Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλολογία – (Introduction to modern Greek philology)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΕΒΔΟΜΗ ΕΚΔΟΣΗ

Π. Δ. Μαστροδημήτρη Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλολογία "Εβδομη έκδοση Πρώτη έκδοση, Θεσσαλονίκη 1974 - Δεύτερη έκδοση, Αθήνα 1976 Τρίτη έκδοση, Αθήνα 1978 Τέταρτη έκδοση, Εκδόσεις Δόμος, 'Αθήνα 1983 Πέμπτη έκδοση, Εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 1990 "Εκτη έκδοση, Εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 1996 "Εβδομη έκδοση, Εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 2005 ISBN 960-353-125-1 © Εκδόσεις Δόμος Στοιχειοθεσία και έκτύπωση: Τυπογραφικό έργαστήρι «Δόμος»

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΜΟΣ Μαυρομιχάλη 16 - 1 0 6 8 0 Αθήνα - Τηλ. 2 1 0 3 6 0 5 5 3 2 , Fax 2 1 0 3 6 37 3 0 4 e-mail: [email protected]

Π. Δ. ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗΣ ΟΜΟΤΙΜΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ TOT ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΕΒΔΟΜΗ

ΕΚΔΟΣΗ

'Εκδόσεις Δόμος

Σ η μ ε ί ω σ η : Ό συγγραφέας ένημ,έρωσε τό βιβλίο του μ,έ τό έντυπο υλικό πού έφθασε στα χέρια του ώς τά τέλη Ιουνίου του 2 0 0 5 .

Στην Ελένη και στον Δημήτρη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σελ. Βραχυγραφίες τεχνικών δρων, περιοδικών κ λ π Βραχυγραφίες βιβλίων Σημείωμα γιά τήν έβδομη έκδοση Σημείωμα γιά τήν έκτη έκδοση Σημείωμα γιά τήν πέμπτη έκδοση Σημείωμα γιά τήν τέταρτη έκδοση Σημείωμα γιά τήν τρίτη έκδοση Σημείωμα γιά τήν δεύτερη έκδοση Προλογικό σημείωμα

13 15 23 25 27 28 30 31 32

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤ,Ο ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α': ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ( Ή έπιστήμη της νεοελληνικής φιλολογίας υπό στενότερη και ευρύτερη έννοια, άντικείμενο, χώρος, χρονικά δρια - περίοδοι, είδη και κλάδοι της νεοελληνικής φιλολογίας)

37

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β': Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ ( Ό Νέος Ελληνισμός: Οί ρίζες και ή ιστορική του πορεία άπό τον 10ο αιώνα. Νέος, άρχαιος και βυζαντινός Ελληνισμός)

45

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ : Η ΓΛΩΣΣΑ. ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ( Ή διαμόρφωση της νεοελληνικής γλώσσας, τάση καθαρισμού, νεοελληνική κριτική)

53

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ': Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ Υστεροβυζαντινή περίοδος: 10ος αιώνας - 1 4 5 3 Άπό τον 10ο αιώνα ως τήν άλωση της Κωνσταντινούπολης άπό τους Φράγκους (1204) Ακριτικός κύκλος - «Βασίλειος Διγενής Ακριτης» - «Προδρομικά» Ήθικοδιδακτικά ποιήματα Άπό τό 1204 ως τήν άλωση της Κωνσταντινούπολης άπό τους Τούρκους ( 1 4 5 3 ) «Τό Χρονικόν του Μορέως» «Τό Χρονικόν των Τόκκων της Κεφαλληνίας» Βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα

74 74 74 78 79 79 81 82

"Εμμετρες διασκευές μυθιστορημάτων κ.ά Ήθικοδιδακτικά και άλληγορικά ποιήματα Ποιήματα άπό τον κόσμο των φυτών και άπό τον κόσμο των ζώων («Ίστορίαι των ζώων») Περίοδος της Τουρκοκρατίας: 1 4 5 3 - 1 8 2 1 Άπό τήν άλωση της Κωνσταντινούπολης ως τήν κατάληψη της Κρήτης άπό τους Τούρκους ( 1 4 5 3 - 1 6 6 9 ) Οί "Ελληνες λόγιοι της Διασποράς θρήνοι για τήν "Αλωση της Πόλης - Χρησμοί Ή δημιουργική λογοτεχνία του φραγκοκρατούμενου έλληνισμου (Ρόδος, Ε πτάνησος, Κύπρος, Πελοπόννησος, Κρήτη) Άπό τήν πτώση της Κρήτης ως τήν έλληνική έπανάσταση ( 1 6 6 9 - 1 8 2 1 ) Ή πνευματική παραγωγή και κίνηση στά Επτάνησα, τή Διασπορά και τις τουρκοκρατούμενες περιοχές - Οί Φαναριώτες Ή περίοδος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού Πρόδρομοι και Επτανήσιοι προσολωμικοι Άπό τήν έπανάσταση του 1 8 2 1 έως σήμερα Ή νεώτερη περίοδος της λογοτεχνίας (άπό τον Σολωμό κ.έ.) Ό Σολωμός, ό Κάλβος και Επτανησιακή Σχολή Ό Ελληνικός Ρομαντισμός, οί Φαναριώτες και ή Αθηναϊκή Σχολή Ή ποίηση Ή πεζογραφία της περιόδου 1 8 3 0 - 1 8 8 0 Ή Νέα Αθηναϊκή Σχολή (Ήλογοτεχνική γενιά του 1880) Ή ποίηση Ή πεζογραφία Ή περίοδος της λογοτεχνίας άπό τον Καβάφη έως σήμερα Καβάφης, Σικελιανός, Καζαντζάκης και άλλοι ( Ή λογοτεχνική παραγωγή έως τό 1930) Νεώτερες και σύγχρονες τάσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας Ποίηση Πεζογραφία Δοκιμιογραφια

85 91 93 98 98 98 102 105 139 139 144 146 153 155 155 166 167 174 176 176 181 187 187 193 195 222 257

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΈς ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΈς ΣΠΟΤΔΕΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α': ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Ειδικότερες τάσεις και έκπρόσωποι "Ελληνες κριτικοί της λογοτεχνίας και φιλόλογοι νεοελληνιστές Κριτικοί της λογοτεχνίας Φιλόλογοι νεοελληνιστές

270 272 272 285

Ξένοι νεοελληνιστές (Αγγλία, Αυστραλία, Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, 'Ελβετία, Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, Ισπανία, Ιταλία, Καναδας, 'Ολλανδία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Ρωσία και χώρες της πρώην Σοβιετικής "Ενωσης, Σουηδία, Τσεχία - Σλοβακία, Χιλή)

337

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β': ΚΕΝΤΡΑ ΕΡΕΥΝΩΝ, ΣΥΝΕΔΡΙΑ, ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ Κέντρα έρευνών, Ιδρύματα, 'Ινστιτούτα Συνέδρια και Συμπόσια νεοελληνικών σπουδών Φιλολογικά και λογοτεχνικά περιοδικά Βιβλιογραφίες - Ευρετήρια περιοδικών και άλλες σχετικές έργασίες

405 413 434 451

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

" ' ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α': ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιβλιογραφίες γενικές Βιβλιογραφίες τοπικές Βιβλιογραφίες προσώπων (λογοτεχνών) Βιβλιογραφία τών νεοελληνικών φιλολογικών ψευδωνύμων

469 478 484 505

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β': ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Ιστορίες τής νεοελληνικής λογοτεχνίας γενικές Ιστορίες τής νεοελληνικής λογοτεχνίας τοπικές Βιογραφικά λεξικά Ιστορίες του νεοελληνικού θεάτρου (γενικές και τοπικές)

510 516 517 518

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ': Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ (ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ) Ή λογοτεχνική κριτική Ή φιλολογική κριτική Ή μελέτη τής λογοτεχνίας στά πλαίσια τής συγκριτικής φιλολογίας

521 523 525

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ': Η ΕΚΔΟΤΙΚΗ Κριτικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων Φιλολογικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων Άπαντα νεοελλήνων συγγραφέων Αλληλογραφίες Ημερολόγια νεοελλήνων συγγραφέων Απομνημονεύματα και Αυτοβιογραφίες Ανθολογίες νεοελληνικών κειμένων

535 561 585 602 609 610 614

Ποίηση Πεζογραφία Ποίηση - πεζογραφία (Μεικτές άνθολογίες) Ανθολογίες νεοελληνικής κριτικής, δοκιμίου, θεάτρου κ λ π

618 636 644 646

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε': ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Αισθητικές - Κριτικές μελέτες νεοελληνικών κειμένων Ερμηνευτικές μελέτες νεοελληνικών κειμένων Ψυχογραφικές μελέτες γιά νεοέλληνες λογοτέχνες Ερμηνευτικά (και μεθοδολογικά) βοηθήματα γιά σχολική χρήση

649 670 682 683

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ç': ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Λεξικά (Ερμηνευτικά - 'Ορθογραφικά - Συνωνύμων, έπιθέτων κλπ. - Ειδικά λεξικά Ετυμολογικά - Πίνακες λέξεων, Γλωσσάρια λογοτεχνών, Λεξιλόγια) 686 Γραμματικές 695 Συντακτικά 698 Μελετήματα γιά τή γλώσσα τών λογοτεχνών 699 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ': ΜΕΤΡΙΚΗ Νεοελληνικές μετρικές και σχετικά μελετήματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η': ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

703 705

ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ Ευρετήριο προσώπων Ευρετήριο τίτλων (έργων, περιοδικών, κλπ.) Ευρετήριο τόπων, πραγμάτων, θεμάτων και όρων

733 781 791

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ, ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ κλπ.

ΑΕΜ ΑΘΛΓΘ ΑΙΙ.Θ. ΑΦΘΕ «ΒΒ» «B.AJB.» Β.Ι.Ε. βλ. BMGS BNJ ΒΖ c., ci. CEB C.N.H.S. TP· ΔΙΕΕ DOP ΕΒΕ ΕΕΒΣ ΕΕΓΣΓ ΕΕΚΣ ΕΕΦΣΠΑ ΕΕΦΣΠΘ Ε.Ι.Ε. ΕΙΝΣ ΕΚΕΒΙ ΕΛΑ Ε.Λ.Ι.Α. EAJVI.E. ΕΜΑ ΕΣΣΔ Ε.Τ. ΘΗΕ IJV1.X.A. INALCO ISSBI JHS

= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =

Αρχεϊον Ευβοϊκών Μελετών Αρχεϊον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυροίj Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο θεσσαλονίκης 'Αρχεϊον Φιλοσοφίας και Θεωρίας τών Επιστημών Βασική Βιβλιοθήκη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Βασιλικό "Ιδρυμα Ερευνών βλέπε Byzantine and Modern Greek Studies Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher Byzantinische Zeitschrift circa Centre d'Études Balkaniques Center for Neo-Hellenic Studies γράφε, γραπτέον Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής 'Εταιρείας Dumbarton Oaks Papers Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος Έπετηρις \Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 'Ελληνική Εταιρεία Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας Έπετηρις \'Εταιρείας Κρητικών Σπουδών *Επιστημονική Έπετηρις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών 'Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης - Εθνικό "Ιδρυμα Ερευνών = Έπετηρις Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών = Εθνικό Κέντρο Βιβλίου = Έπετηρϊς του Λαογραφικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών = 'Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο = "Ενωση Λειτουργών Μέσης Εκπαιδεύσεως = Επετηρις του Μεσαιωνικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών = "Ενωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (πρώην) = 'Επιθεώρηση Τέχνης = Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια = "Ιδρυμα Μελετών της Χερσονήσου του Αίμου = Institut National des Langues et Civilisations Orientales [Université de Paris III] = Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici = Journal ofHellenic Studies

= Journal of Modern Greek Studie s JMGS = Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik JÖB = Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft JÖBG = και άλλα πολλά, και άλλοι πολλοί κ,ά.π. = και έξης κ.έ. = Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών KJNLE. = Κρητικά Χρονικά Κρ.Χρ. = Κεφαλληνιακά Χρονικά ΚΦΧ = Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια ΜΕΕ = Modern Greek Studies Yearbook MGSY = Μορφωτικό "Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης Μ.Ι.Ε.Τ. ΜΝΕΦ [Τομέας]I = [Τομέας] Μεσαιωνικής και Νεώτερης Ελληνικής Φιλολογίας = Νέα Εστία NE = Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη NEB = νέο ήμερολόγιο ν.ή. = Νεοελληνική Θεατρική Βιβλιοθήκη Ν.Θ.Β. = Nuova Serie Ν .S. (n.s.) = Orientalia Christiana Periodica OCΡ = Όργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων ΟΕΔΒ = Όργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων ΟΕΣΒ = "Ομιλος Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού 0 ΜΕΑ. Η = δπου προηγουμένως (δπου παραπάνω) ο.π. ΠΑΑ = Πρακτικά της 'Ακαδημίας * Αθηνών Π.Ε.Φ. = Πανελλήνια "Ενωση Φιλολόγων π.ή. = παλαιό ήμερολόγιο πρβλ. = παράβαλε RÉB = Revue des Études Byzantines RÉG = Revue des Études Grecques (R)SBN = (Rivista di) Studi Bizantini e Neoellenici σ., σσ. = σελίδα, σελίδες στ. = στήλη,στήλες ΣΩΒ = Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων Τ.Ε. = Τετράδια «Ευθύνης» UFR = Universités Francophones φ., φφ. = φύλλο, φύλλα = χωρίς χρονολογία λα·

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΒΙΒΛΙΩΝ*

ν

Αλκη Αγγέλου, Των Φώτων, [Α']-Β' = "Αλκής Αγγέλου, Των Φώτων. "Οψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Έρμης, Αθήνα 1 9 8 8 [Νεοελληνικά Μελετήματα, 9, Νέα Σειρά] και Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1999. 'Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης = 'Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Είκοσι κείμενα γιά τη ζωή και τό εργο του. Πρόλογος - Επιμέλεια Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Οί Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1979. Στυλ. Αλεξίου, Δημώδη βυζαντινά = Στυλιανός Αλεξίου, Δημώδη βυζαντινά. Μελέτες. Στιγμή, Αθήνα 1997. Στυλ. Αλεξίου, Κρητικά φιλολογικά = Στυλιανός Αλεξίου, Κρητικά φιλολογικά. Μελέτες. Στιγμή, Αθήνα 1999. Άντίχαρη = Άντίχαρη. * Αφιέρωμα στον καθηγητή Σταμάτη Καρατζά. ΕΛ.Ι.Α., Αθήνα 1984. * -« Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Α'-ΒΓ = «Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας». Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συνεδρίου «Neograeca Medii Aevi», τόμ. Α'-Β', Βενετία 1993. *Αφιέρωμα στον Ευδοξο Θ. Τσολάκη = Λόγια και Δημώδης Γραμματεία του *Ελληνικοΰ Μεσαίωνα. Αφιέρωμα στον Ευδοξο Θ. Τσολάκη. Πρακτικά Θ' Επιστημονικής Συνάντησης (11-13 Μαΐου 2000). θεσσαλονίκη 2002 [Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή - Τμήμα Φιλολογίας, Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων 'Ελληνικών Σπουδών]. Νάσος Βαγενας, Ή ειρωνική γλώσσα = Νάσος Βαγενας, Ή ειρωνική γλώσσα. Κριτικές μελέτες γιά τή νεοελληνική γραμματεία, Στιγμή, Αθήνα 1994. Δημ. Βερναρδάκη, Ψευδαττικισμου έλεγχος = Δημητρίου Βερναρδάκη, Ψευδαττικισμοϋ έλεγχος, ήτοι Κ. Σ. Κόντου Γλωσσικών Παρατηρήσεων άναφερομένων εις τήν νέαν έλληνικήν γλώσσαν άνασκευή. Έν Τεργέστη 1884. Τό βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες = Τό βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες. Πρακτικά του Α'Διεθνούς Συμποσίου του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 1982 [Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό "Ιδρυμα Ερευνών]. Γιά τον Σεφέρη = Γιά τον Σεφέρη. Τιμητικό άφιέρωμα στά τριάντα χρόνια της «Στροφής». Αθήνα 1 9 6 1 (και άνατύπωση: «Έρμης», [Αθήνα] 1981). Contributi di Filologia Greca = Contribuîi di Filologia Greca, Medievale e Moderna. Université di Catania, Facoltà di Lettere e Filosofia, [Catania] 1 9 8 9 [Université di Catania, Quaderni del Siculorum Gymnasium, XVIII]. θεοχ. Δετοράκη, Βενετοκρητικά Μελετήματα = θεοχάρη Δετοράκη, Βενετοκρητικά Μελε* Ή κατάταξη γίνεται μέ βάση τό έπίθετο τών συγγραφέων. Γιά τά άνώνυμα έργα λαμβάνεται υπόψη ή πρώτη λέξη του τίτλου. "Οπως γίνεται φανερό άπό τις έγγραφές πού άκολουθουν, δέν βραχυγραφουνται έδώ παρά μόνο οί τίτλοι πού έπαναλαμβάνονται πιο συχνά μεσα στο βιβλίο, ή έκεΐνοι πού είναι περισσότερο σχοινοτενείς.

τήματα (1971-1994), Δήμιος Ηρακλείου - Βικελαία Βιβλιοθήκη, Ήράκλειον 1996. Κ. Θ. Δημαρα, ΙΝΛ = Κ. Θ. Δημαρα, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Άπό τις πρώτες ρίζες ώς την εποχή μας. "Ενατη έκδοση. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 2000. Κ. Θ. Δημαρας, Περί Καβάφη = Κ. Θ. Δημαρας, Σύμμικτα. Γ' Περί Καβάφη. Φιλολογική έπιμέλεια: Γ. Π. Σαββίδης. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1992. Διήμερο Κοραή = Διήμερο Κοραή, 29 και 30 Απριλίου 1983. Προσεγγίσεις στη γλωσσική θεωρία, τή σκέψη και τό εργο του Κοραή. Αθήνα 1984 [Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό "Ιδρυμα Ερευνών]. Ένθύμησις Ν. Μ. Παναγιωτάκη = Ένθύμησις Ν. Μ. Παναγιωτάκη. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης - Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, Ηράκλειο 2000. *Ερανος εις Άδαμάντιον Κοραήν = "Ερανος εις Άδαμάντιον Κοραή ν, Αθήνα 1965 [Επιτροπή άνεγέρσεως άνδριάντος Αδαμαντίου Κοραή έν Χίω]. Ζητήματα Ιστορίας των Νεοελληνικών Γραμμάτων = Ζητήματα Ιστορίας τών Νεολληνικών Γραμμάτων. Αφιέρωμα στον Κ. Θ. Δημαρα. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994 [Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - Φιλοσοφική Σχολή - Τμήμα Φιλολογίας - Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών]. Ή διδασκαλία τής σύγχρονης ποίησης στη Μέση Εκπαίδευση = Ή διδασκαλία τής σύγχρονης ποίησης στη Μέση Εκπαίδευση. Εκπαιδευτήρια Ζηρίδη, Αθήνα 1978. Ή κριτική στή νεότερη Ελλάδα = Ή κριτική στη νεότερη Ελλάδα. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, "Ιδρυμα Σχολής Μωραΐτη, Αθήνα 1 9 8 1 [Βιβλιοθήκη Γενικής Παιδείας, 13]. Iîalia e Grecia: Due culture a confronto - III Convegno Nazionale di Studi Neogreci. Iîalia e Grecia: Due culture a confronto. Palermo: 19-20 ottobre 1989, Catania: 21 ottobre 1989. Atti. Palermo 1 9 9 1 [Quaderni delP Istituto di Filologia Greca dell' Université di Palermo, 21]. Κανίσκιν - Κανίσκιν. Studi in onore di Giuseppe Spadaro. A cura di Anna di Benedetto Zimbone e Francesca Rizzo Nervo. Rubbettino Editore, Soveria Mannelli (Catanzaro), 2002. Κρήτη και Ευρώπη = Κρήτη και Ευρώπη: Συγκρίσεις, συγκλίσεις και αποκλίσεις στή λογοτεχνία. Πρακτικά Α'Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου. Εκδοτική έπιμέλεια Κωστής Ψυχογιός. Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, Βαρβάροι Κρήτης 2001. Έμμ. Κριαρα, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α'-Β' = Εμμανουήλ Κριαρας, Μεσαιωνικά Μελετήματα. Γραμματεία και γλώσσα. [Τόμ.] Α'-Β', Θεσσαλονίκη 1988 [Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών]. Εμμ. Κριαρα, Γλωσσοφιλολογικά = Εμμανουήλ Κριαρας, Γλωσσοφιλολογικά. "Υστερο Βυζάντιο - Νέος Ελληνισμός. Θεσσαλονίκη 2000. Ε. Κριαρα, 'Ανιχνεύσεις = Ε. Κριαρας, 'Ανιχνεύσεις. Γλωσσικά και φιλολογικά μελετήματα. Συμβολή στο χρονολόγιο του δημοτικισμού, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονικης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών ["Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], (Θεσσαλονίκη 2004). Κ. Κρουμβάχερ, Ιστορία, Γ' = Κ. Κρουμβάχερ, Ιστορία τής Βυζαντηνής [sic] Αογοτεχνιας, μεταφρασθεϊσα υπό Γεωργίου Σωτηριάδου, τόμ. Γ', έν Αθήναις 1900 (και φωτοανατύπωση: Εκδόσεις Βασ. Ν. Γρηγοριάδη, Αθήναι 1974). Κύκλος Σεφέρη = Κύκλος Σεφέρη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γε-

νικής Παιδείας. Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα 1980 [Βιβλιοθήκη Γενικής Παιδείας, 10]. Sp. Lambros, Collection = Collection de romans grecs en langue vulgaire et en vers publiés pour la première fois d'après les manuscrits de Leyde et d'Oxford. Par Spiridion P. Lambros. Paris 1880. É. Legrand, BGV, I-X, = Emile Legrand, Bibliothèque grecque vulgaire, tomes I-X, Paris 1 8 8 0 - 1 9 1 3 (και φωτοανατύπωση [σέ 7 τόμους]: Εκδόσεις Βασιλείου Ν. Γρηγοριάδη, Αθήναι 1974). Ε. Legrand, ΒΗ = Émile Legrand, Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés en grec par des Grecs... (ή νεώτερη άπό τις φωτοανατυπώσεις [των τόμων I-IV, για τους 15° και 16° αι., Paris 1885-1906, I-V, γιά τον 17° αι., Paris 1 8 9 4 - 1 9 0 3 , και Ι-ΙΙ, για τον 18° αι., Paris 1918-1928]: Bruxelles 1963). Literature and Society in Renaissance Crete = Literature and Society in Renaissance Crete. Edited by David Holton. Cambridge Univesity Press, 1 9 9 1 (βλ. και έπόμενη βραχυγραφία). Λογοτεχνία και κοινωνία στην-Κρήτη της 'Αναγέννησης = Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της 'Αναγέννησης. Επιμέλεια David Holton. Απόδοση στά έλληνικά [του προηγούμενου λήμματος] Ναταλίας Δεληγιαννάκη. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997 (βλ. και προηγούμενη βραχυγραφία). M. I. Μανούσακα, Ή κρητική λογοτεχνία = M. I. Μανούσακα, Ή κρητική λογοτεχνία κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1965 [Άριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης]. Π. Δ. Μαστροδημήτρη, Νεοελληνικά, Α'-Γ' = Π. Δ. Μαστροδημήτρη, Νεοελληνικά. Μελέτες και άρθρα. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα (τόμ. Α', Δεύτερη έκδοση έπαυξημένη: 1984, τόμ. Β': 1984, τόμ. Γ': 1988, και Δεύτερη έκδοση βελτιωμένη: 1992). Π. Δ. Μαστροδημήτρη, Παλαμικά = Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Παλαμικά. Μελετήματα και *Αρθρα (1973-2003). "Ιδρυμα Κωστή Παλαμα, Αθήνα 2003. Medioevo romanzo e orientale = α'/ Medioevo romanzo e orientale. Testi e prospettive storiografiche. Colloquio Internazionale, Verona, 4-6 aprile 1990. Atti a cura di A. M. Babbi, A. Pioletti, F. Rizzo Nervo, C. Stevanoni. Rubbettino Editore, Soveria Mannelli (Catanzaro) - Messina, 1992, και β'/ Medioevo romanzo e orientale. Oralità, scritturat modeli narrativi. II Colloquio Internazionale, Napoli, 17-19 febraio 1994, Atti a cura di Antonio Pioletti e Francesca Rizzo Nervo, Rubettino Editore, Soveria Mannelli (Catanzaro) - Messina, 1995. Α. Ε. Μέγα, Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, Α'-Β' = Α. Ε. Μέγα, Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος. Μέρος Α' Αιώνες γλωσσικών άλλοιώσεων ήτοι πρώται άρχαι και πορεία της γραφομένης νεοελληνικής γλώσσης (300 nJi-l 750 μ^Κ.Χ έν Αθήναις 1925, Μέρος Β' Αιώνες γλωσσικών συζητήσεων (1750-1926Χ έν Αθήναις 1927. Memoria di Seferis = Memoria di Seferis. Studi critici. A cura della Catedra di Neogreco. Leo S. Olschki Editore, Firenze MCMLXXVI [Université di Padova, Pubblicazioni della Facoltà di Lettere e Filosofia, vol. LVII]. Μ. Γ. Μερακλή, Ποίηση = Μιχάλης Γ. Μερακλής, Σύγχρονη 'Ελληνική Λογοτεχνία, 1945-1980. Μέρος πρώτο: Ποίηση, Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 1987].

Μ. Γ. Μερακλή, Πεζογραφία = Μιχ. Γ. Μερακλή, Ή σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945 -1970). Π Πεζογραφία. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 5, [θεσσαλονίκη 1972]. Κ. Μητσάκη, Εισαγωγή στη Νέα 'Ελληνική Λογοτεχνία = Κ. Μητσάκη, Εισαγωγή στή Νέα *Ελληνική Λογοτεχνία. Πρωτονεοελληνικοι χρόνοι. Μέρος πρώτο Από τα τραγούδια του *Ακριτικοΰ κύκλου εως τους Θρήνους γιά το πάρσιμο της Πόλης. Πανεπιστημιακές παραδόσεις, θεσσαλονίκη 1973. Κ. Μητσάκη, Πορεία = Κ. Μητσάκη, Πορεία μέσα στο χρόνο. (Μελέτες νεοελληνικής φιλολογίας). Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1982 [Κριτική - Μελετήματα, 6]. Κ. Μητσάκη, Το έμψυχοΰν υδωρ = Κ. Μητσάκη, Το έμψυχοΰν ύδωρ (Μελέτες μεσαιωνικής και νεοελληνικής φιλολογίας). Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1983 [Κριτική Μελετήματα, 10* στο έξώφυλλο: 7]· (και φωτοανατύπωση, 1996, σε δύο τομίδια). Miscellanea Neogreca=Miscellanea Neogreca. Atti del I Convegno Nazionale di Studi Neogreci, Palermo, 17-19 maggio 1975, Palermo 1976 [Atti della Accademia di Scienze, Lettere e Arti di Palermo, Supplemento N. 8]. Μνήμη Γεωργίου Θ. Ζώρα = Τιμητικός τόμος εις μνήμην Γεωργίου Θ. Ζώρα (= Παρνασσός, τόμ. 25, 1983). Επιμέλεια Γεωργίου Κ. Πουρναροπούλου και Π. Δ. Μαστροδημήτρη. Έκδοσις Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», Αθήναι 1984. Modern Greek Writers = Edmund Keeley & Peter Bien, Modern Greek Writers, Princeton University Press, [Princeton, New Jersey, 1972]. Neograeca Medii Aevi = Hans Eideneier (Hrsg.), Neograeca Medii Aevi. Text und Ausgabe. Akten zum Symposion Köln 1986. Romiosini, [Köln 1986]. (Neograeca Medii Aevi, Herausgegeben von Hans Eideneier, I). «Neograeca Medii Aevi III» = Prosa y verso en griego médiéval. Rapports of the International Congress «Neograeca Medii Aevi III» Vitoria 1994. J. M. Egea - J. Alonso (Eds.). Adolf M. Hakkert Editeur, Amsterdam 1996. «Neograeca Medii Aevi IV» = «Τ άδόνιν κεινον πού γλυκά θλιβαται». Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της δημώδους ελληνικής λογοτεχνίας στο πέρασμα από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση (1400-1600). Πρακτικά του 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi (Νοέμβριος 1997, Λευκωσία). Εκδοτική έπιμέλεια: Παναγιώτης Αγαπητός - Μιχάλης Πιερής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2002. «Neograeca Medii Aevi IVa» = Hans Eideneier - Ulrich Moennig - Νότη Τουφεξή, Θεωρία και Πράξη των εκδόσεων της υστεροβυζαντινής αναγεννησιακής και μεταβυζαντινής δημώδους γραμματείας, Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi IVa [Αμβούργο 28-31.1.1999], Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2001. Στεφ. Ξανθουδίδου, Μελετήματα = Στεφάνου Ξανθουδίδου, Μελετήματα. Επιμέλεια Νικολάου Παναγιωτάκη - θεοχάρη Δετοράκη. Μέ προλογικό σημείωμα του Δημάρχου Ηρακλείου Μανόλη Καρέλλη. "Εκδοση Δήμου Ηρακλείου, Ηράκλειο 1980. Omaggio a Seferis = Omaggio a Seferis. Liviana Editrice in Padova, Padova 1 9 7 0 [Université di Padova, Studi Bizantini e Neogreci, diretti da Filippo Maria Pontani, 1]. *0 περιοδικός τύπος στον Μεσοπόλεμο = Επιστημονικό Συμπόσιο Ό περιοδικός τύπος στον Μεσοπόλεμο (26 και 27 Μαρτίου 1999). Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη). [Αθήνα 2001]. "Οψεις της λαϊκής και της λόγιας νεοελληνικής λογοτεχνίας = νΟψεις της λαϊκής και της λόγιας νεοελληνικής λογοτεχνίας. 5η έπιστημονική συνάντηση άφιερωμένη στον

Γιάννη Αποστολάκη. Θεσσαλονίκη, 14-16 Μάιου 1 9 9 2 [Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής, Περίοδος Β' Τεύχος Τμήματος Φιλολογίας, Παράρτημα Άριθ. 5 - Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών]. Ν. Μ. Παναγιωτάκη, Ό ποιητής του «Έρωτόκριτου» = Νικόλαος Μ. Παναγιο>τάκης, Ό ποιητής του «Έρωτόκριτου» και άλλα βενετοκρητικά μελετήματα, Ήράκλειον Κρήτης 1 9 8 9 [Δήμος Ηρακλείου, Βικελαία Βιβλιοθήκη, Φιλολογικές και Ιστορικές Σπουδές, 8]. Ν. Μ. Παναγιωτάκη, Κρητικό Θέατρο = Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης, Κρητικό Θέατρο. Μελέτες. Επιμέλεια Στέφανος Κακλαμάνης - Γιάννης Μαυρομάτης. Στιγμή, Αθήνα 1998. Ν. Μ. Παναγιωτάκη, Κρητική 'Αναγέννηση = Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης, Κρητική 'Αναγέννηση. Μελετήματα γιά τον Βιτσέντζο Κορνάρο. Επιμέλεια Στέφανος Κακλαμάνης - Γιάννης Κ. Μαυρομάτης. Στιγμή, Αθήνα 2 0 0 2 . Λ. Πολίτης, Βιβλιοκρισίες = Λίνος Πολίτης, Οι βιβλιοκρισίες 1926-1973. Θέματα της λογοτεχνίας μας. Εκδοτικά - Σολωμικά - Παλαιογραφικά. Μορφωτικό "Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2002. F. M. Pontani, Γιά τον Καβάφη = Filippo Maria Pontani, Έπτά δοκίμια & μελετήματα γιά τον Καβάφη (1936-1974). Πρόλογος Γ. Π. Σαββίδη, Εισαγωγή Massimo Pen. Μορφωτικό "Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1991. Β. Πουχνερ, Ευρωπαϊκή Θεατρολογία = Βάλτερ Πουχνερ, Ευρωπαϊκή Θεατρολογία. "Ενδεκα μελετήματα. Αθήνα 1 9 8 4 ["Ιδρυμα Γουλανδρή-Χόρν]. Β. Πουχνερ, Ιστορικά Νεοελληνικού Θεάτρου = Βάλτερ Πουχνερ, Ιστορικά Νεοελληνικού Θεάτρου. "Εξι μελετήματα. Εκδόσεις Παϊρίδη, Αθήνα 1984. Β. Πουχνερ, 'Ελληνική Θεατρολογία = Βάλτερ Πουχνερ, 'Ελληνική Θεατρολογία. Δώδεκα μελετήματα. Αθήνα 1 9 8 8 [Εταιρεία Θεάτρου Κρήτης, Κρητική Θεατρική Βιβλιοθήκη, Τόμος Β']. Β. Πουχνερ, Τό Κρητικό θέατρο = Βάλτερ Πουχνερ, Μελετήματα θεάτρου. Τό Κρητικό θέατρο. Εκδόσεις Χ. Μπούρα, Αθήνα 1991. Probleme der neugrieschischen Literatur, I-IV = Probleme der neugrieschischen Literatur (= Berliner byzantinistische Arbeiten, Band 14-17), Akademie-Verlag, Berlin 1 9 5 9 (I, I V ) - 1 9 6 0 (II-III). Ροδωνιά, Α - Β ' = Ροδωνιά. Τιμή στον M. I. Μανουσακα. Τόμ. Α'-Β', Ρέθυμνο 1 9 9 4 [Πανεπιστήμιο Κρήτης]. Γ. Π. Σαββίδη, Μικρά καβαφικά, Α'-Β' = Γ. Π. Σαββίδη, Μικρά καβαφικά, τόμ. Α'-Β', Ερμής, Αθήνα 1 9 8 5 - 1 9 8 7 . Γ. Π. Σαββίδη, Τράπεζα Πνευματική = Γ. Π. Σαββίδης, Τράπεζα Πνευματική 1963-1993. [Εκδόσεις] Πορεία, Αθήνα 1 9 9 4 . Κ. Ν. Σάθα, Νεοελληνική Φιλολογία = Κ. Ν. Σάθα, Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων, άπό της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της ελληνικής εθνεγερσίας (1453-1821). Έν Αθήναις 1 8 6 8 (και φωτοανατύπωση: Εκδόσεις I. Χιωτέλλη, Αθήναι [1969]). Κ. Ν. Σάθα, Νεοελληνικής Φιλολογίας παράρτημα = Κ. Ν. Σάθα, Νεοελληνικής Φιλολο-

γίας παράρτημα. Ιστορία του ζητήματος της νεοελληνικής -γλώσσης. Έν Αθήναις 1 8 7 0 (και φωτοανατύπωση: Εκδόσεις I. Χιωτέλλη, Αθήναι 1969). Απόστολου Σαχίνη, Τετράδια Κριτικής, Α'-Θ' = Απόστολου Σαχίνη, Τετράδια Κριτικής, Πρώτη-ένατη σειρά. Βιβλιοπωλεΐον της «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Έ1., Αθήνα 1978-1996. G. Saunier, 'Ελληνικά δημοτικά τραγούδια = G. Saunier, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Συναγωγή μελετών (1968-2000), Φιλολογική έπιμέλεια - Ευρετήρια: Γιώργος Ανδρειωμένος, Μετάφραση γαλλικών κειμένων: Ιφιγένεια Μποτουροπούλου, Αθήνα 2 0 0 1 ["Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ούράνη, Γενικός φιλολογικός έπόπτης: Βαγγέλης Αθανασόπουλος]. Σεμινάριο 2 = Πανελλήνιας "Ενωσης Φιλολόγων, σεμινάριο 2: Νέα Ελληνικά, Αθήνα, Ιούνιος 1983. Γ. Σεφέρη, Δοκιμές, Α'-Γ' = Γιώργου Σεφέρη, Δοκιμές. Δ' έκδοση. Πρώτος τόμος (19361947). Δεύτερος τόμος (1948-1971). [Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη]. "Ικαρος, [Αθήνα 1981]. Τρίτος τόμος Παραλειπόμενα ( 1 9 3 2 - 1 9 7 1 ) , [Επιμέλεια Δημήτρη Δασκαλόπουλου], [Α' έκδοση], "Ικαρος, [Αθήνα 1992]. Παναγ. Σούτσου, Νέα Σχολή = Παναγκοτου Σούτσου, Νέα Σχολή του γραφομένου λόγου ή Άνάστασις τής άρχαίας ελληνικής γλώσσης εννοούμενης υπό πάντων. Αθήναι 1853. G. Spadaro, Letteratura cretese = Giuseppe Spadaro, Letteratura cretese e Rinascimento italiano, Rubbetino Editore, Soveria Mannelli (Catanzaro) - Messina 1996. Κ. Στεργιόπουλου, Περιδιαβάζοντας, Α'-ΣΤ' = Κώστα Στεργιόπουλου, Περιδιαβάζοντας. Τόμ. Α' Άπό τον Κάλβο στον Παπατσώνη, τόμ. Β' Στο χώρο τής παλιας πεζογραφίας μας, τόμ. Γ' Άπό τή μεσοπολεμική στή μεταπολεμική πεζογραφία, τόμ. Δ' Στους ίδιους και σ' άλλους καιρούς, τόμ. Ε' Γύρω στή νεοτερική ποίησή μας, και τόμ. ΣΤ' Άπό τά σχήματα στά πρόσωπα, Εκδόσεις «Κέδρος», Αθήνα 1982, 1986-2004. Studi in onore di Elpidio Mioni = Miscellanea 3 [:] Studi in onore di Elpidio Mioni, Liviana Editrice S. p. Α.- Padova 1 9 8 2 [Università di Padova, Istituto di Studi Bizantini e Neogreci]. Studi in onore di Filippo Maria Pontani = Urica greca da Archiloco a Elitis, Studi in onore di Filippo Maria Pontani. Liviana Editrice Padova 1 9 8 4 [Università di Padova, Studi Bizantini e Neogreci fondati da Filippo Maria Pontani, 14]. Studi Neoellenici = Studi Neoellenici. Palermo 1975 [Università di Palermo, Istituto di Filologia Greca]. Ιωάννου Συκουτρή, Μελέται και "Αρθρα = Ιωάννου Συκουτρή, Μελέται και 'Άρθρα, Εκδόσεις του Αιγαίου, Αθήναι 1956 (και Β' έκδοση, φωτομηχανική: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, "Ιδρυμα Σχολής Μωραΐτη, [Αθήνα 1982] (Βιβλιοθήκη Γενικής Παιδείας, 14)). Testi letterari italiani tradotti in greco (dal *500 ad oggi) = Testi letterari italiani tradotti in greco (dal '500 ad oggi), a cura di Mario Vitti, Rubbettino, 1994 [Atti del VI Convegno di Studi Neogreci (Viterbo 20, 21, 22 maggio 1993) organizzato dalla Università délia Tuscia. Facoltà di Lingue e Letterature Straniere Moderne e dalla Associazione Nazionale di Studi Neogreci]. Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, Φιλολογικά στον Παπαδιαμάντη Β' = Ν. Δ. Τριανταφυλλόπου-

λος, Είκοσιπεντάχρονος πλους. Φιλολογικά στον Παπαδιαμάντη Β\ Σύλλογος προς διάδοσιν 'Ωφελίμων Βιβλίων, 92, Αθήναι 2004. Ά. Γ. Τσοπανάκη, Συμβολές, I—II = Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, Συμβολές στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Μέρη Ι-Π. Θεσσαλονίκη 1983 [Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο θεσσαλονίκης, Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής, Παράρτημα, Τιμητικός τόμος Α. Γ. Τσοπανάκη]. Ν. Β. Τωμαδάκη, Νεοελληνικά, Α'-Γ' = Νικολάου Β. Τωμαδάκη, Νεοελληνικά. Δοκίμια και μελέται. Τόμ. Α'-Γ'. Αθήναι 1953, 1 9 8 3 και 1 9 9 2 [ Ό Β' και ό Γ' τόμος στή σειρά: «Αθήνα». Σύγγραμμα περιοδικόν τής έν Αθήναις Επιστημονικής Εταιρείας. Σειρά Διατριβών και Μελετημάτων, 22 και 24]. Ν. Β. Τωμαδάκη, Απανθίσματα = Νικολάου Β. Τωμαδάκη, 'Απανθίσματα. Γραμματολογικά και βιογραφικά τής νέας ελληνικής λογοτεχνίας. (Μελέται και άρθρα). Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1962. Ν. Β. Tomadakis, Miscellanea Byzantina-Neohellenica = Nicola Β. Tomadakis, Miscellanea Byzantina-Neohellenica. (Saggi, note, articoli, ricerche di Filologia, Letteratura e Storia Bizantina e Neogreca). Memor, Modena 1972. Φώτα ολόφωτα = Φώτα ολόφωτα. "Ενα άφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη και τον κόσμο του. Επιμέλεια: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος. Ε.Λ.ΙΑ., Αθήνα 1981. G. Wagner, Carmina = Guilelmus Wagner, Carmina graeca medii aevi. Edidit Gulielmus Wagner. Lipsiae 1 8 7 4 (και φαχτοανατύπωση: Αθήνα 1961). W. Wagner, Médiéval Greek Texts-Medieval Greek Texts : being a collection ofthe earliest compositions in vulgär Greek, prior to the year 1500. Edited, with prolegomena and critical notes, by Wilhelm Wagner. London 1870 (και φωτοανατύπωση: Amsterdam 1970).

Συνεχίζοντας άπό την κατακλείδα του προλόγου της προηγούμενης έκδοσης (καί αποδεχόμενος το «περιέργως» ευχάριστο μειονέκτημα της μερικής επανάληψης), σημειώνω ότι, τριάντα χρόνια μετά την έκδοση της σύντομης πρώτης μορφής του, το βιβλίο αυτό έπαληθεύει την προσδοκία μου του 1974 δτι θα απέβαινε ε να μόνιμο και ισοδύναμα προσφιλές «παράλληλο» των άλλων συγγραφικών ασχολιών μου και θα συνόδευε τη μεγαλύτερη περίοδο της πανεπιστημιακής μου θητείας (πού άρχισε το 1959 και εληξε το 2001). Όφείλω ευγνωμοσύνη σε δλες τις αντικειμενικές συνθήκες πού συνέβαλαν στην επαλήθευση. Στην παρούσα εκδο&η: γίνεται εκτεταμένη αναδιάταξη και συμπλήρωση τών στοιχείων για τη νεώτερη και τη σύγχρονη πεζογραφία στο κεφάλαιο Δ' του Πρώτου Μέρους· προστίθενται ορισμένα «προσωπογραφικά» στοιχεία στο κεφάλαιο Α ' του Δεύτερου Μέρους* προστίθεται το κεφάλαιο (Η') «Θεωρία της Λογοτεχνίας» στο Τρίτο Μέρος· και εμπλουτίζονται γενικά τά βιβλιογραφικά λήμματα του Μέρους αύτοϋ (δπως και ή βιβλιογραφία ολόκληρου του τόμου). Μικρές διορθώσεις η τροποποιήσεις έπιφέρονται σε δλη την έκταση του κειμένου της Εισαγωγής. Το γνωστό και σημαντικό γεγονός είναι ή ευρύτατη ποσοτική και ποιοτική άνάπτυξη της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο διάστημα αυτής της τριακονταετίας — φαινόμενο πού ελπίζω νά άντιπροσωπεύεται επαρκώς άπό τη σχετική πληροφόρηση πού παρέχει το περιεχόμενο του βιβλίου. "Επειτα άπό την άποφασιστική θεμελίωση και αυτονόμηση του τομέα αύτοϋ, πού πραγματοποίησαν οι εκπρόσωποι της γεραρης «φιλολογικής γενιάς του '30» και οι άμεσοι διάδοχοι τους, και σε μεγάλο βαθμό χάρη στην αξιοποίηση άπό τούς νεώτερους τών κατευθύνσεων πού εκείνοι προσδιόρισαν, γιά πρώτη φορά σήμερα ο νεοελληνιστής αισθάνεται δτι τουλάχιστον οι βιβλιογραφικοί ρυθμοί και οι συλλογικές διαδικασίες πού τον περιβάλλουν —τηρουμένων πάντα τών άναλογιών σε σχέση με τα άλλα και ιστορικώς προνομιούχα αντικείμενα τών ελληνικών σπουδών— έχουν αποκτήσει τον χαρακτήρα μιας κυκλικής επάρκειας. Πρόκειται γιά πραγματική εξέλιξη, με σαφώς άνοδικό τον κύριο και κρίσιμο ποιοτικό δείκτη της, περα άπό τις αναπόφευκτες ανισότητες πού οφείλονται σε αΐτια κοινά σε ολους τούς επιστημονικούς τομείς, στην ταχύρρυθμη διεύρυνση του «άνθρωπο-

γεωγραφικού» χώρου1 και στον πολλαπλασιασμό των θεσμικών πλαισίων της Νεοελληνικής Φιλολογίας κατά τις τελευταίες δεκαετίες και στην πιεστική ανάγκη πολλαπλασιασμού και εκσυγχρονισμού των ασχολιών (ώστε να καλυφθούν κενά και εκκρεμότητες του παρελθόντος). Νομίζω δτι δεν εχουμε λόγους νά μην έλπίζουμε δτι ή περαιτέρω εξέλιξη θά προκαλεί βαθμιαία ύφεση του εύλογου άγχους και διαρκή ενίσχυση τών θετικών τάσεων. Ευχαριστώ και άπό τη θέση αυτήν δλους εκείνους πού συνέβαλαν στον εμπλουτισμό τών στοιχείων της έβδομης έκδοσης της Εισαγωγής: τους Jacques Bouchard, Hero Hokwerda, Σόνια Iljinskaja-'Αλεξανδροπούλου, Vincenzo Rotolo, Γιώργο \Ανδρειωμένο, Γιώργη Γιατρομανωλάκη, Δημήτρη Δασκαλόπουλο, Στέφανο Διαλησμα, 'Αλέξη Ζήρα, Μαρία Ζούρα, Βρασίδα Καραλή, Γιώργο Κεχαγιόγλου, Λαμπρινή Κουζέλη, Στέλιο Λαμπάκη, Θάνο Μαρκόπουλο, Κώστα Μαυρουλίδη, Μ. Γ. Μερακλή, Κάριν Μπόκλουν-Λαγοπούλου, Σοφία Μπόρα, Παναγιώτη Νοϋτσο, Θωμα Παπαδόπουλο, Ι. Α. Παπίγκη, Ίω. Δ. Πολέμη, Μαρία Ρώτα, νΈρη Σταυροπούλου, "Αννα Ταμπάκη, Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλο και Γ Α. Χριστοδούλου. Επίσης εύχαριστώ τούς υπάλληλους του Βιβλιοπωλείου της «Εστίας» και τούς ύπαλλήλους του Σπουδαστηρίου Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, οι οποίοι στήριξαν με προθυμία τις βιβλιογραφικές μου άναζητήσεις στον χώρο της εργασίας τους, και εξαιρετικά τον εκδότη μου Δημήτρη Μαυρόπουλο και τις βοηθούς του στο Τυπογραφικό εργαστήρι «Δόμος» Μαρία Ροδα-Οίκονόμου και Ααμπρινή Ν. Τριανταφυλλοπούλου γιά την άπρόσκοπτη συνεργασία. Πεύκη, Ιούλιος 2005 Π. Δ. Μ.

1. Τό 1966 ο αείμνηστος Γ. Π. Σαββίδης, σέ βιβλιοκρισία του για την τρίτη ( 1 9 6 4 ) έκδοση της Ιστορίας τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Κ. θ. Δημαρα, υπενθύμιζε τον «φύσει περιορισμένο άριθμό τών άτόμων πού άσχολουνται συστηματικά μέ τή νεοελληνική φιλολογία», υποσημειώνοντας: «Σύμφωνα μέ τούς υπολογισμούς του καθηγητή Ε. Κριαρα ("Ή φιλολογική γενεά του 30. Στον τομέα τών νεοελληνικών γραμμάτων", Εποχές, τευχ. 9, 'Ιανουάριος 1964, σ. 14 [= Του ίδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Β', σ. 34* οι έπόμενες δύο προσθήκες σέ άγκύλες, του Γ. Π. Σ.]): "Είκοσι περίπου είναι [σήμερα] οι [Έλληνες] μελετητές τής νεοελληνικής γραμματείας"», Εποχές, τευχ. 40 (Αύγουστος 1966), σ. 167 και σημ. 2 (σ. 168) [= Του ΐδιου, Τράπεζα Πνευματική, 1963-1993, Πορεία, Αθήνα 1994, σ. 19, σημ. 2].

Ή εκτη έκδοση της «Εισαγωγής στη νεοελληνική φιλολογία» χρειάστηκε επίσης να στοιχειοθετηθεί άπό τήν αρχή (στη μονοτυπία — πεισματικά!), καθώς καταβλήθηκαν πάλι άοκνες προσπάθειες γιά τή συμπλήρωση προηγούμενων κενών, ενώ ή «διεθνής έκρηξη των σπουδών νεοελληνικής φιλολογίας» —γιά να χρησιμοποιήσω μια φράση του αείμνηστου Γ. Π. Σαββίδη1— κατά τήν εξαετία 1990-1996 και ή συσσώρευση σημαντικού νέου ύλικοΰ έπέβαλαν νέες προσθήκες και αναπροσαρμογές στην ύλη του βιβλίου. Ή παρούσα σύνταξη της «Εισαγωγής» ένισχύεται γενικότερα με πολλά καινούργια στοιχεία. Στο «Μέρος Πρώτο» του βιβλίου αναθεωρούνται οί «Σύγχρονες τάσεις της νέόελληνικης λογοτεχνίας.», ενώ στο «Μέρος Δεύτερο» δίνεται —δπως εϊναι φυσικό να συμβαίνει σε μια «Εισαγωγή στη νεοελληνική φ ιλολο για»— μεγαλύτερη έκταση στα «προσωπογραφικά της νεοελληνικής φιλολογίας», με τον εμπλουτισμό της ύλης τών υποκεφαλαίων για τους «Κριτικούς τής λογοτεχνίας» και γιά τους «Φιλολόγους νεοελληνιστές». (Ήσειρά τών ονομάτων δεν εϊναι αξιολογική ούτε απόλυτα χρονολογική). Οί «Ξένοι νεοελληνιστές» συμπληρώνονται τώρα με τους έκπροσώπους της Δανίας, της Ισπανίας και τής Χιλής. Στο «Μέρος Τρίτο» («Κεφ. Δ': Ή εκδοτική») προστίθενται οι «Αλληλογραφίες», τα «Ημερολόγια νεοελλήνων συγγραφέων» και τα «'Απομνημονεύματα και Αυτοβιογραφίες». Αξιοποιείται, με τον τρόπο αυτόν, και ή παλαιότερη προφορική υπόδειξη του αείμνηστου Κ. Θ. Δημαρα προς τον γράφοντα: «Σε κάποια άπό τις επόμενες εκδόσεις του βιβλίου σας νά βάλετε και τις Αλληλογραφίες και τα Ημερολόγια' περιέχουν τόσο ζωντανά κείμενα...». Ικανοποιώντας, τέλος, ενα άλλο αίτημα τής κριτικής2, φρόντισα νά εισαγάγω και νέα λήμματα στούς καταλόγους του «Κεφ. Ç'... Λεξικά» (του «Τρίτου Μέρους», επίσης). Τό σημείωμα αυτό μου προσφέρει τήν ευκαιρία νά ευχαριστήσω τον εκδότη μου Δημήτρη Μαυρόπουλο, ό όποιος περιβάλλει και πάλι τήν «Εισαγωγή» με 1. Άπό βιβλιοκρισία του («Τό πιο χρήσιμο βιβλίο τής χρονιάς;», Τό Βήμα, 9 Δεκ. 1990, σ. 43 = Γ. Π. Σαββίδης, Φύλλα Φτερά. Δοκιμές και Δοκιμασίες 1989-1993, "Ικαρος, [Αθήνα 1995], σελ. 173) γιά τήν προηγούμενη έκδοση (Δόμος, 1990) τής Εισαγωγής. 2. Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Δεκαπεντάχρονη θητεία», 'Αντί, Περ. Β', τευχ. 441, 26 Ίουν. 1990, σ. 62.

τις στοργικές του φροντίδες, τους Αδελφούς Παληβογιάννη πού τήν στοιχειοθέτησαν με επιμέλεια στή φημισμένη πια μονοτυπία τους, και τον φίλο τυπογράφο Μανόλη Περράκη για τη σελιδοποίηση και τήν επίμονη διορθωτική του εργασία. Τέλος, ευχαριστίες οφείλονται σε δλους εκείνους —συναδέλφους ή παλαιούς φίλους— πού με τις προφορικές η γραπτές παρατηρήσεις και υποδείξεις τους βοήθησαν αποτελεσματικά στή συμπλήρωση των βιβλιογραφικών και άλλων κενών και γενικότερα στή βελτίωση της νέας έκδοσης της «Εισαγωγής»: τήν Sysse G. Engberg, τον Miguel Castillo Didier, τον Alexis Eudald Solà, τον Στέλιο Λαμπάκη, στον Στέφανο Διαλησμα, τον Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη, τον Παναγιώτη Πίστα' και τούς παλαιούς διακεκριμένους φοιτητές μου και τώρα συναδέλφους φιλολόγους: Ι. Α. Παπίγκη, Βρασίδα Καραλη, Γιάννη Δ. Πολέμη, Νίκο Κ. Πετρόπουλο, Γεράσιμο Γ. Ζώρα, Μαρία Δημάκη και Βασιλική Λαμπροπούλου. Μία εικοσιπενταετία περίπου έπεξεργασιών του βιβλίου αύτοϋ, τριανταπέντε χρόνια συγγραφικής άσχολίας με τή Νεοελληνική Φιλολογία σε άλλες παράλληλες μελέτες και μία περίπου ισόχρονη διδακτική θητεία βρίσκουν τον γράφοντα στήν ευτυχή θέση να μπορεί νά δηλώσει ανεπιφύλακτα δτι: διόλου δεν μετάνιωσε για τή σύνδεση του βίου του με αυτόν τον τομέα και ελπίζει σε μιάν απρόσκοπτη συνέχεια των προσφιλών του άσχολιών. Πεύκη, Πάσχα του 1996 Π. Δ. Μ.

Ή ανταπόκριση πού βρήκε ή «Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλολογία» στους "Ελληνες και τούς ξένους νεοελληνιστές —άλλα και στον εύρύτερο κύκλο τών λογίων γενικότερα— με υποχρεώνει, καθώς περνάω σε μιά νέα εκδοτική φάση του βιβλίου, νά σκέπτομαι τις πολλαπλές άπαιτήσεις του καλοπροαίρετα αύστηροΰ άναγνώστη. Θά ήθελα, λοιπόν, εξαρχής νά δηλώσω δτι και στήν παρούσα σύνταξη της «Εισαγωγής» κατέβαλα πολλές προσπάθειες γιά την κατά το δυνατόν επαρκέστερη ένημέρωσή της με το σχετικό βιβλιογραφικό υλικό της εξαετίας 1983-1989ί και γιά την περαιτέρω θεωρητική της πλαισίωση —το βιβλίο εχει ήδη χαρακτηρισθεί ~ως «εργο έν προόδω» («work in progress»)—, γεγονός πού οδήγησε τον φίλο έκδοτη Δημήτρη Μαυρόπουλο στήν τόσο δαπανηρή σήμερα μονοτυπική άναστοιχειοθεσία της. (Γιά τή γενναία άπόφασή του τον εύχαριστώ θερμά και άπό την θέση αύτήν έδώ). Με τήν εύκαιρία πού μου προσφέρεται έδώ, θά ήθελα πολύ νά εύχαριστήσω και δλους εκείνους πού μέ τον εναν ή τον άλλο τρόπο συνέβαλαν στήν παραπέρα βελτίωση του βιβλίου. Ιδιαίτερα μνημονεύω τούς συναδέλφους και φίλους Γιώργο Ά. Χριστοδούλου, πού περιέβαλε και πάλι τήν «Εισαγωγή» μέ τις στοργικές του φροντίδες, Walter Puchner, Henri Tonnet, Βίκτωρα Sokoljuk, Ulrich Moennig, Άστέριο 'Αργυρίου, Δημήτρη Παντελοδημο, Χρίστο 'Αλεξίου, Στέφανο Διαλησμα, 6 όποιος διάβασε προσεκτικά το χειρόγραφο μου πριν αύτό πάρει τον δρόμο γιά το τυπογραφείο, και Βρασίδα Καραλη. 'Επίσης εύχαριστώ τις φοιτήτριές μου Δέσποινα Δούκα, Μαριέττα Καλαμαρά, "Ολγα Καλαντζοπούλου και Διαμάντω Φιλιππάτου, πού βοήθησαν στη διόρθωση τών τυπογραφικών δοκιμίων (της τελευταίας πολύτιμη στάθηκε ή βοήθεια και γιά τή σύνταξη τών Ευρετηρίων του βιβλίου). Τέλος, χωρίς τήν άνοχή και τήν άντοχή του φίλου τυπογράφου Μανόλη Περράκη στις υπερβολικές —ορισμένες φορές— άπαιτήσεις μου, ή νέα αύτη έκδοση της «Εισαγωγής» μου θά παρουσίαζε περισσότερες έλλείψεις. Πεύκη, Δεκέμβριος 1989 Π. Δ. Μ. 1. Άλλά και γιά τή συμπλήρωση τών κενών πού παρουσίαζαν οί προηγούμενες έκδόσεις της.

Ή χρονική άνεση μιας ολόκληρης πενταετίας, πού μεσολάβησε άνάμεσα στην τρίτη και τήν τέταρτη έκδοση της «Εισαγωγής» (1978-1983), και οι έποικοδομητικές προτάσεις που έγιναν κατά το ϊδιο διάστημα γιά παραπέρα βελτίωση του έργου, μου έδωσαν τήν ευκαιρία νά προχωρήσω σε μια νέα άναθεώρησή του, που εϊχε ώς άποτέλεσμα τή μορφή με τήν όποια παρουσιάζεται τώρα τό βιβλίο. 'Όπως μπορεί νά διαπιστώσει και ό ενημερωμένος άναγνώστης πού παρακολουθεί τις διαδοχικές εξελικτικές φάσεις της «Εισαγωγής», και στην έκδοση αύτήν έδώ έγιναν ανακατατάξεις της ύλης, συμπληρώσεις με νέα τμήματα, προσθήκες με καινούργια στοιχεία1. "Ολα αύτά έπέβαλαν ώς αναγκαία τήν άναστοιχειοθέτηση του βιβλίου. Μιλώντας γιά τή δεύτερη έκδοση (1976) της «Εισαγωγής», ο Κ. Θ. Δημαρας είχε διατυπώσει σχετικά τήν άκόλουθη γνώμη: «Καλό είναι αύτές οί δουλειές νά μήν βγαίνουν σε πολύ μεγάλον άριθμό άντιτύπων, ώστε ετσι, άπό τήν μία στήν άλλη επανέκδοση, νά μπορούν νά γίνονται άναθεωρήσεις, διορθώσεις, προσαρμογές, συμπληρώσεις»» («Τό Βημα», 23 Ίουλ. 1976, σ. 2). Αύτό έγινε και στήν τρίτη (1978) και στήν τωρινή έκδοση του έργου. Στο σημείωμα αύτό επιθυμώ νά μνημονεύσω και μιάν άλλη ύπόδειξη, πού έκαμε ό συνάδελφος Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, κρίνοντας τήν τρίτη έκδοση (1978) της «Εισαγωγής»: «Τελειώνω με τήν παράκληση αύτή: ή δ' έκδοση νά άναγράφει και τις φιλολογικές κριτικές (...) γιά τις κριτικές και φιλολογικές έκδόσεις νεοελλήνων συγγραφέων...» («Διαβάζω», τευχ. 15, Δεκ. 1978, σ. 66). Προσπάθησα νά ικανοποιήσω και τό αίτημα αύτό της κριτικής (σέ πρωτοβάθμια, ώστόσο, φάση, και, πάντως, εξαντλητικότερα στον τομέα των κριτικών έκδόσεων). Περιορισμένης έκτασης εϊναι ή ερευνά πού έγινε γιά τή συγκέντρωση βιβλιοκρισιών πού άφορουν τις ενότητες «"Απαντα νεοελλήνων συγγραφέων» και «Ανθολογίες νεοελληνικών κειμένων». Εύχαριστώ επίσης τον συνάδελφο και φίλο Alfred L. Vincent γιά ορισμένες 1. Ό έμπλουτισμός των υποσημειώσεων του γραμματολογικού μέρους, άλλά και ολόκληρου του βιβλίου, μέ τή συζήτηση έπιμέρους προβλημάτων τής νεοελληνικής γραμματείας και φιλολογίας, άποτελεΐ έναν τρόπο γιά νά έπεκταθοΰν τα δρια της «Εισαγωγής», μέ τήν κάλυψη ειδικότερων ζητημάτων, χωρίς νά χάνεται ό γενικός εισαγωγικός χαρακτήρας του έργου.

παρατηρήσεις του πάνω στο Β' Μέρος της Γ' έκδοσης του βιβλίου αύτου, ή γνωστοποίηση τών οποίων αποτέλεσε τήν αφορμή γιά κάποιες άλλες βελτιώσεις, ιδίως αναφορικά με τήν εξέλιξη τών νεοελληνικών σπουδών στην Αυστραλία' τη συνάδελφο Ρουζενα Dostàlovà, γιά δσα στοιχεία μου εδωσε σχετικά με τις νεοελληνικές σπουδές στην Τσεχοσλοβακία, και τον φίλο Παναγιώτη Πίστα γιά τις προτάσεις του σε δ,τι άφορα τά «Ερμηνευτικά (και μεθοδολογικά) βοηθήματα γιά σχολική χρήση». Ακόμη, αισθάνομαι τήν άνάγκη νά εκφράσω και άπό τή θέση αυτή τις θερμές μου ευχαριστίες προς τους φίλους έκδοτες του βιβλίου Δημήτρη Μαυρόπουλο και Σπύρο Ντάβρη γιά τήν πολύ άνετη συνεργασία πού εϊχα μαζί τους. Τελειώνοντας, θά ήθελα νά άναφερθώ στο Α' Μέρος του βιβλίου («Επιστήμη και αντικείμενο της νεοελληνικής φιλολογίας») και νά διευκρινίσω δτι και πάλι τό τμήμα αυτό εμπλουτίζεται άπό ίνα γραμματολογικό διάγραμμα (Κεφάλαιο Δ': Ή λογοτεχνική παραγωγή) πού εξυπηρετεί τις εποπτικές άνάγκες του άναγνώστη ως υλική άφετηρία γιά τό ύπόλοιπο και μεγαλύτερο μέρος της «Εισαγωγής». Πεύκη, Πάσχα

1983 Π. Δ. Μ

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΡΙΤΗ

ΕΚΔΟΣΗ

"Οσα είχα σημειώσει στο προλογικό σημείωμα γιά τή δεύτερη έκδοση της «Εισαγωγής στη Νεοελληνική Φιλολογία», δτι δηλαδή το βιβλίο «αναθεωρήθηκε και ξαναγράφτηκε άπό τήν άρχή», ισχύουν περίπου και γιά τή νέα αύτη (τρίτη) έκδοση, ή όποια, ας σημειωθεί, πραγματοποιείται σε διάστημα ένάμισυ χρόνου. Ή διαπίστωση αύτη εκφράζει οπωσδήποτε το γεγονός, δτι ή «Εισαγωγή» κάλυψε ε να κενό πού πραγματικά υπήρχε. Ή άνάγκη εξάλλου νά αναθεωρηθεί και νά ξαναγραφτεί το βιβλίο, προέκυψε άπό τή ζωντάνια της νεοελληνικής φιλολογικής επιστήμης και φυσικά της ίδιας της λογοτεχνίας πού σχεδόν καθημερινά εμπλουτίζονται μέ νέα κείμενα, μελετήματα και γενικά ένδιαφέρουσες έκδόσεις. Ή χρονική άλλωστε άπόσταση άπό τήν πρώτη έκδοση μου προσφέρει όλο και περισσότερο τήν άνεση νά ένημερώνω πληρέστερα τήν «Εισαγωγή» σε δ,τι άφορα το παρελθόν και νά περιορίζω συνεπώς τις αναπόφευκτες γιά μιά τέτοια συνθετική προσπάθεια παραλείψεις και άτέλειες, γιά τις όποιες έκανα ήδη λόγο στο προλογικό σημείωμα της πρώτης έκδοσης. Κάπου θά επρεπε νά εκφράζουμε τις εύχαριστίες μας στον «άνώνυμο» άναγνώστη γιά τήν ήθική ικανοποίηση πού μας προσφέρει παρακολουθώντας τις έκδόσεις μας: το κάνω έδώ. Και φυσικά αισθάνομαι πάντα υποχρεωμένος προς τούς συναδέλφους και φίλους, πού δεν παύουν εύγενικά νά συντελουν μέ παρατηρήσεις και υποδείξεις στήν αρτιότερη έμφάνιση του βιβλίου' ιδιαίτερα μνημονεύονται ό Γεώργιος Ά. Χριστοδούλου, ό Φώτης Δημητρακόπουλος, ο Στέφανος Διαλησμας και ό Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, πού βοήθησαν μέ προθυμία και στή διόρθωση τών τυπογραφικών δοκιμίων. 'Αθήνα, 'Οκτώβριος 1977 Π. Δ. Μ.

Kai μέ τή δεύτερη έκδοση της, πού πραγματοποιείται μέσα σέ χρονικό διάστημα βραχύτερο άπό δσα είχα προβλέψει άρχικά, ή «Εισαγωγή» αύτη επιδιώκει νά άνταποκριθεϊ κυρίως στις διδακτικές ανάγκες του μαθήματος τής Νεοελληνικής Φιλολογίας άπό μία ειδικότερη άποψη: εισάγει τον σπουδαστή στά βασικά θέματα τής νεοελληνικής φιλολογικής επιστήμης, στήν ιστορία και τή σημερινή κατάσταση τών νεοελληνικών σπουδών και, παράλληλα, θίγει σέ γενικές γραμμές τά θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα τής νεοελληνικής φιλολογίας. Τά αναλυτικά «Περιεχόμενα» (βλ. παραπάνω) πληροφορούν τον άναγνώστη γιά τή δομή του βιβλίου. Ή ιδέα, ωστόσο, μιας νέας, τροποποιημένης και εμπλουτισμένης έκδοσης, πού θά μπορούσε γενικότερα νά άποτελέσει4 χρήσιμο όργανο μελέτης και γιά τούς νεοελληνιστές, άρχισε νά άπασχολεΐ τον συγγραφέα άμέσως μετά τήν πρώτη εμφάνιση του έργου αύτου και ύπαγόρευσε τή σημερινή έπεξεργασία, πού ελπίζω ότι αντιστοιχεί σέ μιά προχωρημένη (αν και πάντοτε ένδιάμεση) βαθμίδα άναθεώρησης και έντάσσεται εξυπηρετικά στο σχέδιο μιας οριστικότερης σύνθεσης. Στήν παρούσα φάση το βιβλίο άναθεωρήθηκε και ξαναγράφτηκε άπό τήν άρχή. 'Επί πλέον, στο διάστημα πού μεσολάβησε είχα τήν εύκαιρία νά ελέγξω άσφαλέστερα και νά συμπληρώσω όλους τούς βιβλιογραφικούς του πίνακες (οι όποιοι στήν πρώτη έκδοση οφείλονταν και σέ εύγενικές συλλεκτικές φροντίδες τών τριών πρώτων άπό τούς συνεργάτες πού μνημόνευα), άναζητώντας στις μεγάλες βιβλιοθήκες τών Αθηνών πολλά έντυπα πού δεν ύπήρχαν στά ανάλογα ιδρύματα τής Θεσσαλονίκης, όπου πραγματοποιήθηκε ή άρχική σύνθεση τής «Εισαγωγής». Πρέπει πάντως νά σημειώσω ότι ό σημερινός βαθμός πληρότητας του βιβλίου θά ήταν οπωσδήποτε χαμηλότερος, αν δεν είχε προηγηθεί ή έκδοση τής πρώτης μορφής του. Κλείνοντας το σύντομο αυτό σημείωμα θά ήθελα νά εύχαριστήσω όλους εκείνους πού μέ τις ύποδείξεις τους συνετέλεσαν στή βελτίωση του πρώτου σχεδιάσματος του βιβλίου. Ιδιαίτερα εύχαριστώ τον καθηγητή χ. Κ. Θ. Δημαρά, το βιβλιοκριτικό άρθρο του οποίου (βλ. «Το Βήμα», 12 Ίουλ. 1974, σσ. 1-2) άντιπροσωπεύει, οπωσδήποτε, τον ορθό τρόπο μέ τον όποιο επρεπε νά αντιμετωπίσει ό ένημερωμένος άναγνώστης τήν «Εισαγωγή» στήν πρώτη μορφή της. Αθήνα, Απρίλιος 1976

Π. Δ. Μ.

[α' έκδοση]

Προλογίζοντας τήν «Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλολογία», κρίνω απαραίτητο νά υπογραμμίσω άπό τήν αρχή τις ιδιότυπες δυσκολίες πού παρουσιάζει ή συγγραφή άνάλογου διδακτικού εγχειριδίου και πού συγκεφαλαιώνονται κυρίως σε μιάν άντινομία προϋποθέσεων: ενώ δηλαδή άπουσιάζει άκόμη άπό τήν ελληνική βιβλιογραφία τό άντίστοιχο βιβλίο, συγκροτημένο έπάνω σε αύστηρά επιστημονικές βάσεις και προορισμένο γιά τή χρήση τών ειδικών, οι διδακτικές άνάγκες της έδρας επιβάλλουν τη σύνθεσή του στη μορφή ενός πανεπιστημιακού βοηθήματος — μέσα σε τακτές προθεσμίες. Είναι επομένως φυσικό νά διαπιστωθούν παραλείψεις και ατέλειες, πολλές άπό τις όποιες γνωρίζει ό συγγραφέας του βιβλίου και άποδέχεται άναγκαστικά τήν ύπαρξη τους στη φάση αύτη. Ώς γενικό παράδειγμα θά μπορούσε νά άναφερθεϊ εδώ ότι τά βιβλιογραφικά κεφάλαια, όπως θά παρατηρήσει και ό άναγνώστης, δεν πλαισιώνονται θεωρητικά: περιορίζονται σε έναν φόρτο λημμάτων, πού ωστόσο επιχειρεί νά καλύψει τήν πρωτοβάθμια άνάγκη τών σπουδαστών νά ένημερωθοΰν σε ορισμένα βασικά βοηθήματα γιά τή μελέτη του άντικειμένου της νεοελληνικής φιλολογικής επιστήμης. Ελπίζω όμως ότι αυτή τήν «πρώτη γραφή», στήν όποια εμφανίζεται τώρα ή «Εισαγωγή στή Νεοελληνική Φιλολογία», θά διαδεχθούν άλλες, άπό κάθε άποψη άρτιότερες μορφές. Στις μελλοντικές φροντίδες πού προγραμματίζονται θά δοθεί σημασία στά πορίσματα της ενδιάμεσης διδακτικής πείρας, άλλα και θά γίνουν πολύ εύπρόσδεκτες οι συμπληρώσεις και βελτιώσεις πού θά θελήσουν νά υποδείξουν όσοι τυχόν έξετάσουν τό σημερινό σχεδίασμα. θεωρώ υποχρέωση μου νά εύχαριστήσω και άπό τή θέση αυτήν εκείνους πού βοήθησαν ώστε νά άποκτήσει τό βιβλίο τή μεγαλύτερη δυνατή πληρότητα στήν τωρινή του μορφή: τήν έπιμελήτρια της Εκτάκτου Αυτοτελούς "Εδρας της Νεωτέρας *Ελληνικής Φιλολογίας κ. Ελένη Παχίνη-Τσαντσάνογλου, τούς βοηθούς της ίδιας έδρας κ. Βικτωρία Χατζηγεωργίου-Χασιώτη και κ. Παναγιώτη Πίστα, τον φίλο κριτικό και φιλόλογο κ. Ι. Μ. Χατζηφώτη και τον πολλά υποσχόμενο τελειόφοιτο σπουδαστή της Φιλολογίας και άριστο μαθητή μου κ. Ι. Α. Παπίγκη, στον όποιο οφείλεται και ή σύνταξη του εύρετηρίου τών ονομάτων.

Ακόμη θά ήθελα να ευχαριστήσω τή Φιλοσοφική Σχολή του 'Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ή όποια χαρακτήρισε τήν «Εισαγωγή» ώς διδακτικό εγχειρίδιο, και τήν Επιτροπή Εποπτείας της Υπηρεσίας Δημοσιευμάτων του ίδιου Πανεπιστημίου, ή οποία προχώρησε στις σχετικές ενέργειες ώστε τό βιβλίο νά εκδοθεί έγκαιρα, προκειμένου νά διανεμηθεί στους σπουδαστές, προς τους οποίους και κυρίως άπευθύνεται. [Θεσσαλονίκη, Απρίλιος 1974] Π. Δ. Μ.

ΜΕΡΟΣ

ΠΡΩΤΟ

ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ A'

ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Ή νεοελληνική φιλολογία εϊναι νέα και αυτόνομη έπιστήμη* νέος και αύτοτελής επιστημονικός κλάδος της έλληνικής φιλολογίας. Ή διαμόρφωσή της ήρθε ώς συνέπεια και άποτέλεσμα τών έρευνών πού πραγματοποίησαν "Ελληνες και ξένοι επιστήμονες έπάνω σε πρόσωπα και θέματα τών νεώτερων χρόνων, δταν θέλησαν νά έπεκτείνουν τή δραστηριότητά τους και τά ένδιαφέροντά τους άπό τό άρχαΐο έλληνικό παρελθόν —μέσψ τής μεσαιωνικής μας γραμματείας— στον χώρο τόυ Νέου Ελληνισμού1. Και τό φαινόμενο ήταν φυσικό, γιατί ήδη ή ζωή και δ' Πολιτισμός τών νεώτερων Ελλήνων είχαν άρχίσει νά γίνονται άντικείμενο μελέτης και ερευνάς και νά συσχετίζονται μέ τά ιστορικά τους προηγούμενα. Στή σπουδή τής νεοελληνικής λογοτεχνίας έπικράτησαν κάθε φορά και διαφορετικά κριτήρια2: άρχικά τά κριτήρια αύτά ήταν γλωσσικά και λαογραφικά και τά έπέβαλλαν ή άρχαιογνωσία και οί νέες τότε έπιστήμες τής 'Εθνολογίας και τής Λαογραφίας3. Έπειτα παρατηρείται ή ύποταγή τής νεοελληνικής φιλολογικής έπιστήμης στήν ιστορική ερευνά (ίστορισμός) καί τέλος έπικρατουν κριτήρια αισθητικά (άξιολόγηση τής μορφής). Ή νεοελληνική φιλολογία εϊναι έπιστήμη ιστορική και φιλολογική, καί ό νεοελληνιστής, δταν τήν σπουδάζει, θά ξεκινάει άλλοτε άπό τήν ιστορία και άλλοτε άπό τή φιλοσοφία καί θά ένδιαφέρεται άλλοτε γιά τήν έκφραση καί τή γλώσσα καί άλλοτε γιά τήν αισθητική4. Ή έπίσημη άναγνώριση τής νεοελληνικής φιλολογίας ώς έπιστήμης στήν Ελλάδα άργησε, βέβαια, νά πραγματοποιηθεί. Μόλις άπό τό άκαδημαϊκό ετος 1925-1926 καθιερώθηκε ή διδασκαλία του μαθήματος τής νεοελληνικής φιλολογίας στά Πανεπιστήμια Αθηνών καί Θεσσαλονίκης, δπου ιδρύθηκαν άνά1. Πρβλ. Gyula Moravcsik, «Έλληνολογία ή περί της ένότητος τών έλληνικών σπουδών», ΕΕΦΣΠΑ, 20 ( 1 9 6 9 - 1 9 7 0 ) 317. 2. Βλ. καί παρακάτω, Μέρος Β', Κεφάλαιο Α'. 3. Πρβλ. Λ. I. Βρανούση, «Νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές», Κριτικά Φύλλα, 1 (1971) 4 1 (και σέ αυτοτελές φυλλάδιο, Αθήνα 1971, σ. 7). 4. Πρβλ. Ν. Β. Τωμαδάκη, «Σκέψεις έπί τής Νέας Έλληνικής Φιλολογίας», NE, 28 ( 1 9 4 0 ) 1 0 0 1 (= Του ίδιου, Νεοελληνικά, Α', 16-17).

λογες ειδικές έ'δρες. Άπό τότε και ώς τις μέρες μας έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος στις νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές. Άρκεΐ νά σημειώσει κανείς δτι οί διδάσκοντες σήμερα έλληνική φιλολογία στή Μέση Εκπαίδευση έχουν δλοι διδαχθεί τά Νέα Ελληνικά στο Πανεπιστήμιο —πράγμα που δέν συνέβαινε παλαιότερα—, δτι σήμερα στά Τμήματα Φιλολογίας των Πανεπιστημίων Αθηνών, Θεσσαλονίκης, Ιωαννίνων, Κρήτης, Πατρών και Θράκης υπάρχουν αρκετοί νεοελληνιστές οί όποιοι θεραπεύουν τήν έπιστήμη τής νεώτερης έλληνικής φιλολογίας, δτι άνάλογες πανεπιστημιακές μονάδες (Ινστιτούτα νεοελληνικών ερευνών ή Κέντρα νεοελληνικών σπουδών) υπάρχουν σέ πολλά Πανεπιστήμια τής Ευρώπης και τής Αμερικής και δτι, άκόμη, αυξάνεται συνεχώς ό άριθμός τών νεοελληνικών περιοδικών (στήν Ελλάδα και στο έξωτερικό) και τών άλλων ειδικών έκδόσεων (βιβλιογραφίες κ.λπ.), μέ τις όποιες προωθούνται σημαντικά οί νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές σέ κλίμακα διεθνή. *

*

*

Έργο τής Φιλολογίας είναι ή έρμηνεία τών γλωσσικών μνημείων του παρελθόντος. Νεοελληνική Φιλολογία είναι ή έπιστήμη τής νεοελληνικής λογοτεχνίας1. "Οταν λέμε Νεοελληνική Λογοτεχνία εννοούμε τό σύνολο τής νεοελληνικής λογοτεχνικής δημιουργίας, δηλαδή τό σύνολο τών έπώνυμων και άνώνυμων μνημείων του έντεχνου γραπτού (ή και προφορικού) λόγου πού έχουν γραφεί σέ γλώσσα νεοελληνική2. Μέ τον δρο Νεοελληνική Γραμματεία έννοουμε τό σύνολο τών γραπτών μνημείων τής νεώτερης εποχής, ενώ μέ τον δρο Νεοελληνική Γραμματολογία υποδηλώνουμε τήν έπιστήμη εκείνη πού έξετάζει

1. Πρβλ. Κ. θ . Δημαρα, «Νεοελληνική Λογοτεχνία. (Διάγραμμα Ιστορίας)», Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς, τόμ. 6, σ. 346 (και αυτοτελώς, Αθήναι 1965, σ. 5). 2. Πρβλ. Ιωάννου Συκουτρή, «Φιλολογία και Ζωή», στον τόμο Μελέται και "Αρθρα, σ. 219, και Του ίδιου, « Ή διδασκαλία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», ΝΕ> 11 (1932) 399, σημ. 1 (= Μελέται και "Αρθρα, σ. 242, σημ. 1). Γιά τό θέμα τής προφορικότητας (orality) στή νεα έλληνική λογοτεχνία, πού συζητείται πολύ τον τελευταίο καιρό, βλ. Michael Jeffreys, «Proposais for the Debate on the Question of oral Influence in early modem Greek Poetry», «Άρχες τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», A', 251-266, Γρ. Μ. Σηφάκη, «Τό πρόβλημα τής προφορικότητας στή μεσαιωνική δημώδη γραμματεία», αυτόθι 267284, και Giuseppe Spadaro, «Oralità nella letteratura greca medievale in demotico», αυτόθι, 287-305.

Ιστορικά και έξελικτικά κάθε ένα χωριστά και δλα μαζί τα είδη του έντεχνου λόγου (ποίηση - πεζογραφία - θέατρο κλπ.) 1 . 'Υπό σ τ ε ν ό τ ε ρ η έ ν ν ο ι α νεοελληνική φιλολογία εϊναι ή επιστήμη που έξετάζει τήν ιστορία, τήν έκφραση (γλώσσα, μέτρο, υφος) και τό περιεχόμενο τών προϊόντων του έντεχνου λόγου (δηλαδή τών έργων τής φαντασίας, που είναι ή ποίηση, τό θέατρο, τό άφήγημα, κλπ.). Ύπό ε υ ρ ύ τ ε ρ η έ ν ν ο ι α νεοελληνική φιλολογία είναι ή έπιστήμη που έξετάζει άδιακρίτως κάθε κείμενο λογοτεχνικών άξιώσεων, και όταν άκόμη τό κείμενο αυτό δέν είναι προϊόν τής φαντασίας, άλλά ένα κείμενο λ.χ. ιστορικό, θεολογικό ή φιλοσοφικό, ένα νοταριακό έγγραφο ή ένα δημοσιογραφικό κείμενο γραμμένο λογοτεχνικά. Άπό δσα έκθέσαμε παραπάνω έγινε νομίζω σαφές δτι ά ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο τής νεοελληνικής φιλολογίας είναι τα γραμματειακά έργα και, ειδικότερα, τά έργα τής νεώτερης"έλληνικής λογοτεχνικής δημιουργίας, δηλαδή τά λογοτεχνικά έργα του Νέου Ελληνισμού πού έχουν γράφει στή νεοελληνική γλώσσα. "Οταν άναζητήσουμε τά δρια του Νέου Ελληνισμού (και επομένως και τά δρια τής νεοελληνικής λογοτεχνίας) στον 10ο μ.Χ. αιώνα, τότε χώρος τής νεοελληνικής λογοτεχνίας εϊναι άρχικά (και ως τό 1453) ό χώρος τής βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Μετά τό 1453 και ως τήν επανάσταση του 1821, χώρος δπου άναπτύσσεται ή νεοελληνική λογοτεχνία είναι ό χώρος του αλύτρωτου έλληνισμου (φραγκοκρατούμενου, βενετοκρατούμενου, τουρκοκρατούμενου), ένώ άπό τό 1821 (και κυρίως άπό τό 1922) και ως τις μέρες μας ό χώρος τής «κυρίως Ελλάδος». Κατά τήν περίοδο 1453-1821 οι παραδουνάβιες ήγεμονίες και οί χώρες τής δυτικής Ευρώπης (κυρίως Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία, Γερμανία, Αυστρία, Αγγλία, Κάτω Χώρες, κλπ.), δπου μετά τήν Άλωση βρήκαν καταφύγιο οί "Ελληνες λόγιοι τής Διασπορας, μπορούν νά θεωρηθούν ως ό χώρος δπου παράλληλα άναπτύσσεται ή νεοελληνική φιλολογία. 1. Γενικά γιά τούς ορούς Γραμματεία και Γραμματολογία βλ. Ιωάννου Συκουτρή, «Γραμματεία», ΜΕΕ, 8 (1929) 670β κ.έ. (= Μελέται και "Αρθρα, 120 κ.έ.), και Του ίδιου, «Γραμματολογία», δ.π., 6 7 5 γ κ.έ. και 128 κ.έ., άντίστοιχα, Γ. Βελουδή, «Γιά μια γραμματολογική ορολογία. (Μέ άφορμή ενα Διεθνές Λεξικό τών Γραμματολογικών "Ορων)», Τό Βήμα, 23 Ίουλ. 1980, σσ. 1 και 6 (= Γιώργος Βελουδής, Ψηφίδες για μια θεωρία τής λογοτεχνίας, Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1992, σσ. 17-23), και Γιάννη Παπακώστα, «Γύρω άπό τούς όρους φιλολογία, έλαφρα φιλολογία, λογοτεχνία», NE, 113 (1983) 6 7 8 - 6 8 3 (= Του ίδιου, Ιχνηλασίες. Φιλολογικά μελετήματα, Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2003], σσ. 15-30).

Ό ακριβής προσδιορισμός τών χ ρ ο ν ι κ ώ ν ο ρ ί ω ν τών άρχών τής νεώτερης έλληνικής λογοτεχνίας είναι δύσκολος. Κάθε χρονική τομή είναι πάντα συμβατική. Υπάρχουν μελετητές (= ιστορικοί της λογοτεχνίας) πού άνάγουν τις αρχές τής νεοελληνικής λογοτεχνίας στον δέκατο (ή άκόμη πιο πριν: στον ένατο) ή στον ένδέκατο μ.Χ. αιώνα. Οι περισσότεροι τοποθετούν τό ξεκίνημα της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο πρώτο ήμισυ του ένδέκατου αιώνα, δταν δηλαδή έμφανίζεται τό πρώτο γραπτό μνημείο σέ δημώδη (γρ. νεοελληνική) γλώσσα (Διγενής Άκριτης). Μία δεύτερη ομάδα μελετητών θεωρεί τό οριακό ετος 1453 ως τό ετος τών άρχών τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ή άνεύρεση της λανθάνουσας πρώτης έκδοσης (1509) του Άπόκοπου του Μπεργαδή άπό τήν Evro Layton1 οδήγησε στήν υιοθέτηση νέας συμβατικής χρονολογίας, πού προτείνεται ως άρχή τής νεοελληνικής λογοτεχνίας2. "Αλλοι μελετητές προτιμούν κριτήρια περισσότερο ούσιαστικά και φθάνουν στον δέκατο έβδομο αιώνα, δηλαδή στήν περίοδο τής άνθησης και τής άκμής της κρητικής λογοτεχνίας. Υπάρχουν, άκόμη, άλλοι μελετητές πού τοποθετούν στά 1708 (ετος πού έκδίδεται ή γνωστή ποιητική συλλογή "Ανθη Εύλαβείας) τις αρχές τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, ή, τέλος, έκεΐνοι πού φθάνουν ως τήν έποχή του Σολωμού και τήν έπανάσταση του *213. 1. Evro Layton, «Zacharias and Nikolaos Kallierges and the first édition of the Apokopos of Bergadis», Θησαυρίσματα, 20 (1990) 206-217. 2. Βλ. Γ. Π. Σαββίδη, «Πότε άραγες άρχίζει ή νεότερη έλληνική λογοτεχνία;», «'Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Α', 3 7 - 4 1 (= Του ίδιου, Τράπεζα Πνευματική, 312316), οπού άναπτύσσονται και άναλύονται παλαιότερες προτάσεις του σχετικά μέ τό προτεινόμενο χρονικό δριο. 3. Γιά τά χρονικά δρια και τή γραμματολογική τοποθέτηση τής νεοελληνικής φιλολογίας βλ. Ε. Κριαρα, «Οι δροι "μεσαιωνικός" και "νεοελληνικός" στή γραμματολογία μας», NE, 58 (1955) 9 8 6 - 9 8 8 (= Του ίδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 405-407), Λίνου Πολίτη, «"Μεσαιωνικός" καί "νεοελληνικός"», αυτόθι, 1307, Ε. Κριαρα, « Ή γραμματολογική τοποθέτηση τής βυζαντινής δημώδους καί τής κρητικής λογοτεχνίας», αυτόθι, 1554-1557 (= Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 4 0 9 - 4 1 2 ) καί Του ίδιου, «Τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τής τελευταίας περιόδου τής μεσαιωνικής έλληνικής γραμματείας» [Μετάφραση άπό τό γερμανικό πρωτότυπο Αικατερίνης Δώδου], αυτόθι, 70 (1961) 1 4 1 8 - 1 4 2 7 (= Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 563-572). Σχετική βιβλιογραφία βλ. στου Δημήτρη Παπα, «Πότε άρχίζει ή νεοελληνική λογοτεχνία; Συμβολή στή λύση του ζητήματος τών διαχωριστικών ορίων τής μεσαιωνικής καί νέας έλληνικής λογοτεχνίας», Probleme der neugriechischen Literatur, I, σ. 106, σημ. 1. Στο θέμα τών άρχών τής νεοελληνικής λογοτεχνίας ήταν άφιερωμένες άρκετές άνακοινώσεις —μέ χρήσιμες τοποθετήσεις τών μελετητών— πού έγιναν στο πλαίσιο του II Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi (Βενετία, 7-10 Νοεμβρίου 1991): βλ. τώρα «'Αρχές της νεοελληνικής λογοτεχνίας», Α', 37105 (= Μέρος πρώτο: Οί Αρχές). Μνημονεύονται ιδιαίτερα οί άνακοινώσεις τών Γ. Π. Σαβ-

Οί π ε ρ ( ο δ ο ι τής νεοελληνικής λογοτεχνίας εϊναι οί έξής: Α'. Ή υστεροβυζαντινή περίοδος: 10ος αιώνας μ Χ . - 1453. α'. Άπό τον 10ο αιώνα μ.Χ. ως τήν άλωση τής Κωνσταντινούπολης άπό τους Φράγκους (1204). β'. Άπό τό 1204 ως τήν άλωση τής Κωνσταντινούπολης άπό τούς Τούρκους (1453). Β'. Ή μεγάλη περίοδος τής Τουρκοκρατίας: 1453-1821. α'. Άπό τήν άλωση τής Κωνσταντινούπολης ώς τήν κατάληψη τής Κρήτης άπό τούς Τούρκους (1453-1669). β'. Άπό τήν πτώση τής Κρήτης ώς τήν έλληνική έπανάσταση (16691821). Γ'. Ή περίοδος άπό τήν έπανάσταση του 1821 έως σήμερα. α'. Ή νεώτερη περίοδος τής λογοτεχνίας (άπό τον Σολωμό ώς τόν ΚαβάΦη) ' , ~, * , β'. Ή σύγχρονη περίοδος τής λογοτεχνίας (άπό τόν Καβάφη ώς τις μέρες μας).

Τά κυριότερα ε ί δ η τής νεοελληνικής λογοτεχνίας εϊναι: ή ποίηση, ή πεζογραφία, τό θέατρο. Ειδική κατηγορία του λογοτεχνικού είδους τής ποίησης εϊναι τό δημοτικό τραγούδι (παραδοσιακή - προφορική λογοτεχνία). Στο λογοτεχνικό εϊδος τής πεζογραφίας άνήκουν κυρίως: τό διήγημα, τό μυθιστόρημα, τό χρονογράφημα και τό δοκίμιο. Στά λογοτεχνικά γένη τής δημιουργικής πεζογραφίας πρέπει νά έντάξουμε: τή μυθοποιημένη (ή μυθιστορηματική) βιογραφία, τά ταξιδιωτικά κείμενα, τή νεοελληνική έπιστολογραφία καί τό άπομνημόνευμα. Ή νουβέλα (ιταλικά novella, γαλλικά nouvelle) άνήκει περισσότερο στο γένος του μυθιστορήματος καί λιγότερο στο γένος του διηβίδη, γιά τήν οποία έγινε ήδη λόγος, Hans Eideneier, «Αναζητώντας τις άρχές τής νεοελληνικής γραμματείας» (42-49), Mario Vitti, «Alla ricerca degli antenati» (50-53), Στυλιανοί} Αλεξίου, « Ή ορολογία τών περιόδων τής λογοτεχνίας μας» (54-60) καί Ε. Γ. Καψωμένου, «Από τή βυζαντινή στή νεοελληνική πολιτισμική φάση» (61-73). Βλ. καί Μικρό νεοελληνικό όργανο. Εκλογή κειμένων (1947-1975) του Δημήτρη Χατζή για τό Νέο *Ελληνισμό. Επιλογή κειμένων, σημειώσεις, μεταγραφή Νίκος Γουλανδρής. Επιμέλεια, ευρετήριο Σία Αναγνωστοπούλου. Εξάντας, [Αθήνα 1995], σσ. 1 9 1 - 2 3 5 («9. Ή νέα έλληνική λογοτεχνία άπό τις πρώτες άρχές ώς τά 1669»). Ενδιαφέρουσα γιά τά κριτήρια βάσει τών οποίων ενα κείμενο μπορεί νά χαρακτηρισθεί ώς δημώδες εϊναι ή άνακοίνωση του Erich Trapp, «Ιωάννης Καματηρός καί ό κανόνας τής δημώδους βυζαντινής λογοτεχνίας» (αυτόθι, Β', 89-96).

γήματος. Πολλές φορές ή διάκριση τής νουβέλας άπό τό διήγημα είναι δύσκολη. Τό πεζοτράγουδο, τέλος, πού είναι άπόδοση στά έλληνικά του γαλλικού δρου «poème en prose», άνήκει περισσότερο στο πρώτο είδος (στήν ποίηση)1. "Οπως κάθε έπιστήμη, ετσι και ή νεοελληνική φιλολογία εχει τούς έπιμέρους κ λ ά δ ο υ ς της, πού είναι οί έξης: 1) ή βιβλιογραφία, 2) ή ιστορία τής λογοτεχνίας, 3) ή κριτική της λογοτεχνίας, 4) ή έκδοτική, 5) ή έρμηνεία και αισθητική άνάλυση, 6) ή γλωσσική ερευνά και κωδικοποίηση, 7) ή μετρική, και 8) ή θεωρία τής λογοτεχνίας2.

Βιβλιογραφία I. Πανταζίδου, «Φιλολογία, γραμματολογία, λογοτεχνία», Εστία 1886, 545-548. — Γρηγορίου Ν. Βερναρδάκη, Λόγος εισιτήριος περί φιλολογίας, Έν Τεργέστη 1899. — Ιωάννου Συκουτρή, Μελέται και "Αρθρα, Εκδόσεις του Αιγαίου, Αθήναι 1956 (και Β' έκδοση φωτομηχανική: Αθήνα 1982). — Γ. Μ. Βαλέτα, «Νεοελληνική φιλολογία», ΜΕΕ, τόμ. Γ (Ελλάς), Αθήναι [ 2 1964], σσ. 537-542. — Ε. Κριαρα, « Ή μεσαιωνική έλληνική γραμματεία. (Τά δρια - μερικά χαρακτηριστικά)», Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 5, άριθ. 3 (Ίαν.-Φεβρ. 1951), σσ. 92-96 (= Του ίδιου, Γλωσσοφιλολογικά, σσ. 40-54). — Ν. Β. Τωμαδάκη, ΉΝεοελληνική Φιλολογία. Ήπαράδοσις - τά κριτήρια - ή παρακμή. Έν Αθήναις 1951. — Του ίδιου, Νεοελληνικά. Δοκίμια και μελέται. Τόμ. Α', Αθήναι 1953. — Του ίδιου, Κλεις της Βυζαντινής Φιλολογίας, ήτοι Εισαγωγή εις τήν Βυζαντινήν Φιλολογιαν, τόμ. Α', εκδοσις τετάρτη, Εκδόσεις Π. Πουρναρα, Θεσσαλονίκη 1993. — Κ. Θ. Δημαρα, Νεοελληνική Λογοτεχνία (Διάγραμμα Ιστορίας), Αθήναι 1965. — Κωνστ. I. Βουρβέρη, Εισαγωγή εις την Αρχαιογνωσίαν και την Κλασσικήν Φιλολογιαν, Αθήναι 1967 [Έλληνική Ανθρωπιστική Εταιρεία, Μελέται και Έρευναι, άριθ. 15]. — I. Μ. Χατζηφώτη, «Είσαγωγικαί μελέται έπιστημών και βιβλιογραφία», στον τόμο Πανδέκτης Σπουδών. Κωδικοποίησις βασικών γνώσεων, Ά1. Γιά τον χαρακτηρισμό του πεζοτράγουδου ώς είδους ερμαφρόδιτου ή νόθου βλ. Νάσου Βαγενα, «Γιά εναν ορισμό του μοντέρνου στήν ποίηση», Ό Πολίτης, τευχ. 57-58 (Ίαν.Φεβρ. 1983), σ. 108 και σημ. 1 (στήν αυτοτελή έκδοση του ίδιου δοκιμίου, Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 1984, σσ. 56-57 και σημ. 13) = Νάσος Βαγενας, Ή ειρωνική γλώσσα, σσ. 50-51 και σημ. 13, δπου και βιβλιογραφία. 2. Πρβλ. Ν. Β. Τωμαδάκη, « Ή Νεοελληνική Φιλολογία ώς έπιστήμη», 'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 1, άριθ. 6 (Αυγ. 1945), σ. 19 (= Του ίδιου, Νεοελληνικά, Α', 11) και Ιωάννου Συκουτρή, Μελέται και "Αρθρα, passim.

θήναι 1969, σσ. 320-396. — Gyula Moravcsik, «Έλληνολογία ή περί τής ένότητος τών έλληνικών σπουδών. Όμιλία έν τω Πανεπιστημίω Αθηνών (1963)», ΕΕΦΣΠΑ, 20 (1969-1970) 311-324. — Διον. Ά. Ζακυθηνου, «Κλασσικαί, Βυζαντιναί και Νεοελληνικαί Σπουδαί», ΠΑΑ, 45 (1970) 127137. — Λ. I. Βρανούση, «Νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές», Κριτικά Φύλλα, 1 (1971) 39-51 (και αυτοτελώς, Αθήνα 1971). — Πέτρου Χάρη, « Ε θνική και διεθνική λογοτεχνία», ΠΑΑ, 46 (1971) 62*-77* (= Παρνασσός, 14, 1972, 325-339 = Πέτρου Χάρη, Ό άνθρωπος και ό ίσκιος του, "Ικαρος, [Αθήνα] 1982, σσ. 9-27). — Γ. Βαλέτα, Ή εγκυκλοπαιδική παράδοση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας και οί νεοελληνικές σπουδές. Εισαγωγή στή «Βιογραφική Εγκυκλοπαίδεια Ελλήνων Λογοτεχνών» Ά/φών Παγουλάτου. Ανάτυπο. Αθήνα 1977. — Γιώργου Βελουδή, Γραμματολογία. Θεωρία λογοτεχνίας,, Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα 1994 (και Τρίτη έκδοση βελτιωμένη, Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2001]).

Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ

Μέ τον γενικό δρο Ελληνισμός δέν έννοουμε τους "Ελληνες μόνο φυλετικά (ώς λαό και ώς έθνος), άλλά καί ένα σύνολο πολιτισμικών άξιών, πού δημιούργησε τό έλληνικό πνεύμα στο πέρασμα πολλών αιώνων, μέσα στά κάθε φορά τοπικά δρια του έλληνικου χώρου (βλ. παραπάνω). Ανάμεσα στις άξιες αύτές περιλαμβάνονται: ή γλώσσα, ή ιστορία, ή τέχνη καί ή φιλοσοφία, ή φιλολογία, καί μέ έναν λόγο δ,τι μπορεί νά διαδοθεί μέ τήν παιδεία, δ,τι γενικά καλείται έλληνικός πολιτισμός: Ό ειδικότερος δρος"Νέος ' Ε λ λ η ν ι σ μ ό ς σημαίνει έπομένως έναν ιδιαίτερο κόσμο νεοελληνικών πολιτισμικών άξιών - δημιουργημάτων του έλληνικου πνεύματος, δ,τι δηλαδή δημιούργησαν οί νεώτεροι "Ελληνες στήν περιοχή του πνεύματος, άλλά σημαίνει άκόμη καί τό ϊδιο τό νεοελληνικό έθνος. Μεταξύ του Νέου Ελληνισμού καί τής νέας έλληνικής λογοτεχνίας ύπάρχει άμοιβαία σχέση καί έξάρτηση, διότι ή νεοελληνική λογοτεχνία άποτελει ούσιαστική μορφή έκφρασης καί εκδήλωσης του Νέου Ελληνισμού καί συγχρόνως ή ίδια έκφράζει καί διερμηνεύει καίρια τον Νέο Ελληνισμό. Νέος Ελληνισμός καί νέα έλληνική λογοτεχνία, έπομένως, έπηρεάζονται, έκφράζονται άμοιβαία καί άλληλοσυμπληρώνονται1. Οί ρ ί ζ ε ς του Ν έ ο υ ' Ε λ λ η ν ι σ μ ο ύ πρέπει να άναζητηθουν στο Βυζάντιο. Έκει (γύρω στον 11ο μέ 12ο μ Χ . αιώνα) σχηματίζονται οί πρώτοι πυρήνες του Νέου Ελληνισμού. "Οπως σημειώσαμε καί παραπάνω, ιστορικοί τής λογοτεχνίας μας άνάγουν τις άπαρχές της νέας έλληνικής λογοτεχνίας στον 10 μ Χ . αιώνα, διότι τότε, μέσα δηλαδή στή βυζαντινή Αύτοκρατορία, έχει άρχίσει νά διαμορφώνεται ή νέα έλληνική γλώσσα καί νά έμφανίζονται τά δημοτικά έκεΐνα τραγούδια πού έχουν ώς θέμα τους τή ζωή καί τά κατορθώματα του στρατιωτικού σώματος τών άκριτών (άπό τον δρο άκρα = σύνορα) τής βυζαντινής Αύτοκρατορίας. Τά τραγούδια αύτά άνήκουν στον λεγόμενο «άκριτικό κύκλο». Πολλά άπό αύτά διέδωσε έως σήμερα ή προφορική παράδοση. Εξάλλου, ό ίδιος κύκλος τραγουδιών έδωσε ύλικό στον άγνωστο μας ποι1. Πρβλ. Τάσου Άθ. Γριτσοπούλου, Εισαγωγή εις την Νέαν Έλληνικψ τόμ. Α' [= Τα βιβλία του Νέου Ελληνισμού, 1], Αθήναι 1969, σ. 13.

Λογοτεχνίας

ητή για τή δημιουργία του έπους του Βασιλείου Διγενή Άκριτη (10ος ή 11ος αιώνας), πού εϊναι τό πρώτο γραπτό μνημείο τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ή ύπαρξη, λοιπόν, τής νέας έλληνικής γλώσσας, τών άκριτικών τραγουδιών και του άκριτικου έπους έπιβεβαιώνει τή γένεση και τό ξεκίνημα του Νέου Ελληνισμού άπό τό Βυζάντιο. * *

*

Τό πρόβλημα τών άρχών του Νέου Ελληνισμού άπασχόλησε γιά πρώτη φορά τούς "Ελληνες λογίους και ιστορικούς κατά τον 19ο αιώνα, δταν τό θέμα τής καταγωγής τών νεώτερων Ελλήνων εϊχε έγείρει πολλές και έντονες συζητήσεις1. Ό Σπυρίδων Ζαμπέλιος άναζήτησε πρώτος τις άρχές του νέου έλληνικου έθνους στούς βυζαντινούς χρόνους* ή συνέχεια στήν έλληνική γλώσσα και ή ύπαρξη τών δημοτικών τραγουδιών άποτελουσαν γι* αύτόν άριστα αποδεικτικά στοιχεία. Ή συνέχεια στήν έλληνική γλώσσα, ή έμφάνιση πολλών λογοτεχνικών δημοτικών έργων κλπ. έκαμαν άργότερα τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο νά άναπτύξει τις ιδέες αύτές συστηματικότερα και νά δεχθεί δτι οί άρχές του Νέου Ελληνισμού πρέπει νά άναζητηθουν μέσα στά έρείπια και στο χάος πού δημιούργησε ή Δ' Σταυροφορία (1204 μ.Χ.). Προς τήν ιδια κατεύθυνση κινήθηκε και ό Κωνσταντίνος Σάθας, ό όποιος προώθησε τις ιδέες αύτές και διεύρυνε τό περιεχόμενο τους. Τήν άποψη του Παπαρρηγόπουλου υιοθέτησαν και άλλοι νεώτεροι ιστορικοί, πού παράλληλα μέ τή βυζαντινή μελέτησαν και τή νεοελληνική ιστορία (Κωνσταντίνος "Αμαντος, Ιωάννης Βογιατζίδης, κ.ά.). Ή Ιστορία του Βυζαντινοϋ Κράτους του Άμάντου2 περατώνεται στο έτος 1204, ένώ κατά τή γνώμη του Βογιατζίδη οί Παλαιολόγειοι χρόνοι (1261-1453) δέν αποτελούν τό τέλος του βυζαντινοί), άλλα τήν άρχή του Νέου Ελληνισμού3. Άρα τό έτος 1204 πρέπει νά έκληφθει ως ή συμβατική χρονική άφετηρία του Νέου Ελληνισμού. Τό συμπέρασμα αύτό έξάγεται άπό τις άπόψεις τών παραπάνω μελετητών, τις όποιες έκθέσαμε περιληπτικά. Μέ τήν παράλληλη χρήση τής λαϊκής γλώσσας κατά τή χρονική περίοδο του 10ου —11ου αιώνα (ή και πιο πριν: άπό τον 9ο άκόμη αιώνα), μέ τήν 1. Βλ. Άπόστ. Ε. Βακαλόπουλου, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμ. Α' 'Άρχές και διαμόρφωση του, έκδοση β', θεσσαλονίκη 1974, σ. 46. 2. Τόμ. Α' (395-867 μ.Χ.), εκδοσις β', «ΟΕΣΒ», εν Αθήναις 1953 και τόμ. Β' (8671204 μΧ.), έκδοσις β', «ΟΕΣΒ», έν Αθήναις 1957. 3. Οί παραπάνω άπόψεις τών Ελλήνων ιστορικών άναπτύσσονται άναλυτικότερα άπό τον Άπόστ. Ε. Βακαλόπουλο, ο.π., σσ. 46-47, όπου και ή βιβλιογραφία.

έμφάνιση δηλαδή τής άκριτικής ποίησης καί του έπους του Διγενή Άκριτη, εχουμε, δπως είδαμε, τήν α υ γ ή τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, που άποτελεΐ έκφραση και έκδήλωση του Νέου Ελληνισμού. "Ετσι ά π ό τ ό Β υ ζ ά ν τ ι ο άρχιζει ή ι σ τ ο ρ ι κ ή π ο ρ ε ί α τ ο υ Ν έ ο υ Ε λ λ η ν ι σ μ ο ύ , τήν όποια, σε δ,τι άφορα τή λογοτεχνική παραγωγή, θά παρακολουθήσουμε στο Δ' Κεφάλαιο. Τό άκριτικό επος του Βασιλείου Διγενή Άκριτη γίνεται, έπομένως, ή γέφυρα που θά ένώσει τόν βυζαντινό έλληνισμό μέ τόν νεώτερο καί θά τονίσει τήν άδιάσπαστη ένότητά τους1, ένώ οί έπικοί ήρωες Διγενής, Κωνσταντής, Άρμούρης κ.ά., άποτελουν τά σύμβολα τής ένότητας του έθνους2. Ή πνευματική, λοιπόν, συνέχεια άπό τό Βυζάντιο προς τόν Νέο Ελληνισμό εϊναι δεδομένη καί άναμφισβήτητη. Σέ αυτό συνηγορουν καί τά παρακάτω στοιχεία. Οί σταυροφορίες, καί ιδιαίτερα ή Δ' (1204 μ.Χ.), έπιτάχυναν τήν έξέλιξη τών πραγμάτων καί' συνετέλεσαν στή διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού. Κατά τόν 13ο αιώνα άρχίζουν νά χρησιμοποιούνται τά ονόματα Ελλάς καί "Ελλην, γιά νά γενικευθουν κατά τόν έπόμενο αιώνα. (Παράλληλα εχουμε, άπό τόν 13ο κιόλας αιώνα3, τήν έμφάνιση τών λέξεων Γένος (= έθνος) καί Γένος τών Ελλήνων, πού σημαίνει δτι άρχιζει ή άφύπνιση τής έθνικής συνείδησης τών νεώτερων Ελλήνων). Οί ξένοι χρησιμοποιούν στά εγγραφά τους τις άντίστοιχες λατινικές λέξεις Graecia καί Graeci. Ή άφύπνιση τής έθνικής συνείδησης τών κατοίκων του φραγκοκρατούμενου έλληνισμου άποδεικνύεται καί άπό τά λογοτεχνικά τους εργα. Οί μελετητές τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, μέ κριτήρια πάντοτε γλωσσικά καί μέ βάση συνήθως τή γλώσσα τών κειμένων, προσπαθούν νά άνεύρουν στις φραγκοκρατούμενες έλληνικές χώρες τις πατρίδες ορισμένων έργων τής νεοελληνικής λογοτεχνίας4. Στήν έλληνική διασκευή του δυτικου μυθιστορήματος Ό Πόλεμος της Τρωάδος, πού έγινε άπό άγνωστο μας "Ελληνα ποιητή σέ πολιτικούς στίχους κατα τά μέσα του 13ου αιώνα, εχουμε τις πρώτες ένδείξεις τής άπήχησης πού εϊχε

1. Πρβλ. I. Μ. Χατζηφώτη, «Εισαγωγή στή Νεοελληνική λογοτεχνία», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Χάρη Πάτση, τόμ. Α', σ. III. 2. Πρβλ. Άπόστ. Ε. Βακαλόπουλου, δ.π., σ. 55. 3. Σέ έγγραφο (= έπιστολή) του Ιωάννου Γ' Δούκα Βατάτζη (1222-1254)· βλ. Άπόστ. Ε. Βακαλόπουλου, ο.π., σσ. 75 καί 88 καί Του ίδιου, Ή πορεία του Γένους, Αθήνα 1966 [Οί Εκδόσεις τών Φίλων - Ό Νέος Ελληνισμός, Α'], σσ. 25-26. 4. Βλ. Άπόστ. Ε. Βακαλόπουλου, Ιστορία του Νέου *'Ελληνισμού, τόμ. Α', σσ. 88-89.

στή λογοτεχνία ή άφύπνιση της έθνικής συνείδησης τών Ελλήνων κατά τή Φραγκοκρατία. Τό μυθιστόρημα αυτό ξανάφερνε στον νου τών Ελλήνων τους ομηρικούς ήρωες και τόνωνε τό έθνικό τους φρόνημα. Άς σημειωθεί έδώ δτι άπό τό ίδιο μυθιστόρημα έμπνεύστηκε άργότερα και ό άγνωστος μας "Ελληνας ποιητής τήν Άχιλληίδα ή Διήγησιν του Άχιλλέως (14ος αιώνας)1. Στούς έπόμενους (13ο-15ο) αιώνες (κυρίως στον 14ο) εμφανίζονται και διαδίδονται και τά πέντε γνωστά μας Ιπποτικά έρωτικα μυθιστορήματα: Καλλίμαχος και Χρυσορρόη, Βέλθανδρος και Χρυσάντζα, Λίβιστρος και Ροδάμνη, Φλώριος και Πλατζιαφλώρα, Ίμπέριος και Μαργαρώνα. Τά μυθιστορήματα αύτά έχουν γραφεί σέ δημοτικίζουσα γλώσσα και σέ πολιτικό στίχο (δεκαπεντασύλλαβο) και άποτελουν σημαντικό σταθμό στήν έξέλιξη της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ή έμφάνιση και διάδοση τών μυθιστορημάτων αύτών πρέπει νά συνδυάζεται πάντοτε μέ τήν άφύπνιση τής έθνικής συνείδησης τών Ελλήνων κατά τούς 13ο-15ο αιώνες. Αξίζει νά σημειωθεί άκόμη δτι κατά τον 15ο αιώνα ό Γεώργιος ΓεμιστόςΠλήθων (t 1452) θά δηλώσει: Έσμεν γαρ οΰν ών ήγεισθέ τε και βασιλεύετε "Ελληνες τό γένος, ώς ή τε φωνή και ή πάτριος παιδεία μαρτυρεί2, ένώ ό τελευταίος αύτοκράτορας του Βυζαντίου Κωνσταντίνος ό Παλαιολόγος θά ονομάσει τήν Κωνσταντινούπολη ελπίδα και χαράν πάντων τών Ελλήνων3. Ή πορεία του Νέου Ελληνισμού συνεχίζεται και μετά τήν άλωση τής Πόλης (1453), δηλαδή κατά τή διάρκεια τής τουρκικής ύποταγής (Τουρκοκρατία) και άκόμη ως τούς χρόνους του Ελληνικού Διαφωτισμού (τέλη 18ουάρχές 19ου αιώνα)4, δταν μέ τήν έπανάσταση του '21 άρχίζει ή πολιτική ιστορία του νεοελληνικού Κράτους5. "Οπως εδειξε ό Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος μέ τήν Ιστορία του Ελληνικού νΕθνους, άπό τήν άρχαία Ελλάδα στο Βυζάντιο και άπό τό Βυζάντιο στή νεώτερη Ελλάδα ύπάρχει ά δ ι ά κ ο π η σ υ ν έ χ ε ι α (ιστορική ένότητα του Έθνους). Κατά τό μακρό διάστημα τής δουλείας του Γένους και τής τουρκικής κα-

1. Περισσότερα βλ. στου Άπόστ. Ε. Βακαλόπουλου, δ.π., σσ. 88-91. 2. Βλ. Σπ. Λάμπρου, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, τόμ. Γ', έν Αθήναις 1926, σ. 2 4 7 , 14-15.

3. [Σφραντζής], σ. 418, 32 (Grecu). 4. Πρβλ. Άπόστ. Ε. Βακαλόπουλου, « Ή καταγωγή και ή πνευματική συνέχεια του έλληνικου έθνους», ΕΕΦΣΠΘ, 10 ( 1 9 6 8 ) 133. 5. Πρβλ. Τάσου Άθ. Γριτσοπούλου, δ.π., σ. 11.

τοχής, ό Νέος Ελληνισμός διατήρησε ζωντανή τήν έθνική του συνείδηση και άσβεστη τή μνήμη του ιστορικού του παρελθόντος. Ή γλώσσα καί τά τραγούδια, οί θρύλοι καί οι παραδόσεις, τα ήθη καί τά έθιμα, μέ τή διάρκειά τους άπό τούς βυζαντινούς άκόμη χρόνους καί ώς τήν έπανάσταση του '21 (μέ τήν όποια, δπως είπαμε, άρχίζει ό νεοελληνικός πολιτικός βίος), εϊχαν διαδραματίσει ενεργό ρόλο στή διατήρηση αυτή. Έπομένως, ό Νέος Ελληνισμός είναι συνέχεια καί έπιβίωση του άρχαίου καί του βυζαντινου. "Οπως παρατηρεί ό Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος στήν Ιστορία του γιά τον Νέο Ελληνισμό, κατά τή χρονική περίοδο άπό τον 10ο ώς τον 13ο μ Χ . αιώνα οί πυρήνες του άρχαίου έλληνικου πολιτισμού έξακολουθουσαν νά ύπάρχουν καί νά έπιδρουν στά κέντρα καί στήν ύπαιθρο τής έλληνικής Χερσονήσου καί ιδιαίτερα τής κυρίως Ελλάδος (δπου ποτέ δέν μειώθηκε τό ένδιαφέρον για τή σπουδή τών άρχαίων Ελλήνων συγγραφέων), ή παράδοση ορισμένων δημοτικών τραγουδιών μας ένώνει μέ τήν κλασική άρχαιότητα (οί υποθέσεις ορισμένων «παραλογών» θυμίζουν μύθους του άρχαίου θεάτρου καί συνδέουν τό νεώτερο δημοτικό τραγούδι μέ τήν άρχαία τραγωδία), ένώ παράλληλα προς τά άκριτικά φαίνεται δτι κυκλοφορούσαν καί άλλα δημοτικά τραγούδια, καθώς καί λόγια έργα (κυρίως μυθιστορήματα: ή βυζαντινή λ.χ. διασκευή τής μυθιστορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ή γνωστή μας ώς Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου, πού μεταφράστηκε σέ πολλές γλώσσες καί κυκλοφορούσε τόσο στήν Ανατολή δσο καί στή Δύση). Γενικά, κατά τον ίδιο ιστορικό, άπό γενεά σέ γενεά καί έπί αιώνες μεταβιβάζονταν οι άναμνήσεις της έλληνικής άρχαιότητας καί συνεχίζονταν οί βαθειές καί άργές ζυμώσεις πού μετέπλαθαν βαθμιαία τον βυζαντινό κόσμο σέ νεοελληνικό. Άπό τό ένα μέρος ή άρχαία έλληνική φιλολογία καί τέχνη έπιδρουσε έπάνω στον βυζαντινό κόσμο καί άπό τό άλλο οι ιδέες καί οί παραστάσεις του άρχαίου καί του βυζαντινου κόσμου εϊχαν τήν προέκτασή τους καί άσκουσαν τήν έπίδρασή τους στο σχηματιζόμενο νεοελληνικό έθνος1. Τήν έμφάνιση του Νέου Ελληνισμού καί τή σύνδεσή του μέ τον βυζαντινό καί τον άρχαΐο τήν παρατηρούμε στά γράμματα καί στήν τέχνη καί τών άλλων βυζαντινών αιώνων2 καί ώς τήν πτώση τής βυζαντινής Αύτοκρατορίας (1453), δπου, δπως είδαμε, φθάνουν ορισμένοι μελετητές πού άσχολήθηκαν μέ τά μεθοδολογικά προβλήματα τής νεοελληνικής φιλολογικής έπιστήμης — στήν προσπάθειά τους νά προσδιορίσουν τις άπαρχές του Νέου Ελληνισμού και 1. Για όσα σημειώνονται στήν παραπάνω παράγραφο βλ. Άπόστ. Ε. Βακαλόπουλου, Ιστορία του Νέου *Ελληνισμού, τόμ. Α', σσ. 53-61, δπου καί ή βιβλιογραφία. 2. Γιά τούς όποιους βλ. Άπόστ. Ε. Βακαλόπουλου, ο.π., σσ. 91 κ.έ.

νά τον διακρίνουν άπό τον βυζαντινό—, γιά νά τοποθετήσουν τό τυπικό δριο έναρξης του Νέου Ελληνισμού1. Βιβλιογραφία Άπόστ. Ε. Βακαλόπουλου, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμ. Α' Άρχές και διαμόρφωση του, Θεσσαλονίκη 2 1974. — Του ίδιου, Ή πορεία του Γένους, Αθήνα 1966 [Οί έκδόσεις τών Φίλων - Ό Νέος Ελληνισμός, Α']. — Του ίδιου, « Ή καταγωγή και ή πνευματική συνέχεια του ελληνικού έθνους», ΕΕΦΣΠΘ, 10 (1968) 107-133 (και στά άγγλικά: «Byzantinism and Hellenism. Remarks on the Racial Origin and the Intellectual Continuity of the Greek Nation», Balkan Studies, 9, 1968, 101-126) [ή μελέτη αυτή άποτελει άπάντηση στο άρθρο του Cyril Mango, «Βυζαντινισμός και ρομαντικός έλληνισμός», Εποχές, τευχ. 46 (Φεβρ. 1967), σσ. 133-143 2 , στο όποιο (καθώς και στο άρθρο τών Ph. Sherrard και J. Campbell, « Ή ιστορική άνάδυση του νεοελληνικού κράτους», Σύνορο, τευχ. 40, Χειμώνας 1966-1967, σσ. 250-267) άπάντησε μέ τρεις έπιφυλλίδες του στήν έφημερίδα Τό Βήμα (23, 30 Μαρτ. και 6 Άπρ. 1967) και ό Ε. Π. Παπανούτσος. Γιά τό άρθρο του Mango βλ. και τή βιβλιοκρισία τής Άλκης Κυριακίδου-Νέστορος στον Φιλόλογο, τευχ. 7 (Δεκ. 1966), σσ. 83-92]. — Γ. Π. Κουρνούτου, «Στοιχεία νεοελληνικού πολιτισμού», στον τόμο: 'Οργανισμός Εθνικού Θεάτρου, Δώδεκα Διαλέξεις. Σειρά Α', Αθήναι 1961 [Βιβλιοθήκη Εθνικού Θεάτρου - Άριθ. 1], σσ. 89-104. — Philip Sherrard, « Ή ιδέα του Ελληνικού Έθνους», στον τόμο: Δοκίμια γιά τον Νέο Ελληνισμό, σειρά «σύνορο» - τόμος τέταρτος, Αθήνα 1971. — Ν. Β. Τωμαδάκη, Νεοελληνικά. Δοκίμια και μελέται. Τόμ. Α', Αθήναι 1953. — Τάσου Άθ. Γριτσοπούλου, Εισαγωγή εις τήν Νέαν 'Ελληνικήν Λογοτεχνίαν, τόμ. Α' [Τά βιβλία του Νέου Ελληνισμού, 1], Αθήναι 1969. — Χ. Γ. Πατρινέλη, Πρόσωπα και θέματα του Νέου Ελληνισμού. (Άρθρα σέ έγκυκλοπαιδεΐες), Αθήναι 1972. — Δημ. Γρ. Τσάκωνα, Εισαγωγή εις τον Νέον Ελληνισμόν. Κοινωνιολογία της πολιτικής και πνευματικής ζωής. Αθήναι 2 1971. — Του ίδιου, Προβλήματα ελληνικότητος, Αθήναι 2 1972. — Του ίδιου, Κοινωνιολογία του νεοελληνικού πνεύματος, Αθήναι 2 1972. — Ί. Ν. Θεοδωρακόπουλου, Τό Εικοσιένα και δ σύγχρονος ελληνισμός, Αθήνα 1972 [Οί έκδόσεις τών Φίλων -

1. Βλ. Ν. Β. Τωμαδάκη, «Σκέψεις επί της Νέας Ελληνικής Φιλολογίας», NE, 28 (1940) 1 0 0 2 (= Του ίδιου, Νεοελληνικά, Α', 19). 2. Τό άρθρο του Mango πρωτοδημοσιεύτηκε στά άγγλικά: «Byzantinism and romantic hellenism», Journal ofthe Warburg and Courtauld Institutes, 28 (1965) 29-43.

Ό Νέος Ελληνισμός, Β']. — Ν. Βερνίκου, «Ανατομία τής νεοελληνικής ιδεολογίας», Δευκαλίων, χρόνος 4ος, τευχ. 13 (Μάρτ. 1975), σσ. 34-50. — Διον. Ά. Ζακυθηνου, Ή Τουρκοκρατία. Εισαγωγή εις τήν νεωτεραν ιστορίαν του \Ελληνισμού, Αθήναι 1957. Καί σέ έπεξεργασμένη καί άναπτυγμένη μορφή: D. Α. Zakythinos, The Making of Modern Greece from Byzantium to Independence. Translated with an Introduction by K. P. Johnstone. Blackwell, Oxford 1976. — Νίκου Γ. Σβορώνου, Τό ελληνικό έθνος. Γένεση και διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού. Προλεγόμενα Σπ. I. Άσδραχα, Φιλολογική έπιμέλεια Νάσου Βαγενα, Εκδόσεις Πόλις, [Αθήνα 2004].

Η ΓΛΩΣΣΑ. ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ

Ή δ ι α μ ό ρ φ ω σ η τ ή ς ν ε ο ε λ λ η ν ι κ ή ς γ λ ώ σ σ α ς συντελείται σιγά-σιγά μέσα στον χώρο δπου άναπτύσσεται ή βυζαντινή λογοτεχνία κατά τούς πριν άπό τήν Άλωση αιώνες. Ένώ δμως ή διαμόρφωση αυτή ήταν άποτέλεσμα πολλών αιώνων, ή λαϊκή γλώσσα, δπως είχαμε τήν εύκαιρία νά τονίσουμε πολλές φορές ώς τώρα, άρχιζει να κάνει τήν έμφάνισή της σέ λογοτεχνικά εργα άπό τόν 10ο (ή 11ο) μ.Χ. αιώνα. Ή έποποιία του Βασιλείου Διγενή Άκριτη (ΙΟος-ΙΙος μ.Χ. αιώνας), τά Προδρομικά ποιήματα (12ος μ.Χ. αιώνας) καί ό ίΐπάνεας, πού άνήκει στον ίδιο αιώνα, άποτελουν τά παλαιότερα μνημεία του νεοελληνικού (δημοτικού) λόγου κατά τήν περίοδο τών βυζαντινών χρόνων. Σέ λαϊκή γλώσσα είναι γραμμένο τό Χρονικόν του Μορέως (του 14ου αιώνα), ένώ μάλλον δημοτική είναι και ή γλώσσα στήν όποια έχουν γράφει καί τα πέντε βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα (γιά τά όποια εγινε λόγος παραπάνω), πού άνήκουν χρονικά στούς έπόμενους αιώνες. Στά άντιπροσωπευτικά αυτά εργα, καθώς καί σέ άλλα μικρότερης λογοτεχνικής άξίας πού δέν άναφέρονται έδώ, υπάρχουν βέβαια καί στοιχεία άρχαϊστικά. Δηλαδή ή δημοτική γλώσσα τών κειμένων αυτών δέν είναι άμιγής1. Ή πρόοδος δμως πού εϊχε σημειωθεί στήν έξέλιξη τής γλώσσας ήταν μεγάλη καί προδίκαζε δ,τι θά άκολουθουσε στούς έπόμενους αιώνες. Μετά τήν άλωση τής Πόλης, δταν τό σκοτάδι τής δουλείας θά σκεπάσει τόν έλληνικό χώρο, θεματοφύλακες τής μεγάλης πνευματικής παρακαταθήκης του "Εθνους θά γίνουν άλλες χώρες (έλληνικές, πού παρέμεναν άκόμη άδούλωτες, ή ξένες), στις όποιες θα βρουν καταφύγιο πολλοί "Ελληνες λόγιοι του Βυζαντίου, πού θά συντηρήσουν τήν έλληνική παράδοση, θά καλλιεργήσουν τή νεοελληνική παιδεία καί θά προετοιμάσουν τήν πνευματική άφύπνιση του Γένους καί τή λύτρωση του υπόδουλου έλληνισμου άπό τόν μακροχρόνιο καί τυραννικό ζυγό τών Όθωμανών. "Ετσι στήν Κρήτη, μετά άπό μία περίοδο προετοιμασίας (πού φθάνει ώς τά τέλη περίπου του 16ου αιώνα), κατά τήν οποία γράφονται σέ γλώσσα άνάμεικτη άπό δημοτικά καί λόγια στοιχεία ποιήματα διδακτικά ή παραινετικά, σα1. Πρβλ. Α. Ε. Μέγα, Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, Α', σσ. 321 καί 361.

τιρικά, έρωτικά καί ιστορικά1, άκολουθει περίοδος άκμής (τέλη του 16ου αιώνα - 1669), κατά τήν οποία γράφονται: τό ποιμενικό ειδύλλιο Ή Βοσκοπούλα, τά εργα του «Κρητικού Θεάτρου» Έρωφίλη, Βασιλεύς ό Ροδολίνος (τραγωδίες), Κατζουρπος, Στάθης, Φορτουνάτος (κωμωδίες), τό ποιμενικό δράμα Γύπαρις ή Πανώρια, τό θρησκευτικό δράμα Ή Θυσία του 'Αβραάμ και τό ποιητικό μυθιστόρημα Έρωτόκριτος2. Χαρακτηριστικό γνώρισμα τών έργων αύτών είναι δτι «εϊναι γραμμένα στο καθαρό κρητικό ιδίωμα, πού μέ τή συστηματική του καλλιέργεια άνυψώνεται τώρα, γιά πρώτη φορά, σέ εξαίρετο όργανο λογοτεχνικής έκφρασης»3. Στήν Κύπρο, έπίσης, κατά τον 16ο αιώνα, μετά άπό ορισμένα πεζά εργα πού γράφτηκαν σέ λαϊκή κυπριακή γλώσσα (Άσσίζες, 14ος αιώνας - Χρονικόν Λεοντίου Μαχαίρα καί Χρονογραφία Γεωργίου Βουστρωνίου, 15ος αιώνας), εχουμε τά κυπριακά έρωτικά ποιήματα, γραμμένα έπίσης στο τοπικό δημοτικό ιδίωμα καί έπηρεασμένα άπό τό πνεύμα του πετραρχισμου. Έ ξ ω άπό τον έλληνικό χώρο, ό μαθητής του Ίανου Λάσκαρι Κερκυραίος λόγιος Νικόλαος Σοφιανός, πού έζησε (πρώτο ήμισυ του 16ου αιώνα) καί πέθανε στήν Ιταλία (Βενετία), ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα γιά τή νεοελληνική γλώσσα καί συνέλαβε τήν ιδέα νά τυπώσει βιβλία στή δημοτική, γιά νά βοηθήσει στή διαπαιδαγώγηση του τουρκοκρατούμενου Γένους4. Γιά τον παραπάνω σκοπό συνέταξε, πρώτος αύτός, γραμματική τής δημοτικής5, στήν όποια «έσπούδασε νά ύπαγάγη ύπό μέθοδον καί κανονίση τήν καθωμιλημένην έλληνικήν γλώσσα ν, ήτις —δπως ομολογεί ό ίδιος ό Σοφιανός— ούδόλως κατωτέρα είναι 1. Γιά τά ποιήματα αύτά βλ. M. I. Μανούσακα, Ή κρητική λογοτεχνία, σσ. 13-26. 2. Γιά τά έργα αύτά τής κρητικής λογοτεχνίας βλ. έπισης M. I. Μανούσακα, ο.π., σσ. 27-53. 3. M. I. Μανούσακα, ο.π., σ. 28. 4. Βλ. Κ. Ν. Σάθα, Νεοελληνική Φιλολογία, σ. 142. 5. Ή γραμματική αύτή έκδόθηκε (άρχικά τό πρώτο μέρος καί έπειτα καί τά τρία μέρη της μαζί) πολύ άργότερα άπό τον Emile Legrand (Nicolas Sophianos, Grammaire du grec vulgaire et traduction en grec vulgaire du traité de Plutarque sur Véducation des enfants. Publiées par —. Deuxième édition, Paris 1874 [Collection de monuments pour servir à l'étude de la langue néohellénique, Nouvelle Série, vol. 2, Athènes 1874]). Βλ. τώρα: Νικολάου Σοφιανού, Γραμματική τής κοινής τών 'Ελλήνων γλώσσης. Επιμέλεια - Εισαγωγή: Θανάσης Χ. Παπαδόπουλος. Εκδόσεις Κέδρος, [Αθήνα 1977]. [Επανέκδοση του προηγούμενου βιβλίου (σσ. 167-291) μέ ύπόμνημα του έπιμελητή (σσ. 9-12) καί έκτενέστατη εισαγωγή (σσ. 13-165). Στις σσ. 2 9 5 - 3 1 0 ό πρόλογος του Ε. Legrand σέ έλληνική μετάφραση). Γενικότερα για τό θέμα τών πρώτων νεοελληνικών γραμματικών βλ. Johannes Irmscher, « Ή άρχή τής νεοελληνικής γραμματικής», «'Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Α', 100-105.

του Πλάτωνος, του Δημοσθένους, και του Ξενοφώντος, αί δέ συγκροτουσαι αυτήν λέξεις ού μόνον άκραιφνεΐς και γνήσιοι, και άπό τών άρχαιοτάτων χρόνων κατά βαθμόν διαπεμφθεϊσαι, άλλά και θαυμασίως όλιγοσύλλαβοι, και έν τέλει δτι δι' ολίγων και σταθερών κανόνων εύκολος ή έκμάθησις αυτής άποβαίνει»1. Ό Σοφιανός δημοσίευσε (Βενετία, 1544) μετάφραση του έργου του Πλουτάρχου Περί παίδων αγωγής (που ό ίδιος τό ονόμασε Παιδωγωγό) και σκόπευε να μεταφράσει στήν καθομιλουμένη και άλλα έργα άπό τήν άρχαία έλληνική γραμματεία και νά συντάξει νεοελληνικό λεξικό2. Ό Δημήτριος Βερναρδάκης χαρακτηρίζει μέ τά έπόμενα λόγια τον Σοφιανό: «άνήρ έγκρατής μέν του έ*λληνος λόγου, σοφός δ* έν τοις μάλιστα και πολυμαθής, και τής δημοτικής γλώσσης ου μόνον ένθερμος υπέρμαχος, άλλά και γ νώμων άριστος και κριτής»3, ένώ ό Α. Ε. Μέγας γράφει γι' αυτόν: «Πρώτος δέ αυτός έπεχείρησε νά υποβάλη τήν δημοτικήν γλώσσαν είς γραμματικόν σύστημα και νά μεταχειρισθή αύτήν είς τήν γραφομένην γλώσσαν, μεταφράζων "Ελληνας συγγραφείς»4. Δίκαια λοιπόν ό Σοφιανός, για τις παραπάνω προσπάθειες, χαρακτηρίζεται ώς ό πρώτος «διαμορφωτής» τής νεοελληνικής5 και ό πρόδρομος του μεγάλου άναμορφωτή τής έθνικής μας γλώσσας Αδαμαντίου Κοραή6. Ό Σοφιανός στήν προσφώνηση τής μετάφρασης του Περί παίδων αγωγής άναφέρει δτι κοινολόγησε τις προθέσεις του και συμβουλεύθηκε και άλλους "Ελληνες λογίους τής Βενετίας πού συμφωνουσαν νά γίνουν μεταφράσεις κλασικών κειμένων στή νεοελληνική γλώσσα. Ανάμεσα σ' αύτούς μνημονεύονται ό Αντώνιος Καλλιέργης, ό Κωνσταντίνος Ράλλης, ό Αντώνιος Έπαρχος, ό Έρμόδωρος Λήσταρχος, ό Ιάκωβος Τριβώλης, κ.ά.7. Άπό τούς παραπάνω δμως λογίους μόνο ό Ιάκωβος Τριβώλης, πού καταγόταν και αύτός άπό τήν Κέρκυρα, υιοθέτησε στά κείμενά του τή λαϊκή γλώσσα8. Υπενθυμίζω δτι ό Τριβώλης έγραψε στή δημοτική γλώσσα και τύπωσε στή Βενετία δύο ποιήματα: τό ιστορικό στιχούργημα Ιστορία του Ταγιαπιέρα και τό έρωτικό ποίημα 1. Βλ. Κ. Ν. Σάθα, Νεοελληνικής Φιλολογίας παράρτημα, σ. 11. 2. Βλ. Κ. Ν. Σάθα, Νεοελληνική Φιλολογία, σ. 1 4 2 και Του ίδιου, Νεοελληνικής Φιλολογίας παράρτημα, σσ. 11-12. 3. Βλ. Δημ. Βερναρδάκη, Ψευδαττικισμοϋ ελεγχος, σ. 124· πρβλ. Α. Ε. Μέγα, Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, Α', σ. 332. 4. Βλ. Α. Ε. Μέγα, Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, Α', δ.π. 5. Βλ. Κ. Ν. Σάθα, Νεοελληνικής Φιλολογίας παράρτημα, σ. 15. 6. Πρβλ. Α. Ε. Μέγα, Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, Α', σ. 3 3 4 . 7. Βλ. É. Legrand, Ο.ΤΓ., σσ. 9 1 - 9 2 και 2 5 9 - 2 6 0 , άντίστοιχα· πρβλ. Κ. Ν. Σάθα, Νεοελληνικής Φιλολογίας παράρτημα, σ. 14. 8. Πρβλ. Κ. θ . Δημαρα, ΙΝΑ, σ. 116.

Ιστορία του ρε της Σκότζιας με τήν ρήγισσα τής Έγγλιτέρρας, που εϊναι έμμετρη διασκευή διηγήματος άπό τό Δεκαήμερο του Βοκακίου. Στους έπόμενους αιώνες, άνάμεσα στα σημαντικότερα έργα που συνετέλεσαν στήν έξέλιξη τής γλώσσας πρέπει νά τοποθετήσουμε τήν Τέχνη Ρητορικής (Βενετία, 1681) του Κρητικού Φραγκίσκου Σκούφου (1644-1697) και τις Διδαχές (Βενετία, 1716) του Κεφαλλονίτη Ηλία Μηνιάτη (1669-1714). Και τά δύο αύτά έργα περιέχουν κείμενα έκκλησιαστικής ρητορικής και είναι γραμμένα στή δημοτική γλώσσα. Αύτά σέ γενικές γραμμές γιά τήν πορεία και τήν άνάπτυξη τής νεοελληνικής γλώσσας ώς τις άρχές του 18ου αιώνα. «Αύται είναι αί πρώται άρχαί» —γράφει ό Α. Ε. Μέγας—, «τά γενέθλια ούτως ειπείν τής γραφομένης Νεοελληνικής γλώσσης· αυτη είναι ή πορεία και άνάπτυξις αύτής, μέχρις δτου περί τό 1700 μ.Χ. ώς γνήσια δημοτική άνεδείχθη ώς έλληνοπρεπές δργανον εις συνεννόησιν του Έθνους, εις μόρφωσιν τών νέων γενεών»1. * *

*

Ή προσπάθεια γιά τον γ λ ω σ σ ι κ ό κ α θ α ρ ι σ μ ό (γρ. έξαρχαϊσμό) δημιούργησε στήν Ελλάδα τό γ λ ω σ σ ι κ ό ζ ή τ η μ α . Και δημιούργημα τής προσπάθειας αύτής τών καθαρολόγων ύπήρξε ή καθαρεύουσα. Στή δημιουργία του γλωσσικού ζητήματος συνέτεινε και ή συντηρητική στάση τής Εκκλησίας, παρόλο πού δέν έλειψαν και άπό αύτήν οί φωτεινές εξαιρέσεις (Μελέτιος Πηγας, Κύριλλος Λούκαρις, κ.ά.). Κατά τήν περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (μέσα του 18ου αιώνα και έξής) τήν άποκατάσταση τής άρχαίας έλληνικής γλώσσας τήν θεωρούσαν άπαραίτητη προϋπόθεση γιά τήν άνάσταση τής προγονικής δόξας. Ό Κερκυραίος λόγιος Εύγένιος Βούλγαρις (1716-1806), πού έγραψε τά πρώτα του βιβλία σέ υποδειγματική καθαρεύουσα, χωρίς άρχικά νά ξεκινάει άπό έχθρα προς τή λαϊκή γλώσσα ή νά επιδιώκει έπαναφορά τής άρχαίας, έφθασε άργότερα νά άποδοκιμάσει τήν άπλή γλώσσα, νά γίνει ό ύποκινητής του γλωσσικού ζητήματος και νά γράψει νέα έργα, στά όποια δέν άπέφυγε τούς άρχαισμούς. Τις γλωσσικές άπόψεις του Βούλγαρι άκολούθησε και ό Κερκυραίος μαθητής του Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800), πού πέρασε στον συντηρητισμό (στον καθαρολογισμό, δπως λέει ό ίδιος), άφου προηγουμένως χρησιμοποίησε (στά κηρύγματά του τής Κέρκυρας) τήν άπλή γλώσσα του έκκλησιαστικου ρητορικού λόγου του Μηνιάτη. 1. Βλ. Α. Ε. Μέγα, Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, Α', σ. 362.

Πρώτος άπολογητής τής νεοελληνικής γλώσσας υπήρξε ό έπίσης μαθητής του Βούλγαρι Ίώσηπος Μοισιόδαξ (1725 ci. - 1807). Τις ιδέες του τελευταίου γιά τή γλώσσα άκολουθεϊ καί ό Δημήτριος Καταρτζής (1720/25-1807). 'Οπαδός δμως αυτός τής «φυσικής» (= τής δημοτικής), άναγκάζεται τελικά (1791) νά έγκαταλειψει τις άκραιες γλωσσικές θέσεις του καί νά γράψει σέ γλώσσα «αιρετή» (= μεικτή). Τις άπόψεις του Καταρτζή γιά τή νεοελληνική γλώσσα μπορούμε νά τις παρακολουθήσουμε σέ μιάν έπιστολική συζήτηση πού είχε στά 1789 μέ τόν Λάμπρο Φωτιάδη, σχολάρχη - διευθυντή τής Αύθεντικής Ακαδημίας του Βουκουρεστίου, πού έγραψε σέ άρχαία γλώσσα1. Ενδιαφέροντα γιά τό θέμα μας είναι τά σχετικά έργα του Καταρτζή: Γραμματική της Νεοελληνικής, Νεοελληνική στιχουργία, Γραμματική τής Αρχαίας (σέ δημοτική γλώσσα), κ.ά. Κατά τήν άμέσως πριν άπό τήν έπανάσταση του 1821 περίοδο παρατηρείται έξαρση τών άγώνων για τή γλώσσα, μέ τή γνωστή «μάχη τών φυλλαδίων». ΌΠαναγιώτής Κοδρικας (1762,-1827) ήταν ό πιο συντηρητικός άπό δλους τούς άλλους λογίους γιά τις γλωσσικές του ιδέες καί συγχρόνως ό πιο άσπονδος έχθρός του Κοραή, ένώ οι Νεόφυτος Δούκας, Αθανάσιος Πάριος καί Στέφανος Κομμητας υπήρξαν οί περισσότερο ονομαστοί έκπρόσωποι του άρχαισμου καί του συντηρητισμού. Αντίθετοι προς τις συντηρητικές άπόψεις τών τριών τελευταίων ήταν δσοι προήλθαν άπό τόν κύκλο του Δημητρίου Καταρτζή (μαθητές ή οπαδοί του): ό Ρήγας Βελεστινλής (1757 ci. - 1798), ιδίως μέ τό Σχολεϊον τών ντελικάτων εραστών, οί «Δημητριεις» Γρηγόριος Κωνσταντας καί Δανιήλ Φιλιππίδης, ό Αθανάσιος Χριστόπουλος, κ.ά. Στο Φυσικής άπάνθισμα, πού έκδόθηκε στή Βιέννη τό 1790, γράφει ό Ρήγας γιά τή γλώσσα πού χρησιμοποιεί: « Ή αιτία όπου μετεχειρίσθην άπλουν υφος, ήτον διά νά μήν προξενήσω μέ τήν γριφότητα του έλληνισμου εις τούς άλλους, έκεΐνο όπού ό ίδιος έπαθα σπουδάζοντας (...). 'Όθεν, άφορώντας ό σκοπός μου εις τ ό ν ά ώ φ ε λ ή σ ω τ ό Γ έ ν ο ς μ ο υ, καί οχι προς έπίδειξιν νά έπισωρεύσω λέξεις εις αυτό μου τό άπάνθισμα, έπρεπε νά τό έκθέσω μέ σαφήνεια ν, δσον τό δυνατόν, όπού νά τό καταλάβουν δλοι, καί νά άποκτήσουν μίαν παραμικράν ίδέαν τής άκαταλήπτου Φυσικής»2. Τόν έπόμενο χρόνο (1791) οί Δημητριεις Γρηγόριος Κωνσταντας καί Δανιήλ Φιλιππίδης έκδίδουν

1. Ή άλληλογραφία Δημητρίου Καταρτζή καί Λάμπρου Φωτιάδη δημοσιεύτηκε άπο τόν Κ. Ν. Σάθα (Νεοελληνικής Φιλολογίας παράρτημα, σσ. 154-176) καί τόν Α. Ε. Μέγα ( Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, Β', σσ. 23-33). 2. Βλ. Λ. I. Βρανούση, Ρήγας. "Ερευνα, συναγωγή καί μελέτη — . «ΒΒ» άριθ. 10, «Αετός», Αθήναι 1957, σ. 268.

σέ νεοελληνική γλώσσα τό εργο Γεωγραφία Νεωτερική περί της Ελλάδος, στο όποιο άκολουθουν και έφαρμόζουν τις γλωσσικές ιδέες του Καταρτζή. Αργότερα (1805) ό Αθανάσιος Χριστόπουλος δημοσιεύει τή Γραμματική της Αίολοδορικής, δπου ύποστηρίζει ότι ή νεοελληνική είναι μια διάλεκτος τής άρχαίας γλώσσας (αιολική καί δωρική) δπως καί ή άττική. Τις άρχές του Χριστόπουλου γιά τή διάδοση τής δημοτικής υιοθετεί καί ό Ιωάννης Βηλαρας (17711823), πού τό 1814 τύπωσε στήν Κέρκυρα σύντομο έργο μέ τήν έπιγραφή: Η ρομέηκη γλόσα. Στο βιβλίο αύτό ό Βηλαρας έκθέτει τά σχετικά μέ τό ορθογραφικό του σύστημα καί τις γλωσσικές του θεωρίες καί έπιχειρεΐ τήν έφαρμογή τους επάνω σε ποιήματα καί μεταφράσεις. Στο ϊδιο εργο ό Βηλαρας καταργεί τήν ιστορική ορθογραφία. Έτσι φθάνουμε στόν Αδαμάντιο Κοραή (1748-1833). Ό Χιώτης σοφος άφησε τον χρόνο νά κρίνει τά πράγματα καί θεώρησε καλό, σχετικά μέ τή γλώσσα, νά άκολουθήσει (άνάμεσα στόν δημοτικισμό του Μηνιάτη καί τον καθαρολογισμό του Θεοτόκη) τή «μ έ σ η ό δ ό»1. Δηλαδή ό Κοραής στάθηκε άνάμεσα στις δύο άκρότητες (τών χυδαϊστών καί τών άρχαϊστών ή μακαρονιστών) καί εγινε ό στόχος τών επιθέσεων καί τών δύο γλωσσικών παρατάξεων. (Τή γλωσσική μεσότητα και τον φιλελευθερισμό του ό Κοραής διατύπωνε μέ τά έξης άξιώματα: «μήτε τύραννοι τών χυδαίων, μήτε πάλιν δούλοι τής χυδαιότητος αύτών» — «... Ή γλώσσα εϊναι εν άπό τά πλέον άναπαλλοτρίωτα του Έθνους κτήματα. Άπό τό κτήμα τούτο μετέχουν δλα τα μέλη του έθνους μέ δημοκρατικήν, νά ειπω ούτως, ισότητα»). Οι πρώτοι, δηλαδή οί οπαδοί τής λαϊκής γλώσσας, γιά νά φωτισθεί ό λαός, νόμιζαν δτι επρεπε οι λόγιοι του νά χρησιμοποιήσουν τή γλώσσα του, ενώ οί δεύτεροι, οί θιασώτες του άρχαϊσμου, πρέσβευαν δτι μέσα άπό τήν άρχαία γλώσσα θά άναστηθει τό δοξασμένο άρχαϊο γένος2. Ωστόσο, ό σκοπός του Κοραή ήταν νά δώσει στο έθνος του μιά γλώσσα πού θα ήταν ικανή νά συντελέσει στήν άνάπτυξη τής παιδείας του. Ό άπαίδευτος, πρέσβευε, δέν μπορεί νά είναι πραγματικά έλεύθερος άνθρωπος. * *

*

Ό Κοραής είχε τή γνώμη δτι έπρεπε νά μελετηθεί μεθοδικά ή νεοελληνική γλώσσα δπως σώζεται στο στόμα του λαου καί δπως διατηρείται στά μεταγενεστερα γλωσσικά του μνημεία, νά συνταχθεί νεοελληνικό λεξικό καί νεοελληνική γραμματική, νά συγκριθεί ή νέα μέ τήν άρχαία γλώσσα, ή νέα γλώσσα 1. Βλ. Α. Ε. Μέγα, Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, Β', σ. 49. 2. Βλ. Κ. θ. Δημαρα, ΙΝΑ, σ. 264.

νά άποτελέσει τή βάση τής έλληνικής καί νά διορθωθούν οί λαϊκές λέξεις στους άρχικούς των τύπους («Διόρθωσιν ονομάζω τής γλώσσης, δχι μόνον τόν μετασχηματισμόν διαφόρων βαρβαρομόρφων λέξεων καί συντάξεων, άλλά και τήν φυλακή ν πολλών άλλων, τάς όποιας ώς βαρβάρους σπουδάζουν νά έξορισωσιν άπό τήν γλώσσαν, δσοι μετά προσοχής δέν ήρεύνησαν τήν φύσιν τής γλώσσης», έγραφε). 'Όπως ορθά παρατηρεί ό Κ. θ . Δημαρας: «Του Κοραή ή θέση βρίσκεται πολύ πλησιέστερα στών οπαδών τής λαϊκής γλώσσας, μα ή κλασική του παιδεία δέν του έπιτρέπει νά φθάσει ώς τις άκρες συνέπειες του διαμορφωμένου πιά γλωσσικού κινήματος: ή γλώσσα τών λογίων πρέπει νά είναι διορθωμένη και πλουτισμένη»1. "Οπως είδαμε καί παραπάνω, ό Παναγιώτης Κοδρικας υπήρξε ό πιο άσπονδος πολέμιος τών γλωσσικών άρχών καί θεωριών του Κοραή, ένώ τήν έπιστροφή στο ένδοξο παρελθόν ζητούσε και μία άλλη όμάδα συντηρητικών, άνάμεσα στούς οποίους ήταν ό Θεσσαλός Στέφανος Κομμητας, ό Ηπειρώτης Νεόφυτος Δούκας και ό Αθανάσιος Πάριος.,Τή διακωμώδηση τής γλώσσας του Κοραή έπιχείρησε ό Ίακωβάκης Ρίζος Νερουλός, μέ τή δημοσίευση (τό 1813) τής κωμωδίας του πού εϊχε τόν ένδεικτικό τίτλο Κοραχιστιχά. Αντίθετα προς τούς παραπάνω συντηρητικούς, στό στρατόπεδο τών φίλων του Κοραή άνήκουν οί οπαδοί τών γλωσσικών ιδεών του: Νεόφυτος Βάμβας (1776-1865), πού είναι ό εισηγητής τής άπλής καθαρεύουσας, Κωνσταντίνος Κούμας (1777-1836), ό περισσότερο πιστός καί συνεπής οπαδός του Κοραή καί συγγραφέας τής δωδεκάτομης ιστορίας πού φέρει τόν τίτλο Ίστορίαι τών ανθρωπίνων πράξεων (1830-1832), ό Κωνσταντίνος Οικονόμος (17801857), πού μετέφρασε στά έλληνικά τόν Φιλάργυρο του Μολιέρου μέ τόν τίτλο Έξηνταβελώνης, καί ό άδελφός του Στέφανος, ό Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος (1755-1830), οί έκδοτες του περιοδικού Έρμης ο Λόγιος Ανθιμος Γαζής (1764-1828), Κωνσταντίνος Κοκκινάκης (1781-1831), Θεόκλητος Φαρμακίδης (1784-1860), κ.ά. Τήν έπίδραση του Κοραή δέχονται και δύο άλλοι λόγιοι: ό Αθανάσιος Ψαλίδας (1764-1829), πού προχωρεί πέρα άπό τόν Κοραή και γίνεται θερμός οπαδός τής λαϊκής γλώσσας, καί ό Θεόφιλος Καίρης (1784-1853) 2 . 1. Κ. Θ. Δημαρα, ΙΝΛ, σ. 265. 2. Για τούς τελευταίους αύτούς βλ. Κ. θ. Δημαρα, ΙΝΛ, σσ. 276-278. Περισσότερα γιά τις γλωσσικές άπόψεις του Κοραή βλ. στό μελέτημα του Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, « Ή γλωσσική θεωρία του Κοραή και ή γλώσσα του», NE, τόμ. 114, τευχ. 1355, Αφιέρωμα Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), Αθήναι, Χριστούγεννα 1983, σσ. 30-46. Βλ. έπίσης γιά τόν Θ. Καΐρη τά Πρακτικά του Πανελλήνιου Συμποσίου Θεόφιλος Καιρης, Ανδρος, 6-9 Σεπτ. 1984, Gutenberg, Αθήνα 1988, δπου οι έξαιρετικά ενδιαφέρουσες άνακοινώσεις τών

* *

*

Μέ τό γλωσσικό ζήτημα είναι άμεσότατα συνδεδεμένο και τό θέμα τής νεοελληνικής κριτικής. Ή γλώσσα ύπήρξε γιά ενα Ιδιαίτερα μακρό διάστημα τό μέγα και άμετάθετο πρόβλημα τής νεοελληνικής κριτικής. Ή ιστορία τής νεοελληνικής κριτικής άρχίζει μέ τον Κοραή1. Τό γλωσσικό άπασχολεΐ τήν κριτική του στό έργο Στοχασμοί αυτοσχέδιοι περι τής ελληνικής παιδείας και γλώσσης, στά διάφορα Προλεγόμενα του και σέ άλλα έργα του* «... ή προσπάθεια του Κοραή νά διαμορφώσει τή λογία γλώσσα μέ βάση τήν κοινή, είναι κείνη πού τελεσφόρησε και έπέτρεψε τήν άνάπτυξη τής φιλολογικής μας γλώσσας.. .»2 και: «... τό πέρασμα του Κοραή άπό τον πνευματικό μας κόσμο προσέδωσε, έκτος άπό τά άλλα, στή γλώσσα μας σαφήνεια, άκριβεια και διαύγεια πού τής έλειπαν έντελώς πριν.. .»3. Αναγεννητική άπό τήν άποψη αύτή είναι και ή μορφή του Βηλαρα, ό όποιος, δπως είδαμε, υποστήριζε μέ πάθος τή δημοτική γλώσσα και άπλοποίησε τήν ορθογραφία της. Οί περισσότεροι άπό τούς έκπροσώπους τής Επτανήσου δέν άρκέστηκαν στή χρήση τής δημοτικής· άφιέρωσαν στή γλώσσα και μικρά δοκίμια, μέ τά όποια διατύπωσαν τήν πίστη τους στή δημοτική. "Ετσι ό Διάλογος του Σολωμού θά γίνει τό εύαγγέλιο τής δημοτικής. Στό κείμενο αύτό ό Σολωμός συγκρίνει τό γλωσσικό μας ζήτημα μέ άνάλογα φαινόμενα άλλων χωρών και υποστηρίζει δτι δπως στις χώρες έκεινες έτσι και στήν Ελλάδα ή λαλουμένη ζωντανή γλώσσα πρέπει νά άντικαταστήσει τούς νεκρούς τύπους τής λογίας. Κατά τον Σολωμό ό άγώνας γιά τή γλώσσα είναι ισάξιος μέ τον άγώνα γιά τήν ελευθερία. "Οπως ή έλευθερία θά άπαλλάξει τον λαό άπό τήν πολιτική δουλεία, έτσι και ή γλώσσα θά τον άπαλλάξει άπό τό πνευματικό σκοτάδι4. Ανάμεσα σέ άλλα, γράφει ό Σολωμός στον Διάλογο: «... μήγαρις έχω άλλο στό Βασ. Σφυρόερα («ΌΚαιρης στήν έπανάσταση του 1821», σσ. 105-111) και Κωνστ. Ν. Πετρόπουλου («ΌΚαΐρης ιεροεξεταζόμ,ενος - Μία δραματική μορφή», σσ. 239-252). 1. Βλ. Κ. θ. Δημαρα, «Δημοτικισμός και κριτική. Δοκίμιο συνθέσεως», NE, 26 (1939) 1499α (τώρα στον συγκεντρωτικό τόμο του ίδιου: 'Ελληνικός Ρωμαντισμός, Έρμης, Αθήνα 1982 [Νεοελληνικά Μελετήματα, 7], σ. 303). 2. Κ. θ . Δημαρα, ο.7Γ., άντίστοιχα. 3. Κ. θ . Δημαρα, ο.7Γ., σ. 1499α, σημ. 2 (= Του ίδιου, 'Ελληνικός Ρωμαντισμός, σ. 555). 4. Πρβλ. Γ. θ . Ζώρα, Ποίησις και πεζογραφία της Επτανήσου, «ΒΒ» άριθ. 14, «Αετός», Αθήναι 1953, σσ. 41-42 (= Του ίδιου, Επτανησιακά Μελετήματα, [τόμ.] Α', Αθήναι 1960, σσ. 73-74).

νου μου πάρεξ έλευθερία και γλώσσα; Εκείνη άρχισε νά πατεί τά κεφάλια τά τούρκικα, τούτη θέλει πατήσει ογλήγορα τά σοφολογιοτατίστικα, και έπειτα άγκαλιασμένες και οί δύο θέλει προχωρήσουν είς τό δρόμο τής δόξας, χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω, αν κανένας σοφολογιότατος κρώζει ή κανένας Τούρκος βαβιζει* γιατί γιά μέ είναι δμοιοι και οί δύο». Και άλλου: «... τές λέξες ό συγγραφέας δέν τές διδάσκει* μάλιστα τές μαθαίνει άπό του λαου τό στόμα* αύτό τό ξέρουν και τά παιδιά. (...) Ωστόσο σου ξαναλέγω δτι ό δάσκαλος τών λέξεων είναι ό λαός»1. Εξάλλου, σέ έπιστολή του τής 1ης Ιουνίου 1833 (π.ή.), πού άπηύθυνε στον Γεώργιο Τερτσέτη, ό Σολωμός γράφει δτι πρέπει κανείς νά στηριχθεί στή γλώσσα τής δημοτικής ποίησης, δηλαδή στή γλώσσα του λαου, και υστέρα νά ύψωθεϊ κατακόρυφα και να προχωρήσει ώς τήν τελειότητα: «Γιά τις γλώσσες ισχύει αύτό πού είπε ό Μακιαβέλι γιά δλους τούς άνθρώπινους θεσμούς: δέν ύπάρχει άλλη σωτηρία, δταν φθαρούν, παρά μόνο έπιστρέφοντας στις άρχές. Οί δάσκαλοι τής Ελλάδας γυρίζουν υπερβολικά πίσω* αύτό δέν είναι έπιστροφή στις αρχές. » Έ γ ώ χαίρω νά ξεκινά κανείς άπό τά δημοτικά τραγούδια* άλλά θα ήθελα δποιος χρησιμοποιεί τήν κλέφτικη γλώσσα, νά τό κάνει δ υ ν α μ ι κ ά, δχι τ υ π ι κ ά, μέ καταλαβαίνεις; Και ώς προς τήν ποίηση, πρόσεξε, Γιώργη μου* εϊναι βέβαια καλό νά βασίζεται κανείς σ' αύτά τά χνάρια, άλλά δέν είναι καλό νά σταματα έκει: πρέπει νά ύψώνεται κατακόρυφα. »Δέν ξέρω αν έκφράζω καλά τή σκέψη μου, βιαστικά καθώς γράφω. Ή κλέφτικη ποίηση είναι δμορφη και ένδιαφέρουσα ώς άφελής έκδήλωση τών Κλεφτών γιά τή ζωή, τή σκέψη και τά αισθήματά τους. Δέν έχει τό ιδιο ένδιαφέρον στο δικό μας στόμα: τό έθνος θέλει άπό μας τό θησαυρό τής δικής μας άτομικής διανόησης ντυμένον έθνικά. *Αν ήσουν εδώ, θά μιλούσα, πιστεύω, σαφέστερα»2. "Οπως άναφέραμε και παραπάνω, σχεδόν δλοι οι Επτανήσιοι λογοτέχνες άσχολήθηκαν μέ τή γλώσσα και τό γλωσσικό ζήτημα σέ αύτοτελή δοκίμιά τους3. Μετά τον Διάλογο του Σολωμού, άξίζει νά άναφέρουμε δτι ό Ιάκωβος Πολυλάς άσχολήθηκε περισσότερο συστηματικά και έπιστημονικά μέ τό θέμα αύτό στο δοκίμιο Ή φιλολογική μας γλώσσα. Σκέψεις Ιακώβου Πολυλά, έν

1. Τά παραπάνω άποσπάσματα είναι άπό τήν έκδοση: Διονυσίου Σολωμού, Ποιήματα και Πεζά, Επιμέλεια - Εισαγωγές: Στυλιανός Αλεξίου, Στιγμή, Αθήνα 1994, σσ. 532 και 533, άντίστοιχα. 2. Βλ. Διονυσίου Σολωμού, Ποιήματα και Πεζά, δ.π., σ. 602. 3. Τά πιο σημαντικά άπό τά δοκίμια αυτά συγκέντρωσε ό Γ. Θ. Ζώρας (δ.π., σσ. 195374).

Αθήναις 1892 (= "Απαντα τά λογοτεχνικά και κριτικά. Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας. Δεύτερη συμπληρωμένη. Εκδόσεις Νίκα, Αθήνα 1959, σσ. 246-305). Κορυφαία θέση στήν ιστορία τής νεοελληνικής κριτικής κατέχουν τά Προλεγόμενα του Πολυλά, πού προτάσσονται στή μεταθανάτια έκδοση τών Ευρισκομένων του Σολωμού (Κέρκυρα 1859), τήν όποια ετοίμασε ό ίδιος ό Πολυλάς («μέ τήν έμψύχωσι καί συνεργίαν τών ΚΚ. Καρόλου Μάνεσι, Γερασίμου Μαρκορα και Πέτρου Κουαρτάνου», δπως σημειώνει στο τέλος τών Προλεγομένων του). Στο σημείο αύτό πρέπει νά μνημονευθεί και τό μελέτημα του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου Πόθεν ή κοινή λέξις τραγουδώ; Σκέψεις περι ελληνικής ποιήσεως (έν Αθήναις 1859), μέ τό όποιο έπικρίθηκε ή έκδοση Πολυλά. Ό Πολυλάς άπάντησε στόν Ζαμπέλιο μέ ένα άλλο φυλλάδιο, πού τυπώθηκε τήν έπόμενη χρονιά (1860) στήν Κέρκυρα μέ τον τίτλο Πόθεν ή μυστικοφοβία του κ. Σπ. Ζαμπελίου\ Ένώ αύτά συμβαίνουν στήν Επτάνησο, στήν Αθήνα κατά τον ϊδιο αιώνα ή έντονη κριτική δραστηριότητα τών έκπροσώπων τής πνευματικής ζωής κορυφώνεται μέ τή διαμάχη άνάμεσα στούς Παναγιώτη Σούτσο - Κωνσταντίνο Άσώπιο, Άγγελο Βλάχο - Εμμανουήλ Ροίδη καί Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλο, Κωνσταντίνο Κόντο - Δημήτριο Βερναρδάκη καί Γεώργιο Χατζιδάκι. Ό καθαρολόγος Παναγιώτης Σούτσος έκδίδει τό 1853 τή Νέα Σχολή του γραφομένου λόγου2, πού χαρακτηρίζεται ώς μνημείο γλωσσικής ορθοδοξίας. Απάντηση στο παραπάνω έργο άποτελουν Τά Σουτσεια, πού έκδίδονται άνώνυμα στήν Αθήνα τον ϊδιο χρόνο άπό τον Κωνσταντίνο Άσώπιο (1785-1872). Πρόκειται γιά έναν αύστηρό κριτικό ελεγχο τών γλωσσικών άπόψεων του Σούτσου, γιά ενα εργο πού ό Εμμανουήλ Ροΐδης χαρακτήρισε άργότερα (1877) ώς τό «κύκνειον (...) ασμα τής παρ* ήμίν κριτικής»3.

1. Τά κείμενα αύτά (του Πολυλά καί του Ζαμπελίου) τά βρίσκει τώρα κανείς στούς συγκεντρωτικούς τόμους: Σολωμός. Προλεγόμενα κριτικά Στάη - Πολυλά - Ζαμπελίου. Επιμέλεια Α. θ. Κίτσου-Μυλωνα. ΕΛΙ.Α., Αθήνα 1 9 8 0 (καί Δεύτερη έκδοση, μέ Επίμετρο Νίκου Καλταμπάνου, Εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα 2004), καί Σπυρίδωνος Ζαμπελίου Τά κριτικά κείμενα. Φιλολογική έπιμέλεια: Γιώργος Γ. Άλισανδράτος. Αθήνα 1 9 9 9 ["Ίδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Βαγγέλης Αθανασόπουλος], σσ. 155-233 καί 271-298, άντίστοιχα. 2. Παναγιώτου Σούτσου, Νέα Σχολή του γραφομένου λόγου ή 'Ανάστασις της άρχαίας έλληνικής γλώσσης έννοουμένης υπό πάντων, Αθήναι 1853. 3. Βλ. Ε. Δ. Ροϊδου, Περι συγχρόνου έλληνικής ποιήσεως, έν Αθήναις 1877, σ. 23 (= Εμμανουήλ Ροΐδη, "Απαντα, Φιλολογική έπιμέλεια "Αλκή Αγγέλου, τόμ. Β' ( 1 8 6 8 1879), Εκδοτική «Ερμής» EILE., Αθήνα 1978 [Φιλολογική Βιβλιοθήκη - 1], σ. 301)· πρβλ. Κ. θ . Δημαρα, δ.π., σ. 1501β καί σημ. 3 (= Του ίδιου, Ελληνικός Ρωμαντισμός, σσ.

Σέ υψηλότερα έπίπεδα κινείται άργότερα (1877) ή νεοελληνική κριτική μέ τή διαμάχη Αγγέλου Βλάχου (1838-1920) και Εμμανουήλ Ροίδη (18361904), στήν όποια παρεμβαίνει και ό Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος (18561910) 1 , ό έπειτα γαλλόφωνος ποιητής Jean Moréas. Επιβάλλεται ωστόσο νά σημειωθεί δτι στήν περίπτωση αυτήν ή φιλολογική διαμάχη τών δύο άνδρών δέν έχει ώς άντικείμενό της τή γλώσσα, άλλά τήν έξέλιξη τής ποίησης στήν Ελλάδα 2 . Ό Ροΐδης, ώς εισηγητής στον δραματικό άγώνα του Φιλολογικού συλλόγου «Παρνασσός» τό 1877, διατύπωσε στήν εκθεσή του τή θεωρία δτι δέν υπήρχε τότε «περιρρέουσα άτμόσφαιρα» γιά τήν καλλιέργεια τής ποίησης («ποιητής άδύνατον εϊναι νά γεννηθή και νά ύπάρξη έκτος μιας οιασδήποτε περιρρεούσης αύτόν ποιητικής άτμοσφαίρας»). Στή θεωρία αύτή του Ροΐδη άπάντησε ό Άγγελος Βλάχος μέ μιά διάλεξή του («Περί νεωτέρας έλληνικής ποιήσεως και ιδίως περί Γεωργίου Ζαλοκώστα») στον «Παρνασσό» (22 Άπρ. 1877), στήν όποια εξέφραζε τήν άποψη δτι ή ποίηση έξαρταται άπό τήν έμπνευση και δτι κατά" τήν έποχή έκείνη υπήρχε στήν Ελλάδα κατάλληλο κλίμα πού εύνοουσε τήν ποίηση. Ό Ροΐδης άνταπάντησε στον Βλάχο μέ τά μελετήματα: «Περί συγχρόνου έλληνικής κριτικής» (1877) και «Περί συγχρόνου έλληνικής ποιήσεως» (1877). Λίγα χρόνια άργότερα (1882-1884) τό γλωσσικό ζήτημα έρχεται πάλι στήν έπικαιρότητα, και μάλιστα μέ μεγαλύτερη οξύτητα, μέ τούς Κωνσταντίνο Κόντο, Δημήτριο Βερναρδάκη και Γεώργιο Χατζιδάκι και μέ τά περισπούδαστα έργα πού μας άφησαν οί έπιφανεΐς αύτοί λόγιοι. Ό πρώτος έξέδωσε σέ τόμο μιά σειρά Γλωσσικών Παρατηρήσεων του (1882) —δπου φθάνει σέ γλωσσικές άκρότητες και ύπερβολές—, πού φέρνουν στή μνήμη μας τον άττικισμό3.

307 και 556-557), Παν. Μουλλα, « Ή διαμάχη Π. Σούτσου - Κ. Άσωπίου ( 1 8 5 3 ) και ή ιστορική συγκυρία», Ό Ερανιστής, 11 ( 1 9 7 4 ) 150 και σημ. 3 3 (= Του ίδιου, Ρήξεις και συνέχειες. Μελέτες γιά τον 19ο αιώνα, Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1993], σ. 278 και σημ. 33) και Του ίδιου, « Ή άθηναϊκή πανεπιστημιακή κριτική και ό Ροΐδης», Ή κριτική στη νεότερη *Ελλάδα, σ. 73 (= Ρήξεις και συνέχειες, σ. 327). 1. Βλ. Ίω. Παπαδιαμαντοπούλου, Όλίγαι σελίδες έπ ευκαιρία της μεταξύ τών κ. κ. Ε. Δ. Ροιδου και 'Αγγέλου Βλάχου άναφυείσης φιλολογικής έριδος. Έν Αθήναις, Τύποις Εφημερίδος τών Συζητήσεων, 1978. 2. Γιά τήν άντιδικία Βλάχου - Ροΐδη βλ. Κλέωνος Παράσχου, Εμμανουήλ Ροΐδης, τομ. Α', Αθήνα 1942, κυρίως σσ. 184-227 και 283. 3. Τις άπόψεις του Κόντου —όπως διατυπώνονται στό έργο του Γλωσσικαι Παρατηρήσεις— γιά τήν έρευνα της νεώτερης έλληνικής γλώσσας συνοψίζει ό συνάδελφος Γεώργιος Ανδρ. Χρίστοδούλου, στό βιβλίο του: Κωνσταντίνος Στ. Κόντος, 1834-1909, [τόμ.] Α', Αθήνα 1979, σσ. 29-33.

"Οπως ό Κ. Άσώπιος έπιχείρησε νά έλέγξει τίς γλωσσικές θέσεις του Σούτσου, κατά τόν ίδιο τρόπο τόν έλεγχο τών Γλωσσικών Παρατηρήσεων του Κόντου άνέλαβε ό Δημήτριος Βερναρδάκης, μέ τή δημοσίευση του έργου Ψευδαττικισμου ελεγχος (1884) 1 . Καθώς σημειώνει ό Κ. Θ. Δημαρας: «Τό βιβλίο του Βερναρδάκη, μαχητικό, γεμάτο βιαιότητα άλλά καί σοφία, προκάλεσε τόν ένθουσιασμό τών οπαδών τής ζωντανής γλώσσας, καθιερώνοντας έτσι τόν Κόντο άρχηγό τής καθαρεύουσας, ένώ ό Βερναρδάκης παρουσιαζόταν υπέρμαχος του δημοτικισμού»2. Γιά τήν ιστορία του γλωσσικού ζητήματος χρειάζεται νά σημειωθεί δτι τόν Ιούλιο του 1884, μέ ένέργειες του Νικολάου Πολίτη, πού ύπηρετουσε τότε ώς τμηματάρχης του υπουργείου Παιδείας, «καθιερώνεται μέ νομοθετικό διάταγμα ή διδασκαλία τής νέας έλληνικής στά έλληνικά σχολεία, και συγκεκριμένα γιά τήν περίοδο πού άρχίζει μέ τόν Σκούφο καί τελειώνει μέ τόν Δ. Παπαρρηγόπουλο»3. Τέλος, στον γλωσσικό άγώνα έλαβε μέρος, σχετικά νέος, καί ό Γεώργιος Χατζιδάκις (1848-1941), πού κατά τό ιδιο έτος (1884) δημοσίευσε τή Μελέτη επί της νέας έλληνικης4. Ή έργασία αυτή έρχόταν, πάλι, ώς άπάντηση στον Ψευδαττικισμοΰ ελεγχο του Βερναρδάκη. Ό Χατζιδάκις πίστευε πώς ή δημοτική γλώσσα είναι έξέλιξη τής άρχαίας κοινής. Τέσσερα χρόνια άργότερα (1888) ό Γιάννης Ψυχάρης (1854-1929) εκδίδει τό βιβλίο του Τό Ταξίδι μου, στό όποιο έκφράζει τό γλωσσικό του πιστεύω καί τό όποιο προκάλεσε σάλο καί άντίδραση καί έδωσε τήν άφορμή γιά νέους γλωσσικούς άγώνες. Τό Ταξίδι έρχόταν σέ μιάν ώρα δπου ό δημοτικισμός υποστηριζόταν θεωρητικά άπό πολλούς καί ή δημοτική είχε έπικρατήσει στον ποιητικό λόγο καί γινόταν τό σύμβολο του γλωσσικού άγώνα5. Μέ τό Ταξίδι του ό Ψυχάρης συνετέλεσε στήν έπιβολή τής δημοτικής γλώσσας καί στον πεζό λόγο. Τό 1893 ό Εμμανουήλ Ροίδης έκδίδει Τά είδωλα, βιβλίο γραμμένο στήν

1. Δημητρίου Βερναρδάκη, Ψευδαττικισμοϋ ελεγχος, ήτοι Κ. Σ. Κόντου Γλωσσικών Παρατηρήσεων αναφερομένων εις τήν νέαν *Ελληνικήν γλώσσαν ανασκευή. Έν Τεργέστη 1884. Γιά τή διαμάχη Κ. Κόντου - Δ. Βερναρδάκη βλ. Γ. Χριστοδούλου, δ.π., σσ. 24-26 καί 71-112. 2. Κ. θ. Δημαρα, ΙΝΑ, σσ. 469-470. 3. Βλ. νΑλκη Αγγέλου, « Ό Λασκαράτος στήν Αθήνα», NE, τόμ. 70, τευχ. 827 (Αφιέρωμα στον Λασκαράτο), Αθήναι, Χριστούγεννα 1961, σ. 32α (καί σέ αυτοτελές άνάτυπο, σ. 6α). 4. Γεωργίου Ν. Χατζιδάκι, Μελέτη επι της νέας έλληνικής ή βάσανος του ελέγγου του ψευδαττικισμοϋ. Έν Αθήναις 1884. 5. Πρβλ. Κ. θ . Δημαρα, ΙΝΑ, σσ. 470-472, καί Του ίδιου, «Δημοτικισμός καί κριτική», δ.π., σ. 1511α (= 'Ελληνικός Ρωμαντισμός, σ. 320).

καθαρεύουσα, στο οποίο δμως ό συγγραφέας του, αν καί έμφανίζεται ώς διαιτητής άνάμεσα στις δύο άντιμαχόμενες γιά τή γλώσσα παρατάξεις (τών δημοτικιστών καί τών καθαρευουσιάνων), παίρνει τό μέρος του δημοτικισμού1. Μέ τή μελέτη Ειδώλων κατάλυσις, ο Γ. Ν. Χατζιδάκις έπέκρινε τό βιβλίο του Ροίδη, στηριζόμενος σέ έπιχειρήματα πού του πρόσφερε ή έπιστήμη τής Γλωσσολογίας2. Πιστός μαθητής του Ψυχάρη έμφανίζεται ό Άλέξαντρος Πάλλης (18511935) μέ τή μετάφραση τής Ίλιάδος στή δημοτική (έκδόθηκε στά 1901). Στο έγχείρημά του αύτό ό Πάλλης παρακινήθηκε άπό τήν έπιθυμία νά ξαναζωντανέψει τό άρχαΐο έπος. Άλλά στήν προσπάθεια αύτή άπομακρύνθηκε πολύ άπό τό ίδιο τό κείμενο. Ό Πάλλης υποστήριξε μέ άφοσίωση καί συνέπεια τις γλωσσικές άπόψεις του Ψυχάρη καί τήν ιδέα του δημοτικισμού. Τό κήρυγμα του Ψυχάρη άκολουθεΐ καί ό Αργύρης 'Εφταλιώτης (1849-1923), παρακινημένος άπό τον Πάλλη. Ό Εφταλιώτης, στή μετάφραση τής 'Οδύσσειας, δέχεται τήν έπίδραση τής άνάλόγης μεταφραστικής Εργασίας του Πάλλη (βλ. παραπάνω). Τήν ίδια, τέλος, στάση (μέ τον Πάλλη καί τον Εφταλιώτη) στο γλωσσικό ζήτημα κρατάει καί ό Πέτρος Βλαστός (1879-1941). Αντίθετα μέ τον Πάλλη, τον Εφταλιώτη καί τον Βλαστό, οί λογοτέχνες Γεώργιος Βιζυηνός, Αριστομένης Προβελέγγιος καί Γεώργιος Στρατήγης, πού εϊχαν άρχίσει νά γράφουν πριν άπό τό ξεκίνημα τής λογοτεχνικής γενιάς του 1880 (βλ. παρακάτω) καί τό κήρυγμα του Ψυχάρη, δέν μπόρεσαν νά άφομοιώσουν έντελώς τή νέα γλωσσική διδασκαλία πού έγκαινίαζε ό Ψυχάρης μέ τό Ταξίδι του3. Στούς λογοτέχνες αύτούς πρέπει έπίσης νά προστεθεί ή περίπτωση του Παπαδιαμάντη, καί γιά τον πρόσθετο λόγο δτι αύτός, σέ δ,τι άφορα τή

1. Πρβλ. Κ. Θ. Δημαρα, ΙΝΑ, σσ. 472-473. 2. Γ. Ν. Χατζιδάκι, «Περί του γλωσσικού ζητήματος έν Ελλάδι. Μέρος Γ' (Ειδώλων κατάλυσις)», Άθηνα, 1 ( 1 8 9 5 ) 1 4 5 - 2 8 2 (= Του ίδιου, Γλωσσολογικοί Μελέται, τόμ. Α', έν Αθήναις 1901, σσ. 363-504). Τό ιδιο έργο του Ροίδη έπέκρινε καί ό Πολυλάς (βλ. Π. Δ. Μαστροδημήτρη, « Ό Ιάκωβος Πολυλάς ώς κριτικός τών Ειδώλων του Εμμανουήλ Ροΐδη», στον τόμο του ίδιου, 'Ανάλεκτα Νεοελληνικής Φιλολογίας, Β' έκδοση συμπληρωμένη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1 9 9 8 0 1 9 9 5 ) , σσ. 1 2 9 - 1 5 2 = Φιλερήμου άγάπησις. Τιμητικός τόμος γιά τον καθηγητή Άγαττητο Γ. Τσοπανάκη, Ρόδος 1997 [Στέγη Γραμμάτων καί Τεχνών Δωδεκανήσου, Σειρά αυτοτελών έκδόσεων άριθ. 20], σσ. 347-372). 3. Πρβλ. Κ. Θ. Δημαρα, ΙΝΑ, σ. 475. Γιά τή γλώσσα του Βιζυηνου βλ. Κ. Μητσάκη, 'Αναδρομή στις ρίζες. Γεώργιος Βιζυηνός. Εκδόσεις «Έλληνική Παιδεία», Αθήνα 1977 [Μεσαιωνικές καί Νεοελληνικές Μελέτες, 2], σσ. 13-18 = Του ίδιου, Πορεία, σσ. 105-109 (σσ. 14 καί 106, άντίστοιχα: «Θεωρητικά θερμός υπέρμαχος τής δημοτικής, στήν πράξη δμως ενας μετριοπαθής καθαρευουσιάνος»).

γλώσσα, κινείται σέ ε να ν εντελώς διαφορετικό πνευματικό χώρο άπό τον χώρο του Ψυχάρη1. Τις άπόψεις του Ψυχάρη γιά τό γλωσσικό ζήτημα άκολούθησε μέ μετριοπάθεια ό Μανόλης Α. Τριανταφυλλίδης (1883-1959), καθηγητής τής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο θεσσαλονίκης (1926-1932), πού μέ τό διδακτικό καί τό συγγραφικό εργο του συνετέλεσε άποφασιστικά στο νά καθιερωθεί ή δημοτική γλώσσα καί στόν έπιστημονικό λόγο2. Γιά τήν ιστορία του γλωσσικού ζητήματος άξίζει να σημειωθούν εδώ καί τα έπόμενα: ΌΠάλλης δημοσίευσε άκόμη (τήν ϊδια χρονιά πού κυκλοφόρησε ή μετάφραση τής Ίλιάδος) τή μετάφραση τής Καινής Διαθήκης, πού προκάλεσε τήν άντίδραση τών συντηρητικών («Τά Εύαγγελικά») 3 . Τήν ίδια άντιδραση θά συναντήσει δυο χρόνια άργότερα (1903) καί ή μετάφραση σέ γλώσσα μεικτή τής Όρέστειας του Αισχύλου άπό τον Γεώργιο Σωτηριάδη («Τά Όρεστειακά»)4. Πριν άπό τήν παράσταση του έργου αύτου άπαγγέλθηκε άπό τήν ήθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη «Τό χαίρε τής τραγωδίας», ποίημα του Κωστή Παλαμα, ό όποιος συγκέντρωσε έπίσης τό μένος του φοιτητικού πλήθους καί κινδύνευσε νά χάσει τή θέση του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, δπου έργαζόταν ώς γραμματέας. Παράλληλα δημοσιεύονται, μέ τον τίτλο Τό γλωσσικόν ζήτημα κ9 ή εκπαιδευτική μας άναγέννησις (1902), διάφορα άρθρα του γιατρού Φώτη Φωτιάδη (1849-1936), τό 1907 άρχίζει νά έκδίδεται ή Γραμματική του Μέ1. Βλ. Π. Δ. Μαστροδημήτρη, «ΌΖητιάνος» του Καρκαβίτσα. Εισαγωγή - Κείμενο Γλωσσάριο. Νέα έκδοση. Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 1996 [Ερμηνευτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων, 1], σ. 23 και σημ. 15, δπου καί ή βιβλιογραφία. 2. Βλ. Μανόλη Α. Τριανταφυλλίδη, Νεοελληνική Γραμματική, Πρώτος τόμος Ιστορική Εισαγωγή με 13 χάρτες και 7 πίνακες, Αθήνα 1 9 3 8 (τώρα καί στή σειρά "Απαντα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, τόμ. Γ' Νεοελληνική γραμματική. Ιστορική εισαγωγή (1938). Ανατύπωση μέ διορθώσεις. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών ("Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), θεσσαλονίκη 1981, [Μ. Α. Τριανταφυλλίδη], Νεοελληνική Γραμματική (της δημοτικής), «ΟΕΣΒ», έν Αθήναις 1 9 4 1 καί Του ϊδιου, Μικρή Νεοελληνική Γραμματική, Δεύτερη έκδοση (μέ βελτιώσεις). Άριστοτέλειον Πανεπιστήμιον θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο ν Νεοελληνικών Σπουδών - "Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, θεσσαλονίκη 1975. 3. Γιά τά «Εύαγγελικά» βλ. Έμμ. I. Κωνσταντινίδου, Τά Εύαγγελικά. Τό πρόβλημα της μεταφράσεως της 'Αγ. Γραφής εις τήν νεοελληνικήν και τά αιματηρά γεγονότα του 1901. Έν Αθήναις 1976, δπου καί ή παλαιότερη βιβλιογραφία. 4. Για τά «Όρεστειακά» βλ. Γιάννη Σιδέρη, Τό 'Αρχαίο Θέατρο στή Νέα Έλληνική Σκηνή. Α' 1817-1932. Ίκαρος, [Αθήνα 1976], σσ. 1 8 6 - 1 9 9 καί Του ίδιου, «Τά "Όρεστειακά". Ταραχές για νά μήν παίζονται οί τραγωδίες σέ μετάφραση», Θέατρο, Περ. Β', τόμ. 6, τευχ. 33 (Μάης-Ίούνης 1973), σσ. 51-61 καί τευχ. 3 4 / 3 6 (Ίούλ-Δεκ. 1973), σσ. 89-99.

νου Φιλήντα (1870-1934), και τό 1908 δημοσιεύεται ή Γλώσσα και ζωή του μαθηματικού Έλισαίου Γιανίδη (ψευδώνυμο του Σ. Σταματιάδη, 1865-1942). Τήν ιδια χρονιά (1908) ιδρύεται άπό τον γιατρό Δημήτριο Σαράτση (18711951) «τό σχολείο του Βόλου» (μέ διευθυντή τόν Αλέξανδρο Δελμουζο, 1880-1956), στό όποιο γίνεται ή πρώτη προσπάθεια νά έφαρμοσθει ό δημοτικισμός στήν Εκπαίδευση. Ακόμη, ή έκδοση άπό τόν γιατρό Δημήτριο Π. Ταγκόπουλο (1867-1926) του περιοδικού ΌΝουμας (τό πρώτο φύλλο του κυκλοφορεί στις 2 Ίαν. 1903, ένώ τό περιοδικό έξακολουθεΐ νά έκδίδεται και μετά τόν θάνατο του Ταγκόπουλου, δηλαδή ως τό 1931) πού έξέφραζε τις γλωσσικές άπόψεις του Ψυχάρη, ή ίδρυση (τό 1905) τής έταιρείας « Ή Εθνική Γλώσσα» (ιδρυτικά στελέχη της: ό νΙων Δραγούμης (1878-1920), ό Μάρκος Τσιριμώκος (1872-1939), ό Ανδρέας Καρκαβίτσας, ό Κωσταντϊνος Χατζόπουλος και ό Γεώργιος Σωτηριάδης), του «Εκπαιδευτικού Όμίλου» (1910), μέ δικό του έντυπο (τό Δελτίο του Εκπαιδευτικού Όμίλου), τής «Φοιτητικής Συντροφιάς» (1910), και ή πραγματοποίηση τής γλωσσικής και έκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917, πού προήλθε άπό τούς κόλπους του «Εκπαιδευτικού Όμίλου» και είχε ώς πρωτεργάτες της τούς Δημήτρη Γληνό (18821943), Αλέξανδρο Δελμουζο και Μανόλη Τριανταφυλλίδη, άποτελουν μερικές άπό τις πιο γόνιμες δραστηριότητες πού συνετέλεσαν ιδιαίτερα στήν παγίωση και τήν έπιβολή τής δημοτικής γλώσσας και γενικότερα στήν έπικράτηση του δημοτικισμού. Ή μεταρρυθμιστική προσπάθεια του 1917, πού συνδέεται ιδιαίτερα μέ τόν δημιουργικό ρόλο του Μ. Τριανταφυλλίδη, του Άλ. Δελμούζου και του Δ. Γληνού και άποτέλεσε τήν πρώτη θαρραλέα κρατική πρωτοβουλία γιά τήν έκπαιδευτική άνανέωση, θά τερματισθεί σύντομα. Στή δεκαετία του 1920 τά γλωσσοεκπαιδευτικά πράγματα παρακολουθούν τή γενικότερα άσταθή πορεία του τόπου, μέ ορισμένες ένδιαφέρουσες παρενθέσεις και δημιουργικές άπαρχές (Μαράσλειο Διδασκαλείο, ίδρυση Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης - 1925). Αλλά άπό τά τέλη αύτής τής δεκαετίας ώς τά μέσα τής έπόμενης πυκνώνουν οί προϋποθέσεις μιας πιο δημιουργικής πορείας και βελτιώνονται οί δροι γιά τή συστηματικότερη μελέτη και καλλιέργεια τής νεοελληνικής γλώσσας. Δίπλα στή λογοτεχνική και ή φιλολογική γενιά του '30 μέριμνα σοβαρά γιά τήν ερευνά τής γλώσσας, ένώ οί περισσότεροι έκπρόσωποί της γράφουν μιάν έπιμελημένη δημοτική και έπαληθεύουν τις δυνατότητές της νά άνταποκριθει στις άνάγκες τής έπιστημονικής και τής φιλοσοφικής έκφρασης. Γύρω στά μέσα τής δεκαετίας του 1930 οί ιδεολογικές ζυμώσεις και γενικά οί πνευματικές διεργασίες βρίσκονται σέ έξαρση και θά συνεχισθούν παρά τις φυσικές άναστολές τής δικτατορικής περιόδου 1936-1940.

Ή πολεμική σύγκρουση και ή Κατοχή (1940/41-1944) θά προκαλέσουν τήν άντίσταση στον κατακτητή και, παράλληλα, τήν άνάγκη μιας βαθύτερης έθνικής καί πνευματικής αύτογνωσίας. Οί συντροφιές, ιδιαίτερα οί νεανικές, διαβάζουν καί συζητουν* τό βιβλίο κυκλοφορεί άπό χέρι σέ χέρι καί γίνεται ίσως άντικείμενο στοργικότερου ένδιαφέροντος, καί φυσικά ό προβληματισμός πάνω στό θέμα τής γλώσσας καί στις εύρύτερες συνέπειές του διαρκεί καί άνανεώνεται. Στις μεταπολεμικές δεκαετίες ή σπουδή τής γλώσσας προχωρεί καί ή χρήση τής δημοτικής εύρύνεται, τουλάχιστον στον χώρο τών φιλολογικών καί ιστορικών έπιστημών, τής φιλοσοφίας, του δοκιμίου, τής δημοσιογραφίας, κλ.π. Φυσικά, γιά τήν ποίηση καί τή δημιουργική πεζογραφία, πού έχουν προηγηθεί κατά πολλές δεκαετίες προς τήν κατεύθυνση αύτήν, εϊναι πιά άδιανόητος κάθε συσχετισμός μέ τήν καθαρεύουσα. ( Ή παρουσία λόγιων τύπων καί έκφραστικών σχημάτων σέ μερικά νεώτερα, ποιητικά κυρίως, κείμενα είναι έντελώς άσχετη μέ τις καθαυτό γλωσσικές πεποιθήσεις τών λογοτεχνών πρόκειται ούσιαστικά γιά «μνήμες» άπό τήν ιστορία τής έλληνικής γλώσσας καί άπό κορυφαίες στιγμές τής έλληνικής γραμματείας, πού λειτουργουν γόνιμα μέσα στή νεώτερη ποιητική αίσθηση.) Μέ ώριμες, λοιπόν, άντικειμενικές συνθήκες, ή έκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964 προβλέπει τήν εισαγωγή τής δημοτικής στήν Εκπαίδευση (πρωτοβάθμια καί δευτεροβάθμια) μαζί μέ μία εύρύτερη άναπροσαρμογή τών έκπαιδευτικών πραγμάτων, ώστε τό διδακτικό έργο καί νά άνταποκριθει στά μορφωτικά αιτήματα τής έποχής μας καί ούσιαστικά άνθρωπιστική καλλιέργεια νά προσφέρει. Αλλά καί ή νέα προσπάθεια συναντάει υπολογίσιμα έμπόδια καί, τελικά, ματαιώνεται τό 1967 μέ τήν έπιβολή του δικτατορικού καθεστώτος. Καί μόνο έπειτα άπό δέκα σχεδόν χρόνια θεσμοθετείται πάλι άπό τή δημοκρατική πολιτεία ή εισαγωγή τής δημοτικής σέ δλες τις βαθμίδες τής Εκπαίδευσης καθώς καί ή χρήση της σέ δλους πιά τούς τομείς του δημόσιου βίου τής χώρας. Βιβλιογραφία Παναγιώτου Σούτσου, Νέα Σχολή του γραφομένου λόγου ή Άνάστασις της αρχαίας έλληνικής γλώσσης έννοουμένης υπό πάντων. Αθήναι 1853. — Τά Σούτσεια, ήτοι ό κύριος Παναγιώτης Σούτσος έν γραμματικοϊς, έν φιλολόγοις, έν σχολάρχαις, έν μετρικοΐς και έν ποιηταϊς εξεταζόμενος. Έν Αθήναις, Τύποις καί άναλώμασι Σ. Κ. Βλαστού, 1853. — Σ. Κ. Σάθα, Νεοελληνικής Φιλολογίας παράρτημα. Ιστορία του ζητήματος της νεοελληνικής γλώσσης.

Έν Αθήναις 1870 (και φωτοανατύπωση, Αθήναι 1969). — Τό ζήτημα της γλώσσας. Ύπό Νικολάου Κονεμένου. Τυπογραφεΐον ό Κάδμος, Κερκύρςι 1873 (= Κονεμένου, *'Απαντα, Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας. Τόμ. Α', Εκδόσεις «Πηγής», Αθήνα 1965, σσ. 33-81 = Νικολάου Σπ. Κονεμένου, Τό ζήτημα της γλώσσας. Λόγος έργου σκιά. Επιλογή - Εισαγωγή - Σχόλια: Ρηνιώς Παπατσαρούχα-Μίσσιου. Εκδόσεις Φιλόμυθος, Αθήνα 1993 [ Ή έλληνική γλώσσα, Γ'], σσ. 45-106). — Κων. Σ. Κοντού, Γλωσσικαι Παρατηρήσεις άναφερόμεναι είς τήν νέα ν έλληνικήν γλώσσαν. Έν Αθήναις, Έ κ τών καταστημάτων Ανδρέου Κορομηλα, 1882. — Δημ. Βερναρδάκη, Ψευδαττικισμου ελεγχος, ήτοι Κ. Σ. Κοντού Γλωσσικών Παρατηρήσεων αναφερομένων είς την νέαν *Ελληνικήν γλώσσαν ανασκευή. Έν Τεργέστη 1884. — Γεωργίου Ν. Χατζιδάκι, Μελέτη έπι της νέας ελληνικής ή βάσανος του ελέγχου του ψευδαττικισμου. Έν Αθήναις 1884. — Τό πρόβλημα τής νεωτέρας γραφομένης \Ελληνικής ύπό Κ. Kjrjujnbacher [σέ μετάφραση Θεοφάνους Α. Κακριδή] και άπάντησις είς αύτόν ύπό Γεωργίου Ν. Χατζιδάκι. Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου, έν Αθήναις 1905 [Βιβλιοθήκη Μαρασλή]. — Γ. Ν. Χατζιδάκι, Μεσαιωνικά και Νέα 'Ελληνικά, τόμ. Α'-Β', έν Αθήναις 1905-1907 [Βιβλιοθήκη Μαρασλή]. — Του ίδιου, Σύντομος ιστορία τής ελληνικής γλώσσης, [Αθήναι 1915] (= Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, άριθ. 21). — Α. Ε. Μέγα, βΙστορία του γλωσσικού ζητήματος, Μέρος Α' Αιώνες γλωσσικών αλλοιώσεων ήτοι πρώται άρχαϊ και πορεία τής γραφομένης νεοελληνικής γλώσσης (300 πΧ. 1750 μΧΧ έν Αθήναις 1925, Μέρος Β' Αιώνες γλωσσικών συζητήσεων (1750-19261 έν Αθήναις 1927. — Άχιλλ. Τζαρτζάνου, Τό γλωσσικό μας πρόβλημα. Πώς έμφανίζεται τώρα και ποιά εϊναι ή ορθή λύσις του. Έν Αθήναις 1934. — Κ. Μ. Μιχαηλίδη, « Ό Βερναρδάκης καί τό γλωσσικό», Τά Νέα Γράμματα, 1 (1935) 192-204 και 487-499. — Μανόλη Α. Τριανταφυλλίδη, Νεοελληνική Γραμματική. Πρώτος τόμος Ιστορική Εισαγωγή μέ 13 χάρτες και 7 πίνακες, Αθήνα 1938 (= "Απαντα Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Τόμ. Γ' Νεοελληνική γραμματική. Ιστορική εισαγωγή (1938). Ανατύπωση μέ διορθώσεις. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών ("Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), θεσσαλονίκη 1981) καί "Απαντα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, τόμ. 4-6, Θεσσαλονίκη 1963 [Άριστοτέλειον Πανεπιστήμιο ν Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο ν Νεοελληνικών Σπουδών ("Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη)]. — Στίλπωνος Π. Κυριακίδου, «Λαογραφία καί Δημοτικισμός», Νέα Εστία, 26 (1939) 1480-1488 [γενικότερο ένδιαφέρον παρουσιάζουν οί σσ. 1433-1526 του τόμου 26 τής Νέας Εστίας, πού συγκροτούν τό τεύχος 309 (1 Νοεμβρίου 1939), τό όποιο εϊναι Αφιέρωμα στα πενηντάχρονα του Δημοτικισμού]. — Κ. θ . Δημαρα, «Δημοτικισμός και Κριτική»,

αυτόθι, σσ. 1498-1511 (= Του ίδιου, Ελληνικός Ρωμαντισμός, Έρμης, Αθήνα 1982 [Νεοελληνικά Μελετήματα, 7] σσ. 301-322 καί 554-563). — I. Μ. Παναγιωτόπουλου - Διον. Ζακυθηνου - Ε. Π. Παπανούτσου, Νεοελληνική κριτική, «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 12, Εκδοτικός οίκος I. Ν. Ζαχαροπούλου, Αθήναι [1956]. — Ε. Κριαρα, « Ή φιλολογική γενεά του 30 στόν τομέα τών νεοελληνικών γραμμάτων», 1Εποχές, τόμ. 3, τευχ. 9 (Ίαν. 1964), σσ. 11-16 (= Του ίδιου Μεσαιωνικά Μελετήματα, Β', 31-36). — Του ίδιου, "Αρθρα και σημειώματα ενός δημοτικιστή, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1979]. — Του ίδιου, Ή σημερινή μας γλώσσα. Μελετήματα και άρθρα. [Εκδόσεις] Μαλλιάρη - Παιδεία, Αθήνα - Θεσσαλονίκη, 1984. — Του ίδιου, Τά πεντάλεπτά μου στήν ΕΡΤ και άλλα γλωσσικά, Β' έκδοση μέ προσθήκες, Μαλλιάρης - Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1988, [ 1 1987]. — Του ίδιου, Ή γλώσσα μας. Παρελθόν και παρόν, θεσσαλονίκη 1992. — Κυριάκου Σιμόπουλου, Ή γλώσσα και τό Εικοσιένα. Αογιώτατοι, φαναριώτες, κοτζάμπάσηδες, τίτλοι, αξιώματα και προσαγορεύσεις. Αθήναι 1971. — I. Μ. Χατζηφώτη, Τό γλωσσικό μας ζήτημα. Ιστορική άναδρομή και μερικές σκέψεις γιά τήν έπίλυσή του. «Μίνωας», [Αθήνα 1972]. — Κώστα Παπαπάνου, Οί ποιητικοί διαγωνισμοί (1851-1873) καί ή δημοτική μας γλώσσα, Αθήνα 1973. — Panayotis Moullas, Les concours poétiques de l'Université d'Athènes 18511877, Athènes 1989 [Archives Historiques de la Jeunesse Grecque, Secrétariat Général à la Jeunesse, 22]. — Γιάννη Κορδάτου, Ιστορία του γλωσσικού μας ζητήματος. Γ' έκδοση. Εκδόσεις Μπουκουμάνη, Αθήναι [1973]. — Αλέξη Δημαρα, Ή μεταρρύθμιση πού δέν έγινε. (Τεκμήρια ιστορίαςΧ Τόμ. Α' 1821-1892, τόμ. Β' 1895-1967. Ερμής, [Νέα Έλληνική Βιβλιοθήκη, ΣΠ 26], Αθήνα 1973-1974. — Έμμ. I. Μοσχονα, Αλ. Πάλλη Μπρουσός, Ερμής, [Νέα Έλληνική Βιβλιοθήκη, ΣΠ 30], Αθήνα 1975, σσ. ιγ'-ρκα'. — Ρένας Σταυρίδη-Πατρικίου, Δημοτικισμός καί κοινωνικό πρόβλημα, Ερμής, [Νέα Έλληνική Βιβλιοθήκη, ΣΠ 33], Αθήνα 1976. — Νέα Εστία, τόμ. 100, τευχ. 1187, Αφιέρωμα: Λογοτεχνία καί Δημοτικισμός, Αθήναι, Χριστούγεννα 1976. — Προβλήματα τής δημοτικής γλώσσας, θεσσαλονίκη 1976 [Τέχνη. Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία]. — Άννας Φραγκουδάκη, Ό εκπαιδευτικός δημοτικισμός καί ό γλωσσικός συμβιβασμός του 1911, Ιωάννινα 1977 [Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής, Δωδώνη: Παράρτημα άρ. 10]. — Μεσεβρινου [= Αντώνη Μυστακίδη], Σωστή δημοτική, [Στή σειρά:] Τά Τετράδια του Ρήγα, θεσσαλονίκη 1978. — Γιά τή δημοτική γλώσσα. Κείμενα Γ. Βέλτσου, Κ. Δεσποτόπουλου, Ε. Κριαρα, Γ. Μπαμπινιώτη, Σ. Πάνου, Μ. Σετάτου, Α. Τσοπανάκη. Εκδόσεις Γρηγόρη, [Αθήνα 1979]. — Γ. Μπαμπινιώτη, Νεοελληνική κοινή.

Πέρα της καθαρευούσης και της δημοτικής. Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1979. — Γιάννη Καλιόρη, «Διδάγματα του άδιεξόδου. Μέ τήν ευκαιρία τριών βιβλίων γιά τήν έλληνική γλώσσα [Κριαρά, Μεσεβρινου, Μπαμπινιώτη]», Εποπτεία, τευχ. 42 (Ίαν. 1980), σσ. 47-90 (= Γιάννη Μ. Καλιόρη, Παρεμβάσεις, Κέδρος, [Αθήνα 1981], σσ. 343-454). — Ή δημοτικιστική αντίθεση στήν κοραϊκή «μέση οδό». Βηλαρας. Ψαλίδας, Χριστόπουλος κ.ά. Εισαγωγή - Επιμέλεια Έμμ. I. Μοσχονα. [Εκδόσεις] 'Οδυσσέας, Αθήνα 1981. — Ή κριτική στή νεότερη Ελλάδα. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, "Ιδρυμα Σχολής Μωραιτη, Αθήνα 1981 [Βιβλιοθήκη Γενικής Παιδείας, 13]. — Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, Ό δρόμος προς τήν Δημοτική. (Μελέτες και άρθρα). Εκδοτικός οίκος Ά/φών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1982 [Παιδαγωγική καί Εκπαίδευση, 3].

Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

Υπάρχει τάση γιά άναγωγή τών άρχών τής νεοελληνικής λογοτεχνίας στον 10ο αιώνα, έπειδή άπό τότε έμφανίζονται τά πρώτα νεοελληνικά γλωσσικά στοιχεία στά λογοτεχνικά κείμενα (βλ. και Κεφάλαιο Α'). Τόν έπόμενο αιώνα, μέ τόν Διγενή Άκριτη, έγκαινιάζεται σειρά έργων σέ νεοελληνική («δημώδη», καλύτερα) γλώσσα, πού έντάσσονται στή λογοτεχνική παράδοση του Έθνους και γίνονται άντικείμενο μελέτης τής νεοελληνικής φιλολογίας. Ή λογοτεχνική αύτή παραγωγή —περισσότερο ποιητική— καλύπτει δλη τήν περίοδο ώς τήν "Αλωση (δηλαδή αύτήν τρύ χαρακτηρίσαμε Υστεροβυζαντινή: 10ος αιώνας - 1453). Κατά τήν επόμενη μεγάλη περίοδο, πού ονομάσαμε περίοδο τής Τουρκοκρατίας (1453-1821), ό έλληνισμός δημιουργεί τή λογοτεχνία του κάτω άπό τή δυναστεία τών Τούρκων —δπου ή λογοτεχνική παραγωγή είναι ούσιαστικά άνύπαρκτη—, τών Φράγκων και τών Βενετών (Ρόδος, Επτάνησος, Κύπρος, Πελοπόννησος, Κρήτη, κλπ.) —δπου παρατηρείται πνευματική άνθηση (στήν Κύπρο μέ τά Κυπριακά ερωτικά ποιήματα και ιδίως στήν Κρήτη, κατά τόν δέκατο έκτο αιώνα) και λογοτεχνική άκμή (στήν Κρήτη κατά τόν δέκατο έβδομο αιώνα, μέ τά λαμπρά έργα του «Κρητικού Θεάτρου», μέ τή Βοσκοπούλα και τόν Έρωτόκριτο)—, και στις λεγόμενες χώρες τής Διασπορας (ιδίως στήν Ιταλία) — δπου θά καταφύγουν οί "Ελληνες λόγιοι και μέ τό έργο τους θά συντελέσουν στήν άφύπνιση του Γένους. Ή τρίτη περίοδος, πού καλύπτει χρονικά τόν δέκατο ένατο και τόν εικοστό αιώνα (άπό τήν έπανάσταση του 1821 έως σήμερα), είναι ή νεώτερη περίοδος τής λογοτεχνίας. Ή Επτανησιακή Σχολή μέ τόν Σολωμό και τόν Κάλβο, ή Αθηναϊκή Σχολή, ή λογοτεχνική γενιά του 1880 μέ τόν Παλαμα, ό Καβάφης, ό Σικελιανός, ό Καζαντζάκης, ή λογοτεχνική γενιά του 1930, ή ποίηση και ή πεζογραφία, τό δοκίμιο και τό θέατρο, και μέ έναν λόγο ή λογοτεχνική παραγωγή δύο ολόκληρων αιώνων, άπό τόν Σολωμό ώς τις μέρες μας, άνήκουν στή μεγάλη αύτήν περίοδο τής νεοελληνικής γραμματείας και θά γίνουν εδώ άντικείμενο ιστορικής έξέτασης.

ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ

Π Ε Ρ I Ο Δ Ο Σ : 10ος A I Ω Ν Α Σ - 1 4 5 3

Άπό τόν 10ο αιώνα ώς τήν άλωση της Κωνσταντινούπολης απο τους Φράγκους (1204) 'Ακριτικός κύκλος - «Βασίλειος Διγενής Άκρίτης» - «Προδρομικά»

Τά τραγούδια του άκριτικου κύκλου1, πού δπως είναι γνωστό άντιπροσωπεύουν μιά πρωιμότερη φάση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, άναφέρονται στή ζωή και στή δράση τών ύπερασπιστών τών συνόρων τής βυζαντινής Αύτοκρατορίας (τών άκριτών). Οί πράξεις τών ήρώων αύτών, δπως περιγράφονται στά ποιήματα αύτου του είδους, πολλές φορές άγγίζουν τά δρια του ύπερφυσικου. Τά θέματα τών τραγουδιών του άκριτικου κύκλου είναι τά θέματα τής ήρωικής ποίησης δλων τών έποχών (στρατιωτικά κατορθώματα, Ιπποτικοί έρωτες, τιτανικοί άγώνες, κλπ.) 2 . Ό ρόλος έπομένως πού διαδραμάτισαν οί άκριτες στήν υπεράσπιση τών άνατολικών συνόρων του βυζαντινου Κράτους άπό τις άραβικές έπιδρομές (8ος-11ος αιώνας) προσφέρει τήν πρώτη έπική υλη στή νεοελληνική λογοτεχνία. Άπό τόν κύκλο τών άκριτικών ποιημάτων προήλθε τό έκτενές έπικό ποίημα (έμμετρο έρωτικό μυθιστόρημα τό χαρακτηρίζουν ορισμένοι ειδικοί μελετητές) Βασίλειος Διγενής Άκρίτης, πού μας έχει παραδοθεί σέ πολλές παραλλαγές3. 1. Συλλογές άκριτικών άσμάτων υπάρχουν στά έπόμενα εργα: Στίλπωνος Π. Κυριακίδου, Ό Διγενής * Ακρίτας. \'Ακριτικά εττη - Ακριτικά τραγούδια - Ακριτική ζωή. Έν Αθήναις [1926] (= ΣΩΒ, άριθ. 45), σσ. 117-150, Πέτρου Π. Καλονάρου, Βασίλειος Διγενής Ακρίτας. Τά έμμετρα κείμενα Αθηνών (πρώην Άνδρου, μετά συμπληρώσεων και παραλλαγών έκ της διασκευής Τραπεζουντος), Κρυπτοφέρρης και Έσκοριάλ Νέα πλήρης έκδοσις μετ* εισαγωγής, υποσημειώσεων και υπομνήματος υπό — . Τόμ. Β', Αθήναι 1 9 4 1 (και φωτοανατύπωση: Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήναι 1970), σσ. 207-253, Henri Grégoire, Ό Διγενής Ακρίτας. Ή βυζαντινή έποποιια στήν ιστορία και στήν ποίηση. New York 1942, σσ. 2 0 1 - 2 8 5 (= άνθολόγηση έπικών τραγουδιών και δείγματα τών διαφόρων «διασκευών»), Ακαδημίας Αθηνών, 'Ελληνικά δημοτικά τραγούδια (εκλογή), τόμ. Α', έν Αθήναις 1 9 6 2 [Δημοσιεύματα του Λαογραφικού Αρχείου, άριθ. 7], σσ. 3-118, κ.ά. 2. Πρβλ. Γ. θ. Ζώρα, Βυζαντινή ποιησις, «ΒΒ» άριθ. 1, «Αετός», Αθήναι 1956, σ. 12. 3. Κρυπτοφέρρης (Grottaferrata), Escorial (Ισπανία), Τραπεζούντας, Άνδρου (τώρα Εθνικής Βιβλιοθήκης Ελλάδος, άριθ. 1074), Άνδρου (πεζή διασκευή· τώρα Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης, άριθ. 2): του έτους 1632, Όξφόρδης (= Lincoln College, άριθ. 24): του έτους 1670 (είναι ή ομοιοκατάληκτη διασκευή του ίερομονάχου Ιγνατίου Πετριτση άπό τή Χίο). Μέ βάση τά παραπάνω χειρόγραφα έχουν γίνει οί έξης έκδόσεις του έργου: Πέτρου Π. Καλονάρου, Βασίλειος Διγενής Ακρίτας. Τά έμμετρα κείμενα Αθηνών (πρώην Άνδρου, μετά συμπληρώσεων και παραλλαγών έκ της διασκευής Τραπεζουντος), Κρυπτοφέρρης και Έσκοριάλ Νέα πλήρης έκδοσις μετ* εισαγωγής, υποσημειώσεων και κριτικού ύπομνήμα-

Οί παραλλαγές αυτές άναφέρονται στα κατορθώματα τών άκριτών τών άνατολικών συνόρων του βυζαντινου κράτους καί Ιδιαίτερα στις άνδραγαθίες του Βάτος υπό — . Τόμ. Α'-Β'. Εκδοτικός οίκος Δημητράκου, Αθήναι 1 9 4 1 (και φωτοανατύπωση: Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήναι 1970). — John Mavrogordato, Digenis Akrites. Edited with an introduction, translation and commentary. Oxford, at the Clarendon Press, 1 9 5 6 (καί φωτοανατύπωση: Oxford University Press, 1963). — Erich Trapp, Digenes Akrites. Synoptische Ausgabe der ältesten Versionen. Wien 1 9 7 1 (Österreichische Akademie der Wissenschaften, Kommission für Byzantinistik, Institut für Byzantinistik der Universität Wien, Wiener Byzantinistische Studien, Band VIII). Γιά τήν έκδοση Trapp βλ. τήν άναλυτική βιβλιοκρισία του Linos Politis, «Digénis Akrites. A propos de la nouvelle édition de l'épopée byzantine», Scriptorium, 27 (1973) 3 2 7 - 3 5 1 (= Α. Πολίτης, Βιβλιοκρισίες, 241-297). Στή βιβλιοκρισία αυτή καί ιδίως στή μελέτη του ίδιου συγγραφέα «L'épopée byzantine de Digénis Akritas. Problèmes de la tradition du texte et des rapports avec les chansons akritiques», Atti del Convegno Internazionale sul tenta: La poesia epica e la sua formazione, ACcademia Nazionale dei Lincei, Anno 367, Roma 1970, Quaderno 139, σσ. 5 5 1 - 5 8 1 (= Llnos Politis, Paléographie et littérature byzantine et néogrecque. Recueil d'études. Variorum Reprints, London 1975, άριθ. XX), γίνεται λόγος για τά προβλήματα τής παραδόσεως του κειμένου του Διγενή (σχέσεις άνάμεσα στις παραλλαγές) καί γιά τις σχέσεις του «έπους» μέ τά τραγούδια του άκριτικου κύκλου. Γιά τή δεύτερη παραλλαγή βλ. Ιωάννας Καραγιάννη, Ό «Διγενής Ακρίτας» του Έσκοριάλ. (Συμβολή στή μελέτη του κειμένου), Ιωάννινα 1976 [Μελέτες στή Νέα Ελληνική Φιλολογία, 1], Στυλιανου Αλεξίου, Ακριτικά. Τό πρόβλημα της εγκυρότητας του κειμένου Ε - Χρονολόγηση Αποκατάσταση χωρίων - Ερμηνευτικά. Ηράκλειο Κρήτης, [1979] (πρβλ. καί τό μελέτημα του ίδιου, «Παρατηρήσεις στον Ακριτη.», Αριάδνη, 1, 1983, 41-57 = Του ίδιου, Δημώδη βυζαντινά, 29-49), καί Bernard Fenik, Digenis. Epie and populär style in the Escorial version, Crete University Press, Herakleion-Rethymnon 1991, γιά τό έπικό καί τό λαϊκό ύφος τής παραλλαγής του Escorial. Μετρικά προβλήματα τής ίδιας παραλλαγής έξετάζονται στήν άνακοίνωση του Ευριπίδη Γαραντούδη, «Προβλήματα περιγραφής καί άνάλυσης τών πρώτονεοελληνικών δεκαπεντασυλλάβων: Ή μετρική άποκατάσταση τών δημωδών κειμένων», «Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Α', 188-227, ένώ ζητήματα τής παράδοσης του κειμένου του Διγενή θίγονται στις άνακοινώσεις τών Peter Mackridge, «An éditorial problem in Médiéval Greek Texts: The Position of the object clitic pronoun in the Escorial Digenes Akrites», αυτόθι, 325-342, καί Roderick Beaton, «Digenes Akrites on the Computer: A comparative Study of the E and G Versions», αυτόθι, Β', 42-68. Αναφορικά μέ τις πηγές του έργου, ό Willem Johan Aerts («The "First" Book (ZI Trapp) of the Epic Digenis Akritas», αυτόθι, 19-25) θεωρεί δτι ό συγγραφέας του πρώτου βιβλίου του Διγενή άντλησε στοιχεία άπό τό μυθιστόρημα Βαρλαάμ και Ίωάσαφ πού άποδίδεται στον Ιωάννη τόν Δαμασκηνό. Γιά τήν έρμηνεία του έργου, γενικότερα, χρήσιμες είναι καί οί άνακοινώσεις τής Renata Lavagnini («Il poeta del Dighenis Akritis», αυτόθι, 9-18) καί τής Francesca Rizzo Nervo («Per l'interpretazione del Digenis: Note sui rapporti con le redazioni antico russe», αυτόθι, 26-40). Ενδιαφέρουσες άπόψεις —κυρίως γιά τις παραλλαγές Κρυπτοφέρρης καί Escorial— περιέχονται καί στά Πρακτικά του Συνεδρίου του King's College (7-8 Μαΐου 1992): R. Beaton - D. Ricks (eds.), Digenes Akrites. New

σιλείου Διγενή Άκριτη. Στήν παραλλαγή της Κρυπτοφέρρης τό έπος του ΔιApproaches to Byzantine Heroic Poetry, London 1993* στις σσ. 116-131 ή ανακοίνωση του Γ. Κεχαγιόγλου γιά τήν «ξεχασμένη» πεζή παραλλαγή τής Άνδρου (έκτενέστερη μορφή τής άνακοίνωσης αυτής — « Ό πεζός Διγενής Άκριτης: Ή παραλλαγή τής Άνδρου και τό νεοελληνικό γραμματειακό της πλαίσιο»— δημοσιεύτηκε στήν Επετηρίδα τής Φιλοσοφικής Σχολής θεσσαλονίκης, Τμήμα Φιλολογίας, τόμ. 3, 1993, 313-339). Σχέδιο έκδοσης τών παραλλαγών Τραπεζούντας καί Αθηνών προαναγγέλλει ό Javier Alonso Aldama («Τά χειρόγραφα τής Τραπεζουντος καί τών Αθηνών του Διγενή Άκριτα. Γιά μιά νέα έκδοση καί μελέτη τών παραλλαγών τους», «Neograeca MediiAevi IV», 61-93). Οί άπόψεις του Αλεξίου περί του άκριτικου έπους συνοψίζονται στά έξής: Αρχική «δημώδης» σύνταξη του έργου στή γλώσσα τών «Προδρομικών ποιημάτων» καί του Μιχαήλ Γλυκά (βλ. παρακάτω). Άπό τήν αρχική αύτή σύνταξη λίγο άργότερα προήλθε μέ διασκευαστική έργασία ή σύνταξη τής Grottaferrata. (Χαρακτηρίζεται άπό άδέξιους έξαρχαϊσμούς, κακή στιχουργία, φθορά τών τοπωνυμίων καί ονομάτων, καθώς έπίσης και πολλών χωρίων). Τό κείμενο του Escortai είναι φθαρμένο παλαιογραφικά και γλωσσικά άνανεωμένο, άλλά διατηρεί πολλά στοιχεία τής άρχικής μορφής. Περισσότερα γιά τό θέμα αύτό βλ. στήν άνακοίνωση του ϊδιου μελετητή: « Ό Διγενής Άκριτης του Έσκοριάλ (φιλολογική, ιστορική καί άρχαιολογική προσέγγιση)», ΠΑΑ, 58 (1983) 6 8 - 8 3 = Του ϊδιου, Δημώδη βυζαντινά, 51-70. Τελευταίος καρπός τών σχετικών ένασχολήσεων του Αλεξίου είναι ή λαμπρή κριτική έκδοσή του: Βασίλειος Διγενής Άκριτης (Κατά τό χειρόγραφο του Έσκοριάλ) και τό άσμα του Άρμούρη. Κριτική έκδοση, Εισαγωγή, Σημειώσεις, Γλωσσάριο Στυλιανου Αλεξίου. [Εκδόσεις] Ερμής, Αθήνα 1985 [Φιλολογική Βιβλιοθήκη, 5]. Σχετικά προς τις παραπάνω άπόψεις του Αλεξίου, ό Ιωάννης Κ. Προμπονας ( Ακριτικά Α', Αθήνα 1985, ιδίως σ. 35) έχει τή γνώμη δτι ή άρχική σύνταξη του Διγενή Άκριτη έγινε «στήν Ποντιακή διάλεκτο τής άντίστοιχης έποχής καί ειδικότερα στή γλώσσα τής ποντιακής άκριτικής ποίησης». Ό Προμπονας προσκομίζει καί άλλα στοιχεία —πού συνηγορουν υπέρ τής γνώμης του γιά άρχική σύνταξη του Διγενή στήν ποντιακή διάλεκτο— μέ τήν άνακοίνωσή του: «Ενδείξεις γιά ποντιακή καταγωγή του Διγενή Άκριτη», «Άρχες της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Β', 69-76. Εξάλλου, ό Roderick Beaton (The Médiéval Greek Romance, 2nd édition, revised and expanded, London and New York (1996), σσ. 5 0 - 5 1 [στήν έλληνική μετάφραση του έργου: Roderick Beaton, Ή ερωτική μυθιστορία του ελληνικού Μεσαίωνα. Μετάφραση Νίκης Τσιρώνη άπό τή δεύτερη άγγλική άναθεωρημένη καί έπαυξημένη έκδοση. Ινστιτούτο του Βιβλίου - Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996, σσ. 77-79]) έπισημαίνει τον διττό χαρακτήρα του έπους· άφενός υπάρχουν τά έπικά στοιχεία, κατάλοιπα παλαιότερων έποχών, άφετέρου δμως κάνουν σιγά-σιγά τήν έμφάνισή τους στοιχεία ρητορικής έπεξεργασίας που φέρνουν τό έργο πιο κοντά στά λόγια μυθιστορήματα του ΙΒ' αιώνα, τών οποίων θεωρείται πρόδρομος, θ ά πρέπει, τέλος, νά άναφερθουμε καί στις σχετικές άπόψεις του Α. Kambylis («Textkritik und Metrik», BZ, 88, 1995, 36-67), ό όποιος θεωρεί δτι οί δεκαπεντασύλλαβοι πού έμφανίζονται στο κείμενο του Escorial άνάγονται στόν συντάκτη του κειμένου καί δέν οφείλονται σέ άντιγραφικά σφάλματα. Αναίρεση τών άπόψεων αύτών έπιχειρεΐ ό Στ. Αλεξίου στή μελέτη του «Βυζαντινοί "Δεκαπεντασύλλαβοι"», Παλίμψηστον, Περ. Β', τευχ. 1 4 / 1 5 (1994-1995), σσ. 11-20 (= Του ϊδιου, Δημώδη βυζαντινά, 185196). Νεώτερες έκδόσεις του Διγενή άπό τά χειρόγραφα του Έσκοριάλ καί τής Κρυπτό-

γενή διαιρείται σέ οκτώ βιβλία (Λόγους)1, στα όποια μνημονεύονται οί πρόγονοι του ήρωα, ή γέννησή του, οί ήρωικές πράξεις του, οί έρωτικές περιπέτειές του, οί εχθροί καί τά κατορθώματά του, ή οικογενειακή έγκατάστασή του στον Εύφράτη, ό θάνατος του, κ.ά. Ό Διγενής Άκριτης, πού ό Νικόλαος Πολίτης τον χαρακτήρισε (ίσως ύπερβολικά, άλλά οπωσδήποτε ένδεικτικά) ώς τό «έθνικόν έπος τών νεωτέρων Ελλήνων»2, συγκεφαλαιώνει τό ήρωικό πνεύμα τής άκριτικής ποίησης. Στή λαϊκή γλώσσα τής έποχής έχουν γραφεί καί τά λεγόμενα Προδρομικά ποιήματα, πού χρονικά άνήκουν στον έπόμενο (12ο) αιώνα. Πρόκειται γιά τέσσερα σατιρικά ποιήματα (= θέματα) πού άποδίδονται στον γνωστό βυζαντινό λόγιο Θεόδωρο Πρόδρομο (τον γνωστότερο ώς Πτωχοπρόδρομο). Ό άγνωστος μας ποιητής —ή οί άγνωστοι μας ποιητές3— τών κειμένων αύτών, πού ή σημασία τους γιά τήν Ιστορία, τή Λαογραφία καί τή γλώσσα εϊναι μεγάλη, άποτείνεται στούς αύτοκράτορες 'Ιωάννη Β' Κομνηνό (1118-1143) και Μανουήλ Α' Κομνηνό (1143-1180), άλλά καί σέ άλλα πρόσωπα, γιά νά τούς ζητήσει χρηματική βοήθεια. Τό πρώτο άπό τά παραπάνω τέσσερα σατιρικά ποιήματα (274 άνομοιοκατάληκτοι δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι) έχει ώς θέμα του τήν κακιά και άνυπόφορη γυναίκα, στο δεύτερο (117 άνομοιοκατάληκτοι δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι) περιγράφεται ή φτώχεια του ποιητή, στο τρίτο (291 άνομοιοκατάληκτοι δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι) περιγράφονται τά βάσανα πού περνούν οί άνθρωποι τών γραμμάτων, ένώ στο τέταρτο (665 άνομοιοκατάληκτοι δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι) σατιρίζονται άπό τον μοναχό ποιητή οί ήγούμενοι του μοναστηρίου δπου έμόναζε4. φέρρης: Dighenis Akritis, versione delV Escorial. Introduzione, testo, traduzione e note al testo a cura di Francesca Rizzo Nervo, Rubbetino, 1996 καί Digenis Akritis. The Grottaferrata and Escorial Versions. Edited and translated by Elizabeth Jeffreys. Cambridge University Press, 1998. 1. Οί άλλες παραλλαγές διαιρούνται σέ δέκα βιβλία. 2. Περί του εθνικού έπους τών νεωτέρων \Ελλήνων. Λόγος άπαγγελθεις εν τω έθνικω Πανεπίστημ,ίφ τήν 14 Ιανουαρίου 1907 υπό Ν. Γ. Πολίτου. Έν Αθήναις 1907 (= Του ίδιου, Λαογραφικά Σύμμεικτα, τόμ. Α', έν Αθήναις 1920 [Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Λαογραφικού Αρχείου, άριθ. 1], σσ. 237-260). 3. Εϊναι πιθανό νά πρόκειται γιά δύο ή περισσότερους ποιητές πού μιμήθηκαν τήν τεχνική καί τις ιδέες του Θεοδώρου Προδρόμου (βλ. Γ. θ. Ζώρα, Βυζαντινή ποίησις, δ.π., σ. 28). 4. Τών Προδρομικών ποιημάτων υπάρχουν άρκετά χειρόγραφα (βλ. τις σσ. 69-77 τής παρακάτω έκδοσης του Eideneier). Ή γλωσσική άξία τών κειμένων αύτών οδήγησε τον Κοραή στο νά τα συμπεριλάβει στον Α' τόμο τών Άτακτων του (Παρίσι 1828, σσ. 1-37) [α' έκδοση]. Νεώτερη καί πληρέστερη εϊναι ή έκδοση τών ξένων νεοελληνιστών D. C. Hesseling καί Η. Pernot (Poèmes prodromiques en grec vulgaire. Édités par —. Am-

Ήθικοδιδακτικά ποιήματα

Στον ίδιο αιώνα άνήκουν και τρία άλλα έργα με ήθικοδιδακτικό περιεχόμενο (συμβουλευτικά ή παραινετικά ποιήματα: οί Στίχοι γραμματικοί Μιχαήλ του Γλυκά, ους εγραφε καθ9 ον κατεσχέθη καιρόν έκ προσαγγελίας χαιρέκακου τινός (581 δεκαπεντασύλλαβοι άνομοιοκατάληκτοι στίχοι, γραμμένοι — πιθανώς το 1159— σέ δημώδη γλώσσα και άπευθυνόμενοι στον αύτοκράτορα Μανουήλ Α' Κομνηνό, 1143-1180) 1 , ό Σπανέας, πού θυμίζει τόν Προς Δημόνικον γνωστό παραινετικό λόγο του [Ισοκράτους]2 (ό συγγραφέας συμβουλεύει και έδώ κάποιον νέο γιά τό πώς πρέπει νά συμπεριφέρεται στήν κοινωνία κλπ.)

sterdam 1910, σσ. 30-83). Κριτική έκδοση τών παραπάνω ποιημάτων πραγματοποίησε ό Hans Eideneier, μέ εισαγωγή, γερμανική μετάφραση και γλωσσάριο: Ptochoprodromos. Einfhürung, kritische Ausgabe, deutsche Übersetzung, Glossar. Besorgt von —. Romiosini, Köln 1 9 9 1 [Neograeca Medii Aevi, V]. Ό Eideneier αποσυνδέει έντελώς τά Προδρομικά ποιήματα άπό τόν Θεόδωρο Πρόδρομο και τά άποδίδει σέ κάποιον άγνωστο «ήμιλόγιο» συγγραφέα πού άδυνατει νά άνταποκριθει πλήρως στις άπαιτήσεις του ύψηλου υφους της έποχής. Ό ίδιος έκδοτης υποστηρίζει άκόμη ότι τά ποιήματα αύτά, μετά τήν πρώτη καταγραφή τους, γνώρισαν μιά φάση προφορικής παράδοσης και φαίνεται ότι διαδόθηκαν σέ ευρύτερα λαϊκά στρώματα. "Ιχνη τής παράδοσης αύτής μπορούν —κατά τόν Eideneier— νά έπισημανθουν στή χειρόγραφη παράδοση. Οί άπόψεις πού διατυπώνονται στήν εισαγωγή της έκδοσης Eideneier προκάλεσαν ήδη τις πρώτες συζητήσεις (βλ. W. Hörandner, «Autor oder Genus? Diskussionsbeiträge zur "Prodromischen Frage" aus gegebenem Anlaß», Byzantinoslavica, 54 ( 1 9 9 3 ) 314-324, και Πάνου Βασιλείου, «Για τό τρίτο "Πτωχοπροδρομικό" ποίημα. (Μικρό σημείωμα γιά τήν άρση ένός μεθοδολογικού λάθους)», 4 Ελληνικά, 53 (2003) 171-179). Τά Προδρομικά ποιήματα τα παρουσιάζει (μέ ισπανική μετάφραση και σχόλια) και ό José Maria Egea ( Versos del gramatico senor Teodoro Prodromo el pobre ο poemas ptocoprodromicos. Estudio preliminar, texto greco, traduction, notas y commentarios. Granada 2001)· στά δύο πρώτα ποιήματα ό Egea άκολουθει τήν έκδοση Eideneier, ένώ στά ποιήματα 3 και 4 παρέχει άντικρυστά τά κείμενα και τών δύο έκδόσεων (Hesseling- Pernot και Eideneier). 1. Τό κείμενο του ποιήματος παραδίδεται άπό τό έλληνικό χειρόγραφο 2 2 8 (φφ. 21Γν 24 ) τής Bibliothèque Nationale τών Παρισίων, άπό όπου τό έξέδωσαν ό Ε. Legrand (BGV, I, σσ. 18-37) και ό Εύδοξος Τσολάκης (Μιχαήλ Γλυκά Στίχοι ους εγραφε καθ* όν κατεσχέθη καιρόν, Θεσσαλονίκη 1 9 5 9 [Άριστοτέλειον Πανεπιστήμιον θεσσαλονίκης - Επιστημονική Έπετηρις Φιλοσοφικής Σχολής, Παράρτημα άρ. 3]). 2. Ό συγγραφέας του Σπανέα φαίνεται δτι κατά τή σύνταξη του έργου είχε προ οφθαλμών ένα βυζαντινό γνωμολόγιο, γνωστό ώς Excerpta Parisina, όπου περιλαμβάνονται πολλά άποσπάσματα άπό τόν Προς Δημόνικον λόγο και άπό άλλα άνάλογα κείμενα (βλ. τήν ειδική έργασια —γιά τό πρότυπο, τις πηγές, τά χειρόγραφα και τις παραλλαγές του έργου— του Georg Danezis, Spaneas: Vorlage, Quellen, Versionen, München 1987 [Miscellanea Byzantina Monacensia, Heft 31], σσ. 53-90).

καί είχε ευρύτατη διάδοση1, καί ή 'Αμαρτωλού παράκλησις (ποίημα δεκαέξι συνολικά δεκαπεντασύλλαβων άνομοιοκατάληκτων στίχων —πιθανώς άπόσπασμα έκτενέστερου έργου—, δπου ό ποιητής οικτίρει τον έαυτό του γιά τις άμαρτίες του και παρακαλεί νά άξιωθει τής θείας σωτηρίας)2.

'Από τό 1204 ώς τήν άλωση της άπό τούς Τούρκους

Κωνσταντινούπολης (1453)

«Τό Χρονικόν του Μορέως»

Ή άλωση τής Κωνσταντινούπολης άπό τούς Φράγκους (1204) εϊχε τις έπιπτώσεις της και στόν χώρο τής λογοτεχνίας. Μέ τήν πρώτη άλωση δύο μεγάλοι πολιτισμοί, ό βυζαντινός καί ό δυτικός, έρχονταν γιά πρώτη φορά σέ άμεση έπαφή καί Επικοινωνία. Έπομένως ή λογοτεχνική παραγωγή τής περιόδου άπό τό 1204 ώς τό 1453 έχει τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα αύτής τής συσχέτισης. Άπό τήν πνευματική έπαφή τής Δύσης μέ τή βυζαντινή Ανατολή προήλθαν σημαντικά λογοτεχνικά έργα. "Ενα άπό τά εργα αύτά είναι τό Χρονικόν του Μορέως, έκτενές ιστορικό στιχούργημα 9235 ιαμβικών δεκαπεντασύλλαβων άνομοικατάληκτων στίχων, πού άναφέρεται κατά τρόπο χρονογραφικό στήν κατάληψη τής Πελοποννήσου άπό τούς Φράγκους. Τό έργο έχει παραδοθεί άνώνυμα. Συγγραφέας του πρέπει νά είναι κάποιος Φράγκος πού γνώριζε έλληνικά. Ή έκδοχή αύτή ένισχύεται άπό τό γενικό πνεύμα μέ τό όποιο έχει γράφει τό έργο (άντίθετο προς τό πνεύμα του Νέου Ελληνισμού και τής 'Ορθοδοξίας), ένώ ύπάρχει καί ή άποψη δτι ένδεχομένως τό Χρονικόν νά είναι μετάφραση άπό κάποιο άγνωστο άκόμη γαλλικό πρότυπο. Ό χρόνος συγγραφής του έργου πρέπει νά τοποθετηθεί στις αρχές του 14ου αιώνα. Παρ* δλο πού 1. Γιά τό δνομα αυτό (Σπανέας) βλ. Γεωργ. Ά. Παπαδημητρίου, «Πόθεν τό δνομα Σπανέας του ομωνύμου βυζαντινου παραινετικού ποιήματος», ΠΑΑ, 4 0 ( 1 9 6 5 ) 5 6 0 - 5 6 2 . Του Σπανέα ύπάρχουν πολλά χειρόγραφα καί παραλλαγές (βλ. G. Danezis, ο.π., σσ. 1 5 9 2 2 0 , δπου καί ή σχετική βιβλιογραφία), τών όποιων ή βραχύτερη άριθμει 1 4 8 δεκαπεντασύλλαβους άνομοιοκατάληκτους στίχους καί ή έκτενέστερη 674. Γιά τό ίδιο θέμα βλ. και Γ. Αναγνωστόπουλου, Ή χειρόγραφη παράδοση του «Σπανέα.», Αθήνα 1 9 9 3 [Σύλλογος προς διάδοσιν 'Ωφελίμων Βιβλίων]. Εκδόσεις: G. Wagner, Carmina, σσ. 1-27, Ε. Legrand, BGVy I, σσ. 1-10. Περισσότερα γιά τις έκδόσεις του ίδιου κειμένου βλ. στου Κ. Κρουμβάχερ, Ιστορία, Γ', σσ. 3 5 - 3 7 , στου Γ. θ . Ζώρα, δ.π., σ. 25, καί στου G. Danezis, passim τών παραπάνω σελίδων ( 1 5 9 - 2 2 0 ) . 2. Τό σύντομο αύτό κείμενο έκδόθηκε άπό τον Ε. Legrand (BGV y I, σ. 17), άπό τό παρισινό χειρόγραφο 9 2 9 τής Bibliothèque Nationale.

δέν θά μπορούσε νά γίνει ιδιαίτερος λόγος γιά τήν αισθητική άξια του έργου, έν τούτοις άπό άποψη ιστορική και γλωσσική τό Χρονιχόν είναι έργο άξιόλογο και σημαντικό, διότι παρέχει ιστορικές ειδήσεις γιά τήν πρώτη (1095) καί τήν τέταρτη (1204) Σταυροφορία, γιά τήν κατάκτηση τής Πελοποννήσου άπό τούς Φράγκους κλπ., καί διότι έχει γράφει στή λαϊκή γλώσσα τής έποχής. Εξάλλου, ή έπιδραση πού άσκησε τό Χρονιχόν του Μορέως έπάνω σέ ορισμένα έργα τής νεοελληνικής πεζογραφίας καί του νεοελληνικού θεάτρου εϊναι φανερή (Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή, Ό Αύθέντης του Μορέως, 1850, Δημητρίου Βερναρδάκη, Μαρία Δοξαπατρη, 1858, Αγγέλου Τερζάκη, Ή πριγκηπέσσα Ίζαμπώ, 1945, κ.ά.). Χειρόγραφα: Τά κυριότερα χειρόγραφα πού παραδίδουν τό Χρονιχόν του Μορέως εϊναι τρία: ό κώδικας 57 τής Βασιλικής Βιβλιοθήκης τής Κοπεγχάγης (Codex Havniensis 57), πού άντιγράφτηκε γύρω στά 1375-1385 καί μας προσφέρει τήν πληρέστερη καί άρχαϊκότερη μορφή του κειμένου, ό Taurinensis Gr. Β. II. 1, πού ή άντιγραφή του πρέπει να έγινε στήν Κύπρο κατά τις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα, καί ό Parisinus Gr. 2898, πού άντιγράφτηκε στο μοναστήρι Άγιος Γεώργιος τών Κρημνών στή Ζάκυνθο άνάμεσα στά χρόνια 1515 καί 1530. Του τρίτου κώδικα —ό όποιος παρέχει τήν άπλούστερη μορφή του κειμένου καί του όποιου ό άντιγραφέας μετριάζει τό άνθελληνικό πνεύμα του κειμένου του πρώτου κώδικα, παραλείποντας άκόμη καί στίχους του— υπάρχουν δύο άντίγραφα: οί κώδικες Paris. Gr. 2753, του 17ου αιώνα, καί ό Bernensis Gr. 509, του 16ου αιώνα. Τό έργο σώζεται καί σέ τρεις ξένες διασκευές (γαλλική, Ιταλική, άραγονική). Νεώτερες έκδόσεις: John Schmitt, The Chronicle of Morea, To Χρονιχόν του Μορέως. A history in political verse, relating the establishment offeudalism in Greece by the Franks in the thirteenth Century. Edited in two parallel texts from the mss of Copenhagen and Paris, with introduction, critical notes and indices by —. London 1904 (καί φωτοανατυπώσεις: Groningen 1967, AMS Press, New York [1979]), Πέτρου Π. Καλονάρου, To Χρονιχόν του Moρεως. Τό έλληνικόν κείμενο ν κατά τον κώδικα της Κοπεγχάγης μετά συμπληρώσεων και παραλλαγών έχ του Παρισινού. Εισαγωγή, ύποσημειώσεις καί έπεξεργασία ύπό —. Αρχαίος εκδοτικός οίκος Δημ. Δημητράκου, [Αθήναι 1940] 1 (καί φωτοανατύπωση, μέ προλεγόμενα Ρένου Ήρ. Αποστολίδη καί μέ 1. Ή έκδοση αυτή εϊναι χρήσιμη για τήν έπίλυση ορισμένων τοπογραφικών προβλημάτων του έργου. Σχετικά μέ τήν άποκατάσταση του κειμένου δέν έχει κανένα ένδιαφέρον, αφου ό Καλονάρος άνατυπώνει —χωρίς καί νά τό δηλώνει— τό κείμενο τής έκδοσης του

Schmitt.

24 σχέδια του Γιώργου Πανουτσόπουλου, Εκάτη, [Αθήνα 1989]), καί Harold Ε. Lurier, Crusaders as Conquerors; The Chronicle of the Morea. Translatée! from the Greek, with notes and introduction by —. Columbia University Press, New York and London, 19641. Στήν έκδοση του Lurier, έπιλύονται ορισμένα άπό τά ιστορικά προβλήματα του έργου. Ό Ισπανός φιλόλογος José M. Egea έξέδωσε μιά Gramâtica de la Cronica de Morea. Un estudio sobre el griego médiéval, Vitoria/Gasteiz 1988, και άσχολήθηκε μέ τή μετρική του Χρονικού: «El verso politico bizantino: dobletes linguisticos en la Cronica de Morea», στον τόμο Oriente y Occidente en la Edad Media. Influjos bizantinos en la cultura occidental, Vitoria 1993, σσ. 63-75. Ό ίδιος μελετητής προχώρησε καί στήν έκδοση του Χρονικού, μέ εισαγωγή καί μετάφραση στά ισπανικά (La Cronica de Morea. Estudio preliminar, texto y traduction José M. Egea. Consejo Superior de Investigaciones Cientifîcas, Madrid 1996 [Nuova Roma, Biblioteca Graeca et Latina Aevi Posterions, 2])' Ή έκδοση του. κε,ιμένου έγινε άπό τόν κώδικα Havniensis 57 (Η). Τά κενά του Havniensis ό έκδοτης τά συμπλήρωσε άπό τόν κώδικα Parisinus Gr. 2898 (Ρ), ένώ γιά ορισμένες προσθήκες στηρίχθηκε στήν προσωδία. «Τό Χρονικόν τών Τόχχων της Κεφαλληνίας»

Στον έπόμενο (15ο) αιώνα γράφτηκε καί τό έπίσης άνώνυμο έργο Τό Χρονικόν τών Τόκκων της Κεφαλληνίας, τό όποιο άριθμεΐ 3923 δεκαπεντασύλλαβους άνομοιοκατάληκτους στίχους καί του όποιου ή άξία είναι κυρίως ιστορική καί γλωσσική. Τό έργο παραδίδεται άπό τόν κώδικα Vaticanus Gr. 1831, φφ. 1Γ-80Γ, καί ό άγνωστος μας ποιητής του κατάγεται ϊσως άπό τά Γιάννενα καί είναι σύγχρονος μέ τά γεγονότα που περιγράφει: ιστορεί τήν έποχή άπό τόν θάνατο του κόμητα τής Κεφαλληνίας καί Ζακύνθου καί δούκα τής Λευκάδας Λεονάρδου Α' Τόκκου ώς τις έχθροπραξίες του διαδόχου καί δευτερότοκου γιου του Καρόλου Α' Τόκκου κατά του Μυστρα* δηλαδή τή χρονική περίοδο περίπου άπό τό 1375 ώς τό 1422. Εκδόσεις: Cronaca dei Tocco di Cefalonia di Anonimo. Prolegomeni, testo critico e traduzione a cura di Giuseppe Schirö. Accademia dei Lincei, Roma 1975 [Corpus Fontium Historiae Byzantinae, vol. X]. Ή Ελισάβετ Ζαχαριάδου («Οί χίλιοι στίχοι στήν άρχή του Χρονικού τών

1. Κρίσεις: H - G . Beck, BZ, 57 ( 1 9 6 4 ) 422-423, Peter Topping, Spéculum, 4 0 ( 1 9 6 5 ) 737-742, G. Spadaro, 'Ελληνικά, 19 (1966) 386-397.

Τόκκων», Ηπειρωτικά Χρονικά, 25, 1983, 158-181) έδειξε δτι ή σειρά τών «τετραδίων» στόν κώδικα Vat. Gr. 1831 ήταν διαταραγμένη, μέ συνέπεια οί 1000 στίχοι στήν αρχή του Χρονικού νά μήν είναι στή σωστή τους σειρά, καί προτείνει νέα έκδοση του έργου μέ σωστή στιχαρίθμηση. Προβλήματα γλώσσας του Χρονικού έξετάζει ό νέος Αυστριακός βυζαντινολόγος Martin Hinterberger («Γλωσσικά προβλήματα στο Χρονικό τών Τόκκο», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου γιά τό Δεσποτάτο τής Ηπείρου, ΆθήναΆρτα 1993, σσ. 559-566). Στο ιδιο συνέδριο ή Βουλγάρα βυζαντινολόγος Anneta Ilieva άσχολήθηκε μέ τό θέμα «The Image of the Morea (Frankish and Byzantine) in the Mentality of a Gianniotes: The Author of the Tocco Chronicle» (βλ. σσ. 309-312 τών παραπάνω Πρακτικών). Βυζαντινά Ιπποτικά μυθιστορήματα

Ή δυτική δμως έπίδραση είναι περισσότερο φανερή σέ μια σειρά άπό έμμετρα έρωτικά μυθιστορήματα, πού έμφανίζονται κατά τό χρονικό διάστημα άνάμεσα στόν 13ο καί τον 15ο μ.Χ. αιώνα (ή άκριβέστερη χρονολόγησή τους είναι δύσκολη) καί πού μας έχουν παραδοθεί χωρίς δνομα συγγραφέα. Στά κείμενα αύτά, πού είναι γραμμένα σέ δεκαπεντασύλλαβο άνομοιοκατάληκτο στίχο καί άνάμεικτη άπό λόγια καί δημώδη στοιχεία γλώσσα (δημοτικίζουσα), συνυπάρχουν ή λόγια βυζαντινή παράδοση καί ή δυτική έπίδραση. Τά ιπποτικά αύτά μυθιστορήματα τής παλαιολόγειας έποχής έχουν ώς πρότυπά τους δυτικά κείμενα καί άναφέρονται στις έρωτικές περιπέτειες τών ήρώων τους, άπό τούς οποίους έλαβαν τά όνόματά τους. Κατά χρονολογική τάξη τά μυθιστορήματα αύτά είναι τά έξής: Καλλίμαχος και Χρυσορρόη, Βέλθανδρος και Χρυσάντζα, Λίβιστρος και Ροδάμνη, Φλώριος και Πλατζιαφλώρα, Ίμπέριος και Μαργαρώνα. Τό τρίτο μυθιστόρημα είναι τό πιο σπουδαίο, τό πιο άντιπροσωπευτικό καί συγχρόνως τό περισσότερο διαδεδομένο (αύτό άποδεικνύει τό πλήθος τών χειρογράφων άπό τά όποια παραδίδεται)1.

1. Σχετικά μέ τό θέμα αύτό βλ. τό μελέτημα του Παναγιώτη Α. Αγαπητού, « Ή έμμεση παράδοση του δημώδους μυθιστορήματος Λίβιστρος και Ροδάμνη», 'Ελληνικά, 4 2 ( 1 9 9 1 - 1 9 9 2 ) 6 1 - 7 4 . Γενικά γιά τά βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα βλ. M. J. Manoussacas, «Les romans byzantins de chevalerie et l'état présent des études les concernant», RÉB, 10 (1952) 70-83. Γιά τήν άπό τό 1945 ώς τό 1960 σχετική βιβλιογραφία βλ. καί Otto Mazal, «Der griechische und byzantinische Roman in der Forschung von 1945 bis 1960. Ein Literaturbericht», JÖBG, 14 (1965) 83-124. Επισκόπηση τών μετέπειτα ερευνών γιά τά ιπποτικά μυθιστορήματα γίνεται στήν έργασία τής Elizabeth Μ. Jeffreys, «The Populär Byzantine Verse Romances of Chivalry», Μαντατοφόρος, τευχ. 14 (Νοέμ-

Δύο μυθιστορημάτων έχουν βρεθεί τά πρότυπα: πρότυπο του Ίμπέριος και Μαργαρώνα εϊναι τό μεσαιωνικό γαλλικό (= προβηγκιανό) μυθιστόρημα Pierre de Provence et la Belle Maguélonne, ένώ του Φλώριος και Πλατζιαφλώρα τό γαλλικό ιπποτικό μυθιστόρημα του 12ου αιώνα Floire et Blanchefleur (άμεσο δμως πρότυπο του έλληνικου μυθιστορήματος είναι ή ιταλική (= τοσκανική) διασκευή του γαλλικού προτύπου II cantare di Fiorio e Biancifiore, του 14ου αιώνα)1. Κριτική έκδοση τεσσάρων μυθιστορημάτων (πλήν του τρίτου άπό τά παραπάνω) εκαμε ό Εμμανουήλ Κριαρας (Βυζαντινά Ιπποτικά μυθιστορήματα, «Βασική Βιβλιοθήκη» άρ. 2, «Αετός», Αθήναι 1955). Τό πρώτο μυθιστόρημα τό έξέδωσε (μέ γαλλική μετάφραση), μετά τόν Κριαρα, και ό Michel Pichard (Le roman de Callimaque et de Chrysorrhoé. Texte établi et traduit par —. Société d'Édition «Les Belles Lettres», Paris 1956 [Collection byzantine, publiée sous le patronage de l'Association Guillaume Budé]), τό δεύτερο μυθιστόρημα τό δημοσίευσε μέ ισπανική μετάφραση ό José Maria Egea (Historia extraordinaria de «Beltandro y Crisanza». Estudio preliminar, texto griego, traduction, notas y comentarios. [Εκδόσεις] Athos-Pergamos, Granada 1998), ένώ του τρίτου υπάρχει ή (νεώτερη) έκδοση τής J. Α. Lambert, née van der Kolf (Le roman de Libistros et Rodamné. Publié d'après les manuscrits de Leyde et de Madrid avec une introduction, des observations grammaticales et un glossaire. Par —. Amsterdam 1935). Τό τέταρτο μυθιστόρημα τό έξέδωσε ό F. J. Ortolâ Salas, «Fiorio y Platziaflora». Una novella bizantina de epoca Paleologa. Universidad de Cadiz, 1998 [Nueva Roma, 6]. Κριτική διερεύνηση (γιά τήν «οριστική» τους έκδοση) στά κείμενα τριών μυθιστορημάτων άπό τά μνημονευθέντα πέντε (Αίβιστρος και Ροδάμνη, Καλ-

βριος 1979), σσ. 20-34. Τήν παραδοσιακή χρονολόγηση τών μυθιστορημάτων άμφισβήτησε ό Π. Α. Αγαπητός ( « Ή χρονολογική άκολουθία τών μυθιστορημάτων Καλλίμαχος, Βέλθανδρος και Λίβιστρος», «'Αρχές τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Β', 97-134). 1. Γιά τά πρότυπα τών δύο έργων βλ., άντίστοιχα, Études sur la littérature grecque moderne. Imitations en grec de nos romans de chevalerie depuis le Xlle siècle. Par M. A. Ch.Gidel. Paris 1866, σσ. 278-288, και Giuseppe Spadaro, Contributo sulle fond del romanzo greco-medievale «Fiorio e Plaziaflora», Αθήναι 1966 [= Κείμενα και Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, άριθ. 26], όπου και ή παλαιότερη σχετική βιβλιογραφία. Βλ. και τήν έργασία του ίδιου μελετητή (του G. Spadaro) «Originalitâ e imitazione nei romanzi medievali greci di origine occidentale», στον τόμο: Medioevo romanzo e orientale, α'/, 1-18, καθώς έπίσης Anna di Benedetto Zimbone, «Dal "Cantare di Fiorio e Biancifiore" al "Florios e Platziaflore"», αυτόθι, β'/, σσ. 1 9 1 - 2 0 2 (ή Zimbone συγκρίνει τό μυθιστόρημα με τό πρότυπο του και έπισημαίνει συγκλίσεις και άποκλίσεις).

λίμαχος και Χρυσορρόη, Βέλθανδρος και Χρυσάντζα) έπιχειρείται στή μελέτη του Μ. Κ. Χατζηγιακουμή, Τά μεσαιωνικά δημώδη κείμενα. Συμβολή στή μελέτη και στήν έκδοση τους, Αθήνα 1977, δπου καί ή προηγούμενη βιβλιογραφία, ένώ γιά τις υπάρχουσες έκδόσεις του μυθιστορήματος Φλώριος και Πλατζιαφλώρα, βλ. τό μελέτημα τής Anna di Benedetto Zimbone, «Note critiche al testo di Φλόριος και Πλατζιαφλώρα», Ίταλοελληνικά, 3 (1990) 195-204. Συστηματική, έξάλλου, μελέτη τής γλώσσας του πρώτου άπό τά παραπάνω πέντε μυθιστορήματα γίνεται στήν έργασία του Photis Apostolopoulos, Le langue du roman byzantin «Callimaque et Chrysorrhoé», Αθήναι 1984 [Ακαδημία Αθηνών]. Ή έρευνα γιά τά τρία παραπάνω μυθιστορήματα (Λίβιστρος, Καλλίμαχος, Βέλθανδρος), έκτος άπό τό γενικότερο βιβλίο του Roderick Beaton (The Médiéval Greek Romance, Ηθδθ) 1 , προωθήθηκε μέ τή διατριβή του Π. Α. Αγαπητού, Narrative Structure in the Byzantine Vernacular Romances. A Textual and Literary Study of Kallimachos, Belthandros and Libistros, München 1991 [Miscellanea Byzantina Monacensia, 33]. Ό ίδιος μελετητής έδωσε μιά σειρά προκαταρκτικών άρθρων γιά τόν Λίβιστρο ('Ελληνικά, 42, 1991-1992, 61-74, 43, 1993, 337-359, JÖB, 42, 1992, 191-208) καί μέ τή συνεργασία του Ο. L. Smith έγραψε ένα ώραιο άρθρο γιά τους γράφεις καί τά χειρόγραφα τών βυζαντινών δημωδών μυθιστορημάτων: «Scribes and Manuscripts of Byzantine Vernacular Romances...», Ελληνικά, 44 (1994) 61-80 2 . Έξάλλου, ή Anna di Benedetto Zimbone, έκτος άπό τό παραπάνω μνημονευόμενο σχετικό μελέτημά της, προσπάθησε νά δείξει δτι πιθανώς τό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζιαφλώρα είναι έργο κρητικό («Φλόριος καί Πλατζιαφλόρα romanzo cretese?», Σύνδεσμος. Studi in onore di Rosario Anastasi I, Catania 1991, 179-191]. Τέλος, ή Τίνα Λεντάρη άσχολήθηκε μέ τήν παραλλαγή V [= Cod. Vat. Gr. 2391, φφ. 1-153] του μυθιστορήματος Λίβιστρος και Ροδάμνη 1. Τό βιβλίο αύτό προκάλεσε ποικίλα σχόλια (θετικά καί άρνητικά): βλ. κυρίως Γ. Κεχαγιόγλου, 'Ελληνικά, 41 ( 1 9 9 0 ) 158-171, καί P. Α. Agapitos - Ο. L. Smith, The Study of Médiéval Greek Romance: A Reassessment of Recent Work, Copenhagen 1 9 9 2 [Opuscula Graecolatina, 33], γεγονός πού οδήγησε τόν συγγραφέα στό νά έτοιμάσει νέα έκδοσή του ( 2 1996), έμπλουτισμένη μέ ένα Επίμετρο (σσ. 207-227), δπου μνημονεύονται καί σχολιάζονται δλες οί πρόσφατες συμβολές πού σχετίζονται μέ τό έλληνικό μεσαιωνικό μυθιστόρημα. Άπό τήν έκδοση του 1996 έγινε ή προμνημονευθείσα μετάφραση στά έλληνικά της Νίκης Τσιρώνη. 2. Τελευταία έργασία του Π. Α. Αγαπητού, σχετική μέ τήν έκδοση του έργου: «Προς μία κριτική έκδοση του μυθιστορήματος Λίβιστρος και Ροδάμνη. Προβλήματα μεθόδου», «Neograeca Medii Aevi III», 1-16.

(«'Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Β', 135-147) 1 . Ενδιαφέρουσες είναι και οί έπισημάνσεις τής Κούλας Χρυσομάλλη-Henrich («Ιπποτικά μυθιστορήματα καί μοντέρνα άφηγηματολογία. Οί έκφάνσεις του άφηγητή καί ή δόμηση του χρόνου του Ίμπέριος και Μαργαρώνα», «Neograeca Medii Aevi /V», 371-396). Έμμετρες διασκευές μυθιστορημάτων κ .ά.

Στον ιδιο αιώνα (14ο) άνήκουν καί ορισμένα άλλα έμμετρα μυθιστορήματα (= έμμετρες διασκευές), πού ώς βάση τής ύπόθεσής τους έχουν άρχαιους μύθους. Ή 'Ιλιάς —Ίλιάδος Ραψφδίαι ΚΑ'— (8799 τροχαϊκοί οκτασύλλαβοι άνομοιοκατάληκτοι στίχοι) του Κωνσταντίνου Έρμονιακου εϊναι μια παράφραση σέ άπλή γλώσσα της 7λιάδος του Όμήρου. Τήν έργασια αύτήν άνέθεσε στον στιχουργό τής άΰλής-του ό δεσπότης τής Ηπείρου Ιωάννης Δούκας Κομνηνός Άγγελος (1323-1335). Τό έργο έκδόθηκε ολόκληρο άπό τον Emile Legrand (7λιάδος Ραψφδίαι ΚΑ'. La guerre de Troie. Poème du XIVe siècle en vers octosyllabes par Constantin Hermoniacos. Publié d'après les manuscrits de Leyde et de Paris par —. Paris 1890 [= Bibliothèque Grecque Vulgaire, tome V]), άπό τούς κώδικες του 15ου αιώνα Vulcanius n° 93 (του Leiden), φφ. 284 r -388 v , Paris. Supplément Gr. n° 444, φφ. 8Γ-111Γ, καί Paris. Coislinianus n° 316, φφ. 21 v -163 v . Ό Πόλεμος της Τρφάδος (14401 δεκαπεντασύλλαβοι άνομοιοκατάληκτοι στίχοι), έργο άνώνυμο, εϊναι σχεδόν κατά λέξη μετάφραση άπό τά γαλλικά (σέ άπλή έλληνική γλώσσα) του μυθιστορήματος του Benoît de Sainte-Maure La guerre —ή Le Roman— de Troie (του 12ου αιώνα). Τό έργο παραδίδεται άπό άρκετούς κώδικες2 καί έχει έκδοθει άποσπασματικά άπό τον Δ. I. Μαυροφρύδη (Εκλογή μνημείων της νεωτέρας ελληνικής γλώσσης, εκδιδομένη ύπό —, τόμ. Α', Άθήνησιν 1866, σσ. 183-211) 3 .

1. Μέ τό ιδιο χειρόγραφο εϊχε άσχοληθει προηγουμένως καί ό Roberto Garroni («La redazione inedita del romanzo Libistro e Rodamne, conservata nel cod. Vat. Gr. 2391: descrizione paleografica e fruizione letteraria», στον τόμο: Metodologie della ricerca sulla tarda anticità. Atti del Primo Convegno delV Associazione di Studi Tardoantichi, a cura di Antonio Garzya, M. D'Auria Editore in Napoli, 1989, σσ. 383-395). 2. Βλ. τις σσ. XCI-CXXV τής κριτικής έκδοσης τών Μ. Παπαθωμόπουλου - Ε. Μ. Jeffreys τής έπόμενης υποσημείωσης. 3. Άπό τον άκέφαλο καί κολοβό κώδικα Paris Gr. 2 8 7 8 (850 περίπου στίχοι). Πρόσφατη ολοκληρωμένη έκδοση του έργου: Ό Πόλεμος της Τρωάδος (The War ofTroy). Κριτική

Ό Βίος 'Αλεξάνδρου ή Αλέξανδρος ό Βασιλεύς (6117 άνομοιοκατάληκτοι δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι)1 εϊναι έμμετρη διασκευή [α'] σέ λόγια γλώσσα του μυθιστορηματικού Βίου του Μεγάλου Αλεξάνδρου του Ψευδο-Καλλισθένη. Ό Βίος Αλεξάνδρου παραδίδεται άπό τό Μαρκιανό χειρόγραφο υπ' άριθ. 408 καί έκδόθηκε ολόκληρος άπό τον W. Wagner (Trois poèmes grecs du moyen-âge inédits recueillis. Par —. Berlin 1881, σσ. 56-241) 2 . Νεώτερη έκδοση του ίδιου κειμένου έκαμε ό Siegfried Reichmann (Das byzantinische Alexandergedicht nach dem codex Marcianus 408 herausgegeben, Meisenheim am Glan, 1963). Τής διασκευής αύτής έγινε άργότερα άλλη [β'] σέ ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους (ομοιοκαταληξία ζευγαρωτή) — εϊναι γνωστότερη ώς «Ριμάδα»: Γέννησις, κατορθώματα και θάνατος Αλεξάνδρου του Μακεδόνος διά στίχου3. Υπάρχει και μια άλλη [γ'] πεζή έκδοχή (σέ δημοτική γλώσσα) του Βίου 3Αλεξάνδρου, πού κυκλοφορούσε σέ χειρόγραφη μορφή άπό τον 15ο (περίπου) ώς τον 17ο αιώνα4. Ή γνωστή μας Φυλλάδα του Μεέκδοση μέ εισαγωγή καί πίνακες Μ. Παπαθωμόπουλου - Ε. Μ. Jeffreys. Editio princeps. MJ.E.T., Αθήνα 1996 [Βυζαντινή καί Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 7]. 1. Κατά τά τελευταία χρόνια ή βιβλιογραφία γύρω άπό τή μυθιστορία αυτήν έχει αυξηθεί σημαντικά (βλ. ιδιαίτερα: Georg Veloudis, Der neugriechische Alexander. Tradition in Bewahrung und Wandel von —. Institut für Byzantinistik und neugriechische Philologie der Universität München, München 1 9 6 8 [Miscellanea Byzantina Monacensia, herausgegeben von Hans-Georg Beck, Heft 8], δπου γιά τήν παράδοση του έργου ώς τά νεώτερα χρόνια, καί Του ίδιου, Alexander der Grosse. Ein alter Neugrieche. Ernst Heimeran Verlag, München [1969]). 2. Ή έκδοση μέ πρόλογο του D. Bikélas (Paris, mai 1881). 3. Ή παραπάνω διασκευή παραδίδεται άπό τον υπ* άριθ. 445 κώδικα (του 16ου αιώνα) τής μονής Μεταμορφώσεως τών Μετεώρων καί τυπώθηκε γιά πρώτη φορά στή Βενετία τό 1529 —άκολούθησαν άλλες δεκατρείς έκδόσεις— άπό τον Ζακύνθιο λόγιο Δημήτριο Ζήνο. Ή άξία του χειρογράφου είναι μικρή, γιατί αύτό είναι άντίγραφο μιας (πιθανότατα τής πρώτης) άπό τις 14 βενετικές έκδόσεις. Τό 1974 κυκλοφόρησε κριτική έκδοση άπό τον Άγγλο νεοελληνιστή David Holton (Διήγησις του 'Αλεξάνδρου. The taie of Alexander, the rhymed version. Critical édition with an introduction and commentary by —. θεσσαλονίκη 1 9 7 4 [Βυζαντινή καί Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 1]). Μέ τήν έκδοση του 1 5 2 9 καί μέ τις έπεμβάσεις του έπιμελητή της Δημ. Ζήνου άσχολήθηκε ή Cristina Stevanoni (στήν άνακοίνωσή της «A proposito dell'Alessandro Neogreco», Medioevo romanzo e orientale, α'/ 307-320). 4. Τήν παραπάνω έκδοχή μελέτησε ό Ulrich Moennig (Zur Überlieferungsgeschichte des Mittel- und Neugriechischen Alexanderromans, Köln 1987 [Neograeca Medii Aevi, II]). Οί χειρόγραφες παραλλαγές του Βίου 'Αλεξάνδρου του 16ου καί 17ου αιώνα φαίνεται δτι μεταφράστηκαν άπό κάποια σερβική διασκευή (βλ. μεταξύ άλλων: Ε. Trapp, JOB, 39, 1989, 358-359, σέ βιβλιοκρισία του παραπάνω βιβλίου του Moennig). Ή σερβική αυτή διασκευή άνάγεται καί πάλι σέ υποθετική έλληνική διασκευή *ζ, δπως τεκμηριώνει ό

γαλέξαντρου βασίζεται σέ ένα χειρόγραφο —συγγενές μέ τόν κώδικα 400 τής μονής Μεταμορφώσεως τών Μετεώρων— αυτου του κειμένου, άλλά καί σέ άλλες (δευτερεύουσες) 7τηγές. Τό παλαιότερο σωζόμενο έντυπο τής Φυλλάδας εϊναι του έτους 17 5 Ο1. Ή Διήγησις πολυπαθους 'Απολλώνιου του Τύρου είναι έπίσης μετάφραση άπό δυτικό (Ιταλικό) πρότυπο. Αρχικά, κατά τήν έλληνιστική έποχή (3ος-4ος μ.Χ. αιώνας), υπήρχε έλληνικό μυθιστόρημα μέ τόν τίτλο 'Απολλώνιος Τύριος, τό όποιο, πριν χαθεί, διασκευάστηκε στά λατινικά (Historia Apollonii régis Tyri)2 καί έπειτα (άρχές του 14ου αιώνα) μεταφράστηκε στά Ιταλικά, άπό δπου έγινε ή έλληνική μετάφραση. Ή Διήγησις εϊχε μεγάλη διάδοση κατά τόν μεσαίωνα καί υπάρχουν δύο διασκευές της στά έλληνικά. Ή μία έχει γίνει σέ 857 πολιτικούς άνομοιοκατάληκτους στίχους καί ή μεταγενέστερη (άπό τόν Κρητικό Γαβριήλ Άκοντιάνο) σέ 1894 ομοιοκατάληκτους στίχους. Τής πρώτης διασκευής, πού παραδίδεται άπό τόν κώδικα Parisinus Gr. 390, φφ. 149 Vr 173 v , έχουν γίνει ρί έπόμενες έκδόσεις: W. Wagner, Médiéval Greek Texts, σσ. 63-90, Του ίδιου, Carmina, σσ. 248-276, καί Antonius Α. Janssen, Narratio neograeca Apollonii Tyrii. Textus graecus prolegomenis commentariisque et translatione latina instructus. Amstelodami 1954. Κριτική έκδοση του κειμένου τής πρώτης έλληνικής διασκευής έτοιμάζει ό Μ. Α. Παπαθωμόπουλος3. Τής δεύτερης έλληνικής διασκευής τό κείμενο (Ριμάδα του 'Απολλώνιου του Τύρου) εϊναι μεταγενέστερο. Περιέχεται σέ χειρόγραφο του 15 ου αιώνα καί έκδόθηκε γιά πρώτη φορά στή Βενετία τό έτος Ulrich Moennig (Die spätbyzantinische Rezension *ζ des Alexanderromans, Köln 1 9 9 2 [Neograeca Medii Aevi, Vi]). Γιά τά παραπάνω δύο βιβλία του Moennig βλ. τις βιβλιοκρισίες του Στέλιου Λαμπάκη (Μαντατοφόρος, τευχ. 39-40, 1995, σσ. 182-185). 1. Αντίτυπο της έκδοσης αυτής σώζεται στή μονή Χιλανδαριου του Αγίου "Ορους (άριθ. έντυπου 113). Στό άντιτυπο αυτό βασίζεται ή έκδοση του Γ. Βελουδή (ΉΦυλλάδα του Μεγαλέξαντρου. Διήγησις 1Αλεξάνδρου του Μακεδόνος. Επιμέλεια — . Εκδόσεις Έρμης, [ΝΕΒ, ΔΠ 39], Αθήνα 1977), γιά τήν οποία βλ. τή βιβλιοκρισία του Γ. Γιατρομανωλάκη (Διαβάζω, τευχ. 9, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1977, σσ. 74-78). 2. "Εκδοση τών δύο παραλλαγών της λατινικής διασκευής πραγματοποίησε ό G. Α. Α. Kortekaas (Historia Apollonii Régis Tyri. Prolegomena, text édition of the two principal Latin recensions, bibliography, indices and appendices. Bouma's Boekhuis, Groningen 1984 [Mediaevalia Groningana, 3]. Ή έκδοση αυτή μπορεί νά χρησιμεύσει γιά μιά νέα συγκριτική μελέτη του έλληνικου κειμένου προς τό δυτικό πρότυπο του (βλ. καί M. Papathomopoulos, BZ, 80, 1987, 384). Προς τήν κατεύθυνση αύτή κινείται ή σύντομη μελέτη τής Anna di Benedetto Zimbone, «Il Cantare di Apollonio di Antonio Pucci e la Ριμάδα Άπολλωνίου του Τύρου», Testi letterari italiani tradotti in greco (dal '500 ad oggi), σσ. 13-23, δπου καί ή προηγούμενη σχετική μέ τό θέμα βιβλιογραφία. 3. Βλ. Μ. Α. Παπαθωμόπουλου, «Medievalia», Δωδώνη, 2 ( 1 9 7 3 ) 283-290.

1524 1 . Σημειωτέον, δτι ό Άκοντιάνος μιμείται έλεύθερα τό εργο Istoria d'Apollonio του Φλωρεντινού ποιητή Antonio Pucci (14ος αιώνας)2. Έντωμεταξυ κυκλοφόρησε νέα, έπιβλητική κριτική έκδοση δλων τών έκδεδομένων και άνεκδότων εως σήμερα έλληνικών «μορφών» που άνήκουν στον 'Απολλώνιο της Τύρου ή σχετίζονται μέ αυτόν. "Ολα τά έν λόγω έλληνικά κείμενα («δύο έκτενεΐς έμμετρες αφηγήσεις, τέσσερις συντομότερες "ρίμες" και τέσσερα πεζά παραμύθια») τοποθετούνται χρονικά στή μεγάλη περίοδο άπό τά μέσα περίπου του 14ου ώς τά μέσα του 20ου αιώνα3. Τήν έπίδραση του Διγενή Ακριτη εχει δεχθεί ό άγνωστος μας ποιητής του μυθιστορήματος Αχιλληις ή Διήγησις του ΑχιλλέωςΉρωας του μυθιστορήματος αύτου είναι ό Αχιλλέας, πού μικρή μόνο σχέση εχει μέ τόν ομώνυμο του ομηρικό ήρωα. Ή Αχιλληις εϊναι ενα έρωτικό μυθιστόρημα και οί ήρωές του έχουν καθαρά νεοελληνικά χαρακτηριστικά. Τό εργο σώζεται σέ τρεις διασκευές (δύο έκτενέστερες και μία συντομότερη): τής Νεάπολης, του Λονδίνου και τής Όξφόρδης (κώδικες: Neapolitanus Gr. III, Β. 27, του 15ου αιώνα, φφ. 15Γ-59Γ, 1820 δεκαπεντασύλλαβοι άνομοιοκατάληκτοι στίχοι. — British Museum, Additional n° 8241, του 15ου έπίσης αιώνα, φφ. 7Γ-71Γ, 1320 δεκαπεντασύλλαβοι άνομοιοκατάληκτοι στίχοι. — Bodleianus Miscellaneus 286, του 16ου αιώνα, φφ. 1Γ-24Γ, 761 δεκαπεντασύλλαβοι άνομοιοκατάληκτοι στίχοι5. Εκδόσεις: Τής πρώτης διασκευής 1. Βλ. Γ. Κεχαγιόγλου, «Τρεις άβιβλιογράφητες έκδόσεις του 16 ου αιώνα», Τετράδια εργασίας,, τευχ. 10, Αθήνα 1988, σσ. 457-461. 2. Γιά τή φιλολογική τύχη, γενικότερα, του μυθιστορήματος Historia Apollonii régis Tyri στήν Ελλάδα βλ. τό μελέτημα του Giuseppe Spadaro, «La fortuna del romanzo di Apollonio di Tiro in Grecia», Θησαυρίσματα, 21 ( 1 9 9 1 ) 23-33 (= Του ίδιου, Letteratura cretese, 243-253). 3. Γιώργος Κεχαγιόγλου, «Απολλώνιος της Τύρου». Ύστερομεσαιωνικές και νεότερες ελληνικές μορφές. Κριτική έκδοση, μέ Εισαγωγές, Σχόλια, Πίνακες λέξεων - Γλωσσάρια και Επίμετρα. Τόμοι 1-2 [ό τόμ. 2 σέ δύο ήμιτόμους]. θεσσαλονίκη 2004 [Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών - "Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]. 4. Γιά τά διάφορα προβλήματα της Αχιλληίδας βλ. και τή διατριβή του Κ. Μητσάκη, Προβλήματα σχετικά μέ τό κείμενο, τις 7τηγές και τή χρονολόγηση της «Αχιλληίδας», θεσσαλονίκη 1 9 6 3 (= Του ίδιου, Τό έμψυχοΰν ύδωρ, σσ. 389-464' παραλείπεται τό Παράρτημα —σσ. 7 4 - 9 5 — τής αύτοτελους έκδοσης). Στήν Αχιλληίδα άφιέρωσε σειρά άρθρων του ό Ole L. Smith ('Ελληνικά, 42, 1 9 9 1 - 1 9 9 2 , 75-94, Neograeca Medii Aevi, 3 1 5 - 3 2 4 και «Αρχές τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Β', 182-187), ό όποιος και έξέδωσε τό έργο (τήν παραλλαγή τής Όξφόρδης): βλ. παρακάτω. 5. Γιά τή χειρόγραφη παράδοση του έργου βλ. Giuseppe Sradaro, « Ή χειρόγραφη παράδοση τής Αχιλληίδας. Προβλήματα σχετικά μέ τή σύνθεση και τή μετάδοση του έργου», «Neograeca Medii Aevi III», σσ. 341-348.

έχουμε τις εκδόσεις του W. Wagner (Trois poèmes grecs du moyen-âge inédits recueillis, σσ. 1-55), του Hesseling (κριτική έκδοση): UAchilléide byzantine. Publiée avec une introduction, des observations et un index par D. C. Hesseling, Amsterdam 1919, καί του Ole L. Smith (The Byzantine Achilleid. The Naples version, Wien 1999 [Wiener Byzantinistische Studien, XXI]). Τής δεύτερης διασκευής ύπάρχουν δύο έκδόσεις: του Β. Haag {Die Londoner Version der byzantinischen Achilleis, München 1919) καί του D. C. Hesseling (δ.π., σσ. 91-125, χωρίς δμως κριτική επεξεργασία του κειμένου). Τέλος, τής τρίτης διασκευής τό κείμενο έξέδωσαν ό Κ. Ν. Σάθας («Le roman d'Achille. Texte inédit en grec vulgaire. Par M. C. N. Sathas», Annuaire de ΓAssociation pour Γencouragement des études grecques en France, 13, 1879, 126-175 [τό ανάτυπο, μέ αύτοτελή σελιδαρίθμηση: Paris 1880]), ό Σπυρίδων Π. Λάμπρος (Νέος Έλληνομνήμων, 15, 1921, 367-408), καί ό Ole L. Smith (The Oxford Version of tke «Achilleid», Museum Tusculanum Press, Copenhagen 1990 [Opuscuïà'Grâecolatina, 32]. OJSmith ύποστηρίζει δτι ή παραλλαγή τής 'Οξφόρδης προέρχεται άπό καταγραφή κάποιας προφορικής λαϊκής σύνθεσης, πράγμα γιά τό όποιο άμφιβάλλει ό Hans Eideneier1. Τής πρώτης διασκευής ύπάρχει και ιταλική μετάφραση: Ρ. Stomeo, «Achilleide, poema bizantino anonimo», Studi Salentini, 7 (1959) 155-197. Τήν 'Αχιλληίδα συγκρίνει μέ τό ομώνυμο έργο του Λατίνου ποιητή Ποπλίου Παπινίου Στατίου (P. Papinius Statius) —πέθανε στά τέλη του 95 ή στις άρχές του 96 μ.Χ.— ή Σοφία Γεωργακοπούλου στήν έργασία της «L'Achilléide de Stace et TAchilléide anonyme byzantine», Classica et Mediaevalia, 45 (1994) 251-286. Ή Διηγησις Βελισαρίου, πού άναφέρεται στον γενναίο στρατηγό του αύτοκράτορα Ίουστινιανου, είναι γνωστή άπό τρεις διασκευές του 15ου καί 16ου αιώνα, ή άρχική της δμως μορφή πρέπει να γράφτηκε κατά τήν τελευταία δεκαετία του 14ου αιώνα (άνάμεσα στά 1390 καί 1399). Ή παλαιότερη (μέ τον τίτλο Διηγησις ώραιοτάτη του θαυμαστοϋ ανδρός (εκείνου) του λεγομένου Βελισαρίου) είναι άνομοιοκατάληκτη, παραδίδεται άπό τούς κώδικες Vindob. Theol. Gr. 244 (του 16ου αιώνα), φφ. 227Γ-245Γ (556 δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι) καί Neapol. Gr. ΠΙ. Β. 27 (του 15ου αιώνα), φφ. 59 ν -74 ν (580 δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι), καί εκδόθηκε άπό τον G. Wagner (Carmina, σσ. 304321), μέ βάση τό πρώτο χειρόγραφο, καί άπό τον R. Cantarella («La Διήγησις ώραιοτάτη του θαυμαστου έκείνου του λεγομένου Βελισαρίου (di anonimo 1. Σέ βιβλιοκρισία του τής παραπάνω έκδοσης ('Ελληνικά, 42, 1991-1992, 226229), δπου καί προτάσεις του γιά βελτιώσεις στο κείμενο.

autore). Testo critico con una Appendice: Sulla fortuna della leggenda di Belisario», SBN, 4, 1935, 153-202), μέ βάση καί τά δύο παραπάνω χειρόγραφα1. Άπό τό δεύτερο χειρόγραφο καί μέ εισαγωγή καί ιταλική μετάφραση έξέδωσε τό εργο καί ή Enrica Follieri («"Il poema bizantino di Belisario"», Atti del Convegno Internazionale sul tema: La poesia epica e la sua formazione, Accademia Nazionale dei Lincei, Anno 367, Roma 1970, Quaderno 139, σσ. 583-651). Ή δεύτερη διασκευή (μέ τον τίτλο Ιστορική έξήγησις περι Βελισαρίου>), έπίσης άνομοιοκατάληκτη (840 δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι), έγινε άπό τον Εμμανουήλ Λιμενίτη, παραδίδεται άπό τον κώδικα του 16ου αιώνα Paris. Gr. 2909, φφ. 91Γ-114Γ, καί έκδόθηκε άπό τον G. Wagner (Carmina, σσ. 322-347) 2 Τέλος ή τρίτη διασκευή (νεώτερη καί ομοιοκατάληκτη: 997 δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι) [τίτλος: Ριμάδα περι Βελισαρίου η Διηγησις εις τάς πράξεις του περιβοήτου στρατηγού τών Ρωμαίων μεγάλου Βελισαρίου], παραδίδεται άπό τούς κώδικες του 16ου αιώνα Paris. Gr. 1043, φφ. 1 Γ -23 ν , καί Mutinensis Gr. α. G. 19 (άριθ. 241), olim III, Α. 24, φφ. l r -84 r , καί έκδόθηκε πάλι άπό τον G. Wagner (Carmina, σσ. 348-378), άπό τό πρώτο χειρόγραφο3. Άπό ένα νέο χειρόγραφο, τον κώδικα του 16ου αιώνα Neapol. Gr. III, C. 28, φφ. 1Γ-8ν (: Διήγησις του θαυμαστού εκείνου άνδρός του λεγομένου Βελισαρίου), εξέδωσε τό κείμενο τής Διηγήσεως ο Όλλανδός νεοελληνιστής Arnold Fr. van Gemert4. To έν λόγω χειρόγραφο (Ν2), κατά τον van Gemert, «δίνει μιά άνομοιοκατάληκτη [392 δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι] παραλλαγή πού έκ πρώτης όψεως έχει μεγαλύτερη ομοιότητα μέ τό Ν [= Neapol. Gr. III. Β. 27] παρά μέ τό Β [= Vindob. Theol. Gr. 244] (...) άλλά μοιάζει περισσότερο μέ τό Ρ [= Paris. Suppl. Gr. 1043 καί Mutin. Gr. α. G. 19 (άριθ. 241)] καί σά νά άποτελεϊ τον συνδετικό κρίκο άνάμεσα στο Ν καί στο Ρ (+Γ [= Paris. Gr. 2909: διασκευή Έμμ. Λιμενίτη]). (...) Μιά άλλη πιθανότητα είναι τό Ν καί τό Ν2 νά διατήρησαν άνεξάρτητα τό ένα άπό τό άλλο τή γραφή του πρωτότυ-

1. Κρίσεις: Fr. Dölger, BZ, 35 ( 1 9 3 5 ) 160. Βλ. καί τό μελέτημα του Ε. Trapp, «Textkritische Bemerkungen zum Belissargedicht», Byzantion, 4 0 ( 1 9 7 0 ) 4 6 6 - 4 7 0 . 2. Γιά τήν έκδοση αυτή βλ. Φ. Κουκουλέ, «Παρατηρήσεις εις τά Carmina graeca medii aevi του G. Wagner», Λαογραφία, 3 ( 1 9 1 1 ) 3 7 8 - 3 8 1 . Βλ. έπίσης τήν άνακοίνωση του Günther S. Henrich, «Sprachlich-philologisches zu M. Limenites; seine Autorschaft der Halosis», «'Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Β', 3 1 9 - 3 2 5 . 3. Συναφώς προς τά παραπάνω βλ. καί τή μελέτη του G. Schiro, «L'ulitmo seminario. Per una edizione della Διήγησις di Belisario», RSBN, N.S., 1 2 - 1 3 (XXII-XXIIl), 1 9 7 5 1976, σσ. 1-32. 4. Α. F. van Gemert, «The New Manuscript of the History of Belisarius», Folia Neohellenica, 1 ( 1 9 7 5 ) 45-72.

που»1. Τό νέο χειρόγραφο προσφέρει, δπως σημειώθηκε, συνολικά 392 στίχους, οί όποιοι άντιστοιχουν στούς στίχους 1-354 τών Ν καί Β, 5-475 του Γ, καί 1592 του Ρ2. Κυκλοφόρησε καί συνολική έκδοση τών παραπάνω διασκευών του έργου: Ιστορία του Βελισαρίου. Κριτική έκδοση τών τεσσάρων διασκευών μέ εισαγωγή, σχόλια καί γλωσσάριο W. F. Bakker - Α. F. van Gemert. Μορφωτικό "Ιδρυμα Έθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1988 [Βυζαντινή καί Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 6]. Ήθικοδιδακτικά καί άλληγορικά ποιήματα

Στήν κατηγορία αύτήν άνήκουν δύο κυρίως ποιήματα. Ή Ιστορία του Πτωχολέοντος καί ό Λόγος παρηγορητικός περί δυστυχίας και ευτυχίας. Του πρώτου ποιήματος είναι άγνωστος ό ποιητής, καθώς έπίσης ό τόπος καί ό χρόνος τής σύνθεσής του. Τό ποίημα παραδίδεται καί μέ άλλους τίτλους (βλ. παρακάτω τις έκδόσεις του έργου) κάί άναφέρεται σέ κάποιον πλούσιο πού, ένώ πτώχευσε καί πουλήθηκε ώς δούλος, μέ τή σύνεση καί τή σοφία του κατόρθωσε νά άποκτήσει πάλι τήν έλευθερία του. Ή Ιστορία του Πτωχολέοντος, πού είναι γραμμένη σέ μεικτή γλώσσα καί άνομοιοκατάληκτους τροχαϊκούς οκτασύλλαβους στίχους, παραδίδεται άπό τούς έξης κώδικες: 1) Vindobonensis Theologicus Gr. 244 (του 16ου αιώνα: 1515-1519), φφ. 104 ν -108 ν , 2) Neapolitanus Gr. III. Α. a. 9 (του 16ου έπίσης αιώνα: 1500-1520/1525), φφ. 25 ν -33 ν , 3) Parisinus Gr. 390 (τών άρχών του 16ου αιώνα), φφ. 66 ν -70 ν , 4) ιδιωτικής συλλογής Γ. Θ. Ζώρα, Αθήνα (του 17ου αιώνα), φφ. 1ν-7Γ, 5) Βυτίνας 1 (του 18ου αιώνα), φφ. 392 ν -403 Γ , καί 6) τόν άγνωστο πριν άπό λίγα χρόνια άθωνιτικό Λαύρας Γ 138 (2063), του 18ου έπίσης αιώνα, φφ. 233 ν 237Γ. Σύμφωνα μέ τή γνώμη του τελευταίου έκδοτη του έργου (βλ. παρακάτω), τά κείμενα τών παραπάνω έξι κωδίκων άπαρτίζουν τρεις ομάδες (= έπεξεργασίες). Στήν πρώτη άνήκουν τά κείμενα τών δύο πρώτων χειρογράφων (939 καί 853, άντίστοιχα, στίχοι), στή δεύτερη τά δύο κείμενα του τρίτου χειρογράφου (361 καί 24, άντίστοιχα, στίχοι) καί στήν τρίτη τά κείμενα τών τριών τελευταίων χειρογράφων (331 στίχοι τό τέταρτο καί 414 τό πέμπτο καί τό 1. Βλ. Arnold Fr. van Gemert, «To καινούργιο χειρόγραφο τής Διηγήσεως Βελισαρίου», Actes du XlVe Congrès International des Études Byzantines [Βουκουρέστι, 6-12 Σεπτ. 1971], Bucure§ti 1976, σσ. 78-79. 2. Βλ. A. F. van Gemert, «The New Manuscript of the History of Belisarius», ο.π., σ.

εκτο). Ή πρώτη επεξεργασία άντιπροσωπεύεται άπό τήν έκτενέστερη (αυθεντικότερη και άρχαιότερη) παραλλαγή του έργου (= παραλλαγή α), ή δεύτερη άπό μια συντομότερη (= παραλλαγή Ρ) —μέ τήν όποια συνδέεται και τό μικρό κείμενο του φ. 66Γ του ίδιου χειρογράφου (= άπόσπασμα Ρι)— και ή τρίτη έπεξεργασία (σύντομη και χρονικά νεώτερη) άντιπροσωπεύεται άπό δύο παραλλαγές: μία του τέταρτου χειρογράφου (παραλλαγή Α) και μία τών χειρογράφων πέμπτου και έκτου (παραλλαγή Β). Κατά τόν ιδιο έκδοτη, ή γραπτή παράδοση τής Ιστορίας Πτωχολέοντος καλύπτει χρονικά ενα διάστημα τεσσεράμισι περίπου αιώνων (άρχές 14ου - μέσα 18ου αιώνα* πιθανώς και λίγο μετά). Υπάρχουν οί έξής φιλολογικές έκδόσεις του έργου: Περί του γέροντος του φρονίμου μουτζοκουρεμένου, ποίημα νυν τό πρώτον έκ του έν Παρισίοις χειρογράφου εκδοθέν έπιμελεία και διορθώσει Αίμυλίου Αεγρανδίου. Έν Παρισίοις 1872 (= Collection de monuments pour servir à l'étude de la langue néo-hellénique, N° 19) [άπό τόν τρίτο κώδικα]. — Recueil de chansons populaires grecques. Publiées et traduites pour la première fois par Emile Legrand. Paris 1874 (= Collection de monuments pour servir à l'étude de la langue néohellénique, Nouvelle Série, N° 1, Athènes 1874), [άριθ.] 126 [Όσοφός πρεσβύτης], σσ. 257-285 (άπό τόν πέμπτο κώδικα). — G. Wagner, Carmina, σσ. 277-303 (άπό τόν πρώτο κώδικα και μέ τόν τίτλο: Βίος και Πολιτεία τινός δοκιμωτάτου και σοφωτάτου γέροντοςΥ. — J. Schick, Corpus Hamleticum. Hamlet in Sage und Dichtung, Kunst und Musik, A («Sagengeschichtliche Untersuchungen»), τόμ. 5, μέρος 2, Leipzig 1938, σσ. 234-306 (συγκεντρωτική έκδοση του κειμένου άπό τούς κώδικες πρώτο, τρίτο και πέμπτο). — Γ. Θ. Ζώρα, «Ιστορία του Πτωχολέοντος. (Έξ ιδιοκτήτου άνεκδότου παραλλαγής)», Κρητικά Χρονικά, 7 (1953) 267-295 (άπό τόν τέταρτο κώδικα). — Γ. Θ. Ζώρα, «Ιστορία του Πτωχολέοντος (κατά άνέκδοτον παραλλαγήν του νεαπολιτικου κώδικος III. Α. a. 9)», ΕΕΒΣ, 28 (1958) 414-443 (και σέ αύτοτελή έκδοση: Αθήναι 1959 [Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, άριθ. 21]), άπό τόν δεύτερο κώδικα. — Γιώργου Κεχαγιόγλου, Κριτική έκδοση της Ιστορίας Πτωχολέοντος. Θέματα υστεροβυζαντινής και μεταβυζαντινής λογοτεχνίας. Διδακτορική διατριβή. Θεσσαλονίκη 1978 [Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής, Παράρτημα άρ. 22], δπου εκδίδονται τά κείμενα και τών εξι χειρογράφων, κριτικά άποκαταστημένα. 1. Βλ. γιά τό στιχούργημα αυτό και τή μελέτη του J. Kalitsunakis, «Τό μεσαιωνικόν στιχούργημα Βίος και πολιτεία τινός δοκιμωτάτου και σοφωτάτου γέροντος», ΒΖ, 44 (1951) 304-314.

Τό δεύτερο ποίημα, ό Λόγος παρηγορητικός περί δυστυχίας καί ευτυχίας, άποτελεΐται άπό 756 δεκαπεντασύλλαβους άνομοιοκατάληκτους στίχους, γράφτηκε γύρω στον 13ο μ.Χ. αιώνα καί έχει ώς θέμα του τον παλιό μύθο τής όδοιπορίας προς τήν Τύχη1. "Ενας νέος, πού δοκίμασε στή ζωή του τή δυστυχία, άποφασίζει νά πάει νά τήν βρει, γιά νά πληροφορηθεί τήν αίτια γιά τήν όποια ταλαιπωρεί τούς άνθρώπους. Στον δρόμο βρίσκει τον Χρόνο. Αύτός τον εφοδιάζει μέ συστατικό γράμμα προς τή Δυστυχία. Τήν βρίσκει, έπακολουθεΐ συζήτηση, καί στο τέλος, άφου ή Δυστυχία διάβασε καί τό γράμμα του Χρόνου, άποφασίζει νά τον διαγράψει άπό τον κατάλογο τών «υπηκόων» της. Τον έφοδιάζει έπίσης μέ μιάν έπιστολή πού άπευθύνεται προς τήν άδελφή της, τήν Εύτυχία, ή οποία, δταν τον συναντήσει, θα τον κατατάξει άνάμεσα στούς εύνοουμένους της. Τό ποίημα τελειώνει μέ παραινετικούς στίχους τόσο προς τούς εύτυχεις, πού δέν πρέπει νά τούς παρασύρει ή εύτυχία, δσο και προς τούς δυστυχείς, πού δέν πρέπει' νά χάνουν τό θάρρος καί τήν έλπίδα τους. Ό Λόγος παρηγορητικός περί δυστυχίας και ευτυχίας περιέχεται στά χειρόγραφα: Bodleianus Mise. 282 (του 16ου αιώνα), φφ. 1 Γ -22 ν , καί υπ' άριθ. 35 (άλλοτε 1296) τής Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης τής Λειψίας (του 15ου αιώνα), φφ. 1 Γ -24 ν . Εκδόσεις: Sp. Lambros, Collection, σσ. 289-321 καί Σπ. Λάμπρου, «Λόγος παρηγορητικός περί δυστυχίας καί εύτυχίας κατά τον κώδικα τής Λειψίας», Νέος Έλληνομνήμων, 3 (1906) 402-432δ.

Ποιήματα άπό τόν κόσμο τών φυτών καί άπό τόν κόσμο τών ζώων («Ίστορίαι τών ζώων»)

Ό κόσμος τών ζώων άποτέλεσε άπό τά παλιά άκόμη χρόνια προσφιλές θέμα στούς συγγραφείς. Τα έργα πού έχουν ώς βάση τους διάφορες ιστορίες για τά ζώα γράφτηκαν μέ άλληγορικό και διδακτικό σκοπό. Περιγράφουν συνήθειες καί χαρακτήρες τών ζώων καί γι' αύτό άποτέλεσαν ιδιαίτερη κατηγορία λογοτεχνικών κειμένων πού έλαβε τήν ονομασία: «Ίστορίαι τών ζώων». Στήν κατηγορία αυτή, καί γιά τήν περίοδο πού έξετάζουμε, άνήκουν τά έξης κυρίως έργα: Ό Φυσιολόγος, Διήγησις παιδιόφραστος [ή πεζόφραστος]2 τών τετραπο-

1. Βλ. Γεωργίου Α. Μέγα, « Ό Λόγος παρηγορητικός περί δυστυχίας καί εύτυχίας και τά παραμύθια τής προς τήν τύχην όδοιπορίας», Λαογραφία, 15 ( 1 9 5 3 ) 3-43. 2. Γιά τό πρόβλημα παιδίόφραστος (= σέ φράση άπλή) - πεζόφραστος (= σέ φράση πεζη, σέ λαϊκή γλώσσα) βλ. Ν. Μ. Παναγιωτάκη, «Παι&όφραστος», Φίλτρα. Τιμητικός τόμος Σ. Γ. Καψωμένου, Θεσσαλονίκη 1975, σσ. 275-290, δπου καί ή παλαιότερη βιβλιογραφία, καί Hans Eideneier, « Ή "πεζή φράσει" Διήγησις τών τετραπόδων ζώων», 'Αφιέρωμα στον Ενδοξο Θ. Τσολάκη, σσ. 269-277.

δων ζώων, Ό Πουλολόγος, Ό Πωρικολόγος, Όφαρολόγος, Συναξάριον του τιμημένου γαδάρου. Ό Φυσιολόγος, εργο φυσιογνωστικου περιεχομένου, εϊναι γραμμένος σέ λαϊκή γλώσσα. Πρόκειται γιά άνώνυμη διασκευή άπό παλαιότερο κείμενο. Παραδίδεται άπό τους κώδικες Paris. Gr. 929, φφ. 325Γ-403Γ, καί Paris. Gr. 390, φφ. 71Γ-104Γ. Αποτελείται άπό 1131 δεκαπεντασύλλαβους άνομοιοκατάληκτους στίχους καί γράφτηκε κατά τον 14ο αιώνα. Τό ποίημα διαιρείται σέ έπιμέρους κεφάλαια, δπου ό ποιητής περιγράφει διάφορα ζώα καί πτηνά. Στο πρώτο μέρος κάθε κεφαλαίου ό ποιητής δίνει τά χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα, ένώ στο δεύτερο κάνει «άναγωγή» στά άνθρώπινα, άφήνοντας έτσι νά διαφανεί ή διδακτική πρόθεσή του. Τό έργο, παρά τήν οπωσδήποτε μικρή ποιητική άξια του, γνώρισε μεγάλη διάδοση, δπως άποδεικνύεται καί άπό τις πολλές έκδόσεις του. Εκδόσεις: «Étude sur un poème grec inédit intitulé Ό Φυσιολόγος. Par M. Ch. Gidel. Suivie du texte grec. Édité par M. Émile Legrand», Annuaire de ΓAssociation pour Vencouragement des études grecques en France, 7 (1873) 188-296 καί Le Physiologus. Poème sur la nature des animaux en grec vulgaire et en vers politiques, publié pour la première fois d'après deux manuscrits de la Bibliothèque Nationale par Émile Legrand et précédé d'une étude littéraire par Ch. Gidel. Paris 1873 (= Collection de monuments pour servir à l'étude de la langue néo-hellénique, N° 16), δπου περισσότερα γιά τά χειρόγραφα καί γιά τις προηγούμενες έκδόσεις του Φυσιολόγου. Ή Διηγησις παιδιόφραστος τών τετραπόδων ζώων άποτελειται άπό 1082 δεκαπεντασύλλαβους άνομοιοκατάληκτους στίχους καί γράφτηκε τον 14ο αιώνα (1364), σέ γλώσσα άνάμεικτη άπό δημώδη (κυρίως) καί λόγια στοιχεία. Τό έργο εϊναι άνώνυμο καί έχει διδακτικό καί σατιρικό χαρακτήρα: ό βασιλιάς τών ζώων (τό λιοντάρι) καλεί δλα τά ζώα σέ συγκέντρωση, μέ τον σκοπό νά του άναφέρουν τά προτερήματα καί τά έλαττώματά τους. Γρήγορα δμως άρχίζουν άνάμεσά τους οί άντεγκλήσεις καί οί κατηγορίες, πού οδηγούν σέ πόλεμο. .. Ό ποιητής, θέλοντας νά διδάξει, κλείνει τό ποίημα μέ τή διαπίστωση δτι εϊναι δύσκολο νά μεταβληθούν άπό οποιαδήποτε δύναμη οί φυσικοί νόμοι. Τό κείμενο τής Διηγήσεως παραδίδουν οί κώδικες: Parisinus Gr. 2911 (του 15ου αιώνα), φφ. 1Γ-37Γ, Vindobonensis Theol. Gr. 244 (του 16ου αιώνα), φφ. 32Γ75Γ, Petropolitanus Gr. 721 (του 17ου αιώνα) —άλλοτε υπ' άριθ. 92 τής Βιβλιοθήκης τής μονής του Λειμώνος τής Λέσβου—, φφ. 188 ν -218 Γ , καί Petrop. Gr. 202 (του 16ου αιώνα), φφ. 1Γ-29Γ. Άπό τούς δύο πρώτους κώδικες έξέδωσε τό ποίημα ό G. Wagner (Carmina, σσ. 141-178) 1 , ένώ άπό τό 1972 έχουμε 1. Ό πρόλογος του ποιήματος άποκαταστάθηκε κριτικά άπό τον Ευδοξο Θ. Τσολάκη

νέα έκδοση του κειμένου τής Διηγησεως, πού έγινε μέ βάση και τά πέντε παραπάνω χειρόγραφα: «Παιδιόφραστος διηγησις τών ζώων τών τετραπόδων», Critical édition. Thesis submitted for the degreee of Doctor of Philosophy in the Univesrity of London by Vassiliki Tsiouni. Institut für Byzantinistik und Neugriechische Philologie der Universität, München 1972 [Miscellanea Byzantina Monacensia, Heft 15]. Αναμένεται και ή κριτική έκδοση του Μ. Α. Παπαθωμόπουλου. Στά ίδια πλαίσια κινείται και ό Πουλολόγος (τά ζώα έδώ έχουν άντικατασταθεΐ άπό τά πουλιά: ό βασιλιάς άετός —μέ τήν εύκαιρία τών γάμων του γιου του— τά καλεί σέ συγκέντρωση καί έπαναλαμβάνεται ή ϊδια ιστορία πού είδαμε καί στό προηγούμενο έργο). Τό κείμενο άριθμεΐ 668 δεκαπεντασύλλαβους άνομοιοκατάληκτους στίχους καί είναι γραμμένο στή λαϊκή γλώσσα. Ό Πουλολόγος παραδίδεται άπό τά έπόμενα χειρόγραφα: Const. Gr. Seraglio 35, φφ. 87Γ-115Γ, Petropol Gr. 202, φφ. 63Γ-91Γ, Vindob. Theol. Gr. 244, φφ. 84Γ89Γ, Petropol Gr. 721 (άλλοτε, όπως είδαμε, μονής Λειμώνος Λέσβου υπ' άριθ. 92), φφ. 218 ν -236 Γ , Escorialensis Gr. 496 OF-IV-22), του 15ου αιώνα, φφ. 196 Γ -197 ν καί 202 Γ -213 ν , υπ' άριθ. 701 τής ΕΒΕ (Αθηναϊκός), του 16ου αιώνα, φφ. 217Γ-234Γ, καί χειρόγραφο ιδιωτικής συλλογής του καθηγητή Γ. Θ. Ζώρα, του 18ου αιώνα, φφ. 1 Γ -23 ν . Εκδόσεις: G. Wagner (Carmina, σσ. 179198) [άπό τόν κώδικα Vindob. Theol. Gr. 244]1, Γ. Θ. Ζώρα, «ΌΠουλλολόγος (κατά τήν νέαν παραλλαγήν)», ΕΕΒΣ, 25 (1956) 173-206 (καί σέ αυτοτελή έκδοση: Αθήναι 1956, σσ. 48 [Σπουδαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστήμιου Αθηνών (άριθ. 10)], Του ίδιου, « Ό Πουλλολόγος (κατά τόν Άθηναϊκόν κώδικα 701)», ΕΕΒΣ, 30 (1960-1961) 150167 (καί αύτοτελώς: Αθήναι 1960, σσ. 32 [Σπουδαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, άριθ. 28]), Ό Πουλολόγος, Kritische Textausgabe mit Übersetzung sowie sprachlichen und sachlichen Erläuterungen, von Stamatia Krawczynski. Akademie-Verlag, Berlin 1960 [Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Berliner byzantinistische Arbeiten, Band 22], καί Ό Πουλολόγος, Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σχόλια καί λεξιλόγιο Ισαβέλλας Τσαβαρή. Μορφωτικό "Ιδρυμα Έθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1987 [Βυζαντινή καί Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 5]. («Παρατηρήσεις στούς πρώτους στίχους της Διηγήσεως παιδιοφράστου τών τετραπόδων ζώων», 'Ελληνικά, 17, 1962, 318-324). 1. Για τήν έκδοση Wagner βλ. Φ. Κουκουλέ, «Παρατηρήσεις εις τά Carmina graeca medii aevi του G. Wagner», σσ. 373-375, καί Στεφ. Ξανθουδιδου, «Άντιπαρατηρήσεις εις τά του Wagner Carmina graeca medii aevi», Λαογραφία, 3 (1911) 619-620 (= Του ίδιου, Μελετήματα, σσ. 184-185).

Τά έργα Διήγησις παιδιόφραστος τών τετραπόδων ζώων καί Πουλολόγος ό κώδικας Const. Gr. Seraglio 35 τά άποδίδει στον Θεόδωρο Πρόδρομο. Τά δύο έπόμενα εργα (Ό Πωρικολόγος καί Όφαρολόγος), του 13ου καί 14ου, άντίστοιχα, αιώνα, είναι πεζά κείμενα καί έχουν χαρακτήρα σατιρικό (παρωδούν τή γλώσσα καί γενικότερα τό υφος τών διοικητικών έγγράφων του Βυζαντίου)1. Τό κείμενο του Πωρικολόγου περιέχεται στά χειρόγραφα: Vindob. Theol. Gr. 244, Paris. Gr. 2316, κ,ά.π.2. Παλαιότερες έκδόσεις: G. Wagner, Carmina, σσ. 199-202. — Γ. Θ. Ζώρα, Ό Πωρικολόγος (κατ' αγνώστους παραλλαγάς), Αθήναι 1958 [Σπουδαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (άριθ. 18)]. Κριτική έκδοση όλων τών παραλλαγών του Πωρικολόγου (μέ άναλυτικά προλεγόμενα, συγκρίσεις προς τις παλαιότερες έκδόσεις μεμονωμένων παραλλαγών, περιγραφή τών χειρογράφων καί τών έντυπων έκδόσεων, μέ άναφορά στις προφορικές διασκευές Νάξου καί Κύπρου, άλλά καί στήν τουρκική, στή σερβική καί στή ρουμανική διασκευή) πραγματοποίησε ή Helma Winterwerb: Porikologos. Einleitung, kritische Ausgabe aller Versionen, Übersetzung, Textvergleiche, Glossar, kurze Betrachtungen zu den fremdsprachlichen Versionen des Werks sowie zum Opsarologos. Besorgt von —. Romiosini, Köln 1992 [Neograeca Medii Aevi, VU]· στο ιδιο βιβλίο έπαναλαμβάνεται καί τό κείμενο του Όψαρολόγου κατά τήν έκδοση Krumbacher —βλ. ευθύς άμέσως— καί συγκρίνεται μέ τόν Πωρικολόγο. Ό Όφαρολόγος περιέχεται στον κώδικα Ψ-Γν-22 του Escorial και έκδόθηκε άπό τόν Karl Krumbacher (Das mittelgriechische Fischbuch von —. Mit einer Tafel. München 1903 [Separat-Abdruck aus den Sitzungsberichten der philos.-philol. und der histor. Klasse der Kgl. Bayer. Akademie der Wissenschaften 1903, Heft ΠΙ, σσ. 345-380]). Τέλος, σατιρικό καί διδακτικό χαρακτήρα έχει και τό Συναξάριον του τιμημένου γαδάρου (του 15ου αιώνα), πού άριθμεΐ 393 δεκαπεντασύλλαβους άνομοιοκατάληκτους στίχους καί άναφέρεται μόνο σέ τρία ζώα (λύκο, άλεπού καί γάιδαρο). Τό ποίημα παραδίδεται άπό τό χειρόγραφο Vindob. Theol. Gr. 244, φφ. 126Γ-129Γ, καί έκδόθηκε άπό τόν G. Wagner (Carmina, σσ. 112-123). Σύγκριση του Συναξαρίου του τιμημένου γαδάρου προς τήν ομοιοκατάληκτη Φυλλάδα του Γαδάρου (βλ. παρακάτω), μέ τόν σκοπό νά διαφωτιστεί ή τεχνική 1. Ό Ν . Οίκονομίδης («Οί αυλικοί τίτλοι στον Πωρικολόγο καί ό κόσμος πού άντικατοπτρίζουν», Ένθύμησις Ν. Μ. Παναγιωτάκη, 527-534) υποστηρίζει δτι οί άναφερόμενοι στο ποίημα βυζαντινοί τίτλοι προέρχονται άπό έμμεση καί δχι άμεση γνωριμία του συγγραφέα του μέ τή βυζαντινή αυλική έθιμοτυπία. 2. Βλ. τις σσ. 84-115 τής άμέσως παρακάτω περιγραφόμενης έκδοσης του έργου άπό τήν Helma Winterwerb.

του «περάσματος» άπό άνομοιοκατάληκτο πρότυπο σέ ομοιοκατάληκτη διασκευή, έκαμε ή Cornelia Pochert: Die Reimbildung in der spat- und postbyzantinischen Volksliteratur, Köln 1991 [Neograeca Medii Aevi, IV]1. Βλ. επίσης τό μελέτημα τής Αναστασίας Μαρκομιχελάκη, «Γαδάρου, Λύκου κι άλουπους διήγησις. Σατιρικά και κωμικά άποτελέσματα άπό τις άφαιρέσεις και τις προσθήκες στό κείμενο του Συναζαρίου του τιμημένου γαδάρου», «Neograeca Medii Aevi IV», 467-483. Βιβλιογραφία Κ. Κρουμβάχερ, Ιστορία της Βυζαντηνης [sic] Λογοτεχνίας, μεταφρασθεϊσα υπό Γεωργίου Σωτηριάδου, τόμ. Γ', έν Αθήναις 1900 (και φωτοανατυπωση: Εκδόσεις Βασ. Ν. Γρηγοριάδη, Αθήναι 1974). — Ηλία Π. Βουτιερίδη, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τών μέσων του ΙΕ' αιώνος μέχρι τών νεωτάτων χρόνων. Τομ. Α', έν Αθήναις 1924. — Ε. Κριαρα, « Ή μεσαιωνική έλληνική γραμματεία (Τά δρια - μερικά χαρακτηριστικά)», Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 5, άριθ. 3 (Ίαν.-Φεβρ. 1951), σσ. 92-96 (= Του ίδιου, Γλωσσοφιλολογικά, σσ. 40-54). — Τάσου Βουρνα, «Προδρομικές μορφές τής λογοτεχνίας μας», στά βιβλία του: Δοκίμια νεοελληνικής λογοτεχνίας και ιστορίας, [Εκδόσεις] «Πυξίδα», Αθήνα 1956, σσ. 7-33 (= Probleme der neugriechischen Literatur, I, σσ. 127-144), και Ιστορικά και φιλολογικά πορτραίτα, Εκδόσεις Ά/φών Τολίδη, Αθήνα 1981, σσ. 257-286. — Γ. Θ. Ζώρα, Βυζαντινή ποίησις, «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 1, «Αετός», Αθήναι 1956. — Λίνου Πολίτη, Ποιητική Ανθολογία. Δεύτερη έκδοση άναθεωρημένη. Βιβλίο πρώτο Πριν άπό τήν 0Αλωση. Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα [1957]. — Hans Georg Beck, Geschichte der byzantinischer Volksliteratur, München 1971 [Byzantinisches Handbuch im Rahmen des Handbuchs der Altertumswissenschaft, 2. Teil. 3. Band]. To εργο και σέ έλληνική μετάφραση Νίκης Eideneier: Ιστορία της βυζαντινής δημώδους λογοτεχνίας, Μορφωτικό "Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1988. — Κ. Μητσάκη, Εισαγωγή στή Νέα Έλληνική Λογοτεχνία. Πρωτονεοελληνικοι χρόνοι. Μέρος πρώτο Από τά τραγούδια του Ακριτικού κύκλου εως τούς Θρήνους γιά τό πάρσιμο της Πόλης, Θεσσαλονίκη 1973. — Κ. Θ. Δημαρα, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ώς την έποχή μας, Ένατη έκδοση, Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 2000.

1. Παρουσίαση τής ερευνάς τής Pochert γίνεται άπό τόν Σ. Λαμπάκη στον Μαντατοφορο, τευχ. 3 7 - 3 8 ( 1 9 9 3 - 1 9 9 4 ) , σσ. 1 3 0 - 1 3 3 .

ΠΕΡΙΟΔΟΣ

ΤΗΣ

9

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ:

Από τήν άλωση της Κωνσταντινούπολης της Κρήτης άπό τούς Τούρκους

1453-1821

ώς την κατάληψη (1453-1669)

01 "Ελληνες λόγιοι της Διασποράς

Άπό τόν 14ο κιόλας αιώνα, κυρίως δμως μετά τήν πτώση τής Πόλης (1453) —άλλά καί μετά: μέ τήν άλωση τής Χαλκίδας άπό τους Τούρκους (1470), τήν κατάληψη τής Κύπρου (1571) καί τήν πτώση τής Κρήτης (1669)—, πολλοί "Ελληνες λόγιοι θά καταφύγουν στά μεγάλα πνευματικά κέντρα τής Δύσης (Ρώμη, Φλωρεντία, Βενετία, Πάδοβα, Τεργέστη, Μιλάνο, Νεάπολη, Μεσσήνη, Φερράρα, Παρίσι, Βιέννη κ.λπ.) καί θά έπιδοθουν στή διδασκαλία τών έλληνικών γραμμάτων1, άπό τήν οποία θά προέλθουν σημαντικές μεταφράσεις έργων τής έλληνικής άρχαιότητας στή λατινική γλώσσα καί άλλα διδακτικού περιεχομένου πρωτότυπα έργα (γραμματικές κ.λπ.), πού θά συμβάλουν άποφασιστικά στήν έκμάθηση καί διάδοση τής έλληνικής γλώσσας στή Δύση. Παράλληλα οί "Ελληνες αυτοί λόγιοι θά ευδοκιμήσουν στή Δύση ώς τυπογράφοι, ώς έκδοτες άρχαίων Ελλήνων συγγραφέων άλλά καί άλλων κειμένων, ώς διορθωτές, ώς άντιγραφεΐς κωδίκων, κλπ. Μέ τόν τρόπο αυτόν οί "Ελληνες λόγιοι θά συμβάλουν στήν Αναγέννηση τών γραμμάτων καί τών τεχνών στή Δύση2, θά συντελέσουν ώστε νά μείνει ζωντανή ή έλληνική πνευματική παράδοση καί θά βοηθήσουν στό νά διατηρηθεί τό πνεύμα τής σταυροφορίας γιά τήν άνάκτηση τής Πόλης (Βησσαρίων, Ιανός Λάσκαρις, κ.ά.). Οι σημαντικότεροι "Ελληνες λόγιοι τής Διασπορας είναι οί έξής: Όέπίσκοπος Νικαίας Βησσαρίων (1403-1472), άπό τήν Τραπεζούντα. Μαθητής του πλατωνικού Γεωργίου Γεμιστου-Πλήθωνος καί ένα άπό τά έπι-

1. Ό Μανουήλ Χρυσολωρας (ci. 1 3 5 0 - 1 4 1 5 ) λ.χ. — ό «πρώτος φυγάς»— διδάσκει κατά τά τέλη του αιώνα αύτου ( 1 3 9 6 - 1 3 9 9 ) τά έλληνικά γράμματα στή Φλωρεντία καί συγγράφει γραμματική μέ τόν τίτλο Ερωτήματα, πού τυπώθηκε γιά πρώτη φορά στή Βενετία τό 1484. 2. Γιά τήν έλληνική συμβολή στήν Αναγέννηση βλ. Διον. Ά. Ζακυθηνου, «Τό πρόβλημα της έλληνικής συμβολής εις τήν Άναγέννησιν», ΕΕΦΣΠΑ, 5 ( 1 9 5 4 - 1 9 5 5 ) 1 2 6 - 1 3 8 (= Του ίδιου, Μεταβυζαντινά και Νέα 'Έλληνικά, Αθήναι 1 9 7 8 , σσ. 2 2 9 - 2 4 3 ) καί Κ. I. Γιαννακόπουλου (D. J. Geanakoplos), Ελληνες λόγιοι εις την Βενετία ν. Μελέται έπι της διαδόσεως τών έλληνικών γραμμάτων άπό του Βυζαντίου εις τήν δυτικήν Ευρώπην. Μετάφρασις Χ. Γ. Πατρινέλη. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1 9 6 5 .

φανέστερα μέλη τής άντιπροσωπείας τής Ανατολικής Εκκλησίας στή σύνοδο τής Φερράρας - Φλωρεντίας (1438-1439) γιά τήν ένωση τών Εκκλησιών, ό Βησσαρίων άναγκάζεται, γιά τις φιλενωτικές του τάσεις, νά παραμείνει στήν Ιταλία καί μετά τή σύνοδο, καί νά προσχωρήσει στήν Καθολική Εκκλησία, άπό τήν οποία θά άναγορευθεΐ καρδινάλιος καί άργότερα τιτουλάριος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1463). Ή εύρύτατη παιδεία του καί τά πολλαπλά του προσόντα θά συντελέσουν ώστε τρεις φορές νά είναι έ'νας άπό τούς έπικρατέστερους διεκδικητές του παπικού θρόνου. Στήν Ιταλία ό Βησσαρίων εργάζεται έπίμονα γιά να κινήσει τούς ήγεμόνες τής χώρας αύτής, άλλά καί τούς ήγεμόνες άλλων κρατών τής Εύρώπης, έναντίον τών Τούρκων καί θά κρατήσει ώς τό τέλος τής ζωής του γνήσιο τό έλληνικό φρόνημά του1. Στή Ρώμη ό Βησσαρίων διατηρούσε τό περίφημο «Scriptorium» (= έργαστήριο άντιγραφής κωδίκων), δπου, κάτω άπό τό άγρυπνο βλέμμα του, οί 'Έλληνες φυγάδες πού συντηροΰσε ό ϊδιος άντέγραφαν τά κείμενα τής έλληνικής άρχαιότητας καί μετέδιδαν τό άρχαΐο έλληνικό πνευμά στή Δύση. Στά 1468 ό Βησσαρίων θά δωρήσει τήν πλούσια συλλογή του άπό έλληνικά χειρόγραφα στή βενετική Πολιτεία, γιά νά έχουν τή δυνατότητα νά τά διαβάζουν οί πολυπληθείς 'Έλληνες πού συνέρρεαν στήν πόλη τών τεναγών, δπου ή έλληνική κοινότητα άριθμουσε τά περισσότερα μέλη άπό άλλες έλληνικές κοινότητες του έξωτερικου. Άνάμεσα στά άλλα, έγραφε ό Βησσαρίων στο δωρητήριο έγγραφο του προς τή βενετική Πολιτεία: «Αφήνω τα χειρόγραφά μου στήν Βενετία δχι τόσο γιά νά εφοδιάσω τούς λογίους τής Δύσεως μέ γνώσεις τής άρχαίας Έλληνικής Φιλολογίας, άλλά γιά νά βοηθήσω τούς υπόδουλους συμπατριώτες μου, πού δέν έχασαν μόνο τον τόπο τους, άλλά κινδυνεύουν νά γίνουν βάρβαροι καί σκλάβοι» . ι Ώς τον θάνατο του (πού τον βρήκε στή Ραβέννα στις 18 Νοεμβρίου 1472), ό Βησσαρίων θά εϊναι ό μεγάλος προστάτης τών Ελλήνων λογίων τής Διασποράς καί γιά τον σκοπό αύτό θά διαθέσει δλα τά προσωπικά του εισοδήματα. Ό Θεόδωρος Γαζής (ci. 1400-1475), άπό τή Θεσσαλονίκη, συγγραφέας «Έλληνικής Γραμματικής» [σέ τέσσερα βιβλία (Theodori Introducîivae grammatices libri quatuor)], πού έκδόθηκε γιά πρώτη φορά στή Βενετία άπό τον Άλδο Μανούτιο στις 25 Δεκ. 1495 3 .

1. Βλ. τό έκλαϊκευτικό έργο του Άχ. Ά. Κύρου, Βησσαρίων ό "Ελλην, τόμοι 2, Αθήναι 1947 , δπου καί ή παλαιότερη βιβλιογραφία. 2. Βλ. Κ. I. Γιαννακόπουλου, «Οί "Ελληνες τής διασποράς καί ή άνάπτυξη τής έθνικής συνειδήσεως», Τό Βήμα, 22 Αύγ. 1971, σ. 4. 3. Βλ. Emile Legrand, BHt 15ος καί 16ος αι., τόμ. 1, Παρίσι 1885, σσ. 41-42, άριθ.

Ό Κωνσταντίνος Λάσκαρις (1434-1501), άπό τήν Κωνσταντινούπολη, είναι ενας άπό τούς διαπρεπέστερους 'Έλληνες λογίους τής Δύσης. Διακρίθηκε ώς διδάσκαλος τών έλληνικών γραμμάτων σέ πολλές ιταλικές πόλεις (Μιλάνο, Νεάπολη, Μεσσήνη). Στό Πανεπιστήμιο τής Μεσσήνης δίδαξε έλληνική φιλολογία και πολλοί έπιφανεΐς Ιταλοί ούμανιστές έμαθαν κοντά του τά έλληνικά (Pietro Bembo, Angelo Gabrielli, κ.ά.π.). Ή έλληνική γραμματική του είναι τό πρώτο τυπωμένο στή Δύση έλληνικό βιβλίο (30 Ίαν. 1476)1. Ό Μάρκος Μουσουρος (ci. 1470-1517), άπό τό Ρέθυμνο τής Κρήτης, ύπήρξε σπουδαίος έλληνιστής και συνεργάτης του Άλδου στήν έκδοση πολλών έλληνικών βιβλίων. Στον Κρητικό αύτόν λόγιο οφείλεται ή πρώτη έκδοση (editio princeps) τών «Απάντων» του Πλάτωνος (Βενετία, 1513). Στήν έκδοση αύτή ό Μουσουρος προτάσσει τήν περίφημη Ï2&J εις Πλάτωνα (γραμμένην σέ άρχαία έλληνική γλώσσα)2, κείμενο ένδεικτικό τών αισθημάτων πού έτρεφε γιά τόν άρχαιο φιλόσοφο. Ό Μουσουρος δίδαξε έλληνική φιλολογία στό Πανεπιστήμιο τής Πάδοβας και στή Βενετία. Στά 1516 ό προστάτης τών έλληνικών γραμμάτων πάπας Λέων ό Γ (1513-1521), πού άνήκε στή μεγάλη φλωρεντινή οικογένεια τών Μεδίκων, κάλεσε άπό τή Βενετία τόν Μουσουρο, πού έφερε τότε τόν τίτλο του «έπισκόπου Ιεράπετρας», γιά νά τόν χειροτονήσει άρχιεπίσκοπο Μονεμβασίας. Στή Ρώμη ό Μουσουρος βοήθησε τόν Ιανό Λάσκαρι (βλ. παρακάτω) νά οργανώσει τό Έλληνικό Γυμνάσιο, πού λειτούργησε άπό τό 1514 ώς τό 1521 (έκλεισε δηλαδή μετά τόν θάνατο του πάπα Λέοντος Γ). Άλλος σπουδαίος λόγιος τής Διασπορας ήταν ό Κωνσταντινουπολίτης Ιανός Λάσκαρις-Ίωάννης Λάσκαρις Ρυνδακηνός (1445-1535), πού προερχόταν άπό τήν αύτοκρατορική οικογένεια τών Λασκάρεων τής Νικαίας. Ό Ιανός, δπως και πολλοί άλλοι 'Έλληνες, κατέφυγε στήν Ιταλία (Ρώμη). Έκεΐ ό Βησσαρίων τόν άνέλαβε υπό τήν προστασία του. Άργότερα θά πάει στή Φλωρεντία, δπου θά γίνει έγκάρδια δεκτός άπό τόν Λαυρέντιο τών Μεδίκων (Lorenzo dei Medici). Ή ίδρυση άπό τόν τελευταίο τής Λαυρεντιανής Βιβλιοθήκης (Biblioteca Laurenziana) στή Φλωρεντία οφείλεται στις συστάσεις του Λάσκαρι. Στή βιβλιοθήκη αύτή ό Ιανός διορίστηκε βιβλιοφύλακας και γιά τόν έμπλουτισμό της πραγματοποίησε δύο ταξίδια στήν Ανατολή (τό 1490 και τό 1491) γιά τή συγκέντρωση έλληνικών χειρογράφων. Τόν έπόμενο χρόνο (1492) ό Λάσκαρις διορίστηκε καθηγητής τών έλληνικών γραμμάτων στό Πανεπιστήμιο τής Φλωρεντίας, ώς διάδοχος του Δημητρίου Χαλκοκονδύλη (14231. Βλ. É. Legrand, ο.π., σσ. 1-5, άριθ. 1 (Επιτομή τών οκτώ του λόγου μερών...). 2. Βλ. Γρηγ. Μ. Σηφάκη, «Μάρκου Μουσούρου του Κρητός ποίημα εις τόν Πλάτωνα», Κρητικά Χρονικά, 8 ( 1 9 5 4 ) 366-388.

1511). 'Όταν, δύο χρόνια άργότερα (τον Σεπτέμβριο του 1494), ό Κάρολος Η' τής Γαλλίας περάσει τις Άλπεις γιά να διεκδικήσει τά δικαιώματά του στο Βασίλειο τής Νεαπόλεως, πού σκόπευε νά τό χρησιμοποιήσει ώς ορμητήριο γιά μία σταυροφορία έναντίον τών Τούρκων, ό Λάσκαρις θά συναντήσει τον Γάλλο βασιλιά και τελικά θά τον άκολουθήσει στή Γαλλία. «Του μίλησα —άφηγεΐται ό Λάσκαρις— και του προέβαλα αύτό πού ήταν γιά τό κοινό καλό τής χριστιανοσύνης. Τον βρήκα εύνοϊκά διατεθειμένο (...). Αύτός ήταν ό λόγος πού τον άκολούθησα στή Γαλλία»1. Στά 1504, ό Λάσκαρις διορίζεται πρεσβευτής τής Γαλλίας στή Βενετία, δπου, δπως είδαμε, υπήρχε ή πιο σημαντική έλληνική παροικία, καί τό 1509 ξαναγυρίζει στή Γαλλία. "Οταν τό 1513 άνήλθε στόν παπικό θρόνο ό μαθητής του Ιωάννης τών Μεδίκων, ό γνωστός πάπας Λέων ό Γ, ό Λάσκαρις έσπευσε στή Ρώμη γιά τή διοργάνωση του Ελληνικού Γυμνασίου. 'Ώς τό τέλος τής ζωής του ό Λάσκαρις άφιερώθηκε στήν ιδέα τής σταυροφορίας έναντίον τών Τούρκων, ένώ ή φιλολογική επιστήμη του οφείλει πολλές έκδόσεις καί μεταφράσεις άρχαίων Ελλήνων συγγραφέων καί τήν έκδοση μιας συλλογής έλληνικών Επιγραμμάτων2. Στήν πλειάδα τών Ελλήνων λογίων τής Διασπορας άνήκει καί ό Κερκυραίος μαθητής του Ίανου Λάσκαρι στο Έλληνικό Γυμνάσιο τής Ρώμης Νικόλαος Σοφιανός, γιά τον όποιο έγινε έκτενής λόγος στο Γ' Κεφάλαιο. Τέλος πρέπει νά μνημονευθούν έδώ καί τά ονόματα τών: Γεωργίου Τραπεζουντίου (1395-1472) 3 , Άνδρονίκου Καλλίστου (1400-1486), Ιωάννου Αργυροπούλου (1393/4-1487), πού χρημάτισε έπί 14 ολόκληρα χρόνια (14571471) καθηγητής τών έλληνικών γραμμάτων στο Πανεπιστήμιο τής Φλωρεντίας, Μιχαήλ Αποστόλη (ci. 1422-1480), Δημητρίου Χαλκοκονδύλη (14231511), Αριστοβούλου (έπειτα Αρσενίου Μονεμβασίας) Αποστόλη (1468/91535), Ζαχαρία Καλλιέργη (ci. 1473 - λίγο μετά τό 1524), Δημητρίου Δούκα (ci. 1480-1527;), Δημητρίου Μόσχου (15ος αι.), Αντωνίου του Έπάρχου 1. Βλ. τό ένδιαφέρον άρθρο (= κείμενο διάλεξης) του Francis R. Walton, « Ό Ιανός Λάσκαρις καί ή έλπίδα τής Σταυροφορίας», Το Βήμα, 21 Ίαν. 1973, σ. 4. 2. Βλ. É. Legrand, ο.π, σσ. 195-199, άριθ. 78. Νεώτερη ολοκληρωμένη έκδοση τών έλληνικών έπιγραμμάτων του Λάσκαρι: Giano Laskaris, Epigrammi greci. A cura di Anna Meschini. Padova 1976 [Università di Padova, Studi bizantini e neogreci diretti da Filippo Maria Pontani, 9]. 3. Βλ. γι* αυτόν: George of Trebizond. A Biography and a Study ofhis Rhetoric and Logic. By John Monfasani. E. J. Brill, Leiden 1976 [Columbia Studies in the Classical Tradition, vol. I]. Καί νεώτερη συλλογή κειμένων: Collectanea Trapezuntiana. Texts, Documents, and Bibliographies of George of Trebizond. Edited by John Monfasani. Binghampton, New York, 1984 [Médiéval and Renaissance. Texts and Studies, vol. 25].

(1491-1571), Ματθαίου Δεβαρή (ci. 1505-1581), του Κρητικού Φραγκίσκου Πόρτου (1511-1581), κ.ά.πλ θρήνοι για τήν "Αλωση της Πόλης - Χρησμοί

"Οπως ήταν φυσικό, τό γεγονός τής Αλώσεως προκάλεσε έντονον κραδασμό τής λαϊκής ψυχής. Ή συγκίνηση αυτή άποτυπώνεται σε ορισμένα δημοτικά ή λόγια κείμενα, πού έκφράζουν τήν οδύνη άλλά και τις έλπίδες του Ελληνισμού γιά τή μελλοντική έθνική του άποκατάσταση. Αναφέρω έδώ ένδεικτικά τό γνωστό δημοτικό τραγούδι τής «Άγια-Σοφιας». Τά σπουδαιότερα άπό τά κείμενα τής κατηγορίας αύτής εϊναι τά έξής2: "Αλωσις Κωνσταντινουπόλεως. Στιχούργημα άπό 1045 δεκαπεντασύλλαβους (άλλοτε ομοιοκατάληκτους καί άλλοτε άνομοιοκατάληκτους) στίχους. Τό ποίημα γράφτηκε άπό τόν Εμμανουήλ Λιμενίτη3 μετά τήν άλωση τής Πόλης. Τό κείμενο του θρήνου αύτου παραδίδεται άπό τόν κώδικα Paris. Gr. 2909 (του 15ου αιώνα), φφ. 41Γ-68Γ. Νεώτερη έκδοση: É. Legrand, BGV, I, σσ. 169-202. Άναχάλημα της Κωνσταντινόπολης. Ανώνυμο στιχούργημα άπό 118 δεκαπεντασύλλαβους άνομοιοκατάληκτους στίχους, πού πρέπει νά γράφτηκε άμέσως μετά τήν Άλωση. Τό ποίημα διασώζει ένας μονάχα κώδικας (ό Paris. Gr. 2873, φφ. 187Γ-191Γ), άπό τόν όποιο τό έξέδωσε πρώτα ό É. Legrand (Les Oracles de Léon le Sage, La Bataille de Varna, La Prise de Constantinople. 1. Γιά τούς "Ελληνες λογίους τών παραπάνω σελίδων βλ. γενικότερα τό βιβλίο του Κ. I. Γιαννακόπουλου, "Ελληνες λόγιοι είς την Βενετίας δπου καί ή παλαιότερη βιβλιογραφία. 2. Ή κυριότερη βιβλιογραφία γιά τούς θρήνους: Κ. Κρουμβάχερ, Ιστορία, Γ', σσ. 11Ü 5 . — Σπυρ. Π. Λάμπρου, «Μονωδίαι καί Θρήνοι έπί τή άλώσει τής Κωνσταντινουπόλεως», Νέος Έλληνομνήμων, 5 (1908) 190-269. — Ηλία Π. Βουτιερίδη, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, τόμ. Β', έν Αθήναις 1927, σσ. 198-217. — Γ. Θ. Ζώρα, Βυζαντινή ποίησις, σσ. 36-43 (τής Εισαγωγής) καί 1 7 7 - 2 2 2 (άναδημοσίευση τών κειμένων απο παλαιότερες έκδόσεις). — Γ. Θ. Ζώρα, Περί την αλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως, Αθήναι 1959 (Σπουδαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, [άριθ. 25]), σσ. 2 6 7 - 2 8 3 (δπου άναδημοσιεύεται μέρος τής Εισαγωγής του προηγούμενου μέ προσθήκες). — Gyula Moravcsik. Byzantinoturcica, I Die byzantinischen Quellen der Geschichte der Türkvölker, Berlin 2 1958, σσ. 548-550. — Erwin Fenster, Laudes Constantinopolitanae, München 1968 [Institut für Byzantinistik und Neugriechische Philologie der Universität, Miscellanea Byzantina Monacensia, Heft 9], ιδίως σσ. 289-315. — La caduta di Costantinopoli. [Vol. 2] Ueco neVmondo. Testi a cura di Agostino Pertusi, Fondazione Lorenzo Valla, Arnoldo Mondadori Editore, [Milano 1976], σσ. 3 6 4 - 4 0 3 καί 484-490. 3. "Οπως άπέδειξε μέ πειστικά έπιχειρήματα ό G. S. Henrich («Sprachlich-philologisches zu M. Limenites; seine Autorschaft der Halosis», δ.π., ιδίως 325-329).

Poèmes en grec vulgaire publiés pour la première fois d'après les manuscrits de la Bibliothèque Nationale par—. Paris 1875 [Collection de Monuments pour servir à l'étude de la langue néo-hellénique, Nouvelle Série, N° 5, Athènes 1875], σσ. 85-100). Νεώτερη κριτική έκδοση του κειμένου έκαμε ό Εμμανουήλ Κριαρας (Άναχάλημα της Κωνσταντινόπολης. Τό κείμενο μέ εισαγωγή, σχόλια καί γλωσσάριο. Β' έκδοση συμπληρωμένη. Θεσσαλονίκη 1965* ή πρώτη έκδοση: 1956). Τό Άναχάλημα (= θρήνος· άπό τό αναχαλιέμαι = θρηνώ) δέν εϊναι κρητικό κείμενο, δπως πίστευαν παλαιότερα πολλοί μελετητές του, άλλά γράφτηκε στήν Κύπρο, δπως άπέδειξε ό έκδοτης του Ε. Κριαρας, στηριγμένος στήν έξέταση τών γλωσσικών στοιχείων του κειμένου. Ή άξία του έργου δέν έγκειται μόνο στό γεγονός δτι τό Άναχάλημα εϊναι ένα άξιόλογο μνημείο τής νεοελληνικής γλώσσας, άλλά καί στό δτι τό κείμενο αυτό εϊναι ένα σημαντικό ποιητικό δημιούργημα. Θρήνος τήςβω'νσταντινουπόλεως. Ανώνυμο έπίσης στιχούργημα άπό 128 δεκαπεντασύλλαβους άνομοιοκατάληκτους στίχους. Παραδίδεται άπό τρία χειρόγραφα: τόν κώδικα 160 τής Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης τών Ιεροσολύμων, άπό τόν όποιο τό έξέδωσε ό Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς («Θρήνος τής Κωνσταντινουπόλεως», ΒΖ, 12, 1903, 267-272), τόν κώδικα 279 του Αρχαιολογικού Μουσείου του Βουκουρεστίου, άπό τόν όποιο τό έξέδωσε ό Δ. Ρούσσος (έφημ. Πατρίς Βουκουρεστίου, έτος Γ , άριθ. φύλλου 3620, 29 Μαίου 1903)1, καί τόν Αθηναϊκό κώδικα 3113 (φφ. 262 Γ -263 ν ). Άπό τόν τελευταίο κώδικα έξέδωσε τό κείμενο του θρήνου ό Γ. Θ. Ζώρας («Αγνωστος παραλλαγή του "Θρήνου" τής Κωνσταντινουπόλεως (κατά τόν Αθηναϊκό κώδικα 3113)», Παρνασσός, 1 (1959) 329-342* καί αυτοτελώς: Αθήναι 1959 (Σπουδαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, [άριθ. 24]), δπου, σέ Παράρτημα, σσ. 19-25, άναδημοσιεύεται τό κείμενο του χειρογράφου του Βουκουρεστίου, κατά τήν έκδοση Ρούσσου. Ή έκδοση Ζώρα, μέ τό Παράρτημα, καί στον συγκεντρωτικό τόμο: Γ. Θ. Ζώρα, Περί τήν αλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως, σσ. 233-253). Θρήνος τών τεσσάρων Πατριαρχείων. Ό θρήνος αυτός (102 δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι) εϊναι γραμμένος σέ διαλογική μορφή. Τό πατριαρχείο τής Κωνσταντινουπόλεως θρηνολογεϊ στά άλλα τρία ορθόδοξα πατριαρχεϊα τής Ανατολής τή δυστυχία που τό βρήκε, ένώ αυτά του θυμίζουν τήν έπίσης θλιβερή κατάσταση στήν οποία βρέθηκαν κάτω άπό τόν ζυγό τών άπιστων κατακτητών. Τό κείμενο του θρήνου αύτου περιέχεται στους κώδικες: 1. Οί κώδικες Ιεροσολύμων καί Βουκουρεστίου διασώζουν τήν παραλλαγή του Θρήνου της Κωνσταντινουπόλεως πού κατέγραψε ό μητροπολίτης Γάζης Παΐσιος Λιγαρίδης.

Bodleianus Mise. 302, φφ. 10Γ-13Γ, και Marcianus cl. VII, η° 43, φφ. 129Γ137Γ, καί έκδόθηκε άπό τόν Karl Krumbacher {Ein dialogischer Threnos auf den Fall von Konstantinopel Von —. München 1901 [Separat-Abdruck aus den Sitzungsberichten der philos.-philol. und der histor. Klasse der Kgl. Bayer. Akademie der Wissenschaften 1901, Heft III, σσ. 329-362]) 1 . Ματθαίου μητροπολίτου Μυρέων: Θρήνος καί κλαυθμός περί της Κωνσταντινουπόλεως. Πρόκειται γιά άπόσπασμα (στίχοι 2305-2764) του έκτενους ιστορικού στιχουργήματος του 17ου αιώνα (2860 πολιτικοί στίχοι): Ετέρα ιστορία τών κατά τήν Ούγγροβλαχίαν τελεσθέντων... ποιηθεΐσα παρά του εν άρχιερευσι πανιερωτάτου μητροπολίτου Μυρέων κυρου Ματθαίου... Όλόκληρο τό εργο γράφτηκε τό 1618 καί τυπώθηκε γιά πρώτη φορά στή Βενετία τό 1638 2 . Νεώτερη έκδοση: É. Legrand, BGV, II, Paris 1881, σσ. 231-333 3 . Παπα Συναδηνου του Σερραίου: Θρήνος. Ό άκριβέστερος τίτλος του ποιήματος εϊναι: Περί τό γένος τών *Ρωμαίων τό πώς έγκατασταθήκαμεν καί πώς έχάσαμεν τήν Πόλιν καί δλα τά άγαθά. Τό στιχούργημα αύτό άριθμει 160 δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους καί άποτελεΐ μίμηση του θρήνου του Ματθαίου Μυρέων4. Εκδόσεις: Σπυρ. Λάμπρου, «Ανέκδοτος θρήνος έπί τή άλώσει τής Κωνσταντινουπόλεως», Εστία, 22 (1886) 821-825, Του ίδιου, «Μονωδίαι καί Θρήνοι έπί τή άλώσει τής Κωνσταντινουπόλεως», δ.π., σσ. 250-256 —άπό τόν αύτόγραφο κώδικα υπ' άριθ. 153 (17ος αι.), φφ. 8Γ14Γ, τής μονής Κουτλουμουσίου του Άγιου Όρους— και Πέτρου Πέννα, « Ό Θρήνος έπί τή άλώσει τής Κωνσταντινουπόλεως του Σερραίου ιερέως Συναδινου», Σερραϊκά Χρονικά, τευχ. Α', Αθήναι 1938, σσ. 73-80. Νέα συνολική έκδοση καί του Θρήνου άλλά καί του Χρονικού τών Σερρών, μέ πλουσιότατο σχολιασμό: Paolo Odorico, avec la collaboration de S. Asdrachas, T.

1. Μέ τόν Θρήνο τών τεσσάρων Πατριαρχείων άσχολήθηκε ό S. Peter Cowe («Lament of the Four Patriarchates: Theme and Variation», Byzantinoslavica, 52 ( 1 9 9 1 ) 80-88). 2. Βλ. Κομνηνής Δ. Πηδώ νια, « Ή πρώτη έκδοση τών ιστορικών ποιημάτων του Σταυρινου καί του Ματθαίου Μυρέων», ΕΕΦΣΠΘ, Περ. Β', τευχ. Τμήματος Φιλολογίας, τόμ. 7 (1998), σσ. 199-226 + πίνακες 1-10 (άνατύπου). 3. Γιά τόν Ματθαίο Μυρέων καί τόν Θρήνο του βλ. Δ. Ρούσσου, «Θρήνος περί τής Κωνσταντινουπόλεως Ματθαίου Μυρέων», Νέος Έλληνομνήμων, 6 (1909) 495-499, καί D. Russo, Studii istorice greco-române. Opere postume. Tomul I, Βουκουρέστι 1939, σσ. 159-179. Επίσης, μέ λεπτομερή άνιχνευση τής βυζαντινής κληρονομιάς: Alfred Vincent, «Byzantium regained? The History, Advice and Lament by Matthew of Myra», Θησαυρίσματα, 28 ( 1 9 9 8 ) 275-347. 4. Βλ. τό μελέτημα του Δ. Ρούσσου, «Παπα Συναδηνός καί Ματθαίος ό Μυρέων», NE, 24 (1938) 1229-1232.

Karanastassis, Κ. Kostis, S. Petmezas, Conseils et mémoires de Synadinos prêtre de Serres en Macedoine (XVIIe siècle), Paris 1996. Άλλωστε, άν στά χρόνια πρίν άπό τήν Άλωση μιά σειρά άπό χρησμολογικά κείμενα προφήτευε άπαισιόδοξα τήν καταστροφή, μετά άπό αυτήν οί χρησμοί που έμφανιζονται άντανακλουν τήν πεποίθηση του Γένους γιά τον σύντομο τερματισμό τής τουρκικής κυριαρχίας, πού θά πραγματοποιηθεί μέ τήν έπέμβαση θειων καί μυστικών δυνάμεων1. Ή δημιουργική λογοτεχνία του φραγκοκρατούμενου έλληνισμου (Ρόδος, Επτάνησος, Κύπρος, Πελοπόννησος, Κρήτη)

Δημιουργική δμως λογοτεχνία στις λεγόμενες χώρες τής Διασπορας καί στις τουρκοκρατούμενες έλληνικές περιοχές δέν υπάρχει. Τό άντίθετο συμβαίνει στις φραγκοκρατούμενες έλληνικές περιοχές πού τελούσαν κάτω άπό τήν πνευματική έπίδραση τών χωρών τής δμτικής Εύρώπης. "Ετσι στή Ρόδο έχουμε πολύ νωρίς (μέσα του 15ου αιώνα) τή γνωστή συλλογή έρωτικών ποιημάτων πού φέρει τον τίτλο Καταλόγια. Στίχοι περι έρωτος και άγάπης, πού παραδίδεται άπό τό χειρόγραφο Additional n° 8241 (του 15ου αιώνα, φφ. 165 Γ -202 ν ) του Βρετανικού Μουσείου του Λονδίνου2 καί έκδόθηκε γιά πρώτη φορά άπό τον Wilhelm Wagner ( Άλφάβητος τής αγάπης. Das ABC der Liebe. Eine Sammlung rhodischer Liebeslieder, zum ersten Male herausgegeben, metrisch übersetzt und mit einem Wörterbuche versehen, von —. Leipzig 1879) 3 . Ή ιδια συλλογή (714 δεκαπεντασύλλαβοι άνομοιοκατάληκτοι στίχοι) εϊναι γνωστή καί μέ άλλους τίτλους καί ιδίως μέ τον τίτλο Έρωτοπαίγνια, τον όποιο έδωσαν στά λυρικά αύτά ποιήματα οί έκδοτες τους Hesseling καί Pernot. Ό γνωστός κώδικας τής Βιέννης Vindob. Theol. Gr. 244 (του 16ου αιώνα) διασώζει καί μιάν άλλη συλλογή άπό παρόμοια έρωτικά ποιήματα, πού έκδόθηκε γιά πρώτη φορά άπό τον Ε. Legrand (Recueil de

1. Γιά τούς χρησμούς γενικά βλ. τό άρθρο του Κ. θ. Δημαρα, «Οι χρησμοί στήν νέα μας ιστορία. Έράνισμα», Εκλογή, 3 ( 1 9 4 7 ) 196-203. 2. Ή λέξη καταλόγι σημαίνει: δημοτικό (έρωτικό) τραγούδι. 3. Νεώτερη κριτική έκδοση έγινε άπό τούς D. C. Hesseling καί Η. Pernot: Έρωτοπαιγνια (Chansons d'amour). Publiées d'après un manuscrit du XVe siècle avec une traduction, une étude critique sur les Έκατόλογα (Chanson des cent mots), des observations grammaticales et un index par —. Paris-Athènes 1 9 1 3 (= Bibliothèque grecque vulgaire, tome X).

chansons populaires grecques, σσ. 10-71)1. Τέλος, σέ ορισμένα φύλλα (118Γ121Γ καί 124 ν ) του νεαπολιτικου χειρογράφου III. Β. 27 (του 16ου αιώνα) περιέχονται έξι ποιήματα (τέσσερα σέ οκτασύλλαβους καί δύο σέ δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους) άνάλογα μέ έκεΐνα τών δύο παραπάνω χειρογράφων (Λονδίνου καί Βιέννης)2. Έπίσης, ό Εμμανουήλ Λιμενίτης μας έδωσε ένα έμμετρο χρονικό σέ 644 δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους (οί 17 πρώτοι εϊναι άνομοιοκατάληκτοι) γιά τό θανατικό (τήν πανώλη) που έπεσε στή Ρόδο στά 14981499 3 . Τό κείμενο αυτό εξέδωσαν ό G. Wagner (Carmina, σσ. 32-52) καί ό É. Legrand, (BGV, I, σσ. 203-225) άπό τόν κώδικα Paris. Gr. 2909, φφ. 69Γ-90ν. Άπό τά Επτάνησα (Κέρκυρα) κατάγεται ό Ιάκωβος Τριβώλης (ci. 14901547), πού, δπως είδαμε στό Γ' Κεφάλαιο, έγραψε σέ δημοτική γλώσσα καί τύπωσε στή Βενετία (τό 1528), δπου ζούσε, τό ιστορικό στιχούργημα Ιστορία του Ταγιαπιέρα. Στό έργο αυτό, πού άποτελεΐται άπό 313 τροχαϊκούς —ορισμένοι εϊναι ιαμβικοί— οκτασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους, ό ποιητής υμνεί τά κατορθώματα του ομώνυμου Βενετού πλοιάρχου. Στή Βενετία τυπώθηκε (1543) καί τό έρωτικό ποίημα του Τριβώλη Ιστορία του ρε της Σκότζιας με τήν ρήγισσα της Έγγλιτέρρας, πού εϊναι έπίσης γραμμένο στή δημοτική γλώσσα άλλα σέ ιαμβικούς (376) δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους. Τό στιχούργημα αυτό εϊναι έμμετρη διασκευή διηγήματος άπό τό Decamerone του Boccaccio (1313-1375) 4 . Άπό τήν Επτάνησο (Ζάκυνθο) κατάγεται καί ό Μάρκος Δεφαράνας 1. Νεώτερη έκδοση τής ΐδιας συλλογής έδωσε ό Hubert Pernot: Chansons populaires grecques des XVe et XVIe siècles publiées et traduites par —. Paris 1 9 3 1 [Collection de l'Institut néo-hellénique de l'Université de Paris, Fasc.8]. 2. Βλ. Γ. Θ. Ζώρα, Δημώδη ποιήματα αγνώστου συγγραφέως (κατά τόν κώδικα III. Β. 27 της Βιβλιοθήκης της Νεαπόλεως), Αθήναι 1955 (Σπουδαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, [άριθ. 9]). 3. Μέ ορθά έπιχειρήματα ό Arnold Fr. van Gemert προτείνει «νά διαγραφεί ό Εμμανουήλ Γεωργηλας ώς ποιητής του Θανατικού της Ρόδου [καί τής Ιστορικής έξηγήσεως περι Βελισαρίου: βλ. παραπάνω] καί νά άντικαταστήσουμε τό λανθασμένο αύτό όνομα μέ τό σωστό Εμμανουήλ (ό έπιλεγόμενος Γεωργηλας) Λιμενίτης» («Εμμανουήλ Λιμενιτης καί οχι Εμμανουήλ Γεωργηλας», Άντίχαρη, σ. 112). Γιά ορισμένα προβλήματα του έργου του Λιμενίτη βλ. τήν πρόσφατη έργασία του G. S. Henrich (ο.π., 319-329). 4. Τά δύο ποιήματα του Τριβώλη έκδόθηκαν άπό τόν Ε. Legrand (Collection de monuments pour servir à Γ étude de la langue néo-hellénique. N° 13, Athènes 1871, καί N° 3, Athènes 1869, άντίστοιχα) καί σέ νεώτερη έκδοση άπό τόν Johannes Irmscher: Ιακώβου Τριβώλη, Ποιήματα. Herausgegeben, übersetzt und erklärt von —. Akademie-Verlag,

(1503-1575 ci.)1, στον όποιο άνήκουν έπίσης δύο ποιήματα: οί Λόγοι διδακτικοί του πατρός προς τόν υιό ν καί ή Ιστορία της Σωσάννης2. Τά ποιήματα αύτά έχουν γραφεί σέ δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους (788 καί 376, άντιστοιχα) και χαρακτηρίζονται γιά τό έντονο χριστιανικό χρώμα τους. Εκδόθηκαν γιά πρώτη φορά στή Βενετία τό 1543 καί τό 1569 3 , άντιστοιχα. Άπό τή Ζάκυνθο, πιθανότατα, προέρχεται καί τό άχρονολόγητο σύντομο στιχούργημα (198 δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι) Περί γέροντος νά μην πάρη κορίτσι\ Σέ μιά ν άλλη φραγκοκρατούμενη περιοχή, στήν Κύπρο, άνάμεσα στά χρόνια 1546-1570, δηλαδή πριν άπό τήν άλωση τής μεγαλονήσου άπό τούς Τούρκους (1571), έχουμε μιά σειρά άπό έρωτικά ποιήματα, γνωστά μέ τόν γενικότερο τίτλο Κυπριακά έρωτικά ποιήματα. Τά ποιήματα αύτά (156 συνολικά) Berlin 1956 [Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin. Institut für griechischrömische Altertumskunde. Berliner byzantinistische Arbeiten, Band 1]. Γιά τόν Τριβώλη βλ. καί τή μελέτη τής Κατερίνας Ζαρίνη, « Ό Κερκυραίος στιχουργός Ιάκωβος Τριβώλης. (Στοιχεία άπό τό Ιστορικό Άρχεϊο Κερκύρας, 1515-1546)», Έώα και Έσπέρια, 1 ( 1 9 9 3 ) 145-189. 1. Πλήθος άπό νέα βιογραφικά καί έργογραφικά στοιχεία γιά τόν Δεφαράνα μας προσφέρει ή έργασία του Στέφανου Κακλαμάνη, «Μάρκος Δεφαράνας (1503-1575;), Ζακύνθιος στιχουργός του 16ου αιώνα», Θησαυρίσματα, 21 (1991) 210-315. Ό Κακλαμάνης άντλησε πλούσιο άρχειακό υλικό γιά τους Τριβώλη - Δεφαράνα - Βεντράμο άπό τό Archivio di Stato di Venezia, άπό τό όποιο ώς τώρα τυπώθηκε μόνο τό τμήμα αυτό γιά τόν Δεφαράνα. 2. Τά δύο ποιήματα του Δεφαράνα έκδόθηκαν, άντιστοιχα, άπό τή Sitsa Karaiskakis, «Das Lehrgedicht Λόγοι διδακτικοί του πατρός προς τόν υίόν von Markos Depharanas 1543», Λαογραφία, 11 ( 1 9 3 4 / 1 9 3 7 ) , 1-66. Ανατύπωση άπό τήν πρώτη έκδοση: Βενετία, 1543. (Γιά τήν έκδοση αυτή βλ. τή βιβλιοκρισία του Δημ. Ίω. Γεωργακα, ΕΕΒΣ, 11, 1935, 507-510, καί τό μελέτημα του Μ. Κριαρα, «Παρατηρήσεις εις τούς Διδακτικούς λόγους του Μάρκου Δεφαράνα», Άθηνα, 46, 1935, 1 3 6 - 1 5 2 = Του ίδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 59-75) καί τόν É. Legrand (BGV, I, σσ. 269-280). Ό Δημήτρης Μιχαηλίδης έντόπισε «Il modello italiano délia Ιστορία τής Σωσάννης di Marco Defaranas», Italia e Grecia: Due culture a confronto, σσ. 157-167. 3. Φωτοτυπική έπανέκδοση τής έκδοσης αύτής, μέ εισαγωγή, έπιλογή βιβλιογραφίας καί γλωσσάριο του Γ. Κεχαγιόγλου, έγινε στή σειρά «Λαϊκά λογοτεχνικά έντυπα», άριθ. 1, σσ. 1 5 1 κέ. τής Εκδοτικής Έρμης EILE., [Αθήνα 1982]. 4. Τό κείμενο παραδίδεται άπό τόν κώδικα Vindob. Theol. Gr. 244 (φφ. 129 ν -130 ν ) καί έκδόθηκε άπό τόν G. Wagner (Carmina, σσ. 106-111). Γιά τήν έκδοση αύτή βλ. Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, «Παρατηρήσεις εις μεσαιωνικά κείμενα», ΕΕΦΣΠΑ, 13 ( 1 9 6 2 - 1 9 6 3 ) 364-366. Βλ. καί τή μελέτη του Γιώργου Δανέζη, «Senex amans: Τό δημώδες ποίημα γιά τόν γέρο καί τό κορίτσι (Περί γέροντος)», «Neograeca Medii Aevi IV», 427-454.

πού παραδίδονται άπό τό Μαρκιανό χειρόγραφο του 16ου αιώνα App. Gr., classe IX, η° 32 (collocazione 1287), φφ. SMJCT1, γράφτηκαν άπό άγνωστο ποιητή του 16ου αιώνα (στή δημοτική κυπριακή διάλεκτο2 και σέ μέτρα πού

1. Κριτική έκδοση τών Κυπριακών ερωτικών ποιημάτων έγινε άπό τήν Thémis Siapkaras-Pitsillidès τό 1 9 5 2 (καί νεώτερη, άπό τήν ίδια: Le Pétrarquisme en Chypre. Poèmes d'amour en dialecte chypriote d'après un manuscrit du XVIe siècle. Texte établi et traduit avec le concours de Hubert Pernot. Deuxième édition. Société d'édition Les Belles Lettres - Paris, Athènes 1 9 7 5 [Collection Connaissance de la Grèce, dirigée par Octave Merlier]). Ή ιδια πάλι έκδότρια έτοίμασε γιά τό έλληνικό κοινό καί τήν έκδοση: Θέμ. Σιαπκαρα-Πιτσιλλίδου, Ό Πετραρχισμός στην Κύπρο. Ρίμες άγάπης άπό χειρόγραφο του 16ου αιώνα μέ μεταφορά στην κοινή μας γλώσσα. Αθήνα 1976. Μερική έκδοση τών ίδιων ποιημάτων είχε γίνει παλαιότερα άπό τον É. Legrand (BGV, II, σσ. 58-93). Ιταλικά πρότυπα ποιημάτων του κυπριακου canzoniere έπισήμανε και ό Vincenzo Pecoraro («Primi appunti sul canzoniere petrarchista di Cipro», Miscellanea Neogreca, 97-127), ένώ ό Σωτήριος Α. Γεωργιάδης ( « Ό άνώνυμος ποιητής του χειρογράφου τής Μαρκιανής Βιβλιοθήκης τής Βενετίας», Έπετηρις του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, 19, 1992, 531-546) υποστηρίζει δτι ποιητής του canzoniere είναι ό Etienne de Lusignan, ό συγγραφέας τής Chorograffia· στόν ίδιο τόμο τής Έπετηρίδος, σσ. 5 1 5 - 5 3 0 (= Ντέϊβιντ Χόλτον, Μελέτες γιά τον «Έρωτόκριτο» και άλλα νεοελληνικά κείμενα, Εκδόσεις Καστανιώτη, [Αθήνα 2000], σσ. 209-236), ό David Holton συγκρίνει τά κοινά σημεία τής πνευματικής παραγωγής Κρήτης καί Κύπρου: «Cyprus and the Cretan Renaissance: a preliminary study of some cultural connections». Εξάλλου, ή "Ελση Μαθιοπούλου-Τορναρίτου έδωσε έως τώρα δύο προκαταρκτικά μελετήματα έν όψει τής νέας έκδοσης πού έτοιμάζει: «Lyrik der Spätrenaissance auf Zypern. Beobachtungen und Notizen zum codex Marc. Gr. IX, 32», Folia Neohellenica, 1 ( 1 9 8 5 - 1 9 8 6 ) 62-159, καί «Προτάσεις καί παράμετροι γιά μιά νέα έκδοση του κυπριακου άναγεννησιακου Canzoniere τής Μαρκιανής», «'Αρχές τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Β', 352-390. Γιά τις Ρίμες Άγάπης βλ. καί τό μελέτημα του Κώστα Π. Κύρρη, «Αισθητική καί φιλολογική παιδεία τών "ποιητών" τών Ριμών Άγάπης. Εσωτερικές ποιοτικές διαφορές, ''λαϊκά" καί "λόγια" στοιχεία, καί ιστορικότητα», «Neograeca Medii Aevi IV», 347-367. 2. Πρέπει νά σημειωθεί έδώ δτι πριν άπό τά Κυπριακά έρωτικά ποιήματα, κατά τον 14ο αιώνα, μεταφράστηκαν άπό τή γαλλική -γλώσσα στή δημοτική διάλεκτο τής Κύπρου οι Άσσίζες (κείμενα άστικής νομοθεσίας) καί δτι στόν έπόμενο (15ο) αιώνα γράφτηκε τό Χρονικόν του Λεοντίου Μαχαίρα καί ή Χρονογραφία του Γεωργίου Βουστρωνίου (βλ. καί παραπάνω: Κεφ. Γ'). Τών τριών αυτών κειμένων βλέπε, άντίστοιχα, τις έκδόσεις τών: Κ. Ν. Σάθα, Άσίζαι του Βασιλείου τών Ιεροσολύμων και τής Κύπρου, έν Παρισίοις 1877 [καί φωτοανατύπωση: Εκδόσεις Βασιλείου Ν. Γρηγοριάδη, Αθήναι 1972] (= Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμ. 6, έν Βενετία 1877). — R. M. Dawkins, Leontios Makhairas. Récital concerning the Sweet Land of Cyprus entitled «Chronicle». Edited with a translation and notes by —. Vol. I-II, Oxford, at the Clarendon Press, 1932. — Κ. Ν. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμ. 2, Venetiis 1873, σσ. 411-543. Νέα έκδοση του Χρονικού του Μαχαίρα: Λεόντιος Μαχαίρας, Χρονικό τής Κύπρου. Παράλληλη διπλωματική έκδοση τών χειρογρά-

χρησιμοποιούσαν οί Ιταλοί ποιητές τής Αναγέννησης1) κάτω άπό τό πνεύμα καί τήν παράδοση του πετραρχισμου, δηλαδή κάτω άπό τήν έπίδραση πού ειχε άσκήσει μέ τήν ποίησή του στις χώρες τής δυτικής Εύρώπης ό μεγάλος Ιταλός λυρικός ποιητής Francesco Petrarca (1304-1374) 2 . Αξίζει νά άναφέρουμε δτι άνάμεσα στά ποιήματα αύτά βρίσκουμε τα πρώτα έλληνικά σονέτα. Κατά τήν ίδια περίπου έποχή (1520) ό Γιοϋστος Γλυκός (f 1522) γράφει στήν Κορώνη τα παραινετικό στιχούργημα Πένθος θανάτου, ζωής μάταιον και προς Θεόν επιστροφή. Αριθμεί 632 δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους καί τυπώθηκε στή Βενετία τό 1524, τό 1528, τό 1543 καί τό 1564. Τελευταία τό ποίημα έξέδωσε ό Γ. Θ. Ζώρας («Πένθος θανάτου, ζωής μάταιον και προς Θεόν επιστροφή», Αθήναι 1970 [Βιβλιοθήκη Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας, Αθήναι, άριθ. 49]) άπό τόν κώδικα Neapolit. Gr. HI. Β. 27, του 16ου β(ώνά, φφ. 1Γ-12Γ. Απηχήσεις του ποιήματος βρίσκουμε στήν Έρωφίλη, στον Έρωτοκριτο, στον Κρητικά Πόλεμο του Ανθίμου Διακρούση3, κ.ά. * *

*

φων. Εισαγωγή - Επιμέλεια: Μιχάλης Πιερής - Άγγελ Νικολάου-Κονναρή. Λευκωσία 2 0 0 3 [Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Πηγές καί Μελέτες τής Κυπριακής Ιστορίας, XLVIII]. Εξάλλου, τό παραπάνω έργο του Βουστρωνίου (ή Χρονογραφία) έπανεκδόθηκε τό 1989 άπό τήν Εκδοτική Εταιρεία «Φιλόκυπρος» (Λευκωσία), μέ έπιμέλεια καί σημειώσεις Άντρου Παυλίδη, ένώ τό 1997 κυκλοφόρησε ή πληρέστατη λαμπρή έκδοση: Τζώρτζης (Μ)πουστρους (Γεώργιος Βο(σ)τρ(υ)ηνός ή Βουστρώνιος), Διήγησις Κρονίκας Κύπρου. Κριτική έκδοση, Εισαγωγή, Σχόλια, Γλωσσάρι, Πίνακες καί Επίμετρο: Γιώργος Κεχαγιόγλου. Λευκωσία 1997 [Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Πηγές καί Μελέτες τής Κυπριακής Ιστορίας, XXVII]. 1. Βλ. σχετικά Thémis Siapkaras-Pitsillidès, Le Pétrarquisme en Chypre, σσ. 38 κ.έ., Θέμ. Σιαπκαρα-Πιτσιλλίδου, Ό Πετραρχισμός στήν Κύπρο, σσ. 4 1 κ.έ. Άπό τή νεώτερη βιβλιογραφία βλ. Lucia Marcheselli Loukas, «Ρίμες άγάπης: Modelli ritmici dell' endecasillabo cipriota», Θησαυρίσματα, 21 (1991) 316-346, Τής ίδιας, «Strutture e metrica dei sonetti petrarcheschi nelle traduzioni cipriote del XVI secolo», Testi letterari italiani tradotti in greco (dal '500ad oggi)y σσ. 73-88, καί Massimo Pen, «Ει τις τά ξένα μάχεται... Interferenze metriche italo-greche nel canzoniere petrarchista di Cipro», αυτόθι, 57-67. 2. Γιά τόν πετραρχισμό στήν 'Ελλάδα βλ. καί Κ. Μητσάκη, Ό Πετραρχισμός στην *'Ελλάδα. 'Ανθολογία ελληνικού σονέτου. Θεσσαλονίκη 1973. Γιά τά Κυπριακά έρωτικα ποιήματα βλ. ιδίως τις σσ. VIII-IX (σσ. 1-6 άνθολόγηση 10 κυπριακών ποιημάτων). 3. Βλ. Κομνηνής Δ. Πηδώνια, «Στίχοι του Πένθους θανάτου στον Κρητικό πόλεμο του Άνθιμου Διακρούση», 'Ελληνικά, 27 ( 1 9 7 4 ) 160-162.

Ή Κρήτη, δπως είναι γνωστό, έμεινε κάτω άπό τήν κατοχή τών Βενετών άπό τό 1211 ως τό 1669. Κατά τούς δύο πρώτους αιώνες τής βενετικής κυριαρχίας (ιδιαίτερα ώς τό δεύτερο ήμισυ του 14ου αιώνα) δέν παρατηρείται στή μεγαλόνησο άξιόλογη άνάπτυξη τής λογοτεχνίας. Ή λογοτεχνική παραγωγή τής περιόδου αυτής περιορίζεται σέ δ,τι διέσωσε ή προφορική παράδοση (τραγούδια άκριτικά, λυρικά, «παραλογές»)1. Σύμφωνα μέ τά πορίσματα έρευνών στό Κρατικό Αρχείο τής Βενετίας2, ό Κρητικός ποιητής Στέφανος Σαχλίκης έζησε (και έπομένως έγραψε τά ποιήματά του) κατά τό δεύτερο ήμισυ του 14ου μ.Χ. αιώνα (± 1331 - μετά τό 1391) 3 καί δχι κατά τά τέλη του 15ου, δπως πιστευόταν ώς τό 1976. Έπομένως δέν θά πρέπει νά μιλούμε πλέον γιά πλούσια λογοτεχνική παραγωγή που άρχιζει στήν Κρήτη μετά τήν άλωση τής Πόλης (1453) και διαιρείται σέ δύο μεγάλες περιόδους: 1) στήν περίοδο τής προετοιμασίας (1453-1590) καί 2) στήν περίοδο τής άκμής (1590-1669) 4 , άλλά γιά δύο πάλι περιόδους (καί μέ τις ίδιες ονομασίες) που έχουν δμως άλλη άφετηρία καί πού έκτείνονται — συνεπώς— σέ μεγαλύτερα χρονικά πλαίσια: α') δεύτερο ήμισυ του 14ου αιώνα εως 1590 και β') 1590-1669. Κατά τήν πρώτη περίοδο συνεχίζεται ή βυζαντινή παράδοση καί παρατηρείται ή έπίδραση τής δυτικής λογοτεχνίας του Μεσαίωνα5. Ή ποιητική παρα1. Βλ. M. I. Μανούσακα, Ή κρητική λογοτεχνία, σ. 7. 2. "Οπως έκτέθηκαν στό Δ' Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο (Ηράκλειο, 29 Αύγ.-3 Σεπτ. 1976), μέ τήν άνακοίνωση του Όλλανδου μελετητή Arnold Fr. van Gemert (σέ συνεργασία M. Ι. Μανούσακα): « Ό δικηγόρος του Χάντακα Στέφανος Σαχλίκης ποιητής του ΙΔ' καί όχι του ΙΕ' αιώνα» (βλ. Πεπραγμένα του Δ' Διεθνούς Κρητολογικοΰ Συνεδρίου, τόμ. 2, Αθήνα 1981, σσ. 215-231)· βλ. καί τήν έκτενέστερη μελέτη του Arnold Fr. van Gemert, « Ό Στέφανος Σαχλίκης καί ή έποχή του», Θησαυρίσματα, 17 ( 1 9 8 0 ) 36-130. Όρισμένες έπιφυλάξεις του Στ. Αλεξίου γιά τήν πρώιμη τοποθέτηση του Σαχλίκη τις άντέκρουσε ό Μ. I. Μανούσακας: « Ό Στέφανος Σαχλίκης ποιητής του 14ου αιώνα (οριστική τοποθέτηση)», Ελληνικά, 41 ( 1 9 9 0 ) 120-127, όπου καί ή σχετική βιβλιογραφία. Άπό τή μεταγενέστερη περί Σαχλίκη βιβλιογραφία βλ. καί τό μελέτημα του ίδιου, «Απηχήσεις του Στέφανου Σαχλίκη στό έργο του Λεονάρδου Ντέλλαπόρτα», Λοιβή εις μνήμην ''Ανδρέα Γ. Καλοκαιρινού, 'Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ήράκλειον 1994, σσ. 187-193. 3. Βλ. Arnold Fr. van Gemert, « Ό Στέφανος Σαχλίκης καί ή έποχή του», ο.π., σσ. 3 8 καί 55-58. 4. Βλ. M. Ι. Μανούσακα, Ή κρητική λογοτεχνία, σ. 13. 5. Βλ. M. I. Μανούσακα, δ . π σ σ . 13 καί 28 (στή σημ. 2 ή βιβλιογραφία). Γιά τήν έπίδραση της ιταλικής λογοτεχνίας στήν πρώιμη περίοδο της κρητικής λογοτεχνίας έγραψε καί ό Ν. Μ. Παναγιωτάκης («The italian Background of early cretan literature», Dumbarton Oaks Papers, 49 ( 1 9 9 5 ) 281-323. Καί σέ ιταλική μετάφραση Cristiano Luciani: «Modelli italiani nella letteratura cretese delle origini», Sincronie. Rivista semestrale di

γωγή τής περιόδου αυτής δέν είναι έξαιρετικου ένδιαφέροντος1. Ή γλωσσική μορφή τών ποιητικών κειμένων είναι άνάμεικτη άπό στοιχεία δημοτικά καί στοιχεία λόγια. Κοινό χαρακτηριστικό τών ποιημάτων τής περιόδου αυτής είναι ή ομοιοκαταληξία (γιά τήν καθιέρωση τής όποιας βλ. παρακάτω). Τά ποιήματα τής πρώτης περιόδου τής κρητικής λογοτεχνίας κατατάσσονται, σύμφωνα μέ τό περιεχόμενο τους, στις έξής κατηγορίες: α') Ποιήματα διδακτικά ή παραινετικά, βΟ Ποιήματα σατιρικά, γ') Ποιήματα έρωτικά καί δ') Ποιήματα ιστορικά2. Στήν πρώτη, βέβαια, κατηγορία άνήκουν καί τά ποιητικά έργα του Κρητικού ποιητή (άπό τόν Χάνδακα) Λεονάρδου (Λινάρδου) Ντελλαπόρτα (περί τό 1330-21 Ίουλ. 1419/12 Ίουν. 1420), πού χάνει πλέον τό προνόμιο «του πρώτου Κρητικού ποιητή», δηλαδή τέσσερα στιχουργήματα: ενα έκτενές (3166 στίχοι) σέ διαλογική μορφή («Ερωτήματα καί άποκρίσεις Ξένου και Αληθείας») καί τρία συντομότερα («Λόγος του άμαρτωλου Λεονάρδου Τελλαμπόρτα περί άνταποδόσεως καί ύπομνηστικόν τής έαυτου ψυχής», «Στίχοι θρηνητικοί τραγωδηθέντες έν τή είρκτή Λεονάρδου Τελλαμπόρτα άδόμενοι εις τόν Έπιτάφιον Θρήνο ν», καί «Λόγοι παρακλητικοί του προκριμένου Λεονάρδου Τελλαμπόρτα καί ύπομνηστικόν προς τόν δεσπότην Χριστόν καί προς τήν Θεοτόκον»), τά όποια γράφτηκαν δταν ό Ντελλαπόρτας ήταν φυλακισμένος (μετά άπό τις 24 Ίουλ. 1403 και πριν άπό τις 29 Δεκ. 1411). Και τά τέσσερα αύτά κείμενα άνακάλυψε ό M. I. Μανούσακας (τό 1953) στον υπ* άριθ. 140 κώδικα τής μονής Παντοκράτορος του Άγιου Όρους3. Ήθικοθρησκευτικου περιεχομέletterature, teatro e sistemi di pensiero, Anno II, fasc. 3 (gennaio-giugno 1998) σσ. 59107). 1. Γιά τήν πρώτη περίοδο τής κρητικής λογοτεχνίας («κατάσταση της έρευνας», «πορίσματα τής βιβλιογραφίας τών τελευταίων τριάντα χρόνων») βλ. τήν έπισκόπηση του Σ. Λαμπάκη, « Ή πρώτη περίοδος τής κρητικής λογοτεχνίας», Μαντατοφόρος, τευχ. 33 (Ιούν. 1991), σσ. 11-15. Πολύ χρήσιμη είναι ή συνθετική παρουσίαση όλης της πρώιμης κρητικής λογοτεχνίας πού έπιχειρει ό Arnold Fr. van Gemert στό άρθρο του «Literary antecedents» (βλ. τόν τόμο Literature and Society in Renaissance Crete, σσ. 49-78 (= Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη τής 'Αναγέννησης, σσ. 59-94: «Λογοτεχνικοί πρόδρομοι») καί στό νεώτερο μελέτημά του «Οί χαμένες γενιές τής Κρήτης», Ροδωνιά, Β', 599-620. 2. Βλ. M. I. Μανούσακα, δ.π., σ. 13. 3. Τά βιογραφικά του Ντελλαπόρτα, ή χειρόγραφη παράδοση, ό τόπος καί ό χρόνος συγγραφής, οι πηγές καί τα πρότυπα, ή δομή καί ή θεματική, ή γλώσσα καί τό μέτρο, ό γραμματολογικός χαρακτήρας καί ή γενική άξιολόγηση τών παραπάνω τεσσάρων ποιημάτων, άποτελουν τά περιεχόμενα έκτενους (σσ. 197) καί τεκμηριωμένης Εισαγωγής τής σπουδαίας έκδοσης: Λεονάρδου Ντελλαπόρτα, Ποιήματα (1403/1411). "Εκδοση κριτική, Εισαγωγή, Σχόλια καί Ευρετήρια M. I. Μανούσακα. Ακαδημία Αθηνών, Κέντρο ν Έρεύνης

νου είναι έπίσης τά εργα: τό Περί ξενιτείας άνώνυμο ποίημα τών άρχών του 15ου αιώνα1, ή Ρίμα Παρηγορητική (± 1425, 302 δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι), οί Λόγοι Διδακτικοί (πριν άπό τό 1430, 326 δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι) και ό κάπως παραμελημένος άπό τήν ερευνά «δραματικής μορφής» Θρήνος εις τά Πάθη καί τήν Σταυρωσιν του Κυρίου καί Θεου καί Σωτήρος ήμών Ίησου Χρίστου (έργο σύγχρονο μέ τό Ιστορία καί "Ονειρο —βλ. παρακάτω—, 404 δεκαπεντασύλλαβων ομοιοκατάληκτων στίχων) του Μαρίνου Φαλιέρου (± 1395-1474, βλ. παρακάτω)2, ό Άπόκοπος του Μπεργαδή (τέλη του 14ου ή πρώτες δεκαετίες του 15ου αιώνα3 [καί, πάντως, πριν άπό τό 1509, ετος τής πρώτης εκδοσής του4]) —τό εργο άριθμει 558 δετού Μεσαιωνικού καί Νέου 'Ελληνισμού, Αθήνα 1995, δπου καί ή παλαιότερη σχετική βιβλιογραφία. 1. Τό ποίημα αύτό παραδίδεται άπό τόν κώδικα Vindob. Theol. Gr. 244, φφ. 223 Γ -226 Γ , καί άπό τόν Αθηναϊκό έλληνικό κώδικα 701, φφ. 202 Γ -215 ν . Άπό τόν πρώτο κώδικα τό έξέδωσαν ό Κ. Ν. Σάθας (Πανδώρα, 22, 1871, 4 7 2 - 4 7 8 ) καί ό G. Wagner (Carmina, σσ. 203-220), καί άπό τόν δεύτερο ό Ιωάννης Καλιτσουνάκης (Ή έξ 'Αθηναϊκού κώδικος παραλλαγή του «Περί ξενιτείας» ποιήματος. Ύπό — . Έν Αθήναις 1930 [= Πραγματειαι της 'Ακαδημίας * Αθηνών, τόμ. Α', άριθ. 6]). Στον πρώτο κώδικα τό ποίημα άριθμει 546 δεκαπεντασύλλαβους άνομοιοκατάληκτους στίχους καί στον δεύτερο 541. Νέα ολοκληρωμένη κριτική έκδοση του ποιήματος «Περί ξενιτείας» πραγματοποίησε ό Γιάννης Κ. Μαυρομάτης (Τά «Περί τής ξενιτείας» ποιήματα. Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σχόλια καί λεξιλόγιο Γιάννη Κ. Μαυρομάτη. Δήμος Ηρακλείου - Βικελαία Βιβλιοθήκη, Ήράκλειον 1995). 2. Τό πρώτο ποίημα του Φαλιέρου παραδίδεται άπό τούς κώδικες Ambros. Υ 89 sup., φφ. 77 ν -83 ν , Laur. Ashburnh. 1549, φφ. 22 r -28 v , καί Neapol. Gr. III. Β. 27, φφ. 168 r 173 ν , καί έκδόθηκε κριτικά άπό τούς W. F. Bakker - Α. F. von Gemert («The Ρίμα Παρηγορητική of Marinos Phalleros. A critical édition with introduction, notes and index verborum», Studia Byzantina et Neohellenica Neerlandica, E. J. Brill, Leiden 1972, σσ. 74-195). Τό δεύτερο ποίημα περιέχεται στά φφ. 411 Γ -424 Γ του κώδικα Vallicell. 39 (C 46) καί έκδόθηκε άπό τόν Γ. Θ. Ζώρα ( « Ό ποιητής Μαρίνος Φαλιέρος. 2. Λόγοι Διδακτικοί», Κρητικά Χρονικά, 2, 1948, 213-234) καί τούς W. F. Bakker καί Α. F. van Gemert (The Λόγοι Διδακτικοί of Marinos Phalieros. A critical édition with introduction, notes and index verborum. By —. E. J. Brill, Leiden 1977 [Byzantina Neerlandica, Fasc. 7]). Κριτική έκδοση του τρίτου ποιήματος (άπό τόν κώδικα Tüb. Mb 27, φφ. 170 r -184 r ) μας έδωσαν πρόσφατα οί Wim F. Bakker καί Arnold F. van Gemert: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2002. 3. Σύμφωνα μέ τόν Α. F. van Gemert («Μερικές παρατηρήσεις στον Λπόκοπο του Μπεργαδή», 'Αφιέρωμα στον καθηγητή Λίνο Πολίτη, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 34): «Μέ όλες τις έπιφυλάξεις πού διατύπωσα παραπάνω, ό Λπόκοπος θά πρέπει νά χρονολογηθεί περίπου τήν ίδια περίοδο μέ τό ποιητικό έργο του Φαλιέρου, ϊσως καί λίγο πιο πριν». 4. "Οπως προκύπτει άπό άντίτυπο τής έκδοσης αυτής, πού τό άνακάλυψε ή Evro Layton («Zacharias and Nikolaos Kallierges and the first édition of the Apokopos of Bergadis», Θησαυρίσματα, 20, 1990, 206-217) στή Δημοτική Βιβλιοθήκη τής μικρής γαλ-

καπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους και παραδίδεται άπό τους κώδικες Vindob. Theol. Gr. 244, φφ. 98 ν -103 Γ , και Vatic. Gr. 1139, φφ. 86 ν -132 Γ , που είναι άντίγραφο μιας άπό τις δύο πρώτες έκδόσεις του έργου (Βενετία 1509 καί 1534)—\ ό Θρήνος τής Θεοτόκου (192 δεκαπεντασύλλαβοι άνομοιοκατάληκτοι στίχοι, γραμμένοι άνάμεσα στά χρόνια 1488/9-1491/2) 2 καί ή στιχούργηση τών «Χαιρετισμών τής Θεοτόκου» (έγινε λίγο πριν άπό τό 1493, έπίσης σέ δεκαπεντασύλλαβους άνομοιοκατάληκτους στίχους) του λόγιου φιλενωτικου ιερέα —έπειτα Ιωσήφ έπισκόπου Μεθώνης— Ιωάννου Πλουσιαδηνου (ci. 1429-1500) 3 , ΉΚοσμογέννησις του Γεωργίου Χούμνου, λικής πόλης Sélestat (Schlettstadt) τής Αλσατίας. Περισσότερα γιά τήν έκδοση αυτή καί γιά τό κείμενο της βλ. στο έκτενές μελέτημα του Ν. Μ. Παναγιωτάκη, «Τό κείμενο τής πρώτης έκδοσης του Άπόχοπου. Τυπογραφική καί φιλολογική διερεύνηση», Θησαυρίσματα, 21 ( 1 9 9 1 ) 89-209. Ό Παναγιωτάκης προχωρεί στήν «Κριτική μεταγραφή μέ βάση τήν πρώτη έκδοση (4509)», ή οποία θέτει τό πρόβλημα νέας κριτικής έκδοσης του Άπόχοπου. Μετά τήν άνακοίνωση τής άνεύρεσης' τής πρώτης έκδοσης του Άπόχοπου, άκολούθησε ή δημοσίευση ένός σημαντικού άριθμοΰ μελετημάτων γύρω άπό τό κείμενο αύτό. Μνημονεύονται ιδιαίτερα δύο έργασίες του Μιχ. Λασσιθιωτάκη: «Apokopos 183-220: Remarques sur Γ anticléricalisme de Bergadis», Θησαυρίσματα, 22 (1992) 127-147, καί «Άντίθετον σχαμνϊν τής βασιλείας τής Ρώμης. Observations sur un passage énigmatique d'Apocopos», αύτόθι, 24 ( 1 9 9 4 ) 149-188. Του Μιχ. Λασσιθιωτάκη καταγράφονται καί δύο νεώτερες έργασίες, σχετικές μέ τον Άπόχοπο: «Le thème de la tempête dans Apocopos et dans quelques œuvres narratives italiannes de la fin du Moyen Âge», Θησαυρίσματα, 27 ( 1 9 9 7 ) 89-100, καί «Autour du prologue & Apocopos», Ένθύμησις Ν. M. Παναγιωτάχη, 397-420. 1. Ό Άπόχοπος χαρακτηρίσθηκε (άπό τό 1965) ώς «τό άξιολογώτερο ποίημα της κρητικής λογοτεχνίας του 16ου αιώνα ολόκληρου» καί ώς «τό παλιότερο γνωστό σέ λαϊκή γλώσσα έλληνικό λογοτεχνικό έργο πού τυπώθηκε στή Βενετία» (M. I. Μανούσακα, Ή χρητιχή λογοτεχνία, σ. 16). Εξάλλου ό έκδοτης του έργου Στυλιανός Αλεξίου (Μπεργαδή, Άπόχοπος. Κριτική έκδοση — . Ηράκλειο ν 1965 [Ανατύπωση άπό τά Κρητιχά Χρονιχά, 17 ( 1 9 6 3 ) 183-251] καί: Μπεργαδή, Άπόχοπος. Ή Βοσχοπούλα. Εκδοτική Ερμής EILE., [NEB, ΠΟ 15], Αθήνα 1971) σημειώνει γιά τήν πρώτη έκδοση του ίδιου έργου: «ή πρώτη γνωστή έντυπη έκδοση έλληνικου βιβλίου σέ δημοτική γλώσσα» (τό παράθεμα άπό τή σ. 15 τής έκδοσης του 1971). Τον Άπόχοπο έξέδωσε παλαιότερα καί ό Ε. Legrand (Collection de monuments pour servir à l'étude de la langue néo-hellénique. Première Série, N° 9, Paris 1870, μέ βάση τήν έκδοση του 1667 και τις παραλλαγές τής έκδοσης του 1721, καί BGV, II, σσ. 94-122, μέ βάση τήν έκδοση του 1534, άλλα καί μέ παραλλαγές άπό τό χειρόγραφο τής Βιέννης, πού τις σημειώνει στο υπόμνημα). 2. Κριτική έκδοση του κειμένου (άπό τούς έλληνικούς κώδικες: IV 4 3 4 τής Bibliothèque Royale Albert Ier τών Βρυξελλών, φφ. 199 Γ -200 ν , καί 2 1 4 τής Ρουμανικής Ακαδημίας του Βουκουρεστίου, φφ. 233 Γ -235 ν ) έκαμε ό Πάνος Βασιλείου ( « Ό αυτόγραφος Θρήνος τής Θεοτόχου του 'Ιωάννη Πλουσιαδηνου», 'Ελληνιχά, 32, 1980, 267-287). 3. Γενικά γιά τον Πλουσιαδηνό και τά στιχουργήματά του βλ., συμπληρωματικά, στου

συμβολαιογράφου στον Χάνδακα (τέλη του 15ου αιώνα), που είναι διασκευή —άπό τό πεζό βυζαντινό κείμενο Ιστορία Παλαιού— σέ 2832 δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους τών δύο πρώτων βιβλίων τής Παλαιάς Διαθήκης (τής «Γενέσεως» και τής «Εξόδου»)1, ό Ύμνος στή Μαρία Μαγδαληνή (230 δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι) καί άλλα ποιήματα του καθολικού μονάχου Ανδρέα Σκλέντζα (τέλη έπίσης του 15ου αιώνα)2, καί ή Ρίμα θρηνητική εις τόν πικρόν και άκόρεστον "Αδην του Ρεθύμνιου ποιητή Ιωάννου Πικατόρου (άρχές του 16ου αιώνα), άποτελούμενη άπό 563 ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους3. M. Ι. Μανούσακα, δ.π., σσ. 10-11. Ή βιβλιογραφία στήν έργασία του ίδιου, «Ανέκδοτοι στίχοι καί νέος αύτόγραφος κώδιξ του Ιωάννου Πλουσιαδηνου», Αθηνά, 68 ( 1 9 6 5 ) 49, σημ. 1 (βλ. καί τήν προηγούμενη υποσημείωση). 1. Τμήματα του έργου έξέδωσε παλαιότερα ό F. Η. Marshall (Old Testament legends from a Greek poem on Genesis and Exodus by Georgios Chumnos. Edited with introduction, metrical translation, notes and glossary from a manuscript in the British Museum by —. Cambridge, at the University Press, 1925) καί ολόκληρο τό κείμενο ό Γεώργιος Α. Μέγας (Γεωργίου Χούμνου, Ή Κοσμογέννησις. Ανέχδοτον στιχούργημα του ΙΕ' αιώνος. Έμμετρος παράφρασις τής Γενέσεως καί Εξόδου της Παλαιάς Διαθήκης. Κριτική έκδοσις — . Αθήναι 1975). Ή έκδοση Marshall στηρίζεται μόνο σέ ένα χειρόγραφο, ένώ ή έκδοση Μέγα σέ όλα τά γνωστά χειρόγραφα πού παραδίδουν τό έργο του Χούμνου (Marc. Gr. cl. IX, n° 17 (1247), φφ. 1Γ-71Γ [τό χειρόγραφο αύτό γράφτηκε τό 1493], Vindob. Theol. Gr. 244, φφ. 2 r -19 v , British Museum, Additional n° 4 0 7 2 4 , φφ. 1Γ-137Γ, καί Σιναϊτικό έλληνικό 1187, φφ. l r -205 r ). Ήέξέταση τών βιογραφικών του Χούμνου άπό τόν Α. F. van Gemert, γιά τήν οποία γίνεται λόγος στή σ. VI, σημ. 1, τής έκδοσης Μέγα, έπιβάλλει τή χρονολόγηση του έργου γύρω στά 1 4 6 0 - 1 4 7 0 (βλ. τή βιβλιοκρισία του G. Kechagioglou, BZ, 7 1 , 1 9 7 8 , 71). 2. Τά ποιήματα αύτά έξέδωσε κριτικά ή Ελένη Δ. Κακουλίδη («Ποιήματα του Ανδρέα Σκλέντζα», !Ελληνικά, 20 ( 1 9 6 7 ) 107-145 = Ελένης Κακουλίδη-Πάνου, Συμβολές. Νεοελληνικά μελετήματα. Ιωάννινα 1 9 8 2 ["Ερευνες στή Νέα Έλληνική Φιλολογία, 4], σσ. 105-142) άπό τόν κώδικα Marc. Gr., cl. IX, n° 17 (collocazione 285), φφ. 73 r -100 r . Ώς terminus post quem γιά τή συγγραφή του έργου του Σκλέντζα, ό Α. F. van Gemert, ( « Ό Κρητικός ποιητής πέρ Αντρέας Σκλέντζας», Cretan Studies, 1, 1988, 97-113) προτείνει τά έτη 1474-1475. 3. Έκδόθηκε άρχικά άπό τόν G. Wagner (Carmina, σσ. 224-241). Νεώτερη κριτική έκδοση του κειμένου τής Ρίμας έκαμε ό Ε. Κριαρας ( « Ή Ρίμα θρηνητική του Ιωάννου Πικατόρου», Έπετηρις του Μεσαιωνικού Αρχείου τής Ακαδημίας Αθηνών, 2, 1940, 20-69 = Του ΐδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 280-329). Οί δύο αύτές έκδόσεις έγιναν άπό τό μόνο γνωστό χειρόγραφο πού παραδίδει τή Ρίμα (Vindob. Theol. Gr. 244, φφ. 168 Γ -175 Γ ). Ό Arnold F. van Gemert, έργάζεται άπό καιρό γιά μιά νέα έκδοση του Πικατόρου. Προκαταρκτικά δημοσίευσε ορισμένες παρατηρήσεις του («Κριτικές καί έρμηνευτικές παρατηρήσεις στή Ρίμα θρηνητική του Πικατόρου», Ελληνικά, 4 3 , 1 9 9 3 , 77-123, καί « Ή παράδοση τής Ρίμας θρηνητικής του Ιωάννη Πικατόρου», «Αρχές τής Νεοελληνικής Αογοτε-

Στήν ϊδια κατηγορία (τών διδακτικών/παραινετικών κειμένων) μπορεί νά ένταχθει καί τό άνώνυμο κρητικό ποίημα Παλαιά καί Νέα Διαθήκη. Τό έργο τοποθετείται στά τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα, περιέχεται —μεταξύ έργων του «Κρητικού Θεάτρου» καί άλλων— στον κώδικα Marcianus Graecus, classe XI, n° 19 (collocazione 1394), φφ. 244 Γ -336 ν , καί άποτελεΐται άπό 5329 ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους1. Στή δεύτερη κατηγορία υπάγονται ποιήματα, μέ τά όποια διακωμωδούνται ήθη τής έποχής. Έδώ άνήκουν τρία εκτενή στιχουργήματα του σημαντικού Κρητικού σατιρικού ποιητή Στέφανου Σαχλίκη (πιθανότατα πρόκειται γιά περισσότερα —άπό τρία— συντομότερα ποιήματα, πού έντάχθηκαν μέσα στά στιχουργήματα αύτά): 1) Γραφαί καί στίχοι καί έρμηνεϊαι, ετι καί αφηγήσεις κυροϋ Στεφάνου του Σαχλήκη (712 δεκαπεντασύλλαβοι —άλλοτε άνομοιοκατάληκτοι καί άλλοτε ομοιοκατάληκτοι—, γραμμένοι σέ λαϊκή γλώσσα), ή σύνθεση του όποιου τοποθετείται στο χρονικό διάστημα ± 1385-1390. Ό Σ α χλίκης στο στιχούργημα αύτό μας δίνει τις έμπειρίες του άπό τή φυλακή, στήν οποία τόν οδήγησε ή χήρα Κουταγιώταινα, μιά γυναίκα έλαφρών ήθών του Χάνδακα, μέ τήν όποια ό ποιητής είχε συνάψει δεσμό: μιλάει γιά τήν άστάθεια τής φιλίας, άναφέρεται στά βάσανα τών φυλακισμένων καί, τέλος, μας δίνει τήν περιγραφή τής «Βουλής τών πολιτικών» (= τών έταιρών), τις όποιες σατιρίζει μέ καυστικότατους στίχους2. 2) Γραφαί καί στίχοι καί έρμηνεϊαι κυροϋ χνίας», Β', 227-241). Ή άνακοίνωσή του στο Ζ' Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο (Ρέθυμνο, 25-31 Αύγουστου 1991), γιά τήν προτεραιότητα του Πικατόρου έναντι του Άσκοποι; δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Cretan Studies, 3 (1992) 97-112. Διορθώσεις στο κείμενο του Πικατόρου πρότεινε καί ό Ι. Δ. Πολέμης («Κριτικές καί έρμηνευτικές παρατηρήσεις σέ βυζαντινά καί μεταβυζαντινά ποιήματα», 'Ελληνικά, 44, 1994, 366-367). 1. Τό έργο αύτό δημοσιεύτηκε στο σύνολο του άπό τα κατάλοιπα του Ν. Μ. Παναγιωτάκη καί άποτελεϊ έμμετρη άπόδοση γεγονότων τής Βίβλου, πού πλαισιώνονται άπό τήν άφήγηση μιας κατάβασης στον Κάτω Κόσμο (στ. 1-983) καί άπό ικεσίες προς τήν Θεοτόκο νά μεσολαβήσει υπέρ τών αμαρτωλών (στ. 5120-5329): Παλαιά καί Νέα Διαθήκη. 'Ανώνυμο κρητικό ποίημα (τέλη 15ου - άρχες 16ου αι.). Κριτική έκδοση |Νικολάου Μ. Παναγιο>τάκη. Επιμέλεια: Στέφανος Κακλαμάνης - Γιάννης Κ. Μαυρομάτης. Βενετία 2004 [Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών καί Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, Graecolatinitas Nostra, Πηγές, 6]. Τής έκδοσης του κειμένου προτάσσεται ώς Εισαγωγή (σσ. ιε'-μβ') παλαιότερη σχετική άνακοίνωσή του Παναγιωτάκη, οπού ό μελετητής άναφέρεται στις προηγούμενες δημοσιεύσεις δειγμάτων του ποιήματος (περίπου 500 στίχοι) καί συζητεί γενικά τά προβλήματα του κειμένου. 2. Τό πρώτο στιχούργημα του Σαχλίκη παραδίδεται άπό τούς κώδικες Parisinus Gr. 2909, φφ. 116 r -140 r , καί Montepessulanus [Bibliothèque de la Faculté de Médecine του Montpellier] 405, φφ. 123 Γ -141 Γ , άπό τούς όποιους τό έξέδωσε ό G. Wagner (Carmina, σσ. 79-105). Τό ιδιο κείμενο, άπό τόν στίχο 2 0 2 κ.έ., παραδίδεται καί άπό τόν κώδικα Nea-

Στεφάνου του Σαχλήκη. Γράφτηκε στήν ίδια πενταετία (± 1385-1390), δπως καί τό προηγούμενο ποίημα, καί στήν ϊδια μέ έκεΐνο γλώσσα. Οί δεκαπεντασύλλαβοι σ* αυτό είναι δλοι ομοιοκατάληκτοι καί ή ομοιοκαταληξία ζευγαρωτή (δπως δηλαδή καί στούς ομοιοκατάληκτουντες στίχους 378-712 του πρώτου στιχουργήματος). Ό άριθμός τών στίχων του έργου ποικίλλει (367 στον Παρισινό κώδικα 2909, 365 στον Montepessul. 405, καί 403 στον Neapol. III. Α. a. 9). Ό Σαχλίκης νουθετεί έδώ τόν Φραντζισκή, γιο στενού φίλου του, νά έγκαταλείψει τούς νυχτερινούς περιπάτους, τις «πολιτικές» καί τά ζάρια (ϊσως πρόκειται γιά τρία στιχουργήματα, πού τά συνδέει ή κοινή πρόθεση του ποιητή νά συμβουλεύσει)1. 3) Άφήγησις παράξενος του ταπεινού Σαχλίκη (412 δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι)2. Τό στιχούργημα αύτό γράφτηκε γύρω στά 1385-1390 (terminus post quem: 1383/1384) καί έχει χαρακτήρα αυτοβιογραφικό: ό ποιητής άφηγεΐται δτι μετά τήν άποφυλάκισή του κατέφυγε στό χωριό του Πενταμόδι, δπου διατηρούσε μύλους καί κτήματα, άλλά ή ζωή έκει δέν του άρεσε. Γι' αύτό έγκατέλειψε τό χωριό καί κατέφυγε στον Χάνδακα, δπου ό φίλος του Δούκας τής Κρήτης Pietro Mocenigo (1381-1383) τόν politanus III. Α. a. 9, φφ. 8 ν -17 ν , άπό τόν όποιο τό έξέδωσε ό Συνόδης Δ. Παπαδημητρίου (Stefan Saklikis i ego stikhotvorenie «Άφήγησις παράξενος», Odessa 1896, σσ. 30-51). 1. Τό δεύτερο στιχούργημα του Σαχλίκη παραδίδεται έπίσης άπό τούς κώδικες Paris Gr. 2909, φφ. 141 Γ -154 Γ , Montepessul. 405, φφ. 141 Γ -154 ν , καί Neapol. III. Α. a. 9, φφ. 17 ν 25 ν , καί έκδόθηκε άπό τόν Ε. Legrand (Annuaire de l'association pour l'encouragement des Études Grecques en France, 15, 1871, 2 0 1 - 2 4 2 καί Collection de monuments pour servir à l'étude de la langue néo-hellénique, N° 15, Paris 1871), μέ βάση τόν πρώτο κώδικα, άπό τόν G. Wagner (Carmina, σσ. 62-78), μέ βάση ένα χαμένο σήμερα άπόγραφο του πρώτου κώδικα (βλ. Ν. Μ. Παναγιωτάκη, «Μελετήματα περί Σαχλίκη», Κρητικά Χρονικά, 27, 1987, σσ. 12, σημ. 2, καί 45-58) καί άπό τόν δεύτερο κώδικα, καί άπό τόν Mario Vitti («Il poema parenetico di Sachlicis nella tradizione inedita del cod. napoletano», Κρητικά Χρονικά, 14, 1 9 6 0 , 1 7 8 - 1 9 0 ) , μέ βάση τόν τρίτο κώδικα. 2. Τό τρίτο στιχούργημα του Σαχλίκη περιέχεται στά φφ. 1 Γ -8 ν του κώδικα Neapol. III. Α. a. 9 και έκδόθηκε άπό τόν Συνόδη Παπαδημητρίου (ο.π., σσ. 15-30). Λεπτομερέστερη άνάλυση του ποιήματος γίνεται άπό τόν Στέφ. Α. Ξανθουδίδη («Έκ της έν Κρήτη Ενετοκρατίας. Ό ποιητής Σαχλίκης καί οί δικηγόροι Κρήτης προ πέντε αιώνων», Παναθήναια, 18, 1909, σσ. 177-180). Συνολική κριτική έκδοση τών ποιημάτων του Σαχλίκη έτοιμαζε άπό χρόνια ό Ιταλός καθηγητής Raffaelle Cantarella (fMilano, Μάιος 1976). Παρόμοια έκδοση γιά τή «Βυζαντινή καί Νεοελληνική Βιβλιοθήκη» έτοίμαζε καί ό Ν. Μ. Παναγιωτάκης (βλ. Λίνου Πολίτη, Ποιητική Ανθολογία. Δεύτερη έκδοση άναθεωρημένη. Βιβλίο δεύτερο Μετά τήν *Αλωση (15ος και 16ος αιώνας). Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα [1975], σ. 156), ό όποιος —έν όψει της έτοιμαζόμενης έκδοσης του Κρητικού ποιητη— έξέδωσε, έπιλεκτικά, τμήματα τών ποιημάτων του («Sachlikisstudien», Neograeca Medii Aevi, 219-276 = Του ίδιου, «Μελετήματα περί Σαχλίκη», Κρητικά Χρονικά, 27, 1987, 7-58).

διόρισε δικηγόρο. Ούτε όμως μέ τή νέα κατάσταση πραγμάτων μπόρεσε νά προσαρμοσθεί, άφου οί συνάδελφοι του είχαν διαφθαρεί άπό τις δωροληψίες καί τις καταχρήσεις του έπαγγέλματος... Στήν ϊδια κατηγορία ποιημάτων άνήκουν καί τά άνώνυμα σατιρικά στιχουργήματα Συναξάριον τών ευγενικών γυναικών και τιμιωτάτων αρχοντισσών (τέλου του 15ου μέ άρχές του 16ου αιώνα — 475 δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι, οί περισσότεροι άπό τούς όποιους είναι ομοιοκατάληκτοι) καί Έπαινος τών γυναικών (τών άρχων του 16ου αιώνα — 735 οκτασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι), ποίημα μέ έντονη τήν έπίδραση του Σαχλίκη1, καί τό επίσης άνώνυμο ποίημα Θρήνος του Φαλλίδου του πτωχού (323 ομοιοκατάληκτοι στίχοι —τροχαϊκοί έπτασύλλαβοι καί ιαμβικοί οκτασύλλαβοι—, μέ δίστιχες έπωδούς)2. Στήν ιδια κατηγορία άνήκουν καί τά άνώνυμα σατιρικού περιεχομένου ποιήματα: Γαδάρου, λύκου και άλεποϋς διήγησις ωραία (τών άρχων του 16ου αιώνα — 540 δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι), „πού είναι διασκευή του μεσαιωνικού ποιήματος Συναξάριον του τιμημένου γαδάρου (του 15ου αιώνα) καί έκδόθηκε γιά πρώτη φορά στή Βενετία τό 1539 3 , καί τό Ό κάτης και οι ποντικοί(114 δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι)4. 1. Τά δύο αύτά ποιήματα έκδόθηκαν ώς ενα έργο ( 1 2 1 0 στίχοι) άπό τόν Κ. Krumbacher (Ein vulgärgriechischer Weiberspiegel. Von —. München 1 9 0 5 [Separat-Abdruck aus den Sitzungsberichten der philos.-philol. und der histor. Klasse der Kgl. Bayer. Akademie der Wissenschaften 1 9 0 5 , Heft III, σσ. 335-433]), άπό τόν υπ' άριθ. 4 κώδικα, φφ. 262 Γ -283 Γ , του Ελληνικού Κολλεγίου (Collegio Greco) τής Ρώμης (στό φ. 274 Γ περατώνεται τό ενα κείμενο καί στό ΐδιο άρχίζει τό άλλο). Γιά τις ιταλικές πηγές του πρώτου άπό τά δύο παραπάνω ποιήματα βλ. Ν. M. Panayotakis, «Le fonti italiane di un poema misogino cretese del tardo Quattrocento», Θησαυρίσματα, 25 ( 1 9 9 5 ) 1 2 4 - 1 4 2 . 2. Τό στιχούργημα αυτό παραδίδεται άπό τόν έπτανησιακής προελεύσεως κώδικα Marcianus Graecus, cl. XI, n° 19 (collocazione 1394), φφ. 1 7 8 v - 1 7 9 \ άπό τόν όποιο τό πρωτοεξέδωσε πλημμελώς ό Στέφανος Ξανθουδίδης (« Ό Φαλλίδος. Στιχούργημα Κρητικόν του 16ου αιώνος», ΕΕΒΣ, 4, 1 9 2 7 , 9 6 - 1 0 5 ) . Κριτική έκδοση του ίδιου ποιήματος πραγματοποίησε ό Ν. Μ. Παναγιωτάκης (Θησαυρίσματα, 23, 1 9 9 3 , 2 2 2 - 2 8 9 = Ό ίδιος, Κρητικό Θέατρο, σσ. 1 5 9 - 2 3 6 ) . 3. Βλ. É. Legrand, ΒΗ, 15ος καί 16ος αι., τόμ. 1, σσ. 2 3 4 - 2 3 5 , άριθ. 98. Τό κείμενο άνατυπώθηκε πολλές φορές κατά τόν 19ο αιώνα. Σημειώνω έδώ ότι άπό τήν έκδοση του Jac. Grimm (Sendschreiben an Karl Lachmann über Reinhart Fuchs, Leipzig 1 8 4 0 , σσ. 75 κ.έ.), ή όποια έγινε άπό τή λαϊκή έκδοση του 1832, τό έργο άνατυπώθηκε άπό τόν G. Wagner (Carmina, σσ. 124-140). Κριτική έκδοση: Λευτέρη Αλεξίου, « Ή Φυλλάδα του Γαδάρου,, ήτοι Γαδάρου, λύκου και άλεποϋς διήγησις ωραία», Κρητικά Χρονικά, 9 ( 1 9 5 5 ) 8 1 118. Ό Αλεξίου άκολουθεΐ τή βενετική έκδοση του 1539. Γιά τήν έκδοση Αλεξίου βλ. Λίνου Πολίτη, «Παρατηρήσεις σέ κρητικά κείμενα», Κρητικά Χρονικά, 1 2 ( 1 9 5 8 ) 3 0 5 - 3 1 3 . 4. Τό ποίημα αυτό είναι του 16ου αιώνα καί τό έξέδωσε ό Ν. Bänescu («Un poème

Ή τρίτη κατηγορία δέν έχει σημαντικά ποιήματα (άνάλογα, λ.χ., μέ τά Κυπριακά ερωτικά ποιήματα). Στήν κατηγορία αυτήν έντάσσονται τά δύο ποιήματα του γνωστού μας ήδη —άπό τά διδακτικού-παραινετικού περιεχομένου έργα του— ποιητή Μαρίνου Φαλιέρου Ιστορία και "Ονειρο (758 δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι) καί Έρωτικόν Ένυπνιον (130 δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι)1, καί τό άνώνυμο ποίημα Ριμάδα κόρης καί νιου, πού παραδίδεται άπό τούς κώδικες Vindob. Theol. Gr. 244, φφ. 327 ν -

grec vulgaire du moyen âge: Όκάτης καί οί ποντικοί», Είς μνήμην Σπυρίδωνος Λάμπρου, έν Αθήναις 1935, σσ. 3 9 3 - 3 9 7 ) άπό τόν κώδικα Vatic. Gr. 1139, φφ. 45 Γ -53 ν . Νεώτερη έκδοση: David Holton, «Παρατηρήσεις γιά τό κρητικό ποίημα ΌΚάτης καί οί Ποντικοί», στον τόμο: Ντέιβιντ Χόλτον, Μελέτες γιά τόν «Έρωτόκριτο» και άλλα νεοελληνικά κείμενα, Εκδόσεις Καστανιώτη, [Αθήνα 2000], σσ. 1 9 3 - 2 0 6 (στις σσ. 203-206: «Πρόχειρη έκδοση του κειμένου»). 1. Τελευταίες έκδόσεις τών δύο έρωτικών ποιημάτων του Φαλιέρου (άπό τούς κώδικες Ambros. Υ 89 sup., φφ. 84 r -99 v , Neapol. Gr. III. Β. 27, φφ. 101 r -118 r , Vatic. Gr. 1563. φφ. 9 6 r - l l l r , τό πρώτο, καί Neapol. Gr. III. Β. 27, φφ. 121 ν -124 ν , τό δεύτερο): ArnoldusFranciscus van Gemert, Marinos Falieros en zijn beide lief de sdromen, Α. M. Hakkert, Amsterdam 1973, καί Μαρίνου Φαλιέρου, Ερωτικά "Ονειρα. Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σχόλια καί λεξιλόγιο Arnold van Gemert. Θεσσαλονίκη 1 9 8 0 [Βυζαντινή καί Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 4]. Μετά άπό νεώτερες έρευνες πού πραγματοποίησε ό van Gemert στο Κρατικό Άρχειο τής Βενετίας κατέληξε στο συμπέρασμα δτι ό ποιητής τών παραπάνω ποιημάτων Μαρίνος Φαλιέρος, πού τόν τοποθετούσαν ώς τώρα στις άρχές του 16ου αιώνα, πρέπει νά άναζητηθεΐ στον ομώνυμο του (ευγενή Μαρίνο Φαλιέρο του Μάρκου) του πρώτου ήμίσεος του 15ου αιώνα: ± 1 3 9 5 - 1 4 7 4 ή ζωή του, 1 4 2 0 - 1 4 3 0 ή συγγραφή τών έργων του (βλ. Α. F. van Gemert, «The Cretan Poet Marinos Falieros», Θησαυρίσματα, 14, 1977, 7-70, καί Μαρίνου Φαλιέρου, Ερωτικά "Ονειρα, δ.π., σσ. 16-20). Οί νέες άνακαλύψεις του van Gemert γιά τούς Κρητικούς ποιητές Φαλιέρο καί Σαχλίκη (βλ. M. I. Μανούσακα - Α. F. van Gemert, « Ό δικηγόρος του Χάντακα Στέφανος Σαχλίκης ποιητής του ΙΔ' καί δχι του ΙΕ' αιώνα» δ.π., καί Α. F. van Gemert, « Ό Στέφανος Σαχλίκης καί ή έποχή του», δ.π) όδηγουν, συνδυαστικά, καί προς μιάν άλλη σημαντική άναθεώρηση: αυτήν πού μεταθέτει τόν χρόνο κατά τόν όποιο εισάγεται (άπό τήν Ιταλία) ή ομοιοκαταληξία στήν έλληνική ποίηση άπό τά μέσα του 15ου στο δεύτερο ήμισυ του 14ου μ.Χ. αιώνα (βλ. M. I. Μανούσακα - Α. F. van Gemert, δ.π., σσ. 229 καί 231, Α. F. van Gemert, « Ό Στέφανος Σαχλίκης καί ή έποχή του», δ.π., σσ. 58 καί 74-75, καί Μαρίνου Φαλιέρου, 'Ερωτικά "Ονειρα, δ.π., σ. 90). Γιά τις νέες έρευνες και τις διαπιστώσεις του van Gemert βλ. καί M. I. Μανούσακα, «Έκθεσις πεπραγμένων του έν Βενετία Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών καί Μεταβυζαντινών Σπουδών κατά τό έτος 1975», Θησαυρίσματα, 12 ( 1 9 7 5 ) 3 6 6 - 3 6 7 , καί (γιά συμπληρωματικές έρευνές του κατά τό έπόμενο έτος 1976) αυτόθι, 13 ( 1 9 7 6 ) 330-331. Βλ. καί τις συνολικές έπισκοπήσεις του Α. F. van Gemert («Τά "Απαντα του Μαρίνου Φαλιέρου», «Neograeca Medii Aevi IV», 143-158, καί «Ανάμεσα στήν Ανατολή καί τή Δύση: Ό βενετοκρητικός ποιητής Μαρίνος Φαλιέρος», Κρήτη καί Ευρώπη, 89-104).

328 ν , καί Ambros. Υ 89 sup., φφ. 73Γ-77ν (160 καί 198, άντίστοιχα, δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι σέ διαλογική μορφή)1. Στήν τέταρτη, τέλος, κατηγορία άνήκουν τά στιχουργήματα: Ή Συμφορά τής Κρήτης του Μανόλη Σκλάβου (282 ιαμβικοί δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι), πού άναφέρεται στή μεγάλη καταστροφή του Χάνδακα (ιδιαίτερης πατρίδας του ποιητή) άπό τον φοβερό σεισμό τής μεγαλονήσου τής 29 Μαΐου 1508 2 , Τό τραγούδι της Φιαγκούσας, άνώνυμο ποίημα του οποίου σώζεται μόνο ένα άπόσπασμα άπό 50 στίχους καί στο όποιο περιγράφεται ή καταστροφή τής Σητείας μάλλον άπό τον ιδιο σεισμό (του 1508) 3 , καί τό έκτενέστερο ποίημα (2542 δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι) Μάλτας πολιορκία του Ρεθύμνιου ποιητή Αντωνίου Άχέλη, ό όποιος έχει ώς πρότυπο του τον P. Gentil de Vendosme (βλ. παρακάτω)· τό έργο άναφέρεται στόν νικηφόρο άγώνα τών Ίωαννιτών ιπποτών τής Μάλτας (1565) έναντίον τών Τούρκων πολιορκητών4." * * Κατά τή δεύτερη περίοδο τής κρητικης λογοτεχνίας (1590-1669), δηλαδή 1. Ό Legrand έξέδωσε τό ποίημα άρχικά άπό τον πρώτο κώδικα (Recueil de chansons populaires grecques, σσ. 20-35, άριθ. 3, μέ γαλλική μετάφραση) καί άργότερα άπό τον δεύτερο (BGV, II, σσ. 51-57). Νεώτερη κριτική έκδοση (μέ γαλλική έπίσης μετάφραση): Chansons populaires grecques des XVe et XVIe siècles. Publiées et traduites par Hubert Pernot. Paris 1931, σσ. 72-87, άριθ. 118. Σχετικά μέ τήν Ριμάδα, έξαιρετικά ένδιαφέρουσες καί διεισδυτικές είναι οί παρατηρήσεις του Φ. I. Κακριδή ( « Ή κατάρα τών άπαρνημένων. Αρχίλοχος, Επωδοί 792 D. = Ίππώναξ, άποσπ. 115W., Ριμάτα κόρης και νιου 734747 Δημοτικά τραγούδια τής άπαρνημένης», Κτερίσματα. Φιλολογικά μελετήματα άφιερωμένα στόν Ίω. Καμπίτση (1938-1990). Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2000, σσ. 73-89). Πρόσφατη κριτική έκδοση του ποιήματος: Ριμάδα κόρης και νέου. Contrasto di una fanciulla e di un giovane. Edizione critica, introduzione, commento e traduzione di Maria Caracausi. Carocci editore, [Roma 2003]. 2. Τό ποίημα έκδόθηκε άπό τον G. Wagner (Carmina, σσ. 53-61) καί τον Φ. Κ. Μπουμπουλίδη ( Ή Συμφορά της Κρήτης του Μανόλη Σκλάβου. Κρητικόν στιχούργημα του ΙΣΤ αιώνος. Αθήναι 1955 [Σπουδαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών]) μέ βάση τον κώδικα Vindob. Theol. Gr. 244, φφ. 245 ν 252 ν . Είναι πιθανό καί ό Μανόλης Σκλάβος νά άνηκε στούς φιλενωτικούς κύκλους (βλ. Joke Aalberts, « Ό Μανόλης Σκλάβος καί ό σεισμός του 1508», Κρητικά Χρονικά, 28-29, 1 9 8 8 - 1 9 8 9 , 338-357). 3. Τό κείμενο έξέδωσε κριτικά ό Γ. Κ. Σπυριδάκης («Τό άσμα του σεισμού έν Κρήτη (1508)», BNJ, 15, 1938-1939, 58-65), άπό χειρόγραφο πού σήμερα φυλάσσεται στο Ι στορικό Αρχείο Κρήτης. 4. Κριτική έκδοση του ποιήματος του Άχέλη έκαμε ό Hubert Pernot (P. Gentil de Vendosme et Antoine Achélis, Le siège de Malte par les Turcs en 1565. Publié en Français et en grec d'après les éditions de 1567 et de 1571. Par —. Paris 1910). Γιά τό πρόβλημα τής σχέσης του Άχέλη μέ τό ξένο πρότυπο του βλ. Στέφανου Κακλαμάνη, « Ή

κατά τή μεγάλη έποχή του «Κρητικού Θεάτρου», που πολύ ορθά χαρακτηρίζεται ώς «ό χρυσός αιώνας τής κρητικής και ή πρώτη θαυμαστή άνθιση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας»1, τό κρητικό γλωσσικό ιδίωμα καλλιεργείται συστηματικά, άνυψώνεται ώς δργανο έκφρασης καί έπιβάλλεται ώς γλώσσα λογοτεχνική, ένώ οί δημιουργοί τών λογοτεχνικών έργων έμπνέονται δχι πιά άπό τή λογοτεχνία του Μεσαίωνα άλλά άπό τή λογοτεχνία τής Αναγέννησης2. Ή ιταλική έπιδραση πού παρατηρείται στά εργα τής περιόδου αυτής είναι χαρακτηριστική3. Οί δημιουργοί ώστόσο τών έλληνικών έργων δέν άκολουθουν δουλικά τά δυτικά πρότυπά τους. Ισχύει στήν περίπτωση αύτή «ή λειτουργία τής άφομοίωσης ξένων υλικών»4. Οί Κρητικοί μάλιστα συγγραφείς συμβαίνει νά ξεπερνούν τά πρότυπά τους καί νά δίνουν στά έργα τους χαρακτήρα έθνικόν5.

Μάλτας Πολιορκία του Αντωνίου Άχέλη καί τό ξένο πρότυπο της», Κρήτη και Ευρώπη, 31-40. Βλ. έπίσης Του ίδιου, «Χρονολογικά καί έκδοτικά ζητήματα στό έργο Μάλτας Πολιορκία του Αντωνίου Άχέλη», Πεπραγμένα του Η' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου, [Ηράκλειο, 9 - 1 4 Σεπτ. 1996], τόμ. Β1, Ηράκλειο 2000, σσ. 283-292. 1. Βλ. M. I. Μανούσακα, Ή κρητική λογοτεχνία, σ. 27. 2. Βλ. M. I. Μανούσακα, δ.π., σσ. 27 καί 28. 3. Βλ. Ε. Κριαρα, «Ιταλικές έπιδράσεις σέ παλαιότερα έλληνικά κείμενα», 'Εποχές, τόμ. 1, τευχ. 4 (Αύγουστος 1963), σσ. 9-22 = Του ίδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Β', 17-30 (γιά τό «Κρητικό Θέατρο» καί τόν Έρωτόκριτο στις σσ. 12-16 καί 20-24, άντίστοιχα). Μέ τήν ιταλική έπίδραση στήν κρητική κωμωδία άπό πλευρά θεματική άσχολήθηκε ή Μάρθα Άποσκίτη («Συγκριτικές παρατηρήσεις στήν κρητική καί τήν ιταλική κωμωδία (άναλογίες καί διαφορές)», Λοιβή εις μνήμην Ανδρέα Γ. Καλοκαιρινού, Ηράκλειο 1994, σσ. 177-186), ένώ τή σχέση τών τριών κρητικών κωμωδιών μέ τις ιταλικές άναγεννησιακές θεωρίες έξετάζει ή Αναστασία Μαρκομιχελάκη στήν άνέκδοτη διδακτορική διατριβή της (The three Cretan comedies of the 16th and 17th centuries and their theoretical background, Cambridge 1991), περίληψη τής οποίας βλ. στήν έκδοση (άπό τόν Στέφανο Κακλαμάνη): Γεωργίου Χορτάτση, Κατσοΰρμπος, Ή νέα Σκηνή, [Αθήνα], Μάιος 1993, σσ. 1 2 1 - 1 3 0 («Οί ιταλικές ποιητικές θεωρίες στον Κατσοϋρμπο»' βλ. και τά σχετικά άρθρα της ίδιας: « Ή άναγεννησιακή δραματική θεωρία στό ποιμενικό δράμα Πανώρια του Γ. Χορτάτζη», «Neograeca Medii Aevi III», 227-242, καί « Ή άναγεννησιακή δραματική θεωρία στήν τραγωδία Έρωφιλη του Γ. Χορτάτζη», Πεπραγμένα του Η' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου, τόμ. Β2, Ηράκλειο 2000, σσ. 95-106. Στό θέμα της γλωσσικής έπίδρασης (άπό τά ιταλικά) έπανήλθε ή Lidia Martini («Italianismi nelle commedie cretesi», Italia e Grecia: Due culture a confronto, σσ. 125-133). 4. Θ. Σ. "Ελιοτ, Ή "Ερημη Χώρα και άλλα ποιήματα. Εισαγωγή, σχόλια, μετάφραση Γιώργου Σεφέρη. Όριστική έκδοση. "Ικαρος, [Αθήνα 1986], σ. 24. 5. Βλ. σχετικά Ν. Β. Τωμαδάκη, « Ό έθνικός χαρακτήρας τής κρητικής λογοτεχνίας», 'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 1, άριθ. 8 (Όκτ. 1945), σσ. 19-21 (= Του ίδιου, Νεοελληνικά, Α', 76-83).

Κατά τήν περίοδο τής άκμής τής κρητικής λογοτεχνίας άναπτύσσονται ιδιαίτερα τά έξής λογοτεχνικά εϊδη: τό ειδύλλιο, τό θέατρο (τραγωδία, κωμωδία, ποιμενικό δράμα καί θρησκευτικό δράμα) καί τό [ποιητικό] μυθιστόρημα1. Τά κείμενα τής λογοτεχνίας αύτής, πού άνάγονται στά παραπάνω είδη, ώς σύνολο άντιπροσωπεύουν μιάν άπό τις σημαντικότερες φάσεις τής ιστορίας τών νεοελληνικών γραμμάτων. Τό ειδύλλιο, ώς εϊδος λογοτεχνικό, έλκει τήν καταγωγή του άπό τήν ιταλική Αναγέννηση. Στό είδος αύτό άνήκει τό κρητικό ποίημα Ή Βοσκοπούλα, πού άποτελεΐται άπό 476 ένδεκασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους. Τό ποίημα παραδόθηκε άνώνυμα καί πρέπει νά άκολουθεΐ κάποιο άγνωστο άκόμη ιταλικό πρότυπο2. Έχει γράφει περί τό 1600 καί τυπώθηκε γιά πρώτη φορά στή Βενετία τό 1627 άπό τόν Κρητικό Νικόλαο Δριμυτηνό τόν Άποκορωνίτη3. 1. Πολύ χρήρ-^μες συγκεντρωτικές έπισκοπήσεις γιά ορισμένα άπό τά εϊδη αυτά έπιχείρησαν: ό Πάνος Βασιλείου, («Επισκόπηση έρευνας και μελέτης γύρω στό κρητικό θέατρο», Μαντατοφόρος, τευχ. 33, Ιούν. 1991, σσ. 20-26), ή Rosemary Ε. Bancroft-Marcus («The pastoral mode», στον τόμο Literature and Society in Renaissance Crete, σσ. 79-102 = Λογοτεχνία καί κοινωνία στήν Κρήτη τής 'Αναγέννησης, σσ. 95-124: «Ποιμενικό δράμα καί ειδύλλιο»), ό Alfred L. Vincent («Comedy», αυτόθι, 103-128 καί 125-156, άντιστοιχα), ό Walter Puchner («Tragedy», αυτόθι, 129-158 καί 157-193, άντιστοιχα). Βλ. έπίσης γιά τά ιντερμέδια τήν έργασία τής R. Bancroft-Marcus («Interludes», αυτόθι, 159178 καί 195-221, αντίστοιχα), καί γιά τό θρησκευτικό δράμα τή μελέτη του W. F. Bakker ( «Religious drama», αυτόθι, 179-203 καί 223-252, άντιστοιχα). Άνάπτυξη, τέλος, γνώρισαν καί οί έρευνες γύρω άπό τή μετρική τών έργων τής άκμής τής κρητικής λογοτεχνίας (βλ. Lucia Marcheselli Loukas, «Κρητικοί έντεκασύλλαβοι: μετρικορυθμικά σχήματα», Μαντατοφόρος, τευχ. 32, Δεκ. 1990, σσ. 45-51, Ντίας Φιλιππίδου, «Όδεκαπεντασύλλαβος στήν κρητική Αναγέννηση: τά έργα τής άκμής (1570-1669)», αυτόθι, σσ. 52-67, Walter Puchner, «Reimstudien zum Kretischen Theater», 'Αριάδνη, 5 , 1 9 8 9 , 313324 (= Β. Πουχνερ, To Κρητικό θέατρο, σσ. 455-466), καί Τ. Μαρκομιχελάκη, « Ή τέχνη καί ή τεχνική τής ομοιοκαταληξίας στις κωμωδίες του Κρητικού Θεάτρου», Παλίμφηστον, 13,1993,181-212). 2. Ό Άρης Δικταΐος στό μελέτημά του « Ή Εΰμορφη βοσκοπούλα καί τό πρότυπο της», NE, 59 (1956) 1 2 6 - 1 3 4 (= Του ίδιου, Ανοιχτοί λογαριασμοί μέ τό χρόνο. Κριτικά και άλλα. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1963, σσ. 9-34) υποστηρίζει ότι ή ιταλική Ballata della Pastorella του ποιητή του ΙΓ' αιώνα Guido Cavalcanti άποτέλεσε τό πρότυπο τής Βοσκοπούλας. Τήν άποψη αύτή του Δικταίου άμφισβήτησαν οί M. I. Μανούσακας («Τό δήθεν πρότυπο τής Βοσκοπούλας», NE, 59, 1956, 263-265 [στις σσ. 265-266 δημοσιεύεται άπάντηση του Δικταίου ( « Ή Εύμορφη Βοσκοπούλα») στον Μανούσακα]) καί Αίνος Πολίτης («Τό πρότυπο τής Βοσκοπούλας», αυτόθι, σσ. 298-300). 3. Νεώτερη κριτική έκδοση: Ή Βοσκοπούλα, Κρητικό ειδύλλιο του 1600. Κριτική έκδοση Στυλιανου Αλεξίου. Ηράκλειο 1 9 6 3 [Εταιρία Ιστορικών Κρητικών Μελετών]. (Καί άνατύπωση του κειμένου, μέ διαφορές στήν άπόδοση μερικών λέξεων: Μπεργαδή,

Ή Βοσκοπούλα άγαπήθηκε Ιδιαίτερα άπό τον έλληνικό λαό καί τό 1698 μεταφράστηκε στή λατινική γλώσσα, πιθανώς άπό τον Γάλλο επίσκοπο PierreDaniel Huet (1630-1721), ό όποιος έγραψε γιά τούς στίχους της δτι είναι «ώσάν τριανταφυλλάκια στο περιβόλι τών Μουσών»1. Τά περισσότερα δμως έργα του αιώνα τής άκμής τής κρητικής λογοτεχνίας άνήκουν στή δραματική ποίηση. Είναι τρεις τραγωδίες, τρεις κωμωδίες, ε να ποιμενικό καί ε να θρησκευτικό δράμα. Τά οκτώ αύτά θεατρικά έργα έντάσσονται στήν ένότητα του «Κρητικού Θεάτρου» (ή ονομασία οφείλεται στόν Κωνσταντίνο Σάθα, ό όποιος τό 1879 έξέδωσε κάτω άπό τον τίτλο αύτό ν τέσσερα άπό τά έπόμενα οκτώ έργα: Ζήνων, Στάθης, Γύπαρις,, Έρωφίλη.). Κοινό χαρακτηριστικό τών τριών τραγωδιών είναι δτι έχουν πέντε πράξεις, πρόλογο καί χορικά (ή Έρωφίλη έχει καί ιντερμέδια) καί δτι δλες έχουν γράφει σέ δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους (εξαιρούνται τά χορικά, πού είναι γραμμένα σέ ένδεκασύλλαβο ομοιοκατάληκτο στίχο καί σέ διάφορα μέτρα: terza rima ή ottava). Ή παλαιότερη άπό τις τρεις τραγωδίες καί συγχρόνως ή περισσότερο γνωστή καί άξιόλογη εϊναι ή Έρωφίλη, πού γράφτηκε άπό τόν Ρεθύμνιο ποιητή Γεώργιο Χορτάτση περί τό 1600. Τυπώθηκε γιά πρώτη φορά στή Βενετία τό 1637 άπό τόν Κύπριο ιερέα Ματθαίο Κιγάλα —πού έκαμε πολλές αύθαιρεσίες στήν έκδοση του κειμένου— καί άπό τότε τό έργο γνώρισε πολλές έπανεκδόσεις. Ή σημαντικότερη καί «κριτικότερη» άπό αύτές εϊναι έκείνη πού έγινε στή Βενετία τό 1676 άπό τόν Κρητικό ιερωμένο Αμβρόσιο Γραδενίγο2. Χειρόγραφα: Τό κείμενο τής Έρωφίλης παραδίδεται άπό τά έξής χειρόγραφα: 1) Τό χειρόγραφο του Φιλίππου Χαρέρη (Carer). Τό άναφέρει ό πρώτος έκδοτης του έργου Ματθαίος Κιγάλας, πού προσθέτει δτι ήταν αύτόγραφο του Χορτάτση. Ή τ α ν γραμμένο μέ λατινικούς χαρακτήρες καί ό Κιγάλας τό μετέγραφε «μέ γράμματα ρωμαϊκά» καί προχώρησε στήν έκδοσή του. Τό χειρόγραφο αύτό έχει χαθεϊ. 2) Τό χειρόγραφο Legrand (άγορασμένο άπό τόν Γάλλο Άπόχοπος. Ή Βοσκοπούλα. Επιμέλεια Στυλιανου Αλεξίου. Εκδοτική Έρμης EILE., [NEB, ΠΟ 15], Αθήνα 1971). Σύγκριση μέ άντίστοιχα ποιήματα τής δυτικοευρωπαϊκής λογοτεχνίας έπιχειρει ό Μιχάλης Λασσιθιωτάκης («Οί σχέσεις τής Βοσκοπούλας μέ τή δυτική ποιμενική λογοτεχνία: Μερικές σκέψεις καί προτάσεις», Κρήτη καί Ευρώπη, 41-56). 1. Βλ. δπου στήν προηγούμενη υποσημείωση (στήν έκδοση Αλεξίου του 1963), σ. λε'. 2. Κριτική έκδοση (βασισμένη στις έκδόσεις: Γραδενίγου, Σάθα —βλ. παραπάνω—, Legrand, καί στόν έλληνικό κώδικα 590 τής Εθνικής Βιβλιοθήκης του Μονάχου): Στεφ. Ξανθουδίδου, Έρωφίλη. Τραγωδία Γεωργίου Χορτάτζη (1600Χ εκδιδομένη εκ τών άριστων πηγών μετ1 εισαγωγής καί λεξιλογίου. Athens 1 9 2 8 [Texte und Forschungen zur byzantinisch-neugriechischen Philologie, 9]. Βλ. καί τήν έπόμενη υποσημείωση.

νεοελληνιστή στα 1873). Είναι γραμμένο μέ λατινικούς έπίσης χαρακτήρες και είναι άκέφαλο καί κολοβό. Μέ βάση τό χειρόγραφο αυτό ό Legrand έκαμε έκδοση του κειμένου τής Έρωφίλης στή γνωστή μας σειρά Bibliothèque grecque vulgaire (tome II, σσ. 335-399), δπου διατήρησε τους λατινικούς χαρακτήρες του χειρογράφου. Έπειτα χάρισε τό χειρόγραφο στή Βιβλιοθήκη τής Ι στορικής καί Εθνολογικής Εταιρείας τής Ελλάδος, δπου υπάρχει μέ τά στοιχεία: Θ 62 [16]. 3) Τό χειρόγραφο τής Bayerische Staatsbibliothek του Μονάχου (του 17ου αιώνα): Monacensis Graecus 590. Τό χειρόγραφο αυτό έχει γραφεί μέ έλληνικούς χαρακτήρες (προέρχεται άπό τήν Κεφαλλονιά) καί μελετήθηκε άπό τόν Ξανθουδίδη. 4) Τό χειρόγραφο (MSS 13/Î/17) τής University Library του Birmingham [olim συλλογής Thomas Phillips (1792-1872)], πού άγοράστηκε σέ δημοπρασία τής 15ης Ιουνίου 1970 στον γνωστό οικο Sotheby's του Λονδίνου. Τό χειρόγραφο αυτό είναι του 17ου αιώνα, προέρχεται άπό τή βιβλιοθήκη-του λόρδου Guilford καί έχει γράφει άπό τό χέρι του Μάρκου-Άντωνίου Φώσκολου, του ποιητή του Φορτουνάτου1. Πρότυπο τής Έρωφίλης εϊναι ή τραγωδία του Ίταλου συγγραφέα Giovanni Battista Giraldi (1504-1573) Orbecche (1547) 2 , ό Χορτάτσης ομως μπόρεσε νά δώσει στό κείμενο του τή δική του πνοή —στή μορφή καί στό περιεχόμενο—, πού τό διαφοροποιεί άπό τό ιταλικό πρότυπο του. Ό M. I. Μανούσακας άπέδειξε δτι ενα μέρος τής δεύτερης πράξης τής Έρωφίλης ό Χορτάτσης τό δανείστηκε άπό τήν τραγωδία του Ίταλου ποιητή Torquato Tasso II Re Torrismondo (1587), πού άποτέλεσε έπίσης τό πρότυπο τής κρητικής τραγωδίας Βασιλεύς ό Ροδολίνος3. Στά ιντερμέδια (άπό τό ιταλικό intermezzo) τής Έρωφίλης —μουσικοχορευτικά κομμάτια μέ ξεχωριστή υπόθεση πού παρεμβάλλονται άνάμεσα στις πέντε πράξεις τής τραγωδίας—, ό Χορτάτσης άκολουθεΐ τό έργο του Tasso Ελευθερωμένη Ιερουσαλήμ (Gerusalemme Liberata,

1. Περιγραφή του χειρογράφου έκαμε ό Α. Vincent («A manuscript of Chortatses' "Erophile" in Birmingham», University of Birmingham Historical Journal, vol. XII, N° 2, 1970, σσ. 261-267, άπό δπου καί οί παραπάνω πληροφορίες). Τό χειρόγραφο αύτό έλαβαν υπόψη τους οί έκδοτες της τελευταίας κριτικής έκδοσης: Έρωφίλη, τραγωδία Γεωργίου Χορτάτση. Επιμέλεια Στυλιανου Αλεξίου - Μάρθας Άποσκίτη. [Εκδόσεις] Στιγμή, Αθήνα 1988 ( 2 1996). 2. Βλ. Erophile, vulgärgiechische Tragödie von Georg Chortatzes aus Kreta. Ein Beitrag zur Geschichte der neugriechischen und der italiänischen Literatur von Conrad Bursian. Leipzig 1 8 7 0 [Abhandlungen der philologisch-historischen Klasse der Kgl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften, Band, 5, άριθ. VII], σσ. 549-635. 3. Βλ. M. I. Μανούσακα, «Άγνωστη πηγή τής Ερωφίλης του Χορτάτση: Ή τραγωδία Il Re Torrismondo του Tasso», Κρητικά Χρονικά, 13 (1959) 73-83.

1581), καί συγκεκριμένα τό έπεισόδιο του Rinaldo καί τής Armida1, ένώ τά λυρικότατα χορικά τής τραγωδίας έχουν ώς πηγή τους τά χορικά τής Φαίδρας του Σενέκα2. Ή δεύτερη τραγωδία του «Κρητικού Θεάτρου» είναι τό έργο Βασιλεύς ό Ροδολίνος του έπίσης Ρεθύμνιου ποιητή Ίωάννη-Άνδρέα Τρωιλου3, γιου του Γεωργίου, πού τυπώθηκε γιά πρώτη καί μοναδική φορά στή Βενετία τό 1647 άπό τόν ίδιο τόν δημιουργό της4. Τό έργο άποτελειται άπό πρόλογο («προλογίζει τό Μελλούμενο»), πέντε πράξεις καί πέντε χορικά, «άπό τά όποια τά τρία (α', 1. Τά ιντερμέδια τής Έρωφίλης έκδόθηκαν χωριστά, άπό τούς ίδιους έκδοτες του έργου (Στυλιανό Αλεξίου καί Μάρθα Άποσκίτη): Ή «Ελευθερωμένη Ιερουσαλήμ» (Τά Ιντερμέδια τής «Έρωφίλης»). Επιμέλεια —. Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 1992. Περισσότερα γιά τις σχέσεις τών ιντερμεδίων τής Έρωφίλης μέ τό πρότυπο τους βλ. στις 40-46 τής έκδοσης αύτής. 2. Βλ. Στυλ. Δεινάκι, «Αί πηγαί τής Έρωφίλης. Ό Χορτάτσης άπεμιμήθη χωρία τής 'Αντιγόνης τον Σοφοκλέους;», Χριστιανική Κρήτη, 1 (1912) 435-447. Γιά άλλες πηγές τών χορικών τής Έρωφίλης βλ. Vincenzo Pecoraro, «Le fonti dei cori délia Έρωφίλη», Ελληνικά, 22 ( 1 9 6 9 ) 370-376. 3. Γιά τόν Τρώιλο βλ. M. I. Μανούσακα «Ανέκδοτα βενετικά έγγραφα ( 1 6 1 8 - 1 6 3 9 ) γιά τόν Ίωάννη-Άνδρέα Τρώιλο, τόν ποιητή του Ροδολίνου», Θησαυρίσματα, 2 (1963) 6377, Κ. Ντόκου, «Νέες ειδήσεις γιά τόν ποιητή του Ροδολίνου Ιωάννη Ανδρέα Τρώιλο», 'Αριάδνη, 5 ( 1 9 8 9 ) 173-183, καί Του ίδιου, «Νέες ειδήσεις γιά τόν ποιητή του Φορτουνάτου Μάρκο Αντώνιο Φόσκολο», στον συλλογικό τόμο "Ανθη Χαρίτων, Βενετία 1 9 9 8 [Έλληνικόν Ινστιτούτο ν Βυζαντινών καί Μεταβυζαντινών Σπουδών τής Βενετίας, Βιβλιοθήκη Άρ. 18], σσ. 305-316, όπου καί ή παλαιότερη βιβλιογραφία. 4. Τό μοναδικό άντίτυπο τής έκδοσης αύτής βρίσκεται στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (μέ τά στοιχεία: MGL 72, Β). Κριτική έκδοση του έργου είχε άναλάβει νά έτοιμάσει ό Στέφανος Ξανθουδιδης (1864-1928). Μετά τόν θάνατο του, τή συμπλήρωση τής έργασίας του Ξανθουδίδη πραγματοποίησε ό M. I. Μανούσακας, άπό τόν όποιο έκδόθηκαν άποσπάσματα του έργου: M. I. Μανούσακα, «Βασιλεύς ό Ροδολίνος (1647). Άποσπάσματα», Έλληνική Δημιουργία, 12 ( 1 9 5 3 ) 67-70 (έκδίδονται οί στίχοι 1 7 7 - 2 7 8 τής Ε' πράξης του έργου, τό χορικό τής Γ' πράξης καί τό χορικό τής Ε' πράξης), καί Του ίδιου, «Βασιλεύς ό Ροδολίνος, τραγωδία Ίωάννη-Άνδρέα Τρωιλου (1647), Πράξεις Γ'-Δ'. Πρώτη παρουσίαση (μέ εισαγωγικό σημείωμα)», Θέατρο, τόμ. 1, τευχ. 4 (Ίούλ.-Αύγ. 1962), σσ. 8-23. Κυκλοφόρησε καί φωτοτυπική έπανέκδοση του παραπάνω μοναδικού άντιτύπου τής Γενναδείου Βιβλιοθήκης: Ιωάννου Ανδρέα Τρωιλου, Βασιλεύς ό Ροδολίνος. Τραγωδία. Βενετία, παρά Ιωάννη Άντωνίω τω Ίουλιανώ, 1647. Πρόλογος: Francis R. Walton, Εισαγωγή: M. I. Μανούσακα. Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, 1976 (= Θησαυροί τής Γενναδείου, I), γιά τήν όποία βλ. τή βιβλιοκρισία του Φ. Κ. Μπουμπουλίδη ( Ελεύθερος Κόσμος, 12 Νοεμβρίου 1977, σ. 2). Επεξεργασία του κειμένου πού δίνει ή φωτομηχανική αύτή άνατύπωση του βενετικού έντύπου του Ροδολίνου (1647) γίνεται στήν έκδοση: Ροδολίνος. Τραγωδία Ιωάννη Ανδρέα Τρωιλου (17ου αιώνα). Πρόλογος Στυλιανού Αλεξίου, Επιμέλεια Μάρθας Άποσκίτη. Στιγμή, Αθήνα 1987.

γ' καί εΟ εϊναι σονέτα, άπό τά πρωιμότερα τής λογοτεχνίας μας»1. Ό Ροδόλίνος είναι διασκευή τής τραγωδίας του Tasso II Re Torrismondo2, μέ πολλές δομικές άλλαγές (άφαιρέσεις, τροποποιήσεις, προσθήκες κ.λπ.), που τις έπέβαλε τό προσωπικό αισθητικό κριτήριο του Κρητικού ποιητή καί που διαφοροποιούν άρκετά τό έλληνικό έργο άπό τό ξένο πρότυπο του3. Ό Ζήνων, ή θεωρούμενη μέ βεβαιότητα εως πριν άπό τό έτος 1968 ώς τρίτη κρητική τραγωδία4, έχει ύπόθεση ιστορική καί δχι φανταστική, δπως συμβαίνει μέ τις δύο προηγούμενες τραγωδίες του «Κρητικού Θεάτρου» (τήν Έρωφίλη καί τόν Ροδολίνο). Είναι έργο πού μας παραδόθηκε άνώνυμα καί πρέπει νά γράφτηκε μετά τό έτος 1648 —άφου τότε τυπώθηκε τό πρότυπο του, δηλαδή τό δραματικό έργο Zeno του Άγγλου Ιησουίτη μονάχου Joseph Simo (1595-1671), πού έχει γραφεί σέ λατινική γλώσσα5— καί πριν άπό τό έτος 1. Βλ. τήν ΪΓισάγωγή του M. Ι. Μανούσακα, σ. XXV, στή φωτοτυπική έπανέκδοση τής προηγούμενης υποσημείωσης. 2. Τήν άποψη αυτή είχε διατυπώσει πρώτος ό Ξανθουδίδης στήν άνέκδοτη εισαγωγή του έργου (γιά τήν οποία βλ. παραπάνω) καί άργότερα ( 1 9 3 3 ) ό Ηλίας Π. Βουτιερίδης (Σύντομη ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (1000-1930). Τρίτη έκδοση. Μέ συμπλήρωμα ( 1 9 3 1 - 1 9 7 6 ) του Δημήτρη Γιάκου. Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήναι 1976, σ. 190). Ωστόσο καί οί δύο (Ξανθουδίδης καί Βουτιερίδης) δέν έκαμαν συγκριτική έρευνα τών δύο κειμένων, πράγμα πού έγινε υστέρα άπό άρκετά χρόνια (βλ. M. I. Μανούσακα, « Ή τραγωδία Βασιλεύς ό Ροδολΐνος συγκρι νομένη προς τό ίταλικόν της πρότυπο ν», fΑθήνα, 59, 1955, 343-344). 3. Περισσότερα γιά τή διασκευή του Κρητικού ποιητή βλ. στήν παραπάνω Εισαγωγή του M. Ι. Μανούσακα, σσ. XXIII-XXVI. 4. "Οπως αιτιολογημένα υποστηρίζει ό Σπύρος Εύαγγελάτος («Χρονολόγηση, τόπος συγγραφής του Ζήνωνος καί έρευνα γιά τόν ποιητή του», Θησαυρίσματα, 5, 1968, 177203), ό Ζήνων γράφτηκε στήν Επτάνησο (στή Ζάκυνθο ή στήν Κεφαλλονιά) τό έτος 1682 άπό Επτανήσιο συγγραφέα καί παίχτηκε στή Ζάκυνθο στις άρχές του 1683. Τήν άποψη του Εύαγγελάτου γιά τήν έπτανησιακή προέλευση του έργου άποδέχεται ό Στυλιανός Αλεξίου («Κριτικά στον Κορνάρο», Κρητικά Χρονικά, 2 5 , 1 9 7 3 , 4 0 4 σημ. 8 = Του ίδιου, Κρητικά φιλολογικά, σ. 219, σημ. 8), καί: Ζήνων. Κρητοεπτανησιακή τραγωδία. Ε πιμέλεια Στυλιανός Αλεξίου - Μάρθα Άποσκίτη. Στιγμή, Αθήνα 1991, σσ. 75-79), άλλά τήν άμφισβητει ή Lidia Martini: «Considerazioni e proposte sullo Zenone», Università di Padova, Istituto di studi Bizantini e Neogreci, Miscellanea 1, Liviana Editrice, Padova 1978, σσ. 33-51 (ιδίως 35-38). Ή Martini έκφράζει σοβαρές άμφιβολίες γιά τή γνησιότητα του προλόγου, χωρίς δμως καί νά άποδεικνύει δτι τό έργο είναι κρητικό (βλ. Βάλτερ Πουχνερ, δπου στήν έπόμενη υποσημείωση, σσ. 208 καί 218, άντίστοιχα). 5. Ή διαπίστωση γιά τό πρότυπο του Ζήνωνος έγινε άπό τόν πρώτο έκδοτη του έργου Κ. Ν. Σάθα (Κρητικόν Θέατρον ή συλλογή ανεκδότων και άγνωστων δραμάτων, Βενετία 1879 —καί φωτοανατύπωση: Αθήνα 1 9 6 3 — , σσ. ιε'-ις')· βλ. καί τή σχετική ειδική έργασία του Φ. Κ. Μπουμπουλίδη (Τό πρότυπον του «Ζήνωνος», Ήράκλειον Κρήτης, 1955) —

1669 1 . Ό άγνωστος μας ποιητής του έργου2 άκολουθεΐ πιστά τό δυτικό πρότυπο του. Ό Ζήνων περιέχεται στο γνωστό Νανιανό χειρόγραφο τής Βενετίας Marcianus Graecus, classe XI, n° 19 (collocazione 1394), φφ. 117 Γ -145 ν — γράφτηκε στα τέλη του 17ου ή στις αρχές του 18ου αιώνα—, και έκδόθηκε γιά πρώτη φορά άπό τόν Κ. Ν. Σάθα (ο.π., σσ. 1-102). Ξένα, άγνωστα δμως έως τώρα, πρότυπα φαίνεται νά μιμούνται καί οί συγγραφείς τών τριών κρητικών κωμωδιών (Κατζούρμπου, Στάθη καί Φορτουνάτου), πού έχουν κοινή περίπου ύπόθεση: τήν άγάπη ένός νέου καί μιας νέας, στήν όποια στέκεται έμπόδιο ό έρωτας ένός πλούσιου γέρου. Τελικά δμως ό γέρος αύτός άποδεικνύεται πατέρας του νέου ή τής νέας καί δλα οδηγούνται σέ αίσιο τέλος. Ή δράση καί τών τριών κωμωδιών, πού, δπως καί οί τραγωδίες, έχουν γραφεί σέ δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους, τοποθετείται στή σύγχρονη εποχή καί στο Μεγάλο Κάστρο (= στόν Χάνδακα, τό Ηράκλειο), ένώ γύρω άπό τά πρόσωπα πού άναφέραμε (του νέου, τής νέας καί του πλούσιου γέρου) κινούνται καί άλλα πρόσωπα (χαρακτηριστικοί τύποι), πού πέ-

γιά τήν οποία, πάντως, βλ. τή βιβλιοκρισία του Ν. Μ. Παναγιωτάκη (ΆΘηνα, 59, 1 9 5 5 , 3 0 9 - 3 1 8 = Του ϊδιου, Κρητικό Θέατρο, σσ. 2 5 7 - 2 6 9 ) — , καθώς έπίσης καί τή συστηματική έργασία του Βάλτερ Πουχνερ, «Θεατρολογικές έρευνες γιά τό πρότυπο του Ζήνωνα», Θησαυρίσματα, 17 ( 1 9 8 0 ) 2 0 6 - 2 8 4 = Του ίδιου, !Ελληνική Θεατρολογία, σσ. 2 1 5 - 2 9 7 (στις σσ. 2 0 6 - 2 0 9 καί 2 1 7 - 2 1 9 , άντίστοιχα, συνοψίζονται τά πορίσματα τών μελετητών γιά τόν Ζήνωνα άπό τό 1 8 7 9 ώς τό 1 9 7 8 καί κατόπιν ό συγγραφέας προωθεί τό θέμα τής έρευνας του προτύπου του έργου). Τέλος βλ. Β. Πουχνερ, «Εισαγωγή στά προβλήματα του Ζήνωνα», [Στο Πρόγραμμα:] Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Κρήτης. «Ζήνων». Περίοδος 1 9 8 3 - 8 4 , χωρίς σελιδαρίθμηση [σσ. 23-32], καί (σέ διευρυμένη μορφή) στο βιβλίο του ϊδιου Τό Κρητικό Θέατρο, σσ. 5 0 3 - 5 2 1 . 1. Πριν άπό τό 1669, έφόσον —σύμφωνα μέ τή γνώμη τών παλαιότερων έρευνητών— θεωρήσουμε τό έργο ώς κρητικό, ή πριν άπό τό 1 6 8 3 , αν δεχθούμε δτι τό έργο είναι έπτανησιακό* πρβλ. Βάλτερ Πουχνερ, «Θεατρολογικές έρευνες γιά τό πρότυπο του Ζήνωνα», ο.π., σσ. 2 7 8 - 2 7 9 καί 2 4 5 - 2 4 6 , άντίστοιχα. Ειδικότερα, ό Ν. Μ. Παναγιωτάκης δέχεται (ο.7Γ., σσ. 3 1 1 και 260, άντίστοιχα) δτι ό terminus post quem (του 1 6 4 8 ) πρέπει νά άναχθεΐ στο έτος 1 6 3 4 , κατά τό όποΐό ϊσως έγινε —πριν άκόμη τυπωθεί τό κείμενο— μιά παρασταση του Zeno στο άγγλικό Κολλέγιο τών Ίησουϊτών τής Ρώμης, καί ό Β. Πουχνερ (ο.7Γ., σ. 2 7 8 καί 245, άντίστοιχα) στο έτος 1631, κατά τό όποιο παραστάθηκε γιά πρώτη φορά ό Zeno στο Κολλέγιο του Saint Omer στή Μάγχη. 2. Ό νέος έκδοτης του έργου Στυλιανός Αλεξίου —πού χαρακτηρίζει, δπως είδαμε, τόν Ζήνωνα «κρητοεπτανησιακή τραγωδία» (βλ. παραπάνω)— άποκλίνει υπέρ ένός συγγραφέα Κρητικού, έγκαταστημένου στα Επτάνησα, ό όποιος θά πρέπει νά άναζητηθεΐ άνάμεσα στούς καθηγητές ένός «σεμιναρίου» πού ιδρύθηκε άπό τούς Ιησουίτες στή Ζάκυνθο κατά τό έτος 1680. Πιθανολογεί, μάλιστα, δτι συγγραφέας του έργου είναι ό καθολικός Γεώργιος Σκούφος (δ.π., σσ. 79-82, καί ιδίως σ. 79, σημ. 56).

ρασαν άπό τή λατινική στήν ιταλική κωμωδία (τήν όποια άκολουθουν καί μιμούνται οί Κρητικοί συγγραφείς): του «miles gloriosus», του σχολαστικού δασκάλου (που χρησιμοποιεί ένα γλωσσικό κράμα άπό έλληνικά, λατινικά καί ιταλικά), του κόλακα, του συκοφάντη, του λαίμαργου δούλου (= «παράσιτοι» τής άρχαίας κωμωδίας), τής προξενήτρας, τής υπηρέτριας, τής πεθεράς, κ.π,ά. Ή παλαιότερη καί σημαντικότερη άπό τις σωζόμενες τρεις κρητικές κωμωδίες1 είναι ό Κατζουρμπος, νεώτερο έργο του Γεωργίου Χορτάτση, γραμμένο γύρω στά 1600 (άκριβέστερα άνάμεσα στό 1595 καί τό 1601). Τό έργο2 άποτελεΐται άπό σύντομο πρόλογο, πέντε πράξεις καί τέσσερα ιντερμέδια καί παραδίδεται άπό τόν Αθηναϊκό έλληνικό κώδικα 2978, φφ. 59 Γ -107 ν , πού προέρχεται άπό τήν Κεφαλονιά (άνήκε άλλοτε στον Κεφαλλονιτη λόγιο Παναγιώτη Βεργωτή, 1842-1916). Ό Στάθης γράφτηκε άπό άγνωστο συγγραφέα (ενδεχομένως άπό τόν Γεώργιο Χορτάτση) στό Μεγάλο Κάστρο, πιθανότατα λίγο μετά τό 1604 (δηλαδή «τό έργο άνήκει σέ μεταγενέστερη έποχή τής θεατρικής δραστηριότητας

1. Γιά ορισμένα άποσπάσματα έργων πού χάθηκαν βλ. M. I. Μανούσακα, Ή κρητική λογοτεχνία, σσ. 39-40. Έν τφ μεταξύ κυκλοφόρησε ή έργασία τών M. I. ManusakasWalter Puchner, Die vergessene Braut. Bruchstücke einer unbekannten kretischen Komödie des 17. Jahrhunderts in den griechischen Märchenvarianten vom Typ AaTh 313c, Wien 1984, δπου δημοσιεύονται άποσπάσματα ένός άπό τά έργα αυτά («Φιορεντίνος και Ντολτσέτα»). 2. Γεωργίου Χορτάτση, Κατζουρμπος. Κωμωδία. Κριτική έκδοση, σημειώσεις, γλωσσάριο Λίνου Πολίτη. Ηράκλειο Κρήτης 1 9 6 4 (Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών. Κρητικόν Θέατρον, 1]. "Εκδοση του Κατζούρμπου έπιχείρησε καί ό Στέφανος Κακλαμάνης —υιοθετώντας τόν τύπο Κατσουρμπος— στό πρόγραμμα της παράστασης του έργου άπό τή Νέα Σκηνή (Μάιος 1993). Στήν έκδοση αύτή γίνεται προσπάθεια νά «καθαρθεΐ» τό κείμενο άπό έπτανησιακούς τύπους πού είχαν μείνει στήν έκδοση του Λ. Πολίτη. Ό Κακλαμάνης, συστηματοποιώντας διάφορες έρευνές του στή Βενετία, έδωσε καί τό βιβλίο "Ερευνες γιά τό πρόσωπο και τήν έποχή του Γεωργίου Χορτάτση, 'Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο ν Κρήτης 1993. Έκεΐ, βασιζόμενος στή μνεία (Κατσουρμπος, στίχ. 361) του Βενετού στρατιωτικού Baitassare Rangone, πού υπηρέτησε στήν Κρήτη μεταξύ τών έτών 1 5 7 9 - 1 5 8 1 , άνεβάζει τή χρονολογία συγγραφής του έργου περί τά τέλη του 1581, ή λίγο άργότερα, μεταθέτοντας έτσι τις άρχές του «Κρητικού θεάτρου» τουλάχιστον κατά δεκαπέντε χρόνια ένωρίτερα (σ. 43). Ό ίδιος μελετητής (αυτόθι, σσ. 4652) τοποθετεί τή χρονολογία συγγραφής τής Ερωφίλης καί τής Πανώριας γύρω στά 1 5 9 5 - 1 6 0 0 , χωρίς νά θεωρεί βέβαιη τή χρονική προτεραιότητα τής Πανώριας έναντι τής Ερωφίλης. Ό Σπύρος Εύαγγελάτος, στή μελέτη του «Πότε γράφτηκε, λοιπόν, ό Κατζουρπος του Γεωργίου Χορτάτση;», Παράβασις, 2, 1998, 11-15, συζητεί και άπορρίπτει τις άπόψεις του Κακλαμάνη, έμμένοντας στή χρονολόγηση πού είχε προτείνει ό Πολίτης (δηλαδή 1595-1601).

του ποιητή»)1, καί άποτελείται άπό πρόλογο, τρεις πράξεις καί δύο ιντερμέδια. Ή κωμωδία αύτή παραδίδεται έπισης άπό τόν έλληνικό Νανιανό κώδικα τής Μαρκιανής Βιβλιοθήκης τής Βενετίας cl. XI. 19 (1394), φφ. 180Γ-207Γ άπό δπου έκδόθηκε (δπως καί ό Ζήνων) άπό τόν Κ. Ν. Σάθα (Κρητικόν Θέατρον, σσ. 103-176) 2 . Ό Φορτουνάτος, ή τρίτη κρητική κωμωδία, εϊναι έργο του καθολικού γαιοκτήμονα Μάρκου-Άντωνίου Φώσκολου, γιου του Ανδρέα, καί γράφτηκε στο Μεγάλο Κάστρο γύρω στά 1655 (στο χειρογραφο που περιεχει το εργο, μετα τήν άφιέρωση, ύπάρχει, διαγραμμένη δμως μέ μελάνι καί γι* αύτό δυσανάγνωστη, ή ήμερομηνία: 1655 Ιουλίου εις τάς 8) καί πριν, πάντως, άπό τό έτος 1662, κατά τό όποιο πέθανε ό ποιητής του3. Τό έργο αύτό έχει άφιέρωση, πρόλογο, πέντε πράξεις καί τέσσερα ιντερμέδια, καί παραδίδεται άπό τόν παραπάνω Νανιανό κώδικα τής Μαρκιανής Βιβλιοθήκης τής Βενετίας (φφ. 342Γ439 ν ) 4 . Τό κείμενο του Φορτουνάτου εϊναι γραμμένο μέ λατινικούς χαρακτήΡεζ ' Έργο του Γεωργίου Χορτάτση άποδείχτηκε δτι εϊναι καί τό ποιμενικό δρά1. Στά πιθανά αύτά συμπεράσματα (γιά τόν συγγραφέα καί τή χρονολόγηση του έργου) καταλήγει ή Lidia Martini, στήν εισαγωγή τής νέας έκδοσης του κειμένου τής κρητικής κωμωδίας: Στάθης. Κρητική κωμωδία. Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σημειώσεις καί λεξιλόγιο Lidia Martini. Θεσσαλονίκη 1976 [Βυζαντινή καί Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 3], σσ. 32-40 καί 23-31 (δπου συζητείται καί ή παλαιότερη —σχετική μέ τή χρονολόγηση του έργου— βιβλιογραφία), άντίστοιχα. 2. Βελτιωμένη έκδοση του κειμένου του Στάθη δημοσιεύτηκε άνώνυμα στο περιοδικό Θέατρο, τόμ. 1, τευχ. 4 (Ίούλ.-Αύγ. 1962), σσ. 4 8 - 6 3 (περισσότερα γιά τήν έκδοση αύτή βλ. στου M. I. Μανούσακα, Ή κρητική λογοτεχνία, σ. 37, σημ. 3). Νεώτερη κριτική έκδοση του ϊδιου κειμένου (μέ βάση τό παραπάνω βενετικό χειρόγραφο καί τις προγενέστερες έκδόσεις) έκαμε, δπως είδαμε, ή Lidia Martini (βλ. τήν προηγούμενη υποσημείωση). 3. Βλ. τις σημαντικές έρευνητικές έργασίες του Α. L. Vincent: « Ό ποιητής του Φορτουνάτου», Θησαυρίσματα, 4 ( 1 9 6 7 ) 53-84, «Νέα στοιχεία γιά τό Μάρκο Αντώνιο Φώσκολο», αυτόθι, 5 ( 1 9 6 8 ) 119-176, καί «Στο χωριό του συγγραφέα του Φορτουνάτου. Μιά έρευνα γιά τήν ιστορική συνέχεια τής κρητικής διαλέκτου», Παλίμφηστον, 13 ( 1 9 9 3 ) 172-180 (δπου έπιχειρεϊται σύγκριση τής γλώσσας του Φορτουνάτου μέ τό σημερινό ιδίωμα τής περιοχής). 4. Κριτική έκδοση του έργου (μέ βάση τό χειρόγραφο τής Βενετίας) έγινε άπό τόν Στέφανο Ξανθουδίδη (Μάρκου Αντωνίου Φώσκολου (1669), Φορτουνατος. Κωμωδία άνέκδοτος τό πρώτον έκ του αυτογράφου του ποιητου έκδιδομένη υπό — , 'Εφόρου άρχαιοτήτων. Εκδοτικός οϊκος «'Ελευθερουδάκης», έν Αθήναις, 1922). Νεώτερη κριτική έκδοση τής ϊδιας κωμωδίας: Μάρκου Αντωνίου Φώσκολου, Φορτουνάτος. Κριτική έκδοση, Σημειώσεις, Γλωσσάριο Alfred Vincent. Εκδοτική έπιμέλεια Θεοχάρη Δετοράκη. Ηράκλειο Κρήτης 1980 ['Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Κρητικό ν Θέατρον, 2].

μα Γύπαρις (τώρα Πανώρια)\ πού γράφτηκε πριν άπό τήν Έρωφίλη (δηλαδή άνάμεσα στά 1590 καί 1600) 2 . Τά τρία αυτά σημαντικά στοιχεία (τό δνομα του ποιητή, ό τίτλος του έργου —Πανώρια— καί τό δτι ή Έρωφίλη είναι μεταγενέστερο έργο του Χορτάτση) έγιναν γνωστά άπό τήν άφιέρωση στον λόγιο Βενετό άρχοντα τών Χανίων Μαρκαντώνιο Βιάρο3 (56 στίχοι) τήν όποια έχει τό νέο (τρίτο) πληρέστερο χειρόγραφο του έτους 1673, πού άνήκει στήν ιδιωτική συλλογή του ιερέα Μάριου Δ. Δαπέργολα (Αθήνα, Βιβλιοθήκη του μικρού ναου του Ακάθιστου στή Αιξωνή τής Γλυφάδας). Έτσι έρμηνεύονται μέ νέο πνεύμα οί στίχοι του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή (στό ποίημά του Φιλονικία του Χάνδακος και του Ρεθέμνου): Ένα παιδί μου παλαιόν, όπου 'θελα γέννηση κ ' έκεϊνο μέ πολλήν τιμήν ήθελε μέ στολίσηΓεώργιον Χορτάκιον έκραζαν τ' ονομά του κάί καμε τήν πανώργιαν του μέ ζαχαρένια χείλη, μαζί μέ τόν Κατζάροπον τήν άξιαν Έρωφίλη4. Χειρόγραφα καί έκδόσεις του έργου: Ή Πανώρια παραδίδεται άπό τρία χει1. Βλ. Μπάμπης Οικονόμου, «Άγνωστο χειρόγραφο του Γύπαρη. Αποκαλύπτει τό όνομα του ποιητή καί τόν πραγματικό τίτλο του δράματος», Επιθεώρηση Τέχνης, 17 ( 1 9 6 3 ) 516-528. 2. Σύμφωνα μέ τήν άναθεωρημένη εισαγωγή του Λίνου Πολίτη (στό βιβλίο: Βιτζέντζου Κορνάρου, Έρωτόκριτος. Ανατύπωση άπό τήν έκδοση Στεφάνου Α. Ξανθουδίδου. Εισαγωγή Λίνου Πολίτη. Τρίτη έκδοση. Εκδοτικός οίκος «Αστήρ», Αθήναι 1976, σ. 67, σημ. 37) «ή πιο πιθανή [χρονολογική] σειρά [συγγραφής τών έργων του Χορτάτση] είναι (περίπου)»: Πανώρια 1585-1590, Έρωφίλη 1 5 9 0 - 1 5 9 5 καί Κατζοΰρμπος 1595-1600. Ό Κακλαμάνης ( Έρευνες για τό πρόσωπο και τήν έποχή του Γεωργίου Χορτάτση, σσ. 4650) πιστεύει ότι ή άφιέρωση τής Πανώριας στον Μαρκαντώνιο Βιάρο πιθανότατα γράφτηκε μέ τήν ευκαιρία του θεατρικού άνεβάσματος του δράματος στά Χανιά καί ότι έπομένως ή σύνθεσή της δέν συνδέεται άπαραίτητα μέ τόν χρόνο συγγραφής του έργου. Άρα ή Έρωφίλη δέν είναι βέβαιο ότι έπεται χρονικά τής Πανώριας. Κατά τόν Κακλαμάνη (<αυτόθι, σσ. 51-52) ό Χορτάτσης πρέπει νά έγραψε καί τά δύο έργα μετά τήν έπιδημία τών έτών 1 5 9 2 - 1 5 9 5 , άνάμεσα στά 1 6 0 0 καί στά 1 6 0 4 περίπου. 3. Βλ. γι' αυτόν τή μελέτη του M. I. Μανούσακα, « Ό Μαρκαντώνιος Βιάρος (1542μετα τό 1604) καί ό χρόνος συγγραφής τών δραμάτων του Γεωργίου Χορτάτση», Κρητικά Χρονικά, 17 ( 1 9 6 3 ) 261-282, όπου έκδίδεται κριτικά καί ή άφιέρωση (σσ. 269270). 4. Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή, Διήγησις διά στίχων του δεινού Κρητικού Πολέμου, Βενετία 1681. Στή νεώτερη έκδοση του Άγαθαγγέλου Ξηρουχάκη (ΌΚρητικός Πόλεμος (1645-1669) ή συλλογή τών έλληνικών ποιημάτων Άνθιμου Διακρούση, Μαρίνου Ζάνε, έν Τεργέστη 1908), σ. 588, στίχ. 5-10, όπου τό πανώργιαν πρέπει νά γίνει Πανώργιαν.

ρόγραφα: 1) Τό βενετικό Marcianus Graecus XI. 19 (1394), φφ. 147 Γ -177 ν , άπό τό όποιο έγινε ή (πρώτη) έκδοση του Κ. Ν. Σάθα (Κρητικόν Θεατρον, σσ. 177-282), 2)τό Αθηναϊκό έλληνικό 2978, φφ. 5 Γ -58 ν , καί 3) τό (πληρέστερο) χειρόγραφο τής ιδιωτικής συλλογής Δαπέργολα. Κριτική έκδοση του έργου (μέ βάση τά δύο πρώτα χειρόγραφα) έκαμε ό Εμμανουήλ Κριαρας (Γύπαρις, κρητικόν δραμα. Πηγαί - κείμενον. Athen 1940 [Texte und Forschumgen zur byzantinisch-neugriechischen Philologie, Nr. 39]). Άπό τόν ιδιο εκδότη κυκλοφόρησε καί νέα ολοκληρωμένη (102 έπιπλέον στίχοι) κριτική έκδοση του κειμένου (Γεωργίου Χορτάτση, Πανώρια. Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σχόλια καί λεξιλόγιο Εμμανουήλ Κριαρα. Θεσσαλονίκη 1975 [Βυζαντινή καί Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 2], πού έγινε μέ βάση καί τα τρία χειρόγραφα. Αξίζει νά έπισημανθεΐ δτι τό Λεξιλόγιο τής έκδοσης αύτής καλύπτει μέ τήν πληρότητά του τις πρωτοβάθμιες άνάγκες του μελετητή γιά τή γλωσσική προσπέλαση τών έργων τής κρητικής λογοτεχνίας. Ή Πανώρια έχει γραφεί σέ δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους καί άποτελειται άπό πέντε πράξεις. Ώς προς τό λοιπό περιεχόμενο τους, τά τρία παραπάνω χειρόγραφα έμφανίζουν κάποια διαφοροποίηση. Οί πρόλογοι λ.χ. του πρώτου είναι δύο, ένώ τό δεύτερο χειρόγραφο έχει μόνο ε να ν πρόλογο (τόν δεύτερο). Επίσης, στο δεύτερο χειρόγραφο, άνάμεσα στις πέντε πράξεις του δράματος παρεμβάλλονται τέσσερα ιντερμέδια (τά τρία πρώτα εϊναι άποσπάσματα άπό σκηνές τής κωμωδίας Κατζοΰρμπος). Τό τρίτο, τέλος, χειρόγραφο, πέρα άπό τήν άφιερωτική έπιστολή προς τόν Μαρκαντώνιο Βιάρο (γιά τήν όποια βλ. παραπάνω), περιέχει καί τούς δύο προλόγους, τρία νέα ιντερμέδια1 καί έ'ναν σύντομο έπίλογο. Ή έρευνα έδειξε δτι πρότυπο τής Πανώριας εϊναι τό ποιμενικό δράμα του Βενετού ποιητή Luigi Groto La Calisto, πού τυπώθηκε τό 1583 2 . Άλλά ό 1. Τά τρία νέα ιντερμέδια του χειρογράφου Δαπέργολα τά δημοσίευσε ό M. I. Μανούσακας («Τά τρία τελευταία άνέκδοτα ιντερμέδια του "Κρητικού θεάτρου"», Πεπραγμένα του Ç' Διεθνούς Κρητολογιχοϋ Συνεδρίου, τόμ. 2, Χανιά 1991, σσ. 317-342). 2. Βλ. Λίνου Πολίτη, «Παρατηρήσεις έπί του ιταλικού προτύπου του Γύπαρι», 'Αθήνα, 53 ( 1 9 4 9 ) 351 [= Ανακοίνωση στήν Επιστημονική 'Εταιρεία], Linos Politis, «La poésie pastorale en Crète à la fin du 16ème siècle; Rapports et différences avec la poésie pastorale italienne», Actes du IVe Congrès de l'Association Internationale de Littérature Comparée [Fribourg 1964], [tome II], Mouton and Co., The Hague - Paris 1966, σσ. 10001007 [ή άρίθμηση τών σελίδων τών δύο τόμων εϊναι συνεχής] (= Linos Politis, Paléographie et littérature byzantine et néo-grecque, άριθ. XXIIl), καί Του ϊδιου, «Ποιμενική ποίηση και δράμα στήν Κρήτη. 'Ομοιότητες καί διαφορές μέ τά ιταλικά», Πεπραγμένα του Β' Διεθνούς Κρητολογιχοϋ Συνεδρίου, τόμ. Δ', έν Αθήναις 1969, σσ. 389-396 (= Του ίδιου, Θέματα της λογοτεχνίας μας. Δεύτερη σειρά. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 12, [Θεσ-

Χορτάτσης επέβαλε στο έργο τήν προσωπική του σφραγίδα καί τό διαφοροποίησε άπό τό ξένο πρότυπο. Τό γνωστό έπεισόδιο τής Παλαιάς Διαθήκης μέ τή θυσία του Αβραάμ άποτέλεσε τήν πηγή γιά τήν έμπνευση πολλών θεατρικών έργων στή Δύση. Τό έργο του Luigi Groto Lo Isach χρησίμευσε ώς πρότυπο στόν Κρητικό ποιητή του θρησκευτικού δράματος Ή Θυσία του 'Αβραάμ*, πού γράφτηκε στήν Κρήτη μετά τό 1586 (έτος έκδοσης του προτύπου του) καί ώς τό 1635 (έτος συγγραφής ή άντιγραφής του έργου, σύμφωνα μέ τή σημείωση πού ύπάρχει στο τέλος του χειρογράφου τής Μαρκιανής Βιβλιοθήκης τής Βενετίας cl. XI. 19 (1394): Στους χίλιους εξακόσιους τριανταπέντε έγίνη I in verso άπό \α Κρητικό, ευλάβεια γιά νά δίνη...). Πρέπει δμως νά τονίσουμε δτι ό 'Έλληνας ποιητής έκαμε πολλές καινοτομίες (άφαίρεση του προλόγου καί τών χορικών κατάργηση τών πράξεων καί τών σκηνών) καί έπέμεινε στήν άνάλυση τών χαρακτήρων2. Ό άγνωστος μας ποιητής τής Θυσίας ταυτίστηκε, μετά άπό συγκριτική έρευνα του κειμένου της προς τό κείμενο του Έρωτοκρίτου, καί τήν εύρεση πολλών συγγενών στοιχείων τών δύο έργων (ύφος, στιχουργία, παράλληλα χωρία κλπ.), μέ τόν Βιτσέντζο Κορνάρο3. Μάλιστα ή Θυσία, σέ σύγκριση μέ τόν Έσαλονίκη 1976], σσ. 53-65). Σχετικά μέ τό θέμα του προτύπου τής Πανώριας βλ. ωστόσο Απόστολου Σαχίνη, «Κριτικές παρατηρήσεις στήν Πανώρια του Χορτάτση», 'Αθήνα, 7374 ( 1 9 7 2 - 1 9 7 3 ) [«Αειμωνάριον» - προσφορά εις τόν καθηγητήν Ν. Β. Τωμαδάκην] 207230 (καί, σέ άναπτυγμένη μορφή, στά βιβλία του Γύρο στο κρητικό θέατρο, Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 14, [Θεσσαλονίκη 1980], σσ. 9 - 5 3 καί Μελέτες γιά τήν κρητική λογοτεχνία, "Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1995, σσ. 11-64), καί Ε. Κριαρα, «"Ελεγχος παρατηρήσεων του Α. Σαχίνη στήν Πανώρια του Χορτάτση», 'Ελληνικά,, 28 ( 1 9 7 5 ) 4 2 5 - 4 3 1 (= Του ϊδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Β', 397-403). 1. Βλ. John Mavrogordato, «The Greek draina in Crete in the seventeeth Century», JHS, 48 ( 1 9 2 8 ) 243-246, καί Γ. Θ. Ζώρα, Περι τάς πηγάς τής «Θυσίας του Αβραάμ», έν Αθήναις 1945. 2. Γιά τήν αισθητική άξία του έργου βλ. τό δημοσίευμα του Απόστολου Σαχίνη, «Κριτικές παρατηρήσεις στή Θυσία του Αβραάμ του Κορνάρου», Βυζαντινά, 5 ( 1 9 7 3 ) 59-86 (καί, σέ άναπτυγμένη μορφή, στά βιβλία του Γύρο στο κρητικό θέατρο, σσ. 57-117, καί Μελέτες γιά τήν κρητική λογοτεχνία, σσ. 65-132). Στήν άποψη του Σπύρου Εύαγγελάτου δτι ή Θυσία είναι έργο «άφηγηματικου» λόγου καί δχι έργο θεατρικό («ΉΘυσία του 'Αβραάμ κείμενο "άφηγηματικου" λόγου καί δχι θεατρικό έργο», 'Αριάδνη, 5, 1989, 285288), άντιτίθεται ό Wim Bakker μέ τό μελέτημά του: « Ή θεατρικότητα τής Θυσίας του Αβραάμ», Ροδωνιά, Α', 67-85. 3. Βλ. Λίνου Πολίτη, « Ό Έρωτόκριτος καί ή Θυσία του Βιτζέντζου Κορνάρου. Ό ποιητής - Χρονολόγηση», 'Αφιέρωμα στή μνήμη του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1960, σσ. 357-371, δπου καί ή βιβλιογραφία.

ρωτόκριτο, διαπιστώθηκε δτι εϊναι νεανικό εργο του Κορνάρου1. Ήδη τέθηκε σέ ένέργεια άκόμη καί ή τεχνική τών υπολογιστών γιά νά δοθεί λύση στό πρόβλημα τής σχέσης Θυσίας καί Έρωτοκρίτου, χωρίς δμως έως τώρα σαφή άποτελέσματα2. Τό έργο άριθμεΐ 1144 δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους. Ό έλληνικός λαός άγάπησε πολύ τή Θυσία, τήν παρέστησε σέ λαϊκές γιορτές καί πολλοί στίχοι της (πολλά δίστιχα) έγιναν λαϊκές παροιμίες. Του έργου έχουν σωθεϊ μιμήσεις3, ένώ έγιναν καί μεταφράσεις του σέ ξένες γλώσσες (πεζή καί έμμετρη τουρκική —τό 1800 καί τό 1836, άντιστοιχα—, έμμετρη σερβική —τό 1799—, κλπ.) 4 . Χειρόγραφα καί έκδόσεις: Ή Θυσία του 'Αβραάμ παραδίδεται άπό τά έπόμενα δύο χειρόγραφα: 1) Τόν Μαρκιανό κώδικα cl. XI. 19 (1394), φφ. 210Γ231Γ (τό κείμενο έδώ είναι γραμμένο μέ λατινικούς χαρακτήρες), καί 2) τό άθηναϊκό χειρόγραφο Κολυβα (του 18ου αιώνα* προέρχεται άπό τή Βιβλιοθήκη του Αλεξίου Κολυβα). Τό κείμενο του χειρογράφου Κολυβα δέν διαφέρει άπό τό κείμενο τών έντύπων έκδόσεων. Εικάζεται λοιπόν δτι είναι άντίγραφο κάποιας άπό τις πολλές έκδόσεις τής Θυσίας. Ή άξία, έπομένως, του χειρογράφου αύτου είναι περιορισμένη. Τό κείμενο τής Θυσίας έκδόθηκε γιά πρώτη φορά στη Βενε1. Αντίθετα ό Ε. Κριαρας («Ζητήματα τής Θυσίας του Αβραάμ (Χρονολόγηση - ό ποιητής)», Κρητικά Χρονικά, 1 (1947) 2 2 7 - 2 3 8 (= Του ίδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 345-356), καί «Χρονολογικά, μεθοδολογικά καί άλλα ζητήματα Θυσίας καί Έρωτοκρίτου.», Εις μνήμην Κ. Αμάντου, Αθήναι 1960, σσ. 3 5 3 - 3 6 9 = Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 511-527) δέχεται ότι ό Έρωτόκριτος γράφτηκε πριν άπό τή Θυσία (δηλαδή πριν άπό τό έτος 1635). 2. Βλ. ιδίως Dia Μ. L. Philippides, « Ό υπολογιστής συνεργός στή φιλολογική άνάλυση: Γλώσσα καί ρίμα στή λογοτεχνία της κρητικής άκμής», «Αρχές τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Α', 136-157, καί Τής ίδιας, «Μιά πρώτη συμβολή τής ρίμας στήν έξέταση τής πατρότητας Θυσίας καί Έρωτοκρίτου», Ροδωνιά, Β', 571-589. Γιά τόν ποιητή τής Θυσίας βλ. έπιπροσθέτως τήν άνακοίνωση του Günther S. Henrich, « Ό Κορνάρος ποιητής καί τής Θυσίας — ή μαρτυρία τών "κρυπτοσφραγίδων"», Ή 'Ελλάδα τών νησιών άπό τή Φραγκοκρατία ώς σήμερα. Πρακτικά του Β' Ευρωπαϊκου Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, Ρέθυμνο, 10-12 Μαίου 2002, Επιμέλεια: Άστέριος Αργυρίου, τόμ. Α' Οι μαρτυρίες τών λογοτεχνικών κειμένων, 'Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σσ. 85-94, καί τή διάλεξη («Εις μνήμην Ν. Μ. Παναγιωτάκη») του Wim F. Bakker, Ό ποιητής τής «Θυσίας του Αβραάμ», Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2003. 3. Βλ. Γλυκερίας Πρωτόπαπα, «Ποίημα άπαρνημένης. Στιχούργημα κατά μίμησιν τής Θυσίας του Αβραάμ έκ ναξιακου χειρογράφου του ΙΗ' αιώνος», Παρνασσός, 2 ( 1 9 6 0 ) 213-219. 4. Βλ. M. I. Μανούσακα, Ή κρητική λογοτεχνία, σ. 44, σημ. 5, όπου καί ή βιβλιογραφία.

τία τό 1696 ή τό 1697 και έκτοτε γνώρισε πολλές έπανεκδόσεις. Σημαντικότερες άπό αυτές είναι οί έκδόσεις του Αντωνίου Βόρτολι τών έτών 1713 (ιδίως) καί 1760 1 . Πρώτη κριτική έκδοση τής Θυσίας έγινε άπό τόν Γεώργιο Μέγα ( Ή Θυσία του Αβραάμ. Κριτική έκδοσις. Αθήναι 1943), μέ βάση τό χειρόγραφο τής Μαρκιανής καί τήν έκδοση του 1760. Στή δεύτερη έκδοση του ίδιου κειμένου ( Ή Θυσία του 'Αβραάμ. Κριτική έκδοσις Γ. Μέγα άναθεωρηθεϊσα. Αθήναι 1954) ό έκδοτης έλαβε υπόψη καί τήν έκδοση του 1713. Άπό τούς Wim F. Bakker καί Arnold F. van Gemert κυκλοφόρησε καί νέα κριτική έκδοση τής Θυσίας (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1996). Τό σημαντικότερο γλωσσικό καί λογοτεχνικό μνημείο τής Κρητικής Σχολής είναι τό μεγάλο έπικολυρικό ποίημα Έρωτόχριτος (10052 ομοιοκατάληκτοι δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι). Ό Έρωτόχριτος είναι ε να ποιητικό μυθιστόρημα, ενα έκτενές άφηγηματικό ποίημα, δπου ό ποιητής διηγείται τήν έρωτική ιστορία τών ήρώων του, του Έρωτόκριτου καί τής Αρετούσας . Σύμφωνα μέ τούς τελευταίους στίχομς του ποιήματος (Θωρώ πολλούς και πεθυμούν χ9 εχω το γροιχημένα νά μάθουν τις έχόπιασεν εις τ' άπανωγραμμένα. Κ9έγώ δε θε νά χουρφευτω χι αγνώριστο νά μ9εχου, μα θέλω νά φανερωθώ, χι δλοι νά μέ χατέχου. ΒΙΤΣΕΝΤΖΟΣ εϊν9 ό ποιητής xal στη γενιά ΚΟΡΝΑΡΟΣ, πού νά βρεθη άχριμάτιστος, σα θά τον πάρη δ Χάρος. Στή Στείαν έγεννήθηχε, στή Στείαν ένεθράφη έχει χαμέ χ9 έχόπιασεν έτοΰτα πού σας γράφει. Στό Κάστρον έπαντρεύτηχε σάν άρμηνεύγει ή φύση, τό τέλος του εχει νά γένη δπου ο Θεός ορίση. (Ε, 1539-1548)) 3

ποιητής του Έρωτοχρίτου είναι ό Βιτσέντζος Κορνάρος, πού γεννήθηκε και 1. Γιά τις έκδόσεις τής Θυσίας άπό τό 1696 ώς τό 1874 βλ. τό ειδικό μελέτημα του W. F. Bakker, «Οι παλιές έκδόσεις τής Θυσίας του Αβραάμ», Ό Ερανιστής, 15 (19781979) 23-74, δπου καί ή βιβλιογραφία. 2. Γενικότερα γιά τόν Έρωτόκριτο βλ. David Holton, «Romance», στον τόμο: Literature and Society in Renaissance Crete, σσ. 205-237 (= Λογοτεχνία και κοινωνία στήν Κρήτη της Αναγέννησης, σσ. 253-291) καί David Ricks, «Έρωτόκριτος: Σύγχρονες προσεγγίσεις καί προοπτικές (1980-1990)», Μαντατοφόρος, τευχ. 33 (Ιούν. 1991), σσ. 2731. 3. Οί στίχοι κατά τήν κριτική έκδοση του Στυλιανου Αλεξίου (γιά τήν οποία βλ. παρακάτω).

μεγάλωσε στή Σητεία (δπου έγραψε καί τό μακρόπνοο ποίημά του — πιθανώς πριν άπό τό 1645, δηλαδή πριν άπό τήν έναρξη του Βενετοτουρκικου πολέμου) καί που παντρεύτηκε καί διέμενε στο Μεγάλο Κάστρο (στο Ηράκλειο)1. "Οτι ό Κορνάρος είναι ό ποιητής του Έρωτοκρίτου άναφέρεται καί στήν πρώτη βενετική έκδοση του έργου (1713). Ειδικότερα, στόν τίτλο του ποιήματος άναγράφονται καί τά έξής: .. .Συνθεμένον άπό τόν ποτέ Εύγενέστατον Βιτζέντζον τόν Κορνάρον. Άπό τήν Χώραν της Σιτίας του Νησιού της Κρήτης... Άλλά γύρω άπό τό πρόσωπο του Κορνάρου καί τόν χρόνο συγγραφής του έργου έγιναν καί έξακολουθουν νά γίνονται πολλές συζητήσεις. Ή έρευνα δέν κατέληξε άκόμη σέ οριστικά καί άπό δλους άποδεκτά συμπεράσματα2.

1. Γιά τούς Κορνάρους τής Σητείας βλ. τό βιβλίο του Γιάννη Κ. Μαυρομάτη, 'Ανέκδοτα βενετικά έγγραφα γιά τους Κορνάρους τής Σητείας και του Χάνδακα, Αθήνα 1986, δπου καί ή παλαιότερη βιβλιογραφία. 2. Τά φιλολογικά προβλήματα πού σχετίζονται μέ τόν ποιητή του Έρωτοκρίτου, τή χρονολόγηση του έργου, τις πηγές του κλπ., καί δλη ή ώς τό 1976 βιβλιογραφία πού άναφέρεται στα προβλήματα αύτά, άλλά καί σέ δλα γενικότερα τά θέματα πού άφορου ν τό παραπάνω κρητικό έργο, άντιμετωπίζονται ιστορικά καί κριτικά στή συγχρονισμένη εισαγωγή τής έκδοσης: Βιτζέντζου Κορνάρου, Έρωτόκριτος. Ανατύπωση άπό τήν έκδοση Στεφάνου Α. Ξανθουδιδου. Εισαγωγή Αίνου Πολίτη. Τρίτη έκδοση. Εκδοτικός οίκος «Αστήρ», Αθήναι 1976. "Οπως πιστεύει ό Λ. Πολίτης (ο.π., σ. 28), ή άρχική μορφή του Έρωτοκρίτου είχε ολοκληρωθεί γύρω στά 1645-1648, άλλά ό Κορνάρος συνέχιζε νά έπεξεργάζεται τό έργο του καί μετά τή χρονική αύτή περίοδο. Στις μεταγενέστερες, έπομένως, φροντίδες του ποιητή οφείλεται καί τό έπεισόδιο τής μονομαχίας Κρητικού - Καραμανίτη. Αλλωστε, σύμφωνα μέ τις άπόψεις πού έξέθεσε στο Δ' Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο (Ηράκλειο 29 Αύγ. - 3 Σεπτ. 1976) ό Ν. Μ. Παναγιωτάκης ( « Ό ποιητής του Έρωτοκρίτου», Πεπραγμένα του Δ' Διεθνούς Κρητολογικου Συνεδρίου, τόμ. Β', Αθήνα 1981, σσ. 329-355 = Του ϊδιου, Ό ποιητής του «Έρωτοκρίτου», σσ. 257-283 = Του ϊδιου, Κρητική Αναγέννηση, σσ. 149-180), σ' αύτόν έλάχιστες άμφιβολίες άπομένουν δτι ποιητής του Έρωτοκρίτου είναι ό εύγενής Βιτσέντζος Κορνάρος —γιος του Ιακώβου καί άδελφός του Ανδρέα (έπισης ποιητή καί ιδρυτή τής Ακαδημίας τών Stravaganti του Χάνδακα)—, πού γεννήθηκε στο χωριό Τραπεζόντα τής Σητείας στις 26 Μαρτίου 1553, έγκατέλειψε τή Σητεία γύρω στά 1590, γιά νά εγκατασταθεί μόνιμα στόν Χάνδακα, δπου τελέστηκε ό γάμος του μέ τή Μαριέττα Zeno στις 8 Σεπτεμβρίου του έτους 1 5 9 0 (βλ. τώρα τή μελέτη του: «Στο Κάστρον έπαντρεύτηκε», Ροδωνιά, Β', 3 7 1 - 3 8 8 = Του ϊδιου, Κρητική Αναγέννηση, σσ. 223247) καί δπου πήρε ένεργό μέρος στά δημόσια πράγματα τής πόλης καί άνέλαβε λειτουργήματα στή διοίκηση, πέθανε (σέ ήλικία περίπου 6 0 χρόνων) πιθανότατα λίγους μήνες μετά τόν Όκτώβριο του 1 6 1 2 (ϊσως στόν Χάνδακα), καί δτι έπομένως τό έργο πρέπει νά γράφτηκε πριν άπό τό έτος αύτό. (Στο μελέτημα του Γ. Κ. Μαυρομάτη, «Οί Κορνάροι τής Σητείας ( Ή οικογένεια του Ιακώβου Κορνάρου)», Αμάλθεια, τευχ. 56-57 (Ίούλ.-Δεκ. 1983), σ. 200, προσφέρεται ή μαρτυρία δτι ό Βιτσέντζος Κορνάρος του Ιακώβου πέθανε στο διάστημα μεταξύ 12 Αύγ. 1613 καί 24 Απρ. 1614.) Επειδή δμως τό πρόβλημα τής

Mè τό δεύτερο άπό τά παραπάνω προβλήματα (τόν χρόνο συγγραφής του ποιήματος) συνδέεται άμεσα καί τό πρόβλημα τών πηγών του Έρωτοκρίτου. Πρότυπο του Κορνάρου γιά τήν έμπνευση του Έρωτοκρίτου άποτέλεσε τό έργο του Pierre de la Cypède Paris et Vienne (1432;) —ή, τό πιθανότερο, κάποια ιταλική διασκευή ή μετάφρασή του—, ε να παλιό γαλλικό μυθιστόρημα του μεσαίωνα (του 15ου αιώνα), άπό τό όποιο ό Κρητικός ποιητής δανείστηκε μόνο τήν ύπόθεση, γιά να πλάσει ένα έντελώς έλληνικό ποιητικό έργο1. ταύτισης του ποιητή καί τής χρονολόγησης του Έρωτοκρίτου σχετίζεται άμεσα μέ τό πρόβλημα του προτύπου του ίδιου έργου, χρειάζεται νά σημειώσω έδώ δτι σύμφωνα μέ τά συμπεράσματα τής έρευνας του Σπύρου Εύαγγελάτου —γιά τήν όποια βλ. τήν έπόμενη υποσημείωση— ό ποιητής του Έρωτοκρίτου δέν μπορεί νά είναι ό παραπάνω Βενετοκρητικός ευγενής Βιτσέντζος Κορνάρος. Τις άπόψεις πού διατύπωσαν κατά καιρούς (καί ώς τό 1980) οί μελετητές γιά τό πρόσωπο του ποιητή του Έρωτοκρίτου βλ. στο άρθρο του Στυλιανου Αλεξίου^ «Γιά τήν ταύτιση του ποιητή του Έρωτοκρίτου», Μαντατοφόρος, τευχ. 13 (Ιούν. 1979), σσ. 4-11, καί στις σσ. Υ-ρ' τή< νέας κριτικής έκδοσης του έργου άπό τόν ίδιο τόν Αλεξίου (γιά τήν οποία βλ. στήν έπόμενη έπίσης υποσημείωση). Ό Εύαγγελάτος, μέ νεώτερη άνακοίνωσή του (στο C Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο: Χανιά, 24-31 Αύγ. 1986), πού τυπώθηκε αυτοτελώς (Σπύρου Α. Εύαγγελάτου, Και πάλι γιά τόν «Έρωτόκριτο». Προσπάθεια προσδιορισμού του ποιητή του, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1989), βασιζόμενος στά έως τώρα βιβλιογραφικά δεδομένα άλλά καί σέ νέα στοιχεία πού άνακάλυψε στο Κρατικό Αρχείο τής Βενετίας, θεωρεί ώς πιθανούς ποιητές του Έρωτοκρίτου τόν Βιτσέντζο Κορνάρο του Μπενέτο —πού γεννήθηκε στις άρχές του ΙΖ' αιώνα—, ή τόν λίγο νεώτερο του Βιτσέντζο Κορνάρο του Δράκου. Τά χρονολογικά δεδομένα, ή μόρφωση, ή κοινωνική τάξη, τό ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα πού προδίδει «έλληνική συνείδηση», κλπ., συνηγορούν, κατά τήν άποψή του, υπέρ τής πιθανότητας ένας άπό τούς δύο αύτούς Κρητικούς ποιητές νά είναι ό ποιητής του Έρωτοκρίτου. Ή «φιλολογία» γύρω άπό τόν πραγματικό Βιτσέντζο Κορνάρο συνεχίζεται μέ τό άρθρο του Ν. Μ. Παναγιωτάκη, «Στό Κάστρον επαντρεύτηκε», ο.π., άντίστοιχα, μέ τό όποιο ένισχύονται οί άπόψεις του (δπως καί του Γ. Κ. Μαυρομάτη) δτι ό ποιητής του Έρωτοκρίτου ήταν ό γιος του Ιακώβου Κορνάρου. 1. Τή διαπίστωση γιά τό βασικό πρότυπο του Έρωτοκρίτου έκαμε τό 1935 ό Ρουμάνος μελετητής Ν. Cartojan (βλ. τή βιβλιογραφία στό: Βιτσέντσου Κορνάρου, Έρωτόκριτος. Κριτική "Εκδοση, Εισαγωγή, Σημειώσεις, Γλωσσάριο Στυλιανοί) Αλεξίου «Ερμής», Αθήνα 1980 [Φιλολογική Βιβλιοθήκη - 3], σ. ξα', σημ. 64, καί σ. 538). Τήν ίδια, ωστόσο, διαπίστωση είχε κάμει κατά τόν προηγούμενο αιώνα ό Ηπειρώτης λόγιος καί καθηγητής τής Ιονίου Ακαδημίας τής Κέρκυρας Χριστόφορος Φιλητας ( 1 7 8 7 - 1 8 6 7 ) σέ ένα άπό τά άνέκδοτα χειρόγραφα τετράδιά του, πού τώρα φυλάσσονται στή Βιβλιοθήκη τής Βουλής τών 'Ελλήνων [άριθ. 313] (βλ. Άλκη Αγγέλου, « Ή σπασμωδική έπιστήμη καί τό πρότυπο του Έρωτοκρίτου», 'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 6, άριθ. 2 (Φθινόπωρο 1953), σσ. 145152 = Του ίδιου, Τών Φώτων, [Α'], σσ. 329-336)! Παράλληλα ό Cartojan έθετε καί τό πρόβλημα αν τό γαλλικό μυθιστόρημα ή κάποια ιταλική μετάφραση ή διασκευή του υπήρξε τό άμεσο πρότυπο του Κορνάρου, καί κατέληγε στό συμπέρασμα δτι τή βασικότερη πηγή του Έρωτοκρίτου άποτέλεσε μία έμμετρη ιταλική διασκευή του γαλλικού κειμένου πού

Χειρόγραφα και εκδόσεις: Ό Έρωτόχρπος παραδίδεται άπό ενα μοναδικό χειρόγραφο πού βρίσκεται στό Λονδίνο: British Museum, Harleian Collection, είχε κάμει ό Angelo Albani (τίτλος της: Innamoramento di dui fidelissimi amanti Paris e Vienna) καί εϊχε πρωτοεκδοθει στή Ρώμη τό 1626 (καί ότι, άρα, τό έλληνικό έργο γράφτηκε μετά τό έτος αύτό). Ό Ε. Κριαρας, σέ συγκριτική μελέτη του Έρωτοκρίτου προς τό γαλλικό έργο (Μελετήματα περί τάς πηγάς του Έρωτοκρίτου, Athen 1 9 3 8 [Texte und Forschungen zur byzantinisch-neugriechischen Philologie, Nr. 27]), «συζήτησε καί έλεγξε τήν πειστικότητα τών έπιχειρημάτων του Cartojan» (βλ. Ε. Κριαρα, «Νέες διαπιστώσεις καί παρατηρήσεις γιά τις πηγές καί τή χρονολόγηση του Έρωτοκρίτου», NE, 93, 1973, 37-39 = Του ίδιου, Γλωσσοφιλολογικά, σσ. 150-152). Σέ μεταγενέστερη έργασία του («Nuovi contributi di ricerche sul poema cretese Erotokritos e sulle sue fonti italiane», Cultura Neolatina, 4-5, 1 9 4 4 - 1 9 4 5 , 122-132), ό Cartojan μελέτησε τις πεζές ιταλικές μεταφράσεις του Paris et Vienne, πού δέν τις είχε έξετάσει ό Κριαρας, καί διαπίστωσε ότι ό Έρωτόκριτος είχε άμεσότερη σχέση προς αύτές καί οχι προς τό πεζό γαλλικό κείμενο. Τό ΐδιο πρόβλημα άπασχόλησε καί τόν Gareth Morgan («French and Italian elements in the Erotocritos», Κρητικά Χρονικά, 7, 1953, 201-228), άλλά τά συμπεράσματα του Ά γ γλου μελετητή τής κρητικής λογοτεχνίας δέν προώθησαν τό θέμα. Τήν άμεση έξάρτηση του Έρωτοκρίτου άπό τήν έμμετρη διασκευή του Albani έξέτασε έπίσης ό Ιταλός νεοελληνιστής Francesco Màspero (στό μελέτημά του «Le fonti del poema neogreco Erotokritos e Paris e Vienna di Angiolo Albani», Istituto Lombardo, Accademia di Scienze e Lettere, Rendiconti, Classe di Lettere, vol. 105, 1971, σσ. 69-86, καί στήν Εισαγωγή τής μετάφρασής του: Vincenzo Cornaro, Erotôcrito. Introduzione, traduzione e note di —. Milano 1975). Μέ τά συμπεράσματα του Màspero συμφώνησε ό Ε. Κριαρας («Νέες διαπιστώσεις και παρατηρήσεις γιά τις πηγές καί τή χρονολόγηση του Έρωτοκρίτου», ο.π., άντιστοιχα), ένώ ό Σπύρος Α. Εύαγγελάτος —σέ άνακοίνωσή του στό Δ' Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο, πού δημοσιεύτηκε στό περιοδικό Ελληνικά, 33 ( 1 9 8 1 ) 98-127, μέ τόν τίτλο «Χρονολόγηση του Έρωτοκρίτου». ( Ό "terminus post quem" γιά τή συγγραφή του έργου)»— μετά άπό συγκριτική μελέτη του γαλλικού κειμένου, τής έντυπης ιταλικής πεζής μετάφρασής του (α' έκδοση: 1482), τής έμμετρης διασκευής του άπό τόν Albani, καί του Έρωτοκρίτου, κατέληξε στά άκόλουθα συμπεράσματα: α') ότι ό Κορνάρος δέν «γνώριζε κάποια γαλλική έκδοση του Paris et Vienne ή κάποιο γαλλικό χειρόγραφο του έργου», β') ότι ή έντυπη ιταλική μετάφραση σέ πρόζα «άποτέλεσε τό βασικό πρότυπο του Έρωτοκρίτου (σέ συνδυασμό μέ τό εργο του Albani)» καί γ') ότι « Ό Κορνάρος γνώριζε τό Innamoramento di dui fidelissimi amanti Paris e Vienna του Angelo Albani (α' έκδ. Ρώμη 1626, β' γνωστή έκδ. Βενετία 1628), όπως φαίνεται άπό 45 θέματα ή χωρία πού δείχνουν έξάρτηση του Έρωτοκρίτου άπό τό έργο αύτό καί πού δέν υπάρχουν άντίστοιχά τους στό γαλλικό άπώτερο πρότυπο ή στήν ιταλική έκδοχή σέ πρόζα. Τό γεγονός είναι έντυπωσιακό, γιατί μας οδηγεί στή χρονολόγηση του κρητικού μυθιστορήματος μετά τό 1626. (...)», ( δ . π σ σ . 98100). Εξάλλου ό Ν. Μ. Παναγιωτάκης (δ.π., σσ. 3 4 8 - 3 5 0 , 2 7 6 - 2 7 8 καί 172-175, άντιστοιχα) χαρακτήρισε ώς «μνημείο φιλολογικής προχειρότητας καί αυθαιρεσίας» καί ώς άπαράδεκτη τή μελέτη του Màspero, παρατηρώντας άνάμεσα σέ άλλα καί τά έξής: «Τό σοβαρότατο σφάλμα του είναι ότι στή σύγκριση αύτή δέν έλαβε καθόλου υπόψη του καί φαίνεται νά άγνοεΐ τό κείμενο τής πολύ περισσότερο διαδεδομένης πεζής ιταλικής διασκευής

η° 5644. Τό χειρόγραφο αυτό, που είναι εικονογραφημένο καί άποτελεΐται άπό 256 φύλλα, γράφτηκε στήν Κεφαλλονιά τό 1710 καί άγοράστηκε στήν Κέρκυρα τό 1725 άπό τόν λόρδο Edward Harley. Ή πρώτη έκδοση του Έρωτοκρίτου έγινε στή Βενετία, στό τυπογραφείο του Αντωνίου Βόρτολι, στά 1713. Τό μοναδικό άντίτυπο τής έκδοσης αυτής σώζεται στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη τών Αθηνών. Άπό τό ιδιο βενετικό τυπογραφείο άνατυπώθηκε τό έργο στά 1737 (είναι ή λεγόμενη δεύτερη έκδοσή του). 'Ένα άντίτυπο τής άνατύπωσης του 1737 υπάρχει στήν Εθνική Βιβλιοθήκη τών Αθηνών, μέ τά στοιχεία: Ν. Φ. 688 (ή: Ελληνικά παλαιότυπα, άριθ. 93). Άπό τότε έγιναν πολλές άλλες άνατυπώσεις του έργου, άπό τό ίδιο τυπογραφείο (1778) και άπό άλλα τυπο-

τής γαλλικής μυθιστορίας, πού άπό τό 1 4 8 2 ώς τό 1 6 5 5 είχε τυπωθεί 3 3 τουλάχιστο φορές, κυρίως στή Βενετία, ένώ τό έργο του Albani άπό τό 1 6 2 6 ώς τό 1 6 4 5 μόνο τέσσερις φορές, δύο στή Ρώ(1η,"μία στή Βενετία καί μία στό Τρεβίζο. "Οπως συνάγεται καί άπό τήν προχειρότερη σύγκριση, δλα ή σχεδόν δλα τά σημεία ομοιότητας πού έπισημαίνει ό Màspero άνάμεσα στον Έρωτόχριτο καί στον Albani τά βρίσκουμε νά υπάρχουν ήδη στήν παλαιότερη πεζή ιταλική διασκευή, σέ μερικά μάλιστα άπ αυτά τό κείμενο τής πεζής διασκευής είναι πλησιέστερο προς τόν Έρωτόχριτο άπό δ,τι τό κείμενο του Albani. Ακόμη καί τό κυριότερο έπιχείρημα του Màspero, δτι ό Albani μετέτρεψε σέ νένα τό πρόσωπο πού έμφανίζεται ώς φίλη τής ήρωίδας στή γαλλική μυθιστορία, δέν εύσταθει, άφου ώς νένα έμφανίζεται καί στήν πεζή ιταλική διασκευή» (ο.7Γ., σσ. 3 4 9 - 3 5 0 καί 2 7 7 - 2 7 8 , άντίστοιχα). Τέλος, σύμφωνα μέ τά συμπεράσματα πού έκθέτει ό Γιάννης Κ. Μαυρομάτης στή διδακτορική διατριβή του (Τό πρότυπο του «Έρωτοκρίτου», Ιωάννινα 1 9 8 2 [Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Σειρά έπιστημονικών διατριβών τής Φιλοσοφικής Σχολής, 3]) —στήν οποία έξετάζεται συστηματικά καί λεπτομερειακά ό Έρωτόκριτος σέ σχέση μέ τις ιταλικές διασκευές (έντυπες καί χειρόγραφες) τής γαλλικής μεσαιωνικής μυθιστορίας Paris et Vienne καί μέ τή λατινική του Jean de Pins / Ioannes Pinus (τυπώθηκε στή Βενετία τό 1516), σέ δλη τήν έκταση του κειμένου του—, ή έντυπη πεζή διασκευή του άπώτερου γαλλικού προτύπου είναι τό κείμενο πού κυρίως άκολούθησε ό Κορνάρος, ό όποιος έλαβε υπόψη του μιαν άπό τις νεώτερες έπανεκδόσεις τής διασκευής αυτής ( 1 5 4 3 κ.έ.). Έ ν τω μεταξύ, ό Σπύρος Α. Εύαγγελάτος, μέ τό έκτενές δημοσίευμά του: Προς την αλήθεια γιά τόν Βιτσέντζο Κορνάρο. Ποιος ήταν ό ποιητής του «Έρωτοκρίτου»; [Εκδόσεις] Κάκτος, Αθήνα 1 9 8 5 [Σειρά Φιλολογικών Μελετημάτων άρ. 11, έπανήλθε στό πρόβλημα τής έρευνας γιά τή χρονολόγηση του ποιήματος, καί στό πρόσωπο του ποιητή καί, δπως σημειώνει ό ίδιος στήν εισαγωγή του βιβλίου (σ. 15): «Τό νέο αύτό μελέτημά μου μας οδηγεί σέ τρία βασικά συμπεράσματα: 1) Αποδεικνύεται, γιά άλλη μιά φορά, δτι ό Κορνάρος έγνώριζε τό Innamoramento... του Albani, άρα ό Έρωτόχριτος γράφτηκε υστέρα άπό τό 1 6 2 6 καί ή έρευνα γιά τόν έντοπισμο του ποιητή πρέπει οριστικά νά στραφεί στή χρονική περίοδο άνάμεσα στό 1 6 2 6 καί —άπωτατο δριο— τό 1 6 6 9 (έτος τής ολικής κατάληψης τής Κρήτης άπό τούς Τούρκους). 2) Αποδεικνύεται δτι, καί άσχετα άπό τό θέμα τής χρονολόγησης, ό "ευγενής Βενετός" Βιτσέντζος Κορνάρος του Ιακώβου άποκλείεται νά είναι ό ποιητής του Έρωτοκρίτου. 3) t...]» . Γιά τή χρονολόγηση του Έρωτοκρίτου βλ. καί τήν προηγούμενη υποσημείωση.

γραφεία τής ίδιας πόλης (του Ν. Γλυκέος: 1758, 1777, 1789, καί του «Φοίνικος»). Μέ βάση τό χειρόγραφο του Λονδίνου καί τις δύο πρώτες βενετικές έκδόσεις έγινε κριτική έκδοση του Έρωτοκρίτου άπό τόν Στέφανο Α. Ξανθουδίδη (Βιτζέντζου Κορνάρου, Έρωτόκριτος. Έκδοσις κριτική, γενομένη έπί τή βάσει τών πρώτων πηγών μετ* εισαγωγής, σημειώσεων καί γλωσσάριου υπό —. Έν Ήρακλείω 1915). Νέα κριτική έκδοση: Βιτσέντζου Κορνάρου, Έρωτόκριτος. Κριτική "Εκδοση. Εισαγωγή, Σημειώσεις, Γλωσσάριο Στυλιανου Αλεξίου. [Εκδόσεις] Έρμης, Αθήνα 1980 [Φιλολογική Βιβλιοθήκη - 3]. Ό ποιητής του Έρωτοκρίτου άρχίζει τό ποίημά του μέ σύντομο πρόλογο (= προοίμιο, στίχοι 1-18), δπου μιλάει γιά τό εύμετάβλητο τών άνθρώπινων πραγμάτων, τούς πολέμους, τήν παντοδυναμία του έρωτα καί τή χάρη τής φιλίας, θέματα στά όποια θά άναφερθεϊ διεξοδικότερα κατά τήν άφήγηση τής ιστορίας τών δύο ήρώων του. Κατόπιν εισέρχεται στήν κυρίως άφήγηση τών γεγονότων. Καθορίζει τόν τόπο καί τόν χρόνο τής έξέλιξής τους, πού είναι ή Αθήνα τής άρχαιας εποχής, κ.ο.κ. Ό Ξανθουδίδης, άκολουθώντας τήν πρώτη βενετική έκδοση (1713), στή δική του έκδοση (1915) διαιρεί έπίσης τό ποίημα σέ πέντε μέρη (Α-Ε). Τό ϊδιο γίνεται καί στήν κριτική έκδοση του Αλεξίου (1980). Ό Έρωτόκριτος άγαπήθηκε ιδιαίτερα άπό τόν έλληνικό λαό. 'Έγινε δημοφιλές άνάγνωσμα τών λαϊκών τάξεων καί πολλοί στίχοι του άπαγγέλλονται άπό μνήμης άκόμη καί σήμερα. Πολλά έπίσης δίστιχα του έργου έλαβαν χαρακτήρα λαϊκών παροιμιών. Σέ δλα αύτά συνετέλεσε ή άξια του ϊδιου του έργου, πού τό καθίστα πάντα έπίκαιρο. Μεγάλη άπόδειξη τής έπικαιρότητάς του άποτελουν οί άλλεπάλληλες έκδόσεις του1. Τέλος πρέπει νά σημειωθεί δτι ή έπίδραση πού άσκησε ό Έρωτόκριτος στή μεταγενέστερη ποιητική παραγωγή ύπήρξε σημαντική (Σολωμός, Κρυστάλλης, Παλαμάς, Σικελιανός, Σεφέρης, Πρεβελάκης). 1. Άς προστεθεί δτι τό ποίημα του Κορνάρου διασκευάστηκε σέ λόγια (φαναριώτικη) γλώσσα άπό τόν Διονύσιο Φωτεινό (Νέος Έρωτόκριτος. Παρά — . Έν Βιέννη 1818* σέ δύο τόμους) καί δτι μεταφράστηκε στά ρουμανικά καί τά τουρκικά [1873] (γιά τις μεταφράσεις αυτές βλ. M. I. Μανούσακα, Ή κρητική λογοτεχνία, σ. 50, σημ. 6, δπου καί ή βιβλιογραφία, καί Λίνου Πολίτη, ο.π., σσ. 50-52). Αποσπάσματα του Έρωτοκρίτου μεταφράστηκαν καί στά άγγλικά άπό τόν J. Mavrogordato (The Erotokritos. By —. With an Introduction by Stephan Gaselee. Oxford University Press, London 1929). To μεγαλύτερο μέρος του έργου μεταφράστηκε καί στά γαλλικά άπό τόν φιλόλογο Denis Kohler (βλ. Κ. Θ. Δημαρα, «Έρωτόκριτος», Τό Βήμα, 22 Μαρτ. 1974, σσ. 1-2). Εξάλλου ολόκληρος ό Έρωτόκριτος μεταφράστηκε, δπως είδαμε, καί στά ιταλικά άπό τόν Ιταλό νεοελληνιστή Francesco Màspero: Vincenzo Cornaro, Erotdcrito. Introduzione, traduzione e note di —. Milano 1975 [I Classici Bietti].

Άπό τήν πτώση της Κρήτης ώς τήν έλληνική έπανάσταση (1669-1821) Ή πνευματική παραγωγή καί κίνηση στά Επτάνησα, τή Διασπορά καί τΙς τουρκοκρατούμενες περιοχές — Οί Φαναριώτες

Ή υποταγή τής Κρήτης στούς Τούρκους (1669) προκάλεσε τό πολύστιχο θρηνητικό ποίημα του Ρεθύμνιου ποιητή Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή Διήγησις διά στίχων του δεινού Κρητικού Πολέμου (πρωτοεκδόθηκε στή Βενετία τό 1681) 1 , πού έκφράζει έντονα τή συνείδηση τής συνοχής του έλληνικου Γένους2, καθώς καί τόν Θρήνο της Κρήτης (210 στίχοι) του λόγιου Κρητικού Πατριάρχη Αλεξανδρείας Γερασίμου Παλλαδα (1688-1710) 3 . Μετά τήν πτώση τής Κρήτης καί τό τέλος του Βενετοτουρκικου πολέμου (1645-1669) τό έλληνικό πνευματικό κέντρο μετατοπίζεται σέ μιάν άλλη βενετοκρατούμενη περιοχή, στα Επτάνησα. Έκει θά καταφύγουν πολλοί Κρητικοί, πού μαζί μέ τή μακραίωνη πνευματική τους παράδοση θά μεταφέρουν καί τά χειρόγραφα τών έργων πού έξετάσαμε παραπάνω. Ή έπίδραση πού άσκήθηκε άπό τούς Κρητικούς πρόσφυγες τών νησιών του Ιονίου στήν πνευματική ζωή τής Επτανήσου γίνεται φανερή καί άπό τά έπόμενα: α') Σέ πολλά νησιά του Ιονίου, ιδιαίτερα δμως στή Ζάκυνθο, γίνονται (άπό τόν 17ο ώς τόν 19ο αιώνα) παραστάσεις καί λαϊκές διασκευές (είναι οί γνωστές Όμιλίες) τών έργων του «Κρητικού Θεάτρου»4. β') Κατά τόν έκδοτη 1. Νεώτερες έκδόσεις του έργου: Ό Κρητικός Πόλεμος (1645-1669) ή συλλογή τών ελληνικών ποιημάτων *ΑνΘίμου Διακρούση, Μαρίνου Ζάνε, συλλεγέντων και εκδιδομένων ύπό του άρχιμανδρίτου Άγαθαγγέλου Ξηρουχάκη, έφημερίου τής εν Βιέννη ελληνικής εκκλησίας, έν Τεργέστη 1908 [κατά τήν πρώτη έκδοση]. Γιά τήν έκδοση Ξηρουχάκη βλ. τή βιβλιοκρισία του Στεφ. Α. Ξανθουδίδη, ΒΖ, 18 (1909) 586-600. Βλ. καί τή μελέτη του Ν. Β. Τωμαδάκη, «Διορθωτικά εις τόν Κρητικόν Πόλεμον του Τζάνε», Κρητικά Χρονικά, 1 ( 1 9 3 3 ) 127-132 (= Του ίδιου, Μεταβυζαντινά Φιλολογικά. (Μελέται καί Κείμενα). Αθήναι 1965, σσ. 215-221). — Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή, Ό Κρητικός Πόλεμος (16451669). "Εκδοση κριτική. Εισαγωγή - έπιμέλεια Α. Ν. Νενεδάκη. Αθήνα 1979. Γιά τήν έκδοση Νενεδάκη βλ. τή βιβλιοκρισία του Ν. Β. Τωμαδάκη, 'Αθήνα, 11 ( 1 9 7 8 - 1 9 7 9 ) 397-405. — Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή του Ρεθυμναιου, Ό Κρητικός Πόλεμος (16451669). Επιμέλεια Στυλιανός Αλεξίου - Μάρθα Άποσκίτη. Στιγμή, Αθήνα 1995. 2. Πρβλ. Κ. θ. Δημαρα, ΙΝΛ, σ. 95. 3. Βλ. Χρ. Μ. Πέτρου-Μεσογείτου, «Κρητικοί στίχοι έκ παλαιών χειρογράφων τής βιβλιοθήκης του Μουσείου Ηρακλείου», ΕΕΚΣ, 2 (1939) 3 4 8 - 3 5 4 (έκδοση του κειμένου άπό τό χειρόγραφο υπ' άριθ. 184, φφ. 1 Γ -5 ν ). 4. Βλ. Γλυκερίας Πρωτοπαπα-Μπουμπουλίδου, Τό θέατρον εν Ζακύνθω άπό του ΙΖ' μέχρι του ΙΘ' αιώνος. (Έπί τή βάσει άνεκδότων κειμένων). Αθήναι 1958, σσ. 19-34.

της Ιταλό νεοελληνιστή Mario Vitti, ή τραγωδία Εύγένα (1646) του Ζακύνθιου στιχουργοί) Θεοδώρου Μοντσελέζε άνήκει στήν Κρητική Σχολή1. γΟ Ανώνυμη κρητική μετάφραση (τών άρχων του 17ου αιώνα, σέ ένδεκασύλλαβους καί έπτασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους και μέ τόν τίτλο ΌΠιστικός βοσκός) του ποιμενικού δράματος του Giovanni Battista Guarini (1538 -1612) Pastorfido (1590) μιμήθηκε ό Ζακύνθιος Μιχαήλ Σουμμάκης στή δική του μετάφραση του ίδιου έργου2. δ') Τό «Κρητικό Θέατρο» θυμίζουν έπίσης οί τραγωδίες τών άρχων του 18ου αιώνα —1720 καί 1721, άντιστοιχα— Ιφιγένεια καί Θυέστηςτον Κεφαλλονίτη στιχουργού Πέτρου Κατσαΐτη (1660 /65-1737/42) 3 . ε') Ή έπίδραση που άσκησαν τα έργα τής κρητικής λογοτεχνίας στήν πνευματική παραγωγή του Σολωμού4 καί άλλων λογοτεχνών τής Επτανήσου εϊναι άναμφισβήτητη. *

*

Άπό τόν έλληνισμό τής Διασποράς προέρχεται ή γνωστή ποιητική συλλογή "Ανθη Εύλαβείας, πού γράφτηκε άπό τούς 'Έλληνες σπουδαστές του Φλαγγινιανου Έλληνομουσείου τής Βενετίας (δπου σπούδαζαν διάφορες έπιστήμες: φιλολογία, φιλοσοφία, ρητορική, κ.λπ.). Ή συλλογή αύτή τυπώθηκε στή Βενετία

1. Teodoro Montselese, Εύγένα. A cura di Mario Vitti. Napoli 1965 [Istituto Universitario Orientale - Seminario di Greco Moderno, 2], σσ. 12-13, καί passim τής Εισαγωγής (σσ. 13-34) τής νέας έκδοσης του έργου: Τραγωδία όνομαζομένη Εύγένα του Κύρ Θεοδώρου Μοντσελέζε, 1646. Παρουσίαση Mario Vitti, Φιλολογική έπιμέλεια Giuseppe Spadaro. Εκδόσεις Όδυσσέας, [Αθήνα 1995]. 2. Βλ. Ε. Κριαρα, « Ή μετάφραση του Pastor Fido άπό τόν Ζακυνθινό Μιχαήλ Σουμμάκη», NE, τόμ.. 76, τευχ. 899, Αθήναι, Χριστούγεννα 1964, σσ. 273-297 (= Του ίδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Β', 37-61). 3. Έμμ. Κριαρα. Κατσαΐτης. Ιφιγένεια - Θυέστης - Κλαθμός Πελοποννήσου. Ανέκδοτα έργα. Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σημειώσεις καί γλωσσάριο. Αθήνα 1 9 5 0 [Collection de Γ Institut Français d'Athènes, 43]. Ειδικότερα βλ. Βάλτερ Πουχνερ, « Ό Πέτρος Κατσαΐτης καί τό Κρητικό Θέατρο», Παρνασσός, 25 ( 1 9 8 3 ) 6 7 0 - 7 1 0 (= Του ΐδιου, Εύρωπαϊκή Θεατρολογία, σσ. 1 8 3 - 2 2 1 = Του ίδιου, Τό Κρητικό θέατρο, σσ. 261-323, μέ προσθήκες καί βελτιώσεις). Οί παραπάνω δύο τραγωδίες του Κατσαΐτη, μαζί μέ τό στιχούργημα Κλαθμός Πελοποννήσου (1716), δείχνουν παράλληλα πόσο άναπτυγμένη πρέπει νά ύπήρξε τελικά ή κοινωνία τών Έπτανήσων ήδη άπό τις άρχές του 18ου αιώνα. 4. Βλ. Έμμ. Κ. Χατζηγιακουμή, Νεοελληνικαι 7ζηγαι του Σολωμού, έν Αθήναις 1 9 6 8 [Εθνικό ν καί Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιο ν Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου, 1], σσ. 25-112, όπου καί ή βιβλιογραφία.

στίς άρχές του 18ου αιώνα (1708) 1 . Άνάμεσα στά ποιητικά κείμενα πού περιέχονται στο συλλογικό αύτό έργο υπάρχουν καί τέσσερα σονέτα γραμμένα στή δημοτική γλώσσα. Τά έγραψαν οί τρόφιμοι Ανδρέας Μυιάρης (Αθηναίος), Λαυρέντιος Βενέριος (Κρητικός), Αντώνιος Στρατηγός (Κερκυραίος) καί Φραγκίσκος Κολομπής (Κεφαλλονίτης). Ή έμφάνιση τής συλλογής "Ανθη Εύλαβείας άποτελεϊ τό σημαντικότερο ποιητικό γεγονός μετά άπό τήν άνάσχεση τής ποιητικής άνθησης στήν Κρήτη, πού τήν έπέβαλε ή τουρκική κατοχή του 1669 . Άπό τόν έλληνισμό τής Διασποράς —ή, καλύτερα, άπό "Ελληνα πού σπούδασε στο έξωτερικό— προέρχεται καί τό άνώνυμο έμμετρο θεατρικό έργο τών άρχών του 18ου αιώνα Δαβίδ (629 ποικίλων μέτρων ομοιοκατάληκτοι στίχοι —ή ομοιοκαταληξία ζευγαρωτή: κρητικό δίστιχο—, χωρισμένοι σέ πέντε σκηνές), τό όποιο βρέθηκε άνάμεσα στα χαρτιά του Χιώτη σοφού Λέοντος Άλλατίου (ΐ586-1669Χ\δπου υπάρχουν καί χειρόγραφα μεταγενέστερα τής έποχής

1. "Ανθη Εύλαβείας. Έκχυθέντα εις τήν Πανένδοξον Μετάστασιν τής Θεομήτορος Μαρίας. Παρά τίνων τών του Φλαγγινιανου Έλληνομουσείου Τροφίμων τε καί Σπουδαίων, έπιστασία καί έπανορθώσει του Πολυμαθεστάτου αύτών Ίεροδιδασκάλου Ιωάννου Πατούσα του έξ Αθηνών, Γυμνασιάρχου του ρηθέντος Φροντιστηρίου,... Ένετίησιν ,αψη' (1708). 2. Γιά τά "Ανθη Εύλαβείας βλ. τις έργασίες του Γ. Βαλέτα, «Τά "Ανθη Εύλαβείας. Μιά πνιγμένη άναγεννητική άναλαμπή του νέου Ελληνισμού», NE, τόμ. 64, τευχ. 755, Αθήναι, Χριστούγεννα 1950, σσ. 98-119, καί Γ. Θ. Ζώρα, « Ή Παναγία καί ή συλλογή "Ανθη Εύλαβείας», 'Ελληνική Δημιουργία, 4 (1949) 3 3 7 - 3 4 1 (= Του ίδιου, Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Β', Αθήναι 1959, σσ. 3 6 3 - 3 7 2 = Του ϊδιου, Θέματα μεσαιωνικής και νεοελληνικής φιλολογίας, Αθήναι 1977 [Βιβλιοθήκη Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας, άριθ. 52], σσ. 42-50). Γιά τά βασικά προβλήματα πού δημιουργεί ή μελέτη τής παραπάνω ποιητικής συλλογής («ορθή άπόδοση του κάθε στιχουργήματος στόν δημιουργό του», «έξακρίβωση του καθενός άπό τούς δημιουργούς», «ή θέση τής Συλλογής αυτής μέσα στήν δλη έθνική παιδεία στόν άρχόμενο ΙΗ' αιώνα») βλ. Κ. Θ. Δημαρα, «Εισαγωγικά στήν μελέτη τής συλλογής "Ανθη εύλαβείας», Μνημόσυνον Σοφίας 'Αντωνιάδη, Βενετία 1974 [Βιβλιοθήκη του Ελληνικού 'Ινστιτούτου Βενετίας Βυζαντινών καί Μεταβυζαντινών Σπουδών - Άρ. 6], σσ. 3 3 6 - 3 4 9 (= Κ. Θ. Δημαρας, Ιστορικά Φροντίσματα. Α' Ό Διαφωτισμός και τό κορύφωμά του, Εκδοτική φροντίδα Πόπης Πολέμη, Πορεία, Αθήνα 1992, σσ. 130138). Τέλος, γιά τήν ιδια συλλογή καί τούς συνεργάτες της βλ. Άθ. Ε. Καραθανάση, Ή Φλαγγίνειος Σχολή της Βενετίας, Θεσσαλονίκη 1975 ( 2 1986), σσ. 296-307. Συγκεντρωτική βιβλιογραφία γιά τή συλλογή βλ. στήν έκδοση: *Ανθη Εύλαβείας. Επιμέλεια Αθανασίου Καραθανάση. Εκδοτική «Ερμής» EILE., [NEB, ΠΟ 36], Αθήνα 1978. 3. Codex Vallicellianus Allatianus CXXXVI, φφ. 4 r -16 r (τα φφ. 6 r -7 r είναι λευκά). Τό κείμενο έχει άντιγράψει ό Ραφαήλ Βερνάτσας (1710-1780), Χιώτης καθολικός ιερέας, καθηγητής στο Ελληνικό Κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου τής Ρώμης καί έπιμελητής τών έλληνικών χειρογράφων τής Βατικανής Βιβλιοθήκης.

πού έζησε έκεινος. Του έργου διαθέτουμε ήδη κριτική έκδοση1. Τό χειρόγραφο είναι γραμμένο μέ λατινικούς χαρακτήρες (φραγκοχιώτικα) στό γλωσσικό ιδίωμα τής Χίου (λαϊκός λόγος διανθισμένος μέ παροιμιώδεις έκφράσεις, χωρίς διαλεκτολογικές ύπερβολές καί ξένα γλωσσικά δάνεια, ζωηροί διάλογοι) και ή ύπόθεσή του είναι έμπνευσμένη άπό τήν Παλαιά Διαθήκη (άναφέρεται στό άμάρτημα του Δαβίδ και στή μετάνοιά του καί έχει σχέση μέ τό ιησουίτικο θέατρο* ό άγνωστος συγγραφέας του Δαβίδ, ό όποιος —δπως προκύπτει άπό τούς στίχους— είναι "Ελληνας του καθολικού δόγματος, συνέθεσε τό έργο ίσως γιά νά παρασταθεί στή Χίο —γιά προπαγανδιστικούς λόγους—, ή στό Κολλέγιο του Άγιου Αθανασίου τής Ρώμης γιά γλωσσική άσκηση τών τροφίμων του). Μετά τήν άνακάλυψη του Δαβίδ βρέθηκαν σέ χειρόγραφη μορφή καί άλλα σχετικά θεατρικά εργα πού προέρχονται άπό τόν ίδιο χώρο του Αιγαίου, γεγονός τό όποιο άποδεικνύει δτι στον χώρο αύτόν άνθιζε κατά τούς ΙΖ' καί ΙΗ' αιώνες μιά λογοτεχνία ή όποια ώς τώρα παρέμενε άνέκδοτη. Τά ευρεθέντα έργα έκδόθηκαν κατά τά τελευταία χρόνια καί είναι τά έξής: Ηρώδης ή ή σφαγή τών νηπίων. Χριστουγεννιάτικο θρησκευτικό δράμα αγνώστου ποιητη σέ πεζό λόγο άπό τό χώρο τών Κυκλάδων τήν έποχή της Άντιμεταρρύθμισης2. — Ήτραγέδια του Άγιου Δημητρίου. Θρησκευτικό δράμα μέ κωμικά ιντερμέδια, άγνωστου ποιητη, πού παραστάθηκε στις 29 Δεκεμβρίου 1723 στή Ναξία3. — 1Ανέκδοτα στιχουργήματα του θρησκευτικού θεάτρου του ΙΖ' αιώνα. "Εργα τών ορθόδοξων Χίων κληρικών Μιχ. Βεστάρχη, Γρηγ. Κονταράτου, Γαβρ. Προσοφα\ *

*

*

Στις τουρκοκρατούμενες περιοχές θά ήταν ύπερβολικό νά ύποστηρίξει κανείς δτι υπήρξε άξιόλογη λογοτεχνική παραγωγή. Γύρω δμως άπό τό Φανάρι, δπου τό ορθόδοξο Πατριαρχείο, δημιουργείται πνευματική ζωή καί κίνηση, τήν 1. Αγνώστου Χίου ποιητή, Δαβίδ. ''Ανέκδοτο διαλογικό στιχούργημα. Ανεύρεση - Κριτική έκδοση Θωμα I. Παπαδοπούλου. Εταιρία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1979 [Βιβλιοθήκη Γενικής Παιδείας, 8]. 2. Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σημειώσεις καί γλωσσάριο Βάλτερ Πουχνερ. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1998 [Παράβασις, Παράρτημα Κείμενα 1]. 3. Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σημειώσεις καί γλωσσάριο: Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης ( | ) - Βάλτερ Πουχνερ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999. 4. "Εκδοση κριτική μέ εισαγωγή, σχόλια καί ευρετήρια M. I. Μανούσακα - Βάλτερ Πουχνερ. Αθήνα 2 0 0 0 [Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Έρεύνης του Μεσαιωνικού καί Νέου Ελληνισμού].

όποια εκφράζουν ορισμένοι φωτισμένοι λόγιοι πού σπούδασαν στή Δύση (Πάδοβα), δπως λ.χ. ό πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρις (1572-1638), πού τό 1627 μετέφερε στήν Πόλη τό τυπογραφείο του Κεφαλλονίτη Νικοδήμου Μεταξα, προκειμένου νά φωτίσει τό Γένος μέ έλληνικές εκδόσεις, ό άριστοτελικός φιλόσοφος Θεόφιλος Κορυδαλλεύς (1570-1646), πού δίδαξε στήν «Πατριαρχική Ακαδημία», καί άλλοι μορφωμένοι "Ελληνες πού ώφέλησαν τήν Εκκλησία καί τό Γένος. Άνάμεσα στούς τελευταίους αύτούς συγκαταλέγονται πολλοί Φαναριώτες, πού ώς υπάλληλοι τής Υψηλής Πύλης άνήλθαν στά άνώτατα άξιώματα τής τουρκικής υπαλληλικής ιεραρχίας καί παράλληλα καλλιέργησαν τά έλληνικά γράμματα. Μνημονεύεται έδώ ό πολύγλωσσος Παναγιωτάκης Νικούσιος, άπό τή Χίο, πού διετέλεσε Μέγας Διερμηνεύς τής Πύλης, ό Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ό έξ άπορρήτων (1641-1709) 1 , πού δίδαξε έπίσης στήν Πατριαρχική Ακαδημία και έλαβε τά μεγαλύτερα άξιώματα (Μέγας Διερμηνεύς τής Π$,ης, Μέγας Μυστικοσύμβουλος, Μέγας Αογοθέτης) — είναι ό συγγραφέας τών έργων: Ρητορική, Γραμματική περί συντάξεως (τυπώθηκε στή Βενετία «παρά Νικολάω Γλυκει τω έξ Ιωαννίνων» τό 1745), Φροντίσματα («στοχασμοί βγαλμένοι άπό τήν άνθρώπινη πείρα του») κλπ.—, ό μεγαλύτερος γιος του Αλεξάνδρου Νικόλαος Μαυροκορδάτος (1680-1730), πού έλαβε τόν τίτλο του πρώτου τών Μεγάλων Διερμηνέων τής Πύλης καί τό άξίωμα «του ήγεμόνος τής Μολδαβίας» (άργότερα καί τής Βλαχίας) καί έγραψε, άνάμεσα σέ άλλα, τό προδρομικό έργο Φιλοθέου Πάρεργα2 (τό έργο αύτό κρίνεται ώς τό πρώτο έλληνικό μυθιστόρημα τών μεταγενέστερων χρόνων, ή τουλάχιστον σάν μιά «προσπάθεια γιά διαμόρφωση μυθιστορηματικού είδους»), καί ό γιος του Νικολάου Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτος, ήγεμόνας στις παρίστριες ήγεμονίες, άνθρωπος καλλιεργημένος (εϊχε ώς άρχή του τόν θρησκευτικό ούμανισμό) πού τιμούσε τούς Γάλλους συγγράφεις, προσκαλούσε στήν αύλή του λογίους άπό τή Δύση και προσανατόλιζε τις ήγεμονίες προς τόν γαλλικό διαφωτισμό (ήταν δηλαδή ένας τυπικός έκπρόσωπος του φωτισμένου δε-

1. Ή προσωνυμία έξ άπορρήτων σχετίζεται μέ τόν τίτλο του Μεγάλου Μυστικοσυμβούλου («έξ άπορρήτων») πού έλαβε τό 1688. 2. Τα Φιλοθέου Πάρεργα γράφτηκαν κατά μίμηση γαλλικών έργων καί σέ άρχαίζουσα γλώσσα γύρω στά 1718 καί πρωτοτυπώθηκαν στή Βιέννη τό 1800. Περισσότερα γιά τό εργο αύτό βλ. στου Κ. Θ. Δημαρα, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Πέμπτη έκδοση. Εκδοτική «Έρμης» EILE., Αθήνα 1989 [Νεοελληνικά Μελετήματα, 2], σσ. 263-282, καί ιδίως στή νέα έκδοσή του ( 1 9 8 9 άπό τόν Jacques Bouchard), γιά τήν όποια βλ. παρακάτω, Μέρος Γ', Κεφ. Δ', Κριτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων: Μ α υ ρ ο κ ο ρ δ ά τ ο ς Νικόλαος.

σποτισμου καί ή νομοθεσία του αποτέλεσε σταθμό στή διοίκηση τών ήγεμονιών)1, κ.ά.π. Στο σημείο αυτό πρέπει νά άναφερθεΐ καί μία άλλη φυσιογνωμία του θρησκευτικού ούμανισμου, ό πατριάρχης Ιεροσολύμων Δοσίθεος Νοταρας (16411707). Μέ ένέργειες του ιεράρχη αύτου ιδρύθηκαν τυπογραφεία στο Ιάσιο, στο Βουκουρέστι, στή Μόσχα, προς τόν σκοπό νά τυπωθουν έκκλησιαστικά βιβλία, καί σχολεία στά Ιεροσόλυμα. Άπό τόν κύκλο τών Φαναριωτών προέρχονται καί δύο έμμετρα κείμενα, χωρίς δμως μεγάλη ποιητική άξια: ή Στοιχειομαχία (τυπώθηκε στή Βενετία τό 1746) του Ιωάννου Ρίζου Μανέ, άλληγορικό έργο άπό 200 ιαμβικούς έπτασύλλαβους στίχους μέ θέμα τή φύση καί τά στοιχεία της, καί ή Βοσπορομαχία (4000 στίχοι) του έξελληνισμένου Φράγκου Μομάρς (γράφτηκε τό 1752 καί τυπώθηκε στή Λειψία τό 1766), πού έχει ώς θέμα της τή φιλονικία Εύρώπης καί Ασίας στο στενό του Βοσπόρου. Άλλά καί έξω άπό τό Φανάρι σημειώνεται άξιόλογη πνευματική κίνηση. Αξίζει έδώ νά άναφερθουν καί ορισμένοι άλλοι λόγιοι άνδρες του τουρκοκρατούμενου έλληνισμου: ό Εύγένιος Γιαννούλης ό Αιτωλός (πέθανε τό 1682), πού δίδαξε σέ σχολεία τής ιδιαίτερης πατρίδας του, ό ιερομόναχος Εύθύμιος [Πενταγιώτης], πού τό 1703 έγραψε σέ καθαρή καί πλούσια δημοτική (λαϊκή) γλώσσα τό Χρονικόν Γαλαξειδίου2, ό Κοσμάς ό Αιτωλός (1711-1779), πού σπούδασε στήν Άθωνιάδα καί μέ τά έθνεγερτικά κηρύγματά του συνέβαλε στήν άφύπνιση του Γένους, καί ό πολυγραφότατος στιχουργός Καισάριος (κατά κόσμον Κωνσταντίνος) Δαπόντες (1714-1784), άπό τή Σκόπελο, συγγραφέας του έμμετρου έργου Καθρέπτης Γυναικών (τυπώθηκε στή Λειψία τό 1766) καί πολλών άλλων έργων. Ή περίοδος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού

Όέλληνικός διαφωτισμός είναι προέκταση του εύρωπαϊκου. Ένώ δμως στήν Εύρώπη τό ξεκίνημα του διαφωτισμού άνάγεται στόν 17ο αιώνα καί τό 1. Γιά τούς Φαναριώτες τής παραπάνω παραγράφου βλ. Κ. Θ. Δημαρα, ΙΝΑ, σσ. 131137 (άπό δπου καί τά μέσα σέ εισαγωγικά άποσπάσματα). 2. Εκδόσεις: Κ. Ν. Σάθα, Χρονικόν άνέκδοτον Γαλαξειδίου, ή Ιστορία Αμφίσσης, Ναυπάκτου, Γαλαξειδίου, Αοιδορικίου και τών περιχώρων, Αθήναι 1865 (καί φωτοανατύπωση, 1962). — Χρονικό του Γαλαξειδίου. Δημοτικό ίστόρημα του 1704 γραμμένο άπό τόν ιερομόναχο Ευθύμιο Πενταγιώτη. Λογοτεχνική άποκατάσταση Γ. Βαλέτα. "Ικαρος, Αθήνα 1944. — «Χρονικό του Γαλαξειδίου». Επιμέλεια 'Ηλία Αναγνωστάκη. Εκδόσεις Ακρίτας, Αθήνα 1985.

τέλος του στους άμέσως πριν άπό τή γαλλική έπανάσταση χρόνους, ή άκμή του έλληνικου διαφωτισμού τοποθετείται στό δεύτερο ήμισυ του 18ου και στις δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Ή έλληνική έπανάσταση του 1821 σήμανε τό τέλος του έλληνικου διαφωτισμού. Οί Φαναριώτες, ώς διπλωμάτες, ιδιαίτερα δμως ώς ήγεμόνες καί μάλιστα ώς συγγράφεις, μέ τις στενές σχέσεις τους προς τό εύρωπαϊκό πνεύμα του φωτισμένου δεσποτισμού καί τή γαλλική παιδεία (Βολταιρος, γαλλική Εγκυκλοπαίδεια, κλπ.), γίνονται γιά τήν Ελλάδα οί φορείς του διαφωτισμού. Τό έργο του Νικολάου Μαυροκορδάτου Φιλοθέου Πάρεργα (1718), κείμενο προδρομικό, δπως είδαμε, γιά τή νεοελληνική λογοτεχνία, βρίσκεται στήν άφετηρία του νεοελληνικού διαφωτισμού. Οί κυριότεροι έκπρόσωποι του νεοελληνικού διαφωτισμού είναι οί έξής: ό γιατρός Θωμάς Μανδακάσης άπό τήν Καστοριά, ό Κερκυραίος Εύγένιος Βούλγαρις, συγγραφέας Λογικής (τυπώθηκε στή Λειψία τό 1766), μέ τήν όποια καταδικάζει'τήν πρόληψη τών. Αρχαίων καί μνημονεύει δυτικούς έπιστήμονες καί φιλοσόφους τών χρόνων μετά τήν Αναγέννηση (Καρτέσιος, Hobbes, Νεύτων, Λόκε, Λεϊβνίτιος, κ.ά.)\ ό μαθητής του Βούλγαρι στήν Άθωνιάδα Ίώσηπος Μοισιόδαξ (1725 ci. - 1800) 2 , ό Δημήτριος Φωτιάδης ή Καταρτζής (1720/1725-1807) —δπως είδαμε παραπάνω (Κεφ. Γ'), μεταξύ τών οπαδών του συγκαταλέγονται ό Ρήγας, ό Δανιήλ Φιλιππίδης καί ό Γρηγόριος Κωνσταντας—, μία άπό τις πιο ένδιαφέρουσες μορφές του νεοελληνικού διαφωτισμού, συγγραφέας πολλών έργων πού γράφτηκαν γιά τόν φωτισμό του Γένους3 (τό έργο του Γνώθι Σαυτόν «άποτελεϊ, κατά κάποιον τρόπο, προλεγόμενα σέ μία έλληνική Εγκυκλοπαίδεια, δπως τήν ΐδεάσθηκε, έχοντας στον νου του τις άνάλογες γαλλικές έπιδόσεις»4), καί ό Αδαμάντιος Κοραής. "Οπως ορθά παρατηρεί ό Κ. Θ. Δημαρας, τό πρόβλημα του διαφωτισμού ήταν κατεξοχήν πρόβλημα άγωγής καί πριν άπ* δλα έπρεπε νά λυθεί τό πρόβλη-

1. Βλ. Κ. Θ. Δημαρα, Ό Ελληνικός Διαφωτισμός, Αθήναι 1964, σ. 28 (βλ. τώρα Κ. θ. Δημαρα, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 5 1989, σ. 15)· οί έπόμενες παραπομπές γίνονται μόνο στό δεύτερο δημοσίευμα. 2. Συνολική θεώρηση τής ζωής καί του έργου του Μοισιόδακος γίνεται στή μελέτη του Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη, Ίώσηπος Μοισιόδαξ. 01 συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης του 18ου αιώνα. Μορφωτικό "Ιδρυμα Έθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1985 [Νεοελληνική Προσωπογραφία]. 3. Φιλολογική έκδοση τών έργων του Καταρτζή: Δημητρίου Καταρτζή, Τά Ευρισκόμενα. Εκδότης: Κ. Θ. Δημαρας. Εκδόσεις «Ερμής», Αθήνα 1970. 4. Κ. Θ. Δημαρα, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σ. 18.

μα του γλωσσικού οργάνου τής άγωγής αυτής1. Ή άνάσταση δμως τής προγονικής δόξας, που είχε άρχίσει νά γίνεται συνείδηση στους 'Έλληνες λογίους, προϋπέθετε τήν άποκατάσταση τής αρχαίας γλώσσας. "Ετσι λ.χ. ό Βούλγαρις σημείωνε στή Λογική του: «έκσυρικτέον άρα τά χυδαϊστί φιλοσοφείν έπαγγελλόμενα βιβλιάρια». Πρέπει ωστόσο νά ύπομνησθεΐ δτι ή ροπή προς τήν αρχαία γλώσσα δέν σήμαινε άπαραίτητα συντηρητισμό. Πολλές φορές συνδυάστηκε μέ τά πιο προοδευτικά κινήματα του έλληνικου νου2. Άπό τήν άλλη μεριά ό Καταρτζής, που σεβόταν ωστόσο τήν άρχαιότητα, ζητούσε νά καθιερωθεί ώς άποκλειστική γλώσσα του Νέου Ελληνισμού ή κοινή τής εποχής («ή καλλιέργειά της, κ* ή συγγραφή βιβλίων σ* αυτήνα, εϊναι γενική και όλική άγωγή του έθνους», έγραφε τό 1783 3 ). 'Όταν δμως τό 1791 άναγκάστηκε νά έγκαταλείψει τή θέση αυτή, τόνιζε δτι τό έκανε γιά νά προασπίσει άλλες, περισσότερο βασικές άρχές του: «άδιαφορώντας μέ δ,τι τρόπον καί αν είναι —έλεγε—, μόνο νά ώφελήσω τό γένος μου»4. Ή «μέση οδός» του Κοραή (καί στό γλωσσικό θέμα) «έκφράζει κάλλιον παντός άλλου τό προοδευτικόν άλλ' ουχί έπαναστατικόν πνεύμα του διαφωτισμού: "μακράν άπό τήν Σκύλλαν τής άθείας καί τήν Χάρυβδιν τής δεισιδαιμονίας", ή: "μήτε τύραννοι τών χυδαίων", δηλαδή τών μή λογίων, τών πολλών, "μήτε δούλοι τής χυδαιότητος αύτών"...»5. Ή τοποθέτηση δμως αύτή του Κοραή τόν έφερε άντιμέτωπο προς τις δύο γλωσσικές άκρότητες. Γενικό χαρακτηριστικό τών προσπαθειών του Κοραή άποτελεϊ ή συνεχής παιδευτική φροντίδα του γιά τό Γένος καί ή έπίμονη προσήλωσή του στήν ιδέα τής έλευθερίας. Παιδεία και έθνική συνείδηση διασταυρώνονται στον Κοραή μέ ούσιαστικότερο άπό κάθε άλλη φορά οργανικό τρόπο. Καί μέσα στή διασταύρωση αύτή μπορούμε νά διακρίνουμε πώς ό νεοελληνικός διαφωτισμός άντιλαμβάνεται γενικά τό νόημα του έθνους καί πώς συμβάλλει στή διαμόρφωση τής νεοελληνικής έθνικής συνείδησης. Πρόδρομοι καί Επτανήσιοι προσολωμικοί

Στον κύκλο τών προδρόμων άνήκουν τρεις κυρίως ποιητές, πού έμφανίζονται κατά τό δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα. Ό Ρήγας Βελεστινλής, ό Άθανά1. Βλ. Κ. Θ. Δημαρα, ο.π., σ. 16. 2. Βλ. Κ. Θ. Δημαρα, δ.π.9 σ. 17. 3. Βλ. Δημητρίου Καταρτζή, Τά Ευρισκόμενα, σ. 10 (πρβλ. Κ. Θ. Δημαρα, ΙΝΛ, σ. 196, καί Του ϊδιου, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σ. 17). 4. Κ. Θ. Δημαρα, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σ. 18. 5. Βλ. Κ. Θ. Δημαρα, Ο.ΤΓ., σσ. 19-20.

σιος Χριστόπουλος καί ό Ιωάννης Βηλαρας. Καί οί τρεις είναι έπηρεασμένοι άπό τό πνεύμα του διαφωτισμού καί πιστεύουν δτι ή πνευματική άναγέννηση τής Ελλάδας εϊναι ή προϋπόθεση τής πολιτικής της άναγέννησης. Συγγράφουν, λοιπόν, ή μεταφράζουν ποικίλου περιεχομένου (διδακτικά, λογοτεχνικά, κλπ.), έργα στή δημοτική γλώσσα, γιατί καί οί τρεις έχουν τήν πεποίθηση δτι ό λαός θά μορφωθεί μόνο δταν γράφουν έργα στή γλώσσα τής καθημερινής του ομιλίας. Ό Ρήγας (1757 ci. - 1798) γεννήθηκε στό Βελεστίνο καί έμαθε τά πρώτα γράμματα στή Ζαγορά του Πηλίου. "Επειτα πήγε στήν Κωνσταντινούπολη καί μετά στή Βλαχία. Τό 1790 τυπώνει στή Βιέννη τό Σχολεϊον τών ντελικάτων εραστών, ήτοι Βφλίον ηθικόν, περιέχον τά περίεργα συμβεβηκότα τών ώραιοτέρων γυναικών του Παρισιού, άκμαζουσών κατά τόν παρόντα Αιώνα. Έκ της Γαλλικής διαλέκτου νυν πρώτον μεταφρασθέν παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλου1. Πρόκειται, δπως άπέδειξαν νεώτερες έρευνες, γιά μεταφράσεις διηγημάτων του Γάλλου Rétif <de la Bretonne2. Τόν ιδιο χρόνο καί στήν ίδια πόλη έκδίδει ένα διδακτικό έργο μέ τόν τίτλο Φυσικής άπάνθισμα. Διά τους άγχίνους και φιλομαθείς eΈλληνας. Έκ της Γερμανικής και Γαλλικής διαλέκτου έρανισθέν. Τό έργο εϊναι γραμμένο σέ διαλογική μορφή (τά πρόσωπα εϊναι δύο: ό μαθητής καί ό δάσκαλος). "Ενα τρίτο έργο του Ρήγα έκδιδεται στή Βιέννη τό 1797 μέ τόν τίτλο Ό Ηθικός τρίπους. Στό έργο αύτό περιλαμβάνονται τρεις μεταφράσεις: Τά Όλυμπια του Metastasio3, Ή Βοσκοπούλα τών "Αλπεων του Marmontel καί Ό πρώτος ναύτης του Gessner (ή μετάφραση αύτή έγινε άπό τόν συνεργάτη του Ρήγα Αντώνιο Κορωνιό). Ανάμεσα στις άλλες μεταφράσεις του Ρήγα συγκαταλέγεται καί ή μετάφραση του μεγαλύτερου μέρους του τέταρτου τόμου άπό τόν Ανάχαρση του Barthélémy. Σπουδαίο έργο του Ρήγα, μέ χαρακτήρα διδακτικό καί έθνικό, εϊναι ή Χάρτα του (1796-1797), δπου παρουσιάζεται ό έλληνικός χώρος καί πάνω σέ αύτόν σχέδια άπό νομίσματα μέ προσωπογραφίες τών μεγάλων μορφών τής άρχαίας 1. Βλ. Ρήγα, Σχολεΐον τών ντελικάτων εραστών. Επιμέλεια Π. Σ. Πίστα. Εκδόσεις Έρμης, [ΝΕΒ, ΔΠ 13], Αθήνα 1971. 2. Βλ. Jean Α. Thomopoulos, «L'original de Y École des amants délicats de Phigas Velestinlis», BNJ, 18 ( 1 9 4 5 - 1 9 4 9 ) 20-31 (= I. Α. Θωμοπούλου, «Τό πρότυπο του Σχολείου τών ντελικάτων εραστών», NE, 4 8 (1950) 1 0 2 8 - 1 0 3 8 = Του ίδιου, Διακονία στή Λογοτεχνία (κριτικά δοκίμια), Αθήνα 1973, σσ. 41-68, μέ τόν τίτλο: «Του Ρήγα Φεραίου τά διηγήματα»). 3. Βλ. γιά τή μετάφραση αύτή A. I. Βρανούση, « Ό Ρήγας καί τό θέατρο. Ή μετάφραση τών 'Ολυμπίων του Μεταστασίου», Θέατρο, τόμ. Α', τευχ. 5 (Σεπτ.-Όκτ. 1962), σσ. 25-

έλληνικής ιστορίας (ό ίδιος ό Ρήγας δημοσίευσε χωριστά τό 1797 και τήν προσωπογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου)1. Τέλος πρέπει νά άναφερθει ιδιαίτερα ό Θούριος του Ρήγα (4Ώς πότε παλληκάρια νά ζοϋμεν στά στενά, μονάχοι σά λιοντάρια στές ράχες, στά βουνά')2, που κυκλοφόρησε σέ πολλά άντίγραφα καί πολλές λαθραίες έκδόσεις κατά τήν προεπαναστατική περίοδο καί άποτέλεσε πατριωτικό έναυσμα ένθουσιασμου γιά τήν άπελευθέρωση τής σκλαβωμένης πατρίδας, ένώ παράλληλα καλλιεργούσε τήν ιδέα γιά τή δημιουργία μιας καινούργιας κοινωνίας. Συμπερασματικά παρατηρούμε δτι οί έθνικοί στόχοι καλύπτουν τό έργο του Ρήγα σχεδόν στο σύνολο του καί εκφράζονται είτε μέ τή μορφή άμεσων παρορμήσεων (Θούριος, Νέα Πολιτική Διοίκησις), είτε έμμεσα μέ κείμενα πού αποβλέπουν στήν πνευματική άφύπνιση του Γένους (Φυσικής άπάνθισμα). Γενικά πρέπει νά έξαρθεΐ ή εύρύτητα του έθνισμου του Ρήγα καί ή προδρομική σημασία τών πολιτικών του οραματισμών. Ό Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847) γεννήθηκε στήν Καστοριά καί έζησε στήν Κωνσταντινούπολη καί στο Βουκουρέστι. Ανήκει καί αύτός στόν κύκλο του Καταρτζή. Τό 1805 έκδίδει στή Βιέννη τή γνωστή μας Γραμματική της Αιολοδορικης, ήτοι της ομιλούμενης τωρινής τών Ελλήνων γλόσσας (δπου ύποστηρίζει δτι ή νεοελληνική γλώσσα είναι ένα μείγμα τής άρχαίας αιολικής καί τής άρχαίας δωρικής διαλέκτου) καί μαζί τό δράμα 'Αχιλλεύς, πού ώς θέμα του έχει τόν θυμό του Αχιλλέα καί τή συμφιλίωσή του μέ τόν Αγαμέμνονα. Τό 1811 ό Χριστόπουλος εκδίδει τά Λυρικά του, συλλογή εύθυμων (έρωτικών καί βακχικών) ποιημάτων, πού θά του προσδώσει τήν έπωνυμία «ό νέος Ανακρέων». Ή συλλογή αύτή γνώρισε πολλές έκδόσεις3 καί επηρέασε τή μεταγενέστερη ποίηση (Σολωμός - Αθηναϊκή Σχολή). Ό Ιωάννης Βηλαρας (1771-1823), τέλος, γεννήθηκε στά Κύθηρα καί ύπηρέτησε ώς γιατρός στήν αύλή του Άλή-πασα τών Ιωαννίνων. Τό 1814 έξέδωσε στήν Κέρκυρα τή Ρομέηκη γλόσα, δπου, έπηρεασμένος άπό τόν γαλ1. Βλ. τή μελέτη του Γεωργίου Λάιου, «Οί Χάρτες του Ρήγα», ΔΙΕΕ, 14 ( 1 9 6 0 ) 231312. 2. Ttà τό έργο αύτό του Ρήγα βλ. Α. Daskalakis, «Thourios Hymnos. Le chant de la liberté de Rhigas Velestinlis», Balkan Studies, 4 ( 1 9 6 3 ) 315-346, καί Απ. Β. Δασκαλάκη, Τά έθνεγερτικά τραγούδια του Ρήγα Βελεστινλή. Κείμενα, σχόλια, καί έρμηνευτικαί σημειώσεις. Έκδοσις νέα μετά προσθηκών. Εκδόσεις Ε. Γ. Βαγιονάκη, Αθήναι 1977. 3. Βλ. Αθανασίου Χριστοπούλου, Λυρικά. Επιμέλεια Ελένης Τσαντσάνογλου. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΠΟ 2], Αθήνα 1970, σ. 6.

λικό διαφωτισμό, έξέθεσε τις προοδευτικές άπόψεις του γιά τή γλώσσα (βλ. Κεφ. Γ'). Τό έργο είναι άφιερωμένο στον Αθανάσιο Ψαλίδα. Στήν Κέρκυρα έπίσης έκδόθηκαν, μετά τόν θάνατο του (1827), άπό τόν Αθανάσιο Πολίτη, τά Ποιήματα και πεζά τινα, μέ κατατοπιστικό πρόλογο γιά τή ζωή καί τό έργο του, πού έγραψε ό Κωνσταντινουπολίτης λόγιος Πλάτων Πετρίδης (1790 -1852) 1 . Μέ τά ποιήματα του Βηλαρα ή λυρική ποίηση προχώρησε ενα βήμα πιο πέρα άπό εκεί δπου τήν άφησε ό Χριστόπουλος, καί ή σατιρική ποίηση άπέκτησε έ'ναν άπό τούς πιο σημαντικούς έκπροσώπους της. ΌΒηλαρας φιλοτέχνησε καί ορισμένες μεταφράσεις άρχαίων έλληνικών κειμένων σέ νεοελληνική γλώσσα. Ειδικότερα μετέφρασε τή Βατραχομυομαχία του [Όμήρου]2, τόν πλατωνικό Κρίτωνα, τόν Επιτάφιο του Περικλέους του Θουκυδίδη καί ποιήματα του Ανακρέοντα. * *

*

Στήν Επτάνησο (ιδιαίτερα στή Ζάκυνθο), κατά τήν πριν άπό τήν έπανάσταση του '21 περίοδο, παρατηρείται άξιόλογη πνευματική κίνηση, ή όποια στον τομέα τής λογοτεχνίας εϊχε ώς άποτέλεσμα τήν παραγωγή ορισμένων στιχουργημάτων έρωτικου, πολιτικού καί σατιρικού περιεχομένου. Ή γαλλική έπανάσταση καί ή έπέμβαση τών Γάλλων στά Επτάνησα, άπό τή μία πλευρά, καί άπό τήν άλλη οι άντιθέσεις τής έπτανησιακής κοινωνίας (εύγενεϊς καί ποπολάροι) έπηρέασαν τήν τοπική λογοτεχνική παραγωγή. Οί σημαντικότεροι έκπρόσωποι τής προσολωμικής ποίησης εϊναι οί έξης: Ό Στέφανος Ξανθόπουλος (μέσα του 18ου αιώνα) καί ό Ανδρέας Σίγουρος (1665-1747) πού καλλιεργούν τήν έρωτική-λυρική ποίηση (ό πρώτος εϊχε συνθέσει καί συλλογή στιχουργημάτων μέ τόν τίτλο Ποιήματα θλιβερά - ποιήματα έρωτικά). Σημαντικότερος, ώς λυρικός ποιητής, άπό τούς δύο προηγουμένους, εϊναι ό Θωμάς Δανελάκης (δικό του ποίημα —ή μίμηση ποιήματος του Γάλλου Antoine-Vincent Arnault— εϊναι «Τό ξενιτεμένο πουλί»). Ό ίδιος διασκεύασε στά έλληνικά τή γαλλική «Μασσαλιώτιδα». Τήν πατριωτική ποίηση καλλιεργεί ό Αντώνιος Μαρτελάος (1754-1819), 1. Βλ. Π. Δ. Μαστροδημήτρη, « Ό Ιωάννης Βηλαρας δπως τόν εϊδε ό πρώτος βιογράφος του Πλάτων Πετρίδης», NE, τόμ. 94, τευχ. 1115, Χριστούγεννα 1973, σσ. 9 3 - 9 8 [καί σέ αυτοτελή έκδοση, Αθήνα 1974, σσ. 16] (= Του ΐδιου, Νεοελληνικά, Α', 19-37). 2. Γιά τή μετάφραση (γρ. παράφραση) αύτή του Βηλαρα βλ. Βασιλείου Φρ. Τωμαδάκη, Νεοελληνικαι μεταφράσεις, παραφράσεις και διασκευαϊ της «Βατραχομυομαχίας», έν Αθήναις 1973, σσ. 68-76.

έπηρεασμένος άπό τις άρχές τής γαλλικής έπανάστασης καί άπό τά πατριωτικά τραγούδια του Ρήγα. Παρά τό γεγονός δτι άνήκε στήν τάξη τών εύγενών τής Ζακύνθου, χαρακτηριζόταν γιά τις φιλελεύθερες καί πατριωτικές ιδέες του. ''Ήταν μαθητής του Παναγιώτη Παλαμά καί πιθανός δάσκαλος του Σολωμού (άπηχήσεις του «Θουρίου» του Μαρτελάου είναι εύδιάκριτες στον Ύμνο είς τήν Έλευθερίαν του Σολωμού). Έκτος άπό τόν «Θούριο» ό Μαρτελάος έγραψε τό γνωστό ποίημα «"Υμνος είς τήν περίφημο ν Γαλλία ν, τόν άρχιστράτηγον Βοναπάρτην καί τόν στρατηγό ν Γεντίλλην». Τις ιδέες του Μαρτελάου άκολουθεϊ ενας άλλος Ζακύνθιος ποιητής, ό Νικόλαος Κούρτσολας, πού έγραψε ποίημα «Στον Μαρτελάο» καί «Θούριο», ένώ ό Νικόλαος Λογοθέτης ή Γούλιαρης ήταν άντίθετός του καί έτρεφε έχθρικά αισθήματα προς τούς Γάλλους και τις άρχές τής γαλλικής έπαναστάσεως. Ό τελευταίος καταγόταν άπό άριστοκρατική οικογένεια καί ήταν καί αύτός μαθητής του Π. Παλαμα. Σπούδασε άρχαία έλληνική καί λατινική φιλολογία στήν Ιταλία καί παρώδησε τόν «"Υμνο είς τήν περίφημον Γαλλίαν...» του Μαρτελάου. Τή σατιρική ποίηση καλλιεργούν τρεις άλλοι προσολωμικοί ποιητές: ό Αντώνιος Κατήφορος (1685/1696-1762), πού εϊναι γόνος άριστοκρατικής οικογένειας, μέ σπουδές έπίσης στήν Ιταλία, καί συγγραφέας έλληνικής γραμματικής, ό Αύξέντιος, πού σατιρίζει τόν Κουτούζη (βλ. παρακάτω), καί ό σημαντικότερος τους Νικόλαος Κουτούζης (1741-1813), ιερωμένος καί ζωγράφος. Ώς ζωγράφος ό Κουτούζης μαθήτευσε κοντά στον Νικόλαο Δοξαρα καί εικονογράφησε τόν ναό τής Φανερωμένης στή Ζάκυνθο. Ώς ποιητής έγραψε στήν αρχή λυρικά ποιήματα καί μετά έπιδόθηκε στή σατιρική ποίηση, είδος ιδιαίτερα καλλιεργημένο στή Ζάκυνθο. Ή σάτιρα του Κουτούζη είναι δηκτική καί άνελέητη καί στρέφεται έναντίον δλων. Στή Ζάκυνθο κατά τήν ϊδια περίοδο άναπτύσσεται καί ή κωμωδία. Ό Σαβόγιας Ρούσμελης ή Σουμερλής έγραψε τό έργο Κωμωδία τών ψευτογιατρών (1745), δπου σατιρίζει τούς έμπειρικούς γιατρούς (τούς κομπογιαννίτες) τών Ιωαννίνων1. Σημαντικότερος δμως κωμωδιογράφος είναι ένας άλλος Ζακύνθιος, νεώτερος του προηγουμένου, ό Δημήτριος Γουζέλης (1774-1843), άνιψιός καί μαθητής του Μαρτελάου. Ό Γουζέλης έγραψε τό έργο Ό Χάσης 1. Γιά τόν Ρούσμελη καί τό έργο του βλ. Γλυκερίας Πρωτοπαπα-Μπουμπουλίδου, Τό θέατρον έν Ζακύνθω, σσ. 54-84, Τής ίδιας, Σαβόγιας Ρούσμελης, Αθήναι 1971, δπου εκδίδεται ή Κωμωδία τών ψευτογιατρών (σσ. 37-94), καί Θόδωρου Γραμματά, « Ή Κωμωδία τών Ψευτογιατρών του Σαβόγια Ρούσμελη», στον τόμο: Τό Ιόνιο. Περιβάλλον - Κοινωνία -Πολιτισμός. Πρακτικά Συμποσίου 1984, Αθήνα 15-17 'Οκτωβρίου, Αθήνα 1984 [Κέντρο Μελετών Ιονίου], σσ. 5 7 - 8 1 (= Του ίδιου, Νεοελληνικό θέατρο. Ιστορία - δραματουργία. Δώδεκα μελετήματα. [Εκδόσεις] Κουλτούρα, Αθήνα 1987, σσ. 42-59).

(1790), μέ τό οποίο έμφανίζεται ώς συνεχιστής τής ζακυνθινής κωμωδίας, δπως αυτή διαμορφώθηκε μετά τήν έπίδραση πού δέχτηκε άπό τήν κρητική κωμωδία. Χαρακτηριστικοί είναι οί ζευγαρωτοί πολιτικοί στίχοι καί ό κεντρικός ήρωας τής κωμωδίας (ό τύπος του καυχησιάρη - ψευτοπαλληκαρα). Ό Γουζέλης δημοσίευσε καί μία άτεχνη μετάφραση τής Gerusalemme Liberata του Torquato Tasso (1807) 1 . Βιβλιογραφία Άχ. Ά. Κύρου, Οι 'Έλληνες της Αναγεννήσεως καί ό Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Αθήναι 1938. — Του ίδιου, Βησσαρίων ό "Ελλην, τόμ. 1-2, Αθήναι 1947. — Deno John Geanakoplos, Greek Scholars in Venice, Cambridge, Massachussetts 1962 (καί έλληνικά: Κ. Γιαννακοπούλου, Έλληνες Λόγιοι εις τήν Βενετίαν. Μελέται επί της διαδόσεως τών έλληνικών γραμμάτων άπό του Βυζαντίου εις j f j r δυτικήν Ευρώπην. Μετάφρασις Χ. Γ. Πατρινέλη. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1965). — Δ. Ά.' Ζακυθηνου, Αναγέννησις και Αναγεννήσεις. Έλληνικαι άνακεφαλαιώσεις. Αθήναι 1978. [Άνατύπωση τών σσ. 130-228 του τόμου μελετημάτων του ίδιου, Μεταβυζαντινά και Νέα Έλληνικά, Αθήναι 1979]. — Π. Δ. Μαστροδημήτρη, "Έλληνες Λόγιοι (ΙΕ'-ΙΘ' αιώνες). Μελέτες και κείμενα. Τόμ. Α', β' έκδοση μέ προσθήκες καί βελτιώσεις, Εκδόσεις Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1989 01979). — Παναγιώτη Νούτσου, Οι λόγιοι του Βυζαντίου στή Δύση, Ιωάννινα 2004 [Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τομέας Φιλοσοφίας, Επιστημονική Επετηρίδα Δωδώνη: Παράρτημα Άρ. 73]. — Σπυρ. Π.Λάμπρου, «Μονωδίαι καί Θρήνοι έπί τή άλώσει τής Κωνσταντινουπόλεως», Νέος Έλληνομνήμων, 5 (1908) 190-269. — Λίνου Πολίτη, Ποιητική Ανθολογία. Βιβλίο δεύτερο Μετά τήν "Αλωση. Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα [ 2 1975]. — Μελή Νικολαΐδη, Κυπριακή Λογοτεχνία. «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 6, «Αετός», Αθήναι 1957. — Κ. Μητσάκη, Ό Πετραρχισμός στήν Ελλάδα. Ανθολογία ελληνικού σονέτου. Θεσσαλονίκη 1973. — Κ. Ν. Σάθα, Κρητικόν Θέατρον ή συλλογή άνεκδότων και άγνωστων δραμάτων. Έν Βενετία 1879 (καί φωτοανατύπωση, Αθήναι 1963). — Στυλιανου Αλεξίου, Κρητική Ανθολογία (ΙΈ-ΙΖ' αιώνας). — Δεύτερη έκδοση. Ήράκλειον Κρήτης, 1969. — Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, Κρητική Λογοτεχνία, «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 7, «Αετός», Αθήναι 1955. — Alexandre Embiricos, La Re-

1. Γιά τις νεοελληνικές μεταφράσεις της Gerusalemme Liberata βλ. τήν άνακοίνωση του Costantino Nicas, «Fortuna délia Gerusalemme Liberata in Grecia», Miscellanea Neogreca, σσ. 83-88.

naissance Crétoise. XVIe et XVIIe siècles. Tome I: La littérature. Société d'Édition «Les Belles Lettres», Paris 1960 [Collection de l'Institut d'Études Byzantines et Néo-Helléniques de l'Université de Paris, Fascicule XIX]. — M. I. Μανούσακα, Κριτική βιβλιογραφία του «Κρητικού Θεάτρου». Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη. Αθήνα 1964 [Ανατύπωση άπό τό περιοδικό Ήώς, Έ τος 7, άριθ. 76-85 (Αφιέρωμα Κρήτη), Αθήνα 1964, σσ. 273-303] καί Στέφανου Κακλαμάνη, «Κριτική βιβλιογραφία του "Κρητικού Θεάτρου" (19651979)», Ό Ερανιστής, 17 (1981) 46-73. — Του ίδιου, Βιβλιογραφία «Έρωτοκρίτου» (1889-2003), Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2003. — M. I. Μανούσακα, Ή κρητική λογοτεχνία κατά τήν εποχή της Βενετοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1965 [Άριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης]. — Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «Εκδόσεις έργων Κρητικής Λογοτεχνίας (16001669)», Συλλέκτης, Έτος Β' (1976), σσ. 252-253, 286-287, 314-315, 352-353, 382-383, 420-421, 456-457, 486, 518-520, καί Έτος Γ (1977), σσ. 10-11, 42-43, 72-73, 104-105, 134, 166-167, 198-199, 226-227, 258-259 καί 261, 290. — Π. Δ. Μαστροδημήτρη, Ήποίηση του Νέου Ελληνισμού, I Πρωτονεοελληνικά κείμενα, II Κρητική λογοτεχνία, III Δημοτικό τραγούδι, 'Ανθολογία. Εισαγωγή - Υπομνήματα - Γλωσσάριο, "Εβδομη έκδοση, Αθήνα 2004 ['Ίδρυμα Γουλανδρή-Χόρν]. — Κ. Θ. Δημαρα, Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Άπό τις πρώτες ρίζες ώς τήν εποχή μας. Ένατη έκδοση. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 2000. — Του ίδιου, Ό Κοραής και ή εποχή του, «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 9, Εκδοτικός οίκος I. Ν. Ζαχαροπούλου, Αθήναι 1958 (= Του ίδιου, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σσ. 301-389). — Του ίδιου, Ό Ελληνικός Διαφωτισμός, Αθήναι 1964 (Άνάτυπον άπό τόν τόμον Γ [Ελλάς], σσ. 297-301, τής Μεγάλης Έλληνικης Εγκυκλοπαίδειας [Παύλου Δρανδάκη - πρώην Πυρσου] (= Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σσ. 1-22)). — Του ίδιου, La Grèce au temps des Lumières, Genève 1969. — Του ίδιου, «Τό σχήμα του Διαφωτισμού», στόν τόμο ΙΑ' τής Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους (Ό έλληνισμός ύπό ξένη κυριαρχία (περίοδος 1669-1821), Τουρκοκρατία - Λατινοκρατία»), [Αθήνα 1975], σσ. 328-359 (= Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σσ. 23-119). — Του ίδιου, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πέμπτη έκδοση. Εκδοτική «Έρμης» EILE., Αθήνα 1989 01977) [Νεοελληνικά Μελετήματα, 2]. — Ν. Β. Τωμαδάκη, «Κλασσικισμός, Διαφωτισμός καί Αδαμάντιος Κοραής», Μνημοσύνη, 6 (1976-1977) 94-116 (= Του ίδιου, Νεοελληνικά, τόμ. Β', σσ. 324-345). — Άλκη Αγγέλου, Τών Φώτων. "Οψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. [Τόμ. Α'], Ερμής, Αθήνα 1988 [Νεοελληνικά Μελετήματα 9, Νέα Σειρά], καί τόμ. Β', Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1999. — Παναγιώτη Κονδύλη, Ό Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οί φιλοσοφικές ιδέες.

Εκδόσεις Θεμέλιο, [Αθήνα 1988]. — Φίλιππου Ήλιου, Ιδεολογικές χρήσεις του κοραϊσμου στον 20ό αιώνα, Ό Πολίτης, Αθήνα 1989. — Λ. I. Βρανούση, Ρήγας, Έρευνα, συναγωγή καί μελέτη. «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 10, «Αετός», Αθήναι 1957. — Του ίδιου, Οί Πρόδρομοι. «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 11, «Αετός», Αθήναι 1955 (Κ. Δαπόντες, Φαναριώτες στιχουργοί, Άθ. Χριστόπουλος, Γ. Σακελλάριος, Μιχ. Περδικάρης, Ίω. Βηλαρας). — Γ. Θ. Ζώρα, 'Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847), Αθήναι 1952. [Αναπτυγμένη μορφή τής μελέτης του συγγραφέα πού δημοσιεύτηκε στήν Ελληνική Δημιουργία, 9 (1952) 395-416 και 557-564.] — Nestor Camariano, Athanasios Christopoulos. Sa vie, son œuvre littéraire et ses rapports avec la culture roumaine. Thessaloniki 1981 [Institute for Balkan Studies, 192]. — Γ. Θ. Ζώρα - Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, 'Επτανήσιοι προσολωμικοί ποιηταί, Αθήναι 1953. — Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, Προσολωμικοί. Τεύχος Α' Στ. Ξανθόπουλος - Άνδρ. Σίγουρος, τευχ. Β' Νικόλαος'Κουτουζης, τευχ. Γ' 'Ανώνυμα Στιχουργήματα, τευχ. Δ' Αντώνιος Μαρτελάος και οι περί αύτόν, καί τευχ. Ε' Λοιποί προσολωμικοί, Προσθηκαι, Αθήναι 1966-1997. — Φαναριώτες - νΑνθη Εύλαβείας - Επτανήσιοι. Επιμέλεια εισαγωγής: Μ. Μ. Παπαιωάννου, άνθολογίας: Κ. Ίορδανίδης. [Αθήνα 1980]. Στή σειρά: Ή ελληνική ποίηση. 5Ανθολογία - Γραμματολογία, [τόμ. Α'], τών Εκδόσεων Σοκόλη. — Ανδρέα Καραντώνη, Φαναριώτικη και επτανησιακή ποίηση. Φαναριώτικη ποίηση - Προσολωμικοί στιχουργοί Σολωμός - Κάλβος - Βαλαωρίτης - Σολωμικοί καί Μετασολωμικοί ποιητές. [Εκδόσεις] Επικαιρότητα, Αθήνα 1987. — Γλυκερίας Πρωτοπαπα-Μπουμπουλίδου, Τό θέατρον έν Ζακύνθω άπό του ΙΖ' μέχρι του ΙΘ' αιώνος (Έπί τή βάσει άνεκδότων κειμένων). Αθήναι 1958. — Γεωργίας Λαδογιάννη, 'Αρχές του νεοελληνικού θεάτρου. Βιβλιογραφία τών έντυπων έκδόσεων 1637-1879, Αθήνα 1996 [Δρώμενα/Παράρτημα 2].

ΑΠΟ ΤΗΝ

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

TOT

1821

ΕΩΣ

ΣΗΜΕΡΑ

Πριν προχωρήσουμε στή νεώτερη περίοδο τής λογοτεχνίας, πού άρχιζει μέ τόν Σολωμό, κρίνουμε άπαραιτητο νά άναφερθουμε γιά λίγο στό Δ η μ ο τ ι κ ό τ ρ α γ ο ύ δ ι και στό Α π ο μ ν η μ ό ν ε υ μ α . Τό έλληνικό δημοτικό τραγούδι είναι ενα εϊδος τής νεοελληνικής λογοτεχνίας αυτόνομο (λογοτεχνία προφορική: τραγούδι —άκουσμα— και όχι «ποίημα»!), πού άναπτύχθηκε παράλληλα μέ τήν προσωπική (= τήν εντεχνη) ποίηση. Ξεκινάει χρονικά άπό τότε πού ξεκινάει ή νεοελληνική λογοτεχνία (τραγούδια του άκριτικου κύκλου) καί φθάνει ώς τις μέρες μας (τραγούδια του πο-

λέμου 1940-1944, κλπ. 1 ). Δηλαδή καλύπτει δση έκταση καλύπτει καί ή νεοελληνική λογοτεχνία. Ιδιαίτερη άνάπτυξη γνωρίζει τό δημοτικό τραγούδι στήν περίοδο κατά τήν οποία τό Γένος ήταν υπόδουλο στούς Τούρκους. Άπό τόν 17ο αιώνα καί ώς τήν έπανάσταση του '21 έχουμε ένα πλήθος δημοτικών τραγουδιών (άπό πολλές έλληνικές περιοχές: Πελοπόννησο, Ρούμελη, Θεσσαλία, Μακεδονία, κλπ.), πού άναφέρονται στή ζωή καί στά κατορθώματα τών άρματολών καί τών κλεφτών (κλέφτικα τραγούδια) ή γενικά στή ζωή τών Ελλήνων κατά τή διάρκεια τής δουλείας (παιδομάζωμα, έπαναστατικές έξεγέρσεις στήν Πελοπόννησο καί στήν Κρήτη, άγώνες τών Σουλιωτών, κλπ.). Καθολική, συνθετική καί άπόλυτα γνήσια έκφραση του έθνικου συναισθήματος του ύπόδουλου έλληνισμου άποτελουν τά κλέφτικα τραγούδια2. Πολλά εϊναι επίσης τά τραγούδια τής δεκαετίας 1821-1830 πού άναφέρονται σέ πρόσωπα καί περιστατικά τής Επαναστάσεως (Μαυρομιχαλαιοι, Παπαφλέσσας, Μάρκος Μπότσαρης — μάχη Δηρου, πολιορκία Μεσολογγίου, καταστροφή τής Κάσου, ναυμαχία του Γέροντα — Πάργα, Νάουσα, κλπ.). Τά δημοτικά τραγούδια, άνάλογα μέ τό περιεχόμενο τους, διαιρούνται σέ κατηγορίες (ιστορικά, κλέφτικα, άκριτικά, παραλογές, τής άγάπης, νυφιάτικα, παιδικά, γιορταστικά (λατρευτικά) καί έθιμικά, θρησκευτικά, τής ξενιτιάς, μοιρολόγια, γνωμικά, έργατικά, περιγελαστικά, ρίμες). Γλώσσα τών δημοτικών τραγουδιών εϊναι ή δημοτική, καί μέτρο, τις περισσότερες φορές, ό ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος, μέ σταθερή τομή στήν όγδοη συλλαβή3. "Ενα άλλο χαρακτηριστικό τής δημοτικής ποίησης εϊναι ή έλλειψη ομοιοκαταληξίας (έξαιρουνται τά δίστιχα). Ή μορφολογική άρτιότητα, ή λιτή

1. Βλ., λ.χ., Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, Τό σύγχρονο κρητικό ιστορικό τραγούδι. Ή δομή και ή ιδεολογία του. Εκδόσεις Θεμέλιο E l l JE., Αθήνα 1 9 7 9 (Τά ριζίτικα τραγούδια τής Αντίστασης (1941-1945), Ανέκδοτες ρίμες γιά τόν έλληνοϊταλικό πόλεμο, τή Μάχη τής Κρήτης (1940-1945), Κρητικά δημοτικά τραγούδια γιά τή Δικτατορία καί τό Πολυτεχνείο (1972-1974), Ό θεματικός κύκλος τών τραγουδιών του Κυπριακου άγώνα (1955-1977)). 2. Γιά τό κλέφτικο τραγούδι βλ. τις έπόμενες ειδικές έργασίες: Γιάννη Μ. Αποστολάκη, Τό κλέφτικο τραγούδι. Τό πνεύμα κ' ή τέχνη του. Έν Αθήναις 1950, Π. Σπανδωνίδη, Τό κλέφτικο τραγούδι και ή αρχαϊκή τέχνη, θεσσαλονίκη 1952, Του ίδιου, Οί κλεφταρματωλοι και τα τραγούδια τους, Αθήναι [1963], Κώστα Ρωμαίου, Ή ποίηση ενός λαου, Αθήνα 1968, Αλέξη Πολίτη, Τό δημοτικό τραγούδι. Κλέφτικα. Ερμής, [ΝΕΒ, ΠΟ 25], Αθήνα 1973. 3. Γιά τούς συνηθέστερους στίχους τών δημοτικών τραγουδιών βλ. Γεράσιμου Σπαταλα, Ή μορφολογία τών δημοτικών τραγουδιών μας. Μελέτη. «Αετός» Α.Ε., Αθήναι 1946, σσ. 8-10.

δομή, ή άπουσία πλατειασμών καί ή τελειοποίηση τών έκφραστικών μέσων άποτελουν τα γενικά χαρακτηριστικά τής δημοτικής ποίησης1. *

*

Τά άπομνημονεύματα τών άγωνιστών τής έλληνικής έπανάστασης (καί ιδιαίτερα τών άγωνιστών έκείνων πού είχαν πεζογραφικές ικανότητες) άποτελουν τή λογοτεχνική παραγωγή, τή λογοτεχνία καλύτερα του '21. Στό σημείο αύτό εξαίρονται τά Στρατιωτικά Ενθυμήματα (3 τόμοι) του Νικολάου Κασομούλη, δπου συναντουμε έξαίρετες περιγραφές, τά Άπομνημονεύματα (2 τόμοι) του Στρατηγού Γιάννη Μακρυγιάννη (προσωπικό υφος, άπλή ρουμελιώτικη λαϊκή γλώσσα, σπάνιες πεζογραφικές ικανότητες) και τά άπομνημονεύματα του Γέρου του Μοριά (Διήγησις συμβάντων της έλληνικης φυλής.), παρά τις οποιεσδήποτε επεμβάσεις του Τερτσέτη στις άναμνήσεις του Κολοκοτρώνη. Τά παραπάνω άντιπροσωπευτικά κείμενα άποτελουν τήν έκφραση μιας κορυφαίας στιγμής του νεοελληνικού βίου άπό τούς ίδιους τούς συντελεστές της. Ανώτατη έκδήλωση στον τομέα αύτό ν: ό Μακρυγιάννης.

Ή νεώτερη περίοδος της λογοτεχνίας (άπό τον Σολωμό και έξης) Ό Σολωμός, δ Κάλβος καί ή Επτανησιακή Σχολή

Ό Διονύσιος Σολωμός γεννήθηκε στή Ζάκυνθο στις 8 Απριλίου 1798 άπό τόν εύγενή Νικόλαο Σολωμό (1737-1807) καί τήν πληβεία Αγγελική Νίκλη. Στή Ζάκυνθο έμαθε τά πρώτα γράμματα άπό τόν Ιταλό φυγάδα ιερέα Don Santo Rossi καί άπό άλλους 'Έλληνες δασκάλους, δηλαδή τόν Νικόλαο Κασιμάτη, τόν Αναστάσιο Καραβία καί πιθανώς τόν Αντώνιο Μαρτελάο. Κατά τή

1. Ή μονογραφία του Γ. Μ. Σηφάκη, Γιά μιά ποιητική του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1988, «ξεκινώντας άπό τή διδασκαλία του Αριστοτέλη γιά τή λειτουργία τής ποίησης (ώς μιμήσεως τών "καθόλου")», είναι ενα παράδειγμα εκσυγχρονισμένης φιλολογικής προσέγγισης τών δημοτικών μας τραγουδιών. Μέ τήν έργασία του αύτήν ό μελετητής έπιχειρεΐ «νά έπισημάνει, νά διατυπώσει καί νά περιγράψει τούς κανόνες καί τή διαδικασία παραγωγής καί δημιουργίας, ή κατασκευής καί "ποίησης", του δημοτικού τραγουδιου», έπιτυγχάνοντας τόν προσδιορισμο τής «ποιητικής» του έλληνικου δημοτικού τραγουδιου.

δεκαετία 1808-1818 ό Σολωμός σπουδάζει στήν Ιταλία, άρχικά στό Λύκειο τής Κρεμόνας και υστέρα στή Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου τής Παβίας. Κατά τό διάστημα τής διαμονής του στήν Ιταλία σχετίζεται μέ πολλούς άνθρώπους τών ιταλικών γραμμάτων (τόν κριτικό Giuseppe Montani, τόν ποιητή Vincenzo Monti, πού μετέφρασε στά ιταλικά τήν Ίλιάδα, κ.ά.), μελετάει ιταλική φιλολογία καί μυείται στά μυστικά τής Τέχνης. Στήν Ιταλία γράφει καί τά πρώτα του ιταλικά ποιήματα (πάνω σέ θέματα θρησκευτικά). "Οταν έπιστρέψει στή Ζάκυνθο θά έπιδοθεΐ στήν έκμάθηση τής έλληνικής γλώσσας, (ύπακούοντας στις έπίμονες συστάσεις του Σπυρίδωνος Τρικούπη), καί θά γράψει τούς πρώτους στίχους του στά έλληνικά (πρβλ. τά νεανικά ποιήματα: «Αγνώριστη», «Ξανθούλα», «Τρελή μάνα», κ.ά.). Ή έλληνική ποίηση τόν είχε κερδίσει οριστικά. Ή δεκαετία 1823-1833 υπήρξε γιά τόν Σολωμό πολύ παραγωγική. Τόν Μάιο του 1823 γράφει τόν Ύμνον εις τήν Έλευθερίαν, έκτενές έπικολυρικό ποίημα έμπνευσμένο άπό τά πρώτα στρατιωτικά γεγονότα τής έλληνικής επανάστασης, πού θά τυπωθεί δύο χρόνια άργότερα (1825) καί θά μεταφρασθεί συγχρόνως στά ιταλικά καί στά γαλλικά. Ό Ύμνος άποτελεϊ —θά λέγαμε— τήν άναβίωση του πινδαρικού λυρισμού στή νέα έλληνική γλώσσα καί δρομολογεί τις έξελίξεις προς νεώτερες ποιητικές δημιουργίες, δπως του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, του Κωστή Παλαμα καί του Αγγέλου Σικελιανού. Τό 1824 γράφεται τό ποίημα Εις τόν θάνατον του Λόρδ Μπάιρον —έχουμε καί έδώ τό ύφος του Ύμνου, τόν ϊδιο ύψηλό τόνο, άλλά άπό τό ποίημα άπουσιάζει ό δραματικός λυρισμός, ή έξαρση καί τό πάθος, χαρακτηριστικά πού έμφανίζονται σέ μεταγενέστερα έργα του ποιητή— καί μετά τό έπίγραμμα « Ή καταστροφή τών Ψαρών» (1825), ή «Φαρμακωμένη» (1826), ο Λάμπρος, κ.ά. Στήν ίδια περίοδο (1824) γράφεται ό Διάλογος, έργο θεωρητικό, δπου ό ποιητής διατυπώνει τις προσωπικές άπόψεις του γιά τή γλώσσα καί γίνεται θερμός ύποστηρικτής τής δημοτικής. Τό 1828 άναγκάζεται γιά λόγους οικογενειακούς νά μετοικήσει στήν Κέρκυρα, δπου έξακολουθει νά έργάζεται παραγωγικά. Έκεΐ έπεξεργάζεται ορισμένα έργα πού τά-εϊχε άρχίσει στή Ζάκυνθο, δπως τό δυνατό σατιρικό πεζογράφημα Ή γυναίκα τής Ζάκυθος (1826) καί τό ποίημα Ό Λάμπρος, ή άρχιζει άλλα, νέα (δπως τή μεγάλη ποιητική σύνθεση Οι Ελεύθεροι πολιορκημένοι, πού τήν έμπνεύστηκε άπό τή δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου: ή σύνθεση του Α' σχεδιάσματος, σέ έξασύλλαβους στίχους, τοποθετείται γύρω στά 1830). Μέ τόν Κρητικό (1833-1834) —πού άποτελεϊ τήν κορύφωση, θά λέγαμε, του νεοελληνικού λυρισμού καί τής μουσικότητας— έγκαινιάζεται νέα περίοδος ποιητικής δημιουργίας του Σολωμού. Κατά τήν ϊδια έποχή, καί γιά μιάν

ολόκληρη δεκαετία (1833-1844), ό ποιητής έργάζεται έπάνω στο Β' σχεδίασμα τών Ελεύθερων πολιορκημένων, χρησιμοποιώντας τώρα τόν ομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο στίχο (τό κρητικό δίστιχο). Άπό τό ετος 1844 άρχίζει ή σύνθεση του Γ' σχεδιάσματος, σε δεκαπεντασύλλαβους άνομοιοκατάληκτους στίχους. Ή περίοδος τών μεγάλων έμπνεύσεων του Σολωμού κλείνει μέ τόν Πορφυρά (1849). Τά παραπάνω ποιητικά έργα (ΌΚρητικός, Οί 'Ελεύθεροι πολιορκημένοι, Ό Πορφύρας) άποτελουν τά πρώτα άριστουργήματα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, παρά τό γεγονός δτι έμειναν «άποσπασματικά» και άνολοκλήρωτα. Ό ποιητής, έπηρεασμένος άπό τόν γερμανικό ιδανισμό, άναζητουσε πάντα τήν τελειότητα, έλπίζοντας ίσως δτι κάποτε θά έπανερχόταν σέ μιά νέα έπεξεργασία τών θεμάτων πού τόν είχαν άπασχολήσει παλαιότερα. Ό θάνατος δμως, πού ήρθε πρόωρα, τόν έμπόδισε νά ολοκληρώσει τήν ποιητική του δημιουργία. Στήν τελευταία περίοδο τής ζωής του Σολωμού άνήκουν και τά ιταλικά ποιήματα «La navicella greca» («Τό έλληνικό καραβάκι»), «Saffo» («Σαπφώ»), τά ιταλικά σχεδιάσματα «La madré greca» («Ή Ελληνίδα μητέρα»), «La donna velata» («Ή γυναίκα μέ τό μαγνάδι», « Ή σκεπασμένη μορφή», « Ή κυρία μέ τό βέλο»), πού ό ποιητής σκόπευε νά τά μεταπλάσει στά έλληνικά, καί άλλα ποιήματα (δπως λ.χ. τό «Carmen Seculare», 1849, κλπ.). Ό Σολωμός δημιούργησε μιάν ολόκληρη σχολή ποιητικής γραφής καί άντίληψης, πού βασιζόταν στή χρήση τής δημοτικής γλώσσας καί τών δημοτικών μας τραγουδιών. Άπό τό κήρυγμά του, πού δόθηκε κυρίως μέ τόν περίφημο Διάλογο του, γαλουχήθηκαν ολόκληρες γενιές Ελλήνων ποιητών καί στοχαστών, γιά πολύν καιρό μετά τόν θάνατο του. Ό Γιάννης Ψυχάρης, ό Κωστής Παλαμας, ό Άγγελος Σικελιανός, ό Γιώργος Σεφέρης, ό 'Οδυσσέας Ελύτης, άκολουθουν τόν Σολωμό, τόσο στο θέμα τής γλώσσας δσο καί στήν ποιητικη άντίληψη. Ό Σολωμός άντιπροσωπεύει τήν ώριμότερη ποιητική συνείδηση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. "Ολες σχεδόν οί βιώσιμες άξιες τής έλληνικής παράδοσης διοχετεύονται μέσα στο έργο του καί μεταπλάθονται δημιουργικά σέ καινούργιες μορφές ύψηλου λυρισμου. Κορυφαίες στιγμές: Οί Ελεύθεροι πολιορκημένοι και Ό Κρητικός. Ό θάνατος, πού τόν βρήκε τόν Φεβρουάριο του 1857, σταμάτησε μιά μεγάλη λυρική φωνή, πού μετουσίωσε ποιητικά μεγάλες στιγμές τής έλληνικής φυλής καί διασταύρωσε μέσα στή νεοελληνική λογοτεχνία τήν ιδέα του έθνους μέ τό νόημα τής τέχνης. Χωρίς τόν Σολωμό θά ήταν, ίσως, άδιανόητες πολλές μεταγενέστερες σημαντικές έξελίξεις, δχι μόνο στον χώρο τής λογοτεχνίας, άλλά καί στόν χώρο τής αισθητικής γενικότερα, καί τής κοινωνίας. Εντελώς διαφορετικός άπό τό πνεύμα τής Επτανησιακής Σχολής εϊναι ό

έπίσης Ζακύνθιος ποιητής Ανδρέας Κάλβος (1792-1869). Δεκάχρονος άκόμη ό Κάλβος θά βρεθεί, δπως καί ό Σολωμός, στήν Ιταλία (αυτός στό Λιβόρνο), μαζί μέ τόν διαζευγμένο έμπορο πατέρα του Ιωάννη καί τόν μικρότερο άδελφό του Νικόλαο. Στήν πλούσια έλληνική παροικία του Λιβόρνου ό Ανδρέας θά μείνει δέκα ολόκληρα χρόνια. Σέ ήλικία είκοσι χρόνων (τό 1811) θά πρωτογνωρίσει στή Φλωρεντία τόν Ιταλό ποιητή (γεννημένον στή Ζάκυνθο άπό Ελληνίδα μητέρα) Ugo Foscolo (1778-1827) 1 . Στό περιβάλλον του Foscolo ό Κάλβος θά γράψει τά πρώτα ιταλόγλωσσα έργα του (ώδές, τραγωδίες, δοκίμια). Τόν Foscolo θά άκολουθήσει ό Κάλβος (ώς γραμματέας του) καί στά ταξίδια του (1816) στήν Ελβετία (Ζυρίχη) καί στήν Αγγλία (Λονδίνο). Στήν Αγγλία δμως διακόπτονται οί σχέσεις τους καί τότε ό Κάλβος άναγκάζεται, γιά λόγους βιοποριστικούς, να παραδίδει ιδιωτικά μαθήματα καί νά φιλοτεχνεί μεταφράσεις έργων θρησκευτικού περιεχομένου (τής Αγγλικανικής Εκκλησίας) άπό τά άγγλικά στά ιταλικά καί στά έλληνικά. Στό Λονδίνο θά δώσει καί διαλέξεις έπάνω σέ νεοελληνικά θέματα2. Στήν Αγγλία έπίσης θά τελέσει τόν πρώτο γάμο του, άπό τόν όποιο θά άποκτήσει μία κόρη. Γρήγορα δμως μητέρα καί κόρη πεθαίνουν καί ό ποιητής άποφασίζει νά έπιστρέψει (Σεπτ. του 1820) στή Φλωρεντία, δπου, δπως έδειξαν νεώτερες έρευνες, θά γίνει ένεργό μέλος στήν οργάνωση τών Carbonari3. Στό μεταξύ άρχίζει ή έλληνική έπανάσταση, πού θά του έμπνεύσει τό σύνολο σχεδόν του ποιητικού του έργου4. Κατά τήν ίδια έποχή (Άπρ. του 1821, ν. ή.) ό Κάλβος άπελάθηκε άπό τή Φλωρεντία γιά τις φιλελεύθερες ιδέες του και κατευθύνθηκε πάλι προς τήν Ελβετία (Γενεύη), δπου έμεινε έπί τέσσερα σχεδόν χρόνια, διδάσκοντας τήν ιταλική και τή νέα 1. Βλ. Ν. Β. Τωμαδάκη, « Ό Ανδρέας Κάλβος άπό Λιβόρνου εις Φλωρεντία ν», 'Αφιέρωμα εις Κωνσταντϊνον Άμαντον, Αθήναι 1940, σσ. 163-196 (= Ν. Β. Tomadakis, Miscellanea Byzantina-Neohellenica, σσ. 1 4 1 - 1 7 4 = Του ίδιου, Νεοελληνικά, Β', 207-240). 2. Βλ. Κ. Θ. Δημαρα, «Γύρω στον Κάλβο καί τόν Κοδρικα. (Σχολιασμένα κείμενα)», 'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 6, άριθ. 3 (Χειμώνας 1953-1954), σσ. 2 5 0 - 2 6 2 (= Του ίδιου, 'Ελληνικός Ρωμαντισμός, σσ. 116-129 καί 520-521). 3. Βλ. Γ. Θ. Ζώρα, « Ή δευτέρα διαμονή του Κάλβου εις Φλωρεντία ν καί ή άπέλασις αύτοΰ (άγνωστα έγγραφα)», Παρνασσός, 11 ( 1 9 6 9 ) 5 3 6 - 5 4 8 (= Του ίδιου, Νέα Καλβικά, Αθήναι 1970, σσ. 5-18), καί Του ίδιου « Ό Κάλβος Καρμπονάρος κατά τάς παραμονάς τής 'Ελληνικής Επαναστάσεως», NE, τόμ. 88, τευχ. 1043, 'Αφιέρωμα στό Εικοσιένα, Αθήναι, Χριστούγεννα 1970, σσ. 137-150. Περισσότερα γιά τό ίδιο θέμα βλ. στό βιβλίο του Κ. Πορφύρη, Ό 'Αντρέας Κάλβος Καρμπονάρος. Ή μυστική δίκη τών Καρμπονάρων τής Τοσκάνης, β' έκδοση [μέ πρόλογο Νάσου Βαγενα], Κέδρος, [Αθήνα 1 9 9 2 ] 0 1 9 7 5 ) , όπου καί ή παλαιότερη σχετική βιβλιογραφία. 4. «Κρίνοντας άπό τά πράγματα, μπορούμε νά πούμε ότι ό Αγώνας μας έδωσε τήν ποίηση του Κάλβου» (Κ. Θ. Δημαρας, ΙΝΑ, σ. 290).

έλληνική γλώσσα1. Στή Γενεύη τυπώνει τό 1824 τήν πρώτη ποιητική συλλογή του (τις δέκα πρώτες ώδές του) μιέ τόν τίτλο Ή Λύρα2. Άπό τις άρχές του 1825 βρίσκεται στό Παρίσι, δπου έκδίδει (τό 1826) τή δεύτερη ποιητική συλλογή του (δέκα έπίσης ώδές) μέ τόν τίτλο Λυρικά3. Οί είκοσι ώδές του Κάλβου άποτελουν τό σύνολο τής δημιουργικής του παραγωγής. Τό ετος 1826 ό Κάλβος κατεβαίνει στήν έπαναστατημένη Ελλάδα (Μήλος, "Υδρα, Ναύπλιο), τήν όποια γρήγορα θά έγκαταλείψει. Κατά τό μεγάλο διάστημα 1826-1852 διαμένει στήν Κέρκυρα, δπου άσκει τό έπάγγελμα του καθηγητή (διδάσκει ιδιωτικά ή σέ διάφορες σχολές). Κατά τά άκαδημαϊκά έτη 1826-1827, 1836-1837 καί 1840-1841 διδάσκει ώς καθηγητής στήν Ιόνιο Ακαδημία (τήν πρώτη χρονιά ιταλική λογοτεχνία4 και τις άλλες δύο χρονιές φιλοσοφία5). Τήν τελευταία περίοδο τής ζωής του (1852-1869) ό ποιητής θά τήν περάσει πάλι στήν Αγγλία, διδάσκοντας στό παρθεναγωγείο τής δεύτερης συζύγου του, δασκάλας Charlotte Augusta Wadams, στό Λονδίνο και τέλος στό χωριό Louth (βόρεια Αγγλία).

1. Γιά τή δραστηριότητα του Κάλβου στήν Ελβετία ( 1 8 1 6 καί 1 8 2 1 κ.έ.) βλ. Νίκου Α. Βέη, «Κάλβου έργα καί ήμέραι έν Ελβετία», Πραγματεϊαι της 'Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 28, άριθ. 2, έν Αθήναις 1958. Γιά τήν τετράχρονη διαμονή καί τις άσχολίες του Κάλβου στή Γενεύη βλ. καί τό ένδιαφέρον μελέτημα του Ελβετού νεοελληνιστή Bertrand Bouvier, «Calvos in Geneva», στον συλλογικό τόμο Modern Greek Writers, σσ. 6 8 - 9 1 (καί τήν έλληνική περίληψή του, μέ τόν τίτλο: « Ό Κάλβος στή Γενεύη. "Καθηγητής γλωσσών καί μαθηματικών"», Τό Βήμα, 3 Σεπτ. 1972, σσ. 5-6). 2. Τόν ιδιο χρόνο κυκλοφόρησε στό Παρίσι γαλλική μετάφρασή της σέ πεζό λόγο, πού έγινε άπό τόν Γάλλο σινολόγο Stanislas Julien. Ό Julien μετέφρασε στά γαλλικά καί τόν Ύμνο του Σολωμού (πρόκειται γιά πεζή έπίσης μετάφραση πού τυπώθηκε μαζί μέ τό έλληνικό κείμενο του Ύμνου στό έπίμετρο του δεύτερου τόμου τής συλλογής έλληνικών δημοτικών τραγουδιών (βλ. παρακάτω) του Claude Fauriel, Παρίσι 1825). 3. Τυπώθηκαν μαζί μέ τά Λυρικά του Αθανασίου Χριστοπούλου καί μέ πεζή γαλλική μετάφραση του Pauthier de Censay. 4. Βλ. Σπ. I. Άσδραχα, «Άπό τή ζωή του Κάλβου στήν Κέρκυρα (1826-52)», Κερκυραϊκά Χρονικά, 10 (1963) 134 (= Σπύρου I. Άσδραχα, 'Ελληνική κοινωνία και οικονομία ιη' και ιθ' ai (Υποθέσεις και προσεγγίσεις), Ερμής, Αθήνα 1 9 8 2 [Νεοελληνικά Μελετήματα, 5], σ. 270), καί Πάνου Καραγιώργου, «Άγνωστα γράμματα του Κάλβου», Δελτίο της Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας, έτος 19 (1982), σσ. 70-71, δπου καί ή βιβλιογραφία. 5. Βλ. Ανδρέα Κάλβου, Μαθήματα Φιλοσοφίας. Πανεπιστημιακές παραδόσεις στήν Ιόνιο Ακαδημία, Κέρκυρα 1840-41. Πρώτη έκδοση άπό τις σημειώσεις του ίεροσπουδαστου (Θεοκλήτου) Θεμιστοκλέους Άλιπράντη μέ έρμηνευτική εισαγωγή υπό Παναγή Δ. Άλιπράντη. Επιμέλεια Λίνου Γ. Μπενάκη, Προλεγόμενα Ευαγγέλου Α. Μουτσοπούλου. Αθήνα 2 0 0 2 [Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Έρεύνης τής 'Ελληνικής Φιλοσοφίας].

Ή ποίηση του Κάλβου ήταν καί έξακολουθεΐ νά άποτελει μιάν εντελώς ιδιόμορφη περίπτωση του νεοελληνικού λυρισμου. Εντελώς άποκομμένος, σέ δ,τι άφορα τή μορφή καί τό πνεύμα, άπό τούς ύπόλοιπους δημιουργούς τής Επτανήσου, ό Κάλβος παρέμεινε άγνωστος ώς τά 1889, δταν τόν άνακάλυψε ό Κωστής Παλαμας καί τόν έκαμε γνωστό στο εύρύτερο κοινό, μέ τή διάλεξή του τής 16ης Μαρτίου 1889 στόν Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός». Έκτοτε σημαντικές μελέτες έχουν γραφτεί γιά τό έργο του, τό όποιο —παρά τήν άσυνήθιστη γλώσσα του καί τούς άπροσδόκητους ρυθμούς του— κατέλαβε μία άπό τις ύψηλότερες θέσεις μέσα στήν ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Τόν δρο «Επτανησιακή Σχολή» εισήγαγαν πρώτοι ό Κωνσταντίνος Άσώπιος καί ό Εμμανουήλ Ροίδης. Έτσι ονομάζεται ή γύρω άπό τή φωτεινή φυσιογνωμία του Σολωμού πλειάδα τών λογοτεχνών έκείνων πού, κατά τόν περασμένο αιώνα καί τις πρώτες δεκαετίες του 20ου, μέ πνευματικό κέντρο τους τήν Επτάνησο —ή όποια, άς σημειωθεί, δέν γνώρισε ποτέ τόν ζυγό τών Τούρκων—, καλλιέργησαν μέ άκρα συνέπεια καί έπιτυχία δλα σχεδόν τά ειδη του έντεχνου λόγου, άκολουθώντας τήν πνευματική πορεία καί τό παράδειγμα του μεγάλου δασκάλου τους. Πρόκειται γιά μιά λογοτεχνική κίνηση πού μπορούμε νά πούμε δτι χαρακτηρίζεται άπό κοινές άρχές καί κοινούς τρόπους γραφής, μέ μοναδική έξαίρεση τήν περίπτωση του Κάλβου. Ό Κωστής Παλαμας διέκρινε τρεις άξονες στή θεματολογία τών ποιητών τής «σχολής» αύτής: τή γυναικολατρία, τήν πατριδολατρία καί τή Χριστολατρία1. Πράγματι, γύρω άπό τούς τρεις αύτούς θεματικούς άξονες στράφηκαν δλοι σχεδόν οί Επτανήσιοι ποιητές, έχοντας ώς πρότυπο τόν Σολωμό. Οί σημαντικότεροι έκπρόσωποι τής Επτανησιακής Σχολής είναι σύγχρονοι καί φίλοι του Σολωμού. Τόν κύκλο τών λογοτεχνών αύτών άποτελουν οί παρακάτω: ό Αντώνιος Μάτεσις (1794-1875), πού γύρω στά 1830 γράφει τόν θαυμάσιο Βασιλικό (κοινωνικό θεατρικό έργο, πού ό ϊδιος ό συγγραφέας του θά τό χαρακτηρίσει άργότερα «ιστορική μυθιστοριογραφία δραματικώς παριστανομένη»)· — ό Γεώργιος Τερτσέτης (1800-1874), άπό τή Ζάκυνθο, νομικός καί δικαστής (τό 1833 θά άρνηθεΐ νά καταδικάσει τόν Κολοκοτρώνη, γεγονός πού θά συντελέσει στή γνωριμία τών δύο άνδρών καί στήν υπαγόρευση καί έκδοση τών άπομνημονευμάτων του Γέρου του Μοριά), καί άπό τό 1844 ώς τόν θάνατο του βιβλιοθηκάριος καί άρχειοφύλακας τής Βουλής τών Ελλήνων, άποτελεΐ έ'ναν άπό τούς «συνδέσμους» τής Επτανησιακής καί τής Αθηναϊκής Σχολής 1. Βλ. τώρα Κ. Παλαμα, "Απαντα, τόμ.. 13, Μπίρης, [Αθήνα 1968], σ. 4 2 1 ( « Ή άγία Τριάς υψηλών ιδεών...»)· πρβλ. Γ. Θ. Ζώρα, Επτανησιακά Μελετήματα, Α', σ. 95.

(βλ. παρακάτω). Τό 1833 ό Τερτσέτης γράφει (καί άφιερώνει στον Όθωνα) τό ποίημα Τό φίλημα, έπηρεασμένος άπό τό δημοτικό τραγούδι. Τό ποίημα αύτό προκάλεσε τό γράμμα του Σολωμού τής 1ης Ιουνίου 1833 π.ή. (γιά τό όποιο βλ. καί Κεφ. Γθ, δπου ό μεγάλος δάσκαλος βρήκε τήν εύκαιρία νά διατυπώσει τις άπόψεις του γιά τή χρήση τής δημοτικής γλώσσας καί γιά τήν άξια τών δημοτικών τραγουδιών1. Τό 1847 δημοσιεύει τήν ποιητική συλλογή Άπλή γλώσσα καί τό 1856 τά δύο έκτενή ποιήματα Οί γάμοι του Μεγάλου * Αλεξάνδρου καί Κόριννα και Πίνδαρος, πού έδειξαν μέ τόν πιο άπτό καί σίγουρο τρόπο τήν άνωτερότητα της δημοτικής άπέναντι στήν καθαρεύουσα καί προετοίμασαν τήν έπιβολή της, πού θά άρχίσει μέ τόν Βαλαωρίτη καί θά ολοκληρωθεί μέ τόν Παλαμα καί τή λογοτεχνική γενιά του 1880 (βλ. παρακάτω). Άπό τόν ιδιο δημοσιεύονται καί άρκετοί πανηγυρικοί λόγοι, πού τούς έκφωνουσε ιδίως κατά τήν έπέτειο τής 25ης Μαρτίου ώς βιβλιοθηκάριος τής Βιβλιοθήκης τής Βουλής,, Ό ίδιος έγραψε στά ιταλικά ένα θεατρικό έργο μέ τόν τίτλο La morte di Socrate (1866) καί φιλοτέχνησε μετάφραση του πλατωνικού διαλόγου Κρίτων — ό λυρικός καί λεπταίσθητος ποιητής Ιούλιος Τυπάλδος (1814-1883), «ό πιο τυπικός συνεχιστής του σολωμικού πνεύματος στήν ποίηση»2. Τό 1856 έκδίδει τήν ποιητική συλλογή Ποιήματα διάφορα, καί προς τό τέλος τής ζωής του μεταφράζει στά έλληνικά μέ μεγάλη δεξιοτεχνία καί έπιτυχία δώδεκα άσματα του μνημειώδους έργου του Torquato Tasso Gerusalemme Liberatœ — ό Ιάκωβος Πολυλάς (1825-1896), ό κορυφαίος έκπρόσωπος τής νεοελληνικής κριτικής του 19ου αιώνα, ό όποιος δύο μόλις χρόνια μετά τόν θάνατο του Σολωμού (1859) έπιμελήθηκε τήν πρώτη έκδοση Τών Ευρισκομένων του μεγάλου ποιητή. Γιά τήν έκδοση αύτήν ό Πολυλάς έγραψε τά γνωστά μας Προλεγόμενα, πού άποτελουν τό βασικότερο κριτικό κείμενο του και συγχρόνως τό πιο αύθεντικό, άκόμη καί σήμερα, μελέτημα γιά τήν έρμηνεία του σολωμικού έργου. Αύτά καί μόνο (τά Προλεγόμενα) άρκουν γιά νά τόν κατατάξουμε άνάμεσα στούς μεγαλύτερους δοκιμιογράφους καί στοχαστές τής λογοτεχνίας μας. Παράλληλα ό Πολυλάς μετέφρασε Σαίξπηρ (τό 1855 τήν Τρικυμία καί τό 1889 τόν Άμλετ) καί "Ομηρο (τήν 'Οδύσσεια, 1875 κ.έ., καί 1. Τό γράμμα του Σολωμού προς τόν Τερτσέτη δημοσιεύτηκε άπό τόν Α. Σ. Μάτεσι («Ανέκδοτος έπιστολή του Σολωμού», Παναθήναια, 5, Όκτ. 1 9 0 2 - Μάρτ. 1903, 245247) καί άναδημοσιεύτηκε άπό τόν Λίνο Πολίτη (ΌΣολωμός στά γράμματα του, Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήνα 1956], σσ. 32-34 = Διονυσίου Σολωμού, 'Απαντα, Τόμος τρίτος Αλληλογραφία, Επιμέλεια - Μετάφραση - Σημειώσεις Λίνου Πολίτη, "Ικαρος, 1991, σσ. 251-257). Βλ. τώρα καί Διονυσίου Σολωμού, Ποιήματα χαϊ Πεζά, ΈπιμέλειαΕίσαγωγές: Στυλιανός Αλεξίου, Στιγμή, Αθήνα 1994, σσ. 601-603. 2. Κ. Θ. Δημαρα, ΙΝΑ, σ. 378.

τήν Ίλιάδα, 1890 κ.έ.)\ "Εγραψε έπίσης καί άλλα κριτικά κείμενα (βλ. Κεφ. Γ'), μερικά ποιήματα (άνάμεσα στά όποια τά σονέτα «Μιά πρώτη άγάπη», «Τό Σούλι» και «Ερασιτέχνης») καί τρία διηγήματα («"Ενα μικρό λάθος», «Τά τρία φλωριά», « Ή συγχώρεσις»)· — ό Γεράσιμος Μαρκορας (18261911) —ό σημαντικότερος, νομίζω, μετασολωμικός ποιητής—, γιος του δικαστή Γεωργίου Μαρκορα (1793-1878), στενού φίλου του Σολωμού, καί δημιουργός του έξοχου έπικολυρικου ποιήματος Ό "Ορκος, πού είναι έμπνευσμένο άπό τούς άγώνες τής Κρήτης καί ειδικότερα άπό τήν ήρωική άντίσταση τών πολιορκημένων του Αρκαδίου (1866) καί άποτελεϊ τήν έκτενέστερη ποιητική σύνθεση του Μαρκορα (1624 ιαμβικοί δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι)2. Τό ποίημα έκδόθηκε γιά πρώτη φορά τό 1875 καί έπανεκδόθηκε στή συλλογή Ποιητικά εργα (Κέρκυρα, 1890). Στά 1899 ό Μαρκορας έξέδωσε στήν Αθήνα καί τήν ποιητική συλλογή Μικρά ταξείδια. Ό Μαρκορας δέν φθάνει, βέβαια, τό υψος τής ποίησης του Σολωμού, είναι δμως ενας σημαντικός και ικανός τεχνίτης πού έπιχείρησε νά συνεχίσει σέ ολοκληρωμένη μορφή τήν προσπάθεια έκείνου καί βοήθησε πολλούς μεταγενεστέρους του, δπως λ.χ. τόν Παλαμα, νά άρτιώσουν και νά ολοκληρώσουν τήν ποιητική τους γραφή3. Στον ιδιο λογοτεχνικό κύκλο άνήκουν και οι έπόμενοι Επτανήσιοι: ό Γεώργιος Ρώμας (1798-1867), πού τό 1853 δημοσιεύει τήν ποιητική συλλογή "Ανθη (άφιερωμένη στον Σολωμό)· — ό Ανδρέας Λασκαράτος (1811-1901), σατιρικός ποιητής άπό τήν Κεφαλλονιά, πού «άποτελεϊ τόν γνησιότερο σύνδεσμο άνάμεσα στά Επτάνησα και στήν Αθήνα»4. Τό 1872 ό Λασκαράτος δη1. Γιά τις μεταφράσεις κειμένων της άρχαίας έλληνικής γραμματείας άπό Επτανήσιους λογοτέχνες βλ. Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, «Αι υπό τών Επτανησίων νεοελληνικαί μεταφράσεις κλασσικών συγγραφέων», ΕΕΦΣΠΑ, 14 ( 1 9 6 3 - 1 9 6 4 ) 492-540, Πάνου Καραγιώργου, «Οί μεταφραστές τής Επτανησιακής Σχολής (Γραμματολογικό διάγραμμα)», Δελτίον της Ιονίου Ακαδημίας, 2 ( 1 9 8 6 ) 3 1 9 - 3 3 3 , καί Γ. Π. Σαββίδη, «Εκδοτικές περιπέτειες τών μεταφράσεων του Σαίξπηρ άπό τόν Κωνσταντίνο Θεοτόκη», Περίπλους, Χρ. Ε', τευχ. 17-18 (Άνοιξη-Καλοκαίρι '88), σσ. 4 9 / 1 - 6 3 / 1 5 (= Του ίδιου, Τράπεζα Πνευματική, σσ. 196-208). 2. Τό έργο αύτό του Μαρκορα μέ άπασχόλησε άπό έρμηνευτική άποψη στό βιβλίο: Π. Δ. Μαστροδημήτρης, «Ό "Ορκος» του Μαρκορα. Μελέτη φιλολογική. Κείμενο. Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1978. Καί: Νέα έκδοση, Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 1996 [Ερμηνευτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων - 2]. 3. Στά 1927 ο Παλαμας θά δηλώσει: « Ό Μαρκορας μου τόν έμαθε τό στίχο» (βλ. Κωστή Παλαμα, «Γεράσιμος Μαρκορας», Ιόνιος 'Ανθολογία, έτος Δ', άρ. 36 (Μάρτιος 1930), Τεύχος άφιερωμένο στον ποιητη Γεράσιμο Μαρκορα, σ. 71 = Κωστή Παλαμα, "Απαντα, τόμ. 8, Μπίρης, [Αθήνα 1966], σ. 358). 4. Κ. Θ. Δημαρα, ΙΝΑ, σ. 421.

μοσιεύει τήν ποιητική συλλογή Στιχουργήματα διάφορα, πού τήν άφιερώνει στον Γεώργιο Τερτσέτη. Τά περισσότερα δμως έργα του εϊναι πεζά καί έχουν χαρακτήρα ήθικολογικό: Τά μυστήρια της Κεφαλονιάζ (1856), Ιδού ό άνθρωπος (1886), Αυτοβιογραφία (στά ιταλικά), και άλλα πολλά. Εξέδιδε έπίσης τήν έφημερίδα Ό Λύχνος. Ό Λασκαράτος, μέ τήν πεζογραφία του καί τήν ποίησή του, έγινε αιτία νά δημιουργηθεί μεγάλο φιλολογικό σκάνδαλο, νά άφορισθεΐ άπό τήν Εκκλησία, νά διωχθεί καί νά συκοφαντηθεί. Τό σπινθηροβόλο πνεύμα τής σάτιράς του καί ή δριμύτητα τής κριτικής του άποτελουν σημαντικά κοινωνικά τεκμήρια τής έποχής καί του πολιτισμικού έπιπέδου τών Έπτανήσων — ό Σπυρίδων Μελισσηνός (1833-1887), πού έγραψε τραγωδίες καί δημοσίευσε τήν ποιητική συλλογή Τά μνήματα (1860) καί τήν «έποποιια» Ηθικός Κόσμος (Τυπ. «Κάδμος», έν Κερκύρςι, 1879)· — ό Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1815-1881), έκδοτης τής συλλογής δημοτικών τραγουδιών ^ σ μ α τ α δημοτικά τής <• Έλ>λάδος (1852) καί συγγραφέας του μελετήματος Πόθεν ή κοινή λέξις τραγουδώ (1859), μέ τό oftoïo έπέκρινε τήν έκδοση τών Ευρισκομένων του Σολωμού άπό τόν Πολυλά, καί του ιστορικού μυθιστορήματος Οι κρητικοί γάμοι (1871)· — ό Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879), απο τη Λευκάδα, ποιητής και έθνικός άγωνιστής (θαρραλέοι καί έπί μονοί ήταν οι άγώνες του γιά τήν ένωση τής Επτανήσου μέ τή μητέρα πατρίδα). Σπουδάζει στό έξωτερικό (Γαλλία, Ιταλία, Ελβετία) καί έπηρεάζεται άπό τόν γαλλικό ρομαντισμό. Τά έργα του εϊναι έπίσης βαθύτατα έπηρεασμένα άπό τό δημοτικό τραγούδι. Ή ποίησή του εϊναι κυρίως προσανατολισμένη σέ πατριωτικά θέματα. Ό Βαλαωρίτης άποτελεΐ έπίσης εναν άπό τούς σημαντικότερους κρίκους πού συνδέουν τήν έπτανησιακή λογοτεχνία μέ τήν άθηναϊκή. Κυριότερες ποιητικές συλλογές του: Στιχουργήματα (1847), Μνημόσυνα (1857), Κυρά Φροσύνη (1859), Αθανάσης Διάκος, Αστραπόγιαννος (1867), Φωτεινός (έργο μισοτελειωμένο* γράφτηκε κατά τό τελευταίο έτος τής ζωής του ποιητή — 1879— και άναφέρεται στήν έποχή τής Βενετοκρατίας). Ό Βαλαωρίτης, γενικότερα, μέσα στά ποιητικά του έργα προβάλλει ένα ήρωικό ιδανικό και μιάν ύψηλή πατριωτική ποίηση, ή όποια, ένώ δέν μπορεί νά συναγωνιστεί σέ καθαυτό καλλιτεχνικό βάρος τή σολωμική, άξιοποιεΐ έντούτοις μέ έπάρκεια τό δίδαγμα τών δημοτικών τραγουδιών και προωθεί μέ πολύ σύνθετον τρόπο τήν τεχνική του δεκαπεντασύλλαβου* — ό Αντώνιος Μανουσος (1828-1903), πού έξέδωσε έκτενές ποίημα μέ τόν τίτλο Ό θάνατος της τυφλής (1848) καί συλλογή δημοτικών τραγουδιών μέ τόν τίτλο Τραγούδια εθνικά (1850). Άργότερα ό Μανουσος τύπωσε καί δύο ποιητικές συλλογές, μέ τούς τίτλους Στεναγμοί (1857) καί Λυρικά ποιήματα (1876). Ή ποίηση του Μανούσου έμφανίζει έντονη τήν έπίδραση του Σολωμού καί του δημοτικού τραγουδιου* — ό Πανα-

γιώτης Πανας (1832-1896), άπό τήν Κεφαλλονιά, άγωνίζεται και αυτός γιά τήν ένωση τής Επτανήσου μέ τήν 'Ελλάδα. Δέχεται τήν έπίδραση του ρομαντισμού τής Αθηναϊκής Σχολής (ήταν θαυμαστής του Αλεξάνδρου και του Παναγιώτη Σούτσου)1, γράφει σάτιρες, δημοσιεύει σέ διάφορα περιοδικά μεταφράσεις άπό τόν Ossian σέ δεκαπεντασύλλαβους άνομοιοκατάληκτους στίχους και σέ δημοτική γλώσσα (συγκεντρωτική έκδοση τών μεταφράσεων αύτών: Κεφαλληνία 1862) καί έκδιδει μιά ποιητική συλλογή μέ τόν τίτλο Έργα αργίας (1883), στήν οποία συμπεριλαμβάνει καί παλαιότερη ποιητική εργασία του* — ό Γεώργιος Καλοσγουρος (1853-1902) 2 . Συνεχιστής τής πορείας πού χάραξε ό Πολυλάς μέ τό κριτικό καί τό μεταφραστικό του εργο, ό Καλοσγουρος μετέφρασε στά έλληνικά τά ιταλικά ποιήματα του Σολωμού3, τόν Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, τά Ειδύλλια του Θεοκρίτου, τούς Τάφους του Foscolo, κ.ά. Οί πρόλογοι τών μεταφράσεων του Καλοσγούρου αποτελούν άξιόλογα αύτοτελή αισθητικά δοκίμια. Γενικότερα, ό Καλοσγουρος διακρίνεται γιά τή λεπτότητα τών κριτικών του παρατηρήσεων καί γιά τήν εύγένεια του υφους του, τόσο στο κριτικό δσο καί στο μεταφραστικό του έργο* — ό Λορέντζος Μαβίλης (1860-1912). Σπούδασε έπί πολλά χρόνια φιλολογία στή Γερμανία καί παρακολούθησε μαθήματα σανσκριτικής γλώσσας. Μετέφρασε: Βιργίλιο, Δάντη, Γκαίτε (τόν Φάουστ), έπεισόδιο άπό τό ινδικό έπος Μαχαβαράτα, κ.ά. Θαυμάσια γιά τήν τεχνική τελειότητά τους είναι τά σονέτα του Μαβίλη, στά όποια διακρίνει κανείς μιά φιλοσοφική διάθεση καί κάποια μελαγχολία. Ή ζωή του Μαβίλη ύπήρξε πλούσια σέ έθνική δράση (πολέμησε στήν Κρήτη τό 1896 καί στήν Ήπειρο τό 1897). Τό 1909 έκλέγεται βουλευτής στή Β' Αναθεωρητική Βουλή τών Ελλήνων καί σέ μνημειώδη λόγο του (26 Φεβρ. 1911) ύποστηρίζει θερμά τή δημοτική γλώσσα. Στόν λόγο έκεινον καταχωρίζεται ή περιώνυμη φράση: «Χυδαία γλώσσα δέν ύπάρχει* ύπάρχουσι χυδαίοι άνθρωποι, καί ύπάρχουσι πολλοί χυδαίοι άνθρωποι ομιλούντες τήν καθαρεύουσα!». Ό Μαβίλης πήρε μέρος στο Βαλκανικό πόλεμο του 1912 ώς έθελοντής στο έλληνικό σώμα τών Γαριβαλδινών καί σκοτώθηκε στόν Δρίσκο τής Ηπείρου. Ό ήρωικός του θάνατος άποτέλεσε τήν επισφράγιση τής άγωνιστικής του ζωής καί ίδεολο1. Γιά τόν Πανα βλ. τή διατριβή τής Έρασμίας-Αουΐζας Σταυροπούλου, Παναγιώτης Πανας (1832-1896). Ένας ριζοσπάστης ρομαντικός, Επικαιρότητα, Αθήνα 1987. 2. Βλ. γι* αύτό ν Γλυκερίας Πρωτοπαπα-Μπουμπουλίδου, «Γεώργιος Καλοσγουρος», Έπετηρις Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών, 5 ( 1 9 8 7 - 1 9 8 8 ) 256-320. 3. Δ. Σολωμού, Τά ιταλικά ποιήματα. Πρόλογος καί μετάφρασις Γεωργίου Καλοσγούρου. Εκδοτικός οίκος «'Ελευθερουδάκης», έν Αθήναις 1 9 2 1 (καί δεύτερη έκδοση, μέ τά ιταλικά πρωτότυπα: Διονυσίου Σολωμού, Τά ιταλικά ποιήματα. Πρόλογος καί μετάφραση Γεωργίου Καλοσγούρου. Τυπογραφείο «Κείμενα», Αθήνα 1984).

γίας* — ό Μικέλης "Αβλιχος (1844-1917), σατιρικός ποιητής άπό τήν Κεφαλλονιά. Έγραψε: Πινακοθήκη τής Κολάσεως (έργο άνολοκλήρωτο). Άλλοι έλάσσονες έκπρόσωποι της Επτανησιακής Σχολής: Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου (1801-1832), Γεράσιμος Μαυρογιάννης (1823-1905), Νικόλαος Κονεμένος (1832-1907), Στέλιος Χρυσομάλλης (1836-1918), Διονύσιος Ήλιακόπουλος (1852-1899), Στέφανος Μαρτζώκης (1855-1913), κλπ. Μετά άπό τούς δημιουργούς αύτούς, ή Επτανησιακή Σχολή ούσιαστικά «κλείνει», ή προεκτείνεται μέσα στον 20ό αιώνα μέ δημιουργούς διαφορετικούς καί άνανεωμένους, δπως εϊναι ό Γρηγόριος Ξενόπουλος, ό Κωνσταντίνος Θεοτόκης καί ό Άγγελος Σικελιανός (βλ. παρακάτω). Άκόμη καί σήμερα μπορούμε νά πούμε δτι ό γεωγραφικός χώρος τής Επτανήσου δέν έπαψε νά έκτρέφει συνεχιστές του Σολωμού καί τής ποιητικής παράδοσης πού έκεΐνος δημιούργησε. ** , 4

Ή προσφορά καί ή συνολική συμβολή τής έπτανησιακής λογοτεχνίας στήν έξέλιξη τής γλώσσας καί του πολιτισμού μας έχουν ήδη μελετηθεί καί έξακολουθουν νά μελετώνται έως σήμερα. Οί Επτανήσιοι λογοτέχνες, άπό τόν Σολωμό ώς τόν Μαβίλη, δέν προσέφεραν μόνο σημαντικά καί άξεπέραστα έργα, άλλά έδωσαν καί τό πρότυπο γιά μιά πολιτιστική άνανέωση του τόπου μας, τήν όποια συνέχισαν ό Παλαμας καί οι μεταγενέστεροι λόγιοι μας. IV αύτό, άλλωστε, καί θεωρείται ώς ή μόνη λογοτεχνική κίνηση οί έκπρόσωποι τής όποιας έμφανιζουν ένότητα άντιλήψεων, μέ κοινές θεωρητικές άρχές καί αισθητικές προϋποθέσεις. Σπάνια θά ξανασυναντήσουμε, σέ νεώτερη λογοτεχνική κίνηση, τέτοια συνοχή καί τέτοια συνέπεια άπόψεων. Ό Σολωμός καθιέρωσε μέ τήν ποίησή του μιά πλατειά άντιληψη γιά τή γλώσσα καί τή λογοτεχνία, πού φαίνεται άκόμη καί σήμερα νά καλύπτει διανοητικές άνάγκες της κοινωνίας μας καί προσφέρει γόνιμα πρότυπα καί υποδείγματα. Άπό τόν Σολωμό άρχίζει ούσιαστικά ή σύγχρονη νεοελληνική λογοτεχνία και σ* αύτόν έπιστρέφει κάθε φορά πού χρειάζεται νά άνανεωθεΐ καί νά έπαναπροσανατολίσει τήν πορεία της. Ή επιβίωση του έργου του, δπως άλλωστε καί του έργου τών υπόλοιπων Επτανησίων, άποτελει —άκόμη καί σήμερα πού κυριαρχεί φυσικά μιά διαφορετική αισθητική καί μιά διαφορετική ποιητική γραφή— τήν άσφαλέστερη έγγύηση γιά τή γόνιμη χρήση τής παράδοσης καί τών δυνατοτήτων της. "Ετσι ή έπιστροφή στον Σολωμό καί στούς μαθητές του εϊναι πάντα μιά επιστροφή στις ρίζες του Ελληνισμού καί σέ μιάν άπό τις κύριες πηγές τής ζωντάνιας του καί της δυναμικότητάς του.

Ό Ελληνικός Ρομαντισμός, οί Φαναριώτες καί ή 'Αθηναϊκή Σχολή

"Οπως συνέβη καί μέ τόν έλληνικό διαφωτισμό, ό ρομαντισμός στήν Ελλάδα, σέ σύγκριση μέ τόν ρομαντισμό τής Δύσης, άρχίζει κάπως άργά. Τά δρια του έλληνικου ρομαντισμού1 τοποθετούνται στό χρονικό διάστημα μεταξύ τών έτών 1830 καί 1880. Κατά τά πρώτα δηλαδή πενήντα χρόνια μετά τήν έλληνική έπανάσταση (άκριβέστερα μετά τήν άποκατάσταση του έλληνικου κράτους) «έπικρατεϊ ό ρομαντικός τόνος, άκρως άντιθετος προς τό πνεύμα του διαφωτισμού, νοσταλγός του παρελθόντος, ύμνητής τών συναισθηματικών άξιών, μυστικιστής καί άπαισιόδοξος»2. Κατά τήν περίοδο αύτή ή νεοελληνική λογοτεχνία διαμορφώνεται κάτω άπό τήν ξένη έπιδραση (κάτω δηλαδή άπό τήν έπιδραση του γαλλικού ρομαντισμού), πού βρήκε ωστόσο εδώ γόνιμο έδαφος γιά νά καρποφορήσει (οί Φαναριώτες, πού μετά τήν άπελευθέρωση καί τή δημιουργία του νέου έλληνικου κράτους άφησαν τήν Πόλη γιά νά έγκατασταθουν στήν Αθήνα, έγιναν οι φορείς του γαλλικού πνεύματος στήν Ελλάδα, δπου συνέχισαν νά καλλιεργούν τή δική τους πνευματική παράδοση, τήν παράδοση του Φαναριού). Τά κύρια συστατικά στοιχεία τής λογοτεχνίας πού άναπτύσσεται κατά τήν περίοδο 1830-1880 είναι τά έξής: 1) ή έπιστροφή στό παρελθόν. Ή γλώσσα δμως πού χρησιμοποιούσαν οί Φαναριώτες ήταν άκατάλληλη γιά τή νεοελληνική ποίηση καί ή επάνοδος στό πνεύμα του κλασικισμού τυπική μόνο, καί γι* αύτό άκατόρθωτη, 2) ή μελαγχολική καί άπαισιόδοξη διάθεση, πού έρχόταν πιά ώς άπόηχος του παρακμάζοντος ρομαντισμού τής Δύσης και ήταν κάτι ξένο προς τήν πραγματικότητα πού δημιουργούσαν οί νέες συνθήκες ζωής, άλλά και 3) ή έξαρση τών ήθικών άξιών (πατρίδα, έλευθερία, κλπ.), ή τόνωση του έθνικου φρονήματος καί ή προσπάθεια γιά τή δημιουργία νέας λογοτεχνίας.

1. Ή χρησιμοποίηση του γραμματολογικού τίτλου «Ελληνικός Ρομαντισμός» άπό τούς I. Μ. Παναγιωτόπουλο, Λίνο Πολίτη καί τόν γράφοντα, γιά τόν προσδιορισμό τής άθηναικής έκδοχής του φαινομένου, δέν έρχεται ουσιαστικά σέ καμία σύγκρουση μέ τή γνωστή καί αύτονόητη ρομαντική διάσταση τής Επτανησιακής Σχολής (πού δηλώνεται έξάλλου καί άπό τό περιεχόμενο του προηγούμενου κεφαλαίου). Άλλά ούτε καί ό Κ. θ . Δημαρας (ΙΝΑ) έντάσσει όλους τούς Επτανησίους στήν ένότητα «Ελληνικός Ρομαντισμός», ένώ τό ότι άφιερώνει ιδιαίτερα κεφάλαια στον Σολωμό (καί στον Κάλβο) δέν σημαίνει, βέβαια, ότι άγνόησε τή ρομαντική πτυχή τής ποίησής τους. Ή διευκρίνιση σημειώνεται μέ άφορμή τήν οχι ιδιαίτερα άναγκαία παρατήρηση του Γιώργου Βελουδή ( « Ό έπτανησιακός, ό άθηναϊκός καί ό ευρωπαϊκός ρομαντισμός», *Αφιέρωμα στον Ι. Μ. Παναγιωτόπουλο, Επιμέλεια Ε. Κριαρα, Μαλλιάρης-Παιδεία, [θεσσαλονίκη 1989], σ. 59, σημ. 1). 2. Κ. Θ. Δημαρα, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σ. 22.

Ή

ποίηση

Ό Ίακωβάκης Ρίζος Νερουλός, ό Ιάκωβος Ρίζος Ραγκαβής, ό Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, ό Αλέξανδρος καί ό Παναγιώτης Σούτσος, δλοι συγγενείς μεταξύ τους, άποτελουν τά κυριότερα ονόματα τών λογοτεχνών του Φαναριού, πού μέ τήν άπελευθέρωση τής πατρίδας έγκαταλειπουν τήν Πόλη γιά νά έγκατασταθουν στήν Αθήνα. Στό έλεύθερο έλληνικό κράτος ό Ίακωβάκης Ρίζος Νερουλός (17781850) κατέλαβε μεγάλες θέσεις στή δημόσια ζωή (έγινε υπουργός τής Παιδείας, πρεσβευτής στήν Κωνσταντινούπολη, κλπ.). Πριν άκόμη άπό τήν Έπανάσταση (τό 1813) δημοσίευσε, δπως είδαμε στό Γ7 Κεφάλαιο, τά περιώνυμα Κορακιστικά του, μέ τά όποια έπιχείρησε νά διακωμωδήσει τή γλώσσα του Κοραή. Τήν ίδια χρονιά δημοσίευσε τήν τραγωδία 'Ασπασία και τήν έπόμενη τήν Πολυξένη\ Ιργα'έμπνευσμένα, δπως καί τό σατιρικό του ποίημα Κούρχας αρπαγή (1816), άπό τόν γαλλικό κλασικισμό. Μετά τήν Έπανάσταση έξέδωσε στά γαλλικά μία «Ιστορία τών νεοελληνικών γραμμάτων»2 καί μία «Νεοελληνική ιστορία». Ανώνυμα κυκλοφόρησαν καί δύο κωμωδίες του: Ή ερωτηματική οικογένεια καί Όέφημεριδοφόβος (1837). Ό Ιάκωβος Ρίζος Ραγκαβής (1779-1855) άρχικά ζει στή Βλαχία, δπου έλαβε διάφορα άξιώματα. Έκεΐ μετέφρασε τόν Όρέστη του Ίταλου τραγικού ποιητή Vittorio Alfieri καί συνετέλεσε στή δημιουργία θεατρικής κίνησης στό Βουκουρέστι. Μετά τήν έπανάσταση θά κατεβεί στήν Ελλάδα, δπου θά δημοσιεύσει ποιήματα και τραγωδίες πρωτότυπες καί θά μεταφράσει Κορνήλιο, Ρακίνα και Βολταΐρο. Στά λυρικά ποιήματά του έπηρεάζεται άπό τήν ποίηση του Αθανασίου Χριστοπούλου. Ό Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (1809-1892) είναι γιος του Ιακώβου. Ό Αλέξανδρος άκολουθει τόν πατέρα του στις παρίστριες ήγεμονίες και σπουδάζει ώς υπότροφος του βασιλια Λουδοβίκου Α' τής Βαυαρίας στή στρατιωτική σχολή του Μονάχου. Ή σταδιοδρομία του στήν 'Ελλάδα ήταν λαμπρή: άπό τό 1844 κ.έ. διετέλεσε καθηγητής τής Αρχαιολογίας στό Πανεπιστήμιο Αθηνών, ύπουργός τών έξωτερικών τό 1856, πρεσβευτής τής χώρας του στις τότε

1. Τώρα καί τά τρία αυτά έργα μαζί: Ίακωβάκη Ρίζου Νερουλου, Τα θεατρικά («Ασπασία» 1813, «Πολυξένη» 1814, «Κορακιστικά» 1813), Αθήνα 2 0 0 2 [Ίδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, θεατρική Βιβλιοθήκη, Γενική Φιλολογική Εποπτεία: Βάλτερ Πουχνερ]. 2. Cours de littérature grecque moderne. Donné à Genève par Jacovacy Rizo-Néroulos. Genève 1827.

σπουδαιότερες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες (Παρίσι, Κωνσταντινούπολη, Βερολίνο) καί στήν Ούάσιγκτον (1867-1868), δπου γνωρίστηκε μέ τόν Αμερικανό ποιητή Walt Whitman (1819-1892). Ώς συγγραφέας ό Ραγκαβής υπήρξε πολυγραφότατος. Έγραψε, μέ ισην εύχέρεια, στίχους, θεατρικά έργα, διηγήματα, μυθιστόρημα, άπομνημονεύματα, έργα γραμματολογικά καί κριτικά, έργα άρχαιολογικου περιεχομένου, συνέταξε λεξικά καί συγχρόνως μετέφρασε στή γλώσσα τής έποχής του άρχαίους "Ελληνες καί ξένους συγγράφεις (θυμίζω έδώ τήν καθαρευουσιάνικη μετάφραση τής Gerusalemme Liberata του Tasso). Ειδικότερα ό Ραγκαβής δημοσίευσε τά παρακάτω λογοτεχνικά καί φιλολογικά έργα: Τό εκτενές ποίημα Δήμος κ9 *Ελένη (Ναύπλιο 1831), σέ δεκαπεντασύλλαβο ομοιοκατάληκτο στίχο καί σέ δημοτική γλώσσα (δπως συμβαίνει καί μέ τό ποίημα « Ή Ταξιδεύτρα»). Τό 1837 δημοσιεύεται ό πρώτος τόμος άπό τά Διάφορα ποιήματα (δπου περιέχεται καί τό δράμα του Φροσύνη) καί τό 1840 ό δεύτερος τόμος τής ίδιας συλλογής. Έργο του 1845 είναι ή παροιμιώδης κωμωδία του Του Κουτρούλη ό γάμος. Στά μεταγενέστερα ποιήματά του Διονύσου πλους (1864) καί Ό γοργός ίέραξ (1871) ό Ραγκαβής εγκαταλείπει τή δημοτική γλώσσα καί τόν ρομαντισμό καί επηρεάζεται περισσότερο άπό τόν νεοκλασικισμό. Άπό τήν άφηγηματική πεζογραφία του Ραγκαβή 1 μνημονεύονται έδώ —έπί συνόλου 19 τής περιόδου 1847-1853— τά έκτενή διηγήματά του « Ό συμβολαιογράφος», «Τό χρυσουν μαστίγιον», « Ή Συνέντευξις τής Δρέσδης» καί τό μυθιστόρημα ΌΑύθέντης του Μορέως2, δπου ό συγγραφέας μιμείται τόν Ίβανόη του Walter Scott3. Τό δίτομο έργο Précis d'une histoire de la littérature néohellénique, par A. R. Rangabé, Berlin 1877, κυκλοφόρησε 1. Γιά τήν οποία βλ. τό έξαντλητικό μελέτημα του Απόστολου Σαχίνη « Ή άφηγηματική πεζογραφία του Α. Ρ. Ραγκαβή», 'Ελληνικά, 22 ( 1 9 6 9 ) 3 9 9 - 4 2 9 (= Του ϊδιου, Παλαιότεροι πεζογράφοι, Βιβλιοπωλείο ν της «Εστίας» Ι. Δ. Κολλάρου & Σίας A JE., [Αθήνα 1 9 7 3 , 2 1 9 8 2 , 3 1 9 8 9 ] , σσ. 11-53, δπου —σσ. 399 καί 11, άντίστοιχα— ό Ραγκαβής χαρακτηρίζεται, «ιστορικά καί χρονολογικά», ώς «ό πρώτος διηγηματογράφος τής νεοελληνικής πεζογραφίας») καί τή συνολική θεώρηση πού έπιχειρεΐ ή Λίτσα Χατζοπούλου στή διδακτορική διατριβή της 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής μαρτυρία λόγου. 'Αφήγηση, ρητορική και ιδεολογία. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999. 2. Δημοσιεύεται γιά πρώτη φορά στο περιοδικό Πανδώρα, τόμ. Α', τεύχη 7-15, ΊούνιοςΝοέμβριος 1850 (= "Απαντα τά Φιλολογικά, τόμ. 8, έν Αθήναις 1876, σσ. 1-263). Νεώτερη έκδοση: Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή, ΌΑύθέντης του Μορέως, Φιλολογική έπιμέλεια: Απόστολος Σαχίνης, Αθήνα 1 9 8 9 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. 3. Βλ. Θεοδώρας Μυλωνά - Μιχάλη Πιερή, «Άλ. Ρ. Ραγκαβής - Walter Scott: Επιδράσεις του Ivanhoe στόν Αύθέντη του Μορέως», NE, τόμ. 110, τευχ. 1307, Αφιέρωμα: Τά

συνοπτικότερα καί σέ γερμανική μετάφραση (1882). Επιτομή τής γερμανικής μετάφρασης άποτελεΐ ή Περίληφις Ιστορίας τής Νεοελληνικής Φιλολογίας (1887). Τό σύνολο του φιλολογικού έργου του Ραγκαβή έκδόθηκε στή σειρά "Απαντα τά Φιλολογικά (τόμοι 1-19, έν Αθήναις, 1874-1889). Οί άδελφοί Αλέξανδρος καί Παναγιώτης Σούτσος (1803-1863 καί 18061868, άντιστοιχα) είναι δύο έξέχουσες μορφές του έλληνικου ρομαντισμού. Οί σπουδές πού κάνουν οί δύο Σούτσοι είναι παράλληλες. Στήν Πόλη μαθαίνουν τά πρώτα γράμματα κοντά σέ επιφανείς διδασκάλους. Πολύ νωρίς στέλνονται στή Σχολή τής Χίου, δπου διδάσκουν ό Νεόφυτος Βάμβας, ό Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, κ.ά. Τό 1820 ό Αλέξανδρος, μαζι μέ τούς δύο άλλους άδελφούς του, τόν Δημήτριο και τόν Παναγιώτη, στέλνεται άπό τόν ομώνυμο θειο του, πού ήταν ήγεμόνας τής Βλαχίας, στό Παρίσι, συστημένος στον Αδαμάντιο Κοραή. Είναι ή έποχή δπου στή γαλλική πρωτεύουσα άκμάζει ό ρομαντισμός και δπου ό Βερανζέρος, μέ τήν πολιτική καί κοινωνική ποίησή του, ένθουσιάζει τούς Γάλλους. Ό Αλέξανδρος συναρπάζεται άπό τόν Γάλλο ποιητή και φιλοδοξεί νά γίνει ό Βερανζέρος τής πατρίδας του. Στό Πανόραμα τής Ελλάδος (1833) διακρίνεται ή έπιδραση πού άσκησε στή σάτιρά του ή ποίηση του ονομαστού Γάλλου δασκάλου. Στό μεταξύ άρχίζει ή έλληνική έπανάσταση. Ό Δημήτριος Σούτσος άφήνει τό Παρίσι και σπεύδει νά καταταχθεί στον ιερό λόχο. Ό θάνατος του στό Δραγατσάνι συγκλονίζει τούς δύο άδελφούς του, πού περνούν στήν Ιταλία καί τελικά έγκαθίστανται στό Ναύπλιο (1826). Έδώ χωρίζουν οί δρόμοι τών δύο Σούτσων. Ό Αλέξανδρος, μέ τις καυστικές σάτιρές του, παίρνει μέρος στήν πολιτική και κοινωνική ζωή τών συμπατριωτών του, ένώ ό Παναγιώτης εισέρχεται στον διοικητικό κλάδο καί άκολουθει τήν υπαλληλική ιεραρχία (χρημάτισε Νομάρχης καί γενικός γραμματέας του Συμβουλίου τής Επικρατείας). Στό Ναύπλιο ό Αλέξανδρος παρακολουθεί άπό κοντά τή διαμόρφωση τής νέας έλληνικής κοινωνίας, μέ τις διχόνοιες, τις ραδιουργίες, τούς μικροκομματισμούς της, καί άποφασίζει νά μαστιγώσει τήν κατάσταση αύτή μέ τις καυστικές καί άνελέητες σάτιρές του, πού προκαλούν τέτοια άντίδραση, ώστε νά έγκαταλείψει γρήγορα τήν Ελλάδα καί νά καταφύγει στό Παρίσι. Έκεϊ θά γράψει (στά γαλλικά) καί θά δημοσιεύσει (τό 1829) μιάν «Ιστορία τής 'Ελληνικής Επαναστάσεως». Μετά ό Σούτσος έπιστρέφει πάλι στήν Ελλάδα. Στή νέα αύτή περίοδο, άπό τή σάτιρά του πλήττονται νέα πρόσωπα (ό Ιωάννης καί ό Αύγουστΐνος Καποδίστριας, ό Όθων και ή άντιβασιλεία). Τό 1836 ό εκατόν πενήντα χρόνια του *Ελληνικού Ρομαντισμού [και ό Ρομαντισμός στον 19ο αιώνα], Αθήναι, Χριστούγεννα 1981, σσ. 60-91.

Αλέξανδρος εκδίδει τήν Ελληνική Πλάστιγγα (δημοσιογραφικό φύλλο), μέ τήν οποία καταγγέλλει δτι ή Ελλάδα κατατυραννείται άπό τόν Όθωνα καί τούς Βαυαρούς, καί προκαλεί νέα άντίδραση. Φεύγει πάλι στήν Εύρώπη, γιά νά επανέλθει τό 1839, ετος κατά τό όποιο δημοσιεύει τόν Περιπλανώμενο. Στις 17 Αύγ. 1839 συλλαμβάνεται, γιά νά άποφυλακισθει λίγες μέρες άργότερα, μέ τή μεσολάβηση του άδελφου του Παναγιώτη, πού τήν έποχή έκείνη ύπηρετουσε στό Συμβούλιο τής Επικρατείας. Τότε έγραψε καί μιάν Απολογία κατά τών διωκτών του. Τό 1850 δημοσιεύει τό έπικό ποίημα Τουρκομάχος Ελλάς. Παράλληλα μέ τά έργα αύτά, ό Σούτσος δημοσίευσε τά θεατρικά Ό άσωτος (1830), Ό πρωθυπουργός (1843) καί Ό ατίθασος ποιητής (1843), καί τό μυθιστόρημα Ό εξόριστος του 1831 (1835). Στον Αλέξανδρο Σούτσο προσγράφονται και πέντε τραγωδίες, άλλά μας έχει παραδοθεί τό κείμενο μόνο τής μίας ('Ορέστης' έτος συγγραφής 1823-1824, α' καί β' έκδόσεις: Ερμούπολη 1868). Βλ. παρακάτω, Μέρος Γ', Κεφ. Δ', Κριτικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: Σούτσος Αλέξανδρος. Περισσότερο λυρικός άπό τόν Αλέξανδρο εϊναι ό Παναγιώτης Σούτσος. Τό 1831 έκδίδει εναν τόμο ποιημάτων του μέ τόν τίτλο Ποιήσεις, στον όποιο συμπεριέλαβε τόν Όδοιπόρο, ποίημα μέ τό όποιο, κατά τόν Παλαμα, άρχιζει ό έλληνικός ρομαντισμός1. Τό 1834 δημοσιεύεται στό Ναύπλιο τό μυθιστόρημά του Ό Λέανδρος, έργο έπηρεασμένο άπό τό έπιστολιμαΐο μυθιστόρημα του Ugo Foscolo Le ultime lettere di Jacopo Ortis (1802), καί τό 1835 Ή Κιθάρα, συλλογή λυρικών ποιημάτων του. Τις άπόψεις του γιά τή γλώσσα ό Π. Σούτσος διατυπώνει, δπως είδαμε, στή Νέα Σχολή του γραφομένου λόγου (1853). Τέλος, τό 1864 έξέδωσε ενα άλλο μυθιστόρημά του μέ τόν τίτλο ΉΧαριτίνη ή τό κάλλος της χριστιανικής θρησκείας, πού ό ίδιος τό θεώρησε ώς Άντίδοτον τών κατά της θεότητος του Ίησου Χρίστου ληρημάτων του Έρνέστου Ψ ε νάνου (είναι ό ύπότιτλος του έργου). Στούς παραπάνω ρομαντικούς πρέπει νά προστεθεί καί ό Ηλίας Τανταλίδης (1818-1876), καθηγητής τών έλληνικών γραμμάτων καί τής ρητορικής στή Θεολογική Σχολή τής Χάλκης καί δάσκαλος του Γεωργίου Βιζυηνου, πού άποτελεϊ τόν «πραγματικό έκπρόσωπο του Φαναριού στήν Πόλη» καί πού «μπορεί νά θεωρηθεί ό τελευταίος φαναριώτης ποιητής»2. Τό 1839 ό Τανταλίδης έκδίδει τά Παίγνια ή ποιήματα διάφορα καί τό 1860 τά 'Ιδιωτικά στιχουργήματα.

1. Κ. θ. Δημαρα, ΙΝΑ, σ. 350. 2. Κ. θ. Δημαρα, ο.π., σσ. 3 7 3 καί 374.

Ol έκπρόσωποι τής Αθηναϊκής Σχολής, οί όποιοι προέρχονται άπό διάφορες περιοχές του έλληνικου χώρου, έπηρεάζονται άπό τους Φαναριώτες που ζουν στήν Αθήνα καί καλλιεργούν τα γράμματα κατά τήν ίδια μέ αυτούς έποχή1. "Ετσι, ό Θεόδωρος Όρφανίδης (1817-1886), άπό τή Σμύρνη, μιμείται τήν πολιτική σάτιρα του Αλεξάνδρου Σούτσου. Νεαρός άκόμη ό Όρφανίδης έκδιδει τό σατιρικό περιοδικό Ό Μένιππος (1838) καί λίγο άργότερα τό περιοδικό Ό Τοξότης (1841). Αποτέλεσμα τής δημοσίευσης τών σατιρικών ποιημάτων του στά παραπάνω περιοδικά ήταν νά άπολυθεΐ άπό τή θέση πού κατείχε τότε στό Υπουργείο τών Εσωτερικών καί νά σταλεί στό Ναύπλιο ώς πολιτικός έξόριστος. Τό 1844 δμως, μέ παρέμβαση του Ιωάννη Κωλέττη, έλαβε κυβερνητική ύποτροφία γιά τό Παρίσι, δπου έπιδόθηκε στή σπουδή της Βοτανικής (άπό τό έτος 1850 και έπί τριάντα ολόκληρα χρόνια ύπηρέτησε ώς καθηγητής τής έπιστήμης αύτής στό Πανεπιστήμιο Αθηνών). Παράλληλα έλαβε μέρος, ώς εισηγητής, σέ πολλούς ποιητικούς διαγωνισμούς2. Άπό τήν καθαρά λογοτεχνική παραγωγή του άξίζει να άναφερθει τό έπικρ ποίημα Χίος δούλη (1858) καί τό χαριτωμένο σατιρικό ποίημα Τίρι-Λίρι (1858). Στούς έλάσσονες ποιητές τής Αθηναϊκής Σχολής άνήκουν ό Δημοσθένης Βαλαβάνης (1829-1854), άπό τήν Καρύταινα τής Πελοποννήσου, πού πέθανε πολύ νέος, χωρίς νά προλάβει νά δώσει παρά έλάχιστα μόνο έλεγειακά ποιήματα (γραμμένα στήν καθαρεύουσα, άλλά καί στή δημοτική γλώσσα, δπως λ.χ. τό Θάνατος του χλέπτου, έπικολυρικό ποίημα 28 στροφών γραμμένο σέ στίχο δεκαπεντασύλλαβο άναπαιστικό)3, και ό Γεώργιος Παράσχος (1820-1886), άδελφός του Αχιλλέα (βλ. παρακάτω), πού έγραψε θουρίους σέ γλώσσα δημοτική4. Ό Ιωάννης Δ. Καρασούτσας (1824-1873), άπό τή Σμύρνη επίσης, εϊναι

1. Σχετικά μέ τό θέμα αύτό βλ. τήν έργασία του Γιάννη Λ. Λέφα, Ό ''Αλέξανδρος Σούτσος και οι επιδράσεις του έργου του στους συγχρόνους του. Διδακτορική διατριβή. Αθήνα 1979. 2. Βλ. Κώστα Παπαπάνου, Οί ποιητικοί διαγωνισμοί (1851-1873) και ή δημοτική μας γλώσσα, Αθήνα 1973, passim, καί Panayotis Moullas, Les concours poétiques de l'Université d'Athènes 1851-1877, Athènes 1989 [Archives Historiques de la Jeunesse Grecque, Secrétariat Général à la Jeunesse, 22], passim. 3. Γιά τόν Δημοσθένη Βαλαβάνη βλ. Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, Νεοελληνικά Μελετήματα, [τευχ.] Β', Αθήναι 1978, σσ. 7-17. 4. Τά βιογραφικά καί έργογραφικά του ποιητή έξετάζονται άπό τήν Γλ. ΠρωτοπαπαΜπουμπουλίδου (Γεώργιος Παράσχος, Ιωάννινα 1977. Σέ Επίμετρο, σσ. 23-37, Ανθολογία άπό τό έργο του Γ. Παράσχου. Οί σελίδες 7-21 τής μελέτης πρωτοδημοσιεύτηκαν στη Δωδώνη, 6, 1977, 55-69).

ποιητής λυρικός (Λύρα, 1839* Μούσα θηλάζουσα, 1840* 'Απάνθισμα ποιητικόν, 1849). Είναι ό μελωδικός και ευαίσθητος, ό τρυφερός ποιητής τών Έωθινών Μελφδιών (1846) και τής Βαρβίτου (1860). Ή μουσική τών στίχων του Καρασούτσα χαρακτηρίζεται ώς κλασικόμορφη καί ευγενική, ένώ ή δλη ποιητική προσφορά του, μέ τήν έξαιρετική ποιότητά της, ώς ενα σημαντικό στοιχείο γιά τή στερεότητα τής Αθηναϊκής Σχολής1. Ό Καρασούτσας έργάστηκε ώς καθηγητής τής γαλλικής γλώσσας σέ διάφορα γυμνάσια τής χώρας καί έγραψε καί σχετικά διδακτικά έγχειρίδια (γαλλική γραμματική, γαλλική χρηστομάθεια, λεξικό τών συνωνύμων τής γαλλικής γλώσσας, κ.ά.). Όταν ό Γάλλος ποιητής Λαμαρτΐνος έγραψε τήν Histoire de la Turquie (1854-1855), ό Καρασούτσας άπάντησε μέ τό ποίημα 'Απόκρισις προς τόν ποιητήν Ααμαρτϊνον συγγραφέα τουρκικής ιστορίας (1856* καί σέ γαλλική μετάφραση του ίδιου: 1858). Άπό τά γαλλικά μετέφρασε τό μυθιστόρημα του Victor Hugo ΉΠαναγία τών Παρισίων (1867) καί τό γνωστό ποίημα του Ααμαρτίνου Ή Λίμνη (1872). Έκτος άπό τή γαλλική, ό Καρασούτσας γνώριζε καί τήν άγγλική 'γλώσσα. Άπό τά άγγλικά μετέφρασε τό μυθιστόρημα τής Αμερικανίδας Harriet Beecher-Stowe Uncle Tom's Cabin (Ήκαλύβη του Θωμά ή ό βίος τών μαύρων έν 'Αμερική- σέ πρώτη μορφή τό έτος 1854, σχεδόν δηλαδή άμέσως μετά τήν έκδοσή του στή Βοστώνη (1851), και σέ τελειότερη τό 1860) και ενα άπόσπασμα άπό ποίημα του Λόρδου Βύρωνα γιά τήν Κόρινθο. Ό Καρασούτσας αύτοκτόνησε στις 20 Μαρτίου 1873 (τήν ιδια μέρα πού πέθαινε καί ενας άλλος ποιητής τής Αθηναϊκής Σχολής, ό Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος· βλ. παρακάτω). Ή ένδεια καί ή νευρασθένεια (ύπέφερε άπό χρόνια ήμικρανία καί άυπνίες) στέρησε τήν Αθηναϊκή Σχολή άπό μιά γνήσια ποιητική φωνή καί άπό μιά σημαντική πνευματική παρουσία. Ό Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος (1843-1873) καί ό Σπυρίδων Βασιλειάδης (1844-1874) έκφράζουν τήν κορύφωση του ρομαντισμού τής Αθηναϊκής Σχολής. Ό πρώτος, γιος του ιστορικού Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου, γεννήθηκε στήν Αθήνα, δπου σπούδασε νομικά. Είναι λυρικός ποιητής καί τά ποιήματά του τά διακρίνει στοχαστικότητα καί διάθεση φιλοσοφική. Είναι ό πιο ειλικρινής ποιητής τής Αθηναϊκής Σχολής. Ή ροπή του προς τή μελαγχολία καί τήν άπαισιοδοξία δέν είναι γιά τόν Παπαρρηγόπουλο μανιέρα, άλλά ένδιάθετη τάση τής ψυχής. Ή πρώτη ποιητική συλλογή του (Στόνοι, 1866) έλαβε τό πρώτο βραβείο του Βουτσιναίου ποιητικού διαγωνισμού καί ή δεύτερη (Χελι1. Βλ. Κ. θ. Δημαρα, Ποιηται του ΙΘ' αιώνα, «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 12, «Αετός», Αθήναι 1959, σσ. 12 καί 35 (= Του ίδιου, 'Ελληνικός Ρομαντισμός, σσ. 184 καί 216).

δόνες, 1867) τόν πρώτο έπαινο στον ίδιο διαγωνισμό. Τόν ίδιο χρόνο (1867) έκδόθηκε ή συλλογή του Ποιήσεις. Έγραψε καί ορισμένα θεατρικά έργα (τις κωμωδίες: Συζύγου εκλογή, 1868, και 1Αγορά, 1871). Ό Σπυρίδων Βασιλειάδης γεννήθηκε στήν Πάτρα καί ήταν συνομήλικος καί στενός φίλος του Δημ. Παπαρρηγοπούλου (σπούδασε καί αύτός νομικά). Ή ποιησή του είναι λυρική και χαρακτηρίζεται έπίσης γιά τήν άπαισιοδοξια της. Ή πρώτη ποιητική συλλογή του Βασιλειάδη (Εικόνες καί κύματα) έλαβε έπαινο στον Βουτσιναιο ποιητικό διαγωνισμό του 1872. Τό πεζογραφικό έργο του περιλαμβάνει διηγήματα, κριτικές μελέτες και λόγους. Στό μεταφραστικό έργο του άνήκει μία μετάφραση τής Λίμνης του Λαμαρτίνου (1870). Ό Βασιλειάδης δμως είναι περισσότερο γνωστός ώς θεατρικός συγγραφέας. Τά δραματικά έργα του (Οι Καλλέργαι, Λουκάς Νοταράς, Γαλάτεια —έμπνευσμένο άπό τό δημοτικό τραγούδι «Τής άπιστης γυναίκας»—, Σκύλλα, Αλέξανδρος Υψηλάντης) άπατ^λοϋν τό σημαντικότερο μέρος τής λογοτεχνικής παραγωγής του. Τό σύνολο του φιλολογικοί) έργου (ποιητικού, πεζογραφικού και θεατρικού) του Βασιλειάδη, πού χρονικά καλύπτει τή δεκαετία 1865-1874, περιλαμβάνεται σέ τέσσερις τόμους τών Απάντων του, πού έλαβαν τόν τίτλο Αττικαι νύκτες (1873-1874). Ό γενικός πρόλογος πού προτάχθηκε στή σειρά αύτή καί οί έπιμέρους πρόλογοι τών δραμάτων του άποτελουν άξιόλογα αύτοτελή δοκίμια, στά όποια ό συγγραφέας έκθέτει τις άπόψεις του γιά τήν άρχαία έλληνική καί τή σύγχρονή του (ρομαντική) ποίηση, γιά τό άρχαΐο έλληνικό θέατρο καί τό θέατρο τών ρομαντικών, γιά τή δημοτική ποίηση, κλπ. 1 Ό τελευταίος έκπρόσωπος τής Αθηναϊκής Σχολής είναι ό Άχιλλεύς Παράσχος (1838-1895) 2 . Γεννήθηκε στό Ναύπλιο καί έζησε στήν Αθήνα. Ύπήρξε ποιητής άκαλλιέργητος (λέγεται δτι μέ δυσκολία τελείωσε τό δημοτικό σχολείο!), άλλά είχε έμφυτη τήν κλίση προς τήν στιχουργία. Έγραψε μέ μεγάλη εύκολία, σέ δλους τούς τόνους καί γιά δλα τά θέματα. Ή ποιησή του, λυρική καί μεγαλόστομη, έκφράζει τό πνεύμα τής ύπερβολής (άλλά και τής παρακμής) του ρομαντισμού τής Αθηναϊκής Σχολής. Ωστόσο, ό Παράσχος άγαπήθηκε δσο κανένας άλλος ποιητής καί ή έκδοση άπό τόν ίδιο τών τριών τόμων

1. Γενικότερα γιά τόν βίο καί γιά τή λογοτεχνική παραγωγή (ποιητική, πεζογραφική, θεατρική) του Βασιλειάδη βλ. τήν έξαντλητική διατριβή τής Μαρίας Δημάκη-Ζώρα, Σ. Ν. Βασιλειάδης. Ή ζωή και τό εργο του, "Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Αθήνα 2002. 2. Ή καλύτερη βιογραφία γιά τόν Παράσχο γράφτηκε άπό τόν Κώστα Ούράνη (Αχιλλευς Παράσχος. Ή ζωή του. « Ό Γλάρος», Αθήνα 1944 (= Του ίδιου, Δικοί μας και Ξένοι, τόμ. Β', Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήνα, χ.χ.], σσ. 7-123)).

τών Ποιημάτων του τό 1881 άποτέλεσε φιλολογικό γεγονός1. Στήν έκδοση αυτήν ό ποιητής διαιρεί τά ποιήματα του στις έξής κατηγορίες: πατριωτικά μέ τόν τίτλο Δάφναι, έλεγειακα μέ τόν τίτλο Ίτέαι, έρωτικά μέ τόν τίτλο Μυρσίναι, παιδαγωγικά μέ τόν τίτλο Χλόη, διάφορα (θρησκευτικά, κοινωνικά, κ.λπ.) μέ τόν τίτλο Φύλλα. Έδώ, τέλος, πρέπει νά γίνει μνεία καί ένός άλλου ποιητή, του Ηπειρώτη Γεωργίου Ζαλοκώστα (1805-1858), που άποτελεϊ και αυτός εναν άπό τους «συνδέσμους» άνάμεσα στήν Επτανησιακή καί τήν Αθηναϊκή Σχολή. Σπούδασε στήν Ιταλία, δπως καί οί περισσότεροι Επτανήσιοι, άλλά έζησε στήν Αθήνα κατά τήν έποχή του άθηναϊκου ρομαντισμού. "Έγραψε ποιήματα λυρικά ή έπικολυρικά σέ γλώσσα δημοτική καί άλλα σέ καθαρεύουσα.

Ή πεζογραφία

της

π ερ ιόδ ου

1830-1880

Ή ποίηση εύνοήθηκε άπό τούς ρομαντικούς περισσότερο άπό τήν πεζογραφία. Εξαίρεση άποτελουν τά μυθιστορήματα τών άδελφών Σούτσων ( Ό εξόριστος του 1831, 1835, του Αλεξάνδρου, Ό Λέανδρος, 1834, και Ή Χαριτίνη, 1864, του Παναγιώτη) και τά διηγήματα και τό μυθιστόρημα ΌΑύθέντης του Μορέως (1850) του Α. Ρ. Ραγκαβή. Ή Όρφανή της Χίου ή ό θρίαμβος της αρετής (Έρμούπολις 1839) του Ιακώβου Γ. Πιτσιπίου (1802-1869) «εϊναι άπό τις σημαντικές άπόπειρες, στήν άρχόμενη νέα περίοδο τών γραμμάτων μας, γιά σύνταξη μυθιστορήματος»2, ένώ Ό πίθηκος Ξούθ ή Τά ήθη του αιώνος —μεταγενέστερο (1848) μυθιστόρημα του ίδιου συγγραφέα— έντάσσεται «σ* αύτό πού σήμερα ονομάζεται φανταστικός ρεαλισμός»3. Μνημονεύονται έπίσης έδώ τά μυθιστορήματα: Τό 1. Δύο άλλοι τόμοι, μέ τόν τίτλο Ανέκδοτα ποιήματα, έκδόθηκαν άπό τήν οικογένεια του Παράσχου τό 1904. 2. Κ. θ . Δημαρα, ΙΝΛ, σ. 428. 3. Βλ. τις «Σημειώσεις γιά μιάν εισαγωγή στον Πίθηκο Ξούθ» του έπιμελητη της έκδοσης: Ιάκωβος Γ. Πιτσιπίος, Ό πίθηκος Ξούθ ή Τά ήθη του αιώνος. Φιλολογική έπιμέλεια: Νάσος Βαγενας. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1995, σ. 10 καί σημ. 7 (= Του ίδιου, Ή ειρωνική γλώσσα. Κριτικές μελέτες γιά τή νεοελληνική γραμματεία, Στιγμή, Αθήνα 1994, σ. 204 καί σημ. 7), δπου ή σχετική βιβλιογραφία. Αντίθετα προς τήν παραπάνω άποψη, ό Άπ. Σαχίνης («"Ενας λόγιος του 19ου αιώνα. Ιάκωβος Πιτζιπίος», NE, 141, 1997, 226 = ΠΑΑ, 71, 1996, 393) καταλήγει στήν άποψη δτι τα «γενικά γνωρίσματα του Πιθήκου Ξούθ εϊναι, ώς προς τό περιεχόμενο: α) χαρακτηρολογία, β) ειρωνεία καί σάτιρα, γ) κριτική — μέσω τής ειρωνείας· καί ώς προς τή μορφή: ό τύπος του picaresque μυθιστορήματος». Γιά τόν ΐδιο συγγραφέα βλ. καί τά μελετήματα: Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη,

Παλληκάριον (Μάλτα 1835), πού έκδόθηκε άνώνυμα καί πού, δπως έδειξαν νεώτερες έρευνες, είναι έργο του Άγγλου κληρικού Samuel Sheridan Wilson1, Ό Πολύπαθης (1839) 2 καί Ό Ζωγράφος (1842) του Γρηγοριου Παλαιολόγου (1794-1844), καί Ό Θέρσανδρος (1847) του Επαμεινώνδα Ι. Φραγκούδη (1825 ci. - 1897). Μετά τό έτος 1850 άναπτύσσεται ιδιαίτερα τό ιστορικό μυθιστόρημα3. Έκτος άπό τόν Αύθέντη του Μορέως (1850) του Ραγκαβή, στήν ίδια κατηγορία άνήκουν τά μυθιστορήματα: Ό Διάβολος εν Τουρκία (πρωτοδημοσιεύεται άγγλικά τό 1851 καί έλληνικά τό 1862) καί Ή ήρωις τής Ελληνικής Επαναστάσεως (πρωτοδημοσιεύεται άγγλικά τό 1855 καί έλληνικά τό 1861) του Στεφάνου Ξένου (1821-1894), Ό Κατσαντώνης (1860), ΑΙ τελευταΐαι ήμέραι του Άλψπασα (1862) και ΌΧαλέτ-'Εφέντης (1867) του Κωνσταντίνου Ράμφου (1776-1871), ΉΠάπισσα Ιωάννα (1866) του Εμμανουήλ Ροΐδη (1836-1904) —τό σημαντικότερο έργο τής περιόδου αύτής—, τό άνώνυμο μυθιστόρημα Ή στρατιωτική ζωή έν Ελλάδι (Βράιλα, 1870), Οι κρητικοί γάμοι (1871) του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, Ή Βασιλική, Σουλτάνα Αθηναία (1878) του Νικολάου Ε. Μακρή, καί ό Αουκής Αάρας (1879) του Δημητρίου Βικέλα, πού βρίσκεται στό μεταίχμιο δύο έποχών του μυθιστορήματος (βλ. παρακάτω). Σημαντικό σταθμό στήν έξέλιξη τής πεζογραφίας τής ίδιας έποχής άποτελεΐ τό μυθιστόρημα του Παύλου Καλλιγα (1814-1896) Θάνος Βλέκας (πρώτη δημοσίευση στό περιοδικό Πανδώρα του έτους 1855-1856 4 ), έργο προδρομικό γιά τή νεοελληνική ήθογραφία. Στήν ίδια, τέλος, περίοδο άνήκει και τό μυθιστόρημα του Λέοντος Μελα (1812-1879) Ό Γεροστάθης (1858). Προκειμένου γιά τό θ έ α τ ρ ο , έκτος άπό τά θεατρικά έργα πού άναφέρθη-

«Συμβολή στή βιογραφία του Ιάκωβου Γ. Πιτσιπιου», Μολυβδοκονδυλοπελεκητής, 5 ( 1 9 9 5 / 9 6 ) 19-38, καί Βασ. Βλ. Σφυρόερα, «Ιάκωβος Γ. Πιτζιπίος. Ένας έλάσσων λόγιος του 19ου αιώνα», Ό Ερανιστής, 21 ( 1 9 9 7 ) 337-351. 1. Βλ. Δημ. I. Πολέμη, «Άπό τήν δραστηριότητα του έν Μάλτα έλληνικου τυπογραφείου τής Αποστολικής Εταιρείας του Λονδίνου», Ό Ερανιστής, 10 ( 1 9 7 2 - 1 9 7 3 ) 232-235. 2. Ή έκδοση του 1839 — « Έ ν Αθήναις, Έκ τής Τυπογραφίας Κ. Άντωνιάδου (Όδός Έρμου άνω τής Καπνικαρέας), 1 8 3 9 » — είναι δίτομη. Τό μυθιστόρημα κυκλοφορεί (άπό τό 1989) σέ εναν τόμο, άπό τις Εκδόσεις «Νεφέλη» καί άπό τις Εκδόσεις «Ερμής». 3. Γιά τό όποιο βλ. Απόστολου Σαχίνη, Τό Ιστοριχό μυθιστόρημα. Τρίτη έκδοση. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 15, [θεσσαλονίκη 1981], καί Του ίδιου, Τό Νεοελληνικό Μυθιστόρημα. Ιστορία και κριτική. "Εκτη έκδοση διορθωμένη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας ΑΈ., Αθήνα [1991], σσ. 37-130. 4. Τόμ. 6, τεύχη 134-142, 15 Όκτ. 1855 - 15 Φεβρ. 1856.

καν παραπάνω (του Α. Ρ. Ραγκαβή, του Άλεξ. Σούτσου, του Δημ. Παπαρρηγοπούλου καί ιδιαίτερα του Σπ. Βασιλειάδη), στήν ϊδια περίοδο έντάσσονται: ή Βαβυλωνία του Δημητρίου Κ. Χατζηασλάνη, του γνωστότερου ώς Βυζαντίου (άπό τόν τόπο τής καταγωγής του), πού δημοσιεύεται γιά πρώτη φορά τό 1836 (περιγράφει δμως τό Ναύπλιο του 1827), καί τά άρχαίζοντα θεατρικά έργα του κλασικού φιλολόγου καί καθηγητή στό Πανεπιστήμιο Αθηνών Δημητρίου Βερναρδάκη (1833-1907), άδελφου του Γρηγορίου Βερναρδάκη, Μαρία Δοξαπατρή (1858), πού άναφέρεται στή Φραγκοκρατία, Κυψελίδαι (1860), Μερόπη (1866) καί Ευφροσύνη (1876) 1 .

Ή Νέα 'Αθηναϊκή Σχολή ( Ή λογοτεχνική γενιά του 1880) Ή

ποίηση

Μέ τό τέλος τής περιόδου 1830-1880 καί τήν έξασθένηση του έλληνικου ρομαντισμού άρχίζει μιά καινούργια έποχή γιά τά νεοελληνικά γράμματα. Τό οριακό έτος 1880 άποτελεΐ τό ξεκίνημα μιας άλλης πνευματικής πορείας και ό γενικότερος ύποτονισμός τής μετεπαναστατικής περιόδου δίνει τή θέση του σέ μιά νέα λογοτεχνική άνθηση. Ή λεγόμενη λογοτεχνική γενιά του '80 είχε συνειδητοποιήσει τήν άνάγκη μιας ποιητικής ά λ λ α γ ή ς2. Τήν άφετηρία τής άλλαγής αύτής έγκαινιάζουν τρεις ποιητικές συλλογές, πού δημοσιεύονται μέσα στό ιδιο άκριβώς έτος (1880): οί Στίχοι του Νίκου Καμπα (1857-1932), οί Ιστοί αράχνης του Γεωργίου Δροσίνη (1859-1951) καί οί Γέλωτες του Δημητρίου Κόκκου (1856-1891). Οί συλλογές αύτές έκφράζουν τό νέο πνεύμα καί τήν καινούργια —άνανεωτική— άντίληψη γιά τήν ποίηση, σέ σύγκριση μέ τήν ποιητική παραγωγή του παρελθόντος. Εϊχε προηγηθεί, βέβαια, ή έκδο-

1. Τά υπόλοιπα δράματα του Βερναρδάκη: Φαϋστα (1893), Αντιόπη (1896), Νικηφόρος Φωκάς (1905), υπερβαίνουν τά χρονικά όρια τής περιόδου 1830-1880, δέν κινούνται όμως έξω άπό τό πνεύμα της. Γενικά γιά τό δραματικό έργο του Βερναρδάκη βλ. I. Π. Καβαρνου, Ή δραματική ποίησις του Δημητρίου Βερναρδάκη, Αθήναι 1962. Βλ. έπίσης Κωστή Παλαμα, 'Απαντα, τόμ. 2, Μπίρης, [Αθήνα 1963], σσ. 431-445 (για τό έργο Φαΰστα) καί Γιάννη Σιδέρη, «Τό θέατρο του Βερναρδάκη. Τά έβδομήντα χρόνια τής Φαύστας», Θέατρο, τόμ. Β', τευχ. 9 (Μάιος-Ιούνιος 1963), σσ. 26-46. 2. Περισσότερα γιά τήν άλλαγή αύτή βλ. στήν Εισαγωγή του Μ. Γ. Μερακλή, στό βιβλίο: Ρομαντικοί - Έποχή του Παλαμα - Μεταπαλαμικοί, [Αθήνα 1977] (= [τόμ. Β'] τής σειράς: Ή έλληνική ποίηση. Ανθολογία - Γραμματολογία, τών έκδόσεων Σοκόλη), σσ. 26 κ.έ.

ση τής ποιητικής συλλογής του Ιωάννου Παπαδιαμαντοπούλου (1856-1910) Τρυγόνες και Έχιδναι (1878), πού προετοίμασε τήν έκδήλωση της γενιάς του '80 1 . Εξάλλου, σπουδαίο ρόλο στή διαμόρφωση του νέου πνεύματος έπαιξαν καί τά σύγχρονα λογοτεχνικά περιοδικά: ή Εστία (πρωτοεκδιδεται τό έτος 1876), ό σατιρικός Ραμπαγας (τόν έκδιδουν άπό τό 1878 ό Κλεάνθης Τριαντάφυλλος καί ό Βλάσης Γαβριηλίδης) καί τό σατιρικό φύλλο Μή χάνεσαι (πού έκδίδει άπό τό 1880 ό Γαβριηλίδης). Τις παραπάνω έμφανισεις σημαντικών λογοτεχνικών έργων άκολούθησε ή έκδοση τών ποιητικών συλλογών Σταλακτϊται (1881) και Ειδύλλια (1884) του Δροσίνη2. Ό Κωστής Παλαμας (1859-1943), ό «άρχηγός» τής γενιάς του '80, πρωτοεμφανίζεται τό 1886 μέ τήν ποιητική συλλογή Τραγούδια της Πατρίδος μου, πού ήταν γραμμένη στή δημοτική γλώσσα. *Ας σημειωθεί έπίσης δτι δέκα χρόνια νωρίτερα (τό 1876) ό ποιητής είχε υποβάλει στόν Βουτσιναιο ποιητικό διαγωνισμό τή^συλλογή Ερώτων επη, πού είχε γράφει στήν καθαρεύουσα και τά ποιήματα τής οποίας ή κριτική έπιτροπή (μέ εισηγητή τόν Θεόδωρο Όρφανίδη) εϊχε χαρακτηρίσει ώς «λογιωτάτου γραμματικού ψυχρότατα στιχουργικά γυμνάσματα». Τό 1889 βραβεύεται στόν Α' Φιλαδέλφειο ποιητικόν άγώνα (μέ εισηγητή τόν Νικόλαο Πολίτη) τό πολύστιχο ποίημά του Ύμνος εις την Άθηνάν, καί τό 1892, μετά τήν έκδοση του πρωτοποριακού έργου του Ψυχάρη Τό Ταξίδι μου (1888), δημοσιεύεται ή ποιητική συλλογή του Τά μάτια της ψυχής μου, πού βραβεύεται στόν Β' Φιλαδέλφειο ποιητικό διαγωνισμό (εισηγητής ό Αριστομένης Προβελέγγιος). Ή κριτική, τώρα πιά, μιλούσε έπαινετικά γιά τόν Παλαμα, πού είχε άρχίσει νά καθιερώνεται στή συνείδηση του έθνους ώς ό κατεξοχήν ποιητής του καιρού του καί του τόπου του. Τό 1897 δημοσιεύεται ή συλλογή του Ίαμβοι και άνάπαιστοι καί τόν ϊδιο χρόνο διορίζεται άρχικά γραμματέας καί άργότερα γενικός γραμματέας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τήν έπόμενη χρονιά έγραψε τόν Τάφο, γιά νά θρηνήσει τόν πρόωρο χαμό του γιου του Άλκη. Ακολούθησαν οί συλλογές Οί χαιρετισμοί της Ηλιογέννητης (1900) καί Ή άσάλευτη ζωή (1904), δπου περιλαμβάνονται οί Πατρίδες καί τά δύο γνωστά πολύστιχα ποιήματα του Παλαμα Φοινικιά καί Άσκραΐος, καί τά Σατιρικά γυμνάσματα (1907-1909). Οί δύο μεγάλες ποιητικές συνθέσεις, ό «οικουμενικός» Δωδεκάλογος του Γύφτου καί Ή Φλογέρα του Βασιλιά, δημοσιεύονται τό 1907 καί τό 1910, άντίστοιχα. Τό 1912 έκδίδονται οί λυρικές συλλογές Οί καημοί της Λιμνοθάλασσας καί Ή πολιτεία και 1. Βλ. Κ. θ . Δημαρα, ΙΝΑ, σ. 459. 2. Σημειώνονται έδώ καί οί σημαντικότερες άπό τις μεταγενέστερες ποιητικές συλλογές του: Φωτερά σκοτάδια ( 1 9 1 5 ) καί Κλειστά βλέφαρα (1918).

ή μοναξιά. Σημειώνονται άκόμη οι συλλογές: Βωμοί (1915), Τά παράκαιρα (1919), Τά δεκατετράστιχα (1919), Δειλοί και σκληροί στίχοι (1928), Ό κύκλος τών τετράστιχων (1929), Περάσματα και χαιρετισμοί(1931), Οί νύχτες του Φήμιου (1935) —ή τελευταία πού έκδόθηκε πριν άπό τόν θάνατο του ποιητή—, κ.ά. Γενικά στό ποιητικό έργο του Παλαμα εχουμε μιάν άντίστοιχη μέ έκείνην του Σολωμού συνθετική προβολή τής έθνικής παράδοσης, μέ κορυφαίες έκδηλώσεις τόν Δωδεκάλογο του Γύφτου καί τή Φλογέρα του Βασιλιά. "Ομως ό Παλαμας δέν ύπήρξε μόνο ένας άπό τούς σημαντικότερους ποιητές του έθνους, άλλά και κριτικός καί γραμματολόγος οξύς καί πεζογράφος δυνατός. Ώς κριτικός έπισήμανε τήν ποιητική άξια και έξήρε τή σημασία του έργου πολλών Επτανήσιων λογοτεχνών (Σολωμού, Κάλβου, Μαρκορα, Τυπάλδου, Λασκαράτου, Πολυλά, Καλοσγούρου, Βαλαωρίτη, κ.ά.). Εξάλλου, έπιτυχή δοκιμή του Παλαμα στό διήγημα άποτελεϊ τό μακρό πεζογράφημά του Θάνατος παλληκαριοϋ (1891). Τέλος, άναφέρεται ή Τρισεύγενη (1903), τό μοναδικό θεατρικό έργο του. Στήν ίδια ομάδα λογοτεχνών τής Νέας Αθηναϊκής Σχολής άνήκουν καί ορισμένοι άλλοι σημαντικοί δημιουργοί (παλαιότεροι καί νεώτεροι). Ό Γεώργιος Βιζυηνός (1850-1896) πρωτοεμφανίζεται μέ τά Ποιητικά πρωτόλεια, πού έκδίδει στήν Κωνσταντινούπολη τό 1873. Τήν έπόμενη χρονιά δημοσιεύει στήν Αθήνα (τό 1874 γράφτηκε στή Φιλοσοφική Σχολή) τό πολύστιχο έπικολυρικό ποίημα Κόδρος. "Επειτα φεύγει γιά τή Γερμανία (Göttingen: 1875), δπου σπουδάζει φιλοσοφία. Στον Βουτσιναϊο ποιητικό διαγωνισμό του 1876 βραβεύεται ή συλλογή του "Αρες, μάρες, κουκουνάρες (πού τελικά έλαβε τόν τίτλο Βοσπορίδες Αΰραι). Στό Λονδίνο τυπώνει τή γνωστή ποιητική συλλογή Ατθίδες Αΰραι, στήν όποια συγκέντρωσε τό ώς τότε (1883) ποιητικό έργο του καί μέ τήν όποια έγκαταλείπει τή φαναριώτικη έπίδραση τής καθαρεύουσας (είχε σπουδάσει στή Χάλκη κοντά στον 'Ηλία Τανταλίδη) και στρέφεται προς τή δημοτική γλώσσα καί τή λαϊκή παράδοση (τούς μύθους, τούς θρύλους και τις παραδόσεις του έλληνικου λαου). Σημαντικές εϊναι καί οί φιλοσοφικές μελέτες του Βιζυηνου (άντιπροσωπευτικότερη ή έπί ύφηγεσία διατριβή του Ή φιλοσοφία του κάλου παρά Πλωτίνω, έν Αθήναις 1884). Αξιομνημόνευτη έπίσης εϊναι μία μελέτη του (του 1893) γιά τις μπαλάντες (τά βαλλίσματα, δπως τις λέει ό ίδιος), πού κυκλοφόρησε μέ τόν τίτλο Ανά τόν 'Ελικώνοέ. Άξιολογότερος δμως εϊναι ό Βιζυηνός ώς πεζογράφος (βλ. παρακάτω). 1. Γεωρ. Βιζυηνου, 'Ανά τόν *Ελικώνα (Βαλλίσματα). Πρόλογος Γ. Τσοκοπούλου, Ε κ δοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης», έν Αθήναις [1930].

Ό Αριστομένης Προβελέγγιος (1850-1936) σπουδάζει έπίσης στή Γερμανία (οι σπουδές του έπηρεάζουν τήν ποιησή του: ιδανισμός). Κάνει τήν έμφάνισή του στά νεοελληνικά γράμματα τό 1870 μέ τόν Θησέα του, ποίημα έπικό. Ό λυρισμός είναι τό κύριο χαρακτηριστικό του έργου του (βλ. τις συλλογές: Ποιήματα Παλαιά και Νέα, 1896, Ποιήματα, 1916 και Εμπρός στό άπειρον, 1926). Ό Προβελέγγιος έγραψε καί θεατρικά έργα (Ρήγας, Νικηφόρος Φωκάς, Φαίδρα, Άσωτου επιστροφή,, κ.ά.) καί μετέφρασε τόν Φάουστ του Γκαίτε (1887). Στή Νέα Αθηναϊκή Σχολή άνήκει καί ό ποιητής Γεώργιος Σουρής (18521919), πού άρχίζει τή λογοτεχνική σταδιοδρομία του μέ σατιρικούς στίχους καί καταλήγει στήν εύθυμογραφία. Ό ίδιος έκδίδει και τήν έμμετρη σατιρική έφημερίδα ΌΡωμηός (1883-1919). Ό Γεώργιος Στρατήγης (1860-1938) έμφανίζεται γιά πρώτη φορά στή λογοτεχνία μέ τή συλλογή Ροδοδάφναι (1880), πού είναι έντονα έπηρεασμένη άπό τήν ποίηση του 'Αχιλλέα Παράσχου, "Αλλες ποιητικές συλλογές του: Τραγούδια του σπιτιού (1901), Τό λεν τά κύματα (1919). Ό Ιωάννης Πολέμης (1862-1925) δημοσιεύει τούς πρώτους στίχους του (Ποιήματα) τό 1883. Σημειώνονται καί οί ποιητικές συλλογές του: Χειμώνανθοι (1888), Αλάβαστρα (1900), Κειμήλια (1904), Τό παληό βιολί (1909) —ή σημαντικότερη—, Ειρηνικά (1919). Όπως πολύ σωστά παρατηρεί ό Κ. Θ. Δημαρας: «Στις καλύτερές του στιγμές μας θυμίζει [ό Πολέμης] τις πιο άδύνατες στιγμές του Δροσίνη»1. Ό Πολέμης έγραψε καί έμμετρα θεατρικά έργα (δπως λ.χ. τό έργο Ό Βασιλιάς Ανήλιαγος, 1910, κ.ά.). Ό Κώστας Κρυστάλλης (1868-1894) πρωτοεμφανίζεται μέ τό έπικό ποίημα Αι σκιαί του "£δου (1887). Τό 1891 κυκλοφορεί ή ποιητική του συλλογή Αγροτικά, πού τήν προηγούμενη χρονιά εϊχε λάβει έπαινο στον Β' Φιλαδέλφειο ποιητικό διαγωνισμό, καί τό 1893 ή συλλογή Ό τραγουδιστής του χωρίου και της στάνης. Ή ποίηση του Κρυστάλλη είναι έπηρεασμένη άπό τό δημοτικό τραγούδι καί άπό τήν ποίηση του Βαλαωρίτη. Πρέπει άκόμη νά άναφερθουν καί τά ονόματα δύο άλλων ποιητών, του Άλέξαντρου Πάλλη (1851-1935) και του •Αργύρη Εφταλιώτη (1849-1923). Οί ποιητές αύτοί συνδέονται μέ τόν Ψυχάρη, τόν «άρχηγό του δημοτικισμού», καί είναι περισσότερο γνωστοί γιά τούς γλωσσικούς άγώνες τους καί τά φιλολογικά ένδιαφέροντά τους (ιδίως γιά τήν προσπάθειά τους νά μεταφράσουν άρχαίους "Ελληνες συγγραφείς στή δημοτική γλώσσα* βλ. Κεφ. Γ').

1. Κ. θ . Δημαρα, ΙΝΑ, σ. 478.

Τέλος, στον ιδιο χώρο, «στή βαριά σκιά του Παλαμα»1, κινούνται καί ορισμένοι άλλοι λογοτέχνες (μεταπαλαμικοί ποιητές): ό Ιωάννης Γρυπάρης (1872-1942), που δημοσίευσε τή μοναδική ποιητική συλλογή του Σκαραβαίοι και Τερρακότες (1919), έπηρεασμένος άπό τόν γαλλικό παρνασσισμό, καί μετέφρασε άρχαίους "Ελληνες τραγικούς ποιητές (ολόκληρο τόν Αισχύλο καί τόν Σοφοκλή καί δράματα του Εύριπίδη) καί Πλάτωνα2, ό Κωσταντΐνος Χατζόπουλος (1868-1920), έκδοτης του περιοδικού Ή Τέχνη (Νοέμβριος 1898Όκτώβριος 1899) 3 , του όποιου ή έκδοση συμπίπτει μέ τήν εισαγωγή του συμβολισμοί) στήν Ελλάδα, καί δημιουργός τών ποιητικών συλλογών 'Απλοί τρόποι (1920) καί Βραδινοί θρύλοι (1920), ό Λάμπρος Πορφύρας (1879-1932), ποιητής τών Σκιών (1920), ό Μιλτιάδης Μαλακάσης (1869-1943), ποιητής τών έργων: Συντρίμματα (1899), rΩρες (1905), Πεπρωμένα (1909), Άσφόδελοι (1918), Αντίφωνα (1931), ό Ζαχαρίας Παπαντωνίου (1877-1940), ποιητής Τών θείων δώρων (1931) καί διηγηματογράφος, ό Γιάννης Καμπύσης (1872-1901), ποιητής τής συλλογής Τό βιβλίο τών συντριμμιών (1900) καί συνεκδότης —μέ τόν Δημήτριο Χατζόπουλο (Μποέμ)— του περιοδικού Ό Διόνυσος (1901-1902) 4 , ό Σπήλιος Πασαγιάννης (1874-1909), ποιητής τής συλλογής 'Αντίλαλοι (1899), κ.ά. Κατά τήν ίδια έποχή, δταν δηλαδή στήν κυρίως Ελλάδα πραγματοποιείται ή παλαμική άναγέννηση, ή μακρινή Κύπρος παρουσιάζει μιάν άξιοσημείωτη λογοτεχνική κινητικότητα — λίγο πριν, καί κυρίως μετά τήν «ύπεκμίσθωσή» της άπό τήν Τουρκία στή Μεγάλη Βρετανία (1878). Μέσα άπό τή μακραίωνη λαϊκή παράδοση τών ποιητάρηδων καί τών δημοτικών τραγουδιών άναδύεται μέ δειλά καί άδέξια βήματα μιά ποίηση προσωπική, γραμμένη ειτε στό πλουσιότατο τοπικό Ιδίωμα του νησιού, είτε στή λογοτεχνική διάλεκτο τής κυρίως Ελλάδας, ειτε σέ καθαρή δημοτική γλώσσα κάτω άπό τήν έπίδραση του δημοτικισμού. Άπό τόν μεγάλο άριθμό τών δημιουργών πού έμφανίζονται ξεχωρίζει ή ποίηση του Βασίλη Μιχαηλίδη (1851-1917), ποίηση βαθιά έπηρεασμένη άπό τά έλλαδικά λογοτεχνικά ρεύματα καί τά ιστορικά γεγονότα του καιρού του ('Ασθενής Λύρα, 1882· Άνεράδα, 1893· Ποιήματα, 1911· κ.ά.). Πιο έπι1. Κ. θ . Δημαρα, δ.π., σ. 537. 2. Περισσότερα γιά τις μεταφράσεις άρχαίων κειμένων άπό τόν Γρυπάρη βλ. στό άρθρο του I. θ . Κακριδή, «Τό μεταφραστικό έργο του», NE, 3 2 ( 1 9 4 2 ) 4 2 9 - 4 3 9 (= Του ίδιου, Μελέτες και Άρθρα, θεσσαλονίκη 1971, σσ. 176-197). 3. Όλόκληρη ή σειρά τών τευχών του περιοδικού φωτοανατυπώθηκε σέ έναν τόμο άπό τό ΕΛ.Ι.Α. (Άθή να 1980). 4. Καί του περιοδικού αύτου έγινε φωτοανατύπωση σέ δύο τόμους ( 1 9 0 1 καί 1902, άντίστοιχα) άπό τό Ε.Λ.Ι.Α. (Αθήνα 1981).

βλητική δμως εϊναι ή φυσιογνωμία καί πιο γόνιμη καί δημιουργική ή παρουσία του ποιητή Δημήτρη Λιπέρτη (1866-1937), ό όποιος, άφου στή νεότητά του θήτευσε στήν καθαρευουσιάνικη παράδοση τής Αθήνας, άργότερα στράφηκε άποκλειστικά στή λαϊκή γλώσσα τής πατρίδας του καί τύπωσε ποιήματα στήν κυπριακή ντοπιολαλιά* ποιήματα γεμάτα χάρη, στοχασμό καί λεπτή λυρική διάθεση, με τό ιδιόμορφο κλίμα καί πνεύμα πού δημιουργουν (Χαλαρωμένη Λύρα, 1891· Στόνοι, 1899· Ύζιυπριώτιχα Τραούδχια: Ά 1923, Β' 1930, Γ 1934, Δ' 1937Υ. Τέλος, χρειάζεται νά έπισημάνουμε τήν έμφάνιση μέσα στή δεκαετία 1920-1930, στή Λεμεσό, μιας νέας γενιάς δημιουργών, δπως ό Αιμίλιος Χουρμούζιος, ό Γλαύκος Άλιθέρσης, ό Σίμος Μενάρδος, κ.ά., οί όποιοι, διεσπαρμένοι μέσα στόν έλλαδικό χώρο άλλά καί έξω άπό αύτόν, θά προσφέρουν σημαντικότατο ποιητικό, πεζογραφικό, μεταφραστικό καί δοκιμιογραφικό έργο. Ή

πεζογραφία

Αντίθετα άπό δ,τι συνέβη μέ τούς ρομαντικούς (πού δέν ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα γιά τήν πεζογραφία), κατά τήν περίοδο πού μας άπασχολει έδώ δημιουργούνται οί προϋποθέσεις έκεϊνες πού συντελουν στήν έμφάνιση ένός νέου άφηγηματικου είδους, τής ή θ ο γ ρ α φ ί α ς . Υπενθυμίζεται, στήν περίπτωση αύτή, ώς έπικουρικό στοιχείο, ή σύγχρονη τάση προς τήν άξιοποίηση του λαογραφικού μας πλούτου, ή στροφή προς τόν ρεαλισμό καί τόν νατουραλισμό, κλπ., πού συνετέλεσαν στή δημιουργία του είδους αύτου. Στο κεφάλαιο αύτό θά μας άπασχολήσουν οί σημαντικότεροι άπό τούς ήθογράφους τής γενιάς του '80 καί άκόμη οί μεταγενέστεροι πεζογράφοι πού ζουν καί δημιουργουν «στή βαριά σκιά του Παλαμα». Ό Δημήτριος Βικέλας (1835-1908) είναι ό συγγραφέας, δπως είδαμε, του έργου Λουχης Λάρας. Αυτοβιογραφία γέροντος Χίου2 (μυθιστορήματος ιστορικού μέ στοιχεία ήθογραφικά) καί τών Διηγημάτων (1887), συλλογής σημαντικών ήθογραφικών κειμένων («Παππα-Νάρκισσος», «Φίλιππος Μάρθας», κ.ά.)3, τών οποίων τά θέματα άντλει άπό τήν έπαρχιακή ζωή.

1. Κατά τήν έκφραση του Παλαμα, τά ποιήματα του Λιπέρτη «γεννούν τή συγκίνηση τή χαροποιά» (βλ. Κωστή Παλαμα, «Δ. θ . Λιπέρτη, Τζιυπριώτικα Τραγούδκχα», 'Απαντα,, τόμ. 14, Μπίρης, Αθήνα 1968, σ. 525). 2. Πρωτοδημοσιεύεται στο περιοδικό Εστία, έτος Δ', τόμ. 7, τεύχη 158-167 (7 Ίαν11 Μαρτ. 1879). 3. Γιά τόν Βικέλα ώς πεζογράφο βλ. τό μελέτημα του Απόστολου Σαχίνη, « Ή πεζο-

Ό Γεώργιος Βιζυηνός εϊναι περισσότερο πεζογράφος και λιγότερο ποιητής. Εϊναι κατεξοχήν διηγηματογράφος1. Τά διηγήματά του («Τό άμάρτημα τής μητρός μου», «Ποιος ήτον ό φονεύς του άδελφου μου», «Αι συνέπειαι τής παλαιας ιστορίας», «Τό μόνον τής ζωής του ταξίδιον», «Μοσκώβ Σελήμ», κ.ά.), που δημοσιεύονται γιά πρώτη φορά στό περιοδικό Εστία κατά τό χρονικό διάστημα 1883-1895, εϊναι έμπνευσμένα κυρίως άπό άναμνήσεις τών παιδικών του χρόνων στή Θράκη (γεννήθηκε στή Βιζύη) και παράλληλα μέ τό ήθογραφικό χαρακτηρίζονται γιά τό ψυχογραφικό τους χρώμα2. Μέ τήν πεζογραφία άσχολήθηκαν έπίσης ό Γεώργιος Δροσίνης καί ό Κωστής Παλαμας. Ό πρώτος έκδίδει τό 1886 τά Διηγήματα και αναμνήσεις (δπου συμπεριλήφθηκε καί ή νουβέλα Άμαρυλλίς), τό 1901 Τό βοτάνι της αγάπης, τό 1904 τά Διηγήματα τών άγρών και της πόλεως, καί τό 1922 τό μυθιστόρημα "Ερση3. Ό Παλαμας δημοσιεύει στό περιοδικό Εστία του 1891 4 τό άριστουργηματικό ήθογραφικό διήγημα Θάνατος παλληκαριου, πού εϊναι έμπνευσμένο άπό τή ζωντανή έλληνική παράδοση καί χαρακτηρίζεται ώς ένα άπό τά καλύτερα κείμενα τής νεοελληνικής διηγηματογραφίας, καί τό 1920 μιά συλλογή Διηγημάτων που έπανεκδίδεται τό 1929 5 . γραφία του Δημητρίου Βικέλα», ΕΕΦΣΠΘ, 12 (1973) 7-49 (= Του ίδιου, Παλαιότεροι πεζογράφοι, σσ. 57-116). 1. Γιά τόν διηγηματογράφο Βιζυηνό βλ. Απόστολου Σαχίνη, «Τό διήγημα του Γ. Βιζυηνου», ΕΕΦΣΠΘ, 10 ( 1 9 6 8 ) 3 1 1 - 3 6 1 (= Παλαιότεροι πεζογράφοι, σσ. 119-186), Γ. Β. Βιζυηνου, Νεοελληνικά Διηγήματα. Επιμέλεια Παν. Μουλλα. Εκδοτική «Έρμης» EUJE., [NEB, ΔΠ 38], Αθήνα 1980 σσ. ιζ'-ρλς', καί Κώστα Στεργιόπουλου, « Ό Βιζυηνός καί τό διήγημα», Τό Δέντρο, τευχ. 21-22 (Άπρ.-Μάιος 1986), σσ. 10-17, καί τευχ. 23-24 (Ιούν.-Αυγ. 1986), σσ. 17-23 (= Του ίδιου, Περιδιαβάζοντας, Β', 36-51). 2. Γιά τό πεζογραφικό έργο του Βιζυηνου βλ. καί Κ. Μητσάκη, 'Αναδρομή στις ρίζες. Γεώργιος Βιζυηνός, Αθήνα 1977 (ιδίως σσ. 19-32 = Του ίδιου, Πορεία, σσ. 109-119). 3. Γιά τό πεζογραφικό έργο του Δροσίνη βλ. Κώστα Στεργιόπουλου, «Τό άφηγηματικό έργο του Δροσίνη. [Εικοσιπέντε χρόνια άπ* τό θάνατο του]», Νέα Δομή, τευχ. 6 (Νοέμβριος 1976), σσ. 70-72 (= Του ίδιου, Περιδιαβάζοντας, Β', 101-109). 4. Στις σσ. 161-163, 171-173, 188-194, 204-207. Τό Θάνατος παλληκαριου έκδόθηκε καί αυτοτελώς: 1901, 1920, 1927 (βλ. τώρα: Κωστή Παλαμα, "Απαντα, τόμ. 4, Μπίρης, [Αθήνα 1963], σσ. 11-39). 5. Γιά τις έπιδόσεις του Κωστή Παλαμα στον πεζό λόγο βλ. Γρηγορίου Ξενοπούλου, « Ή πεζογραφία του», Γράμματα, Τεύχος επιμνημόσυνο του Κωστή Παλαμα, Αθήναι 1943, σσ. 255-261, Πέτρου Χάρη, «Ήπεζογραφία του Παλαμα», NE, τόμ. 34, τευχ. 397, Χριστούγεννα 1943, σσ. 3 6 3 - 3 7 0 (= Του ίδιου, "Ελληνες πεζογράφοι, τόμ. Α', Βιβλιοπωλεϊον της «Εστίας», [Αθήνα 3 1979], σσ. 137-155), I. Μ. Παναγιωτόπουλου, Κωστης Παλαμας. Τρίτη έκδοση. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1981, σσ. 3 5 3 - 3 6 9 [γιά τό διήγημα καί τό δράμα], Απόστολου Σαχίνη, « Ή πεζογραφία του Παλαμα», [σέ πρώτη

Στήν έξέλιξη τής πεζογραφίας τών τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα συνέβαλε Ιδιαίτερα ό Γιάννης Ψυχάρης (1854-1929) μέ τή δημοσίευση του έργου του Τό ταξίδι μου (1888). Ή δημοσίευση του έργου αυτου συνετέλεσε στήν έπιβολή τής δημοτικής γλώσσας καί στήν πεζογραφία. Παράλληλα δμως ό Ψυχάρης άσχολήθηκε μέ τή συγγραφή πεζών λογοτεχνικών έργων, δπως εϊναι τά μυθιστορήματα Τ9 δνειρο του Γιαννίρη (1897), Ζωή κι αγάπη στή μοναξιά (1904), Ή άρρωστη δούλα (1907), Τά δυο άδέρφια (1910-1911), Άγνή (1912-1913), Τά δυο τριαντάφυλλα του Χάρου (1921) καί μιά συλλογή δεκαπέντε διηγημάτων μέ τόν τίτλο Στον ΐσκιο του πλατάνου (1911) 1 . Τό διήγημα καλλιεργεί καί ό Αργύρης Εφταλιώτης, πού τό 1894 τυπώνει τήν άξιόλογη συλλογή διηγημάτων Νησιώτικες ιστορίες, τό 1897 τις Φυλλάδες του Γεροδήμου, τό 1900 τό έκτενέστερο άφήγημα Ήμαζώχτρα, καί τό 1900-1901 γράφεται τό μυθιστόρημά του Ό Μανόλης ό Ντελμπεντερης. Κορυφαίοι έκπρόσωποι του ήθογραφικου διηγήματος υπήρξαν οί Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) καί Ανδρέας Καρκαβίτσας (1866-1922). Ό πρώτος άρχικά γράφει μυθιστορήματα ιστορικού περιεχομένου ( Ή Μετανάστη 1879-1880· Οι *Εμποροι τών Εθνών, 1882-1883* Ή Γυφτοπούλα, 1884). Τό 1885 έμφανίζει τό πρώτο διήγημα μέ τόν τίτλο Χρήστος Μηλιόνης. Τό διήγημα αύτό είναι έμπνευσμένο άπό τό δημοτικό τραγούδι. Άπό τότε καί ώς τόν θάνατο του ό Παπαδιαμάντης γράφει άποκλειστικά καί μόνο ήθογραφικά διηγήματα, πού του τά έμπνέουν οί άναμνήσεις, ή ζωή καί οί άνθρωποι τής ιδιαίτερης πατρίδας του Σκιάθου, άλλά καί ή ζωή του στήν πρωτεύουσα μορφή στήν] 'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 4, άριθ. 2 (Μάρτ. 1949), σσ. 65-67, καί [αναθεωρημένο καί συμπληρωμένο, στή] Νέα Πορεία, τευχ. 206-207, Απρίλιος-Μάιος 1972, σσ. 42-47 (= Του ίδιου, Παλαιότεροι πεζογράφοι, σσ. 209-217), Π. Δ. Μαστροδημήτρη, « Ό διηγηματογράφος Παλαμας», Ή Καθημερινή, 15 Νοεμβρίου 1962, σσ. 1-2 (= Κριτικά Φύλλα, 2, 1973, 93-95 = Του ίδιου, Νεοελληνικά, Α', 1 5 3 - 1 5 8 = Του ίδιου, Παλαμικά, 15-21), Κώστα Στεργιόπουλου, « Ό άφηγηματικός Παλαμας», στό Αφιέρωμα: Επιστροφή στον Κωστή Παλαμα. Σαράντα χρόνια άπό τόν θάνατο του, Τετράδια Εύθύνης, 21, [Αθήνα 1983], σσ. 143-149 (= Περιδιαβάζοντας, Β', 110-118), Κ. Μητσάκη, « Ή άφηγηματική πεζογραφία του Κ. Παλαμα», στό βιβλίο του Τά δοκίμια της Όξφόρδης, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995, σσ. 1 2 7 - 1 4 3 (= Του ίδιου, Τό άθάνατο νερό, "Ιδρυμα Κωστή Παλαμά, Αθήνα 2005, σσ. 95-110), καί Βάλτερ Πουχνερ, «"θάνατος Παληκαριου" ή ή άνεπαίσθητη υπέρβαση του ήθογραφισμου», NE, 137 ( 1 9 9 5 ) 229-246, 316334 καί 3 8 0 - 3 9 6 (= Του ίδιου, Φιλολογικά και Θεατρολογικά 1Ανάλεκτα. Πέντε μελετήματα, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1995, σσ. 77-195). 1. Γιά τή ζωή καί τό εργο του Ψυχάρη βλ. τό βιβλίο του Εμμανουήλ Κριαρα, Ψυχάρης. Ιδέες, αγώνες, ο άνθρωπος. Β' έκδοση μέ πρόσθετα μελετήματα καί άρθρα. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σιας Α.Ε., Αθήνα [1981].

(Αθήνα). Εξαίρεση άποτελεΐ τό έκτενέστερο άφήγημά του Ή Φόνισσα (1903), μέ τόν έντονα ψυχογραφικό χαρακτήρα του. Γενικά ό Παπαδιαμάντης στά διηγήματά του φθάνει σέ άριστες περιγραφές καί δημιουργεί προσωπικό υφος. Ή γλώσσα τών διηγημάτων του είναι ιδιότυπη (καθαρεύουσα μέ ιδιωματικά στοιχεία στά διαλογικά μέρη)1. Παράλληλα μέ του Παπαδιαμάντη, θά πρέπει νά άναφερθεΐ καί τό όνομα του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη (1850-1929), πού άσχολειται άρχικά μέ τό θέατρο (Βάρδας Καλλέργης, 1875* Ή καταστροφή τών Ψαρών, 1876), καί μετά μέ τό διήγημα καί τή συγγραφή ταξιδιωτικών έντυπώσεων. Τήν καθαρεύουσα χρησιμοποιεί στά πρώτα του πεζογραφήματα (ΉΛυγερή, 1890, Διηγηματα, 1892) καί ό Καρκαβίτσας, ό όποιος, άργότερα, έπηρεασμένος άπό τό κήρυγμα του Ψυχάρη, θά στραφεί προς τή δημοτική καί θά γράψει τό ήθογραφικό άφήγημα Ό Ζητιάνος (1896), πού διακρίνεται γιά τόν νατουραλισμό του2, τις δύο συλλογές διηγημάτων Λόγια της πλώρης (1899) καί Παλιές άγάπες (1900) καί τό μυθιστόρημα Ό Λρχαιολόγος (1904) 3 . Ήθογράφοι εϊναι καί δύο άλλοι σύγχρονοι μέ τούς παραπάνω πεζογράφους, ό Ιωάννης Κονδυλάκης (1861-1920), πού άσχολήθηκε ιδιαίτερα μέ τό χρονογράφημα, καί ό ιστοριοδίφης Γιάννης Βλαχογιάννης (1867-1945). Ό πρώ1. Άπό τήν πυκνή περί του Παπαδιαμάντη βιβλιογραφία τής τελευταίας τριακονταετίας σημειώνω ένδεικτικά τά μελετήματα: Α. Παπαδιαμάντης αύτοβιογραφούμενος. Επιμέλεια Παν. Μουλλα. Εκδόσεις Έρμης, [ΝΕΒ, ΔΠ 29], Αθήνα 1974, Στέλιου Ράμφου, Ήπαλινωδία του Παπαδιαμάντη, Κέδρος, [Αθήνα] 1976, Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, Δαιμόνιο μεσημβρινό. Έντεκα κείμενα γιά τόν Παπαδιαμάντη. Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1978, 1 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Είκοσι κείμενα γιά τή ζωή και τό εργο του. Πρόλογος - έπιμέλεια Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1979, Φώτα ολόφωτα. Ένα άφιέρωμα στόν Παπαδιαμάντη και τόν κόσμο του. Επιμέλεια: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος. ΕΛ.Ι.Α., Αθήνα 1981, Όδυσσέα 'Ελύτη, Ή μαγεία του Παπαδιαμάντη, «Ερμείας», [Αθήνα 1976], Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, Αφηγηματικές τεχνικές στόν Παπαδιαμάντη, 1887-1910. Κέδρος, [Αθήνα 1987], Ό μυθιστοριογράφος Παπαδιαμάντης. Συναγωγή κριτικών κειμένων. Επιμέλεια: Σταύρος Ζουμπουλάκης - Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος. Βιβλιοπωλειον της «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 2003, και Εισαγωγή στήν πεζογραφία του Παπαδιαμάντη. Επιλογή κριτικών κειμένων. Επιμέλεια: Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2005. 2. Νεώτερη έκδοση του έργου: Π. Δ. Μαστροδημήτρης, «ΌΖητιάνος» του Καρκαβίτσα. Εισαγωγή - Κείμενο - Γλωσσάριο. Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1980 ( 3 1985, βελτιωμένη). Καί: Νέα έκδοση, Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 1996 [Ερμηνευτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων - 1]. 3. Γιά τήν πεζογραφία, γενικότερα, του Καρκαβίτσα βλ. καί τό μελέτημα του Κώστα Στεργιόπουλου, «Διαίρεση καί χαρακτηριστικά τής πεζογραφίας του Καρκαβίτσα», Άντίχαρη, σσ. 4 3 5 - 4 4 4 (= Περιδιαβάζοντας, Β', 119-134).

τος τό 1884 εκδίδει τά Διηγήματα καί τό 1892 πρωτοδημοσιεύει τό μυθιστόρημα Ό Πατούχας. Αργότερα εκδίδει τό βιβλίο Όταν ήμουν δάσκαλος, καί άλλα διάφορα διηγήματα (1916) καί τή νουβέλα Πρώτη αγάπη (1919) 1 . Ό Βλαχογιάννης, ό έκδοτης τών 'Απομνημονευμάτων του Μακρυγιάννη καί τών Στρατιωτικών 'Ενθυμημάτων του Κασομούλη, γνωστός καί μέ τό ψευδώνυμο Γιάννος Έπαχτίτης, έγραψε (σέ ρουμελιώτικη γλώσσα) ώραια διηγήματα έμπνευσμένα άπό τήν έπανάσταση του '21 (πεζογραφική έκμετάλλευση του ύλικου πού προσφέρει ό Αγώνας). Πρωτοεμφανίζεται μέ τις Ιστορίες του Γιάννου Έπαχτίτη τό 1893. Ακολουθεί ή έκδοση τών βιβλίων του (μέ κείμενα άφηγηματικά): Ό πετεινός (1914), Μεγάλα χρόνια (1930), Τά παληκάρια τά παλιά (1931), κ.ά.2 Μεγάλος πεζογράφος γιά τήν έποχή του υπήρξε καί ό Γρηγόριος Ξενόπουλος (1867-1951), ό κυρίως εισηγητής τής άστικής θεματικής καί νοοτροπίας στον χώρο αύτόν, συγγραφέας ταλαντούχος καί πληθωρικός μέ έπιτυχεΐς έπιδόσεις σέ δλα τά ειδή"του πεζού λόγου (διήγημα, μυθιστόρημα, θέατρο, κριτική), έκδοτης τών περιοδικών Διάπλασις τών παίδων καί Νέα Εστία, κλπ. Στον έπόμενο πίνακα σημειώνονται τά σπουδαιότερα άπό τά έργα του (άναγράφονται οι αύτοτελεΐς έκδόσεις καί οχι οί πρώτες δημοσιεύσεις τους σέ περιοδικά καί εφημερίδες)3. Διήγημα: Έλληνικου άγώνος τό τριακοσιόδραχμον έπαθλο ν, 1885* Μητρυιά, 1890* Στρατιωτικά Διηγήματα, 1892* Διηγήματα (Σειρά πρώτη, 1901, Σειρά δευτέρα, 1903, Σειρά τρίτη, 1907)· Ό κακός δρόμος, 1912· Στέλλα Βιολάντη ή Έρως εσταυρωμένος, 1914· Πετριές στον ήλιο, 1919· Τό Ζακυθινό μαντήλι, 1921· Ό Μινώταυρος, 1925· ΌΤρελλόςμέ τούς κόκκινους κρίνους, 1926, κ.ά.π. Μυθιστόρημα: "Ανθρωπος του κόσμου, 1888· Νικόλας Σιγαλός, 1890· Μαργαρίτα Στέφα, 1906· ΌΚόκκινος Βράχος, 1915· Ό Πόλεμος [1912-1913], 1919 'Λάουρα, 1921· 'Ισαβέλλα, 1923· 1. Γιά τόν διηγηματογράφο Κονδυλάκη βλ. τήν έργασία του Κώστα Στεργιόπουλου, «Τό διήγημα του Κονδυλάκη», NE, τόμ. 72, τευχ. 851, Αφιέρωμα: Ιωάννης Κονδυλάκης, Αθήναι, Χριστούγεννα 1962, σσ. 7-11 (=Περιδιαβάζοντας, Β', 89-100). 2. Μέ τό πεζογραφικό έργο του Βλαχογιάννη άσχολήθηκε συστηματικά ό Απόστολος Σαχίνης ( « Ή άφηγηματική πεζογραφία του Γιάννη Βλαχογιάννη», ΕΕΦΣΠΘ, 11, 1969, 19-77 = Παλαιότεροι πεζογράφοι, σσ. 227-304). Βλ. καί Π. Δ. Μαστροδημήτρη, «Ιστορία καί μυθιστορία στά διηγήματα του Γιάννη Βλαχογιάννη Ιστορίες του Γιάννου Έπαχτίτη», ΕΕΦΣΠΑ, 30 ( 1 9 9 2 - 1 9 9 5 ) 3 2 3 - 3 3 2 (= Του ϊδιου, Ανάλεκτα νεοελληνικής φιλολογίας, Νεφέλη, Αθήνα 1995 (καί Β' έκδοση, συμπληρωμένη, Αθήνα 1998) σσ. 217-228 = Ναυπακτιακά, τόμ. Ζ': Γιάννης Βλαχογιάννης, Α' Συμπόσιο Ναυπακτιακής Λογοτεχνίας, Ναύπακτος 18-20 Νοεμβρίου 1994, Αθήνα 1995, σσ. 317-327). 3. Βλ. Πέτρου Μαρκάκη, «Βιβλιογραφία Γρηγορίου Ξενοπούλου. [Πρώτη συμβολή]», NE, τόμ. 50, τευχ. 587, Αθήναι, Χριστούγεννα 1951, σσ. γ'-η'.

Ήτρίμορφη γυναίκα, 1924* Ένας σύγχρονος Μεσαίωνας: Τερέζα Βάρμα-Δακόστα, 1926* Πλούσιοι και Φτωχοί, 1926* καί "Ατιμοι, 1926* Τυχεροί ν καί Ατυχοι, 1927* ΌΚατήφορος, 1928* Μυστικοί αρραβώνες, 1929, κ.ά.π. Θέατρο: Φοιτψαί, 1921* Στέλλα Βιολάντη, 1923* 7ο μυστικό της κοντέσσας Βαλέραινας, 1928* Φωτεινή Σάντρη, 1930* Πειρασμός, 1930, κ.ά.π. Ό Κωσταντίνος Χατζόπουλος, που τόν γνωρίσαμε παραπάνω καί ώς ποιητή, είναι σημαντικότερος ώς πεζογράφος1. "Εγραψε τα άφηγηματικά εργα 'Αγάπη στό χωριό (1910), Ό πύργος του άκροπόταμου (1915), Υπεράνθρωπος (1915), Φθινόπωρο (1917), και θεωρείται ό εισηγητής τής συμβολιστικής πεζογραφίας στήν Ελλάδα. Αξιόλογο εϊναι έπίσης και τό πεζογραφικό έργο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη (1872-1923), του εισηγητή του κοινωνικού ή κοινωνιστικου μυθιστορήματος στήν Ελλάδα 2 , ό οποίος, ας σημειωθεί έδώ ευκαιριακά, έγραψε καί ωραία σονέτα3. Κοινωνικού περιεχομένου εϊναι τά μυθιστορήματά του Ή τιμή καί τό χρήμα (1912), Κατάδικος (1919) 4 , Ή ζωή καί ό θάνατος του Καραβέλα (1920) καί Οί σκλάβοι στά δεσμά τους (1922) 5 . Σημειώνεται έπίσης ή συγκεντρωτική έκδοση τών ήδη δημοσιευμένων διηγημάτων του συγγραφέα: Διηγήματα [Κορφιάτικες Ιστορίες]. Μέ εντεκα χαράγματα του Μάρκου Ζαβιτζιάνου. Εισαγωγή Γιάννη Δάλλα. Τυπογραφείο «Κείμενα», Αθήνα 1982, [οριστική έκδοση], και οί έκδόσεις: Ή χάση του κόσμου, Τό όνειρο του Σατνη, Κερκύρα. Άνέγδοτα [sic] διηγήματα. «Κείμενα», Αθήνα 1981, καί Τό βιό της κυράς Κερκύρας. Μέ έννιά εικονογραφίες χαραγμένες άπό τόν Μάρκο Ζαβιτζιάνο. "Εκδοση του τυπογραφείου «Κείμενα», Αθήνα 1982 6 . 1. Συνολική θεώρηση του έργου του έπιχειρει ό Τάκης Καρβέλης, στό βιβλίο του Κωσταντϊνος Χατζόπουλος ό πρωτοπόρος, Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1998], (Οί δικοί μας 2). 2. Βλ. Αιμ. Χουρμούζιου, Κωνστ. Θεοτόκης ό εισηγητής του κοινωνιστικου μυθιστορήματος στήν *Ελλάδα. Ό άνθρωπος - Τό εργο, "Ικαρος, [Αθήνα 1946]. (Και: Δεύτερη "Εκδοση. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1979), καί Γιάννη Δάλλα, Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Κριτική σπουδή μιας πεζογραφικής πορείας, Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 2001], (Οί δικοί μας - 3). 3. Βλ. Κώστα Δαφνή, «Τά σονέτα του Κ. Θεοτόκη», Παρνασσός, 8 (1966) 415-442. 4. Νεώτερη έκδοση του έργου: Κωνσταντίνου Θεοτόκη, Κατάδικος. Εισαγωγή Γιάννη Δάλλα. [Εκδόσεις] «Κείμενα», Αθήνα 1979. (Τό κείμενο της εισαγωγής του Δάλλα καί στό περιοδικό Διαβάζω, τευχ. 14, Όκτ.-Νοέμβριος 1978, σσ. 30-39: «Γνώση καί άνάγνωση της πεζογραφίας του Κ. Θεοτόκη. Ή άποκατάσταση μιας έπαφής»). 5. Νεώτερη έκδοση του έργου: Κωνσταντίνου Θεοτόκη, Οί σκλάβοι στά δεσμά τους. Μυθιστόρημα. Προλεγόμενα Γιάννη Δάλλα. «Κείμενα», Αθήνα 1981. 6. Γενικότερα γιά τήν πεζογραφική παραγωγή του Θεοτόκη βλ. τό μελέτημα του Κώ-

Μνημονεύονται έπίσης οί κατεξοχήν διηγηματογράφοι Χρίστος Χριστοβασίλης (1862-1937), 'Αντώνης Τραυλαντώνης (1867-1943) καί Ζαχαρίας Παπαντωνίου1, ό Παύλος Νιρβάνας (1866-1937), δημιουργός θεατρικών έργων στά όποια είναι φανερή ή έπιδραση του "Ιψεν, συγγραφέας διηγημάτων καί μυθιστορημάτων (Τό αγριολούλουδο, 1924* Τό έγκλημα του Ψυχικου, 1928), ό Κωνσταντίνος Χρηστομάνος (1867-1911), ιδρυτής τής «Νέας Σκηνής» καί συγγραφέας του έργου Τό βιβλίο τής Αυτοκράτειρας 'Ελισάβετ (1908) καί του μυθιστορήματος Ή κερένια κούκλα (1911), ό Κώστας Κρυστάλλης (1868-1894), ό Μιχαήλ Μητσάκης (1863-1916) 2 , ό Σπήλιος Πασαγιάννης, ό στρατευμένος πεζογράφος Κώστας Παρορίτης (1875-1931) 3 , ό ρεαλιστής πεζογράφος Δημοσθένης Βουτυράς (1871/1872-1958), κ.ά. Τέλος, σέ πνευματικό κλίμα κάπως παρόμοιο μέ έκεΐνο του Βουτυρά, έξελίχθηκε τό ιδιόμορφο καί άνισο έργο του Κύπριου πεζογράφου Νίκου Νικολαίδη (1884-1956). Ρ Νιλολαιδης είναι ό σημαντικότερος πεζογράφος του έλληνισμου τής Αιγύπτου καί στά έργα του διαφαίνεται ή σταδιακή μεταμόρφωση τής ήθογραφίας σέ άστική πεζογραφία μέσα άπό μιά σύγχρονη προοπτική (Τό γαλάζιο λουλούδι, 1919* Τό στραβόξυλο, 1922* Ό Σκέλεθρας και άλλα διηγήματα, 1924* Ή καλή συντρόφισσα και άλλα διηγήματα, 1929* Πέρα άπό τό καλό και τό κακό, 1940* Τρία καρφιά, 1948* Τό βιβλίο του μονάχου, 1951, κ.ά.). Ή περίοδος τής λογοτεχνίας άπό τόν Καβάφη εως σήμερα Καβάφης, Σικελιανός, Καζαντζάκης καί άλλοι. ( Ή λογοτεχνική παραγωγή έως σήμερα)

Σύγχρονος περίπου μέ τόν Παλαμα εϊναι ό Κωνσταντίνος Π. Καβάφης (1863-1933) πού ζει στήν Αλεξάνδρεια καί δημιουργεί έκει μιά ποίηση στα Στεργιόπουλου, « Ό ιδιαίτερος χαρακτήρας της πεζογραφίας του Θεοτόκη», NE, τομ. 120 (1986), σσ. 1 0 6 6 - 1 0 7 2 (= Περιδιαβάζοντας, Β', 163-173). 1. Βλ. σχετικά τήν ευρύτερη μελέτη (διδακτορική διατριβή) τής Φωτεινής Κεραμάρη, Ό Ζαχαρίας Παπαντωνίου ώς πεζογράφος (Διήγημα, χρονογράφημα, ταξιδιωτικά κείμενα, λογοτεχνική κριτική, τεχνοκριτικό δοκίμιο), Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας A JE., Αθήνα 2 0 0 1 (στις σσ. 20-24 γιά τις συλλογές: Διηγήματα, 1927, Βυζαντινός "Ορθρος, 1936, Ή θυσία, 1937). 2. Γιά τόν Μητσάκη και τό άφηγηματικό εργο του βλ. Κώστα Στεργιόπουλου, « Ό Μιχ. Μητσάκης καί ή άντίστροφη μέτρηση», NE, τόμ. 118 (1985), σσ. 8 7 3 - 8 7 8 (= Περιδιαβάζοντας, Β', 79-88). 3. Βλ. γι* αυτόν τή μελέτη του Στέλιου Φώκου, Κώστας Παρορίτης. Εισαγωγή στη ζωή και τό εργο του. Εκδόσεις Τεκμήριο, [Αθήνα 1979]. (Νεοελληνικά Κείμενα, 2).

έντελώς προσωπική (γλώσσα, στίχος, περιεχόμενο), ιδιότυπα λυρική, στήν όποια χρησιμοποιεί ορισμένα έντελώς διαφορετικά άπό τά καθιερωμένα έκφραστικά μέσα (= πεζολογικά στοιχεία, έπιγραμματικότητα, υποβολή, δραματικό τόνο, περιγραφική τάση, άξιοποίηση τών ιστορικών γνώσεων), κατορθώνοντας νά έπιτύχει έναν έντονο λυρικό κραδασμό, που ονομάστηκε καινούργιο ρίγος στήν ποίηση. Τό ποιητικό έργο του Καβάφη, πού έχει μεταφρασθεί στις κυριότερες εύρωπαϊκές γλώσσες και έχει γνωρίσει πολλές έκδόσεις, εϊναι λιγοστό σέ ποσότητα καί διαιρείται σέ τρεις βασικές κατηγορίες (ποιήματα ιστορικά, φιλοσοφικά ή διδακτικά, λυρικά ή ήδονικά). Αποτελείται άπό 153 ποιήματα (τής περιόδου 1897-1932) άναγνωρισμένα καί δημοσιευμένα άπό τόν ίδιο τόν ποιητή (σέ μονόφυλλα, πού τά συγκέντρωνε σέ συλλογές, άπό τό 1912 ώς τό 1933), ένα ποίημα («Είς τά περίχωρα τής Αντιοχείας») πού δέν πρόλαβε νά τό τυπώσει (τυπώθηκε μαζί μέ τά 153 στήν πρώτη μεταθανάτια έκδοση: Κ. Π. Καβάφη, Τα Ποιήματα, Αλεξάνδρεια 1935 1 ), 24 άλλα ποιήματα τής περιόδου 18861898, πού τά δημοσίευσε καί άργότερα τά άποκήρυξε, καί άκόμη 75 ποιήματα (13 δημοσιευμένα άπό διαφόρους στό διάστημα 1948-1966 καί 62 άδημοσίευτα τής περιόδου 1882-1923 2 ). Δηλαδή 253 συνολικά ποιήματα άπαρτίζουν τό ποιητικό corpus του Καβάφη. Στον άριθμό αύτόν θά πρέπει τώρα νά προστεθούν καί τα 30 «άτελή» ποιήματα τής περιόδου 1918-1932 3 . Τό ποιητικό έργο του Καβάφη είναι δύσκολο νά έρμηνευθεΐ, άν δέν συσχετισθεί μέ τή ζωή του δημιουργου του καί άν δέν τοποθετηθεί μέσα στό κλίμα του χώρου καί τής έποχής κατά τήν όποια δημιουργήθηκε. Ό Άγγελος Σικελιανός (1884-1951) είναι ποιητής έλληνολάτρης καί έλληνοκεντρικός, στοχαστικός καί λυρικός. Ό λυρισμός άποτελεΐ τή βαθύτερη ούσία τής ποίησής του. Ό Σικελιανός κάνει τήν πρώτη του έμφάνιση στά έλληνικά γράμματα μέ τόν Άλαφροΐσχιωτο (1909) 4 , μακρό λυρικό ποίημα (2293 στίχοι) μέ χαρακτήρα αύτοβιογραφικό, πού έκδόθηκε σέ έναν τόμο μέ τις Ραψωδίες του Ιονίου. Ακολούθησε (1915-1917) ό τετράτομος Πρόλογος στή ζωή (διαιρεμένος σέ τέσσερις ενότητες: Ή συνείδηση τής γης μου, Ή συνείδη1. Τής έκδοσης αυτής κυκλοφόρησε άναστατική έκδοση άπό τό Βιβλιοπωλείο τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας ΑΈ. (Αθήνα 2004). 2. Βλ. Κ. Π. Καβάφη, 'Ανέκδοτα Ποιήματα (1882-1923). Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη. "Ικαρος, Αθήνα 1968. 3. Βλ. τήν υποδειγματική έκδοσή τους: Κ. Π. Καβάφης, Άτελή Ποιήματα 19181932. Φιλολογική έκδοση καί σχόλια: Renata Lavagnini. "Ικαρος, [Αθήνα 1994]. 4. Είχε προηγηθεί, βέβαια, ή δημοσίευση ( 1 9 0 2 - 1 9 0 9 ) ποιημάτων του στά περιοδικά: Ό Διόνυσος, Παναθήναια, Ό Νουμας, Ζωή καί Ακρίτας.

ση της φυλής μου, Ή συνείδηση της γυναίκας, Ή συνείδηση της πίστης μία πέμπτη ένότητα — Ή συνείδηση της προσωπικής δημιουργίας— δημοσιεύεται ολοκληρωμένη τό 1947), λίγο άργότερα οί μεγάλες ποιητικές συνθέσεις Μήτηρ Θεου (1917) καί Το Πάσχα τών *Ελλήνων (1918), μέ τις όποιες ό ποιητής έπιχείρησε νά ταυτίσει τά ιδεώδη του άρχαίου έλληνικου κόσμου μέ τά ιδεώδη του χριστιανισμού, καί έπειτα οί Στίχοι (1920) — έκλογή άπό τό ώς τότε λυρικό έργο του. Τό ποίημα Δελφικός Λόγος γράφτηκε καί κυκλοφόρησε συγχρόνως μέ τις πρώτες Δελφικές γιορτές (1927), ένώ ή λυρική Ιερά οδός έκδόθηκε τό 1935. Ακολούθησε ή έκδοση τής συλλογής 'Ακριτικά (1942) καί του 'Αντίδωρου (1943), έκλογής του ποιητικού του έργου πού έκαμε ό ίδιος ό Σικελιανός. Παράλληλα μέ τή λυρική ποίηση ό Σικελιανός καλλιεργεί τόν τραγικό λόγο. Οί σημαντικότερες τραγωδίες του εϊναι: Ό διθύραμβος του ρόδου (1932), Ό Δαίδαλος στήν Κρήτη (1943), Σίβυλλα (1944), ΌΧριστός στή Ρώμη (1946), Ό θάνατος του Διγενή (1950), κ.ά. Τά θεατρικά έργα του Σικελιανού έχουν έκδοθει σέ τρεις τόμους μέ τόν τίτλο Θυμέλη (1950-1955). Γενικά τό έργο του Σικελιανού άποτελει λυρική έκφραση τής έλληνικής πολιτισμικής παράδοσης. Οι μεγάλες ποιητικές συνθέσεις του Σικελιανού άποτελουν καθολικούς κοσμοθεωρητικούς οραματισμούς μέ επίκεντρο τήν έλληνική μυθική ιδέα. Πολύπλευρη έπίσης είναι ή προσωπικότητα καί ή πνευματική παρουσία στή νεοελληνική ζωή του Νίκου Καζαντζάκη (1883-1957). Εϊναι ποιητής, θεατρικός συγγραφέας, στοχαστικός δοκιμιογράφος, συγγραφέας ταξιδιωτικών έντυπώσεων, μεταφραστής δόκιμος (μετέφρασε τή Θεία Κωμωδία του Δάντη, τόν Φάουστ του Γκαίτε καί, μέ τή συνεργασία του I. Θ. Κακριδή, τήν 'Ιλιάδα καί τήν 'Οδύσσεια του Όμήρου) καί μυθιστοριογράφος. Άπό τά έργα του Καζαντζάκη μνημονεύονται οί τραγωδίες Ή τριλογία του Προμηθέα, Κούρος, 'Οδυσσέας, Μέλισσα, Χριστός, !Ιουλιανός, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Καποδίστριας, Γιάγκ-Τσέ, Σόδομα και Γόμορα, Χριστόφορος Κολόμβος (δπως γίνεται φανερό άπό τόν παραπάνω κατάλογο, ό Καζαντζάκης άντλεΐ τά θέματά του άπό τήν άρχαία, τή βυζαντινή και τή νεώτερη έποχή), τό πολύστιχο έπικό ποίημα (33333 δεκαεπτασύλλαβοι στίχοι, 24 ραψωδίες) Όδύσεια [sic] (1938), μεταφρασμένο σήμερα στις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσσες (άγγλικά, γαλλικά, γερμανικά), πού άποτελει το ποιητικό «άνάπτυγμα» τών ιδεών τής Άσκητικης του (1927), καί τά έξοχα ταξιδιωτικά βιβλία 'Ισπανία, 'Ιαπωνία - Κίνα, 'Αγγλία, Αίγυπτος - Ιερουσαλήμ -Σινα, Ρουσία. (Γιά τό μυθιστοριογραφικό έργο του βλ. παρακάτω). Μέ τόν Καζαντζάκη τά νεοελληνικά γράμματα πέρασαν τά σύνορα του γε-

ωγραφικου μας χώρου: τά εργα του μεγάλου αυτου δημιουργού (ιδίως τά μυθιστορήματα) μεταφράστηκαν καί διαβάστηκαν σέ δλα τά πλάτη του κόσμου (Ευρώπη, Αμερική, Ασία). Τέλος, πρέπει νά σημειωθούν καί τά ονόματα ορισμένων άλλων άξιόλογων ποιητών που άνήκουν στήν πριν άπό τό 1930 περίοδο. Οί σημαντικότεροι άπό τους ποιητές αυτούς είναι, άναμφίβολα, ό Κώστας Βάρναλης (1884-1974) καί ό Κώστας Καρυωτάκης (1896-1928). Ό πρώτος είναι κοινωνικός βασικά ποιητής (μνημονεύονται οί συνθέσεις του Τό φως πού καίει, 1922, καί Σκλάβοι πολιορκημένοι, 1927)· παράλληλα καλλιεργεί τήν κριτική μελέτη (βλ. παρακάτω) καί τόν πεζό λόγο (Ήαληθινή απολογία του Σωκράτη, 1931). Στό εργο του Βάρναλη διακρίνει κανείς άφθονα διονυσιακά καί σατιρικά στοιχεία* ή σάτιρά του χαρακτηρίζεται γιά τήν άριστοφάνεια έλευθεροστομία της. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τής ποίησης του Καρυωτάκη ( Ό πόνος του ανθρώπου και τών πραμάτων, 1919* Νηπενθή, 1921* Έλεγεϊα και σάτιρες, 1927) είναι ή άπαισιόδοξη διάθεση και ό σαρκασμός. Ό τραγικός θάνατος του (αύτοκτονια) στήν Πρέβεζα (21 Ιουλίου 1928) έπιβεβαίωσε τήν εΙλικρίνεια τών προθέσεων τής ποίησής του. Οί άλλοι δημιουργοί τής ίδιας ομάδας είναι οί έξής: ό Κ. Καρθαϊος (1878-1955), φιλολογικό ψευδώνυμο του Κλεάνδρου Β. Λάκωνος, δοκιμότατος μεταφραστής του Σαίξπηρ καί του Θερβάντες καί άξιόλογος λυρικός ποιητής (Sotto voce, 1940)· ό Πέτρος Μάγνης —Κωνσταντίνος Γ. Κωνσταντινίδης— (1880-1953), ποιητής πολυγραφότατος (Φτερουγίσματα, 1902* Άπό τά τραγούδια της Σέμης, 1914· Κυκλάμινα, 1938· Τά μετά τό έπος, 1947, κ.ά.π.)· ό Απόστολος Μελαχρινός (1880-1952), ποιητής τών συλλογών Ό δρόμος φέρνει... (1905), Παραλλαγές (1907), Φίλτρα έπωδών (1935), καί τής ποιητικής σύνθεσης (τρία μέρη) 'Απολλώνιος (1938, 1947), καί μεταφραστής έργων τών τριών μεγάλων τραγικών ποιητών τής άρχαιότητας καί του Αριστοφάνη· ό Σωτήρης Σκίπης (1879/1881-1952), μεταφραστής στά έλληνικά τών Στροφών του Jean Moréas καί ποιητής παραγωγικός (Τραγούδια της ορφανής, 1900· Σερενάτα τών λουλουδιών, 1901· Κάλβεια μέτρα, 1909* Αιολική άρπα, 1922, κ.ά.π> ό Μάρκος Αύγέρης (1884-1973), ποιητής τών συλλογών 'Αντίδρομα και Παράλληλα (1969) καί Φωνές της νύχτας (1970)· ή Μυρτιώτισσα (1881-1968), φιλολογικό ψευδώνυμο τής Θεώνης Δρακοπούλου, ποιήτρια τών συλλογών Κίτρινες φλόγες (1925) καί Κραυγές (1939)· ό Ρήγας Γκόλφης (1882-1958), πιστός παλαμικός, ποιητής τών έργων Τά τραγούδια του 'Απρίλη (1909), Ύμνοι (1921), Στό γύρισμα της ρίμας (1924), Λυρικά χρώματα (1931), Τετράμετρα (1952), κ.ά.· ό Φώτος Γιοφύλλης (1887-1981), ό όποιος τό 1964 έξέδωσε στον συγκεντρωτικό τόμο Ποίηση μισού αιώνα τήν ποιητική του παραγωγή τής περιόδου 1906-1956

καί τό 1970 τή συλλογή Φρέσκες φωνές· ό Ρώμος Φιλύρας (1888-1942), ψευδώνυμο του Ιωάννη Οικονομόπουλου, ποιητής τών συλλογών Ρόδα στον άφρό (1911), Γυρισμοί (1919), Οί ερχόμενες (1920), Κλεψύδρα (1921), Ό πιερρότος (1922), Θυσία (1923)· ό Ναπολέων Λαπαθιώτης (1888-1944), ποιητής έπηρεασμένος άπό τις θεωρίες του αισθητισμοϋ (Oscar Wilde): Τά Ποιήματα (1939)· ό Κώστας Ούράνης (1890-1953), ποιητής της συλλογής Νοσταλγίες (1920) καί συγγραφέας άξιόλογων ταξιδιωτικών κειμένων ό Γ. Άθάνας [= Γεώργιος Άθανασιάδης-Νόβας] (1893-1987), μέ καλής ποιότητας παραδοσιακό στίχο (Πρωινό ξεκίνημα, 1919* 'Αγάπη στον Έπαχτο, 1922· Ειρμός, 1932· Τραγούδια τών βουνών, 1953· Ευδοκία, 1955, κ.ά> ό Γλαύκος 'Αλιθέρσης (1897-1965), Κύπριος στήν καταγωγή ποιητής πού έζησε στήν Αλεξάνδρεια (δημοσίευσε πολλές ποιητικές συλλογές, δπως λ.χ.: Γαλανά δαχτυλιδάκια, 1919, Κρινάκια του γιαλού, 1921, Άπλή προσφορά, 1929, Μυστικός Δείπνος, 1944, κ.ά> ό Τέλλος νΑγρας (1899-1944), ποιητής (Τά Βουκολικά και τά εγκώμια, 1934* Καθημερινές, 1939* Τριαντάφυλλα μιανής ημέρας, 1965) καί κριτικός (βλ. παρακάτω)· ό Νίκος Χάγερ-Μπουφίδης (1899-1950), ποιητής, πεζογράφος καί θεατρικός συγγραφέας (μνημονεύονται οί ποιητικές του συλλογές: Τά Ιωνικά κι οί άνοιξιάτικες άγάπες, 1922· Ή δεύτερη ζωή, 1935* Αυτοβιογραφία, 1943· Γά παράλληλα, 1946)· ό Μήτσος Παπανικολάου (1900-1943)· ό Καίσαρ Εμμανουήλ (1902-1970), φιλόλογος, μεταφραστής καί ποιητής (Όπαράφωνος αυλός, 1929* Δώδεκα άνθρώπινες μάσκες, 1931· Ή δυναστεία τών χιμαιρών, 1940* Stillae sanguinis, 1951)· ή Μαρία Πολυδούρη (1902-1930), ποιήτρια τών συλλογών Οί τρίλλιες πού σβήνουν (1928) και Ήχώ στό χάος (1929)· ό Μίνως Ζώτος (1905-1932), κυρίως ποιητής (Βήματα, 1929· Αφιέρωμα, 1930)· ό Γιώργος Κοτζιούλας (1909-1956), φιλόλογος, πεζογράφος, κριτικός καί ιδίως ποιητής ('Εφήμερα, 1932· Σιγανή φωτιά, 1938* Ή Δεύτερη ζωή, 1938· Ό γρίφος, 1938· Τρία ποιήματα προπολεμικά, 1946* Φυγή στή φύση, 1952* Ηπειρώτικα, 1954), κ.ά. Βιβλιογραφία Γεωργ. Κ. Σπυριδάκη, 1Ελληνική Λαογραφία. (Λαϊκός πολιτισμός τών νεωτέρων !ΕλλήνωνΧ Τευχ. Δ' (Δημοτική ποίησις), έν Αθήναις 1972. — Γ. Θ. Ζώρα, Ποίησις καί πεζογραφία τής Επτανήσου, «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 14, «Αετός», Αθήναι 1953 (= Του ίδιου, Επτανησιακά Μελετήματα, [τόμ.] Α', Αθήναι 1960). — Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, Επτανησιακή Λογοτεχνία, τόμ. 1-2, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήναι 1970-1971. — Φαναριώτες - "Άνθη Εύλα-

βείας - Επτανήσιοι. Επιμέλεια εισαγωγής Μ. Μ. Παπαϊωάννου, άνθολογίας Κ. Ίορδανίδης, [Αθήνα 1980]. Στή σειρά: Ή έλληνική ποίηση. 'Ανθολογία Γραμματολογία, [τόμ. Α'], τών Εκδόσεων Σοκόλη. — Λίνου Πολίτη, Ποιητική 'Ανθολογία. Δ' Οί Φαναριώτες και ή 'Αθηναϊκή Σχολή. Δεύτερη έκδοση άναθεωρημένη. Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα [1976], Ε' ΌΣολωμός και οί Εφτανησιώτες. Δεύτερη έκδοση άναθεωρημένη. «Δωδώνη», Αθήνα [1976], Ç Ό Παλαμάς καί οί σύγχρονοι του. Δεύτερη έκδοση άναθεωρημένη. «Δωδώνη», Αθήνα [1977], Ζ' Καβάφης, Σικελιανός και ή ποίηση ώς τό 1930. Δεύτερη έκδοση άναθεωρημένη «Δωδώνη», Αθήνα [1977]. — Του ίδιου, «Ελληνικός ρομαντισμός (1830-1880)», στόν τόμο: 'Οργανισμός Εθνικού Θεάτρου, Δώδεκα διαλέξεις, Σειρά Β', Αθήναι 1962 [Βιβλιοθήκη Εθνικού Θεάτρου Άριθ. 2], σσ. 158-180 (= Του ίδιου, Θέματα της λογοτεχνίας μας, Δεύτερη σειρά, Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 12, [Θεσσαλονίκη 1976], σσ. 99131). — Κ. Θ. Δημαρα, Ποιηται του ΙΘ' αιώνα, «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 12, «Αετός», Αθήναι 1959. — Του ίδιου, Ό Ελληνικός Διαφωτισμός, Αθήναι 1964. — Του ίδιου, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. 'Από τις πρώτες ρίζες ώς τήν εποχή μας. Ένατη έκδοση. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 2000. — Του ίδιου, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Τέταρτη έκδοση. Εκδοτική «Έρμης» ΕΠ.Ε., Αθήνα 1985 01977) [Νεοελληνικά Μελετήματα, 2]. — Του ίδιου, Ελληνικός Ρωμαντισμός, Ερμής, Αθήνα 1982 [Νεοελληνικά Μελετήματα, 7]. — I. Μ. Παναγιωτόπουλου, « Ό νεοελληνικός ρομαντισμός. "Ενα σχέδιο μελέτης», στο έργο του ίδιου: Τά πρόσωπα και τά κείμενα, τόμ. 6 (Τά ελληνικά και τά ξένα), Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας», [Αθήνα 1963, καί 2 1985 άπό τις Εκδόσεις τών Φίλων], σσ. 59-92. — Του ίδιου, Τό ιστορικόν μυθιστόρημα, «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 17, «Αετός», Αθήναι 1955. — Γλυκερίας Πρωτοπαπα-Μπουμπουλίδου, Ή 'Αθηναϊκή Σχολή. Γραμματολογικό διάγραμμα. Ιωάννινα 1976. — Μ. Γ. Μερακλή, Ρομαντικοί - 'Εποχή Παλαμα - Μεταπαλαμικοί. [Αθήνα 1977.] Στή σειρά: Ή έλληνική ποίηση. 'Ανθολογία - Γραμματολογία, [τόμ. Β'], τών Εκδόσεων Σοκόλη. — Νέα Εστία, τόμ. 110, τευχ. 1307, Αφιέρωμα: Τά εκατόν πενήντα χρόνια του Ελληνικού Ρομαντισμού [και ό Ρομαντισμός στόν 19ο αιώνα], Αθήναι, Χριστούγεννα 1981. — Ανδρέα Καραντώνη, Φαναριώτικη και επτανησιακή ποίηση. Φαναριώτικη ποίηση - Προσολωμικοι στιχουργοί - Σολωμός - Κάλβος - Βαλαωρίτης - Σολωμικοί και ΜετασολωμικοΙ ποιητές. [Εκδόσεις] Επικαιρότητα, Αθήνα 1987. — Mario Vitti, 'Ιδεολογική λειτουργία της έλληνικής ηθογραφίας. (Δεύτερη έκδοση μέ προσθήκες). Κέδρος, 1980 01974 άπό τά «Κείμενα»). — Γ. Βαλέτα, Ή γενιά του '80. Ό νεοελληνικός νατουραλισμός και οί αρχές της ήθογραφίας. Γραμματολογικό δοκίμιο. Εκδόσεις Γραμματολογικού Κέν-

τρου, Αθήνα 1981 (= Αιολικά Γράμματα, τόμ. 12, άρ. 67-68, 'Αφιέρωμα στή γενιά του 1880, Γεν.-Άπρ. 1982, σσ. 1-195). — Γιώργου Παγανου, Ή νεοελληνική πεζογραφία. Θεωρία και πράξη, τόμ. [Α']-Β', Εκδόσεις Κώδικας, Αθήνα 1983 καί 1993. (Σειρά Φιλολογικά). — Απόστολου Σαχίνη, Τό Νεοελληνικό Μυθιστόρημα. Ιστορία καί κριτική. "Εκτη έκδοση διορθωμένη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1991]. — Του ίδιου, Τό ιστορικό μυθιστόρημα. Τρίτη έκδοση. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 15, [Θεσσαλονίκη 1981]. — Του ίδιου, Παλαιότεροι πεζογράφοι, Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήνα 1973, 2 1982, 3 1989]. — Του ίδιου, 'Αναζητήσεις τής μεσοπολεμικής πεζογραφίας. Δεύτερη έκδοση διορθωμένη. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 13, [Θεσσαλονίκη 1978]. — Henri Tonnet, Études sur la nouvelle et le roman grecs modernes, Daedalus, ParisAthènes (2002). —Κώστα Στεργιόπουλου, Ήάνανεωμένη παράδοση, [Αθήνα 1980]. Στή σ.ξφά: Ή έλληνική ποίηση. 'Ανθολογία - Γραμματολογία, [τόμ. Γ'], τών Εκδόσεων Σοκόλη. Ή εισαγωγή του βιβλίου αύτου τώρα καί στον ΣΤ' τόμο τής σειράς: Κώστα Στεργιόπουλου, Περιδιαβάζοντας, Εκδόσεις «Κέδρος», Αθήνα 2004, σσ. 31-58. — Γιάννη Σιδέρη, Νεοελληνικό Θέατρο (1795-1929\ «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 40, Εκδοτικός οίκος I. Ν. Ζαχαροπούλου, Αθήναι 1958. — Γεωργίας Λαδογιάννη, Άρχές του νεοελληνικού θεάτρου. Βιβλιογραφία τών έντυπων εκδόσεων 1637-1879, Αθήνα 1996 [Δρώμενα!Παράρτημα 2]. Νεώτερες καί σύγχρονες τάσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας

Τό 1949 ό Κ. Θ. Δημαρας προοιμιάζει τό «Επίμετρο» τής σημαντικότερης έως σήμερα Ιστορίας τής νεοελληνικής λογοτεχνίας μέ τήν άκόλουθη διευκρίνιση: «Στό επίμετρο αύτό γίνεται λόγος γιά συγγραφείς πού παρουσιάσθηκαν γύρω στά 1930, καί τών όποιων, συνεπώς, οί έκδηλώσεις δέν έχουν άκόμη πάρει στό σύνολο σταθερή υπόσταση μέσα στήν ιστορία. Παρατηρείται, δηλαδή, πολύ πιο έντονα τό φαινόμενο πού χαρακτηρίζει καί τά τελευταία κεφάλαια τής Ιστορίας, ή έρευνα πάνω σέ ρευστό ύλικό. Ό έλεγχος τής μεταβατικής έποχής σταματα γύρω στά 1940, στό σημείο πλέον δπου θά έκινδύνευε ή θεώρηση του έργου τών νεωτέρων συγγραφέων νά καταλήξει σέ άπλή άπαρίθμηση άκατάτακτων περιστατικών. Εξάλλου ό δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος μέ τις συνέπειές του δημιουργεί ένα φυσικό δριο, τό πιο πρόσφατο άνάμεσα στά περασμένα καί στήν έπικαιρότητα»1. 1. Βλ. Κ. θ. Δημαρα, ΙΝΑ, σ. 610.

Σχεδόν πέντε δεκαετίες άργότερα, ή λ ο γ ι κ ή τής παραπάνω διευκρίνισης μπορεί και πάλι να έξυπηρετήσει τή γραμματολογική μας προοπτική, αν δεχθεί τις έξής τροποποιήσεις: αΟ παύει, βέβαια, έντελώς νά ισχύει σέ δ,τι άφορα τή γενιά του '30* βΟ δχι άπλώς έπαληθεύεται, άλλά ένισχύεται σέ δ,τι άφορα τήν όργανικότητα τών μεταλλάξεων πού προκάλεσε ό Δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος (καί συνολικά ή έλληνική δεκαετία του *40), δπως άπέδειξε μέ μιά «καθολική» πιά τεκμηρίωση ό χρόνος πού μεσολάβησε* γιατί ώς πηγή συγκλονιστικών έμπειριών γιά τόν σύγχρονο άνθρωπο καί ώς αίτιο περαιτέρω έξελίξεων —καταστάσεις πού άντανακλώνται σέ δλη τή δυτική λογοτεχνία— ή περίοδος του πολέμου δέν δημιουργεί συμβατικό χρονολογικό δριο, άλλά καίρια γραμματολογική τομή1* γΟ ισχύει έν μέρει, προκειμένου γιά τήν πρώτη μεταπολεμική γενιά τών λογοτεχνών, στον βαθμό πού δέν έχει άκόμη κλείσει ό κύκλος του έργου της καί δέν εχουμε φθάσει σέ μιά άρτια και έποπτική θεώρησή της* καί δ') μέ προοδευτικά μετακινούμενο τό οπτικό πεδίο της, ή λογική αύτή ισχύει ολοένα περισσότερο γιά τις έπόμενες γενιές* ένώ ή δεύτερη (έλλαδική) ίστορικοπολιτική τομή, δηλαδή ή δικτατορία τής περιόδου 1967-1974, άφενός προκαλεί ορισμένες άμεσες ήθικές καί ψυχολογικές άντιδράσεις μέσα στά εργα πρεσβύτερων και νεώτερων δημιουργών καί άφετέρου συντελεί έμμεσα σέ πολλές άλλες διαφοροποιήσεις, ώστε άπό τις άρχές περίπου τής δεκαετίας του '70 νά προκύπτουν νέες ένδιαφέρουσες ρευστότητες, πού οπωσδήποτε δέν διαφαίνεται άκόμη που θά καταλήξουν ώς συνολικά και άτομικά γεγονότα, παρά τήν τάση έπίσπευσης τών γραμματολογικών (και άξιολογικών) διευθετήσεων πού παρατηρείται κατά τά τελευταία χρόνια. ( Ή δ η δσα σημειώσαμε έδώ καί δσα θά άκολουθήσουν μαρτυρούν μιά μειωμένη άντίσταση στήν κατάχρηση τής έννοιας τής «γενιάς» — δηλαδή σέ μιά σύμβαση πού έλπίζουμε νά άντισταθμίζεται κάπως άπό τήν έννοούμενη έμφαση κυρίως ή συχνότερα στήν ιστορική καί λιγότερο στήν καθαυτό φιλολογική έγκυρότητα του δρου). Ή έμφανής ποσοτική δυσαναλογία άνάμεσα στό παρόν κεφάλαιο καί σέ δλα τά προηγούμενα αύτου του «Γραμματολογικού διαγράμματος» άποτελεϊ συνειδητή τελική έπιλογή, πού οφείλεται στήν άκόλουθη σειρά λόγων. Καταρχήν, οί τρεις έπαρκέστερες Ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Δημαρα, 1. Πού τήν δέχεται τελικά ή κριτική μας. Βλ. π.χ. Απόστολου Σαχίνη, Νέοι πεζογράφοι. Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας: 1945-1965. Τρίτη έκδοση. Βιβλιοπωλειον της «Εστίας» Ιωάννου Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1984], σ. 11, Λίνου Πολίτη, Συνοπτική ιστορία τής νέας έλληνικής λογοτεχνίας. Βιβλιογραφία - Επίμετρο. Τρίτη έκδοση. Θεσσαλονίκη 1977, σ. 7, Μ. Γ. Μερακλή, Ποίηση, σ. 9, καί Του ίδιου, Πεζογραφία, σσ. 7-8, καί Δ. Ν. Μαρωνίτη, Ποιητική και πολιτική ήθική. Πρώτη μεταπολεμική γενιά. Αλεξάνδρου - Αναγνωστάκης - Πατρίκιος. Κέδρος, 1976, σ. 19.

Πολίτη, Vitti) καλύπτουν πλήρως, ειτε ή καθεμιά είτε συνδυαστικά μεταξύ τους, τήν δλη έξέλιξη τής νεοελληνικής γραμματείας ως τό 1930. Ή γενιά του '30 καλύπτεται, βέβαια, έπίσης ικανοποιητικά άπό αύτές, μέ διαφοροποιήσεις πού καί πάλι λειτουργουν συμπληρωματικά (Δημαρας - «Επίμετρο»: οι πρώτες, έρμηνευτικά καί κριτικά εύστοχες, κατευθυντήριες γραμμές* Πολίτης: ισορροπημένες άναλογίες, άρτιες άναπτύξεις και εύλογοι χαρακτηρισμοί* Vitti: έπίμονη προσπάθεια άναζήτησης του κοσμοθεωρητικού ύποστρώματος καί ένός διαφωτιστικού έρμηνευτικου σχήματος). Άλλά ή καίρια καί «γενετική» θέση αύτής τής γενιάς στό πρώτο τμήμα τής ολότητας πού προσδιορίζεται ώς «νεωτερική λογοτεχνία» —και πού συνιστά έως σήμερα ενα τελικά ένιαϊο φαινόμενο διαφοροποίησης σέ σχέση μέ τήν «παράδοση»— δέν έπέτρεπε, φυσικά, τήν άπόσπασή της άπό αύτό τό κεφάλαιο, πού θά σήμαινε καί μιά τάση άπώθησής της στό παρελθόν. Προπαντός δμως σέ δ,τι άφορα τά λογοτεχνικά μας πράγματα άπό .τήν πρώτη μεταπολεμική περίοδο έως σήμερα, ή άνάγκη τών πληροφοριακών συγκεντρώσεων, πού όί άντίστοιχές τους βαθμιαία καί φυσιολογικά φθίνουν μέσα στά τρία παραπάνω έργα, έπέβαλλε έδώ μιά διόγκωση τών σχετικών ένοτήτων. Φυσικά, ή άναφορά σέ πρόσωπα καί στά έργα τους δέν έπιδιώκει —καί έδώ— νά είναι ουτε σχετικά έξαντλητική, άλλά άποβλέπει μόνο σέ μιάν έπαρκή άντιπροσωπευτικότητα, καί οί (πιθανότατα σοβαρές) παραλείψεις δέν σημαίνουν μέ κανέναν τρόπο άξιολογική «πρόταση». Τέλος, κρίθηκε σκόπιμη μιά, περιορισμένη κατά τό σύνολο της, άλλά κατά τά περιλαμβανόμενα στοιχεία της συγκριτικά άναλυτικότερη, άναφορά στή δοκιμιογραφία, έπειδή άπό αύστηρά ειδολογική άποψη ό τομέας αύτός άποτελει σχετικά πρόσφατη κατάκτηση τής γραμματείας μας καί πρέπει νά «ύπομνησθει» ιδιαίτερα καί, άκόμη, έπειδή ό θεωρητικός στοχασμός τών συγγραφέων πού άσχολήθηκαν μέ αύτήν, καθώς κατά ένα μεγάλο μέρος του άναφέρεται στή λογοτεχνία καί συχνά τέμνεται μέ τήν κυρίως κριτική, ένδιαφέρει σοβαρά και άπό «έπιστημολογική» άποψη μιάν «Εισαγωγή στή νεοελληνική φιλολογία».

Ποίηση Άν δεχθούμε σέ γενικές γραμμές δτι οί κορυφώσεις πού γνώρισε ή νεοελληνική λογοτεχνία άπό τις άπαρχές της έως τόν μεσοπόλεμο άντιστοιχουν: στήν κρητική λογοτεχνία τής άκμής· στήν έπτανησιακή προσφορά, μέ έξέχουσες τις προσωπικότητες του Κάλβου καί του Σολωμού* καί στό κεφάλαιο πού άνοίγει με τόν Παλαμά, συνεχίζεται άνθεκτικά άπό τόν Σικελιανό καί κλείνει μέ τήν υπέρβαση πού πραγματοποιεί ό Καβάφης — διαπιστώνουμε δτι άπό τήν ποίη-

ση τών τελευταίων έβδομήντα χρόνων προέρχεται ή τέταρτη οριακή άξιοποίηση τών νεοελληνικών δυνατοτήτων στο έπιπεδο τής λογοτεχνικής δημιουργίας. Στο έργο ποιητών δπως ό Γιώργος Σεφέρης, ό 'Οδυσσέας Ελύτης ή ό Γιάννης Ρίτσος θά συναντήσουμε ποιοτικά εξαιρετικές πραγματοποιήσεις, πού άντιπροσωπεύουν μιά προηγμένη μορφή δημιουργικότητας καί εναν ύψηλό βαθμό λογοτεχνικής συνείδησης. Καί παρά τό γεγονός δτι καί άπό τή νεοελληνική πεζογραφία προέκυψε «άθροιστικά» ένα σπουδαίο πνευματικό έπίτευγμα, είναι μάλλον άναμφισβήτητο δτι αύτή δέν έφθασε στο τελικό υψος τής ποίησης καί δτι δέν συμμερίζεται τήν έντελώς άνετη θέση τής δεύτερης μέσα στήν πρώτη σειρά τής δυτικής λογοτεχνίας. — Ό γραμματολογικός δρος «γενιά του '30», πού καλύπτει τήν πρώτη περίοδο τής λογοτεχνικής νεωτερικότητας καί τούς συγγραφείς πού άρχίζουν τότε τό έργο τους, έχει δεχθεί καί μιά δικαιολογημένα έπιφυλακτική άντιμετώπιση (πού φθάνει κάποτε καί έως τήν άπόρριψη), περισσότερο σέ δ,τι άφορα τήν πεζογραφία άπό δσο τήν ποίηση, έξαιτίας τής συχνής άπολυτοποίησης του «διακριτικού» περιεχομένου του, άλλά καί τής ύπερδιασταλτικής χρήσης του. Θά σημειώναμε δτι ό δρος άνταποκρίνεται στήν πραγματικότητα, ύπό τις έξής τουλάχιστον προϋποθέσεις έγκυρης έλαστικότητας, δηλαδή ιστορικής άκριβολογίας: έλλογη εύρύτητα, πού έπιτρέπει νά καλύπτονται δλες οί μορφές νεωτερικότητας (τεχνοτροπικής, ιδεολογικής καί θεματικής) πού έμφανίζονται στή δεκαετία του '30 καί «περί αύτήν»· έπίγνωση του γεγονότος δτι ή έξέλιξη τών άντιπροσωπευτικών συγγραφέων προκαλεί μεταξύ τους έν μέρει έπιβεβαιωτικές συγκλίσεις καί έν μέρει σημειωτέες άποκλισεις (δταν άπομακρύνονται άπό ορισμένες κοινές άφετηρίες νεανικών ένδιαφερόντων)* «άρνητική» επικύρωση του δρου, μέ βάση τις άναμφισβήτητες έκατέρωθεν διαφορές τών συγγραφέων άπό τά ούσιαστικά γνωρίσματα τών σαφώς παλαιότερων καί τών σαφώς μεταπολεμικών καί διαφωτιστική συνάρτηση τής στενότερης έννοιας «λογοτεχνική γενιά» μέ τήν εύρύτερη έννοια «λογοτεχνική κατεύθυνση». Ή νεωτερική ποίηση στή διεθνή της έκδήλωση καί στή νεοελληνική έκδοχή της έκφράζει τή βασική τάση του δλου καλλιτεχνικού μοντερνισμού, πού συνοψίζεται σέ δ,τι θά ονομάζαμε «θραύση τής λογικής σπονδύλωσης τών πραγμάτων» καί «διάλυση τής παραδοσιακής έπιφάνειας τής ζωής». Μιά συνειδητή προσπάθεια παραμερισμού τουλάχιστον τών ρηχά ορθολογικών στοιχείων καί έρμηνευτικών σχημάτων καί μιά διαρκής άπόπειρα διείσδυσης πέρα άπό τις συμβατικές έπιφάνειες καί τις έξωτερικές μορφές τής ζωής, σέ άρρηκτη σχέση μέ μιάν έπιστράτευση καί άξιοποίηση τών άνάλογων δυνατοτήτων τής γλώσσας, σημαδεύουν ώς γενικά καί μόνιμα χαρακτηριστικά τήν πορεία του νεώτερου ποιητικού λόγου. Τό φαινόμενο άνάγεται άφενός στόν γενικότερα δραμα-

τικό καί «υποψιασμένο» χαρακτήρα τών άναζητήσεων του σύγχρονου άνθρώπου καί άφετέρου στή δυνατότητά του νά άνακαλύπτει δυναμογόνες ποιότητες μέσα σέ βαθύτερα ψυχικά στρώματα καί σέ έπαναστατικούς συνειδησιακούς ορίζοντες — ζητήματα μείζονος πιά άνθρωπολογικής σημασίας γιά τήν έποχή μας, πού δέν πρόκειται νά μας άπασχολήσουν, βέβαια, έδώ παρά μόνο άπό τήν άποψη τών τελικών διαπιστώσεων. Κρατούμε δηλαδή τό συμπέρασμα δτι ένα πνεύμα «έσωτερικότητας», πού άνανεώνει έξάλλου καί τή σύλληψη τών «έξωτερικών» γεγονότων και μορφών, ποιοτικά καιρίως διαφορετικό άπό τό πνεύμα του παραδοσιακού λυρισμου, άποτελεϊ τή βασική κατάκτηση τής νεώτερης ποίησης καί τόν σταθερό γνώμονα πού μας οδηγεί στήν προσέγγιση και στήν κατανόησή της. Μία άπό τις πιο σημαντικές καί ύπεύθυνες προσωπικότητες τής νεώτερης ποίησής μας, δηλαδή ό Γιώργος Σεφέρης (1900-1971), έκφράζει ήδη μέ τά πρώτα έργα του (Στροφή, 1931, καί, προπαντός, Μυθιστόρημα, 1935) ένα έπίπεδο σύνθεσης, δπου τά νεότροπα έκφραστικά μέσα δέν εξαντλούν τό νόημά τους στήν άπλή άνανέωση τών ποιητικών τρόπων, άλλά έξυπηρετουν κάτι μονιμότερο: άποκαλύπτουν μέσα άπό νέα σχήματα τό νόημα τής έλληνικής πολιτισμικής παράδοσης και προσφέρουν μιάν άνανεωμένη συνείδηση τής «έλληνικότητας», ή όποια στηρίζεται στή γερή γνώση καί στή βαθειά κατανόηση τών πραγμάτων. Και σ* αύτό άκριβώς τό σημείο συγκεφαλαιώνεται ή σημασία του έργου του Σεφέρη, του περισσότερο «έπίσημου»1 άπό τούς έκπροσώπους τής ποιητικής γενιάς του '30: στό δτι κατόρθωσε νά διασταυρώσει οργανικά τό πλούσιο υλικό τών εύρωπαϊκών άπηχήσεων πού έφερνε μέσα του μέ τή συνείδηση τών προβλημάτων και τής μοίρας του Ελληνισμού καί νά φθάσει στή δημιουργική ποιητική σύνθεση (Ποιήματα, 151985· Τετράδιο Γυμνασμάτων Β', 1976). Μάλλον περιορισμένη άπό άποψη άριθμου ποιητών, άλλά ιδιαίτερα αισθητή, είναι ή θέση του υπερρεαλισμού, πού τόν άντιπροσωπεύουν κατεξοχήν οί Ανδρέας Εμπειρίκος, 1901-1975 (Υψικάμινος, 1935) και Νίκος Εγγονόπουλος, 1910-1985 (Μήν ομιλείτε εις τόν όδηγόν, 1938* Τά κλειδοκύμβαλα της σιωπής, 1939* κ.ά.)2, ποιητές έξάλλου πού σέ μεταγενέστερα κείμενά τους (ό 1. Βλ. Κ. θ . Δημαρα, ΙΝΛ, σ. 623. 2. θ ά πρέπει ωστόσο νά σημειωθεί ότι τά πρώτα δείγματα υπερρεαλισμού στή νεοελληνική ποίηση έχουμε μέ τις συλλογές Στοΰ γλιτωμοΰ τό χάζι του Θεοδώρου Ντόρρου (18951954) [α' καί β' έκδοση: Παρίσι 1 9 3 0 καί 1931. Τρίτη έκδοση, μέ πρόλογο Άλέξ. 'Αργυρίου: Εκδόσεις Αμοργός, Αθήνα 1981], καί Ποιήματα ( 1 9 3 3 ) του Νικολάου ΚαλαμάρηΚάλα ( 1 9 0 7 - 1 9 8 8 ) [ψευδώνυμ α: Νικήτας Ράντος, Μ. Σπιέρος· τά ξενόγλωσσα κείμενά

πρώτος π.χ. στήν Ενδοχώρα, 1945, καί στήν Όκτάνα, 1980, ό δεύτερος στον Μπολιβάρ, 1944, καί στό Ή κοιλάδα μέ τους ροδώνες, 1978) φαίνεται νά ξεπέρασαν τήν ορθοδοξία τής «αύτόματης γραφής». Αφομοίωση καί αποφασιστικότερη ύπέρβαση τών ορθόδοξων τρόπων του ύπερρεαλισμου συναντούμε στήν ποίηση του Όδυσσέα Ελύτη, 1911-1996 (Προσανατολισμοί, 1940* 'Ήλιος ό πρώτος, 1943* νΑσμα ηρωικό καί πένθιμο γιά τόν χαμένο ανθυπολοχαγό της 'Αλβανίας, 1945* Τό άξιον εστί, 1959* Έξη καί μία τύψεις γιά τόν ουρανό, i960* Ό ήλιος ό ήλιάτορας, 1971* Τό φωτόδεντρο καί ή δέκατη τέταρτη ομορφιά, 1971* Τό μονόγραμμα, 1971* Τά ρώ του έρωτα, 1972* Τά ετεροθαλή, 1974* Μαρία Νεφέλη, 1978* Τρ/α ποιήματα μέ σημαία ευκαιρίας, 1982* Ήμερολόγιο ενός αθέατου 'Απριλίου, 1984* Ό μικρός ναυτίλος, 1985* Τά έλεγεϊα της Όξώπετρας, 1991* Δυτικά της λύπης, 1995* Έκ του πλησίον,

του τά υπογράφει ώς Ν. Calas]. Γιά τόν θ . Ντόρρο βλ. Αλέξη Ζήρα, «Μερικά άκόμη στοιχεία γιά τόν Θεόδωρο Ντόρρο», Ή Καθημερινή, 5 Φεβρ. '81, σ. 6, Μάνου Χαριτάτου, « Ό άγνωστος εισηγητής του υπερρεαλισμού. Νέα στοιχεία γιά τόν θ . Ντόρρο», αυτόθι, 26 Φεβρ. 1 9 8 1 , σ. 6, Κώστα Σταματίου, «Ποιος ήταν ό πρώτος "Ελληνας υπερρεαλιστής. Στοιχεία γιά τόν άγνωστο ποιητή Θεόδωρο Ντόρρο», Τά Νέα, 4 Άπρ. *81, σ. 13, Νάσου Βαγενα, «Γύρω άπό τις άρχές του έλληνικου μοντερνισμού. Τό πρόβλημα του Θεόδωρου Ντόρρου», Ή Καθημερινή, 13, 20 καί 27 Αύγ. '81, σ. 6 = Νάσος Βαγενας, Ή ειρωνική γλώσσα, σσ. 6 3 - 8 9 (ό Βαγενας μέ λογικά έπιχειρήματα άμφισβητεϊ τόν υπερρεαλιστικό χαρακτήρα της ποίησης του θ . Ντόρρου —άλλά καί τών: Σκαρίμπα, Ράντου, τών πρώτων του ποιημάτων, καί Σαραντάρη— καί καταλήγει στό συμπέρασμα δτι ό ποιητής Τάκης Παπατσώνης, γιά τόν οποίο, ωστόσο, βλ. έδώ ευθύς άμέσως, «είναι ό μοναδικός πρωτοπόρος του έλληνικου μοντερνισμού, πού είναι ταυτόχρονα καί πρόδρομος του» [ο.π., 27 Αύγ. '81, σ. 6, καί σ. 8 9 , άντίστοιχα]), καί Ανδρέα Καραντώνη, « Ή περίπτωση του Θεόδωρου Ντόρρου», NE, 1 1 0 ( 1 9 8 1 ) 1 1 3 7 - 1 1 4 4 (καί ό Καραντώνης χαρακτηρίζει τήν ποίηση του Ντόρρου «κατά βάθος λογική καί ρασιοναλιστική», ποίηση πού «δέν έχει καμμιά συγγένεια μέ τόν υπερρεαλισμό» [δ.π., σ. 1139]). Τό ποιητικό έργο του Καλαμάρη, πού τό χαρακτηρίζει γενικότερα μια σαρκαστική διάθεση, έκδόθηκε στον συγκεντρωτικό τόμο Όδός Νικήτα Ράντου ( 1 9 7 7 ) , μέ προλεγόμενα του Όδυσσέα 'Ελύτη. Γιά τόν ποιητή αύτόν βλ. έπισης: Άλέξ. Αργυρίου, « Ή έπιστροφή του Όδυσσέα. Τό πρόσωπο καί τά προσωπεία ένός πρωτοπόρου», Ή Καθημερινή, 27 Όκτ. 1 9 7 7 , σ. 6, καί 3 Νοεμβρίου 7 7 , σ. 7, Mario Vitti, « Ό Νικήτας Ράντος καί ή πρώτη του λογοτεχνική δραστηριότητα. Μορφές της ποιητικής πρωτοπορίας στήν Ελλάδα, 1 9 3 0 - 1 9 4 0 » , ΕΕΦΣΠΘ, 16 ( 1 9 7 7 ) 4 5 1 - 4 5 9 , Γιώργου Γιάνναρη, « Ή πολιτική πλευρά του Κάλας», Ή λέξη, τευχ. 6 (Ίούλ.-Αύγ. '81), σσ. 4 1 7 - 4 2 0 , «Μιά συνομιλία του Ν. Κάλας μέ τόν Αντώνη Φωστιέρη καί τό Θανάση Νιάρχο», αυτόθι, σσ. 4 8 6 - 4 8 9 (= Τών ίδιων, Σε δεύτερο πρόσωπο. Συνομιλίες μέ 50 συγγραφείς καί καλλιτέχνες, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1 9 9 0 , σσ. 1 2 9 - 1 3 2 ) , καί Άλέξ. Αργυρίου, Ό πρωτοποριακός και τρισυπόστατος Νικήτας Ράντος. Μ. Σπιέρος και Νίκος Καλαμάρης, Εταιρεία Συγγραφέων, Αθήνα 1 9 9 0 [Μνήμη 'Εταίρων].

1998), δπου οί σύνθετοι καί πολυσήμαντοι έκφραστικοί τρόποι άποκαλύπτουν μέσα άπό πλούσιες ποιητικές εικόνες εναν κόσμο έλληνικής έμπειρίας καί μεταφυσικής σέ οργανική καί τελικά άπλή ένότητα, μιάν αισθησιακή πρόσληψη καί αισθητική άναγωγή του Αιγαίου, τελικά τή ζωή πού ολοκληρώνεται ώς «παράδοξο» σύστημα έλευθεριας. Στήν ποίηση του Γιάννη Ρίτσου (1909-1990) συναντουμε τήν αίσθηση του άνθρώπινου πόνου καί τήν προσπάθεια γιά μιά κοινωνική ύπέρβασή του (Τρακτέρ, 1934* Επιτάφιος, 1936* Δοκιμασία, 1943* Πρωινό άστρο, 1955· Ή σονάτα του σεληνόφωτος, 1956* Οί γειτονίες του κόσμου, 1957· Τό παράθυρο, i960· Μαρτυρίες Α, 1963· Μαρτυρίες Β', 1966* Ρωμιοσύνη, 1966· ftλοκτήτης, 1965· 'Ορέστης, 1966· 'Ισ^ντ?, 1972· Ή Ελένη, 1972· ϋέτρες Επαναλήψεις Κιγκλίδωμα, 1972· Ή επιστροφή της Ιφιγένειας, 1972· Τέταρτη διάσταση, 1972· Γκραγκάντα, 1973* Θυρωρείο, 1975· Φαίδρα, 1978· Διαφάνεια, 1981· Τα' έρωτικά, 1981· 9Αργά, πολύ άργά μέσα στη νύχτα, 1991* κ,ά.π.). Ό Ρίτσος, παράλληλα μέ τ ή «στρατευμένη» ποίησή του, έγραψε καί σελίδες εξαιρετικής λυρικής ομορφιάς, μέ πλούσιες εικόνες, συνειρμούς καί ύποδηλώσεις. Μνημονεύονται ιδιαίτερα τά μικρά του ποιήματα, δπου ή συμπυκνωτική δύναμη του ποιητή άγγίζει τά δρια του κλασικού έπιγράμματος. Έπίσης, στήν ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου (1912-1991) είναι διάχυτη ή άγάπη γιά τόν άνθρωπο καί κάποια διάθεση θρησκευτική (Κάτω άπό σκιές και φώτα, 1929* Στόν Ρόμπερτ 'Οπενχάιμερ, 1954· Ό χρόνος καί τό ποτάμι, 1957* Ή μητέρα μου στήν εκκλησία, 1957· Τό βάθος του κόσμου, 1961· Τό ταξίδι του 'Αρχαγγέλου, 1961* Αυτοβιογραφία, 1961· Διαμαρτυρία, 1974· Τό ποτάμι Μπυες και τά εφτά ελεγεία, 1975· 'Απογευματινό ηλιοτρόπιο, 1976· Λειτουργία κάτω άπό την 'Ακρόπολη, 1981* Χορωδία, 1988· Ήφιλοσοφία τών λουλουδιών, 1988* Σικελικά Ποιήματα, 1990· Συνάντηση μέ τη θάλασσα, 1991· Διαμαρτυρία, 2 1991· κ.ά.). Στόν χώρο τής κοινωνικής ποίησης κινούνται ό Νίκος Παππας (1906-1997), μέ τήν πληθωρική δημιουργία του (.Μάταια λόγια, 1931· Τό αίμα τών άθώων, 1945* Τετράχρονη νύχτα, 1946* Τά παραμύθια του υπνοβάτη, 1948* κ,ά.π.), καί ή Ρίτα Μπούμη-Παπα, 19061984 (Τραγούδια στήν άγάπη, 1930* 'Αθήνα - Δεκέμβρης 1944, 1945* Ό παράνομος λύχνος, 1952* Χίλια σκοτωμένα κορίτσια, 1963* κ,ά.π.). Παρουσία άνανεωτική (προδρομική άπό μιάν άποψη γιά τις παραπάνω έξελίξεις στή νεοελληνική ποίηση) άποτέλεσε ό Τάκης Κ. Παπατσώνης (18951976), ποιητής μεταφυσικός, του όποιου ή οργανική άφετηρία βρίσκεται μάλλον στήν πριν άπό τό 1930 περίοδο (βλ. 'Εκλογή Α', 1934· 'Εκλογή Β', 1963). Διασταύρωση λυρικών καί άνθρωπιστικών τόνων παρουσιάζει ή ποίηση του I. Μ. Παναγιωτόπουλου, 1901-1982 (Τό βιβλίο της Μιράντας, 1924· Λυ-

ρικά σχέδια, 1933* 'Αλκυόνη, 1949· Ό κύκλος τών ζωδίων, 1952· Τό παράθυρο του κόσμου, 1962). Μεγαλύτερες δυσκολίες στήν ένταξή τους σέ μιάν ένιαία προοπτική παρουσιάζουν κάποιοι άλλοι σημαντικοί νεώτεροι ποιητές, πού έπιδέχονται μόνο ειδικότερους χαρακτηρισμούς. Ή ύπαρξιακή άγωνία σημαδεύει τό έργο του Γιώργου Σαραντάρη (1908-1941), παράλληλα μέ τήν παρουσία κοινωνικών έμπειριών (Οί άγάπες του Χρόνου, 1933* Τά ουράνια, 1934· Αστέρια, 1935* Γράμματα σέ μιά γυναίκα, 1936* Στους φίλους μιας άλλης χαράς, 1940). Τήν εύεργετική έπιδραση τών ποιημάτων του Ελύτη καί του Σαραντάρη δέχθηκε ό λυρικός ποιητής Αναστάσιος Δρίβας (1899-1942): Μικρά έλεγεϊα, 1931* Συνομιλίες μέ τόν εαυτό μου, 1939. Άπό «έκρήξεις δημιουργίας» χαρακτηρίζεται ή ποιητική παραγωγή του Παντελή Πρεβελάκη (1909-1986), στην οποία συναντούμε αύτό πού ό ίδιος ό ποιητής ονομάζει «ειλικρίνεια του ένδιάθετου λόγου», καθώς έπίσης τή γόνιμη παρουσία τής «εύλογίας του παρελθόντος» (Στρατιώτες, 1928* Ή Γυμνή Ποίηση, 1939· Ή πιο Γυμνή Ποίηση, 1941· Ό Νέος Έρωτόκριτος, 3 1985 [ή πρώτη καί ή δεύτερη έκδοση «κυκλοφόρησαν» έκτος έμπορίου, τό 1973 και τό 1978 άντιστοιχα]1. «... Ό έρωτας (ώς έλξη του άπολύτου, κατά τό βίωμα τών μυστικών), ό θάνατος (ό «"Ηλιος του Θανάτου», κριτήριο και κίνητρο τής ζωής), οί έξάρσεις καί οί πτώσεις τής ποιητικής δημιουργίας (ώς ό σφυγμός του ζωντανού χρόνου).. .»2, είναι ορισμένα άπό τά θέματα τής ποίησης του Πρεβελάκη, τά όποια άναπτύσσονται διεξοδικότερα στήν πεζογραφία του (βλ. παρακάτω) καί στά θεατρικά έργα του3. Τήν αίσθηση πού άπορρέει άπό τήν ποίηση του Νίκου Καββαδία (19101975) θά μπορούσαμε συγκεφαλαιωτικά νά χαρακτηρίσουμε ώς «γοητεία του έξωτικου» (Μαραμπού, 1933· Πούσι, 1947 —καί οί δύο συλλογές μαζί: Κέδρος, 1976—· Τραβέρσο, 1975). Τό «έξωτικό» αύτό συχνά συμπίπτει μέ τό άπολύτως καθημερινό καί άνθρώπινο, πού μεταστοιχειώνεται δμως ποιητικά μέ μιά τάση «άνατρεπτική τής έλληνικής άστικής ρουτίνας»4. "Οπως καί στον 1. Γιά τό έργο αύτό του Πρεβελάκη βλ. Π. Δ. Μαστροδημήτρη, «ΌΝέος Έρωτόκριτος» του Παντελή Πρεβελάκη, Εκδόσεις «Τροχαλία», Αθήνα 1987, όπου καί ή σχετική βιβλιογραφία (= Του ίδιου, Νεοελληνικά, Γ', 111-146). 2. Βλ. τή συγκεντρωτική έκδοση: Τα Ποιήματα του Π. Πρεβελάκη (1939-1945), Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1969, σ. 19. 3. Ποιητικό είναι καί τό θεατρικό έργο του Πρεβελάκη, γιά τό όποιο βλ. τή μελέτη τής Μαίρης Βοσταντζή, Τό θέατρο του Παντελή Πρεβελάκη, Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1985. 4. Βλ. Πέτρου Σ. Σπανδωνίδη, Ή νεώτερη ποίηση στήν "Ελλάδα. Δοκίμιο. "Ικαρος, Αθήνα [1955], σ. 39.

Καββαδία, ή θαλάσσια άποδημία συνιστά τό οργανικό πλαίσιο τής ποίησης του Δ. Ι. Αντωνίου (1906-1994), πού, ξένος σέ κάθε τάση ώραιολογίας, άναζητεϊ ένα νόημα ζωής μέσα στή δίψα τής άποδημίας καί στις πικρές καθημερινές έμπειρίες της (Ποιήματα, 1939* Ινδίες, 1967* Χάι Και και Τάνγκα, 1972). Μπορούμε άκόμη νά άναφέρουμε τούς όλιγογράφους, άλλά μέ αίσθηση τής ποιότητας, ποιητές Αλέξανδρο Μπάρα, 1906-1990 (βλ. τή συνολική έκδοση τών ποιημάτων του: νΑθροισμα, 1983) καί Ζήση Οικονόμου, 1911-2005 (Ή προσευχή τής γής, 1938* Ώκεάνεια, 1939* Στό σταυροδρόμι του χρόνου, 1946* Αιθρία σιγή, 1976). 'Ένας άπό τούς άξιολογότερους άνανεωτές τής παράδοσης στήν ποίηση είναι ό Νίκος Γκάτσος, 1911-1992 ('Αμοργός, 1943). Τά σημεία μιας έπίπονης τροχιάς διακρίνουμε στήν ποίηση του Γ. Θ. Βαφόπουλου (1903-1996). Εϊναι φανερή στον ποιητή αύτόν ή προσπάθεια, άπό συλλογή σέ συλλογή, γιά μιά δσο γίνεται μεγαλύτερη ούσίωση του μηνύματος του. Στήν πορεία αυτή ό θάνατος συνιστά μιά μόνιμη «θεματική» παρουσία, ή όποια στις ώριμότερες" πραγματοποιήσεις,του ποιητή αίρεται στό έπιπεδο μιας καθολικής ύπαρκτικής άναζήτησης (Τά ρόδα τής Μυρτάλης, 1931* Προσφορά, 1938· Ή προσφορά και τά άναστάσιμα, 1948· Τό δάπεδο, 1951· Ή μεγάλη νύχτα και τό παράθυρο, 1959* 'Επιθανάτια και σάτιρες, 1966* Τά επιγενόμενα, 1977). Οί περιπτώσεις του Σαραντάρη καί (ιδιαίτερα) του Βαφόπουλου προσφέρονται καί ώς παραδείγματα γεφύρωσης του μεσοπολεμικού μοντερνισμού δχι μόνο μέ τόν συμβολισμό άλλά και μέ μιά κατεύθυνση τής δλης νεωτερικότητας πού προσδιορίζεται ώς «ούσιαστική ποίηση»1 και πού οι έκπρόσωποι της θά δώσουν τό ώριμο έργο τους προπαντός στά μεταπολεμικά χρόνια. Ή υπέρβαση τών εύχρηστων λυρικών διεξόδων μέ μιά πνευματικότητα πού προσπαθεί νά άπαντήσει σέ βαθύτερα υπαρξιακά έρωτήματα άποτελει βασικό γνώρισμα τών ποιητών αύτου του κλίματος. Χαρακτηριστική εϊναι ή πορεία τής Μελισσάνθης (φιλολογικό ψευδώνυμο τής Ήβης Κούγια-Σκανδαλάκη, 1910-1990) άπό τούς ήπιότερους λυρικούς τόνους προς τις μεταφυσικές ή καί μυστικιστικές άναζητήσεις (Φωνές έντόμου, 1930* Προφητείες, 1931· Φλεγομένη βάτος, 1935· Ό γυρισμός του 'Ασώτου, 1936* Ωσαννά και οραματισμός, 1939* Λυρική εξομολόγηση, 1945* Ή έποχή του υπνου και τής άγρύπνιας, 1950· 'Ανθρώπινο σχήμα, 1961* Τό φράγμα της σιωπής, 1965* Τά Ποιήματα (1930-1974), 1975· 10δοιπορικό. Ποιήματα 1930-1984, 1986). Ό Γιώργος 1. Μέ θεωρητικό εισηγητή στήν Ελλάδα προπαντός τόν Πέτρο Σ. Σπανδωνίδη. Βλ. π.χ. τά μελετήματά του: Ή νεώτερη ποίηση στην 'Ελλάδα, "Ικαρος, [1955], σσ. 1 0 7 - 1 2 1 και passim, καί Ή μάχη γιά την ουσία, Ιωάννινα 1962.

Θέμελης (1900-1976) άναζητεΐ ένα στέρεο οντολογικό έρεισμα που θά έκανε άποτελεσματικότερη τήν ποιητική θεώρηση τής ζωής, πιστεύοντας δτι ή τέχνη άναβαθμίζει τήν έμπειρία σέ άφθαρτη διαχρονική άξια (Γυμνό παράθυρο, 1945* "Ανθρωποι και πουλιά, 1947* Ό γυρισμός, 1948* Ώδή γιά νά θυμόμαστε τούς ήρωες, 1949* Ακολουθία, 1950* Συνομιλίες, 1953* Δενδρόκηπος, 1955* Τό πρόσωπο και τό είδωλο, 1959* Φωτοσκιάσεις, 1961* Ή Μόνα παίζει, 1961· Τό δίχτυ τών ψυχών, 1965· "Έξοδος, 1968· Ποιήματα I, 1969, II, 1970* Ήλιοσκόπιο, 1971· Περιστροφή· ποίημα περιστροφικό και μετατοπιζόμενο, 1973* 5Ελεγεία του άμετάθετου, 1973· Δενδρόκηπος II, 1973· Κήποι, 1973· Ars Poetica, 1974· Οίκος εμπορίου, 1974· Τά Βιβλικά, 1975). «Κάλλος ούσιας»1 κατακτά ή ποίηση τής Ζωής Καρέλλη (1901-1998), δπου ή διασταύρωση τής θρησκευτικής άνησυχίας μέ τόν πυρήνα του έρωτικου βιώματος όδηγεΐ σέ μιά δραματική άλλά τελικά λυτρωτική πνευματικότητα (Πορεία, 1940· Έποχή του θανάτου, 1948· Φαντασία του χρόνου, 1949* Της μοναξιάς και της έπαρσης, 1951* Χαλκογραφίες και εικονίσματα, 1952* Κασσάνδρα και άλλα ποιήματα, 1955* Τό πλοϊο, 1955* Παραμύθια του κήπου, 1955* Αντιθέσεις, 1957* Ό καθρέφτης του μεσονυκτίου, 1958* Τά Ποιήματα Α' (1940-1955) - Β' (1955-1973) [δπου και οί νεώτερες συλλογές Τό σταυροδρόμι, 1971 και Ημερολόγιο, 1955-1973], 1973). Προς τό τέλος τής δεύτερης δεκαετίας του μεσοπολέμου βρίσκονται σέ νεανική ήλικία και έπομένως σέ φάση έπιρροών και πρώιμων προσπαθειών οί ποιητές πού θά διαμορφώσουν τά κύρια χαρακτηριστικά του έργου τους κατά τήν πρώτη μεταπολεμική περίοδο. Ή παιδεία τους έπηρεάζεται άναμφισβήτητα άπό τό εύρύτερο μοντερνιστικό κίνημα, άλλά δχι μόνο άπό αύτό. Τροφοδοτούνται σέ σημαντικό βαθμό και άπό τήν παραδοσιακή ποίηση και προπαντός άπό τόν συμβολισμό, συγκινούνται άπό τόν Καρυωτάκη καί γοητεύονται άπό δσα έκόμισε ό Καβάφης. Ένώ ή δραματική ιστορική περιπέτεια πού άκολουθεΐ (1940-1949) θά είναι ή μεγάλη κοινή έμπειρία πού θά διαποτίσει κατά διαφορετικό τρόπο και βαθμό τήν ψυχολογική καί συνειδησιακή άτομικότητα του καθενός. Σέ δ,τι άφορα τή γενική ποιητική ιδιαιτερότητα πού θά προκύψει ώς άποτέλεσμα, θά λέγαμε δτι πρόκειται δχι γιά μιά ριζικά έπαναστατική τομή, άλλά άναμφισβήτητα γιά έναν σοβαρό άναπροσανατολισμό. Μέσα σέ ένα πλαίσιο πού θά μπορούσε νά χαρακτηρισθεί, σέ πολύ γενικές 1. Π. Σ. Σπανδωνίδη, Ή μάχη γιά τήν ουσία, σσ. 13-20 («Κάλλος μορφής καί κάλλος ούσίας») καί passim.

γραμμές, ώς νεοσυμβολιστικό, κινείται ένας άριθμός ποιητών1 μέ σημαντικές, βέβαια, διαφορές ψυχικών τάσεων καί άπαντήσεων στις πνευματικές τους άνησυχίες. Ό Μήνας Δημάκης (1917-1980) άρχίζει μέ θεωρήσεις τής πραγματικότητας μέσα άπό ένα λυρικό πρίσμα καί προχωρεί στήν περιοχή τών άμεσότερων δραματικών έμπειριών του σύγχρονου άνθρώπου, μέ τις όποιες συμπορεύεται ή άδιέξοδη προσωπική του όδύνη (Ήχαμένη γη, 1939* Κάψαμε τά καράβια μας, 1946* Ποιήματα Α', 1973, Β', 1974, Γ', 1976* Τελευταία ποιήματα. Α' Μακρύ ταξίδι μέσα στή νύχτα' Ars Poetica, 1977). Στήν ύπαρξιακή άπειλή ό Άρης Δικταιος (1919-1983) άπαντα μέ μιά ποίηση έρωτικου ή κυρίως πνευματικου μυστικισμοί), πού άντλει τή δύναμή της άπό τή μεταμόρφωση ένός πλούσιου κόσμου ένδοκοσμικών στοιχείων (Όάντιφατικός άνθρωπος, 1938· Έλούσοβα, 1945· Πολιτεία, Α', 1956, Β', 1958· Τά Ποιήματα 1934-1965, 1974). Ή ποίηση του Τάκη Βαρβιτσιώτη (1916) κινείται μέσα σέ ενα ονειρικό κλίμα, δπου συνδυάζεται ισχυρά ένας άνανεωμένος συμβολισμός μέ άρκετούς υπερρεαλιστικούς τρόπους, επάνω σέ μιά μόνιμη βάση γοητείας άπό τήν ομορφιά καί εύγενικής άνθρωπιστικής διάθεσης (Φύλλα ύπνου, 1949· Τό ξύλινο άλογο, 1955· Ή γέννηση τών πηγών, 1959· Σύνοψη 1 (1941-1957), 1980, Σύνοψη 2 (1958-1972), 1981· Σύνοψη 3 (19731979), 1988· Φαέθων, 1992· Ή θαυμαστή άλιεία, 1993· Νήματα της Παρθένου, 1997· *Αρωμα ενός κομήτη, 1997· "Οχι πιά δάκρυα, 1998, "Ατριον, 2000* "Ομως τό χιόνι πάντα μένει, 2002· Μικρά έρωτικά εγκώμια, 2002). Ό Γιώργος Γεραλής (1917-1996) διακρίνεται άπό μιάν αύθεντική ψυχική εύγένεια καί άπό λυρική πνευματικότητα (Κύκνοι στο λυκόφως, 1939* Αίθουσα άναμονης, 1957· Τά μάτια της Κίρκης, 1961· 2 1963· Ήέλληνική νύχτα, 1974). Μιά ένδιαφέρουσα πορεία άπό τή συμβολιστική στή ρεαλιστική ποίηση χαρακτηρίζει τόν Γιώργο Ξ. Στογιαννίδη, 1912-1994 (Περιστέρια στο φώς, 1949· Τό ξύλινο πουλί, i960· Τό πρόσωπο της Ευρυδίκης, 1975· Επί συνόλου (1949-1981), 1986). Ό Κώστας Στεργιόπουλος (1926), έχοντας άφομοιώσει καί ώς ποιητής τό φαινόμενο τής μετάβασης «άπό τόν συμβολισμό στή νέα ποίηση», έγγράφει γόνιμα στοιχεία τής παράδοσης στόν ορίζοντα του νεωτερικου (Τά τοπία του φεγγαριού, 1955* Τά μισά του πλου, 1979* Τά Ποιήματα 1. "Οπως ισχύει αυτονόητα γιά δλο τό «Γραμματολογικό διάγραμμα» (καί πολύ περισσότερο άπό τό σημείο αύτό καί έξής), σημειώνουμε μιά σειρά ποιητών μέ κριτήριο έπιλογής κυρίως τή χαρακτηριστική άντιπροσωπευτικότητα καί πολύ λιγότερο μια καθαυτό αξιολόγηση. Οί παραλείψεις άλλων γνωστών ονομάτων δέν δηλώνουν τίποτε πέρα άπό τις πιεστικές «οικονομικές» άνάγκες. Τό ιδιο ουδέτερο κριτήριο κυριαρχεί στή μνεία παραδειγμάτων άπό τόν κύκλο τών ποιητικών συλλογών του καθενός, μέ τή μέριμνα νά μήν παραλείποντας κατά κανόνα, ή πρώτη συλλογή καί οί συγκεντρωτικές έκδόσεις.

A' (1944-1965), Β' (1965-1983), 1992· 'Αλλαγή φωτισμού, 1984· Ό-ήλιος του μεσονυκτίου, 1991* Παλίρροια, 1998). Τήν έξέλιξη του ευρύτερου ρεύματος τής «ούσιαστικής» ποίησης άντιπροσωπεύουν ορισμένες βασικές δψεις τών ποιητών πού μνημονεύουμε στή συνέχεια. Μέσα σέ μιά σαφέστερα μεταφυσική προοπτική κινούνται οί ποιητικές θεωρήσεις τής ζωής πού πραγματοποιεί ή Ό λ γ α Βότση, 1922-1998 (Ύμνοι, 1946· Ενδόμυχα, 1953· Ύπαρξη και σιωπή, 1958* Κρύπτη και σύνορο, 1970* Γυμνά πέλματα, 1973· Ή άλλη γνώση, 1982* Ό καιρός σέ κοίταζε, 1993). Στο έργο του Νίκου Καρούζου (1926-1990) ή συγχώνευση καί σχεδόν ή ταύτιση τής χριστιανικής έμπειρίας μέ έ'ναν καθολικό κοσμικό έρωτισμό διακρίνεται άπό μιά μόνιμη ψυχική ένταση, ένώ ό διαρκής διάλογος μέ τό γεγονός του θανάτου παραμένει δραματικά μετέωρος (Ήέπιστροφή του Χρίστου, 1954· Ήελαφος τών άστρων, 1962* Ό ύπνόσακκος, 1964· Χορταριασμένα χάσματα, 1974· Αναμνηστική λήθη, 1982· Λογ^ο) μεγάλα σχήματος, 1989· Τά Ποιήματα Α' (1961-1978), 1993, Β' (1979-1991), 1994). Ό Γιωργής Κότσιρας (1920-1998) καλλιέργησε μιά σύνθετη ποίηση, μέσα στήν όποια βρίσκεται άντιμέτωπος μέ θεμελιώδη προβλήματα τής ύπαρξης, δπως ό χρόνος, ή φθορά καί ό θάνατος ( Ή χώρα τών Λωτοφάγων, 1948* Ήπολιορκία του χρόνου, 1955* Ή συνομιλία μέ τό Σίσυφο, 1958* Τό «άλφα» του Κενταύρου, 1975· Αυτοψία έγκλήματος, 1978· Γά Ποιήματα Α' (1939-1958) - Β' (1959-1977), 1978· Ήλάμψη και τό τέρας καί τό Εγκώμιο 1984* Ή μυθολογία τών προσώπων, 1989). Ή Λίνα Κάσδαγλη (1921) διακρίνεται άπό μιά καρτερική άντιμετώπιση τών προβλημάτων, πού άπορρέει άπό τόν στοχαστικό άνθρωπισμό της (Ηλιοτρόπια, 1952· Οι δρόμοι του μεσημεριού, 1962· Στέφανος ένιαυτοΰ, 1975). Ένώ ό Σταύρος Βαβούρης (1925) τείνει προς τή δραματικότερη έπιλογή μιας άξιοπρεπους μοναχικής πορείας, χωρίς νά περιφρονεί τόν κόσμο καθεαυτόν, άλλά άποφασισμένος νά μήν υποταχθεί στή διάχυτη κοινωνική άπανθρωπία (Έδώ φαντάσου καλπασμούς και κύματα, 1952* Πικρά χείλη δίχως γεύση παραδοχής, 1959· Οί Άτρεϊδες της φωτιάς και της σιωπής, 1964· Όρφέας κατερχόμενος, 1971· Τά άκαριαϊα: έμεϊς (1980-1984), 1984). Μέσα άπό διαυγή καί στέρεα λεκτικά σχήματα, ό Άθως Δημουλας (1921-1985) έκφράζει τόν ώριμο σκεπτικισμό του και τήν προσπάθειά του νά υπερβεί έστω καί γιά λίγο τή σχετικότητα πού έπιβάλλει κυριαρχικά ό χρόνος (Ποιήματα καί Νέα Ποιήματα, 1951· Σονέττα, 1953· Χωρίς τίτλο, 1956* Όρφεύς καί άλλα ποιήματα, 1958· Ένδον, i960* Αύτή ή πραγματικότητα καί ή αλλη. Ποιήματα 19511961, 1961· Περί μνήμης, 1964· *Αλλοτε καί άλλου, 1972* Ό άγρός της τύχης, 1972· Ή μοίρα τών πεπρωμένων, 1979* Τά Ποιήματα, 1951-1985, Στιγμή, 1986· Τά Ποιήματα, 1951-1985, "Ικαρος 1999). Ό Νίκος Φωκάς

(1927), άποφεύγοντας κάθε αίσθηματολογία, έπιμένει έξαρχής στήν άναζήτηση ένός οντολογικού-θεολογικού έρείσματος (Κυνήγια άπό σύγχρονα γεγονότα, 1954* Δυο φορές τ' όνειρο, 1957* Μάρτυρας μοναδικός, 1961* Προβολή πάνω σέ γαλάζιο, 1972· Συλλυπητήρια σέ μιά μέλισσα, 1976* Παρτούζα, 1981* Ό μύθος τής καθέτου, 1981* Προβολέας στά μάτια, 1985* Τό μέτρο τής κραυγής μας, 2000* Ποιητικές συλλογές 1954-2000, 2002). Ή έλληνική δεκαετία του '40 και ή δραματική άπόληξή της, δπως βέβαια καί τό παγκόσμιο πλαίσιο τών πολιτικών έξελίξεων δπου έντάσσεται ή ιδιαίτερη περίπτωση του τόπου μας, έπηρεάζουν καίρια τή συνείδηση ένός άριθμου ποιητών μέ αυξημένη σχετική προδιάθεση. Ό πόλεμος καί ή εύλογη αισιοδοξία που σφράγιζε τήν έκβασή του έπέβαλλαν και ένθάρρυναν τό αίτημα τής πολιτικής έλευθερίας, τής στοιχειώδους κοινωνικής δικαιοσύνης καί τής ειρηνικής συνύπαρξης τών.^αων καί ή έπαναστατική αιχμή ή προέκταση αύτου του αιτήματος άπέβλεπε πιά σέ μιά ριζίκή κοινωνική άναμόρφωση. Άλλά πολύ γρήγορα ή πορεία προς τήν ούσιαστική πολιτική δημοκρατία, πού θά έπέτρεπε καί μεταρρυθμιστικές κοινωνικές έξελιξεις, και, πολύ περισσότερο βέβαια, ή έπαναστατική άπόπειρα τής Αριστεράς είτε υπονομεύονται μεθοδικά άπό τις άντίπαλες δυνάμεις ειτε άνακόπτονται βίαια, μέσα άπό τήν έμφύλια σύρραξη (1946-1949), πού τό τραγικό «περιεχόμενο» καί ή κατάληξή της θά καθορίσουν γιά τά έπόμενα είκοσι πέντε χρόνια, σέ συνάρτηση μέ τόν διεθνή συσχετισμό δυνάμεων, τήν άναπηρική κατάσταση τής πολιτικής δημοκρατίας στήν Ελλάδα, δπου καί μιά «έσχατη» περίοδος ολικού άφανισμου της (δικτατορία 1967-1974). νΕτσι, άμέσως μετά τόν πόλεμο καί μέ εύκρινέστερη κεντρική ομάδα τούς ποιητές πού άνήκουν στον χώρο γενικά τής Αριστεράς (δηλαδή τούς έκπροσώπους τής μέγιστης «στιγμιαίας» έλπίδας και τής μέγιστης παρατεταμένης ήττας) άρχίζει να διαμορφώνεται ή εύρύτερη περιοχή τής «κοινωνικής ποίησης», δπου κατατίθεται τό πνευματικό άποτέλεσμα τής άρχικής έξαρσης, τής συγκλονιστικής διάψευσης τών προσδοκιών (παράλληλα μέ τις σχεδόν ταυτόχρονες άπογοητεύσεις έκ τών ήγετικών - γραφειοκρατικών ένδον) καί τελικά τής έμμονής στή θεμελιώδη ήθική - κοινωνική έπιλογή, μέσα σέ ένα ψυχικό κλίμα οδύνης καί πικρής άξιοπρέπειας. Στήν οπωσδήποτε τυπικά άντιπροσωπευτική περίπτωση του Τάσου Λειβαδίτη (1921-1988) ό ύμνος συνυπάρχει μέ τήν έλεγεία καί ή φρίκη άπό τήν έφιαλτική μνήμη τών άδικαίωτων θυσιών έπιδεινώνεται μέσα στή νοσηρότητα τών μεταπολεμικών συνθηκών (Μάχη στήν άκρη της νύχτας, 1952* Φυσάει στά σταυροδρόμια του κόσμου, 1953, 2 1955· Ποίηση 1949-1962, 1965' Ό Διάβολος μέ τό κηροπήγιο, 1975* Νυχτερινός έπισκέπτης, 1972* Βιολί γιά

μονόχειρα, 1976* Ό τυφλός μέ τόν λύχνο, 1983* Βιολέτες γιά μιά έποχή, 1985· Μκρό βιβλίο γιά μεγάλα όνειρα, 1987). Ό Άρης Αλεξάνδρου (19221978) στάθηκε μιά υποδειγματικά άνυποχώρητη και τραγικά μοναχική έπαναστατική συνείδηση, που άντιστάθηκε στήν άπανθρωπία του άντιπάλου, άλλά άρνήθηκε καί τή μονολιθικότητα του συναγωνιστή (''Ακόμη τούτη ή άνοιξη, 1946· "Αγονος γραμμή, 1952· Εύθύτης οδών, 1959· Ποιήματα (19411971), 1971, 2 1978). Μέ τήν άμεσότητα ένός συγκινημένου καί λιτού λόγου, ό Γιώργος Σαραντής (1919-1978) μίλησε γιά τή φθορά και τις άπογοητεύσεις, οποιαδήποτε και άν είναι ή κατεύθυνση άπό τήν όποια προέρχονται (Διάχυτες αίστήσεις, 1939* *Ηλιοι στό γέρμα, 1948* Λαύριο, 1949* Πολιτεία χωρίς δνομα, 1954* Οί δρόμοι πού άγαπήσαμε, 1958* Ποιος ήτανε ό Αλέξανδρος, 1970). Τά σημάδια τών ψυχικών τραυμάτων καί ή προσπάθεια γιά τήν έπούλωσή τους είναι έμφανή στήν ποίηση του Ιάσονα Δεπούντη (1919): Από τή θάλασσα, 1948* Τό ναυάγιο τής ομίχλης, 1952* Ό λόφος, 1953* Ακατοίκητη νύχτα, 1962* Ό ύπνος τών Σκιούρων, 1964* κ,ά.π. Ή ριζικά άνθρωπιστική συνείδηση του Μανόλη Αναγνωστάκη (1925-2005) καί ή κριτική έτοιμότητα τής σκέψης του τόν οδήγησαν σέ μιά περιεκτική ποίηση, δπου ή υπεράσπιση του κοινωνικού οράματος δέν καταστέλλεται άπό τά πλήγματα τής πρακτικής άποτυχίας, άλλά μέσα άπό τήν πικρία καί τήν έμπειρία τής μεταπολεμικής άποτελμάτωσης (άλλά και τών σφαλμάτων του οικείου πολιτικού χώρου) γίνεται ήθικά πυκνότερη καί λογικά διαυγέστερη ('Εποχές, 1945* 'Εποχές 2, 1948· 'Εποχές 3, 1951· ΉΣυνέχεια, 1954· Ή Συνέχεια 2, 1956 (μαζί μέ τις Παρενθέσεις)· ΉΣυνέχεια 3, 1962· Ό στόχος, 1970· Τά Ποιήματα 1941-1971, 1971, 3 1985: Στιγμή· Γ.Γ., 1983). Μέ τήν εύκαιρία αύτήν, νά διευκρινίσουμε δτι τό καταρχήν εύλογο, άλλά άπό ένα σημείο καί πέρα παραπλανητικά τυπικό γραμματολογικό σχήμα τής «ποίησης τής ήττας» έχει ώς συγκεκριμένο περιεχόμενο του στήν περίπτωση του προηγούμενου ποιητή — δπως, φυσικά, καί πολλών άλλων— μιά διαρκώς ισχυρή ήθική στάση ζωής. Ό Τίτος Πατρίκιος (1928) είναι έπίσης ένας ποιητής πού διέσωσε τήν καθαρότητα τής σκέψης και τήν αυθεντικότητα τών συναισθημάτων του καί πού ή συγκρατημένη άπαισιοδοξία και ό «έπιμέρους» σκεπτικισμός του δέν σημαίνουν παραίτηση, άλλά περαιτέρω διείσδυση στήν ούσία (Χωματόδρομος, 1954* Μαθητεία (1952-1962), 1963· Προαιρετική στάση, 1975, 2 1981· Ποιήματα I (1948-1954), 1976· Θάλασσα έπαγγελίας, 1977· 'Αντιδικίες, 1981· 'Αντικριστοί καθρέφτες, 1988* Παραμορφώσεις, 1989* Ή ηδονή τών παρατάσεων, 1992· Ήάντίσταση τών γεγονότων, 2000* Ή πύλη τών λεόντων, 2002). Ή αντιστασιακή φωνή του Μιχάλη Κατσαρού (1919-1998) στρέφεται βαθμηδόν γενικότερα έναντίον κάθε μορφής ήθικου - κοινωνικού συμβιβασμου, συγχωνεύ-

οντάς τήν τραγικότητα με τον σαρκασμό (Μεσολόγγι, 1949· Κατά Σαδδουκαίων, 1953* Σύγγραμμα, 1975* 'Αλφαβητάριον. Ποιήματα Α-Ω, 1978* 3Μ+3Μ=6Μ, 1981· 4 Μα&νό, 1982'Μεϊον ΩΑ, 1985). Όλοένα πυκνότερη έκφραση τής πολιτικής εμπειρίας διαπιστώνουμε στο έργο του Κλείτου Κύρου (1921), σέ συνδυασμό μέ τήν άξιοποίηση καί άλλων βιωμάτων που έπισωρεύει ό συλλογικός καί ό προσωπικός χρόνος ('Αναζήτηση, 1949* Κραυγές της Νύχτας, i960· !Απολογία, 1966, 2 1976· Οί Κατασκευές (1949-1979), 1980· Τά Πουλιά και ή Αφύπνιση, 1987* Περίοδος χάριτος καί άλλα ποιήματα, 1992· Έν δλω / Συγκομιδή 1943-1997, 1997). Μέ ρηματική ευχέρεια ό Δημήτρης Χριστοδούλου (1924-1991) ένσωματώνει τήν άνθρωπιστική ευαισθησία του μέσα σέ έναν λυρισμό πού συνδυάζει τήν αφαίρεση μέ τά σαφή περιγράμματα (Νυχτοφύλακες, 1954· Εστίες άντιστάσεως, 1959* Πρόμαχοι, 1966· Ποιήματα 1965-1975, 1975· Πετρέλαια, 1977· Ποιήματα (19541964) καί Ποιήματα (1965-1975), 1980· Ντισκοτέκ, 1982· Πλάγιος άνεμος, 1984). Ένώ ό Πάνος Θασίτης (1023) συγκεφαλαιώνει σέ λιτούς στίχους, πού άποφεύγουν τή συναισθηματική διάχυση, μιά καταγγελία τής κοινωνικής φθοράς καί ύποκρισίας καί μιά πεισματική προσήλωση στο έλάχιστο, έστω, πού άπομένει άπό τήν άνθρώπινη γνησιότητα (Δίχως Κιβωτό, 1951· Πράγματα, 1957* 'Αριθμοί, 1962· Έκατόνησος, 1971· Σχιστολιθικά, 1983). Στήν περίπτωση του Θ. Δ. Φραγκόπουλου (1923-1998) εϊναι εμφανής μια πορεία προς τήν όλοένα βαθύτερη άναγνώριση τής ήθικής του μή «οικείου» σ' αύτόν χώρου τής Αριστεράς, ένώ έξαρχής ήταν αισθητή ή παρουσία τής άνθρωπιστικής = άντιπολεμικής στάσης μέσα στο έργο του (Ποιήματα, 1953· Τά άλλα ποιήματα, 1957* Ιδιωτική διάβαση, 1966* Τά Ποιήματα, Α' (19451956) - Β' (1957-1973), 1975-1976· "Ενας ποιητής, 1977). Ό Δημήτρης Δούκαρης (1925-1982) πέρασε άπό τις πιο «έντοπισμένες» πολιτικές άναφορές σέ μιά γενικότερη καταγγελία τής κοινωνικής καταπίεσης, πού περιλαμβάνει καί σαφή άντιρατσιστικά μηνύματα (Παλινωδία, 1951· Τά πρόσωπα του πύργου, 1955· Ήλυρική έπαρση, 1965· !Αποδημίες, 1970* Τό πέτρινο πρόσωπο, 1979* Ποιήματα του σώματος, 1980). Ή πρώιμη άγωνιστική έμπειρια του Θανάση Κ. Κωσταβάρα (1927) τόν συνοδεύει ώς πολύτιμο ήθικό κεφάλαιο μέσα στήν εύρύτερη άνάπτυξη ένός εύγενικου ψυχισμου ('Αναζήτηση, 1956· Ό Γυρισμός, 1962* Ίστορήματα, 1985· Ό φόβος του άκροβάτη, 1989· Κήποι στόν Παράδεισο, 1990· Στο βάθος του χρώματος, 1993· Ή μακρινή άγνωστη χώρα, 1999* Οί μεταμορφώσεις τών κήπων, 2003). Ή ποίηση του Τάκη Σινόπουλου (1917-1981) κατέληξε σέ μιά σύνθεση του υπαρξιακου μέ τό κοινωνικό. Ή πορεία τών ονειρικών - δραματικών καταβυθίσεων στόν υποκειμενικό χώρο τέμνεται, βαθμιαία, άπό όλοένα περισσότε-

ρες στιγμές - μνήμες σκληρής ιστορικής έμπειρίας καί οί «καταρχήν» συνθήκες μονολόγου έξελισσονται σέ συνθήκες διαλόγου (Μεταίχμιο, 1951* Ή γνωριμία με τόν Μάξ, 1956* ΉΝύχτα και ή 'Αντίστιξη, 1959* Πέτρες, 1972· Νεκρόδειπνος, 1972* Τό χρονικό, 1975· Ό χάρτης, 1977« Νυχτολόγιο, 1978· Συλλογή I (1951-1964), 1976· 27«λλο^ 11 (1965-1980), 1980· 2ο yxpßo <ρώς, 1984). "Ενας στοργικός άνθρωπισμός, που άπαντάει στή σκληρότητα τής ζωής μέ τήν ειλικρίνεια —καί έπομένως μέ τή δύναμη— του συναισθήματος, διατρέχει τό έργο του Κρίτωνα Αθανασούλη, 1916-1979 (Κάϊν και "Αβελ, 1940· Ξενοδοχεΐον ό Κόσμος, 1956* Ή έπίσκεφη του Αγγέλου, 1959· Τά Ποιήματα 1940-1966, 1966· Τό άνθρώπινο ζήτημα, 1976· Τά Ποιήματα 1967-1979, 1980). Ένας άξιόλογος ποιητής κοινωνικής και ιστορικής εύαισθησίας εϊναι ό Γιώργης Παυλόπουλος (1924): Τό κατώγι, 1971* Τό σακί, 1980* Τά άντικλείδια, 1988* Λίγος άμμος, 1997* Ποιήματα 19431997, 2001· Που εϊναι τά πουλιά;, 2004. Οί έρεθιστικές δυνατότητες του ύπερρεαλισμου δέν μπορούσαν, βέβαια, νά θεωρηθούν έξαντλημένες και νά πάψουν νά ένδιαφέρουν τούς μεταπολεμικούς ποιητές. Έμφανίζεται, έτσι, ενα νεοϋπερρεαλιστικό ρεύμα, μέ άρκετά καί άξιοσημείωτα γνωρίσματα «δεύτερης» ώριμότητας, καθώς ή ύπέρμετρη έκφραστική ροϊκότητα καί ή άπεριόριστη εύφροσύνη του πρώτου καί έκρηκτικου υπερρεαλισμού άντικαθίστανται τώρα άπό μιά πιο προσεκτική άφαιρετικότητα καί άπό τήν προσπάθεια διείσδυσης σέ σκοτεινότερες ύπαρξιακές περιοχές. Μιά μεταφυσική συμβολικής τερατομορφίας ή πραγματικών έφιαλτικών μορφών, άλλά καί διαπεραστικού πολυχρωματικου φωτός, εϊναι τό σύστημα πού συγκροτεί ό Μίλτος Σαχτούρης (1919-2005), μέσα άπό τήν περιδιάβασή του σέ τοπία θανάτου άλλά καί σέ έπίπεδα έντονων αισθήσεων ζωής ( Ή λησμονημένη, 1945* Μέ τό πρόσωπο στον τοίχο, 1952· Τά φάσματα ή ή χαρά στον άλλο δρόμο, 1958· Σφραγίδα ή ή ογδοη σελήνη, 1964· Τό σκεύος, 1971· Ποιήματα (1945-1971), 1977* Χρωμοτραύματα, 1980). Στή συνειδητότερα φιλοσοφική μεταφυσική στρέφεται μέ ύπερρεαλιστικά ή διαφανέστερα έκφραστικά μέσα ό Δ. Π. Παπαδίτσας (1922-1987), ενας ποιητής πού πολιορκεί έρμηνευτικά τόν κόσμο (Τό φρέαρ μέ τις φόρμιγγες, 1943* Ουσίες α', 1959* Ουσίες β', 1961· Ποίηση, 1 (1941-1962), 1963· ΈνΠάτμφ, 1964· Ποίηση, 2 (1964-1974), 1974· Έναντιοδρομία, 1977· Δυοειδής λόγος, 1980· Ή ασώματη, 1983· Τό προεόρτιον, 1986). Ή Ελένη Βακαλό (1921-2001) άπαλείφει άπό τήν ποίηση, άκόμη και μέ συνειδητές συντακτικές διαλείψεις, δ,τι θεωρεί πληθωρικό συναισθηματισμό ή κοινοτοπικό στοχασμό καί συνδέει τό μοντέρνο μέ μιά έπιστροφή στό προλυρικό στοιχειώδες — ύλικό καί ήθικό

(Θέμα και παραλλαγές, 1945* Στή μορφή τών θεωρημάτων, 1951* Τό δάσος, 1954* Περιγραφή του σώματος, 1961* Ή έννοια τών τυφλών, 1962* Ό τρόπος νά κινδυνεύουμε, 1966* Πριν άπό τό λυρισμό, 1981* Οί παλάβρες της κυρά-Ροδαλίνας, 1984* Γεγονότα και ιστορίες της κυρά-Ροδαλίνας, 1990* Τό άλλο του πράγματος. Ποιήματα 1954-1994, 1995). 'Αντίθετα, μέ παραδοσιακή καί ευκρινή σύνταξη, άλλά μέ αιφνιδιαστικούς συνειρμούς εικόνων καί έννοιών, ό Νάνος Βαλαωρίτης (1921) συνθέτει έναν έπαναστατικό λόγο πού στρέφεται έναντίον τής συμβατικότητας τών θεσμών άλλά καί τών άνθρώπινων σχέσεων (Ή τιμωρία τών μάγων, 1947* Κεντρική στοά, 1958* Ή πουπουλένια εξομολόγηση, 1982· Ποιήματα I (1944-1964), 1983* Στό κάτω κάτω της γραφής, 1984* Ανιδεογράμματα, 1996* Ήλιος ό δήμιος μιας πράσινης σκέψης, 1996, *Αστεγος ό Μέγας, 2004* κ.ά.). Στον Έκτορα Κακναβάτο (1920) εϊναι ένδιαφέρον δτι μέ έλλειπτικό καί έρμητικό λόγο συντίθεται μιά μεταφορική,.άλλά καί πολύ έντονη εικονολογία, πού καταλήγει στή βιοθεωρία μέ τήν έκμετάλλευση καί άποσπασμαπικών μυθολογικών ή ιστορικών άναφορών (Fuga, 1943* Διασπορά, 1961* Ή κλίμακα του λίθου, 1964* Τετραψήφιο, 1971* Όδός Λαιστρυγόνων, 1978* Τά μαχαίρια της Κίρκης, 1981* In perpetuum, 1983* Οίακισμοι του Μενεσθέα Πορτολάνου του Μυστρός, 1995· Στά πρόσω ιαχής, 2005). Ή Λύντια Στεφ άνου (1927) άντιτάσσεται στήν τεχνολογική καί κοινωνική αύχμηρότητα του σύγχρονου κόσμου μέ έναν συνδυασμό φυσιοκρατικού καί «ιδεολογικού» άνθρωπισμου (Ποιήματα, 1958* Τοπία άπό την καταγωγή και τήν περιπλάνηση του Ύκ, 1964* "Εξι επεισόδια άπό τόν κύκλο τών τεράτων, 1971* Τά μεγάφωνα, 1973* Οι λέξεις και τά πράγματα, 1983). Ανοίγουμε στό σημείο αύτό μια άντιπροσωπευτική «παρένθεση» σχετική μέ τή νεώτερη κυπριακή ποίηση, πού έξακολουθεΐ νά διαμορφώνει φυσιολογικά μιά πολύ άξιόλογη ιδιοπροσωπία μέσα στον χώρο τών νεοελληνικών γραμμάτων. Ιδιαίτερα σημαντικός ποιητής, ώστε νά προταθεί τό 1984 έπίσημα άπό τήν Κύπρο γιά τό βραβείο Nobel, θεωρείται ό ποιητής Κώστας Μόντης (1914-2004). Στά πολλά ποιητικά του έργα (Minima, 1945* Τά τραγούδια της Ταπεινής Ζωης, 1954* Στιγμές, 1958* Συμπλήρωμα τών στιγμών, i960· Ποίηση, 1962· Αγνώστω Ανθρώπω, 1968« 'Εξ ίμερτης Κύπρου, 1969* Γράμμα στή μητέρα, 1972* Και τότ' έν είναλίη Κύπρω, 1974* Πικραινόμενος έν εαυτφ, 1975· Κύπρος έν Αύλίδι, 1976« 'Αντίμαχα, 1983· Ώς έν κατακλείδι, 1984· Έπί σφαγήν, 1985* κ.ά.), ό Μόντης συμπλέκει τό παρελθόν καί το παρόν τής Κύπρου. Τό έργο του χαρακτηρίζεται άπό τήν ένσωμάτωση τής παραδοσιακής εύαισθησίας μέσα στούς μοντέρνους έκφραστικούς τρόπους καί

άπό τό έλπιδοφόρο μήνυμά του, πέρα άπό τή φθορά του άνθρώπου καί τήν καταστροφή τής πατρίδας του. Αξιοσημείωτη είναι ή μειλίχια ποίηση του Νίκου Κρανιδιώτη (1911-1997), στήν όποια οί τραυματικές εμπειρίες του κυπριακου λαου έξυψώνονται σέ καθολικές καταστάσεις τής άνθρώπινης ψυχής ( Επιστροφή, 1974* Ταξίδι στο νησί του Νότου, 1983* Ό μικρός μας κόσμος, 1986* Γενέθλια γή, 1988· Ή μεγάλη άνοιξη, 1989* Ή κοιλάδα του ήλιου, 1993· κ.ά.). Ένώ άπό τό πληθωρικό ποιητικό έργο του Κύπρου Χρυσάνθη (1915-1998) ξεχωρίζουμε σελίδες μέ γνήσιο λυρισμό καί άνθρώπινη εύαισθησία (παραπέμπω στή δίτομη συγκεντρωτική έκδοση τών ποιημάτων του: Λυρικός Λόγος, Λευκωσία 1985). Εξέχουσα έπίσης θέση κατέχει και ή ποίηση του πρόωρα χαμένου Κύπριου ποιητή Παντελή Μηχανικού (1926-1979) μέ τόν έλεγειακό, άλλά καί άγωνιστικό, πατριδολατρικό λυρισμό της (Παρεκκλίσεις, 1957* Τά Δυο Βουνά, 1963· Κατάθεση, 1975). Ό Κυριάκος Χαραλαμπίδης (1940), ιδιαίτερα άξιόλογος σύγχρονος ποιητής, μέ 'Ορθόδοξες καταβολές, άφομοίωσε λαμπρά τά ποιητικά διδάγματα του Παπατσώνη καί του Σεφέρη. Ή παρουσία τής Μεγαλονήσου εϊναι κυριαρχική στό έργο του, ιδιαίτερα στις τέσσερις τελευταίες ποιητικές συλλογές του. Τό Λγγεΐο μέ τά σχήματα (1973) εϊναι μιά έξοχη περιδιάβαση στον χρόνο καί στά χώματα του τόπου, ένώ ή Αχαιών Λκτή (1977), άπαλλαγμένη άπό ψευδοελεγειακούς τόνους, εϊναι τό άληθινότερο ποιητικό βιβλίο γιά τήν κυπριακή καταστροφή. Ή μυθολογία του Χαραλαμπίδη άποτελει στήν πραγματικότητα άνασυγκόλληση, κομμάτι μέ κομμάτι, τής θρυμματισμένης άπό τό 1959 καί έδώ ζωής τής Κύπρου (βλ. τις δύο παραπάνω ποιητικές συλλογές του καί τις τρεις έπόμενες: Λμμόχωστος Βασιλεύουσα, 1982 —δπου συγκεντρώνεται ποιητική υλη τής περιόδου 1979-1981—, Θόλος, 1989, καί Μεθιστορία, 1995). Τέλος, ιδιαίτερα ένδιαφέρουσα παρουσιάζεται ή μεταφυσική είκονοπλασία πού δημιουργεί ό στοχαστικός λυρισμός του Θεοδόση Νικολάου (1930-2004) στις ποιητικές συλλογές του Πεπραγμένα, 1980, καί Εικόνες, 1988, καί στό «ποίημα» Τό σπίτι, 2002. Στούς νέους ποιητές πού ώριμάζουν μέσα στις δεκαετίες του '50 καί του '60, τά πολιτικοκοινωνικά γεγονότα τών έξηρμένων καί δραματικών χρόνων κληροδοτούνται ώς αίτια βιοτικών συνθηκών καί περιρρέουσας άτμόσφαιρας καί ώς πολύ νωπό ύλικό προβληματισμού. Έχουν έπίσης πίσω τους μιάν άρκετά πλούσια παράδοση άνανεωτικής έλληνικής λογοτεχνίας, μέσα άπό τήν όποια κάνουν άνετότερες (καί συχνά πολύ προσεκτικές) έπιλογές προτύπων, ένώ στρέφονται καί σέ σημαντικά ποιητικά σημεία άναφορας τών άρχών του μεσοπολέμου. "Οπως συμβαίνει, βέβαια, σέ κάθε έποχή, έτσι καί τώρα οί κοινωνικές καί αισθητικές διεργασίες εϊναι σύνθετες, οί άτομικές άποκλίσεις καί

ιδιαιτερότητες παραμένουν ισχυρές, καί έπομένως εϊναι δύσκολο άλλά καί περιττό νά προκύψουν κοινοί χαρακτηρισμοί μέ καθαρό περίγραμμα. Ώς πολίτες τής συγκεκριμένης έλληνικής κοινωνίας δλης έκείνης τής περιόδου, οι ποιητές αύτοί βιώνουν οπωσδήποτε μέ κάποιο άρχόμενο αίσθημα αισιοδοξίας ή, πάντως, σχετικής άνακούφισης τήν έξέλιξη άπό τις πρώτες μετεμφυλιακές συνθήκες (ή «μουντή» άτμόσφαιρα τής δεκαετίας του '50) προς τήν ένδυνάμωση ένός εύρύτερου αιτήματος βασικού έκδημοκρατισμου, διεργασία ή όποια στις άρχές τής δεκαετίας του '60 άποκτα πολύ αισθητή άγωνιστική ένταση καί ορατές πιθανότητες ένός πρώτου πρακτικού άποτελέσματος. Ώς πνευματικοί άνθρωποι γενικά, παρακολουθούν μέ ζωηρό ένδιαφέρον τις ευρωπαϊκές καλλιτεχνικές εξελίξεις, μέ μιάν έπίμονη προσπάθεια άπευθείας ένημέρωσης άλλά καί άξιοποίησης τών σοβαρών έλληνικών άγωγών — ένώ, φυσικά, έπικροτουν ή καί ύποστηρίζουν ένεργητικά τή μέριμνα γιά τή μορφωτική προαγωγή του έλληνικου λαου, μέσα στήν όλοένα σαφέστερη τότε προοπτική καί τελικά μέσα στο πραγματικό έγχείρημα μιας έκπαιξευτικής μεταρρύθμισης (1964). Ώς ποιητές, ώστόσο, άπορροφουν μέ πολύ συγκρατημένη αισιοδοξία δλα αύτά τά καταρχήν εύοίωνα πολιτικά καί πολιτισμικά μηνύματα τών μέσων τής εικοσαετίας, μέ πολύ περισσότερη έμπιστοσύνη τά κυρίως πνευματικά, και άναφέρονται κατεξοχήν στις κοινωνικές καί ψυχικές άπώλειες του παρελθόντος καί του παρόντος. Είναι φανερή μιά έντονη άρνητική στάση άπέναντι στά σοβαρά φαινόμενα άπτής ή ύποβόσκουσας άνελευθερίας καί κοινωνικής παθολογίας γενικά, προκρίνεται ό άνθρωπισμός τής καταγγελίας του κάκου σέ σχέση μέ εναν έπιπόλαια εύφρόσυνο άνθρωπισμό πού θά κινδύνευε νά τό παρακάμψει, θεωρείται άφελής κάθε ιδεαλιστική πρόταση διεξόδου άπό τό κοινωνικό καί ύπαρξιακό άγχος, προτείνεται τό μοντέρνο ώς σοβαρή άναζήτηση ούσίας μέσα άπό μιά λιτή μάλλον έκφραστική καί άποφεύγονται οί ηχηρές αισθητικές συμπεριφορές. Πρόκειται κατεξοχήν γιά ποίηση κριτικών συνειδήσεων, πού έπιδιώκουν: να φθάσουν σέ μιάν έκ του σύνεγγυς γνώση τών άνθρώπινων καταστάσεων, καθώς έχουν επίγνωση τών άδυναμιών τής γενικολογίας* νά άνασύρουν ούσιαστικά βιώματα πού θά άξιζε νά άνακοινωθουν, καί νά μήν έπαναλάβουν τήν άνακοίνωση «έγνωσμένων» ψυχικών καταστάσεων, έστω καί σημαντικών καί νά άρθρώσουν μιά γλώσσα οχι πειραματικών έξορμήσεων, άλλά άναμορφωσης ένός άποθέματος λογοτεχνικής παιδείας. "Ετσι, καί άπό τήν άποψη τής βιοθεωρητικής στάσης διαμορφώνεται ένας λόγος δχι δυναμικου οραματισμού, ουτε δμως καί διαλυτικής παραίτησης, άλλά έπώδυνων βυθομετρήσεων και στοχαστικής άντοχής. Απογοητευμένος άπό τή φθορά τών άξιών καί τών άνθρώπινων σχέσεων, ο

Τάσος Κορφής (1929-1994) νοσταλγεί άνοικτούς - «θαλάσσιους» ορίζοντες άποδημίας ( Ημερολόγιο, 1963* Ήμερολόγιο, 1971* Ποιήματα, 1983* Παυσίλυπα, 1987). Ό διαυγής ποιητικός λόγος του Σπύρου Τσακνια (1929-1999) συγχωνεύει τήν προσωπική και τήν κοινωνική έμπειρία ( Έ ν Αύλίδι, 1976* Πτέρυξχρονιών παθήσεων, 1982* Χαμηλό βαρομετρικό, 1987* Τά Ποιήματα, 1952-1992, 2000). Ό Γιάννης Νεγρεπόντης (1930-1991) διαφύλαξε πεισματικά τόν άνθρωπιστικό πυρήνα του παλιού κοινωνικού οράματος καί οί σκληρές περιπέτειες του τόπου τόν οδήγησαν σέ εναν άκόμη στοργικότερο πατριωτισμό (Πρόσωπα και χώρος, 1958* Φυλάττειν Θερμοπύλας, 1971* Συνάντηση, 1979* Περσεφόνη, 1986* •Ορέστης πυρπολουμενος, 1992). Ή συναισθηματικά καί ήθικά εύαίσθητη θεώρηση προσώπων καί πραγμάτων διακρίνει τήν περιεκτική ποίηση τής Μαρίας Κέντρου-Άγαθοπούλου, 1930 (Ψυχή και τέχνη, 1961* Περίπτωση σιωπής, 1968* Τά τοπία πού είδα, 1975* Θαλασσινό ήμερολόγιο, 1981* Μετανάστες του έσωτερικοϋ νερού, 1985). Τό εργο του Ντίνου Χριστιανόπουλου (1931) διαγράφει μιά πορεία άπό τή συμβολική στή ρεαλιστική έκφραση του έρωτικου βιώματος, μέσα άπό μιά διαρκή προσπάθεια πύκνωσης του λόγου (Έποχή τών ισχνών άγελάδων, 1950* 1Ανυπεράσπιστος καημός, i960* Μικρά ποιήματα, 1975· Ποιήματα 1949-1999, 2000). Ή δημιουργική έσωστρέφεια τής Κικής Δημουλα (1931) δέν τήν οδηγεί στήν άπομόνωση άλλά σέ εναν σοβαρό διάλογο μέ τόν «άλλον» — καί μέ τόν άναγνώστη (Ποιήματα, 1952· "Ερεβος, 1956· Ερήμην, 1958· Έπι τά ίχνη, 1963* Τό λίγο του κόσμου, 1971· Τό τελευταίο σώμα μου, 1981· Χαίρε ποτέ, 1988· Ήέφηβεία τής λήθης, 1994· Ένός λεπτού μαζί, 1998· Ήχος άπομακρύνσεων, 2001· Χλόη θερμοκηπίου, 2005· βλ. καί Άπαντα νεοελλήνων συγγραφέων: Δ η μ ο υ λ α Κική). ΌΝίκος-Άλέξης Άσλάνογλου (1931-1996) μετασχηματίζει τήν έρωτική άγωνία σέ μιά μεταφυσική δραματικότητα, μέσα στή μελαγχολία άλλά καί στό θάλπος ένός ομιχλώδους φυσικού καί ψυχικού τοπίου (Δύσκολος θάνατος, 1954* Ποιήματα γιά ένα καλοκαίρι, 1963· Νοσοκομείο έκστρατείας, 1972· Ό δύσκολος θάνατος (1946-1974), 1978· Τρία ποιήματα, 1987). Ό Τάσος Πορφύρης (1931) συνοδεύεται άπό μνήμες χαμένων άγωνιστικών και έρωτικών οραμάτων (Νεμέρτσκα, 1961* Τό έγκαταλειμμένο σπίτι, 1968· Ή πέμπτη έξοδος, 1980). Ή Λεία Χατζοπούλου-Καραβία (1932) άνάγει τήν αισθησιακή-άναγεννητική έκπληξη σέ αισθητική καί τελικά σέ άνθρωπιστική άξια (Σχέδια στό νερό, 1956· Τά παιδιά τής Έστρέδα Νάδα, 1961· Συγκομιδή (1956-1963), 1963· Προς Αντιγόνην, 1975· 30 ποιήματα ζωής και θανάτου, 1981). Μιά άτμόσφαιρα τελικής μοναξιας χαρακτηρίζει τήν ποίηση του Βύρωνα Λεοντάρη (1932), καθώς ή συνείδησή του άρνεϊται νά έγκαταλείψει τουλάχιστον τήν ήθική ένός πολιτικού οράματος, πού

ολοένα χάνεται μαζί μέ τους νεκρούς του παρελθόντος, καί ταυτόχρονα έρχεται άντιμέτωπη μέ τό ήθικό κενό του παρόντος (Γενική αίσθηση, 1954* 1'Ανασύνδεση, 1962* Μόνον δια της λύπης, 1976* Ψυχοστασία, 1983* Έκ περάτων, 1986* Έν γη άλμυρα, 1996* "Εως..., 2003). Ή άρνηση τής υποκρισίας και τής ματαιοδοξίας, άλλά καί ή «κατανόηση» άπέναντι σέ λιγότερο ιδιοτελείς άνθρώπινες άδυναμίες διακρίνουν τόν Τάσο Δενέγρη, 1934 (Θάνατος στην Πλατεία Κάνιγγος, 1975* Ακαριαία, 1985* Ή κατάσταση τών πραγμάτων, 1989). Ό Βασίλης Καραβίτης (1934) διαπιστώνει τήν άβεβαιότητα πού χαρακτηρίζει σχεδόν δλες τις καταστάσεις έκτος άπό τή «μακάρια» φύση ( Υλικό μονώσεως, 1970* Φόρμουλες γιά μιάν άγνωστη ζωή, 1982* Αυπομανία, 1989* Τό άγαθό σκοτάδι, 1997* Του προσώπου, 2003* Βίος άπορητικός, 2005). Ό Ματθαίος Μουντές (1935-2000) άναζητεΐ μέ στοχαστικότητα τούς τρόπους μιας χριστιανικής άπάντησης στον κόσμο τής φθοράς (Παρακαταθήκη, 1957/ Ισόπεδος διάβασις, 1963* Ή αντοχή τών υλικών, 1971* Τά άντίποινα, 1982* Νηπιοβαπτισμός, 1992). Μέ άγάπη και συνειδησιακή δεκτικότητα, ό Θωμάς Γκόρπας (1935-2003) κληρονομεί τό δράμα βασανισμένων γενεών καί κατατρεγμένων άτόμων (Σπασμένος καιρός, 1957* Παλιές ειδήσεις, 1966* Πανόραμα, 1975* Στάσεις στό μέλλον, 1979* Τά Ποιήματα, 1957-1983, 1995). Ό Πρόδρομος Μάρκογλου (1935) μελετά ένα κοινωνικό πεδίο αποσυνθέσεων, δπου προς τό παρόν μόνο ό έρωτας φαίνεται νά διατηρεί μιά θετική ύπόσταση (νΈγκλειστοι, 1962* Τά κύματα και οί φωνές, 1971· Πάροδος Μοναστηρίου, 1989* Σημειώσεις γιά ποιήματα πού δε γράφτηκαν, 1993· Εσχάτη υπόσχεση. Ποιήματα 1958-1992,1996). Ό Μάρκος Μέσκος (1935), μέ πλούσια άποθέματα άγάπης γιά τόν πάτριο φυσικό και κοινωνικό χώρο, άλλά καί χωρίς ψευδαισθήσεις, άντιτάσσει σύμβολα άμυνας άπέναντι στον θάνατο καί στήν άπανθρωπία (Πριν άπό τό θάνατο, 1958* "Αλογα στον Ίπποδρόμο, 1973* Τά φαντάσματα της Ελευθερίας, 1979* Δώδεκα Μάηδες, 1992· Χαιρετισμοί, 1995· Μαύρο δάσος (Ποιήματα 1958-1986), 1999· Ψιλόβροχο, 2000· Ελεγείες, 2004). Αξιομνημόνευτη είναι ή έξέλιξη τής ποίησης του Στυλιανου Σ. Χαρκιανάκη (1935), πού τό οικουμενικό βλέμμα τής ίερατείας του τόν οδηγεί σέ έναν βαθύ λόγο Όρθόδοξου άνθρωπισμου ( Έν γη άλλοτρία, Ι-ΙΙΙ, 1985, 1990, 1997· Λιτανεία χρωμάτων, 1999· Ή δομή τών κρυστάλλων, 2002). Ή Μαρία Καραγιάννη (1936) μετασχηματίζει τις ύπαρξιακές άπορίες της σέ έναν κόσμο έναργών συμβόλων ( Ή Κατάδυση και ό Πυθμένας, 1973* Δίδυμο ονειρο, 1979* Μυστική δίοδος, 1989). Ό Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος (1936) άντιτάσσει στή φθορά τής κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας, την έμμονή σέ μιά λυρικά υποστηριζόμενη ήθική στάση (Ύπό ξένην σημαία, 1972· Βαρκελώνη, 1975· Λόγια στην Καλυψώ, 1981· Ραγι-

σμένο ταμπούρλο, 1991* Ύπό ξένην σημαία. Ποιήματα, 1967-1987, 1991· Τά ποιήματα του Μανδαρίνου, 2002). Ό Σωκράτης Σκαρτσής (1936), γοητευμένος μέ τή γλώσσα, τήν όποια μουσικοποιεΐ (κυριολεκτικά καί μεταφορικά), θέλει νά έκφράσει μέ αυτήν τό θαύμα τής διαυγους έλληνικής φύσης μέσα στο φως καί δίπλα στή θάλασσα (Ή πρώτη γραφφή, 1958* Μέλι στο νερό, σήμερα, 1978* Τό πράγμα του κόσμου, 1984· Λαλικά, 2001). Ένας βασικός άξονας στήν ποίηση του Ανέστη Εύαγγέλου (1937-1994) σχηματίζεται άπό τή στοχαστικά δραματική παρακολούθηση μιας βαθμιαίας άπώλειας κοινωνικών έλπίδων καί πολύτιμων προσωπικών βιωμάτων (Περιγραφή έξώσεως, i960· Μέθοδος άναπνοης, 1966· !Απογύμνωση, 1979· Τά Ποιήματα (19561986), 1988· Τό χιόνι και ή έρήμωση, 1994). Ό Θανάσης Παπαθανασόπουλος (1937) διακρ ίνεται άπό ήθικές καί ύπαρξιακές άνησυχιες (Πυρίμορφον όχημα, 1962· Ποιήματα, Α', 1987· Β', 1988· Γ , 2002· Άέναον παρόν, 2004), πού έκφράσθηκαν καί σέ μιάν εύρύτατη σύνθεση θετικής βιοθεωρητικής πρότασης (Διγενής 'Ακρίτας, 1990). Γιά νά άντιμετωπίσει τήν καχεξία του παρόντος, ό Μάνος Ελευθερίου (1938) άναζητεΐ ερείσματα καί σέ ορισμένα πνευματικά καί ήθικά σημεία άναφορας τής έλληνικής παράδοσης — π.χ. «μνημονεύει Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη» (Συνοικισμός, 1962* Μαθήματα μουσικής, 1972* 'Αγρυπνία στήν εκκλησία του προφήτη Έλισαίου γιά τό σκοτεινό τρυγόνι, 1975* Τά δρια του μύθου, 1975· Τό μυστικό πηγάδι, 1983* 'Αναμνήσεις άπό τήν όπερα, 1987* Τό νεκρό καφενείο, 1997* Ήπόρτα της Πηνελόπης, 2003). Ή Κατερίνα Άγγελάκη-Ρούκ (1939) άντιλαμβάνεται τήν έρωτική σχέση μέ τά πρόσωπα, άλλά καί τή γενικότερη κοινωνία άγάπης μέ τά πράγματα, ώς στιγμιαίες έστω καταστάσεις άλήθειας μέσα σέ έναν κόσμο ψευδαισθήσεων καί φθοράς (Λύκοι και σύννεφα, 1963* Τά σκόρπια χαρτιά της Πηνελόπης, 1977· Ό θρίαμβος της σταθερής άπώλειας, 1978· 'Ενάντιος έρωτας, 1982· Οί μνηστηρες, 1984* 'Επίλογος άέρας, 1990* Ωραία έρημος ή σάρκα, 1995* Τά Ποιήματα, 1963-1977, 1997· Ποιήματα 1978-1985, 1998). Δημιουργικά άφομοιώνει τή σεφερική διδασκαλία ό Δημήτρης Δασκαλόπουλος, 1939 ('Απόπλους, 1963· Νέκυια, 1978* Γράμματα στόν Έρμόλαο, 1981· Φωνές της σιωπής, 1982· Σκοτεινή Πανσέληνος. Ποιήματα 1963-1993, 1999). Σέ πολλά «κέντρα» τής ποίησης τής Ζέφης Δαράκη (1939) είναι έμφανής ή γυναικεία παρουσία καί άναδύεται άπό αύτά μιά άξιοπρεπής έκφραση πόνου (Μεταπτώσεις, 1967* Ό κήπος με τά εγκαύματα, 1973* Ό αρχάγγελος καθρέφτης, 1976* Ό λύκος του μεσονυχτίου, 1978* Τό μοναχικό φάντασμα της Λένας "Ολεμ. Θάλεια, 1982· Τό ιερό κενό, 1988· Κοιμήθηκα ή άχάριστη, 1992· Ή θλίψη καίει τις σκιές μας, 1995* Ωσάν λέξεις, 1998· Ποίηση 1971-1992. 'Εκλογή, 1999· Τό σώμα δίχως αντικλείδι, 2000· Τό ακίνητο έν οδύνη, 2002· Τά

ποιήματα 1984-2004, 2005). Ό έντονος έρωτισμός του Ανδρέα Άγγελάκη (1940-1991) άναπτύσσεται θαρραλέα άλλά καί βασανιστικά, μέσα σέ έφιαλτικά περιβάλλοντα ( Όμιλίες του Θεοΰ και τής θάλασσας, 1962* Τό πύο ν, 1973* Ή οδός Θρασυβούλου, 1979* Τό έρωτικό σώμα, 1981* Ή μεταφυσική τής μιας νύχτας, 1982* Τά ποιήματα του δολοφόνου μου, 1986* Ό μακρύς μονόλογος τής Μαρίας Πολυδούρη, 1989). Ήάγωνία τής Ρούλας Άλαβέρα (1942) γιά τήν τύχη του σύγχρονου άνθρώπου κλιμακώνεται άπό τόν ιδιο τόν βιολογικό φόβο έως τήν άνησυχία γιά τόν ψυχικό καί ήθικό κίνδυνο (Περί τής δεσποτείας τών άντιαζομένων, 1970* Τό κρανιοτρύπανο, 1973* Dr. Τζέκυλ. "Ει, μίστερ Χάυντ, 1978* 'Οδοιπορικό, 1982* Άκηδία, 1983· Μπλουζ. Τό σώου δεν πήρε τέλος, 1990* Περί τής δεσποτείας τών πόλεων και τών ονειρικών, 1999* Ποίηση 1964-1984, 2004). Ή περίοδος, τής δικτατορίας (1967-1974) άποτελει τό χρονικό πλαίσιο τών πρώτων έμφανίσεων τών ποιητών τής «γενιάς του '70» καί μιά άπό τις άρνητικές έμπειρίες τους, πού μαζί μέ άλλους κύκλους βιωμάτων θά συντελέσουν στή διαμόρφωση του προσώπου τους. Ή ποιητική παιδεία τους προσδιορίζεται άπό μιάν άνετότερα έποπτική πιά γνωριμία μέ τό έργο του Σεφέρη, του Ελύτη, του Εμπειρίκου καί του Ρίτσου, άπό ιδιαίτερη οικειότητα μέ τήν πρώτη μεταπολεμική γενιά καί μικρότερη μέ τή δεύτερη (φυσικό, ίσως, γιατί τότε προχωρούσε άκόμη ή τελευταία προς τή διαμόρφωση τής φυσιογνωμίας της) καί άπό μιάν έμφανή έπαφή μέ ξένους ποιητές, κυρίως τών άγγλόφωνων χωρών καί ιδιαίτερα τής Αμερικής (π.χ. κίνημα τών «Beat» ποιητών καί πεζογράφων). Ή δικτατορία άποτέλεσε γιά τούς ποιητές αύτούς άρχικά έναν στόχο συγκαλυμμένων άλλά καί «κλασικά» πολιτικών άναφορών καί, προοδευτικά, τήν έλλαδική άφορμή γιά μιά γενικότερη άρνηση του εγχώριου καί του διεθνούς κατεστημένου σέ δλες τις μορφές του καί γιά τήν άπόρριψη μιας κοινωνίας άποχαυνωτικου καταναλωτισμου, τεχνοκρατικής άπανθρωπίας καί στυγνής μοναξιάς, καθώς στό μεταξύ προχωρούσε μιά έποχή παγκόσμιων άνακατατάξεων καί ή χώρα μας άπό τά μέσα τής δεκαετίας του '70 έντασσόταν ολοένα ταχύτερα, άλλά όχι πάντα φυσιολογικά, στον δυτικό χώρο καί άποδεχόταν μιά κοινή ιεραρχία άνισων άξιών καί, προπαντός, κάποιους μαζικούς τρόπους ζωής. Αμφισβήτηση, πρόσληψη μηνυμάτων του γαλλικού Μαίου του '68, σατιρική έπίθεση κατά του κοινωνικού κομφορμισμού, τελικά μιά ριζική έπαναστατικότητα, άλλά μέ ολοένα λιγότερη έμπιστοσύνη, καί έπομένως μέ φειδωλές ή καί μηδενικές καταθέσεις, στήν τράπεζα του κοινωνικού μέλλοντος, διερευνητική προσφυγή σέ ορισμένα γόνιμα στοιχεία τής έλληνικής πολιτισμικής παράδοσης, χωρίς δμως ρομαντικές ώραιοποιήσεις — είναι μερικά άπό τά

ιδεολογικά στίγματα τής γενιάς αυτής. Σημαντικός χώρος δμως παραχωρείται καί στά άτομικά προβλήματα: επίμονα άντισυμβατική άναζήτηση τής έρωτικής έμπειρίας, χωρίς συχνό λυτρωτικό άποτέλεσμα, βαθμιαία άποτελμάτωση τής συντροφικότητας, στυφές γεύσεις επειτα άπό μικρές διάρκειες εύφροσύνης, μοναξιά μέσα σέ άσφυκτικούς χώρους άστικής καθημερινότητας. Ή ποιητική πού περιέχει καί συνέχει δλα αύτά τά στοιχεία κυμαίνεται άπό τό βίαια άντιλυρικό καί αύχμηρό εως τό μελαγχολικά ήπιο, μέ ένδιάμεσο καί σημαντικότερο ισως φάσμα τή στοχαστική δραματικότητα, πού άποφεύγει δμως έπιμονα τή σοβαροφάνεια. Καί ειδικότερα σέ δ,τι άφορα τήν ποιητική γλώσσα, θά λέγαμε δτι χρονικά διαγράφει μάλλον μιά καμπύλη άπό τήν αιχμηρότερη προς τήν περισσότερο λειασμένη καί έσωτερικευμένη εκφραστική. Σημειώνουμε μιά σειρά ποιητών: Γιάννης Κοντός, 1943 (Περιμετρική, 1970* Τά απρόοπτα, 1975* Στή διάλεκτο τής ερήμου, 1980* Τά οστά, 1982* 'Ανωνύμου Μονάχου, 1985* Ό αθλητής του τίποτα, 1997* Ή ύποτείνουσα τής σελήνης, 2002* Προπονητής θανάτου, 2004). — Αλέξανδρος "Ισαρης, 1943 ("Ομιλος Φίλων Θαλάσσης Ό ίσορροπιστής, 1976* Οί παρενέργειες τής σιωπής. Ποιήματα 1966-1983, 1984· Θά έπιστρέψω φωτεινός. Ποιήματα 1993-1999, 2000). — Μανόλης Πρατικάκης, 1943 (Ποίηση, 1971-74, 1974· Λιβιδώ, 1978* Ή παραλοϊσμένη9 1980* Όντοφάνεια, 1988* Ή μαγεία τής μή διεκδίκησης, 1990* Ποιήματα 1970-1984, 1991· Τά δυσεύρετα χρώματα του τέλους, 1993* Ή λήκυθος, 1995· !Αφημένα ήσυχα στή χλόη, 1999· Τό νερό, 2002· Ποιήματα 19842000, 2003). — Μάξιμος Όσύρος, 1943 (Εύη Ι. Βουτσαρα, 1973· Εύη Ι. Βουτσαρα II, 1979· Ό δρόμος τής μέταξας, 1988· Πολιτεία, 1993). — Λευτέρης Πούλιος, 1944, Ποίηση 1, 1969* i , 2, 1975· Ό γυμνός ομιλητής, 1977· Γά ποιήματα. Επιλογή 1969-1978, 1982· Ενάντια, 1983· Τά έπουσιώδη, 1988· Μωσαϊκό, 2001). — Αλέξης Τραϊανός, 1944-1980 (Μικρές μέρες, 1973· Ή κλεψύδρα μέ τις στάχτες, 1975* Τό δεύτερο μάτι του Κύκλωπα/Cancer 's Poems, 1977· Φύλακας έρειπίων, 1991). — Μιχάλης Γκανας, 1944 ('Ακάθιστος Δείπνος, 1978* Μαύρα λιθάρια, 1980* Γυάλινα Γιάννενα, 1989* Παραλογή, 1993· Στίχοι, 2002· Ό ύπνος του καπνιστή, 2003). — Μιχαήλ Μήτρας, 1944 ('Ασταθές πεδίο, 1982, 2 1984· Ή παράδοξη οικειότητα του άγνώστου, 1997* Διακριτικές μεταβολές. Ποιήματα και εικόνες 1982-2002, 2004). — Δημήτρης Νικορέτζος, 1944 (Στοχασμοί στό ήμίφως, 1983* Όδοιπορία στή σιωπή, 1985* Τέσσερα βήματα στά σύννεφα, 1989· Νυχτερινά άλληλούϊα, 1991· Λευκή μουσική, 1998· Οί κύκνοι δέν θά κλάψουν απόψε, 2000) — Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, 1945 (Ποιήματα, 1966· Συλλογή, 1970· Έπί πυγήν καθισαι, 1972· Ιχνογραφία, 1975· Τό

οικογενειακό δέντρο, 1978* Κάτω στον ΰπνο, 1986* Κλεμμένη Ιστορία, 2000· Ποιήματα (1972-2000) 2004). — Θανάσης Νιάρχος, 1945 (Εικοσιτέσσερα νυχτερινά τραγούδια, 1970* "Ερως, έρωτας, 1979). — Χριστόφορος Λιοντάκης, 1945 (Το τέλος το£ τοπίου, 1973* Υπόγειο γκαράζ, 1978* Ό Μινώταυρος μετακομίζει, 1982* Ό ροδώνας μέ τούς χωροφύλακες, 1988* Με τό 1999). — Νάσος Βαγενας, 1945 (ΙΤεάον "Αρεως, 1974* Βιογραφία, 1978· Τα γόνατα τής Ρωξάνης, 1981* Περιπλάνηση ένός μή ταξιδιώτη, 1986* ÎT πτώση του ιπτάμενου, 1989* Βάρβαρες ώδές, 1992* Ή πτώση του ιπτάμενου, β', 1997* Σκοτεινές μπαλλάντες και άλλα ποιήματα, 2001* Στέφανος, 2004). — Νατάσα Χατζιδάκι, 1946 (2/riç έξόδους τών πόλεων, 1971* 1'Ακρυλικά, 1976· Δυσαρέσκεια, 1984* Άλλο*, 1990· Βαθυέρυθρο, 2005). — Στέφανος Μπεκατώρος, 1946 (Terra Rossa, 1968· Περιορισμένος χώρος, 1975* Πατριδογνωσία. Επιλογή 1969-1981, 1982· Όίός Κυδαθηναίων, 1991· Πηγάδι μέ ουρανό, 1994· Ό ούρανός εϊναι τό χώμα, 1998). — Βασίλης Στεριάδης, 1947-2003 ( Ό κ ' 7/3ο, 1970· Τό ιδιωτικό άεροπλάνο, 1971· Ντίκ ό χλομός, 1976· Ό προπονητής παίκτης, 1992). — Μαρία Λαινα, 1947 ('Ενηλικίωση, 1968· Έπέκεινα, 1970· 'Αλλαγή τοπίου, 1975· στίξεως, 1979· τ^ς, 1985· Ρόδινος φόβος, 1992· EÄÖ, 2003). — Γιάννης Πατιλης, 1947 (Όμικρός και τό θηρίο, 1970· Άλλά τώρα προσέχτε!..., 1973· Τττέρ τών καρπών, 1977* Κέρματα, 1980* Μή καπνιστής σέ χώρα καπνιζόντων. Ποιήματα 1970-1980, 1982· Ζεστό μεσημέρι, 1984· Γραφέως κάτοπτρον, 1989· Τα&'&α στήν πόλη. [Ποιήματα 1970-1990], 1993). — Γιώργος Χρονας, 1947 (Βιβλίο I, 1973· Οί λάμπες, 1974· Τά μαύρα τακούνια, 1979· Τά άρχαϊα βρέφη, 1980* Ελληνορωμαϊκή πάλη, 1981* Τελετές μοτοσυκλέτας, 1981· Ό άναιδής θρίαμβος, 1984* Φωτογραφίες πορσελάνης, 1992· Κίτρινη 6χθη Α', 1993). — Νίκος Λάζαρης, 1947 (Όβυθός τής γκαζόζας, 1975· Γό ίάσος τών έκρήξεων, 1978* 'Ερωτογράφημα, 1981· Τά δέντρα τρέχουν βιαστικά, 1985). — Μαρία Κυρτζάκη, 1948 (Σιωπηλές κραυγές, 1966* Οι λέξεις, 1973· Ήγυναίκα μέ τό κοπάδι, 1982· Ήμέρια νύχτα, 1989· Σχιστή οδός, 1992* Λιγοστό και νά χάνεται, 2002). — Δημήτρης Καλοκύρης, 1948 (Ήλιάδες κοντά στή θάλασσα, 1967· Τό πουλί και άλλα άγρια θηρία, 1972* Τά φανταστικά φουγάρα, 1977* Ή προκυμαία, 1984* Όκακόςάέρας, 1988· *Ατρακτος. Ποιήματα 1966-2001, 2004). — Γιώργος Κ. Καραβασίλης, 1948-2004 (Ήγραφή καί τό μαχαίρι, 1970* Τά ήδυπαθή, 1976· Τά μυστικά δωμάτια του πύργου, 1978* Καλλιέργεια του αίματος, 1984* Υπέρ τών Μουσών, 1990· Ποιήσεις [1963-2003], 2004). — Παυλίνα Παμπούδη, 1948 (Σχεδόν χωρίς προοπτική δυστυχήματος, 1971· Τά μωρά τών άγγέλων άσπρα καί τυφλά, 1974* Αύτός έγώ, 1977* Τό μάτι τής μύγας, 1983* Μαύρο

του πράσινου, 1984* Όλεπτουργός, 1995* Τό μαύρο άλμπουμ, 1999* Ποιήματα 1971-1993, 2002). — Τζένη Μαστοράκη, 1949 (Τό Συναξάρι τής Άγιας Νιότης, 1971· Διόδια, 1972· Τό σόι, 1978* Ιστορίες γιά τά βαθιά, 1983· Μ' ενα στεφάνι φως, 1989). — Γιάννης «Υφαντής, 1949 (Μανθρ ασπέντα, 1977* Ό καθρέφτης του Πρωτέα, 1986* Περιγραφή, 1988* Οί μεταμορφώσεις του μηδενός, 1990). — Ανδρέας Παγουλάτος, 1949 (Τά Επίμαχα, 1973« Κορμί κείμενο, 1975* νΟργια και έμπόδια, 1991* Πρός-Στοιχειώσεις-Πόροι, 1996). — Γιώργος Μαρκόπουλος, 1951 ( β Έβδομη Συμφωνία, 1968* Ή θλϊψις του προαστίου, 1976* Ποιήματα 1968-1976, 1980* Ή ιστορία του ξένου και τής λυπημένης, 1987* Ποιήματα (1968-1987), 1992· Μή σκεπάζεις τό ποτάμι, 1998). — Βερονίκη Δαλακούρα, 1951 (67-72. Ποίηση, 1972· Ή παρακμή του έρωτα, 1976* Ό ύπνος, 1982· Τό παιχνίδι του τέλους, 1988* Μέρες ήδονής, 1990). — Άναστάσης Βιστωνίτης, 1952 (Σονέτα, 1970* Μετοικεσία, 1972· Ανιχνευτές, 1974· Τέφρες, 1980· *Εδαφος, 1981· Οι κήποι τής Σελήνης, 1990· Χώρα άπό ουρανό. Ποίηση 1983-1995, 1996). — Διονύσης Καψάλης, 1952 (Τά μύρτα του φωτός, 1978* Μέ μιά τρελή σοδειά, 1979* Βιβλίο πρώτο, 1982· Τέσσερα, 1983· Άκόμη μιά φορά, 1986· Δίγαμα, 1988· Ύπό κλίμακα, 1991* Αισθηματική άγωγή, 1993* Μέρες άργίας, 1995* Μπαλλάντες και περιστάσεις, 1997· Άπό λεπτότατη οδύνη, 2003). — Αντώνης Φωστιέρης, 1953 (Τό μεγάλο ταξίδι, 1971, Ποίηση μές στήν ποίηση, 1977* Σκοτεινός έρωτας, 1977· Τό θά και τό νά του θανάτου, 1987· Ή σκέψη άνήκει στό πένθος, 1996* Πολύτιμη Λήθη, 2002). — Δήμητρα Χριστοδούλου, 1953 (Τά *Αλογα του Μυροβλήτου, 1974· Ήγησώ, 1979* Χώμα, 1985· Ή Προσευχή του άναιδοΰς, 1991* Τό κυπαρίσσι τών έργατικών, 1995* Φορτίο, 1997* Προς τά κάτω, 1999· Ελάχιστα πριν, 2005). — Γιώργος Βέης, 1955 (Φόρμες και άλλα ποιήματα, 1970-1973,1974* Κι άλλη ποίηση, 1976* Όλο* κοιμούνται στό καράβι, 1979· Ό δράκος του μεσημεριού, 1983· Παράφραση τής νύχτας, 1989* Γεωγραφία κινδύνων, 1994* Χρυσαλλίδα στον πάγο, 1999* Υστερόγραφα γής, 2004). — Γιάννης Βαρβέρης, 1955 (Έν φαντασία και λόγφ, 1975· Τό Ράμφος, 1978* Αναπήρων πολέμου, 1982* Ό θάνατος τό στρώνει, 1986* Πιάνο βυθου, 1991* Ό κύριος Φόγκ, 1993* "Ακυρο θαύμα, 1996· Ποιήματα 1975-1996, 2000· Στά ξένα, 2001). — Κώστας Γουλιάμος, 1955 (Ματικάπια, 1976· Εντροπία, 1977· Νευρασθενικά τοπία, 1981). Μιάν άνανεωμένη έσωτερικότητα άναζητουν, ίσως πιο έπίμονα τώρα, καί οί νεώτεροι ποιητές, πού συναντώνται στήν κατεύθυνση αύτήν μέ τήν έξέλιξη πολλών άπό τούς προηγούμενους, άλλά καί άποκλίνουν άπό άρκετές άλλες άπόψεις. Ζώντας σέ έναν κόσμο πού δέν μπορεί νά τούς προσφέρει «ό ίδιος» κάποια έρείσματα κοινωνικών άξιών καί, κατά κανόνα, θεωρώντας άδύνατη τήν

προσφυγή σέ μιά κοσμοθεωρία μεταφυσικής βάσης, δημιουργουν τις διεξόδους τους μέσα στο ϊδιο τό ποιητικό γεγονός, που ή άξια του φαίνεται νά γνωρίζει μιάν ισχυρή άνάκαμψη μέσα στή συνείδησή τους. Επισκοπώντας ένα σύνολο πολύ διαφορετικών άτομικοτήτων, θά μπορούσαμε νά έπισημάνουμε μερικές γενικότερες κατευθύνσεις δπως οι άκόλουθες: άπουσία άμεσων ιστορικοκοινωνικών άναφορών, πού δέν σημαίνει δμως άπομόνωση στόν ιδιωτικό χώρο, άλλά έπικέντρωση του ένδιαφέροντος στόν μετασχηματισμό τόσο τών έξωτερικών έμπειριών δσο καί τών έσωτερικών διεργασιών σέ «σώματα» πνευματικής πράξης (οι ποιητές αύτοί πιστεύουν στή σύγχρονη ποίηση περισσότερο άπό δσο στή σύγχρονη κοινωνία — τουλάχιστον μέ τήν έννοια δτι ή δεύτερη δέν διακρίνεται, βέβαια, γιά τήν ύψηλόφρονη ένθάρρυνση κάποιου ήθικοπολιτικου οράματος καί δτι, προπαντός σήμερα, μόνο διά τής πρώτης θά μπορούσαν νά προσφέρουν κάτι θετικό στή δεύτερη)· έπίμονη προσήλωση του έσωτερικου βλέμματος στόν θάνατο,, ,άλλά συνήθως μέ μιά βαθμιαία άπορρόφηση - άποδοχή του υπαρξιακοί) τρόμου* ροπή προς τόν άπαιτητικό στοχασμό, πού θέλει νά διεμβολίσει καί νά καταλύσει τή συμβατική σκέψη* άπομάκρυνση άπό τόν «κραυγαλέα» δηλωτικό κοινωνικό ή αισθητικό έπαναστατισμό* σύνθεση μιας ένδοποιητικής μεταφυσικής* έπανεμφάνιση συνδυασμών δραματικού καί λυρικου* δοκιμή άναγέννησης έμμετρων μορφών διαμόρφωση μιας γλώσσας πού προσπαθεί νά γίνει δραστική μέσα άπό τήν ένταση τής καλλιέργειάς της και δχι μέσα άπό τήν έπιστράτευση μιας «καθημερινής» τραχύτητας. Δέν θά έπρεπε νά προσθέσουμε τίποτε περισσότερο, πέρα άπό τό δτι οί ένδείξεις αύτές συνάπτονται ομαλά σέ ενα εύρύτατο γραμματολογικό σύνολο, πού ύπαγορεύει τήν έπανάληψη μιας κοινοτοπικής δσο καί βάσιμης διαπίστωσης: δτι καμία πρόβλεψη περί τελικού άδιεξόδου τής ποίησης δέν έχει ιστορικά έπαληθευθεϊ έως σήμερα. Περιπτώσεις ποιητών: Γιάννης Τζανετάκης, 1956 (Μούμιες στήν πανσέληνο, 1978* !Απανθράκωση, 1983· Όσο άκούω σέ χρώμα, 1985* Τά ζώα της Κυριακής, 1988* Μέ φώτα έρημου, 1992* Όνείρου έρως, 1995* Βίος βαθύς, 2004). — Γιώργος Κακουλίδης, 1956 (Λίμπερτυ, 1979* Ήαΐρεση της τίγρης, 1984* Ή προσευχή του Τζορντάνο Μπρουνο, 1986* Τό χρώμα της ορχήστρας, 1989* Ή άλήθεια πού δέν υπάρχει, 1999). — Βαγγέλης Κάσσος, 1956 (Μικρές δορκάδες, 1979* Στά ριζά της σιωπής, 1984* Ή πείρα του θανάτου, 1989* Αδιαπέραστο φώς, 1998). — Παντελής Μπουκάλας, 1957 (Άλγόρυθμος, 1980· Ή εκδρομή της Εύδοκίας, 1982, 21993* Σήματα λυγρά, 1992· Ό μάντης, 1994* Όπόταν πλάτανος, 1999). — Σωτήρης Τριβιζας, 1957 (Τό κέλυφος, 1982, 2 1985· Κίβδηλο φεγγάρι, 1984, 2 1993· Βίος άσωμάτων και άλλα ποιήματα, 1986, 2 1991). — Χάρης Βλαβιανός, 1957 (Ύπνοβασίες, 1983· Πω-

λητής Θαυμάτων, 1985* Τρόπος του λέγειν, 1986* νΑσπονδος άναίρεσις, 1989* Ή νοσταλγία τών ουρανών, 1992* Ό άλλος τόπος, 1995* Adieu, 1996· Ό άγγελος της ιστορίας, 1999* Μετά τό τέλος της ομορφιάς [Ποιήματα, 1998-2002], 2003). — Δημήτρης Χουλιαράκης, 1957 ( Υ π έ ρ θηλών καί ραμφών, 1983* Τά μαύρα μέταλλα του πόθου, 1985* Ή Σουπέργκα περιμένει, 1987* Τό λείψανο τών ημερών, 1994* Ζωή κλεισμένη, 2001). — Παν.-Χαρά Χρηστάρα, 1957 (Στον ύπνο της Αφροδίτης. Ποιήματα 1986-1989, 1990· Αναλαμπές σωμάτων. Ποιήματα 1981-1991, 1991* Νυχτερινή γραφή, 1994* Όπτικό πεδίο, 2002* Τό φώς δικούς του νόμους υπακούει, 2003). — Στρατής Πασχάλης, 1958 (Ανακτορία, 1977* Ανασκαφή, 1984* Μιά νύχτα του Ερμαφρόδιτου, 1989* Βυσσινιές στό σκοτάδι, 1991* Άνθη του νερού, 1994· Κωμωδία, 1998« Κοιτάζοντας δάση, 2002· Στίχοι ενός άλλου. (Ποιήματα 1977-2002), 2002). — Μαρία Κούρση, 1958 (Ποιήματα, 1981· Κουκκίδα διαστάσεων, 1983* Πιστό άντίγραφο μέ μαλλιά, 1987* Έμεινα μέσα, 2002). — Ηλίας Λάγιος, 1958-2005 (Αλέξη Φωκά: Ασκήσεις, 1984· Κατά Αλέξιον καί Μαρίαν, 1990* Ή ιστορία της Λαίδης Όθέλλος, 1992* Τό βιβλίο τής Μαριάννας, 1993). — Θάνος Φωσκαρίνης, 1960 (Συν τό νέο σίγμα, 1979* Ό καμβάς καί τό σκουλήκι, 1997· Οινόπνευμα γιά τά μάτια καί τό στόμα, 2000* Ή άλήθεια μέ ή χωρίς άντιβιοτικά, 2002). — Κώστας Γκιμοσούλης, 1960 (Ό ξυλοκόπος πυρετός, 1983* Ή άγια μελάνη, 1983* Τό στόμα κλέφτης, 1985* Χέρι στή φωτιά, 1999* Αγάπη άπό ζήλια, 2004). — Νίκος Γ. Δαββέτας, 1960 (Οί έραστές της "Οστριας, 1983* Ρέκβιεμ γιά τό πρωινό τέλος, 1985* Ή μυστική ταφή της Έλεονώρας Τίλσεν, 1988* Τά μήλα της Εδέμ, 1990* Τό κίτρινο σκοτάδι του Βάν Γκόγκ, 1995). — Γιώργος Κοροπούλης, 1960 (Αρχή σοφίας, 1983· Γεθσημανη, 1985· Τρίτον άπό της άληθείας, 1988* Ουκ εστίν ώδε, 1993). — Θανάσης Σερέφας, 1960 (Λεζάντα γιά μιά φωτογραφία, 1983· Αύτή πού γλεντάει στό φώς, 1985· Μέ την ψυχή στό στόμα, 1990* Απ'τό τίποτα, 1994* Τρεις γάτες δρόμος, 2000). — Γιώργος Μπλάνας, 1960 ( Ή ζωή κολυμπά σάν φάλαινα άνύποπτη πριν τή σφαγή, 1987· Ήάναπόφευκτη άνθηρότητά σου, 1990* Νύχτα, 1991). — Θανάσης Χατζόπουλος, 1961 ('Ιδίοις σώμασι, 1986* Ή Κοίμηση, 1988* Τό άφωτο, 1990* Από καταβολής δρόσου, 1991* Όέξ αίματος νεκρός, 1994· Στον ηλιο μοίρα, 1996· 'Ιδίοις σώμασι/Χωρία, α', 1997· Κανόνας, 1998· Κελί, 2000· Μιγαδικά καί άμφιθαλη, 2003* No humans9 land - άναφορά, 2005). Βιβλιογραφία Κ. Θ. Δημαρά, Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ώς τήν έποχή μας. Ένατη έκδοση. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 2000 (σσ.

620-627). — Πέτρου Σπανδωνίδη, Ή νεώτερη ποίηση στην Ελλάδα. Δοκίμιο. "Ικαρος, Αθήνα [1955]. — Αντρέα Καραντώνη, Προβολές, Α', Αθήνα 1965. — Του ϊδιου, Α' Εισαγωγή στη νεώτερη ποίηση, Β' Γύρω άπό τή σύγχρονη Ελληνική ποίηση. Πέμπτη έκδοση βελτιωμένη. Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήναι 1978. — Του ϊδιου, Ή ποίηση μας μετά τόν Σεφέρη. Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα 1976. — Λίνου Πολίτη, Ποιητική 'Ανθολογία. Η' Ή γενιά του 1930 και ο Σεφέρης. Δεύτερη έκδοση άναθεωρημένη. Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα [1977]. — Του ίδιου, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μορφωτικό "Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1978 ( 2 1979, μέ διορθώσεις, 3 1980). — Αλέξανδρου Αργυρίου, ΝεωτερικοΙ ποιητές του μεσοπολέμου, [Αθήνα 1979]. Στή σειρά: Ή έλληνική ποίηση. 'Ανθολογία - Γραμματολογία, [τόμ. Δ'], τών Εκδόσεων Σοκόλη. — Του ίδιου, Ή πρώτη μεταπολεμική γενιά. [Αθήνα, 1982]. Στήν ίδια σειρά, [τόμ. Ε']. — Κώστα Παπαγεωργίου, Ήδεύτερη μεταπολεμική γενιά, [Αθήνα 2002]. Στήν ίδια σειρά, [τόμ. ζ']. — Mario Vittf, Ή Γενιά του -Τριάντα9. 'Ιδεολογία και μορφή, Νέα έκδοση έπαυξημένη, Ερμής, Αθήνα 1995. — Κώστα Στεργιόπουλου, 'Από τό συμβολισμό στή «νέα ποίηση». Εκδόσεις «Βάκων», Αθήνα 1967. — Του ίδιου, Ή άνανεωμένη παράδοση, [Αθήνα 1980]. Στή σειρά: Ή έλληνική ποίηση. 'Ανθολογία-Γραμματολογία, [τόμ. Γ'], τών Εκδόσεων Σοκόλη. Ή εισαγωγή του βιβλίου αύτου τώρα καί στόν ΣΤ' τόμο τής σειράς: Κώστα Στεργιόπουλου, Περιδιαβάζοντας, Εκδόσεις «Κέδρος», Αθήνα 2004, σσ. 31-58. — Βύρωνα Λεοντάρη, Ή ποίηση της ήττας, Εκδόσεις Έρασμος, [Αθήνα 1983]. — Μ. Γ. Μερακλή, Σύγχρονη Έλληνική Λογοτεχνία, 1945-1980. Μέρος πρώτο: Ποίηση. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 1987]. — Του ίδιου, Λογοτεχνική κριτική, I. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 9, [Θεσσαλονίκη, 1976]. — Σόνιας Ίλίνσκαγια, Ή μοίρα μιας γενιάς. Συμβολή στή μελέτη της μεταπολεμικής πολιτικής ποίησης στήν *Ελλάδα. Γ' έκδοση. Μεταφραστική έπιμέλεια: Μήτσος Αλεξανδρόπουλος. Κέδρος, [Αθήνα, Δεκέμβριος 1990]. — Δ. Ν. Μαρωνίτη, Ποιητική και πολιτική ήθική. Πρώτη μεταπολεμική γενιά. 'Αλεξάνδρου - 'Αναγνωστάκης - Πατρίκιος. Κέδρος, [Αθήνα] 1976. — Κωστή Μοσκώφ, Ή κοινωνική συνείδηση στήν ποίηση της Θεσσαλονίκης. Δοκίμιο. Θεσσαλονίκη 1978. — Ξ. Α. Κοκόλη, Δώδεκα ποιητές. Θεσσαλονίκη 1930-1960. [Εκδόσεις] Εγνατία, [Θεσσαλονίκη 1979]. — Νεώτερη έλληνική ποίηση 19651980. Εισαγωγή Αλέξης Ζήρας. Εκδόσεις Γραφή, [Αθήνα 1979]. — 'Αλέξη Ζήρα, Γενεαλογικά γιά την ποίηση και τούς ποιητές του '70, Ρόπτρον, Αθήνα 1989. — Κώστα Γ. Παπαγεωργίου, Ή γενιά του '70. Ιστορία - Ποιητικές διαδρομές. Κέδρος, [Αθήνα 1989]. — Ποιητές της νεότερης γενιάς. Άετοπουλειο Πολιτιστικό Κέντρο Χαλανδρίου, [Αθήνα] 1992 (σσ. 9-20: Αλέξη Ζήρα,

«Όρισμοί καί συσχετίσεις στή νεότερη ποίηση, 1980-1990»). — Δώρας Μέντη, Μεταπολεμική πολιτική ποίηση. Ιδεολογία καί ποιητική, Κέδρος, [Αθήνα 1995]. — Γενιά του '70. Έργογραφία τών ποιητών, Βασική κριτικογραφία, Αποσπάσματα άπό κριτικές, 'Ανθολόγηση ποιημάτων. Εισαγωγή: Αλέξης Ζήρας, Επιμέλεια: Δημήτρης Αλεξίου. Εκδόσεις "Ομβρος, Σύγχρονη Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2001. Πεζογραφία Τά γενικά ιστορικά, ιδεολογικά καί πολιτισμικά πλαίσια πού σημειώνονται παραπάνω σχετικά μέ τις περιόδους τής νεώτερης καί τής σύγχρονης ποίησης ισχύουν, βέβαια, σέ δ,τι άφορα τις έπιρροές πού δέχεται καί ό συνειδησιακός κόσμος τών πεζογράφων πού δρουν παράλληλα μέ τούς ποιητές. Προκειμένου γιά τά ιδιαίτερα ένδιαφέροντα καί τις τεχνοτροπικές έξελίξεις τής πεζογραφίας, ένας συγκεφαλαιωτικός χαρακτηρισμός θά μπορούσε νά άναφερθεΐ στά εξής βασικά γνωρίσματα: διαγράφεται μιά πορεία άπό τή ρεαλιστική - περιγραφική θεώρηση τής άνθρώπινης δράσης προς τή διεισδυτικότερη διερεύνηση τών κοινωνικών συνθηκών καί του άνθρώπινου ψυχισμου, μέ άνάλογη άναπροσαρμογή τών άφηγηματικών δομών καί τών έκφραστικών μέσων, πού μετακινεί τό κέντρο βάρους άπό τήν παραδοσιακή άπεικόνιση του ορατού προς τή νεωτερική άποκάλυψη του λανθάνοντος. Άπό τή φύση της, ωστόσο, ή πράξη τής πεζογραφίας διατηρεί, άκόμη καί μέσα άπό τήν τολμηρότερη άφαιρετικότητα, έναν μεγαλύτερο βαθμό ρεαλιστικής συνοχής συγκριτικά μέ τήν ποίηση, μέ άποτέλεσμα ό χώρος της νά παρέχει ένδείξεις περισσότερο σταθμητές1. Κατά τήν πρώτη δεκαετία του Μεσοπολέμου, και μέσα στις έντονα διαφοροποιούμενες κοινωνικοπολιτικές, πολιτισμικές καί ειδικότερα λογοτεχνικές συνθήκες στον διεθνή καί βαθμιαία στό ν ελληνικό χώρο, έντοπίζοντα ι οί γενετικές ζυμώσεις πού θά προκαλέσουν μιά χρονικά έκτεταμένη καί ποιοτικά κρίσιμη άνανέωση τής νεοελληνικής πεζογραφίας. "Οπως μέ τήν ποίηση, έτσι καί 1. Γιά τήν άναγκαία στοιχειώδη πληροφόρηση σέ δ,τι άφορα τό είδος τών κειμένων-βιβλίων, οί τίτλοι τους στήν παρακάτω έπισκόπηση συνοδεύονται άπό τις άντίστοιχες συντομογραφίες: μ. (μυθιστόρημα), δ. (διήγημα), ν./νς (νουβέλα/ες) καί τ. (ταξιδιωτικό/ά). Αύτόνοητη είναι, βέβαια, ή συχνή σχετικότητα τών ορίων μεταξύ νουβέλας καί διηγήματος καί ή (μάλλον) σπανιότερη μεταξύ μυθιστορήματος καί νουβέλας. Τονίζεται δμως δτι προκειμένου γιά τή μοντερνιστική (καί γενικά τή νεωτερική) πεζογραφία, καί άνάλογα μέ τήν ενταση τής «καθαρότητάς» της, οί τρεις πρώτοι προσδιορισμοί γίνονται άπό έν μέρει έως πλήρως συμβατικοί (καί δηλωτικοί κυρίως ή σχεδόν μόνο τής έκτασης του κειμένου).

fjiè τό θεματικό, τεχνοτροπικό καί ιδεολογικό σύνολο τής πεζογραφίας τής γενιάς του '30 ή νεοελληνική λογοτεχνία εισάγεται καί συμμετέχει διαρκώς πιά στή νεωτερικότητα του εικοστού αιώνα. Θά άκολουθήσουν έως τήν έποχή μας περίοδοι εύδιάκριτης κάθε φορά ιδιαιτερότητας — μέ τουλάχιστον έπαρκεις ποιοτικές «αιχμές». Καθοριστικά γνωρίσματα του έργου τών πεζογράφων τής πρώτης αύτής γενιάς εϊναι: ή ϊδια ή έπίγνωση τής μέγιστης λογοτεχνικής καί γενικότερα τής πνευματικής άξιας προπαντός του μυθιστορήματος, μέ βάση τά κορυφαία παλαιότερα καί σύγχρονα ξένα πρότυπα, καί ή φιλοδοξία μιας έλληνικής προσέγγισης του όδηγητικου «ιδεώδους»· στήν πράξη, μιά άναμφισβήτητα άξιοπρεπής άνάπτυξη έκσυγχρονισμένης έλληνικής μυθιστοριογραφίας (μέ παράλληλες τις προωθητικές μορφές διηγήματος)· ή άρτίωση καί έδραίωση τής «συνείδησης πεζογράφου» καί ή άκμαία πεποίθηση σέ δ,τι άφορα τήν κοινωνική σημασία του σχετικού ρόλου (άνεξάρτητα άπό τήν προς τό παρόν πρακτική έμβέλειά τ
πού χάθηκε άπάνου σε μιά ξέρα, Ιστορίες και περιστατικά, "Ελληνες θαλασσινοί στις θάλασσες τής Νοτιάς, Ή'Αφρική κ' οι θάλασσες τής Νοτιάς (δ.), 1944* Γιαβάς ο θαλασσινός (μ.), 1965). Μέ έξαιρετικά περιεκτική λιτότητα, ό Στρατής Δούκας (1895-1983) άπέδωσε τήν περίπτωση μιας άτομικής —και, άντιπροσωπευτικά, τής συλλογικής— περιπέτειας μετά τή Μικρασιατική καταστροφή στό κυριότερο, και, αναλογικά προς τό πυκνό περιεχόμενο του, σύντομο άφήγημα Ιστορία ένός αιχμαλώτου, 1929 (άκόμη: 'Οδοιπόρος (τ.), 1968* Ένώτια (δ.), 1974). Ή άποφασιστική είσοδος τής άντιπολεμικής πεζογραφίας στήν Ελλάδα πραγματοποιείται μέ τό μυθιστόρημα Ή Ζωή έν Τάφω (1930 [α' μορφή: 1924]) του Στράτη Μυριβήλη (1890-1969), πού συνδύασε έπιτυχημένα τόν ρεαλισμό μέ τόν λυρισμό ήδη σ' αύτό τό έργο, στά δύο έπόμενα μιας «τριλογίας» μέ έντελώς αύτοτελεΐς, βέβαια, μονάδες: Ή δασκάλα μέ τά χρυσά μάτια (1933), Ή Παναγιά ή Γοργόνα (1949), σέ τρεις νουβέλες, τήν ψυχολογικά διεισδυτική Ό Βασίλης ό 'Αρβανίτης (1943), τήν ένδιαφέρουσα (άστικου πλαισίου και ήθογραφικής άναδρομής) Τά παγανά (1945) και τή φυσιολατρική Ό Πάν (1946), καί στά πολλά καί άνισα διηγήματά του (Κόκκινες Ιστορίες, 1915* Διηγήματα, 1928* Τό πράσινο βιβλίο, 1935* Τό γαλάζιο βιβλίο, 1939· Τό κόκκινο βιβλίο, 1952* Τό βυσσινί βιβλίο, 1959). Μιάν έμπειρία αιχμαλωσίας στή Μικρά Ασία άποτυπώνει καί ό 'Ηλίας Βενέζης (19041973) στό πρώτο σημαντικό εργο του Τό Νούμερο 31328 (μ.), 1931 (προηγήθηκε: ΌΜανώλης Λέκας και άλλα διηγήματα, 1928)· καί συνεχίζει μέ μυθιστορήματα λυρικού άνθρωπισμου (Γαλήνη, 1939) καί νοσταλγίας τών «μαγικά» ειδυλλιακών παιδικών χρόνων (Αιολική Γή, 1943) καί γενικά μέ μιά πεζογραφία ήπιων τόνων καί ύποβλητικου κλίματος, πού «έξανθρωπίζει» άκόμη καί τά τραγικά γεγονότα (Αιγαίο (δ.), 1941* "Ωρα πολέμου (δ.), 1946* "Έξοδος (μ.), 1950* Φθινόπωρο στήν 'Ιταλία (τ.), 1950* 'Αμερικανική Γή (τ.), 1955). Τό εργο του Θράσου Καστανάκη (1901-1967) περιβάλλει τό (κυρίως) έλληνικό θέμα μέ κοσμοπολιτική πλαισίωση καί άτμόσφαιρα καί διαγράφει έναργεΐς άνθρώπινους τύπους, μέ μιάν έξέλιξη άπό τήν ειρωνική προς τή «συμπαθητική» άντιμετώπισή τους (Οί πρίγκιπες (μ.), 1924* Ή χορεύτρια κοντεσσίνα Φελιτσιτά κι άλλα διηγήματα, 1928* Στό χορό τής Ευρώπης (μ.), 1929* Τό Παρίσι τής νύχτας και του έρωτα (δ.), 1929* Τό μαστίγιο κι οι πολυέλαιοι (δ.), 1930* Ή φυλή τών ανθρώπων (μ.), 1932· Ελληνικά χώματα: Τά μυστήρια τής Ρωμιοσύνης (δ.), 1933* ΌΡασκάγιας (δ.), 1939* Τόν καιρό τής είρήνης (μ.), 1942* Ό Χατζη-Μανουήλ (μ.), 1956* Ή παγίδα (μ.), 1962). Παράλληλα μέ τούς έκπροσώπους τής ολοκληρωμένης καί σαφούς άνανέωσης (ή καί ένωρίτερα) άρχίζουν τήν άσχολία τους —καί οί περισσότεροι τήν

συνεχίζουν έπί πολλά χρόνια— ορισμένοι πεζογράφοι πού προτιμούν τή «γραμμική» καί περιγραφική άφήγηση, δέν έπιδιώκουν υφολογικές καινοτομίες ή τήν πολυεδρική θεματική καί τήν έμβάθυνση σέ συνθετότερα φαινόμενα, άλλά μέ τό πρόταγμα του κοινωνικού ρεαλισμού καί τής κοινωνιστικής «θέσης» συμβάλλουν στήν έξ άντικειμένου όλικότητα του σκοπού τής λογοτεχνίας καί παρουσιάζουν κάποιες ισχυρές «στιγμές». Σημειώνουμε τούς: Πέτρο Πικρό, 1895/6-1956 (Χαμένα κορμιά (δ.), 1922· Σα θά γίνουμε άνθρωποι (δ.), 1924* Τουμπεκί(μΧ 1927* Ό άνθρωπος πού έχασε τόν εαυτό του (μ.), 1928* Ή εταίρα που κυβέρνησε τήν 'Ελλάδα [Ασπασία] (μ.), 1931* Άπό τόν κόσμο πού φεύγει στόν κόσμο πού έρχεται, ή αύτό πού δέν σοφίστηκε ούτε ό σοφός Αριστοτέλης. Ρομάντζο γιά τή νεολαία, 1934* Λαμπηδόνα του βυθοϋ (μ.), 1955). — Νίκο Κατηφόρη, 1903-1967 (Τραβώντας στήν τρέλλα (δ.), 1922· Τό άνοιχτό παράθυρο (δ.), 1926* 'Όσο κρατάει τό σκοτάδι (δ.), 1929* Ήπιάτσα (μ.) 1930:, Ή διχτατορία του Σατανά (μ.), 1935* Ό άρχοντας και άλλα διηγήματα, 1945· 'Όταν σκάβαμε τόν ουρανό (μ.), 1964* Ό καρχαρίας και τά έννιά κύματα (μ.), 1965). — Χρήστο Λεβάντα, 1904-1975 (Στο μεθύσι του πόνου (δ.), 1923· Ίσιος δρόμος (δ.), 1932· Ή φαμίλια του Νώε (δ.), 1940· Ταξίδι στο άγνωστο (δ.), 1949* Πορεία κόντρα στόν τυφώνα (ν.), 1956* Ιστορίες του Πόρτο-Λεόνε (δ.), 1960). — Γαλάτεια Καζαντζάκη, 1881-1962 (11 π.μ. - 1 μ.μ. κι άλλα διηγήματα, 1927* Κρίσιμες στιγμές (δ.), 1952* ν Ανθρωποι και υπεράνθρωποι (μ.), 1957). — Βάσο Δασκαλάκη, 1897-1944 (Ξεριζωμένοι (μ.), 1930). — Θέμο Κορνάρο, 1906-1970 (Τό "Αγιον *Ορος (μ.), 1933· Σπιναλόγκα (μ.), 1933· Όάλήτης (μ.), 1935· Καλοί και κακοί (μ.), 1940* Δέ θά πεθάνουμε (δ.), 1943* Ό εσταυρωμένος λαός μας (μ.), 1945· Στάχτες και φοίνικες (μ.), 1957* Ήαίχμαλωσία της νύχτας (μ.), 1958· Τό ξεκίνημα μιας γενιάς (μ.), 1962). Ό Κοσμάς Πολίτης (1888-1975) ψυχογράφησε εύστοχα τήν έρωτική άνησυχία έξελιγμένων άστών (Λεμονοδάσος (μ.), 1930· Εκάτη (μ.), 1933) καί τήν έφηβεία (Eroïca (μ.) 1938), σέ κείμενα δπου κυριαρχεί ή ύπέρβαση τής καθημερινότητας, ή λεπτή καί άνώτερη έσωτερική διεργασία καί ή ποιητική άτμόσφαιρα. Άλλά άποδείχθηκε τουλάχιστον έξίσου ικανός καί στήν άνάδειξη, μέ άνάλογη ύποβλητικότητα, καί άλλων δψεων τής ζωής: μέ τά μυθιστορήματα Τό Γυρι (1945) καί, προπαντός, Στου Χατζηφράγκου (1962) στράφηκε στόν κόσμο του άπλου λαου, άναπλάθοντας μέ άπεικονιστική δύναμη καί μέ ψυχική μέθεξη τις συνήθειες καί τά προβλήματά του καί άφήνοντας νά προκύψει άβίαστα ή κοινωνική - άνθρωπιστική διάσταση. Ή πολλαπλή άδυναμια καί ή άναπόφευκτη τελική έξουθένωση άστών καί κυρίως μικροαστών

άπασχόλησαν τόν Άγγελο Τερζάκη (1907-1979) στά πρώτα έργα του ( Ό ξεχασμένος (δ.), 1925* Φθινοπωρινή συμφωνία (δ.), 1929* Δεσμώτες (μ..), 1932* Ή παρακμή τών Σκληρών (μ.), 1933). Γενικότερα, άποφεύγοντας τήν εύκολη αισιοδοξία, έδωσε έμφαση στό συχνό φαινόμενο τής άποτυχίας καί τής συντριβής ή τουλάχιστον τών έσωτερικών άναστολών, προπαντός τών ευαίσθητων καί στοχαστικών άνθρώπων (Του έρωτα και του θανάτου (δ.), 1942* Ή στοργή (ν.), 1944* Δίχως θεό (μ.), 1951* Τό λυκόφως τών άνθρώπων (μ.), 1989), άλλά καί στήν άνθεκτικότητα τής άξιοπρέπειας (Ή μενεξεδένια πολιτεία (μ.), 1937), ένώ εξάλλου απέδωσε μέ βαθειά κατανόηση τήν έφηβική ονειροπόληση (Ταξίδι μέ τόν 'Έσπερο (μ.), 1946). Μέ μιάν άλλαγή θεματικής, που προκάλεσε καί μιά διαφοροποίηση του ψυχικου κλίματος, έδωσε καί ένα άρτιο ιστορικό μυθιστόρημα (Ή Πριγκηπέσσα Ίζαμπώ, 1945). Αξιοποίησε, έπίσης, ουσιαστικά καί άνεπιτήδευτα τήν έμπειρία του άπό τόν πόλεμο (5'Απρίλης (δ.), 1946). Πιστεύοντας βαθιά στον πολιτισμικό ρόλο τής πεζογραφίας, ό Γιώργος Θεοτοκάς (1905-1966) κάλυψε μέ περιγραφική ένάργεια καί ψυχογραφική όξύνοια μιά σειρά θεμάτων: τις ιδεολογικές άναζητήσεις καί τις συναισθηματικές κυμάνσεις τής μορφωμένης (καί ειδικά τής πανεπιστημιακής) νεολαίας τής έποχής του ('Αργώ (μ.), 1933* πλήρης μορφή: 1936), τήν πληθωρική καί τυχοδιωκτική δράση (Ευριπίδης Πεντοζάλης και άλλες ιστορίες (δ.), 1937), τόν εύαίσθητο ή τόν έντονο καί άπρόβλεπτο ψυχισμό Ωρες άργίας (δ.), 1931* Τό Δαιμόνιο (μ.), 1938), τή μετάβαση άπό τήν παιδική εύφρόσυνη άθωότητα στήν πρώτη συνειδησιακή ώριμότητα (Αεωνής (μ.), 1940), τήν έπίδραση του πολέμου στις συλλογικές συνθήκες καί στις άτομικές τύχες ( Ιερά οδός (μ.), 1950* έκτενώς συμπληρωμένη μορφή: 'Ασθενείς και οδοιπόροι, 1964), άλλά καί τό πρόβλημα του κενού άξιών, πού άπειλει τόν άνθρωπο τής προχωρημένης μεταπολεμικής έποχής (Οί Καμπάνες (μ.), 1970). Μέ άδιάπτωτη αφηγηματική ευχερεια, ο Μιχάλης Κοφαγάτσης (1908-1960) τόνισε τόν ρόλο του έρωτικου ένστικτου καί γενικότερα τής «τυφλής» βιολογικής ορμής σχεδόν σέ δλα τά έργα του (καί κυρίως στά: Ό συνταγματάρχης Αιάπκιν (μ.), 1933* Χίμαιρα, (μ.), 1936 (άναπτυγμένο [ Ή μεγάλη χίμαιρα]: 1953)· Γιούγκερμαν (μ.), 1938* Τά στερνά του Γιουγκερμαν (μ.), 1941* "Αμρι α Μουγκου (μ.), 1954), ένέταξε μιάν ιδιωτική περιπέτεια στό πλαίσιο τής έλληνικής Επανάστασης (τριλογία Ό κόσμος πού πεθαίνει (μ.): Ό Κοτζάμπάσης του Καστρόπυργου, 1944* Αϊμα χαμένο και κερδισμένο, 1947* Τά στερνά του Μίχαλου, 1949), ψυχογράφησε εκπροσώπους τής έλληνικής οικονομικής καί γενικότερα άστικής άνάπτυξης του Μεσοπολέμου (Όκίτρινος φάκελος (μ.), 1956), διοχετεύοντας τό ένδιαφέρον του καί σέ πλείστα άλλα θέματα (Τό συναξάρι τών άμαρτωλών (δ.), 1935* Ή λιτανεία τών άσεβών (δ.),

1940· Νυχτερινή ιστορία (δ.), 1943· Τό μεγάλο συναξάρι (δ.), 1951* Ό θάνατος κι ό Θόδωρος (μ.), 1954* Ή μεγάλη λιτανεία (δ.), 1955* Σέργιος και Βάκχος (μ.), 1959). Τόν Θανάση Πετσάλη-Διομήδη (1904-1995) άπασχόλησε άρχικά ή έξέλιξη καί ή παρακμή τής ζωής μεγαλοαστών (τριλογία Γερές και αδύναμες γενεές (μ.): Ό προορισμός τής Μαρίας Πάρνη, 1932* Τό σταυροδρόμι, 1934* Όάπόγονος, 1935). Οί συνειδησιακές διεργασίες πού του προκάλεσαν ό Πόλεμος και ή Κατοχή μετακίνησαν τό ένδιαφέρον του άπό έναν κυρίως άτομοκεντρικό κόσμο στήν δλη ιστορική περιπέτεια του νέου έλληνισμου, μέ άποτέλεσμα τή σύνθεση ιστορικών μυθιστορημάτων «κυκλικής» έποπτείας καί άναμφισβήτητης άναπλαστικής δύναμης (Ήκαμπάνα της Αγια-Τριάδας (μ.), 1949· Οι Μαυρόλυκοι (μ.), Α'-Β', 1947-1948· Ελληνικός 'Ορθρος (μ.), Α'Γ \ 1962, Δεκατρία χρόνια (μ.), 1964· Ή Κυρά τής Ύδρας (δ.), 1968· Ό κατακαημένος Τόπος (μ.), 1972). Πεζογράφος υψηλής παιδείας, δπως έξάλλου οί περισσότεροι .τής γενιάς του, ό Παντελής Πρεβελάκης (1909-1986) άφορμήθηκε πνευματικά και άντλησε τά θέματά του τόσο άπό τόν έλληνικό δσο καί άπό τόν νεώτερο καί σύγχρονο δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό: άναζήτησε βαθύτερες ούσιαστικές διαστάσεις του λαϊκού-παραδοσιακού βίου καί τών άξιών του (Τό χρονικό μιας πολιτείας (μ.), 1938), άλλά καί του άναγεννησιακου άνθρωπισμου (Όθάνατος του Μέδικου (μ.), 1939), ιχνηλάτησε τήν πορεία άπό τόν ήθικά φιλελεύθερο κοινοτισμό καί τήν άγωνιστική πράξη στή δημοκρατική πολιτειακή οργάνωση (Παντέρμη Κρήτη (μ.), 1945* τριλογία Ό Κρητικός (μ.): Τό δέντρο, 1948· Ή πρώτη λευτεριά, 1949· Ή Πολιτεία, 1950) καί, σέ ένα έπόμενο έπίπεδο, προβληματίσθηκε έπάνω στήν «τεταμένη» σχέση, άλλά δχι καί άνέφικτη διαλεκτική σύνθεση, του παραδοσιακού μέ τή νεωτερικότητα (τριλογία «Οί δρόμοι τής δημιουργίας» (μ.): Ό ήλιος του θανάτου, 1959* Ή κεφαλή της Μέδουσας, 1963* Ό άρτος τών άγγέλων, 1966* βλ. άκόμη συναφώς: Ό άγγελος στό πηγάδι (μ.), 1970* καί τό άντιστασιακό κείμενο τής περιόδου τής δικτατορίας: Ήάντίστροφη μέτρηση (μ.), [πολυγραφημένο, 1969* έκτος έμπορίου έκδοση του συγγραφέα, 1974] 2 1982). Τό έργο τής Λιλίκας Νάκου (1905-1989) στάθηκε άξιοσημείωτο γιά τόν κοινωνικό ρεαλισμό του καί, ειδικότερα, γιά τήν κριτική τών έπαρχιακών προκαταλήψεων καί μικρονοιών (Οί παραστρατημένοι (μ.), 1935* Ή κόλαση τών παιδιών (δ.), 1944* Ή κυρία Ντορεμί (μ.), 1955· 'Ανθρώπινα πεπρωμένα (μ.), 1955· Γιά μιά καινούργια ζωή (μ.), i960* Οί οραματιστές της Ικαρίας (μ.), 1963). Τόν Γουλιέλμο Ν. Άμποτ (1906-2001) χαρακτηρίζει κυρίως ό ψυχογραφικα ισχυρός ρεαλισμός στό πρώτο καί γνωστότερο έργο του (Γη και νερό (μ.), 1936* Έπιδρομή (μ.), 1946 [άναθεωρημένο:] Συμεώνωφ, 1974· Δημήτριος Γαβριήλ (μ.), i960· Ιόλη (μ.), 1970· Έγώ ό νόμος (δ.), 1977). Ό Γιάννης Μπεράτης

(1904-1968), άφου άρχισε μέ ορισμένες έκφραστικά καί έρμηνευτικά ένδιαφέρουσες τομές κυρίως στον υποκειμενικό κόσμο τών ήρώων (Διασπορά (μ.), 1930* Αύτοτιμωρούμενος [μυθιστορηματική βιογραφία του Baudelaire], 1935), έδωσε μέ τό έργο Τό πλατύ ποτάμι (μ.), [πρώτο μέρος: 1946, πλήρες: 1965], τήν ουσιαστικότερη ίσως πεζογραφική θεώρηση του άλβανικου πολέμου, άναδεικνύοντας τόν άνεπιτήδευτο πατριωτισμό καί άποδίδοντας τό θέμα μέ λιτά δσο καί ισχυρά καλλιτεχνικά μέσα. Αξιόλογη και ή άναφορά στις έμπειρίες του άπό τήν έθνική άντισταση ( 'Οδοιπορικό του '43 (μ.), 1946). Αργότερα, κατά κάποιον τρόπο έπανήλθε στις πρώτες άναζητήσεις του (Στρόβιλος (μ.), 1961* 'Ένας σωσίας (μ.) [σωζόμενο άπόσπασμα], 2001). Καί ό Λουκής Ακρίτας (1909-1965), έπειτα άπό τά πρώτα έργα του (Νέος μέ καλάς συστάσεις (μ.), 1935* Ό κάμπος (μ.), 1936), μετουσίωσε τό θέμα του ίδιου πολέμου στήν άρτιότερη λογοτεχνική πράξη του ('Αρματωμένοι (μ.), 1947), δπου μέ ευαισθησία καί άφηγηματική ένάργεια αποτύπωσε τό ήθος του άγώνα. Δύο πεζογράφοι μακροχρόνιας παρουσίας στή λογοτεχνία μας, καί μέ έκτεταμένο και πολυειδές έργο, προσδιορίσθηκαν άρχικά άπό τό πνευματικό κλίμα τής δεκαετίας του '20, άλλά δέν μπορούν νά διαχωρισθούν έντελώς άπό τά γνωρίσματα τής («άκραιφνέστερης») γενιάς του '30, ένώ έξάλλου εξέφρασαν καί δψεις του προχωρημένου μεταπολεμικού κόσμου: Ό Πέτρος Χάρης (1902-1998), μέ έν μέρει συμβολιστικές προδιαθέσεις καί μέ δομική καί έκφραστική σαφήνεια, άναφέρθηκε σέ ένδιαφέρουσες πτυχές τής άτομικής και τής «τρέχουσας» κοινωνικής ζωής (Ήτελευταία νύχτα τής γής (δ.), 1924* Μακρινός κόσμος (δ.), 1944* Φώτα στό πέλαγος (δ.), 1958* Δρόμος 100 μέτρων (δ.), 1962* Όταν οι άγιοι κατεβαίνουν στή γή (δ.), 1965* Ή μεγάλη νύχτα (δ.), 1969· Ρεμβασμός στό χάρτη (δ.), 1982· Τά δέντρα (δ.), 1991* 'Ανεμοστρόβιλος (μ.), 1992), άλλά άργότερα άφιέρωσε καί στήν τραγωδία τών Δεκεμβριανών ενα έργο νηφάλιας «κατανόησης» τής ήθικής καί τών δύο παρατάξεων καί άνθρωπιστικής στάσης (Ημέρες οργής (μ.), 1978* τ.: Πολιτείες καί θάλασσες, 1955* κυρίως: Ή Κίνα εξω άπό τά τείχη, 1961* Δαλματικές ακτές, 1961* Βράχια, κουπιά xai όνειρα, 1962* Άπό τόν πανάρχαιο στον καινούριο κόσμο, 1970 [συγκεντρωτική έκδοση τών ώς τό έτος αύτό έκδεδομένων ταξιδιωτικών του]· Στά γαλάζια νερά. *Ελληνικές καί ξένες θάλασσες, 1974· Στον άφρό καί στά έλατα, 1988). Ό I. Μ. Παναγιωτόπουλος (1901-1982), προπαντός στή μεταπολεμική πεζογραφία του, συνδύασε τήν κοινωνική καί ψυχογραφική εύαισθησία μέ τόν λυρικό τόνο (Χάνς καί άλλα πεζά (δ.), 1925* Χειρόγραφα τής μοναξιάς (δ.), 1942* Οι δυο κι' ή νύχτα (μ.), 1944* 'Αστροφεγγιά (μ.), 1945· Χαμοζωή (μ.), 1946* Αιχμάλωτοι (μ.), 1951* Τά εφτά κοιμισμένα παιδιά (μ.), 1956* Τό δαχτυλίδι μέ τά παραμύθια (δ.), 1957* Άνθρώ-

πινη δίψα (δ.), 1959* Φλαμίνγκος (δ.), 1963* Τό παραμύθι μιας ζωής - Μεβλανά ό εξαίσιος (μ.), 1965 [β' έκδοση μέ τίτλο: Μεβλανά ό εξαίσιος. Ή ιστορία μιας ζωής, 1982]· 'Ασφυξία (δ.), 1978). Αξιοσημείωτα νεωτερικό, άπό θεματική καί υφολογική άποψη, ένα ύστερογενές μακρό πεζογράφημα ('Αλληλογραφία (μ.), 1975* τ.: Μορφές τής έλληνικής γής, 1937* Ελληνικοί 'Ορίζοντες, 1940* Σκαραβαίος ό ιερός - ή Αίγυπτος, 1950* Ευρώπη. Δώδεκα κεφάλαια λυρικής γεωγραφίας, 1953* Πολιτείες τής \Ανατολής, 1954* Ό κόσμος τής Κίνας κι' ενα έπίμετρο: Μιά ματιά στή Ρωσία, 1961* Ή Κύπρος, ένα ταξίδι, 1962* Ή 'Αφρική άφυπνίζεται, 1963* Τό περιβόλι τής Παναγίας, 1984). Επίσης, πρέπει νά ένταχθει καί έδώ ό Κώστας Ουράνης (1890-1953) γιά τά άξιόλογα ταξιδιωτικά του (Sol y sombra [Ισπανία], 1934* Σινά, τό Θεοβάδιστον ορος, 1944· Γλαυκοί δρόμοι, 1947· Ταξίδια στήν Ελλάδα, 1949· 'Ιταλία, 1953· 'Από τόν 'Ατλαντικό στή Μαύρη Θάλασσα, 1957). Μέσα στή δεκαετία του '30 παρουσιάζουν τά πρώτα έργα τους ορισμένοι πεζογράφοι έπαρκών άφηγηματικών ικανοτήτων, που ώστόσο τά ειδοποιά γνωρίσματά τους δέν τούς συνδέουν μέ τις κύριες ιδιαιτερότητες τής «γενιάς» αύτής τής περιόδου: Ή Έ λ λ η Αλεξίου (1894-1988), άξιοποιώντας τήν πλούσια βιοτική εμπειρία της, διασταυρώνει τόν κοινωνικό ρεαλισμό μέ τήν έμφανή ψυχική συμμετοχή της στά προβλήματα τών άσθενών τάξεων καί τήν άπαρασάλευτη έμμονή της στά άντίστοιχα ήθικά αιτήματα (Σκληροί άγώνες γιά μικρή ζωή (δ.), 1931· Γ' Χριστιανικόν Παρθεναγωγεϊον (μ.), 1934· νΑνθρωποι (δ.), 1939· Αουμπεν (μ.), 1940· Παραπόταμοι (μ.), 1956· Μέ τή λύρα (μ.), 1958· 'Αναχωρήσεις καί μεταλλαγές (δ.), Α'-Γ', 1962· Υπέρ τών ζώντων (δ.), 1972· Δεσπόζουσα (μ.), 1972). ΉΤατιάνα Σταύρου (1899-1990), πού άναφέρεται κυρίως στή συναισθηματική ζωή καί στά προβλήματα τής γυναίκας μέσα στις παλαιότερες άστικές συνθήκες, διακρίνεται έπίσης άπό μιάν άνθρωπιστική εύαισθησία καί άπό τήν λυρικά ένισχυμένη έκφραση ('Εκείνοι πού έμειναν (δ.), 1933* Οί πρώτες ρίζες (μ.), 1936· Μυστικές πηγές (μ.), 1940* Τό καλοκαίρι πέρασε (δ.), 1943* Τό άλλο πρόσωπο του άνθρωπου (δ.), 1958). Ό Γιάννης Γ. Σφακιανάκης (1903-1987) άρχισε μέ τάσεις συμβολιστικής γραφής καί έσωτερισμου καί συνέχισε ρεαλιστικά, άλλά μέ προσφιλή καί τήν ονειρική διάσταση (Διηγήματα, 1932* Νύχτες χωρίς δημιουργία (δ.), 1936· Χώματα του νότου (μ.), 1950* [τριλογία (μ.):] Ό άφέντης τής Βαθέρνας, 1955· Τό καμίνι, 1959· Οί ένοχοι, i960· Ή χώρα μέ τούς άνέμους (δ.), 1970· Όδός μαρτύρων (δ.), 1975· Οί οδηγοί του Αιγαίου καί 7 άλλες νουβέλες, 1979). Τό διήγημα παραδοσιακού τύπου καλλιέργησε μέ έπιμέλεια έπι πολλά χρόνια ό Γεράσιμος Γρηγόρης (1907-1985), συγκεντρώνοντας τό

ένδιαφέρον του στον τρόπο ζωής καί στά προβλήματα του συνηθισμένου - καθημερινού άνθρώπου (Πορεία μέσα στή νύχτα (δ.), 1939* Ή Πολιτεία ξέσκεπη (δ.), 1958· Πέρα άπό τήν όχθη (δ.), 1963). Στό μεταξύ, μέ χώρο γένεσης κυριότατα τήν πνευματική Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέμου (καί σέ στενή σχέση μέ τό περιοδικό Μακεδόνικες Ημέρες), έμφανίζεται ένας καθαρός μοντερνισμός στήν έλληνική πεζογραφία, άξιοποιώντας γόνιμα τό πρόσφατο δυτικοευρωπαϊκό υπόδειγμα του «έσωτερικου μονολόγου», δπου περιορίζεται (κάποτε, σέ βαθμό σχεδόν άφανισμου) ή πλοκή, ή έξωτερική δράση καί ή σημασία του «άπτου» γεγονότος καί συχνά άνατρέπεται ή γραμμική διαδοχή τών (δσων) περιστατικών, γιά νά κυριαρχήσει ή άποσπασματική, παλίνδρομη καί μεταποιητική άντίληψη τών πραγμάτων καί, προπαντός, ή συνειρμική έκφραση τής ύποκειμενικής έντύπωσης, τής ψυχικής διάθεσης καί του διαλογισμού, καί γενικά ή «ροή τής συνείδησης». Ό Στέλιος Ξεφλούδας (1902-1984) εϊναι ό χρονολογικά πρώτος καί ίσως ό τυπικότερος έκπρόσωπος του είδους, μέ πεζογραφικές συνθέσεις δπου κυρίως μέσω του βλέμματος ένός άτομου υποδεικνύονται δυσδιάκριτες δψεις καί άποχρώσεις του έξωτερικου κόσμου καί σπουδάζεται ό έσωτερικός κόσμος τών άλλων. Σέ μεταγενέστερα έργα του τό γενικό θεματικό περίγραμμα είναι οίκειότερο στον άναγνώστη ή γίνεται σαφέστερο, άλλά διατηρείται σταθερά ό ίδιος τρόπος άφομοίωσης καί έκφρασής του (Τά τετράδια του Παύλου Φωτεινού (μ.), 1930* Εσωτερική συμφωνία (μ.), 1932* Εύα (μ.), 1934* Στό φως του λευκοϋ άγγέλο^(μ.), 1936* *Ανθρωποι του μύθου (μ.), 1944* 'Οδυσσέας χωρίς 'Ιθάκη (μ.), 1957* 'Εσύ, ό κύριος Χ κι ενας μικρός πρίγκηπας (μ.), i960* Ό δικτάτορας (μ.), 1964· 'Οδυσσέας (μ.), 1974 - ΌΔον Κιχώτης στόν Παράδεισο (μ.), 1975). Στόν 'Αλκιβιάδη Γιαννόπουλο (1895-1981) υφίσταται κάπως περισσότερο τό (άποσπασματικό) συγκεκριμένο σέ επίπεδο σκηνικού, γιά νά ένταχθει δμως άμέσως στήν άτμόσφαιρα του άβέβαιου, παράδοξου καί ύποβλητικου, μέ μιάν ιδιαίτερα περιεκτική καί έντεχνη έκφραστική, δπου ή διαύγεια υπηρετεί τή διείσδυση στό άφανές καί τήν έκλογίκευση του άπροσδόκητου. Ή διάθεση του συγγραφέα άπέναντι στό θέμα του συνδυάζει τήν ήπια ειρωνεία μέ τή συμμετοχή καί τή συμπάθεια (Κεφάλια στή σειρά (δ.), 1934* Ή ήρωική περιπέτεια (δ.), 1938· Τό δάσος μέ τους πιθήκους (δ.), 1944* Ό πίθος τών Δαναΐδων (μ.), 1950* Ήσαλαμάντρα (μ.), 1957* Ή τυφλόμυγα (δ.), 1962* Επτά άστάθμητα διηγήματα, 1974* Επτά παράδοξα άφηγήματα, 1980). Μέ πλαίσιο κυρίως ένα ήρεμο καί μάλλον μελαγχολικό άστικό περιβάλλον, ό Γιώργος Δέλιος (1897-1980) παρακολουθεί πρόσωπα και καταστάσεις μέσα άπό μιά λυρικά στοχαστική γραφή άνθρωπιστικής προδιάθεσης καί πολιτισμένου τόνου.

Τόν είλκυσε άργότερα καί ό έξωτερικός-φυσικός χώρος, δπως καί τό ιστορικό πεδίο (μακεδονικός άγώνας) άπό τήν άποψη του βαθύτερου ψυχισμού τών δρώντων προσώπων (Οί άνθρωποι πού νοσταλγούν (μ.), 1934* Στά ΐχνη του άγνωστου Θεού (μ.), 1937* Μουσική δωματίου (δ.), 1947* Οικογένεια (μ.), 1957* Ό ήλιος και τ'αστέρια (μ.), 1965* Κασσανδρινή άκτή (δ.), 1967* Δοκιμασία (μ.), 1969). Ό Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης (1908-1993), άφου έξοικειώθηκε μέ τόν (λογοτεχνικό και, γενικότερα, τόν καλλιτεχνικό) μοντερνισμό, διαπίστωσε δτι ό έσωτερικός μονόλογος καί γενικά ή συνειρμική γραφή άποτελουσαν οργανικά πρόσφορο τρόπο έκφρασης καί άλλων πνευματικών προδιαθέσεων καί προτεραιοτήτων του, δπως ή «ύπερ-όρθολογική» ορθόδοξη οντολογία καί ή συναφής έμπειρική - «μυστική» έπικοινωνια μέ τούς άνθρώπους καί μέ τόν φυσικό κόσμο. "Εδωσε έτσι μιά πεζογραφία δπου κυριαρχεί ή μείξη του αισθητού μέ τό ύπεραισθητό, τής φυσικής διεργασίας μέ τή διερεύνηση πολιτισμικά «περιεκτικών» και ιδιαίτερα οικείων εξωτερικών χώρων, καί του λεπτομερειακού μέ τό καθολικά σημαντικό — μέ συχνή χρήση τής εύλογα ή άπροσδόκητα συσχετιστικής μετάβασης άπό τό έκάστοτε στοιχείο σέ ένα έπόμενο ([μέ τό ψευδώνυμο Σταυράκιος Κοσμάς:] Αντρέας Δημακούδης (μ.), 1935* Ό πεθαμένος και ή άνάσταση (μ.), 1944* Πραγματογνωσία (ν.), 1950* 'Αρχιτεκτονική τής σκόρπιας ζωής (μ.), 1963* Τό μυθιστόρημα τής Κυρίας "Ερσης (μ.), 1966· Μητέρα Θεσσαλονίκη (δ.), 1970* Προς έκκλησιασμό (δ.), 1970* Συνοδεία. Πεζογραφήματα 1936-1968, 1970* Άρχειον (μ.), 1974). Στά εύρύτερα δρια τής μοντερνιστικής πεζογραφίας αύτής τής περιόδου θά έπρεπε νά τοποθετηθούν οί περιπτώσεις τουλάχιστον δύο άκόμη άξιόλογων πεζογράφων «άνορθόδοξης» τεχνικής καί έκφραστικής: Ό Γιάννης Σκαρίμπας (1893/ 1897-1984) «συντόνισε» τήν κοινωνική κριτική καί τήν καταλυτική σάτιρα μέ τήν άναρχική έξάρθρωση τής σύνταξης καί του λεξιλογίου (Καϋμοι στό Γριπονήσι (δ.), 1930· Τό θειο τραγί (δ.), 1933* Μαριάμπας (μ.), 1935* Τό σόλο του Φίγκαρω (μ.), 1938* Τό Βατερλώ δυο γελοίων (μ.), 1959* Ή μαθητευομένη τών τακουνιών (νς.), i960* Τυφλοβδομάδα στή Χαλκίδα (δ.), 1973· Φυγή προς τά έμπρός (μ.), 1976* Τρεις άδειες καρέκλες (δ.) 1976). Ή Μέλπω Άξιώτη (1905-1973) στά προπολεμικά έργα της καλλιέργησε μιά γραφή ροής προφορικού τύπου καί ποιητικής έλλειπτικότητας (Δύσκολες νύχτες (μ.), 1938· Θελετε νά χορέψουμε Μαρία; (μ.), 1940* Εικοστός αιώνας (μ.), 1946* Τό σπίτι μου (μ.), 1965* ΉΚάδμω (μ.), 1972). Μέ τήν προϋπόθεση μιας μεγαλύτερης έλαστικότητας καί γιά τό ένδιαφέρον τών πολλαπλών έκδοχών του «ανορθόδοξου», υπενθυμίζουμε: τήν ιδιότυπη ποιητική - συμβολιστική πεζογραφία τής Ειρήνης τής Αθηναίας (± 1895-1955· πέρα άπό τό πρώιμο και παραδοσιακό Ή υιοθετημένη. Κοινωνικόν μυθιστόρημα, 1914, βλ.: 'Εποχές (δ.),

1934· Σιωπηλά (δ.), 1938· Τελευταία Άνοιξι (δ.), 1953)· καί τήν τάση οχι καθαυτό έσωτερισμου άλλά μονολογικής διαρκούς διαμαρτυρίας, που χαρακτηρίζει τά πρώτα ιδίως κείμενα του Άρκάδιου Λευκου, 1905-1983 (Κρίσις... (μ.), 1934· Κίτρινο και γαλάζιο (μ.), 1953· Δαίμονες και σταυροί (μ.), i960* Πίσω άπ'τόν ηλιο (μ.), 1968* Συλλογή άπό μαχαίρια (μ.), 1970* "Ομποε (μ.), 1972). Πρόβλημα άποτελεϊ ή ουσιαστική γραμματολογική τοποθέτηση τής όψιμης μυθιστοριογραφίας του Νίκου Καζαντζάκη (1883-1957), που ή άφηγηματική τεχνική του είναι καθαρά παραδοσιακή, ή έκφραστική του (στό έπίπεδο προπαντός του λεξιλογίου καί τών γραμματικών τύπων — όχι όμως καί τής σύνταξης) συναγωνίζεται τόν «άνημμένο» δημοτικισμό, οί βασικοί ήρωές του έκπροσωπουν «άρχετυπικούς» καί έξωηθογραφικούς άνθρώπινους χαρακτήρες πού ύπερβαίνουν τά κοινά μέτρα και ή ιδεολογία του συμπορεύεται μέ προβληματισμούς τής διεθνούς διανόησης πού, ένώ ή άφετηρία τους έντοπίζεται στις άρχές του εικοστού αιώνα, έκφράζουν ύπό εύρύτερες καί μεταλλασσόμενες μορφές καί τόν μεταπολεμικό άνθρωπο σέ σημαντικό βαθμό. *Ας έγγραφεΐ λοιπόν ή περίπτωσή του σέ ένα έν μέρει συμβατικό καί έν μέρει οργανικό «μεταξύ» (Βίος και πολιτεία του 1'Αλέξη Ζορμπά (μ.), 1946* Ό Καπετάν Μιχάλης (μ.), 1953* Ό Χριστός ξανασταυρώνεται (μ.), 1954* Ό τελευταίος πειρασμός (μ.), 1955· Όφτωχούλης του Θεοϋ (μ.), 1956* Toda-Raba (μ.) [γαλλικά: 1931 και 1934· ίσπαν. μετάφρ.: 1937* έλλην. μετάφρ. Γιάννη Μαγκλή], 1956* Ό Βραχόκηπος (μ.) [Le Jardin des Rochers· ίσπαν. μετάφρ.: 1941· έλλην. μετάφρ. Π. Πρεβελάκη], i960· Αναφορά στον Γκρέκο [μυθιστορηματική αυτοβιογραφία], 1961* Οί άδερφοφάδες (μ.), 1963). Δημιουργικός συνεχιστής τών προπολεμικών πεζογράφων καί άπό ορισμένες άπόψεις σύνδεσμος τους μέ τούς μεταπολεμικούς είναι ό Τάσος Αθανασιάδης (1913). Αφοσιώθηκε επιτυχημένα στήν εύρεία μυθιστοριογραφική σύνθεση άστικής, κυρίως, θεματικής και οπτικής και άπέδωσε μέ ένάργεια σημαντικές όψεις συλλογικου καί άτομικου βίου τής έλληνικής κοινωνίας, στή διαδρομή της άπό τις άρχές του εικοστού αιώνα έως τήν έποχή μας (Οί Πανθέοι (μ.), Α', 1948, Β', 1953, Γ , 1961· [β' έκδ.] Α'-Γι/Γ 2 ', 1967-1968· Ή αίθουσα του θρόνου (μ.), 1969* Οί φρουροί της Αχαΐας (μ.), Α'-Β', 1975· Οί τελευταίοι εγγονοί (μ.) Α'-Β', 1984* Τά παιδιά της Νιόβης (μ.), Α'-Β', 1988, Γ'-Δ', 1995* βλ. άκόμη τις μυθιστορηματικές βιογραφίες: Ταξίδι στή μοναξιά [Καποδίστριας], 1944· ΌΝτοστογιέβσκη άπό τό κάτεργο στό πάθος, 1955* Αλβέρτος Σβάϊτσερ, ο ποιητής της χριστιανικής δράσης, 1963* Ό γιος του ήλιου

[Ιουλιανός ό Παραβάτης], 1978* καί τις συλλογές διηγημάτων: Θαλασσινοί προσκυνητές, 1943* Άγια νεότητα, 1990* Μεσαιωνικό τρίπτυχο, 1998). Ό Άγγελος Βλάχος (1915-2003) άξιοποίησε στο πρώτο έργο του τήν έμπειρια του άλβανικου πολέμου καί στή συνέχεια στράφηκε σέ πολλές περιόδους καί περιστατικά τής δλης έλληνικής ιστορίας, έπικεντρώνοντας τήν προσοχή του πρώτιστα στή δράση καί στήν ψυχοσύνθεση τών κεντρικών ήρώων, σέ συνάρτηση δμως μέ τις γενικές συνθήκες καί τήν περιρρέουσα άτμόσφαιρα, καί μετατρέποντας έτσι τις πλούσιες γνώσεις του σέ έντεχνη μυθοπλασία (Τό μνήμα τής γρηας (μ.), 1945* Ό κύριος μου Αλκιβιάδης (μ.), 1954* *Ωρες ζωής (ν.), 1957* Οι τελευταίοι Γαληνότατοι (μ.), 1961* Ντάιμας ό τυχερός καί άλλες επτά ιστορίες (δ.), 1968* Ή 14η Νιζάν. Τιβερίου Καίσαρος άρχοντος (μ.), 1972· "Ενας Φιλέλλην γιά τό 1821 (μ.), 1972· Όδοιπόροι γιά τά Σούσα [Δέκα βιογραφίες Ελλήνων πού κατέφυγαν στούς Πέρσες], 1973* Ξέρξης. Χαρτιά προσωπικά (μ.), 1979* Ή διαλείπουσα ζωή του Δημήτρη Σπέρη (μ.), 1996· Βίος καί πολιτεία του Ανδρέα Ρουσάνου (μ.), 2000* βλ. καί τήν αύτοβιογραφική άναδρομή στά νεανικά του χρόνια: Πρωθύστερο, 1990). Κυρίως μέσα στή δεκαετία του '40 έμφανίζεται ένας άριθμός πεζογράφων μέ εύρύ φάσμα ένδιαφερόντων καί μέ τεχνικές δόμησης καί έκφραστικούς τρόπους πού κυμαίνονται άπό τόν παραδοσιακό τύπο εως τή ροπή προς τό οργανωτικά συνθετότερο σχήμα καί τόν στοχαστικότερο ή καί έσωστρεφή λόγο. « Ε πεξεργάζονται» τά ύποδείγματα πού παρέχει ή μεσοπολεμική πεζογραφία, προχωρώντας άρκετοί άπό αύτούς σέ αισθητή διαφοροποίηση τής νοοτροπίας καί τής γλώσσας. Ό Αντώνης Βουσβούνης (1918-1980) άπέδωσε εύστοχα μέ τό δεύτερο βιβλίο του τήν εύφρόσυνη καί έλπιδοφόρα έμπειρια τής έφηβείας, άλλά άργότερα καί τό αίσθημα κενού πού μπορεί νά δοκιμάσει ό ώριμος νέος μέσα σέ άνούσιους τρόπους άστικής ζωής, καί προχώρησε μέ λυρικου τόνου άναφορές καί σέ άλλες καταστάσεις (Γαλάζιες ώρες (μ.), 1939* Προμήνυμα 1943· Τό μεγάλο διάλειμμα (μ.), 1962· Ή έπιστροφή της 'Αλκής (μ.), 1978· Ή παλίρροια (μ.), 1978). Μέ ιδιαίτερη εύαισθησία καί δεξιοτεχνία ή Μαργαρίτα Λυμπεράκη (1919-2001) περιέγραψε καί ψυχογράφησε στο δεύτερο βιβλίο της τήν εφηβική έξέλιξη κοριτσιών καί στή συνέχεια διερεύνησε προβληματικές δψεις τών οικογενειακών καί άλλων άνθρώπινων σχέσεων (Τά δέντρα (μ.), 1945* Τά ψάθινα καπέλα (μ.), 1946· Ό άλλος Αλέξανδρος (μ.), 1950· Τό μυστήριο (μ.), 1976). ΉΜιμίκα Κρανάκη (1922) προσδιόρισε διεισδυτικά τή σύγκρουση του έρωτα μέ τήν άκαταλληλότητα τής χρονικής «στιγμής» καί, άργότερα, τήν περιπέτεια τών έκπατρισμένων άριστερών διανοουμένων καί τήν ψυχολογική σχέση τους μέ τόν έλλαδικό χώρο (Contre-temps

(μ.), 1947· Τσίρκο (νς.), 1950· Φιλέλληνες (μ.), 1992). Στό έργο τής Μόνας Μητροπούλου (1915-1999) κυριαρχουν οί εμπειρίες καί τα συναισθήματα τής νέας γυναίκας, άλλά καί ή ιδεολογική άνησυχία (Τό σπίτι μέ τόν κορυδαλλό (δ.), 1944· Άπασιονάτα (ν.), 1947 'Σας χαιρεταμε κυρία Ιστορία (μ.), 1982). Μέ γλαφυρό καί ευσύνοπτο λόγο, ό Άλκης Άγγελόγλου (1915-1990) έξέφρασε μια νοσταλγία τής έπαρχιακής ζωής, άναδεικνύοντας λυρικά άλλά καί πειστικά τόν ψυχικό κόσμο άνθρώπων του χώρου αύτου (Εαρινό (δ.), 1943* Αμαρτωλοί (ν.), 1944· Κυπαρισσόμηλα (δ.), 1948· Ρωμιοσύνη (μ.), 1952* Ταξίδι χωρίς χάρτες [οδοιπορικά καί λογοτεχνικά δοκίμια], 1961). Μέ άνάλογη διάθεση, ό Άστέρης Κοββατζής (1916-1983) έστρεψε τά κύρια ένδιαφέροντά του στόν ίδιο κοινωνικό χώρο, συνδυάζοντας τή ρεαλιστική θεώρηση μέ τήν ποιητική ατμόσφαιρα ('Επεισόδια (δ.), 1943· Πρώτη "Ανοιξη (ν.), 1944· Κάτω άπό τόν γαλάζιο ουρανό (δ.), 1946· Χωριάτες (μ.), 1951· Χαμένοι ταξιδιώτες (δ.), 1965). Ό Κώστας Χατζηαργύρης (1912-1963) αναφέρθηκε σε γραφικούς καί ματαιόδοξους τύπους άνθρώπων, διακρίνοντας τούς βαθύτερους κοινωνικοπολιτικούς καί ψυχολογικούς περιορισμούς πού προκαλούν αύτές τις συμπεριφορές (Μειδιάματα και άγωνίες (μ.), 1947* Ή παλιά αυλή (ν.), 1948* Οικογένεια Ζαρντή (μ.), 1950* Ό θρύλος του Κωνσταντή (μ.), 1951* Ό δρόμος προς τή δόξα (μ.), 1957· Ό τρόμος του υπαλλήλου (δ.), 1953). Ή Εύα Βλάμη (1914-1974) απέδωσε μέ λυρική διάθεση τήν καμπύλη τής άκμής και παρακμής ένός παραδοσιακού καί ιστορικά φορτισμένου τόπου και, γενικότερα, περιέβαλε μέ συμβολιστική άτμόσφαιρα παλαιότερες μορφές ζωής (Γαλαξείδι (μ.), 1947· Σκελετόβραχος (μ.), 1949· Τά όνειρα τής Άγγέλικας (μ.), 1958· Στόν άργαλειό του φεγγαριού (μ.), 1963). Ό Γιάννης Μαγκλής (1909) μίλησε μέ άνθρωπιστικό ρεαλισμό γιά τούς άνθρώπους κυρίως του έπικίνδυνου θαλασσινού μόχθου (Οί κολασμένοι τής θάλασσας, (δ.), 1940* Πορεία στό βούρκο (δ.), 1949* Κοντραμπατζήδες του Αιγαίου (μ.), 1954* Δέν υπάρχουν άμαρτωλοί (δ.), 1956· Τ' άδέρφια μου οί άνθρωποι (μ.), 1958· Τό άνθρώπινο πάθος (δ.), 1961· Τά παιδιά του ήλιου και τής θάλασσας (δ.), 1963* Όάγέρας χτύπαγε τήν πόρτα μας (δ.), 1966· Ό άρχοντας (μ.), 1971* Οί σημαδεμένοι (δ.), 1973· Τά παιδιά του άρχοντα (μ.), 1979* Τό στοίχημα (νς.), 1982* Πάνθεια, ή καλλονή τής Ανατολής (νς.), 2005). Ό Μιχάλης Περάνθης (1917-1984) έπιδόθηκε μέ άγάπη, αίσθηση του άντικειμένου καί επαρκή άφηγηματική οικονομία, κυρίως στό ιστορικό μυθιστόρημα (Ήσκληρή βροχή (μ.), 1952* Σουλιώτες (μ.), 1957· Όδυσσέας 'Ανδρούτσος (μ.), 1974). Ό Πάνος Καραβίας (19071985) συνδυάζει τις άναφορές σέ στοιχεία του πραγματικού μέ τάσεις ονειρικής μεταμόρφωσής τους ( Ή νύχτα μέ τά πολύχρωμα φώτα (δ.), 1930* 'Απόπειρες γιά μιά χαμένη υπόθεση (δ.), 1944* *Ισκιος στόν ορίζοντα (μ.), 1962*

'Αστερισμοί (μ), 1971* Νύχτα έγκληματική μέ πράσινους καπνούς κρυσταλλωμένους στόν ορίζοντα (δ.), 1977* Οί τελευταίοι (μ.), 1978* Χρώμα άπό σμαράγδι (δ.), 1980). Ή Ιουλία Ίατρίδη (1914-1996) χαρακτηρίζεται άπό κοινωνική ευαισθησία καί άπό ενα καλλιεργημένο καί υποβλητικό ύφος (Τρία πρόσωπα (νς.), 1955* Καβαλάρης στόν άνεμο (μ.), 1958* Τά πέτρινα λιοντάρια (μ.), 1964· Διαταγή άνωθεν (δ.), 1971· Στις πέντε τήν αύγή (δ.), 1981). Μετά τήν παλαιότερη κοινωνιστική πεζογραφία, ό Μενέλαος Λουντέμης (1912-1977) άναφέρεται μέ άνανεωμένους τρόπους στά προβλήματα τών άσθενών τάξεων, παρακολουθώντας μέ στοργή καί άφηγηματική γλαφυρότητα τόν μόχθο καί τά όνειρα κυρίως νεαρών βιοπαλαιστών (Τά πλοϊα δέν άραξαν (δ.), 1938* Περιμένοντας τό ούράνιο τόξο (δ.), 1940* Γλυκοχάραμα (δ.), 1943* Αύτοι πού φέρανε τήν καταχνιά (δ.), 1946* Καληνύχτα ζωή (μ.), 1946* Συννεφιάζει ή ό Μεγάλος Δεκέμβρης [κυρίως, χρονικό], 1948* "Ενα παίδι μετράει τ' άστρα (μ.), 1956* Οί κερασιές θ' άνθίσουν και φέτος (μ.), 1956* Τότε που κυνηγουσα τους άνέμους (μ.), 1956* Όδός, 'Αβύσσου, άριθμός 0 (μ.), 1962* Τό ρολόι του κόσμου χτυπά μεσάνυχτα (μ.), 1963). Καί ό Ζήσης Σκάρος (19171997) διακρίνεται άπό μιάν άνάλογη, σταθερή ιδεολογική μέριμνα (Οί δυνατοί (ν.), 1938· Οί κλούβες (μ.), 1946* Τά γεράκια τής Πίνδου (ν.), 1953* Χαραυγή (δ.), 1957* 'Ανοιχτοί ούρανοί (μ.), 1958* Οί ρίζες του ποταμού (μ.): Α' Ραγιάδες καί κολήγοι, i960* Β' 'Αστοί καί έργάτες, 1966· Γ' 'Αντίσταση καί πόλεμος, 1979* Φωκίων. Σχέδιο γιά μυθιστόρημα, 1997). Τά κρισιμότατα καί τραυματικά -γεγονότα τής δλης δεκαετίας του '40 καί οί παρατεταμένες συνέπειές τους θά άποτελέσουν άμεση έμπειρική πηγή καί άντικείμενο προβληματισμού γιά τους περισσότερους άπό τους μείζονες πεζογράφους τής πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, προκαλώντας οργανική τομή άπό άποψη περιεχομένου (άλλά καί μορφής) τών κειμένων. Στο έξής, καί έπί τριάντα περίπου χρόνια ή «πεζογραφία κοινωνικοπολιτικής συνείδησης» θά συστήσει ευρεία καί ευδιάκριτη περιοχή, καθοριστική μαζί μέ τήν άντίστοιχη ποίηση γιά τό γενικότερο σχήμα έξέλιξης τής νεοελληνικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα. Ή ήθική-ιδεολογική στάση τών συγγραφέων άπέναντι στή διαδοχικά ή καί ταυτόχρονα τραγική, έλπιδοφόρα καί διαψευστική δεκαετία διαμορφώνει ένα φάσμα επαρκούς πλάτους καί άξιόλογου διαλεκτικού βάθους: άπό τήν εμμονή στήν υπεράσπιση τής θεμελιώδους ήθικής τής Αριστεράς (μέ βαθμιαία ταση άπόρριψης, δμως, του ήγετικου «άλαθήτου») έως τήν άρνητική άξιολόγηση κυρίως τών συγκεκριμένων ένεργειών του χώρου αυτου* καί άπό τή συνδυαστική κριτική τών σφαλμάτων τής έπαναστατικής παράταξης καί τών άντιδημοκρατικών συνθηκών του μετεμφυλιακου πολιτικού καί ευρύτερου κοινω-

νικου καθεστώτος έως τήν άναζήτηση προοπτικών άνθρωπιστικής σύνθεσης τής κοινωνικής δικαιοσύνης μέ τήν πολιτική δημοκρατία καί τις άτομικές έλευθερίες. Ή πολιτική καί κοινωνική θεματική δέν είναι, βέβαια, ή μόνη πού άπασχολεΐ τούς πρώτους μεταπολεμικούς πεζογράφους. Άλλά σχεδόν και κάθε άλλη καθορίζεται άπό τά δεδομένα καί τό κλίμα μιας γενικής πραγματικότητας συναφώς προσδιορισμένης καί έπηρεάζεται άπό μιά συνειδησιακή διεργασία έμμεσα σχετική. Ό Δημήτρης Χατζής (1913-1981), μέ ποσοτικά περιορισμένο άλλά καί ισχυρής λιτότητας έργο, άναφέρθηκε νωρίς στήν έθνική άντίσταση καί στά Δεκεμβριανά (Ήφωτιά (ν.), 1946), παρακολούθησε τή διάλυση του (υστέρου) παραδοσιακού νεοελληνικού βίου, άλλά καί τις έξωτερικές άντιξοότητες ή τά έσωτερικά άδιέξοδα άτόμων, μέ κείμενα πού συνιστουν μιάν έντονη άναλαμπή τής «κλασικής» διηγηματογραφίας (Τό τέλος της μικρής μας πόλης [Βουκουρέστι 1952] 2 1963· Ανυπεράσπιστοι (δ.), 1966* Σπουδές (δ.), 1976), καί απέδωσε μέ έναν υπόκωφα «ποιητικό» ρεαλισμό τό ψυχικό άδιέξοδο του "Ελληνα μετανάστη μέσα στις καταπιεστικές συνθήκες καί στήν ήθική σαθρότητα τής άναπτυγμένης και άπρόσωπης βιομηχανικής κοινωνίας (Τό διπλό βιβλίο (μ.), 1976). Ό Σωτήρης Πατατζής (1914-1991), άφου έδωσε μιά περιεκτική λογοτεχνική κατάθεση γιά τόν άντιφασιστικό άγώνα τής Κατοχής, προχώρησε στήν κριτική ψυχογράφηση του μικροαστισμου και έξεικόνισε ψευδαισθήσεις καί όνειρα άνθρώπων μέ περιορισμένες υποκειμενικές καί άντικειμενικές δυνατότητες (Ματωμένα χρόνια, (δ.), 1946* Μεθυσμένη πολιτεία (μ.), 1948* Νεράιδα του βυθου (δ.), 1952* Χαμένος παράδεισος (δ.), 1965* Πένθιμο εμβατήριο (μ.), 1978* Στό χάος (δ.), 1980). Εύρεία θεματική έξέλιξη παρουσιάζει τό πολιτικής καί ψυχολογικής φύσης περιεχόμενο του έργου του Νίκου Κάσδαγλη (1928), πού τόν άπασχόλησαν: ή άγριότητα τών έμφύλιων συγκρούσεων τής Κατοχής (μέ βάση τήν προσωπική έμπειρία καί άπό οπτική γωνία «κατ* άρχήν» άντιαριστερή τότε), ή βαναυσότητα τών συνθηκών τής στρατιωτικής θητείας, ό άντιδικτατορικός άγώνας καί ή καταπίεση του κουρδικου λαου — μέ πλούσιους πάντα συνδυασμούς συλλογικών καί άτομικών προβλημάτων (Σπιλιάδες (δ.), 1952* Τά δόντια της μυλόπετρας (μ.), 1955* Κεκαρμένοι (μ.), 1959· Έγώ ειμί Κύριος ό Θεός σου (μ.), 1961« Ή δίψα (μ.), 1970* Μυθολογία (δ.), 1977* ΉΜαρία περιηγείται τή Μητρόπολη τών νερών (μ.), 1982 [άναθεωρημένο: 1994]· Ήνευρή (μ.), 1985· Τό θολάμι (δ.), 1987· Ακοίμητο το αιμα των νεκρών (μ.), 1999). Ανάλογη ηταν και ή αντιμετώπιση της έμφύλιας σύγκρουσης άπό τόν Θ. Δ. Φραγκόπουλο, 1923-1998 (Τειχομαχία (μ.), 1954). Έντονα άρνητική άπέναντι στήν άριστερή νοοτροπία καί πρακτική ύπήρξε ή στάση του Ρόδη Ρούφου (1924-1972), πού έπειτα στράφηκε

στό θέμα του κυπριακού άγώνα καί σέ ορισμένα καταπτωτικά φαινόμενα που μπορεί νά παρουσιάσει ό έλληνισμός σέ περιόδους ξένης κυριαρχίας (τριλογία Τό χρονικό μιας σταυροφορίας (μ.): Ή ρίζα του μύθου, 1954* Πορεία στό σκοτάδι, 1955· Ή άλλ-η όχθη, 1958· Ή χάλκινη εποχή (μ.), i960· Οί Γραικύλοι (μ.), 1967). Ενδεικτική, έξάλλου, υπήρξε ή σαφής άντιδικτατορική στάση (ή καί δράση) καί τών τριών προηγούμενων συγγραφέων, δπως καί άρκετών άπό τούς έπόμενους, κατά τήν περίοδο 1967-1974. Ό Αλέξανδρος Κοτζιας (1926-1992) ύπέδειξε συνδυαστικά τις έκτροπές ή τούς ύστερικούς δογματισμούς του άριστερου κινήματος, άλλά καί τις έξαχρειωτικές καταστάσεις του μετεμφυλιακού καθεστώτος καί παρακράτους· καί, γενικότερα, έξέτασε ύπό ίστορικοπολιτικό καί ψυχογραφικό πρίσμα φαινόμενα φθοράς τής μεταπολεμικής έλληνικής κοινωνίας, υποδηλώνοντας μέσω άρνητικών ήρώων τό θετικό ζητούμενο καί άξιοποιώντας τό ύλικό του μέ τεχνικές συγχώνευσης τής ευθύτερης άφήγησης μέ συνειρμικούς και βαθμιαία πληροφοριακούς μονολόγους τών προσώπων (Πολιορκία (μ.), 1953 Μιά σκοτεινή υπόθεση (μ.), 1954· Ό Εωσφόρος (μ.), 1959· Ή άπόπειρα (μ.), 1964* Ό γενναίος Τηλέμαχος (μ.), 1972· Άντιποίησις αρχής (μ.), 1979· Φανταστική περιπέτεια (μ.), 1985* [άπό τις συνολικά έπτά νουβέλες πού θά συναπάρτιζαν τή σειρά «Τά παιδιά του Κρόνου»:] Ίαγουάρος, 1987· Ή μηχανή, 1989, Ό πυγμάχος, 1991· Τό σοκάκι, 1993). Ό Αντρέας Φραγκιας (1921-2002) έξεικόνισε τά άποτελέσματα τής δεκαετίας του '40 στή ζωή τών οικονομικά καί κοινωνικά άσθενών τάξεων καί τόν άγώνα τους γιά έπιβίωση καί διατήρηση τής άξιοπρέπειας, συγκεφαλαίωσε μέ άφαιρετικό ρεαλισμό τήν έξοντωτική άπανθρωπία τής Μακρονήσου, άλλά μελέτησε καί τόν έκμηδενισμό του «προσώπου» μέσα στή μεγαλούπολη τών προχωρημένων μεταπολεμικών χρόνων ("Ανθρωποι και σπίτια (μ.), 1955· Ή καγκελόπορτα (μ.), 1962· Λοιμός (μ.), 1972· Τό πλήθος (μ.), Α', 1985, Β', 1986). Ό Κώστας Κοτζιας (1921-1979), πιστός έμπρακτα καί θεωρητικά στις έπιλογές του έπίσημου άριστερου χώρου, μετέγραψε ύπό άνάλογη προδιάθεση τόν βίο ομάδων καί άτόμων σέ έκτενή έργα ( Ό καπνισμένος ούρανός (μ.), 1957· Γαλαρία Νο 7 (μ.), i960* Έπί έσχάτη προδοσία (μ.), 1964· Ό παράνομος (μ.), 1974). Ό Μήτσος Αλεξανδρόπουλος (1924), στρατευμένος έπίσης στον άριστερό χώρο, παράλληλα μέ τις πολλές άλλες συγγραφικές άσχολίες του, έχει δώσει πεζογραφία άναφορας στή δεκαετία του '40, άλλά καί γενικότερης κοινωνικής θεματικής, καί καλλιέργησε τή μυθιστορηματική βιογραφία, θεμελιωμένη σέ ισχυρές γνώσεις ( Αρματωμένα χρόνια 1954· Μιά πρόσφατη Ιστορία (δ.), 1956" Νύχτες καί αύγές (μ..), Α' Ή πολιτεία, 1961, Β' Τά βουνά, 1963· Σκηνές άπό τό βίο τοΰ Μάξιμου του Γραικού 1976· Τά θαύματα έρχονται στήν ώρα τους (μ.), 1976* Τό ψωμί και τό

βιβλίο. ΌΓκόρκι (μ.), 1980· Περισσότερη έλευθερία. Ό Τσέχωφ (μ.), 1981* Ό μεγάλος άμαρτωλός. Ό Ντοστογιέφσκι και τά ιερά του τέρατα (μ.), 1984* Αύτά πού μένουν (μ.), 2000). Στήν περίπτωση του Ρένου Αποστολίδη (19242004) κυριαρχεί διαρκώς μιά πολυμέτωπη έπαναστατικότητα, πού έκδηλώνεται μέ τήν άπέχθεια ή τουλάχιστον τήν άδιαφορία καί γιά τις δύο παρατάξεις του Εμφυλίου, τή σπουδή του άνθρώπου ώς έρμαιου συνθηκών πού δέν έλέγχει, τήν άρνηση κάθε φανερής ή λανθάνουσας κοινωνικής συμβατικότητας, τήν άμφισβήτηση άκόμη καί τών (έπίσημα άναγνωρισμένων) «προοδευτικών» άξιών, καί βρίσκει τήν άρμόδια έκφρασή της σέ ένα νευρωδώς έκδηλωτικό άλλά κατά περιπτώσεις καί ύποβλητικό υφος (Πυραμίδα '67 (μ.), 1950* Ιστορίες άπό τις Νότιες 'Ακτές (δ.), 1959* Ό γρασαδόρος (ν.), i960* Τά χειρόγραφα του Max Tod (μ.), i960* Βορά στο θηρίο (δ.), 1963* Στή γέμιση του φεγγαριού (δ.), 1967· Ό Α2 (ν.), 1968· Ή άλλη ιστορία (μ.), 1972· Άνθύλη (μ.), 1973· Ή Δίνη (μ.), 1993· Ούλάν Μπατόρ (μ.), 1999). Ό Στρατής Τσίρκας (1911-1980), άφου θήτευσε πρώτα στο συντομότερο άφήγημα ('Αλλόκοτος άνθρωπος (δ.), 1944* Ό 'Απρίλης είναι πιο σκληρός (δ.), 1947* Ό ύπνος του θεριστή (δ.), 1954* Νουρεντιν Μπόμπα (ν. καί δ. [δηλ. ή ομώνυμη νουβέλα καί τέσσερα διηγήματα]), 1957* άργότερα: Στόν κάβο (δ.), 1966), έδωσε τό κεντρικό καί ισχυρά σύνθετο έργο του, δπου μέ «βαθύ» άλλά καί λειτουργικό φόντο τόν Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο καί μέ πολυδαίδαλη άφηγηματική διάρθρωση διερευνά τις ιδεολογικές έπιλογές καί άπορίες καί τόν έτερότροπο ψυχισμό προσώπων πού συναντώνται μέσα στο διεθνικό «πεδίο» τής Μέσης Ανατολής (τριλογία 'Ακυβέρνητες Πολιτείες (μ.): Ή Λέσχη, i960· 'Αριάγνη, 1962· Ή νυχτερίδα, 1965). Ή Διδώ Σωτηρίου (1909-2004) μετέπλασε στο πρώτο καί στο (ιδιαίτερα επιτυχές) δεύτερο έργο της μέ δραματική ένταση άλλά καί άνθρωπιστική νηφαλιότητα τήν έμπειρια τής Μικρασιατικής καταστροφής καί άργότερα άναφέρθηκε στή μετεμφυλιακή περιπέτεια τής άριστερής παράταξης, συνδυάζοντας τήν ιδεολογική σταθερότητα μέ τήν κριτική σκέψη (Οί νεκροί περιμένουν (μ.), 1959* Ματωμένα χώματα (μ.), 1962· 'Εντολή (μ.), 1976* Κατεδαφιζόμεθα, 1982). Παράλληλα ή λίγο άργότερα έμφανίζονται πεζογράφοι πού, είτε συμπληρωματικά μεταξύ τους είτε καί συνδυαστικά ό καθένας μέσα στο έργο του, εκφράζουν περιβάλλουσες συνθήκες, κοινωνικές έξελίξεις καί άτομικά πεπρωμένα, κοσμοαντιλήψεις καί νοοτροπίες, του πρώτου άλλά καί του προχωρημένου πιά μεταπολεμικού κόσμου, μέ εύλογες διαφοροποιήσεις τεχνικής καί ύφους. Έτσι, συντελείται διαρκώς ή διεύρυνση του τυπολογικοί} χάρτη τής πεζογραφίας, μέ τήν προσθήκη νέων τάσεων καί χαρακτηριστικών. Ή Γαλάτεια Σαράντη (1920) διεισδύει στόν έσωτερικο κοσμο ήρώων κατά κανόνα προηγ-

μένου πνευματικου έπιπέδου, ήθικής έγρήγορσης καί ευγενών συναισθηματικών διεργασιών, άποδίδοντας τις διακυμάνσεις τής βιοτικής πορείας τους καί τό γενικότερο κοινωνικό κλίμα που τους έπηρεάζει, δπως καί τό ειδικότερο που οί ίδιοι δημιουργούν (Τό βιβλίο τής Χαράς (δύο ν.), 1947* Πασχαλιές (μ.), 1949* Τό βιβλίο του Γιοχάνες και τής Μαρίας (ν.), 1952* Επιστροφή (μ.), 1953* Τό παλιό μας σπίτι (μ.), 1959* Χρώματα εμπιστοσύνης (δ.), 1962* Τά ορια (μ.), 1966· Νά θυμάσαι τή Βίλνα (δ.), 1972· Ρωγμές (μ.), 1979* Ελένη (δ.), 1982· Τά νερά του Εύριπου (μ.), 1988). ΉΤατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ (1920-2005) άνακαλεϊ προσωπικά βιώματα καί συλλογικές έμπειρίες του παρελθόντος, άντιμετωπίζει τό παρόν μέ γνώση καί μέ ένα αίσθημα άγω νιας, καί διακρίνεται άπό διαρθρωτική τεχνική καί γραφή πού έντάσσονται στή μοντερνιστική κατεύθυνση (Πλατεία Θησείου (ν.), 1947* Στό δρόμο τών άγγέλων (δ.), 1950· Κοπιώντες και πεφορτισμένοι (δ.), 1951* ''Αλλάζουμε; (μ.), 1957* Και ιδού ίππος χλωρός (μ.), 1963* Σπαράγματα (μ.), 1973* Χρονικό ένός έφιάλτη (μ.), 1986* Ή σκάλα τ' ούρανου (δ.), 1988* 'Από τήν άλλη όχθη του χρόνου (μ.), 1988* Τό άλώνι τής Εκάτης (δ.), 1993). Στις σύντομες άλλά περιεκτικές συνθέσεις του Επαμεινώνδα Χ. Γόνατα (1924) κυριαρχεί ή ύποβλητικά παράξενη θεματική, πού συναρτάται οργανικά μέ τήν καλλιέργεια ένός έλλειπτικου υφους έμφανώς ποιητικής άπόκλισης (Όταξιδιώτης (ν.), 1945* Ή κρύπτη (δ.), 1959· Τό βάραθρο (δ.), 1963· Οι άγελάδες (δ.), 1963· Ό φιλόξενος καρδινάλιος (ν.), 1986* Ή προετοιμασία (ν.), 1991). Στήν έντελώς διαφορετική περίπτωση του Μάρκου Λαζαρίδη (1911-1992), ό έξωτικός (άφρικανικός) χώρος καί ή άμεση σχετική έμπειρία τροφοδοτούν έναν περιγραφικό δυναμισμό κειμένων πού έκπροσωπουν τήν έπιβίωση του κάλου παραδοσιακού διηγήματος (ΌΣταυρός του Νότου (δ.), 1952· Ή τροπική ζάλη (δ.), 1954* Γαζέλα (δ.), 1961). Ό Νίκος Πολίτης (1918-1995), μέ παραδοσιακή μορφή στά δύο πρώτα έργα του καί μέ μοντερνιστική στά έπόμενα, έδωσε άντίστοιχα μιάν ισχυρή εικόνα άχαρων καταστάσεων τής έλληνικής έπαρχίας, άσφυκτικών συνθηκών τής πρωτεύουσας τών χρόνων τής δικτατορίας, άλλά καί άλλων διαβρωτικών πιέσεων πού άσκεϊ ή έποχή μας γενικότερα (Τής χήρας τό παράθυρο (δ.), 1958* Ταξιδιώτες σέ άγονη γραμμή (μ.), 1963· 'Εξωτερικός μονόλογος (μ.), 1965* Υπερθετικός άντίλογος (μ.), 1973· Τό κρανιοτρύπανο (δ.), 1975· "Αδεια όφθαλμοφορίας (μ.), 1986· Ύπό τόν μόδιον (μ.), 1999). Ό Τάκης Χατζηαναγνώστου (1923) καλλιεργεί μιά περιεκτική πεζογραφία λυρικών τόνων (Καμπάνες (δ.), 1954· Ζωή (μ), 1956· Φυγή (δ.), 1958· Παιδί μου (μ.), 1961· Τό χαμένο πουλί (δ.), 1963· 'Ένας πολίτης ελεεινής μορφής (μ.), 1975· "Ατομο (δ.), 1978· Ψαρόγιαννος (δ.), 1982« Ή λάμψη τών άστρων (μ.), 1983· Ένα νησί ταξιδεύει (μ.), 1988* Τό κοίλον του κύματος (μ.),

1996· !Απαγωγή (μ.), 1997). Ό Χρήστος Σαμουηλίδης (1927) αποδίδει μέ άφηγηματική ένάργεια σημαντικά θέματα άπό τήν ιστορία κυρίως του άνατολικου έλληνισμου (Καραμανίτες (μ.), 1965* Ακριτική γενιά. Στό φλεγόμενο Πόντο (μ.),1972* Μιθριδάτης ο Μέγας. Ό Έλληνοπέρσης βασιλιάς του Πόντου (μ.), 1998). Λιγότερο ή περισσότερο άργά άρχίζουν τήν άσχολία τους ορισμένοι συγγράφεις που δέν έπιδιώκουν τεχνοτροπικές καινοτομίες, άλλά άπό τήν άποψη του άντικειμένου κινούνται σέ ένδιαφέρουσες κατευθύνσεις. Ό Νίκος Αθανασιάδης (1904-1990) άφιέρωσε έπίμονη προσπάθεια στό πλατύ μυθιστόρημα, δπου τόν άπασχολουν βασικές —καί συχνά άντιθετικές μεταξύ τους— όψεις τής ζωής (Τό βιβλίο του νησιού μου (μ.), 1950* Πέρα άπό τό άνθρώπινο (μ.), 1956* Σταύρωση χωρίς άνάσταση (μ.), 1963* Τό γυμνό κορίτσι (μ.), 1964* Ψηλαφητός κόσμος (μ.), 1970* Θεός άρχαΐος (νς.), 1971* Θύελλα και γαλήνη (μ.), Α'-Β', 1975· Οι άετοι τών Δελφών (νς.), 1978· Ρίζες (δ.), 1988). Ό Πέτρος Γλέζος (1902-1996) άντιμετωπίζει μέ βαθειά συμπάθεια τόν μέσο σύγχρονο άνθρωπο τών άπραγματοποίητων φιλοδοξιών καί τής μοναξιάς (Φθινοπωρινή εξοχή (δ.), 1957* Ή πρώτη γνωριμιά (δ.), 1965* Τό σπίτι μέ τά περιστέρια (δ.), 1971· Τά θαμπά μάτια (δ.), 1977* Τά Απομνημονεύματα ενός κυρίου και άλλα διηγήματα, 1986). Μέ «άνθρώπινη» χάρη καί άφηγηματική δεξιοτεχνία ή Μαρία Ίορδανίδου (1897-1996) άξιοποίησε άναμνήσεις άπό τήν πλούσια βιοτική της έμπειρία (Αωξάντρα (μ.), 1963* Διακοπές στον Καύκασο (μ.), 1965* Σάν τά τρελά πουλιά (μ.), 1978* Στοΰ κύκλου τά γυρίσματα (μ.), 1979· Ή αυλή μας (μ.), 1981). Ό Διονύσιος Ρώμας (1906-1981) έπιδόθηκε σέ μιάν εύρύτατη προσπάθεια ιστορικού μυθιστορήματος (μέ τόν γενικό τίτλο Περίπλους (1570-1870), Α'-Γ, 1967-1981)). Γιά μιάν άπλώς ένδεικτική άναφορά στήν κυπριακή πεζογραφία, σημειώνουμε δύο περιπτώσεις: Ό διηγηματογράφος Γιώργος Φιλίππου Πιερίδης (1904-1999) έξέφρασε μέσα άπό ώριμο κοινωνικό στοχασμό καί χυμώδη δημοτικό λόγο τις έθνικές περιπέτειες τής Μεγαλονήσου έως καί τήν τουρκική εισβολή (Οι βαμβακάδες (μ.), 1945* Διηγήματα άπό τή Μέση Ανατολή, 1949* Σκληροί καιροί (δ.), 1963· Ασάλευτοι καιροί (δ.), 1966* Ό καιρός τών Όλβιων (δ.), 1975· Ό καιρός της δοκιμασίας (δ.), 1978* συγκεντρωτική έκδοση: Ή τετραλογία τών καιρών, 1989). Ή 'Ήβη Μελεάγρου (1928), άφου άναφέρθηκε προηγουμένως καί σέ άλλα θέματα, άφιέρωσε στήν δλη κυπριακή τραγωδία έκτενή μυθιστορήματα, δπου παρακολουθεί μέ κριτική πολιτική συνείδηση τή συντριβή του δικαίου υπό τήν κυνική κυριαρχία τών «ύπέρτερων»

διεθνών δυνάμεων καί συμφερόντων (Πόλη ανώνυμη (δ.), 1963* 'Ανατολική Μεσόγειος (μ.), 1969· Συνομιλίες μέ τόν Τσέ (ν.), 1970* Προτελευταία έποχή (μ.), 1982). Ή βαθμιαία μετάβαση σέ μιά δεύτερη μεταπολεμική γενιά, μέ ύπαρκτή βέβαια τήν έξέλιξη άλλά χωρίς φαινόμενο ισχυρής τομής, έπιβάλλει άντίστοιχα προσοχή καί άποφυγή βίαιων γραμματολογικών σχηματοποιήσεων. Οί περισσότεροι άπό τούς προηγούμενους πεζογράφους συνεχίζουν μέ τά νεώτερα εργα τους νά συμμετέχουν πλήρως στον κύριο προσδιορισμό τών έπόμενων φάσεων καί οί έπόμενοι περιλαμβάνουν άμεσα στό σύνολο τών προτύπων τους καί τις «προτάσεις» τών συμπορευόμενων, κατά τι πρεσβύτερων ήλικιακά και ιδεολογικά-τεχνοτροπικά. Εξάλλου, μιά τάση πού άπό τή φύση της γίνεται κατ* άρχήν περισσότερο διακρίσιμη, δηλαδή ή άνανέωση τής κληροδοσίας του μεσοπολεμικού μοντερνισμού, άφενός άρχιζει καί αύτή μέ ορισμένους πρώτους μεταπολεμικούς καί* άφετέρου τέμνεται μέ μιά νεώτερη ροπή προς τόν κοινωνικό ή ψυχογραφικό ρεαλισμό: ό έσωτερικός μονόλογος, ύπό τήν εύρύτερη έννοια του δρου, συνδυάζεται είτε μέ άπτά στοιχεία του έξωτερικου, καί μάλιστα του κοινωνικοπολιτικού, γίγνεσθαι (πού συρρέουν τώρα μέ έναν τρόπο άγχώδους-άποσπασματικής άμεσότητας) είτε μέ έπίμονες καταδύσεις στήν άβεβαιότητα του ύποσυνειδήτου καί γενικά του περίπλοκου ψυχισμού. Όπωσδήποτε, ή χρήση τών νεωτερικών άφηγηματικών τρόπων γενικεύεται πιά στήν έλληνική πεζογραφία, χαρακτηρίζοντας σέ μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό τούς περισσότερους συγγραφείς (άνάμεσά τους, και ορισμένοι πού είχαν άρχίσει μέ παραδοσιακότερα σχήματα). Θά λέγαμε, λοιπόν, δτι προπαντός ή δεκαετία του '60 ήταν γιά τήν πεζογραφία μιά περίοδος κατάλληλη γιά γόνιμες και γενικά προωθητικές «συναντήσεις» τών διαμορφωμένων και τών άρχόμενων τότε τάσεων τής εύρύτερης μεταπολεμικής περιόδου. Ή κοινή έπίταση τής δημιουργικότητας εύνοεΐται άπό τό γενικότερα άνακαινιστικό πολιτικό κλίμα τών πρώτων έτών. Ή δικτατορία του 1967 (παρά τήν άρχική άνάσχεση τών δημοσιεύσεων πού προκάλεσε) θά συντελέσει άρνητικά στή σύγκλιση και στήν πύκνωση τών άναζητήσεων. Άπό έξωτερικά ειδολογική άποψη, παρατηρείται κάποια ποσοστιαία υπεροχή καί ούσιαστική ένίσχυση του συντομότερου κειμένου (τυπικότερο διήγημα ή νεωτερικου τύπου «πεζογράφημα»), έπειτα άπό τήν, άμέσως μεταπολεμική, ποσοτικά καί κυρίως ποιοτικά έντονότερη παρουσία του μυθιστορήματος (πού, ώστόσο, κατά τόν δεύτερο χαρακτηρισμό καί σέ δ,τι άφορα τους σημαντικότερους έκπροσώπους του, δχι μόνο δέν έξασθενεΐ άλλά ένισχύεται και αύτό). Τό άκρως έπώδυνο πολιτικό παρελθόν, χωρίς νά άμβλύνεται ή αίσθηση καί ή έπιγνωση τών μακροπρόθεσμων συνεπειών του, άφομοιώνεται

πληρέστερα καί έποπτεύεται μέ συνθετότερες συνειδησιακές διεργασίες, ένώ ή περιπέτεια που «καραδοκούσε» στό τέλος τής δεκαετίας παρέχει νέο άντικείμενο καί ταυτόχρονα οδηγεί σέ διαφωτιστικούς άναδρομικούς καί εύρύτερους συσχετισμούς. 'Έτσι, ό γενικότερος ήθικός προβληματισμός έμπλουτίζεται, αντιμετωπίζοντας έξάλλου καί ορισμένα νεώτερα κοινωνικά φαινόμενα διεθνούς χαρακτήρα. Ή ήδη άνανεωμένη ψυχογραφική οπτική άναζητεϊ όχι μόνο τό «κεκρυμμένο» άλλά καί τό ένδιαφέρον καί κρίσιμο έμφανές. Τρεις πεζογράφοι, πού ή παρουσία τους γίνεται γρήγορα αισθητή, διερμηνεύουν χαρακτηριστικές άγωνίες του μεταπολεμικού άνθρώπου, πού άντιμετωπίζει άπειλητικές έξωτερικές δυνάμεις άλλα καί έσωτερικές άμηχανίες: Ό Αντώνης Σαμαράκης (1919-2003) στρεφεται κυρίως προς το ανίσχυρο σύγχρονο άτομο, τό καταπιεζόμενο άπό «συστηματοποιημένες» συνθήκες άπανθρωπίας, καί έπιμένει μέ σταθερό υφος λογοτεχνικής διαμαρτυρίας στήν άποτροπή τής οριστικής υποταγής καί στήν άναζήτηση πυρήνων καί άντιστάσεων άνθρωπισμου (Ζητείται έλπίς (δ.), 1954· Σήμα κινδύνου (μ.), 1959* 'Αρνούμαι (δ.), 1961* Τό λάθος (μ.), 1965· Ή ζούγκλα (δ.), 1966· Τό διαβατήριο (δ.), 1973· Ή κόντρα (δ.), 1992· Έν ονόματι (μ.), 1998). Ό Σπύρος Πλασκοβίτης (1917-2000) ύποδεικνύει τις συνέπειες πού έπιφέρει στήν οντότητα του άνθρώπου ή αύτονομημένη οικονομική-τεχνολογική άνάπτυξη καί μελετά τήν πάλη άνάμεσα στή γενικότερη κοινωνικοπολιτική διαφθορά καί στις ήθικές καί συναισθηματικές άξιες συγκεκριμένων άτόμων (Ήθύελλα και τό φανάρι (δ.), 1955* Τό φράγμα (μ.), i960· Τό συρματόπλεγμα (δ.), 1974· Ή κυρία τής βιτρίνας (μ.), 1990· Τό πουκάμισο του καθηγητή (δ.), 1993* Ή ά"Κλη καρδιά (μ.), 1995). Μέ τόν Βασίλη Βασιλικό (1933) εισάγεται εύδιάκριτα στήν πεζογραφία μας ό τύπος του άπροσανατόλιστου καί άπροσάρμοστου νεαρού άτομου, ζωηρά έπαναστατικου άλλά καί άπροστάτευτα εύαίσθητου* καί, μέ μιά άδιάπτωτη συγγραφική συνέχεια (πού σέ ορισμένα κείμενα κυμαίνεται άνάμεσα στή λογοτεχνία καί στό χρονικό), καλύπτεται μιά εύρύτατη κλίμακα θεμάτων, άπό τις παθολογικές πολιτικές καταστάσεις έως τις άτομικές περιπτώσεις πού είτε ιδιάζουν ειτε άνταφοσωπεύουν γενικές έξελίξεις τής έλληνικής κοινωνίας (Ήδιήγηση του Ιάσονα (ν.), 1953* Θύματα ειρήνης (μ.), 1956* τριλογία (νς.), 1961: Τό φύλλο, Τό πηγάδι, Τ9 άγγέλιασμα' Μυθολογία της Αμερικής («οδοιπορικό»), 1964· Φωτογραφίες (μ.), 1964· Έκτος τών τειχών (μ.), 1966* Ζ (μ.) 1966· Γλαύκος Θρασάκης (μ.), 1975 [άναθεωρημένο: 1990]· Ό ιατροδικαστής (μ.), 1976* Οί ρεμπέτες και άλλα διηγήματα, 1977* τριλογία (μ.), 1979: Foco d1 Amor, To τελευταίο αντίο, Ό τρομερός μήνας Αύγουστος (13.8.78-30.9.78)' τριλογία (μ.): Τά καμάκια, 1978, Οί Λωτοφάγοι, 1981, Οί Προσωκρατικοί, 1985· Τό σφράτο (μ.), 1987' Ή άσπρη άρκούδα (μ.), 1987).

Ό Τηλέμαχος Άλαβέρας (1926) άνατέμνει μέ ρεαλιστική θεώρηση καί μοντερνιστική γραφή, νευρώδη καί προγραμματικά ανεπιτήδευτη, καταστάσεις ψυχικής άποστέγνωσης ή άπλώς χαρακτηριστικής ουδετερότητας σημερινών άτόμων, άλλά καί συμπαθείς ή ένδιαφέρουσες συμπεριφορές, άποδίδοντας υποβλητικά τό άρνητικό ή τό θετικότερο κοινωνικό κλίμα καί γενικά τόν χαρακτήρα τής έποχής (Τ άγρίμια του άλλου δάσους (δ.), 1952* Τό ρολόγι (μ.), 1957· Τό μισό του φεγγαριού (δ.), i960* •Οδοστρωτήρας (μ.), 1963* Άπ άφορμή (δ.), 1976* Γωνίες και όψεις (δ.), 1985* Ώς κυλιόμενος τάπης (δ.), 1998). "Εχοντας άρχίσει άπό νωρίς νά δημοσιεύει σέ περιοδικά, ό Γιώργος Κιτσόπουλος (1919-1996) συγκέντρωσε άργά σέ βιβλία έπιλογές παλαιότερων και νεώτερων κειμένων πού διαπερνούν μέ μοντερνιστικό (καί συνήθως ειρωνικό) βλέμμα και υφος τις κατ* άρχήν προσιτές έπιφάνειες καί άνοίγουν τόν διανοητικό καί ψυχικό ορίζοντα του άναγνώστη προς έλκυστικές κατευθύνσεις ( Εκλογή. 19 διηγήματα, 1968* Ή αυλαία τών θαυμάτων (μ.), 1986* Θεσσαλονίκη 1942 (δ.), 1987· Ήάποκαϋήλωση και άλλα διηγήματα, 1991). Άργά, έπίσης, ό Παύλος Παπασιώπης (1906-1977) έμφανίσθηκε μέ συνθέματα πού, άξιοποιώντας τήν παράδοση του έσωτερικου μονολόγου, διαπλέκουν τό βίωμα μέ τόν στοχασμό (Ήαίθουσα (δ.), 1962· Εκτροπή (δ.), 1972· [συγκεντρωτική έκδοση:] Τά διηγήματα, 1980). Ό Νίκος Καχτίτσης (19261970) παρουσιάζει τήν ιδιοτυπία του συνδυασμοί) τής διαυγους ρεαλιστικής γλώσσας μέ τόν έσωτερισμό μιας ονειρικής - «άλλόκοτης» θεματικής καί διαποτίζει μόνιμα τά γραπτά του μέ ένα έμφανές ή ύφέρπον άγχος (Ποιοι οί φίλοι (ν.), 1959· Ήόμορφάσχημη (ν.), i960* Τό ενύπνιο (ν.), i960* [τά τρία προηγούμενα: Έργα Νίκου Καχτίτση, 4, 1976]· Ό εξώστης (μ), 1964· Ό ήρωας της Γάνδης (μ.), 1967). Ό Τάκης Κουφόπουλος (1927) καλλιεργεί τόν έντονα άφαιρετικό λόγο, έπιδιώκοντας τήν πειραματική έπικοινωνία μέ τό άντικείμενο καί άπωθώντας κάθε τύπου άφηγηματική σύμβαση (Μικρές σύγχρονες Ιστορίες (δ.), 1959· Ή οδός (δ.), 1962· Εκδοχές (δ.), 1973· Άπόλογος (μ.), 1980). Ανάλογη έπιμονή, άλλά προς διαφορετική κατεύθυνση, διακρίνει τόν Γιώργο Χειμώνα (1938-2000), πού προεξέτεινε φυσιολογικά τά έπιστημονικά ένδιαφέροντά του σέ μιά πεζογραφία βυθοσκόπησης του υποσυνειδήτου καί άνασυρσης άρχετυπικών στοιχείων τής συμπεριφοράς καί τής γλώσσας τών άτόμων (Πεισίστρατος (ν.), i960* Ήέκδρομή (ν.), 1964· Μυθιστόρημα (ν.), 1966· Ό γιατρός Ίνεότης (ν.), 1971* Ό γάμος (ν.), 1974· Ό άδελφός (ν.), 1975· Οί χτίστες (ν.), 1979· Τά ταξίδια μου (ν.), 1984· Ό εχθρός του ποιητη (ν.), 1990· [συγκεντρωτική έκδοση: Πεζογραφήματα, 2004]). Εμφανής εϊναι ή σχέση τής Κωστούλας Μητροπούλου (1933-2004) μέ τήν κυριότερη μεταπολεμική έκφανση του μοντερνισμού, δηλαδή τό nouveau roman, καί σταθερό

τό ένδιαφέρον της γιά τήν χειραφέτηση του άτομου (καί ιδιαίτερα τής γυναίκας) άπό κάθε μορφή άνασχετικής καταπίεσης καί συμβατικότητας, θέμα που τό χειρίζεται μέ τήν τακτική τής ροής έμπειριών καί στοχασμών, χωρίς όμως νά λείπει ένας άναγκαΐος άφηγηματικός ιστός (Λεωφόρος χωρίς ορίζοντα (μ.), 1961* Πρόσωπα καί φιγούρες (δ.), 1962* Πολιτεία χωρίς ήρωες (δ.), 1964* Ό ένοχος (μ.), 1966* Αντίστροφη μέτρηση (μ.), 1970* Τό έγκλημα ή 450 ημέρες (μ.), 1972* Ή έκτέλεση (μ.), 1973* Τό χρονικόν τών τριών ήμερών (μ. [έξέγερση Πολυτεχνείου]), 1974* 4Ηλιοφάνεια 288 ώρες (μ.), 1974* Ζαάρ 19 (μ.), 1978* Ή ζωή μέ τούς άλλους (μ.), 1981* Αυτό τό θέατρο ηταν έκεινος (μ.), 1982· Τό βιβλιοπωλείο στήν Τσιμισκή (μ.), 1988). Ό Νίκος Μπακόλας (1927-1999) άξιοποιεΐ νεωτερικά δομικά σχήματα καί τή συνειρμική γραφή, γιά νά συμπυκνώσει ιστορικής βαρύτητας έξελίξεις τής έλληνικής κοινωνίας πού καλύπτουν ολόκληρο τόν εικοστό αιώνα (χρησιμοποιώντας κάποτε καί μυθολογικά ή άπώτερα ιστορικά παράλληλα) καί νά έπισημάνει μέσα άπό συγκεκριμένα γενεαλογικά πλέγματα προσωπικές ιδιαιτερότητες καί μεταβολές γενικότερων συνθηκών καί ήθικών άξιών (Μην κλαις άγαπημένη (ν.), 1958* Ό κήπος των πριγκηπων (μ.), 1966· 'Εμβατήρια (δ.), 1972· Ύπνος θάνατος (ν.), 1974· Μυθολογία (μ.), 1977· Ή μεγάλη πλατεία (μ.), 1987" Καταπάτηση (μ.), 1990· Ή κεφαλή (ν.), 1994· Τό ταξίδι πού πληγώνει (δ.), 1995· Ή ατέλειωτη γραφή τοΰ αίματος (μ.), 1996· Μπέσα γιά μπέσα ή ό άλλος Φώτης (μ.), 1998· Χρονιές άγιες καί άγριες. Τά πρώτα πεζά (δ.), 1999* Τό ταξίδι πού πληγώνει καί άλλα διηγήματα, 2000). Ό Γιώργος Ιωάννου (1927-1985), μέ έναν συγκρατημένα συνειρμικό λόγο, άνακαλύπτει τά βαθύτερα στρώματα καί τήν άξια του «καθημερινού», τονίζοντας περιστατικά πού άντιπροσωπεύουν γενικότερες καταστάσεις τής έλληνικής πραγματικότητας, συνδέει προσωπικά βιώματα μέ τά κοινωνικά δεδομένα καί τήν (νεώτερη κυρίως) ιστορία καί υποβάλλει αισθήματα άλληλοκατανόησης καί άλληλεγγύης (Γιά ενα φιλότιμο (δ.), 1964* Ή σαρκοφάγος (δ), 1971* Ή μόνη κληρονομιά (δ.), 1974* Τό δικό μας αίμα (δ.), 1978· Επιτάφιος θρήνος (δ.), 1980· Όμόνοια (ν.), 1980· Πολλαπλά κατάγματα (ν.), 1981* Καταπακτή (δ.), 1982). Ό ζωγράφος Κώστας Λαχάς (1936) θητεύει παράλληλα καί στήν πεζογραφία, μέ κείμενα μοντερνιστικής συνάρτησης φυσικου χώρου, ιστορικής-πολιτικής μνήμης καί έσωτερικών διεργασιών (Πεδίον οσφρήσεως (δ.), 1964* Μετείκασμα Μεταίσθημα (ν.), 1986* 'Ασκήσεις έπί άμμοδόχου (δ.), 1994). Προπαντός μέ τό πρώτο βιβλίο του, ό Κώστας Ταχτσής (1927-1988) απέδωσε αυθεντικά τήν έλληνική μικροαστική-λαϊκή νοοτροπία καί τις άντίστοιχες συμπεριφορές (Τό τρίτο στεφάνι (μ.), 1962· Τά ρέστα (δ.), 1972· Ή γιαγιά μου ή 'Αθήνα (δ. [χρονογραφικά]), 1979· Τό φοβερό βήμα (μ. [αύτοβιογραφικό]), 1989). Ό Παντελής Καλιότσος

(1925) στρέφεται κυρίως σέ ζοφερές όψεις τών άνθρώπινων ψυχικών διεργασιών και τών διαπροσωπικών σχέσεων καί τις προσδιορίζει μέ ενα άνάλογο άγχώδες καί αυχμηρό υφος (Όμεσαίος τοίχος (μ.), 1964* Οι ονειροπόλοι (μ.), 1965* [Ή τριλογία της Λεωφόρου (μ.):] Μάθημα δολοφονίας, 1972, Ή συμπεριφορά του κενού, 1973, Φανταστική παράγραφος 7, 1974* Δεκεμβριανή νύχτα - Εργάτες τής πίσσας (μ.), 1978* Τά γουρούνια (μ.), 1981* Τό συμπόσιο (μ.) 1985* Στρατιωτικές άσκήσεις (δ.), 1989* Διωγμός άπ' τήν κόλαση (ν.), 1991* Τόν αιώνα πού ξύπνησε ό πηλός (μ.), 1998). Σχετικά άργά (έπειτα άπό μιά θητεία στήν ποίηση), άλλά μέ έπιμονή στή συνέχεια, ό Αριστοτέλης Νικολαιδης (1922-1996) συνέθεσε κείμενα πού άναφέρονται στήν άπώλεια τής έπαναστατικής κοινωνικής δυνατότητας ή στή βαθμιαία άποδυνάμωση άτόμων καί στήν έκπτωσή τους σέ νοσηρές ψυχικές (καί παραπνευματικές) καταστάσεις (Οί συνυπάρχοντες (μ.), 1969* Ή εξαφάνιση (μ.), 1975* Ό κόσμος εϊναι άΧλος (δ.), 1978* Στήν κίτρινη ώρα (μ.), 1980* 'Ανθρώπων έξ άνθρώπων (δ.), 1982* 'Εξορκίζοντας θάνατο (μ.), 1985* Ό ιερός μαστός (μ.), 1987* Ό άνιχνευτής (μ.), 1989* Ό αιώνας τελειώνει στήν κόψη (μ.), 1997). Ή "Αλκή Ζέη (1925) συνδυάζει τήν εύστοχη συμβολή στή νεανική λογοτεχνία μέ έξίσου ώριμες συνθέσεις πού έκφράζουν μιάν άπογοήτευση άπό τήν ήθική τής «κατεστημένης» Αριστεράς, άλλά καί μιάν έμμονή στον (φύσει διαρκή) κοινωνικό άνθρωπισμό (Τό καπλάνι τής βιτρίνας (μ.), 1966* Ό μεγάλος περίπατος του Πέτρου (μ.), 1971* Ό θειος Πλάτων (μ.), 1975· Ή άρραβωνιαστικιά του 'Αχιλλέα (μ.), 1987). Ό Μάριος Χάκκας (1931-1972), άπό τή θέση μιας βιοτικής καρτερίας και πνευματικής ώριμότητας, κατέθεσε μέ καίριο λόγο μιά κοινωνική καί ψυχική μαρτυρία άνυποχώρητα έλεύθερου φρονήματος, άλλά καί στοργικού «άνοίγματος» προς τούς άλλους (Τυφεκιοφόρος του έχθροϋ (δ.), 1966· Όμπιντές και άλλες ιστορίες (δ.), 1970· Τό κοινόβιο (δ.), 1972· "Απαντα, 1978). Ό ποιητής Άρης Αλεξάνδρου (1922-1978) αιφνιδιάζει τήν πεζογραφία τό 1975: ένα άρτιο έργο μιας κατεξοχήν έλεύθερης και κριτικής συνείδησης τοΰ άριστεροΰ χώρου ιχνηλατεί τήν άναπόφευκτη πορεία άπό τήν αύτονόμηση τής γραφειοκρατικής κομματικής λογικής στό «κενό» πολιτικού σκοπού (Τό κιβώτιο (μ.), 1975). Ό Μένης Κουμανταρέας (1931) παρουσιάζει μακρά καί σταθερή έξέλιξη, εντασσοντας ολοένα όργανικότερα τήν άνάλυση τής άτομικότητας τών ήρωων στο πλαίσιο εύρύτερων κοινωνικοπολιτικών μεταλλαγών καί άποδίδοντας παντα αύθεντικά τήν άτμόσφαιρα τοΰ άστικοΰ βίου, μέ υφος διαυγές και υποβλητικό (Τά μηχανάκια (δ.), 1962· Τό άρμένισμα (δ.), 1967* Τά καημένα (δ.), 1972· Βιοτεχνία υαλικών (μ.), 1975· Ή κυρία Κούλα (ν.), 1978· Τό κουρείο (μ.), 1979* Σεραφείμ καί Χερουβείμ (δ.), 1981* Ό ωραίος λοχαγός (μ.), 1982*

Ή φανέλα μέ τό έννιά (μ.), 1986· Ή συμμορία τής άρπας (μ.), 1993* Ή μυρωδιά τους μέ κάνει νά κλαίω (δ.), 1996* Δυο φορές 'Έλληνας (μ.), 2001· Νώε (μ.), 2003). Μεταβαίνοντας βαθμιαία άπό τήν ονειρική στή ρεαλιστική σκηνοθεσία, ό Πέτρος Άμπατζόγλου (1931-2004) άσκεϊ κριτική στόν ευδαιμονισμό καί στήν κοινωνική καταπίεση, διά τής φυγής στόν κόσμο του φανταστικού, ή προβάλλει προβληματικές όψεις τών έρωτικών σχέσεων (Μέ τόν Μινώταυρο (δ.), 1962* Ισορροπία τρόμου (ν.), 1964* Θάνατος μισθωτού (μ.), 1971* Ή γέννηση του Σούπερμαν (ν.), 1972· Παραμύθια του Πέτρου (δ.), 1974· Προσωπική άποκάλυφη (δ.), 1978* Σημεία και τέρατα (ν.), 1981* Τί θέλει ή κυρία Φρίμαν (ν.), 1987* Παύλος και Ελένη (μ.), 1990· Μιά συνηθισμένη μέρα (μ.), 1992* Στή σιωπή του έρωτα (μ.), 1997* Ό πύργος τών αινιγμάτων (μ.), 1999). Μέ μόνιμη περιεκτική βραχυλογία καί μέ συχνή προσφυγή στόν τύπο τής προφορικής μαρτυρίας ή του γραπτού ντοκουμέντου, ό Θανάσης Βαλτινός (1932) έξεικόνισε τις ιδιοτυπίες τής παλαιότερης καί τής νεώτερης μετανάστευσης καί προσδιόρισε άντικειμενικά τήν τραγικότητα καί τις έκατέρωθεν άκρότητες τής έμφύλιας σύγκρουσης, δπως καί τό βάρος τών συνεπειών τής δεκαετίας του '40 στή μεταπολεμική περίοδο (Ήκάθοδος τών έννιά (ν.), [περιοδ. Εποχές, 1963], 1978* Συναξάρι ''Αντρέα Κορδοπάτη (μ.), Βιβλίο πρώτο: 'Αμερική, 1972 καί Βιβλίο δεύτερο: Βαλκανικοί - '22, 2000* Τρία ελληνικά μονόπρακτα (μ.), 1978· Μπλέ βαθύ σχεδόν μαύρο (ν.), 1985* Στοιχεία γιά τή δεκαετία του '60 (μ.), 1989* Φτερά μπεκάτσας (ν.), 1992* Θά βρείτε τά οστά μου υπό βροχήν (δ.), 1992· Όρθοκωστά (μ.), 1994* Ημερολόγιο 1836-2011 (μ.), 2001· Εθισμός στή νικοτίνη (δ.), 2003). Ό Χριστόφορος Μηλιώνης (1932) μιλάει μέ έναργή περιεκτικότητα γιά ένα φάσμα μή προνομιούχων έκπροσώπων τής μεταπολεμικής κοινωνίας, πού «φέρουν» τήν πλήρη ή τή μερική έμπειρια του παρελθόντος, συ να ντου ν τις έξελικτικές προεκτάσεις του καί τούς νέους περιορισμούς του παρόντος καί άναζητουν μέ δυσκολία κάποιες διεξόδους ποιοτικά έπαρκους βίου (Παραφωνία (δ.), 1961* Τό πουκάμισο του Κένταυρου (δ.), 1971* 'Ακροκεραύνια (νς.), 1976* Τά διηγήματα τής δοκιμασίας, 1978* Δυτική συνοικία (μ.), 1980* Καλαμάς κι \Αχέροντας (δ.), 1985· ΌΣιλβέστρος (μ.), 1987· Χειριστής άνελκυστήρος (δ.), 1993· Τά φαντάσματα του Γιόρκ (δ.), 1999* Τό Μοτέλ κομμωτής κομητών (ν.), 2005). Ό Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος (1930) συνθέτει σύντομα κείμενα λεπτής τεχνουργίας, δπου προβάλλει μέ νοσταλγική διάθεση, ήρεμο χιούμορ καί άποκαλυπτική οξυδέρκεια μνήμες ή σύγχρονα περιστατικά, καταξιώνοντας τή σημασία τους ( •Οδοντόκρεμα μέ χλωροφύλλη (δ.), 1973* Θερμά θαλάσσια λουτρά (δ.), 1980· Ό γενικός άρχειοθέτης (δ.), 1989· Ροζαμούνθη (δ.), 1995· Όόβολός και άλλα διηγήματα, 2004). ΌΤόλης Καζαντζής (1938-1991)

άπέδωσε χαρακτηριστικές συνθήκες καί νοοτροπίες του σύγχρονου μικροαστικού καί του γενικότερου έλληνικου βίου, μέ λιτά άφηγηματικά μέσα καί μέ όξυδερκώς ειρωνικό βλέμμα (Ή κυρά-Λισάβετ (ν.), 1975* Ή παρέλαση (δ.), 1976* Ενηλικίωση (δ.), 1980* Οι πρωταγωνιστές (δ.), 1983* Μιά μέρα μέ τόν Σκαρίμπα (ν.), 1985* Καταστροφές (δ.), 1987* Ματαιότης ματαιοτήτων (δ.), 1994). Ό Πρόδρομος Μάρκογλου (1935), πού χρονικά προηγείται ή ποιητική άσχολία του, παρουσίασε μεστά κείμενα δπου κυρίως οί προσωπικές έμπειρίες του τών παιδικών καί νεανικών χρόνων άποδίδονται σέ οργανικό συσχετισμό μέ τις πολιτικοκοινωνικές συνθήκες καί τό κυρίαρχο ψυχικό κλίμα τής έποχής (Όχώρος τής Ιωάννας και ό χρόνος του Ιωάννη (ν.), 1980* Σταθερή άπώλεια (δ.), 1992* Σπαράγματα (ν.), 1997* Διέφυγε τό μοιραϊον (δ.), 2003). Ό Περικλής Σφυρίδης (1933), «κλασικά» καί περιεκτικά ρεαλιστής, άναφέρεται μέ εύθύβολο λόγο σέ ένδεικτικές σύγχρονες καταστάσεις, συμπεριλαμβάνοντας και κάποιους άπόηχους του σχετικά πρόσφατου παρελθόντος ( Ή άφίσα (δ.), 1977* Χωρίς άντίκρισμα (δ.), 1980* Τό τίμημα (δ.), 1982* Κούφια λόγια (δ.), 1984* Τίμημα χωρίς άντίκρισμα (δ.), 1986* Μισθός άνθυπιάτρου (δ.), 1987· Άπό πρώτο χέρι (δ.), 1989* Χαράμι (δ.), 1992· Ψυχή μπλέ καί κόκκινη (μ.), 1996* Οι γάτες του χειμώνα καί άλλα διηγήματα, 1998* Μεταμόσχευση νεφρού (μ.), 2000* Εσωτερική υπόθεση (δ.), 2002). Έχοντας άρχίσει νωρίς μιά συγγραφική θητεία κυρίως μέ λογοτεχνικά πεζά στοχασμού, ό Φίλιππος Δρακονταειδής (1940) άνέπτυξε πολλαπλά θεματικά καί τεχνοτροπικά ένδιαφέροντα: άπό τήν άτομική τύχη εύδιάκριτων έκπροσώπων τής έλληνικής κοινωνίας έως ορισμένες προβληματικές πτυχές τής νεώτερης εύρωπαϊκής ιστορίας* καί άπό τούς παραδοσιακούς έως τούς έν μέρει πειραματικούς έκφραστικούς τρόπους (Τρίπτυχο (δ.), 1962* Σημειώματα 1956-1963· Σχόλια σχετικά μέ τήν περίπτωση (μ.), 1978* Προς Όφρύνιο (μ.), 1980* Στά ίχνη τής παράστασης (μ.), 1982· Τό άγαλμα (μ.), 1984* Τό σπίτι τής θείας (μ.), 1984* Ή διπλωματούχος του πιάνου (νς.), 1985* Χρόνια προϋπηρεσίας (μ.), 1988· Τό μήνυμα (μ.), 1990* Ή πρόσοψη (μ.), 1992* Συναισθηματικό ταξίδι (μ.), 1998· Τό ταξίδι (μ.), 2004). Παράλληλα καί σέ γόνιμη διακειμενική σχέση μέ τά άντικείμενα τής φιλολογικής άσχολίας του (Παπαδιαμάντης, Πεντζίκης, Σκαρίμπας), ό Νίκος Δ. Τριανταφυλλόπουλος (1933) συνθέτει κείμενα πού άνάγουν τό πραγματικό σέ υποβλητικά φαντασιακό (Τρία θαλασσινά ειδύλλια (δ.), 1985* Λιμενάρχης Εύριπου (δ.), 1993* Άνύπαρχτο λιμάνι (δ.), 1998). Ό Γιώργης Γιατρομανωλάκης (1940) μελέτησε ήθικές καί ψυχολογικές συμπεριφορές πού οφείλονται σέ συνθήκες υπανάπτυξης τής έλληνικής κοινωνίας (Λειμωνάριο (μ.), 1974* Ή άρραβωνιαστικιά (μ.), 1979* Ιστορία (μ.), 1982· Ανωφελές διήγημα (μ.), 1993* Βιβλίον καλούμενον Ερωτικόν

(μ..), 1995* Στήν κοιλάδα τών 'Αθηνών (μ.), 2000). Τά ένδιαφέροντα του Κώστα Άσημακόπουλου (1931) έντοπίζονται κυρίως στό ιστορικό μυθιστόρημα και διήγημα και στή μυθιστορηματική βιογραφία (Διψασμένοι (δ.), 1958* Προδοσίες (δ.), 1961* Ό βασιλιάς και τό άγαλμα (μ.), 1970* Ή γενιά τών αιχμαλώτων (μ.), 1971* Του Ίεροϋ Λόχου (δ.), 1978* Φόνος στή Σπάρτη (μ.), 1979* Ή Λλτάνα τής Πάργας (μ.), 1980* Τό δέντρο που χορεύει (μ.), 1983* Μετά φόβου Θεοϋ (μ.), 1985* Ό χορός του Όσμάν Τάκα (δ.), 1986* Οί βραδυνές καμπάνες (μ.), 1989* Τό πηγάδι μέ τ' άστρα (μ.), 1996* Στό ρέμα τών κορυδαλλών (μ.), 1999* Τά παιδιά (δ.), 2000* Ό χορός τών κληρονόμων (μ.), 2002). Τόν Κυριάκο Ντελόπουλο (1931) άπασχολεΐ ή ιστορία στή σχέση της μέ τό παρόν ( Ό "Ακης και οί άλλοι (μ.), 1983* Όδός \Αρχαίων Ελλήνων. Νεοελληνική Μυθ-Ιστορία (μ.), 1992* Ό *Ακης στά όπλα (μ.), 2002). Ό Τάσος Ρούσσος (1934) συνδυάζει τήν έναργή παράσταση τών έξωτερικών δεδομένων μέ τή στοχαστικότητα σέ δ,τι άφορα τήν ουσία τους (Τά χειρόγραφα του Μανουέλ Σαλίνας (ν.), 1987* Μιχαήλ και άλλα διηγήματα, 1989* Ό τελευταίος τής συντεχνίας (ν.), 1991* Λγγελόπετρα (ν.), 1992* Ό καιρός τής Λίζε (ν.), 1993* Φωτογραφία μέ πολύ κίτρινο και άλλα διηγήματα, 1994* Ή πηγή του τσακαλιού (ν.), 1995* Ό 'Οδυσσέας (μ.), 1996* Τό δέκατο τρίτο τοπίο (δ.), 1998* Ή άποστολή (μ.), 1999* Ό λόφος (μ.), 2001* Αυτός στό πέτρινο σπίτι (μ.), 2003). Ή Άθηνα Κακούρη (1928), έπειτα άπό μακρά και έπιτυχημένη θητεία στό άστυνομικό μυθιστόρημα, στράφηκε μέ οξυδέρκεια καί στήν άμεσότερη σπουδή κοινωνικών προβλημάτων (Πριμαρόλια (μ.), 1998* Ό χαρταετός (μ.), 2002* Θέκλη (μ.), 2005). Εξάλλου, κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται τό φαινόμενο τής χρονικά καθυστερημένης άλλά άξιόλογης πεζογραφικής έμφάνισης προσώπων μέ προηγούμενη θητεία σέ διαφορετικούς συγγραφικούς (καί καλλιτεχνικούς) τομείς: ΉΛιλή Ζωγράφου (1922-1998), άφου άσχολήθηκε επί πολλά χρόνια κυρίως μέ τή δοκιμιακή μελέτη καί τή δημοσιογραφία, στράφηκε στόν άφηγηματικό λόγο μέ έργα δπου κυριαρχεί ή άντισυμβατική κοινωνική νοοτροπία, ή διαμαρτυρία καί ή φεμινιστική τάση ( Επάγγελμα πόρνη (ν.), 1978* Ή γυναίκα πού χάθηκε καβάλα στ' άλογο (ν.), 1982* ΉΣυβαρίτισσα (μ.), 1987* Νύχτωσε, άγάπη μου, εϊναι χθές (ν.), 1990* Παλαιοπώλης άναμνήσεων (ν.), 1991* Ή άγάπη άργησε μιά μέρα (μ.), 1994). "Επειτα άπό σημαντική θεατρογραφία, ό Παύλος Μάτεσις (1934) στράφηκε κυρίως στό μυθιστόρημα, έξεικονίζοντας εύστοχα καταστάσεις φθοράς τής κοινωνίας άλλά καί υγιείς άντιστάσεις της ('Αφροδίτη (ν.), 1986 [άναθεωρημένο: 1999]* Ή μητέρα του σκύλου (μ.), 1990* "Υλη δάσους (δ.), 1992* Ό παλαιός τών ήμερών (μ..), 1994· Πάντα καλά (μ..), 1998· Σκοτεινός οδηγός (μ·), 2002* Μύρτος (μ.), 2004). Έπίσης, μετά τήν έπιτυχημένα πρωτοπο-

ριακή θεατρική συγγραφή, ό Κώστας Μουρσελάς (1930) έδωσε πεζά έργα κοινωνικού καί ψυχογραφικού ρεαλισμού, που άποδίδουν πολύ χαρακτηριστικούς άνθρώπινους τύπους τής έποχής μας (Βαμμένα κόκκινα μαλλιά (μ.), 1989* Κλειστόν λόγω μελαγχολίας (μ.), 1999* Ό πόθος καίει τά σωθικά (μ.), 2005). Ό ζωγράφος Νίκος Χουλιαράς (1940) δημιουργεί ήρωες πού χαρακτηρίζονται άπό μιάν έλκυστικά ιδιόρρυθμη οπτική του κόσμου* ή διαποτίζει τά περιστατικά μέ μιά στοχαστική ποιητικότητα (ΌΛούσιας (μ.), 1979* Τό Μπακακόκ (δ.), 1981* Ζωή, τήν άλλη φορά (μ.), 1985* Τό άλλο μισό (δ.), 1987* Μιά ιστορία του μακρύ χειμώνα (ν.), 1990* Ή μέσα βροχή (δ.), 1991· Στο σπίτι του έχθρου μου (δ.), 1995* Μιά μέρα πριν - Δυο μέρες μετά (δ.), 1998* Τό έργαστήριο του ύπνου (μ.), 2001). Ή γενιά πού ή ήλικιακή ώρίμανσή της έμπίπτει στή δεκαετία του '70 προσθέτει πεζογράφους μέ αισθητά άνανεωμένους προσανατολισμούς καί τεχνικές καί μέ κοινό γνώρισμα τών ισχυρότερων ,άπό αύτούς τήν ήδη άξιόλογη πρώτη «κατάθεση» καί τήν σταθερά άνοδική πορεία. Παρατηρείται ικανότητα σοβαρής θεώρησης τόσο του παρόντος όσο καί του πρόσφατου ή του άπώτερου ιστορικού παρελθόντος: ή σύγχρονη έποχή άντιμετωπίζεται μέ έναν συνδυασμό άναγνώρισης τών προοδευτικών έξελίξεών της καί κριτικής τών εμφανών ή λανθανουσών άνεπαρκειών καί στρεβλώσεών της* καί ή ιστορία «σπουδάζεται» μέ θεματική εύρύτητα και νηφάλια διεισδυτικότητα (άναμφισβήτητα, έπαληθεύεται γιά μιάν άκόμη φορά ό εύεργετικός ρόλος τής «άπόστασης»). Ή άφηγηματική δόμηση άποβλέπει σέ ούσιαστικές προωθήσεις, άποφεύγοντας τρόπους εύκολου έντυπωσιασμου. Εξάλλου, τά κείμενα κατά κανόνα δέν χαρακτηρίζονται άπό έντονη άπόκλιση είτε προς τά δρώμενα καί τήν έξωστρέφεια είτε προς τόν στοχασμό καί τόν έσωτερισμό, άλλά άπό μιά τάση σύνθεσης, μέ φυσιολογική δοσολογία. Καί ή έκφραση διακρίνεται άπό τήν άφομοίωση καί τήν καλλιέργεια νέων γενικών δυνατοτήτων τής γλώσσας, χωρίς όμως άκριτη ύποταγή σέ «τυχαία» γνωρίσματα του κοινού ύφους καί στήν ισχνή γλωσσική καθημερινότητα, άλλά ούτε πιά καί στή σαγήνη του άνεξέλεγκτου πειραματισμού. Γίνεται φανερό ότι οί κύριοι έκπρόσωποι τής γενιάς αύτής έχουν θητεύσει παιδευτικά στόν άμιγέστερο πεζογραφικό μοντερνισμό, άλλά καί άντιλαμβάνονται ότι οί μέγιστες πράξεις του είχαν πιά συντελεσθεί πριν άπό αύτούς. Προκρίνουν μιά συνέχεια πού θά ένσωματώνει τώρα τήν έμπειρια τόσο του μοντέρνου όσο καί του ίσχυρου παραδοσιακού σέ άνανεωτικά «τρίτα» σχήματα. Σημειώνουμε ορισμένες άντιπροσωπευτικές περιπτώσεις: Ό Δημήτρης Νόλλας (1940), μέ λιτές καί πυκνές συνθέσεις υποδεικνύει συνθήκες άντιφατικότητας τής σύγχρονης κοινωνίας, δημιουργώντας ήρωες πού δέν έλέγχουν τόν έξωτε-

ρικό καί τόν έσωτερικό βίο τους (Νεράιδα της Αθήνας (ν.), 1974* Πολυξένη (δ.), 1974· To τρυφερό δέρμα (δ.), 1982· Τά καλύτερα χρόνια (δ.), 1984* Τό πέμπτο γένος (ν.), 1988* 'Ονειρεύομαι τούς φίλους μου (δ.), 1990* Ό τύμβος κοντά στή θάλασσα (μ.), 1992* Ό άνθρωπος πού ξεχάστηκε (μ.), 1994* Τά θολά τζάμια (δ.), 1996* Φωτεινή μαγική (μ.), 2000* Άπό τή μία εικόνα στήν άλλη (μ.), 2003* Ό παλαιός έχθρός (δ.), 2004). Ό πρόωρα χαμένος Γιάννης Πάνου (1943-1998), παρά τήν όλιγογραφία του, διαμόρφωσε ιδιαίτερη φυσιογνωμία χάρη στήν οξυδερκή άντιμετώπιση του άντικειμένου του καί στον καίριο λόγο του (...άπό τό στόμα τής παλιάς Remington... (μ.), 1981* Ιστορία τών μεταμορφώσεων (μ.), 1998). Ή Μάρω Δούκα (1947), μέ διαυγή καί εύέλικτη έκφραστική, απέδωσε χαρακτηριστικές μεταβολές τής έλληνικής κοινωνίας, άπό τήν έποχή τής δικτατορίας έως μιά προχωρημένη μεταπολιτευτική περίοδο, παρακολουθώντας τή συμπεριφορά κυρίως νέων, πνευματικά καί πολιτικά προηγμένων άστών — ή «άνερχόμενων» μικροαστών* καί στή συνέχεια στράφηκε μέ ισχυρά άνανεωτικούς χειρισμούς στό ιστορικό μυθιστόρημα ( Ή πηγάδα (δ.), 1974* Που ναι τά φτερά; (ν.), 1975· Καρρέ φιξ (δ.), 1976* Ή άρχαία σκουριά (μ.), 1979* Ή πλωτή πόλη (μ.), 1983* Οί λεύκες άσάλευτες (μ.), 1987* Εις τόν πάτο της εικόνας (μ.), 1990* Ένας σκούφος άπό πορφύρα (μ.), 1995* Ουράνια μηχανική (μ.), 1999* Αθώοι και φταίχτες (μ.), 2004). Ό Αλέξης Πανσέληνος (1943) άναφέρεται μέ έπάρκεια γνώσης καί αίσθησης σέ διαφορετικές ιστορικές περιόδους καί έντάσσει σ* αύτές άτομικές τύχες καί ιδιαιτερότητες ήρώων, άποδίδοντας αύθεντικά τό εκάστοτε γενικότερο κλίμα καί παρέχοντας άνετη άφήγηση, βαθειάς έπεξεργασίας ( Ιστορίες μέ σκύλους (δ.), 1982· Ή μεγάλη πομπή (μ.), 1985* Βραδυές μπαλέτου (μ.), 1991* Ζαΐδα ή Ή καμήλα στά χιόνια (μ.), 1996* Ό κουτσός άγγελος (μ.), 2002* Τέσσερις ελληνικοί φόνοι (δ.), 2004). Ή Λία Μεγάλου-Σεφεριάδη (1945), άφου έδωσε άξιόλογα συντομότερα πεζογραφήματα νεωτερικου τύπου, προχώρησε καί σέ μιάν ιδιαίτερα έντεχνη καί πειστική έπαναφορά τής «βατής» άφήγησης, μέ άντικείμενο κυρίως τή βιοτική περιπέτεια σύγχρονων λαϊκών άνθρώπων ή (προπολεμικών) μεγαλοαστών (Οί κατακόμβες (δ.), 1975* Έξάλλου ο Λένιν ητο πολύ καλής οικογενείας (δ.), 1982* Τά 92 συρτάρια (δ.), 1983* Τό ξένο σώμα (μ.), 1985· Ή γυναίκα της Άμμου (ν.), 1988* Ό δρόμος είναι ή χαρά (μ.), 1991· Σάν τό μετάξι (μ.), 1996* Μιά στιγμή στον Παράδεισο (μ.), 1999' Γλυκιά καλοκαιριάτικη βραδιά (μ.), 2001* Κρυμμένες εικόνες (δ.), 2005). Μετά τήν ποίηση, ή Ρέα Γαλανάκη (1947) έπιδόθηκε σέ μιά σύνθετη άνανέωση του ιστορικού (καί του ιστορικού - κοινωνικού) μυθιστορήματος, μέ ένισχυμένη τήν ψυχογραφική διάσταση καί μέ καίρια - υποβλητική έκφραστική ('Ομόκεντρα διηγήματα, 1986* Ό βίος του Ισμαήλ Φερικ Πασα. Spina nel cuore

(μ..), 1989· Θά υπογράφω Λουΐ(μ\ 1993· Ελένη ή ο Κανένας (μ.), 1998* Ό αιώνας τών λαβυρίνθων (μ.), 2002* 'Ένα σχεδόν γαλάζιο χέρι (δ.), 2004). Καί καθώς οί πεζογράφοι αυτοί καί άλλοι τής γενιάς καί τής γενικής συγγραφικής νοοτροπίας τους συνεχίζουν τό εργο τους, προστίθεται ενας ολοένα διογκούμενος άριθμός νεώτερων, μέ βραδύτερη ή έντονότερη διαφοροποίηση έκφραστικών τάσεων καί άντικειμένων ένδιαφέροντος. Ωστόσο, ή σταθερή παρουσία καί έξελικτική πορεία τών πρώτων δέν ένθαρρύνει προς τό παρόν τή διάκριση μιας έπόμενης καθαυτό γραμματολογικής γενιάς, γιατί δέν μπορεί νά προβλεφθεί ό τυπολογικός συσχετισμός πού θά προκύψει άργότερα άπό τό συνολικό καί άσφαλέστερα έποπτεύσιμο άποτέλεσμα. Παρέχουμε, λοιπόν, μιάν ενιαία άντιπροσωπευτική άναγραφή προσώπων καί έργων (σχεδόν δύο ήλικιακών γενεών), σημειώνοντας ορισμένα χαρακτηριστικά περιεχομένου καί μορφής πού προσιδιάζουν κυρίως στον νεώτερο κύκλο — δπως: ύποχώρηση του κοινωνικοπολιτικού 'ένδιαφέροντος, πού είχε παρουσιάσει μιάν άκόμη έξαρση στήν πρώτη μεταδικτατορική περίοδο* παρακολούθηση τής συμπεριφοράς άμήχανων ή καί περιθωριακών νεαρών άτόμων* έξεικόνιση τών ρηχών καί σπασμωδικών έρωτικών ήθών* ελξη άπό τό άλλόκοτο καί τό «μαγικό»· εισαγωγή του οικονομικού μετανάστη στήν κοινωνική θεματική καί διάθεση κατανόησης τής «έτερότητας»· καί, κατ' έπέκταση, στροφή στή νεώτερη ιστορία του βαλκανικού χώρου καί σέ φαινόμενα προβληματικών ή ομαλότερων «συναντήσεων»· άλλά καί άπεριόριστα δυτικόστροφο άνοιγμα του γεωγραφικού καί κοινωνικού-πολιτισμικού ορίζοντα* ποσοτική κυριαρχία ή τουλάχιστον έντονότερη προβολή του μυθιστορήματος (συχνά πολυσέλιδου)· έπιστροφή στό συγκεκριμένο καί άμεσα ορατό περιεχόμενο καί στήν προσιτή άφήγηση· κατά κανόνα, άνετη χρήση τής γλώσσας και έπιμελημένο ύφος. Περιπτώσεις πεζογράφων: Νάσος Θεοφίλου, 1940-2004 (Ό Έρημόπολις (δ.), 1971* Καταδυομένη 'Αφροδίτη (δ.), 1978* Ιστορίες του Καζαμία (δ.), 1980* Μέ ταχύτητα ηλικίας (μ.), 1991· Τί θά γίνω δταν μεγαλώσω (δ.), 1999· Οί λατρευτοί αποθηκάριοι (μ.), 2003). — Μιχάλης Φακίνος, 1940 (Οί κωπηλάτες (δ.), 1983· Ό Ιωσήφ εξαφανίζεται (δ.), 1984· Βυζαντινή περίπολος (μ..), 1988" 'Εφημερεύων θίασος (μ.), 1990" Ώς φαίνεται, ή γιαγιά κοιμάται άκόμη (μ.), 1991* Ή έπικάλυφη δέν είναι σοκολάτα (ν.), 2002* 'Αμερικάνικη κραυγή (μ.), 2005). — Δημήτρης Πετσετίδης, 1940 (Δώδεκα στό δίφραγκο (δ.), 1986* Τό παιχνίδι (δ.), 1991· Επίλογος στά χιόνια (δ.), 1993* ΌΣαμπατές ζεϊ(8.), 1998' Τροπικός τοΰ Λέοντος (ν.), 2001). — Γιάννης Κιουρτσάκης, 1941 (Σάν μυθιστόρημα, 1995· Έμεΐς οί άλλοι (μ.), 2000). — Αντώνης Σουρούνης, 1942 (Οί συμπαίχτες (μ.), 1977* Μερόνυχτα Φραγκφούρτης (δ.), 1982* Τά τύμπανα

τής κοιλίας και του πολέμου (δ.), 1983* Οί πρώτοι πεθαίνουν τελευταίοι (μ.), 1985· Πάσχα στο χωριό (ν.), 1991· Ό Χορός τών Ρόδων (μ.), 1994· Γκάς ό γκάνγκστερ (μ.), 2000* Κυριακάτικες ιστορίες (δ.), 2002). — Νίκος Βασιλειάδης, 1942 (Αγάθος(μ\ 1989· "Αγημα τιμών (νΧ 1990* Ό συμβολαιογράφος (ν.), 1995). — Τάκης Σιμώτας, 1942 (Λοιπός οπλίτης (πεζά μέ συνοδευτικά ποιητικά), 1991* Όλάκκος (μ.), 1997). — Θανάσης Γεωργιάδης, 1943 ( Αλέξανδρος (ν.), 1996· Αλέξανδρος - Ό θειος γνόφος (νς.), 2001· Τό βιβλίο του Ιορδάνη Γαβρά (μ.), 2001* Οί εννέα ζωές της (μ.), 2002* Τά άπόκρυφα τής όδου γυναικών (μ.), 2003). — Δημήτρης Δημητριάδης, 1944 (Πεθαίνω σά χώρα (ν.), 1980* Ή άνθρωπωδία. Μιά άτελής χιλιετία (μ.), 2002). — Ευγενία Φακίνου, 1945 (Άστραδενή (μ.), 1982· Τό έβδομο ρούχο (μ.), 1983* Ή μεγάλη πράσινη (μ.), 1987* Γάτα μέ πέταλα (μ.), 1990* Ζάχαρη στήν άκρη (μ.), 1991* Ή Μερόπη ηταν τό πρόσχημα (μ.), 1994* Εκατό δρόμοι καί μία νύχτα (μ.), 1997* Τυφλόμυγα (μ.), 1999* Ποιος σκότωσε τόν Μόμπυ Ντίκ (μ.), 2001* Έρως, θέρος, πόλεμος (μ.), 2003). — Γιώργος Συμπάρδης, 1945 (Μέντιουμ (μ.), 1987· Ό άχρηστος Δημήτρης (μ.), 1998* Ή μέθοδος τής 'Ορλεάνης (μ.), 2005). — Τάσος Χατζητάτσης, 1945 ( Έντεκα σικελικοί εσπερινοί (δ.), 1997* Σάν σπασμένα φτερά (δ.), 2003). — Νένη Ευθυμιάδη, 1946 ( Έσύ κι έγώ μοιάζουμε λιγάκι (μ.), 1973* Ό κήπος μέ τά άγάλματα (μ.), 1975· Ή φωτοβολίδα (μ.), 1978* 'Αθόρυβες μέρες (μ.), 1983· Τό χρώμα του μέλλοντος (μ.), 1988* Τρυφερός θάνατος (μ.), 1990* Οί πολίτες τής σιωπής (μ.), 1993* Ή πόλη τών γλάρων (μ.), 1997* Έγώ καί ό Μαγγελάνος (μ.), 2005). — Μαργαρίτα Καραπάνου, 1946 (ΉΚασσάνδρα καί ό λύκος (μ.), 1976· Ό υπνοβάτης (μ.), 1985· Rien ne va plus (μ.), 1991· «Ναι» (μ.), 1999· Μαμά (μ.), 2004). — Μαρία Μήτσορα, 1946 ("Αννα, νά ενα άλλο (δ.), 1979· Σκόρπια δύναμη (μ.), 1982· Περίληψη του κόσμου (ν.), 1985' Ό ήλιος δύω (δ.), 1996). — Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, 1947 (Ιστορίες στο πρώτο πρόσωπο (δ.), 1969* Οί φωνές (δ.), 1975* Λνδρόγυς (ιδεολογικό ρομάντζο), 1980* Οί φωνές ή τό άπάτητο μονοπάτι τών μυστηρίων του φόνου (δ.), 1982* Τό τέλος του Χρυσου Φεγγαριού (μ.), 1988* Ιστορίες μιας έλάχιστης έποχής (δ.), 1991* Γυναίκες ή σκοτεινή υλη (μ.), 2004). — Διονύσης Χαριτόπουλος, 1947 (Δανεικιά γραβάτα (δ.), 1976* 525 Τάγμα Πεζικού (μ.), 1981· Τά παιδιά τής Χελιδόνας (μ.), 1983* Τή νύχτα πού έφυγε ό Μπούκοβι (δ.), 1989* Έναντίον του Marlboro (ν.), 1991* Ό άνεμος κουβάρι (μ.), 2005). — Γιάννης Ξανθούλης, 1947 (Ό μεγάλος θανατικός (μ.), 1981* Οικογένεια ΜπέςΒγές (μ.), 1982* Τό καλοκαίρι που χάθηκε στόν χειμώνα (μ.), 1984* Ό σόουμαν δέ θά ρθει άπόψε (μ.), 1985* Τό πεθαμένο λικέρ (μ.), 1987* Όχάρτινος Σεπτέμβρης τής καρδίας μας (μ.), 1989* Τό ροζ που δέν ξέχασα (μ.), 1991*

Ή εποχή τών καφέδων (μ.), 1992* Ή Δευτέρα τών αθώων (μ.), 1994* Τό τρένο μέ τις φράουλες (μ.), 1996* ...Ύστερα, ήρθαν oiμέλισσες (μ.), 1998* Ό Τούρκος στον κήπο (μ.), 2001* Τό τανγκό τών Χριστιουγέννων (μ.), 2004* Ό θείος Τάκης (μ.), 2005). —Νίκη Άναστασέα, 1947 (Αύτή ή άργή μέρα προχωρούσε (μ.), 1998). — Νίκος Θέμελης, 1947 ( Ή άναζήτηση (μ.), 1998* Ή άνατροπή (μ.), 2000* Ήάναλαμπή (μ.), 2003). — Δημοσθένης Κούρτοβικ, 1948 ( Τρεις χιλιάδες χιλιόμετρα (δ.), 1980* Ό τελευταίος σεισμός (μ.), 1985· Τό έλληνικό φθινόπωρο της Έβα-Αννίτα Μπένγκστον (μ.), 1987* Ή σκόνη του γαλαξία (μ.), 1991* Ή νοσταλγία τών δράκων (μ.), 2000). — Μάρω Βαμβουνάκη, 1948 (Ό Αρχάγγελος του καφενείου (δ.), 1978* Ό Κύκνος κι αυτός (μ.), 1979* Τό χρονικό μιας μοιχείας (μ.), 1981* Αύτή ή σκάλα δέν κατεβαίνει (δ.), 1982* Ντούλια (μ.), 1984* Χρόνια πολλά γλυκιά μου (μ.), 1985· Ό άντίπαλος έραστής (μ.), 1986* Ή μοναξιά είναι άπό χώμα (μ.), 1987* Ιστορίες μέ καλό^ τέλος (δ.), 1988* Οί παλιές άγάπες πάνε στον Παράδεισο (μ.), 1990* Τανγκό μες στον καθρέφτη (μ.), 1992* Με βελούδινα βήματα ό χρόνος (μ.), 1995* Τά ραντεβού μέ τή Σιμόνη (μ.), 1996* Ή κραταιά άγάπη (μ.), 1998· Τηλεφωνήματα και ένοχές (μ.), 1999* Τό τραγούδι της μάσκας (μ.), 2000* ΌΝτάνκαν γυρεύει τόν Θεό (μ.), 2001· Έρωτας: Τό γελοίο και τό δέος (μ.), 2002). — Τάσος Καλούτσας, 1948 (Τό κελεπούρι και άλλα διηγήματα, 1987* Τό κλάμπ και άλλα διηγήματα, 1990* Τό καινούριο άμάξι (δ.), 1995· Τό τραγούδι τών Σειρήνων. (Διηγήματα 1995-2000), 2000). — Άρης Μαραγκόπουλος, 1948 (Οί ώραϊες ήμέρες του Βενιαμίν Σανιδόπουλου (μ.), 1998· Αγάπη, Κή ποι, Αχαριστία (μ.), 2002· Γλυκειά έπιστροφή 2003). — Τάσος Γουδέλης, 1949 ('Αρπακτικά, (δ.), 1990* Πρωινή έπισκεφη (δ.), 1993· Σκιές γυναικών (δ.), 1996· Ό ύπνος του "Αλφρεντ (δ.), 1999· Ή •γυναίκα πού μιλά (δ.), 2002). — Κλαίρη Μιτσοτάκη, 1949 (ΉΠριγκίπισσα Τίτο κι έγώ (ν.), 1990· Μετάλλια (δ.), 1993· Flora mirabilis (ν.), 1996). — Μαρία Ευσταθιάδη, 1949 (Παραβάτες. (Δεκατρία κείμενα), 1987· Τό άόρατο πού σέ κοιτά (δ.), 1993· Γάντια μέ χέρια (ν.), 1996· Σχεδόν... μελό (μ.), 2002· Ούτοπήματα (δ.), 2004). — Ανδρέας Μήτσου, 1950 (Ένα μηλο, ενα κυδώνι, ενα κλωνί βασιλικό (δ.), 1982· Ό φόβος της έκρηξης (δ.), 1987* Ιστορίες συμπτωματικού ρεαλισμού (δ.), 1990* Ό χαρτοπαίχτης εχει φοβηθεί (δ.), 1993· Τά άνίσχυρα ψεύδη του Όρέστη Χαλκιόπουλου (μ.), 1995· Γέλια (δ.), 1998· Σφήκες (δ.), 2001* Ό σκύλος της Μαρί (μ.), 2004). — Στέλλα Βογιατζόγλου, 1950 (Τό μαγγανοπήγαδο (ν.), 1980* Σκόνη κόλλησε στ αυτιά μας (μ.), 1983, 2 2003· Τό τσιφτετέλι (ν.), 1984· Ή συγκάτοικος (μ.), 1987' «Καί ό Φαίδων ήμουν έγώ!» (μ.), 1991· Ύστερα, εφυγες στ' άλήθεια (μ.), 1996· Περνώντας βιαστικά άνάμεσά τους (δ.), 2000* Καμμιά ιστορία δέν τε-

λειώνει; (μ.), 2005). — Ζυράννα Ζατέλη, 1951 (Περσινή αρραβωνιαστικιά (δ.), 1984* Στήν ερημιά μέ χάρι (δ.), 1986* Και μέ τό φως του λύκου έπανέρχονται (μ.), 1993* Μέ τό παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους ό θάνατος ήρθε τελευταίος (μ.), 2001). — Βασίλης Γκουρογιάννης, 1951 (Διηγήσεις παραφυσικών φαινομένων (δ.), 1990* Τό άσημόχορτο άνθίζει (μ.), 1992* Ό θίασος τών Αθηναίων (μ.), 1995· Βέβηλη πτήση (μ.), 2003). — Ιωάννα Καρυστιάνη, 1951 (Μικρά 'Αγγλία (μ.), 1997· Κουστούμι στό χώμα (μ.), 2000* Ό "Αγιος τής μοναξιας (μ.), 2003). — Δημήτρης Μίγγας, 1951 (7ων κεκοιμημένων (δ.), 1999* Σπάνια χιονίζει στά νησιά (μ.), 2001· Της Σαλονίκης μοναχά... (δ.), 2003). — Έρση Σωτηροπούλου, 1953 (Διακοπές χωρίς πτώμα (μ.), 1980* Εορταστικό τριήμερο στά Γιάννενα (ν.), 1982* Ή φάρσα (μ.), 1982· Μεξικό (ν.), 1988· Χοιροκάμηλος (δ.), 1992· Ό βασιλιάς του φλίπερ (δ.), 1998· Ζίγκ-ζάγκ στις νεραντζιές (μ.), 1999* Δαμάζοντας τό κτήνος (μ.), 2003· Αχτίδα στό σκοτάδι (δ.), 2005). — Απόστολος Κ. Δοξιάδης, 1953 (Βίος παράλληλος (ν.), 1985* Μακαβέστας (μ.), 1988· Ό θειος Πέτρος και ή Εικασία του Γκόλντμπαχ (μ.), 1992· Τά τρία άνθρωπάκια (μ.), 1997). — Βασίλης Τσιαμπούσης, 1953 ( Ή βέσπα και άλλα έπαρχιακά διηγήματα, 1988· Έκτος έδρας (μ.), 1993* Χερουβικά στά κεραμίδια (δ.), 1996· Γλυκιά Μπονόρα (δ.), 1996· Νά σ άγαπάει ή ζωή (δ.), 2004). — Γιώργος Σκαμπαρδώνης, 1953 (Μάτι φώσφορο, κουμάντο γερό (δ.), 1989· Ή ψίχα τής μεταλαβιάς (δ.), 1990* Ή στενωπός τών υφασμάτων (δ.), 1992* Πάλι κεντάει ό στρατηγός (δ.), 1996* Άκριανή λωρίδα (δ.), 1998* Γερνάω έπιτυχώς (μ.), 2000· Ουζερί «Τσιτσάνης» (μ.), 2001· Έπί ψύλλου κρεμάμενος (δ.), 2003). — Θωμάς Σκάσσης, 1953 (Συλλέκτης αποκομμάτων (δ.), 1968* Ό βαλσαμωμένος γάτος (ν.), 1988· Ελληνικό σταυρόλεξο (μ.), 2000* Τό ρολόι τής σκιάς (μ.) 2005). — Τάκης Θεοδωρόπουλος, 1954 ( Ό ψίθυρος τής Περσεφόνης (μ.), 1985· Νύχτες στήν Αρκαδία (ν.), 1987· Τό άδιανόητο τοπίο (μ.), 1991· Ή πτώση του Νάρκισσου (μ.), 1994* Ή δύναμη του σκοτεινού θεου (μ··), 1999* Τό μυθιστόρημα του Ξενοφώντα (μ.), 2004. — Χρήστος Χαρτοματσίδης, 1954 (Τό παλιό κτίριο (δ.), 1991* Κιθαρίστας σέ ταβέρνα (μ.), 1996· Φωτο-Veritas (δ.), 2000). — Σωτήρης Δημητρίου, 1955 (ΝτιάλιθΊμ, Χριστάκη (δ.), 1987· (Ένα παιδί άπ τή Θεσσαλονίκη (δ.), 1989· Ν' άκούω καλά τονομά σου (μ.), 1993* Ή φλέβα του λαιμού (δ.), 1998* Ήβραδυπορία του καλού (δ.), 2001· Τούς τά λέει ό Θεός (μ.), 2002). — Ευγένιος Άρανίτσης, 1955 ( Αφρική (μ.), 1988* Λεπτομέρειες γιά τό τέλος του κόσμου (μ.), 1993). — Θεόδωρος Γρηγοριάδης, 1956 (Κρυμμένοι άνθρωποι (μ.), 1990* Ό άρχαϊος φαλλός (δ.), 1991* Ό ναύτης (μ.), 1993* Ό χορευτής στον έλαιώνα (μ.), 1996· Τά νερά τής Χερσονήσου (μ.), 1998* Τό παρτάλι (μ.), 2001· Έξω

απ* τό σώμα (μ.), 2003* Αλούζα. Χίλιοι και ενας εραστές (μ.), 2005). — Μισέλ Φάις, 1957 (Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου (μ.), 1994* Απ* τό ϊδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (δ.), 1999* Aegypius monachus (ν.), 2001* To μέλι και ή στάχτη του Θεοϋ (μ.), 2002* Έλληνική άυπνία (μ.), 2004). — Σώτη Τρ ιανταφύλλου, 1957 (Σάββατο βράδυ στήν άκρη της πόλης (μ.), 1996* Αύριο, μιά άλλη χώρα (μ.), 1997* Ό υπόγειος ουρανός (μ.), 1998* Εργοστάσιο τών μολυβιών (μ.), 2000* Φτωχή Μάργκο (μ.), 2001* "Αλμπατρος (μ.), 2003* Ή φυγή (ν.), 2004* Συγχώρεση (ν.), 2005). — Άρης Σφακιανάκης, 1958 ('Όταν βρέχει και φοράς παπούτσια κόλετζ(δ.), 1981* Οί παράξενες συνήθειες της οικογένειας Μόρφη (δ.), 1984* Ό τρόμος του κενού (μ.), 1990* Ή νόσος τών κινέζικων εστιατορίων (δ.), 1993* Δέν ήξερες... δέν ρώταγες (μ.), 1998* Μπέιμπι σίτινγκ (μ.), 2002). — Βασίλης Μπουτος, 1959 (Χειρονομίες ντροπής (μ.), 1986* Νυχτερινή άποστασία (ν.), 1988* Ό Ιωάννης Μαρία του φθινοπώρου (μ.), 1990* Γυναίκες στά πάρκα (δ.), 1992* Ή συκοφαντία του αίματος (μ.), 1997 [αναθεωρημένο: 2000]* Τά δάκρυα της βασίλισσας (μ.), 2000). — Βαγγέλης Ραπτόπουλος, 1959 (Κομματάκια (δ.), 1979* Διόδια (μ.), 1982* Τά τζιτζίκια (μ.), 1985 [καί τά τρία μαζί, μέ τόν τίτλο Ή γενιά μου, 2003]* Ή αυτοκρατορική μνήμη του αίματος. 1. Ποιος είμαι και άπό που ξεκίνησαν ολα (μ.), 1992* Όέργένης (ν.), 1993* Έμμονες ιδέες (μ.), 1995* Δούλα (μ.), 1997* Τό παιχνίδι (ν.), 1998* Βαθύς και λυπημένος δπως κι έσύ (μ.), 1999* Μαύρος γάμος (μ.), 2001* Ή έπινόηση της πραγματικότητας (μ.), 2003* Χάσαμε τόν Μπαμπά (μ.), 2005). — Πέτρος Τατσόπουλος, 1959 (Οί άνήλικοι (μ.), 1980* Τό παυσίπονο (μ.), 1982* Κινούμενα σχέδια (δ.), 1984* Ή καρδιά του κτήνους (μ.), 1987* Ή πρώτη εμφάνιση (μ.), 1994* Ανάλαφρες ιστορίες (δ.), 1995* Τιμής ένεκεν (μ.), 2004). — Φαίδων Ταμβακάκης, 1960 (Εύμορφία (ν.), 1982* Τά τοπία της Φιλομήλας (μ.), 1988* Ή ύστάτη και τέσσερις σπουδές (δ.), 1991* Οί ναυαγοί τής Πασιφάης (μ.), 1997). — Αγγέλα Καστρινάκη, 1961 (Φιλοξενούμενη (δ.), 1990* Εκδρομές μέ φίλες (δ.), 1993* Τά δρια της ζεστασιάς (δ.), 1999* Εκδοχές της Πηνελόπης (δ.), 2002). — Έλιάνα Χουρμουζιάδου, 1965 (Ήγειτονιά τών καλών κλεφτών (μ.), 1989* Ή ιδιαιτέρα (μ.), 1998* Απώλεια σοφίας (μ.), 2004). — Χρήστος Χωμενίδης, 1966 (Τό σοφό παιδί (μ.), 1993* Τό ΰφος τών περιστάσεων (μ.), 1995* Δέν θά σου κάνω τό χατίρι (δ.), 1997* Ή φωνή (μ.), 1998). — Άμάντα Μιχαλοπούλου, 1966 (Έξω ή ζωή είναι πολύχρωμη (δ.), 1994* Γιάντες (μ.), 1996* Όσες φορές άντέξεις (μ.), 1998* Παλιόκαιρος (μ.), 2001* Γιατί σκότωσα τήν καλύτερή μου φίλη (μ.), 2003* Θά ήθελα (δ.), 2005).

Βιβλιογραφία Απόστολου Σαχίνη, Ή σύγχρονη πεζογραφία μας. Τό μυθιστόρημα τής εφηβικής ηλικίας, Οι ταξιδιωτικές έντυπώσεις, Τό πολεμικό μυθιστόρημα. Τέταρτη έκδοση διορθωμένη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1983]. — Του ϊδιου, Νέοι πεζογράφοι. Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας: 1945-1965. Τρίτη έκδοση. Βιβλιοπωλεΐον τής « Ε στίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1984]. — Του ϊδιου, Πεζογράφοι του καιρού μας. Τρίτη έκδοση. Ινστιτούτο του Βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1989. — Ανδρέα Καραντώνη, Πεζογράφοι και πεζογραφήματα τής γενιάς του '30. (Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη μέ νέα μελετήματα). Εκδόσεις Δημ. Παπαδήμα, Αθήνα 1977. — Κώστα Στεργιόπουλου, Περιδιαβάζοντας, τόμ. Γ' Άπό τή μεσοπολεμική στή μεταπολεμική πεζογραφία. Εκδόσεις «Κέδρος», Αθήνα 1994. — Κ. Mitsakis, «Modern Greek Prose: The Generation of the '30s. An Attempt for a Definitive Evaluation», Balkan Studies, 17 (1976) 197-223 [Μυριβήλης, Βενέζης, Κόντογλου, Δούκας, Πολίτης, Θεοτοκάς]. — Κ. Μητσάκη, Νεοελληνική Πεζογραφία. Ή γενιά του '30, Αθήνα 1977 (Μεσαιωνικές και Νεοελληνικές Μελέτες, 3) [Μυριβήλης, Βενέζης, Κόντογλου, Δούκας, Πολίτης, Θεοτοκάς, Πρεβελάκης, I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Τερζάκης, Καραγάτσης, Πετσάλης-Διομήδης, Γ. Άμποτ]. — Basil Laourdas, «Ideas and Ideals in Contemporary Greek Literature», Balkan Studies, 9 (1968) 155-166. — Βασίλειος Λαούρδας, Φιλολογικά Δοκίμια. Εισαγωγή καί έπιμέλεια Ντίνου Χριστιανόπουλου. Εκδόσεις Διαγωνίου, άρ. 27, Θεσσαλονίκη 1977 [Βενέζης, Βλαχογιάννης, Δέλτα, Θεοτοκάς, Καζαντζάκης, Καπετανάκης, Μπαστιάς, Ξενόπουλος, Παλαμάς, Πρεβελάκης, κ.ά.]. — Mario Vitti, «Due genarazioni di romanzieri Greci, 1920-1950», Annali délia Facoltà di Magistern delVUniversità di Palermo, 1970, σσ. 1-42. — Του ίδιου, Ή 'Γενιά του Τριάντα'. Ιδεολογία και μορφή. Νέα έκδοση επαυξημένη. «Ερμής», Αθήνα 2000). — Κ. Θ. Δημαρά, Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Άπό τις πρώτες ρίζες ώς τήν εποχή μας. "Ενατη έκδοση. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 2000, σσ. 614-620. — Τηλέμαχου Άλαβέρα, Διηγηματογράφοι της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 1, [Θεσσαλονίκη, 1970]. — Μ. Γ. Μερακλή, Ή σύγχρονη έλληνική λογοτεχνία (1945-1970). II. Πεζογραφία. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 5, [Θεσσαλονίκη 1972], και Του ίδιου, Λογοτεχνική κριτική, I. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 9, [Θεσσαλονίκη 1976]. — Λίνου Πολίτη, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μορφωτικό "Ιδρυμα Έθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1978 ( 2 1979, μέ διορθώσεις, 3 1980). — Ή μεσοπολεμική πεζογραφία. Άπό τόν πρώτο ώς τόν δεύτερο

παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939). Τόμ. Α'. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1993]. ( Ό τόμος αυτός άποτελεϊ τήν Εισαγωγή, σσ. 156, μέ «Παράρτημα: Μαρτυρίες γιά τήν πεζογραφία του μεσοπολέμου» (σσ. 171-406), ομότιτλης όκτάτομης Ανθολογίας τών Εκδόσεων Σοκόλη, τήν όποια έγραψε ό Παν. Μουλλας). — Ή μεταπολεμική πεζογραφία. Άπό τόν πόλεμο τοΰ '40 ώς τή δικτατορία τοΰ '67. Τόμ. Α'. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1988]. (Καί ό τόμος αυτός άποτελεϊ τήν Εισαγωγή, σσ. 480, ομότιτλης όκτάτομης Ανθολογίας τών Εκδόσεων Σοκόλη, τήν όποια έγραψε ό κριτικός Άλέξ. Αργυρίου.) — Τόλη Καζαντζή, Ή πεζογραφία τής Θεσσαλονίκης 1912-1983. Μελετήματα 19661991. Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991. — Παραμυθία Θεσσαλονίκης. Ή πεζογραφία στή Θεσσαλονίκη άπό τό 1912 εως τό 1995, Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο, 23, 24, 25 'Οκτωβρίου 1996, Πρακτικά. Επιμέλεια: Περικλής Σφυρίδης, Θεσσαλονίκη 1997. — Henri Tonnet, Études sur la nouvelle et le roman grecs modernes, Daedalus, Paris-Athènes [2002]. — Contemporary Greek Fiction in a United Europe. From Local History of the Global Individual. Edited by Peter Mackridge and Eleni Yannakakis. Legenda. European Humanities Research Centre, University of Oxford, 2004. Δοκιμιογραφία Ή άνάπτυξη τοΰ δοκιμίου άντιστοιχεΐ κατά κανόνα σέ μιά προηγμένη φάση πνευματικού πολιτισμού. Καί αύτό, γιατί άπό τή φύση του τό δοκίμιο άπαιτεΐ μιά προετοιμασία καί εναν ζωτικό χώρο, δπου έχουν ήδη διαμορφωθεί τά άλλα βασικά είδη του έντεχνου λόγου. Εξάλλου, τά έργα τής ποίησης και τής πεζογραφίας άποτελοΰν συχνά τό υλικό, έπάνω στό όποιο έργάζεται ό δοκιμιογράφος καί είναι αύτά πού του προσφέρουν τήν άφετηρία γιά θεωρητικές άναζητήσεις. Ή δοκιμιογραφία καλύπτει έ'να εύρύτατο πεδίο έκδηλώσεων μέ δυσκολοπροσδιόριστα έσωτερικά και έξωτερικά δρια. Άντλεϊ τά θέματά της άπό τή δημιουργική λογοτεχνία, άλλά καί άπό τήν περιοχή του φιλοσοφικού καί του κοινωνικού προβληματισμού, άπό τόν χώρο τής ιστορίας άλλά καί άπό τήν καθημερινή πραγματικότητα. Καί, άντίστοιχα, συγγενεύει άλλοτε μέ τή λογοτεχνική κριτική, άλλοτε μέ τή φιλοσοφική πραγματεία και άλλοτε μέ τήν ιστορική ή τήν κοινωνιολογική μελέτη. Ωστόσο, στή γνήσια καί ολοκληρωμένη μορφή του τό είδος δέν ταυτίζεται μέ καμία άπό τις παραπάνω συγγραφικές έκδηλώσεις. ''Οπως ήταν φυσικό, μέσα στά νεοελληνικά γράμματα τών τελευταίων δεκαετιών τό δοκίμιο άποτέλεσε πρόσφορο έδαφος γιά τή δημιουργία ποικίλων

πνευματικών άναζητήσεων, άλλά καί γιά τήν άσκηση τών δυνατοτήτων του νεοελληνικού λόγου σέ πιο άφηρημένες μορφές έκφρασης. Παρατηρούμε γενικά, καί μέ παραδειγματική μνεία ονομάτων, ότι τό νεοελληνικό δοκίμιο στήν αυστηρότερη μορφή του προέρχεται συνήθως άπό λογοτέχνες που βασικά θητεύουν σέ άλλες περιοχές του έντεχνου λόγου καί άπό στοχαστές καί λογίους μέ γενικότερη κατάρτιση καί πλούσιο θεωρητικό έξοπλισμό. Πολύ περιορισμένος όμως είναι ό άριθμός τών πνευματικών μας άνθρώπων πού μπορούν νά θεωρηθούν άποκλειστικά άφιερωμένοι στή δοκιμιογραφία. Σέ πολύ γενικές γραμμές, θά μπορούσαμε νά πούμε ότι: κατά ένα ποσοστό, ή νεοελληνική δοκιμιογραφία δέν έχει άκόμη κατορθώσει νά άποκτήσει ιδιαίτερη καί αύτοδύναμη προσωπικότητα, όποτε διακρίνονται σέ αύτήν κάποιες άναφομοίωτες ξενικές άπηχήσεις τόσο στήν τεχνική τής διαπραγμάτευσης τών θεμάτων όσο καί στο περιεχόμενο του προβληματισμού της· άντίθετα, στις ώριμες στιγμές της χαρακτηρίζεται άπό τή δημιουργική έπαφή μέ τά άντίστοιχα εύρωπαϊκά ρεύματα πού τελικά οδηγεί σέ πρωτότυπη προσωπική σύνθεση. Ό «καρτεσιανός»1 Γιώργος Θεοτοκάς (1906-1966), σε μια σειρά κείμενων υποδειγματικής διαύγειας, πήρε θέση άπέναντι σέ θεμελιώδη κοινωνικοπολιτικά καί αισθητικά ζητήματα καί προβληματίστηκε σχετικά μέ τήν πολιτισμική ιδιομορφία καί τήν ιστορική συνείδηση του Νέου Ελληνισμού, διατυπώνοντας προτάσεις έξαίρετης άνθρωπιστικής ποιότητας (έπειτα άπό τό γραμματολογικά θρυλικό Ελεύθερο πνεύμα [ψευδώνυμο: Όρέστης Διγενής], 1929, άκολούθησαν: Εμπρός στο κοινωνικό πρόβλημα, 1932* Στο κατώφλι τών νέων καιρών, 1945* Δοκίμιο γιά τήν 'Αμερική, 1954* Προβλήματα του καιρού μας, 1956* Πνευματική πορεία, 1961* Ή'Ορθοδοξία στόν καιρό μας, 1975· Στοχασμοί και θέσεις, Α' 1925-1966, Β' 1950-1966, 1996· 'Αναζητώντας τή διαύγεια, 2005). — Μέ ένα έκτενές έργο στοχασμού, πού χαρακτηρίζεται άπό τή διαλεκτική έτοιμότητα καί τή ρηματική εύχέρεια, ό I. Μ. Παναγιωτόπουλος (1901-1982) άναφέρθηκε σέ κρίσιμες όψεις τής έσωτερικής ζωής του άτομου άλλά καί τών ήθικοκοινωνικών συνθηκών τής εποχής μας, άρχίζοντας άπό τήν κυρίως λογοτεχνική - λυρική δοκιμιογραφία καί προχωρώντας προς τό κείμενο όπου επικρατεί τό θεωρητικό ύφος ( Όμιλίες τής γυμνής ψυχής, 1946* Ό στοχασμός και ο λόγος, 1954* Ό σύγχρονος άνθρωπος, 1966* Οί σκληροί καιροί, 1972· !Αντιλεγόμενα, 1974* 'Ερήμην τών *Ελλήνων, 1975* Ήσιωπή καί ό λόγος, 1975* Ή ήθική του συμφέροντος, 1979* Οί όρθιες ψυχές, 1980). Ή πλούσια καί σοβαρή καλλιέργεια του Τάκη Κ. Παπατσώνη (18951. Κ. Θ. Δημαρα, ΙΝΑ, σ. 617.

1976) θεμελιώνει καί μιαν άνάπτυξη σκέψεων πού συνδυάζουν τήν άφομοιωμένη γνώση μέ τόν λυρικό στοχασμό. Τόν διακρίνει ή τόλμη τής διείσδυσης στό άβέβαιο άλλά καί πολύτιμο βάθος τών θεμάτων, καθώς εϊναι προικισμένος μέ μιά λογικά διαυγή «ένορατικότητα». Ή συλλογή κειμένων Ό τετραπέρατος κόσμος, Α' (1966) και Β' (1976) αποτελεί μιάν ένδιαφέρουσα περιδιάβαση στον εύρωπαικό πνευματικό χώρο. Τό χριστιανικό πνεύμα του συγγραφέα εϊναι έντονότερο στά δοκίμια τοΰ τόμου "Οπου ήν κήπος (1972). Ό Άγγελος Τερζάκης (1907-1979) καλλιέργησε προπαντος το σύντομο κείμενο, δπου βρήκαν διέξοδο οί νηφάλιες και δοκιμαστικές άπαντήσεις του σέ πλείστα έρωτήματα ύπαρξιακής άπορίας, αισθητικού ένδιαφέροντος καί ήθικής άναζήτησης, σέ έναν λόγο πού έπιδιώκει τήν περιεκτική άλλά καί άνεπιτήδευτη έκθεση τών ζητημάτων καί χαρακτηρίζεται άπό μιά ροπή προς τό διαλογικό υφος (άπό τήν πολύτομη συγκεντρωτική έκδοση, σημειώνουμε ένδεικτικά: Προσανατολισμός στον αιώνα, 1963* Οί απόγονοι τοΰ Κάιν, 1972* Ποντοπόροι, 1975* Ένας μεταβαλλόμενος κόσμος, 1983* Γιά μιά δικαίωση τοΰ άνθρώπου, 1987* Κρίση κι ελεγχος τής έποχής μας, 1987* καί τό έκτενές συνθετικό δοκίμιο 'Αφιέρωμα στήν Τραγική Μούσα, 1970). — Στό δοκίμιο άφιέρωσε και ό Πέτρος Χάρης (1902-1998) ένα μέρος τών πλούσιων συγγραφικών δυνατοτήτων του, προσφέροντας κείμενα πού διερευνούν μέ εύαίσθητη στοχαστικότητα θέματα καθοριστικής σημασίας, δπως ή σχέση τής λογοτεχνικής πράξης μέ τά βιώματα καί τις ιδέες του συγγραφέα ή ή άνάγκη νά στηριχθεί ή ζωή του σύγχρονου άνθρώπου σέ άνανεωμένες ούσιαστικές άξιες, καί άρθρώνονται σέ έναν περιεκτικό καί άδρό λόγο (Κρίσιμη ώρα, 1944* Όταν ή ζωή γίνεται όνειρο, 1945* Υπάρχουν «θεοί»;, 1948* Μεταπολεμικός κόσμος, 1962· 'Αθώα και οργισμένα νιάτα, 1974* Ό άνθρωπος και ό ίσκιος του, 1982· Συνομιλίες μέ φίλους, Α'-Β', 1987* Παλιοί καί σημερινοί πνευματικοί άγώνες, 1991). — Ό Τάσος Αθανασιάδης (1913) σχημάτισε μέ πληρότητα διεισδυτικής εύαισθησίας και μέ έλκυστική σαφήνεια μορφής μιά σειρά κύκλων στοχασμού προπαντός επάνω σε ζητήματα τής μυθιστορηματικής τέχνης καί σέ κορυφαίους δημιουργούς του χώρου αύτου, δπου γίνεται διαρκώς έμφανής ή παρουσία και τής προσωπικής έμπειρίας του ώς πεζογράφου τών μακρών κοινωνικών καί ψυχογραφικών συνθέσεων ('Αναγνωρίσεις, 1965· Βεβαιότητες καί άμφιβολίες, 1980* Άπό τόν εαυτό μας στούς άλλους, 1993* Κυρίες καί Κύριοι σας ευχαριστώ, 2002). — Μέ παραγωγική εύχέρεια, ό Πάνος Καραβίας (1905-1985) άνέπτυξε έκτεταμένους στοχασμούς επάνω σε θέματα τής έλληνικής καί τής ξένης λογοτεχνίας καί σέ κρίσιμες έσωτερικές άνησυχίες τοΰ άνθρώπου (Ήδιπλή μορφή (Δελφοί - 'Ολυμπία), 1937* Πορεία χωρίς άστρα, 1958* Κώστας Ούράνης, 1958* Ό Παλαμας άντιποιητικός, i960* Θέσεις,

1963* Πάθος γραφής καί τά τοπία, 1970* Μεταμορφώσεις στη σύγχρονη τέχνη, 1970· ΌΓκρέκο, 1973· Θέσεις II, 1974· ΌΣολωμός καί ή άναγωγή στό ούράνιο, 1977* Όκτώ μορφές, 1979* νΙσκιος καί φώς, 1981). Ή έμπειρία του Όδυσσέα Ελύτη στό επίπεδο τής ποιητικής σύνθεσης γονιμοποίησε τή σκέψη του στό έπίπεδο μιας δοκιμιακής γραφής, πού άποκτα δμως πλήρη αύτοτέλεια, μέ γενικό γνώρισμα δχι τήν άφηρημένη διατύπωση του έμπειρικου άλλά, άντίστροφα, τήν αισθητοποίηση του θεωρητικού. Άπό θεματική άποψη, έξάλλου, δέν είναι τυχαία ή άναφορά ένός μέρους τών κειμένων αύτών στή ζωγραφική και γίνεται εντελώς φυσιολογική ή συμπαράταξη ή έν μέρει καί ή συναίρεσή τους μέ δσα άναφέρονται στή λογοτεχνία. Ή κυριότερη προσφορά τών βιβλίων 'Ανοιχτά χαρτιά (1974, 3 1987: οριστική) καί Έν λευκφ (1992) θά μπορούσαμε νά πούμε δτι συγκεφαλαιώνεται σέ δύο καίριες πράξεις στοχασμού: τήν υποστήριξη τής θέσης δτι ή λογοτεχνία δέν ύπομνηματίζει άλλά μεταβάλλει ύπαρκτικά τή ζωή του άνθρώπου· καί τήν ήρεμη δσο καί γενναία καταδίκη τής άντιπνευματικότητας, πού «καραδοκεί» γιά νά συρρικνώσει τις ποιοτικές δυνάμεις του. Σέ ειδικότερη κλίμακα, συμβολές δπως ή ύπόδειξη τής ποιητικής έπαναστατικότητας του Κάλβου ( « Ή άληθινή φυσιογνωμία καί ή λυρική τόλμη του Ανδρέα Κάλβου», 1946) ή τής μεταμορφωτικής ποιητικότητας του Παπαδιαμάντη (Ή μαγεία του Παπαδιαμάντη, 1977) προάγουν ύλικά τήν έλληνική έρμηνευτική σκέψη. Ό Βασίλειος Ν. Τατάκης (1896-1986) διαμόρφωσε ένα μέρος του πλούσιου φιλοσοφικού έργου του στό σχήμα του γλαφυρου στοχαστικού κειμένου, πού δέν «περισπάται» άπό τις έξωτερικές ιστορικές και βιβλιογραφικές συναρτήσεις, άλλά τις άφομοιώνει ώστε νά ύπηρετουν τήν προτεραιότητα τής τελικής πρωτότυπης θέσης του συγγραφέα (κυρίως: Φιλοσοφία καί έπιστήμη, 1961* Φιλοσοφικά μελετήματα, 1972* Ή πορεία του άνθρώπου, 1973· Σκέψη καί ελευθερία, 1975* Ανησυχίες τής έποχής μας, 1988). — ΌΕύάγγελος Π. Παπανούτσος (1900-1982), παράλληλα μέ τις μείζονες φιλοσοφικές συνθέσεις του, πού τιμούν τήν έλληνική σκέψη του εικοστού αιώνα, διοχέτευσε τούς προβληματισμούς του καί στό εύσύνοπτο άρθρο - δοκίμιο ή στό φιλοσοφικό μάθημα, πού συνδυάζουν τή γενική τοποθέτηση του έκάστοτε ζητήματος μέ τήν προσωπική πρόταση, διατρέχοντας ένα «σύμπαν» πολιτισμικών άντικειμένων καί παρέχοντας ένα πρότυπο περιεκτικού καί σαφούς λόγου (βλ. τό μέρος τών κυρίως δοκιμιακών κειμένων πού περιλαμβάνεται στις συγκεντρωτικές έκδόσεις φιλοσοφικών πραγματειών καί μονογραφιών του: Φιλοσοφία καί Παιδεία, 1958· Φιλοσοφικά προβλήματα, 1964* καί Ό λόγος καί ό άνθρωπος, 1971 — καί τις συναγωγές: Εφήμερα, 1950* Επίκαιρα καί άνεπίκαιρα, 1962 [συσσωμάτωση τών δύο προηγούμενων σέ έναν τόμο: 1980]* Αγώνες καί άγωνία

γιά τήν παιδεία, 1965* Πρακτική φιλοσοφία, 1973* Ό νόμος και ή άρετή, 1974* Τό δίκαιο τής πυγμής, 1976* Ή παιδεία· το μεγάλο μας πρόβλημα, 1976* Ή κρίση του πολιτισμού μας, 1978* Οι δρόμοι της ζωής, 1979* Τά μέτρα τής έποχής μας, 1981). — Στον χώρο της δοκιμιογραφικής ιστορίας άνήκει ή Ιστορία τοΰ εύρωπαϊκοΰ πνεύματος του Παναγιώτη Κανελλόπουλου (1902-1986), πού τόσο στήν πρώτη μορφή της (Α' ['1941] - Β', 1947) οσο καί στήν εύρύτατα άναπτυγμένη δεύτερη (Α'-ΙΑ', [1966-] 1976-1988) άποτελεϊ μιά δημιουργική καί έργώδη συνθετική θεώρηση του άντικειμένου καί ένα άθλημα γιά τήν έλληνική βιβλιογραφία: εϊναι άξιοθαύμαστη ή άνεση μέ τήν οποία κινείται ό συγγραφέας μέσα στό δλο πεδίο του εύρωπαϊκοΰ πνευματικού γίγνεσθαι, παρακολουθώντας σφαιρικά τις έκδηλώσεις του, ένώ παράλληλα πρέπει νά ύπογραμμισθει ό έντονα προσωπικός χαρακτήρας τής σκέψης του, δπως αύτός άποτυπώνεται τόσο στις γενικές οσο και στις έπιμέρους παρατηρήσεις. Σημαν,τ&κές έπίσης εϊναι οί συνθέσεις Ό εικοστός αιώνας (1951), Ό Χριστιανισμός καί ή έποχή μας (1953); Μεταφυσικής προλεγόμενα (1956), Τό τέλος τοΰ Ζαρατούστρα (1956). Γιά τά πλείστα μικρότερα καί ένδιαφέροντα κείμενά του βλ. τήν έπιλογή Δοκίμια καί άλλα κείμενα σαράντα πέντε έτών (1935-1980), 1980, καί τή συγκεντρωτική έκδοση Τά Δοκίμια. Φιλοσοφικά, θρησκευτικά, έπιστημονικά, ιστορικά, λογοτεχνικά, πολιτικά καί άλλα δοκίμια καί άρθρα, τόμ. Α'-Ε' (2002). — Ή έξαρχής ροπή του Κωνσταντίνου Δ. Τσάτσου (1899-1988) προς τήν έποπτική σκέψη τόν οδήγησε στούς χώρους της φιλοσοφίας τοΰ δικαίου καί τής πολιτικής θεωρίας, άλλά και στά έπίπεδα τοΰ ύλικοΰ προβληματισμού έπάνω στήν άνθρώπινη ήθική και πνευματική πράξη, μέ αισθητή πάντα τή σοβαρή πρωτοτυπία τών θέσεων και τήν ένάργεια τοΰ λόγου. «Είδικότητά μου εϊναι ή γενικότητα»1, γράφει στήν ύστερη περίοδο της ζωής του, προσδιορίζοντας ώς σημαντικότερο τελικό ζητούμενο τής γνώσης τή συνάρτηση τών μερικών δεδομένων καί τήν ένοποιητική θεώρηση τοΰ άντικειμένου. Οί προτάσεις του αύτής τής κλίμακας συγκεντρώνονται π.χ. στά βιβλία Δοκίμια αισθητικής καί παιδείας (1960), Αισθητικά δοκίμια (1961), Θεωρία της τέχνης (1978), Ή ζωή σέ άπόσταση (1985), Πριν άπό τό ξεκίνημα (1988)· καί προπαντός (άπό τήν άποψη τοΰ ιδιάζοντος ύφους καί τής δομής τοΰ κειμένου) στή σειρά Αφορισμοί καί Διαλογισμοί, Α'-Δ' (1965-1972) 2 . —

1. 'Αφορισμοί καί Διαλογισμοί, Γ ' , 1 9 6 9 , σ . 9 7 . 2. Οί παραπάνω στοχαστές καλλιέργησαν καί τό «είδος» του διαλόγου ιδεών. Βλ. Β. Ν. Τατάκη, Στη χώρα τών στοχασμών ( 1 9 3 6 , 2 1 9 8 5 ) · Ε. Π. Παπανούτσου, Πολιτεία καί δικαιοσύνη (1976)· Π. Κανελλόπουλου, Πέντε αθηναϊκοί διάλογοι (51 εως 529 μετά Χριστόν\ 1956· Κ. Τσάτσου, Διάλογοι σέ μοναστήρι (1974).

Ή περίπτωση του Δημητρίου Α. Καπετανάκη (1912-1944) άποτέλεσε φωτεινό μετέωρο καί οδυνηρή άπώλεια γιά τά νεοελληνικά γράμματα — καί δχι μόνο γιά αυτά. Τό μικρό καί ποιοτικά έξαίρετο δοκιμιογραφικό έργο του μαρτυρεί μιά πορεία άφομοιώσεων καί όλοένα έντεινόμενης πρωτοτυπίας, άπό τόν γερμανικό νεορομαντισμό εως τήν κατάκτηση μιας βαθύτερα ούμανιστικής βιοθεωριας καί αισθητικής. Ή έγκατάστασή του στο Cambridge (1939) σήμανε καί μιάν άπροσδόκητα οργανική ένταξη στόν νέο πνευματικό χώρο, μέ τήν έπιτυχή σύνθεση ποιημάτων καί δοκιμίων στά άγγλικά, πού δημιουργούσαν βάσιμες έλπιδες γιά μιά σπουδαία συνέχεια, άλλά καί άρτιώνουν σήμερα τήν υπόσταση του σημαντικού έργου πού πρόλαβε νά προσφέρει («Άπό τόν άγώνα του ψυχικώς μόνου», ΑΦΘΕ, 5, 1934, 171-212· «Μυθολογία του Ωραίου», δ.π., 8, 1937, 64-105· «Έρως καί Χρόνος» [Liebe und Zeit, Heidelberg 1936], δ.π., 9, 1938, 433-467 καί 10, 1939, 25-27· «Ρεμπώ. Μύθος καί μίτος γιά τήν κόλαση τής ποίησής του», δ.π., 8, 1937, 309-337* Δοκίμια, 1963 [άποτελεΐται άπό τό δεύτερο καί τό τρίτο άπό τά προηγούμενα]). — Σέ μιά σειρά δοκιμίων του ό Ντίμης Άποστολόπουλος (1909-1962) καταθέτει τις πνευματικές άνησυχίες ένός άνθρώπου μέ καθαρά ιδεαλιστική άντίληψη τής ζωής καί μέ άναμφισβήτητη ψυχική εύγένεια (βλ. τόν συγκεντρωτικό τόμο Φιλοσοφία και Τέχνη, Αθήνα 1976). — Άπό τό έργο του Κωνσταντίνου Δ. Γεωργούλη (1894-1968), πού άνήκει στήν περιοχή τής φιλοσοφικής μελέτης καί τής κλασικής φιλολογίας, μέ ειδικότερη πάντα άπόκλιση προς τήν έρμηνευτική, μνημονεύουμε ορισμένα δοκίμια αισθητικής καί θεωρίας τής λογοτεχνίας (στο βιβλίο του Αισθητικά και φιλοσοφικά μελετήματα 1964, έχουν περιληφθεί: «Τά αισθητικά άντικείμενα», σσ. 118-128* « Ό συμβολισμός καί ό καθαρός ποιητικός λόγος», σσ. 109-117* « Ή αισθητική έρμηνεία», σσ. 2144* και « Ή έπιστήμη τής λογοτεχνίας», σσ. 45-76* σημειώνουμε έπίσης: «Διδάσκαλος καί παιδευτής του Γένους [Άχ. Τζάρτζανος]», NE, 40 (1946) 902917* καί « Ό έθνισμός του Βλαχογιάννη», NE, 44, τευχ. 515, Αφιέρωμα στόν Βλαχογιάννη, Χριστούγεννα 1948, 17-31). — Ό Κωνσταντίνος I. Δεσποτόπουλος (1913) προσέφερε πρωτότυπες συμβολές σέ θέματα φιλοσοφίας του δικαίου, ήθικοπολιτικής θεωρίας, άλλά καί αισθητικής (Φιλολογικά, 1964, 2 1981* Δοκίμια, 1986* Φήμη άπόντων, 1995* 'Από τό Βήμα τής \Ακαδημίας 'Αθηνών, 1996* Περι προσώπων και θεσμών, 2001* Φιλοσοφία και θεωρία του πολιτισμού, 2002* 'Αναπολήσεις, 2005* κ.ά.). — Ό Γιώργος I. Μουρέλος (1912-1994) έξέτασε πολλά ζητήματα γενικής αισθητικής καί βασικές δψεις τής λογοτεχνικής δημιουργίας (Θέματα αισθητικής καί φιλοσοφίας τής τέχνης. Οί βιολογικές, οί ψυχολογικές καί οί κοινωνικές βάσεις τών καλών τεχνών. Τόμ. Α' [ 1 1970]-Β / , 1985* Αισθητικό Τρίπτυχο. Τοπολογία του βάθους, 1988

[ 2 1996]). — Ό Βασίλης Βιτσαξής (1920) άφιερώνει διεξοδικό στοχασμό σέ θέματα δπως ή φύση τής ποιητικής δημιουργίας, τό θρησκευτικό φαινόμενο καί οί υπαρξιακές άνησυχίες (Πλάτων καί Ούπανισάντ, 1977* Ό στοχασμός καί ή πίστη, 1991* Άναφορά στήν ποίηση, 1997* Ό Μύθος. Σημείο άναφοράς τής υπαρξιακής άναζήτησης, 2002). — Ό στοχασμός του Εύαγγέλου Ν. Μόσχου (1925) προσδιορίζεται άπό τό ενδιαφέρον κυρίως γιά τή λογοτεχνία καί άπό τήν εύγενή ροπή προς μιά λυρική μεταφυσική ('Ελευθερία καί γλώσσα, 1975* Τάσος Αθανασιάδης..., 1976* Αποτιμήσεις, 1978* Μύρο καί δάκρυ, 1988* Θέματα καί μορφές, 1989* Ή μεταφυσική άγωνία στον Παλαμά, 1993* Πέτρος Χάρης, 1995* Παλαμικές σπουδές, 2002). Ό Ζήσιμος Λορεντζάτος (1915-2004), άφου άπέκτησε μιάν εύρύτατη καί σοβαρή λογοτεχνική παιδεία, προχώρησε σέ βιοθεωρητικούς προβληματισμούς καί ψυχικές άναζητήσεις πού δέν μπρρουσαν νά ικανοποιηθούν μέσα άπό τό «αύτόνομο» αισθητικό γεγονός, άλλά εύρισκαν τήν άπάντησή τους στήν ύπαρκτική θεμελίωση τής άνθρώπινης ζωής πού προσφέρει ή 'Ορθοδοξία. Τό άποτέλεσμα είναι μιά ένδιαφέρουσα καί δημιουργική σύνθεση άναγωγής του άνθρωπισμου τής τέχνης σέ μιά μείζονα οντολογική πνευματικότητα, στό έπίπεδο τής όποιας δέν άπορρίπτεται ή αισθητική άλλά νοηματοδοτειται έξαρχής, ώστε νά μπορεί νά διαδραματίσει έναν ρόλο δχι άπλής συναισθηματικής τέρψης καί νοητικής άσκησης, άλλά μεταμορφωτικής περιαγωγής τής ψυχής (Δοκίμιο I, 1947* Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Πενήντα χρόνια άπό τό θάνατο του, 1961· Το χαμένο κέντρο, 1961* Γιά τό Σολωμό, τή λύρα τή δίκαιη, 1974* Μικρά άναλυτικά στον Καβάφη, 1977* Παλίμψηστο του Όμήρου, 1978* Οί Ρωμιές, 1979* Στου τιμονιού τό αυλάκι, 1983* Τό τετράδιο του Μακρυγιάννη, 1984· "Οσοι ξεκινούν..., 1985· Δίπτυχο, 1986* Άπό τήν Πίζα στήν Αθήνα. Ή περίπτωση Πάουντ, 1987· Ό Καρυωτάκης, 1988 1 · Διόσκουροι. 1 Γιώργος Σαραντάρης 2 Δημήτρης Καπετανάκης, 1997· Τρία κείμενα, 2000' Δοκίμιο II (Κάλβος), 2002). Καί μέ άφορμή αύτήν τήν κυρίαρχη διάσταση στό έργο του Λορεντζάτου, μνημονεύουμε έδώ μιά σειρά στοχαστών κυρίως τής δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς, πού άντιπροσωπεύουν μιάν ούσιαστική έπανεύρεση του μηνύματος τής 'Ορθοδοξίας, πέρα άπό τήν ιστορική καθήλωση του χριστιανικού πνεύματος στό διανοητικό «γράμμα», στον τυπικό ήθικό κώδικα καί στη

1. Τό δοκιμιογραφικό έργο του συγγραφέα (τής περιόδου 1 9 4 7 - 1 9 9 2 ) τώρα στή συγκεντρωτική έκδοση: Ζήσιμος Λορεντζάτος, Μελέτες, τόμ. Α'-Β', Εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 1994.

συναισθηματική αυτάρκεια: Χρήστος Γιανναράς, 1935 (άπό τά συστηματικά έργα του σημειώνουμε: Τό Πρόσωπο καί ό Έρως, 1976* καί άπό τις συναγωγές κειμένων: Πείνα καί δίψα, 1961* Ή κρίση της προφητείας, 1964, καί σέ άναπτυγμένη μορφή στο: Τίμιοι με την 'Ορθοδοξία, 1968* Τό προνόμιο τής απελπισίας, 1973* Κεφάλαια πολιτικής Θεολογίας, 1976* Ή νεοελληνική ταυτότητα, 1978* Κριτικές παρεμβάσεις, 1983, 2 1987* Τό κενό στήν τρέχουσα πολιτική, 1989, κ,ά.π. · βλ. καί τό έρμηνευτικό δοκίμιο: Σχόλιο στο «ΎΑσμα \Ασμάτων», 1990), Παντελής Β. Πάσχος, 1933 ('Από τήν 'Αγωνία στήν κατάνυξη, 1965* Ή δρόσος του πνεύματος, 1972* Θυσία αίνέσεως, 1978* Φώτης Κόντογλου. 25 χρόνια άπό τήν κοίμησή του, 1990* Κόντογλου. Εισαγωγή στή Λογοτεχνία του μ' ενα Επίμετρο -άνθολόγιο κειμένων του, 1991* Παπαδιαμάντης. Μνήμη δικαίου μετ9 έγκωμίων, 1991, κ.ά.), Κώστας Τσιρόπουλος, 1930 (Λόγος περι τών παθών, 1963* 5Αγωνιώδης θητεία, 1964* Αυτοψία τής έποχής, 1966* Δοκίμια Εύθύνης, 1969* Οι προλαλήσαντες, 1979* Πολιτισμός του σώματος, 1981* Μουσική, 1982* Τό σημείο τής στίξης, 1984* Παιδεία έλευθερίας, 1985* 'Αλφάβητο, 1987* Τελικά κείμενα. Β' Κανονισμός Βίου, 1992* Σημειώσεις γενικής δοκιμής, 1993* Ή υπόθεση του 'Ανθρώπου. 'Αποτίμηση του Εικοστού Αιώνα, 1995* Άνάμεσα σέ δύο αιώνες. Δοκίμια κρίσιμων καιρών, 2002* Τά δοκίμια τών Ελλήνων, 2002* Ή μόνωση ώς συνομιλία, 2003), Στέλιος Ράμφος, 1939 (Τόπος ύπερουράνιος, 1975* Ή παλι νωδία του Παπαδιαμάντη, 1976* Ή πολιτεία του Νέου Θεολόγου. Προϊστορία και άγωνία του Νέου *Ελληνισμού, 1981* Ή γλώσσα και ή παράδοση, 1984* Ίλαρόν φώς του κόσμου, 1990* Φιλοσοφία ποιητική. Πλατωνικά ζητήματα, 1991· Μίμησις έναντίον μορφής. 'Εξήγησις εις τό «Περι ποιητικής» του Αριστοτέλους, Α'-Β', 1992-1993* Πελεκάνοι έρημικοί. Ξενάγησις στο «Γεροντικόν», 1994* Μυθολογία του βλέμματος, 1995* Ό καημός του ένός, 2000* Ή μεταφυσική του κάλλους, 2003* κ.ά.). Τά πολλαπλά ένδιαφέροντα του Παύλου Ζάννα (1929-1989) αντιπροσωπεύονται άπό τά στέρεα καί περιεκτικά δοκίμια πού άφιέρωσε σέ ζητήματα του κινηματογράφου καί τής μυθιστορηματικής τέχνης (δπως καί τής σχέσης τους), μέ ιδιαίτερα προσφιλές καί κατεξοχήν «έμπρακτα» έπιλεγμένο άντικείμενο μέσα άπό τήν τελευταία τό έργο του Proust (Ιστορία και τέχνη στόν «Ίβάν τόν Τρομερό» του Άϊζενστάιν, 1977 [= 'Εποχές, τευχ. 12 (Απρ. 1964), σσ. 33-45, καί τευχ. 13 (Μάιος 1964), σσ. 45-56]* Πετροκαλαμήθρες. Δοκίμια καί άλλα 1960-1989, 1990* (σέ συνεργασία μέ τόν Παν. Μουλλά) Οί μεταμορφώσεις του αφηγητή, 1984 (Ε.Ι.Ε. - Τετράδια έργασίας, άρ. 7)* άς μνημονευθεί έδώ δτι καί ή έκδοτική έπιμέλεια, άπό τόν συγγραφέα,

του 'Αρχείου τής Πηνελόπης Σ. Δέλτα (τόμ. A'-Ç', 1979-1991) 1 έφερε στήν έπιφάνεια ένα ωραίο υλικό, ιστορικά καί «άνθρώπινα» ένδιαφέρον). Καί γιά μιάν έντελώς ένδεικτική συμπλήρωση τής άναφορας, θά σημειώναμε τις περιπτώσεις: του άξιόλογου στοχαστή Γιάννη Μ. Καλιόρη (1939), πού μέ τό ιδιαίτερα περιεκτικό βιβλίο του Παρεμβάσεις (1981) καί μέ πολλά άλλα έπίσης ένδιαφέροντα κείμενα, όπως τό Ή κοινωνία τής όρθοπεταλιας (2004), συνθέτει έναν κριτικό προβληματισμό έπάνω σέ καίρια πολιτισμικά ζητήματα· του συστηματικού μελετητή τής ιστορίας τής φιλοσοφίας καί πρωτότυπου διανοητή Παναγιώτη Κονδύλη (1943-1998), πού διαλέγεται άνετα μέ τήν παραδοσιακή καί τή σύγχρονη σκέψη, καταλήγοντας σέ προσωπικές προτάσεις έπάνω σέ θέματα ριζικής σημασίας (άπό τά δοκιμιακά κείμενά του βλ. κυρίως: Ή παρακμή του αστικού πολιτισμού. 'Από τή μοντέρνα στή μεταμοντέρνα έποχή κι άπό τόν φιλελευθερισμό στή μαζική δημοκρατία, 1991· 'Ισχύς και άπόφαση. Ή διαμόρφωση τών κοσμοεικόνων και τό πρόβλημα τών αξιών, 1991* Πλανητική πολιτική μετά τόν4 Ψυχρό Πόλεμο, 1992* Ήήδονή, ή ισχύς, ή ουτοπία, 1992, κ.ά.π.)· του κριτικού γνώστη τής φιλοσοφίας Κωστή Παπαγιώργη (1947), καθώς μέ τήν άρωγή αύτής τής έμπειρίας του καλλιεργεί τόν δοκιμιακό λόγο, άφιερώνοντας μέσα σέ ένα πλαίσιο εύρύτερων ένδιαφερόντων συνθετικές μελέτες καί στήν ερμηνεία τής λογοτεχνίας ( Ό νομοθέτης πού αυτοκτονεί Τό πλατωνικό κράτος, 1980, 4 1995: μέ τόν τίτλο Σωκράτης. Ό νομοθέτης πού αυτοκτονεί (μιά πολιτική άνάγνωση του πλατωνικού έργου)· Ή οντολογία του Μάρτιν Χάιντεγγερ, 1983· Περί μέθης, 1987, 2 1990· Σιαμαία και έτεροθαλή, 1988, 2 1990· Ντοστογιέφσκι, 2 1990· Ζώντες και τεθνεώτες, 1991* 'Αλέξανδρος 'Αδαμαντίου 'Εμμανουήλ, 1997· Τά καπάκια. Βαρνακιώτης, Καραϊσκάκης, 'Ανδρούτσος, 2003* Τά γελαστά ζώα, 2004· 'Εμμανουήλ Ξάνθος, ό Φιλικός, 2005* κ.ά.π), καί του Ευγένιου Άρανίτση (1955), πού στοχάζεται διεξοδικά καί ύπό μετανεωτερικό πρίσμα έπάνω κυρίως σέ λογοτεχνικά θέματα (Τό Σύμπλεγμα του Κάιν. Δοκίμια, 1980* Σε ποιόν άνήκει ή Κέρκυρα, 1999* κ.ά.). "Ισως άνταποκρίνεται στά πράγματα μία πρόταση γιά τήν άκόλουθη ιστορική «καμπύλη»: ή νεοελληνική δοκιμιογραφία, έπειτα άπό μιά άξιοσημειωτη καλλιέργεια άπό τούς έκπροσώπους τής εύρύτερης γενιάς του '30, παρουσίασε κάποια κάμψη κατά τις πρώτες μεταπολεμικές περιόδους καί έμφανίζει μεσα στις τελευταίες δεκαετίες μιάν εύοίωνη τάση άνανέωσης.

1. Ό τόμος Ε' ( 1 9 8 3 ) άποτελεΐται άπό τό ήμιτελές έργο τής Π. Σ. Δέλτα, Τό Γκρέμισμα. Ιστορικό μυθιστόρημα. Επιμέλεια: Μαριάννα Σπανάκη, Εισαγωγή: Π. Α. Ζάννας.

Βιβλιογραφία Πέτρου Σ. Σπανδωνίδη, Τό θέμα τής κριτικής. Δοκίμιο. Οι σύγχρονοι κριτικοί μας. Μελέτη. Θεσσαλονίκη 1959. — Του ίδιου, Ή κριτική σκέψη στή σύγχρονη Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1963. — Νικόλαος Κ. Πετρόπουλος, «Τό δοκίμιο ώς λογοτεχνικό είδος. Α'. Τό πρόβλημα του ορισμού. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα καί άνάπτυξη στή δυτική Ευρώπη», NE, 143 (1998) 680-695, «Β'. Ή περίοδος προετοιμασίας τής νεοελληνικής δοκιμιογραφίας (συμβατικό δριο: συγγράφεις γεννημένοι πριν άπό τό 1900)», ΕΕΦΣΠΑ, 32 (1998-2000) 297-329, «Γ'. Ή περίοδος άνθήσεως της νεοελληνικής δοκιμιογραφίας - λογοτεχνική γενεά τοΰ 1930 καί έπίγονοι: προσδοκίες καί (;) πραγματοποίηση», αύτόθι, 33 (2000-2001) 363-405.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΦΙΛΟΛΟΠΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ

ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ KAI TA ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

Σέ μιά σειρά πολλαπλών αίτιων, που ή άνάλυσή τους δέν θά μας άπασχολήσει έδώ, οφείλεται τό γεγονός δτι τά κείμενα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας άργησαν νά άποτελέσουν άντικείμενο συστηματικής έπιστημονικής μελέτης καί άποκλειστικών έρευνητικών φροντίδων. Αργά, δηλαδή, καί έπειτα άπό πολλές ένδιάμεσες φάσεις και επίπονες διαδικασίες, άρχισαν νά έμφανίζονται οί μελετητές που έστρεψαν τό ένδιαφέρον τους στή μελέτη τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, έχοντας αποσ&φηνίσει στή.συνείδησή τους τή λογοτεχνία αύτή ώς τό συγκεκριμένο καί κύριο άντικείμενο τών έπιστημονικών τους άπασχολήσεων1. "Ετσι, παρά τή σημαντική οπωσδήποτε προεργασία, πού κληροδότησαν στή σημερινή ερευνά οί τελευταίες δεκαετίες τοΰ 19ου αιώνα καί οί πρώτες τοΰ 20οΰ, προεργασία πού συχνότατα οφείλεται σέ έπιστήμονες μέ διαφορετικό κύριο λειτούργημα, μπορούμε νά ποΰμε δτι μόνο γύρω στις άρχές τής τέταρτης δεκαετίας τοΰ είκοστοΰ αιώνα άρχιζει νά διαμορφώνεται οριστικά ό τύπος τοΰ ειδικού νεοελληνιστή. Άπό τήν έποχή έκείνη εως σήμερα έχουν περάσει περισσότερα άπό έξήντα χρόνια. Στό διάστημα αύτό πολλά θέματα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας άπασχόλησαν τούς μελετητές της μέ καρποφόρα άποτελέσματα, μεθοδολογικά προβλήματα συζητήθηκαν μέ προσοχή καί έπιμονή, πολλαπλασιάστηκαν οί σοβαρές έρευνητικές έργασίες καί, άκόμη, ήρθε στή δημοσιότητα μιά συνθετική ιστορική επισκόπηση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, πού άντικατέστησε δλες τις προηγούμενες άπόπειρες καί έξακολουθεΐ νά κατέχει περίοπτη θέση μέσα στή νεοελληνική φιλολογία: ή Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας τοΰ Κ. θ. Δημαρα ( 9 2000). Παράλληλα, διαθέτουμε σήμερα καί τις πιο «έπίσημες ένδείξεις», πού πιστοποιούν τό συνεχώς αύξανόμενο ένδιαφέρον γιά τήν έδραίωση τής επιστήμης αύτής: πολλαπλασιασμός τών σχετικών πανεπιστημιακών «θέσεων» καί ίδρυση ειδικών έρευνητικών κέντρων, φαινόμενα μέ παράλληλη άνάπτυξη στήν Ελλάδα καί στό έξωτερικό, έκδοση σημαντικών περιοδικών δημοσιευμάτων, καθιέρωση συνεδρίων, κλπ. 'Ολοκληρώθηκαν δηλαδή, θεωρητικά τουλάχι1. Βλ. σχετικά καί Μέρος Α', Κεφ. Α'.

στον, οί προϋποθέσεις καί τέθηκαν οί μεθοδολογικές βάσεις γιά τή συγκρότηση τής νεοελληνικής φιλολογικής έπιστήμης, πού αύτή τή στιγμή έχει μπροστά της άπέραντο πεδίο έρευνητικής καί συνθετικής έργασίας1.

ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΕΣ

ΤΑΣΕΙΣ

ΚΑΙ

ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ

Μία κατεύθυνση δημιουργικής φιλολογικής συνείδησης μπορούμε νά πούμε δτι άφετηρία της έχει τό κριτικό έργο του Κωστή Παλαμά. Ή προσεκτική μελέτη τών κριτικών του κειμένων άποκαλύπτει πραγματικά δτι ό Παλαμάς είχε προδρομικά κατανοήσει τή σημασία τής συστηματικής γραμματολογικής έρευνας καί τής ιστορικής τοποθέτησης τών έργων τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (βλ. τώρα κυρίως "Απαντα, τόμ. 2, Μπίρης, [Αθήνα 1963]). Ή κατεύθυνση πού έγκαινιάζει ό Παλαμάς συνεχίζεται κατά κάποιον τρόπο μέσα στις φιλολογικές έργασίες του Νίκου Βέη (Bees) [1883-1958] πού άναφέρονται σέ νεοελληνικά θέματα, δπου δμως ό ίστοριοδιφικός φόρτος καταπνίγει κάποτε τήν κριτική θεώρηση άλλά καί συσκοτίζει τήν ιστορική προοπτική. Δημιουργική άξιοποίηση τών διδαγμάτων του Παλαμά γίνεται άπό τόν Ιωάννη Συκουτρή (1901-1937), πού παράλληλα μέ τις σημαντικές έργασίες του στον χώρο τής κλασικής άλλά καί τής βυζαντινής φιλολογίας άσχολήθηκε μέ μεθοδολογικά προβλήματα σχετικά μέ τή μελέτη καί τήν έκδοση τών νεοελληνικών κειμένων καί έδωσε λαμπρή έρμηνευτική μελέτη του Αωδεκάλογου του Γύφτου του Παλαμά (βλ. τόν μεταθανάτιο συγκεντρωτικό τόμο τών μελετημάτων του Μελέται και "Αρθρα, Αθήναι 1956 [καί β' έκδοση, φωτομηχανική: Αθήνα 1982], σσ. 436-515). Ή πολύπλευρη προσωπικότητα του Συκουτρή συνένωνε γιά πρώτη φορά μέ τόση συνέπεια καί στερεότητα τήν άκριβολογία τής γερμανικής έπιστήμης, τή λιτότητα του κλασικού πνεύματος καί τή νεοελληνική εύαισθησία. Ό Συκουτρής, μέ τις έμβριθεΐς έρευνές του έπάνω σέ θέματα τής έπιστήμης του, προσπαθούσε διαρκώς νά έπεκτείνει μέ φαντασία καί έπινοητικότητα τά δριά της. νΕτσι, τά φιλολογικά του δοκίμια περιέχουν καί αισθητικές κρίσεις ή τεκμηριώσεις άπό τόν χώρο τής δημιουργικής καλλιτεχνίας, γεγονός πού μας έπιτρέπει νά συμπεριλάβουμε τόν Συκουτρή άνάμεσα στούς έπιφανέστερους λογοτεχνικούς κριτικούς μας. Παράλληλα, κείμενά του δπως ή «Εισαγωγή» στό Περί Ποιητικής έργο του Αριστοτέλους (έκδοση Ακαδημίας Αθηνών, 1937) ή τά στοχαστικά δοκίμιά του «Φιλολογία καί Ζωή» (1931) καί «Φιλοσοφία τής Ζωής» (1937), τόν καθιστούν έναν πρώτης τάξεως θεωρητικό. Ό τραγικός του 1. Βλ. σχετικά και Μέρος Α', Κεφ. Α'.

θάνατος (αυτοκτονία), που τόσο σπαρακτικά θρήνησαν ό Παλαμάς και ό Σικελιανός, έπέφερε μιάν άπό τις μεγαλύτερες άπώλειες στήν πανεπιστημιακή κριτική του τόπου μας. Μέ τόν Συκουτρή, ή κριτική, όπως καλλιεργείται στά πανεπιστημιακά ιδρύματα, θά είχε άναμφίβολα μια θετικότερη κατεύθυνση. Εξάλλου, ή μεθοδολογική αύστηρότητα πού εισηγήθηκε ό Συκουτρής έκφράζεται στή συνέχεια μέ τις έργασίες τών Νικολάου Β. Τωμαδάκη, Εμμανουήλ Γ. Κριαρα καί Λέανδρου I. Βρανούση. Ανάλογη έπιδίωξη τής έπιστημονικότητας κυριαρχεί στό έργο τών Γεωργίου Θ. Ζώρα καί Μανούσου I. Μανούσακα, μέ έμφαση στό βιογραφικό καί ιστορικό ένδιαφέρον σχετικά μέ τά νεοελληνικά λογοτεχνικά θέματα. "Ολα τα παραπάνω ονόματα άντιπροσωπεύουν ταυτόχρονα καί μιά δεύτερη ιδιαίτερη τάση μέσα στή νεοελληνική φιλολογία: τήν τάση δηλαδή του έπάλληλου ένδιαφέροντος τόσο γιά τά νεοελληνικά όσο καί γιά τά βυζαντινολογικά ζητήματα. Καί αύτό είναι φυσικό, άν άναλογισθουμε τή στενή σχέση τών κειμένων τής πρώιμης νεοελληνικής περιόδου μέ τή βυζαντινή γραμματεία. Μία άλλη κατεύθυνση φιλολογικής συνείδησης έγκαινιάζεται μέσα στό γενικότερο πνεύμα τής λεγόμενης γενιάς του '30. Έμμεση άλλά άποφασιστική μπορεί νά θεωρηθεί εδώ ή συμβολή τής κριτικής σκέψης του Γιώργου Σεφέρη στή διαμόρφωση ένός τρόπου φιλολογικής άντιμετώπισης τών νεοελληνικών κειμένων πού άντιπροσωπεύεται, μέ διαφοροποιήσεις οπωσδήποτε, άπό τούς Κ. Θ. Δημαρά, στήν περίπτωση του όποιου διασταυρώνονται οργανικά οί κριτικές καί έπιστημονικές ικανότητες, Λίνο Πολίτη, "Αλκή Αγγέλου καί Γ. Π. Σαββίδη. Τέλος, τήν τάση συνδυασμοί) τής «φιλολογικής» καί τής «λογοτεχνικής» κριτικής (βλ. παρακάτω), ή μάλλον τήν τάση νά παραμερισθεί άπό μιά πιο σύνθετη καί ένιαία μέθοδο μελέτης ή οπωσδήποτε συμβατική αύτή διάκριση, παρατηρούμε στις τελευταίες ιδίως έργασίες του Απόστολου Σαχίνη (βλ. παρακάτω: Φιλόλογοι νεοελληνιστές). Βιβλιογραφία Ε. Κριαρά, « Ή ιστορική μέθοδος στή μελέτη της λογοτεχνίας», NE, 44 (1948) 859 (= Του ίδιου, Γλωσσοφιλολογικά, σσ. 35-36), Του ίδιου, « Ή Φιλολογική γενιά του 30 στόν τομέα τών νεοελληνικών γραμμάτων», Εποχές, τευχ. 9 (Ίαν. 1964), σσ. 11-16 (= Του ϊδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Β', 31-36), Ιωάννου Καλιτσουνάκη, «Ήάναβίωσις τών κλασσικών σπουδών έν Ελλάδι άπό τής άπελευθερώσεως καί έντευθεν», ΕΕΦΣΠΑ, 8 (1957-1958), 325-450. γιά ορισμένα πρόσωπα πού συνδέονται μέ τις άπαρχές τής νεοελληνικής φιλολογικής έπιστήμης (βλ. καί παρακάτω: Φιλόλογοι νεοελληνιστές), καί

Λ. I. Βρανούση, «Νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές», Κριτικά Φύλλα, 1 (1971) 39-51 (και σέ αυτοτελή έκδοση, Αθήνα 1971). Ώς καθοριστικό κείμενο θά πρέπει νά συμπεριληφθεί έδώ και ό κυρίως «Πρόλογος τής Ιστορίας τής νεοελληνικής λογοτεχνίας» του Κ. Θ. Δημαρα 02000, σσ. θ'-ιζ').

ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ

Κριτικοί

της

ΚΡΙΤΙΚΟΙ

ΦΙΛΟΛΟΓΟΙ

ΤΗΣ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΕΣ

λογοτεχνίας

Ή κριτική τής λογοτεχνίας στή νεώτερη Ελλάδα, άκολουθώντας τό γενικό σχήμα έξέλιξης τής άσχολίας αυτής στον δλο ευρωπαϊκό χώρο, άρχιζει μέ τή διατύπωση «κανόνων» τής τέχνης τοΰ λόγου και, κυρίως «μορφολογικών» αισθητικών οριοθετήσεων καί έπιμέρους κρίσεων, γιά νά διαμορφωθεί βαθμιαία σέ έναν έσωτερικά εύρύτερο καί βαθύτερο καί, έξωτερικά, σαφέστερα περιγεγραμμένο τρόπο μελέτης καί άξιολόγησης τών λογοτεχνικών κειμένων. Οί έκπρόσωποι τοΰ Νεοελληνικού Διαφωτισμού, μέ ένα οπωσδήποτε περιορισμένο ένδιαφέρον γιά τά καθαυτό ζητήματα τής λογοτεχνίας, συνδέονται μέ τήν κριτική άπό τήν άποψη προπαντός τών προβληματισμών τους έπάνω στό οργανικά παράπλευρο γλωσσικό ζήτημα (τονίζεται, πάντως, δτι ή κριτική θά διαπλέκεται μέ τό γλωσσικό έως καί τήν κυρίως έποχή τοΰ Παλαμα). Άμεση γίνεται ή συμβολή τών Επτανησίων, πού θά έκδηλώσουν γνήσια αισθητικά ένδιαφέροντα μέ κριτικά δοκίμια άξιόλογης θεωρητικής θεμελίωσης, ύψηλής εύαισθησίας καί διεισδυτικών παρατηρήσεων (Σολωμός —μέ τήν ποιητική συνείδηση πού έκφράζει ό Διάλογος καί μέ τούς άλλους σημαντικούς στοχασμούς—, Ιάκωβος Πολυλάς, Σπυρίδων Ζαμπέλιος, Γεώργιος Καλοσγοΰρος, Εμμανουήλ Στάης* καί ούσιαστικά οί έπτανησιοτραφεις Γεώργιος Ζαλοκώστας καί Νικόλαος Κονεμένος). Στον άθηναϊκό χώρο, μέσα άπό τό πλαίσιο διεργασιών δπως οί ποιητικοί διαγωνισμοί, πού άναδεικνύουν τήν κριτική σκέψη π.χ. τών λογίων Κωνσταντίνου Άσωπίου καί Στεφάνου Κουμανούδη ή προκαλούν τή διαμάχη Βλάχου - Ροίδη, μαρτυροΰνται έπίσης δυνατότητες έξέλιξης προς τόν μεθοδικότερο καί αύτοτελή κριτικό λόγο. Τήν πρώτη αύτή συστηματοποίηση θά έπιτύχει ή γενιά τοΰ 1880, μέ κορυφαίο τόν Παλαμα, πού συνιστά καί μόνος του ένα άπό τά σημαντικότερα έως σήμερα κεφάλαια τής ιστορίας τής νεοελληνικής κριτικής, καί μέ ιδιαίτερα άξιόλογους έως έπαρκεΐς έκπροσώπους, δπως οί Γιάννης Ψυχάρης, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Παύλος Νιρβάνας, Κώσταντϊνος Χατζόπουλος, Γιάννης Καμπύσης καί Μιχαήλ Μητσάκης.

Ή άναλυτική καί άντιπροσωπευτική άναφορά στους νεώτερους κριτικούς, πού άκολουθει έδώ, δέν ύποδηλώνει άξιολογική προτεραιότητα άλλά καθορίζεται άπό «ειδολογικά» καί ιστορικά κριτήρια: προπαντός, τήν ολοένα ένισχυόμενη αύτοδυναμία και ιδιαιτερότητα τών κριτικών έργασιών και τή συμπόρευση τής κριτικής μέ τήν κυρίως άνάπτυξη τής νεοελληνικής φιλολογίας. Ό Φώτος Πολίτης (1890-1934), πού ένδιαφέρθηκε ζωηρά γιά ορισμένα καίρια πολιτισμικά προβλήματα του νεοελληνικού παρόντος καί στάθηκε μιά έξαιρετικά δημιουργική προσωπικότητα γιά τό θέατρο ώς σκηνοθέτης καί ώς κριτικός, διαμόρφωσε γενικότερα μιά «κριτική φυσιογνωμία» πού σημαδεύει άφετηριακά τόν μεσοπόλεμο καί πρέπει νά έχει μιάν άνάλογη θέση στήν έπισκόπησή μας, μολονότι δέν άσχολήθηκε τακτικά μέ τήν παρακολούθηση καί αξιολόγηση τής λογοτεχνίας. Τόν χαρακτηρίζει ή κυκλική συνείδηση του «διανοουμένου» καί τό ένιαιο ποιοτικό γνώρισμα τής σκέψης του είναι ό ίδανιστικός μοραλισμός. Σύμφωνα μέ αύτόν, άναγνωρίζει τή λογοτεχνία πού μπορεί νά προσφέρει πλήρεις καί θετικές άξίες ζωής·καί,άρνειται έκείνην πού κατά τήν κρίση του παραμένει καθηλωμένη στον άτομικισμό καί στον αίσθητισμό, έξειδικεύοντας πάντως τις θέσεις του σέ οξυδερκείς παρατηρήσεις πού βασίζονται σέ μιάν αισθητική παιδεία υψηλής ποιότητας — άρετές πού διατηρούν τή σημασία τους καθεαυτές, άνεξάρτητα άπό τό δτι πολλές τελικές άποτιμήσεις του δέν μπορούν εύκολα νά γίνουν άποδεκτές. Πρέπει άκόμη νά προσέξουμε δτι ή άπέχθειά του γιά τήν παθητική μίμηση τών ξένων ρευμάτων δέν προκύπτει άπό μιά φιλαρέσκεια «έλληνοκεντρισμου», άλλά άπό τόν άσύγκριτα σοβαρότερο προβληματισμό πού συνοδεύει δλους τούς μείζονες νεοέλληνες δημιουργούς: τήν άναζήτηση πραγματικά «διεξοδικών» τρόπων μέ τούς όποιους θά μπορούσε νά συνδυαστεί ή άφομοίωση τής δυτικής παιδείας μέ μιά γενική άξιοποίηση τής έλληνικής παράδοσης. Ό στοχασμός του διοχετεύθηκε σέ έναν εύρύτατο άριθμό άρθρων, πού τό έξωτερικό-τυπολογικό γνώρισμά τους είναι συχνά ή δημοσιογραφική άμεσότητα καί τό μόνιμο καί ούσιαστικό ό περιεκτικός δοκιμιακός λόγος. Διαθέταμε παλαιότερα μιά πρώτη έπιλεκτική συναγωγή (πού τήν έπιμελήθηκε ό Λίνος Πολίτης): Φώτου Πολίτη, Εκλογή άπό τό εργο του. Είκοσι χρόνια κριτικής, Α'Β', 1938· καί τώρα μιάν εύρύτερη: Φώτου Πολίτη, Επιλογή κριτικών άρθρων. Φιλολογική έπιμέλεια Νίκου Πολίτη, Α'-Δ', 1983-1991· Γ': «Τά λογοτεχνικά»· ούσιαστικά, δμως, ενδιαφέρει καί τή νεοελληνική φιλολογία τό σύνολο του έργου του. — Ό Τέλλος Άγρας είναι ό μεσοπολεμικός κριτικός πού διακρίνεται γιά τήν ισχυρή συγχώνευση τής άξιολογικής σκέψης μέ τήν τεκμηριωμένη διερεύνηση τών κειμένων, προσφέροντας στέρεες συνθέσεις δπου ή έπιμέρους ευστοχία συναντάται μέ τήν ώριμότητα τών γενικών συλλήψεων. "Ετσι, τό πολλαπλά άξιόλογο έργο του θά μπορούσε νά θεωρηθεί καί ώς μερική πρόταση διε-

ξόδου άπό τό καταρχήν εύλογο και, άπό ενα σημείο καί πέρα, άγονο διπολικό σχήμα «λογοτεχνικής» καί «φιλολογικής» κριτικής. Ό λόγος του είναι άνεπιτήδευτος καί έπιδιώκει τήν άπευθείας άναφορά στο ουσιώδες, τάση πού σέ συνδυασμό μέ τή γονιμότητα του στοχασμού του έχει ώς άποτέλεσμα τή συγκρότηση ένός μεστού κειμένου, όπου ή σοφή άπλότητα δέν συνεπάγεται τή γρήγορη έξάντληση τής χρησιμότητας, άλλά καλεϊ τόν άναγνώστη σέ διαδοχικές έπιστροφές καί έκμεταλλεύσεις. *Αν καί ή όξυδέρκειά του είναι έμφανής τόσο στις έκτενέστερες έργασίες όσο καί στά μικρότερα άρθρα του, έπισημαίνουμε ιδιαίτερα τις πρώτες, καί προπαντός άνάμεσα σ' αύτές τις συμβολές του στή σπουδή του Παλαμα, του Καβάφη καί του Καρυωτάκη καί τά σημαντικά μελετήματα «Πώς βλέπουμε σήμερα τόν Παπαδιαμάντη» (ΑΕΜ, 2, 1936, 6ΟΙ 21) καί « Ή συμβολιστική πεζογραφία καί τό Φθινόπωρο του Κ. Χατζόπουλου» (NE, 17, 1935, 510-518 καί 566-574)· (ό Κώστας Στεργιόπουλος έχει προχωρήσει μέ ιδιαίτερη προσοχή καί στοργή τήν άρκετά δύσκολη έργασία τής συγκεντρωτικής έκδοσης* έως τώρα: Κριτικά, Α'-Δ', 1980-1995). — Ή σχέση του Κώστα Βάρναλη μέ τήν κριτική προσδιορίστηκε έντονα άπό τό βιβλίο του Ό Σολωμός χωρίς μεταφυσική (1925), μαρξιστική άπάντηση στήν ιδεαλιστική σύλληψη του Σολωμού, όπως αύτή προτεινόταν άπό τόν Γιάννη Αποστολάκη (Ήποίηση στή ζωή μας, 1923). Οι άντιθετικοί πόλοι τής διαμάχης αποδείχτηκαν στή συνέχεια συμπληρωματικά χρήσιμοι γιά μιά σύνθετη καί ωριμότερη κατανόηση του ποιητή. Ή όλη συμβολή του είναι, βέβαια, πολύ εύρύτερη καί χαρακτηρίζεται άπό μιάν άξιόλογη έσωτερική ισορροπία: ό δυναμικός καί κάπως πρωτόγονος ρεαλισμός του δέν όδηγει σέ ισοπεδωτικές άπλουστεύσεις, άλλά διασταυρώνεται μέ ένα σοβαρό καλλιτεχνικό αισθητήριο, πού του έπιτρέπει νά κατανοεί ότι ή λογοτεχνία δέν κρίνεται άπό τό άφηρημένο σχέδιο τών προθέσεών της, άλλά άπό τή δημιουργικότητά της. Μιά άνάλογα ισχυρή έμπειρια χαρακτηρίζει τις παρατηρήσεις του σέ ζητήματα μορφολογίας καί τεχνικής (Σολωμικά, 1957 [όπου περιλαμβάνεται καί ή παραπάνω μελέτη, μέ ορισμένες περικοπές]· Αισθητικά - Κριτικά, Α'-Β', 1958* ένδιαφέρουν, έξάλλου, γιά τις προϋποθέσεις καί τόν γενικότερο προσανατολισμό τής κριτικής σκέψης του, τά βιβλία: Ζωντανοί άνθρωποι, 1939 [καί στόν τόμο *Ανθρωποι: Ζωντανοί - Αληθινοί (1958), μαζί μέ άλλα κείμενα], καί Φιλολογικά άπομνημονεύματα, 1980). — Τό εργο του Κλέωνος Β. Παράσχου (1896-1964) στηρίζεται σέ μιά πλούσια αισθητική καλλιέργεια καί έκφράζει τήν ούσιαστική έξοικείωση του συγγραφέα προπαντός μέ τήν ποίηση, τή δυνατότητά του νά πραγματοποιεί σοβαρές άναφορές καί στήν πεζογραφία καί τό γόνιμο θεωρητικό ένδιαφέρον του γιά τή φύση τής λογοτεχνικής πράξης. Οί λυρικές προδιαθέσεις πού χαρακτηρίζουν τή δική του ιδιοσυγκρασία διαποτίζουν τήν οξυδερκή κριτική σκέψη του,

διαμορφώνοντας άποτελέσματα δπου ό υποκειμενισμός δέν άποδυναμώνει άλλά ενισχύει τήν έγκυρότητα του κριτικού στοχασμού και ή άξιολογική ένταση διασταυρώνεται οργανικά μέ τήν ψυχογραφική εύαισθησία καί τήν έρμηνευτική εμβάθυνση. Θαύμαζε άπεριόριστα τό σπουδαιότατο άνθρώπινο έπιτευγμα πού συνιστά ή λογοτεχνία καί τήν άντιλαμβανόταν ώς προσωπική του υπόθεση ζωής. Καί τήν άδυναμια του να δράσει ό ίδιος άποτελεσματικά στήν περιοχή ένός καθαρά λογοτεχνικού είδους τήν άντιστάθμισε, έν μέρει, μέ έναν δοκιμιακό λόγο πού μαρτυρεί δημιουργική καί προηγμένη κατανόηση τών κειμένων ( "Ιων Δραγούμης, 1936* Δέκα "Ελληνες λυρικοί, 1937* Μορφές και Ιδέες, 1939* [καί (Κύκλος νέος), 1956]· Κύκλοι, 1939· Εμμανουήλ Ροΐδης, Α', 1942 - Β', 1951· Ή καλλιτεχνική δημιουργία, 1944· *Ελληνες λυρικοί, 1953). — Τό όλο έργο του "Αλκή Θρύλου ("Ελένης Νεγρεπόντη-Ούράνη, 1896-1971) μαρτυρεί κριτική όξύνοια, παρά τήν κατά περιπτώσεις έμφάνιση ορισμένων άνισων ή άκραίων θέσεων, καί προπαντός διακρίνεται άπό άνεξαρτησία καί εύθύτητα. Ή συγγραφέας άσχολήθηκε μέ τήν τακτική θεατρική κριτική, άφήνοντας ένα τεράστιο υλικό άρθρων καί σημειωμάτων πού ένδιαφέρουν πιά καί άπό ιστορική άποψη, καί σχολίασε σέ πολλά κριτικά δοκίμια, μέ τόν «κλασικό» καί γνήσιο ζήλο του φιλοπεριεργου άναγνώστη πού άναζητει διαρκώς τή νέα έμπειρια, μιά σειρά θεμάτων τής νεοελληνικής πεζογραφίας καί γενικότερων ζητημάτων τής λογοτεχνικής δημιουργίας (Κωστής Παλαμάς, 1924· Στοχασμοί γιά τό δημοτικό τραγούδι, 1928· 'Αφορμές, Α', 1961· Συζητήσεις μέ τόν εαυτό μου, 1961· Μορφές τής έλληνικής πεζογραφίας, Α'-Γ', 1962-1963* Μορφές και θέματα του θεάτρου, Α'-Β', 1961* βλ. καί τή συγκεντρωτική έκδοση: Τό *Ελληνικό Θέατρο, Α'-ΙΒ' (1927-1971), 1977-1981). — Σοβαρή εϊναι καί ή κριτική συμβολή του Θεμιστοκλή Άθανασιάδη-Νόβα (1894-1961), πού διέθετε πλούσια εύρωπαϊκή παιδεία, άσχολήθηκε κυρίως μέ τό θέατρο καί μέ τήν ύψηλής πνευματικής τάξης δημοσιογραφία, άλλά έδωσε καί ώριμα κριτικά δοκίμια γιά νεοέλληνες ποιητές καί πεζογράφους («Διονύσιος Σολωμός. Ηθική μεγαλοφυία», «Κωστής Παλαμάς. Ποιητής έλέω Θεου», «Μιλτιάδης Μαλακάσης. Ό πρώτος μετά τόν ένα», «Ψυχάρης. Ό ένοπλος προφήτης του δημοτικισμού», «Παπαδιαμάντης. Τό Πάσχα τής λογοτεχνίας μας»: αύτοτελή δοκίμια δημοσιευμένα κατά τήν περίοδο 1937-1961, πού μαζί μέ άλλα συγκεντρώθηκαν στόν μεταθανάτιο τόμο "Ηρωες, 1969* 'Αθηναϊκή δραματουργία, 1956* Θεατρικά μελετήματα, 1963* 'Ανάλεκτα, 1965* Προσωπογραφίες [ξένοι συγγραφείς], 1966). Εξελιγμένες κριτικές προθέσεις ύλοποιουν τά κείμενα του Πέτρου Σ. Σπανδωνίδη (1890-1964), πού άνάγονται στό έπίπεδο τής συνθετικής δοκιμιογράφος. Διακρίθηκε γιά τήν αυθεντική σύλληψη τών έπιδιώξεων καί τής ριζικά

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΈς ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΈς ΣΠΟΥΔΕΣ

καθοριστικής σημασίας του μοντέρνου, για τήν έξαρση του μετα-ορθολογικοΰ «πνευματικού» χαρακτήρα τής νεωτερικής ποίησης καί τή διατύπωση τοΰ αιτήματος μιας «ούσιαστικής» έλληνικής ποίησης πού θα ύπερβεΐ τή βαθιά ριζωμένη μορφολατρία — άλλά και για τήν ισχυρή θεωρητική άντιληψη τοΰ έργου τής κριτικής. Ή έμφανής άνεξαρτησία καί ό δυναμισμός τής σκέψης του άποκαλύπτονται μέσα άπό ένα ύψηλό και δημιουργικό κριτικό υφος. Διέθετε μιάν εύρύτητα οριζόντων, πού δχι μόνο δέν έξαντλειται στήν πλούσια ένημέρωση άλλά καθορίζεται περισσότερο άπό τήν πρωτοτυπία τών ιδεών (Ήπεζογραφία τών νέων, 1932* Τό κλασσικό και τό ρομαντικό, 1938* Διονύσιος Σολωμός, 1947* 'Επιστήμη και λογοτεχνική κριτική, 1947* Τό κλέφτικο τραγούδι και ή αρχαϊκή τέχνη, 1952* Ή νεώτερη ποίηση στήν Ελλάδα, 1955* Μορφές άγωνίας, 1958* Τό θέμα τής κριτικής. Δοκίμιο — Οί σύγχρονοι κριτικοί μας. Μελέτη, 1959* 'Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Ό θεατής τής γης, i960* Ή σύγχρονη ποιητική γενεά, 1962* Ή μάχη γιά τήν ούσία, 1962* Ή κριτική σκέψη στή σύγχρονη Ελλάδα, 1963* Ή Τραγωδία· και τό τραγικό στήν τέχνη, στό πνεύμα, στή ζωή, 1964). — Ό Αιμίλιος Χουρμούζιος (1904-1973) κατείχε μιάν έκτεταμένη γενική παιδεία καί μιά καλή γνώση τής νεοελληνικής καί τής ξένης λογοτεχνίας, έφόδια πού τόν έξυπηρέτησαν και στή μακροχρόνια άσχολία του μέ τήν κριτική τοΰ βιβλίου καί τής θεατρικής πράξης. Ανέλαβε μιά προσπάθεια ιδιαίτερα άναλυτικής μελέτης τοΰ Παλαμα (ΌΠαλαμας και ή έποχή του, Α'-Γ', 1944-1960), άφιέρωσε ένα ένδιαφέρον βιβλίο στον Κ. Θεοτόκη (Κωνστ. Θεοτόκης — ό εισηγητής του κοινωνιστικου μυθιστορήματος στήν Ελλάδα, 1946) καί διατύπωσε σέ έναν μεγάλο άριθμό έκτενών δοκιμίων ή μικρότερων άρθρων πλούσιες καί γόνιμες παρατηρήσεις σέ ειδικά και γενικότερα ζητήματα τής λογοτεχνίας, συσχετίζοντας τά αισθητικά φαινόμενα μέ τήν εύρύτερη έξέλιξη τών ιδεών καί μέ τις άνησυχίες τοΰ σύγχρονου άνθρώπου (μεταθανάτιες συγκεντρωτικές έκδόσεις: Νίκος Καζαντζάκης, 1977* Όάφηγηματικός λόγος, 1979* Παλιά και νέα ποίηση (θεωρία ποίησης), 1980* ένδεικτικό τής άσχολίας του μέ τό θέατρο, τό βιβλίο Εύγένιος Ο'Νήλ - ενας είκονοκλάστης του θεάτρου, 1945* προβλήματα τής λογοτεχνικής δημιουργίας θίγονται καί στά «πολιτικά» δοκίμιά του (μέ τή στενότερη ή εύρύτερη έννοια τοΰ δρου): Ή δοκιμασία του πνεύματος, 1950* Ή περιπέτεια μιας γενιάς, 1976* Στράτευση κι έλευθερία, 1977). — ΌΤίμος Μαλάνος (1897-1984) συνέδεσε τό ονομά του προπαντός μέ τή μελέτη τής καβαφικής ποίησης καί μέ μιάν έρμηνευτική έπιμονή κατεξοχήν στούς υποκειμενικούς - έρωτικούς δρους τής γένεσης και τής τελικής διαμόρφωσής της, δοκίμασε μιάν έξέταση τής ποίησης τοΰ Σεφέρη μέ κεντρική έμφαση στις έλιοτικές άπηχήσεις της, άλλά άσχολήθηκε καί μέ άλλα θέματα συνεισφέροντας ένδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Ή έντονη έξαρση, κάθε

φορά, ένός άπό τούς προσδιοριστικούς παράγοντες του λογοτεχνικού άντικειμένου έπιφέρει μιάν άνισότητα στό έργο του, χωρίς ωστόσο τό τελευταίο νά χάνει τή σημασία του σέ βαθμό πού νά προκαλείται πλήρης άμηχανια του νεώτερου μελετητή. Πρόκειται γιά κριτικό πού τό αισθητήριο του διέθετε ορισμένες άπό τις «κλασικές» δυνάμεις σύλληψης ούσιωδών γνωρισμάτων (μέ μειωμένη τή δυνατότητα συνεξέτασης δλων τών βασικών διαστάσεων του φαινομένου πού τόν άπασχολουσε), οπότε καί οί μεταγενέστερες μελέτες μπορούν νά άξιοποιήσουν τις προτάσεις του άνάλογα: κάνοντας «κριτική» χρήση ένός (άξιοσημείωτα προδρομικού) έργου, μέ έξουδετέρωση τών ύπερβολών του καί ώριμη έκμετάλλευση τών ισχυρότερων στοιχείων του (Ό ποιητής Κ. Π. Καβάφης, 1933· Περί Καβάφη, 1935* Ή μυθολογία τής καβαφικής πολιτείας, 1943* Καβάφης - Έλιοτ (Είναι πράγματι παράλληλοι;), 1953* Ό ποιητής Κ. Π. Καβάφης. Ό άνθρωπος καί τό εργο του, 1957, 3 1978· (βλ. καί Μανόλη Γιαλουράκη, Ό Καβάφης του κεφαλαίου «Τ». Συνομιλίες μέ τόν Τίμο Μαλάνο, 1959)· Καβάφης, 2, 1963· Καβάφής, 3, 1978· Ό Καβάφης άπαραμόρφωτος, 1981· Ένας Ήγησιακός, 1938 [μελέτη γιά τόν Κ. Γ. Καρυωτάκη]· Κ. Βάρναλης. Εκλογή άπό τό εργο του. Μέ εισαγωγή —, 1944· Παπαδιαμάντης. Εκλογή άπό τό εργο του. Μέ εισαγωγή —, 1944* Ή ποίηση του Σεφέρη, 1951, 2 1955· Δειγματολόγιο, 1962* Βάρναλης. Αυγέρης. Καρυωτάκης, 1983· Ή δύναμη τών αισθητικών συγκινήσεων καί άλλα κριτικά, 1984). — Ό Πέτρος Χάρης (1902-1998), προπαντός μέ τά έκτενή κριτικά κείμενα πού συγκροτούν τή σειρά Έλληνες πεζογράφοι (Α'-Η', 1953-1993), μελέτησε καί άξιολόγησε έναν εύρύτατο κύκλο έργων, άναζητώντας τήν ιδιαιτερότητα κάθε συγκεκριμένου πεζογραφήματος καί τά γενικά γνωρίσματα πού προσδιορίζουν καί άρτιώνουν τήν προσωπικότητα του έκάστοτε συγγραφέα. Μέ μιάν αισθητή δύναμη προσήλωσης του κριτικού του βλέμματος στό άντικείμενο καί νηφάλιας άφομοίωσής του, άπομακρύνεται άπό τις δικές του βιωματικές συνθήκες καί τεχνοτροπικές ροπές ώς δημιουργικού πεζογράφου καί ιχνηλατεί τό κρινόμενο έργο, έκθέτοντας μέ ώριμη εύχέρεια καί μέ σαφήνεια ειδικές παρατηρήσεις καί γενικά συμπεράσματα. Περιεκτικά δμως εϊναι καί τά συντομότερα δοκίμια καί άρθρα συγκεφαλαιωτικού χαρακτηρισμού συγγραφέων ή κριτικής θεώρησης συγκεκριμένων βιβλίων (Μικρή πινακοθήκη, [Α'], 1963 - Β', 1975* Σαράντα χρόνια κριτικής έλληνικου πεζού λόγου, Α' (1928-1949), 1981 - Β1 (19501956), 1985). Τά μεστά κριτικά κείμενα που αφιερωσε ο Γιώργος Σεφέρης (1900-1971) στή διερεύνηση καίριων γενικών ζητημάτων τής λογοτεχνίας ή συγκεκριμένων έργων τόν καθιστούν, τουλάχιστον άπό τήν άποψη τής συμβολής του στον καθορισμό τής φύσης τής ποιητικής λειτουργίας καί τών άποτελεσμάτων της, τόν

σημαντικότερο ίσως κριτικό τής γενιάς του '30. Μέ τους τρεις τελικά τόμους τών Δοκιμών ([11944]· Α'-Β', 1974, Γ', 1992) σχηματίζεται μιά διαχρονική σύνθεση, όπου ό έξελισσόμενος στοχασμός του ποιητή κατευθύνεται προς τούς έξής κυρίως στόχους: υπόδειξη τής ιδιαιτερότητας του ποιητικού φαινομένου γενικά καί, ειδικότερα, τής νεωτερικής τροπής του* αιτιολογημένη έπιλογή καί έπιμονα προσεκτική σπουδή κορυφαίων ή τουλάχιστον έντονα εύδιάκριτων έργων τής νεοελληνικής γραμματείας, σέ σχεδόν μόνιμη συνάρτηση μέ ένα ευρύτερο ένδιαφέρον γιά τις δημιουργικές δυνατότητες τής έλληνικής γλώσσας· προσωπική προσέγγιση κορυφαίων έργων καί δημιουργών τής ξένης λογοτεχνίας (ή καί τέχνης γενικότερα)· άπάντηση σέ έρωτήματα ήθικοπολιτικής τάξης, μέ τήν πνευματικότητα ένός έπίμονα μή «πολιτικολόγου» καί σοβαρότατα πολιτικού ποιητή. Ή έπιφύλαξή του άπέναντι στήν τυπική θεωρητική άφαίρεση καί ή έπιλογή μιας έμπειρικής διερευνητικής μεθόδου καί έκφραστικής προκαλούν, τελικά, χάρη στή σταθερή οξυδέρκεια καί άντισυμβατικότητα τών άναζητήσεών του, μιάν άνανεωμένη ένισχυση τής θεωρητικής σκέψης. — Ό Αντρέας Καραντώνης (1910-1982) συνέλαβε τή θεμελιώδη άλλαγή πού πραγματοποιούσε ή νεωτερική ποίηση του μεσοπολέμου καί άνανέωσε τόν νεοελληνικό κριτικό λόγο μέ τό βιβλίο του Ό ποιητής Γιώργος Σεφέρης (1931) καί μέ τις μελέτες του γιά τή σύγχρονη ποίηση γενικά, άλλά καί γιά σημαντικούς πεζογράφους τής γενιάς του '30. Διατηρώντας μιάν ιδιαίτερα ύψηλή καί συγγραφικά γόνιμη έκτίμηση γιά τόν Παλαμά (Εισαγωγή στο παλαμικό έργο, 1929* Γύρω στόν Παλαμα, Α', 1932, 2 1959 - Β', 1971* [τελική συναγωγή:] Κωστής Παλαμας (Άπό τή ζωή και τό έργο του\ 1980), συνέχισε μέ ένα μακρότατο καί άφειδώς κατανεμημένο άπό άποψη άντικειμένων και, προπαντός, οργανωτικής μορφής έργο, όπου έξέχουν μεγάλες ένότητες εύστροφης, διεισδυτικής καί σύνθετης σκέψης, πού άξιοποιουν τή χειμαρρώδη εύστομία του συγγραφέα ώς άρετή εύαίσθητης συνοδοιπορίας μέ τή δημιουργικότητα τών μελετώμενων κειμένων (Εισαγωγή στή νεώτερη ποίηση, 1958* Φυσιογνωμίες, Α', 1959 - Β', i960* Πεζογράφοι και πεζογραφήματα τής γενιάς του '30, 1962* Γύρω άπό τή σύγχρονη έλληνική ποίηση, 1962* Προβολές, Α', 1965* Άπό τόν Σολωμό ώς τόν Μυριβήληι, 1969* Προσωπικό μέ τήν ποίηση του Δ. 17. Παπαδίτσα. Αναφορές στόν υπερρεαλισμό, 1976 Ή ποίηση μας μετά τόν Σεφέρη, 1976* Ποιητικά, 1977* 24 σύγχρονοι πεζογράφοι, 1978* Γιά τόν 'Οδυσσέα Ελύτη, 1980* Κριτικά, 1981). — Τό πολυδιάστατο καί πολύτομο κριτικό έργο του I. Μ. Παναγιωτόπουλου (1901-1982) παρουσιάζει ιδιαίτερο ένδιαφέρον άπό τήν άποψη τόσο του περιεχομένου όσο καί τής μεθοδολογικής ύφής. "Οπως δήλωνε καί ό ίδιος, άσκησε τή «λογοτεχνική» κριτική* ωστόσο, είναι αισθητή στά κείμενά του ή παράλληλη παρουσία του γέρου φιλολογικού οπλισμού καί τής εύρείας πνευματικής

ένημέρωσης, μέ άποτέλεσμα του δλου αύτου συνδυασμοί) μιάν έντονα ένεργητική μελέτη τών κειμένων που τόν άπασχολοΰν. Συλλαμβάνει τήν άτμόσφαιρα τής έποχής τών έργων, άναζητεϊ τήν ψυχολογική ιδιοσυστασία και τή γενική αισθητική κλίση που οδηγούν τόν ποιητή ή τόν πεζογράφο στή συγκεκριμένη τελική δημιουργία καί διαλέγεται μέ τά κείμενα μέ μιάν έναλλαγή «συμπαθητικής» μέθεξης καί έποπτικής άπόστασης. Τό μεγαλύτερο μέρος τής κριτικής έργασίας του συγκεντρώνεται στούς έξι τόμους τής σειράς Τά πρόσωπα και τά κείμενα (1943-1956), πού περιλαμβάνουν δύο άξιοσημείωτες συμβολές συνθετικής σπουδής καί άξιολόγησης ποιητών (Κωστής Παλαμας, 1944* Κ. Π. Καβάφης, 1946) καί πολυάριθμες κριτικές μονογραφίες γιά πρόσωπα καί γιά ευρύτερα ζητήματα τής νεοελληνικής γραμματείας (δπου καί ορισμένες ένδιαφέρουσες άναφορές στήν ξένη λογοτεχνία). Ή σχετική άσχολία του συμπληρώνεται μέ τό βιβλίο Τά γράμματα και ή τέχνη (1967). — Ό Μάρκος Αύγέρης (1884-1973), πού ένδιαφέρθηκε σοβαρά καί γιά τήν ξένη λογοτεχνία καί μέ τήν άξιόλογη ευρύτερη κατάρτισή. του, προβληματίστηκε καί έπάνω σέ θεωρητικά ζητήματα, είναι ένας άλλος σημαντικός έκπρόσωπος τής μαρξιστικής κριτικής στήν Ελλάδα, συνομήλικος του Βάρναλη, μέ χρονικά έπόμενη δμως τήν έμφάνιση τοΰ κύριου έργου του. "Εχει συνθέσει στοχαστικές και αύτοδύναμες μελέτες προπαντός γιά κορυφαίους νεοέλληνες ποιητές άπό τόν Σολωμό ώς τόν Σεφέρη, μέ διεισδυτικές παρατηρήσεις σχετικά μέ τούς κοινωνικούς και συνειδησιακούς δρους πού συμβάλλουν στή διαμόρφωση τής λογοτεχνίας καί μέ ένδιαφέρουσες έρμηνευτικές έπιμέρους προτάσεις άλλά καί γενικεύσεις. Σέ ορισμένες περιπτώσεις, ή άπολυτοποίηση τών θεωρητικών άρχών πού καθοδηγούσαν τή σκέψη του είχε ώς άποτέλεσμα νά τοΰ διαφεύγει έρμηνευτικά καί άξιολογικά ή ούσία τοΰ λογοτεχνικού θέματος πού τόν άπασχολοΰσε. Άλλά άξίζει, παράλληλα, νά τονίσουμε δτι ένα ήθος εύθύτητας καί τόλμης τοΰ αύθεντικοΰ πνευματικού άνθρώπου διατρέχει καί συνέχει τό δλο έργο του (ή συγκέντρωση τών κειμένων του σέ τόμους, άλλά καί ή ιδια ή βασική άσχολία του μέ τήν κριτική, άρχισαν άρκετά άργά: Ό "Ελιοτ ποιητής τοΰ δυτικοΰ κόσμου, 1951* Ό Σικελιανός, 1953· Κριτικά, Αισθητικά, Ιδεολογικά, 1959* Ζητήματα τής λογοτεχνίας μας, 1964· "Απαντα. Αισθητικά - Κριτικά, Θεωρητικά - Κριτικά, Ιδεολογικά ζητήματα τέχνης, Α', 1964 - Β', 1965* Έλληνες λογοτέχνες, 1966, 2 1971, 4 1982* Εισαγωγή στήν έλληνική ποίηση και πεζογραφία, 1966* Ξένοι λογοτέχνες, 4 1972· Θεωρήματα, 1972). — Ό Βάσος Βαρίκας (1913-1971), άφοΰ πραγματοποίησε ορισμένες νεανικές άλλά άρκετά ισχυρές συνθετικές άπόπειρες, δπου τό ένδιαφέρον γιά τήν κοινωνική διάσταση τών έργων συνδυάζεται μέ τήν ψυχογραφική διερεύνηση καί τήν άξιολόγηση τών αισθητικών λύσεων, έξελίχθηκε σέ τυπικό καί άξιόλογο έκπρόσωπο τής τακτικής κριτικής. Πολλά στοι-

χεΐα ωριμότητας άξιοποιουνται σ' αυτήν τήν έπόμενη φάση του έργου του: άντιλαμβάνεται τίς διαφορές που διακρίνουν τή μεταπολεμική άπό τή μεσοπολεμική λογοτεχνία, διαθέτει ένα άξιοσημειωτο αισθητήριο στήν έκτιμηση του κατά πόσο οί προθέσεις τών συγγραφέων υλοποιούνται σέ άνάλογο άποτέλεσμα καί διασπείρει πλούσιες καί εύστοχες έπιμέρους παρατηρήσεις, μέσα σέ μιά «καθημερινή» έργασια δημοσιογραφικής ροής καί ζωηρότητας, άλλά όχι χαλαρή πνευματικά (Όποιητής Κώστας Βάρναλης, 1936' Κ. Γ. Καρυωτάκης (Τό δράμα μιας γενιάς), 1938 [συσσωμάτωση τών δύο προηγούμενων σέ έναν τόμο: 1978]· Ή μεταπολεμική μας λογοτεχνία (Σχέδιο γιά μελέτη), 1939, 2 1979· Συγγραφείς και κείμενα, Α' (1961-1965), 1975, Β' (1966-1968), 1980, Γ (1969-1971), 1987, [ΔΙ (1955-1959), 2003, καί [ΕΙ (1945-1956), 2004). — Μέ εμφανή άγάπη γιά τή λογοτεχνία, ό Γιάννης Χατζινης (19001975) άφιέρωσε άβίαστα τίς δυνάμεις του τόσο στό εύρύτερο δοκίμιο χαρακτηρισμού όσο καί στήν τακτική κριτική. Τόν διακρίνει μιά στοργική προσπάθεια κατανόησης τών άνησυχιών καί τής ιδιαιτερότητας κάθε συγγραφέα, σχολιάζει τό λογοτεχνικό βίωμα μέ μιά διάθεση συμμετοχής σ' αύτό, άλλά καί άνάγεται σέ γενικότερα έρωτήματα μέ άφορμή τά έναύσματα πού του παρέχουν τά έργα καί οί δημιουργοί (Στοχασμοί καί σημειώματα, 1936* Πρόσωπα καί ψυχές, 1939* Τρεις σταθμοί (Ψυχάρης, Παπαδιαμάντης, Παλαμάς), 1943, 21956* 'Ελληνικά κείμενα, 1955* 31970* Ή τέχνη εϊναι δύσκολη, 1962* Προτιμήσεις, 1963* Όλογοτέχνης καί ή σκιά του, 1968* Τό δώρο τής ζωής, 1972* Ό επιούσιος άρτος, 1973). — Ό Παντελής Πρεβελάκης (1909-1986) δέν έπιδίωξε τή διαρκή ένασχόληση μέ τήν κριτική τής λογοτεχνίας. Άλλά άπό τό έντονο ένδιαφέρον του γιά τό έργο και, γενικότερα, τήν πνευματική φυσιογνωμία ορισμένων κορυφαίων σύγχρονών του δημιουργών (Καζαντζάκη, Σικελιανού καί Ρίτσου), μέ τούς όποιους τόν συνέδεε μιά ύποδειγματικά «διαλογική» προσωπική σχέση, προήλθε μιά ιδιαίτερα σημαντική σειρά συνθέσεων ερμηνευτικής κριτικής. Ή ύψηλή παιδεία, ό στοχασμός πού άφομοιώνει τήν ιστορική τεκμηρίωση ώστε αυτή νά ύπηρετεϊ τήν ούσιαστική έμβάθυνση στά έργα καί νά τροφοδοτεί τή δυναμική πνευματικότητα του μελετητή, καί ό στέρεος δοκιμιακός λόγος προσδιορίζουν τή συμβολή αύτήν {Όποιητής καί τό ποίημα της 'Οδύσσειας, 1958* « Ό Καζαντζάκης. Σχεδίασμα έσωτερικής βιογραφίας», στόν τόμο: Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στόν Πρεβελάκη, 1965, σσ. θ'-πς'· « Ή 'Οδύσσεια του Καζαντζάκη», ΠΑΑ, 58, 1983, 4-41* "Αγγελος Σικελιανός (τρία κεφάλαια βιογραφίας κ ' ένας πρόλογος), 1985* Ό ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Συνολική θεώρηση του έργου του, 1981). Τά ιδια γνωρίσματα άποτυπώνονται καί σέ ένα σύνολο μικρότερων κειμένων πού, κυρίως, συγκροτουν ένα διαφωτιστικό αύτοσχόλιο του συγγραφέα (Δείχτες πορείας, 1985).

Μέ ιδιαίτερη στοχαστικότητα, ό Γιώργος Θέμελης (1900-1976) καλλιέργησε τήν ερμηνευτική κριτική σέ κατά κανόνα έκτενή δοκίμια, ένώ διατύπωσε καί ούσιαστικές προτάσεις σέ ζητήματα θεωρίας τής λογοτεχνίας. Επιδιώκει έπίμονα τή διεισδυτική θεώρηση τών έργων καί ένδιαφέρεται γιά τή δυνατότητα τής λογοτεχνίας νά άποκαλύπτει τούς έσωτερικούς ορίζοντες του άνθρώπου καί νά μεταμορφώνει τά πράγματα, τά βιώματα καί τις ήθικές άγωνίες σέ πνευματικά σύμβολα πού συνθέτουν πιά έναν νέο κόσμο άξιών. Πρόκειται γιά κριτική σκέψη πού συνδυάζει διαρκώς τις ειδικές άναφορές στά κείμενα μέ τις εύσύνοπτες καί ούσιαστικές γενικεύσεις καί διατυπώνεται σέ άνετο καί σοβαρό υφος, πού δηλώνει καί αύτό τή χαρακτηριστική άνεξαρτησία του προβληματισμού ( Ό «Ύμνος εις τήν Έλευθερίαν», 1948* Ό Παπαδιαμάντης και ο κόσμος του, 1961* Ή νεώτερη ποιησή μας, Α', 1963 - Β', 1967* Ήέσχάτη κρίσις, 1964* Ή ποίηση του Καβάφη. Διαστάσεις και δρια (Δοκιμή γιά μιά βαθύτερη ερμηνεία), 1970* Ό Σολωμός άνάμεσά μας (''Αναζήτηση τής άληθινής άνθρώπινης φύσης), 1971*'Ποίηση και πεζογραφία. Δοκιμή γιά μιά βαθύτερη διάκριση τών ορίων, 1972* Ένας μονόλογος γιά τήν ποίηση. Πορεία προσανατολισμού προς τό Άγαλμα, 1975* σημειώνουμε, άκόμη, ένα άπό τά καλύτερα έως σήμερα βοηθήματα γιά τή μέση έκπαίδευση: Ή διδασκαλία τών νέων έλληνικών. Τό πρόβλημα τής ερμηνείας, Α' 01933), 1973 - Β', 1969, πού ούσιαστικά άνήκει στό ίδιο σημαντικό έπίπεδο μέ τά προηγούμενα έργα καί παρέχει πρόσθετα (καί πρώιμα γιά τήν έλληνική βιβλιογραφία) δείγματα καλής «έπικεντρωμένης» άνάγνωσης). — Ή συμβολή του Δημήτρη Νικολαρείζη (19081981) είναι ποσοτικά περιορισμένη άλλά ποιοτικά άξιόλογη, καθώς ή ώριμη σκέψη του καταλήγει σέ ούσιαστικές παρατηρήσεις γύρω σέ μείζονα γενικά ζητήματα τής λογοτεχνίας, άποφεύγοντας τήν άοριστία ή τήν κοινοτοπία, καί σέ περιεκτικά σχόλια έπάνω σέ ειδικότερα θέματα καί συγκεκριμένα έργα (Δοκίμια κριτικής, 1962, 2 1983). — Στά κριτικά κείμενα του Άρη Δικταίου (1919-1983), πού άσχολήθηκε όχι μόνο μέ τήν έλληνική άλλά καί μέ τήν ξένη λογοτεχνία, παρατηρείται μιά διαφοροποίηση άπό ορισμένες αισθητικές κατευθύνσεις καί προτιμήσεις τής γενιάς του '30 καί ένας προβληματισμός τόσο έπάνω στις νέες έξελίξεις δσο καί έπάνω σέ ορισμένες διαχρονικές άνησυχίες τής λογοτεχνίας. Ενδιαφέρθηκε καί γιά παλαιότερους νεοέλληνες λογοτέχνες, ένώ κατά κανόνα τόν άπασχολουν τό «άνθρωπογνωστικό» βάθος καί ή ούσιαστική ποιητικότητα τών έργων καί λιγότερο οι έξωτερικές - μορφολογικές ιδιότητες τους (Έφτά άνθρώπινα σχήματα, 1961* Θεωρία ποιήσεως, 1962· Ανοιχτοί λογαριασμοί μέ τό χρόνο, 1963* Αναζητητές προσώπου, 1963* Ναπολέων Ααπαθιώτης. Ή ζωή καί τό εργο του, 1984). Ό Αλέξανδρος Αργυρίου (1921) διαθέτει μιά πλήρη γνώση προπαντός τής

νεώτερης ποίησης καί πεζογραφίας, άπό τόν μοντερνισμό του μεσοπολέμου έως τις μέρες μας, καί έχει μιλήσει έγκαιρα γιά πολλά συγκεκριμένα έργα καί συνολικά φαινόμενα αυτής τής περιόδου, συμβάλλοντας άμεσα στήν κριτική καί έρμηνευτική προσέγγισή τους καί παρέχοντας ευρύτερες γραμματολογικές συσσωματώσεις καί συνθέσεις (Γιώργος Σεφέρης. Διάγραμμα εισαγωγής στήν ποίησή του άπό τόν 'Αλέξ. 'Αργυρίου και έπιλογή ποιημάτων του άπό τους Άλέξ. 'Αργυρίου και Γ Π. Σαββίδη, Αθήνα, Ανάτυπο άπό τήν Καινούρια 'Εποχή, Χειμώνας 1957, σσ. 93-143* Ή έλληνική ποίηση. 'Ανθολογία - Γραμματολογία, Εκδόσεις Σοκόλη: Νεωτερικοί ποιητές του μεσοπολέμου, 1979, καί Ή πρώτη μεταπολεμική γενιά, 1982* Διαδοχικές άναγνώσεις Ελλήνων υπερρεαλιστών, 1983* 'Αναψηλαφήσεις σέ δύσκολους καιρούς, 1986* Δεκαεπτά κείμενα γιά τόν Γ. Σεφέρη, 1986* Ή μεταπολεμική πεζογραφία. 'Από τόν πόλεμο του '40 ώς τή δικτατορία του '67, τόμ. Α' [Εισαγωγή τής όκτάτομης (1988) 'Ανθολογίας (συλλογικου έργου άπό τόν Β' τόμο κ.έ.) τών έκδόσεων Σοκόλη]* Κείμενα περι κειμένων, 1995* Όριακά και μεταβατικά έργα Ελλήνων πεζογράφων, 1996* 'Ανοιχτοί σχολιασμοί στήν ποίηση του 'Οδυσσέα 'Ελύτη, 1998* Ιστορία τής έλληνικής λογοτεχνίας καί ή πρόσληψή της, Α'-Δ', 2001-2004* Μανόλης 'Αναγνωστάκης. Νοούμενα καί υπονοούμενα τής ποίησής του, 2004). — Ό Δημήτρης Ραυτόπουλος (1924), πού άσχολήθηκε κυρίως μέ τή μελέτη τής πεζογραφίας, στάθηκε ένας άπό τούς έπαρκέστερους έκπροσώπους τής μεταπολεμικής άριστερής κριτικής, μέ θέσεις πού ή άναμφισβήτητα σαφής ιδεολογική κατεύθυνσή τους κατά κανόνα δέν προκαλεί άγονες δογματικές παγιώσεις, μέ κατανόηση τών άναγκών τής λογοτεχνικής πράξης καί μέ πλούσια άναπτυγμένο καί διεισδυτικό προβληματισμό (Οί ιδέες καί τά έργα, 1965* Τέχνη καί έξουσία, 1985* Κρίσιμη λογοτεχνία, 1986* Σημεία στίξεως, 1987* "Αρης 'Αλεξάνδρου, ό έξόριστος, 1996). — Ό Μανόλης Αναγνωστάκης (1925-2005), μέ σχετικά λίγα άλλά πυκνά κείμενα πού άναφέρονται ειτε σέ επιμέρους έργα είτε σέ γενικότερα ζητήματα τής σχέσης μεταξύ κοινωνικών συνθηκών καί αισθητικής περιοχής, εισήγαγε έγκαιρα στόν χώρο τής έλληνικής κριτικής προτάσεις πού καλλιεργούν τήν άπαιτούμενη διαλεκτική ώριμότητα στή μελέτη τής λογοτεχνίας, ώς κατεξοχήν σύνθετου φαινομένου του «έποικοδομήματος», καί αξιολόγησε τό λογοτεχνικό έργο σύμφωνα μέ τις άπαιτήσεις πού άπορρέουν άπό τήν ϊδια τήν έξαιρετική σοβαρότητα αύτής τής άνθρώπινης δημιουργικής πράξης ( Υπέρ καί κατά, 1965* 'Αντιδογματικά, 1978* Τά συμπληρωματικά, 1985). — Ό Αλέξανδρος Κοτζιας (1926-1992) άξιοποίησε στήν κριτική άσχολία του την έμπειρια του ώς δημιουργικού πεζογράφου καί κατέθεσε εύστοχες παρατηρήσεις σέ ζητήματα άφηγηματικής τεχνικής καί συγκρότησης του έσωτερικου κόσμου ένός πεζογραφήματος, έπιμένοντας όχι τόσο σέ τυπικούς κανόνες δομής

οσο στήν ουσιαστική - «λογική» άλληλουχία του κειμένου, που έπιτρέπει να άναδεικνύονται πειστικά τά κοινωνικά καί ψυχολογικά φαινόμενα που άπασχολοΰν τους συγγραφείς (Μεταπολεμικοί πεζογράφοι, 1982* ''Αφηγηματικά, 1984* Δοκιμιακά και άλλα, 1986* Τά αθηναϊκά διηγήματα [του Παπαδιαμάντη] και δύο δοκίμια γιά τό χρόνο, 1992). — Κυρίως ή κριτική, μέ ώριμες έρμηνευτικές τομές καί άξιολογικές θέσεις, άντιπροσωπεύει τήν ποικίλη δραστηριότητα του Κώστα Κουλουφάκου (1924-1994), ένώ έξάλλου υπήρξε ιδιαίτερα θετική καί έπίπονη ή συμμετοχή του στή διεύθυνση τής Επιθεώρησης Τέχνης (Κείμενα και άναλύσεις, Α'-Β', 1966* καί πολλά άλλα άρθρα καί σημειώματα, πού θά ήταν εύκταία ή συγκεντρωτική έκδοσή τους). Τά πλούσια φιλολογικά καί ιστορικά ένδιαφέροντα του Τάσου Λιγνάδη (1926-1989) άπέδωσαν έναν μεγάλο άριθμό δημοσιευμάτων, άπό τά όποια μας ένδιαφέρουν έδώ κυρίως τά βιβλία Τό «"Αξιον έστι» του Όδυσσέα 'Ελύτη. Εισαγωγή, σχολιασμός, άνάλυση, 1971 ( 5 1980 μέ προσθήκη, 8 1985)· Διπλή έπίσκεφη σέ μιά ηλικία και σ' εναν ποιητή. Ένα βιβλίο γιά τόν Νίκο Γχάτσο, 1983* Ό Χουρμούζης. Ιστορία και θέατρο, 1986* Τό μυστήριο, τό κάλλος και ή ιθαγένεια του τοπίου. Δοκίμια γιά τή νεώτερη και σύγχρονη λογοτεχνία, [μεταθανάτιος τόμος], 1996. Ό Τάσος Κόρφης (1929-1994) άναφέρεται μέ χρήσιμες καί εύαίσθητες έργασίες προπαντός στό σχετικά παραμερισμένο κεφάλαιο τών ποιητών τής πρώτης μεσοπολεμικής περιόδου, μέ μιάν ιδιαίτερη δεκτικότητα στήν κατανόηση τοΰ πνευματικού κλίματος τής έποχής καί μέ προσεκτικές έπισημάνσεις τών διακριτικών στοιχείων πού χαρακτηρίζουν μιά λογοτεχνία, έλάσσονα ισως, αν κριθεί σέ μιά γενική και αύξημένα άπαιτητική κλίμακα, άλλά μέ πλείστα έπιμέρους γνωρίσματα αύθεντικοΰ λυρισμοΰ καί γενικά λεπτής καί «οξείας» δημιουργικότητας (Ρώμος Φιλύρας, 1974· Νίκος Καββαδίας, 1978, 2 1991· Καταθέσεις όψεως, 1982* Ναπολέων Ααπαθιώτης, 1985* Ματιές στή λογοτεχνία του μεσοπολέμου, 1991). — Μέ νηφαλιότητα πού ύποστηρίζεται άπό μιά αισθητική οξυδέρκεια, ό Σπύρος Τσακνιας (1929-1999) διερευνά τόν ιστό τοΰ λογοτεχνικού έργου, διαθέτοντας άφομοιωμένη γραμματολογική γνώση καί πραγματοποιώντας γόνιμους καί διαφωτιστικούς συσχετισμούς τών έσωτερικών στοιχείων καί ιδιαιτεροτήτων τοΰ κειμένου ή περιεκτικούς γενικούς χαρακτηρισμούς, μέ άποτέλεσμα νά διαφωτίζεται έποπτικά ή λειτουργία τής λογοτεχνίας (Δακτυλικά άποτυπώματα, 1983* Έτερώνυμα, 1987* Έπί τά ίχνη, 1990· Πρόσωπα καί μάσκες, 2000). — Ό Ανδρέας Μπελεζίνης (1929), έξοικειωμένος καί μέ τις νεώτερες τάσεις τής κριτικής, άναζητεΐ τό ούσιώδες διαφοροποιητικό γνώρισμα πού χαρακτηρίζει τό έκάστοτε θέμα πού μελετά καί διατυπώνει ένδιαφέρουσες καί πρωτότυπες παρατηρήσεις μέ μιά συλλογιστική έμβάθυνση στό άντικείμενο καί μέ άνανέωση τής κριτικής ορολογίας ( Ή «Νεολιθική νυ-

χτωδία στήν Κρονστάνδη του Νίκου Καρούζου. Κριτική ανάγνωση, 1987* Ευσημοι και άσημοι λόγοι. Κριτικά μελετήματα, 1988* Κριτικό τρίπτυχο, 1991). — Μεθοδικά άσχολειται μέ τήν κριτική μελέτη ό Γιώργος Άράγης (1936), άποφεύγοντας τις «έντυπωσιολογικές» άντιδράσεις και έπιδιώκοντας τήν κατά τό δυνατόν άντικειμενική άνατομία του θέματος, τήν κατάταξη του ύλικου σέ κατηγορίες καί γενικά τήν οριοθέτηση τών διαφορετικών μεταξύ τους φαινομένων, μέ άναζήτηση τής κατάλληλης γιά κάθε περίπτωση έννοιολογίας καί μέ προσεκτική προσέγγιση τών ούσιαστικών γνωρισμάτων του λογοτεχνικού κειμένου ή τής γενικής τεχνοτροπίας του μελετώμενου συγγραφέα (Ζητήματα λογοτεχνικής κριτικής, [Α'] 1980, 2 1982, Β', 1988, καί Γ', 2003· Γιώργος Ιωάννου (Στοιχεία προσωπογραφίας), 1988* 'Ασκήσεις κριτικής, 1990* Προσεγγίσεις, 1997* Τάσεις στή νεότερη διηγηματογραφία μας, 1997* 'Αστική εμπειρία και άστική ιθαγένεια τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, 2001). — Ό Κώστας Γεωργουσόπουλος (1937), πού θητεύει κυρίως στήν κριτική καί στήν ιστορία του θεάτρου, έδωσε καί δοκίμια περιεκτικών παρατηρήσεων γιά ποιητές καί πεζογράφους (Κλειδιά και κώδικες θεάτρου. I 'Αρχαίο δράμα, 1982, καί II Ελληνικό Θέατρο, 1984* Τά μετά τό θέατρο. Δοκίμια, 1985* καί ιδίως Θίασος Ποικιλιών, 1993). Μετά τό 1974, καί μέ άργούς ρυθμούς, θά άρχίσει νά πυκνώνει ή «σύνθεση» του τομέα καί θά άνανεωθουν περαιτέρω τά χαρακτηριστικά του. Ό Αλέξης Ζήρας (1945), ένας άπό τούς δραστήριους νέους κριτικούς, έξετάζει σέ πολλά άρθρα καί μελετήματα θέματα τής σύγχρονης έλληνικής λογοτεχνίας, άλλά καί τό έργο κορυφαίων ξένων πεζογράφων καί ποιητών του αιώνα μας, έχοντας πάντα νά προτείνει κάποιες ένδιαφέρουσες άπόψεις πέρα άπό τό γνωστό ή κοινά παραδεκτό ('Ανατομία έποχής. Πέντε δοκίμια κοινωνικού προβληματισμού, 1973* Θεωρία μορφών, 1978* Προσεγγίσεις στή νεώτερη ποίηση, 1965-1980. Διαπιστώσεις - τάσεις - διαφοροποιήσεις, 1980* Γενεαλογικά γιά τήν ποίηση και τους ποιητές του '70, 1989* Όρισμοί και συσχετίσεις στή νεώτερη ποίηση, 1980-1990, 1992* Ήκυπριακή ποίηση. Θεματικές, γλωσσικές, υφολογικές διαστρωματώσεις, 1997* Ή πεζογραφία του Περικλή Σφυρίδη. Αυτοβιογραφικός λόγος και μυθοπλασία, 2000* 'Από τή γλώσσα της οργής στήν τραυματική γλώσσα. Ποιητές και ποιητικές μετά τό '70, 2001* 'Από τό προσωπικό στό οντολογικό. Μεταβολές τής ποιητικής δράσης του Τάκη Καρβέλη, 2002* "Ενας Γραικός στά ξένα. 'Αναγνώσεις άλλων λογοτεχνιών, 2003). Τό έργο τής νεώτερης αύτής γενιάς συνεχίζεται, καθώς μάλιστα ορισμένες σοβαρές καθημερινές καί έβδομαδιαϊες έφημερίδες (παράλληλα, βέβαια, μέ τά περιοδικά) παραχωρούν τά τελευταία χρόνια ειδικό καί άνετότερο χώρο στήν τακτική κριτική καί εύνοουν τήν άνάκαμψή της (μέ έκτενέστερα κείμενα). Σημειώνουμε ορισμέ-

να μόνο παραδείγματα άπό έναν άξιόλογο καί διευρυνόμενο κύκλο: Ό Άρης Μπερλής (1944) μελετά κυρίως τή νεωτερική ποίηση, προσδιορίζοντας μέ προσεκτικές παρατηρήσεις τήν ιδιαιτερότητα τών έργων (5 (+2) δοκίμια για τόν Ελύτη, 1992* Κριτικά δοκίμια, 2001* κ.ά.). — Ό Δημοσθένης Κούρτοβικ (1948) συνδυάζει τήν τεχνοτροπική μέ τήν ιδεολογική διερεύνηση ( Ημεδαπή εξορία. Κριτικές και δοκίμια, 1991* "Ελληνες Μεταπολεμικοί Συγγραφείς. Ένας κριτικός οδηγός, 1995, 2 1999· Δοκίμια στις καθυστερήσεις του ήμιχρόνου, 1999· Ή θέα πέρα άπό τόν άκάλυπτο. Κριτικές καί δοκίμια 1992-2002, 2002, κ.ά.). — Ό Άναστάσης Βιστωνίτης (1952) άσχολεΐται μέ τά έλληνικά κείμενα άλλά άνατρέχει, παράλληλα, καί σέ σημαντικούς σταθμούς τής ξένης λογοτεχνίας (Ήκρίση καί ή καταστολή,, 1986* Οί σημαίες του άναχρονισμοΰ καί άλλα δοκίμια, 2003, κ.ά.). — Ή Μάρη Θεοδοσοπούλου (1954) διακρίνεται καί γιά τή συσχετιστική παρακολούθηση τών έργων του ίδιου συγγραφέα ( Εποχικά. Κείμενα γιά νεότερους πεζογράφους, 1999* Μετ' έρωτος καί στοργής. Κείμενα γιά τόν Παπαδιαμάντη, 2001). — Ή Ελισάβετ Κοτζιά (1954) έξελίσσεται, προχωρώντας άπό τόν συντομότερο στον εύρύτερο κριτικό σχολιασμό (σέ συνεργασία μέ τόν Βαγγέλη Χατζηβασιλείου: Σύγχρονοι "Ελληνες πεζογράφοι, 1974-1990. Ανθολόγηση, 1994). — Ό Παντελής Μπουκάλας (1957) στήν κριτική του παρέχει καί μιάν εύρύτερη κοινωνικοθεωρητική υποστήριξη (Ενδεχομένως. Στάσεις στήν έλληνική καί ξένη τέχνη του λόγου, 1996· Υποθέσεις, 2001). — Ό Βαγγέλης Χατζηβασιλείου (1959) έπιμένει έξίσου στήν άνάλυση καί στις εύθέως άξιολογικές κρίσεις (Μίλτος Σαχτούρης. Ή παράκαμψη του υπερρεαλισμού, 1992* Όδόσημα. Στοιχεία προσανατολισμού στό τοπίο τής λογοτεχνίας, 1999).

Φιλόλογοι

νεοελληνιστές

Ώς προδρομικές μορφές τής νεοελληνικής φιλολογικής έπιστήμης μπορούν νά χαρακτηρισθούν ορισμένοι λόγιοι του περασμένου αιώνα, οί όποιοι έγραψαν χρήσιμα γραμματολογικά έργα (βλ. παρακάτω, Μέρος Τρίτο, Κεφ. Β') καί τοποθετούνται στήν άφετηρία τών νεοελληνικών φιλολογικών σπουδών. Οί λόγιοι αύτοί είναι ό Γεώργιος Ζαβίρας (1744-1804), ό Ανδρέας Παπαδόπουλος Βρετός (1800-1876), ό Παναγιώτης Άραβαντινός (1809-1870), ό Ανδρόνικος Δημητρακόπουλος (1825-1872), ό Ματθαίος Παρανίκας (1832-1912), ιδιαίτερα ό Κωνσταντίνος Σάθας (1842-1914), πού διακρίθηκε καί ώς έκδοτης κειμένων CΧρονικόν Γαλαξειδίου, 1865· Κρητικόν Θέατρον, 1879, κ.ά.), ό Λ. Α. Βροκίνης (1850-1911), κ.ά.π. Μέ τούς "Ελληνες λογίους τής Διασποράς

άσχολήθηκε ό Ανδρέας Μουστοξύδης (1785-1860), ό όποιος καταχώρισε τις σχετικές μέ αύτούς μελέτες του στο περιοδικό του 'Ελληνομνήμων, φυλλάδια 112 (1843-1853). Μνημονεύονται έπίσης οί λόγιοι πανεπιστημιακοί διδάσκαλοι Κωνσταντίνος Άσώπιος (1785-1872), μαθητής του Αθανασίου Ψαλίδα καί καθηγητής στήν Ιόνιο Ακαδημία καί στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, συγγραφέας του προδρομικού έργου τής νεοελληνικής κριτικής Τά Σούτσεια (1853), Χριστόφορος Φιλητας (1787-1867), άπό τούς πρώτους μελετητές του Έρωτοκρίτου, Στέφανος Κουμανούδης (1818-1899), ποιητής ό ϊδιος (τό 1851 τύπωσε τό εκτενές ποίημα Στράτης Καλοπίχειρος, σέ ιαμβικά τριμετρα), ό όποιος μας ένδιαφέρει έπίσης γιά τήν κριτική συμβολή του στούς ποιητικούς διαγωνισμούς, καθώς καί γιά τά έργα του Συναγωγή λέξεων αθησαύριστων έν τοις έλληνικοις λεξικοϊς (1883) καί Συναγωγή νέων λέξεων υπό τών λογίων πλασθεισών άπό τής Αλώσεως μέχρι τών καθ9 ήμάς χρόνων (1900, 2 1980), καί Δημήτριος Βερναρδάκης (1833-1907), συγγραφέας του βιβλίου Ψευδαττικισμοΰ έλεγχος (1884), πού διακρίθηκε καί ώς δραματικός ποιητής. Στήν ίδια άφετηρία βρίσκονται καί οί παλαιότεροι φιλόλογοι - πανεπιστημιακοί διδάσκαλοι Δημήτριος I. Μαυροφρύδης (1828-1866) καί Αντώνιος Ν. Γιάνναρης ή Γιανναράκης (1852-1909), πού δίδαξαν έλληνική λογοτεχνία καί γλώσσα, ό πρώτος στο Πανεπιστήμιο Αθηνών καί ό δεύτερος στο Πανεπιστήμιο St. Andrews τής Σκωτίας. Ό Μαυροφρύδης, στήν Εκλογή μνημείων τής νεωτέρας έλληνικής γλώσσης (τόμ. Α', 1866), έξέδωσε τά Προδρομικά ποιήματα καί άλλα κείμενα τής ύστεροβυζαντινής περιόδου (Σπανέα, Πόλεμο τής Τρωάδος, Βυζαντινά ίπτποτικά μυθιστορήματα, κ.ά.), ένώ ό Γιάνναρης μας έδωσε τήν πρώτη έπιστημονική έργασία γιά τόν Έρωτόκριτο (Περι Έρωτοκρίτου και του ποιητοΰ αύτοΰ. Ιστορική και κριτική και γλωσσική μελέτη μετά γλωσσάριου, 1889)1. Από τούς παλαιότερους έρευνητές ένδιαφέρθηκαν γιά τή μελέτη κειμένων τής νεοελληνικής λογοτεχνίας καί ορισμένοι εκπρόσωποι άλλων έπιστημονικών κλάδων. "Ετσι, ό Σάββας Ίωαννίδης (1831-1909), ό Αντώνιος Μηλιαράκης (1841-1905), ό Παύλος Καρολίδης (1849-1930), ό Ανδρέας Σκιάς (18611922), ό Ιωάννης Βογιατζίδης (1877-1961), ό Δημήτριος Πασχάλης (18641944), ό Φαίδων I. Κουκουλές (1881-1956), ό Αντώνιος Χατζής (18831953), άσχολήθηκαν μέ τό άκριτικό έπος ή δημοσίευσαν άλλες σημαντικές φιλολογικές μελέτες2. Μέ τόν Στέφανο Σαχλίκη καί τόν Θεόδωρο Πρόδρομο 1. Γιά τούς δύο παραπάνω φιλολόγους βλ. Ν. Β. Τωμαδάκη, Κλεις της Βυζαντινής Φιλολογίας, ήτοι Εισαγωγή εις τήν Βυζαντινήν Φιλολογιαν, τόμ.. Α', έκδοσις τετάρτη, Ε κ δόσεις Π. Πουρναρα, θεσσαλονίκη 1993, σσ. 1 0 9 - 1 1 0 καί 86, άντίστοιχα. 2. Αναφέρω τό μνημειώδες έργο του Φ. I. Κουκουλέ Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός (6 τόμοι, 1948-1956), διότι ένδιαφέρει έξαιρετικά τόν νεοελληνιστή καί τόν γλωσσολόγο.

άσχολήθηκε ό Συνόδης Δ. Παπαδημητρίου (;-1922), καθηγητής στό Πανεπιστήμιο τής Όδησσοΰ. Άπό τά εργα του γλωσσολόγου Γεωργίου Ν. Χατζιδάκι (1848-1941), τόν νεοελληνιστή ένδιαφέρουν ή Einleitung in die neugriechische Grammatik («Εισαγωγή στή νεοελληνική γραμματική»), Leipzig 1892, τά Άκαδημεικά αναγνώσματα (2 τόμοι, 1902-1904, 2 1924-1931), ιδίως τά Μεσαιωνικά και νέα ελληνικά (2 τόμοι, 1906-1907), οί έργασίες του γιά τόν Έμμ. Γεωργιλλα (1893) καί τά Προδρομικά ποιήματα (1897). Ό Χατζιδάκις έδειξε τήν άδιάσπαστη ένότητα τής έλληνικής γλώσσας (άρχαίας, μεσαιωνικής, νεώτερης) καί έθεσε πρώτος τις θεωρητικές βάσεις γιά τήν έπιστημονική μελέτη τής νεοελληνικής1. Έδώ μνημονεύεται καί ό μαθητής τοΰ Χατζιδάκι Αχιλλέας Τζάρτζανος (1873-1946), συγγραφέας τοΰ μεθοδικοΰ καί πολύτιμου γιά τόν νεοελληνιστή έργου Νεοελληνική Σύνταξις (1928, 2 1946-1953) καί τής Γραμματικής τής Νέας Έλληνικής Γλώσσης (1930, 2 1954). Έξάλλου ό ιστορικός Σπυρίδων, Π. Λάμπρος (1851-1919) έδωσε τή γνωστή έκδοση Collection de romans grées en langue vulgaiçe (1880) καί μελέτησε τό έργο τών ποιητών Ρήγα, Βηλαρα, Χριστοπούλου, Ζαλοκώστα καί Κρυστάλλη. Ιδιαίτερα μνημονεύεται τό δνομα τοΰ γλωσσολόγου νεοελληνιστή Γιάννη Ψυχάρη (1854-1929), πού ένδιαφέρθηκε γιά τή γλώσσα τών κειμένων τής δημώδους γραμματείας (Σπανέα, κ.ά.) καί έδωσε φιλολογικές μελέτες γιά έργα τής κρητικής λογοτεχνίας ( Ή Θυσία του 'Αβραάμ) καί γιά νεοέλληνες λογοτέχνες (Σολωμό, Παλαμα, κ.ά.)2. Αναφέρω έπίσης τόν άρχαιολόγο Στέφανο Ξανθουδίδη (1864-1928), ό όποιος δημοσίευσε φιλολογικές έργασίες γιά τό άκριτικό έπος καί γιά τούς Σαχλίκη, Άχέλη, Μπουνιαλή κλπ., έδωσε πολύ άξιόλογες γιά τήν έποχή του κριτικές έκδόσεις έργων τής άκμής τής κρητικής λογοτεχνίας ( Έρωτοκρίτου, 1915, Φορτουνάτου, 1922, Έρωφίλης, 1928) και έτοίμαζε τήν κριτική έκδοση τοΰ Ροδολίνου· τούς κλασικούς φιλολόγους Σίμο Μενάρδο (1872-1933), πού δίδαξε νεοελληνική γλώσσα και λογοτεχνία στήν 'Οξφόρδη καί δημοσίευσε, στό 1. Βλ. Γ. Μπαμπινιώτη, «Γεώργιος Ν. Χατζιδάκις ( 1 8 4 8 - 1 9 4 1 ) . Ή συμβολή του στήν άποκατάσταση της γλωσσικής μας ταυτότητας καί στήν έπιστημονική σπουδή της έλληνικής γλώσσας», 'Αριάδνη, 1 ( 1 9 8 3 ) 2 9 4 - 3 0 7 (=Του Ιδιου, !Ελληνική γλώσσα. Παρελθόν - Παρόν -Μέλλον. Μελετήματα, διαλέξεις και άρθρα 1977-1993, Gutenberg, Αθήνα 1 9 9 4 [Γλωσσολογική Βιβλιοθήκη, 2], σσ. 55-75). 2. Πολλές έργασίες του Ψυχάρη πού ένδιαφέρουν τή νεοελληνική φιλολογία άναδημοσιεύτηκαν στούς τόμους Études de philologie néo-grecque, Paris 1892, καί Quelques travaux de linguistique, de philologie et de littérature hellénique, 1884-1928, Paris 1930. Γιά τή νεοελληνική γλώσσα βλ. τό δίτομο έργο του Essais de grammaire historique néo-grecque, Paris 1 8 8 6 - 1 8 8 9 .

288

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΈς ΣΠΟΥΔΕΣ

περιοδικό Poetry Review, 18-19 (1927-1928), μελέτη γιά τούς έκπροσώπους της1, καί Ιωάννη Καλιτσουνάκη (1878-1966), πού δίδαξε βυζαντινή καί νεοελληνική φιλολογία στό Πανεπιστήμιο του Βερολίνου (1949 κ.έ.), δημοσίευσε μελέτη γιά τόν λόγιο Ματθαίο Δεβαρή (1914) καί ένδιαφέρθηκε γιά τά κείμενα τής μεσαιωνικής γραμματείας (μελέτησε τά Προδρομικά ποιήματα, 1923, καί έξέδωσε τό Περι ξενιτείας ποίημα, 1930) 2 . Παρατηρήσεις σέ μεσαιωνικά κείμενα δημοσίευσε καί ό Αντώνιος Σιγάλας (1890-1981) 3 . "Οπως σημειώσαμε ήδη (Ειδικότερες τάσεις καί έκπρόσωποι), ένας άπό τούς σημαντικότερους προδρόμους τής νεοελληνικής φιλολογικής έπιστήμης είναι ό Κωστής Παλαμάς (1859-1943). Αναφερθήκαμε έπίσης στις κυριότερες τάσεις πού χαρακτηρίζουν τήν έπιστήμη αύτή μέσα στά χρόνια πού άριθμεϊ έως σήμερα καί τονίσαμε τόν προδρομικό ρόλο του Ιωάννη Συκουτρή (1901-1937). Έδώ μπορούμε νά άναφερθουμε λεπτομερέστερα στούς πιο πρόσφατους καί στούς σημερινούς έκπροσώπους τής φιλολογικής κριτικής. Τά χαρακτηριστικά μιας συγκροτημένης φιλολογικής συνείδησης διακρίνουμε στό έργο του Ηλία Π. Βουτιερίδη (1874-1942), πού, κοντά σέ μιά χρήσιμη άκόμη Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (2 τόμοι, 1924-1927), έδωσε καί άξιόλογες μελέτες σέ έπιμέρους θέματα τής λογοτεχνίας μας. Ή θέση τής Ιστορίας του μέσα στήν άργή διαδικασία διαμόρφωσης τής νεοελληνικής φιλολογίας εϊναι σοβαρή: άποτέλεσε τό πρώτο άρτιο έργο έπειτα άπό τις υποκειμενικά περιορισμένες σχετικές άπόπειρες τών Φαναριωτών του 19ου αιώνα καί τις οπωσδήποτε άντικειμενικότερες άλλά έπίσης άνεπαρκεϊς τών ξένων βυζαντινολόγων καί νεοελληνιστών — καί στάθηκε ή ικανοποιητικότερη άπό τις νεώτερες συνθέσεις έως τήν έμφάνιση τής «πρότασης» Δημαρά. Πρόκειται γιά άξιοσημείωτη περίπτωση «άνθρώπου τών γραμμάτων», πού μέσα άπό μιά συνάντηση λογοτεχνικών, δημοσιογραφικών καί ίστοριογνωστικών άσχολιών οδηγήθηκε βαθμιαία στήν κατάκτηση μιας εύρείας λογιότητας. — Μέ μιά μακροχρόνια καί πλουσιότατη δράση, ό Νίκος Α. Βέης (1883-1958) γεφυρώνει τή χορεία τών μεσαιωνολόγων καί πρώιμων νεοελληνιστών του υστέρου 19ου αιώνα μέ τούς έκπροσώπους τής ώριμης περιόδου τής νεοελληνικής φιλολογίας (χρήσιμος νεαρός άλληλογράφος του Legrand καί πολύτιμος δάσκαλος νεοελ1. Ό Μενάρδος άσχολήθηκε και μέ τούς Έμμ. Ροΐδη ( 1 9 1 8 ) καί Άριστ. Βαλαωρίτη (1927). Κατάλογο δημοσιευμάτων του Σίμου Μενάρδου (καταρτισμένον άπό τόν Ίω. Συκουτρή) βλ. στήν *Αθηνα, 45 ( 1 9 3 3 ) 318-330. 2. Βιβλιογραφία του Ίω. Καλιτσουνάκη βλ. στά Κρητικά Χρονικά, 7 ( 1 9 5 3 ) 21-35. 3. Βιβλιογραφία βλ. στου Μ. Κ. Χατζηγιακουμή, Τά μεσαιωνικά δημώδη κείμενα, σσ. 26-27 καί passim.

ληνιστών καί τής μεταπολεμικής γενιάς). Ή πολυσχιδής βυζαντινολογική συμβολή του συνδυάστηκε μέ έναν σημαντικό άριθμό δημοσιευμάτων πού άναφέρονται σέ θέματα άπό τήν πρωτονεοελληνική γραμματεία έως τόν Παλαμά και τούς συγχρόνους του καί πού ό μεθοδολογικός προσανατολισμός καί ή συγκρότησή τους μαρτυρουν τήν προσπάθεια του συγγραφέα νά μεταφέρει κυρίως τήν γερμανικού τύπου άναλυτική καί τεκμηριωμένη έρευνα άπό τά μεσαιωνικά καί στά νέα έλληνικά («Παρατηρήσεις εις τό Συναξάριον τών ευγενικών γυναικών και τιμιωτάτων αρχοντισσών», Έπετηρις Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», 9, 1906, 133-143* «Τό χειρόγραφον του Χρονικού του Γαλαξειδίου καί νέαι αύτου άναγνώσεις», ΠΑΑ, 19, 1944, 347-356* «Τά μαλώματα βουνών στά νεοελληνικά γράμματα κι' ό Βερολιναΐος πάπυρος 284», NE, 35, 1944, 50-56, 242-244 καί 355-341* «Τό 1Απάνθισμα Φυσικής (<Διά τούς άγχίνους και φιλομαθείς Έλληνας" του Ρήγα Βελεστινλή-Φεραίου καί ό βαρώνος von Langenfeld», Πραγματεϊαι τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, τόμ. 23/1, 1957, 1-10* «Κάλβου έργα κάί ήμέραι έν Ελβετία», Πραγματεϊαι τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, τόμ. 23/2, 1958, 1-24* «Καλβικά μελετήματα», NE, 42, 1947, 12241230,1315-1321,1379-1385 καί 1450-1459* « Ή καταγωγή τών στίχων του Σολωμού "'Απ' τά κόκκαλα βγαλμένη τών Ελλήνων τά ιερά"», NE, 27, 1940, 336-344* «Γύρω στο σολωμικό έπίγραμμα τών Ψαρών», NE, 38, 1945, 1086-1095* «Έμμετρα κείμενα Στ. Α. Κουμανούδη», ΑΘΑΓΘ, 14, 1947-48, 305-347* «Ρωμανός ό Μελωδός καί Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης», NE, 30, 1941, —'Αφιέρωμα στόν Παπαδιαμάντη— 29-33* «Αί Δάφναι του Παύλου Νιρβάνα. Κρίσεις περί αύτών καί ό Κωνσταντινος-Καισάριος Δαπόντες», NE, 23,1938, 367-375* «Παλαμικά (1895-1903)», NE, 34,1943 — Αφιέρωμα στόν Παλαμά—, 27-112* «Βιογραφικά-Ερμηνευτικά [στόν Μαλακάση]», NE, 33, 1943, 647-669 καί 819* «Γρυπαρικά. Αναμνήσεις, άναγνώσματα, έρευναι», NE, 32, 1942, 604-620* βλ. καί 747-749) 1 . Στις έργασίες του Βέη εϊναι έμφανές τό πάθος γιά τήν προβολή τής πραγματολογικής λεπτομέρειας καί κυριαρχεί γενικότερα ένας συσσωρευτικός καί σύμμεικτος ίστορισμός, ένώ άπουσιάζει άπό αύτές ή καθαυτό σύνθεση. Αλλά τά δύο πρώτα γνωρίσματα δέν συνιστουν μειονέκτημα, άν κριθούν μέσα στά πλαίσια μιας εποχής όπου ήταν άναγκαία ή στροφή τών νεοελληνικών σπουδών στήν τεκμηρίωση καί στήν άκριβή περιγραφή καί αν συνεκτιμηθούν μέ τήν ιστοριογνωστική πρωτοτυπία πού χαρακτηρίζει τό όλο συγγραφικό έργο του. Γιατί καλ1. Μία βαθμιαία συγκεντρωτική έκδοση τών μελετών του Βέη κατά θεματικές ένότητες δχι μόνο θά διευκόλυνε τή χρήση τους άλλα καί, κατεξοχήν στήν περίπτωση του, θα έκανε έναργέστερη τήν εικόνα τής συμβολής του.

λιέργησε προδρομικά τήν πάντα άπαραίτητη άναλυτική θεώρηση του άντικειμένου, προσέφερε ή κατέγραψε πολύτιμο ύλικό στον χώρο κυρίως τών μεσαιωνικών σπουδών (έργο πού λειτούργησε εύεργετικά ώς παράδειγμα γιά τή νεοελληνική φιλολογία) καί ένίσχυσε δλους τούς τομείς τών άσχολιών του μέ αναρίθμητες έρευνητικές παρατηρήσεις. Επιμένοντας, έξάλλου, στήν ένότητα βυζαντινών καί νεοελληνικών σπουδών, μέ σαφή άπόκλιση τοΰ προσωπικού ένδιαφέροντός του προς τό πρώτο σκέλος άλλά χωρίς τάσεις περιορισμού τοΰ δεύτερου (δπως μαρτυρεί έμμεσα καί τό έργο τών νεοελληνιστών μαθητών του), συνέβαλε στή διαμόρφωση μιας δημιουργικής άντίληψης τής σχέσης τών τομέων αύτών. Ό πρώτος καθηγητής τής νεοελληνικής φιλολογίας στή Φιλοσοφική Σχολή τοΰ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης1 Γιάννης Μ. Αποστολάκης (1886-1947) ένδιαφέρει άπό πολλές ούσιαστικές άπόψεις τήν ιστορία τής έπιστήμης αύτής — καί καταρχήν γιατί ό προσδιορισμός τοΰ περιεχομένου τής σχετικής έδρας και ή έπιλογή τοΰ συγκεκριμένου προσώπου έγκαινιάζουν τήν ακαδημαϊκή άναγνώριση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας ώς αύτοτελοΰς άντικειμένου σπουδών. 'Οπωσδήποτε, οί δύο άντιθετικά οριακές κριτικές θέσεις του, δηλαδή ή άποκλειστική έξαρση τοΰ Σολωμού και τοΰ δημοτικού τραγουδιοΰ καί ή διαγραφή τοΰ Παλαμα, δέν άνταποκρίνονται στήν πραγματικότητα τών πνευματικών μας άξιών καί δέν βοηθοΰν στή διαμόρφωση άντικειμενικών κριτηρίων, δσο αύτό θά ήταν δυνατό στό αισθητικό έπίπεδο. Παράλληλα, ώστόσο, έχουμε μιά σπάνια περίπτωση άφοσίωσης στήν ιδέα τής ποίησης άπό άνθρωπο πού δέν άσκοΰσε ό ίδιος τήν ποιητική τέχνη και μιά ήθική συνείδηση πού άντιστάθηκε δικαιολογημένα σέ πολλά άρνητικά φαινόμενα τής νεοελληνικής πραγματικότητας. Ένώ ή προσεκτική μελέτη τοΰ συγγραφικού έργου του άποκαλύπτει τις διαστάσεις μιας σημαντικής συμβολής. Παρά τις άκραϊες άξιολογικές άπόψεις καί τήν έντονότατα ίδανιστική προδιάθεσή του, ή ικανότητα διεισδυτικής κατανόησης τής ποίησης και ό σύνθετος στοχασμός του τοΰ έπέτρεψαν νά προσφέρει μιά σειρά ιδιαίτερα άξιόλογων μελετών, πού κατέχουν πάντα σημαντική θέση μέσα στή βιβλιογραφία τών άντιστοιχων θεμάτων. Καί μολονότι λείπει άπό αύτές τό παραδοσιακό ίστορικοφιλολογικό περίγραμμα —πού τό άποστρεφόταν ώς άπλό σχολαστικισμό—, ή έσωτερική τεκμηρίωση τής σκέψης του, μέ τήν άναφορά στή λογική τών ίδιων τών λογοτεχνικών κειμένων, παρέχει στις προτάσεις του έναν γνήσια καί πρωτοποριακά έπιστημονικό χαρακτήρα. Σημειώνουμε πρώτα 1. Βλ. γενικότερα Π. Σ. Πίστα, « Ή νεοελληνική φιλολογία στό Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Μία άκόμη "σχολή θεσσαλονίκης";)», Τό Δέντρο, Περ. Γ', τευχ. 17-18 (Δεκ. '85 Ίαν. '86) Αφιέρωμα: Λόγος και ποιητική για τή σύγχρονη Θεσσαλονίκη, σσ. 23-27.

τή συγκρότηση μιας ρωμαλέας ποιητικής θεωρίας, πού πραγματοποιείται κυρίως σέ ένα έκτενές τμήμα του βιβλίου του Ήποίηση στή ζωή μας 01923, 2 1958* κεφ. Α': «Εισαγωγή», σσ. 7-21, καί Β': « Ή Συλλογή», σσ. 22-80) καί ολοκληρώνεται μέ τόν διάχυτο σέ δλα τά έργα του σχετικό προβληματισμό. Οί έπιρροές του γερμανικού ιδεαλισμού καί του άγγλικου ρομαντισμού άπορροφώνται δημιουργικά σέ ένα κείμενο πού διακρίνεται άνάμεσα στις αισθητά λίγες άνάλογες έλληνικές συνθέσεις τής έποχής του. Ή συστηματική μελέτη του Σολωμού (Ήποίηση στή ζωή μας, δ.π., σσ. 81-272, καί Τά τραγούδια μας, 1934, 2 1967, σσ. 5-290* βλ. καί, άντιθετικά, στό ίδιο: «Κάλβος», σσ. 291365, καί 3Αριστοτέλης Βαλαωρίτης. Αισθητική μελέτη, 1936) υποδεικνύει πλείστες δψεις τής καθαυτό ποιητικότητας του έργου του καί παρέχει ένα οργανικό σχήμα τής έξέλιξης του ποιητή άπό τή μορφολογική έπάρκεια στή βαθύτερα πνευματική μετάπλαση τών βιωμάτων του καί στήν άναγωγή τών ιδεών του σέ μιά σύνθεση πού ένοποιεί τό αισθητικό μέ τό ήθικό. Πρόκειται γιά εύρύτατη καί σοβαρή πρόταση άνάγνωσης ένός σπουδαίου ποιητή, μέ θέσεις πού καταφανώς μαρτυρούν τήν ικανότητα μέθεξης στον κόσμο τών κειμένων καί άνοίγουν ορίζοντες έρμηνευτικου διαλόγου. Ή άσχολία του Αποστολάκη μέ τό δημοτικό τραγούδι καινοτομεί έπίσης στήν περιοχή αύτήν, μέ τήν έφαρμογή μιας γόνιμης μεθόδου πού συνδέει τά αισθητικά κριτήρια μέ τήν έπιστημονική αύστηρότητα. Άπό τούς μεταγενέστερους νεοελληνιστές, μάλιστα, ίσως οί περισσότεροι δέχονται δτι, άπό τήν άποψη τής τεκμηρίωσης καί τής μεθοδολογικής συνοχής, οί έργασίες του του δεύτερου αύτου κύκλου εϊναι ισχυρότερες άπό τις σολωμικές. Ή άπολυτοποίηση τών άρετών του λαϊκού ποιητικού λόγου δέν έμποδίζει τόν συγγραφέα νά συλλάβει πραγματικές ιδιαιτερότητές του καί νά κρίνει σύμφωνα μέ αύτές τήν εγκυρότητα του κειμένου πού παρέχουν οί σχετικές συλλογές, προχωρώντας μέσα άπό τήν κριτική στήν έκθεση πλούσιων πορισμάτων πού άφορουν στήν δλη ποιητική τών τραγουδιών (Τά δημοτικά τραγούδια. Μέρος Α' Οί Συλλογές, 1929· «Τό τραγούδι τής Άγιά-Σοφιάς», ΕΕΦΣΠΘ, 5, 1940, 3-15 [άνάτυπο: 1939]· Ή συλλογή του Αραβαντινοϋ (Τό κλέφτικο τραγούδιΧ 1941· Τό κλέφτικο τραγούδι. Τό πνεύμα κ*ή τέχνη του, 1950* καί, άντιθετικά: ΌΚρυστάλλης και τό δημοτικό τραγούδι, 1937). Τό έργο του Αποστολάκη υπηρετεί τήν ούσιαστική μελέτη τής ποίησης, συμβάλλει άμεσα καί έμμεσα στήν ώρίμανση τής έλληνικής φιλολογικής σκέψης καί γίνεται δραστικότερο, στον βαθμό πού άφομοιώνεται κριτικά άπό τούς έπόμενους μελετητές τών ίδιων άντικειμένων. Καί μία Ιδιαίτερη εύεργετική συνέπειά του εϊναι δτι ύπενθυμίζει διαρκώς στήν πανεπιστημιακή φιλολογία τις σοβαρές υποχρεώσεις της άπέναντι στή λογοτεχνία. — Σχετικά πρώιμη άντίληψη τής σημασίας τών φιλολογικών έρευνών στον εύρύτερο χώρο τής νεοελληνικής παιδείας άντιπροσω-

πεύουν οί μελέτες του Φάνη Μίχαλόπουλου (1895-1960), που επιτυχημενα αντιμετώπισε θέματα άπό τήν έλληνική λογιοσύνη τής τουρκοκρατίας (Τά Γιάννενα κι ή νεοελληνική άναγέννηση (1648-1820), 1930). Μία Βιογραφία του Σολωμού, πού δημοσίευσε ό Μιχαλόπουλος κατά τόν έπόμενο χρόνο (1931), δέν κρίθηκε εύνοϊκά άπό τούς ειδικούς. — Ένας άλλος λόγιος, ό Πέτρος Π. Καλονάρος (1895-1959), άσχολήθηκε περισσότερο μέ έκδοτικές έργασίες (τό 1940 εξέδωσε τό Χρονικόν του Μορέως καί τό 1941 τό έπος Βασίλειος Διγενής Ακρίτας). Ή έξαιρετικά προηγμένη έπιστημονική συνείδηση του Ιωάννη Συκουτρή (1901-1937) του έπέτρεψε νά συνδυάσει τό κύριο έργο του ώς κλασικού φιλολόγου μέ ένα καρποφόρο ένδιαφέρον γιά τό άντικείμενο καί τήν πορεία τής νεοελληνικής φιλολογίας. Ή εύρύτητα τών οριζόντων του γίνεται φανερή ήδη στις διεξοδικές καί συνεκτικές προτάσεις του γιά τίς άναγκαΐες έργασίες ύποδομής («Ή βιβλιογραφία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας», Ιόνιος 1Ανθολογία, 7, 1933, 84-87, 133-136, καί 8, 1934, 57-58 = Μελέται και νΑρθρα, 1956, 2 1982, σσ. 319-328, «Κριτικαί έκδόσεις νεοελληνικών λογοτεχνημάτων», NE, 18, 1935, 990-1000 = δ.π., σσ. 420-435). Τή γενικότερη μεθοδολογία τής νεοελληνικής φιλολογίας ένδιαφέρουν οί παρατηρήσεις του στό ζήτημα τής διδακτικής τών νεοελληνικών κειμένων καί ή συστηματική καί ιστορική θεώρηση τών διαστάσεων του όλου γραμματολογικού έργου («Ή διδασκαλία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας», NE, 11,1932, 398-403 καί 460-468 = δ.π., σσ. 240256, «Γραμματολογία», ΜΕΕ, 8, 1929, 675γ-686α = δ.π., σσ. 128-171). Στόν χώρο τής έρμηνείας, μία συμβολή διεισδυτικοί) στοχασμού παρέχεται μέ τό μελέτημα «Ό Δωδεκάλογος του Γύφτου του Κ. Παλαμά. Δύο διαλέξεις» (Τά Νέα Γράμματα, 2,1936, 464-574 = δ.π., σσ. 436-515), πού παραμένει ή συνθετικότερη σπουδή του κειμένου αύτου καί αϊρει στήν πράξη τή γνωστή περιοριστική διάκριση «φιλολογικής» καί «λογοτεχνικής» κριτικής. Ή άνετη, τέλος, καί λογικά άναγκαία άναγωγή τής σκέψης του στό θεωρητικό έπίπεδο έκφράζεται κατεξοχήν μέ τό λαμπρό κείμενο του «Φιλολογία καί Ζωή» (ΑΦΘΕ, 2, 1930-1931, 399-444 = δ.π., σσ. 210-239), μιάν άπό τίς δυναμικότερες έλληνικές συμβολές στή γενική θεωρία τής φιλολογίας, όπου μέ διαλεκτική ώριμότητα ορίζονται στόχοι πού κρίνουν τίς δυνατότητες όχι μόνο τής έποχής του συγγραφέα άλλά καί τής δικής μας. Ή έπίγνωση τής άπεριόριστης προοπτικής τής έπιστημονικής έργασίας καί ό συνδυασμός τής αύστηρότητας μέ τόν γόνιμο ένθουσιασμό οδήγησαν τόν Συκουτρή σέ μιάν υποδειγματικά ολοκληρωμένη άντίληψη του φιλολογικού έργου, στήν έμπρακτη άπόδειξη τής δημιουργικότητας του τελευταίου καί σέ μιάν άνανεωμένη σύλληψη του παιδευτικοί) αποτελέσματος του. Οί άντιστάσεις πού συνάντησε στό άκαδημαϊκό περιβάλλον του

πιστοποιούν γενικότερες πνευματικές και ήθικές άνεπάρκειες τής νεοελληνικής κοινωνίας, ένώ ή άμεση διεθνής άναγνώριση καί ή ισχυρότατη έπιβίωση του έργου του συνιστούν άπό τήν έποχή του έως σήμερα ένθαρρυντικά κίνητρα γιά τήν έκάστοτε νέα γενιά τών έπιστημόνων. Αρχίζοντας τό έργο του μέσα σέ άκαδημαικά πλεονεκτικές συνθήκες, ό Γεώργιος Θ. Ζώρας (1908-1982) άφιέρωσε τήν πλούσια κατάρτιση καί τή μεθοδικότητά του σέ μιάν εύρύτατη άσχολία μέ τά παλαιότερα νεοελληνικά κείμενα και μέ τήν έπτανησιακή λογοτεχνία. Καθηγητής τής νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στό Πανεπιστήμιο τής Ρώμης (1931-1940 καί 1956-1979) και τής μεσαιωνικής και νεώτερης έλληνικής φιλολογίας στό Πανεπιστήμιο Αθηνών (1942-1968), συνθέτει πρώιμα στά ιταλικά μιάν έπισκόπηση τής νεοελληνικής ποίησης άπό τό δημοτικό τραγούδι και τά πρώτα κρητικά κείμενα έως τούς μεταπαλαμικούς, σέ πέντε τεύχη (Lezioni di lingua e letteratura neo~ greca, 1934-1938), πού προσδιορίζουν και τό διάγραμμα τών ένδιαφερόντων πού θά άναπτυχθουν συστηματικά στή συνέχεια. Σημειώνουμε τή μακρά σειρά τών έκδοτικών έργασιών, πού κατά κανόνα παρουσιάζουν νέες παραλλαγές τών κειμένων και συνοδεύονται άπό ύπεύθυνες εισαγωγές (Ό Πουλλολόγος, 1956 και i960* Μαρίνου Φαλιέρου, Ρίμα παρηγορητική, 1956, και Ιστορία και δνειρον, 1961* Τζάνε Βεντράμου, Ιστορία φιλαργυρίας μετά τής περηφανίας, 1956* ΌΠωρικολόγος, 1958· Ιστορία τοΰ Πτωχολέοντος, 1959* Πένθος θανάτου, ζωής μάταιον και προς Θεόν επιστροφή, 1970* βλ. καί τήν άνθολόγηση Βυζαντινή ποίησις [1000-16ος αι.], «ΒΒ» άριθ. 1, 1956) και τις έρευνητικές μελέτες του σέ θέματα τής ίδιας περιόδου (Μελετήματα περί τάς πηγάς τής «Θυσίας τοΰ Αβραάμ», 1945* Ή ξενιτεία έν τή έλληνική ποιήσει, 1953* Θέματα μεσαιωνικής και νεοελληνικής φιλολογίας, 1977). Ιδιαίτερα σημαντική στάθηκε ή προσφορά του στή φιλολογική καί ιστορική πλαισίωση τοΰ έργου τοΰ Κάλβου, μέ διαφωτιστικές έρευνες καί έπιμελημένες έκδόσεις, πού συνδυάστηκαν δημιουργικά μέ ανάλογες έπιδόσεις κυρίως Ιταλών νεοελληνιστών καί έδωσαν διεθνείς διαστάσεις στό έπιστημονικό ένδιαφέρον γιά τόν ποιητή (Andrea Calbo, Opere italiane: Teramene, Le Danaidi e scritti minori, 1938* Ανδρέου Κάλβου, Πολεμικαι διατριβαί. ("Αγνωστα δοκίμια τοΰ ποιητοΰ τών «Ωδών»), 1957* 'Ανδρέας Κάλβος. Βιογραφία - Έργογραφία - Πρώτες κριτικές - Αι Ώδαί, i960* Κάλβου: 'Ωδαί' μετά της πρώτης γαλλικής μεταφράσεως ύπό St. Julien και Pauthier de Censay, 1962· Νέα καλβικά, 1970). Άλλά οί πολύ εύρύτερες έρευνες του στον τομέα τής πνευματικής ιστορίας τών Έπτανήσων (παράλληλα μέ συγκεντρωτικές παρουσιάσεις προσώπων και άνθολογήσεις κειμένων: Ποίησις xai πεζογραφία τής Επτανήσου, «ΒΒ» άριθ. 14, 1953) άποθησαυρίζονται προπαντός στούς έξι ογκώδεις τόμους τών Επτανησιακών μελετημάτων (1959-

1980), δπου παρέχονται άπαντήσεις σέ γραμματολογικά έρωτήματα, έξετάζονται ένδιαφέρουσες σχέσεις προσώπων καί άποσαφηνίζονται ίστορικοκοινωνικά δεδομένα πού ένδιαφέρουν τις συνθήκες τής λογοτεχνικής δημιουργίας. Ή ένασχόληση του συγγραφέα καί μέ γενικότερα θέματα ιστορίας του βυζαντινοί) καί του νεώτερου ελληνισμού βρήκε τή μορφή της σέ άρκετές έργασίες πού μελετούν ή έκδίδουν κείμενα ιδεολογικού χαρακτήρα καί άρχειακά έγγραφα1. Ό Ζώρας ένδιαφέρθηκε ιδιαίτερα γιά τή σαφήνεια στήν έκθεση τών δεδομένων κάθε λογοτεχνικής περιόδου καί γιά τήν κάλυψη τών γνωστικών κενών μέ τήν προσφορά νέου ύλικου κειμένων καί συμπληρωματικών μαρτυριών. Ήέπιστημονική καί ή γενικότερη μετριοπάθεια, ή άθόρυβη σοβαρή έργασία καί ή καλλιεργημένη συνείδηση του πανεπιστημιακού άποτυπώθηκαν αισθητά σέ δλα τά δημοσιεύματά του. — Ό καθηγητής τής βυζαντινής φιλολογίας Νικόλαος Β. Τωμαδάκης (1907-1993) δημοσίευσε άπό τά πολύ νεανικά του χρόνια ποικίλες γλωσσοφιλολογικές καί γραμματολογικές δοκιμές, συμμετέχοντας στή διαμόρφωση του κλίματος μέσα στό όποιο γίνονταν συνειδητά τά έπιστημονικά desiderata τών νεοελληνικών σπουδών. Άπό τή διεξοδική άσχολία του μέ τόν Σολωμό προέκυψε καί ή πρώτη διδακτορική διατριβή σέ θέμα τής νεώτερης έλληνικής λογοτεχνίας ( Εκδόσεις καί χειρόγραφα του ποιητοϋ Διονυσίου Σολωμού, 1935). 'Ένα σχέδιο «κριτικής έκδοσης» του ποιητή, πού προκάλεσε τότε πολλές συζητήσεις, τελικά δέν πραγματοποιήθηκε, άλλά άναζωπύρωσε τό ένδιαφέρον γιά τις σολωμικές έρευνες καί οί προβληματισμοί πού προκάλεσε στούς ομοτέχνους του συγγραφέα καί στον ίδιο τροφοδότησαν άμεσα ή έμμεσα τή μεταγενέστερη βιβλιογραφία. Ή τελευταία έκτενής έργασία του στον χώρο αύτόν (Διονύσιος Σολωμός [Εισαγωγή καί έλληνικό έργο του ποιητή], «ΒΒ» άριθ. 15, 1954) περιέχει καί μιάν άναλυτική έρμηνευτική πρόταση, άξιοσημείωτα προσωπική. Στό μεταξύ, μέ πολυδύναμη έρευνητική έφεση καί έξαιρετική έργατικότητα, ό συγγραφέας στράφηκε στήν κυρίως βυζαντινή γραμματεία καί σέ θέματα τών περιόδων μετά τήν Άλωση, δπου προέχουν οί μεταβυζαντινοί χαρακτήρες (Σύλλαβος βυζαντινών μελετών και κειμένων, 1961* Κλείς της βυζαντινής φιλολογίας, 41993* Ή βυζαντινή ύμνογραφία και ποίησις, 31965* Βυζαντινή επιστολογραφία, 3 1969-1970 (τά τρία τελευταία έργα συγκροτουν τήν Είσαγωγήν εις τήν βυζαντινήν φιλολογίαν, κοινόν υπότιτλο τών τόμ. Α'-Γ')* 1. Ai προ καί μετά την Άλωσιν διαμορφωθεΐσαι ίδεολογικαϊ καί πολιτικαί κατευθύνσεις, 1953* Γεώργιος ο Τραπεζούντιος και αί προς έλληνοτουρκικήν συνεννόησιν προσπάθειαι αύτοΰ (Ή «Περί τής τών Χριστιανών πίστεως» ανέκδοτος πραγματείαΧ 1954* Έγγραφα του Αρχείου του Βατικανού περι της \Ελληνικής Επαναστάσεως, Α' 1820-1826, 1979, Β' 1827-1828, 1986, Γ 1 8 2 9 - 1 8 3 0 , 2005· Έγγραφα του Αρχείου Χάγης περί της Έλληνικής Επαναστάσεως, 1991.

Μεταβυζαντινά φιλολογικά, 1965* Miscellanea Byzantina-Neohellenica, 1972). Ένώ άσχολήθηκε παράλληλα καί άδιάπτωτα μέ ζητήματα έκκλησιαστικής ιστορίας ιδίως τής Κρήτης, άλλά καί πολιτικής ιστορίας του νησιού, μέ τους λογίους τής Τουρκοκρατίας, μέ τόν έλληνισμό τής Διασποράς, μέ τις ήθικές καί πνευματικές συνιστώσες του Αγώνα τής Ανεξαρτησίας καί μέ τά πεπραγμένα καί τις προοπτικές τών έπιστημονικών τομέων που τόν ένδιέφεραν, άφιερώνοντας στά πεδία αυτά πλείστες εκτεταμένες πραγματείες, έκδοτικές συμβολές καί μικρότερα μελετήματα καί άρθρα — χωρίς νά άποσυνδεθεΐ άπό τή νεοελληνική φιλολογία. Συνεισέφερε παρατηρήσεις στήν ιδια τήν πορεία τής έπιστήμης αυτής και στή σχέση της μέ τήν έξωακαδημαϊκή κριτική, στόν Βηλαρά, στόν Κάλβο, στόν Παπαδιαμάντη, στόν Κονδυλάκη καί στόν Παλαμά (Νεοελληνικά, Α', 1953, Β', 1983, καί Γ , 1992* !Απανθίσματα. Γραμματολογικά και βιογραφικά της νέας έλληνικής λογοτεχνίας, 1962). ΌΤωμαδάκης, συνεχίζοντας τήν παράδοση τών χαλκέντερων «ίστορικοφιλολόγων», άφοσιώθηκε στήν έρευνα, στή συγγραφή καί στή διδασκαλία μέ άσκητική φιλοπονία άλλά καί περιπαθή προσωπική σύνδεση μέ τό άντικείμενο* και έδωσε ένα έπιβλητικό «πολυκεντρικό» εργο, του τύπου πού σήμερα σπανίζει. Ένώ δηλαδή υπάρχει ή άναγκαία έπιστημονική εξέλιξη, παρατηρούμε ότι αύτή δέν καταλήγει όσο θά έπρεπε συχνά σέ νέα σύνολα ισοδύναμου «έκτοπίσματος». Προσωπικότητα πολλαπλής παιδείας καί μέ ισχυρή ροπή προς τόν συνδυασμό τής έρευνας μέ τόν θεωρητικό στοχασμό, ό Κ. θ. Δημαράς (1904-1992) θά διαγράψει άπό τις άρχές τής δεκαετίας του '30 ώς τις μέρες μας μιάν έπιστημονική τροχιά πού θά άποβει καθοριστική γιά τήν όλη έξέλιξη τής νεοελληνικής φιλολογίας. Μέ μιά «καθαρά» έπιστημονική συνείδηση καί μέ ένα έργο σπάνιου ποιοτικού διαμετρήματος, πού παρείχαν στή δράση του ένδογενή πληρότητα καί, ούσιαστικά, τόν τοποθετούν «ύπεράνω σταδιοδρομίας», συνιστά ένα άπό τά σπουδαιότερα σημεία άναφοράς όχι μόνο τής φιλολογίας άλλά καί τής συνολικής έπιστήμης στή νεώτερη Ελλάδα. Ή πρώτη περίοδος τής συμβολής του καλύπτεται κυρίως άπό πρωτότυπες συνεισφορές στήν κριτική, στή θεωρία τής λογοτεχνίας καί στήν ιστορία τής κριτικής, μέ έγκαιρη άξιοποίηση καί μιας συγκριτικής οπτικής πού έντάσσει τή νεοελληνική λογοτεχνία στά οργανικά εύρωπαϊκά της πλαίσια («Μερικές πηγές τής καβαφικής τέχνης», Ό Κύκλος, 2, 1932, 69-86 = Κ. Θ. Δημαράς, Περι Καβάφη, 23-48, « Ή "ήθοποιία" του Καβάφη», NE, 14, 1933, 764-767 1 = Περι Καβάφη, 59-66, Έπτά κεφάλαια γιά την ποίηση, 1935 = Τά Νέα Γράμματα, 1, 1935, 273-285 καί 367-383, καί 1. Βλ. καί « Ή τεχνική τής έμπνευσης στά ποιήματα του Καβάφη. Έ ν α δοκίμιο έρμηνείας», Φιλολογική Πρωτοχρονιά, 13 (1956) 97-102 (= Του ίδιου, Περι Καβάφη, 127-139).

εμπλουτισμένη μορφή: Δοκίμιο γιά την ποίηση, 1943 — 2 1990, «μέ ένα σχόλιο του 1990»—, «Δημοτικισμός καί κριτική. Δοκίμιο συνθέσεως», NE, 26, 1939, 1498-1511). Ή άσχολία αύτή θα έπιστεγαστεΐ μέ μιά προβληματισμένη μελέτη γιά τόν Παλαμα, πού τά κεφάλαιά της έξετάζουν όψεις του θεμελιώδους δυαδισμου τής παλαμικής ποιητικής (Κωστής Παλαμάς. Ή πορεία του προς τήν τέχνη, 1947, 2 1989). Αντιλαμβάνεται ωστόσο κατά τήν ίδια περίοδο τήν άνάγκη όχι μόνο τής συστηματικής έμβάθυνσης στά λογοτεχνικά κείμενα, άλλά καί τής διεύρυνσης του άντικειμένου του τομέα του, ώστε νά συλληφθεί έποπτικά τό πολυεδρικό φαινόμενο τής νεοελληνικής «παιδείας». Προχωρεί έτσι στήν «έσωτερική» άνακάλυψη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, μέ προσωπικές άναγνώσεις και έρευνες, οί όποιες στή συνέχεια πολλαπλασιάζουν καί προπαντός διαφοροποιούν ποιοτικά τις έως τότε περιορισμένες καί συνήθως ούδέτερες γνώσεις τής έρευνας στόν χώρο αύτόν. Τό πρώτο μείζον άποτέλεσμα όλων αύτών τών διευρύνσεων καί άναθεωρήσεων έρχεται τό 1948-1949 μέ τήν Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας — έργο πού έκτοτε συνοδεύει τις περισσότερες γενικές καί ειδικές άναζητήσεις τής νεοελληνικής φιλολογίας, ώς σημείο συμβουλευτικής καί διαλογικής άναφοράς. Καί ίσως τό γνώρισμά του, πού κυρίως καλεί προς τή διαρκή οικείωση, εϊναι ή έκφραστική του ιδιαιτερότητα: τό continuum τής νεοελληνικής λογοτεχνίας «άπό τις πρώτες ρίζες ώς τήν εποχή μας» άποδίδεται μέ άπεικονιστικό βάθος χάρη σέ μιά συναίρεση έπιστημονικου καί άφηγηματικου λόγου, πού άνασυνθέτει τό άντικείμενο τήν ιδια στιγμή πού τό προάγει καί έρευνητικά. Πρόκειται γιά ένα κατεξοχήν συνειδητό σχήμα έρμηνείας τής έξέλιξης τών νεοελληνικών γραμμάτων, μέ εύέλικτους συσχετισμούς του μερικού προς τό ολικό καί τών κορυφώσεων προς τις μέσες τάσεις, μέ έμφαση σέ περιόδους και ζητήματα πού ή σημασία τους προκρίνεται καί μέ άποτιμήσεις πού εϊτε ένισχύουν μέ νέα έπιχειρήματα τήν κατάφαση του καθιερωμένου, ειτε καί, σέ κάποιες σοβαρές περιπτώσεις, τό άμφισβητουν ή τό περιστέλλουν. Τό βιβλίο άφομοιώνει ύποδειγματικά τήν έως τότε φιλολογική παράδοση καί ταυτόχρονα τήν προάγει δυναμικά — γνώρισμα δημιουργικής έγκυρότητας. Άλλά τό σημαντικότερο, ίσως, άπό τή γενική άποψη τής φιλολογικής θεωρίας καί πρακτικής, εϊναι ότι ό συνδυασμός τής ιστορικής μέ τήν άξιολογική σκέψη του συγγραφέα φθάνει σέ ένα πολύ προωθημένο όριο άπόδοσης. Τό συγκεκριμένο άποτέλεσμα, χωρίς βέβαια νά δεσμεύει τούς μεταγενέστερους προβληματισμούς του Δημαρά έπάνω στο ίδιο ζήτημα, συνιστά τήν άρτιότερη, σέ μείζονα κλίμακα, έμπρακτη άπάντησή του στο πρόβλημα τής συνδιαλλαγής του άντικειμενικου μέ τό ύποκειμενικό κατά τήν ιστορική θεώρηση τής λογοτεχνίας. Ή συνθετική αύτή έκθεση «άναλύεται» μεταπολεμικά σέ νέες μεθοδευμένες σειρές έρευνών έπάνω σέ φαινόμενα παιδείας κυρίως του 18ου καί του 19ου

αιώνα, πού συγκεφαλαιώνονται στά άντιθετικά άλλά καί σέ πλείστα σημεία τους διασταυρούμενα ρεύματα τοΰ Διαφωτισμοΰ καί τοΰ Ρομαντισμοΰ (οί βασικές συμβολές συγκεντρωμένες στούς τόμους: Φροντίσματα, Α', 1962* La Grèce au temps des Lumières, 1969* Νεοελληνικός Διαφωτισμός, 1977* 'Ελληνικός Ρωμαντισμός, 1982* Ιστορικά Φροντίσματα, Α' Ό Διαφωτισμός και τό κορύφωμά του, 1992* Σύμμικτα, Γ': Περί Καβάφη, 1992* Σύμμικτα, Α': 9Από την παιδεία στη λογοτεχνία, 2000). Στις έργασίες αύτές ή ιστορική κατανόηση της νέας έλληνικής παιδείας ένισχύεται μέ τις «διαδοχικές προσεγγίσεις» τών θεμάτων καί ή πορεία της ιχνηλατειται μέσα άπό τήν έπισήμανση τών μέγιστων «πυκνώσεων», πού καθιστοΰν ένα φαινόμενο άντιπροσωπευτικό, καί τών πρώιμων άντιδράσεων πού έτοιμάζουν τή διαδοχή του, τών άνακαινιστικών τάσεων καί τών «άνασχέσεών» τους, τής μερικής έπιτυχιας τοΰ έπαναστατικοΰ άλλά καί τής «άκίνδυνης» άπορρόφησής του μέσα στό παραδεδομένο, μέ τή διαδικασία τών «τελεσφόρων συγκερασμών». Εύλογα, ή ιστορία τής παιδείας έχει έπεκταθει στήν «ιστοριά'τών ιδεών», πού άν^ανακλα άμεσότερα τήν δλη κοινωνική έξέλιξη. Στήν ιδια φάση έντοπίζεται καί μία περαιτέρω τροπή τών ένδιαφερόντων τοΰ Δημαρα, δηλαδή ή βαθμιαία μετακίνησή του άπό τή μελέτη τής εντονότερα προσωπικής πνευματικής δημιουργίας στήν άνίχνευση τών πηγών πού τεκμηριώνουν τις συλλογικές τάσεις καί έκφράζουν τούς «μέσους δρους» καί στήν έξέταση τών θεσμικών φορέων, τών ύλικών μέσων καί τών τεχνικών διαδικασιών τής παιδείας (χαρακτηριστικό κατευθυντήριο κείμενο: Γιά μιά εθνική άπογραφή, 1963). Μέσα στον πρόσφορο χώρο τοΰ «Κέντρου Νεοελληνικών Ε ρευνών» (τοΰ Ε.Ι.Ε.) προωθούνται έργασίες προς τις κατευθύνσεις αύτές, μέ βασική, άλλά οχι άποκλειστική, μορφή συμβολής τήν καταγραφή τοΰ νεοελληνικού έντύπου. Τό σημαντικότερο εϊναι δτι οί ποσοτικές έρευνες παράγουν ποιοτικά συμπεράσματα, ένώ δ,τι άρχισε μέ τήν κριτική καί τήν ιστορία τής λογοτεχνίας συνεχίζεται τώρα μέ τήν «ιστορία τών συνειδήσεων». Μέσα στήν τελευταία εικοσαετία άπασχόλησε π.χ. έντατικά τόν συγγραφέα ή προσωπικότητα, ή ιδεολογική στάση καί τό έργο ένός κορυφαίου έπώνυμου τής νεοελληνικής παιδείας, τοΰ Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου (1815-1891), γιά τή μέγιστη άπόδοσή του σέ έναν άμφίδρομο ρόλο: σύλληψη καί έκφραση τοΰ συλλογικοΰ έθνικοΰ αιτήματος καί έπιρροή στήν περαιτέρω διαμόρφωση τής έθνικής νοοτροπίας (Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, 1986). "Ετσι, ή σταδιακή άπομάκρυνση τοΰ Δημαρα άπό τή λογοτεχνία ώς «ύλη» ένδιαφέροντος δέν άποσυνδέει άπό αύτήν τις θεωρητικές καί μεθοδολογικές εισηγήσεις του, πού μποροΰν άπό πολλές άπόψεις νά άξιοποιηθοΰν γιά τήν κατανόηση π.χ. τής σχέσης τοΰ δημιουργού μέ τήν έποχή του, τοΰ άτομικοΰ μέ τό γενικό, τοΰ ρηξικέλευθου μέ τό καθιερωμένο. Μέ τόν Κ. Θ. Δημαρα, ή συμβατική διάκριση (παλαιότερα στήν έλλη-

νική έπιστήμη: σχεδόν ή διχοτομία) φιλολογικών και ιστορικών σπουδών μετατρέπεται σέ διαλεκτική σύνθεση. Ή δημιουργική πορεία του Λίνου Πολίτη (1906-1982) ώς νεοελληνιστή έχει τήν άφετηρία της σέ μιά συνάντηση θετικών προϋποθέσεων: άμεσο οικογενειακό περιβάλλον μέ ύψηλότατο δείκτη εύαισθησίας άπέναντι στή νεοελληνική πνευματική παράδοση άλλά καί στο πνευματικό παρόν του τόπου (Ν. Γ. Πολίτης, Φώτος Πολίτης, Γ. Ν. Πολίτης)· προσωπική ιδιοσυγκρασία όπου διασταυρωνόταν ή έπιστημονικότητα μέ τήν έπαρκή αίσθηση του καλλιτεχνικού φαινομένου* σπουδές κλασικής άρχαιολογιας καί κλασικής καί βυζαντινής φιλολογίας (στά δικά του νεανικά χρόνια ή άκαδημαϊκή ύπόσταση τής κυρίως νεοελληνικής φιλολογίας ήταν άκόμη άσθενέστατη), πού ώφέλησαν ώστόσο τή μεθοδολογική καί τήν αισθητική διάσταση τών μεταγενέστερων άσχολιών του* καί σοβαρή φιλολογική σχέση μέ λογοτέχνες καί κριτικούς τής γενιάς του '30, όπου καί ό ίδιος άνήκε. Αρχικό «τεχνικό» μέσο σύνδεσης τών φιλολογικών του κλίσεων μέ τά νεοελληνικά λογοτεχνικά κείμενα, σέ έρευνητικό καί συγγραφικό επίπεδο πιά, στάθηκε ή πάντα προσφιλής του παλαιογραφία, πού τόν οδήγησε στή μελέτη τών χειρογράφων του Σολωμού, γιά νά προχωρήσει στή συνέχεια σέ μιά πολύπλευρη έκδοτική διευθέτηση καί σπουδή του σολωμικού έργου (ΉΓυναίκα τής Ζάκυνθος [sic], 1944* Διονυσίου Σολωμού, "Απαντα. Α' Ποιήματα, 1948, Β' Πεζά και ιταλικά, 1955* Β'-Παράρτημα Ιταλικά [μετάφραση όλων τών ιταλικών κειμένων σέ συνεργασία μέ τόν Γ. Ν. Πολίτη καί Λεξιλόγιο τών έλληνικών κειμένων], 1960, Γ' 1Αλληλογραφία, 1991* Γύρω στο Σολωμό, 1958, β' έκδοση έμπλουτισμένη, 1984). Στο κέντρο τής άσχολίας αυτής τοποθετείται ή ποιητική πράξη του Σολωμού, ένώ ή γνώση τών βιογραφικών δέν αύτονομεΐται άλλά ύπηρετεϊ τή φιλολογική κατανόηση. Ή έκδοση, έξάλλου, τών Αυτογράφων Έργων του ποιητή (1964) έξασφάλισε νέο καί στερεότατο έδαφος στήν περαιτέρω έρευνα. Ή κρητική λογοτεχνία εϊναι τό άλλο κεφάλαιο τής νεοελληνικής γραμματείας όπου ή συστηματική παρέμβαση του Πολίτη έθεσε τήν παραδοσιακή φιλολογική μέθοδο στήν υπηρεσία τής άνάδειξης τών κειμένων πρώτιστα ώς λογοτεχνικών δημιουργημάτων. Τά σημαντικά επιμέρους μελετήματά του πλαισιώνουν τή βασική του έργασία, πού εϊναι ή έκδοση του Κατζούρμπου του Γεωργίου Χορτάτση (1965- μέ πλούσια εισαγωγή). Άκόμη, οί άνιχνεύσεις του στήν περιοχή τής πρωιμότατης νεοελληνικής γραμματείας βρίσκουν μιάν ιδιαίτερα ώριμη έκφραση στή μελέτη «L' épopée byzantine de Digénis Akritas. Problèmes de la tradition du texte et des rapports avec les chansons akritiques» (Atti del Convegno Internazionale sul tema: La poesia epica e la sua formazione, Accademia Nazionale dei Lincei, Roma 1970, σσ. 551-581). Ένώ μία άπό τις τελευταίες του έργασίες: «Νεώτερες

άπόψεις γιά τή γέννηση καί τή δομή του δεκαπεντασύλλαβου» (ΠΑΑ, 56, 1981, 207-228) δίνει καί ιστορική προοπτική στήν έμπειρότατη άσχολία του μέ ζητήματα τής νεοελληνικής μετρικής (Μετρικά, 1972). Ή πανεπιστημιακή διδασκαλία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (1948-1969) διεύρυνε τήν έποπτεία του Πολίτη στον χώρο του άντικειμένου του καί προπαντός στήν «παράδοση του νεοελληνικού λυρισμού» (Ποιητική άνθολογία, τόμοι 7, 1964-1967, τόμοι 8, 2 1975-1977), χωρίς νά παραμεληθεί ή πεζογραφία, προκάλεσε άξιόλογες προφορικές καί γραπτές παρατηρήσεις στό έρμηνευτικό έπίπεδο, διαμόρφωσε σοβαρό κύκλο μαθητών καί εύνόησε τήν προαγωγή τής νεοελληνικής φιλολογίας σέ ίδιοπρόσωπο έπιστημονικό τομέα. Τά Θέματα της λογοτεχνίας μας (τόμ. Α', 1947* τόμ. Α'-Β', 1976) στήν πρώτη έκδοσή τους συμπίπτουν μέ τήν άρχή αύτής τής θητείας, ένώ ή περιεκτική καί έναργής Ιστορία τής νέας έλληνικής λογοτεχνίας (1978) - Α History of Modern Greek Literature (1973) τήν έπιστεγάζει. Στό τελευταίο έργο κατανέμεται εύστοχα ή γραμματολογική μέριμνα καί ή κατάφαση του σημαντικού, άπό τά πρώτο'νεοελληνικά κείμενα, πού ή παρουσίασή τους άνανεώνεται έγκυρα, έως τά άντιπροσωπευτικότερα έργα περίπου τών δύο πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών. Κατεξοχήν μέ τόν Πολίτη, καθιερώνεται στά πλαίσια του έλληνικου Πανεπιστημίου ή νεοελληνική λογοτεχνία ώς σοβαρότατο, καί κρίσιμο γιά τήν δλη παιδευτική πορεία του τόπου, άντικείμενο μελέτης· καί δικαιώνονται προδρομικές σχετικές προσπάθειες, διαφορετικού μεταξύ τους θεωρητικού προσανατολισμού άλλά στραμμένες προς τόν ίδιο τελικό στόχο (κυρίως του Γ. Αποστολάκη, του I. Συκουτρή καί του Ν. Βέη), πού είχαν βρει ψυχρή ή καί άπροκάλυπτα άρνητική ύποδοχή τουλάχιστον άπό τήν κυρίαρχη άκαδημαϊκή νοοτροπία. Επιτυγχάνεται, δηλαδή, σέ εύρύτερη κλίμακα, ή πρώτη άποφασιστική υπέρβαση τής έπιστημονίζουσας δυσκαμψίας καί προσληπτικής άδράνειας, πού χαρακτήριζαν τή συμπεριφορά τής κατεστημένης πανεπιστημιακής λογιοσύνης άπέναντι στή λογοτεχνία καί, γενικότερα, στή σύγχρονη πνευματική μας ζωή (στάση πού τηρούσαν ήμισυνειδητά άκόμη καί ορισμένοι σημαντικοί στον τομέα τους έπιστήμονες). Χωρίς νά παραμερίζονται οί γλωσσικές καί ίστορικοφιλολογικές έπιστασίες παλαιότερων φιλολόγων έπάνω στά νεοελληνικά κείμενα, άποσαφηνίζεται ή καθαυτό λογοτεχνία ώς κεντρικό άντικείμενο του νεοελληνιστή. Χωρίς έπίσης νά άγνοειται ή προσφορά τής σοβαρής έξωακαδημαϊκής κριτικής, εισάγεται μία γόνιμη πιά αύστηρότητα, πού άποβλέπει στή στερεότητα τής φιλολογικής πράξης, μεθοδεύεται ή κατάστρωση άξιόπιστων κειμένων καί ή γλωσσική καί πραγματολογική πλαισίωσή τους καί καλλιεργείται ή έρμηνευτικά προσανατολισμένη μορφολογία. Ό Πολίτης άποφεύγει τόσο τόν αισθητικό δσο καί τόν ιστορικό υποκειμενισμό* του γίνεται προσφιλές τό σύνολο τής λογοτεχνικής γραμματείας μας, άλλά καί ένδιαφέρε-

ται για τή δίκαιη έξαρση τών κορυφαίων έργων και προσωπικοτήτων. Αυτή ή συνειδητοποίηση τής άξιας τής νεοελληνικής λογοτεχνίας άναπτύχθηκε μέσα στό πρόσφορο πνευματικό κλίμα του δημοτικισμού, ένώ ή έμπρακτη συμμετοχή του συγγραφέα σέ μιά προχωρημένη φάση του κινήματος συνέβαλε και στήν περαιτέρω ώρίμανση του τελευταίου. Λογοτεχνία, νοοτροπία του έκπαιδευτικου δημοτικισμού καί άνανεωτική καλλιτεχνική κίνηση του τόπου προσδιόριζαν γιά τόν Πολίτη τήν κυρίως ευρωπαϊκή διάσταση του σύγχρονου έλληνισμου. — Μέ τρεις μορφές έπιστημονικής συμβολής (γραμματολογικές, έκδοτικές και γλωσσικές έργασίες) ό Εμμανουήλ Γ. Κριαράς (1906) κινήθηκε έξίσου υπεύθυνα άπό τήν υστεροβυζαντινή έως τή νεώτερη έλληνική λογοτεχνία. Στά κείμενα, έξάλλου, άπό τό έπος του Διγενή ώς τόν Έρωτόκριτο, καί ιδιαίτερα σ' εκείνα τής περιόδου 1200-1600, ό συγγραφέας διακρίνει διττά χαρακτηριστικά καί πιστεύει ότι οί όροι «πρωτονεοελληνική» καί «ύστερομεσαιωνική» γραμματεία ισχύουν έναλλακτικά γιά τή φάση αύτή («Τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τής τελευταίας περιόδου τής μεσαιωνικής έλληνικής γραμματείας», NE, 70, 1961, 1418-1427 (= Του ίδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 563-572)). Μία τεκμηριωμένη καί χρήσιμη συνολική θεώρηση του Σολωμού (Διονύσιος Σολωμός. Ό βίος - Τό έργο, 1957, 2 1970) καί ένας τόμος μέ έρευνητικά μελετήματα πού διαφωτίζουν τήν έξέλιξη του Ψυχάρη (Ψυχάρης, 1959, 2 1981, «μέ πρόσθετα μελετήματα καί άρθρα») άντιπροσωπεύουν τήν προσεκτική έργασία του σέ θέματα ιστορίας τών νεοελληνικών γραμμάτων, ένώ ή σχέση του μέ τή συγκριτική φιλολογία έκφράζεται ώς έναν βαθμό καί μέ τίς προσφιλείς του άνιχνεύσεις πηγών καί έπιδράσεων (Μελετήματα περί τάς πηγάς του «Έρωτοκρίτου», 1938· «Der Roman Imperios und Margarona und das Dekameron als Quellen des Jakob Trivolis», Probleme der neugriechischen Literatur, III, 62-92 (= Μεσαιωνικά Μελετήματα, A', 528-558)· «Ιταλικές έπιδράσεις σέ παλιότερα έλληνικά κείμενα», Εποχές, τευχ. 4, Αύγ. 1963, σσ. 9-22 (= Μεσαιωνικά Μελετήματα, Β', 17-30)· στόν τομέα αύτόν μπορεί νά προστεθεί καί ή μελέτη του « Ή Παιδαγωγία του Μοισιόδακος καί ή σχέση της μέ τό παιδαγωγικό σύγγραμμα του Locke», BNJ, 17, 1939-1943, 135-153 (= Του ίδιου, Γλωσσοφιλολογικά, 8-27)). Στήν περιοχή τής γενικότερης πνευματικής ιστορίας εντάσσονται καί τά άναλυτικά μελετήματά του πού έξετάζουν τή δράση κορυφαίων έκπροσώπων του μεταψυχαρικου δημοτικισμού καί τίς μεταξύ τους σχέσεις (Πρόσωπα και θέματα άπό τήν ιστορία του δημοτικισμού, Α', 1986, κ.ά.). Χρησιμότατη εϊναι καί ή «Συμβολή» του «στό χρονολόγιο του δημοτικισμού» (1536-2004), ή όποια καταλαμβάνει τίς σελίδες 321-419 του βιβλίου του 'Ανιχνεύσεις. Γλωσσικά και φιλολογικά μελετήματα (2004). Μέ τήν έκδοση τής Πανώριας του Γ. Χορτάτση (1940, 2 1975), τών ποιητικών έργων του Πέτρου

Κατσαΐτη (Κατσαιτης. Ιφιγένεια - Θυέστης - Κλαθμός Πελοποννήσου, 1950), τών Βυζαντινών ιπποτικών μυθιστορημάτων (1955), καί του Άνακαλήματος της Κωνσταντινόπολης (1956, 2 1965) συνέβαλε αισθητά στήν άνανέωση του έπιστημονικοΰ ένδιαφέροντος για τήν παλαιότερη γραμματεία μας άλλά καί στή γνωριμία του ευρύτερου μορφωμένου κοινού μέ αύτήν, ένώ πολλές εϊναι οί διορθωτικές συνεισφορές του καί σέ άλλα κείμενα τών άντίστοιχων περιόδων. Οί έμπεριστατωμένες εισαγωγές, τά διαφωτιστικά σχόλια και τά πλούσια γλωσσάρια πολλαπλασιάζουν τό άποτέλεσμα τής έκδοτικής έργασίας. Ή βαθειά έξοικείωσή του μέ τή γλώσσα τών κειμένων άπέφερε πολλαπλές συμβολές σέ σημασιολογικά καί άλλα θέματα του τρίτου βασικού τομέα τών άσχολιών του, δπου κυριαρχεί τό πολύτιμο καί έκτενέστατο Λεξικό της μεσαιωνικής έλληνικής δημώδους γραμματείας (τόμ. Α'-ΙΔ', 1969-1997): â(v) εως παραθήκηΥ, πού συντάσσεται καί έκδίδεται έπί δεκαετίες μέ ύποδειγματικά σταθερό ρυθμό και μέ τή βοήθεια έπιτελείου έγκριτων συνεργατών. Τόσο ό χαρακτήρας τού έργου αύτου, ώς λεξικού γραμματείας, οσο καί οί επιμέρους λοιπές έργασίες τοΰ συγγραφέα μαρτυροΰν δτι τά γλωσσικά του ένδιαφέροντα δέν αύτονομοΰνται, άλλά έντάσσονται σταθερά στή γραμματολογική προοπτική (π.χ.: «Diglossie des derniers siècles de Byzance: Naissance de la littérature néo-hellénique», Thirteenth International Congress of Byzantine Studies, Oxford 1966, London 1967, σσ. 283-299). Μας έδωσε άκόμη ένα ύπεύθυνο καί πολύ χρήσιμο Νέο έλληνικό λεξικό τής σύγχρονης δημοτικής γλώσσας (1995). Ή συγκέντρωση τοΰ μεγαλύτερου μέρους τών έως τό 1988 μελετημάτων του γιά τή βυζαντινή καί τήν πρωτονεοελληνική γραμματεία, σέ δύο ογκώδεις τόμους (Μεσαιωνικά Μελετήματα. Γραμματεία και Γλώσσα, Α'-Β', 1988), κάνει εύχερέστερη τήν άξιοποίησή τους και ώραια έποπτεύσιμη τήν εικόνα τής θαυμαστής θητείας του στή σπουδή τών γραμμάτων, ένώ τά μελετήματα τοΰ έπίσης ογκώδους τόμου Γλωσσοφιλολογικά. Ύστερο Βυζάντιο - Νέος Ελληνισμός (2000) καί τοΰ τόμου Ερευνητικά (2005) κατανέμονται καί έμπίπτουν στον γραμματολογικό και στούς άλλους άπό τούς παραπάνω τομείς τών ένδιαφερόντων τοΰ συγγραφέα. Ό Κριαρας άνήκει στήν κατηγορία τών άκαταπόνητων μελετητών, πού άφοσιώνονται σέ μακρόπνοα καί στέρεα έργα. Εμφανίστηκε σέ μιάν έποχή κρίσιμη γιά τή διαμόρφωση τής νεοελληνικής φιλολογίας καί μερίμνησε, μέ τά πολλά γνωστικά του έφόδια, γιά τήν έδραίωση τής έπιστημονικής συνείδησης στον χώρο αύτόν. 1. Ό τόμος ΙΓ': Βιβλιογραφία και Ευρετήρια τών δώδεκα τόμων (Θεσσαλονίκη, 1994). Κυκλοφόρησε καί Επιτομή τοΰ Λεξικού τής Μεσαιωνικής 'Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 του Εμμανουήλ Κριαρα, τόμ. Α', Α'-Κ', καί τόμ. Β', Λ-Παραθήκη, Θεσσαλονίκη 2 0 0 1 - 2 0 0 3 [Υπουργείο Εθνικής Παιδείας καί Θρησκευμάτων, Κέντρο Ε λ ληνικής Γλώσσας].

Καί εϊναι χαρακτηριστικό δτι τό χρονικό εύρος του δλου άντικειμένου που τόν άπασχόλησε δέν τόν έμπόδισε νά έπιμείνει στήν άνάγκη τής προαγωγής τών νεοελληνικών σπουδών σέ άνεξάρτητο κλάδο. Ή συγγραφική παραγωγή του διακρίνεται άπό τή μεθοδικότητα καί τήν έκφραστική διαύγεια, ένώ γνώρισμα τών ιστορικών του άποτιμήσεων γιά έργα καί πρόσωπα εϊναι δτι άποφεύγουν έπίμονα τις ύποκειμενικές άκρότητες. Ή νηφαλιότητα αύτή συνυπάρχει μέ τόν θερμότατο έπιστημονικό του ζήλο, πού προάγει τις μεσαιωνικές καί νεοελληνικές σπουδές στή συνείδηση τών μαθητών του καί γενικά τών ομοτέχνων του. Στή χορεία τών νεοελληνιστών πρέπει νά συγκαταλέγει καί ή περίπτωση του εκλεκτού γνώστη τών γραμμάτων μας Γιώργου Κ. Κατσίμπαλη (18991978), γιά τόν σοβαρό καί ιδιότυπο ρόλο πού διαδραμάτισε τόσο στή σπουδή τής νεώτερης έλληνικής λογοτεχνίας γενικά δσο καί στήν προώθηση ειδικά τών έγχειρημάτων τής γενιάς του '30, πού οί έκπρόσωποί της τόν άναγνώριζαν μέ εύγνωμοσύνη καί συμπάθεια ώς πολύτιμο σύμβουλο, πρωτοκάθεδρο συνομιλητή καί τεχνικό ύποστηρικτή. Έχοντας έγκαιρα συνειδητοποιήσει μέ ένα γνήσια έπιστημονικό αισθητήριο τή σημασία τής βιβλιογραφικής ύποδομής γιά τή μελέτη καί τήν εύρύτερη άξιοποίηση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, συγκρότησε μιά μακρά σειρά βιβλιογραφικών προσώπων (έργογραφία νεοελλήνων ποιητών καί πεζογράφων καί σχετικές μελέτες, άλλά καί έλληνική βιβλιογραφία ξένων λογοτεχνών)1, παρέχοντας άποτελεσματική ώθηση στήν έξέλιξη τής νεοελληνικής φιλολογίας καί προετοιμάζοντας τήν άνάπτυξη τής συγκριτολογικής παραμέτρου της. Παράλληλα, ό κεντρικός ρόλος του στήν ίδρυση καί στήν πορεία τών περιοδικών Τά Νέα Γράμματα (1935) καί 'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση (1945), ή έπιμέλεια τών Απάντων του Παλαμά (τόμ. 1-16, 1962-1969), ή ύπόδειξη καί ένθάρρυνση πλείστων άλλων έκδοτικών προσπαθειών καί ή καθημερινή άναστροφή μέ λογοτέχνες καί κριτικούς τής γενιάς του καί νεώτερους, πού προσλάμβαναν τις διαρκείς δημιουργικές υποδείξεις καί παροτρύνσεις του γιά τή συνέχιση του έργου τους, στάθηκαν δραστηριότητες πού ένίσχυαν ένα μακροχρόνιο γραμματολογικό γίγνεσθαι, δπου μάλιστα ό ένθουσιώδης παραινέτης2 γεφύρωνε άδιάπτωτα τήν άγάπη του γιά τήν παλαμική κληρονομιά μέ τό 1. Βλ. Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «Βιβλιογραφία Γ. Κ. Κατσίμπαλη», NE, 108 (1980), [τευχ. 1278: Αφιέρωμα στον Γ. Κ. Κατσίμπαλη], 1 4 8 4 - 1 5 4 8 = Του ίδιου, Γ. Κ Κατσίμπαλης. Βιβλιογραφία και 12 κριτικά κείμενα, Έλληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1980, σσ. 11-81 (καί κυρίως σσ. 1 4 8 7 - 1 5 0 3 καί 20-36, άντιστοιχα). 2. Γιά τή συνύπαρξη του αυθορμητισμού καί τής μεθοδικότητας στή δράση του Κατσίμπαλη βλ. τόν χαρακτηρισμό του άπό τόν Απόστολο Σαχίνη, « Ή προσωπικότητα του Γιώργου Κατσίμπαλη (ό βιβλιογράφος καί ό έμπνευστής)», NE, δ.π., σσ. 1 3 7 9 - 1 3 8 0 — καί γενικά τις συνεργασίες του σημαντικού αύτου άφιερώματος.

γόνιμο ένδιαφέρον του γιά τις άναζητήσεις τής νεωτερικής ποίησης. Μάλλον κανένας άλλος νεοέλληνας λόγιος μέ τόσο λίγη συνθετική συγγραφή1 δέν έδρασε τόσο ευεργετικά γιά τήν καταξίωση τής δημιουργίας τών άλλων. — Ό Γιώργος Βαλέτας (1907-1989) έξυπηρέτησε τή μελέτη και τήν ευρύτερη διάδοση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας μέ τήν καταρχήν άξιέπαινη πράξη τής χρηστικής έκδοσης τών Απάντων ένός μεγάλου άριθμου λογοτεχνών (Γρυπάρη, 'Εφταλιώτη, Καμπύση, Καρκαβίτσα, Κονεμένου, Κοραή, Κρυστάλλη, Μαλακάση, Μαρκορά, Νιρβάνα, Παπαδιαμάντη, Πασαγιάννη, Πολέμη, Πολυλά, Πορφύρα, Σουρή, Τερτσέτη, Χριστόπουλου), πλαισιώνοντας τό ύλικό μέ εισαγωγές καί σημειώσεις. Τό έργο αύτό δέν ικανοποιεί πάντοτε στόν άναγκαΐο βαθμό άπό φιλολογική άποψη, άλλά πρέπει οπωσδήποτε νά άναγνωρισθεΐ ό τεράστιος μόχθος καί ή άγάπη του μελετητή γιά τό άντικείμενό του. Ό ζήλος του αύτός τόν οδήγησε καί στή σύνθεση τής διεξοδικής καί, τουλάχιστον γιά τήν έποχή της, άξιόλογης μελέτης Παπαδιαμάντης. Ή ζωή - τό εργο - ή εποχή του (1940, 2 1955), σέ πολλές άλλες μελέτες πούσυχ^ά άποτελουν τήν πρώτη προσπάθεια έρευνητικής προσέγγισης τών άντίστοιχων θεμάτων, καί στή συγκρότηση γενικά χρήσιμων έργασιών ύποδομής καί πλαισίωσης τής νεοελληνικής φιλολογίας (Αιολική βιβλιογραφία 1566-1939, 1939* φιλολογικές έκδόσεις του Χρονικού Γαλαξειδίου του Εύθ. Πενταγιώτη, 1944, καί τής Έλληνικής Νομαρχίας, 1948-1949· !Ανθολογία τής δημοτικής πεζογραφίας, Α'-Γ, 1947-1949· 'Ανθολογία του ελληνικού διηγήματος, 1969). Μέσα στο πολυεδρικό έπιστημονικό έργο του Βασιλείου Λαούρδα (19121971) ορισμένα κείμενα καί ζητήματα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας καί κριτικής έγιναν άντικείμενό ούσιαστικου φιλολογικού στοχασμού, όπου ή άπήχηση τής γόνιμης μαθητείας του συγγραφέα στόν Παλαμά, στόν Αποστολάκη καί στόν Συκουτρή συνδυάζεται μέ μιά τόλμη προσωπικών θέσεων καί μέ τήν εύχέρεια συνθετικής σύλληψης καί έρμηνείας τών φαινομένων. Ή συνολική και πρωτότυπη ένασχόλησή του μέ κείμενα καί ιδεολογικές τάσεις τής άρχαίας, τής βυζαντινής καί τής νεοελληνικής γραμματείας διαμόρφωσε ένα ένδιαφέρον πα1. Αξίζει ωστόσο νά σημειωθούν τά σχετικά μικρά κείμενα του (βλ. Δημ. Δασκαλόπουλου, δ.π., σσ. 1486 = 19 καί 1 5 1 5 - 1 5 1 8 = 48-51* άναδημοσίευση παραδείγματος: « Ό Παλαμας καί τό γλωσσικό (Πρόλογος)», NE, δ.π., σσ. 1461-1471), όπου προστίθενται καί οι πρόλογοι τών Βιβλιογραφιών (άναδημοσίευση παραδειγμάτων: NE, δ.π., σσ. 1476-1483), καί προπαντός νά προγραμματισθεί μία συγκεντρωτική έκδοσή τους. Εξάλλου, άπο τή σημαντική άλληλογραφία του Κατσίμπαλη ό Γ. Π. Σαββίδης έτοίμαζε τήν έκδοση του σεφερικου τμήματος (προδημοσίευση μιας ένότητας: «Άπό τήν άνέκδοτη άλληλογραφία Γ. Κ. Κατσίμπαλη - Γιώργου Σεφέρη. Παρουσίαση καί σημειώσεις — » , NE, δ.π., σσ. 13541378), ένώ πρέπει νά προωθηθεί καί ή έπεξεργασία του δποιου άλλου ύλικου.

ράδειγμα συνειδητής «έλληνολογίας» διαλεκτικά έπωφελές σέ σχέση μέ τόν άναγκαιο άλλά καί συχνά περιοριστικό έπιμερισμό τών φιλολογικών σπουδών. (Οί κυριότερες έργασίες του σέ νεοελληνικά θέματα συγκεντρώθηκαν στόν τόμο Φιλολογικά δοκίμια. Επιμέλεια καί εισαγωγή Ντίνος Χριστιανόπουλος, 1977* βλ. κυρίως τά κριτικά άρθρα γιά έργα τών Καζαντζάκη, Βενέζη καί Θεοτοκά, 1-68, τίς τρεις διαδοχικές θεωρήσεις του έργου του Πρεβελάκη, 77-101, καί τά συνθετικά δοκίμια «Διά τραχείας τής άναβάσεως καί άνάντους...» (Δημήτριος Καπετανάκης), 111-124, « Ό ποιητής καί ό έρμηνευτής» (Γιάννης Αποστολάκης), 125-157, « Ή φιλολογία ώς "αιρεσις βίου"» (Ιωάννης Συκουτρής), 158184, « Ή Πηνελόπη Δέλτα καί ή Μακεδονία», 185-215, « Ή έποχή τής Τρισεύγενης», 220-229, καί « Ή Ζάκυνθος μέσα άπό τό έργο του Γρηγορίου Ξενόπουλου», 230-243.) — Ό Γιώργος Γ. Άλισανδράτος (1915-2004) άσχολήθηκε έρευνητικά σέ διεξοδικές φιλολογικές καί ιστορικές έργασίες μέ θέματα κυρίως τής έπτανησιακής γραμματείας καί τής ευρύτερης πνευματικής καί ιδεολογικής κίνησης του χώρου αύτου, άλλά καί μέ άλλα ζητήματα τής νεοελληνικής φιλολογίας καί γλώσσας, όπως καί τής ιστορίας τής νεοελληνικής κριτικής, άξιοποιώντας μιά μέθοδο άναλυτικής έκθεσης, πλούσιας τεκμηρίωσης καί προσεκτικών εκτιμήσεων, πού άποκαλύπτει πολλές ένδιαφέρουσες όψεις κάθε άντικειμένου («Λασκαράτος καί Ροίδης», NE, τόμ. 70, 1961, τευχ. 827 — 1 Αφιέρωμα στόν 5Ανδρέα Λασκαράτο—, Χριστούγεννα 1961, σσ. 35-101* «Οί πολιτικές σάτιρες του 1830 στήν Κέφαλονιά καί ό Παναγιώτης Βεργωτής», Ό Ερανιστής, 8, 1970 —Τόμος Δ.Σ. Γκίνη—, σσ. 243-259 καί 345* « Ό "Αμανές" του Μικέλη "Αβλιχου (Βαλαωρίτης, Άβλιχος, Πανάς, Κονεμένος, Παλαμάς)», ΚΦΧ, 1, 1976, 1-50* «Οί "Θερμοπύλες" του Καβάφη. Ερμηνευτικά σημειώματα», Παρνασσός, 24, 1982, 509-536* ΌΚοσμάς ό Αιτωλός στήν Κεφαλονιά και τή Ζάκυνθο (1777). 5Ανέκδοτη έπιστολή ένός άκροατή του. Μελέτη ιστορική και φιλολογική, 1982 —ΚΦΧ, 4, 1982, 1-88—* «Οί συμπτώσεις στή λογοτεχνία καί ή "Άρνηση" του Σεφέρη», Άντίχαρη, σσ. 2543* «Πώς εϊδε ό Παλαμάς τούς Επτανήσιους ποιητές», Εκηβόλος, τευχ. 14 ("Ανοιξη 1986) —Κωστής Παλαμάς. 0Ενα 'Αφιέρωμα—, σσ. 1177-1253* Σολωμικά Μελετήματα, Πορεία, 2004). Στόν έκδοτικό τομέα ό Άλισανδράτος παρουσίασε τό έργο Ιδού ό άνθρωπος του Ανδρέα Λασκαράτου, 1970 [Εισαγωγή: σσ. 9-32: « Ό Λασκαράτος καί οί Χαραχτηρες του»] καί μάς έδωσε άρτιες φιλολογικές έκδόσεις τών Ποιημάτων του Λορέντζου Μαβίλη, 1990 [Εισαγωγή: σσ. 9-39], 'Ανεκδότων γραμμάτων του Ν. Κονεμένου στόν 'Ανδρέα Λασκαράτο, 1996, καί τών Κριτικών κειμένων του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, 1999 [Εισαγωγή: σσ. 11-138]. Μέ τόν Απόστολο Σαχίνη (1918-1997) προχωρεί σέ μιά νέα φάση ή μεθο-

δική μελέτη τής νεοελληνικής πεζογραφίας και ένισχύεται ή άκαδημαική κάλυψη του άντικειμένου αύτου. Ή παρακολούθηση του έργου νεώτερων συγγραφέων άπέφερε μιά μακρά σειρά κριτικών παρουσιάσεων καί μικρών μονογραφιών, πού διερευνούν τόν χαρακτήρα καί άξιολογουν τό άποτέλεσμα τών έπιδόσεων, καί στή συνέχεια συσσωματώνονται σέ τόμους πού διαφωτίζουν εύρύτερα τήν έξέλιξη τών προσώπων καί τις γενικότερες Ιδιομορφίες τών περιόδων ('Αναζητήσεις τής μεσοπολεμικής πεζογραφίας, 1945* Ή πεζογραφία τής Κατοχής, 1948* Ή σύγχρονη πεζογραφία μας, 1951* Νέοι πεζογράφοι, 1965* Πεζογράφοι του καιρού μας, 1967* Μεσοπολεμικοί καί μεταπολεμικοί πεζογράφοι, 1979* Τό άφηγηματικό εργο του Πετσάλη-Διομήδη, 1992). Ή μελέτη μεγάλων περιόδων ή ειδολογικών περιοχών τής πεζογραφίας καί ή συνολική έξέταση τής παραγωγής σημαντικών παλαιότερων πεζογράφων διαμορφώνουν τόν κύκλο τών κατεξοχήν συστηματικών πραγματειών του συγγραφέα, δπου ή κριτική άνάλυση των κειμένων συνδυάζεται μέ τόν έντονο ιστορικό συσχετισμό τους καί τή συγκριτική~ένταξή τους στά εύρωπαϊκά τους πλαίσια. Μέ τά βιβλία Τό ιστορικό μυθιστόρημα (1957) καί Τό νεοελληνικό μυθιστόρημα (1958) τά άντιστοιχα άντικείμενα βρίσκουν έμπεριστατωμένη θεώρηση, ένώ έπιχειρειται μία νηφάλια άξιολογική τοποθέτηση τών έργων, πού άποφεύγει τις θετικές ή άρνητικές άπολυτοποιήσεις καί άναζητεϊ υπεύθυνα μιάν ιεράρχηση του ύλικου. Έξάλλου, οί Παλαιότεροι πεζογράφοι (1973) συγκροτούνται άπό οργανωμένες μονογραφίες πού έξετάζουν τό δλο έργο τών συγγραφέων άπό τήν πρώτη τους έμφάνιση ώς τή σημερινή τους θέση μέσα στήν ιστορία τής νεοελληνικής γραμματείας, ένώ τό έρευνητικό καί κριτικό βιβλίο Θεωρία καί άγνωστη ιστορία του μυθιστορήματος στήν 'Ελλάδα, 1760-1870 (1992) άναφέρεται διεξοδικά σέ σημαντικές δψεις του θέματος. Ή έκτενέστατη μελέτη Ή πεζογραφία του αίσθητισμοϋ (1981) διερευνά τήν ξένη καί τήν έλληνική άφηγηματική έκδήλωση αύτής τής κατεύθυνσης, μέ άναλύσεις πού άνανεώνουν τή γνώση ένός ιδιότυπου κεφαλαίου τής εύρωπαικής πεζογραφίας καί οδηγούνται σέ μιά προσεκτική άποτίμηση τών ποιοτικών όρίων του. Αύτές οί έκτεταμένες γνώσεις του συγγραφέα έπάνω στά ρεύματα καί στούς σταθμούς τής δλης δυτικής πεζογραφίας του έπέτρεψαν νά προσφέρει καί περιεκτικές έκτιμήσεις τεχνοτροπικών τάσεων ή θεματικών κύκλων του ξένου μυθιστορήματος (Τό nouveau roman καί τό σύγχρονο μυθιστόρημα, 1972, «Μυθιστορηματικές προφητείες» [1984], «Τό μυθιστόρημα του μοναχικού άνθρώπου» [1987], « Ή πεζογραφία τών άνθρώπινων σχέσεων» [1988]· τά τρία τελευταία, στό βιβλίο του Προσεγγίσεις (δοκίμια κριτικής), 1989, σσ. 79-112, 9-78 καί 113-131, άντιστοιχα). Τό ένδιαφέρον του γιά τήν ιστορία καί τή θεωρία τής κριτικής έκφράζεται καί μέ έναν άριθμό σχετικών μελετημάτων καί άρθρων (βλ. π.χ. «Δύο κριτικοί τής γενιάς

τοΰ 1880 [Ξενόπουλος - Νιρβάνας]», ΕΕΦΣΠΘ, 14,1975, 39-55· Ό Παλαμάς καί ή κριτική, 1994* « Ή λογοτεχνική κριτική του Φώτου Πολίτη», ΠΑΑ, 69, 1994, 73-88), άλλά καί μέ τις άναλυτικές έπισκοπήσεις τής κριτικής τύχης τών συγγραφέων, πού συχνά προτάσσει στήν έξέταση του έργου τους. Μέ τήν ιστορία τής κριτικής σχετίζεται έν μέρει καί τό βιβλίο του Συμβολή στήν ιστορία τής «Πανδώρας» καί τών παλιών περιοδικών (1964), πού άποτελεϊ μιάν άπό τις πρώτες έκτενεΐς έπιστημονικές έρευνες στον εύρύτερο σχετικό τομέα. Ή ύποδομή, τέλος, του κύριου έργου τοΰ συγγραφέα γίνεται έμφανέστερη καί οί άσχολίες του συμπληρώνονται μέ τούς έννέα τόμους τών Τετραδίων κριτικής (1978-1996), πού σταχυολογούν ύλη άπό τό κριτικό του σημειωματάριο («ήμερολόγιο διαβασμάτων»), καί μέ ορισμένες ούσιαστικές καί κριτικά άνετες άναφορές στόν ποιητικό λόγο (Γύρο στό Κρητικό Θέατρο, 1980, [καί μέ εύρύτερο τώρα περιεχόμενο:] Μελέτες γιά τήν κρητική λογοτεχνία, 1995* Ένας έπικός ύμνος του Ελληνισμού. «Ή Φλογέρα του Βασιλιά» του Παλαμα, 1993 [ 1 1984]). Αρχίζοντας τό έργο του σέ μιάν έποχή δπου στις σχέσεις πανεπιστημιακής φιλολογίας καί «έλεύθερης» κριτικής κυριαρχούσε ένα κλίμα άμοιβαίας άμφισβήτησης ή τουλάχιστον κοινής άμηχανίας, ό Σαχίνης συνδύασε τόν αξιολογικό στοχασμό μέ τήν έρευνητική γνώση και πρότεινε μέ τήν πολύτομη συγγραφική πράξη του μιάν ένιαία άντίληψη τής μελέτης τής λογοτεχνίας (άξιοποιώντας ώφέλιμα τό άγγλοσαξονικό πρότυπο τοΰ scholar-critic). — Ό Λέανδρος I. Βρανούσης (1921-1993) έκπροσωπεϊ εύδιάκριτα τή συμβολή τής πρώτης μεταπολεμικής γενιάς τών νεοελληνιστών στήν πραγματολογιική έρευνα τής λόγιας έκδήλωσης τοΰ έλληνισμοΰ κατά τήν Τουρκοκρατία. Συνεχίζοντας οργανικά άλλά καί άνανεώνοντας τή σχετική παράδοση πού εϊχε διαμορφωθεί άπό τόν Σάθα ώς τόν Βέη και άξιοποιώντας μια σχέση περαιτέρω μαθητείας καί συνεργασίας μέ τή φιλολογική γενιά τοΰ '30, έξαρχής δέν περιορίζεται στήν προσφορά πρωτογενούς έρευνητικοΰ ύλικοΰ, άλλά τήν συνδυάζει μέ τή σύνθεση τεκμηριωμένων πραγματειών καί μέ διαρκείς έξακριβώσεις στοιχείων καί σχέσεων. Ή μακρά θητεία του ώς συντάκτη καί ώς διευθυντή στό «Κέντρο Έρεύνης τοΰ Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού» τής Ακαδημίας Αθηνών άξιοποίησε μιά προδιάθεση πολυσχιδών ίστορικοφιλολογικών ενδιαφερόντων. "Ετσι, προώθησε πολύ σημαντικά τή σπουδή τοΰ έργου τοΰ Ρήγα καί άλλων «προδρόμων» (Ρήγας. Έρευνα, συναγωγή και μελέτη, 1953* Rigas un patriot grec din Principate, Bucureçti 1980* 'Αθανάσιος Ψαλίδας, ό διδάσκαλος του Γένους (1767-1832), 1952· Οί Πρόδρομοι, 1955* «Κείμενα καί χειρόγραφα τοΰ Βηλαρα και τοΰ Ψαλίδα», NE, 94,1973, 51-86), έρεύνησε τή διάδοση τών φαναριώτικων τραγουδιών μέ συγκριτικές άνιχνεύσεις μέσα στόν δλο βαλκανικό χώρο («Les chansons phanariotes. Poésie et musique sur les bords du Bos-

phore et sur les rives du Danube»: Ανακοίνωση στο Συμπόσιο « Ή έποχή τών Φαναριωτών» που οργάνωσε τό ΙΜΧΑ. στή Θεσσαλονίκη, 21-25 Όκτ. 1970) καί έπεκτάθηκε στά κείμενα που έκφράζουν τις ιδεολογικές ζυμώσεις τής έποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού («Άγνωστα πατριωτικά φυλλάδια καί άνέκδοτα κείμενα τής έποχής του Ρήγα καί του Κοραή. Ή φιλογαλλική καί ή άντιγαλλική προπαγάνδα (...)», ΕΜΑ, 15-16, 1965-66, 125-326* «Θούρια καί προκηρύξεις του Εικοσιένα σ' ένα χειρόγραφο του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας», Θησαυρίσματα, 4,1967,177-189) καί τήν πολιτική σκέψη του κόσμου τών Φαναριωτών («"Πολιτικά Σοφίσματα". Άνέκδοτον έργον του Αθανασίου Χριστοπούλου», ΕΜΑ, 10, 1960, 1-162), μέ άναγωγή τής έρευνας έως τήν έλληνική συμβολή (16ος αί.) στή γένεση παλαιότερων μορφών τής σλαβορουμανικής ήθικοδιδακτικής καί άγιολογικής γραμματείας («Les "Conseils" attribués au prince Neagoe (1512-1521) et le manuscrit autographe de leur auteur grec», Actes du Ile Congrès International des Études du Sud-Est Européen(Athènes, 7-13 mai 1970), tome,IV, Athènes 1978, σσ. 377-383). Ασχολήθηκε έξίσου διεξοδικά μέ κείμενα πού άντιπροσωπεύουν εύρύτερες όψεις τής ύστεροβυζαντινής καί μεταβυζαντινής λογιοσύνης (Χρονικά τής μεσαιωνικής και τουρκοκρατούμενης Ηπείρου, τόμ. Α' Εκδόσεις και χειρόγραφα, 1962), άλλά καί έξέτασε τή διάδοση τών έλληνικών χειρογράφων και έντύπων κατά τήν Τουρκοκρατία («L'hellénisme postbyzantin et l'Europe. Manuscrits, livres, imprimeries et maisons d'édition»: Ανακοίνωση στο XVI. Internationaler Byzantinistenkongress, Βιέννη, 4-9 Όκτ. 1981) 1 , τή συμβολή του έλληνικου βιβλίου στήν πνευματική άναγέννηση τών βαλκανικών χωρών («Le livre grec dans la renaissance du Sud-Est européen (XVe-XVHIe siècles)»: Ανακοίνωση-διάλεξη στο Πανεπιστήμιο του Ιασίου (13 Ίουλ. 1975) στά πλαίσια ένός Colloque τής Association Internationale d'Études du Sud-Est Européen, Suceave-Ia§i, 1975), καί τόν πρώιμο νεοελληνικό Τύπο (Έφημερίς. Ή άρχαιοτέρα έλληνική έφημερίδα πού έχει διασωθή. Βιέννη 1791-1797. Έκδοτες: Οί άδελφοί Μαρκίδες Πούλιου. Ανασυγκρότηση τής σειράς σέ φωτοτυπική έπανέκδοση. Ερευνητική, συλλεκτική καί έκδοτική φροντίδα, Προλεγόμενα, Σημειώσεις κ.τλ. Λ. Βρανούση. Τόμ. Α' 1791, Β' 1792, Γ 1793, Δ' 1794, Ε' 1797-Προλεγόμενα, C 1797. Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Έρεύνης του Μεσαιωνικού καί Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 1995). Από τό παρα-

1. Τό γαλλικό κείμενο της άνακοίνωσης αυτής δημοσιεύτηκε αύτοτελώς ([Athènes] 1981) καί άκόμη στά Akten του παραπάνω Συνεδρίου (τόμ. Π/1 = JÖB, 3 2 / 1 , Wien 1982, σσ. 393-480). Τό ϊδιο κείμενο, σέ άγγλική μετάφραση, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Modern Greek Studies Yearbook, 2 (1986), 1-71.

πάνω Κέντρο κυκλοφόρησε καί ό Ζ' τόμος (2000), μέ Πρόλογο του Κώστα Λάππα, μέ πλούσια Ευρετήρια πού συνέταξαν οί σημερινοί έρευνητές του Κέντρου, καί μέ Γλωσσάριο τών τόμων τής 'Εφημερίδος πού τό έτοιμασε ό Γιώργος Παπαδημητρίου, παλαιός συντάκτης καί συνεργάτης τοΰ Βρανούση. Ένώ ή πορεία τών έρευνών του τόν οδήγησε καί σέ υλικά μνημεία τοΰ πολιτισμού καί στόν συσχετισμό τους μέ τά ιστορικά κείμενα («Ιστορικά καί τοπογραφικά τοΰ μεσαιωνικού κάστρου τών Ιωαννίνων», Χαριστηριον εις Άναστάσιον Κ. Όρλάνδον, τόμ. Δ', έν Αθήναις 1967, σσ. 439-515* συμπληρωμένο άνάτυπο, Αθήνα 1968). Μέ τούς κεντρικούς άξονες τής νεοελληνικής φιλολογίας συνδέει τόν Βρανούση και ή μακροχρόνια άσχολία του μέ τά κείμενα τοΰ Ιωάννη Βηλαρα, καθώς πραγματοποίησε συστηματική εκκαθάριση τοΰ έδάφους καί έπειτα άπό έπιμέρους δημοσιεύματα είχε προχωρήσει πολύ στήν έπεξεργασια μιας συνολικής νέας έκδοσης. Ή ένότητα τών ένδιαφερόντων αύτών προκύπτει πρώτα άπό τήν ένότητα τοΰ ίδιου τοΰ πολιτισμικού γίγνεσθαι («έπιστήμη τών νεοελληνικών πραγμάτων», θά έλεγε έδώ ό Κ. Θ. Δημαρας) καί στή συνέχεια άπό τις άπειρες ορατές καί λανθάνουσες ειδικές συνάφειες. Προκειμένου μάλιστα γιά τή νεοελληνική γραμματεία, πρέπει νά σημειωθεί δτι ό Βρανούσης κατανόησε τόσο τήν άνάγκη έρμηνευτικής μελέτης τής κυρίως λογοτεχνίας (δπως δείχνει καί τό σημαντικό κείμενο του Νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές, 1971* άνατύπωση άπό τά Κριτικά Φύλλα, 1, 1971, 39-51) οσο καί τό γεγονός δτι κατά τούς αιώνες τής Τουρκοκρατίας λειτουργούσε, στή θέση τής σημερινής άνάγνωσης τής «καθαρής» λογοτεχνίας, ή έπαφή μέ ένα σύνολο πολυειδοΰς γραπτοΰ και προφορικού λόγου καί επομένως δτι ή νεοελληνική φιλολογία πρέπει νά προσαρμόζει τήν οπτική της σέ ένα διαχρονικά μεταλλασσόμενο άντικείμενο, χωρίς νά δεσμεύεται άπό τά παγιωμένα διακριτικά τής νεώτερης λογοτεχνικότητας. "Όλη αύτή ή γραμματεία πρέπει νά άντιμετωπίζεται οχι μόνο ώς πηγή ιστορικών πληροφοριών καί ώς άντικείμενο κειμενοδιφικής έρευνας, άλλά καί ώς «άτυπη» εύρύτερη λογοτεχνία πού άπαιτει έξιδιασμένη ιστορική - αισθητική προσέγγιση, ώστε νά συλληφθεί σέ δλες τις δψεις της ή πνευματική φυσιογνωμία τοΰ νέου έλληνισμοΰ. Έξάλλου, ό διαφοροποιούμενος ιδεολογικός χαρακτήρας τών φαινομένων δλης αύτής τής μακρότατης περιόδου γίνεται κατανοητός άλλοτε μέσα στήν προοπτική τοΰ «Byzance après Byzance» (Ν. Jorga), άλλοτε μέσα στήν άντίστροφή της, τοΰ άρχόμενου καί τοΰ προχωρημένου Νεοελληνικού Διαφωτισμοΰ — ένώ για τά πολλά «ένδιάμεσα» καί μεικτά φαινόμενα τά έρμηνευτικά κριτήρια εύλογα συνδυάζονται. Μία διφυία έπιστημονικών έπιδόσεων, μέ κοινό ύπόστρωμα τό «ολικό» κρητολογικό ένδιαφέρον καί μέ σπάνια ισοδυναμία σέ ύψηλής ποιότητας άποτελέσματα, χαρακτηρίζει τό έργο τοΰ Στυλιανοΰ Αλεξίου (1921). Παράλληλα μέ

μιά μεγάλη σειρά άρχαιολογικών έρευνών στον χώρο κυρίως του μινωικού πολιτισμού, άσχολήθηκε διεξοδικά μέ τήν κρητική λογοτεχνία, επεκτείνοντας στή συνέχεια «έκατέρωθεν» τις μελέτες του στό άκριτικό έπος και στον Σολωμό. Ή αυστηρή φιλολογική μέθοδος και ή όξεία αίσθηση του κρητικού λογοτεχνικού και κοινού ιδιώματος θεμελιώνουν τις άρτιες έκδόσεις κειμένων καί ή ευχέρεια τής ιστορικής - έρμηνευτικής σκέψης του συγγραφέα υπηρετεί τήν κατανόηση του δλου πολιτισμικού χαρακτήρα τής έποχής δπου έκδηλώθηκε ή κρητική πνευματική άκμή (Κρητική 'Ανθολογία, ΙΕ'-ΙΖ'αιώνας, '1954, 2 1969· Ή Βοσκοπούλα, 1963* Μπεργαδή, Απόκοπος, 1965* Έρωτόκριτος, 1980* Έρωφίλη, Ζήνων, Τά Ιντερμέδια τής «Έρωφίλης» καί Ό Κρητικός Πόλεμος —σέ συνεργασία μέ τή Μάρθα Άποσκίτη—, 1988, 1991, 1992 καί 1995· « Ό χαρακτήρ του Έρωτοκρίτου», Κρ. Χρ., 6, 1952, 351-422* « Ή κρητική λογοτεχνία καί ή έποχή της», Κρ. Χρ., 8, 1954, 76-108, καί αύτοτελώς, 1995, άπό τις Εκδόσεις Στιγμή, μέ βελτιώσεις- «Τό Κάστρο τής Κρήτης καί ή ζωή του στον IÇ' καί ΙΖ' αιώνα», Κρ. Χρ19, 1965, 146-178, καί αύτοτελώς: Ήράκλειον, [1965]· Ήκρητική λογοτεχνία κατά τή βενετοκρατία, Κρήτη 1990· Κρητικά φιλολογικά, 1999). Ή ύποδειγματική έπίσης έκδοση του Διγενή Ακριτη (Έσκοριάλ), έπειτα άπό συστηματική προεργασία, τοποθετεί τόν συγγραφέα άνάμεσα στούς άρμοδιότερους μελετητές καί αύτής τής περιοχής τής νεοελληνικής γραμματείας ( Ακριτικά, 1979· Βασίλειος Διγενής Ακριτης (κατά τό χειρόγραφο του Έσκοριάλ) και τό άσμα του Αρμούρη, 1985· Δημώδη βυζαντινά, 1997). Τρίτος σταθμός τών έκδοτικών έγχειρημάτων του εϊναι ή υπεύθυνη προσπάθεια συνθετικής έκδοσης τών ολοκληρωμένων μονάδων καί τών άρτιότερων ένοτήτων του σολωμικού έργου, ώστε νά άναδεικνύεται ή ποιητικότητα καί γενικά ή δημιουργικότητά του στον βαθμό πού άντικειμενικά έπιτρέπουν τά δεδομένα καί προφανώς ύποδεικνύει ή βούληση του ποιητή· τά κείμενα πλαισιώνονται μέ διεξοδικές έπιμέρους εισαγωγές, σχετικές δχι μόνο μέ τό κυρίως έκδοτικό ζήτημα άλλά καί μέ τό γραμματολογικό καί τό έρμηνευτικό (Διονυσίου Σολωμού, Ποιήματα και Πεζά. Επιμέλεια - Εισαγωγές—, 1994). — Ό M. I. Μανούσακας (1914-2003), πού τό μεγαλύτερο μέρος του έργου του εϊναι ιστορικό καί στηρίζεται σέ έκτεταμένες άρχειακές έρευνες, άφιερωσε καί άρκετές έργασίες κυρίως στήν κρητική λογοτεχνία, έμπλουτίζοντας τις γνώσεις μας γιά τήν πρώιμη φάση της μέ τήν άνακάλυψη του άγνωστου ώς τό 1954 ποιητή Λεονάρδου Ντελλαπόρτα (τά Ποιήματα του όποιου ήδη εξέδωσε κριτικά), παρουσιάζοντας μιάν εύσύνοπτη καί πλήρως ένημερωμένη ώς τήν εποχή της ιστορική έκθεση τής λογοτεχνίας αύτής καί προωθώντας τή μελετη άλλων συναφών προβλημάτων («Ζητήματα του Κρητικού Θεάτρου», Κρ. Χρ-> 1, 1947, 47-73· «Ανέκδοτα ιντερμέδια του Κρητικού Θεάτρου», Κρ. Χρ.> 1,

1947, 525-580· «Les romans byzantins de chevalerie et l'état présent des études les concernant», RÉB, 10, 1952, 70-83* Κριτική βιβλιογραφία του «Κρητικού Θεάτρου», 21964* 'Ηκρητική λογοτεχνία κατά τήν εποχή τής Βενετοκρατίας, 1965* «Τά τρία τελευταία ιντερμέδια του "Κρητικού Θεάτρου"», Πεπραγμένα του Ç' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου, Β', 1991, 317-342* κ.ά.). Μνημονεύεται έπίσης έδώ ή κριτική έκδοση τής συλλογής έπιστολών του Φραγκίσκου Σκούφου (Ό Γραμματοφόρος, 1998), τήν όποια πραγματοποίησε ό Μανούσακας μέ τή συνεργασία του Μιχ. Λασσιθιωτάκη. Πρόκειται γιά τεκμηριωμένη έκδοση —μέ εισαγωγή, έκτενή ιστορικά και φιλολογικά Σχόλια, Γλωσσάριο καί Εύρετήρια— 152 έπιστολών άνθολογημένων άπό τόν Σκούφο (1644-1697). Αξίζει άκόμη νά προστεθεί ότι στο δημοσίευμα αύτό γίνεται καί μιά «συνοπτική άναδρομή στούς νεοέλληνες έπιστολογράφους άπό τόν 15ο αιώνα ώς τόν Σκούφο καί άποτίμηση τής λογοτεχνικής άξιας του έργου καί τής θέσης του στή νεοελληνική λογοτεχνία». Τελευταία έκδοτική συμβολή του Μ. I. Μανούσακα (μέ συνεκδότη τόν Β. Πουχνερ): 5Ανέκδοτα στιχουργήματα του θρησκευτικού θεάτρου του ΙΖ' αιώνα (2000) — έργα τών ορθοδόξων Χίων κληρικών Μιχαήλ Βεστάρχη, Γρηγορίου Κονταράτου καί Γαβριήλ Προσοψά. — Τήν παράδοση τής διονυχιστικής έρευνας στήν ίδια περιοχή συνέχισε καί ό βυζαντινολόγος Ν. Μ. Παναγιωτάκης (1935-1997), συμβάλλοντας σημαντικά στή σπουδή προσωπογραφικών καί πραγματολογικών ζητημάτων ( Ό ποιητής του «Έρωτοκρίτου» και άλλα βενετοκρητικά μελετήματα, 1989* Κρητικό Θέατρο, 1998* Κρητική 1'Αναγέννηση, 2002). Στόν έκδοτικό τομέα, ό ίδιος μελετητής άσχολήθηκε μέ τό κείμενο τής πρώτης έκδοσης (1509) του Άπόχοπου (1991), έξέδωσε κριτικά τό στιχούργημα του 16ου αιώνα Ό Φαλλίδος (1993), ένώ ή Παλαιά και Νέα Διαθήκη έκδόθηκε μετά τόν θάνατο του (2004). Ό Παναγιωτάκης έτοίμαζε καί κριτική έκδοση τών ποιημάτων του Σαχλίκη. Ό ίδιος άναφέρεται έδώ καί ώς συνεκδότης (μαζί μέ τόν Β. Πουχνερ) τής έπίσης μεταθανάτιας έκδοσης (1999) του θρησκευτικού δράματος του 18ου αιώνα Ήτραγέδια του Άγιου Δημητρίου. Ό Φαίδων Κ. Μπουμπουλίδης (1923) άσχολήθηκε μέ τήν κρητική καί ιδιαίτερα μέ τήν έπτανησιακή λογοτεχνία, παρουσιάζοντας γραμματολογικά μελετήματα καί χρήσιμες βιβλιογραφικές καταγραφές. Στόν όλο χώρο τής νεοελληνικής λογοτεχνίας άναφέρονται οί βιβλιογραφικές έπισκοπήσεις του καί πολλές άνθολογήσεις κειμένων (Τό πρότυπον του «Ζήνωνος», 1955* Ή Συμφορά τής Κρήτης του Μανόλη Σκλάβου, 1955* Νέαι έρευναι περί τους Ζακυνθίους ποιητάς και πεζογράφους, 1959* «Αϊ υπό τών Επτανησίων νεοελληνικαί μεταφράσεις κλασσικών συγγραφέων», ΕΕΦΣΠΑ, 14,1963-1964, 492-540* Νεοελληνικά μελετήματα, Α'-Β', 1978* Συμβολή εις τήν έπτανησιακήν βιβλιογρα-

φίαν. Περιοδικά και εφημερίδες Ζακύνθου 1853-1952, 1956* Βιβλιογραφία νεοελληνικής φιλολογίας [8 τεύχη: 1966-1978], 1969-1981* Προσολωμικοί, Α'Ε \ 1966-1997* Κείμενα νεοελληνικής δραματουργίας, Α'-Β', [1969-1974]* ν Έμμετρες παρωδίες, 1977* 'Ανέκδοτα ποιητικά κείμενα του Μαρίνου Σιγούρου, 2004). — Ή Γλυκερία Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου (1926) μελέτησε ζητήματα του έπτανησιακου θεάτρου, μέ μία άπό τίς πρώτες έπιστημονικές μονογραφίες στόν χώρο αύτό ν καί μέ άλλες έρευνες, καί ενδιαφέρθηκε έπίσης γιά τήν ποίηση του άθηναικου ρομαντισμού καί γιά τή νεώτερη πεζογραφία, συνδυάζοντας τή γραμματολογική έργασία μέ τή φιλολογική έκδοση ή τήν άνθολόγηση (Τό θέατρον έν Ζακύνθω άπό του ΙΖ' μέχρι του Ιθ' αιώνος (Έπί τγ\ βάσει ανεκδότων κειμένων), 1958* Αντωνίου Μάτεσι, *Έργα, 1968* Σαβόγιας Ρούσμελης, 1971* «Γεώργιος Καλοσγουρος», Έπετηρις Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών, 5, 1987-1988, 256-320* Γεώργιος Παράσχος, 1977* Πεζογραφικά κείμενα του πολέμου και τής κατοχής, 1974). — Ό Εύάγγελος Α. Σκουβαράς (1921-1983) παρουσίασε έργα ιδιαίτερης έρευνητικής φιλοπονίας, τά όποια στηρίζονται κυριότατα σέ άνέκδοτο ύλικό καί άναφέρονται καί στήν εύρύτερη λόγια κίνηση κατά τήν έποχή τής Τουρκοκρατίας ή σέ ένδιαφέροντα έπιμέρους γραμματειακά θέματα (Τό ύμνογραφικό έργο του 'Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του 'Αλέξανδρου Μωραϊτίδη (μέ άνέκδοτα φιλολογικά και μουσικά κείμεναΧ i960* 'Ιωάννης Πρίγκος (Ή έλληνική παροικία του "Αμστερνταμ - Ή Σχολή και ή Βιβλιοθήκη τής Ζαγοράς\ 1964* 'Ανέκδοτα άντικοραϊκά κείμενα, 1965 (άνατύπωση άπό τόν τόμο: νΈρανος είς Άδαμάντιον Κοραήν, 1965)* Στηλιτευτικά κείμενα του ΙΗ' αιώνος (Κατά τών Άναβαπτιστών), 1967 (προδημοσίευση άπό τό BNJ, 20, 1970, 50-227)* Όλυμπιώτισσα (Περιγραφή και ιστορία τής Μονής - Ή Βιβλιοθήκη και τά χειρόγραφα - Κατάλογος χειρογράφων - 'Ακολουθία - Άναγραφαί και Χρονικά - "Έγγραφα), 1967). Μέ έντονο ένδιαφέρον γιά τόν Διαφωτισμό καί γενικότερα γιά τήν πνευματική κίνηση κατά τήν προχωρημένη Τουρκοκρατία, ό Άλκης Αγγέλου (19172001) έπιδόθηκε σέ έρευνες πού, πέρα άπό τά παραδοσιακά όρια τής περιγραφικής γνώσης, προσδιορίζουν κυρίως τόν ποιοτικό χαρακτήρα τών λόγιων ρευμάτων, τίς διασταυρώσεις τους καί τίς έξελικτικές μεταλλαγές τους. Τό βιβλίο του Πλάτωνος Τύχαι (Ήλόγια παράδοση στήν Τουρκοκρατία) (1963) χαρακτηρίζεται άπό τήν οργανική συνάρτηση τών ιστορικών δεδομένων καί τήν πολλαπλή έρμηνεία τους. Γενικά στις έργασίες του τόν άπασχολουν ιδιαίτερα οί συγκρούσεις τών άνακαινιστικών νοοτροπιών του νέου έλληνισμου μέ τίς συντηρητικές, οί έπαφές τής νεοελληνικής σκέψης μέ τή δυτική, οί κορυφαίες άλλά καί οί μικρότερου διαμετρήματος προσωπικότητες, έφόσον διαδραματίζουν έναν προδρομικό ή άντιπροσωπευτικό ρόλο, καί τά κείμενα πού συνιστουν είτε τήν

άμεσότερα λογοτεχνική είτε τήν ευρύτερα πνευματική και ιδεολογικά καθοριστική έκδήλωση μιας ύπό διαμόρφωση κοινωνίας (Παναγιώτης Κοδρικας, Εφημερίδες, 1963* Τών Φώτων. "Οψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, [Α'] και Β', 1988 καί 1999* Μελέτη τής κοινής έλληνικής διαλέκτου, 1998). Επανεκδίδοντας σημαντικά κείμενα, τά συνοδεύει μέ περιεκτικές εισαγωγές πού διερευνούν κυρίως τις καθοριστικές γιά αύτά συνθήκες τής έποχής τους, τούς στόχους τών συγγραφέων καί τά ιδεολογικά καί τεχνοτροπικά μέσα πού χρησιμοποιήθηκαν γιά τήν έπίτευξή τους (Αδαμάντιος Κοραής, ΌΠαπατρέχας, 1970* Ψυχάρης, Τό ταξίδι μου, 1971* Νικόλαος Δραγούμης, ΊστορικαΙ Αναμνήσεις, Α'-Β', 1973* Ίώσηπος Μοισιόδαξ, 'Απολογία, 1976* Γρηγόριος Παλαιολόγος, Ό Ζωγράφος καί Ό Πολυπαθής, 1989). Στή μελέτη τής νεοελληνικής γραμματείας τού ύστερου 19ου αιώνα καί στήν έκτίμηση του γενικότερου στοχασμού τής περιόδου αύτής συμβάλλει ιδιαίτερα ή έκδοση τών Απάντων τού Ροίδη (Α'Έ', 1978) καί τού Βικέλα (Α'-Η', 1997). Αναγνωρίζοντας εμφατικά τή σημασία τών τεκμηρίων, ό συγγραφέας μερίμνησε γιά τήν έγκυρη παρουσίαση άνέκδοτων ή έλάχιστα γνωστών κειμένων. Ανανεώνοντας δμως καί τά έρωτήματα πού θέτει στά κείμενα ή έρευνα, προχωρεί σέ εύσύνοπτες φιλολογικές συνθέσεις πού προσεγγίζουν τά άντικείμενά τους άπό πολλές άπόψεις και συμβάλλουν στήν κριτική σύλληψη τών πραγματοποιήσεων καί τών προβλημάτων τής νεοελληνικής παιδείας. — Ή μέριμνα τού Γ. Π. Σαββίδη (1929-1995) γιά τή φιλολογικά έγκυρη προσέγγιση κορυφαίων Ελλήνων ποιητών του 20ού αιώνα άπέδωσε μιά προγραμματισμένη σειρά έργασιών ύποδομής καί μελέτης (οί πρώτες συναιρούν γόνιμα τήν έπιστημονική τεχνική μέ τήν κριτική σκέψη). Έτσι, ή στοχαστική έκκαθάριση του έδάφους τών καβαφικών σπουδών, μέ τήν έκδοτική κωδικοποίηση τών 154 ποιημάτων καί τήν ομαλή - συνοδευτική συμπλήρωσή τους μέ τά «άνέκδοτα» καί τά «άποκηρυγμένα», ή συστηματική διερεύνηση τής έκδοτικής πρακτικής και τακτικής του ίδιου τοΰ Καβάφη, πού άποβαίνει έρμηνευτικά ένδιαφέρουσα γιά τό έργο του, καί ή άνίχνευση καθοριστικών στοιχείων καί τρόπων τής ποιητικής του θεωρίας και πράξης, προώθησαν αποφασιστικά τήν έρευνα (Ποιήματα, Α' (1896-1918), Β' (1919-1933), 1963 [και: «Νέα έκδοση»: 1991]· 'Ανέκδοτα Ποιήματα 1882-1923, 1968· Άποκηρυγμένα Ποιήματα και Μεταφράσεις (1886-1898), 1983* Οι καβαφικές έκδόσεις (1891-1932). Περιγραφή και σχόλιο, 1966* Μικρά καβαφικά, Α', 1985, Β', 1987). Ανάλογη άνανέωση τής μελέτης τοΰ Καρυωτάκη έπιφέρουν καί ένθαρρύνουν οί σχετικές έργασίες ("Απαντα τά ευρισκόμενα, ΑΙ, 1965, Β', 1966· Ποιήματα και Πεζά, 1972* Τά Πεζά, 1989· Στά χνάρια του Καρυωτάκη, 1989), πού συγκροτούνται μέ γνώμονα τό καθαυτό λογοτεχνικό ένδιαφέρον τοΰ άντικειμένου καί ένσωματώνουν τά διαφωτιστικά βιογραφικά δεδομέ-

να στή φιλολογική προοπτική. Ή έξοικείωση του συγγραφέα μέ τό έργο, τή νοοτροπία καί τήν έκδοτική βούληση του Σεφέρη άποκρυστάλλωσε ένα έκδοτικό σχήμα του ποιητικού, του κριτικού καί του άφηγηματικου έργου του τελευταίου καί ύποστήριξε τή σπουδή γενικών καί ειδικότερων όψεων τής δημιουργικής φυσιογνωμίας του (Ποιήματα [άπό τήν 8η έκδοση (1972) καί έξής]· Τετράδιο Γυμνασμάτων, Β', 1976· Δοκιμές, Α' (1936-1947), Β' (1948-1971), 1974· Ό Καβάφης του Σεφέρη, 1984* Έξι νύχτες στήν Ακρόπολη, 1974* Μιά περιδιάβαση. Σχόλια στό «...Κύπρον, οΰ μ9 έθέσπισεν...», 1962* βλ. καί τά σεφερικά στις συναγωγές φιλολογικών άρθρων Πάνω νερά, 1973, Έφήμερον σπέρμα, 1978, Φύλλα - Φτερά. Δοκιμές και Δοκιμασίες 1989-1993,1995* 'Εδώδιμα άποικιακά. Ελάσσονα και άνέκδοτα κείμενα και ποιητικές μεταφράσεις 1945-1995, 2000· Λυχνοστάτες γιά τόν Σικελιανό, 2003). Ένώ ή έκδοση τών Απάντων του Σικελιανού (15 τόμοι: βλ. έδώ παρακάτω, Μέρος Γ', Κεφ. Δ', Άπαντα Νεοελλήνων Συγγραφέων: Σ ι κ ε λ ι α ν ό ς Άγγελος) συμβάλλει στή μεθοδικότερη γραμματολογική γεφύρωση τής γενιάς του '30 μέ τήν παλαμική. Ιδιάζον γνώρισμα τών μελετημάτων του Σαββίδη είναι ή εύέλικτη συνάρθρωση του προσωπικού φιλολογικού λόγου μέ τόν λόγο τών κειμένων πού κάθε φορά τόν άπασχολουν, δηλαδή μία σύνθεση πού παρέχει στό άντικείμενο πεδίο άνάπτυξης καί αύτοκαθορισμου, χωρίς νά άδρανεϊ ό μελετητής άλλά καί χωρίς νά προκαταλαμβάνεται άπό αύτόν ό άναγνώστης. Καί ή μέθοδος αύτή γίνεται άποδοτικότερη, καθώς συνοδεύεται άπό τήν άποφυγή του περιττού βιβλιογραφικού φόρτου καί προπαντός άπό τήν εύχέρεια διάκρισης άνάμεσα στή σημαντική καί στήν έπουσιώδη λεπτομέρεια — ιεράρχηση πού έλειψε άρκετά συχνά καί άπό τήν παραδοσιακή άλλά καί άπό τή νεωτερική φιλολογία. Οί κριτικές μελέτες του Κώστα Στεργιόπουλου (1926) καλύπτουν πολλά θέματα τής μεσοπολεμικής ποίησης καί στηρίζονται σέ μιάν έκτεταμένη γνώση τών κειμένων, πού συνδυάζεται μέ τή νηφάλια άξιολόγησή τους. Καρπός τής άσχολίας του μέ τόν Τέλλο Άγρα είναι προπαντός μιάν συνθετική μονογραφία του γιά τόν ποιητή καί τήν έποχή του ( Ό Τέλλος "Αγρας και τό πνεύμα τής παρακμής, 1962) καί ή προσεκτική συγκεντρωτική έκδοση του κριτικού του έργου (έως τώρα: Κριτικά, Α-Δ', 1980-1995)· ένώ ή συμβολή του στή μελέτη του Καρυωτάκη εϊναι μία πρώτη έκτενής έρευνα τών λογοτεχνικών άπηχήσεων πού μαρτυρεί τό έργο του (Οί έπιδράσεις στό εργο του Καρυωτάκη, 1972). Ή έρμηνευτική καί κριτική παρακολούθηση τής μετάβασης άπό τήν παραδοσιακή στή νεωτερική ποίηση, κυρίως έδώ μέσα άπό τόν δρόμο του άνανεωμένου συμβολισμού, πραγματοποιείται μέ τή μελέτη του έργου πέντε άντιπροσωπευτικών ποιητών (Από τόν συμβολισμό στή «νέα ποίηση», 1967). Τή γενικότερη μετεξέλιξη τής παραδοσιακής ποίησης έξετάζει ό συγγραφέας σέ μιά έργα-

σία γραμματολογικής μελέτης καί άνθολόγησης (Ή ανανεωμένη παράδοση, 1980). Καθώς έπίσης στράφηκε κατά καιρούς μέ μικρότερα πρωτότυπα μελετήματα σέ ποιητές άπό τόν Κάλβο ώς τόν Παπατσώνη καί σέ άλλους παλαιότερους καί νεώτερους ποιητές ή πεζογράφους (Περιδιαβάζοντας, Α'-ΣΤ', 19822004), ένώ έξαρχής άσχολήθηκε σέ πολλά κριτικά άρθρα του καί μέ σύγχρονα έργα, ό συγγραφέας διαμόρφωσε ένα έντονο συνολικό ένδιαφέρον γιά τή λογοτεχνία του 19ου καί κυρίως του 20ου αιώνα. — Ό Καριοφίλης Μητσάκης (1932), πού άσχολήθηκε συστηματικά καί μέ τή βυζαντινή ύμνογραφία, άφιέρωσε πολλές έργασίες στόν όλο χώρο τής νεοελληνικής λογοτεχνίας άπό τά πρωτονεοελληνικά κείμενα έως τήν πεζογραφία τής γενιάς του *30. Ήάσχολία του μέ τή δημώδη γραμματεία τών υστεροβυζαντινών χρόνων άντιπροσωπεύεται άπό ειδικότερες πραγματείες καί έκδόσεις καί άπό μιά γενικότερη εισαγωγική επισκόπηση (Προβλήματα σχετικά μέ τό κείμενο, τις πηγές και τή χρονολόγηση τής Άχύληίδας, 1963* Εισαγωγή στή νέα έλληνική λογοτεχνία, Α', 1973). Τό κύριο σώμα τών γραμματολογικών μελετών του συγκεντρώνεται στούς τόμους: Πορεία μέσα στο χρόνο, 1982* Τό έμφυχουν ύδωρ, 1983* Σημεία άναφοράς, 1987, κ.ά. Βλ. έπίσης τή μονογραφία του Νεοελληνική πεζογραφία. I Ή Γενιά του '30, 1977. Στις έργασίες αύτές ένδιαφέρεται γιά τή σχέση τών συγκεκριμένων έργων μέ τή λογοτεχνική παράδοση, γιά τόν τρόπο οργάνωσης τής θεματικής τών συγγραφέων καί γιά τήν έξέλιξή τους. Έδωσε έπίσης ορισμένες ένδιαφέρουσες άνθολογήσεις ( Ό πετραρχισμός στήν Ελλάδα. 'Ανθολογία ελληνικού σονέτου, 1973* Νεοελληνική μουσική και ποίηση, 1979). — Ή καταρτιση της Ελένης Κακουλίδη-Πάνου (1932) στην περιοχή της ευρυτερης νεοελληνικής γραμματείας άπό τόν 15ο έως τόν 18ο αιώνα προκάλεσε περιεκτικές συνεισφορές. Άσχολήθηκε μέ τή θρησκευτική άλφαβητική άκροστιχίδα (Νεοελληνικά θρησκευτικά άλφαβητάρια, 1964), άποσαφηνίζοντας πολλά ζητήματα τής χειρόγραφης παράδοσης καί τής διάδοσης τών κειμένων καί προσφέροντας δείγματά τους κριτικά άποκαταστημένα. Μέ μιά σειρά μελετών προώθησε τήν έρευνα στόν χώρο κυρίως τών δημωδών πεζών κειμένων τής Τουρκοκρατίας, άλλά καί τής δραστηριότητας τών βιβλιογράφων καί τών βιβλιογραφικών έργαστηρίων τής υστεροβυζαντινής περιόδου (Συμβολές, 1982). Στήν πρώτη άπό τις δύο προηγούμενες κατευθύνσεις άνήκει καί ή έκτενής γραμματολογική καί έκδοτική έργασία της πού άναφέρεται στόν λόγιο ιερέα του IÇ'-IZ' αιώνα Ιωάννη Μορεζήνο («Ό Ιωάννης Μορεζήνος καί τό έργο του», Κρ. Χρ., 22, 1970, 7-78 καί 389-506) καί άναδεικνύει μιάν άκόμη πτυχή του πρώιμου νεοελληνικού πεζού λόγου, όπως καί οί έκδόσεις πού έπιμελήθηκε: νΑνθος τών Χαρίτων - Φιόρ δέ Βερτου. Ή κυπριακή παραλλαγή. Εισαγωγή - Επιμέλεια: Ελένη Κακουλίδη-Πάνου, Κομνηνή Δ. Πηδώνια. Λευκωσία 1994 [Δημοσιεύ-

ματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XVI]· Ίωαννίκιος Καρτάνος, Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη. [Βενετία 1536]. Φιλολογική Επιμέλεια Ελένης Κακουλίδη-Πάνου. Γλωσσικό Επίμετρο Ελένης Καραντζόλα. Κέντρο Έλληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη [2000]. Ή άσχολία του κλασικού φιλολόγου Δ. Ν. Μαρωνίτη (1929) καί μέ τά νεοελληνικά κείμενα άνανέωσε τή σπουδή πολλών βασικών θεμάτων του νεωτερικου καί του ευρύτερου ποιητικού χώρου, μέ πρωτότυπα μελετήματα πού κινούνται κατεξοχήν στό έπιπεδο τής έρμηνευτικής φιλολογίας. Ή κατανόηση καί ή κριτικά γόνιμη κατάφαση τού έργου τού Ελύτη άξιοποιουνται σέ συνεκτικά δοκίμια, πού διαφωτίζουν τόσο τή συνολική ιδιαιτερότητα οσο καί τήν έξέλιξη τού ποιητή ("Οροι του λυρισμοΰ τοΰ Όδυσσέα Ελύτη, 1980). Οί έπίμονες άνιχνεύσεις στό σεφερικό έδαφος —δηλαδή σέ ένα άντικείμενο πού φαίνεται νά άνταποκρίνεται περισσότερο άπό κάθε άλλο στό φάσμα τών ένδιαφερόντων καί τών έρωτημάτων τού συγγραφέα— άναλύουν καί άνασυνθέτουν τά στρώματα μιας δραματικής ποιητικής, πού ή τελική προσφορά της στόν άναγνώστη είναι ένα ισχυρό ένιαϊο έρεισμα καλλιτεχνικής καί βιοτικής ώριμότητας ( Ή ποίηση τοΰ Γιώργου Σεφέρη, 1984). Εξοικειωμένος μέ τις προϋποθέσεις καί τόν χαρακτήρα τών ποιητικών κορυφώσεων, ό συγγραφέας χρησιμοποίησε τήν έμπειρία του αύτήν στή διερεύνηση τών καταβολών καί στήν εκτίμηση τής αύτοδυναμίας άξιόλογων ποιητών τής πρώτης μεταπολεμικής γενιάς (Ποιητική και πολιτική ήθική. Πρώτη μεταπολεμική γενιά. 'Αλεξάνδρου - 'Αναγνωστάκης - Πατρίκιος, 1976* Μίλτος Σαχτούρης, 1980* βλ. καί γιά τόν Σινόπουλο, στό έπόμενο βιβλίο του, σσ. 171-217). Ό κύκλος τών άναζητήσεων διευρύνεται μέ συμβολές πού σχολιάζουν έξαρχής ή έπισημαίνουν γιά πρώτη φορά συγκεκριμένες κατακτήσεις καί όψεις τής ποίησης τού Σολωμού, τού Καβάφη, του Ρίτσου, τού Ε μ πειρίκου, τού Εγγονόπουλου καί τού Αναγνωστάκη, καί μέ άλλες πού έξετάζουν τήν ιδιομορφία μερικών νεώτερων πεζογράφων (Πίσω Μπρος, 1986* Ή πεζογραφία τοΰ Γιώργου Χειμώνα, 1986* Διαλέξεις, 1992). Ή πρακτική τών μελετών αύτών καθώς και ορισμένα συνεπόμενα θεωρητικά κείμενα, πού άναφέρονται στούς στόχους καί στή διαδικασία τής φιλολογικής μεθόδου, καθορίζουν ένα έργο δπου ή συνθετική ικανότητα έπιτρέπει στήν ούσιαστική έρευνα και στήν κριτική σκέψη νά έκφράζονται άδιάσπαστα, σέ έναν πυκνό άλλά καί διαυγή λόγο. — Ό Γιάννης Δάλλας (1924), άφου έδωσε άρκετά γραπτά σοβαρής δοκιμιογραφικής κριτικής ('Εποπτείες, 1954* Υπερβατική συντεχνία, 1958), άξιοποίησε τή διεισδυτική άναγνωστική του εύχέρεια σέ συστηματικότερες πραγματείες, πού έξετάζουν σημαντικά ποιητικά έργα καί άνάγονται άπό τήν έρμηνεία τών κειμένων στή θεώρηση τής γενικότερης ποιητικής τους. Ή διεξοδική άσχολία του μέ τόν Καβάφη άποκάλυψε σημαντικές διαστάσεις τής

ιστορικής συνείδησης του ποιητή και τής ιδεολογικής υποδομής του έργου του, υποδεικνύοντας δμως και τόν τρόπο μετασχηματισμού τών στοιχείων αύτών σέ ποιητικές πράξεις (Καβάφης και ιστορία, 1974* Ό Καβάφης και ή δεύτερη σοφιστική, 1984* Ό ελληνισμός και ή θεολογία στον Καβάφη, 1986). Ή κατανόηση τής λειτουργίας καί τών ειδοποιών γνωρισμάτων τόσο τής παραδοσιακής δσο καί τής νεωτερικής ποίησης γίνεται έμφανής καί στις περιεκτικές μελέτες του γιά τόν Βάρναλη καί τόν Σαχτούρη ( Ή δημιουργική δεκαετία στήν ποίηση του Κώστα Βάρναλη, 1988* Εισαγωγή στήν ποιητική του Μίλτου Σαχτούρη, 1979), ένώ οι έργασίες του γιά τόν Κάλβο, τόν Σολωμό καί τόν Θεοτόκη καλλιεργούν μιάν άναλυτική καί διεισδυτική έρμηνευτική μέθοδο ( Ή ποιητική του 'Ανδρέα Κάλβου. Ή πνευματική συγκρότηση και ή τεχνική τών «Ωδών», 1994* Ό κλασικισμός του 'Ανδρέα Κάλβου. Ή άρχαία βάση και ή ύπέρβασή της, 1999* Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Κριτική σπουδή μιας πεζογραφικής πορείας, 2001* Σκαπτή υλη άπό τά σολωμικά μεταλλεία, 2002). Ό κριτικός λόγος του συγγραφέα χαρακτηρίζεται άπό τήν ισχυρή καί εύστοχη συγχώνευση τών πορισμάτων μιας έπίμονης «έσωτερικής» έρευνας στά κείμενα πού τόν άπασχολουν. — Μέ συνδυασμένη καί ιδιαίτερα γόνιμη μαθητεία στον Πολίτη καί στον Δημαρά, ό Παναγιώτης Μουλλάς (1935) άσχολήθηκε άρχικά μέ τήν κριτική κυρίως τής σύγχρονης πεζογραφίας, συνεισφέροντας τεκμηριωμένες πρωτότυπες παρατηρήσεις (βλ. τώρα τήν έπιλογή Γιά τή μεταπολεμική μας πεζογραφία, 1989), μέ ζητήματα τής νεώτερης λογοτεχνίας μας γενικότερα (Παλίμψηστα καί μή. Κριτικά δοκίμια, 1992* Ρήξεις και συνέχειες - Μελέτες γιά τόν 19ο αιώνα, 1993* Ή δέκατη μούσα. Μελέτες γιά τήν κριτική, 2001), άλλά καί μέ τή βιβλιογραφική καί τήν εύρύτερη ίστορικοφιλολογική έρευνα (Βιβλιογραφία έλληνικών συμμείκτων, 1962). Τά ένδιαφέροντά του έξελίσσονται καί συντίθενται σέ μελέτες δπου ή ιστορική έξέταση τών φαινομένων τής νεοελληνικής λογοτεχνίας καί τών πολιτισμικών της πλαισίων ένισχύεται άπό τήν έρμηνευτική καί κριτική άντιμετώπιση τών κειμένων — καί άντίστροφα. Προέχει στό έπίπεδο αύτό ή διεξοδική έργασία του πού διερευνά τις προϋποθέσεις, τά πλαίσια καί τόν έσωτερικό χαρακτήρα τών πανεπιστημιακών ποιητικών διαγωνισμών (Les concours poétiques de Γ Université d'Athènes 1851-1877,1976) καί συνιστά μιάν άπό τις άρτιότερες συμβολές στήν ιστορία τών θεσμικών καί ιδεολογικών συνθηκών τής νεοελληνικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα. Ή σύνθεση ιστορίας καί κριτικής εύνόησε έπίσης τή συγκρότηση στέρεων άλλά καί αισθητά «προσωπικών» μελετημάτων γιά κορυφαίους παλαιότερους πεζογράφους. Πρόκειται γιά μία συνεξέταση τών ψυχολογικών καί ιδεολογικών προϋποθέσεων του έργου του Παπαδιαμάντη (Α. Παπαδιαμάντης Αύτοβιογραφούμενος, 1974) καί γιά μία περιεκτική νέα θεώρηση του Βιζυηνού (Γ. Μ. Βιζυηνού, Νεοελληνικά διη-

γήρατα, 1980). Έξαλλου, μέ άφετηρία μιά σειρά νεανικών γραμμάτων του Φώτου Πολίτη, προέκυψε μια εύέλικτη πραγματεία, που άξιοποιεΐ τό υλικό γιά τήν κατανόηση τής κίνησης τών ιδεών και άνάγεται στήν έξέταση εύρύτερων ζητημάτων του έπιστολικου κειμένου (Όλόγος της απουσίας. Δοκίμιο για τήν επιστολογραφία με σαράντα άνέκδοτα γράμματα του Φώτου Πολίτη (19081910), 1992). Γενικά, άποφεύγοντας τις άνεπάρκειες είτε τής νεοσχολαστικής μορφολογίας είτε τής πληροφοριακής γνώσης που δέν φθάνει στήν κατανόηση τής λογοτεχνικότητας τών έργων, ό συγγραφέας προωθεί τήν ένιαία καί ερμηνευτικά άποτελεσματική φιλολογία. — Ή ιστορικοκοινωνική διάσταση κυριαρχεί στις έκτεταμένες συμβολές του Γιώργου Βελουδη (1935). "Επειτα άπό τις πραγματολογικά πλούσιες έργασίες του γιά τή γραπτή καί προφορική νεοελληνική παράδοση γιά τόν Μ. Αλέξανδρο (Der neugriechische Alexander. Tradition in Bewahrung und Wandel, 1968) καί γιά τά έλληνικά τυπογραφεία τής Βενετίας καί τό έλληνικό βιβλίο κατά τήν περίοδο τής Τουρκοκρατίας (Das griechische Druck- und Verlagshaus «Glikis» in Venedig (1670-1854). Das griechische Buch zur Zeit der Türkenherrschaft, 1974) 1 , άσχολήθηκε μέ πολλές όψεις του έργου του Ρίτσου (Γιάννης Ρίτσος. Προβλήματα μελέτης του έργου του, 1982* Προσεγγίσεις στο έργο του Γιάννη Ρίτσου, 1984) καί μέ άλλα ζητήματα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας ('Αναφορές, 1983* Μονά-ζυγά, 1992· Τό γράμμα και τό πνεύμα, 2004). Ένώ τά έξαρχής συγκριτικά ένδιαφέροντά του άντιπροσωπεύονται ιδιαίτερα άπό τή μελέτη τών σχέσεων του Σολωμού μέ τούς Γερμανούς ρομαντικούς ποιητές (Διονύσιος Σολωμός. Ρομαντική ποίηση και ποιητική. Οί γερμανικές πηγές, 1989) 2 καί άπό μία μεθοδική δίτομη πραγματεία, πού συγκεντρώνει τά άποτελέσματα τών έρευνών του γιά τήν όλη πρόσληψη τής γερμανικής παιδείας μέσα στόν χώρο τής νεοελληνικής γραμματείας καί πνευματικής ζωής γενικότερα (Germanograecia. Deutsche Einflüsse auf die neugriechische Literatur (1750-1944), 1983). Τά μελετήματα πού συγ-

1. Καί στά έλληνικά: Γιώργος Βελουδη ς, Τό ελληνικό τυπογραφείο τών Γλυκήδων στη Βενετία (1670-1854). Συμβολή στή μελέτη του ελληνικού βιβλίου κατά τήν εποχή της Τουρκοκρατίας, Χ. Μπούρας, [Αθήνα 1987]. 2. Κριτικά, φιλολογικά-έκδοτικά καί έρμηνειππκά μελετήματά του άναφερόμενα στον Σολωμό καί στο έργο του συγκέντρωσε ό Βελουδής στο βιβλίο του Κριτικά στο Σολωμο, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 2000, ένώ στόν έκδοτικό τομέα του σολωμικού έργου σημειώνεται ή συμβολή του: Διονυσίου Σολωμού «Στοχασμοί» στους «*Ελεόθερους Πολιορκισμένους». Ιταλικό κείμενο, μετάφραση, εισαγωγή, σχόλια. Εκδόσεις Περίπλους, [Άθηνα 1997]. Τελευταία συμβολή του Βελουδή στή μελέτη του σολωμικού έργου: Ό Σολωμός τών *Ελλήνων. Εθνική ποίηση και ιδεολογία: μια πολιτική ανάγνωση. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2004].

κεντρώνονται στό βιβλίο του Ψηφίδες γιά μιά θεωρία τής λογοτεχνίας (1992) έχουν ώς στόχο τους «τή θεωρία τής λογοτεχνίας και τής έπιστήμης της, τής γραμματολογίας» (σ. 11). Έδωσε έπίσης μιά διεξοδική παρουσίαση τών νεώτερων τάσεων τής θεωρίας τής λογοτεχνίας καί τών συναφών τρόπων μελέτης τών κειμένων (Γραμματολογία. Θεωρία λογοτεχνίας, 1994, 3 2002, βελτιωμένη, άπό τίς έκδόσεις Πατάκη)1. — Ό ποιητής καί φιλόλογος Ντίνος Χριστιανόπουλος (1931) άφιερώνει ένα μέρος τών δραστηριοτήτων του στήν κριτική μελέτη κυρίως ποιητών του 20ου αιώνα καί στή διονυχιστική καί μεθοδική έρευνα καί βιβλιογράφηση λογοτεχνικών βιβλίων, περιοδικών καί άλλων έκδοτικών τεκμηρίων, που άντιπροσωπεύουν τήν πνευματική κίνηση τής Θεσσαλονίκης άλλά καί γενικότερα τής Μακεδονίας άπό τα μέσα του 19ου αιώνα έως τήν έποχή μας (Δοκίμια, 1965, καί νέα έκδοση, έμπλουτισμένη, 1999* Αποθήκη Α', 1978* Λογοτεχνικά βιβλία και περιοδικά πού τυπώθηκαν στή Θεσσαλονίκη (1850-1950), 1980* Ελληνικές εκδόσεις στή Θεσσαλονίκη έπι τουρκοκρατίας (1850-1912Χ 1980, 2 1997, συμπληρωμένη, καί μέ τόν τίτλο Λογοτεχνικές έκδόσεις Θεσσαλονίκης Ή ποίηση στή Θεσσαλονίκη άπό τό 1913 ώς τό 1940, 1986* Εκατό χρόνια λογοτεχνικού περιοδικού στή Θεσσαλονίκη (1889-1989Χ 1986* Μέ τέχνη και μέ πάθος. Δοκίμια, 1988* Συμπληρώνοντας κενά. Σολωμός - Καβάφης - Καββαδίας - Δούκας - Λαούρδας. Φιλολογικές Μελέτες, 1988* Λογοτεχνικά περιοδικά Θεσσαλονίκης (1889-1954Χ Εισαγωγή - βιβλιογραφία - καταγραφή - προσωπογραφία, 1995* Λογοτεχνικές έκδόσεις μακεδονικών πόλεων πλήν Θεσσαλονίκης 1879-1950, 1998* Ελληνικές έκδόσεις μακεδονικών πόλεων πλήν Θεσσαλονίκης έπι Τουρκοκρατίας, 2000* 5Ανθολογία Μακεδόνων ποιψών, 1860-1913, 2001* Μελέτες γιά τόν Σολωμό, 2001* Ή ποίηση στή Θεσσαλονίκη κατά τούς τελευταίους χρόνους τής Τουρκοκρατίας (1860 -1912), 2003, μέ «Μικρή άνθολογία» ποιημάτων τών ποιητών πού έντάσσονται στήν περίοδο αύτή). Ό Μ. Γ. Μερακλής (1932), παράλληλα μέ τό σημαντικό λαογραφικό έργο του, παρουσιάζει μιά μακροχρόνια καί πλούσια θητεία στή μελέτη τής νεώτερης καί τής σύγχρονης έλληνικής ποίησης καί πεζογραφίας, άσκώντας μορφές συγ1. Σημειώνουμε καί τή μελέτη του Βελουδή, «Jacob Philipp Fallmerayer und die Entstehung des neugriechischen Historismus», Südostforschungen, 29 ( 1 9 7 0 ) 43-90 — και σέ έλληνική μετάφραση μέ προσθήκες: Ό Jacob Philipp Fallmerayer και ή γένεση του ελληνικού ίστορισμοΰ, Ε.Μ.ΝΈ.-ΜΝΗΜΩΝ, [Αθήνα] 1 9 8 2 [Θεωρία καί Μελέτες Ιστορίας, 5]—, οπού έξετάζεται ή άπήχηση «του έργου καί τής θεωρίας του Fallmerayer κ' ή έπίδρασή τους πάνω στή γένεση καί τήν άνάπτυξη του νεοελληνικού ίστορισμου, τής νεοελληνικής λαογραφίας, γλωσσολογίας καί λογοτεχνίας καί τής νεοελληνικής "έθνικής" ιδεολογίας γενικότερα άπ' τά 1 8 4 0 περίπου ώς τίς μέρες μας» (σ. 81).

γραφής που κυμαίνονται άπό τό βραχύ άξιολογικό κείμενο έως τό δοκίμιο και τήν κριτική μονογραφία, μέ αισθητή τήν ύποδομή μιας άρτιας φιλολογικής παιδείας. Έπειτα άπό ορισμένα νεανικά έργα άξιοσημείωτου προβληματισμού ( Ή ποίηση μας, ο διχασμός, τό μεταίχμιο, 1959' Ή μοναξιά και ή ποίηση, 1961), κινήθηκε στόν έπιμέρους έρμηνευτικό δπως καί στόν εύρύτερο γραμματολογικό χώρο μέ άναλυτικές παρατηρήσεις και εύρύτερες έπισκοπήσεις (Ανδρέα Κάλβου, Ώδαί (1-20). Ερμηνευτική έκδοση, 1965, 2 1976· Σύγχρονη έλληνική λογοτεχνία, 1945-1980. Μέρος πρώτο: Ποίηση, 1987 1 · Ή σύγχρονη έλληνική λογοτεχνία (1945-1970). II Πεζογραφία, 1972* Ρομαντικοί - Έποχή του Παλαμά - Μεταπαλαμικοί, 1977: άνθολόγηση μέ γραμματολογικές πλαισιώσεις· Δεκαπέντε ερμηνευτικές δοκιμές στόν Όδυσσέα Ελύτη, 1984· Πέντε λαογραφικά δοκίμια γιά τή γλώσσα και τήν ποίηση, 1985), συνεχίζοντας έπι άρκετά χρόνια καί τήν τακτική κριτική (Λογοτεχνική κριτική, I, 1976), και συνέθεσε εύρύτερα μελετήματα (Τέσσερα δοκίμια γιά τόν Καβάφη, 1985* Προσεγγίσεις στήν έλληνική πεζογραφία (Ό άστικός 4χώρος), 1986) 2 . Τό 2002 έδωσε στή δημοσιότητα καί μιάν άνθολογία τού συνόλου του ποιητικού έργου τοΰ Γιώργου Σαραντάρη, μέ ούσιαστικές εισαγωγικές παρατηρήσεις γιά τό έργο αύτό. Τόν Μερακλή άπασχολεΐ σέ πολλές άπό τις έργασίες αύτές ό μετασχηματισμός τής κοινωνικής έμπειρίας και συνείδησης τών δημιουργών σέ αισθητική πράξη3. Ή περιεκτική σκέψη τοΰ συγγραφέα συνδυάζεται μέ τή συνειδητή προσπάθεια άποφυγής κάθε ίχνους έξεζητημένου ύφους καί καταλήγει στή διατύπωση πρωτότυπων και ούσιαστικών παρατηρήσεων. — Μία άπό τις πρώτες διδακτορικές διατριβές στό δημοτικό τραγούδι (La femme dans la chanson populaire grecque, 1. Ευρεία άνάπτυξη καί συμπλήρωση της πρώτης μορφής: Ή σύγχρονη έλληνική λογοτεχνία (1945-1970),! Ποίηση, Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, θεσσαλονίκη 1972. 2. Βλ. καί: «Ξαναδιαβάζοντας τό Ζορμπά ( Ή φιλοσοφική ήθογραφία του Καζαντζάκη)», Θεώρηση τοΰ Νίκου Καζαντζάκη (ΤΈ3), 1977, σσ. 61-66« « Ή Τέταρτη διάσταση του Γιάννη Ρίτσου. Μιά πρώτη προσέγγιση», ''Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσο, Κέδρος, 1981, σσ. 517-544' «Παραλογοτεχνία», Μνήμη Γεωργίου Θ. Ζώρα, 1984, σσ. 567-587* « Ή λαογραφία καί ή έθνογραφία της πεζογραφίας του Φώτη Κόντογλου», Μνημονάριον τοΰ Φωτη Κόντογλου (ΤΈ. 23), 1985, σσ. 40-59* « Ή ποιητική κοινή τών χρόνων του Ανδρέα Κάλβου», Άέναον Σήμα του Ανδρέου Κάλβου ( Τ Μ , 24), 1986, σσ. 72-85* «Μέρες του Κωστή Παλαμά (1859-1919)», Έκηβόλος, τευχ. 14 (Άνοιξη 1986), Κωστής Παλαμας. Ένα Αφιέρωμα, σσ. 1409-1451· « Ή ουσιώδης αισθητική τών έπιστολών καί ή άλληλογραφία του Θεοτοκά μέ τό Σεφέρη», Όδοιπορία τοΰ Γιώργου Θεοτοκά (ΤΈ., 26), 1986, σσ. 49-55. 3. Ό συγγραφέας εισηγήθηκε καί τήν άξιόλογη διατριβή του Έπαμ. Γ. Μπαλούμη, Ή λειτουργία του λαογραφικού στοιχείου στό εργο τοΰ Ά. Καρκαβίτσα (1984), πού θα μπορούσαμε νά πούμε δτι άποτελεϊ ε να δείγμα κοινωνιολογίας της λογοτεχνίας.

1950) συνέθεσε ή Map (α Δ. Μιράσγεζη (1925)· μικρό μέρος του ύλικου τής διατριβής ένσωματώθηκε άργότερα στό βιβλίο της Έρευνα στή δημοτική μας ποίηση. Α' Ό γάμος (1965). Ή Μιράσγεζη έργάστηκε γιά τή διαμόρφωση μιας διδακτικής τής νεοελληνικής λογοτεχνίας στό πλαίσιο τής σχολικής πράξης (καρπόν αύτής τής προσπάθειας άποτελεΐ ιδίως τό βιβλίο της Ποίηση και διδασκαλία, 1978, καί τό ογκώδες δίτομο έργο της: Νεοελληνική Λογοτεχνία, 1978-1982). — Ό Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος (1933) έδειξε μιάν ύποδειγματική καί καρποφόρα άφοσίωση προπαντός στό έργο του Παπαδιαμάντη, καταρτίζοντας μιά πολύ σοβαρή κριτική έκδοση καί συνθέτοντας μελετήματα κειμενολογικής ύποδομής καί έρμηνευτικής θεώρησης του συγγραφέα — ένώ ή λεπταισθησία του εϊναι έμφανής καί στις άλλες έργασίες του. Σέ ορισμένες περιπτώσεις, τά τελευταία χρόνια, συναιρεί μέ ιδιαίτερη δεξιοτεχνία τή φιλολογική μέ τή λογοτεχνική γραφή, γιά νά ύπομνήσει συμβολικά κάποιες όψεις του άντικειμένου πού μελετά (Δαιμόνιο μεσημβρινό. Έντεκα κείμενα γιά τόν Παπαδιαμάντη, 1978* 1Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Είκοσι κείμενα γιά τή ζωή και τό εργο του, Πρόλογος - έπιμέλεια —, 1979* Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, *Απαντα, Α'-Ε'. Κριτική έκδοση —, 1981-1988, καί ''Αλληλογραφία, Φιλολογική έπιμέλεια —, 1992· Τό δίχτυ και τό μέλι, 1983* Μινύρισμα πτηνού χειμαζομένου. Φιλολογικά στον Παπαδιαμάντη, 1986, καί Είκοσιπεντάχρονος πλους. Φιλολογικά στον Παπαδιαμάντη Β\ 2004* Τό βαθύ πηγάδι ή έκρήξεις συναφών φωτοβολίδων, 1989 [«εϊδος μεικτό» κατά τόν συγγραφέα]· Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, Τά διηγήματα, Α'-Γ'. Φιλολογική έπιμέλεια —, 1990-1993· Γράμματα Σεφέρη-Αορεντζάτου (1948-1968λ Επιμελήθηκε —, 1990· Αλεξανδρινέ μ' άέρα, 1991· σημειώνεται, έπίσης, γιά τήν άφομοιωμένη φιλολογικότητά του τό βιβλίο: «Περίτριμμ' άγοράς θεσσαλονίκιον». Κείμενα παιδιόφραστα περι του παιζω-γράφου Ν. Γ. Πεντζίκη, 1993). — Ό Γιάννης Παπακώστας (1939) άσχολειται μεθοδικά σέ έκτενεΐς έργασίες μέ όψεις καί ζητήματα τής πεζογραφίας του ύστερου δέκατου ένατου αιώνα καί μέ τήν ιστορία του δημοτικιστικου κινήματος ( Ή ζωή και τό εργο της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου, 1980* Τό περιοδικό «Εστία» και τό διήγημα, 1982· Ό Φώτης Φωτιάδης και τό «Αδερφάτο τής Εθνικής Γλώσσας». Ή Αλληλογραφία, 1985. Άπό τό 1995 ό Παπακώστας έχει τήν έπιμέλεια τής έκδοσης τών Απάντων του Γεωργίου Δροσίνη (βλ. παρακάτω, Μέρος Γ', Κεφ. Δ', Άπαντα νεοελλήνων συγγραφέων: Δ ρ ο σ ί ν η ς Γεώργιος). Τήν παράδοση τών σολωμιστών τής γενιάς του '30 άνανέωσε ό Μανόλης Κ. Χατζηγιακουμής (1940) μέ προβληματισμένες έρευνες, προχωρώντας καί στά πρώιμα νεοελληνικά κείμενα μέ γόνιμες μεθοδολογικές προτάσεις (Νεοελληνικαι πηγαι του Σολωμού, 1968* Σύγχρονα σολωμικά προβλήματα, 1969· Κω-

στή Παλαμα, Διονύσιος Σολωμός. Επιμέλεια —, 1970 [Εισαγωγή, σσ. 5-32: « Ό Παλαμας κριτικός του Σολωμού»]· Τά μεσαιωνικά δημώδη κείμενα. Συμβολή στή μελέτη και στήν εκδοσή τους. Α', 1977). — Ό Παναγιώτης Σ. Πίστας (1939) προήγαγε τή μελέτη του έργου του Ρήγα Βελεστινλή μέ ιστορικοφιλολογικές άνιχνεύσεις άλλά καί μέ «έσωτερικές» διερευνήσεις τής ιδεολογίας του συγγραφέα, στράφηκε στή συνέχεια στις νεωτερικές ποσοτικές προσεγγίσεις τών ποιητικών κειμένων, ένώ παράλληλα διατηρεί καί τήν έπαφή μέ τή γραμματολογία καί τήν έρμηνεία ( « Ή πατρότητα τών στιχουργημάτων του "Σχολείου τών ντελικάτων έραστών"», Ελληνικά, 20, 1967, 393-412* «Τά τραγούδια του "Εγκολπίου" του Ρήγα», αύτόθι, 22, 1969, 183-206* Ρήγα, Σχολειον τών ντελικάτων έραστών. Επιμέλεια —, 1971 [Εισαγωγή, σσ. ιε'ος': «Τό νεανικό έργο ένός έθνομάρτυρα»]1* «Γιάννης Βλαχογιάννης. Τριάντα χρόνια άπό τόν θάνατο του», Διαγώνιος, τόμ. 4, τευχ. 12, 1975, 248-257* «Προβλήματα έκτίμησης του λεξιλογικού πλούτου τών ποιητικών κειμένων», Αφιέρωμα στον'κοίθηγητή Αίνο Πολίτη^ 1979, σσ. 403-425* «Νίκος Μπακόλας. Παρουσίαση-Ανθολόγηση», Ή μεταπολεμική πεζογραφία, Εκδόσεις Σοκόλη, τόμ. ζ ' , 1988, σσ. 56-109* «Μιά άγνωστη (ή μάλλον λανθάνουσα) μελέτη γιά τόν Κάλβο», Αντί, τευχ. 510 (18 Δεκ. 1992), σσ. 38-41· Ανδρέα Κάλβου, Μικρές ώδές και άλλα ποιήματα, Επιμέλεια —, 2002). — Ή Ελένη Παχίνη-Τσαντσάνογλου (1936-1995) προώθησε καθοριστικά τις σολωμικές σπουδές, συνάγοντας μέσα άπό τά Αυτόγραφα Έργα πολύτιμα στοιχεία, πού τήν οδήγησαν στήν άποκάλυψη άγνωστων συνθετικών προθέσεων του Σολωμού, στή μελέτη τής διαδικασίας γένεσης του έργου του καί στή συγκρότηση άναλυτικών έκδόσεων, πού μέ τή διάρθρωση καί τήν έρμηνευτική μελέτη του ύλικου άνανεώνουν τήν άνάγνωση του ποιητή (Μιά λανθάνουσα ποιητική σύνθεση του Σολωμού. Τό αυτόγραφο τετράδιο Ζακύνθου άρ. 11,*1978,1982* « Ή ταυτότητα τής 'Φεγγαρο ντυμένης' στον "Κρητικό" του Σολωμού: τό όραμα του ποιητή καί τό όραμα του ζωγράφου», Μνήμη Λίνου Πολίτη, 1988, σσ. 167195* Διονυσίου Σολωμού, Ή Γυναίκα τής Ζάκυθος. 'Όραμα του Διονυσίου ίερομονάχου, έγκατοίκου εις ξωκλήσι Ζακύνθου. Εισαγωγή, άναλυτική έκδοση, σημειώσεις - σχόλια, 1991* [συνοπτικότερη έκδοση μέ τόν ίδιο τίτλο] Εισαγωγή, κείμενο, γλωσσάρι, 1993* άπό τις άλλες έργασίες της σημειώνουμε: Αθανασίου Χριστοπούλου, Λυρικά. Επιμέλεια —, 1970 [Εισαγωγή, σσ. 7-32]). — Αεί . Στή νέα «παρουσίαση» του έργου (Βουλής τών 'Ελλήνων, Ρήγα Βελεστινλή

Άπαντα

τα Σωζόμενα, τόμ. Α', Εισαγωγή - Επιμέλεια - Σχόλια: Παναγιώτης Σ. Πίστας, Αθήνα 2001), ό επιμελητής προχώρησε «... διορθώνοντας καί συμπληρώνοντας δσα κατά τή γνώμη» του «έπρεπε (στήν έκδοση) καί ήταν δυνατόν άπό μέρους» του «(στήν εισαγωγή) νά διορθωθούν καί νά συμπληρωθούν» (σ. 17).

πτουργημένες υφολογικές διερευνήσεις, χρήσιμες καταγραφές καί υποψιασμένες έρμηνευτικές παρατηρήσεις συνεισέφερε ό Ξενοφών Α. Κοκόλης (1939), μέ μιά μακροχρόνια άφοσίωση στή μελέτη προπαντός του νεωτερικου ποιητικού λόγου (Πίνακας λέξεων του Γιώργου Σεφέρη, *1970, 1975* «Λέξεις άπαξ»: στοιχεία ύφους. Θεωρητική έξέταση - Καταγραφή στά «Ποιήματα» του Γ. Σεφέρη, 1975* Πίνακας λέξεων τών 154 ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη, 1976* Δώδεκα ποιητές. Θεσσαλονίκη 1930-1960, 1979· Σεφερικά, I, 1982· Γιά τό «"Αξιον 'Εστί» του Ελύτη. Μιά οριστικά μισοτελειωμένη άνάγνωση, 1984* Ποιητική πράξη και σύμπραξη (Σεφερικά, 2), 1985* Σεφερικά μιας εικοσαετίας, 1993* Ή ομοιοκαταληξία. Τύποι και λειτουργικές διαστάσεις, 1993* Ή ποίηση του Μανόλη 'Αναγνωστάκη, 2001* Ό μεταφραστής Σεφέρης. Λρνητική κριτική, 2001· νΑνθρωποι και μή: Τά δρια τής φαντασίας στό Σκαρίμπα, 2004). — Σέ έκτεταμένα πεδία κινείται ό Γιώργος Κεχαγιόγλου (1947), μέ διεξοδικές έρευνες όπου ή παραδοσιακή φιλολογική έμπειρια διασταυρώνεται μέ σύγχρονα μεθοδολογικά σχήματα, πού άξιοποιουν τά άναλυτικά μέσα προπαντός τής άφηγηματολογικής προσέγγισης (Κριτική έκδοση τής Ιστορίας Πτωχολέοντος. Θέματα υστεροβυζαντινής και μεταβυζαντινής λογοτεχνίας, 1978* «Προτάσεις γιά τόν "Πόρφυρα" του Σολωμού», Λφιέρωμα στόν καθηγητή Αίνο Πολίτη, 1979, σσ. 153-184* «Ζητήματα ρητορικής, λογικής καί θεματικής δομής στόν 'Απόκοπο του Μπεργαδή», Άντίχαρη, σσ. 239-256* «Όέρωτας στά χιόνια» του 'Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Μιά άνάγνωση, 1984* «Είς τήν όδόν τών Φιλελλήνων» του 'Ανδρέα 'Εμπειρίκου. Μιά άνάγνωση, 1984* 'Ανδρέας 'Εμπειρίκος «Αι Λέξεις». Μορφολογία του μύθου, 1987* «Modern Greek Orientalism. I: The literary responses to the Arab world; A preliminary sketch», MGSY, 3, 1987, 75-97* Τά Παραμύθια τής Χαλιμάς. Α' Άραβικόν Μυθολογικόν, Α'-Β'. Επιμέλεια —, 1988* Γεώργιος Βουστρώνιος, Διήγησις Κρονίκας Κύπρου. Κριτική έκδοση, Εισαγωγή, Σχόλια, Γλωσσάρι, Πίνακες καί Επίμετρο —, 1997* «'Απολλώνιος τής Τύρου»: Ύστερομεσαιωνικές και νεότερες ελληνικές μορφές. Κριτική έκδοση, μέ Εισαγωγές, Σχόλια, Πίνακες λέξεων - Γλωσσάρια καί Ε πίμετρα, 2004) 1 . Ό σκηνοθέτης καί φιλόλογος Σπύρος Α. Εύαγγελάτος (1940) μετέτρεψε τίς δυσχέρειες του «δυσί κυρίοις δουλεύει ν» σέ γόνιμο δυαδισμό, ξεκινώντας άπό χώρους πού, άκριβώς, προσφέρονται γιά αύτό, καί πραγματοποιώντας μέ οξυδέρκεια καί ζήλο δυναμικές έρευνες («Χρονολόγηση, τόπος συγγραφής του Ζήνωνος καί έρευνα γιά τόν ποιητή του», Θησαυρίσματα, 5, 1968, 177-203*

Ιστορία του θεάτρου έν Κεφαλληνία 1600-1900, 1970* «Χρονολόγηση του Έρωτοκρίτου (Ό "terminus post quem" γιά τή συγγραφή του έργου)», Ελληνικά, 33, 1981, 98-127* Προς τήν άλήθεια γιά τόν Βιτσέντζο Κορνάρο. Ποιος ήταν ό ποιητής του «Έρωτοκρίτου»;, 1985* Πέτρου Κατσαΐτη, Ιφιγένεια [έν Ληξουρίω]. Επιμέλεια—, 1995 [Εισαγωγή, σσ. 9*-47*]). — Ό Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος (1938) έφαρμόζει συστηματικά στή μελέτη τής νεοελληνικής ποίησης τις μεθόδους τής δομικής καί τής σημειολογικής άνάλυσης, συνθέτοντας έκτενεΐς έργασίες όπου οί «μορφολογικές» διαστάσεις τών κειμένων συναντούν τις ίστορικοκοινωνικές καί τις ψυχολογικές (Ήσυντακτική δομή τής ποιητικής γλώσσας του Σεφέρη. Υφολογική μελέτη, 1975* Τό σύγχρονο κρητικό ιστορικό τραγούδι. Ή δομή και ή ιδεολογία του, 1979* «"Τά Παράθυρα". Σημειολογική διερεύνηση του καβαφικού άδιεξόδου», Αντίχαρη, σσ. 227-237* «Καλή 9ναι ή μαύρη πέτρα σου». Ερμηνευτικά κλειδιά στό Σολωμό, 1992, Αφηγηματολογία. Θεωρία καί μέθοδοι άνάλυσης τής άφηγηματικής πεζογραφίας, [2002]* 'Αναζητώντας τό χαμένο ςύρωπαϊκό πολιτισμό. Α' Νεοελληνική ποίηση καί πολιτισμική παράδοση, [2003]). — Ό Νάσος Βαγενάς (1945) καλλιεργεί μέ συνθετικά μελετήματα τήν έρμηνευτική τής ποίησης καί τή θεωρία τής λογοτεχνίας καί τής κριτικής, άφομοιώνοντας ένεργητικά τούς σύγχρονους σχετικούς προβληματισμούς μέσα σέ προτάσεις πού χαρακτηρίζονται άπό αύτοδυναμία καί πρωτοτυπία ( Ό ποιητής καί ό χορευτής. Μιά εξέταση τής ποιητικής καί τής ποίησης του Σεφέρη, 1979* Γιά έναν ορισμό του μοντέρνου στήν ποίηση, 1984* Ή έσθήτα τής θεάς. Σημειώσεις γιά τήν ποίηση καί τήν κριτική, 1988* Ποίηση καί μετάφραση, 1989* Ή ειρωνική γλώσσα. Κριτικές μελέτες γιά τή νεοελληνική γραμματεία, 1994* Σημειώσεις άπό τό τέλος του αιώνα, 1999* Μεταμοντερνισμός καί λογοτεχνία, 2002* Ή παραμόρφωση του Καρυωτάκη, 2005). — Ό Αλέξης Πολίτης (1945) άσχολεΐται μέ τό δημοτικό τραγούδι καί μέ τις ιδεολογικές συνθήκες πού προσδιόρισαν τό ένδιαφερον τών λογίων γιά αύτό, καθώς καί μέ ζητήματα τής εύρύτερης ιστορίας τών Ιδεών (Τό δημοτικό τραγούδι. Κλέφτικα. Επιμέλεια —, 1970 [Εισαγωγή, σσ. ια'-ξγ']* «Κοραής καί Φοριέλ», Ό Ερανιστής, 11, 1974 [Νεοελληνικός Διαφωτισμός. ''Αφιέρωμα στον Κ. Θ. Δημαρά], 264-295* Ήάνακάλυψη τών έλληνικών δημοτικών τραγουδιών, 1984* Νέα Ιστορία 9Αθέσθη Κυθηρέου. Μέ εισαγωγή καί έπιμέλεια —, 1983* Ρομαντικά χρόνια. Ιδεολογίες καί Νοοτροπίες στήν Ελλάδα του 1830-1880, 1993* Claude Fauriel, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Α' Ή έκδοση του 1824-1825, 2η έκδοση, Β' Ανέκδοτα κείμενα, Αναλυτικά κριτικά υπομνήματα, Παράρτημα καί έπίμετρα. Εκδοτική έπιμέλεια —, 1999* Εγχειρίδιο του νεοελληνιστή, 2002). — Ή Μαριάννα Δήτσα (1946) μελέτησε τή συμβολή του Legrand στις νεοελληνικές σπουδές (La contribution

d'Émile Legrand aux études néohelléniques en France, [Paris 1974]), καθώς καί θέματα λογοτεχνίας καί ιστορίας τών ιδεών, κυρίως του 19 ο υ αιώνα (Νεολογία καί κριτική στον 19° αιώνα, 1988* Δημητρίου Βικέλα, Λουκής Λάρας. Επιμέλεια —, 1991 [Εισαγωγή, σσ. 27*-133*]· Στο διάμεσο του κλασικισμού και ρομαντισμού, 2001). — Ή ίδιαίτερ α διεξοδική ένασχόληση τής Diana Haas (1948) μέ τόν Καβάφη διαφώτισε καίρια στοιχεία τής πολιτισμικής υποδομής του έργου του, άλλά καί παραμέτρους του ϊδιου του ποιητικού άποτελέσματος* καί ή άνάλογη μεθοδικότητα χαρακτηρίζει καί τις άλλες έργασίες της (σέ συνεργασία μέ τόν Μιχάλη Πιερή: Βιβλιογραφικός οδηγός στά 154 ποιήματα του Καβάφη, 1984* Le problème réligieux dans Γ œuvre de Cavajy. Les années de Formation (1882-1905), 1996). — Ό Μιχάλης Πιερής (1952) μελέτησε καθοριστικά δυαδικά σχήματα τής ποίησης του Καβάφη, άφιέρωσε έρευνες καί έκδοτικές έργασίες σέ έκπροσώπους τής γενιάς του '30 καί σέ μεταπολεμικούς ποιητές καί έξέτασε θέματα τής κυπριακής λογοτεχνίας (Κ. Π. Καβάφης: *Εφοδος στο σκοτάδι (ή εξελικτική πορεία), 1982* 'Αδαμαντίου Διαμαντή καί Γιώργου Σεφέρη, Άλληλογραφία 1953-1971, 1985* σέ συνεργασία μέ τόν Γ. Π. Σαββίδη: Σημαίες στόν ήλιο. Ό «Αεωνής» του 1940 μέ τό ημερολόγιο έργασίας του «Λεωνή» καί τά διηγήματα τής «Παιδικής ηλικίας». Φιλολογική έκδοση —, 1985* Χώρος, Φώς καί Λόγος. Ή διαλεκτική του «μέσα»«έξω» στήν ποίηση του Καβάφη, 1992* Ό χώρος καί τά χρόνια του Τάκη Σινόπουλου, 1917-1981. Σχεδίασμα βιο-εργογραφίας, 1988* Ό ποιητής - χρονικογράφος. Μεταμορφώσεις του άφηγητή στόν «Νεκρόδειπνο» του Τάκη Σινόπουλου, 1988· Άπό τό μερτικόν τής Κύπρου (1979-1990), 1991· κ.α.π.). — Ή Τζίνα Πολίτη (1930), παράλληλα μέ τις έργασίες σέ θέματα τής άγγλικής λογοτεχνίας, δημοσίευσε καί ένδιαφέροντα μελετήματα γιά νεοέλληνες ποιητές καί πεζογράφους (Συνομιλώντας μέ τά κείμενα, 1996* Ή άνεξακρίβωτη σκηνή, 2001). Τεκμηριωμένες έρευνητικές καί έρμηνευτικές συμβολές προσφέρει ό Στέφανος Διαλησμάς (1941) στή μελέτη τής παλαιότερης άλλά καί τής νεώτερης ποίησης (Εισαγωγή στήν ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, 1981* «Τό ποίημα "Coaliers" του Νίκου Καββαδία* καί ένα βιβλιογραφικό έπιμετρο», Παρουσία, 2, 1984, 319-327* « Ή άρχαιογνωσία του Κάλβου καί ή Έλληνική Ανθολογία», ΕΕΦΣΠΑ, 28, 1979-1985, 503-522* « Ό Δωδεκάλογος του Γύφτου καί ένα άθησαύριστο ποίημα του Νιρβάνα. (Προτάσεις γιά χρονολόγηση)», Έκηβόλος, τευχ. 14 ('Άνοιξη 1986), Κωστής Παλαμάς. 'Ένα Αφιέρωμα, σσ. 12551266* Ανδρέας Κάλβος, Ώδαί. Φιλολογική έπιμέλεια —, 1988 [Εισαγωγή: σσ. 7-46]). — Αναλυτικές έρευνητικές καί θεωρητικές έργασίες μέ συγκριτικό προσανατολισμό πραγματοποιεί ή Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινου (1941), συνθέ-

τοντας διεξοδικές παρατηρήσεις (ΌΚωστής Παλαμας καί ό γαλλικός παρνασσισμός. Συγκριτική φιλολογική μελέτη, 1976* Ή Συγκριτική Φιλολογία. Χώρος, σκοπός και μέθοδοι ερευνάς, 1981* «Ποίηση καί γλώσσα», Μνήμη Γεωργίου Κουρμούλη, 1982, σσ. 211-241* «Ό Καβάφης καί ό γαλλικός παρνασσισμός», Παρουσία, 2 (1984) 71-81 = Πρακτικά Τρίτου Συμποσίου Ποίησης, 1984, σσ. 315-346* Ή στίξη τών «Ωδών» του 'Ανδρέα Κάλβου. «Ό Ωκεανός», 1992* «Ό Κ. Παλαμάς θεωρητικός τής ποίησης», Συγκριση/Comparaison, 4, 1992, 33-52* Λάμπρου Πορφύρα, Γά Ποιήματα (1894-1932). Φιλολογική έπιμέλεια —, 1993 [Εισαγωγή: σσ. 13-107]). — Ό Κ. Γ. Κασίνης (1943) έργάστηκε έπίμοχθα κυρίως στον παλαμικό χώρο μέ συμβολές ύποδομής καί μελέτης (Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά (1911-1925), 1973* Κωστή Παλαμά, 'Αλληλογραφία. Α'-Δ'. Είσαγωγή - φιλολογική έπιμέλεια - σημειώσεις —, 1975-1986* Ή έλληνική λογοτεχνική παράδοση στή «Φλογέρα του Βασιλιά», f1980* Κωστής Παλαμάς, Ή Φλογέρα του Βασιλιά, Φιλολογική έπιμέλεια —, «ΠροΧογικά»: σσ. 7-26, 1989). Άργότερα ό Κασίνης στράφηκε καί προς άλλα άντικείμενα έρευνας καί συγγραφής: Διασταυρώσεις (Μελέτες γιά τόν 19ο καί τόν 20ό αιώνα), 1998* Ή ρητορική τών «Διδαχών» του Μηνιάτη, 1999* Παρωδική Μικρογραφία Μυθιστορημάτων του Μ. Χουρμούζη (έπανέκδοση του έργου, χρονολόγιο του συγγραφέα καί τής έποχής του, πλούσια είσαγωγή: σσ. 53-215, καί γενικότερη φιλολογική έπιμέλεια), 1999* Οίκονόμειος μεταφραστικός άγών (μέ πλούσια, έπίσης, είσαγωγή: σσ. 9-123, καί Επίμετρο κειμένων: σσ. 125-707), 2003* Όνολογικές μεταμορφώσεις. Πρόσωπα καί προσωπεία τής έλληνικής σάτιρας, 2004. — Ό Βαγγέλης Αθανασόπουλος (1946) παρέχει έκτεταμένες ερμηνευτικές συμβολές, μέ τήν άξιοποίηση θεωρητικών βάσεων ( Ή θεωρία καί ή πράξη τής άφηγηματικής πεζογραφίας του Φώτη Κόντογλου, 1985* Ή ιεροτελεστία τής 'Επανάστασης. Χρονικές σχέσεις καί χρονική υπέρβαση στις 'Ωδές του Κάλβου, 1986* Ό λογοτέχνης ώς πρότυπο δημιουργικής δράσης (Θ. Πετσάλης-Διομήδης: πώς ενας συγγραφέας συγκρότησε τό πρόσωπο καί τό εργο του), 1990* Οί μύθοι τής ζωής καί του έργου του Γ. Βιζυηνού, 1992* Ή πολιτική διάσταση τής «μυθικής μεθόδου»: Στράτης Μυριβήλης - Στρατής Τσίρκας, 1992* Δημήτριος Βικέλας, «Λουκής Λάρας» καί «Διηγήματα». Φιλολογική έπιμέλεια —, 2000 [Είσαγωγή: σσ. 7114]· Δημοσθένης Βουτυράς, Διηγήματα. Φιλολογική έπιμέλεια—, 2001 [Εισαγωγή: σσ. 7-30]* Ν. Έπισκοπόπουλος, Διηγήματα. Φιλολογική έπιμέλεια—, 2002 [Εισαγωγή: σσ. 9-143]· Οί μάσκες του ρεαλισμού. 'Εκδοχές του νεοελληνικού άφηγηματικου λόγου, Α'-Β', 2003). — Ή Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου (1946) μελέτησε τήν έπιδραση τών δημοτικών τραγουδιών στή γλώσσα καί στήν ποίηση του Κωστή Παλαμά (L'influence des chants populaires sur la

langue et sur la poésie de Palamas, Paris 1972), στό έργο του οποίου έπανήλθε καί μέ άλλα δημοσιεύματά της (βλ. τά βιβλία της: Φιλολογικές διαδρομές. Άπό τόν Παλαμα στό Βρεττάκο, 1990, σσ. 11-135, καί Φιλολογικές διαδρομές, Β', 1998, σσ. 15-34). — Ό Φώτης Άρ. Δημητρακόπουλος (1949) έπιδίδεται μέ διαρκή ζήλο σέ πλούσιες γραμματολογικές καί έκδοτικές έργασίες ( Ό νεοελληνισμός στή λογοτεχνία. 19ος-20ός αι., 1985* Γιώργος Σεφέρης, Τό βυσσινί τετράδιο. Παρουσίαση - σχόλια - σημειώσεις—, 1987* Γιώργος Σεφέρης καί Αντρέας Καραντώνης, ''Αλληλογραφία 1931-1960. Φιλολογική έπιμέλεια—, 1988 [Είσαγωγή: σσ. 15-46]· Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, [Τό Λάβαρον]. Ανέκδοτες παπαδιαμαντικές σελίδες άπό τό Αρχείο Απόστολου Γ. Παπαδιαμάντη. Έκδοση κειμένων, σχόλια και περιγραφή του Αρχείου—, 1 1989, 1993* Γιά τόν Σεφέρη και γιά τήν Κύπρο, 1992* Γιώργος Σεφέρης - Κύπρος Χρυσάνθης και «Οί γάτες τ9 άη Νικόλα». Φιλολογική έπιμέλεια —, 1995* Εργόχειρα έρωτος. Υστεροβυζαντινά - δημώδη - μεταβυζαντινά κείμενα και μελέτες, 2000* Σεφέρης, Κύπρος, έπιστολογραφικά και άλλα, 2000* βλ. καί παρακάτω, δημοσιεύματα πού έκπονήθηκαν μέ τή συνεργασία του Γ. Α. Χριστοδούλου). — Ή Έρασμία-Λουΐζα Σταυροπούλου (1949) συνδυάζει τή γραμματολογική σύνθεση μέ τή βιβλιογραφική προσφορά (Βιβλιογραφία μεταφράσεων νεοελληνικής λογοτεχνίας, 1986* Παναγιώτης Πανάς (1832-1896). Ένας ριζοσπάστης ρομαντικός, 1987* Κωσταντΐνος Χατζόπουλος, Τά Διηγήματα. Φιλολογική έπιμέλεια —, 1989 [Εισαγωγή: σσ. 9-52]· Προτάσεις άνάγνωσης γιά τήν πεζογραφία μιάς έποχής, 2001* Γιάννη Μπεράτη, Ένας σωσίας. Εισαγωγή - Φιλολογική Επιμέλεια —, 2001). 'Υπενθυμίζουμε, έπίσης, έδώ ότι ό Κ. Θ. Δημαράς ένέπνευσε, προπαντός στον κύκλο τών μαθητών καί συνεργατών του του «Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών» (Ε.Ι.Ε.) καί του «Όμίλου Μελέτης του Έλληνικου Διαφωτισμού», ένδιαφέροντα πού στρέφονται στήν άπογραφική διερεύνηση τών λόγιων νεοελληνικών πραγμάτων, στήν έκδοση κειμένων - μαρτυριών καί στή βαθμιαία συγκρότηση τής εύρύτερης πολιτισμικής καί κοινωνικής ιστορίας του νέου έλληνισμου1 — διαδικασία πού πλαισιώνει οργανικά καί ώφέλιμα τή μελέτη τής κυρίως λογοτεχνίας, όπως καί άλλους τομείς. Γιατί σ' αύτήν τήν όλικότητα τής «νεοελλη1. «Σέ χρόνια κρίσιμα ή έπιστήμη μας έδειξε ροπή προς τήν μεγαλοστομία καί τις γενικότητες, σέ βαθμό ό όποιος έζημίωσε τήν άσφάλεια τών πορισμάτων της. Ή γενιά μας καί οί νεώτεροι μας, οδηγημένοι όλοι άπό τό παράδειγμα τών διδασκάλων μας, έπροσπαθήσαμε και προσπαθούμε, χωρίς ποτέ νά έγκαταλείπουμε τις συνολικές συλλήψεις, χωρίς τις όποιες ή έπιστήμη γίνεται κάτι σάν ληξιαρχείο ή υποθηκοφυλακείο, νά τις θεμελιώνουμε πάντοτε στερεά έπάνω στήν άνάλυση» (Κ. Θ. Δημαρας, [«Πρόλογος»], Έρανος εις 'Αδαμάντων Κοραήν, 1965, σ. ς').

νικής έπιστήμης» άπέβλεπαν εξαρχής τό γενικό σχέδιο έργασίας και οί έπιμέρους μεθοδεύσεις αύτών τών συλλογικών έπιστημονικών σωμάτων, δπου οί συνεργατικές άναζητήσεις συνδυάζονται άπρόσκοπτα μέ τόν προσωπικό προβληματισμό. Μνημονεύουμε, λοιπόν, μιάν άντιπροσωπευτική σειρά έρευνητών αύτου του τύπου, έπιλέγοντας ένδεικτικά άπό τίς πολλές έργασίες τους ορισμένα λήμματα πού συνδέονται άμεσότερα μέ τή λογοτεχνική γραμματεία ή γενικά μέ τήν πνευματική κίνηση. Ή Αικατερίνη Κουμαριανου (1916) εξετάζει μεθοδικά τόσο τά μεμονωμένα κείμενα, πού έκφράζουν τίς έπιδιώξεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, δσο καί τίς εύρύτερες έκδοτικές δραστηριότητες πού προετοίμασαν καί υποστήριξαν τήν έλληνική Έπανάσταση. («Ό "Μισοπόνηρος" [του Νεόφ. Δούκα]», *Ερανος είς Άδαμάντιον Κοραήν, 1965, σσ. 193-208* «Ανθίμου Γαζή, "Λεξικόν Έλληνικόν". Ή ιστορία μιάς λεξικογραφικής προσπάθειας», Ό Ερανιστής, 2, 1964, 163-186* «"Λόγιος Ερμής"». Κοσμοπολιτισμός καί έθνικός χαρακτήρας», Εποχές, τευχ. 18, Όκτ. 1964, 24-2,8* Αλληλογραφία Δανιήλ Φιλιππίδη - Barbié du Bocage - Άνθιμου Γαζή (1794-1814). Έκδοση - Σχόλια —, 1966* Δανιήλ Φιλιππίδης - Γρηγόριος Κωνσταντάς, Γεωγραφία Νεωτερική περί τής Ελλάδος. Επιμέλεια —, '1970, 1988 [Εισαγωγή, σσ. 9-36]* Ό Τύπος στόν Αγώνα, Α'-Γ', 1971 [Εισαγωγή: σσ. ε'-π']* (σέ συνεργασία μέ τή Λούκια Δρούλια) Τό έλληνικό βιβλίο, 1986). — Προπαντός οι κοραϊκές άλλά καί άλλες έρευνες προωθούνται άπό τόν Έμμ. Ν. Φραγκίσκο (1934), μέ έμπερίστατες ίστορικοφιλολογικές μελέτες, βιβλιογραφικές συναγωγές καί έκδοτικές άποκαταστάσεις, πού άποκαλύπτουν γενικότερα τή δράση τής νεοελληνικής λογιοσύνης ( « Ή φιλία Κοραή - Villoison καί τά προβλήματά της», Ό Ερανιστής, 1, 1963, 65-85 καί 191-210* « Ό σολωμικός Ύμνος καί τό λυρικό δράμα Hellas του Ρ. Β. Shelley (1822)», Ό Ερανιστής, 11, 1974 [Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Αφιέρωμα στόν Κ. Θ. Δημαρά], 527-567* Τά έλληνικά προεπαναστατικά περιοδικά. Ευρετήρια. Β' «Ερμής ό Λόγιος» 1811-1821, 1976* «Πρώιμα σχεδιάσματα του Κοραή γιά μιά "Γραμματική τής γραικικής"», Διήμερο Κοραή, 1984, σσ. 70-82* «Κοραή, Όμήρου Ίλιάς. Α' Εκδοτικά - Χρονολογικά», Ό Ερανιστής, 19, 1993, 334-336)* (σέ συνεργασία μέ τόν διάκονο Χρυσόστομο Φλωρεντή): Πατμιακή Βιβλιοθήκη. Κατάλογος τών έντύπων (ΐ5ος-19ος αι.). Εισαγωγή, περιγραφή τών έντύπων, παραρτήματα, ευρετήρια. Α' 1479-1800, 1993, Β' 1801-1890, 1995 καί Γ 1891-1900, 1996* (σέ συνεργασία μέ τόν Δημήτρη Γ. Άποστολόπουλο): Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Βιβλιογραφία 1945-1995, 1998). — Άπό τό κυρίως λόγιο έως τό γενικό ιστορικό πεδίο κινείται μέ αίσθηση τής όλης πολιτισμικής ένότητας ή Λουκία Δρούλια (1931), υποδεικνύοντας τή συνάντηση του ιστορικού γεγονό-

τος μέ τις προσωπικές συνειδήσεις (Σχεδίασμα Ηπειρωτικής Βιβλιογραφίας. Αυτοτελή δημοσιεύματα, 19641· «Γύρω στις πρώτες σολωμικές έκδόσεις καί μεταφράσεις», Μνημόσυνο Σοφίας 'Αντωνιάδη, 1974, σσ. 380-401* Philhellénisme. Ouvrages inspirés par la guerre de VIndependance grecque (18211833). Répertoire bibliographique, 1974' Sens et portée du philhellénisme, 1974* «Λογιοσύνη καί βιβλιοφιλία: Ό Δημήτριος Μόστρας καί ή βιβλιοθήκη του», Τετράδια Εργασίας, τευχ. 9, 1987, 227-304* Αλεξάνδρου Σούτσου, Ό εξόριστος του 1831. Κωμικοτραγικόν ιστόρημα. Φιλολογική έπιμέλεια—, 1994 [Εισαγωγή: σσ. 7-59]). — Ό Φίλιππος Η. Ήλιού (1931-2004) συνδυάζει στο έργο του τήν έμπειρη καί έκτεταμένη βιβλιογραφική έρευνα μέ τή διεισδυτική ιστορική έξέταση ιδεολογικών φαινομένων καί μέ έκδοτικές έργασίες πού στηρίζονται στήν ούσιαστική σύλληψη του άντικειμένου («Ανέκδοτα καί ξεχασμένα γράμματα άπό τήν άλληλογραφία του Κοραή», "Ερανος εις 'Αδαμάντιον Κοραήν, 1965, σσ. 53-139* Προσθήκες στήν Έλληνική Βιβλιογραφία. Α' Τά βιβλιογραφικά κατάλοιπα του É. Legrand και του Η. Pernot (1515-1799), 1973* Δημήτρης Γληνός, 'Άπαντα, Α' (1898-1910), Β' (1910-1914). Ε κ δοτική φροντίδα, εισαγωγή, σημειώσεις —, 1983 [σημαντική καί ή Εισαγωγή («Εισαγωγικό σημείωμα»): σσ. ια'-λη']* Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες - Συμπληρώσεις, 1983 (Τετράδια Εργασίας, τευχ. 4)* Ιδεολογικές χρήσεις του κοραϊσμου στόν 20ό αιώνα, 2003, 1 1984* Έλληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα. Βιβλία - Φυλλάδια, Α' 1801-1818, 1997). — Τήν Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου (1942) άπασχολει συστηματικά ή πρόσληψη τής δυτικής φιλοσοφικής σκέψης άπό τήν άναγεννώμενη νεοελληνική παιδεία καί ή γενικότερη πορεία του στοχασμού στήν Ελλάδα άπό τόν 18ο έως τόν 20ό αιώνα («Traductions en grec moderne d'ouvrages philosophiques (1760-1821)», Revue des Études Sud-Est Européennes, 10, 1972, 363-372* «Ήάπήχηση του έργου του Ρουσσώ στόν νεοελληνικό Διαφωτισμό», Ό Ερανιστής, 11, 1974 [Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Αφιέρωμα στόν Κ. Θ. Δημαρά], 197-216* Ό Βενιαμίν Λέσβιος και ή ευρωπαϊκή σκέψη του 18ου αιώνα, 1983, [ 2 2003: (διδακτορική διατριβή) διασκευασμένη καί εμπλουτισμένη]* «Ό Αδαμάντιος Κοραής καί ή σκέψη τών Ιδεολόγων», Πρακτικά Συνεδρίου «Κοραής και Χίος», τόμ. Β', 1985, σσ. 31-46* Βενιαμίν Λέσβιος, Στοιχεία Ηθικής. Εισαγωγή - Σχόλια - Κριτικό ύπόμνημα —, 1994* Η φιλοσοφική σκέψη στήν Ελλάδα άπό τό 1828 ώς τό 1922. Ανθολογία κειμένων μέ εισαγωγή καί σχόλια. Τόμ. Α' Ευρωπαϊκές έπιδράσεις και προσπάθειες γιά μιά έθνική φιλοσοφία, 1828-1875, καί τόμ. Β' Ή φιλοσοφία μεταξύ έπιστήμης και θρησκείας, 18761. Εμπλουτισμένη έκδοση (σέ συνεργασία μέ τή Βούλα Κόντη): Ηπειρωτική Βιβλιογραφία 1571-1980. α' Αυτοτελή δημοσιεύματα, 1984.

1922, 1995-1998· Les intellectuels grecs à la recherche de Byzance (18601912), 2001* Νεοελληνικός ηθικός και πολιτικός στοχασμός. Άπό τόν Διαφωτισμό στον Ρομαντισμό, 2003). — Ή Δήμητρα Σκ. Πικραμένου (1946) ένδιαφέρεται για τις βιβλιογραφικές κωδικοποιήσεις άλλά καί γιά τή λογοτεχνική άξιοποίηση τής νεοελληνικής ιστορίας άπό τούς πεζογράφους τής γενιάς του '30, συνυφαίνοντας μέσα άπό έναν άκόμη δρόμο τήν έργασία του Κ.Ν.Ε. μέ τή μελέτη τής καθαυτό λογοτεχνίας: (σέ συνεργασία μέ τήν Ιωάννα Ζαμπάφτη), Έλληνική Βιβλιογραφία Δ. Γκίνη - Β. Μέξα (1800-1863). Πίνακες έκδοτων καί τόπων εκδόσεως, 1971* Βιβλιοθήκη Άμίλκα Σ. Αλιβιζάτου. Κατάλογος, 1973* Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης. Ή «πνευματική όδοιπορία» του καί «Οί Μαυρόλυκοι» (1923-1948), 1986). — Ό Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης (1948) προχωρεί άπό τις άρχειακές έρευνες στήν ένδελεχή διερεύνηση προσωπογραφικών θεμάτων καί γενικότερων φαινομένων παιδείας («Προσθήκες στήν Ελληνική Βιβλιογραφία (1536-1799)», Θησαυρίσματα, 14, 1977, 127156* « Ή δυσπιστία "στό έντυπο βιβλίο καί ή παράλληλη χρήση του χειρογράφου», Τό βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες, 1982, σσ. 283-293* «Άβιβλιογράφητα μονόφυλλα (1825-1863) τών Γενικών Αρχείων του Κράτους. Συναγωγή πρώτη», Τετράδια Εργασίας, τευχ. 10, 1988, 11-52* « Ή βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Αθηνών (19ος αιώνας)», Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου «Πανεπιστήμιο: ιδεολογία καί παιδεία. Ιστορική διάσταση καί προοπτικές», 1989, σσ. 113-119* Ή σχολική βιβλιοθήκη το 19ο αιώνα. Ή Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου Ναυπλίου, 1833-1935,1995). — Τις έπαφές του νεοελληνικού θεάτρου μέ τό δυτικό έξετάζει άναλυτικά καί συνθετικά ή Άννα Ταμπάκη (1956), έπεκτείνοντας τήν έρευνά της στή γενικότερη έξέλιξη τών αισθητικών τάσεων («L'impact de la pensée et de l'œuvre de Victor Hugo en Grèce», Folia Neohellenica, 7, 1985-86, 160-177, και στό: Le rayonnement internationale de Victor Hugo. Actes du Symposium de ΓAssociation International de Littérature Comparée. Xlème Congrès International, vol. 1,1989, σσ. 183-196* Ό Μολιέρος στή φαναριώτικη παιδεία. Τρεις χειρόγραφες μεταφράσεις, 1988 (Τετράδια Εργασίας, τευχ. 14)* « Ή μετάβαση άπό τό Διαφωτισμό στό Ρομαντισμό στον έλληνικό 19ο αιώνα: ή περίπτωση του Ιωάννη καί του Σπυρίδωνα Ζαμπέλιου», ΔΙΕΕ, 30, 1987 [= 1989], 31-46 (καί στά Πρακτικά του Έ Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου, τόμ. 4, 1991, σσ. 199-211)* «Les dominantes idéologiques et esthétiques du théâtre grec des Lumières. Réflexions sur sa formation et sur son public», Revue des Études Sud-Est Européennes, 29, 1991, 39-50* Ή νεοελληνική δραματουργία καί οί δυτικές της επιδράσεις (ΐ8ος-19ος αι.). Μιά συγκριτική προσέγγιση, 1993, 2 20 00* Περί νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ρεύματα ιδεών καί δίαυλοι έπικοινωνίας μέ τή δυτική σκέψη,

2004* κ.ά.π.). Στόν εκδοτικό τομέα ή Ταμπάκη παρουσίασε τό έργο του Ρήγα Νέος Άνάχαρσις (στή σειρά: Βουλής τών Ελλήνων, Ρήγα Βελεστινλή eΆπαντα τά Σωζόμενα, τόμ. Δ', Εισαγωγή - Επιμέλεια - Σχόλια —, Αθήνα 2000). — Τήν ιστορία τής ευρύτερης πνευματικής κίνησης ένδιαφέρουν οί έργασίες του Δημήτρη Γ. Άποστολόπουλου (1941), πού άσχολεΐται μέ τό δίκαιο καί τούς θεσμούς τής περιόδου τής τουρκοκρατίας καί κατ' έπέκταση μέ τίς κοινωνικές άντιλήψεις τής έποχής (Τό Μέγα Νόμιμον. Συμβολή στήν έρευνα του μεταβυζαντινού δημοσίου δικαίου, 1978* Ή έμφάνιση τής Σχολής του Φυσικοϋ Δικαίου στήν «τουρκοκρατούμενη» έλληνική κοινωνία, τόμ. Α' Ή άνάγκη μιας νέας ιδεολογίας, 1980, τόμ. Β' Ή πρώτη μ ετακένωση, 1983* Ή Γαλλική Έπανάσταση στήν τουρκοκρατούμενη έλληνική κοινωνία. Αντιδράσεις στά 1798, 1989* Ανάγλυφα μιας τέχνης νομικής. Βυζαντινό δίκαιο και μεταβυζαντινή «νομοθεσία», 1999* Γιά τούς Φαναριώτες. Δοκιμές έρμηνείας & Μικρά άναλυτικά, 2003). — Ό Γιάννης Καράς (1934) άφιερώνει διαδοχικές έρευνες προπαντός στό θέμα τής παρουσίας τών θετικών έπιστημών καί τής γενικότερης φυσικοεπιστημονικής σκέψης στό πλαίσιο τής έξελισσόμενης νεοελληνικής παιδείας (Καίρης - Κούμας. Δύο πρωτοπόροι δάσκαλοι του Γένους, 1977* «Πνευματικές έστίες κατά τό πρώτο μισό του 17ου αιώνα. Ή περίπτωση τής Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας», Τετράδια Έργασίας, 9, 1987, 12130* Οι θετικές έπιστήμες στόν ελληνικό χώρο (ΐ5ος-19ος ai.), 1991* Οί έπιστήμες στήν Τουρκοκρατία. Χειρόγραφα και έντυπα. Τόμ. Α' Τά μαθηματικά, 1992, τόμ. Β' Οι έπιστήμες τής φύσης, 1993, τόμ. Γ' Οι έπιστήμες τής ζωής, 1994* Ή έλληνική σκέψη και ό ενιαίος ευρωπαϊκός χώρος, 2003). — Συγγενείς προς τά παραπάνω ένδιαφέροντα είναι καί οί έργασίες του Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη (1949), πού μελέτησε τή νεοελληνική πολιτική σκέψη καί γενικότερη ιδεολογία ( Ίώσηπος Μοισιόδαξ. Οι συντεταγμένες τής βαλκανικής σκέψης του 18ου αιώνα, 1985* ΉΓαλλική Έπανάσταση και ή Νοτιοανατολική Ευρώπη, 1990* Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, 1996, 2 1999· Ρήγας Βελεστινλής. Θεωρία και πράξη, 1998* κ.ά.). Λειτουργοί συγγενους έπιστημονικου κλάδου, τής Λαογραφίας, όπως λ.χ. οί παλαιότεροι λαογράφοι Νικόλαος Πολίτης (1852-1921) καί Στίλπων Κυριακίδης (1887-1964), μας κληροδότησαν άξιόλογα έργα, τά όποια ένδιαφέρουν καί τή νεοελληνική φιλολογία. Ό πρώτος, έκτος άπό τίς Παροιμίες (4 τόμοι, 1899-1902) καί τίς Παραδόσεις (2 τόμοι, 1904), πού τροφοδότησαν τό έργο πολλών νεοελλήνων λογοτεχνών, έξέδωσε τόν τόμο ΈκλογαΙ άπό τά τραγούδια του ελληνικού λαου (1914), άσχολήθηκε μέ τό άκριτικό έπος καί κατάρτισε τρίτομη Έλληνική Βιβλιογραφία που καλύπτει βιβλιογραφικά τά χρόνια 19071920, ένώ ό δεύτερος άσχολήθηκε έπίσης μέ τά δημοτικά τραγούδια (βλ. τώρα

τόν συγκεντρωτικό τόμο: Τό δημοτικό τραγούδι. Συναγωγή μελετών. Εκδοτική φροντίδα: 'Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Ερμής, 1978, και μέ τό έπος του Βασιλείου Διγενή Άκριτη. Αναφέρονται έπίσης οί λαογράφοι Γεώργιος Α. Μέγας (1893-1976), Γεώργιος Κ. Σπυριδάκης (1906-1975) καί Δημήτριος Α. Πετρόπουλος (1906-1979), οί όποιοι άφιέρωσαν έκδοτικές καί έρευνητικές έργασίες στο δημοτικό τραγούδι όσο καί σέ άλλα κείμενα τής νεοελληνικής γραμματείας (ό Γ. Α. Μέγας λ.χ. έδωσε κριτικές έκδόσεις τής Θυσίας του Αβραάμ, 1943, 2 1954, καί του έργου του Γεωργίου Χούμνου ΉΚοσμογέννησις, 1975) καί άπό τήν άποψη αύτή σχετίζονται μέ τή φιλολογική κριτική. Συλλογικό έργο τών Γ. Α. Μέγα, Γ. Κ. Σπυριδάκη καί Δ. Α. Πετροπούλου εϊναι ό τόμος Α' (1962) τής Εκλογής τών Έλληνικών δημοτικών τραγουδιών (έκδοση τής Ακαδημίας Αθηνών). Άκόμη σημειώνω τις «Εκλογές»: Γ. Α. Μέγα, Ελληνικά παραμύθια (Σειρά Α', 2 1962 καί Σειρά Β', 1962) καί Δημ. Α. Πετροπούλου, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, τόμ. Α'-Β' (= «ΒΒ» άριθ. 46-47), 1958-1959. Μέ κείμενα καί πρόσωπα του Νέου - Ελληνισμού άσχολήθηκε ό Δημήτριος Β. Οίκονομίδης (1909) άξιοποιώντας άποδοτικά καί τό ύλικό πού του προσέφεραν οί πλούσιες βιβλιοθήκες τής Ρουμανίας, όπου παλαιότερα ύπηρέτησε ώς έκπαιδευτικός: Ό ποιητής και κωμειδυλλιογράφος Δημ. Κόκκος (1859-1891), Βουκουρέστι 1939, Dionisie Solomos (1798-1857), Βουκουρέστι 1946, 'H Δικανική Τέχνη του Δημ. Καταρτζή-Φωτιάδου1, Λάμπρος Φωτιάδης2, περί του έλληνικου θεάτρου του Βουκουρεστίου3, «Τά έν Μολδοβλαχία έλληνικά τυπογραφεία καί αί έκδόσεις αύτών (1642-1821)» 4 , Αθανάσιος ό Πάριος (1961), «Άκρίται, άκριτικά άσματα, άκριτικόν έπος» (ΕΕΣΦΠΑ, 23, 1972-73, 132153), Δανιήλ Φιλιππίδης5, καί άλλα, πολλά άπό τά όποια άναφέρονται στις έλληνορουμανικές σχέσεις6. Έπιλογή μελετημάτων του Οίκονομίδη γιά τό δη1. « Ή Δικανική Τέχνη του Δημητρίου Καταρτζή-Φωτιάδου», Έπετηρις του 'Αρχείου τής Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου τής Ακαδημίας Αθηνών, τευχ. 3 (1950), σσ. 17-59. 2. «Λάμπρος Φωτιάδης», ΕΜΑ, 3 (1951) 106-140. 3. «Άπό τήν ιστορία ν του έλληνικου καί ρουμάνικου θεάτρου. Συμβολή εις τά περί του βίου και τής δράσεως του Κωνσταντινουπολίτου Κωνσταντίνου Κυριακου-Άριστία (18001880)», ΑΘΛΓΘ, 17 (1952) 147-196, «Τό έν Βουκουρεστίω έλληνικόν θέατρον καί οί μαθηταί του Κωνσταντινουπολίτου Κωνσταντίνου Άριστία», αυτόθι, 19 (1954) 161-192, «Προσθήκη εις τήν ιστορία ν του έν Ρουμανία θεάτρου», αυτόθι, 20 (1955) 212-224. 4. !Αθήνα, 75 (1974-75) 259-301, 76 (1977) 59-102. Προσθέτω καί τό μελέτημα «Σημειώσεις διά τήν ίστορίαν τών έν Ρουμανία έλληνικών έφημερίδων και πρώτων βιβλιοπωλείων», Μνημοσύνη, 6 (1976-1977) 68-93. 5. «Δανιήλ Φιλιππίδου βίος καί έργον (1750-1832)», Μνημοσύνη, 7 (1978-1979) 200-289. 6. «Έλληνο-ρουμανικαί σχέσεις», Αθήνα, 77 (1978-79) 57-140.

μοτικό μας τραγούδι στό βιβλίο του: Άπό τά δημοτικά μας Τραγούδια, 1997 («Τοΰ νεκρού άδελφού», «Τοΰ γεφυριοΰ τής Άρτας», κ.ά.). Έπίσης ένδιαφέρουν τή νεοελληνική φιλολογική έπιστήμη τά μελετήματα τοΰ Δημητρίου Σ. Δουκάτου (1908-2003) σέ νεοελληνικά λαϊκά κείμενα (και οί άνάλογες έκδόσεις του: Νεοελληνικά λαογραφικά κείμενα, 1957 (= «ΒΒ» άριθ. 48), Νεοελληνικοί παροιμιόμυθοι, Ερμής, [ΝΕΒ, ΣΠ 19], 1972) 1 , και οί έρευνες τοΰ Κώστα Ρωμαίου (1913-1992) στό δημοτικό τραγούδι (ιδίως τό κλέφτικο): Ή ποίηση ενός λαοΰ (1968), Αημ οτικό τραγούδι. Προβλήματα καταγωγής και τεχνοτροπίας, Α', 1979. Μέ τή μελέτη τοΰ παραμυθιού, τών εύτράπελων διηγήσεων και τών παροιμιών άσχολειται ό Μ. Γ. Μερακλής (1932) (Das Basilikummädchen, eine Volksnovelle (AT 879), Göttingen 1970* Τά παραμύθια μας, Θεσσαλονίκη, 1974* Εύτράπελες διηγήσεις. Τό κοινωνικό τους περιεχόμενο, 1980* Παροιμίες ελληνικές και τών άλλων βαλκανικών λαών (Συγκριτική έξέταση), 1985), ένώ τό βιβλίο τής Άλκης Κυριακίδου-Νέστορος (1935-1988) Ή θεωρία τής έλληνικής λαογραφίας. Κριτική άνάλυση. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικοΰ Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας, 1978, άπό πολλές άπόψεις ένδιαφέρει γιά τά κριτήρια πού καθόρισαν τήν έξέλιξη κ α ί τών νεοελληνικών φιλολογικών σπουδών. Στό σημείο αύτό μνημονεύονται και ορισμένοι άλλοι έκπρόσωποι συγγενών έπιστημονικών κλάδων, δπως λ.χ. ό καθηγητής τής Ιστορίας τοΰ Βυζαντινοΰ Κράτους Κωνσταντίνος Άμαντος (1874-1960), ό όποιος άσχολήθηκε μέ τή νεοελληνική γλώσσα, δημοσίευσε έργασίες γιά τόν Κοραή, τόν Βάμβα καί τόν Ρήγα καί έξέδωσε τό βιβλίο Τά γράμματα εις τήν Χίον κατά τήν Τουρκοκρατίαν, 1566-1822 (Σχολεία και λόγιοι), Πειραιεύς 1946, ό καθηγητής τής Γενικής Ιστορίας Σωκράτης Κουγέας (1876-1966), πού ένδιαφέρθηκε γιά θέματα καί πρόσωπα τής νέας έλληνικής λογοτεχνίας (δημοτικό τραγούδι, νεοελληνικός διαφωτισμός, Κοραής, Δημ. Βερναρδάκης, Λασκαράτος, Παλαμας, κ.ά.π.) καί έξέδωσε τά Μανιάτικα Ιστορικά στιχουργήματα τοΰ Νικήτα Νηφάκη (1964), ό διάδοχος τοΰ Κ. Άμάντου, Διονύσιος Ά. Ζακυθηνός (1905-1993), ό όποιος έδωσε τή νεανική μελέτη «Τό σονέτο στή Νεοελληνική ποίηση» (1926), άσχολήθηκε μέ ορισμένα θέματα και πρόσωπα τής έπτανησιακής λογοτεχνίας (Άβλιχος, Κάλβος, Λασκαράτος, Μαβίλης, Μαρκορας, κ.ά.), έπιμελήθηκε (μαζί μέ τούς I. Μ. Παναγιωτόπουλο καί Ε. Π. Παπανοΰτσο) τόν τόμο 42 τής «Βασικής Βιβλιοθήκης» (Νεοελληνική Κριτική, 1956) καί δημοσίευσε τό συνθετικό 1. ΌΛουκάτος άφιέρωσε ιδιαίτερο κεφάλαιο στή σχέση Λαογραφίας καί Λογοτεχνίας στό βιβλίο του Εισαγωγή στήν ελληνική Λαογραφία, β' έκδοση, Μορφωτικό "Ιδρυμα Έθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1978 0 1 9 7 7 ) , σσ. 286-291. Ό ϊδιος μελετητής είχε προηγουμένως έξετάσει άπό λαογραφική άποψη τό έργο του Παπαδιαμάντη καί του Λασκαράτου.

μελέτημα «Νεοελληνική Γραμματεία καί Συγκριτική Φιλολογία»1, καί ό διάδοχος του Σ. Κουγέα Απόστολος Β. Δασκαλάκης (1902-1982), που άφιέρωσε δεκαετίες ολόκληρες (άπό τό 1937 καί μετά) στή μελέτη τών έργων του Ρήγα Βελεστινλή (τών όποιων μάς έδωσε φιλολογικές έκδόσεις μέ κριτικές καί έρμηνευτικές παρατηρήσεις) καί δημοσίευσε σημαντικές έργασίες γιά τόν Κοραή (καί τή διαμάχη του μέ τόν Κοδρικά) καί γιά τόν Τύπο τής Τουρκοκρατίας καί τή νεοελληνική άναγέννηση· έπίσης άναφέρονται οί ιστορικοί: Γιάννης Κορδάτος (1891-1961), ό όποιος άσχολήθηκε μέ τήν Ιστορία του γλωσσικού μας ζητήματος ( 3 1973) καί μέ τήν Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (δύο τόμοι πού έκδόθηκαν μετά τόν θάνατο του συγγραφέα: 1962)· Γεώργιος Σ. Λάιος (1908-1978) καί Πολύχρονης Κ. Ένεπεκίδης (1919), πού έρεύνησαν τά Αρχεία τής Βιέννης (άπό τά όποια δημοσίευσαν σημαντικόν άριθμό έγγράφων) καί συνέθεσαν άξιόλογα μελετήματα γιά τόν έλληνικό Τύπο καί τά τυπογραφεία τής αύστριακής πρωτεύουσας καί γιά ορισμένες άπό τις σημαντικότερες μορφές του Νέου Έλληνισμου"[δειγματοληπτικά ά^αφέρω τις μελέτες του Γ. Λάιου γιά τις Χάρτες του Ρήγα (ΔΙΕΕ, 14, 1960, 231-312), γιά τόν Έλληνικό Τύπο τής Βιέννης άπό του 1784 μέχρι του 1821 (1961), καί γιά τή Φιλόμουσο Εταιρεία τής Βιέννης, 1814-1820 (1965), καθώς έπίσης τις συναφείς έργασίες του Πολ. Ένεπεκίδη Συμβολαι εις τήν μυστικήν πνευματικήν καί πολιτική ν κίνησιν τών Ελλήνων τής Βιέννης προ τής Επαναστάσεως (1960), Ρήγας Υψηλάντης - Καποδίστριας (1965), Κοραής - Κούμας - Κάλβος - "Αν. Γαζής - Ουγος Φώσκολος - Αν. Δάνδολος - Β. Κόπιταρ. Ελληνικός Τύπος καί τυπογραφεία τής Βιέννης 1790-1821 (1967), Χρηστομάνος - Βικέλας - Παπαδιαμάντης (1971)]· ό Τάσος Άθ. Γριτσόπουλος (1911), πού άσχολήθηκε έπίσης μέ πρόσωπα καί θέματα του Νέου Ελληνισμού, έξέδωσε τόν Α' τόμο μιάς «Εισαγωγής εις τήν Νέαν Έλληνικήν Λογοτεχνίαν» (1969), έπιμελήθηκε τήν άνατύπωση (1972) του έργου του Γ. Ζαβίρα Νέα Ελλάς ή Έλληνικόν Θέατρον (γιά τό όποιο έγραψε είσαγωγή καί κατάρτισε χρήσιμα εύρετήρια), καί άνέλυσε κείμενα τών Παπαδιαμάντη, Κάλβου καί Μαβίλη· ό Τάσος Βουρνάς (19141. Κερκυραϊκά Χρονικά, 15 ( 1 9 7 0 ) 189-202, καί σέ άγγλική μετάφραση Γεωργίου Άρνάκη (1912-1976): («Neo-hellenic Letters and Comparative Literature and the Restoration of the Ionian Academy», Neo-Hellenika, 2 (1975) 9-20). Περιλαμβάνεται στον έπιβλητικό συγκεντρωτικό τόμο του συγγραφέα Μεταβυζαντινά καί Νέα Ελληνικά, 1978, σσ. 4 0 5 - 4 2 2 , δπου παλαιότερες καί νέες συμβολές του στον χώρο τών μεταβυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών. Τό παραπάνω μελέτημα (βλ. καί τό συμπληρωματικό του «Latinitas nostra...», αυτόθι, σσ. 423-446) έπαναφέρει τό ζήτημα τών ορίων του περιεχομένου τής νεοελληνικής λογοτεχνικής γραμματείας καί υποστηρίζει δτι πρέπει νά άντιμετωπίζονται ώς όργανικότερο —άπό όσο εως τώρα— τμήμα της τά άρχαιόγλωσσα καί τά λατινικά κείμενα τών νεοελλήνων λογίων.

1990), ό όποιος έπιμελήθηκε ορισμένες έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων (τής Βαβυλωνίας του Δ. Κ. Βυζάντιου καί του Βασιλικού του Μάτεσι —1953— καί τής Πάπισσας Ιωάννας του Ροίδη, 1971) 1 , συνέθεσε μυθιστορηματική βιογραφία του Ρήγα Βελεστινλή (1956, 2 1978) καί δημοσίευσε τους ομοειδείς τόμους: Δοκίμια νεοελληνικής λογοτεχνίας και ιστορίας (1956), Ιστορικά και φιλολογικά πορτραίτα (1981), καί ό Γεώργιος Π. Κουρνουτος (1914-1989), πού άσχολήθηκε μέ θέματα νεοελληνικής ιστορίας καί φιλολογίας (άναφέρεται έδώ ώς έπιμελητής τών έκδόσεων: Τό άπομνημόνευμα 1453-1953, Α'-Β' [= «ΒΒ» άριθ. 44-45], 1953-1954, Λόγιοι τής Τουρκοκρατίας, Α'-Β' [= «ΒΒ» άριθ. 45], 1956-1957, Κωστή Παλαμα, Γράμματα στή Ραχήλ, 1960, 2 1985, Γιάννη Βλαχογιάννη, "Απαντα, 1-7 [1965-1967]). Μνημονεύονται έπίσης οί κλασικοί φιλόλογοι: Ίω. Σταματάκος (1896-1968), πού άποθησαύρισε τόν πλούτο τής νεοελληνικής γλώσσας στο τρίτομο Λεξικόν τής Νέας Ελληνικής Γλώσσης (1952-1964), I. Θ. Κακριδής (1901-1992), πού συνεργάσθηκε μέ τόν Νίκο Καζαντζάκη στή μετάφραση τής Ίλιάδας καί τής Όδυσσειας του Όμήρου, ένδιαφέρθηκε καί γιά τή μεσαιωνική καί νεοελληνική γραμματεία καί δημοσίευσε «Ερμηνευτικά στόν Λπόκοπο του Μπεργαδή» (1953) καί μελέτημα γιά τό μεταφραστικό έργο του Γρυπάρη (1942), Κωνσταντίνος Α. Τρυπάνης, 19091993 (ώς άνθολόγος καί μεταφραστής: έδωσε γιά τό άγγλόφωνο άναγνωστικό κοινό τις δύο γνωστές ποιητικές Ανθολογίες —βλ. παρακάτω—, μέ έκτενεις εισαγωγές καί δικές του μεταφράσεις, καί ώς συγγραφέας του ογκώδους καί έπιβλητικου έργου Greek Poetry. From Homer to Seferis, Faber and Faber, London & Boston [1981]2), Αγαπητός Γ. Τσοπανάκης (1908), του όποιου άναφέρονται οί νεώτερες έργασίες: «Ερμηνευτικά καί διορθωτικά στο κείμενο του Διγενή Άκριτα (χειρόγραφο Grottaferrata)», Ελληνικά, 17 (1962) 75-94 (= Του ϊδιου, Συμβολές, II, 235-254), « Ή γλώσσα καί τό λεξιλόγιο του Ν. Καζαντζάκη», NE, 102 (1977), τευχ. 1211, σσ. 65-73, «Φιλολογικά στόν Σολωμό», Ελληνικά, 30 (1977-78) 433-440, «Φιλολογικές παρατηρήσεις στήν Πανώρια καί τόν Στάθη», Κρητολογία, τευχ. 8 (Ίαν.-Ίούν. 1979), σσ. 57-75 (= Συμβολές, II, 585-603), «Ό Δημοτικισμός καί ή γλώσσα του Βαλαωρίτη», 1. Ό Βουρνας έπιμελήθηκε καί τήν έπανέκδοση του 'Οδοιπορικού του Σατωβριάνδου (σέ μετάφραση Έμμ. Ροίδη): τόμ. Α'-Β', Εκδόσεις Άφών Τολίδη, Αθήνα 1979 [Ξένοι περιηγητές στόν έλληνικό χώρο, 5]. 2. Είναι ό καρπός τής μακροχρόνιας διδασκαλίας του Τρυπάνη σέ ξένα Πανεπιστήμια ('Οξφόρδης, Σικάγου, κλπ.), δπου δίδαξε άρχαία, βυζαντινή καί νεοελληνική φιλολογία καί γλώσσα. Επιτομή του έργου κυκλοφόρησε καί στά έλληνικά: Κ. Α. Τρυπάνη, Έλληνική ποίηση. Άπό τόν "Ομηρο ώς τόν Σεφέρη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1989].

NE, 106, τευχ. 1259, Αφιέρωμα: !Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879), Χριστούγεννα 1979, σσ. 475-486, «Φιλολογικές παρατηρήσεις στήν Διήγησιν Αλεξάνδρου (Ριμάδα)», Ελληνικά, 32 (1980) 141-160 (= Συμβολές), II, 629-648), « Ή γλωσσική θεωρία του Κοραή καί ή γλώσσα του», NE, 114, τεΰχ. 1355, Αφιέρωμα: Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), Χριστούγεννα 1983, σσ. 30-46, καί ή κωδικοποίηση τών γραμματικών θέσεών του στό έξαιρετικά ένδιαφέρον μείζον έργο του Νεοελληνική Γραμματική (1994). — Πέτρος Κολακλίδης (1920-1985), μελετητής τής καβαφικής ποίησης («Ό Roman Jakobson καί τό "Θυμήσου, σώμα..." τοΰ Καβάφη», Έκηβόλος, τεΰχ. 7 (Άνοιξη 1981), σσ. 503-525, Roman Jakobson - Πέτρου Κολακλίδη, «Γραμματικός εικονισμός στό ποίημα τοΰ Καβάφη "Θυμήσου σώμα..."», αυτόθι, σσ. 527-540, και «Τό δούλεμα τής γλώσσας στόν Καβάφη», αυτόθι, τεΰχ. 13 (Καλοκαίρι 1983), σσ. 1109-1133 (= Πρακτικά Τρίτου Συμποσίου Ποίησης, [Πανεπιστήμιο Γ(ατρών, 1-3 Ιουλίου 1983], «Γνώση», 1984, σσ. 119-146) 1 ), Γρηγόρης Μ. Σηφάκης~(ΐ935), ειδικός· κοςί σέ θέματα τοΰ δημοτικοΰ τραγουδιού μέ έργασίες πού έξετάζουν τούς δρους καί τούς κανόνες τής σύνθεσής του (Γιά μιά ποιητική του έλληνικου δημοτικού τραγουδιοϋ, 1988), Γιώργης Γιατρομανωλάκης (1940), πού άξιοποιεϊ έπίσης τις γνώσεις τοΰ κλασικού φιλολόγου στις έρμηνευτικές και στις έκδοτικές έργασίες του, πού άναφέρονται προπαντός στό έργο τοΰ Σεφέρη καί τοΰ Εμπειρίκου (Γιώργος Σεφέρης, Μεταγραφές. Φιλολογική έπιμέλεια —, 1980* «Ό βασιλιάς τής Ασίνης». Η ανασκαφή ένός ποιήματος, 1986* Ανδρέας Εμπειρίκος. Ό ποιητής του έρωτα και του νόστου, 1983· Ανδρέας Εμπειρίκος, Ό Μέγας Ανατολικός, 1-8, 1990-1992), Γεώργιος Α. Χριστοδούλου (1939), πού άφιερώνει ένα μέρος τών άσχολιών του στή μελέτη τού έργου τοΰ Κοραή καί άλλων νεοελλήνων κλασικών φιλολόγων και παρεμβαίνει μέ πολύτιμες διορθωτικές παρατηρήσεις, έκδοτικές - μεθοδολογικές προτάσεις καί γραμματολογικές ύπομνήσεις σέ διάφορα θέματα («Ό Κωστής Παλαμας γιά τόν Κωνσταντίνο Σ. Κόντο. Δύο άθησαύριστα κείμενα», Τετράμηνα, τεΰχ. 23-24 (Καλοκαίρι 1983) 1535-1542· « Ό Αδαμάντιος Κοραής ώς διορθωτής τών κλασικών κειμένων. Τό χειρόγραφο Χίου άριθ. 490», Πρακτικά Συνεδρίου «Κοραής και Χίος», τόμ. Α', 1984, σσ. 37-54* (σέ συνεργασία μέ τόν Φ. Α. Δημητρακόπουλο:) «Κριτικές έκδόσεις νεοελλήνων συγγρα1. Τό δεύτερο μελέτημα πρωτοδημοσιεύτηκε στά άγγλικά (Linguistics, 20, 1966, 5159> ή έλληνική μετάφραση που δημοσιεύεται στόν Έχηβόλο είναι του ίδιου του Κολακλίδη (άλλη έλληνική μετάφραση, άπό τόν Γιώργο Κεχαγιόγλου: Κώδικας, 2, 1976, 106-117). Τέλος, βλ. καί τά δοκίμια του ίδιου: « Ή άρχαια κληρονομιά στή νεοελληνική ποίηση (Μερικά δείγματα)», Έχηβόλος, τευχ. 11 (Άνοιξη 1982), σσ. 861-874, « Ό άρχανδρικός λόγος του Σικελιανού», αυτόθι, τευχ. 15 (Καλοκαίρι 1986), σσ. 1551-1569.

φέων», NE, 114 (1983) 939-949 (= Γεώργιος Α. Χριστοπούλου, Σύμμικτα Κριτικά, Αθήνα 1986, σσ. 370-384) καί «Φύλλα έσκορπισμένα». Τά παπαδιαμαντικά αυτόγραφα (γνωστά και άγνωστα κείμενα). Συμβολή στήν ερευνά καί μελέτη τής χειρόγραφης καί έντυπης παράδοσης του Παπαδιαμάντη, 1994* « Ή έφημερίδα Κλειώ τής Τεργέστης (1861-1883). Δοκίμιο άναλυτικής βιβλιογραφίας. Μέρος πρώτο. Τά έτη Α'-Β' (1861-1863)», Παρουσία, 2 (1984) 139-196* «Παπαδιαμαντικά έριζόμενα (Γύρω στό ποίημα *Στόν Χριστό ν του Κάστρου)», Παλίμφηστον, τευχ. 6-7 (Δεκέμβριος 1988) 147-155)· καί οί γλωσσολόγοι: Νικόλαος Π. Ανδριώτης (1906-1976) καί Γεώργιος I. Κουρμούλης (1907-1977), πού άσχολήθηκαν μέ τό άκριτικό έπος καί έδωσαν έργασίες γιά τή γλώσσα του Κάλβου (ό πρώτος καί του Παλαμά), Δημήτριος Γεωργακάς (1908-1990), Σταμάτης Καρατζάς (1913-1986), Δίκαιος Β. Βαγιακάκος (1917), πού δημοσίευσαν παρατηρήσεις σέ δημώδη κείμενα. Μέ θέματα τής «Άκριτηίδος» άσχολεΐται καί ό Γ. Α. Παπαδημητρίου (1920). Άπό τούς σύγχρονους γλωσσολόγους, ό Γεώργιος Μπαμπινιώτης (1939) άντιμετώπισε, έπανειλημμένα, θεωρητικά προβλήματα τής λογοτεχνίας, κυρίως σέ σχέση μέ τή γλώσσα, κινούμενος μέ οικειότητα στον χώρο τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, άπό τόν όποιο καί άντλεϊ, κατά κανόνα, τά παραδείγματά του (βλ. τά βιβλία του: Θεωρητική Γλωσσολογία. Είσαγωγή στήν Σύγχρονη Γλωσσολογία, Αθήνα 1980, καί ιδίως Λογοτεχνία καί Γλωσσολογία. Άπό τήν τεχνική στήν τέχνη του λόγου, Αθήνα 1984). Ή έργασία του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη (1948) «Τό πρόβλημα τών ιδιωματικών στοιχείων στή Νεοελληνική Λογοτεχνία» (Λεξικογραφικόν Δελτίον τής Ακαδημίας Αθηνών, 14, 1982, 27-51) 1 θέτει γιά περαιτέρω έρευνα ένα ζήτημα πού είναι πολύ έπίκαιρο στις σύγχρονες έθνικές λογοτεχνίες. Ενδιαφέρον παρουσιάζει γιά τόν νεοελληνιστή καί τό τετράτομο έργο του Θανάση Νάκα (1949) Γλωσσοφιλολογικά. Μελετήματα γιά τή Γλώσσα καί τή Λογοτεχνία (1985, 1988, 1996, 2003) 2 . Μνημονεύεται έπίσης ό Ιωάννης Ν. Καλλέρης (1901-1992), άλλοτε διευθυντής του «Κέν1. Βλ. τώρα: Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, Νεοελληνικός λόγος. Μελέτες γιά τη γλώσσα, τη λογοτεχνία, καί τό υφος. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1992 [Νεφέλη /Γλωσσολογία, 7], σσ. 161-187. 'Ολόκληρο τό Μέρος Γ' του βιβλίου (σσ. 159-305) είναι άφιερωμένο στό θέμα «γλώσσα καί λογοτεχνία» καί έξετάζει —έπίσης— τό ιδιωματικό στοιχείο στήν ποίηση του Σεφέρη καί του Ελύτη (σσ. 189-252), ιδιωματικά στοιχεία σέ Θρακιώτες λογοτέχνες (σσ. 277-294), τήν κρητική διάλεκτο στό λογοτεχνικό έργο του Κονδυλάκη (σσ. 295305), κλπ. Μνημονεύεται άκόμη έδώ καί τό βιβλίο του συγγραφέα Γλωσσική και λογοτεχνική κριτική, Αθήνα 1999, δπου (σσ. 175-202) τό κεφάλαιο «Αναφορές στή γλώσσα τής υπερρεαλιστικής ποίησης» καί άλλες ένδιαφέρουσες μελέτες. 2. Ή δ' έκδοση του Α' τόμου (2001): «άναθεωρημένη καί προσαυξημένη μέ έννέα μελετήματα».

τρου Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού» τής Ακαδημίας Αθηνών, γιά ορισμένες ειδικές συμβολές του που άναφέρονται και στή νέα έλληνική γλώσσα καί γιά τήν ορθή άντιμετώπιση μεθοδολογικών καί ορθογραφικών προβλημάτων που άνέκυψαν κατά τή σύνταξη του Ιστορικού Λεξικού (βλ. Λεξικογραφικού Δελτίον, 8, 1958, 3-58, 9, 1963, 3-45 καί 46-66). Άκόμη, άναφέρεται έδώ καί ή μαθήτρια του Pernot Θέμις Σιαπκαρά-Πιτσιλλιδου (1911-2001), ή όποια έδωσε κριτική έκδοση τών Κυπριακών έρωτικών ποιημάτων (1952, 2 1975) καί άλλες έργασίες σχετικές μέ τά ποιήματα αύτά. Εξάλλου, πέρα άπό τήν αύτονόητη σχέση τής γενικής φιλοσοφικής αισθητικής μέ τή θεωρία τής λογοτεχνίας, ένδιαφέρουν τή νεοελληνική φιλολογία καί οι ειδικότερες έργασίες διερεύνησης τών νεοελληνικών αισθητικών θεωριών. Ό Εύάγγελος Μουτσόπουλος (1930) μελέτησε καί έξέδωσε τό έργο του Πέτρου Βράιλα-Άρμένη (18121884), τονίζοντας καί τή σημασία του προβληματισμού του έπάνω στή φύση τής καλλιτεχνικής δημιουργίας (Le problème du beau chez Ρ. Vrailas-Arménis, i960* Petros Brâilds'-Arménis, 197.4)* ή Αθανασία Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη (1946) άφιέρωσε πολλές έρευνες στις άπαρχές καί στις πρώτες φάσεις τών άναζητήσεων αύτών καί στις άπόψεις γιά τή σχέση του «κάλου» μέ τήν ήθική (Νεοελληνική αισθητική και εύρωπαϊκός διαφωτισμός, 1989* Νεοελληνική φιλοσοφία. Πρόσωπα καί θέματα, 1993* Νεοελληνική φιλοσοφία. Θέματα πολιτικής και ήθικής, 2001)· καί ό Δημήτριος Ζ. Άνδριόπουλος (1929) έξέτασε τίς σχετικές θέσεις μιας σειράς παλαιότερων καί νεώτερων στοχαστών (Neohellenic Aesthetic Theories, 1976* Ιστορία τής νεοελληνικής αισθητικής και φιλοσοφίας τής τέχνης, 1453-2000, [τόμ.] Α' [ 4 1990] - Β', 2002). Σέ δ,τι άφορα τόν νεοελληνικό φιλοσοφικό στοχασμό, καί ιδιαίτερα τή σχέση του μέ τήν άριστοτελική παράδοση, σημειώνονται οι έμπεριστατωμένες έρευνητικές καί έκδοτικές έργασίες του Λίνου Γ. Μπενάκη (1928), πού συμπληρώνουν τήν άνάλογη εύρεία άσχολία του μέ τήν ύστερη άρχαιοελληνική καί προπαντός τή βυζαντινή φιλοσοφία (Μεταβυζαντινή φιλοσοφία, 17ος-19ος αιώνας. νΈρευνα στις πηγές, 2001* βλ. καί σσ. 252-253 του βιβλίου).

ΞΕΝΟΙ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΕΣ

Ή καθυστέρηση πού παρατηρήθηκε στή διαμόρφωση τής νεοελληνικής φιλολογικής επιστήμης (βλ. καί παραπάνω) χαρακτηρίζεται κοντά στά άλλα καί άπό ένα έσωτερικό «πρωθύστερο»: όπως έγινε καί μέ τή συγκρότηση τών βυζαντινολογικών σπουδών, έτσι καί έδώ άπό τήν πλευρά τών Εύρωπαίων πάλι λογίων έκδηλώθηκε ένα πρώιμο ένδιαφέρον γιά τά μεταγενέστερα (πρωτονεο-

ελληνικά) κείμενα, που δμως ελάχιστα υπαγορεύθηκε άπό ορθόδοξα γραμματολογικά κριτήρια. Ό,τι κυρίως συγκέντρωσε τήν προσοχή τών δυτικών φιλολόγων στήν πρώτη εκείνη φάση ήταν τό ιστορικό καί τό γλωσσικό ύλικό πού διέσωζαν τά κείμενα αύτά. Καί όπως ώραΐα παρατήρησε ό άείμνηστος Λ. I. Βρανούσης: «Άπό τήν έποχή πού ό Crusius στήν Τυβίγγη [Turcograecia, 1584] ή ό Du Cange στο Παρίσι [Glossarium ad scriptores mediae et infimae Graecitatis, 1688], άγρεύοντας σάν εξωτικό φυτό ένα νεοελληνικό δημοτικό δίστιχο, τό κατακρεουργούσαν στή λεξιλογική καί γραμματική άνατομία, πέρασαν αιώνες ολόκληροι —μεγάλη χρονική άπόσταση καί μεγαλύτερη άπόσταση άντιλήψεων— γιά νά φτάσωμε στήν έποχή πού ένας Haxthausen στή Βιέννη ([Neugriechische Volkslieder] 1814) ή ένας Fauriel στο Παρίσι ([Chants populaires de la Grèce moderne] 1824-1825) συγκέντρωναν καί παρουσίαζαν στήν Εύρώπη του Ρομαντισμού καί του Φιλελληνισμού —μιάν Εύρώπη ξέχειλη άπό συναισθήματα καί ενθουσιασμούς— τά δημοτικά μας τραγούδια»1. Ή συστηματική ένασχόληση τών ξένων έλληνιστών μέ τή νεοελληνική γραμματεία άρχίζει γύρω στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα καί έξακολουθει ώς τις μέρες μας. Άπό τήν άποψη του προσανατολισμού τών έρευνών μπορεί γενικά νά παρατηρηθεί ότι καί πάλι κυριάρχησε ένα ένδιαφέρον γιά τά γλωσσικά θέματα, μέ μεγαλύτερη επιμονή στά παλαιότερα κείμενα2. Οί γραμματολογικές έργασίες πολλαπλασιάζονται στά τελευταία χρόνια, μέ έπέκταση του ένδιαφέροντος καί προς τή νεώτερη λογοτεχνική παραγωγή. Στις μέρες μας, ή εύρύτερη βάση άλλά καί ή άπαραίτητη προϋπόθεση γιά τήν έμφάνιση ξένων νεοελληνιστών έξασφαλίζεται άπό τό ένδιαφέρον όλοένα μεγαλύτερου άριθμου σπουδαστών γιά τήν έκμάθηση τής έλληνικής γλώσσας καί γιά μιά γενική γνωριμία μέ τή σύγχρονη έλληνική λογοτεχνία ή μέ οποιαδήποτε άλλη περίοδο τής έλληνικής γραμματείας. Καί, σύμφωνα μέ τή «νομοτέλεια τής πυραμίδας», άπό τούς κύκλους αύτούς προέρχονται βαθμιαία έκεϊνοι πού θά παρακολουθήσουν άνάλογα τμήματα έλληνικών σπουδών γιά νά επιδοθούν στά νεοελληνικά θέματα καί, τελικά, οί ειδικοί πού θά άσχοληθουν σέ έρευνητικούς τομείς. Άπό τόν 19ο αιώνα, λοιπόν, έως σήμερα έχουν άσχοληθεΐ μέ τή νεοελληνική γραμματεία άρκετές δεκάδες Εύρωπαίων, κυρίως λογίων πού συγκεντρώνουν τις προϋποθέσεις του ειδικού νεοελληνιστή, δσο καί άν γιά εύνόητους λόγους στόν 1. Λ. I. Βρανούσης, «Νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές», Κριτικά Φύλλα, 1 (1971) 4 1 (στο αύτοτελές τεύχος, σ. 7). 2. Βλ. π.χ. τούς συγκριτικούς πίνακες τής έργασίας του Donald C. Swanson, Modern Greek Studies in the West. A Critical Bibliography ofStudies on Modern Greek Linguistics, Philology, and Folklore, in Languages other than Greek. The New Public Library, New York 1960, σ. 21.

τομέα αυτόν οί "Ελληνες συνάδελφοι τους κινούνται μέ μεγαλύτερη οπωσδήποτε εύχέρεια. Στις έπόμενες σελίδες γίνεται μία ένδεικτική άναφορά (κατά χώρες), καί μέ χρονολογική κάθε φορά τάξη, στούς κυριότερους έκπροσώπους. Δειγματοληπτική είναι βέβαια καί ή άναφορά στις έργασίες του καθενός. Α γ γ λ ί α . Μολονότι είναι σχετικά λίγοι οί άποκλειστικά νεοελληνιστές, οί Άγγλοι φιλόλογοι πού άσχολήθηκαν έως σήμερα μέ τή νεοελληνική λογοτεχνία έχουν δώσει μερικές σοβαρές συμβολές. Έξάλλου, ή γνωστή ροπή του άγγλοσαξωνικού πνεύματος προς τή σύνθεση καί τήν ιστορική θεώρηση άνταποκρίνεται σέ ούσιαστικές άνάγκες τών νεοελληνικών φιλολογικών σπουδών. Ό R. M. Dawkins (1871-1955), καθηγητής τής νέας έλληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στό Πανεπιστήμιο τής 'Οξφόρδης, άσχολήθηκε συστηματικά μέ τό κυπριακό Χρονικόν του Λεοντίου Μαχαίρα (έκδοση καί μελέτη) καί παρουσίασε έπιμελημένες έκδόσεις νεοελληνικών παραμυθιών, καλλιεργώντας τόν κάπως παραμελημένο αύτόν τομέα τής νεοελληνικής γραμματείας. Δημοσίευσε, άκόμη, μιάν ογκώδη ύποδειγματική γλωσσολογική έργασία μέ τίτλο Modern Greek inAsia Minor (Cambridge 1916). Στό σημείο αύτό πρέπει νά γίνει ιδιαίτερος λόγος γιά τό φιλολογικό καί τό μεταφραστικό έργο του έλληνικής καταγωγής John Nicholas Mavrogordato (1882-1970), ό όποιος διαδέχθηκε τόν R. M. Dawkins στήν έδρα τής βυζαντινής και νέας έλληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στό Πανεπιστήμιο τής Όξφόρδης (1939-1947). Ό Mavrogordato άσχολήθηκε μέ θέματα τής κρητικής λογοτεχνίας (ύπέδειξε τό ιταλικό πρότυπο τής Θυσίας του ''Αβραάμ, 1928), μετέφρασε στήν άγγλική γλώσσα άποσπάσματα του Έρωτοκρίτου (1929), τά ποιήματα του Καβάφη (1951, 4 1978) μέ δικές του σημειώσεις καί εισαγωγή του Rex Warner, καί έξέδωσε Διγενή Άκριτη (τό κείμενο τής παραλλαγής τής Κρυπτοφέρρης, μέ εισαγωγή, άγγλική μετάφραση και σχόλια), 1956, κλπ. Ό κλασικός φιλόλογος C. M. Bowra (1898-1971) έχει περιλάβει στό βιβλίο του The Creative Experiment (London 1949) [= «To δημιουργικό πείραμα»] ένα ένδιαφέρον κεφάλαιο γιά τόν Καβάφη1, ένώ στό βιβλίο του Heroic Poetry (London 1952) άναφέρεται σποραδικά στόν Διγενή Άκριτη. Έπίσης μέ τόν Καβάφη άσχολήθηκε ό Ε. Μ. Forster. Μετάφραση τής Πάπισσας Ιωάννας τού Ροίδη ( i 9 6 0 ) καί ποιημάτων τού Σικελιανού καί τού Σεφέρη έδωσε στά άγγλικά ό γνωστός συγγραφέας Lawrence Durreil, πού δημοσίευσε καί πρωτότυπα έργα έμπνευσμένα άπό τήν Ελλάδα. 1. Καί στά έλληνικά: « Ό Κωνσταντίνος Καβάφης καί τό έλληνικό παρελθόν», 'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 4, άριθ. 7 (Νοέμβριος-Δεκ. 1949), σσ. 225-237.

Μέ τήν κρητική λογοτεχνία άσχολήθηκε ό F. Η. Marshall, κάτοχος προπολεμικά τής «'Έδρας Κοραή» στό Λονδίνο, δίνοντας μεταφράσεις τής Θυσίας του ''Αβραάμ, τής Έρωφίλης καί του Γύπαρη (Πανώριας) καί έκδοση τής Κοσμογέννησης του Γ. Χούμνου. Ό διακεκριμένος βυζαντινολόγος Romilly J. Η. Jenkins (1907-1969), πολύ καλός γνώστης τής νέας έλληνικής, άσχολήθηκε καί μέ θέματα τής νεοελληνικής γραμματείας (πριν άπό τό 1946, καί γιά μιά δεκαετία, δίδαξε νεοελληνική γλώσσα καί φιλολογία στό Πανεπιστήμιο του Cambridge ώς ύφηγητής, καί άπό τό 1946 κ.έ. βυζαντινή καί νέα έλληνική ιστορία, γλώσσα καί λογοτεχνία στήν «'Έδρα Κοραή» του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, ώς καθηγητής) καί δημοσίευσε τά βιβλία Dionysius Solomos (Cambridge 1940) καί The Dilessi Murders [London 1961], καθώς καί άρθρα γιά τόν Φορτουνάτο του Μάρκου-Αντωνίου Φώσκολου, τόν Παλαμά1, κλπ. Τόν Jenkins διαδέχθηκε, στή θέση του υφηγητή τής νεοελληνικής λογοτεχνίας στό Cambridge, ό Σταύρος Ίω. Παπασταύρου (1914-1979), ό όποιος, μέ τή μακροχρόνια διδασκαλία του καί τήν ύπόδειξη καί παρακολούθηση σημαντικών έργασιών έπάνω σέ σύγχρονα θέματα, προώθησε τις νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές στό ονομαστό άγγλικό Πανεπιστήμιο (μαθητές του Παπασταύρου διδάσκουν σήμερα τά νεοελληνικά γράμματα σέ πανεπιστήμια τής Αγγλίας, τών Ηνωμένων Πολιτειών τής Αμερικής καί τής Αύστραλίας). Σήμερα στό Πανεπιστήμιο του Cambridge διδάσκει τά νέα έλληνικά (ώς Senior lecturer) ό David W. Holton (βλ. παρακάτω). Καί ό Gareth Morgan μελέτησε ζητήματα τής κρητικής λογοτεχνίας, δημοσιεύοντας μιάν έκτενή έργασία γιά τις «πηγές καί τήν έμπνευση» στά κείμενα τής λογοτεχνίας αύτής· μελέτησε άκόμη τή γαλλική καί τήν ιταλική έπιδραση στον Έρωτόχριτο. Ξεχωριστή θέση άνάμεσα στούς Άγγλους μελετητές του νεοελληνικού πολιτισμού γενικότερα κατέκτησε ό Philip Sherrard (1922-1995), άλλοτε lecturer τής Ιστορίας τής 'Ορθοδόξου Εκκλησίας στό King's College του Λονδίνου. Άπό τό πλούσιο συγγραφικό έργο του σημειώνουμε έδώ τό βιβλίο του The Marble Threshing Floor (London 1956) [= «To μαρμαρένιο άλώνι»], πού περιέχει πέντε συνθετικά δοκίμια κριτικής γιά τούς: Σολωμό, Παλαμά, Καβάφη, Σικελιανό καί Σεφέρη (του όποιου μελέτησε τις σχέσεις μέ τόν T. S. Eliot). Έκτος άπό μεταφράσεις πολλών σύγχρονων Ελλήνων ποιητών (συχνά σέ συνεργασία μέ τόν Ε. Keeley) άπέδωσε στά άγγλικά καί πεζογραφήματα του Μυριβήλη καί του Πρεβελάκη καθώς καί τό μεγάλο δοκίμιο του τελευταίου γιά τόν Καζαντζάκη. Τό 1971 κυκλοφόρησε στήν Αθήνα, σέ έλληνική μετάφραση, μία έπιλο1. R. J. Η. Jenkins, Palamas. An Inaugural Lecture delivered at King's College, London, on the 30th January 1947.

γή κειμένων του Sherrard μέ τόν γενικό τίτλο Δοκίμια γιά τόν Νέο Ελληνισμό και τό 1998 ένα δεύτερο βιβλίο του (Ή μαρτυρία του ποιητή. Προοπτικές καί παραλληλισμοί) μέ μελετήματα γιά τούς Καβάφη, Σικελιανό, Σεφέρη, Ελύτη, κ.ά. Ό Rex Warner μετέφρασε στά άγγλικά τά ποιήματα του Σεφέρη, γιά τόν όποιο έγραψε καί ορισμένα έπιμέρους άρθρα. Μελετήματα γιά τόν Σικελιανό καί τόν Καβάφη δημοσίευσε ό Robert Liddell, ό όποιος έδωσε καί μιά κριτική βιογραφία του Καβάφη (Cavafy. Α critical biography by Robert Liddell. Gerald Duckworth & Co., [London 1974]· τώρα καί σέ έλληνικές μεταφράσεις: Καβάφης. Κριτική βιογραφία. Μετάφραση Καίτης Λογοθέτη-Άντερσον. "Ικαρος, 1980, καί Καβάφης. Βιογραφία. (Μετάφραση: Δέσποινα Τσεκούρα - Εύσταθία Θωμά). Εκδόσεις Γκοβόστη, [Αθήνα 2000]). Μνημονεύονται έπίσης τά ονόματα τών Άγγλων νεοελληνιστών Robin Α. Fletcher, ό όποιος μελέτησε τήν παρουσία του λόρδου Byron στήν έλληνική λογοτεχνία του 19ου αιώνα καί έγραψε πολυσέλιδη μελέτη γιά τή ζωή καί τό έργο του Παλαμά (Kostes Palamas, A greaî modem GreekPoet (1859^1943), His Life - his Work and his Struggle for Demoticism. By — . Athens 1984 [The Kostes Palamas Institute, 5]), Peter Mackridge, καθηγητή τής νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στήν 'Οξφόρδη (St. Cross College), πού μας έδωσε συστηματικές έργασίες γιά τό μυθιστόρημα τής γενιάς του '30 (The development ofthe Greek novel 1922-1940, Oxford 1972 (έξετάζεται τό έργο τών Θεοτοκά, Πολίτη, Τερζάκη, Πετσάλη, Καραγάτση καί Άμποτ) καί «Symbolism and irony in three novels by Kosmas Politis», BMGS, 5, 1979, 77-93) 1 , Michael J. Jeffreys (άλλοτε καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Sydney) καί Elizabeth Μ. Jeffreys (καθηγήτριας τής βυζαντινής καί νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο τής Όξφόρδης), πού άσχολουνται μέ κείμενα τής υστεροβυζαντινής περιόδου (ιδίως Χρονικόν του Μορέως - Διγενής, ό πρώτος, καί Ό Πόλεμος τής Τρωάδος - Κ. Έρμονιακός, ή δεύτερη)2, καί του Roderick Beaton, καθηγητή τής νεοελληνικής καί βυζαντινής 1. Ό Mackridge έδωσε καί μιά βιβλιογραφία τών Θεοτοκά καί Πολίτη (Μαντατοφόρος, τευχ. 3, Νοέμβριος 1973, σσ. 17-21), έπιμελήθηκε τις έκδόσεις τής Eroïca καί του Στου Χατζηφράγκου του Κοσμά Πολίτη (Ερμής, Αθήνα 1 9 8 2 καί 1988), καί άσχολήθηκε μέ τή νεοελληνική γλώσσα καί μέ τή ζωή καί τό έργο του Διονυσίου Σολωμού: βλ. τά βιβλία του The Modern Greek Language. A Descriptive Analysis of Standard Modem Greek. Oxford University Press, 1985 (πρώτη έκδοση στά έλληνικά, Ιανουάριος 1990: Peter Mackridge, Ή Νεοελληνική γλώσσα. Περιγραφική ανάλυση τής νεοελληνικής κοινής. Μετάφραση: Κώστας Ν. Πετρόπουλος. Εκδόσεις Πατάκη, 1990), καί Dionysios Solomos. Bristol Classical Press U.K. - Aristide D. Caratzas, Publisher U.S.A., [Exeter 1989], (Studies in Modem Greek), (καί σέ έλληνική μετάφραση Κατερίνας Άγγελάκη-Ρούκ, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1995). Γιά τόν Mackridge βλ. καί παρακάτω. 2. Περισσότερα γιά τις σχετικές έπιδόσεις τών Jeffreys βλ. στόν τόμο δημοσιευμάτων

ιστορίας, γλώσσας καί λογοτεχνίας τής «'Έδρας Κοραή» του King's College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πού άσχολήθηκε μέ τό δημοτικό τραγούδι άπό μουσικολογική σκοπιά (Folk poetry ofmodern Greece, Cambridge University Press, 1980), μέ τό «μεσαιωνικό έλληνικό μυθιστόρημα» και μέ τόν Διγενή Άκριτη\ OBeaton μετέφρασε στά άγγλικά τό μυθιστόρημα τής Μάρως Δούκα Ή αρχαία σκουριά (1989) καί έξέδωσε μιά χρήσιμη γιά τό άγγλικό κοινό «Εισαγωγή στή Νεότερη Έλληνική Λογοτεχνία» (An Introduction to Modern Greek Literature, Oxford 1994), καί μιά πλήρη βιογραφία τού Γιώργου Σεφέρη (Waiting for the Angel, Yale University Press, New Häven and London, [2003]), άναφερόμενη τόσο στήν έπαγγελματική σταδιοδρομία τού ποιητή οσο καί στήν ιδιωτική του ζωή, πού κυκλοφόρησε καί στά έλληνικά: Γιώργος Σεφέρης. Περιμένοντας τόν άγγελο. Μετάφραση: Μίκα Πρόβατα, Θεώρηση μετάφρασης: Δημήτρης Δασκαλόπουλος. Ώκεανίδα, Αθήνα 2003. Τέλος άναφέρεται ό David Ricks, πού διδάσκει ώς Reader στό ϊδιο Κολλέγιο τού Λονδίνου καί ό όποιος άσχολήθηκε μέ τήν παρουσία τού Όμήρου στή νεοελληνική ποίηση2 καί μέ άλλα θέματα τής λογοτεχνίας μας. Ό Ricks έξέδωσε καί μιάν άνθολογία νεοελληνικών κειμένων (άπό τόν Μακρυγιάννη ώς τή γενιά τού '70) μεταφρασμένων στά άγγλικά, πού προορίζεται περισσότερο γιά τό άγγλόφωνο κοινό (Modern Greek Writing. An Anthology in english Translation, London & Chester Springs, [2003]). Στό σημείο αύτό πρέπει ιδιαίτερα νά έξαρθεΐ ή έργασία πού γίνεται στόν τομέα τής μελέτης τής νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στό Πανεπιστήμιο τού Birmingham. Συντελεστές τής προσπάθειας αύτής ύπήρξαν ό George Thomson (1903-1987), θεμελιωτής τών νεοελληνικών σπουδών στήν πόλη τους Populär Literature in Late Byzantium, Variorum Reprints, London 1983. Ή Jeffreys τό 1998 έξέδωσε τό κείμενο του Διγενή Ακριτη κατά τις παραλλαγές Κρυπτοφέρρης καί Έσκοριάλ. 1. Βλ. π.χ. τά μελετήματά του: «"Digenis Akrites" and modern Greek folk song: a reassessment», Byzantion, 51 ( 1 9 8 1 ) 22—34, καί «Was "Digenes Acrites" an Oral Poem?», BMGS, 7 (1981) 7-27, καί τό βιβλίο του The Médiéval Greek Romance ( 1 9 8 9 , 2 1 9 9 6 ) , γιά τό όποιο εγινε λόγος παραπάνω, στό Δ' Κεφάλαιο ( « Ή λογοτεχνική παραγωγή») του Α' Μέρους τής Εισαγωγής. 2. Βλ. David Β. Ricks, Homer and Greek Poetry 1888-1940, London 1986 (είναι ή διδακτορική διατριβή του, που τήν υπέβαλε στό King's College), και Του ίδιου, The Shade of Homer. A Study in Modern Greek Poetry, Cambridge University Press, 1989 (άναθεωρημένη —άπό τόν συγγραφέα— μορφή του βιβλίου αυτοΰ κυκλοφόρησε καί στά έλληνικά: David Β. Ricks, Ή σκιά τοΰ Όμήρου. Δοκίμιο για τή νεοελληνική ποίηση (1821-1940). Μετάφραση: Άριστέα Παρίση. Ινστιτούτο του Βιβλίου - Μ. Καρδαμίτσα, 'Αθήνα 1993 [Κείμενα καί Κριτική Νεοελληνικού Λόγου]).

αύτή, ό όποιος έγραψε για τούς Άγγλους φοιτητές του τα βιβλία The Greek Language (Cambridge 1960) καί A Manual of Modem Greek (London 1966), καί μετέφρασε στά άγγλικά τόν Δωδεκάλογο του Γύφτου του Παλαμα (The twelve Lays ofthe Gipsy, London 1969, μέ εκτενή είσαγωγή), ό ρωσικής καταγωγής μαθητής του Ψυχάρη Nicholas Bachtin (1896-1950), συγγραφέας του βιβλίου Introduction to the Study of Modern Greek (Cambridge 1935), ή κόρη του Thomson, Margaret Alexiou, πού δίδαξε βυζαντινή καί νεοελληνική φιλολογία ώς Senior lecturer στό Birmingham (βλ. τώρα γι* αύτήν καί παρακάτω: Η ν ω μ έ ν ε ς Π ο λ ι τ ε ί ε ς Α μ ε ρ ι κ ή ς ) εϊναι συγγραφέας τών βιβλίων The ritual lament in Greek tradition, Cambridge University Press, 1974 (άναθεωρημένο καί μεταφρασμένο στά έλληνικά [ Ό τελετουργικός θρήνος στήν έλληνική παράδοση] άπό τούς Δημήτρη Ν. Γιατρομανωλάκη καί Παναγιώτη Α. Ροϊλό, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2002) καί After Antiquity: Greek Language. Myth and Metaphor, Corjiell University Press, 2002, καί πολλών άρθρων πού συνδυάζουν τή φιλολογική μέ τή λαογραφική έξέταση θεμάτων τής νεοελληνικής ποίησης, ό Χρίστος Αλεξίου, πού δίδαξε (1963-1987) στό ίδιο Πανεπιστήμιο νέα έλληνική γλώσσα καί λογοτεχνία καί ό όποιος συνεργάστηκε μέ τούς Peter καί Chrysanth» Bien καί John Rassia στή σύνταξη του έργου Demotic Greek (Hanover 1968, 4 1983) 1 , ό Alfred L. Vincent, πού άργότερα δίδαξε τά νεοελληνικά στό Πανεπιστήμιο του Sydney καί άσχολεΐται άπό χρόνια μέ τό κρητικό θέατρο καί ιδιαίτερα μέ τόν Φορτουνάτο καί τήν κρητική κωμωδία (βλ. στον συλλογικό τόμο Literature and Society in Renaissance Crete, σσ. 103-128 = Λογοτεχνία και κοινωνία στήν Κρήτη τής Αναγέννησης, σσ. 125-156), ό David W. Holton, έκδοτης τής νεοελληνικής ομοιοκατάληκτης διασκευής του έργου Διήγησις του Αλεξάνδρου («Ριμάδας») [1974]2 καί έπιμελητής του παραπάνω συλλογικού τόμου, όπου δημοσίευσε καί τό άρθρο «Romance» («Μυθιστορία»), σσ. 205297 καί 253-291, άντιστοιχα (σέ άλλο μελέτημά του —«Cyprus and the Cretan Renaissaince: a preliminary study of some cultural connections», Έπετηρις του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, 19, 1992, 531-546 = Ντέϊβιντ 1. Ό Αλεξίου άφιέρωσε άξιόλογα μελετήματα στό έργο σημαντικών μορφών τών γραμμάτων μας (Καζαντζάκη, Καρυωτάκη, Παλαμα, Σεφέρη, Σικελιανού, κ.ά.), άποδεικνύοντας δτι διαθέτει άριστη γνώση του άντικειμένου του, έγραψε τό εισαγωγικό κείμενο «George Thomson, ενας συγγραφέας πού σημάδεψε τις έλληνικές σπουδές στον αιώνα του» (σσ. 955 του βιβλίου: George Thomson. Τό αειθαλές δέντρο. Διαλέξεις και άρθρα γιά τόν ελληνικό πολιτισμό, Κέδρος 1999), καί διευθύνει μέ έπιτυχία τό περιοδικό Θέματα Λογοτεχνίας (1996 κ.έ.) τών Εκδόσεων Γκοβόστη. 2. Μαζί μέ τή Margaret Alexiou ό David Holton έδωσε μιά βιβλιογραφία μελετών για τόν πολιτικό στίχο («The origins and development of "politikos stichos": A select critical bibliography by —», Μαντατοφόρος, τευχ. 9, Νοέμβριος 1976, σσ. 22-34).

Χόλτον, Μελέτες γιά τόν «Έρωτόκριτο», σσ. 209-236— ό Holton συγκρίνει τά κοινά σημιεΐα τής πνευματικής παραγωγής Κύπρου καί Κρήτης)1, ό Η. Α. Lidderdale, πού φιλοτέχνησε άγγλική μετάφραση τών 'Απομνημονευμάτων του Μακρυγιάννη (The Memoirs of General Makriyannis, 1797-1864. Edited and translated by — . Foreword by C. M. Woodhouse. London, Oxford University Press, 1966), ό Roderick Beaton, καί πολλοί άλλοι2. Σήμερα στό Πανεπιστήμιο του Birmingham τίς νεοελληνικές σπουδές καλλιεργεί ό "Ελληνας καθηγητής Δημήτρης Τζιόβας (1957), ό όποιος στά μελετήματά του άσχολεΐται κυρίως μέ τή νεοελληνική πεζογραφία, συνδυάζοντας τή μελέτη ιδεολογικών καί άφηγηματολογικών παραμέτρων (The Nationism ofthe Demoticists and its Impact on their Literary Theory (1888-1930), Hakkert, Amsterdam 1986, Μετά τήν αισθητική. Θεωρητικές δοκιμές και έρμηνευτικές άναγνώσεις τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, «Γνώση» 1987, Οι μεταμορφώσεις του έθνισμου και τό ιδεολόγημα τής έλληνικότητας στό μεσοπόλεμο, 'Οδυσσέας 1989, Τό παλίμψηστο τής έλληνικής άφήγησης. 'Από τήν άφηγηματολογία στή διαλογικότητα, Όδυσσέας 1993, Κοσμοπολίτες και 'Αποσυνάγωγοι. Μελέτες γιά τήν έλληνική πεζογραφία και κριτική (1830-1930), Μεταίχμιο 2003, The Other Self. Selfhood and Society in Modem Greek Fiction, 2003* βλ. καί τήν έκδοση: Ιάκωβος Γ. Πιτζιπίος, Ή 'Ορφανή τής Χίου ή ό θρίαμβος τής άρετής - Ό Πίθηκος Ξούθ ή τά ήθη του αιώνος. Επιμέλεια —, 1995 [Εισαγωγή, σσ. 9-86: « Ό Ιάκωβος Γ. Πιτζιπίος: Οί μεταμορφώσεις τής άρετής καί τής πεζογραφίας του»]). Άναφέρεται έπίσης έδώ ή έρευνήτρια Rosemary Ε. Bancroft-Marcus, ή όποια άσχολεΐται μέ πρόσωπα καί θέματα του κρητικού θεάτρου ( « Ή πηγή πέντε κρητικών ιντερμεδίων», Κρητολογία, τευχ. 5, Ίούλ.-Δεκ. 1977, σσ. 5-44* Georgios Chortatsis, 16th-century Cretan playwright: a critical study. Thesis submitted, for the degree of Doctor of Philosophy in the University of Oxford. Trinity Term 1978* «Georgios Chortatsis and His Works: a critical review», Μαντατοφόρος, τευχ. 16, Ίούλ. 1980, σσ. 13-46* «The pastoral mode», Literature and Society in Renaissance Crete, σσ. 79-102 (= Λογοτεχνία και κοι1. Στόν παραπάνω τόμο (Μελέτες γιά τόν «Έρωτόκριτο» και άλλα νεοελληνικά κείμενα, Εκδόσεις Καστανιώτη, [Αθήνα 2000]), ό Holton συγκέντρωσε δλα τα μελετήματά του που άφιέρωσε στό άριστούργημα του Κορνάρου. 2. Γιά περισσότερες μεταφράσεις νεοελληνικών κειμένων (και για τούς μεταφραστές τους) στή Μεγάλη Βρετανία καί στήν Ιρλανδία (καί γιά τήν περίοδο 1945-1981) βλ. Peter Mackridge, «Επισκόπηση μεταφράσεων καί μεταφραστών», Μαντατοφόρος, τευχ. 20 (Νοέμβριος 1982), σσ. 49-61. Βλ. έπίσης Διαμαντή Μπασαντή, « Ή νεοελληνική λογοτεχνία σέ Αγγλία καί Αμερική», Διαβάζω, τευχ. 140 (26 Μαρτ. '86), σσ. 56-63, καί Ρόντερικ Μπήτον, « Ή παρουσίαση τών έλληνικών γραμμάτων στή Μεγάλη Βρετανία», 'Εντευκτήριο, τευχ. 5 (Δεκ. 1988), σσ. 79-86.

νωνία στήν Κρήτη τής 'Αναγέννησης, σσ. 95-124) καί «Interludes», αυτόθι, 159-178 καί 195-221, αντίστοιχα. Για ορισμένους άπό τους παραπάνω, άλλά καί γιά άλλους Άγγλους νεοελληνιστές πού δέν άναφέρονται έδώ, βλ. καί στούς έκπροσώπους τής Αύστραλίας. Α ύ σ τ ρ α λ ί α . Στήν Αύστραλία, κατά τήν τελευταία ιδίως τριακονταπενταετία (1968 κ.έ.), συντελείται άξιοσημείωτη έργασία στόν τομέα τής διδασκαλίας τής νέας έλληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας καί γενικότερα τής καλλιέργειας τών νεοελληνικών φιλολογικών σπουδών. Τά έπιμέρους κέντρα όπου καλλιεργούνται οί νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές είναι τά έξής: α') Τό Πανεπιστήμιο τής Νέας Αγγλίας (New England) στή μικρή πόλη Armidale τής βόρειας Νέας Νοτίου Ούαλλίας (Department of Classics and Ancient History, University of New England, Armidale, N.S.W.). Τά νέα έλληνικά δίδαξαν έκεϊ (περίπου άπό τό 1968) οί άλλοτε lecturers Peter Thomas, πού ένδιαφέρεται γιά τή σύγχρονη έλληνική λογοτεχνία, καί Margaret G. Carroll, πού έχει δώσει όρισμενες μελέτες -έπάνω, σέ βυζαντινά κυρίως θέματα καί συγχρόνως άσχολειται μέ τόν Διγενή Άκριτη, τόν Παλαμά καί τόν Καβάφη, καί μέ τή σύγχρονη έλληνική ποίηση1. βό Τό Πανεπιστήμιο του Σύδνευ (Sydney, N.S.W. 2006). Τά νέα έλληνικά διδάχθηκαν έκεΐ (1974 κ.έ.) άπό τούς Michael J. Jeffreys, (καθηγητή τής νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας, πού τόν ένδιαφέρουν θέματα τής βυζαντινής καί μεταβυζαντινής λογοτεχνίας καί ή ιστορία του δεκαπεντασύλλαβου στίχου), και Alfred L. Vincent (Senior lecturer), πού όπως είδαμε άσχολειται μέ τήν κρητική, άλλά καί μέ τή σύγχρονη έλληνική λογοτεχνία. Σήμερα τά νέα έλληνικά διδάσκουν στο Πανεπιστήμιο του Sydney ό Βρασίδας Καραλής (ώς associate professor), ό όποιος άσχολειται ιδιαίτερα μέ τό έργο του Νίκου Καζαντζάκη2 άλλά καί μέ άλλα πρόσωπα καί θέματα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (Σολωμό3, Μελισσηνό, Πολυλά, Παλαμά4, Λορεντζάτο, Ανδρέα Άγγελά1. Σημειώνω τά μελετήματά της (χρονολογικά): «Α Matter of Style: Cavafy to Ritsos», Αντίποδες, 2 (1975) 18-23. — «Images of Encirclement and Enchantment in the Poetry of Palamas», BMGS, 3 (1977) 117-140. — «Meter and mood in Palamas' Dodecalogue ofthe Gypsy», Neo-Hellenika, 3 (1978) 81-101. 2. Γιά τόν όποιο —έπειτα άπό ειδικότερες έπιμέρους έργασίες— έξέδωσε καί τό ένδιαφέρον βιβλίο Ό Νίκος Καζαντζάκης και τό παλίμψηστο της Ιστορίας. Δοκίμιο επί της όντοποιίας της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 1994. 3. Βρασίδας Καραλής, Αναγνώσεις σολωμικών κειμένων. Δοκίμια. Ιδεόγραμμα, Αθήναι 2002. 4. Βλ. τήν εκτενή εισαγωγή του στή μνημειώδη έκδοση: Κωστής Παλαμας, Ή άσάλευΤΥ ) ζωή. Προμετωπίδα: Κολέτ Δάρρα, Εισαγωγή: Βρασίδας Καραλής, Επιμέλεια - Γλωσσάριο: Ηλίας Λάγιος. Ιδεόγραμμα, [Αθήναι 2004], σσ. θ'-με\

κη1, κ.ά.), καί οί λέκτορες Παναγιώτα Νάζου καί Αντώνης Δρακόπουλος2. Στό ίδιο Πανεπιστήμιο δίδαξε παλαιότερα τα νεοελληνικά καί ό Δημήτρης Ροντιδης (ώς βοηθός), τόν όποιο άπασχόλησαν ή έλληνική έκπαίδευση καί ή πεζογραφία τής λογοτεχνικής γενιάς του '30. γ') Τό Πανεπιστήμιο τής Μελβούρνης (Merbourne): Department of Classics, Parkville, Victoria, δπου διδάσκει τά νέα έλληνικά ό καθηγητής Stathis Gauntlett (άσχολεϊται μέ τό ρεμπέτικο τραγούδι)3. Στό ίδιο Πανεπιστήμιο δίδαξε, ώς έπίκουρος καθηγητής, καί ό John Burke, ό όποιος άσχολεϊται μέ τό έργο του Αγγέλου Σικελιανού καί μέ προβλήματα τής σύγχρονης (νεοελληνικής) γλώσσας. δΟ To Adelaide College of Advanced Education, Kintore Avenue, Adelaide S.A., δπου δίδαξε τά νεοελληνικά γράμματα ώς Senior lecturer ό Paul Tuffin —ό όποιος συνέθεσε διατριβή γιά τό «άδύνατον» στήν έλληνική παράδοση (The adynaton in the Greek tradition, 1975) καί μετέφρασε στά άγγλικά τις Μελέτες (Γαλαξίας, 1966) του Ζήσιμου Λορεντζάτου— καί δπου τώρα διδάσκει ώς associate professore ό Μιχάλης Τσιανίκας. ε') To Mitchell College of Advanced Education, Bathurst, N.S.W., δπου δίδαξε (ώς Senior lecturer) ό "Ελληνας φιλόλογος Γ. Καναράκης4. Α υ σ τ ρ ί α . Άπό τά στοιχεία που μπόρεσα νά συγκεντρώσω γιά τή διδασκαλία τής νέας έλληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στό Πανεπιστήμιο τής Βιέννης, προκύπτει τό συμπέρασμα δτι οί νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές καλλιεργούνται έκει τουλάχιστον άπό τά τέλη του 19 ο υ αιώνα, δταν ό Κωνσταντίνος Χρηστομάνος (1867-1911) άρχίζει νά διδάσκει, ώς λέκτωρ, νεοελληνική γλώσσα (1896-1899) καί «Εισαγωγή εις τήν σπουδήν τής βυζαντινής καί νεοελληνικής φιλολογίας». 1. Βρασίδας Καραλής, Γιά τόν 1Ανδρέα Αγγελάκη, Όδός Πανός. [Αθήνα 2003]. 2. Ή πρώτη έξεπόνησε διδακτορική διατριβή μέ θέμα Διακειμενικότητα και λογοτεχνική πράξη. Ή περίπτωση του Γιώργου Χειμώνα, Σύδνεϋ 1994, καί ό δεύτερος μέ θέμα Ό Σεφέρης και ή κριτική. Ή υποδοχή του σεφερικου έργου (1931-1971), Πλέθρον, [Αθήνα

2002]. 3. Βλ. λ.χ. τήν πραγματεία του: Rebetika carmina Graeciae recentioris. A contribution to the définition of the term and the genre rebetiko tragoudi through detailed analysis ofits verses and of the évolution of its performance (Αθήνα 1985), καί τό μελέτημά του «Rebetiko tragoudi as a Generic Term», BMGS, 8 ( 1 9 8 2 / 8 3 ) 77-102. 4. Περισσότερα γιά τις νεοελληνικές σπουδές στήν Αυστραλία βλ. στό άρθρο τής Elizabeth Μ. Jeffreys, «Modern Greek Studies in Australia», Μαντατοφόρος, τευχ. 31, (Ιούν. 1990), σσ. 37-56. Βλ. άκόμη τό μελέτημα του Michael Jeffreys, «Οί νεοελληνικές σπουδές στήν Αυστραλία», NE, 1 3 1 (1992) 380-385.

Άπό τούς νεώτερους άναφέρονται δύο άλλοι 'Έλληνες* ό ορθόδοξος μητροπολίτης Βιέννης (καί έξαρχος Ιταλίας, Ελβετίας καί Ούγγαριας) Χρυσόστομος Η. Τσιτερ (1905-1993), ό όποιος άπό τό 1965 έξέδιδε τό περιοδικό Στάχυς καί γιά τό διάστημα 1939-1958 χρημάτισε λέκτωρ τής νεοελληνικής γλώσσας καί φιλολογίας στό Πανεπιστήμιο τής αύστριακής πρωτεύουσας1, καί ό καθηγητής Πολύχρονης Κ. Ένεπεκίδης, πού δίδαξε έπίσης νεοελληνική γλώσσα καί φιλολογία στό ϊδιο Πανεπιστήμιο καί πού άσχολεΐται, όπως είδαμε, γενικότερα μέ θέματα νεοελληνικής ιστορίας καί φιλολογίας (βλ. έδώ παραπάνω, Μέρος Β', Κεφ. Α', Φιλόλογοι νεοελληνιστές). Άπό τούς Αύστριακούς έπιστήμονες μελετητές πού καλλιεργούν τις νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές στή χώρα τους, μνημονεύονται οί έξής: ό βυζαντινολόγος καθηγητής του Πανεπιστημίου τής Βιέννης καί άκαδημαϊκός Herbert Hunger (1914-2000), έκδοτης του περιοδικού Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, ό όποιος άσχολήθηκε μέ τά βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα2 καί έξέδωσε τήν Κάτομυομαχία του θερδώρου Προδρόμου, μέ είσαγωγή καί γερμανική μετάφραση3, ό καθηγητής Gunnar Hering (1934-1994) —ό όποιος δίδαξε νεοελληνική ιστορία καί λογοτεχνία στήν τακτική έδρα τών νεοελληνικών σπουδών του Πανεπιστημίου τής Βιέννης— έχει συγγράψει άξιόλογες έργασίες, άναφερόμενες σέ σημαντικά θέματα του νεώτερου έλληνισμου (μνημονεύονται έδώ τά βιβλία του: Ökumenisches Patriarchat und europäische Politik, 1620-1638, Wiesbaden 1968 4 , καί Ό Otto Magnus von Stackelberg στήν Ελλάδα [άνατύπωση άπό τό Τόπος και Εικόνα, τόμ. Ζ'-19ος αι., 1985, σσ. 75190])· ό Peter Ε. Pieler, ό όποιος μελέτησε ειδικά θέματα τών μυθιστορημάτων τής έποχής τών Παλαιολόγων* ό Erich Trapp, πού προώθησε τις σχετικές μέ τό έπος του Διγενή Άκριτη έρευνες, μέ τή δημοσίευση μικρότερων ειδικών συμβολών καί ιδίως μέ τήν παράλληλη κριτική έκδοση του κειμένου τών παραλλαγών: Έσκοριάλ, Κρυπτοφέρρης, Τραπεζουντος, Άνδρου - Αθηνών ό ύφηγη1. Μνημονεύονται έδώ καί τά έργα του Χρυσοστόμου Η. Τσιτερ: Τρεις μεγάλοι διδάσκαλοι του Γένους, έν Αθήναις 1934, καί Λόγιοι Έλληνες μετά τήν Άλωσιν, έν Αθήναις 1935. 2. Η. Hunger, «Die Schönheitskonkurrenz in "Belthandros und Chrysantza" und die Brautschau am byzantinischen Kaiserhof», Byzantion, 35 (1965) 150-158, Του ίδιου, «Un roman byzantin et son atmosphère: "Callimaque et Chrysorrhoé"», Travaux et Mémoires, 3 ( 1 9 6 8 ) 405-422. 3. H. Hunger, Der byzantinische Katz-Mäuse-Krieg. Theodoros Prodromos, Katomyomachia. Einleitung, Text und Übersetzung. Graz-Wien-Köln 1968 [Byzantina Vindobonensia, III]. 4. Καί σέ έλληνική μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ: Οικουμενικό Πατριαρχείο και ευρωπαϊκή πολιτική, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1992.

τής (στο Πανεπιστήμιο τής Βιέννης) Walter Puchner, ό όποιος άσχολειται μέ θεατρολογικά προβλήματα του νεοελληνικού θεάτρου (κρητικού, έπτανησιακου, νεώτερου καί σύγχρονου). Σημειώνω έδώ κατά χρονολογική σειρά τούς κυριότερους τίτλους αύτοτελών έργων του Βάλτερ Πουχνερ (1947), σέ ορισμένα άπό τά όποια ό συγγραφέας συγκεντρώνει δημοσιεύματά του σέ διάφορα περιοδικά: Das neugriechische Schattentheater Karagiozis, München 1975 [Miscellanea Byzantina Monacensia, Heft 21]1, Ιστορικά Νεοελληνικού Θεάτρου (1984), Ευρωπαϊκή Θεατρολογία (1984), Έλληνική Θεατρολογία (1988), Λαϊκό Θέατρο στήν Ελλάδα και στά Βαλκάνια (συγκριτική μελέτη), (1989), Τό Κρητικό θέατρο (1991), Τό θέατρο στήν Ελλάδα. Μορφολογικές έπισημάνσεις (1992), Ή ιδέα του Εθνικού Θεάτρου στά Βαλκάνια του 19ου αιώνα. Ιστορική τραγωδία και κοινωνικοκριτική κωμωδία στις έθνικές λογοτεχνίες τής Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Συγκριτική μελέτη (1993), Βαλκανική Θεατρολογία. Δέκα μελετήματα γιά τό θέατρο στήν Ελλάδα καί τις γειτονικές της χώρες (1994), Βυζαντινά θέματα τής έλληνικής λαογραφίας (1994), 'Ανιχνεύοντας τή θεατρική παράδοση (1995), Κωστή Παλαμά, Τρισεύγενη. Επιμέλεια —, 1995 [Εισαγωγή: σσ. 11-158: «Ό Κωστής Παλαμάς καί τό θέατρο»], Φιλολογικά και Θεατρολογικά Λνάλεκτα (1995), ΌΠαλαμάς και τό Θέατρο (1995), Δραματουργικές άναζητήσεις (1995), Κείμενα και άντικείμενα (1997), Ό Κωνσταντίνος Χρηστομάνος ώς δραματογράφος. Ό αίσθητισμός και ό αισθησιασμός στο νεοελληνικό θέατρο τών άρχών του αιώνα μας (1997), Ηρώδης ή Ή σφαγή τών νηπίων. Χριστουγεννιάτικο θρησκευτικό δράμα άγνώστου ποιητή σέ πεζό λόγο άπό τό χώρο τών Κυκλάδων τήν έποχή τής Άντιμεταρρύθμισης (1998), Φαινόμενα και Νοούμενα (1999), Ή πρόσληψη τής γαλλικής δραματουργίας στο νεοελληνικό θέατρο, 17ος-20ός αιώνας (1999), (μέ τή συνεργασία του Ν. Μ. Παναγιωτάκη:) Ή τραγέδια του 'Αγίου Δημητρίου. Θρησκευτικό δράμα μέ κωμικά ιντερμέδια (1999), Διάλογοι καί διαλογισμοί(2000), Είδωλα καί ομοιώματα (2000), (μέ τή συνεργασία του M. I. Μανούσακα:) Λνέκδοτα στιχουργήματα του θρησκευτικού θεάτρου του ΙΖ' αιώνα (2000), Ό μίτος τής 'Αριάδνης (2001), Γυναικεία δραματουργία στά χρόνια τής Επανάστασης (2001), Γλωσσική σάτιρα στήν Έλληνική κοινωνία του 19ου αιώνα. Γλωσσοκεντρικές στρατηγικές του γέλιου άπό τά «Κορακιστικά» ώς τόν Καραγκιόζη (2001), Καταπακτή καί ύποβολεϊο (2002), Ό Γεώργιος Βιζυηνός καί τό 1. Σημειώνω καί τή σχετική βιβλιογραφική εργασία του: Βάλτερ Πουχνερ, «Σύντομη άναλυτική βιβλιογραφία του Θεάτρου Σκιών στήν Ελλάδα», Λαογραφία, 31 ( 1 9 7 6 - 1 9 7 8 ) 294-324, και «Συμπλήρωμα στήν άναλυτική βιβλιογραφία του Θεάτρου Σκιών στήν Ελλάδα», αυτόθι, 32 ( 1 9 7 9 - 1 9 8 1 ) 370-378, καθώς επίσης τό βιβλίο του: Οι βαλκανικές διαστάσεις του Καραγκιόζη, Στιγμή, Αθήνα 1985.

άρχαϊο θέατρο. Λογοτεχνία καί λαογραφία στήν Αθήνα τής μπέλ έπόκ (2002), Ίακωβάκη Ρίζου Νερουλού, Τά Θεατρικά, 2002 [Είσαγωγή: σσ. 14-238], 'Αναγνώσεις και Ερμηνεύματα (2002), Γεωργίου Λασσάνη, Τά Θεατρικά, 2002 [Είσαγωγή: σσ. 11-96], Ό μαγικός κόσμος του υπερλογικου στά θεατρικά εργα του Παύλου Μάτεσι, 2003, Ράμπα καί Παλκοσένικο, 2004. Ό Πουχνερ, παράλληλα, διδάσκει θεατρολογία στό Τμήμα Θεατρολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (1992 κ.έ.), δπου υπηρετεί ώς καθηγητής, ένώ κατά τή δεκαετία 1978-1988 δίδαξε τό ίδιο άντικείμενο ώς καθηγητής στό Τμήμα Φιλολογίας τής Φιλοσοφικής Σχολής Κρήτης καί κατά τή διετία 19891991 ώς άναπληρωτής καθηγητής στό Τμήμα Φιλολογίας τής Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών. Β έ λ γ ι ο . Τόν τομέα τών άκριτικών μελετών καλλιέργησε συστηματικότατα ό Βέλγος καθηγητής του Πανεπιστημίου τών Βρυξελλών Henri Grégoire (1881-1964) δημοσιεύοντας δεκάδες επιμέρους έργασίες1 καί τό ώραϊο βιβλίο Ό Διγενής Ακρίτας (New York 1942 — στά έλληνικά). Μολονότι κλασικός φιλόλογος καί κυρίως βυζαντινολόγος, ό Grégoire ένδιαφέρει μέ τις έργασίες του αύτές καί τή νεοελληνική φιλολογία. Σήμερα στό πρόγραμμα τών Φιλοσοφικών Σχολών έξι βελγικών Πανεπιστημίων (Université Catholique de Louvain, Katholieke Universiteit te Leuven, Université Libre de Bruxelles, Vrije Universiteit te Brüssel, Université de Liège, Universiteit Gent) περιλαμβάνεται τό κατ' έπιλογήν μάθημα τών Νέων Έλληνικών (Grec moderne, Nieuw-Grieks). Τό πρώτο μάλιστα άπό τά παραπάνω Πανεπιστήμια ίδρυσε τό 1971 καί «'Έδρα τής Νέας Έλληνικής Γλώσσας» —όπου διδάσκει ό 'Έλληνας καθηγητής Παναγιώτης Γιαννόπουλος—, γιά νά προωθήσει άποτελεσματικότερα τή διδασκαλία τής νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας. Στό Πανεπιστήμιο τής Γάνδης, όπου οί νεοελληνικές σπουδές άποτελουν κατεύθυνση μέσα στό Τμήμα Κλασικής Φιλολογίας, τό 1992 ιδρύθηκε τό «Griekenlandcentrum» (Κέντρο Έλληνικών Μελετών). Σκοπός του έρευνητικου αύτου κέντρου —του οποίου πρόεδρος εϊναι ό γλωσσολόγος καί νεοελληνιστής καθηγητής Gunnar De Boel— εϊναι ή διδασκαλία τής ιδέας ότι ό Ελληνισμός, άπό τήν άρχαιότητα έως σήμερα, άποτελεϊ μίαν ένότητα. Γ α λ λ ί α . Ή μακραίωνη καί ούσιαστική έπαφή τής γαλλικής παιδείας μέ τήν έλληνική (βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα - Έρωτόκριτος - έλληνικός 1. Οί μελέτες του Grégoire γιά τό άκριτικο έπος άνατυπώθηκαν στον συγκεντρωτικό τόμο: Autour de l'épopée byzantine, Variorum Reprints, London 1975.

διαφωτισμός) συνεχίζεται κανονικά στόν 19ο αιώνα. Μέσα στήν προοπτική αυτή μπορεί νά έκτιμηθεΐ σωστά καί τό ένδιαφέρον τής γαλλικής λογιοσύνης γιά τά νέα έλληνικά γράμματα. Ό Claude Fauriel (1772-1844) έχει περάσει στήν ιστορία τής νεοελληνικής φιλολογίας ώς ό πρώτος Γάλλος νεοελληνιστής καί ώς ό σημαντικότερος πρώτος έκδοτης έλληνικών δημοτικών τραγουδιών: Chants populaires de la Grèce moderne (τόμ. A'-B', Paris 1824-1825),δίγλωσση έκδοση μέ έκτενή καί άξιόλογο πρόλογο. Ωστόσο, τό θέμα τών νεοελληνικών φιλολογικών σπουδών στή Γαλλία κατά τόν 19ο αιώνα πρέπει νά συσχετισθεί καί μέ τήν ίδρυση (1795) στό Παρίσι τής Έθνικής Σχολής τών ζωντανών άνατολικών γλωσσών (École Nationale des langues orientales vivantes) καί τή διδασκαλία σ* αυτήν του μαθήματος τής λαϊκής γλώσσας (1800 κ.έ.). Τό μάθημα αύτό δίδαξε πρώτος (1800-1805) ό γνωστός έλληνιστής καί φίλος του Κοραή Jean Baptiste Gaspard d'Ansse de Villoison (1754-1805), που ειχε γνωρίσει τήν Ελλάδα άπό κοντά1. Μετά τόν θάνατο του Villoison ή διδασκαλία τής νεοελληνικής γλώσσας διακόπτεται. Σύμφωνα μέ νεώτερα στοιχεία, κατά τό άκαδημαϊκό έτος 1813 τό μάθημα τών νέων έλληνικών διδάσκει ό Ιωάννης Ραζής, ό όποιος δημοσίευσε καί σχετικά βοηθήματα. Ή οριστική δμως ίδρυση τής έδρας τής νέας έλληνικής έγινε τό 1819, μέ καθηγητή τόν φίλο του Fauriel, Charles Benoît Hase (1780-1864), πού είχε άσχοληθεϊ μέ τά δημοτικά μας τραγούδια. Άπό τό 1838 ώς τόν θάνατο του Hase ή έδρα αύτή ονομαζόταν «τής νέας έλληνικής γλώσσας καί έλληνικής παλαιογραφίας», ένώ άπό τό 1864 κ.έ. τιτλοφορήθηκε «τής νέας έλληνικής γλώσσας». Στήν ίδια έδρα διαδέχθηκε τόν Hase ό μαθητής του Brunet de Presle (1809-1875). Ό de Presle εϊχε μεταφράσει στά γαλλικά τά ποιήματα του Χριστόπουλου (Στρασβούργο 1831) καί δίδαξε στή Σχολή άπό τό 1864 ώς τό 1875. Διάδοχος του τελευταίου υπήρξε ό Emmanuel Miller (1810-1887). Ό Miller δίδαξε άπό τό 1875-1887 καί έξέδωσε τά Προδρομικά ποιήματα (μαζί μέ τόν Legrand), τό Χρονικόν του Μαχαίρα (μέ τή συνεργασία του Σάθα), κ.ά.2. 1. Γιά τόν J. Β. G. d'Ansse de Villoison καί τό ταξίδι του στήν 'Ελλάδα βλ. Σωκρ. Κουγέα, «Τό ταξίδι του Villoison εις τήν Ελλάδα (1784-1786). '''Ηλθε θιασώτης τής άρχαιας καί έγινε ν έρευνητής της νέας έλληνικής γλώσσης», 'Αφιέρωμα στή μνήμη τοΰ Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1960, σσ. 189-203, καί Renata Lavagnini, Villoison in Grecia. Note di viaggio (1784-1786). Palermo 1 9 7 4 [Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, Quaderni, 9]. 2. Γιά τούς Γάλλους νεοελληνιστές της παραπάνω παραγράφου (καί γιά ορισμένους άπό τούς έπόμενους: Legrand, Pernot, Mirambel καί τόν "Ελληνα Ψυχάρη) βλ. Ε. Κριαρά, «Τελευταία δημοσιεύματα γιά τόν Ψυχάρη καί τις νεοελληνικές σπουδές στή Γαλλία», NE, 52

Ή πρώιμη αυτή γαλλική συμβολή φθάνει σέ μιά πρώτη κορύφωση στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, μέ τήν προδρομική μορφή του Emile Legrand (1841-1903), ό όποιος διδάσκει στή Σχολή άνατολικών γλωσσών (ώς διάδοχος του Miller) άπό τό 1887 ώς τόν θάνατο του καί στον όποιο ή νεοελληνική φιλολογική έπιστήμη οφείλει μία πρώτη ισχυρότατη θεμελίωση. Τό τεράστιο βιβλιογραφικό έργο του πού παρουσιάζει άναλυτικά τις έλληνικές έντυπες έκδόσεις τής περιόδου 1476-1790 παραμένει πολυτιμότατο καί άναντικατάστατο: Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés en grec et par des Grecs... (συνολικά 11 τόμοι) — καί κοντά σ* αύτό ή βασική Bibliographie Ionienne... du quinzième siècle à Vannée 1900 (2 τόμοι, μέ τή συνεργασία του Η. Pernot). Τή βιβλιογραφική έργασία του συναγωνίζεται σέ έργατικότητα τό έκδοτικό του έργο πού έκτείνεται στούς 9 άπό τούς 10 τόμους τής Bibliothèque grecque vulgaire (Paris 1880-1913) 1 , άλλά καί σέ πολλούς τόμους τής σειράς Collection de monuments pour servir à Vétude de la langue néo-hellénique. Καί, άκόμη, άλλες αύτοτελεις έκδόσεις κειμένων, λεξικογραφικά βοηθήματα (βοηθήματα γιά τήν έκμάθηση τής νεοελληνικής) καί έπιμέρους έρευνητικές συμβολές συμπληρώνουν τό έργο του μεγάλου νεοελληνιστή. Διάδοχος του Legrand στή Σχολή άνατολικών γλωσσών (1904-1928) ύπήρξε ό Γιάννης Ψυχάρης, ό όποιος ένδιαφέρθηκε ιδιαίτερα γιά τήν προώθηση τών νεοελληνικών σπουδών στή Γαλλία. Ό σύγχρονος του Legrand Charles Gidel έργάστηκε προς τήν κατεύθυνση τής συγκριτικής φιλολογίας (μελετώντας τά βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα καί άλλα κείμενα τής ύστεροβυζαντινής περιόδου) καί δημοσίευσε σημαντικά γιά τήν έποχή του γραμματολογικά μελετήματα (Études sur la littérature grecque moderne καί Nouvelles études sur la littérature grecque moderne, Paris 1866 καί 1878, άντιστοιχα). Τήν παράδοση του Legrand στή Γαλλία συνέχισε έπάξια ό Hubert Pernot (1870-1946) μέ μεγάλες, γλωσσολογικές κυρίως, έργασίες έπάνω στά χιακά (1952) 1 0 7 1 - 1 0 7 5 (= Του ϊδιου, Ψυχάρης, 2 1981, σσ. 3 0 4 - 3 1 3 καί 387 (σημ. 486492)). Γιά τούς ίδιους νεοελληνιστές (καί ιδίως γιά τόν Legrand) βλ. Μαριάννας Δήτσα, «Οι νεοελληνικές σπουδές στή Γαλλία τόν 19ο αιώνα. (Σύντομη έξιστόρηση)», Ό Πολίτης, τευχ. 9 (Φεβρ. 1977), σσ. 53-60. Τό κείμενο αύτό είναι μετάφραση τής εισαγωγής τής διδακτορικής διατριβής (La contribution d'Emile Legrand aux études néohelléniques en France) τής M. Δήτσα, πού έγκρίθηκε τό 1974 στή Σορβόννη. Τέλος, για τόν Legrand βλ. καί Άθαν. Ε. Καραθανάση, Ή άρχή τών νεοελληνικών σπουδών. (Πενήντα τρία σχολιασμένα γράμματα του Wagner στο Legrand), Αδελφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992. 1. Ή φωτομηχανική άνατύπωση τών Εκδόσεων Βασιλείου Ν. Γρηγοριάδη (Αθήναι 1974) σέ 7 τόμους.

ιδιώματα καί τήν τσακωνική διάλεκτο (Études de linguistique néohellénique, 3 τόμοι, Paris 1907-1946, Introduction à l'étude du dialecte Tsakonien, Paris 1934), μέ μια γραμματική τής νεοελληνικής, άλλά καί μέ γραμματολογικά μελετήματα καί έκδόσεις κειμένων. Σημειώνω καί τόν τόμο La Grèce actuelle dans ses poètes (Librairie Garnier Frères, Paris 1921), όπου συγκέντρωσε γαλλικές μεταφράσεις νεοελληνικών ποιητικών κειμένων (Σολωμού, Κάλβου, Βαλαωρίτη, Τυπάλδου, Μαρκορά, Μαβίλη, Παλαμά, Καβάφη, Σικελιανού, Δροσίνη, Κρυστάλλη, Νιρβάνα, Πορφύρα, Προβελέγγιου, Πολέμη, Γρυπάρη, Χατζόπουλου, Ούράνη, Χαντζάρα, Άθάνα, κ.ά.). Ό Pernot δίδαξε στή Σορβόννη νεοελληνική γλώσσα καί φιλολογία, άρχικά ώς έντεταλμένος καθηγητής (1912 κ.έ.) καί μετά ώς τακτικός καθηγητής (1930-1938). Στόν Louis Roussel (1881-1971), άλλοτε διευθυντή του «Institut Français d'Athènes», οφείλουμε μιάν ογκώδη έργασία γιά τόν Καραγκιόζη (Karagheuz ou Un théâtre d'ombres à Athènes, I-II, Athènes 1921), μιά μελέτη γιά τόν Κάλβο (1922), μιά «περιγραφική γραμματική τής φιλολογικής Ρωμέϊκης» (1922) καί μιάν έπίσης έκτενή μελέτη γιά τήν έλληνικότητα του Jean Moréas (Ίω. Παπαδιαμαντόπουλου), καθώς καί άρθρα γιά τή «Στιχουργία του Ανδρέα Κάλβου» {La versification de André Kalvos, 1921), τόν Παλαμά καί τόν Βαλαωρίτη. Ό Louis Petit (1868-1928), Λατίνος άρχιεπίσκοπος Αθηνών, έδωσε τήν πολύ σημαντική Bibliographie des Acolouthies Grecques (Bruxelles 1926), ένώ ή Juliette Lamber άσχολήθηκε (μέ τή βοήθεια του Δημητρίου Βικέλα) μέ τούς σύγχρονούς της "Ελληνες ποιητές (Poètes Grecs contemporains, Paris 1881) άπό γραμματολογική άποψη. Γιά τή λογοτεχνική ζωή στή σύγχρονή του Ελλάδα (1906) πληροφόρησε τό γαλλόφωνο κοινό καί ό Philéas Lebesgue, πού άσχολήθηκε ιδιαίτερα μέ τόν Παλαμά καί μέ τόν Σικελιανό. Μνημονεύεται έπίσης ό Γάλλος νεοελληνιστής Eugène Clément, καθηγητής στο Λύκειο τής Νίκαιας, ό όποιος μετέφρασε σέ πεζή γαλλική μετάφραση (1911) τόν "Υμνο εις τήν Έλευθερίαν του Σολωμού. Ό Clément είναι γνωστότερος γιά τις μεταφράσεις του στά γαλλικά ποιημάτων του Κωστή Παλαμά (Kostis Palamas, Œuvres choisis. Traduites du néogrec par —. Préface de Philéas Lebesgue. Paris 1922: 2 τόμοι). Ό ίδιος μετέφρασε έπίσης στή γαλλική γλώσσα τή συλλογή διηγημάτων του Πέτρου Βλαστού Στόν ήσκιο τής συκιάς (1924, μέ πρόλογο του Louis Roussel) καί τό διήγημα του Ξενόπουλου «Ό κακός δρόμος» (1930, πάλι μέ πρόλογο του L. Roussel). 'Έπειτα άπό τόν Legrand καί τόν Pernot, στήν τρίτη γενεά τών Γάλλων νεοελληνιστών διακρίνεται ιδιαίτερα ό André Mirambel (1900-1970), μαθητής καί διάδοχος του Ψυχάρη στήν "Εδρα τής Σχολής Ανατολικών Γλωσσών, του όποιου ή συμβολή στήν προώθηση καί καλλιέργεια τών νεοελληνικών σπουδών

στή Γαλλία είναι έπίσης πολλαπλή. Εργάστηκε καί αυτός κυρίως ώς γλωσσολόγος, μέ κυριότερη άνάμεσα στίς σχετικές μελέτες του τήν: La langue grecque moderne. Description et analyse (Paris 1959), δπου μέ βάση τις σύγχρονες γλωσσολογικές μεθόδους έπιχειρεΐται ή δομική άνάλυση τής νέας έλληνικής. Έδωσε άκόμη ένα σύντομο άλλά περιεκτικό ιστορικό διάγραμμα τής λογοτεχνίας μας (1953), μία πολύ καλή Anthologie de la prose néohellénique, 18841961 (Paris 2 1962), γραμματική τής νέας έλληνικής, μεταφράσεις άπό τό πεζογραφικό έργο του Στράτη Μυριβήλη ( Ή Παναγιά ή Γοργόνα, 1957), καί του Θράσου Καστανάκη (Ή φυλή τών ανθρώπων, 1962), καί μεταφράσεις ποιημάτων του Γιάννη Κουτσοχέρα (La marche des lys, 1960), άρθρα γιά τόν Ψυχάρη, τόν Παλαμα καί τόν Σεφέρη, καί πολλές άλλες ειδικές έργασίες (άσχολήθηκε μέ τά ιδιώματα τής Μάνης καί τής Νάξου). Καί ό Mirambel δίδαξε (ώς διάδοχος του Pernot) στή Σορβόννη νεοελληνική γλώσσα καί φιλολογία (άπό τό 1938 ώς τόν θάνατο του) καί διεύθυνε τό «Institut de Langue et Littérature Grecques Médiévales et Modçrne». Τόν Mirambel διαδέχθηκε (ώς καθηγητής στήν έδρα τής Σορβόννης καί ώς διευθυντής του Institut) ό Κ. Θ. Δημαρας καί τόν Δημαρα ή Αικατερίνη Κουμαριανου. Ό Robert Levesque δημοσίευσε πολλές μεταφράσεις Ελλήνων λογοτεχνών (Σολωμού, Σικελιανού, Σεφέρη, Ελύτη), έπιμένοντας κυρίως στούς έκπροσώπους τής γενιάς του '30 (π.χ. Domaine grec (1930-1946)9 Genève [1947] — άνθολόγηση 20 Ελλήνων συγγραφέων). Πολύ έποικοδομητική γιά τή σύγχρονη έλληνική πνευματική κίνηση στάθηκε ή παρουσία γιά πολλά χρόνια του Octave Merlier (18971976) στή διεύθυνση του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, δπου τό 1925 διαδέχθηκε τόν L. Roussel. Άνάμεσα στίς δραστηριότητες του ιδρύματος αύτου πρέπει νά έξαρθει ή σειρά τών άξιόλογων έκδόσεών του έπάνω σέ θέματα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας καί ή έκδοση του «Άναλυτικου Δελτίου Έλληνικής Βιβλιογραφίας» (Bulletin analytique de bibliographie hellénique), πού συστήθηκε άπό τόν Merlier καί έξακολούθησε νά έκδίδεται ύπό τήν έπίβλεψη του διευθυντή καί άρχισυντάκτη του Νεοκλή Κουτούζη. Συγγραφικά ό Merlier άσχολήθηκε μέ μεταφράσεις ποιημάτων του Παλαμα, διηγημάτων του Παπαδιαμάντη (του όποιου τό 1934 έξέδωσε καί τήν άλληλογραφία), ποιημάτων καί θεατρικών έργων του Σικελιανού ( Ακριτικά, 1944, Ό θάνατος του Διγενή, 1960, Σίβυλλα, 1970) καί τής Ασκητικής (Salvatores Dei) του Καζαντζάκη, μέ τόν τίτλο Ascèse - Salvatores Dei (1951). Δημοσίευσε άκόμη τήν πολύτιμη *Εκθεση Σολωμού - Exposition du centenaire de Solomos (1957) καί άξιόλογα μικρά μελετήματα. Ό Merlier άπό τό 1968 έξέδιδε τό περιοδικό Études Néo-Helléniques, τό 1972 έδωσε μιάν άξιόλογη «Ανθολογία έλληνικου διηγήματος» (29 διηγήματα 23 συγγραφέων) καί λίγο πριν άπό τόν θάνατο του

κυκλοφόρησε (1976), άπό τίς έκδόσεις «Les Belles Lettres» του Παρισιού, έναν τόμο 17 διηγημάτων του Πέτρου Χάρη, που ό Merlier μετέφρασε στά γαλλικά1. Μνημονεύονται έπίσης ή άείμνηστη Γαλλίδα λογία καί Ακαδημαϊκός Margueritte Yourcenar, ή όποια έδωσε μιά κριτική μελέτη γιά τόν Καβάφη, του όποιου μετέφρασε (μαζί μέ τόν Κ. Θ. Δημαρα) καί τά ποιήματα (1958, 2 1978), ό ομότιμος καθηγητής του INALCO (Ινστιτούτο Ανατολικών Γλωσσών καί Πολιτισμών) Yvon Tarabout, ό όποιος μελέτησε τή γλώσσα του Βαλαωρίτη (1970), καί ό καθηγητής Roger Milliex, πού μίλησε γιά τίς σχέσεις του Hugo μέ τήν Ελλάδα καί άσχολήθηκε μέ τήν ιστορία του γλωσσικού ζητήματος καί μέ πολλά άλλα νεοελληνικά θέματα. Καί άπό τούς νεώτερους προέρχονται άρκετές σοβαρές έργασίες. Ό Louis Coutelle, άλλοτε καθηγητής στό Πανεπιστήμιο Aix-Marseille I, έδωσε τή μελέτη Le Greghesco. Réexamen des éléments néogrecques des textes comiques vénitiens du XVIe siècle (Θεσσαλονίκη 1971) 2 καί έρευνητικές έργασίες στόν Σολωμό. Αποτέλεσμα τών σολωμικών έρευνών του Coutelle πρέπει νά θεωρηθεί ή πολυσέλιδη συγκριτική μελέτη Formation poétique de Solomos (18151833), 1977, όπου μελετώνται οί ιταλικές ιδίως έπιδράσεις στά ποιήματα του Σολωμού τής παραπάνω δημιουργικής περιόδου3. Ό καθηγητής Guy Saunier (διάδοχος του Δημαρά καί τής Κουμαριανου στό Université de Paris IV) διερεύνησε τό θέμα τής «πάλης μέ τόν Χάρο» στά έλληνικά δημοτικά τραγούδια (:Ελληνικά, 25, 1972, 119-152 καί 335-370) 4 , δημοσίευσε τήν έργασία: «Αdikia». Le mal et Γ injustice dans les chansons populaires grecques. Par —. Préface de Nicolas Svoronos. Société d'Édition «Les Belles Lettres», Paris 1979 [Collection de l'Institut Français d'Athènes], έπιμελήθηκε τήν έκδοση ένός τόμου μέ δημοτικά τραγούδια Της ξενιτιάς (1983) καί ένός άλλου μέ Τά μοιρολόγια (1999) καί μελέτησε τίς σχέσεις του Άπόκοπου του Μπεργαδή 1. Pétros Charis, Avant l'aube et autres récits. Nouvelles traduites par Octave Merlier. Société d'Édition «Les Belles Lettres», Paris 1976 (Collection Connaissance de la Grèce). Περισσότερα στοιχεία, γιά τόν Όκτάβιο Merlier καί γιά τήν προσφορά του στή νεοελληνική λογοτεχνία βρίσκει κανείς στό μελέτημα: Π. Δ. Μαστροδημήτρη, « Ό Octave Merlier ( 1 8 9 7 - 1 9 7 6 ) καί ή προσφορά του στά νεοελληνικά γράμματα», ΕΕΦΣΠΑ, 25 ( 1 9 7 4 1977), σσ. 69-88 (= Του ίδιου, Νεοελληνικά, Β', 259-284). 2. Γιά τήν οποία βλ. τή βιβλιοκρισία του Α. L. Vincent, 'Ελληνικά, 25 ( 1 9 7 2 ) 480-485. 3. Βλ. καί τό βιβλίο του ίδιου: Πλαισιώνοντας τόν Σολωμό (1965-1989), Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1 9 9 0 [Λογοτεχνία καί Φιλολογία, 4], πού συμπληρώνει τήν κύρια έργασία του συγγραφέα. 4. Τώρα στόν συγκεντρωτικό τόμο μελετών του: G. Saunier, 'Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, σσ. 267-359. Βλ. καί τό μελέτημα του ϊδιου, «Charos et l'histoire dans les chansons populaires grecques», RÉG, XCV ( 1 9 8 2 ) 2 9 7 - 3 2 1 (= G. Saunier, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, σσ. 125-151).

προς τή δημοτική παράδοση1. Ό ίδιος νεοελληνιστής, ομότιμος τώρα καθηγητής, ώς Michel Saunier, μετέφρασε στή γαλλική έργα του Καζαντζάκη ( Ό τελευταίος πειρασμός, 'Αναφορά στον Γκρέκο), ποιήματα του Εμπειρίκου2 τή Βάρδια του Καββαδία καί τή Φόνισσα του Παπαδιαμάντη (Les petites filles et la mort, 1976). Ό καθηγητής Robert A. Jouanny (Université de Paris XII) μελέτησε τό γαλλικό και τό έλληνικό έργο του Jean Moréas σέ δύο έπιβλητικούς τόμους (1969 και 1975, άντιστοιχα) καί έγραψε τήν έργασία «Séféris et la Grèce antique» (RÉG, 91, 1978, 123-148, και σέ έλληνική μετάφραση Αναστασίου Ά. Στέφου, 5Εποπτεία, έτος 5, 1980, σσ. 717-726, και Λόγος και Πράξη, τευχ. 18, Φθιν. 1982, σσ. 66-84), καί ό Roland Hibon άσχολήθηκε συστηματικά μέ τά Σονέττα του Μαβίλη. Ό Hibon έδωσε καί άλλες έργασίες έπάνω σέ νεοελληνικά θέματα καί μετέφρασε στά γαλλικά τήν ποιητική συλλογή Τό παράθυρο του κόσμου του I. Μ. Παναγιωτόπουλου. Νεοελληνική γλώσσα καί λογοτεχνία δίδαξε στό INALCO γιά άρκετά χρόνια ό Henri Tonnet3, ό όποιος άσχολεΐται καί μέ τή μελέτη του νεοελληνικού μυθιστορήματος (του 19ου καί του 20ου αιώνα)4. Ό ίδιος μετέφρασε στά γαλλικά τήν Eroïca του Κοσμά Πολίτη, τή Μεγάλη πομπή του Αλέξη Πανσέληνου καί τόν Πολύπαθη του Γρηγορίου Παλαιολόγου. Σήμερα ό Tonnet, εϊναι καθηγητής στή Σορβόννη (Université de Paris, IV). Έπίσης άναφέρονται ή ομότιμη καθηγήτρια Renée 1. G. Saunier, «UApocopos de Bergadis et la tradition populaire. Essai de définition d'une méthode comparative», Αμητός στή μνήμη Φώτη Αποστολόπουλου, Αθήνα 1984, σσ. 2 9 5 - 3 0 9 (= G. Saunier, 'Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, σσ. 103-122). 2. Γιά τόν όποιο έξέδωσε καί τό βιβλίο: Guy (Michel) Saunier, Ανδρέας Εμπειρίκος. Μυθολογία και Ποίηση, Εκδόσεις Άγρα, [Αθήνα 2001]. 3. Βλ. Histoire du grec moderne. La formation d'une langue, L'Asiathèque, Paris 1 9 9 3 ( 2 2003)· τώρα καί στά έλληνικά μέ τόν τίτλο: Henri Tonnet, Ιστορία της νέας Έλλψικής Γλώσσας. Ή διαμόρφωση της. Μετάφραση: Μαρίνα Καραμάνου, Πάνος Λιαλιάτσης. Επιμέλεια: Χριστόφορος Χαραλαμπάκης. Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1995. 4. «Les premiers romans grecs à sujet turc», RÉN, 1/1 ( 1 9 9 2 ) 5-19, «Sources Européennes de Léandre ( 1 8 3 4 ) de Panayotis Soutsos», Πρακτικά A' Διεθνούς Συνεδρίου Συγκριτικής Γραμματολογίας, 28 Νοεμβρίου - 1 Δεκεμβρίου 1991, Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα 1995], σσ. 555-565, « Ό Ιωάννης Κονδυλάκης καί ό Eugène Sue (O/ "Αθλιοι τών Αθηνών καί Τά Μυστήρια τών Παρισίων)», Πεπραγμένα του Α' Διεθνούς Συνεδρίου «Ό Ιωάννης Κονδυλάκης και τό εργο του (1868-1920)», [Χανιά, 2-3 Σεπτ. 1995], Χανιά 1996, σσ. 143-153. Βλ. καί τά βιβλία του Histoire du roman grec des origines à 1960, L'Harmattan, Paris 1996 (= Henri Tonnet, Ιστορία του ελληνικού μυθιστορήματος. Μετάφραση: Μαρίνα Καραμάνου. Επιμέλεια μετάφρασης: Γ. Φ. Γαλάνης. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 1999]), καί Études sur la nouvelle et le roman grecs modernes, Daedalus, Paris Athènes [2002]. Στό δεύτερο άπό τά βιβλία αύτά συμπεριέλαβε σχετικά μελετήματά του της δεκαετίας 1992-2001.

Richer (δίδαξε νεοελληνική γλώσσα και λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο τής Nice) γιά τό άξιόλογο βιβλίο της L'itinéraire de Georges Théotokas vu dans son œuvre littéraire (Société d'Édition «Les Belles Lettres», Paris 1979 [Collection Néo-Hellénique]), ό διάδοχος της στο ϊδιο Πανεπιστήμιο René Bouchet (συντάκτης του έργου: Le Nostalgique. Étude de l'espace dans l'œuvre d'Alexandre Papadiamantis, Presses de l'Université de Paris, 2001), ή Colette Janiaud-Lust (διδάσκει νεοελληνική γλώσσα καί λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο τής Lyon ΠΙ καί διευθύνει τό αύτόθι Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών), συγγραφέας τής μονογραφίας Nikos Kazantzakis: sa vie, son œuvre (1883-1957), Maspero, Paris 1970 1 , ή Marie-Paule Masson, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Paul Valéry του Montpellier, ή οποία μελέτησε τις σχέσεις τών έργων Θάνος Βλέκας του Παύλου Καλλιγά καί Le Roi des Montagnes του Edmond About (βλ. παρακάτω), ό "Ελληνας καθηγητής Άστέριος Αργυρίου, ό όποιος διδάσκει νεοελληνική γλώσσα καί λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, καί ό Denis Kohler, ό όποιος μετέφρασε στά γαλλικά τό μεγαλύτερο μέρος του Έρωτοκρίτου (1974) καί υποστήριξε πολυσέλιδη διατριβή στή Σορβόννη γιά τόν Σεφέρη (L'aviron d'Ulysse. L'itinéraire poétique de Georges Séféris· βλ. Κ. Θ. Δημαρά, «Παρουσία του Σεφέρη», Τό Βήμα, 25 Σεπτ. 1981, σσ. 1 καί 5)2. Ό Kohler έξέδωσε καί τό βιβλίο: La littérature grecque moderne (1985). Γ ε ρ μ α ν ί α . Στή Γερμανία τό έμπρακτο ένδιαφέρον ιδιαίτερα γιά τή δημώδη έλληνική γραμματεία έκδηλώθηκε ένωρίτερα, σέ σύγκριση μέ τις ύπόλοιπες εύρωπαϊκές χώρες. Ό πρώτος μελετητής τής νεοελληνικής γλώσσας καί έκδοτης κειμένων πού είχαν γράφει σέ αύτήν εϊναι ό Γερμανός φιλόλογος Μαρτίνος Κρούσιος (Martin Kraus - Martinus Crusius, 1526-1627), πού πρέπει νά θεωρηθεί ό εισηγητής τών νεοελληνικών φιλολογικών σπουδών στή χώρα του. Ήδη στά 1584 έξέδωσε τή φιλοτεχνημένη άπό τόν Ζακύνθιο λόγιο Δημήτριο Ζήνο (άκμάζει γύρω στά 1530) μετάφραση τής ομηρικής Βατραχομυομαχίας3, μέ 1. Αργότερα ή Colette Lust μετέφρασε στή γαλλική ποιήματα του Τάκη Βαρβιτσιώτη (1976) καί τό Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου (1978). 2. Ttà άλλες μεταφράσεις (καί μεταφραστές) νεοελληνικών κειμένων στή Γαλλία (καί γιά τήν περίοδο λίγο πριν άπό τό 1 9 4 5 - 1 9 8 1 καί λίγο μετά), βλ. Marina Sibille, «Επισκόπηση μεταφράσεων καί μεταφραστών. Γαλλία (1945-1981)», Μαντατοφόρος, τευχ. 21 (Άπρ. 1983), σσ. 58-77. Βλ. έπίσης Γκύ Σωνιέ, «Οί γαλλικές μεταφράσεις τής νεοελληνικής λογοτεχνίας», Εντευκτήριο, τευχ. 5 (Δεκ. 1988), σσ. 87-94. Καί ιδίως: La Grèce et les livres. Guide établi par le Centre de la Traduction Littéraire et Pétros Papadopoulos aux éditions de l'Institut Français d'Athènes. Athènes 1990 [Collection de lTnstitut Français d'Athènes, Centre de la Traduction Littéraire], passim. 3. Γιά τόν Δημήτριο Ζήνο καί τήν παράφρασή του βλ. Βασ. Φρ. Τωμαδάκη, Νεοελ-

προλεγόμενα, σημειώσεις καί δική του παράφραση στά λατινικά (Turcograecia, σσ. 371-399). Αργότερα (τό 1814) ό Werner von Haxthausen συγκρότησε μιά συλλογή δημοτικών τραγουδιών, που δμως δημοσιεύτηκε μετά άπό πολλά χρόνια: Neugriechische Volkslieder (Münster 1935). Μιάν ογκώδη συλλογή τραγουδιών δημοσίευσε καί ό Α. Passow, μέ τόν τίτλο: Τραγούδια ρωμαίικα. Popularia carmina Graeciae recentioris (Leipzig 1860). Ιδιαίτερη δραστηριότητα στόν τομέα τής έκδοσης δημωδών κειμένων έδειξε ό W. Wagner. Παράλληλα μέ τις συλλογές Médiéval Greek Texts (London 1870) καί τή γνωστότερη Carmina Graeca Medii Aevi (Leipzig 1874), δημοσίευσε τά βυζαντινά Ιπποτικά μυθιστορήματα Ίμπέριος και Μαργαρώνα (.Histoire de Impérios et Margarona. Imitation grecque du roman français «Pierre de Provence et la Belle Maguelone», Paris 1874 [= E. Legrand, Collection des monuments pour servir à Γétude de la langue néo-hellénique, Nouvelle Série, N° 3]), και Αίβιστρος και Ροδάμνη (Trois poèmes grecs du moyen-âge inédits recueillis, Berlin 1881, σσ. 242-349), τήν Δΐήγησιν τοΰ Άχιλλεως (Trois poèmes grecs, σσ. 1-55), τήν Αλφάβητον τής άγάπης (Leipzig 1879), κ.ά.1. Δημώδη κείμενα παρουσίασε καί ό Α. Ellissen στά Analekten der mittel- und neugriechischen Litteratur (1-5 Leipzig 1855-1862). Ό Karl Dieterich (1869-1935), καθηγητής τής βυζαντινής καί νεοελληνικής φιλολογίας στό Πανεπιστήμιο τής Λειψίας, δημοσίευσε μιάν έπισκόπηση τής βυζαντινής καί τής νέας έλληνικής λογοτεχνίας: Geschichte der byzantinischen und neugriechischen Litteratur (Leipzig 1902) καθώς καί πολλά γλωσσολογικά καί λαογραφικά μελετήματα. Άν τό δνομα του Karl Krumbacher (1856-1909) έχει συνδεθεί μέ τή θεμελίωση τών βυζαντινών σπουδών, ένδιαφέρει κατά ένα σημαντικό ποσοστό καί τή νεοελληνική φιλολογία. Στό περιώνυμο καί πολύτιμο έως σήμερα έργο του: Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende des Oströmischen Reiches (527-1453\ München 1891, 2 1897 (έλληνική μετάφραση Γ. Σωτηριάδου, 3 τόμοι, 1897-1900), καί ειδικά στό κεφάλαιο «δημώληνικαι μεταφράσεις, παραφράσεις και διασκευαϊ της «Βατραχομυομαχίας», σσ. 24-37, οπου καί ή παλαιότερη βιβλιογραφία. Εκτενή βιογραφία γιά τόν Δημ. Ζηνο έτοιμάζει ή Caterina Carpinato (βλ. [Omero] La battaglia delle rane e dei topi. Batrachomyomachia. A cura di Massimo Fusillo. Prefazione di Franco Montanari. Appendice di Caterina Carpinato. Guerini e Associati, [Milano 19881, (Biblioteca Letteraria, 3), σ. 146, σημ. 22). Βλ. τωρα καί τό έκτενέστερο μελέτημά της: «Analisi filologica della Batrachomyomachia in greco demotico di Dimitrios Zinos (1539?). Saggio di edizione (vv. 24-55 Allen = vv. 37140 Zinos)», Κανίσκιν, σσ. 215-237. 1. Περισσότερα γιά τόν Wagner βλ. στό δημοσίευμα του Άθαν. Ε. Καραθανάση, Ή αρχή των νεοελληνικών σπουδών. (Πενήντα τρία σχολιασμένα γράμματα τοΰ Wagner στό Legrandl Θεσσαλονίκη 1992.

δης λογοτεχνία», καλύπτεται ή περίοδος άπό τά άκριτικά κείμενα ώς τό 1669. Πολύ γνωστή εϊναι έπίσης (και γιά τις άντιδράσεις πού προκάλεσε) ή μεγάλη έργασία του γιά τό πρόβλημα τής γραφόμενης νεοελληνικής: Das Problem der neugriechischen Schriftsprache (München 1902). "Εδωσε, άκόμη, ό Krumbacher καί γραμματολογικά άρθρα γιά τόν Αουκη Αάρα του Δ. Βικέλα, τόν Ψυχάρη ώς μυθιστοριογράφο, κ.ά. Ό γλωσσολόγος, τέλος, Α. Thumb δημοσίευσε τό γραμματικό έγχειρίδιο Handbuch der neugriechischen Volksprache. Grammatik, Texte, Glossar (Strassburg 1910). Άπό τή νεώτερη γενεά, ό θεμελιωτής τής βυζαντινής διπλωματικής Franz Dölger (1891-1968) ένδιαφέρθηκε γιά τά πνευματικά ζητήματα του Νέου Ελληνισμού, καί, κοντά σέ μερικά σχετικά δημοσιεύματά του, μετέφρασε στή γερμανική ποιήματα του Παλαμά καί του Γρυπάρη καί διηγήματα του Καρκαβίτσα, του Εφταλιώτη καί του Βιζυηνού. Ό Alexander Steinmetz (18791973) άσχολήθηκε μέ τά κλέφτικα τραγούδια («yΕρευνες στά κλέφτικα τραγούδια») καί μέ θέματα τής νεοελληνικής ποίησης, συνέθεσε ένα διάγραμμα γιά τή σύγχρονη έλληνική λογοτεχνία (1939) καί μετέφρασε στή γερμανική ποιήματα τών: Σολωμού, Βαλαωρίτη, Παλαμά, Μαβίλη καί διηγήματα του Χρηστομάνου, του 'Εφταλιώτη, κ.ά. Γνωστή καί έπιτυχημένη εϊναι ή μετάφρασή του στά γερμανικά του 'Αλέξη Ζορμπά του Καζαντζάκη (1952) 1 . Ό καθηγητής καί άκαδημαϊκός Johannes Irmscher (1920-2000) έξέδωσε τά ποιήματα του Ιακώβου Τριβώλη (1956) καί έπόπτευσε στήν έκδοση του συλλογικού έργου: Probleme der neugriechischen Literatur, I-IV, Akademie-Verlag, Berlin 1959-1960 (= Berliner Byzantinistische Arbeiten, Band 14-17), ένώ ό καθηγητής του Πανεπιστημίου τής Λειψίας Jürgen Werner άσχολεΐται μέ θέματα τής νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας άπό σοσιαλιστική κοινωνιολογική σκοπιά («Hauptaufgaben der Neogräzistik in der sozialistischen Gessellschaft», Wissenschaftliche Zeitschrift der Karl-Marx-Universität Leipzig, Gessellschafts- und Sprachwissenschaftliche Reihe, 27, 1978, 609-614, κ.ά.π.)2. Μέ τή δημώδη βυζαντινή λογοτεχνία άσχολήθηκε ό καθηγητής Hans-Georg Beck (1910-1999), γιά τήν όποια δημοσίευσε τό συνθετικό έργο Geschichte der byzantinischen Volksliteratur (München 1971, καί στά έλληνικά: Αθήνα 1. Περισσότερα γιά τόν Steinmetz βλ. στό μελέτημα του Εμμανουήλ Κριαρα, «Αλέξανδρος Στάινμετς (1879-1973). Ένας ξεχασμένος νεοελληνιστής», NE, 150 (2001) 6 4 7 6 5 4 (= Ε. Κριαρα, Ανιχνεύσεις, σσ. 133-139). 2. Ό Jürgen Werner μας εδωσε καί μιαν έπισκόπηση τών μεταφράσεων νεοελληνικών κειμένων, πού φιλοτεχνήθηκαν άπό μεταφραστές τής τέως Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας κατά τήν περίοδο 1 9 4 5 - 1 9 8 3 (Μαντατοφόρος, τευχ. 22, Νοέμβριος 1983, σσ. 7378).

1988) καί άλλα μικρότερα σχετικά μελετήματα. Έδώ άναφέρεται καί ό Hugo Schreiner, που άσχολήθηκε κυρίως μέ τά βυζαντινά Ιπποτικά μυθιστορήματα1. Ή Isidora Rosenthal-Kamarinea (1919-2004), που υπήρξε καθηγήτρια τής βυζαντινής καί τής νεοελληνικής λογοτεχνίας στο Ruhr-Universität Bochum τής Γερμανίας, άσχολήθηκε συστηματικά μέ μεταφράσεις στά γερμανικά σύγχρονων έλληνικών λογοτεχνημάτων καί έξέδιδε τά γνωστά περιοδικά Hellenika καί Folia Neohellenica (μέ τή συνεργασία του Gerhard Emrich). Σέ αύτοτελεϊς τόμους ή Kamarinea κυκλοφόρησε μεταφράσεις ποιημάτων του Ρίτσου καί του Βρεττάκου, διηγημάτων του Βενέζη καί του Χάρη2, μυθιστορημάτων τών I. Μ. Παναγιωτόπουλου, Π. Πρεβελάκη καί Ν. Καζαντζάκη, θεατρικών έργων του Σπύρου Μελά καί του Αγγέλου Τερζάκη, κλπ. Μέ τό μεταφραστικό έργο της ή Kamarinea συνετέλεσε ιδιαίτερα στή διάδοση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας στο γερμανόφωνο κοινό. Αξιόλογη εϊναι καί μία «Ανθολογία νεοελλήνων πεζογράφων» (1958) τής Kamarinea. Εξάλλου, στούς τόμους τών δύο παραπάνω περιοδικών της (άλλά και άλλου) συγκέντρωσε άρκετό ύλικό γιά πρόσωπα καί έργα τής νεοελληνικής γραμματείας, ένώ μέ τό γενικότερο διδακτικό καί έπιστημονικό έργο της συνέβαλε ιδιαίτερα στήν άνάπτυξη τών νεοελληνικών φιλολογικών σπουδών στή Γερμανία. Μνημονεύονται έπίσης έδώ οί Hans Eideneier, άλλοτε καθηγητής τής μεσαιωνικής καί νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο τής Κολωνίας καί του Αμβούργου, πού άσχολήθηκε μέ τήν έλληνική γλώσσα3 καί μέ κείμενα τής ύστεροβυζαντινής περιόδου: «Spanos», 1977, Ptochoprodromos, 1991, Διγενής κλπ., ό Κ. Α. Δημάδης, καθηγητής τών νέων έλληνικών στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, ό όποιος, στήν πολυσέλιδη διδακτορική διατριβή του (Δικτατορία 1. Βιβλιογραφία βλ. στου Μ. Κ. Χατζηγιακουμή, Τά μεσαιωνικά δημώδη κείμενα, σσ. 26-27 καί passim. 2. Σημειώνω δτι τό 1980 κυκλοφόρησε ένας καλαίσθητος συγκεντρωτικός τόμος 13 διηγημάτων του Π. Χάρη σέ γερμανική μετάφραση της Καμαρινέα: Petros Charis, Die letzte Nacht der Erde. Erzählungen. Ausgewählt, aus dem griechischen übertragen und mit einem Nachwort versehen von Isidora Rosenthal-Kamarinea. Erich Roth-Verlag Kassel [Bochumer Gessellschaft für Neugriechische Studien - Griechische Bibliothek, Herausgegeben von Isidora Rosenthal-Kamarinea, I]. Του έπιμέτρου τής έκδοσης αυτής δημοσιεύτηκε καί έλληνική μετάφραση σέ σειρά έπιφυλλίδων τής έφημερίδας Ή Καθημερινή (22, 2 4 / 2 5 , 28, 29, 30 καί 31 Αύγ. καί 1 Σεπτ. 1980). 3. Von Rhapsodie zu Rap. Aspekte der griechischen Sprachgeschichte von Homer bis heute, Gunter Narr Verlag, Tübingen 1999 [= Hans Eideneier, vΟψεις τής ιστορίας τής 'Ελληνικής -γλώσσας άπό τόν "Ομηρο εως σήμερα. 'Από τή Ραψωδία στο Ράπ. Μέ 33 εικόνες. Μετάφραση: Ευαγγελία θωμαδάκη. Επιμέλεια: Χριστόφορος Χαραλαμπάκης. Ε κ δόσεις Παπαδήμα, Αθήνα, 2004).

- πόλεμος καί πεζογραφία 1936-1944, «Γνώση», 1991, καί β' έκδοση, έμπλουτισμένη, άπό τό Βιβλιοπωλείο τής «Εστίας», 2004), μελέτησε τό έργο έκπροσώπων τής γενιάς του '30 (Θεοτοκά, Καραγάτση, Μυριβήλη, Πετσάλη-Διομήδη, Πρεβελάκη καί Τερζάκη), καί ό Gerhard Emrich, πού έξέτασε τίς «Αρχαίες μεταφορές καί συγκρίσεις στό λυρικό έργο του Παλαμά»: Antike Metaphern und Vergleiche im lyrischen Werk des Kostis Palamas. Verlag Adolf M. Hakkert, Amsterdam 1974. Ό έγκατεστημένος στό Göttingen τής Γερμανίας πανεπιστημιακός κλασικός φιλόλογος καί βυζαντινολόγος Αλέξανδρος Σιδεράς άσχολεΐται καί μέ τή νεοελληνική φιλολογία, είτε μέ διεξοδικές καί βασικές βιβλιοκρισίες στά διεθνώς γνωστά εύρωπαϊκά περιοδικά, είτε μέ μελετήματα γιά έργα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (Καζαντζάκη, Ελύτη, κλπ.) 1 . Δ α ν ι α. Ή έπιστήμη τής νεοελληνικής φιλολογίας στή χώρα αύτή —έπάνω σέ ένα πλούσιο υπόστρωμα προηγούμενης άλληλογνωριμίας (διά μέσου θρησκευτικών, έμπορικών, περιηγητικών καί προσωπικών προσεγγίσεων)— χρονολογείται ήδη άπό τό 1864. Τό έτος αύτό μπορεί νά θεωρηθεί ώς συμβατικό ορόσημο τόσο γιά τίς πολιτικές όσο καί γιά τίς έπιστημονικές σχέσεις ΈλλάδοςΔανίας: άφιξη του βασιλιά Γεωργίου Α', άφιξη του πρώτου Δανού έλληνιστή Jean Pio (1833-1884) 2 . Έκτοτε, καί συχνά διά μέσου τής παραδοσιακής πολιτιστικής «γέφυρας» τών Έπτανήσων, άναπτύσσονται οί έλληνοδανικές σχέσεις καί διαδίδονται οί έκδόσεις καί μεταφράσεις έργων τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ιδιαίτερα γνωστός στήν Ελλάδα έγινε, σέ πρόσφατες πολιτικές μας περιπέτειες, ό προοδευτικός μεταφραστής Ole W. Olsen. "Οπως καί σέ πολλές άλλες εύρωπαϊκές χώρες, σημαντικό ρόλο στήν προώθηση τής νεοελληνικής φιλολογίας παίζουν έπίσης οί κλασικοί φιλόλογοι τής Δανίας (Höeg, Johansen, κ.ά.). 1. Βλ., π.χ.: Alexander Sideras, «Zur Sprache der Odyssee von Kazantzakis», Folia Neohellenica, 5 ( 1 9 8 3 ) 89-156, «Vertonte griechische Gegenwartsliteratur. Ein literaturhistorisch bemerkenswertes Phänomen», Südosteuropa-Jahrbuch, 11 ( 1 9 7 8 ) 165-180, «Das lyrische Werk von Odysseas Blytis. Zur Verleihung des Nobelpreises für Literatur», Südosteuropa-Mitteilung, τευχ. 3 (1981), σσ. 1 - 1 9 (ανατύπου). Γιά τις νεοελληνικές σπουδές στή Γερμανία βλ. τό έμπεριστατωμένο άρθρο του Κ.Α. Δημάδη, «Οί νεοελληνικές σπουδές σήμερα. Γερμανικά πανεπιστήμια δπου διδάσκονται συστηματικά ή νεοελληνική γλώσσα καί φιλολογία», Ή Καθημερινή / Έπτα Ημέρες ["Ενθετο: «Οι "Ελληνες στή Γερμανία»], 13 Δεκ. 1998, σσ. 18-21. 2. Βλ. Lars N0rgaard, « Ό Jean Pio καί οί άπαρχές τών νεοελληνικών σπουδών στή Δανία. Επιδράσεις-έρεθίσματα καί τό ταξίδι στήν Ελλάδα (1864-1868)», Πορφύρας, τευχ. 78 (Ίούλ-Σεπτ. '96), σσ. 375-392, καί Του ϊδιου, «ΌΜιχαήλ Κ. Κρίσπης καί ό Jean Pio. Μέ αφορμή δύο έλληνικά παραμύθια», αυτόθι, τευχ. 89 (Γενάρης-Μάρτης '99), σσ. 295-305.

Νεοελληνικές σπουδές ώς κύριο άντικείμενο ύπάρχουν μόνο σέ ένα άπό τά πέντε πανεπιστήμια τής Δανίας, δηλαδή στό Πανεπιστήμιο τής Κοπεγχάγης. Στό δεύτερο σέ μέγεθος Πανεπιστήμιο τής χώρας (στό Πανεπιστήμιο του Aarhus), διδάσκεται κατά διαστήματα ένας κύκλος μαθημάτων τής νεοελληνικής γλώσσας, άλλά μόνο ώς δευτερεύον μάθημα διάρκειας ένός έτους. Στό Πανεπιστήμιο τής Κοπεγχάγης δυνατότητα νεοελληνικών σπουδών καί στούς τρεις κύκλους (Β.Α., Μ.Α., Ph.D.) παρέχει τό Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του «Ινστιτούτου Ανατολικοευρωπαϊκών καί Νεοελληνικών Σπουδών» τής Φιλοσοφικής Σχολής. Ιδρυτής του κλάδου τής νεοελληνικής φιλολογίας έκεΐ θεωρείται ό προαναφερθείς κλασικός φιλόλογος Carsten Höeg, μέ έπιστημονική δραστηριότητα πού άπλώθηκε σέ τέσσερις δεκαετίες (1920-1960) καί σέ θέματα άρχαίας, βυζαντινής καί νεοελληνικής φιλολογίας. Ενεργά στελέχη του τμήματος νεοελληνικών σπουδών είναι έκτοτε: ή κλασική φιλόλογος Syssé G. Engberg (λέκτωρ στό Ινστιτούτο), έκδότρια του περιοδικού EPSILON - Modern Greek and Ballçan Studies καί συνεκδότρια του περιοδικού Scandinavian Studies in Modern Greek (1977-1984), μέ ένδιαφέροντα γιά τή θέση τής γυναίκας στήν άρχαία, βυζαντινή καί σύγχρονη Ελλάδα καί γιά τις διαλέκτους μειονοτήτων. Έπίσης, ό κλασικός φιλόλογος καί νεοελληνιστής Lars Norgaard, μέ ειδίκευση στήν ιστορία τών έλληνοδανικών σχέσεων καί στή λαογραφία. Ιδιαίτερη άναφορά πρέπει νά γίνει στον άποβιώσαντα καθηγητή Ole L. Smith (1943-1995, άπό τό 1991 στό Πανεπιστήμιο του Gothenburg), δραστήριο στούς χώρους τόσο τής βυζαντινής όσο καί τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. "Ήταν έπίσης μουσικός καί μουσικολόγος (μελέτησε τό ρεμπέτικο τραγούδι) καί εϊχε εύρύτερα ένδιαφέροντα ιστορικά καί κοινωνιολογικά σέ σχέση μέ τήν πρόσφατη πολιτική ιστορία τής Ελλάδος. Ή διδακτορική του διατριβή έγινε σέ βυζαντινολογικό θέμα (Studies in the Scholia of Aeschylus: The Recensions of Demetrius Triclinius, Leiden 1975). νΑλλα έργα του (κατά χρονολογική άκολουθία): A Byzantine Iliad. The Text ofPar. Suppl. Gr. 926 (κριτική έκδοση, σέ συνεργασία μέ τόν Lars Norgaard), Κοπεγχάγη 1975* The Oxford version ofthe «Achilleid», Κοπεγχάγη 1990* The Study of Médiéval Greek Romance (σέ συνεργασία μέ τόν Παναγιώτη Αγαπητό), Κοπεγχάγη 1992* Achilleas9 Forlovede (μετάφραση στά δανικά του μυθιστορήματος Ή Αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα τής Άλκης Ζέη), πού έγινε σέ συνεργασία μέ τή νεοελληνίστρια Birgit Olsen (1992)· The Byzantine Achilleid. The Naples Version, 1999. Ή ταν έπίσης βασικός συντελεστής τής σύνταξης καί έκδοσης του περιοδικού Mygraeske Studier. Άλλοι συνεργάτες του Τμήματος Νεοελληνικών Σπουδών ύπήρξαν κατά

καιρούς ή εϊναι άκόμη, άλλά όχι σέ μόνιμη βάση, οί φιλόλογοι: Ά. Μυστακίδης (1908-1989), γνωστός μέ τό ψευδώνυμο «Μεσεβρινός», Rolf Hesse, Lars Baerentzen, Σοφία Σκοπετέα, κ,ά.1 Ε λ β ε τ ί α . Θά πρέπει στο σημείο αύτό νά ύπομνηθεΐ ότι κατά τήν περίοδο τής έλληνικής Επανάστασης ή Γενεύη αποτέλεσε ενα άπό τά σπουδαιότερα κέντρα του εύρωπαϊκου φιλελληνισμού καί ότι στήν ίδια πόλη, άπό πολύ νωρίτερα (17ος αιώνας), εϊχαν άρχίσει νά άναπτύσσονται οί νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές. Σήμερα μάλιστα ή νέα έλληνική γλώσσα καί φιλολογία διδάσκεται καί σέ άλλα έλβετικά πανεπιστήμια (τής Βέρνης, τής Ζυρίχης καί του Φριβούργου). Υπενθυμίζεται άκόμη ότι τό 1826 δίδαξε στή Γενεύη νεοελληνική γραμματολογία ό Ίακωβάκης Ρίζος Νερουλός (1778-1850) καί ότι άπό τά μαθήματά του στήν έλβετική πρωτεύουσα προέκυψε τό πρώτο έγχειρίδιο «Ιστορίας τής νεοελληνικής λογοτεχνίας»: Cours de littérature grecque moderne. Donné à Genève par Jacovacy Rizo Néroulos. Publié par Jean Humbert. Genève 1827 2 (γιά τό έργο αύτό καί τις μεταφράσεις του βλ. παρακάτω, Μέρος Τρίτο, Κεφ. Β': Ιστορία τής λογοτεχνίας). Στόν Samuel Baud-Bovy (1906-1986), επί πολλά χρόνια καθηγητή του Πανεπιστημίου τής Γενεύης, οφείλονται ορισμένες πολύ σημαντικές συμβολές στή μελέτη του δημοτικού τραγουδιου. Ή μουσικολογική του κατάρτιση του έπέτρεψε νά έρευνήσει μέ άνάλογα κριτήρια τή μορφολογία τών δημοτικών τραγουδιών (συνδυασμός μουσικής καί ποίησης). Άπό τις έργασίες του σημειώνουμε τις έπόμενες: Chansons du Dodécanèse (2 τόμοι, Athènes 1935-1936), La chanson populaire grecque du Dodécanèse. I Les textes (Paris 1936), Études sur la chanson cléftique (Athènes 1958), Chansons populaires de Crète occidentale (Genève 1972), καί Δοκίμιο γιά τό έλληνικό δημοτικό τραγούδι. Σημείωμα του Φοίβου Άνωγειανάκη. Πελοποννησιακό Λαογραφικό "Ιδρυμα, Ναύπλιο 1984. Ό Baud-Bovy εϊναι ό πρώτος πού μετέφρασε στή γαλλική ποιήματα του Ελύτη (1940). Δημοσίευσε άκόμη έρευνητικές καί γραμματολογικές έργασίες γιά τή Θυσία του ''Αβραάμ, γιά τή νεώτερη έλληνική ποίηση (Poésie de la Grèce moderne [Κάλβος, Σολωμός, Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός], Lausanne 1946), κ.ά. Ό καθηγητής Bertrand Bouvier (διάδοχος του Baud-Bovy στο Πανεπιστήμιο τής Γενεύης) δημοσίευσε τά Δημοτικά τραγού1. Περισσότερα γιά τις νεοελληνικές σπουδές στή Δανία βλ. στο μελέτημα τής Κωνσταντίνας Γογγάκη, «Οι έλληνοδανικές σχέσεις καί οί νεοελληνικές σπουδές στή Δανία», Πορφύρας, τευχ. 8 9 (Γενάρης-Μάρτης '99), σσ. 306-316. 2. Περισσότερα βλ. στήν ομιλία του Bertrand Bouvier, « Ό Ίακωβάκης Ρίζος Νερουλός καί οι άρχές τών νεοελληνικών σπουδών στή Γενεύη (1826)», ΠΑΑ, 73 ( 1 9 9 8 ) 362-367.

δια άπό χειρόγραφο τής Μονής τών Ιβήρων (Αθήνα 1960) — 1 3 τραγούδια πού ένδιαφέρουν κυρίως γιατί εϊναι τα πρώτα έως σήμερα γνωστά πού συνοδεύονται άπό τή μουσική τους1—, καί τό πανελλήνια γνωστό «Μοιρολόγι [ή Καταλόγι] τής Παναγίας» (= τό λαϊκό «Τραγούδι τής Μεγάλης Παρασκευής»): Le Mirologue de la Vierge. Chansons et poèmes grecs sur la Passion du Christ. I La Chanson populaire du Vendredi Saint. Avec une étude musicale par Samuel Baud-Bovy. Institut Suisse de Rome, [Genève] 1976 (Bibliotheca Helvetica Romana, XVI), τόν έξωεκκλησιαστικό δηλαδή υμνο τών Παθών του Χρίστου, μέ τόν όποιο ό λαϊκός ποιητής θέλησε, παράλληλα, νά θρηνήσει καί τό δράμα τής Μητέρας του Εσταυρωμένου. Ενδιαφέρουσες είναι καί οι μελέτες πού άφιέρωσε ό Bouvier στόν Κάλβο («Calvos in Geneva», στόν τόμο Modern Greek Writers, σσ. 67-91, καί «Άγνωστο αύτόγραφο του Κάλβου», Μνημόσυνον Σοφίας Αντωνιάδη, Βενετία 1974, σσ. 350-379). Μνημονεύεται, τέλος, έδώ ό "Ελληνας διάδοχος του Bouvier στήν Πανεπιστημιακή έδρα τής Γενεύης Μιχάλης Άάσσίθιωτάκης, γνωστός, μελετητής έργων τής κρητικής λογοτεχνίας ( Άπόκοπου, Βοσκοπούλας, Έρωτοκρίτου, κ.ά.) καί συνεκδότης (μέ τόν M. I. Μανούσακα) του Γραμματοφόρου του Φραγκίσκου Σκούφου (1998). Η ν ω μ έ ν ε ς Π ο λ ι τ ε ί ε ς Α μ ε ρ ι κ ή ς . Καί στις ΗΠΑ τό ένδιαφέρον γιά τή νεοελληνική λογοτεχνία αύξάνεται κατά τά τελευταία χρόνια. Μεγάλη δραστηριότητα στόν μεταφραστικό κυρίως τομέα παρουσίασε ό Kimon Friar (1911-1993). Μετέφρασε ποιήματα τών Σικελιανού, Σεφέρη, Παπατσώνη, Αντωνίου, Εγγονόπουλου, Ελύτη, Ρίτσου, Σινόπουλου, Αναγνωστάκη, Καρούζου, Σαχτούρη, Βακαλό, κ.ά., ολόκληρη τήν Όδύσσεια του Καζαντζάκη καί τήν 'Ασκητική του ίδιου συγγραφέα (οί τελευταίες μεταφράσεις συνοδεύονται άπό εισαγωγικά μελετήματα). Σημαντική προσφορά του Friar στά νεοελληνικά γράμματα άποτελει ή ποιητική άνθολογία: Modern Greek Poetry. From Cavafis to Elytis (New York, [1973]). Κυκλοφόρησαν έπίσης (1978) σέ έλληνική μετάφραση μελετήματα του Friar, εισαγωγικά στήν ποίηση του Όδυσσέα Ελύτη καί του Τάκη Σινόπουλου (βασικά πρόκειται γιά τά συνοδευτικά κείμενα του ξένου νεοελληνιστή στις έπιλογές ποιημάτων τών δύο Ελλήνων ποιητών πού μετέφρασε ό ίδιος στά άγγλικά). Στόν κύκλο τών άγγλόφωνων φίλων τής σύγχρονης έλληνικής ποίησης (Sherrard, Warner) άνήκει καί ό Edmund

1. Κρίσεις: Στίλπων Π. Κυριακίδης, 'Ελληνικά, 17 ( 1 9 6 2 ) 419-428. Γιά τό πρώτο, ωστόσο, τραγούδι του είδους αύτου βλ. Γρ. θ. Στάθη, «Τό άρχαιότερο, χρονολογημένο τό έτος 1562, δημοτικό τραγούδι μελισμένο μέ τή βυζαντινή σημειογραφία», Π Α Α, 5 1 ( 1 9 7 6) 184223.

364

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΈς ΣΠΟΥΔΕΣ

Keeley, τώρα ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Princeton, που μετέφρασε στα άγγλικά ποιήματα του Ρίτσου. Έπίσης ό Keeley (μέ τή συνεργασία του Philip Sherrard) μετέφρασε ποιήματα τών Αντωνίου, Γκάτσου, Ε λύτη, Καβάφη, Σεφέρη, Σικελιανού, και (μέ τή συνεργασία του Γ. Π. Σαββίδη) ποιήματα τών Ελύτη, Καβάφη —άπό τά 'Ανέκδοτα ποιήματα (18821923)— καί Σινόπουλου. Ό ίδιος νεοελληνιστής μετέφρασε στα άγγλικά (μέ τή συνεργασία τής Mary Keeley) τό βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού Τό φύλλο, Τό πηγάδι, Τό άγγέλιασμα (1964), μελέτησε τήν παρουσία του Eliot στήν ποίηση του Σεφέρη (Comparative Literature, VIII/3, Καλοκαίρι 1956, 214-226, καί στά έλληνικά: Κριτική, Χρ. Β', Ίαν.-Άπρ. 1960,19-32) καί τή σχέση Καβάφη - Browning ( Ό Πολίτης, τευχ. 62, Σεπτ. 1983, σσ. 60-62 = Πρακτικά Τρίτου Συμποσίου Ποίησης, σσ. 355-362), έπιμελήθηκε (μαζί μέ τόν Peter Bien) τήν έκδοση του τόμου Modern Greek Writers (Solomos, Calvos, Matesis, Palamas, Cavafy, Kazantzakis, Seferis, Elytis), 1972, καί έξέδωσε τά βιβλία Cavafy's Alexandria. Study of a Myth in Progress. The Hogarth Press, London 1977 (καί στά έλληνικά: Ή καβαφική Αλεξάνδρεια. Έξέλιξη ένός μύθου. Μετάφραση Τζένης Μαστοράκη. "Ικαρος, 1979), καί Modern Greek Poetry. Voice and Myth, Princeton University Press, 1983 (τώρα καί σέ έλληνική μετάφραση: Έντμουντ Κήλυ, Μύθος και φωνή στή σύγχρονη έλληνική ποίηση. Μετάφραση: Σπύρος Τσακνιας. Στιγμή, 1987). Ό Peter Bien, καθηγητής τής άγγλικής φιλολογίας στό Dartmouth College, δημοσίευσε μελετήματα γιά τούς Καβάφη, Καζαντζάκη —του οποίου μετέφρασε στά άγγλικά τόν Τελευταίο πειρασμό, τόν Φτωχούλη του Θεου καί τήν Αναφορά στόν Γκρέκο—, Ελύτη καί Ρίτσο. Τό 1977 έκδόθηκε ή άγγλική μετάφρασή του τής Ζωής έν Τάφω (Life in the Tomb) του Μυριβήλη. Μέ τά νεοελληνικά κείμενα άσχολεϊται καί ό καθηγητής τών κλασικών γραμμάτων στό Brown University, William F. Wyatt, Jr1. Στό Southern Illinois University τών ΗΠΑ έργάστηκε έπί χρόνια (19661978), ώς Assistant, Associate καί Füll Professor τής άγγλικής φιλολογίας, καί ό "Ελληνας φιλόλογος Μάριος Βύρων Ραΐζης (1931), έπειτα καθηγητής τής άγγλικής λογοτεχνίας στό Πανεπιστήμιο Αθηνών (1978-1999), πού έγραψε άξιόλογα μελετήματα γιά θέματα καί πρόσωπα τής νέας έλληνικής λο1. Βλ. τις άγγλικές μεταφράσεις του του Ζητιάνου του Καρκαβίτσα (The Beggar. A Novel by Andreas Karkavitsas. Translated by — . With an Appendix on Andreas Karkavitsas and nineteenth Century Greek Literature by P. D. Mastrodemetres. Caratzas Brothers, Publishers, New Rochelle, New York 1982 [Unesco Collection of Représentative Works, European Sériés]) καί τών διηγημάτων του Βιζυηνου (My Mother's Sin and Other Stories by Georgios Vizyenos. Translated from the Greek by — . University Press of New England, Hanover and London, 1988).

γοτεχνίας (Σολωμό —ολόκληρο τό έργο του όποιου έχει μεταφράσει στά άγγλικά1—, Καβάφη, Καζαντζάκη, Σεφέρη, Ελύτη, κ.ά.)· βλ. τόν συγκεντρωτικό τόμο: Essays and Studies from Professional Journals (Athens 1980). Σημειώνω έπίσης τό χρήσιμο μεθοδολογικό βοήθημα του ίδιου: Introduction to the Study of Literature, Athens 1980, καί τόν συγκεντρωτικό τόμο (μέ μεταφράσεις δικές του) ποιητικών κειμένων τής νεοελληνικής λογοτεχνίας στά άγγλικά: Μ. Byron Raizis, Greek Poetry. Translations: Views - Texts - Reviews. Efstathiadis Group, Athens 1983 [Modern Greek Poetry] 01981). Καρπό, τέλος, τής πολυετους ένασχόλησης του Ραιζη μέ τή ζωή καί τό έργο του Byron, άποτελει τό βιβλίο του: Ή ποίηση του Μπάιρον. Πανόραμα και Σχόλιο. Gutenberg, 1994. Ώς άποκορύφωμα του ένδιαφέροντος γιά τή νεοελληνική λογοτεχνία καί τή διδασκαλία της στήν Αμερική, άναφέρω τήν ίδρυση τής «'Έδρας Γ. Σεφέρη» (George Sefçjfis Chair of Modem Greek Studies) στο Harvard University (Cambridge, Massachusetts), όπου δίδαξε (1977-1985) ώς έπισκέπτης καθηγητής ό ήμέτερος Γ. Π. Σαββίδης καί άπό τό 1986-2001 ώς μόνιμη καθηγήτρια ή Margaret Alexiou2, τήν ίδρυση τής «'Έδρας Ελύτη» ("Εδρας Ποίησης καί Έλληνικών Σπουδών) στο Πανεπιστήμιο Rutgers του New Jersey, τήν 'ίδρυση έδρας νεοελληνικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Missuri (Saint Louis), όπου δίδαξε γιά ορισμένα χρόνια (1996 κ.έ.) ό Παναγιώτης Μποσνάκης, καί τήν ίδρυση τής «'Έδρας Καβάφη» στο Michigan (έγκαινιάσθηκε τόν Σεπτέμβριο του 2001), όπου διδάσκει τά νέα έλληνικά ό Βασίλης Λαμπρόπουλος. Μέ τήν εύκαιρία αύτήν σημειώνω ότι στο Πανεπιστήμιο του Harvard καλλιέργησαν προηγουμένως (άρχές του 19ου αιώνα κ.έ.) τις νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές ό Αλέξανδρος Νέγρης, ό Θεσσαλός λεξικογράφος Εύαγγελινός Αποστολίδης Σοφοκλής (Ε. Α. Sophocles), 1800-1883, πού δίδαξε κυρίως μεσαιωνική καί νεοελληνική γλώσσα, καί ό Αριστείδης Φουτρίδης (1887-1923), μεταφραστής στήν άγγλική γλώσσα έργων του Παλαμά (άλλά καί έργων του Βλαστού, του Καρκαβίτσα, του Χατζόπουλου, κ.ά.)3. 1. Αναφέρω πρώτα τήν έκτενή συγκριτική, κυρίως, συμβολή του (ή οποία καλύπτει και τά βασικά βιογραφικά στοιχεία του ποιητή): Dionysios Solomos. Β y — . Twayne Publishers, Inc., New York [1972] (Twayne's World Authors Sériés, 193), και τήν πλήρη μεταφραστική έργασία του: Dionysios Solomos, Fait and Motherland. Collected Poems. Translated from the Greek with annotations and an introduction by —. A Nostos Book, (Minneapolis) 1998. 2. Στήν ιδια έδρα έργάζεται, ώς Assistant Professor of Modern Greek Studies, ό Παναγιώτης Ροϊλός, πού εϊναι καί Διευθυντής του Προγράμματος Νεοελληνικών Σπουδών. 3. Γιά περισσότερες μεταφράσεις (καί μεταφραστές) νεοελληνικών κειμένων στις Ήνω-

Τέλος, πολύ μεθοδικά γιά τήν προώθηση τών γενικών νεοελληνικών σπουδών στό Πανεπιστήμιο τής Minnesota κινείται ό Κύπριος καθηγητής τής ιστορίας Θεοφάνης Σταύρου (1934), μέ άφετηρία τή Βιβλιοθήκη Λαούρδα καί τά έτήσια άφιερώματα σέ προσωπικότητες τών νεοελληνικών γραμμάτων (Καζαντζάκη, Πρεβελάκη, Παπανούτσο, Σικελιανό, Παλαμά, Σολωμό, Παπαδιαμάντη, Ξενόπουλο, Μυριβήλη, Θεοτοκά, Πεντζικη). Ό Σταύρου διευθύνει καί τήν έτήσια περιοδική έκδοση Modern Greek Studies Yearbook (1985 κ.έ.)\ Ι σ π α ν ί α . Παράλληλα μέ τις κλασικές σπουδές —πού πάντα είχαν ύψηλή θέση στήν Ισπανία—, κατά τήν τελευταία κυρίως εικοσαετία σημειώθηκε αύξηση του ένδιαφέροντος καί γιά τή βυζαντινή καί τή νεοελληνική λογοτεχνία. Έχει ήδη ιδρυθεί καί «Ίσπανοελληνικός Σύνδεσμος», ένώ έκδίδεται καί τό περιοδικό Erytheia, όπου δημοσιεύονται έργασίες γιά πρόσωπα καί θέματα τής μεταβυζαντινής καί τής νεώτερης έλληνικής λογοτεχνίας. Όχι μόνο στις κεντρικές ισπανικές πόλεις —Μαδρίτη (Goyita Nunez Esteban) καί Βαρκελώνη (ώς τό 2001 άπό τόν Alexis Eudald Solà)—, άλλά καί στις περιφερειακές καλλιεργούνται τά έλληνικά γράμματα (γλώσσα καί λογοτεχνία). Στή Σεβίλλη, όπου νεοελληνική φιλολογία διδάσκει ό José Antonio Moreno Jurado, έχει τήν έδρα της ή «Asociacion Neohelénica "Promacos"», στή Γρανάδα διδάσκει ό "Ελληνας Μόσχος Μορφακίδης (κυρίως ιστορία, άλλά καί βυζαντινή καί νεοελληνική φιλολογία), ένώ στήν Τενερίφη ιδρύθηκε πρόσφατα τμήμα νεοελληνικών σπουδών (όπου ή Isabel Garcia Gâlvez διδάσκει νεοελληνική φιλολογία). Στή Vitoria/Casteiz, στό Πανεπιστήμιο «τής Χώρας τών Βάσκων» (Universidad del Pais Vasco), διδάσκουν ό José M. Egea (μεσαιωνική καί έλληνική φιλολογία) καί ή Olga Omatos (νεοελληνική φιλολογία). Προς τις ιστορικές σπουδές στρέφονται τά ένδιαφέροντα καί του José M. Floristân (Santiago de μένες Πολιτείες καί στον Καναδα (καί γιά τήν περίοδο 1 9 4 5 - 1 9 8 1 ) βλ. Evro Layton, « Ε πισκόπηση μεταφράσεων καί μεταφραστών», Μαντατοφόρος, τευχ. 20 (Νοέμβριος 1982), σσ. 30-48. Έπίσης βλ. Διαμαντή Μπασαντή, « Ή νεοελληνική λογοτεχνία σέ Αγγλία και Αμερική», Διαβάζω, τευχ. 140 (26 Μαρτ. '86), σσ. 56-63, καί τό άρθρο του ίδιου, «Είκοσι χρόνια νεοελληνικών σπουδών στήν Αμερική», αυτόθι, τευχ. 2 1 1 (15 Μαρτ. '89), σσ. 1315, τό όποιο άναφέρεται στον άπολογισμό τής συνάντησης πού είχαν τά μέλη τής «Modern Greek Studies Association» (M.G.SA.), μέ τήν εύκαιρία τής συμπλήρωσης μιας εικοσαετίας άπό τήν ίδρυσή της (1968-1988). Ακόμη βλ. τό σύντομο άρθρο του Παναγιώτη Μποσνάκη, «Τά Νέα Έλληνικά στις HJI.A.: ένας άπολογισμός», Πορφύρας, τευχ. 50 (Ίουλ.-Σεπτ. 1989), σσ. 304-306. 1. Περισσότερα γιά τούς "Ελληνες πανεπιστημιακούς δασκάλους στις Ηνωμένες Πολιτείες και στον Καναδα βλ. τό γενικότερα ένημερωτικό άρθρο του Κώστα Σταματίου, « Ή έλληνική πανεπιστημιακή παρουσία στή Βόρειο Αμερική», Τά Νέα, 6 Φεβρ. 1988, σσ. 40-41.

Compostela), καί περισσότερο μέ βυζαντινά καί μεταβυζαντινά θέματα (ιδίως μέ τούς "Ελληνες γραφείς μετά τήν Άλωση) άσχολεϊται ό Antonio Bravo (Universidad Complutense). Στό Πανεπιστήμιο τής Salamanca νεοελληνική φιλολογία διδάσκει ό Anastasio Kanaris de Juan, καί στό Πανεπιστήμιο τής Malaga ή Ιωάννα Νικολαιδου. Συνήθως τά ένδιαφέροντα τών Ισπανών καλύπτουν εύρύ φάσμα, άπό τήν ύστεροβυζαντινή λογοτεχνία ώς καί τούς πιο πρόσφατους συγγράφεις. Ό Pedro Bâdenas de la Pena, λ.χ., άσχολεϊται μέ τό δημοτικό τραγούδι (Erytheia 2, 1983, 11-16), μέ τά πρώτα σκωπτικά άσματα στή δημώδη γλώσσα (απ., 6, 1985, 179-184), έχει μεταφράσει Καβάφη (Madrid 1982), έχει γράψει γιά τόν Δημήτριο Μόσχο (δ.π., 7, 1986, 323-344), δπως καί γιά τά «κυπριακά» ποιήματα του Σεφέρη, τόν όποιο έπίσης έχει μεταφράσει στά ισπανικά (Madrid 1989). Ό J. M. Egea, έκτός άπό τις έρευνές του γιά τό Χρονικον του Μορέωςί, έχει άσχοληθεϊ καί μέ τά πτώχοπροδρομικά ποιήματα (δ.π., 8,1987, 241-262) 2 , μέ τή γλώσσα τής βυζαντινής ιστοριογραφίας (δ.π., 11-12, 1990-91, 21-32), καί έχει μεταφράσει στά ισπανικά τή Βοσκοπούλα (δ.π., 13, 1992, 171-202) καί τό μυθιστόρημα Βέλθανδρος καί Χρυσάντζα3. Ή Goyita Nunez Esteban, καθηγήτρια τής νεοελληνικής φιλολογίας στό Πανεπιστήμιο τής Μαδρίτης, πέρα άπό τά ένδιαφέροντά της γιά τά υστεροβυζαντινά χρονικά, έχει άσχοληθεϊ μέ τόν Καζαντζάκη (δ.π., 2, 1983, 17-24) 4 καί μέ πολλούς άλλους νεοέλληνες συγγράφεις. Ή Olga Omatos έχει γράψει γιά τό Βυζάντιο στά θεατρικά έργα του Καζαντζάκη (δ.π., 8,1987, 315-331), γιά τήν Έρωφίλητοϋ Χορτάτση (δ.π., 10, 1989, 113-131), τής οποίας δημοσίευσε καί ισπανική μετάφραση (Gueorguios Jortatsis Erofili. Introducciôn, traduccion y notas. Sevilla 2000), γιά τά δημοτικά τραγούδια καί τά λαικότροπα διηγήματα (δ.π., 15, 1994, 259-274).

1. José M. Egea, Gramâtica de la Cronica de Morea. Un estudio sobre el griego médiéval, Vitoria / Gasteiz 1988, καί ιδίως: La Cronica de Morea. Estudio preliminar, texto y traduccion — . Consejo Superior de Investigaciones Cientificas, Madrid 1996 [Nueva Roma, Biblioteca Graeca et Latina Aevi Posterions, 2]. 2. Βλ. καί José Maria Egea, Versos del gramatico senor Teodoro Prodromo el pobre ο poemas ptochoprodromicos. Estudio preliminar, texto griego, traduccion, notas y comentarios. Granada 1998. 3. Historia extraordinaria de «Beltandro y Crisanza». Estudio preliminar, texto griego, traduccion, notas y comentarios de — . Athos-Pérgamos, Granada 1998. 4. Καί ιδιαίτερα: Coyita Nunez Esteban, Nikos Kazantzakis (1883-1957). Ediciones del Orto, [Madrid 1997], (Biblioteca Filosofica).

Αξιοπρόσεκτη υπήρξε ή δραστηριότητα του Eudald Solà Farrés (Alexis Eudald Solà, 1946-2001), γιά τήν καλλιέργεια καί άνάπτυξη πολιτιστικών σχέσεων άνάμεσα στή χώρα του, στήν Κύπρο καί στήν Ελλάδα. Ό Solà, ό όποιος διετέλεσε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο τής Βαρκελώνης, τό 1978 άνακηρύχθηκε διδάκτορας τής έλληνικής φιλολογίας μέ τήν έργασία του Estudis sobre la poesia de Κ. P. Kavafis. "Εχει δημοσιεύσει μετάφραση ποιημάτων του Αλεξανδρινού (Κ. P. Kavafis, Poemes, Curial, Editiones Catalanes, Βαρκελώνη 1975, 7 1988), μελέτη γιά τόν Antoni Rubio i Lluch, bizantinista i grecista (Βαρκελώνη, 1988) 1 , καί εϊχε έτοιμάσει μετάφραση ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου (τής Ρωμιοσύνης καί ολόκληρης τής σειράς τών Επαναλήψεων). 'Οδυσσέα Ελύτη έχει μεταφράσει στά ισπανικά ό José Antonio Moreno Jurado, πού συνέθεσε καί ένδιαφέρον συγκριτικό άρθρο γιά τή λογοτεχνική γενιά του 1927 σέ σύγκριση μέ τή γενιά του '30 («Dos generaciones literarias (1927-1930): paralelismos y diferencias», Erytheia, 14,1993, 225-233). Ό Manuel Gonzalez Rincon (ό όποιος —σημειωτέον— διδάσκει έλληνικά σέ Λύκειο τής Σεβίλλης καί μαζί μέ τόν José Antonio Moreno Jurado είναι ή ψυχή του συλλόγου «Promacos») έγραψε «Notas sobre el verdo griego cretence en El Sacrificio de Abraham» (δ.π., 9.1988, 285-292), μετέφρασε στά ισπανικά (μέ σχόλια) τόν Άπόχοπο του Μπεργαδή (Σεβίλλη, 1992) 2 , ποιήματα του Καίσαρος Εμμανουήλ (δ.π., 7, 1986, 141-155), καί τό μυθιστόρημα του Στρατή Δούκα Ιστορία ενός αιχμαλώτου (Stratis Dukas, Historia de un prisionero. Traduccion del griego, prologo y notas. Sevilla 2001). Ή άπαρίθμηση πού προηγήθηκε γιά τούς Ισπανούς νεοελληνιστές εϊναι ένδεικτική. Κοινή εϊναι, πάντως, ή διαπίστωση ότι στήν Ισπανία συνεχώς έμφανίζονται νέοι έλληνομαθεΐς φιλόλογοι μέ σοβαρές έρευνες στόν χώρο τών νεοελληνικών σπουδών καί μέ ικανοποιητικά άποτελέσματα στούς τομείς τής διδασκαλίας τής νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας καί τής μετάφρασης στά ισπανικά νεοελληνικών ποιητικών καί πεζογραφικών έργων.

1. Επιφανή Καταλανό βυζαντινολόγο καί νεοελληνιστή —πού χρημάτισε καί πρόξενος τής Ελλάδας στή Βαρκελώνη—, τό άρχεΐο του οποίου (τό έλληνικό του τμήμα) έχει μελετήσει ό Solà. 2. Ό πρόλογος τής έκδοσης δημοσιεύτηκε στά άγγλικά —«The symbolic-allegorical introduction of Bergadis' Apokopos and its relation to the content of the work»—, στήν ΕΕΒΣ, 48 ( 1 9 9 1 - 1 9 9 5 ) 317-326. Έπίσης ό Rincon συσχέτισε άποσπάσματα του Άπόχοπου μέ έπιτύμβια έπιγράμματα τής Παλατινής Ανθολογίας: «El Apôcopos de Bergadis y la epigramâtica funebre griega clâsica», «Neograeca Medii Aevi III», σσ. 161-176.

Βιβλιογραφία Manuel Fernandez Galiano, Πανόραμα τής έλληνικης φιλολογίας στήν Ισπανία —20ός αιώνας—. Ισπανικό Μορφωτικό "Ιδρυμα «Βασίλισσα Σοφία», Αθήνα 1982. — Moschos Morfakidis, Bibliografîa de estudios neogriegos en espanol y en otras lenguas ibéricas, Athos-Pérgamos, Granada 1998. Βλ. και του ϊδιου, «Οί νεοελληνικές σπουδές. Τό παρόν καί τό μέλλον τής έλληνικής γλώσσας στά Ισπανικά πανεπιστημιακά κέντρα», Ή Καθημερινή/Επτά Ημέρες, Αφιέρωμα: Ό \Ελληνισμός στήν Ισπανία, 17 Ίαν. 1999, σσ. 27-28. Ι τ α λ ί α . Στήν πρώτη γενεά τών Ιταλών νεοελληνιστών άνήκουν οί έπόμενοι λόγιοι: ONiccolö Tommaseo (1802-1874), δαλματικής καταγωγής, πού εξέδωσε έλληνικά δημοτικά τραγούδια (1842), ήρθε σέ άμεση έπαφή καί δημιούργησε φιλικές σχέσεις μέ πολλούς Επτανήσιους λογοτέχνες (ιδιαίτερα κατά τή διαμονή TQ^ στήν Κέρκυρα, όπου είχε καταφύγει ώς πολιτικός έξόριστος: 1849-1854) 1 , μελέτησε τό έργο του Σολωμού καί μετέφρασε έλληνικά ποιήματα καί ιταλικά. Ό καθηγητής τής άρχαίας έλληνικής φιλολογίας στό Πανεπιστήμιο τής Παβίας Giovanni Canna (1832-1915), πού άσχολήθηκε μέ τό έργο του Μαρκορά (μετέφρασε σέ πεζό λόγο τόν "Ορκο του), του Βαλαωρίτη καί του Σολωμού2. Ό καθηγητής τής σανσκριτικής στό Πανεπιστήμιο τής Φλωρεντίας Paolo Emilio Pavolini (1864-1930), μελετητής του έπους του Διγενή Άκριτη, τών βυζαντινών ιπποτικών μυθιστορημάτων, τών Έρωτοπαιγνίων, τών έργων τής κρητικής λογοτεχνίας, του Παλαμά καί του Ψυχάρη, καί μεταφραστής έλληνικών δημοτικών τραγουδιών στά ιταλικά3. OAurelio Palmieri 1. Βλ. Ε. Κριαρα, « Ό Tommaseo, τά δημοτικά μας τραγούδια και τά νέα μας γράμματα», 'Αφιέρωμα στη μνήμη του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1960, σσ. 2 0 5 - 2 2 4 (= Του ϊδιου, Φιλολογικά Μελετήματα. 19ος αιώνας, Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1979, σσ. 216-243), Γ. θ. Ζώρα, Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Γ', Θωμαζαιος και Επτανήσιοι (ανέκδοτος αλληλογραφίαΧ Αθήναι 1966, καί Του ϊδιου, « Ό Ν. θωμαζαΐος καί ή νεώτερη 'Ελλάς (στά 100 χρόνια άπό τό θάνατο του)», Παρνασσός, 16 (1974) 6 0 0 - 6 2 8 (= Κείμενα και Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, άριθ. 95 = Του ϊδιου, Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Ε', Αθήναι 1976, σσ. 97-127), δπου καί ή παλαιότερη βιβλιογραφία. 2. Βλ. τό βιβλίο του Scritti letterari, Casale Monferrato, 1919, σσ. 1 1 1 - 1 4 1 , 1 4 3 - 1 5 4 καί 165-200, 211-229, άντίστοιχα, καί Γ. θ. Ζώρα, «Μαρκορας καί Κάννα», ΝΕ9 22 ( 1 9 3 7 ) 1284-1287 καί !Ελληνική Δημιουργία, 9 ( 1 9 5 2 ) 5 9 1 - 5 9 4 (= Του ϊδιου, Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Β', Αθήναι 1959, σσ. 279-287), καί Του ϊδιου, «Κάννα καί Σολωμός», NE, 24 ( 1 9 3 8 ) 1 5 2 5 - 1 5 2 7 (= Επτανησιακά Μελετήματα, ο.π., σσ. 168-172, με τον τίτλο «Σολωμός καί Κάννα»). Οί κυριότερες μελέτες του Canna γιά τή νεοελληνικη λογοτεχνία καταχωρίζονται άπό τόν Γ. θ. Ζώρα, ο.π., σσ. 1286 σημ. 10 καί 5 9 1 σημ. 3 (= 284 σημ. 3) και 1526 σημ. 1 (= 169 σημ. 1), άντίστοιχα. 3. Βλ. Παύλου Ε. Παβολίνι, «Σκέψεις περί τής μελέτης τής έλληνικής δημοτικής ποιή-

(1870-1926), που άσχολήθηκε μέ τό εργο του Σολωμού (ΌΛάμπρος) καί του Παλαμα, καί ό Francesco de Simone-Brouwer, καθηγητής τής Σχολής Άνατολικών Γλωσσών στή Νεάπολη, που μνημονεύεται ιδιαίτερα γιά τό μεταφραστικό του εργο (μετέφρασε στά ιταλικά τήν κωμωδία του Δημ. Παπαρρηγοπούλου Συζύγου εκλογή, τή Γαλάτεια του Βασιλειάδη, τόν Ύμνο του Σολωμού, ποιήματα του Στέφανου Μαρτζώκη, διηγήματα του Βικέλα, του Δροσίνη, του Δαμβέργη, του Χριστοβασίλη, του Βλαχογιάννη, του Εφταλιώτη, κ.ά.). Ό ίδιος νεοελληνιστής έγραψε μελέτες γιά τόν Σολωμό, τόν Ζαλοκώστα καί τόν Βικέλα, δημοσίευσε μιάν Εκλογή άπό πεζά καί ποιητικά νεοελληνικά κείμενα (1906) καί μιά Γραμματική τής νεοελληνικής γλώσσας (1921) 1 . Τέλος πρέπει νά μνημονευθεί καί ό έλληνιστής Eliseo Brighenti, πού δημοσίευσε στό Μιλάνο μιά σειρά άπό νεοελληνικές μελέτες: μετάφραση του "Ορκου καί τών λυρικών ποιημάτων του Μαρκορά μέ εισαγωγή (σσ. 5-94) γιά τή νεοελληνική γλώσσα καί τή νεοελληνική ποίηση (1903), νεοελληνική χρηστομάθεια (1908), μετάφραση στά ιταλικά του Διαλόγου του Σολωμού (1909), σύγχρονο έλληνοϊταλικό καί ιταλοελληνικό λεξικό (1912, 2 1927) καί μελέτη γιά τόν Μαβίλη (1934). Ό πρωτοπόρος νεοελληνιστής, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Palermo καί διευθυντής του «Σικελικού Ινστιτούτου Βυζαντινών καί Νεοελληνικών Σπουδών», άείμνηστος Bruno Lavagnini (1898-1992), έπί πολλά χρόνια μετά τόν πόλεμο διευθυντής του «Ιταλικού Ινστιτούτου» στήν Αθήνα, έδωσε άνθολογημένες μεταφράσεις νεοελλήνων ποιητών, καλύπτοντας τήν περίοδο άπό τή γενιά του 1880 ώς τις μέρες μας καί, κοντά σέ άλλα μελετήματα (όπως λ.χ. τό γνωστό γιά τόν Ιταλό ποιητή Ντ' Άννούντσιο (1863-1938) καί τή σύγχρονη Ελλάδα) 2 , συνέθεσε καί μία ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας: La letteratura neoellenica (Firenze-Milano, 3 1969). Κατά τά τελευταία είκοσι χρόνια ό Lavagnini συγκέντρωσε σέ τρία κομψά τομίδια παλαιότερες καί νεώτερες μεταφράσεις του ποιημάτων του Γιώργου Σεφέρη, τής Ιωάννας Τσάτσου καί του Αγγέλου Σικελιανού3. Μέ τό νεοελληνικό θέατρο, ιδιαίτερα όμως μέ τόν Καβάσεως», (Μετάφρασις Γ. θ. Ζώρα), 'Ελληνική Δημιουργία, 5 ( 1 9 5 0 ) 337-346, δπου καί βιβλιογραφία γιά τόν Pavolini. 1. Γενικότερα γιά τόν νεοελληνιστή De Simone-Brouwer βλ. τό άρθρο του Dante Flore, «"Ενας φιλλέλην νεοελληνιστής: Φραγκίσκος Ντέ Σιμόνε Μπρουβερ», Παρνασσός, 16 (1974) 629-636. 2. Bruno Lavagnini, Alle fonti délia Pisanella ovvero d'Annunzio e la Grecia moderna, Palumbo, Palermo 1942. 3. Seferis, 12 Poesie tradotte da Bruno Lavagnini. Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, Palermo 1966 [Quaderni di poesia neogreca, 1]. — Ioanna Tsatsos, Poesie scelte e tradotte col testo a fronte da Bruno Lavagnini. Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, Palermo 1980 [Quaderni di poesia neogreca, 5]. — Angelo Sikelianös, Vita

φη, άσχολήθηκε ό καθηγητής του Πανεπιστημίου τής Πάδοβας Filippo Maria Pontani (1913-1983) 1 . Ή συμβολή του στις καβαφικές μελέτες (καβαφική μετρική2, λεξικό, έρμηνευτικά μελετήματα και μεταφράσεις ποιημάτων στά ιταλικά) πρέπει νά έξαρθεϊ. "Εδωσε άκόμη έπιμελημένες έκδόσεις τών ιταλικών άνέκδοτων έπιστολών και ποιημάτων του Γιώργου Σαραντάρη3 και τών 'Ωδών του Ανδρέα Κάλβου (1970), φιλοτέχνησε μεταφράσεις του βιβλίου του Βασιλικού Τό φύλλο, Τό πηγάδι, Τό άγγέλιασμα (1971), ποιημάτων του Γ. Άθάνα4, του Ρίτσου5, του Σεφέρη6, και του Καβάφη7. Σημειώνω έπίσης τις ιταλικές μεταφράσεις άπό τόν ίδιο μεταφραστή: μιας έκλογής αυτοβιογραφικών καί κριτικών κειμένων του Σεφέρη {Le parole e i marmi, Il Saggiatore, Milano 1965)

Urica. Poesie scelte e scene délia tragedia «Digenis» nella versione poetica di Bruno Lavagnini. Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, Palermo 1987 [Quaderni di poesia neogreca, 6 1 , 1. Teatro neoellenico. Nuova Accademia Editrice, [Milano 1962] (Μάτεσις, Παλαμας, Ξενόπουλος). 2. Metrica di Kavafis, Palermo 1946 [Άνατύπωση άπό τά Atti della Reale Accademia di Scienze, Lettere e Arti di Palermo, Serie IV, Vol. V, Parte Π, Palermo 1944-1945, σσ. 168-219 (F. M. Pontani, Γιά τόν Καβάφη, σσ. 73-148, σέ έλληνική μετάφραση Σωτήρη Τριβυζα)]. 3. Inediti italiani di Sarandaris, Roma 1965 [Italo-Graeca, 2]. 4. Giorgio Athanas, Quadretti italiani. A cura di F. M. Pontani. Padova 1979 [ItaloGraeca, 7]. 5. Indomabile Città, Créa, Roma 1967. — Poesie, Scheiwiller, Milano 1969. — Prima delVuomo, Mondadori, Milano 1972. — Diciotto canzonette della patria amara, M. Riva, Verona 1974. — La distruzione di Melos, Patron Editore, Bologna 1975. — Elena, Fiorini, Verona 1985. 6. Giorgio Seferis, Poesie. A cura di F. M. Pontani. Arnoldo Mondadori Editore, [Milano 1963]. — Giorgio Seferis, Note per una «Settimana». Traduzione e nota di Filippo Maria Pontani. Scheiwiller, Milano 1968. — Giorgio Seferis, Tre poesie segrete.A cura di Filippo Maria Pontani. Arnoldo Mondadori Editore, [Milano 1968]. 7. Costantino Kavafis, Poesie scelte. Versioni di Filippo Maria Pontani con un «Ricordo» di Giuseppe Ungaretti. Α1Γ Insegna del Pesce dOro, Milano [1956]. — Costantino Kavafis, Poesie. A cura di Filippo Maria Pontani. Arnoldo Mondadori Editore, [Milano 1961], [ 2 1972], 3 1978. — Costantino Kavafis. Poesie nascoste. A cura di Filippo Maria Pontani. «Mondadori», Milano 1974. (To έλληνικό κείμενο μέ ιταλική μετάφραση 26 άπό τά Ανέκδοτα ποιήματα (1882-1923) του Καβάφη]. Σημειώνω καί τή σχετική μέ τά ποιήματα αύτά έργασία του Pontani, «Motivi classici e bizantini negli inediti di Kavafis», Atti delVIstituto Veneto di Scienze, Lettere edArti, 128 ( 1 9 6 9 - 1 9 7 0 ) 291-319, καθώς έπίσης καί τή μετάφραση άπό τόν ιδιο τών δύο πεζών κειμένων του Καβάφη « Ό Σακεσπήρος περι τής ζωής» καί «Έλληνικά ϊχνη έν τω Σακεσπήρω» {Due prose su Shakespeare. Introduzione, versione e note di F. M. Pontani. Α1Γ Insegna del Pesce d'Oro, Milano 1966).

καί δύο άλλων εκλογών του άπό τά ποιήματα καί τά πεζά του ίδιου συγγραφέα (Poesie e prose, Fabbri, Milano 1969, καί Opere, Club degli Editori, Milano 1971). Ό Pontani τό 1975 έδωσε μία καλαίσθητη ποιητική μετάφραση της Βοσκοπούλας καί τό 1976 μεταφράσεις ποιημάτων του Παπατσώνη1. Ό ϊδιος έπιμελήθηκε καί τήν έκδοση τών τόμων Omaggio a Seferis (1970) καί Memoria di Seferis (1976), όπου μεταφράζει καί ποιήματα του Σεφέρη (σσ. 1-23 καί 11-14, άντίστοιχα). Στόν δεύτερο τόμο σχολιάζει έπίσης τήν «Κίχλη» (σσ. 201-265) 2 . Ό Mario Vitti, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Viterbo (Université della Tuscia), κινείται άνετα μέσα στόν εύρύτερο χώρο τής νεοελληνικής λογοτεχνίας καί παρουσιάζει πλούσια συγγραφική δραστηριότητα. Άσχολήθηκε μέ τόν Κερκυραίο λόγιο Νικόλαο Σοφιανό, μέ τό κλέφτικο τραγούδι, μέ τήν κρητική λογοτεχνία (Σαχλίκης) καί δημοσίευσε κριτική έκδοση τής Εύγένας του Teodoro Montselese (Napoli, 1965, 2 1995). Μελέτησε άκόμη τό ιταλικό έργο του Κάλβου, παρουσίασε τις Πήγες για τη Βιογραφία του Κάλβου (Θεσσαλονίκη, 1963)3, καί μετέφρασε στά ιταλικά έργα του Ελύτη (Poesie precedute dal Carito eroico a funebre per il sottotenente caduto in Albania, Roma 1952), Le opere (Poesia-Prosa). A cura di —. Club degli editori, Milano 1982), Καζαντζάκη (Cristo di nuovo in croce, Milano 1955, 2 1974), Πρεβελάκη (Cronaca di una Città, Milano 1962). Δημοσίευσε έπίσης μιάν άξιόλογη Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: Storia della letterature neogreca (Torino 1971, Roma 2 200l) 4 καί τό βιβλίο Ή ιδεολογική λειτουργία της έλληνικης ήθογραφίας («Κείμενα», 1974, καί «Κέδρος», 2 1980, μέ προσθήκες). Τό 1977 ό έκδοτικός οϊκος «Ίκαρος» κυκλοφόρησε τό χρησιμότατο βιβλίο του (ό Vitti, στή σ. 7, τό χαρακτηρίζει μετριόφρονα ώς «δοκιμή βιβλιογραφίας»): 'Οδυσσέας Ελύτης. Βιβλιογραφία 1935-1971, όπου, πέρα άπό τή λεπτομερειακή καί μεθοδική λημματογράφηση τών έργων του Ελύτη καί τών δημοσιευμάτων γιά τόν Ελύτη, στο τρίτο μέρος του βιβλίου ό άναγνώστης βρίσκει καί άλλα έπικουρικά στοιχεία γιά τόν ποιητή καί γιά τό έργο του (χρονολογικό σημείωμα, τίτλοι καί πρώτοι στίχοι ποιημάτων του Ελύτη, κλπ.). Στόν

1. Takis Papatsonis, La Verità. Poesie scelte e tradotte da F. M. Pontani. Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, Palermo 1 9 7 6 [Quaderni di poesia neogreca, 4]. 2. Γιά περισσότερα βλ. στήν πληρέστερη ώς τώρα «Αναγραφή δημοσιευμάτων F. Μ. Pontani (1935-1983)», πού συντάχθηκε άπό τόν Γεράσιμο Γ. Ζώρα (ΕΕΦΣΠΑ, 28, 1 9 7 9 1985, σσ. 640-678). 3. Στόν Ανδρέα Κάλβο άφιέρωσε ό Vitti καί άλλα μικρότερα μελετήματα, τά όποια συγκεντρώνονται στο τομίδιο: Ό Κάλβος και ή εποχή του, Στιγμή, Αθήνα 1995. 4. Γιά τή συμβολή τών Ιταλών λογίων στήν άνάπτυξη τών νεοελληνικών σπουδών στήν Ιταλία βλ. ιδιαίτερα τις σσ. 4 3 1 - 4 3 8 του βιβλίου αύτου («Italia e Grecia»).

ποιητή του "Αξιον έστί ο Vitti άφιέρωσε καί τήν κριτική μελέτη 'Οδυσσέας 'Ελύτης (1984), καθώς έπίσης τόν τόμο ομιλιών καί άρθρων του Γιά τόν 'Οδυσσέα 'Ελύτη (1998). "Αλλες συμβολές του Vitti στά νεοελληνικά γράμματα άποτελουν τό κριτικό δοκίμιο του Ή 'Γενιά του Τριάντα'. 'Ιδεολογία καί μορφή (1977· πρώτη άνατύπωση βελτιωμένη: 1979, δεύτερη: 1982, καί Νέα έκδοση έπαυξημένη, 2000), ή έκδοση του μυθιστορήματος Ή στρατιωτική ζωή έν Ελλάδι (1977* καί πρώτη άνατύπωση βελτιωμένη: 1979), καί ή μελέτη του γιά τόν Σεφέρη: Ghiorghos Seferis, La Nuova Italia, Firenze 1978, πού κυκλοφόρησε καί στά έλληνικά, σέ έκτενέστερη μορφή καί μέ τόν τίτλο Φθορά και λόγος: εισαγωγή στήν ποίηση του Γιώργου Σεφέρη (1979Υ. Ό Paolo Stomeo (19081987), άλλοτε έντεταλμένος μέ τή διδασκαλία τών νέων έλληνικών στό Πανεπιστήμιο του Lecce, άσχολήθηκε μέ τήν Άχιλληίδα, τής όποιας έδωσε καί ιταλική μετάφραση (1958), δημοσίευσε μεταφράσεις Ελλήνων ποιητών και πεζογράφων (Σικελι^ου^Σεφέρη, Ελύτη, Πρεβελάκη, Δροσίνη: Άμαρυλλίς, 1947 καί 1963, Τό βοτάνι τής άγάπης, 1964) καί μιάν Ανθολογία τών ποιημάτων του Σολωμού καί του Καβάφη (έλληνικό κείμενο καί ιταλική μετάφραση, 1955). Μία μεγάλη έργασία γιά τόν Κοραή καί τό γλωσσικό ζήτημα έδωσε ό τακτικός καθηγητής τής νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στό Πανεπιστήμιο του Παλέρμου (διάδοχος του Lavagnini) Vincenzo Rotolo: Α. Korais e la questione della lingua in Grecia (Palermo 1965). Έπίσης μετέφρασε στά ιταλικά τό βυζαντινό ιπποτικό μυθιστόρημα Λίβιστρος και Ροδάμνη2, ποιήματα του Ελύτη 3 , του Βρεττάκου4, του Βαρβιτσιώτη5, κ.ά., καί τόν Διάλογο του Σο-

1. Βιβλιοπωλείο τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου και Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1979 (στόν κολοφώνα σημειώνεται δτι τό βιβλίο τυπώθηκε τόν Δεκέμβριο του 1978· κυκλοφόρησε τόν Ιανουάριο του 1979)· πρώτη άνατύπωση, μέ διορθώσεις, 1980], καί: Νέα έκδοση, άναθεωρημένη, Εστία, Αθήνα 1989]. 2. Libistro e Rodamne. Romanzo cavalleresco bizantino. Introduzione e versione italiana di Vincenzo Rotolo. Αθήναι 1965 (= Κείμενα και Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, άριθ. 22). 3. Elitis, 21 Poesie tradotte da V. Rotolo. Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, Palermo 1968 [Quaderni di poesia neogreca, 3]. 4. Niceforo Vrettakos, Appunti di un itinerario poetico. Palermo. (Estratto da Annali del liceo classico «G. Galibaldi» di Palermo, n. 7-8 (n.s.), 1970-1971). — Niceforo Vrettakos, 12 Poesie siciliane. A cura di V. Rotolo. Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, Palermo 1987 [Quaderni di poesia neogreca, 7. — Nikiforos Vrettakos, Incontro con il mare. Introduzione e traduzione italiana di Vincenzo Rotolo. Euroeditor, Luxembourg 1992. 5. Takis Varvitsiotis, Fili della Vergine. Introduzione e traduzione italiana di Vincenzo Rotolo. Euroeditor, Luxembourg 1995.

λωμοϋ (Palermo 1970). Ακόμη, έξέδωσε (μέ Ιταλική μετάφραση) τό ποίημα Ελλάς του Λέοντος Άλλατίου1, άσχολήθηκε μέ τόν Αθανάσιο Χριστόπουλο, γιά τόν όποιο έδωσε τέσσερις άξιόλογες μελέτες2, καί μέ τά ποιητικά έργα του Γιάννη Ρίτσου Ρωμιοσύνη καί Τέταρτη διάσταση3. Προστίθεται, τέλος, ή έργασία του γιά τήν παρουσία του Θεοκρίτου στή νεοελληνική λογοτεχνία4. Ό Giuseppe Spadaro (1926-2003), καθηγητής τής ιδρυμένης τό 1980 έδρας μεσαιωνικής έλληνικής φιλολογίας (filologia greca medievale) στό Πανεπιστήμιο τής Catania, άσχολήθηκε μέ τό Χρονικόν του Μορέως5, μέ τό κείμενο καί τις πηγές του ιπποτικού μυθιστορήματος Φλώριος και Πλατζιαφλώρα6, μέ τις πηγές του ποιήματος Μάλτας πολιορκία του Αντωνίου Άχέλη7, μέ τόν Έρωτόκριτο8, μέ τό

1. Il Carme «Hellas» di Leone Allacci, Palermo 1966 [Quaderni dell'Istituto di Filologia Greca dell'Université di Palermo pubblicati da Bruno Lavagnini, 3]. 2. « Ό Πλάτωνας στις γλωσσικές συζητήσεις του Άθ. Χριστοπούλου καί του Δ. Σολωμού», Ό Ερανιστής, 11 (1974) 93-105. — «Il problema dell' autenticità del "Sogno" di A. Christopoulos», Folia Neohellenica, 1 ( 1 9 7 5 ) 125-142. — «A. Christopoulos: teoria e prassi della lingua letteraria neogreca», Studi Neoellenici, σσ. 64-74. — «A. Christopulos traduttore di Omero e Saffo», Miscellanea Neogreca, σσ. 165-180. 3. J. Ritsos, Romiosini. I Un approccio statistico. Palermo 1978 [Université di Palermo, Istituto di Filologia Greca], καί «Le maschere mitologiche di Ritsos. Quarta Dirnensione», Dioniso, LXII/II ( 1 9 9 2 ) 7-47. 4. Vincenzo Rotolo, «Teocrito nella letteratura greca moderna» (βλ. Teocrito nella storia della poesia bucolica, Atti del convegno nazionale, Milazzo, 7-8 novembre 1998, a cura di Giuseppe Ramires, Spes Editrice, Milazzo 1999 [Associazione Italiana di Cultura Classica, Delegazione «Manara Valgimigli», Milazzo], σσ. 109-127. 5. «Studi introduttivi alla Cronaca di Morea. I Storia della scoperta del testo e problemi relativi ad esso, II Latinismi, III Italianismi e francesismi», Siculorum Gymnasium, N.S., 12 (1959) 125-152, 13 (1960) 133-176, 14 ( 1 9 6 1 ) 1-70. — «La battaglia di Tagliacozzo nella Cronaca di Morea, Studi in memoria di Carmelo Sgroi (1893-1952\ Torino 1965, σσ. 621-631. — «Varietà linguistiche e diversità semantiche nella Cronaca di Morea:», Ίταλοελληνικά, 5 ( 1 9 9 4 - 1 9 9 6 ) 309-334. 6. «Note critiche ed esegetiche al testo di Fiorio e Plaziaflora», Byzantion, 3 3 ( 1 9 6 4 ) 449-472. — Contributo sullefonti del romanzo greco-medioevale «Fiorio e Plaziaflora», Αθήναι 1966 (= Κείμενα και Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, άριθ. 26). — «Per una nuova edizione di Florios ke Platziaflore», BZ, 67 ( 1 9 7 4 ) 64-73. — Prolegomena al romanzo di «Fiorio e Platziaflore», Université di Catania, Facoltà di Lettere e Filosofia, Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici, [Catania] 1979 [Quaderni del Siculorum Gymnasium, IV] (ιδίως σσ. 7-29). 7. «Sülle fonti dell' Assedio di Malta di Antonio Achelis», Ό Ερανιστής, 4 ( 1 9 6 6 ) 80116 (= G. Spadaro, Letteratura cretese, 11-41). 8. «Επιδράσεις του Ariosto στον Έρωτόκριτο. OTasso άγνωστος στον Κορνάρο», Ό Ερανιστής, 4 (1966) 2 2 2 - 2 2 9 (= Letteratura cretese, 43-51). — «Echi danteschi

«Κρητικό Θέατρο»1, κ.ά. Σέ συγκριτικές έργασίες του τών τελευταίων χρόνων, ό Spadaro α') μελέτησε τις σχέσεις πού ύπάρχουν άνάμεσα στά δύο Ιπποτικά μυθιστορήματα Ίμπέριος καί Μαργαρώνα καί Φλώριος και Πλατζιαφλώρα2, β') κατέληξε στό συμπέρασμα ότι ή Άχιλληίδα χρησιμοποιήθηκε ώς πηγή άπό τόν ποιητή τής Διηγήσεως Βελισαρίου καί τόν ποιητή του Ίμπέριος και Μαργαρώνα, καί ότι ό ποιητής του Ίμπερίου είχε υπόψη του τήν Διήγησιν Βελισαρίου3, γ') έξέτασε λεπτομερειακά τή συγγένεια πού ύπάρχει άνάμεσα στά έργα Καλλίμαχος και Χρυσορρόη καί Άχιλληίδα, Καλλίμαχος και Χρυσορρόη καί Βέλθανδρος και Χρυσάντζα, Βέλθανδρος και Χρυσάντζα καί Ίμπέριος και Μαργαρώνα, Βέλθανδρος και Χρυσάντζα καί Άχιλλιηίδα, Λίβιστρος και Ροδάμνη καί Ίμπέριος καί Μαργαρώνα, Λίβιστρος καί Ροδάμνη καί Φλώριος καί Πλατζιαφλώρα*, δ') μελέτησε έπίσης τίς σχέσεις πού ύπάρχουν άνάμεσα στά έργα Ό Πόλεμος τής Τρωάδος καί Άχιλληίδα5, ε') έπιβεβαίωσε μέ τρόπο πειστικό τήν ύπόθεση του Κριαρα ότι ό άνώνυμος ποιητής τής μυθιστορίας Φλώριος καί neirErotokriîos», Siculorum Gymnasium, N.S., 19 ( 1 9 6 6 ) 1 2 5 - 1 3 0 (= Letteratura cretese, 119-124). — Studi difilologia cretese, Università di Catania, Facoltà di Lettere e Filosofia, Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici, [Catania] 1 9 7 9 [Quaderni del Siculorum Gymnasium, V] (σσ. 47-164: «Imitazione e originalité nelle similitudini deirErotokritos» = Letteratura cretese, 125-178). 1. «II teatro cretese. I La tragedia», Siculorum Gymnasium, N.S., 24 ( 1 9 7 1 ) 70-92 (= Letteratura cretese, 57-77). — «La tragedia a Creta nel XVII secolo», Dialogos, τευχ. 54 (aprile-giugno 1973)], σσ. 1-25 (= Letteratura cretese, 91-111). — «Un' altra ignota fonte deWErofili di Chortatsis», Serta Neograeca, Amsterdam 1975, σσ. 82-88 (= Letteratura cretese, 113-118). — Studi di filologia cretese, σσ. 1-45 («Rileggendo lo Stathis. Note ermeneutiche e di critica testuale»). 2. «Problemi relativi ai romanzi greci dell'età dei Paleologi. I Rapporti tra Ίμπέριος και Μαργαρώνα e Φλόριος και Πλατζιαφλόρε», Έλληνικά, 28 ( 1 9 7 5 ) 302-327. — «Imperio e Margarona e Florio e Plaziaflore», Miscellanea Neogreca, σσ. 181-186. — Prolegomena al romanzo di «Florio e Plaziaflore», δ.π., σσ. 8 1 - 1 0 8 («VIII Rapporti tra Florio e altre opere greche medievali»). 3. «Problemi relativi ai romanzi greci dell'età dei Paleologi. II Rapporti tra la Διήγησις του Άχιλλέως, la Διήγησις του Βελισαρίου e Ίμπέριος και Μαργαρώνα», *.Ελληνικά, 29 (1976) 278-310. Εξάλλου, γιά τήν έπίδραση πού άσκησε ή Άχιλληίδα επάνω στο εργο του Γεωργιλλα [= Έμμ. Λιμενίτη] Ιστορική έξήγησις περί Βελισαρίου, ειτε άπ' εύθείας ειτε διά μέσου τής Διηγήσεως του Βελισαρίου, βλ. Του ίδιου, «U Achilleide e la Ιστορική έξήγησις περί Βελισαρίου di Gheorgillàs», Δίπτυχα, 2 (1980-1981), 23-41. 4. «Problemi relativi ai romanzi greci dell'età dei Paleologi. ΠΙ Achilleide, Gheorgillàs, Callimaco, Beltandro, Libistro, Florio, Imperio e Διήγησις γεναμένη έν Τροία», 'Ελληνικά, 30 ( 1 9 7 7 - 1 9 7 8 ) 223-279. — Prolegomena al romanzo di «Florio e Plaziaflore», 0.7Γ., σσ. 81-108. 5. «L'inedito Polèmos tis Troados e Y Achilleide», BZ, 71 ( 1 9 7 8 ) 1-9.

Πλατζιαφλώρα μιμήθηκε τό παραινετικό ποίημα Σπανέας\ ς') έρεύνησε τις σχέσεις του Σπανέα και του Προς Δημόνικον λόγου του Ψευδο-Ίσοκράτους, συμπεραίνοντας ότι ό άνώνυμος συγγραφέας του πρώτου έργου χρησιμοποίησε (κατά τή σύνθεσή του) κυρίως τό δεύτερο εργο, τό όποιο παραφράζει καί έπεξεργάζεται έκ νέου παρουσιάζοντάς το μέ καινούργιο ένδυμα2, καί ζΟ άσχολήθηκε μέ τό θέμα τής πρωτοτυπίας καί τής μίμησης στά δυτικής προέλευσης μεσαιωνικά έλληνικά μυθιστορήματα3. Τέλος σημειώνω ότι ό ίδιος μελετητής άσχολήθηκε σέ παλαιότερη έργασία του μέ τή φιλολογική τύχη του Πετράρχη στήν Ελλάδα4, καί μέ άλλα θέματα5. Άπό τή νεώτερη φιλολογική γενιά, ό Vincenzo Mascaro μελέτησε τήν Αυτοβιογραφία του Ανδρέα Αασκαράτου, άσχολήθηκε μέ τόν Καβάφη (τόν όποιο μετέφρασε στά ιταλικά), συγκέντρωσε σέ τόμο διάφορα μελετήματά του πού αναφέρονται σε θέματα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, συνοδευμένα άπό μεταφράσεις (Poesia e cultura nella Grecia d'oggi, Messina 1969), καί έξέδωσε ένα σύντομο βιβλίο γιά τή νεοελληνική πεζογραφία (Narrativa neogreca, «Difros», Atene 1973), ένώ ό Vincenzo Pecoraro, professore associato τών νέων έλληνικών άλλοτε στή Σχολή Magistero του Palermo καί τώρα στή Φιλοσοφική Σχολή τής ίδιας πόλης, έρεύνησε τις πηγές τών χορικών τής Έρωφίλης ( Ελληνικά, 22, 1969, 370-376), του Στάθη (Δωδώνη, 3, 1974, 88-102), άσχολήθηκε μέ τούς προλόγους καί τά ιντερμέδια τών έργων του «Κρητικού Θεάτρου» (Κρητικά Χρονικά, 24, 1972, 366-413) 6 καί μέ τις ιταλικές πηγές 1. «Spaneas e Glikas: note filologiche», Δίπτυχα, 1 ( 1 9 7 9 ) 282-290. 2. «Il Προς Δημόνικον Pseudoisocrateo e Spaneas», Δίπτυχα, 3 ( 1 9 8 2 - 8 3 ) 1 4 3 - 1 5 9 . 3. «Originalité e imitazione nei romanzi medievali greci di origine occidentale», Medioevo romanzo e orientale, α'/, σσ. 1-18. 4. «Appunti sulla fortuna del Petrarca in Grecia», Siculorum Gymnasium, N.S., 17 ( 1 9 6 4 ) 203-221. 5. «Erotopegnia (vv. 506-512)», BZ, 69 ( 1 9 7 6 ) 4 0 2 - 4 0 5 . — «Problemi di poesia greca medievale rodia», Studi di Filologia Bizantina, III [Université di Catania, Quaderni del Siculorum Gymnasium, XV], [Catania] 1985, σσ. 129-137. — «Graeca Mediaevalia II, Il Digenis Akritis deirEscorial», Έπετηρις Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών, 5 ( 1 9 8 7 - 1 9 8 8 ) 1 3 5 - 1 4 4 καί «Su tre luoghi controversi del Digenis Akritis Escorialense», Studi di Filologia Bizantina, IV [Université di Catania, Quaderni del Siculorum Gymnasium, XVI], [Catania] 1988, σσ. 143-149. — «To Χρονικόν του Μορέως στή Θήβα. Τό πρόβλημα τής προέλευσής του», Έπετηρις τής \Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών, 1 ( 1 9 8 8 ) 4 4 5 454, καί «Sul prototipo della Cronaca di Morea», Siculorum Gymnasium, N.S., 45 ( 1 9 9 2 ) 8 9 - 9 9 — «Tra innovazione e conservazione. Problemi di critica testuale inerenti a testi greci medievali», Contributi di Filologia Greca, σσ. 53-64, κ,ά.π. 6. Στο τομίδιο Studi di letteratura cretese, Palermo 1 9 8 6 [Quaderni dell'Istituto di Filologia Greca dell'Université di Palermo, Ν. 15], ό Pecoraro συμπεριέλαβε καί τά μελε-

τών Κυπριακών ερωτικών ποιημάτων\ Ό Francesco Màspero, άλλοτε λέκτορας νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στό κρατικό Πανεπιστήμιο του Μιλάνου, μετέφρασε στήν ιταλική γλώσσα τά μυθιστορήματα του Μυριβήλη Ή Παναγιά ή Γοργόνα (La Madonna del mare, Mondadori, Milano 1960) καί του Καζαντζάκη Όφτωχούλης τοΰ Θεοΰ (il poverello di Dio, Mondadori, Milano 1987), τή νουβέλα του Παπαδιαμάντη Ή Φόνισσα (L'Assassina, Feltrinelli, Milano 1989), άσχολήθηκε μέ τις πηγές του Έρωτοκρίτου (1971) καί μετέφρασε τό ίδιο έργο στά ιταλικά (Milano 1975), μέ εισαγωγή καί σημειώσεις: Vincenzo Cornaro, Erotôcrito, Introduzione, traduzione e note de Francesco Màspero2. Ό Màspero έδωσε άκόμη μιάν άνθολογία νεοελληνικής ποίησης: «Άπό τόν Παλαμα στόν Βρεττάκο» (1974) καί μία «Γραμματική τής νεοελληνικής γλώσσας» (1976). OElio Benedetti έγραψε τό έκτενές μελέτημα «Poesia e pensiero della Grecia classica nell'opéra di Giorgio Seferis» (Omaggio a Seferis, σσ. 25-143). OMassimo Péri (καθηγητής τής νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στό Πανεπιστήμιο τής Πάδοβας) μελέτησε τις πηγές του δράματος του Δημητρίου Βερναρδάκη Νικηφόρος Φωκάς3 καί τή γλώσσα του Καρυωτάκη (1972). Στόν ίδιο οφείλεται ή σύνταξη του τόμου (λημματογράφηση μέ περιλήψεις): Τά Νέα Γράμματα. Lettere Nuove (1935-1945), Roma [1974]4, καί ορισμένες έργασίες γιά τόν Καβάφη5, ποιήματα του όποιου τήματα: «Una fonte italiana per l'intreccio dello Stathis», «Struttura e Composizione delYErofili di Giorgio Chortatzis», «La traduzione cretese del Pastor fldo e le opere di Giorgio Chortatzis». 1. «Primi appunti sul canzoniere petrarchista di Cipro», Miscellanea Neogreca, σσ. 97127. 2. Γιά τή μετάφραση αύτή βλ. τις παρατηρήσεις του Ε. Kptapa, «Μιά Ιταλική μετάφραση του Έρωτοκρίτου καί τό κείμενο του Κορνάρου», ΕΕΦΣΠΘ, 16 (1977) 79-93. 3. Fonti del «Niceforo Foca» di D. N. Vernardakis, [Padova], 1972 [Università di Padova, Istituto di studi bizantini e neogreci diretto da Filippo Maria Pontani, Quaderni, 11. Σημειώνω έδώ καί τή μελέτη του ίδιου, «Demetrio Vernardakis. Considerazioni sulla Fausta», RSBN, N.S., 6-7 (XVI-XVIl), 1969-1970, σσ. 199-216. 4. Ή εισαγωγή του τόμου, σέ έλληνική μετάφραση Ευριπίδη Γαραντούδη, καί στό τομιδιο: Massimo Péri, Τό περιοδικό «Τά Νέα Γράμματα». Επιτάσσονται δύο κείμενα τών Mario Vitti καί Αντρέα Καραντώνη· πρόλογος καί έπιμέλεια Φώτης Δημητρακόπουλος, Αθήνα 1989 [Περιοδικό «Παρουσία» - Παράρτημα άρ. 6], σσ. 9-58. 5. Strutture in Kavafis, [Padova], 1976 [Università di Padova, Studi Bizantini e Neogreci diretti da Filippo Maria Pontani, Quaderni, 11]. Τό πρώτο μέρος της έργασίας (άναφέρεται στό ποίημα «Επιθυμίες») καί σέ έλληνική μετάφραση (μέ σχόλια) Χρυσούλας Άνεμούδη - Γιώργου Κεχαγιόγλου (Φιλόλογος, τόμ. 3, τευχ. 11-12, Όκτ. 1977, σσ. 231-242) καί τό δεύτερο (άφορα τό ποίημα « Ό καθρέπτης στήν είσοδο») σέ μετάφραση (μέ σημειώσεις) Γιώργου Κεχαγιόγλου (Σπείρα, τευχ. 7, Νοέμβριος 7 8 , σσ. 290-302). — Quatro

μετέφρασε στα ιταλικά (μέ εισαγωγή καί σημειώσεις): Κ. P. Kavafis, Poesie rifiutate e inedite. A cura di —. Imprimitur, Padova 1993 [Università degli Studi di Padova, Dipartimento di Scienze dell'Antichità, Studi - Testi - Document^ 2]. Ό Péri μας έδωσε καί μελετήματα γιά τόν Κάλβο1, τους «Στοχασμούς» του Σολωμού2, τήν παρουσία του Έρωτοκρίτου στό έργο του Σεφέρη3, καί γιά τά Διηγήματα του Βιζυηνου4. Αναφέρεται έπίσης ό Grescenzio Sangiglio, που άσχολεϊται ιδιαίτερα μέ τό έργο του Ρίτσου5, καί ό Cristiano Luciani, ό όποιος διδάσκει νεοελληνική λογοτεχνία στό Πανεπιστήμιο τής Ρώμης «Tor Vergata» καί άσχολεϊται ιδίως μέ πρόσωπα καί θέματα τής κρητικής λογοτεχνίας (άπό τόν Άπόκοπο του Μπεργαδή ώς τόν Νίκο Καζαντζάκη)6. saggi su Kavafis, Milano 1977 [Università Cattolica del Sacro Cuore, Scienze Filologiche e Letteratura, n° 13]. — «Κριτική έπισκόπηση τών καβαφικών μεταφράσεων», Μαντατοφόρος, τευχ. 18 (Νοέμβριος 1981), σσ. 5-34, και τευχ. 20 ('Απρ. 1982), σσ. 4-37. — «Le voci di Kavafis», Studi in onore di Filippo Maria Pontani, σσ. 377-397 (καί στα έλληνικά: «Οί φωνές του Καβάφη», Φιλόλογος, τευχ. 44, Καλοκαίρι 1986, σσ. 119-140). 1. «Sulla tecnica analogica in Kalvos: le similitudini», Miscellanea Neogreca, σσ. 129149, «Σχετικά μέ τήν πρόταση μιας νέας κριτικής έκδοσης τών Ωδών του Κάλβου», Έλληνικά, 36 ( 1 9 8 5 ) 347-355, καί « Ό "τραγικός" καί ό "ήροϊκός" στίχος του Κάλβου», Παρνασσός, 30 ( 1 9 8 8 ) 446-457. 2. «Fra Solomos e Polilàs: Στοχασμοί», Studi in onore di Elpidio Mioni, σσ. 73-81. Ό Péri είχε τή φιλολογική έπιμέλεια του ιταλικού κειμένου τών «Στοχασμών» του Σολωμού στήν έκδοση: Διονυσίου Σολωμού, Στοχασμοί, Στιγμή, Αθήνα 1 9 9 9 (πλήρη περιγραφή της έκδοσης βλ. παρακάτω, Μέρος Α', Κεφ. Δ', Φιλολογικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: Σολωμός Διονύσιος). 3. «Seferis e Γ "Erotokritos"», Memoria di Seferis, σσ. 85-103. 4. «To πρόβλημα τής άφηγηματικής προοπτικής στά Διηγήματα του Βιζυηνου», 'Ελληνικά, 36 (1985) 286-316. Τό δοκίμιο αύτό, μαζί μέ άλλα τέσσερα, άναδημοσιεύεται στό συγκεντρωτικό τομίδιο: Massimo Péri, Δοκίμια άφηγηματολογιας. Επιμέλεια: Σ. Ν. Φιλιππίδης. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1994, σσ. 1-44. 5. Σημειώνω μόνο τά αυτοτελή δημοσιεύματα: Jannis Ritsos, «Graganda» e altre poesie. Introduzione e traduzione di Crescenzio Sangiglio. Longo Editore, Ravenna [1975] (Biblioteca di Lettere e Arti, 53). — Jannis Ritsos. La Nuova Italia, Firenze 1975 [Στή σειρά: Il Castore. Mensile diretto da Franco Mollia, Άριθ. 110]. Καί στά έλληνικά: Μύθος και ποίηση στόν Γιάννη Ρίτσο. Μετάφραση Θόδωρου Ίωαννίδη. Κέδρος, [Αθήνα] 1978 (Μελέτες γιά τόν Γιάννη Ρίτσο, 2). Για άλλες μεταφράσεις ποιημάτων του Ρίτσου πού τις φιλοτέχνησε ό Sangiglio βλ. Vincenzo Rotolo, «Έπισκόπηση μεταφράσεων καί μεταφραστών: Ιταλία 1945-1979», Μαντατοφόρος, τευχ. 19 (Άπρ. 1982), σ. 43. 6. «Reminiscenze dotte nell'Apokopos di Bergadis», Kp. Xp., 28-29 ( 1 9 8 8 - 1 9 8 9 ) 324-337. — «Elementi iconografici nella struttura dell'Apokopos», «Άρχες της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Β', 191-204. — «L' apologo Cretese Ό Κάτης και 6 Μποντικός», RSBN, N.S. 38 ( 2 0 0 1 ) 195-230. — «Su ulteriori reminiscenze dotte ne\VApokopos di Bergadis», Bolletino della Badia Greca di Grottaferrata, N.S., LVI ( 2 0 0 0 ) 369-375. — «Au-

Τις νεοελληνικές σπουδές καλλιεργούν έπισης στήν Ιταλία καί άλλοι νέοι φιλόλογοι, όπως οί κυρίες Anna Gentilini, Renata Lavagnini, Gina Lorando, Lucia Marcheselli, Laura Oliveti, Cristina Stevanoni, κλπ. Στήν ίδια ομάδα άνήκε καί ή Maria Gallo Tsanos (1931-1979), που άσχολήθηκε έπίσης μέ τήν Αυτοβιογραφία τον Λασκαράτου1 (στόν όποιο άφιέρωσε καί άλλες συμβολές) καί τήν ποίηση του Βρεττάκου2, καί μετέφρασε στήν ιταλική κείμενα του Μυριβήλη καί του Βενέζη, τό μυθιστόρημα του Ε. Άβέρωφ-Τοσίτσα Ή φωνή της γης (μαζί με τον F. M. Pontani, 1966) καί ποιήματα του Κώστα Στεργιόπουλου. Ή Anna Gentilini Grinzato, καθηγήτρια τής νεοελληνικής γλώσσας στο Πανεπιστήμιο τής Πάδοβας, μελέτησε τήν παρουσία του Πινδάρου στή νεοελληνική λογοτεχνία άπό τόν 16ο αιώνα έως τό έτος 1970, έπιμελήθηκε τό «Γλωσσάριο τών Ωδών» του Κάλβου στήν έκδοση Pontani (1970), μελέτησε τις σχέσεις Σεφέρη καί Κάλβου (Omaggio a Seferis, σσ. 179-195) καί τις μεταφράσεις ιταλικών ποιημάτων άποτόν Παλαμά (Studi in onore di Elpidio Mioni, σσ. 31-42), καί μαζί μέ τις Gina Lorando καί Lucia Marçheselli έξέδωσε τό Lessico di Cavafis (1970). Ή Gentilini άσχολήθηκε καί μέ τήν τύχη του Carlo Goldoni στήν Ελλάδα3, ένώ μέ τις συναδέλφους της Lidia Martini καί Cristina Stevanoni (γιά τις όποιες βλ. παρακάτω) έξέδωσε, άπό τό χειρόγραφο 14612 τής Bibliothèque Royale τών Βρυξελλών, δέκα κωμωδίες του ίδιου Ίταλου θεατρικού συγγραφέα, μεταφρασμένες στά νέα έλληνικά4. Ή Renata Lavagnini, καθηγήτρια στή Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Παλέρμου, άσχολήθηκε μέ tobiografismo e tradizione nell'opera di Sachlikis e Deilaportas», RSBN, N.S., 3 4 ( 1 9 9 7 ) 1 5 5 - 1 8 1 . — «Il poema Περι του φυλάκτορά του di Sachlikis e i suoi alloglotti italiani», αυτόθι, 3 5 ( 1 9 9 8 ) 7 7 - 9 4 . — «Un madrigale di Andrea Cornaro per il Pastor fido di Guarini rappresentato a Creta», Θησαυρίσματα 2 8 ( 1 9 9 8 ) 2 3 9 - 2 4 6 . — «In magrine ai primi versi delVEwtocritos», αυτόθι,, 2 2 ( 1 9 9 2 ) 2 3 9 - 2 5 0 . — «Le "riscritture del Teatro Cretese: G. B. Giraldi Cincio tra la Fedra di Bozza e Γ Έρωφίλη di Chortatsis», 'Ελληνικά, 4 6 ( 1 9 9 6 ) 3 1 7 - 3 3 3 . «Kazantzakis traduttore di Dante», Testi letterari italiani tradotti in greco (dal '500 ad oggi)9 3 3 7 - 3 5 2 . — « Ό Καζαντζάκης καί ή Ιταλία», Παρνασσός, 3 9 ( 1 9 9 7 ) 1 3 6 - 1 5 4 . — κ.α.π. 1. «Note sulla Autobiografia di Andreas Laskaratos», RSBN, N.S., 1 0 - 1 1 (XX-XXl), 1 9 7 3 - 1 9 7 4 , σσ. 1 1 3 - 1 4 6 . 2. Nikiforos Vrettakos, Poesie scelle, Palermo 1 9 7 6 [Université di Palermo, Istituto di Filologia Greca]. 3. Anna Gentilini Grinzato, «In margine alla fortuna di Carlo Goldoni in Grecia», Studi Goldoniani, Quaderno N. 4, Venezia 1 9 7 6 , σσ. 1 6 0 - 1 7 6 . 4. Dieci commedie di Goldoni tradotte in neogreco (ms. Bruxelles Bibl. Royale 14612). Vol. I Testi. Edizione a cura di Anna Gentilini, Lidia Martini, Cristina Stevanoni. Editrice «La Garangola», Padova 1 9 8 8 [Università di Padova, Studi Bizantini e Neogreci fondati da Filippo Maria Pontani, 15].

τήν Άχιλληίδα καί μέ τή «Βυζαντινή Ίλιάδα»1, δημοσίευσε (1974) ενα άξιόλογο μελέτημα για τό ταξίδι του Villoison στήν Ελλάδα (1784-1786), καί έξέδωσε τό διήγημα του Καβάφη «Εις τό φώς τής ήμέρας» (έλληνικό κείμενο μέ ιταλική μετάφραση καί σχόλια)2. Αξιόλογες είναι καί οί άλλες σχετικές συμβολές τής Lavagnini στον Καβάφη3. Κορυφαίο, πάντως, φιλολογικό γεγονός άποτέλεσε ή υποδειγματική έκδοση που πραγματοποίησε ή Lavagnini —έπειτα άπό μακροχρόνιες έρευνες (1976 κ.έ.)— 30 «Ατελών Ποιημάτων» του Αλεξανδρινού: Κ. Π. Καβάφης, Άτελη Ποιήματα 1918-1932. Φιλολογική έκδοση καί σχόλια —, "Ικαρος, 1994. Ή Lucia Marcheselli Loukas, professore associato τής νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στό Πανεπιστήμιο τής Τεργέστης, άσχολήθηκε ιδιαίτερα μέ τό έργο του Σεφέρη4 καί έδωσε μελετήματα γιά τήν Κλειώ τής Τεργέστης (La cultura umanistica nei periodici greci di Trieste. I «Kliô», Université di Trieste, 1968), γιά τόν λόγιο Διονύσιο Θερειανό (1834-1897) 5 , καί γιά τόν Κώστα Βάρναλη6. Κάτω άπό τόν τίτλο Sotto Vazzurra superficie (Edizioni Ricerche, Trieste 1992) ή Marcheselli μετέφρασε στά ιταλικά (μέ εισαγωγή καί σημειώσεις) 12 διηγήματα άπό διάφορες συλλογές του Χριστόφορου Μηλιώνη, καί τό Διπλό βιβλίο (// libro doppio, Aletheia, Firenze 1994) του Δημήτρη Χατζή. Ή Lidia Martini (1947-1999), πού δίδαξε ώς professore associato στό Πανεπιστήμιο τής Πάδοβας, δημοσίευσε κριτική 1. «Note suir Achilleide», RSBN, N.S., 6-7 (XVI-XVIl), 1 9 6 9 - 1 9 7 0 , σσ. 1 6 5 - 1 7 9 , καί Ifatti di Troia. L«Iliade Bizantina» del cod. Paris. Suppl. Gr. 926. Introduzione, traduzione e note di — . Palermo 1 9 8 8 [Quaderni dell'Istituto di Filologia Greca della Université di Palermo, 20]. 2. Costantino Kavafis, «Εις τό φώς της ήμέρας». Un racconto inedito. A cura di Renata Lavagnini. Palermo 1 9 7 9 [Université di Palermo, Istituto di Filologia Greca, Quaderni, 8]. Τό κείμενο καί σέ έλληνική έκδοση: Κ. Π. Καβάφη, Εις τό φώς της ήμέρας. Εκδόσεις "Αγρα, Αθήνα 1 9 8 2 [Φυλλάδιο Ιο]. — Alla luce del giorno. Note di poetica. A cura di — , Palermo 1987. 3. «The Unpublished Drafts of Five Poems on Julian the Apostate by C. P. Cavafy», BMGS, 7 ( 1 9 8 1 ) 5 5 - 8 8 , Costantino Kavafis, Σαμίου έπιτάφιον και Τιγρανόκερτα. Due abbozzi a cura di — . Palermo 1 9 8 2 [Στήν παραπάνω σειρά τών Quaderni, η° 9], καί «Sette nuove poesie bizantine di Costantino Kavafis», RSBN, N.S., 25 (XXXV), 1 9 8 8 , 2 1 7 - 2 8 1 . 4. Βλ. τά μελετήματά της: «Echi dei tragidi greci neiropera di Seferis», Dioniso, XL/1-4, genn.-dic. 1 9 6 6 , σσ. 9 9 - 1 1 3 . — «II mondo bizantino in Seferis» καί «La mitologia delle pietre», Omaggio a Seferis, σσ. 1 4 5 - 1 5 3 καί 1 5 5 - 1 7 7 , άντιστοιχα. — «Seferis alla luce del Manoscritto Sett. 41», Memoria di Seferis, σσ. 23-83. 5. Vita e opere di D. Therianôs. Edizioni dell'Ateneo, Roma 1 9 7 1 [Université degli Studi di Trieste, Facolté di Lettere e Filosofia, Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici, Quaderno 2]. 6. Βλ. παρακάτω, Μέρος Γ', Κεφ. Α', Βιβλιογραφίες προσώπων: Β ά ρ ν α λ η ς Κώστας.

έκδοση τής κωμωδίας Στάθης (1976) καί τις μελέτες «Appunti sul Chasis» (Studi in onore di Elpidio Mioni, σσ. 43-53) καί «Elitis traduttore di Saffo» (Studi in onore di Filippo Maria Pontani, σσ. 459-463). Ή ιδια έτοίμαζε κριτική έπανέκδοση τής συλλογής έλληνικών δημοτικών τραγουδιών του Θωμαζαιου1. Σημειώνω έπίσης καί τό μελέτημα τής Martini «Considerazioni e proposte sullo Zenone» (1978), δπου συνοψίζονται οί άπόψεις τών έρευνητών γιά τή χρονολόγηση του έργου, άμφισβητεΐται ή γνησιότητα του Εγκωμίου, προτείνονται διορθώσεις στό κείμενο κλπ. THCristina Stevanoni, professore associato στό Πανεπιστήμιο τής Verona, μελέτησε τις μεταφράσεις λατινικών έργων στά έλληνικά άπό τόν Κωνσταντίνο Θεοτόκη2, καί δημοσίευσε τις έργασίες: « Ό Σεφέρης καί τό Θέατρο» (Memoria di Seferis, σσ. 267-322), «Il vuoto del poeta al centro. Note per Solstizio d'estate VII-IX» (Studi in onore di Filippo Maria Pontani, σσ. 421-436) καί «Funzioni del sogno di Lambros» (Studi in onore di Elpidio Mioni, σσ. 93-100). Ή Vera Cerenzia-Βουτσινα άσχολήθηκε μέ τή μετάφραση τών Τάφων του Ugo Foscolo άπό τόν Καλοσγουρο3. Τέλος, ή Laura Oliveti δημοσίευσε τό χρησιμότατο βοήθημα Bibliografia della letteratura neoellenica in Italia (1900-1972), Atene 1974 (έκδοση του Istituto Italiano di Cultura in Atene), δπου παρακολουθεί κανείς τήν πορεία καί τήν έξέλιξη τών νεοελληνικών σπουδών στήν Ιταλία κατά τήν περίοδο 1900197 24, ένώ ή Ines di Salvo, professore associato στή Φιλοσοφική Σχολή του Palermo, άσχολήθηκε μέ τό έργο του Ηλία Βενέζη (Τό Νούμερο 31328 di 1. Βλ. τήν άνακοίνωσή της: «Per un'edizione critica dei Canti popolari greci del Tomasseo», Miscellanea Neogreca, σσ. 69-82. 2. Le traduzioni di poesia latina di Costantino Theotokis, [Padova] 1 9 7 2 [Università di Padova, Istituto di studi bizantini e neogreci diretto da Filippo Maria Pontani, Quaderni, 3]. 3. «I Sepolcri nella versione di Kalosguros», Studi Neoellenici, σσ. 7-20. 4. Γιά τις νεοελληνικές σπουδές στήν Ιταλία βλ. έπίσης V. Rotolo, «Οί νεοελληνικές σπουδές στήν Ιταλία», Νέα Δομή, Χρ. Α', τευχ. 3 (Αύγ. 1976), σσ. 73-75, Μ. Vitti, «Τό πρώτο συνέδριο νεοελληνικών σπουδών στό Παλέρμο Ιταλίας», Τό Βήμα, 30 Ίαν. 1977, σ. 4, καί Domenica Minniti-Γκώνια, « Ή διάδοση τών νεοελληνικών σπουδών στήν Ιταλία», Παρνασσός, 37 (1995) 260-275. Γιά τήν πενταετία 1970-1975, βλ. Ines di Salvo, «Bibliografia scelta di studi neogreci in Italia 1970-1975», Folia Neohellenica, 2 (1977) 137-155, καί, γιά τήν πενταετία 1 9 7 6 - 1 9 8 0 , Τής ίδιας, Bibliografia Scelta di Studi Neogreci in Italia (1976-1980), Palermo 1 9 8 2 [Università di Palermo, Istituto di Filologia Greca, Quaderni, 10]. Βλ. έπίσης τήν άνακοίνωσή του M. Vitti, «Stato degli studi neogreci in Italia: prospettive e tendenze», Italia e Grecia: Due culture a confronto, σσ. 281-290. Τέλος, γιά τή νεοελληνική λογοτεχνία στήν Ιταλία βλ. τό μελέτημα του Massimo Péri, «La letteratura neogreca in Italia», Il Veltro, ν Ετος 37, τευχ. 3-4 (Μάιος-Αυγ. 1983), σσ. 397-408.

Venezis. Dalla prima alla seconda redazione. Palermo 1978 [Università di Palermo, Istituto di Filologia Greca]), μελέτησε τήν τύχη του Beccaria στή νεοελληνική παιδεία1, και μετέφρασε στά ιταλικά τή Γυναίκα της Ζάκυθος του Σολωμού (μέ εισαγωγή καί σχόλια)2 καί μιάν έπιλογή άπό ποιήματα του Κ. Χατζόπουλου3. Στόν έκδοτικό τομέα ή di Salvo έπιμελήθηκε τήν έκδοση του έργου του Ρήγα Ό Ηθικός Τρίπους (είναι ό τόμ. Γ' τής σειράς: Βουλής τών Ε λ λήνων, Ρήγα Βελεστινλή Τα Σωζόμενα. Εισαγωγή: Άννα Ταμπάκη, Φιλολογική Επιμέλεια: Ines di Salvo, Αθήνα 2000). Ή Paola Maria Minucci, professore associato στή Φιλοσοφική Σχολή τής Ρώμης, μας έδωσε χρήσιμες μελέτες γιά τόν Καβάφη, μέ πλούσια βιβλιογραφία4, καί άλλες γιά τόν Ελύτη 5 . Ή ιδια μετέφρασε στήν ιταλική ποιήματα του Αναγνωστάκη καί του Ελύτη: περιοδ. UAlbero (Ν. 59, 1978, n.s., σσ. 147-154, καί 63-64, 1980, σσ. 289-301, άντίστοιχα). Ή Minucci φιλοτέχνησε ολοκληρωμένες μεταφράσεις έργων τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ειδικότερα μετέφρασε (κατά χρονολογική σειρά): τό Ημερολόγιο ένός αθέατου 'Απριλίου του Όδυσσέα Ελύτη 6 , τό μυθιστόρημα του

1. Βλ. τις έργασίες της: Beccaria nella cultura neogreca antecedente a Korais, Palermo 1 9 8 2 [Università di Palermo, Istituto di Filologia Greca, Quaderni, 11]. — Korais e i «Caratteri» di Teofrasto, Palermo 1 9 8 6 [στήν ιδια σεφά, n° 17]. — Βλ. καί τήν άνακοίνωσή της «Momenti della fortuna di Beccaria in Grecia», Italia e Grecia: Due culture a confrontöy σσ. 4 9 - 6 9 . 2. Dionisios Solomös, Visione di Dionisio (La Donna di Zante). A cura di — . [Palermo, 1996]. (Quaderni delFIstituto di Filologia greca deir Università di Palermo, 24). 3. Costantino Chatzopulos, Poesie scelte. A cura di — . Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, Palermo 1 9 9 6 [Quaderni di poesia neogreca, 8]. 4. Costantino Kavafis. La Nuova Italia, Firenze 1 9 7 9 [Στή σειρά: Il Castoro. Mensile diretto da Franco Mollia, Άριθ. 150]. Βλ. καί τά μελετήματα τής ίδιας: «Per una lettura critica della poesia "Μακρυά" di C. Kavafis», RSBN, N.S., 1 4 - 1 6 (XXIV-XXVl), 1 9 7 7 1 9 7 9 , 3 7 7 - 3 8 6 , και «Memoria biografica e memoria cosmica in Kavafis», αυτόθι, 2 0 - 2 1 (XXX-XXXI), 1 9 8 3 - 1 9 8 4 , 2 2 9 - 2 4 3 . 5. «Odisseas Elitis: poesia e traduzione», RSBN, N.S., 1 7 - 1 9 (XXVU-XXIX), 1 9 8 0 1 9 8 2 , 2 8 3 - 3 2 2 , «Luce e ascensione nella poesia di Elitis: un tentativo di lettura tra struttura e archetipo», αυτόθι, 2 2 - 2 3 (ΧΧΧΠ-ΧΧΧΠΐ), 1 9 8 5 - 1 9 8 6 , 3 3 3 - 3 5 7 , «La "Genesi" di Elitis: mito cosmografico e entelechia», στο Omaggio a Odisseas Elitis, A cura di Paola Maria Minucci, Roma 1 9 8 7 [Testi e Studi Bizanino-Neoellenici, Collezione diretta da E. Follieri, VI], σσ. 4 1 - 5 8 , «"Dairaltra parte sono lo stesso": Elitis scorpe le carte e scrive Diario di un invisibile Aprile», RSBN, N.S., (XXXVl), 1 9 8 9 , 2 2 1 - 2 5 2 . Βλ. καί τό πρόσφατο ένδιαφέρον μελέτημά της: «"Sentimento del tempo" in Ungaretti, Kavafis, Elitis», Italia e Grecia: Due culture a confronto, σσ. 1 6 9 - 1 7 9 . 6. Odisseas Elitis, Diario di un invisibile Aprile. Con 7 disegni di Alekos Fassianös. Traduzione di — . Crocetti, Milano 1 9 9 0 [Lecythos, 12].

Κώστα Ταχτσή Τό τρίτο στεφάνι\ τά Τρία ποιήματα μέ σημαία ευκαιρίας του Ελύτη 2 , ποιήματα τής περιόδου 1945-1990 άπό διάφορες συλλογές του Μίλτου Σαχτούρη3, τό Μεξικό τής Έρσης Σωτηροπούλου4, καί τήν ποιητική συλλογή τής Κικής Δημουλά Ή εφηβεία τής λήθης5. Μνημονεύονται έπίσης ή Ελληνίδα Maria Perlorentzou, professore associato στό Πανεπιστήμιο του Bari, πού δημοσίευσε τά βιβλία Aris Alexandru. I segni di un ρ er corso, Schena Editore, [Bari 1985], (Université degli Studi di Bari, Quaderni dell'Istituto di Studi dell'Europa Orientale, 3) και Alk Gian, futur ista. Introduzione, presentazione e note di — . Crav, B.A. Graphis, (1999) καί άλλες μικρότερες έργασίες γιά τόν Βουτυρά6, τόν Τσίρκα7 καί τήν Ευανθία Καίρη8, ή Anna di Benedetto Zimbone, professore associato στή Φιλοσοφική Σχολή τής Catania (Dipartimento di Filologia Moderna), πού άσχολήθηκε μέ τή μεταφραστική τύχη του Dante στον έλληνικό 18ο αιώνα9 (συμπληρώνοντας έτσι τήν παλαιότερη έργασία του F. M. Pontani10) καί, μέ ϊση πάντα εύχέρεια, μελέτησε έργα πρώιμα άλλά καί έντελώς σύγχρονα11, ή"'Maria Caracausi, ή όποια άσχολειται ιδίως μέ τό έργο 1. Kostas Tachtsis, Il terzo anello. Romanzo. Traduzione di —. Aletheia, Firenze 1992. 2. Odisseas Elitis, Tre poemetti sotto bandiera ombra. Traduzione e introduzione di —. Ponte aile grezie, Firenze 1993. 3. Miltos Sachturis, Quando vi parlo. (Poesie 1945-1990). A cura di —. Fondazione Piazzola, Roma 1993 [Poesia Europea vivente, Collana diretta da Giacinto Spagnoletti, 9]. 4. Ersi Sotiropulos, Mexico. Traduzione —. Donzelli Editore, Roma 1994. 5. Kiki Dimulà, Uadolescenza delV oblio, a cura di —. Crocetti Editore, (Milano 2000). 6. «Dalla Terra a Marte. Satira e utopia in Vutiràs», Annali della Facoltà di Lingue e Letterature Straniere dell'Université di Bari, Terza serie/1982/lll, 1-2, σσ. 283-302. 7. «Punti di vista e ironia in un racconto di Stratis Tsirkas: Il sonno del mietitore», αυτόθι, 1986/VII, 1-2, σσ. 299-319. 8. «La Lettera alle Filellene di Evanthia N. Kairi: Grecia-Europa nel 1825. Problemi e precisazioni», αυτόθι, 1988/VIII, 1-2, σσ. 231-264, καί «Echi italiani di Nikiratos, opéra drammatica di Evanthia N. Kairi», Italia e Grecia: Due culture a confronto, σσ. 211228. 9. «Dante nellOttocento greco. Alcune traduzioni ancora sconosciute», Studi di Filologia Bizantina, III, [Catania] 1985 [Quaderni del Siculorum Gymnasium, XV], σσ. 139160, δπου και ή παλαιότερη βιβλιογραφία, καί «Traduzioni della Commedia e polemiche linguistiche in Grecia nel secondo Ottocento», Muratori di Babele, Université di Verona, «Scienza della letteratura e del linguaggio», Franco Angeli, [Verona 1989], σσ. 237-249. 10. F. M. Pontani, Fortuna neogreca di Dante, Roma 1966 [Italo-Graeca, 3]. 11. Βλ. λ.χ. τά μελετήματά της: «Su un punto controverso della Cronaca di Morea (v. 7581 ss.)», Siculorum Gymnasium, 32 (1979) 609-625, «Gli ottonari nel Libistro della redazione escurialense», Folia Neohellenica, 7 (1985-1986), 7-32, «Note critiche al testo di Φλόριος και Πλατζιαφλώρα», Ίταλοελληνικά, 3 (1990) 195-204, «Il Cantare di

του Ανδρέα Κάλβου1, καί ή Caterina Carpinato, professore associato τής νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στό Πανεπιστήμιο Ca' Foscari τής Βενετίας, ή οποία άφιέρωσε έργασίες της στόν Ζακύνθιο λόγιο του 16ου αιώνα Δημήτριο Ζήνο καί στή Βατραχομυομαχία του καί άλλες στήν έλληνική Θησηιδα. Ή Carpinato διακρίνεται καί ώς μεταφράστρια: μετέφρασε στά ιταλικά καί έξέδωσε αυτοτελώς σύγχρονους "Ελληνες πεζογράφους (1993), ποιήματα του Νάσου Βαγενά (1997), καί τό πεζογράφημα του Πέτρου Άμπατζόγλου Τί θέλει ή κυρία Φρίμαν (2002). Έπίσης έξέτασε (μέ τή συνεργασία του Εύριπίδη Γαραντούδη) τά μεταφραστικά προβλήματα τών άποδόσεων στά έλληνικά τής άφιερωμένης στόν Ναπολέοντα ώδής του Alessandro Manzoni Ή πέμπτη Μάιου (2002). Τέλος θά πρέπει νά άναφερθουν καί τά ονόματα τών βυζαντινολόγων πανεπιστημιακών καθηγητών Raffaelle Cantarella (1898-1976), ό όποιος έξέδωσε τό κείμενο τής Αιηγήσεως Βελισαρίου (1935) καί έτοίμαζε τή συνολική κριτική έκδοση τών ποιημάτων του Σαχλίκη, Agostino Pertusi (1918-1979), ό όποιος Apollonio di Antonio Pucci e la Ριμάδα 'Απολλώνιου του Τύρου», Tesîi letterari italiani îradotti in greco (dal '500 ad oggi), σσ. 13-23, «Φλόριος και Πλατζιαφλόρε: problemi di ecdotica», Byzantina Mediolanensia, Atti del V Congresso di Studi Bizantini, [Milano, 1922 ottobre 1994], Milano 1996, σσ. 155-164, «Ancora su Florios e Platziaflore. Un esempio di edizione», Ένθύμησις Ν. M. Παναγιωτάκη, 269-283, «Nota sulle redazioni délia Storia di Markada», Κανίσκιν, 271-279. — «Racconti esemplari di uno scrittore greco contemporaneo: Ghiorgos Ioannu», Siculorum Gymnasium, 42 ( 1 9 8 9 ) 201-240, «La produzione in versi di Ioannu. Aspetti formali», Contributi di Filologia Greca, σσ. 183-213, «Appunti per una lettura di Ioannu», Italia e Grecia: Due culture a confronto, σσ. 41-48. TIZimbone μετέφρασε στά ιταλικά καί 18 διηγήματα του Γιώργου Ιωάννου {Le strida, In periferia e altri sedici racconti, Aletheia, Firenze 1994). Γιά τόν Ιωάννου ή Zimbone κυκλοφόρησε καί τό βιβλίο Ghiorgos Ioannu. Saggio critico. Facoltà di Lettere e Filosofia, Università di Catania, 1 9 9 4 [Quaderni del Siculorum Gymnasium, XXI]. 1. Σημειώνω έδώ δτι ή διδακτορική διατριβή της έχει ώς θέμα τή γλώσσα τών 'Ωδών του Κάλβου (La lingua di Α. Kalvos tra greco antico e moderno, 1987) καί δτι ή ίδια μετέφρασε τίς Ωδές στά ιταλικά (Andrea Kalvos, Odi, Traduzione di — . Palermo 1 9 8 8 [Università di Palermo, Istituto di Filologia Greca, Quaderni, 19]). Βλ. άκόμη τήν άνακοίνωσή τής ίδιας «Le versioni italiane di Kalvos dagli Idilli del Meli», Italia e Grecia: Due culture a confronto, σσ. 23-28, καί τό βιβλίο της Studi sulla lingua di Andreas Kalvos, Palermo 1 9 9 3 [Quaderni dell'Istituto di Filologia Greca dell' Università di Palermo, 23], τό όποιο άποτελεΐ «σύνθεση» (βλ. σ. 11) τής άνέκδοτης διατριβής της του 1987. Ή Caracausi μετέφρασε έπίσης στά ιταλικά τή Μικρή Νεοελληνική Γραμματική C 1 9 4 7 , 2 1 9 7 5 ) του Μανόλη Τριανταφυλλίδη: Piccola Grammatica Neogreca, Salonicco 1995, διηγήματα του Καρκαβίτσα: Andreas Karkavitsas, Tre racconti. Introduzione, traduzione e note di — . L'epos, [Palermo 1996], και τήν άνώνυμη Ριμάδα κόρης και νέου (2003): βλ. και Μέρος Γ', Κεφ. Δ', Κριτικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων.

άσχολήθηκε μέ πρόσωπα καί κείμενα τών Ελλήνων λογίων τής Διασπορας καί μέ ορισμένα θέματα καί προβλήματα του άκριτικου έπους1, Giuseppe Schirö (1905-1984), έκδοτη του Χρονικού τών Τόκκων τής Κεφαλληνίας (1975), καί τής Enrica Follieri (1926-1999), έκδότριας τής έλληνικής Θησηΐδος (1959) καί τής Διηγήσεως Βελισαρίου (1970). Μνημονεύονται άκόμη τά ονόματα του έλληνιστή Salvatore Nicosia καί τών βυζαντινολόγων Salvatore Impellizzeri, Carolina Cupane (τώρα διδάσκει στή Βιέννη) καί Francesca Rizzo Nervo, τά ένδιαφέροντα τών όποιων φθάνουν ως τή νέα έλληνική λογοτεχνία. Ενδεικτικά άναφέρω τήν άνακοίνωσή του S. Nicosia «La guerra d'Albania nella letteratura neoellenica. I diari dei protagonisti» (Miscellanea Neogreca, σσ. 89-95), τήν έργασία του Impellizzeri II Digenis Akritas. Uepopea di Bizanzio (Firenze 1940) 2 , έπιλογή μελετών τής C. Cupane: «Un caso di giudizio di Dio nel romanzo di Teodoro Prodromo (I 372-404)» (RSBN, N.S., 10-11 (XX-XXl), 1973-1974, σσ. 147-168), «Έρως βασιλεύς. La figura di eros nel romanzo bizantino d'amore»3, «Dionisio Solomos traduttore di Omero» (Studi Neoellenici, σσ. 21-43), «Una proposta di emendamento al testo di Callimaco e Crisorroe», Κανίσκιν, σσ. 163-166, καί τήν έκδοση Dighenis Akritis, versione delV Escorial. Introduzione, testo, traduzione e note al testo a cura di Francesca Rizzo Nervo (1996). Υπενθυμίζουμε τήν καθοριστική συμβολή του άείμνηστου καθηγητή Γεωργίου Θ. Ζώρα (1908-1982) στήν προαγωγή τών νεοελληνικών φιλολογικών σπουδών στήν Ιταλία, δπου δίδαξε νεοελληνική γλώσσα καί λογοτεχνία (στό Πανεπιστήμιο τής Ρώμης, 1931-1940 καί 1956-1979, καί παράλληλα στή Σχολή Ανατολικών Γλωσσών τής ίδιας πόλης, 1931-1940) 4 , εισηγήθηκε έναν σημαντικό άριθμό διδακτορικών διατριβών μέ νεοελληνικά θέματα και άνέδειξε πολλούς μαθητές, άπό τούς όποιους ορισμένοι κατέλαβαν νεοελληνικές έδρες σέ πανεπιστήμια τής χώρας τους (σημειώνω έδώ τά ονόματα δύο διακριθέντων 1. Βλ. λ.χ, τή μελέτη του «La poesia epica bizantina e la sua formazione: problemi sul fondo storico e la struttura letteraria del Digenis Akritas», Atti del Convegno Internazionale sul tema: La poesia epica e la sua formazione, Accademia Nazionale dei Lincei, Roma 1970, σσ. 481-549. 2. Γιά τήν οποία βλ. τή βιβλιοκρισία του Fr. Dölger, BZ, 4 1 ( 1 9 4 1 ) 188-191. 3. Atti deirAccademia di Scienze, Lettere e Arti di Palermo, Serie IV, Vol. ΧΧΧΠΙ (1973-1974), σσ. 243-297. 4. Νέα έλληνικά δίδαξε στή Ρώμη (στό «Pontificio Istituto Orientale») καί ό βυζαντινολόγος Silvio Giuseppe Mercati (1877-1963). Ό Mercati άφιέρωσε μελετήματά του στόν Θεόδωρο Πρόδρομο (1919, 1 9 2 3 / 2 4 ) , στόν λόγιο Ίω. Αργυρόπουλο (1921), στόν Αντώνιο Άχέλη (1927) καί έξέδωσε νεοελληνικά λαϊκά κείμενα άπό τά χειρόγραφα του Άλλατίου (1931). Άπό τό 1 9 3 1 κ.έ. έξέδιδε τό περιοδικό Studi Bizantini e Neoellenici.

έπιστημόνων: του βυζαντινολόγου G. Schirö καί του νεοελληνιστή F. M. Pontani)1. Στα μαθήματά του τής Ρώμης ό Ζώρας βοηθήθηκε άπό τήν Ελληνίδα μαθήτριά του "Αλκηστη Πρωΐου (1936) 2 , που έξακολουθεΐ νά διδάσκει στή Ρώμη τά νέα έλληνικά γράμματα ώς professore associato. Στήν Ιταλία έργάζονται καί οί "Ελληνες φιλόλογοι Δημ. Κ. Μιχαηλίδης (1945) —διδάσκει νέα έλληνική φιλολογία ώς professore associato στο Πανεπιστήμιο του Lecce—, πού άσχολήθηκε μέ τά μεσαιωνικά δημώδη κείμενα (Τό Θανατικό ν της Ρόδου, Θρήνοι για την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, ΌΠωρικολόγος, Ιστορία της Σωσάννης, κ.ά.) καί έτοιμάζει κριτική καί έρμηνευτική έκδοση του έργου Θρήνος περι Ταμυρλάγγου, καί ό Κωνσταντίνος Νικάς (1935), professore associato τής νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στο «Istituto Universitario Orientale» τής Napoli, ό όποιος μελέτησε τήν τύχη τής Gerusalemme Liberata του Tasso στήν Ελλάδα3, μετέφρασε σύγχρονους "Ελληνες ποιητές καί άσχολειται μέ τό έργο του Καζαντζάκη καί μέ τήν έκδοση του Αρχείου του Κωνσταντίνου Τριανταφύλλη (1833-1913) στή Νεάπολη. Ό Νίκας έκδιδει στή Napoli καί τό περιοδικό Ίταλοελληνικά (1988 κ.έ)\

1. Βλ. Π. Δ. Μαστροδημήτρη, «Γεώργιος Θ. Ζώρας ( 1 9 0 8 - 1 9 8 2 ) . Α' Ή ζωή καί τό έργο του», Μνήμη Γεωργίου Θ. Ζώρα, 1 8 - 2 5 (= Του ϊδιου, Νεοελληνικά, Β', 3 0 7 - 3 1 6 ) . 2. Ή Πρωΐου —μαζί μέ τήν Angela Armati— μελέτησε τήν τύχη του θεάτρου του Luigi Pirandello στήν Ελλάδα κατά τήν περίοδο 1 9 1 4 - 1 9 9 5 (βλ. Alkistis Proiou - Angela Armati, «Il teatro di Luigi Pirandello in Grecia negli anni 1 9 1 4 - 1 9 2 5 , 1 9 2 6 - 1 9 5 0 , 1 9 5 1 1 9 6 1 , 1 9 6 2 - 1 9 7 1 , 1 9 7 2 - 1 9 8 5 , 1 9 8 6 - 1 9 9 5 » , RSBN, N.S., 25, 1 9 8 8 , 2 0 5 - 2 1 5 , 27, 1 9 9 0 , 2 9 3 - 3 5 0 , 29, 1 9 9 2 , 2 5 5 - 3 1 6 , 30, 1 9 9 3 , 2 5 3 - 3 0 5 , 31, 1 9 9 4 , 2 6 3 - 3 1 2 , 32, 1 9 9 6 , 2 3 3 - 2 9 9 · βλ. καί τών ίδιων, «La fortuna del teatro di Luigi Pirandello in Grecia negli anni 1 9 1 4 - 1 9 3 5 » , Atti del III Convegno Nazionale di Studi Neogreci, Palermo 1 9 9 1 , σσ. 2 2 9 - 2 3 7 , «Traduzioni e traduttori di Luigi Pirandello in Grecia», Testi letterari italiani tradotti in greco (dal '500 ad oggi), σσ. 2 7 1 - 2 8 9 , καί « Ό Luigi Pirandello καί ή έλληνική κριτική», Πρακτικά Α' Διεθνούς Συνεδρίου Συγκριτικής Γραμματολογίας, Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα 1995], σσ. 4 1 3 - 4 2 8 ) . Άπό τό σύνολο του ύλικου αύτου προήλθε τό βιβλίο: Alkistis Proiou - Angela Armati, II teatro di Luigi Pirandello in Grecia 1914-1995, Dipartimento di Filologia Graeca e Latina, Sezione Bizantino-Neoellenica, Università di Roma «La Sapienza», Roma 1 9 9 8 [Testi e Studi Bizantino-Neoellenici, Collezione diretta da E. Follieri]. Ή Πρωΐου μετέφρασε στά ιταλικά τό Μυθιστόρημα τ ου Γιώργου Χειμώνα ( 1 9 9 9 ) καί μαζί μέ τήν Armati τό Μεσαιωνικό τρίπτυχο του Τάσου Αθανασιάδη ( 2 0 0 3 ) . 3. «Μία μετάφρασι τής 'Ελευθερωθείσης Ιερουσαλήμ του Τορκουάτου Τάσσου στήν καθαρεύουσα», Παρνασσός, 17 ( 1 9 7 5 ) 4 5 7 - 4 6 6 , «Fortuna della Gerusalemme Liberata in Grecia», Miscellanea Neogreca, 8 3 - 8 8 . 4. Γιά περισσότερες μεταφράσεις νεοελληνικών κειμένων στήν Ιταλία καί γιά τούς μεταφραστές τους (καί γιά τήν περίοδο 1 9 4 5 - 1 9 7 9 ) βλ. Vincenzo Rotolo, «Επισκόπηση μεταφράσεων καί μεταφραστών», Μαντατοφόρος, τευχ. 19 (Άπρ. 1982), σσ. 3 8 - 4 8 . Στο

Κ α ν α δ α ς. Στόν Καναδά τα νέα έλληνικά διδάσκονται: στό Πανεπιστήμιο του Toronto (δπου δίδαξε ό "Ελληνας φιλόλογος καί δόκιμος ποιητής, άναπληρωτής καθηγητής Γιώργος Δανιήλ —Georges Thaniel—, 1938-1991, πού άσχολήθηκε μέ τό έργο του Σεφέρη καί γενικότερα μέ τή σύγχρονη λογοτεχνία1) καί στά Πανεπιστήμια McGill του Montreal (άλλοτε άπό τήν καθηγήτρια "Αννα Φαρμακίδου (1921-2002) και μετά τήν άποχώρησή της, τό 1995, άπό τόν καθηγητή Jacques Bouchard) καί Université de Montréal (έπίσης άπό τόν καθηγητή Bouchard, ό όποιος είναι καί διευθυντής του Προγράμματος Νεοελληνικών Σπουδών στό ίδιο Πανεπιστήμιο). Ό Bouchard δημοσίευσε τή σημαντική γιά τή βιογραφία του Τερτσέτη έργασία: Γεώργιος Τερτσέτης. Βιογραφική και φιλολογική μελέτη (1800-1843), 1970, καί άλλες μικρότερες μελέτες· σέ νεώτερες έργασίες του, ό Bouchard άσχολήθηκε μέ τόν Νικόλαο Μαυροκορδάτο (1680-1730) καί τό μυθιστόρημά του Φιλοθέου Πάρεργα: «Les relations épistolaires de Nicolas Mavrocordatos avec Jean Le Clerc et William Wake», Ό Ερανιστής, 11, 1974, 67-92, καί «Nicolas Mavrokordatos et Γ "Epoque des Tulipes"», αυτόθι, 17, 1981, 120-129). Του παραπάνω μυθιστορήματος (Φιλοθέου Πάρεργα) του Μαυροκορδάτου ό Bouchard έτοίμασε μιάν άρτια κριτική έκδοση, ή όποια κυκλοφόρησε τό 1989 2 , ένώ παράλληλα τόν άπασχόλησαν οί "Ελληνες υπερρεαλιστές ποιητές (Εμπειρίκος, Εγγονόπουλος, Ελύτης, Βαλαωρίτης, Κάλας, Σαχτούρης, Κακναβάτος, κ.ά.), έργα τών όποιων —ή έπιλεγμένα ποιήματα— μετέφρασε στά γαλλικά3. Τέλος, στό πλαίσιο τής οργάνωσης (άπό τή Διεύθυνση Πολιτιστικής Κίνησης του 'Υπουργείου Πολιτισμού καί τό «Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών») του «Συμποσίου γιά τή μετάφραση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας στήν ιταλική γλώσσα» (Δελφοί, 25-27 Αύγ. 1994) κυκλοφόρησε καί ό κατάλογος Le traduzioni in italiano dei libri di autori greci (1945-1994), a cura di Amalîa Kolonia, μέ βιβλιογραφική περιγραφή 250 τίτλων καί μέ πίνακες μεταφραζόμενων Ελλήνων συγγραφέων καί Ιταλών (άλλά καί 'Ελλήνων) μεταφραστών. Ή Kolonia μας έδωσε καί έναν κατάλογο άπό έλληνικές μεταφράσεις ιταλικών βιβλίων, οι όποιες φιλοτεχνήθηκαν κατά τήν έκατονταετία 1800-1900: «Traduzioni greche di libri italiani, 1800-1900. Saggio bibliografico», Testi letterari italiani tradotti in greco (dal '500 ad oggi), σσ. 399-483. 1. Σημειώνω καί τά βιβλία του Γ. Δανιήλ: Ό λεπιδοπτερολόγος της αγωνίας Νίκος Καχτίτσης. Εισαγωγή στη Ζωή του, 'Ανέκδοτες Επιστολές, Πρωτότυπα Κείμενα. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1981, και Homage ίο Byzantium. The Life and Work of Nikos Gabriel Pentzikis. A Nostos Book, North Central Publishing Company, 1983. 2. Βλ. παρακάτω: Μέρος Γ', Κεφ. Δ', Κριτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων: Μ α υ ρ ο κ ο ρ δ ά τ ο ς Νικόλαος. Τελευταία σχετική μέ τόν Φαναριώτη συγγραφέα συμβολή του Bouchard: « Ό Νικόλαος Μαυροκορδάτος "moraliste"», Ζητήματα Ιστορίας τών Νεοελληνικών Γραμμάτων, σσ. 115-122. 3. Όρισμένες άπό τίς μεταφράσεις πού φιλοτέχνησε ό Bouchard είναι οί έξής: Miltos Sa-

Πανεπιστήμιο Laval του Québec τα νεοελληνικά διδάσκει ό Αθανάσιος Αθανασίου1. ' Ο λ λ α ν δ ί α . Ό D. C. Hesseling (1859-1941), καθηγητής τής μεσαιωνικής και νεοελληνικής φιλολογίας στό Πανεπιστήμιο του Leyden άπό τό 1907, άνήκει στους σημαντικούς παλαιότερους νεοελληνιστές. Σέ συνεργασία μέ τόν Η. Pernot παρουσίασε έκδοση τών προδρομικών ποιημάτων: Poèmes prodromiques en grec vulgaire (Amsterdam 1910), τών Έρωτοπαιγνίων: Έρωτοπαίγνια (Chansons dyamour) (Paris 1913), καί μία χρηστομάθεια: Chrestomathie néo-hellénique (Paris 1925). Ό Hesseling άσχολήθηκε καί μέ τά άκριτικά ποιήματα, έξέδωσε τό βυζαντινό ιπποτικό μυθιστόρημα Φλώριος καί Πλατζιαφλώρα (Amsterdam 1917) καί τήν Άχιλληίδα (Amsterdam 1919), καθώς καί μία σχετικά σύντομη ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Έδώ μνημονεύεται καί ή Ελληνίδα διάδοχος του Hesseling (καί μαθήτρια του Pernot) Σοφία Άντωνιάδου (1895-1972), ή όποια άσχολήθηκε μέ τή νεοελληνική γλώσσα (1929 κ.έ.), μέ έργα τής κρητικής λογοτεχνίας (ΉΘυσία του 'Αβραάμ —έκδοση του κειμένου μέ εισαγωγή καί σημειώσεις—, 1922, Έρωτόκριτος, 1953), μέ τά Πτωχοπροδρομικά (1956), καί έξέδωσε τήν άνθολογία Het Nieuw-griekse Leerboek (1950). Τέλος ή J. Α. Lambert έδωσε κριτική έκδοση του μυθιστορήματος Λίβιστρος και Ροδάμνη (1935). Άπό τούς «νεώτερους» 'Ολλανδούς νεοελληνιστές πρέπει νά άναφερθουν ό chtouris, Face au mur [= Με τό πρόσωπο στόν τοίχο]. Édition bilingue, traduction de — . Frontispice d'Alecos Fassianos. Institut Français d'Athènes - Éditions Fata Morgana, [Athènes] 1990· Andréas Embiricos, Haut Fourneau [= Υψικάμινος]. Traduction de — . Actes Sud - Institut Français d'Athènes, 1991· Andréas Embiricos, Terre Intérieure [= Ενδοχώρα]. Traduction de — . Actes Sud-Institut Français d'Athènes, 1995. Βλ. καί τόν τόμο Surréalistes grecs, Éditions du Centre Pompidou, Paris 1991, passim, δπου μεταφράσεις ποιημάτων του Εμπειρίκου, του Ελύτη, του Κάλας, του Εγγονόπουλου, τοΰ Σαχτούρη καί του Βαλαωρίτη, πού φιλοτεχνήθηκαν άπό τόν Bouchard. Στίς σσ. 29-37 καί 173-176 του τόμου καταχωρίζονται μελετήματα του Bouchard γιά τόν Εμπειρίκο καί τόν Σαχτούρη. Τέλος, σημειώνω ότι κυκλοφόρησε καί ένα τομίδιο δοκιμίων του Bouchard, μέ τόν τίτλο: Με τόν 'Ανδρέα Εμπειρίκο παρά δήμον ονείρων. Δέκα κείμενα. Εκδόσεις Άγρα, [Αθήνα 2002]. 1. Γιά ορισμένες μεταφράσεις νεοελληνικών κειμένων (καί γιά τους μεταφραστές τους), πού φιλοτεχνήθηκαν στόν Καναδα κατά τήν περίοδο 1 9 4 5 - 1 9 8 1 , βλ. Evro Layton, «Έπισκόπηση μεταφράσεων καί μεταφραστών», Μαντατοφόρος, τευχ. 20 (Νοέμβριος 1982), σσ. 30-48. Περισσότερα γιά τούς "Ελληνες πανεπιστημιακούς δασκάλους στήν Αμερική καί στόν Καναδα βλ. στό γενικότερα ένημερωτικό άρθρο του Κώστα Σταματίου, « Ή έλληνική πανεπιστημιακή παρουσία στή Βόρειο Αμερική», Τά Νέα, 6 Φεβρ. 1988, σσ. 40-41. Βλ. άκόμη τή συνέντευξη του J. Bouchard, «Ανθηρές νεοελληνικές σπουδές στό Μόντρεαλ», Ή Καθημερινή, 18 Φεβρ. 1990, σ. 24.

καθηγητής Gerard Hendik Blanken, 1902-1986 (δίδαξε βυζαντινή καί νέα έλληνική λογοτεχνία στα Πανεπιστήμια τής Ουτρέχτης (1947-1967) καί του Άμστερνταμ (1954-1972) καί είναι ό ιδρυτής του αυτόθι «Byzantijns Nieuwgrieks Seminarium»), ό όποιος άσχολήθηκε μέ τή νεοελληνική γλώσσα καί φιλοτέχνησε μετάφραση στά ολλανδικά του Κατάδικου του Θεοτόκη (1933) καί (μέ είσαγωγή καί σχόλια) τών ποιημάτων του Καβάφη1, καί οί Wim F. Bakker καί Arnold Fr. van Gemert, καθηγητές —διάδοχοι του Blanken— τής μεσαιωνικής καί νεοελληνικής φιλολογίας στό Πανεπιστήμιο του Amsterdam. Ό Bakker μετέφρασε στά ολλανδικά τό βιβλίο του Βασιλικού Τό φύλλο, Τό πηγάδι, Τό άγγέλιασμα (1970) καί τήν ποιητική συλλογή του 'Οδυσσέα Ελύτη Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας (1987), σέ συγκριτική μελέτη του έξέτασε τις δομικές διαφορές τών έργων Lo Isach του Groto καί Ή Θυσία του Αβραάμ του Κορνάρου (Folia Neohellenica, 1, 1975, 1-26) 2 , ένώ προηγουμένως, μαζί μέ τόν Α. F. van Gemert, έκαμε κριτική έκδοση τής Ρίμας Παρηγορητικής του "Μαρίνου Φαλιέρου Χ1972). Τό 1977 καί τό 2002, άντιστοιχα, οι δύο Όλλανδοί φιλόλογοι κυκλοφόρησαν κριτική έκδοση (μέ είσαγωγή, σημειώσεις καί πίνακα λέξεων) καί τών έργων του Φαλιέρου Λόγοι Διδακτικοί καί Θρήνος Εις τά Πάθη και την Σταύρωσιν του Κυρίου και Θεου και Σωτήρος ήμών Ίησοϋ Χρίστου. Έξάλλου, ό Gemert μετέφρασε ποιήματα του Ρίτσου (1969), δημοσίευσε έρευνητικές έργασίες γιά τούς Κρητικούς ποιητές Φαλιέρο (1977) καί Σαχλίκη (1980), άσχολήθηκε μέ τόν Άπόχοπο του Μπεργαδή (1979) καί έδωσε κριτική έκδοση τών δύο έρωτικών ποιημάτων του Φαλιέρου Έρωτικόν Ενύπνιο ν καί Ιστορία και νΟνειρο (Amsterdam 1973 καί Θεσσαλονίκη 1980, άντιστοιχα) καί έκδοση (άπό νέο χειρόγραφο) του κειμένου τής Διηγήσεως Βελισαρίου (1975) 3 . Ol Bakker καί van Gemert πραγματοποί1. Κ. Ρ. Kavafis, Verzamelde Gedichten, τόμ. Ι-ΙΙ, Athenaeum-Polak & van Gennep, Amsterdam 1977 ( 2 1979) καί 1 9 8 0 (ό πρώτος τόμος περιέλαβε τό corpus τών 154 καθιερωμένων ποιημάτων του Καβάφη καί ό δεύτερος 95 νεανικά καί άνέκδοτα). Περισσότερα γιά τόν Blanken στό άρθρο του Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «G. Η. Blanken. Ό πρώτος Ευρωπαίος καβαφιστής», στό βιβλίο του ϊδιου: Κ. 17. Καβάφης. Σχέδια στό περιθώριο, Διάττων, Αθήνα 1988, σσ. 1 3 3 - 1 4 0 καί 191-192. 2. Βλ. και Wim F. Bakker, «Lo Isach του Luigi Grotto [sie] καί Ή Θυσία του 'Αβραάμ. Μιά συμβολή σέ μιά σύγκριση του περιεχομένου τους», Παρνασσός, 19 ( 1 9 7 7 ) 175-192 (= Κείμενα και Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, άριθ. 113), καθώς έπίσης καί τήν πληρέστερη μελέτη του ίδιου συγγραφέα, The Sacrifice of Abraham. The Cretan Biblical Drama Ή Θυσία του Αβραάμ and Greek Tradition. University of Birmingham, Centre for Byzantine Studies, 1978, δπου έξετάζεται τό έλληνικό έργο σέ σχέση μέ άλλα ευρωπαϊκά (ιταλικά, γαλλικά, γερμανικά, άγγλικά) που πραγματεύονται τό ιδιο θέμα. 3. Γιά ορισμένες μεταφράσεις νεοελληνικών κειμένων (καί γιά τους μεταφραστές τους),

ησαν κριτική έκδοση τών τεσσάρων διασκευών τής Διηγησεως Βελισαρίου (1988) καί, πέρα άπό ορισμένες έπιμέρους συμβολές έπάνω σέ πρόσωπα και κείμενα τής κρητικής λογοτεχνίας, έτοιμασαν καί νέα κριτική έκδοση τής Θυσίας του ''Αβραάμ, που κυκλοφόρησε άπό τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (Ηράκλειο, 1996). Ό van Gemert έτοιμάζει κριτική έκδοση καί τής Ρίμας θρηνητιχης του Πικτατόρου (βλ. παραπάνω). Άπό τό 1966 καί έως τό 2002 λειτούργησε καί στο Groningen τής βόρειας 'Ολλανδίας Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών καί Βυζαντινολογίας, διευθυνόμενο άλλοτε άπό τόν καθηγητή Willem J. Aerts. Έκει δίδαξε (ώς τό 1976) καί ή Lida van Dijk-Wittop Koning. Στο ιδιο Ινστιτούτο δίδαξαν έπίσης ό Κ. Α. Δημάδης, ή Μαριέττα Ίωαννίδου1 καί ό Hero Hokwerda. Οί δύο τελευταίοι διδάσκουν τώρα στο Πανεπιστήμιο του Amsterdam. Άπό τούς παραπάνω νεοελληνιστές του Groningen, ό Aerts άσχολήθηκε μέ θέματα βυζαντινής καί μεσαιωνικής φιλολογίας (π.χ. μέ τόν Ψελλό, τή φιλολογία γύρω άπό τόν Μεγαλέξαντρο, τόν Λεόντιο Νεαπόλεως) καί μέ τήν ιστορία τής έλληνικής γλώσσας και τις νεοελληνικές διαλέκτους (W. I. Aerts, Periphrastica, Hakkert, Amsterdam 1965)· ό ίδιος καθηγητής έξέδωσε —μέ τή συνεργασία του Hero Hokwerda— καί ένα λεξικό του Χρονικού του Μορέως (Lexicon on The Chronicle ofMorea, Groningen 2002). Ή Ίωαννίδου άσχολειται μέ τή νεοελληνική γυναικεία λογοτεχνία —γιά τήν όποια συνέταξε καί τήν προμνημονευθείσα διατριβή— καί ό Hokwerda μέ τήν ποίηση του Καρυωτάκη («Karyotakis and Katharevousa», BMGS, 6, 1980,109-130, «Kostas Karyotakis (1896-1928) en zijn tijd», De Tweede Ronde, 1, 1985, 57-70, « Ε λεγεία ή σάτιρες;», Διαβάζω, τευχ. 157, 17 Φεβρ. '86, σσ. 74-79), του όποιου μετέφρασε στά ολλανδικά (μέ τή συνεργασία τής Andriette Στάθη-Schoorel) καί μιάν έπιλογή ποιημάτων (1994) 2 , μέ τό έργο του Δημήτρη Χατζή (μετέφρασε καί τά βιβλία του Τό διπλό βιβλίο, 1979, καί Τό τέλος της μίχρης μας πόλης, 1981) 3 και μέ τό μυθιστόρημα τής Ρέας Γαλανάκη Ό βίος του Ίσμαηλ πού φιλοτεχνήθηκαν στήν 'Ολλανδία κατά τήν περίοδο 1945-1979, βλ. Μαντατοφόρος, τευχ. 16 (Ίούλ. 1980), σσ. 84-88, ένώ γιά τις νεοελληνικές σπουδές, γενικότερα, στήν ιδια χωρα, βλ. Hero Hokwerda, « Ή παρουσία τών έλληνικών γραμμάτων στήν Όλλανδία — καί ολίγα άντίστροφα», Εντευκτήριο, τευχ. 13 (Δεκ. 1990), σσ. 78-88. 1. Ή Ίωαννίδου έξεπόνησε διδακτορική διατριβή μέ θέμα «Γράφουσες» *Ελληνίδες στόν δέκατο ένατο - αρχές του εικοστού αιώνα: Ή περίπτωση της Ευγενίας Ζωγράφου (18781963). Μιά συμβολή στήν Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, [Groningen 2001]. 2. Μέ τή συνεργασία τής Andriette Στάθη-Schoorel, μετέφρασε καί τό Άξιον έστι του Όδυσσέα 'Ελύτη (1991). 3. Βλ. τή σχετική μέ τόν Χατζή έργασία του: «The ideological rôle of the countryside

Φεριχ Πασα\ τό όποιο καί μετέφρασε στά ολλανδικά (1998). Πλούσια, γενικότερα, είναι ή μεταφραστική έργασία του Hokwerda, μέ τήν όποια άποβλέπει στή διάδοση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας στή χώρα του. Πέρα άπό δσα σημειώσαμε ήδη, μετέφρασε στά ολλανδικά ποιήματα καί πεζά κείμενα τών: Παπαδιαμάντη ( Ή Φόνισσα, 1997), Γιώργου Θεοτοκά, Νίκου Καββαδία, Κώστα Ταχτσή, Κώστα Μόντη, Παύλου Μάτεσι, Ευγενίας Φακίνου, Φίλιππου Δρακονταειδή, Σωτήρη Δημητρίου, Νάσου Βαγενα, κ.ά. Σημειώνω, τέλος, στόν χώρο τής άνθολόγησης πεζών καί ποιητικών νεοελληνικών κειμένων —δπου ό Hokwerda έργάζεται έπίσης άποδοτικά— τήν έκδοση μιας άνθολογίας πού φέρει τόν τίτλο Gioconda (Groningen, 2004) καί περιέχει νεοελληνικά λογοτεχνικά κείμενα πού άναφέρονται στούς Εβραίους τής Θεσσαλονίκης (βλ. παρακάτω: Πεζογραφία, Ανθολογίες ειδικές - θεματικές). Ο ύ γ γ α ρ ι α. Qi πνευματικοί δεσμοί τής Ούγγαρίας μέ τήν Ελλάδα έχουν τήν άφετηρία τους στούς βυζαντινούς χρόνους. Παράλληλα μέ τις βυζαντινές, οί νεοελληνικές σπουδές άναπτύσσονται στήν Ούγγαρία ιδιαίτερα κατά τόν περασμένο αιώνα, δταν ή νεοελληνική γλώσσα, ή λογοτεχνία καί ή λαογραφία έγιναν άντικείμενο συστηματικής έρευνας τών Ούγγρων μελετητών. Θεμελιωτής τών νεοελληνικών σπουδών στήν Ούγγαρία υπήρξε ό Janos (Ivan) Télfy (1816-1898), ό όποιος έκτος άπό τις καθαρά νεοελληνικές γλωσσολογικές σπουδές ένδιαφέρθηκε καί γιά τή νεοελληνική λογοτεχνία καί τις μεταφράσεις νεοελληνικών λογοτεχνικών κειμένων στά ούγγρικά. Τις νεοελληνικές δμως σπουδές στήν Ούγγαρία συστηματοποίησε περισσότερο ό κατεξοχήν έπιστήμονας νεοελληνιστής Vilmos Peez (1854-1923). Ό Peez ήταν καθηγητής τής κλασικής φιλολογίας στό Πανεπιστήμιο τής Βουδαπέστης και άπό τό 1895 του άνατέθηκε ή διδασκαλία τής μεσαιωνικής καί νεοελληνικής λογοτεχνίας. Μετέφρασε στήν ούγγρική ποιήματα του Αθανασίου Χριστοπούλου και του Διονυσίου Σολωμού καί έξέδωσε γιά τούς συμπατριώτες του μιά Γραμματική τής νεοελληνικής γλώσσας (μέ εισαγωγή και παράρτημα άπό έκλεκτά αποσπάσματα νεοελληνικών λογοτεχνικών έργων) καί μιά πρώτη Ιστορία τής νεοελληνικής φιλολογίας. OGyula Czebe (1887-1930) δημοσίευσε τό 1927 and the city in Dimitris Chatzi's literary work», Journal of Mediterranean Studie s, 2 ( 1 9 9 2 ) 213-225. 1. Βλ. γιά τό έργο αύτό καί τό δημοσίευμά του «Greece's Past, and East and West. In Rhea Galanakis 'historical novel' The Life of Ismail Ferik Pasha (1989), στό: Constructions of Greek Past. Identity and Historical Consciousness from Antiquity to the Present [Πρακτικά Συνεδρίου πού πραγματοποιήθηκε στό Groningen τόν Μάιο του 2001], edited by Hers Hokwerda, Egbert Forsten, Groningen 2003, σσ. 271-284.

μιά συνοπτική Ιστορία τής έλληνικής λογοτεχνίας, που καλύπτει χρονική περίοδο τριών χιλιάδων χρόνων (άπό τόν "Ομηρο ώς τόν Παλαμά). Ό Jenö (Εύγένιος) Darko (1880-1940) έγραψε μιάν «άρτια άπό έπιστημονική καί λογοτεχνική άποψη» μελέτη γιά τόν Αριστοτέλη Βαλαωρίτη1. Ιδιαίτερα μεγάλο ύπήρξε τό ένδιαφέρον του Endre (Ανδρέα) Horvâth (1891-1945) γιά τήν προώθηση τών νεοελληνικών σπουδών στή χώρα του. Ό έπιφανής Ούγγρος νεοελληνιστής έγραψε μελέτη γιά τή ζωή καί τά έργα του Γεωργίου Ζαβίρα (17741804) 2 καί πάρα πολλές έργασίες πού άναφέρονται σέ πρόσωπα καί θέματα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (άσχολήθηκε ιδιαίτερα μέ τόν Σολωμό, τόν Παλαμά, κ.ά.)3. Σημαντικές είναι καί οι σχετικές μέ ζητήματα τής νεοελληνικής γλώσσας μελέτες του γνωστού καί διακεκριμένου βυζαντινολόγου καί νεοελληνιστή, μαθητή του Γουλιέλμου Peez καί καθηγητή τής βυζαντινής καί νεοελληνικής φιλολογίας στό Πανεπιστήμιο τής Βουδαπέστης, Gyula Moravcsik (18921972), πού έδειξε έπίσης ιδιαίτερο ένδιαφέρον γιά τις νεοελληνικές σπουδές στήν Ούγγαρία4. Έξάλλου, στον πρώτο τόμο (Die byzantinischen Quellen der Geschichte der Türkvölker, Akademie-Verlag, Berlin 1958) του μνημειώδους έργου του Byzantinoturcica, καταχωρίζονται σύντομα βιο-βιβλιογραφικά σημειώματα γιά τούς πριν καί μετά τήν Άλωση συγγράφεις. Άναφέρονται, τέλος, τά ονόματα τών Ούγγρων νεοελληνιστών Istvân Hegedüs, πού δημοσίευσε έμμετρη μετάφραση του ιστορικού ποιήματος του Σταυρινου Άνδραγαθίες του εύσεβεστάτου και άνδρειοτάτου Μιχαήλ Βοεβόδα5, του Ödön Fiives, πού άσχολειται μέ τόν έλληνισμό τής Ούγγαρίας6, καί του τακτικού υφηγητή Kaiman Szabo (1940-1990), πού δίδαξε νεοελληνική γλώσσα καί λογοτεχνία στό Τμήμα νεοελληνικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου τής Βουδαπέστης. Ό Sza-

1. Περισσότερα γιά τόν Darko και τή νεοελληνική φιλολογία βλ. στό μελέτημα του Kaiman Szabo, «Jenö Darko and neo-Greek Philology», Acta Classica Universitatis Scientiarum Debreceniensis, 17-18 ( 1 9 8 1 - 1 9 8 2 ) 33-37. 2. Στή σειρά: Ούγγροελληνικαι Μελέται, άριθ. 3, Boudapest 1937. 3. Δημοσιεύματα του Χόρβατ σχετικά μέ τις νεοελληνικές σπουδές βλ. στό άρθρο του Γεωργίου Χρ. Σούλη, «Ανδρέας Χόρβατ (1891-1945)», NE, 4 8 (1950) 953-955. 4. Βλ. Δ. Χατζή, «Τά νεοελληνικά μελετήματα του Ιουλίου Μόραβτσικ», Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae, 23 (1975) 25-40. 5. Για τά σχετικά μέ τούς παραπάνω Ούγγρους νεοελληνιστές στοιχεία, χρησιμοποίησα τήν έργασία του Ανδρέα Horvâth, «Νεοελληνικές μελέτες στήν Ούγγαρία», NE, 21 ( 1 9 3 7 ) 651-661. Γιά τά μνημονευόμενα έργα τών ίδιων νεοελληνιστών βλ. Του ίδιου, Ούγγροελληνική Βιβλιογραφία (= Ούγγροελληνικαι Μελέται, άριθ. 12), Boudapest 1940. 6. Βλ. Ödön Fiives, Οί "Ελληνες της Ούγγαρίας, Θεσσαλονίκη 1975 [Εταιρεία Μακεδόνικων Σπουδών. "Ιδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 75].

bo άσχολήθηκε ιδίως μέ τό έργο τών Καρυωτάκη, Καζαντζάκη 1 και Ρίτσου, διακρίθηκε ώς μεταφραστής νεοελληνικών λογοτεχνικών έργων στή γλώσσα του (μετέφρασε Σολωμό, Παλαμά, Σικελιανό, Καζαντζάκη, Ρίτσο, Ελύτη, Βασιλικό, κ.ά.π.), καί μέ τή συνεργασία τής Ελληνίδας συζύγου του Ευαγγελίας Τσαρούχα καί του βυζαντινολόγου Istvân Kapitânffy συνέθεσε μιάν ενδιαφέρουσα «Ιστορία τής βυζαντινής καί τής νεοελληνικής λογοτεχνίας» (1989). Κοντά στόν Moravcsik δίδαξε (ώς έπιμελητής στο Πανεπιστήμιο τής Βουδαπέστης) καί ό "Ελληνας πεζογράφος καί φιλόλογος Δημήτρης Χατζής (1914-1981). Στήν προσπάθειά του νά γνωρίσει στο ούγγρικό κοινό τά έργα τής μεταβυζαντινής καί νεοελληνικής λογοτεχνίας, ό Χατζής, πέρα άπό ορισμένα ειδικά δημοσιεύματά του, έξέδωσε και μιάν ογκώδη Ανθολογία νεοελληνικής λογοτεχνίας (άπό τόν 12ο ώς τόν 20ό αιώνα: έκδόσεις Europa, Βουδαπέστη 1971) μέ εισαγωγικά κείμενα καί άναλύσεις, ένώ τελικά έμεινε άνολοκλήρωτη ή πρόθεση του νά δώσει γιά τό έλληνικό κοινό μιά συνθετική «Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας»2. · Ρ ο υ μ α ν ί α . Οι έλληνορουμανικές πολιτισμικές σχέσεις στά χρόνια τής Τουρκοκρατίας, πού γιά ειδικούς λόγους ήταν ιδιαίτερα πυκνές, άποτελουν ένα πολύ σημαντικό καί ένδιαφέρον κεφάλαιο, τό όποιο έξετάζεται σήμερα σέ όλοένα μεγαλύτερη έκταση, κυρίως άπό άποψη ιστορική. Στόν τομέα τών γραμματολογικών έρευνών υπολείπονται άκόμη νά γίνουν πολλά. Ό Ν. Bänescu (1878-1971) άσχολήθηκε μέ τή δημώδη βυζαντινή λογοτεχνία (έκδοση του σατιρικού ποιήματος Ό κάτης καί οί ποντικοί, 1935, κ.ά.). Πολύ σημαντική στόν τομέα τών συγκριτικών μελετών ήταν ή συμβολή του Ν. Cartojan, πού άφιέρωσε σειρά έργασιών του στόν Έρωτόκριτο· υπέδειξε, όπως είδαμε, τό γαλλικό πρότυπο του έργου, διερεύνησε εύρύτερα τις πηγές του καί έκανε λόγο γιά τις ρουμανικές μεταφράσεις του. Άπό τούς νεώτερους, ό Nestor Camariano άσχολήθηκε μέ τόν Ρήγα καί μελέτησε τήν έπίδραση του Torquato Tasso στήν έλληνική λογοτεχνία. Σέ νεώτερο δημοσιευμά του ό Camariano έξετάζει τή ζωή του Αθανασίου Χριστοπού1. Γιά τόν όποιο βλ. κυρίως τή μονογραφία του Kazandzakisz regényirôi miivészeîe, Akademiai Kiabo, Boudapest 1984. To έργο αύτό βιβλιοκρίνεται άπό τόν Ödön Füves στή NE, 117 ( 1 9 8 5 ) 621-623, δπου καί περισσότερα στοιχεία γιά τόν Szabô. 2. Γιά τή νεοελληνική λογοτεχνία στήν Ουγγαρία βλ. Κ. Szabo, « Ή νεοελληνική λογοτεχνία στήν Ούγγαρία πριν τήν άπελευθέρωση τής χώρας», Homonoia, 1 ( 1 9 7 9 ) 105-149, Του ίδιου, « Ή νεοελληνική λογοτεχνία στή σοσιαλιστική Ούγγαρία», αυτόθι, 2 (1980) 103-138, καί Tamâs Glasser, «Επισκόπηση μεταφράσεων καί μεταφραστών. Ούγγαρία (1945-1981)», Μαντατοφόρος, τευχ. 22 (Νοέμβριος 1983), σσ. 5-12.

λου, τό λογοτεχνικό έργο του και τίς σχέσεις τους μέ τή ρουμανική παιδεία1. Ό Α. I. Cioranescu δημοσίευσε τήν άλληλογραφία Δανιήλ Δ. Φιλιππίδη - Barbié du Bocage. Τίς έλληνορουμανικές πνευματικές σχέσεις μελετά καί ή Ariadna Camariano-Cioran, πού άσχολήθηκε έξαντλητικά μέ τήν έλληνική παιδεία στις ρουμανικές Χώρες2. Ό Alexandra Elian, βασικά βυζαντινολόγος, άσχολήθηκε δόκιμα μέ τήν κρητική λογοτεχνία καί τή χειρόγραφη παράδοση τών έργων του Ρήγα στή Ρουμανία. Σημαντική συμβολή άποτελει ή μελέτη του γιά τή νεοελληνική παλαιογραφία καί γλώσσα, όπως διαμορφώθηκαν στις ρουμανικές Χώρες κατά τόν 17ο καί τόν 18ο αιώνα. Ή Cornelia Papacostea-Danielopolu (1927-1998), άσχολήθηκε, σέ σειρά μελετών της, μέ τήν έπίδραση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας καί σκέψης έπάνω στή ρουμανική διανόηση καί φιλολογία κατά τόν 19ο αιώνα καί, παράλληλα, μελέτησε τή διάδοση του διαφωτισμού στή Ρουμανία (γαλλικά πρότυπα είχαν μεταφρασθεί άπό έλληνικές μεταφράσεις στά ρουμανικά)3. Σέ μιάν άλλη σημαντική έργασία της, ό Danielopolu μελέτησε τό θέμα τών έλληνικών κοινοτήτων τής Ρουμανίας στόν 19ο αιώνα4. Μέ έλληνικά πρότυπα ρουμανικών έργων άσχολεΐται καί ό Mircea Angelescu, ένώ ή Olga Cicanci άσχολήθηκε μέ τίς έλληνικές «κομπανίες» πού συγκροτήθηκαν στις πόλεις Sibiu καί Braçov τής Τρανσυλβανίας καί έρεύνησε τίς σχέσεις τους μέ τό εύρωπαϊκό έμπόριο κατά τό διάστημα 1636-1746 5 . Αξιομνημόνευτη είναι καί ή μονογραφία τής Cicanci γιά τόν έλληνικό Τύπο τής Ρουμανίας κατά τόν 19ο αιώνα6. Άπό τόν χώρο τών μεταφραστών άξιομνημόνευτη είναι ή περίπτωση τής Elena Lazär, ή όποια έδωσε ολοκληρωμένες μεταφράσεις στά ρουμανικά τών Ποιημάτων καί τών Πεζών του Καβάφη7. Κατά τά τελευ1. Nestor Camariano, Athanasio Christopoulos. Sa vie, son œuvre littéraire et ses rapports avec la culture roumaine, Thessaloniki 1 9 8 1 [Institute for Balkan Studies, 192]. 2. Βλ. ιδίως Ariadna Camariano-Cioran, Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leurs professeurs, Thessaloniki 1974 [Institute for Balkan Studies, 142]. 3. Σημειώνω καί τά βιβλία της: Intelectualii Români din Principate §i cultura greacä 1821-1859, Editura Eminescu, Bucure§ti 1979, καί Literatura în limbä greacä din Principatele Romane (1774-1830)> Editura Minerva, Bucure§ti 1982, στά όποια διασταυρώνονται οι παραπάνω τάσεις τής Danielopolu. 4. Comunitäfile Grece§ti din România în secolul al XIX4ea, Editura Omonia, Bucure§ti 1996. 5. Companiile grece§ti din Transilvania §i comer(ul european în annii 1636-1746, Bucure§ti 1981. 6. Presa de limbä greacä din România în veacul al XIX4ea, Editura Omonia, Bucure§ti 1995. 7. Konstantinos P. Kavafis, Opere complété. [Τόμ. A'] Poesia. Cuvant înainte: Dimitris Daskalopoulos, Studiu introductiv: Miguel Castillo Didier, îngrijirea edifiei, traducere,

ταΐα επίσης χρόνια ή Lazär έξέδωσε γιά τους Ρουμάνους άναγνώστες δύο χρήσιμα βιο-εργογραφικά λεξικά, ένα τών Κυπρίων και ένα τών Ελλήνων λογοτεχνών: Panorama literaturii cipriota (1999) και Panorama literaturii neoelene (2001), καθώς έπίσης και ένα «Μικρό Λεξικό» μέ «Αριστουργήματα τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» (Capodopere aie Literaturii Neoelene. Mic D / φ onari. Editura Omonia, Bucureçti 2003). Ρ ω σ ί α κ α ι χ ώ ρ ε ς τ ή ς π ρ ώ η ν Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς . Τά στοιχεία πού διαθέτω γιά τις νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές στήν πρώην Σοβιετική "Ενωση είναι περιορισμένα. Οί πληροφορίες μου, δηλαδή, περιορίζονται σέ ορισμένα μόνο πρόσωπα, τά όποια συμβαίνει νά είναι γνωστά καί στό εύρύτερο φιλολογικό κοινό, άπό μελετήματά τους πού δημοσιεύτηκαν κατά τά τελευταία χρόνια σέ έλληνικά περιοδικά ή άπό έργα τους πού μεταφράστηκαν ήδη στή γλώσσα μας1. Ή Σόνια Β. Ίλίνσκαγια (Iljinskaja) —πού εργαζόταν άλλοτε στό Ινστιτούτο Βαλκανιολογίας τής πρώην Ακαδημίας Επιστημών τής ΕΣΣΔ στή Μόσχα καί πού δίδαξε (1983-2004) νέα έλληνικά, ώς καθηγήτρια, στό Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων— έχει μεταφράσει στή ρωσική έργα σύγχρονων Ελλήνων λογοτεχνών (ποιήματα τών Καβάφη, Σεφέρη, Ρίτσου, κλπ.) καί έχει γράψει άρκετά μελετήματα γιά πρόσωπα καί θέματα τής λογοτεχνίας μας. Τό 1976 δημοσιεύτηκε (α' έκδοση) έλληνική μετάφραση του βιβλίου της Ή μοίρα μιας γενιάς. Συμβολή στή μελέτη τής μεταπολεμικής πολιτικής ποίησης στήν Ελλάδα (φιλοτεχνημένη άπό τόν "Ελληνα σύζυγο της, συγγραφέα Μήτσο Αλεξανδρόπουλο). Τό βιβλίο αύτό υποβλήθηκε ώς διδακτορική διατριβή στό Ινστιτούτο Βαλκανιολογίας τής Μόσχας (1971) καί έκδόθηκε στά ρωσικά τό 19 7 42. Μετά τή μόνιμη έγκατάσταση τής Ίλίνσκαγια στήν Ελλάδα, είδαν τό φώς τής δημοσιότητας ποικίλα δημοσιεύματά της σέ έλληνικά περιοδικά ή καί αύτοτελώς, δπως λ.χ. δύο βιβλία της γιά τόν Καβάφη (Κ. Π. Καβάφης. Οi δρόμοι προς τό Ρεαλισμό στήν ποίηση του 20ου αιώνα, Κέδρος [Αθήνα 1983], καί Κ. Π. Καβάφης και ή ρωσική ποίηση του «Άργυρου note §i comentrarii: Elena Lazär, καί [τόμ. Β'] Proza. îngrijirea ediçiei, traducere, note §i comentarii: Elena Lazär, Epilog: Nasos Vayenas, Postfajä: Dan Grigorescu. Editura Omonia, Bucure§ti, 2001. 1. Βλ. τώρα τό άρθρο της Σόνιας Ίλίνσκαγια, « Ή παρουσία της νεοελληνικής λογοτεχνίας στή Σοβιετική "Ενωση. Εκδοτική δραστηριότητα στή Μόσχα», Εντευκτήριο, τευχ. 5 (Δεκ. 1988), σσ. 95-103. 2. Αναλυτική βιβλιοκρισία τής έκδοσης αυτής του βιβλίου (άπό τόν Γ. Κ ε χ α γ ι ό γ λ ο υ ) δημοσιεύτηκε στόν Πολίτη, τευχ. 3 - 4 ( Ί ο ύ λ . - Α υ γ . 1 9 7 6 ) , σσ. 8 1 - 8 6 .

αιώνα». Τυπολογικές προσεγγίσεις. Επίμετρο: Εννέα ποιήματα του Μιχαήλ Κουζμίν. Απόδοση: Μ. Αλεξανδρόπουλος. Εκδόσεις Δελφίνι, Αθήνα 1995, καί «Νάρκισσος», 2004). Μνημονεύονται έπίσης οι μονογραφίες της Γιάννης Ρίτσος. Ή ζωή και τό εργο του, [Μόσχα 1986], καί Μιχαήλ Αυκιαρδόπουλος. Ένας Ελληνας στό χώρο του ρωσικού συμβολισμοίJ, Κέδρος, [Αθήνα 1989], καθώς έπίσης ή συλλογή δοκιμίων της Επισημάνσεις. Άπό τήν πορεία τής ελληνικής ποίησης του 20ου αιώνα, [«Πολύτυπο», 1992]. Μέ δική της εύθύνη κυκλοφόρησε στή Μόσχα ή Ρωσική Καβαφειάδα (2000): περιλαμβάνει τά ποιήματα του Καβάφη —τόν όποιο είχε πρωτοπαρουσιάσει στό ρωσικό κοινό άπό τό 1967—, τά παραπάνω δύο βιβλία της γιά τόν Αλεξανδρινό, καί καβαφικά δοκίμια τών Roman Jakobson καί Πέτρου Κολακλίδη, του Ιωσήφ Μπρόντσκι (Brodski), του Βλαδίμηρου Τοπορόφ (Toporov) καί τής Τατιάνας Τσιβιάν (Tatjana V. Civjan). To 2001 κυκλοφόρησε άπό τό Βιβλιοπωλείο τής «Εστίας» ή άνθολογία της Ή Ελληνική Επανάσταση του 1821 στον καθρέφτη τής ρωσικής ποίησης, τό 2003, άπό τόν «Νάρκισσο», "Απαντα τά Ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη, μέ δική της είσαγωγή καί έπιμέλεια, καί άπό τήν «Ιθάκη» του ϊδιου ποιητή Τά Πεζά, καί τό 2004, άπό τά «Έλληνικά Γράμματα», τά Ελληνορωσικά Συναπαντήματα. Στό Πανεπιστήμιο του Κιέβου τις νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές θεμελίωσαν δύο λαμπροί νεοελληνιστές, οί άείμνηστοι Ανδρέας Μπελέτσκη (Beletskij) καί Τατιάνα Τσερνισόβα (Chernyshova). Μετά τόν θάνατο τους, τό έργο τους συνεχίζουν οί μαθητές τους Νίνα Κλιμένκο (Klimenko) καί Αλέξανδρος Πονομαρίεφ (Ponomariev), ένώ ένας άλλος μαθητής τους, ό Βίκτωρ Σοκολιούκ (Sokoljuk), 1950-1997, μελετητής του Ρίτσου (υποστήριξε διδακτορική διατριβή γιά τά μυθολογικά στοιχεία τής ποίησής του)1 καί μεταφραστής τών ποιημάτων του στά ούκρανικά (μελέτημά του γιά τόν Ρίτσο δημοσιεύτηκε στις Τομές, Περ. Β', τευχ. 6, Νοέμβριος 1976, σσ. 14-19, όπου καί περισσότερες πληροφορίες γιά τόν ιδιο), έργάστηκε στό Ινστιτούτο Παγκόσμιας Λογοτεχνίας τής Ακαδημίας Επιστημών τής Ρωσίας. Ό πρόωρος θάνατος του διέκοψε τή δυναμική μεταφραστική έργασία του (μετέφραζε έργα του Νίκου Καζαντζάκη) καί τήν έκδοτική του δραστηριότητα (σημαντική ύπήρξε ή συμβολή του στήν έκδοση σχολικών βιβλίων —Μόσχα, 1986-1987—, μέ κείμενα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, γιά τά έλληνικά σχολεία τής τότε ΕΣΣΔ* έπικεφαλής αύτής τής έκπαιδευτικής κίνησης ήταν ή Μαρίνα Ρίτοβα (Ritova), ή όποια διδάσκει νέα έλληνικά στό Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων τής Μόσχας). 1. Απόσπασμα τής διατριβής αύτής (σέ έλληνική μετάφραση Αντώνη Βογιάζου) δημοσιεύεται στό 'Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο, Κέδρος, 1981, σσ. 3 9 1 - 4 0 2 ( « Ό μύθος στό έργο του Γιάννη Ρίτσου. Ή τέταρτη διάσταση στά "μυθολογικά" ποιήματα»).

Κατά τήν τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα οί έλληνικές σπουδές στή Ρωσία γνώρισαν έντυπωσιακή άνθηση. Δημιουργήθηκαν νεοελληνικά τμήματα στά Πανεπιστήμια τής Μόσχας, όπου προΐσταται ό "Ελληνας καθηγητής Δημήτρης Γιαλαμάς, καί τής Πετρούπολης, όπου προΐσταται ή Φατίμα Γελόγεβα (Fatima Α. Eloeva), καί ιδρύθηκαν κέντρα νεοελληνικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο τής Τυφλίδας καί στά Πανεπιστήμια τής Ούκρανίας. Σ ο υ η δ ί α. Ό Börje Knös (1883-1970) έπεξέτεινε τά ένδιαφέροντά του σέ πολλούς τομείς. "Εδωσε μιά μεγάλη έργασία γιά τόν Ιανό Λάσκαρι (1945), άσχολήθηκε μέ τόν Γεώργιο Γεμιστό καί, σχετικά μέ ό,τι μας ένδιαφέρει ειδικότερα, έγραψε έργασία γιά τή γαλλική έπίδραση στή δημώδη νεοελληνική λογοτεχνία, τή μελέτη Voltaire et la Grèce (1955), καί άρκετές άλλες. Επιστέγασμα τής ένασχόλησής του μέ τά νεοελληνικά ήταν ή συγγραφή μιας ογκώδους ιστορίας τής νεοελληνικής γραμματείας, τής όποιας πρόλαβε νά δημοσιεύσει, δυστυχώς, μόνο τόν πρώτο τόμο (690 σελίδες), πού καλύπτει τήν περίοδο ώς τό 1821: L'histoire de la littérature néo-grecque. La période jusqu'en 1821 (1962). Τό εργο, χωρίς μέ κανέναν τρόπο νά άντικαθιστά στά σχετικά κεφάλαια τή γνωστή Ιστορία του Κ. Θ. Δημαρά, είναι χρήσιμο, ιδιαίτερα γιά τό γαλλόφωνο κοινό, μέ τις άναλυτικές πληροφορίες πού δίνει γιά τά έργα καί γιά τά πρόσωπα. Σημαντικό, τέλος, είναι και τό μεταφραστικό έργο του Knös. Ό έπιφανής νεοελληνιστής μετέφρασε στή σουηδική έργα του Θεοτοκά, του Καβάφη, του Καζαντζάκη, του Μυριβήλη, του Πρεβελάκη, του Σεφέρη καί του Τερζάκη. Άπό τούς νεώτερους Σουηδούς μεταφραστές1 άναφέρονται ιδίως τά ονόματα του Hjalmar Gullberg, πού μετέφρασε στή σουηδική ποιήματα του Καβάφη, του Σικελιανού καί του Σεφέρη, τής Kerstin Tovi, πού μετέφρασε στή γλώσσα τής πατρίδας της έργα του Βασίλη Βασιλικού, και του Ingemar Rhedin, γνωστού γιά τις μεταφράσεις του έργων του Όδυσσέα Ελύτη (Τό άξιον εστί\ 1979) καί τής Κικής Δημουλά ( Ή εφηβεία της λήθης, 1997) στά σουηδικά. Νεοελληνική γλώσσα και λογοτεχνία δίδαξε στή Σουηδία (στά Πανεπιστήμια του Lund και του Malmö: 1957 κ.έ.) ό "Ελληνας φιλόλογος Αντώνης Μυστακίδης - Μεσεβρινός (1908-1989) 2 . Ό Μυστακίδης ίδρυσε στή Σουηδία τις 1. Περισσότερα γιά τό θέμα αύτό βλ. στό μελέτημα: Bo-Lennart Eklund, «Επισκόπηση μεταφράσεων καί μεταφραστών: Σουηδία (1945-1979)», Μαντατοφόρος, τευχ. 17 (Ιούν. 1981), σσ. 46-52. Μέ τήν εύκαιρία αύτήν άναφέρω οτι ό Eklund έχει συντάξει διδακτορική διατριβή, οπού έξετάζεται ή ιδεολογία του Δα>δεχάλογου του Γύφτου του Παλαμα σέ συσχετισμό μέ τήν κοινωνιολογική κατάσταση τής εποχής του {The Ideal and the Real. A Study of the Ideas in Kostis Palamâs' «Ό Δωδεχάλογος του Γύφτου». Avhandling för filosofie doktorsexamen. Göteborg 1972). 2. Ό Μυστακίδης προηγουμένως είχε ζήσει στή Ρουμανία, δπου δίδαξε στά έλληνικά

398

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΈς ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΈς ςΠΟΤΔΕς

έκδοτικές σειρές «Έλληνοσκανδιναβική Βιβλιοθήκη» καί «Τά τετράδια του Ρήγα», στίς όποιες τυπώθηκαν (ή άνατυπώθηκαν) άξιόλογα έργα Ελλήνων καί ξένων συγγραφέων. Ό ίδιος νεοελληνιστής μετέφρασε στά σουηδικά (μέ τή συνεργασία τής Μαργαρίτας Blidberg) τό μυθιστόρημα του Στρατή Δούκα Ιστορία ενός αιχμαλώτου (1967) καί άντιπροσωπευτικά κείμενα «Δώδεκα νεοελλήνων διηγηματογράφων» (Ανθολογία, 1970), ένώ παράλληλα άσχολήθηκε μέ τά προβλήματα τής νεοελληνικής γλώσσας, γιά τήν όποια έγραψε καί ειδικά μελετήματα (Σωστή δημοτική, 1978, κ.ά.). Σήμερα ή νεοελληνική γλώσσα καί λογοτεχνία διδάσκεται στά Πανεπιστήμια του Malmö καί τής Στοκχόλμης. Τ σ ε χ ί α - Σ λ ο β α κ ί α . Οί νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές στήν πρώην Τσεχοσλοβακία δέν έχουν μακροχρόνια παράδοση. Πριν άπό τόν Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο καί κατά τήν έποχή του μεσοπολέμου πολύ σπάνια έμφανίζονταν έκει μεταφράσεις κειμένων τής νεοελληνικής λογοτεχνίας1. Ό πρώτος πού ένδιαφέρθηκε ζωηρά γιά τήν άνάπτυξη τών νεοελληνικών σπουδών στή χώρα του είναι ό καθηγητής "Αντονιν Σάλατς (Antonin Salac), ό όποιος άπό τό 1928 συμμετείχε στίς γαλλικές άρχαιολογικές άποστολές στή Δήλο, τή Θάσο, τή Σαμοθράκη καί τούς Δελφούς, καί κατά τή διάρκεια τής παραμονής του στήν Ελλάδα γνώρισε άπό κοντά καί άγάπησε τόν νεοελληνικό πολιτισμό. Ό Σάλατς έγραψε ένα σύντομο μελέτημα γιά τό διήγημα του Παλαμα Θάνατος παλληκαριου (Probleme der neugriechischen Literatur, IV, 92-97), ένώ τό 1948, ώς καθηγητής τής «"Εδρας τών Επιστημών τής Αρχαιότητας» στό Πανεπιστήμιο τής Πράγας, είχε ιδρύσει καί έγκαινιάσει τήν «"Εδρα Νεοελληνικών Σπουδών». Ώς πρώτος υφηγητής στήν έδρα αύτή εργάστηκε ό Δημήτρης Παπδς (1907-1963), ό όποιος έξέδωσε μεθοδικά βιβλία γιά τήν έκμάθηση τής τσεχικής γλώσσας άπό τούς "Ελληνες τής Τσεχοσλοβακίας, συγκέντρωσε γλωσσικό υλικό γιά τήν έκδοση έλληνο-τσεχικου λεξικού, μελέτησε τό πρόβλημα τής λεγόμενης διγλωσσίας (1955) καί άσχολήθηκε μέ τό θέμα τών άπαρχών τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (Probleme der neugriechischen Literatur, I, 106-126). Σήμερα, μέ τή νεοελληνική γλώσσα καί λογοτεχνία άσχολεϊται ή καθηγήτρια Ρούζενα Ντοστάλοβα (Ruzena Dostâlovâ), πού διδάσκει τό άντικείμενο

σχολεία καί δπου μετέφρασε τό μυθιστόρημα του Ξενόπουλου Ό Κόκκινος Βράχος (Βουκουρέστι, 1933). 1. Βλ. Ruzena Dostâlovâ, «Έπισκόπηση μεταφράσεων καί μεταφραστών: Τσεχοσλοβακία (1945-1980)», Μαντατοφόρος, τευχ. 18 (Νοέμβριος 1981), σσ. 67-72.

αυτό στό Πανεπιστήμιο Mazaryk του Brno1 καί βυζαντινή φιλολογία στό Πανεπιστήμιο Καρόλου τής Πράγας. Νέα έλληνικά καί βυζαντινή τέχνη διδάσκει στό Brno καί ή Αικατερίνη Σγουρδαίου. Ή Ντοστάλοβα εϊναι ειδική στά θέματα τής λογοτεχνίας καί του πολιτισμού του Βυζάντιου, ένώ παράλληλα μελετάει καί τήν έξέλιξη τής νεοελληνικής λογοτεχνίας άπό τίς άπαρχές της έως σήμερα. Άσχολήθηκε έπίσης μέ τό θέατρο σκιών («Das neugriechische Schattentheater Karagöz», Probleme der neugriechischen Literatur, IV, 185-197), μέ τήν 'Οδύσσεια καί τό γενικότερο έργο του Καζαντζάκη (1965, 1971), ένώ μαζί μέ τόν Boffvoj Borecky εϊναι ή συντάκτρια του «Λεξικού Ελλήνων συγγραφέων» (Slovnik Spisovatelu. Recko antickà, byzantskâ a novoreckà literatura, Bacon, Praha 1975 (772 σελίδες!)). Μετέφρασε στή σλοβακική γλώσσα έλληνικά δημοτικά τραγούδια καί ποιήματα του Καβάφη, του Σεφέρη, του Ε λύτη καί του Ρίτσου καί συνόδευσε μέ σημειώματά της τίς σλοβακικές μεταφράσεις πολλών νεοελληνικών λογοτεχνικών έργων πού φιλοτέχνησε ό κλασικός φιλόλογος, καθηγητής Φράντισεκ, Στούρζικ (Frantisek Sturik), 18951968. Μνημονεύεται έπίσης ό Τσέχος μελετητής Θεόδωρος Νεντέλκα (Teodor Nedëlka), πού χρημάτισε βοηθός γιά τή νεοελληνική γλώσσα στήν «"Εδρα τών Επιστημών τής Αρχαιότητας» του Πανεπιστημίου τής Πράγας. Ό Νεντέλκα έξέδωσε «Μέθοδο» γιά τήν έκμάθηση τής νέας έλληνικής άπό Τσέχους καί «Νεοελληνο-τσεχικό λεξικό» (Novorecko-cesky slovnik, Praha [1983]). Ή βιβλιογραφία τών νεοελληνικών σπουδών δημοσιεύεται κάθε δύο χρόνια στό περιοδικό Zpràvy Jednoty klasickych filologu. Χ ι λ ή : Ή ίδρυση (1967) στό Santiago του «Κέντρου Βυζαντινών καί Νεοελληνικών Σπουδών "Φώτιος Μαλλέρος"» («Centro de Estudios Bizantinos y Neohelénicos "Fotios Malleros"») —έπειτα άπό εισήγηση του Φωτίου Μαλλέρου καί ομόφωνη άπόφαση τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου τής Χιλής— άποτέλεσε τήν άφετηρία γιά τήν καλλιέργεια καί άνάπτυξη τών νεοελληνικών σπουδών στή χώρα αύτή τής Λατινικής Αμερικής. Αρκετοί νεοελληνιστές έργάζονται έκεϊ άποδοτικά, στούς τομείς τής διδασκαλίας, τής έρευνας, της μετάφρασης, καί τής διάδοσης του νεοελληνικού πολιτισμού. Το «Κέντρο» προσφέρει μαθήματα νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας και οργανώνει διαλέξεις γιά τά άλλα τμήματα τής Φιλοσοφικής (ιδίως γιά τά τμή1. Ή Dostâlovâ, μέ τή συνεργασία τής Catherine Franc-Sgourdeou, έξέδωσε τό πολυσέλιδο σχετικό έργο Zàkladnikurz novoreckého jazyka / Εισαγωγή στή νεοελληνική γλώσσα, Brno 2000.

ματα Γλωσσολογίας καί Λογοτεχνίας), ένώ στον εκδοτικό τομέα —καί μέ τήν οικονομική άρωγή του έλληνικου 'Υπουργείου Εξωτερικών— έχει πραγματοποιήσει σειρά σημαντικών έκδόσεων (23 αυτοτελή έργα), άνάμεσα στις όποιες: άνθολογήσεις νεοελληνικών κειμένων, ολοκληρωμένες μεταφράσεις έργων τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (άπό τόν Διγενή Άκριτη ώς τις μέρες μας), κλπ. Ιδιαίτερα μνημονεύεται ή έκδοση τής Επετηρίδας του «Κέντρου» Bizantion Nea Hellas (1970 κ.έ.), μέ τήν όποια προωθούνται οί βυζαντινές καί νεοελληνικές σπουδές στις ισπανόφωνες χώρες. Άπό τούς έλληνιστές του Santiago πού καλλιεργούν τις βυζαντινές καί τις νεοελληνικές σπουδές καί έργασίες τών όποιων φιλοξενούνται στις σελίδες του περιοδικού Bizantion - Nea Hellas, άναφέρονται έδώ τά ονόματα τών: Miguel Castillo Didier, Alejandro Zorbas (διδάσκει λογοτεχνία), Marco Aurelio Perales (διδάσκει νεοελληνική γλώσσα καί ιστορία), Roberto Quiroz Pizarro (διδάσκει νεοελληνική λογοτεχνία) καί του José Marin (έπίσης τής βυζαντινής ιστορίας). Ιδιαίτερα μνημονεύεται ό θεμελιωτής τών βυζαντινών καί νεοελληνικών σπουδών στή Χιλή Φώτιος Μαλλέρος Κασιμάτης (1914-1986), ό όποιος, όπως είδαμε, ίδρυσε τό παραπάνω «Κέντρο» και τό περιοδικό Bizantion - Nea Hellas, προγραμμάτισε καί έξέδωσε —καί μέ δικά του προλεγόμενα— σημαντικά βιβλία στή «σειρά» του «Κέντρου», μετέφρασε στά ισπανικά (μέ είσαγωγή καί σημειώσεις) τό πεζογράφημα του Πέτρου Χάρη Ή μεγάλη νύχτα (Santiago 1974), κλπ. Πολλαπλές είναι καί οί δραστηριότητες του διαδόχου του Μαλλέρου, καθηγητή Miguel Castillo Didier, ό όποιος έχει δημοσιεύσει μεγάλο ν άριθμό έρευνητικών έργασιών, έχει φιλοτεχνήσει μεταφράσεις σημαντικών έργων νεοελλήνων λογοτεχνών, έχει άνθολογήσει νεοελληνικά κείμενα, καί γενικότερα έχει συμβάλει άποφασιστικά στήν προβολή καί διάδοση τών έλληνικών πολιτισμικών άξιών στις ισπανόφωνες χώρες τής Λατινικής Αμερικής. Ειδικότερα ό Didier —πέρα άπό τις Ανθολογίες του, πού περιγράφονται έδώ στον οικείο χώρο— έχει συνθέσει ένα Panorama de la literatura neohelénica (1963), ένώ άπό τις πολυάριθμες μεταφράσεις του νεοελληνικών λογοτεχνικών έργων πού έχει έκδώσει στά ισπανικά, περιορίζομαι νά άναφέρω έπιλεκτικά μόνο τις έξής: μετέφρασε τις τραγωδίες του Ν. Καζαντζάκη Χριστόφορος Κολόμβος (1966), Κωνσταντίνος Παλαιολόγος (1967), Βούδας (1983), 'Οδυσσέας Ιουλιανός ό Παραβάτης - Νικηφόρος Φωκάς - Καποδίστριας (σέ έναν τόμο: Santiago 1978), Χριστός (1996), Προμηθέας Πυρφόρος (1998), τήν 'Οδύσσεια («Sintesis en prosa»: 1975), τό "Οφις και κρίνο (1987) καί τις Τερτσίνες (1988) του ίδιου συγγραφέα, τις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Τσίρκα (Ή Λέσχη, 1975, Άριάγνη, 1976, Ή νυχτερίδα, 1977), του Όδυσσέα Ελύτη

Τό άξιον εστί (1981), τόν Μπολιβάρ (1988) του Νίκου Εγγονόπουλου, τις Ώδές του Κάλβου (Las odas griegas de Andreas Kalvos, Santiago 1988: έμμετρη μετάφραση, μέ εκτενές μελέτημα 123 σελίδων γιά τις Ώδές, σημειώσεις, βιβλιογραφία, κλπ.), ολόκληρο τό ποιητικό έργο του Κ. Π. Καβάφη (Kavafis integro, Santiago 2 2003 [ 1 ±991]· δπως σημειώνει ό μεταφραστής στήν «Παρουσίαση» [σ. 4] τής άναθεωρημένης καί συμπληρωμένης δεύτερης έκδοσης του έργου, «Σ' αύτό τόν τόμο συγκεντρώνονται δλα τά ποιήματα του Αλεξανδρινού ποιητή: τά κανονικά, τά "άνέκδοτα", τά άποκηρυγμένα καί τά άτελή. Τά ποιήματα παρουσιάζονται μέ ένα έκτεταμένο δοκίμιο, σημειώσεις στά ποιήματα, χρονολογία τής Αλεξάνδρειας καί του ποιητή καί βιβλιογραφία»), «τό έπος του Διγενή Άκριτη (χειρόγραφο Έσκοριάλ) καί τά άσματα Του υίου του Άρμούρη καί Του υίου του Άνδρονίκου» (Poesia Heroica Griega. Epopeya de Digenis Akritas. Cantares de Armuris y de Androniko, Santiago 1994, σ. 10), ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου (Σχήμα τής απουσίας καί Ή σονάτα του σεληνόφωτος, 1993), όγδονταένα ποιήματα του Νικηφρρου Βρεττάκου (Ochentapoemas. «El carro dorado», 2001), τό Μυθιστόρημα καί άλλα ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη (2001), κ.ά.π. Τό 1999 ό Didier έξέδωσε και μιάν Ανθολογία ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου (Yanis Ritsos, Antologia Poética). Τό γενικό συμπέρασμα άπό τή σύντομη αύτή έπισκόπηση (καί άπό δσα προκύπτουν άπό τό έπόμενο κεφάλαιο) είναι δτι τό ένδιαφέρον τών ξένων γιά τή νεοελληνική λογοτεχνία αύξάνεται σήμερα σταθερά. Τό φαινόμενο αύτό υποδηλώνει, κατά τή γνώμη μου, τήν προϊούσα πύκνωση καί έξω άπό τόν έλλαδικό χώρο τών τάξεων τών ειδικών νεοελληνιστών, ώστε, παράλληλα μέ τήν κλασική καί τή βυζαντινή φιλολογία, νά μπορούμε τώρα νά ισχυριζόμαστε δτι οί νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές άποτελουν πλέον έναν τρίτο διεθνή έπιστημονικό κλάδο. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Καί γιά τήν παρούσα σύνταξη τής Εισαγωγής δέν μπόρεσα νά συγκεντρώσω έπαρκή στοιχεία γιά δλες τις χώρες, δπου διδάσκεται ή νεοελληνική γλώσσα καί λογοτεχνία καί δπου καλλιεργούνται οι νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές. Περιορίζομαι μόνο νά προσθέσω έδώ δτι τά νεοελληνικά διδάσκονται έπίσης στό Πανεπιστήμιο του Helsinki (Φινλανδία), άπό τόν Jussi Korhonen, κλπ. Βιβλιογραφία Γιά τα στοιχεία του διαγράμματος αύτου χρησιμοποιήθηκαν ιδιαίτερα τα βιβλιογραφικά βοηθήματα: Donald C. Swanson, Modern Greek Studies in the

West. A Critical Bibliography ofStudies on Modem Greek Linguistics, Philology, and Folklore, in Languages other than Greek. The New York Public Library, New York 1960, καί C. Th. Dimaras - C. Koumarianou - L. Droulia, Modem Greek Culture. A Selected Bibliography (in English - French - German - Italian), Athens 4 1974 [Neo-Hellenic Research Centre of the National Hellenic Research Foundation]. Γιά τους Γάλλους, τους Ιταλούς, τούς Ούγγρους κ.ά. νεοελληνιστές παραπέμπω καί σέ ορισμένα άλλα ειδικότερα βιβλιογραφικά βοηθήματα, ένώ τά δημοσιεύματα πού έκαμαν οί ξένοι νεοελληνιστές κατά τά τελευταία χρόνια μνημονεύονται στις υποσημειώσεις. Γιά τις νεοελληνικές σπουδές στο έξωτερικό (ιδίως στόν τομέα τών μεταφράσεων νεοελληνικών λογοτεχνικών έργων στις ξένες χώρες) βλ. καί τό συνοπτικό άρθρο του Πέτρου Χάρη, «Μιά έθνική υπηρεσία τής έλληνικής λογοτεχνίας», NE, 103 (1978) 333-341 (= ΠΑΑ, 52, 1977, 177*-193* = Π. Χάρη, Ό άνθρωπος καί δ ίσκιος του, σσ. 97-105). Χρήσιμες πληροφορίες άντλησα καί άπό τό περιοδικό Μαντατοφόρος^ καί άπό τό Bulletin τής «Modern Greek Studies Association». Επιβάλλεται έπίσης νά συμβουλεύεται κανείς καί τό Bulletin d'Information et de Coordination (I-X, Athènes-Paris 1964-1981) τής «Association Internationale des Études Byzantines», όπου, παράλληλα μέ τις συμβολές τών βυζαντινολόγων στόν χώρο τής έπιστήμης τους, μπορούμε νά βρούμε πληροφορίες καί γιά τις έπιδόσεις τους έπάνω σέ θέματα τής νεοελληνικής φιλολογίας, κατά περίπτωση. Γιά τόν τομέα τών μεταφράσεων γενικότερα βλ. Έρασμιας-Λουίζας Σταυροπούλου, Βιβλιογραφία μεταφράσεων νεοελληνικής λογοτεχνίας, Εταιρεία Έλληνικου Λογοτεχνικού καί Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1986. Γιά τις μεταφράσεις νεοελληνικών έργων στά άγγλικά διαθέτουμε τό βιβλίο τής Dia Μ. L. Philippides, Census of Modern Greek Literature. Check-list of English Language Sources Useful in the Study of Modern Greek Literature (1824-1987). Modern Greek Studies Association, New Häven, USA, 1990. Γιά τις γαλλικές μεταφράσεις βλ. passim του καταλόγου: La Grèce et les livres. Guide établi par

1. Στό τευχ. 27 (Όκτ. 1988), σσ. 47-85, του Μαντατοφόρου δημοσιεύονται οί έκθέσεις (στή Συνάντηση της Κοπεγχάγης: βλ. παρακάτω) τών έξης νεοελληνιστών γιά τις νεοελληνικές σπουδές στις χώρες ή τις πόλεις δπου έργάζονται: David Ricks, «University Degree Courses in Modern Greek in Great Britain» (σσ. 48-53), Π. Γιαννόπουλου, «Οί Νεοελληνικές σπουδές στό Βέλγιο» (σσ. 54-56), Sysse Engberg - Ole Smith, «Modem Greek in Copenhagen» (σσ. 57-60), [Α. Καμπύλη], «Universität Hamburg. Studienplan für das Hauptfach Byzantinistik und Neugriechische Philologie (Magisterstudiengang)» (σσ. 6370), Mario Vitti, «Οί Νεοελληνικές σπουδές στήν Ιταλία» (σσ. 71-74), Α. F. van Gemert, «Τά Νεοελληνικά στήν Όλλανδία» (σσ. 75-82), Bo-Lennart Eklund, «Modern Greek in Sweden» (σσ. 83-85).

le Centre de la Traduction Littéraire et Pétros Papadopoulos aux éditions de rinstitut Français d'Athènes. Athènes 1990 [Collection de l'Institut Français d'Athènes, Centre de la Traduction Littéraire], ένώ γιά τις ιταλικές τόν κατάλογο τής Amalia Kolonia, Le traduzioni in italiano dei libri di autori greci (1945-1994), [Αθήνα 1994], γιά τόν όποιο έγινε παραπάνω έκτενής λόγος.

ΚΕΝΤΡΑ ΕΡΕΥΝΩΝ, ΣΥΝΕΔΡΙΑ, ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

Προκειμένου γιά τά έπιστημονικά ιδρύματα του έξωτερικου (στήν Ελλάδα υπάρχουν, φυσικά, αύτοτελή τμήματα), τά συνέδρια και τά φιλολογικά περιοδικά, παρατηρούμε, ώς συνέπεια τών παραπάνω διαπιστώσεων, δτι οι νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές πολύ σπάνια καλύπτουν σέ αύτά ολόκληρο τό πεδίο: καλλιεργούνται σέ έρευνητικά κέντρα γενικότερου προσανατολισμού, διδάσκονται συνήθως σέ ένα μεικτό πανεπιστημιακό department, άποτελουν «τμήμα» ένός συνεδρίου καί έξαντλουν μέρος τής υλης ένός φιλολογικού περιοδικού. Τό φαινόμενο, βέβαια,'δέν χαρακτηρίζει άποκλειστικά τή νεοελληνική φιλολογία καί δέν ύποδηλώνει άναγκαστικά περιορισμό ή υποτίμηση τών σχετικών σπουδών. Αντίθετα, θά μπορούσε άπό μία άποψη νά υποστηριχθεί ότι ή καλλιέργεια τών νεοελληνικών σπουδών μέσα σέ τέτοια εύρύτερα πλαίσια άποβαίνει συχνά σέ όφελος τους άπό έπιστημονική άποψη. ΚΕΝΤΡΑ ΕΡΕΥΝΩΝ, ΙΔΡΥΜΑΤΑ, ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΑ1 Ελλάδα 'Αναγνωστική Εταιρία Κερκύρας, Καποδιστρίου 120, Κέρκυρα. Αρχείο Μέλπως και Όκταβίου Μερλιέ (άποτελεΐ τμήμα του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, γιά τό όποιο βλ. παρακάτω). Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο, Γ. Νικολαιδη 3 και Γ. Παπανδρέου, 54646 Θεσσαλονίκη. Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου, 71202 Η ράκλειο Κρήτης. Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (ΕΚΕΒΪ), Άθ. Διάκου 4, 11742 Αθήνα. Έλληνική Εταιρεία Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας [ΕΕΓΣΓ], Κύπρου 74-76, 11257 Αθήνα. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο [ΕΛ.Ι.Α], Αγίου Ανδρέου 5, 10556 Άθή να. (Πρόεδρος: Μάνος Χαριτάτος). 1. Μέσα σέ παρενθέσεις σημειώνεται ό υπεύθυνος κάθε τμήματος (δταν υπάρχει).

Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Ίσαύρων 29, 11472 Αθήνα. Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών, Μαυρομιχάλη 16,10680 Αθήνα. (Πρόεδρος: Καθ. Φώτιος Άρ. Δημητρακόπουλος). Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας. Ίδρυμα Σχολής Μωραίτη, Πλατεία Σταδίου 5, 11635 Αθήνα. Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών!Société Européene des Études Néo-helléniques. (Πρόεδρος: Καθ. Κ. Α. Δημάδης, Frei Universität Berlin, Fachbereich Philosophie u. Geisteswissenschaften, Byzantinisch-Neugriechisches Seminar, Podbeilskiallee 60, D-14195 Berlin). Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Αελφών, Καρνεάδου 13, 10675 Αθήνα. 'Ίδρυμα Γουλανδρή-Χόρν, Μ. Αυρηλίου 5, Πλ. Αέρηδων, Πλάκα, Αθήνα. 'Ίδρυμα 'Ελληνικού Πολιτισμού, Στρατηγού Καλλάρη 50, 15452 Παλαιό Ψυχικό, Αθήνα. 'Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ούράνη [τής Ακαδημίας Αθηνών], Όθωνος 8, 10557 Αθήνα. (Πρόεδρος: ό Ακαδημαϊκός Τάσος Αθανασιάδης). 'Ίδρυμα Κωστή Παλαμα, Ασκληπιού 3, 10679 Αθήνα. (Πρόεδρος ό Ακαδημαϊκός Τάσος Αθανασιάδης). «"Ιδρυμα-Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη», Χαρ. Τρικούπη 116, 11472 Αθήνα. (Πρόεδρος: Πάτροκλος Σταύρου, δ. Φ.). Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών - "Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη [του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης]. (Υπεύθυνος: Κ. Προκόβας.) Κέντρο Έλληνικής Γλώσσας, Καραμαούνα 1 - Πλ. Σκρα, 55132 Καλαμαριά, Θεσσαλονίκη. Γραφείο Αθηνών: Σόλωνος 77, 10679 Αθήνα. (Πρόεδρος: Καθ. Δ. Α. Φατουρος). Κέντρο Έρευνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού [τής Ακαδημίας Αθηνών], Αναγνωστοπούλου 14, 10673 Αθήνα. Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας / Center for Cretan Literature, Βαρβάροι (Μυρτιά), 70100, Δήμος Ν. Καζαντζάκη, Ηράκλειο Κρήτης. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Κυδαθηναίων 11, 10558 Αθήνα. (Διευθυντής: Καθ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης.) Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών (ΚΝ.Ε.) του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (πρώην Βασιλικού Ιδρύματος Ερευνών), Βασιλέως Κωνσταντίνου 48, 11635 Αθήνα. [Ιδρύθηκε τό 1958]. (Διευθυντής: Καθ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης). Μορφωτικό 'Ίδρυμα Έθνικής Τραπέζης [Μ.Ι.Ε.Τ.], Θουκυδίδου 13, 10558 Αθήνα. [Ιδρύθηκε τό 1966 άπό τήν Εθνική Τράπεζα]. (Διευθυντής: Διονύσης Καψάλης).

"Ομιλος Μελέτης του Έλληνικου Διαφωτισμού [ΟΜ.Ε.Δ], Βασιλέως Κωνσταντίνου 48, 11635 Αθήνα. Σπουδαστήριο Νέου 'Ελληνισμού. (Ιδρύθηκε τόν Δεκέμβριο του 1996). Μουρούζη 12, 10674 Αθήνα. (Διευθυντής ό Μανόλης Γ. Σαββίδης, Πρόεδρος: Καθ. Ελένη Γλύκατζη-Ahrweiler). Σύλλογος προς διάδοσιν 'Ωφελίμων Βιβλίων [ΣΩΒ]. Ιδρυτής: Δημήτριος Βικέλας. "Ετος ιδρύσεως: 1899. Π. Κυριάκου 24 καί Κοτυαίου 2, 11521 Αθήναι. (Πρόεδρος: Καθ. Κ. Μανάφης). Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός», Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8, 10561 Αθήνα. (Πρόεδρος: Καθ. Ίω. Μαρκαντώνης). Αγγλία The University of Birmingham, School of Antiquity, Centre for Byzantine, Ottoman, Modern Greek & Çypriot Studies, P. O. Box 363, Birmingham B15 2TT. (Διευθυντής ό καθ. Δημ.'Τζιόβας). University of London, King's College London, Department of Byzantine and Modern Greek Studies, Strand, London WC2R 2LS. (Prof. Roderick Beaton.) University of Cambridge, Faculty of Modern and Médiéval Languages, Modern Greek Section, Sidgwick Avenue, Cambridge CB3 9DA. (Dr D. Holton). University of Oxford, Faculty of Médiéval and Modern Languages and Literature. (Prof. Peter Mackridge, Taylor Institution, St. Giles', Oxford 0 X 1 3NA.) Αύστραλία University of Sydney, Department of Modern Greek, A19, N.S.W. 2006, Australia. Modern Greek Studies Association of Australia ά New Zealand / 'Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Αυστραλίας και Νέας Ζηλανδίας [MGSAANZ], CNES. University of Sydney. Ή 'Εταιρεία ιδρύθηκε τό 1990. (Πρόεδρος: Prof. Vrassidas Karalis). Αύστρία Institut für Byzantinistik und Neogräzistik der Universität Wien, A-1010 Wien, Postgasse 7. (Prof. Johannes Köder.)

Österreichische Gesellschaft für Neugriechische Studien [ÖGMS] / Αυστριακή 1 Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών, Postgasse 7/1/3, Α-100 Wien, Österreich. Ιδρύθηκε τό 1988, μέ πρωτοβουλία του άείμνηστου καθηγητή νεοελληνικών σπουδών Gunnar Hering. Αφρική University of the Witwatersrand, Division of Modern Greek, 1 Jan Smuts Avenue, Johannesburg, 2001 South Africa. (Διευθυντής: Σ. Λ. Τσοχατζίδης, δ.φ.) Βέλγιο Université Catholique de Louvain, Institut des Langues Vivantes, 1, Traverse d'Ésope, 1348 Louvain-la-Neuve, Belgique. (Prof. Panayotis Yannopoulos). Société Belge d'Études Néohelléniques. Institut Libre Marie Haps. 11, rue d'Arlon, 1040 Bruxelles, Belgique. Griekenlandcentrum / Κέντρο Έλληνικών Μελετών. Univeristeit Gent, Blandijnberg 2, 9000 Gent, België. (Prof. Gunnar De Boel). Βουλγαρία Εταιρεία Νεοελληνιστών «Κ. Παλαμας» τής Βουλγαρίας. Sofia University, Modern Greek Philology, 15 Tzar Osvoboditel, 1000 Sofia, Bulgaria. (Πρόεδρος: Καθ. Stoyna Poromanska). Γαλλία Université de Provence, Institut de Grec Moderne, 29, av. Robert Schuman, 13621 Aix-en-Povence. (Hélène Cota, Maître de Conférences). Université de Lyon III Jean Moulin, Faculté des Langues, Institut néo-hellénique, 74, rue Pasteur 69007 Lyon. (Prof. Colette Janiaud-Lust). Université Paul Valéry, UFR de langues et civilisations étrangères, Section de grec moderne, Route de Mende, B.P. 5043, 34000 Montpellier Cedex. (Καθ. M .-P. Masson). Université de Nancy II, UFR des Lettres, Institut de Grec Moderne, 23, Bd. Albert 1 e r , 54000 Nancy. (André Chatzissavas, Maître de Conférences.) Faculté des Lettres et Sciences Humaines - Section de Grec moderne, 98, Bd. Edourd-Herriot, 06036 Nice Cedex. (Prof. René Bouchet).

Institut National des Langues et Civilisations Orientales (INALCO), 2, rue de Lille, 75343 Paris, Cedex 07. (Prof. Henri Tonnet). Université de Paris-Sorbonne (Paris IV), Institut des études néo-helléniques, 16, rue de la Sorbonne (3e étage), 75005 Paris. (Prof. Henri Tonnet). Université des Sciences Humaines, UFR des Langues Vivantes, Institut d'Études Néo-helléniques, 22, rue Descartes, 67084 Strasbourg Cedex. (Prof. Astérios Argyriou). Université François Rabelais, Faculté des Langues, Littératures et Civilisations Classiques et Modernes, Département d'Etudes Helléniques et Néo-helléniques, 3, rue des Tanneurs, 37041 Tours Cedex. (Mme Efstratia Oktapoda-Lu). Société des Études Néo-helléniques [SÉ/V], 2, rue de Lille, 75007 Paris. Ιδρύθηκε τό 1989. (Πρόεδρος: Prof. Guy Saunnier). Γερμανία Arbeitsgemeinschaft für Neogräzistik in der Bundesrepublik Deutschland. Am Dornbusch 28, 4630 Bochum 1. Ιδρύθηκε τό 1989. (Πρόεδρος ως τό 2004: ή καθηγήτρια Ίσιδώρα Rosenthal-Καμαρινέα). Freie Universität Berlin, Fachbereich Philosophie u. Geisteswissenschaften, Byzantinisch-Neugriechisches Seminar, Podbeilskiallee 60, D-14195 Berlin. (Διευθυντής: Prof. Dieter Reinsch). Universität Hamburg, Institut für Griechische und Lateinische Philologie, Byzantinisch-neugriechische Abteilung, Von-Melle-Park 6, 20146 Hamburg. Institut für Altertumskunde der Universität zu Köln, Mittel- und neugriechische Philologie, 5 Köln 41 Albertus Magnus-Platz. Institut fur Byzantinistik, neugriechische Philologie und byzantinische Kunstgeschichte München, Geschwister-Scholl-Platz 1, München 80539. (Διευθυντής: Prof. A. Hohlweg). Δανία Kobenhavns Universitet / University of Copenhagen, Department ofEast European and Modern Greek Studies, Njalksgade 78, DK-2300, Copenhagen S, Denmark. (Διευθύντρια: Sysse G. Engberg). European Association for Modern Greek Studies. Ιδρύθηκε στις 20 Σεπτεμβρίου 1987 με πρωτοβουλία του Τομέα Νεοελληνικών καί Βαλκανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου τής Κοπεγχάγης (βλ. άμέσως παραπάνω).

Ελβετία Université de Genève, Faculté des Lettres, Département de langues et littératures méditerranéennes, slaves et orientales, CH-1211, Genève 4. Ηνωμένες Πολιτείες

Αμερικής

The American Society for Neo-Hellenic Studies, 2754 Claflin Avenue, New York 10468. (Ιδρύθηκε τό 1967). Center for Byzantine Studies, Dumbarton Oaks 1703, 32 St. N. W., Washington, D.C. 20007. Center for Neo-Hellenic Studies (
Ιταλία Associazione Nazionale di Studi Neogreci in Italia, via F. D. Guerrazzi 1/d, 00152 Roma, Italia. (Πρόεδρος: Καθ. Mario Vitti). Università degli Studi di Catania, Facoltà di Lingue e Letterature Straniere, Dipartmento di Filologia Moderna. Ex Monastero dei Benedettini, Piazza Dante 32, 95124 Catania. Università degli Studi di Napoli «L'Orientale», Dipartmento di Studi dell'Europa Orientale. (Διευθυντής του Τμήματος ό καθ. Riccardo Maisano). Via Duomo 219, 80138 Napoli. Università di Padova, Dipartimento di Scienze dell'Antichità, Cattedra di Lingua e Letteratura Neogreca, Piazza Capitianato 7, 35139 Padova. Università di Palermo, Facoltà di Lettere, «Aglaia». Dipartimento di Studi Greci, Latini, Musicali, Viale delle Scienze, 90128 Palermo. Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici «Bruno Lavagnini», Via Noto 34, 90141 Palermo. (Prof. Vinceiïzo Rotolo). Università degli Studi di Roma «La Sapienza», Facoltà di Lettere, Dipartimento di Filologia Greca e Latina, Sezione Bizantino-neoellenica, Piazzale Aldo Moro 5. Università di Trieste, Dipartimento di Lingua e Letterature dei Paesi del Mediterraneo, Cattedra di Lingua e Letteratura Neogreca, Trieste. Istituto Ellenico di Studi Bizantini e Postbizantini [Έλληνικόν Ίνστιτουτον Βυζαντινών καί Μεταβυζαντινών Σπουδών], Castello 3412, 30122 Venezia. [Συστήθηκε τό 1951]. (Διευθυντής: Καθηγήτρια Χρύσα Μαλτέζου). Università di Verona, Facoltà di Lingue e Letterature Straniere, Cattedra di Lingua e Letteratura Neogreca, Verona. Κα ναδας McGill University (Montreal), Neo-Hellenic Studies. (Prof. Jaques Bouchard). Université de Montréal, Études néo-helléniques, Case postale 6128, succursale Centre-ville, Montréal (Québec), H3C 3J7 Canada. (Prof. Jacques Bouchard). Université de Montréal, Centre Interuniversitaire d'Études Néo-Helléniques de Montréal / Interuniversity Centre for Neo-Hellenic Studies of Montreal / Διαπανεπιστημιακό Κέντρο Νέων Έλληνικών Σπουδών Μόντρεαλ 3744, rue Jean-Brillant, suite 520-01, Montréal, Québec H3T 1P1. (Prof. Jacques Bouchard).

Ό λ λ α νδία Universiteit van Amsterdam, Byzantijns-Nieuwgrieks Seminarium, Spuistraat 210, 1012 VT, Amsterdam. (Prof. M. D. Lauxtermann). Ουγγαρία ["Εδρα Έλληνικής Γλώσσας καί Λογοτεχνίας τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου] «Eötvos Lorând» τής Βουδαπέστης. Ρουμανία Societatea Româna di Studi Neo-Elene / Ρουμανική Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών. Ιδρύθηκε στις 17 Ιανουαρίου 1997 στό Βουκουρέστι. (Επίτιμος πρόεδρος της ό καθ. Alexandru Elian. Πρόεδρος του σημερινού Διοικητικού Συμβουλίου της ή Cornelia Papacostea). Ρωσία Vserossijsaja Assotsiatsija Neoelliniston Obstsestvo «Russija-Gretsija» / Πανρωσικός Σύλλογος Νεοελληνιστών, [Ιδρύθηκε στις 8 'Οκτωβρίου 1996. Πρώτος πρόεδρος του Συλλόγου ό Victor Sokoliuk (1996-1997). Γενική Γραμματέας: Irina Tolstikova], Vozdvizenka 14, 103009 Moscow, Russia. Τουρκία istabul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Bati Dilleri ve Edebiyatlari Bölümü, Çagda§ Yunan Dili ve Edebiyati, Anabilim Dali, Ba§kanligi 34459, BEYAZIT-ISTANBUL / Πανεπιστήμιο Κωνσταντινουπόλεως, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Δυτικών Γλωσσών και Φιλολογιών, Τομέας Νέας Έλληνικής γλώσσας καί φιλολογίας... (Έπίκουρη καθηγήτρια: Esin Ozansoy). Χιλή Universidad de Chile, Facultad de Filosofia y Humanidades, Centro de Estudios Griegos Bizantinos y Heohelénicos «Fotios Malleros». Castilla 435-3, Santiago. Ιδρύθηκε τό 1967. (Prof. Miguel Castillo Didier.) Βιβλιογραφία Υπουργείο Εξωτερικών, AlO Διεύθυνση Αποδήμων Ελλήνων - Μεταναστεύσεως - Παλιννοστήσεως, Πνευματικά ιδρύματα ελληνικού ένδιαφέροντος

στό Εξωτερικό, Αθήνα 1982. — Les Études Néo-helléniques dans les Universités Francophones. Publication de l'Institut d'Études Néo-helléniques, Faculté des Langues Vivantes, Université des Sciences Humaines de Strasbourg, Année universitaire 1985-1986. — Τριαντάφυλλου Ε. Σκλαβενίτη, «Ερευνητικοί φορείς, έρευνητικά προγράμματα καί εργα γιά τόν Νεώτερο Ε λ ληνισμό στή διαχρονική του πορεία», Μαντατοφόρος, τευχ. 29 (Ιούν. 1989), σσ. 5-97, καί τευχ. 31 (Ιούν. 1990), σσ. 57-68 («Συμπλήρωμα»).

ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΚΑΙ

ΣΓΜΠΟΣΙΑ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ

ΣΠΟΥΔΩΝ

Α' Πανιόνιον Συνέδριον (Κέρκυρα, 20-22 Μαίου 1914), μέ τήν εύκαιρία του έορτασμου τών 50 χρόνων άπό τήν "Ενωση τής Επτανήσου μέ τήν Ελλάδα. — Β' JJaviôwQv Συνέδριον (Ιθάκη, 26-27 Αύγ. 1938). Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρία Επτανησιακών Μελετών». — Γ' Πανιόνιον Συνέδριον (Κέρκυρα - Αργοστόλι - Ζάκυνθος, 23-29 Σεπτ. 1965)· διοργανώθηκε μέ τήν εύκαιρία του έορτασμου τής έκατονταετηρίδας άπό τήν "Ενωση τής Επτανήσου μέ τήν Ελλάδα. — Δ' Πανιόνιον Συνέδριον (Κέρκυρα, 28 Σεπτ.-1 Όκτ. 1978)· διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρία Κερκυραϊκών Σπουδών». — Ε ' Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο (Αργοστόλι - Ληξούρι, 17-21 Μαίου 1986). Ύπό τήν αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού καί τής Νομαρχίας Κεφαλλονιας. Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών». — C Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο. Διοργανώθηκε άπό τό «Κέντρο Μελετών Ιονίου» καί τήν «Εταιρεία Ζακυνθιακών Σπουδών» καί πραγματοποιήθηκε στή Ζάκυνθο άπό 23-27 Σεπτ. 1997. — Ζ' Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο. Διοργανώθηκε άπό τήν Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών καί πραγματοποιήθηκε στή Λευκάδα άπό 26-30 Μαίου 2002 1 . Διεθνής Συσκεφις Νεοελληνικών Σπουδών (Ανατολικό Βερολίνο, 15 Μαρτ.-12 Απρ. 1957). Διοργανώθηκε άπό τήν «Akademie der Wissenschaften der DDR» μέ διευθυντή τόν καθηγητή Johannes Irmscher. Α'Διεθνές Συνέδριον Νεοελληνικών Σπουδών (12-16 Απρ. 1960), μέ έδρα τήν «École Nationale des Langues Orientales Vivantes», 2, rue de Lille, Paris Vile. (Πρόεδρος: André Plassart). A' Διεθνές Κρητολογικόν Συνέδριον (Ήράκλειον, 22-28 Σεπτ. 1961). — Β' Διεθνές Κρητολογικόν Συνέδριον (Χανιά, 12-17 Απρ. 1966). — Γ Διεθνές 1. Καί στά έπτά Πανιόνια συνέδρια άνακοινώθηκαν (σέ ειδικά τμήματά τους) ποικίλα νεοελληνικά φιλολογικά θέματα.

Κρητολογικόν Συνέδρων (Ρέθυμνον, 18-23 Σεπτ. 1971). — Τό Α' πραγματοποιήθηκε στό Ηράκλειο, άπό 29 Αύγ. - 3 Σεπτ. 1976, τό Ε'στον 'Άγιο Νικόλαο, άπό 25 Σεπτ. - 1 Όκτ. 1981, τό Ç' στα Χανιά, άπό 24-31 Αύγ. 1986, τό Ζ' στό Ρέθυμνο, άπό 25-31 Αύγ. 1991, τό Η'στο Ηράκλειο, άπό 9-14 Σεπτ. 1996, τό Θ'στήν Ελούντα, άπό 1-6 Όκτ. 2001 1 . Α' Συμπόσιον Νεοελληνικών Σπουδών. Διοργανώθηκε (όπως καί τά έπόμενα τρία) άπό τή «Modern Greek Studies Association» στό Princeton τής Νέας Ίερσέης άπό 30 Όκτ. - 1 Νοεμβρίου 1969, μέ θέμα: « Ή νεοελληνική λογοτεχνία, ιδίως στή σχέση της μέ τήν Εύρώπη». — Τό Β'Συμπόσιο πραγματοποιήθηκε στό Cambridge, Massachusetts (7-19 Μάιου 1971), τό Γ ' στή Νέα Υόρκη (9-11 Νοεμβρίου 1973), τό Α' στο Los Angeles τής California (31 Όκτ. - 2 Νοεμβρίου 1975), τό Ε'στο Chicago (29-31 Όκτ. 1976) καί τό C στήν Washington (9-12 Νοεμβρίου 1978). Ακολούθησαν καί άλλα. Τό πιο πρόσφατο {Symposium '95) διοργανώθηκε έπίσης άπό τήν «M.G.S.A.» καί πραγματοποιήθηκε στό Harvard University άπό 2-5 Νοεμβρίου 1995. Τό Symposium '95 ήταν άφιερωμένο στή μνήμη τριών έπιφανών νεοελληνιστών: του Philip Sherrard, του Ole L. Smith καί του Γ. Π. Σαββίδη. Συμπόσιον Ή έποχή τών Φαναριωτών. Διοργανώθηκε άπό τό «"Ιδρυμα Μελετών τής Χερσονήσου του Αίμου» (Ι.ΜΧ.Α.) καί πραγματοποιήθηκε στή Θεσσαλονίκη, άπό 21-25 Όκτ. 1970. 7ον Συμπόσιον Βυζαντινών καί Μεταβυζαντινών Σπουδών. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο του Birmingham άπό 2-3 καί 16-17 Μαρτ. 1973. Τό έπόμενο Συμπόσιο πραγματοποιήθηκε στήν ϊδια πόλη, άπό 20-22 Μαρτ. 1976. Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών. Διοργανώθηκε άπό τόν καθηγητή Bruno Lavagnini σέ συνεργασία μέ τήν «Accademia di Scienze, Lettere e Arti» του Palermo καί τήν έδρα τής νέας έλληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου τής ίδιας πόλης («Cattedra di lingua e letteratura neogreca deirUniversità di Palermo»). Πραγματοποιήθηκε στό Palermo άπό 17-19 Μαίου 1975. Πανελλήνιο Συνέδριο Λογοτεχνών. Διοργανώθηκε άπό τήν «Εθνική Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών» καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα (στό «Εθνικό 'Ίδρυμα Ερευνών») άπό 3-7 Νοεμβρίου 1975. Θέμα του Συνεδρίου: « Ό Λογοτέχνης καί ή έποχή του». Α' Διεθνές Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών. Διοργανώθηκε άπό τό Υπουργείο 1. Καί στά έννέα παραπάνω Κρητολογικά συνέδρια λειτούργησε ιδιαίτερο Νεοελληνικό Τμήμα.

Πολιτισμού καί Επιστημών και πραγματοποιήθηκε στή Θεσσαλονίκη (στό Αμφιθέατρο τής Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου) άπό 26-31 Ίουλ. 1976. Τό συνέδριο αύτό δέν είχε έρευνητικό-έπιστημονικό χαρακτήρα, άλλά κυριότατα ένημερωτικό γύρω άπό τόν τρόπο τής γλωσσικής, ιδίως, διδασκαλίας, στά άρμόδια τμήματα τών Πανεπιστημίων. Α' Διεθνές Συμπόσιο τών Νεοελληνιστών Γαλλόφωνων Πανεπιστημίων. Διοργανώθηκε άπό τό Ινστιτούτο Ανατολικών Γλωσσών καί Πολιτισμών (INALCO) τών Παρισίων και πραγματοποιήθηκε στό Παρίσι τό 1977. Θέμα του Συμποσίου: Ελεύθερο. — Β' Διεθνές Συμπόσιο τών Νεοελληνιστών Γαλλόφωνων Πανεπιστημίων. Συνήλθε στό Στρασβούργο (28-29 Άπρ. 1978). Γενικό θέμα του συμποσίου: « Ή διδασκαλία τών νέων έλληνικών καί τά προβλήματά της» (περιλήψεις τών άνακοινώσεων πού έγιναν σ* αύτό βλ. στά Έλληνικά, 31, 1979, 188-222). — Γ Διεθνές Συμπόσιο τών Νεοελληνιστών Γαλλόφωνων Πανεπιστημίων. Διοργανώθηκε άπό τό Νεοελληνικό Ινστιτούτο του ΙΪΙ Πανεπιστημίου τής 4^ών καί συνήλθε στήν ίδια πόλη άπό 27-28 Άπρ. 1979. Αντικείμενο τών άνακοινώσεων του Συμποσίου ήταν ή νεοελληνική γλώσσα καί λογοτεχνία. — Δ' Διεθνές Συμπόσιο τών Νεοελληνιστών Γαλλόφωνων Πανεπιστημίων. Τήν εύθύνη του Συμποσίου, πού συνήλθε στή Γενεύη (9-10 Μαίου 1980), είχε ό καθηγητής Bertrand Bouvier. Βασικά θέματα του Συμποσίου ήταν τά έξής: αΟ «ή προσφορά τών Φαναριωτών», β') «ή κληρονομιά του Ψυχάρη», καί γΟ «οί ποιητές τής λογοτεχνικής γενιάς του 1930». — Ε' Διεθνές Συνέδριο τών Νεοελληνιστών Γαλλόφωνων Πανεπιστημίων. Διοργανώθηκε άπό τόν καθηγητή Π. Γιαννόπουλο καί πραγματοποιήθηκε στήν πόλη Louvain του Βελγίου άπό 7-9 Μαίου 1981. Θέματα του Συνεδρίου: «Σχέσεις Ελλάδας καί Γαλλίας άπό τόν 15ο ώς τόν 19ο αιώνα», «Μεθοδολογία τής διδασκαλίας τής έλληνικής γλώσσας». — C Διεθνές Συνέδριο τών Νεοελληνιστών Γαλλόφωνων Πανεπιστημίων. Διοργανώθηκε άπό τό «Institut de Grec Moderne» του Aix-enProvence καί συνήλθε στό Aix άπό 6-8 Μαίου 1982. Γενικό θέμα του Συνεδρίου: «Γύρω άπό τά προβλήματα τής γραμματολογικής ιστορίας». — Ζ' Διεθνές Συνέδριο τών Νεοελληνιστών Γαλλόφωνων Πανεπιστημίων. Διοργανώθηκε μέ πρωτοβουλία του καθηγητή Henri Tonnet άπό τό Ινστιτούτο Ανατολικών Γλωσσών καί Πολιτισμών (INALCO) τών Παρισίων, μέ τήν οικονομική βοήθεια του έλληνικου Υπουργείου Πολιτισμού, καί πραγματοποιήθηκε στό Παρίσι άπό 19-21 Μαίου 1983. Γενικό θέμα του Συνεδρίου ηταν « Ό έκτος της Ελλάδος Ελληνισμός» (έπιμέρους θέματα: «Λογοτεχνία καί Κοινωνία», «Λογοτεχνία, γλώσσα καί διδακτική», «Οί παρούσες άνάγκες στή διδακτική τών Ελληνικών»). — Η' καί θ ' Διεθνή Συνέδρια τών

Νεοελληνιστών Γαλλόφωνων Πανεπιστημίων. Διοργανώθηκαν άπό τήν καθηγήτρια M. P. Masson, πραγματοποιήθηκαν στό Montpellier τής Γαλλίας άπό 10-12 Μαΐου 1984 καί άπό 9-11 Μάιου 1985, άντιστοιχα, καί είχαν ώς βασικά θέματά τους: «Κύπρος καί νεοελληνική γραμματεία» (τό Η') καί « Ή συμβολή τών γαλλόφωνων νεοελληνιστών στις νεοελληνικές σπουδές» (τό Θ). — Γ Διεθνές Συνέδρ ιο τών Νεοελληνιστών Γαλλόφωνων Πανεπιστημίων. Διοργανώθηκε άπό τόν καθηγητή Bertrand Bouvier καί πραγματοποιήθηκε στή Γενεύη άπό 9-11 Μάιου 1986. Οί άνακοινώσεις του Συνεδρίου ήταν άφιερωμένες στήν ιστορία τών γραμμάτων καί σέ παιδαγωγικά προβλήματα. Επιμέρους θέματα: « Ή δεξίωση τών γαλλόφωνων συγγραφέων στήν Ελλάδα» καί « Ή καλή χρήση του μονοτονικού συστήματος». — ΙΑ' Διεθνές Συνέδριο τών Νεοελληνιστών Γαλλόφωνων Πανεπιστημίων. Διοργανώθηκε άπό τόν καθηγητή Alexis Eudald Solà καί πραγματοποιήθηκε στή Βαρκελώνη άπό 8-10 Μαΐου 1987. Γενικό θέμα του Συνεδρίου: «Τά μεταφραστικά προβλήματα τής νεοελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας». — ΙΒ' Διεθνές Συνέδριο τών Νεοελληνιστών Γαλλόφωνων Πανεπιστημίων. Διοργανώθηκε άπό τό Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστήμιου του Στρασβούργου καί πραγματοποιήθηκε στήν ιδια πόλη (στό Στρασβούργο) άπό 3-5 Μαΐου 1990. Θέμα του Συνεδρίου: « Ή μεταπολεμική έλληνική λογοτεχνία: θεματική καί τρόπος γραφής». — ΙΓ' Διεθνές Συνέδριο τών Νεοελληνιστών Γαλλόφωνων Πανεπιστημίων. Διοργανώθηκε άπό τό Πανεπιστήμιο τής Nancy II καί πραγματοποιήθηκε στήν ίδια γαλλική πόλη άπό 1315 Μαΐου 1993. Θέμα του Συνεδρίου: « Ή γλώσσα, ή λογοτεχνία, ή ιστορία καί ό πολιτισμός τής Κύπρου (περίοδος νεώτερη καί σύγχρονη)». — Τό ΙΔ' Συνέδριο διοργανώθηκε —μέ τή συνδρομή του Πανεπιστημίου Rennes Π, του έλληνικου Υπουργείου Πολιτισμού καί τής Εθνικής Τραπέζης τής Ελλάδος στή Γαλλία— άπό τήν κ. Ειρήνη Παπαθεοδώρου, Maître de Conférences τής νεοελληνικής γλώσσας καί φιλολογίας στό Rennes II, καί πραγματοποιήθηκε στήν πόλη Rennes άπό 18-20 Μαΐου 1995. Θέμα του Συνεδρίου: «Τό Ταξίδι στον έλληνικό χώρο καί οί Εύρωπαϊοι ταξιδιώτες στήν Ελλάδα άπό τόν 15ο ώς τόν 20ό αιώνα». Α' Συνέδριο γιά τή Νεοελληνική Γλώσσα στά Πανεπιστήμια του Αγγλόφωνου Κόσμου. Συνήλθε στήν Αθήνα άπό 17-21 Δεκ. 1980 καί είχε ώς κύρια θέματά του τή διδασκαλία τής γλώσσας καί τις γλωσσικές έρευνες. II Συνέδριο τών Ιταλών νεοελληνιστών. Πραγματοποιήθηκε στήν Padova άπό 29-30 Απρ. 1981. Θέματα του Συνεδρίου: «Σύνταξη γενικών καί ειδικών νεοελληνικών λεξικών», «Ανίχνευση του νεοελληνικού βιβλιογραφικού ύλικου», «Εκδοτικά προβλήματα τών νεοελληνικών κειμένων». III Convegno

Nazionale di Studi Neogreci. Πραγματοποιήθηκε στό Παλέρμο (19-20 Όκτ. 1989) καί στήν Catania (21 Όκτ. 1989) καί είχε ώς θέμα του: «Italia e Grecia. Due culture a confronto». — IV Convegno di Studi Neogreci. Διοργανώθηκε άπό τήν «Facoltà di Lingue a Letterature Straniere» τής Università della Tuscia καί πραγματοποιήθηκε στό Viterbo άπό 2-22 Μαίου 1993. Θέμα του Συμποσίου: «Testi letterari italiani tradotti in greco (dal '500 ad oggi)». — V Convegno Nazionale di Studi Neogreci. Διοργανώθηκε άπό τό «Istituto Universitario Orientale» και τήν «Associazione Nazionale di Studi Neogreci in Italia» καί πραγματοποιήθηκε στή Napoli άπό 15-18 Μαίου 1997. Θέμα του Συμποσίου: «Pensiero Occidentale e Illuminismo Neogreco». — VI Convegno Nazionale di Studi Neogreci τής «Associazione Nazionale di Studi Neogreci in Italia». Διοργανώθηκε άπό τήν 'Έδρα Νεοελληνικής Γλώσσας καί Λογοτεχνίας τής Σχολής Γραμμάτων καί Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου τής Ρώμης «La Sapienza» καί πραγματοποιήθηκε στήν ιταλική πρωτεύουσα άπό, 19-21 Νοεμβρίου 2001. Θέμα του Συνεδρίου: «La presenza femminile nella letteratura neogreca». A' Διεθνές Συμπόσιο του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών (KU.Ε.) του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (Ε.ΙΈ.). Διοργανώθηκε άπό τό Κ.Ν.Ε. μέ τήν εύκαιρία τών είκοσι χρόνων τής λειτουργίας του καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 15-17 Μαίου 1981. Θέμα του Συμποσίου: «Τό βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες». Α' Συμπόσιο Νεοελληνικής Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό τήν «Εθνική Εταιρία τών Ελλήνων Λογοτεχνών», τήν «Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών» καί τό Πανεπιστήμιο Πατρών. Συνήλθε στήν Πάτρα άπό 3-5 Ίουλ. 1981. Θέματα του Συμποσίου: « Ή Πρώτη Μεταπολεμική Ποιητική Γενιά», « Ή ποίηση στή ζωή - Ποίηση καί τεχνολογία», «Θεωρία τής ποίησης». — Β' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 2-4 Ίουλ. 1982, μέ βασικό θέμα: «Κριτική καί Ποίηση». — Γ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 1-3 Ίουλ. 1983. Βασικό θέμα του Συμποσίου: «Κ. Π. Καβάφης». — Δ'Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή, μέ τήν οικονομική ένίσχυση του Υπουργείου Πολιτισμού καί τή βοήθεια του Πανεπιστημίου Πατρών. Συνήλθε στήν Πάτρα άπό 6-8 Ίουλ. 1984 καί είχε ώς θέμα του: «Τό έλληνικό δημοτικό τραγούδι». — Ε' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 5-7 Ίουλ. 1985. Θέμα του Συμποσίου: «Ποίηση καί Κοινωνία». — Ç' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 4-6 Ίουλ. 1986. Θέμα του

Συμποσίου: «Νεοελληνική μεταπολεμική ποίηση (1945-1985)». — Ζ'Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 3-5 Ίουλ. 1987. Θέμα του Συμποσίου: « Ή ποίηση στήν παιδεία». — Η' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 1-3 Ίουλ. 1988. Θέμα του Συμποσίου: «Ποίηση καί Πεζογραφία». — Θ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 7-9 Ίουλ. 1989. Θέμα του Συμποσίου: «Κωστής Παλαμας. Ή έποχή του καί ή έποχή μας». — Γ Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 6-8 Ίουλ. 1990. Θέμα του Συμποσίου: «Διον. Σολωμός». — ΙΑ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 5-7 Ίουλ. 1991. Θέμα του Συμποσίου: «Ποιητικές Ανθολογίες». — ΙΒ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 3-5 Ίουλ. 1992. Θέμα του Συμποσίου: «Ανδρέας Κάλβος». — ΙΓ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 2-4 Ίουλ. 1993. Θέμα του Συμποσίου: «Έθνος καί Ποίηση». — ΙΔ'Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 1-3 Ίουλ. 1994. Θέμα του Συμποσίου: «Ανδρέας Εμπειρίκος - Γιάννης Ρίτσος - Περιοδικά». — ΙΕ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 7-8 Ίουλ. 1995. Θέμα του Συμποσίου: «Ποίηση καί μουσική». — IÇ Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 5-7 Ίουλ. 1996. Θέμα του Συμποσίου: «Άγγελος Σικελιανός». — ΙΖ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 4-6 Ίουλ. 1997. Θέμα του Συμποσίου: « Ή άρχαία έλληνική ποίηση καί ό Χρόνος». — ΙΗ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 3-5 Ίουλ. 1998. Θέμα του Συμποσίου: «Ποίηση καί Γλώσσα». — ΙΘ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 2-4 Ίουλ. 1999. Θέμα του Συμποσίου: «Ρεύματα στή σύγχρονη ποίηση». — Κ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 7-9 Ίουλ. 2000. Θέμα του Συμποσίου: « Ή ποίηση στή ζωή μας». — ΚΑ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 6-8 Ίουλ. 2001. Θέμα του Συμποσίου: «Οί ξεχασμένοι μας ποιητές». — KBf Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστή-

μιο Πατρών άπό 5-7 Ίουλ. 2002. Θέμα του Συμποσίου: «Τα ποιήματα που άγαπήσαμε». — ΚΓ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 4-6 Ίουλ. 2003. Θέμα του Συμποσίου: « Ή μετάφραση τής ποίησης». — ΚΔ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 2-4 Ίουλ. 2004. Θέμα του Συμποσίου: « Ή ποίηση τών ύμνων». — ΚΈ' Συμπόσιο Ποίησης. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή. Πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Πατρών άπό 1-3 Ίουλ. 2005. Θέμα του Συμποσίου: 25 χρόνια Συμπόσιο, 25 χρόνια Ποίηση. Διήμερο Κοραή. Διοργανώθηκε άπό τό «Κ.Ν.Ε.» του «Ε.Ι.Ε.» καί τό «Νεοελληνικό Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου τής Σορβόννης», μέ τήν ευκαιρία τής 150ετηρίδας άπό τόν θάνατο του Αδαμαντίου Κοραή (1833-1983). Πραγματοποιήθηκε στό Αμφιθέατρο του «Ε.I.E.» άπό 29-30 Άπρ. 1983. — Κοραής και,Χίος. Μέ τήν εύκαιρία τών 150 χρόνων άπό τόν θάνατο του Κοραή συγκλήθηκε (άπό 11-15 Μάιου» 1983), μέ πρωτοβουλία του «Όμηρείου Πνευματικοί) Κέντρου» Χίου καί υπό τήν αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού, συνέδριο μέ τά έξής θέματα: αΟ «Αδαμάντιος Κοραής (17481833)» καί βΟ « Ή συμβολή τής Χίου στήν άνάπτυξη καί διάδοση του Διαφωτισμού». [/] Neograeca Medii Aevi. Text und Ausgabe. Μέ αυτό τό θέμα πραγματοποιήθηκε στήν Κολωνία, άπό 7-9 Ίαν. 1985, Συμπόσιο, οί σύνεδροι του όποιου άσχολήθηκαν μέ τά εκδοτικά προβλήματα τών δημωδών βυζαντινών καί πρωτονεοελληνικών κειμένων. — [//] Διεθνές Συνέδριο Neograeca Medii Aevi μέ θέμα: «Origini délia letteratura neogreca/ Άρχές τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας». Διοργανώθηκε άπό τό Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας καί τόν καθ. Ν. Μ. Παναγιωτάκη καί πραγματοποιήθηκε στή Βενετία άπό 7-10 Νοεμβρίου 1991. — III Διεθνές Συνέδριο Neograeca Medii Aevi. Διοργανώθηκε άπό τό Πανεπιστήμιο τής «Χώρας τών Βάσκων» καί τόν καθ. José Μ. Egea καί πραγματοποιήθηκε στήν πόλη Vitoria άπό 27-29 Όκτ. 1994. Θέμα του Συνεδρίου: «Πεζός καί έμμετρος λόγος στά μεσαιωνικά έλληνικά». — Να Διεθνές Συνέδριο Neograeca Medii Aevi. Διοργανώθηκε άπό τό Τμήμα Βυζαντινών καί Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου τής Κύπρου καί πραγματοποιήθηκε στή Λευκωσία άπό 19-21 Νοεμβρίου 1997. Θέμα του Συνεδρίου: «Εκδοτικά καί έρμηνευτικά ζητήματα της δημώδους έλληνικής λογοτεχνίας στό πέρασμα άπό τόν Μεσαίωνα στήν Αναγέννηση (1400-1600)». — IV Διεθνές Συνέδριο Neograeca Medii Aevi. Διοργανώθηκε άπό τό Πανεπιστήμιο του Αμβούργου καί πραγματοποιήθηκε στήν ίδια πόλη τής Γερμανίας άπό 28-31 Ίαν. 1999. Θέμα του Συνεδρίου: «Θεωρία

420

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΈς ΣΠΟΥΔΕΣ

καί Πράξη τών εκδόσεων τής υστεροβυζαντινής άναγεννησιακής καί μεταβυζαντινής δημώδους γραμματείας». «"Αγγελος Σικελιανός». Διεθνές Συμπόσιο. Διοργανώθηκε άπό τό «Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών» καί πραγματοποιήθηκε στούς Δελφούς άπό 30 Μαρτ. - 1 Άπρ. 1985. The Greek Novel. ΑΏ. 1-1985. An International Symposium. Διοργανώθηκε άπό τό King's College του Λονδίνου καί πραγματοποιήθηκε στήν άγγλική πρωτεύουσα άπό 24-26 Μαρτ. 1986. Επιστημονικό Συμπόσιο γιά τόν Κώστα Καρυωτάκη. Διοργανώθηκε άπό τόν Δήμο Πρέβεζας καί τό Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, καί πραγματοποιήθηκε στήν Πρέβεζα άπό 11-14 Σεπτ. 1986. Συνάντηση τής Κοπεγχάγης (18-20 Σεπτ. 1987). Διοργανώθηκε άπό τό Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών καί Βαλκανιολογίας τής Κοπεγχάγης. Θέματα τής συνάντησης: 1) « Ή έπιστημονική διδασκαλία καί έρευνα στον τομέα τών Νεοελληνικών Σπουδών στήν Εύρώπη», 2) « Ή ίδρυση μιας Εύρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών». Α' Συμπόσιο Γ. Σεφέρη. Διοργανώθηκε άπό τή Μορφωτική Υπηρεσία του Υπουργείου Παιδείας τής Κύπρου καί τό Συμβούλιο Βελτιώσεως τής Κοινότητας Λγίας Νάπας. Πραγματοποιήθηκε στήν Άγια Νάπα άπό 14-16 Άπρ. 1988. — Β' Συμπόσιο Γιώργου Σεφέρη (εις μνήμην Γ. 17. Σαββίδη). Διοργανώθηκε άπό τό Πανεπιστήμιο Κύπρου καί τόν Δήμο Άγιας Νάπας καί πραγματοποιήθηκε στό Δημοτικό Μέγαρο τής Άγιας Νάπας άπό 16-18 Μαρτίου 1996. Συνάντηση: Διονύσιος Σολωμός, 1798-1857. Πραγματοποιήθηκε στή Ζάκυνθο άπό 10-12 Ίουν. 1988. Συνεργάστηκαν: τό Υπουργείο Πολιτισμού, ή Νομαρχία Ζακύνθου, ό Δήμος Ζακύνθου, ή Δημοτική Βιβλιοθήκη Ζακύνθου, ό Σύλλογος Φίλων Μουσείου Σολωμού καί τό περιοδικό Περίπλους. [Συνέδριο γιά τόν Παπαδιαμάντη (καί γιά τόν Μωραϊτίδη) θά μπορούσε νά χαρακτηρισθεί τό] Α' Συνέδριο Μελετών Σκιάθου, πού διοργανώθηκε άπό τόν «Σύλλογο τών άπανταχου Σκιαθιτών» καί πραγματοποιήθηκε στό «Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων» άπό 24-27 Νοεμβρίου 1988, όπως άλλωστε καί τό Β' Συνέδριο Μελετών Σκιάθου, πού διοργανώθηκε άπό τόν ίδιο Σύλλογο καί πραγματοποιήθηκε —υπό τήν αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού— στήν Αθήνα (στό «Πνευματικό Κέντρο Κυθηρίων» καί στό «Σκιαθίτικο Σπίτι») άπό 25-28 Νοεμβρίου 1990. Μιά συνάντηση στή Λευκάδα γιά τά Νεοελληνικά Γράμματα. Διοργανώθηκε άπό τή Διεύθυνση Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού, μέ τή συνεργασία του Δήμου καί τής Νομαρχίας Λευκάδος, τής «Εταιρείας Λευκαδικών

Μελετών» καί του «Μουσικοφιλολογικου Όμίλου Όρφεύς», καί πραγματοποιήθηκε στή Λευκάδα άπό 17-18 Άπρ. 1989, μέ τήν ευκαιρία τής συμπλήρωσης ογδόντα χρόνων άπό τήν πρώτη έκδοση του 'Αλαφροίσκιωτου του Αγγέλου Σικελιανού. [Συμπόσιο γιά τόν Παπαδιαμάντη]. Σίτο πλαίσιο τών έτήσιων έκδηλώσεών του υπό τήν έπωνυμια «Πνευματικό Αιγαίο», τό 'Υπουργείο Πολιτισμού διοργάνωσε διήμερο Συμπόσιο μέ θέμα: « Ό Παπαδιαμάντης καί ή έποχή του», τό όποιο πραγματοποιήθηκε στή Σκιάθο άπό 4-5 Μαίου 1989. Συμπόσιο Τάσου Λειβαδίτη. Διοργανώθηκε άπό τό Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Ίωαννιτών καί τόν Τομέα ΜΝΕΦ τής Φιλοσοφικής Σχολής Ιωαννίνων. Πραγματοποιήθηκε στά Γιάννενα άπό 16-17 Σεπτ. 1989. Α' Συνέδριο Ελληνικής Βιβλιογραφίας. Διοργανώθηκε άπό τό «Έλληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο» («Ε.Λ.Ι.Α.») καί τόν «Σύλλογο Εκπαιδευτικών Λειτρνργών Κολλεγιου Αθηνών» («Σ.ΕΑΧ.Α.»). Θέμα του Συνεδρίου: «Τό βιβλιογραφικό προσκήνιο' στήν *Έλλάδα σήμερα». Πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα (στό θέατρο του Κολλεγιου Αθηνών), άπό 21-22 Όκτ. 1989, καί ήταν άφιερωμένο στόν Κ. Θ. Δημαρα. — Τό Β' Συνέδριο Έλληνικής Βιβλιογραφίας διοργανώθηκε άπό τούς παραπάνω φορείς καί πραγματοποιήθηκε δπου καί τό προηγούμενο, κατά τό διήμερο 19-20 Όκτ. 1991. Θέμα του Συνεδρίου: «Βιβλιογραφία καί Τεχνολογία». — Τό Γ' Συνέδριο \Ελληνικής Βιβλιογραφίας διοργανώθηκε έπίσης άπό τούς παραπάνω φορείς καί πραγματοποιήθηκε δπου καί τά προηγούμενα, άπό 16-17 Όκτ. 1993. Θέμα του Συνεδρίου: «Βιβλιογραφία καί Κέντρα Τεκμηρίωσης». Διεθνής συνάντηση «Οί μορφές τής ήθογραφικής άφήγησης - νεώτερες μεθοδολογίες κριτικής». Διοργανώθηκε άπό τό «Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici» του Πανεπιστημίου τής Catania, υπό τήν έποπτεία τής έδρας μεσαιωνικής έλληνικής φιλολογίας (καθ. Giuseppe Spadaro), καί πραγματοποιήθηκε στή μονή τών Βενεδικτίνων (δπου στεγάζεται τό παραπάνω Ινστιτούτο τής Catania) άπό 3-5 Μαίου 1990. Αντικείμενο τής συνάντησης ήταν ή έλληνική ήθογραφία τής περιόδου άπό τό 1870 εως σήμερα. Ζητήματα ιστορίας τών νεοελληνικών γραμμάτων. Διεθνής Έπιστημονική Συνάντηση άφιερωμένη στόν Κ. Θ. Δημαρα. Διοργανώθηκε άπό τόν Τομέα Μεσαιωνικών καί Νέων Έλληνικών Σπουδών του Τμήματος Φιλολογίας τής Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με τήν οικονομική βοήθεια τών Υπουργείων Μακεδονίας - Θράκης καί Πολιτισμού, του Δήμου Θεσσαλονίκης, τής Πρυτανείας καί τής Επιτροπής Ερευνών του Αριστοτελείου. Πραγματοποιήθηκε στή Θεσσαλονίκη άπό 10-12 Μαίου 1990.

Ημερίδα για τήν Επτανησιακή Λογοτεχνία («The Literature of the Ionian Isles»). Διοργανώθηκε άπό τό Πανεπιστήμιο του Birmingham, μέ τή συνεργασία του «Standing Committee on Modern Greek in the Universities» και του «Centre for Byzantine, Ottoman, Modem Greek & Cypriot Studies». Ή ήμερίδα, που τελούσε υπό τήν αιγίδα τής «Ionian Society» του Λονδίνου, πραγματοποιήθηκε στό Birmingham στις 9 Ιουνίου 1990. Τριήμερη συνάντηση «Πρώτη μεταπολεμική γενιά (Αναγνωστάκης - Αλεξάνδρου - Κατσαρός) - Ποίηση, πεζογραφία, κριτική». Διοργανώθηκε άπό τό Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Ίωαννιτών καί τόν Τομέα ΜΝΕΦ τής Φιλοσοφικής Σχολής Ιωαννίνων. Πραγματοποιήθηκε στά Γιάννενα άπό 7-9 Σεπτ. 1990. 'Αφιέρωμα στον 'Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Τό «"Ιδρυμα Γουλανδρή-Χόρν», θέλοντας νά τιμήσει τά όγδοντάχρονα άπό τήν κοίμηση του κορυφαίου πεζογράφου, πραγματοποίησε τριήμερο άφιέρωμα στή μνήμη του (16-18 Άπρ. 1991). [Α'] Διεθνές Συνέδριο γιά τον 'Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών», τήν «Ιστορική καί Λαογραφική Εταιρεία τών Θεσσαλών» καί τόν «Σύλλογο τών άπανταχου Σκιαθιτών», καί πραγματοποιήθηκε —υπό τήν αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού, μέ τή συμπαράσταση του Δήμου Σκιάθου καί τών Εκδόσεων «Δόμος»— στή Σκιάθο άπό 20-24 Σεπτ. 1991. — Β' Διεθνές Συνέδριο γιά τόν 'Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών» καί πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Αθηνών άπό 1-5 Νοεμβρίου 2001. Συμπόσιο 35 χρόνια άπό τό θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη. Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη» καί τήν «Κρητική Εστία», υπό τήν αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού, καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα («Κρητική Εστία», Στράβωνος 12, Παγκράτι) άπό 24 Σεπτ. - 1 Όκτ. 1991. Α' Πανεπιστημιακό Συνέδριο παιδικής λογοτεχνίας. Διοργανώθηκε άπό τό Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης καί πραγματοποιήθηκε στό κεντρικό κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών άπό 1-3 Όκτ. 1991. Θέμα του Συνεδρίου: «Παιδική λογοτεχνία. Θεωρία καί πράξη». Α' Διεθνές Συμπόσιο Καβάφη, μέ τόν έπιμέρους τίτλο Ό Καβάφης και ή 'Αλεξάνδρεια - σταυροδρόμι τών πολιτισμών τής Μεσογείου. Διοργανώθηκε άπό τό Μορφωτικό τμήμα τής Πρεσβείας τής Ελλάδος στό Κάιρο καί τόν έκει μορφωτικό άκόλουθο, άείμνηστο Κωστή Μοσκώφ, μέ τή βοήθεια του Υπουργείου Πολιτισμού τής Αραβικής Δημοκρατίας τής Αιγύπτου καί του Υπουργείου Πολιτισμού τής 'Ελλάδος, καί πραγματοποιήθηκε στις πόλεις

Κάιρο καί Αλεξάνδρεια άπό 12-17 Όκτ. 1991. — Τό Β' Διεθνές Συμπόσιο Καβάφη, μέ ειδικό θέμα «Καβάφης - Τσίρκας - Durreil», διοργανώθηκε δπως καί τό Ά καί πραγματοποιήθηκε στό Κάιρο καί τήν Αλεξάνδρεια άπό 15-18 Νοεμβρίου 1992. — Τό Γ Διεθνές Συμπόσιο Καβάφη, μέ ειδικό θέμα « Ό Καβάφης ώς πρόσωπο», διοργανώθηκε δπως καί τά δύο προηγούμενα καί πραγματοποιήθηκε στίς ίδιες πόλεις τής Αιγύπτου άπό 11-16 Νοεμβρίου 1993. — Τό Δ' Διεθνές Συμπόσιο Καβάφη διοργανώθηκε δπως καί τά προηγούμενα καί πραγματοποιήθηκε δπου καί έκεΐνα, άπό 3-6 Δεκ. 1994. — Τό Ε' Διεθνές Συμπόσιο Καβάφη διοργανώθηκε δπως καί τά προηγούμενα — αύτήν τή φορά καί μέ τή βοήθεια του «Ιδρύματος Έλληνικου Πολιτισμού»— καί πραγματοποιήθηκε δπου καί έκεινα, άπό 11-16 Νοεμβρίου 1995. — To C Διεθνές Συμπόσιο Καβάφη πραγματοποιήθηκε στίς ίδιες πόλεις τής Αιγύπτου (Κάιρο-Άλεξάνδρεια) άπό 11-14 Νοεμβρίου 1996. — Τό Ζ' Διεθνές ^Συμπόσιο Καβάφη πραγματοποιήθηκε δπου καί τά προηγούμενα άπό 30 Άπρ. -~4 Μαίου 1998 καί,ήταν άφιερωμένο στόν Στρατή Τσίρκα. — Στόν Τσίρκα ήταν άφιερωμένο καί τό Η' Διεθνές Συμπόσιο Καβάφη καί πραγματοποιήθηκε άπό 26-29 Μαρτίου 2001. Α' Διεθνές Συνέδριο Συγκριτικής Γραμματολογίας. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή μελών τής «Έλληνικής Εταιρείας Γενικής καί Συγκριτικής Γραμματολογίας» καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα (άπό 28 Νοεμβρίου - 1 Δεκ. 1991), ύπό τήν αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού καί μέ τή συνεργασία του Πανεπιστημίου Αθηνών. Θέμα του Συνεδρίου: «Σχέσεις τής έλληνικής μέ τις ξένες λογοτεχνίες. (Επιδράσεις - Αναλογίες - Συγκλίσεις - Ιδιαιτερότητες)». — Τό Β' Διεθνές Συνέδριο, μέ θέμα: «Ταυτότητα καί Ετερότητα στή Λογοτεχνία, 18ος-20ός αι.», διοργανώθηκε ύπό τήν αιγίδα τής Unesco, μέ τήν οικονομική ένίσχυση του Υπουργείου Πολιτισμού, σέ συνεργασία μέ τό Ε θνικό "Ιδρυμα Ερευνών καί τό Πανεπιστήμιο Αθηνών, και πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 8-11 Νοεμβρίου 1998. Επιστημονικό Συμπόσιο: « Ό ποιητής Γιώργος Σεφέρης. Είκοσι χρόνια άπό τό θάνατο του». Διοργανώθηκε άπό τόν Τομέα Νέας Έλληνικής Φιλολογίας τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων καί τόν Δήμο Πρέβεζας καί πραγματοποιήθηκε στή «θεοφάνειο Αίθουσα Τέχνης» τής Πρέβεζας άπό 31 Ίαν. - 2 Φεβρ. 1992. Byzantine Hernie Poetry: New Approaches to «Digenes Akrites». Διεθνές Συμπόσιο πού διοργανώθηκε άπό τό «Department of Byzantine and Modem Greek Studies» και τό «Centre for Hellenic Studies» και πραγματοποιήθηκε στό King's College του Λονδίνου άπό 7-8 Μαίου 1992. Colloque André Calvos à Γoccasion du bicentenaire de sa naissance. Διοργα-

νώθηκε άπό τήν «Unité de grec moderne» καί πραγματοποιήθηκε στή Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Γενεύης άπό 18-20 Ιουνίου 1992. Επιστημονικό Συνέδριο y Αγγελος Σικελιανός. Ένας οικουμενικός ποιητής. Διοργανώθηκε άπό τή Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων καί άπό τούς Δήμους Λευκάδας καί Πρέβεζας καί πραγματοποιήθηκε στις πόλεις τής Λευκάδας καί τής Πρέβεζας άπό 26-30 Ίουν. 1992. Όμήρεια 1992. Διεθνές Συμπόσιο μέ θέμα: "Ομηρος και νέα έλληνική λογοτεχνία. Διοργανώθηκε άπό τόν «"Ομιλο Μελέτης Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Μελών Δ.ΕΙΙ. του Πανεπιστημίου Αθηνών» καί τήν «Εταιρεία Όμηρικών Σπουδών Χίου» καί πραγματοποιήθηκε στή Χίο άπό 3-5 Σεπτ. 1992. Διεθνές Συνέδριο 'Ανδρέας Κάλβος, 200 χρόνια άπό τή γέννηση του. Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Ζακυνθιακών Σπουδών» καί πραγματοποιήθηκε στήν Αίθουσα του Πνευματικου Κέντρου Ζακύνθου άπό 24-27 Σεπτ. 1992. 'Αφιέρωμα στόν 'Ανδρέα Κάλβο. Τό «Ίδρυμα Γουλανδρή-Χόρν», συμμετέχοντας στις έκδηλώσεις γιά τή συμπλήρωση 200 χρόνων άπό τή γέννηση του Ανδρέα Κάλβου (1792-1992), πραγματοποίησε «Τριήμερο άφιέρωμα» στόν ποιητή τών '£2δών (29-31 Όκτ. 1992). Κάθε μέρα του «Τριημέρου» ήταν άφιερωμένη στή μελέτη ένός «μείζονος καλβικου θέματος» («Ό Κάλβος καί οί Αρχαίοι», « Ό Κάλβος καί ή έποχή του», « Ό Κάλβος σήμερα»), γιά νά «καλυφθεί (...) πληρέστερα ή έξέταση του καλβικου έργου καί νά διερευνηθεί ή σημερινή εικόνα του ποιητή». 'Επιστημονικό Συνέδριο 'Ανδρέας Κάλβος (200 χρόνια άπό τη γέννηση του). Διοργανώθηκε άπό τό Ιόνιο Πανεπιστήμιο καί τό περιοδικό Πορφύρας μέ τήν οικονομική ένίσχυση του Υπουργείου Πολιτισμού* πραγματοποιήθηκε στήν Αίθουσα Τελετών του Ιονίου Πανεπιστημίου (Μέγαρο Καποδίστρια) τής Κέρκυρας άπό 6-8 Νοεμβρίου 1992. Α' Συμπόσιο για τήν προβολή της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στό εξωτερικό. Διοργανώθηκε άπό Έπιτροπή —στό πλαίσιο τών ΚΖ' Δημητρίων και μέ άφορμή τά δεκάχρονα του Εκδοτικού Οίκου «Romiosini» της Κολωνίας— καί πραγματοποιήθηκε, ύπό τήν αιγίδα του Δήμου Θεσσαλονίκης, στό «Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο» άπό 13-15 Νοεμβρίου 1992. Ημερίδα Νίκου Καζαντζάκη. Διοργανώθηκε άπό τό Πανεπιστήμιο Αθηνών καί τό Σωματείο «Οί Φίλοι του Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη» καί πραγματοποιήθηκε στή Μεγάλη Αίθουσα Τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών τή 13η Δεκ. 1992. Θέμα τής Ημερίδας: «Αναζητήσεις και στοχασμοί στό έργο του Νίκου Καζαντζάκη». 'Επιστημονική συνάντηση στή μνήμη του Κ. Θ. Δημαρα. Διοργανώθηκε άπό τόν «"Ομιλο Μελέτης του Έλληνικου Διαφωτισμού» καί πραγματοποιήθηκε

στό Αμφιθέατρο «Λεωνίδας Ζέρβας» του «Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών» στις 18 καί 19 Φεβρ. 1993. Συμπόσιο Κώστα Χατζόπουλου. Διοργανώθηκε μέ τή συνεργασία τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, του Δήμου Αγρινίου καί του Φιλολογικού Όμίλου «Κώστας Χατζόπουλος», καί πραγματοποιήθηκε στό Αγρίνιο άπό 28-30 Μάιου 1993. Θέμα του Συμποσίου: « Ό Κώστας Χατζόπουλος ώς λογοτέχνης, τεχνοκρίτης καί θεωρητικός». Διεθνές Συνέδριο αφιερωμένο στή μνήμη του Κ. Θ. Δημαρα. Διοργανώθηκε άπό τόν «"Ομιλο Μελέτης Έλληνικου Διαφωτισμού» καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 29 Σεπτ. - 1 Όκτ. 1993. θέμα του Συνεδρίου: «Νεοελληνική παιδεία καί κοινωνία». Συνέδριο γιά τήν Έλληνική ποίηση. Διοργανώθηκε άπό τό «Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών» καί πραγματοποιήθηκε στό Ρέθυμνο άπό 30 Σεπτ. - 2 Όκτ. 1993%Θέμα του Συνεδρίου: «Άπό τις έμμετρες μορφές στόν έλεύθερο στίχο (1880-1940)». Συμπόσιο Νίκου Καρούζου. Τό διοργάνωσε ή «Εταιρεία τών φίλων του έργου του Νίκου Καρούζου» καί πραγματοποιήθηκε στό Παλαιό Αμφιθέατρο τής Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών άπό 21-23 Όκτ. 1993. Συνέδριο γιά τόν Κωνσταντίνο Θεοτόκη. Διοργανώθηκε άπό τό Ιόνιο Πανεπιστήμιο καί τό περιοδικό Πορφύρας καί πραγματοποιήθηκε στήν Κέρκυρα άπό 12-14 Νοεμβρίου 1993. [Α'] Διεθνές Συνέδριο Ή ζωή και τό εργο του Κωστή Παλαμα. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή μελών τής Διοικούσας Επιτροπής του «Ιδρύματος Κωστή Παλαμα» καί πραγματοποιήθηκε, υπό τήν αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού καί μέ τή συνεργασία του Πανεπιστημίου Αθηνών, στήν Αθήνα άπό 23-26 Νοεμβρίου 1993. — Β' Διεθνές Συνέδριο (Κωστής Παλαμας: Γραμματολογικά, Εκδοτικά, Κριτικά, Ερμηνευτικά Ζητήματα) διοργανώθηκε δπως καί τό προηγούμενο καί πραγματοποιήθηκε, μέ τή συνεργασία του Πανεπιστημίου Αθηνών, στήν Αθήνα άπό 22-25 Όκτ. 2003 (βλ. καί σ. 433). Ημερίδα γιά τις Βυζαντινές και τις Νεοελληνικές σπουδές. Διοργανώθηκε άπό τόν Τομέα Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης καί πραγματοποιήθηκε στό Δημαρχείο Ρεθύμνου στις 8 Άπρ. 1994. Θέμα τής Ημερίδας: « Ή Βυζαντινή καί Νεοελληνική λογοτεχνία σήμερα. Προβλήματα καί προοπτικές». Διεθνές Συμπόσιο Εύρωπαϊκός Υπερρεαλισμός - Ελληνικός Υπερρεαλισμός. Διοργανώθηκε άπό τόν «"Ομιλο Μελέτης Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Μελών Δ.ΕΙΙ. του Πανεπιστημίου Αθηνών» καί τό «"Ιδρυμα Γουλανδρή-Χόρν» καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 18-20 Μαίου 1994.

Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο 'Οδυσσέας 'Ελύτης. Ό ποιητής και οί ελληνικές πολιτισμικές άξιες. Διοργανώθηκε άπό τό Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων καί τό Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Κώ καί πραγματοποιήθηκε στήν Κώ άπό 25-29 Ιουνίου 1994. Συμπόσιο στή μνήμη του Κωνσταντίνου Α. Τρυπάνη. Διοργανώθηκε άπό τή Σχολή Μεσαιωνικών καί Νέων Γλωσσών του Πανεπιστήμιου τής Όξφόρδης καί τό «Έλληνικό "Ιδρυμα Λονδίνου», μέ θέμα: «Αρχαίος Ελληνικός Μύθος στή Νέα Έλληνική Ποίηση». Πραγματοποιήθηκε στήν 'Οξφόρδη (Taylor Institution) άπό 23-25 Ίουν. 1994. Επιστημονικό Συμπόσιο «Νικόλαος Κονεμένος. "Ενας ριζοσπάστης λόγιος του 19ου αιώνα». Διοργανώθηκε άπό τόν Δήμο Πρέβεζας καί τό Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων καί πραγματοποιήθηκε στή «Θεοφάνειο Αίθουσα Τέχνης» τής Πρέβεζας (3-4 Σεπτ. 1994). Α' Συμπόσιο Ναυπακτιακής Λογοτεχνίας Γιάννης Βλαχογιάννης (18671945). Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Ναυπακτιακών Μελετών» μέ τή συνεργασία του Δήμου Ναυπάκτου καί πραγματοποιήθηκε στή Ναύπακτο άπό 18-20 Νοεμβρίου 1994. — Β' Συμπόσιο Ναυπακτιακής Λογοτεχνίας Γιώργος 'Αβάνας (1893-1987) - Θεμιστοκλής Άθανασιάδης-Νόβας (1894-1961). Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Ναυπακτιακών Μελετών» μέ τή συνεργασία του Δήμου Ναυπάκτου. Χορηγία «Ιδρύματος Γεωργίου καί Μαρίας Άθανασιάδη-Νόβα». Πραγματοποιήθηκε στή Ναύπακτο άπό 13-15 Όκτ. 1995. Διήμερο 'Αφιέρωμα στά όγδοντάχρονα του Ζήσιμου Αορεντζάτου. Πραγματοποιήθηκε στό «"Ιδρυμα Γουλανδρή-Χόρν» άπό 4-5 Άπρ. 1995. Επιστημονικό Συμπόσιο Ιστορική πραγματικότητα και νεοελληνική πεζογραφία (1945-1995). Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας» καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 7-8 Άπρ. 1995. 'Επιστημονικό Συμπόσιο «Μνήμη Λέανδρου Βρανούση». Διοργανώθηκε άπό τόν «"Ομιλο Μελέτης του Έλληνικου Διαφωτισμού» καί πραγματοποιήθηκε στό Αμφιθέατρο «Λεωνίδας Ζέρβας» του «Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών» στις 10 καί 11 Μαίου 1995. Greek Modernism and Beyond. An International Conference in honour of Professor Peter Bien. Διοργανώθηκε άπό τό «Κέντρο Βυζαντινών, 'Οθωμανικών, Νεοελληνικών καί Κυπριακών Σπουδών» του Πανεπιστημίου του Birmingham καί πραγματοποιήθηκε στή Σχολή Τεχνών αύτου του Πανεπιστημίου άπό 4-5 Ίουλ. 1995. Ή οικονομική στήριξη του Συνεδρίου προήλθε άπό

τό «'Ίδρυμα Λεβέντη», τό «Έλληνικό "Ιδρυμα», τήν «Έλληνική Εταιρεία του Λονδίνου» καί τό Υπουργείο Πολιτισμού τής Ελλάδας. 'Επιστημονικό Συνέδριο «Ό Ιωάννης Κοντυλάκης και τό εργο του (18621920)». Διοργανώθηκε άπό τόν Σύνδεσμο Φιλολόγων Νομού Χανίων, τόν Δήμο Χανίων καί τό Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων καί πραγματοποιήθηκε στά Χανιά άπό 2-3 Σεπτ. 1995. Συμπόσιο - Ημερίδα γιά τά 100 χρόνια άπό τή γέννηση και 30 άπό τήν κοίμηση του Φώτη Κόντογλου (1895-1965). Διοργανώθηκε άπό τό «Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων», «μέ τήν εύγενική συμμετοχή τών παλαιών καί νέων φίλων του προσώπου καί του έργου του Μεγάλου Αγιογράφου καί Συγγραφέα», καί πραγματοποιήθηκε στό Αμφιθέατρο του «Πνευματικου Κέντρου» τήν 21η Όκτ. 1995. Συνέδριο Ή έλληνική πεζογραφία 1830-1880. Διοργανώθηκε άπό τό «Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών» καί τό «'Ίδρυμα Γουλανδρή-Χόρν». Πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 24-25 Όκτ. 1995. Συνέδριο Γιώργος Ιωάννου - Δέκα χρόνια μετά. Μέ τή συμπλήρωση δέκα χρόνων άπό τόν θάνατο του Γιώργου Ιωάννου, τό «"Ιδρυμα Γουλανδρή-Χόρν», τιμώντας τή μνήμη του, διοργάνωσε —μέ τήν οικονομική ένίσχυση του Υπουργείου Πολιτισμού— διήμερο Συνέδριο (9-10 Νοεμβρίου 1995), μέ τόν σκοπό νά διερευνηθεί τό πεζογραφικό έργο του. Α' Συνέδριο Νεοελληνιστών τής Ιβηρικής Χερσονήσου και Λατινικής Αμερικής: Διοργανώθηκε άπό τό Πανεπιστήμιο τής Γρανάδας μέ τή συμπαράσταση του Υπουργείου Εξωτερικών τής Ελλάδος καί του «Ιδρύματος Ελληνικού Πολιτισμού». Πραγματοποιήθηκε στή Γρανάδα άπό 29 Φεβρ. - 3 Μαρτ. 1996 καί είχε ώς θέμα του τις νεοελληνικές σπουδές στήν Ιβηρική Χερσόνησο καί τή Νότια Αμερική. Επιστημονικό Συμπόσιο «Επιθεώρηση Τέχνης»: Μιά κρίσιμη δωδεκαετία. Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας: Ιδρυτής Σχολή Μωραιτη» καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα (29-30 Μαρτ. 1996). Ζ' Έπιστημονική Συνάντηση του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Έλληνικών Σπουδών στή μνήμη τής *Ελένης Τσαντσάνογλου. Πραγματοποιήθηκε στή Θεσσαλονίκη, άπό 25-27 Άπρ. 1996. Τό Πανεπιστήμιο Αθηνών και ή νεοελληνική λογοτεχνία κατά τόν ΙΘ' αιώνα. Συμπόσιο πού διοργανώθηκε άπό τόν «"Ομιλο μελέτης νεοελληνικής λογοτεχνίας» του Πανεπιστημίου Αθηνών καί πραγματοποιήθηκε άπό 3-5 Όκτ. 1996. Συνέδριο: 'Οδυσσέας Ελύτης. Διοργανώθηκε άπό τήν «Πανελλήνια "Ενωση Φι-

λολόγων» (Π.Ε.Φ.) καί πραγματοποιήθηκε στό «"Ιδρυμα Γουλανδρή-Χόρν» άπό 17-19 Όκτ. 1996. Διήμερο στή μνήμη του Γ. Π. Σαββίδη, μέ θέμα «Οί ποιητές του Γ. Π. Σαββίδη». Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας» τής Σχολής Μωραιτη καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 7-8 Νοεμβρίου 1996. Επιστημονικό συνέδριο άφιερωμένο στήν προσωπικότητα καί στό έργο του Ιακώβου Πολυλά (1826-1896). Διοργανώθηκε άπό τό Ιόνιο Πανεπιστήμιο καί τό περιοδικό Πορφύρας καί πραγματοποιήθηκε στήν Κέρκυρα άπό 22-24 Νοεμβρίου 1996. Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο Λογοτεχνία και Κοινωνία: «Τά κοινωνικά φαινόμενα στις ευρωπαϊκές λογοτεχνίες του 19ου καί του 20ου αιώνων». Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας καί Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 13-15 Δεκ. 1996. Επιστημονικό Συμπόσιο Καρυωτάκης και καρυωτακισμός. Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας» καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 31 Ίαν. - 1 Φεβρ. 1997. Μνήμη Γ. Π. Σαββίδη. Θέματα νεοελληνικής φιλολογίας: Γραμματολογικά, εκδοτικά, κριτικά. Η' Έπιστημονική Συνάντηση του Τομέα Μεσαιωνικών καί Νέων Έλληνικών Σπουδών του Τμήματος Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης πραγματοποιήθηκε στή Θεσσαλονίκη άπό 1114 Μαρτίου 1997. Γεώργιος Βιζυηνός. Διεθνές Συνέδριο γιά τή ζωή καί γιά τό έργο του. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή καί πραγματοποιήθηκε στήν Κομοτηνή άπό 28-30 Μαρτίου 1997. Δημήτριος Βικέλας: Διημερίς 3-4 Άπρ. 1997. Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή καί πραγματοποιήθηκε στήν αίθουσα του «Συλλόγου προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων». Διεθνές Συνέδριο γιά τόν Καβάφη. Διοργανώθηκε άπό τό Τμήμα Βυζαντινών καί Νεοελληνικών Σπουδών τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου τής Κύπρου καί πραγματοποιήθηκε στήν Άγια Νάπα άπό 4-6 Άπρ. 1997. Θέμα του Συνεδρίου: «Νερά τής Κύπρου, τής Συρίας καί τής Αιγύπτου: Μοντερνισμός, κοσμοπολιτισμός καί διαπολιτισμικές σχέσεις στήν ποίηση του Καβάφη». [Ημερίδα] Κ. Γ. Καρυωτάκης, 1896-1928. Διοργανώθηκε άπό τήν «Πανελλήνια "Ενωση Φιλολόγων» (μέ τήν ευκαιρία τών 100 χρόνων άπό τή γέννη-

ση του ποιητή) καί πραγματοποιήθηκε στό «"Ιδρυμα Γούλα νδρή-Χόρν» στις 12 Μαΐου 1997. Επιστημονικό Συμπόσιο Λορέντζος Μαβίλης. Ό Ποιητής και ο Πολίτης. Διοργανώθηκε άπό τόν Τομέα ΜΝΕΦ του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και τό Ιόνιο Πανεπιστήμιο και πραγματοποιήθηκε στήν Κοινότητα Βασιλικής, στά Ιωάννινα καί στήν Κέρκυρα άπό 19-23 Ίουν. 1997. Διήμερο Συμπόσιο αφιερωμένο στά σαράντα χρόνια άπό τό θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη. Διοργανώθηκε άπό τόν Τομέα Ανθρωπιστικών Σπουδών του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών και πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 13-14 Όκτ. 1997. Συμπόσιο: «20 χρόνια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας». Διοργανώθηκε άπό τήν «Πανελλήνια Πολιτιστική Κίνηση» (ΠΑΠΟΚ) καί τόν Τομέα Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 17-19 ,Όκτ. 1997. Επιστημονικό Συμπόσιο Διονύσιος Σολωμός: «Κανών» νεοελληνικού πνευματικού βίου; Μέ τήν ευκαιρία τής συμπλήρωσης 200 χρόνων άπό τή γέννηση του ποιητή. Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας» καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 30 Όκτ. - 1 Νοεμβρίου 1997. G. Ρ. Savidis Memorial Colloquium. Διοργανώθηκε άπό τό Harvard University (Department of the Classics, George Seferis Chair of Modern Greek Studies) καί πραγματοποιήθηκε στό Boylston Auditorium άπό 14-15 Νοεμβρίου 1997. Τό Colloquium χρηματοδοτήθηκε άπό τό "Ιδρυμα Ωνάση καί τό "Ιδρυμα Λαμπράκη. Θέμα του Συμποσίου: «Modern Greek Literature today: Across Europe and beyond». Jornada «Nikos Kazantzakis: Periodista, escritor, hombre». [Ημερίδα «Νίκος Καζαντζάκης: Δημοσιογράφος, συγγραφέας, άνθρωπος»]. Διοργανώθηκε άπό τό «Γραφείο Τύπου» τής Έλληνικής Πρεσβείας τής Μαδρίτης» σέ συνεργασία μέ τό «Forum Hispanohelénico» καί τόν «Circulo de Bellas Artes» τής ίδιας πόλης καί πραγματοποιήθηκε στήν αίθουσα «Antonio Palacios» (του «Circulo de Bellas Artes») τής ισπανικής πρωτεύουσας τήν 26η Φεβρ. 1998. «Σολωμός και Ρήγας». Διημερίδα πού οργάνωσε ή «Εταιρεία Συγγραφέων» μέ τήν εύκαιρία τών 200 χρόνων άπό τή γέννηση του Σολωμού καί τόν θάνατο του Ρήγα. Πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα (Μέγαρο Μελά) άπό 2021 Μαρτίου 1998. Επιστημονικό Συμπόσιο « Ό Σολωμός καί τό Μεσολόγγι»: Φώς πού πατεί χαρούμενο τόν "Αδη και τό Χάρο. Διοργανώθηκε άπό τή Νομαρχιακή Αύτο-

διοίκηση Αιτωλοακαρνανίας και τό Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Πραγματοποιήθηκε στό Τρικούπειο Πολιτιστικό Κέντρο Μεσολογγίου άπό 2-4 Μαίου 1998. Διεθνές Συνέδριο «Ρήγας Βελεστινλής, 200 χρόνια μετά». Διοργανώθηκε άπό τή «Βελγική Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών» καί πραγματοποιήθηκε στις Βρυξέλλες κατά τό διήμερο 15-16 Μαίου 1998. Διεθνές Συνέδριο Ό Ρήγας και ή έποχή του. Ή κρίση τής 'Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ό Νέος Ελληνισμός, 18ος-19ος αι. Διοργανώθηκε άπό τή Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Μαγνησίας (Εταιρεία Κοινωνικής Παρέμβασης καί Πολιτισμού ΕΚΠΟΛ), τόν Δήμο Βελεστίνου καί τό Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, καί πραγματοποιήθηκε στό Βελεστίνο καί στόν Βόλο άπό 10-13 Σεπτ. 1998. Συμπόσιο Ή 'Ελληνική Λογοτεχνία στό κέντρο καί στήν Κύπρο. Συγκλίσεις και αποκλίσεις. Συνδιοργανώθηκε άπό τήν Εταιρεία Συγγραφέων, τήν Έλληνική Εταιρεία Γενικής καί Συγκριτικής Γραμματολογίας, τό Πανεπιστήμιο Κύπρου, τό Πανεπιστήμιο Αθηνών καί τό Σπίτι τής Κύπρου καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 17-19 Σεπτ. 1998. Α' Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών. Διοργανώθηκε άπό τήν Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών σέ συνεργασία μέ τό Ινστιτούτο Βυζαντινών καί Νεοελληνικών Σπουδών του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου καί πραγματοποιήθηκε στό Βερολίνο άπό 2-4 Όκτ. 1998. Θέμα του Συνεδρίου: « Ό έλληνικός κόσμος άνάμεσα στήν Ανατολή καί τή Δύση (1453-1981)». — Β' Διεθνές Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών Ή 'Ελλάδα τών νησιών άπό τή Φραγκοκρατία ώς σήμερα. Διοργανώθηκε άπό τήν Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών καί τό Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης καί πραγματοποιήθηκε στό Ρέθυμνο άπό 10-12 Μαίου 2002. Διεθνές Συνέδριο Διονυσίου Σολωμού. Διακόσια χρόνια άπό τή γέννηση του ποιητή (1798-1998). Διοργανώθηκε άπό τό Εθνικό καί Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 7-10 Όκτ. 1998. Rigas Velesîinlïs: bicentenario délia morte. Convegno Internazionale di Studi Neogreci. Διοργανώθηκε άπό τό Istituto Universitario Orientale του Dipartimento di Studi dell' Europa Orientale τής Facoltà di Lettere e Filosofia του Πανεπιστημίου τής Napoli καί πραγματοποιήθηκε στήν ιδια πόλη τής Ιταλίας άπό 1-2 Δεκ. 1998. Rhigas Vélestinlis (175 7-1798) intellectuel et combattant de la liberté. Διοργανώθηκε άπό τήν Ελένη Άντωνιάδη-Μπιμπίκου, καθηγήτρια στήν École

des Hautes Études en Sciences Sociales, καί τόν Βασίλη Βασιλικό, μόνιμο έκπρόσωπο τής Ελλάδας στήν Unesco, καί πραγματοποιήθηκε στό Παρίσι (Palais de l'Unesco) άπό 12-13 Δεκ. 1998. Τό διήμερο αύτό Διεθνές Συμπόσιο —πού άναφερόταν στόν Διαφωτισμό τής Δυτικής καί τής Νοτιοανατολικής Εύρώπης καί στόν Ρήγα Βελεστινλή— τελούσε ύπό τήν αιγίδα τής Unesco καί του Έλληνικου Υπουργείου Πολιτισμού. Συμπόσιο Τάσος Λειβαδίτης. Δέκα χρόνια μετά. Διοργανώθηκε άπό τό περιοδικό Έλίτροχος καί τό Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 18-20 Δεκ. 1998. Επιστημονικό Συμπόσιο Ό περιοδικός τύπος στόν Μεσοπόλεμο. Διοργανώθηκε άπό τήν Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 26-27 Μαρτ. 1999. «Σεφέρεια» δ'. Συμπόσιο γιά τόν Διονύσιο Σολωμό. Διοργανώθηκε άπό τό Πανεπιστήμιο Κύπρου καί τόν Δήμο Άγιας Νάπας καί πραγματοποιήθηκε στήν Άγια Νάπα άπό 23-25 Άπρ.· 1999, Ημερίδα γιά τόν Κώστα Μόντη. Διοργανώθηκε άπό τό Πανεπιστήμιο Κύπρου καί τόν Σύνδεσμο Ελλήνων Κυπρίων Φιλολόγων (Τμήμα Λευκωσίας - Κερύνειας - Μόρφου) καί πραγματοποιήθηκε στή Λευκωσία τήν 8η Μαίου 1999. Συνέδριο γιά τόν Στράτη Μυριβήλη. 30 χρόνια άπό τόν θάνατο του. Διοργανώθηκε άπό τόν «Σύνδεσμο Φιλολόγων Λέσβου» καί τήν «Εταιρεία Αιολικών Μελετών» καί πραγματοποιήθηκε στή Μυτιλήνη καί στή Συκαμιά άπό 1012 Σεπτ. 1999. Διεθνές Συνέδριο μέ θέμα Γιώργος Σεφέρης, ποιητής του Ελληνισμού. Διοργανώθηκε άπό «Όμάδα Εργασίας» ώς έκδήλωση του «"Ετους Σεφέρη» γιά τά 100 χρόνια άπό τή γέννηση του ποιητή καί πραγματοποιήθηκε στή Λευκωσία καί στίς Πλάτρες άπό 26-29 Φεβρ. 2000. Νέα Έλληνική Λογοτεχνία. Εκδοτικά προβλήματα και άπορίες. Θεωρία και πρακτική. Συνέδριο στή μνήμη του Γ. Π. Σαββίδη. Διοργανώθηκε άπό τό «Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού» καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 16-17 Ίουν. 2000. Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο Κρήτη και Ευρώπη. Συγκρίσεις, συγκλίσεις και άποκλίσεις στή λογοτεχνία. Διοργανώθηκε άπό τό «Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας» καί πραγματοποιήθηκε στούς Βαρβάρους (= Μυρτιά) του Δήμου «Ν. Καζαντζάκης» άπό 30 Ίουν. - 2 Ίουλ. 2000. Διεθνές Συνέδριο μέ θέμα Ό ποιητής Σεφέρης μεταξύ 'Ανατολής και Δύσης. Διοργανώθηκε άπό «Όμάδα Εργασίας» ώς κεντρική έκδήλωση του «"Ετους Σεφέρη» γιά τά 100 χρόνια άπό τή γέννηση του ποιητή καί πραγματοποιήθηκε στή Σμύρνη καί στά Βουρλά τής Μικρας Ασίας άπό 2-5 Όκτ. 2000.

«Συνέδριο Νίκου Καρούζου». Διοργανώθηκε άπό τήν Εκδοτική Εταιρεία Ί κ α ρος, μέ άφορμή τή συμπλήρωση δέκα χρόνων άπό τόν θάνατο του ποιητή, καί πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Αθηνών άπό 9-11 Νοεμβρίου 2000. Τιμή στόν 'Ανδρέα Εμπειρίκο. Διήμερο άφιέρωμα. Διοργανώθηκε άπό τό "Ιδρυμα Γουλανδρή-Χόρν και πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 4-5 Μαίου 2001. Α' Διεθνές Συμπόσιο γιά τόν ποιητή Νικηφόρο Βρεττάκο. Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία τών φίλων του Μυστρα καί τής ιστορίας του» και άπό τή «Δημόσια Βιβλιοθήκη Σπάρτης - Αρχείο Νικηφόρου Βρεττάκου» καί πραγματοποιήθηκε στή Σπάρτη άπό 18-21 Μαίου 2001. Διήμερο Συνέδριο έπ' ευκαιρία συμπληρώσεως 150 χρόνων άπό τή γέννηση του Άλέξ. Παπαδιαμάντη. Θέμα του Συνεδρίου: « Ό Παπαδιαμάντης καί ή έπικαιρότητά του». Διοργανώθηκε άπό «Ειδική συνοδική έπιτροπή πολιτιστικής ταυτότητος» τής Ίερας Συνόδου τής Εκκλησίας τής Ελλάδος καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 25-26 Μαίου 2001 (αίθουσα Παλαιας Βουλής). Γεώργιος Δροσίνης. Πενήντα χρόνια άπό τόν θάνατο του. Επιστημονικό Συνέδριο που διοργανώθηκε άπό τόν «Σύλλογο προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων» καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 7-9 Ίουν. 2001. Διεθνές Συνέδριο 'Ανδρέας 'Εμπειρίκος: Ή Σήμερον ώς Αΰριον και ώς Χθές. Διοργανώθηκε άπό τό Υπουργείο Πολιτισμού / Εθνικό Κέντρο Βιβλίου μέ τήν εύκαιρία τών έκατό χρόνων άπό τή γέννηση του ποιητή καί πραγματοποιήθηκε στό Δημοτικό Θέατρο Άνδρου άπό 28-30 Ίουν. 2001. Συνέδριο Ό 'Αργύρης 'Εφταλιώτης στά Νεοελληνικά Γράμματα. Διοργανώθηκε άπό τόν Δήμο Μήθυμνας, τόν Σύνδεσμο Φιλολόγων Λέσβου καί τήν Ε ταιρεία Αιολικών Μελετών, καί πραγματοποιήθηκε στό Συνεδριακό Κέντρο Μήθυμνας άπό 27-29 Ίουλ. 2001. Διεθνές Συνέδριο «'Ανδρέας Αασκαράτος». Έκατό χρόνια άπό τό θάνατο του (1901-2001). Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών» καί τό Πανεπιστήμιο Πατρών καί πραγματοποιήθηκε στό Αργοστόλι καί στό Ληξούρι άπό 28-31 Όκτ. 2001. Διεθνές Συνέδριο "Αγγελος Σικελιανός (εις μνήμην Alexis Eudald Solà). Διοργανώθηκε άπό τό Τμήμα Βυζαντινών καί Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου τής Κύπρου καί πραγματοποιήθηκε στή Λευκωσία άπό 17-18 Νοεμβρίου 2001. Convegno Internazionale 'Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, διηγηματογράφος 'Ανδρέας Εμπειρίκος, υπερρεαλιστής. Διοργανώθηκε άπό τήν "Εδρα Νεοελληνικής Γλώσσας καί Λογοτεχνίας του Istituto Universitario Orientale

τής Νεάπολης καί πραγματοποιήθηκε στήν ίδια πόλη άπό 22-23 Νοεμβρίου 2001. Συνέδριο Γρηγόριος Ξενόπουλος. Πενήντα χρόνια άπό τό θάνατο ενός άθάνατου (1951-2001). Διοργανώθηκε άπό τό Έλληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο (ΕΛ.Ι.Α.), μέ τή συνεργασία τών Εκδόσεων Αδελφών Βλάσση, και πραγματοποιήθηκε στή Στοά του Βιβλίου (Αθήνα) άπό 28-29 Νοεμβρίου 2001. Συμπόσιο Ό νατουραλισμός στήν 'Ελλάδα: Διαστάσεις - Μετασχηματισμοί"Ορια. Διοργανώθηκε άπό τήν «Έλληνική Εταιρεία Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας» καί πραγματοποιήθηκε στό Πανεπιστήμιο Αθηνών άπό 14-15 Δεκ. 2001. 4^ Έπιστημονική Συνάντηση Ό στοχασμός και ό λόγος του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου. Ύπό τήν αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού. Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, 12-13 Άπρ. 2002. Γ Έπιστημονική Συνάντηση του Τομέα ΜΝΕΣ του Τμήματος Φιλολογίας του ΑΠΘ. Πραγματοποιήθηκε στή Θεσσαλονίκη άπό 3-6 Όκτ. 2002 καί εϊχε ώς θέμα της: «Τά άφθονα σχήματα του παρελθόντος. Ζητήσεις της πολιτισμικής Ιστορίας και τής θεωρίας τής λογοτεχνίας: Μνήμη Άλκη Αγγέλου». Γ' Πανελλήνιο Συνέδριο μέ διεθνή συμμετοχή Ή Λογοτεχνία Σήμερα: "Οψεις, 'Αναθεωρήσεις, Προοπτικές. Διοργανώθηκε άπό τό Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών καί τό Κέντρο Έρευνας, Έπιστήμης και Εκπαίδευσης καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 29 Νοεμβρίου - 1 Δεκ. 2002. Επιστημονικό Συμπόσιο Νεοελληνική Επιστολογραφία (ΐ6ος-19ος αιώνας). Διοργανώθηκε άπό τό Κέντρο Έρεύνης του Μεσαιωνικού καί Νέου Ελληνισμού τής Ακαδημίας Αθηνών και πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 2021 Μαρτίου 2003. Συνέδριο Φ. Κόντογλου, Η. Βενέζης, Άσημ. Πανσέληνος. Όράματα και πάθη του \Ελληνισμού. Διοργανώθηκε άπό τόν «Σύνδεσμο Φιλολόγων Λέσβου» καί πραγματοποιήθηκε στό «Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης» άπό 2628 Σεπτ. 2003. Β' Διεθνές Συνέδριο Κωστή Παλαμά. Διοργανώθηκε άπό τό «"Ιδρυμα Κωστή Παλαμά» μέ τή συνεργασία του Πανεπιστημίου Αθηνών καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 22-25 Όκτ. 2003. Θέμα του Συνεδρίου: «Κωστής Παλαμάς: Γραμματολογικά, Εκδοτικά, Κριτικά, Ερμηνευτικά ζητήματα». Α' Επιστημονικό Συμπόσιο Ευαγγελικά (1901) - Όρεστειακά (1903): Νεωτερικές πιέσεις και κοινωνικές άντιστάσεις. Διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού & Γενικής Παιδείας», μέ τή συμ-

βολή του «Κέντρου "Ερευνας καί Πρακτικών Εφαρμογών του Έλληνικου Δράματος "Δεσμοί"» καί πραγματοποιήθηκε στό «'Ίδρυμα ΓουλανδρήΧόρν» κατά τήν 31 'Οκτωβρίου καί 1 Νοέμβριου του 2003. Διεθνές Συνέδριο Ζητήματα ποιητικής στόν «Έρωτόκριτο». Διοργανώθηκε άπό έπιτροπή καί πραγματοποιήθηκε στό Ηράκλειο (Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη) καί στό Ρέθυμνο (Πανεπιστήμιο Κρήτης) άπό 13-15 Νοέμβριου 2003. Costantino Kavafis. 70 anni dalla morte e 140 dalla nascita. Διοργανώθηκε άπό τό «Dipartimento di Studi dell' Europa Orientale - Lingua e Letteratura Neogreca» (Prof. K. Nikas) του Πανεπιστήμιου τής Napoli καί πραγματοποιήθηκε κατά τό διήμερο 28-29 Νοέμβριου 2003. Διεθνές Συνέδριο Νίκος Καζαντζάκης ό παγκόσμιος. Διοργανώθηκε άπό τή «Διεθνή 'Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη», σέ συνεργασία μέ τόν Δήμο «Νίκος Καζαντζάκης», τό Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη καί τό Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, καί πραγματοποιήθηκε στους Βαρβάρους (Μυρτιά) Κρήτης άπό 6-7 Δεκ. 2003. Επιστημονικό Συνέδριο Ή "Ενωση τής Επτανήσου μέ τήν 'Ελλάδα, 18642004. Διοργανώθηκε άπό τή Βουλή τών Ελλήνων καί τήν Ακαδημία Αθηνών καί πραγματοποιήθηκε στήν Αθήνα άπό 24-27 Φεβρ. 2004. Διεθνές Συνέδριο Νίκος Καζαντζάκης: Τό εργο και ή πρόσληφή του. Διοργανώθηκε άπό τό Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης καί πραγματοποιήθηκε στό Ρέθυμνο άπό 23-25 Άπρ. 2004. Διεθνές Συνέδριο Ό Ψυχάρης και ή εποχή του. Ζητήματα γλώσσας, λογοτεχνίας και πολιτισμού. Διοργανώθηκε άπό τόν Τομέα Μεσαιωνικών καί Νέων Έλληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου καί πραγματοποιήθηκε στή Θεσσαλονίκη άπό 14-17 Όκτ. 2004. Incontro internazionale Emmanuil Roidis. Cento anni domo (1904-2004). Διοργανώθηκε άπό τήν «Cattedra di Lingua e Letteratura Greca Moderna» (καθ. Anna Zimbone) καί πραγματοποιήθηκε (ύπό τήν αιγίδα τών Υπουργείων Πολιτισμού Ελλάδος καί Κύπρου) στό Πανεπιστήμιο τής Catania άπό 26-28 Νοεμβρίου του 2004.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Κ Α

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ1

'Αθηνά. Σύγγραμμα περιοδικόν τής έν Αθήναις Επιστημονικής Εταιρείας. Αθήναι, τόμ. 1 (1889) κ.έ. [Τών τόμων 1-45 (1889-1933) κυκλοφόρησε 1. Καταγράφονται μόνο τά περιοδικά τών οποίων δέν εχει διακοπεί οριστικά ή έκδοση.

καί Ευρετήριον (έν Αθήναις 1934), πού καταρτίστηκε άπό τόν Ν. Π. Ανδριώτη καί τυπώθηκε μέ έπιμέλεια Μ. Κριαρα]. Αιολικά Γράμματα. Έκδοτης Γ. Βαλέτας, τόμ. 1 (1971) κ.έ. (άπό τό τευχ. 104-105, Σεπτ.-Δεκ. 1988, Διευθυντής ό Κ. Βαλέτας). Ακτή. Περιοδικό λογοτεχνίας καί κριτικής. Υπεύθυνος έκδοτης - Διευθυντής: Νίκος Όρφανίδης. Λευκωσία, έτος Α', τευχ. 1, Χειμ. 1989, κ.έ. Αλφειός. Περιοδικό γιά τίς Καλές Τέχνες. Τριμηνιαίο περιοδικό. Έκδοτης: Θεόδ. Ν. Κωνσταντόπουλος, Διευθυντής: Χρ. Ν. Κωνσταντόπουλος. Πύργος, τευχ. 1 (Άνοιξη 1994) κ.έ. Αντί. Δεκαπενθήμερη Πολιτική καί Πολιτιστική Επιθεώρηση. Εκδότης: Χρήστος Παπουτσάκης. Αθήνα, τόμ. 1 (1974) κ.έ. Αντίποδες. Λογοτεχνικό καί Μορφωτικό Περιοδικό. Όργανο του «Έλληνικου Εκπολιτιστικού Συνδέσμου Μελβούρνης» (14 Maylands Crescent, Glen Waverley, Vie. 3150). Μελβούρνη, Έτος A', τευχ. 1 (Χειμώνας 1974) κ.έ. Απεραθίτικα. Τριμηνιαίο περιοδικό παιδείας καί πολιτισμού της Κοινότητας Άπεράθου. Έτος Α', τόμ. 1 (1988) κ.έ. Απόψεις. Περιοδική έκδοση του Συλλόγου Εκπαιδευτικών Λειτουργών του Κολλεγίου Αθηνών. Εκδίδεται άπό συντακτική έπιτροπή. Αθήνα, τευχ. 1 (Ιούν. 1983) κ.έ. Αριάδνη. Επιστημονική Επετηρίδα τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Ρέθυμνο, τόμ. 1 (1983) κ.έ. Αρχεϊον Ευβοϊκών Μελετών [ΑΕΜ]. Αθήναι, τόμ. 1 (1935) κ.έ. Στις σσ. 373382 του τόμου 10 (1963) του περιοδικού καταχωρίστηκε Ευρετήριον καθ9 υλην τών δημοσιευθεισών μελετών είς τους δέκα πρώτους τόμους του «ΑΕΜ», μέ έπιμέλεια Γ. I. Φουσάρα. Τέλος, τών τόμων 1-20 (1935-1975) κυκλοφόρησε νέο πλήρες Ευρετήριο (Επιμέλεια: Άλκηστη Σουλογιάννη, Αθήνα 1976). Αρχεϊον Θράκης. (Οί τόμοι 1-33 κυκλοφόρησαν μέ τόν τίτλο: 5Αρχεϊον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρου [ ΑΘΛΓθ]). Αθήναι, τόμ. 1 (1934/1935) κ.έ. Αρχεϊον Πόντου [ΑΠ]. Αθήναι, τόμ. 1 (1928) κ.έ. Ό τόμος 25 (1966-1972) του περιοδικού άποτέλεσε τό Ευρετήριο τών τόμ. 1-24 (1928-1961), πού συντάχθηκε άπό τόν Νίκο ΟΙκονομίδη. Η άλφαβητική κατάταξη έγινε μέ βάση τήν πρώτη λέξη του τίτλου (έξαιρεϊται τό άρθρο). Στό τέλος τής άναγραφής κάθε τίτλου καί μέσα σέ ορθογώνιες άγκύλες σημειώνεται ή

καθιερωμένη συντομογραφία του περιοδικού. Στόν κατάλογο πού άκολουθεΐ περιλαμβάνονται και ορισμένα περιοδικά ιστορικής, λαογραφικής, γλωσσικής ή άλλου είδους ύλης, τά όποια

ομως πολλάκις στις σελίδες τους φιλοξενούν καί ύλη φιλολογική ή λογοτεχνική.

Άρχειοτάξιο. Περιοδική έκδοση τών Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας. Αθήνα, τευχ. 1 (Ιούν. 1999) κ.έ. Βαλκανικά Σύμμεικτα. Περιοδική έκδοση του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου. Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Κ. Παπουλίδης. Θεσσαλονίκη, τόμ. 1 (1981) κ.έ. Βιβλιοφιλία. Τριμηνιαία έρευνα ιστορίας του βιβλίου, παλιών χαρακτικών, εικονογραφίας, άναδρομικών δημοσιευμάτων. Έκδοτης - Διευθυντής Κ. Σπανός. Αθήνα, τευχ. 1 (Ανοιξη 1976) κ.έ. Βυζαντινά. Έπιστημονικόν οργανον του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών τής Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Θεσσαλονίκη, τόμ. 1 (1969) κ.έ. Τό Γιοφύρι. Τριμηνιαίο περιοδικό νεοελληνικών σπουδών. Σύδνεϋ (Box 164, Holme Building, University of Sydney Union, University of Sydney, N.S.W. 2006), τευχ. 1 (Αύγ. 1978) κ.έ. Γλωσσολογία. Ετήσιο έλληνικό περιοδικό Γενικής καί Ιστορικής Γλωσσολογίας. Εκδίδεται υπό τήν αιγίδα τής «Γλωσσικής Εταιρείας τών Αθηνών». Έκδοτης: Γ. Μπαμπινιώτης. Αθήνα, τόμ. 1 (1982) κ.έ. Γράμματα και Τέχνες. Περιοδική έκδοση Τέχνης, Κριτικής καί Κοινωνικού Προβληματισμού. Έκδοτης: Παν. Γ. Σοκόλης. Διεύθυνση: Κ. Γ. Παπαγεωργίου. Αθήνα, Άριθ. φύλλου 1 (Ίαν. 1982) κ.έ. Δαυλός. [Β' περίοδος]. Έκδοτης-Διευθυντής: Δημήτρης I. Λάμπρου. Αθήνα, τόμ. Α (1982) κ.έ. [Κατά τήν Α' περίοδο κυκλοφόρησαν 20 τεύχη (Ίαν. '79 - Δεκ. '80)1 Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Ετήσια περιοδική έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα, τόμ. 1 (1977) κ.έ. Κυκλοφόρησε καί Ευρετήριο τόμων 1 (1977) - 10 (1993-1994). Πρόλογος Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη. Επιμέλεια Σταύρου Θ. Άνεστίδη - Γιώργου Α. Γιαννακόπουλου. Αθήνα 1998. Δελτίον 'Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας. Κέρκυρα, άριθ. 6 (1969) κ.έ. Τά τεύχη 1-5 (1964-1968) κυκλοφόρησαν μέ τόν τίτλο Δελτίον πνευματικής και καλλιτεχνικής δραστηριότητος. Δελτίον τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας. Έκδοτης: Κέντρον Έρεύνης καί Διεθνούς Επικοινωνίας «Ιόνιος Ακαδημία». Κέρκυρα, τόμ. 1 (1977) κ.έ. Δελτίον τής Ιστορικής και 'Εθνολογικής Εταιρείας [ΔΙΕΕ]. Αθήναι, τόμ. 1 (1883-1884) κ.έ. Νέα σειρά: τόμ. 1 (1928-1929) κ.έ. Στις σσ. 493-538 του τόμου 20 (1971-1977) του περιοδικού: «Συγκεντρωτικόν Εύρετήριον δημοσιευμάτων κατά συγγράφεις του Δελτίου τής Ιστορικής και 'Εθνολογι-

κής !Εταιρείας της Ελλάδος 1883-1971 [τόμ. 1-19]». Επιμέλεια: Βάσω Ζαφειροπούλου. Δελτίο Κέντρου Λογοτεχνικής Μετάφρασης του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών. Τριμηνιαίο δελτίο. Έλληνική καί γαλλική έκδοση: «Centre de la Traduction Littéraire» του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, Σίνα 31, τευχ. 1 (Μάιος 1989) κ.έ. Τό δέντρο. Πεζό - ποίηση - κριτική. Δίμηνη περιοδική έκδοση. Ιδιοκτησία καί έκδοση: Κώστας Μαυρουδής. 'Υπεύθυνος υλης: Τάσος Γουδέλης. Αθήνα, τευχ. 1 (Μάρτιος 1978) κ.έ. Διαβάζω. Μηνιαία έπιθεώρηση του βιβλίου. Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος, Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης (1951-2003). Άπό τό τεύχος 447 ('Ιαν. 2004) υπεύθυνη έκδοσης: Βάσω Σπαθή. Αθήνα, τευχ. 1 (ΊανουάριοςΦεβρουάριος 1976) κ.έ. Δια-Κείμενα. Έτήσια έκδοση Εργαστηρίου Συγκριτικής Γραμματολογίας ΑΙΙ.Θ., Θεσσαλονίκη, τευχ. 1.(1999) κ.έ. Δίπτυχα. Εταιρείας Βυζαντινών καί Μεταβυζαντινών Μελετών. Αθήναι, τόμ. Ά (1979) κ.έ. Δρώμενα. Δίμηνο θεατρικό περιοδικό. Έκδοτης-Διευθυντής Νίκος Χ. Λαγκαδινός. Χρόνος Α' (1984) κ.έ. Δωδεκανησιακά Χρονικά. Ετησία περιοδική έκδοσις (τής Στέγης Γραμμάτων καί Τεχνών Δωδεκανήσου). Αθήναι, τόμ. 1 (1972) κ.έ. Δωδώνη. Έπιστημονική Έπετηρίς τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. 'Ιωάννινα, τόμ. 1 (1972) κ.έ. Έκηβόλος. Τριμηνιαίο περιοδικό λογοτεχνίας, θεωρίας τής λογοτεχνίας καί κριτικής. Διευθυντής-Έκδοτης: Βασίλης Διοσκουρίδης. Αθήνα, τευχ. 1 (Χειμώνας 1978) κ.έ. Έκκυκλημα. Τρίμηνη έπιθεώρηση γιά τό θέατρο. Εκδότης - Υπεύθυνος: Μηνάς Τίγκιλης. Αθήνα, τευχ. 1 ('Οκτ.-Δεκ. 1983) κ.έ. Έκ παραδρομής. Περιοδικό γιά τήν έλληνική έπαρχία. Εκδότης: Θανάσης Κεφάλας. Λεχαινά, τευχ. 1 (Ίαν.-Μάρτ. 1985) κ.έ. Έκφραση. Περιοδική έκδοση του Συνδέσμου Φιλολόγων Νομού Φθιώτιδος. Λαμία, τόμ. 1 (1989) κ.έ. Έλίτροχος. Περιοδικό γιά τά Γράμματα καί τις Τέχνες. Εκδότης: Αχαϊκές Εκδόσεις. Διεύθυνση: Αντώνης Δ. Σκιαθάς - Γιάννης Ή. Παππάς. Πάτρα, τευχ. 1 (Ίαν.-Μάρτ. 1994) κ.έ. Ελληνικά. Φιλολογικόν, ιστορικόν καί λαογραφικόν περιοδικόν σύγγραμμα. Αθήναι, τόμ. 1-11 (1928-1939)· Θεσσαλονίκη, τόμ. 12 (1952-1953) κ.έ. Κυκλοφόρησε καί ό τόμος: «Έλληνικά». Ευρετήριον τόμων 1 (1928) - 20

(1967). Συνταχθέν ύπό Ηλία Σπυροπούλου, δ.φ., Θεσσαλονίκη 1979 [«Ελληνικά». Περιοδικό ν Σύγγραμμα Εταιρείας Μακεδόνικων Σπουδών, Παράρτημα άριθ. 23]. Εντευκτήριο. Δίμηνο καλλιτεχνικό περιοδικό. Διεύθυνση: Γιώργος Κορδομενίδης. Θεσσαλονίκη, τευχ. 1 (Όκτ. 1987) κ.έ. Έπετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών [ΕΕΒΣ]. Αθήναι, τόμ. 1 (1924) κ.έ. [Τών τόμων 1-10 (1924-1933) και 11-30 (1934-1960/1961) κυκλοφόρησαν Ευρετήρια. Τό πρώτο τυπώθηκε μέ έπιμέλεια Μ. Κριαρα (έν Αθήναις 1934). Τό δεύτερο, πού κυκλοφόρησε ώς τόμος 31 (1962) του περιοδικού, συντάχθηκε άπό τόν Ν. Π. Παναγιωτάκη]. Έπετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών [ΕΕΚΜ]. Διευθυντής: [Στυλιανός Γ. Κορρές (ώς τό 1989) καί έπειτα] Στέφ. Δ. Ήμελλος. Αθήναι, τόμ. 1 (1961) κ.έ. Έπετηρίς Εταιρείας Αευκαδικών Μελετών. 'Υπεύθυνος: Γεώργιος Π. Ροντογιάννης. Αθήναι, τόμ. 1 (1971) κ.έ. Έπετηρίς \Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών [ΕΕΣΜ]. Αθήναι, τόμ. 1 (1968) κ.έ. Έπετηρίς Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών [ΕΙΝΣ]. Διευθυντής: Φαίδων Κ. Μπουμπουλίδης. Αθήναι, τόμ. Α' (1979-1980) κ.έ. Έπετηρίς τής Εταιρείας Ηλιακών Μελετών. Αθήναι, τόμ. 1 (1982) κ.έ. Έπετηρίς του Λαογραφικού Αρχείου τής Ακαδημίας Αθηνών [ΕΛΑ], τόμ. 1 (1939) κ.έ. Άπό τόν τόμο 18-19 (1965-1969) κυκλοφορεί ώς Έπετηρίς του Κέντρου Έρεύνης τής Έλληνικής Λαογραφίας. Έπιστημονική Έπετηρίς τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών [ΕΕΦΣΠΑ]. Περίοδος δευτέρα: τόμ. 1 (1935-1936) καί 2 (1938)· του τόμου 3 κυκλοφόρησαν μόνο άνάτυπα* τόμ. 4 (1953-1954) κ.έ. Ευρετήριο τών περιεχομένων τών τόμων 1-27 (1935-1979) κατά συγγράφεις βλ. στό μελέτημα του Φωτίου Άρ. Δημητρακοπούλου, «Τά πενηντάχρονα τής ΕΕΦΣΠΑ (1935-1985). Σύντομο χρονικό έκδοσης, προοπτικές γιά τό μέλλον καί Ευρετήριο των περιεχόμενων κατα συγγράφεις», ΕΕΦΣΠΑ, 28 (1979-1985) 585-624. Έπιστημονική Έπετηρίς τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης [ΕΕΦΣΠΘ]. Θεσσαλονίκη, τόμ. 1 (1927) κ.έ. Εποπτεία. Μηνιαίο περιοδικό φιλοσοφίας καί παιδείας. Διευθυντής συντάξεως: Παναγιώτης Θ. Δρακόπουλος. Αθήνα, τευχ. 1 (Άπρ. 1976) κ.έ. Άπό τό τευχ. 111 (Άπρ. 1986) κ.έ. κυκλοφόρησε ώς Πολιτική Εποπτεία. Επτανησιακά Φύλλα. Μηνιαίο φιλολογικό-λαογραφικό καί ιστορικό περιοδικό. Διευθυντής: Ντίνος Κονόμος. Αθήνα, άριθ. φύλλου 1 (1945) κ.έ. Περίοδος Β'

(1952/1953 κ.έ.): Επτανησιακά Φύλλα. Φιλολογική - Λαογραφική καί Ι στορική έκδοση. Συντάκτης καί εκδότης: Ντίνος Κονόμος. [Τόν Χειμώνα του 1989 κυκλοφόρησε άπό τόν άείμνηστο Ντίνο Κονόμο (1918-1990) ό τελευταίος τόμος (ΙΕ'/4) του περιοδικού, ένώ ή «"Ενωση Ζακυνθίων» τής Αθήνας, τήν Άνοιξη του 1992, έξέδωσε έναν άκόμη τόμο τών Επτανησιακών Φύλλων (τόν ΙζΟ, με «Τά τελευταία κείμενα του Ντίνου Κονόμου». Τό περιοδικό έπανακυκλοφόρησε μέ τόν ιδιο τίτλο καί μέ τις έξής ένδειξεις: Έκδοτης - Υπεύθυνος υλης: Διονύσης Σέρρας, τόμ.ΙΖ7ΐ, Ζάκυνθος, Χειμώνας 1995.] Ό Ερανιστής. "Έκδοση του Όμίλου Μελέτης του Έλληνικου Διαφωτισμού. Αθήνα, τόμ. 1 (1963) κ.έ. Άπό τόν «"Ομιλο Μελέτης του Έλληνικου Διαφωτισμού» κυκλοφόρησαν καί δύο δημοσιεύματα σχετικά μέ τό περιοδικό: τό φυλλάδιο Le Graneur. Études et Mélanges. Répertoire des années 19631995 (tomes 1-20), Athènes 1995 [Association d'Étude des Lumières en Grèce]/Ό Ερανιστής. Μελετήματα κβά Παρασχολήματα. Περιεχόμενα στούς τόμους 1-20 (1963-1995), Αθήνα 1995, καί ό τόμος Ό Ερανιστής. Ευρετήρια τ. 1-20 (1963-1995). Πίνακες περιεχομένων, Γενικό ευρετήριο, Κατάλογος συνεργατών. (Επιμέλεια Π. Δ. Μιχαηλάρη καί Γιούλης Εύαγγέλου-Μποτή, Πρόλογος Δ. Γ. Άποστολόπουλου), Αθήνα 2001. Ευθύνη. Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματισμού. Υπεύθυνος: Κώστας Ε. Τσιρόπουλος. Αθήνα. Περίοδος πρώτη: 1961-1966 (τεύχη 53). Περίοδος δευτέρα: 1972 κ.έ. Τής Β' περιόδου του περιοδικού (τόμοι 1-10, 1971 [γρ. 1972]1981) κυκλοφόρησε Εύρετήριον συγγραφέων - θεμάτων (Αθήνα 1982), πού συνέταξαν οί Αντρέας Ίατριδης καί Κώστας Ε. Τσιρόπουλος. Έώα και Έσπέρια. Περιοδικό τής Εταιρείας Έρευνας τών Σχέσεων του Μεσαιωνικού καί Νέου Ελληνισμού μέ τή Δύση. Αθήνα, τόμ. 1 (1993) κ.έ. Ή καθ' ήμας !Ανατολή. Περιοδική έκδοση του Συλλόγου τών έν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών. Διευθυντής: Αδαμάντιος Στ. Άνεστίδης. Αθήνα, τόμ. 1 (1993) κ.έ. Ηπειρωτικά Χρονικά. Ιωάννινα, τόμ. 1-16 (1926-1941). Περίοδος Β': τόμ. 1 (17), 1973, κ.έ. Ηπειρωτική Εστία. Μηνιαία Επιθεώρηση. Ιωάννινα, τόμ. 1 (1952) κ.έ. Θαλλώ. Περιοδική έκδοση του Συνδέσμου Φιλολόγων Νομού Χανίων. Χανιά, τόμ. 1 (Καλοκαίρι 1989) κ.έ. Θέματα Λογοτεχνίας. Τετράμηνο περιοδικό λογοτεχνίας, θεωρίας τής λογοτεχνίας καί κριτικής. Διευθυντής: Χρίστος Αλεξίου. Εκδοτικός οίκος Γκοβόστη, Αθήνα τευχ. 1 (Νοέμβριος, Δεκ. 1995 - Ιαν., Φεβρ. 1996).

Θεσσαλικά Χρονικά. Δελτίον τής εν Αθήναις Ιστορικής καί Λαογραφικής Ε ταιρείας τών Θεσσαλών, Αθήναι, τόμ.. 1 (1930) κ.έ. Θεσσαλική Εστία. Φύλλα λόγου, τέχνης καί πολιτιστικής καλλιέργειας. Διευθυντής: Μιχάλης Σταφυλάς. Λάρισα, τόμ.. 1 (1973) κ.έ. Θησαυρίσματα (του Έλληνικου Ινστιτούτου Βυζαντινών καί Μεταβυζαντινών Σπουδών). Βενετία, τόμ. 1 (1962) κ.έ. Τών τόμων 1 (1962) - 30 (2000) του περιοδικού συντάχθηκε Ευρετήριο άπό τήν Χριστίνα Ε. Παπακώστα (βλ. Θησαυρίσματα, τόμ. 31, 2001, σσ. 405-442). Θρακικά Χρονικά. "Έρευνα - Έπιστήμη - Τέχνη. Τρίμηνη Έπιθεώρηση. Έκδοτης-Διευθυντής: Στέφανος Ίωαννίδης. Ξάνθη, Περίοδος Α', τεύχη 1-28 (= τόμ. 1-7, 1960-1968). Περ. Β', τευχότομος 29 (1972) κ.έ. [Όυπότιτλος στον τευχότομο 33 γίνεται «Ιστορία - Λαογραφία - Λογοτεχνία - Τέχνη Έπιστήμη» καί στούς τευχότομους 34 καί 35 «Αρχαιολογία - Ιστορία Λαογραφία - 'Έρευνα». Κυκλοφόρησαν έπίσης Ευρετήρια θεμάτων του περιοδικού «Θρακικά Χρονικά», τεύχη 1-35, 1960-1979, άπό τόν φιλολογικό έπιμελητή τών «θρ. Χρ.» Θανάση Μουσόπουλο, Εκδόσεις: «Θρακικά Χρονικά», Ξάνθη 1981]. Ιανός. Έ ν α τετράδιο Αναζητήσεων. Υπεύθυνος: Νίκος Καρατζάς. Θεσσαλονίκη, τευχ. 1 (Ίούν.-Ίούλ. 1982) κ.έ. Τά Ιστορικά. Περιοδική έκδοση ιστορικών σπουδών. Διεύθυνση: Σπύρος Άσδραχάς, Φίλιππος Ήλιού (έως τό 2004), Βασίλης Παναγιωτόπουλος. Εκδοτικός οίκος «Μέλισσα» (Δ/ντής: Γιώργος Ραγιάς), Αθήνα, τόμ. 1 (1983/1984) κ.έ. Κ Περιοδικό Κριτικής, Λογοτεχνίας καί Τεχνών. Τετραμηνιαΐο περιοδικό. Διεύθυνση: Αλέξης Ζήρας - Κώστας Παπαγεωργίου. Τευχ. 1 (Μάρτ. 2003) κ.έ. Καρπαθιακαι Μελέται. "Έκδοση τής «Εταιρείας Καρπαθιακών Μελετών». Αθήναι, τόμ. 1 (1978) κ.έ. Κεφαλληνιακά Χρονικά. Περιοδική έπιστημονική έκδοση. "Έτος ιδρύσεως 1976. Ιδρυτής-έκδοτης: Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών. Αργοστόλι, τόμ. 1 (1976) κ.έ. Κονδυλοφόρος. Έτήσια έκδοση νεότερης έλληνικής φιλολογίας. [Έκδοτης:] University Studio Press. Γραμματεία σύνταξης: Χ. Α. Καράογλου. Θεσσαλονίκη, τόμ. 1 (2002) κ.έ. Κρητικά Χρονικά [Κρ. Χρ.]. Ηράκλειο, Περίοδος Ά , τόμ. 1-20 (1947-1966), Περ. Β', τόμ. 21-25 (1969-1973), Περ. Γ , τόμ. 26 (1986) κ.έ. (Αρχικά τό περιοδικό έκδιδόταν άπό τόν Ανδρέα Γ. Καλοκαιρινό ώς τετραμηνιαία καί άργότερα ώς έξαμηνιαία έπιστημονική έκδοση. Σήμερα έκδίδεται άπό συντακτική έπιτροπή μέ τήν έπιμέλεια τής Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης).

Κυκλοφόρησαν καί Ευρετήρια τόμ. Α'-Λ', Ηράκλειο ν Κρήτης 1994. (Συντάκτες: Αναστασία Μαρκομιχελάκη καί Δημήτριος Μίντζας). Κρητική Εστία. Περιοδική έκδοση τής Ιστορικής Λαογραφικής καί Αρχαιολογικής Εταιρείας Κρήτης. Περίοδος Δ'. Χανιά, τόμ. 1 (1987) κ.έ. Ό Κύκλος. Δημηνιαία έκδοση τέχνης καί προβληματισμού. Υπεύθυνος: Φοίβος Σταυρίδης. Λάρνακα (Κύπρος), τευχ. 1 (Γενάρης-Φεβράρης 1980) κ.έ. Κυπριακαι Σπουδαί [Κυ.Σπ.]. Δελτίον τής 'Εταιρείας Κυπριακών Σπουδών. Λευκωσία, τόμ. 1 (1937) κ.έ. Κυκλοφόρησε καί τό τομίδιο (σσ. 61): Κύπρου Χρυσάνθη, Άναλυτιχόν Ευρετήριον τών πενήντα πρώτων τόμων του Δελτίου «Κυπριακαι Σπουδαί» (1936-1986). Τόμοι Α'-ΚΕ', τόμοι Κζ'-Λ', τόμοι ΛΑ'-Μ', τόμοι Μ Α'-Ν'. Λευκωσία 1989. Τά Κωαχά. 'Ετήσια περιοδική έκδοση ιστορικής - λαογραφικής - λογοτεχνικής υλης. Αθήνα, τόμ. 1 (1980) κ.έ. Αακωνικαι Σπουδαί.-Διευθυντής: Δίκαιος Β. Βαγιακάκος. Αθήναι, τόμ. 1 (1972) κ.έ. Των τόμων 1 (1972) - 15 (2000) κυκλοφόρησαν καί Εύρετήρια, πού συντάχθηκαν άπό τήν Ελένη Τζινιέρη-Τζανετάκου καί τόν Κωνσταντίνο Τζανετάκο (Αθήναι 2005). Λαογραφία. Δελτίον τής Έλληνικής Λαογραφικής Εταιρείας. Αθήναι, τόμ. 1 (1909) κ.έ. Ό τόμ. 23 (1964) του περιοδικού = Γενικόν Ευρετήριον τών τόμων Α'-Κ': 1909-1962. Συνταχθέν ύπό Μαρίας Ίωαννίδου-Μπαρμπαρίγου. Έν Αθήναις 1970. Ή λέξη. Έλληνική καί ξένη λογοτεχνία. Μηνιαίο περιοδικό. Έκδοση - Διεύθυνση: Αντώνης Φωστιέρης - Θανάσης Θ. Νιάρχος. Αθήνα, τευχ. 1 (Γενάρης 1981) κ.έ. Λεξικογραφικόν Δελτίον ττ\ς Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 1 (1939) κ.έ. Λόγος και Πράξη. Περιοδική έκδοση τής 'Ομοσπονδίας Λειτουργών Μέσης Εκπαιδεύσεως Ελλάδος. Αθήνα, τόμ. 1 (1975) κ.έ. Μακεδόνικα. Σύγγραμμα περιοδικόν της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών. Θεσσαλονίκη, τόμ. 1 (1940) κ.έ. Ευρετήριο τών τόμων 1 (1940) - 10 (1970) συντάχθηκε άπό τή Μαρία Βαφειάδου-Βογιατζάκη καί τόν Δημήτριο Σπ. Τσαφαρά. Θεσσαλονίκη 1978 [Μακεδόνικα. Περιοδικόν Σύγγραμμα Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Παράρτημα άριθ. 4]. Μακεδονική Ζωή. Θεσσαλονίκη, τόμ. 1 (1966-1967) κ.έ. Μακεδονικόν Ήμερολόγιον. Ιδρυτής: Νικ. Άθ. Σφενδόνης. Θεσσαλονίκη, τόμ. 1 (1925) κ.έ. Μανδραγόρας. Τριμηνιαίο περιοδικό γιά τήν τέχνη καί τή ζωή. Έκδοτης: Κώστας Κρεμμύδας, Διευθυντής: Μίνα Δάλκα. Αθήνα, τευχ. 1 (Νοέμβριος 1993) κ.έ.

Ή Μελέτη. Περιοδική έκδοση. Περίοδος Β'. Έκδοτης: Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων. (Εκδίδεται άπό συντακτική έπιτροπή). Αθήναι, τόμ. Α' (2004) κ.έ. Μεσαιωνικά και Νέα Έλληνικά. Κέντρο ν Έρεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού τής Ακαδημίας Αθηνών. Αθήνα, τόμ. 1 (1984) κ.έ. [Αποτελεί νέα σειρά τής παλαιας Έπετηρίδος του Μεσαιωνικού 5'Αρχείου τής Ακαδημίας Αθηνών [ΕΜΑ], τόμ. 1-8/9 (1936-1958/59), 12 (1962) και 14 (1964)]. Μετάφραση. 'Ένα περιοδικό γιά τή μετάφραση. Έκδοση τής άστικής μή κερδοσκοπικής έταιρείας «Μετάφραση». Συντακτική έπιτροπή: Όντέτ ΒαρώνΒασάρ, Αντα Κλαμπατσέα, Κατερίνα Κολλέτ, Νίκη Μολφέτα, Εύγενία Τσελέντη. Αθήνα, τευχ. 1 (Σεπτ. 1995) κ.έ. Μικροφιλολογικά. Περιοδική έκδοση. Υπεύθυνοι έκδοσης: Φοίβος Σταυρίδης, Σάββας Παύλου, Λευτέρης Παπαλεοντίου. Λευκωσία, τευχ. 1 (Ανοιξη 1997) κ.έ. Μνημοσύνη. Έτήσιον περιοδικόν τής Εταιρείας Ιστορικών Σπουδών έπί του Νεωτέρου Ελληνισμού. Αθήναι, τόμ. 1 (1967) κ.έ. Μνήμων. Εκδίδεται άπό τήν «Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού». Αθήναι, τόμ. 1 (1971) κ.έ. Περιεχόμενα τών τόμων 1 (1971) - 13 (1991) δημοσιεύονται στό τομίδιο: Εταιρεία Μελέτης Νέου *Ελληνισμού, περιοδικό «Μνήμων». Εικοσαετία 1971-1991, Αθήνα 1992, σσ. 59-78. — Βλ. τώρα καί «Ευρετήριο περιοδικού Μνήμων. Τόμοι 1 (1971) - 20 (1998). Επιμέλεια: Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης», Μνήμων, 20 (1998) 375-408. Μολυβο-κονδυλο-πελεκητής. Περιοδική έκδοση Νεότερης Φιλολογίας. Έκδοτης: «Νεφέλη». Αθήνα, τόμ. 1 (1989) κ.έ. Ό τόμ. 4 (Ήράκλειον Κρήτης, 1993) έγκαινιάζει τήν Β' περίοδο του περιοδικού καί είναι έκδοση τής «Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης». Ναυπακτιακά. Περιοδική έκδοση Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών. Αθήνα, τόμ. 1 (1983) κ.έ. Νέα Εστία [JVE]. Ιδρυτής: Γρηγόριος Ξενόπουλος. Διευθυντής: Πέτρος Χάρης (άπό τόν τόμο 13, 1933, έως τόν τόμο 122, 1987). Νέος Διευθυντής: Ε. Ν. Μόσχος (άπό τόν τόμο 123,1988, έως τόν τόμο 143/1,1998), Διευθυντής: Σταύρος Ζουμπουλάκης (άπό τόν τόμο 143/2, 1998, κ.έ.), Αθήναι, τόμ. 1 (1927) κ.έ. (Γιά τούς τόμους 1-20, 1927-1936, 21-40, 1937-1946, 4070,1947-1956, καί 71-80,1957-1966, του περιοδικού κυκλοφόρησαν Ευρετήρια [I, Αθήναι 1960, Π, Αθήναι 1963, ΙΠ, Αθήναι 1976, καί IV, Αθήναι 1996]. Τόν καταρτισμό τους έπιμελήθηκε ό Γ. Θ. Ζώρας μέ συνεργάτες του [τόμ. Ι-ΙΠ] καί οί Γεράσιμος Γ. Ζώρας καί Μαρία Δημάκη-Ζώρα [τόμ. IV].

Νέα Παιδεία. Τρίμηνη έκδοση παιδευτικου προβληματισμού. Υπεύθυνος Κ. Ν. Παπανικολάου. Αθήνα, τευχ. 1 (Άνοιξη 1977) κ.έ. Ευρετήριο περιεχομένων τών τόμων 1 (1977) - 7 (1983) τής Νέας Παιδείας δημοσίευσε ό Αδαμάντιος Στ. Άνεστίδης (περιοδ. ''Απόψεις, τευχ. 2, Όκτ. 1984, σσ. 149-186). Ώς Παράρτημα τής JVJ7. κυκλοφόρησε ή Γλώσσα. Περιοδική έκδοση γλωσσικής παιδείας. "Ετος Ά / 1 , Άνοιξη 1983 κ.έ. Νέα Πορεία. Λογοτεχνικό περιοδικό. Ιδρυτής: Χρήστος Ντάλιας. ΊδιοκτήτηςΈκδότης: Τηλέμαχος Άλαβέρας. Θεσσαλονίκη, τόμ. 1 (1955) κ.έ. [Ευρετήρια τών δέκα πρώτων χρόνων (1955-1964) δημοσιεύτηκαν στίς σσ. 111173 του τόμου 11 (1965). Τά Ευρετήρια τής β' δεκαετίας (έτη 11-20, 1965-1974) δημοσιεύτηκαν στό πανηγυρικό τεύχος 243-246 (Μάιος-Άυγουστος 1975), σσ. 97-148, πού είναι άφιερωμένο στά Εικοσάχρονα 19551974 του περιοδικού, τά Ευρετήρια τής γ' δεκαετίας (έτη 21-30, 19751984) δημοσιεύτηκαν στό ειδικό έκτος σειράς τεύχος 2 του περιοδικού (Αφιέρωμα: Τό πρόβλημα τής κριτικής),4 [Θεσσαλονίκη], Ιούνης 1985, σσ. 255-308, καί τά Ευρετήρια τής δ' δεκαετίας (έτη 31-40, 1985-1994) στό ύπό τόν τίτλο Σαράντα χρόνια έπίσης έκτος σειράς τεύχος 4 (Νοέμβριος 1995), σσ. 375-447. Ό καταρτισμός τών Ευρετηρίων τών τριών πρώτων δεκαετιών έγινε άπό τόν Χαράλαμπο Μπακιρτζή καί τής τέταρτης μέ εισαγωγή του ίδιου καί έπιμέλεια Παρασκευα Πινέλη]. Νέα Συντέλεια. Λογοτεχνία - Τέχνες - Θεωρία. Διεύθυνση: Νάνος Βαλαωρίτης, Ανδρέας Παγουλάτος. Αθήνα, τευχ. 1-2 ("Ανοιξη - Καλοκαίρι 2004) κ.έ. [Τό περιοδικό αύτό άποτελεϊ συνέχεια τής «παλαιας» Συντέλειας: τεύχη 1 (Άνοιξη - Καλοκαίρι 1990) έως 8-9 (Άνοιξη-Καλοκαίρι 1995)]. Νεοελληνική Παιδεία. Τρίμηνη έκδοση μελέτης έκπαιδευτικών θεμάτων του Ε πιστημονικού Εκπαιδευτικού Συνδέσμου «Νεοελληνική Παιδεία». Υπεύθυνος: Αθανάσιος Νίκας. Αθήνα, τευχ. 1 (Άπρ. 1985) κ.έ. Νεοελληνικόν Αρχεϊον. Περιοδικόν Δημοσίευμα. Ιδρυτής-Ιδιοκτήτης-Διευθυντής του τόμ. 1 (Χανιά, 1935) ό Νικόλαος Β. Τωμαδάκης. Ίδιοκτήτης-Διευθυντής του τόμ. 2 (Αθήναι, 1984-1986) κ.έ. ό Βασίλειος Φρ. Τωμαδάκης. Νεοελληνικός Λόγος. Κριτική Επιθεώρηση Λόγου καί Τέχνης. Διευθυντής: Χάρης Σακελλαρίου. Αθήνα, τευχ. 1 (Ίαν.-Φεβρ. 1966) κ.έ. Όδός Πανός. Έκδοτης-Διευθυντής: Γιώργος Χρονας. Αθήνα, τευχ. 1 (Ίαν. 1981) κ.έ. Όμπρέλα. Γράμματα - Τέχνες - Πολιτισμός. Ιδρυτής-Εκδότης. Διευθυντής: Μάκης Άποστολάτος. Αθήνα, τευχ. 1 (Νοέμβριος 1981) κ.έ. Παλίμφηστον. Περιοδική έκδοση τής «Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης». ["Έκδοση Δήμου Ηρακλείου]. Ηράκλειο Κρήτης, τευχ. 1 (1985) κ.έ.

Παπαδιαμαντικά Τετράδια. Έτήσια έκδοση του «Δόμου». Επιμελητής έκδοσης: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος. Αθήνα, τευχ. 1 (Πρωτοχρονιά 1992) κ.έ. Παράβασις/Parabasis. Επιστημονικό Δελτίο Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Άθηνών/Scientific Bulletin, Department of Theatre Studies, University of Athens. Διευθυντής: Βάλτερ Πουχνερ. Αθήνα / Athens, τόμ. 1 /vol. 1 (1995) κ.έ. Παραλλάξ. Διμηνιαίο περιοδικό λόγου καί τέχνης. Διευθυντής: Αγγελος Βαλσαμίδης. Αθήνα, τευχ. 1 (Γενάρης 1978) κ.έ. Τό παραμιλητό. Περιοδικό Τέχνης Υπεύθυνος έκδοσης: Δημήτρης Παναγιωτόπουλος. Πειραιάς, τευχ. 1 (Φθινόπωρο 1988) κ.έ. Ό Παρατηρητής. Περιοδική έκδοση λόγου καί τέχνης. Έκδοτης Πέτρος Παπασαραντόπουλος. Διευθυντής: Θανάσης Γεωργιάδης. Θεσσαλονίκη, τευχ. 1 (Ιούν. 1987) κ.έ. Παρνασσός. Φιλολογικόν περιοδικόν κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον. [Περίοδος πρώτη: τόμ. 1 (1877) κ.έ. ώς μηνιαίο περιοδικό. Άπό τό 1896-1918 καί άπό τό 1925-1939 κυκλοφόρησε ώς ΈπετηρΙς Παρνασσού]. Περίοδος δευτέρα: Αθήναι, τόμ. 1 (1959) κ.έ. (Γιά τούς τόμους 1-17 τής α' περιόδου καί 1-10 τής β' υπάρχουν Ευρετήρια, Αθήναι 1972 καί 1968, άντιστοιχα, μέ έπιμέλεια: Ε. Θ. Σουλογιάννη καί [Μ. Κωβαίου], άντιστοιχα). Άπό τό β' έξάμηνο του 1988 τό περιοδικό γίνεται έξαμηνιαϊο καί άπό τό 1990 έτήσιο. Παρουσία. Επιστημονικό Περιοδικό του Συλλόγου Επιστημονικού Διδακτικού Προσωπικού τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εκδίδεται άπό Συντακτική Επιτροπή. Επιμελητής έκδόσεως: Φώτιος Άρ. Δημητρακόπουλος. Αθήνα, τόμ. Α' (1982) κ.έ. Πειραϊκά Γράμματα. Τριμηνιαίο Λογοτεχνικό Περιοδικό - "Έκδοση του Πειραϊκού Συνδέσμου. Ιδρυτής: Νίκος Σκαράκης, Διεύθυνση: Τούλα Μπούτου. Πειραιάς, τευχ. 1 (Όκτ.-Δεκ. 1994) κ.έ. Πελοποννησιακά. Εκδίδονται υπό τής έν Αθήναις Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών. Αθήναι, τόμ. 1 (1956) κ.έ. Περίπλους. Τετράδιο γιά τά γράμματα καί τις τέχνες. Τρίμηνη έκδοση. Ιδιοκτήτης - Έκδοτης - Διευθυντής: Διονύσης Ζαχ. Βίτσος. Ζάκυνθος, τευχ. 1 (Άνοιξη 1984) κ.έ. Πλανόδιον. Τρίμηνο λογοτεχνικό περιοδικό. "Έκδοση - διεύθυνση: Γιάννης Πατιλης. Αθήνα, τευχ. 1 (Χειμώνας 1986) κ.έ. «Ευρετήριο προσωπωνυμιών του πρώτου τόμου (τεύχη: 1-8)» στό τευχ. 8 (Φθινόπωρο 1988), σσ. 517528. Εύρετηρίασε ή Μαρία Χατζηγεωργίου. Πλάτων. Δελτίον τής Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων. Αθήναι, τόμ. 1 (1949) κ.έ. Στον τόμο 20 (1968), σσ. 421-465, του περιοδικού: «Πίναξ περιεχομέ-

νων τών 20 πρώτων τόμων του Πλάτωνος άπό του τόμου Α', 1949, έως του τόμου Κ', 1968». Έπιμελεία: Γεωργίας Παπακωστούλα. Πνευματική Ζωή. Φύλλα λόγου, τέχνης καί πολιτιστικής καλλιέργειας. Μηνιαίο περιοδικό. Ιδρυτής: Μελής Νικολαιδης, Διευθυντής: Μιχάλης Σταφυλάς. Νέα περίοδος, Αθήνα, Χρ. 1ος (1988) κ.έ. Αρχικά [Α' περίοδος] τό περιοδικό κυκλοφόρησε μέ τόν τίτλο: Πνευματική Ζωή. Μηνιαίο λογοτεχνικό καί βιβλιογραφικό περιοδικό. Διευθυντής: Μελής Νικολαΐδης. Αθήνα, τόμ. [1]-5, 1936-1941. Κατά τήν Β' περίοδο κυκλοφόρησαν οί τόμοι 1 καί 2 (έτη 1952-1954). Πνευματική Κύπρος. Μηνιαία περιοδική έκδοση. Γράμματα, Τέχνες, Επιστήμες. Λευκωσία, τόμ. 1 (1960-1961) κ.έ. Γιά τήν πρώτη πενταετία του περιοδικού κυκλοφόρησε τό αύτοτελές τεύχος: Χρύσανθου Στ. Κυπριανου, Ευρετήριο τών πέντε πρώτων τόμων (1960-1965) του περιοδικού «Πνευματική Κύπρος»', Λευκωσία - Κύπρος 1969. Ποίηση. Εξαμηνιαίο περιοδικό γιά τήν ποιητική τέχνη. Έκδοτης: Εκδόσεις Νεφέλη. Διεύθυνση: Χάρης Βλαβιανός. Αθήνα, τευχ. 1 (Άνοιξη 1993) κ.έ. Ό Πολίτης. Μηνιαία έπιθεώρηση. Διευθυντής: Αγγελος Έλεφάντης. Αθήνα, τόμ. 1 (1976) κ.έ. Άπό τό τεύχος 32 (Ίαν.-Φεβρ. 1980) το περιοδικό αφιερωσε τμήμα τών σελίδων του σέ θέματα λογοτεχνίας (ΌΛογοτεχνικός Πολίτης), ένώ κατά διαστήματα (άπό τις 5 Νοεμβρίου 1983 κ.έ.) κυκλοφόρησε παράλληλα καί ό Δεκαπενθήμερος Πολίτης. Πολιτιστική. "Έκδοση του Συλλόγου Υπαλλήλων Εθνικής Τράπεζας. Αθήνα, τευχ. 1-2 (Γεν.-Άπρ. 1982) κ.έ. Πολύτροπος γλώσσα. Τό περιοδικό του Τμήματος Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης καί Διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου. Κέρκυρα, τευχ. 1 (Ίαν. 1997) κ.έ. Πορφύρας. Περιοδική έκδοση γραμμάτων-τεχνών. Τριμηνιαίο περιοδικό. Διεύθυνση: Δημήτρης Κονιδάρης - Περικλής Παγκράτης. Κέρκυρα, τευχ. 1 (Ίούλ. 1980) κ.έ. Πρακτικά τής Ακαδημίας 'Αθηνών [ΠΑΑ], Αθήναι, τόμ. 1 (1926) κ.έ. [Άπό τόν Γεώργ. Κ. Σπυριδάκη κυκλοφόρησε καί Εύρετήριον τών Πρακτικών, τόμ. 1 (1926) - 30 (1955), καί τών Πραγματειών τής Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 1-20, έν Αθήναις 1969]. Προθήκη. Μηνιαίο φιλολογικό περιοδικό. Έκδοτης: Μιχάλης Πιτσιλίδης. Αθήνα, τευχ. 1 (Δεκ. 2002) κ.έ. Ρόπτρο. Γράμματα - Επιστήμες - Τέχνες. Δίμηνη έκδοση. Βόλος, τευχ. 1 (Ίαν. -Φεβρ. 1993) κ.έ.

Ρουμελιώτικο Ημερολόγιο. Ετήσια λογοτεχνική, λαογραφική, ιστορική καί καλλιτεχνική έκδοσις. Αθήναι, τόμ.. 1 (1957) κ.έ. Σημείο. "Εκδοση κριτικής καί λογοτεχνίας. Εκδίδεται άπό τετραμελή συντακτική έπιτροπή (Λεύκιος Ζαφειριου, Αλέξης Ζήρας, Κώστας Νικολαΐδης καί Νάτια Χαραλαμπιδου). Λευκωσία, τόμ. 1 (1992) κ.έ. Σημειώσεις. Έκδοτης: Βύρων Λεοντάρης. Αθήνα, τευχ. [1] (1973) κ.έ. Σκουφάς. Εκδότης: Μουσικοφιλολογικός Σύλλογος Άρτης ό «Σκουφάς». Άρτα, τόμ. 1 (1955) κ.έ. Σπείρα. Γλώσσα-ποίηση. Έκδοτης-Διευθυντής: Αντρέας Μπελεζίνης. Αθήνα. [Α' περίοδος:] 1975-1981 (τεύχη 1-8). Β' περίοδος (μέ ύπότιτλο: Γλώσσα, ποίηση, εικόνα. Τριμηνιαίο περιοδικό θεωρίας καί τέχνης), τευχ. 1, Καλοκαίρι '84 κ.έ. Σύγκριση!Comparaison. Δελτίο τής Έλληνικής Εταιρείας Γενικής καί Συγκριτικής Γραμματολογίας. Αθήνα, τευχ. 1 (Άπρ. 1989) κ.έ. Σύμμεικτα (του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού (πρώην Βασιλικού) Ιδρύματος Ερευνών), Αθήναι, τόμ. 1 (1966) κ.έ. Συριανά Γράμματα. Ιστορία - λογοτεχνία - λαογραφία - καλές τέχνες. Τριμηνιαίο περιοδικό τών «Κυκλαδικών Εκδόσεων». "Έκδοση-Διεύθυνση: Δημήτρης Β. Βαρθαλίτης. Αθήνα, τευχ. 1 (Γενάρης 1988) κ.έ. Τετράδια Νεοελληνικής Φιλολογίας. Περιοδική έκδοση Επιστημονικού Προβληματισμού. Αθήνα, τευχ. 1 (Άπρ. 1999) κ.έ. Τετράμηνα. Εκδότης-Διευθυντής: Δρόσος Κραβαρτόγιαννος. Άμφισσα, τευχ. 1 (Άνοιξη 1974) κ.έ. Τεύχη του ΕΛ.Ι.Α. Περιοδική έκδοση τής Εταιρείας του Έλληνικου Λογοτεχνικού καί Ιστορικού Αρχείου. Αθήνα, τόμ. 1 (1986) κ.έ. Τρικαλινά. Ετήσιο φιλολογικό, ιστορικό, λαογραφικό, λογοτεχνικό περιοδικό σύγγραμμα. Φιλολογικός Ιστορικός Λογοτεχνικός Σύνδεσμος (Φ.ΙΆΟ.Σ.) Τρικάλων. Διευθυντής: Θεολόγης I. Τριανταφύλλου. Διευθυντής Συντάξεως: Θεόδωρος Α. Νημας. Τρίκαλα, τόμ. 1 (1981) κ.έ. Υδρία. Μηνιαίο περιοδικό λόγου καί τέχνης. Διευθύνεται άπό έπιτροπή. Πάτρα, τευχ. 1 (Φεβρ. 1973) κ.έ. "Υλαντρον. Λογοτεχνικό περιοδικό. Κυκλοφορεί τρεις φορές τό χρόνο. Εκδίδεται άπό συντακτική έπιτροπή. Λευκωσία, τευχ. 1 (Νοέμβριος 2001) κ.έ. Φηγός. Γράμματα - Τέχνες - Πολιτισμός. Τριμηνιαία έκδοση Νομαρχιακής Αύτοδιοίκησης Ιωαννίνων. Ιωάννινα, τευχ. 1 (Άνοιξη 1997) κ.έ. Φθιώτις. "Οργανον τής Νομαρχίας Φθιώτιδος. Λαμία, τόμ. 1 (1955) κ.έ. Φιλολογική [άρχικά: Φιλολογική 'Εφημερίδα]. Τρίμηνη περιοδική έκδοση ένη-

μέρωσης καί προβληματισμού Πανελλήνιας "Ενωσης Φιλολόγων (ΠΕΦ). Αθήνα, Έτος Α', φύλλο [μετέπειτα: τεύχος] 1 (Μάιος 1982) κ.έ. Φιλολογική Κύπρος. Έκδοσις του Έλληνικου Πνευματικοί) Όμίλου Κύπρου. Λευκωσία, τόμ. 1 (1960) κ.έ. Φιλολογική Πρωτοχρονιά. Ετήσια λογοτεχνική και καλλιτεχνική έκδοση. Ι δρυτής: Αριστείδης Ν. Μαυρίδης, Διεύθυνση: Γιώργος Μαυρίδης, Αθήνα, τόμ. 1 (1953) κ.έ. Φιλόλογος. Τετράμηνη έκδοση του Συλλόγου άποφοίτων τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη, τευχ. 1 (Ίαν-Άπρ. 1964) κ.έ. Τών τόμων 1 (1964-1965) - 6 (1982) καταρτίστηκε Εύρετήριο άπό τόν Αδαμάντιο Στ. Άνεστίδη (περιοδ. 5Απόψεις, τευχ. 1, Ιούν. 1983, σσ. 84-101), ένώ «Περιεχόμενα τών τόμων Α'-ΙΑ' (τεύχ. 1-50) του Φιλολόγου» δημοσιεύτηκαν στό τευχ. 51 (Άνοιξη 1988), σσ. 48-84, του περιοδικού, άπό τρν,Γίώργο Π. Αλεξίου. Φωκικά Γράμματα. Ετήσια έκδοση τής Εταιρείας Φωκικών Μελετών». Άμφισσα, τόμ. 1 (1979) κ.έ. Χιακά Χρονικά. Β' περίοδος. Αθήνα, τόμ. 7 (1975) κ.έ. Διευθύνεται άπό τόν Στέριο Ν. Φασουλάκη, ό όποιος συνέταξε καί Εύρετήριο τών Περιεχομένων τών τόμων 1-6 (1911-1926) τής Α' περιόδου (έκδοτης: Κ. I. Άμαντος). Χρονικά Αισθητικής. Έτήσιον Δελτίον τής Έλληνικής Εταιρείας Αισθητικής. Αθήναι, τόμ. 1 (1962) κ.έ. Χρονικό (Καλλιτεχνικού Πνευματικοί) Κέντρου «"Ωρα»). [Ετήσια έκδοση]. Αθήνα, 1970-1972 κ.έ.

Balkan Studies [55]. A biannual publication of the Institute for Balkan Studies. Θεσσαλονίκη, τόμ. 1 (1960) κ.έ. Καί: Index to volumes 1-20 (1960-1979). Indexed and edited by Mersini Moreleli-Cacouris and Thomy VerrouKarakostas. Thessaloniki 1984. Bizantion - Nea Hellas. Santiago de Chile, No 1 (1970) κ.έ. Books Abroad. Oklahoma, τόμ. 1 (1927) κ.έ. Άπό τό 1977 κ.έ. κυκλοφόρησε μέ τόν τίτλο World Literature Today. Εκδίδεται άπό τό University of Oklahoma, Norman, Oklahoma 73019. Bulletin de Liaison Néo-hellénique. Revue du CEB (Centre d'Études Balkaniques), Institut Nazional des Langues et Civilisation Orientales. Rédaction: Henri Tonnet. Paris, N. 16 (1918-1999) κ.έ. Άπό τό Ν. 1 (Nov. 1982) κ.έ. κυκλοφόρησε ώς Bulletin de Liaison του Centre d'Études Balkaniques του INALCO.

Byzantine and Modern Greek Studies [BMGS]. Όξφόρδη, τόμ. 1 (1975) κ.έ. (ως τόν τόμ. 8, 1984, καί υπό τή διεύθυνση του καθ. D. M. Nicol). Άπό τόν τόμ. 9 (1986) κ.έ. έκδιδεται άπό τό «Centre for Byzantine, Ottoman, Modem Greek & Cypriot Studies» του Πανεπιστήμιου του Birmingham (έκδοτης ό Dr John F. Haidon). Byzantinisch - Neugriechische Jahrbücher lBNJ]. Έκδοτης - Ιδρυτής: Νίκος Α. Βέης (Bees). Περίοδος πρώτη: Βερολίνο-Wilmersdorf, τόμοι 1-18 (19201945/1949). Περίοδος δεύτερη: Αθήναι, τόμ. 19 (1966) κ.έ. (Υπεύθυνοι έκδοσης: του τόμου 19 (1966) συντακτική έπιτροπή άπό τούς D. Zakythinos, J. Karayannopulos, M. Manusakas, M. Chatzidakis, καί τών τόμων 20 (1970) κ.έ. ή Έ ν η Βέη-Σεφερλή). Byzantinische Zeitscherift [BZ], Λειψία - Μόναχο, τόμ. 1 (1892) κ.έ. Byzantinoslavica. Recueil pour l'étude des relations byzantinoslaves, publié par la Commisssion byzantinologique de l'Institut Slave. Πράγα, τόμ. 1 (1929) κ.έ. Byzantion. Revue Internationale des Études Byzantines. Βρυξέλλες, τόμ. 1 (1924) κ.έ. The Charioteer. A review of Modem Greek Culture. Νέα Υόρκη, τόμ. 1 (1960) κ.έ. Εκδίδεται άπό τόν «Parnassos. Greek Cultural Society of New York» καί διευθύνεται άπό τόν "Ελληνα καθηγητή τής συγκριτικής φιλολογίας στό University Fairleigh Dickinson τής Νέας Ίερσέης καί δόκιμο ποιητή Αντώνη Δεκαβάλλε (Andonis G. Manganaris-Decavalles) καί τήν Despina Spanos-Ikaris. Cretan Studies. General Editor: Adolf M. Hakkert - Amsterdam. Amsterdam, vol. 1 (1988) κ.έ. ΕΜ/Έλληνιχά Μηνύματα. Rassegna di cultura e attualità della Comunità Ellenica di Napoli e Campania. Nuova Serie, τευχ. 1 (1996) κ.έ. Erytheia. Revista de Estudios Byzantinos y Neogriegos. ["Όργανο τής] Asociacion Cultural Hispanô-Helénica/του Ίσπανοελληνικου Μορφωτικού Συνδέσμου. Madrid, vol. 1 (1982) κ.έ. Estudios Neogriegos. Boletin de la Sociedad Hispânica de Estudios Neogriegos. Director: Moschos Morfakidis. Granada, Numero 1 (1997) κ.έ. Folia Neohellenica. Zeitschrift für Neogräzistik. (Herausgegeben und redigiert von Isidora Rosenthal-Kamarinea [t 2004] in Zusammenarbeit mit Gerhard Emrich). Amsterdam, τόμ. 1 (1982) κ.έ. Greek Letters. An annual journal of modem Greek literature. Editor-in-Chief: Prof. Karolos Mitsakis. Athens, vol. 1 (1982) κ.έ. Hellenika. Zeitschrift für deutsch-griechische kulturelle und wirtschaftliche

Zusammenarbeit. Redaktion: Isidora Rosenthal-Kamarinea. D 4630 Bochum, Am Dornbusch 28, 1966 κ.έ. ΗοτηοηοίαΓΟμόνοια. Yearbook of the Chair of Greek Philology of the University L. Eötvös / Budapest / Επετηρίδα τής "Εδρας τής Έλληνικής Γλώσσας καί Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου Βουδαπέστης. Budapest, tome 1 (1979) κ.έ. Ίταλοελλψιχά. Rivista di cultura greco-moderna. Université degli Studi di Napoli «L'Orientale». Dipartimento di Studi dell'Europa Orientale. Direttore: Costantino Nikas. Via Duomo 219, 80138 Napoli. Vol. 1 (1988) κ.έ. Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft [JÖBG]. Βιέννη, τόμ. 1 (1953) κ.έ. Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik [JOB]. Βιέννη, τόμ. 1 (1969) κ.έ. Journal ofHellenic Studies [///£]. "Έκδοση τής «Society for the Promotion of Hellenic Studies». Λονδίνο, τόμ. 1 (1881) κ.έ. Journal of Modern Greek Studies [JMGS]} Editor: Ernestine Friedl, Duke University. Associate Editors: Peter Bien, Dartmouth College, Paschalis M. Kitromilides, University of Athens. The Johns Hopkins University Press, Journals Division, 701 West 40th Street, Baltimore, Maryland 21211. Vol. 1 (1983) κ.έ. Κάμπος. Cambridge Papers in Modern Greek. Εκδίδεται άπό τόν Νεοελληνικό Τομέα (Faculty of Modern and Médiéval Languages), μέ τήν έπιμέλεια τών David Holton καί Birgit Olsen. Cambridge, No 1 (1993) κ.έ. Lychnari. Verkenningen in het Griekenland van nu. Amsterdam, τευχ. 1 (Μάρτ. 1987) κ.έ. Εκδίδεται άπό τό "Ιδρυμα «Αδαμάντιος Κοραής», πού δημιουργήθηκε άπό τόν Σύλλογο Ελλήνων Επιστημόνων τής Όλλανδίας καί τά Ινστιτούτα Βυζαντινών καί Νεοελληνικών Σπουδών τών Πανεπιστημίων Amsterdam καί Groningen. Μαντατοφόρος. Α Bulletin of Modern Greek Studies. Birmingham, τευχ. 1 (Νοέμβριος 1972) κ.έ. «Mandatoforos», c/o School of Hellenic and Roman Studies, University of Birmingham, P.O. Box 363, Birmingham, B15 2TT, England. Από τό τεύχος 13 (Ιούν. 1979): Μαντατοφόρος. Δελτίο Νεοελληνικών Σπουδών. Διεύθυνση τής σύνταξης: «Mandatoforos» (Wim Bakker / Arnold van Gemert), Byzantijns-Nieuwgrieks Seminarium, Nieuwe Doelenstraat 16, 1012 CP Amsterdam, Holland. Διεύθυνση του έκδοτη: «Mandatoforos» (Δημήτρης Δασκαλόπουλος), Εταιρεία Έλληνικου Λογοτεχνικού καί Ιστορικού Αρχείου, Ελλανίκου 38-40, Αθήνα 11635, Ελλάδα. Άπό τό τεύχος 35-36 (Ίούν.-Δεκ. 1992) κ.έ. έκδίδεται άπό τόν Τομέα Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Διεύ-

θυνση τής σύνταξης: Στέφανος Κακλαμάνης, Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπιστήμιο Κρήτης, 74100 Ρέθυμνο. Modern Greek Studies (Australia & New Zealand). Journal of the Modern Greek Studies Association of Australia and New Zealand / Επετηρίδα τής 'Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών Αυστραλίας και Νέας Ζηλανδίας. Editors: Anna Chatzinikolaou & Elizabeth Jeffreys. University of Melbourne, Parkville 3052, Victoria, Australia. Vol. 1 (1993) κ.έ. Από τό vol. 8-9 (2000-2001): Modem Greek Studies (Australia & New Zealand). A Journal for Greek Letters. Published by the Modem Greek Studies Association of Australia and New Zealand (MGSAANZ), Department of Modem Greek, University of Sydney, NSW 2006, Australia. Editors Vrasidas Karalis & Michael Tsianikas. Modem Greek Studies Yearbook. Editor: Prof. Theofanis G. Stavrou, University of Minnesota, Minneapolis, Minnesota, vol. 1 (1985) κ.έ. Neo-Hellenika. Annual publication of the Center for Neo-Hellenic Studies. General Editor: George G. Arnakis (t 1976). Editor: Costas M. Proussis. Austin, Texas, U.S.A., vol. 1, Amsterdam 1970 κ.έ. Palirrhothion. Bulletin of the Modem Greek Studies Program, Department of Classics, University of Toronto. Toronto, No 1 (1990) κ.έ. Αποτελεϊ συνέχεια του The Amaranth, τεύχη 1-11 (1981-1988). Philia. Zeitschrift für wissenschaftliche, ökumenische und kulturelle Zusammenarbeit der Griechisch-deutschen Initiative. Würzburg. Vol. 1 (1988) κ.έ. Le Regard Crétois. Revue de la Société des amis de N. Kazantzaki. Genève, No 1 (Janvier 1990) κ.έ. Revue des Études Byzantines [RÉB]. "Εκδοση του Institut Français d'Études Byzantines. Tome 1 (1943) - 6 (1948) Bucarest, tom. 7 (1949) κ.έ., Paris (οί τρεις πρώτοι τόμοι κυκλοφόρησαν ώς Etudes Byzantines). [Ό τόμ. 4 1 (1983) του περιοδικού: Tables des tomes 1-40 (1943-1982) établies par Jean Darrouzès et Albert Failer]. Revue des Études Grecques [RÉG]. Publication trimestrielle de l'Association pour l'encouragement des études grecques en France. Παρίσι, τόμ. 1 (1888) κ.έ. Revue des Études Néo-helleniques [RÉN]. ("Εκδοση τής Société des Études Néo-helléniques). Directeur: Guy Saunier. Paris-Athènes, τόμ. 1/1 (1992) κ.έ. Revue des Études Sud-Est Européennes. "Εκδοση τής Ακαδημίας τής Δημοκρατίας τής Ρουμανίας. Βουκουρέστι, τόμ. 1 (1963) κ.έ.

Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici (Αρχικά κυκλοφόρησε ώς Studi Bizantini e Neoellenici). [(R)SBN] Ρώμη. Πρώτη περίοδος: τόμ. Ι-Χ (1925-1963). Νέα περίοδος: τόμ. I (XI), 1964 κ.έ. Scandinavian Studies in Modern Greek. Institute of Classics. Dept. of Modern Greek, Njalsgade 92, DK-2300, Copenhagen S, Denmark. To περιοδικό εκδίδεται μέ τή συνεργασία τών νεοελληνικών Τμημάτων τών Πανεπιστημίων Gothenburg (Göteborg) τής Σουηδίας και Copenhagen τής Δανίας. Τευχ. 1 (1977) κ.έ. Scriptorium. Revue internationale des études relatives aux manuscrits. Βρυξέλλες, τόμ. 1 (1946-1947) κ.έ. Siculorum Gymnasium. Rassegna semestrale délia Facoltà di Lettere e Filosofia deH'Università di Catania. Νέα σειρά, τόμ. 1 (1948) κ.έ. Südost-Forschungen. Internationale Zeitschrift für Geschichte, Kultur und Landeskunde Südosteuropas begründet von Fritz Valjavec. Μόναχο, τόμ. 1 (1936) κ.έ. " • ' « Tetradio. Tijdschrift van het Griekenland-centrum. Γάνδη, n° 1 (1992) κ.έ. De Tweede Ronde. Grieks nummer. Amsterdam, τόμ. 1 (1985) κ.έ. The Amaranth, βλ. Palirrhothion. Vizantijskij Vremennik [Wr]. Πρώτη σειρά (Λένινγκραντ): τόμ. 1-25 (18941927). Νέα σειρά (Μόσχα): τόμ. 1 (1947) κ.έ. World Literature Today, βλ. Books Abroad.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ Σ Χ Ε Τ Ι Κ Ε Σ Ε Ρ Γ Α Σ Ι Ε Σ (έπιλογή) Στό σημείο αυτό κρίνω άπαραίτητο νά καταχωρίσω μικρόν έπικουρικό κατάλογο άπό Βιβλιογραφίες - Ευρετήρια καί άλλες σχετικές έργασίες γιά περιοδικά πού διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στήν έξέλιξη τών νεοελληνικών φιλολογικών σπουδών καί στήν ένίσχυση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας καί τά όποια δέν έκδίδονται πλέον: Αβγή (Λεμεσού), Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, Αθήνα, Ό Αιώνας μας, 'Αλεξανδρινή Λογοτεχνία, 'Αλεξανδρινή Τέχνη, 'Ανατολή, Ανθρωπότης, 'Αποθήκη τών 'Ωφελίμων Γνώσεων, 'Αργώ (Αλεξανδρείας), Αριστοτέλης (Θεσσαλονίκης), Άττικον Ήμερολόγιον, ( Ή) Αυγή (Θεσσαλονίκης και Λευκωσίας), Ausblicke, Βίγλα (Μεσολογγίου), Βωμός, Τά Γράμματα (Άλεξ ανδρείας), Γυμνασιόπαιδο (Θεσσαλονίκης), Διαγώνιος, Ή Δ ιάπλασις των Παίδων, Ό Διόνυσος, Έβδομάς, 'Εθνική 'Αγωγή, 'Εθνική Ζωή, Ειδήσεις διά τά Ανατολικά Μέρη, 'Εκλεκτά Μυθιστορήματα, 'Ελεύθερα Γράμματα, 'Ελληνικά

Γράμματα, Ελληνική Δημιουργία, !Ελληνική Επιθεώρηση Ελληνική Λογοτεχνία, Ελληνική Τέχνη, Ελληνικόν Θέατρον, Ελληνικός Τηλέγραφος, Εμείς, Έπιθεώρηση, Έπιθεώρηση Τέχνης, Εποχές, Έποχή (Θεσσαλονίκης), Επτανησιακά Φύλλα, Ερανιστής, Έρμης ό Λόγιος,, Έσπερος (Λειψίας), Εστία, Ευρωπαϊκός Ερανιστής, Ευτέρπη (Αθηνών καί Λάρνακας), Γά Ζακυνθινά, G/orftß/e, Graecia, Ζωή, Ήγησώ, Ηλύσια, Ημερολόγιο τής Μεγάλης *Ελλάδος, Θερμαϊκαι Ήμέραι (Θεσσαλονίκης), Θεσσαλονίκη, ϊίέα, Ιόνιος 'Ανθολογία (Κερκύρας), [Τρίς], Καινούρια Έποχή, Καλλιόπη, Καλλιτέχνης, Καλλιτεχνία, Κερκυραϊκή 1Ανθολογία, Κλειώ (Λειψίας καί Τεργέστης), (Ό) Κόσμος (Θεσσαλονίκης καί Λευκωσίας), Κοχλίας, Κριτική, Κριτική και Τέχνη, Ό Κύκλος, Κυπριακά Γράμματα, Λόγος (Πόλης), Λογοτεχνία (Λευκωσίας), Λογοτεχνική Έπιθεώρηση, Μακεδονικά Γράμματα, Μακεδόνικες Ημέρες, Μακεδονικές Σελίδες, Μακεδονική Νεολαία, Μακεδονική Τέχνη, Μακεδονόπουλο, Μαύρος Γάτος, Ή Μελέτη, Μέλισσα, Ή Μέλισσα τών Κυκλάδων, Μικρασιατικά Χρονικά, Μορφές, Μούσα (Αθηνών καί Λάρνακας), Τό Μουσεϊον, [Οί] Μποέμ, Νέα Γενεά (Θεσσαλονίκης), iVsa Γράμματα, Τά Νέα Γράμματα, Νέα Έπιθεώρηση, Νέα Ζωή (Αλεξανδρείας), Νεανική Σκέψη (Θεσσαλονίκης), JTvorj (Θεσσαλονίκης), Τέχνη, Οί Νέοι (Αθηνών καί Θεσσαλονίκης), iVeo« Βωμοί, Νέοι Πρωτοπόροι, Τό Νέον Κράτος, Νέος Έλληνομνήμων, Νεότης (Σμύρνης), ΌΝουμάς, Ξεκίνημα, Ξενοφάνης, Ξέφωτο, Ό έν Κωνσταντινουπόλει Φιλολογικός Σύλλογος, Olimpo, "Ομηρος, νΟρθρος, Παιδεία, Παιδεία και Ζωή, Παιδική 'Αποθήκη, Παιδική Χαρά, Παναιγύπτια (Αλεξανδρείας), Πανδώρα, Παντογνώστης, Τά Παρασκήνια, Ό Παρθενών, Πάφος, Πειθαρχία, Τό Περιοδικόν μας, Πινακοθήκη, Ποιητική έκδοση, Πρωτοπόροι, Πυρσός (Πόλης), Πυρσός τών άποφοίτων του Πειραματικού (Θεσσαλονίκης), Ραμπαγάς, The Record (Θεσσαλονίκης), Σεράπιον (Αλεξανδρείας), Σήμερα, Σκέψη (Θεσσαλονίκης), Spectateur de Γ Orient, ( Ή ) Τέχνη, (Αθηνών, Θεσσαλονίκης καί Πόλης), Τράμ, Τό Τρίτο Μάτι, Φιλική *Εταιρεία, ( Ή ) Φιλολογία, Φιλολογική Ήχώ (Πόλης), Φιλολογικός Τηλέγραφος, Φραγκέλιο, Χρυσαλλίς, Ωραία Ελλάς (Θεσσαλονίκης), κ.ά.π. Ή άναγραφή εϊναι άλφαβητική (μέσα σέ παρενθέσεις —ή μέσα σέ άγκύλες— σημειώνονται τά περιοδικά γιά τά όποια ένώ γίνεται έκτενής λόγος μέσα στις έργασίες, έντούτοις τά όνόματά τους δέν έμφανίζονται στούς τίτλους τών έργασιών αύτών)1.

1. Γιά άλλα γενικότερα (περί του Τύπου και της τυπογραφίας) έργα βλ. Κ. Θ. Δημαρα, ΙΝΑ, σσ. 638-640.

Γιώργου Γ. Άλισανδράτου, «Τέσσερα περιοδικά ιδεών στή δεκαετία του '30: Νέοι Πρωτοπόροι, Ιδέα, Σήμερα, Τό Νέον Κράτος. (Γενική έπισκόπηση)», Ό περιοδικός τύπος στόν Μεσοπόλεμο, σσ. 283-328. Αδαμαντίου Στ. Άνεστιδη, «Ελληνική Δημιουργία». Τόμος ΙΔ' Εύρετήριον. Επιμέλεια —. Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήναι 1974 [Βιβλιογραφικός κύκλος «Λυκείου ή Άθηνα» Εκπαιδευτηρίων Γ. Ζηρίδη]. Αδαμαντίου Στ. Άνεστιδη, «Εύρετήριο τών περιοδικών Παιδεία καί Παιδεία και Ζωή του Ε. Π. Παπανούτσου», 5Απόψεις, τευχ. 3 (Νοέμβριος 1986), σσ. 221-295. Αδαμαντίου Στ. Άνεστιδη, «Τό περιοδικό Τέχνη τής Πόλης (1944-1950). Ιστορία, Συνεργάτες καί Περιεχόμενα», 'Απόψεις, τευχ. 4 (Μάιος 1988), σσ. 326-377. Αδαμαντίου Στ. Άνεστιδη, «Τό περιοδικό Πυρσός τής Πόλης (1954-1962). Ιστορία, συνεργάτες, περιεχόμενα καί εύρετήρια», 'Απόψεις, τευχ. 5 (Δεκ. 1989), σσ. 261-363. . , Αδαμαντίου Στ. Άνεστιδη, «Τά λογοτεχνικά περιοδικά τής Πόλης άπό τό 1923 καί υστέρα», Ή καθ9 ήμάς Ανατολή, 1 (1993) 225-237. Σταύρου θ . Άνεστιδη, «Μικρασιατικά Χρονικά: Εύρετήριο. Τόμοι Ά' (1938)ΙΖ' (1980)», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 5 (1984-1985) 425-501. Μαρίας Άντωνίου-Τίλιου, Τό περιοδικό «Ή Τέχνη» (1898-1899). Συμβολή στή μελέτη της Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Ιωάννινα 1989 (πολυγραφημένη διδακτορική διατριβή). Ρωξάνης Αργυροπούλου - "Άννας Ταμπάκη, Τά έλληνικά προεπαναστατικά περιοδικά. Εύρετήρια. Γ' Ειδήσεις διά τά Ανατολικά Μέρη 1811, Ελληνικός Τηλέγραφος 1812-1836, Φιλολογικός Τηλέγραφος 1817-1821. Επιμέλεια —. Αθήνα 1983 [Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., 27]. Λάμπρου Βαρέλα, «Έλληνικά Γράμματα» (1927-1930). Επίμετρο: [ Ή έφημερίδα] «Τά Νέα» (1930). University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1995 [Εύρετήρια περιοδικών λόγου καί τέχνης, Υπεύθυνος: Χ. Λ. Καράογλου, 3]. Λάμπρου Βαρέλα, «Πληροφορίες γιά τό λανθάνον περιοδικό Ύ1ρις (Αθήνα 1836)», Μικροφιλολογικά, τευχ. 14 (Φθιν. 2003), σσ. 8-10. Όντέτ Βαρών, Ελληνικός νεανικός τύπος (1941-1945). Καταγραφή. Τόμ. Α Β'. Αθήνα 1987 [Ιστορικό Αρχείο Έλληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, 10]. Γιάννη Βιολάρη, «Τό περιοδικό Λογοτεχνία (Λευκωσία 1945-1950;)», Μικροφιλολογικά, τευχ. 13 ("Ανοιξη 2003), σσ. 56-60. Ηλία Π. Βουτιερίδη, Ή ζωή μας κ ' ή φιλολογία μας. Α' Τά περιοδικά. (Άνα-

τύπωση άπό τό «Νουμα» [Φύλλα 70-76/1903]). Τυπογραφείο Άθ. Δεληγιάννη, Αθήνα 1904. [ Εστία, Τέχνη, Τό Περιοδικόν μας, κ.ά.]. Αγγελικής Γαβαθα-Παναγιωτοπούλου, Γά ελληνικά προεπαναστατικά περιοδικά. Ευρετήρια. Α' Άθηνα, Καλλιόπη, Μέλισσα, Τό Μουσεϊον. Επιμέλεια—. Αθήναι 1971 [Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., 11]. Εύριπίδη Γαραντούδη, «Τά μεταπολεμικά λογοτεχνικά περιοδικά* λογοτεχνία, κριτική καί ιδεολογία», [«Πρακτικά επιστημονικού Συμποσίου» (10-12 Νοεμβρίου 2000):] 1949-1967. Ή έκρηκτική εικοσαετία. 'Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής: Σχολή Μωραίτη), σσ. 313-337. Μανώλη Γιαλουράκη, «Τά Γράμματα. Περιοδικό σταθμός», Φιλολογική Πρωτοχρονιά, 45 (1988) 289-294. Δ. Σ. Γκίνη, Κατάλογος έλληνικών έφημερίδων και περιοδικών 1811-1863. Δευτέρα έκδοσις. Αθήναι 1967 [Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών Β.Ι.Ε.]. (Στή σημ. 3 τής σ. δ' του καταλόγου του Γκίνη καταχωρίζονται καί άλλα σχετικά μέ τόν έλληνικό Τύπο δημοσιεύματα, τά περισσότερα άπό τά όποια δέν έπαναλαμβάνονται έδώ). C. D. Gounelas, «The Literary and Cultural Periodicals in Athens between 1897 and 1910», Μαντατοφόρος, τευχ. 17 (Ιούν. 1981), σσ. 14-45 (στις σσ. 41-45: «Α List of Literary and Cultural Periodicals Published in Athens and Piraeus between 1897 and 1910»). Άγορής Γκρέκου, «Ζωή» (1902-1922), Διάττων, [Αθήνα 1993], (Περιοδικά Λόγου καί Τέχνης, 3). Κωστή Δανόπουλου - Λίτσας Χατζοπούλου, Τό περιοδικό «Ευτέρπη» (18471855). University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1995 [Ευρετήρια περιοδικών λόγου καί τέχνης, Υπεύθυνος: Χ. Λ. Καράογλου, 4]. Δημήτρη Δασκαλόπουλου, Λογοτεχνικά περιοδικά τής Αλεξάνδρειας (19041953). Διάττων, Αθήνα 1990 [Νέα Ζωή, Σεράπιον, Γράμματα, Λργώ, 'Αλεξανδρινή Τέχνη, Παναιγύπτια, 'Αλεξανδρινή Λογοτεχνία]. Κων. Π. Δεμερτζή, «Μικρασιατική Βιβλιογραφία. Β' Τό περιοδικόν "Ομηρος», Μικρασιατικά Χρονικά, 12 (1965) 303-336. Κων. Π. Δεμερτζή, «Μικρασιατική Βιβλιογραφία. Δ' Τό περιοδικόν 'Αποθήκη τών 'Ωφελίμων Γνώσεων», Μικρασιατικά Χρονικά, 14 (1970) 371-515. Κ. Π. Δεμερτζή, Τό περιοδικό του Συλλόγου προς διάδοσιν 'Ωφελίμων Βιβλίων «ΉΜελέτη». Παρουσίαση - Βιβλιογραφία. Αθήναι 1985 [Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων]. Κ. Π. Δεμερτζή, Τό «Ήμερολόγιον τής Μεγάλης Ελλάδος» του Γ. Δροσίνη.

Βιβλιογραφική παρουσίαση. Αθήναι 1986 [Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων]. Κ. Π. Δεμερτζή, Το περιοδικό «Εθνική αγωγή» τοΰ Γ. Δροσίνη. Βιβλιογραφική παρουσίαση. [Αθήναι 1988]. (Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων). Αλέξη Ζήρα, « Ό Κίμων Μιχαηλίδης καί τό περιοδικό του Παναθήναια», NE, 141 (1997) 170-180. Αλέξη Ζήρα, «Τό περιοδικό Πειθαρχία. Ή έποχή καί τό περιβάλλον του», Ύλαντρον, τευχ. 3 (Νοέμβρ. 2002), σσ. 75-85. Τόλη Καζαντζή, «Τά λογοτεχνικά περιοδικά τής Θεσσαλονίκης», NE, "Ετος Ν θ - 1 9 8 5 , τόμ. 118, τευχ. 1403, 'Αφιέρωμα στή Θεσσαλονίκη, Αθήναι, Χριστούγεννα 1985, σσ. 493-497. (Μακεδόνικα Γράμματα, Μακεδόνικες Ημέρες, Olimpo, Μορφές, Ξεκίνημα, Κοχλίας, Νέα Πορεία, Διαγώνιος, Κριτική, Τραμ, Ausblicke, κ.ά.). Βίκυ ΚαλαντζοπούΧου, Συμβολή στή μελέτη τών λογοτεχνικών και ήμιλογοτεχνικών περιοδικών τής Θεσσαλονίκης (1889-1932). Εκδόσεις Διαγωνίου, Θεσσαλονίκη 1989. ( Αριστοτέλης, Θερμαϊκαί Ήμέραι, Νέα Γενεά, Ωραία Ελλάς, Κόσμος, Τέχνη, Μακεδονικά Γράμματα, Αυγή, Θεσσαλονίκη, Μακεδονική Τέχνη, Έποχή, Νεανική Σκέψη, Γυμνασιόπαιδο, κ.ά.). Γ. Ν. Καλογιάννη, «ΌΝουμάς» και ή έποχή του (1903-1931). Γλωσσικοί καί ιδεολογικοί άγώνες, Αθήνα 1984. Δημήτρη Καλοκύρη, Νεοελληνικά λογοτεχνικά περιοδικά (9Από τήν παλιγγενεσία στόν παλιμπαιδισμό). "Τψιλο ν/Βιβλία, [Αθήνα 1995]. Χ. Λ. Καράογλου, «Αθηναϊκά λογοτεχνικά περιοδικά (1920-1924). Βιβλιογραφία καί παρουσίαση», Αντίχαρη, σσ. 153-204. Χ. Λ. Καράογλου, Τό περιοδικό «Μούσα» (1920-1923). Ζητήματα ιστορίας τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1991 [Λογοτεχνία καί φιλολογία, άριθ. 5]. Χ. Λ. Καράογλου, «ΌΔιόνυσος» (1901-1902). Εκδόσεις «Διάττων», [Αθήνα 1992], (Περιοδικά Λόγου καί Τέχνης, 1). Μάρθας Καρπόζηλου, «Ηπειρωτικά περιοδικά (1872-1982)», Αντίχαρη, σσ. 205-217. (Πρόκειται γιά βιβλιογραφική άναγραφή 83 τίτλων). Μάρθας Καρπόζηλου, 1Ελληνικός νεανικός τύπος (1830-1914). Καταγραφή. Αθήνα 1987 [Ιστορικό Άρχεϊο 'Ελληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, 12]. Μάρθας Καρπόζηλου, Τά έλληνικά οικογενειακά φιλολογικά περιοδικά (18471900), Ιωάννινα 1991 [Πανεπιστήμ ιο Ιωαννίνων, Έπιστημονική Επετηρίδα του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης, Παράρτημα 'Αρ. 1].

Ευγενίας Κεφαλληναίου, «Ιόνιος Ανθολογία (Ιανουάριος 1834 - Ιανουάριος 1835)», Έπετηρις Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών, 2 (1981-1982) 273-294. Αγλαίας Κεχαγιά-Λυπουρλή, Τό περιοδικό «Μακεδόνικες Ημέρες» (19321939, 1952-1953). "Εκθεση τευχών καί έκδόσεων. Επιμέλεια —. θεσσαλονίκη 1986 [Δήμος Θεσσαλονίκης, Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο]. Ντίνου Κονόμου, Επτανησιακός τύπος 1798-1864 (ήμίφυλλα, φυλλάδια, εφημερίδες και περιοδικά), Αθήνα 1964 (= Επτανησιακά Φύλλα, τόμ. Ε'). Ντίνου Κονόμου, «To Giornale του Αριστείδη Κιαπίνη. Συνεργάτες καί περιεχόμενα», Ό Ερανιστής, 2 (1964) 119-126. Τάσου Κόρφη, «Τρία βραχύβια περιοδικά του μεσοπολέμου μιας σημαντικής καλλιτεχνικής συντροφιάς», Γράμματα και Τέχνες, τευχ. 72 (ΝοέμβριοςΔεκ. 1994), σσ. 44-47. (Φιλική Εταιρεία, Φραγκέλιο, Τό Τρίτο Μάτι.) Κώστα Κουρούδη, Τό περιοδικό «Κοχλίας». Θεσσαλονίκη (1945-1948). Εισαγωγή, συνεντεύξεις, βιβλιογραφία. Εκδόσεις Μπιλιέτο, Παιανία 1997. Ε. Κριαρα, «Εύρετηριακοί πίνακες του περιοδικού Λόγος, 1918-1922», Ή καθ9 ήμας 'Ανατολή, 2 (1994) 7-23 (= Του ίδιου, Λόγιοι και δημοτικισμός, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1987, σσ. 56-101, καί Του ίδιου, Θητεία στή γλώσσα, Εκδόσεις Γκοβόστη, [Αθήνα] 1998, σσ. 305-323). Κ. Σ. Κώνστα, « Ή Βίγλα του Μεσολογγίου. Χρονικό ένός βραχύβιου περιοδικού [1923]», NE, 101 (1977) 192-197. Κ. Ν. Κωνσταντινίδη, Ή ζωή τής «Νέας Ζωής» [Αλεξανδρείας], Αλεξάνδρεια 1963. Γεωργίας Λαδογιάννη, Κοινωνική κρίση και αισθητική άναζήτηση στόν Μεσοπόλεμο. Ή παρέμβαση του περιοδικού «Ιδέα». Εκδόσεις Όδυσσέας, [Αθήνα 1993]. Γεωργίας Λαδογιάννη, « Ή γενιά του '30 στό περιοδικό Ιδέα», Ό περιοδικός τύπος στόν Μεσοπόλεμο, σσ. 127-134. Γεωργίου Λαίου, Όέλληνικός Τύπος τής Βιέννης άπό του 1784 μέχρι του 1821, Αθήναι 1961. ( Ερμής ο Λόγιος, Καλλιόπη). Ανδρέα Μ. Λοή, Ευρετήριον «Κυπριακών Γραμμάτων», Λευκωσία 1967. Μαρίας Μακαρίου, «Πίνακες περιεχομένων τών περιοδικών Μακεδόνικα Γράμματα (1922-1924) καί Μορφές», στόν τόμο (3 έκτος σειράς) Λογοτεχνία τής Θεσσαλονίκης, πού έξέδωσε (Ιούν. 1988) τό περιοδικό Νέα Πορεία, σσ. 347-406. Δημ. Μάργαρη, Τά παλιά περιοδικά. Ή ιστορία τους κι ή έποχή τους. Εκδότης: Ιωάννης Σιδέρης, Αθήναι [1954]. (Πανδώρα, Spectateur de Γ Orient, Ευτέρπη, Χρυσαλλίς, Εβδομάς, Εστία, Τά Ζακυνθινά, Ραμπαγας).

Lucia Marcheselli, La cultura umanistica nei periodici greci di Trieste. I «Kliö». Université di Trieste, 1968 [Quaderni dell' Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici editi a cura di Marcello Gigante, I]. Π. Δ. Μαστροδημήτρη, « Ό I. Μ. Παναγιωτόπουλος καί τό περιοδικό Μούσα,», 'Αφιέρωμα στον I. Μ. Παναγιωτόπουλο, Επιμέλεια: Ε. Κριαρα, Εκδόσεις Μαλλιάρης-Παιδεία, [Θεσσαλονίκη 1989], σσ. 165-189 (=Του ίδιου, Νεοελληνικά, Γ', 67-109). Μαρίας Μικέ, Τό λογοτεχνικό περιοδικό «ΌΚύκλος» (1931-1939, 19451947), Θεσσαλονίκη 1988 (πληκτρολογημένη διδακτορική διατριβή). Μαίρης Μικέ, «Τό λογοτεχνικό περιοδικό ΌΚύκλος (1931-1939, 19451947). Οί πρωτοποριακές άναζητήσεις του», Ό περιοδικός τύπος στον Μεσοπόλεμο, σσ. 263-282. Κώστα Μίσσιου, 'Εφημερίδες, περιοδικά, προγράμματα πού έκδόθηκαν στή Μυτιλήνη ή άηο Μυτιληνιούς άλλου (1940-1988Χ Συγγραφικά φεβδώνυμα [sic] Μυτιληνιών (1800-1988). Συμβολή πρώτη. Μυτιλήνη 1989. Κώστα Γ. Μίσσιου, « Ή Νεότης του Θεόδωρου Έξαρχου. Αποδελτίωση τών περιεχομένων της καί σχολίων τινών του έκδοτη άπό τή στήλη "Επιθεώρηση"», στό βιβλίο του ίδιου: Φιλολογικά (και πάρεργα) της Μυτιλήνης, πλήν και άλλα. Συμβολή στήν Ιστορία τής λεσβιακής γραμματείας, τόμ. 6, Εκδόσεις «Αστερίας» Μυτιλήνη 1996, σσ. 102-110. Μιχ. Γ. Μπακογιάννη, «Τό Περιοδικόν μας» (1900-1901Χ University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1994 [Ευρετήρια περιοδικών λόγου και τέχνης, Υπεύθυνος: Χ. Λ. Καράογλου, 2]. Μιχ. Γ. Μπακογιάννη, Τό περιοδικό «Κριτική» (1959-1961). Μιά δοκιμή άνανέωσης του κριτικού λόγου. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004 [Νέα Έλληνική Φιλολογία, 4]. Μιχ. Γ. Μπακογιάννη, Ή «Κριτική» (1959-1961) του Μανόλη 'Αναγνωστάκη. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004 [Ευρετήρια Περιοδικών Λόγου καί Τέχνης, 6]. Χάρη Μπαμπούνη, «Τό περιοδικό του Συλλόγου προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων " Ή Μελέτη" (1907-1912)», Ή Μελέτη, Περίοδος Β', τόμ. 1 (2004), σσ. 275-307. Γιάννη Κ. Μπαστιά, «Τά Έλληνικά Γράμματα του Κωστή Μπαστιά», Γράμματα και Τέχνες, τευχ. 74 (Ίούν.-Σεπτ. 1995), σσ. 36-38. Σπύρου Μπολέτση, «Μακεδονικά Γράμματα (1944-1952)», στον παραπάνω τόμο Λογοτεχνία τής Θεσσαλονίκης, σσ. 407-432. Ιωάννου Δ. Μπουγάτσου, Τό «Αττικόν Ήμερολόγιον» του Ειρηναίου Κ. Άσωπίου, Αθήναι 1978.

Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, Συμβολή εις τήν Έπτανησιακήν Βιβλιογραφία ν. Περιοδικά και εφημερίδες Ζακύνθου. Αθήναι 1956 [Επτανησιακή Βιβλιοθήκη, Κείμενα καί Έρευναι, άριθ. 4]. (Βιβλιογραφουνται 35 περιοδικά τής έκατονταετίας 1853-1952 καί οι εφημερίδες τής περιόδου 1849-1940.) Κυρ. Ντελόπουλου, Ή «Παιδική Αποθήκη» και ό Δημήτριος Πανταζής. Τό πρώτο έλληνικό παιδικό περιοδικό και ό έκδοτης του. Συμβολή στή μελέτη τής παιδικής λογοτεχνίας. Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη. Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα 1995. Χριστίνας Ντουνιά, Λογοτεχνία και Πολιτική. Τά περιοδικά τής 'Αριστεράς στό Μεσοπόλεμο. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1996. (Νέοι Βωμοί, Λογοτεχνική 'Επιθεώρηση, Νέα Επιθεώρηση, Πρωτοπόροι, Νέοι Πρωτοπόροι). Χριστίνας Ντουνιά, «Τό Φραγκέλιο του Νίκου Βέλμου. Μιά ιδιότυπη φωνή στή φθίνουσα δεκαετία του *20», Ό περιοδικός τύπος στόν Μεσοπόλεμο, σσ. 103123. Παναγ. Οικονόμου, «Τά δημοσιεύματα του περιοδικού Ξενοφάνης. Συμβολή στή Μικρασιατική Βιβλιογραφία», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 1 (1977) 169-215. Άννίτας Π. Παναρέτου, «Τό περιοδικό Τό Νέον Κράτος», Τεύχη του ΕΛ.Ι.Α., 3 (1993) 129-168. Στυλιανής Παντελια, «ΌΚοχλίας (1945-1948). (Ευρετήρια)», Νέα Πορεία, τευχ. 474-476/207 (Αύγ.-Όκτ. 1994), σσ. 178-195. Στυλιανής Παντελια, « Ό Λριστοτέλης (1889-1890)», Νέα Πορεία, τευχ. 494-496/214, Άπρ.-Ίούν. 1996, σσ. 128-133. Δημητρίου Ν. Παντελοδήμου, «Οί πραγματικοί λόγοι ιδρύσεως του Σεραπίου καί ή προσφορά του εις τά Αλεξανδρινά γράμματα», Αρχεϊον Θεσσαλικών Μελετών, 2 (1973) 149-199 (μέ άναλυτική άποδελτίωση του Σεραπίου, Ίαν. 1909-Ίαν. 1910). Γιάννη Παπακώστα, Τό περιοδικό «Εστία» καί τό διήγημα. Εκπαιδευτήρια Κωστέα-Γείτονα, Αθήνα 1982. Γιάννη Παπακώστα, «Τά περιοδικά τής Κωνσταντινούπολης (1880-1922)», Ή λέξη, τευχ. 126 (Μάρτ.-Άπρ. '95), σσ. 188-194 (= Πρακτικά Δεκάτου Τετάρτου Συμποσίου Ποίησης, Πάτρα 1996, σσ. 74-83 = Του ίδιου, Ή ερευνά και οί ερμηνευτικές της έκδοχές, Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2002], σσ. 266-277). Λευτέρη Παπαλεοντίου, «Τό λογοτεχνικό περιοδικό Λβγή (Λεμεσός 19241925). Λογοτεχνικές, γλωσσικές, ιδεολογικές άναζητήσεις στήν Κύπρο του Μεσοπολέμου», Ό περιοδικός τύπος στόν Μεσοπόλεμο, σσ. 181-201. Λευτέρη Παπαλεοντίου, «Κυπριακά λογοτεχνικά περιοδικά στά χρόνια τής άγ-

γλοκρατίας, Λευκωσία 2001 [Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XXXV]. Βιβλιογραφουνται 49 περιοδικά. Λευτέρη Παπαλεοντίου, «Τό βραχύβιο περιοδικό Λογοτεχνία (1920) του Λεωνίδα Παυλίδη», Μικροφιλολογικά, τευχ. 16 (Φθιν. 2004), σσ. 28-32. Νικήτα Παρίση, «Τό περιοδικό Νέα Γράμματα. Ή χρονιά του 1935 και ό έλληνικός ποιητικός ύπερρεαλισμός», Ό περιοδικός τύπος στόν Μεσοπόλεμο, σσ. 135-141. Βίκυ Πάτσιου, «Ή Διάπλασις τών Παίδων» (1879-1922). Τό πρότυπο και ή συγκρότηση του. Αθήνα 1987 [Ιστορικό Αρχείο Έλληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, 15]. Βίκυ Πάτσιου, «Ήγησώ» (1907-1908), «Ποιητική έκδοση» (1913-1914), Εκδόσεις «Διάττων», [Αθήνα 1992], (Περιοδικά Λόγου καί Τέχνης, 2). Massimo Pen, Τά Νέα Γράμματα. Lettere Nuove (1935-1945). Acuradi —. Presentazione di Filippo Maria Pontani. Edizioni dell'Ateneo, Roma [1974]. (Istïtiito di Filologia Moderna. Università di Urbino). Νίκου Ε. Πολίτη, Χρονικό του Πατραϊκού Τύπου, 1840-1940. Πάτρα 1984. (Καταλογογραφουνται 59 περιοδικά, 19 άπό τά όποια κυκλοφόρησαν ως τό 1900 καί 40 άπό τό 1903 ώς τό 1937.) Ελένης Χρ. Πολίτου, «Μικρασιατική Βιβλιογραφία. Γ' Τό περιοδικόν Φιλολογία», Μικρασιατικά Χρονικά, 14 (1970) 95-117. θ. Πυλαρινου, «Τό περιοδικό Κερκυραϊκή 'Ανθολογία», Ανακύκληση, Χρ. Γ', άριθ. 18 (Νοέμβριος-Δεκ. 1988), σσ. 86-88. Θεοδόση Πυλαρινου, «Ό Στέλιος Γεράνης καί Τό περιοδικό μας», Σαμιακή Επιθεώρηση, τόμ. ΙΒ', τευχ. 43 ['Αφιέρωμα στόν Στέλιο Γεράνη], Μάιος 1996, σσ. 28-36. Μαρίας Ρώτα, «Τό άλεξανδρινό πείραμα του 1911-19. Τά Γράμματα τής Αλεξάνδρειας καί οί Κύπριοι συνεργάτες», Μολυβδοκονδυλοπελεκητής, 7 (2000), 146-156. Γ. Π. Σαββίδη, « Ή περιοδική έκδοση 'Ηλύσια (1906) καί ή συμβολή της στήν μετάφραση τής ιταλικής λογοτεχνίας», Μολυβδοκονδυλοπελεκητής, 5 (1995/96), 7-17. Μαρίας Σακελλαρίου, Τό περιοδικό «Σήμερα» (1933-1934). University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1994 [Εύρετήρια περιοδικών λόγου καί τέχνης, 1. Υπεύθυνος: Χ. Λ. Καράογλου]. Μαρίας Σακελλαρίου, «Νέοι Πρωτοπόροι (1931-1936). Ε ι σ α γ ω γ ή : Χριστίνα Ντουνιά. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1999 [Εύρετήρια Περιοδικών Λόγου καί Τέχνης, 5. Υπεύθυνος: Χ. Λ. Καράογλου]. Απόστολου Σαχίνη, Συμβολή στήν ιστορία τής «Πανδώρας» και τών παλιών

περιοδικών, Αθήνα 1964 (σσ. 11-35: «Πρόδρομοι τής Πανδώρας», σσ. 86107: « Ή Πανδώρα καί τά σύγχρονα περιοδικά [1850-1872]»). Διονύση Σέρρα, «Τό περιοδικό Επτανησιακά Φύλλα (1945-1985)» καί «Μορφές, πρόσωπα καί κείμενα στά Επτανησιακά Φύλλα (1945-1985)», στό βιβλίο του ίδιου, Ντίνος Κονόμος. Ή μορφή του. Τό εργο του. Κείμενα γιά τήν 50χρονη προσφορά του, Εκδόσεις «Περίπλους», [Αθήνα 1986], σσ. 139159 καί 161-198, άντιστοιχα. Εύθυμίου Σουλογιάννη, «Μικρασιατική Βιβλιογραφία. Α' Τό περιοδικόν Ανατολή», Μικρασιατικά Χρονικά, 12 (1965) 231-302. Χρυσοθέμιδος Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Συνδικαλισμός καί θεατρική ζωή στήν περίοδο του Μεσοπολέμου. Τό Ελληνικόν Θέατρον (1925-1938), όργανο του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών», Ό περιοδικός τύπος στον Μεσοπόλεμο, σσ. 203-215. Ζήσιμου Χ. Συνοδινου, « Έσπερος (1881-1889) καί Κλειώ (1885-1892). Δύο περιοδικά στήν έλληνική παροικία τής Λειψίας», Περίπλους, Χρ. Ç', τευχ. 24-25 (Χειμώνας-Άνοιξη 1990), σσ. 244-266. Φρειδερίκης Ταμπάκη-Ίωνά, «Τό έλληνικό περιοδικό Εκλεκτά Μυθιστορήματα κατά τό γαλλικό πρότυπο του Les Bons Romans», ΕΕΦΣΠΑ, 30 (19921995) 243-305. Τατιάνας Τσαλίκη-Μηλιώνη, «Έλληνικά γαλλόφωνα λογοτεχνικά περιοδικά: Ή περίπτωση του περιοδικού Graecia, στήν έποχή τών βαλκανικών πολέμων», Γράμματα και Τέχνες, Γ' περίοδος, άριθ. τεύχους 80 (Μάρτ.-Μάιος 1997), σσ. 26-31. Κώστα Γ. Τσικνάκη, Ελληνικός νεανικός τύπος (1915-1936). Καταγραφή. Αθήνα 1986 [Ιστορικό Άρχειο Έλληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, 5]. Βασιλείου Φρ. Τωμαδάκη, «Νεοελληνική Βιβλιογραφία. Τά περιοδικά Τέχνη καί Διόνυσος», ΕΕΦΣΠΑ, 20 (1969-1970) 120-154. Βασιλείου Φρ. Τωμαδάκη, «Νεοελληνική Βιβλιογραφία. Τό περιοδικόν μας», ΕΕΦΣΠΑ, 21 (1970-1971) 251-290. [Ύπουργεϊον Προεδρίας Κυβερνήσεως (Γενική Διεύθυνσις Τύπου, Διεύθυνσις έσωτερικου Τύπου)], Εφημερίδες και περιοδικά στήν Ελλάδα. Έκ του Ε θνικού Τυπογραφείου, Αθήναι 1965. Κάτιας Φλεριανου, «Ευρετηρίαση του Μαύρου Γάτου», Τεύχη του ΕΛ.Ι.Α., 2 (1989) 125-152. Έμμ. Ν. Φραγκίσκου, Τά έλληνικά προεπαναστατικά περιοδικά. Ευρετήρια. Β' «Ερμής ό Λόγιος» 1811-1821. Επιμέλεια —. Αθήνα 1976 [Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., 20].

Γ. Χαριτάκη, Νέος Έλληνομνήμων. Περιοδικόν συνταχθέν ύπό Σπυρ. Π. Λάμπρου και έκ τών καταλοίπων αύτοϋ. Ευρετήριον του όλου περιοδικού (τόμ. 112) έκδοθέν έπιμελεία —. Έν Αθήναις, Τύποις «Πυρσου» Α.Ε., 1930. Ντίνου Χριστιανόπουλου, «Τα πρώτα λογοτεχνικά περιοδικά της Θεσσαλονίκης (1921-1924)», Διαγώνιος, άρ. 12 (Σεπτ.-Δεκ. 1975), σσ. 226-247, όπου καί ή παλαιότερη βιβλιογραφία. [Τέχνη, Μακεδονικά Γράμματα, Αυγή]. Ντίνου Χριστιανόπουλου, «Λογοτεχνικά βιβλία καί περιοδικά που τυπώθηκαν στή Θεσσαλονίκη [1850-1950]. Πρώτη καταγραφή», Διαγώνιος,, 1980/4, σσ. 57-79 (βλ. καί τό έπόμενο λήμμα). Ντίνου Χριστιανόπουλου, «Λογοτεχνικά βιβλία καί περιοδικά που τυπώθηκαν σέ μακεδονικές πόλεις μέχρι τό 1950», Έλιμειακά, Έτος 4, τεύχη 12-13 (Ιούν. 1985), σσ. 55-66. Ντίνου Χριστιανόπουλου, «Οί πεζογράφοι καί τά λογοτεχνικά περιοδικά τής Θεσσαλονίκης μέχρι τό 1950», Ό Πολίτης, τευχ. 67-68 (Όκτ.-Δεκ. 1984), σσ. 92-102 [Τέχνη, Μακεδονικά Γράμματα, Μακεδονική Τέχνη, Αυγή, Μακεδονικές Ημέρες, Μακεδονόπουλο, Μακεδονική Νεολαία, Olimpo, Μορφές, Οι Νέοι, Νέα Πνοή, Μακεδονικές Σελίδες, Μακεδονικά Γράμματα, Ξεκίνημα, Κοχλίας, Καλλιτέχνης, κ.ά.]. [Ντίνου Χριστιανόπουλου (επιμέλεια):] Εκατό χρόνια λογοτεχνικού περιοδικού στή Θεσσαλονίκη (1889-1989). [Κατάλογος Εκθέσεως λογοτεχνικών περιοδικών Θεσσαλονίκης (17 Νοεμβρίου - 3 Δεκεμβρίου 1989) στό έκθεσιακό κέντρο του Δήμου]. Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 1989. Ντίνου Χριστιανόπουλου, Λογοτεχνικά περιοδικά Θεσσαλονίκης (1889-1954). Εισαγωγή - βιβλιογραφία - καταγραφή - προσωπογραφία. Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1995. Γεωργίου Α. Χριστοδούλου, « Ή έφημερίδα Κλειώ τής Τεργέστης (18611883). Δοκίμιο άναλυτικής βιβλιογραφίας. Μέρος Πρώτο. Τά έτη Α'-Β' (1861-1863)», Παρουσία, τόμ. 2 (1984), σσ. 139-196. Λουκά Ν. Χριστοφίδη, Ό Φιλολογικός Περιοδικός Τύπος (1890-1919). Εκδοτικός οίκος Μπάυρον, [Αθήνα, 2 1983]. Winfried Uellner, «Ο Numas» (1903-1931). Untersuchungen zu einer griechischen Zeitschrift für Politik, Gesellschaft und Literatur. Nebst einem Schlagwortregister der Sachbeiträge des «Numas». Von —. Band Ι-Π. Hamburg 1986 [Meletemata. Beiträge zür Byzantinistik und Neugriechischen Philologie. Herausgegeben von Athanasios Kambylis. Band 1/Ι-Π].

Βιβλιογραφία Γιά ορισμένα άλλα άνώνυμα σχετικά δημοσιεύματα (Πίνακες περιεχομένων, Κατάλογοι πραγματειών, κλπ.), τά όποια άναφέρονται σέ περιοδικά πού δέν έκδίδονται πλέον (λ.χ. Ήμερολόγιον τής Μεγάλης *.Ελλάδος, Ό εν Κωνσταντινουπόλει Φιλολογικός Σύλλογος, κ.ά.), βλ. Αδαμαντίου Στ. Άνεστιδη, « Ή ευρετηρίαση τών περιοδικών (σχεδίασμα βασικών μεθοδολογικών άρχών)», Διαβάζω, τευχ. 21 (Ιούν. 1979), σσ. 32-35. Έπίσης, βιβλιογραφία τών «τευχώνάφιερωμάτων» (σέ πρόσωπα —"Ελληνες καί ξένους—, τόπους καί θέματα) τών έλληνικών περιοδικών τών έτών 1879-1997 βλ. στό βιβλίο τής Μάρθας Καρπόζηλου: Τεύχη - Αφιερώματα τών έλληνικών περιοδικών (1879-1997), Τυπωθήτω, Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα 1999. Ανάλογη έργασία γιά τά κυπριακά περιοδικά τής περιόδου 1934-1993 γίνεται στό βιβλίο του Ανδρέα Χατζηθωμά, ''Αφιερώματα λογοτεχνικών περιοδικών τής Κύπρου, Λευκωσία 1993. Πληροφορώ, έπίσης, τόν άναγνώστη δτι στίς σσ. 79-82 («Βιβλιογραφία») του παραπάνω βιβλίου του Δημήτρη Καλοκύρη καταχωρίζονται 44 σχετικά λήμματα, ορισμένα άπό τά όποια δέν περιλαμβάνονται στή δική μας έπιλογή. Πληρέστερη (58 λήμματα) εϊναι ή «Έπιλογή γενικής βιβλιογραφίας» πού παραθέτει ό Ντίνος Χριστιανόπουλος στό τελευταίο (1995) —πιο ολοκληρωμένο άπό τά προηγούμενα— δημοσίευμά του (σσ. 27-32) για τά λογοτεχνικά περιοδικά τής Θεσσαλονίκης, ένώ γιά τά περιοδικά τών Αθηνών τής περιόδου 19011940 κυκλοφόρησε τό πολύτιμο βοήθημα: Χ. Λ. Καράογλου (εποπτεία) καί Ερευνητικής Όμάδας, Περιοδικά Λόγου και Τέχνης (1901-1940). Αναλυτική βιβλιογραφία και παρουσίαση. Τόμ. Α' Αθηναϊκά περιοδικά (1901-1925) και τόμ. Β' Αθηναϊκά περιοδικά 1926-1933, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996 καί 2002 [Σειρά: Βιβλιογραφία, 1 καί 2. Υπεύθυνος: Χ. Λ. Καράογλου], όπου βιβλιογραφουνται, άντίστοιχα, 138 καί 69 άθηναϊκά περιοδικά. Του Β' τόμου τών Αθηναϊκών περιοδικών 1926-1933 κυκλοφόρησαν αύτοτελώς (τόμ. Β'ι) καί Συγκεντρωτικά εύρετήρια, Θεσσαλονίκη 2002. Άκόμη, γιά τά περιοδικά του Μεσοπολέμου βλ. τά Πρακτικά του Επιστημονικού Συμποσίου Ό περιοδικός τύπος στόν Μεσοπόλεμο (26-27 Μαρτ. 1999), Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη), [Άθή να 2001]. Έπίσης, γιά τό μεταπολεμικό περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης (1954-1967) καί τά 146 τεύχη του ό άναγνώστης μπορεί νά άντλήσει πολλά στοιχεία γιά ποικίλα θέματα άπό τά Πρακτικά του Επιστημονικού Συμποσίου (29 καί 30 Μαρτίου 1996): Επιθεώρηση Τέχνης. Μιά κρίσιμη δωδεκαετία, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας, [Αθήνα 1997], δπου καταχωρίζεται (σσ. 209-241) καί ή βιβλιογραφι-

κώς χρησιμότατη άνακοίνωση του Τριαντάφυλλου Ε. Σκλαβενίτη, «Ιστορία καί Φιλολογία: Οί κριτικές άποτιμήσεις τους» (στις σσ. 220-234: «Καταγραφή βιβλιοπαρουσιάσεων, βιβλιοκρισιών, βιβλιοκριτικών σημειωμάτων, νεκρολογιών καί σχολίων γιά γεγονότα καί πρόσωπα ιστορίας καί φιλολογίας», καί στις σσ. 235-241: «Κατάλογος μελετών καί άρθρων ιστορίας καί φιλολογίας»). Τέλος, γιά τά λογοτεχνικά περιοδικά κατά τήν περίοδο τής Άγγλοκρατίας βλ. τή λεπτομερειακή σχετική έργασία του Λευτέρη Παπαλεοντίου, τής οποίας έγινε παραπάνω βιβλιογραφική περιγραφή.

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ή συγκέντρωση βιβλιογραφικών λημμάτων μέ ορισμένο θεματικό κριτήριο (π.χ. «Βιβλιογραφία Διονυσίου Σολωμού», «Βιβλιογραφία τών νεοελληνικών ποιητικών Ανθολογιών») ικανοποιεί πρώτα-πρώτα τή βασική πρακτική άνάγκη του μελετητή: νά έχει κατά τό δυνατόν πλήρη και σαφή έποπτεία του Ολικού μέ τό όποιο άσχολεϊται. Έπειδή ένα βιβλιογραφικό λήμμα ισοδυναμεί πάντα καί μέ μία παραπομπή, ό μελετητής πληροφορείται συγχρόνως και που πρέπει νά άνατρέξει, προκειμένου νά συγκεντρώσει όσο υλικό του χρειάζεται* (π.χ. Ή Βοσκοπούλα. Κρητικό ειδύλλιο του 1600. Κριτική έκδοση Σ,τυλιανου Αλεξίου. Ηράκλειο 1963 [Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών] (τά τελευταία στοιχεία άποτελουν μία μορφή παραπομπής)· ή Κώστα Στεργιόπουλου, « Ή πεζογραφία του Στέλιου Ξεφλούδα κι' ό έσωτερικός μονόλογος», Εποχές, τόμ. 8 (1966), σσ. 427431 = Του ϊδιου, Περιδιαβάζοντας, Γ', 103-113, μέ συμπληρώσεις και τροποποιήσεις (ή συνηθισμένη μορφή παραπομπής)). Οί δύο παραπάνω χρησιμότητες οδηγούν συνδυαστικά σέ μία τρίτη: όταν υπάρχει μία, έστω καί στοιχειώδης ή μερική, προετοιμασία του έδάφους άπό βιβλιογραφική άποψη, ό μελετητής δέν εϊναι υποχρεωμένος νά πραγματοποιήσει μόνος του καί έξαρχής όλη τή βιβλιογραφική έρευνα* έπομένως, ό συντάκτης μιας βιβλιογραφίας διαδραματίζει μέ τό έργο του άποφασιστικό ρόλο μέσα στήν όλη οικονομία καί ώθηση τών έπιστημονικών μελετών. Τέτοιες έργασίες υποδομής άπαιτει άκόμη πάρα πολλές ή νεοελληνική φιλολογία. Έξάλλου, οί βιβλιογραφικές έργασίες καθεαυτές έπιτρέπουν συχνά τή συναγωγή στατιστικών συμπερασμάτων, πού άποτελουν μέρος του κυρίως έπιστημονικου έργου. Ά ν π.χ. μία βιβλιογραφία δείχνει μεγάλη παραγωγή πεζογραφικών έργων μέ έντονα κοινωνικό περιεχόμενο σέ μιάν ορισμένη χρονική περίοδο, αύτό άποτελεΐ άμεσο στοιχείο περιεχομένου γιά τήν ιστορία τής λογοτεχνίας· αν σέ μία καλή βιβλιογραφία γιά κάποιον λογοτέχνη παρατηρήσουμε π.χ. ότι γιά άρκετά χρόνια μετά τόν θάνατο του οί σχετικές μέ αυτόν μελέτες εϊναι πολύ άραιές, θά μπορούσαμε νά θεωρήσουμε ότι υπάρχει στά χρόνια αύτά μία πτώση του φιλολογικού ένδιαφέροντος γιά τό έργο του. Οί συλλογισμοί αυτοί, βέβαια, θά πρέπει νά γίνονται σέ συνδυασμό καί μέ παράλληλες ένδείξεις από άλλες κατευθύνσεις.

* *

*

Ή Bibliographie Hellénique του Γάλλου νεοελληνιστή καί θεμελιωτή τής νεοελληνικής φιλολογικής έπιστήμης Emile Legrand τεκμηριώνει τή νεοελληνική έκδοτική δραστηριότητα, άπό τό 1476 πού τυπώθηκε στή Δύση τό πρώτο έλληνικό βιβλίο (ή έλληνική γραμματική του Κωνσταντίνου Λασκάρεως) έως τό 1790: τέσσερις τόμοι (1885-1906) γιά τόν 15ο καί τόν 16ο αιώνα, πέντε τόμοι (1894-1903) γιά τόν 17ο, καί δύο (1918, 1928) γιά τόν 18ο αιώνα. Μετά τόν θάνατο του Legrand (1903), οι Γάλλοι λόγιοι Louis Petit καί Hubert Pernot βοήθησαν (ιδίως ό δεύτερος) στή σύνταξη καί έκδοση του μνημειώδους έργου. Τή δεκαετία 1791-1799 καλύπτουν βιβλιογραφικά ή 'Ελληνική Βιβλιογραφία τής Β. Ε. Ράστε (1969) καί ιδίως τό ομώνυμο δίτομο έργο τών Γεωργίου Γ. Λαδα καί Αθανασίου Δ. Χατζηδήμου (ό πρώτος τόμος έκδόθηκε τό 1970 καί καλύπτει τήν πενταετία 1791-1795 καί ό δεύτερος κυκλοφόρησε τό 1973 καί καλύπτει τά χρόνια 1796-1799), πού άντικατέστησε τή Βιβλιογραφία τής Ράστε. Γιά τή χρονική περίοδο 1800-1863 έχουμε τό τρίτομο έργο τών Δημητρίου Σ. Γκίνη (1890-1978) καί Βαλέριου Γ. Μέξα (1904-1937) !Ελληνική Βιβλιογραφία (Α' τόμ. 1939, Β' 1941 καί Γ' 1957). Ή Έλληνική Βιβλιογραφία του Νικ. Γ. Μαυρή (περίπου 20.000 άναγραφές αύτοτελών βιβλίων καί άλλων έντύπων) τεκμηριώνει τή χρονική περίοδο 1864-1897. Τό έργο αύτό, βραβευμένο άπό τήν Ακαδημία Αθηνών στις 30 Δεκεμβρίου 1970, παραμένει άκόμη άνέκδοτο! Μέ τά παραπάνω έργα έχουμε βιβλιογραφημένη τήν έλληνική έκδοτική δραστηριότητα πέντε σχεδόν ολόκληρων αιώνων (1476-1897). Έν τω μεταξύ έχει δημοσιευθεί σημαντικός άριθμός άπό προσθήκες, διορθώσεις καί συμπληρώσεις, πού πρέπει νά ένσωματωθουν στόν άνάλογο ή κάθε μία τόπο καί νά γίνει μία νέα έξ ύπαρχής έκδοση τών βασικών σωμάτων τών βιβλιογραφιών πού άναφέραμε, ώστε νά άποκτήσουμε έπιτέλους μιάν ολοκληρωμένη έθνική βιβλιογραφία (Bibliographie Nationale)1, τό corpus δηλαδή μιας Γενικής Έλληνικής Βιβλιογραφίας. Τό ϊδιο, άναλογικά, θά μπορούσε νά γίνει καί μέ τις τοπικές βιβλιογραφίες (π.χ. τήν Ionienne), δπου παρατηρούμε τό ίδιο φαινόμενο (μέ τις άλλεπάλληλες συμπληρώσεις πού έχουν ως τώρα δημοσιευθεί)2. Ή 1. Γιά τόν δρο αυτόν βλ. Κ. Θ. Δημαρα, «Γιά έναν συλλογικό κατάλογο τών μικρών έλληνικών βιβλιοθηκών», Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1967, σ. 45 (στό άνάτυπο, σ. 5). 2. Βλ. ωστόσο παρακάτω (Βιβλιογραφίες τοπικές: Ε π τ ά ν η σ ο ς ) τήν τρίτομη σχετική έργασία του θωμα I. Παπαδόπουλου.

'Ακαδημία Αθηνών θά μπορούσε νά άναλάβει τό εργο αυτό. Τό λιγότερο που θά έπρεπε νά γίνει προς τήν κατεύθυνση αύτήν εϊναι νά έκδοθουν σέ σώμα οί προσθήκες (διορθώσεις καί συμπληρώσεις) τουλάχιστον τών μεγάλων βιβλιογραφιών Legrand καί Γκίνη-Μέξα. Πληροφορούμαι ότι τό έργο αύτό έχουν προγραμματίσει τό «Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών» του «Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών» καί ή Εκδοτική «Ερμής» EILE.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΓΕΝΙΚΕΣ1

Emile Legrand, Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés en grec par des Grecs au XVe et XVIe siècles, tome I-IV, Paris 1885-1906 (νεώτερη φωτοανατύπωση: Bruxelles 1963). Emile Legrand? Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au XVUe siècle, tome I-V, Paris 1894-1903 (νεώτερη φωτοανατύπωση: Bruxelles 1963). Emile Legrand - Louis Petit - Hubert Pernot, Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au XVIIIe siècle, tome I-II, Paris 1918-1928 (νεώτερη φωτοανατύπωση: Bruxelles 1963). Emile Legrand, Bibliographie Hispano-Grecque. Tome Ι-ΙΠ, New York 1915-1917. Ελληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. 'Αναγραφή τών κατά τήν χρονικήν ταύτη ν περίοδον οπού δήποτε ελληνιστί εκδοθέντων βιβλίων καί έντύπων έν γένει μετά πίνακος τών έφημερίδων καί περιοδικών τής περιόδου ταύτης, υπό Δημητρίου Σ. Γκίνη καί Βαλέριου Γ. Μέξα. Τόμ. Α'-Ρ. Έν Αθήναις, 19391957 [Πραγματεϊαι τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, τόμ. 11ος]2. Ό πρώτος τόμος (1939) περιλαμβάνει τά έντυπα τών έτών 1800-1839, ό δεύτερος (1941) τά έντυπα τών έτών 1840-1855 καί ό τρίτος (1957) τά έντυπα τών έτών 1856-1863, τις προσθήκες τών έτών 1800-1855 καί τό ευρετήριο τών κυρίων ονομάτων.

1. Στούς πίνακες πού άκολουθουν προτιμήθηκε ή χρονολογική κατάταξη τών βιβλιογραφιών. 2. Βλ. καί τήν Άλφαβητικη αναγραφή τών τίτλων της Βιβλιογραφίας Γκίνη-Μέξα (1800-1863). Επιμέλεια Έμμ. I. Μοσχονα. Αθήναι 1 9 6 8 [Κέντρον Νεοελληνικών Ε ρευνών Β .I.E.]. — :Ελληνική Βιβλιογραφία Δ. Γκίνη - Β. Μέξα (1800-1863). Πίνακες έκδοτων και τόπων εκδόσεως. Επιμέλεια Δήμητρας Σκ. Πικραμένου καί Ιωάννας Ζαμπάφτη. Αθήναι 1 9 7 1 [Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών Ε .I.E., 12].

* *

*

Προσθήκες, διορθώσεις και συμπληρώσεις στίς παραπάνω βιβλιογραφίες: Γεωργίου Γ. Λαδα καί Αθανασίου Δ. Χατζηδήμου, Ελληνική Βιβλιογραφία. Συμβολή στό δέκατο όγδοο αιώνα, (Προσθήκες, διορθώσεις καί συμπληρώσεις στήν Έλληνική Βιβλιογραφία τών Emile Legrand, Louis Petit καί Hubert Pernot), Αθήνα 1964 [Εκδόσεις του περιοδικού Συλλέκτης, Άριθ. 1, 1964]. (Στίς σελίδες στ'-η' του βιβλίου αύτου άναγράφονται δλα τά ως τό 1964 δημοσιεύματα στά όποια καταχωρίζονται προσθήκες στή Βιβλιογραφία Legrand) καί τόμ. Β', Αθήνα 1976. — Τών ίδιων, Προσθήκες, διορθώσεις και συμπληρώσεις στήν Έλληνική Βιβλιογραφία του Emile Legrand για τους αιώνες XV, XVI και XVII, Αθήνα 1976. — "Αλλες προσθήκες στόν Legrand καί προσθήκες, συμπληρώσεις καί διορθώσεις στή Βιβλιογραφία τών Γκίνη-Μέξα: Κ. Θ. Δημαρα, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», Ό Ερανιστής, 1 (1963) 51-55. — Αικατερίνης Κουμαριανου, «Βιβλιογραφικά άπό τήν διαμάχη Κοραή-Δούκα», αυτόθι, 61-62. — Έμμ. Ν. Φραγκίσκου, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», αυτόθι, 243-265. — Β. Σαμπανόπουλου, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», αυτόθι, 2 (1964) 127-134. — Χριστίνας Παγώνη, «Έλληνική Βιβλιογραφία 18001863. Προσθήκες», αυτόθι, 247-253. — Έμμ. I. Μοσχονα, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Διορθώσεις καί Συμπληρώσεις», αυτόθι, 3 (1965) 12-26. — Ευρως Layton-Ζένιου, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», αυτόθι, 110-124. — Έμμ. I. Μοσχονα, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», αυτόθι, 199-214. — Ά. Χατζηδήμου - Γ. Σίμου, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», αυτόθι, 249-270. — Γιώργου Βελουδή, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», αυτόθι, 4 (1966) 171-190. — Έμμ. I. Μοσχονα, «Ηλία Σταθόπουλου "Γραμματική τής νέας καί άρχαίας Έλληνικής γλώσσας"», αυτόθι, 191-193. — Σπ. I. Άσδραχα - Β. Π. Παναγιωτόπουλου, Βιβλιογραφία μονοφύλλων άπό τό άρχειοφυλακεϊον Λευκάδος (1800-1863), Αθήνα 1966. — Έμμ. I. Μοσχονα, "Αγνωστα και σπάνια μονόφυλλα συλλογής Ν. Καραβία, Αθήνα 1966-1967 (2 τεύχη). — Βασ. Σαμπανόπουλου, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», Ό Ερανιστής, 5 (1967) 40-50. — Richard Clogg, «Early Modern Greek Printed Books in the Library of the British School at Athens», αυτόθι, 98-104. — Έμμ. I. Μοσχονα, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», αυτόθι, 138-140. — Έμμ. Ν. Φραγκίσκου, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», αυτόθι, 6 (1968) 27-31. — Έμμ. I. Mo-

σχονα, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», αυτόθι, 76-97. — Γ. Σ. Πλουμίδη, «Τά έν Παδούη παλαιά έλληνικά βιβλία (Biblioteca Universitaria, Biblioteca Civica). Μετά προσθηκών εις τάς βιβλιογραφίας É. Legrand καί Δ. Γκίνη - Β. Μέξα», Θησαυρίσματα, 5 (1968) 204-248. — Ευρως Λέϋτον-Ζένιου, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», Ό Ερανιστής, 1 (1969) 12-26. — Γ. Σ. Πλουμίδη, «Τά παλαιά έλληνικά βιβλία τής βιβλιοθήκης του Έλληνικου Ινστιτούτου Βενετίας. Μετά προσθηκών εις τάς βιβλιογραφίας Ε. Legrand καί Δ. Γκίνη - Β. Μέξα», Θησαυρίσματα, 6 (1969) 120-156. — Παναγ. Φ. Χριστόπουλου, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», Ό Ερανιστής, 8 (1970) 33-48. — Δημητρίου I. Πολέμη, «Τα έλληνικά έντυπα του έν Μάλτα τυπογραφείου τής Αγγλικανικής Ιεραποστολής», αυτόθι, 153-168. — Γ. Σ. Πλουμίδη, «Τό βενετικό τυπογραφείο του Αγίου Γεωργίου (1850-1882)», αυτόθι, 169-185. — Του ίδιου, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», αυτόθι, 274-280. — Μάρκου Φώσκολου," «Τά παλαιά έλληνικά βιβλία του Έλληνικου Κολλεγιου του Άγιου Αθανασίου τής Ρώμης. Μέ Συμπληρώσεις στις Βιβλιογραφίες τών É. Legrand καί Δ. Γκίνη - Β. Μέξα», αυτόθι, 9 (1971) 1-62. — Evro Layton, «The Greek Press at Malta of the American Board of Commissioners for Foreign Missions (1822-1833)», αυτόθι, 169-193. — Γ. Σ. Πλουμίδη, «Τα παλαιά έλληνικά βιβλία τής Μαρκιανής Βιβλιοθήκης Βενετίας μέ προσθήκη άγνώστων εκδόσεων», αυτόθι, 221-273. — Δημ. I. Πολέμη, «Άγνωστα μονόφυλλα τών έν Σύρφ μισσιοναριων καί ειδήσεις περί του Φιλελληνικού Παιδαγωγείου», αυτόθι, 10 (1972-1973) 14-22. — I. Μαζαράκη-Αινιανος, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες, Διορθώσεις, Συμπληρώσεις (Μονόφυλλα του Αγώνος, 1820-1827)», αυτόθι, 40-65. — Evro Layton, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Διορθώσεις καί Συμπληρώσεις», αυτόθι, 142-148. — Εύρ. Δημητρακοπούλου, «Έλληνική Βιβλιογραφία 18001863. Προσθήκες. ("Έντυπα Γενναδείου Βιβλιοθήκης)», αυτόθι, 257-266. — Π. Δ. Μαστροδημήτρη, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. ΠροσθήκεςΣυμπληρώσεις», αυτόθι, 274-279. — Φίλιππου Η. Ήλιού, Προσθήκες στήν 'Ελληνική Βιβλιογραφία. Α' Τά βιβλιογραφικά κατάλοιπα του Ε. Legrand και Η. Pernot (1515-1799). Νεοελληνικές έρευνες, Διογένης, Αθήνα 1973. — Μάρκου Φώσκολου, «Συμπλήρωμα στις Έλληνικές Ιστορικές Βιβλιογραφίες (1523-1874)», Ό Ερανιστής, 12 (1975) 28-51. — Δημητρίου Σ. Γκίνη, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες», αυτόθι, 12 (1975) 215217. — Φίλ. Ήλιού, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες καί Συμπληρώσεις», αυτόθι, 13 (1976) 88-112. — Όλγας Κατσιαρδή, «'Ελληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες - Συμπληρώσεις», αυτόθι, 130-

145. — Γιάννη Καρά, «'Ένα άθησαύριστο έντυπο. Ή Επιστολή τινός Γραικού περί του εις Σμύρνην Γυμνασίου. Προσθήκη στήν Ελληνική Βιβλιογραφία καί σχόλιο», αυτόθι, 14 (1977) 69-76. — Μάνου Χαριτάτου, «Τά Ημερολόγια στά χρόνια 1800-1863. (Mè προσθήκες στήν Έλληνική Βιβλιογραφία)», αυτόθι, 93-137 (καί σέ αυτοτελή έκδοση: Αθήνα 1977). — Θωμά I. Παπαδόπουλου, «Προσθήκες στήν Έλληνική Βιβλιογραφία. Συμβολή πρώτη», αυτόθι, 138-184. — Απόστολου Γ. Παπαιωάννου, «Έλληνικά παλαιότυπα. Στις μονές Προφήτη Ηλία καί Πατέρων Ζίτσας (Ιωαννίνων)», αυτόθι, 209-216. — Τριαντ. Ε. Σκλαβενίτη, «Προσθήκες στήν Έλληνική Βιβλιογραφία (15361799)», Θησαυρίσματα, 14 (1977) 127-156. — Στερ. Φασουλάκη, «Άγνωστες άγγελίες εκδόσεως βιβλίων τυπωμένες στή Γαλλία, τήν Ιταλία καί τήν Ελλάδα. Προσθήκες στήν Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863», Παρνασσός, 20 (1978) 550-560 καί 21 (1979) 54-66 (καί αυτοτελώς: Αθήνα 1979). — Δημητρίου I. Πολέμη, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Άγνωστα μονόφυλλα», Ό Ερανιστής, 15 (1978-1979) 11-22. — Τριαντ. Ε. Σκλαβενίτη, «Προσθήκες στήν Έλληνική Βιβλιογραφία (1670-1861)», αυτόθι, 115130. — Evro Layton, «Greek Bibliography. Additions and Corrections (c. 1471-1829)», Θησαυρίσματα, 16 (1979) 89-112. — Ευτυχίας Δ. Λιάτα, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Άγνωστα έντυπα στό Ιστορικό Άρχειο τής Έθνικής Τράπεζας», Ό Ερανιστής, 16 (1980) 28-54. — Λέλιας Παπαχριστοπούλου, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες - Συμπληρώσεις», αυτόθι, 140-142. — Κώστα Λάππα, «Προσθήκες στήν Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863», αυτόθι, 226-228. — Γιώργου Δ. Μπώκου, "Αγνωστα επτανησιακά μονόφυλλα (1798-1817), (Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών) Τετράδια έργασίας, τευχ. 3, Αθήνα 1982 (ολόκληρο τό τεύχος, σσ. 67). — Φίλιππου Ήλιού, !Ελληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες-Συμπληρώσεις, Αθήνα 1983, Τετράδια έργασίας, ολόκληρο τό τεύχος 4, σσ. 340 (άνασύνταξη καί δημοσίευση όλων τών έως τότε προσθηκών στήν Ελληνική Βιβλιογραφία, τόμ. Α'-Γ', τών Γκίνη καί Μέξα). — Γιά τίς έως τό έτος 1800 έλληνικές έκδόσεις πού περιλαμβάνουν ή Bibliographie Hellénique, άλλά καί όλες οί έργασίες προσθήκης πού έμφανίστηκαν μετά τόν Legrand, δημοσιεύτηκε κωδικοποιημένος διπλός κατάλογος (άλφαβητικός κατά συγγραφείς καί χρονολογικός) στό έργο: Έλληνική Βιβλιογραφία (1466 ci-1800). Τόμ. Α' Αλφαβητική καί χρονολογική άνακατάταξις. Ύπό Θωμά I. Παπαδοπούλου. Αθήναι 1984 [Πραγματεΐαι τής Ακαδημίας 'Αθηνών, τόμ. 48]. Άς σημειωθεί ότι κάτω άπό κάθε άλφαβητικό λήμμα δίδονται συντομογραφημένες πληροφορίες τόσο γιά τούς βιβλιογράφους πού περιέγραψαν κάθε έκδοση, όσο καί γιά τούς έντυπους καταλόγους πού άναφέρουν

κάποιο άντίτυπο τής έκδοσης αυτής. Ό συντάκτης, τέλος, προσθέτει άκριβεΐς πληροφορίες γιά άντίτυπα τών γνωστών έκδόσεων που έτυχε νά δει ό ίδιος σέ έλληνικές καί ξένες βιβλιοθήκες. Στό περιγραφόμενο έδώ έργο ένσωματώνονται —στήν οικεία θέση—, συντομογραφημένες, παραπάνω άπό 1000 νέες Προσθήκες, Διορθώσεις καί Συμπληρώσεις. Ή έκτενής βιβλιογραφική περιγραφή τών τελευταίων αυτών γίνεται στόν Β' τόμο του έργου: Ελληνική Βιβλιογραφία (1466-1800). Τόμ. Β' (Παράρτημα) Προσθήκαι - Συμπληρώσεις - Διορθώσεις, Αθήναι 1986. — Κομνηνής Δ. Πηδώνια, «Ελληνικά παλαιότυπα τής βιβλιοθήκης του έλληνικου σχολείου καί τών έλληνικών ορθόδοξων εκκλησιών τής Βιέννης», Τετράδια εργασίας, τευχ. 13, Αθήνα 1987, σσ. 1-196, καί Τής ίδιας, «Καταγραφή παλαιοτύπων τής βιβλιοθήκης του έλληνικου σχολείου καί τών έλληνικών ορθόδοξων εκκλησιών τής Βιέννης», Στάχυς, τευχ. 87 (Βιέννη, 1989), σσ. 512-547. — Τριαντάφυλλου Ε. Σκλαβενίτη, «Άβιβλιογράφητα μονόφυλλα (1825-1863) τών Γενικών Αρχείων του Κράτους. Συναγωγή πρώτη», Τετράδια εργασίας, τευχ.. 10,/Αθήνα 1988, σσ. 11-52. — Ιωάννου Κ. Μαζαράκη-Αινιανος, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες, διορθώσεις, συμπληρώσεις (Μονόφυλλα του Αγώνος 1828-1832)», αυτόθι, σσ. 53-81. — Φίλιππου Ήλιού, «Συμπληρωματικά γιά τήν τυπογραφία του Αγίου Γεωργίου (Βενετία 1850-1882)», αυτόθι, σσ. 83-108. — Δημητρίου I. Πολέμη, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες (18281863)», αυτόθι, σσ. 109-115. — Γιάννη Κόκκωνα, «Μιά άθησαύριστη άγγελία του Ν. Σ. Πίκκολου (1818). Μαρτυρία γιά τή συμβολή του στή διάδοση τών ιδεών του Ρουσσώ», αυτόθι, σσ. 117-134. — Τρ. Ε. Σκλαβενίτη, Έλλης Δρούλια-Μητράκου, Όλγας Αύγουστάτου, «Άβιβλιογράφητα μονόφυλλα Δημοτικού Αρχείου Ερμούπολης (1835-1863)», αυτόθι, σσ. 135-193. — Δημήτρη Σ. Τσερέ, «Άβιβλιογράφητα μονόφυλλα Άρχειοφυλακείου Λευκάδας (1805-1852) », αυτόθι, σσ. 195-201. — Παναγιώτη Μιχαηλάρη, «Όκτώ άβιβλιογράφητα φυλλάδια άπό τό Δημοτικό Αρχείο Ναυπλίου (1836-1863)», αυτόθι, σσ. 203-206. — Χριστίνας Κουλούρη, «Έλληνική Βιβλιογραφία», αυτόθι, σσ. 207-210. — Πόπης Πολέμη, «Άβιβλιογράφητα έπτανησιακά φυλλάδια καί μονόφυλλα (1817-1857)», αυτόθι, σσ. 211-228. — Φίλιππου Ήλιού, «Νέες προσθήκες στήν Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863», αυτόθι, σσ. 237-441. — Μαριέττας Σέρβου, «Έλληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες-Συμπληρώσεις (1841-1861)», αυτόθι, σσ. 443-448. — Δημ. I. Πολέμη, «Τρία άγνωστα έντυπα του ΙΗ' αιώνος», αυτόθι, σσ. 449-456. — Γ. Κεχαγιόγλου, «Τρεις άβιβλιογράφητες έκδόσεις του 16ου αιώνα», αυτόθι, σσ. 457-470. — Έλλης Δρούλια-Μητράκου, Τά μονόφυλλα του ΕΛΙΑ. (1800Î863). Βιβλιογραφική παρουσίαση. Εταιρεία Έλληνικου Λογοτεχνικού καί

Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1989 [Βιβλιογραφικό έργαστήρι, 3]. — Πόπης Πολέμη, Ή Βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ. Ελληνικά Βιβλία 1864-1900. Πρώτη καταγραφή. Εταιρεία Έλληνικου Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1990 [Βιβλιογραφικό έργαστήρι, 4]. — Θωμά I. Παπαδόπουλου, Ελληνική Βιβλιογραφία (1544-1863). Προσθήκες - Συμπληρώσεις. Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού καί Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1992 [Βιβλιογραφικό έργαστήρι, 12]. *

*

*

Ν. Γ. Πολίτου, Έλληνική Βιβλιογραφία. Κατάλογος τών έν Ελλάδι ή υπό Ελλήνων άλλαχου εκδοθέντων βιβλίων άπό του έτους 1907. Τόμ. Α-B'. Έν Αθήναις 1909-1911. Ό Γ τόμος (1912-1920), α' μέρος (έν Αθήναις 1927) - β' μέρος (έν Θεσσαλονίκη 1932) έκδόθηκε άπό τά κατάλοιπα του Πολίτη μέ έπιμέλεια Στίλπωνος Π. Κυριακίδου. Ή τρίτομη βιβλιογραφία του Ν. Πολίτη καλύπτει τά χρόνια 1907-1920. Ελληνική Βιβλιογραφία. Κατάλογος τών έν τή Εθνική Βιβλιοθήκη κατά νόμον κατατεθειμένων άντιτύπων. [Έτήσιον Δημοσίευμα του Γενικού Συμβουλίου Βιβλιοθηκών τής Ελλάδος]. Μέ έπιμέλεια Ν. Α. Βέρτη καί Γ. Γιακουμέλου. Τεύχη 1-9, πού καλύπτουν βιβλιογραφικά τήν περίοδο 19311939. Bulletin Analytique de Bibliographie Hellénique. "Έκδοση του «Institut Français d'Athènes», πού καλύπτει βιβλιογραφικά τά χρόνια 1945 κ.έ. (ό τόμος XXXVII, Athènes 1982, καλύπτει τό βιβλιογραφικό έτος 1976). Δ. Α. Πετροπούλου, «Συμβολή εις τήν βιβλιογραφίαν τών έλληνικών δημοτικών τραγουδιών (1771-1850)», ΕΛΑ, 8 (1953-1954) 54-109, 323. Λίνου Πολίτη, «Νεοελληνική Βιβλιογραφία (1950-1951, [I])», !Ελληνικά, 13 (1954) 397-491 καί II, αυτόθι, 14 (1955) 245-284. [Ειδική βιβλιογραφία γιά τις νεοελληνικές φιλολογικές σπουδές στήν Ελλάδα κατά τά έτη 19501951]. Αλεξάνδρας Καραγεωργοπούλου-Λιώτη, Αναγραφή τών έν τή Εθνική Βιβλιοθήκη άποκειμένων βιβλίων Βυζαντινής Μουσικής (Θεωρητικών τε και Μουσικολογικών) και Συμπλήρωμα βιβλίων Βυζαντινής Μουσικής έκ τής Ελληνικής Βιβλιογραφίας Δ. Γκίνη και Β. Μέξα (έκ τών τριών τόμων 1800-1863). Έν Αθήναις 1960. Δελτίον Ελληνικής Βιβλιογραφίας. Τευχ. 1-2 (1959): πολυγραφημένο, τόμοι

1-6 [τεύχη 1-20] (1960-1969) [Έκδοση του Υπουργείου Προεδρίας της Κυβερνήσεως - Γενική Διεύθυνσις Τύπου, Διεύθυνσις Μελετών]. Γ. Θ. Ζώρα - Θ. Κ. Μπουμπουλίδου, Βιβλιογραφικού Δελτίο ν Νεοελληνικής Φιλολογίας, [τεύχη] Ά-Ζ' (1959-1965), Αθήναι 1960-1967. [Καταγράφονται μελέτες και άρθρα πού άναφέρονται στήν έλληνική λογοτεχνική παραγωγή άπό τόν 10ο αιώνα μ.Χ. ώς τό έτος 1965]. Γ. I. Φουσάρα, Βιβλιογραφία τών Έλληνικών Βιβλιογραφιών (1791-1947), Αθήνα 1961. Βιβλιογραφία Έλληνικών Συμμείκτων. Επιμέλεια Π. Μουλλα. Αθήνα 1962. C. Th. Dimaras - C. Coumarianou - L. Droulia, La Grèce moderne et sa littérature. Orientation bibliographique en allemand, anglais, français, italien. Athènes 1966 (βλ. παρακάτω και τήν άγγλική έκδοση). [Ανωνύμως] Quinze ans de bibliographie historique en Grèce (1950-1964) avec une annexe pour 1965. (Επιμέλεια έκδοσης: Έμμ. Ν. Φραγκίσκος). Deuxième tirage. Athènes 1966 [Centre de Recherche Néo-hellénique de la Fondation Royale de la Recherche Scientifique]. José Alsina, «Aproximacion bibliogrâfica a la literatura griega moderna», Estudios Clàsicos, 12 (1968) 169-184. Β. Ε. Ράστε, Έλληνική Βιβλιογραφία. Συμβολή στή δεκαετία 1791-1799. Βιβλιοπωλειον Νότη Καραβία, Αθήναι 1969 [Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, άριθ. 28]. Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, Βιβλιογραφία Νεοελληνικής Φιλολογίας (τών έτών 1966-1978) [8 τεύχη], Αθήναι 1969-1981 1 . [Συνεχίζει τό Βιβλιογραφικόν Δελτίον Νεοελληνικής Φιλολογίας (βλ. παραπάνω)]. C. Th. Dimaras - C. Coumarianou - L. Droulia, Modem Greek Culture. A Selected bibliography (in English, French, German, Italian). Athens 4 1974 (βλ. παραπάνω καί τή γαλλική έκδοση). [Άνωνύμως] Cinq ans de bibliographie historique en Grèce (1965-1969) avec un supplément pour les années 1950-1964. (Επιμέλεια έκδοσης: Ρωξάνη Αργυροπούλου). Deuxième tirage. Athènes 1970 [Centre de Recherche Néo-hellénique de la Fondation Royale de la Recherche Scientifique] . Γεωργίου Γ. Λαδα - Αθανασίου Δ. Χατζηδήμου, Έλληνική Βιβλιογραφία τών έτών 1791-1795, Αθήνα 1970 (βλ. καί παρακάτω: Προσθήκες και συμπληρώσεις). 1. Τά τεύχη [7-8]: Φαίδωνος καί Γλυκερίας Μπουμπουλίδου, Βιβλιογραφία Νεοελληνικής Φιλολογίας τών έτών 1974-1976 και 1977-1978, Εκδόσεις Γρηγόρη, Άθηναι 1979 καί 1981.

Λίνου Πολίτη (καί συνεργατών του), «Νεοελληνική Φιλολογία (1969)», 'Ελληνικά, 24(1971) 475-527. D. V. Vayakakos, «Le Grec moderne, les dialectes Néo-helléniques et le Dictionnaire historique de la langue grecque de l'Académie d'Athènes», Λεξικογραφικόν Δελτίον της Ακαδημίας Αθηνών, 12 (1972) 81-258 1 . Γεωργίου Γ. Λαδά - Αθανασίου Δ. Χατζηδήμου, Ελληνική Βιβλιογραφία τών ετών 1796-1799, Αθήνα 1973. Quatre ans de bibliographie historique en Grèce (1970-1973) avec un supplément pour les années 1965-1969. Athènes 1974 [Centre de Recherches Néo-helléniques de la Fondation Nationale de la Recherche Scientifique, 15]. «Βιβλιογραφία Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού (1973, 1974, 1975, 1976, 1977, 1978, 1979)», Μνήμων, 4 (1974) 215-296, 5 (1975) 213-332, 6 (1976-1977), 212-320, 7 (1978-1979) 197-310, 8 (1980-1982), 379-494, 9 (1983-1984), 267-362, 12 (1989) 307-383. [Συλλογική έργασία μελών τής «Εταιρείας Μελέτης Νέου Ελληνισμού»]. Έλληνική Βιβλιογραφία 1972, 1973, 1976, Α'-Β', 1977. (Τόμοι 1-5). Επιμέλεια: Βιβλιογραφική Εταιρεία τής Ελλάδος, Αθήναι 1975-1979. Bibliographical bulletin of the greek language (Δελτίο βιβλιογραφίας τής ελληνικής γλώσσας). Vol. 1, γιά τό έτος 1973, Athens 1974, vol. 2, γιά τό έτος 1974, Athens 1976, vol. 3, γιά τά έτη 1975 καί 1976, Athens 1978. [Εκδίδεται άπό τόν καθηγητή Γ. Μπαμπινιώτη καί συνεργάτες του στό Σπουδαστήριο Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (Department of Linguistics of the University of Athens)]. Δημ. Β. Οίκονομίδου, Βιβλιογραφία τής *Έλληνικής Λαογραφίας τών έτών 1800-1966, έν Αθήναις 1976. [Ανάτυπο άπό τήν Επετηρίδα του Κέντρου Έρεύνης *Ελληνικής Λαογραφίας τής Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 23 (19731974), σσ. 63-270 2 . Βιβλιογραφίες νεώτερων έτών δημοσιεύονται σέ προηγούμενους τόμους του ίδιου περιοδικού άπό τούς Γ. Α. Μέγα, Γ. Κ. Σπυριδάκη, Δ. Β. Οίκονομίδη, Γ. Ν. Αίκατερινίδη καί Άγγελο Ν. Δευτεραΐο]. Κυρ. Ντελόπουλος, Έλληνικά βιβλία 1975. Συμβολή στήν έλληνική βιβλιο1. Βλ. και τά «Δελτία (Αναλυτικής) Γλωσσικής Βιβλιογραφίας» τών έτών 19591977, που δημοσίευσε ό Δίκαιος Β. Βαγιακάκος στήν Αθήνα, 63 ( 1 9 5 9 ) 360-369, 65 (1961) 337-376, 66 ( 1 9 6 2 ) 464-479, 69 ( 1 9 6 6 - 1 9 6 7 ) 271-327, 70 (1968) 3834 2 2 και 72 ( 1 9 7 1 ) 282-331, καί στό Λεξικογραφικόν Δελτ/ον τής Ακαδημίας Αθηνών, 1 3 ( 1 9 7 8 ) 83-226. 2. Γιά τά χρόνια 1 9 0 7 - 1 9 2 0 βλ. Ν. Γ. Πολίτου, «Βιβλιογραφία τής 'Ελληνικής Λαογραφίας», Λαογραφία, 3 ( 1 9 1 1 ) 2 4 2 - 2 5 9 καί 10 ( 1 9 2 9 - 1 9 3 2 ) 209-232.

γραφέα. Αθήναι 1976, Έλληνικά βφλία 1976. Συμβολή στήν έλληνική βιβλιογραφία. 3453 βιβλία. Μέ ενα Συμπλήρωμα για τό 1975. Αθήναι 1977, καί 'Ελληνικά βιβλία 1977. Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1978. Γεωργίου Γεω. Λαδα, I Συνοπτική Ιστορία του *Ελληνισμού τής Τεργέστης, Π Βιβλιογραφία τών έντυπων πού έκδόθηκαν άπό τους f'Ελληνες τής Τεργέστης. Αθήνα 1976. Γεωργίου. Γ. Λαδα καί Αθανασίου Δ. Χατζηδήμου, Έλληνική Βιβλιογραφία τών έτών 1791-1799. Προσθήκες και συμπληρώσεις. Σειρά πρώτη. Επιμέλεια Μάγδας καί Λάμπρου Κωστακιώτη. Αθήνα 1976. Λίνου Γ. Μπενάκη, Βυζαντινή Φιλοσοφία. Βιβλιογραφία 1949-1976. Ανάτυπο άπό τό βιβλίο: Β. Ν. Τατάκη, Ή Βυζαντινή Φιλοσοφία. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1977, σσ. 339368. Παύλου Χιδίρ^γλου, Βιβλιογραφική συμβολή εις τήν έλληνική ν Τουρκολογίαν (1788-1975). Λευκωσία 1978. Έλληνική Θεολογική Βιβλιογραφία. Τευχ. Α' Βιβλιογραφία έτους 1977. Τευχ. Β' Βιβλιογραφία έτους 1978 και παραλειπόμενα 1977. Τευχ. Γ' Βιβλιογραφία έτους 1979 και παραλειπόμενα 1977, 1978. Τευχ. Δ' Βιβλιογραφία έτους 1980 και παραλειπόμενα άπό του 1977. Τευχ. Ε' Βιβλιογραφία έτους 1981 και παραλειπόμενα άπό του 1977. Τευχ. Ç Βιβλιογραφία έτους 1982 και παραλειπόμενα άπό του 1977. Τευχ. Ζ' Βιβλιογραφία έτους 1983 και παραλειπόμενα άπό του 1977. Επιμέλεια Αδαμαντίου Στ. Άνεστιδη. Παράρτημα περιοδικού «Θεολογία», Αθήναι 1979-1990. Α. Karathanassis, C. Dimadis, E.-L. Stavropoulou, «Modem Greek Literature: A Bibliography 1981-1982», Greek Letters, 1 (1982) 341-412. Γεωργίας Λαδογιάννη, Αρχές του νεοελληνικού θεάτρου. Βιβλιογραφία τών έντυπων έκδόσεων 1637-1879, Αθήνα 1996 [Δρώμενα/Παράρτημα 2]. Βιβλιογραφία τής Επαναστάσεως του '21. (Αυτοτελή εργα 1821-1986). Ε πιμέλεια Σωζ. Θωμόπουλος. Αθήναι 1987 [Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων]. Κωνσταντίνου Κ. Χατζόπουλου, Βιβλιογραφία τής Θεσσαλονίκης. Κοινωνικός, οικονομικός και πολιτικός βίος· τέχνη και πολιτισμός. Επιμέλεια —. Θεσσαλονίκη 1987 ["Ιδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 215]. Ανδρέα Μιχαηλίδη-Νουάρου, Παιδαγωγική Επιστήμη και Έρευνα. Ειδική παιδαγωγική βιβλιογραφία στήν Ελλάδα, τόμ. [Α'] 1830-1980, τόμ. Β' 1830-1990, τόμ. Γ' 1830-1992, τόμ. Δ' 1830-1995, Θεσσαλονίκη 1987-1997. Έλληνική Εθνική Βιβλιογραφία 1989, 1990, 1991, 1992, 1993, 1994 [6

τόμοι], Αθήναι 1990-1998 [Εθνική Βιβλιοθήκη τής Ελλάδος, Τμήμα Καταλόγων, Γραφείο Έθνικής Βιβλιογραφίας]. Παναγιώτη Φ. Χριστόπουλου, Εφημερίδες άποκείμενες στη Βιβλιοθήκη τής Βουλής (1789-1970). Περιγραφικός κατάλογος. Αθήνα 1993 [Βιβλιοθήκη τής Βουλής τών Ελλήνων, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, Ε.Ι.Ε.]. Φίλιππου Ήλιου, 4'Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα. Βιβλία - Φυλλάδια. Τόμ. Α' 1801-1818. Βιβλιογραφικό Εργαστήρι, Ελληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1997. Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Βιβλιογραφία 1945-1995. [Γενική έπιμέλεια: Δημήτρης Γ. Άποστολόπουλος - Έμμ. Ν. Φραγκίσκος]. Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Τομέας Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Αθήνα 1998 [Ερευνητικό Πρόγραμμα Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οί ιδέες - Τά πρόσωπα - Οί συλλογικοί φορείς - Τά έργα]. Michael Jeffreys & Βίκη Δουλαβέρα, Πρώιμη νεοελληνική λογοτεχνία: Γενική βιβλιογραφία (4000 λήμματα) / Early modern Greek literature: General Bibliography (4000 items). 1100-1700. Σύδνεϋ / Sydney 1998 [Πανεπιστήμιο του Σύδνεϋ, Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών / University of Sydney, Department of Modern Greek]. Λευτέρη Παπαλεοντίου, Λογοτεχνικές μεταφράσεις του μείζονος ελληνισμού. Μικρασία - Κύπρος - Αίγυπτος. 1880-1930. Βιβλιογραφική μελέτη. Κέντρο Έλληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 1998. Εγχειρίδιο του νεοελληνιστή. Βιβλιογραφίες, Λεξικά, Εγχειρίδια, Κατάλογοι, Ευρετήρια, Χρονολογία, κ.ά. Συνταγμένο άπό τόν Αλέξη Πολίτη μέ τή συνεργασία τής Μαρίας Μαθιουδάκη καί του Τριαντάφυλλου Ε. Σκλαβενίτη. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2002.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΤΟΠΙΚΕΣ

Ή άναγραφή τών τοπικών βιβλιογραφιών άκολουθει τήν άλφαβητική σειρά τών μεγάλων γεωγραφικών τμημάτων τής χώρας. Σέ κάθε εύρύτερο γεωγραφικό τμήμα έντάσσονται οί βιβλιογραφίες πού άναφέρονται στό τμήμα αύτό γενικά (π.χ. «Πελοποννησιακή βιβλιογραφία») καί οί βιβλιογραφίες τών έπιμέρους νομών, έπαρχιών καί πόλεων πού άνήκουν γεωγραφικά στό ίδιο τμήμα (π.χ. «Μεσσηνιακή βιβλιογραφία», «Καλαβρυτινή βιβλιογραφία», κλπ.). Δ ω δ ε κ ά ν η σ ο ς : Νικ. Γ. Μαυρή, Δωδεκανησιακή Βιβλιογραφία, τόμ. Α', Αθήναι 1965 [Δωδεκανησιακή Ιστορική καί Λαογραφική Εταιρεία, Δημο-

σίευμα άριθ. 1], καί τόμ. Β', Αθήναι 1974. — Μιχ. Σκευοφύλακος, Συμαϊκή Βιβλιογραφία, Πειραιεύς 1940. — Παναγ. I. Καμηλάκη, «Λαογραφική και γλωσσική βιβλιογραφία Καρπάθου καί Κάσου τών Δωδεκανήσων», Καρπαθιακαι Μελέται, 1 (1979) 267-367. — Νικ. Γ. Μαυρή, «Νισυριακή Βιβλιογραφία», Νισυριακά, 2 (1965) 228-259. Ε λ λ η ν ι κ έ ς κ ο ι ν ό τ η τ ε ς έ ξ ω τ ε ρ ι κ ο υ : Ευγενίου Μιχαηλίδη, Βιβλιογραφία των Ελλήνων Αίγυπτιωτών (1853-1966Χ Έκδοσις β' (συμπληρωμένη). Αλεξάνδρεια 1965-1966. [Έκδοσις «Κέντρου Έλληνικών Σπουδών», υπ* άριθ. 15]. — M. I. Μανούσακα, «Βιβλιογραφία του Ελληνισμού τής Βενετίας. Μέρος Α': Γενικά», Θησαυρίσματα, 10 (1973) 6-87 (καί «Συμπλήρωμα (1973-1980)», αυτόθι, 17,1980, 7-21). Ε π τ ά ν η σ ο ς : Emile Legrand - Hubert Pernot, Bibliographie Ionienne. Description raisonnée des ouvrages publiés par les Grecs des Sept-îles ou concerant ces îles du quinzième siècle à Vannée 1900. Tome Ι-Π, Paris 1910. [Προσ0ήκές στό προηγούμενο:4Σπ. Λάμπρου, «Προσθήκαι εις τήν Ίόνιον Βιβλιογραφίαν», Νέος Έλληνομνήμων, 11 (1914) 468-470. — Δ. Παπαγιαννοπούλου, «Bibliographie Ionienne. Προσθήκαι», Ιόνιος !Ανθολογία, 3 (1928-1929), σσ. 91-92, 134, 180, 4 (1930), τευχ. 34-35, σσ. 23-24, τευχ. 39-40, σσ. 19-20, τευχ. 41-42, σσ. 21-22, 5 (1931), σσ. 40-41,129-130,173-174, 6 (1932), σσ. 31-32, 78-79, 7 (1933), τευχ. 72-74, σσ. 82-83, τευχ. 75-77, σ. 126, 9 (1935), τευχ. 93-94, σ. 32. — Nakis Pierris, Bibliographie Ionienne. Suppléments à la Description raisonnée..., Athènes 1966. — Έμμ. Ι. Μοσχονα, «Emile Legrand Bibliographie Ionienne. Προσθήκες», Ό Ερανιστής, 8 (1970) 111-145. — Κ. Ν. Μούχα, «Bibliographie Ionienne par Emile Legrand. Suppléments, Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας, 8 (1971) 5-6, 9 (1972) 115-122, 10 (1973) 135-139. — Εύαγγελίας Γ. Στυλιανέση, «Emile Legrand Bibliographie Ionienne. Αθησαύριστα κεφαλληνιακά έντυπα 1851-1899», αυτόθι, 10 (1972-1973) 122-129. — Δήμητρας Πικραμένου-Βάρφη, «Προσθήκες στήν Bibliographie Ionienne», Ό Ερανιστής, 13 (1976) 211-242. — C. Th. Dimaras, «Supplément à la Bibliographie Ionienne», Δελτίον τής Ιονίου Ακαδημίας, 1 (1977) 215-313. — Δήμητρας Πικραμένου-Βάρφη, «Άγνωστα έπτανησιακά έντυπα άπό τό Μουσείο Μπενάκη», Δελτίον τής Ιονίου Ακαδημίας, 2 (1986) 356-373. — Γ. Δ. Μπώκου, «Προσθήκες στήν Ιονική Βιβλιογραφία (1799-1811)», Τετράδια εργασίας, τευχ. 10, Αθήνα 1988, σσ. 509-526. — Θωμα I. Παπαδόπουλου, Ιονική Βιβλιογραφία (Bibliographie Ionienne) 16ος-19ος αιώνας. Ανακατάταξη - Προσθήκες - Βιβλιοθήκες. Τόμ. Α' (1508-1863).

Ιονική Τράπεζα, Αθήνα 1996, καί Του ίδιου, Ιονική Βιβλιογραφία /Bibliographie Ionienne 16ος-19ος αιώνας. Ανακατάταξη - Προσθήκες - Βιβλιοθήκες. Τόμ. Α' 1508-1850, Νέα έκδοση έπαυξημένη, Αθήνα 1998, τόμ. Β' 1851-1880, Αθήνα 2000, τόμ. Γ' 1881-1900, Άχρονολόγητα - Έπιπροσθήκες - Ευρετήρια, Αθήνα 2002. [Προσθήκες στήν Bibliographie Ionienne καταχωρίζονται καί σέ ορισμένα δημοσιεύματα τών προηγούμενων σελίδων του βιβλίου]. — Δ. Καλογεροπούλου, Κερκυραϊκή Βιβλιογραφία 19001930, έν Αθήναις 1935. — Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, Συμβολή εις τήν Έπτανησιακήν Βιβλιογραφίαν. Περιοδικά και εφημερίδες Ζακύνθου. Αθήναι 1956 [Επτανησιακή Βιβλιοθήκη. Κείμενα καί Έρευναι, άριθ. 4]. — Μιχ. Κ. Πετροχείλου, «Βιβλιογραφία τής νήσου Κυθήρων», Ό Βιβλιόφιλος 1949, 3136, 51-56,1953, 8-10, 1956, 9-11,1958, 7-8, 1960,15-16. — Δημοσθένους Α. Κουνιάκη, «Αευκαδική Βιβλιογραφία (Μέρος Α')», Επετηρις 'Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, 4 (1977) 153-250. "Ηπειρος: Emile Legrand, Bibliographie Albanaise. Description raisonnée des ouvrages publiés en albanais ou relatifs à VAlbanie du quinzième siècle à Vannée 1900 par —. Œuvre posthume complétée et publiée par Henri Gûys. Paris 1912. — Λουδοβίκου Βύρχνερ, «Δοκίμιον βιβλιογραφικόν τών περί τής Ηπείρου κατά τούς νεωτέρους χρόνους δημοσιευθέντων», Ηπειρωτικά Χρονικά, 1 (1926) 7-38. — Περ. Κ. Βιζουκίδου, «Συμβολαί εις τήν Ήπειρωτικήν Βιβλιογραφίαν», αυτόθι, 2 (1927) 110-126 [καί σέ αύτοτελή έκδοση: Έν Ίωαννίνοις 1927, σσ. 19]. — Νίκου Α. Βέη, «Συμβολαί εις τήν Ήπειρωτικήν Βιβλιογραφίαν», αυτόθι, 127-147. [Στις σσ. 148-152 του Ϊδιου τόμου: «Όνόματα συγγραφέων - Χρονολογίαι δημοσιεύσεων διά τάς Βιβλιογραφίας Βύρχνερ, Βιζουκίδου καί Βέη»]. — Εύλογίου Κουρίλα, «Βιβλιογραφία Ηπείρου και Αλβανίας. (Συμπλήρωμα τών υπό Legrand, Βύρχνερ, Βιζουκίδου καί Βέη έκδοθεισών)», αυτόθι,, 3 (1928) 50102. — Περ. Βιζουκίδου, «Ετέρα συμβολή εις τήν Ήπειρωτικήν Βιβλιογραφίαν», αυτόθι, 103-116. — Εύλογίου Κουρίλα, «Βιβλιογραφία Ηπείρου καί Αλβανίας» [συνέχεια], αυτόθι, 4 (1929) 112-145, 5 (1930) 119152, 236-252, 6 (1931) 75-154. — Β. Α. Μυστακίδου, «Συμβολή εις τήν Ήπειρωτικήν Βιβλιογραφίαν», αυτόθι, 277-284. — Φ. Μιχαλόπουλου, «Συμβολή εις τήν Ήπειρωτικήν Βιβλιογραφίαν», αύτόθι, 7 (1932) 131148, 9 (1934) 173-181. — Π. Πεκλάρη, «Συμβολαί είς τήν Ήπειρωτικήν Βιβλιογραφίαν», αύτόθι, 170-173. — Λουκίας Δρούλια, Σχεδίασμα Ηπειρωτικής Βιβλιογραφίας, Αθήνα 1964. — Λουκίας Δρούλια - Βούλας Κόντη, Ηπειρωτική Βιβλιογραφία 1571-1980. Α' Αύτοτελή δημοσιεύματα, Αθήνα 1984 [Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος

Ερευνών, 30]. — Βούλας Κόντη, Ηπειρωτική Βιβλιογραφία. Β' Κατάλογος εφημερίδων και περιοδικών 1866-1980, Αθήνα 1999 [Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, 70]. Θ ε σ σ α λ ί α : I. Κ. Χασιώτη, Θεσσαλική Βιβλιογραφία. Πρώτη καταγραφή (1936-1962). Βόλος 1971. — Γιά τή βιβλιογραφία τών Θεσσαλικών Σποράδων βλ. παρακάτω, στήν ένότητα: Σ τ ε ρ ε α Ε λ λ ά ς κ α ί Ε ύ β ο ι α . Θ ρ ά κ η : Μιλτ. Άν. Σταμούλη, «Συμβολή εις τήν Θρακικήν Βιβλιογραφία ν», Θρακικά, Έκτακτον τεύχος - Παράρτημα του Γ' τόμου, έν Αθήναις 1931, σσ. I-XLVIII. — Κ. Μυρτίλου Άποστολιδου, «Συμβολή εις τήν Θρακικήν Βιβλιογραφίαν», αυτόθι, 4 (1933) 342-353. — Κυριακής Μαμώνη, «Θρακική Βιβλιογραφία (1958-1966)», ΑΘΛΓΘ, 3 (1967) 129-211. Κ ρ ή τ η : Ν. Β. Τωμαδάκη - Ν. Πλουμίδου, «Γενική περί Κρήτης βιβλιογραφία», Περιοδικόν Δελτίον Βιβλιοθήκης Κρητικού Συλλόγου εν Χανίοις, 1 (1928) 131-148^ — Γ. Κ. Σπυριδάκι, «Βιβλιογραφία Κρητικής λαογραφίας καί γλωσσολογίας (συγχρόνου γλώσσης)», Μύσων, 3 (1934), 30-73, καί (Συμπλήρωμα Πρώτον) 7 (1938) 97-128. — Ν. Β. Τωμαδάκη, «Άναίρεσις καί συμπλήρωσις Βιβλιογραφίας Κρητικής λαογραφίας καί γλωσσολογίας», Νεοελληνικόν Άρχειον, Ά (1935) 102-124. — Του ίδιου, «Συμβολή εις τήν Βιβλιογραφίαν τών Κρητικών Επαναστάσεων. Α' Βιβλιογραφία άναφερομένη εις τά γεγονότα τών έτών 1895, 1896, 1897 καί 1898», ΕΕΚΣ, 1 (1938) 530-555, «Β' Βιβλιογραφία τής Επαναστάσεως 1866-1869», αυτόθι, 2 (1939) 198-238, « Γ Συμπλήρωμα τής Συμβολής εις τήν Βιβλιογραφίαν τών έτών 1895-1898», αυτόθι, 239-244. — Του ίδιου, «Βιβλιογραφία Κρητικών Επαναστάσεων. Α' 1821-1830. Συμβολή πρώτη», ΔΙΕΕ, 13 (1959) 26-32. — M. I. Μανούσακα, Κριτική βιβλιογραφία του «Κρητικού Θεάτρου». Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη. Αθήνα 1964 [Ανάτυπο άπό τό περιοδικό Ήώς, έτος 7, άρ. 76-85 (Αφιέρωμα Κρήτη), Αθήνα 1964, σσ. 273-303]. — Alfred Vincent, «Demotic literature of the Cretan Rennaissance period», Μαντατοφόρος, τευχ. 2 (Μάιος 1973), σσ. 8-23. — Στέφανου Ε. Κακλαμάνη, «Κριτική βιβλιογραφία του "Κρητικού Θεάτρου" (1965-1979)», Ό Ερανιστής, 17 (1981) 46-73. — Εμμανουήλ Β. Σπαχή, Συμβολή εις τήν Κρητικήν Βιβλιογραφίαν 15541966, Αθήναι 1966 (πολυγραφημένο). — Θεοχάρη Ε. Δετοράκη, «Βιβλιογραφία τής Κρητικής Ιστορίας», Παλίμψηστον, τευχ. 3 (Δεκ. 1986), σσ. 159-237. — Γ. Π. Έκκεκάκη, Ένα πρώτο σχεδίασμα κρητικής βιβλιογραφίας. Β' 1864-1913, Ρέθυμνο 1990, καί Του ίδιου, Τά κρητικά βιβλία. Σχεδίασμα κρητικής βιβλιογραφίας. Α' 1499-1863, Ρέθυμνο 1991. Κ υ κ λ άδες: Δημητρίου Π. Πασχάλη, Κυκλαδική Βιβλιογραφία, ήτοι κατα-

λογος τών άπό του ΙΑ' αιώνος μέχρι σήμερον (1939) περί τών Κυκλάδων νήσων ύπό τε \Ελλήνων και ξένων γεωγραφηθέντων και ιστορηθέντων. Α' Σίφνος, Β' Μήλος - Κίμωλος, Γ' Σίκινος - Σέριφος. Τεύχη Α'-Γ'. Έν Αθήναις 1939-1940. Κ ύ π ρ ο ς : Claude Délavai Cobham, An Attempt at a Bibliography ofCyprus. Previously printed 1886, 152titles; 1889, 309; 1894, 497; 1900, 728; and 1908, 860 titles. A new édition arranged alphabetically with additions. Edited by G. Jeffery, Nicosia 1929. — Κ. Π. Χατζηϊωάννου, Βιβλιογραφία της Κυπριακής λαογραφίας και γλωσσολογίας, Λευκωσία 1933. — Ν. Γ. Κυριαζή, Κυπριακή Βιβλιογραφία, έν Λάρνακι 1935. — Φοίβου Σταυρίδη, Λευτέρη Παπαλεοντίου, Σάββα Παύλου, Βιβλιογραφία Κυπριακής Λογοτεχνίας (Από τόν Λεόντιο Μαχαίρα έως τίς μέρες μας), «Μικροφιλολογικά», Λευκωσία 2001. — Νίκου Παναγιώτου, Ελλάδος Κάτοπτρον. Ένας αιώνας παρουσίας στήν Κύπρο έκτος Κύπρου Ελλήνων (Ελλαδικών, Ελλήνων έκτος Ελλάδας καί Ελλήνων τής διασποράς) μέσα στά κυπριακά περιοδικά (1898-1997). Προσωπογραφική καί Βιβλιογραφική Θεώρηση. Τόμοι Α'-Η', Λευκωσία 2004-2005. ( Ό τόμ. Β': «Λογοτεχνία», ό Γ': «... Φιλολογία και συναφείς κλάδοι...», οί Ε'-Ζ': «Βιβλιογραφικές καταγραφές» [έπώνυμα Α-Ω], καί ό Η': «Βιβλιογραφία - Παραρτήματα - Ευρετήριο προσώπων»). Μ α κ ε δ ο ν ί α : Irénée Doens, «Bibliographie de la Sainte Montagne de l'Athos», Le Millénaire du Mont Athos 963-1963. Études et Mélanges II, Venezia 1964, σσ. 337-495. — Κυριάκου Ντελόπουλου, Συμβολή στη βιβλιογραφία του \Αγίου "Ορους. Αυτοτελείς έκδόσεις 1701-1971, Αθήναι 1971. — Κωνστ. Κ. Θεοχάρη, «Βιβλιογραφικαί σημειώσεις περί τής νήσου Θάσου», Ό Βιβλιόφιλος 1953, 13-14, 68. — Νικολάου Π. Δελιαλή, Κατάλογος έντύπων Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης. Μέρος πρώτον. I Έντυπα έκδόσεων 1494-1832 πλήν τών ξενογλώσσων. Εκδίδεται ύπό —. Έν Θεσσαλονίκη 1948 [Δημοσιεύματα Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης, άριθ. 1]. — Γεωργ. Ν. Αικατερινιδου, Λαογραφική καί γλωσσική βιβλιογραφία Νομοΰ Σερρών, Αθήναι 1973 [Ιστορική καί Λαογραφική Εταιρία Σερρών - Μελενίκου]. Ανάτυπο άπό τόν τόμο 6 (1973), σσ. 161-232, τών Σερραϊκών Χρονικών. — Άναστ. Χ. Μέγα, «Συμβολή στήν βιβλιογραφία τής Σιάτιστας», στόν τόμο: Σιατιστέων Μνήμη. Λεύκωμα Συλλόγου Σιατιστέων Θεσσαλονίκης γιά τά έξηντάχρονα τής δράσεώς του. Θεσσαλονίκη 1972, σσ. Β3-Β24. Μ ι κ ρ ά Ασία: Νίκου Ε. Μηλιώρη, «Μικρασιατική Βιβλιογραφία», Μικρασιατικά Χρονικά, 10 (1963) 508-511, 12 (1965) 502-506, 13 (1967)

587-594, 14 (1970) 574-591. — Του ίδιου, «Μικρασιατικές Σπουδές», αυτόθι, 16 (1975) 185-317 (στίς σσ. 213-294: «Βιβλιογραφικός κατάλογος κειμένων μέ θέματα τών Μικρασιατικών Σπουδών: 1922-1974»). — Νίκου Α. Βέη, «Μικρά συμβολή εις τήν λογοτεχνικήν βιβλιογραφιαν τής Σμύρνης κατά τόν ΙΘ' αιώνα», αυτόθι, 2 (1939) 38-48. — Άθαν. Δ. Χατζηδήμου, «Σμυρναϊκή Βιβλιογραφία [Μέρος Α' (1764-1856)]», αυτόθι, 4 (1948) 340-410, «Μέρος Β' (1856-1876)», αυτόθι, 5 (1952) 295-354, καί «Μέρος Γ (1877-1894)», αυτόθι, 6 (1953) 381-437. — Φιλ. Φάλμπου, «Συμβολή στήν Σμυρναϊκή Βιβλιογραφία», αυτόθι, 13 (1967) 401434. — Χρυσοστόμου Μυρίδη, «Συμβολή εις τήν βιβλιογραφιαν του Πόντου», Αρχεϊον Πόντου, 10 (1940) [ολόκληρος ό τόμος]. — Αλέξη Γ. Κ. Σαββίδη - Στέλιου Λαμπάκη, Γενική Βιβλιογραφία περί του Βυζαντινοϋ Πόντου και του κράτους τών Μεγάλων Κομνηνών τής Τραπεζούντας, Ε κ δόσεις Δόμος* Γ^\θήνα 1992]. Βλ. καί τήν έπόμενη ένότητα γιά τήν πόλη Αδραμύτιον τής Μ. Ασίας. * Ν ή σ ο ι Α ι γ α ί ο υ : Γ. Βαλέτα, Αιολική βιβλιογραφία 1566-1939. Βιβλία έντυπα τυπωμένα στή Αέσβο και στήν Αιολική περιοχή της = Βιβλία - έντυπα γραμμένα άπό Λεσβίους-Αδραμυτινούς. Αθήναι [1939]. — Κ. Μ. Μιχαηλίδη, Συμβολή στήν Αιολική βιβλιογραφία, Αθήνα 1940. — Κώστα Γ. Μίσσιου, Τά βιβλία τών Μυτιληνιών συγγραφέων άπό 1.1.1940 εως 31.8.1989. Συμβολή πρώτη. Μυτιλήνη 1989. — Philip P. Argenti, Bibliography ofChiosfrom classical times to 1936. Oxford 1940. — Γεωργίου Ν. Κουρέρη - Μανόλη Α. Βουρλιώτη, Συμβολή στή Σαμιακή Βιβλιογραφία. Αυτοτελή δημοσιεύματα 1555-1920. Βιβλιοπωλείο Διονυσίου Νότη Καραβία, Αθήνα 1991 [Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, 247]. Π ε λ ο π ό ν ν η σ ο ς : Κ. Ν. Ηλιοπούλου, Βιβλιογραφία τής πελοποννησιακής λαογραφίας και γλωσσολογίας άπό του έτους 1830. Έν Αθήναις 1937. — Δ. Α. Πετροπούλου, «Πελοποννησιακή βιβλιογραφία 1950-1956», Πελοποννησιακά, 1 (1956) 462-469. — Νότη Διον. Καραβία, Αχαϊκή Βιβλιογραφία. Συμβολή πρώτη (1765-1971). Βιβλιοπωλειον Νότη Καραβία, Αθήναι 1972 [Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, άριθ. 52]. — Κώστα θ . Λάππα, «Συμβολή στήν Καλαβρυτινή Βιβλιογραφία», Μνήμων, 1 (1971) 197-213. — Σ. Θωμοπούλου, Κορίνθιοι συγγράφεις 1863-1963 (βιογραφικά- βιβλιογραφικά), Αθήνα 2 1962. — Ν. I. Ροζάκου, Συμβολή στήν Λακωνική Βιβλιογραφία, 1800-1930, Αθήνα 1933. — Αθανασίου Θ. Φωτοπούλου, «Ήλειακή Βιβλιογραφία», Πρακτικά του Α' Συνεδρίου Ήλειακών Σπουδών, (Πύργος, 23-26 Νοεμβρίου 1978), Αθήναι 1980, σσ. 369-407. — Νότη Διον. Καραβία, Αρκαδική Βιβλιογραφία. Συμβολή πρώ-

τη (1804-1981). Αθήνα 1982 [Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, άριθ. 169]. — Νότη Διον. Καραβια, Συμβολή στή Μεσσηνιακή Βιβλιογραφία, 1520-1991. Β' έκδοση. Βιβλιοπωλεϊον Διον. Νότη Καραβια, Αθήνα 1992 [Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, 248]. Σ τ ε ρ ε ά Ε λ λ ά ς κ α ί Ε ύ β ο ι α : Τάκη Λάππα, Πνευματική Ρούμελη. Βιβλιογραφικόν σχεδίασμα 1835-1935. Αθήνα 1956. — Ίω. Γ. Γιαννόπουλου, «Συμβολή είς τήν βιβλιογραφίαν τής Στερεάς Ελλάδος κατά τήν Τουρκοκρατίαν», Επετηρις Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών, 1 (1968) 385-436. — Διονυσίου Π. Καλογεροπούλου, Βιβλιογραφία Εύβοιας και Θεσσαλικών Σποράδων, 1471-1937. Έν Αθήναις 1937. — Γ. I. Φουσάρα, Συμβολή είς τήν Εύβοϊκήν Βιβλιογραφίαν (1620-1936), Αθήναι 1937 [Άνατύπωση άπό τό ΑΕΜ, 2 (1936) 125-169]. — Μ. Κριαρα, «Συμπληρωματικά Εύβοϊκής Βιβλιογραφίας», NE, 22 (1937) 1261 [Συμπληρώσεις στό προηγούμενο]. — Γ. I. Φουσάρα, Ευβοϊκή Βιβλιογραφία. Α' 14731906, Β' 1906-1933, Γ 1933-1958. Αθήναι 1955-1958. — Νότας Μποζάνα - Δημ. Δ. Τριανταφυλλόπουλου - Άλκηστης Θεοδώρου - Χ. Δ. Φαράντου, «Παράρτημα Εύβοϊκής Βιβλιογραφίας. Προσθήκαι, διορθώσεις καί συμπληρώσεις είς τήν Εύβοϊκήν Βιβλιογραφίαν Γ. I. Φουσάρα. 1/19401971», ΑΕΜ, 17 (1971) 669-722, «Π/1940-1972 (Μέρος Β')», αύτόθι, 18 (1972) 231-347 καί «ΠΙ/1900-1939 καί 1940-1974 (Μέρος Γ')», αύτόθι, 20 (1975) 469-541 (Συντάκτες του Β' καί Γ Μέρους: Νότα Μποζάνα-Κούρου, Δημ. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Άλκηστη Θεοδώρου-Σουλογιάννη, Εύθ. Σουλογιάννης, Βύρων Καρύδης, Χαρ. Δ. Φαράντος, Σωτ. Λεοντάρης, Νικ. Γ. Μαυρής, Γ. Α. Παναγιώτου). Βιβλιογραφία Γιά τις τοπικές βιβλιογραφίες βλ. τό άντίστοιχο διάγραμμα του Βασ. Β. Σφυρόερα, στον τόμο Β' (του Συμπληρώματος), στ. 28β-28γ, τής ΜΕΕ (στις στήλες 27γ-29α τό γενικότερο λήμμα: Βιβλιογραφία έλληνική).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΠΡΟΣΩΠΩΝ

(ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ)

Ό πρώτος συστηματικός βιβλιογράφος νεοελλήνων λογοτεχνών είναι ό Γ. Κ. Κατσίμπαλης. Και άπό τήν άποψη αύτή τό έργο του είναι έργο θεμελιωτή τής νεοελληνικής φιλολογίας. Ό Κατσίμπαλης διέγνωσε τή σημασία πού έχει

ή βιβλιογραφία γιά τό εργο τής νεοελληνικής λογοτεχνίας και φρόντισε νά βιβλιογραφηθουν τά στοιχεία έκεΐνα που θα βοηθούσαν τόν μελλοντικό μελετητή τής νεοελληνικής λογοτεχνίας νά σχηματίσει σαφή ιδέα γιά τή ζωή καί γιά τό εργο τών ίδιων τών δημιουργών. Οί βιβλιογραφίες του Κατσίμπαλη διακρίνονται γιά τήν άκρίβεια καί τήν πληρότητα τους. Περισσότερα γιά τόν Κατσίμπαλη βλ. παραπάνω, Μέρος Β', Κεφ. Α', Φιλόλογοι νεοελληνιστές. Τό παράδειγμα του Κατσίμπαλη άκολούθησαν παράλληλα καί άλλοι βιβλιογράφοι (Γ. Βαλέτας, Π. Μαρκάκης, Ν. Β. Τωμαδάκης, Γ. Ι. Φουσάρας)1, που μέ άνάλογες έργασίες τους συνετέλεσαν στό νά ένισχυθεΐ ό νεοελληνιστής στό έργο του καί νά γράφουν νέες μελέτες γιά τους συγγραφείς έκεινους γιά τούς όποιους συνέθεσαν τις βιβλιογραφίες τους. Έπομένως, γιά τήν άνάπτυξη τών νεολληνικών σπουδών, επιβάλλεται νά υπάρξουν βιβλιογραφίες καί γιά τούς συγγραφείς πού δέν έχουν έως τώρα βιβλιογραφηθεΐ. Μέ τήν εύκαιρία αύτήν θά πρέπει νά σημειώσω δτι σέ δλες σχεδόν τις έκδόσεις «Απάντων» τών νεοελλήνων συγγραφέων (βλ. παρακάτω), πού έγιναν μέ κριτήρια φιλολογικά (λ.χ. στις σχετικές έκδόσεις του Γ. Βαλέτα), καταχωρίζονται βιβλιογραφίες άνάλογες μέ τις έπόμενες. Ά θ ά ν α ς Γ.: Απόστολου Β. Ζορμπά, «Βιβλιογραφία Γ. Άθάνα (1893-1987). Πρώτη καταγραφή», Ναυπακτιακά, τόμ. Η': Γιώργος Άθάνας - θεμ. Άθανασιάδης-Νόβας. Β' Συμπόσιο Ναυπακτιακής Λογοτεχνίας, Ναύπακτος 13-14-15 Όκτ. 1995, 'Εταιρεία Ναυπακτιακών Μελετών, Αθήνα 1997, σσ. 585-595. Α θ α ν α σ ι ά δ η ς - Ν ό β α ς Θεμιστοκλής: Απόστολου Β. Ζορμπά - Αναστασίας Β. Νταλταγιάννη, «Βιβλιογραφία Θεμ. Άθανασιάδη-Νόβα (18941961). Πρώτη καταγραφή», Ναυπακτιακά, δ.π., σσ. 596-605. Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ Άρης: «Έργογραφία Άρη Αλεξάνδρου», στό βιβλίο του Δημήτρη Ραυτόπουλου, "Αρης 'Αλεξάνδρου, ό έξόριστος, Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1996], σσ. 375-392 (στις σσ. 341-373: «Κρίσεις γιά τό εργο του Άρη Αλεξάνδρου (άπάνθισμα)» καί στις σσ. 393-398: «Χρονολογίες»). Α λ ε ξ ί ο υ Έλλη: Θανάση Φωσκαρίνη, «Βιογραφία - Έργογραφία [Έλλης Αλεξίου]», στόν τόμο: Έλλη 'Αλεξίου, Μικρό 'Αφιέρωμα. Εκδόσεις Καστανιώτη, [Αθήνα 1979], σσ. 291-296. 1. Άπό τούς νεώτερους βιβλιογράφους μνημονεύονται οί Αδαμάντιος Στ. Άνεστίδης, Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Χ. Λ. Καράογλου, Έμμ. Χ. Κάσδαγλης (1924-1998), Κ. Γ. Κασίνης, Ντίνος Κονόμος, Έμμ. I. Μοσχονας, Κυριάκος Ντελόπουλος, Γιώργος Α. Παναγιώτου, Mario Vitti, κ.ά.

Α λ ι θ έ ρ σ η ς Γλαύκος: Κύπρου Χρυσάνθη, Γλαύκος Αλιθέρσης, Ελληνικός Πνευματικός 'Όμιλος Κύπρου, Λευκωσία 1986, σσ. 22-23. Α ν α γ ν ω σ τ ά κ η ς Μανόλης: Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «Σχεδίασμα βιβλιογραφίας Μανόλη Αναγνωστάκη», Αντί, Περ. Β', τευχ. 527-528, Αφιέρωμα: Μανόλης 'Αναγνωστάκης, 30 Ίουλ. 1993, σσ. 85-96. Α ν τ ω ν ί ο υ Δ. I.: I. Μ. Βούρτση, «Βιβλιογραφία του ποιητή Δ. I. Αντωνίου», ΌΠολίτης, τευχ. 43 (Ιούν. 1981), σσ. 76-78 (και σέ τελειότερη μορφή: Ιάκωβος Μ. Βούρτσης, Βιβλιογραφία Δ. I. Αντωνίου, Έλληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1982). Ά σ λ ά ν ο γ λ ο υ Νίκος-Αλέξης: Θανάση Ε. Μαρκόπουλου, Βιβλιογραφία Νίκου-Αλέξη Ασλάνογλου, 1948-1996, Παρέμβαση, Κοζάνη 1996 [Σύνδεσμος Γραμμάτων καί Τεχνών Ν. Κοζάνης, 48]. Α ύ γ έ ρ η ς Μάρκος: Γιώργου Α. Παναγιώτου, «Ένθυμέομαι λόγον. Ελάχιστη συμβολή στή βιβλιογραφία Αύγέρη», Αφιέρωμα στον Μάρκο Αυγέρη, Εκδόσεις Κέδρος, [Αθήνα] 1976, σσ. 369-383. Β α γ ε ν ά ς Νάσος: Σάββα Παύλου, Βιβλιογραφία Νάσου Βαγενά, 19661996. Βιβλιογραφική Εταιρεία Κύπρου, Λευκωσία 1997. — Του ίδιου, «Νάσου Βαγενά: Έργογραφία 1997-2002», Γραφή, Γ' περίοδος, Τευχ. 5354, Αφιέρωμα στον Νάσο Βαγενά, Φθινόπωρο 2002, σσ. 176-193. Β α λ α ω ρ ί τ η ς Αριστοτέλης: «Συμβολή στή Βιβλιογραφία Βαλαωρίτη», στον τόμο (τής Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών): Αριστοτέλης Βαλαωρίτης ό άρματολός τής λύρας, 1824-1879, (Βίος, έργα, άνθολογία, κριτική, εικόνες, βιβλιογραφία). Σύνθεση - έπιμέλεια: Γεράσιμος Γρηγόρης, Αθήνα 1975, σσ. 157-158. — Βιβλιογραφία Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Εκατό χρόνια άπό τόν θάνατο του. Πρόλογος Κωστή Παλαμά. ΟΕΔΒ, Αθήνα 1979. Β α λ α ω ρ ί τ η ς Νάνος: Δημητρίου Χ. Σκλαβενίτη, Νάνος Βαλαωρίτης. Χρονολόγιο - Βιβλιογραφία - Ανθολόγιο (άπό τό 1933 ώς τό 1999). Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών - Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2000, σσ. 81-280 («Μέρος δεύτερο Έργογραφία - Βιβλιογραφία Νάνου Βαλαωρίτη. Α' Αυτοτελείς εκδόσεις, Β' Συνεργασίες σέ έντυπα, Γ' Δημοσιεύματα γιά τόν Νάνο Βαλαωρίτη»). Β ά ρ ν α λ η ς Κώστας: Λουτσίας Μαρκεζέλι-Λούκα, Συμβολή στήν έργογραφία του Κώστα Βάρναλη. Αισθητικά - Κριτικά 1911-1944, Κέδρος, (Αθήνα 1984). Β α σ ι λ ι κ ό ς Βασίλης: Κυρ. Ντελόπουλου, Βιβλιογραφία Βασίλη Βασιλικού, Τά βιβλία του και οί μεταφράσεις τους, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1976. — Γιώργου Γιάνναρη, Βιβλιογραφία Βασίλη Βασιλικού, 1949-1982. Δωρικός, Αθήνα 1984.

Β α φ ό π ο υ λ ο ς Γ. Θ.: Κατερίνας Κωστίου, Έργογραφία - Βιβλιογραφία Γ. Θ. Βαφόπουλου (1918-1988). Δήμος Θεσσαλονίκης, [Θεσσαλονίκη] 1988 [Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης, Λογοτεχνικό Αρχείο Άρ. 1]. Β ε ρ ν α ρ δ ά κ η ς Δημ. Ν.: Στέρ. Φασουλάκη καί Παντ. Αργύρη, 'Αναγραφή δημοσιευμάτων Δημ. Ν. Βερναρδάκη και Γρηγ. Ν. Βερναρδάκη. Συμβολή πρώτη. Εταιρεία Λεσβιακών Μελετών, Αθήνα 1986. Β ι ζ υ η ν ό ς Γεώργιος: Γ. Βαλέτα, Φιλολογικά στό Βιζυηνό. Βιβλιογραφικά Κριτικά - Γραμματολογικά - Αισθητικά - 'Ανέκδοτα Βιζυηνοϋ. Αθήνα 1936. — Κυριακής Μαμώνη, Βιβλιογραφία Γ. Βιζυηνοϋ (1873-1962). 'Ανέκδοτα ποιήματα άπό τό χειρόγραφο «Αυρικά». Αθήναι 1963 (Άνάτυπον έκ του 29ου τόμου (1963), σσ. 209-301, του 'Αρχείου του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρου). Β λ α χ ο γ ι ά ν ν η ς Γιάννης: Άγγ. Ν. Παπακώστα, «Βιβλιογραφία Γιάννη Βλαχογιάννη», NE, τόμ. 44, τευχ. 515 (Αφιέρωμα στόν Βλαχογιάννη), Αθήναι, Χριστούγεννα 1948, σσ. 154-186. — Άπ. Σαχίνη, «Συμπλήρωμα βιβλιογραφίας περί Γιάννη Βλαχογιάννη», στό βιβλίο του: Παλαιότεροι πεζογράφοι, σσ. 301-304 (66 λήμματα). — Απόστολου Β. Ζορμπά, «Επιλογή βιβλιογραφίας Γ. Βλαχογιάννη (τών έτών 23.8.1945-1994)», Ναυπακτιακά, τόμ. Ζ': Γιάννης Βλαχογιάννης. Α' Συμπόσιο Ναυπακτιακής Λογοτεχνίας, Ναύπακτος 18-19-20 Νοεμβρίου 1994, 'Εταιρεία Ναυπακτικών Μελετών, Αθήνα 1995, σσ. 433-442 (έπιλογή 93 λημμάτων). — Μιχάλη Σταφυλά, Γιάννης Βλαχογιάννης ό υπέρμαχος τής ιστορικής άλήθειας. Βιβλιογραφικά - Κριτικές άποτιμήσεις. Έκδοση Ιδρύματος Γεωργίου καί Μαρίας Άθανασιάδη-Νόβα, Ναύπακτος 1995, σσ. 21-74: «Βιβλιογραφικά Γιάννη Βλαχογιάννη» (866 λήμματα). — Γιάννη Μιχ. Μήλιου, Γιάννης Βλαχογιάννης Έπαχτίτης, «ένας άληθινός "Έλληνας». Ή ζωή καί τό έργο του, Αθήνα 2000, σσ. 301-348. Β ο υ τ υ ρ ά ς Δημοσθένης: Χρήστου Λεβάντα, Δυο μορφές. Δημοσθ. Ν. Βουτυράς - Νίκος I. Χαντζάρας. Μελέτη-Βιβλιογραφία. "Έκδοση «Πειραϊκών Χρονικών», 1952, σσ. 24-25 καί 89-90. Β ρ ε τ τ ά κ ο ς Νικηφόρος: Γεωργίας Κακούρου-Χρόνη, «Έργογραφία Νικηφόρου Βρεττάκου. Αύτοτελεις έκδόσεις (Δεκέμβριος 1929 - Δεκέμβριος 1991)», στόν άφιερωματικό τόμο: Μνήμη του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου (1912-1991). Επιμέλεια Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Αθήνα 1993, σσ. 571642. Γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς Περικλής: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, Βιβλιογραφία Π. Γιαννόπουλου. Δεύτερη έκδοση. Αθήνα, Ιούνιος 1960. — Γιώργου Α. Παναγιώτου,

«Συμπληρώσεις σέ βιβλιογραφίες του Γ. Κ. Κατσίμπαλη», Διαβάζω, τευχ. 23 (Αυγ-Σεπτ. 1979), σσ. 54-55. Γ ι ο φ ύ λ λ η ς Φώτος: Χ. Πύρπασου, Ό Φώτος Γιοφύλλης. Ή ζωή του, τά εργα του καί λίγες κρίσεις γι9 αυτά, Αθήνα 1935. Γ κ ά τ σ ο ς Νίκος: Michael Loosli, «Nikos Gatsos: A bibliography», Modern Greek Studies (Australia & New Zealand), vol. 10 (2002), pp. 129-135. Γ κ ρ ί τ σ η - Μ ι λ λ ι έ ξ Τατιάνα: Δ. Π. Κοκκινίδη, Βιβλιογραφία Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ (1945-1996). Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1997. Γ ρ υ π ά ρ η ς Ιωάννης: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, «Βιβλιογραφία I. Ν. Γρυπάρη», NE, τόμ. 32 (1942), (τευχ. 362: Τεύχος άφιερωμένο στόν ποιητή Ι. Ν. Γρυπάρη), σσ. 622-640 (και σέ αυτοτελές φυλλάδιο: Έλληνική Εκδοτική Εταιρεία, Αθήνα 1942). — Του ίδιου, Βιβλιογραφικά συμπληρώματα I. Γρυπάρη - Μ. Μητσάκη - Κ. Θεοτόκη - Κ. Καβάφη, Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1944. Δ έ λ ι ο ς Γιώργος: Θ. Δ. Μπασογιάννη, Βιβλιογραφία κριτικής γιά τό εργο του Γ. Δέλιου, 1932-1978, Θεσσαλονίκη 1978. Δ έ λ τ α Πηνελόπη: 'Αλληλογραφία τής Π. Σ. Δέλτα 1906-1940. Επιμέλεια Ξ. Λευκοπαρίδη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήνα χ.χ.], σσ. 503-506. — Κωνσταντίνου Δημ. Μαλαφάντη, «Βιβλιογραφικά Πηνελόπης Στ. Δέλτα - πρώτη καταγραφή», Διαβάζω, τευχ. 300 (Δεκ. 1992), σσ. 96-99. Δ ο ύ κ α ς Στρατής: Ντίνου Χριστιανόπουλου, Συμπληρώνοντας κενά. Φιλολογικές μελέτες, Ρόπτρον, Αθήνα 1988, σσ. 167-241: «Στρατής Δούκας. Ή ζωή. Τό έργο. Έργογραφία Βιβλιογραφία» (ή Έργογραφία και ή Βιβλιογραφία στις σσ. 210-241). Στίς σσ. 271-272 του βιβλίου βιβλιογραφική σημείωση για τις προηγούμενες μορφές τής μελέτης. Δ ρ ο σ ί ν η ς Γεώργιος: Γιάννη Παπακώστα - Βίκυς Πάτσιου - Αγγελικής Σκαρβέλη-Νικολοπούλου, Βιβλιογραφία Γεωργίου Δροσίνη (πρώτη καταγραφή), Αθήνα 1991 [Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων]. Ε γ γ ο ν ό π ο υ λ ο ς Νίκος: Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «Νίκος Εγγονόπουλος. Ό θάνατος του στόν έλληνικό τύπο», Διπλή Εικόνα, Τριμηνιαία έκδοση Τέχνης, Χρ. 3ος, τευχ. 7 (Άπρ. 1986), σσ. 63-67. Ε λ ύ τ η ς 'Οδυσσέας: «Χρονολογία καί έπιλογή βιβλιογραφίας (1939-1974) του Ελύτη», στό περιοδικό Books Abroad, Φθινόπωρο 1975, σσ. 712-716. — Mario Vitti, 'Οδυσσέας 'Ελύτης. Βιβλιογραφία 1935-1971. Συνεργασία Αγγελικής Γαβαθα. Ίκαρος, [Αθήνα 1977] 1 . — "Ελληνες λογοτέχνες. 1. Κρίσεις (μέ συμπληρωματικές σημειώσεις): Γιάννη Π. Καραβίδα, «Σημειώσεις Βιβλιογραφίας 1», Παραλλάξ, τευχ 4 (Ίούλ-Σεπτ. 1978), σσ. 205-210.

Έργογραφία - Βιβλιογραφία. Επιμέλεια: Δαυίδ Αντωνίου. 1. 'Οδυσσέας Ελύτης. Προσφορά τών Εκδόσεων Γρηγόρη, Σόλωνος 71 - Αθήνα (1978). — Άλικης Παληοδήμου, « Ή βράβευση του ποιητή Όδυσσέα 'Ελύτη στόν ήμερήσιο Αθηναϊκό Τύπο», Φιλολογικά, τευχ. 2 (Φθιν. '79 - Χειμ. '80), σσ. 51-66. — Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «Βιβλιογραφικά Όδυσσέα 'Ελύτη (1971-1986)», Χάρτης, τευχ. 21-23, Αφιέρωμα: 'Οδυσσέας Ελύτης, Νοέμβριος 1986, σσ. 531-552. — Paola Maria Minucci, «Nota bibliografîca», στό Omaggio a Odisseas Elitis, Roma 1987, σσ. 85-92. — Δημήτρη Δασκαλόπουλου, Βιβλιογραφία 'Οδυσσέα Ελύτη (1971-1992), Εταιρεία Συγγραφέων, Αθήνα 1993. — Έρης Σταυροπούλου, «'Οδυσσέας 'Ελύτης: 'Επιλογή βιβλιογραφίας», Θέματα Λογοτεχνίας, τευχ. 1 (Νοέμβριος, Δεκ. 1995 - 'Ιαν., Φεβρ. 1996), σσ. 14-19 (= Διαβάζω, τευχ. 362, Άπρ. 1996, Αφιέρωμα 'Οδυσσέας Ελύτης, σσ. 78-83). — Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «Βιβλιογραφικά Όδυσσέα 'Ελύτη (1993-1997)», NE, 141 (1997), [τευχ. 1674-1675; 1 & 15 Άπρ. 1997], 611-635. ' Ε μ π ε ι ρ ί κ ο ς Ανδρέας: Ιακώβου Μ. Βούρτση, Βιβλιογραφία 'Ανδρέα Εμπειρίκου (1935-1984), 'Εταιρεία Έλληνικου Λογοτεχνικού καί Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1984. Έ π ι σ κ ο π ό π ο υ λ ο ς Νικόλαος: Βίκης Μόσχου, Άθηνας Κορούλη, Ίουλιανής Θεοδόση καί Σπύρου Ταλιέρη, «Δημοσιεύματα σέ περιοδικό καί ήμερήσιο τύπο», στό βιβλίο: Ν. Έπισκοπόπουλος, Διηγήματα. Φιλολογική έπιμέλεια: Βαγγέλης Αθανασόπουλος. Αθήνα 2002 ["Ιδρυμα Κώστα καί 'Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη], σσ. 147-211 (Κατάλογος τών έλληνικών δημοσιευμάτων του συγγραφέα, τής περιόδου 1893-1905). Ε φ τ α λ ι ώ τ η ς Αργύρης: Κ. Μ. Μιχαηλιδη, 'Αργύρης Εφταλιώτης, ή ζωή και τό εργο του, Αθήνα 1930. — Λίνου Πολίτη, «Βιβλιογραφία Αργύρη Εφταλιώτη», NE, 46 (1949) 1455-1458. Ζ α μ π έ λ ι ο ς Σπυρίδων: Φάνη Μιχαλόπουλου, «Σπυρίδων Ζαμπέλιος (18151881)», 'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 5, άριθ. 3 (Ίαν-Φεβρ. 1951), σσ. 116-119,128. Θ έ μ ε λ η ς Γιώργος: Δημήτρη Καλοκύρη, «Βιβλιογραφία Γ. Θέμελη», στόν τιμητικό τόμο: Ό ποιητής Γιώργος Θέμελης, θεσσαλονίκη 1971, σσ. 351405. Θ ε ο τ ο κ ά ς Γιώργος: Peter Mackridge, «Bibliography of George Theotokas and Kosmas Politis», Μαντατοφόρος, τευχ. 3 (Νοέμβριος 1973), σσ. 17-21 — Έμμ. I. Μοσχονα, Βιβλιογραφία Γιώργου Θεοτοκά, [1922-1973], Αθήνα 1978 (καί β' έκδοση, μέ άφαιρέσεις, προσθήκες καί διορθώσεις (βλ. σσ. ζ' καί η' τής νέας έκδοσης), University Studio Press, θεσσαλονίκη 2004). —

Χ. Λ. Καράογλου - Ναταλίας Δεληγιαννάκη, Συνεργασία Αλκμήνης Ριζοπούλου, Βιβλιογραφία Γιώργου Θεοτοκά, 1974-2002, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004. Θ ε ο τ ό κ η ς Κωνσταντίνος: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, Βιβλιογραφία Κωνστ. Θεοτόκη. Δεύτερη έκδοση. Αθήνα, Ιούλιος 1959. — Του ίδιου, Βιβλιογραφικά συμπληρώματα Ί. Γρυπάρη - Μ. Μητσάκη - Κ. Θεοτόκη - Κ. Καβάφη, Αθήνα 1944. — Γ. Α. Παναγιώτου, «Συμπληρώσεις σέ βιβλιογραφίες του Γ. Κ. Κατσίμπαλη», δ.π., σ. 55. — Βασίλη Καλαμαρά, «Βιβλιογραφία Κωνσταντίνου Θεοτόκη», Διαβάζω, τευχ. 92 (18 Άπρ. '84), ('Αφιέρωμα στον Κ. Θεοτόκη), σσ. 42-48. — Γεωργίας Παπαγεωργίου, «Βιβλιογραφία Κωνσταντίνου Θεοτόκη, 1959-1990», Πορφύρας, τευχ. 57-58, 5'Αφιέρωμα στον Κωνσταντίνο Θεοτόκη, Άπρ.-Σεπτ. 1991, σσ. 485-499. [ Ή βιβλιογραφία αύτή άποτελει συνέχεια έκείνης του Γ. Κ. Κατσίμπαλη. Στις σσ. 486-487: «Συμπληρώσεις Βιβλιογραφίας Κωνσταντίνου Θεοτόκη ώς τό 1959»]. Ι ω ά ν ν ο υ Γιώργος: Anna di Benedetto Zimbone, Ghiorgos loannu. Saggio critico, Facoltà di Lettere e Filosofia, Université di Catania, 1994 [Quaderni del Siculorum Gymnasium, XXI], σσ. 209-227. — Θ. Δ. Σαρηγιάννη, «Φύλλα κισσού γιά τόν Γιώργο Ιωάννου. Δοκιμή Βιβλιογραφίας Γιώργου Ιωάννου. Μιά πρώτη καταγραφή», Περιοδικό Γιατί, Άριθ. έκδοσης 17, Σέρρας 1995, σσ. 32 (ολόκληρο τό τεύχος). Κ α β ά φ η ς Κωνσταντίνος: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη. Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1943. — Του ίδιου, Βιβλιογραφικά συμπληρώματα Ί. Γρυπάρη - Μ. Μητσάκη - Κ. Θεοτόκη - Κ. Καβάφη. Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1944. — Ι. Α. Σαρεγιάννη, Σχόλια στον Καβάφη, "Ικαρος, [Αθήνα 1964], σσ. 127-133 (σχετικά μέ τήν ιστορία τών έκδόσεων του Καβάφη). [Στις σσ. 135-139 τό βιβλίο έχει άνεξάρτητο «Πίνακα πού δείχνει μερικά τουλάχιστον άπό τά διαδοχικά τυπώματα τών ποιημάτων (1910-1931) του Καβάφη γιά τις συλλογές του».] — Παν. Μουλλά, «Βιβλιογραφικά "έτους Καβάφη" [= 1963]», Εποχές, τευχ. 13 (Μάιος 1964), σσ. 62-64. — Γ. Π. Σαββίδη, Οί καβαφικές εκδόσεις (1891-1932). Περιγραφή καί σχόλιο. Βιβλιογραφική μελέτη. "Εκδοση «Ταχυδρόμου», Αθήνα 1966. — Κυρ. Ντελόπουλου, Καβάφη ιστορικά και άλλα πρόσωπα. Ιστορική, φιλολογική και βιβλιογραφική ερευνά. Τρίτη έκδοση. Μέ ένα υστερόγραφο. Έλληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Άρχεϊο, Αθήνα 1980. — Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «Κριτική Βιβλιογραφία» Κ. Π. Καβάφη. Αύτοτελεϊς έκδόσεις καί άνάτυπα (1912-1977)», Συλλέκτης, 4 (1978) 14-15, 62-63, 110-113, 167-168, 200-202, 245-246, 298-299, 338-339, 382-383, 425-426, 462-463, 5 (1979) 22-23, 64-66, 107-108, 145-

146, 185, 225-226, 267-268, 307-308, 348, 376, 410, 6 (1980), 27, 74, 122-123, 177-178, 227-228, 274, 322-323. — Θ. Δ. Μπασογιάννη, Προσθήκες στή Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη ώς το 1943 και Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη 1944-1962, Θεσσαλονίκη 1978 (πολυγραφημένο). — Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «Επιλογές άπό τή "Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη"», Διαβάζω, τευχ. 78 (5 Όκτ. 1983), Αφιέρωμα: Κ. Π. Καβάφης, σσ. 149-164. — Diana Haas - Μιχάλη Πιερή, Βιβλιογραφικός οδηγός στά 154 ποιήματα του Καβάφη, Έρμης, Αθήνα 1984. — Ανδρέα Χατζηθωμα, «Καβάφης - Κύπρος. Συμβολή στή βιβλιογραφία», Ό Κύκλος, τευχ. 19-20 (Γεν.-Άπρ. 1986), σσ. 72-107. — Ντίνου Χριστιανόπουλου, «Συμβολή στή μακεδονική βιβλιογραφία του Καβάφη (1915-1950)», Εντευκτήριο, τευχ. 3 (Ιούν. 1988), σσ. 46-54, και τευχ. 4 (Σεπτ. 1988), σσ. 59-67 (= Του ίδιου, Συμπληρώνοντας κενά, σσ. 107-154). — Δημήτρη Δασκαλόπουλου, Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη 1886-2000. Κέντρο Έλληνικής Γλώσσας, Θεσσάλονίκη 2003. Κ α β β α δ ί α ς Νίκος: Κυρ. Ντελόπουλου, Νίκος Καββαδίας. Βιβλιογραφία 1928-1982. Ελληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Άρχεϊο, Αθήνα 1983 (411 λήμματα). — Dimitrios Carpouzis, Exotisme et au-delà dans la poésie de Nikos Kavvadias, vol. 3, Paris 2004, pp. 509-531 (498 τίτλοι πληκτρολογημένης διατριβής μέ συνεχή σελιδαρίθμηση τών τριών τόμων). Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η ς Νίκος: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, Βιβλιογραφία Ν. Καζαντζάκη. Α' 1906-1948. Αθήνα, Δεκέμβρης 1958. — Peter Bien, «Nikos Kazantzakis. A check list of primary and secondary works supplementing the Katsimbalis bibliography», Μαντατοφόρος, τευχ. 5 (Νοέμβριος 1974), σσ. 7-53. — Γ. Α. Παναγιώτου, «Συμπληρώσεις σέ βιβλιογραφίες του Γ. Κ. Κατσίμπαλη, δ.π., σ. 55. — Βασίλη Κ. Καλαμαρά, «Έργογραφία Νίκου Καζαντζάκη», Διαβάζω, τευχ. 190 (27 Απρ. '88), σσ. 99-105. Κ α ί ρ η Ευανθία· βλ. το επόμενο λήμμα. Κ α ί ρ η ς Θεόφιλος: Δημητρίου I. Πολέμη, «Επιλογή καϊρικης βιβλιογραφίας», Πέταλον, 4 (1984) 182-203, καί Του ϊδιου, «Συμπλήρωμα καιρικής βιβλιογραφίας», αυτόθι, 5 (1990) 148-158. Κ ά λ α ς Νικόλαος: [Βάσως Νικολοπούλου:] «Έργογραφία [Ν. Κάλα] (19291938)», στόν τόμο: Νικόλα Κάλα, Κείμενα ποιητικής και αισθητικής. Θεώρηση - έπιμέλεια Άλεξ. Αργυρίου, Πλέθρον, Αθήνα 1982, σσ. 309-315. Κ ά λ β ο ς Ανδρέας: Ν. Β. Τωμαδάκη, «Κριτικά, βιογραφικά καί βιβλιογραφικά στόν Ανδρέα Κάλβο», !Ελληνικά, 10 (1938) 19-51. — Γ. I. Φουσάρα, «Βιβλιογραφία Ανδρέα Κάλβου», NE, τόμ. 40, τευχ. 467, 'Αφιέρωμα στόν Κάλβο, Αθήναι, Χριστούγεννα 1946, σσ. 226-242 (καί αύτοτελώς: Αθήνα

1946). — Διονύση Σέρρα, Βιβλιογραφικά γιά τόν 'Ανδρέα Κάλβο και τόν Οΰγο Φώσκολο. Καταγραφή κειμένων άπό εφημερίδες και περιοδικά τής Ζακύνθου. Εκδόσεις Περίπλους, [Αθήνα 1992]. — Γιώργου Ανδρειωμένου, Βιβλιογραφία Ανδρέα Κάλβου (1818-1888). Εταιρεία Έλληνικου Λογοτεχνικού καί Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1993. Κ α λ ο σ γ ο υ ρ ο ς Γεώργιος: Γεωργίου Καλοσγούρου, Κριτικά κείμενα. Επιμέλεια - Εισαγωγή - Σχόλια Κώστα Δαφνή. Κέρκυρα 1986 (= Κερκυραϊκά Χρονικά, τόμ. 28), σσ. μς'-μζ' («Έργογραφία Γεωργ. Καλοσγούρου») καί σ. μη' («Επιλογή βιβλιογραφίας»). Κ α μ π α ς Νίκος: Γ. Βαλέτα, «Τά νέα λεσβιακά γράμματα. Δ' Νίκος Καμπάς, ό ποιητικός πρόδρομος», περιοδ. Ποιμήν Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης, έτος 1936, σσ. 37-38 (καί σέ αύτοτελή έκδοση: Τυπογραφείο Δημοκράτη, Μυτιλήνη 1936, σσ. 15-16). — Ν. Γ. Καμπά, Ποιήματα και Πεζά. Φιλολογική έπιμέλεια: Γιώργος Ανδρειωμένος. Αθήνα 2002 ['Ίδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενικός φιλολογικός έπόπτης: Βαγγέλης Αθανασόπουλος], σσ. 373-431: «Βιβλιογραφία [Ν. Γ. Καμπά]». Κ α μ π ύ σ η ς Γιάννης: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, «Βιβλιογραφία Γιάννη Καμπύση», NE, 50 (1951) 1487-1494. — Του ίδιου, Βιβλιογραφία Γιάννη Καμπύση. Δεύτερη έκδοση, Αθήνα, Ιούλιος 1960. — Γ. Α. Παναγιώτου, «Συμπληρώσεις σέ βιβλιογραφίες του Γ. Κ. Κατσίμπαλη», δ.π., σσ. 55-56. Κ α ρ α ν τ ώ ν η ς Αντρέας: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, «Βιβλιογραφία Αντρέα Καραντώνη (1927-1953). Προσθήκες - έπιμέλεια - παρουσίαση Δημήτρη Δασκαλόπουλου», Δώμα, τευχ. 8 (Φθινόπωρο 1986), σσ. 243-280. — Βιβλιογραφικά Αντρέα Καραντώνη, 1. Α' Βιβλιογραφία Α. Καραντώνη (19271953), Β' Έργογραφία Α. Καραντώνη (1929-1987), Γ' Αναλυτική βιβλιογραφία Α. Καραντώνη άπό τή «Νέα Εστία» (1929-1983). Γενική έποπτεία: Φώτης Δημητρακόπουλος, Πρόλογος: Δημήτρης Δασκαλόπουλος. Επικαιρότητα, Αθήνα 1988. Κ α ρ κ α β ί τ σ α ς Ανδρέας: Γ. Βαλέτα, Φιλολογικά στον Καρκαβίτσα. Μέρος πρώτο Βιβλιογραφικά - Βιογραφικά - Κριτικά. Ανέκδοτα ποιήματα. "Εκδοση «Αχαϊκών», Πάτραι 1937/ΧΠ. — Του ίδιου, Βιβλιογραφία Αντρέα Καρκαβίτσα. "Εκδοση δεύτερη άναθεωρημένη καί συμπληρωμένη. Αθήνα 1940. — Νίκης Greczynka, Βιβλιογραφικά στον Καρκαβίτσα, Αθήνα 1940. — Νίκης Σιδερίδου-Θωμοπούλου, Ό Αντρέας Καρκαβίτσας και ή έποχή του. Μελέτη. (Βραβεϊον τής Ακαδημίας Αθηνών). Αθήνα 1959, σσ. 9-57. — Γ. Βαλέτα, «Αντρέας Καρκαβίτσας. Ό κορυφαίος πεζογράφος του δημοτικισμού», Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1971, σ. 121 (στήν αύτοτελή έκδοση, Αθήνα 1971, σ. 25). — Νίκης Σιδερίδου, « Ή βιβλιογραφία Α.

Καρκαβίτσα», στό τέλος του τόμου IV τών Απάντων του (βλ. παρακάτω), σσ. 1-63 (= [2193-2255]). — Γ. Βαλέτα, «Έργογραφία Καρκαβίτσα. Ειδολογική-Χρονολογική», στίς σσ. 63-110 του τόμου 1 τών Απάντων τ ου (βλ. παρακάτω). — Του ίδιου, «Απάνθισμα βιβλιογραφίας Καρκαβίτσα», αυτόθι, σσ. 111-112. — Νίκης Σιδερίδου, «Κριτικογραφία Α. Καρκαβίτσα. Επιλογές», Διαβάζω, τευχ. 306, Αφιέρωμα: Καρκαβίτσας, 3 Μαρτ. 1993, σσ. 77-80. — Π. Δ. Μαστροδημήτρη, «Ό Ζητιάνος» του Καρκαβίτσα. Εισαγωγή - Κείμενο - Γλωσσάριο. Νέα έκδοση. Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 1996 [Ερμηνευτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων, 1], σελ. 43-51 καί 66-74, δπου άκριβής ειδική βιβλιογραφία γιά τόν Ζητιάνο καί νεώτερα —ή μή καταχωριζόμενα στίς παραπάνω βιβλιογραφίες— λήμματα. Κ α ρ υ ω τ ά κ η ς Κώστας: Ανωνύμου, «Συνοπτική βιβλιογραφία Κώστα Καρυωτάκη», Διαβάζω, τευχ. 157, Κ. Γ. Καρυωτάκης, 17 Δεκ. '86, σ. 132. — Γ. Π. 5φββίδη - Ν. Μ. Χατζηδάκη - Μαριλίζας Μήτσου, Χρονογραφία Κ. Γ. Καρυωτάκη (1896-1928). Νέα έκδοση διορθωμένη καί συμπληρωμένη. Μορφωτικό 'Ίδρυμα Έθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1989. Κ α τ σ ί μ π α λ η ς Γ. Κ.: Δημήτρη Δασκαλόπουλου, Γ. Κ. Κατσίμπαλης. Βιβλιογραφία και 12 κριτικά κείμενα. Έλληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1980. (Πρωτοτυπώθηκε στή NE, τόμ. 108, τευχ. 1278, Αφιέρωμα στόν Γ. Κ. Κατσίμπαλη, 1 Όκτ. 1980, σσ. 1484-1548). — I. Μ. Χατζηφώτη, «Βιβλιογραφικά Γ. Κ. Κατσίμπαλη», 'Αθηναϊκή Δημοκρατία, τευχ. 1 (Μάιος 1981), σσ. 41-42. Κ α χ τ ί τ σ η ς Νίκος: Γ. Δανιήλ, «Βιβλιογραφία Νίκου Καχτίτση», Νεοελληνικός Λόγος 1974, σσ. 97-99. — Γιώργου Γώτη, «Βιβλιογραφία Νίκου Καχτίτση», Διάλογος (Λεχαινών), τευχ. 11 (Όκτ-Δεκ. 1980), σσ. 32-38. Κ ο ν δ υ λ ά κ η ς Ιωάννης: Ν. Β. Τωμαδάκη, «Βιογραφικά τινα του Ίω. Δ. Κοντυλάκη», στό τομίδιο του ίδιου, Φιλολογικά, έν Αθήναις 1935 [Νεοελληνικόν Άρχεϊον, "Ετος Β' (1930), Παράρτημα Β'], σσ. XLVII-LXXII (σσ. LXVII-LXXII: «Βιβλιογραφικόν συμπλήρωμα»). Κ ό ν τ ο γ λ ο υ Φώτης: Γ. Βαλέτα, «Επίτομη άναγραφή αύτοτελών έκδόσεων του Κόντογλου», Αιολικά Γράμματα, 1 (1971) 582. — I. Μ. Χατζηφώτη, «Βιβλιογραφία Κόντογλου. (Αύτοτελεΐς έκδόσεις)», Κριτικά Φύλλα, τόμ. 4, τευχ. 22-23 (Άπρ.-Μάιος 1975), σσ. 245-254, καί στήν αύτοτελή έκδοση: I. Μ. Χατζηφώτη, Φ. Κόντογλου. Πέντε μελετήματα γιά τόν πεζογράφο και τόν καλλιτέχνη. Οί Εκδόσεις τών «Κριτικών Φύλλων», Αθήνα 1975, σσ. 35-44. — Θανάση Θ. Νιάρχου, «Βιβλιογραφία Φώτη Κόντογλου», στον τόμο: Μνήμη Κόντογλου. Δέκα χρόνια άπό τήν κοίμησή του. Έκδοτικος οίκος «Αστήρ», Αθήναι 1975, σσ. 329-333. — I. Μ. Χατζηφώτη, «Συν-

θετική βιβλιογραφία Φώτη Κόντογλου», στόν τόμο του ίδιου: Φώτιος Κόντογλου. Ή ζωή και τό εργο του. [Εκδόσεις] Γραμμή, [Αθήνα 1978], σσ. 1771 (349 λήμματα* είναι ή πληρέστερη άπό τις προηγούμενες). Κ ο ρ α ή ς Αδαμάντιος: Γ. Λαδα, ΒιβλιογραφικαΙ ερευναι άναφερόμεναι εις τά εργα του 'Αδαμαντίου Κοραή, Αθήναι 1934. — Β. Λαούρδα, «Βιβλιογράφικα του Κοραή», NE, 16 (1934) 809. — Στέρ. Φασουλάκη, «Κοραϊκή βιβλιογραφία 1963-1982. Αύτοτελή καί περιοδικά», Διαβάζω, τευχ. 82 (30 Νοεμβρίου 1983), σσ. 52-56. — Γ. Βαλέτα, «Βιβλιογραφία Αδαμαντίου Κοραή», NE, τόμ. 114, τευχ. 1355, Αφιέρωμα: Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), Χριστούγεννα 1983, σσ. 172-216. Κ ο σ μ ά ς ό Αιτωλός: Κώστα Σαρδελή, 'Αναλυτική βιβλιογραφία Κοσμά του Αιτωλού, 1765-1973. Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας», Αθήνα 1974. Κ ο τ ζ ι α ς Αλέξανδρος: Δημήτρη Δασκαλόπουλου - Μαρίας Ρώτα, Βιβλιογραφία 'Αλέξανδρου Κοτζια, 1942-1997, Εταιρεία Συγγραφέων - Κέδρος, [Αθήνα 1998]. Κ ο τ ζ ι ο ύ λ α ς Γιώργος: Μαρίας Άντωνίου-Τίλιου, «Συμβολή στή βιβλιογραφία του Γιώργου Κοτζιούλα», Ηπειρωτικά Χρονικά, 24 (1982) 282-344. Κ ό τ σ ι ρ α ς Γιωργής: Γιωργή Κότσιρα, Έργογραφικό σημείωμα. Πληροφορίες γιά τή ζωή και τό εργο του. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1985. Κ ο υ μ α ν ο ύ δ η ς Στέφανος: Νίκου Α. Βέη (Bees), «Έμμετρα κείμενα Στ. Α. Κουμανούδη», ΑΘΑΓΘ, 14 (1947-1948) 305-347, δπου και ή προγενέστερη βιβλιογραφία. Κ ρ υ σ τ ά λ λ η ς Κώστας: Γ. Βαλέτα, Φιλολογικά στόν Κρυστάλλη, Μυτιλήνη 1936. — Γ. Κ. Κατσίμπαλη, Κώστας Κρυστάλλης. Κρίσεις και πληροφορίες. Βιβλιογραφία, Τυπογραφείο «Εστία», Αθήνα 1937. — Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κ. Κρυστάλλη. Συμπλήρωμα. Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1943. Κ υ ρ ι α ζ ή ς Αθανάσιος Γ.: Δημητρίου Παπαδοπούλου, «Έργογραφία αύτοτελών έκδόσεων του Άθ. Γ. Κυριαζή (1920-1950)», Μολυβδοκονδυλοπελεκητής, 2 (1990) 213-236 (= Ίβυκος, Περ. Γ , τευχ. 4 (22), Άπρ.-Ίούν. 1999, σσ. 38-46). Λ α π α θ ι ώ τ η ς Ναπολέων: Γιώργου Α. Παναγιώτου - Τάσου Κόρφη - Ντίνου Χριστιανόπουλου, «Βιβλιογραφικά στόν Λαπαθιώτη», Διαγώνιος, Περ. Β', 5 (1969) 72-81. — Ντίνου Χριστιανόπουλου, «Συμπλήρωμα στήν Βιβλιογραφία Λαπαθιώτη», αυτόθι, 267. — Αλέξη Ζήρα, «Βιβλιογραφικά Λαπαθιώτη», αυτόθι, Περ. Γ', 5 (1976) 290. — Τάσου Κόρφη, Ναπολέων Λαπαθιώτης. Συμβολή στή μελέτη της ζωής καί τοΰ έργου του. Πρόσπερος,

Αθήνα 1985, σσ. 177-187 («Βιβλιογραφία καί έργογραφικές πληροφορίες»). — Στέργιου Δημούλη, « Ό Ν. Λαπαθιώτης στήν έπικαιρότητα (Συμπλήρωμα βιβλιογραφίας)», NE, 120 (1986) 1305-1306. Λ ε ι β α δ ί τ η ς Τάσος: Γιάννη Κουβαρά, «Έργογραφία Τάσου Λειβαδίτη», Διαβάζω, τευχ. 228 (13 Δεκ. '89), σσ. 90-91. Λ ο ρ ε ν τ ζ ά τ ο ς Ζήσιμος: Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «Έργογραφία Ζήσιμου Λορεντζάτου», Παλίμψηστον, τευχ. 2 (1986), σσ. 187-253. — Του ίδιου, «Βιβλιογραφία Ζήσιμου Λορεντζάτου (1931-1995)», στον τόμο: Αντί χρυσέων. 'Αφιέρωμα στον Στήσιμο Αορεντζάτο, Εκδόσεις Δόμος & Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, [Αθήνα 1995], σσ. 13-45. Μ ά γ ν η ς Πέτρος: Βιβλιογραφία του Π. Μάγνη καταχωρίζεται στις σσ. 181190 του τόμου τών Απάντων του (Αλεξάνδρεια 1957): βλ. παρακάτω. Μ α κ ρ υ γ ι ά ν ν η ς Γιάννης: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, Βιβλιογραφία Ί. Μακρυγιάννη και Π. Ζωγράφου. Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1957. — Συμπληρώσεις στή Βιβλιογραφία Ί. Μακρυγιάννη και Π. Ζωγράφου του Γ. Κ. Κατσίμπαλη καί νέα λήμματα ώς τό 1974 δημοσιεύονται άπό τόν Σπ. I. Άσδραχά, στό: Οί "Ελληνες Ζωγράφοι, τόμ. Λ', Εκδοτικός οίκος «Μέλισσα», [Αθήνα 1974], σσ. 35-36. — Γ. Α. Παναγιώτου, «Συμπληρώσεις σέ βιβλιογραφίες του Γ. Κ. Κατσίμπαλη», δ.π., σ. 56. Μ α λ ά ν ο ς Τίμος: Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «Βιβλιογραφικά Τίμου Μαλάνου. Οί αύτοτελεις έκδόσεις καί τά καβαφικά δημοσιεύματα», Τεύχη του ΕΛ.Ι.Α., τόμ. 1 (1986), σσ. 49-102. Μ α ρ κ ο ρ ά ς Γεράσιμος: Διον. Π. Καλογεροπούλου, Επτανησιακά σημειώματα, έν Αθήναις 1930, σσ. 37-39. — Μαρκορά, "Απαντα, Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας. Εκδόσεις Πηγής, Αθήνα 1950 [Νεοελληνική Βιβλιοθήκη], σσ. κη'-λ'. [Βελτιωμένη βιβλιογραφία γιά τόν "Ορκο του Μαρκορά —μαζί μέ λήμματα πού δέν καταχωρίζονται στή Βιβλιογραφία Βαλέτα καί μέ άλλα νεώτερα— βλ. στου Π. Δ. Μαστροδημήτρη, « Ό "Ορκος» του Μαρκορά. Εισαγωγή - Κείμενο - Λεξιλόγιο. Νέα έκδοση. Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 1996 [Ερμηνευτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων, 2], σσ. 35-39 (καί 87-88)]. Μ η λ ι ώ ν η ς Χριστόφορος: Δημητρίου Χ. Σκλαβενίτη, Χριστόφορος Μηλιώνης. Χρονολογία - Βιβλιογραφία - 'Ανθολόγιο (άπό τό 1954 ώς τό 2002). Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 2003]. Μ η τ σ ά κ η ς Μιχαήλ: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, Βιβλιογραφία Μιχαήλ Μητσάκη, Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1942. — Του ίδιου, Βιβλιογραφικά συμπληρώματα Ί. Γρυπάρη - Μ. Μητσάκη - Κ. Θεοτόκη - Κ. Καβάφη, Αθήνα 1944.

Μ η χ α ν ι κ ό ς Παντελής: Φοίβου Σταυρίδη, «Βιβλιογραφία Παντελή Μηχανικού», Ό Κύκλος (Λάρνακα - Κύπρος), τευχ. 1 (Γενάρης-Φεβράρης 1980), σσ. 14-17 (βλ. καί Παντελής Μηχανικός, Ποιήματα. Συλλογές και άλλα, Εκδόσεις Χρυσοπολίτισσα, [Λευκωσία 1982], σσ. [131]-[133]: «Σημειώσεις»). Μ π α σ τ ι α ς Κωστής: Ν. Καραντινου, Βιβλιογραφική συμβολή στή μελέτη του έργου του Κωστή Μπαστια, τόμ. Α', Αθήναι 1969. — Γιάννη Μπαστιά, Ό Κωστής Μπαστιάς στα χρόνια του Μεσοπολέμου. Μεσοπόλεμος Κατοχή - 1Απελευθέρωση. Τόμ. Α' Χρονογραφία - Έργογραφία, τόμ. Β' Βιβλιογραφία. Εκδοτική Αθηνών, [Αθήνα 1997]. Αναλυτικότερα: τόμ. Α', σσ. 123-131: «1. Λογοτεχνικά εργα του Κωστή Μπαστια, 1918-1972», σσ. 133-411: «2. Δημοσιεύματα του Κωστή Μπαστια σέ περιοδικά καί έφημερίδες, 1918-1946», τόμ. Β', σσ. 11-373: «3. Βιβλιογραφία 1918-1946», σσ. 375-462: «4. Αδημοσίευτα κείμενα, 1900-1946». Μ π ε ρ ά τ η ς Γιάννης: Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, Γιάννης Μπεράτης. Σχεδίασμα βιο-εργογραφίας. Τό πλατύ ποτάμι. "Ιδρυμα Γουλανδρή-Χόρν, Αθήνα 1994. Μ υ ρ ι β ή λ η ς Στράτης: Jeanne Boudouris, Stratis Myrivilis. L'écrivain et l'homme. VA travers les remaniements et les variantes des sept premières éditions de son roman «Ή ζωή έν Τάφω». Par —. Athènes 1983 [Collection de l'Institut Français d'Athènes], σσ. 170-177: «Essai de notice bibliographique. Récits de jeunesse et principales éditions des œuvres de Myrivilis parues jusqu'en mai 1974». Μ υ σ τ α κ ί δ η ς (Μεσεβρινός) Αντώνης: Σάββα Παύλου, Βιβλιογραφία 'Αντώνη Μυστακίδη Μεσεβρινου, Α', Τό μώλυ, Λευκωσία 1988. Μ ω ρ α ϊ τ ί δ η ς Αλέξανδρος: Γ. I. Φουσάρα, 'Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, Αθήνα 1941 [Ανατύπωση άπό τή NE, 30 (1941) 880-883]. — Ίω. Ν. Φραγκούλα, «Βιβλιογραφία Αλεξ. Μωραιτίδη», στό βιβλίο του ϊδιου: 'Αλέξανδρος Μωραϊτίδης (1850-1929), Βοστώνη 1950, σσ. 43-92 (άποτελει τό τρίτο μέρος του βιβλίου καί χρονικά έκτείνεται ώς τό 1944). Ή «Βιβλιογραφία του Αλεξάνδρου Μωραιτίδη» άνατυπώθηκε, μέ ορισμένες διορθώσεις καί προσθήκες, στόν τόμο: Ίω. Ν. Φραγκούλα, Σκιαθίτικα. Β' Σύμμεικτα Σκιάθου. Εκδόσεις «Ίωλκός», Αθήνα 1979, σσ. 225-287. — Γιά τά μετά τό 1945 δημοσιεύματα βλ. Χρήστου Β. Χειμώνα, Συμβολή στήν περί Μωραιτίδη βιβλιογραφία, τευχ. 1 (= Αρχείο Σκιάθου, 10), Σκιάθος 1979. — Ροδάνθης Βαλερά-Κουνάβα, Αναλυτική έργογραφία στό διηγηματογραφικό έργο του 'Αλεξάνδρου Μωραιτίδη, Ανάτυπο άπό τήν Ηπειρωτική Εστία, Θεσσαλονίκη, Απρίλιος 1990, σσ. 18.

Ν ά κ ο υ Αιλίκα: Θανάση Νάκα, « Έ ρ γ α τής Αιλίκας Νάκου», Τομές, Χρ. 5ος, τευχ. 48 (Μάης 1979), σσ. 24-25. — Deborah Tannen, Lilika Nakos, Georgetown University, Twayne Publishers, Boston [1983], σσ. 180-186. Ξ ε ν ό π ο υ λ ο ς Γρηγόριος: Πέτρου Μαρκάκη, «Βιβλιογραφία Γρηγορίου Ξενόπουλου. [Πρώτη συμβολή]», NE, τόμ. 50, τευχ. 587, (Αφιέρωμα στόν Ξενόπουλο), Χριστούγεννα 1951, σσ. α'-λ' (578 λήμματα). Τό πλήρες σώμα τής Βιβλιογραφίας Γρηγορίου Ξενοπούλου (8.734 λήμματα) του Πέτρου Μαρκάκη έχει καταχωρισθεί άπό τό 2003, μέ έπιμέλεια τής Βίκυς Πάτσιου, στόν δικτυακό τόπο του Ε.Λ.Ι.Α.: www.elia.org.gr. Ο ύ ρ ά ν η ς Κώστας: Πέτρου Μαρκάκη, Κώστας Ουρανής. I Βιβλιογραφία (1908-1961), Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας», [Αθήνα 1962]. Π α λ α μ α ς Κωστής: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, Παλαμική βιβλιογραφία, 19261931. Τυπογραφείο «Εστία», Αθήνα 1932. — Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά: Α' Εκδόσεις. Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1942. — Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμα. Β' 1876-1900. Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1943. — Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμα. Γ' 19011910. Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1943. — Του ίδιου, «Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμα», NE, τόμ. 34, τευχ. 397, (Αφιέρωμα στόν Παλαμα), Χριστούγεννα 1943, σσ. 375-471 (καί σέ αύτοτελή έκδοση: Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμα. Εκδόσεις και δημοσιεύματα, Έλληνική Εκδοτική Εταιρεία Α.Ε., Αθήνα 1943). — Του ίδιου, «Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμα (1943-1953)», NE, 53 (1953) 320-329, 412-416, 474-478, 539-548, 681-684, 933-936, 54 (1953) 1059-1062, 1211-1213, 1259-1261, 1349-1351,1420-1422,1473-1477,1672-1681,1817-1825 (καίαύτοτελώς: Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1953). — Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμα (1954-1958), Αθήνα, Ιούνιος 1959. — Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμα (1959-1963), Αθήνα, Ιούνιος 1964. — Του ίδιου, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμα (1964-1969), Αθήνα 1970. — Κ. Γ. Κασίνη, Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμα (1911-1925), Αθήνα 1973 ['Ίδρυμα Κωστή Παλαμα, 1]. — Γ. Α. Παναγιώτου, «Συμπληρώσεις σέ βιβλιογραφίες του Γ. Κ. Κατσίμπαλη», δ.π., σσ. 56-58 (άπό τις παραπάνω βιβλιογραφίες του Κατσίμπαλη συμπληρώνονται οί έξής: Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμα. Εκδόσεις και δημοσιεύματα - Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμα (1954-1958) - Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμα (1964-1969)). — Κ. Γ. Κασίνη, «Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμα, 1932-1942. Πρώτη καταγραφή», NE, τόμ. 134, τευχ. 1595, Αφιέρωμα στόν Κωστή Παλαμα (18591943). Πενήντα χρόνια άπό τό θάνατο του, Χριστούγεννα 1993, σσ. 273334.

Π ά λ λ η ς Αλέξαντρος: Βασίλη Κ. Καλαμαρά, «Βιβλιογραφία Αλέξανδρου Πάλλη (1879-1985)», Διαβάζω, τευχ. 118 (5 Μαίου 1985), σσ. 51-52. Π α ν α γ ι ω τ ό π ο υ λ ο ς Ι . Μ.: Άννίτας Π. Παναρέτου, «Έργογραφία - Βιβλιογραφία του I. Μ. Παναγιωτόπουλου», 'Αφιέρωμα στον Ι. Μ. Παναγιωτόπουλο, [Θεσσαλονίκη 1989], σσ. 15-19, καί ιδίως Τής ίδιας, Έργογραφία - Βιβλιογραφία (1916-1982) I. Μ. Παναγιωτόπουλου, Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 1990. Π α ν ά ς Παναγιώτης: Έρασμίας-Λουίζας Σταυροπούλου, «Έργογραφία Παναγιώτη Πανά», στό βιβλίο τής ϊδιας: Παναγιώτης Πανάς (1832-1896). Ένας ριζοσπάστης ρομαντικός, Επικαιρότητα, Αθήνα 1987, σσ. 307-344. Π α π α δ ι α μ ά ν τ η ς Αλέξανδρος: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, 'Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Πρώτες κρίσεις και πληροφορίες. Βιβλιογραφία, Τυπογραφείο « Ε στία», Αθήνα 1934. — Του ϊδιου, Συμπλήρωμα βιβλιογραφίας Α. Παπαδιαμάντη, Τυπογραφείο «Εστία», Αθήνα 1938 1 . — Γ. Βαλέτα, Παπαδιαμάντης. Ή ζωή - τό εργο - Ή έποχή του. Φιλολογική μελέτη βραβευμένη άπό τήν Άκαδημίαν Αθηνών, Τυπογραφεία «Πρωινής», Μυτιλήνη 1940. — Γ. I. Φουσάρα, Βιβλιογραφικά στον Παπαδιαμάντη, Αθήνα 1940 (= 'Αρχεϊον Ευβοϊκών Μελετών, 26, 1984-85, 43-72, μέ προλεγόμενα Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου καί σημειώσεις Χαράλ. Δ. Φαράντου)2. — Γ. Βαλέτα, « Ή Νέα Εστία γιά τόν Παπαδιαμάντη. Αύτοτελή άρθρα καί μελέτες στή Νέα Εστία (1927-1941)», NE, τόμ. 30, τευχ. 355, 'Αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη, Χριστούγεννα 1941, σσ. 207-208. — Χρήστου Β. Χειμώνα, «Συμβολή στήν περί Παπαδιαμάντη βιβλιογραφία», Σκιάθος, Χρόνος 2ος, τευχ. 5, 'Αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη, Άπρίλ.-Ίούν. 1977, σσ. 98-121. [Τό αύτοτελές τεύχος: Σκιάθος 1977 (= Αρχεϊον Σκιάθου, 1), σσ. 30]. Καί: Σειρά Β', στό Φώτα ολόφωτα, σσ. 473-504. — Μάρθας Καρπόζηλου, «Τά άφιερώματα τών περιοδικών στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη», στό Φώτα ολόφωτα, σσ. 445-462. — Χρήστου Β. Χειμώνα, «Συμβολή στήν περί Πα1. Οί δύο παραπάνω βιβλιογραφίες του Κατσίμπαλη γιά τόν Παπαδιαμάντη κυκλοφόρησαν καί σέ κοινή άναστατική έκδοση: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Α' Πρώτες κρίσεις και πληροφορίες (1934), Β' Συμπλήρωμα βιβλιογραφίας (1938). Άνατύπωση. Εισαγωγικά σημειώματα Δημήτρη Δασκαλόπουλου - Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου. Εταιρεία Έλληνικου Λογοτεχνικού καί Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1991. 2. Καί άνατύπωση: Επιμέλεια Χαράλ. Δημ. Φαράντου, Εισαγωγικό σημείωμα Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου. Εταιρεία 'Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1991. Τό «Προλογικό σημείωμα στά Βιβλιογραφικά στον Παπαδιαμάντη» του Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, τώρα καί στό βιβλίο του Φιλολογικά στον Παπαδιαμάντη Β', σσ. 3 7 7 380.

παδιαμάντη βιβλιογραφία. Σειρά Γ'», Διαβάζω, τευχ. 165, Αφιέρωμα: 'Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, 8 Άπρ. '87, σσ. 113-118. — «Βιβλιογραφία Παπαδιαμάντη (1981 κ.έξ.)», στον τόμο: Είσαγωγή στήν πεζογραφία του Παπαδιαμάντη. Επιλογή κριτικών κειμένων. Επιμέλεια: Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2005, σσ. 581-598. Π α π α ν τ ω ν ί ο υ Ζαχαρίας: Φωτεινής Κεραμάρη, «Έργογραφία Ζαχαρία Παπαντωνίου», στό βιβλίο της: Ό Ζαχαρίας Παπαντωνίου ώς πεζογράφος. (Διήγημα, χρονογράφημα, ταξιδιωτικά κείμενα, λογοτεχνική κριτική, τεχνοκριτικό δοκίμιο), Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 2001, σσ. 215-343: «Μέρος Β' Έργογραφία Ζαχαρία Παπαντωνίου». Π α π α ρ ρ η γ ό π ο υ λ ο ς Κωνσταντίνος: Γεωργίου Λαγανά, Έργογραφία Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου, 'Εταιρεία τών Φίλων του Λαου, Αθήναι 2002 [Έλληνική Βιβλιοθήκη - 3]. Π α π α σ ι ώ π η ς Παύλος: Νέα Πορέία, τευχ. 265-267 (Μάρτ-Μάιος 1977), σσ. 69-70 (Μεταφράσεις καί άρθρα: δύο πίνακες καταρτισμένοι άπό τόν ίδιο τόν συγγραφέα). Π α π α τ σ ώ ν η ς Τ. Κ.: «Βιοχρονογραφία του Τ. Κ. Παπατσώνη», Τιμή στον Τ. Κ. Παπατσώνη, Τετράδια «Εύθύνης» 1, [Αθήνα 1976], σσ. 151-153. Π α σ α γ ι ά ν ν η ς Σπήλιος: Σταύρου Χ. Σκοπετέα, «Βιβλιογραφικά Σπήλιου Πασαγιάννη», Ό Βιβλιόφιλος, 11 (1957) 23-27. Π ε ν τ ζ ί κ η ς Νίκος Γαβριήλ: Σοφίας Σκοπετέα, Βιβλιογραφία Ν. Γ. Πεντζίκη (1935-1970). Εκδόσεις και δημοσιεύσεις, «Ερμής», Αθήνα 1971. — Δημήτρη Φ. Βλαχοδήμου, «Σχεδίασμα βιβλιογραφίας καί ένας προσωπικός οδηγός γιά τόν Ν. Γ. Πεντζίκη», Ίνδικτος, τευχ. 18 (Μάιος 2004), [Αφιέρωμα: Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης], σσ. 322-339. Π ε ρ ά ν θ η ς Μιχάλης: I. Μ. Χατζηφώτη, Μιχαήλ Περάνθης (είσαγωγή - βιβλιογραφία - κρίσεις). Μέ τή συνεργασία τής Νίκης Πολίτη. Οί Εκδόσεις τών «Κριτικών Φύλλων», Αθήνα 1976 (ιδίως σσ. 47-263). Π ε ρ ν ά ρ η ς Άντης (1922-1980): Νίκου Παναγιώτου, Βιβλιογραφία "Αντη Περνάρη (1922-1980). Λευκωσία 1982. [Συνάπτεται, μέ αύτοτελή σελιδαρίθμηση (1-126), στον τόμο "Αντης Περνάρης: Επιλογή άπό τό εργο και βιβλιογραφία του. Λευκωσία 1982]. Π ε τ σ ά λ η ς - Δ ι ο μ ή δ η ς Θανάσης:Δήμητρας Πικραμένου-Βάρφη, «Έργογραφία Θανάση Πετσάλη-Διομήδη (1923-1952)», στό βιβλίο τής ϊδιας: Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης. Ή «πνευματική όδοιπορία» του και «οι Μαυρόλυκοι» (1923-1948), 'Εταιρεία 'Ελληνικού Λογοτεχνικού καί 'Ιστορικού 'Αρχείου, Αθήνα 1986 [Σειρά: Μελέτη - Έρευνα, 22], σσ. 207-262.

Π ι ε ρ ί δ η ς Γιώργος Φίλιππου: Φοίβου Σταυρίδη, «Γιώργος Φιλίππου Πιερίδης. Βιβλιογραφία 1942-1983», ΌΚύκλος, τευχ. 21-22 (Μάης-Αυγ. 1986), σσ. 193-217. Π ο λ ί τ η ς Κοσμάς: Peter Mackridge, «Bibliography of George Theotokas and Kosmas Politis», Μαντατοφόρος, τευχ. 3 (Νοέμβριος 1973), σσ. 17-21. Π ο λ ί τ η ς Φώτος: Βιβλιογραφία κριτικών άρθρων Φώτου Πολίτη, 19141934. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», Αθήναι 1940. [Κυκλοφόρησε ώς παράρτημα του βιβλίου: Φώτου Πολίτη, Εκλογή άπό τό εργο του. Είκοσι χρόνια κριτικής. Τόμ. Α' (1914-1927) καί Β' (1927-1934). Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», Αθήναι 1938]. Π ο λ υ δ ο ύ ρ η Μαρία: «Βιβλιογραφία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. 1) Μαρία Πολυδούρη (1903-1930)». Έρευνα, συλλογή, άποδελτίωση: Ήρώ Κορμπέτη. Ταξινόμηση, σημειώματα: Βασίλης Λαούρδας, Ρυθμός, 1 (1932) 77-80,113-116. Π ο ρ φ ύ ρ α ς Λάμπρος: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, Βιβλιογραφία Λάμπρου Πορφύρα, Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1956. Π ρ ε β ε λ ά κ η ς Παντελής: Εμμανουήλ Χ. Κάσδαγλη, Συμβολή στή βιβλιογραφία τοΰ Παντελή Πρεβελάκη, [τόμ. Α'] 1927-1967, τόμ. Β' 19671977. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήναι, Ιούνιος 1967 καί Αθήνα 1979, τόμ. Ρ 1978-1987, Ακαδημία Αθηνών, "Ιδρυμα Κώστα καί 'Ελένης Ούράνη, Αθήνα 1990. Ρ ή γ α ς Βελεστινλής: Αρ. Dascalakis, Les œuvres de Rhigas Velestinlis. Étude bibliographique suivie d'une réédition critique, avec traduction française de la brochure révolutionnaire confisquée à Vienne en 1797, Paris 1937. — Στέρ. Φασουλάκη, «Βιβλιογραφία Ρήγα. Αύτοτελή καί σέ περιοδικά. Πρώτη καταγραφή», Διαβάζω, τευχ. 235 (21 Μαρτ. 1990), σσ. 81-83. — Παναγιώτη Μπενα, «Συμπληρωματική βιβλιογραφία περί Ρήγα», αυτόθι, σ. 84. Ρ ί τ σ ο ς Γιάννης: Ν. Μακρυνικόλα, «Ξένη Βιβλιογραφία του Γιάννη Ρίτσου», Αιολικά Γράμματα, τευχ. 32-33 (Μάρτης-Ίούνης 1976), (Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσο), σσ. 302-313, καί Νέα Δομή, τευχ. 6 (Νοέμβριος 1976), σσ. 43-45, μέ τόν έπεξηγηματικό υπότιτλο: [Αφορα μόνο αύτοτελεΐς έκδόσεις έργων του στό έξωτερικό]. — Αικατερίνης Μακρυνικόλα, «Συνοπτική βιβλιογραφία Γιάννη Ρίτσου», Μαντατοφόρος, τευχ. 12 (Μάιος 1978), σσ. 495 (ολόκληρο τό τεύχος). [Στίς σσ. 6-11 βιογραφικό σημείωμα για τόν ποιητή, γραμμένο άπό τόν Χρίστο Αλεξίου]. — Τής ίδιας, «Έργογραφία Γιάννη Ρίτσου. Μιά πρώτη καταγραφή», 'Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσο, Κέδρος, 1981, σσ. 721-794. — Τής ίδιας, «Βιβλιογραφία Γιάννη Ρίτσου», Διαβά-

ζω, τευχ. 205 (21 Δεκ. 1988), Αφιέρωμα: Γιάννης Ρίτσος, σσ. 137-141. — Τής ίδιας, «Βιβλιογραφία Γιάννη Ρίτσου (1934-1991)», NE, τόμ. 130, τευχ. 1547, 'Αφιέρωμα στόν ποιητή Γιάννη Ρίτσο (1909-1990), Χριστούγεννα 1991, σσ. 240-246. — Τής ίδιας, Βιβλιογραφία Γιάννη Ρίτσου 1924-1989. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας, Ιδρυτής: Σχολή Μωραίτη, Αθήνα 1993 (σσ. 740). Ρ ο ί δ η ς Εμμανουήλ: Ανωνύμου, «Έργογραφία Εμμανουήλ Ροίδη», Διαβάζω, τευχ. 96 (13 Ίουν. '84), σσ. 64-66. Ρ ουφ ο ς Ρόδης: Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «Βιβλιογραφία Ρόδη Ρούφου», Μαντατοφόρος, τευχ. 34 (Δεκ. 1991), σσ. 49-69. Ρ ώ μ α ς Διονύσιος: Ντίνου Κονόμου, «Αναγραφή δημοσιευμάτων Διονύση Ρώμα (1938-1981)», Επτανησιακά Φύλλα, τόμ. 11, τευχ. 1, Μνήμη Διονύση Ρώμα, Αθήνα 1982, σσ. 26-58. — Διονύση Σέρρα, «Συμπλήρωμα στήν άναγραφή δημοσιευμάτων του Διονύση Ρώμα», στό βιβλίο του ίδιου συγγραφέα: Μικρός «περίπλους» γιά τόν Διονύση Ρώμα. Δέκα χρόνια άπό τό θάνατο του, Εκδόσεις «Περίπλους», [Αθήνα 1991], σσ. 63-72 (στις σσ. 33-38: «Δημοσιεύματα γιά τόν Διονύση Ρώμα (Νοέμβρης 1981 - Μάης 1982)»). Σ ε φ έ ρ η ς Γιώργος: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, «Βιβλιογραφία Γιώργου Σεφέρη», Γιά τόν Σεφέρη, σσ. 409-467 (καί σέ αύτοτελή έκδοση: [Τυπογραφείο Φ. Κωνσταντινίδη καί Κ. Μιχαλα], Αθήνα, Δεκέμβριος 1961). — Luigia Azzoni, «Bibliografîa delle traduzioni italiane da Seferis», Omaggio a Seferis, σσ. 233-244. — Γ. Α. Παναγιώτου, «Συμπληρώσεις σέ βιβλιογραφίες του Γ. Κ. Κατσίμπαλη», δ.π., σ. 59. — Δημήτρη Δασκαλόπουλου, Έργογραφία Σεφέρη (1931-1979). Βιβλιογραφική δοκιμή. Έλληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1979. Μέ τό δημοσίευμα αύτό, ό Δασκαλόπουλος έγκαινιάζει ένα νέο είδος βιβλιογραφίας. — Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, «Εκλογή βιβλιογραφίας Γιώργου Σεφέρη», Φιλολογικά, τευχ. 7 (ΆνοιξηΚαλοκαίρι '83), σσ. 67-72. — Δ. Δασκαλόπουλου, «Βιβλιογραφικά Σεφέρη (1979-1986)», Διαβάζω, τευχ. 142 (23 Άπρ. >86), σσ. 138-147. — Του ίδιου, «Βιβλιογραφικά Γ. Σεφέρη (1986-1991)», Ακτή, "Ετος Γ', τευχ. 9 (Χειμώνας 1991), σσ. 135-157 (κυκλοφόρησε καί αυτοτελώς [Σειρά λογοτεχνικής μελέτης, 6], Λευκωσία 1992, μέ ξεχωριστή σελιδαρίθμηση). — Του ίδιου, «Βιβλιογραφικά Σεφέρη (1991-1999)», Πορφύρας, τευχ. 93 (Ίαν.-Μάρτ. 2000), Αφιέρωμα: Έκατό χρόνια άπό τή γέννηση του Γιώργου Σεφέρη, σσ. 277-299. Σ η μ η ρ ι ώ τ η ς Άγγελος Θ. (1870-1944): «Σχεδίασμα βιβλιογραφίας Αγγέλου Θ. Σημηριώτη», στό: Αγγέλου Θ. Σημηριώτη, Τά Ποιήματα [1893-

1943]. Εισαγωγή, Βιβλιογραφία, Φιλολογική και τυπογραφική έπιμέλεια: Έλσα Λιαροπούλου - Γιάννης Πατίλης, τόμ. Β', Πνευματικό Κέντρο Δήμου Νέας Ιωνίας Αττικής, Νέα Ιωνία 1995, σσ. 345-446. Σ ι κ ε λ ι α ν ό ς Άγγελος: Γ. Κ. Κατσίμπαλη, Βιβλιογραφία Α. Σικελιανού, Έλληνική Εκδοτική Εταιρεία Α.Ε., Αθήνα 1946. (Επανέκδοση τών 41 πρώτων λημμάτων τής βιβλιογραφίας αυτής, μέ άγγλική μετάφρασή τους άπό τήν Αριάδνη Κούμαρη-Sanford καί τόν Kevin Andrews, βλ. στό δημοσίευμα: ν Αγγελος Σικελιανός. Βιβλιογραφία. [Α'] Εκδόσεις, [α'] Στό πρωτότυπο. Προμετωπίδες - Εικονογράφηση, Βιβλιοφιλία, [Αθήνα] 1981). — Φώτου Γιοφύλλη, «Συμπλήρωση στή Βιβλιογραφία του Α. Σικελιανού», Ό Βιβλιόφιλος, "Ετος Ε', άριθ. 1 (Ίαν.-Μάρτ. 1951), σ. 6 (16 λήμματα). — Γ. Κ. Κατσίμπαλη, «Βιβλιογραφία Σικελιανού. (Συμπλήρωμα)», NE, τόμ. 52, τευχ. 611, (Αφιέρωμα στόν Άγγελο Σικελιανό), Χριστούγεννα 1952, σσ. 218-244 (καί σέ αύτοτελή έκδοση: Τυπογραφείο Σεργιάδη, Αθήνα 1952). — Γ. Π. Σαββίδη, «Βιβλιογραφικά στόν Σικελιανό 1909-1945. Αγνωστα έντυπα, στίχοι καί πεζά του ποιητή καθώς καί άγνωστα κείμενα τρίτων φωτίζουν άγνοημένες πτυχές τής ζωής καί του έργου του», Ήώς [Περίοδος τρίτη, έτος ΙΟον, άριθ. 103-107, 1967], (Αφιέρωμα Εύας Palmer-Σικελιανου), σσ. 307-334. — Εύγενίας Χατζηδάκη, «Συμπλήρωμα Βιβλιογραφίας Γ. Κατσίμπαλη γιά τίς δελφικές έορτές καί τήν Εύα έπι τή βάσει του Αρχείου Εύας Σικελιανού», Ήώς, ό.π., σσ. 397-400. [Φωτογραφική άνατύπωση τών βιβλιογραφιών Κατσίμπαλη καί Χατζηδάκη στόν τόμο (τής Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών) Σικελιανός 1884-1951. Βίος, Έργα, Ανθολογία, Κριτικές, Εικόνες, Βιβλιογραφία. Σύνθεση-Επιμέλεια Γεράσιμος Γρηγόρης. Β' Έκδοση, Αθήναι 1981 01971), σσ. 195-263. Στις σσ. 264-270 τής δεύτερης έκδοσης: I. Μ. Χατζηφώτη, «Έργογραφία - Βιβλιογραφία Αγγέλου Σικελιανού 1953-1981»]. — Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «Βιβλιογραφικά "Ετους [1981] Σικελιανού. Πρώτη συναγωγή», Διαβάζω, τευχ. 46 (Σεπτ.-Όκτ. 1981), σσ. 72-79 (καί σέ πληρέστερη μορφή: Δημήτρη Δασκαλόπουλου, Βιβλιογραφικά Σικελιανού (1980-1982), Ελληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1983). — Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, «Βιβλιογραφία Σικελιανού. (Εκλογή —.)», Φιλολογικά, τευχ. 5 (ΆνοιξηΚαλοκαίρι '82), σσ. 33-39. Σ ι μ ό π ο υ λ ο ς Ηλίας: Περιοδ. Μοριάς, "Ετος 4, τευχ. 15 (7), Ίούλ.-Σεπτ. 1990, σσ. 710-711, 715, 716-731. Σ ι ν ό π ο υ λ ο ς Τάκης: Αχιλλέα Κυριακίδη, «Τ. Σινόπουλος-Έργογραφία-Δημοσιεύσεις», Εποπτεία, τευχ. 51 (Νοέμβριος 1980), σσ. 873-883, καί Του ίδιου, «Σχεδίασμα Βιβλιογραφίας γιά τόν Τάκη Σινόπουλο», αυτόθι, σσ.

884-891. — Μιχάλη Πιερή, «Χρονογραφία Τάκη Σινόπουλου», στον τόμο: Τάκης Σινόπουλος. Ένοικος τώρα του παντοτεινοϋ κεκυρωμένος, "Εκδοση περιοδικού «Αλφειός», [Πύργος 1996], σσ. 245-266. Σ ο λ ω μ ό ς Διονύσιος: Σ. Π. Βογιατζάκη - Ν. Β. Τωμαδάκη, Βιβλιογραφία Διονυσίου Σολωμού (1825-1933), Τυπογραφεΐον «Εφεδρικού Αγώνος», Χανιά 1934. [Απόσπασμα άπό τό Νεοελληνικόν 'Αρχεϊον, Α' (1935) 563]. — Ν. Β. Τωμαδάκη, «Συμπληρωματικά σολωμικής βιβλιογραφίας», αύτόθι, 172-174. — Του ϊδιου, Εκδόσεις και χειρόγραφα του ποιητοϋ Διονυσίου Σολωμού, Τυπογραφεΐον «Εστία», έν Αθήναις 1935 (= Νεοελληνικόν 'Αρχεϊον, Έτος Α' (1935), Παράρτημα Α'). — Λ. Χ. Ζώη, «Προσθήκη είς βιβλιογραφίαν Σολωμού», Ιόνιος Ανθολογία, τόμ. 10 (1936), τευχ. 104-106, σσ. 10-13. — Γ. Βαλέτα, Συμβολή στή σολωμική βιβλιογραφία. Απόσωμα πρώτο, 1826-1934. Μυτιλήνη 1937/V. Σ π α τ α λ ά ς Γεράσιμος: Γ. Γ. Άλισανδράτου, «Συμβολή στή Βιβλιογραφία του Γεράσιμου Σπαταλά. (Ανακοίνωση χειρογράφου του καί άλλα)», Moλυβδοκονδυλοπελεκητής, 1 (1989) 122-131. — Εύριπίδη Γαραντούδη Άννας Κατσιγιάννη, «Βιβλιογραφία μετρικών μελετών Γεράσιμου Σπαταλά», στον συλλογικό τόμο Νεοελληνικά μετρικά, Επιμέλεια Νάσος Βαγενάς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ρέθυμνο 1991 [Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών], σσ. 245-253. [Τό τμήμα αύτό τής Έργογραφίας Σπαταλά «αυτονομήθηκε άπό τήν Έργογραφία» (βλ. σ. 212 του έπόμενου δημοσιεύματος)]. — Τών ίδιων, «Έργογραφία Γεράσιμου Σπαταλά», Μολυβδοκονδυλοπελεκητής, 3 (1991) 211-242 καί 4 (1993) 141-168. Τ ε ρ ζ ά κ η ς Άγγελος: Πολυξένης Κ. Μπίστα, «Ήθεατρική κριτική του Αγγέλου Τερζάκη (Συμβολή στήν έργογραφία του)» NE, Έτος 73°, τόμ. 146, τευχ. 1718 (Δεκ. 1999), Αφιέρωμα στον *Αγγελο Τερζάκη, σσ. 851-878. Τ ε ρ τ σ έ τ η ς Γεώργιος: Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, «Γεώργιος Τερτσέτης», 'Ελληνική Δημιουργία, 5 (1949) 649-663. — Του ίδιου, «Βιβλιογραφία Γεωργίου Τερτσέτου», αύτόθι, 6 (1950) 589-590. Τ ρ α ϊ α ν ό ς Αλέξης: Στέφανου Μπεκατώρου, «Βιβλιογραφία Αλέξη Τραϊανού (1966-1990)», στον τόμο: Αλέξης Τραϊανός, Φύλακας έρειπίων. Τά Ποιήματα. Επιμέλεια Αλέξης Ζήρας - Στέφανος Μπεκατώρος. Πλέθρον, Αθήνα 1991, σσ. 317-334. Τ ρ α υ λ α ν τ ώ ν η ς Αντώνης: Θ. Ξύδη, Χειρόγραφα και δημοσιεύματα του Αντώνη Τραυλαντώνη, Αθήνα 1943 (πρώτη δημοσίευσή του: NE, 34, 1943,1004-1018). Τ σ ί ρ κ α ς Στρατής: Κατερίνας Πλασσαρά, Στρατής Τσίρκας. Βιβλιογραφία 1926-1978. Αθήνα 1979 [Έλληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Άρχεϊο,

Σειρά: Βιβλιογραφία, 1]. Τό «Συμπλήρωμα Β' (Άπό τόν ξένο τύπο)», σσ. 115-124, είναι τής Αντιγόνης Στυλιανοπούλου. Φ ι λ ύ ρ α ς Ρώμος: Τάσου Κόρφη, «Βιβλιογραφία Ρώμου Φιλύρα», Διαγώνιος, Περ. Β', 2 (1966) 15-17 (βλ. καί σ. 108) καί 4 (1968) 132. — Του ίδιου, Ρώμος Φιλύρας. Συμβολή στή ζωή και στό έργο του, Πρόσπερος, Αθήνα 1974, σσ. 154-161: «Βιβλιογραφία (πρώτη προσπάθεια καταγραφής)». Χ ά κ κ α ς Μάριος: Έρης Σταυροπούλου, «Έργογραφία Μάριου Χάκκα», Διαβάζω, τευχ. 297 (28 Όκτ. *92), σσ. 61-62. Χ α ν τ ζ ά ρ α ς Νίκος Ι.: Χρήστου Λεβάντα, Δυο μορφές, Δημοσθ. Ν. Βουτυράς - Νίκος I. Χαντζάρας - Μελέτη - Βιβλιογραφία. "Εκδοση «Πειραϊκών Χρονικών», 1952, σσ. 62-88. Χ ά ρ η ς Πέτρος: I. Μ. Χατζηφώτη: «Μεταφράσεις έργων του Πέτρου Χάρη στό έξωτερικό. (Βιβλιογραφικό σχεδίασμα)», Πνευματική Κύπρος, τευχ. 185-187, (Αφιέρωμα στόν Πέτρο Χάρη), (Φλεβ.-Άπρ. 1976), σσ. 159162 (στις σσ. 157-158: Αναγραφή έργων του Π. Χάρη). — Μάνου Χαριτάτου, Βιβλιογραφία Πέτρου Χάρη. Τόμ. Α' Έργογραφία (1924-1981) και κριτικά κείμενα γιά τά έργα. Ελληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1981. («Ό δεύτερος τόμος θά περιλάβει τά κάθε είδους δημοσιεύματά του σέ περιοδικά καί έφημερίδες, καθώς καί κρίσεις καί πληροφορίες τρίτων γιά τό έργο του»). — «Πέτρος Χάρης. Βιβλιογραφία», Δώμα, τευχ. 7 (Άνοιξ η - Καλοκαίρι 1986), σσ. 120-124. Χ α τ ζ ή ς Δημήτρης: Νίκου Γουλανδρή, Βιβλιογραφικό μελέτημα (19301989) Δημήτρη Χατζή, Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1991. — Του ίδιου, Συμπληρώματα II (1944-1991), Ευρετήρια, Εκδόσεις «Γνώση», ΆθήναΠαρίσι 1992. Χ α τ ζ ό π ο υ λ ο ς Κωσταντΐνος: Στρατή Χωραφά, Συμβολή στή βιβλιογραφία Κ. Χατζόπουλου, Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1983. — Κρίστας Άνεμούδη-Άρζόγλου, «Κωνσταντίνου Χατζόπουλου: Κείμενα κριτικής. Μιά άπόπειρα βιβλιογράφησης», Άντίχαρη, σσ. 45-51. — Κωσταντΐνος Χατζόπουλος, Τά Διηγήματα. Φιλολογική έπιμέλεια: Έρη Σταυροπούλου. Εκδόσεις Συνέχεια, Αθήνα 1989, σσ. 333-342. — Έρης Σταυροπούλου, «Συμπληρωματικά στή βιβλιογραφία του Κ. Χατζόπουλου (1981-1993)», Διαβάζω, τευχ. 319 (29 Σεπτ. 1993), Αφιέρωμα: Κώστας Χατζόπουλος, σσ. 79-80. — Τάκη Καρβέλη, Κωσταντινος Χατζόπουλος, ό πρωτοπόρος. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1998], (Οί δικοί μας - 2), σσ. 383-401. Χ ο ι σ τ ι α ν ό π ο υ λ ο ς Ντίνος: Έργογραφία - Βιβλιογραφία Ντίνου Χριστιανόπουλου (1950-1990). Επιλογή. Infoprint, Θεσσαλονίκη 1993.

Χ ρ ι σ τ ο β α σ ί λ η ς Χρίστος: Χρήστου I. Σούλη, «Χρήστος Χρηστοβασίλης», Ηπειρωτικά Χρονικά, 12 (1937) 287-293. Χ ρ υ σ ά ν θ η ς Κύπρος: Νίκου Παναγιώτου, Κύπρος Χρυσάνθης: Βιβλιογραφία (1932-1980). I. (Προσάρτημα), Λευκωσία 1980 [συνάπτεται στόν τόμο του έτους 1980 του περιοδικού Φιλολογική Κύπρος, μέ αύτοτελή σελιδαρίθμηση (1-99)], II. Οί μεταφράσεις (1932-1980), Λευκωσία 1981, III. Παιδική λογοτεχνία (1949-1981), Λευκωσία 1982, IV. Τά ιατρικά (1940-1982), Λευκωσία 1983. Ψ υ χ ά ρ η ς Γιάννης: Germaine Rouillard, Notice biographique et bibliographique de Jean Psichari, Imprimerie Administrative, Melun 1930 [École pratique des hautes études, Section des sciences historiques et philologiques]. — Γ. Βαλέτα, «Ψυχαρική βιβλιογραφία (1886-1979). A' Ψυχαρική έργογραφία», NE, τόμ. 107, τευχ. 1260-1261, Αφιέρωμα: Ψυχάρης (1854-1929), Αθήναι, 1-15 Ίαν. 1980, σσ. 106-129, καί «Β' Κριτικογραφία», Αιολικά"Γράμματα, Χρ. .Θ', τευχ. 51, Ψυχάρης. Αφιέρωμα στόν πνευματικό λυτρωτή τής Ρωμιοσύνης, Σεπτ.-Όκτ. 1979, σσ. 298-315. — Amalia Moser, «Δημοσιεύματα γιά τόν Ψυχάρη: ένας κριτικός βιβλιογραφικός οδηγός», Μαντατοφόρος, τευχ. 28 (Δεκ. 1988), σσ. 11-28. Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α ΤΩΝ Ν Ε Ο Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ω Ν ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΨΕΥΔΩΝΥΜΩΝ Τή δύσκολη προσπάθεια, στήν όποια υποβαλλόταν άλλοτε ό μελετητής τών νεοελληνικών γραμμάτων, γιά νά άνιχνεύσει πίσω άπό κάποιο ψευδώνυμο τό πραγματικό δνομα ένός συγγραφέα (λογοτέχνη) καί έτσι νά προχωρήσει στήν έρευνά του, έπικουρεΐ σήμερα μιά σειρά ειδικών έργασιών, πού άντικατέστησαν τήν πρώτη σχετική δοκιμή του Γ. Βαλέτα (βλ. ΜΕΕ, στή λέξη ψευδώνυμον.). Άπό τις έργασίες αύτές παραπέμπω τόν άναγνώστη στό χρήσιμο βοήθημα: Κυριάκου Ντελόπουλου, Νεοελληνικά φιλολογικά ψευδώνυμα, 1800-2004. Συμβολή στή μελέτη τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. 2261 συγγραφείς 4117 ψευδώνυμα. Τρίτη έκδοση έπεξεργασμένη, μέ προσθήκες καί συμπληρώσεις. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 2005. [Στίς σσ. 413-450: «Άπό τήν έλληνική ψευδωνυμογραφία»]. — Γιά τά ψευδώνυμα τών Κυπρίων συγγραφέων βλ. Νίκου Παναγιώτου-Παύλου Παρασκευα, Κυπριακά φιλολογικά ψευδώνυμα, Λευκωσία 1985 [Προσάρτημα του περιοδικού Φιλολογική Κύπρος του έτους 1984, μέ αύτοτελή σελιδαρίθμηση (1-60)], καί Νίκου Παναγιώτου, «Κυπριακά φιλολογικά ψευδώνυμα», Πνευματική Κύπρος, τευχ. 343-345 (Ίούλ.-Σεπτ. 1989), σσ. 133-136.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Mè τόν όρο Ιστορία τής λογοτεχνίας (Literaturgeschichte - Geschichte der Literatur, Histoire de la littérature - Histoire littéraire, History of Literature, Storia della letteratura) έννοουμε τόν κλάδο τής φιλολογικής έπιστήμης πού εξετάζει συστηματικά, έξελικτικά και μέσα στό πλαίσιο χωροχρονικών και κοινωνικών συντελεστών —δηλαδή ιστορικά— τή λογοτεχνική παραγωγή ένός έθνους, άλλά και μιάς εύρύτερης ή στενότερης άπό αύτό πολιτισμικής ένότητας. Δηλαδή τό εκάστοτε άντικείμενο μιάς τέτοιας ι σ τ ο ρ ί α ς έπιδέχεται ποσοτικές διαφοροποιήσεις: μπορούμε, ,έξίσου θεμιτά νά μιλήσουμε λ.χ. γιά Ιστορία τής εύρωπαϊκής λογοτεχνίας, Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας ή Ιστορία τής κρητικής λογοτεχνίας άπό τό δεύτερο ήμισυ του 14ου ώς τόν 17ο αιώνα. Ωστόσο, άπαραίτητος συντελεστής είναι ένα στοιχείο συνόλου, δηλαδή ένας άριθμός προσώπων καί κειμένων πού συνδέονται μέ κάποιον κοινό ιστορικό παρονομαστή καί μπορούν νά άποτελέσουν ένιαιο άντικείμενο μελέτης. Μέ βάση τούς προσδιορισμούς αύτούς, ή Ιστορία τής λογοτεχνίας μπορεί νά θεωρηθεί μέρος του εύρύτερου φιλολογικού κλάδου τής Γραμματολογίας, πού περιλαμβάνει στά όριά του καί τις μονογραφικές έργασίες γιά έκπροσώπους ή θέματα τής λογοτεχνίας (π.χ. «Διονύσιος Σολωμός. Ό βίος - τό έργο», « Ή πεζογραφία του Παλαμά»). 'Οπωσδήποτε, οί δύο τομείς παρουσιάζουν στενότατη σχέση καί συχνά παρατηρείται μιά μερική έπικάλυψή τους (π.χ. σέ μία έρευνα όπως «Τό νεοελληνικό μυθιστόρημα» ή «Τό έθνικό στοιχείο στήν κρητική λογοτεχνία»). Άπό τήν άλλη μεριά, ή Ιστορία τής λογοτεχνίας παρουσιάζει έξαιρετική εύρύτητα βιβλιογραφικής υποδομής, δηλαδή προϋποθέτει καί χρησιμοποιεί σχεδόν τό σύνολο τών γενικών ή έπιμέρους φιλολογικών έργασιών πού άναφέρονται στό άντικείμενο της, καί άκόμη μελέτες φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές, άνθρωπογεωγραφικές κλ.π., πού βοηθούν μεθοδολογικά τόν ιστορικό στήν έρμηνεία τών φαινομένων καί στή σύνθεση του έργου του. Άν, όπως παρατηρήθηκε σέ προηγούμενο κεφάλαιο, ή νεοελληνική φιλολογία καθυστέρησε νά συγκροτηθεί σέ αύτοτελή έπιστημονικό κλάδο, ωστόσο σχετικά νωρίς έμφανίσθηκαν Ιστορίες τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (ή πρώτη τό 1827), δηλαδή έργα πού προϋποθέτουν τήν —άνύπαρκτη γιά τήν έποχή έκείνη— άναλυτική προεργασία. Αλλά τό φαινόμενο αύτό, μολονότι δέν άντα-

ποκρίνεται σε μία Ιδεατή ιεράρχηση μέσων καί σκοπών, οπωσδήποτε έρμηνεύεται καί δικαιολογείται, γιατί άντιπροσωπεύει τήν έμφυτη τάση κάθε έποχής νά γνωρίσει τό παρελθόν της καί νά άνιχνεύσει τήν προϊστορία που όδηγει στις δικές της έκδηλώσεις. Θά πρέπει άκόμη νά σημειωθεί δτι γύρω στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα τις συνθετικές Ιστορίες κατά κάποιον τρόπο υποκαθιστούσαν ώς προδρομικά σχεδιάσματα μερικά βασικά γιά τήν έποχή τους καί χρήσιμα έως σήμερα γραμματολογικά έργα, πού είχαν τή μορφή βιογραφικής άπαρίθμησης προσώπων (λογίων γενικά) μέ πληροφορίες γιά τό έργο καί γιά τήν παιδευτική δράση τους. Στήν κατηγορία αυτήν άνήκουν τά έργα τών: Ιωσήφ Δε-Κιγάλλα, Σχεδίασμα κατόπτρου τής νεοελληνικής φιλολογίας. Ήτοι, 'Ονομαστικός κατάλογος τών νεωτέρων Ελλήνων Συγγραφέων τε και Μεταφραστών (δηλ. άπό του 1550 μέχρι τέλους του 1838) δπου σημειουνται και οί νεοελληνιστι συγγράφαντες άλλογενεϊς. Έν Έρμουπόλει, Έκ τής Τυπογραφίας Γεωργίου Πολυμέρη, 1846 1 , Ανδρέα Παπαδοπούλου Βρετου, Νεοελληνική Φιλολογία. Μέρος Α'-Β'. Έν Αθήναις 1854-1857 2 , Παναγ. Άραβαντινου, Βιογραφική συλλογή λογίων τής Τουρκοκρατίας3, Κ. Ν. Σάθα, Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι τών έν τοις γράμμασι διαλαμφάντων Ελλήνων, άπό τής καταλύσεως τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι τής έλληνικής εθνεγερσίας (1453-1821). Έν Αθήναις 1868 4 , Άνδρονίκου Κ. Δημητρακοπούλου, Προσθήκαι και διορθώσεις εις τήν Νεοελληνικήν Φιλολογίαν Κωνσταντίνου Σάθα. Έν Λειψία 1871 5 , Δημητρίου Βικέλα, Περι νεοελληνικής φιλολογίας. Δοκίμιον άναγνωσθέν έν τή Έλληνική Σχολή του Λονδίνου κατά τήν έσπερινήν συνδιατριβήν τής 21ης Μαρτίου 1871 υπό —. Έν Λονδίνω 1871 (= Δημήτριος Βικέλας, f/Απαντα, τόμ. Ε', Φιλολογική έπιμέλεια: Αλκής Αγγέλου, Αθήνα 1997 [ΣΩΒ, 63Α], σσ. 87-107), Γ. I. Ζαβίρα, Νέα Ελλάς ή Έλληνικόν Θέατρον, έκδοθέν υπό Γ. Π. Κρέμου. Αθήναι, 1872 6 , Λ. Α. Βροκίνη, Βιογραφικά σχεδάρια τών έν τοις γράμμασιν, ώραίαις τέχναις και άλλοις κλάδοις του κοινωνικού βίου διαλαμφάντων Κερκυραίων. Τεύχη Α'-Β'. Κέρκυ1. Καί φωτομηχανική έπανέκδοση: Αθήνα 1978, Εκδόσεις «Κουλτούρα», 11. 2. Καί φωτοανατύπωση: Εκδόσεις Σπανός, [Αθήνα, χ.χ.]. 3. Τό έργο συντάχθηκε στά Γιάννενα τό 1860 και έκδόθηκε, έναν αιώνα άργότερα (Γιάννενα 1960), μέ εισαγωγή και έπιμέλεια Κ. θ. Δημαρα. 4. Καί φωτοανατύπωση: Εκδόσεις I. Χιωτέλη, Αθήναι [1969]. 5. Καί φωτοτυπική έπανέκδοση, Βιβλιοπωλείο ν Νότη Καραβία, Αθήναι 1965. 6. Βλ. τώρα: Γεωργίου Ιωάννου Ζαβίρα, Νέα Ελλάς ή Έλληνικόν Θέατρον. Άνατύπωσις Α' Εκδόσεως. Επιμέλεια - Εισαγωγή - Ευρετήριον Τάσου Άθ. Γριτσοπούλου, δ.φ., Αθήναι 1 9 7 2 [Εταιρεία Μακεδόνικων Σπουδών - Έπιστημονικαί Πραγματεϊαι, 11 - Σειρά φιλολογική καί θεολογική].

ρα 1877-1884 (= Κερκυραϊκά Χρονικά, τόμ. 16, Κέρκυρα 1972, Επιμέλεια - Προλεγόμενα Κώστα Δαφνή), και άκόμη ή έπισκόπηση του Ματθαίου Κ. Παρανικα, Σχεδίασμα περί τής έν τω έλληνικώ εθνει καταστάσεως τών γραμμάτων άπό αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μΧ.) μέχρι τών άρχών της ένεστώσης (Ιθ') εκατονταετηρίδος. Έν Κωνσταντινουπόλει, 1867 1 . Ή τάση έξάλλου νά συνδέονται οί βυζαντινές φιλολογικές σπουδές μέ τις νεοελληνικές (θεμιτή καί άναγκαια ώς ένα σημείο, που συνεχίζεται ώς τις μέρες μας) ή νά έντάσσεται ένα μεγάλο μέρος τής πρωτονεοελληνικής γραμματείας στή μελέτη τής βυζαντινής (αύτό όμως σήμερα είναι μεθοδολογικά πολύ άμφίβολο) εϊχε ώς άποτέλεσμα νά εισάγεται στά γραμματολογικά έγχειρίδια γιά τή βυζαντινή λογοτεχνία (Dieterich, Krumbacher) ή έπισκόπηση ένός σημαντικού τμήματος τής νεοελληνικής. Έργα τά όποια στηρίζονται σέ κατά κανόνα σωστές μεθοδολογικές βάσεις, στήν καλή γνώσ,η του άντικειμένου καί στήν κατάλληλη ιεράρχηση τών κριτηρίων, έμφανίστηκαν άρκετά έως'σήμερα (Βουτιερίδης, Δημαρας, Vitti, Πολίτης, κ.λπ.), πού συνοψίζουν τις έπιμέρους έρευνες, άλλά συχνά υποδεικνύουν καί κατευθύνσεις γιά άλλες2. Έδώ πρέπει νά ύπογραμμισθει καί ένα θεμιτό χαρακτηριστικό πού παρουσιάζουν ορισμένα άπό τά νεώτερα αύτά έργα (ιδιαίτερα τό βιβλίο του Δημαρα), ότι δηλαδή διευρύνουν τά δρια του άντικειμένου τους, κάνοντας λόγο καί γιά τά νεοελληνικά γράμματα γενικά καί γιά κείμενα δχι αύστηρά ή τυπικά λογοτεχνικής μορφής, τά όποια δμως στήν έποχή τους λειτουργούσαν ώς λογοτεχνία. Μέ τόν τρόπο αύτόν δίνεται έποπτική καί συνθετική εικόνα τής νεοελληνικής παιδείας, άλλά καί έρμηνεύονται καλύτερα οί καθαυτό λογοτεχνικές έκδηλώσεις τών τελευταίων αιώνων3.

1. Καί φωτοτυπική έπανέκδοση, Βιβλιοπωλεΐον Νότη Καραβία, Άθηναι 1969. 2. Βλ. σχετικά καί Παν. Μουλλα, « Ή λογοτεχνική ιστορία: παρελθόν ή μέλλον;», Σύγχρονα Θέματα, τευχ. 35-36-37 (Δεκ. 1988), σσ. 2 0 0 - 2 0 1 (= [μέ νέα έπεξεργασία] στό βιβλίο του ίδιου: Ρήξεις και συνέχειες. Μελέτες γιά τόν 19ο αιώνα. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1993], σσ. 109-113). 3. Μέ τά παραπάνω πρέπει να συσχετισθούν δσα γράφει ό Κ. θ. Δημαρας στό σημείωμά του γιά τήν έβδομη έκδοση ( 1 9 8 5 ) της Ιστορίας του (σ. κ'): «...έτσι, σήμερα, νομίζω δτι προκειμένου νά τονίσω τήν ευρύτητα του ορού λογοτεχνία δπως τόν χρησιμοποιώ έδώ, θα πρόσθετα στίς ένδείξεις "ιστορία τών γραμμάτων" και "ιστορία της παιδείας", τήν ένδειξη "ιστορία τών συνειδήσεων"...».

ΙΣΤΟΡΙΕΣ

ΤΗΣ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΕΝΙΚΕΣ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

(έπιλογή) 1

Cours de littérature grecque moderne. Donné à Genève par Jacovacy Rizo Néroulos. Publié par Jean Humbert. Genève 1827. [Τό προδρομικό αυτό γιά τήν ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας εργο κυκλοφόρησε και στά γερμανικά (Mainz 1827, σέ μετάφραση Christian Müller, καί Leipzig 1830, σέ μετάφραση Η. F. Eisenbach), στά ολλανδικά (Amsterdam 1829, σέ μετάφραση J. J. de Gelber) καί άργότερα στά έλληνικά, μέ τόν τίτλο: Ιστορία τών γραμμάτων παρά τοις νεωτέροις Έλλησι, συνταχθείσα υπό Ιακώβου Ρίζου Νερουλου κατά τό 1826 εν Γενεύη χάριν της αυτόθι νεολαίας ώς φιλοτιμουμένης περι τήν καθ9 ήμάς έλληνικήν γλώσσα ν, έδημοσιεύθη υπό Jean Humbert τό 1827 έν Γενεύη, έξελληνίσθη δε υπό Όλυμπίας I. Ν. νΑββοτ έν Θεσσαλονίκη. Άθήνησι, Έν τω τυπογραφεία) Περρή καί Βαμπά, 1870]. Rudolph Nicolai, Geschichte der neugriechischen Litteratur, Leipzig 1876. Précis dyune histoire de la littérature néo-hellénique. Par A. R. Rangabé. Vol. Ι-Π. Berlin 1877 2 . [Τό έργο κυκλοφόρησε συνοπτικότερα καί σέ γερμανική μετάφραση του ϊδιου του Ραγκαβή καί του Γερμανού έλληνιστή Daniel Sanders (Λειψία 1882). Τής γερμανικής έκδοσης έγινε καί έλληνική έπιτομή, που κυκλοφόρησε μέ τόν τίτλο Περίληφις Ιστορίας τής Νεοελληνικής Φιλολογίας. Ύπό Αλεξάνδρου Ρ. Ραγκαβή. Έκδοτης Γουλιέλμος Μπάρτ, Βιβλιοπώλης Κάρολος Βίλμπεργκ, έν Αθήναις χ.χ. [1887], (Έλληνική Βιβλιοθήκη, [6])]. Γιά τή βιβλιογραφική ιστορία τών έκδόσεων (δύο στά γαλλικά, μία στά γερμανικά καί μία στά έλληνικά) του παραπάνω έργου του Ραγκαβή βλ. Γ. Βαλέτα, «Εκδόσεις καί σύνθεση τής νεοελληνικής γραμματολογίας του Άλεξ. Ρ. Ραγκαβή», NE, 19 (1936) 837-842. Karl Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis 1. Στον πίνακα πού άκολουθεΐ προτιμήθηκε ή χρονολογική σειρά τών έργων. 2. Μία πρώτη μορφή του γαλλικού κειμένου του έργου (καί μέ τήν υπογραφή: Α.) δημοσιεύτηκε στό γαλλόφωνο έλληνικό περιοδικό Spectateur de l'Orient σέ οκτώ συνέχειες (Δεκ. 1853 - Φεβρ. 1856) και μέ τόν τίτλο: Esquisses de la littérature grecque moderne. Γιά τό δτι τό σύμβολο Α υποδηλώνει τήν υπογραφή του Ραγκαβή βλ. Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή, Απομνημονεύματα, τόμ. Β', έν Αθήναις 1895, σ. 2 9 1 («... άλλ* ούχ ήττον έγραψα καί άλλα μακρά άρθρα οίον περί τής συγχρόνου Έλληνικής φιλολογίας, υπογράφων τά έργα μου διά του γράμματος Α»)· πρβλ. Γ. Βαλέτα, «Εκδόσεις καί σύνθεση τής νεοελληνικής γραμματολογίας του Άλεξ. Ρ. Ραγκαβή», NE, 19 (1936) 8 3 8 καί σημ. 8, καί Δημ. Μάργαρη, Τά παλιά περιοδικά. Ή ιστορία τους κι ή έποχή τους, Αθήναι [1954], σ. 57.

zum Ende des oströmischen Reiches (527-1453), München 1891 ( 2 1897). Κ. Κρουμπάχερ, Ιστορία τής Βυζαντηνής [sic] Λογοτεχνίας, μεταφρασθεΐσα ύπό Γεωργίου Σωτηριάδου, τόμ. Α'-Γ', έν Αθήναις 18971900. ["Εκδοση στή σειρά τής Βιβλιοθήκης Μαρασλή]. Επανέκδοση του έργου, σέ 6 τομιδια, άλλά χωρίς τή βιβλιογραφία, πραγματοποιήθηκε άπό τίς έκδόσεις «Πάπυρος» (έν Αθήναις 1964-1965), με γενική εισαγωγή Ν. Β. Τωμαδάκη γιά τίς βυζαντινές φιλολογικές σπουδές στήν Ελλάδα, τή συμβολή τών Ελλήνων σέ αυτές καί τήν άξιολόγηση τής βυζαντινής γραμματείας. Πλήρης φωτομηχανική άνατύπωση τής έκδοσης Μαρασλή έγινε άπό τίς έκδόσεις Β. Ν. Γρηγοριάδη (Αθήναι 1974), μέ εισαγωγή, βιβλιογραφικό συμπλήρωμα (1900-1973) καί έπιμέλεια I. Μ. Χατζηφώτη. Karl Dieterich, Geschichte der byzantinischen und neugriechischen Litteratur, Leipzig 1902, 2 1909 [Die Litteraturen des Ostens in Einzeldarstellungen, 5]. Histoire de la littérature grecque moderne. Par D. C. Hesseling. Traduite du néerlandais par N. Pernot. Paris 1924 [Collection de l'Institut Néo-Hellénique de l'Université de Paris, Fase. 1]. 'Ηλία Π. Βουτιερίδη, Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Άπό τών μέσων του ΙΕ' αιώνος μέχρι τών νεωτάτων χρόνων. Μετ' εισαγωγής περί τής βυζαντινής λογοτεχνίας. Τόμ. Α'-Β'. Εκδοτικός οίκος Μ. Σ. Ζηκάκη, έν Αθήναις 1924-1927. Άριστου Καμπάνη, Ιστορία τής νέας έλληνικής λογοτεχνίας (1000 μΧ19001 Αθήνα 1925 ( 5 1948). G. Th. Zoras, Lineamenti storici délia letteratura neoellenica, Roma 1931 01939). Ηλία Π. Βουτιερίδη, Σύντομη ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (10001930), Εκδοτικός οίκος Μ. Σ. Ζηκάκη, Άθή να 1933. Κυκλοφόρησε και: Τρίτη έκδοση. Μέ συμπλήρωμα του Δημήτρη Γιάκου (1931-1976). Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήναι 1976. ( Ή δεύτερη έκδοση, μέ συμπλήρωμα του ϊδιου (1931-1965), είχε κυκλοφορήσει [τό 1966] άπό τόν ιδιο έπίσης έκδοτη). I. Μ. Παναγιωτόπουλου, Στοιχεία Ιστορίας τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Τυπογραφεία Κύκλου, έν Αθήναις 1936 [Βιβλιοθήκη Έλληνικου Εκπαιδευτηρίου Δ. Ν. Μακρή] (καί: Δευτέρα έκδοσις βελτιωμένη, Έκδοσις Γραφείου πνευματικών ύπηρεσιών, έν Αθήναις 1938). Κ. Θ. Δημαρά, Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Τόμ. Α' Άπό τις πρώτες ρίζες ώς τόν Σολωμό καί τόμ. Β' Άπό τόν ρωμαντισμό ώς την έποχή μας. "Ικαρος, [Αθήνα, 1948-1949]. Οί έπόμενες έκδόσεις κυκλοφόρησαν

άπό τόν ιδιο εκδοτικό οϊκο σέ έναν ογκώδη τόμο ( 8 1987) καί μέ υπότιτλο Άπό τις πρώτες ρίζες ώς τήν εποχή μας. Ή τελευταία ( 9 2001) έκδοση τής ΙΝΑ του Δημαρα είναι μεταθανάτια καί πραγματοποιήθηκε άπό τις Εκδόσεις «Γνώση». Τό έργο έκδόθηκε καί σέ μετάφραση γαλλική (τό 1965, στή σειρά: Collection de l'Institut Français d'Athènes, μέ τόν τίτλο: C. Th. Dimaras, Histoire de la littérature néo-hellénique des origines à nos jours), ρουμανική (Istoria literaturii neo-grece§ti, Bucureçti, 1968* ή μετάφραση έγινε άπό τόν Mihai Vasiliu), βουλγαρική (Istorija na novogräckata literatura, Sofija 1971* τή μετάφραση φιλοτέχνησε ό Koljo Delcev), καί άγγλική: A History of Modem Greek Literature by C. Th. Dimaras. Translated by Mary P. Gianos. London, University of London Press Ltd.-Albany, State University of New York Press, 1972. André Mirambel, La littérature grecque moderne. Paris 1953. (Presses Universitaires de France: 2 1965). Bruno Lavagnini, Storia della letteratura neoellenica, Milano 1955. (Και μέ τόν τίτλο: La letteratura neoellenica. Nuova edizione aggiornata. SansoniAccademia [Firenze - Milano 3 1969]). Börje Knös, L'histoire de la littérature néo-grecque. La période jusqu'en 1821, Almquist a Wiksell, Stockholm-Göteborg-Uppsala [1962]. (Acta Universitatis Upsaliensis, Studia Graeca Upsaliensia, 1). Γιάννη Κορδάτου, Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. (Άπό τό 1453 ώς τό 1961). Τόμ. Α'-Β'. Βιβλιοεκδοτική, Αθήνα 1962. Καί σέ νεώτερη έκδοση: Επικαιρότητα, Αθήνα 1983 (μέ πρόλογο του Κώστα Βάρναλη). Miquel Castillo Didier, Panorama de la literatura neohelénica, Ediciones del Consulado General de Grecia, Santiago de Chile, 1963. Κώστα Θρακιώτη, Σύντομη ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (10001965Χ Δίφρος, [Αθήνα 1965]. José Aisina Clota - Carlos Miralles Solà, La literatura griega médiéval y moderna, Barcelona [1966]. Γ. Βαλέτα, 'Επίτομη ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Έκδοτης: Πέτρος Κ. Ράνος, Αθήνα 1966. Λίνου Πολίτη, Ιστορία της νέας έλληνικής λογοτεχνίας. Συνοπτικό διάγραμμα, βιβλιογραφία. Θεσσαλονίκη 1968 ( 2 1969). Ή τρίτη έκδοση (Θεσσαλονίκη 1977) κυκλοφόρησε μέ τόν τίτλο: Συνοπτική ιστορία τής νέας έλληνικής λογοτεχνίας. Βιβλιογραφία - 'Επίμετρο. Τάσου Άθ. Γριτσοπούλου, Εισαγωγή εις τήν Νέαν Ελληνική ν Λογοτεχνίαν, τόμ. Α', Αθήναι 1969 [Τά βιβλία του Νέου Ελληνισμού, 1]. Hans-Georg Beck, Geschichte der byzantinischen Volksliteratur, München

1971 [Byzantinisches Handbuch im Rahmen des Handbuchs der Altertumswissenschaft, 2. Teil, 3. Band]. Kai στά έλληνικά: Ιστορία της βυζαντινής δημώδους λογοτεχνίας. Μετάφραση Νίκης Eideneier. Μορφωτικό "Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1988. Mario Vitti, Storia della letteratura neogreca (ERI, Edizioni RAI Radiotelevisione italiana), Torino 1971 [Letteratura e Civiltà, XVI]. Περίληψη του έργου έκδόθηκε καί στά γερμανικά μέ τόν τίτλο Einführung in die Geschichte der neugriechischen Literatur, Max Hueber Verlag, [München 1972]. Ή μετάφραση αύτή έγινε άπό τή Ragni Μ. Gschwend, μέ τή συνεργασία του G. Veloudis. Κυκλοφόρησε καί έλληνική έκδοση του βιβλίου, μέ τόν τίτλο Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Μετάφραση Μυρσίνης Ζορμπά, θεώρηση του συγγραφέα, άπόδοση Ε. I. Μοσχονά. Εκδόσεις «'Οδυσσέας», [Αθήνα 1978]. Καί νέα έκδοση: 'Οκτώβριος 1987. Α' άνατύπωση 1989. 'Επίσης 'κυκλοφόρησε καί γαλλική μετάφραση του έργου: Mario Vitti, Histoire de la Littérature Grecque^ Moderne. Texte français de RenéePaule Debaisieux. 'Εκδόσεις Hatier, Athènes 1989 [Collection Confluences]. Τό ιταλικό κείμενο τής έκδοσης του 1971 ξαναγράφτηκε έξ ύπαρχής καί —άνανεωμένο βιβλιογραφικά (άλλά καί γενικότερα)— έπανακυκλοφόρησε μέ τόν ϊδιο τίτλο: Storia della letteratura neogreca, Carocci Editore, [Roma 2001] (καί στά έλληνικά: Ιστορία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, 'Εκδόσεις 'Οδυσσέας, ['Αθήνα 2003] 1 ). Κ. Μητσάκη, Είσαγωγή στή Νέα Ελληνική Λογοτεχνία. Πρωτονεοελληνικοί χρόνοι. Μέρος πρώτο Άπό τα τραγούδια του Άκριτικου κύκλου εως τούς θρήνους γιά τό πάρσιμο τής Πόλης, Θεσσαλονίκη 1973. Νίκου Παππά, Ή άληθινή ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (άπό 11001973). 'Εκδόσεις «ΤΥΜΦΗ», Αθήνα 1973. Linos Politis, A History of Modem Greek Literature, Oxford, at the Clarendon Press, 1973 2 . Καί άνατύπωση (μέ διορθώσεις): 1975. Τό βιβλίο κυκλοφόρησε καί στά έλληνικά, μέ τόν τίτλο: Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μορφωτικό "Ιδρυμα 'Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1978 (καί: Β' έκδοση, 1979, μέ διορθώσεις, 3 1980). Ή έλληνική έκδοση μεταφράστηκε καί στά γερμανικά (Linos Politis, Geschichte der neugriechischen Literatur.

1. Γιά τήν έλληνική έκδοση του 2 0 0 3 βλ. καί τις παρατηρήσεις τών Βαγγέλη Χατζηβασιλείου καί Ευγένιου Άρανίτση: Ελευθεροτυπία / Βιβλιοθήκη, άριθ. 3 1 9 (6 Αύγ. 2004), σσ. 16-17 καί 18-20, άντιστοιχα. 2. Βλ. καί συμπληρώσεις στή βιβλιοκρισία του G. Veloudis, Südost-Forschungen, 43 (1975) 456-460.

Übersetzung von Eleonore Bung und Stathis Maniatis. Herausgegeben von Niki Eideneier. Romiosini Verlag, Köln 1984). Μιχαήλ Περάνθη, Κεφάλαια νεοελληνικής λογοτεχνίας. Εκδόσεις Χιωτέλη (Σειρά: Μορφές καί κείμενα τής λογοτεχνίας μας, 1), [Αθήνα 1976]. Βαγγέλη Α. Σκουβαρα, Τά νεοελληνικά γράμματα. Σύντομο διάγραμμα ιστόρίας τής νέας έλληνικής λογοτεχνίας. Αθήνα 1976. [Επιτομή τής ιστορίας τής νεοελληνικής λογοτεχνίας άπό τις άπαρχές ώς τόν 18ο αιώνα]. Δ. Π. Κωστελένου, Σύγχρονη Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Άπό τήν άλωση ώς τις μέρες μας. Έκδοσις Παγουλάτου, [Αθήνα 1977]. Μαρίας Δ. Μιράσγεζη, Νεοελληνική Λογοτεχνία, Τόμ. Α'-Β', Αθήνα 1978 καί 1982. Δημ. Γρ. Τσάκωνα, Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας [υπότιτλος Α' τόμου: Κοινωνιολογική κριτική τών νεοελληνικών άξιών], τόμ. Α'-Γ', Εκδόσεις Γ. Λαδιά, Αθήνα 1981. Ή δεύτερη —«έπηυξημένη»— έκδοση κυκλοφόρησε, άπό τις Εκδόσεις «Σώφρων», τό 1992 σέ έννέα τόμους καί υπό τόν τίτλο Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας και πολιτικής κοινωνίας. Υπότιτλοι τών 9 τόμων: Α' Άπό τόν 'Ακριτικό Κύκλο και τήν Κρητική Σχολή μέχρι τήν *Ελληνική 'Απελευθέρωση, Β' Λπό τήν Επτανησιακή Σχολή μέχρι τόν Παπαδιαμάντη, Γ' Λπό τόν Κ. Παλαμα μέχρι τόν "Ιωνα Δραγούμη, Δ' Από τήν Επανάσταση του Γουδί (1909) μέχρι τόν Κωνσταντίνο Καβάφη, Ε' Άπό τους Πνευματικούς Κύκλους τής Πόλης και τής Κύπρου μέχρι τόν Υπαρξιακό Χριστιανισμό, ζ ' Άπό τή Γενιά του 1930 μέχρι τόν 'Ελληνικό Κοινοτισμό, Ζ' Άπό τους Στοχαστές του Μεσοπολέμου μέχρι τή «Σχολή» τής Θεσσαλονίκης, Η' Άπό τόν Β' Παγκόσμιο πόλεμο και τήν Αντίσταση μέχρι τή Γενιά του 1940 και τήν Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά, Θ' Άπό τήν Πρώτη και Δεύτερη Μεταπολεμική Γενιά μέχρι τή γενιά του 1970. Του τόμου Α' τής έννεάτομης (δεύτερης) έκδοσης του έργου κυκλοφόρησε και: Τρίτη έκδοση επαυξημένη καί άναθεωρημένη, Εκδοτικός οίκος Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 2003. Φαίδωνος καί Γλυκερίας Μπουμπουλίδου, Ή Νεωτέρα 'Ελληνική Λογοτεχνία. Γραμματολογικό Διάγραμμα. Τόμ. πρώτος (=ΕΙΝΣ, 3, 1983-1984, 9379) Άπό τά μέσα του ΙΠ' αιώνος ώς τήν έποχή του Κ. Παλαμα, Αθήναι 1984, τόμ. δεύτερος (=ΕΙΝΣ, 6, 1989-1990, 7-395) Άπό τήν έποχή του Κ. Παλαμα ώς τήν περίοδο του «Μεσοπολέμου», Αθήναι 1991, τόμ. τρίτος: Μέρος Α' Ή Νεοελληνική Ποίησις τής «Μεσοπολεμικής» Περιόδου, ΕΙΝΣ, 12, 2001-2003, 9-219· Μέρος Β' Άφηγηματική Πεζογραφία («Διήγημα» και «Μυθιστόρημα») «Μεσοπολεμικών» Συγγραφέων, Αθήναι 1994 ["Ιδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών, Μελετήματα 3]· Μέρος Γ' Εΐδη Νεοελλη-

νικής Λογοτεχνίας τής «Μεσοπολεμικής» Περιόδου, Αθήναι 1997 (=ΕΙΝΣ, 10,1997-1998, 7-186). Denis Kohler, La littérature grecque moderne. Presses Universitaires de France, Paris 1985 [Que sains-je, 560]. Pavlos Tzermias, Die neugriechische Literatur. Eine Orientierung, Francke Verlag, Tübingen, [1987]. Kapitânffy Istvan - Caruha Vangelio - Szabo Kaiman, A bizànci és az ujgörög irodalom tôrténete, Grondolat, Budapest, 1989. Αλέκου Κουτσούκαλη, Ιστορία τής Ελληνικής Λογοτεχνίας. Άπό τήν αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Άπό ίστορικοϋλιστική σκοπιά. Τόμ. Α'-Γ'. Ίωλκός, Αθήνα 1989-1990. Roderick Beaton, An Introduction to Modem Greek Literature, Clarendon Press, Oxford 1994 1 (και σέ έλληνική απόδοση: Είσαγωγή στή Νεώτερη Ελληνική Λογοτεχνία. Ποίηση και Πεζογραφία, 1821-1992. Μετάφραση Ευαγγελίας Ζουργου καί Μαριάννας Σπανάκη. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1996) 2 . Δημητρίου Τσάκωνα, Επίτομη ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Άπό τήν Κρητική Σχολή του ΙΔ' αιώνα μέχρι σήμερα, Κάκτος, [Αθήνα 1999]. Αλέξανδρου Αργυρίου, Ιστορία τής έλληνικής λογοτεχνίας και ή πρόσληψη της, τόμ. Α'-Β' Στά χρόνια του Μεσοπολέμου (1918-1940), τόμ. Γ' Στους δύστηνους καιρούς (1941-1944), τόμ. Δ' Στά χρόνια του ετεροκαθορισμένου έμφυλίου πολέμου (1945-1949). Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2001, 2003 καί 2004. Ή έκδοση συνεχίζεται. Evi Petropoulou, Geschichte der neugriechischen Literatur. Mit Beiträgn von Stylianos Alexiou, Anastasia Antonopoulou,Willi Benning, Klaus Betzen, Dimitris Dimiroulis, Katerina Mitralexi. Suhrkamp [Verlag Frankfurt am Main, 2001]. Βιβλιογραφία Κ. Szabo, «Eine neue Welle in der neugriechischen Literaturgeschichtsschreibung», Annalles Universitatis Scientiarum Budapestinensis de Rolando Eötvös nominatae, Sectio classica, tom. IV, Budapest 1976, σσ. 81-91. — 1. Γιά τήν οποία βλ. τήν «πολυδιάστατη» βιβλιοκρισία του Γ. Κεχαγιόγλου ( Ελληνικά, 4 5 , 1 9 9 5 , 411-429). 2. Γιά τήν έλληνική έκδοση του έργου βλ. τις ορθές παρατηρήσεις τών Δ. Ν. Μαρωνίτη, Γ. Κεχαγιόγλου, Τ. Καγιαλή, Ν. Βαγενα και Ρένας Σταυρίδη-Πατρικίου, Τό Βήμα τής 16ης Μαρτίου 1997, Τμήμα στ'/Βιβλία, σσ. 4-6.

Άλκη Αγγέλου, «Δοκιμές για άπογραφή και άποτίμηση τής Νεοελληνικής Γραμματείας (στήν ευρυχωρία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού)», Ό Ερανιστής, 11 (1974) [κυκλοφόρησε τό 1980: Νεοελληνικός Διαφωτισμός. 'Αφιέρωμα στόν Κ. Θ. Δημαρα], 1-16 (= Του ίδιου, Τών Φώτων, [Α'], σσ. 337-352, χωρίς βιβλιογραφική άνανέωση). — Γιώργου Κεχαγιόγλου, «Οί ιστορίες τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Επιλογή καί παρουσίαση - Ερευνητική άναφορά», Μαντατοφόρος, τευχ. 15 (Μάρτ. 1980), σσ. 5-66.

ΙΣΤΟΡΙΕΣ

ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Τ Ο Π Ι Κ Ε Σ (έπιλογή)

Έ λ λ η ν ι κ έ ς κ ο ι ν ό τ η τ ε ς τ ο υ έ ξ ω τ ε ρ ι κ ο υ : Μανώλη Γιαλουράκη, Ιστορία τών ελληνικών γραμμάτων στήν Αίγυπτο, Αλεξάνδρεια 1962. — I. Μ. Χατζηφώτη, Ή 'Αλεξανδρινή λογοτεχνία, τόμ. Α', Αθήνα 3 1971. Κ ρ ή τ η : Alexandre Embiricos, La Renaissance Crétoise XVIe et XVIIe siècles. Tome I La littérature. Société d'Édition «Les Belles Lettres», Paris 1960 [Collection de l'Institut d'Études Byzantines et Néo-Helléniques de l'Université de Paris, Fascicule XIX]. — M. I. Μανούσακα, Ή κρητική λογοτεχνία κατά τήν έποχή τής Βενετοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1965 [Άριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης]. — Στυλιανού Αλεξίου, Ή κρητική λογοτεχνία κατά τή Βενετοκρατία, Κρήτη 1990. Κ ύ π ρ ο ς : Κύπρου Χρυσάνθη. Τά γράμματα είς τήν Κύπρον άπό τήν άρχαιότητα μέχρι σήμερα, Λευκωσία 1956. — Αντη Περνάρη, Ιστορία τής Κυπριακής Γραμματείας, Λευκωσία 1977. — Κλείτου Ίωαννίδη, Ιστορία τής νεώτερης κυπριακής λογοτεχνίας, Λευκωσία 1986 [Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών]. — Elena Lazär, Panorama Literaturii Cipriote. Mic dicfionar. Cuvânt înainte Eleftherios Papaleontiou. Editura Omonia, Bucure§ti 1999. (Καταγράφεται έδώ όχι ώς τοπική ιστορία τής λογοτεχνίας, άλλά ώς βιογραφικό λεξικό τών Κυπρίων συγγραφέων). Π ε λ ο π ό ν ν η σ ο ς : Πάνου Λιαλιάτση, Ή 'Αργολική Λογοτεχνία 18301993, Αθήνα 1994 [Δημοσία Κεντρική Βιβλιοθήκη Ναυπλίου «Ό Παλαμήδης», Αρ. 2]. Σ ί φ ν ο ς : Γ. Βαλέτα, Ή λογοτεχνική σχολή τής Σίφνου. Ένας ολόφωτος άστερισμός τών νεοελληνικών γραμμάτων. Αθήνα 1969. Σ π ο ρ ά δ ε ς : Γ. Βαλέτα, Ή σχολή τών Β. Σποράδων και ο πατέρας του Νιρβάνα Κωνσταντίνος 'Αποστολίδης Κουμιώτης. Ανέκδοτα κείμενα καί Πληροφορίες. Αθήναι 1968.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

Λ Ε Ξ Ι Κ Α (έπιλογή)

Γ. Βαλέτα, Λεξικό νεοελληνικό φιλολογικό. Βιογραφίες ποιητών και συγγραφέων. Στοιχεία γραμματολογίας και μετρικής - Λναλύσεις και ερμηνείες Βιογραφικά σημειώματα. Εκδόσεις «Παρνασσός», Αθήνα 1964. [Κωνστ. Άντ. Βοβολίνη], Μέγα έλληνικόν βιογραφικόν λεξικόν. Τόμ. 1-5. Εκδόσεις «Βιομηχανικής Επιθεωρήσεως», Αθήναι [1958-1964]. Χάρη Πάτση, Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. (Λπό τόν 10ο αιώνα μΧ. μέχρι σήμερα). Εκδοτικός οίκος Χάρη Πάτση, Αθήναι [1968]. (Στις σελίδες 729-765 του 12ου τόμου: Συμπλήρωμα.) Περιέχει βιογραφικά στοιχεία τών νεοελλήνων συγγραφέων μέ άναγραφή καί άνθολόγηση τών έργων τους. Βιογραφική 'Εγκυκλοπαίδεια 'Ελλήνων λογοτεχνών. Τόμοι 1-4: Εκδόσεις Αδελφών Κ. Παγουλάτου, Αθήνα [1976]. [Συγγραφή καί έπιμέλεια Δημήτρη Π. Κωστελένου]. (Συμπλήρωμα τής. Εγκυκλοπαίδειας αυτής βλ. παρακάτω). Περικλή Ν. Καλοδίκη, Ή νεοελληνική λογοτεχνία. (Κοινωνικοί προβληματισμοί). Τόμ. 1-4. Gutenberg, [Αθήνα 1978-1979]. Σταμάτη Χαϊκάλη, Βιογραφίες Ελλήνων λογοτεχνών. Τόμ. Α'-Β'. Ινστιτούτο διαδόσεως έλληνικου βιβλίου, Αθήνα 1980 [Σειρά: Σύγχρονα Ελληνικά]. Δημήτρη Σιατόπουλου, Γραμματολογική και βιογραφική έγκυκλοπαιδεία τής έλληνικής λογοτεχνίας. Τόμ. 1-2. Εκδόσεις Αδελφών Παγουλάτου, [Αθήνα 1981]. (Οί αυτοτελείς αυτοί τόμοι άποτελουν καί συμπλήρωμα τής τετράτομης Βιογραφικής 'Εγκυκλοπαίδειας 'Ελλήνων λογοτεχνών βλ. παραπάνω.) Δημοσθένη Κούρτοβικ, "Ελληνες μεταπολεμικοί συγγραφείς. Ένας κριτικός οδηγός. Νέα συμπληρωμένη έκδοση. Εκδόσεις Πατάκη, (Αθήνα 1999). [Άγγελάκη-Ρούκ, Τ. Αθανασιάδης, Άλαβέρας, Αλεξάνδρου, Αλέξιου, Άμπατζόγλου, Αναγνωστάκης, Αποστολίδης, Άρανίτσης, Χρ. Βακαλόπουλος, Βαλτινός, Βαμβουνάκη, Βασιλικός, Βλάμη, Βλάχος, Βρεττάκος, Γαλανάκη, Γιατρομανωλάκης, Γκανας, Γκάτσος, Βασ. Γκουρογιάννης, Γκρίτση-Μιλλιέξ, Γονατας, Δημητρίου, Δήμου, Δημουλα, Απ. Δοξιάδης, Δούκα, Δρακονταειδής, Εγγονόπουλος, Ελύτης, Εμπειρίκος, Νένη Εύθυμιάδη, Ζατέλη, Ζέη, Λιλή Ζωγράφου, Τάκης θεοδωρόπουλος, Ίορδανιδου, Ιωάννου, Καββαδίας, Καζαντζάκης, Καζαντζής, Κακναβάτος, Καλιότσος, Μαργ. Καραπάνου, Καρούζος, Κάσδαγλης, Κάσσος, Καχτίτσης, Κ. Κοντοδήμος, Άλ. Κοτζιας, Κουμανταρέας, Κούρτοβικ, Κρανάκη, Λειβαδίτης, Λουντέμης, Λυμπεράκη, Μαγκλής, Γ. Μαρκόπουλος, Μαστοράκη, Π. Μάτεσις, Μηλιώνης, Κ. Μητροπούλου, Χρ. Μίσσιος, Μουρσελάς, Μπακόλας, Μπεράτης, Νάκου,

Άρ. Νικολαίδης, Νόλλας, Ξανθούλης, Ασ. Πανσέληνος, Παπαγιώργης, Παπαδίτσας, Πατατζής, Πατρίκιος, Πεντζίκης, Ήλ. Πετρόπουλος, Πετσάλης, Πλασκοβίτης, Πούλιος, Πρεβελάκης, Ραπτόπουλος, Ρίτσος, Ρουφος, Ρώμας, Σαμαράκης, Σαράντη, Σαχτούρης, Σεφέρης, Σινόπουλος, Σκαμπαρδώνης, Γ. Σκούρτης, Σουρούνης, Σφακιανάκης, Άλ. Σχινάς, Σωτηρίου, Σωτηροπούλου, Φαίδων Ταμβακάκης, Τατσόπουλος, Ταχτσής, Τσίρκας, Υφαντής, Μιχ. Φακίνος, Εύγ. Φακίνου, Φραγκιάς, Χάκκας, Διον. Χαριτόπουλος, Κ. Χατζηαργύρης, Χατζής, Χειμωνάς, Χουλιαράς, Χριστιανόπουλος, Χωμενίδης]. Elena Lazär, Panorama Literaturii Neoelene. Cuvânt înainte Prof. Κ. Mitsakis. Editura Omonia, Bucure§ti 2001. Jacqueline de Romilly, Λεξικό τής ελληνικής λογοτεχνίας (άρχαίας και νέας). Επιμέλεια: Νίκος Α. Νικολάου. «Δαίδαλος» - I. Ζαχαρόπουλος Α.Ε., [Αθήνα 2004].

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ (ΓΕΝΙΚΕΣ

ΚΑΙ

ΤΟΠΙΚΕΣ)

Διευκρίνιση: Τά παρακάτω έργα άποτελουν, βέβαια, μέρος ένός εύρύτερου γραμματολογικού κύκλου (μιάς Ιστορίας τής νεοελληνικής λογοτεχνίας). Στά παραπάνω, δηλαδή, γραμματολογικά βοηθήματα υπάρχουν σελίδες πού άφιερώνονται στό θέατρο. Ωστόσο τά έπόμενα έργα καταχωρίζονται έδώ αύτοτελώς, έπειδή άπομονώνουν καί κατά κανόνα έξαντλουν τό θέμα καί κυρίως έπειδή σήμερα ή λεγόμενη «θεατρική φιλολογία» (γρ. «θεατρολογία») τείνει νά άποτελέσει έναν ιδιαίτερο καί άνεξάρτητο κλάδο τής Ιστορίας τής νεοελληνικής φιλολογίας, παρά τό γεγονός ότι τά θεατρικά έργα εϊναι κείμενα δημιουργικής φαντασίας καί εντάσσονται έπομένως στον καθαυτό χώρο τής λογοτεχνίας. Νικολάου I. Λάσκαρη, Ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου. Τόμ. Α'-Β'. Εκδοτικός οίκος Μ. Βασιλείου, Αθήναι 1938-1939. Γιάννη Σιδέρη, Ιστορία του νέου έλληνικου θεάτρου, 1794-1944. Τόμ. Α' (1794-1908). (Εύρωπαϊκός κλασικισμός - Ρομαντισμός - Ελληνικός νεοκλασικισμός - Αναγέννηση - "Ιψεν καί βουλεβάρτο - Θίασοι, ήθοποιοί, θέατρα, έρασιτεχνία, έκδόσεις, σκηνοθεσία - Ή «Νέα Σκηνή» καί τό «Βασιλικόν Θέατρον»). "Ικαρος, [Αθήνα, 1951]. Καί νέα έκδοση, πού άποτελεΐ έμπλουτισμένη μορφή τής προηγούμενης: Μουσείο καί Κέντρο Μελέτης του

Έλληνικου Θεάτρου, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1990. Τόμ. Β' Ή ρουτίνα καί οί διαμαρτυρίες. Μέρος Α' Θωμάς Οικονόμου - Ή χειραφέτηση τών ήθοποιών - Άπό τή «Νέα Σκηνή» και τό «Βασιλικόν» - Καζαντζάκης Νιρβάνας - Ξενόπουλος - Μέλας - Χορν - Ό συμβολισμός και ό Κ. Χρηστομάνος - Ήθοποιοκρατία - Θ. Συναδινός - Στοιχεία παρακμής - Ξένοι θίασοι Παμβουλεβαρδισμός. Κέντρο Μελετών και Έρευνας του Έλληνικου Θεάτρου, Θεατρικό Μουσείο, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1999. M. Valsa, Le théâtre grec modem de 1453 à 1900. Akademie-Verlag, Berlin 1960 [Berliner Byzantinistische Arbeiten, Band 18]1. Καί στά έλληνικά: Μ. Βάλσα, Τό Νεοελληνικό Θέατρο άπό τό 1453 έως τό 1900. Μετάφραση - Εισαγωγή - Σημειώσεις: Χαρά Μπανικόλα-Γεωργοπούλου. Εκδόσεις Ειρμός, Αθήνα 1994. Αλέξη Σολομού, Ό *Αγιος Βάκχος ή τά άγνωστα χρόνια του 'Ελληνικού θεάτρου 300.π Χ. - 1600 μ.Χ., «Πλειάς», [Αθήνα 2 1964, 3 1987]. Γιάννη Σιδέρη, Τό Αρχαίο Θέατρο *στή Νέα Ελληνική Σκηνή. Α' 18171932. "Ικαρος, [Αθήνα 1976]. Μήτσου Αυγίζου, Τό νεοελληνικό πλάι στό παγκόσμιο θέατρο. Τόμ. Α'-Β'. Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1980. Βάλτερ Πουχνερ, Ιστορικά Νεοελληνικού Θεάτρου. "Εξι μελετήματα. Εκδόσεις Παϊρίδη, Αθήνα 1984. Θόδωρου Γραμματα, Νεοελληνικό Θέατρο. Ιστορία - Δραματουργία. Δώδεκα μελετήματα. Κουλτούρα, Αθήνα 1987. Βάλτερ Πουχνερ, Ελληνική Θεατρολογία. Δώδεκα μελετήματα. Αθήνα 1988 [Εταιρεία Θεάτρου Κρήτης, Κρητική Θεατρική Βιβλιοθήκη, Τόμος Β']. *

* *

Γλυκερίας Πρωτοπαπα-Μπουμπουλιδου, Τό θέατρον έν Ζακύνθφ άπό του ΙΖ' μέχρι του Ιθ' αιώνος (Έπι τή βάσει άνεκδότων κειμένωνΧ Αθήναι 1958. Πανταζή Κοντομιχη, Τό νεοελληνικό θέατρο στή Λευκάδα (1800-1964Χ Εκδοτικός οίκος «Μέλισσα», Αθήναι 1964. Σπύρου Α. Εύαγγελάτου, Ιστορία του θεάτρου έν Κεφαλληνία 1600-1900, Έν Αθήναις 1970 [Έθνικόν καί Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών. Φιλοσοφική Σχολή. Βιβλιοθήκη Σόφιας Ν. Σαριπόλου, 5]. Χρήστου Σαμουηλίδη, Τό λαϊκό παραδοσιακό θέατρο του Πόντου, Αθήνα 1980. 1. Κρίσεις: Γλ. Πρωτοπαπα-Μπουμπουλιδου, !Αθήνα, 54 ( 1 9 6 0 ) 351-358.

Βάλτερ Πουχνερ, Μελετήματα Μπούρα, Αθήνα 1991.

θεάτρου. Το Κρητικό θέατρο, Εκδόσεις Χ.

Βιβλιογραφία Βάλτερ Πουχνερ, «Ερευνητικά προβλήματα στήν ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου», Δωδώνη, 9 (1980) 217-242 (= Του tötou, 'Ιστορικά Νεοελληνικού Θεάτρου, δ.π., σσ. 31-55).

Η ΚΡΓΠΚΗ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ (ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΡΓΠΚΗ) Ή διάκριση «λογοτεχνικής» καί «φιλολογικής» κριτικής πού έπιχειρεΐται στά έπόμενα τμήματα του κεφαλαίου αύτου έδώ ύπαγορεύεται άπό τή σχετική άντιληψη πού έχει παραδοσιακά έπικρατήσει στή διεθνή και στήν έλληνική φιλολογία και άπό μιά συμβατική άνάγκη καταμερισμού του ύλικου. Άς σημειωθεί δτι ορθότερος θά ήταν ό ένιαΐος και «περιληπτικός» ορισμός μ ε λ έ τ η τ ή ς λ ο γ ο τ ε χ ν ί α ς , πού άποδίδει τήν έννοια τόσο τής άντικειμενικής τεκμηρίωσης όσό'^αί'τής ύπεύθυνης αξιολογικής κρίσης.

Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ

ΚΡΙΤΙΚΗ

Πρόκειται γιά έναν όρο πού έχει άποκτήσει κάποιαν ιδιάζουσα σημασία μέσα στά νεοελληνικά γράμματα και πού κατά κανόνα άντιπαρατίθεται στήν έννοια της «φιλολογικής κριτικής» (βλ. παρακάτω). Αρχίζοντας άπό τόν προσδιορισμό τής περισσότερο έρασιτεχνικής μορφής τής λογοτεχνικής κριτικής θά λέγαμε ότι ή τελευταία ισοδυναμεί μέ τή διατύπωση έλεύθερων και συχνά υποκειμενικών αισθητικών κρίσεων, όπου τό συγκεκριμένο λογοτεχνικό έργο άποτελεΐ άπλώς άφορμή. Στή μορφή της αύτή ή λογοτεχνική κριτική ισοδυναμεί μέ τή σημειωματογραφία. "Οχι γόνιμη έπίσης άσκηση τής λογοτεχνικής κριτικής γίνεται στήν περίπτωση πού ό κριτικός άντιμετωπίζει τό κείμενο μέ a priori διαμορφωμένες αισθητικές θέσεις καί δέν κατορθώνει έτσι νά άποκαλύψει τήν αισθητική ιδιομορφία του έκάστοτε άντικειμένου του — όπότε άπεραντολογεΐ και αύτοαναλύεται χωρίς νά άναλύει. Συνεπέστερη άσκηση τής λογοτεχνικής κριτικής έχουμε στήν περίπτωση πού τό λογοτεχνικό έργο γίνεται άντικείμενο έπίμονης καί προσεκτικής μελέτης, όπότε τά συμπεράσματα του κριτικού ένδιαφέρουν άπό αισθητική άποψη καί συχνά φθάνουν στό έπίπεδο πολύ ούσιαστικών κρίσεων, παρ* όλο πού ένδέχεται οί τελευταίες νά διατυπώνονται μέ τρόπο άσυστηματοποίητο, χωρίς δηλαδή ένιαϊο σχέδιο μελέτης. Τά πιο άξιόλογα κείμενα τής νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής άνταποκρίνονται στις άπαιτήσεις αύτου του έπιπέδου. Τέλος, μιά συστηματικότερη διερεύνηση του νοήματος του όρου «λογοτε-

χνική κριτική» θά μπορούσε νά μας οδηγήσει σέ πιο σύνθετο προσδιορισμό. Σημειώνουμε ώς παράδειγμα τό σχετικό έγχειρημα του γνωστού κριτικού Πέτρου Σ. Σπανδωνίδη, ό όποιος στό δοκίμιο του Επιστήμη και λογοτεχνική κριτική (Θεσσαλονίκη 1947) χαρακτηρίζει τήν κριτική ώς «πνευματική έπιστήμη», «πού οφείλει τή σύστασή της στήν ένωση τής ποσοτικής έρευνας τής φιλολογικής έργασίας, τής έρμηνειας τήν όποια φιλοδοξεί νά δώσει ή ψυχοδιανοητική άναβιωση σά σκέψη καί τής ποιοτικής ιεραρχίας, τήν όποια έπιθυμεΐ νά ορίσει ή άξιολογική σκέψη. Είναι μιά σύνθεση στοιχείων άπό γνώσεις καί στοχασμούς καί συγκίνηση πού αν ξεκινούν άπό διαφορετικές άφετηριες συγκλίνουν δμως στόν ϊδιο σκοπό» (σ. 15). Όπωσδήποτε, έκεΐνο πού ένδιαφέρει νά κρατήσουμε άπό τήν έννοια τής «λογοτεχνικής κριτικής» είναι ή άπαραίτητη παρουσία τών αισθητικών κριτηρίων καί ή συνειδητή πρόθεση για τήν άξιολογική τοποθέτηση του έργου πού έξετάζεται κάθε φορά. Βιβλιογραφία Ν. Β. Τωμαδάκη, «Λογοτεχνική κριτική καί φιλολογία», Ό Αιώνας μας, άριθ. 2 [Απρίλιος 1948], σσ. 49-51 (= Του ίδιου, Νεοελληνικά. Δοκίμια και μελέται. Τόμ. Α', Αθήναι 1953, σσ. 194-201). — Πέτρου Σ. Σπανδωνίδη, Τό θέμα τής κριτικής. Δοκίμιο. Οι σύγχρονοι κριτικοί μας. Μελέτη, Θεσσαλονίκη 1959. — Του ίδιου, Ή κριτική σκέψη στή σύγχρονη \Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1963. — Πέτρου Χάρη, «"Ενα πνευματικό λειτούργημα. [Φιλολογική καί λογοτεχνική κριτική]», στό βιβλίο του Μεταπολεμικός κόσμος. Διάλογοι μέ τούς πολλούς και μέ τούς λίγους, Εκδοτικός οϊκος Γ. Φέξη, Αθήνα 1962, σσ. 255268. — Δ. Νικολαρεΐζη, «Σκέψεις γιά τήν κριτική» καί «Τά έργα τής κριτικής» [πρωτοδημοσιεύτηκαν στό περιοδικό Τά Νέα Γράμματα, 3 (1937) 254 -273], στόν τόμο Δοκίμια κριτικής, Εκδοτικός οϊκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1962 (και: Δεύτερη έκδοση, Επιμέλεια: Αλέξης Ζήρας, Πλέθρον, Αθήνα 1983), σσ. 123-135 καί 136-155, άντίστοιχα. — I. Μ. Παναγιωτόπουλου, «Τό υφος τής κριτικής», στόν τόμο Ό στοχασμός και ό λόγος, «Αετός», Αθήνα 1954, σσ. 41-49. — René Wellek, «Ό δρος καί ή έννοια τής λογοτεχνικής κριτικής», Έκηβόλος, τευχ. 1 (Χειμ. 1978), σσ. 17-32 [τό άγγλικό κείμενο («The Term and Concept of Literary Criticism», άπό τό Concepts ofCriticism, 7η έκδοση, Yale University Press, New Häven and London, 1973, σσ. 21-36) μεταφράστηκε στά έλληνικά άπό τόν Λάμπρο Ξένια]. — Του ίδιου, «Λογοτεχνική κριτική», αυτόθι, τεύχη 2-3 (Ανοιξη - Καλοκαίρι 1978), σσ. 203-232 [άρθρο — «Literary Criticism»— πρωτοδημοσιευμένο στό Dictionary of the History of

Ideas. Studies of Selected Pivotai Ideas, Charles Scribner's Sons, New York 1973* ή έλληνική μετάφραση φιλοτεχνήθηκε άπό τόν Σταύρο Θωμαιδη]. — Frederick Campbell Crews, «Λογοτεχνική κριτική», αυτόθι, σσ. 107-125 [τό άρθρο αυτό —«Literary Criticism»— πρωτοδημοσιεύτηκε στήν Encyclopaedia Britannica, 1975* ή έλληνική μετάφρασή του έγινε έπίσης άπό τόν Λάμπρο Ξενιά]. — Ζήσιμου Λορεντζάτου, « Ή έννοια τής λογοτεχνικής κριτικής», αύτόθι, τευχ. 5 (Φθιν. 1980), σσ. 323-354 (και σέ αυτοτελή έκδοση: Αθήνα 1980) = Του ίδιου, Μελέτες, τόμ. Λ', Δόμος, [Αθήνα 1994], σσ. 421-467. — Γιώργου Άράγη, « Ή έννοια τής λογοτεχνικής κριτικής», αύτόθι, τευχ. 6 (Χειμ. 1981), σσ. 415-435 (= Τοϋ ίδιου, Ζψήμ ατα λογοτεχνικής κριτικής, Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη, Εκδόσεις «Δωδώνη», Γιάννινα 1982, σσ. 67-92). — Κ. Θ. Δημαρά, «Τι, ίσως, εϊναι ή κριτική», στον τόμο Ή κριτική στή νεότερη ''Ελλάδα, 1981, σσ. 247-264. — Νέα Πορεία. Τριάντα χρόνια. Τό πρόβλημα τής κριτικής. Τεύχος ειδικό. [Θεσσαλονίκη], Ιούνης 1985. [Τεύχος, έκτος σειράς, 2, άφιερωμένο στά τριάντα χρόνια άδιάλειπτης κυκλοφορίας του γνωστού περιοδικού τής Θεσσαλονίκης, μέ ένδιαφέρουσες συμβολές ειδικών μελετητών (σσ. 308)]. — Νάσου Βαγενά, «Θεωρία ή κριτική;», Ό Πολίτης, τευχ. 83 (Σεπτ. 1987), σσ. 63-73, καί «Θεωρία ή κριτική; (β')>>, Ό Πολίτης, τευχ. 88-89 (Φεβρ.-Μάρτ. 1988), σσ. 77-85 (= Του ίδιου, Ήέσθήτα τής θεάς. Σημειώσεις γιά τήν ποίηση και τήν κριτική, Στιγμή, Αθήνα 1988, σσ. 87-107 καί 173-214, άντιστοιχα). — Ι. Α. Παπίγκη, «Διαλεκτικές συνέπειες τής κριτικής», Σημειώσεις, τευχ. 32 (Νοέμβριος 1988), σσ. 17-20. — Παν. Μουλλά, «Τό στίγμα (καί τά στίγματα) τής κριτικής», Σύγκριση /Comparaison, τευχ. 2-3 (Νοέμβρης 1991), σσ. 63-67.

Η ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ

ΚΡΙΤΙΚΗ

Πρόκειται γιά προσδιορισμό περιληπτικό, πού στά πλαισιά του συγκεντρώνει τις έπιμέρους άρμοδιότητες του φιλολόγου μελετητή τής λογοτεχνίας. "Ετσι, στήν έννοια τής «φιλολογικής κριτικής» περιλαμβάνεται τό σύνολο τών μορφών έργασίας πού μπορούν νά άπασχολήσουν τή φιλολογική έπιστήμη: έκδοτική έπεξεργασία καί λεξιλογικός ύπομνηματισμός του κειμένου (όπου αύτά εϊναι άπαραίτητα), συγκέντρωση, κατάταξη καί άξιοποίηση του βιβλιογραφικού καί κάθε είδους πληροφοριακού ύλικου σχετικού μέ τό κείμενο, άνιχνευση τών πηγών καί τών έπιδράσεων1, βιογραφική έξέταση του συγγραφέα, 1. Βλ. παρακάτω: Ή μελέτη τής λογοτεχνίας στά πλαίσια τής συγκριτικής φιλολογίας.

έρμηνεία του έργου που άποβλέπει περισσότερο στήν άναλυτική κατανόηση καί λιγότερο ίσως στήν αισθητική του άξιολόγηση, και, άκόμη, ιστορική τοποθέτηση του συγγραφέα καί του έργου του. Βασικά στοιχεία, στίς προθέσεις τουλάχιστον, τής φιλολογικής κριτικής είναι ή άντικειμενικότητα στήν έξέταση προσώπων καί πραγμάτων, σκοπός πού συχνά υπηρετείται καί μέ τήν παράθεση άπόψεων άλλων μελετητών, ή άκριβολογία στήν παρουσίαση του ύλικου, ή κατά τό δυνατόν πλήρης βιβλιογραφική ένημέρωση, ή συστηματική διάστρωση του θέματος, γενικά ή έπιστημονική άρτιότητα. "Ετσι ή φιλολογική κριτική, χωρίς άναγκαστικά νά παραγνωρίζει τή σημασία τών αισθητικών άναζητήσεων καί τών άξιολογικών κρίσεων, τοποθετεί τό έργο τών τελευταίων έξω άπό τό πλαίσιο τών άρμοδιοτήτων της καί περιορίζεται, καί πάλι όχι άναγκαστικά, νά θεωρήσει ώς τελική φάση τής δικής της άποστολής τήν προσεκτική έρμηνεία του κειμένου. Αρνητική έκδήλωση τής φιλολογικής κριτικής έχουμε στήν περίπτωση πού οί άντιπρόσωποί της άπορρίπτουν έκ τών προτέρων τή σημασία τής αισθητικής άξιολόγησης καί πιστεύουν ότι ή σχέση τής φιλολογίας γενικά μέ τό άντικείμενο της έξαντλεΐται στίς παραπάνω διαδικασίες. Τότε ή φιλολογική κριτική έκφυλίζεται σέ άγονη μορφή «έπιστημονισμου», δπως άντίστοιχα έκφυλίζεται ή λογοτεχνική κριτική όταν έκτρέπεται προς τήν άθεμελίωτη σημειωματογραφία. Άπό τις παραπάνω διαπιστώσεις προκύπτει, νομίζω, ότι κανονικά δέν υπάρχει σχέση άντιδικίας άνάμεσα στή λογοτεχνική καί τή φιλολογική κριτική, άλλά άπλώς διαφοροποίηση άρμοδιοτήτων. Αύτό έξάλλου πιστοποιείται καί άπό τό γεγονός ότι μπορούμε συχνά νά συναντήσουμε στό ϊδιο πρόσωπο τόν συνδυασμό του έπιστημονικου έξοπλισμου πού άπαιτεΐ ή φιλολογική κριτική καί τής αισθητικής παιδείας πού προϋποθέτει ή λογοτεχνική κριτική1. 1. Όρθότατα καί ό Νάσος Βαγενας («θεωρία ή κριτική;», Ό Πολίτης, τευχ. 8 3 / 1 1 , Σεπτ. 1987, σ. 72 [= Πρακτικά Έβδόμ ου Συμποσίου Ποίησης: Ή ποίηση στην παιδεία, «Γνώση», 1988, σ. 3 1 = Ό ίδιος, Ήεσθητα της θεας. Σημειώσεις γιά την ποίηση και την κριτική, Στιγμή, 1988, σσ. 104-105]) γράφει: «... θά πρέπει νά νοούμε τήν κριτική καί τή φιλολογία ώς δύο συστατικά μιας ένιαίας καί άδιάσπαστης δραστηριότητας: τό υποκειμενικό καί τό άντικειμενικό συστατικό, πού τό ένα έλέγχει καί διαμορφώνει τό άλλο* ώς δύο στοιχεία —πού λειτουργουν ταυτόχρονα— μιας καί της αύτης διαδικασίας, τά όποια είναι προϋπόθεση τό ένα του άλλου, διεισδύουν τό ένα στό άλλο καί ταυτίζονται, ώς ένα βαθμό, το ένα μέ τό άλλο. θ ά μπορούσαμε νά πούμε πώς ή κριτική είναι τό άνώτερο έπίπεδο αύτης της διαδικασίας, ή ένέργεια πού έπεξεργάζεται, συνθέτει καί άποτιμά τά πορίσματα της φιλολογίας, έργο της οποίας είναι ή μελέτη και ιεράρχηση ένός πλήθους στοιχείων, άπό τή μικρή άλλά όχι άσχετη λεπτομέρεια ώς τήν άκρα άλλά έλεγχόμενη πάντοτε άπό τά πράγματα θεωρητικοποίηση, άπό τήν άπλή διόρθωση καί τήν άποκατάσταση ώς τήν άνάλυση καί τήν έρμηνεία του κειμένου. [...] Και όπως ή φιλολογία παρέχει στήν κριτική τά δεδομένα

Βιβλιογραφία Ιωάννου Συκουτρή, «Κριτικαί έκδόσεις, νεοελληνικών λογοτεχνημάτων», NE, 18 (1935) 990-1000 [καί σέ αυτοτελές τεύχος, Αθήναι 1935 (= Μελέται καί *Αρθρα, Αθήναι 1956 ( 2 1982, φωτομηχανική), σσ. 420-435)] 1 . Βλ. έπίσης τό σημαντικότατο μέσα στήν έλληνική βιβλιογραφία δημοσίευμα του ίδιου «Φιλολογία καί Ζωή», ΑΦΘΕ, 2 (1930-1931), 399-444 [αυτοτελές τεύχος: Αθήναι 1931 (= Μελέται καί "Αρθρα, σσ. 210-239)], δπου έπιχειρειται σύνθετος προσδιορισμός τής άποστολής τής φιλολογίας μέσα στήν πνευματική ζωή κάθε λαου καί τό νόημά της διευρύνεται πολύ πέρα άπό τά πλαίσια πού καλύπτει συνήθως ό δρος «φιλολογική κριτική». — Ν. Β. Τωμαδάκη, «Κριτικαί καί έρμηνευτικαί έκδόσεις Νεοελλήνων συγγραφέων», Νέον Πνεύμα, 1 (1944), άρ. 6, σσ. 11-12, καί άρ. 7-8, σσ. 13-14. — Του ίδιου, « Ή νεοελληνική φιλολογία ώς επιστήμη» (1945), Νεοελληνικά, Α', 9-12. — Έμμ. Κριαρα, « Ή ιστορική'(Χέθοδος στή μελέτη τής λογοτεχνίας» (1948), Γλωσσοφιλολογικά, 35-36. — Φ. Α. Δημητρακόπουλου - Γ. Α. Χριστοδούλου, «Κριτικές έκδόσεις νεοελλήνων συγγραφέων», NE, 114 (1983) 939-949 (= Γεώργιος Α. Χριστοδούλου, Σύμμικτά Κριτικά, Αθήνα 1986, 370-384, μέ βελτιώσεις).

Η Μ Ε Λ Ε Τ Η ΤΗΣ Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ ΣΤΑ Π Λ Α Ι Σ Ι Α Τ Η Σ Σ Ϊ Γ Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η Σ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ "Οπως κάθε πολιτισμικό φαινόμενο, έτσι καί ή λογοτεχνία δέν συνιστά μιά κλειστή διαδικασία, άλλά βρίσκεται πάντοτε σέ οργανική σχέση μέ ένα συγγενές περιβάλλον, στενότερο ή εύρύτερο. Τό περιβάλλον αύτό άποτελεΐται άπό τό σύνολο τών έρεθισμών πού δέχεται καί άφομοιώνει ό λογοτέχνης, καί πού μέ πού ορίζουν τις άξιολογήσεις της, έτσι ή κριτική παρέχει στή φιλολογία τήν οξύτητα καί τήν πνοή που τής έπιτρέπουν νά κάνει τις έπιτυχέστερες έπιλογές καί έκτιμήσεις». 1. Ώς προς τις άπόψεις πού διατύπωσε ό Συκουτρής στό παραπάνω μελέτημά του, θετική ήταν ή θέση πού έλαβε ό φιλόλογος Κ. Μ. Μιχαηλίδης («Γιά τά νέα μας γράμματα. Ή συμβολή ένός λογίου [του Ίω. Συκουτρή]», Τά Νέα Γράμματα, 2, 1936, 159-161) καί έντελώς άρνητική ή θέση του Λίνου Πολίτη (αυτόθι, 343-346). Στις παρατηρήσεις του Πολίτη άπάντησε διεξοδικά ό Συκουτρής (αυτόθι, 347-359). Ή άπάντηση αύτή δέν συμπεριλήφθηκε στόν συγκεντρωτικό τόμο Μελέται και Άρθρα. Γιά τα θέματα αύτά βλ. τωρα Π. Δ. Μαστροδημήτρη, «Ιωάννης Συκουτρής - Αίνος Πολίτης: Τό χρονικό μιας φιλολογικής άντιδικίας», Μαντατοφόρος, τευχ. 41, Ιούνιος 1996, σσ. 6 4 - 8 1 (= Του ίδιου, Ή Νεοελληνική σύνθεση. Θέματα και κατευθύνσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1999, σσ. 315-333).

κάποια μορφή ένσωματώνονται δημιουργικά στό δικό του εργο. Γιά ευνόητους λόγους, άποφασιστική θέση μέσα σέ αυτή τή διαδικασία έχουν τά λογοτεχνικά κείμενα μέ τά όποια είναι έξοικειωμένος κάθε δημιουργός καί ιδιαίτερα έκεϊνα που καθορίζουν έντονότερα τή διαμόρφωση τής φυσιογνωμίας του, καί μέ τή μορφή τής πηγής ή τής έπίδρασης διαδραματίζουν κάποιον έμφανή ή λανθάνοντα ρόλο στή σύνθεση του έργου του. Ή άνίχνευση του συνόλου αύτών τών σχέσεων, στις όποιες πρέπει νά συμπεριλάβουμε καί τις έξω άπό κάθε έπιδραση διαπιστούμενες άναλογίες, άλλά καί τις συμπτώσεις καί τούς κοινούς τόπους, καθώς καί τις σχέσεις τής λογοτεχνίας μέ άλλες τέχνες (ζωγραφική, μουσική, κινηματογράφος, κλπ.), εϊναι έργο τών συγκριτικών φιλολογικών σπουδών, οί όποιες τείνουν κατά τά τελευταία χρόνια νά άναπτυχθουν ικανοποιητικά καί στήν Ελλάδα, σέ σχέση μέ θέματα τής νεοελληνικής φιλολογίας. Θά πρέπει άκόμη νά σημειωθεί ότι οί τελικά συμβατικές διαιρέσεις του φιλολογικού έργου σέ λογοτεχνική κριτική, φιλολογική κριτική, συγκριτική φιλολογία κλπ. περιγράφουν άπλώς τις πλευρές του ένιαίου έργου τής φιλολογικής έπιστήμης. * * *

Οί συγκριτικές έργασίες πού πραγματοποίησαν 'Έλληνες μελετητές σέ παλαιότερα κείμενα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας —λ.χ. πάνω στά Βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα (Κριαράς, Μανούσακας), στά Κυπριακά έρωτικά ποιήματα (Θέμις Σιαπκαρά-Πιτσιλλίδου), σέ έργα του αιώνα τής άκμής τής κρητικής λογοτεχνίας (δηλαδή σέ έργα του «Κρητικού Θεάτρου» καί στον Έρωτόκριτο: Ζώρας, Κριαράς, Μανούσακας, Πολίτης, κ,ά.)1 καί σέ μεταγενέστερα έργα2— εϊναι άρκετές καί άξιόλογες (οί περισσότερες άπό τις μελέτες αύτές άναφέρονται σέ προηγούμενα κεφάλαια του βιβλίου αύτου έδώ). 1. Μνημονεύονται καί οι σχετικές έργασίες τής Χριστίνας Β. Δεδούση, «ΌΚατζοϋρμπος καί ή λατινική κωμωδία. Συμβολή στήν έρμηνεία τής κρητικής κωμωδίας», ΕΕΦΣΠΘ, 10 ( 1 9 6 8 ) 243-279, του Γιάννη Κ. Μαυρομάτη, Τό πρότυπο του «Έρωτοκρίτου», Ιωάννινα 1 9 8 2 [Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Σειρά έπιστημονικών διατριβών τής Φιλοσοφικής Σχολής, 3], καί οί συμβολές τής Μάρθας Άποσκίτη, «Άγνωστες ιταλικές έπιδράσεις στον Κορνάρο», Κρψολογία, 12-13 ( 1 9 8 1 ) 2 1 3 - 2 2 0 (= Τής ίδιας, Κρητολογικά. 'Αναγεννησιακά και νεώτερα, Στιγμή, Αθήνα 2003, σσ. 61-69) καί «Επιδράσεις τής Adriana του Groto στον Έρωτόκριτο», Παλίμφηστον, 3 ( 1 9 8 6 ) 103-106 (= Τής ίδιας, Κρητολογικά, σσ. 93-97). 2. Γιά τα δραματικά έργα του Κεφαλλονίτη Π. Κατσαΐτη βλ. τό μελέτημα του Ε. Κριαρα, «Τα βασικά ιταλικά πρότυπα τών τραγωδιών του Πέτρου Κατσαΐτη», NE, 69 ( 1 9 6 1 ) 1 6 9 - 1 7 1 (= Του ίδιου, Γλωσσοφιλολογικά, σσ. 123-127).

Μέ τίς σχέσεις παλαιότερων νεοελληνικών κειμένων προς τά δυτικά πρότυπα τους άσχολήθηκαν, όπως είδαμε παραπάνω, καί ορισμένοι ξένοι νεοελληνιστές. Έδώ μνημονεύονται λ.χ. ό Γάλλος μελετητής Charles Gidel (ένδιαφέρθηκε για τίς σχέσεις κειμένων τής ύστεροβυζαντινής περιόδου προς τά δυτικά πρότυπά τους), ό Ρουμάνος Ν. Cartojan (υπέδειξε τό πρότυπο του Έρωτοκρίτου), ο Άγγλος Gareth Morgan (ό όποιος άσχολήθηκε μέ τίς πηγές έργων τής κρητικής λογοτεχνίας)1, ό Σουηδός Börje Knös (μελέτησε τό θέμα τών γαλλικών έπιδράσεων στή δημώδη λογοτεχνία), οί Ιταλοί Giuseppe Spadaro2, Vincenzo Pecoraro (μελέτησε τίς πηγές τών χορικών τής Έρωφίλης, τής κωμωδίας Στάθης καί τών Κυπριακών ερωτικών ποιημάτων), Francesco Maspero (έρεύνησε τίς πηγές του Έρωτοκρίτου), ό 'Ολλανδός Wim F. Bakker (συνέκρινε τό κείμενο τής Θυσίας του 'Αβραάμ μέ τό έργο Lo Isach του Groto καί έγραψε μιάν εύρύτερη συγκριτική έργασία γιά τή Θυσία καί τή σχέση της μέ τή δυτικοευρωπαϊκή καί τήν έλληνική παράδοση), κ.ά. Άπό τίς άνάλόγες γενικότερες.συμβολές Ελλήνων μελετητών πού διαθέτουμε σήμερα, περιορίζομαι νά άναφέρω (δειγματοληπτικά) ορισμένες μόνο συνθετικότερες εργασίες3. 1. Βλ. τίς μελέτες «French and Italian Elements in the Erotokritos», Kp. Xp., 7 (1953) 201-228, καί «Cretan Poetry: Sources and Inspiration», αυτόθι, 14 (1960) 7-68, 2 0 3 - 2 7 0 καί 379-434. 2. Γιά τίς συγκριτικές έργασίες του Spadaro βλ. έδώ παραπάνω (Μέρος Β', Κεφ. Α', Ξένοι νεοελληνιστές: Ι τ α λ ί α ) . 3. 'Ηλία Π. Βουτιερίδη, « Ή ξένη επίδραση στή νεοελληνική λογοτεχνία», 'Ελληνικά Γράμματα, 1 ( 1 9 2 7 ) 165-172. — Του ίδιου, Ή ξένη επίδραση στη νεοελληνική λογοτεχνία, Εκδοτικός οίκος Μιχαήλ Σ. Ζηκάκη, έν Αθήναις 1930. — Γαλάτειας Καζαντζάκη, « Ή έπίδραση τών Γαλλικών γραμμάτων στή νεοελληνική λογοτεχνία», 'Αλεξανδρινή Τέχνη, Χρ. Δ', τευχ. 9-10 (Σεπτ.-Όκτ. 1930), σσ. 266-280. — Αδαμαντίου Δ. Παπαδήμα, Ό Ρωμαντισμός. Ό Ευρωπαϊκός και ό ελληνικός, Αθήναι 1938. — Κ. θ . Δημαρα, « Ε παφές τής νεώτερης έλληνικής λογοτεχνίας μέ τήν άγγλική (1780-1821)», Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 3, άριθ. 1 (Μάιος 1947), σσ. 18-22, καί άριθ. 2 (Ιούν. 1947), σσ. 52-55 (= Του ϊδιου, Φροντισματα. Πρώτο μέρος Από τήν Αναγέννηση στόν Διαφωτισμό, Αθήνα 1962, σσ. 39-66 = Του ίδιου, :Ελληνικός Ρωμαντισμός, σσ. 21-42 καί 490-496). — Constantin Th. Dimaras, «Les coïncidences dans l'histoire des lettres et dans l'histoire des idées», Actes du IVe Congrès de ΓAssociation Internationale de Littérature Comparée, [Fribourg 1964], [tome Π], Mouton and Co., The Hague - Paris 1966, σσ. 12261231 [ή άρίθμηση τών σελίδων τών δύο τόμων τών Πρακτικών είναι συνεχής] (καί στά έλληνικά: Κ. θ. Δημαρα, «Οί συμπτώσεις στήν ιστορία τών γραμμάτων καί στήν ιστορία τών ιδεών», Εποχές, τευχ. 21, Ίαν. 1965, σσ. 22-25). — Λίνου Πολίτη, «Λογοτεχνία νεοελληνική και λογοτεχνία εύρωπαϊκή», Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 4, άριθ. 3 (Άπρ. 1949), σσ. 8 9 - 9 3 (= Του ϊδιου, Θέματα της λογοτεχνίας μας. (Πρώτη σειρά). Δεύ-

Οί ειδικότερες συγκριτικές έργασίες που άφιέρωσαν νεώτεροι "Ελληνες μελετητές στήν άνίχνευση τών πηγών καί τών έπιδράσεων ορισμένων νεώτερων λογοτεχνικών έργων (του Βηλαρα, του Σολωμού, του Κάλβου, του Ραγκαβή, του Βιζυηνου, του Παπαδιαμάντη, του Παλαμα, του Καβάφη, του Καζαντζάκη, του Σικελιανού, του Καρυωτάκη, του Σεφέρη, του Ρίτσου, του Ελύτη, του Εμπειρίκου, του Καββαδία, του Πλασκοβίτη, κ,ά.)1 ικανοποιούν σέ ύψηλόν τερη έκδοση. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 11, [Θεσσαλονίκη 1976], σσ. 153-174). — "Αλκή Αγγέλου, «Πώς ή νεοελληνική σκέψη έγνώρισε τό "Δοκίμιο" του John Locke», 'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, Περ. Β', τόμ. 7, άριθ. 6 (Φθιν. 1954), σσ. 1 2 8 - 1 4 9 (= Του ίδιου, Τών Φώτων, [Α'], σσ. 1-22). — Κ. Μητσάκη, « Ή ξένη έπίδραση στήν έλληνική λογοτεχνία », NE, 73 ( 1 9 6 3 ) 180-186 και 251-257 (= Του ίδιου, Πορεία, σσ. 405-434). — Παν. Μουλλα, «Σχέσεις τής νεοελληνικής μέ τήν ευρωπαϊκή λογοτεχνία (18301920)», Δελτίο της Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας, Άριθ. 2, Αθήνα 1978, σσ. 56-59. — Νέα Εστία, τόμ. 122, τευχ 1451, Αφιέρωμα: Ή έλληνική λογοτεχνία και οι επιδράσεις τών ξένων πνευματικών ρευμάτων, Χριστούγεννα 1987, σσ. 210. 1. Γιά τόν Βηλαρα βλ. Λ. Βρανούση, « Ή "Άνοιξη" του Βηλαρα καί τό ιταλικό της πρότυπο. Άπό τήν ιταλική "Αρκαδία" του Metastasio καί του Parmi στήν "Ηπειρο του Βηλαρα καί στά Επτάνησα τοΰ Μάτεση», Ό Ερανιστής, 11 ( 1 9 7 4 ) 627-648, καί Ν. Β. Τωμαδάκη, «Αί πηγαί στίχων τινών του Γιάννη Βιλλαρα», Ηπειρωτικό Ήμερολόγιο, 5 (1983) 9-15 (= Του ίδιου, Νεοελληνικά, Γ', 79-85). Γιά τόν Σολωμό βλ. Ν. Β. Τωμαδάκη, Ό Σολωμός και οι 'Αρχαίοι, Αθήναι 1 9 4 3 (= Του ίδιου, Νεοελληνικά, Β', 1-96), John Mavrogordato, «Σολωμός καί Wordsworth», 'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 3, άριθ. 9 (Μάρτ.-Άπρ. 1948), σσ. 281-284, Λίνου Πολίτη, « Ό Σολωμός και ή γερμανική φιλοσοφία καί ποίηση. ("Ενα χειρόγραφο μέ μεταφράσεις γιά τόν Σολωμό)», στόν τόμο του ίδιου, Γύρω στό Σολωμό. Μελέτες και άρθρα (19381982), Β' έκδοση έπαυξημένη, Μορφωτικό "Ιδρυμα Έθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1985, σσ. 319-347 (= Probleme der neugriechischen Literature, IV, σσ. 3-19), Νάσου Βαγενα, «Σολωμός καί "Οσσιαν», Παρνασσός, 8 ( 1 9 6 6 ) 517-522, Του ίδιου, «Γύρω άπό μερικούς δαντικούς ήχους στόν Σολωμό», αύτόθι, 10 ( 1 9 6 8 ) 2 0 7 - 2 1 6 (= Κείμενα και Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, άριθ. 44, Αθήναι 1968), Μ. Byron Raizis, «Solomos and the Britannic Muses», Neo-Hellenika, 1 ( 1 9 7 0 ) 9 4 - 1 2 1 (= Του ίδιου, Essays and Studies from Professional Journals, Athens 1980, σσ. 76-102), Έμμ. Ν. Φραγκίσκου, « Ό σολωμικός Ύμνος καί τό λυρικό δράμα Hellas του Ρ. Β. Shelley (1822)», Ό Ερανιστής, 11 (1974) 527-567, G. Veloudis, «Solomos und Schiller», Hellenika 1973, 3 2 - 4 1 [και στά έλληνικά, μέ ορισμένες νέες βιβλιογραφικές παραπομπές καί σημειώσεις: Τομές, Χρ. 5ος, τευχ. 44-45 (Γεν.-Φλεβ. 7 9 ) , σσ. 8-15 (= Του ίδιου, 'Αναφορές, σσ. 3 0 - 4 3 και 145-147). Στή σ. 8 (= 31) γίνεται γενικότερος λόγος γιά τήν ιταλική παιδεία του Σολωμού καί για τά στοιχεία του γαλλικού διαφωτισμού καί του άγγλικου ρομαντισμού στή σολωμική ποίηση· ή σχετική βιβλιογραφία καταχωρίζεται στίς υποσημειώσεις 4-6 της μελέτης (σσ. 1415 καί 145, άντίστοιχα)], 'Ηλία Σπυρόπουλου, «Όμηρικές έπιδράσεις στόν Διονύσιο Σολωμό», 'Αφιέρωμα στόν καθηγητη Λίνο Πολίτη, Θεσσαλονίκη 1979, σσ. 79-88, Γιώργου Βε-

βαθμό τους στόχους τής συγκριτικής φιλολογικής έπιστήμης, ένώ υπαγορεύεται ή άνάγκη νά πυκνώσουν οί σχετικές έργασίες. λουδή, Διονύσιος Σολωμός. Ρομαντική ποίηση και ποιητική. Οι γερμανικές πηγές. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1989, Αγγελικής Πανωφοροπούλου, Ή βιργιλιανή ανταύγεια στήν ποίηση του Σολωμού, Μνημοσύνη, [Αθήνα] 1989,1. Θ. Κακριδή, « Ή Πινδαρογνωσία του Σολωμού», Θαλλώ, τευχ. 2 (Καλοκαίρι 1990), σσ. 7 - 1 1 (= Του ίδιου, Προσφορά στον νεοελληνικό λόγο, Βιβλιοπωλείο τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α Ε., Αθήνα 1 9 9 1 [ Ή Βιβλιοθήκη του Φιλολόγου, Άριθ. 16], σσ. 98-102), Στυλιανου Αλεξίου, «Γερμανικές έπιδράσεις στον Σολωμό. Ή 'Φεγγαροντυμένη'. Τό ιστορικό υπόβαθρο του "Κρητικού"», στό τομίδιο του ίδιου, Σολωμικά, Στιγμή, Αθήνα 1994, σελ. 17-32. Γιά τόν Κάλβο βλ. Ν. Β. Τωμαδάκη, « Ό Κάλβος καί οί Αρχαίοι», Mélanges offerts à Octave et Melpo Merlier, vol. III, Athènes 1957, σσ. 2 1 7 - 2 2 4 (= Του ίδιου, 'Απανθίσματα, σσ. 163-171), Στέφανου Διαλησμα, « Ή άρχαιογνωσία του Κάλβου καί ή 'Ελληνική Ανθολογία», ΕΕΦΣΠΑ, 28 ( 1 9 7 6 - 1 9 8 5 ) 503-522, Ευγενίας Μακρυγιάννη, «ΌΚάλβος καί οι Άρχαϊορ»,Διαβάζω, τευχ. 140 (26 Μαρτ. '86), σσ. 21-26, Γιάννη Δάλλα, «Κάλβος καί Ησίοδος», Έλληνικά, 4 1 ( 1 9 9 0 ) 337,-371, Ανδρέα Παναγόπουλου, «Κλασικές άπηχήσεις στήν ώδή "Εις θάνατον" του Κάλβου», Πρακτικά Δωδέκατου Συμποσίου Ποίησης: «Ανδρέας Κάλβος», Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα, 1994, σσ. 85-91. Γιά τόν Ραγκαβή βλ. Θεοδώρας Μυλωνά - Μιχάλη Πιερή, «Άλ. Λ. Ραγκαβής - Walter Scott: Επιδράσεις του Ivanhoe στον Αύθέντη του Μορέως», NE, τόμ. 110, τευχ. 1307, Αφιέρωμα: Τά εκατόν πενήντα χρόνια του Έλληνικου Ρομαντισμού [και ό Ρομαντισμός στον 19ο αιώνα], Χριστούγεννα 1981, σσ. 60-75. — D. Β. Ricks, «Α. R. Rangavis The voyage ofDionysus», :Ελληνικά, 38 ( 1 9 8 7 ) 89-97. Γιά τόν Βιζυηνό βλ. Γ. Βελουδή, «Βιζυηνός καί Άουερμπαχ», Τό Βημα, 22 Αύγ. 1980, σσ. 1 καί 6 (= Του ίδιου, Μονά-ζυγά. Δέκα νεοελληνικά μελετήματα, Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1992, σσ. 37-42 καί 341-342). Γιά τόν Παπαδιαμάντη βλ. Νικολάου Α. Ε. Καλοσπύρου, Ή άρχαιογνωσία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, 'Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών & Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα 2002]. Γιά τόν Παλαμα βλ. Roger Milliex, « Ό Παλαμας κ* οί ευρωπαϊκές άξίες», NE, τόμ. 34, τευχ. 397, <Άφιέρωμα στον Παλαμα>, Χριστούγεννα 1943, σσ. 316-350, S . A . Sofroniou, «The Parnassianism of Kostis Palamas», The Slavonic and East European Review, 38 (1959) 166-177, Thanasis Maskaleris, «Palamas and World Literature», Modem Greek Writers, σσ. 1 1 0 - 1 2 2 (= Του ίδιου, Kostis Palamas, Twayne Publishers, Inc., New York [1972] (Twayne's World Authors Sériés), σσ. 125-136), 'Ελένης ΠολίτουΜαρμαρινου, « Ή Αφροδίτη τής Μήλου ώς πηγή έμπνεύσεως τών Γάλλων Παρνασσικών ποιητών καί ή "Ξενητεμένη" του Κωστή Παλαμα», ΕΕΦΣΠΑ, 23 ( 1 9 7 2 - 1 9 7 3 ) 162193, καί ιδίως Τής ίδιας, Ό Κωστής Παλαμάς και ό γαλλικός παρνασσισμός. (Συγκριτική φιλολογική μελέτη), Αθήναι 1976, δπου καί ή παλαιότερη σχετική βιβλιογραφία, Αναστασίου Στέφου, « Ό Άσκραϊος 'Ησίοδος καί ό Ασκραϊος του Κ. Παλαμα», Πρακτικά Ενάτου Συμποσίου Ποίησης: «Κωστής Παλαμας. Ή Έποχή του και η Έποχή μας», Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1992, σσ. 191-204, Ines di Salvo, « Ό Παλαμας καί ή ιταλική λογοτεχνία. Ή περίπτωση του Leopardi», Δίπτυχα, Ç' ( ΐ 9 9 4 - ' 9 5 ) 355-368, καί Δημήτρη Τζιό-

Συγκριτικές έργασίες έπάνω σέ νεώτερους ποιητές (άκόμη και άνόμοιους) καί πεζογράφους πραγματοποίησαν έπίσης ορισμένοι ξένοι νεοελληνιστές, όπως βα, « Ό Παλαμας καί ή άγγλική λογοτεχνία», Θέματα Λογοτεχνίας, τευχ. 2 (Μάρτ.-Ίούν. '96), σσ. 25-36. Γιά τήν έπίδραση του Δάντη στόν Καβάφη βλ. τή μελέτη του Γ. Βρισιμιτζάκη, Οι κύκλοι της κολάσεως του Δάντη στην ποίηση του Καβάφη, Αλεξάνδρεια 1926 (= Του ΐδιου, Τό εργο τοΰ Κ. Π. Καβάφη, Πρόλογος καί φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη, "Ικαρος, [Αθήνα 1975], σσ. 43-53), ένώ για τόν παραλληλισμό Κ. Π. Καβάφη - Μπέρτολτ Μπρέχτ βλ. Γ. Π. Σαββίδη, «Bertold Brecht - Κ. Π. Καβάφης: μία προσέγγιση», ΕΕΦΣΠΘ, 11 (1969) 3 2 7 - 3 3 1 (= Του ίδιου, Μικρά καβαφικά, Ά , 125-133), Πέτρου Κολακλίδη, «Καβάφης καί Μπρέχτ», Τό Βημα, 23 Μαίου 1971, σ. 4 (= Θέατρο, τόμ. 7, τευχ. 3 8 / 3 9 , Μάρτ.-Ίούν. 1974, σ. 115, μέ τόν τίτλο «"Οι Τρώες" τοΰ Καβάφη καί ό Μπρέχτ. Διαβάζοντας εναν "Ελληνα ποιητή της παρακμής»), Theodore Fiedler, «Brecht and Cavafy», Comparative Literature, 25 (1973) 240-246, Γιώργου Βελουδή, «Κ. Π. Καβάφης καί Μπ. Μπρέχτ», Τό Βημα, 29 Άπρ. 1973, σ. 4 (= Θέατρο, τόμ. 6, τεΰχ. 3 4 / 3 6 , Ίούλ.-Δεκ. 1973, σσ. 1 2 4 - 1 2 6 = Τοΰ ίδιου, Προτάσεις, σσ. 11-22 καί 163-164), Τ. Κ. Παπατσώνη, «Υποκειμενικά άντλήματα άπό τόν Καβάφη», Εύθύνη, τεΰχ. 20 (Αύγ. 1973), σσ. 3853 9 2 (ιδίως σ. 389), καί Μ. Γ. Μερακλή, «Μπρεχτικός Καβάφης», Ή λέξη, τεΰχ. 23 (Μάρτ.-Άπρ. '83), σσ. 334-347 (= Τοΰ ίδιου, Τέσσερα δοκίμια γιά τόν Κ. Π. Καβάφη, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1985, σσ. 31-49). Ένώ γιά τόν «παραλληλισμό» τοΰ Καβάφη μέ τόν T. S. Eliot, στή μελέτη τοΰ Γ. Σεφέρη «Κ. Π. Καβάφης, θ . Σ. "Ελιοτ* παράλληλοι», 'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. 3, άριθ. 2 (Ιούν. 1947), σσ. 33-43 (= Τοΰ ίδιου, Δοκιμές, Ά , 3 2 4 - 3 6 3 καί 510-520), βλ. Τ. Κ. Παπατσώνη, δ.π., σσ. 3 8 8 - 3 8 9 , Γ. Βελουδή, δ.π., σσ. 4 , 1 2 4 καί 12, άντίστοιχα, καί τό «Υστερόγραφο» τοΰ Σεφέρη (Ήλέξη, ό.π., σσ. 190-197). Συναφώς βλ. καί τήν έργασία τής Άθηνας Γεωργαντα, «"Οσμωση σώματος καί ψυχής, ή: ό αισθησιακός συντελεστής της διάνοιας. Κ. Π. Καβάφης, Ezra Pound, T. S. Eliot», αυτόθι, σσ. 253-257. Γιά τήν έπίδραση της «Ιθάκης» τοΰ Καβάφη στήν «Ατλαντίδα» τοΰ W. Η. Auden βλ. Δημήτρη Άγγ. Γέροντα, Συσχετισμοί. Νεοελληνικός και δυτικός λόγος, Αθήναι 1963, σσ. 7-27 (= Τοΰ ίδιου, Τά Πεζά. Συγκεντρωτική έκδοση, Αθήνα 1994, σσ. 9-29), ένώ γιά τή σχέση Καβάφη καί Keats βλ. F. Μ. Pontani, «Kavafis e Keats», Studi classici in onore di Quintino Cataudella, vol. IV, Catania 1972, σσ. 3834 1 6 (= Τοΰ ίδιου, Γιά τόν Καβάφη, σσ. 229-252, σέ έλληνική μετάφραση Ευριπίδη Γαραντούδη). Γιά τήν έπίδραση τοΰ Tennyson στόν Καβάφη βλ. Gregory Jusdanis, «Cavafy, Tennyson and the Overcoming of Influence», BMGS, 8 ( 1 9 8 2 / 8 3 ) 123-136. Γιά τή σχέση Καβάφη καί Poe, τέλος, βλ. τό μελέτημα τοΰ Νάνου Βαλαωρίτη, «Κ. Π. Καβάφης καί Ε. Α. Πόου, μεταξύ άλλων», Χάρτης, τεΰχ. 5 / 6 (Άπρ. 1983), (Αφιέρωμα στόν Κ. Π. Καβάφη), σσ. 6 5 0 - 6 5 7 , ένώ γιά τή σχέση Καβάφη-Μπράουνιν βλ. Edmund Keeley [σέ μετάφραση Άρη Μπερλή], «Καβάφης καί Μπράουνιν», Ό Πολίτης, τεΰχ. 62 (Σεπτ. 1983), σσ. 6 0 - 6 2 (= Πρακτικά Τρίτου Συμποσίου Ποίησης, 'Αφιέρωμα στόν Κ. Π. Καβάφη, «Γνώση», 1984, σσ. 355-362), καί Μαρίας Τόμπρου, «Καβάφης καί Μπράουνινγκ», NE, 153, 2003, 787-809. Τέλος βλ. τις γενικότερες έργασιες: Κ. θ. Δημαρα, «Μερικές πηγές της καβαφικής τέχνης», Ό Κύκλος, Β'/3-4 (Νοέμβριος 1932), σσ. 69-86 (= Κ. θ. Δημαρας, Σύμμικτα, Γ" Περι Καβάφη. Φιλολογική έπιμέλεια: Γ. Π. Σαββίδης. Εκδόσεις «Γνώση»,

λ.χ. ό Άγγλος Philip Sherrard και ό Αμερικανός Edmund Keeley (μελέτησαν Αθήνα 1992, σσ. 23-48), Ελένης Πολίτου-Μαρμαρινου, « Ό Καβάφης καί ό γαλλικός παρνασσισμός», Παρουσία, 2 ( 1 9 8 4 ) 7 1 - 8 1 (= Πρακτικά Τρίτου Συμποσίου Ποίησης, σσ. 315-346), καί Renata Lavagnini, « Ό Καβάφης καί ή Ιταλική φιλολογία», αυτόθι, σσ. 363-372. Περισσότερα βιβλιογραφικά γιά τόν παρνασσισμό του «πρώιμου» Καβάφη βλ. στόν τόμο: Κωνσταντίνου Χατζόπουλου, Τά Ποιήματα, Φιλολογική έπιμέλεια Γιώργος Βελουδής, Αθήνα 1 9 9 2 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική εποπτεία: Απόστολος Σαχίνης], σ. 22, σημ. 9. Γιά τόν Καζαντζάκη βλ. Γιώργου Ν. Σταματίου, Ό Καζαντζάκης και οι 'Αρχαίοι, Αθήνα 1983. Γιά τόν Σικελιανό βλ. Αντρέα Κ. Φυλακτου, Ό άρχαιοελληνικός μύθος στό «Λυρικό Βίο». Συμβολή στήν μελέτη τών πηγών και της ποιητικης του Αγγέλου Σικελιανού, Λευκωσία 1990, Ευριπίδη Γαραντούδη, «Σικελιανός καί D'Annunzio. Άλαφρόισκιωτος καί Laus Vitae. Πρόδρομη άνακοίνωση», Αντί, Περ. Β', τευχ. 749 (2 Νοεμβρίου 2001), Αφιέρωμα Άγγελος Σικελιανός, 32-35, καί Του ίδιου, «Σικελιανός και Ντ* Άννούντσιο. Ή ρυθμική έπίδραση του Laus Vitae στόν Αλαφροισκιωτο», NE, τόμ. 150, τευχ. 1740 (Δεκ. 2001), Αφιέρωμα στόν Σικελιανό, σσ. 910-921. Βλ. καί παρακάτω γιά τις σχέσεις τής ποίησης του Σεφέρη μέ τήν ποίηση του Σικελιανού». Γιά τόν Καρυωτάκη βλ. Κώστα Στεργιόπουλου, Οι επιδράσεις στό εργο του Καρυωτάκη. Εκδόσεις «Σοκόλης», Αθήνα 1972. Γιά τόν Σεφέρη βλ. τά δημοσιεύματα: Γ. Δανιήλ, « Ή Κίχλη του Σεφέρη καί ό Ezra Pound», Νεοελληνικός Λόγος 1973, 64-71, Νάσου Βαγενα, «Ήγενεαλογία τής Κίχλης», Παρνασσός, 16 ( 1 9 7 4 ) 484-507 (= Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, άριθ. 94, Αθήναι 1974) [είναι ή πρώτη μορφή του κεφ. IV (σσ. 247-297) του βιβλίου του Βαγενα Ό ποιητής και ό χορευτής. Μιά εξέταση της ποιητικης και της ποίησης του Σεφέρη, Κέδρος, 1 9 7 9 ( 2 1980), στή σ. 309, σημ. 2, ή βιβλιογραφία (παλαιότερη καί νεώτερη) γιά τό θέμα τών σχέσεων Σεφέρη και Eliot (βλ. έδώ καί τήν έπόμενη σημείωση). Πληροφορώ τόν άναγνώστη δτι στό κεφ. II του βιβλίου του Βαγενα (σσ. 105-184) έξετάζονται οί ομοιότητες τής ποίησης του Σεφέρη μέ τήν ποίηση τών Paul Valéry καί T. S. Eliot, ένώ στό III (σσ. 185-245) οι σχέσεις της ποίησης του Σεφέρη μέ τήν ποίηση του Σικελιανού καί του Καβάφη], καί Γ. Δανιήλ, «Προσανατολισμοί στήν Κίχλη του Γ. Σεφέρη», Παρνασσός, 17 ( 1 9 7 5 ) 539-555 (= George Seferis' "Thrush" and T. S. Eliot's "Four Quartels"», Neohelicon, 4 [1976] 261-282). Τις βασικές ιδεολογικές ομοιότητες (σοσιαλιστικός ρεαλισμός, υπερρεαλισμός, υπαρξισμός, κλπ.) άνάμεσα στόν ποιητή Γιάννη Ρίτσο και στούς σύγχρονους του Γάλλους συγγράφεις Louis Aragon, Paul Eluard, Jean Paul Sartre καί Fr. Ponge, έξετάζει ή Αγγελική Worning στήν έργασία της « Ό ποιητής Γιάννης Ρίτσος καί τά γαλλικά γράμματα», Παρίσι 1 9 8 1 (βλ. περιοδικό Μαντατοφόρος, τευχ. 20, Νοέμβριος 1982, σσ. 6-7). Γιά τόν Ελύτη βλ. γενικότερα Δανιήλ Ί. Τακώβ, Ή άρχαιογνωσία του Όδυσσέα 'Ελύτη. Ό ποιητής 'Οδυσσέας Ελύτης και τά άρχαϊα έλληνικά κείμενα. Καταγραφή πηγών. Επιμέλεια: Άντεια Φραντζή. Σειρά: Νεοελληνικές ψηφίδες, 2. Εκδόσεις «Πολύτυπο», Αθήνα 1 9 8 3 (= Του ίδιου, Ή άρχαιογνωσία του Όδυσσέα Ελύτη και άλλες νεοελληνικές δοκιμές, Εκδόσεις Ζήτρος, [θεσσαλονίκη 2000], (Σειρά: Σκέψη 10, Διεύθυνση σειράς I. Σ.

τήν παρουσία του Eliot στήν ποίηση του Σεφέρη)1, οί Ιταλοί Amalia Corrà καί F. M. Pontani (άσχολήθηκαν μέ τίς «συγκρίσεις» —κοινούς τόπους, παράλληλες εικόνες, κλπ.— στήν ποίηση του Σεφέρη καί του Montale)2, Gianfelice Peron (μελέτησε τίς έπιδράσεις του Eliot στήν ποίηση του Σεφέρη)3 καί Renata Lavagnini (έπισήμανε τίς δυτικές πηγές ορισμένων ποιημάτων του Καβάφη)4, καί οί Γάλλοι μελετητές Louis Coutelle (μελέτησε τίς ιταλικές ιδίως έπιδράΧριστοδούλου), σσ. 13-98), I. Ν. Περυσινάκη, «Τό "Αξιον Έστι του Όδ. 'Ελύτη: Επιδράσεις άπό τήν άρχαία έλληνική λογοτεχνία», 'Ελληνικά, 4 1 (1990) 95-110, καί Άναστ. Άγγ. Στέφου, « Ή Πινδαρογνωσία του 'Ελύτη», Θαλλώ, τευχ. 6 (Φθιν. 1994), σσ. 153160 (= 'Οδυσσέας 'Ελύτης. Ό ποιητής και οι ελληνικές πολιτισμικές αξίες, Πρακτικά Διεθνούς 'Επιστημονικού Συνεδρίου, Κως 25-29 Ίουν. 1994, 'Επιμέλεια - ΕΙσαγωγή 'Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, 'Εκδόσεις Γκοβόστη, ['Αθήνα 2000], σσ. 521-529). Γιά τόν Εμπειρίκο βλ. Χριστίνας Ντουνιά, « Ή παρουσία του Μπωντλαίρ στό έργο του 'Ανδρέα Εμπειρίκου», Μολυβδοκονδυλοπελεκητής, 6 ( 1 9 9 8 / 9 ) 142-149. Γιά τόν Καββαδία βλ. Ντίνου Χριστιανόπουλου, «Τό Πούσι του Νίκου Καββαδία καί οί Cartes postales του Η. J - M. Levet. 'Ανίχνευση μιας πιθανής σχέσης», στό βιβλίο του: Συμπληρώνοντας κενά, σσ. 155-166 (στή σ. 2 7 1 βιβλιογραφική σημείωση γιά τή μελέτη). Γιά τόν Πλασκοβίτη βλ. Κώστα Στεργιόπουλου, «'Επιδράσεις και συμπτώσεις στήν πεζογραφία του Σπύρου Πλασκοβίτη», Γράμματα και Τέχνες, Β' Περ., τευχ. 56 (Ίούλ-Όκτ. 1988), σσ. 18-20 (= Σύγκριση/Comparaison, τευχ. 1, 'Απρ. 1989, σσ. 59-63 = Του ϊδιου, Περιδιαβάζοντας, Γ, 206-209). 1. Philip Sherrard, «Ήποίηση του T. S. Eliot καί του Γ. Σεφέρη. Μιά άντίθεση», 'Αγγλοελληνική 'Επιθεώρηση, τόμ. 5, άριθ. 8 (Νοέμβριος-Δεκ. 1951), σσ. 3 0 6 - 3 1 1 (= Φίλιππου Σέρραρντ, Ή μαρτυρία του ποιητή. Προοπτικές και παραλληλισμοί. 'Επιμέλεια: Βασιλική Γουνελα, "Ινδικτος, 'Αθήναι 1998, σσ. 79-102, σέ μετάφραση Νίκου Γκάτσου καί μέ τόν τίτλο: «Τ. "Ελιοτ καί Γ. Σεφέρης. "Ενας παραλληλισμός»), Edmund Keeley, «T. S. Eliot and the poetry of G. Seferis», Comparative Literature, 8 (1956) 2 1 4 - 2 2 6 (καί στά έλληνικά, χωρίς δμως τίς περισσότερες υποσημειώσεις του πρωτοτύπου: « Ό "Ελιοτ καί ή ποίηση του Σεφέρη», Κριτική, τόμ. 2, 1960, τευχ. 7-8, σσ. 19-32), καί Του ίδιου, «Seferis and the "Mythical Method"», Comparative Literature Studies, 6 ( 1 9 6 9 ) 1 0 9 - 1 2 5 (καί σέ έλληνική μετάφραση: « Ό Σεφέρης καί ή "μυθική μέθοδος"», στόν τόμο: Έντμουντ Κήλυ, Μύθος και φωνή στή σύγχρονη έλληνική ποίηση. Μετάφραση Σπύρος Τσακνιας. Στιγμή, 'Αθήνα 1987, σσ. 113-146). Βλ. καί τήν προηγούμενη σημείωση. 2. Amalia Corrà, «Seferis e Montale: paralleli», Omaggio a Seferis, σσ. 197-232, καί F. M. Pontani, «Ancora su Seferis e Montale», Memoria di Seferis, σσ. 339-341. Γιά τό ιδιο θέμα βλ. τώρα καί τό άρθρο του Μάκη Τρικούκη, «Σεφέρης καί Μοντάλε», Διαβάζω, τευχ. 142 ( 2 3 Απρ. '86), σσ. 126-129. 3. Gianfelice Peron, «Per una lettura parallela di T. S. Eliot e G. Seferis», Memoria di Seferis, σσ. 127-200. 4. R. Lavagnini, «Kavafis e Rodenbach», Siculorum Gymnasium, N. S., "Ετος XXVII /2 (Ίούλ-Δεκ. 1974) 536-545, Τής ίδιας, «Kavafis e Théodore de Banville», Miscellanea Neogreca, σσ. 47-57, κ.ά.

σεις στά ποιήματα του Σολωμού τής περιόδου 1815-1833) 1 καί M-P. Masson (άσχολήθηκε μέ τις σχέσεις τών έργων: Θάνος Βλέκας του Παύλου Καλλιγά καί Ό Βασιλιάς τών Όρέων του Edmond About)2. Βιβλιογραφία Δ. Α. Ζακυθηνου, «Νεοελληνική Γραμματεία καί Συγκριτική Φιλολογία», Κερκυραϊκά Χρονικά, 15 (1970) 189-202 (= Του ίδιου, Μεταβυζαντινά και Νέα 'Ελληνικά, Αθήναι 1978, σσ. 405-422). — Γ. Βελουδή, «Οί συγκρίσεις στή λογοτεχνία», Τό Βήμα, 19 Ίουν. 1977, σ. 4 (= Του ίδιου, Προτάσεις, σσ. 108-115 καί 172-173). — Του ίδιου, «Οί συγκρίσεις στή νεοελληνική λογοτεχνία», Τό Βήμα, 17 Φεβρ. 1977, σσ. 1-2 (= Προτάσεις, σσ. 116-122 καί 174-175). — Κ. θ. Δημαρα, «Συγκρητισμός», Μνήμων, 8 (1980) 117129. — Ελένης Πολίτου-Μαρμαρινου, Ή Συγκριτική Φιλολογία. Χώρος, σκοπός και Αμέθοδοι ερευνάς. Εκδόσεις «Καρδαμίτσα», Αθήνα 1981. — Αίκ. Δούκα-Καμπίτογλου, «Συγκριτική Λογοτεχνία», Φιλόλογος, τευχ. 25 (Σεπτ. 1981), σσ. 409-425. — Θεωρία Λογοτεχνίας. Εκδόσεις IMAGO, Σειρά Β', Σπουδές/2, [Αθήνα 1983]. — Ζ. I. Σιαφλέκη, «Προβλήματα μεθόδου καί πεδία έρευνας στή συγκριτική φιλολογία», Δωδώνη, 12 (1983) 307-328. — Γιώργου Γ. Άλισανδράτου, «Οί συμπτώσεις στή λογοτεχνία καί ή "Άρνηση" του Σεφέρη», Άντιχαρη, σσ. 25-43. — Ζ. I. Σιαφλέκη, Συγκριτισμός και Ιστορία τής Λογοτεχνίας, Επικαιρότητα, Αθήνα 1988. — Νάσου Βαγενά, « Ή συγκριτική φιλολογία στήν Ελλάδα ώς τή γενιά του '30», Ή Καθημερινή, 24 καί 31 Ίουλ. 1988, σ. 18 (= Σύγκριση/Comparaison, τευχ. 1, Άπρ. '89, σσ. 39-47 = Του ίδιου, Ή ειρωνική γλώσσα. Κριτικές μελέτες γιά τή νεοελληνική γραμματεία, Στιγμή, Αθήνα 1994, σσ. 281-291). — Γ. Βελουδή, «Τί είναι ή συγκριτική γραμματολογία;», Τό Βήμα, 25 Δεκ. 1988, σ. 40 (= Σύγκριση/Comparaison, δ.π., σσ. 11-14). — Ζ. Ν. Σιαφλέκη, Άπό τή νύχτα τών άστραπών στό ποίημα - γεγονός. Συγκριτική άνάγνωση Ελλήνων και Γάλλων υπερρεαλιστών, Επικαιρότητα, Αθήνα 1989. — Όλόκληρο τό τευχ. 1 (σσ. 80) του περιοδ. Σύγκριση/Comparaison, δπου καί οι ώς τότε αδημοσίευτες άνακοινώσεις τής «Α' Ημερίδας Συγκριτικής Γραμματολογίας» (Άθή1. Louis Coutelle, Formation poétique de Solomos (1815-1833). Εκδόσεις «Έρμης», Athènes 1977. 2. Βλ. M .-P. Masson, «Thanos Vlékas de Paul Calligas et Le Roi des Montagnes d'Edmond About: problèmes de sources et de concordances», Actes du Vile Congrès International des Néo-Hellénistes des Universités Francophones, Paris: 19-20 mai 1983, [Paris 1984], σσ. 153-165.

να, 14 Μαίου '88). — Γιώργου Βελουδή, Γραμματολογία. Θεωρία λογοτεχνίας. Τρίτη έκδοση βελτιωμένη, Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα] 2002 01994, άπό τις Εκδόσεις «Δωδώνη»), σσ. 276-295 («Χ. Εθνική, γενική και συγκριτική γραμματολογία») και 296-311 («XI. Ή λογοτεχνία και οί άλλες τέχνες»). — Εμμανουήλ Κριαρα, Γλωσσοφιλολογικά. "Υστερο Βυζάντιο - Νέος Ελληνισμός, Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 144-149 («Προϊστορικά τής συγκριτικής γραμματολογίας στόν τόπο μας» [1967]), 156-162 («Συγκριτική γραμματολογία. Όρολογία - σκοποί διδασκαλίας» [1982]), 163-165 («Άπό τήν προϊστορία τής συγκριτικής γραμματολογίας στήν Ελλάδα» [1987]). — Του ίδιου, Θητεία στή γλώσσα, Εκδόσεις Γκοβόστη, [Αθήνα] 1998, σσ. 294301 (= Του ϊδιου, Έπιλογή άπό τό εργο του, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 309-317): «Αναμνήσεις καί βιώματα άπό τήν προϊστορία τής συγκριτικής γραμματολογίας στόν τόπο μας» [1991]. — Ελένης Πολίτου-Μαρμαρινου, «Συγκριτική φιλολογία. "Ενας γόνιμος κλάδος τής έπιστήμης τής λογοτεχνίας», NE, τόμ. 155 (2004), σσ. 533-542.

Η ΕΚΔΟΤΙΚΗ

ΚΡΙΤΙΚΕΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ

ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Προκειμένου γιά τό τμήμα αυτό (όπου καταχωρίζονται δειγματοληπτικά οί σημαντικότερες κριτικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων), σέ σχέση μέ τό έπόμενο του ίδιου κεφαλαίου (Φιλολογικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων) πρέπει νά γίνουν οί άκόλουθες εισαγωγικές διευκρινίσεις: Κριτική έκδοση ένός νεοελληνικού κειμένου ονομάζεται ή έκδοση που έχει καταρτισθεί σύμφωνα μέ τους γενικά παραδεκτούς κανόνες τής φιλολογικής κριτικής, όπως αυτή έφαρμόζεται στά κείμενα τής άρχαίας, βυζαντινής καί μεταβυζαντινής γραμματείας1, και περιλαμβάνει: αΟ συγκέντρωση του διαθέσιμου ύλικου, βΟ έλεγχο τής γνησιότητάς του, γ') άποκατάστασή του, και δ') κατάταξη καί δημοσίευσή του. "Ά ν καί ή διάκριση αύτή είναι ή λογικώς ορθή, τά στάδια β' καί γ' έπιτελουνται στήν πράξη ταυτοχρόνως, ένώ τό α' συνεπάγεται τήν έφαρμογή κριτηρίων πού θεωρητικώς άρμόζουν στά β' καί γ'. Τό ύλικό μιας κριτικής έκδοσης (είτε πρόκειται γιά τήν έκδοση ένός μεμο1. Γιά τά μεταβυζαντινά δημώδη κείμενα ισχύουν ορισμένες σημαντικές διαφοροποιήσεις, προπαντός όταν αυτά διασώθηκαν σέ περισσότερες άπό μία διασκευές. Βλ. τή νηφάλια θεωρητική τοποθέτηση του Μ. Κ. Χατζηγιακουμή, στό βιβλίο του Τά μεσαιωνικά δημώδη κείμενα. Συμβολή στη μελέτη και τήν έκδοση τους, Α', Αθήνα 1977, σσ. 17-27 καί 247249. Πρβλ. έπίσης Ρ. Joannou, «Richtlinien zur Herausgabe metabyzantinischer neugriechischer Texte in Dialektform», BZ, 60 (1967) 269-272, και τις παρατηρήσεις του Ε. Κριαρα, «Εκδοτικά σφάλματα καί βασικές άρχές γιά τήν έκδοση νεοελληνικών κειμένων», 'Ελληνικά, 22 ( 1 9 6 9 ) 1 6 3 - 1 7 2 (= Του ίδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Β', 183192). Τις ριζοσπαστικές άπόψεις του Α. Σιγάλα («Revision de la méthode de restitution du texte des Romans démotiques byzantines», Παγκάρπεια. Mélanges H. Grégoire, ΙΠ [= Annuaire de l'Institut de philologie et d'histoire orientales et Slaves, 1 1 , 1 9 5 1 ] , σσ. 365410, καί «Μεθοδολογικά προβλήματα. Τό μυθιστόρημα Βέλθανδρος καί Χρυσάντζα καί ή άποκατάστασή του», Mélanges offerts à Octave et Melpo Merlier, II, Athènes 1956, σσ. 355-377) άποδοκίμασε ό H. Schreiner («Welche der grossen volksgriechischen Dichtungen des Mittelalters weissen keine oder nur geringe Spuren gelehrter Überarbeitung auf?», Πεπραγμένα του Θ' Διεθνούς Βυζαντινολογικοΰ Συνεδρίου, τόμ. Γ' [= 'Ελληνικά, Παράρτημα άριθ. 9], Αθήναι 1958, σσ. 227-248).

νωμένου έργου είτε γιά τή συστηματική καί υπεύθυνη περισυλλογή τής δλης παραγωγής ένός συγγραφέα) πρέπει να διαθέτει πληρότητα: νά περιλαμβάνει ό,τιδήποτε έχει σχέση μέ τό έκδιδόμενο κείμενο καί προέρχεται άπό τή γραφίδα του συγγραφέα (σχεδιάσματα, διορθώματα, σημειώματα, κλπ.) χωρίς νά άποκλείεται τίποτε καί γιά οποιονδήποτε λόγο* καί τό πλέον άσήμαντο, κατά τά φαινόμενα, στοιχείο μπορεί γιά τόν έπιστήμονα φιλόλογο νά άποτελέσει πολύτιμη ένδειξη πού θά βοηθήσει στή μελέτη τής έξέλιξης του συγγραφέα καί τών συγγραφικών του τρόπων. Ή πληρότητα τής έκδοσης προϋποθέτει στέρεη βιβλιογραφική υποδομή, τήν έξαντλητικότερη δυνατή καταγραφή τών έκδεδομένων καί άνέκδοτων γραπτών κειμένων του συγγραφέα — έργο έπίμοχθο, άχαρι καί συχνότατα άτελέσφορο, αν λάβουμε ύπόψη μας τό γεγονός δτι οί περισσότεροι συνήθιζαν (καί συνηθίζουν άκόμη) νά δημοσιεύουν ταυτοχρόνως σέ περισσότερα του ένός έντυπα (άρκετά άπό αύτά βραχύβια καί δυσεύρετα ή άνεύρετα) άλλοτε μέ τό πραγματικό τους δνομα, άλλοτε μέ ψευδώνυμο καί άλλοτε άνώνυμα* κι άκόμη, αν λάβουμε ύπόψη μας τό γεγονός δτι πολλά δέν πρόλαβαν νά δουν τό φώς τής δημοσιότητας καί παρέμειναν, σέ χειρόγραφη (έπεξεργασμένη ή άνεπεξέργαστη) μορφή, κτήμα δημόσιων ή ιδιωτικών βιβλιοθηκών — δταν δέν χάθηκαν άπό άνυπέρβλητη άνάγκη ή άπό τήν άδιαφορία τών έπιγόνων. Μετά τή συγκέντρωση του ύλικου άκολουθουν ό έλεγχος τής γνησιότητάς του καί ή άποκατάστασή του. Ώς προς τόν έλεγχο τής γνησιότητάς του: τί άπό τά παραδεδομένα ώς έργα ένός συγγραφέα πραγματικά άνήκει στόν ίδιο καί τί (ένδεχομένως) σέ νόθευση (έκούσια ή άκούσια) καί δανεισμό; Ό έλεγχος θά βασισθεί σέ εσωτερικά καί έξωτερικά κριτήρια (περιεχόμενο, υφος, γλώσσα, τεχνική* αύτόγραφα, προηγούμενες έκδόσεις, μαρτυρίες τρίτων, κλπ.)· εϊναι προφανές δτι πρόκειται γιά έργασία πού δχι μόνο θέτει σέ κίνηση τό γνωστικό δυναμικό του κριτικού άλλά καί άναδεικνύει τήν εσωτερική καλαισθησία καί τήν ίκανότητά του νά διακρίνει μεταξύ τών γνήσιων ή μή στοιχείων ένός κειμένου. Ή διασφάλιση τής γνησιότητας του κειμένου άποτελει τήν άναγκαία καί άπαραίτητη συνθήκη γιά τήν άποκατάστασή του, δηλαδή για μιά σειρά διαδικασιών μέ τις όποιες θά έρευνηθεΐ συστηματικά καί άπό κάθε πλευρά ή παράδοση του κειμένου (χειρόγραφα καί έντυπες έκδόσεις: άντιβολή, συσχετισμοί καί άξιοπιστία τους) καί θά δοθεί αύτό στήν άκριβέστερη έφικτή μορφή του, οπλισμένο μάλιστα μέ «κριτική συσκευή» (άλλως «κριτικό υπόμνημα», apparatus criticus), δπου θά καταγράφονται οί γραφές μέ τα πάθη τους (διαγραφές, προσθήκες, διορθώματα, κλπ.), δταν πρόκειται για κείμενα πού διασώθηκαν σέ χειρόγραφη μόνο μορφή, καί οί άποκλίνουσες γραφές, δταν πρόκειται γιά κείμενα πού διασώθηκαν σέ διπλή —χειρόγραφη καί έντυπη— μορφή ή απλώς σέ έντυπες μορφές, έτσι ώστε ό μελετητής νά παρακολουθεί τήν ιστορία

του κειμένου στά διαδοχικά στάδιά της1. Άς προστεθεί δτι και έκεϊ άκόμη δπου διαθέτουμε έκδόσεις ένός συγγραφέα άναθεωρημένες άπό τόν ιδιο —έπομένως, έκδόσεις πού, κατά τεκμήριο, θά πρέπει νά άντιπροσωπεύουν τήν τελική, σέ δεδομένο χρονικό σημείο, βούληση του συγγραφέα— εϊναι ένδεχόμενο νά υπάρξει άνάγκη υίοθετήσεως άλλων, διαφορετικών γραφών στό έκδιδόμενο άπό τόν φιλόλογο μελετητή κείμενο, δταν διαπιστωθεί δτι ό συγγραφέας είχε νεώτερες σκέψεις πού τις αποτύπωσε στά περιθώρια του προσωπικού του άντιτύπου ή στά χαρτιά του ή στά γράμματά του προς τρίτους ή όπου άλλου* καί άκόμη, δταν διαπιστωθεί δτι και αύτή ή τελευταία χρονολογικά καί θεωρημένη άπό τόν ιδιο —άρα θεωρούμενη καί ώς οριστική— έκδοση ένός συγγραφέα είναι δυνατό νά άντιπροσωπεύει κείμενο λιγότερο έγκυρο άπό τό κείμενο μιάς άπό τις προγενέστερες έκδόσεις2. Ακολουθεί ή κατάταξη του άποδεδειγμένως γνήσιου καί άποκαταστημένου 1. Ή παρατήρηση δτι ή συγκρότηση ένός κειμένου σύμφωνα μέ τήν παράδοσή του άποτελει αύστηρώς ιστορικό έγχείρημα οφείλεται στον σπουδαίο Γερμανό φιλόλογο Karl Lachmann (βλ. S. Timpanaro, La genesi del metodo del Lachmann, Firenze 1963)· τό πόσο έγκυρη ήταν ή παρατήρηση του Lachmann τό έχει δείξει, στον αιώνα μας, ή έρευνα γιά τή συγκρότηση καί παράδοση τών άρχαίων, μεσαιωνικών καί σύγχρονών μας κειμένων. Τήν άναγκαιότητα τής ιστορικής προοπτικής γιά τά κλασικά κείμενα τής άρχαιότητας τονίζει μέ έμφαση ό Jean Irigoin στήν είσήγησή του «La critique des textes doit être historique», La critica testuale greco-latina, oggi. Metodi e problemi. Atti del Convegno Internazionale, (Napoli 29-31 ottobre 1979), a cura di Enrico Flores, Roma 1971, σσ. 27-43. Πρβλ. Γιάννη Βάσση, «Για μιά ίστορικο-κριτική έκδοση τών 'Ωδών του Ανδρέα Κάλβου», Μαντατοφόρος, τευχ. 25-26 (Νοέμβριος 1987), σσ. 82-88. 2. Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, στήν άγγλική λογοτεχνία, είναι ή περίπτωση του Oliver Twist του Dickens: άπό τις έπανειλημμένες έκδόσεις του μυθιστορήματος ή έγκυρότερη είναι έκείνη του έτους 1846 καί όχι ή τελευταία, δσο ζούσε ό συγγραφέας, του έτους 1867 (ή άποκαλούμενη μάλιστα Charles Dickens édition!). Βλ. τή λαμπρή είσαγωγή τής Kathleen Tillotson στον τόμο: Charles Dickens, Oliver Twist. Edited by —.Oxford 1966, σσ. xv-lvi. Πρόβλημα σοβαρότερο δημιουργείται, δταν μόνος μάρτυρας της παράδοσης ένος συγγραφέα είναι οί έντυπες έκδόσεις του —καί μάλιστα οί έκδόσεις πού δέν θέλησε ή δέν μπόρεσε νά φροντίσει ό ίδιος (χαρακτηριστική περίπτωση ό Παπαδιαμάντης)— ή άντίγραφα φτιαγμένα άπό τρίτους: ό κριτικός φιλόλογος έδώ θά χρειασθεί, κοντά στά άλλα, να κινήσει στον μέγιστο δυνατό βαθμό τις γνώσεις καί κυρίως τή σκέψη του γιά νά έντοπισει τα χωλαίνοντα σημεία καί νά έπιδιώξει τή θεραπεία τους. (Γιά τήν κεφαλαιώδη σημασία τής σκέψης στήν κριτική έργασία του φιλολόγου βλ. τό κλασικό κείμενο του Άγγλου κλασικού φιλολόγου καί ποιητή Α. Ε. Housman, «The application of thought to textual criticism», The classical papers of A. E. Housman, Collected and edited by J. Diggle and F. R. D. Goodyear, vol. ΙΠ, Cambridge 1972, σσ. 1058-1069. [Μετάφρασή του άπό τόν Γ. Μ. Παράσογλου στό περιοδ. Παλίμψηστον, τευχ. 4 (Ιούν. 1987), σσ. 21-39, υπό τόν τίτλο « Ή εφαρμογή τής σκέψης στήν κριτική τών κειμένων»]).

ύλικου, είτε κατά τό είδος (ειδολογική κατάταξη) εϊτε κατά τή χρονιά παραγωγής του (χρονολογική κατάταξη) εϊτε καί κατά τά δύο, άνάλογα μέ τις ειδικότερες άπαιτήσεις ένός έκάστου συγγραφέα* καί τέλος ή δημοσίευση του ύλικου μαζί μέ τά άναγκαϊα συμπαρομαρτούντα: εισαγωγή γιά τή ζωή καί τό έργο του συγγραφέα, άνάλυση τών ιδεών καί τής πνευματικής του εξέλιξης, συστηματική έκθεση γιά τή γλώσσα καί τό υφος, τις έπιδράσεις του στό έργο άλλων ή τις έξαρτήσεις του άπό τό έργο άλλων, πίνακες καί εύρετήρια κάθε λογής. Καί οί έργασίες αύτές πρέπει νά γίνουν μέ κριτικό πνεύμα (άκρίβεια, άντικειμενικότητα, καθαρότητα, τάξη, άρτιότητα) καί καλαισθησία. Μέ τις προηγούμενες διεργασίες συγκροτείται ή κριτική έκδοση του δλου ή μέρους μόνο άπό τό έργο ένός συγγραφέα στήν άκριβέστερη καί πληρέστερη μορφή του. Ή κριτική έκδοση, συγκροτημένη μέ αύτόν τόν τρόπο, θά είναι ή άναγκαία καί άσφαλής βάση γιά κάθε περαιτέρω έρευνα — τήν ένταξη του έργου σέ μιά ή περισσότερες γραμματειακές περιοχές, τή μελέτη τών έπιρροών προς αύτό ή άπό αύτό, καί, τέλος, τήν έρμηνεία, τήν άνώτατη λειτουργία του φιλολογικού γίγνεσθαι1. Βιβλιογραφία Γιά τήν έκδοτική τών νεοελληνικών κειμένων κλασική καί άναντικατάστατη ώς τώρα είναι ή μελέτη του Ιωάννου Συκουτρή, «Κριτικαί έκδόσεις νεοελληνικών λογοτεχνημάτων», NE, 18 (1935) 990-1000 [= Μελέται και "Αρθρα, Αθήναι 1956, σσ. 420-435] καί ή συνέχειά της (άπάντηση σέ έπικρίσεις του Λ. Πολίτη), Τα Νέα Γράμματα, 2 (1936) 347-359 2 . Άριστη γενική έπισκόπηση του προβλήματος τής κριτικής τών κειμένων, μέ πλούσια βι1. Πρβλ. Ιωάννου Συκουτρή, «Κριτικαί έκδόσεις νεοελληνικών λογοτεχνημάτων», NE, 18 (1935) 1 0 0 0 (= Μελέται και Άρθρα, Αθήναι 1956, σ. 435) [: «Κάποιος πρέπει νά εύρεθή, πού θά έργασθή μέ αύταπάρνησιν καί ύπομονήν, διά νά δημιουργήση αυτήν τήν βάσιν, κείμενον κεκαθαρμένον. Ό φιλόλογος. Αύτό είναι τό έργον του, δχι τό μοναδικόν βέβαια ούτε τό σπουδαιότερο ν. Και τό έργον αύτό δέν παρεμποδίζει, τούναντίον έξυπηρετεϊ τήν προσπάθεια ν παντός άλλου, έπιστήμονος ή λογοτέχνου, αισθητικού ή κοινωνιολόγου, πού θά θελήση άπό τό κείμενον αύτό ν* άναστήση, μέ τήν φλόγα του νου καί τής καρδίας του, μίαν άθάνατον πνευματικήν δύναμιν»], καί Fredson Bowers, Textual and Literary Criticism, Cambridge 1966 (καί ιδιαίτερα τό κεφάλαιο I: «Textual Criticism and the Literary Critic», σσ. 1-34, καί σημειώσεις: σσ. 151-167). Τα έκδοτικά προβλήματα, άπό τή σκοπιά τής γαλλικής γραμματείας, θέτει σέ άδρές γραμμές ό Paul Delbouille, στό συλλογικό έργο (έπιμέλεια Maurice Delcroix - Fernard Hallyn) Εισαγωγή στις σπουδές της λογοτεχνίας. Μέθοδοι του κειμένου, Επιμέλεια - Μετάφραση: I. Ν. Βασιλαράκης, Gutenberg, Αθήνα 1997, σσ. 257-267. 2. Βλ. σχετικά Π. Δ. Μαστροδημήτρη, «Ιωάννης Συκουτρής - Λίνος Πολίτης. Τό χρο-

βλιογραφία, βλ. στό άρθρο του Ε. J. Kenney, «Textual criticism», The new Encyclopaedia Britannica, έκδ. 15η, τόμ. 20, Chicago 1985, σσ. 676α-682α (βιβλιογραφία, στίς σσ. 684β-685β). Θέματα σχετικά μέ τήν έκδοτική τών νεοελληνικών κειμένων άντιμετωπίζονται άπό διάφορους μελετητές στό περιοδικό Μαντατοφόρος, τευχ. 25-26 (Νοέμβριος 1987), σσ. 9-88, καί ιδίως στόν τόμο Εκδοτικά προβλήματα και άπορίες. Πρακτικά Συνεδρίου στή μνήμη τοΰ Γ. Π. Σαββίδη,, Αθήνα, 16-17 Ιουνίου 2000. Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 2002 (σσ. 316). [Στόν παρακάτω δειγματοληπτικό πίνακα τών κριτικών έκδόσεων ή κατάταξη έγινε μέ βάση τό έπιθετο τών συγγραφέων. Γιά τά άνώνυμα έργα έλαβα υπόψη τήν πρώτη λέξη του τίτλου (έξαιρεϊται τό άρθρο)]. «Άνακάλημα τής Κ ω νστα ντι νόπολης»: Εμμανουήλ Κριαρα, Άνακάλημα..ργ}ς Κωνσταντινόπολης. Τό κείμενο μέ εισαγωγή, σχόλια καί γλωσσάριο. Β; έκδοση συμπληρωμένη. Θεσσαλονίκη 19651. ( Ή πρώτη έκδοση του κειμένου έγινε τό 1956). «"Ανθος τών Χαρίτων»: "Ανθος τών Χαρίτων - Φιόρ δε Βερτού. Ή κυπριακή παραλλαγή. Εισαγωγή - Επιμέλεια Ελένη Κακουλίδη-Πάνου Κομνηνή Πηδώνια. Λευκωσία 1994 [Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XVI] 2 . Ά χ έ λ η ς Αντώνιος: P. Gentil de Vendosme et Antoine Achélis, Le siège de Malte par les Turcs en 1565. Publié en français et en grec d'après les éditions de 1567 et de 1571. Par Hubert Pernot. Paris 1910 [Collection de monuments pour servir à l'étude de la langue et de la littérature néohelléniques, Troisième Série, N° 2]3. «Αχιλληίς»: UAchilléide byzantine. Publiée avec une introduction, des νικό μιας φιλολογικής άντιδικίας», Μαντατοφόρος, τευχ. 41, Ιούνιος 1996, σσ. 64-81 (= Του ίδιου, Ή νεοελληνική σύνθεση, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1999, σσ. 315-333). 1. Κρίσεις: Έλ. Α. Ζαχαριάδου, Εποχές, 7 ( 1 9 6 6 ) 164. — Jean Darrouzès, RÉB, 25 ( 1 9 6 7 ) 259-260. Βλ. καί τά μελετήματα: Στυλ. Αλεξίου, «Κρητικά σύμμεικτα. 3. Τό Άνακάλημα της Κω νστα ντι νόπολης», Έλληνικά, 22 ( 1 9 6 9 ) 444-447 (= Του ίδιου, Κρητικά φιλολογικά, σσ. 179-183), καί Άγαμ. Τ. Μουρτζόπουλου, «Διορθωτικό στό Άνακάλημα της Κωνσταντινόπολης», !Ελληνικά, 23 (1970) 337-346. 2. Κρίσεις: Ν. Παπατριανταφύλλου-θεοδωρίδη, 'Ελληνικά, 47 ( 1 9 9 7 ) 180-184. 3. Κρίσεις: Βλ. τα μελετήματα: Στεφάνου Α. Ξανθουδίδου, «Παρατηρήσεις καί διορθώσεις εις τό ποίημα Αντωνίου Άχέλη, Μάλτας πολιορκία», Χριστιανική Κρήτη, 1 (1912) 289-311. — Silvio Giuseppe Mercati, «Osservazione ad Antonio Achelis (Μάλτας πολιορκία vv. 1532-1535)», BZ, 27 ( 1 9 2 7 ) 286-287. — Κομνηνής Πηδώνια, «Παρατηρήσεις σέ κρητικά κείμενα», Κρητικά Χρονικά, 24 ( 1 9 7 2 ) 292-293.

observations et un index par D. C. Hesseling. Amsterdam 1919 [Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, Afdeeling Letterkunde, nieuwe reeks, Deel XIX, No 3]1. «Βέλθανδρος και Χρυσάντζα». Βλ. «Βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα». Β ε σ τ ά ρ χ η ς Μιχαήλ: Ανέκδοτα στιχουργήματα του θρησκευτικού θεάτρου του ΙΖ' αιώνα. νΕργα τών ορθόδοξων Χίων κληρικών Μιχ. Βεστάρχη, Γρηγ. Κονταράτου, Γαβρ. Προσοφά. "Εκδοση κριτική μέ εισαγωγή, σχόλια καί ευρετήρια M. I. Μανούσακα - Β. Πουχνερ. Αθήνα 2000 [Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Έρεύνης του Μεσαιωνικού καί Νέου Ελληνισμού]. «Βίος Αλεξάνδρου» (ή « ' ' Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς ό Βασιλεύς»): Siegfried Reichmann, Das byzantinische Alexandergedicht nach dem codex Marcianus 408 herausgegeben. Meisenheim am Glan, 1963. [Έκδοση τής έμμετρης διασκευής, πού είναι γραμμένη σέ λόγια γλώσσα]. — Der byzantinische Alexanderroman nach dem Codex Vindob. Theol. Gr. 244. Von K. Mitsakis. Institut für Byzantinistik und Neugriechische Philologie der Universität, München 1967 [Miscellanea Byzantina Monacensia, Heft 7]2. — Κ. Μητσάκη, «Διήγησις περί του Αλεξάνδρου καί τών μεγάλων πολέμων. Ανέκδοτη πεζή διασκευή του βυζαντινου μυθιστορήματος του Μεγ. Αλεξάνδρου άπό τόν κώδικα 236 τής μονής Κουτλουμουσίου», BNJ, 20 (1968) 228-301 (= Του ίδιου, Τό έμφυχοΰν ύδωρ, σσ. 299-383)3. — Διήγησις του 'Αλεξάνδρου. The taie of Alexander, the rhymed version. Critical édition with an introduction and commentary by David Holton. Θεσσαλονίκη 1974 (Βυζαντινή καί Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 1). [Κριτική έκδοση, βασισμένη στήν editio princeps τής Βενετίας (1529), τής νεοελληνικής ομοιοκατάληκτης διασκευής (= «Ριμάδας»: Γέννησις, κατορθώματα καί θάνατος 'Αλεξάνδρου του Μακεδόνος διά στίχου), μέ έκτενή εισαγωγή, σχόλια καί γλωσσάριο4]. 1. Κρίσεις: Στέφ. Ξανθουδίδης, BNJ, 2 ( 1 9 2 1 ) 1 9 9 - 2 0 5 . — Β. Haag, BZ, 2 4 ( 1 9 2 4 ) 1 1 4 - 1 1 5 . Βλ. και τά μελετήματα: Ε. Κριαρα, «Παρατηρήσεις έπί του κειμένου τής 'Αχιλληίδος», 'Αθήνα, 50 ( 1 9 4 0 ) 1 7 5 - 1 9 6 (= Του ίδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 2 5 7 278). — P. Stomeo, «Osservazioni sull'Achilleide bizantina», Annuario 1958-1959 del Liceo-Ginnasio Statale "G. Palmieri" di Lecce, σσ. 5 5 - 6 7 . — Renata Lavagnini, «Note sull'Achilleide», RSBN, N.S., 6-7 (XVI-XVII), 1 9 6 9 - 1 9 7 0 , σσ. 1 6 5 - 1 7 9 . 2. Κρίσεις: Η. Hunger, JÖBG, 17 ( 1 9 6 8 ) 2 9 8 - 3 0 0 . — J. Trumpf, BZ, 6 2 ( 1 9 6 9 ) 7981. — M. Naoumides, Comparative Literature Studies, 6 ( 1 9 6 9 ) 3 3 4 - 3 3 6 . — Λ. Πολίτης, !Ελληνικά, 2 3 ( 1 9 7 0 ) 3 9 2 - 3 9 6 (= Λ. Πολίτης, Βιβλιοκρισίες, 2 2 9 - 2 3 6 ) . 3. Κρίσεις: Λ. Πολίτης, δ.π., άντιστοιχα. 4. Κρίσεις: Βλ. τή μελέτη του Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, «Φιλολογικές παρατηρήσεις στήν Αιήγησιν !Αλεξάνδρου (Ριμάδα)», 'Ελληνικά, 3 2 ( 1 9 8 0 ) 1 4 1 - 1 6 0 .

«Ή Βοσκοπούλα»: Ή Βοσκοπούλα. Κρητικό ειδύλλιο του 1600. Κριτική έκδοση Στυλιανου 'Αλέξιου. Ηράκλειο 1963 [Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών]1. Καί άνατύπωση του κειμένου, μέ διαφορές στήν άπόδοση μερικών λέξεων: Μπεργαδή, Άπόχοπος. Ή Βοσκοπούλα. Επιμέλεια Στυλιανου Αλεξίου. Έκδοτική Ερμής EILE., [NEB, ΠΟ 15], Αθήνα 1971. Β ο υ σ τ ρ ώ ν ι ο ς Γεώργιος: Διήγησις Κρονίκας Κύπρου. Κριτική έκδοση, Εισαγωγή, Σχόλια, Γλωσσάρι, Πίνακες καί Επίμετρο: Γιώργος Κεχαγιόγλου. Λευκωσία 1997 [Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Πηγές καί Μελέτες τής Κυπριακής Ιστορίας, XXVII]2. «Βυζαντινά ιπποτικά μ υθι στορ ήμ α τα»: Εμμανουήλ Κριαρα, Βυζαντινά Ιττποτικά μυθιστορήματα, «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 2, «Αετός», Αθήναι 1955. [Κριτική έκδοση τών μυθιστορημάτων: Καλλίμαχος και Χρυσορρόη, Βέλθανδρος και Χρυσάντζα, Ίμπέριος καί Μαργαρώνα, Φλώριος και Πλατζιαφλώρα3]. — Le roman de Callimaque et de Chrysorrhoé. Texte établi ët traduit par Michel Pichard. Société d'Édition «Les BellesLettres», Paris 1956 [Collection byzantine, publiée sous le patronage de l'Association Guillaume Budé]4. — Le roman de Libistros et Rodamné. Publié d'après les manuscrits de Leyde et de Madrid avec une introductioni, des observations grammaticales et un glossaire. Par J. A. Lambert, née van der Kolf. Amsterdam 1935 [Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, Afdeeling Letterkunde, nieuwe reeks, Deel XXXV]5. Ή Lambert δέν κάνει κριτική έκδοση του 1. Κρίσεις: Κ. Θ. Δημαρας, Τό Βήμα, 17 Άπρ. 1 9 6 4 , σσ. 1-2. — Λ. Πολίτης, 'Ελληνικά, 2 0 ( 1 9 6 7 ) 2 2 7 - 2 3 1 (= Λ. Πολίτης, Βιβλιοκρισίες, 2 0 9 - 2 1 5 ) . — Απόστολος Σαχίνης, NE, 1 1 3 ( 1 9 8 3 ) 9 9 - 1 0 0 (= Ό ίδιος, Τετράδια Κριτικής, Γ, 2 0 2 - 2 0 6 , καί Ό ίδιος, Μελέτες γιά τήν κρητική λογοτεχνία, σσ. 1 3 5 - 1 4 0 ) . 2. Κρίσεις: Κατερίνα Κωστίου, Ή Καθημερινή, 2 9 Σεπτ. 1 9 9 8 , σ. 10. 3. Κρίσεις: Β. Λαούρδας, Μακεδονία, 29 Ίουν. 1 9 5 6 . — R. Guilland, Byzantinoslavica, 18 ( 1 9 5 7 ) 125. — Η. Schreiner, BZ, 5 1 ( 1 9 5 8 ) 1 1 9 - 1 2 4 . Βλ. καί Μ. Χατζηγιακουμή, Τά μεσαιωνικά δημώδη κείμενα, σσ. 1 7 4 - 1 7 6 καί 2 2 4 - 2 2 7 . 4. Κρίσεις: P. Lemerle, RÉB, 15 ( 1 9 5 7 ) 2 8 9 - 2 9 1 . — Fr. Thiriet, Revue des Études Anciennes, 5 9 ( 1 9 5 7 ) 4 3 0 - 4 3 1 . — H. Schreiner, BZ, 5 1 ( 1 9 5 8 ) 1 2 4 - 1 2 7 . — Ε. Κριαρας, Έλληνικά, 16 ( 1 9 5 8 - 1 9 5 9 ) 2 5 3 - 2 6 4 . (= Ό ίδιος, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 4 9 9 - 5 1 0 ) . Βλ. έπίσης τό μελέτημα του Εύδ. θ . Τσολάκη, «Κριτικές παρατηρήσεις στό κείμενο του μυθιστορήματος Καλλίμαχος και Χρυσορρόη», \Ελληνικά, 25 ( 1 9 7 2 ) 4 1 4 - 4 1 9 , Μ. Χατζηγιακουμή, δ.π., σσ. 1 7 7 - 1 7 8 , καί Panagiotis Α. Agapitos, «Textkritisches zu Kallimachos und Chrysorrhoé», \Ελληνικά, 4 1 ( 1 9 9 0 ) 3 3 - 4 1 . 5. Κρίσεις: Ανώνυμος, JHS, 55 ( 1 9 3 5 ) 275. — Κ. Άμαντος, 'Ελληνικά, 8 ( 1 9 3 5 ) 3 6 1 - 3 6 3 . — S. Antoniades, Museum, 4 3 / 4 (Ίουν. 1 9 3 6 ) 8 4 - 8 6 . — Fr. Dölger, Philolo-

έργου, άλλά τυπώνει τό κείμενο του ένός χειρογράφου (του Leiden) άπέναντι στό κείμενο του άλλου (του Escorial). Κριτική έκδοση του ϊδιου μυθιστορήματος έτοίμαζε παλαιότερα ό M. I. Μανούσακας. — F. I. Ortolâ Salas, «Florio y Platziaflora». Una novella bizantina de epoca Paleologa. Universidad de Cadiz, 1998 [Nueva Roma, 6]. Γ ε λ α δ ά ς 'Αλέκος: Μηνά Άλ. Άλεξιάδη, «Ό Άγαπητικός τής Βοσκοπούλας». "Αγνωστη ζακυνθινή «Όμιλία» του Αλέκου Γελαδά. Συμβολή στην έρευνα του ζακυνθινοϋ λαϊκού θεάτρου. Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1990 1 . Γ ε ω ρ γ ι λ λ ά ς Εμμανουήλ: βλ. Λιμενίτης Εμμανουήλ. Γ ι α ν ν ο ύ λ η ς Ευγένιος (ό Αιτωλός): Ευγενίου Γιαννούλη του Αιτωλού, Επιστολές. Κριτική έκδοση. Επιμέλεια: I. Ε. Στεφανής καί Νίκη Παπατριανταφύλλου-Θεοδωρίδη. Θεσσαλονίκη 1992 [Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής, Περ. Β' - τευχ. Τμήματος Φιλολογίας, Παράρτημα άριθ. I] 2 . Γ λ ύ κ α ς Μιχαήλ: Εύδόξου Θ. Τσολάκη, Μιχαήλ Γλυκά Σπίχοι ους έγραφε καθ' δν κατεσχέθη καιρόν, Θεσσαλονίκη 1959 [Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης - Επιστημονική Έπετηρις Φιλοσοφικής Σχολής, Παράρτημα άρ. 3]. Γ λ υ κ ό ς Γιουστος: Γ. Θ. Ζώρα, «Πένθος θανάτου, ζωής μάταιον καί προς Θεόν έπιστροφή», Αθήναι 1970 [Βιβλιοθήκη Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας, Αθήναι, άριθ. 49]3. «Δαβίδ»: Αγνώστου Χίου ποιητή, Δαβίδ. 'Ανέκδοτο διαλογικό στιχούργημα. Ανεύρεση - Κριτική έκδοση Θωμά I. Παπαδοπούλου. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1979 [Βιβλιοθήκη Γενικής Παιδείας, 8]4. gische Wochenschrift, 56 (1936), [στήλες] 177-188. — Hubert Pernot, RÉG, 49 ( 1 9 3 6 ) 332-333. — Alice Leroy-Molinghen, Byzantion, 12 ( 1 9 3 7 ) 670-671. — Δημ. Ίω. Γεωργακας, BNJ, 14 ( 1 9 3 7 - 1 9 3 8 ) 143-153. — Η. Schreiner, BZ, 42 ( 1 9 4 3 - 1 9 4 9 ) 253254. Βλ. καί Μ. Χατζηγιακουμή, δ.π., σσ. 37-43, 64-69 καί 75-79. 1. Κρίσεις: Διονύσης Βίτσος, Περίπλους, Χρ. Η', τευχ. 32 (Ζάκυνθος 1992), σσ. 316320. — Σ. Λαμπάκης, Βυζαντινός Δόμος, 5-6 ( 1 9 9 2 ) 239. 2. Κρίσεις: Νικ. Λυκ. Φορόπουλος, Γρηγόριος ό Παλαμάς, "Ετος 77, τευχ. 754 (ΣεπτΌκτ. 1994), σσ. 494-497. 3. Κρίσεις: Ελένη Δ. Κακουλίδη, !Ελληνικά, 24 (1971) 433-434. 4. Κρίσεις: Κυριακή Μαμώνη, Μνημοσύνη, 7 ( 1 9 7 8 - 1 9 7 9 ) 384-387. — Δημήτρης Σπάθης, Ή Αυγή, 9 Δεκ. 1979 (= Ό Πολίτης, τευχ. 32, Ίαν.-Φεβρ. 1980, σσ. 96-98). — Κ. Παναγιώτου, Ή Καθημερινή, 2 Όκτ. 1980, σ. 6. — Κ. Γεωργουσόπουλος, Τό Βήμα, 10 Δεκ. 1980, σ. 5. — Βάλτερ Πουχνερ, Θέατρο, Περ. Γ', τόμ. ΙΑ', τεύχη 6 4 / 6 6

Δ α μ ο δ ό ς Βικέντιος: Συνταγμάτων τής Μεταφυσικής. Κριτική έκδοση - Ε πιμέλεια - Εισαγωγή: Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων - Τομέας Φιλοσοφίας, Ιωάννινα 2002 [Κείμενα Νεοελλήνων Φιλοσόφων, άρ. 1]. «Διγενής Άκριτης»: Πέτρου Π. Καλονάρου, Βασίλειος Διγενής 'Ακρίτας. Τά εμμετρα κείμενα 'Αθηνών (πρώην Άνδρου, μετά συμπληρώσεων και παραλλαγών εκ τής διασκευής Τραπεζουντος), Κρυπτοφέρρης και Έσκοριάλ. Νέα πλήρης έκδοσις μετ* εισαγωγής, υποσημειώσεων καί κριτικού υπομνήματος υπό —. Τόμ. Α'-Β'. Εκδοτικός οίκος Δημητράκου, Αθήναι 1941 1 (καί φωτοανατύπωση: Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήναι 1970). — Digenes Akrites. Edited with an introduction, translation and commentary by John Mavrogordato. Oxford, at the Clarendon Press, 1956 (καί φωτοανατύπωση: Oxford University Press, 1963). [Εκδίδεται τό κείμενο τής παραλλαγής τής Κρυπτοφέρρης, μέ εισαγωγή, άγγλική μετάφραση καί σχόλιία. Ό έκδοτης συμπληρώνει τά κενά του χειρογράφου άπό άλλες παραλλαγές2]. — Erich Trapp, Digenes Akrites. Synoptische Ausgabe der ältesten Versionen. Wien 1971 [Österreichische Akademie der Wissenschaften, Kommission für Byzantinistik, Institut für Byzantinistik der Universität Wien, Wiener Byzantinistische Studien, Band Vin]. (Παράλληλη κριτική έκδοση τών παραλλαγών: Έσκοριάλ, Κρυπτοφέρρης, Τραπεζούντας, Άνδρου-Άθηνών3). — Βασίλειος Διγενής Ακριτης (Κατά τό χειρόγρα(Γεν.-Άπρ. 1981), σσ. 123-126. — I. θ. Κακριδής, Φιλόλογος, τευχ. 43 (Άνοιξη 1986), σσ. 6-8 (= Ό ίδιος, Προσφορά στόν νεοελληνικό λόγο, σσ. 92-95). Βλ. καί τό μελέτημα του Σπύρου Α. Εύαγγελάτου, «Φιλολογικές παρατηρήσεις στόν Δαβίδ», Παράβασις/Parabasis, 1 ( 1 9 9 5 ) 113-121. 1. Κρίσεις: Ε. Κριαρας, ΕΕΒΣ, 17 ( 1 9 4 1 ) 314-317. — Fr. Dölger, BZ, 4 1 ( 1 9 4 1 ) 507-509. Βλ. και τό μελέτημα του Στυλιανου Αλεξίου, «Παρατηρήσεις στόν Άκριτη», Αριάδνη, 1 ( 1 9 8 3 ) 41-57 (= Του ϊδιου, Δημώδη βυζαντινά, 29-49). 2. Κρίσεις: Στ. Π. Κυριακιδης, !Ελληνικά, 14 ( 1 9 5 5 - 1 9 5 6 ) 542-559. — St. Kyriakides, BZ, 50 ( 1 9 5 7 ) 140-143. — R. J. H. Jenkins, JHS, 77 ( 1 9 5 7 ) 369-370. Βλ. καί Κ. Δαγκίτση, «Παρατηρήσεις σέ μιά νέα έκδοση ένός Ακριτικού κειμένου», 'Ελληνικά, 16 ( 1 9 5 8 - 1 9 5 9 ) 226-230, Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, «Ερμηνευτικά καί διορθωτικά στό κείμενο του Διγενή Άκριτα. (Χειρόγραφο Grottaferrata)», Έλληνικά, 17 ( 1 9 6 2 ) 75-94, και Στυλ. Αλεξίου, όπου καί στήν προηγούμενη υποσημείωση, άντίστοιχα. 3. Κρίσεις: Jean Darrouzès, RÉB, 30 (1972) 350-351. — Η. Eideneier, SüdostForschungen, 31 ( 1 9 7 2 ) 515-519. — Elizabeth Jeffreys, JHS, 9 2 (1972) 253-255. — Ilse Rochow, Byzantinoslavica, 34 ( 1 9 7 3 ) 71-73. — Paul Lemerle, Cahiers de Civilisation Médiévale, 16 (1973) 348-350. — C.Trypanis, Gnomon, 45 ( 1 9 7 3 ) 614-616. — Linos Politis, Scriptorium, 27 ( 1 9 7 3 ) 3 2 7 - 3 5 1 (= Λ. Πολίτης, Βιβλιοκρισίες, 241297). — Ο. Mazal,/Ö£, 23 ( 1 9 7 4 ) 350-351. Βλ. καί Στυλ. Αλεξίου, όπου καί στήν προηγούμενη υποσημείωση, άντίστοιχα.

φο του Έσκοριάλ) και τό άσμα του Άρμούρη. Κριτική έκδοση, Εισαγωγή, Σημειώσεις, Γλωσσάριο Στυλιανου Αλέξιου. Έρμης, Αθήνα 1985 [Φιλολογική Βιβλιοθήκη, 5]1. — Dighenis Akritis, versione del Escorial. Introduzione, testo, traduzione e note al testo a cura di Francesca Rizzo Nervo. Rubbetino Editore, Soveria Mannelli, [Catanzaro] 1996. [Ακολουθεί σέ γενικές γραμμές τό κείμενο τής έκδοσης Αλεξίου, άπό τό όποιο, πάντως, διαφοροποιείται σέ άρκετά σημεία]. — Digenis Akritis. The Grottaferrata and Escorial Versions. Edited and translated by Elizabeth Jeffreys. Cambridge University Press, 1988 [Cambridge Médiéval Classics, 7]. Έκδοση τών παραλλαγών Κρυπτοφέρρης καί Έσκοριάλ μέ περιεκτική είσαγωγή, δπου περιλαμβάνεται συνθετική έπισκόπηση τών προβλημάτων τής έρευνας σχετικά μέ τό άκριτικό έπος2. «Διήγησις Βελισαρίου»: G. Wagner, Carmina, σσ. 304-378 (άπό τις τρεις πρώτες διασκευές του έργου: βλ. παραπάνω, Μέρος Α', Κεφ. Δ')3. — Ιστορία του Βελισαρίου. Κριτική έκδοση τών τεσσάρων διασκευών μέ εισαγωγή, σχόλια καί γλωσσάριο W. F. Bakker - A.F. van Gemert. Μορφωτικό "Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1988 [Βυζαντινή καί Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 6]4. 1. Κρίσεις: Μ. Γ. Μερακλής, Λαογραφία, 3 4 ( 1 9 8 5 - 1 9 8 6 ) 271-273. — Roderick Beaton, JHS, 106 ( 1 9 8 6 ) 271-273. — Walter Puchner, Südost-Forschungen, 46 ( 1 9 8 7 ) 555-560. — Giuseppe Spadaro, Ίταλοελληνικά, 1 ( 1 9 8 8 ) 221-237 (βλ. καί τά μελετήματα του ϊδιου: «Graeca Mediaevalia Π. Il Digenis Akritas dell'Escorial», Έπετηρϊς Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών, 5, 1 9 8 7 - 1 9 8 8 , 1 3 5 - 1 4 4 , «Su tre luoghi controversi del Digenis Akritis Escorialense», Studi di Filologia Bizantina, IV [Université di Catania, Quaderni del Siculorum Gymnasium, XVI], 1988, σσ. 143-149, «Graeca Mediaevalia IV. Ancora sul Digenis Akritis dell'Escorial», Contributi di Filologia Graeca, σσ. 65-78, και «Note di critica testuale al Digenis Akritis», 'Αριάδνη, 5, 1989, 173-183). Βλ. καί τό μελέτημα του Γεωργίου I. Θανοπούλου, «Κριτικές παρατηρήσεις στον Διγενή Άκριτη του Escorial», Δίπτυχα, Ç ( ΐ 9 9 4 - ' 9 5 ) 121-135. 2. Κρίσεις: Στυλιανός Αλεξίου, Κρητικά Φιλολογικά, σσ. 373-394. 3. Γιά τήν έκδοση Wagner βλ. ορισμένες κριτικές παρατηρήσεις του Ε. Trapp («Textkritische Bemerkungen zum Belissargedicht», Byzantion, 4 0 , 1 9 7 0 , 466-470). 4. Γιά τήν έκδοση αύτή βλ. τις παρατηρήσεις του Giuseppe Spadaro («La storia di Belisario», Ίταλοελληνικά, 3, 1990, 7-45, «Graeca Mediaevalia VII. Sul testo della Διήγησις του Βελισαρίου», Σύνδεσμος. Studi in onore di Rosario Anastasi, vol. I, Catania 1991, σσ. 1 6 3 - 1 7 8 , «Graeca Mediaevalia v m . Osservazioni sulla Storia di Belisario», RSBN, N.S., 2 7 , 1 9 9 0 , 1 9 5 - 2 1 0 , «Graeca Mediaevalia IX. Ancora sul testo della Διήγησις του Βελισαρίου», Scritti Classici e Cristiani offerti a Francesco Corsaro, Catania 1994, σσ. 6 8 1 - 6 9 4 , και «Graeca Mediaevalia XI. Ulteriori contributi al testo della Διήγησις του Βελισαρίου», Δίπτυχα, C , 1994-'95, 27-35). Τή νέα κριτική τής Ιστορίας του Βελισαρίου καί ιδιαίτερα τό προτεινόμενο στέμμα τών κωδίκων κρίνει ό Μανόλης Παπαθωμόπουλος

«Διήγησις παιδιόφραστος τών τετραπόδων ζώω ν»: G. Wagner, Carmina, σσ. 141-178 1 — «Παιδιόφραστος διήγησις τών ζώων τών τετραπόδων». Critical édition. Thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy in the University of London by Vasiliki Tsiouni. Institut für Byzantinistik und Neugriechische Philologie der Universität, München 1972 [Miscellanea Byzantina Monacensia, Heft 15]2. — Μανόλη Παπαθωμόπουλου: Διογένους, Παιδιόφραστος διήγησις τών ζώων τών τετραπόδων. Εισαγωγή - Κριτική έκδοση - Γλωσσάριο - Εικόνες. Ύπό έκδοση. 5 «Διήγησις πολυπαθους Απολλώνιου του Τύρου»: G.Wagner, Médiéval Greek Texts, σσ. 63-90. — G. Wagner, Carmina, σσ. 248-2 7 63. — Antonius A. Janssen, Narratio neograeca Apollonii Tyrii. Textus graecus, proiegomenis commentariisque et translatione latina instructus. Amstelodami 1954 [Indagationes Noviomagenses ad res antiquas spectantes, II]. (Κριτική έκδοση μέ λατινική μετάφραση4). — Γιώργου Κεχαγιόγλου, «Απολλώνιος τής Τύρου». ΐΥστερομεσαιωνικές και νεότερες ελληνικές μορφές. Κριτική έκδοση, μέ Εισαγωγές, Σχόλια, Πίνακες λέξεων(«Τό στέμμα καί ή έκδοση τής Ιστορίας του Βελισαρίου, «Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Α', 3 4 9 - 3 5 7 ) . 1. Γιά τήν έκδοση Wagner βλ. Φ. Κουκουλέ, «Παρατηρήσεις εις τά Carmina graeca medii aevi του G. WagneD>, Λαογραφία, 3 ( 1 9 1 1 ) 3 7 1 - 3 7 2 , καί Στεφ. Α. Ξανθουδίδου, «Άντιπαρατηρήσεις εις τά του Wagner Carmina graeca medii aevi», Λαογραφία, 3 ( 1 9 1 1 ) 6 1 8 - 6 1 9 (= Του ϊδιου, Μελετήματα, σσ. 183-184). 2. Κρίσεις: Hans Eideneier, !Ελληνικά, 28 ( 1 9 7 5 ) 4 5 3 - 4 6 0 . — Κ. Mitsakis, Balkan Studies, 17 ( 1 9 7 6 ) 4 0 8 - 4 1 0 . — Peter Soustal,/Ö£, 25 ( 1 9 7 6 ) 3 2 8 - 3 2 9 . Βλ. άκόμη τά μελετήματα τών Πάνου Βασιλείου, «Κριτικές παρατηρήσεις στήν Παιδιόφραστο Διήγηση», *Ελληνικά, 46 ( 1 9 9 6 ) 59-82, Δημητρίου Ζ. Σοφιανού, «Παιδιόφραστος διήγησις τών ζώων τών τετραπόδων. Είναι ό Πρόλογος της (στ. 1-9) νόθος καί όβελιστέος;», Μεσαιωνικά και Νέα Έλληνικά, 5 ( 1 9 9 6 ) 3 8 1 - 3 8 6 (ό Σοφιανός υποστηρίζει τή γνησιότητα του Προλόγου καί έπισημαίνει δτι οί έννέα πρώτοι στίχοι του σχηματίζουν τήν άκροστοιχίδα Διογένους.), καί Μανόλη Παπαθωμόπουλου, «Κριτικές παρατηρήσεις στήν Παιδιόφραστον Διήγησιν τών Ζώων τών Τετραπόδων», Κανίσκιον φιλίας. Τιμητικός τόμος για τόν Guy-Michel Saunier. Επιμέλεια: Emmanuelle Moser-Karagiannis, 'Ελευθερία Γιακουμάκη, Αθήνα 2 0 0 2 , σσ. 3 8 3 - 3 9 8 . 3. Καί γιά τήν έκδοση αυτή βλ. Φ. Κουκουλέ, δ.π., σσ. 3 7 6 - 3 7 8 , καί Στεφ. Ξανθουδίδου, δ.π., σσ. 6 2 0 - 6 2 1 (= Του ίδιου, Μελετήματα, σσ. 185-186). 4. Γιά τίς τρεις αυτές έκδόσεις (τής α' διασκευής του Απολλώνιου: βλ. παραπάνω, Μέρος Α', κεφ. Δ') βλ. καί τά μελετήματα του G. Spadaro, «Graeca Mediaevalia V. Sul primo Apollonio di Tiro», Contributi di Filologia Greca, σσ. 79-96, καί «Graeca Mediaevalia VI. Ancora sul Apollonio di Tiro», Siculorum Gymnasium, N.S. a. XLII, n. 1-2 (Gen.-Dic. 1989), σσ. 2 6 5 - 2 7 4 .

Γλωσσάρια καί Επίμετρα. Τόμοι 1-2 [ό τόμος 2 σε δύο ήμιτόμους], Θεσσαλονίκη 2004 [Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών - "Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]1. «Διήγησις τής Τρωάδος»: A Byzantine Iliad. The Text of Par. Suppl. Gr. 926. Edited with Critical Apparatus, Introduction and Indexes by Lars N0rgaard and Ole L. Smith. Museum Tusculanum, Copenhagen 1975 [Opuscula Graecolatina, vol. 5] 2 . Έ ρ μ ο ν ι α κ ό ς Κωνσταντίνος: Ίλιάδος Ραφφδίαι ΚΑ'. La guerre de Troie. Poème du XlVe siècle en vers octasyllabes par Constantin Hermoniacos, publié d'après les manuscrits de Leyde et de Paris par Émile Legrand. Paris 1890 [= Bibliothèque Grecque Vulgaire, tome V]. «Ζήνων»: Ζήνων, κρητοεπτανησιακή τραγωδία (17ου αιώνα). Επιμέλεια: Στυλιανός Αλεξίου - Μάρθα Άποσκίτη. Στιγμή, Αθήνα 1991 3 . «Ηρώδης ή Ή σφαγή τών νηπίων». Ηρώδης ή Ή σφαγή τών νηπίων. Χριστουγεννιάτικο θρησκευτικό δράμα άγνώστου ποιητή σέ πεζό λόγο άπό τό χώρο τών Κυκλάδων τήν έποχή τής Άντιμεταρρύθμισης. Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σημειώσεις καί γλωσσάριο Βάλτερ Πουχνερ. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1998 [Παράβασις, Παράρτημα, Κείμενα 1]. «Ίμπέριος χαι Μαργαρώνα». Βλ. «Βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα». «Ιστορία του Πτωχολέοντος»: Γιώργου Κεχαγιόγλου, Κριτιχή έκδοση της Ιστορίας Πτωχολέοντος. Θέματα υστεροβυζαντινής και μεταβυζαντινής λογοτεχνίας. Θεσσαλονίκη 1978 [Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Έπιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής, Παράρτημα, άρ. 22]. Ό έκδοτης προσφέρει τά κείμενα δλων τών παραλλαγών, κριτικά άποκαταστημένα4. Κ α β β α δ ί α ς Νίκος: Στέφανου Διαλησμα, «Τό ποίημα "Coaliers" του Νίκου Καββαδία και ένα βιβλιογραφικό έπίμετρο», Παρουσία, 2 (1984) 319-327. Κ ά λ β ο ς Ανδρέας: Ανδρέα Κάλβου, Ώδαί. Κριτική έκδοση Filippo Maria Pontani. Εισαγωγή: Κ. Θ. Δημαρας. Γλωσσάριο: Anna Gentilini. "Ικαρος, 1970. — Γιάννη Βάσση, «Ανδρέα Κάλβου Ή Αύρα. Προδημοσίευση άπό 1. Κρίσεις: Νίκος Ντόκας, 'Ελευθεροτυπία/Βιβλιοθήκη, άριθ. 357 ( 2 0 Μαΐου 2005), σ. 30. 2. Κρίσεις: Anna Di Benedetto Zimbone, 'Ελληνικά, 3 1 ( 1 9 7 9 ) 2 3 6 - 2 4 1 . 3. Κρίσεις: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Ή Καθημερινή, 2 Ίουν. 1992, σ. 15. — Βάλτερ Πουχνερ, Παράβασις/Parabasis, 1 ( 1 9 9 6 ) 3 1 6 - 3 1 7 . 4. Κρίσεις: Mircea Angelescu, Revue des Études Sud-Est Européennes, 1 8 / 1 ( 1 9 8 0 ) 165. — Albert Failler, RÉB, 3 8 ( 1 9 8 0 ) 2 9 5 - 2 9 6 . — G. Danezes, BZ, 75 ( 1 9 8 2 ) 23-28.

τήν ίστορικοκριτική έκδοση τών Ωδών», Μαντατοφόρος, τευχ. 37-38 (1993-1994), σσ. 5-24. «Καλλίμαχος και Χρυσορρόη». Βλ. «Βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα». «Καταλόγια»: Έρωτοπαίγνια (Chansons d'amour). Publiées d'après un manuscrit du XVe siècle avec une traduction, une étude critique sur les Έκατόλογα (Chanson des cent mots), des observations grammaticales et un index par D. C. Hesseling et Hubert Pernot. Paris-Athènes 1913 (= Bibliothèque grecque vulgaire, tome Χ). [Κριτική έκδοση μέ βάση τό χειρόγραφο Additional n° 8241 του British Museum του Λονδίνου]1. — Hubert Pernot, Chansons populaires grecques des XVe et XVIe siècles. Publiées et traduites par —. Paris 1931 [Collection de l'Institut néo-hellénique de l'Université de Paris, Fasc. 8]. (Νεώτερη έκδοση, μέ βάση τό χειρόγραφο τής Βιέννης: Vindob. Theol. Gr. 244.) — Γ. Θ. Ζώρα, Δημώδη ποιήματα άγνώστου συγγραφέως (κατά τόν ^κώδικα HIB. 27 τής Βιβλιοθήκης τής Νεαπόλεως), Αθήναι 1955 (Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστήμιου Αθηνών, [άριθ. 9]). — Χ. I. Παπαχριστοδούλου, Καταλόγια - Στίχοι περί έρωτος και άγάπης, έν Αθήναις 1966 [Άνάτυπον έκ τής Λαογραφίας, τόμ. 24 (1966), σσ. 3-93]. Άπό τήν έκδοση Wagner (βλ. παραπάνω: Μέρος Α', Κεφ. Δ') και τό χειρόγραφο του Λονδίνου. Κ α τ σ α ΐ τ η ς Πέτρος: Έμμ. Κριαρα, Κατσαιτης. Ιφιγένεια - Θυέστης Κλαθμός Πελοποννήσου. Ανέκδοτα έργα. Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σημειώσεις καί γλωσσάριο. Αθήνα 1950 [Collection de l'Institut Français d'Athènes, 43]2. Κ ο ν τ α ρ ά τ ο ς Γρηγόριος: Βλ. παραπάνω, Β ε σ τ ά ρ χ η ς Μιχαήλ. 1. Κρίσεις: P. Ε. Pavolini, Atene e Roma, 16 ( 1 9 1 3 ) 185-186. — Σπ. Λάμπρος, Νέος Έλληνομνήμων, 11 ( 1 9 1 4 ) 198-200. — Albert Thumb, BZ, 24 (1924) 111-113. Βλ. καί Στ. Π. Κυριακίδου, «Περί της λέξεως "κυρκατης"», BNJ, 4 ( 1 9 2 3 ) 343. — Ε. Κριαρα, «Φιλολογικά: α') Περί τά Έρωτοπαίγνια», Αθήνα, 45 ( 1 9 3 3 ) 228-240 (= Του ίδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 26-38). — Του ίδιου, «Κριτικά καί λεξιλογικά εις τά Έρωτοπαίγνια», αυτόθι, 51 ( 1 9 4 1 ) 5-14 (= Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 331-340). — Λ. Πολίτη, «Μερικές σημειώσεις στά Έρ(οτοπαίγνια», Ελληνικά, 13 ( 1 9 5 4 ) 266-273. — G. Spadaro, Erotopegnia (vv. 506-512)», BZ, 69 ( 1 9 7 6 ) 402-405. — Του ίδιου, «Problemi di poesia greca medievale rodia», Studi di Filologia Bizantina, m [Università di Catania, Quaderni del Siculorum Gymnasium, XV], 1985, σσ. 129-137. 2. Κρίσεις: Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, *Ελληνική Δημιουργία, 6 ( 1 9 5 0 ) 67-68. — Γ. Φουκαράς, NE, 48 (1950) 698-699. — S. Antoniades, Museum, 5 6 / 5 - 6 (Μάιος-Ίούν. 1951) 99-100. — Α. Mirambel, RÉG, 6 4 (1951) 406-407. — Δ. Α. Πετρόπουλος, Πελοποννησιακά, 2 (1957) 463-465.

Κ ο ρ ν ά ρ ο ς Βιτσέντζος: Βιτζέντζου Κορνάρου, Έρωτόκριτος. Έκδοσις κριτική γενομένη έπί τή βάσει τών πρώτων πηγών μετ' εισαγωγής, σημειώσεων καί γλωσσάριου υπό Στεφάνου Α. Ξανθουδίδου, ή έπισυνάπτονται πραγματεία του καθηγητού τής Γλωσσολογίας Γεωργίου Ν. Χατζιδάκι περί τής γλώσσης καί γραμματικής του Έρωτοκρίτου καί οκτώ φωτοτυπικοί πίνακες έκ του χειρογράφου. Έκ του τυπογραφείου Στυλ. Μ. Αλεξίου, έν Ήρακλείω Κρήτης, 1915 (καί φωτοανατύπωση, Εκδόσεις «Δωρικός», Αθήναι 1973). — Βιτσέντσου Κορνάρου, Έρωτόκριτος. Κριτική Έκδοση. Εισαγωγή, Σημειώσεις, Γλωσσάριο Στυλιανου Αλεξίου. Ερμής, Αθήνα 1980 [Φιλολογική Βιβλιοθήκη, 3]1. — Ή Θυσία του 'Αβραάμ. Κριτική έκδοσις Γ. Μέγα άναθεωρηθεΐσα. Τύποις Έλλην. Έκδοτ. Εταιρείας Α.Ε., Αθήναι 1954 01943) 2 . — Ή Θυσία του Αβραάμ. Κριτική έκδοση Wim F. Bakker - Arnold F. van Gemert. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Ηράκλειο 1996 3 . «Κ υπ ρ ιακά ερωτικά ποιή ματ a»: Thémis Siapkaras-Pitsillidès, Le Pétrarquisme en Chypre. Poèmes d'amour en dialecte chypriote d'après un manuscrit du XVIe siècle. Texte établi et traduit avec le concours de Hubert Pernot. Deuxième édition. Société d'Édition «Les Belles Lettres». Paris, Athènes 1975 [Collection Connaissance de la Grèce, dirigée par Octave Merlier]. Παράλληλα μέ τό έλληνικό κείμενο τών ποιημάτων (του κώδικα Marc. App. Gr. IX, 32 (1287), φφ. 3 Γ -90 ν ) δημοσιεύεται μετάφραση στά γαλλικά. Μετά τό κριτικό υπόμνημα, σέ μία δεύτερη υποσελίδια ζώνη, ή έκδότρια παραθέτει τά ιταλικά πρότυπα τών κυπριακών ποιημάτων (όσων έχει γίνει ή ταύτιση) ή προσφέρει άλλες πληροφορίες που άναφέρονται σέ θέματα λογοτεχνικά, γλωσσικά, μετρικά κλπ. Ή έκδοση συνοδεύεται άπό άναλυτικό Λεξιλόγιο. Ή πρώτη έκδοση (Athènes 1952) τών ποιημάτων έγινε στή σειρά: Collection de l'Institut Français d'Athènes, 744. 1. Κρίσεις: Mario Vitti, Τό Βήμα, 27 Ίουν. 1981, σσ. 1 καί 5. — Έμμ. Κριαρας, Διαβάζω, τευχ. 44 (Ίουλ. 1981), σσ. 49-51. — θεοχ. Ε. Δετοράκης, Κρητολογία, τευχ. 1213 (1981), σσ. 2 5 1 - 2 6 2 (= Ό ίδιος, Βενετοκρητικά Μελετήματα, 487-494). — W. Puchner, Südost-Forschungen, 40 ( 1 9 8 1 ) 521-524. — Λ. Ζενάκος, Τό Βήμα, 29 Μαρτ. 1982, σ. 5. — Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Τό Βήμα, 16 Μαρτ. 1984, σ. 5. — W. BakkerΑ. van Gemert, BZ, 77 ( 1 9 8 4 ) 293-297. 2. Κρίσεις: Στυλ. Αλεξίου, Κρητικά Χρονικά, 9 ( 1 9 5 5 ) 523-535 (= Ό ίδιος, Κρητικά φιλολογικά, 123-138). — Λ. Πολίτης, :Ελληνικά, 14 ( 1 9 5 5 ) 526-532 (= Ό ίδιος, Βιβλιοκρισίες, 183-192). — Ν. Β. Τωμαδάκης, Αθήνα, 59, ( 1 9 5 5 ) 323. — Κλ. Παράσχος, Ή Καθημερινή, 8 Ίουν. 1955, σ. 3. — Σπ. Λίτινας, Κρητική Έπιθεώρησις (Ρεθύμνου), Αρ. φ. 3 8 2 5 (24 Ίουν. 1958), σσ. 1-2. 3. Κρίσεις: Βάλτερ Πουχνερ, Παράβασις, 3 ( 2 0 0 0 ) 373-381. 4. Κρίσεις: Λ. Πολίτης, Έλληνικά, 14 ( 1 9 5 5 ) 1 7 7 - 1 8 3 (= Ό ίδιος, Βιβλιοκρισίες, 153-162).

Λ ά σ κ α ρις Ιανός: Giano Laskaris, Epigrammi greci. A cura di Anna Meschini. Padova 1976 [Università di Padova, Studi bizantini e neogreci diretti da Filippo Maria Pontani, 9]. «Λ (β ίστρο ς καί Ροδάμνη». Βλ. «Βυζαντινά ΐ7τποτικά μυθιστορήματα». Λ ι με ν ( τ η ς Εμμανουήλ: «Το θανατικόν τής Ρόδου»: G. Wagner, Carmina, σσ. 32-52 1 . — É. Legrand, BGV, I, σσ. 203-225 2 . «Λόγος παρηγορητικός περί δυστυχίας καί ευτυχίας»: Sp. Lambros, Collection, σσ. 289-321. [Έκδοση που έγινε μέ βάση τόν κώδικα Bodleianus Mise. 282]. — Σπυρ. Π. Λάμπρου, «Λόγος παρηγορητικός περί δυστυχίας και ευτυχίας κατά τόν κώδικα [άριθ. 35] τής Λειψίας», Νέος Έλληνομνήμων, 3 (1906) 402-432δ. Μ α β ί λ η ς Λορέντζος: Roland Hibon, «Étude critique du sonnet "Ναννούρισμα" de Lorenzo Mavilis», 77 (1964) 536-552. Μ α υ ρ ο κ ο ρ δ ά τ ο ς Νικόλαος: Νικολάου Μαυροκορδάτου, Φιλοθέου Πάρεργα. Αθήνα - Μοντρεάλ 1989 [Όμιλρς Μελέτης του Έλληνικου Διαφωτισμού, Νέα Έλληνικά Κείμενα, Επιστασία Κ. Θ. Δημαρά] / Nicolas Mavrocordatos, Les Loisirs de Philothée. Texte établi, traduit et commenté par Jacques Bouchard. Avant-propos de C. Th. Dimaras. Association pour l'étude des Lumières en Grèce - Les Presses de l'Université de Montréal, Athènes-Montréal 1989 3 . Μ α χ α ι ρ ά ς Λεόντιος: [«"Εκφρασις της γλυκείας χώρας Κύπρου»] Leontios Makhairas, Récital concerning the Sweet Land ofCyprus entitled «Chronicle». Edited with a translation and notes by R. M. Dawkins. Vols, m , Oxford, at the Clarendon Press, 1932 4 . — Χρονικό της Κύπρου. Παράλλη1. Γιά τήν έκδοση του Θανατικού άπό τόν Wagner βλ. Φ. Κουκουλέ, δ.π., σσ. 364-365. Ά ς σημειωθεί έδώ δτι ή άρχική δημοσίευση του έργου έγινε στον τόμο: W. Wagner, Médiéval Greek Texts, σσ. 171-190, άπό δπου άνατυπώθηκε στά Carmina. 2. Γιά τις έκδόσεις του Θανατικού άπό τόν Wagner καί άπό τόν Legrand βλ. καί τό μελέτημα του G. S. Henrich, «Sprachlich-philologisches zu M. Limenites; seine Autorschaft der Halosis», «'Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Β', 319-325. 3. Κρίσεις: "Αλκής Αγγέλου, Τό Βήμα, 18 Φεβρ. 1990, σ. 63. — "Αννα Ταμπάκη, !Ελληνικά, 4 1 ( 1 9 9 0 ) 192-199. — Hugh J. Mason, Eighteenth-Century Fiction, 3 / 1 (1990) 81-83. — C. Papacostea-Danielopolou, Synthesis, 17 ( 1 9 9 0 ) 102-103. — Emmanuel Bury, XVIIe siècle, 171 (Άπρ.-Ίούν. 1991) 189-190. — Σωκράτης Κ. Ζερβός, Θεωρείο, τευχ. 55 (Παρίσι, 6 Ίουν. 1991), σσ. [56-57]. — Maurice Lebel, D'un livre à l'autre, Éditions du Méridien, Montréal 1993, σσ. 161-165. — Petre §. Nästurel, Südost-Forschungen, 52 (1993) 440-442. 4. Κρίσεις: Χρ. Γ. Παντελίδης, ΕΕΒΣ, 9 (1932) 469-471. — Fr. Dölger, BZ, 3 3 ( 1 9 3 3 ) 105-108. — Simos Menardos,Byzantion, 8 ( 1 9 3 3 ) 367-369.

λη διπλωματική έκδοση τών χειρογράφων. Εισαγωγή - Επιμέλεια: Μιχάλης Πιερής - Άγγελ Νικολάου-Κονναρή. Λευκωσία 2003 [Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Πηγές καί μελέτες τής κυπριακής ιστορίας, XLVIII]. Μ ο ν τ σ ε λ έ ζ ε Θεόδωρος: Teodoro Montselese, Εύγένα. A cura di Mario Vitti. Napoli 1965 [Istituto Universitario Orientale - Seminario di Greco Moderno, 2]. Πρώτη δημοσίευση: Θέατρο, τόμ. 3, τευχ. 14 (Μάρτιος-Άπρίλιος 1964), σσ. 8-23. — Τραγωδία όνομαζομένη Εύγένα του Κυρ Θεοδώρου Μοντσελέζε, 1646. Παρουσίαση Mario Vitti, Φιλολογική έπιμέλεια Giuseppe Spadaro. Εκδόσεις 'Οδυσσέας, [Αθήνα 1995]1. Μ ο ρ ε ζ ή ν ο ς Ιωάννης: Ελένης Δ. Κακουλίδη, « Ό Ιωάννης Μορεζήνος καί τό έργο του. (Παράρτημα)», Κρητικά Χρονικά, 22 (1970) 389-506. [Κριτική έκδοση άποσπασμάτων άπό τό έργο του λόγιου ιερέα, συγγραφέα καί ποιητή Ίω. Μορεζήνου (μέσα 16ου αιώνα - 1613)]. Μ π ε ρ γ α δ ή ς: Μπεργαδή, Άπόκοπος. Κριτική έκδοση Στυλιανου Αλεξίου. Ήράκλειον 1965. [Ανατύπωση άπό τά Κρητικά Χρονικά, 15 (1963) 183251]2. Μ π ο υ ν ι α λ ή ς - Τ ζ ά ν ε ς Μαρίνος: Ό Κρητικός Πόλεμος (1645-1669). Ε πιμέλεια: Στυλιανός Αλεξίου - Μάρθα Άποσκίτη. Στιγμή, Αθήνα 1995. Ν τ ε λ λ α π ό ρ τ α ς Λεονάρδος: Ποιήματα (1403-1411). "Εκδοση κριτική. Εισαγωγή, Σχόλια καί Ευρετήρια M. I. Μανούσακα. Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Έρεύνης του Μεσαιωνικού καί Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 1995 3 . «Όφαρολόγος»: Karl Krumbacher, Das mittelgriechische Fischbuch. Mit einer Tafel. München 1903 [Separat - Abdruck aus den Sitzungsberichten der philos-philol. und der histor. Klasse der Kgl. Bayer. Akademie der Wissenschaften 1903 Heft III, σσ. 345-380]. Παλαιά και Νέα Διαθήκη. Ανώνυμο κρητικό ποίημα (τέλη 15ου άρχες 16ου αι.). Κριτική έκδοση t Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη. Επιμέλεια: Στέφανος Κακλαμάνης - Γιάννης Κ. Μαυρομάτης. Βενετία 2004 [Έλλη1. Κρίσεις: (Γιά τήν έκδοση του 1965:) Κ. Πορφυρής, Επιθεώρηση Τέχνης, 21 ( 1 9 6 5 ) 519-520, Παν. Μουλλας, Εποχές, 7 (1966) 68-70, Giuseppe Spadaro, «Una tragedia neoellenica del XVII secolo recentemente scoperta», Byzantion, 28 ( 1 9 6 8 ) 433-459· βλ. καί Ιωάννας Καραγιάννη, «Παρατηρήσεις στήν Εύγένα», 'Ελληνικά, 23 ( 1 9 7 0 ) 346352. — (Καί γιά τήν έκδοση του 1995:) Σπύρος Άλ. Καββαδίας, Επτανησιακά Φύλλα, ΙΖ'/3 (Καλοκαίρι 1996), σσ. 248-251. — Τίνα Λεντάρη, Μαντατοφόρος, τευχ. 41 (1996.1), σσ. 152-166. 2. Κρίσεις: Λ. Πολίτης, 'Ελληνικά, 21 ( 1 9 6 8 ) 233-237 (= Ό ίδιος, Βιβλιοκρισίες, 216-222). 3. Κρίσεις: Κ. Σαρδελής, NE, 140 ( 1 9 9 6 ) 967-968.

νικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, Graecolatinitas Nostra, Πηγές, 6]. Π α λ α μ α ς Κωστής: Π. Δ. Μαστροδημήτρη, Νεοελληνικά, Β', 204-210 (= Έκηβόλος, τευχ. 14, Άνοιξη 1986, σσ. 1400-1404 = Π. Δ. Μαστροδημήτρη, Παλαμικά. Μελετήματα και Άρθρα (1973-2003), "Ιδρυμα Κωστή Παλαμα, Αθήνα 2003, σσ. 142-150). [Κριτική έκδοση ένότητας τριών σονέτων, μέ τόν τίτλο: Καλυψώ Κ Κατσίμπαλη.] Π α π α δ ι α μ ά ν τ η ς Αλέξανδρος: Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, «Τά μαύρα κούτσουρα». Κριτική έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, Έκηβόλος, τευχ. 7 (Άνοιξη 1981), σσ. 565-588. — Του ίδιου, « Ό Έρωτας στά χιόνια» [Μέ κριτικό υπόμνημα Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου], στό Φώτα ολόφωτα, σσ. 388-394. — Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, «"Ενα αυτόγραφο του Παπαδιαμάντη ("Τ* άερικό στό δέντρο")», Φώτα ολόφωτα, σσ. 411-441. Βλ. και 'Άπαντα νεοελλήνων συγγραφέων: Π α π α δ ι α μ ά ν τ η ς Αλέξανδρος. «Π ε pi ξενιτειας»: G. Wagner, Carmina, σσ. 203-220 1 . — Ή έξ \Αθηναϊκού κωδικός παραλλαγή του «Περί ξενιτείας» ποιήματος. Ύπό Ιωάννου Καλιτσουνάκη. Έν Αθήναις 1930 (= Πραγματεΐαι της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. Α', άριθ. 6)2. — Τά «Περί τής ξενιτείας» ποιήματα. Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σχόλια καί λεξιλόγιο Γιάννη Κ. Μαυρομάτη. Δήμος Ηρακλείου - Βικελαία Βιβλιοθήκη, Ήράκλειον 1995. Π ι κ α τ ό ρ ο ς Ιωάννης: Ε. Κριαρα, «Ή Ρίμα θρηνητική του Ιωάννου Πικατόρου», Έπετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου τής Ακαδημίας Αθηνών, 2 (1940) 20-69 (= Του ίδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, A', 280-329) 3 . «Ό Πιστικός βοσκός»: ΌΠιστικός βοσκός, Der treue Schäfer. Der Pastor fido des G. Β. Guarini von einem Anonymus im 17. Jahrhundert in kretische Mundart übersetzt. Erstausgabe von Periclès Joannou. Akademie Verlag, Berlin 1962 [Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin. Institut für griechisch-römische Altertumskunde. Berliner byzantinistische Arbeiten, Band 27]4. Π λ ο υ σ ι α δ η ν ό ς Ιωάννης: Πάνου Βασιλείου, « Ό αυτόγραφος Θρήνος της Θεοτόκου του Ιωάννη Πλουσιαδηνου», !Ελληνικά, 32 (1980) 267-287. 1. Γιά τήν έκδοση αύτή βλ. τις παρατηρήσεις του Φ. Κουκουλέ, δ.π., σσ. 375-376. 2. Κρίσεις: Ν. Β. Τωμαδάκης, Κρητικά, 1 ( 1 9 3 0 ) 286-288. — L. Politis, BNJ, 9 ( 1 9 3 0 / 1 9 3 1 ) 170-179 (= Λ. Πολίτης, Βιβλιοκρισίες, 117-130). 3. Κρίσεις: M. I. Μανούσακας, Κρητικά Χρονικά, 1 ( 1 9 4 7 ) 206-214. 4. Κρίσεις: Ε. Kriaras, Orientalistische Literaturzeitung 60, Jahrgang 1965, Nr 9 / 1 0 , στήλες 4 6 0 - 4 6 3 (= Μεσαιωνικά Μελετήματα, Β', 101-102). — Η. Schreiner, BZ, 57 ( 1 9 6 4 ) 151-157.

«Ό Πόλεμος τής Τ ρ ω ά δ ο ς»: Ό Πόλεμος τής Τρωάδος (The War of Troy). Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή και πίνακες Μ. Παπαθωμόπουλου - Ε. Μ. Jeffreys. Editio princeps. Μορφωτικό "Ιδρυμα Έθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1996 [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 7]1. «Ό Πουλολόγος»: Ό Πουλολόγος. Kritische Textausgabe mit Übersetzung sowie sprachlichen und sachlichen Erläuterungen von Stamatia Krawczynski. Akademie-Verlag, Berlin 1960 [Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin - Berliner byzantinistische Arbeiten, Band 22]2. — Ό Πουλολόγος. Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο Ισαβέλλας Τσαβαρή. Μορφωτικό "Ιδρυμα Έθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1987 [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 5]3. «Προδρομικά ποίημα τα»: Αδαμαντίου Κοραή, ν Ατακτα, ήγουν παντοδαπών είς τήν άρχαίαν και τήν νέα ν έλληνικήν γλώσσαν αυτοσχεδίων σημειώσεων, καί τίνων άλλων υπομνημάτων, αυτοσχέδιος συναγωγή. Τόμ. Α', έν Παρισίοις 1828, σσ. 1-37. — Εκλογή μνημείων τής νεωτέρας έλληνικής γλώσσης έκδιδομένη ύπό Δ. I. Μαυροφρύδου. Άθήνησιν, Έ κ του τυπογραφείου Χ. Ν. Φιλαδελφέως, 1866, σσ. 17-72. — Trois poèmes vulgaires 1. Κρίσεις: Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Τό Βήμα, 11 Αύγ. 1996, σ. 32. — Hans Eideneier, Südost-Forschungen, 55 ( 1 9 9 6 ) 575-577. [Στήν κριτική του Eideneier άπάντησε ό Παπαθωμόπουλος ( « Ή editio princeps του Πολέμου της Τρωάδος. Απολογία γιά ένα "άκόμη άνέκδοτο" κείμενο», Αφιέρωμα στόν Εΰδοξο Θ. Τσολάκη, σσ. 233-239]. — Βαγγέλης Πανταζής, Ή Καθημερινή, 18 Μαρτ. 1997, σ. 10. — G. Spadaro, «Graeca Mediaevalia ΧΙΠ. Appunti sulla costituzione critica del testo del Πόλεμος της Τρωάδος», Siculorum Gymnasium, N.S.aJL, nn. 1-2 (genn.-dic. 1997), Studi in onore di Salvatore Leone, σσ. 8 0 9 - 8 2 0 , Ό ίδιος, «Graeca Mediaevalia XIV. Appunti sulla costituzione critica del Πόλεμος της Τρωάδος», αυτόθι, N.S.a.XLIX, n. 1-2 (genn.dic. 1996), Studi in ricordo di Francesco Erasmo Sciuto, σσ. 303-318, Ό ίδιος, «Graeca Mediaevalia XV. Nuovi appunti sulla costituzione critica del Πόλεμος της Τρωάδος», Rivista di Cultura Classica e Medioevale, Anno XL, nn. 1-2 (gen.-dic. 1998), σσ. 3 0 5 - 3 1 2 , Ό ίδιος, «Graeca Mediaevalia XVI. Sul testo del Πόλεμος της Τρωάδος», Κανίσκιον φιλίας. Τιμητικός τόμος για τόν Guy-Michel Saunier, σσ. 399-408, καί Ό ίδιος, «Elementi linguistici arcaizzanti nel Πόλεμος της Τρωάδος», Φιλόπατρις. Αφιέρωμα στόν Αλέξη-Eudald Solà/ Tomo en honor Alexis-Eudald Solà, Centro de Estudios Bizantinos, Neogriegos y Chipriotas - Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών, Granada 2004, σσ. 43-48. 2. Κρίσεις: Η. Schreiner, BZ, 54 (1961) 373-379. — Λ. Πολίτης, Έλληνικά, 19 ( 1 9 6 6 ) 169-180 (= Ό ίδιος, Βιβλιοκρισίες, 193-207). 3. Κρίσεις: Σ. Λαμπάκης, Βυζαντινός Δόμος, 2 (1988) 272. — Hans Eideneier, Südost-Forschungen, 47 ( 1 9 8 8 ) 481-483. — Arnold van Gemert, Έλληνικά, 40 ( 1 9 8 9 ) 176-183. — Caterina Carpinato, Siculorum Gymnasium, N.S., a. XLII, n. 1-2 (Genn.-Dic. 1989), 345-352.

de Théodore Prodrome. Publiés pour la première fois avec une traduction française par E. Miller et É. Legrand. Paris 1875 [Collection de monuments pour servir à l'étude de la langue néo-hellénique, Nouvelle Série, No 7]. — É. Legrand, BGV, I, σσ. 38-124. — Poèmes prodromiques en grec vulgaire. Édités par D. C. Hesseling et H. Pernot. Amsterdam 1910 [Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, Afdeeling letterkunde, nieuwe reeks, Deel XI, No 1], σσ. 30-83 (μέ πίνακα λέξεων)1. — Ptochoprodromos. Einführung, kritische Ausgabe, deutsche Übersetzung Glossar. Besorgt von Hans Eideneier. Romiosini, Köln 1991 [Neograeca Medii Aevi, V]2. Π ρ ο σ ο ψ ά ς Γαβριήλ. Βλ. παραπάνω, Βεστάρχης Μιχαήλ. «Ό Πωρικολόγος»: G. Wagner, Carmina, σσ. 199-202. — Γ. Θ. Ζώρα, ΌΠωρικολόγος (κατ9 άγνωστους παραλλαγάς), Αθήναι 1958 [Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, (άριθ. 18')]. — Porikologos. Einleitung, kritische Ausgabe aller Versionen, Übersetzung, Textvergleiche, Glossar; kurze Betrachtungen zu den fremdsprachlichen Versionen des Werks sowie zum Opsarologos. Besorgt von Helma Winterwerb. Romiosini, Köln 1992 [Neograeca Medii Aevi, Herausgegeben von Hans Eideneier, VII]3. Ρ ή γ α ς Βελεστινλής: To «Σύνταγμα» και ό «Θούριος» του Ρήγα. Ιστορικά καί φιλολογικά Προλεγόμενα - Κριτική έκδοση του άρχικου και του τελικού κειμένου του Συντάγματος - Μετάφραση σέ σημερινά Έλληνικά του Συντάγματος - Κριτική έκδοση του άρχικου καί του τελικού κειμένου του Θουρίου - Ερμηνευτικά καί άλλα σχόλια στον Θούριο - Επιλεγόμενα: Ε. Σ. Στάθης. Εκδόσεις Αρμός, [Αθήνα 1996] 4 . — Φυσικής 'Απάνθισμα. Διά τούς Άγχίνους και Φιλομαθείς Έλληνας. Είσαγωγή - Επιμέλεια - Σχόλια: Κώστας Θ. Πέτσιος. Αθήνα 2002 (εϊναι ό τόμ. Β' τής σειράς: Ρήγα Βελεστινλή, "Απαντα τά Σωζόμενα, που έξέδωσε ή Βουλή τών Ελλήνων). «Ρ ι μ ά δ α κόρης και νιου»: Chansons populaires grecques des XVe et XVIe siècles. Publiées et traduites par Hubert Pernot. Paris 1931 [Col1. Κρίσεις: Karl Dieterich, BZ, 20 ( 1 9 1 1 ) 223-227. 2. Κρίσεις: Στυλιανός Αλεξίου, !Ελληνικά, 42 ( 1 9 9 1 - 1 9 9 2 ) 3 9 6 - 4 0 2 (= Ό ίδιος, Δημώδη βυζαντινά, 115-124). — Roberto Romano, Ίταλοελληνικά, 4 ( 1 9 9 1 - 1 9 9 3 ) 259263. — Μαρίνα Δουκάκη, Μαντατοφόρος, τευχ. 37-38 (1993-1994), σσ. 118-130. — Βλ. καί W. Hörandner, «Autor oder Genus? Diskussionsbeiträge zur "Prodromischen Frage" aus gegebenem Anlaß», Byzantinoslavica, 54 ( 1 9 9 3 ) 3 1 4 - 3 2 4 , 3. Κρίσεις: Σ. Λαμπάκης, Μαντατοφόρος, τευχ. 3 7 - 3 8 (1993-1994), σσ. 130-133. 4. Κρίσεις: Δημήτρης Κωστόπουλος, Ή Καθημερινή, 3 Σεπτ. 1996, σ. 10.

lection de l'Institut néo-hellénique de l'Université de Paris, Fasc. 8], σσ. 72-87, άριθ. 118. — Ριμάδα κόρης καί νέου. Contraste di una fanciulla e di un giovane. Edizione critica, introduzione, commento e traduzione di Maria Caracausi. Carocci editore, [Roma 2003]. «Ό ΡωσσΑ γγλοΓάλλος»: Κ. Θ. Δημαρα, Ό ΡωσσΑγγλοΓάλλος. Κριτική έκδοση μέ έπιλεγόμενα. Εκδόσεις «Πορεία», Αθήνα 1990. Σ α χ λ ι κ η ς Στέφανος: [Μερικές έκδόσεις:] G. Wagner, Carmina, σσ. 621051. — Συνόδη Δ. Παπαδημητρίου, Stefan Sakhlikis i ego stikhotvorenie «Άφήγησις παράξενος», Odessa 1896 2 . — Mario Vitti, «Il poema parenetico di Sachlikis nella tradizione inedita del cod. napoletano», Κρητικά Χρονικά, 14 (1960) 173-200. Συνολική κριτική έκδοση τών ποιημάτων του Σαχλικη έτοιμαζε άπό χρόνια ό Ιταλός καθηγητής Raffaelle Cantarella (t Μιλάνο, Μάιος 1976). Παρόμ οια έκδοση, γιά τή «Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη», έτοιμαζε και ό άειμνηστος Ν. Μ. Παναγιωτάκης. Σ κ λ ά β ο ς Μανόλης: Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, Ή Συφορά της Κρήτης του Μανόλη Σκλάβου. Κρητικόν στιχούργημα του ΙΣΤ' αιώνος, Αθήναι 1955 [Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών]3. Σ κ λ έ ν τ ζ α ς Ανδρέας: Ελένης Δ. Κακουλίδη, «Ποιήματα του Ανδρέα Σκλέντζα», Έλληνικά, 20 (1967) 107-145 (= Τής ίδιας, Συμβολές. Νεοελληνικά μελετήματα. Ιωάννινα 1982 [Έρευνες στή Νέα Έλληνική Φιλολογία, 4], σσ. 105-142). Σ κ ο ύ φ ο ς Φραγκίσκος: François Scouphos, ΌΓραμματοφόρος (Le Courrier). Édition critique du recueil de ses lettres avec introduction, commentaire et répertoires par Manoussos Manoussacas et avec la collaboration de Michel Lassithiotakis. Athènes 1998 [Académie d'Athènes, Centre des Recherches Médiévales et Néo-helléniques]. Σ ο λ ω μ ό ς Διονύσιος: Σολωμού, Ή γυναίκα τής Ζάκυνθος [sic]. Νέα έκδοση 1. Γιά τήν έκδοση τών ποιημάτων του Σαχλικη άπό τόν Wagner καί τόν Παπαδημητριου (βλ. τήν άμέσως έπόμενη έγγραφή) βλ. Στεφ. Α. Ξανθουδίδου, «Διορθώσεις εις τά ποιήματα Στεφάνου Σαχλικη», Βυζαντίς, 1 (1909) 341-371 (= Του ίδιου, Μελετήματα, σσ. 153-179), Φ. Κουκουλέ, ο.π., σσ. 365-369, καί Στεφ. Α. Ξανθουδίδου, «Άντιπαρατηρήσεις εις τά του Wagner Carmina graeca medii aevi», δ.π., σσ. 614-617 (= Μελετήματα, σσ. 180-182). 2. Κρίσεις: Κ. Krumbacher, BZ, 5 (1896) 620-621. — Α. Nikitskin, Vizantijskij Vremennik, 4 (1897) 653-667. — Βλ. καί τήν προηγούμενη υποσημείωση. 3. Κρίσεις: Ε. Κριαρας, 'Ελληνικά, 14 (1955) 494-502, F. Dölger, BZ, 49 (1956) 161.

φροντισμένη άπό τόν Λίνο Πολίτη. "Ικαρος, 1944. — [Σολωμού,] 'Ωδή εις Μοναχήν. (Κριτική έκδοσις μεθ* υπομνήματος). Στόν τόμο: Τά εργα του Διονυσίου Σολωμού. Εισαγωγή - υπομνήματα - κατάταξις Ν. Β. Τωμαδάκη (= «Βασική Βιβλιοθήκη», άριθ. 15), «Αετός», Αθήναι 1954, σσ. 63-72. — Solomos, La vision prophétique du moine Dionysios ou La Femme de Zante. Essai d'anastylose de l'œuvre. Introduction - traduction - commentaires par Octave Merlier. Société d'Édition Les Belles Lettres, Paris 1987 1 . — Διονυσίου Σολωμού, "Απαντα. Τόμος τρίτος Αλληλογραφία. Ε πιμέλεια - Μετάφραση - Σημειώσεις Λίνου Πολίτη. "Ικαρος, 1991 2 . Σ ο ύ τ σ ο ς Αλέξανδρος: Maria Catica-Vassi, Alexandros Sutsos: Orestis. Einleitung. Kritische Edition. Hamburg 1994 [Meletemata. Beiträge zur Byzantinistik und Neugriechischen Philologie. Herausgegeben von Athanasios Kambylis. Band 3]3. «Σ π α ν έ α ς»: G. Wagner, Carmina, σσ. 1-27. — Ε. Legrand, BGV, I, σσ. 110.

~

«Span ο s»: Spanos. Eine byzantinische Satire in der Form einer Parodie. Einleitung, Kritischer Text, Kommentar und Glossar. Besorgt von Hans Eideneier. Walter De Gruyter & Co., Berlin/New York 1977 [Supplementa Byzantina, Texte und Untersuchungen Bd. 5]4. Βλ. και Φιλολογικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: «Σπανός». «Στάθης»: Στάθης. Κρητική κωμωδία. Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σημειώσεις καί λεξιλόγιο Lidia Martini. Θεσσαλονίκη 1976 [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 3]5. 1. Κρίσεις: Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Ή λέξη, τευχ. 73 (Μάρτ.-Άπρ. 1 9 8 8 ) , σσ. 3 1 8 3 2 0 [καί σέ άγγλική μετάφραση Peter Bien, JMGS, 7, 1 9 8 9 , 1 7 4 - 1 7 7 ] (= Ό ίδιος, Προοπτικές καί προσεγγίσεις, Νεφέλη, Αθήνα 1 9 9 1 , σσ. 2 1 1 - 2 1 6 ) . — Μ. Γ. Μερακλής, NE, 125 ( 1 9 8 9 ) 5 5 3 - 5 5 5 . — Δημήτρης Άγγελάτος, 'Ελληνικά,, 4 0 ( 1 9 8 9 ) 1 9 6 - 2 0 3 . 2. Κρίσεις: Γ. Π. Σαββίδης, Τά Νέα, 5 Ίουν. 1 9 9 1 , σ. 28. 3. Κρίσεις: Βάλτερ Πουχνερ, Παράβασις, 3 ( 2 0 0 0 ) 3 4 8 - 3 5 1 (= Ό ίδιος, Τά Νέα/Πρόσωπα, 21ος αιώνας, τευχ. 1 0 4 (3 Μαρτ. 2 0 0 1 ) , σελ. 30). 4. Κρίσεις: Erich Trapp, JOB, 2 8 ( 1 9 7 9 ) 3 7 4 - 3 7 7 . — Jo. Irmscher, BZ, 7 3 ( 1 9 8 0 ) 5 2 - 5 4 . — Albert Failler, RÉB, 4 0 ( 1 9 8 2 ) 2 2 8 - 2 2 9 . — Caterina Carpinato, Orpheus, N.S., vol. 13, fasc. 2 ( 1 9 9 2 ) , 4 8 5 - 4 8 8 . 5. Κρίσεις: Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, !Ελεύθερος Κόσμος, 2 2 Ίαν. 1 9 7 7 , σ. 2. — Walter Puchner, Südost-Forschungen, 37 ( 1 9 7 8 ) 4 3 1 - 4 3 3 . — Erich Trapp, JOB, 27 ( 1 9 7 8 ) 3 9 0 - 3 9 1 . — Πάνος Βασιλείου, 'Ελληνικά, 3 1 ( 1 9 7 9 ) 5 2 9 - 5 4 0 . — Vincenzo Pecoraro, αυτόθι, 5 4 0 - 5 4 3 . — G. Spadaro, BZ, 7 2 ( 1 9 7 9 ) 5 6 - 6 5 . — Ε. Κριαρας, Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, Περ. Δ', τόμ. 10 ( 1 9 8 0 - 1 9 8 1 ) , σσ. 7 1 - 8 3 (= Ό ϊδιος, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Β', 4 7 9 - 4 9 2 ) . Βλ. καί τα μελετήματα: Αγαπητού Γ. Τσο-

«Συναξάριον του τιμημένου γαδάρου»: G. Wagner, Carmina, σσ. 112-123 1 . Ή τραγέδια του 'Αγίου Δ η μ ητρ ίο υ. Θρησκευτικό δράμια μέ κωμικά ιντερμέδια, άγνωστου ποιητή, πού παραστάθηκε στις 29 Δεκεμβρίου 1723 στή Ναξία. Κριτική έκδοση μέ είσαγωγή, σημειώσεις καί γλωσσάριο: Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης (t), Βάλτερ Πουχνερ. Πανεπιστημιακές Ε κ δόσεις Κρήτης, Ιδρυτική δωρεά Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής. Ηράκλειο 1999. Τ ρ ι β ώ λ η ς Ιάκωβος: Ιακώβου Τριβώλη, Ποιήματα. Herausgegeben, übersetzt und erklärt von Johannes Irmscher. Akademie-Verlag, Berlin 1956 [Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin. Institut für griechischrömische Altertumskunde. Berliner byzantinistische Arbeiten, Band l] 2 . Τ ρ ώ ι λ ο ς Ιωάννης-Ανδρέας: «Βασιλεύς ό Ροδολίνος». Κριτική έκδοση ετοίμ α ζ ε ό M. I. Μανούσακας, ό όποιος δημοσίευσε καί άποσπάσματα του έργου: «Βασιλεύς ό Ροδολίνος (1647). Άποσπάσματα», Έλληνική Δημιουργία, 12 (1953) 67-70 (έκδίδονται οί στίχοι 177-278 τής Ε' πράξης καί τά χορικά τής Γ' καί τής Ε' πράξης του έργου) καί «Βασιλεύς ό Ροδολίνος, τραγωδία Ίωάννη-Άνδρέα Τρωιλου (1647), Πράξεις Γ-Δ'. Πρώτη παρουσίαση (μέ εισαγωγικό σημείωμα)», Θέατρο, τόμ. 1, τευχ. 4 (Ίούλ.-Αυγ. 1962), σσ. 8-23. — Ροδολίνος. Τραγωδία Ιωάννη 1Ανδρέα Τρωιλου (17ου αιώνα). Πρόλογος Στυλιανου Αλεξίου, Επιμέλεια Μάρθας Άποσκίτη. Στιγμή, Αθήνα 1987 3 . πανάκη, «Φιλολογικές παρατηρήσεις στήν Πανώρια καί τόν Στάθη», Κρητολογία, τευχ. 8 (Ίαν-Ίουν. 1979), σσ. 65-75. — Θεοχάρη Δετοράκη, «Γλωσσικές καί έρμηνευτικές παρατηρήσεις σέ κρητικά κείμενα», αυτόθι, σσ. 1 2 6 - 1 3 3 (Του ίδιου, Βενετοκρητικά Μελετήματα, σσ. 337-344). [Όρισμένες άπό τις παρατηρήσεις του Τσοπανάκη συζητεί ό Ε. Κριαρας («Φιλολογήματα», ΕΕΦΣΠΘ, 19, 1980, 131-142)]. — G. Spadaro, Studi di filologia cretese, Université di Catania, Facoltà di Lettere e Filosofia, Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici, [Catania] 1979 [Quaderni del Siculorum Gymnasium, V], σσ. 1-45. 1. Γιά τήν έκδοση αύτή βλ. τις παρατηρήσεις του Φ. Κουκουλέ, δ.π., σσ. 369-371, καί Στεφ. Ξανθουδίδου, δ.π., σσ. 6 1 7 - 6 1 8 (= Του ίδιου, Μελετήματα, σ. 183). 2. Κρίσεις: Λ. Πολίτης, !Ελληνικά, 14 ( 1 9 5 5 ) 5 1 3 - 5 2 6 (= Ό ίδιος, Βιβλιοκρισίες, 163-182). — M. I. Μανούσακας, Αθήνα, 60 ( 1 9 5 6 ) 383-389. — G. Th. Zoras, BZ, 51 ( 1 9 5 8 ) 127-129. Βλ. καί Ε. Κριαρα, «Παρατηρήσεις στό κείμενο τών ποιημάτων του Ιακώβου Τριβώλη», Byzantion, 28 ( 1 9 5 8 ) 67-89 (= Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 455477). 3. Κρίσεις: Γ. Π. Σαββίδης, Τό Βήμα, 27 Μαρτ. 1988, σ. 55. — Ζήσης Συνοδινός, Πολιτιστική, τευχ. 19 (Δεκ. 1989), σσ. 140-141. — Walter Puchner, Südost-Forschungen, 48 (1989) 513-515. — Βάλτερ Πουχνερ, Παράβασις/Parabasis, 1 ( 1 9 9 5 ) 316.

«Ό Φ α λλί δ ο ς»: Ν. Μ. Παναγιωτάκη, «Θρήνος του Φαλλίδου του πτωχού», Θησαυρίσματα, 23 (1993) 222-289 + Πίνακες Α'-Ε' (= Του ίδιου, Κρητικό Θέατρο, 159-236). Φ α λ ι έ ρ ο ς Μαρίνος: W. F. Bakker - Α. F. van Gemert, «The Ρίμα Παρηγορητική of Marinos Phalieros. A critical édition with introduction, notes and index verborum», Studia Byzantina et Neohellenica Neerlandica (Edited by W. F. Bakker - A. F. van Gemert, W. J. Aerts), E. J. Brill, Leiden 1972, σσ. 74-195. — The Λόγοι Διδακτικοί of Marinos Phalieros. A critical édition with introduction, notes and index verborum by M. F. Bakker and A. F. van Gemert. F. J. Brill, Leiden 1977 [Byzantina Neerlandica, Fase. 7]1. — Arnoldus Franciscus van Gemert, Marinos Falieros en zijn beide liefdesdromen [= « Ό Μαρίνος Φαλιέρος καί τά δύο έρωτικά "Ονειρά του»], Α. Μ. Hakkert, Amsterdam 1973. [Έκδοση τών δύο έρωτικών ποιημάτων του Φαλιέρου: Ιστορία καί "Ονειρο καί Έρωτικόν Ένύπνιον]. Έπίσης: Μαρίνου Φαλιέρου, Έρωτικά όνειρα/ Κριτική έκδοση μέ εισαγωγή, σχόλια καί λεξιλόγιο Arnold van Gemert, Θεσσαλονίκη 1980 [Βυζαντινή καί Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 4]2, καί Θρήνος εις τά Πάθη καί τήν Σταύρωσιν του Κυρίου και Θεου καί Σωτηρος ήμών Ίησου Χρίστου, ποιηθείς παρά του εύγενεστάτου άρχοντος κυροϋ Μαρίνου του Φαλιέρου. Κριτική έκδοση Wim F. Bakker καί Arnold F. van Gemert. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2002. «Φιλοσοφία του Κρασοπατέρα»: Recueil de chansons populaires grecques. Publiées et traduites pour la première fois par Émile Legrand (= Collection de monuments pour servir à l'étude de la langue néo-hellénique, Nouvelle Série, N° 1), Paris 1874, σσ. 1-10. — Σπυρ. Π. Λάμπρου, «Φυσιολογική διήγησις του ύπερτίμου κρασοπατέρος Πέτρου του Ζυφομούστου», Νέος Έλληνομνήμων, 1 (1904) 433-449 3 . — Krasopateras. Kritische Ausgabe der Versionen des 16.-18. Jahrhunderts. Besorgt von Hans Ei1. Κρίσεις: Johannes Köder, JOB, 28 (1979) 377-378. 2. Κρίσεις: Στυλ Αλεξίου, !Ελληνικά, 33 ( 1 9 8 1 ) 449-457 (= Ό ίδιος, Κρητικά φίλολογικά,, 299-310). — W. Puchner, Zeitschriftßr Balkanologie, XVIII/1 (1982) 96-99. — Ath. Ε. Karathanassis, Balkan Studies, 24 ( 1 9 8 3 ) 305-306. 3. To κείμενο τής έκδοσης Λάμπρου έπανεκδόθηκε άπό τόν Γ. θ . Ζώρα (Βυζαντινή ποιησις, «ΒΒ» άριθ. 1, «Αετός», Αθήναι 1956, σσ. 132-134) καί άπό τόν I. Μ. Χατζηφώτη (Θεοδώρου Προδρόμου, Φιλοσοφία του Κρασοπατέρος και άλλα πτωχοπροδρομικά. Εισαγωγή, έπιμέλεια, γλωσσάριο — . Εκδόσεις «Γρηγόρη», Αθήναι χ.χ. [= 1969;], σσ. 27-30). Για τήν έπανέκδοση Χατζηφώτη βλ. τις παρατηρήσεις του Λ. Πολίτη ('Ελληνικά, 24 (1971), 4 4 4 - 4 4 6 = Λ. Πολίτης, Βιβλιοκρισίες, 237-240).

deneier. Romiosini Verlag, Köln 1988 [Neograeca Medii Aevi, Herausgegeben von Hans Eideneier, HI] (= Κριτική έκδοση όλων τών διασκευών του ΚρασοπατέραΥ. «Φιορεντίνος και Ντολτσέτα». Manusos I. Manusakas - Walter Puchner. Die vergessene Braut. Bruchstücke einer unbekannten kretischen Komödie des 17. Jahrhunderts in den griechischen Märchenvarianten vom Typ AaTh 313c. Mit 4 Karten im Text und einer Tabelle. Verlag der Österreicischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1984 [Österreichische Akademie der Wissenschaften, philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte, 436. Band. Mitteilungen des Instituts für Gegenwartsvolkskunde, Nr. 14]2. «Φλώριος και Πλατζιαφλώρα». Βλ. «Βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα». «Ή Φυλλάδα του Γαδάρου» ή «Γαδάρου, λύκου και άλε7τους διήγησις ώρ α ία»: G. Wagner, Carmina, σσ. 124-140. — Λευτέρη Αλεξίου, « Ή Φυλλάδα του Γαδάρου, ήτοι Γαδάρου, λύκου και άλεπους διήγησις ώραία», Κρητικά Χρονικά, 9 (1955) 81-118. [Νεώτερη κριτική έκδοση. Ό έκδοτης άκολουθεΐ τή βενετική έκδοση του 1539]3. «Ό Φυσιολόγος»: Le Physiologos. Poème sur la nature des animaux en grec vulgaire et en vers politiques, publié pour la première fois d'après deux manuscrits de la Bibliothèque Nationale par Emile Legrand et précédé d'une étude littéraire par Ch. Gidel. Paris 1873 (= Collection de monuments pour servir à l'étude de la langue néo-hellénique, N° 16). Φ ώ σ κ ο λ ο ς Μάρκος-Αντώνιος: Μάρκου Αντωνίου Φώσκολου (1669), Φορτουνάτος. Κωμωδία ανέκδοτος τό πρώτον εκ του αυτογράφου του ποιητοΰ εκδιδομένη ύπό Στ εφ. Ξανθουδίδου, 'Εφόρου 'Αρχαιοτήτων. Εκδοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης», έν Αθήναις 1922 4 . Καί νεώτερη κριτική έκδοση του 1. Κρίσεις: Ουλριχ Μένικ (Ulrich Moennig), Διαβάζω, τευχ. 199 (28 Σεπτ. 1988), σσ. 7-9. — Walter Puchner, Südost-Forschungen, 48 ( 1 9 8 9 ) 511-513. 2. Κρίσεις: L. Kretzenbacher, Österreichische Zeitschrift für Volkskunde, 3 8 / 8 7 ( 1 9 8 4 ) 229-230. — Μ. Γ. Μερακλής, Λαογραφία, 33 (1982-'84) 551-554. — Η. Eideneier, Südost-Forschungen, 44 ( 1 9 8 5 ) 492-493. — Ανώνυμος, RÉB, 4 3 ( 1 9 8 5 ) 315. — G. Hering, JOB, 36 (1986) 385. — M. Meraklis, Fabula, 27 (1986) 353-355. — G. Kechagioglou, BZ, 8 1 (1988) 59-62. 3. Κρίσεις: Λ. Πολίτης, Κρητικά Χρονικά, 12 ( 1 9 5 8 ) 305-313. 4. Κρίσεις: D. C. Hesseling, BZ, 25 ( 1 9 2 5 ) 147-150. — Άπ. Σαχίνης, NE, 113 ( 1 9 8 3 ) 3 6 8 - 3 7 0 (= Ό ίδιος, Τετράδια Κριτικής, Γ', 168-174, καί Ό ίδιος, Μελέτες γιά την κρητική λογοτεχνία, σσ. 145-153).

ίδιου έργου: Μάρκου Αντωνίου Φοσκόλου, Φορτουνάτος. Κριτική έκδοση, Σημειώσεις, Γλωσσάριο Alfred Vincent. Εκδοτική έπιμέλεια Θεοχάρη Δετοράκη. Ηράκλειο Κρήτης, 1980 [Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Κρητικόν Θέατρον, 2]1. Χ ο ρ τ ά τ σ η ς Γεώργιος: Κρητικόν Θέατρον. Έρωφίλη. Τραγωδία Γεωργίου Χορτάτζη (1600), έκδιδομένη έκ τών άριστων πηγών μετ9 εισαγωγής καί λεξιλογίου ύπό Στεφ. Ξανθουδίδου. Athen 1928 [Texte und Forschungen zur byzantinisch-neugriechischen Philologie, Nr. 9]2. — Έρωφίλη, τραγωδία Γεωργίου Χορτάτση. Επιμέλεια Στυλιανου Αλεξίου - Μάρθας Άποσκίτη. Στιγμή, Αθήνα 1988 3 ( 2 1996). — Ή «Ελευθερωμένη Ιερουσαλήμ» (Τά Ιντερμέδια τής «Έρωφίλης»). Επιμέλεια Στυλιανός Αλεξίου - Μάρθα Άποσκίτη. Στιγμή, Αθήνα 1992 4 . — Γύπαρις, κρητικόν δραμα. Πηγαί κείμενον. Ύπό Εμμανουήλ Κριαρα. Athen 1940 [Texte und Forschungen zur byzantinisch-neugriechischen Philologie, Nr. 39]5. — Γεωργίου Χορτάτση, Πανώρια. Κριτική έκδοση, μέ εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο

1. Κρίσεις: Walter Puchner, Südost-Forschungen, 4 2 ( 1 9 8 3 ) 5 1 9 - 5 2 1 . 2. Κρίσεις: Ν. Β. Τωμαδάκης, Κρητικά, 1 ( 1 9 3 0 ) 1 0 6 - 1 0 8 . — Στυλ. Δεινάκις, Κρητικοί Μελέται, 1 ( 1 9 3 3 ) 9 8 - 1 0 0 . Στήν άποκατάσταση του κειμένου τής Έρωφίλης βοηθούν και ορισμένες άλλες παρατηρήσεις και διορθώσεις, δπως λ.χ. αυτές τών: Στυλ. Δεινάκι, Αθήνα, 35 ( 1 9 2 3 ) 244. — Μ. Κριαρα, «Μελετήματα εις τήν Έρωφίλην του Χορτάτζη», ΕΕΒΣ, 1 1 ( 1 9 3 5 ) 2 3 9 - 2 8 1 (= Του ίδιου, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Α', 77-119). — Λ. Πολίτη, «Κριτικά στά δύο πρώτα χορικά τής Έρωφίλης», 'Ελληνικά, 12 ( 1 9 5 2 ) 1 4 8 151. — Του ίδιου, «Παρατηρήσεις σέ κρητικά κείμενα», Κρητικά Χρονικά, 12 ( 1 9 5 8 ) 3 1 4 - 3 2 0 . — Στυλ. Αλεξίου, «Παρατηρήσεις στό Κρητικό Θέατρο», αύτόθι, 8 ( 1 9 5 4 ) 1 3 3 - 1 3 4 (= Του ίδιου, Κρητικά φιλολογικά, 75-81). — Του ίδιου, «Φιλολογικά! παρατηρήσεις εις κρητικά κείμενα», αύτόθι, 2 4 4 - 2 5 3 (= Κρητικά φιλολογικά, 83-122). — Του ίδιου, «Κρητικά Σύμμεικτα», !Ελληνικά, 2 2 ( 1 9 6 9 ) 4 4 1 - 4 4 2 (= Κρητικά φιλολογικά, 175-179). — Νίκης Παπατριανταφύλλου-θεοδωρίδη, «Κριτικές παρατηρήσεις στήν Έρωφίλη», αύτόθι, 25 ( 1 9 7 2 ) 4 1 9 - 4 2 7 , κ.ά. 3. Κρίσεις: Μ. Γ. Παρλαμας, Αντί, Περ. Β', τευχ. 3 9 8 ( 2 4 Μαρτ. 1989), σ. 53. — Walter Puchner, Südost-Forschungen, 49 ( 1 9 9 0 ) 6 2 4 - 6 3 0 . — Βάλτερ Πουχνερ, Παράβασης/Par abasis, 1 ( 1 9 9 5 ) 3 1 5 - 3 1 6 . 4. David Holton, Σημείο, 1 ( 1 9 9 2 ) 2 9 5 - 2 9 7 . — Walter Puchner, Südost-Forschungen, 5 2 ( 1 9 9 3 ) 5 2 6 - 5 3 5 . — Βάλτερ Πουχνερ, Παράβασις/Parabasis, 1 (1995) 317-318. 5. Κρίσεις: Στ. Γ. Καψωμένος, BNJ, 17 ( 1 9 3 9 - 1 9 4 3 ) 243. — M. I. Μανούσακας, ΕΕΚΣ, 4 ( 1 9 4 1 ) 2 5 1 - 2 6 0 . — Γ. Κ. Σπυριδάκης, ΕΕΒΣ, 17 ( 1 9 4 1 ) 3 1 8 - 3 2 0 . — Γ. Α. Μέγας, NE, 33 ( 1 9 4 3 ) 3 1 4 - 3 1 7 (αύτόθι, σσ. 5 0 6 - 5 0 7 , άπάντηση του έκδοτη στήν κριτική του Μέγα). — Α. Mirambel, Bulletin de la Société de Linguistique de Paris, 4 3 ( 1 9 4 7 ) 45. — Fr. Dölger, BZ, 4 3 ( 1 9 5 0 ) 40-41.

Εμμανουήλ Κριαρα. Θεσσαλονίκη 1975 [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 2]1. — Γεωργίου Χορτάτση, Κατζοϋρμπος. Κωμωδία. Κριτική έκδοση, σημειώσεις, γλωσσάριο Λίνου Πολίτη. Ήράκλειον Κρήτης, 1964 [Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Κρητικόν Θέατρον, I] 2 . Έπειτα απο νεα αναγνωση του Αθηναϊκού έλληνικου κώδικα 2978 (φφ. 59 Γ -107 ν ), καί άφου λήφθηκαν υπόψη όσες διορθώσεις έχουν ώς τώρα προταθεί στήν έκδοση Λ. Πολίτη άλλά και νέες του Στ. Αλεξίου καί τής Μάρθας Άποσκίτη, έτοιμάστηκε άπό τόν Στέφανο Κακλαμάνη καί μία έκδοση του Κατζούρμπου γιά τις άνάγκες του άνεβάσματος του έργου άπό τόν θίασο τής Νέας Σκηνής, χωρίς όμως κριτικό υπόμνημα (Γεωργίου Χορτάτση, Κατσουρμπος. Ή Νέα ΣΚΗΝΗ, Μάιος 1993). Χ ο υ μ ν ο ς Γεώργιος: Old Testament Legends, from a Greekpoem on Genesis and Exodus by Georgios Chumnos. Edited with introduction, metrical translation, notes and glossary from a manuscript in the British Museum by F. H. Marshall. Cambridge, at the University Press, 1925 3 . — Νεώτερη ολοκληρωμένη κριτική έκδοση: Γεωργίου Χούμνου, Ή Κοσμογέννησις. 'Ανέκδοτον στιχούργημα του ΙΕ' αιώνος. "Εμμετρος παράφρασις τής Γενέσεως και Εξόδου τής Παλαιάς Διαθήκης. Κριτική έκδοσις Γεωργίου Α. Μέγα. Αθήναι 1975 [Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Έρεύνης του Μεσαιωνικού καί Νέου Ελληνισμού]4. 1. Κρίσεις: Κ. Θ. Δημαρας, Τό Βήμα, 30 Άπρ. 1976, σσ. 1-2. — Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, Ελεύθερος Κόσμος, 11 Δεκ. 1976, σ. 2. — Άντ. Φ. Κατσουρός, NE, 100 ( 1 9 7 6 ) 1313-1315. — I. Μ. Χατζηφώτης, Κριτικά Φύλλα, 5 (1976) 153. — Στυλ. Αλεξίου, 'Ελληνικά, 29 ( 1 9 7 6 ) 3 8 1 - 3 8 8 (= Κρητικά φιλολογικά, 238-247). — Elizabeth Μ. Jeffreys, BZ, 70 ( 1 9 7 7 ) 356-357. Βλ. και Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, δ.π., σσ. 57-65, και Θεοχάρη Δετοράκη, δ.π., σσ. 123-125 (= Του ϊδιου, Βενετοκρητικά Μελετήματα, σσ. 335337). Όρισμένες άπό τις παρατηρήσεις του Τσοπανάκη συζητεί ό Ε. Κριαρας («Φιλολογήματα», ΕΕΦΣΠΘ, 19, 1980, 131-142). 2. Κρίσεις: Βάσος Βαρίκας, Τό Βήμα, 1 Αύγ. 1965, σ. 6. — Κ. Θ. Δημαρας, αυτόθι, 10 Σεπτ. 1965, σσ. 1-2. — I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Ελευθερία, 28 Νοεμβρίου 1965, σσ. 1 καί 11. — Π. Μουλλας, Εποχές, τευχ. 3 1 (Νοέμβριος 1965), σσ. 66-68. — Filippo Maria Pontani, !Ελληνικά, 19 ( 1 9 6 6 ) 398-403. — Άπ. Σαχίνης, NE, 116 (1984) 1 5 4 0 - 1 5 4 2 (= Ό ίδιος, Τετράδια Κριτικής, Δ', 110-114, καί Ό ίδιος, Μελέτες γιά τήν κρητική λογοτεχνία, 140-145). Βλ. καί θ . Δετοράκη, δ.π., σσ. 133-134 (= Βενετοκρητικά Μελετήματα, σσ. 344-345). 3. Κρίσεις: Στίλπ. Π. Κυριακίδης, Λαογραφία, 8 ( 1 9 2 1 ) 610-612. — R. M. Dawkins, Byzantion, 2 (1925) 473-479. — Στέφ. Ξανθουδίδης, ΕΕΒΣ, 3 ( 1 9 2 6 ) 337-344. — Γ. Α. Μέγας, BNJ, 7 ( 1 9 3 0 ) 209-216 (= Λαογραφία, 2 5 , 1 9 6 7 , 645-652). 4. Κρίσεις: G. Kechagioglou, BZ, 71 ( 1 9 7 8 ) 70-74. — Emm. Kriaras, «Die Κοσμογέννησις des Georgios Choumnos und die Ausgabe von G. A. Megas», Griechenland -

«Τό Χρονικόν του Μορέως»: The Chronicle ofMorea / To Χρονικόν του Μορέως. A history in political verse, relating the establishment of feudalism in Greece by the Franks in the thirteenth Century. Edited in two parallel texts from the mss. of Copenhagen and Paris, with introduction, critical notes and indices by John Schmitt. London 1904 1 (καί φωτοανατυπώσεις: Groningen 1967, AMS Press, New York [1979]). — To Χρονικόν του Μορέως. To εΧληνικόν κείμενον κατά τόν κώδικα τής Κοπεγχάγης μετά συμπληρώσεων και παραλλαγών εκ του Παρισινού. Εισαγωγή, υποσημειώσεις και έπεξεργασία υπό Πέτρου Π. Κολονάρου. Αρχαίος έκδοτικός οϊκος Δημ. Δημητράκου, [Αθήναι 1940]. ΌΚαλονάρος άνατυπώνει, χωρίς νά τό δηλώνει, τό κείμενο τής έκδοσης Schmitt. Καί φωτοανατύπωση τής έκδοσης Καλονάρου, μέ προλεγόμενα Ρένου Ήρ. Αποστολίδη και μέ 24 σχέδια του Γιώργου Πανουτσόπουλου, Εκάτη, [Αθήνα 1989]. — La Cronica de Morea. Estudio preliminar, texto y traduccion José M. Egea, Consejo Supërior de Investigacipnes Cientificas, Madrid 1996 [Nueva Roma, Biblioteca Graeca et Latina Aevi Posterioris, 2]2. «To Χρονικόν τών Τόκκων τής Κεφαλληνίας»: Cronaca dei Tocco di Cefalonia di Anonimo. Prolegomeni, testo critico e traduzione a cura di Giuseppe Schiro. Accademia Nazionale dei Lincei, Roma 1975 [Corpus Fontium Historiae Byzantinae, vol. X]3.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ [Βλ. τις εισαγωγικές διευκρινίσεις πού έγιναν παραπάνω (στις Κριτικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων).] Χαρακτηρίζουμε φιλολογική μιάν έκδοση στής οποίας τό κείμενο δέν υπάρχουν κριτικές παρεμβάσεις καί διορθώσεις του έπιμελητή, άλλα αύτό έκδίδεται Byzanz - Europa. Ein Studienband. Herausgegeben von Joachim Herrmann, Helga Köpstein und Reimar Müller. Akademie-Verlag, Berlin 1985 [Berliner Byzantinistische Arbeiten, 52], σσ. 153-170 (= Ό ίδιος, Μεσαιωνικά Μελετήματα, Β', 521-538). 1. Κρίσεις: D. C. Hesseling, BZ, 14 (1905) 288-293. 2. Κρίσεις: Maria José Martinez Benavides, Estudios Neogriegos, 2 ( 1 9 9 8 ) 216. 3. Κρίσεις: C. Capizzi, OCP, 42 ( 1 9 7 6 ) 305-309. — Ν. Β. Τωμαδάκης, Αθήνα, 76 ( 1 9 7 6 - 1 9 7 7 ) 365-370. — H. Mihaescu, Revue des Études Sud-Est Européennes, 15 ( 1 9 7 7 ) 572-573. Γιά τήν άποκατάστασή του κειμένου του Χρονικού τών Τόκκων βλ. τό μελέτημα του Günther S. Henrich, «'Ονοματολογικά για τό Χρονικό τών Τόκκων», \Ελληνικά, 48 (1998) 161-168.

έπειτα άπό φιλολογική επεξεργασία, πού άποσκοπει στήν άκριβή άπόδοσή του μέ βάση εϊτε τά αύτόγραφα του συγγραφέα ειτε μιά παλαιότερη έγκυρη έκδοση, ή (δπως λ.χ. στόν Σολωμό) μέ βάση καί τά δύο. [Καί ό έπόμενος πίνακας εϊναι δειγματοληπτικός. Ή κατάταξη έγινε πάλι μέ βάση τό έπίθετο τών συγγραφέων καί γιά τά άνώνυμα έργα λάβαμε υπόψη τήν πρώτη λέξη του τίτλου (έξαιρεΐται τό άρθρο)]. Ά γ γ ε λ ό γ λ ο υ "Αλκής: Εγκόσμια. Εισαγωγή Μιχάλη Γ. Μερακλή. Εκδοτικός οίκος Σ. I. Ζαχαρόπουλου & Σίας O.E., [Έλληνική Λογοτεχνία, 7], Αθήνα [1983]. ( Ή έκδοση, μέ Έργο-βιογραφικό χρονολόγιο καί Βιβλιογραφία, συμπεριλαμβάνει τά τρία διηγήματα τής συλλογής Κυπαρισσόμηλα — «Εγκόσμια», «Ζητιάνος», «Κατά τά χαμηλά»— 1948, καί τή νουβέλα «Αμαρτωλοί», 1944). Ά γ ρ α ς Τέλλος: Τριαντάφυλλα μιανής ημέρας. Επιμέλεια Κώστα Στεργιόπουλου. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήνα 1965. Α θ α ν α σ ι ά δ η ς Νίκος: Τό βιβλίο του νησιού μου. Μυθιστόρημα. Έκδοση Β'. Εισαγωγή Μιχάλη Γ. Μερακλή. Εκδοτικός οϊκος Σ. I. Ζαχαρόπουλου & Σίας O.E., [Έλληνική Λογοτεχνία, 3], Αθήνα [1981]. (Μέ Έργο-βιογραφικό χρονολόγιο, Βιβλιογραφία καί Γλωσσάριο). ν «"Ανθη Εύλαβείας»: Ανθη Εύλαβείας έκχυθέντα εις την μετάστασιν της Θεομήτορος Μαρίας. Άνατύπωσις άπό τήν έκδοσιν του Φλαγγινιανου Έλληνομουσείου Βενετίας ΑΨΗ'. Πρόλογος Γιάννη Βλαχογιάννη. Επιμέλεια - Σημειώσεις κ.τλ. Αγγέλου Ν. Παπακώστα. Μεταφράσεις άπό [τά] Ιταλικά Θεμ. Νόβα. Εκδοτικός οίκος «Αστήρ» Άλ. καί Ε. Παπαδημητρίου, Αθήναι 1950 1 . — νΑνθη Εύλαβείας. Επιμέλεια Αθανασίου Καραθανάση. Εκδοτική «Ερμής» EH.E., [ΝΕΒ, ΠΟ 36], Αθήνα 1978 2 . Β α λ α ω ρ ί τ η ς Αριστοτέλης: Βίος και νΕργα, τόμ. Α'-Γ', Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου, έν Αθήναις 1907 [Βιβλιοθήκη Μαρασλή]. Τήν έκδοση πραγματοποίησαν ό γιος του ποιητή I. Α. Βαλαωρίτης καί ό Γ. Δροσίνης. — Φωτεινός. Επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΠΟ 7], Αθήνα 197 Ο3. — Α' Βίος, επιστολές και πολιτικά κείμενα. Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη καί Νίκης Λυκούργου. "Ικαρος, [Αθήνα 1980], Β' Ποιήματα

1. Κρίσεις: Λ. Πολίτης, !Ελληνικά, 12 ( 1 9 5 2 - 1 9 5 3 ) 198-213 (= Ό ίδιος, Βιβλιοκρισίες,, 131-152). 2. Κρίσεις: Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, 'Ελεύθερος Κόσμος, 31 Μαρτ. 1979, σ. 2. — Στέφανος Ε. Κακλαμάνης, Διαβάζω, τευχ. 22 (Ίουλ. 1979), σσ. 62-65. 3. Κρίσεις: Κ. θ . Δημαρας, Τό Βημα, 12 Φεβρ. 1971, σσ. 1-2.

και Πεζά. Επιλογή καί φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη καί 'Ελένης Τσαντσάνογλου. "Ικαρος, [Αθήνα 1982] 1 . Β ά ρ ν α λ η ς Κώστας: Πυθμένες. Φιλολογική έπιμέλεια Κ. Γ. Κασίνη. Κέδρος, [Αθήνα 1985]. — Κηρήθρες. Φιλολογική έπιμέλεια: Κ. Γ. Κασίνης. Κέδρος, [Αθήνα 1985]. — Προσκυνητής. Φιλολογική έπιμέλεια: Γ. Π. Σαββίδης. Επίμετρο ( Ή άναζήτηση του Προσκυνητή στά Σημειωματάρια του Κώστα Βάρναλη): Παρουσίαση-Μεταγραφή: Θεανώ Ν. Μιχαηλίδου. Κέδρος, [Αθήνα 1988] 2 . — Σκλάβοι Πολιορκημένοι. Φιλολογική έπιμέλεια: Γιάννης Δάλλας. Κέδρος, [Αθήνα 1990]. — Τό φώς πού καίει. Φιλολογική έπιμέλεια: Γιάννης Δάλλας, Κέδρος, [Αθήνα 2003] 3 . Βλ. καί παρακάτω, Απομνημονεύματα καί Αυτοβιογραφίες: Β ά ρ ν α λ η ς Κώστας. «Βέλθανδρος και Χρ υσά ντζα». Βλ. παρακάτω. «Βυ ζα ντι νά ιπποτικά μυθιστορήματα». Β η λ α ρ ά ς Ιωάννης: Ποιήματα. Φιλολογική έπιμέλεια: Γιώργος Ανδρειωμένος. Αθήνα 1995 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]4. Β ι ζ υ η ν ό ς Γεώργιος: Νεοελληνικά Διηγήματα. Επιμέλεια Παν. Μουλλά. Εκδοτική «Ερμής» EILE., [NEB, ΔΠ 38], Αθήνα 1980 5 . — Τά Διηγήματα. Φιλολογική έπιμέλεια: Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Αθήνα 1991 ['Ίδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. Β ι κ έ λ α ς Δημήτριος: Λουκής Αάρας. Επιμέλεια Αλέκου Παπαγεωργίου. Εκδόσεις «Γρηγόρη», Αθήναι [1967]. — Διηγήματα. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήναι [1979] (Νεοελληνική Λογοτεχνία, 234). Στις σσ. 9-33: Απόστολου Σαχίνη: «Εισαγωγή. Τά Διηγή-

1. Κρίσεις: [Γιά τόν Α' τόμο:] Κ. Θ. Δημαρας, Τό Βήμα, 5 Ίουν. 1981, σσ. 1 καί 6. — Χαρά Λουκάκου, Διαβάζω, τευχ. 45 (Αυγ. 1981), σσ. 66-67. — Γ. Γ. Άλισανδράτος, NE, 111 (1982) 271-273. [Γιά τόν Β' τόμο:] Γ. Γ. Άλισανδράτος, Διαβάζω, τευχ. 57 (Νοέμβριος 1982), σσ. 140-142. 2. Κρίσεις: Άλέξ. Αργυρίου, Ή Καθημερινή, 30 Όκτ. 1988, σ. 18. — Ό ίδιος, «Προσκυνητής. "Ενα μείζον ποίημα του Κώστα Βάρναλη (μέ έκδοτικά, μορφολογικά καί γενεαλογικά σχόλια του Γ. Π. Σαββίδη)», Γράμματα και Τέχνες, Β' Περ., τευχ. 57 (Ίαν.-Μαρτ. 1989), σσ. 3-6. 3. Κρίσεις: Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Ελευθεροτυπία / Βιβλιοθήκη, άριθ. 284 (5 Δεκ. 2003), σσ. 4-5. — Τιτίκα Δημητρούλια, Ή Καθημερινή / Τέχνες καϊ Γράμματα, 10-11 Άπρ. 2004, σ. 7. 4. Κρίσεις: Διονύσης Σέρρας, NE, 140 ( 1 9 9 6 ) 1104-1106. 5. Κρίσεις: Κώστας Μαργώνης, Διαβάζω, τευχ. 42 (Μάιος 1981), σσ. 60-62.

ματα του Δημητρίου Βικέλα». — Αουκής Αάρας. Επιμέλεια Μαριάννας Δήτσα. Έρμης, Αθήνα 1991 [ΝΕΒ, ΔΠ 56]1. — «Αουκής Αάρας» καϊ «Διηγήματα». Φιλολογική έπιμέλεια: Βαγγέλης Αθανασόπουλος. Αθήνα 2000. ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική εποπτεία: Βαγγέλης Αθανασόπουλος]. Β λ α χ ο γ ι ά ν ν η ς Γιάννης: Μεγάλα Χρόνια - Τά παληκάρια τά παλιά. Φιλολογική έπιμέλεια: Έπαμ. Γ. Μπαλούμης. Αθήνα 1994 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. Β λ ά χ ο ς Άγγελος Στ.: Διηγήματα. Κοινωνικαι εικόνες και μελεται. Φιλολογική έπιμέλεια: Παντελής Βουτουρής. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1997 [ Ή πεζογραφική μας παράδοση, Σειρά Α', 55]. «Ή Βοσκοπούλα»: Ή Βοσκοπούλα. Επιμέλεια Στυλιανου Αλεξίου. Εκδοτική Ερμής EH.E., [ΝΕΒ, ΠΟ 15], Αθήνα 1971 2 (βλ. καί Μπεργαδής). Τό κείμενο άπό τήν κριτική έκδοση του ίδιου έπιμελητή (βλ. παραπάνω, Κριτικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: «Ή Βοσκοπούλα»). — Ανωνύμου, Ή ευμορφη Βοσκοπούλα. Προλεγόμενα, είσαγωγαί, κείμενα, λεξιλόγιον ύπό Ν. Β. Τωμαδάκη. Εκδόσεις «Γρηγόρη», Αθήναι [1971] (βλ. καί Κορνάρος Βιτσέντζος: Ή Θυσία του Αβραάμ). — Anonimo Cretese, La Voskopula. A cura di S. Alexiu, A. Gentilini, M. Péri, F. M. Pontani. [Padova] 1975 [Università di Padova, Istituto di studi bizantini e neogreci diretto de Filippo Maria Pontani, Quaderni, 9]. ( Ή εισαγωγή καί ή βιβλιογραφία είναι του M. Péri, τό κείμενο άπό τήν έκδοση του Στυλιανου Αλεξίου, ή ιταλική μετάφραση φιλοτεχνήθηκε άπό τόν F. M. Pontani καί τό λεξιλόγιο καταρτίστηκε άπό τήν Α. Gentilini). Β ο υ τ υ ρ ά ς Δημοσθένης: Διηγήματα. Εισαγωγή καί φιλολογική έπιμέλεια: Βαγγέλης Αθανασόπουλος. Αθήνα 2001. ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Βαγγέλης Αθανασόπουλος]. «Βυζαντινά Ιπποτικά μ υ θ ι σ τ ο ρ ή μ α τ α»: Βέλθανδρος και Χρυσάντζα. Μεσαιωνικό έρωτικό μυθιστόρημα. Επιμέλεια Αλέκου καί Ελένης Παπαγεωργίου. Εκδόσεις «Γρηγόρη», Αθήναι χ.χ. [=1968]. — Libistro e Rodamne. Romanzo cavalleresco bizantino. Introduzione e versione italia-

1. Κρίσεις: Δ. Ν. Μαρωνίτης, Τό Βημα, 3 Μαΐου 1 9 9 2 , σ. 31. — Ελισάβετ Κοτζια, Ή Καθημερινή / Επτά Ημέρες, 15 Νοεμβρίου 1 9 9 2 , σ. 21. 2. Κρίσεις: V. Pecoraro, RSBN, N.S., 1 0 - 1 1 (ΧΧ-ΧΧΙ), 1 9 7 3 - 1 9 7 4 , 1 7 7 - 1 7 9 .

na di Vincenzo Rotolo. Αθήναι 1965 (= Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, άριθ. 22)1. Β υ ζ ά ν τ ι ο ς Δ. Κ.: Ή Βαβυλωνία. Σημειώσεις, σχόλια, γλωσσάριο Τάσου Βουρνά. Αθήναι 1953 [Στή σειρά: 100 Αθάνατα Έργα, άρ. 38] (μαζί μέ τόν Βασιλικό του Μάτεσι). — Ή Βαβυλωνία (α' καί β' έκδοση). Επιμέλεια Σπύρου Εύαγγελάτου. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΘΕ 20], Αθήνα 1972. Β ώ κ ο ς Γεράσιμος: Ό Κύριος Πρόεδρος. Πρωτότυπον πολιτικο-κοινωνικόν μυθιστόρημα. Φιλολογική έπιμέλεια: Παν. Μουλλάς. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 2004] 2 . Γ ο υ ζ έ λ η ς Δημήτριος: Ό Χάσης (Τό τζάκωμα και τό φτιάσιμο). Κριτική έκδοση: Ζήσιμος Χ. Συνοδινός. Ώκεανίδα, [Αθήνα 1997]. (Οί Επτανήσιοι 4. Διευθυντής σειράς: Γιάννης Δάλλας). Γ ρ η γ ό ρ η ς Γεράσιμος: Πέρα άπό τήν οχθη. Διηγήματα. Έκδοση Β'. Είσαγωγή Μιχάλη Γ. Μερακλή. Εκδοτικός οϊκος Σ. I. Ζαχαρόπουλου & Σίας 0.E., ['Ελληνική Λογοτεχνία, Αθήνα [1981]. (Μέ Έργο-βιογραφικό χρονολόγιο καί Βιβλιογραφία). Δ α π ό ν τ ε ς Κωνσταντίνος (Καισάριος): Κωνσταντίνου Δαπόντε, του μετονομασθέντος Καισαρίου, «Ήθυσία του Ίεφθάε» και «Ιστορία Σωσάννης». Δυο συνεχόμενες συνθέσεις άπό τόν «Καθρέπτη Γυναικών» (Λιψία 1766). Φιλολογική άποκατάσταση καί τυπογραφική έρμηνεία Γ. Π. Σαββίδη. Ιστός, Αθήνα 1993. — Κήπος Χαρίτων... Τρίτη έκδοση ένημερωμένη καί αύξημένη μέ άγνωστα κείμενα άπό τόν «Καθρέπτη Γυναικών» (1766), τήν «Γεωγραφικήν Ιστορία» (1782) κλπ. Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης. Ερμής, Αθήνα 1995. — Κήπος Χαρίτων. Επιμέλεια Άλκης Αγγέλου. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 1997 [Εστία: Νέα Έλληνική Βιβλιοθήκη, ΠΟ 61]3. Δ ε ν δ ρ ι ν ό ς Γιώργος: Ίχώρ (ενα ρομάντσο) - Ό Μαμμούθ. Εισαγωγή - Επιμέλεια: Βαγγέλης Σακάτος, Εκδόσεις Δελφίνι, Αθήνα 1993. Δ η μ α ρ ά ς Κ. θ.: Δοκίμιο γιά τήν Ποίηση (1943). Δεύτερη έκδοση (μέ ένα σχόλιο του 1990). [Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη]. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1990 [Φιλολογία καί κριτική άρ. 1, Διευθυντής σειράς: Γ. Π. Σαββίδης]. 1. Κρίσεις: R. Guilland, RÉG, 79 (1966) 808. — Λ. Πολίτης, 'Ελληνικά, 20 ( 1 9 6 7 ) 225-227 (= Ό Ιδιος, Βιβλιοκρισίες, 89-91). 2. Κρίσεις: 'Ελισάβετ Κοτζια, Ή Καθημερινή / Τέχνες και Γράμματα, 30 Ίαν. 2005, σ. 6. — Μάρη θεοδοσοπούλου, Τό Βήμα / Βιβλία, 3 Άπρ. 2005, σ. 2. — Ή ίδια, NE, 157 ( 2 0 0 5 ) 671-676. 3. Κρίσεις: "Ολγα Σέλλα, Ή Καθημερινή, 30 Μαρτ. 1997, σ. 41.

«Δημοτικό Τραγούδι»: Συλλογές (έπιλογή): Claude Fauriel, Chants populaires de la Grèce moderne. Recueillis et publiés, avec une traduction française, des éclaircissements et des notes. Tome Ι-Π. À Paris 18241825 1 (καί 2η έκδοση: 'Ελληνικά δημοτικά τραγούδια. [Τόμ..] Α' Ή έκδοση του 1824-1825 καί [τόμ.] Β' 'Ανέκδοτα κείμενα, Αναλυτικά κριτικά υπομνήματα, Παράρτημα και Επίμετρα. Έκδοτική έπιμέλεια: Αλέξης Πολίτης. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ιδρυτική δωρεά Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής, Ηράκλειο 1999 [Σειρά: Συμβολές στις έπιστήμες του άνθρώπου, Διευθυντής σειράς: Γ. Μ. Σηφάκης]). — Niccolo Tommaseo, Canti popolari toscani, corsi, illirici, greci, racolti et illustrati da —, vol. III, Venetia 1842. — Αντωνίου Μανούσου, Τραγούδια έθνικά, συναγμένα και διασαφηνισμένα υπό —. Εις Κέρκυραν 1850. — Σπυρ. Ζαμπέλιου, y Ασματα δημοτικά της Ελλάδος εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περι μεσαιωνικού Ελληνισμού. Κέρκυρα 1852. — Arnoldus Passow, Τραγούδια ρωμαίικα. Popularia carmina Graeciae recentioris. Lipsiae 1860 (καί φωτοανατύπωση, Αθήνα 1958). — Ν. Γ. Πολίτου, Έκλογαϊ άπό τά τραγούδια του έλληνικου λαοϋ. Έν Αθήναις 1914 C1978). — Έντβίγης Λύντεκε, Έλληνικά δημοτικά τραγούδια. Μέρος Α' 'Ελληνικά κείμενα. Αθήναι 1947. — Δημητρίου Πετροπούλου, 'Έλληνικά δημοτικά τραγούδια, «Βασική Βιβλιοθήκη», άριθ. 46-47, Έκδοτικός οίκος I. Ν. Ζαχαροπούλου, Αθήναι 1958-1959. — Ακαδημίας Αθηνών, Έλληνικά δημοτικά τραγούδια (εκλογή), τόμ. Α' (ακριτικά, ιστορικά, κλέφτικα, παραλογές), έν Αθήναις 1962 [Δημοσιεύματα του Λαογραφικού Αρχείου, άριθμ. 7], καί τόμ. Γ' (Μουσική εκλογή), υπό Γεωργ. Κ. Σπυριδάκη καί Σπυρ. Δ. Περιστέρη, έν Αθήναις 1968 [Δημοσιεύματα του Κέντρου Έρεύνης τής Έλληνικής Λαογραφίας, άριθμ. 10]. — Γιώργου Ιωάννου, Τά δημοτικά μας τραγούδια. Ε κλογή, εισαγωγή, σχόλια —. "Έκδοση «Ταχυδρόμου», [Αθήνα 1966] ( 2 1977: «Ερμής») 2 . — Γιώργου Ιωάννου, Τό δημοτικό τραγούδι. Παραλογές. Επιμέλεια —. Εκδόσεις «Ερμής», [ΝΕΒ, ΠΟ 1], Αθήνα 1970 3 . — Αλέξη Πολίτη, Τό δημοτικό τραγούδι. Κλέφτικα. Επιμέλεια —. «Ερμής», [ΝΕΒ, ΠΟ 25], Αθήνα 1970 4 . — Guy Saunier, To δημοτικό τραγούδι. Τής 1. Για τόν Κλαύδιο Φωριέλ καί τή σπουδή του δημοτικού τραγουδιου βλ. τό βιβλίο του Miodrag Ibrovac, Claude Fauriel et la fortune européenne des poésies populaires grecque et serbe. Étude d'histoire romantique suivie du Cours de Fauriel professé en Sorbonne. Librairie Marcel Didier, Paris 1966. 2. Κρίσεις: Γ. Γ. Άλισανδράτος, !Ελληνικά, 21 ( 1 9 6 8 ) 217-222. 3. Κρίσεις: Αλέξης Πολίτης, 'Ελληνικά, 25 ( 1 9 7 2 ) 251-256. 4. Κρίσεις: Σπύρος I. Άσδραχας, 'Ελληνικά, 27 ( 1 9 7 4 ) 427-431.

ξενιτιάς. Επιμέλεια —. «Έρμης», [ΝΕΒ, ΠΟ 48], Αθήνα 1983. — Του ίδιου, Έλληνικά δημοτικά τραγούδια. Τά μοιρολόγια. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1999 1 . — Τραγούδια του Κάτω Κόσμου. Μοιρολόγια τής Μεσσηνιακής Μάνης. Συλλογή του Ακαδημαϊκού Σωκράτη Κουγέα κατά τά έτη 1901-1904. Προβόδισμα: Ζήσιμος Λορεντζάτος. Φιλολογική έπιμέλεια: Σωκράτης Β. Κουγέας. Τό Ροδακιό, [Αθήνα 2000]. — Ληστρικά τραγούδια. Επιμέλεια: Δημήτρης Χαλατσάς. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» Ι. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 2000 [Νέα Έλληνική Βιβλιοθήκη, ΠΟ 65]2. «Διγενής Άκριτης»: Βασίλειος Διγενής Άκρίτης και τά άσματα του Άρμούρη και του Υίου του Άνδρονίκου. Επιμέλεια: Στυλιανός Αλεξίου. Ερμής, Αθήνα 1990 (Α' άνατύπωση: Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 1995). [ΝΕΒ, ΠΟ 51]. Μέ ορισμένες διορθώσεις στό κείμενο (του Άκριτη και του Άρμούρη) τής άντίστοιχης μεγάλης κριτικής έκδοσης πού πραγματοποίησε ό Αλεξίου τό 1985 (βλ. παραπάνω, Κριτικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: «Διγενής Άκριτη ς»). «Έλληνική Νομαρχία»: Έλληνική Νομαρχία, ήτοι Λόγος περι ελευθερίας, συντεθείς τε και τύποις εκδοθείς ιδίοις άναλώμασι προς ώφέλειαν τών Ελλήνων παρά Ανωνύμου του &Ελληνος. Έκδοσις Β'. Εισαγωγή - έπιμέλεια Ν. Β. Τωμαδάκη. Έκδοσις Βιβλιοπωλείου Ε. Γ. Βαγιονάκη. Αθήναι 1948. — Ανωνύμου του Έλληνος Έλληνική Νομαρχία, ήτοι Λόγος περί Ελευθερίας. Φιλολογική άπομνημείωση Γ. Βαλέτα, Μελετήματα Ν. Α. Βέη - Μ. Σιγούρου. Πρώτη αύθεντική έπανέκδοση. Εκδόσεις Πηγής, Αθήνα 1948-1949 ( 4 1982). «Διήγησις παιδιόφραστος τών τετραπόδων ζώω ν»: Nick Nicholas / George Baloglou, An Entertaining Tale of Quadrupeds. Translation and Commentary. Columbia University Press, New York 2003. Ε μ π ε ι ρ ί κ ο ς Ανδρέας: Ό Μέγας Ανατολικός. Τόμ. Α'-Η'. Φιλολογική έπιμέλεια: Γιώργης Γιατρομανωλάκης. Εκδόσεις Άγρα, [Αθήνα 1990-1992]. Έ π ι σ κ ο π ό π ο υ λ ο ς Νικόλαος: Τά διηγήματα του δειλινού καί ΎΆσμα Ασμάτων. Είσαγωγή καί φιλολογική έπιμέλεια Απόστολου Σαχίνη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1992], (Σειρά Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, 306). — Διηγήματα. Φιλολογική έπιμέλεια: Βαγγέλης Αθανασόπουλος. Αθήνα 2002. ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενικός φιλολογικός έπόπτης: Βαγγέλης Αθανασόπουλος]3. 1. Κρίσεις: Ζωή Σαμαρα, Τό Βήμα / Βιβλία, 5 Σεπτ. 1999, σ. 3. 2. Κρίσεις: Παντελής Μπουκάλας, Ή Καθημερινή, 15 Μαίου 2001, σ. 14. 3. Κρίσεις: Μάρη Θεοδοσοπούλου, Τό Βήμα / Τό άλλο Βήμα, 19 Ίαν. 2003, σ. 28.

Ζ α μ π έ λ ι ο ς Σπυρίδων: Οί κρητικοί γάμοι. Φιλολογική έπιμέλεια: Αθανάσιος Ε. Καραθανάσης. Αθήνα 1989 ["Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]1. — Τά κριτικά κείμενα. Φιλολογική επιμέλεια: Γιώργος Γ. Άλισανδράτος Αθήνα 1999 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Βαγγέλης Αθανασόπουλος]2. Θ ε ο τ ο κ ά ς Γιώργος: Ελεύθερο Πνεύμα. Επιμέλεια Κ. Θ. Δημαρα. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΣΠ 22], Αθήνα 1973 3 — Σημαίες στόν ήλιο. Ό «Αεωνής» του 1940 μέ τό ήμερολόγιο εργασίας του «Λεωνή» και τά διηγήματα τής «Παιδικής ηλικίας». Φιλολογική έκδοση μέ εικόνες φροντισμένη άπό τούς Γ. Π. Σαββίδη & Μιχάλη Πιερή. Ερμής, [Αθήνα] 1985. Τά προλεγόμενα τής έκδοσης τώρα καί στόν τόμο: Γ. Π. Σαββίδης, Τράπεζα Πνευματική, σσ. 137-147. Βλ. καί παρακάτω, Ημερολόγια νεοελλήνων συγγραφέων: Θ ε ο τ ο κ ά ς Γιώργος. Θ ε ο τ ό κ η ς Κωνσταντίνος: Κατάδικος. Εισαγωγή Γιάννη Δάλλα. «Κείμενα», Αθήνα 1979. — Οι σκλάβοι στά δεσμά τους. Προλεγόμενα Γιάννη Δάλλα. «Κείμενα», Αθήνα 1981. — Διηγήματα [Κορφιάτικες Ιστορίες]. Μέ έντεκα χαράγματα του Μάρκου Ζαβιτζιάνου. Εισαγωγή Γιάννη Δάλλα. Τυπογραφείο «Κείμενα», Αθήνα 1982. — Τά σονέτα. Εισαγωγή - Φιλολογική έπιμέλεια: Όρέστης Άλεξάκης. Ώκεανίδα, [Αθήνα 1999]. (Οί Επτανήσιοι 4, Διεύθυνση σειράς: Γιάννης Δάλλας)4. I * * * Κ * * * *: νΕρωτος άποτελέσματα. Επιμέλεια Mario Vitti. Εκδόσεις Όδυσσέας, [Αθήνα 1989]5. «Ιστορία του Πτωχολέοντος». Βλ. έδώ παραπάνω, σσ. 91-93, δπου πλήρης άναγραφή τών φιλολογικών έκδόσεων του κειμένου. Κ α β ά φ η ς Κ. Π.: Ανέκδοτα πεζά κείμενα: Εισαγωγή καί μετάφραση Μιχάλη Περίδη. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1963. — Πεζά. Παρουσίαση, 1. Κρίσεις: Γ. Ανδρειωμένος, NE, 130 ( 1 9 9 1 ) 1057-1058. 2. Κρίσεις: 'Ελισάβετ Κοτζια, Ή Καθημερινή, 9 Ίαν. 2000, σ. 36. — Σπύρος Άλ. Καββαδίας, Πορφύρας, τευχ. 94 (Άπρ.-Ίούν. 2000), σσ. 507-509. 3. Κρίσεις: "Αγγελος Τερζάκης, Τό Βήμα, 1 Άπρ. 1973, σ. 4. 4. Κρίσεις: Θεοδόσης Πυλαρινός, NE, 146 ( 1 9 9 9 ) 283-286. 5. Τήν άποψη του Βέη δτι συγγραφέας του έργου (Βιέννη, 1792) είναι ό Κύπριος λόγιος Ιωάννης Καρατζας τεκμηριώνει μέ νέα αποδεικτικά στοιχεία ό Hans Eideneier ( « Ό συγγραφέας του *Ερωτος άποτελέσματα», Θησαυρίσματα, 24 (1994), 282-285, δπου και ή παλαιότερη σχετική βιβλιογραφία), ένώ για τό πρότυπο του έργου βλ. τώρα καί τό μελέτημα του Γιάννη Πλεμμένου, «Νέα στοιχεία γιά τό πρότυπο του *Ερωτος άποτελέσματα», NE, 154 ( 2 0 0 3 ) 500-515.

σχόλια Γ. Α. Παπουτσάκη. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήνα 1963 1 . — * Ανέκδοτα Ποιήματα (1882-1923Χ Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη, "Ικαρος, Αθήνα 1968 2 , καί Κρυμμένα Ποιήματα 1877;-1923, Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Ίκαρος, [Αθήνα 1993]. — Αποκηρυγμένα Ποιήματα και Μεταφράσεις (1886-1898). Φιλολογική Επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη. Ίκαρος, [Αθήνα] 1983. — Τά Ποιήματα. Εισαγωγή: Στέφανος Ροζάνης. [Εκδόσεις] "Υψιλον, [Αθήνα] 1990. — Τά άνέκδοτα ποιήματα. Εισαγωγή: Βύρων Λεοντάρης. "Υψιλον, [Αθήνα 1990]. — Τά άποκηρυγμένα ποιήματα. Εισαγωγή: Μάριος Μαρκίδης. "Υψιλον, [Αθήνα 1990]. — 5 Ατελή Ποιήματα 1918-1932. Φιλολογική έκδοση καί σχόλια: Renata Lavagnini. Ίκαρος, [Αθήνα 1994] 3 . — Ποιήματα, 1882-1932. Από τά Θεραπειά στά περίχωρα τής Αντιοχείας. Έρμης, [Αθήνα 2003], (Εκδοτικό σημείωμα: Μανόλης Σαββίδης)4. — Τά πεζά (1882;-1931). Φιλολογική Επιμέλεια: Μιχάλης Πιερής. "Ικαρος Εκδοτική Εταιρία, [Αθήνα 2003] 5 . Βλ. καί Άπαντα νεοελλήνων συγγραφέων: Κ α β ά φ η ς Κ. Π. Κ ά λ β ο ς Ανδρέας: Γ. Θ. Ζώρα, Κάλβου: Ώδαι μετά τής πρώτης γαλλικής μεταφράσεως υπό St. Julien και Pauthier de Censay. Αθήναι 1962 6 . — Oi Ψαλμοί του Δαβίδ. Ύπό Ανδρέα Κάλβου. Εισαγωγή - Σχόλια Γιάννη Δάλλα. [Εκδόσεις] Κείμενα, [Αθήνα] 1981 7 . — Ώδαι. Φιλολογική έπιμέλεια: Στέφανος Διαλησμας. Αθήνα 1988 [Ίδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. — 'βδαί. «ΉΑύρα» - «Λυρικά». Απόσπασμα άτιτλου ποιήματος. Φιλολογική έπιμέ1. Κρίσεις: I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Ελευθερία, 12 Ίαν. 1964, σσ. 1 καί 8. 2. Κρίσεις: Κ. Θ. Δημαρας, Το Βήμα, 24 Ίαν. 1969, σσ. 1 και 5. — Λ. Ζενάκος, Ό Ταχυδρόμος, Αρ. φ. 796 ( 1 1 Ίουλ. '69), σ. 53. — Β. Βαρίκας, Τό Βήμα, 2 Νοεμβρίου 1969, σ. 8 (= Ό ίδιος, Συγγράφεις και κείμενα, Γ' 1969-1971, Ερμής, Αθήνα 1987, σσ. 92-98), κ.ά. 3. Κρίσεις: "Εφη Φαλίδα, Τά Νέα, 28 Δεκ. 1994, σ. 25. — Παντελής Μπουκάλας, Ή Καθημερινή, 21 Φεβρ. 1995, σ. 14. — Εύριπίδης Γαραντούδης, Μαντατοφόρος, τευχ. 3940 (1995), σσ. 199-221. — Χ. Λ. Καράογλου, Ή Καθημερινή, 9 Απρ. 1996, σ. 10. — Βλ. καί τό άρθρο του Λάμπη Καψετάκη, «"Ατελή" καβαφικής ωριμότητας. Εκδοτική κατηγορία καί ποιητική άξιολόγηση ορισμένων άνέκδοτων μέχρι πρόσφατα ποιημάτων του Αλεξανδρινού», Ή Καθημερινή, 24 Δεκ. 1996, σ. 10. 4. Κρίσεις: Παναγιώτης Ροϊλός, Τό Βήμα/Βιβλία, 26 Όκτ. 2003, σ. 4. 5. Κρίσεις: Παντελής Μπουκάλας, Ή Καθημερινή, 10 Φεβρ. 2004, σ. 14. — Φ. Δ. Δρακονταειδής, 'Ελευθεροτυπία /Βιβλιοθήκη, άριθ. 298 (12 Μαρτ. 2004), σ. 25. 6. Κρίσεις: Ξ. Α. Κοκόλης, 4Ελληνικά, 19 (1966) 403-408. 7. Κρίσεις: Νάσος Βαγενας, Ή Καθημερινή, 16 Όκτ. 1981, σ. 6. — Δ. Πλάκας, Ό Πολίτης, τευχ. 50-51 (Άπρ -Μάιος 1982), σσ. 102-105.

λεια: Γιάννης Δάλλας. Ώκεανίδα, [Αθήνα 1997]. (Οί Επτανήσιοι - 5. Διεύθυνση σειράς: Γιάννης Δάλλας)1. Κ α λ λ ι γ α ς Παύλος: Θάνος Βλέκας. Μυθιστορία. Πρόλογος Γεωργίου Τσοκοπούλου. Έκδοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης», έν Αθήναις 1923. — Θάνος Βλέκας. Εισαγωγή - Φιλολογική έπιμέλεια Στέλιος Φώκος. Εκδόσεις 'Οδυσσέας, [Αθήνα 1989] 2 . — Θάνος Βλέκας. Φιλολογική έπιμέλεια: Ε. Ν. Χωραφας. Αθήνα 1991 ['Ίδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. Κ α λ ο γ ε ρ ό π ο υ λ ο ς Λ. Σ.: Ό Φλώρος. Μυθιστόρημα. Φιλολογική έπιμέλεια: Βαγγέλης Αθανασόπουλος. Αθήνα 2002 [Ίδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενικός φιλολογικός έπόπτης: Βαγγέλης Αθανασόπουλος]3. Κ α μ π α ς Νίκος: Ποιήματα καί Πεζά. Φιλολογική έπιμέλεια: Γιώργος Ανδρειωμένος. Αθήνα 2002 ['Ίδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενικός φιλολογικός έπόπτης: Βαγγέλης Άθανασόπουλος]\ Κ α μ π ύ σ η ς Γιάννης: Οί Κούρδοι - Τό δαχτυλίδι τής μάνας. Εισαγωγή: Θόδωρος Γραμματας. Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα - Γιάννινα 1992 [Νεοελληνική θεατρική Βιβλιοθήκη]. — «Όχτροι και φίλοι» και άλλα διηγήματα. Φιλολογική έπιμέλεια: Δέσποινα Ιω. Δούκα. Αθήνα 1997 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]5. Κ α ρ α γ ά τ σ η ς Μ.: Νεανικά διηγήματα. Εισαγωγή καί φιλολογική έπιμέλεια Βαγγέλη Αθανασόπουλου, Πρόλογος Στρατή Πασχάλη. Βιβλιοπωλεϊον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 1993. — Τό «10». Μυθιστόρημα. Πρόλογος, φιλολογική έπιμέλεια καί σημειωματάριο Βαγγέλη

1. Κρίσεις: Γιάννης Παπακώστας, Ή Καθημερινή, 13 Ίαν. 1998. — Ευριπίδης Γαραντούδης, Τό Βήμα / Βιβλία, 18 Ίαν. 1998, σ. 18. 2. Κρίσεις: Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Ό Κόσμος του Βιβλίου, τευχ. 3 (Όκτ. 1989), σσ. 34-35. 3. Κρίσεις: Μάρη θεοδοσοπούλου, Τό Βημα/ Βιβλία, 16 Μαρτ. 2003, σ. 9. 4. Κρίσεις: Παναγιώτης Περιστέρης, Ή Καθημερινή, 2 Άπρ. 2002, σ. 14. — Δημοσθένης θεοδωρέσκος, 'Ακτή, "Ετος ΙΓ', τευχ. 50 (Άνοιξη 2002), σσ. 247-249. — Δημήτρης Κονιδάρης, Τό Βημα / Τό άλλο Βημα, 2 Ίουν. 2002, σ. 20. — [Νίκος Ντόκας], Ελευθεροτυπία / Βιβλιοθήκη, άριθ. 2 1 0 (28 Ίουν. 2002), σ. 26. — Σαράντος Ι. Καργάκος, Ή *Απόφαση, 19 Άπρ. 2003, σ. 28. 5. Κρίσεις: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Ή Καθημερινή, 14 Άπρ. 1998, σ. 10. — Γιώργος Ανδρειωμένος, Τό Βημα / Βιβλία, 10 Μαΐου 1998, σ. 5.

Αθανασόπουλου. 14η έκδοση. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 2003 1 . Κ α ρ κ α β ί τ σ α ς Ανδρέας: Π. Δ. Μαστροδημήτρη, «ΌΖητιάνος» του Καρκαβίτσα. Είσαγωγή - Κείμενο - Γλωσσάριο. Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1980 2 (Δεύτερη έκδοση βελτιωμένη, Αθήνα 1982 3 , 3 1985). Καί: Νέα έκδοση. Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 1996 [Ερμηνευτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων - 1]. — Ή Λυγερή. Φιλολογική έπιμέλεια: Π. Δ. Μαστροδημήτρης. Αθήνα 1994 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]4. — Ταξιδιωτικά. Είσαγωγή - Ανθολόγηση: Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος. Ε κ δόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1998 [ Ή πεζογραφική μας παράδοση, Σειρά Α', 56]. Κ α ρ τ ά ν ο ς Ίωαννίκιος: Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη, Βενετία 1536. Επιμέλεια κειμένου - Είσαγωγή - Σχόλια - Γλωσσάριο: Ελένη Κακουλίδη-Πάνου. Τόμ. Α', Εκδόσεις «Τήνος», Αθήνα 1988. — Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη. [Βενετία" 1536]. Φιλολογική έπιμέλεια Ελένης Κακουλίδη-Πάνου. Γλωσσικό έπίμετρο Ελένης Καραντζόλα. Κέντρο Έλληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη [2000] 5 . Κ α ρ υ ω τ ά κ η ς Κ. Γ.: Ποιήματα και Πεζά. Επιμέλεια Γιώργου Σαββίδη. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΠΟ 21], Αθήνα 1972 6 (και: Άνατύπωση, 1975). Βλ. καί Άπαντα Νεοελλήνων Συγγραφέων: Κ α ρ υ ω τ ά κ η ς Κ. Γ. «Ό κάτης και οί ποντικοί»: Ν. Bänescu, «Un poème grec vulgaire du moyen-âge: Ό κάτης και οί ποντικοί», Είς μνήμην Σπυρίδωνος Λάμπρου, έν Αθήναις 1935, σσ. 393-397 7 . — Ντέϊβιντ Χόλτον, Μελέτες γιά τόν «Έρωτόκριτο» και άλλα νεοελληνικά κείμενα, Εκδόσεις Καστανιώτη, [Αθήνα 2000], σσ. 193-206. Κ α τ σ α ΐ τ η ς Πέτρος: Ιφιγένεια [έν Ληξουρίφ]. Επιμέλεια (Διασκευή κειμένου, Είσαγωγή, Ανέκδοτα "Εγγραφα, Περιγραφή Σκηνοθεσίας) Σπύρου Α. 1. Κρίσεις: Κ. Γεωργουσόπουλος, Τά Νέα / Βιβλιοδρόμιο, 3 - 4 Μαΐου 2 0 0 3 , σ. 1 4 / 5 0 . — Άρης Μπερλής, NE, 1 5 3 ( 2 0 0 3 ) 8 7 7 - 8 8 0 . 2. Κρίσεις: Ελένη Κοροντζή, Διαβάζω, τευχ. 3 9 (Φεβρ. 1 9 8 1 ) , σσ. 73-74. — Θεόδωρος Ξύδης, NE, 1 1 0 ( 1 9 8 1 ) 8 9 5 - 8 9 7 . — Μαρία Στασινοπούλου, Διαβάζω, τευχ. 55 (Αύγ. 1982), σσ. 1 0 1 - 1 0 2 . 3. Κρίσεις: Μ. Γ. Μερακλής, NE, 1 1 1 ( 1 9 8 2 ) 7 6 3 καί 7 6 5 - 7 6 7 . 4. Κρίσεις: Δημήτρης Σταμέλος, 'Ελευθεροτυπία, 8 Μαρτ. 1 9 9 5 , σ. 34. 5. Κρίσεις: Μάρη θεοδοσοπούλου, Τό Βήμα / Βιβλία, 29 Όκτ. 2 0 0 0 , σ. 3ι 5 . — Κομνηνή Δ. Πηδώνια, Βυζαντινά, 23 ( 2 0 0 2 - 2 0 0 3 ) 5 0 0 - 5 1 1 . 6. Κρίσεις: Χ. Γ. Σακελλαριάδης, NE, 9 3 ( 1 9 7 3 ) 2 0 5 - 2 0 7 . 7. Κρίσεις: Σ. Π. Κυριακίδης, Λαογραφία, 1 1 ( 1 9 3 4 / 1 9 3 7 ) 6 9 2 - 6 9 3 . — Σ. Γ. Καψωμένος, ΕΕΚΣ, 1 ( 1 9 3 8 ) 5 6 9 - 5 7 4 .

Εύαγγελάτου. Σκίτσα Γιώργου Πάτσα. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 1995 [ΝΕΒ, ΘΕ 60]1. Κ ο δ ρ ι κ α ς Παναγιώτης: 'Εφημερίδες (1787-1797). Έκδοτης "Αλκής Αγγέλου. Πρόλογος: Κ. Θ. Δημαρας. Βιβλιοπωλείο τής «Εστίας», Αθήνα 1963 ['Όμιλος Μελέτης του Έλληνικου Διαφωτισμού, Νέα Έλληνικά Κείμενα, Επιστασία Κ. Θ. Δημαρά]. — 'Εφημερίδες. Επιμέλεια: "Αλκής Αγγέλου, Ερμής, Αθήνα 1991 [ΝΕΒ, ΣΠ 57]. Κ ο ν δ υ λ ά κ η ς Ιωάννης Δ.: Όταν ήμουν δάσκαλος κι' άλλα διηγήματα κρητικά. Πρόλογος, λεξιλόγιον, όρθογράφησις έπιμελείςι Ν. Β. Τωμαδάκη. Εκδόσεις «Γρηγόρη», Αθήναι [1972]. — Ό Πατούχας. Εισαγωγή, λεξιλόγιον καί όρθογράφησις έπιμελείςι Ν. Β. Τωμαδάκη. Εκδόσεις «Γρηγόρη», Αθήναι [1974]. — Ό Πατούχας - eΌταν ήμουν δάσκαλος - Ή πρώτη άγάπη. Φιλολογική έπιμέλεια: Μ. Γ. Μερακλής. Αθήνα 1993 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. — Οί Αθλιοι τών 'Αθηνών. Τόμ. Α-Β'. Φιλολογική έπιμέλεια: Γεωργία Γκότση. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1999 2 . Κ ο ρ α ή ς Αδαμάντιος: ΌΠαπατρεχας. Επιμέλεια "Αλκή Αγγέλου. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΔΠ 3], Αθήνα 1970 3 . Κ ο ρ ν ά ρ ο ς Βιτσέντζος: Βιτζέντζου Κορνάρου, Έρωτόκριτος. Μικρά έκδοσις μετ' εισαγωγής καί λεξιλογίου ύπό Στεφ. Α. Ξανθουδίδου. Αθήναι, [1928] [Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 53]. Ό Ξανθουδίδης στή μικρή έκδοση του Έρωτοκρίτου δέν έπαναλαμβάνει τήν έκτενή εισαγωγή καί δέν παραθέτει τό κριτικό ύπόμνημα τής μεγάλης (βλ. παραπάνω, Κριτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων: Κ ο ρ ν ά ρ ο ς Βιτσέντζος). Μικρό έπίσης σέ έκταση είναι καί τό γλωσσάριο τής έκδοσης αύτής. Θά πρέπει, ωστόσο, νά έπισημανθεϊ τό γεγονός δτι στή μικρή έκδοση ό Ξανθουδίδης έχει κάνει αισθητές βελτιώσεις στό κείμενο. — Βιτζέντζου Κορνάρου, 'Ερωτόκριτος. Άνατύπωση άπό τήν έκδοση Στεφάνου Α. Ξανθουδίδου [βλ. Κριτικές έκδόσεις...]. Εισαγωγή Λίνου Πολίτη. Τόμ. Α'-Β'. Εκδοτικός οίκος Γ. Παπαδημητρίου, Αθήναι [1952] (Στή σειρά: 100 Αθάνατα Έργα, άριθ.

1. Κρίσεις: Τηλέμαχος I. Μαράτος-Κατσαΐτης, Ή Καθημερινή, 1 Αύγ. 1995, σ. 10. — Νάσος Βαγενας, Τό Βήμα, 28 Ίουλ. 1996, σ. 37. — Βάλτερ Πουχνερ, Παράβασις, 2 ( 1 9 9 8 ) 239-249. 2. Κρίσεις: Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία/Βιβλιοθήκη, άριθ. 91 (25 Φεβρ. 2000), σ. 5. — Παντελής Βουτουρής, Τά Νέα/Πρόσωπα, 21ος αιώνας, τευχ. 9 1 (2 Δεκ. 2000), σ. 33. 3. Κρίσεις: Κ. θ . Δημαρας, Τό Βήμα, 11 Δεκ. 1970, σσ. 1-2.

26-27) 1 . Καί φωτοανατύπωση (σέ έναν τόμο): Εκδοτικός οίκος «Αστήρ» Άλ. & Ε. Παπαδημητρίου, Αθήναι 1968 ( 3 1976, μέ άναθεωρημένη τήν Είσαγωγή). — Βιτσέντζου Κορνάρου, Ό Έρωτόκριτος. Είσαγωγή Γιώργου Σεφέρη. Εκδόσεις Γαλαξία, Αθήναι 1962 (μέ πολλές άνατυπώσεις). « Ή έκδοση αύτή άκολούθησε τις έως τώρα έκδόσεις του έργου καί κυρίως τήν έκδοση του Στεφάνου Ξανθουδίδη, ένοποιώντας τήν ορθογραφία του κειμένου». — Βιτσέντζου Κορνάρου, Έρωτόκριτος. Επιμέλεια Στυλιανου Αλέξιου. Ερμής, Αθήνα 1985 [ΝΕΒ, ΠΟ 42]. Στις σσ. ια'-ιβ' του βιβλίου, ό έκδοτης πληροφορεί τόν άναγνώστη γιά τό τι μένει στή νέα αύτή έκδοση άπό τή μεγάλη κριτική έκδοσή του του 1980 (βλ. παραπάνω) καί γιά τις βελτιώσεις πού τώρα έπιφέρει. — Ή Θυσία του 'Αβραάμ. Είσαγωγή "Αγγέλου Τερζάκη. Φιλολογική έπιμέλεια Έ[λένης] Τ[σαντσάνογλου]. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΘΕ 14], Αθήνα 1971. — Ή Θυσία του Αβραάμ. Προλεγόμενα, εισαγωγαί, κείμενα, λεξιλόγιον ύπό Ν. Β. Τωμαδάκη. Εκδόσεις «Γρηγόρη», Αθήναι [1971] (βλ. καί «Ή Βοσκοπούλα»), Κ ο ρ ο μ η λ ά ς Δημήτριος Α.: Ή τύχη τής Μαρούλας. Τρίπρακτο κωμειδύλλιο. Ό θάνατος του Περικλή. Μονόπρακτη κωμωδία. Εισαγωγή - έπιμέλεια Βασίλη Χ. Μάκη. Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα - Γιάννινα 1984 [Έλληνικό Θέατρο]. «Κ υπ ρ ι ακά έρωτικά π ο ιή ματ α»: Θέμιδος Σιαπκαρά-Πιτσιλλίδου, Ό Πετραρχισμός στήν Κύπρο. Ρίμες άγάπτης άπό χειρόγραφο του 16ου αιώνα μέ μεταφορά στήν κοινή μας γλώσσα. Αθήνα 1976 2 . Στήν έλληνική έκδοση ή Είσαγωγή τής κριτικής γαλλικής έκδοσης (βλ. παραπάνω, Κριτικές εκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: «Κυπριακά έρωτικά ποιήματα») παρουσιάζεται περιληπτικά, παρατίθεται τό έλληνικό διαλεκτικό κείμενο καί στήν άπέναντι σελίδα ή μετάφραση του στή νεοελληνική, άπλοποιεΐται τό Λεξιλόγιο, κλπ. «Τό Κωμειδύλλιο»: Τό Κωμειδύλλιο. Επιμέλεια Θόδωρου Χατζηπανταζή. Τόμ. 1-2, «Ερμής», [ΝΕΒ, ΘΕ 41], Αθήνα 1981. Λ α σ κ α ρ ά τ ο ς Ανδρέας: Ιδού ό άνθρωπος. Επιμέλεια: Γ. Γ. Άλισανδράτος. «Ερμής», [ΝΕΒ, ΔΠ 8], Αθήνα 1970. — Τά Ποιήματα. Είσαγωγή - Επιμέλεια: Έμμ. I. Μοσχονάς. Όδυσσέας, Αθήνα 1981 [Νεοελληνική λογοτεχνία, 1]. Βλ. καί παρακάτω, Απομνημονεύματα καί Αύτοβιογραφίες: Λ α σ κ α ρ ά τ ο ς Ανδρέας. 1. Κρίσεις: Άπ. Σαχίνης, NE, 119 ( 1 9 8 6 ) 4 2 6 - 4 2 9 (= Ό ΐδιος, Τετράδια Κριτικής, Ε', 137-146, καί Ό ίδιος, Μελέτες γιά τήν κρητική λογοτεχνία, σσ. 153-165). 2. Κρίσεις: Μ. Γ. Μερακλής, Λαογραφία, 3 1 ( 1 9 7 6 - 7 8 ) 375-377. — Α. Γ. Καλογεροπούλου, Ή Καθημερινή, 24 Φεβρ. 1977, σ. 6. — Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, !Ελεύθερος Κόσμος, 10 Δεκ. 1977, σ. 2.

Λ α σ σ ά ν η ς Γεώργιος, Τά Θεατρικά. «'Ελλάς» (Μόσχα 1820) και «'Αρμόδιος και Αριστογείτων» ('Οδησσός 1819, ανέκδοτο). Φιλολογική έπιμέλεια Βάλτερ Πουχνερ. Αθήνα 2002 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Θεατρική Βιβλιοθήκη, Γενική Φιλολογική Έποπτεία: Βάλτερ Πουχνερ]. Λ ε β έ ν τ η ς Άχιλλεύς: Ή Τασώ. Φιλολογική επιμέλεια: Αθήνα Βογιατζόγλου. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2000 [ Ή πεζογραφική μας παράδοση, Σειρά Α', 59]1. Μ α β ί λ η ς Λορέντζος: Τά εργα του Λορέντζου Μαβίλη. Δεύτερη έκδοση. Αλεξάνδρεια 1922 01915, 3 1967: φωτομηχανική). Τήν έκδοση του 1915 «άντιγράφει» ή νεώτερη: Λορέντσου Μαβίλη, Σονέττα. Τυπογραφείο «Κείμενα», Αθήνα 1982. Στήν έκδοση αύτή εχουμε έπιπλέον: δύο άποσπάσματα έπιστολών του Μαβίλη στόν Κώστα Πασαγιάννη γιά τά προβλήματα τής τεχνικής του σονέτου καί τέσσερα άκόμη σονέτα πού πρωτοτυπώθηκαν στήν Κερκυραϊκή 'Ανθολογία μέ τόν τίτλο «Ανέκδοτα σονέττα Λ. Μαβίλη» (Χρ. Β', άριθ. 12, 1 Ίουλ. 1917, σσ. 123-124, καί Χρ. Γ , άριθ. 13, 1 Σεπτ. 1917, σ. 11). — Τά Ποιήματα. Φιλολογική έπιμέλεια: Γιώργος Γ. Άλισανδράτος. Αθήνα 1990 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]2. — Τά Σονέτα. Εισαγωγή - Επιμέλεια - Σχόλια: Μαρία Τσούτσουρα. Έψιλον, [Αθήνα 2003]. Μ α κ ρ υ γ ι ά ν ν η ς Γιάννης: Στρατηγού Μακρυγιάννη, Όράματα και θάματα. Εισαγωγή, Κείμενο, Σημειώσεις "Αγγέλου Ν. Παπακώστα. Πρόλογος Λίνου Πολίτη. Μορφωτικό "Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1983. [Στόν τόμο αύτόν έκδίδεται τό κείμενο του έργου, κριτικά καί φιλολογικά άποκαταστημένο. Σέ έναν δεύτερο, ομότιτλο, τόμο άποδίδεται φωτομηχανικά τό χειρόγραφο του Μακρυγιάννη, στό ϊδιο μέγεθος του πρωτοτύπου]. Βλ. καί παρακάτω, Απομνημονεύματα καί Αύτοβιογραφίες: Μ α κ ρ υ γ ι ά ν ν η ς Γιάννης. Μ α ρ κ ο ρ α ς Γεράσιμος: Π. Δ. Μαστροδημήτρης, «Ό "Ορκος» του Μαρκορα. Μελέτη φιλολογική. Κείμενο. Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1978 3 . Καί: «Ό "Ορκος» του Μαρκορα. Εισαγωγή - Κείμενο - Λεξιλόγιο. Νέα έκδοση. Έκ1. Κρίσεις: Γεωργία Γκότση, NE, 148 ( 2 0 0 0 ) 523-526. — Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, 'Ελευθεροτυπία /Βιβλιοθήκη, άριθ. 114, 4 Αύγ. 2000, σ. 5. — Μάρη θεοδοσοπούλου, Τό Βημα/Τό άλλο Βημα, 4 Μαρτ. 2001, σ. 38. 2. Κρίσεις: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Ή Καθημερινή, 23 Ίουν. 1991, σ. 52. — Γ. Ανδρειωμένος, Περίπλους, Χρ. Η', τευχ. 32 (Ζάκυνθος 1992), σσ. 310-313. 3. Κρίσεις: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, NE, 106, ( 1 9 7 9 ) 1245-1247. — Ανδρέας Καραντώνης, αυτόθι, 109 (1981) 270-272. — Μαρία Στασινόπουλου, Διαβάζω, τευχ. 55 (Αυγ. 1982), σ. 102.

δόσεις Κανάκη, Αθήνα 1996 [Έρμηνευτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων - 2]1. — Ποιήματα. Φιλολογική επιμέλεια: Π. Δ. Μαστροδημήτρης. Αθήνα 1988 ["Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]2. Μ ά τ ε σ ι ς Αντώνιος: Ό Βασιλικός. Προλεγόμενα Λ. Κουκούλα. Σημειώσεις, σχόλια, γλωσσάριο Τάσου Βουρνα. Αθήναι [1953] (Στή σειρά: 100 Αθάνατα Έργα, άρ. 38). Εκδίδεται μαζί μέ τή Βαβυλωνία του Δ. Κ. Βυζάντιου (βλ. παραπάνω). — Ό Βασιλικός. Εισαγωγή Αγγέλου Τερζάκη. Εκδοτική Έρμης EILE., Αθήνα 1981 [ΝΕΒ, ΘΕ 24]. Μ η τ σ ά κ η ς Μιχαήλ: Αύτόχειρ. "Ερευνα: Δέσποινα Δρακοπούλου. Φιλολογική έπιμέλεια: Μανόλης Σαββίδης. Ιστός, Αθήνα 1996 3 . Μ ο ι σ ι ό δ α ξ Ίώσηπος: 'Απολογία. Επιμέλεια "Αλκή Αγγέλου. Έρμης, [ΝΕΒ, ΣΠ 35], Αθήνα 1976 4 . Μ π ε ρ ά τ η ς Γιάννης: 'Ένας Σωσίας. Τά σπαράγματα ένός χαμένου βιβλίου. Εισαγωγή - Φιλολογική έπιμέλεια, Έρης Σταυροπούλου. Έρμης, [Αθήνα 2001]. Μ π ε ρ γ α δ ή ς : Απόκοπος. Επιμέλεια Στυλιανου Αλέξιου. Εκδοτική Έρμης EILE., [ΝΕΒ, ΠΟ 15], Αθήνα 1971 5 (βλ. καί «Ή Βοσκοπούλα»). Τό κείμενο άπό τήν κριτική έκδοση του ίδιου έπιμελητή (βλ. παραπάνω, Κριτικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: Μ π ε ρ γ α δ ή ς ) . Μ υ ρ ι β ή λ η ς Στράτης: Ό Βασίλης ό Αρβανίτης. Επιμέλεια Mario Vitti. Β' έκδοση άναθεωρημένη. «Ερμής», [ΝΕΒ, ΔΠ 17], Αθήνα 1972 01971). Μ ω ρ α ϊ τ ί δ η ς Αλέξανδρος: Τά Διηγήματα. Τόμ. Α'-Γ'. Φιλολογική επιμέλεια: Νίκος Δ. Τριανταφυλλόπουλος. Εκδόσεις «Γνώση» καί «Στιγμή» (οί τόμοι Α' καί Β'), καί «Στιγμή» (ό Γ), Αθήνα 1990,1991,1993 6 . Νέα Ιστορία Αθέσθη Κυθηρέου. Επανέκδοση τής πρώτης βενετικής έκδοσης του 1749. Εισαγωγή καί έπιμέλεια Αλέξη Πολίτη. Αθήνα 1983 [Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., 28]7. 1. Κρίσεις: Σπύρος Άλ. Καββαδίας, Πορφύρας, τευχ. 83 (Όκτ.-Δεκ. '97), σ. 117. 2. Κρίσεις: Walter Puchner, Südost-Forschungen, 49 ( 1 9 9 0 ) 631-633. 3. Κρίσεις: Κατερίνα Κωστίου, Ή Καθημερινή, 10 Αύγ. 1997, σ. 25. 4. Κρίσεις: Κ. θ . Δημαρας, Τό Βήμα, 18 καί 25 Φεβρ. 1977, σσ. 1-2. 5. Κρίσεις: V. P e c o r a r o , N . S . , 10-11 (ΧΧ-ΧΧΙ), 1 9 7 3 - 1 9 7 4 , 1 7 7 - 1 7 9 . 6. Κρίσεις: Φώτης Δημητρακόπουλος, NE, 129 ( 1 9 9 1 ) 5 9 4 - 5 9 8 (βλ. καί τήν άπάντηση του Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου: «Για τήν έκδοση του Μωραιτίδη», αύτόθι, 130, 1991, 1 0 9 2 - 1 0 9 7 = Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, Φιλολογικά στόν Παπαδιαμάντη Β', σσ. 147156). 7. Κρίσεις: Michel Lassithiotakis, Bulletin de liaison, τευχ. 3 (Δεκ. 1984), σσ. 37-43.

Ν ε ρ ο υ λ ό ς Ίακωβάκης Ρίζος: Τά Θεατρικά («Ασπασία» 1813, «Πολυξένη» 1814, «Κορακιστικά» 1813). Αθήνα 2002 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ε λένης Ούράνη, Θεατρική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Βάλτερ Πουχνερ]1. Ν ι κ ο λ α ί δ η ς Βασίλειος-Μιλτιάδης: Άλι-Χουρσίντ μπέης. Έπεισόδιον τής \Ελληνικής Επαναστάσεως. Επιμέλεια: Γιώργος Κεχαγιόγλου. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2001 [ Ή πεζογραφική μας παράδοση, Σειρά A', 61]2. Ξ ε ν ό π ο υ λ ο ς Γρηγόριος: Νικόλας Σιγαλός. Αθηναϊκή μυθιστορία. Εισαγωγή - Επιμέλεια: Εύτυχία Αμιλήτου. Έλληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 2002 3 . Ξ έ ν ο ς Στέφανος Θ.: Ή ήρωΐς τής έλληνικής έπαναστάσεως, ήτοι σκηναι έν Ελλάδι άπό έτους 1821-1828. Τόμ. Α'-Β'. Φιλολογική έπιμέλεια: Βικτωρία Χατζηγεωργίου-Χασιώτη. Αθήνα 1988 ['Ίδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. Ο ι κ ο ν ό μ ο ς Κωνσταντίνος: Ό φιλάργυρος τοΰ Μολιέρου. Επιμέλεια Κωστή Σκαλιόρα. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΘΕ, 5], Αθήνα 1970 4 . Π α λ α ι ο λ ό γ ο ς Γρηγόριος: Ό Ζωγράφος. Φιλολογική έπιμέλεια: Άλκης Αγγέλου. Αθήνα 1989 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. — Ό Πολυπαθής. Επιμέλεια: "Αλκής Αγγέλου. Ερμής, Αθήνα 1989 [ΝΕΒ, ΔΠ 52]. Π α λ α μ α ς Κωστής: Ή Φλογέρα του Βασιλιά. Φιλολογική έπιμέλεια: Κ. Γ. Κασίνης. Αθήνα 1989 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]5. — Σονέτα. Φιλολογική έπιμέλεια Κάρολος Μητσάκης. Γκοβόστης, Αθήνα 1994 6 . — Τρισεύγενη. Φιλολογική έπιμέλεια: Βάλτερ Πουχνερ. Αθήνα 1995 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Ά-

— Γ. Κεχαγιόγλου, «Ελληνικά, 4 1 (1990) 1 7 1 - 1 8 0 καί 186-187. Βλ. καί τό μελέτημα του Σπύρου Α. Εύαγγελάτου, « Ή Νέα Ιστορία Άθέσθη Κυθηρέου πρέπει σίγουρα να είναι έργο του Πέτρου Κατσαΐτη ( 1 6 6 0 / 6 5 - 1 7 3 8 / 4 2 ) » , Ροδωνιά, Β', 661-665. 1. Κρίσεις: Άννα Ταμπάκη, Τό Βήμα /Βιβλία, 21 Σεπτ. 2003, σ. 9. 2. Κρίσεις: Μάρη Θεοδοσοπούλου, Τό Βήμα /Τό άλλο Βήμα, 10 Μαρτ. 2002, σσ. 2425. 3. Κρίσεις: Μάρη Θεοδοσοπούλου, Τό Βήμα/Τό άλλο Βήμα, 17 Νοεμβρίου 2002, σσ. 26-27. 4. Κρίσεις: Κ. θ. Δημαρας, Τό Βήμα, 20 Νοεμβρίου 1970, σσ. 1-2. 5. Κρίσεις: Ζήσης Συνοδινός, Πολιτιστική, τευχ. 19 (Δεκ. 1989), σσ. 139-140. 6. Κρίσεις: Βαγγέλης Αθανασόπουλος, NE, 137 ( 1 9 9 5 ) 481-482.

πόστολος Σαχίνης], — Φοινικιά. Πρόλογος Ηλία Λάγιου. Ιδεόγραμμα, (Αθήνα) 1997. — Ό Τάφος, Ό Κύκλος του Τάφου, Ό Πρώτος Λόγος τών Παράδεισων. [Πρόλογος] Ηλία Λάγιου. Ιδεόγραμμα, Αθήνα 1998. — Ή άσάλευτη ζωή. Προμετωπίδα: Κολέτ Δάρρα, εισαγωγή: Βρασίδας Καραλής, Επιμέλεια - Γλωσσάριο: Ηλίας Λάγιος. [Αθήναι 2004]. — Ποιήματα στόν «Ραμπαγα» και τό «Μή Χάνεσαι». Φιλολογική έπιμέλεια: Γιώργος Ανδρειωμένος. "Ιδρυμα Κωστή Παλαμα, Αθήνα 2004 1 . — Σατιρικά Γυμνάσματα. Νέα σχολιασμένη έκδοση Ξ. Α. Κοκόλη. Μεταίχμιο, [Αθήνα 2005]. Π ά λ λ η ς Αλέξαντρος: Μπρουσός. Επιμέλεια Έμμ. Ι. Μοσχονα. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΣΠ 30], Αθήνα 1975 2 . Π α ν α γ ι ω τ ό π ο υ λ ο ς I. Μ.: Τό δαχτυλίδι μέ τά παραμύθια. Διηγήματα. "Εκδοση Β'. Εισαγωγή Μιχάλη Γ. Μερακλή. Έκδοτικός οίκος Σ. I. Ζαχαρόπουλου & Σίας O.E., [Έλληνική Λογοτεχνία, 1], Αθήνα [1981]. (Μέ Έργο-βιογραφίκό χρονολόγιο και Βιβλιογραφία). Π α π α δ ι α μ ά ν τ η ς Αλέξανδρος: Βαρδιάνος στά σπόρκα. Εισαγωγή και σημειώσεις Λίνου Πολίτη. Εκδόσεις Γαλαξία, [Αθήναι 1968]. — Ή [Β' έκδοση]: ...Εισαγωγή, Σημειώσεις, Επιμέλεια Λίνου Πολίτη. Εκδόσεις ΑΣΕ Α.Ε., [Θεσσαλονίκη 197 8]3. — Α. Παπαδιαμάντης αύτοβιογραφούμενος. Ε πιμέλεια Παν. Μουλλα. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΔΠ 29], Αθήνα 1974 [Εκλογή 21 διηγημάτων μέ εισαγωγή γιά τήν αυτοβιογραφική διάσταση τών διηγημάτων του Παπαδιαμάντη]4. — Διηγήματα (έπιλογή). Φιλολογική έπιμέλεια: Φώτης Δημητρακόπουλος. Αθήνα 1988 ["Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική έποπτεία: Απόστολος 1. Κρίσεις: Χαρίκλεια Γ. Δημακοπούλου, Εστία, 9 Όκτ. 2004, σ. 6. — Δημήτρης Κονιδάρης, Τό Βημα / Βιβλία, 10 Όκτ. 2004, σ. 4 6 / 4 . — Δημοσθένης θεοδωρέσκος, Ή Καθημερινή, 2 Νοεμβρίου 2004, σ. 14. — Πολυξένη Μπίλλα, Νέα Παιδεία, "Ετος ΚΗ', τευχ. 112 (Όκτ.-Νοέμβρ.-Δεκ.), σσ. 174-177 (= Πορφύρας, τευχ. 115, Άπρ.-Ίούν. 2005, σσ. 179-182). 2. Κρίσεις: Κ. θ. Δημαρας, Τό Βημα, 2 καί 9 Απρ. 1976, σσ. 1 καί 6. — Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, !Ελεύθερος Κόσμος, 1 Ίαν. 1977, σ. 2. 3. Γιά τις έκδόσεις αυτές βλ. Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, «Παρατηρήσεις στόν Βαρδιάνο στά σπόρκα του Άλ. Παπαδιαμάντη», Έλληνικά, 32 ( 1 9 8 0 ) 2 4 2 - 2 5 4 (= Του ίδιου, Φιλολογικά στόν Παπαδιαμάντη Β', σσ. 45-60) καί Του ίδιου, «Συμπληρωματικές παρατηρήσεις...», :Ελληνικά, 33 ( 1 9 8 1 ) 414-417 (= Φιλολογικά στόν Παπαδιαμάντη Β', σσ. 60-65). 4. Κρίσεις: Κ. Θ. Δημαρας, Τό Βημα, 28 Φεβρ. 7 5 , σσ. 1 καί 6. — M. Vitti, αυτόθι, 9 Μαρτ. 7 5 , σ. 4. — Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Ηριδανός, τευχ. 3 (Δεκ. 7 5 - Γεν. 7 6 ) , σσ. 100-105 (= Ό ίδιος, Δαιμόνιο μεσημβρινό, σσ. 20-33).

Σαχίνης]1. — [Τό Αάβαρον]. Νέα ολοκληρωμένη έκδοση. Φιλολογική έπιμέλεια: Φώτης Δημητρακόπουλος. Εκδόσεις Καστανιώτη, [Αθήνα 1993] 2 . — Ή Φόνισσα. Κοινωνικόν μυθιστόρημα. Πρόλογος Σταύρου Ζουμπουλάκη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 2001. — ΉΜετανάστις. Διήγημα πρωτότυπον. Είσαγωγή Σταύρου Ζουμπουλάκη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 2004. Βλ. και παρακάτω, Αλληλογραφίες: Π α π α δ ι α μ ά ν τ η ς Αλέξανδρος. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Βρετός Μαρίνος (1828-1871): Ό πατροκατάρατος και άλλα αφηγήματα. Επιμέλεια: Λάμπρος Βαρελάς. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2004 [ Ή πεζογραφική μας παράδοση, Σειρά Α', 62]. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Αλεξάνδρα: Διηγήματα. Είσαγωγή - Φιλολογική έπιμέλεια Γιάννη Παπακώστα. Εκδόσεις 'Οδυσσέας, [Αθήνα 1987]. — Ή θεία Ευτυχία. Νουβέλα. Εισαγωγή, Φιλολογική έπιμέλεια: Γιάννης Παπακώστας. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1988], (Νεοελληνική Λογοτεχνία, 297). Π α π α ν τ ω ν ί ο υ Ζαχαρίας Λ.: Ελληνικοί τόποι. Επιμέλεια Φαίδωνος Κ. Μπουμπουλίδου. Αθήναι 2002 ["Ιδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών, Μελετήματα 5]. Π α ρ ο ρ ί τ η ς Κώστας: Ό κόκκινος τράγος. Εισαγωγή Μ. Μ. Παπαιωάννου. «Κείμενα», [Αθήνα 1978]. — Διηγήματα. Είσαγωγή - Επιμέλεια Στέλιος Φώκος. Όδυσσέας, Αθήνα 1982 [Νεοελληνική Λογοτεχνία, 4]. Π ε ν τ α γ ι ώ τ η ς Εύθύμιος: Κ. Ν. Σάθα, Χρονικόν άνέκδοτον Γαλαξειδίου, ή Ιστορία Άμφίσσης, Ναυπάκτου, Γαλαξειδίου, Αοιδορικίου καί τών περιχώρων. Αθήναι 1865 (και φωτοανατύπωση: 1962). — Χρονικό του Γαλαξειδίου. Δημοτικό ίστόρημα του 1704 γραμμένο άπό τόν ιερομόναχο Ευθύμιο Πενταγιώτη. Λογοτεχνική άποκατάσταση Γ. Βαλέτα. "Ικαρος, Αθήνα 1944. Π ι τ σ ι π ί ο ς Ιάκωβος Γ.: Ή Όρφανή τής Χίου ή ό θρίαμβος τής άρετής. - Ό Πίθηκος Ξουθ ή τά ήθη του αιώνος. Φιλολογική έπιμέλεια: Δημήτρης Τζιόβας. Αθήνα 1995 ["Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. — Ό πίθηκος Ξουθ ή τά ήθη του αιώνος. Φιλολογική έπιμέλεια Νάσος Βαγενάς. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1995 [ Ή πεζογραφική μας παράδοση, Σειρά Ά , 52]. 1. Κρίσεις: Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Τό δέντρο, τευχ. 46 (Καλοκαίρι 1989), σσ. 124126 (= Ό ίδιος, Προοπτικές καί προσεγγίσεις, σσ. 207-210). 2. Κρίσεις: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Παπαδιαμαντικά Τετράδια, 3 (1995) 191-196 (= Ό ίδιος, Φιλολογικά στον Παπαδιαμάντη Β', σσ. 161-168).

Π ο λ ί τ η ς Κοσμάς: Eroïca. Επιμέλεια Peter Mackridge. Έρμης, [ΝΕΒ, ΔΠ 53], Αθήνα 1982 1 . — Στου Χατζηφράγκου. Τά σαραντάχρονα μιας χαμένης πολιτείας. Επιμέλεια Peter Mackridge. Ερμής, [ΝΕΒ, ΔΠ 47], Αθήνα 1988. Π ο ρ φ ύ ρ α ς Λάμπρος: Τά Ποιήματα (1894-1932). Φιλολογική έπιμέλεια: Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινοϋ. Αθήνα 1993 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. Ρ α γ κ α β ή ς Αλέξανδρος Ρίζος: Ό Αύθέντης του Μορέως. Φιλολογική έπιμέλεια: Απόστολος Σαχίνης. Αθήνα 1989 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. — Τάκη Καγιαλή, «Γλουμυμάουθ». Όβικτωριανός Α. Ρ. Ραγκαβής. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1991 [Φιλολογία καί Κριτική άρ. 3, Διευθυντής σειράς: Γ. Π. Σαββίδης]2. — Λέΐλα και άλλα διηγήματα. Φιλολογική έπιμέλεια Λίτσα Χατζοπούλου. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1997 [ Ή πεζογραφική μας παράδοση, Σειρά Α', 56]3. — Διηγήματα. Τόμ. Α'-Β'. Φιλολογική έπιμέλεια: Δημήτρης Τζιόβας. Αθήνα 1999 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική έποπτεία: Χρίστος Δ. Αλεξίου]4. Ρ ά μ φ ο ς Κωνσταντίνος: Ό Κατσαντώνης - Αι τελευταϊαι ήμέραι του ΆλήΠασά. Φιλολογική έπιμέλεια: Αικατερίνη Κουμαριανου. Αθήνα 1994 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. Ρ ή γ α ς : Σχολείο ν τών ντελικάτων έραστών. Επιμέλεια Π. Σ. Πίστας. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΔΠ 13], Αθήνα 1971 5 . Γιά τή νέα έκδοση του έργου αύτου (2001) καί γιά άλλες έκδόσεις έργων του Ρήγα βλ. παρακάτω: Άπαντα νεοελλήνων συγγραφέων, Ρ ή γ α ς Βελεστινλής. — Απ. Β. Δασκαλάκη, Τά έθνεγερτικά τραγούδια του Ρήγα Βελεστινλή. Ό Θούριος - Ό Πατριωτικός Ύμνος - Ή Έλληνική Μασσαλιώτις - Τό άγνωστο τραγούδι «Χαρήτε τή ζωή» - Στρατιωτικοί κανονισμοί - Δημοκρατική κατήχησις - υποτιθέμενα και άποδιδόμενα. Κείμενα, σχόλια καί έρμηνευτικαί σημειώσεις. Έκδοσις νέα μετά προσθηκών. Εκδόσεις Ε. Γ. Βαγιονάκη, Αθήναι 1977. 1. Κρίσεις: Τάκης Μενδράκος, Διαβάζω, τευχ. 71 (15 Ίουν. 1983), σσ. 62-63. — Άλέξ. Αργυρίου, Τό Βήμα, 11 Σεπτ. 1983, σ. 4. 2. Κρίσεις: Δ. Ν. Μαρωνίτης, Τό Βήμα, 1 Μαρτ. 1992, σ. 25. — Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, ·Ελληνικά, 43 (1993) 470-473. 3. Κρίσεις: Δημήτρης Τζιόβας, Τό Βήμα / Βιβλία, 10 Μαΐου 1998, σ. 4. 4. Κρίσεις: Άρης Μαραγκόπουλος, Τό Βήμα / Βιβλία, 25 Ίουλ. 1999, σ. 5. 5. Κρίσεις: Κ. Θ. Δημαρας, Τό Βήμα, 26 Νοεμβρίου 1971, σσ. 1-2.

Ρ ο δ ι ν ό ς Νεόφυτος: Γ. Βαλέτα, Νεόφυτος Ροδινός. Κυπριακή δημοτική πεζογραφία. Λόγοι - Δοκίμια - Συναξάρια. Τό άηδόνι τής τουρκοκρατίας. Εκδόσεις «Πηγής», Αθήνα 1979 1 . Ρ ο δ ο κ α ν ά κ η ς Πλάτων: Τό φλογισμένο ράσο. Εισαγωγή Απόστολου Σαχίνη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 1988 [Νεοελληνική Λογοτεχνία, 295]. — Μέσα στά γιασεμιά. Φιλολογική έπιμέλεια Άννα Κατσιγιάννη. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1995 [ Ή πεζογραφική μας παράδοση, Σειρά A', 51]2. Ρ ο ΐ δ η ς Εμμανουήλ: Ή Πάπισσα Ιωάννα. Επιμέλεια Άλκη Αγγέλου. Ερμής, [ΝΕΒ, ΔΠ 44], Αθήνα 1988. — Διηγήματα. Εισαγωγή - Φιλολογική επιμέλεια Στέλιου Φώκου. Εκδόσεις 'Οδυσσέας, [Αθήνα 1988]. — 'Αφηγηματικά κείμενα. Φιλολογική έπιμέλεια: Δημήτρης Δημηρούλης. Αθήνα 1995 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. — Αθησαύριστα κείμενα. Από τήν έφημερίδα «Ραμπαγας» 1882-1885. Φιλολογική έπιμέλεια: Παν. Μουλλας. Μορφωτικό "Ιδρυμα Έθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2005. Σ ε φ έ ρ η ς Γιώργος: Τετράδιο Γυμνασμάτων, Β'. Πρώτη έκδοση. Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη, "Ικαρος, [Αθήνα], Μάιος 1976. — Μεταγραφές. Φιλολογική έπιμέλεια Γιώργη Γιατρομανωλάκη. Λέσχη, [Αθήνα 1980]. Σ ι κ ε λ ι α ν ό ς Άγγελος: Αντίδωρο. Φιλολογική έπιμέλεια: Κώστας Μπουρναζάκης. Ίκαρος, [Αθήνα 2003] 3 . — Κήρυγμα ηρωισμού. Φιλολογική έπιμέλεια: Κώστας Μπουρναζάκης. "Ικαρος, [Αθήνα 2004]. Σ ι ν ό π ο υ λ ο ς Τάκης: Μεταίχμιο. Εισαγωγή Μιχάλη Γ. Μερακλή. Εκδοτικός οίκος Σ. I. Ζαχαρόπουλου & Σίας O.E., Αθήνα [1984]. (Μέ Έργο-βιογραφικό χρονολόγιο καί Βιβλιογραφία). Σ κ ά ρ ο ς Ζήσης: Ψηφίδες. Διηγήματα. Εισαγωγή Μιχάλη Γ. Μερακλή. Ε κ δοτικός οίκος Σ. I. Ζαχαρόπουλου & Σίας O.E., [Έλληνική Λογοτεχνία, 4], Αθήνα [1981]. (Μέ Έργο-βιογραφικό χρονολόγιο, Βιβλιογραφία καί Γλωσσάριο). — Ό σημερινός κόσμος. Μυθιστόρημα. Εισαγωγή Μ. Γ. Μερακλή. Έκδ. οίκος Σ. I. Ζαχαρόπουλου, [Έλληνική Λογοτεχνία, 5], Αθήνα [1983]. (Μέ Έργο-βιογραφικό χρονολόγιο καί Βιβλιογραφία). Σ ο λ ω μ ό ς Διονύσιος: Τά έργα του Διονυσίου Σολωμού. Εισαγωγή - υπομνήματα - κατάταξις Ν. Β. Τωμαδάκη (= «Βασική Βιβλιοθήκη», άριθ. 15), 1. Κρίσεις: Ν. Β. Τωμαδάκης, Αθήνα, 11 ( 1 9 7 8 - 1 9 7 9 ) 406-415. 2. Κρίσεις: Εύριπίδης Γαραντούδης, Ή Καθημερνή, 11 Ίουλ. 1995, σ. 10. 3. Κρίσεις: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, NE, 155 ( 2 0 0 4 ) 269-270. — Βρασίδας Καραλής, Διαβάζω, τευχ. 4 4 9 (Μάρτ. 2004), σσ. 53-56. — Κώστας Κουτσουρέλης, Ή Καθημερινή / Τέχνες και Γράμματα, 4 Απρ. 2004, σ. 6.

«Αετός», Αθήναι 1954 1 . — Διονυσίου Σολωμού, Αυτόγραφα "Εργα. Επιμέλεια Λίνου Πολίτη. Τόμ. Α' Φωτοτυπίες, Τόμ. Β' Τυπογραφική μεταγραφή. Θεσσαλονίκη 1964 2 . — Ελένης Τσαντσάνογλου, Μιά λανθάνουσα ποιητική σύνθεση του Σολωμού. [I] Τό αυτόγραφο τετράδιο Ζακύνθου άρ. 11, [Π] 'Εκδοτική Δοκιμή. Ερμής, Αθήνα 1982 (πρώτη μορφή: Θεσσαλονίκη 1978). [Αναλυτική έκδοση πέντε ποιημάτων του τετραδίου: « Ή Φαρμακωμένη στόν Άδη», « Ό Φουρκισμένος», « Ό φυλακισμένος», «Δεύτερο δνειρο», « Ή μετατόπιση του άγάλματος του Μέτλαντ»]. — Λίνου Πολίτη, «Τό πρώτο σχέδιο του Λάμπρου. Πρόδρομη φιλολογική έκδοση άπό τό αύτόγραφο τετράδιο Ζακύνθου άρ. 12», NE, τόμ. 104, τευχ. 1235, Αφιέρωμα: Διονύσιος Σολωμός, Χριστούγεννα 1978, σσ. 250-276 (= Του ίδιου, Γύρω στό Σολωμό, 2 1985, σσ. 442-489). — Λιλής Παπαδοπούλου-Ίωαννίδου, Ό «Κρητικός» του Δ. Σολωμού. Τό αύτόγραφο τετράδιο Ζακύνθου άρ. 11, Μία νέα έκδοση τοΰ ποιήματος. Θεσσαλονίκη 1978. — Σπύρου Α. Καββαδία «Εκδοτική δοκίμή στόν "Πορφυρά? του Δ. Σολωμού», Πορφύρας, τευχ. 47 (Όκτ.-Δεκ. 1988), σσ. 7-24 (= Τό 'Ιόνιο Κράτος. Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας, [Κέρκυρα 21-24 Μαίου 1998], Επιμέλεια Παναγιώτας Μοσχονα, Κέντρο Μελετών Ιονίου, Αθήνα 1997, σσ. 117-141). — «Ή Γυναίκα της Ζάκυθος». "Οραμα τοΰ Διονυσίου Ίερομονάχου, εγκάτοικου εις ξωκλήσι Ζακύνθου. Εισαγωγή, άναλυτική έκδοση, σημειώσεις - σχόλια Ελένης Τσαντσάνογλου. Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ήράκλειον 1991 3 . — «Ή γυναίκα τής Ζάκυθος». "Οραμα τοΰ Διονυσίου Ίερομονάχου, εγκάτοικου εις ξωκλήσι Ζακύνθου. Εισαγωγή, Κείμενο, Γλωσσάρι: Ελένη Τσαντσάνογλου, Εικόνες: Χρόνης Μπότσογλου. Ώκεανίδα: [Αθήνα 1993]. — Ποιήματα και Πεζά. Επιμέλεια - Εισαγωγές: Στυλιανός Αλεξίου. Στιγμή, Αθήνα 1994 4 . — Γιώργου Βελουδή, Διονυσίου Σολωμοΰ «Στοχασμοί» 1. Κρίσεις: Κλ. Παράσχος, Ή Καθημερινή, 19 Ίαν. 1955, σ. 3, στ. β'. — Λ. Πολίτης, Έλληνικά, 16 ( 1 9 5 8 - 1 9 5 9 ) 4 0 9 - 4 1 2 (= Ό ίδιος, Βιβλιοκρισίες, 365-381). 2. Κρίσεις: I. Μ. Παναγιωτόπουλος, 'Ελευθερία, 22 Νοεμβρίου 1964, σσ. 1 καί 14. — Σοφία Άντωνιάδου, Θησαυρίσματα, 3 ( 1 9 6 4 ) 156-157. — Κ. θ . Δημαρας, Τό Βήμα, 13 Αύγ. 1965, σσ. 1-2. — Γ. Γ. Άλισανδράτος, NE, 11 ( 1 9 6 5 ) 338-344. — Χ. Ι. Καρούζος, Εποχές, τευχ. 30 (Όκτ. 1965), σσ. 66-69 (= Χρήστου Καρούζου, Μικρά κείμενα. Εκδίδονται ύπό Βασιλείου Πετράκου. Άθηναι 1995 [Βιβλιοθήκη της έν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, άριθ. 149], σσ. 462-470). — L. Coutelle, Balkan Studies, 6 ( 1 9 6 5 ) 469-472. — Α. Mirambel, RÉG, 78 ( 1 9 6 5 ) 498-499. 3. Κρίσεις: M. Ζ. Κοπιδάκης, Τό Βήμα, 18 Αύγ. 1991, σ. 24. 4. Κρίσεις: Κώστας Γεωργουσόπουλος, Τά Νέα, 6 Μαΐου 1994, σ. 53. — Γ. Π. Σαββίδης, αυτόθι, 17 Μαΐου '94, σ. 36. — Γ. Βελουδής, Τό Βήμα, 5 Ίουν. 1994, σσ. 40-41. — Ελένη Τσαντσάνογλου, Ή Καθημερινή, 13 Αύγ. 1994, σ. 14. — Σπύρος Α. Καββα-

στους «'Ελεύθερους Πολιορκισμένους». 'Ιταλικό κείμενο, μετάφραση, είσαγωγή, σχόλια. Εκδόσεις Περίπλους, ['Αθήνα 1997]1. — Διονυσίου Σολωμού, Στοχασμοί Φιλολογική επιμέλεια 'Ιταλικού κειμένου: Massimo Pen, Προλεγόμενα - Μετάφραση: Στυλιανός Αλέξιου, Φιλοσοφικός σχολιασμός: Κώστας Ανδρουλιδάκης. Στιγμή, Αθήνα 1999. — Παύλου Ν. Αγγελόπουλου, «Δ. Σολωμού Α' Σχεδίασμα τών 'Ελεύθερων Πολιορκημένων. Αναλυτική έκδοση», Ελληνικά, 5 (2001) 295-333. Βλ. καί "Κπαντα νεοελλήνων συγγραφέων: Σ ο λ ω μ ό ς Διονύσιος. Σ ο ύ τ σ ο ς Αλέξανδρος: Ό Εξόριστος του 1831. Κωμικοτραγικόν ιστόρημα. Φιλολογική επιμέλεια: Λούκια Δρούλια. Αθήνα 1994 ['Ίδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. — Ό Εξόριστος του 1831. Φιλολογική έπιμέλεια Νάσος Βαγενάς. 'Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1996 [ Ή πεζογραφική μας παράδοση, Σειρά Α', 53]2. Σ ο ύ τ σ ο ς Γεώργιος Ν.: 'Αλεξανδροβόδας ό άσυνείδητος. Κωμωδία συντεθείσα έν ετει μψπε': 1785. Σχολιασμένη έκδοση καί συνοδευτική μελέτη «Φαναριώτικη κοινωνία καί σάτιρα»: Δημήτρης Σπάθης. Κέδρος, [Αθήνα 1995]3. Σ ο ύ τ σ ο ς Παναγιώτης: Ό Λέανδρος. Φιλολογική έπιμέλεια: Γιώργος Βελουδής. Αθήνα 1996 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. — Ό Λέανδρος - 'Απομνημονεύματα ένός φιττακοΰ - Ό Τρισχιλιόπηχος. Φιλολογική έπιμέλεια Αλεξάνδρα Σαμουήλ. 'Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1996 [ Ή πεζογραφική μας παράδοση, Σειρά Α', 54]. «Σπανός». Σπανός. 'Επιμέλεια Hans Eideneier. Ερμής, Αθήνα 1990 [ΝΕΒ, ΔΠ 55]. Βλ. καί Κριτικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: «Span ο s». «Ή στρατιωτική ζωή έν Ελλάδι»: Ή στρατιωτική ζωή έν Ελλάδι. Χειρόγραφον "Ελληνος υπαξιωματικού. 'Επιμέλεια Mario Vitti. 'Εκδοτική «Ερμής» EILE., [ΝΕΒ, ΔΠ 40], Αθήνα 1977 4 . Τ α γ κ ό π ο υ λ ο ς Δημήτριος: Οι άλυσίδες. Βιογραφικά: Άντα Κατσίκη-Γκίδίας, Πορφύρας, τόμ. 15, φυλλάδιο 71-74 (Όκτ. '94-Μάρτ. '95), σσ. 69-83. — Ε. Κριαρας, !Ελληνικά, 45 ( 1 9 9 5 ) 325-340. 1. Κρίσεις: Γιώργος Ρωμανός, Ή Καθημερινή, 20 Όκτ. 1998, σ. 14. 2. Κρίσεις: Φίλιππος Φιλίππου, Ή Αυγή, 24 Μαρτ. 1996, σ. 34. 3. Κρίσεις: Λίζυ Τσιριμώκου, Τό Βήμα, 1 Όκτ. 1995, σσ. 44 καί 53. — Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Τά Νέα, 3 1 Όκτ. 1995, σ. 32. — Γιώργος Κεχαγιόγλου, 'Ελληνικά, 46 ( 1 9 9 6 ) 418-427. — Βάλτερ Πουχνερ, Παράβασις, 2 ( 1 9 9 8 ) 213-217. 4. Κρίσεις: Κ. θ . Δημαρας, Τό Βήμα, 17 Μαρτ. 1978, σσ. 1 καί 10.

βαλου, Εισαγωγή: Θόδωρος Γραμματας. Εκδόσεις «Δωδώνη», ΆθήναΓιάννινα 1992 [Νεοελληνική Θεατρική Βιβλιοθήκη]. Τ ε ρ ζ ά κ η ς Άγγελος: ΉΠριγκιπέσα Ίζαμπώ. Ηρωικό μυθιστόρημα. Δέκατη όγδοη έκδοση. Εισαγωγή: Άγγελος Άφρουδάκης. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 2003]. Φ ι λ ι π π ί δ η ς Δανιήλ - Κ ω ν σ τ α ν τ α ς Γρηγόριος: Γεωγραφία Νεωτερική περί τής Ελλάδος. Επιμέλεια Αικατερίνης Κουμαριανου. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΣΠ 6]. Αθήνα 1970 1 , καί: Γεωγραφία Νεωτερική. Επιμέλεια —, Ερμής, Αθήνα 1988 [ΝΕΒ, ΣΠ 45]. Φ ρ α γ κ ο ύ δ η ς Επαμεινώνδας I.: Όδοιπορικόν Μαυροβουνίου. Επιμέλεια: Φοίβος Σταυρίδης. Πολιτιστικό "Ιδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Λευκωσία 1994. — «Ό Θέρσανδρος» και άλλα άφηγήματα. Φιλολογική έπιμέλεια: Λευτέρης Παπαλεοντίου. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2002 [ Ή πεζογραφική μας παράδοση, Σειρά A', 60]2. «Ή Φυλλάδα" του Μεγάλε ξαντρου»: Ή Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου. Διήγησις ''Αλεξάνδρου του Μακεδόνος. Επιμέλεια Γ. Βελουδή. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΔΠ 39], Αθήνα 1977. [Μέ ορισμένες έπεμβάσεις (βλ. σσ. 123-124) του φιλολογικού έπιμελητή στό κείμενο τής έκδοσης του 1750 3 ]. Χ α τ ζ η α ρ γ ύ ρ η ς Κώστας: Μειδιάματα και αγωνίες. [Μυθιστόρημα]. Εισαγωγή Μιχάλη Γ. Μερακλή. Εκδοτικός οΤκος Σ. Ι. Ζαχαρόπουλου & Σίας O.E., [Έλληνική Λογοτεχνία, 6], Αθήνα [1983]. (Μέ Βιο-εργογραφικό χρονολόγιο). Χ α τ ζ ό π ο υ λ ο ς Κωσταντινος: Ό πύργος του άκροπόταμου. Εισαγωγή - Φιλολογική έπιμέλεια Γιώργου Βελουδή. Εκδόσεις 'Οδυσσέας, ['Αθήνα 1986]. — Τά Διηγήματα. Φιλολογική έπιμέλεια Έρης Σταυροπούλου. Εκδόσεις Συνέχεια, Αθήνα 1989 4 . — Φθινόπωρο. Φιλολογική επιμέλεια: Πέτρος Χάρης. 'Αθήνα 1990 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική έποπτεία: 'Απόστολος Σαχίνης]. — Τά Ποιήματα. Φιλολογική έπιμέλεια Γιώργος Βελουδής. 'Αθήνα 1992 ["Ιδρυμα Κώστα καί 'Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: 'Απόστολος Σαχίνης]. — Κριτικά κείμενα. Φιλολογική έπιμέλεια: Κριστα Άνε1. Κρίσεις: Κ. θ. Δημαρας, Τό Βήμα, 23 Όκτ. 1970, σσ. 1-2. 2. Κρίσεις: Μάρη Θεοδοσοπούλου, Τό Βήμα/Βιβλία, 27 Απρ. 2003, σ. 4. — Μάκης Πανώριος, 'Ελευθεροτυπία/Βιβλιοθήκη, άριθ. 267 (1 Αύγ. 2003), σσ. 6-7. 3. Κρίσεις: Walter Puchner, Südost-Forschungen, 37 ( 1 9 7 8 ) 433-435. 4. Κρίσεις: Γ. Π. Σαββίδης, Τό Βήμα τής Κυριακής, 11 Φεβρ. 1990, σ. 62 (= Ό ίδιος, Φύλλα Φτερά. Δοκιμές και δοκιμασίες 1989-1993, "Ικαρος, [Αθήνα 1995], σσ. 163-165).

μούδη-Άρζόγλου. Αθήνα [1996]. ("Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης). Χ ο ρ ν Παντελής: Τό φιντανάκι. Εισαγωγή νΕφη Βαφειάδη. Εκδόσεις «Δωδώνη», Άθήνα-Γιάννινα 1992 [Νεοελληνική Θεατρική Βιβλιοθήκη]1. Χ ρ η σ τ ο μ ά ν ο ς Κωνσταντίνος: Ή κερένια κούκλα. Αθηναϊκό μυθιστόρημα. Εισαγωγή Γλυκ. Πρωτοπαπα-Μπουμπουλίδου. Εκδόσεις «Γρηγόρη», Αθήναι [1970]. Βλ. καί παρακάτω, Ημερολόγια νεοελλήνων συγγραφέων: Χ ρ η σ τ ο μ ά ν ο ς Κωνσταντίνος. Χ ρ ι σ τ ό π ο υ λ ο ς Αθανάσιος: Λυρικά. Επιμέλεια Ελένης Τσαντσάνογλου. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΠΟ 2], Αθήνα 1970. — Ποιήματα. Φιλολογική επιμέλεια: Γιώργος Ανδρειωμένος. Αθήνα 2001 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Βαγγέλης Αθανασόπουλος]2. Ψ υ χ ά ρ η ς Γιάννης: Τό ταξίδι μου. Επιμέλεια νΑλκη Αγγέλου. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΣΠ 11], Αθήνα 1971. — Ζωή κι άγάπη στή μοναξιά. Ιστορικά ένός καινούριου ρομπινσώνα. Φιλολογική έπιμέλεια: Βασίλειος Φρ. Τωμαδάκης. Αθήνα 1991 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. — Κριτικά κείμενα. Τόμ. Α'-Β'. Φιλολογική έπιμέλεια - Μετάφραση: Ιφιγένεια Μποτουροπούλου. Αθήνα 1997 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. — Τά δυο τριαντάφυλλα του Χάρου. Επιμέλεια Φαίδωνος Κ. Μπουμπουλίδου. Αθήναι 2002 ["Ιδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών, 6]. W i l s o n Samuel Sheridan: To Παλληκάριον. Φιλολογική έπιμέλεια: Δημήτριος I. Πολέμης. Αθήνα 1990 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης].

1. Κρίσεις: Γ. Π. Σαββίδης, Τά Νέα, 16 Ίουν. 1992, σ. 12. 2. Κρίσεις: Σαράντος Καργάκος, Τύπος της Κυριακής /Πολιτισμός, Θέμα, 4 Φεβρ. 2001, σ. 19. — Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία /Βιβλιοθήκη, άριθ. 147 ( 2 3 Μαρτ. 2001), σ. 5. — Φώτης Δημητρακόπουλος, Τό Βημα/Τό άλλο Βημα, 8 Άπρ. 2001, σ. 47. — Σαράντος I. Καργάκος, Ή Απόφαση, 19 Απρ. 2003, σ. 28.

ΑΠΑΝΤΑ Ν Ε Ο Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ω Ν 1 Ά β λ ι χ ο ς Μικέλης: Αριστείδη Ρουχωτα, Τά "Άπαντα Μικέλη "Αβλιχου, Αθήναι 19762. Α θ α ν α σ ο ύ λ η ς Κρίτων: Τά Ποιήματα. [Τόμ.. Α'], 1940-1966, Αθήνα 1966, καί τόμ. Β', 1967-1979 (μέ Εισαγωγικό σημείωμα Μ. Γ. Μερακλή), Αθήνα 1980. Α ι λ ι α ν ο ύ Έφη: Τά Ποιήματα τής yΕφης Αιλιανού. Τόμ. Α' (1952-1973) καί τόμ. Β' (1973-1990). Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1989-1990. Α λ α β έ ρ α Ρούλα: Ποίηση 1964-1984. Νέα Πορεία, [Θεσσαλονίκη] 2004. Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ Άρης: Ποιήματα 1941-1971. «Κείμενα», [Αθήνα 1972]. Α λ ε ξ ί ο υ Έλλη: "Απαντα. Τόμ. 1-23 (ορισμένοι ένδιάμεσοι τόμοι δέν έχουν έκτυπωθει). Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1978-1986. Α ν α γ ν ω σ τ ά κ η ς Μανόλης: Τά Ποιήματα 1941-1971. [Εκδόσεις] Στιγμή, Αθήνα'1985*Ό1971: Θεσσαλονίκη). Ά ξ ι ώ τ η Μέλπω: "Απαντα. Τόμ. Α'-Η'. Φιλολογική έπιμέλεια: Μάρω Δούκα - Βασίλης Λαμπρόπουλος. Εκδόσεις Κέδρος, [Αθήνα] 1980-1986. — Ποιήματα, Εκδόσεις Κέδρος, [Αθήνα] 2001. Α ύ γ έ ρ η ς Μάρκος: "Απαντα. Αισθητικά - Κριτικά, Θεωρητικά - Κριτικά, Ιδεολογικά Ζητήματα Τέχνης. Τόμ. Α'-Β'. Εκδόσεις «Νέα Τέχνη», [Αθήναι 1964-1965]. Καί: "Απαντα Ποιητικά, Κέδρος, [Αθήνα] 1975. Β α β ο ύ ρ η ς Σταύρος: Ποιήματα, «Ερμής», Αθήνα 1977. Β α κ α λ ό Ελένη: Τό άλλο του πράγματος. Ποίηση 1954-1994, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1995. Β α λ α ω ρ ί τ η ς Αριστοτέλης: Τά "Απαντα του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Πρόλογος Σπύρου Μελα, Εισαγωγή - Επιμέλεια Κλ. Παράσχου. Τόμ. 1-2. Ε κ δοτικός οίκος «Βίβλος», [Αθήναι 1955]. — Βλ. καί παραπάνω, Φιλολογικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: Β α λ α ω ρ ί τ η ς Αριστοτέλης. Β α ρ β ι τ σ ι ώ τ η ς Τάκης: Σύνοψη. Ποιήματα. Τόμ. Α' 1941-1957, τόμ. Β' 1958-1972, καί τόμ. Γ 1973-1979. Εγνατία (ό Α' καί ό Β') καί Παρατηρητής (ό Γ'), [Θεσσαλονίκη] 1980, 1981, 1988. — Ποιήματα 19412002. Δεύτερη έκδοση. Εκδόσεις Καστανιώτη, [Αθήνα 2003].

1. Ή κατάταξη έγινε μέ βάση τό έπίθετο τών συγγραφέων. Οί τίτλοι "Απαντα, Ποιήματα, Πεζά, δέν υποδηλώνουν πάντοτε ολόκληρο τό έργο του συγγραφέα: πολλές φορές πρόκειται γιά ευρεία έπιλογή (δπως λ.χ. στήν περίπτωση του Παπαδιαμάντη ή έκδοση Περάνθη). 2. Κρίσεις: Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, 'Ελεύθερος Κόσμος, 5 Μαρτ. 1977, σ. 2.

Β ά ρ ν α λ η ς Κώστας: "Απαντα Κώστα Βάρναλη [Ποιητικά, Πεζός Λόγος, Αισθητικά - Κριτικά δύο ήμίτομοι)], τόμ. 1-3, Εκδόσεις «Κέδρος», [Αθήνα] 1956-1958. Ό πρώτος τόμος (Ποιητικά) καί σέ δεύτερη έκδοση (1959). Β α σ ι λ ε ι ά δ η ς Σπυρίδων: Άττικαι νύκτες. Τά "Απαντα Σ. Ν. Βασιλειάδη. Τόμ. I-IV. Έν Αθήναις 1873-1874 (καί β' έκδοση: τόμ. I-IV, Έν Αθήναις 1882-1900 [τόμ. II: 1882,1 καί IV: 1884, III: 1900]). — Σ. Βασιλειάδου, Άττικαι νύκτες (Τά "Απαντα). Έκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, έν Αθήναις 1900 [σέ έναν τόμο] (ή τρίτη έκδοση: 1915). Β α φ ό π ο υ λ ο ς Γ. Θ.: Τά ποιητικά του Γ. Θ. Βαφόπουλου. Βιβλιοπωλεϊον τής «Εστίας», Αθήναι 1970. — Τά Ποιήματα του Γ. Θ. Βαφόπουλου, Εκδόσεις «Κέδρος», Αθήνα 1978. — "Απαντα τά ποιητικά. Πρόλογος Γ. Κεχαγιόγλου. [Εκδόσεις] Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1990. Β ε ρ ν α ρ δ ά κ η ς Δημήτριος: Δημητρίου Ν. Βερναρδάκη, Δράματα. Έκδοσις νέα πολλαχώς μεταρρυθμισθεΐσα καί έπιδιορθωθεισα μετά προλεγομένων, σημειώσεων, κρίσεων κλπ. Τόμ. Α', Αθήνησιν 1903. Β η λ α ρ α ς Ιωάννης: "Απαντα Ιωάννου Βηλαρα. Έπιμελεία Γεωργίου Αχιλ. Βαβαρέτου. Έκδοτικός οίκος Πέτρου Δημητράκου, Αθήναι [1935]. Β ι ζ υ η ν ό ς Γεώργιος Μ.: Τά "Απαντα του Γεωργίου Βιζυηνου. Πρόλογος Σπύρου Μελα. Εισαγωγαί Κλ. Παράσχου, Κ. Μαμώνη. Επιμέλεια Κ. Μαμώνη. Εκδοτικός οίκος «Βίβλος», [Αθήνα, 1955]. — Τά Ποιήματα. Τόμ. Α'-Γ'. Φιλολογική έπιμέλεια: Έλενα Κουτριάνου. Αθήνα 2003 ["Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενικός φιλολογικός έπόπτης: Βαγγέλης Αθανασόπουλος]1. Β ι κ έ λ α ς Δημήτριος: "Απαντα. Τόμ. Α'-Η'. Φιλολογική έπιμέλεια: Άλκης Αγγέλου. Αθήνα 1997 [ΣΩΒ, 63Α-63Η]. (Αναλυτικότερα: τόμ. Α' Αυτοβιογραφία, τόμ. Β' Λογοτεχνικά, τόμ. Γ' Μεταφράσεις Σαίξπηρ Α\ τόμ. Δ' Μεταφράσεις Σαίξπηρ Β\ τόμ. Ε' Δοκίμια, τόμ. Ç' Ιστορία, τόμ. Ζ' Ταξίδια, τόμ. Η' Σύμμικτα)2. Β λ α χ ο γ ι ά ν ν η ς Γιάννης: "Απαντα. Επιμέλεια: Γεωργ. Κουρνούτου. Τόμ. 1-7. [Αθήναι, 1965-1967]. (Στή σειρά "Απαντα τών Νεοελλήνων Κλασσικών τής «Εταιρείας Έλληνικών Εκδόσεων»). Β ό τ σ η Όλγα: Τά Ποιήματα της "Ολγας Βότση. Τόμ. Α' (1951-1973) καί τόμ. Β' (1976-1988). Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1989 καί 1991. Β ο υ τ υ ρ ά ς Δημοσθένης: "Απαντα (έπιλογή πρώτη). Δίφρος, Αθήνα 1958, 1. Κρίσεις: Μάρη θεοδοσοπούλου, Τό Βημα/Βιβλία, 25 Ίουλ. 2004, σ. 1. — Αρης Μαραγκόπουλος, NE, 156 ( 2 0 0 4 ) 311-317. 2. Κρίσεις: Λίζυ Τσιριμώκου, Τό Βημα/Βιβλία, 29 Ίαν. 1997, σ. 5.

καί: (έπιλογή δεύτερη), Δίφρος, Αθήνα 1960. — "Άπαντα. Τόμ.. Α'-Ε'. Είσαγωγή - Επιμέλεια: Βάσιας Τσοκόπουλος. Εκδόσεις Δελφίνι, Αθήνα 19942001. Άπό τόν τόμ. Ε' (2001): Εκδόσεις Στάχυ. Ή έκδοση συνεχίζεται. Β ρ ε τ τ ά κ ο ς Νικηφόρος: Μέ τόν γενικότερο τίτλο Όδοιπορία κυκλοφόρησαν τρεις τόμοι Ποιημάτων (1929-1957,1958-1967, 1967-1970). Διογένης, Αθήνα 1972. — Τά Ποιήματα. Τόμ. πρώτος. Μέ ένα σχέδιο του Επαμεινώνδα Λιώκη. Τόμ. δεύτερος. Μέ ένα χαρακτικό τής Βάσως Κατράκη. Τόμ. τρίτος. Μέ ένα χαρακτικό τής Βάσως Κατράκη. Τρία Φύλλα, [Αθήνα 1981 (οί τόμοι Α' καί Β') καί 1991 (ό τόμ. Γ')]. Γ ε ρ ά ν η ς Στέλιος: Ποίηση Α 1943-1960 καί Β', 1960-1991. Είσαγωγή Φιλολογική έπιμέλεια: Θεοδόσης Πυλαρινός. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1998]. Γ έ ρ ο ν τ α ς Δημήτρης: Τά Ποιήματα. Συγκεντρωτική έκδοση. Οί Εκδόσεις τών Φίλωχ* Ά θ ψ α 1989. — Τά Πεζά. Συγκεντρωτική έκδοση. Εκδόσεις Μέτρον, Αθήνα 1994. Γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς Αλκιβιάδης: Τά Ποιήματα. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1978. Γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς Περικλής: 'Άπαντα. Πρόλογος-έπιμέλεια: Δ. Ααζογιώργου-Έλληνικου. Τόμ. Α'. Νέα Θέσις, Αθήνα 1963. Γ κ ο λ φ η ς Ρήγας: Ποιήματα. Συγκεντρωτική έκδοση. Είσαγωγή, έπιμέλεια, σχόλια Κώστα Στεργιόπουλου. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», Αθήνα 2002. Γ κ ό ρ π α ς Θωμάς: Τά Ποιήματα (1957-1983). Στάσεις στό μέλλον - Περνάει ό στρατός... - Τά θεάματα. Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 1995. Γ λ η ν ό ς Δημήτρης: Άπαντα. Τόμ. Α' 1898-1910 καί Β' 1910-1914. Εκδοτική φροντίδα, είσαγωγή, σημειώσεις Φίλιππου Ήλιού. Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1983 1 (ή έκδοση συνεχίζεται). Γ ρ υ π ά ρ η ς Ιωάννης: Άπαντα τά πρωτότυπα μέ τά μικρά μεταφράσματα. Έκρινε Γ. Βαλέτας. Εκδόσεις Πηγής, Αθήνα 1952 (καί δεύτερη συμπληρωμένη έκδοση, Δωρικός, Αθήνα 1967) 2 . Δ ά λ λ α ς Γιάννης: Ποιήματα 1948-1988. [Εκδόσεις] Νεφέλη, [Αθήνα 1990]. Δ α ρ ά κ η Ζέφη: Τά Ποιήματα 1984-2004. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2005. Δ η μ ά κ η ς Μηνάς: Ποιήματα. Τόμ. 1-3. Εκδόσεις «Βάκων», Αθήνα 1973, 1974,1976. 1. Κρίσεις: Άλέξ. Αργυρίου, Τό Βήμα, 22 Μαίου 1983, σ. 4. — Αλέξης Δημαρας, Ό Πολίτης, τευχ. 63 (Όκτ. 1983), σσ. 83-85. 2. Κρίσεις: Στέλλα Μαραγκουδάκη, !Ελληνικά, 16 ( 1 9 5 8 - 1 9 5 9 ) 428-435.

Δ η μ ο υ λ ά Κική: Ποιήματα, "Ικαρος, [Αθήνα 1998]. Δ η μ ο υ λ α ς Άθως: Τά Ποιήματα, 1951-1985. [Εκδόσεις] Στιγμή, Αθήνα 1986. — Τά Ποιήματα, 1951-1985. Ίκαρος, [Αθήνα 1999]. Δ ι κ τ α ΐ ο ς Άρης: Τά Ποιήματα 1934-1965. «Δωδώνη», Αθήναι 1974. Δ ο ύ κ α ρ η ς Δημήτρης: Τά Ποιήματα. Τόμ. Α' Παραγραφή (1944-1964) καί τόμ. Β' Αποδημίες (1965-1980). [Εκδόσεις] Θέμα, Αθήνα 1989. Δ ρ ο σ ί ν η ς Γεώργιος: Άπαντα. Τόμ. Α' Ποίηση (1888 [γρ. 1880]-1902), τόμ. Β' Ποίηση (1903-1922), τόμ. Γ Ποίηση (1923-1940), τόμ. Δ' Πεζογραφία (1882-1886), τόμ. Ε' Πεζογραφία (1887-1921), τόμ. Ç Πεζογραφία (1922-1948), τόμ. Ζ' και Η' Σκόρπια φύλλα τής ζωής μου, τόμ. Θ' Σύμμικτα Α': 'Ωφέλιμα δημοσιεύματα, τόμ. Γ Σύμμικτα Β': Φιλολογικά, τόμ. ΙΑ' Ημερολόγια [περιέχει ήμερολογιακά κείμενα τής δεκαετίας 19401949]. Φιλολογική έπιμέλεια: Γιάννης Παπακώστας. Αθήναι 1995-2003 [Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων]1. Ή έκδοση συνεχίζεται. Ε γ γ ο ν ό π ο υ λ ο ς Νίκος: Ποιήματα. Τόμ. Α'-Β'. Ίκαρος, [Αθήνα 1977]. Ε λ ύ τ η ς 'Οδυσσέας: Ποίηση. 'Εκδόσεις Ίκαρος, [Αθήνα 2002]. Ε μ μ α ν ο υ ή λ Καίσαρ: Ποιήματα. 'Επιμέλεια: Κώστα Στεργιόπουλου. 'Εκδόσεις Πρόσπερος, Αθήνα 1980. — Μεταφράσεις. 'Επιμέλεια: Τάσου Κορφή. «Πρόσπερος», Αθήνα 1981. Ε ύ α γ γ έ λ ο υ Ανέστης: Τά Ποιήματα (1956-1986). Παρατηρητής, [Θεσσαλονίκη 1988]. Ε φ τ α λ ι ώ τ η ς Αργύρης: Άπαντα. Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας. Τόμ. 1-3. 'Εκδόσεις Πηγής, Αθήνα 1952-1973. Ζ α λ ο κ ώ σ τ α ς Γεώργιος: "Εργα. Πρόλογος και σημειώματα Κώστα Καιροφύλα, συνεργασία Γ. Ε. Ζαλοκώστα. 'Εν Αθήναις, χ.χ. [ΣΩΒ]. — Άπαντα. Πρόλογος Μαρουσώς Κωβαίου. ['Αθήναι, χ.χ.] (Άπαντα τών Νεοελλήνων Κλασσικών). Ζ α μ π έ λ ι ο ς 'Ιωάννης: Τραγφδίαι 'Ιωάννου Ζαμπελίου Λευκαδίου. Έκδ. Σεργίου Χ. Ραφτάνη Ήπειρώτου. Τόμ. Α'-Β'. Τυπογραφεΐον ό Παρνασσός Σεργίου Χ. Ραφτάνη, έν Ζακύνθω 1860 [Άπαντα 'Ιωάννου Ζαμπελίου, Α'-Β']. Ζ ε ρ β ό ς Τάσος (1935-1995): Τά Ποιήματα. Φιλολογική έπιμέλεια: Άγγελος Παρθένης. Φωτογραφία στό έξώφυλλο: Τάσος Ζερβός. [Εκδόσεις] Τό Ροδακιό, [Αθήνα 2004]. 1. Κρίσεις: Ευριπίδης Γαραντούδης, Τό Βήμα/ Βιβλία, 6 Άπρ. 1997, σ. 13. — Μαρία Καΐρη, Ή Καθημερινή, 5 Αύγ. 1997, σ. 10. — Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, NE, 1 4 3 ( 1 9 9 8 ) 9 5 0 - 9 5 3 [τόμ. Δ']. — Μ. Γ. Μερακλής, Τό Βήμα/Βιβλία, 27 Σεπτ. 1998, σ. 6. — Ν. Δ. Τρια νταφυλλόπουλος, Ή Καθημερινή, 13 Ίουλ. 1999, σ. 13 [τόμ. Ε' καί Cl· — Μάρη θεοδοσοπούλου, Τό Βήμα / Βιβλία, 5 Σεπτ. 2004, σ. 8.

Ζ ώ τ ο ς Μίνως Μ.: "Απαντα. Επιμέλεια: Κ. Σ. Κώνστα. Εκδόσεις Κοινότητος Νεοχωρίου Παραχελωίτιδος, [Αθήναι 1972]. Θ έ μ ε λ ή ς Γιώργος: Ποιήματα, Ι-ΙΙ. Θεσσαλονίκη 1969-1970, και Ποιήματα, Ι-ΙΙ. Ανθολόγηση - Επιλογή: Ελένη Κιτσοπούλου-Θέμελη. Εκδόσεις Ιανός, θεσσαλονίκη 1986-1997. Θ ρ ύ λ ο ς "Αλκής: Τό Ελληνικό Θέατρο. Τόμ. Α'-ΙΒ', 1927-1971, Αθήναι 1977-1981 [Ακαδημία Αθηνών, "Ιδρυμα Κώστα καί 'Ελένης Ούράνη, άριθ. 1-3, 8-9, 11-16]. Οί σσ. 253-432 του ΙΒ' τόμου άποτελουν Παράρτημα μέ κριτικές τών Γρ. Ξενοπούλου και Π. Χάρη (τής περιόδου 1920-1968). Κ α β ά φ η ς Κ. Π.: Τα Ποιήματα. Αλεξάνδρεια 1935. — Ποιήματα. "Ικαρος, [Αθήνα] 1949 ( 4 1958). — Ποιήματα. [Τόμ.] Α' (1896-1918) και Β' (1919-1933). Πρώτη τυποποιημένη έκδοση. Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη. "Ικαρος, [Αθήνα] 1963 1 ( 2 1965, μέ διορθώσεις), καί: Νέα έκδοση του Γ. Π. Σαββίδη, "Ικαρος Εκδοτική 'Εταιρία, [Αθήνα 1991]. — Ποιήματα (1897-1933). Στιχαριθμημένη έκδοση φροντισμένη άπό τόν Γ. Π. Σαββίδη. [Εκδόσεις] "Ικαρος, [Αθήνα] 1984. — "Απαντα τά Ποιήματα. Εισαγωγή - Επιμέλεια Σόνιας Ίλίνσκαγια. Νάρκισσος, Αθήνα 2003. Βλ. καί παραπάνω, Φιλολογικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: Κ α β ά φ η ς Κ. Π. Κ α κ ν α β ά τ ο ς Έκτωρ: Ποιήματα. Τόμ. Α' 1943-1974 καί τόμ. Β' 19781987. Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1990. Κ ά λ α ς Νικόλαος: Όδός Νικήτα Ράντου, "Ικαρος, [Αθήνα 1977]. Κ ά λ β ο ς Ανδρέας: Giorgio Zoras, Andrea Calbo Opere italiane, Roma 1938. — Mario Vitti, A. Kalvos e i suoi scritti in italiano, Napoli 1960 [Istituto Universitario Orientale]. Γιά τίς Ωδές του βλ. παραπάνω: Κριτικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: Κ ά λ β ο ς Ανδρέας. Κ α μ π ύ σ η ς Γιάννης: "Απαντα. Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας. Εκδόσεις «Πηγής», Αθήνα 1972. Κ α ν ε λ λ ό π ο υ λ ο ς Παναγιώτης: Τά Δοκίμια. Τόμ. Α'-Ε'. Πρόλογος: Γιώργος Καββαδίας. Κατάταξη κειμένων, Διάρθρωση υλης, Εισαγωγικά στό λογοτεχνικό καί δοκιμιακό έργο του Παν. Κανελλόπουλου: Ε. Ν. Μόσχος. Εκδόσεις Εταιρείας Φίλων Παναγιώτη Κανελλόπουλου, Αθήνα 2002. Κ α ρ β έ λ η ς Τάκης: Κατάθεση [1956-2002]. Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2004. Κ α ρ έ λ λ η Ζωή: Τά Ποιήματα. Τόμ. Α' (1940-1955) καί τόμ. Β' (19551973). Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1973. 1. Κρίσεις: Κ. Θ. Δημαρας, Τό Βήμα, 15 Μαίου 1964, σσ. 1-2. — Στρατής Τσίρκας, Έπιθεώρηση Τέχνης, 19 ( 1 9 6 4 ) 354-357, κ.α.

Κ α ρ κ α β ί τ σ α ς Ανδρέας: "'Απαντα. Φιλολογική παρουσίαση - έπιμέλεια: Στράτος Χωραφας. Τόμοι HV. Εκδόσεις: Καπόπουλος, Αθήνα 1973. — "Απαντα. Παρουσίαση: I. Μ. Παναγιωτόπουλος. Εισαγωγή - Επιμέλεια: Νίκη Σιδερίδου. Εικονογράφηση: Π. Βαλασάκης. Τόμ. I-IV. Εκδοτικός οίκος Σ. I. Ζαχαρόπουλος, Αθήναι 1973 (μέ συνεχή άρίθμηση τών σελίδων στους 4 τόμους). — Τα "Απαντα. Έκδομένα - Σκόρπια - Ανέκδοτα. Αναστύλωσε καί έκρινε Γ. Βαλέτας. Τόμοι Α'-Ε'. Εκδοτικός οίκος «Χρήστος Γιοβάνης», Αθήναι 1973 [Νεοελληνική Βιβλιοθήκη]. Κ α ρ ο ύ ζ ο ς Νίκος Δ.: Τά Ποιήματα. [Τόμ.] Α' (1961-1978) καί Β' (19791991). "Ικαρος, [Αθήνα 1993-1994]. — Πεζά κείμενα. Φιλολογική έπιμέλεια: Ελισάβετ Λαλουδάκη. "Ικαρος Εκδοτική Εταιρεία, [Αθήνα 1998]. Κ α ρ ύ δ η ς Νίκος: Τά Ποιήματα 1944-1984, "Ικαρος, [Αθήνα 1998]. Κ α ρ υ ω τ ά κ η ς Κώστας: "Απαντα, εμμετρα και πεζά. [Γκοβόστης], Αθήνα 1938. ["Εκδοση φροντισμένη άπό τούς: Χαρ. Σακελλαριάδη, Κλ. Παράσχο καί Τέλλο "Αγρα]. — "Απαντα τά Ευρισκόμενα. Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη. Τόμ. 1-2. Αθήνα 1965-1966 (καί φωτοανατύπωση: Εκδοτική «Ερμής», Αθήνα 1979 [Φιλολογική Βιβλιοθήκη - 2]). — Τά Πεζά. Φιλολογική έπιμέλεια: Γ. Π. Σαββίδης. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1989 [Λογοτεχνία καί Κριτική, 3]. — Τά Ποιήματα (1913-1928). Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1992 [Λογοτεχνία καί Φιλολογία, 6]. Κ ά σ δ α γ λ η Λίνα: Τά Ποιήματα. Εκδόσεις Άγρα, [Αθήνα 2002]. Κ α τ α ρ τ ζ ή ς Δημήτριος: Τά Ευρισκόμενα. Εκδότης Κ. Θ. Δημαρας. Εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 1970. — Δοκίμια. Επιμέλεια Κ. Θ. Δημαρα. Εκδόσεις Ερμής, [ΝΕΒ, ΣΠ 28], Αθήνα 1974. Κ α τ σ ί μ η ς Σπύρος: Τά Ποιήματα (1955-1996). Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 1998. Κ ο ν δ υ λ ά κ η ς Ιωάννης: Ιωάννου Δ. Κονδυλάκη, Τά "Απαντα. Τόμ. Α'-Δ'. Εκδόσεις Αηδών, Αθήναι 1961-1962. — "Απαντα. Εισαγωγή Ν. Β. Τωμαδάκη. Τόμ. Α'-Γ'. Εκδόσεις Π. Οικονόμου, Αθήναι, χ.χ. [Κατά πληροφορία του καθ. Ν. Β. Τωμαδάκη, ή έκδοση είναι κλεψίτυπη]. — "Απαντα Κονδυλάκη. Παρουσίαση - έπιμέλεια - εισαγωγή Γιώργη Πικρού. Τόμ. 1-6. Εκδόσεις Δεδεμάδη, Αθήνα, χ.χ. [=1984;]. Κ ο ν ε μ έ ν ο ς Νικόλαος: "Απαντα. Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας. Τόμ. Α'. Εκδόσεις «Πηγής», Αθήνα 1965 [Νεοελληνική Βιβλιοθήκη]. Κ ό ν τ ο γ λ ο υ Φώτης: "Εργα. Τόμ. 1-6. Εκδοτικός οίκος «Αστήρ», Αθήναι 1962-1977. Κ ο ρ α ή ς Αδαμάντιος: "Απαντα τά πρωτότυπα εργα. Αναστύλωσε καί έκρινε

Γ. Βαλέτας. Τόμ. Α1-Α2. Εκδόσεις Δωρικός, [Αθήναι 1964] 1 . Και τόμ. Β1-Β2 (Επιστολές (1774-1814 καί 1815-1833)). Εκδόσεις Δωρικός, Αθήνα 1965. Βλ. καί παρακάτω, Αλληλογραφίες: Κ ο ρ α ή ς Αδαμάντιος. Κ ο ρ ί δ η ς Γιάννης: Ποιήματα 1952-2002, Ίωλκός, [Αθήνα 2002]. (Σειρά Ανθολογία, 2). Κ ο ρ ν ά ρ ο ς Θέμος: "Απαντα. Τόμ. 1-10. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1977-1982. Κ ο τ ζ ι ο ύ λ α ς Γιώργος: "Απαντα. Τόμ. Α'-Γ'. «Δίφρος», Αθήνα 1956-1959. Κ ό τ σ ι ρ α ς Γιωργής: Τά Ποιήματα. Τόμ. Α' 1939-1958 καί τόμ. Β' 19591977. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1978. Κ ρ α ν ι δ ι ώ τ η ς Νίκος: Ποίηση (1951-1986). Πρόλογος Ανδρέα Χριστοφιδη, Εισαγωγή Κώστα Προυσή. Πολιτιστικό "Ιδρυμα Τραπέζης Κύπρου, "Ικαρος, 1988, καί Ποίηση, τόμ. Β' (1987-1995). Εισαγωγή Φώτη Δημητρακόπουλου, «"Ιδρυμα Α. Γ. Λεβέντη», "Ικαρος, [Αθήνα 1995]. Κ ρ υ σ τ ά λ λ η ς Κώστας: "Απαντα.. (Ποίηση - Πεζός λόγος - Μελέτες Γράμματα). Εισαγωγή, σχόλια, έπιμέλεια Μιχ. Περάνθη. Δεύτερη έκδοση. Νέο κείμενο εισαγωγής. Αθήνα 1959. — "Απαντα. Ποιήματα - πεζογραφήματα - λαογραφικά - ιστορικά - γράμματα. Πρόλογος - εισαγωγή - έπιμέλεια Γ. Βαλέτα. Τόμ. Α'-Β'. Έκδοτικός οίκος Περ. Σύψα - Χρ. Σιαμαντα, Αθήναι 1959. — "Απαντα Κρυστάλλη. Επιμέλεια Πολύβιου Βοβολίνη. «Διεθνείς Εκδόσεις», [Αθήνα 1976]. Λ α π α θ ι ώ τ η ς Ναπολέων: Τά Ποιήματα. Εισαγωγή, σχόλια, παρουσίαση Άρη Δικταίου. Έκδοτικός οϊκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1964 2 . Λ α σ κ α ρ ά τ ο ς Ανδρέας: "Απαντα. Εισαγωγή - κριτική άνθολογία - γλωσσάριον - βιβλιογραφία Αλέκου Παπαγεωργιου. Επιμέλεια - κατάταξη κειμένων Άντ. Μοσχοβάκη. Τόμ. 1-3. Εκδόσεις «Άτλας» ΟΕ., Αθήνα 19 593. Ό τόμ. Α' μέ πρόλογο Γρ. Ξενοπούλου καί ό Β' μέ πρόλογο Μαρίνου Σιγούρου. Ό τόμ. Γ' μέ διαφοροποιήσεις στούς υπότιτλους:... Εισαγωγή - Σημειώσεις - Γλωσσάριο - Κριτική Άνθολογία - Βιβλιογραφία Αλέκου Γ. Παπαγεωργιου. Επιμέλεια Αντώνη Θ. Μοσχοβάκη. Περιέχει: 'Ανέκδοτα και σκόρπια ποιήματα και πεζά — «ΌΛύχνος». Λ ε ι β α δ ί τ η ς Τάσος: Ποίηση. Τυπογραφική EUE., Αθήνα 1965 [στά επόμενα χρόνια κυκλοφόρησε άπό τις Εκδόσεις Κέδρος ώς τόμ. Α' 19 5 ΟΙ. Κρίσεις: Απ. Β. Δασκαλάκης, Αθήνα, 67 ( 1 9 6 4 ) 401-413. 2. Βλ. και Αλίκης Χ. Παληοδήμου, «Μικρό συμπλήρωμα στήν έκδοση τών Ποιημάτων του Λαπαθιώτη», Δωδώνη, 12 ( 1 9 8 3 ) 405-420. 3. Κρίσεις: Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, Παρνασσός, 3 ( 1 9 6 1 ) 486-493.

1966], τόμ. Β' 1972-1977, Κέδρος, [Αθήνα 1987], καί τόμ. Γ 19791987, Κέδρος, [Αθήνα 1988]. Λ ε ο ν τ ά ρ η ς Βύρων: Ψυχοστασία (Ποιήματα 1949-1976). "Υψιλον, [Αθήνα 1983]. Λ ί κ ο ς Γιώργος: Ποίηση 1944-1990. Λιθογραφία: Παναγιώτης Τέτσης. Ε κ δόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1992. Λ ι π έ ρ τ η ς Δημήτρης: Άπαντα. Εκδόσεις Χρ. Ανδρέου, [Λευκωσία 1988]. (Πρόκειται γιά τόν Β' τόμο σειράς, τής όποιας ό Α' τόμος: Παύλου Παρασκευα, Δημήτρης Λιπέρτης. Ή ζωή και τό εργο του. Εκδόσεις Χρ. Ανδρέου, [Λευκωσία 1988]). Λ ο ύ λ η ς Βασίλης [1901-1972]: Άπαντα. Τόμ. Α'-Β'. Κέδρος, Αθήνα 1980 (ό ΒΟ - 1984 (ό Α'). Μ α β ί λ η ς Λορέντζος: Άπαντα. (Ποίηση - Μεταφράσεις - Μελέτες). Εισαγωγή - Σχόλια - Επιμέλεια Μιχ. Περάνθη. Έν Αθήναις [i960] 1 . — Άπαντα. Επιμέλεια Μαρίας Μαντουβάλου. Τόμ. 1-2. [Αθήναι, χ.χ.] (Άπαντα τών Νεοελλήνων Κλασσικών). Μ ά γ ν η ς Πέτρος: Τα Άπαντα. Επιμελητής καί έκδοτης Απόστολος Γ. Κωνσταντινίδης (Πήλιος Ζάγρας). Τόμ. Α'-Β'. Αλεξάνδρεια 1957. Μ α κ ρ ή ς Γιώργος Β. (1923-1968): Γραπτά Γιώργου Β. Μακρή. Εισαγωγικό σημείωμα - Σημειώσεις - Επιμέλεια: Έ. Χ. Γονατάς. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1986]. Μ α κ ρ υ γ ι ά ν ν η ς Γιάννης: Άπαντα Μακρυγιάννη. Τόμ. Α'-Β'. Έλληνική Εκδοτική Σχολή, Αθήνα 1977. — Άπαντα Μακρυγιάννη. Εισαγωγή έπιμέλεια Έλλης Αλεξίου. Πρόλογος Γιάννη Βλαχογιάννη. Μελετήματα Σπύρου Άσδραχά, Γιάννη Βλαχογιάννη, Γεωργίου Κουρνούτου, Γιώργου Σεφέρη. Παρουσίαση Γιάννη Κορδάτου, Γ. Δάλλα, Γ. Θεοτοκά. Συμβολή στον έμπλουτισμό του έργου μέ εικόνες Ιωάννου Μελετοπούλου. Τυπογραφική διαφρόντιση, βιογραφικά σημειώματα, περιγραφές τών εικόνων Γιώργη Πικρού. Τόμοι 3. Ιστορικές Εκδόσεις 1821, Αθήνα [1978]. Βλ. καί Φιλολογικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: Μ α κ ρ υ γ ι ά ν ν η ς Γιάννης. Μ α λ α κ ά σ η ς Μιλτιάδης: € Άπαντα. Αναστύλωσε καί έκρινε Γ. Βαλέτας. (Τόμ. πρώτος: Τά ποιήματα, τόμ. δεύτερος: Διάφορα πεζά). Alvin Redman (Hellas), Αθήνα 1964 2 . — Ποιήματα. Είσαγωγή - Φιλολογική έπιμέλεια: Γιάννης Παπακώστας. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2005]. Μ α λ ά ν ο ς Τίμος: Άπαντα. Τόμ. Α'-Β'. Αλεξάνδρεια 1943. 1. Κρίσεις: Χ. Γ. Σακελλαριάδης, 'Ελληνικά, 17 (1962) 454-465. 2. Κρίσεις: Ελένη Τσαντσάνογλου, 'Ελληνικά, 19 ( 1 9 6 6 ) 421-429.

Μ α ρ κ ο ρ α ς Γεράσιμος: "Απαντα. Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας. Εκδόσεις Πηγής, Αθήναι 1950 [Νεοελληνική Βιβλιοθήκη]1. — "Απαντα. Επιμέλεια [Γιάννης] Κ[ουχτσόγλου]. Πρόλογος Άνδρ. Καραντώνη. [Αθήναι, χ.χ.] ("Απαντα τών Νεοελλήνων Κλασσικών). Μ α ρ τ ζ ώ κ η ς Στέφανος: "Απαντα. Τυπογραφεϊον Π. Γ. Μακρή καί Σία, έν Αθήναις [1925]. Μ ά τ ε σ ι ς Αντώνιος: Άντ. Μάτεσι, ν Εργα, εμμετρα και πεζά. Εισαγωγή έπιμέλεια Γλυκερίας Πρωτοπαπα-Μπουμπουλίδου. [Αθήναι, 1968] ("Απαντα τών Νεοελλήνων Κλασσικών). Μ έ λ α ς Σπύρος: "Απαντα. Τόμ. 1-12. Μπίρης, [Αθήνα 1971-1972]. Μ ε λ α χ ρ ι ν ό ς Απόστολος: Τά Ποιήματα. Επιμέλεια, Εισαγωγή: Άγορή Γκρέκου. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1994], ( Ή Έλληνική Ποίηση, 3). Μελισσάν,θ.η: Τά Ποιήματα τής Μελισσάνθης (1930-1974). Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1975, καί Όδονπορικό. Ποιήματα 1930-1984. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1986. Μ η τ σ ά κ η ς Μιχαήλ: Τό εργο του. Εισαγωγή, σχόλια, έπιμέλεια Μιχ. Περάνθη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήνα 1956]. Μ η χ α ν ι κ ό ς Παντελής: Ποιήματα. Συλλογές και άλλα. Εκδόσεις Χρυσοπολίτισσα, [Λευκωσία 1982]. Μ ι χ α η λ ί δ η ς Βασίλης: "Απαντα. Εκδόσεις Χρ. Ανδρέου, [Λευκωσία 1987]. (Πρόκειται γιά τόν Β' τόμο μιας έκδοσης, πού ό Α' τόμος της εϊναι ή διδακτορική διατριβή του Γιάννη Κατσούρη: Βασίλης Μιχαηλίδης. Ή ζωή και τό εργο του. Εκδόσεις Χρ. Ανδρέου, [Λευκωσία 1987]). Μ ό ν τ η ς Κώστας: "Απαντα. [Τόμοι 5]. Α' Ποίηση ([τόμ. 1-3]), Β' Πεζά ([τόμ. 4]), Γ' Θεατρικά ([τόμ. 5]). "Ιδρυμα Αναστασίου Γ. Λεβέντη, Λευκωσία 1986-1987. Μ π ά ρ α ς Αλέξανδρος: "Αθροισμα. 1933 —Ποίηση— 1983. Κέδρος, [Αθήνα 1983]. Μ π α ρ λ α ς Φαιδρός (1925-1975): "Απαντα. Εκδιδόμενα άπό τή Ρόζα Μπαρλα μέ γενική έπιμέλεια καί εισαγωγή άπό τόν Ρένο Ηρακλή Αποστολίδη. Τά Νέα Έλληνικά, Αθήναι [1980]. Μ π ο ύ μ η - Π α π α Ρίτα: "Απαντα. Τόμ. 1-5. Εκδόσεις Καρανάση, Αθήνα 1981-1982. Μ υ ρ τ ι ώ τ ι σ σ α : "Απαντα. Πρόλογος Τάσου Αθανασιάδη. Εισαγωγή Αντρέα Καραντώνη. Alvin Redman Hellas, Αθήνα [1965]. 1. Κρίσεις: Χ. Γ. Σακελλαριάδης, 'Ελληνικά, 13 ( 1 9 5 4 ) 363-378.

Μ ω ρ α ϊ τ ί δ η ς Αλέξανδρος: Βλ. παραπάνω, Φιλολογικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: Μ ω ρ α ϊ τ ί δ η ς Αλέξανδρος. Μ ω ρ α ϊ τ ί ν η ς Τίμος: Άπαντα. Επιμέλεια - έκδοσις Μαρίας Τίμου Μωραϊτίνη. Τόμ. 1-7. Έκδοσις Ελληνοαμερικανικού Επιμορφωτικού Ινστιτούτου, Αθήναι, χ.χ. Ν ι κ η φ ό ρ ο υ Τόλης: Ό πλοηγός του άπειρου. Ποιήματα 1966-2002. Νέα Πορεία, [Θεσσαλονίκη] 2004. Ν ι κ ο λ α ι δ η ς Αριστοτέλης: Συγκεντρωμένα ποιήματα 1952-1990. Πλέθρον, Αθήνα 1991. Ν ι ρ β ά ν α ς Παύλος: Τά Άπαντα. Τά λογοτεχνικά καί κριτικά μέ τά καλλίτερα χρονογραφήματα. Αναστύλωσε καί έκρινε Γ. Βαλέτας. Τόμ. Α'-Ε'. Εκδοτικός οίκος Χρήστου Γιοβάνη, Αθήναι 1968. Ν τ ά λ ι α ς Χρήστος: Ποιήματα 7 5 - 8 5 καί τόμ. Β' [1985-1989]. Εκδόσεις Νέας Πορείας, Θεσσαλονίκη 1985-1989. Ξ ε ν ό π ο υ λ ο ς Γρηγόριος: "Απαντα. Τόμ. 1-12. Μπίρης, [Αθήνα 19581972]1. Ξ ύδη ς Θεόδωρος: Τά Ποιήματα του Θεοδώρου Ξυδη, 1932-1982. «Οι Εκδόσεις τών Φίλων», Αθήνα 1982. Ο ι κ ο ν ό μ ο υ Ζήσης: Ποιήματα 1934-1953. Εκδόσεις «Κέδρος», [Αθήνα] 1977. Ό ρ φ α ν ί δ η ς Θεόδωρος: Τά Άπαντα. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, έν Αθήναις 1915. Ο ύ ρ ά ν η ς Κώστας: Άπό τις έκδόσεις του Βιβλιοπωλείου τής «Εστίας» κυκλοφόρησε μία σειρά άπό 12 τόμους [Αθήνα, 1953-1958], όπου συγκεντρώθηκε τό λογοτεχνικό έργο του Ούράνη. "Ενας τόμος συμπεριέλαβε τά Ποιήματα (1953), πέντε τά ταξιδιωτικά κείμενά του (Ταξίδια), ένας τά διηγήματα ('Αναβίωση), τρεις τό δοκιμιογραφικό έργο του (Δικοί μας και ξένοι) καί δύο διάφορα χρονογραφήματα ('Αποχρώσεις, Ά (1928-1929), καί Στιγμιότυπα). Π α λ α μ ά ς Κωστής: Άπαντα. Τόμ. 1-16. Γκοβόστης-Μπίρης, [Αθήνα 1962-1969 (καί φωτοανατυπώσεις)]. (*Εκδοση μέ τήν έπιμέλεια του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά2). Κυκλοφόρησε καί: Κωστή Παλαμά, Άπαντα. Τόμος δέκατος έβδομος. Εύρετήρια κυρίων ονομάτων καί θεμάτων, τίτλων καί πρώτων στίχων ποιημάτων, τίτλων καί πρώτων λέξεων πεζών. Σύντα1. Κρίσεις: [Γιά τούς τόμους Α'-Δ':] Άπ. Σαχίνης, !Ελληνικά, 18 ( 1 9 6 4 ) 245-250. 2. Κρίσεις: Άπ. Σαχίνης, 'Ελληνικά, 20 ( 1 9 6 7 ) 2 4 5 - 2 5 0 (γιά τόν τόμο 8) και αυτόθι, 22 ( 1 9 6 9 ) 2 9 1 - 2 9 6 (γιά τόν τόμο 10).

ξη: Γιώργος Κεχαγιόγλου - Γ. Π. Σαββίδης. "Ιδρυμα Κωστή Παλαμα, Αθήνα 1984. Βλ. καί παρακάτω, Αλληλογραφίες: Π α λ α μ α ς Κωστής. Π α ν α γ ι ω τ ό π ο υ λ ο ς I. Μ.: Τά Ποιήματα του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1970. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ Κώστας Γ.: Ποιήματα (1972-2000). Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2004. Π α π α δ ι α μ ά ν τ η ς Αλέξανδρος: Τά "Άπαντα του 'Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη. Επιμέλεια Γ. Βαλέτα. Τόμ. 1-6. Εκδοτικός οίκος Βίβλος, [Αθήνα 1954-1955]. — Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη, ("Απαντα) τά μέχρι του θανάτου του δημοσιευθέντα. Πρόλογος Στράτη Μυριβήλη. Επιμέλεια Ένης Βέη-Σεφερλή. Εικονογράφηση Γιάνη [sic] Βαλαβανίδη. Τόμοι Α'-Γ'. Εκδοτικός οίκος «Σεφερλής», [Αθήνα 1962]. (Εϊναι ή πρώτη έκδοση. Αργότερα κυκλοφόρησε νεώτερη, τετράτομη, άλλά μέ συνεχή άρίθμηση τών σελίδων του Α' καί Β'. τόμου). [Στις σσ. ιε'-νε' (του τόμου Αθ έκτενής εισαγωγή της έπιμελήτριας, σχετική καί μέ'τό γενικότερο έκδοτικό πρόβλημα του Παπαδιαμάντη. Στόν τόμο Γ' (= Δ' τής τετράτομης έκδοσης), σσ. 565-650, έπιτάσσονται υπομνήματα τής Ένης Βέη-Σεφερλή στά έργα του Παπαδιαμάντη]. — Α. Παπαδιαμάντη, "Απαντα. Μέ εισαγωγή καί σχόλια [άνωνύμως]. Εικονογράφηση Π. Βαλασάκη. Τόμοι Α'-Δ'. «Ιδανική Βιβλιοθήκη», Εκδόσεις Φυτράκη-Κουτσουμπου, Αθήνα 1965-1966. [ Ή έκδοση που κυκλοφορεί τώρα: Έκδοτικαί βιομηχανικαι έπιχειρήσεις Π. Κουτσουμπός Α.Ε., Αθήναι, χ.χ.]. — Παπαδιαμάντης, "Απαντα. Εισαγωγή - Επιμέλεια Μιχ. Περάνθη. Τόμ. 1-3. [Αθήναι, χ.χ.]. ("Απαντα τών Νεοελλήνων Κλασσικών). — Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, "Απαντα. Τόμοι 1-5. Κριτική έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου. Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα 1981-1988 (καί έπανέκδοση του έργου μέ διόρθωση τών τυπογραφικών άβλεπτημάτων: 1989)] 1 . 1. Κρίσεις (μέ τήν ευκαιρία τής έκδοσης του Α' τόμου): Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, 'Ελεύθερος Κόσμος, 23 Ίαν. 1982, σ. 2. — Νίκος Φωκάς, Ή Καθημερινή, 11 Μαρτ. 1982, σ. 6. — Γ. Α. Χριστοδούλου, Έποπτεία, τευχ. 67 (Απρ. 1982), σσ. 415-418. — Μ. Γ. Μερακλής, NE, 111 ( 1 9 8 2 ) 763-765. — Φώτιος Αρ. Δημητρακόπουλος, Διαβάζω, τευχ. 53 (Μάιος-Ίούν. 1982), σσ. 85-88, κ.ά.π. Γιά τόν Β' τόμο: Φ. Α. Δημητρακόπουλος - Γ. Α. Χριστοδούλου, «Κριτικές έκδόσεις νεοελλήνων συγγραφέων», NE, 114 ( 1 9 8 3 ) 9 3 9 - 9 4 9 ( = Γ. Α. Χριστοδούλου, Σύμμικτα Κριτικά, 370-384). Για τόν Δ' τόμο: Κώστας Χωρεάνθης, Διαβάζω, τευχ. 145 (4 Ίουν. 86), σσ. 51-55. Γιά τόν Ε' τόμο: Δημήτρης Πλάκας, Τό Βήμα, 19 Φεβρ. 1989, σ. 63. Γιά δλους τους τόμους: Νίκος Φωκάς, Ή Καθημερινή, 11 Δεκ. 1988, σ. 18. — Photis Demetracopoulos, Modern Greek Studies Yearbook, 7 (1991) 532-538.

Π α π α δ ι α μ α ν τ ό π ο υ λ ο ς Ιωάννης: Robert Α. Jouanny, Jean Moréas écrivain grec. La jeunesse de Ioannis Papadiamandopoulos en Grèce (18561878); édition, traduction et commentaire de son œuvre grecque. Paris 1975 [Bibliothèque des Lettres Modernes, 25]. Προηγήθηκε άλλος τόμος (Paris 1969) μέ τά γαλλικά έργα του Moréas [Bibliothèque des Lettres Modernes, 13]. Π α π α δ ί τ σ α ς Δ. Π.: Ποίηση, 1. «Πρώτη "Υλη», Αθήνα 1963* Ποίηση, 2 [1964-1974]. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1974 (καί: Δεύτερη έκδοση. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1981). Π α π α θ α ν α σ ό π ο υ λ ο ς Θανάσης: Ποιήματα. Τόμ. Α'-Β', Αθήνα 19871988, καί τόμ. Γ', Εκδόσεις Μελέαγρος, Αθήνα 2002. Π α π α ν ι κ ο λ ά ο υ Μήτσος: Τά Ποιήματα. Επιμέλεια Τάσου Κόρφη. Β' έκδοση. «Πρόσπερος», Αθήνα 1979 01966, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις «Διαγωνίου»). — Κριτικά. Επιμέλεια Τάσου Κόρφη. Πρόσπερος, Αθήνα 1980. Π α π α ρ ρ η γ ό π ο υ λ ο ς Δημήτριος: Τά "Απαντα τοΰ Παπαρρηγοπούλου. Μετά προλόγου [Ηλία I. Οικονομόπουλου]. Έκδοτικόν Κατάστημα Γεωργίου Δ. Φέξη, έν Αθήναις 1897. Π α π α τ σ ώ ν η ς Τάκης: Εκλογή Α'. Ursa minor, "Ικαρος, Αθήνα 2 1962, καί Εκλογή Β', "Ικαρος, Αθήνα 1962. Π α π π α Λένα: Τά Ποιήματα, 1956-1992. Εκδόσεις Αρμός, [Αθήνα 1994], καί τόμ. Β', Αρμός, [Αθήνα 1997]. Π α π π α ς Νίκος: "Απαντα, 1-2. Εκδόσεις Καρανάση, Αθήνα 1982-1983. Π α σ α γ ι ά ν ν η ς Σπήλιος: "Απαντα. Ποιήματα - Πεζογραφήματα - Μεταφράσματα - Γράμματα. Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας. Εκδόσεις «Πηγής», Αθήνα 1965 [Νεοελληνική Βιβλιοθήκη]. Π α τ ί λ η ς Γιάννης: Ταξίδια στήν ίδια πόλη. [Ποιήματα 1970-1990]. [Εκδόσεις] 'Ύψιλον/Βιβλία, [Αθήνα 1993]. Π α τ ρ ί κ ι ο ς Τίτος: Ποιήματα. I 1943-1953, II 1953-1959, III 19591973, Κέδρος, [Αθήνα 1998]. Π ε τ ι μ ε ζ α ς - Λ α ύ ρ α ς Ν . : "Απαντα. Εισαγωγή - Επιμέλεια Αθανασίου Θ. Φωτοπούλου. Αθήνα 1982. Π ι ε ρ ί δ η ς Θοδόσης (1908-1968): Ποιητικά "Απαντα. Επιμέλεια Γ. Φ. Πιερίδη. Τόμ. Α' Τά έκδεδομένα, τόμ. Β' Τά άνεκδοτα. Εκδοτική 'Εταιρεία «Πυρσός» Λτδ., Λευκωσία 1975-1976. Π ο λ έ μ η ς 'Ιωάννης: "Απαντα τά πρωτότυπα ποιητικά καί θεατρικά. Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας. Τόμ. 1-2. Δωρικός, Αθήνα 1970 [Νεοελληνική Βιβλιοθήκη]. Π ο λ υ δ ο ύ ρ η Μαρία: "Απαντα. Επιμέλεια καί εισαγωγή Λιλής Ζωγράφου.

Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήνα 1961] 1 . — "Απαντα. Εισαγωγή Επιμέλεια - Σχολιασμός Τάκη Μενδράκου. [Εκδόσεις] «Αστέρι», [Αθήνα 1982] 2 . Π ο λ υ λ ά ς Ιάκωβος: "Απαντα τά λογοτεχνικά και κριτικά. Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας. Εκδόσεις Πηγής, Αθήνα 1950 (και δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη: Εκδόσεις Νίκα, Αθήνα 1959). Π ο ρ φ ύ ρ α ς Λάμπρος: "Απαντα. "Εκρινε Γ. Βαλέτας. Εκδόσεις Πηγής, Αθήνα 1956. (Τρίτη έκδοση συμπληρωμένη: Έκδοτης I. Γ. Βασιλείου, Αθήνα [1982]). Π ο ύ λ ι ο ς Λευτέρης: Τά Ποιήματα του Λευτέρη Πούλιου. Έπιλογή 19691978. Κέδρος, [Αθήνα 1982 καί φωτοανατύπωση 1989]. Π ρ ε β ε λ ά κ η ς Παντελής: Τά Ποιήματα του Π. Πρεβελάκη (1933-1945). Ή Γυμνή Ποίηση - Ή πιο Γυμνή Ποίηση - Οι ώρες σ' έλληνικό νησί. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1969. Ρ α γ κ α β ή ς Άλέξ&νδρος Ρίζος:. "Απαντα τά Φιλολογικά. Τόμ. 1-19. Έν Αθήναις 1874-1889. — Βλ. καί παρακάτω, Απομνημονεύματα καί Αύτοβιογραφίες: Ρ α γ κ α β ή ς Άλέξ. Ρ. Ρ έ γ κ ο υ - Σ γ ο υ ρ ο υ Εύγενία: Ποιήματα 1977-1997. Περγαμηνή, Αθήνα 1998. Ρ ή γ α ς Βελεστινλής: Ρήγας Βελεστινλής-Φεραιος. Συναγωγή κειμένων, φιλολογική έπεξεργασία καί παρουσίαση Λ. Βρανούση. Τόμ. 1-2, [Αθήναι 1968-1969]. ("Απαντα τών Νεοελλήνων Κλασσικών). — Ρήγα Βελεστινλή "Απαντα τά Σωζόμενα. Γενική επιμέλεια: Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης. Τόμ. Α' Σχολείο ν τών ντελικάτων εραστών, ήτοι βιβλίον ήθικόν, περιέχον τά περίεργα συμβεβηκότα τών ώραιοτέρων γυναικών του Παρισιού, άκμαζουσών κατά τόν παρόντα αιώνα, Εισαγωγή - Επιμέλεια - Σχόλια: Παναγιώτης Σ. Πίστας, Αθήνα 2001* τόμ. Β' Φυσικής 'Απάνθισμα. Διά τους Άγχίνους και Φιλομαθείς "Ελληνας, Εισαγωγή - Επιμέλεια - Σχόλια: Κώστας Β. Πέτσιος, Αθήνα 2002* τόμ. Γ' Ό Ηθικός Τρίπους, Εισαγωγή: Άννα Ταμπάκη - Φιλολογική έπιμέλεια: Ines Di Salvo, Αθήνα 2000* τόμ. Δ' Νέος Άνάχαρσις, Εισαγωγή - Επιμέλεια - Σχόλια: Άννα Ταμπάκη, Αθήνα 2000· τόμ. Ε' Νέα Πολιτική Διοίκησις τών κατοίκων τής Ρούμελης, τής Μικρας Λσίας, τών Μεσογείων Νήσων και τής Βλαχομπογδανίας, Εισαγωγή - Επιμέλεια - Σχόλια: Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Αθήνα 2000 3 . 1. Κρίσεις: Χ. Γ. Σακελλαριάδης, 'Ελληνικά, 18 ( 1 9 6 4 ) 250-260. 2. Κρίσεις: Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Γράμματα και Τέχνες, Άρ. φ. 9 (Σεπτ. 1982), σ. 25. 3. Κρίσεις: Λουκία Δρούλια, Τό Βημα / Βιβλία, 1 Ίουν. 2003, σ. 5/45.

Ρ ί τ σ ο ς Γιάννης: Ποιήματα. Τόμοι Α'-ΙΓ'. Κέδρος, (Αθήνα 1961-1999). Αναλυτικότερα: τόμ. Α' (1930-1942), 1961, τόμ. Β' (1941-1958), 1961, τόμ. Γ (1939-1960), 1964, τόμ. Δ' (1938-1971), 1972, τόμ. Ε' (μέ τόν υπότιτλο Τά Επικαιρικά, 1945-1969), 1975, τόμ. ς" (μέ τόν υπότιτλο Τέταρτη διάσταση, 1956-1972), 1977, τόμ. Ζ' (μέ τόν υπότιτλο Γίγνεσθαι, 1970-1977), 1977, τόμ. Η' (περιλαμβάνει τά Έπινίκια.), 1984, τόμ. Θ' (1958-1967), 1989, τόμ. Γ (1963-1972), 1989, τόμ. ΙΑ' (1972-1974), 1993, τόμ. ΙΒ' (1975-1976), 1997, τόμ. Ι Γ (1976-1977), 1999. Ρ ο ί δ η ς Εμμανουήλ: Τά Άπαντα του Έμμ. Δ. Ροΐδου. Επιμέλεια Ε. Π. Φωτιάδου. Τόμ. Α'-Β'. Άθηναϊκαί έκδόσεις Ηρακλή Γ. Σακαλή, [Αθήναι, 2 1960] 01955: «Βίβλος»). — Άπαντα. Φιλολογική έπιμέλεια "Αλκή Αγγέλου. Τόμοι Α'-Ε'. «Ερμής», Αθήνα 1978 [Φιλολογική Βιβλιοθήκη, I] 1 . Ρ ώ μ α ς Διονύσιος Α.: Θέατρο. Επιμέλεια Φαίδωνος Κ. Μπουμπουλίδου. Αθήναι 1987. — Κείμενα (Δοκίμια και μελέτες). Επιμέλεια Φ. Κ. Μπουμπουλίδου. Αθήναι 1989. Σ α ρ α ν τ ά ρ η ς Γιώργος: Ποιήματα (έλληνική περίοδος 1931-1940). Τόμ. Α'-Ε'. Παρουσίαση, Είσαγωγή, Επιμέλεια, Σχόλια, Σημειώσεις: Γιώργος Γ. Μαρινάκης. [Εκδόσεις] Gutenberg, Αθήνα 1987. — Έργα. 1 Τά δημοσιευμένα άπό 1933 εως 1942, Είσαγωγή - έπιμέλεια: Σοφία Σκοπετέα, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2001 2 . Σ α χ τ ο ύ ρ η ς Μίλτος: Ποιήματα (1945-1971). Κέδρος, [Αθήνα 1977]. Καί: Ποιήματα (1980-1998). Κέδρος, [Αθήνα 2001]. Σ ε φ έ ρ η ς Γιώργος: Ποιήματα. Δέκατη πέμπτη έκδοση. Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη. Ίκαρος, [Αθήνα 1985]. — Δοκιμές. Πρώτος τόμος (19361947). Δεύτερος τόμος (1948-1971). [Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη.] Δ' Έκδοση. Ίκαρος, [Αθήνα 1981]. Τρίτος τόμος Παραλειπόμενα (1932-1971), [Φιλολογική έπιμέλεια Δημήτρης Δασκαλόπουλος], Α' έκδοση, "Ικαρος, [Αθήνα 1992]. — Βλ. και παρακάτω, Αλληλογραφίες καί Ημερολόγια νεοελλήνων συγγραφέων: Σ ε φ έ ρ η ς Γιώργος. Σ η μ η ρ ι ώ τ η ς Άγγελος Θ.: Τά Ποιήματα [1893-1943]. Τόμ. Α'-Β'. Είσαγωγή, Βιβλιογραφία, Φιλολογική καί τυπογραφική έπιμέλεια: Έλσα Αιαροπούλου - Γιάννης Πατίλης. Πνευματικό Κέντρο Δήμου Νέας Ιωνίας Αττικής, Νέα Ιωνία 1995. Σ ι κ ε λ ι α ν ό ς Άγγελος: Άπαντα. Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη. Τόμ. 1. Κρίσεις: Μ. Vitti, Τό Βήμα, 22 Άπρ. 1979, σ. 12. 2. Κρίσεις: Σωτήρης Γουνελας, NE, τόμ. 154, τευχ. 1 7 5 8 (Ίούλ.-Αύγ. 2003), σσ. 132-140.

καί VIII-X. "Ικαρος, [Αθήνα 1965-1975] 1 . Στους τόμους I-VI ( = Λυρικός Βίος, A'-C) έχει συμπεριληφθεί ολόκληρη ή λυρική παραγωγή του Σικελιανού, ένώ στούς τόμους VIII-X ( = Θυμέλη, Α'-Γθ τά θεατρικά έργα του. Κυκλοφόρησαν έπίσης: μέ φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη, οί τόμοι XI, XII, XIII, XIV καί XV τών 'Απάντων Σικελιανού (Πεζός Λόγος Α' (19081928), "Ικαρος, [Αθήνα 1978], Πεζός Λόγος Β', Δελφικά (1921-1951), "Ικαρος, [Αθήνα 1980], Πεζός Λόγος Γ (1929-1938), "Ικαρος, [Αθήνα 1981], Πεζός Λόγος Δ' (1940-1944), "Ικαρος, [Αθήνα 1983], καί Πεζός Λόγος Ε' (1945-1951), "Ικαρος, [Αθήνα 1986]) 2 . Βλ. καί παρακάτω, Αλληλογραφίες: Σ ι κ ε λ ι α ν ό ς "Αγγελος. Σ ι μ ό π ο υ λ ο ς 'Ηλίας: Ποίηση. Τόμ. Α'-Β'. 'Εκδόσεις Γκοβόστη, 'Αθήνα 1989-1990. Σ ι ν ό π ο υ λ ο ς Τάκης: Συλλογή. [Τόμ.] I, 1951-1964, και [τόμ.] Π, 19651980. «Έρριής», 'Αθήνα 1976 και 1980. Σ κ α ρ ί μ π α ς Ιωάννης: "Απαντα Γιάννη Σκαρίμπα: 1. Μαριάμπας, 2. Τό Σόλο του Φίγκαρω, 3. Τό θείο Τραγί, 4. Τό Βατερλώ δυο γελοίων, 5. Καϋμοι στό Γριπονήσι, 6. Ή μαθητευομένη τών τακουνιών, 7. Ό κύριος του Τζάκ Πάτς κι άπαγάι\ 8. Τυφλοβδομάδα στη Χαλκίδα και άλλα διηγήματα, 9. Φυγή προς τά εμπρός, 10. Τρεις άδειες καρέκλες. 'Επιμέλεια: Κατερίνα Κωστίου. 'Εκδόσεις Νεφέλη, 'Αθήνα 1992-1998. Κάθε τόμος, πέρα του κειμένου, πλουτίζεται άπό «Σημείωμα τής έπιμελήτριας», «Κριτικογραφία», «'Αποσπάσματα κριτικών» καί «Γλωσσάριο». Σ κ ά ρ ο ς Ζήσης: "Απαντα Διηγήματα, τόμ. Α'-Β', Σύγχρονη 'Εποχή, 'Αθήνα 2003-2004. Σ ο λ ω μ ό ς Διονύσιος: "Απαντα. Τόμος πρώτος Ποιήματα. 'Επιμέλεια - Σημειώσεις Λίνου Πολίτη. "Ικαρος, [Αθήνα] 1948 ( 2 1961, 3 1971, 4 1979). Τόμος δεύτερος Πεζά και Ιταλικά. "Εκδοση - Σημειώσεις Λίνου Πολίτη. "Ικαρος, [Αθήνα] 1955 ( 2 1968, 3 1979). Τόμος δεύτερος - Παράρτημα Ιταλικά (Ποιήματα και Πεζά). Μετάφραση Λίνου Πολίτη μέ συνεργασία Γ. Ν. Πολίτη. "Ικαρος, [Αθήνα] 1960 ( 2 1969). Τόμος τρίτος Αλληλογραφία. 'Επιμέλεια - Μετάφραση - Σημειώσεις Λίνου Πολίτη. "Ικαρος, [Αθήνα] 1991. — "Απαντα. Εισαγωγή - Κείμενα - Μεταφράσεις - Γλωσσάριον Ν. Β. Τωμαδάκη. 'Εκδόσεις «Γρηγόρη», 'Αθήναι [1969]. — Γεωργίου Ν. Παπανικολάου: Διονυσίου Σολωμού, "Απαντα. Τόμ. Α' Τό έλληνόγλωσσο έργο του, I-VI

1. Κρίσεις: [Μέ τήν ευκαιρία τής έκδοσης του τρίτου τόμου:] Κ. Θ. Δημαρας, Τό Βήμα, 20 Ίαν. 1967, σσ. 1-2. 2. Κρίσεις (γιά τούς τέσσερις πρώτους τόμους): θ . Ξύδης, NE, 115 (1984) 56-60.

καί τόμ. Β' Τό ίταλόγλωσσο εργο του. Αθήναι 1970-1972 ( 2 1986 άπό τις Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα). — Βλ. καί Φιλολογικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: Σ ο λ ω μ ό ς Διονύσιος. Σ ο υ ρ ή ς Γεώργιος: Τά "Απαντα Γεωργίου Σουρή. Νέα ολοκληρωμένη έκδοση. Αναστύλωσε καί έκρινε Γ. Βαλέτας. Τόμ. 1-5. Εκδοτικός οίκος Χρ. Γιοβάνη, Αθήναι 1966-1967 [Νεοελληνική Βιβλιοθήκη]. Σ ο ύ τ σ ο ς Αλέξανδρος: "Απαντα. Εκδοτικός οίκος Γεωργίου Φέξη, έν Αθήναις 1916 [Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη Φέξη]. (Μέ βιογραφικό σημείωμα γιά τόν Άλέξ. Σούτσο, γραμμένο άπό τόν Ιωάννη Ζερβό.) — "Απαντα. Πρόλογος - Επιμέλεια Νικ. Κουντρομιχάλη. Εκδόσεις Μπούρα-Κοσμαδάκη, Αθήνα 1963 1 . 2j π α τ α λ α ς Γεράσιμος: "Απαντα. Μελέτες. Έπιλογή. «Δίφρος», Αθήνα 1990. Σ τ ε ρ γ ι ό π ο υ λ ο ς Κώστας: Τα Ποιήματα. Α' 1944-1965 καί Β' 19651983. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1988 καί 1992. Σ τ ο γ ι α ν ν ι δ η ς Γιώργος Ξ.: Έπι συνόλου (1949-1981). Αγροτικές Συνεταιριστικές Εκδόσεις Α.Ε., [Θεσσαλονίκη 1986]. Τ ε ρ ζ ά κ η ς Άγγελος: Δοκίμια, [τόμ.] Α-ΙΕ'. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1963-1994. Τ ε ρ τ σ έ τ η ς Γεώργιος: "Απαντα Γεωργίου Τερτσέτη. Έκδοση τρίτη συμπληρωμένη. Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας. Τόμ. 1-3. Εκδόσεις Χρ. Γιοβάνη O.E., Αθήναι 1966-1967 [Νεοελληνική Βιβλιοθήκη] 01953-1954). — Ντίνου Κονόμου, Ό Γεώργιος Τερτσέτης και τά ευρισκόμενα εργα του. "Εκδοση Βιβλιοθήκης τής Βουλής τών Ελλήνων, Αθήνα 1984. Τ ρ α ϊ α ν ό ς Αλέξης: Φύλακας έρειπίων. Τά Ποιήματα. Επιμέλεια: Αλέξης Ζήρας - Στέφανος Μπεκατώρος. Πλέθρον, Αθήνα 1991. Τ σ α κ ν ι α Αμαλία: Τά Ποιήματα, 1969-1984. Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 2000. Τ σ α κ ν ι α ς Σπύρος: Τά Ποιήματα, 1952-1992. Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 2000. Τ σ ά τ σ ο ς Κωνσταντίνος: Τά Ποιήματα. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1973. Τ σ ά τ σ ο υ Ιωάννα: Ποιήματα. Εκδοτική Αθηνών, 1988. Τ υ π ά λ δ ο ς Ιούλιος: "Απαντα. Ποιήματα, πεζά, γράμματα, μεταφράσματα, ιταλικά. Αναστύλωσε Ντίνος Κονόμος. Εκδόσεις Πηγής, Αθήνα 1953 2 . 1. Κρίσεις: Ξ. Α. Κοκόλης, 'Ελληνικά, 19 ( 1 9 6 6 ) 408-411. 2. Κρίσεις: Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, !Ελληνική Δημιουργία, 11 ( 1 9 5 3 ) 502-507 (βλ. καί αυτόθι, 575-576).

— "Άπαντα. Επιμέλεια - Εισαγωγή: Ντίνος Κονόμος. [Αθήναι 1968]. ( "Άπαντα τών Νεοελλήνων Κλασσικών). Τ ω μ α δ ά κ η ς Ν. Β.: Ποιήματα. Επιλεγόμενα καί φιλολογική έπιμέλεια I. Μ. Χατζηφώτη. Αθήνα 1973. Φ ι λ ύ ρ α ς Ρώμος: "Απαντα. (Έμμετρα και πεζά). Κριτική εισαγωγή Αίμ. Χουρμούζιου. Εκδόσεις Γκοβόστη, [Αθήνα 1939]. Φ ρ α γ κ ό π ο υ λ ο ς Θ. Δ.: Τά Ποιήματα. Τόμ. Α' 1945-1956 καί τόμ. Β' 1957-1973. Διογένης, Αθήνα 1975-1976. Χ ά κ κ α ς Μάριος: "Άπαντα. Εικόνες Τάκη Σιδέρη. Κέδρος, [Αθήνα 1972, 3 1986 συμπληρωμένη]. Χ α τ ζ η λ α ζ ά ρ ο υ Μάτση: Ποιήματα 1944-1985. "Ικαρος, [Αθήνα 1989]. Χ α τ ζ ό π ο υ λ ο ς Κωσταντΐνος: Ποιήματα. "Ικαρος, [Αθήνα 1955]. — Πεζά, [τόμ.] Ι-ΙΙ. "Ικαρος, [Αθήνα 1956-1957]. — *Απαντα. Μέρος Α': Πεζά. Α' τόμος. Φιλόλογική έπιμέλεια Άνθούλας Σεφεριάδου. Εκδόσεις Πατάκη. [Αθήνα 1988}: Βλ. καί Φιλολογικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: Χ α τ ζ ό π ο υ λ ο ς Κωσταντϊνος. Χ ε ι μ ώ ν α ς Γιώργος: Πεζογραφήματα. Εισαγωγή - Επιμέλεια - Χρονολόγιο: Εύριπιδης Γαραντούδης, Εκδόσεις Καστανιώτης, [Αθήνα 2004]. Χ ο ρ ν Παντελής: Τά Θεατρικά. Τόμ. Α'-Δ'. Εισαγωγή - Επιμέλεια: "Εφη Βαφειάδη. Ίδρυμα Γουλανδρή-Χόρν, Αθήνα 1993-1996. Χ ο υ ρ μ ο ύ ζ ι ο ς Αιμίλιος: Έργα, [τόμ.] Α'-Γ. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1976-1986. Χ ρ ι σ τ ι α ν ό π ο υ λ ο ς Ντίνος: Ποιήματα. Τρίτη έκδοση. Εκδόσεις Διαγωνίου, Θεσσαλονίκη 1998 [Νέα Σειρά, 25]. Χ ρ ι σ τ ο δ ο ύ λ ο υ Δημήτρης: Ποιήματα. Τόμος Α' (1954-1964) καί Β' (1965-1975). Τρίτη έκδοση. Κέδρος, 1980. Χ ρ ι σ τ ό π ο υ λ ο ς Αθανάσιος: "Απαντα. Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας. Έκδοση του Σωματείου «Φίλοι Βυζαντινών Μνημείων Καστοριάς», Αθήνα 1969 [Νεοελληνική Βιβλιοθήκη]. Χ ρ υ σ ά ν θ η ς Κύπρος: Λυρικός Αόγος. Α'-Β'. "Ιδρυμα Α. Γ. Λεβέντη, Λευκωσία 1985. Ψ υ χ ά ρ η ς Γιάννης: "Απαντα Γιάννη Ψυχάρη. Επιμέλεια Νικηφόρου Βρεττάκου. Πρόλογος Δημήτρη Γληνού. Τόμ. 1-3. «Βιβλιοεκδοτική», Αθήνα 1955.

Α Λ Λ Η Λ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ (αύτοτελή δημοσιεύματα: έπιλογή)

Ά ξ ι ώ τ η Μέλπω: Γράμματα στή Μέλπω άπό τόν άδελφό της Πανάγο Άξιώτη. Φιλολογική έπιμέλεια: Παναγιώτης Κουσαθανάς. "Εκδοση τής έφημερίδας « Ή Μυκονιάτικη», Μύκονος 1997. Στις σσ. 113-139 Επίμετρο 15 έπιστολών τής Άξιώτη προς τή Νανά Καλλιανέση ( | 1988) τής διετίας 1970-1971. Β α λ α ω ρ ί τ η ς Αριστοτέλης: Α' Βίος, έπιστολές καί πολιτικά κείμενα. Φιλολογική έπιμέλεια: Γ. Π. Σαββίδης και Νίκη Λυκούργου. "Ικαρος, [Αθήνα 1980]· σσ. 249-328: β' Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, ''Αλληλογραφία. Α' \Αλληλογραφία μέ τόν 5Ανδρέα Αασκαράτο (1859-1972), Β' Έπιλογή έλληνικών έπιστολών προς διαφόρους (1857-1879). Β α λ α ω ρ ί τ η ς Νάνος: Νάνος Βαλαωρίτης - Γιώργος Σεφέρης, 'Αλληλογραφία (1945-1968) καί τριάντα τέσσερις έπιστολές του Νάνου Βαλαωρίτη στον Γ. Κ. Κατσίμπαλη (1947-1950). Είσαγωγή: Avi Sharon. Φιλολογική Επιμέλεια: Λίλα Θεοδόση. "Υψιλο ν/Βιβλία, [Αθήνα 2004]. Β α φ ό π ο υ λ ο ς Γ. θ.: Γράμματα σ' ενα φίλο. «Έπιστολές Γ. Θ. Βαφόπουλου στον Θανάση Παπαθανασόπουλο, 1967-1995». Πρόλογος, Σχόλια, Επιμέλεια: Θανάσης Παπαθανασόπουλος. Ιανός, [Θεσσαλονίκη 2000]. Β ι ζ υ η ν ό ς Γεώργιος: Έπιστολές. Είσαγωγή - Σημειώσεις - Σχόλια: Γιάννης Παπακώστας. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2004]. Β ι κ έ λ α ς Δημήτριος: Νικολάου Γ. Τσική, Έπτά άνέκδοτες έπιστολές του Δημητρίου Βικέλα, 'Ολυμπιακή έκδοση, [Αθήνα], 'Ιούνιος 2004 [Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής «Δρομοκαίτειον»]. Β λ α σ τ ό ς Πέτρος: Κύπρου Χρυσάνθη, Σαραντατρεΐς έπιστολές του Πέτρου Βλαστού, Μικρές Εκδόσεις «Πνευματικής Κύπρου», Λευκωσία 1966. Γ α ζ ή ς Άνθιμος: Βλ. Φιλιππίδης Δανιήλ. Γ ι α ν ί δ η ς 'Ελισαΐος: Άπό τήν άλληλογραφία τών πρώτων δημοτικιστών. II 562 γράμματα τών Ε. Γιανίδη, I. Δραγούμη, Α. Εφταλιώτη, Κ. Παλαμά, Α. Πάλλη, Δ. Ταγκόπουλου, Γ. Ψυχάρη, κ.ά. Συλλογή του ύλικου: Σταμ. Κ. Καρατζάς. 'Επιμέλεια τής έκδοσης: Ε.ΔΙΙ. του Σπουδαστηρίου Νεότερης Έλληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη 1985 [Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Έπιστημονική Επετηρίδα τής Φιλοσοφικής Σχολής, Παράρτημα άρ. 60]. Γ ι α ν ν ο ύ λ η ς Εύγένιος (ό Αιτωλός): Βλ. Κριτικές έκδόσεις νεοελληνικών κειμένων: Γ ι α ν ν ο ύ λ η ς Εύγένιος (ό Αιτωλός). Γ λ η ν ό ς Δημήτρης: Γιώργου Γάτου, Τό μέγα πάθος του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού. 41 γράμματα του Γληνού στό Δελμουζο. Επιμέλεια, Σχόλια,

Εισαγωγικά Κείμενα, Ευρετήρια, Σημειώσεις —. Έλληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003. Δ ε λ μ ο ϋ ζ ο ς Αλέξανδρος: Βλ. τήν προηγούμενη έγγραφή. Δ έ λ τ α Πηνελόπη: 'Αλληλογραφία τής Π. Σ. Δέλτα 1906-1940. Επιμέλεια Ξ. Λευκοπαρίδη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήνα, χ.χ. (= 1957)], 2 1997. — Lettres de deux amis. Une correspondance entre Pénélope S. Delta et Gustave Schlumberger suivie de quelques de Gabriel Millet. Introduction et notes de X. Lefcoparidis. Préface d'André Mirambel. Athènes 1962. — Βλ. και τούς τόμους Α' και Β' του 'Αρχείου τής Π. Σ. Δέλτα, Επιμέλεια Π. Α. Ζάννα, Ερμής, Αθήνα 1988 και 1989. Βλ. και Φ ω τ ι ά δ η ς Φώτης. Δ ρ α γ ο ύ μ η ς "Ιων: Βλ. Γιανίδης Έλισαιος, Φωτιάδης Φώτης. Ε γ γ ο ν ό π ο υ λ ο ς Νίκος: ... καί σ' αγαπώ παράφορα. Γράμματα στή Αένα, 1959-1967. Φιλολογική έπιμέλεια Δημήτρης Δασκαλόπουλος. Μέ δεκαπέντε έγχρωμους"πίνακες. "Ικαρος, [Αθήνα 1993]. Ε π τ α ν ή σ ι ο ι λ ο γ ο τ έ χ ν ε ς : Γεωργίου Θ. Ζώρα, Επτανησιακά Μελετήματα. Γ' Θωμαζαϊος καί Επτανήσιοι (άνέκδοτος άλληλογραφία), Αθήναι 1966 [Σπουδαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, 45]. Ε φ τ α λ ι ώ τ η ς Αργύρης: 'Από τήν άλληλογραφία τών πρώτων δημοτικιστών. I Γιάννη Ψυχάρη καί 'Αργύρη 'Εφταλιώτη άλληλογραφία. 716 γράμματα (1890-1923). Επιμέλεια: Σταμ. Κ. Καρατζα - Έρατ. Γ. Καψωμένου καί Ερευνητικής Όμάδας. Τόμ. Α': Κείμενα. Ιωάννινα 1988 [Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων - Φιλοσοφική Σχολή, Τομέας Μεσαιωνικής καί Νέας Έλληνικής Φιλολογίας, Νεοελληνικές "Ερευνες Άρ. 6 - Έποπτεία: Έρατ. Γ. Καψωμένου]. — 'Ογδόντα άνέκδοτα γράμματα του 'Αργύρη 'Εφταλιώτη (1889-1907) προς τόν 'Αλέξανδρο Πάλλη. Οί άγώνες τών πρώτων δημοτικιστών. Επιμέλεια-παρουσίαση Βαγγέλη Άντ. Καραγιάννη. Έλληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1993. — Βλ. καί Γ ι α ν ί δ η ς Έλισαΐος. Θ ε ο τ ο κ ά ς Γιώργος: Γ. Θεοτοκά καί Γ. Σεφέρη, 'Αλληλογραφία (19301966). Φιλολογική έπιμέλεια: Γ. Π. Σαββίδης. [Εκδόσεις «Ερμής»], Αθήνα 1975. — Γιώργου Θεοτοκά - Νικόλα Κάλα, Μιά άλληλογραφία. Εισαγωγή-Επιμέλεια Ιωάννας Κωνσταντουλάκη-Χάντζου. «Πρόσπερος», Αθήνα 1989. Θ ε ο τ ό κ η ς Κωνσταντίνος: Σπύρου Ζηνιάτη - Θεοδόση Πυλαρινου, « Ή άνέκδοτη άλληλογραφία Κωνσταντίνου Θεοτόκη καί Στεφάνου Ξανθουδίδου γιά τόν Έρωτόκριτο», στόν τόμο Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Μελετήματα. Φιλο-

λογική έπιμέλεια: Θεοδόσης Πυλαρινός, Βιβλιοθήκη Τράπεζας Αττικής, Αθήνα 2004, σσ. 43-148. Ι ω ά ν ν ο υ Γιώργος: Δέκα ανέκδοτα γράμματα στόν Χρήστο Σαμουηλίδη, 1949-1951. Εισαγωγή - Σχόλια: Αντιγόνη Βλαβιανού. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήνα 2000]. Κ α β ά φ η ς Κ. Π.: Επιστολές στόν Μάριο Βαϊάνο. Εισαγωγικό Δοκίμιο, Παρουσίαση, Σχόλια καί Σημειώσεις Ε. Ν. Μόσχου. Βιβλιοπωλείο τής « Ε στίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1979]. Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η ς Νίκος: Επιστολές προς τή Γαλάτεια, Δίφρος, Αθήνα 1958. — Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στόν Πρεβελάκη. Και σαράντα άλλα Αυτόγραφα έκδιδόμενα μέ Σχόλια, ενα Σχεδίασμα Εσωτερικής Βιογραφίας και τή Χρονογραφία του Βίου του Ν. Καζαντζάκη άπό τόν Π. Πρεβελάκη. Εκδόσεις Ελένης Ν. Καζαντζάκη, Αθήνα 1965 ( 2 1984). — Μήνα Δημάκη, Καζαντζάκης. Επιστολές Καζαντζάκη στόν Μηνά ΔημάκηΣχόλια. [Εκδόσεις] Τό Έλληνικό Βιβλίο, Αθήνα 1975. Κ α ΐ ρ η Ευανθία: Βλ. Κ α ΐ ρ η ς Θεόφιλος. Κ α ι ρ η ς Θεόφιλος: Αλληλογραφία Θεοφίλου Καιρη. Εκδιδομένη ύπό Δημητρίου I. Πολέμη. Μέρος πρώτον Έπιστολαί Θεοφίλου Καιρη: Τόμ. Α' 18141839, τόμ. Β' 1839-1844, τόμ. Γ 1844-1853. Μέρος δεύτερον Έπιστολαί Ευανθίας Καιρη 1814-1866. Μέρος τρίτον Έπιστολαί προς Θεόφιλον Καιρην: τόμ. Α' 1808-1839, τόμ. Β' 1839-1845, τόμ. Γ 1846-1852. Μέρος τέταρτον Έπιστολαί προς Εύανθίαν Καιρη 1815-1866. Μέρος πέμπτον Έπιστολαί διάφοροι: τόμ. Α' 1802-1853, τόμ. Β' 1854-1906. Μέρος έκτον Προσωπογραφικά, Καιρειος Βιβλιοθήκη, Άνδρος 1994. Κ ά λ α ς Νικόλαος: Νικόλας Κάλας - Μιχάλης Ράπτης, Μιά πολιτική άλληλογραφία, 1967-1984. Εισαγωγή - Επιμέλεια: Lena Hoff. Εκδόσεις Άγρα, [Αθήνα 2002]. Βλ. καί Θ ε ο τ ο κ ά ς Γιώργος. Κ ά λ β ο ς Ανδρέας: Mario Vitti, Πηγές γιά τή βιογραφία του Κάλβου (επιστολές 1813-1820), Θεσσαλονίκη 1963 [ Έλληνικά. Περιοδικόν Σύγγραμμα Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Παράρτημα 15]. Κ α ρ α ν τ ώ ν η ς Αντρέας: Γιώργος Σεφέρης & Αντρέας Καραντώνης, Αλληλογραφία 1931-1960. Φιλολογική έπιμέλεια: Φώτης Δημητρακόπουλος. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1988. Κ α τ α ρ τ ζ ή ς Δημήτριος: «Έπιστολαί άμοιβαΐαι περί γλώσσης του άρχοντος Κλοτζιάρ Δημητρίου Καταρτζή, καί Λάμπρου του Φωτιάδου του έν Βουκουρεστίω διδασκάλου», στό Κ. Ν. Σάθα, Νεοελληνικής Φιλολογίας Παράρτημα, έν Αθήναις, έκ τής τυπογρ. τών τέκνων Άνδρ. Κορομηλα, 1870, σσ. 154-176, και στό Α. Ε. Μέγα Ιστορία του γλωσσικού ζητήματος, Μέρος

Β', Αιώνες γλωσσικών συζητήσεων (1750-1926), Έν Αθήναις 1927, σσ. 23-33. Κ α τ σ ί μ π α λ η ς Γ. Κ.: Βλ. παραπάνω: Β α λ α ω ρ ί τ η ς Νάνος. Κ α χ τ ί τ σ η ς Νίκος: Τά γράμματα του Νίκου Καχτίτση στον Γιώργη Παυλόπουλο (1952-1967). Φιλολογική έπιμέλεια: Αυγή-Άννα Μάγγελ. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 2001]. Κ ο δ ρ ι κ ά ς Παναγιώτης: Επιστολές του Κωνσταντίνου Σταμάτη προς τόν Παναγιώτη Κοδρικά γιά τή Γαλλική 'Επανάσταση —'Ιανουάριος 1793—. Προλεγόμενα Emile Legrand, Εισαγωγή: Παναγιώτης Μιχαηλάρης. Ιδεόγραμμα, Αθήναι 2002. Κ ο ν ε μ έ ν ο ς Νικόλαος: Γιώργος Γ. Άλισανδράτος, 'Ανέκδοτα γράμματα του Ν. Κονεμένου στον 'Ανδρέα Αασκαράτο (1860-1861, 1863). Είσαγωγή, έκδοση, σημειώσεις. Αθήνα 1996 [Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Χείρα διατριβών καί μελετών, 2]. Κ ο ρ α ή ς Αδαμάντιος: 'Αλληλογραφία. Εκδοτική έπιτροπή: Κ. Θ. Δημαράς, Άλκης Αγγέλου, Αικατερίνη Κουμαριανου, Εμμανουήλ Ν. Φραγκίσκος. Τόμ. A' 1774-1798 1 , τόμ. Β' 1799-1809, τόμ. Γ 1810-1816, τόμ. Δ' 1817-1822, τόμ. Ε' 1823-1826, καί τόμ. C 1827-1833. Αθήνα 1964, 1966, 1979, 1982, 1983 καί 1984 [Όμιλος Μελέτης του Έλληνικου Διαφωτισμού, Νέα *Ελληνικά Κείμενα, Επιστασία Κ. Θ. Δημαρά]2. Βλ. καί Άπαντα νεοελλήνων συγγραφέων: Κ ο ρ α ή ς Αδαμάντιος. Κ ο τ ζ ι ο ύ λ α ς Γιώργος: 'Ανέκδοτα γράμματα. Παρουσίαση - Επιμέλεια Σημειώσεις Έ . Χ. Γόνατα. Κείμενα, Αθήνα 1980. — 'Αγαπητέ Κοτζιούλα. Ή άλληλογραφία του ποιητή Γιώργου Κοτζιούλα (1927-1955). Πρόλογος: Γιάννης Παπακώστας, Επιμέλεια: Νάση Μπάλτα. Εκδόσεις 'Οδυσσέας, ['Αθήνα 1994]. Λ α σ κ α ρ ά τ ο ς Ανδρέας: Βλ. Β α λ α ω ρ ί τ η ς Αριστοτέλης, Κ ο ν ε μ έ ν ο ς Νικόλαος. Λ ο ρ ε ν τ ζ ά τ ο ς Ζήσιμος: Γράμματα Σεφέρη-Λορεντζάτου (1948-1968). Επιμελήθηκε Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος. Δόμος, [Αθήνα 1990]. Μ α λ ά ν ο ς Τίμος: Γιώργος Σεφέρης & Τίμος Μαλάνος, 'Αλληλογραφία (1935-1963). Φιλολογική Επιμέλεια: Δημήτρης Δασκαλόπουλος. Όλκός, 'Αθήνα 1990. 1. Κρίσεις: Άπ. Δασκαλάκης, Αθήνα, 67 (1964) 413-415. 2. Κρίσεις: Γεώργιος Α. Χριστοδούλου, Διαβάζω, τευχ. 124 (31 Ίουλ. *85), σσ. 6 8 - 7 1 (καί σέ πληρέστερη καί έκτενέστερη μορφή στό βιβλίο του ϊδιου: Σύμμικτα Κριτικά, Αθήνα 1986, σσ. 354-362). — Φίλιππος Ήλιού, Τά Ιστορικά, τόμ. 2, τευχ. 4 (Δεκ. 1985), σσ. 442-455.

Ξ α ν θ ο υ δ ί δ η ς Στέφανος: Βλ. Θ ε ο τ ό κ η ς Κωνσταντίνος. Ξ ε ν ό π ο υ λ ο ς Γρηγόριος: Νίκου Γρυπάρη, 'Ανέκδοτα γράμματα του Γρηγορίου Ξενοπούλου στόν Λεωνίδα Χ. Ζώη. Φιλολογική - έκδοτική έπιμέλεια: Διονύσης Σέρρας. Δήμος Ζακυνθίων, Ζάκυνθος 2001. Ο ι κ ο ν ό μ ο ς ό έξ Ο ι κ ο ν ό μ ω ν Κωνσταντίνος: 'Αλληλογραφία. Τόμ. Α' 1802-1817 καί τόμ. Β' 1818-1822. Επιμέλεια Κώστα Λάππα και Ρόδης Σταμούλη. Αθήνα 1989 καί 2002 [Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Έρεύνης του Μεσαιωνικού καί Νέου Ελληνισμού]. Ο ύ ρ ά ν η ς Κώστας: "Ενα ειδύλλιο. 36 άνέκδοτες έπιστολές. Επιμέλεια: 'Αλόη Σιδέρη. 'Ίδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, 'Αθήνα 1992. Π α λ α μ α ς Κωστής: Γράμματα στή Ραχήλ. 'Επιμέλεια Γ. Κ. Κουρνούτου. 'Εκδόσεις «Έλληνικά Γράμματα», 'Αθήνα 1960 ( 2 1984 άπό τό Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας»). Περιέχονται 255 γράμματα —ή άλλα κείμενα— του Παλαμα προς τήν Ελένη Κορτζα, τής περιόδου 1921-1936. — 'Αλληλογραφία. Τόμ. Α' (1875-1915), τόμ. Β' (1916-1928), τόμ. Γ (19291941), τόμ. Δ' (Γράμματα στή Λιλή Ζηρίνη: 1917-1929), Εισαγωγή - Φιλολογική έπιμέλεια - Σημειώσεις Κ. Γ. Κασίνη. 'Αθήνα 1975-1986 ["Ιδρυμα Κωστή Παλαμα, 2]1, τόμ. Ε' (Γράμματα στή Στέλλα Διαλέτη, 19291934), Φιλολογική έπιμέλεια: Φώτης Δημητρακόπουλος, 'Ίδρυμα Κωστή Παλαμα, 'Αθήνα 1991 2 . — Βλ. καί Γ ι α ν ί δ η ς Έλισαϊος. Π ά λ λ η ς Άλέξαντρος: 'Ανέκδοτα γράμματα του 'Αλέξανδρου Πάλλη. Επιμέλεια τής έκδοσης - Σχολιασμός: Κρίστα Άνεμούδη-Άρζόγλου. Εταιρεία Ε λ ληνικού Λογοτεχνικού καί Ιστορικού 'Αρχείου, 'Αθήνα 1986. Εκδίδονται 36 γράμματα του Πάλλη προς διαφόρους, τής περιόδου 1900-1907. — Βλ. καί Γ ι α ν ί δ η ς Έλισαΐος, Ε φ τ α λ ι ώ τ η ς 'Αργύρης, Φ ω τ ι ά δ η ς Φώτης. Π α ν α γ ι ω τ ό π ο υ λ ο ς I. Μ.: 'Επιστολές I. Μ. Παναγιωτόπουλου και Έμμ. και Αίκ. Κριαρα. Επιμέλεια: Έμμ. Κριαρα. Εκδόσεις τής Σχολής I. Μ. Παναγιωτόπουλου, 'Αθήνα 2004. Π α π α δ ί τ σ α ς Δ . Π.: Νά μου γράφεις έστω και βαδίζοντας. 'Επιστολές στόν Έ. Χ. Γόνατα 1960-1965. Σημείωμα Έ . Χ. Γόνατα, Επιμέλεια - έπίμετρο Χρήστου 'Αστεριού. Εκδόσεις Πατάκη, ['Αθήνα 2000]. Π α π α δ ι α μ ά ν τ η ς 'Αλέξανδρος: 'Αλληλογραφία. Σημειώσεις Ο. Merlier. Εισαγωγή - Επιμέλεια Έμμ. I. Μοσχονας. 'Οδυσσέας, Αθήνα 1981 [Νεοελ1. Κρίσεις: Κ. θ . Δημαρας, Τό Βήμα, 18 Ίουν. 1976, σσ. 1-2, 25 Ίουν. 7 6 , σσ. 1-2, 2 Ίουλ. 7 6 , σσ. 1-2, 28 Ίουλ. 1978, σσ. 1 καί 6, 4 Αύγ. 7 8 , σσ. 1 καί 6, 7 Μαΐου 1982, σσ. 1 καί 4. — θ . Ξύδης, NE, 111 ( 1 9 8 2 ) 761-763. — Απ. Σαχίνης, Τετράδια Κριτικής, Γ, 219-224. — Ό Ιδιος, ΠΑΑ, 62 ( 1 9 8 7 ) 322-326. 2. Κρίσεις: Ε. Ν. Μόσχος, NE, 130 (1991) 1125-1127.

ληνική λογοτεχνία, 3]. — Αλληλογραφία. Φιλολογική έπιμέλεια Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου. Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα 1992]. Π α π α τ σ ώ ν η ς Τάκης: Γιολάντας Πέγκλη, Έπιστολές Τ. Κ Παπατσώνη στήν Γιολάντα Πέγκλη. Επιμέλεια, είσαγωγή, σχόλια: Γιολάντα Πέγκλη Τάσος Κορφής. Πρόσπερος, Βιβλίο 81, Αθήνα 1994. Π ο λ ί τ η ς Νικόλαος: Βλ. Ψ υ χ ά ρ η ς Γιάννης. Π ο λ ί τ η ς Φώτος: Παν. Μουλλάς, Ό λόγος τής απουσίας. Δοκίμιο γιά τήν έπιστολογραφια μέ σαράντα άνέκδοτα γράμματα του Φώτου Πολίτη (1908 -1910). Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992. Ρ ί τ σ ο ς Γιάννης: Γλυκειά μου Λούλα. Επιμέλεια: Δέσποινα Γλέζου. «Νέα Σύνορα», Εκδοτικός 'Οργανισμός Λιβάνη, 'Αθήνα 1997. [Περιλαμβάνονται 506 έπιστολές του ποιητή προς τήν άδελφή του Λούλα Ρίτσου-Γλέζου τής περιόδου άπό 14 Σεπτ. 1949 έως 8 Ίουν. 1952]. Σ ε φ έ ρ η ς Ι^φργος: Αδαμαντίου Διαμαντή & Γιώργου Σεφέρη, 'Αλληλογραφία 1953-1971. Φιλολογική έπιμέλεια Μιχάλης Πιερής. Στιγμή, Αθήνα 1985. — Σεφέρης καί Μαρώ, !Αλληλογραφία, Α' (1936-1940). Φιλολογική έπιμέλεια: Μ. Ζ. Κοπιδάκης. Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, [Αθήνα 1989], καί Μαρώ καί Γιώργος Σεφέρης, 'Αλληλογραφία, Β' (1944-1959), Φιλολογική έπιμέλεια Μαρία Στασινοπούλου, "Ικαρος, [Αθήνα 2005]. — «Κυπριακές» έπιστολές του Σεφέρη (1954-1962). Άπό τήν άλληλογραφία του μέ τόν Γ. Π. Σαββίδη. Φιλολογική έπιμέλεια: Κατερίνα Κωστίου. Πολιτιστικό "Ιδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Λευκωσία 1991. — Γιώργος Σεφέρης - Edmund Keeley, Άλληλογραφία 1951-1971. Είσαγωγή: Ε. Keeley, Μετάφραση: Αλόη Σιδέρη. 'Εκδόσεις "Αγρα, [Αθήνα 1998]. — Γιώργος Σεφέρης & Γιώργος Αποστολίδης, Άλληλογραφία 1931-1945. Φιλολογική έπιμέλεια: Βασιλική Κοντογιάννη. "Ικαρος, [Αθήνα 2002]. Βλ. καί παραπάνω: Β α λ α ω ρ ί τ η ς Νάνος, Θ ε ο τ ο κ ά ς Γιώργος, Κ α ρ α ν τ ώ ν η ς Αντρέας, Λ ο ρ ε ν τ ζ ά τ ο ς Ζήσιμος, Μ α λ ά ν ο ς Τίμος. Σ ι κ ε λ ι α ν ό ς Άγγελος: Γράμματα στήν Άννα. Πρόλογος Άννας Σικελιανού. "Ικαρος, [Πρώτη έκδοση: Αθήνα, Νοέμβριος 1980, Λιθογραφική άνατύπωση: Αθήνα, Ιούνιος 1981]. Άνέκδοτα ποιήματα και γράμματα. 'Επιμέλεια - Παρουσίαση: Βιβέτ Τσαρλαμπα-Κακλαμάνη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», Αθήνα [1981]. — Τριαντατρία και τρία άνέκδοτα κείμενα 1902-1950 (Έπιστολές, ποιήματα, κλπ.). Παρουσίαση Γ. Π. Σαββίδης. Έλληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο, [Αθήνα] 1981. — Γράμματα. Τόμ. Α' (1902-1930) καί Β' (1931-1951). Φιλολογική έπιμέλεια: Κώστας Μπουρναζάκης. "Ικαρος, [Αθήνα 2000]. Σ κ ο ύ φ ο ς Φραγκίσκος: François Scouphos, ΌΓραμματοφόρος (Le Cour-

rier). Édition critique du recueil de ses lettres avec introduction, commentaire et répertoires par Manoussos Manoussacas et avec la collaboration de Michel Lassithiotakis. Athènes 1999 [Académie d'Athènes, Centre de Recherches Médiévales et Néo-helléniques]. Σ ο λ ω μ ό ς Διονύσιος: "Απαντα, Τόμος τρίτος Αλληλογραφία. Επιμέλεια Μετάφραση - Σημειώσεις Αίνου Πολίτη. "Ικαρος, 1991. Σ τ α μ ά τ η ς Κωνσταντίνος: Βλ. παραπάνω Κ ο δ ρ ι κ α ς Παναγιώτης. Τ α γ κ ό π ο υ λ ο ς Δημήτριος: Βλ. Γ ι α ν (δη ς Έλισαΐος, Φ ω τ ι ά δ η ς Φώτης. Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η ς Μανόλης: Αλληλογραφία. Φιλολογική έπιμέλεια: Παν. Μουλλας, Μαρία Βερτσώνη-Κοκόλη, "Εφη Πέτκου. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών ('Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), [Θεσσαλονίκη 2001]. Φ ι λ ι π π ί δ η ς Δανιήλ: Δανιήλ Φιλιππίδης - Barbié du Bocage - Άνθιμος Γαζής, Αλληλογραφία (1794-1819). Έκδοση - Σχόλια Αικατερίνης Κουμαριανου. Πρόλογος Κ. Θ. Δημαρα. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», Αθήνα 1966 [Όμιλος Μελέτης του Έλληνικου Διαφωτισμού, Νέα Ελληνικά Κείμενα, Επιστασία Κ. Θ. Δημαρα]. Φ ω τ ι ά δ η ς Λάμπρος: Βλ.παραπάνω Κ α τ α ρ τ ζ ή ς Δημήτριος. Φ ω τ ι ά δ η ς Φώτης: Γιάννη Παπακώστα, Ό Φώτης Φωτιάδης και τό «Άδερφάτο της Έθνικής Γλώσσας». Ή αλληλογραφία. Έλληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1985, σσ. 113-427 (δπου έκδίδονται 332 γράμματα του Φωτιάδη καί προς τόν Φωτιάδη)1 καί 473-629 (δπου γίνεται περιγραφή καί σχολιασμός άπό τόν έκδοτη τών 332 γραμμάτων). Ψ υ χ ά ρ η ς Γιάννης: Jean Psichari - Pierre de Nolhac, Lettres (1881-1928). Présentées et annotées par Ioanna Constandulaki-Chantzou. Athènes 1985. — Ε. Κριαρα, Γράμματα Ψυχάρη προς Νικόλαο Γ. Πολίτη, Υπουργείο Έθνικής Παιδείας καί Θρησκευμάτων, Κέντρο Έλληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2003. — Του ίδιου, Νέα γράμματα Ψυχάρη προς Νικόλαο Γ. Πολίτη, Υπουργείο Έθνικής Παιδείας καί Θρησκευμάτων, Κέντρο Έλληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2004. Βλ. καί παραπάνω: Γ ι α ν ι δη ς Έλισαΐος, Ε φ τ α λ ι ώ τ η ς Αργύρης. 1. "Οπως μας πληροφορεί ό Παπακώστας (σ. 12 του βιβλίου): «Τό μεγαλύτερο μέρος της άλληλογραφίας τό άποτελουν τά γράμματα προς τό Φωτιάδη καί προέρχονται άπό τό άρχεΐο του* διαφορετική είναι ή πηγή τών έπιστολών του Φωτιάδη προς άλλους: δσα άπευθύνονται στό Δραγούμη προέρχονται άπό τό οίκεΐο άρχεΐο, πού είναι κατατειθεμένο [sic] στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη· τά γράμματα του Φωτιάδη στήν Πηνελόπη Δέλτα άναδημοσιεύονται έδώ άπό τήν άλληλογραφία της, ένώ δσα άπευθύνονται στόν Αλέξανδρο Πάλλη, στόν Πέτρο Βλαστό καί στόν Δημ. Ταγκόπουλο προέρχονται άπό τό άρχεΐο Βλαστού».

Σ η μ ε ί ω σ η : Χρειάζεται νά σημειωθεί έδώ δτι σέ ορισμένες άπό τις παραπάνω περιγραφόμενες σειρές 'Απάντων τών νεοελλήνων συγγραφέων (λ.χ. στά "Απαντα του Καρκαβίτσα) περιλαμβάνονται καί οί έπιστολές πού έστειλαν ή έλαβαν οί συγγραφείς αύτοί.

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΩΝ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

(έπιλογή)

Δ ρ α γ ο ύ μ η ς "Ιων: Φύλλα Ημερολογίου. Α' (1895-1902), Επιμέλεια: Θεόδωρος Ν. Σωτηρόπουλος, Ερμής, Αθήνα 1988, Δ' (1908-1912), Επιμέλεια: Θ. Βερέμης - Γ. Κολιόπουλος, Έρμης, Αθήνα 1985, Ε' (1913-1917), Επιμέλεια: Θεόδωρος Ν. Σωτηρόπουλος, Ερμής, Αθήνα 1986, C (19181920), Επιμέλεια: Θεόδωρος Ν. Σωτηρόπουλος, Έρμης, Αθήνα 1987. Δ ρ ο σ ί ν η ς Γεώργιος: Βλ. Άπαντα νεοελλήνων συγγραφέων, Δ ρ ο σ ί ν η ς Γεώργιος. Θ ε ο τ ο κ ά ς Γιώργος: Τετράδια ημερολογίου 1939-1953. Εισαγωγή, έπιμέλεια: Δημήτρης Τζιόβας. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας», Αθήνα [1987]. — Ημερολόγιο τής «Άργώς» και του «Δαιμονίου». Φιλολογική επιμέλεια: Γ. Π. Σαββίδης. Εκδόσεις Λέσχη, [Αθήνα 1989]. Ι ω ά ν ν ο υ Γιώργος: Τό κατοχικό ήμερολόγιο χωρίς περικοπές. Εισαγωγή Σχόλια - Επίμετρο Αντιγόνη Βλαβιανού. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας», [Αθήνα 2000]. Κ α ν ε λ λ ό π ο υ λ ο ς Παναγιώτης: Ήμερολόγιο 31 Μαρτίου 1942 - 4 Ιανουαρίου 1945. Εισαγωγή: Θάνος Βερέμης. Δεύτερη έκδοση. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 2003 01977). Κ ο δ ρ ι κ α ς Παναγιώτης: !Εφημερίδες (1787-1797). Έκδοτης Άλκης Αγγέλου. Πρόλογος Κ. Θ. Δημαρα. Αθήνα 1963 [Όμιλος Μελέτης του 'Ελληνικού Διαφωτισμού, Νέα *Ελληνικά Κείμενα, Επιστασία Κ. Θ. Δημαρα]. — Εφημερίδες. Επιμέλεια Άλκης Αγγέλου. Ερμής, Αθήνα 1991 [ΝΕΒ, ΣΠ 57]. Κ ο υ μ α ν ο ύ δ η ς Στέφανος Α.: Ήμερολόγιον 1845-1867 Στεφάνου Α. Κουμανούδη. Μεταγραφή: Στέφανος Ν. Κουμανούδης. Επιμέλεια - Επιλεγόμενα: Άγγελος Π. Ματθαίου. "Ικαρος, [Αθήνα 1990]. Λ α δ ά ς Νίκος Β.: Ημερολογιακές σημειώσεις άπό τά φοιτητικά χρονιά (1973-1975). Πρόλογος Γ. Π. Σαββίδη. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1989. Λ υ κ ο ύ δ η ς Εμμανουήλ Στ.: Άπό τό Ήμερολόγιο τής Ζωής μου, 19241925, [Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 41], Βιβλιοπωλειον Ιωάννου Ν. Σιδέρη, [Αθήναι, χ.χ]·

Σ ε φ έ ρ η ς Γιώργος: Μέρες Α\ 16 Φεβρ. 1925 - 17 Αύγ. 1931. [Φιλολογική καί τυπογραφική έπιμέλεια Ε. Χ. Κάσδαγλη]. "Ικαρος, Αθήνα 1975. — Μέρες Β\ 24 Αύγ. 1931 - 12 Φεβρ. 1934. [Φιλολογική έπιμέλεια Δ. Ν. Μαρωνίτη]. "Ικαρος, Αθήνα 1975. —Μέρες Γ', 16 Άπρ. 1934 - 14 Δεκ. 1940. "Ικαρος, Αθήνα 1977. — Χειρόγραφο Σεπτ. '44, "Ικαρος, Αθήνα 1972. — Μέρες Δ', 1 Γεν. 1941 - 31 Δεκ. 1944. Ίκαρος, Αθήνα 1977. - Μέρες Ε\ 1945-1951. [Φιλολογική καί τυπογραφική έπιμέλεια Ε. Χ. Κάσδαγλη]. "Ικαρος, Αθήνα 1977 [ο τόμος αυτός κυκλοφόρησε γιά πρώτη φορά άπό τόν "Ικαρο τό 1973, μέ τόν τίτλο Μέρες του 1945-1951]. — Μέρες ζ\ 20 Άπρ. 1951 - 4 Αυγ. 1956. Επιμέλεια κειμένου - Σημειώσεις Παναγιώτη Μέρμηγκα. "Ικαρος, Αθήνα 1986. — Μέρες Ζ\ 1 Όκτ. 1956 - 27 Δεκ. 1960. Φιλολογική έπιμέλεια: Θεανώ Ν. Μιχαηλίδου. "Ικαρος, Αθήνα 1990 1 . — Πολιτικό Ημερολόγιο, Ά 25 Νοέμβρη - 13 Δεκ. 1944, καί Β' 1945-1947, 1949, 1952. Επιμέλεια - Σημειώσεις Αλεξάνδρου Ξύδη. "Ικαρος, [Αθήνα 1979 καί 1986]. — Χειρόγραφο Όκτ. '68. Είσαγωγή - Σημειώσεις: Π. Α. Ζάννας. Διάττων, Αθήνα 1986. Σ ι κ ε λ ι α ν ό ς Άγγελος: Τό «'Αγιορείτικο Ημερολόγιο». Είσαγωγή - Φιλολογική έπιμέλεια Ιωάννας Κωνσταντουλάκη-Χάντζου. Αθήνα 1988 [Ακαδημία Αθηνών, "Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη]. Τ σ ά τ σ ο υ Ιωάννα: Φύλλα Κατοχής. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήνα 1965, μέ πολλές επανεκδόσεις: 4 1981]. Τ σ ί ρ κ α ς Στρατής, Τά ήμερολόγια τής τριλογίας «'Ακυβέρνητες Πολιτείες». Κέδρος, Αθήνα 1973 ( 2 1981, 3 1981). Χ ρ η σ τ ί δ η ς Χρ.: Χρόνια Κατοχής 1941-1944. Μαρτυρίες ήμερολογίου. Πρόλογος - Συμπληρώματα - Σημειώσεις. Αθήνα 1971. Χ ρ η σ τ ο μ ά ν ο ς Κωνσταντίνος: Τό βιβλίο τής Αυτοκράτειρας 'Ελισάβετ. Φιλολογική έπιμέλεια: Απόστολος Σαχίνης. Αθήνα 1990 [Ίδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ

ΚΑΙ

ΑΤΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

(έπιλογή)

Β ά ρ ν α λ η ς Κώστας: Φιλολογικά 'Απομνημονεύματα. Φιλολογική έπιμέλεια Κώστα Γ. Παπαγεωργίου. Κέδρος, [Αθήνα] 1980 2 ( 2 1981). 1. Τών παραπάνω επτά τόμων κυκλοφόρησε —δπως είδαμε— καί άνθολογία μέ τόν τίτλο Ζήτημα φωτός. Ό Θανάσης Χατζόπουλος άνθολογεΐ τις «Μέρες» του Γ. Σεφέρη. Εκδόσεις Μπάστας-Πλέσσας, [Αθήνα 1995]. 2. Κρίσεις: Άλέξ. Αργυρίου, Τό Βήμα, 23 Φεβρ. 1981, σσ. 1 και 5.

Β α σ ι λ ι κ ό ς Βασίλης: Ή μνήμη επιστρέφει μέ λαστιχένια πέδιλα. Αυτοβιογραφία. «Νέα Σύνορα», Εκδοτικός 'Οργανισμός Λιβάνη, 'Αθήνα 1999. Β α φ ό π ο υ λ ο ς Γ. Θ.: Σελίδες Αυτοβιογραφίας. Τόμ. Α': Τό Πάθος [19031935], Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» ['Αθήναι 1970], τόμ. Β': Ήάνάσταση [1935-1951], Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», ['Αθήναι 1971], τόμ. Γ : Ταξίδια και Παρενθέσεις, Α' [1951-1967], 'Αθήνα [1973], τόμ. Δ': Ταξίδια και Παρενθέσεις, Β' [1967-1975], 'Αθήνα [1975], τόμ. Ε': Ύστερα άπό δέκα έπτά χρόνια, «Παρατηρητής», Θεσσαλονίκη [1991]. Β ι κ έ λ α ς Δημήτριος: Ή ζωή μου. Παιδικαι άναμνήσεις - Νεανικοί χρόνοι. Κατάστημα του Συλλόγου προς διάδοσιν 'Ωφελίμων Βιβλίων, έν 'Αθήναις 1908 [ΣΩΒ, 1] (= Δημήτριος Βικέλας, "Απαντα, Πρώτος τόμος Αυτοβιογραφία. Φιλολογική έπιμέλεια Άλκης 'Αγγέλου. 'Αθήνα 1997 [ΣΩΒ, 63Α], σσ. 3-250: Ή ζωή μου), καί, μέ τόν ιδιο τίτλο (Ήζωή μου): 'Εκδόσεις «Περίπλους^ [Αθήνα 1997], καί 'Εκδόσεις Εκάτη, ['Αθήνα 2003]. Β λ ά χ ο ς Άγγελος Σ.: Μιά φορά κι ενα καιρό ένας διπλωμάτης... (50 Κυβερνήσεις). Τόμ. Α - ζ ' . Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» Ι. Δ. Κολλάρος & Σία Α.Ε., 'Αθήνα [1985-1988]. — Πρωθύστερο. Παις, *Εφηβος, Εϊρην. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., 'Αθήνα 1990. Β ρ ε τ τ ά κ ο ς Νικηφόρος: Όδύνη. Αυτοβιογραφικό Χρονικό. Πρόλογος Κώστα Βρεττάκου. (Δεύτερη έκδοση), 'Εκδόσεις Πόλις, ['Αθήνα 2000]. Δ έ λ τ α Πηνελόπη Σ.: Αρχείο της Π. Σ. Δέλτα^, τόμ. Α'-Ζ', 'Επιμέλεια Π. Α. Ζάννα (οί τόμ. Α' καί Βθ, Μαριάννας Σπανάκη (ό τόμ. Ε', μέ Εισαγωγή Π. Α. Ζάννα), Π. Α. Ζάννα καί Α. Π. Ζάννα (ό Ο , Άλ. Π. Ζάννα (ό Ζ': Αναμνήσεις 1921), Έρμης, 'Αθήνα 1979-1996. Ό τόμ. C ( Αναμνήσεις 1899) είναι μετάφραση άπό τό γαλλικό πρωτότυπο που τήν φιλοτέχνησε ή Βούλα Λούβρου2. Δ ρ ο σ ί ν η ς Γεώργιος: Σκόρπια φύλλα τής ζωής μου. Φιλολογική έπιμέλεια: Γιάννης Παπακώστας. Τόμ. Α'-Δ'. Σύλλογος προς διάδοσιν 'Ωφελίμων Βιβλίων, 'Αθήναι 1982 (ό Β'), 1983 (ό Γθ, 1985 (ό Α' σέ β' έκδοση), 1986 (ό ΔΟ. Βλ. καί παραπάνω, Ημερολόγια Νεοελλήνων Συγγραφέων: Δροσίν η ς Γεώργιος. [Τά Σκόρπια φύλλα τής ζωής μου καλύπτουν ολόκληρους τους τόμους Ζ' καί Η' τών Απάντων του Δροσίνη (βλ. παραπάνω)]. Ζ α μ π έ λ ι ο ς 'Ιωάννης: Τραγωδίαι Ιωάννου Ζαμπελίου Αευκαδίου. Έκδοσις 1. Χρησιμοποιώ καί έδώ (δπως καί παραπάνω: Αλληλογραφίες, Δ έ λ τ α Πηνελόπη Σ.) τον γενικό τίτλο τής έκδοσης του έργου καί δχι τούς έκτενεΐς —καί δχι πάντοτε κυριολεκτικούς— τίτλους τών τόμων. 2. Βλ. καί Π. Α. Ζάννα, «Αύτοβιογραφικά κείμενα τής Π. Σ. Δέλτα (1874-1941)», Τό δέντρο, τευχ. 41 (Νοέμβριος 1988), σσ. 26-35.

Σεργίου Χ. Ραφτάνη Ήπεφώτου. Τόμ. Α', Τυπογραφεΐον ό Παρνασσός Σεργίου Χ. Ραφτάνη, έν Ζακύνθω 1860, σσ. θ'-ρ'. — Δ. Γρ. Κ[αμπούρογλου], «Αυτοβιογραφία Ίω. Ζαμπελίου», Αρμονία, τόμ. 3 (1902), σσ. 225-237. Θ έ μ ε λ ή ς Γιώργος: Πολύπτυχο. Θεσσαλονίκη 1941. Αυτοβιογραφικό Κείμενο. Ιανός, [Θεσσαλονίκη 2000]. Κ α μ π ο ύ ρ ο γ λ ο υ Δημήτριος Γρ.: 1 Απομνημονεύματα μιας μακρας ζωής, 1852-1932. Τόμ. Α' 1852-1862. Εκδοτικός οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι 1934. Καί [μέ τόν ίδιο τίτλο]: τόμ. Α' 1852-1862, τόμ. Β' 18631872: Εισαγωγή - σχόλια Δημητρίου Γέροντα. [Μέ συνεχή άρίθμηση τών σελίδων τών δύο τόμων]. Βιβλιοπωλείο Διονυσίου Νότη Καραβία, Αθήνα 1985 [Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, 200]. Κ α ν ε λ λ ό π ο υ λ ο ς Παναγιώτης: Ή ζωή μου... ή αλήθεια γιά τις κρίσιμες στιγμές τής Ιστορίας του Έθνους άπό τό 1915-1980. Άφήγηση στήν Νινέττα Κοντράρου-Ρασσια. Εκδόσεις Διον. Γιαλλελής, Αθήνα 1985. Κ ο ν δ υ λ ά κ η ς Ιωάννης Δ.: Βασιλείου Φρ. Τωμαδάκη, Ιωάννου Δ. Κονδυλάκη άγνωστα άπομνημονεύματα (1905Χ Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 2002. Κ ο ρ α ή ς Αδαμάντιος: «Βίος Αδαμαντίου Κοραή», τώρα στό βιβλίο: Αδαμαντίου Κοραή, Προλεγόμενα στους άρχαίους "Ελληνες συγγραφείς και ή αυτοβιογραφία του. Τόμ. Α', Πρόλογος Κ. Θ. Δημαρα, Μορφωτικό 'Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1984, σσ. ζ'-λβ'. Κ ρ α ν ά κ η Μιμίκα: Αύτ({$ιο]γραφ(α. Εκδόσεις "Ικαρος, Αθήνα 2004. Κ ύ ρ ο υ Κλεΐτος: 'Οπισθοδρομήσεις - 5Αναδρομή ζωής. Εκδόσεις Άγρα, [Αθήνα 2001]. Λ α π α θ ι ώ τ η ς Ναπολέων: Ή ζωή μου. 'Απόπειρα συνοπτικής αύτοβιογραφίας. Φιλολογική έπιμέλεια: Γιάννης Παπακώστας. Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 1986. Λ α σ κ α ρ ά τ ο ς Ανδρέας: Βιογραφικά μου ένθυμήματα. Ανέκδοτη αυτοβιογραφία. Εισαγωγή - κείμενο - πίνακες Αλέκου Γ. Παπαγεωργίου. Αθήνα 1966. [Τό κείμενο τής αύτοβιογραφίας του Λασκαράτου είναι γραμμένο στά ιταλικά]. — Αυτοβιογραφία. Μετάφραση Πόπης Θεοδωράτου. Εισαγωγή, σημειώσεις Αλόης Σιδέρη. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1983. Μ α κ ρ υ γ ι ά ν ν η ς Γιάννης: Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα. Κείμενον - Εισαγωγή - Σημειώσεις Γιάννη Βλαχογιάννη. Έκδοσις β' [μέ τήν έπιμέλεια του Λίνου Πολίτη]. Τόμ. Α'-Β'. Βιβλιοπωλειον Ε. Γ. Βαγιονάκη, Αθήναι 1947 01907)· καί: [γ' έκδοση], Εισαγωγή - Σχόλια Σπύρου I. Άσδραχα, Εκδόσεις Α. Καραβία, [Αθήνα, χ.χ.].

Μ α λ ά ν ο ς Τίμιος: 'Αναμνήσεις ενός 'Αλεξανδρινού. Αυτοβιογραφικές, Φιλολογικές, Κοινωνικές. Εκδόσεις Μπουκουμάνη, Αθήναι 1971. Μ ο υ τ ζ ά ν - Μ α ρ τ ι ν έ γ κ ο υ Ελισάβετ: Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, 'Ελισάβετ Μουτζά-Μαρτινέγκου, Αθήναι 1965, σσ. 1-55. — Αυτοβιογραφία. Εισαγωγή - Σημειώσεις Κ. Πορφυρή. Τυπογραφείο «Κείμενα», [Αθήνα], Νοέμβρης 1983. — Αυτοβιογραφία. Εισαγωγή - Φιλολογική έπιμέλεια: Βαγγέλης Αθανασόπουλος. Ώκεανίδα, [Αθήνα, Μάρτιος 1997]. (Οί Έπτανή σιοι 1, Διεύθυνση σειράς: Γιάννης Δάλλας). Ν ι ρ β ά ν α ς Παύλος: Φιλολογικά 'Απομνημονεύματα. Έκδόται: Ιωάννης Δ. Κολλάρος & Σία, Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», Αθήναι χ.χ. (= Παύλου Νιρβάνα, Τά "Απαντα, τόμ. Γ', Αναστύλωσε και έκρινε Γ. Βαλέτας, Εκδοτικός οίκος Χρήστου Γιοβάνη, Αθήναι 1968, σσ. 301-501). Ξ ε ν ό π ο υ λ ο ς Γρηγόριος: Ή ζωή μου σάν μυθιστόρημα. Αυτοβιογραφία. Τώρα στά "Απαντα του συγγραφέα, τόμ. 1, Εκδόσεις Μπίρης, [Αθήνα 1958], σσ. 57-363. " , Π α λ α μ α ς Κωστής: Τά χρόνια μου και τά χαρτιά μου, τώρα στά "Απαντα του Κ. Παλαμα, τόμ. 4, Μπίρης, [Αθήνα 1963], σσ. 293-452. Π ε τ σ ά λ η ς - Δ ι ο μ ή δ η ς Θανάσης: Διαφάνειες. I 01 δρόμοι του Δαίδαλου. Ό πρώτος τόμος τής ζωής μου. II Ό Μεσοπόλεμος. Ό δεύτερος τόμος τής ζωής μου. ΙΠ Ήήλικία τής ενόρασης. Ό τρίτος τόμος τής ζωής μου. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» Ι. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1983, 1985, 1988], (Νεοελληνική λογοτεχνία, 290). Ρ α γ κ α β ή ς Αλέξανδρος Ρίζος: 'Απομνημονεύματα, τόμ. Α'-Β', Εκδότης Γεώργιος Κασδόνης. Έν Αθήναις 1894-1895 [Βιβλιοπωλεΐον τής « Ε στίας»], και τόμ. Γ-Δ', Τύποις «Πυρσου» Α.Ε., έν Αθήναις 1930. Σ α μ α ρ ά κ η ς Αντώνης: 1919-. Εκδόσεις Γ. Κ. Ελευθερουδάκης Α.Ε., [Αθήνα 1996]. Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο ς Μιχαήλ (1903-2002): Όδοιπορία. Αυτοβιογραφικές σελίδες. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1984. Τ σ ά τ σ ο ς Κωνσταντίνος: Λογοδοσία μιας ζωής. Τόμ. Α'-Β'. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 2000. Χ ρ ι σ τ ι α ν ό π ο υ λ ο ς Ντίνος: Πίσω άπ' τήν Αγιά-Σοφιά, Εκδόσεις Ιανός, έν Θεσσαλονίκη, [1997]. Βιβλιογραφία Περιοδικό 'Εντευκτήριο, τευχ. 28-29, 'Αφιέρωμα γο, Φθινόπωρο-Χειμώνας 1994, σσ. 47-196.

στόν αυτοβιογραφικό

λό-

ΑΝΘΟΛΟΓΙΕΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Ό κοινός άναγνώστης δέν έχει πάντοτε τόν χρόνο νά διαβάσει τό σύνολο τών λογοτεχνικών έργων (ποιητικών ή πεζογραφικών) ένός τόπου ή μιάς έποχής, ούτε ίσως τήν άνεση τής έπιλογής τών κειμένων. Τήν έργασία αύτή έπιτελεΐ ό άνθολόγος καί τή γνωριμία έπομένως μέ τά κείμενα τής λογοτεχνίας έξασφαλίζουν στον άναγνώστη οι διάφορες άνθολογίες (γενικές, τοπικές, ειδικές - θεματικές, ατομικές). Ή εύθύνη, άρα, του άνθολόγου γιά τόν καταρτισμό καί τήν προσφορά μιάς έγγυημένης καί μέ κριτήρια έπιστημονικά καί αισθητικά καταρτισμένης άνθολογίας εϊναι μεγάλη. Γι* αύτόν τόν λόγο πρέπει ό ίδιος νά συγκεντρώνει πολλαπλά προσόντα. Δέν έπιλέγει μόνο τά κείμενα μέ βάση τήν προσωπική του εύαισθησία, άλλά καί έπειτα «τά δοκιμάζει, όπου κι όπως μπορεί, ένα-ένα, πάνω στό αισθητικό κριτήριο άτόμων καί ομάδων καλλιεργημένου μέσου τύπου [...], κρατά όσα θ* άνθέξουν σ* έπανειλημμένη δοκιμασία, τά ξαναπερνάει, καί πρώτη καί δεύτερη φορά, άπ' τό κόσκινο τής πιο λεπτόλογης κριτικής, τά ταξινομεί — κι αύτό ήταν!...»1. Αρχικά, μέ τόν καταρτισμό καί τήν έκτύπωση μιάς άνθολογίας ό άνθολόγος δέν άποσκοπουσε στό νά προσφέρει αισθητική άπόλαυση στον άναγνώστη του, ή νά του γνωρίσει τά έκλεκτότερα κομμάτια τής λογοτεχνικής παραγωγής του τόπου του, άλλά νά περισώσει άπό τή φθορά του χρόνου τά άγνωστα ή λησμονημένα προϊόντα του έντεχνου λόγου. Ό άνθολόγος, έπομένως, ή ό έκδοτης (συχνά τά δύο αύτά πρόσωπα ταυτίζονται) φρόντιζε, μέ τή συλλεκτική του έργασία, γιά τή σωτηρία καί διατήρηση τών ίδιων τών κειμένων. Άπό τήν άποψη αύτήν χαρακτηριστικά είναι όσα γράφει ό Ανδρέας Κορομηλάς στον πρόλογο τής άνθολογίας του (βλ. παρακάτω): «... Τά γεννήματα όμως τών λαμπρών νόων τών συγχρόνων μας, άμεληθέντα έως τώρα, μένουσι κατά τό πλείστον μέρος άγνωστα, καί κινδυνεύουν νά παραδοθώσιν είς τήν λήθην. Τούτο θεωρών ώς ζημίαν μεγάλην του έθνους, ώς στέρησιν πολυτίμου θησαυρου, άνεδέχθην νά συνάξω αύτά, ν' άσφαλίσω τήν διατήρησίν των, καί νά τά κάμω κοινά διά του τύπου...»2. Βαθμιαία άποσαφηνίζεται καί ένας δεύτερος βασικός στόχος μιάς άνθολογίας, πού εϊναι ή έπιλογή καί προβολή τών ιδιαίτερα σημαντικών κειμένων. Βασικός, έπίσης, σκοπός, πού συνδυάζεται στά τε-

1. Ηρακλής Ν. Αποστολίδης, στό: Ρένου Ήρ. Αποστολίδη, 'Ανθολογία της νεοελληνικής γραμματείας. Ή ποίηση. Τόμ. Α', Αθήναι 1 2 1970, σ. θ'. 2. Πρβλ. Σόφης Παπαγεωργίου, « Ή Τυπογραφία στήν Αθήνα στά πρώτα οθωνικά χρόνια», Ό Ερανιστής, 12 ( 1 9 7 5 ) 57. Τά πρώτα φύλλα τής άνθολογίας Κορομηλα δέν εϊναι σελιδαριθμημέ να.

λευταϊα χρόνια μέ τόν δεύτερο, εϊναι ή σωστή άντιπροσώπευση τής λογοτεχνίας μιας εποχής. Ή συνήθεια του καταρτισμού χειρόγραφων άνθολογιών εϊναι παλαιά, ένώ ή ιστορία τών έντυπων άνθολογιών καθιερώνεται μέ τήν έκδοση (τό 1818) άπό τόν Ζήση Δαούτη μιας πρώτης ποιητικής άνθολογίας. Πρόκειται γιά 66 άνώνυμα και κατά κανόνα άτιτλα (φαναριώτικης προέλευσης) στιχουργήματα. Ό δρος 'Ανθολογία υιοθετείται γιά πρώτη φορά τό 1835 στήν έκδοση, άπό τήν τυπογραφία του Ανδρέα Κορομηλα, «Συλλογής ασμάτων ήρωικών καί έρωτικών» (άνθολογουνται οί τρεις πρόδρομοι: Ρήγας, Βηλαρας, Χριστόπουλος, ό Σολωμός καί τό δημοτικό τραγούδι). Στόν πρόλογο τής άνθολογίας του ό Κορομηλας υποσχόταν τήν έκδοση, σέ σύντομο χρόνο, καί ένός δεύτερου τόμου. Τήν πληρέστερη, ωστόσο, ποιητική άνθολογία εμφανίζει ό Κωνσταντίνος Άλ. Χαντζερής τό 1841 μέ τόν Έλληνικό νέο Παρνασσό, δπου μετά άπό κατατοπιστικόν πρόλογε Ανθολογούνται: ό Βιτσέντζος Κορνάρος, ό Ρήγας, ό Χριστόπουλος, ό Βηλαρας, ό Σολωμός καί ό Κάλβος, ό Άλέξ. Ρ. Ραγκαβής, οί άδελφοί Σούτσοι καί άλλοι ποιητές1. Αντιπροσωπευτικότερη δμως είναι ή άνθολόγηση ποιητικών κειμένων πού δίνει ό Ίω. Ραπτάρχης στόν δικό του Παρνασσό (1868), δπου, σέ 736 σελίδες, άνθολογουνται κατά χρονολογική σειρά 38 συνολικά ποιητές (Βιτσ. Κορνάρος, Ρήγας, Βηλαρας, Χριστόπουλος, Βαλαβάνης, Ίακ. Ρ. Ραγκαβής, Ίω. Ζαμπέλιος, Σολωμός, Ζαλοκώστας, Άλ. Σούτσος. — Π. Σούτσος, Άλέξ. Ρ. Ραγκαβής, Όρφανίδης, Τανταλίδης, Καρασούτσας, Τερτσέτης, Γ. Παράσχος, Δημ. Βερναρδάκης, Άχ. Παράσχος, Άγγ. Βλάχος, Βαλαωρίτης, Δημ. Παπαρρηγόπουλος, κ.ά.), γιά τούς όποιους ό άνθολόγος προτάσσει βιο-βιβλιογραφικά σημειώματα. Οί παραπάνω ποιητές άνθολογουνται στά δύο μέρη τής άνθολογίας. Ό Ραπτάρχης εϊχε προγραμματίσει τήν έκδοση καί τρίτου μέρους, άλλά ή έκδοση αύτή δέν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Μέ αύξημένη ποιητική υλη ό Π. Ματαράγκας έκδίδει στά 1880 τόν δικό του Παρνασσό, δπου άνθολογουνται 77 ποιητές, άπό τόν Ρήγα ως τόν ίδιο τόν άνθολόγο. Ειδικότερα, στό πρώτο μέρος του βιβλίου άνθολογουνται παλαιότεροι ποιητές καί στό δεύτερο, μέ χρονολογική κατάταξη, οι νεώτεροι. Στήν άνθολογία του Ματαράγκα, τό ποσοστό άνθολόγησης ποιημάτων τών Επτανήσιων λογοτεχνών είναι υψηλό, ένώ δέν κάνουν άκόμη τήν έμφάνισή τους οί έκπρόσωποι τής ποιητικής γενιάς του '80 (Ν. Καμπας, Γ. Δροσίνης, Δ. Κόκκος). Μετά τό 1. "Οπως παρατηρεί ό Δημ. Μάργαρης («Οί πρώτες νεοελληνικές ποιητικές άνθολογίες», NE, 27, 1940, 211) γιά τήν άνθολογία του Χαντζερή: «Τά ποιήματα που δημοσιεύονται έκεϊ μέσα άντιπροσωπεύουν τήν ποίηση τής έποχής, δπου δμως οί Σούτσοι και οι Ραγκαβήδες κυριαρχούν καί πιάνουν, μαζί μέ τόν Χριστόπουλο, τά τρία τέταρτα τής συλλογής».

1880 καί ως τό τέλος του 19ου αιώνα κυκλοφορουν σέ άλλεπάλληλες έπανεκδόσεις οί «λαϊκές» άνθολογίες του Ανέστη Κωνσταντινίδη, του Δημ. Κοκκινάκη καί του Δημ. Π. Ταγκόπουλου (σημαντικότερη άπό τις δύο προηγούμενες, χαρακτηριστική τών νέων ποιητικών τάσεων). Άπό τις νεώτερες άνθολογίες, χαρακτηριστικότερες είναι οί άνθολογίες του Φώτου Γιοφύλλη καί του Τέλλου Άγρα, πού κυκλοφορουν μέσα στον ίδιο χρόνο (1922). Μέ αισθητικά κριτήρια καταρτίστηκε ή άνθολογία τών Κλ. Παράσχου και Ξ. Λευκοπαρίδη (1931). Αξιόλογη έπίσης είναι ή Νεοελληνική 'Ανθολογία (1937) του Έπ. Χρύσανθόπουλου, γιά τόν καταρτισμό τής οποίας ό άνθολόγος σημειώνει τά έξής διαφωτιστικά: «... Χρησιμοποίησα πλατειά μπορώ νά πώ ώς πηγή, όλες τις προηγούμενες νεοελληνικές άνθολογίες θεωρώντας τες ώς μιά προεργασία χρήσιμη. Δέ θεώρησα όμως καθόλου δεσμευμένο τόν έαυτό μου άπό τήν προεργασία αύτή, διατηρώντας πάντα ώς γνώμονα κατά τήν έκλογή τών ποιημάτων τήν άτομική μου αισθητική άντίληψη» (σ. ιγ' του Προλόγου)1. Οί άρτιότερες καί πληρέστερες σύγχρονες άνθολογίες είναι ή ποιητική 'Ανθολογία 'Αποστολίδη (έκδόθηκε άρχικά τό 1933 σέ έναν τόμο άπό τόν Ηρακλή Ν. Αποστολίδη και κάλυψε τή χρονική περίοδο άπό τό 1708 ώς τό έτος τής έκδοσής της* άργότερα κυκλοφόρησε σέ δύο τόμους καί σήμερα τό έργο άριθμει τρεις τόμους, πού έκδόθηκαν (1969-1972) άπό τόν Ρένο Ήρ. Αποστολίδη, δόκιμο λογοτέχνη καί φιλόλογο, καί φθάνει ώς τό έτος 1972. Ή άνθολόγηση τών κειμένων έγινε μέ κριτήρια αισθητικά καί ή κατάταξή τους σύμφωνα μέ τήν άλφαβητική σειρά τών έπωνύμων τών ποιητών) καί ή τρίτομη Μεγάλη Έλληνική 'Ανθολογία τής ποιήσεως του Μιχ. Περάνθη, πού καλύπτει χρονικό διάστημα πέντε αιώνων — άπό τήν Άλωση ώς τό 1964 (άνθολογουνται 320 ποιητές γιά τούς όποιους προτάχθηκαν εισαγωγικά σημειώματα μέ στοιχεία γιά τή ζωή καί γιά τό έργο τους* ή κατάταξη έγινε μέ κριτήρια χρονολογικά). Χρήσιμη, τέλος, είναι καί ή ιστορικά διαρθρωμένη καί έπιστημονικά τεκμηριωμένη Ποιητική 'Ανθολογία του Λίνου Πολίτη, πού καλύπτει τή μεγάλη χρονική περίοδο άπό τούς ύστεροβυζαντινούς χρόνους (10ος αιώνας) ώς τόν Σεφέρη. Σέ κάθε ένα άπό τά βιβλία της, πού άναφέρονται, άντιστοιχα, σέ μιάν ορισμένη έποχή, προτάσσονται γενικά εισαγωγικά σημειώματα, ένώ στις έπιτασσόμενες Σημειώσεις προσφέρονται βιο-βιβλιογραφικά στοιχεία γιά κάθε έναν άπό τούς άνθολογούμενους ποιητές. Έπίσης πρέπει νά άναφερθουν 1. Στις σσ. θ'-ι': «Οί νεοελληνικές άνθολογίες μιας έκατονταετίας» (= βιβλιογραφία τών νεοελληνικών άνθολογιών, άπό τά Τραγωδία της νέας 'Ελλάδος του Θεοδώρου Κίνδ, Λειψία 1833, κ.έ.).

έδώ καί οί πλούσιες —σέ άνθολογούμενη υλη, έκτενεΐς γενικές εισαγωγές σέ κάθε σειρά τόμων, παρουσιάσεις άνθολογούμενων λογοτεχνών, βιβλιογραφία, εικονογραφικό ύλικό, κλπ.— Ανθολογίες (Ποίησης, Πεζογραφίας) τών Ε κ δόσεων Σοκόλη. *

*

*

Σέ σύγκριση μέ τις ποιητικές, οί άνθολογίες τής νεοελληνικής πεζογραφίας άρχισαν νά έμφανίζονται κάπως άργότερα (μόλις κατά τήν τελευταία δεκαετία του περασμένου αιώνα έκδίδονται οί άνθολογίες τών Μπάρτ - Βίλμπεργ, τής «Εστίας», κλπ.). Άπό τις νεώτερες άνθολογίες τής πεζογραφίας άξιόλογη γιά τήν έποχή της είναι ή δίτομη 'Ανθολογία του Έλληνικου Διηγήματος του Κωνστ. Φ. Σκόκου (1920) καί άπό τις σύγχρονες χαρακτηριστική είναι ή τρίτομη (1947-1949) 'Ανθολογία τής Δημοτικής Πεζογραφίας του Γ. Βαλέτα, πού καλύπτει τή μεγάλη χρονική περίοδο άπό τό 1340 ώς τό 1922. Τό χαρακτηριστικό γνώρισμα τής 'Ανθολογίας Βαλέτα είναι δτι σ* αύτήν άνθολογουνται ποικίλου περιεχομένου πεζογραφικά κείμενα (άπομνημονεύματα, έπιστολές, μεταφράσεις, χρονικά, κλπ.). Ό Βαλέτας συμπεριέλαβε στήν άνθολογια του σημειώματα γιά τή ζωή καί γιά τό έργο τών άνθολογούμενων πεζογράφων. Άρτια συγκροτημένη εϊναι ή τετράτομη (1970-1978) άνθολογια διηγήματος τών Ηρακλή, Ρένου καί Στάντη Αποστολίδη. Στούς παρακάτω πίνακες οί άνθολογίες κατατάσσονται, άνάλογα μέ τό λογοτεχνικό είδος πού άντιπροσωπεύουν, σέ τέσσερις κύριες κατηγορίες (Ποίηση, Πεζογραφία, Μεικτές, Κριτική-Θέατρο). Οί δύο πρώτες κατηγορίες ύποδιαιρουνται σέ τέσσερις μερικότερες (γενικές, τοπικές, ειδικές-θεματικές, άτομικές)1, άνάλογα μέ τόν χώρο στόν όποιο άναφέρονται καί μέ τό είδος τής υλης πού περιέχουν ή τρίτη σέ δύο (γενικές καί τοπικές) καί ή τέταρτη πάλι σέ δύο (γενικές καί ατομικές). Στόν παρακάτω κατάλογο σημειώνονται καί οί άνθολογίες πού έχουν καταρτισθεί —άπό ξένους ή "Ελληνες άνθολόγους (καί πού κατά κανόνα συνοδεύονται άπό δόκιμες μεταφράσεις)— γιά νά βοηθήσουν το ξένο άναγνωστικό κοινό καί ειδικότερα τούς ξένους νεοελληνιστές στή γνωριμία τους μέ τή νεοελληνική λογοτεχνική παραγωγή. Ή κατάταξη τών άνθολογιών εϊναι χρονολογική. 1. Γιά τό σπανιότερο είδος τών άτομικών ανθολογιών (αυτών δηλαδή «πού συμπυκνώνουν κατά εναν οποιοδήποτε τρόπο τό εργο ένός λογοτέχνη») βλ. δσα γράφει ό Γ. Βελουδής, στό: Γιάννη Ρίτσου, Επιτομή. Ιστορική ανθολόγηση τοΰ ποιητικού του έργου. Έπιλογή καί φιλολογική έπιμέλεια — . Κέδρος, [Αθήνα 1977], σσ. 23-24 (= Ό ίδιος, Προσεγγίσεις στό εργο του Γιάννη Ρίτσου, σσ. 33-34).

ΠΟΙΗΣΗ ' Α ν θ ο λ ο γ ί ε ς γ ε ν ι κ έ ς (έπιλογή) Διάφορα ηθικά, και άστεΐα στιχουργήματα, εκδοθέντα ύπό Ζήση Δαούτη του εκ Τυρνάβου της Θεσσαλίας, και τυπωθέντα διά δαπάνης τών είλικρινεστάτων, και φιλογενεστάτων φίλων του, κυρίων Παρίση Δημητρίου Παμφύλου του έκ Τυρνάβου τής Θεσσαλίας, και Δημητρίου Χ. Σωτήρ Μαλκότζογλου του έκ Ψοδοστοϋ [sic] τής Θράκης. Έν Βιέννη τής Άουστρίας, Έ κ της τυπογραφίας του Ιωάννου Βαρθ. Ζβεκίου, 1818. — Βλ. τώρα καί: Μισμαγιά. 'Ανθολόγιο φαναριώτικης ποίησης κατά τήν έκδοση Ζήση Δαούτη (1818). Εισαγωγή, έπιμέλεια, κριτικό υπόμνημα, σχόλια, παραρτήματα: Άντεια Φραντζή. Επίμετρο: Μάρκος Δραγούμης. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα, Ιούνιος 1993], ( Ή Έλληνική Ποίηση, 1). Τραγωδία τής νέας Ελλάδος, έθνικά και άλλα, τά μέν τυπωμένα πρότερον, τά δ' άτύπωτα. Μέ προλεγόμενα καί σημειώσεις έκδοθέντα ύπό Θεοδώρου Κίνδ. Leipzig 1833. 'Ανθολογία ή συλλογή, ασμάτων ήρωϊκών και έρωτικών. Μέρος πρώτον. Έν Αθήναις, Έ κ τής τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλα, 1835. "Ασματα διαφόρων ποιητών, του τε άειμνήστου *Ρήγα και άλλων φιλελευθέρων \Ελλήνων, οΐς προσετέθησαν και ευτράπελα. Έξ άντιγράφων ώς οιόν τε έξηκριβωμένων, δαπάνη τών τυπογράφων. Έν Ναυπλίω, Έ κ τής τυπογραφίας Κωνσταντίνου Τόμπρα Κυδωνιέως καί Κωνσταντίνου Ίωαννίδου Σμυρναίου, 1835. [ Ή ίδια συλλογή έπανεκδόθηκε δύο χρόνια άργότερα (1837) μέ περισσότερη υλη και μέ τόν κάπως άλλαγμένο τίτλο: *Ασματα διαφόρων ποιητών, ηρωικά, κλέφτικα, ερωτικά, και τά βακχικά και άντιβακχικά. Έ κ διαφόρων βιβλίων καί έξ άντιγράφων όσον οιόν τε έξηκριβωμένων συλλεχθέντα καί τυπωθέντα προς τέρψιν καί θυμηδίαν τών ομογενών...]. Ελληνικός νέος Παρνασσός ή άπάνθισμα τών έκλεκτοτέρων ποιήσεων τής άναγεννηθείσης Ελλάδος ύπό Κωνσταντίνου Άλ. Χαντσερή. Έν Αθήναις, Έ κ τής τυπογραφίας Κωνσταντίνου Γκαρπολα, 1841. Neugriechische Anthologie. Original und Uebersetzung. Herausgegeben von Dr Theodor Kind, Leipzig 1844. Συλλογή έρωτικών, ήρωϊκών και συμμικτων ποιημάτων έκδοθεϊσα ύπό Γεωργίου Πανταζή. Ζάκυνθος 1850. Ή λύρα του 'Απόλλωνος, ή άπάνθισμα φσματίων έρωτικών, ήρωϊκών και βακχικών, έξαχθέν έκ διαφόρων νεωτέρων συλλογών. Έν Ζακύνθω, Τυπογραφεΐον ό Ζάκυνθος Κωνσταντίνου Ρωσσολίμου, 1851.

1

Ανθολογία, ήτοι συλλογή ασμάτων ήρωϊκών, κλεπτικών χαί έρωτικών, μετά τών λυρικών χαί βακχικών του Άθαν. Χριστοπούλου. Έκδοσις έννάτη [sic]. (Έπηυξημένη καί μετ* επιστασίας βελτιωθεισα) υπό Ν. Άγγελίδου. Άθήνησι, Τύποις Ν. Άγγελίδου, 1865 ( 10 1869: «πληρεστέρα τών προηγουμένων»). Παρνασσός, ή άπάνθισμα τών έχλεχτοτέρων τεμαχίων τής νέας ελληνικής ποιήσεως. Έσταχυολογήθη υπό Τ * * [= Ιωάννου Μ. Ραπτάρχου], έκδιδόντος Κ. Τεφαρίκη. Έν Αθήναις, Τύποις Ραδαμάνθυος, 1868. Νέος Παρνασσός. Διάφορα λυρικά τεμάχια έχ τής συγχρόνου ελληνικής ποιήσεως. Έν Αθήναις. Έ κ του τυπογραφείου τής «Περιστεράς», 1873 (άλφαβητική). Παρνασσός, ήτοι άπάνθισμα τών έκλεκτοτέρων ποιημάτων τής νεωτέρας Ελλάδος υπό Π. Ματαράγκα. Έν Αθήναις 1880. Νέα 'Ανθοδέσμη. Έκδοτης Σπ. Καψοκέφαλος. Ζακύνθω, Τύποις του εκδότου, 1884. "" , Ποιητική άνθολογία, ήτοι συλλογή έκλεκτών ασμάτων συλλεγέντων υπό Ν. Μιχαλοπούλου. Μετά εικόνων τών τε ήρώων και ποιητών. Περιεχόμενα: ήρωϊκά, ιστορικά, κλέφτικα, έρωτικά, λυρικά, βακχικά, χορού, λιανοτράγουδα. — Ανθοδέσμη. — Έν Αθήναις, Παρά τφ έκδοτη Ν. Μιχαλοπούλψ, 1885. 4 Ελληνική Άνθολογία, ήτοι συλλογή τών έλληνικών ασμάτων, υπό Ανέστη Κωνσταντινίδου. Έκδοσις νεωτάτη, έπηυξημένη και βελτιωμένη. "Ασματα ήρωϊκά, κλέφτικα, ιστορικά, έρωτικά, ποικίλα, λυρικά, βακχικά, χορού, λιανοτράγουδα, διάφορα, άνθοδέσμη. Αθήναι 1891 ( 5 1880, 6 1883, 7 1885, και άκόμη νεώτερη, άπό τήν έκδοση του 1891: Έν Όδησσω 1894 — Έκδοτης Π. Γ. Ζερβάτης-Περάκης). Παρνασσός, ήτοι άπάνθισμα τών έκλεκτοτέρων ποιημάτων τών νεωτέρων Ελλήνων ποιητών. Τόμ. 1-3. Έν Σμύρνη, Τυπογραφεΐον «Άμαλθείας», 1894-1896 [Παράρτημα «Άμαλθείας»]. Νέα Λαϊκή Άνθολογία Δημητρίου Π. Ταγκοπούλου. Έκδοσις κεντρικού βιβλιοπωλείου Δράκου Παπαδημητρίου, έν Αθήναις [1899]. Πανελλήνιος Άνθολογία, ήτοι άπάνθισμα τών έκλεκτοτέρων έλληνικών ποιημάτων υπό Δημ. Κοκκινάκη. Αθήναι 1899 ( 2 1902). Λύρα. Άνθολογία τής Νεωτέρας Έλληνικής Ποιήσεως υπό Ιωάννου Πολέμη. Έλληνική Εκδοτική Εταιρεία, έν Αθήναις 1910. Νέα Έλληνική Άνθολογία περιέχουσα τά έκλεκτότερα εργα τών νεωτέρων ποιητών τής Ελλάδος άπό του Ρήγα Φεραίου μέχρι τών ήμερών μας. Έ κ δοσις «Ατλαντίδος», έν Νέα Υόρκη 1913.

Ιωάννου Ν. Σιδέρη, Νεοελληνική άνθολογία. Επική ποίησις - δραματική ποίησις - λυρική ποίησις. Βιβλιοπωλειον I. Ν. Σιδέρη, έν Αθήναις 1916. Άνθολογία τών νέων ποιητών μας, 1900-1920. "Εκδοση του περιοδικού «Πολιτισμός» [του Φώτου Γιοφύλλη], Αθήναι [1922]. Οί Νέοι. Εκλογή άπό τό εργο τών νέων Ελλήνων ποιητών, 1910-1920. Ε πιμέλεια: Τέλλου Άγρα. Έκδοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης», έν Αθήναις 1922. Νεοελληνική Άνθολογία. Άπό τά έκλεκτότερα ποιήματα τής νεωτέρας 'Ελλάδος. (Μετ' εικόνων και βιογραφιών). Εκλογή καί έπιμελειrç Κων. Φ. Σκόκου. Μ. Ζηκάκης, Αθήναι 1922-1923. [Κυκλοφόρησε σέ 12 τεύχη (Ποιητική Βιβλιοθήκη Ζηκάκη, άρ. 1-12), τά όποια άποτέλεσαν 2 τόμους]. Γεωργίου Έμμ. Αύλωνίτου, Εκλογή νεοελληνικών ποιημάτων. Αθήναι 1924. Νέα έλληνική άνθολογία, ήτοι συλλογή έκλεκτών άρχαίων καί νεωτέρων έλληνικών ποιημάτων υπό Μιχαήλ I. Σαλιβέρου. Μετά πολλών εικόνων καί βιογραφιών τών ποιητών. Έκδοσις νεωτάτη. "Ασματα Ήρωϊκά, Ιστορικά, Κλέφτικα, Έρωτικά, Λυρικά, Βαγχικά [sic], Χορού, "Ασματα νέα, Δίστιχα του λαου, Ή νέα Ανθοδέσμη. Έκδοσις καί τύπος Καταστημάτων Μιχ. Σαλιβέρου, έν Αθήναις [1927;]. Άλκ. Αργυροπούλου, Νεοελληνική μούσα. Συλλογή έκλεκτών έργων δλων τών 'Ελλήνων λογοτεχνών άπό τήν έποχή του Ρήγα εως σήμερα. Αθήνα 1928. Κλ. Παράσχου - Ξ. Λευκοπαρίδη, Εκλογή άπό τά ώραιότερα έλληνικά λυρικά ποιήματα. Εκδόσεις «Φλάμμα», Αθήνα 1931. Έπ. Χρύσανθοπούλου, Νεοελληνική άνθολογία 800-1936. Έκδοτης Έπ. Χρυσανθόπουλος, Αθήνα 1937. Modern Greek Poetry. Translatée! and Edited by Rae Dalven. New York [1949]. Καί: Δεύτερη έκδοση, άναθεωρημένη καί έμπλουτισμένη. Rüssel & Rüssel, New York 1971. Médiéval and Modern Greek Poetry. An Anthology by C. A. Trypanis. Oxford, at the Clarendon Press, 1951. [Άνθολογία τής βυζαντινής, μεταβυζαντινής καί νεώτερης έλληνικής ποίησης, μέ έκτενή εισαγωγή του άνθολόγου. Τό έργο γνώρισε ως τό 1975 τέσσερις έπανεκδόσεις1]. Άνθολογία 'Ελλήνων ποιητών. Επιμέλεια καί έκλογή M. Χ. Οικονόμου. Έκδοτικός οίκος Γ. Παπαδημητρίου, Αθήναι [1952]. (Στή σειρά: 100 Αθάνατα "Εργα, άριθ. 25). 1. Κρίσεις: D. J. Georgacas, BZ, 46 (1953) 116-119. — S. Antoniades, Museum, 5 7 / 1 - 2 (Ίαν.-Φεβρ. 1952) 8.

Bruno Lavagnini, Trittico Neogreco. Porfiras - Kavafis - Sikelianos. Traduzione poetica affiancata al testo greco, coperta e tavole fuori testo di Spiro Vassiliou. Edizioni dello Istituto Italiano di Atene, Atene 1954. [Εισαγωγή, έλληνικό κείμενο καί ιταλική μετάφραση ποιημάτων τών τριών Ελλήνων ποιητών]. Anthologia della Urica greca moderna. Traduzione in lingua italiana. Dionisio Solomos e Costantino Kavafis. Poesie scelte e tradotte col testo a fronte e con introduzioni e note dichiarative a cura del Prof. Paolo Stomeo. Vol. I. Edizioni «La Nuova Ellade», [Matino 1955]. 'Ανθολογία μεταπολεμικών ποιητών. Εισαγωγή Αλεξ. Αργυρίου, έπιμέλειαέκδοση Ντίνου Γιωργούδη καί Κ. Γεννατα, Αθήνα [1957]. Bruno Lavagnini, Arodafnusa. 32 poeti Neogreci (1880-1940). Istituto Italiano di Cultura. Atene 1957. [Ανθολόγηση Ελλήνων ποιητών τής παραπάνω περιοδόυ μέ~ίταλική μετάφραση τών ποιημάτων τους]. Mario Vitti, Poesia greca del f900. Guânda, Parma 1957 ( 2 1966). Ή πρώτη έκδοση περιλαμβάνει 30 νεοέλληνες ποιητές καί ή δεύτερη 39. Μάρκου Αύγέρη - Β. Ρώτα - Θρ. Σταύρου - Μ. Μ. Παπαιωάννου, Ή ελληνική ποίηση ανθολογημένη. Τόμ. 1-5. «Κυψέλη», Αθήνα 1958-1961. [Ό τόμ. Α' (1958) περιλαμβάνει ποιήματα τής Αρχαιότητας, ό Β' (1958) του Μεσαίωνα, καί οί τόμοι Γ = I (1959), Δ' = II (1959) καί Ε' = ΠΙ (1961) ποιήματα τών Νέων Χρόνων]. Marie Louise Asserin, Anthologie de Poètes Néo-Grecs, Roma [1959]. Grèce. Poètes contemporains. Traduits par Dimitri Yanoukakis. Athènes 1959. Griechische Lyrik der Gegenwart. Übertragen von Otto Staininger. Kulturamt der Stadt Linz, Linz 1960. Six Poets of Modern Greece. Chosen, translated and introduced by Edmund Keeley and Philip Sherrard. Thames and Hudson, [London and Southampton, i960]. (Καβάφης, Σικελιανός, Σεφέρης, Αντωνίου, Ελύτης, Γκάτσος). Άρη Δικταίου - Φαιδρού Μπαρλα, Ανθολογία συγχρόνου ελληνικής ποιήσεως 1930-1960. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1961. Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης - Σπουδαστήριον Νεωτέρας Έλληνικής Φιλολογίας, Ποιηται ΙΘ' αιώνος. Τεύχη Α'-Γ'. Θεσσαλονίκη 1962-1964 (πολυγραφημένα). Ήρ. Ν. Αποστολίδη, Τό «άλλο» στήν Ανθολογία. Εισαγωγή Ρένου Ήρ. Αποστολίδη. Έκδοση Αδελφών Γ. Βλάσση, Αθήνα 1964.

Λίνου Πολίτη, Ποιητική 'Ανθολογία. Βιβλία Α'-Ζ'. Εκδόσεις Γαλαξία, [Αθήναι 1964-1967] 1 . (Άναλυτικότερ α: Βιβλίο πρώτο: Πριν άπό τήν "Αλωση. — Βιβλίο δεύτερο: Μετά τήν "Αλωση, 15ος και 16ος αιώνας. — Βιβλίο τρίτο: Ή κρητική ποίηση του δέκατου έβδομου αιώνα. — Βιβλίο τέταρτο: Οι Φαναριώτες και ή 'Αθηναϊκή Σχολή. — Βιβλίο πέμπτο: Ό Σολωμός και οί Έφτανησιώτες. — Βιβλίο έκτο: Ό Παλαμάς και οί σύγχρονοι του. — Βιβλίο έβδομο: Σικελιανός - Καβάφης και οι νεώτεροι). Οί έκδόσεις «Δωδώνη» κυκλοφόρησαν τήν 'Ανθολογία Πολίτη σέ δεύτερη άναθεωρημένη έκδοση καί σέ όκτώ τόμους [Αθήνα 1975-1977]. Τό έβδομο βιβλίο συμπεριέλαβε τήνυλη: Καβάφης, Σικελιανός και ή ποίηση ώς τό 1930, καί τό όγδοο: Ή γενιά του 1930 και ό Σεφέρης. Στό τελευταίο βιβλίο έπιτάσσονται συγκεντρωτικά ευρετήρια τής Ποιητικής 'Ανθολογίας (ονόματα ποιητών - τίτλοι ποιημάτων - πρώτοι στίχοι)2. Margherita Dalmàti, Lirici Greci contemporanei. Scheiwiller, Milano 1965. Γιάννη Κορίδη, Ποιητική άνθολογία 1930-1965, Ίωλκός, Αθήνα 1965. Poesia greca contemporanea. Introduzione, traduzione e note a cura di Cristiano G. Sangiglio. Dali' Oglio, Milano [1968]. Μέμου Παναγιωτόπουλου, Νεοελληνική ποιητική άνθολογία. To άπόσταγμα τής ψυχής του έθνους. Τόμοι Α'-Γ'. «Εταιρία Έλληνικου Βιβλίου», Αθήναι 1969-1979. Ρένου Ηρακλή Αποστολίδη, 'Ανθολογία τής νεοελληνικής γραμματείας. Ή ποίηση, λογία και δημοτική, άπό τόν Μεσαίωνα ώς τις μέρες μας. Έκδοση δέκατη. Τόμ. Α'-Γ. Τά Νέα Έλληνικά, Αθήναι [1969-1972]. (Πρωτοεκδόθηκε σέ έναν τόμο τό 1933 άπό τόν Ηρακλή Ν. Αποστολίδη). Σπύρου Κόκκινη, 'Ανθολογία νεοελληνικής ποιήσεως 1708-1984. Τρίτη έκδοση. Βιβλιοπωλείο τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1984]. ( Ή πρώτη έκδοση: 1708-1971, [Αθήνα 1971]). The Penguin Book of Greek Verse. Introduced and Edited by Constantine A. Trypanis. With piain prose translations of each poem. Penguin Books Ltd, Harmondsworth, Middlesex, England, First published 1971. [Περιέχει άν-

1. Κρίσεις: Στυλ. Αλεξίου, Κρψικά Χρονικά, 20 (1966) 2 9 5 - 3 0 1 (= Ό ίδιος, Κρητικά φιλολογικά, 139-147). — Κ. θ. Δημαρας, Το Βήμα, 22 καί 29 Σεπτ. 1967, σσ. 1-2 καί 1 καί 6, άντίστοιχα. — Γ. Γ. Άλισανδράτος, 'Ελληνικά, 2 1 (1968) 470-476. — G. P. Savvides, Balkan Studies, 9 (1968) 2 8 7 - 2 9 3 (= Γ. Π. Σαββίδης, Τράπεζα Πνευματική, σσ. 36-41). 2. Κρίσεις: Johannes Köder, JOB, 27 (1978) 3 8 7 - 3 8 8 (γιά τά δύο πρώτα βιβλία τής δεύτερης έκδοσης).

τιπροσωπευτικά κείμενα καί τών τριών μεγάλων περιόδων της έλληνικής ποίησης (άρχαίας, μεσαιωνικής καί νεώτερης), μέ άγγλικές μεταφράσεις σέ πεζό. Προτάσσεται έκτενής κατατοπιστική είσαγωγή, όπου ό άνθολόγος άποδεικνύει τήν άδιάπτωτη συνέχεια τής έλληνικής ποίησης άπό τόν "Ομηρο ώς τις μέρες μας]. Στέφανου Κ. Μπεκατώρου - Αλέκου Ε. Φλωράκη, Ή νέα γενιά. Ποιητική άνθολογία 65-70. Κέδρος, [Αθήνα 1971]. Castillo Didier Miguel, Antologia de la literatura neohelénica. Vol. I Poesia (del siglo X a Kavafis). Edit. Andrés Bello, Santiago de Chile, 1971 [Coediction del Centra de Estudios Bizantinos y Neohelénicos], (καί: 2a ed., Ed. de la Embajada de Grecia, Caracas, 1986). Κ. Μητσάκη, Είσαγωγή στή Νέα Ελληνική Λογοτεχνία. Πρωτονεοελληνικοι χρόνοι. Μέρος πρώτο Άπό τά τραγούδια του Άκριτικου κύκλου εως τους Θρήνους για τό πάρσιμο της Πόλης. Θεσσαλονίκη 1973. [Σέ παράρτημα: Άνθολογία κειμένων]. Modern Greek Poetry. Translation, Introduction, An Essay on Translation, and Notes by Kimon Friar. Simon and Schuster, New York [1973]. Ό παραπάνω τίτλος εϊναι άπό τό έσώφυλλο. Στήν κουβερτούρα του βιβλίου άναγράφεται ειδικότερα: Modern Greek Poetry. From Cavafis to Elytis. Translation, Introduction and Notes by Kimon Friar, Translator of the Odyssey: A Modern Sequel. [Μετά άπό έκτενή είσαγωγή στή νεοελληνική ποίηση, άνθολογουνται 30 "Ελληνες ποιητές (άπό τόν Καβάφη ώς τόν Ελύτη) μέ ποιήματά τους μεταφρασμένα στά άγγλικά1]. Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, Άνθολογία κειμένων νεοελληνικής λογοτεχνίας. Τόμ. Β': Ποίησις (Μέρος Ά), Αθήναι 1973, καί (Μέρος Βθ, Αθήναι 1974 [ Έ θνικόν καί Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών]. Ελληνική Άνθολογία τής νέας ποιήσεως. Εκδοτικός οίκος «Άγκυρα» Δημ. Α. Παπαδημητρίου, [Αθήναι 1974]. Francesco Màspero, Da Palamàs a Vrettakos. Accademia, Milano 1974. Θανάση Θ. Νιάρχου - Αντώνη Φωστιέρη, Ποίηση '75, Μικρή άρκτος, [Αθήνα 1975], Ποίηση '76, Κέδρος, 1976, Ποίηση 77, Κέδρος, [Αθήνα 1977], Ποίηση '78, Κέδρος, [Αθήνα 1978], Ποίηση '79, Εκδόσεις Εγνατία, [Α-

Ι. Ή Εισαγωγή του βιβλίου κυκλοφόρησε καί στά έλληνικά (μέ τροποποιήσεις): Σύγχρονη ελληνική ποίηση. Άπό τόν Καβάφη στό Βρεττάκο. Μετάφραση Θανάση Χατζημιχαηλίδη. Κέδρος, [Αθήνα 1983]. Στήν Ελλάδα κυκλοφόρησε καί μιά συνοπτική έκδοση τής παραπάνω μεγάλης Άνθολογίας: Modern Greek Poetry. Translations, Introduction, Commentaries, and Notes by Kimon Friar. Efstathiades Group, Athens 1982.

θήνα 1979], Ποίηση '80, Εκδόσεις Εγνατία, [Αθήνα 1980], Ποίηση '81, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1982. Ή έλληνική ποίηση. 'Ανθολογία - Γραμματολογία. [Τόμ. Α':] Φαναριώτες ν Ανθη Εύλαβείας - Επτανήσιοι, Επιμέλεια εισαγωγής Μ. Μ. Παπαϊωάννου, άνθολογίας Κ. Ίορδανίδης, [τόμ. Β':] Ρομαντικοί - Έποχή του Παλαμα - Μεταπαλαμικοί, Επιμέλεια: Μ. Γ. Μερακλής, [τόμ. Γ':] Ή ανανεωμένη παράδοση, Επιμέλεια Κώστα Στεργιόπουλου, [τόμ. Δ':] Νεωτερικοί ποιητές του Μεσοπολέμου, Επιμέλεια Αλέξανδρου Αργυρίου, [τόμ. Ε':] Ή πρώτη μεταπολεμική γενιά, Επιμέλεια Αλέξανδρου Αργυρίου, τόμ. C Ή δεύτερη μεταπολεμική γενιά, Επιμέλεια Κώστα Γ. Παπαγεωργιου, Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1980, 1 9 7 7 , 1 9 8 0 , 1 9 7 9 , 1982 και 2002, άντίστοιχα]. Resistance, Exile and Love. An Anthology of Post-war Greece Poetry. Translated and Edited by Nikos Spanias. New York 1977. Μιχαήλ Περάνθη, 'Ανθολογία νεοελληνικής ποιήσεως. 'Από τόν ένδέκατον αιώνα ώς σήμερα. Τόμ. Α': Ή ιστορική ποίηση, 11ος αιώνας - 1821, τόμ. Β': Ή ποίηση του 19ου αιώνα, 1821-1899, τόμ. Γ': Ό νεοελληνικός λυρισμός, 1900-1920, τόμ. Δ': Ό μεσοπόλεμος, 1920-1940, τόμ. Ε': Ό μεσοπόλεμος (συνέχεια) - Μεταπολεμική ποίηση, τόμ. Ç': Σύγχρονη ποίηση - Τρία παραρτήματα - Δημοτικό τραγούδι. 10η έκδοση. «Έλληνικά Γράμματα», [Αθήνα 1979] 01954-1955). Νεωτερική έλληνική ποίηση 1965-1980. Εισαγωγή: Αλέξης Ζήρας. Εκδόσεις «Γραφή», [Αθήνα 1979]. Γενιά του '70. Α' Ποίηση. Εισαγωγή - Ανθολόγηση Γ. Α. Παναγιώτου. Σίσυφος, [Αθήνα 1979]. Εξήντα φωνές. Ποιητική 'Ανθολογία 1978. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη. Πρόσπερος, Αθήνα 1979. Twenty Contemporary Greek Poets. Wire Press, San Francisco [1979]. 'Ανθολογία έλληνικής ποιήσεως. Έκδοτική έπιμέλεια: Ξεν. Π. Κουτσομπόγερας. Τόμ. 1-4. Εκδοτική Εστία, Αθήναι [1979-1982]. (Τή νεοελληνική ποίηση ένδιαφέρουν οί τόμοι: μέρος του 2, 3 καί 4). 55 φωνές. Ποιητική 'Ανθολογία 1979. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη. Εκδόσεις Πρόσπερος, Αθήνα 1980. Γαβριήλ Πεντζίκη, Έλληνική ποίηση ανθολογημένη. Τόμ. Α'-Β'. Ινστιτούτο διαδόσεως έλληνικου βιβλίου, Αθήνα 1980 [Σειρά: Σύγχρονα έλληνικά]. 58 φωνές. Ποιητική 'Ανθολογία 1980. Επιμέλεια Τάσου Κόρφη. Εκδόσεις Πρόσπερος, Αθήνα 1981. 57 φωνές. Ποιητική 'Ανθολογία 1981. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη. Εκδόσεις Πρόσπερος, Αθήνα 1982.

Nuovi poeti greci. A cura di Nicola Crocetti. Grafic Olimpia, Milano 1982. S. Stanitsas, Anthologie de la poésie néo-hellénique. Édition bilingue commentée avec notes et bibliographie. Tome I Fin XVille s. - Ile Guerre Mondiale. «Les Belles Lettres», Paris 1983. 56 φωνές. Ποιητική Ανθολογία 1982. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη. Εκδόσεις Πρόσπερος, Αθήνα 1983. 59 φωνές. Ποιητική Ανθολογία 1983. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη. Εκδόσεις Πρόσπερος, Αθήνα 1984. [Papp Arpâd], A bolond grànàtalmafa. Ujgörög költök antologiâja. Kozmosz Könyvek, [Budapest 1984]. Π. Δ. Μαστροδημήτρη, Ή ποίηση τοΰ Νέου Ελληνισμού. I Πρωτονεοελληνικά κείμενα. II Κρητική λογοτεχνία, III Δημοτικό τραγούδι. Ανθολογία. Εισαγωγή, Υπομνήματα, Γλωσσάριο. "Εβδομη έκδοση. "Ιδρυμα ΓουλανδρήΧόρν, Αθήνα 2004 01991, «δοκιμαστική» έκδοση: 1984). Uno Specchio. Ventitre poeti greci del4 dopoguerra. Traduzione di Nikos Bletas Ducaris. Introduzione di Nikos Papandreou. [Imola 1985]. Ανθολογία τής δεύτερης μεταπολεμικής ποιητικής γενιάς. (Μέ εισαγωγή Έπαμ. Γ. Μπαλούμη και βιο-βιβλιογραφικά στοιχεία τών άνθολογουμένων ποιητών). Περιοδ. Νέες Τομές, τευχ. 1 (93), Άνοιξη 1985, σσ. 3-138 (ολόκληρο τό τεύχος). 54 φωνές. Ποιητική Ανθολογία 1984. Επιμέλεια: Τάσος Κόρφης. Πρόσπερος, Αθήνα 1985. 61 φωνές. Ποιητική Ανθολογία 1985. Επιμέλεια: Τάσος Κόρφης. Πρόσπερος, Αθήνα 1986. 53 φωνές. Ποιητική Ανθολογία 1986. Επιμέλεια: Τάσος Κόρφης. Πρόσπερος, Αθήνα 1987. 52 φωνές. Ποιητική Ανθολογία 1987. Ετήσια περιοδική έκδοση. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη. Πρόσπερος, Αθήνα 1988. 51 φωνές. Ποιητική Ανθολογία 1988. Ετήσια περιοδική έκδοση. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη. Πρόσπερος, Αθήνα 1989. 62 φωνές. Ποιητική Ανθολογία 1989. 'Ετήσια περιοδική έκδοση. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη. Πρόσπερος, Αθήνα 1990. Poésie de Grèce (1945-1985). Anthologie préparée par Panayotis Moullas, Yannis Dallas et Eratosthene Capsomenos. Traduite par André Kedros. Unesco-Actes Sud, [Paris 1990], (Collection Unesco d'œuvres représentatives, Serie: Bibliothèque Unesco de la poésie mondiale). [Αλεξάνδρου, Αναγνωστάκης, Άγγελάκη-Ρούκ, Άραβαντινου, Άσλάνογλου, Γιάννης Καρατζόγλου, Καρέλλη, Καρούζος, Καρβέλης, Κατσαρός, Καββαδίας, Xpt-

στιανόπουλος, Κοντός, Κότσφας, Λ. Κούσουλας, Κουτσοχέρας, Δάλλας, Τάσος Δενέγρης, Δικταιος, Δημάκης, Δημήτρης Δημητριάδης, Δημουλάς, Δούκαρης, 'Ελύτης, Εμπειρίκος, Εγγονόπουλος, Άν. Εύαγγέλου, Ρέα Γαλανάκη, Γκανάς, Γεραλής, Γονατάς, Θωμάς Γκόρπας, Κλ. Κύρου, Μ. Λαϊνά, Λειβαδίτης, Γ. Μανουσάκης, Πρ. Μάρκογλου, Μαστοράκη, Μελισσάνθη, Μέσκος, Α. Θ. Νικολαιδης, Παμπούδη, Παπαδιτσας, Παπατσώνης, Πατίλης, Πατρίκιος, Παυλόπουλος, Φωκάς, Πούλιος, Μαν. Πρατικάκης, Προκοπάκη, Ρίτσος, Σαχτούρης, Σεφέρης, Σινόπουλος, Στεργιόπουλος, Στογιαννίδης, Θασίτης, Θέμελης, Λ. Θεοδωρακόπουλος, Βακαλό, Βαγενάς, Βαλαωρίτης, Βαφόπουλος, Βαρβέρης, Βαρβιτσιώτης, Βαβούρης, Βρεττάκος, Υφαντής]. Ή χαμηλή φωνή. Τα λυρικά μιας περασμένης έποχής στους παλιούς ρυθμούς. Μιά προσωπική άνθολογία του Μανόλη Αναγνωστάκη. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1990. [Μαβίλης, Γρυπάρης, Κ. Χατζόπουλος, Μαλακάσης, Παπαντωνίου, Πορφύρας, Λαπαθιώτης, Φιλύρας, Γκόλφης, Μελαχρινός, Ούράνης, Μπεκές, Γιοφύλλης, Καρυωτάκης, Κλ. Παράσχος, Καρθαΐος, Κουκούλας, Άγρας, Παπανικολάου, Λ. Αλεξίου, Ν. Χάγερ-Μπουφίδης, Πολυδούρη, Στασινόπουλος, Κοτζιούλας, Μαυροειδή-Παπαδάκη, I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Εμμανουήλ, Σκαρίμπας, Καββαδίας, Γ. Καρατζάς, Φ. Πασχαλινός]. 62 φωνές. Ποιητική Άνθολογία 1989. Έτήσια περιοδική έκδοση. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη. Εκδόσεις Πρόσπερος, Αθήνα 1990. 50 φωνές. Ποιητική Άνθολογία 1990. Έτήσια περιοδική έκδοση. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη. Πρόσπερος, Αθήνα 1991. 49 φωνές. Ποιητική Άνθολογία 1991. Έτήσια περιοδική έκδοση. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη. Πρόσπερος, Αθήνα 1992. Nina Anghelidis-Spinedi, Poetas griegas contemporâneas (1930-1980). Prologo Carlos Spinedi. Centra de Estudios Bizantinos y Neo-helénicos. Universidad de Chile, Santiago 1992. Φωνές '92. Ποιητική Άνθολογία. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη, Όρέστη Άλεξάκη. Πρόσπερος, Αθήνα 1993. Βασίλη Βασιλικού, Λύρα έλληνική. Ή έλληνική ποίηση ανθολογημένη άπό τόν Ρήγα εως σήμερα. Αρχαίος έκδοτικός οίκος Σεργίου Ραφτάνη, Πλειάς, Αθήνα 1993. Ανέστη Εύαγγέλου, Ή δεύτερη μεταπολεμική γενιά (1950-1970). Άνθολογία. Είσαγωγή: Γιώργος Άράγης. «Παρατηρητής», [Θεσσαλονίκη 1994]. (Άνθολογ ουνται 45 ποιητές τής παραπάνω περιόδου: Ντίνος Χριστιανόπουλος, Βασίλης Καραβίτης, Σπύρος Τσακνιάς, Κική Δημουλά, Τάσος Κορφής, Νίκος-Άλέξης Άσλάνογλου, Ζέφη Δαράκη, Αλέξης Ζακυθηνός, Βύρων Λεοντάρης, Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, Όρέστης Άλεξάκης, Λουκάς Κούσου-

λας, Τάσος Πορφυρής, Λεωνίδας Ζενάκος, Γιάννης Νεγρεπόντης, Μάρκος Μέσκος, Ματθαίος Μουντές, Νίκος Γρηγοριάδης, Κατερίνα ΆγγελάκηΡούκ, Λεία Χατζοπούλου-Καραβία, Θωμάς Γκόρπας, Κώστας Πασβάντης, Χρίστος Ρουμελιωτάκης, Θανάσης Τζούλης, Γιώργης Μανουσάκης, Γιώργος Δανιήλ, Τάσος Ρούσος, Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου, Γιολάντα Πέγκλη, Π. Σωτηρίου, Μαρία Κέντρου-Άγαθοπούλου, Ανδρέας Άγγελάκης, Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Μάνος Ελευθερίου, Τάσος Γαλάτης, Νίκος Καρανικόλας, Μάριος Μαρκίδης, Βαγγέλης Ροζακέας, Κώστας Ροδαράκης, Τάσος Δενέγρης, Τόλης Νικηφόρου, Νανά Ήσαία, Χρίστος Λάσκαρης, Μαρία Καραγιάννη, Ανέστης Ευαγγέλου). Φωνές '93. Ποιητική 'Ανθολογία. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη, Όρέστη Άλεξάκη. Πρόσπερος, Αθήνα 1994. Φωνές '94. Ποιητική 'Ανθολογία. Επιμέλεια: Τάσου Κόρφη, Όρέστη Άλεξάκη. Πρόσπερος, Αθήνα 1995. Σωκράτη Λ. Σκαρτσή, Άνθολογία της* νεοελληνικής ποίησης, α! Βυζαντινή ποίηση, β' Μεταβυζαντινή ποίηση, γ' Κρητική ποίηση 17ου αιώνα, δ' Γεώργιος Χορτάτσης, ε' Βιτσέντζος Κορνάρος. Εκδόσεις Γκοβόστη, [Αθήνα 1995]. Modern Greek Poetry: An Anthology. Edited by Nanos Valaoritis and Thanasis Maskaleris with Introductions and Commentaries by Nanos Valaoritis. Talisman House, Publishers, Jersey City, New Jersey [2003]. Α ν θ ο λ ο γ ί ε ς τ ο π ι κ έ ς (έπιλογή) Έ π τ ά ν η σ ο ς: Γ. Θ. Ζώρα - Φ. Κ. Μπουμπουλιδου, Επτανήσιοι προσολωμικοι ποιηταί, Αθήναι 1953. — Σύγχρονη ζακυνθινή ποίηση 1951-1981. Έπιλογή Μάχης Μουζάκη. [Εκδόσεις] Θουκυδίδης, Αθήνα 1982. — Γιάννη Π. Βουκελάτου, 'Ανθολογία Αευκαδίων ποιητών. 1787-1983. Πρόλογος Γερ. Γρηγόρη. "Έκδοση περιοδικού «Λευκαδίτικη Εστία», Αθήνα 1983. — 'Ανθολογία Κερκυραίων ποιητών. Οι μεταπολεμικοί (1944-1984). Εισαγωγή - Ανθολόγηση Περικλή Παγκράτη. «Πορφύρας», Τυπογραφείο Κείμενα, Αθήνα 1985. Ή π ε ι ρ ο ς : Ηπειρωτική 'Ανθολογία. Επιμέλεια: Μιχ. Χαρ. Μάνου. Τόμ. Λ', Ιωάννινα 1955 [Εκδόσεις «Ηπειρωτικής Εστίας»]. — Βασίλη Κραψίτη, Ηπειρώτες λυρικοί. Τρίτη έκδοση συμπληρωμένη. Έκδοση Πανηπειρωτικής Συνομοσπονδίας Αθηνών, [Αθήνα 1969]. Θ ρ ά κ η : Άνθολογία Θρακών ποιητών τών νεωτέρων χρόνων. Πρόλογος Άριστου Καμπάνη. [Επιμέλεια νΑργη Κόρακα]. Έν Αθήναις 1936.

Κ ρ ή τ η : Κρητική Ανθολογία (ΙΕ'-ΙΖ' αιώνας). Εισαγωγή, άνθολόγηση καί σημειώματα Στυλιανου Αλέξιου. Δεύτερη έκδοση. Ήράκλειον Κρήτης 1969 [Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών]1 ( 6 1954). — Κρητική λυρική ποίηση. Επιμέλεια καί Άνθολόγηση: Ναταλία Δεληγιαννάκη. Ερμής, Αθήνα 1999 [Άνθολόγος Ερμής, άριθ. 16, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. — Άνθολογία σύγχρονων Κρητών ποιητών. Επιμέλεια: Αντώνης Σανουδάκης. Έλληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002. (Ρ. Γαλανάκη, Γ. Γιατρομανωλάκης, Δ. Καλοκύρης, Χρ. Λιοντάκης, Μ. Λουκάκης, Γ. Μανουσάκης, Γ. Ξεκάκης, Μ. Πρατικάκης, Άντ. Σανουδάκης, Ν. Χατζιδάκη). Κ υ κ λ ά δ ε ς : Νίκου Βλ. Σφυρόερα, Άνθολογία άπό τό εργο τών Άπειρανθίων ποιητών. Σύνδεσμος Άπειρανθίων Νάξου, Αθήνα 1978. — Νίκου Γ. Σταφυλοπάτη, Άνθολογία Σίφνιων ποιητών, 1801-1984. Πρόλογος Ηλία Σιμόπουλου. Έκδοση έφημερίδας «Σιφνιακή Φωνή», Αθήνα 1984. Κ ύ π ρ ο ς : Άδωνη Βερνάλη, Άνθολογία τών Κυπρίων ποιητών 1878-1934, Λάρναξ Κύπρου 1934. — Ανδρέα Σ. Ιωάννου, Άνθολογία Κυπρίων ποιητών, Αθήναι 1951. — Κώστα Μόντη - Ανδρέα Χριστοφίδη, Άνθολογία Κυπριακής ποιήσεως. (Αρχαία κυπριακή ποίηση, Βυζαντινή θρησκευτική ποίηση. Μεσαιωνικά έρωτικά τραγούδια, Κυπριακά δημοτικά τραγούδια, Σύγχρονη κυπριακή ποίηση). Alvin Redman Hellas, Αθήνα [1965] (κυκλοφόρησε καί σέ νεώτερη έκδοση —δεύτερη—, συμπληρωμένη ώς τό 1973). Καί σέ άγγλική μετάφραση: Anthology ofCypriot Poetry by Costas Montis and Andreas Christophides. Translation from the original Greek by Amy Mims. Nicosia-Cyprus 1974. — Κ. Γ. Γιαγκουλλή, Άνθολογία κυπριακής λαϊκής ποίησης, Λευκωσία 1980 [Υπουργείο Παιδείας - Μορφωτική Υπηρεσία, Σειρά κυπριακής λαϊκής ποίησης, άρ. 2]. — Άνθολογία σύγχρονης κυπριακής ποίησης. Είσαγωγή Λεύκιος Ζαφειρίου, Επιμέλεια Λεύκιος Ζαφειρίου - Λουκάς Άξελός. Στοχαστής, [Αθήνα 1985]. Μ α κ ε δ ο ν ί α : Poètes contemporains de Salonique. Par Yannis Constantinidis et Bertrand Bouvier. Préface de Samuel Baud-Bovy. Genève 1962. — «Thirteen Poets of Salonika. An Anthology. Sélections and Translations by Kimon Friar», The Charioteer, Number 10 (1968), σσ. 19-65 (σσ. 10-18: Είσαγωγή George Odysseus). — Ποιητές της Θεσσαλονίκης, 1930-1980. Είσαγωγή: Δ. Άρμάος, Ν. Καρατζάς, Άνθολόγηση: Ν. Καρατζάς. [Αφιέρωμα του περιοδικού Τό δέντρο (ολόκληρο τό τεύχος 18, Ίαν. 1981, σσ. 6-87]. — Καβαλιώτες ποιητές. Άνθολογία μεταπολεμικής ποίησης. [Άνθολόγηση άπό τόν Διαμαντή Άξιώτη]. Δημοτική Βιβλιοθήκη Καβάλας, [Καβάλα 1. Κρίσεις: 'Ελένη Δ. Κακουλίδη, !Ελληνικά, 24 ( 1 9 7 1 ) 437.

1983]. — Κατάλυμα νέων ποιητών τής Θεσσαλονίκης, 1980-1989. Εισαγωγή - έπιλογή ποιημάτων - σημειώματα - έργογραφία - βιβλιογραφία: Βασίλης Δημητράκος. Θεσσαλονίκη 1991 [Μπιλιέτο, άρ. 2]. (Π. Σωτηρίου, Χ. Δ. Καλαϊτζής, Σταύρος Ζαφειρίου, Δημήτρης Χορόσκελης, Λέανδρος Βαζάκος, Σωτήρης Τριβιζας, Σάκης Σερέφας, Γ. Λ. Οικονόμου, Παναγιώτης Ιατρού, Βασίλης Ν. Νικολαΐδης, Σπύρος Λαζαρίδης, Αδαμάντιος Κουμπής, Αλεξάνδρα Μπακονίκα, Ίγνάτης Χουβαρδας, Βασίλης Δημητράκος). — Ντίνου Χριστιανόπουλου, Άνθολογία Μακεδόνων ποιητών, 1860-1913. Ε κ δόσεις Εντευκτηρίου, Θεσσαλονίκη 2001. (Χαρίτων Γ. Παπουλιας, Αριστείδης Ν. Αύξεντιάδης, Γεώργιος Χ. Παπουλιας, Μαρίνος Κουτούβαλης, Μαρία Όθωναίου, Γεώργιος Ν. Παπανικολάου, Χρ. Γ. Γουγούσης, Αγλαία Ν. Σχινα, Μιχ. Θ. Γεωργιάδης, Αλέξανδρος Σάλτας, Κωστής I. Σταματόπουλος, Γεώργιος Χ. Χαλκιας, Αιμίλιος Ελευθεριάδης, Γρηγόριος Σταυρίδης, Γεώργιος ϊ \ Παππα Γεωργίου, Ιωάννης Κωνσταντινίδης, Άμπεντίν πασάς Ντίνος,' Τεώργιος Μοσχόπςυλος, Γ. Θ. Σαγιαξής, Πέτρος Ν. Κυριαζής, Θ. Κ. Παπαθωμας, Ιωάννης Γ. Αντωνιάδης, Αθανάσιος Ε. Διάφας). Μ ι κ ρ ά Α σ ί α : Γιώργου Πετρόπουλου, Σμυρνιοι ποιητές πριν τήν μικρασιατική καταστροφή. Εκδόσεις Πελασγός, [Αθήναι 2003]. Ν ή σ ο ι Α ι γ α ί ο υ : 'Ηλία Σιμόπουλου, Αιγαιοπελαγίτικη ποιητική άνθολογία. "Εκδοση Συνδέσμου 'Ελλήνων Λογοτεχνών, [Αθήνα 1974]. — Κώστα Γ. Μίσσιου, 56 ποιητικές φωνές άπό τή Λέσβο, Μυτιλήνη 1986. — Του ίδιου, 70 ποιητικές φωνές άπό τή Λέσβο, Μυτιλήνη 1987. — Κώστα Γ. Μίσσιου, Ανθολόγιο Λεσβίων Ποιητών. Α' Οί προπάτορες άρχαΐοι, οί πρωτοπόροι τών χρόνων τής άμάθειας και του 19ου αιώνα και οί προάγγελοι τής επερχόμενης άνθισης (648 πΧ. - 1889 μΧ.)' Β' Οι δημιουργοί τής «Λεσβιακής "Άνοιξης» και οί διάδοχοι τους (1890-1929)' Γ' Οί έπίγονοι τών «ιερών τεράτων» (1930-1949), οί νεότεροι τραγουδοποιοί (1950-1979) και οί έραστές του ξένου μόχθου και τής ντοπιολαλιάς. Συμβολή στήν ιστορία τής λεσβιακής γραμματείας τόμ. 8ος, 9ος και 10ος. Μυτιλήνη 1998. Π ε λ ο π ό ν ν η σ ο ς : Νίκου Καράμπελα, Άνθολογία Μεσσηνίων ποιητών 1798-1955. Πρόλογος Σταύρου Σκοπετέα. Καλαμάτα 1957. — Του ίδιου, Μοραιτικη ποιητική άνθολογία 1708-1958. Εισαγωγή Γιάννη Σφακιανάκη. Εκδόσεις «Νέστωρ», Καλαμάτα 1958. — Λουκά Σταθακόπουλου Γιάννη Γκίκα, Άνθολογία ποιητών Αργολίδος και Κορινθίας 1798-1957 Πρόλογος Γ. Θ. Ζώρα. Αθήνα 1958. — Σωκράτη Λ. Σκαρτσή, Σύγχρονοι Πατρινοί ποιητές, [Πάτρα] 1972 ("Οστρακα, 3). — Άνθολογία Άρκάδων ποιητών. Τριπολις 1975. ["Εκδοση τής Επιθεωρήσεως Μέσης Εκπαιδεύσεως Νομού Αρκαδίας, μέ πρόλογο Εύαγγέλου Σκουβαρα]. — Διονύση Α.

Καρατζα, Πατρινοί ποιητές. Πρόλογος Σωκρ. Λ. Σκαρτσή. Όστρακα, [Πάτρα] 1978. — 1Ανθολόγιο Πατρινών ποιητών, 1950-1995. Δήμος Πατρέων - Πνευματικό Καλλιτεχνικό Κέντρο, Περιοδικό «Έλίτροχος», [Πάτρα 1995]. (Ανθολογούνται οι ποιητές: Δημήτρης Κάββουρας, Βασίλης Άρφάνης, Ρέα Γαλανάκη, Διονύσης Α. Καρατζας, Δημήτρης I. Κατσαγάνης, Κώστας Λογαρας, Σπύρος Λ. Βρεττός, Παναγιώτης Κερασιδης, Γιώργος Κοζίας, Αντώνης Δ. Σκιαθας). Σ τ ε ρ ε ά Ε λ λ ά ς κ α ι Ε ύ β ο ι α : Ανδρέα Σ. Ιωάννου, Ανθολογία Εύβοέων ποιητών. Χαλκίδα 1958 (στό έξώφυλλο: 1960). — Γιάννη Σ. Κωτσαδάμ, Ανθολογία Βοιωτών ποιητών. Από τήν άρχαιότητα ώς τις μέρες μας. Αθήνα 1974.

Α ν θ ο λ ο γ ί ε ς ε ι δ ι κ έ ς - θ ε μ α τ ι κ έ ς (έπιλογή) Ανδρέα Ίω. Κεραμίδα, Νεοελληνική Θρησκευτική Ανθολογία. Έκδοση οίκου Μιχ. I. Σαλιβέρου, Αθήναι 1940. Σ' αγαπώ. Τα ώραιότερα νεοελληνικά έρωτικά ποιήματα. Οί φίλοι του βιβλίου, [Αθήνα 1951]. Ανθολογία τής αντιστασιακής λογοτεχνίας. Έπιλογή Έλλης Αλεξίου. (Επιμέλεια Μαρίκας Μινεέμη). Τόμ. II: Ποίηση. Akademie-Verlag, Berlin - Ε κ δόσεις Ηριδανός, Αθήνα 1971. Κ. Μητσάκη, Ό Πετραρχισμός στήν Ελλάδα. Ανθολογία έλληνικου σονέτου. Θεσσαλονίκη 1973. Σήφη Γ. Κόλλια, Θρησκευτική Ανθολογία Ποιήσεως 1453-1792. Τόμ. 1-5. Αθήναι - Νέα Υόρκη 1973. Νίκου Β. Τυπάλδου, Ανθολογία νεοελληνικού χριστιανικού λόγου. (Από τό Σολωμό ώς τό 1973). Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήναι 1974. 'Ελληνική σάτιρα. Ανθολογημένη άπό 600-1973. Ή σάτιρα στό Βυζάντιο στή μεταβυζαντινή έποχή - ή σάτιρα στά Επτάνησα - Αθηναίοι και άλλοι σατιρικοί. Επιμέλεια Α. Βαγενα. Τόμ. Α'-Β'. Εκδόσεις «Ιστορική "Ερευνα», Αθήναι [1974]. Poeti greci della libertà. 22 poeti della grecia contemporanea dalla guerra civile alla lotta contro i colonelli. A cura di Cristiano G. Sangiglio. Savelli, [Roma 1976]. (Cultura politica 176, Sezione letteraria / 6). Κ. Μητσάκη, Νεοελληνική Μουσική και Ποίηση. Ανθολογία. Πρόλογος Μίκη Θεοδωράκη. Εκδόσεις «Γρηγόρη», Αθήνα 1979 / Κ. Mitsakis, Modern Greek Music and Poetry. An Anthology. Préfacé by Mikis Theodorakis.

Editions «Grigoris», Athens, 1979 1 . [Δίγλωσση άνθολογία (γραμμένη στά έλληνικά καί στά άγγλικά)· τά μελοποιημένα έλληνικά κείμενα συνοδεύονται και άπό τις άγγλικές μεταφράσεις τους (δταν υπάρχουν). Ανθολογούνται: Χορτάτσης, Κορνάρος, Κάλβος, Σολωμός, Βιζυηνός, Εφταλιώτης, Βασίλης Μιχαηλίδης, Παλαμας, Καβάφης, Δημήτρης Λιπέρτης, Κ. Χατζόπουλος, Παπαντωνίου, Καζαντζάκης, Σικελιανός, Βάρναλης, Λαπαθιώτης, Καρυωτάκης, Σκαρίμπας, Σεφέρης, Θέμελης, Πρεβελάκης, Ρίτσος, Εγγονόπουλος, Καββαδίας, Ελύτης, Βρεττάκος, Λουντέμης, Δημάκης, Αναγνωστάκης]. ( Ή πρώτη μορφή του βιβλίου: Θεσσαλονίκη 1977). Κώστα Λουκάκη, Νεοελληνική θρησκευτική ποιητική ανθολογία. (Άπό τό 1900). Τό Έλληνικό Βιβλίο, [Αθήνα 1978]. Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, Νεοελληνικά σατιρικά ποιήματα. Χορηγία Μιχ. Δ. Πετροπούλου. Αθήναι 1979. Σπύρου Κοκ^ίνή, Άνθολογία νεοελληνικής σατιρικής ποίησης. Βιβλιοπωλείο τής «Εστίας», [Αθήνα 1981]. Σπύρου Κοκκίνη, Ερωτική Άνθολογία. Άπό τόν 18ο αιώνα εως τις μέρες μας. Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1985. Κάρολου Ε. Μωραιτη, Μεγάλη Άνθολογία Έλληνικου Σονέτου άπό τήν παλιότερη Έλληνική και Κυπριακή ποίηση μέχρι σήμερα. Αθήνα 1987. Σύγχρονη έρωτική ποίηση. Άνθολογία. 42 "Ελληνες ποιητές καί 14 ζωγράφοι. Επιμέλεια: Περιοδικό « Ή Λέξη». Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1987 ( 2 1989). Ό οίνος στήν ποίηση. Τόμ. Γ' Κρασί άπό κάθε τρύγο. Ό οίνος στή νεοελληνική ποίηση. Ανθολόγησε, μετέφρασε, σχολίασε Αθήνα Γεωργαντα. "Ιδρυμα Φανή Μπουτάρη, Αθήνα 1995. Γιάννη Βαρβέρη - Κώστα Γ. Παπαγεωργίου, 'Ελληνική Ποιητική Άνθολογία Θανάτου του εικοστού αιώνα. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1995. Τά ωραιότερα ποιήματα γιά τόν πατέρα. Ανθολόγηση: Θανάσης Α. Καστανιώτης - Θανάσης θ. Νιάρχος. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1998. Γεράσιμου Λυκιαρδόπουλου, Ή ποιητική του παλιάτσου. Άπό τόν Φιλύρα στον Σκαρίμπα. (Δοκίμιο Ανθολογίου). Εκδόσεις Έρασμος, Κείμενα άρ. 16, [Αθήνα 1999]. (Φιλύρας, Ούράνης, Καρυωτάκης, Εμμανουήλ, Ζώτος, Κοτζιούλας, Σκαρίμπας).

1. Κρίσεις: Π. Δ. Μαστροδημήτρης, NE, 107 ( 1 9 8 0 ) 8 3 1 - 8 3 3 (= Ό ίδιος, Νεοελληνικά, Β', 285-291). — Μ. Byron Raizis, Balkan Studies, 21 ( 1 9 8 0 ) 479-480.

Α ν θ ο λ ο γ ί ε ς ά τ ο μ ι κ έ ς (έπιλογή) Ά γ ρ α ς Τέλλος: Επιλογή άπ' τά Ποιήματα. Επιμέλεια και Ανθολόγηση: Κώστας Στεργιόπουλος. Έρμης, Αθήνα 1996 [Ανθολόγος Έρμης, άριθ. 8, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Ά θ ά ν α ς Γ.: 1Ανθολογία. Έπιλογή: Θανάσης Παπαθανασόπουλος. "Ιδρυμα Γ. και Μ. Αθανασιάδη-Νόβα, Ναύπακτος 2001. Α ν α γ ν ω σ τ ά κ η ς Μανόλης: "Ομως γιατί ξαναγυρίζουμε κάθε φορά χωρίς σκοπό στόν ιδιο τόπο. Επιμέλεια και Ανθολόγηση: Μάρκος Μέσκος. Έρμης, Αθήνα 2000 [Ανθολόγος Έρμης, άριθ. 22, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Α ν τ ω ν ί ο υ Δ. I.: Ποιήματα. Εισαγωγή και έπιλογή: Μανόλης Μαυρολέων. Εκδόσεις Έρμης, Αθήνα 1999 [Ανθολόγος Έρμης, άριθ. 13, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Β α λ α ω ρ ί τ η ς Αριστοτέλης: Αρ. Βαλαωρίτης. "Ενας ρομαντικός. Επιμέλεια και Ανθολόγηση: Νάνος Βαλαωρίτης. Έρμης, Αθήνα 1998 [Ανθολόγος Έρμης, άριθ. 14, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Β ά ρ ν α λ η ς Κώστας: Εκλογή άπό τό έργο του. Μέ εισαγωγή Τ. Μαλάνου. "Εκδοση Σπύρου Γρίβα, Αλεξάνδρεια 1944. (Ανθολογούνται ποιήματα του Βάρναλη και στις σσ. 79-92 δημοσιεύεται ό Πρόλογος καί τό Α' μέρος του έργου Ήάληθινή άπολογία του Σωκράτη). Β α σ ι λ ε ι ά δ η ς Σπυρίδων Ν.: Αττικαι νύκτες. Έπιλογή άπό τό λογοτεχνικό και κριτικό του εργο. Φιλολογική έπιμέλεια: Λίτσα Χατζοπούλου. Αθήνα 2003 ['Ίδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενικός φιλολογικός έπόπτης: Βαγγέλης Αθανασόπουλος]. Β ι ζ υ η ν ό ς Γ. Μ.: Τό τέλος του παραμυθιοϋ ή Ήάρχή του ονείρου. Επιμέλεια καί Ανθολόγηση: Λίτσα Χατζοπούλου. Έρμης, Αθήνα 2001 [Ανθολόγος Έρμης, άριθ. 25, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Β ρ ε τ τ ά κ ο ς Νικηφόρος: Ό ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος. Εκλογή άπό τό εργο του. Εκδόσεις «Θεμέλιο», [Αθήνα 1974]. Γ ε ρ α λ ή ς Γιώργος: Γιώργος Γεραλής άνθολογημενος και αύτοανθολογημένος. Επιμέλεια καί Ανθολόγηση: Κώστας Στεργιόπουλος. Ερμής, Αθήνα 1997 [Ανθολόγος Ερμής, άριθ. 11, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Δ η μ ά κ η ς Μήνας: Πορεία μέσα στή νύχτα. Εισαγωγή: Μάνος Λουκάκης, Ανθολόγηση: Χριστόφορος Λιοντάκης. Έρμης, Αθήνα 1999 [Ανθολόγος Ερμής, άριθ. 20, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Ε λ ύ τ η ς Όδυσσέας: Εκλογή 1935-1977. [Εκδόσεις] Ακμών, [Αθήνα 1979]. (Σύγχρονοι ποιητές, 2). Περιέχει: Προλογικό σημείωμα Εύγενίου Άρανίτση, Μέρος πρώτο Ποιήματα, Μέρος δεύτερο Πεζά (άποσπάσματα άπό

τά 'Ανοιχτά χαρτιά) καί σέ Επίμετρο: Κείμενα γιά τόν ποιητή. "Οπως μας πληροφορεί ό κολοφώνας του βιβλίου, ή 'Εκλογή έγινε «μέ κείμενα που διάλεξε ό ποιητής και οχτώ εικονιστικές συνθέσεις του ίδιου». Ε μ μ α ν ο υ ή λ Καίσαρ: Ποιήματα. Εισαγωγή καί Έπιλογή ποιημάτων: Άγορή Γκρέκου. Ερμής, Αθήνα 2001 [Άνθολόγος Ερμής, άριθ. 27, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Έ ξ α ρ χ ό π ο υ λ ο ς Γ.: Έκτασις ποιητική. Επιμέλεια καί Είσαγωγή: Γ. Π. Σαββίδης. Ερμής, Αθήνα 1998 [Άνθολόγος Ερμής, άριθ. 15, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Ε υ α γ γ έ λ ο υ Ανέστης: 'Ανθολόγιο ποιημάτων 'Ανέστη Εύαγγέλου (19561993). Επιμέλεια: Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1996. Θ α σ ί τ η ς Πάνος: Αύτοανθολόγιο Πάνου Θασίτη (1951-1983), Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1989. Θ ε ο τ ο κ ά ς Γιώργοςί Ποίηση Γιώργου Θεοτοκά. Άνθολόγηση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, 'Ακτή, τευχ. 28 (Φθινόπωρο 1996), 'Αφιέρωμα στα τριαντα χρόνια άπό τό θάνατο του, σσ. 471-484 (καί σέ αυτοτελή έκδοση: Ακτή, Λευκωσία 1996, σσ. 16). Κ α β ά φ η ς Κ. Π.: Επίσημος, κρυμμένος και άτελής. Είσαγωγή καί Έπιλογή ποιημάτων: Μίμης Σουλιώτης. Ερμής, Αθήνα 1995 [Άνθολόγος Ερμής, άριθ. 3, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. — Κ Π. Καβάφης (1863-1933). Ποιήματα. Πρόλογος - άνθολόγηση: Δημήτρης Δασκαλόπουλος - Μαρία Στασινόπουλου. Μεταίχμιο, [Αθήνα 2003]. — Ζήσιμου Λορεντζάτου, 'Ανθολογία Κ. Π. Καβάφη, Ίκαρος, [Αθήνα 2004]. Κ α β β α δ ί α ς Νίκος: «Ν. Καββαδία, Έπιλογή άπό τά ποιήματά του», στό βιβλίο του Τάσου Κόρφη: Νίκος Καββαδίας. Συμβολή στή μελέτη τής ζωής και του έργου του, Εκδόσεις «Πρόσπερος», [Αθήνα] 1991, σσ. 85-102. — Χρυσόσκονη στά γένια του Μαγγελάνου. Είσαγωγή καί Έπιλογή ποιημάτων: Δημήτρης Καλοκύρης. Ερμής, Αθήνα 1995 [Άνθολόγος Έρμης, άριθ. 5, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η ς Νίκος: Άπό τό ποιητικό εργο του Νίκου Καζαντζακη. Πρόλογος Μανόλη Καρέλλη. Είσαγωγή, άνθολόγηση, σημειώματα Στυλιανου Αλεξίου. Εικονογράφηση Ν. Χατζηκυριάκου-Γκίκα. Ηράκλειο 1977. [Έκδοση του Δήμου Ηρακλείου]. (Ανθολογούνται, έκτος άπό τήν 'Οδύσσεια καί τις Τερτσίνες, και θεατρικά έργα του Καζαντζάκη). Κ ά λ β ο ς Ανδρέας: Μικρές ώδές καί άλλα ποιήματα. Επιμέλεια: Παναγιώτης Σ. Πίστας. Σύγχρονοι 'Ορίζοντες, [Αθήνα 2002]· (προσωπικό καί κριτικό κοίταγμα, μέσα άπό μιάν ιδιότυπη άνθολόγηση).

Κ α ρ α τ ζ α ς Διονύσης: Ποιήματα (1972-1997). Σχέδια: Διονύσης Γερολυμάτος, Έπιλογή: Γιώργος Μαρκόπουλος. Διάττων, Αθήνα 1999. Κ α ρ έ λ λ η Ζωή: Μικρό 'Ανθολόγιο. Έπιλογή, Πρόλογος: Αλέξανδρος Κοσματόπουλος. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1988. — Ποιήματα. Επιμέλεια καί Ανθολόγηση: Ξ. Α. Κοκόλης. Έρμης, Αθήνα 1996 [Ανθολόγος Ερμής, άριθ. 7, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Κ α ρ ο ύ ζ ο ς Νίκος: Ποιήματα. Άκμων, [Αθήνα 1981]. (Σύγχρονοι ποιητές, 3). Περιέχει: «Μια σημείωση γιά τόν Νίκο Καρούζο» του Εύγ. Άρανίτση, Μέρος Α' Ποιήματα, Μέρος Β' Πεζά και «Βασική βιβλιογραφία». Τά κείμενα τής Ανθολογίας διάλεξε ό Άρανίτσης (τήν πληροφορία μας δίνει πάλι ό κολοφώνας του βιβλίου). Κ ο ν τ ό ς Γιάννης: Προπονητής θανάτου. Προμετωπίδα Δημήτρη Μυταρα. Ιδεόγραμμα, Αθήνα 2004. Κ υ ρ ι α ζ ή ς Αθανάσιος Γ.: Τά Ρουμελιώτικα. Δεύτερη έκδοση. Φιλολογική Επιμέλεια: Γ. Π. Σαββίδης. Ερμής, Αθήνα 2000 [Ανθολόγος Έρμης, άριθ. 24, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Κ ύ ρ ο υ Κλεϊτος: Μία διαδρομή (αύτοεπιλογή ποιημάτων\ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1990. — Αλλά ή άφή πες μου πώς γίνεται νά διασωθεί. Επιμέλεια καί Ανθολόγηση: Μάρκος Μέσκος. Έρμης, Αθήνα 2000 [Ανθολόγος Ερμής, άριθ. 23, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Λ ε ι β α δ ί τ η ς Τάσος: Απάνθισμα. Έπιλογή: Γιώργος Δουατζής. Κέδρος, [Αθήνα 1997, 2 1998]. Μ α λ α κ ά σ η ς Μιλτιάδης: Τά Μεσολογγίτικα. Νέα έκδοση. Φιλολογική Επιμέλεια: Γ. Π. Σαββίδης. Ερμής, Αθήνα 1995 [Ανθολόγος Ερμής, άριθ. 2, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Μ α μ μ έ λ η ς Απ.: Θαλασσινά. Φιλολογική Επιμέλεια: Γ. Π. Σαββίδης. Ερμής, Αθήνα 1996 [Ανθολόγος Ερμής, άριθ. 6, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Μ α ρ τ ζ ώ κ η ς Στέφανος: Στίχοι βάρβαροι και άλλα ποιήματα. Εισαγωγή Επιμέλεια: Εύριπίδης Γαραντούδης. Ώκεανίδα, [Αθήνα 2000]. (Οί Επτανήσιοι - 7, Διεύθυνση σειράς: Γιάννης Δάλλας). Μ ά τ σ α ς Αλέξανδρος: Ποιήματα. Εισαγωγή καί Έπιλογή ποιημάτων: Γ. Π. Σαββίδης. Ερμής, Αθήνα 1995 [Ανθολόγος Ερμής, άριθ. 4, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Μ α υ ρ ο ε ι δ ή - Π α π α δ ά κ η Σοφία: Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη. Ρωμαλέα και λυρική. Επιμέλεια καί Ανθολόγηση: Αθήνα Παπαδάκη. Έρμης, Αθήνα 1998 [Ανθολόγος Ερμής, άριθ. 12, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης].

Μ υ ρ τ ι ώ τ ι σ σ α : Μιά παρουσίαση άπό τόν Γιώργο Μπαλουρδο. Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2002. Ν ι κ ό λ α ιδ ης Αριστοτέλης: 'Επιλεγμένα ποιήματα. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1996]. Ο υ ρ α ν ή ς Κώστας: Ποιήματα. Εκλογή. Επιμέλεια, Είσαγωγή: Αλόη Σιδέρη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα, Μάρτιος 1993], ( Ή Έλληνική Ποίηση, 2). Π α λ α μ ά ς Κωστής: Εκλογή άπό τό ποιητικό εργο του Κωστή Παλαμά, 1886-1936. Τυπογραφείο «Εστία» [Κ. Μάισνερ καί Ν. Καργαδούρη], Αθήνα 1937. [Τόν πρόλογο υπογράφει ό Λ(έαντρος) Κ. Π(αλαμάς)]. — Άνθολογία. Εκλογή: Γ. Κ. Κατσίμπαλη και Αντρέα Καραντώνη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» Ιωάννου Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1973, 2 1986]. — Κ' εχω άπό σας μιά δόξα νά ζητήσω. Επιμέλεια καί Άνθολόγηση: Ήλία,ς Αάγιος. Ερμής, Αθήνα 2001 [Άνθολόγος Ερμής, άριθ. 26, Διευθυντής σειράς:: Μίμης Σουλιώτης]. — Άνθολογία Κωστή Παλαμά. Έπιλογή: Κ. Γ. Κασίνης. Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2004. Π α π α ρ ρ η γ ό π ο υ λ ο ς Δημήτριος: Ποιήσεις. Επιμέλεια καί Άνθολόγηση: Αλέξανδρος Αργυρίου, Ερμής, Αθήνα 2000 [Άνθολόγος Ερμής, άριθ. 21, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Π α ρ ά σ χ ο ς Άχ.: 'Ερώτων λείψανα. Είσαγωγή καί Έπιλογή ποιημάτων: Πάνος Θεοδωρίδης. Ερμής, Αθήνα 1997 [Άνθολόγος Ερμής, άριθ. 10, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Π ο λ έ μ η ς Ιωάννης: 'Επιλογή ποιημάτων. Είσαγωγή, Άνθολόγηση, Επιμέλεια: Έρη Σταυροπούλου. Καίρειος Βιβλιοθήκη - Άνδρος, [Αθήνα 2005]. Π ο ρ φ ύ ρ α ς Λάμπρος: Μιά χώρα πάντα σιωπηλή. Επιμέλεια καί Άνθολόγηση: Έλλη Φιλοκύπρου. Ερμής, Αθήνα 1999 [Άνθολόγος Ερμής, άριθ. 19, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Ρ α γ κ α β ή ς Αλέξανδρος Ρίζος: Τά είς τήν Μοϋσαν. Είσαγωγή καί Έπιλογή ποιημάτων: Λίτσα Χατζοπούλου. Ερμής, Αθήνα 1995 [Άνθολόγος Ερμής, άριθ. 1, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Ρ ί τ σ ο ς Γιάννης: 'Επιτομή. Ιστορική άνθολόγηση του ποιητικού του έργου. Έπιλογή και φιλολογική έπιμέλεια Γιώργου Βελουδή. Κέδρος, [Αθήνα 1977]. — Άνθολογία Γιάννη Ρίτσου. Έπιλογή: Χρύσα Προκοπάκη, Επιμέλεια: Χρύσα Προκοπάκη, Αικατερίνη Μακρυνικόλα. Κέδρος, [Αθήνα 2000]. Σ α ρ α ν τ ά ρ η ς Γιώργος: Σάν πνοή του άέρα. Επιμέλεια καί Άνθολόγηση: Μαρία Ίατρου. Ερμής, Αθήνα 1999 [Άνθολόγος Ερμής, άριθ. 18, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. — Γιατί τόν είχαμε λησμονήσει... Μιά

άνθολόγηση άπό τό σύνολο του έργου του. Εισαγωγή - Επιμέλεια: Μ. Γ. Μερακλής. Παραφερνάλια-Τυπωθήτω, Αθήνα 2002. Σ α χ τ ο ύ ρ η ς Μίλτος: Φωνή άπό τήν άλλη άκρογιαλιά. Επιμέλεια καί Άνθολόγηση: Ζωή Σαμαρα. Ερμής, Αθήνα 1997 [Ανθολόγος Ερμής, άριθ. 9, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Σ ι κ ε λ ι α ν ό ς Άγγελος: Αντίδωρο, Αθήνα 1943 [Τυπώθηκε στήν «Έλληνική Έκδοτική Εταιρεία Α.Ε.»]. (Εκλογή άπό τό ποιητικό του εργο πού τήν έκανε ό ίδιος ό ποιητής. Στις σσ. 50-54 καταχωρίζεται «Τό κατορθωμένο σώμα», άπόσπασμα άπό τήν έως τότε άνέκδοτη Συνείδηση τής προσωπικής δημιουργίας). — Αντίδωρο. Φιλολογική επιμέλεια: Κώστας Μπουρναζάκης. "Ικαρος, [Αθήνα 2003]. — Άνθολογία (Ζήσιμος Λορεντζάτος) - Γλωσσάρι (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος), "Ικαρος, [Αθήνα 1998]. Τ ε ρ τ σ έ τ η ς Γεώργιος: Μεταξύ ονείρων καί οραμάτων. Επιμέλεια και Άνθολόγηση: Μάρη θεοδοσοπούλου. Ερμής, Αθήνα 1999 [Ανθολόγος Ερμής, άριθ. 17, Διευθυντής σειράς: Μίμης Σουλιώτης]. Χ α τ ζ ι δ ά κ ι Νατάσα: Βαθυέρυθρο. Ποιήματα. Γιάννης Στεφανάκης: Τρία χαρακτικά. Νέο Επίπεδο, Εκδόσεις Χειροκίνητο, [Αθήνα 2005]. Χ ρ ι σ τ ι α ν ό π ο υ λ ο ς Ντίνος: Ανυπεράσπιστοι καί ύπερασπισμένοι καημοί. Έπιλογή ποιημάτων άπό τόν Παναγιώτη Σ. Πίστα. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1988. ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Α ν θ ο λ ο γ ί ε ς γ ε ν ι κ έ ς (έπιλογή) Σύγχρονα διηγήματα. Έκδοτης Γουλιέλμος Μπάρτ, Βιβλιοπώλης Κάρολος Βίλμπεργκ. Έν Αθήναις χ.χ. [= 1890;] (Έλληνική Βιβλιοθήκη [10]). Έλληνικά Διηγήματα. Μετά τών εικόνων τών συγγραφέων. Έκδοτης Γεώργιος Κασδόνης. Έν Αθήναις, Έ κ του Τυπογραφείου τής Εστίας, 1896. Επανεκδόσεις τής ίδιας Άνθολογίας: Εισαγωγή - Κείμενα - Λεξιλόγιο Βασιλείου Φρ. Τωμαδάκη, Αθήναι 1998 ["Ιδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών, Μελετήματα, 4], καί: Εισαγωγή - Φιλολογική έπιμέλεια Γιάννη Παπακώστα, Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2004]. (Σειρά: Έπί τά ιχνη..., 3). Ε. Legrand, Morceaux choisis en grec savant du XIXe siècle, Paris 1903. 55 έλληνικά διηγήματα. Επιμέλεια Κώστα I. Καρζή. Έκδοτης Μιχαήλ Σ. Ζηκάκης, Αθήναι 1920 [Λογοτεχνικαί έκδόσεις Ζηκάκη]. Τό Έλληνικόν Διήγημα, ήτοι άπάνθισμα έκλεκτών διηγημάτων τής Νεοελληνικής λογοτεχνίας. [Μετά γραμματολογικού σημειώματος και τών εικόνων τών συγγραφέων]. Εκλογή καί έπιμελεία Κωνστ. Φ. Σκόκου. Τόμ. Α'-Β'.

Βιβλιοπωλεΐον της «Εστίας», έν Αθήναις 1920 [ό τόμος Α' καί σέ β' έκδοση (1928)]. Ό Κύκλος. Φύλλα του λόγου καί τής τέχνης. Διευθυντής Απόστολος Μελαχρινός. Τόμ. Δ' (1934). [Όλόκληρος ό τόμος άνθολογει «Νέους Πεζογράφους» πού έμφανίζονται στήν περίοδο του Μεσοπολέμου]. Γ. Βαλέτα, Άνθολογία τής δημοτικής πεζογραφίας. Τόμ. Α' Άπό τό Μαχαίρα ώς τό Σολωμό (1340-1827), τόμ. Β' Άπό τό Σολωμό ώς τόν Ψυχάρη (1827-1888), τόμ. Γ' Άπό τόν Ψυχάρη ώς την Αιολική Σχολή (18881922). Έκδοτης Πέτρος Ράνος, Αθήνα 1947-1949. Διηγήματα μεγάλων *Ελλήνων διηγηματογράφων. Επιμέλεια καί έκλογή Μ. Χ. Οικονόμου. Εκδοτικός οίκος Γ. Παπαδημητρίου. Αθήναι [1951]. (Στή σειρά: 100 Αθάνατα Έργα, άριθ. 8). Τό διήγημα άνθολογημένο άπό τόν Ήρ. Ν. Αποστολίδη. [Τόμ. Α'-Γ']. Αθήναι [1953-196,0]. Isidora Rosenthal-lCamarinea, Neugriechische Erzähler. Eine Anthologie, übertagen, herausgegeben und mit einem Nachwort versehen von —. Walter Verlag, Ölten-Freiburg im Breisgau [1958]. Μέ έπιλεγόμενα (σσ. 397-401) καί βιο-βιβλιογραφικά σημειώματα γιά τους άνθολογουμένους (σσ. 403-417). Anthologie de la prose Néo-Hellénique (1884-1961). 2e édition, revue et augmentée par André Mirambel. Paris 1962 01950). Άνθολογία έλληνικου διηγήματος 1900-1963. Πρόλογος Γεωργ. Βαλέτα, έπιμέλεια Άντρ. Νενεδάκη. Έκδοσις Γ. Κουρή, Αθήναι [1963]. Άνθολογία Νεοελληνικού Διηγήματος. Επιμέλεια Βασ. Πάσχου. Τόμ. [Α']-Β'. Θεσσαλονίκη 1964. Μιχ. Περάνθη, Έλληνική πεζογραφία. (Άπό τήν άλωση ώς σήμερα). Τόμ. Ι δ. Αθήνα 1966-1968. Γ. Βαλέτα, Νέα Άνθολογία του Έλληνικου Διηγήματος. Άπό την εμφάνιση του μέχρι σήμερα (1850-1969). Εκδόσεις Πεζός Λόγος, Αθήναι [1969]. Διήγημα 1969, 1970, 1971 [3 τόμοι]. Εκδόσεις «Κάλβος», Αθήνα 19691972. Ρένου Ηρακλή Αποστολίδη, Άνθολογία τής νεοελληνικής γραμματείας. Τό διήγημα άπό τις άρχές του στόν 19ο αιώνα ώς τις μέρες μας. Τόμ. Α'-Δ'. Τα Νέα Έλληνικά, Αθήναι [1970-1978], καί: Νέος τόμος. Ανθολόγηση ώς τό 2000. Τά Νέα Έλληνικά, Αθήναι [Νοέμβριος 1999]. Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, Άνθολογία κειμένων νεοελληνικής λογοτεχνίας. Τόμ. Α': Διήγημα και Αφήγημα. Αθήναι 1972 [Έθνικόν καί Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών].

Nouvelles grecques. Vingt-neuf récits de vingt-trois auteurs grecs contemporains. Choix, introduction et notices biographiques d'Octave Merlier. Paris 1972. [Ανθολογούνται (σέ γαλλική μετάφραση) 29 διηγήματα 23 Ελλήνων συγγραφέων. Οί μεταφράσεις έχουν γίνει άπό 17 γνωστούς Γάλλους μεταφραστές (ό Merlier μεταφράζει τή «Σταχομαζώχτρα» του Παπαδιαμάντη)]. Τό μεταπολεμικό μας διήγημα. 'Ανθολογία διηγήματος τής Νέας Έλληνικής γενιάς. Εκδόσεις «Τσέπης Αγκύρας», Αθήνα χ.χ. Antologia nuvelei neogreçe§ti. Antologare §i prefajä: Kostas Asimakopoulos. Traducere: Colectiv. Séria Antologii. Editura Univers. Bucure§ti, 1975. Έλληνική πεζογραφία 1976. Ερμείας, [Αθήνα 1976]. Φωτεινής Μαραγκου-Ίγνατιου, Έλληνικό Διήγημα. 1 Έπιλογή 1960-1970. Πύλη, Αθήνα 1976. Γενιά του '70. Β' Πεζός λόγος. Εισαγωγή - Ανθολόγηση Γ. Α. Παναγιώτου. Σίσυφος, [Αθήνα] 1979. Modern Greek Short Stories. Vol. I-II. Selected and translated by Theodore Sampson. Edited by Kyr. Delopoulos, «Kathimerini Publications», Athens 1981. El cuento griego moderno. Antologia. Centro de Estudios Bizantinos y Neohelénicos «Fotios Malleros», Facultad de Filosofia y Humanidades, Universidad de Chile, 1988. [Ανθολογία νεοελληνικού διηγήματος. Μεταφραστές: Alejandro Zorbas, Jorge S. Razis, Nina Anghelidis-Spinedi, Pedro Vicuna, Saul Tovar, Miguel Castillo Didier. Πρόλογος Γεωργίου Χουρμουζιάδη. Έκδοτης: Alejandro Zorbas]. Ή μεταπολεμική πεζογραφία. Άπό τόν πόλεμο του '40 ώς τή δικτατορία τοΰ '67. Τόμ. Α'-Η'. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1988]. Ανθολογούνται: Άγγελόγλου, Άλαβέρας, Αλεξανδρόπουλος, Αλεξάνδρου, Άμπατζόγλου, Αποστολίδης, Βαλτινός, Βασιλικός. — Βλάμη, Βλάχος, Γιαλουράκης, Ίατρίδη, Ι ω άννου, Καζαντζής, Καλιότσος, Κάσδαγλης. — Καχτιτσης, Κιτσόπουλος, Κοββατζής, Άλ. Κοτζιας, Κ. Κοτζιάς, Κουμανταρέας, Τάκης Κουφόπουλος. — Κρανάκη, Μάρκος Λαζαρίδης, Β. Λούλης, Λυμπεράκη, Γ. Μανιάτης, "Ηβη Μελεάγρου, Μηλιώνης, Κωστούλα Μητροπούλου, Μόνα Μητροπούλου. — Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ, Νίκος Μπακόλας, Αριστοτέλης Νικολαίδης, 'Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος, Σωτήρης Πατατζής, Σπύρος Πλασκοβίτης, Νίκος Πολίτης. — Ρόδης Ρουφος, Αντώνης Σαμαράκης, Γαλάτεια Σαράντη, Στέφανος Σταμάτης, Άλέξ. Σχινας, Διδώ Σωτηρίου, Κώστας Ταχτσής, Στρατής Τσίρκας. — Αντρέας Φραγκιας, Μάριος Χάκκας, Κώστας Χατζηαργύρης, Δημήτρης Χατζής, Γιώργος Χειμώνας. Τήν Είσα-

γωγή τής Ανθολογίας (πού καταλαμβάνει όλόκληρον τόν τόμο Α': σσ. 480) έγραψε ό Άλέξ. Αργυρίου. Γιάννη Μότσιου, 'Ελληνική πεζογραφία 1600-1821. Εκδόσεις Γρηγόρη, [Αθήνα 1990]. Racconti dalla Grecia. A cura di Francesco Màspero. Narratori greci contemporanei. Mondadori, Milano 1991. (Εφταλιώτης, Παπαδιαμάντης, Καρκαβίτσας, Παλαμάς, Ξενόπουλος, Κ. Χατζόπουλος, Μυριβήλης, Έλλη Αλεξίου, Καστανάκης, Χάρης, Νάκου, Βενέζης, Καραγάτσης, Πατατζής, Τσίρκας, Ταχτσής, Γκρίτση-Μιλλιέξ, Βασιλικός). Ή μεσοπολεμική πεζογραφία. Άπό τόν πρώτο ώς τόν δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939). Τόμ. Α'-Η'. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1992-1993]. (Ανθολογούνται οί πεζογράφοι: Νίκος Αθανασιάδης, Τάσος Αθανασιάδης, Λουκής Ακρίτας, "Ελλη Αλεξίου, Γ. Ν. Άμποτ, Μέλπω Άξιώτη, 'Ηλίας Βενέζης. — Αντώνης Βουσβούνης, Ειρήνη Μιχ. Γαλανού, Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος," Πέτρος Γλέζος* Γεράσιμος Γρηγόρης, Βάσος Δασκαλάκης, Γιώργος Δέλιος, Στρατής Δούκας, Ειρήνη ή Αθηναία. — Γιώργος Θεοτοκάς, Μαρία Ίορδανίδου, Νίκος Καζαντζάκης, Πάνος Καραβίας, Μ. Καραγάτσης, Θράσος Καστανάκης. — Νίκος Κατηφόρης, Φώτης Κόντογλου, Θέμος Κορνάρος, Χρήστος Λεβάντας, Αρκάδιος Λευκός, Μενέλαος Λουντέμης, Γιάννης Μαγκλής, Κώστας Μάκιστος, Κωστής Μπαστιάς. — Γιάννης Μπεράτης, Στράτης Μυριβήλης, Λιλίκα Νάκου, Νίκος Νικολαΐδης, Στέλιος Ξεφλούδας, Κώστας Ούράνης, I. Μ. Παναγιωτόπουλος. — Κατίνα Παπά, Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, Ιουλία Περσάκη, Θανάσης ΠετσάληςΔιομήδης, Πέτρος Πικρός, Κοσμάς Πολίτης, Παντελής Πρεβελάκης, Διονύσης Ρώμας). Ό Α' τόμος τής Άνθολογίας περιλαμβάνει Εισαγωγή του Παν. Μουλλά (σσ. 17-157) και σέ Παράρτημα (σσ. 171-406) άνθολογία κειμένων (άρθρων, μελετημάτων, δοκιμίων, βιβλιοκρισιών, συνεντεύξεων, κλπ.) τής εικοσαετίας 1919-1939 ύπό τόν τίτλο: «Μαρτυρίες γιά τήν πεζογραφία του μεσοπολέμου». Nuovi narratori greci. A cura di Caterina Carpinato. Edizioni Theoria, [Roma-Napoli 1993]. (Ανθολογούνται κείμενα τών: Κ. Ταχτσή, Π. Άμπατζόγλου, Μ. Κουμανταρέα, Ν. Χουλιαρά, Δέσποινας Τομαζάνη, Άπ. Δοξιάδη, Έρσης Σωτηροπούλου, Σωτ. Κακκίση, Χρ. Βακαλόπουλου). Σύγχρονοι "Ελληνες πεζογράφοι, 1974-1990. Άνθολόγηση: Ελισάβετ Κοτζιά, Βαγγέλης Χατζηβασιλείου. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 1994]. (Άρανίτσης, Γαλανάκη, Γιατρομανωλάκης, Άλεξ. Δεληγιώργη, Σωτ. Δημητρίου, Δούκα, Δρακονταειδής, Τάκης Θεοδωρόπουλος, Νάσος Θεοφίλου, Τάσος Καλούτσας, Μ. Μήτσορα, Νόλλας, Αλέξης Πανσέληνος, Γιάννης Πατσώνης,

Βαγγ. Ραπτόπουλος, Γ. Σκαμπαρδώνης, Γιώργος Συμπάρδης, Περ. Σφυρίδης, Έρση Σωτηροπούλου, Πέτρος Τατσόπουλος, Βασίλης Τσιαμπούσης). Ή παλαιότερη πεζογραφία μας. Άπό τις αρχές της ώς τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Τόμ. Α'-ΙΑ' (1830-1914). Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 19961999]. (Π. Σούτσος, Άλ. Σούτσος, S.S. Wilson, Γρ. Παλαιολόγος, Ίακ. Πιτσιπιός, Ίω. Δελιγιάννης, Έπ. Φραγκούδης, Λ. Σ. Καλογερόπουλος, Νικ. Δραγούμης. — Άλ. Ρ. Ραγκαβής, Κωνστ. Πώπ, Δημ. Αινιάν, Π. Καλλιγας, Άχ. Λεβέντης, Νικ. Βωτυρας, Κ. Ράμφος, Σπ. Ζαμπέλιος, Στ. Ξένος. — Έμμ. Ροίδης, Χρ. Α. Παρμενίδης, Ανώνυμος, Άγγ. Βλάχος, Μαρία Π. Μηχανίδου, Άνδρ. Λασκαράτος, Βασ. Νικολαίδης, Δημ. Βικέλας. — Γ. Βιζυηνός, Άλ. Παπαδιαμάντης, Άλ. Μωραϊτίδης, Μιχ. Μητσάκης, Ίω. Κονδυλάκης, Άλ. Παπαδοπούλου, Έμμ. Λυκούδης, Δημ. Καμπούρογλους, Γ. Δροσίνης, Ίακ. Πολυλάς, Μπ. Άννινος, Σπ. Παγανέλης, Άρσ. Παπαδοπούλου, Άριστ. Κουρτίδης, Νικ. Σπανδωνής, Ίω. Δαμβέργης, Καλλ. Παρρέν, Κωνστ. Χ. Μεταξας-Βοσπορίτης, Πολ. Δημητρακόπουλος. — Ψυχάρης, Πάλλης, Εφταλιώτης, Παλαμας, Καρκαβίτσας, Κρυστάλλης, Χριστοβασίλης, Βλαχογιάννης, Τραυλαντώνης. — Έπισκοπόπουλος, Γερ. Βώκος, Καμπύσης, Σπ. Πασαγιάννης, Κ. Πασαγιάννης, Νιρβάνας, Ξενόπουλος, Ράδος, Ταγκόπουλος. — Βλαστός, Χατζόπουλος, Θεοτόκης, Βουτυράς, Παρορίτης, Καζαντζάκη. — Δραγούμης "Ιων, Δέλτα, Χρηστομάνος, Ροδοκανάκης, Παπαντωνίου, Αιμ. Δάφνη, Σπ. Μέλας, Διον. Κόκκινος. — Ό Α' τόμος [1998] του έργου περιλαμβάνει Εισαγωγή του Παν. Μουλλά (σσ. 17223) και σέ Παράρτημα (σσ. 239-339): «Μαρτυρίες γιά τή νεοελληνική πεζογραφία μας». — Οί τόμοι Β'ι καί Β'2 [1999], 15ος αιώνας - 1830: Γραμματολογική εισαγωγή - Παρουσίαση - Ανθολόγηση Γ. Κεχαγιόγλου. (Μαχαίρας, Νούκιος, Δωρόθεος Μονεμβασίας, Χρονικόν (περι) τών Τούρκων Σουλτάνων, Παπα-Συναδινός, Σουμ(μ)άκης, Ιερόθεος Άβ(β)άτιος, Νεκτάριος Ιεροσολύμων, Εύθύμιος Ιερομόναχος, Κοδρικας, Μουτσά(ν)-Μαρτινέγκου, Μακρυγιάννης, Βαρλαάμ και Ίωάσαφ, Νικηφ. Βενετσας, "Ανθος τών Χαρίτων, Ίωαννίκιος Καρτάνος, Δαμασκηνός Στουδίτης, (Παπα)Λαυρέντιος, Μάξιμος Μαργούνιος, Ίω. Μορεζήνος, Αγ. Λάνδος, Φρ. Σκούφος, Θεόκλητος Πολυείδης, Ό μικρός Έρρϊκος και ό φορεύς του. — ΌΠωρικολόγος - Όψαρολόγος, Σπανός, Γρ. Κωνσταντας, Στέφ. Κανέλ(λ)ος, Κοραής, Βηλαρας, Σολωμός, Αλέξανδρος ό Μακεδών, Βίος του Αισώπου, Στεφανίτης και Ιχνηλάτης, Θεοδόσιος Ζυγομαλας, Δημήτριος Προκοπίου Πάμπερης, Συντίπας, (Βασίλειος Διγενής) Άκριτης, Μπερτόλδος, Νικ. Μαυροκορδάτος, Άραβικόν Μυθολογικόν, Ρήγας, Ίω. Καρατζας, Δ. Ν. Ίσκεντέρης, Άθ. Ψαλίδας).

Γιώργου Κεχαγιόγλου, Πεζογραφική Άνθολογία. Αφηγηματικός γραπτός νεοελληνικός λόγος. Βιβλίο Α' Άπό τό τέλος του Βυζαντίου ώς τή Γαλλική Επανάσταση και Βιβλίο Β' Άπό τή Γαλλική Επανάσταση ώς τή δημιουργία του έλληνικου κράτους. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών ('Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), [Θεσσαλονίκη 2001]. Ά ν θ ο λ ο γ ί ε ς τ ο π ι κ έ ς (έπιλογή) Κύπρος: Άνθολογία Κυπρίων πεζογράφων. Διήγημα - Μυθιστόρημα - Νουβέλα. Έπιλογή - έπιμέλεια Ανδρέα Σ. Ιωάννου. "Ικαρος, [Αθήνα 1956]. — Ανδρέα Χριστοφίδη - Πάνου Ίωαννίδη, Άνθολογία κυπριακου Διηγήματος. Εκδόσεις I. Μ., Λευκωσία - Κύπρος 1969. — Άνθολογία κυπριακής πεζογραφίας 1900-1970. Ανθολόγησαν Χρ. Κυπριανου, Μ. Μαραθεύτης, Ν. Σπανός. Ελληνικός Πνευματικός Όμιλος Κύπρου, Λευκωσία 1972. Μ α κ ε δ ο ν ί α : όί πεζογράφοι τής Θεσσαλονίκης (1930-1980). Είσαγωγή Άνθολόγηση: Νίκος Καρατζάς. Εκδόσεις «Έπιλογή», Θεσσαλονίκη 1982. — Θεσσαλονίκη. Πεζός λόγος 1912-1980. Είσαγωγή, βιβλιογραφία, άρθρα, άνθολογία κειμένων. Είσαγωγή, βιβλιογραφία, άνθολόγηση: Στέλιος Γούτης - Μιχάλης Πιερής, Ό Πολίτης, Νοέμβριος 1983 (Ειδικό τεύχος): ολόκληρο τό τεύχος (σσ. 137). — Καβαλιώτες πεζογράφοι. Άνθολογία μεταπολεμικής πεζογραφίας. Άνθολόγηση: Διαμαντής Άξιώτης, Είσαγωγή: Αλέξης Ζήρας. Δημοτική Βιβλιοθήκη Καβάλας, [Καβάλα 1985]. — Έχεδώρου διηγήσεις. Άνθολογία διηγημάτων δεκαεπτά σύγχρονων πεζογράφων τής Θεσσαλονίκης. Επιμέλεια, είσαγωγή καί άνθολόγηση: Περικλής Σφυρίδης. Κοινότητα Καλοχωρίου, 1995. (Ανθολογούνται οί έξής: Ν. Μπακόλας, Γ. Ιωάννου, Ντ. Χριστιανόπουλος, Περ. Σφυρίδης, Πρ. Μάρκογλου, Κ. Λαχάς, Τ. Καζαντζής, Σάκης Παπαδημητρίου, Ν. Παπασπύρου, Γ. Κάτος, Άλμπέρτος Νάρ, Τάσος Καλούτσας, Μαν. Ξεξάκης, Ήλ. Κουτσουκος, Γ. Σκαμπαρδώνης, Γρ. Σίμος, Δήμητρα Μήττα). Π ε λ ο π ό ν ν η σ ο ς : Νίκου Καράμπελα, Μοραιτικη πεζογραφία, 1821-1956, Καλαμάτα 1957. Σ τ ε ρ ε ά Ε λ λ ά ς : Δημήτρη Σταμέλου, Ρουμελιώτικη πεζογραφία. Άπό τό Μακρυγιάννη ώς σήμερα 1829-1969. Τόμ. Α' 1829-1900. Αθήνα [1969]. ' Α ν θ ο λ ο γ ί ε ς ε ι δ ι κ έ ς - θ ε μ α τ ι κ έ ς (έπιλογή) Έλλης Αλεξίου, Άνθολογία έλληνικής αντιστασιακής λογοτεχνίας 19411944. Τόμ. I Πεζά. Κοινή έκδοση Akademie-Verlag, Berlin - Εκδόσεις «Α. Παπακώστα», [Αθήνα], 1965.

Γλ. Πρωτοπαπα-Μπουμπουλίδου, Πεζογραφικά κείμενα του πολέμου και τής κατοχής. Ιωάννινα 1974 [Πανεπιστήμιον Ιωαννίνων, Έπιστημονική Έπετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Δωδώνη: Παράρτημα άρ. 1]. Π. Δ. Μαστροδημήτρη, Πρόλογοι νεοελληνικών μυθιστορημάτων (18301930). Τρίτη έκδοση εμπλουτισμένη μέ νέα κείμενα. Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα 1992 1 , καί φωτοανατύπωση, μέ διορθώσεις, 1998]· 01975, 2 1984 και φωτοανατύπωση με βελτιώσεις: 1985). Θωμα Γκόρπα, Περιπετειώδες κοινωνικό και μαύρο νεοελληνικό άφήγημα. Εισαγωγή - βιογραφικά - άνθολόγηση (1850-1950). Τόμ. Α' 1850-1908, τόμ. Β' 1909-1950. Σίσυφος, 1981. Κώστα Σαρδελή, Τό Ανθολόγιον τής Λευτεριάς. Λόγος και Λογοτεχνία τών Καπεταναίων. Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1984 [Μαρτυρίες, 7]. Με τόν τρόπο τοΰ Παπαδιαμάντη. Μιά άνθολογια άφηγημάτων. Φιλολογική έπιμέλεια Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου. Κέδρος, [Αθήνα 1991]. Ή περιπλάνηση «... σάν άρχή μέθης...». Έπιλογή - Επιμέλεια: M. I. Γιόση, Άννα Κατσή, Μαρία Λαϊνα. Πρόλογος: M. I. Γιόση. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1994 [Έλληνικό διήγημα / Θεματική άνθολόγηση / 1]. Τοΰ γέλιου «... δραστικότερον τοΰ πυρός τοΰ καθαρτηρίου...». Έπιλογή - Επιμέλεια: Μαίρη I. Γιόση, Άννα Χρυσογέλου-Κατσή, Μαρία Λαϊνα. Πρόλογος: Άννα Χρυσογέλου-Κατσή. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1994 [Έλληνικό διήγημα / Θεματική άνθολόγηση / 2]. Τής μοναξιάς «ου τόπω άλλά τρόπω». Έπιλογή - Επιμέλεια: Μαίρη I. Γιόση, Άννα Χρυσογέλου-Κατσή, Μαρία Λαϊνα. Πρόλογος: Μαρία Λαϊνα. Ε κ δόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1994 [Έλληνικό διήγημα / Θεματική άνθολόγηση / 3]. Τοΰ έρωτα «μυρον έκκενωθέν δνομά σου». Έπιλογή - Επιμέλεια Μαίρη I. Γιόση, Άννα Χρυσογέλου-Κατσή, Μαρία Λαϊνα. Πρόλογος: Μαρία Κακαβούλια. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1994 [Έλληνικό διήγημα / Θεματική άνθολόγηση / 4]. Ιστορίες μέ ζώα «... ζώα μικρά μετά μεγάλων». Έπιλογή-Επιμέλεια: Μαίρη I. Γιόση, Άννα Χρυσογέλου-Κατσή, Μαρία Λαϊνα. Πρόλογος: Άννα Χρυσογέλου-Κατσή. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1994 [Έλληνικό διήγημα / Θεματική άνθολόγηση / 5 ] . 1. Κρίσεις: Δημήτρης Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 21 Άπρ. 1993, σ. 30/6. — Θανάσης Παπαθανασόπουλος, NE, 134 (1993) 1309-1310. — Κώστας Κωνσταντίνου, 'Αντί, Περ. Β', τευχ. 538 (12 Νοεμβρίου 1993), σσ. 63-64. — Δήμητρα Παυλάκη, Ή Αυγή, 12 Δεκ. 1993, σ. 32. — Τιτίκα Δημητρούλια, Διαβάζω, τευχ. 339 (6 Ίουλ. 1994), σσ. 25-26.

1

'Αλλόκοτα, παράξενα «... δπου έδιχάζετο τό ρεύμα...». Έπιλογή - Επιμέλεια: Μαίρη Γιόση, Άννα Χρυσογέλου-Κατσή, Μαρία Λαϊνα. Πρόλογος: Αλεξάνδρα Πλαστήρα. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1995 [Έλληνικό διήγημα / Θεματική άνθολόγηση / 6]. Άννίτας Π. Παναρέτου, Ελληνική ταξιδιωτική λογοτεχνία. Πρόλογος Ζάκ Λακαριέρ. [Τόμ.] 1. Ή μακριά πορεία τών άπαρχών ώς τόν 19ο αιώνα, 2. 19ος αιώνας: Οί πρόδρομοι [Ραγκαβής, Βικέλας, Πάλλης, Κονδυλάκης, Προβελέγγιος, Δροσίνης, Καρκαβίτσας, Νιρβάνας, Μωραϊτίδης, κ.ά.], 3. 20ός αιώνας: Ή άνθηση και ή άκμή [Καζαντζάκης, Ούράνης, Παναγιωτόπουλος, Παπαντωνίου, Παπατσώνης, Κόντογλου, Βενέζης, Μυριβήλης, Θεοτοκάς, Χάρης, Καραντώνης, Μελάς], 4. Ή άνθηση και ή άκμή - Επίγονοι και νέοι δρόμοι [Σεφέρης, Ράντος, Καραγάτσης, Λουντέμης, Στασινόπουλος, Μπαστιάς, Κάσδαγλης, Άλαβέρας, Αλεξανδρόπουλος, Λορεντζάτος, Βασιλικός, Γιανναράς, Τσάτσου, Κορομηλά, Αντωνοπούλου, Λάγκε], 5. ν Αλλες έκφάνσεις τής ταξιδιωτικής γραφής [Αντιγόνη Μεταξά, Κόντογλου, Ταρσούλη, Παπαδιαμάντης, Πρεβελάκης, Πεντζίκης, Ιωάννου, Βρεττάκος, Γαβριηλίδης, Λιδωρίκης]. Εκδόσεις Επικαιρότητα, [Αθήνα 1995]. Gioconda. De joden van Thessaloniki in de Griekse literatur. Een bloemlezing. Samenstelling, vertaling en nawoord Hero Hokwerda. Stichting Ta Grammata, Groningen 2004 [Grieks Proza XIX, redactie: Hero Hokwerda en Jan Veenstra]. (Μεικτή Άνθολογία, κυρίως πεζών, άλλά καί ποιητικών κειμένων. Βλ. καί παρακάτω: Ποίηση - Πεζογραφία (Μεικτές Ανθολογίες)). Άνθολογίες

άτομικές

Β ι ζ υ η ν ό ς Γεώργιος: Μεταξύ λόγου και πάθους. Ή Μάρω Δούκα άνθολογεΐ Γεώργιο Βιζυηνό. Εκδόσεις Μπάστας-Πλέσσας, [Αθήνα 1995]. Κ α χ τ ί τ σ η ς Νίκος: Ή περιπέτεια τής φαντασίας. Ή Μαρία Λαϊνά άνθολογεΐ Νίκο Καχτίτση. Εκδόσεις Μπάστας-Πλέσσας, [Αθήνα 1995]. Ν ι κ ο λ α ΐ δ η ς Νίκος: 11 διηγήματα (έπιλογή). Σίσυφος, 1980. Π α π α δ ι α μ ά ν τ η ς Αλέξανδρος: Εκλογή άπό τό εργο του. Μέ είσαγωγή Τ. Μαλάνου. Έκδοση Σπύρου Γρίβα, Αλεξάνδρεια 1944. — 'Οδυσσέα Ελύτη, Ήμαγεία του Παπαδιαμάντη. «Ερμείας», [Αθήνα 1976]. Στις σσ. 57128: Άνθολόγιον άποσπασμάτων [άπό διηγήματα του Παπαδιαμάντη] που άποτελουν «δείγματα τρέχοντα καί συνηθισμένα τής έκφραστικής του». — Τό σκοτεινό τρυγόνι. Ό Χριστόφορος Λιοντάκης άνθολογεΐ Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Εκδόσεις Μπάστας-Πλέσσας, [Αθήνα 1995]. — Απάνθισμα διηγημάτων Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη. Άνθολόγηση - Φιλολογική έπιμέ-

λεια: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος - Λ. Ν. Τριανταφυλλόπουλου. Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα 2001]. — Διηγήματα. Πρόλογος - Ανθολόγηση Κωστή Παπαγιώργη. "Ινδικτος, Αθήναι 2003. — Παπαδιαμάντης. Έπιλογή άπό τό εργο του. Εισαγωγή - Ανθολόγηση: Νικόλαος Α. Ε. Καλοσπύρος. Στιγμή, Αθήνα 2005. Π λ α σ κ ο β ί τ η ς Σπύρος: Διηγήματα. Ανθολόγηση - Επιμέλεια: Κώστας Στεργιόπουλος. Κέδρος, [Αθήνα 2002]. Σ ε φ έ ρ η ς Γιώργος: Ζήτημα φωτός. Ό Θανάσης Χατζόπουλος άνθολογει τίς «Μέρες» του Γ. Σεφέρη. Εκδόσεις Μπάστας-Πλέσσας, [Αθήνα 1995]. Π Ο Ι Η Σ Η - Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α ( Μ Ε Ι Κ Τ Ε Σ Α Ν Θ Ο Λ Ο Γ Ι Ε Σ ) [έπιλογή] Ανθολογίες

γενικές

Chrestomathie grecque moderne. Publiée par Emile Legrand et Hubert Pernot. Paris 1899. Chréstomathie néo-hellénique. Par D. C. Hesseling et H. Pernot. «Les Belles Lettres», Paris 1925 [Collection de l'Institut Néo-Hellénique de l'Université de Paris, Fasc. 4]. Robert Levesque, Domaine Grec (1930-1946). Éditions des Trois Collines, Genève-Paris [1947]. (Ανθολογούνται μέ άντιπροσωπευτικά κειμενά τους: Σικελιανός, Καζαντζάκης, Παπατσώνης, Σεφέρης, Ελύτης, Γκάτσος, Ε γ γονόπουλος, Βενέζης, Κ. Πολίτης, Θεοτοκάς, Μπεράτης, Άγγ. Βλάχος, Λιλ. Νάκου, Σωτ. Πατατζής, κ.ά.). S. Antoniadis, Het Nieuw-griekse Leerboek, Utrecht [1950]. (Ανθολογία πεζών καί ποιητικών κειμένων μέ εισαγωγή στή γραμματική καί τή σύνταξη τής νεοελληνικής γλώσσας. Ανθολογούνται: Θεοτοκάς, Καζαντζάκης, Βενέζης, Σεφέρης, Ελύτης, καί άλλοι παλαιότεροι ποιητές καί πεζογράφοι). Βασική Βιβλιοθήκη. Τόμοι 48. Εκδοτικός οίκος «Αετός» —διάδοχος Π. Ζαχαρόπουλος—, Αθήναι 1952-1958. Στόν τόμο 48, σσ. 325-331: «Γενικόν άλφαβητικόν ευρετήριον άνθολογουμένων συγγραφέων τής σειράς τής Βασικής Βιβλιοθήκης, τόμ. 1-48». Γενική Άνθολογία ποιήσεως και πεζογραφίας. Λογοτεχνικά άρθρα Σπύρου Μελα. Έπιλογή τής υλης και εισαγωγικά σημειώματα Φ. Κ. Μπουμπουλιδου. Εκδοτικός οϊκος «Βίβλος», [Αθήνα 1956]. Giovanni Curuni - Atanasio Kominis, Άνθολόγιον ovvero testi scelti di prosa e di poesia neo-ellenica dal sec. XI ai giorni nostri con una breve sintesi storica della letteratura neo-ellenica. Edizioni dell'Ateneo, Roma [1958]. (Università degli Studi di Roma, Facoltà di Lettere e Filosofia).

'Ανθολογία λογοτεχνικών κειμένων έπους 1940-1941. 'Αλβανικό επος, Γερμανική εισβολή, Κρήτη. (Τό δημοτικό τραγούδι, Ή ποίηση, Ή πεζογραφία, Τό δοκίμιο, Ή ζωγραφική). Επιμέλεια: Πάνος Ν. Παναγιωτούνης - Παύλος Π. Ναθαναήλ. Εκδόσεις «Δωδεκάτη "Ωρα», Αθήνα [1964]. Χάρη Πάτση, Μεγάλη 'Εγκυκλοπαίδεια τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. ('Από τόν 10ο αιώνα μΧ. μέχρι σήμερα). Εκδοτικός οίκος Χάρη Πάτση, Αθήναι [1968]. (Μετά τή βιογράφηση και τήν άναγραφή δημοσιευμάτων τών νεοελλήνων συγγραφέων, άνθολογουνται τά άντιπροσωπευτικότερα έργα τους). Introduction to Modern Greek Literature. An Anthology of Fiction, Drama and Poetry. Edited and Translated by Mary P. Gianos. Poetry Translations by Kimon Friar. New York [1969]. Γλυκερίας Πρωτοπαπά-Μπουμπουλιδου, Κείμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας. 'Από τά μέσα του ΙΗ' αιώνος ώς τήν έπανάσταση του 1821. Αθήναι - Ι ω άννινα 1973 [Ποίηση - Πεζογραφία - Δραματουργία]. Πολύπτυχον. Πεζογραφία - Ποίηση - Ιστορία - Κριτική - Δοκίμιο. Σειρά δεύτερη. Συλλογική έκδοση. Εκδοτική εύθύνη: Εύάγγελος Ρόζος. Αθήνα 1976. Ή [Σειρά πρώτη]: Πολύπτυχον. Συλλογική έκδοση. Αθήνα 1975. Φραγκίσκης Άμπατζοπούλου, ...δέν άνθησαν ματαίως. 'Ανθολογία υπερρεαλισμού. Νεφέλη, [Αθήνα 1980]. (Μέλπω Άξιώτη, Μαντώ Άραβαντινου, Νάνος Βαλαωρίτης, Νίκος Γκάτσος, Έ . Χ. Γονατάς, Αναστάσιος Δρίβας, Νίκος Εγγονόπουλος, 'Οδυσσέας 'Ελύτης, 'Ανδρέας 'Εμπειρίκος, Έκτωρ Κακναβάτος, Γιώργος Λίκος, Γιάννης Μπεράτης, Θόδωρος Ντόρρος, Δημήτρης Παπαδίτσας, Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, Νικήτας Ράντος, Μίλτος Σαχτούρης, Γιάννης Σκαρίμπας, Μάτση Χατζηλαζάρου). Nyere Grœske Forfattere. En Antologi. Redigeret af Angeliki Kitsa Worning. Illustreret af Hans Haagentolf. Studieskolen, K0benhavn 1980. [Μέ είσαγωγή Αντώνη Μυστακίδη]. Modern Greek Writing. An Anthology in english Translation. Edited by David Ricks. Peter Owen Publishers, London & ehester Springs, [2003]. Άνθολογίες

τοπικές

Α ι τ ω λ ο α κ α ρ ν α ν ί α : 'Ανθολογία Αίτωλοακαρνάνων Λογοτεχνών. Ποιητές - Πεζογράφοι, 1821-2002. Α θ ή ν α 2002 ["Ενωση Αίτωλοακαρνάνων Λογοτεχνών]. Κ ύ π ρ ο ς : The Voice of Cyprus: An Anthology of Cypriot Literature. Edited by Andonis Decavalles, Bebe Spanos, Katherine Hortis and Costas Proussis. October House Inc., New York 1966. ('Επανέκδοση σέ βιβλίο του τεύ-

χους 7-8 (1965) [: Cyprus. Its Poetry, Prose, and Art from Ancient Times to the Present] του περιοδικού The Charioteer). Π ε λ ο π ό ν ν η σ ο ς : Διονύση Κράγκαρη - Γιώργου Γώτη - Αντρέα Φουσκαρίνη, Άνθολογία 'Ηλείων Λογοτεχνών. Α' Ποίηση - Πεζογραφία. Μορφωτική "Ενωση Λεχαινών « Ό Αντρέας Καρκαβίτσας», [Λεχαινά 1981].

ΑΝΘΟΛΟΓΙΕΣ Ν Ε Ο Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Σ Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η Σ , ΔΟΚΙΜΙΟΥ, ΘΕΑΤΡΟΥ κλπ. Ανθολογίες

γενικές

Βλ. καί παραπάνω. Νεοελληνική Κριτική. Επιμέλεια I. Μ. Παναγιωτόπουλου, Διον. Ζακυθηνου, Ε. Π. Παπανούτσου. «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 42, Έκδοτικός οϊκος I. Ν. Ζαχαροπούλου, Αθήναι [1956]. Γιάννη Γουδέλη, Άνθολογία τής σύγχρονης κριτικής. Ποίηση - πεζογραφία. Δίφρος, Αθήνα 1959. Άνθολογία δοκιμίου και άρθρου. [Τόμ.] Α'-Β'. [Επιμέλεια: Κλέαρχος Τσαουσίδης]. Εκδόσεις Μαλλιάρη, Θεσσαλονίκη 1976. (Άνθολογουνται: Αναγνωστάκη, Αργυρίου, Αύγέρης, Βάρναλης, Βεγλερής, Βουτιερίδης, Γιανίδης, Γληνός, Δάλλας, Δελμουζος, Δεσποτόπουλος, Δούκαρης, Ελύτης, Θέμελης, Θεοδωρίδης, Θεοτοκάς, Ιμβριώτη P., Κακριδής, Καραντώνης. — Καπετανάκης, Κορδάτος, Κουμάντος, Λεκατσας, Λορεντζάτος, Μαρωνίτης, Μαλεβιτσης, Νάσιουτζικ, Παναγιωτόπουλος, Παπανούτσος, Πλωρίτης, Φ. Πολίτης, Σβώλος, Σεφέρης, Τατάκης, Τερζάκης, Τριανταφυλλίδης, Χαρ. Τρικούπης, Δημ. Τσάτσος, Τσιρόπουλος, Φραγκόπουλος, Χατζής, Χατζηφώτης, Χατζίνης, Χουρμούζιος). Έλληνική κριτική σκέψη. Εκλογή. Παρουσίασμα: Ζήσιμος Λορεντζάτος. "Ικαρος 1976. (Άνθολογουνται: Διονύσιος Σολωμός, Ιάκωβος Πολυλάς, Κωστής Παλαμας, Κ. Σ. Σοκόλης, "Ιων Δραγούμης, Δ. Ζαχαριάδης, Μάρκος Αύγέρης, I. Α. Σαρεγιάννης, Τέλλος Άγρας, Γιώργος Σεφέρης). Γιάννη Γουδέλη, Άνθολογία νεοελληνικής κριτικής. Άπό τό Νεοελληνικό Διαφωτισμό μέχρι τόν Πρωτοπόλεμο. Δίφρος, Αθήνα 1991. Τά Δοκίμια τών Ελλήνων. Εισαγωγή - Τελική έπιλογή:· Κώστα Ε. Τσιρόπουλου. Προμετωπίδα Πάρι Πρέκα. Μέγας Αστρολάβος - Εύθύνη, [Αθήνα 2002]. Άνθολογία του νεοελληνικού δοκιμίου. Φιλολογική έπιμέλεια: Αγγέλα Αποστο-

λοπούλου, Μαρία Δημάκη, Βέρρα Μπάλλα. [Εκδόσεις Αλέξανδρος, Αθήνα 2003]. (Έποπτεία: Τάσος Αθανασιάδης, Ακαδημαϊκός, Γεράσιμος Ζώρας, Άν. Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών). Ανθολογούνται: Παλαμας, Ξενόπουλος, Σικελιανός, Φ. Πολίτης, Ούράνης, Σπανδωνίδης, Μυριβήλης, Φτέρης, Παράσχος, Θρύλος, Μαλάνος, Πράτσικας, Άγρας, Τσάτσος, Σεφέρης, Χατζίνης, Θέμελης, Θεοδωρακόπουλος, Παπανούτσος, Παναγιωτόπουλος, Ξεφλούδας, Κανελλόπουλος, Χάρης, Στασινόπουλος, Πετσάλης, Θεοτοκάς, Τερζάκης, Καραβίας, Πεντζίκης, Άποστολόπουλος, Ελύτης, Καπετανάκης, Βρεττάκος, Αθανασιάδης, Βουρνας, Λορεντζάτος, Δημάκης, Πλασκοβίτης, Πλωρίτης, Βιτσαξής, Κωστίδης, Δούκαρης, Μόσχος, Μαλεβίτσης, Τσιρόπουλος, Κουμανταρέας, Μερακλής, Μαγκλιβέρας, Γιανναρας, Καργάκος, Δήμου, Γεωργουσόπουλος, Μπαμπινιώτης, Βαγενας, Γ. Γ. Ζώρας. * *

*

Νεοελληνικό Θέατρο (1795-1929). Επιμέλεια Γιάννη Σιδέρη. «Βασική Βιβλιοθήκη» άριθ. 40, Εκδοτικός οίκος I. Ν. Ζαχαροπούλου, Αθήναι [1958]. Filippo Maria Pontani, Teatro neoellenico. La Nuova Accademia, Milano 1962. (Περιλαμβάνει σέ ιταλική μετάφραση του Pontani τά έργα: Κ. Παλαμα, Τρισεύγενη, Άντ. Μάτεσι, Ό Βασιλικός, Γρ. Ξενόπουλου, Τό Ψυχοσάββατο). Κείμενα Νεοελληνικής Δραματουργίας. Τόμ. Α'-Β'. Επιμέλεια Φ. Κ. Μπουμπουλίδου. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήναι 1969-1974]. Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, Κρητικόν Θέατρον. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήναι 1970] 1 . 'Ανθολογίες

άτομικές

Καβάφης Κ. Π.: Εισαγωγή στήν ποίηση του Καβάφη. Επιλογή κριτικών κειμένων. Επιμέλεια: Μιχάλης Πιερής. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1994. Κάλβος Ανδρέας: Οι «Ωδές» του Κάλβου. Έπιλογή κριτικών κειμένων. Επιμέλεια: Νάσος Βαγενας. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1992. Ξενόπουλος Γρηγόριος: Έπιλογή κριτικών κειμένων. Ανθολόγηση - Εισαγωγή Επιμέλεια: Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη. Αδελφοί Βλάσση, Αθήνα 2002. 1. Κρίσεις: 'Ελένη Δ. Κακουλίδη, 'Ελληνικά, 24 (1971) 434-436.

Παπαδιαμάντης Αλέξανδρος: Είκοσι κείμενα γιά τή ζωή και τό εργο του. Πρόλογος - έπιμέλεια: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1979. Κείμενα τών: Γερ. Βώκου, Κ. Παλαμα, Π. Νιρβάνα, Κ. Α. Ψάχου, Ι. Θ. Τσώκλη, Γ. Δροσίνη, Ζήση Οικονόμου, Αν. Δρίβα, Μιλτ. Μαλακάση, Γρ. Ξενόπουλου, Δημ. Τσαμασφύρου, Νίκου Α. Βέη, Στ. Δάφνη, Τέλλου Άγρα, Κώστα Ρωμαίου, Ζήσ. Λορεντζάτου, Φ. Κόντογλου, Λ. Πολίτη, Άλέξ. Αργυρίου, Κ. Στεργιόπουλου. — Ό μυθιστοριογράφος Παπαδιαμάντης. Συναγωγή κριτικών κειμένων. Επιμέλεια: Σταύρος Ζουμπουλάκης - Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 2003. — Εισαγωγή στήν πεζογραφία του Παπαδιαμάντη. Έπιλογή κριτικών κειμένων. Επιμέλεια: Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2005. Σολωμός Διονύσιος: Προλεγόμενα κριτικά Στάη - Πολυλά - Ζαμπελίου. Επιμέλεια Α. Θ. Κίτσου-Μυλωνα. Έλληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Άρχεΐο, Αθήνα 1980 (καί Δεύτερη έκδοση, μέ Επίμετρο Νίκου Καλταμπάνου, Εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα 2004). Γιά τήν άνθολόγηση θεατρικών έργων του Καζαντζάκη καί του Σικελιανού βλ. παραπάνω (Ποίηση: Ά ν θ ο λ ο γ ί ε ς ά τ ο μ ι κ έ ς ) . Βιβλιογραφία Λ. I. Βρανούση, «Ανθολογία νεοελληνική», ΜΕΕ, τόμ. Α' (Συμπληρώματος), στήλες 523β- 524γ, δπου καί ή παλαιότερη βιβλιογραφία. — Μαρίας Δ. Χαλκιοπούλου, Βιβλιογραφία Νεοελληνικών Ποιητικών Ανθολογιών 18341978. Εκδόσεις Μήνυμα, Αθήνα [1978]. — νΕφης Βαρακλιώτου - Χ. Λ. Καράογλου - Αρίστης Σδράλη, «Ποιητικές Άνθολογίες 1901-1920. Βιβλιογραφική δοκιμή», ΕΕΦΣΠΘ, τευχ. Τμήματος Φιλολογίας 6 (1996-1997) 113-226.

ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ-ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Οί περισσότερες άπό τις μελέτες πού σημειώνονται παρακάτω δέν έξετάζουν αύστηρά μόνο τά κείμενα, άλλά κατά κάποιο τρόπο άναφέρονται ταυτόχρονα στούς συγγραφείς και στά κείμενα. Κατά τό σύστημα πού άκολουθουν στά έργα τους ορισμένοι μελετητές τής νεοελληνικής λογοτεχνίας (Δημαράς, Vjtti, Πολίτης), στον παρακάτω πίνακα άναπτύσσονται μέσα σέ ορθογώνιες ή όξυγώνιες άγκύλες (ή μέσα σέ παρενθέσεις) οί έσωτερικοί τίτλοι τών βιβλίων, ώστε νά πληροφορηθεί ό άναγνώστης γιά ποιά πρόσωπα γίνεται ιδιαίτερος λόγος στά βιβλία αύτά. Ή άναγραφή εϊναι άλφαβητική. Τέλλου Άγρα, Κριτικά. Α' τόμος Καβάφης - Παλαμάς. — Β' τόμος Ποιητικά πρόσωπα καί κείμενα [Προβελέγγιος, Δροσίνης, Μαβίλης, Γρυπάρης, Μαλακάσης, Πορφύρας, Άγγ. Σημηριώτης, Μελαχρινός, Καρυωτάκης, Λαπαθιώτης]. — Γ' τόμος Μορφές καί κείμενα της πεζογραφίας [Παπαδιαμάντης, Μωραϊτίδης, Τραυλαντώνης, Θεοτόκης, Νιρβάνας, Παπαντωνίου, Χρηστομάνος, Κ. Χατζόπουλος, Ροδοκανάκης]. — Δ' τόμος Γενικά καί ειδικά θέματα. Φιλολογική έπιμέλεια: Κώστας Στεργιόπουλος. Ερμής, Αθήνα 1980-2000 [Φιλολογική Βιβλιοθήκη - 4]. Τάσου Αθανασιάδη, ''Αναγνωρίσεις. Δοκίμια. Δεύτερη έκδοση. Κείμενο οριστικό. Βιβλιοπωλείο τής «Εστίας» Ιωάννου Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1974]. (Περ. Γιαννόπουλος, Παπαντωνίου, Φ. Πολίτης, Πάλλης, Θεοτόκης, Καρθαιος, Καζαντζάκης, Βενέζης, κ.ά.). Τάσου Αθανασιάδη, Άπό τόν έαυτό μας στούς άλλους. Δοκίμια. Βιβλιοπωλείο τής «Εστίας» Ιωάννου Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 1993. (Καραντώνης, Καραβίας, Χουρμούζιος, Σαχίνης, Μυριβήλης, Στασινόπουλος, Κανελλόπουλος, Θεοτοκάς, κ.ά.). Θεμ. Άθανασιάδη-Νόβα, "Ηρωες. Βιβλιοπωλείο τής «Εστίας», Αθήνα [1969]. (Σολωμός, Παλαμάς, Μαλακάσης, Ψυχάρης, Παπαδιαμάντης).

Βαγγέλη Αθανασόπουλου, Τό ποιητικό τοπίο του έλληνικου 19ου και 20ου αιώνα. Α' Κάλβος, Σολωμός, Παλαμας, Β' Σεφέρης, Θέμελης, Ρίτσος, Βρεττάκος, Ελύτης, Ζευγώλη-Γλέζου, Παπαδίτσας. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1995. Μανόλη Αναγνωστάκη, Τά συμπληρωματικά. Σημειώσεις κριτικής. Στιγμή, Αθήνα 1985. (Γκάτσος, Τ. Αθανασιάδης, Καβάφης, Σινόπουλος, Καραντώνης, Θασίτης, Καραγάτσης, Κ. Κοτζιας, Φραγκιας, Τσίρκας, Αύγέρης, Σκαρίμπας, Άνθος Φιλητας, κ.ά.). Νόρας Αναγνωστάκη, Διαδρομή. Δοκίμια κριτικής (1960-1995). Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1995. (Βακαλό, Σαχτούρης, Παπαδίτσας, Σεφέρης, Κύρου, Σινόπουλος, Βαγενας, κ.ά.). Γιάννη Μ. Αποστολάκη, Ή ποίηση στή ζωή μας, Αθήνα 1923 (καί: Β' έκδοση, Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας», [Αθήνα 1958]). [Κριτική άπάντηση στό βιβλίο αύτό του Αποστολάκη έδωσε δύο χρόνια άργότερα (1925) ό Κώστας Βάρναλης, μέ τό έργο του Ό Σολωμός χωρίς μεταφυσική]. (Σολωμός, κ.ά.). Γιάννη Μ. Αποστολάκη, Τά τραγούδια μας, «Πυρσός», Αθήναι 1934 ( 2 1967). [Σολωμός, Κάλβος]. Γιάννη Μ. Αποστολάκη, Αριστοτέλης Βαλαωρίτης. Αισθητική μελέτη. Αθήνα 1936. Γιώργου Άράγη, 'Ασκήσεις κριτικής. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1990]. (Νίκος Καρανικόλας, Μ. Μήτσορα, Ν. Φωκάς, Καρυωτάκης, Τάκης Καρβέλης, Πέτρος Αποστολίδης, Γ. Ιωάννου, Μαρία Κορδάτου, Ανέστης Εύαγγέλου, Τάσος Καλούτσας, Φρίξος Τζιόβας, Μ. Αναγνωστάκης). Γιώργου Άράγη, Προσεγγίσεις. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 1997]. (Αναγνωστάκης, Κωσταβάρας, Εύαγγέλου, Πεντζικης, Άλ. Κοτζιας, Μηλιώνης, κ.ά.). Άλέξ. Αργυρίου, Διαδοχικές άναγνώσεις Ελλήνων υπερρεαλιστών. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1983. (Ελύτης, Εμπειρίκος, Ράντος, Εγγονόπουλος, Γκάτσος, Άξιώτη, Παπαδίτσας, Σαχτούρης, Κακναβάτος, Ντόρρος, κ.ά.). Άλέξ. Αργυρίου, 'Αναψηλαφήσεις σέ δύσκολους καιρούς. Κέδρος, [Αθήνα 1986]. (Σολωμός, Κάλβος, Μακρυγιάννης, Καρασούτσας, Παπαρρηγόπουλος, Π. Σούτσος, Άρ. Βαλαωρίτης, Παλαμας, Ροΐδης, Παπαδιαμάντης, Σεφέρης, Καρυωτάκης, Βασ. Λούλης, Χάκκας, Φ. Πολίτης, Άγρας, κ.ά.). Άλέξ. Αργυρίου, Κείμενα περί κειμένων, Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1995]. (Ψυχάρης, Παλαμας, Κάλβος, Καβάφης, Τερζάκης, Ασημάκης Πανσέληνος, Δ. Ραυτόπουλος, κ,ά.π.). Άλέξ. Αργυρίου, Όριακά καί μεταβατικά εργα 'Ελλήνων πεζογράφων. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1996]. (Θεοτοκάς, Χατζής, Άλέξ. & Κ. Κοτζιας,

Πλασκοβίτης, Ρουφος, Μηλιώνης, Δέλιος, Κ. Πολίτης, Βουτυράς, Μόνα Μητροπούλου, Βλάμη, Λυμπεράκη, Κοββατζής, κ.ά.π.). Γ. Άριστηνου, Δοκίμια γιά τό μυθιστόρημα και τά λογοτεχνικά εΐδη, Εκδόσεις Σμίλη, Αθήνα 1992. (Θ. Βαλτινός, Νάσος Βαγενας, Θανάσης Τζούλης, Τάκης Θεοδωρόπουλος, κ.ά.). Μάρκου Αυγέρη, "Ελληνες λογοτέχνες. Σολωμός, Κάλβος, Ψυχάρης, Παλαμας, Σικελιανός, Καζαντζάκης, Σεφέρης. Τετάρτη έκδοση. Εκδόσεις Χαρ. Μπούρας, [Αθήνα 1982]· 01966). Βάσου Βαρίκα, Κώστας Βάρναλης, Κώστας Καρυωτάκης. (Δεύτερη έκδοση). Πλέθρον, Αθήνα 1978. [Οί πρώτες έκδόσεις τών δύο μελετημάτων: 1936 καί 1938, άντίστοιχα]. Βάσου Βαρίκα, Ή μεταπολεμική μας λογοτεχνία. (Σχέδιο γιά μελέτη). (Δεύτερη έκδοση). Πλέθρον, Αθήνα 1979 01939). Βάσου Βαρίκ^ Συγγράφεις και κείμενα. Α' 1961-1965. Εκδοτική Έρμης ΕΠ.Ε., Αθήνα 1975, Β' 1966-1968, Έρμης, Αθήνα 1980, Γ 19691971, Έρμης, Αθήνα 1987, [Δ' καί Ε'] 1955-1959 καί 1945-1956, αντίστοιχα, μέ Εισαγωγή καί Επιμέλεια Αλέξη Ζήρα, Έρμης, Αθήνα 2003 καί 2004. Κώστα Βάρναλη, Αισθητικά - Κριτικά, [τόμ.] Β', Εκδόσεις « Ό Κέδρος», [Αθήνα] 1958. [... Ψυχάρης, Παλαμας, Παπαδιαμάντης, Πάλλης, Βλαστός, Βλαχογιάννης, Γρυπάρης, Καβάφης, Μαλακάσης, Κρυστάλλης, Κονδυλάκης, Βουτυράς, Τραυλαντώνης, Φιλύρας, Καρυωτάκης, Αιμ. Δάφνη, Σικελιανός, Καζαντζάκης, Λαπαθιώτης, Καρθαΐος, Καββαδίας]. Γ. Θ. Βαφόπουλου, Ποίηση καί Ποιητές. Μελετήματα. Εκδόσεις Ιωάννης Ρέκος & Σία O.E., Θεσσαλονίκη 1983. [Παλαμας, Βαλαωρίτης, Θρύλος, Θέμελης, Δέλιος, I. Μ. Παναγιωτόπουλος, κ.ά.]. "Ολγας Βότση, Συναντήσεις. Μελετήματα καί Στοχασμοί. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1995. (Σολωμός, Κάλβος, Παπαδιαμάντης, Παλαμας, Καβάφης, Σικελιανός, Καρέλλη, Τσιρόπουλος, κ.ά.). Στέλιου Γεράνη, Κώστας Καρυωτάκης. Χωρίς αυθαιρεσίες καί παραμορφώσεις. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1990]. Κώστα Γεωργουσόπουλου, Θίασος Ποικιλιών, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1993. (Κάλβος, Παλαμας, Παπατσώνης, Καρούζος, Μελισσάνθη, Χειμώνας, Συκουτρής, Κακριδής, Γρυπάρης, Καβάφης, Χατζηαργύρης, Καμπανέλλης, Τερζάκης, Τσαρούχης, Μόντης, Ρώτας, κ.ά.). Δημήτρη Γιάκου, Λυρικοί τής Ρούμελης. Σ. Τρικούπης - Κ. Παλαμας - Κ. Χατζόπουλος - Γ. Βλαχογιάννης - Μ. Μαλακάσης - Κ. Δημάδης - Ζ. Παπαντωνίου - Κίμ. Γαλάζης - Ρήγας Γκόλφης - Θανάσης Κυριαζής - Έπ.

Μάλαινος - Γ. Άθάνας - I. Μ. Παναγιωτόπουλος - Στ. Ζαρκιάς - Μ. Ζώτος. Αθήνα 1958. Δημήτρη Γιάκου, Μορφές της ελληνικής λογοτεχνίας. Καλλιγάς - Παπαδιαμάντης - Παλαμάς - Ξενόπουλος - Παπαντωνίου - "Ελλη Αλέξιου - I. Μ. Παναγιωτόπουλος. Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1982. Γιάννη Δάλλα, Καβάφης και ιστορία. Αισθητικές λειτουργίες. Εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 1974. Γιάννη Δάλλα, Είσαγωγή στήν ποιητική του Μίλτου Σαχτούρη. Κείμενα, Αθήνα 1979 [Σπουδή στή μεταπολεμική ποίηση]. Γιάννη Δάλλα, Ή δημιουργική δεκαετία στήν ποίηση του Κώστα Βάρναλη. Μελετήματα. Κέδρος, [Αθήνα 1988]. Γιάννη Δάλλα, Πλάγιος λόγος. Δοκίμια κριτικής εφαρμογής. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1989. (Σολωμός, Κάλβος, Καρυωτάκης, Καβάφης, Σεφέρης, Σινόπουλος, Αναγνωστάκης, Σαχτούρης, κ.ά.). Γιάννη Δάλλα, Ή ποιητική του 'Ανδρέα Κάλβου. Ή πνευματική συγκρότηση και ή τεχνική τών «Ωδών», Συνέχεια, [Αθήνα 1994]. Γιάννη Δάλλα, Εύρυγωνία. Δοκίμια γιά τήν ποίηση και τήν πεζογραφία, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2000. (Ν. Έπισκοπόπουλος, Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός, Φιλύρας, Καρυωτάκης, Σεφέρης, Αναγνωστάκης, Καρούζος, Πεντζίκης, κ.ά.). Γιώργου Δανιήλ, 'Ανακομιδή. Μικρά κριτικά. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1991]. (Καβάφης, Σεφέρης, Καχτίτσης, Πεντζίκης, Ελύτης, Βάρναλης, κ.ά.). Κ. I. Δεσποτόπουλου, Φιλολογικά. Έκδοση Β'. Βιβλιοπωλείο τής «Εστίας», Αθήναι 1981 01964). [Καζαντζάκης, Συκουτρής, Άποστολόπουλος, Παλαμάς, Σικελιανός]. Μηνά Δημάκη, Λογοτεχνικά δοκίμια και μελέτες. Εκδόσεις «Βάκων», Αθήνα 1969. (Λαπαθιώτης, Ούράνης, I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Άγρας, Λευτέρης Αλεξίου, Μ. Δ. Στασινόπουλος, Καρυωτάκης, Φιλύρας, Μήτσος Παπανικολάου. — Κλ. Παράσχος, θρύλος, Χουρμούζιος, Χάρης, Χατζίνης, Σπανδωνίδης, θέμελης, Καραντώνης, Βαρίκας. — Δικταΐος, Κότσιρας, Βαφόπουλος, Αθανασούλης, Καρούζος, Παπαδίτσας, Καρέλλη, Στεργιόπουλος, Σινόπουλος. — Παπαδιαμάντης. — Σολωμός, Καβάφης, κ.ά.). Νίκου Δήμου, Δοκίμια /: 'Οδυσσέας 'Ελύτης, καί Δοκίμια II: Τά πρόσωπα τής ποίησης. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1992-1993. (Σεφέρης, Δημουλά, Βιζυηνός, Ταχτσής, Ησαΐα, κ.ά.). Άρη Δικταίου, 'Ανοιχτοί λογαριασμοί μέ τό χρόνο. Κριτικά καί άλλα. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήνα 1963. [Σολωμός, Βαλαωρίτης, Κρυστάλλης,

Καζαντζάκης, Μέλας, Μυριβήλης, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Βενέζης, Χάρης, Μ. Δ. Στασινόπουλος, Σεφέρης, Σκαρίμπας, Καραντώνης, Βλάμη, Λυμπεράκη, Βασιλικός, κ.ά.]. Όδυσσέα Ελύτη, 'Ανοιχτά χαρτιά. Αστερίας, [Αθήνα 1974]. Και: Δεύτερη έκδοση, "Ικαρος, [Αθήνα 1982]. Τρίτη έκδοση οριστική: "Ικαρος, [Αθήνα 1987]. (Κάλβος, Μακρυγιάννης, κ.ά.π.). Όδυσσέα Ελύτη, Έν λευκώ, "Ικαρος, [Αθήνα 1992]. (Παπαδιαμάντης, Ε μ πειρίκος, Ράντος, Γκάτσος, κ.ά.). Όδυσσέα Ελύτη. Ή μαγεία του Παπαδιαμάντη. «Ερμείας», [Αθήνα 1976]· ( 3 1986 άπό τις Εκδόσεις «Γνώση»). Αλέξη Ζήρα, Γενεαλογικά γιά τήν ποίηση και τούς ποιητές του '70. Ρόπτρον, Αθήνα 1989. (Νάσος Βαγενας, Γιάννης Βαρβέρης, Δημήτρης Γαβαλας, Ρέα Γαλανάκη, Μιχ. Γκανας, Κώστας Γουλιάμος, Γιάννης Εύσταθιάδης, Θεοτόκης Ζερβός, Πάνος Θεοδωρίδης, Άλέξ. "Ισαρης, Γιώργος Κακουλίδης, Δημ. Καλοκύρης, Γιώργος Καραβασίλης, Γιάννης Κοντός, Πάνος Κυπαρίσσης, Μαρία Κυρτζάκη, Νίκος Λάζαρης, Χριστόφ. Λιοντάκης, Γιώργος Μαρκόπουλος, Τζένη Μαστοράκη, Μιχ. Μήτρας, Στέφ. Μπεκατώρος, Ερρίκος Μπελιές, Παυλίνα Παμπούδη, Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Άθηνα Παπαδάκη, Γιάννης Πατίλης, Λευτέρης Πούλιος, Μανόλης Πρατικάκης, Ζάχος Σιαφλέκης, Γιάννης Υφαντής, Άντ. Φωστιέρης, Νατάσα Χατζιδάκι, Τηλέμ. Χυτήρης). Γιώργου Θέμελη, Ή νεώτερη ποίησή μας. I Πρώτος και δεύτερος κύκλος. II Γενικές άπόφεις [2 τόμοι]. Δεύτερη έκδοση. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Θεσσαλονίκη 1978 01963-1967). [Σεφέρης, Ελύτης, Εγγονόπουλος, Εμπειρίκος, Γκάτσος, Σαραντάρης, Δρίβας, Αντωνίου. — Δικταιος, Καρέλλη, Δημάκης, Κότσιρας, Βαφόπουλος, Γεραλής, Στεργιόπουλος, Στογιαννίδης, Βαρβιτσιώτης, Σινόπουλος, Σαχτούρης, Παπαδίτσας, Καρούζος, Βότση, Παυλέας, Αθανασούλης, Αναγνωστάκης, Κύρου, Θασίτης, Πεντζίκης, Βακαλό]. Γιώργου Θέμελη, Ή έσχάτη κρίσις. Δοκίμιον. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήνα 1964. [Σολωμός, Παπαδιαμάντης, Παπατσώνης, Κάλβος, Παλαμας, Σικελιανός, Καβάφης]. Γ. Θέμελη, Ή ποίηση του Καβάφη. Διαστάσεις και δρια. Δοκιμή γιά μιά βαθύτερη έρμηνεία. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Δοκίμιο 1. [Θεσσαλονίκη 1970]. Γ. Θέμελη, Ό Σολωμός άνάμεσά μας. 'Αναζήτηση τής άληθινής άνθρώπινης φύσης. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Δοκίμιο 3, [Θεσσαλονίκη 1971]. Μ. Θεοδοσοπούλου, 'Εποχικά. Κείμενα γιά νεότερους πεζογράφους. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1999. (Τάκης Θεοδωρόπουλος, Πέτρος Τατσόπουλος, Άρης

Σφακιανάκης, Αλέξης Πανσέληνος, Ανδρέας Μήτσου, Φαίδων Ταμβακάκης, Ζυράννα Ζατέλη, Απόστολος Κ. Δοξιάδης, Δημήτρης Πετσετίδης, Βασίλης Μπουτος, Τάσος Καλούτσας, Μαρία Εύσταθιάδη, Σωτήρης Δημητρίου, Κυριάκος Αθανασιάδης, Βασίλης Τσιαμπούσης, Ευγένιος Άρανίτσης, Αριστείδης Άντονας, Νίκος Βασιλειάδης, Γιώργος Μπρουνιας, Γιώργος Σκαμπαρδώνης, Τάσος Γουδέλης, Κλαίρη Μιτσοτάκη, Βασίλης Γκουρογιάννης, Γιώργος Ξενάριος, Αγγέλα Καστρινάκη, Χρήστος Χαρτοματσίδης, Γεράσιμος Γ. Δενδρινός, Γιώργος Ζαρκαδάκης, Άμάντα Μιχαλοπούλου, Γιώργος Άδαμίδης, Δημήτρης Η. Παστουρματζής, Μίνως Μαρκάκης, Λευκή Μολφέση, Τάσος Χατζητάτσης, Γιάννης Καισαρίδης, Νίκη Άναστασέα). Γιώργου Θεοτοκά, Πνευματική Πορεία. Εκδόσεις Φέξη, Αθήναι 1961. [Μακρυγιάννης, Ψυχάρης, Παλαμας, Καβάφης, Δραγούμης, Σικελιανός, κ.ά.]. Άλκη Θρύλου, Κριτικές μελέτες. III I. Γρυπάρης - Κ. Χατζόπουλος - Μ. Μαλακάσης - Κ. Καβάφης - Λ. Πορφύρας. Αθήναι 1925. Άλκη Θρύλου, Μορφές τής έλληνικής πεζογραφίας. Και μερικές άλλες μορφές. Αθήνα 1962. [Ό δεύτερος καί ό τρίτος τόμος κυκλοφόρησαν, άπό τόν «Δίφρο» (1963) καί τό Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας» (χ.χ.), άντίστοιχα]. (Κρυστάλλης, Καρκαβίτσας, Εφταλιώτης, Χριστοβασίλης, Δροσίνης, Καλλιγας, Μητσάκης, Κονδυλάκης, Τραυλαντώνης, Παλαμας. — Βιζυηνός, Καμπύσης, Ροΐδης, Χρηστομάνος, Θεοτόκης, Νιρβάνας, Ψυχάρης, Ξενόπουλος. — Κ. Παρορίτης, Π. Δέλτα, Άγγ. Τερζάκης, I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Μ. Καραγάτσης, Π. Χάρης, Γ. Θεοτοκάς, Κ. Παλαμας, Κ. Χατζόπουλος, Άλέξ. Μπάρας, Γαλάτεια Σαράντη, Κλ. Παράσχος, Σπ. Μέλας, Κ. Καρυωτάκης). Σόνιας Ίλίνσκαγια, Ή μοίρα μιας γενιάς. Συμβολή στή μελέτη τής μεταπολεμικής πολιτικής ποίησης στήν Ελλάδα. Γ' έκδοση. Μεταφραστική έπιμέλεια Μήτσος Αλεξανδρόπουλος. Κέδρος, [Αθήνα, Δεκέμβριος 1990], 01976, 2 1986: μέ ένα «Υστερόγραφο» του 1985, σσ. 157-198). Τόλη Καζαντζή, Ή πεζογραφία τής Θεσσαλονίκης 1912-1983. Μελετήματα 1966-1991. Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991. (Ξεφλούδας, Δέλιος, Άλκ. Γιαννόπουλος, Μπακόλας, Ιωάννου, Σάκης Παπαδημητρίου, κ.ά.). Νικόλα Κάλα, Κείμενα ποιητικής καί αισθητικής. Θεώρηση - έπιμέλεια Άλέξ. Αργυρίου. Πλέθρον, Αθήνα 1982. (Καρυωτάκης, Παλαμας, Καβάφης, Παπατσώνης, Νάκου, κ.ά.π.). Άριστου Καμπάνη, Ιστορία τών αισθητικών θεωριών. Εκδόσεις Γαλαξία, [Αθήναι 2 1963 01936)]. Δημητρίου Καπετανάκη, Δοκίμια. Μυθολογία του ώραίου - *Ερως καί χρόνος. Εκδόσεις Γαλαξία, [Αθήναι 1963 ( 2 1971)]. Πάνου Καραβία, Όκτώ μορφές. Σολωμός, Καβάφης, Ούράνης, Καρυωτάκης,

Δραγούμης, Καζαντζάκης, Παράσχος, Θρύλος. Επίμετρο: 19 γράμματα του Κ. Ούράνη. "Ικαρος, 1979. Αντρέα Καραντώνη, Άπό τόν Σολωμό ώς τόν Μυριβήλη (Λογοτεχνικά μελετήματα). Σολωμός, Κάλβος, Βαλαωρίτης, Μακρυγιάννης, Μαρκοράς, Άχ. Παράσχος, Σουρής, Παπαδιαμάντης, Κονδυλάκης, Λασκαράτος, Βλαχογιάννης, Καζαντζάκης, Μελάς, Μυριβήλης, Μαλακάσης, Σικελιανός, Κλ. Παράσχος, Καρυωτάκης, Μυρτιώτισσα. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου καί Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1969]. Αντρέα Καραντώνη, Πεζογράφοι και πεζογραφήματα τής γενιάς του '30. (Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη μέ νέα μελετήματα). Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1977. [Μυριβήλης, Θεοτοκάς, Βενέζης, Καραγάτσης, Κ. Πολίτης, Τερζάκης, Πετσάλης, Καστανάκης, Λ. Νάκου, Γ. Άμποτ, Τ. Αθανασιάδης, Άλκ. Γιαννόπουλος, Άρκ. Λευκός, Γ. Μαγκλής, Πρεβελάκης, Σκαρίμπας]. -7 Αντρέα Καραντώνη, Προβολές, Ά , Άβήνα 1965. [Ελύτης, Σικελιανός, Καπετανάκης, Καραγάτσης, κ.ά.]. Αντρέα Καραντώνη, Ό ποιητής Γιώργος Σεφέρης. Τέταρτη έκδοση (Συμπληρωμένη μέ οκτώ καινούριες μελέτες). Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήναι 1976. Αντρέα Καραντώνη, Προσωπικό μέ τήν ποίηση του Δ. Π. Παπαδίτσα. Αναφορές στον Υπερρεαλισμό. Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη. Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1981 01976). Αντρέα Καραντώνη, Ποιητικά. (Κριτικά κείμενα). Εκδόσεις «Νικόδημος», Αθήνα 1977. (Σολωμός, Κρυστάλλης, Παλαμάς, Γρυπάρης, Μαλακάσης, Αύγέρης, Τάκης Μπαρλάς, Φ. Γιοφύλλης, Γ. Άθάνας, Πολυδούρη, Άγρας, Άπ. Μαγγανάρης, Όρέστης Λάσκος, Λιλή Ίακωβίδη, Διαλεχτή Ζευγώλη, Θ. Ξύδης, Τάκης Καρράς, Γ. Γεραλής, Νίκος Καρύδης, Μαίρη Λαμπαδαρίδη, Ιωάννα Τσάτσου, Μηνάς Δημάκης, Γ. Κότσιρας, Τάσος Παππάς, Βασ. Λιάσκας, Άθως Δημουλάς, Σαρ. Παυλέας, Κώστας Ζαρούκας, Πάρης Τακόπουλος). Αντρέα Καραντώνη, Νεοελληνική Λογοτεχνία. Φυσιογνωμίες. Τόμ. Α'-Β'. "Εκδοση τρίτη Συμπληρωμένη μέ νέες φυσιογνωμίες και βιογραφικά. Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1977. (Μακρυγιάννης, Καίρης, Πολυλάς, Μάτεσις, Λασκαράτος, Μαβίλης, Θεοτόκης, Μωραϊτίδης, Παπαδιαμάντης, Κρυστάλλης, Προβελέγγιος, Σουρής, Δροσίνης, Ξενόπουλος, Καρκαβίτσας, Σπήλιος Πασαγιάννης, Μαλακάσης, Κ. Χατζόπουλος, Χρηστομάνος, "Ιων Δραγούμης, Παλαμάς, Καβάφης, Βλαχογιάννης, Άγγ. Σημηριώτης, Σκιπης, Σικελιανός. — Καζαντζάκης, Δελής, Βουτυράς, Συκουτρής, Άγρας,

Σαραντάρης, Ήρ. Ίωαννίδης, Λάζ. Πηνιάτογλου, Καραγάτσης, Κ. Τσάτσος, Βάρναλης, Παπανούτσος, Εμπειρίκος, Αυγέρης, Αντωνίου, Θεοτοκάς, Άλέξ. Μάτσας, Κ. Πολίτης, Καββαδίας, Θρύλος, Πολύδ. Παπαχριστοδούλου, Σικελιανός (Β'), Ξενόπουλος (Β'), Παπαδιαμάντης (Β'), Χατζίνης, Μυριβήλης, Βενέζης, Εφταλιώτης, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Χάρης, Φώτος Πολίτης, Περ. Γιαννόπουλος). [Στις σσ. 401-440 καί 613-647 τών δύο τόμων καταχωρίζονται «Βιογραφικά σημειώματα» τών παραπάνω συγγραφέων]. Αντρέα Καραντώνη, Κωστής Παλαμας. ( Άπό τή ζωή και τό έργο του). Ε κ δόσεις «Νικόδημος», Αθήνα [1980]. Αντρέα Καραντώνη, Για τόν 'Οδυσσέα 5Ελύτη, Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1980. Αντρέα Καραντώνη, Κριτικά. (Απόψεις γιά πρόσωπα και θέματα τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας). Αθήνα [1981]. (Κλέφτικο τραγούδι, Βαλαωρίτης, Παλαμάς, Σικελιανός, Παπαδιαμάντης, Καρκαβίτσας, Παπαντωνίου, Πολέμης, Έ λ λ η Αλεξίου, Π. Χάρης, Γ. Άθάνας, Καίσαρ Εμμανουήλ, Γ. Κότσιρας, Μ. Δημάκης, Άντ. Βουσβούνης, Τ. Βαρβιτσιώτης, Όδ. Ελύτης, Δ. I. Αντωνίου, Ν. Γκάτσος, Ιωάννα Τσάτσου, Ν. Καζαντζάκης, Ήλ. Βενέζης, Γ. Θεοτοκάς, κ.ά.). Τάκη Καρβέλη, Δεύτερη άνάγνωση. Δοκίμια. [Τόμ. Α'.] Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1984. (Αλεξάνδρου, Άν. Γιανναρας, Δάλλας, Μελισσάνθη, Ν. Κάλας, Σινόπουλος, Παπαδίτσας, Πατρίκιος, Κ. Δημουλα, Άσλάνογλου, Ρ. Γαλανάκη, Καβάφης, Θεοτόκης, Κ. Χατζόπουλος, Παρορίτης, Βάρναλης, Παναγιωτόπουλος, Κουμανταρέας). Τάκη Καρβέλη, Δεύτερη άνάγνωση. Κριτικά κείμενα 1984-1991. Τόμ. Β'. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1991]. (Θεοτόκης, Κ. Χατζόπουλος, Ροδοκανάκης, Παλαμας, Καρυωτάκης, Σεφέρης, Φραγκιας, Πλασκοβίτης, Κουμανταρέας, Γαλανάκη, Αλεξάνδρου, Λειβαδίτης, Λίκος, Καρούζος, Κύρου, Άσλάνογλου, Μαρκόπουλος, Άλεξ. Πλαστήρα, Δημ. Χουλιαράκης, κ.ά.). Αγγέλας Καστρινάκη, Ή φωνή του γενέθλιου τόπου. Μελέτες γιά τήν έλληνική πεζογραφία του 20ου αιώνα. Εκδόσεις Πόλις, [Αθήνα 1997]. (Θεοτόκης, Γαλ. Καζαντζάκη, Πρεβελάκης, Χατζής, Κονδυλάκης, κ.ά.). Διονύση Καψάλη, Τά μέτρα και τά σταθμά. Δοκίμια γιά τή λυρική ποίηση. Εκδόσεις Άγρα, [Αθήνα 1998]. (Κάλβος, Παλαμας, Σικελιανός, Φιλύρας, Καρυωτάκης, Ελύτης, κ.ά.). Έντμουντ Κήλυ, Μύθος και φωνή στή σύγχρονη έλληνική ποίηση. Μετάφραση: Σπύρος Τσακνιας. Στιγμή, Αθήνα 1987.

Ελένης Κιτσοπούλου-Θέμελη, «Ήποίηση ποιεί δπως ό έρωτας». Δοκίμια. Θεσσαλονίκη 1994. (Παπαδιαμάντης, Θέμελης, Καρέλλη, Πεντζίκης, Βαρβιτσιώτης, Ελύτης, Κιτσόπουλος). Ξ. Α. Κοκόλη, «σε τίβοήθα λοιπόν...» Ή ποίηση τοΰ Μανόλη 'Αναγνωστάκη. Μελέτες και σημειώματα. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2001. Τάσου Κόρφη, Ματιές στη λογοτεχνία τοΰ Μεσοπολέμου, Εκδόσεις Πρόσπερος, Αθήνα 1991. (Μελαχρινός, Χαντζάρας, Φιλύρας, Λαπαθιώτης, Δρίβας, Παπανικολάου, Ζώτος, Σαραντάρης, Μυλωνογιάννης, Καββαδίας, Ούράνης, Στασινόπουλος, Εμμανουήλ, Σκαρίμπας, Εγγονόπουλος, Σεφέρης, Δούκας, Πολίτης, Παναγιωτόπουλος, Μπάρας, Νάκου, Κάλας, Ξεφλούδας, Καρυωτάκης, Θεοτοκάς, κ.ά.). Αλέξανδρου Κοτζια, Μεταπολεμικοί πεζογράφοι. Κριτικά κείμενα. Κέδρος, [Αθήνα 1982]. Αλέξανδρου Κοτζιδ, Αφηγηματικά. Κριτικά κείμενα Β'. Κέδρος, 1984. Αλέξανδρου Κοτζι#, Δοκιμιακά και άλλα. Κριτικά κείμενα Γ'. Κέδρος, 1986. Αλέξανδρου Κοτζια, Αληθοφανές χαλκεΐον. Ή ποιητική ενός πεζογράφου. Δοκίμια. Κέδρος, [Αθήνα 2004]. (Ήλ. Χ. Παπαδημητρακόπουλος, Ιωάννου, Χατζής, Γιάννης Μανούσακας, κ.ά.) Γιωργή Κότσιρα, Θεωρητική δοκιμή. Μελέτες άνιχνεύσεων στήν Τέχνη τοΰ Λόγου. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1990. (Παλαμας, Καβάφης, Θέμελης, Άρ. Βαλαωρίτης, Δημάκης, Αθανασούλης, Καραντώνης, Δούκαρης, Χουρμούζιος, Δικταιος, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Παπαδίτσας, κ.ά.). Γιάννη Κουβαρα, 'Επί πτερύγων βιβλίων. Κριτικά σχεδιάσματα 1987-1994. Τόμ. Α' [Ποίηση] καί Β' [Πεζογραφία]. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1995]. Γεωργίας Λαδογιάννη, Κείμενα κριτικής γιά τή νεοελληνική λογοτεχνία, Ε λ ληνικά Γράμματα, Αθήνα 1995. (Θεοτοκάς, Τερζάκης, Παλαμας, Βάρναλης, Καββαδίας, Βλαχογιάννης, κ.ά.). Τάσου Λειβαδίτη, "Ελληνες ποιητές. Πρόλογος Τίτου Πατρικίου, Επίλογος Θανάση Θ. Νιάρχου. Εκδόσεις Καστανιώτη, [Αθήνα 2005]. Βύρωνα Λεοντάρη, Κείμενα γιά τήν ποίηση, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2001. (Καρυωτάκης, Πολυδούρη, κ.ά.). Κλεοπάτρας Λεονταρίτη, Ή νεορομαντική βιοθεωρία τοΰ Καζαντζάκη. Ή ποίηση της ζωής. [Εκδόσεις] Θεμέλιο, [Αθήνα] 1981. Τάσου Λιγνάδη, Τό μυστήριο, τό κάλλος και ή ιθαγένεια τοΰ τοπίου. Δοκίμια γιά τή νεώτερη και σύγχρονη λογοτεχνία. Εκδόσεις Ακρίτας, [Αθήνα 1996]. (Αρ. Βαλαωρίτης, Παπαδιαμάντης, Καβάφης, Ελύτης, Μόντης, Μακρυγιάννης, Χουρμούζης, Λορεντζάτος, κ.ά.). Ζήσιμου Λορεντζάτου, Μελέτες. Τόμ. Α-Β'. Δόμος, [Αθήνα 1994]. (Σολωμός,

Καβάφης, Παπαδιαμάντης, Σικελιανός, Καρυωτάκης, Δ. Ι. Αντωνίου, Σεφέρης, Μακρυγιάννης, κ.ά.). Τίμου Μαλάνου, Ή ποίηση του Σεφέρη και ή Κριτική μου. [Εκδόσεις] Πρόσπερος, Αθήνα 1982 01951, 2 1955). Τιμου Μαλάνου, Ό ποιητής Κ. Π. Καβάφης. Ό άνθρωπος και τό εργο του. Τρίτη έκδοση συμπληρωμένη και οριστική. Δίφρος, [Αθήνα 1978]. Τιμου Μαλάνου, Δειγματολόγιο. (Κριτικά διάφορα). Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1962. [Παπαδιαμάντης, Γρυπάρης, Βάρναλης, Ούράνης, Ξενόπουλος, Μπεράτης, Σεφέρης, Βρεττάκος, Δικταΐος, Κ. Πολίτης, Τ. Σινόπουλος, Καρέλλη, Χατζίνης, Βασιλικός, Λουντέμης, Λεβάντας, Άλκ. Γιαννόπουλος, κ.ά.]. Τίμου Μαλάνου, Καβάφης 2. Φύλλα τετραδίου καί άλλα. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1963. Τίμου Μαλάνου, Ό Καβάφης άπαραμόρφωτος. Πρόσπερος, Αθήνα 1981. Τίμου Μαλάνου, Βάρναλης, Αυγέρης, Καρυωτάκης. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1983. Τίμου Μαλάνου, Ή δύναμη τών αισθητικών συγκινήσεων και άλλα κριτικά. Εκδόσεις Πρόσπερος, Αθήνα 1984. (Παπαδιαμάντης, Ελύτης, Καρυωτάκης, Άλ. Μάτσας, Καβάφης, Καζαντζάκης, Άξιώτη, Νάκου, Άλ. Κοτζιάς, Καββαδίας, Καρέλλη, Μαρία Περ. Ράλλη, Νόρα Αναγνωστάκη, κ.ά.). Δ. Ν. Μαρωνίτη, Ποιητική και πολιτική ήθική. Πρώτη μεταπολεμική γενιά. Αλεξάνδρου - Αναγνωστάκης - Πατρίκιος. Κέδρος, 1976. (Μέ Ανθολόγιο ποιητικής). Δ. Ν. Μαρωνίτη, "Οροι του λυρισμου στον 'Οδυσσέα 'Ελύτη. Κέδρος, Αθήνα 1980. Δ. Ν. Μαρωνίτη, Μίλτος Σαχτούρης. "Ανθρωποι - χρώματα - ζώα - μηχανές. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1980. Δ. Ν. Μαρωνίτη, Ή ποίηση του Γιώργου Σεφέρη. Μελέτες και Μαθήματα. Εκδοτική Ερμής, EILE., Αθήνα 1984. Δ. Ν. Μαρωνίτη, Πίσω μπρος. Προτάσεις και υποθέσεις γιά τή νεοελληνική ποίηση και πεζογραφία. Διονύσιος Σολωμός, Κ. Π. Καβάφης, Γιώργος Σεφέρης, Όδυσσέας Ελύτης, Ανδρέας Εμπειρίκος, Νίκος Εγγονόπουλος, Γιάννης Ρίτσος, Τάκης Σινόπουλος, Μίλτος Σαχτούρης, Γιώργος Ιωάννου, Γιώργης Γιατρομανωλάκης. Στιγμή, Αθήνα 1986. Τάκη Μενδράκου, Μικρές δοκιμές. Κριτικά Σημειώματα και νΑρθρα. Πεζογραφία - Ποίηση. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1990]. (Σαχτούρης, Λαϊνά, Γονατάς, Αναγνωστάκης, Παμπούδη, Καβάφης, Παλαμάς, Κουμανταρέας, Γιατρομανωλάκης, Χουλιαράς, Δράκονταειδής, Χειμωνάς, Χάκκας, Άκρί-

τας, Γκρίτση-Μιλλιέξ, Πέτρος Αποστολίδης, Δημάκης, Τραϊανός, Σινόπουλος, Καββαδίας, Γιωσέφ Έλιγια, Χατζής, Καραντώνης, Καραγάτσης, Τσίρκας). Μ. Γ. Μερακλή, Σύγχρονη Έλληνική Λογοτεχνία, 1945-1980. Μέρος πρώτο: Ποίηση. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 1987]. (Είναι ή 2η —έπαυξημένη— έκδοση του Α' Μέρους· ή 1η: Θεσσαλονίκη 1971). Μ. Γ. Μερακλή, Ή σύγχρονη έλληνική λογοτεχνία (1945-1970). Π Πεζογραφία. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 5, [Θεσσαλονίκη 1972]. Μιχ. Γ. Μερακλή, Λογοτεχνική κριτική, I. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 9, [Θεσσαλονίκη 1976]. (Σαραντάρης, Βαφόπουλος, Ρίτσος, Δημάκης, Δικταιος, Καρέλλη, Αθανασούλης, Παπαδίτσας, Αναγνωστάκης, Κότσιρας, Κακναβάτος, Καρούζος, Νανά Ησαΐα, Άλκ. Γιαννόπουλος, Πεντζίκης, Ευα Βλάμη, Άλαβέρας, Σαμαράκης, Βασιλικός, Άλέξ. Σχινας, Χρ. Σαμουηλίδης, Παντ. Καλιότσος). Μ. Γ. Μερακλή, Προσεγγίσεις στήν έλληνική πεζογραφία (Ό αστικός χώρος). Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1986. (Χάρης, Τερζάκης, Βενέζης, Καραγάτσης, Γιαννόπουλος, Γλέζος, Χατζής, Τσίρκας, Αλεξανδρόπουλος, Σαράντη, Άλαβέρας, Βασιλικός, Ιωάννου, Κουμανταρέας, Καλιότσος, κ.ά.). Μάρκου Μέσκου, Προσωπικά κείμενα, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2000. (Κοτζιούλας, Ιωάννου, Δημουλάς, Γκάτσος, Γκανας, Μαρκίδης, ΣταθοπούλουΒαφοπούλου Άνθούλα, Κύρου, Καβάφης, Κάλβος, Άξιώτη, Βικτωρια Θεοδώρου, Δάλλας, Εύαγγέλου, Λυκιαρδόπουλος, κ.ά.). Γιάννη Μιχαλέτου, Ή ποίηση του Καβάφη. Αισθητική θεώρηση. Αθήναι 1952. Π. Α. Μιχελή, Αισθητικά Θεωρήματα, τόμ. Β', Αθήναι 1965 (σσ. 243-260: Σολωμός). Ε. Ν. Μόσχου, 5Αποτιμήσεις. Δοκίμια καί Μελετήματα. "Ικαρος, 1978. (Κάλβος, Παλαμάς, Σικελιανός, Ξενόπουλος, Κόντογλου, Σεφέρης). Ε. Ν. Μόσχου, Μύρο και δάκρυ. Δοκίμια καί Μελετήματα. "Ικαρος Έκδοτική Εταιρεία, [Αθήνα 1988]. (Παλαμας, Ψυχάρης, Πολέμης, Καβάφης, Σικελιανός, Παπατσώνης, Παναγιωτόπουλος, Ξύδης, κ.ά.). Ε. Ν. Μόσχου, Θέματα καί μορφές. 'Ανιχνεύσεις Ιστορίας, Λογοτεχνίας και Κριτικής. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1989. (Κανελλόπουλος, Χάρης, Καραντώνης, Τ. Αθανασιάδης, Π. Καραβίας, κ.ά.). Παν. Μουλλα, Γιά τή μεταπολεμική μας πεζογραφία. Κριτικές καταθέσεις. Στιγμή, Αθήνα 1989. Κωστή Μπαστια, Ό Παπαδιαμάντης. Δοκίμιο. Έκδοτική Αθηνών ΑΕ., Αθήναι 1962.

Ανδρέα Μπελεζίνη, Ευσημοι και άσημοι λόγοι. Κριτικά μελετήματα. Αθήνα 1988 [Θέμα: Κριτική]. (Ελύτης, Εμπειρίκος, Κατσαρός, Χειμώνας, Πούλιος, Ανδρέας Παγουλάτος, κ.ά.). Ανδρέα Μπελεζίνη, Κριτικό τρίπτυχο, Εκδόσεις Σμίλη, Αθήνα 1991. (Καβάφης, Ελύτης, Εγγονόπουλος, Ν. Φωκάς, Άγγελάκη-Ρούκ, Άρανίτσης, Μήτρας, Σωτηροπούλου, Γιατρομανωλάκης, Δαλακούρα, Βαγενάς, Πρατικάκης, Άντ. Ζέρβας, Άραβαντινου, Βακαλό, Μαν. Σαντορινιός, Καρούζος, Λεοντάρης, κ.ά.). Άρη Μπερλή, Κριτικά δοκίμια. Ύψιλον/Βιβλία, [Αθήνα 2001]. (Ελύτης, Σεφέρης, Σικελιανός, Καβάφης, Καραγάτσης, κ.ά.). Δ. Νικολαρεϊζη, Δοκίμια κριτικής. Εκδόσεις Γ. Φέξη, Αθήναι 1962 (Καί: Δεύτερη έκδοση. Επιμέλεια: Αλέξης Ζήρας. Πλέθρον, Αθήνα 1983 [Θεωρία Λογοτεχνίας καί Κριτικής]). [Καβάφης, Καζαντζάκης, Κάλβος]. Θεοδ. Ξύδη, "Αγγελος Σικελιανός, "Ικαρος, [Αθήνα 1973]. Καί: Έκδοση Β', Ίκαρος, [Αθήνα 1979]. (Ήδεύτερη έκδοση είναι έμπλουτισμένη μέ νέα μελετήματα). Νίκου Όρφανίδη, Ή λογοτεχνία του μυστικοϋ δρόμου και άλλα νεοελληνικά. Σπουδή σε κείμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ακτή, [Λευκωσία] 1990. (Σολωμός, Σεφέρης, Μακρυγιάννης, Παπαδίτσας, Καζαντζάκης, Καβάφης). Κώστα Ούράνη, Δικοί μας και ξένοι. [Τόμ.] Ι-ΠΙ. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήνα 1954-1956]. (... Άχ. Παράσχος, Καβάφης, Μαλακάσης, Κ. Χατζόπουλος, Γρυπάρης, Πορφύρας, Κονδυλάκης, Ξενόπουλος, Νιρβάνας, "Ιων. Δραγούμης, Άπ. Μελαχρινός, Σωτ. Σκίπης, κ.ά.). I. Μ. Παναγιωτόπουλου, Τά πρόσωπα και τά κείμενα, [τόμ.] Α'-Ε', «Αετός», Αθήναι 1943-1949, καί [τόμ.] C , Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήνα 1956]. (Όλόκληρη ή σειρά φωτοανατυπώθηκε άπό τις Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1979-1985, ένώ ό Γ' τόμος [Κωστής Παλαμάς] εϊχε κυκλοφορήσει σέ δεύτερη έκδοση άπό τόν Εκδοτικό οίκο Γ. Φέξη, Αθήνα 1962). [Αναλυτικότερα: Α' Δρόμοι παράλληλοι: Καζαντζάκης, Μελαχρινός, Πρεβελάκης, Γρυπάρης, Παπαντωνίου, Κάλβος, Μορεάς, κ.ά. — Β' 'Ανήσυχα χρόνια: Κόντογλους, Μυριβήλης, Βενέζης, Τ. Σταύρου, Θεοτοκάς, Π. Φλώρος, Πετσάλης, Τερζάκης, Αλεξίου, Καστανάκης, Νάκου, Πικρός, Καραγάτσης, Χάρης, Κ. Πολίτης, Πρεβελάκης, Ξεφλούδας, Μπεράτης, Άλκ. Γιαννόπουλος, Ακρίτας, Λουντέμης. — Γ' Κωστής Παλαμάς. — Δ' Κ. Π. Καβάφης. — Ε' Ό λυρικός λόγος: Μαλακάσης, Πορφύρας, Άγρας, Καρυωτάκης, Παλαμάς. — C Τά έλληνικά και τά ξένα: Ψυχάρης, Σουρής, Παπαδιαμάντης, Καμπύσης, Δροσίνης, Τραυλαντώνης, Ξενόπουλος, Ούράνης, κ.ά.].

'Αλέκου Παπαγεωργίου - Ειρήνης Βασιλειάδου, Ό Εθνικός Ύμνος. Κείμενο, αισθητική έρμηνεία. Τρίτη έκδοση, βελτιωμένη, [Αθήνα χ.χ.] (Βοηθητική Βιβλιοθήκη Μέσης Παιδείας, « Ή διδασκαλία τών νέων έλληνικών», άριθ. 1). Κώστα Γ. Παπαγεωργίου, Ή γενιά του '70. Ιστορία - Ποιητικές διαδρομές. Κέδρος, [Αθήνα 1989]. (Νάσος Βαγενας, Άναστάσης Βιστωνίτης, Μιχ. Γκανας, Αλέξ. "Ισαρης, Δημ. Καλοκύρης, Γιάννης Κοντός, Μαρία Κυρτζάκη, Μαρία Λαϊνα, Χριστόφ. Λιοντάκης, Γιώργος Μαρκόπουλος, Τζένη Μαστοράκη, Κώστας Μαυρουδής, Στέφ. Μπεκατώρος, Παυλίνα Παμπούδη, Γιάννης Πατίλης, Λευτέρης Πούλιος, Μανόλης Πρατικάκης, Βασ. Στεριάδης, Αλέξης Τραϊανός, Νατάσα Χατζιδάκι, Γιώργος Χρονας). Κώστα Γ. Παπαγεωργίου, Τά άδεια γήπεδα. Ποιητικές κριτικές δοκιμές. Ε κ δόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1994]. (Σεφέρης, Ρίτσος, Ελύτης, Πεντζίκης, Καβάφης, Σαχτούρης, Αναγνωστάκης, Λειβαδίτης, Παυλόπουλος, Τσακνιας, Χάκκας, Λιοντάκης, Δήμητρα Χριστοδούλου, Μαρία Κυρτζάκη, Γ. Βέης, Άλεξ. Πλαστήρα, Χρ. Μπράβος, κ.ά.)., Θανάση Παπαθανασόπουλου, Ό ποιητής Γ. Θ. Βαφόπουλος. Κριτική έπισκόπηση του έργου του. Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη. Εκδόσεις Μελέαγρος, Αθήνα 1993 ('1977). Θανάση Παπαθανασόπουλου, Επισημάνσεις στό χώρο τής λογοτεχνίας. Μελετήματα. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1992. (Κόντογλου, Κάλβος, Σεφέρης, Θεοτοκάς, Μυριβήλης, Παπαδίτσας, Βιζυηνός, Βαφόπουλος, Χάρης, Πρεβελάκης, Ούράνης, Τ. Αθανασιάδης, Τσιρόπουλος, Σπ. Τζουβέλης, κ.ά.). Μήτσου Παπανικολάου, Κριτικά. Επιμέλεια Τάσου Κόρφη. Πρόσπερος, Αθήνα 1980. (Καρυωτάκης, Ελύτης, Σαραντάρης, κ.ά.). Ε. Π. Παπανούτσου, Παλαμάς - Καβάφης - Σικελιανός. Τετάρτη έκδοση. "Ικαρος, [Αθήνα 1977]. Ε. Π. Παπανούτσου, Αισθητική. Αθήνα, 4 1969 [σσ. 98-132: « Ή ποίηση», σσ. 375-413: «Θέματα τής κριτικής»]. Κλέωνος Β. Παράσχου, Δέκα "Ελληνες λυρικοί, (Κάλβος, Καρασούτσας, Καβάφης, Μαλακάσης, Πορφύρας, Βλαστός, Σικελιανός, Ούράνης, Φιλύρας, Καρυωτάκης). Β' έκδοση. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήνα 1962 01937). Κλέωνος Β. Παράσχου, Κύκλοι, Αθήνα 1939. [Πάλλης, Κρυστάλλης, Καζαντζάκης, Σολωμός, Καρυωτάκης, κ.ά.]. Κλέωνος Β. Παράσχου, Μορφές και Ιδέες. Αθήνα 1939. [Περικλής Γιαννόπουλος, Παύλος Νιρβάνας, Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Φώτος Πολίτης, Λορέντζος Μαβίλης, κ.ά.], καί (Κύκλος νέος), Αθήνα 1956 [Άγγ. Βλάχος, "Ιων Δραγούμης, Π. Βλαστός, κ.ά.].

Κλέωνος Β. Παράσχου, "Ελληνες λυρικοί. Άπό τόν Σολωμό έως σήμερα. Και τρία δοκίμια (τι εϊναι ή ποίηση - Ησίοδος - Σαπφώ). Αθήνα 1953. Νικήτα Παρίση, Κριτικές δοκιμές. Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα 1986]. (Καβάφης, Ελύτης, Ιωάννου, Σεφέρης, κ.ά.). Δημήτρη Πλάκα, Λογοτεχνικός περίπλους. Πρόσωπα - κείμενα - ρεύματα. Ήράκλειον Κρήτης 1991 [Δήμος Ηρακλείου, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Φιλολογικές καί Ιστορικές Σπουδές (12)]. (Κάλβος, Ροίδης, Βλάχος, Βιζυηνός, Παπαδιαμάντης, Παλαμας, Καβάφης, Πορφύρας, Σικελιανός, Βάρναλης, Μυριβήλης, Θεοτοκάς, Παπαδίτσας, Δάλλας, Καζαντζάκης, Πρεβελάκης, Ρίτσος, Μηλιώνης, Βαγενάς, κ.ά.). Σπύρου Πλασκοβίτη, Γραφές και Συναντήσεις. Δοκίμια καί άλλα. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1998. (Σολωμός, Κάλβος, Μαβίλης, Σεφέρης, Ελύτης, Καρέλλη, Βιζυηνός, Θεοτοκάς, Μπεράτης, Τσίρκας, Φραγκιας, Ρουφος, Παπασιώπης, Κουμανταρέας, Χάκκας). Ε. Ν. Πλατή, Κριτικοί προβληματισμοί. Τόμ. Α' Πεζογραφήματα. Άλκ. Γιαννόπουλος, Ρόδης Ρουφος, Άγγελος Τερζάκης, Κώστας Ε. Τσιρόπουλος, Γιάννης Χατζίνης. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1983. Ε. Ν. Πλατή, Κριτικοί προβληματισμοί. Τόμ. Γ' Ποιήματα και Πεζά. Διον. Σολωμός, Παν. Κανελλόπουλος, Κώστας Στεργιόπουλος, "Εφη Αιλιανού, Πάνος Καραβίας. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1995. Τζίνας Πολίτη, Συνομιλώντας μέ τά κείμενα. Δοκίμια γιά τους Α. Κάλβο, Α. Καρκαβίτσα, Μίλτωνα - Φιλαρα - Ρηγόπουλο, Α. Παπαδιαμάντη, Ο. Ελύτη, Δ. Δημητριάδη καί Θ. Βαλτινό. Εκδόσεις Αγρα, [Αθήνα 1996]. Τζίνας Πολίτη, Ή άνεξακρίβωτη σκηνή. Δοκίμια γιά τους Ν. Καζαντζάκη, Α. Τερζάκη, Μ. Καραγάτση, Σ. Τσίρκα - Λ. Ντάρρελλ - Γ. Πάνου, Ρ. Γαλανάκη, Γ. Κιουρτσάκη, Δ. Δημητριάδη. Εκδόσεις Αγρα, [Αθήνα 2001]. Φώτου Πολίτη, Έπιλογή κριτικών άρθρων. Τόμ. Γ': Λογοτεχνικά. Φιλολογική έπιμέλεια Νίκου Πολίτη. 'Ίκαρος, [Αθήνα 1983]. (Κ. Πώπ, Σπ. Μέλας, Νιρβάνας, Κονδυλάκης, Κ. Χατζόπουλος, Άγγ. Βλάχος, Παπαντωνίου, Σολωμός, Καρκαβίτσας, Θεοτόκης, Εφταλιώτης, Παπαδιαμάντης, Δέλτα, Ξενόπουλος, Βλαχογιάννης, Παλαμας, Ψυχάρης, Καζαντζάκης, Γρυπάρης, Βενέζης, Δούκας, Σκαρίμπας, Κ. Πολίτης, Βάρναλης, Καββαδίας, κ.ά.π.). Παντελή Πρεβελάκη, Ό ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Συνολική θεώρηση του έργου του. Κέδρος, 1981 ( 2 1983). Κώστα Προυσή, "Ελληνες ποιητές και πεζογράφοι. Βιβλιοπωλεΐον τής « Ε στίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 1990. [Σολωμός, Παλαμας, Γρυπάρης, Κάλβος, Σκίπης, Πορφύρας, Καρυωτάκης, Καζαντζάκης, Παπαδιαμάντης, Βλαχογιάννης, Μυριβήλης, Βενέζης, Τερζάκης, Θεοτοκάς,

Καραγάτσης, Πολίτης, Άμποτ, Λουντέμης, Σκαρίμπας, Πρεβελάκης, Ξεφλούδας, Δέλιος, Γιαννόπουλος, Βαφόπουλος, Ρήγας, Κοραής, κ.ά.]. Δημήτρη Ραυτόπουλου, Κρίσιμη λογοτεχνία, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1986. (Τσίρκας, Χατζής, Αλεξάνδρου, Άξιώτη, Βρεττάκος, Σαμαράκης, Λ. Ζωγράφου, Κουμανταρέας, Λειβαδίτης, Μιλλιέξ, Χειμώνας, κ.ά.). Απόστολου Σαχίνη, Ή σύγχρονη πεζογραφία μας. Τό μυθιστόρημα τής εφηβικής ήλικίας, Οί ταξιδιωτικές έντυπώσεις, Τό πολεμικό μυθιστόρημα. Τέταρτη έκδοση διορθωμένη. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1983]. Απόστολου Σαχίνη, Τό Νεοελληνικό Μυθιστόρημα. Ιστορία και κριτική. "Εκτη έκδοση διορθωμένη. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1991]. Απόστολου Σαχίνη, Νέοι πεζογράφοι. Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας: 1945r 1965. Τρίτη έκδοση. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1984]. (Άλκ. Γιαννόπουλος, Άγγελος Βλάχος, Δημήτρης Χατζής, Νίκος Αθανασιάδης, Σπύρος Πλασκοβίτης, Βασίλης Βασιλικός, Αντώνης Σαμαράκης, Κώστας Κοτζιας, κ.ά.). Απόστολου Σαχίνη, Πεζογράφοι του καιρού μας. Κοσμάς Πολίτης, Καζαντζάκης, Μυριβήλης, Βενέζης, Καραγάτσης, Τερζάκης, Θεοτοκάς, Πετσάλης, Μπεράτης, Χατζίνης, Νάκου, καί άλλοι. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας» Ι. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1967, 2 1978] ( 3 1989, Αθήνα, Ινστιτούτο του Βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα). Απόστολου Σαχίνη, Παλαιότεροι πεζογράφοι. Α. Ρ. Ραγκαβής, Δ. Βικέλας, Γ. Βιζυηνός, Κ. Παλαμας, Γ. Βλαχογιάννης. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας», [Αθήνα 1973, 2 1982, 3 1989]. Απόστολου Σαχίνη, Μεσοπολεμικοί καί μεταπολεμικοί πεζογράφοι. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, [Θεσσαλονίκη 1979]. Καί: Δεύτερη έκδοση, Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1985]. (Πολίτης, Μυριβήλης, Βενέζης, Καραγάτσης, Κόντογλου, Τερζάκης, Καστανάκης, Ξεφλούδας, Τ. Αθανασιάδης, Βασιλικός, Σαμαράκης, Σαράντη, Χατζής, Κουμανταρέας, Ιωάννου, Πλασκοβίτης, Τσίρκας, Ν. Κάσδαγλης, Άλαβέρας, Άρης Αλεξάνδρου, Αριστοτέλης Νικολαΐδης, Κ. Κοτζιας, Ταχτσής, Φραγκιάς, Μάνος Ελευθερίου, Θ. Βαλτινός). Απόστολου Σαχίνη, 'Αναζητήσεις τής μεσοπολεμικής πεζογραφίας. Δεύτερη έκδοση διορθωμένη. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 13, [Θεσσαλονίκη 1978]. Απόστολου Σαχίνη, Ή πεζογραφία του αίσθητισμου. Βιβλιοπωλειον τής « Ε στίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1981]. (Ν. Έπισκοπόπουλος,

Περ. Γιαννόπουλος, Π. Νιρβάνας, Σπ. Πασαγιάννης, Ν. Καζαντζάκης, Κ. Χρηστομάνος, Πλ. Ροδοκανάκης). Απόστολου Σαχίνη, Προσεγγίσεις. Δοκίμια κριτικής. Ινστιτούτο του Βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1989. Απόστολου Σαχίνη, Τό αφηγηματικό εργο του Πετσάλη-Διομήδη. 'Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ούράνη, Αθήνα 1992. Φίλιππου Σέρραρντ, Ή μαρτυρία του ποιητή. Προοπτικές και παραλληλισμοί. Επιμέλεια: Βασιλική Γουνελά. "Ινδικτος, Αθήναι 1998. (Καβάφης, Σικελιανός, Σεφέρης, Ελύτης, κ.ά.). Βλ. καί παρακάτω: Philip Sherrard. Γιώργου Σεφέρη, Δοκιμές. Δ' έκδοση. Τόμ. Α'-Β'. [Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη.] "Ικαρος, [Αθήνα 1981]. (Κάλβος, Παλαμάς, Μακρυγιάννης, Βιτσ. Κορνάρος, Καβάφης, Σικελιανός, Θεοτοκάς, κ.ά.). Ό Γ' τόμος, Παραλειπόμενα (1932-1971)> [Επιμέλεια: Δημήτρης Δασκαλόπουλος], "Ικαρος, [Αθήνα 1992]. (Αξιώτη, Σικελιανός, Καβάφης, Πεντζίκης, Μακρυγιάννης, κ.ά.). Philip Sherrard, The Marble Threshing Floor; Studies in Modern Greek Poetry. London, Valentine, Mitchell, 1956. [= «To μαρμαρένιο άλώνι». Περιέχει πέντε συνθετικά δοκίμια κριτικής γιά τούς: Σολωμό, Παλαμά, Καβάφη, Σικελιανό1 καί Σεφέρη]. Τάκη Σινόπουλου, Χρονικό αναγνώσεων. Βιβλιοκρισίες γιά τή μεταπολεμική ποίηση. Φιλολογική έπιμέλεια: Εύριπίδης Γαραντούδης καί Δώρα Μέντη. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1999]. (Δικταΐος, Βακαλό, Άσλάνογλου, Καρέλλη, Φρίξος Τζιόβας, Παπαδίτσας, Γονατάς, Χριστιανόπουλος, Κύρου, Αθανασούλης, Καρούζος, Δάλλας, Πατρίκιος, Μέσκος, Αραβαντινου, Ρίτσος, Δημουλά, Δούκαρης, Σαχτούρης, Χριστοδούλου, Στογιαννίδης, Στεφάνου, Κωσταβάρας, Δημουλάς, Γεραλής, Γεράνης, Πούλιος, Στεριάδης, Κοντός, Άλαβέρα, Δαλακούρα, κ.ά.). "Ερης Σταυροπούλου, Προτάσεις άνάγνωσης γιά τήν πεζογραφία μιάς έποχής. Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Σπύρος Πλασκοβίτης, Αντρέας Φραγκιάς, Μάριος Χάκκας, Δημήτρης Χατζής. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 2001]. Κώστα Στεργιόπουλου, Ή ποίηση και το πνεύμα μιάς έποχής. ΌΤέλλος ν Αγρας και τό πνεύμα τής παρακμής. Β' έκδοση. Εκδόσεις «Βάκων», Αθήνα 1967 01962). Κώστα Στεργιόπουλου, Άπό τό συμβολισμό στή «νέα ποίηση». Εκδόσεις «Βάκων», Αθήνα 1967. (Γ. Θ. Βαφόπουλος, Γιώργος Γεραλής, Μηνάς Δημάκης, Τάκης Βαρβιτσιώτης, Γ. Θέμελης). 1. Καί σέ έλληνική μετάφραση Σοφίας Σκοπετέα, στό: Ph. Sherrard, Δοκίμια γιά τόν νέο !Ελληνισμό, Αθήνα 1971, σσ. 196-293.

Κώστα Στεργιόπουλου, Περιδιαβάζοντας. Τόμ. Α' Άπό τόν Κάλβο στόν Παπατσώνη. Εκδόσεις «Κέδρος», Αθήνα 1982. (Κάλβος, Καβάφης, Γρυπάρης, Πορφύρας, Μελαχρινός, Σικελιανός, Καζαντζάκης, Βάρναλης, Αύγέρης, Φιλύρας, Λαπαθιώτης, Καρυωτάκης, Πολυδούρη, Εμμανουήλ, Παπατσώνης, κ.ά.). — Τόμ. Β' Στό χώρο τής παλιάς πεζογραφίας μας. Εκδόσεις «Κέδρος», Αθήνα 1986. (Κοραής, Σολωμός, Ροΐδης, Βιζυηνός, Παπαδιαμάντης, Μωραϊτιδης, Μητσάκης, Κονδυλάκης, Δροσίνης, Παλαμας, Καρκαβίτσας, Ψυχάρης, Βλαχογιάννης, Τραυλαντώνης, Θεοτόκης, κ.ά.). — Τόμ. Γ' Άπό τή μεσοπολεμική στή μεταπολεμική πεζογραφία. Εκδόσεις «Κέδρος», Αθήνα 1994. (Ούράνης, Κ. Γ. Καρυωτάκης, Π. Χάρης, Βενέζης, Ξεφλούδας, Δέλιος, Άγγελόγλου, Κοββατζής, Πλασκοβίτης, Άλαβέρας, Άλ. Κοτζιας, κ.ά.). — Τόμ. Δ' Στούς ίδιους και σ' άλλους καιρούς, Εκδόσεις «Κέδρος», Αθήνα 1996. (Σολωμός, Κάλβος, Παλαμας, Μαλακάσης, Πάλλης, Καρθαιος, Γκόλφης, Παπαδιαμάντης, Κλ. Παράσχος, Καρυωτάκης, Ν. Χάγερ-Μπουφίδης, · Γ·. Σχαυρόπουλος, I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Τεύκρος Άνθίας, Σκαρίμπας, Μπάρας). — Τόμ. Ε' Γύρω στή νεωτερική ποίησή μας, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2000. (Βαφόπουλος, Γεραλής, Δημάκης, Βαρβιτσιώτης, Θέμελης, κ.ά.). — Τόμ. ΣΤ' Άπό τά σχήματα στά πρόσωπα, Εκδόσεις «Κέδρος», Αθήνα 2004. (Καβάφης, Ξενόπουλος, Βάσος Δασκαλάκης, Καρυωτάκης, Παπανικολάου, I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Καββαδίας, Τάσος Παππας, Φαιδρός Μπαρλας, Τέλλος Άγρας, κ.ά.π.). Δημ. Π. Ταγκόπουλου, Φιλολογικά Πορτραίτα 1886-1920. Αθήνα, Μάης 1922 ([ 2 1988] άπό τις Εκδόσεις Όδυσσέας, μέ φιλολογική έπιμέλεια Κώστα Καφαντάρη). (Ραμπαγας [= Κλεάνθης Τριαντάφυλλος], Γαβριηλίδης, Μητσάκης, Κρυστάλλης, Παπαδιαμάντης, Άννινος, Άχ. Παράσχος, Ροίδης, Σουρής, Παλαμας, Προβελέγγιος, Νιρβάνας, Ξενόπουλος, Μαρκορας, Μαρτζώκης, κ.ά.). Άννας Τζούμα, Όχρόνος, ο λόγος. Ή ποιητική δοκιμασία του Μανόλη Αναγνωστάκη· μιά οπτική. Νεφέλη, Αθήνα 1982. Κώστα Τριανταφυλλίδη, Ακροβασία. Δοκίμια. Εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 1994. (Μακρυγιάννης, Κάλβος, Παπαδιαμάντης, Παλαμας, Κ. Χατζόπουλος, I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Πέτρος Α. Δήμας, κ.ά.). Σπύρου Τσακνια, Έπι τά ϊχνη. Κριτικά κείμενα 1985-1988. Πεζογραφία. Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1990]. (Άμπατζόγλου, Βαλτινός, Γαλανάκη, Γονατας, Δούκα, Δράκονταειδής, Τάκης Ελευθεριάδης, Νένη Εύθυμιάδη, Ζυράννα Ζατέλη, Άλκη Ζέη, Καζαντζής, Τάσος Καλούτσας, Μαργαρίτα Καραπάνου, Νίκος Κάσδαγλης, Καχτίτσης, Σωκράτης Καψάσκης, Άλέξ. Κοτζιας, Κουμανταρέας, Πρόδρομος Μάρκογλου, Μηλιώνης, Μαρία Μή-

τσορα, Χρόνης Μίσσιος, Μπακόλας, Νόλλας, Αλέξης Πανσέληνος, Μαρία Παπαδημητρίου, Γιάννης Πατσώνης, Πλασκοβίτης, Ραπτόπουλος, Τάσος Ρούσσος, Λία Μεγάλου-Σεφεριάδη, Αντώνης Σουρούνης, Είρήνη Σπανίδου, Γιώργος Συμπάρδης, Περικλής Σφυρίδης, Έρση Σωτηροπούλου, Καίη Τσιτσέλη, Χουλιαράς). Σπύρου Τσακνιά, Πρόσωπα καί μάσκες. Κριτικά κείμενα (1988-1999Χ Ε κ δόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2000. (Άμπατζόγλου, Βαλτινός, Νίκος Βασιλειάδης, Γαλανάκη, Γιατρομανωλάκης, Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, Σωτήρης Δημητρίου, Νίκος Δήμου, Απόστολος Δοξιάδης, Δούκα, Δράκονταειδής, Μαρία Εύσταθιάδη, Ζατέλη, Τάκης Θεοδωρόπουλος, Εύα Καραϊτίδη, Βασίλης Καραποστόλης, Έμμ. Χ. Κάσδαγλης, Καχτίτσης, Σωκράτης Καψάσκης, Άλ. Κοτζιάς, Μάρκογλου, Πέτρος Μαρτινίδης, Παύλος Μάτεσις, Μηλιώνης, Άμάντα Μιχαλοπούλου, Μουρσελάς, Μπακόλας, Ξεν. Μπουραζάκης, Νόλλας, Άλ. Πανσέληνος, Κώστας Παπαγεωργίου, Ήλ. Χ. Παπαδημητρακόπουλος, Πλασκοβίτης, Τάσος Ρούσσος, Γ. Σκαμπαρδώνης, Θωμάς Σκάσσης, Γ. Συμπάρδης, Περ. Σφυρίδης, Άλ. Σχινάς, Φαίδων Ταμπακάκης, Στ. Τασσόπουλος, Σώτη Τριανταφύλλου, Βασ. Τσιαμπούσης, Ν. Φωκάς, Διον. Χαριτόπουλος, Χειμώνας, Έλιάνα Χουρμουζιάδου). Κωνσταντίνου Τσάτσου, Παλαμάς. Γ' έκδοση. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1966] 01936). Κωνσταντίνου Τσάτσου, Δοκίμια αισθητικής καί παιδείας, Αθήναι 1960. [Στις σσ. 93-195 τά τρία γνωστά καί άξιόλογα δοκίμια: «Διάλογος γιά τήν ποίηση», «Απολογισμός ένός διαλόγου», «Τό τέλος ένός διαλόγου»]. Κωνσταντίνου Τσάτσου, Αισθητικά Μελετήματα. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1977. [Κάλβος, Παπαδιαμάντης, Μυριβήλης, Συκουτρής, Καπετανάκης, Δ. I. Αντωνίου, Αίμ. Χουρμούζιος, Π. Πρεβελάκης, Θ. Πετσάλης, Παλαμάς, κ.ά.]. Νίκου Τσούρα, Τά λυχνάρια του Μυκερίνου, Εκδόσεις Τάσος Πιτσιλός, Αθήνα 1982. [Καρκαβίτσας, Περ. Γιαννόπουλος, Χρηστομάνος, Μαβίλης, Άγρας, Παπανικολάου, Φ. Πολίτης, I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Τάκης Δόξας, Κ. Βελμύρας, κ.ά.]. Νίκου Τσούρα, Ήδεσποτεία του Λόγου. Δοκίμια. Εκδόσεις Τ. Πιτσιλου, Αθήνα 1984. [Καρκαβίτσας, I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Άγρας, Καζαντζάκης, Χουρμούζιος, Τ. Δόξας, Πορφύρας, Κρυστάλλης, Ξενόπουλος, Φ. Πολίτης, κ.ά.]. Σ. Ν. Φιλιππίδη, Τόποι. Μελετήματα γιά τόν αφηγηματικό λόγο επτά νεοελλήνων πεζογράφων. Παπαδιαμάντης, Κονδυλάκης, Θεοτόκης, Χατζόπουλος, Καζαντζάκης, Βενέζης, Καραγάτσης. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1997.

Θ. Δ. Φραγκόπουλου, Δίαυλοι. Δοκίμια. Διογένης, Αθήνα 1974. [Ελύτης, Σεφέρης, Θεοτοκάς, Καπετανάκης, Ρουφος, κ.ά.]. Θ. Δ. Φραγκόπουλου, Καθημερινές τομές. Δοκίμια. Διογένης, Αθήνα 1977 [Νεοελληνικό Δοκίμιο]. (Ρίτσος, Σεφέρης, Ρουφος, Βάρναλης, Μακρυγιάννης, κ.ά.). Θ. Δ. Φραγκόπουλου, Κριτική τής κριτικής. Δοκίμια. Διογένης, Αθήνα 1978 [Νεοελληνικό Δοκίμιο]. (Σικελιανός, Σεφέρης, Βρεττάκος, Σινόπουλος, Καρούζος, Κ. Θεοτοκά, Ξενόπουλος, Παπαντωνίου, Καζαντζάκης, Δραγούμης, Τ. Αθανασιάδης, Τ. Σταύρου, Π. Κανελλόπουλος, Πλασκοβίτης, Κουμανταρέας, Μ. Άραβαντινου, Άλ. Κοτζιας, Ν. Αναγνωστάκη). Νίκου Φωκα, Επιχειρήματα γιά τή γλώσσα, γιά τή λογοτεχνία. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1982] (Δοκίμιο, 4). (Παπατσώνης, Φ. Μπαρλας, Ρίτσος, Παπαδιαμάντης, Σικελιανός, κ.ά.). Μανώλη Χαλβα,τζάκη, Ό Παπαδιαμάντης μέσα άπό τό εργο του. Μελέτη. Αλεξάνδρεια 1960. Πέτρου Χάρη, Έλληνες πεζογράφοι. Τόμ. Α'-Η'. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1953 (Α'), 1963 (Β'), 1968 (Γ), 1973 (Δθ, 1976 (Ε'), 1981 ( Ο , 1986 (Ζθ, 1993 (Η')]. Υπότιτλοι: Τόμ. Α': Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης - Γιάννης Βλαχογιάννης - Α. Καρκαβίτσας - Γρηγόριος Ξενόπουλος - Κωστής Παλαμας - Κωσταντΐνος Χατζόπουλος Παύλος Νιρβάνας - Ζαχαρίας Παπαντωνίου - "Ιων Δραγούμης - Κώστας Ούράνης. — Τόμ. Β': Διονύσιος Σολωμός - Αλέξανδρος Μωραϊτίδης - Ιωάννης Κονδυλάκης - Κωνσταντίνος Χρηστομάνος - Δημοσθένης Βουτυράς Α. Κ. Τραυλαντώνης - Κώστας Παρορίτης - Νίκος Καζαντζάκης. — Τόμ. Γ': Παύλος Καλλιγας - Γεώργιος Βιζυηνός - Σπύρος Μέλας - Διον. Λ. Κόκκινος - Θεμ. Αθανασιάδης Νόβας - Μ. Καραγάτσης - Πέτρος Πικρός. — Τόμ. Δ': Στρατής Μυριβήλης - Γιώργος Σεφέρης - Γιώργος Θεοτοκάς - Κωστής Μπαστιας - Άλκης Θρύλος - Πηνελόπη Δέλτα - Κωστής Παλαμας (Β). — Τόμ. Ε': Κωνσταντίνος Θεοτόκης - Κώστας Βάρναλης - Νίκος Νικολαιδης - Κλέων Β. Παράσχος - Ηλίας Βενέζης - Γιάννης Χατζίνης. — Τόμ. Ç": Ψυχάρης - Ανδρέας Λασκαράτος - Γρηγόριος Ξενόπουλος (Β) Φώτος Πολίτης - Άγγελος Τερζάκης - Γιάννης Σιδέρης. — Τόμ. Ζ': Αδαμάντιος Κοραής - Διονύσιος Σολωμός - Ψυχάρης - Γρηγόριος Ξενόπουλος I. Μ. Παναγιωτόπουλος - Παλαμας - Πρεβελάκης - Εύα Βλάμη - Ε. Π. Παπανούτσος. — Τόμ. Η': Νίκος Καζαντζάκης (Β) - Παναγιώτης Κανελλόπουλος - Διονύσιος Ρώμας - Αιμίλιος Χουρμούζιος - Ανδρέας Καραντώνης - Πάνος Καραβίας καί οί νεώτεροι πεζογράφοι. Πέτρου Χάρη, Μικρή πινακοθήκη. [Σειρά Πρώτη]. Αλέξανδρος Δελμουζος -

Κ. Καρθαιος - Κωνσταντίνος Θεοτόκης - Αριστοτέλης Κουρτίδης - Νικόλαος Παπαδόπουλος - Δημ. Γρ. Καμπούρογλους - Τΐμος Μωραϊτίνης - Δημήτριος Χατζόπουλος - Χαρίλαος Παπαντωνίου - Μανόλης Τριανταφυλλίδης Μένος Φιλήντας - Αλέξανδρος Πάλλης - Ό «Νουμας» - Νικόλαος Πολίτης - Γεώργιος Σουρής - Γεώργιος Δροσίνης - Ιωάννης Συκουτρής - Μιχ. Αργυρόπουλος - Άθαν. Γ. Κυριαζής - Στέφανος Δάφνης - Λάμπρος Πορφύρας "Ιων Δραγούμης - Φώτος Πολίτης - Α. Μ. Ανδρεάδης - Τέλλος Άγρας. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήνα 1963. Πέτρου Χάρη, Μικρή Πινακοθήκη. Σειρά Δεύτερη. Κωστής Παλαμας - Ψυχάρης - Κ. Π. Καβάφης - Ζαχαρίας Παπαντωνίου - Α. Κ. Τραυλαντώνης Σωτήρης Σκίπης - Κ. Γ. Καρυωτάκης - Αγγελική Χατζημιχάλη - Άθηνα Ταρσούλη - Άχ. Α. Τζάρτζανος - Φώτης Κόντογλου - Νίκος Καρβούνης Δημήτριος Σαράτσης - Γεώργιος Φτέρης - Αίμ. Χουρμούζιος - Πέτρος Σ. Σπανδωνίδης - Γιώργος Πράτσικας - Κατίνα Γ. Παπα - Τεύκρος Άνθίας Νίκος Καββαδίας - Μαρία Πολυδούρη - Μήτσος Παπανικολάου - Εύα Βλάμη - Αντιγόνη Μεταξα-Κροντηρα. Εκδόσεις «Κριτικών Φύλλων», Αθήνα 1975. Πέτρου Χάρη, Σαράντα χρόνια κριτικής έλληνικου πεζού λόγου. Τόμ. Α' 1928-1949 καί τόμ. Β' 1950-1956 (α' ήμίτομος). Ελληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1981-1985. Βαγγέλη Χατζηβασιλείου, Όδόσημα. Στοιχεία προσανατολισμού στό τοπίο τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1999 [Σειρά: Σκέψη, Χρόνος καί Δημιουργοί, Διεύθυνση σειράς: Θανάσης Θ. Νιάρχος]. (Κοραής, Σολωμός, Καρυωτάκης, Γρ. Παλαιολόγος, Καλλιγας, Βικέλας, Μητσάκης, Εγγονόπουλος, Ελύτης, Σεφέρης, Χειμώνας, Καζαντζής, Αλεξάνδρου, Ν. Κάσδαγλης, Άλ. Κοτζιας, Μπακόλας, Τσίρκας, Φραγκιας, Χατζής, Βαλτινός, Μηλιώνης, Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλος, Αργυρίου, Τσακνιας). Παν. Χρ. Χατζηγάκη, Περίαπτα και άνάδρομα. Μελετήματα. Εκδόσεις Αρμός, [Αθήνα 2001]. (Θέμελης, Καββαδίας, Κλ. Μαρκίνας, Πάσχος, Βότση, Αιλιανού, Μάρω Στασινοπούλου, Χρ. Μαλεβίτσης, Βενέζης, Νίκος Σκαράκης, Θαν. Παπαθανασόπουλος, Μακρυγιάννης, κ.ά.). Γιάννη Χατζίνη, Στοχασμοί καί σημειώματα, Αθήναι 1936. [Καβάφης, Γρυπάρης, Σκίπης, Παλαμας, κ.ά.]. Γιάννη Χατζίνη, Πρόσωπα καί ψυχές, Αθήνα 1939. [Καρυωτάκης, Νιρβάνας, Περ. Γιαννόπουλος, Ξενόπουλος, Καζαντζάκης, κ.ά.]. Γιάννη Χατζίνη, Τρεις σταθμοί, Καλλιθέα - Αθήνα 1943 ( 2 1956). [Ψυχάρης, Παπαδιαμάντης, Παλαμας].

Γιάννη Χατζίνη, Ή τέχνη εϊναι δύσκολη. Δοκίμια. Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1962. [Σολωμός, Σικελιανός, Καζαντζάκης, Κρυστάλλης, Σεφέρης, Κ. Καρθαΐος, Ζαχ. Παπαντωνίου, Καβάφης, κ.ά.]. Γιάννη Χατζίνη, Προτιμήσεις. Έλληνικά κείμενα. Εκδοτικός οϊκος Γ. Φέξη, Αθήνα 1963. [Καραγάτσης, Τερζάκης, Θεοτοκάς, Ξεφλούδας, Πετσάλης, Άλκ. Γιαννόπουλος, Τάσος Αθανασιάδης, Ρόδης Ρουφος, Γιάννης Μαγκλής, "Αλκής Θρύλος, Π. Χάρης, Κλ. Παράσχος, I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Βενέζης, Π. Κανελλόπουλος, Σεφέρης, Κ. Τσάτσος, Παλαμάς, Καζαντζάκης, Σπ. Μελάς]. Γιάννη Χατζίνη, Ό λογοτέχνης και ή σκιά του. Καμπανάς, Αθήνα [1968]. Γιάννη Χατζίνη, Έλληνικά κείμενα. Παλαμάς - Καβάφης - Γρυπάρης - Χατζόπουλος - Ξενόπουλος - I. Δραγούμης - Ούράνης - Σκίπης - Βενέζης Μυριβήλης - Καραγάτσης - Κανελλόπουλος - Μαλακάσης - Καζαντζάκης. "Εκδοση τρίτη, συμπληρωμένη. Εκδόσεις Π. Οικονόμου, Αθήναι [1970]· 01955). Γιάννη Χατζίνη, Τό δώρο τής ζωής. Εκδόσεις Οικονόμου, Αθήναι 1972. [Κόντογλου, Καραγάτσης, Γρυπάρης, Θεοτοκάς, Παλαμάς]. Γιάννη Χατζίνη, Ό έπιούσιος άρτος. Μαυρίδης, Αθήναι 1973. Αίμ. Χουρμούζιου, Ό Παλαμάς και ή έποχή του. Τόμ. Α'-Γ'. «Διόνυσος», Αθήνα 1959-1974. [Ότόμος Α' έκδόθηκε γιά πρώτη φορά τό 1944 καί επανεκδόθηκε τό 1974 άπό τόν «Διόνυσο». Οί τόμοι Β' καί Γ' έκδόθηκαν (άπό τόν ιδιο έκδοτικό οϊκο) τό 1959 καί τό 1960, άντιστοιχα]. Αίμ. Χουρμούζιου, Κωνστ. Θεοτόκης, ό εισηγητής του κοινωνιστικου μυθιστορήματος στήν Ελλάδα. Ό άνθρωπος - τό εργο. "Ικαρος, [Αθήνα 1946]. Καί: Δεύτερη "Εκδοση. 01 Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1979. Αίμ. Χουρμούζιου, Νίκος Καζαντζάκης. Κριτικά κείμενα. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1977 (= τόμ. Δ' τής σειράς "Εργα). Ανδρέα Χριστοφίδη, Τά ελλογα και τά παράδοξα. Δοκίμια. Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 1995. (Μόντης, Μηχανικός, Μιχαηλίδης, Λιπέρτης, Ακρίτας, Θεοδόσης Πιερίδης, Σολωμός, Παλαμάς, Σεφέρης, Ελύτης, Ρουφος, κ.ά.π.).

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ

ΜΕΛΕΤΕΣ

ΚΕΙΜΕΝΩΝ

(έπιλογή)

[Βλ. προηγούμενη εΙσαγωγική διευκρίνιση (στίς Αισθητικές - κριτικές μελέτες νεοελληνικών κειμένων)]. Οί περισσότερες άπό τις παρακάτω έργασίες έχουν χαρακτήρα φιλολογικό (σχετίζονται δηλαδή άμεσότερα μέ τή φιλολογική κριτική ή, ορθότερα, μέ δ,τι ονομάσαμε παραπάνω φιλολογική έρμηνεία). Α ν α γ ν ω σ τ ά κ η ς Μανόλης: Κώστα Μπαλάσκα, «Δυο ποιήματα άπό τό Στόχο του Μ. Αναγνωστάκη: "Έπιτύμβιον", "Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969 μ .Χ."», Σεμινάριο 2, σσ. 18-33. Β α λ α ω ρ ί τ η ς Αριστοτέλης: Αντρέα Καραντώνη, « Ό Φωτεινός του Βαλαωρίτη», στόν συγκεντρωτικό τόμο μελετημάτων του ϊδιου, Κριτικά. C'Απόψεις γιά πρόσωπα και θέματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας). Αθήνα [1981], σσ. 71-95. Β ά ρ ν α λ η ς Κώστας: Γ. Δ. Παγανου, «"Τό φώς πού καίει"», Νεοελληνικός Λόγος '75-76, (Αφιέρωμα στόν Κώστα Βάρναλη), Κέδρος, 1977, σσ. 5567. — Γιώργη Γιατρομανωλάκη, «"Όρέστης": Έ ν α σονέτο του Κ. Βάρναλη», ΕΕΦΣΠΑ, 26 (1977-1978) 393-413 (= Διαβάζω, τευχ. 88, 22 Φεβρ. '84, σσ. 40-47). — Γ. Γ. Άλισανδράτου, « Ή "Μάνα του Χρίστου" του Κώστα Βάρναλη. Φιλολογικά σημειώματα», Έλληνογαλλικά. Αφιέρωμα στόν Roger Milliex / Mélanges offerts à Roger Milliex, 'Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού καί Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1990, σσ. 59-85. Β α φ ό π ο υ λ ο ς Γιώργος: Ντίνου Μηλιώτη, «Γ. Βαφόπουλου: " Ή έλεγεία τών άδελφών", άπόσπασμα II. Μιά προσπάθεια προσέγγισης», Νεοελληνική Παιδεία, τευχ. 1 (Άπρ. 1985), σσ. 96-99. Β ε ν έ ζ η ς Ηλίας: Έρασμίας Γαλιατσάτου-Παπαγεωργίου, «Τό Νούμερο 31328 του Ηλία Βενέζη: μιά έρμηνευτική άνάλυση», Τό Γιοφύρι, τευχ. 11 (1990-1991), σσ. 55-66. Β λ α χ ο γ ι ά ν ν η ς Γιάννης: Παναγιώτη Σ. Πίστα, «Λογοτεχνία καί ιστορία: Σύζευξη καί διάκρισή τους στό άφηγηματικό έργο του Γιάννη Βλαχογιάννη. (Ερωτήσεις - άσκήσεις καί σχόλια γιά τα βιβλία του Μεγάλα Χρόνια καί Τά παλικάρια τά παλιά)», Λόγος και Πράξη, τόμ. Α', τευχ. 4 (Χειμώνας 1977), σσ. 22-34. Β ρ ε τ τ ά κ ο ς Νικηφόρος: Λ. Κούσουλα, «Ερμηνευτικά σχόλια στό ποίημα του Ν. Βρεττάκου "Τά Δεκατέσσερα Παιδιά"», Ή διδασκαλία τής σύγχρονης ποίησης στή Μέση Εκπαίδευση, σσ. 95-99.

Γ κ ά τ σ ο ς Νίκος: Τάσου Λιγνάδη, Διπλή επίσκεψη σε μιά ήλικία και σ9 έναν ποιητή. Ένα βιβλίο γιά τόν Νίκο Γκάτσο. Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1983. (Φιλολογική άνάγνωση καί σχολιασμός τών ποιημάτων: «Αμοργός», « Ό Ιππότης καί ό Θάνατος (1513)», «Ελεγείο», «Τραγούδι του παλιού καιρού»1). Γ ρ υ π ά ρ η ς Ιωάννης: Κ. Μητσάκη, «Σχόλια πάνω σ* ενα νεοελληνικό κείμενο: Γρυπάρη " Ό πραματευτής"», Πυρσός, 4 (1958) 107-117. — Γ. Γ. Άλισανδράτου, « Ό "Πραματευτής" του Γρυπάρη. Φιλολογικά σημειώματα», στόν τόμο Μνημοσύνης θρέμματα. 'Αφιέρωμα στή μνήμη του Αντώνη Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας, Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα 1993, σσ. 195-209. « Δ η μ ο τ ι κ ό Τ ρ α γ ο ύ δ ι » : Γιάννη Μ. Αποστολάκη, Τό κλέφτικο τραγούδι. Τό πνεύμα κ9 ή τέχνη του, έν Αθήναις 1950. Ε γ γ ο ν ό π,ο.υλο ς Νίκος: [Δημήτρη] Ίατρόπουλου, «Μπολιβάρ» ό έλευθερωτής. Μιά δοκιμή άφιέρωμα στά 30 χρόνια του Νίκου Εγγονόπουλου (1943 -1973). Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1973. Ε λ ύ τ η ς Όδυσσέας: Γ. Π. Σαββίδη, «"Αξιον Έστι το ποίημα του Ελύτη. 'Ένα βραβείο πού έσωσε τήν τιμή τής Κριτικής μας. "Ενα υπέροχο δείγμα καλλιτεχνικής συνείδησης. "Ενα νέο μνημείο στήν Πατρίδα καί τήν Πίστη», Ό Ταχυδρόμος, Έτος Ζ', άριθ. 348 (10 Δεκ. 1960), σσ. 14-15 (= Του ίδιου, Πάνω νερά, Έρμης, Αθήνα 1973, σσ. 142-155 = Όδυσσέα Ελύτη, Εκλογή 1935-1977. Άκμων, [Αθήνα 1979], σσ. 171-183). — Δ. Ν. Μαρωνίτη, «Πρώτα φιλολογικά προλεγόμενα στό "Αξιον Έστι του Ελύτη», Εποχές, τευχ. 29 (Σεπτ. 1965), σσ. 13-19 (= Του ίδιου, "Οροι του λυρισμοϋ στόν Όδυσσέα Ελύτη, Κέδρος, Αθήνα 1980, σσ. 13-33). — Τάσου Λιγνάδη, Τό «Άξιον έστι» του Ελύτη. Εισαγωγή, σχολιασμός, άνάλυση. Ψυχικόν 1971 [Βιβλιοθήκη Σχολής Μωραΐτη, 2] (καί ε' έκδοση —μέ προσθήκη—, [1980] ( 8 1985)). — Ξ. Α. Κοκόλη, Γιά τό «"Αξιον Έστι» του Ελύτη. Μιά οριστικά μισοτελειωμένη άνάγνωση. University Studio Press ΑΈ., Θεσσαλονίκη [1984]. — Τάκη Καρβέλη, «Όδυσσέα 'Ελύτη: " Ή Τρελή Ροδιά"», Σεμινάριο 2, σσ. 6-17. — Μ. Γ. Μερακλή, Δεκαπέντε ερμηνευτικές δοκιμές στόν Όδυσσέα Ελύτη. Εκδόσεις Στ. Πατάκη, [Αθήνα 1984]. (Τά κείμενα καί ή έρμηνεία τους - 1). Ερμηνεύονται τά έξής ποιητικά κείμενα του Ελύτη, πού διδάσκονται στή Μέση Εκπαίδευση (έπομενως τό βιβλίο αύτό μπορεί, παράλληλα, νά συμπεριληφθεί καί στόν πίνακα 1. Κρίσεις: "Αλκηστη Σουλογιάννη, Γράμματα και Τέχνες, τευχ. 18 (Ιούν. 1983), σσ. 28-30.

τής μεθεπόμενης ένότητας: Ερμηνευτικά... βοηθήματα γιά σχολική χρήση): « Ή Μάγια», «Τό τρελοβάπορο», «Τής δικαιοσύνης ήλιε νοητέ», « Ή τρελή ροδιά», «Στά χτήματα βαδίζαμε όλη μέρα...», «Γύρισα τά μάτια δάκρυα γιομάτα», « Ή Μαρίνα τών βράχων», « Ό ύπνος τών γενναίων», « Ό ήλιος», «Κείνοι πού έπράξαν τό κακό», «Άνεμοι», «Ηλικία τής γλαυκής θύμησης». — Mario Vitti, 'Οδυσσέας ''Ελάτης. Κριτική μελέτη. Ερμής, Αθήνα 1984. Ε μ π ε ι ρ ί κ ο ς Ανδρέας: Γιώργου Κεχαγιόγλου, «Άπό τις "άπλές μορφές" τής άφήγησης, στήν άφηγηματική λογοτεχνία. Μιά άνάγνωση του ποιήματος "Είς τήν όδόν τών Φιλελλήνων" του Ανδρέα Εμπειρίκου», Φιλόλογος, τευχ. 29 (Όκτ. 1982) σσ. 163-184, καί 30 (Δεκ. 1982), σσ. 228-255 (καί σέ αύτοτελή —συμπληρωμένη— έκδοση: Γ. Κεχαγιόγλου, «Είς τήν όδόν τών Φιλελλήνων» του 5'Ανδρέα Εμπειρίκου. Μιά άνάγνωση. Επιμέλεια: Άντεια Φραντζή. Σειρά Νεοελληνικές ψηφίδες, άριθ. 4, Εκδόσεις «Πολύτυπο», Αθήνα 1984. — Γιώργη Γιατρομανωλάκη, 5Ανδρέας Εμπειρίκος, ό ποιητής του έρωτα και του νόστου. Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1983. ( Υψικάμινος, Ενδοχώρα, Γραπτά, Όκτάνα). — Νικήτα Παρίση, «Ανδρέα Ε μ πειρίκου, "Κορυδαλλοί σφαζόμενοι μειλιχίως". ( Έ ν α "τυπικό δείγμα" ύπερρεαλιστικής γραφής). Απόπειρα άποκρυπτογράφησης», Φιλόλογος, τευχ. 49 (Φθιν. 1987), σσ. 203-209. — Γιώργου Κεχαγιόγλου, Ανδρέας Εμπειρίκος «Αι Λέξεις». Μορφολογία του μύθου. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1987. Θ ε ο τ ό κ η ς Κωνσταντίνος: Κώστα Μπαλάσκα, « Ό Κατάδικος του Κ. Θεοτόκη», Θαλλώ, τευχ. 2 (Καλοκαίρι 1990), σσ. 34-42. Ι ω ά ν ν ο υ Γιώργος: Άρη Α. Δρουκόπουλου, Γιώργος Ιωάννου. "Ενας οδηγός γιά τήν άνάγνωση του έργου του, Εκδόσεις Ειρμός, Αθήνα 1992 [Νεοέλληνες λογοτέχνες, Υπεύθυνος τής σειράς: Θεοδόσης Πυλαρινός]. Κ α β ά φ η ς Κ. Π.: Στρατή Τσίρκα, «Κ. Π. Καβάφη: Περιμένοντας τούς Βαρβάρους. Πηγές του ποιήματος καί περιστάσεις τής σύνθεσής του», Probleme der neugriechischen Literatur, IV, σσ. 51-75. — Χριστόφορου Μηλιώνη, «Κ. Π. Καβάφη: "Περιμένοντας τούς Βαρβάρους"», στον τόμο του ίδιου, Τ ποθέσεις. Δοκίμια. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1983, σσ. 121-129 (= Φιλόλογος, τευχ. 35, Άνοιξη 1984, σσ. 6-14 = Πρακτικά Τρίτου Συμποσίου Ποίησης, σσ. 197-204). — Γ. Π. Σαββίδη, «Διαβάζοντας τρία "σχολικά" ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη ("Φωνές", "Άπολείπειν ό θεός Άντώνιον", "Αλεξανδρινοί βασιλείς")», Φιλόλογος, τευχ. 11-12 (Όκτ. 1977), σσ. 173-196 (= Του ίδιου, Μικρά καβαφικά, Ά , σσ. 179-210). — Ελένης Ζήκου-Βάρφη, «Κ. Π. Καβάφη, "Άπολείπειν ό θεός Άντώνιον"», Βουκο-

λειά. Mélanges offerts à Bertrand Bouvier, Édition des Belles-Lettres, [Genève 1995], σσ. 397-403. — Ξ. Α. Κοκόλη, «Φορμαλισμός, διδακτική τής λογοτεχνίας καί οι "Θερμοπύλες" του Καβάφη», Φιλόλογος, δ.π., σσ. 197-209 (γιά τό ϊδιο ποίημα —τις "Θερμοπύλες"— βλ. καί παρακάτω). — Renata Lavagnini - Massimo Pen, «Δύο δοκιμές άνάλυσης του καβαφικού ποιήματος "Επιθυμίες"», [Μετάφραση, σχόλιο καί πρόσθετες σημειώσεις Χρυσούλας Άνεμούδη - Γιώργου Κεχαγιόγλου], αυτόθι, σσ. 210-242. — Δ. Α. Κοσμά, «Κ. Π. Καβάφη, 27 Ιουνίου 1906, 2 μ.μ. Μία διδακτική προσέγγιση», Νέα Παιδεία, τευχ. 13 (Άνοιξη 1980), σσ. 127-133. — Χ. Λ. Καράογλου, «Γιά τό ποίημα " Ό Βασιλεύς Δημήτριος" του Κ. Π. Καβάφη», Διαγώνιος, Περ. Δ', τόμ. Β' (1980), σσ. 272-284. — Γ. Γ. Άλισανδράτου, «Οί "Θερμοπύλες" του Καβάφη. Ερμηνευτικά σημειώματα», Παρνασσός, 24 (1982) 509-536. — Γιάννη Δάλλα, « Ή πολυσημία του καβαφικού ποιή(χατος^ Ξαναδιαβάζοντας τό "Νέοι τής Σιδώνος (400 μ,Χ.)"», Ό Πολίτης, τεϋχ. 55 (Νοέμβριος 19.82), σσ. 70-81 (= Του ίδιου, Σπουδές στόν Καβάφη. Άπό τήν Ανάλυση στήν Ανασύνθεση. Επενέργεια καί Αφομοίωση. Ερμής, Αθήνα 1987, σσ. 17-49). — Βίκυς Λελεδάκη, «"Υπέρ τής Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες" του Κ. Καβάφη», Ό Πολίτης, δ.π., σσ. 82-86. — Γ. Κεχαγιόγλου, «Κ. Π. Καβάφη, "Θερμοπύλες": Σύντομο άναγνωστικό σχόλιο», Χάρτης, τευχ. 5/6 (Άπρ. 1983), σσ. 640-649. — Νίκου Φωκα, «"Ρίοτουσε γιά τήν ποιότητα". ("Ενα έρμηνευτικό παιχνίδι)»,^Ή λέξη, τευχ. 23 (Μάρτ.-Άπρ. '83), σσ. 296-301. — Νίκου Β. Λαδα, «Σχόλια στό ποίημα του Καβάφη "Εις τό Έπίνειον"», αυτόθι, σσ. 392397. — Α. Μπελεζίνη, «..."νά σβυσθουν". Σχόλιο στό ποίημα του Κ. Π. Καβάφη "Ιγνατίου τάφος"», Ό Πολίτης, τευχ. 62 (Σεπτ. 1983), σσ. 7072. — Κ. Ε. Προκόβα, « "Στά 200 π Χ . " του Κ. Π. Καβάφη. Μιά προσπάθεια άνάγνωσης του ποιήματος μέ τούς μαθητές του Γυμνασίου», Φιλόλογος, τευχ. 36 (Καλοκαίρι 1984), σσ. 92-108. — Ζήσιμου Λορεντζάτου, «Στά 200 πΧ.», στο βιβλίο του Τρία κείμενα, Δόμος, [Αθήνα 2000], σσ. 17-30. — Μαρίας-Έλευθερίας Γεωργ. Γιατράκου, « Ή Σατραπεία (του Κ. Π. Καβάφη)», Παρνασσός, 27 (1985) 402-420. — Στρατή Πασχάλη, «Τα "Κεριά" του Καβάφη», Ποίηση, τευχ. 18 (Φθιν.-Χειμ. 2001), σσ. 1324. — "Απαντα τά δημοσιευμένα ποιήματα κριτικά αξιολογημένα (μαζί και τά άριστα «Ανέκδοτα» του). Μέ άναλυτικό φιλολογικό, ιστορικό και αισθητικό σχολιασμό άπό τούς Ρένο, Ήρκο καί Στάντη Αποστολίδη. Τα Νέα Έλληνικά, Αθήνα 2002. Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η ς Νίκος: Π. Πρεβελάκη, Ό ποιητής και τό ποίημα τής 'Οδύσσειας. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα

1958 ( 2 1977). — Τοΰ ίδιου, « Ή Ό8ύσσεια τοϋ Καζαντζάκη», ΠΑΑ, 58 (1983) 4-41. — Αιμιλίας Κονιδάρη-Φάβη, Ό συμπαντικός χορος στην «'Οδύσσεια» του Ν. Καζαντζάκη, Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα - Γιάννινα 2001. Κ ά λ β ο ς Ανδρέας: Αλεξάνδρου Γ. Σαρή, Διδασκαλίαι νεοελληνικών λογοτεχνημάτων. ΏδαΙ του 'Ανδρέου Κάλβου. Τόμ. Α'-Β'. Βιβλιοπωλεΐον Ιωάννου Ν. Σιδέρη, Αθήναι 1946 και 1972. [Στον Β' τόμο δέν υπάρχει ένδειξη έκδοτη]. — Μ. Γ. Μερακλή, 'Ανδρέα Κάλβου Ώδαί (1-20). Έρμηνευτική έκδοση. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1965, και φωτοανατύπωση (μέ διορθώσεις): 1976]. — Filippo Maria Pontani, «L'ode a Zante di Kalvos», Έλληνικά, 19 (1966) 226-243. — Τάσου Γριτσόπουλου, « Ή Ώδή Γ' "Είς θάνατον" του Ανδρέα Κάλβου», Φιλολογική Πρωτοχρονιά, 29 (1972) 153-159. — Αθηνάς Γεωργαντά, «Ανδρέα Κάλβου, "Είς θάνατον". Σχόλια σέ τρεις στροφές (δ', η', και κα')», Ποίηση, τευχ. 21 (Άνοιξη-Καλοκαίρι 2003), σσ. 141-162. — Γιάννη Δάλλα, «Ό Πρόλογος τής Λύρας τοϋ Κάλβου», Δοκιμασία, Χρ. Β', τευχ. 6 (Μάρτ.-Άπρ. 1974), σσ. 95-102. — Του ίδιου, « Ό Φιλόπατρις του Κάλβου», αύτόθι, τευχ. 8-9 (Ίούλ.-Όκτ. 1974), σσ. 233-244. — Filippo Maria Pontani, «Lettura dell' ode seconda [«Εις δόξαν»] di Kalvos», Παρνασσός, 25 (1983) 187-207. — Του ίδιου, «Lettura dell' ode IV di Kalvos», Homonoia, 5 (1983) 242-264. — Αναστασίου Άγγ. Στέφου, «'Ανδρέα Κάλβου, "Είς τόν Ιερόν Λόχον". Διδακτική προσέγγιση καί φιλολογική έρμηνεία», Φιλολογική, τευχ. 41 (Όκτ.-Δεκ. 1992), σσ. 242-264. — Κώστα Μπαλάσκα, «Ό Κάλβος στήν έκπαίδευση (Ώδή "Εις Άγαρηνούς". Διδακτική δοκιμή)», Πορφύρας, τευχ. 64-65 (Ίαν.-Ίούν. 1993), Αφιέρωμα: Κάλβος, σσ. 355-360. Κ α ρ α γ ά τ σ η ς Μ.: Γιώργου Παγανου, «Τό μυθιστόρημα και ή διδασκαλία του. Μ. Καραγάτση, Γιούγκερμαν», Σεμινάριο 2, σσ. 86-112. Κ α ρ κ α β ί τ σ α ς Ανδρέας: Π. Δ. Μαστροδημήτρη, «ΌΖητιάνος» του Καρκαβίτσα. Είσαγωγή - Κείμενο - Γλωσσάριο. Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1980 (Δεύτερη έκδοση βελτιωμένη, Αθήνα 1982, 3 1985). Καί: Νέα έκδοση. Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 1996 [Ερμηνευτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων - 1 ] . — Τζίνας Πολίτη, « Ή μυθιστορηματική κατεργασία τής ιδεολογίας: Ανάλυση τής Λυγερής του Ανδρέα Καρκαβίτσα», ΕΕΦΣΠΘ, 20 (1981) 315-351 (= Τής ίδιας, Συνομιλώντας μέ τά κείμενα, Εκδόσεις Άγρα, [Αθήνα 1996], σσ. 63-127). — Ή Λυγερή. Φιλολογική έπιμέλεια: Π. Δ. Μαστροδημήτρης. Αθήνα 1994 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης].

Κ α ρ ο ύ ζ ο ς Νίκος: Αντρέα Μπελεζίνη, Ή «Νεολιθική νυχτωδία στήν Κρονστάνδη» του Νίκου Καρούζου. Κριτική άνάγνωση. Εκδόσεις «Σπείρα», Αθήνα 1987 [Εκδόσεις «Σπείρα», Κριτική, 1]. Κ ο ρ ν ά ρ ο ς Βιτσέντζος: Γ. Σεφέρη, «Έρωτόκριτος», Δοκιμές, Α', σσ. 268319 και 497-510 (Σημειώσεις). Τό ίδιο κείμενο του Σεφέρη προτάχθηκε ώς εισαγωγή στήν έκδοση: Βιτσέντζου Κορνάρου, Ό « Έρωτόκριτος». Εκδόσεις Γαλαξία, [Αθήναι 1962], σσ. 7-49. Μ α β ί λ η ς Λορέντζος: Τάσου Γριτσόπουλου, « Ή "Ελιά" του Λορέντζου Μαβίλη», Πλάτων, 21 (1969) 275-280. Μ α ρ κ ο ρ α ς Γεράσιμος: Π. Δ. Μαστροδημήτρη, « Ό "Ορκος του Μαρκορα. (Ερμηνευτική συμβολή)», Νεοελληνικά, Α', 72-113. Βλ. και Του ϊδιου, «Ό "Ορκος» του Μαρκορα. Μελέτη φιλολογική. Κείμενο. Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1978, καί Του ίδιου, «Ό "Ορκος» του Μαρκορα. Εισαγωγή - Κείμενο - Λεξιλόγια Νέα έκδοση. Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 1996 [Ερμηνευτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων - 2]. Μ η τ σ ά κ η ς Μιχαήλ: Φ. Κ. Μπουμπουλίδου, «"Τό φίλημα"του Μιχ. Μητσάκη (Έρμηνευτικαί παρατηρήσεις)», ΕΕΦΣΠΑ, 18 (1967-1968) 352-357. Μ ό ν τ η ς Κώστας: Γιώργου Κεχαγιόγλου, «Κώστα Μόντη, "Μιά λεύκα στήν Κακοπετριά": μιά άνάγνωση», ΕΕΦΣΠΘ, 17 (1978) 141-166 (= συλλογικός τόμος 12 κείμενα γιά τον Κώστα Μόντη. Επιμέλεια: Γιώργος Κεχαγιόγλου - Μιχάλης Πιερής, Ερμής, 1984, σσ. 51-87). Ν ι κ ο λ ά ο υ Θεοδόσης: Γιώργου Κεχαγιόγλου, «Θεοδόση Νικολάου, "Ζεστή, μέρα του χειμώνα". Μιά άναγνωστική προσέγγιση», Σεμινάριο 2, σσ. 3470. Π α λ α μ α ς Κωστής: Λέαντρου Παλαμα, « Ή Φοινικιά». (Αναλυτικό σημείωμα), Τυπογραφείο «Εστία», Αθήνα 1931 01912). — Κ. I. Δεσποτόπουλου, « Ή "Φοινικιά" του Παλαμα», Τά Νέα Γράμματα, 3 (1937) 28-50, 112-130, 203-218, 292-310 (= Του ίδιου, Φιλολογικά. Έκδοση Β'. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας A JE., Αθήναι 1981, σσ. 9-88: « Ή "Φοινικιά" του Παλαμα»). — Απόστολου Σαχίνη, «Τετράδια κριτικής», Νέα Πορεία, τευχ. 263-264 (Ίαν.-Φεβρ. 1977), σσ. 24-26 = Του ίδιου, Τετράδια κριτικής, Α', 147-150 (γιά τή «Φοινικιά»). — Λίνου Πολίτη, «Παρουσίαση καί άνάγνωση τής "Φοινικιάς" του Παλαμα», Φιλόλογος, τευχ. 35 (Άνοιξη 1984), σσ. 6-14. — Ιωάννου Συκουτρή, « Ό Δωδεκάλογος του Γύφτου του Κ. Παλαμα. Δύο διαλέξεις», Τά Νέα Γράμματα, 2 (1936) 464-574. Αυτοτελής έκδοση: Αθήναι 1936 (= Μελέται καί Άρθρα, Αθήναι 1956 [ 2 1982], σσ. 436-515). — Κ. θ . Δημαρά, «Δοκίμιο έρμηνείας του Δωδεχάλογον. ("Ενα Επίμετρο)», Φιλολογική Κυριακή, 1

(1943) 102-104 (=Του ίδιου, Κωστής Παλαμας. Ή πορεία του προς τήν τέχνη. Φιλολογική μελέτη. "Έκδοση Γ'. Νεφέλη, Αθήνα 1989 [Λογοτεχνία καί Κριτική, 2], σσ. 114-122 καί 143-144). — Αντρέα Καραντώνη, « Ή Φλογέρα του Βασιλιά», 'Αγγλοελληνική 'Επιθεώρηση, τόμ. 3, άριθ. 8 (Ίαν.Φεβρ. 1948), σσ. 225-232 (= Του ίδιου, Γύρω στόν Παλαμα, τόμ. Α', τρίτη έκδοση, Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα [1971] (Γιά νά γνωρίσουμε τόν Παλαμα, 1), σσ. 175-200 = Του ίδιου, Κωστής Παλαμας. (Από τή ζωή και τό έργο του). Εκδόσεις «Νικόδημος», Αθήνα [1980], σσ. 185-210). — Ε. Π. Παπανούτσου, « Ή Φλογέρα του Βασιλιά. Τό έπος τής έλληνικής διάρκειας», 'Αγγλοελληνική 1Επιθεώρηση, τόμ. 5, άριθ. 9 (Ίαν.-Φεβρ. 1952), σσ. 337-344 (= Του ίδιου, Παλαμας - Καβάφης - Σικελιανός. Τετάρτη έκδοση. νΙκαρος, [Αθήνα 1977], σσ. 94-118). — Β. Ν. Τατάκη, «Στοχασμοί γύρω στή Φλογέρα του Βασιλιά», 'Αγγλοελληνική 'Επιθεώρηση, ό.π., σσ. 352-357. — Ν. Β. Τωμαδάκη, « Ή Φλογέρα του Βασιλιά του Κωστή Παλαμα», Παρνασσός, 1 (1959) 59-74, καί αυτοτελώς: Αθήναι 1959 (= Του ϊδιου, 'Απανθίσματα, σσ. 191-207). — Χ. Λ. Καράογλου, « " Ό Πρόλογος" τής Φλογέρας του Βασιλια του Κ. Παλαμα: Μιά προσέγγιση του ποιήματος», Φιλόλογος, τευχ. 21 (Ιούν. 1980), σσ. 134-153. — Απόστολου Σαχίνη, «Ή Φλογέρα του Βασιλιά του Κωστή Παλαμα» ΠΑΑ, 59 (1984) 504-521 = NE, 117 (1985) 289-299 = αυτοτελής βελτιωμένη έκδοση: Ένας επικός ύμνος του ελληνισμού. «ΉΦλογέρα του Βασιλιά» του Παλαμά. 'Ίδρυμα Κωστή Παλαμα, Αθήνα 1993. — Αντρέα Καραντώνη. «Εισαγωγή στόν "Ασκραιο", NE, 73 (1963) 462-470 καί 528-533 (= Του ϊδιου, Γύρω στόν Παλαμά, τόμ. Β', Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα [1971] (Γιά νά γνωρίσουμε τόν Παλαμα, 2), σσ. 193-224 = Του ϊδιου, Κωστής Παλαμας. (Άπό τή ζωή και τό έργο του), σσ. 401-432). — Γιά τόν «Άσκραιο» βλ. καί Ν. Ε. Οικονομάκη, « Ό Παλαμας καί ό Ησίοδος», Αθηνά, 63 (1959) 145-194. — Βασ. Λαούρδα, Ή «Τρισεύγενη» του Παλαμά. Δοκίμιο, Θεσσαλονίκη 1963. — Λίνου Πολίτη, Ερμηνεία τής "Ασάλευτης Ζωής" του Κωστή Παλαμά. (Πανεπιστημιακαί παραδόσεις). Έκδοσις Αριστοτελείου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1967 01959, πολυγραφημένη). — Φ. Κ. Μπουμπουλιδου, « " Ό Σάτυρος ή τό γυμνό τραγούδι" του Κωστή Παλαμα. (Έρμηνευτικαί παρατηρήσεις)», ΕΕΦΣΠΑ, 21 (1970-1971) 351-357. — Του ϊδιου, «"Οι Χαιρετισμοί τής 'Ηλιογέννητης" του Κωστή Παλαμα. (Έρμηνευτικαί παρατηρήσεις)», 'Αθηνά, 72 (1971) 231-258. — Του ϊδιου, « " Ό Γυιός τής Χήρας" του Κ. Παλαμα. (Φιλολογικές παρατηρήσεις)», Δωδώνη, 3 (1974) 207-216. Π α π α δ ι α μ ά ν τ η ς Αλέξανδρος: Γιώργη Μανουσάκη, «"Τό μοιρολόγι τής

φώκιας". Προσπάθεια γιά μιά βαθύτερη άνάγνωση», Ευθύνη, τευχ. 90 (Ιούν. 1979), σσ. 329-336. — Χριστόφορου Μηλιώνη, «Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη: "Τό μοιρολόγι τής φώκιας". (Διδακτικό δοκίμιο)», Φιλολογικά, τευχ. 2 (Φθιν. 7 9 - Χειμ. '80), σσ. 31-38 (= Λ. Κούσουλα - Χ. Μηλιώνη Γ. Παγανου - Ν. Τριανταφυλλόπουλου, Νεοελληνικά διδακτικά δοκίμια γιά τό Λύκειο. Β' έκδοση συμπληρωμένη. Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1981, σσ. 311-320 = Χριστόφορου Μηλιώνη, Υποθέσεις, σσ. 75-83). — Κώστα Στεργιόπουλου, « Ή τελευταία φάση του Παπαδιαμάντη και "Τό μυρολόγι τής φώκιας"», Θαλλώ, τευχ. 4 (Φθιν. 1992), σσ. 39-50 (= Του ίδιου, Περιδιαβάζοντας, Δ', 138-149 = Πρακτικά Α' Διεθνούς Συνεδρίου γιά τόν Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, [Σκιάθος, 20-24 Σεπτ. 1991], Εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 1996, σσ. 43-55). — Τάσου Άθ. Γριτσόπουλου, « Ή Φόνισσα του Παπαδιαμάντη», Παρνασσός, 24 (1982) 362-394. — Τζίνας Πολίτη, «Δαρβινικό κείμενο και Ή Φόνισσα του Παπαδιαμάντη. Πρόταση άνάγνωσης», Πρακτικά Α' Συνεδρίου Συγκριτικής Γραμματολογίας, Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα 1955], σσ. 253-269 (= Τής ίδιας, Συνομιλώντας μέ τά κείμενα, σσ. 155-181). — Αγγέλου Μαντά, «Μιά άνάγνωση τής Φόνισσας», Φιλολογική, "Ετος 19, τευχ. 75 (Άπρ.-Μάιος-Ίούν. 2001). 'Αφιέρωμα 'Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, σσ. 7-11. — Σχόλια σέ άλλα άφηγηματικά κείμενα του Παπαδιαμάντη («Ό Ξεπεσμένος Δερβίσης», « Ό Έρωτας στά χιόνια», « Ή Γλυκοφιλούσα», «Τό Μοιρολόγι τής φώκιας», «Φτωχός Άγιος», «Φλώρα ή Λάβρα», « Ή Φαρμακολύτρια», Ή Φόνισσα), άπό τούς Λάμπρο Καμπερίδη, Γ. Κεχαγιόγλου, Λ. Κούσουλα, Χρ. Μαλεβίτση, Μ. Γ. Μερακλή, Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη, Στέφ. Ροζάνη, Γαλ. Σαράντη, Γεωργία Φαρίνου, Καίτη Χιωτέλλη, βλ. στό Αφιέρωμα Φώτα ολόφωτα, σσ. 205367 1 . — Κώστα Στεργιόπουλου, « " Ή φαρμακολύτρια" του Παπαδιαμάντη», Διαβάζω, τευχ. 165, Αφιέρωμα: 'Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, 8 Άπρ. '87, σσ. 113-118, καί Θαλλώ, τευχ. 2 (Καλοκαίρι 1990), σσ. 12-26 (= Περιδιαβάζοντας, δ.π., 107-122). — Guy Saunier, «Γιά τή "Φαρμακολύτρια" του Παπαδιαμάντη», Παλίμφηστον, τευχ. 9/10 (Δεκ. 1989 - Ιούν. 1990), σσ. 141-155. — Peter Mackridge, «"Όλόγυρα στή μνήμη". Ό χώρος, ό χρόνος καί τά πρόσωπα σ* ένα διήγημα του Παπαδιαμάντη», Ελληνικά, 43 (1993) 173-186. — Κώστα Στεργιόπουλου, «"Ύπό τήν βασιλικήν δρυν"», στό Περιδιαβάζοντας, ό.π., 123-137. 1. Τό μελέτημα του Γ. Κεχαγιόγλου τώρα καί σέ αύτοτελή έκδοση: «Ό "Ερωτας στα Χιόνια» τοϋ Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Μιά άνάγνωση. Επιμέλεια: Άντεια Φραντζή. Εκδόσεις «Πολύτυπο», Αθήνα 1984 [Σειρά Νεοελληνικές ψηφίδες, 5].

Π ο λ ί τ η ς Κοσμάς: Φώτη Δημητρακόπουλου, «Κοσμά Πολίτη, Στοϋ Χατζηφράγκου. Πρόταση διδακτικής προσέγγισης», Β' Συνέδριο Νεοελληνικής Πεζογραφίας (Λευκωσία, Παγκυπριο Γυμνάσιο, 12-14 Σεπτ. 1989), Λευκωσία 1989, σσ. 297-301. Π ο λ υ λ ά ς Ιάκωβος: Σέμνης Παπασπυρίδη-Καρούζου, « Ό "Ερασιτέχνης" του Πολυλά», NE, 44 (1948) 1093-1096. Ρ α γ κ α β ή ς Αλέξανδρος Ρίζος: Άθηνας Γεωργαντα, «"Ό Κλέφτης" του Α. Ρ. Ραγκαβή. "Ενας έπαναστάτης ήρωας καί ένα πολεμικό έμβατήριο», Μνήμων, 13 (1991) 25-47. Ρ ί τ σ ο ς Γιάννης: Κ. Τοπούζη, Γιάννης Ρίτσος. Πρώτες σημειώσεις στό εργο του. Α' Ή σονάτα του σεληνόφωτος. Όταν ερχεται ό ξένος. Ή Γέφυρα. Κέδρος, 1979 [Μελέτες γιά τόν Γιάννη Ρίτσο, 3]. — Π. Πρεβελάκη, Ό ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Συνολική θεώρηση του έργου του. Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1981 ( 2 1983). — Αγγελικής Worning, «"Αύτόπτης μάρτυρας": Μιά άνάγνωση», Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσο, Κέδρος, 1981, σσ. 405408. — Μ. Γ. Μερακλή, « Ή Τέταρτη διάσταση του Γιάννη Ρίτσου. Μιά πρώτη προσέγγιση», αυτόθι, σσ. 517-544. — Κώστα Γ. Παπαγεωργίου, «Προτάσεις επάνω στή Σονάτα του σεληνόφωτος», αυτόθι, σσ. 561-582. — Crescenzio Sangiglio [μετάφραση άπό τά ιταλικά Λήδας Μοσχονα], «Μιά έρμηνεία του ποιήματος " Ή πύλη"», αύτόθι, σσ. 595-615. — Άριστόξενου Δ. Σκιαδα, « Ό "Αγαμέμνων" του Γιάννη Ρίτσου», αύτόθι, σσ. 616-635. — Κώστα Τοπούζη, «Σημειώσεις πάνω στόν "Αποχαιρετισμό" του Ρίτσου», αύτόθι, σσ. 647-661. — Kimon Friar [μετάφραση άπό τά άγγλικά Θωμα Στραβέλη], « Ή Γραφή τυφλοϋ του Γιάννη Ρίτσου», αύτόθι, σσ. 662-676. — Γιώργου Κεντρωτή, «Τό τρίτο ρόδο. Μιά έρμηνευτική προσέγγιση τής «"Ελένης" του Γιάννη Ρίτσου», Διαβάζω, τευχ. 205 (21 Δεκ. 1988), Αφιέρωμα: Γιάννης Ρίτσος, σσ. 105-111. Σ α χ τ ο ύ ρ η ς Μίλτος: Γιάννη Δάλλα, «Παράδοση καί πρωτοτυπία στήν ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη - ένα παράδειγμα», Γράμματα και Τέχνες, τευχ. 16 (Άπρ. 1983), σσ. 17-21 [Ερμηνεύεται τό ποίημα: «Του θηρίου»]. — Χρυσούλας Φανφάνη-Γκρίλλα, «Μιά άναζήτηση του ποιήματος του Μ. Σαχτούρη "Θα έρχόταν έποχή"», αύτόθι, σσ. 22-33. — Χρήστου Μπράβου, « " Ή Αποκριά" του Μίλτου Σαχτούρη: Ξόρκι ή δχημα τής φρίκης;», αύτόθι, σσ. 24-25. Σ ε φ έ ρ η ς Γιώργος: Α. Καραντώνη, « Ή Κίχλη του Γιώργου Σεφέρη», 'Αγγλοελληνική 'Επιθεώρηση, τόμ. 4, άριθ. 8 (Ίαν.-Φεβρ. 1950), σσ. 272-282 (= Του ίδιου, Ό ποιητής Γιώργος Σεφέρης, Αθήναι 4 1976, σσ. 131-167). — Άλέξ. Αργυρίου, «Προτάσεις γιά τήν Κίχλη. Μιά πρώτη προσέγγιση»,

Γιά τόν Σεφέρη, σσ. 250-291 1 . — Γ. Π. Σαββίδη, «Μιά περιδιάβαση. Σχόλια στό ... Κύπρον, ου μ' έθέσπισεν...», Γιά τόν Σεφέρη, σσ. 304-408 (καί σέ αυτοτελή έκδοση: Αθήνα 1962). — Γιώργος Σεφέρης / Georges Séféris, Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γ'/Journal de Bord, III, ... Κύπρον, οΰ μ' έθέσπισεν... / Chypre, où [Apollon] m'ordonna par oracle. Édition commentée. Introduction, traduction, commentaire. Par Christos Papazoglou. Publications Langues'O - Néféli, Paris - Athènes 2002 [INALCO, Bulletin de Liaison Néo-hellénique, Directeur de la Publication: Henri Tonnet]. — Κατερίνα Κρίκου-Davis, Κολόχες. Μελέτη για τή συλλογή του Γιώργου Σεφέρη «Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γ'» (1953-1955). Μετάφραση: Τώνης Μόζερ. Ιδεόγραμμα, Αθήνα 2002. — Δ. Ν. Μαρωνίτη, «Νόστος καί θάνατος. Ή Νέκυια τής Κίχλης: μνήμες καί προεκτάσεις», Χρονικό '75 [«"Ωρας»], σσ. 117-121 (= Του ίδιου, Ήποίηση του Γιώργου Σεφέρη, σσ. 15-28 καίΛ47). — Του ίδιου, «"Ότελευταίος σταθμός" του Γ. Σεφέρη. Δοκιμή άνάγνωσης», Φιλόλογος, τεδχ. 9 (Άπρ. 1976), σσ. 78-84. — Ξ. Α. Κοκόλη, «Υλικό γιά τήν έπεξεργασία του "Τελευταίου Σταθμού" του Σεφέρη», Ή διδασκαλία τής σύγχρονης ποίησης στή Μέση 'Εκπαίδευση, σσ. 15-40 2 (= Του ίδιου, Σεφερικά, 1, "Ικαρος, [Αθήνα 1982], σσ. 95-135 = Του ίδιου, Σεφερικά μιάς εικοσαετίας, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1993, σσ. 225-261). — Του ΐδιου, «Δεκαεννέα δελτία γιά τό ποίημα " Ή Τελευταία Μέρα"», Διαγώνιος, τευχ. 12 (Σεπτ.-Δεκ. 1975), σσ. 258-267 (= Σεφερικά, 1, σσ. 25-46 = Σεφερικά μιάς εικοσαετίας, σσ. 31-49). — Κ. Τοπούζη, «Γ. Σεφέρη, Ό τελευταίος σταθμός», Νέα Παιδεία, τευχ. 13 (Άνοιξη 1980), σσ. 114-125. — Γ. Χατζηκωστή «Γιώργου Σεφέρη: "Τελευταίος σταθμός". (Μιά διδακτική προσέγγιση)», Στασίνος, 8 (19811984) 89-102 (= Του ίδιου, Γιώργος Σεφέρης. Προσεγγίσεις στον ποιητή και τό εργο του. Λευκωσία 1984, σσ. 75-89). — Δ. Ν. Μαρωνίτη, «Παράδοση καί πρωτοτυπία. " Ό γυρισμός του ξενιτεμένου" του Γ. Σεφέρη», Ό Πολίτης, τευχ. 5 (Σεπτ. 1976), σσ. 18-24 (= Ήποίηση του Γιώργου Σεφέρη, σσ. 29-43 καί 147-149). — Του ίδιου, [Γιά τό ποίημα « Ή τελευταία μέρα»] «Προβλήματα γραφής καί άνάγνωσης στον Σεφέρη», Κύκλος Σεφερη, σσ. 164-180 (= Ήποίηση του Γιώργου Σεφέρη, σσ. 113-129 καί 152153). — Φάνη I. Κακριδή, «"Ευριπίδης, Αθηναίος" του Γ. Σεφέρη. Πρώτη 1. Γιά τήν «Κίχλη» βλ. καί παρακάτω (τό βιβλίο του M. Vitti). 2. "Οπως έχει δηλώσει ό Κοκόλης (Ή Καθημερινή, 19 Ίουλ. 1979, σ. 6 = Σεφερικά, 1, σ. 96 = Σεφερικά μιας εικοσαετίας, σ. 226), ό τίτλος πού έχει περάσει στον τομο («Ερμηνευτικά σχόλια στό ποίημα του Γ. Σεφέρη "Ό Τελευταίος Σταθμός"») εϊναι λανθασμένος.

προσπάθεια συστηματικού σχολιασμού», 'Αφιέρωμα στόν καθηγητή Λίνο Πολίτη, Θεσσαλονίκη 1979, σσ. 319-334. — Αναστασίου Στέφου, «Γ. Σεφέρη: "Έπι άσπαλάθων...». Ερμηνευτική προσέγγιση του ποιήματος», Φιλόλογος, τευχ. 18 (Δεκ. 1979), σσ. 245-253, και Ξ. Α. Κοκόλη, «"Έπι άσπαλάθων...», Ή Αυγή, 20 Σεπτ. 1981, σ. 8 (= Του ίδιου, Ποιητική πράξη και σύμπραξη (Σεφερικά, 2), University Studio Press [Θεσσαλονίκη 1985], σσ. 25-35 = Σεφερικά μιας εικοσαετίας, σσ. 263-271). — Ν. I. Παριση, « Έ ν α σχέδιο έρμηνειας στό ποίημα του Γ. Σεφέρη " Ό Βασιλιάς τής Ασίνης"», τώρα στά βιβλία του ϊδιου: Μεθοδική έρμηνεία νεοελληνικών κειμένων. Β' έκδοση μέ προσθήκες γιά τή νεωτερική ποίηση. Εκδόσεις Λύχνος, [Αθήνα 1980], σσ. 261-267, καί Κριτικές δοκιμές, Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα 1986], σσ. 115-124. — Κ. Τοπούζη, «Γ. Σεφέρη, Ό Βασιλιάς τής Ασίνης. Ένας τρόπος άνάγνωσης», Νέα Παιδεία, τευχ. 13 (Ανοιξη 1980), σσ. 109-114. — Mario Vitti, Φθορά και λόγος: εισαγωγή στήν ποίηση του Γιώργου Σεφέρη. Νέα έκδοση, άναθεωρημένη. Εστία, Αθήνα 1989: γιά τίς συλλογές Στροφή, Μυθιστόρημα, Ημερολόγιο καταστρώματος [Α'], Β' καί Γ', «Κίχλη», κ.ά. — Α. Κ. Χριστοδούλου, Ή «Στροφή» του Σεφέρη. Πρώτος, δεύτερος καί τρίτος τόμος. [Εκδόσεις] Ζώδιο, [Βόλος] 1981, 1982, 1984. — Ξ. Α. Κοκόλη, « Ή ποιητική πράξη: ποιητής/άναγνώστης. (Σημειώσεις σέ α' πρόσωπο)», [Ερμηνεύεται τό όγδοο άπό τά δεκατέσσερα κείμενα που συγκροτουν τό «Θερινό ήλιοστάσι», τό τελευταίο τών Τριών κρυφών ποιημάτων (1966)], έφημ. Θεσσαλονίκη, 22 Σεπτ. 1981, σσ. 10-11 (= Του ϊδιου, (Σεφερικά, 2), σσ. 37-59 = Σεφερικά μιας εικοσαετίας, σσ. 273-292). — Μ. Ζ. Κοπιδάκη, «Σχόλια στό ποίημα "Αριάδνη" του Γ. Σεφέρη», Ό Πολίτης, τευχ. 50-51 (Απρ.-Μάιος 1982), σσ. 96-101 (= Μ. Ζ. Κοπιδάκη, «Αριάδνη». Σχόλια στόν έρωτικό Σεφέρη. Β' έκδοση άναθεωρημένη καί έπαυξημένη. Εκδόσεις Πολύτυπο, Αθήνα 1988 01983). — Χρήστου Δ. Αντωνίου, «Προσπάθεια γιά μιά έρμηνευτική προσέγγιση του ποιήματος "Πάνω σ* έναν ξένο στίχο" του Γιώργου Σεφέρη», Σεμινάριο 2, σσ. 156-165. — Μάρθας Θωμαιδου-Μώρου, «Οί "μαντατοφόροι" του Σεφέρη. Σχόλιο στό ποίημα " Ό δικός μας ήλιος"», 'Αντίχαρη, σσ. 131-138. — Άλέξ. Αργυρίου, « " Ή άπόφαση τής λησμονιάς". Έ ν α 'κρυφό' ποίημα του Σεφέρη άπό τό Ημερολόγιο Καταστρώματος, Α'», Γράμματα και Τέχνες, τευχ. 56 (Ίούλ.-Όκτ. 1988), σσ. 3-11. — Σ. Ν. Φιλιππίδη, «Προβλήματα τής διδασκαλίας τών Νέων Ελληνικών στή Μέση Εκπαίδευση καί ένα παράδειγμα άνάλυσης: Τό ποίημα "Πάνω σ' έναν ξένο στίχο" του Σεφέρη», Θαλλώ, τευχ. 12 (Ανοιξη 2001), σσ. 39-59. Σ ι κ ε λ ι α ν ό ς Αγγελος: Έλλης Λαμπρίδη, «Σχόλιο στή "Μητέρα Θεου"»,

Νέα Πολιτική 1939, σσ. 566-583, 695-710, καί 1028-1043 (καί σέ άνάτυπο, σσ. 45). — Παντελή Πρεβελάκη, « Ό "Αλαφροίσκιωτος"», NE, τόμ. 109 (1981), σσ. 565-579 (= ΠΑΑ, 56/2, 1981, 131-155 = Του ίδιου: ν Αγγελος Σικελιανός, Τρία κεφάλαια βιογραφίας κ' ίνας πρόλογος, Μορφωτικό "Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1984, σσ. 23-63). — Γιάννη Λέφα, «"Αγγέλου Σικελιανού: "Δείπνος"», Έπετηρις Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών, 5 (1987-1988) 217-226. Σ ι ν ό π ο υ λ ο ς Τάκης: Δ. Ν. Μαρωνίτη, «Τάκη Σινόπουλου: Πρώτο σύνθεμα Νεκρόδειπνου, 1972* "Σόφια καί άλλα"», Ή διδασκαλία τής σύγχρονης ποίησης στή Μέση Εκπαίδευση, σσ. 156-168 (= Του ίδιου, Πίσω μπρός, σσ. 198-217). — Νίκου Γρηγοριάδη, «Ερμηνευτική προσέγγιση ποιήματος Τάκη Σινόπουλου: "ΌΚαιόμενος"», Νεοελληνική Παιδεία, τευχ. 1 (Άπρ. 1985), σσ. 85-95 (= Του ίδιου, Αναγνώσεις Λογοτεχνικών Κειμένων, Κώδικας, Αθήνα 1992, σσ. 105-117). Σ ο λ ω μ ό ς Διονύσιος: Έμμ. Στάη, ΌΛάμπρος του Σολωμού, Άθήνησι 1853 (τώρα στόν τόμο: Σολωμός. Προλεγόμενα κριτικά Στάη - Πολυλά - Ζαμπελίου. Επιμέλεια Α. θ. Κίτσου-Μυλωνα. Ε.Λ.Ι.Α., Αθήνα 1980 ( 2 2004 άπό τις Εκδόσεις Γαβριηλίδη), σσ. 15-40). — Γεράσ. Σπαταλα, «Οί Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, του Διονυσίου Σολωμού», Νέα Ζωή (Αλεξανδρείας), 11 (1922-1923) 275-317 καί 408-433. — Λίνου Πολίτη, « Ό Ύμνος εις τήν Έλευθερίαν. (Ανάλυση)», στόν τόμο: Θέματα τής λογοτεχνίας μας. (Πρώτη σειρά). Δεύτερη έκδοση. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 11, [Θεσσαλονίκη 1976], σσ. 105-122 (= Του ίδιου, Γύρω στό Σολωμό, 2 1985, σσ. 383-401). — Γ. Θέμελη, « Ό Ύμνος εις τήν Έλευθερίαν», Παιδεία, 2 (1948) 255-266, 323-334, 398-404, 440-448 (= Του ίδιου, Ό Ύμνος εις τήν Έλευθερίαν. Δοκίμιο. Έκδοτικός οίκος I. καί Π. Ζαχαροπούλου, Αθήναι [1949] (καί β' έκδοση: Βιβλιοπωλειον I. Ιωάννου, Θεσσαλονίκη, χ.χ.)). — Δ. Ν. Μαρωνίτη, Οί έποχές του «Κρητικού», Λέσχη, Αθήνα 1975. — Κώστα Στεργιόπουλου, «ΉΓυναίκα τής Ζάκυθος του Σολωμού. Έ ν α προδρομικό έργο τής άφηγηματικής πεζογραφίας μας», Διαβάζω, τευχ. 3-4 (Μάιος-Όκτ. 1976), σσ. 66-72 (= Του ίδιου, Περιδιαβάζοντας, Β', 17-25). — Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, «Καλή 'ναι ή μαύρη πέτρα σου». Ερμηνευτικά κλειδιά στό Σολωμό. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1992]. Χ α τ ζ ή ς Δημήτρης: Χριστόφορου Μηλιώνη, «Δ. Χατζή: "ΌΣιούλας ό ταμπάκος"», Σεμινάριο 2, σσ. 71-85 (= Του ίδιου, Υποθέσεις, σσ. 37-61). — Του ίδιου, «Δ. Χατζή, " Ή διαθήκη του", Φιλολογικά, τευχ. 5 (Χειμώνας '81), σσ. 69-72 (= Υποθέσεις, σσ. 71-74). — Του ίδιου, «Δ. Χατζή, " Ό

δάσκαλος"», Τό τεύχος, τευχ. 2 (Μάης 1982), σσ. 32-36 (= Υποθέσεις, σσ. 63-69). Χ α τ ζ ό π ο υ λ ο ς Κωσταντϊνος: Κικής Διαλησμα, «Κώστας Χατζόπουλος, "Δε γυρεύω ξένο"», Φιλολογική, τευχ. 16 (Άπρ.-Ίούν. 1986), σ. 5. Βλ. καί παρακάτω, Ερμηνευτικά... βοηθήματα γιά σχολική χρήση. ΨΓΧΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΓΙΑ Ν Ε Ο Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ

ΜΕΛΕΤΕΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΕΣ

Β α φ ό π ο υ λ ο ς Γ. Θ.: Σόφιας Άντζακα, Ό πρωτογενής κόσμος στήν ποίηση του Γ. Θ. Βαφόπουλου, Αθήνα 1973. Δ η μ ά κ η ς Μήνας: Σόφιας Άντζακα, « Ή περιπέτεια τής ψυχής στήν ποίηση του Δημάκη». Στόν τόμο: Μηνα Δημάκη, Ποιήματα. Εκδόσεις «Βάκων», Αθήνα 1973, σσ. 127-154. Θ έ μ ε λ η ς Γιώργος: Σόφιας Άντζακα, Ή ποίηση του Γ. Θέμελη. Ψυχολογική άνάλυση. Αθήνα 1973. Κ α β ά φ η ς Κ. Π.: Λ. Πηνιάτογλου, «Θεωρητική συμβολή στή μελέτη του καβαφικού φαινομένου», Τά Νέα Γράμματα, 4 (1938) 774-797 (= Του ίδιου, Μελέτες, «Αετός» Α.Ε., Αθήνα 1943, σσ. 46-63). Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η ς Νίκος: Λιλής Ζωγράφου, Ν. Καζαντζάκης. "Ενας τραγικός. Κέδρος, 1960. Μ α β ί λ η ς Λορέντζος: Γεράσιμου Χυτήρη, Λορέντζος Μαβίλης ό έρασιθάνατος. Βιο-ψυχογραφία, Κέρκυρα 1992 [Δημοσιεύματα Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών]. Μ ε λ ι σ σ ά ν θ η : Σόφιας Άντζακα, Ή πνευματική και ποιητική πορεία τής Μελισσάνθης, Αθήνα 1974. Ο ύ ρ ά ν η ς Κώστας: Πέτρου Μαρκάκη, Κώστας Ούράνης. Ό ψυχικός και ό πνευματικός του κόσμος. Ψυχογραφικό δοκίμιο. Βιβλιοπωλεΐον τής « Ε στίας», Αθήνα [1969]. Π α λ α μ α ς Κωστής: Κ. Θ. Δημαρα, «Δοκίμιο ψυχογραφίας του Κωστή Παλαμα», NE, τόμ. 34, τευχ. 397, (Αφιέρωμα στόν Παλαμα), Χριστούγεννα 1943, σσ. 113-125 (= Του ίδιου, Κωστής Παλαμάς. ΉΠορεία του προς τήν Τέχνη, 3 1989, σσ. 91-113 καί 137-143). — Αγγέλου Δόξα, Παλαμάς. Ψυχολογική άνάλυση του έργου του και τής ζωής του. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., 1959. Π ο λ υ δ ο ύ ρ η Μαρία: Λιλής Ζωγράφου, Μαρίας Πολυδούρη "Άπαντα. Επιμέλεια και εισαγωγή —. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήνα 1961].

Σ ε φ έ ρ η ς Γιώργος: Σοφίας Άντζακα, Ή « "Αλλη Ζωή» στήν ποίηση του Γ. Σεφέρη, Αθήνα 1974.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ

(ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ)

ΓΙΑ Σ Χ Ο Λ Ι Κ Η

ΧΡΗΣΗ

ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

(έπιλογή)

Άπό τό πλήθος τών έρμιηνευτικών βοηθημάτων που προορίζονται γιά σχολική χρήση, άναφέρω πρώτα ορισμένα, τά όποια κρίθηκαν ώς βοηθήματα άξιώσεων: Γ. Θέμελη, Ή διδασκαλία τών Νέων Έλληνικών. Τό πρόβλημα τής ερμηνείας. Τόμ. Α' (Τρίτη έκδοση συμπληρωμένη) καί Β', Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Θεσσαλονίκη 1973 καί 1969, άντιστοιχα. Ή πρώτη έκδοση: Γ. Θ. Θέμελη, καθηγητού φιλολόγου, Ή διδασκαλία τών Νέων Έλληνικών. Τύποις Μ. Τριανταφύλλου καί Σίας, Θεσσαλονίκη 1933, σσ. 106. Κώστα Κουλουφάκου, Ή μεθοδική προσέγγιση τών Νέων Έλληνικών. Ποίηση - Πεζογραφία. [Εκδόσεις] Διογένης, Αθήνα 5 1984 (ό Α' τόμος) καί 4 1980 ([στό έξώφυλλο: 1981] ό Β' τόμος) 01966). Λ. Κούσουλα, Χ. Μηλιώνη, Γ. Παγανου, Ν. Τριανταφυλλόπουλου, Νεοελληνικά. Διδακτικά δοκίμια γιά τό Λύκειο. Β' έκδοση συμπληρωμένη. Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1981 ( 6 1976). Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, Νεοελληνικά. Διδακτικά δοκίμια γιά τό Λύκειο. Σειρά Β'. Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη. Εκδόσεις Παπαζήση A.EJB.E., Αθήνα [1981] ( 1 1978). Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, Νεοελληνικά. Διδακτικά δοκίμια γιά τό Γυμνάσιο. Συνεργασία: Νίκος Φωκάς. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1986]. Ή διδασκαλία τής σύγχρονης ποίησης στή μέση έκπαίδευση. Εκπαιδευτήρια Ζηρίδη, Αθήνα 1978. Νεοελληνικά κείμενα γιά τό Γυμνάσιο. Άπό ομάδα έργασίας. Τόμ. Α'-Β'. Θεσσαλονίκη 1977-1980 [Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, "Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]. Νίκου Γρηγοριάδη, Λναγνώσεις Λογοτεχνικών Κειμένων, Κώδικας, Αθήνα 1992. *

*

*

Παραθέτω έπίσης καί μερικά άλλα βοηθήματα, τά όποια είτε κυκλοφόρησαν παλαιότερα καί κρίθηκαν ώς άξιόλογα, είτε έκδόθηκαν πρόσφατα καί παρουσιάζουν ένδιαφέρον: Τάκη Καρβέλη, Ή νεότερη ποίηση. Θεωρία και πράξη. Κώδικας, [Αθήνα] 1983. Κώστα Μπαλάσκα, Νεοελληνική ποίηση. Κείμενα, ερμηνεία, θεωρία. Εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα 1980. Κώστα Μπαλάσκα, Λογοτεχνία και παιδεία. Γνώση και άνάγνωση λογοτεχνικών κειμένων. Επικαιρότητα, Αθήνα 1985. Ιωάννη Άχ. Μπάρμπα, Νεοέλληνες κλασσικοί ποιητές και διδασκαλία. Σολωμός - Κάλβος - Παλαμας - Καβάφης - Γρυπάρης - Σικελιανός. Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1992. Θεοδόση Νικολάου, Πώς άναλύουμε αισθητικά ένα ποίημα. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», Αθήνα 1966. Γιώργου Παγανου, Ή νεοελληνική πεζογραφία. Θεωρία και πράξη. Κώδικας, [Αθήνα] 1983. Γ. Α. Παπακωστούλα-Γιανναρα, Α. Παπαδόπουλου, Α. Στέφου (έπιμέλεια), Ή διδασκαλία στά κείμενα και στή γλώσσα. Α' Νεοελληνική λογοτεχνία, Γραμματική - Συντακτικό. Β' έκδοση συμπληρωμένη. Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα [1983]. (Διδακτική θεωρία καί πράξη στή Μέση Εκπαίδευση, 1). Ν. I. Παρίση, Μεθοδική έρμηνεια νεοελληνικών κειμένων. Β' έκδοση μέ προσθήκες γιά τή νεωτερική ποίηση. Εκδόσεις Λύχνος, [Αθήνα 1980]. 01975 άπό τά Εκπαιδευτήρια Γ. Ζηρίδη). Κωνσταντίνου Ν. Πετρόπουλου, Έρμηνευτικές άναλύσεις νεοελληνικών κειμένων γιά τήν τρίτη Λυκείου. Β' Μέρος: Δοκίμιο - Ξένη λογοτεχνία. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 1983]. Κώστα Τοπούζη, Κείμενα σύγχρονης ποίησης (ένας τρόπος προσέγγισης). Τόμ. Α', γιά τό Λύκειο. Gutenberg, [Αθήνα 1981]. Κώστα Τοπούζη, Προσεγγίσεις σέ κείμενα νεότερης και σύγχρονης ποίησης. Τόμ. Β', γιά τό Γυμνάσιο. Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1982. Κείμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας. Γυμνασίου-Λυκείου. Βιβλίο του καθηγητή. [Τευχ.] 1 Ποίηση. Σολωμός - Κάλβος - Παλαμας - Σικελιανός. [Τευχ.] 2 Ποίηση. Καβάφης - Καρυωτάκης - Σεφέρης - Ρίτσος. [Τευχ.] 3 Πεζογραφία. Βιζυηνός - Παπαδιαμάντης - Θεοτόκης - Κοσμάς Πολίτης - Μπεράτης - Χατζής. 'Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα [1985].

ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Ή έπιστημονική μελέτη τής νεοελληνικής γλώσσας αρχίζει νά καλλιεργείται συστηματικότερα μέσα στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα — ένώ τό γενικότερο ένδιαφέρον γι' αυτήν είχε έκδηλωθεΐ άπό πολύ νωρίτερα— καί ένθαρρύνεται άπό τις έκδόσεις δημωδών κειμένων τής υστεροβυζαντινής περιόδου, έργων τής κρητικής λογοτεχνίας καί δημοτικών τραγουδιών. Ή έρευνα τής γλώσσας προσδιορίζεται άπό πολλούς άμεσους καί έμμεσους παράγοντες καί τά κριτήρια τής μελέτης προέρχονται άπό ποικίλες κατευθύνσεις: ένδιαφέρον τώχ κλασικών φιλολόγων καί γενικά τών άρχαιόφιλων λογίων γιά τήν έξέλιξη τής άρχαίας έλληνικής·'άνακάλυψη τής δημώδους στά πλαίσια τής λαογραφικής περιέργειας* φροντίδα νά άποδειχθει ή έξελικτική ένότητα τής έλληνικής γλώσσας ώς βασικό στοιχείο γιά τή γενικότερη ένότητα καί συνέχεια τής έλληνικής ιστορίας- καί, φυσικά, θερμό ένδιαφέρον γιά τή νεοελληνική μέσα στό κλίμα του δημοτικισμού. "Ελληνες καί ξένοι φιλόλογοι καί γλωσσολόγοι μελετούν τήν κοινή καί τά ιδιώματα καί βαθμιαία κωδικοποιούν τά γραμματικά καί συντακτικά φαινόμενα. "Ετσι, άπό τόν Χατζιδάκι καί τόν Pernot ώς τόν Τριανταφυλλίδη καί τόν Mirambel καί ώς τις σύγχρονες έρευνες, πού στρέφονται καί στή μελέτη τής προσωπικής γλωσσικής Ιδιομορφίας τών λογοτεχνών, οί γλωσσικές σπουδές έχουν προχωρήσει σημαντικά. Πέρα δμως άπό τό τυπικά γραμματικό καί τό ιστορικό ένδιαφέρον της, ή γλώσσα εϊναι ό «σημαντικός» φορέας καί τό υλικό δομής τής λογοτεχνίας. «Περιεχόμενο» καί «μορφή», σημαινόμενο καί σημαίνον, τό τί καί τό πώς τής λογοτεχνίας συνιστουν μιάν άδιάσπαστη ένότητα καί συγγενή σύνθεση, πού τά συστατικά της δέν μπορούν νά έννοηθουν —καί πολύ λιγότερο μπορούν νά μελετηθούν— καθεαυτά καί χωρίς διαρκή άναφορά του ένός στό άλλο. *Αν δοκιμάσουμε νά συγκεντρώσουμε τήν προσοχή μας άποκλειστικά στό λεγόμενο «περιεχόμενο» (ή στά προκαλλιτεχνικά συναισθηματικά, ιδεολογικά, κοινωνικά κλπ. υλικά τής λογοτεχνίας), ούσιαστικά θά μιλήσουμε γιά κάτι πού δέν έγινε άκόμη λογοτεχνία. Αλλά καί, άντίστροφα, αν έπιμείνουμε σέ μιάν άπολυτοποιημένη μορφολογία, μοιραία θά άποδυναμώσουμε τήν κατανόηση του λογοτεχνικού φαινομένου, άγνοώντας σημαντικούς έξωγλωσσικούς δρους τής γενεσής του, καθώς καί τά μηνύματά του πού δέν μπορούν νά έκτιμηθουν και να άποκαλυφθουν ικανοποιητικά στό πλαίσιο τής γλωσσικής άνάλυσης.

Ή δυναμική άνανέωση τών γλωσσολογικών σπουδών που άρχίζει στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας ήταν φυσικό νά συναντηθεί σέ πλείστα σημεία μέ τήν ποιητική καί τή θεωρία τής λογοτεχνίας καί νά έπηρεάσει ευεργετικά τις μεθοδολογικές έξελίξεις τής φιλολογίας. Έπειδή άπό τή φύση του ό ποιητικός λόγος άποκλίνει ισχυρότερα —σέ σχέση μέ τήν πεζογραφία— άπό τή συμβατική ή κυρίως λογική χρήση τής γλώσσας, τά ποιητικά κείμενα προκάλεσαν περισσότερες έρευνες αύτου του τύπου* (χωρίς, βέβαια, νά μπορεί νά άμφισβητηθεϊ έτσι ή δημιουργική φύση του έντεχνου πεζού λόγου, που άποτελεΐ παράλληλη καί «συμμετρική» μορφή τέχνης καί που οί διαφορές του άπό τήν ποίηση δέν μειώνουν άλλά πολλαπλασιάζουν τό ένδιαφέρον του* έξάλλου, άνάλογες έρευνες, μέ τις άναγκαΐες μεθοδολογικές προσαρμογές, έπιδέχεται καί ή πεζογραφία). Έτσι, ή μελέτη τής «σημαντικής» τών κειμένων, τών έκφραστικών δομών τους, τών στατιστικών λεξιλογικών τους στοιχείων, όπως καί του άποφασιστικου ζητήματος του υφους —πεδία πού συνδέονται όλα οργανικά μεταξύ τους καί άπό πολλές άπόψεις έπικαλύπτονται— ορίζει τά κύρια ένδιαφέροντα τής σύγχρονης μορφολογίας. Στό πλαίσιο τής νεοελληνικής φιλολογίας άρχισαν νά καλλιεργούνται κατά τά τελευταία χρόνια καί αύτές οί μέθοδοι, μέ όχι πλούσια άκόμη άλλά ένδιαφέροντα καί χρήσιμα άποτελέσματα. ΛΕΞΙΚΑ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ

Ακαδημίας Αθηνών, Λεξικόν τής Ελληνικής Γλώσσης. Α' Ιστορικόν Λεξικόν τής Νέας Έλληνικής, τής τε κοινώς ομιλούμενης και τών ιδιωμάτων. Τόμοι 1-5β {Α-δαχτυλωτός). Έν Αθήναις, 1933-1989 (τόμ. 1: 1933, 2: 1939, 3α: 1941, 3β: 1942, 4α: 1953, 4β: 1980, 5α: 1984, 5β: 1989). Σκαρλάτου Δ. του Βυζαντίου, Λεξικόν τής καθ9 ήμάς έλληνικής διαλέκτου, μεθερμηνευομένης είς τό άρχαϊον έλληνικόν και τό γαλλικόν. Μετά γεωγραφικού πίνακος τών νεωτέρων καί παλαιών ονομάτων. Έκδοσις τρίτη έπηυξημένη καί διωρθωμένη. Έν Αθήναις 1874. Καί φωτοανατυπώσεις: τής β' έκδοσης (1857), μέ τόν τίτλο Λεξικόν Νέον, Άρχαϊον, Γεωγραφικόν, άποβλητέων λέξεων. Βιβλιοπωλεΐον τών Βιβλιόφιλων. Σπάνια βιβλία. Σπανός. Αθήνα 1972, καί τής γ' (1874) άπό τις Εκδόσεις I. Χιωτέλλη, έν Αθήναις 1973. Τό μεγάλο λεξικό τής νεοελληνικής γλώσσας (δημοτικής). Μονοτονικό. Ερμηνευτικό, ορθογραφικό, έτυμολογικό. Γενική έποπτεία - έπιμέλεια Α. Γεωργό-

παπαδάκου. Τόμ. 1-5. 'Οργανισμός «Μαλλιάρης-Παιδεία», 'Αθήνα - Θεσσαλονίκη 1984. Δ. Δημητράκου, Μέγα λεξικόν τής ελληνικής γλώσσης (δημοτική, καθαρεύουσα, μεσαιωνική, μεταγενεστέρα, αρχαίοι). Τόμ. 1-9. 'Εκδοτικός οίκος Δημητράκου, 'Αθήναι 1936-1950 ( 2 1958). Τό εργο έκδόθηκε καί σέ νέα έκδοση (15 τόμοι) άπό τόν έκδοτικό οργανισμό «Έλληνική Παιδεία» [Χ. Τεγόπουλος - Β. Άσημακόπουλος], 'Αθήναι [1964]. Δημητρίου Δημητράκου, Νέον λεξικόν όρθογραφικόν και έρμηνευτικόν δλης τής έλληνικής γλώσσης (αρχαίας, μεσαιωνικής, καθαρευούσης, δημοτικής). Έκδοσις β' βελτιωμένη. Εκδόσεις «Δέλτα», 'Αθήναι 1959. Charles du Cange, Glossarium ad Scriptores Mediae et Infirme Graecitatis. Τόμ. 1-2. Lugduni 1688 (καί φωτομηχανική άνατύπωση: Graz 1958). Επιτροπής Φιλολόγων, Σύγχρονον όρθογραφικόν-έρμηνευτικόν λεξικόν τής έλληνικής γλώσσης (καθαρευούσης-δημοτικής). Επιμελητής τής υλης: Θεόκρ. Γούλας. Μνημόνιον ορθογραφίας: Α. Παπασταματίου. Εκδόσεις «Άτλας», Αθήναι 1961. Στεφάνου Άθ. Κουμανούδη, Συναγωγή λέξεων αθησαύριστων έν τοις έλληνικοΐς λεξικοϊς, έν Αθήναις 1883. Του ίδιου, Συναγωγή νέων λέξεων ύπό τών λογίων πλασθεισών άπό τής *Αλώσεως μέχρι τών καθ' ήμάς χρόνων. Τόμ. 1-2. Έν Αθήναις 1900 [Βιβλιοθήκη Μαρασλή]. Νεώτερη έκδοση (σέ έναν τόμο), μέ προλεγόμενα Κ. Θ. Δημαρα: Εκδόσεις «Ερμής», Αθήνα 1980 [Νεοελληνικά Μελετήματα, 4]1. Έμμ. Κριαρα, Λεξικό τής Μεσαιωνικής Έλληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669, Θεσσαλονίκη, τόμ. Α' 1969, τόμ. Β' 1971, τόμ. Γ 1973 [ολόκληρο τό ΑΙ τόμ. Δ' 1975 [βάα-δείχτω], τόμ. Ε' 1977 [δέκα-έλλεβορώδης], τόμ. Ç' 1978 [έλλειμμα-έωσφόρος], τόμ. Ζ' 1980 [ζαβά-καταθλιμμένος], τόμ. Η' 1982 [καταθολώνω-κροκύδα], τόμ. Θ' 1985 [κροκώδηςμεγαλυνάριον], τόμ. Γ 1988 [μεγαλυνίσκω-μόνανδρος], τόμ. ΙΑ' 1990 [μοναξά-ξεκαθάρα], τόμ. ΙΒ' 1993 [ξεκαθαρίζω-όξώτερος], τόμ. ΙΓ' 1994 [Βιβλιογραφία και ευρετήρια τών δώδεκα τόμων], τόμ. ΙΔ' 1997 [οπαδόςπαραθήκη]. Βλ. τώρα και: I. Ν. Καζάζη - Τ. Α. Καραναστάση, Επίτομη του Λεξικού τής Μεσαιωνικής Έλληνικής Δημώδους Γραμματείας 11001669 του Εμμανουήλ Κριαρα, τόμ. Α': Α'-Κ', καί (Τών ίδιων καί συνερ1. Κρίσεις: Λουκία Δρούλια, Ό Ερανιστής, 17 ( 1 9 8 1 ) 286-287. — Αίκ. Κουμαριανου, Ή Καθημερινή, 21 Ίαν. 1982, σ. 8. — Λ. Ζενάκος, Τό Βήμα, 18 Ίουλ. 1981, σσ. 1 καί 5. — Γ. Βελουδής, αύτόθι, 30 Ίουλ. 1982, σσ. 1 καί 7. — Γ. Γ. Άλισανδράτος, NE, 112 ( 1 9 8 2 ) 944-953.

γατών τους) τόμ.. Β': Λ-παραθήκη, Θεσσαλονίκη 2001-2003 [Υπουργείο Έθνικής Παιδείας καί Θρησκευμάτων, Κέντρο Έλληνικής Γλώσσας]. Εμμανουήλ Κριαρα, Νέο ελληνικό λεξικό της σύγχρονης δημοτικής γλώσσας, γραπτής και προφορικής. 'Ορθογραφικό, ερμηνευτικό, έτυμολογικό, συνωνύμων, αντιθέτων, κυρίων ονομάτων. Εκδοτική Αθηνών, [1995]. Χαρ. Θ. Μηχιώτη, Νεώτατον λεξικόν τής νεοελληνικής γλώσσης (καθαρευούσης και δημοτικής). Αθήναι [1972]. Χάρη Πάτση, Επίτομο λεξικό δημοτικής γλώσσας (ορθογραφικό - ερμηνευτικό). Σύνταξη - εποπτεία: Κώστας Στεργιόπουλος [γρ. Κ. Δ. Στεργιόπουλος]. Εκδοτικός οίκος «Αύλός», Αθήνα [1965]. «Πρωίας», Λεξικόν τής νέας έλληνικής γλώσσης όρθογραφικόν και έρμηνευτικόν και Συμπλήρωμα. Έκδοσις δευτέρα έπηυξημένη. Εκδοτικός οίκος Πέτρου Δημητράκου, Αθήναι, χ.χ. Alessio da Somavera, Tesoro della lingua greca-volgare et italiana, Parigi 1709. Ε. A. Sophocles, Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods (from B.C. 146 to AD. 1100). Vols. I-II. Cambridge καί Boston 1860 (έπανεκδόσεις: Boston 1870, New York 1887, Cambridge & London 1914). Νεώτερη φωτοανατύπωση: Evangelinus Apostolides Sophocles, Greek Lexicon ofthe Roman and Byzantine Periods, Georg Olms Verlag, Hildesheim και New York, 1975. Ιωάννου Δρ. Σταματάκου, Λεξικόν τής Νέας Έλληνικής Γλώσσης. Καθαρευούσης και δημοτικής και έκ τής νέας έλληνικής εις τήν άρχαίαν. Τόμ. 1-3. Εκδοτικός οίκος Πέτρου Δημητράκου, Αθήναι [1952-1964: τόμ. 1: 1952, τόμ. 2: 1953* ό τόμ. 3 άρχισε νά τυπώνεται τό 1955 και κυκλοφόρησε τό 1964]. Ύπερλεξικό τής νεοελληνικής γλώσσας. Μονοτονικό - 'Ορθογραφικό - Ερμηνευτικό - Εννοιολογικό - Έτυμολογικό - Παραγώγων - Συνωνύμων - 'Αντιθέτων. Τόμοι 1-6. Εκδόσεις Αφοί Παγουλάτοι O.E., Αθήνα [1986]. Αθανασίου Θ. Φλώρου, Νεοελληνικό Έτυμολογικό και Ερμηνευτικό Λεξικό. Εκδόσεις «Νέα Σύνορα», [Αθήνα 1980]. Dizionario greco moderno-italiano. A cura del Comitato di Redazione dello ISSBI. Gruppo Editoriale Internazionale, Roma [1993]. Μείζον έλληνικό λεξικό. 'Ορθογραφικό, Ερμηνευτικό, Έτυμολογικό, Συνωνύμων, Αντιθέτων, Αρκτικολέξων, Κυρίων ονομάτων. Τεγόπουλος - Φυτράκης, Εκδόσεις Αρμονία, [Αθήνα 1997, 2 1999]. Γεωργίου Δ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της νέας έλληνικής γλώσσας μέ σχόλια γιά τήν σωστή χρήση τών λέξεων. Ερμηνευτικό, έτυμολογικό, ορθογραφικό,

συνωνύμων - αντιθέτων, κυρίων ονομάτων, έπιστημονικών δρων, ακρωνυμίων. Β' έκδοση (πλουσιότερη σέ λέξεις, σημασίες και σχόλια). Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, Αθήνα 2002 01998). Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών ("Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), [Θεσσαλονίκη 1998]. Γεωργίου Δ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό γιά τό Σχολείο και τό Γραφείο. Μέ εύχρηστη γραμματική, μέ γλωσσικά σχόλια. 'Ορθογραφικό, Ερμηνευτικό, Συνωνύμων - Αντιθέτων, Κυρίων ονομάτων, Μέ στοιχεία γιά πρόσωπα και πράγματα. Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠ.Ε., Αθήνα 2004. Βλ. καί τήν έπόμενη ένότητα. ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΑ'"'

-

Βασ. Δ. Αναγνωστόπουλου, Λεξικόν όρθογραφικόν και έρμηνευτικόν της έλληνικής γλώσσης. Εκδοτικός οίκος Εύθ. Δ. Χριστοπούλου, Αθήναι 1969. Θεολ. Βοσταντζόγλου, Λναλυτικόν όρθογραφικόν λεξικόν τής νεοελληνικής γλώσσης. (Καθαρευούσης και Δημοτικής), Αθήναι 1967. Και: Εκδόσεις Δομή, Αθήναι [ 2 1976]. Γιώργου Γεραλή, 'Ορθογραφικό λεξικό τής δημοτικής γλώσσας. Μέ βάση τή «Νεοελληνική Γραμματική» τοϋ Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Περιέχει: Λεξιλόγιο μέ 30.000 λέξεις, Πίνακα μέ κύρια ονόματα, 'Ορθογραφικό Όδηγό. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1981]. Εταιρείας Έλληνικών Εκδόσεων, Επίτομο λεξικό τής δημοτικής. 'Ορθογραφικό - ερμηνευτικό - έτυμολογικό. Αθήνα [1976]. Γεωργίου Δ. Ζηκίδου, Λεξικόν όρθογραφικόν και χρηστικόν τής έλληνικής γλώσσης. Εκδοτικός οίκος Ίω. Σιδέρη, Αθήναι 8 1969. ( Ή πρώτη έκδοση τό 1899). Αγγέλου Κοσιγόνη, Νεοελληνικό ορθογραφικό λεξικό (δημοτικής). 'Αντλημένο άπό τή «Νεοελληνική Γραμματική (τής δημοτικής)» του Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Δεύτερη έκδοση (συμπληρωμένη), Αθήνα 1966. Στέφανου Κεφαλλονίτη, Βασικό ορθογραφικό λεξικό τής δημοτικής. Γραμμένο σύμφωνα μέ τή «Νεοελληνική Γραμματική» τοϋ Μανόλη Τριανταφυλλίδη, δπως άναπροσαρμόστηκε άπό τό ΚΕΜΈ., I. Σιδέρης, Αθήνα 1979. Μιχαήλ Β. Μπίγκα, Λεξικό νεοελληνικής γλώσσας (ορθογραφικό - ερμηνευτικό), Εκδόσεις «Νικόδημος», Αθήνα [1976]. 'Ορθογραφικό λεξικό τής νεοελληνικής (δημοτικής), συνταγμένο σύμφωνα μέ

τή Νεοελληνική Γραμματική της δημοτικής Ο.Ε.Σ.Β. του Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Συνταχτική έπιτροπή: "Αλκής Κ. Τροπαιάτης, Δημήτρης Γιάκος, κ.ά., Αθήνα 1965. Και: νΑλκη Κ. Τροπαιάτη - Τέλη Πεκλάρη - Φίλιππου Δ. Κολοβού, Συγχρονισμένο ορθογραφικό λεξικό τής νεοελληνικής (δημοτικής). Συνταγμένο σύμφωνα μέ τήν Νεοελληνική Γραμματική του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και τις τροποποιήσεις του Κ.ΕΜ.Ε., Αλκαίος, [Αθήνα 1976]. Χάρη Σακελλαρίου, Νέο Λεξικό δημοτικής. 'Ορθογραφικό, Ερμηνευτικό, Χρηστικό, 'Ετυμολογικό. Επιμέλεια: Στέφανος Κεφαλλονιτης. Τρίτη έκδοση βελτιωμένη. Έκδοτης I. Σιδέρης, Αθήνα 1979. Βλ. καί τήν προηγούμενη ένότητα. ΣΥΝΩΝΥΜΩΝ, ΕΠΙΘΕΤΩΝ κλπ.

Πέτρου Βλαστού, Συνώνυμα και συγγενικά. Τέχνες και σύνεργα. Αθήνα, Τυπογραφείο «Εστία», 1931 (καί φωτοανατύπωση: Εκδόσεις «Επικαιρότητα», [Αθήνα 1976]). — Πέτρου Βλαστού, Συνώνυμα και συγγενικά. Νέα έκδοση συμπληρωμένη άπό τά κατάλοιπα του συγγραφέα. Κατάταξη, καταγραφή, πρόλογος: Άλκηστις Σουλογιάννη. Εισαγωγή: Ρένα ΣταυρίδηΠατρικίου. Εταιρεία Έλληνικου Λογοτεχνικού καί Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1989. Γερασίμου Βλάχου, Θησαυρός τής έγκυκλοπαιδικής βάσεως μετά συνωνύμων και έπιθέτων έκλογής έκ διαφόρων παλαιών τε και νεωτέρων λεξικών συλλεχθείς. Έν Βενετίςι, Παρά Νικολάω Γλυκεΐ τω έξ Ιωαννίνων, 1820. Κωνστ. Δαγκίτση, Λεξικό τών έπιθέτων και επιθετικών προσδιορισμών τής νεοελληνικής. Εκδοτικός οίκος I. Γ. Βασιλείου, Αθήναι [1963]. Κωνστ. Δαγκίτση, Λεξικό τών συνωνύμων τής νεοελληνικής. Εκδοτικός οίκος I. Γ. Βασιλείου, Αθήναι [1970]. Χάρη Σακελλαρίου, Βασικό λεξικό συνωνύμων, άντιθέτων, παραγώγων, συνθέτων και έπιθέτων τής δημοτικής. I. Σιδέρης, [Αθήνα 1980]. Θεολ. Βοσταντζόγλου, Άντιλεξικόν ή όνομαστικόν της νεοελληνικής γλώσσης. Δευτέρα έκδοσις. Αθήναι 1962. Καί: Εκδόσεις Δομή, Αθήναι [ 3 1976]. Θεολ. Βοσταντζόγλου, Είκονόγραπτον όνομαστικόν τής νεοελληνικής γλώσσης (μέ πίνακας εικόνων άπό τό 'Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Duden). Αθήναι 1975. Γ. I. Κουρμούλη, Άντίστροφον Λεξικόν της Νέας Έλληνικής, Αθήναι 1967 ( 2 2002 άπό τις Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα). Άννας Άναστασιάδη-Συμεωνίδη, 'Αντίστροφο Λεξικό τής Νέας Έλληνικής,

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών ("Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), [Θεσσαλονίκη 2003]. Nikolaos Andriotis, Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten, Wien 1974 [Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse. Schriften der Balkankommission. Linguistische Abteilung, XXII]. ΕΙΔΙΚΑ

ΛΕΞΙΚΑ

Th. Heldreich - Σ. Μηλιαράκη, «Τά δημώδη ονόματα τών φυτών», Επιστημονική ΈπετηρΙς Πανεπιστημίου 'Αθηνών, 4 (1907-1908) 239-486. Φωτομηχανική άναπαραγωγή τής έκδοσης αυτής: Θεοδώρου Χελντράιχ, Λεξικό τών δημωδών ονομάτων τών φυτών τής Ελλάδος, μέ έπιστασία και συμπληρώσεις "Σπυρίδωνος Μηλιαράκη. Εκδόσεις Αδελφών Τολίδη, [Αθήνα 1980]. Π. Γ. Γενναδίου, Λεξικόν Φυτολογικόν, έν Αθήναις 1914. Κων. Δαγκίτση, Λεξικό τής λαϊκής. Έκδοτικός οίκος I. Γ. Βασιλείου, Αθήναι [1967]. Δημητρίου Σ. Καββάδα, Είκονογραφημένον Βοτανικόν - Φυτολογικόν Λεξικόν, τόμ. Α'-Θ', Αθήναι [1956;]. Βρασίδα Καπετανάκη, Τό Λεξικό τής Πιάτσας. Λαογραφικόν λεξικολογικόν άπάνθισμα. Έκδοσις δευτέρα (βελτιωμένη καί έπηυξημένη). Εκδόσεις «Αλφειός», Αθήνα 1989 01950). Αντώνη Μιχ. Κολτσίδα, Τό λεξικό τής πιάτσας. Λέξεις και έκφράσεις τής καθημερινής ζωής μέ ειδική ή μεταφορική σημασία. Φιλολογική ερμηνεία και λαϊκή θυμοσοφία. Εκδοτικός οίκος Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1978. Ε. Παπαζαχαρίου (Ζάχου), Λεξικό της έλληνικής άργκό (Λεξικό της Πιάτσας). Έπί τόπου καταγραφή. Δεύτερη έκδοση, Κάκτος, [Αθήνα 1999], 01981). Θεοδόση Πελεγρίνη, Λεξικό τής Φιλοσοφίας. Έλληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004. Ηλία Πετρόπουλου, Καλιαρντά. Ερασιτεχνική γλωσσολογική έρευνα του —. Τετάρτη έκδοσις. Νεφέλη, Αθήναι 1982. Π. Ε. Σεγδίτσα, Οί κοινοί ναυτικοί μας όροι και αί ρωμανικαι γλώσσαι. "Ιδρυμα Εύγενίδου, [Αθήναι 1965]. Ζησίμου Α. Τζαρτζάνου, Λεξικό τών λαϊκών τεχνικών όρων τής οικοδομικής (τών μεγάλων άστικών κέντρων). (Μέ 634 σχήματα.) Εκδόσεις Λύχνος, [Αθήνα 1981].

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ

t Ν. Π. Ανδριώτη, 'Ετυμολογικά λεξικό της κοινής νεοελληνικής. Τρίτη έκδοση μέ διορθώσεις και προσθήκες του συγγραφέα. Θεσσαλονίκη 1983 [Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών ('Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη)]1. Γιώργου Ν. Γιαννουλέλη, Νεοελληνικές ιδιωματικές λέξεις δάνειες άπό ξένες γλώσσες. Οί άρχικές σημασίες και ή έξέλιξή τους δπως φανερώνονται άπό τήν έτυμολογία τους. «Κείμενα», Αθήνα 1982. Κ. Δαγκιτση, 'Ετυμολογικό λεξικό τής νεοελληνικής, [τόμ. Α'] Α-K και [τόμ. Β'] Λ-Π. Εκδοτικός οίκος I. Γ. Βασίλειου, Αθήνα [1978 καί 1984]. Παν. Χ. Δορμπαράκη, Ετυμολογικό έρμηνευτικό λεξικό τής νεοελληνικής κατά έτυμολογικές οικογένειες. Εκδόσεις Σπουδή, Αθήνα 1993. Κώστα Καραποτόσογλου, Ετυμολογικό γλωσσάρι στο εργο του Παπαδιαμάντη, Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα 1988]. Βλ. καί προηγούμενες ένότητες. Βιβλιογραφία Ιωάννου Καλιτσουνάκη, « Ή άναβίωσις τών κλασσικών σπουδών έν Ελλάδι άπό τής άπελευθερώσεως καί έντευθεν», ΕΕΦΣΠΑ, 8 (1957-1958) 415 κ.έ. («Ζ' Λεξικογραφία, περιοδικά»). — Γ. Γ. Άλισανδράτου, «Τά νεοελληνικά λεξικά. Συνοπτικό διάγραμμα», Διαβάζω, τευχ. 32 (Ιούν. 1980), σσ. 26-36, καί τευχ. 34 (Αυγ-Σεπτ. 1980), σσ. 30-44 (ό άναλυτικός κατάλογος στις σσ. 34 κ.έ.). — Στυλιανου Αλεξίου, «Επιστημονικά λεξικά τής Μεσαιωνικής-Νέας Έλληνικής στον αιώνα μας στήν Ελλάδα», Μαντατοφόρος, τευχ. 16 (Ίούλ. 1980), σσ. 3-12 (= Του ίδιου, Γλωσσικά Μελετήματα, Αθήνα 1981, ν). [«Τά χρηστικά λεξικά τής νέας έλληνικής είναι έξω άπό τά πλαίσια του άρθρου», σύμφωνα μέ δήλωση του συγγραφέα]. — Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, «Βασική βιβλιογραφία γιά τή νεοελληνική γλώσσα», στον τόμο Ή έλληνική γλώσσα / La langue grecque, Αθήνα / Athènes 1995 [Έλληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας καί Θρησκευμάτων / République Hellénique, Ministère de l'Éducation Nationale et des Cultes], σσ. 63-69.

1. Κρίσεις: I. Α. Θωμόπουλος, NE, 114 (1983) 1174-1175.

ΠΙΝΑΚΕΣ ΛΕΞΕΩΝ - ΓΛΩΣΣΑΡΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ - ΛΕΞΙΛΟΓΙΑ

Α ν α γ ν ω σ τ ά κ η ς Μανόλης: Ειρήνης Παπαδάκη, Πίνακας λέξεων τών ποιημάτων τοϋ Μανόλη 'Αναγνωστάκη, Ρέθυμνο 1994 [Πανεπιστήμιο Κρήτης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλολογίας, Νεοελληνικός Τομέας, Διδάσκων: Ά [λέξ.] Αργυρίου]. Β η λ α ρ ά ς Ιωάννης: Εμμανουήλ Κριαρά, «Λεξιλόγιο Βηλαρά», NE, "Ετος ΜΖ-1973, τόμ. 94, τευχ. 1115 (Χριστούγεννα 1973), Αφιέρωμα: Επέτειοι τοϋ 1973, σσ. 13-24 (= Του ίδιου, Γλωσσοφιλολογικά, σσ. 313-332). Ε γ γ ο ν ό π ο υ λ ο ς Νίκος: Αδαμάντιου Κουμπή, Πίνακας λέξεων τών ποιημάτων τοϋ Νίκου Εγγονόπουλου. Είσαγωγή και έπιμέλεια: Γιώργης Γιατρομανωλάκης. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999. Ε λ ύ τ η ς 'Οδυσσέας: Δημήτρη Κ. Μαυρομάτη, Πίνακας λέξεων τοϋ «"Αξιον έστι» τοϋ Όδυσσέα Ελύτη. 'Ιωάννινα 1981 [Πανεπιστήμιο 'Ιωαννίνων, Φιλοσοφική Σχρλή^ Α' "Εδρα Νέας Έλληνικής Φιλολογίας, Νεοελληνικές "Ερευνες, άρ. 3. Έποπτεία: Έρατ. Γ. Καψωμένου]. — Ν. Χ. Κεφαλίδη - Γ. Κ. Παπάζογλου, Πίνακας λέξεων «Ποιημάτων» τοϋ Όδυσσέα Ελύτη, Θεσσαλονίκη 1985. Κ α β ά φ η ς Κ. Π.: Lessico di Kavafis. A cura di Gina Lorando, Lucia Marcheselli, Anna Gentilini. Liviana editrice in Padova, 1979 [Université di Padova, Studi Bizantini e Neogreci diretti da Filippo Maria Pontani, 2]. — Ξ. Α. Κοκόλης, Πίνακας λέξεων τών 154 ποιημάτων τοϋ Κ. Π. Καβάφη. Εκδόσεις «Ερμής», Αθήνα 1976. Κ α β β α δ ί α ς Νίκος: Κώστα Ν. Πλαστήρα, «Γλωσσάρι γιά τό Μαραμπού και Πούσι του Ν. Καββαδία», στό βιβλίο: Τάσου Κόρφη, Νίκος Καββαδίας. Συμβολή στή μελέτη τής ζωής και τοϋ έργου του, Κέδρος, [Αθήνα] 1978, καί: Εκδόσεις «Πρόσπερος», [Αθήνα] 1991, σσ. 177-195 (καί αύτοτελώς: Θεσσαλονίκη 1979). — Γιώργου Τράπαλη, Γλωσσάρι στό εργο τοϋ Νίκου Καββαδία. Μέ ερμηνευτικά σχόλια. Β' έκδοση άναθεωρημένη καί συμπληρωμένη. Εκδόσεις Άγρα, [Αθήνα 2003], 01992). Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η ς Νίκος: «Λεξιλόγιο τής •Οδύσσειας», Μολυβδοκονδυλοπελεκητής, 4 (1993) 197-243. Τό άναδημοσιεύει ό Γ. Π. Σαββίδης, σημειώνοντας (αύτόθι, σ. 193) ότι πρόκειται γιά έξαιρετικά δυσεύρετο βοήθημα «που ό ίδιος [sc. ό Καζαντζάκης], κατά τεκμήριο, συνέταξε γιά τήν πρώτην έκδοση του βιβλίου. Μέ τίτλο "Λεξιλόγιο τής Όδύσειας", άποτελουσε αυτοτελές, λυτό ένθετο συμπλήρωμα 12 σελίδων στά 300 άντίτυπα του βιβλίου. (...) Σήμερα, στά περισσότερα γνωστά μας σώματά της, τό ένθετο αύτό έχει παραπέσει. Καί μένει άνεξήγητο γιατί δέν περιλήφθηκε στις δύο έπόμενες έκδόσεις τής Όδύσειας (1957, i960)».

Κ ά λ β ο ς Ανδρέας: Γλωσσάριο τών Ωδών. Επιμέλεια Anna Gentilini. Στόν τόμο: Ανδρέα Κάλβου, Ώδαί. Κριτική έκδοση Filippo Maria Pontani. "Ικαρος, 1970, σσ. 175-236. — Σπύρου Καββαδία, «Λεξιλόγιο τών Ωδών του Κάλβου», Δελτίο τής 'Οργανωτικής Επιτροπής γιά το ετος Κάλβου, Αριθμός 6-7-8, Ζάκυνθος, Ίούνιος-Ίούλιος-Αυγουστος 1992, σσ. 181-255. Κ α ρ υ ω τ ά κ η ς Κώστας: Πίνακας λέξεων του Καρυωτάκη. Επιμέλεια Massimo Péri. Liviana editrice in Padova, 1983 [Università di Padova, Studi Bizantini e Neogreci diretti da Filippo Maria Pontani, 13]. [ Κ ο ρ ν ά ρ ο ς Β ι τ σ έ ν τ ζ ο ς ] : Ντιας Φιλιππίδου, «Ή θυσία του Αβραάμ» στον Υπολογιστή. Λεξικολογικοί πίνακες και υφολογικά σχόλια. «Ερμής», 1986. Μ α κ ρ υ γ ι ά ν ν η ς Γιάννης: Τό λεξιλόγιο του Μακρυγιάννη ή πώς μιλούσαν οί 'Έλληνες προτού βιαστεί ή γλώσσα μας άπό τήν καθαρεύουσα. Ιδέα - γενική έπιμέλεια Ν. I. Κυριαζίδη. Γλωσσική έπεξεργασία I. Ν. Καζάζη. Προγράμματα κομπιούτερ J. Brehier. Τόμ. Α'-Γ'. Ερμής, [Αθήνα 1983]. Π α λ α μ α ς Κωστής: Γ. Π. Σαββίδη, Γλωσσάρι γιά τόν «Δωδεκάλογο του Γύφτου». (Σχεδίασμα). Αθήνα 1963. (Ανάτυπο άπό τό: Κωστή Παλαμα, "Απαντα, τόμ. 3, Μπίρης, [Αθήνα 1963], σσ. 457-479). Τώρα καί στό: Γ. Π. Σαββίδης, Τράπεζα Πνευματική, σσ. 13-17 (εϊναι οί σελίδες 459-464 τών Απάντων Παλαμα: Τό «Εισαγωγικό σημείωμα»). Π α π α δ ι α μ ά ν τ η ς Αλέξανδρος: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, «Γλωσσάρι», στόν τόμο 5, σσ. 407-465, τών Απάντων Άλεξ. Παπαδιαμάντη, Κριτική έκδοση του ίδιου, Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα 1988]. Βλ. καί παραπάνω ( Ε τυμολογικά λεξικά). Π ρ ε β ε λ ά κ η ς Παντελής: Peter Mackridge, «A glossary of unusual words and phrases in Ό "Ηλιος του Θανάτου by P. Prevelakis», Greek Letters, 3 (1984-1985) 101-147. Σ α χ τ ο ύ ρ η ς Μίλτος: Γεωργίου Δ. Παπαντωνάκη, Πίνακας λέξεων τών έκδεδομένων ποιημάτων του Μίλτου Σαχτούρη. Εκδόσεις 'Οδυσσέας, [Αθήνα 1995]. Σ ε φ έ ρ η ς Γιώργος: Ξ. Α. Κοκόλης, Πίνακας λέξεων τών «Ποιημάτων» του Γιώργου Σεφέρη. Δεύτερη έκδοση διορθωμένη καί προσαρμοσμένη στήν δγδοη έκδοση τών «Ποιημάτων». Ερμής, Αθήνα 1975 01970). — Συμφραστικός πίνακας λέξεων στό ποιητικό εργο του Γιώργου Σεφέρη. Φιλολογική έπιμέλεια: I. Ν. Καζάζης - Ε. Σιστάκου. Ηλεκτρονική έπιμέλεια: V. C. Muller. Κέντρο Έλληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2003. Σ ι κ ε λ ι α ν ό ς Άγγελος: Ανθολογία (Ζήσιμος Λορεντζάτος) - Γλωσσάρι (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος), "Ικαρος, [Αθήνα 1998], σσ. 93-94.

Σ ο λ ω μ ό ς Διονύσιος: Λεξικό Σολωμού. Πίνακας λέξεων του ελληνόγλωσσου σολωμικού έργου. Συνεργάστηκαν: Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος, Μαρία Αντωνίου, Γεωργία Λαδογιάννη, Μάγδα Στρουγγάρη, Ιφιγένεια Τριάντου. Ιωάννινα 1983 (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Έπιστημονική Επετηρίδα τής Φιλοσοφικής Σχολής Δωδώνη: Παράρτημα Άρ. 14 [Νεοελληνικές Έρευνες, Άρ. 2]). Βιβλιογραφία Παναγιώτη Σ. Πίστα, «Οί πίνακες λέξεων νεοελληνικών ποιητικών έργων», Κώδικας, 3 (1977) 185-194, μέ ορθές παρατηρήσεις γιά τόν καταρτισμό καί τή χρησιμότητα τών «Πινάκων» καί βιβλιογραφία. Κυκλοφόρησε καί σέ άνάτυπο μέ προσθήκες. — Γ. Γ. Άλισανδράτου, δ.π., τευχ. 34, σσ. 42-43. Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ι Κ Ε Σ (έπιλογή) Βασ. Δ. Αναγνωστόπουλου, Γραμματική τής σημερινής γλώσσας. Σύμφωνα μέ τή Νεοελληνική Γραμματική του Ο.Ε.Δ.Β. καί τό Μονοτονικό σύστημα γραφής. Σχολικές έκδόσεις Ε. Χριστόπουλος - Β. Άλεξανδράκη & Σία, Αθήνα [1983]. Λ. Βαμπούλη - Γ. Ζούκη, Γραμματική τής έλληνικής γλώσσης (απλής καθαρευούσης). Προς χρήσιν τών μαθητών του Γυμνασίου καί Λυκείου. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήναι 1965]. Πέτρου Βλαστού, Γραμματική τής δημοτικής, Αθήνα 1914. Ηλία Π. Βουτιερίδη, Γραμματική τής δημοτικής γλώσσας, Αθήνα [1932]. G. Ν. Hatzidakis, Einleitung in die neugriechische Grammatik, Leipzig 1892. David Holton, Peter Mackridge, Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, Γραμματική τής έλληνικής γλώσσας. Μετάφραση [του έργου: Greek Grammar. Α Comprehensive Grammar ofthe Modern Language, Routledge, London 1997]: Βασίλης Σπυρόπουλος. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 1997]. Α. Ν. Jannaris, An Historical Greek Grammar, Macmillan, London 1897. Γεωργίου Ζούκη, Γραμματική τής νεοδημοτικής. [Βιβλιοπωλειον τής « Ε στίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήναι 1963]. Χρήστου Κλαίρη - Γεωργίου Μπαμπινιώτη (σέ συνεργασία μέ τούς: Αμαλία Μόζερ, Αικατερίνη Μπακάκου-Όρφανου, Σταύρο Σκοπετέα), Γραμματική τής νέας έλληνικής. Δομολειτουργική- Επικοινωνιακή. I Τό δνομα τής νεας έλληνικής. \Αναφορά στόν κόσμο τής πραγματικότητας. I. 2 Τά ονοματικά στοιχεία (άρθρα, έπίθετα, αντωνυμίες). Ή εξειδίκευση τής άναφορας στόν

κόσμο τής πραγματικότητας. II Τό ρήμα της νέας ελληνικής. 'Οργάνωση τοϋ μηνύματος. II. 2 Τά επιρρηματικά στοιχεία. Ή εξειδίκευση τοϋ μηνύματος. Εκδόσεις «Έλληνικά Γράμματα», Αθήνα 1996 ( 3 1998), 2004, 1997 ( 2 1999) καί 2001, άντιστοιχα. Gianni Korinthios, Grammatica del neogreco. Fonetica e morfologia. Edizioni Brenner, [Gosenza 1990]. Emile Legrand, Grammaire grecque moderne suivie du Panorama de la Grèce d'Alexandre Soutsos. Publié d'après l'édition originale. Paris 1878. Peter A. Mackridge, Ή νεοελληνική γλώσσα - Περιγραφική άνάλυση τής νεοελληνικής κοινής. [Ό άγγλικός τίτλος: The Modern Greek Language. A Descriptive Analysis of Standard Modem Greek, Oxford University Press, 1987]. Ή έλληνική έκδοση του έργου έγινε άπό τόν Κώστα Ν. Πετρόπουλο, Αθήνα 1990, μέ διορθώσεις καί προσθήκες στό άγγλικό κείμενο έγκεκριμένες άπό τόν συγγραφέα. Francesco Màspero, Grammatica della lingua greca moderna, Milano [1976]. André Mirambel, Grammaire du grec moderne, Paris 1949 [Les Langues de l'Europe Orientale, IV]. Καί σέ έλληνική μετάφραση Σταμ. Κ. Καρατζά (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 'Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, "Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1978). Γεωργ. Μπαμπινιώτου - Παναγ. Κοντού, Συγχρονική γραμματική τής κοινής νέας έλληνικής. Θεωρία-άσκήσεις, Αθήναι 1967. Hubert Pernot, Grammaire du Grec Moderne (langue parlée), Paris 3 1917 [Collection de Manuels pour l'étude du grec moderne, N° 1]. H. Pernot - C. Pollack, Grammaire du grec moderne (langue officielle), Paris 1918. Εύαγγέλου Β. Πετρούνια, Νεοελληνική Γραμματική και συγκριτική («άντιπαραθετική») άνάλυση. Τόμ. Α' Φωνητικά και είσαγωγή στή φωνολογία, Μέρος Α' Θεωρία. Εκδόσεις Ζήτα, Θεσσαλονίκη 2002. Filippo Maria Pontani, Grammatica neogreca. I Fonetica e morfologia. Edizioni dell'Ateneo, Roma [1968]. Άχιλλέως Α. Τζαρτζάνου, Γραμματική τής νέας έλληνικής γλώσσης (τής άπλής καθαρευούσης). Έκδοσις β' (μέ πολλές διορθώσεις καί συμπληρώσεις). Εκδόσεις Κ. Κακουλίδη, Αθήναι [1954]. Α. Thumb, Handbuch der neugriechischen Volkssprache. Grammatik, Texte, Glossar. Strassburg 1910. Pavlos Tzermias, Neugriechische Grammatik. Formenlehre der Volkssprache mit einer Einführung in die Phonetik, die Entstehung und den heutigen Stand des Neugriechischen. Francke Verlag, Bern und München, [1969].

Μανόλη Α. Τριανταφυλλίδη, Νεοελληνική Γραμματική. Πρώτος τόμος: Ιστορική Εισαγωγή με 13 χάρτες και 7 πίνακες. Αθήνα 1938. Τώρα καί στή σειρά: "Άπαντα Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Τόμ. Γ' Νεοελληνική γραμματική. Ιστορική εισαγωγή (1938). Ανατύπωση με διορθώσεις. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών ("Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 1981 1 . Μανόλη Α. Τριανταφυλλίδη, Νεοελληνική Γραμματική (τής δημοτικής), Ο.Ε.Σ.Β., έν Αθήναις 1941. [Καί άνατύπωση, μέ διορθώσεις, Θεσσαλονίκη 1978 (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 'Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη)]. Μανόλη Α. Τριανταφυλλίδη, Μικρή Νεοελληνική Γραμματική. Δεύτερη έκδοση (μέ βελτιώσεις). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ίνστιτουτον Νεοελληνικών Σπουδών - "Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1975. Τήν ίδια χρονιά (1975), καί άπό τό ίδιο "Ιδρυμα, κυκλοφόρησε καί γαλλική μετάφραση του βιβλίου (Manolis Triandaphyllidis, Petite Grammaire du grec moderne), που έγινε4 άπό τους Octave Merlier και Fernard Duisit. Έπίσης, τής έλληνικής έκδοσης του 1975 κυκλοφόρησε καί ιταλική μετάφραση: Manolis Α. Triandafillidis, Piccola Grammatica Neogreca. Traduzione a cura di Maria Caracausi. Salonicco 1995 [Università Aristotele di Salonicco, Istituto di Studi Neogreci (Fondazione Manolis Triandafillidis)]. Νεοελληνική Γραμματική. 'Αναπροσαρμογή τής Μικρής Νεοελληνικής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη. 'Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, 'Αθήναι 1976 ( 2 1977: μέ ορισμένες σιωπηρές άλλαγές). Νεοελληνική Γραμματική. Κείμενα καί άσκήσεις. 'Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήναι 1976. Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, Νεοελληνική Γραμματική. Εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη Α.Ε., Θεσσαλονίκη - Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα 1994. Μ. Φιλήντα, Γραμματική τής Ρωμαίικης γλώσσας, [τόμ.] Α', Αθήνα 1907 καί [τόμ.] Β', Αθήνα 1910. Βιβλιογραφία Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, «Βασική Βιβλιογραφία γιά τή νεοελληνική γλώσσα», δ.π., σ. 69. 1. Κρίσεις: Ε. Κριαρας, Διαβάζω, τευχ. 48 (Δεκ. 1981), σσ. 79-83.

Σ Υ Ν Τ Α Κ Τ Ι Κ Α (έπιλογή) Π. Ε. Γιαννακόπουλου, Συντακτικό τής νεοελληνικής γλώσσης. Πρωτότυπο μέ νέα κεφάλαια, μέ πλήθος παραδειγμάτων, μέ πίνακες καί Ασκήσεις μέ τό μονοτονικό σύστημα. Εκδόσεις: Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα [1982]. Νίκου Γρηγοριάδη, Ερμηνευτικό συντακτικό τής άρχαίας και νέας έλληνικής, Αθήνα, χ.χ. Ζωής Κωτούλα - Σοφίας Κοκολάκη, Ή νεοελληνική σύνταξη σέ άπλά μαθήματα, Εκδόσεις Σιδέρη, Αθήναι [1965]. Περικλή Ν. Καλοδίκη, Συνταχτικό τής δημοτικής γλώσσας. (Μέ παραδείγματα άπό τή Νεοελληνική Λογοτεχνία). Τρίτη έκδοση. Gutenberg, Αθήνα [1976]. Γ. Α. Μαρκαντωνάτου, Συντακτικόν τής άπλής καθαρευούσης, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήναι, χ.χ. Γεράσ. Α. Μαρκαντωνάτου - Γεωργ. Ν. Μοσχόπουλου, Συνταχτικό τής νέας έλληνικής, Εκδόσεις Κ. Ραλλάτος, Αθήνα 1965. Άθαν. Π. Ματσούκα - Δ. Κ. Σαραντόπουλου, Σύντομο συντακτικό τής νεοελληνικής, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1960. Μιχάλη Μερακλή - Στάθη Άλημίση, Συντακτικό τής δημοτικής γλώσσας, Ψυχικό 1965 [Εκδόσεις «Σχολής Μωραΐτη - Πρότυπο ν Λύκειο ν Αθηνών»]. Δ. Ν. Μονογυιου - Β. Ε. Μοσκόβη - Ε. Γ. Πρεβελάκη - Γ. Σ. Φυλακτόπουλου, Συντακτικόν τής νέας έλληνικής γλώσσης. Τόμος πρώτος: Καθαρεύουσα. Εκδόσεις Κολλεγιου Αθηνών, Αθήναι 1969. Δ. Ν. Μονογυιου - Β. Ε. Μοσκόβη - Ε. Γ. Πρεβελάκη - Γ. Σ. Φυλακτόπουλου, Συντακτικόν τής δημοτικής, Εκδόσεις Κολλεγιου Αθηνών, Αθήναι 1976. Γ. Μωραΐτη, Παράλληλον συντακτικόν τής νέας και τής άρχαίας έλληνικής γλώσσης, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήναι 1974. Συντακτικό τής Νέας Έλληνικής. Β' καί Γ' Γυμνασίου. 'Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών βιβλίων, Αθήνα 1978. Άχιλλ. Α. Τζαρτζάνου, Νεοελληνική σύνταξις (τής κοινής δημοτικής). Δεύτερη έκδοσις. Τόμ. Α'-Β'. Ο.Ε.Σ.Β., έν Αθήναις 1946-1953 01928). Καί άνατύπωση τής β' έκδοσης: Έκδοτικός οϊκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1989. Βιβλιογραφία Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, «Βασική Βιβλιογραφία γιά τή νεοελληνική γλώσσα», δ.π., σ. 69.

Μ Ε Λ Ε Τ Η Μ Α Τ Α ΓΙΑ ΤΗ Γ Λ Ω Σ Σ Α ΤΩΝ Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ω Ν Β α λ α ω ρ ί τ η ς Αριστοτέλης: Yvon Tarabout, La langue de Valaoritis, Athènes 1970 [Collection de l'Institut Français d'Athènes]. — Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, « Ό Δημοτικισμός και ή γλώσσα του Βαλαωρίτη», NE, τόμ. 106, τευχ. 1259 Αφιέρωμα 1Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879), Χριστούγεννα 1979, σσ. 475-487. Β ά ρ ν α λ η ς Κώστας: Τάκη Καρβέλη, «Κώστας Βάρναλης. Σκέψεις γιά τή γλώσσα καί τό υφος», Νεοελληνικός Λόγος '75-76, 'Αφιέρωμα στόν Κώστα Βάρναλη, Κέδρος, [Αθήνα] 1977, σσ. 90-102 (= Του ίδιου, Δεύτερη άνάγνωση. Δοκίμια. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1984, σσ. 157-180). Β η λ α ρ α ς Ιωάννης: Ε. Κριαρα, «Βηλαρας. Γλωσσικά καί γραμματολογικά», NE, τόμ. 94, τευχ. 1115, Χριστούγεννα 1973, σσ. 2-48 (= Του ίδιου, Φιλολογικά μελετήματα (19ος αιώνας), Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1979, σσ. 68^133). Κ α β ά φ η ς Κ. Π.: Ζωής Καρέλλη, «Νύξεις (τό καβαφικό ιδίωμα)», 'Εποχές, τόμ. 1, τευχ. 2 (Ιούνιος 1963), σσ. 30-35. — Κ. Θ. Δημαρα, « Ή γλώσσα του Καβάφη», Τό Βήμα, 31 Ίαν. 1969, σσ. 1 καί 6 (= Κ. Θ. Δημαρας, Σύμμικτα, Γ' Περί Καβάφη. Φιλολογική επιμέλεια: Γ. Π. Σαββίδης. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1992, σσ. 190-192). — Πέτρου Κολακλίδη, «Τό δούλεμα τής γλώσσας στόν Καβάφη», Έκηβόλος, τευχ. 13 (Καλοκαίρι 1983), σσ. 1109-1133 (= Πρακτικά Τρίτου Συμποσίου Ποίησης, σσ. 119146). — Κωνστ. Μηνα, Ή γλώσσα του Καβάφη άπό γραμματική και λεξιλογική άποψη, Ιωάννινα 1985 [Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Έπιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Δωδώνη: Παράρτημα Άρ. 24]. Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η ς Νίκος: Ν. Π. Ανδριώτη, «Ήγλώσσα του Καζαντζάκη», NE, τόμ. 66, τευχ. 779, Αφιέρωμα Νίκος Καζαντζάκης, Χριστούγεννα 1959, σσ. 90-95. — Peter Bien, Kazantzakis and the Linguistic Revolution in Greek Literature, Princeton University Press, Princeton, N.J. 1972 (βλ. καί τή βιβλιοκρισία τής Γεωργίας Γ. Φαρίνου, Έλληνικά, 30, 1977-78, 512-514). — Του ίδιου, «The Demoticism of Kazantzakis», Modem Greek Writers, σσ. 146-159. — Basil G. Mandilaras, «The Language of Kazantzakis», στό βιβλίο του: Studies in the Greek Language. Some Aspects of the Development of the Greek Language up to the Present Day. Athens 1972, σσ. 134-170 καί 208-209· στίς σσ. 109-133 καί 199-207 του ίδιου βιβλίου: «Kazantzakis and Language» (= Βασίλειος Γ. Μανδηλαρας, Καζαντζάκης και Γλώσσα, Αθήνα 1987). — Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, « Ή γλώσσα καί τό λεξιλόγιο του Ν. Καζαντζάκη», NE, τόμ.

102 (1977), τευχ. 1211, Αφιέρωμα Νίκος Καζαντζάκης, Χριστούγεννα 1977, σσ. 65-73. — Alexander Sideras, «Zur Sprache der Odyssee von Kazantzakis», Folia Neohellenica, 5 (1983) 89-156. Κ α κ ν α β ά τ ο ς Έκτορας: Χριστίνας Αργυροπούλου, Ή γλώσσα στήν ποίηση τοϋ Έκτορα Κακναβάτου. Ή Γραμματική, οί Λειτουργίες τής Ποιητικής Γλώσσας και κειμενογλωσσική Λνάλυση μερικών ποιημάτων. Τυπωθήτω, Αθήνα 2003. Κ ά λ β ο ς Ανδρέας: Ν. Π. Ανδριώτη, « Ή γλώσσα του Κάλβου», NE, τόμ. 40, τευχ. 467, Αφιέρωμα στον Κάλβο, Χριστούγεννα 1946, σσ. 157-167 (= αυτόθι, "Ετος 34-1960, τόμ. 68 [Αφιέρωμα Λνδρέας Κάλβος (Ή έπιστροφή στήν πατρίδα), Σεπτέμβριος 1960], σσ. 301-314). — Γ. I. Κουρμούλη, Ή γλώσσα τοϋ Κάλβου, Αθήναι 1947. — Π. Δ. Μαστροδημήτρη, «Γραμματική τών Ωδών του Κάλβου», Λθηνά, 64 (1960) 221-246 (= Του ίδιου, Νεοελληνικά, Α', 39-72). — Δημ. Αγγελάτου, « Ή γλώσσα του Κάλβου», Σπουδή, τευχ. 2 (Μάιος 1980), σσ. 31-46. — Maria Caracausi, Studi sulla lingua di Andrea Kalvos, Palermo 1993 [Quaderni dell'Istituto di Filologia Greca dell'Uni versità di Palermo, 23]. Κ α ρ κ α β ί τ σ α ς Ανδρέας: Ν. Ε. Παπαδογιαννάκη, « Ή γλώσσα του Αντρέα Καρκαβίτσα», Διαβάζω, τευχ. 306, Αφιέρωμα Καρκαβίτσας, (3 Μαρτ. 1993), σσ. 61-66. Κ α ρ υ ω τ ά κ η ς Κώστας: Massimo Péri, Sul linguaggio di Kariotakis, [Padova] 1972 [Université di Padova, Istituto di studi bizantini e neogreci diretto da Filippo Maria Pontani, Quaderni, 5]. — Hero Hokwerda, «Karyotakis and Katharevousa», BMGS, 6 (1980) 109-130. Κ ο ν δ υ λ ά κ η ς 'Ιωάννης: Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, «Ήκρητική διάλεκτος στό λογοτεχνικό έργο του Κονδυλάκη», Κρητολογικά Γράμματα, τευχ. 3/4 (Αυγ. 1991), σσ. 154-172 (= Του ίδιου, Νεοελληνικός λόγος, σσ. 295-305). Μ α β ί λ η ς Λορέντζος: Γεωργίου Χρ. Σακελλαριάδη, « Ή γλώσσα τών σονέττων του Λορέντσου Μαβίλη», Παρνασσός, 18 (1976) 47-68 (= Κείμενα και Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, άριθ. 102, Αθήναι 1976). Ξ ε ν ό π ο υ λ ο ς Γρηγόριος: Κωνσταντίνου Βάσση, «Ήγλώσσα του Ξενόπουλου, Νέα Πορεία, τευχ. 557-559/237 (Ίούλ-Σεπτ. 2001), σσ. 187-196. Π α λ α μ ά ς Κωστής: Ν. Π. Ανδριώτη, « Ή γλώσσα του Παλαμά», NE, τόμ. 34, τευχ. 397 (Αφιέρωμα στον Παλαμά), Χριστούγεννα 1943, σσ. 229277. — Ε. Κριαρα, « Ή γλώσσα του», Γράμματα, Τεϋχος έπιμνημόσυνο τοϋ Κωστή Παλαμά, Αθήναι 1943, σσ. 239-251 (= Εμμανουήλ Κριαράς, Πρόσωπα και θέματα άπό τήν ιστορία τοϋ δημοτικισμού, τόμ. Α', Εκδόσεις

Καστανιώτη, Αθήνα 1986, σσ. 77-101). — Αντας Κατσίκη-Γκίβαλου, « Ή γλώσσα του Παλαμά καί τών δημοτικών τραγουδιών. (Μερικές μορφολογικές παρατηρήσεις)», Λεξικογραφικόν Δελτίον, 15 (1983) 77-102 (= Τής ίδιας, Φιλολογικές διαδρομές. Από τον Παλαμα ώς τον Βρεττάκο, 'Οδυσσέας, ['Αθήνα 1990], σσ. 34-57). Π α π α δ ι α μ ά ν τ η ς Αλέξανδρος: Κ. Ρωμαίου, «Τό γλωσσικό ιδίωμα τής Σκιάθου καί οί διάλογοι του Παπαδιαμάντη», NE, τόμ. 30, τευχ. 355, 'Αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη, Χριστούγεννα 1941, σσ. 64-70 (= Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, σσ. 189-206). — Κώστα Καραποτόσογλου, Ετυμολογικό γλωσσάρι στό έργο του Παπαδιαμάντη, 'Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα 1988]. — Μ. Γ. Μερακλή, « Ή γλώσσα του Παπαδιαμάντη», Νέα Πορεία, τευχ. 434-437 (Άπρ.-'Ιούλ. 1991), σσ. 50-55. — Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, « Ή γλώσσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη καί ή σημερινή γλωσσική πραγματικότητα», Ή λέξη, τευχ. 162, Μάρτ.-Άπρ. 2001, Αφιέρωμα Αλ. Παπαδιαμάντης (1851-191ÏX σσ. 231-239. — Θανάση Νάκα, «"Παπαρούνες" καί "μήκωνες", "ρέματα" καί "ρεύματα" (: στοιχεία υφους στόν Παπαδιαμάντη)», Ή λέξη, ό.π., σσ. 240-253. Σ α χ τ ο ύ ρ η ς Μίλτος: Γ. Δ. Παπαντωνάκη, Ή μορφολογία τής σαχτουρικής μεταμόρφωσης, 'Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2000. Σ ε φ έ ρ η ς Γιώργος: [Γιά τήν υφολογική διερεύνηση του ποιητικού έργου του Σεφέρη:] Αλκη 'Αγγέλου, « Ή φόρτιση τής λέξης στήν ποίηση του Σεφέρη (δοκιμή μεθόδου)», Χρονικό 72 [«"Ωρας»], σσ. 16-20. — Ξ. Α. Κοκόλη, «Λέξεις-άπαξ»: στοιχείο υφους. Θεωρητική έξέταση - καταγραφή στά «Ποιήματα» του Γ. Σεφέρη. Εξάντας, [Αθήνα 1975] (= Του ίδιου, Σεφερικά μιας εικοσαετίας, σσ. 51-198). — 'Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, Ή συντακτική δομή τής ποιητικής γλώσσας του Σεφέρη. Υφολογική μελέτη. Θεσσαλονίκη 1975 [Άριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης - Επιστημονική Έπετηρις Φιλοσοφικής Σχολής, Παράρτημα άριθ. 18], καί Του ίδιου, «Σεφέρη "Μυθιστόρημα, Γ"': Δομική άνάλυση», Κώδικας /Code, I (1978), 1: 50-76. Σ ο λ ω μ ό ς Διονύσιος: Ν. Β. Τωμαδάκη, Ό Σολωμός και οι Αρχαίοι, Αθήναι 1943 (= Του ίδιου, Νεοελληνικά, Β', 1-152), passim. — Άναργ. Γ. Κουτσιλιέρη, Συμβολή είς τήν γλώσσαν [sic] του Δ. Σολωμού, 'Αθήναι 1967.

ΜΕΤΡΙΚΗ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΜΕΤΡΙΚΕΣ Κ Α Ι Σ Χ Ε Τ Ι Κ Α Μ Ε Λ Ε Τ Η Μ Α Τ Α (έπιλογή) Διον. Α. Ζακυθηνου, Τό σονέττο στή Νεοελληνική ποίηση (ιστορία-μορφολογία). Έκδοσις Ά. Ράλλη, Αθήναι 1926. Ηλία Π. Βουτιερίδη, Νεοελληνική στιχουργική, Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας», έν Αθήναις* 1Θ29. Θρασύβουλου Σταύρου, Νεοελληνική μετρική. Δεύτερη έκδοση. Θεσσαλονίκη 1974 [Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης, Ίνστιτουτον Νεοελληνικών Σπουδών - 'Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] 01930). I. Θ. Κακριδή - Λ. Ν. Πολίτη - Θ. Παπακωνσταντινου, Μετρική [Άρχαία έλληνική, Λατινική, Νεοελληνική (βυζαντινή και νεωτέρα)], Αθήναι 1931 [Ανάτυπο άπό τή ΜΕΕ, τόμ. 17, σσ. 96-103, λέξη μετρική], Γιάννη Α. Σαραλή, Νεοελληνική μετρική. Έκδοσις β'. Βιβλιοπωλειον τής «Εστίας», έν Αθήναις 1953. Γεράσιμου Σπαταλα, Ή στιχουργία τών έλληνικών δημοτικών τραγουδιών, Δίφρος, Αθήνα 1960. Κάρολου Μητσάκη, Τό σονέτο στήν έλληνική ποίηση, Έκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήναι 1962. Λίνου Πολίτη, Μετρικά. Ή μετρική του Παλαμα, Νεοελληνικά σονέτα, Ό δεκαπεντασύλλαβος του «'Ερωτικού Λόγου». Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 7, [Θεσσαλονίκη 1972]. Λίνου Πολίτη, «Νεώτερες άπόψεις γιά τή γέννηση καί τή δομή του δεκαπεντασύλλαβου», ΠΑΑ, 56 (1981) 207-228. Bruno Lavagnini, Alle origini del verso politico, Palermo 1983 [Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, Quaderni, Pubblicati da Bruno Lavagnini sotto gli auspici dell'Assessorato alla Istruzione della Regione Siciliana, 11]. Χρήστου Παπάζογλου, Παρατονισμένη μουσική. Μελέτη γιά τόν Καρυωτάκη, Κέδρος, [Αθήνα 1988]. Εύριπίδη Γαραντούδη, Αρχαία και νέα έλληνική μετρική. Ιστορικό διάγραμμα

μιάς παρεξήγησης. Είσαγωγή Massimo Pen. [Padova] 1989 [Université di Padova, Studi Bizantini e Neogreci fondati da Filippo Maria Pontani, Quaderni, 21]. Αφιερώματα στή μετρική: Μαντατοφόρος, τευχ. 32 (Δεκ. 1990), ολόκληρο το τεύχος (σσ. 71). Νεοελληνικά μετρικά. Επιμέλεια Νάσος Βαγενάς. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ρέθυμνο 1991 [Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών]. Ξ. Α. Κοκόλη, Ή ομοιοκαταληξία. Τύποι και λειτουργικές διαστάσεις. Στιγμή, Αθήνα 1993. Dia Μ. L. Philippides, « Ό υπολογιστής συνεργός στήν υφολογική άνάλυση: Γλώσσα καί ρίμα στή λογοτεχνία τής κρητικής άκμής», «Άρχές τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Α', 136-157. Θεοχάρη Δετοράκη, «Πρόδρομες μορφές νεοελληνικής στιχουργικής σέ βυζαντινούς ύμνους», «Λρχές τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Α', 169-187. Εύριπίδη Γαραντούδη, «Προβλήματα περιγραφής καί άνάλυσης τών πρωτονεοελληνικών δεκαπεντασυλλάβων: Ή μετρική άποκατάσταση τών δημωδών κειμένων», «Άρχές τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.», Α', 188-227. Wim Bakker, «Ήχασμωδία σέ κρητικά κείμενα τής άκμής», «Άρχές τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Α', 228-247. Εύριπίδη Γαραντούδη, «Οί "δεκαπεντασύλλαβοι" τών Ωδών του Κάλβου», Μαντατοφόρος, τευχ. 37-38 (1993-1994), σσ. 25-55. Ή έλευθέρωση τών μορφών. Ή έλληνική ποίηση άπό τόν έμμετρο στον έλεύθερο στίχο (1880-1940). Επιμέλεια: Νάσος Βαγενάς. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1996 (= Πρακτικά τοϋ «Συνεδρίου γιά τήν έλληνική ποίηση: Άπό τις έμμετρες μορφές στον έλεύθερο στίχο (18801940)», πού τό διοργάνωσε τό «Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών» στό Ρέθυμνο [30 Σεπτ.-2 Όκτ. 1993]): ολόκληρος ό τόμος. Γεράσιμου Σπαταλά, Ή στιχουργική τέχνη. Μελέτες γιά τή Νεοελληνική Μετρική. Επιμέλεια: Εύριπίδης Γαραντούδης - Άννα Κατσιγιάννη. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997. Βιβλιογραφία Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών, Βιβλιογραφία Νεοελληνικής Μετρικής. Διεύθυνση έρευνητικου προγράμματος «Αρχείο Νεοελληνικής Μετρικής»: Νάσος Βαγενάς. Έλεγχος καί έπιμέλεια έκδοσης τής Βιβλιογραφίας: Εύριπίδης Γαραντούδης. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2000.

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Ή θεωρία τής λογοτεχνίας έπιχειρεΐ νά δώσει μιά κατά τό δυνατό έπαρκή καί άντικειμενική άπάντηση στό έρώτημα τί ε ί ν α ι ή λ ο γ ο τ ε χ ν ί α — στήν κλίμακα τής γενικής φύσης της, τών ειδολογικών κατηγοριών της, τών αισθητικών της διαφορισμών, άλλα καί του τρόπου μέ τόν όποιο ένα συνολικό προσωπικό έργο ή ένα μεμονωμένο κείμενο έγγράφεται στούς διαδοχικά ευρύτερους κύκλους ιδιοτήτων τής λογοτεχνίας, στούς όποιους άνήκει. Τό έρώτημα δέν άναφέρεται^ μόνο στό ίδιο τό «σώμα» τής λογοτεχνίας άλλα στήν δλη διαδικασία πού τό περιβάλλει, τό περιέχει ,καί συμμετέχει στόν καθορισμό του: στούς γενετικούς παράγοντες τών κειμένων (άπό τόν κατευθυντήριο ρόλο τής προϋπάρχουσας κοινωνικής, ιδεολογικής καί πνευματικής-καλλιτεχνικής πραγματικότητας έως τήν προσωπικότητα του συγγραφέα καί τήν ένέργεια τής γραφής)· στά κείμενα ώς διαμορφωμένα άποτελέσματα (πού κάνοντας λόγο γιά τόν «εκτός αύτών» κόσμο συνιστουν ταυτόχρονα έναν αύτόνομο καινούργιο)· καί στή σχέση πού δημιουργείται άνάμεσα σ' αύτά καί στόν άναγνώστη (δράση του λογοτεχνικού μηνύματος — άντίδραση τρόπου υποδοχής του μηνύματος). Ή άπροκατάληπτη καί έγκυρότερη οριοθέτηση του χώρου τής θεωρίας προκύπτει άπό τήν παραδοχή δτι σ' αύτόν έμπίπτει κάθε γενικευμένη πρόταση πού άναφέρεται στά παραπάνω θέματα, άνεξάρτητα όχι μόνο άπό τις ιδιαίτερες πεποιθήσεις πού τήν καθορίζουν άλλά καί άπό τόν βαθμό τής περαιτέρω συστηματοποίησής της. Άπό τήν άποψη μιας έξωτερικής (άλλά όχι συμβατικής) τυπολογίας του κειμένου θεωρίας τής λογοτεχνίας, αύτό θά μπορούσε νά τοποθετηθεί άνάμεσα στή γενική Αισθητική καί στήν έντοπισμένη Κριτική-Φιλολογία, καθώς μέ τήν πρώτη συνδέεται ώς προς τήν άφαιρετική σκέψη περί τέχνης καί μέ τή δεύτερη ώς προς τήν έξάρτηση ειδικά άπό τό λογοτεχνικό πεδίο. Άπό τό περιεχόμενο τών άπαντήσεων στό έρώτημα καθορίζεται ή σύσταση καί έφαρμογή τών άντίστοιχων μεθόδων μελέτης τής λογοτεχνίας. Επομένως, ή άσχολία αύτή συγκαταλέγεται στίς ύποχρεώσεις τής φιλολογικής έπιστήμης, γιατί κάθε έπιστήμη ύφίσταται καί έξελίσσεται μόνο μέ βάση μιάν ορισμένη έπίγνωση τής οντότητας του άντικειμένου της. Ό «έμπειρισμός» εϊναι άναγκαιος καί έπωφελής, μέ τήν έννοια τής τεκμηρίωσης τών παρατηρήσεων, του διορθωτικού έλέγχου (ή άκόμη καί τής διάψευσης) ένός θεωρητικού

σχήματος καί, βέβαια, τής κατάλληλης κάθε φορά προσαρμογής του φύσει γενικού σχήματος στήν άτομικότητα τών έπιμέρους θεμάτων δχι δμως καί μέ τήν έννοια τής συνειδησιακής άδράνειας, τής παραπλανητικής άποσπασματικότητας άπέναντι στήν ένότητα του άντικειμένου καί τής τυχαίας τροπής καί ιεράρχησης τών ένεργειών. Οί θεωρητικές θέσεις, φυσικά, μεταβάλλονται διαχρονικά σέ μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, καθώς έξαρτώνται άπό τήν έξέλιξη τής ίδιας τής λογοτεχνίας, άπό τούς διαφορετικούς τρόπους άντίληψης τής λογοτεχνικής καί γενικά τής καλλιτεχνικής δημιουργίας —τρόπους πού άνάγονται στήν δλη κοσμοθεωρία καί άνθρωπογνωσία κάθε έποχής— καί άπό τόν πολλαπλασιασμό καί τήν έξειδίκευση τών κατευθύνσεων του συγκεκριμένου προβληματισμού. Καί ίσως ή μόνη άρχή πού θά μπορούσε νά διεκδικήσει διηνεκή ισχύ εϊναι δτι ή θεωρία πρέπει νά συνάγεται άπό τή λογοτεχνία καί νά «ύπάγεται» διαφωτιστικά σ' αύτήν — δχι νά προεπινοεΐται ερήμην τών κειμένων καί νά προβάλλεται έπάνω σ' αύτά χωρίς νά άναζητεϊ μέσα στόν χώρο τους τήν ύποστήριξή της. Τό δτι στή συνέχεια μιά εύστοχη θεωρία εύνοεϊ τή συγκρότηση έντελέστερων μεθόδων περιγραφής καί έρμηνείας του άντικειμένου δχι μόνο δέν αίρει αύτήν τήν άναγκαία προτεραιότητα, άλλά τήν έπαληθεύει πρόσθετα. Σέ δ,τι άφορα τή σχέση τής θεωρίας μέ τήν «καθαρά» άξιολογική άντιμετώπιση τής λογοτεχνίας, ό δικός της χαρακτήρας εϊναι πρώτιστα περιγραφικός-γνωστικός καί αύτό τό κρίσιμο προβάδισμα τής έπιστημονικότητάς της μπορεί άναμφίβολα νά διατηρηθεί. Άλλά ή θεωρία τελεί καί σέ μιάν άναπόφευκτη «έλάχιστη» συνάρτηση μέ τήν άξιολόγηση: άπό τόν ούδέτερο διαπιστωτικό ορισμό του τί εϊναι ή λογοτεχνία έξαρταται ή κρίση σχετικά μέ τό αν ένα κείμενο άνταποκρίνεται στις άπαιτήσεις (πιά) αύτής τής ιδιότητας· καί άπό τούς άπρόβλεπτους τρόπους άνταπόκρισης, πού άναγνωρίζονται (άξιολογουνται) στή συνέχεια ώς πειστικοί, έπηρεάζεται άναθεωρητικά ό ορισμός. Γενικότερα, τό γεγονός δτι ύπερχρονικός καί άναλλοίωτος ορισμός τής λογοτεχνίας δέν υπάρχει καί δτι, αν ισχύει μιά άπεριόριστη «πολιτισμική σχετικότητα», λογοτεχνία εϊναι δ,τι κάθε έποχή δέχεται ώς λογοτεχνία — δέν έμποδίζει τή διατύπωση συνεκτικών καί κατά προσέγγιση άντικειμενικών (δηλαδή επιστημονικών) προτάσεων, τουλάχιστον μ έ σ α στά δρια κάθε μείζονος ιστορικού-πολιτισμικού κύκλου. Δηλωμένη ή άδηλη καί λανθάνουσα θεωρία τής λογοτεχνίας συν-γενναται ιστορικά μέ τή λογοτεχνική πράξη καί τήν πρόσληψή της, γιατί τόσο ό συγγραφέας δσο καί ό άναγνώστης εϊναι άδύνατο νά μή διαμορφώνουν μιά στοιχειώδη έστω άποψη γιά τή φύση του άντικειμένου πού τούς άπασχολεΐ. Παρατηρούνται δμως κατά έποχές καί τόπους πολύ σημαντικές διαφορές δχι μόνο ώς προς τό κεντρικό περιεχόμενο τών θέσεων άλλά καί ώς προς τήν πυκνότητα

τής άσχολίας, τόν βαθμό συνειδητοποίησης τών ζητημάτων καί τή συστηματικότητα τών θεωρητικών έργων. Οί προηγμένες πνευματικές συνθήκες ευνοουν τήν άνάπτυξη πολυδιάστατου καί συνθετότερου προβληματισμού, που έντείνεται άκόμη περισσότερο σέ περιόδους άπορηματικής διέγερσης τής άνθρώπινης σκέψης καί άμφισβήτησης τών καθιερωμένων γνωσιολογικών βάσεων θεώρησης τής λογοτεχνίας καί οποιουδήποτε άλλου κοινωνικού φαινομένου. "Ετσι, ή όλη έξέλιξη του πολιτισμού έχει συσσωρεύσει έναν ποσοτικά καί ποιοτικά σπουδαίο πλούτο άπαντήσεων, πού καμία δέν μπορεί νά άξιώσει ουτε διαχρονικά ουτε συγχρονικά τήν ιδιότητα τής άπόλυτης ορθότητας ή τής πληρότητας καί που όλες άνταποκρίνονται έν μέρει στήν πραγματικότητα τής λογοτεχνίας. Μιά ισχυρή καί στή συνέχεια ραγδαία άνάπτυξη τής άσχολίας σημειώνεται στόν μείζονα «δυτικό» χώρο άπό τίς άρχές του Μεσοπολέμου έως τήν έποχή μας καί συνδέεται μέ τήν αυξημένη γενικότερη θεωρητική άνησυχία, τή διερευνητική - διαλςκτική διάθεση, τή μεθοδολογική άναλυτικότητα άλλά καί τίς συνθετικές (καί διεπιστημονικές) τάσεις τής ήδη πολυ μακρας αυτής περιόδου. Θά πρέπει όμως νά τονισθεί ότι αυτή ή γόνιμη έξαρση τών άναζητήσεων καί ή άποφασιστική όσο ποτέ στό παρελθόν αύτονόμησή τους δέν πρέπει νά προκαλεί μιάν υφέρπουσα ψευδαίσθηση ότι λογοτεχνική θεωρία είναι μόνο ή κυριότατα ή δραστηριότητα τών δεκαετιών αύτών. Ή ιστορικά έποπτική καί ώριμη κρίση θά έξέπιπτε τότε σέ έναν «έγωισμό έποχής». Θεωρία τής λογοτεχνίας οπωσδήποτε υπάρχει στή νεοελληνική σκέψη1. Γιά ευνόητους ίστορικοκοινωνικους λόγους, ή σχετική παραγωγή υστερεί σέ σύγκριση μέ έκείνην τών προνομιακών διεθνών «κέντρων», άπό άποψη έκτασης, συστηματικότητας καί πρωτοτυπίας. Ή άναμφισβήτητη αυτή διαφορά όμως δέν σημαίνει ότι ή θεωρητική άσχολία άπουσιάζει, γιατί ένας τέτοιος «μηδενιστικός» ισχυρισμός δέν ισοδυναμεί μέ άντικειμενική διαπίστωση καί οφείλεται μάλλον σέ μιάν άκόμη ύπερλειτουργία του γνωστού αισθήματος «έπαρχιακής» 1. Μιά άπόλυτα φυσιολογική άπόκλιση διακρίνει τό κεφάλαιο αύτό άπό τά άλλα του Γ' Μέρους τής Εισαγωγής: άντικείμενο τής άσχολίας πού καταγράφουν έκεΐνα είναι μόνο ή νεοελληνική λογοτεχνία, ένώ βέβαια άντικείμενο τής θεωρίας είναι ή λογοτεχνία χωρίς δεσμεύσεις έθνικών «έκδοχών» καί οριοθετήσεων. Άλλά ή άσύγκριτα ισχυρότερη λογική τής σχέσης τής θεωρίας μέ κάθε λογοτεχνία καί ή καθοριστική θέση της γενικά μέσα στη φιλολογική έπιστήμη καθιστούν καταφανή τήν άνάγκη συμπερίληψής της (καί μάλλον περιττή άκόμη καί αύτήν τήν «ύποσημειωτική» διευκρίνιση καί αιτιολόγηση). "Ετσι, ή μονη ούσιαστική διαφορά άπό τα άλλα κεφάλαια είναι οτι έδώ δέν άναγράφονται πρωτότυπα ή μεταφρασμένα κείμενα ξένων θεωρητικών (καθώς έπιδιώκεται, άνάμεσα στά άλλα, και ή «γραμματολογική» έπισήμανση ειδικά τής έλληνικής συμβολής).

μειονεξίας, σέ συνδυασμό μέ τήν άνεπαρκή γνώση του βιβλιογραφικού πεδίου (και τών αρμόδιων τρόπων διερεύνησης καί έκτίμησής του). Υπενθυμίζουμε έξάλλου τό αύτονόητο γεγονός ότι στήν έλληνική όπως καί σέ κάθε άλλη βιβλιογραφία ένα εύρύτατο ποσοστό άμεσης ή έμμεσης θεωρίας υφίσταται δ ι άχ υ τ ο μέσα στό σύνολο τών κειμένων «πρακτικής» κριτικής καί φιλολογικής μελέτης τής λογοτεχνίας και οποιουδήποτε άλλου τρόπου άναφοράς σ* αύτήν. (Γιά νά μήν σταθούμε στό έπίσης αύτονόητο γεγονός ότι ούσιαστική, άπείρως πολυεδρική καί κατεξοχήν άντιδογματική θεωρία ένέχουν καθεαυτά τά λογοτεχνικά κείμενα — φαινόμενο όμως διαφορετικής υπόστασης καί βιβλιογραφικής τάξης). Σέ συνδυασμό μέ τά αίτια τής (καθ)υστέρησης τής νεοελληνικής θεωρίας, αύτή ή θετική πλέον ιδιότητα τής διασποράς έξηγεΐ τό ότι κατά τό μεγαλύτερο μέρος της ή σχετική παραγωγή συνδέεται μέ ονόματα κριτικών, δοκιμιογράφων, λογοτεχνών, φιλολόγων καί ορισμένων έκπροσώπων του φιλοσοφικού στοχασμού, ένώ μόνο κατά τά τελευταία χρόνια άρχίζει νά «διακρίνεται» ή ειδικότητα του θεωρητικού τής λογοτεχνίας (χωρίς φυσικά αύτό νά σημαίνει ότι δέν πρέπει νά ένθαρρύνεται ή εύεργετική «πανταχού» παρουσία τής θεωρητικής σκέψης). Τό βέβαιο πάντως εϊναι ότι περίπου άπό τις άρχές του 19ου αίώνα, όταν τά ζητήματα τής «καλλιλογίας» καί τής ποιητικής έξετάζονταν μέσα στό πλαίσιο τών γενικών όρων καί κανόνων τής «ρητορικής τέχνης», έως τις περιόδους τής βαθμιαίας ωρίμανσης καί αύτονόμησης ένός Ασύγκριτα καταλληλότερου στοχασμού, καί άπό αύτές έως τήν έποχή μας, όπου τόσο οί έπίμονες διακρίσεις όσο καί οί ολικές θεωρήσεις έξαίρουν καί διαφυλάσσουν τήν αύτονομία τής λογοτεχνικότητας (υποδεικνύοντας μεταξύ άλλων καί τή λειτουργία τής καθαυτό λογοτεχνικής «ρητορικής» πιά), έκτυλίσσεται μιά μεγάλη σειρά προτάσεων διαβαθμισμένης πληρότητας καί πρωτοτυπίας, πού «παρακολουθούν» τό γενικό σχήμα τών διεθνών έξελίξεων. Άπό τόν χώρο του ύλικου αύτου, έπιχειρουμε στή συνέχεια μιά δειγματοληπτική άναγραφή, μέ όλους τούς περιορισμούς καί τις πιθανές δυσαναλογίες έπιλογής (ή καί άστοχίες ιεράρχησης), πού άπορρέουν καί άπό τό γεγονός ότι βιβλιογράφηση τής νεοελληνικής θεωρίας τής λογοτεχνίας δέν έχει πραγματοποιηθεί άκόμη, ούτε συνολικά ούτε κατά μιάν έπαρκώς έκτεταμένη περίοδο. Επιλέγονται, πρωτίστως, κείμενα άμεσα θεωρητικού λόγου περί λογοτεχνίας. Περιορισμένη εϊναι ή σταχυολόγηση άπό τά έργα γενικής Αισθητικής καί φειδωλή άπό τά έργα «έφαρμοσμένης» μελέτης τής λογοτεχνίας, μέ κριτήριο τήν έπαρκή παρουσία θέσεων έπάνω στά γενικότερα λογοτεχνικά φαινόμενα καί προβλήματα. Κατά κανόνα άποκλείονται: α') άπό μιάν άποψη παραδόξως (καί μέ λίγες άναγκαΐες έξαιρέσεις), τά κείμενα θεωρίας καί μεθοδολογίας

τής κριτικής-φιλολογίας, γιατί παρά τήν οργανική καί διαρκή συναλληλία του περιεχομένου τους μέ τή θεωρία τής λογοτεχνίας συνιστουν διαφορετικόν τομέα καί θά προκαλούσαν φυγόκεντρη διεύρυνση του άντικειμένου καί αμφισβήτηση τής διακρίσιμης παρουσίας του* βθ τα θεωρητικά κείμενα πού έπικεντρώνονται σέ γνωρίσματα τής άρχαίας καί τής μεσαιωνικής λογοτεχνικής γραμματείας· καί γ') ό κύριος όγκος ένός «παράπλευρου» θεωρητικού ύλικου, όπως π.χ.: τά πλείστα περί μυθιστορήματος άρθρα καί σημειώματα του 19ου αιώνα (καί πάλι μέ λίγες έξαιρέσεις), που δέν άσχολουνται τόσο μέ τήν καθαυτά λογοτεχνική φύση του είδους όσο μέ τό γνωστό άξιακό - ιδεολογικό ζεύγος «τερπνόν - ώφέλιμον»· τά κείμενα συνάρτησης τής λογοτεχνίας μέ τό «γλωσσικό ζήτημα»· καί έκεΐνα πού άναφέρονται σέ γενικές άλλά θεματικές πιά κατευθύνσεις (π.χ. «λογοτεχνία καί έθνος»). — Όδηγητικό, βέβαια, είναι καί τό κριτήριο πού υπαγορεύεται άπό μιάν έπαρκή πρωτοτυπία τών έλληνικών συμβολών. Τά μελετήματα κ$ιί άρθρα π α ρ ο υ σ ί α σ η ς τών διεθνών θεωριών (ή έπισκόπησης τής έλληνικής θεωρίας) άποτελουν υλικό έπιλογής όταν περιέχουν άρκετά ένεργητική παρέμβαση του συγγραφέα, χωρίς όμως αύτό νά σημαίνει υποτίμηση τών υπολοίπων: τά κείμενα όλης αυτής τής κατηγορίας διακρίνονται συχνά άπό μεγαλύτερη οργάνωση και άκρίβεια ορολογίας σέ σύγκριση μέ τά πιο πρωτότυπα καί ή συμβολή τους έγκειται σέ ένα είδος «γραμματολογικής» υπόμνησης καί σέ έναν ρόλο ώθησης προς τή συστηματικότητα. — Ή μικρότερη έκταση του πεδίου τών θεωρητικών συμβολών σέ σύγκριση μέ έκείνην άλλων (κριτικού, έρμηνευτικου, γραμματολογικού κλπ.) άλλά και ή διασπορά τών σχετικών δημοσιευμάτων μέσα σέ σύμμεικτες άτομικές ή συλλογικές έκδόσεις κυρίως «έφαρμοσμένων» μελετών έπέβαλαν έδώ τήν άπομόνωση καί χωριστή άναγραφή τους. Κατ* έπέκταση, ή κατάταξη τών λημμάτων εϊναι στό κεφάλαιο αύτό χρονολογική, σύμφωνα μέ τό έτος τής πρώτης δημοσίευσης κάθε κειμένου, γιατί ή άνάγκη άλλά καί ή πρακτική δυνατότητα σχηματισμού μιας γενικής εικόνας τής έξέλιξης τής έλληνικής θεωρίας εϊναι μεγαλύτερες άπό ό,τι στούς άλλους τομείς, όπου τά πράγματα εϊναι γνωστότερα. Μέσα στο ίδιο έτος, ή άναγραφή εϊναι άλφαβητική, έκτος άπό ορισμένες περιπτώσεις οπου τά διαδοχικά κείμενα συνδέονται μεταξύ τους διαλογικά. "Οταν υπάρχει αναδημοσίευση του κειμένου σέ μεταγενέστερη συγκεντρωτική έκδοση μελετών του ϊδιου συγγραφέα (ή, σπανιότερα, σέ συλλογικούς τόμους, προσιτοτερα άνθολόγια κλπ.), σημειώνεται μέσα σέ παρενθέσεις δίπλα άπό τόν τίτλο του κειμένου τό έτος τής πρώτης δημοσίευσής του καί άκολουθει παραπομπή μονο στόν συγκεντρωτικό τόμο. "Οταν όμως άνήκει στή θεωρία —πλήρως ή κυριοτατα— τό συνολικό περιεχόμενο ένός τέτοιου βιβλίου κάποιου συγγραφέα, δέν γίνεται χωριστή άναγραφή τών κειμένων πού τό συγκροτουν, άλλά σημείωνε-

ται, σέ ορθογώνιες άγκύλες ή σέ παρενθέσεις πού άκολουθουν, ή περίοδος πού ορίζεται άπό τις πρώτες δημοσιεύσεις τους. Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α (ένδεικτική έπιλογή) Αδαμαντίου Κοραή, «Επιστολή προς Άλέξανδρον Βασιλείου, περί τής νέας του Ηλιοδώρου έκδόσεως, περί αύτου του Ηλιοδώρου, και τών προ αύτου καί μετ' αύτόν Μυθιστοριογράφων [...]»: Ηλιοδώρου Αίθιοπικών βιβλία δέκα [...], τόμ. Α', Έν Παρισίοις, Παρά I. Μ. Έβεράρτω τω τυπογράφο), ,ΑΩΔ' [1804], σσ. α-οζ' = Συλλογή τών είς τήν *Ελληνικήν Βιβλιοθήκην, και τά Πάρεργα Προλεγομένων, καί τίνων συγγραμματίων του 'Αδαμαντίου Κοραή[...], τόμ. Α', Έν Παρισίοις, Έ κ τής τυπογραφίας Κ. Έβεράρτου, 1833, σσ. 1-56 = [φωτοαναστατική έκδοση:] Προλεγόμενα στούς άρχαίους "Έλληνες συγγράφεις και ή Αυτοβιογραφία του, τόμ. Α', Πρόλογος Κ. Θ. Δημαρά, Μορφωτικό "Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1984, σσ. 1-56. [Γιά τήν πρόταση - είσαγωγή του όρου «μυθιστορία» καί γιά τις άπόψεις του Κοραή γιά τό μυθιστορηματικό είδος]. Νεοφύτου Βάμβα, Ρητορική, έκ τών ένδοξοτέρων τυπογράφων, παλαιών και νεωτέρων, έρανισθεΐσα και συνταχθείσα, Έν Αθήναις, Έκ τής τυπογραφίας Αγγέλου Άγγελίδου, 1841 01813, στό Παρίσι. Αισθητική θεωρία, στή β' έκδοση). Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου, Ρητορική τέχνη, συνταχθείσα χάριν τής έλληνικής νεολαίας, Έν Βιέννη, Έ κ τής τυπογραφίας του Ιωάννου Σνίρερ, 1815. [Τό Α' Μέρος: Αισθητική θεωρία]. Κωνσταντίνου Οικονόμου του έξ Οικονόμων, Γραμματικών ή έγκυκλίων παιδευμάτων βιβλία Δ', [...]. Έν Βιέννη τής Αύστρίας, Έκ τής τυπογραφίας του Ιωάννου Βαρθ. Τζβεκίου, 1817. [Γενική αισθητική καί ειδικότερα θεωρία ποίησης στό «Προοίμιον» καί προπαντός στά «Βιβλία» Α' καί Γ']. Κωνσταντίνου Μ. Κούμα, Σύνταγμα φιλοσοφίας [...], τόμ. Α'-Δ', Έν Βιέννη τής Αύστρίας, Έ κ τής τυπογραφίας Ιωάννου Τεσεβεκίου, 1818-1820. [Γιά Αισθητική: «Αισθηματική», κυρίως τόμ. Γ', 1819]. Ανδρέα Κάλβου, «Progetto di nuovi principj di Belle Lettere applicabili aile Belle Arti» ([συγγραφή, πιθανότατα: 1820-1821* a' δημοσίευση:] 1916) = Andrea Calbo, Opere italiane. Teramene, Le Danaidi e scritti minori. A cura del Prof. Giorgio Zoras. Istituto per l'Europa Orientale, Roma 1938, σσ. 115-116. Ανδρέα Κάλβου, «A. G. Therianö Lettera congratulatoria di A. Calvo» (1828) = Γ. Θ. Ζώρα, 'Ανδρέου Κάλβου πολεμικαι διατριβαί. (νΑγνωστα δοκίμια τοϋ ποιητοϋ τών 'Ωδών). Αθήναι 1957 [Σπουδαστήριον Βυζαντινής

καί Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών], σσ. 23-25 [τό ιταλικό πρωτότυπο] καί 42-46 [ή έλληνική μετάφραση: «Προς τόν Γ. Θερειανόν Συγχαρητήριος έπιστολή του Ανδρέου Κάλβου»]. Δ. Σ., «Τοις άναγινώσκουσι», [Πρόλογος] στό: Γεωργίας Σάνδης, Ααιλία [George Sand, Lélia, 1833]. Μεταφρασθεΐσα έκ του γαλλικού υπό —. Έν Σμύρνη, Έκ τής τυπογραφίας Γ. Γριφφίττου, ,ΑΩΜΕ' [1845], σσ. ε'-λθ'. [Διεξοδικός λόγος γιά τό μυθιστορηματικό είδος]. Α. Διαμαντοπούλου, «Περί του ορισμού τής μυθιστορίας (roman)», Αποθήκη τών ώφελίμων καί τερπνών γνώσεων, "Ετος Β', τευχ. 17 (Νοέμβρ. 1848), σσ. 243-246. Κ[ωνσταντίνου] Στρατούλη, Δοκίμιον Καλλιλογίας, ήτοι Στοιχεία Αισθητικής, Έν Ζακύνθω, Τυπογραφεϊον Ό Παρνασσός Σεργίου Χ. Ραφτάνη, [1856]. Διονυσίου Σολωμού, «Στοχασμοί» [στούς 'Ελεύθερους Πολιορκημένους] = Του ίδιου, Τά Ευρισκόμενα. [«Προλεγόμενα» καί έπιμέλεια Ιακώβου Πολυλά]. Εκδίδονται δαπάνη Αντωνίου Τερζάκη, 1859, σσ. 225-231 [μετάφραση ιταλικού πρωτύπου: I. Πολυλάς] = Του ίδιου, "Απαντα. Τόμ. Α' Ποιήματα. Επιμέλεια - Σημειώσεις Λίνου Πολίτη. Ίκαρος, [Αθήνα 1948 ( 4 1979), σσ. 207-210. [Εύρύτερο κείμενο:] Γιώργος Βελουδής, Διονυσίου Σολωμού «Στοχασμοί» στούς «'Ελεύθερους Πολιορκισμένους». Ιταλικό κείμενο, Μετάφραση, Εισαγωγή, Σχόλια. Εκδόσεις Περίπλους, [Αθήνα 1997], σσ. 1728 [ίταλ.] καί 29-39 [μετάφρ.] = Του ίδιου, Στοχασμοί. Φιλολογική έπιμέλεια Ιταλικού Κειμένου: Massimo Pen. Προλεγόμενα - Μετάφραση: Στυλιανός Αλεξίου. Φιλοσοφικός σχολιασμός: Κώστας Άνδρουλιδάκης. Στιγμή, Αθήνα 1999, σσ. 16-43 [στις ζυγές σελίδες τό πρωτότυπο κείμενο καί στις μονές ή μετάφραση]. Ιακώβου Πολυλά, «Προλεγόμενα» (1859), στό: Διονυσίου Σολωμού, Τά Ευρισκόμενα, δ.π., σσ. γ'-νδ' = [Σολωμού] "Απαντα, δ.π., σσ. 9-43 = Ιακώβου Πολυλά, *Απαντα τά λογοτεχνικά και κριτικά, Αναστύλωσε Γ. Βαλέτας, Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη, Γ1950], Εκδόσεις Νίκα, Αθήνα 1959, σσ. 98-137. Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, Πόθεν ή κοινή λέξις τραγουδώ; Σκέψεις περι έλληνικής ποιήσεως (1859) = Του ίδιου, Τά κριτικά κείμενα. Φιλολογική έπιμέλεια: Γιώργος Γ. Αλισανδράτος. Αθήνα 1999 [Ίδρυμα Κώστα καί Ε λένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική έποπτεία: Βαγγέλης Αθανασόπουλος], σσ. 155-233. Ιακώβου Πολυλά, Πόθεν ή μυστικοφοβια του κ. Σπ. Ζαμπελίου. Στοχασμοί — (1860) = Του ίδιου, "Απαντα, δ.π., σσ. 138-163 = Σπ. Ζαμπελίου, Τά κριτικά κείμενα, δ.π., σσ. 271-298.

Πέτρου Βράιλα-Άρμένη, Θεωρητικής και πρακτικής φιλοσοφίας στοιχεία (1862) = Του ίδιου, Φιλοσοφικά εργα, τόμ. Α', Επιμέλεια έκδόσεως καί παρουσιάσεως ύπό Ε. Μουτσοπούλου καί Αικ. Δώδου, Θεσσαλονίκη 1969 [Corpus Philosophorum Graecorum Recentiorum, Εκδίδεται ύπό τήν διεύθυνσιν Ε. Μουτσοπούλου, I]. (Μέρος τρίτον, σσ. 317-345: «Καλολογία» καί ειδικότερα Κεφ. I, σσ. 341-345: «Περί ποιήσεως»). Πέτρου Βράιλα-Άρμένη, «Περί ποιήσεως» (1865-1866) = Του ίδιου, δ.π., τόμ. Δ', ήμίτομος I, ύπό Ε. Μουτσοπούλου καί Α. Γλυκοφρίδου-Αεοντσίνη, Αθήναι 1973, σσ. 347-377. Πέτρου Βράιλα-Άρμένη, «Περί φαντασίας» (1875) = Του ίδιου, δ.π., τόμ. Γ', ύπό Ε. Μουτσοπούλου καί Ν.-Χ. Μπανάκου-Καραγκούνη, Αθήναι 1976, σσ. 127-153. Εμμανουήλ Δ. Ροίδου, «Δραματικός άγών. Κρίσις τής τών άγωνοδικών Επιτροπείας» (1877) = Του ίδιου, 'Απαντα. Τόμ. Β' (1868-1879). Φιλολογική έπιμέλεια: Άλκης Αγγέλου. «Ερμής», Αθήνα 1978 [Φιλολογική Βιβλιοθήκη - 1 ] , σσ. 236-245. Αγγέλου Σ. Βλάχου, «Περί νεωτέρας έλληνικής ποιήσεως καί ιδίως περί Γεωργίου Ζαλοκώστα» (1877) = Του ίδιου, Ανάλεκτα. Τόμ. Β' Κρίσεις, άναμνήσεις, εντυπώσεις. Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου, Έν Αθήναις 1901 [Βιβλιοθήκη Μαρασλή], σσ. 110-140 [μέ τόν τίτλο: «Γεώργιος Ζαλοκώστας καί ή σύγχρονος έλληνική ποίησις»]. Εμμανουήλ Δ. Ροίδου, «Περί συγχρόνου έν Ελλάδι κριτικής» (1877) = Του ίδιου, "Απαντα, δ.π., σσ. 246-285. Εμμανουήλ Δ. Ροΐδου, Περί συγχρόνου έλληνικής ποιήσεως (1877) = Του ίδιου, "Απαντα, δ.π., σσ. 286-317. Αγγέλου Σ. Βλάχου, Ό νέος κριτικός, Γραφεΐον τής «Εστίας», [Αθήναι] 1877. Εμμανουήλ Δ. Ροίδου, Τά κείμενα (1877) = Του ίδιου, "Απαντα, δ.π., σσ. 318-339. Ανδρέα Λασκαράτου, «Δοκίμιον ποιητικής» (1877) = Του ίδιου, "Απαντα, τόμ. Β'. Πρόλογος Μαρίνου Σιγούρου. Εισαγωγή - Κριτική Ανθολογία Γλωσσάριο - Βιβλιογραφία Αλέκου Παπαγεωργίου. Επιμέλεια - Κατάταξη κειμένων Άντ. Μοσχοβάκη. Εκδόσεις «Άτλας» O.E., Αθήνα 1959, σσ. 291-320. Ίω. Παπαδιαμαντοπούλου, Όλίγαι σελίδες έπ9 ευκαιρία τής μεταξύ τών κ.κ. Ε. Δ. Ροΐδου και Αγγέλου Βλάχου άναφυείσης φιλολογικής έριδος. Έν Αθήναις, Τύποις !Εφημερίδος τών Συζητήσεων, 1878. Δ. Ποταμιά νου, «Μελέτη έπί του περί προσόντων τών ποιητών νόμου του κυρίου Ε. Ροίδου», Βύρων, τόμ. 3 (1878), σσ. 21-30 καί 102-112.

Φιλ. Α. Οίκονομίδου, «Περί νέας έλληνικής ποιήσεως άπάντησις άνασκευαστική είς τήν περί αυτής πραγματείαν του Έμ. Ροιδου», Βύρων, δ.π., 285-295. Γεωργίου Μ. Βιζυηνου, Ψυχολογικαί μελέται έπί τοϋ Καλοϋ. [Τόμ.] Α; Πνευματικαί ίδιοφυΐαι (Παραγωγοί τοϋ Καλοϋ) καί [τόμ.] Β' Αι άρχαϊ τών τεχνών (Γένεσις τοϋ Καλοϋ). Έν Αθήναις, Σπυρίδ. Κουσουλίνου τυπογραφεΐον καί βιβλιοπωλεΐον, 1885. I. Πανταζίδου, «Φιλολογία, γραμματολογία, λογοτεχνία», Εστία του 1886, σσ. 545-548. Ηλία Ζερβου-Ίακωβάτου, Κριτική έπί τών συγχρόνων μυθιστορημάτων, Κεφαλληνία, Έ κ του τυπογραφείου ό «Λέων», 1889. Κωστή Παλαμα, «Πώς έννοουμεν τήν ποίησιν» (1890) = Του ίδιου, "Απαντα, τόμ. 15, Μπίρης, [Αθήνα 1969], σσ. 102-109. Κωστή Παλαμα, [Πρόλογος στή συλλογή:] Τά Μάτια τής Ψυχής μου (1892) = Του ΐδιο,υ, *Απαντα, τόμ. 1, Γκοβόστης, [Αθήνα 1962], σσ. 207-213. Κωστή Παλαμα, « Ή σαφήνεια καί ή»άσάφεια έν τή ποιήσει» (1895) = Του ίδιου, Τά πρώτα κριτικά (1913) = Του ίδιου, "Απαντα, τόμ. 2, Μπίρης, [Αθήνα 1962], σσ. 201-216. Κωστή Παλαμα, «Τά μεγάλα τά ποιήματα» (1901) = Του ίδιου, Γράμματα, τόμ. Β', (1907) = Του ίδιου, "Απαντα, τόμ. 6, Μπίρης, [Αθήνα 1964], σσ. 205-217. Δημήτρη Ζαχαριάδη, «Σκεπτικισμός, αίσθητισμός καί οί θεολόγοι τής κοινωνιολογίας», Γράμματα (Αλεξανδρείας), τόμ. Β' (1913-1914), σ. 520. Νίκου Γιαννιού, «Τέχνη καί σοσιαλισμός» (1915) = Παναγιώτη Νούτσου, Νίκος Γιαννιός CΑνδρος 1885 - 'Αθήνα 1958), [Εκδόσεις] Τυπωθήτω, Αθήνα 1997, σσ. 91-98. Γ. Βρισιμιτζάκη, «Τέχνη καί άλήθεια», Γράμματα (Αλεξανδρείας), τευχ. 39 (Ίαν.-Ίούλ. 1918), σσ. 645-651. Τέλλου Άγρα, «Αισθητικές άπόπειρες» (1919) = Του ίδιου, Κριτικά, τόμ. Δ' Γενικά και ειδικά θέματα, Φιλολογική έπιμέλεια: Κώστας Στεργιόπουλος, Ερμής, Αθήνα 1995 [Φιλολογική Βιβλιοθήκη - 4], σσ. 291-294. Κλέωνος Παράσχου, «Ποίησις καί μουσική» (1919) = Του ίδιου, Μορφές και ιδέες (Κύκλος νέος), Αθήνα 1956, σσ. 228-248. Κώστα Παρορίτη, «Προς τή σοσιαλιστική ποίηση», Γράμματα (Αλεξανδρείας), τευχ. 5-6 (Μάιος-Ίούν. 1921), σσ. 226-235. Μ. Βάλσα [= Δημητρίου Βαλσαμίδη], «Υποκειμενική καί άντικειμενική δημιουργία», Μοϋσα, τευχ. 7/19 (Φεβρ. 1922), σσ. 107-108. Μ. Βάλσα, « Ή Τέχνη δέν άποβλέπει πουθενά», Μοϋσα, τευχ. 10/22 (Μάιος 1922), σσ. 157-158.

Γιάννη Μ. Αποστολάκη, Ή ποίηση στή ζωή μας, Αθήνα 1923. (Β' έκδοση: Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας», [Αθήνα 1958]). [Γιά τά θεωρητικά τμήματα, Α': «Εισαγωγή», σσ. 7-21, καί Β': « Ή Συλλογή», σσ. 22-80· άλλά και γιά τή συνέχεια τών σχετικών θέσεων, δπως αυτές συνδυάζονται μέ τή μελέτη του έργου του Σολωμού: Γ', σσ. 81-272 (οί παραπομπές στή β' έκδοση). Μαζί μέ τήν άπάντηση του Βάρναλη (ΌΣολωμός χωρίς μεταφυσική, 1925), συγκροτείται ένας άπό τους σημαντικότερους θεωρητικούς διάλογους μέσα στήν ιστορία τής νεοελληνικής φιλολογίας]. Πέτρου Πικρού, « Ή έκδήλωση τής πάλης τών τάξεων στή σύγχρονη τέχνη», Νέοι Βωμοί, τευχ. 5 (Μάιος 1924), σσ. 146-151. Πέτρου Πικρού, «Στό φώς του αισθητικού ματεριαλισμου. Τό περιβάλλον καί ή συνείδηση στήν αισθητική παραγωγή. Άπό τά σκότη στό φώς του Απ. Μαμμέλη», Νέοι Βωμοί, τευχ. 6 (Ιούν. 1924), σσ. 182-186. Τέλλου Αγρα, «Λογική και μυστικοπάθεια» (1924) =Του ϊδιου, Κριτικά, δ.π., σσ. 13-42. Κώστα Βάρναλη, Ό Σολωμός χωρίς μεταφυσική. Έκδοση «Στοχαστή», Αθήνα 1925. [Β' έκδοση αυτής της άρχικής μορφής, μέ πρόλογο καί έπιμέλεια Γιώργου Βελουδή: Κέδρος, [Αθήνα] 2001. Ενδιάμεση έκδοση, μέ περικοπές: Κ. Βάρναλη, Σολωμικά, Εκδόσεις « Ό Κέδρος», [Αθήνα] 1957, σσ. 9-85]. Κώστα Παρορίτη, «Μπορεί νά υπάρξει σοσιαλιστική τέχνη στήν Ελλάδα;», Έρμης (Αλεξανδρείας), τευχ. 5 (1η Απρ. 1927), σσ. 144-148. I. Κ. Κορδάτου, «Σοσιαλισμός καί τέχνη», Έρμης (Αλεξανδρείας), τευχ. 7 (1 Ίουν. 1927), σσ. 242-245. [Άπάντηση στό άρθρο του Παρορίτη]. Τέλλου Αγρα, «Ποίηση καί μυστικισμός» (1927) = Του ϊδιου, Κριτικά, ό.π., σσ. 66-71. Κώστα Βάρναλη, «"Μυστήριον" κι έπιστήμη του κάλου», Αναγέννηση, Χρ. Β', φυλλάδιο 1 (Σεπτ. 1927), σσ. 5-13. Ε. Π. Παπανούτσου, Ή τριλογία του πνεύματος. Τέχνη - Ηθική - Επιστήμη. «Γράμματα», Αλεξάνδρεια - Αθήνα, 1928* [σσ. 7-106: « Ή τέχνη»· άλλά καί συσχετισμοί τών τριών τομέων, σέ όλη τήν έκταση του βιβλίου]. I. Ν. Θεοδωρακόπουλου, Φιλοσοφία της Τέχνης (1929) = Του ίδιου, Τά πρώτα μου φιλοσοφήματα, 1927-1930. Αθήναι 1978, σσ. 255-275. Γιώργου Θεοτοκά [μέ τό ψευδώνυμο Όρέστης Διγενής], 'Ελεύθερο πνεύμα. Δοκίμιο. Εκδότης Α. I. Ράλλης, Αθήναι [1929]. Τό ιδιο: Επιμέλεια: Κ. Θ. Δημαρας. Εκδόσεις Ερμής [ΝΕΒ, ΣΠ 22], Αθήνα 1973. [Γιά τίς γενικές θέσεις περί λογοτεχνίας]. Αγγέλου Δόξα [= Ν. Δρακουλίδη], «Γιατί έχρεωκόπησεν ή ποίηση. Τά βιολογικά καί κοινωνικά αϊτια», Νέα Εστία, τόμ. 8 (1930), σσ. 864-868.

Τέλλου Άγρα, «Έχρεωκόπησεν ή ποίηση;», Νέα Εστία, δ.π., σσ. 964-968 καί 1027-1032 = Του ίδιου, Κριτικά, δ.π., σσ. 72-88. Αγγέλου Δόξα, « Ό σεξουαλισμός καί ή ποίηση. Απάντηση στόν κ. Τέλλον Άγρα», Νέα Εστία, δ.π., σσ. 1154-1157. Ε. Π. Παπανούτσου, Περι Τέχνης. «Γράμματα», Αλεξάνδρεια - Αθήνα 1930. Πέτρου Πικρού, «Πάνω στό περιεχόμενο καί τή μορφή τής τέχνης», Πρωτοπόροι, Περ. Β', φύλλο 8 (Σεπτ. 1931), σσ. 327-332. Μ. Σπιέρου [= Νίκου Καλαμάρη / Κάλας], «Γύρω στή μοντέρνα τέχνη», Ρυθμός, 'Ετος Α', τευχ. 2 (Μάιος 1931), σσ. 54-55. Μ. Σπιέρου, «Προβλήματα προλεταριακής τέχνης» (1932) = Νικόλας Κάλας, Κείμενα ποιητικής και αισθητικής. Θεώρηση - επιμέλεια Άλέξ. Αργυρίου. Πλέθρον, Αθήνα 1982, σσ. 99-109. Νίκου Κατηφόρη, «Άπό τά προβλήματα τής προλεταριακής τέχνης», Νέοι Πρωτοπόροι, φύλλο 3 (Φλεβ. 1932), σσ. 88-92. Θέμου Κορνάρου^ «Πάνω στά προβλήματα τής προλεταριακής τέχνης», Νέοι Πρωτοπόροι, φύλλο 12 (Δεκ. 1932), σσ. 439-440. Πέτρου Σπανδωνίδη, « Ή "καθαρή ποίηση"», Μακεδονικές Ημέρες, "Ετος Α', τευχ. 4 (Ιούν. 1932), σσ. 161-163. Δημήτρη Γληνού, «Πνευματικές μορφές τής άντίδρασης, Δ'», Νέοι Πρωτοπόροι, φύλλο 1 (Γεν. 1933), σσ. 5-8, καί Ε', αυτόθι, φύλλο 2 (Φλεβ. 1933), σσ. 49-53. Αντρέα Ζεβγα [= Αιμίλιου Χουρμούζιου], «Τά προβλήματα τής προλεταριακής λογοτεχνίας», Νέα Επιθεώρηση, Περ. Β', άρ. 2 (17), Ίούλ. 1933, σσ. 2022.

Αντρέα Ζεβγα, Ό φουτουρισμός στό φώς του μαρξισμού. Οί φουτουριστές υπηρέτες του φασισμού, Γκοβόστης, Αθήνα 1933. Γιάννη Μηλιάδη, « Ή έπαναστατική διάθεση στή λογοτεχνία», Σήμερα, τευχ. 10 (Όκτ. 1933), σσ. 334-347. Αλεξάνδρας Αλαφούζου, «Προβλήματα τής προλεταριακής λογοτεχνίας», Ό Κύκλος, τόμ. Γ , (1933), σσ. 25-33. Π. Λεκατσα, «Συνθετικά ποιήματα καί "μοντέρνοι" ποιητές», Ιδέα, τευχ. 15 (Μάρτ. 1933), σσ. 148-160. Δημήτρη Μέντζελου, «Όέσωτερικός μονόλογος», Ό Κύκλος, δ.π., σσ. 163168. Δ. Νικολαρείζη, «Μνήμη καί Χρόνος» (1933) = Του ίδιου, Δοκίμια κριτικής, (Εκδόσεις Γ. Φέξη, Αθήναι 1962, καί β' έκδοση, Επιμέλεια: Αλέξης Ζήρας, Πλέθρον, Αθήνα 1983 [Θεωρία Λογοτεχνίας καί Κριτικής]), σσ. 4670.

Κωστή Παλαμα, Ή ποιητική μου (1933) = Του ίδιου, "Άπαντα, τόμ. 10, Μπίρης, [Αθήνα 1967], σσ. 403-573. [Διαρκής παρουσία καί γενικών θέσεων ποιητικής θεωρίας]. Γιώργου Θεοτοκά, « Ή νέα λογοτεχνία», Ιδέα, τευχ. 13 (Ίαν. 1934), σσ. 1117. [Βασικός θεωρητικός προσδιορισμός τών προσανατολισμών τής Γενιάς του '30]. Κώστα Ούράνη, « Ό ορισμός τής ποιήσεως», Νέα Εστία, τόμ. 16 (1934) σσ. 753-754. Αγγέλου Τερζάκη, «Ήάγωνία του ρεαλισμού», Ρυθμός, Χρ. Β', τευχ. 10 (Ιούν. 1934), σσ. 304-309. Μάρκου Τσιριμώκου, Τέχνη ποιητική, Αθήνα 1934. Αλεξάνδρας Αλαφούζου, « Ή θέση μας πάνω στή λογοτεχνία», Νέοι Πρωτοπόροι, Περ. Γ , Χρ. Δ', φύλλο 6 (Ιούν. 1935), σσ. 121-123. Ρήγα Γκόλφη, Φαντασία και ποίηση, Αθήνα 1935. [Κείμενα τής περιόδου 1911-1934]. Κ. Θ. Δημαρα, «Επτά κεφάλαια γιά τήν ποίηση», Τά Νέα Γράμματα, Χρ. Α', τευχ. 5 (Μάιος 1935), σσ. 273-285, καί τευχ. 6 (Ιούν. 1935), σσ. 367383. [Βλ. καί παρακάτω: Του ίδιου, Δοκίμιο γιά τήν ποίηση (1943)]. Νίκου Παππα, « Ό άδολος λυρισμός» (1936) = Του ίδιου, Αισθητικά - Κριτικά. CΑρθρα και μελέτες). Εκδόσεις Καρανάση, Αθήνα 1987, σσ. 42-47. Νίκου Παππα, « Ή αίσθηση του άδολου λυρισμου» (1936) = Του ίδιου, Αισθητικά - Κριτικά, σσ. 48-52. Γιάννη Σφακιανάκη, « Ή έννοια του "μοντέρνου" στή σύγχρονη λογοτεχνία», Κρητικές Σελίδες, τευχ. 8-10, (Σεπτ.-Νοέμβρ. 1936), σσ. 258-261. Νίκου Καλαμάρη [Ν. Κάλας], «Γιά τις δίχως τέλος κατακτήσεις του Ρομαντισμού» (1937) = Νικόλα Κάλας, Κείμενα ποιητικής και αισθητικής, σσ. 165-175. Πέτρου Σ. Σπανδωνίδη, Τό κλασσικό και τό ρομαντικό. ( Έρευνα, "Ετος δωδέκατον, Ιανουάριος 1938). Εκδόσεις Αγγέλου Κασιγόνη, Αθήναι - Αλεξάνδρεια. Πέτρου Σ. Σπανδωνίδη, Ή ζωή πού άγαπά τόν εαυτό της. Δοκίμιο ευθύγραμμης κριτικής. Έκδοση περιοδικού «Μακεδονικές Ημέρες», θεσσαλονίκη 1938. Κωνσταντίνου Τσάτσου, «Πριν άπό τό ξεκίνημα» (1938) = Του ίδιου, Δοκίμια αισθητικής και παιδείας, Δίφρος, Αθήνα 1960, σσ. 44-90 = Γ. Σεφέρης Κ. Τσάτσος, Ένας διάλογος γιά τήν ποίηση. Επιμέλεια: Λουκάς Κούσουλας. Εκδοτική Ερμής EILE., Αθήνα 1975 [ΝΕΒ, ΣΠ 31], σσ. 3-13 [= οί σσ. 72-82 άπό τις παραπάνω 44-90].

Γιώργου Σεφέρη, «Διάλογος πάνω στήν ποίηση» (1938) = Του ίδιου, Δοκιμές, Δ' έκδοση. Πρώτος τόμος (1936-1947). [Φιλολογική έπιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη], "Ικαρος, [Αθήνα 1981], σσ. 82-104 = Γ. Σεφέρης - Κ. Τσάτσος, "Ενας διάλογος γιά τήν ποίηση, σσ. 14-32. Κωνσταντίνου Τσάτσου, «Διάλογος γιά τήν ποίηση» (1938) = Του ίδιου, Δοκίμια αισθητικής και παιδείας, σσ. 95-126 = Γ. Σεφέρης - Κ. Τσάτσος, "Ενας διάλογος γιά τήν ποίηση, σσ. 33-66. Γιώργου Σεφέρη, «Μονόλογος πάνω στήν ποίηση» (1939) = Του ίδιου, Δοκιμές, ό.π., σσ. 105-159 = Γ. Σεφέρης - Κ. Τσάτσος, "Ενας διάλογος γιά τήν ποίηση, σσ. 67-111. Κωνσταντίνου Τσάτσου, «Απολογισμός ένός διαλόγου» (1939) = Του ίδιου, Δοκίμια αισθητικής και παιδείας, σσ. 127-191 = Γ. Σεφέρης - Κ. Τσάτσος, "Ενας διάλογος γιά τήν ποίηση, σσ. 112-180. Γιώργου Σεφέρη, «Τό τέλος ένός διαλόγου» (1939) = Του ίδιου, Δοκιμές, ό.π., σσ. 160-165 = Γ. Σεφέρης - Κ. Τσάτσος, "Ενας διάλογος γιά τήν ποίηση, σσ. 181-185. Κωνσταντίνου Τσάτσου, «Τό τέλος ένός διαλόγου» (1939) = Του ίδιου, Δοκίμια αισθητικής και παιδείας, σσ. 192-195 = Γ. Σεφέρης - Κ. Τσάτσος, "Ενας διάλογος γιά τήν ποίηση, σσ. 186-190. Βάσου Βαρίκα, Ή μεταπολεμική μας λογοτεχνία. (Σχέδιο γιά μελέτη), Ε κ δόσεις Γκοβόστη, [Αθήνα 1939]. Β' έκδοση [σσ. 9-18: Αλέξ. Αργυρίου: «Λίγα σχόλια γιά τό κριτικό έργο του Βάσου Βαρίκα»], Πλέθρον, Αθήνα 1979 [Θεωρία Λογοτεχνίας και Κριτικής, Επιμέλεια: Αλέξης Ζήρας]. Λέοντος Κουκούλα, «Πώς βλέπει ό ποιητής. Αισθητικό δοκίμιο», Νέα Εστία, τόμ. 25 (1939), σσ. 156-164, 238-246, 333-337 καί 394-401. I. Μ. Παναγιωτόπουλου, «Θέσεις και άντιθέσεις του ποιητικού λόγου», Τό Νέον Κράτος, Έτος Γ , τευχ. 17 (Ίαν. 1939), σσ. 1535-1542. Γιάννη Γ. Σφακιανάκη, Είσαγωγή στό λυρικό μύθο, Αθήνα 1939. Πέτρου Ωρολογά, "Ενα κίνημα μεταξύ δυο πολέμων, Θεσσαλονίκη 1940. [Γιά τόν υπερρεαλισμό]. Ζαχαρία Λ. Παπαντωνίου, «Αντικειμενικοί όροι του ώραίου» (1942) = Του ίδιου, Κριτικά. Επιμέλεια Φαίδωνος Κ. Μπουμπουλίδου. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» Ιωάννου Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., [Αθήνα 1966], σσ. 237242. Κ. Θ. Δημαρά, Δοκίμιο γιά τήν ποίηση. Εκδόσεις Γκοβόστη, [Αθήνα] 1943. [Εύρύτατα έμπλουτισμένη μορφή του δοκιμίου «Επτά κεφάλαια γιά την ποίηση», δ.π.]. Β' έκδοση «(μέ ένα σχόλιο του 1990)»: Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1990 [Φιλολογία και Κριτική άρ. 1, Διευθυντής σειράς: Γ. Π. Σαββίδης].

Κλέωνος Β. Παράσχου, Ή χαλλιτεχνιχή δημιουργία. Δοκίμιο, "Ικαρος Εκδοτική 'Εταιρία, [Αθήνα 1944]. Ε. Π. Παπανούτσου, «Τέχνη καί Κανόνες», Νέα Εστία, τόμ. 38 (1945), σσ. 695-702. [Μέ άφορμή τόν διάλογο Τσάτσου - Σεφέρη]. Λάζαρου Πηνιάτογλου, « Ό ποιητής καί ό πρωτόγονος», Νέα Εστία, τόμ. 39 (1946), σσ. 518-522, 587-591, καί τόμ. 40 (1946), σσ. 657-663. I. Μ. Παναγιωτόπουλου, « Ό θάνατος τής ψυχής» (1947) = Του ϊδιου, Ό στοχασμός xal ό λόγος, («Αετός» Α.Ε., Αθήνα 1954, καί Οι Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 2 1987, 3 1994), σσ. 71-80. I. Μ. Παναγιωτόπουλου, «Αναπτύγματα» (1947) = Του ϊδιου, Ό στοχασμός xal ό λόγος, ό.π., άντίστοιχα, σσ. 141-146. Άλκη Θρύλου, «Τό πρόβλημα τής άξιας», Νέα Εστία, τόμ. 44 (1948) = Του ϊδιου, Συζητήσεις μέ τόν έαυτό μου, Δίφρος, Αθήνα 1961, σσ. 85-121. I. Μ. Παναγιωτόπουλου, «Λυρικός λόγος καί λογική» (1948) = Του ϊδιου, Ό στοχασμός και ό λόγος, δ.π., άντίστοιχα, σσ. 177-197. [Στή σ. 177 σημειώνεται ότι πρόκειται γιά κείμενο ομιλίας πού δόθηκε στή Θεσσαλονίκη τόν Απρίλιο του 1949* πιθανώς, τό τεύχος 'Οκτωβρίου 1948 του περιοδικού Ποιητιχή Τέχνη, στό όποιο δόθηκε γιά δημοσίευση τό κείμενο, κυκλοφόρησε προχρονολογημένο]. Ε. Π. Παπανούτσου, Αίσθητιχή, [*1948 και 5 1976 άπό τίς 'Εκδόσεις "Ικαρος, καί:] Νέα έκδοση, 'Εκδόσεις Νόηση, ['Αθήνα 2003], συνολικά καί, ειδικότερα, σσ. 105-143: Κεφ. A', IV, « Ή ποίηση». Κλέωνος Παράσχου, «Ψυχαναλυτική έρμηνεία τής τέχνης», Νέα Εστία, τόμ. 43 (1948), σσ. 652-655. Ε. Π. Παπανούτσου, «Ποίηση καί γλώσσα», Νέα Εστία, τόμ. 45 (1949), σσ. 329-337. I. Μ. Παναγιωτόπουλου, « Ή φυσιολογία τής πρωτοτυπίας» (1949) = Του ϊδιου, Ό στοχασμός και ό λόγος, ό.π., άντίστοιχα, σσ. 199-218. Αιμ. Χουρμούζιου, Παλιά και νέα ποίηση. Θεωρία ποίησης. Οί 'Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1980 [= Έργα, Η']. [Περιλαμβάνει κείμενα τής περιόδου 1945-1950]. Ε. Π. Παπανούτσου, « Ό ψυχολογισμός στήν Αισθητική» (1951) = Του ϊδιου, Φιλοσοφία χαι Παιδεία, «"Ικαρος», 'Αθήνα 1958, σσ. 239-253. Ε. Π. Παπανούτσου, «Όέρμητισμός τής σύγχρονης τέχνης» (1951) = Του ϊδιου, Φιλοσοφία χαι Παιδεία, ό.π., σσ. 254-265. Κ. Δ. Γεωργούλη, « Ό συμβολισμός καί ό καθαρός ποιητικός λόγος» (1953) = Του ϊδιου, Αίσθητιχά χαι φιλοσοφικά μελετήματα, 'Εκδότης I. Σιδέρης, Αθήναι 1964, σσ. 109-117.

Δ. Νικολαρεΐζη, «Παλιά και νέα ποίηση» (1953) = Του ίδιου, Δοκίμια κριτικής, δ.π., σσ. 87-119. Στέλιου Ξεφλούδα, Τό σύγχρονο μυθιστόρημα. Δοκίμιο. "Ικαρος, [Αθήνα 1955]. Μ. Μ. Παπαϊωάννου, «Φαινόμενα άκμής καί παρακμής στή νεοελληνική ποίηση», Επιθεώρηση Τέχνης, "Ετος Α', τόμ. Α', τευχ. 2 (Φεβρ. 1955), σσ. 8392, καί "Ετος Β', τόμ. Γ , τευχ. 15 (Μάρτ. 1956), σσ. 209-219. Κλέωνος Παράσχου, «Ποίηση καί άλήθεια», Νέα Εστία, τόμ. 57 (1955), σσ. 163-167, 239-243 καί 291-295. Μανόλη Λαμπρίδη [= Μανόλη Λεοντάρη], «"Il gran rifîuto" (Καβάφης - Βάρναλης - Καρυωτάκης καί ή παρακμή)» (1955) = Του ίδιου, Il gran rifiuto. Καβάφης - Βάρναλης - Καρυωτάκης και ή παρακμή. Ή αντικειμενικότητα τοΰ έργου τέχνης. Τό ηθικό πρόβλημα στήν ποίηση τοΰ Γ. Σεφέρη. Κριτικά μελετήματα. Εκδόσεις Έρασμος, [Αθήνα 1979], σσ. 31-69. Τάσου Βουρνα, «Φαινόμενα "διαλεκτικού" έκλεκτικισμου. ( Ό κ. Μανόλης Λαμπρίδης καί ή παρακμή)», Επιθεώρηση Τέχνης, Έτος Α', τόμ. Β', τευχ. 8 (Αυγ. 1955), σσ. 120-125. Μανόλη Αναγνωστάκη, « Ή άντικειμενικότητα του έργου τέχνης» (1956) = Του ίδιου, Αντιδογματικά. "Αρθρα και σημειώματα 1946-1977, Στιγμή, Αθήνα 1985, σσ. 23-37. Μάρκου Αυγέρη, «Βασικό θεώρημα», [ci. 1956-1963]: Στου ίδιου, Θεωρήματα, Δεύτερη έκδοση, Ίκαρος, [Αθήνα] 1972, σσ. 7-11. Μάρκου Αύγέρη, « Ό σουρρεαλισμός καί ή κρίση τών μορφών» [ci. 19561963]: Στου ίδιου, Θεωρήματα, δ.π., σσ. 36-45. Μάρκου Αύγέρη, « Ό πεσσιμισμός στήν έλληνική ποίηση (Καβάφης - Καρυωτάκης - Βάρναλης» (1956) = Του ίδιου, Θεωρήματα, δ.π., σσ. 46-72. Μανόλη Λαμπρίδη, « Ή άντικειμενικότητα του έργου τέχνης» (1956) = Του ίδιου, Il gran rifiuto..., σσ. 9-30, καί Του ίδιου, Ή ποίηση και τό ήθικό πρόβλημα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, [Αθήνα] 1993, σσ. 35-50. Λάμπρου Σκλαβούνου, « Ή άντικειμενικότητα ένός έργου τέχνης», Επιθεώρηση Τέχνης, Έτος Β', τόμ. Δ', τευχ. 22 (Όκτ. 1956), σσ. 324-327. Μανόλη Αναγνωστάκη, «Προβλήματα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού» (1957) = Του ίδιου, Υπέρ και Κατά. Σημειώσεις κριτικής, Θεσσαλονίκη 1965, σσ. 18-30, καί Του ίδιου, Αντιδογματικά, δ.π., σσ. 39-59. Μάρκου Αύγέρη, « Ή μορφή καί τό περιεχόμενο στήν τέχνη» ( 1 9 5 7 ) = Του ίδιου, Θεωρήματα, δ.π., σσ. 26-29. Μάρκου Αύγέρη, « Ό συγχρονισμός καί ή ιστορική μετάθεση στήν τέχνη» (1957) = Του ίδιου, Θεωρήματα, δ.π., σσ. 86-89.

Βασίλη Νησιώτη [= Πάνου Κ. Θασίτη], «Ποίηση τής ύπαρξης» (1957) = Πάνου Κ. Θασίτη, Γύρος στήν ποίηση, Θεσσαλονίκη 1966, σσ. 7-11. Βασίλη Νησιώτη, «Θέσεις και άντιθέσεις του σοσιαλιστικού ρεαλισμού», Νέα Πορεία, Έτος Γ , τευχ. 29-30 (Ίούλ.-Αυγ. 1957), σσ. 195-198. Κώστα Βάρναλη, Αισθητικά - Κριτικά. [Τόμ. Α']. Εκδόσεις « Ό Κέδρος», [Αθήνα 1958]. [Αναδημοσιεύονται άρθρα αισθητικού περιεχομένου πού δημοσιεύτηκαν γιά πρώτη φορά στήν έφημερίδα Πρωία κατά τήν περίοδο τής δικτατορίας Μεταξά και τά όποια —πριν άπό τή νέα δημοσίευσή τους στον «Κέδρο»— «ξανακοίταξε» ό συγγραφέας «όσο εϊτανε μπορετό» (βλ. σ. [9] του βιβλίου)]. Μανόλη Αναγνωστάκη, « Ή Ποίηση - Παρόν καί μέλλον» (1959) = Του ίδιου, Υπέρ και Κατά, ό.π., σσ. 9-17. Γιωργή Κότσιρα, Ή σύγχρονη ποίηση και ή πνευματική άγωνία τής έποχής, [Εκδόσεις] Νέας Πορείας, [Θεσσαλονίκη] 1959. Βασίλη Νησιώτη, «Ποίηση καί ποιητικισμός» (1959) = Πάνου Κ. Θασίτη, Γύρος στήν ποίηση, ό.π., σσ. 22-28, και Του ίδιου, 7 δοκίμια γιά τήν ποίηση, Κέδρος, [Αθήνα] 1979, σσ. 9-18. Βασίλη Νησιώτη, « Ό έρμητισμός στήν ποίηση» (1959) = Πάνου Κ. Θασίτη, Γύρος στήν ποίηση, σσ. 29-40, και 7 δοκίμια γιά τήν ποίηση, σσ. 19-34. Βασίλη Νησιώτη, «Τό καλλιτεχνικό "ψέμα"» (1959) = Πάνου Κ. Θασίτη, Γύρος στήν ποίηση, σσ. 41-44. Γ. Θέμελη, Τό κλειδί (1960) = Του ίδιου, Ή νεώτερη ποιησή μας. [Τόμ. II] Γενικές άπόφεις. Εκδόσεις «Βάκων», Αθήνα 1967, σσ. 27-78. Τηλέμαχου Άλαβέρα, Τό σημερινό συγγραφικό πρόβλημα. Δοκίμιο. Εκδόσεις Νέας Πορείας, Θεσσαλονίκη 1961. Μανόλη Αναγνωστάκη, «ΉΠοίηση - "Προσκλητήριο τών καιρών"» (1961) = Του ίδιου, Υπέρ και Κατά, ό.π., σσ. 61-67, καί Του ίδιου, Τά Συμπληρωματικά. Σημειώσεις κριτικής. Στιγμή, Αθήνα 1985, σσ. 43-51. Ε. Π. Παπανούτσου, «Πέντε ορισμοί τής τέχνης άναζητουν ειδοποιό διαφορά» (1962) = Του ίδιου, Φιλοσοφικά Προβλήματα, "Ικαρος, Αθήνα 1964, σσ. 55-65. Πέτρου Σ. Σπανδωνίδη, Ή μάχη γιά τήν ουσία, Ιωάννινα 1962. Δ. Ν. Μαρωνίτη, «Λογική καί ποίηση», 'Εποχές, τευχ. 17 (Σεπτ. 1964), σσ. 23-30. Εύαγγέλου Μουτσοπούλου, « Ή δυναμική του χώρου καί ή νεωτέρα ποίησις» (1964-1965) = Του ίδιου, Φιλοσοφικοί προβληματισμοί. Τόμ. Α' Συνείδησις καί δημιουργία. Εκδόσεις Π. Τζουνάκου, Αθήναι 1971, σσ. 156-184. Νικόλα Κάλας [= Νίκου Καλαμάρη,] « Ή εικόνα καί ή ποίηση» [άγγλικό

πρωτότυπο: 1965] = Του ίδιου, Ήτέχνη τήν έποχή της διακύβευσης και άλλα δοκίμια [Art in the Age ofRisk, New York 1968]. Πρόλογος: Κύριλλος Σαρρής. Εισαγωγή: Gregory Battcock. Μετάφραση: Ανδρέας Παππας. Εκδόσεις "Αγρα, [Αθήνα 1997], σσ. 111-133. Μανόλη Αναγνωστάκη, «Λογοτεχνία καί πολιτική» (1966) = Του ίδιου, Άντιδογματικά, ό.π., σσ. 169-173. Γιώργου I. Μουρέλου, « Ό χρόνος του μυθιστορήματος» (1966) = Του ίδιου, Μεταμορφώσεις του χρόνου. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, [Θεσσαλονίκη 1973], (Σειρά: Δοκίμιο, 2), σσ. 67-81. Βασίλη Νησιώτη, «Κοινωνικοί προσδιορισμοί στήν ποίηση. (Σχεδίασμα)» (1966) = Πάνου Κ. Θασίτη, Γύρος στήν ποίηση, ό.π., σσ. 48-58 καί Του ίδιου, 7 δοκίμια γιά τήν ποίηση, ό.π., σσ. 67-82. Δημήτρη Ραυτόπουλου, «Περί σοσιαλιστικού ρεαλισμού, Ζντάνωφ καί προπατορικού άμαρτήματος» (1966) = Του ίδιου, Τέχνη και Εξουσία, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1985, σσ. 57-60. Αρχιμ. Στυλιανου Χαρκιανάκι, Ό σύγχρονος άνθρωπος και ή μοντέρνα ποίησις. Εκδόσεις Νέας Πορείας, Θεσσαλονίκη 1968. Γιώργου I. Μουρέλου, Θέματα αισθητικής και φιλοσοφίας τής τέχνης. Οί βιολογικές, οί ψυχολογικές και οί κοινωνικές βάσεις τών καλών τεχνών. Τόμ. Α' [ 1 1970] - Β'. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1985. Πάνου Καραβία, «Όάγώνας μέ τίς λέξεις» (1970) = Του ίδιου, "Ισκιος και Φώς. Είκοσι δοκίμια, "Ικαρος, [Αθήνα] 1981, σσ. 331-338. Βύρωνα Λεοντάρη, «Τό θεώρημα καί τό ολοκαύτωμα» (1971) = Του ίδιου, Κείμενα γιά τήν ποίηση, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2001, σσ. 9-16. Ευαγγέλου Μουτσοπούλου, Φιλοσοφικοί προβληματισμοί. Τόμ. Α' Συνείδησις και δημιουργία. Εκδόσεις Π. Τζουνάκου, Αθήναι 1971 [Μέρος Ε', σσ. 269417: «Αισθητική όρθωσις»]. Ε. Π. Παπανούτσου, «Οί δυνάμεις τής ποιητικής δημιουργίας» (1971): Στου ίδιου, Ό Λόγος καί ό "Ανθρωπος, "Ικαρος, Αθήνα 1971, σσ. 48-57. Γιώργου Δέλιου, Ό μυθιστοριογράφος καί ό αισθητικός του κόσμος. Τό διήγημα. Δοκίμια. Εκδόσεις «Νέας Πορείας», Θεσσαλονίκη 1972. Γ. Θέμελη, Ποίηση καί Πεζογραφία. Δοκιμή γιά μιά βαθύτερη διάκριση τών ορίων, Εκδόσεις «Νέας Πορείας», Θεσσαλονίκη 1972. Λύντιας Στεφάνου, Τό πρόβλημα τής μεθόδου στή μελέτη τής ποίησης. [ Ε κ δόσεις] Κάλβος, Αθήνα 1972 ( 2 1981). Γιώργου Διζικιρίκη, «Ή άπάτη τής λογοτεχνίας καί ό βαθμός μηδέν τής γραφής» (1973): Στου ίδιου, Ή σύγχρονη σκέψη, ή «άπάτη» τής Λογοτε-

χνίας και ό βαθμός μηδέν της γραφής. Δοκίμια: Λογοτεχνία, Εικαστικές τέχνες, Κινηματογράφος. Εκδόσεις Γραμμή, Αθήνα 1973, σσ. 13-90. Ξ. Α. Κοκόλη, «Τό υφος. Απόψεις γιά τό περιεχόμενο ένός δρου» [διάλεξη], Ή Συνέχεια, τευχ. 7 (Σεπτ. 1973), σσ. 300-307. Και σέ άνάτυπο: Θεσσαλονίκη 1973. Βύρωνα Λεοντάρη, « Έ ν μετεωρισμω...» (1974) = Του ίδιου, Κείμενα γιά τήν ποίηση, δ.π., σσ. 25-43. Ε. Π. Παπανούτσου, «Τό σύμπαν τής λογοτεχνικής δημιουργίας» (1974) = Του ίδιου, Τό δίκαιο τής πυγμής (και άλλα δοκίμια), Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα 1975, σσ. 126-132. Νάνου Βαλαωρίτη, « Ή κοινωνία του γραπτού θεάματος» (1975) = Του ίδιου, Γιά μιά θεωρία τής γραφής, Εξάντας, [Αθήνα 1990], σσ. 50-61. Γ. Θέμελη, "Ενας μονόλογος γιά τήν ποίηση. Πορεία προσανατολισμού προς τό ν Αγαλμα, Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Θεσσαλονίκη 1975. Ζωής Καρέλλη, «Περί ελευθερίας κι ένθουσιασμου στήν ποίηση» (1975) = Τής ίδιας, Παρατηρήσεις, Εκδόσεις Άστρολάβος/Εύθύνη, Αθήνα 1982, σσ. 131-142. Ξ. Α. Κοκόλη, «Λέξεις-άπαξ»: στοιχείο ΰφους. Θεωρητική έξέταση - Καταγραφή στά «Ποιήματα» του Γ. Σεφέρη, Εξάντας, [Αθήνα 1975], σσ. 2181: «Θεωρητική έξέταση». Βύρωνα Λεοντάρη, « Ή ποίηση τής προσωπικής ένοχής» (1975) = Του ίδιου, Κείμενα γιά τήν ποίηση, δ.π., σσ. 44-52. Άλέξ. Αργυρίου, «Σχέση του συγγραφέα-πεζογράφου μέ τόν άναγνώστη του» (1976) = Του ίδιου, Όριακά και μεταβατικά εργα 'Ελλήνων πεζογράφων, Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1996], σσ. 11-17. Τζίνας Πολίτη, «Τό έπιτήδειο ψέμα», Σπείρα, τευχ. 5 (Δεκ. 1976), σσ. 38-56, καί τευχ. 6 (Ίούλ. 1977), σσ. 184-205. Γιώργου Διζικιρίκη, Γιά τή γλώσσα και τήν έπιστήμη τής λογοτεχνίας, Νέα Σύνορα, Αθήνα [1977]. Ε. Π. Παπανούτσου, « Ή καλλιτεχνική άλήθεια» (1977) = Του ίδιου, Ή κρίση του πολιτισμού μας, Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1978 [Σύγχρονος προβληματισμός, 1], σσ. 95-101. Κρίτωνα Αθανασούλη, «Πώς πρέπει νά ξαναδιαβάζουμε τή μοντέρνα ποίηση», Νέα Πορεία, Έτος ΚΔ', τευχ. 275-279 (Ίαν.-Μάιος 1978), σσ. 1-5. Ελένης Βακαλό, «Όμιλία καί γραφή. Μιά πρόταση: Άπό τή γραφή στήν άνάγνωση», Γραφή, τευχ. 4 (Νοέμβρ.-Δεκ. 1978), σσ. 51-58. Θεοδώρου Παπαδοπούλλου, « Ή τυπολογική πραγμάτευση του μύθου», Έπε-

τηρις του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, τόμ.. 8 (1975-1977), Λευκωσία 1978, σσ. 1-44. Ε. Π. Παπανούτσου, «Παράδοση καί πρωτοτυπία» (1978): Στου ίδιου, Ή κρίση του πολιτισμού μας, δ.π., σσ. 114-119. Ε. Π. Παπανούτσου, « Ή αύτονομία τής ποίησης» (1978): Στου ίδιου, Οι δρόμοι τής ζωής, Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1979 [Σύγχρονος προβληματισμός, 4], σσ. 81-86. Κωνσταντίνου Τσάτσου, Θεωρία τής τέχνης, Οι Εκδόσεις τών Φίλων, Αθήνα 1978. [Έπιλογή καί συνάρθρωση παλαιότερων κειμένων του συγγραφέα ή άποσπασμάτων άπό αύτά* βλ. συνολικά καί κυρίως Κεφ. Δ', σσ. 109-140: « Ό ποιητικός λόγος»]. Ν. Σκουτέρη-Διδασκάλου, Μεθοδολογία ανάλυσης τών κοινωνικών φαινομένων. 'Ανθρωπολογική - κοινωνιολογική θεώρηση τής τέχνης του λόγου, Θεσσαλονίκη 1979? -1980. [Αναθεωρημένη έκδοση μέ τόν τίτλο:] Ή τέχνη του λόγου στις παραδοσιακές κοινωνίες. Μέθοδοι προσέγγισης στό λαϊκό άφηγηματικό λόγο. (Διδακτικές σημειώσεις). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1985 (τελευταία έκδοση: 1994). Άναστάση Βιστωνίτη, «Γιά τήν έννοια του σύγχρονου», Νέα Πορεία, "Ετος ΚΕ', τευχ. 296-298 (Όκτ.-Δεκ. 1979), σσ. 164-185. Πάνου Κ. Θασίτη, «Ποίηση: γιά μιά ρεαλιστική γραφή;» (1979) = Του ίδιου: 7 δοκίμια γιά τήν ποίηση, δ.π., σσ. 95-108. Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, Τό σύγχρονο κρητικό ιστορικό τραγούδι. Ή δομή και ή ιδεολογία του, Εκδόσεις Θεμέλιο, [Αθήνα 1979]. [Όρισμένα τμήματα του βιβλίου δημοσιεύθηκαν κατά τήν περίοδο 1976-1978]. Γιώργου I. Μουρέλου, « Ό ποιητικός τόπος» (1979) = Του ίδιου, Αισθητικό Τρίπτυχο. Ό χώρος τής τέχνης και ή στρατηγική τής φαντασίας, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1988, σσ. 37-59. Παν. Μουλλα, «Γιά μιά θεωρία του διηγήματος» (1980) = Του ίδιου: Γ. Μ. Βιζυηνός, Νεοελληνικά Διηγήματα. Επιμέλεια —. Εκδοτική «Ερμής» EILE., Αθήνα 1980 [ΝΕΒ, ΔΠ 38], [σσ. κγ'-λβ': «Τά ιστορικά του διηγήματος» καί σσ. μα'-νβ': «Ζητήματα θεωρίας [του διηγήματος]»]. Θανάση Νάκα, «Σχέσεις ποίησης καί γλώσσας (μέ πλαίσιο καί όδηγό τις θεωρητικές άπόψεις του Σεφέρη)» (1981) = Του ίδιου, Γλωσσοφιλολογικά, Α' Μελετήματα γιά τή Γλώσσα και τή Λογοτεχνία, Παρουσία, [Αθήνα 4 2001], σσ. 9-27. Ζωής Καρέλλη, «Εγκώμιο τής ποίησης» (1982) = Τής ίδιας, Παρατηρήσεις, δ.π., σσ. 143-148. Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, «Σημειωτική καί θεωρία τής ποίησης», Πρα-

κτικά του Α' Συμποσίου Νεοελληνικής Ποίησης (Πανεπιστήμιο Πατρών, 35 Ίουλ. 1981), Ή πρώτη Μεταπολεμική Ποιητική Γενιά. — Ήποίηση στή ζωή - Ποίηση και τεχνολογία - Θεωρία τής ποίησης, Επιμέλεια: Σωκρ. Λ. Σκαρτσής, τόμ. Β', Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1983, σσ. 161-171. Μανόλη Λαμπρίδη, «Κριτική και ποίηση. Μαρξιστική θεώρηση», Πρακτικά Β' Συμποσίου Ποίησης (Πανεπιστήμιο Πατρών, 2-4 Ίουλ. 1982), Κριτική και Ποίηση, Επιμέλεια: Σωκρ. Λ. Σκαρτσής, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1983, σσ. 125-156. Μ. Γ. Μερακλή, «Παραλογοτεχνία» (1983) = Του ίδιου, "Εντεχνος λαϊκός λόγος, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993, σσ. 43-69. Γιώργου I. Μουρέλου, « Ή στρατηγική του φανταστικού και τό θέμα τών μεταμορφώσεων» (1983) = Του ίδιου, Αισθητικό Τρίπτυχο, ό.π., σσ. 67-90. Γιώργου I. Μουρέλου, « Ή παρεμβολή του φανταστικού στό χώρο του μυθιστορήματος» (1983;) = Στου ίδιου, Αισθητικό Τρίπτυχο, ό.π., σσ. 91-107. Παύλου Χριστοδουλίδη, Είσαγωγή στήν Αισθητική και τή Θεωρία τής Τέχνης, [Αθήνα] 1983. Δημήτρη Τζιόβα, « Ή έννοια του άναγνώστη στή θεωρία τής λογοτεχνίας» (1983) = Του ίδιου, Μετά τήν Αισθητική. Θεωρητικές δοκιμές και έρμηνευτικές άναγνώσεις τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1987, σσ. 223-258. Νάσου Βαγενά, Γιά εναν ορισμό του μοντέρνου στήν ποίηση [α' δημοσίευση: 1983* και αύτοτελώς: Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 1984] = Του ίδιου, Ή ειρωνική γλώσσα. Κριτικές μελέτες γιά τή νεοελληνική γραμματεία, Στιγμή, Αθήνα 1994, σσ. 21-53. Γιώργου Μανιάτη, « Ό φορμαλισμός στήν άστική τέχνη καί αισθητική» (1984), στον τόμο: Τέχνη και Ιδεολογία [Πρακτικά Συμποσίου πού διοργανώθηκε άπό τό ΚΣ τής ΚΝΕ και τήν Πολιτιστική Επιτροπή τής ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα, 20-24 Άπρ. 1984], Εκδόσεις «Σύγχρονη Έποχή», Αθήνα 1984, σσ. 109-127 [βλ. καί συζήτηση, μέ διεξοδικές άπαντήσεις του συγγραφέα, στις σσ. 127-143]. Δ. Ν. Μαρωνίτη, « Ή παρέμβαση τής Αριστεράς στή λογοτεχνία» (1984) = Του ίδιου, Μέτρια καί Μικρά. Περιοδικά καί Εφήμερα, Κέδρος, [Αθήνα] 1987, σσ. 223-229. Παν. Μουλλά, «Οί μεταμορφώσεις του άφηγητή» (1984) = Του ίδιου, Παλίμψηστα καί μή. Κριτικά δοκίμια, Στιγμή, Αθήνα 1992, σσ. 129-144. Γεωργίου Μπαμπινιώτη, Γλωσσολογία καί Λογοτεχνία. Άπό τήν τεχνική στήν τέχνη του λόγου, Αθήνα 1984 ( 2 1991). [Επεξεργασμένα καί ένοποιημένα κείμενα τής περιόδου 1976-1991].

Γιώργου Χειμώνα, "Εξι μαθήματα γιά τον λόγο, "Τψιλον, Αθήνα 1984. Νάσου Βαγενά, Ποίηση και πραγματικότητα (1985) = Του ίδιου, Ή έσθήτα τής θεάς. Σημειώσεις γιά τήν ποίηση και τήν κριτική, Στιγμή, Αθήνα 1988, σσ. 215-238. Νάνου Βαλαωρίτη, «Πρόλογος σέ μιά όντοθεώρηση του δημοτικού τραγουδιου» (1985) = Του ίδιου, Γιά μιά θεωρία τής γραφής, ό.π., σσ. 112-121. Ανδρέα Δημαρόγκωνα, «Παραγωγή καί Δημοτικό τραγούδι», Πρακτικά Δ' Συμποσίου Ποίησης (Πανεπιστήμιο Πατρών, 6-8 Ίουλ. 1984), 'Αφιέρωμα στό Δημοτικό Τραγούδι, Επιμέλεια: Σωκρ. Λ. Σκαρτσής, Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1985, σσ. 85-92. Έκτορα Κακναβάτου, «Στοιχεία υπερρεαλιστικής προβολής στό δημοτικό μας τραγούδι» (1985), Πρακτικά Δ'Συμποσίου Ποίησης, ό.π., σσ. 411-427. Διονύση Καρατζά, « Ή γλώσσα του δημοτικού τραγουδιου είναι ποιητική (= δημιουργική ,τής ζωής)» (1985), Πρακτικά Δ' Συμποσίου Ποίησης, ό.π., σσ. 93-102. " < Ανδρέα θ. Κίτσου-Μυλωνά, «θεωρήσεις του δημοτικού τραγουδιου» (1985), Πρακτικά Δ' Συμποσίου Ποίησης, ό.π., σσ. 69-74. Πέτρου Κολακλίδη, « Ό ιδιότυπος χαρακτήρας τών δημοτικών τραγουδιών» (1985), Πρακτικά Δ' Συμποσίου Ποίησης, ό.π., σσ. 285-299. Μ. Μ. Παπαϊωάννου, «Αταξικές κοινωνίες καί δημοτικό τραγούδι» (1985), Πρακτικά Δ' Συμποσίου Ποίησης, ό.π., σσ. 61-67. Δημήτρη Τζιόβα, «Άπό τό συγγραφέα στον άναγνώστη. Ή κρίση του υποκειμένου στή θεωρία τής λογοτεχνίας» (1985) =Του ίδιου, Μετά τήν Αισθητική, ό.π., σσ. 197-221. Γιώργου Άριστηνου, «Κοινωνιολογία τής Λογοτεχνίας ή ή αύταπάτη μιάς μεθόδου» (1986) = Του ίδιου, Ή 'Ακάθιστη Σκέψη. Δοκίμια. Εκδόσεις Δελφίνι, Αθήνα 1996, σσ. 73-85 [μέ τόν τίτλο: «Κοινωνιολογία τής Λογοτεχνίας ή ή ένδεια τής άναγωγικότητας»]. Νικ. Καλταμπάνου, Ή Νέα Κριτική: Ή πλάνη του «αντικειμενισμού» στή λογοτεχνική θεωρία, Εκδόσεις Έρασμος, [Αθήνα 1986]. (Θεωρία καί Κριτική/12). Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, Ποιητική. Πανεπιστημιακές παραδόσεις (1986), καί: Τυπογραφείο Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα 31992* [σσ. 3-36: «Θεωρητική εισαγωγή»). Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, «Κριτήρια συνάρτησης λογοτεχνίας - κοινωνίας ιστορίας. Ή σχέση ήρωα - έξουσίας - θείου στό μοντέλο δράσης τών ήρωικών δημοτικών τραγουδιών» (1986) = Του ίδιου, Δημοτικό τραγούδι. Μια

διαφορετική προσέγγιση. Νέα έκδοση άναθεωρημένη καί συμπληρωμένη. Τρίτη έκδοση. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 1999], σσ. 248-277. Ανδρέα Μπελεζίνη, «Άσημία καί ταυτοσημία στήν ποίηση (Ααλικά στοιχεία στό έργο του Όδυσσέα Ελύτη καί του Ανδρέα Εμπειρίκου)» (1986) = Του ίδιου, Ευσημοι και άσημοι λόγοι. Κριτικά μελετήματα, Αθήνα 1988 [Θέμα: Κριτική], σσ. 9-41 καί 209-210. Κάριν Μπόκλουντ-Λαγοπούλου, « Ή έπικοινωνιακή διάσταση τής ποίησης» (1986), Πρακτικά Ε' Συμποσίου Ποίησης, δ.π., σσ. 355-367. Σωκρ. Λ. Σκαρτσή, «Φυσική κοινωνία καί ποίηση» (1986) = Του ίδιου, Δέκα σημειώματα γιά τήν ποίηση, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1990, σσ. 9-30. Σ. Ν. Φιλιππίδη, «Θέσεις γιά τήν τελετουργία στήν ποίηση» (1986), Πρακτικά Ε' Συμποσίου Ποίησης, δ.π., σσ. 61-73. Θανάση Νάκα, «(Κειμενο)γλωσσολογία, ύφολογία, λογοτεχνία» (1987) = Του ίδιου, Γλωσσοφιλολογικά, Β' Μελετήματα γιά τή Γλώσσα και τή Λογοτεχνία, [Πατάκης, Αθήνα 7 2002], σσ. 207-251. [Βιβλιοκριτικό άρθρο γιά τό βιβλίο του Γ. Μπαμπινιώτη, Γλωσσολογία και Λογοτεχνία, 11984* βλ. έδώ παραπάνω]. Αριστοτέλη Νικολαιδη, Ό τρόπος τής γλώσσας και άλλες έγγραφές. Δοκίμια, Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα [1987]. [Τό Α' Μέρος περιλαμβάνει κείμενα του συγγραφέα γιά τήν ποίηση καί τή γλώσσα τής δεκαετίας 1976-1986]. Δημήτρη Τζιόβα, «Αφηγηματολογία. Ή ποιητική του στρουκτουραλισμού» (1987) = Του ίδιου, Μετά τήν Αισθητική, δ.π., σσ. 41-73. Δημήτρη Τζιόβα, « Ή έννοια τής λογοτεχνίας καί τό λυκόφως τής αισθητικής άξιας» (1987) = Του ίδιου, Μετά τήν Αισθητική, δ.π., σσ. 15-38. Δημήτρη Τζιόβα, «Λογοκεντρισμός, άποδομισμός καί τό μίασμα τής γραφής» (1987) = Του ίδιου, Μετά τήν Αισθητική, δ.π., σσ. 301-320. Διονύση Καψάλη, «Παράδοση καί μεταφορά τής "Νέας Κριτικής"», Δελτίο τής \Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, τευχ. 11α (1988), σσ. 46-86. Μιχάλη Γ. Μερακλή, Τι εϊναι λαϊκή λογοτεχνία, Εκδόσεις Σύγχρονη Έποχή, Αθήνα 1988 [Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών, Επιστημονικοί Διάλογοι]. Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινου, «Ποίηση καί γλώσσα», Τόμος εις μνήμην Γεωργίου Κουρμουλη, Αθήνα 1988, σσ. 211-241. Τάκη Καγιαλή, «Νέα Κριτική: Ή άντίσταση τής άνάγνωσης», Μολυβδοκονδυλοπελεκητής, τόμ. 1 (1989), σσ. 209-229. Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, Κοινωνιοσημειωτική τής λογοτεχνίας. Πανεπιστημιακές παραδόσεις. Ιωάννινα 1989.

Βύρωνα Λεοντάρη, « Ή άγωνία του άμετουσίωτου» (1989) = Του ϊδιου, Κείμενα γιά την ποίηση,, δ.π., σσ. 125-156. Θανάση Χ. Τζούλη, «Ερωτική ένόρμηση καί καλλιτεχνική δημιουργία» (1989) = Του ϊδιου, Ψυχανάλυση και λογοτεχνία, Εκδόσεις Όδυσσέας, [Αθήνα 1993], σσ. 23-56. Δημήτρη Άγγελάτου, «Πέραν τών "ειδολογικών" διακρίσεων (ποίησης - πεζογραφίας καί τών συναφών): "Ή πώς τό κάθε κείμενο δημιουργεί τό εϊδος του», Πρακτικά Η' Συμποσίου Ποίησης (Πανεπιστήμιο Πατρών, 1-3 Ίουλ. 1988), Ποίηση καί Πεζογραφία, Επιμέλεια: Σωκρ. Λ. Σκαρτσής, Αχαϊκές Εκδόσεις, [Πάτρα 1990], σσ. 115-145. Δημήτρη Δημηρούλη, « Ή Βαβέλ τών ειδών καί ή στρατηγική τών ορίων (... ή πεζή ποίηση τής ποιητικής πρόζας)» (1990) =Του ίδιου, Τό φάντασμα τής θεωρίας, λογοτεχνία - Κριτική - Ιστορία. Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 1993, σσ. 139-151. Στέλιου Καραγιάννη, «Τά δρια κα\ οί δυνατότητες μιας ποίησης σέ πρόζα» (1990), Πρακτικά Η' Συμ ποσίου Ποίησης, δ.π., σσ. 305-314. Άρη Μπερλή, «Λογοτεχνικά εϊδη: διάκριση, μείξη ή υπέρβαση;» (1990), Πρακτικά Η' Συμποσίου Ποίησης, δ.π., σσ. 194-200. Ελένης Πολίτου-Μαρμαρινου, « Ή ποίηση καί ή πεζογραφία στά πλαίσια μιας συγκριτικής Ποιητικής: Ή έννοια του ρυθμου» (1990), Πρακτικά Η' Συμποσίου Ποίησης, δ.π., σσ. 115-145. Σωκρ. Λ. Σκαρτσή, « Ό δρος του στίχου καί τών στοιχείων του» (1990) = Του ίδιου, Δέκα σημειώματα γιά τήν ποίηση, δ.π., σσ. 91-101. Λύντιας Στεφάνου, « Ή προβληματική τής ποιητικής δημιουργίας» (1990) = Τής ϊδιας, Γενικά καί ειδικά γιά τήν ποίηση, Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1993], σσ. 19-31. Θανάση Χ. Τζούλη, «Τά δνειρα οδηγούν τό χέρι στή γραφή», Ή λέξη, τευχ. 95 (Ιούν. 1990), σσ. 225-234. Γ. Άριστηνου, Δοκίμιο γιά τό μυθιστόρημα καί τά λογοτεχνικά είδη, Σμίλη, Αθήνα 1991. Άννας Τζούμα, Ή διπλή άνάγνωση του κειμένου. Γιά μιά κοινωνιοσημειωτική τής άφήγησης, Εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα 1991. Γιώργου Βελουδή, Ψηφίδες. Γιά μιά θεωρία τής λογοτεχνίας, Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1992. [Κείμενα τής περιόδου 1980-1990]. Γιώργ ου I. Μουρέλου, «Ελευθερία καί ποίηση», Νέα Πορεία, "Ετος 38, τευχ. 453-454 (Νοέμβρης-Δεκ. 1992), σσ. 187-196. Γεωργίου Μουρέλου, Φιλοσοφικά και Αισθητικά Μελετήματα. Εισαγωγή Τε-

ρέζας Πεντζοπούλου-Βαλαλά, Επιμέλεια Λίνου Μπενάκη. Έλληνική Ε ταιρεία Αισθητικής, Αθήνα 1992. Μ. Γ. Μερακλή, "Εντεχνος λαϊκός λόγος, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993. Λύντιας Στεφάνου, Γενικά καί ειδικά γιά τήν ποίηση, Εκδόσεις Σοκόλη, [Αθήνα 1993]. [Περιέχονται κείμενα τής περιόδου 1976-1989]. Δημήτρη Τζιόβα, Τό παλίμψηστο τής έλληνικής άφήγησης. Άπό τήν άφηγηματολογία στή διαλογικότητα, Εκδόσεις 'Οδυσσέας, [Αθήνα 1993]. [Συνδυασμός θεωρίας-μεθοδολογίας μέ άνάλογες έφαρμογές σέ κείμενα τής νεοελληνικής πεζογραφίας]. Θανάση Χ. Τζούλη, «Υπερρεαλισμός και Ψυχανάλυση» (1993) = Του ϊδιου, Ψυχανάλυση καί Λογοτεχνία, ό.π., σσ. 235-260. Θανάση Χ. Τζούλη, «Λογοτεχνικό κείμενο καί Ψυχανάλυση» (1993) = Του ίδιου, Ψυχανάλυση καί Λογοτεχνία, ό.π., σσ. 339-363. Βαγγέλη Αθανασόπουλου, «Αμήχανοι δάσκαλοι, δυσφορουντες μαθητές. Ή Θεωρία τής Λογοτεχνίας ώς άντικείμενο διδασκαλίας», στό Σεμινάριο 18: Θεωρία τής Λογοτεχνίας τής Πανελλήνιας "Ενωσης Φιλολόγων, Επιμέλεια Νένας I. Κοκκινάκη, Μεταίχμιο, [Αθήνα 1994, 2 2002], σσ. 47-58. Γιώργου Βελουδή, Γραμματολογία. Θεωρία λογοτεχνίας. Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα 1994 (καί: Τρίτη έκδοση βελτιωμένη, Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2002]). [Εκτενής παρουσίαση τών διεθνών θεωρητικών καί κυρίως τών άντίστοιχων μεθοδολογικών ρευμάτων, πού συνδυάζεται μέ τις προσωπικές θέσεις του συγγραφέα]. Γιώργου I. Μουρέλου, «Γιά τήν έρμηνεία του μυθιστορήματος», Νέα Πορεία, Έτος 40, τευχ. 467-470 (Ίαν.-Άπρ. 1994), σσ. 3-12. Ζ. I. Σιαφλέκη, Ή εύθραυστη άλήθεια. Είσαγωγή στή θεωρία τοϋ λογοτεχνικοϋ μύθου, Gutenberg, [Αθήνα 1994]. [Σειρά: «Τό Μυστικό καί τό Παράδειγμα», 8]. Χ.-Δ. Γουνελά, Ήφιλοσοφία τής γλώσσας καί ή νεοελληνική ποίηση, Εκδόσεις Δελφίνι, Αθήνα 1995. Κάριν Μπόκλουντ-Λαγοπούλου, «Είσαγωγή: Ό γάμος του Έρμή καί τής Φιλολογίας», στον τόμο: Θεωρία τής ποίησης. Ποίηση τής θεωρίας, Πρακτικά του Συμποσίου «Θεωρία τής λογοτεχνίας στον εύρωπαϊκό χώρο», ΑΉ.θ., 21-24 Νοεμβρίου 1991, Επιμέλεια - Εισαγωγή: Κάριν Μπόκλουντ-Λαγοπούλου, Πρόλογος [σσ. 7-8]: Τζίνα Πολίτη, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1995, σσ. 9-21. Πάν. Μουλλά, «Παρέμβαση στήν εισήγηση του Jean-Marie Schaeffer» [: «Ποι-

ητική καί μελέτη τής λογοτεχνίας» (μετάφραση Νικηφόρου Τερζόγλου), δ.π., σσ. 23-47], δ.π., σσ. 49-51. Ζ. I. Σιαφλέκη, «Ποιητική καί λογοτεχνικός συγκριτισμός», δ.π., σσ. 53-58. Γεράσιμου Βώκου, « Ή αισθητική τής πρόσληψης: Παρουσίαση καί άπορίες» [προηγείται, άλλά δέν συζητείται ειδικά αυτό: Hans-Robert Jauss, «Παλιό κρασί σέ καινούρια άσκιά; Παρατηρήσεις πάνω στό Νέο Ίστορισμό» (μετάφραση Δήμητρας Νικολαΐδου-Μπαλτα), δ.π., σσ. 59-78], δ.π., σσ. 79-83. Κάριν Μπόκλουντ-Λαγοπούλου, «Παλιοί καί νέοι ίστορισμοί: Σχόλια γιά τήν εισήγηση του Hans-Robert Jauss, δ.π., σσ. 85-88. Αθανασίας Τσατσάκου, «Παρέμβαση στήν εισήγηση τής Lucette Finas» [: «Πρωτόκολλο άνάγνωσης: Mallarmé, "Δώρο ποιήματος"» (μετάφραση Νικηφόρου Τερζόγλου), δ.π., σσ. 89-105], δ.π., σσ. 107-111. Γιώργου Βέλτσου, «Δώρον άδωρον», δ.π., σσ. 113-118. Αλεξάνδρας·Δεληγιώργη, «Σχόλιο στήν εισήγηση του Christopher Norris» [: «Συναινετική "πραγματικότητα"4 καί κατασκευασμένη άλήθεια: Ό Baudrillard καί ό πόλεμος πού δέν έγινε ποτέ» (μετάφραση Ελευθερίας Δέλτσου), δ.π., σσ. 119-152], δ.π., σσ. 153-159. Πέτρου Μαρτινίδη, «Τό φεγγάρι καί τά δάκτυλα: Σχόλια στήν εισήγηση του Christopher Norris», δ.π., σσ. 161-165. Παντελή Μπασάκου, «Προς έτερον: Σχόλιο στήν εισήγηση του Manfred Frank» [: «"Υφος στή φιλοσοφία;» (μετάφραση Δήμητρας Νικολαίδου-Μπαλτα), ο.π., σσ. 167-182], δ.π., σσ. 183-187. Γιώργου Χειμώνα, «'Ένα σχήμα βιούμενης όντογένεσης του λόγου», δ.π., σσ. 189-200. Δ. Ν. Μαρωνίτη, «Παρέμβαση στήν εισήγηση του Γιώργου Χειμώνα», δ.π., σσ. 201-204. Αικ. Δούκα-Καμπίτογλου, «Ό λόγος του ποιητή: Παρέμβαση στήν εισήγηση του Γιώργου Χειμώνα», δ.π., σσ. 205-213. Ζωής Σαμαρα, «Παρέμβαση στήν εισήγηση του Malcolm Bowie» [: « Ή ψυχανάλυση καί τό μέλλον τής θεωρίας» (μετάφραση Ελευθερίας Δέλτσου), δ.π., σσ. 215-240], δ.π., σσ. 241-246. Α. Σκαρπαλέζου, «Σχόλια στήν εισήγηση του Malcolm Bowie», δ.π., σσ. 247-251. I. Α. Παπίγκη, « Ή υπόσταση του λογοτεχνικού κειμένου», Ποίηση, τευχ. 6 (Φθινόπωρο-Χειμώνας 1995), σσ. 175-183. Γιώργου Άριστη νου, «Προβλήματα θεωρίας τής λογοτεχνίας καί τής κριτικής» (1996) = Του ίδιου, Ή Ακάθιστη Σκέψη, ό.π., σσ. 59-71.

Βύρωνα Λεοντάρη, «Σημειώσεις γιά τήν ποιητική γραφή» (1996) = Του ίδιου, Κείμενα γιά τήν ποίηση, δ.π., σσ. 197-208. Γιάννη Τσιώλη, Θεωρία τής λογοτεχνίας, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1996. ["Οπως δηλώνει ο συγγραφέας (σ. 9 του βιβλίου), πρόκειται περισσότερο γιά «άνάπλαση παρά μετάφραση» τής πρώτης μορφής του έργου πού κυκλοφόρησε στά άγγλικά τό 1979]. Βασίλη Βιτσαξή, 'Αναφορά στήν ποίηση. Δώδεκα δοκίμια αισθητικής προσέγγισης στόν ποιητικό λόγο, Ερμής, [Αθήνα 1997]. Μ. Γ. Μερακλή, Τό λαϊκό παραμύθι. Κείμενα Παραμυθολογίας, 'Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999. [Βλ. κυρίως κείμενα 1-5 (τής α' ομάδας)]. Νάσου Βαγενα, Μεταμοντερνισμός καί λογοτεχνία, Εκδόσεις Πόλις, [Αθήνα 2002]. [Κείμενα τής περιόδου 2001-2002]. Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, Αφηγηματολογία. Θεωρία καί μέθοδοι άνάλυσης τής άφηγηματικής πεζογραφίας. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2003]. [Στό Μέρος Β', σσ. 151-176: «Μεθοδολογία άνάλυσης του άφηγηματικου λόγου»]. Δημήτρη Νικορέτζου, Έν τή ρύμη του λόγου. Αισθητικές Σπουδές στήν Ποιητική Τέχνη. Μαυρίδης, Αθήνα 2004. Έκτορα Κακναβάτου, Βραχέα καί μακρά. Γιά τήν ποίηση. Γλώσσα καί λόγος. Εκδόσεις "Αγρα, [Αθήνα 2005].

ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΡΟΣΩΠΩΝ*

Άβ(β)άτιος Ιερόθεος 640 "Αββοτ 'Ολυμπία I. Ν. 510 Άβέρωφ-Τοσίτσας Ε. 379 "Αβλιχος Μικέλης 165, 304, 332, 585 καί σημ.. 1 Αγαπητός Παναγιώτης Α. 18, 82 σημ. 1, 84 καί σημ. 2, 361* βλ. καί Agapitos Panagiotis Α. Άγγελάκη-Ρούκ Κατερίνα 214, 341 σημ. 1, 517,625,627,660 Άγγελάκης Ανδρέας 215, 345-346 καί σημ. 1,727 Άγγελάτος Δη'μήτρης355 σημ. 1, 700, 727 Αγγελίδης Ν. 619 Άγγελόγλου "Αλκής 234, 562, 638, 665 Αγγελόπουλος Παύλος Ν. 582 Αγγέλου "Αλκής 15, 62 σημ. 3, 64 σημ. 3, 135 σημ. 1, 152, 271, 311-312, 433, 508, 516, 528 σημ. (3 της 527), 549 σημ. 3, 565 καί σημ. 3, 572 καί σημ. 3, 575 καί σημ. 4, 576, 580, 586 καί σημ. 1, 598 καί σημ. 1, 605, 609, 611, 701, 712 "Αγρας Τέλλος 191, 273-274, 313, 562, 590, 616, 620, 626, 632, 646, 647, 648, 649, 650, 652, 655, 660, 664, 665,666, 6 6 8 , 7 1 3 , 7 1 4 , 7 1 5 Άδαμίδης Γιώργος 654 Άθάνας Γ. 191, 352, 371 καί σημ. 4, 426, 4 8 5 , 6 3 2 , 6 5 2 , 655, 656 Αθανασιάδης Κυριάκος 654 Αθανασιάδης Νίκος 240, 562, 639, 663 Άθανασιάδης-Νόβας Γεώργιος, βλ. Άθάνας Γ. Άθανασιάδης-Νόβας Θεμιστοκλής 275, 426, 485, 562, 667 Αθανασιάδης Τάσος 232-233, 259, 406, 517, 593, 639, 647, 649, 650, 655, 6 5 9 , 6 6 1 , 6 6 3 , 667,669 Αθανασίου Αθανάσιος 388

Αθανασόπουλος Βαγγέλης 325, 489, 563, 564, 567 καί σημ. 3, 570 και σημ. 3, 571 καί σημ. 1, 576 σημ. 6, 613, 650, 711,728 Αθανασόπουλος Περικλής 437 Αθανασούλης Κρίτων 208, 585, 652, 653, 657,659, 6 6 4 , 7 2 2 Άθέσθης Κυθηρέος 323, 575 καί σημ. 7 Αίκατερινίδης Γεώργιος Ν. 476, 482 Αιλιανού "Εφη 585, 662, 668 Αινιάν Δημ. 640 Αισχύλος 6 6 , 1 6 4 , 1 8 0 , 361 Άκοντιάνος Γαβριήλ 87, 88 Ακρίτας Λουκής 228, 639, 658-659, 660, 669 Άλαβέρα Ρούλα 215, 585, 664 Άλαβέρας Τηλέμαχος 243, 256, 443, 517, 638, 643,659, 663, 665,720 Αλαφούζου Αλεξάνδρα 715, 716 Άλεξάκης Όρέστης 568 καί σημ. 4, 626, 627 Αλεξανδρόπουλος Μήτσος 221, 237-238, 395, 396, 638, 643, 654, 659, 664 Αλέξανδρος ό Μέγας (καί Μεγαλέξαντρος) 49 Αλεξάνδρου "Αρης 206, 245, 282, 315, 356 σημ. 1, 383, 422, 485, 517, 585, 625, 638, 656, 658, 663, 668 Άλεξιάδης Μήνας 542 και σημ. 1 Αλεξίου Γιώργος Π. 447 Αλεξίου Δημήτρης 222 Αλεξίου "Ελλη 229, 485, 517, 585, 592, 630, 639, 652, 656, 660 Αλεξίου Λευτέρης 117 σημ. 3, 558 καί σημ. 3, 6 2 6 , 6 5 2 Αλεξίου Στυλιανός 15, 41 σημ. (3 τής 40), 61 σημ. 1-2, 75 σημ. (3 τής 74), 76 σημ. (3 τής 74), 110 σημ. 2, 113 σημ. 1, 121 σημ. 3, 122 σημ. 1, 123, 124 σημ. 1 καί

* Αριθμοί μέσα σέ παρενθέσεις δηλώνουν έμμεση μνεία. — Περισσότερες άπό μια μνείες γιά τό ιδιο πρόσωπο ή πράγμα καί στήν ιδια σελίδα δηλώνονται μέ μία καί μόνη παραπομπή στό Ευρετήριο.

4, 125 σημ.. 4, 133 σημ. 3, 135 σημ.. (2 της 134), 135 σημ. 1, 138, 139 σημ. 1, 151, 161 σημ. 1, 308-309, 516, 529 σημ. (1 της 528), 539 σημ. 1, 541 καί σημ. 1, 543 σημ. 1-3, 544 καί σημ. 1-2, 546 καί σημ. 3, 548 καί σημ. 1-2, 550 καί σημ. 2, 553 σημ. 2, 556 καί σημ. 3, 557 καί σημ. 2, 559 καί σημ. 2-3, 560 καί σημ. 1, 564 καί σημ. 2, 567, 573, 575 καί σημ. 5, 581 καί σημ. 4, 582, 622 σημ. 1, 628 καί σημ. 1, 633, 641, 692, 711· βλ. καί Alexiou (καί Alexiu) Stylianos Αλεξίου Χρίστος 27, 343 καί σημ. 1, 439, 500 Άλημίσης Στάθης 698 Άλή-πασας τών Ιωαννίνων 148 Άλιθέρσης Γλαύκος 181,191, 486 Άλιπράντης (Θεόκλητος) Θεμιστοκλής 159 σημ. 5 Άλιπράντης Παναγής Δ. 159 σημ. 5 Άλισανδράτος Γιώργος Γ. 62 σημ. 1, 304, 453, 503, 533, 563 σημ. 1, 566 σημ. 2, 568 καί σημ. 2, 573, 574 καί σημ. 2, 581 σημ. 2, 605, 622 σημ. 1, 670, 671, 673, 687 σημ. 1,692, 6 9 5 , 7 1 1 Άλλάτιος Λέων 141 καί σημ. 3, 374 καί σημ. 1, 385 σημ. 4 "Αμαντος Κωνσταντίνος Ι. 46 καί σημ. (2), 332, 447, 541 σημ. 5 Άμιλήτου Ευτυχία 576 καί σημ. 3 Άμπατζόγλου Πέτρος 246, 384, 517, 638, 639,665,666 Άμπατζοπούλου Φραγκίσκη 645 Άμπεντίν πασάς Ντίνος 629 Άμποτ Γουλιέλμος Ν. 227, 256, 341, 639, 655,663 Αναγνωστάκη Νόρα 646, 658, 667 Αναγνωστάκης Ηλίας 144 σημ. 2 Αναγνωστάκης Μανόλης 206, 282, 315, 322, 363, 382, 422, 457, 486, 517, 585, 625, 631, 632, 650, 652, 653, 657, 658, 659, 661, 665, 670, 693, 719,720,721 Αναγνωστόπουλος Βασ. Δ. 689, 695 Αναγνωστόπουλος Γ. 79 σημ. 1 Αναγνωστοπούλου Σία 41 σημ. (3 τής 40) Ανακρέων 149 Άναστασέα Νίκη 253, 654

Άναστασιάδη-Συμεωνίδη "Αννα 690-691 Ανδρεάδης Α. Μ. 668 Ανδρειωμένος Γιώργος 20, 24, 492, 563 σημ. 4, 568 σημ. 1, 570 καί σημ. 4-5, 574 σημ. 2, 577 καί σημ. 1, 584 καί σημ. 2 Άνδριόπουλος Δημήτριος Ζ. 337 'Ανδριώτης Νικόλαος Π. 336, 435, 692 καί σημ. 1, 699, 700· βλ. καί Andriotis Nikolaos Άνδρουλιδάκης Κώστας 582, 711 Άνεμούδη-'Αρζόγλου Χρυσούλα (Κρίστα) 377 σημ. 5, 504, 583-584, 606, 673 Άνεστίδης 'Αδαμάντιος Στ. 439, 443, 447, 453, 4 6 2 , 4 7 7 , 4 8 5 σημ. 1 Άνεστίδης Σταύρος Θ. 436, 453 Άνθίας Τεύκρος 665, 668 Άννινος Μπάμπης 640, 665 Άντζακα Σοφία 682, 683 Άντονας Αριστείδης 654 Άντωνιάδη-Μπιμπίκου Ελένη 430-431 Αντωνιάδης Ιωάννης Γ. 629 Άντωνιάδου Σοφία 388, 581 σημ. 2* βλ. καί Antoniadis (καί Antoniades) S. Αντωνίου Δ. I. 201, 363, 364, 486, 621, 632, 653, 656, 658, 666 Αντωνίου Δαυίδ 489 Άντωνίου-Τίλιου Μαρία 453, 494, 695 Αντωνίου Χρήστος Δ. 680 Αντωνοπούλου Κάτια 643 Άνωγειανάκης Φοίβος 362 Άξελός Λουκάς 628 Άξιώτη Μέλπω 231, 585, 602, 639, 645, 650,658,659,663,664 Άξιώτης Διαμαντής 628, 641 Άξιώτης Πανάγος 602 "Αουερμπαχ 529 σημ. (1 τής 528) Άποσκίτη Μάρθα 120 σημ. 3, 123 σημ. 1, 124 σημ. 1 καί 4, 125 σημ. 4, 139 σημ. 1, 309, 526 σημ. 1, 546 καί σημ. 3, 550, 556 καί σημ. 3, 559 καί σημ. 3, 560 Αποστολάκης Γιάννης Μ. 19, 154 σημ. 2, 274, 290-291, 299, 303, 304, 650, 671,714 Άποστολάτος Μάκης 443 Αποστόλης Αριστόβουλος 101 Αποστόλης Μιχαήλ 101 Αποστολίδης Γιώργος 607 Αποστολίδης Εύαγγελινός-Σοφοκλής 365*

βλ. καί Sophocles Evangelinus Apostolides Αποστολίδης Ηρακλής Ν. 614 σημ. 1, 616, 6 1 7 , 6 2 1 , 6 2 2 , 637 Αποστολίδης "Όρκος 673 Αποστολίδης Κουμιώτης Κωνσταντίνος 516 Αποστολίδης Πέτρος 650, 659 Αποστολίδης Ρένος Ήρ. 80, 517, 561, 593, 614 σημ. 1, 616, 617, 621, 622, 637, 638, 673 Αποστολίδης Στάντης 617, 673 Άποστολόπουλος Δημήτρης Γ. 327, 330, 439 Άποστολόπουλος Ντίμης 262, 647, 652 Άποστολοπούλου 'Αγγέλα 646-647 Άραβαντινος Παναγιώτης 285, 291, 508 καί σημ. 3 Άραβαντινου Μ&γτώ 625, 645, 660, 664, 667 Άράγης Γιώργος 283, 523, 626, 650 Άρανίτσης Ευγένιος 254, 265, 513 σημ. 1, 5 1 7 , 6 3 2 , 634, 639, 654, 660 Αργύρης Παντ. 487 Αργυρίου Αλέξανδρος 197 σημ. 2, 221, 257, 281-282, 491, 515, 563 σημ. 2, 579 σημ. 1, 587 σημ. 1, 610 σημ. 2, 621, 624, 635, 639, 646, 648, 650-651, 654, 668, 678-679, 680, 693, 715, 717,722 Αργυρίου Άστέριος 27, 132 σημ. 2, 356, 409 Αργυρόπουλος Άλκ. 620 Αργυρόπουλος Ιωάννης 101, 385 σημ. 4 Αργυρόπουλος Μιχ. 668 Αργυροπούλου Ρωξάνη Δ. 328-329, 453475 Αργυροπούλου Χριστίνα 700 Άριστηνός Γ. 651, 725, 727, 729 Αριστοτέλης 155 σημ. 1, 225, 270, (337) Αριστοφάνης 190 Άρμάος Δ. 628 Άρνάκης Γεώργιος 333 σημ. 1· βλ. Arnakis George G. Αρσένιος Μονεμβασίας, βλ. 'Αποστόλης 'Αριστόβουλος Αρφανής Βασίλης 630 Άσδραχας Σπύρος I. 51, 159 σημ. 4, 440, 470, 495, 566 σημ. 4, 592, 612· βλ. καί

Asdrachas S. 'Ασημακόπουλος Κώστας 248* βλ. καί Asimakopoulos Kostas 'Ασλάνογλου Νίκος-'Αλέξης 212, 486, 625, 626,656,664 'Αστεριού Χρήστος 606 'Ασώπιος Ειρηναίος Κ. 457 'Ασώπιος Κωνσταντίνος 62, 64, (68), 160, 272, 286 Αύγέρης Μάρκος 190, 277, 279, 486, 585, 621, 646, 650, 651, 655, 656, 658, 665, 719 Αύγουστάτου "Ολγα 473 Αυλωνίτης Γεώργιος Έμμ. 620 Αύξεντιάδης 'Αριστείδης Ν. 629 Αυξέντιος 150 Άφρουδάκης Άγγελος 583 'Αχέλης 'Αντώνιος 119 καί σημ. 4, 287, 374 καί σημ. 7, 385 σημ. 4, 539 καί σημ. 3 Βαβαρέτος Γεώργιος Άχιλ. 586 Βαβούρης Σταύρος 204, 585, 626 Βαγενας Α. 630 Βαγενας Νάσος 15, 42 σημ. 1, 5 1 , 1 5 8 σημ. 3, 174 σημ. 3, 198 σημ. (2 της 197), 217, 323, 384, 391, 395 σημ. (7 της 394), 486, 503, 515 σημ. 2, 523, 524 σημ. 1, 528 σημ. 1, 531 σημ. (1 της 528), 533, 569 σημ. 7, 572 σημ. 1, 578, 582 καί σημ. 2, 626, 647, 650, 651, 653, 660, 661, 662, 704, 724, 725, 730 Βαγιακάκος Δίκαιος Β. 336, 441, 476 σημ. 1· βλ. καί Vayakakos D.Y. Βαζάκος Λέανδρος 629 Βαϊάνος Μάριος 604 Βακαλό 'Ελένη 208-209, 363, 585, 626, 650, 653, 660, 664, 722 Βακαλόπουλος Απόστολος Ε . 46 σημ. 1 καί 3, 47 σημ. 2-4, 48 σημ. 1 καί 4, 49 καί σημ. 1-2, 50 Βακαλόπουλος Χρ. 517, 639 Βαλαβάνης Δημοσθένης 171 καί σημ. 3, 615 Βαλαβανίδης Γιάνης 595 Βαλασάκης Π. 590, 595 Βαλαωρίτης 'Αριστοτέλης 156, 161, 163, 178, 179, 288 σημ. 1, 291, 304, 334, 335, 352, 354, 358, 392, 486, 562563, 585, 602, 615, 632, 650, 651,

652, 655, 656, 657, 661, 670, 699 Βαλαωρίτης I. Α. 562 Βαλαωρίτης Νάνος 209, 387 καί σημ. 3, 443, 486, 530 σημ. (1 της 528), 602, 626, 632, 645, 722, 725· βλ. καί Valaoritis Nanos Βαλερα-Κουνάβα Ροδάνθη 496 Βαλέτας Γιώργος Ν. 42, 43, 62, 69, 141 σημ. 2, 144 σημ. 2, 192, 303, 435, 483, 485, 487, 492, 493, 494, 495, 498, 503, 505, 510 και σημ. 2, 512, 516, 517, 567, 578, 580 καί σημ. 1, 587 καί σημ. 2, 588, 589, 590, 591 καί σημ. 1, 592 καί σημ. 2, 593 και σημ. 1, 594, 595, 596, 597, 600, 601, 613, 617, 637,711 Βαλέτας Κ. 435 Βάλσα Μ. 519 καί σημ. 1, 713 Βαλσαμιδης "Αγγελος 444 Βαλσαμίδης Δημήτριος, βλ. Βάλσα Μ. Βαλτινός Θανάσης 246, 517, 638, 651, 662, 663, 665, 666, 668 Βάμβας Νεόφυτος 59,169, 332, 710 Βαμβουνάκη Μάρω 253, 517 Βαμπούλης Λ. 695 Βαρακλιώτου "Εφη 648 Βαρβέρης Γιάννης 218, 626, 631, 653 Βαρβιτσιώτης Τάκης 203, 356 σημ. 1, 373 καί σημ. 5, 585, 626, 653, 656, 657, 664, 665 Βαρδαλάχος Κωνσταντίνος 5 9 , 1 6 9 Βαρέλας Λάμπρος 453, 578 Βαρθαλίτης Δημήτρης Β. 446 Βαρίκας Βάσος 279-280, 560 σημ. 2, 569 σημ. 2 , 6 5 1 , 6 5 2 , 7 1 7 Βάρναλης Κώστας 190, 274, 277, 279, 280, 316, 380 καί σημ. 6, 486, 512, 563 και σημ. 2-3, 586, 610 και σημ. 2, 631, 632, 646, 650, 651,-652, 656, 657, 658, 662, 665, 667, 670, 699, 714,719,720 Βαρών-Βασαρ Όντέτ 442, 453 Βασιλαράκης I. Ν. 538 σημ. 1 Βασιλειάδης Νίκος 252, 654, 666 Βασιλειάδης Σπυρίδων 172, 173, 176, 370, 586, 632 Βασιλειάδου Ειρήνη 661 Βασιλείου Αλέξανδρος 710 Βασιλείου Πάνος 78 σημ. (4 της 77), 113

σημ. 2, 121 σημ. 1, 545 σημ. 2, 551, 555 σημ. 5 Βασιλικός Βασίλης 242, 364, 371, 393, 397, 431, 486, 517, 611, 626, 638, 639, 643,653, 6 5 8 , 6 5 9 , 6 6 3 Βάσσης Γιάννης 537 σημ. 1, 546-547 Βάσσης Κωνσταντίνος 700 Βαφειάδη "Εφη 584 καί σημ. 1, 601 Βαφειάδου-Βογιατζάκη Μαρία 441 Βαφόπουλος Γ. θ. 201, 487, 586, 602, 611, 626, 652, 653, 659, 661, 663, 664, 665, 670, 682 Βεγλερής Φαίδων 646 Βέη-Σεφερλή Ένη 595 Βέης Γιώργος 218, 661 Βέης (Bees) Νίκος Α. 159 σημ. 1, 270, 288-290, 299, 306, 448, 480, 483, 494, 5 6 7 , 5 6 8 σημ. 5, 648 Βέλμος Νίκος 458 Βελμύρας Κ. 666 Βελουδής Γιώργος 39 σημ. 1, 43, 87 σημ. 1, 166 σημ. 1, 317-318, 470, 529 σημ. (1 της 528), 530 σημ. (1 της 528), 531 σημ. (1 τής 528), 533, 534, 581 καί σημ. 4, 582, 583, 617 σημ. 1, 635, 687 σημ. 1, 711, 714, 727, 728· βλ. καί Veloudis Georg Βέλτσος Γιώργος 70, 729 Βενέζης Ηλίας 224, 256, 304, 359, 379, 381-382, 433, 639, 643, 644, 649, 653, 655, 656, 659, 660, 662, 663, 665, 666, 667, 668, 669, 670 Βενέριος Λαυρέντιος 141 Βενετσας Νικηφόρος 640 Βενιαμίν Λέσβιος 328 Βεντράμος Τζάνες 107 σημ. 1, 293 Βερανζέρος 169 Βεργωτής Παναγιώτης 127, 304 Βερέμης Θάνος 609 Βερνάλης "Αδωνης 628 Βερναρδάκης Γρηγόριος Ν. 42, 176 Βερναρδάκης Δημήτριος 15, 55 καί σημ. 3, 62, 63, 64 καί σημ. 1, 69, 80, 176 καί σημ. 1, 286, 332, 377 καί σημ. 3, 487, 586, 615 Βερνάτσας Ραφαήλ 141 σημ. 3 Βερνίκος Ν. 51 Βέρτης Ν. Α. 474 Βερτσώνη-Κοκόλη Μαρία 608

Βεστάρχης Μιχαήλ 142 καί σημ. (4), 310, 540,547 Βηλαρας Ιωάννης 58, 60, 71, 147, 148149, 153, 287, 295, 306, 308, 528 καί σημ. 1, 563 καί σημ. 4, 586, 615, 640, 693,699 Βησσαρίων 98-99 καί σημ. 1-2 Βιάρος Μαρκαντώνιος 129 καί σημ. 2-3, 130 Βιζουκίδης Περ. Κ. 480 Βιζυηνός Γεώργιος 65 καί σημ. 3, 170, 178 καί σημ. 1, 182 καί σημ. 1-2, 316, 325, 348-349, 358, 364 σημ. 1, 378 καί σημ. 4, 428, 487, 528, 529 σημ. (1 τής 528), 563 καί σημ. 5, 586 καί σημ. 1, 602, 631, 632, 640, 643, 652, 654, 661, 662,663,665,667,684,713 Βικέλας Δημήτριος 175, 181 καί σημ. 2-3, 312, 324, 3^5,'333, 352, 358, 370, 4 407, 428, 508, 563-564 καί σημ. 1,' 586 καί σημ. 2, 602, 611, 640, 643, 663, 668· βλ. καί Bikélas D. Βίλμπεργκ Κάρολος 510, 617, 636 Βιολάρης Γιάννης 453 Βιργίλιος 164, (529, σημ. 1 τής 528) Βιστωνίτης Άναστάσης 218, 285, 661, 723 Βιτσαξής Βασίλης 263, 647, 730 Βίτσος Διονύσης Ζαχ. 444, 542 σημ. 1 Βλαβιανός Χάρης 219-220, 445 Βλαβιανού Αντιγόνη 604, 609 Βλάμη Εύα 234, 517, 638, 651, 653, 659, 667,668 Βλαστός Πέτρος 65, 352, 365, 602, 608 σημ. 1, 640, 651, 661, 690, 695 Βλαχογιάννης Γιάννης 184, 185 καί σημ. 2, 256, 321, 334, 370, 426, 487, 562, 564, 586, 592, 640, 651, 655, 657, 662, 663, 6 6 5 , 6 6 7 , 6 7 0 Βλαχοδήμος Φ. 499 Βλάχος "Αγγελος Στ. 62, 63 καί σημ. 1-2, 272, 564, 615, 640, 661, 662, 712 Βλάχος "Αγγελος (ό νεώτερος) 233, 517, 6 1 1 , 6 3 8 , 644, 663 Βλάχος Γεράσιμος 690 Βοβολίνης Κωνστ. Άντ. 517 Βοβολίνης Πολύβιος 591 Βογιάζος Αντώνης 396 σημ. 1 Βογιατζάκης Σ. Π. 503 Βογιατζίδης Ιωάννης 46, 286

Βογιατζόγλου Άθηνα 574 καί σημ. 1 Βογιατζόγλου Στέλλα 253 Βοκάκιος 56* βλ. καί Boccaccio Βολταΐρος 145, 167, 397 Βοσταντζή Μαίρη 200 σημ. 3 Βοσταντζόγλου Θεολ. 689, 690 Βότση "Ολγα 204, 586, 651, 653, 668 Βουκελάτος Γιάννης Π. 627 Βούλγαρις Εύγένιος 56, 5 7 , 1 4 5 , 1 4 6 Βουρβέρης Κωνστ. I. 42 Βουρλιώτης Μανόλης Α. 483 Βουρνας Τάσος 97, 333-334 καί σημ. 1, 565,575,647,719 Βούρτσης Ιάκωβος Μ. 486, 489 Βουσβούνης Αντώνης 233, 639, 656 Βουστρώνιος Γεώργιος 54, 108 σημ. 2, 322, 541 καί σημ. 2 Βουτιερίδης 'Ηλίας Π. 97, 102 σημ. 2, 125 σημ. 2, 288, 453, 509, 511, 527 σημ. 3, 646, 695, 703 Βουτουρής Παντελής 564, 572 σημ. 2 Βουτυράς Δημοσθένης Ν. 187, 325, 383 καί σημ. 6, 487, 564, 586-587, 640, 651, 655,667 Βράιλας-Άρμένης Πέτρος 337, 712 Βρανούσης Λέανδρος I. 37 σημ. 3, 43, 57 σημ. 2,147 σημ. 3 , 1 5 3 , 271, 272, 306308, 338 καί σημ. 1, 426, 528 σημ. 1, 597,643, 6 4 8 , 7 0 1 Βρεττάκος Κώστας 611 Βρεττάκος Νικηφόρος 199, 326, 359, 373 καί σημ. 4, 377, 379 καί σημ. 2, 401, 432, 487, 517, 587, 601, 611, 623 σημ. 1, 626, 631, 632, 647, 650, 658, 663,667,670 Βρεττός Σπύρος 630 Βρισιμιτζάκης Γ. 530 σημ. (1 τής 528), 713 Βροκίνης Λ. Α. 285, 508-509 Βυζάντιος Δ. Κ. 176, 334, 565, 575 Βυζάντιος Σκαρλάτος Δ. 686 Βύρχνερ Λουδοβίκος 480 Βύρων λόρδος 172 Βώκος Γεράσιμος 565 καί σημ. 2, 640, 648 Βώκος Γεράσιμος (ό νεώτερος) 729 Βωτυρας Νικ. 640 Γαβαθα-Παναγιωτοπούλου Αγγελική 454 Γαβαλας Δημήτρης 653 Γαβριηλίδης Βλάσης 177, 643, 665

Γαζής "Ανθιμος 59, 327, 333, 602, 608 Γαζής Θεόδωρος 99 Γαλάζης Κίμ. 651 Γαλανάκη Ρέα 250-251, 390-391 καί σημ. 1, 517, 626, 628, 630, 639, 653, 656, 662, 665, 666 Γαλάνης Γ. Φ. 355 σημ. 4 Γαλανού Ειρήνη Μιχ. 639 Γαλάτης Τάσος 627 Γαλιατσάτου-Παπαγεωργίου Έρασμία 670 Γαραντούδης Ευριπίδης 75 σημ. (3 τής 74), 377 σημ. 4, 384, 454, 503, 530 σημ. (1 τής 528), 531 σημ. (1 τής 528), 569 σημ. 3, 580 σημ. 2, 588 σημ. 1, 601, 634, 664, 703, 704 Γάτος Γιώργος 602 Γελαδας Αλέκος 542 καί σημ. 1 Γεμιστός-Πλήθων Γεώργιος 48, 98, 397 Γεννάδιος Π. Γ. 691 Γεννατας Κ. 621 Γεραλής Γιώργος 203, 626, 632, 653, 655, 664, 665, 689 Γεράνης Στέλιος 459, 587, 651, 664 Γερολυμάτος Διονύσης 634 Γέροντας Δημήτρης Άγγ. 530 σημ. (1 τής 528), 587, 612 Γέρος του Μοριά, βλ. Κολοκοτρώνης Θεόδωρος Γεωργακας Δημήτριος Ίω. 107 σημ. 2, 336* βλ. καί Georgacas D. J. Γεωργακοπούλου Σοφία 89 Γεωργαντα 'Αθήνα 530 σημ. (1 τής 528), 631,674,678 Γεωργηλας Εμμανουήλ, βλ. Λιμενίτης (ό έπιλεγόμενος Γεωργηλας) Εμμανουήλ Γεωργιάδης Θανάσης 252, 444 Γεωργιάδης Μιχ. θ. 629 Γεωργιάδης Σωτήριος Α. 108 σημ. 1 Γεώργιος Α' (βασιλιάς) 360 Γεωργοπαπαδάκος Α. 686-687 Γεωργούλης Κωνσταντίνος Δ. 262, 718 Γεωργουσόπουλος Κώστας 284, 542 σημ. 4, 571 σημ. 1, 581 σημ. 4, 647, 651 Γιαγκουλλής Κ. Γ. 628 Γιάκος Δημήτρης 125 σημ. 2, 511, 651652, 690 Γιακουμέλος Γ. 474 Γιαλαμας Δημήτρης 397 Γιαλουράκης Μανόλης 277, 454, 516, 638 Γιανίδης Έλισαίος 67, 602, 646

Γιαννακόπουλος Γιώργος Α. 436 Γιαννακόπουλος Κ. Ι. 98 σημ. 2, 99 σημ. 2, 102 σημ. 1, 151 Γιαννακόπουλος Π. Ε. 698 Γιανναράς Χρήστος 264, 643, 647, 656 Γιάνναρης (ή Γιανναράκης) Αντώνιος 286* βλ. καί JannarisA.N. Γιάνναρης Γιώργος 198 σημ. (2 τής 197), 486 Γιαννιός Νίκος 713 Γιαννόπουλος Αλκιβιάδης 230, 383, 587, 639, 654, 655, 658, 659, 660, 662, 663, 669 Γιαννόπουλος Ιωάννης Γ. 484 Γιαννόπουλος Παναγιώτης 349, 402 σημ. 1, 408, 415 Γιαννόπουλος Περικλής 487-488, 587, 649, 656, 661, 666, 668 Γιαννουλέλης Γεώργιος Ν. 692 Γιαννούλης Ευγένιος (ό Αιτωλός) 144, 542, 602 Γιατράκου Μαρία-'Ελευθερία Γεωργ. 673 Γιατρομανωλάκης Γιώργης 24, 87 σημ. 1, 247-248, 335, 517, 552 σημ. 1, 567, 580, 628, 639, 658, 660, 666, 670, 672, 693 Γιατρομανωλάκης Δημήτρης Ν. 343 Γιόση Μαίρη I. 642, 643 Γιοφύλλης Φώτος 190, 488, 502, 616, 620, 626, 655 Γιωργούδης Ντίνος 621 Γκαίτε 1 6 4 , 1 7 9 , 1 8 9 Γκανας Μιχάλης 216, 517, 626, 653, 659, 661 Γκάτσος Νίκος 201, 283, 364, 488, 517, 532 σημ. 1, 621, 644, 645, 650, 653, 656, 659, 671 καί σημ. 1 Γκίκας Γιάννης 629 Γκιμοσούλης Κώστας 220 Γκίνης Δημήτριος Σ. 454, 468, 469 καί σημ. 2 , 4 7 1 , 4 7 2 , 474 Γκόλφης Ρήγας 190, 587, 626, 651, 665, 716 Γκόρπας θωμας 213, 587, 626, 627, 642 Γκότση Γεωργία 572, 574 σημ. 1 Γκουρογιάννης Βασίλης 254, 517, 654 Γκρέκου Άγορή 454, 593, 633 Γκρίτση-Μιλλιέξ Τατιάνα 239, 488, 517, 638, 639, 658, 663

Γλέζος Πέτρος 240, 639, 659 Γλέζου Δέσποινα 607 Γληνός Δημήτρης 67, 328, 587 και σημ. 1, 601,602,646,715 Γλύκας Μιχαήλ 76 σημ. (3 τής 74), 78 καί σημ. 1, 542 Γλύκατζη-Ahrweiler 'Ελένη 407 Γλυκός Γιουστος 109, 542 καί σημ. 3 Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη Αθανασία 337, 712 Γογγάκη Κωνσταντίνα 362 σημ. 1 Γονατας Επαμεινώνδας Χ. 239, 517, 592, 605, 606, 626, 645, 658, 664, 665 Γουγούσης Χρ. Γ. 629 Γουδέλης Γιάννης 646 Γουδέλης Τάσος 253, 437, 654 Γουζέλης Δημήτριος 150, 151, 565 Γουλανδρής Νίκος 41 σημ. (3 τής 40), 504 Γούλας θεόκρ.'687 ·Γουλιάμος Κώστας 218, 653 Γουνελα Βάσω 532 σημ. 1, 664 Γουνελας Σωτήρης 598 σημ. 2 Γουνελας Χ.-Δ. 728 Γούτης Στέλιος 641 Γραδενίγος Αμβρόσιος 122 καί σημ. 2 Γραμματας Θεόδωρος 150 σημ. 1, 519, 583 Γρηγόρης Γεράσιμος 229-230, 486, 502, 565,627,639 Γρηγοριάδης Θεόδωρος 254, 627 Γρηγοριάδης Νίκος 681, 683, 698 Γριτσόπουλος Τάσος Άθ. 45 σημ. 1, 48 σημ. 5, 50, 333, 508 σημ. 6, 512, 674, 675, 677 Γρυπάρης Ιωάννης 180 καί σημ. 2, (289), 303, 334, 352, 358, 488, 587 καί σημ. 2, 626, 649, 651, 654, 655, 658, 660, 662, 665,668, 669,671, 684 Γρυπάρης Νίκος 606 Γώτης Γιώργος 493, 646 Δαββέτας Νίκος Γ. 220 Δαγκίτσης Κωνστ. 543 σημ. 2, 690, 691, 692 Δαλακούρα Βερονίκη 218, 660, 664 Δάλκα Μίνα 441 Δάλλας Γιάννης 186 καί σημ. 2, 4 καί 5, 315-316, 529 σημ. (1 τής 528), 563 καί σημ. 3, 568, 569 καί σημ. 7, 570 καί σημ. 1, 587, 592, 626, 646, 652, 656,

659, 662, 664, 673, 674, 678· βλ. καί Dallas Yannis Δαμασκηνός Στουδίτης 640 Δαμβέργης Ιωάννης 370, 640 Δαμοδός Βικέντιος 543 Δάνδολος Άν. 333 Δανέζης Γιώργος 107 σημ. 4· βλ. καί Danezis Georg Δανελάκης Θωμάς 149 Δανιήλ Γιώργος 387 καί σημ. 1, 493, 531 σημ. (1 τής 528), 627, 652 Δανόπουλος Κωστής 454 Δάντης 189, 528 σημ. (ί), 530 σημ. (1 τής 528)· βλ καί Dante Δαούτης Ζήσης 614, 618 Δαπέργολας Μάριος Δ. 1 2 9 , 1 3 0 καί σημ. 1 Δαπόντες Καισάριος 144, 153, 289, 565 καί σημ. 3 Δαράκη Ζέφη 214, 587, 626 Δάρρα Κολέτ 345 σημ. 4, 577 Δασκαλάκης Απόστολος Β. 148 σημ. 2, 333, 579, 591 σημ. 1, 605 σημ. 1· βλ. καί Daskalakis Αρ. Δασκαλάκης Βάσος 225, 639, 665 Δασκαλόπουλος Δημήτρης 20, 24, 152, 214, 302 σημ. 1, 303 σημ. 1, 342, 389 σημ. 1, 394 σημ. 7, 449, 454, 485 σημ. 1, 486, 488, 489, 490, 491, 492, 493, 494, 495, 498 καί σημ. 1, 501, 502, 582 σημ. 3, 598, 603, 605, 633, 664 Δάφνη Αιμιλία 640, 651 Δαφνής Κώστας 186 σημ. 3, 492, 509 Δάφνης Στέφανος 648, 668 Δεβαρής Ματθαίος 102, 288 Δεδούση Χριστίνα 526 σημ. 1 Δεινάκις Στυλ. 124 σημ. 2, 559 σημ. 2 Δεκαβάλλες Αντώνης 448* βλ. καί Decavalles Andonis Δε-Κιγάλλας Ιωσήφ 508 και σημ. 1 Δεληγιαννάκη Ναταλία 17, 490, 628 Δεληγιώργη Αλεξάνδρα 252, 639, 666, 729 Δελής Γεώργιος 655 Δελιαλής Νικόλαος Π. 482 Δελιγιάννης Ίω. 640 Δέλιος Γιώργος 230-231, 488, 639, 651, 654,663, 665,721 Δελμοΰζος Αλέξανδρος 67, 602, 603, 646, 667 Δέλτα Πηνελόπη Σ. 256, 265 καί σημ. 1,

304, 488, 603, 608 σημ. 1, 611 καί σημ. 1-2, 640, 654, 662, 667 Δέλτσου 'Ελευθερία 729 Δεμερτζής Κων. Π. 454-455 Δενδρινος Γεράσιμος Γ. 654 Δενδρινός Γιώργος 565 Δενέγρης Τάσος 213, 626, 627 Δεπούντης Ιάσων 206 Δεσποτόπουλος Κωνσταντίνος I. 70, 262, 646, 652, 675 Δετοράκης Θεοχάρης 15-16, 18, 128 σημ. 4, 481, 548 σημ. 1, 556 σημ. (5 της 555), 560 σημ. 1-2, 704 Δευτεραιος Άγγελος Ν. 476 Δεφαράνας Μάρκος 106-107 καί σημ. 2 Δημάδης Κ. 651 Δημάδης Κ. Α. 359-360 καί σημ. 1, 390, 406· βλ. καί Dimadis C. Δημάκη-Ζώρα Μαρία 26, 173 σημ. 1, 442, 647 Δημάκης Μήνας 203, 587, 604, 626, 631, 632, 647, 652, 653, 655, 656, 657, 659,664,665,682 Δημακοπούλου Χαρίκλεια Γ. 577 σημ. 1 Δημαρας Αλέξης 70, 587 σημ. 1 Δημαρας Κ. Θ. 16, 24 σημ. 1, 25, 28, 31, 38 σημ. 1, 42, 55 σημ. 8, 58 σημ. 2, 59 καί σημ. 1-2, 60 σημ. 1-3, 62 σημ. 3, 64 καί σημ. 2 καί 4, 65 σημ. 1 καί 3, 69-70, 97, 105 σημ. 1, 138 σημ. 1, 139 σημ. 2, 141 σημ. 2, 143 σημ. 2, 144 σημ. 1, 145 καί σημ. 1, 3 καί 4, 146 σημ. 1-5, 152, 158 σημ. 2 καί 4, 161 σημ. 2, 166 σημ. 1-2, 170 σημ. 1-2, 172 σημ. 1, 174 σημ. 2, 177 σημ. 1, 179 καί σημ. 1, (180) καί σημ. 1, 192, 193 καί σημ. 1, 194, 195, (197) καί σημ. 1, 256, 258 σημ. 1, 269, 271, 272, 288, 295-298, 308, 316, 326 καί σημ. 1, 353, 354, 356, 397, 421, 424, 425, 452 σημ. 1, 468 σημ. 1, 470, 508 σημ. 3, 509 καί σημ. 3, 511512, 523, 527 σημ. 3, 530 σημ. (1 της 528), 533, 541 σημ. 1, 546, 549, 554, 560 σημ. 1-2, 562 σημ. 3, 563 σημ. 1, 565, 568 σημ. 3, 569 σημ. 2, 572 καί σημ. 2, 575 σημ. 4, 576 σημ. 4, 577 σημ. 2 καί 4, 579 σημ. 5, 581 σημ. 2, 582 σημ. 4, 583 σημ. 1, 589 σημ. 1, 590, 599 σημ. 1, 605, 606 σημ. 1, 608,

609, 612, 622 σημ. 1, 649, 675-676, 682, 687 καί σημ. 1, 699, 710, 714, 716, 717· βλ. καί Dimaras Constantin Th. Δημαρόγκωνας Ανδρέας 725 Δήμας Πέτρος Α. 665 Δημηρούλης Δημήτρης 580, 727 Δημητρακόπουλος Ανδρόνικος Κ. 285, 508 καί σημ. 5 Δημητρακόπουλος Πολύβιος 640 Δημητρακόπουλος Φώτιος Άρ. 30, 326, 335, 377 σημ. 4, 406, 438, 444, 492, 525, 575 σημ. 6, 577-578 καί σημ. 1-2, 584 σημ. 2, 591, 595 σημ. 1, 604, 606 καί σημ. 2, 678* βλ. καί Demetracopoulos Photis Δημητρακοπούλου Ευρυδίκη 471 Δημητράκος Βασίλης 629 Δημητράκος Δημήτριος 687 Δημητριάδης Δημήτρης 252, 626, 662 Δημητρίου Σωτήρης 254, 391, 517, 639, 654, 666 Δημητρούλια Τιτίκα 563 σημ. 3, 642 σημ. 1 Δημοσθένης 55 Δήμου Νίκος 517, 647, 652, 666 Δημουλα Κική 212, 383 καί σημ. 5, 397, 517,588, 6 2 6 , 6 5 2 , 6 5 6 , 664 Δημουλας Άθως 204, 588, 626, 655, 659, 664 Δημούλης Στέργιος 495 Δήτσα Μαριάννα 323-324, 351 σημ. (2 της 350), 564 καί σημ. 1 Διακρούσης Άνθιμος 109 καί σημ. 3, 129 σημ. 4, 139 σημ. 1 Διαλέτη Στέλλα 606 Διαλησμα Κική 682 Διαλησμας Στέφανος 24, 26, 27, 30, 324, 529 σημ. (1 της 528), 546, 569 Διαμαντής Αδαμάντιος 324, 607 Διαμαντόπουλος Α. 711 Διάφας Αθανάσιος Ε. 629 Διγενής Όρέστης, βλ. Θεοτοκάς Γιώργος Διζικιρίκης Γιώργος 721, 722 Δικταιος Άρης 121 σημ. 2, 203, 281, 588, 591 καί σημ. 2, 621, 626, 652-653, 657,658,659,664 Διογένης 545 καί σημ. 2 Διοσκουρίδης Βασίλης 437 Δοξαρας Νικόλαος 150 Δόξας Άγγελος 682, 714, 715

Δόξας Τάκης 666 Δοξιάδης Απόστολος Κ. 254, 517, 639, 654,666 Δορμπαράκης Παν. Χ. 692 Δουατζής Γιώργος 634 Δούκα Δέσποινα 27, 570 και σημ. 5 Δούκα Μάρω 250, 342, 517, 585, 639, 643, 665, 666 Δούκα-Καμπίτογλου Αικ. 533, 729 Δούκαρης Δημήτρης 207, 588, 626, 646, 647,657,664 Δούκας Δημήτριος 101 Δούκας Νεόφυτος 57, 59, 327, 470 Δούκας Στρατής 224, 256, 368, 398, 488, 639, 657, 662 Δουλαβέρα Βίκη 478 Δραγούμης "Ιων 67, 275, 608 σημ. 1, 609, 640, 646,..§54, 655, 660, 661, 667, 668,669 "" Δραγούμης Μάρκος 618 Δραγούμης Νικόλαος 312, 603, 640 Δρακονταειδής Φίλιππος 247, 391, 517, 639, 658, 665, 666 Δρακόπουλος Αντώνης 346 και σημ. 2 Δρακόπουλος Παναγιώτης θ. 438 Δρακοπούλου Δέσποινα 575 Δρακοπούλου Θεώνη, βλ. Μυρτιώτισσα Δρακουλίδης Ν., βλ. Δόξας "Αγγελος Δρίβας Αναστάσιος 200, 645, 648, 653, 657 Δριμυτηνός Νικόλαος (ό Άποκορωνίτης) 121 Δροσίνης Γεώργιος 176, 179 και σημ. (1), 182 καί σημ. 3, 320, 352, 370, 373, 432, 454, 455, 488, 562, 588 καί σημ. 1, 609, 611, 615, 640, 643, 648, 649, 654, 655, 660, 665, 668 Δρουκόπουλος "Αρης Α. 672 Δρούλια Λούκια 327-328 καί σημ. 1, 480, 582, 597 σημ. 3, 687 σημ. Ι· βλ. καί Droulia L. Δρούλια-Μητράκου Έλλη 473 Δώδου Αικατερίνη 40 σημ. 3, 712 Δωρόθεος Μονεμβασίας 640 Εγγονόπουλος Νίκος 197, 315, 363, 387 καί σημ. 3, 401, 488, 517, 588, 603, 626, 631, 644, 645, 650, 653, 657, 658, 660, 6 6 8 , 6 7 1 , 6 9 3 Εγγονοπούλου Λένα 603

Ειρήνη ή Αθηναία 231-232, 639 Έκκεκάκης Γ. Π. 481 Ελευθεριάδης Αιμίλιος 629 'Ελευθεριάδης Τάκης 665 'Ελευθερίου Μάνος 214, 627, 663 'Ελεφάντης "Αγγελος 445 'Ελιγια Γιωσέφ 659 "Ελιοτ θ. Σ. 120 σημ. 4, (276), 277, 279· βλ. καί Eliot T. S. 'Ελύτης 'Οδυσσέας 157, 184 σημ. 1, 196, 198-199, 200, 215, 260, 278, 282, 283, 285, 315, 319, 322, 336 σημ. 1, 341, 353, 360, 362, 363, 364, 365, 368, 372-373 καί σημ. 3, 382 καί σημ. 5-6, 383 καί σημ. 2, 387, 389, 393, 397, 399, 400-401, 426, 427, 488489, 517, 528, 531 σημ. (1 τής 528), 588, 621, 623, 626, 631, 632-633, 643, 644, 645, 646, 647, 650, 652, 653, 655, 656, 657, 658, 660, 661, 662, 664, 667, 668, 669, 671-672, 693, 726 Εμμανουήλ Καίσαρ 191, 368, 588, 626, 633, 656, 657, 665 'Εμπειρίκος 'Ανδρέας 197, 215, 315, 322, 335, 355 καί σημ. 2, 387 καί σημ. 3, 418, 432, 517, 528, 532 σημ. (1 τής 528), 567, 626, 645, 650, 653, 656, 658, 660, 672, 726 Ένεπεκίδης Πολύχρονης Κ. 333, 347 Έξαρχόπουλος Γ. 633 "Εξαρχος Θεόδωρος 457 "Επαρχος 'Αντώνιος 5 5 , 1 0 1 Έπαχτίτης Γιάννος, βλ. Βλαχογιάννης Γιάννης Έπισκοπόπουλος Νικόλαος 325, 489, 567 καί σημ. 3, 640, 652, 663 Έρμονιακός Κωνσταντίνος 85, 341, 546 Εύαγγελάτος Σπύρος Α. 125 σημ. 4, 127 σημ. 2, 131 σημ. 2, 135 σημ. (2 τής 134), 136 σημ. (1 τής 135), 137 σημ. (1 τής 135), 322-323, 519, 543 σημ. (4 τής 542), 565, 571-572, 576 σημ. (7 τής 575) Ευαγγέλου 'Ανέστης 214, 588, 626-627, 633, 650, 659 Εύαγγέλου-Μποτή Γιούλη 439 Εύθυμιάδη Νένη 252, 517, 665 Ευριπίδης 180

Εύσταθιάδη Μαρία 253, 654, 666 Εύσταθιάδης Γιάννης 653 'Εφταλιώτης 'Αργύρης 65, 179, 183, 303, 358, 370, 432, 489, 588, 603, 631, 639, 640, 654, 656, 662 Ζαβίρας Γεώργιος 285, 333, 392 καί σημ. (2), 508 καί σημ. 6 Ζαβιτζιάνος Μάρκος 186, 568 Ζάγρας Πήλιος, βλ. Κωνσταντινίδης 'Απόστολος Γ. Ζακυθηνός 'Αλέξης 626 Ζακυθηνός Διονύσιος Ά. 43, 51, 70, 98 σημ. 2, 151, 332, 533, 646, 703· βλ. καί Zakythinos D. Α. Ζαλοκώστας Γ. Ε. 588 Ζαλοκώστας Γεώργιος 174, 272, 287, 370, 588,615,712 Ζαμπάφτη 'Ιωάννα 329 Ζαμπέλιος 'Ιωάννης 329, 588, 611-612, 615 Ζαμπέλιος Σπυρίδων 46, 62 καί σημ. 1, 163, 175, 272, 304, 329, 489, 566, 568 καί σημ. 1-2, 640, 6 4 8 , 7 1 1 Ζάννας Παύλος Α. 264-265 καί σημ. (1), 603, 610, 611 καί σημ. 2 Ζαρίνη Κατερίνα 107 σημ. (4 της 106) Ζαρκαδάκης Γιώργος 654 Ζαρκιας Στ. 652 Ζαρούκας Κώστας 655 Ζατέλη Ζυράννα 254, 517, 654, 665, 666 Ζαφειρίου Λεύκιος 446, 628 Ζαφειρίου Σταύρος 629 Ζαφειροπούλου Βάσω 437 Ζαχαριάδης Δ. 646, 713 Ζαχαριάδου 'Ελισάβετ 81-82, 539 σημ. 1 Ζεβγας 'Αντρέας, βλ. Χουρμούζιος Αίμ. Ζέη "Αλκή 245, 361, 517, 665 Ζενάκος Λ. 548 σημ. 1, 569 σημ., 2, 627, 687 σημ. 1 Ζέρβας Άντ. 660 Ζερβός Θεοτόκης 653 Ζερβός 'Ιωάννης 600 Ζερβός Σωκράτης 549 σημ. 3 Ζερβός Τάσος 588 Ζερβός-Ίακωβάτος 'Ηλίας 713 Ζευγώλη-Γλέζου Διαλεχτή 650, 655 Ζηκίδης Γεώργιος Δ. 689 Ζήκου-Βάρφη 'Ελένη 672-673

Ζηνιάτης Σπύρος 603 Ζήνος Δημήτριος 86 σημ. 3, 356 καί σημ. 3, 384 Ζήρας 'Αλέξης 24, 198 σημ. (2 τής 197), 221, 222, 284-285, 440, 446, 455, 494, 503, 522, 600, 624, 641, 651, 653, 6 6 0 , 7 1 5 Ζηρίνη Λιλή 606 Ζντάνωφ 721 Ζορμπά Μυρσίνη 513 Ζορμπάς 'Απόστολος Β. 485, 487 Ζούκης Γεώργιος 695 Ζουμπουλάκης Σταύρος 184 σημ. 1, 442, 578, 648 Ζούρα Μαρία 24 Ζουργου Εύαγγελία 515 καί σημ. (2) Ζυγομαλας Θεοδόσιος 640 Ζωγράφου Ευγενία 390 σημ. 1 Ζωγράφου Λιλή 248, 517, 596-597 καί σημ. 1, 663, 682 Ζώης Λεωνίδας Χ. 503, 606 Ζώρας Γεράσιμος Γ. 26, 372 σημ. 2, 442, 647 Ζώρας Γεώργιος θ. 18, 60 σημ. 4, 61 σημ. 3, 74 σημ. 2, 77 σημ. 3, 79 σημ. 1, 91, 92, 95, 96, 97, 102 σημ. 2, 103, 106 σημ. 2, 109, 112 σημ. 2, 131 σημ. 1, 141 σημ. 2, 153, 158 σημ. 3, 160 σημ. 1, 191, 271, 293-294 καί σημ. 1, 369 σημ. 1-3, 385-386 καί σημ. 1, 442, 475, 526, 542 καί σημ. 3, 547, 553, 557 σημ. 3, 569 καί σημ. 6, 603, 627, 629, 647, 710· βλ. καί Zoras Giorgio Th. Ζώτος Μίνως Μ. 191, 589, 652, 657 'Ηλιακόπουλος Διονύσιος 165 'Ηλιόδωρος 710 'Ηλιόπουλος Κ. Ν. 483 'Ηλιού Φίλιππος Η. 153, 328, 440, 471, 472, 473, 478, 587 καί σημ. 1, 605 σημ. 2 Ήμελλος Στέφ. Δ. 438 Ήσαία Νανά 627, 652, 659 'Ησίοδος 529 σημ. (1 τής 528), 662, 676 θανόπουλος Γεώργιος Ι. 544 σημ. 1 Θασίτης Πάνος Κ. 207, 626, 633, 650, 653,720,721,723 θέμελης Γιώργος 202, 281, 489, 589, 612,

θωμαζαιος Ν. 603* βλ. καί Tommaseo Nic626, 631, 646, 647, 650, 651, 652, colö 653, 657, 664, 665, 668, 681, 682, θωμαίδης Σταύρος 523 683,720,721,722 Θωμαΐδου-Μώρου Μάρθα 680 θέμελης Νίκος 253 Θωμόπουλος I. Α. 147 σημ. 2, 692 σημ. 1· Θεοδόση Ίουλιανή 489, 602 βλ. καί Thomopoulos Jean Α. θεοδοσοπούλου Μάρη 285, 565 σημ. 2, 567 Θωμόπουλος Σωζ. 477, 483 σημ. 3, 570 σημ. 3, 571 σημ. 5, 574 σημ. 1, 576 σημ. 2-3, 583 σημ. 2, 586 Ιακώβ Δανιήλ Ί. 531 σημ. (1 τής 528) σημ. 1, 588 σημ. 1, 636, 653-654 Ίακωβίδη Λιλή 655 Θεοδωρακόπουλος Ί. Ν. 50, 647, 714 Ίατρίδη Ιουλία 235, 638 Θεοδωρακόπουλος Λ. 626 Ίατρίδης Αντρέας 439 θεοδωράτου Πόπη 612 Ίατρόπουλος Δημήτρης 671 Θεοδωρέσκος Δημοσθένης 570 σημ. 4, 577 Ίατρου Μαρία 635 σημ. 1 Ίατρου Παναγιώτης 629 Θεοδωρίδης Πάνος 635, 653 Ίλίνσκαγια Σόνια 221, 395-396 καί σημ. 1, Θεοδωρίδης Χαρ. 646 589, 654* βλ. καί Iljinskaja-Αλεξανδροθεοδωρόπουλος Τάκης 254, 517, 639, 651, πούλου Σόνια 653,666 _ , Ιμβριώτη Ρόζα 646 Θεοδώρου Άλκηστη, βλ. Σουλογιάννη ΆλκηΊορδανίδης Κ. 1 5 3 , 1 9 2 , 624 στη Ίορδανίδου Μαρία 240, 517, 639 Θεοδώρου Βικτωρία 659 Ιουστινιανός 89 Θεόκριτος 164, 374 καί σημ. 4 "Ισαρης Αλέξανδρος 216, 653, 661 Θεοτοκά Κ. 667 Ίσκεντέρης Δ. Ν. 640 Θεοτοκάς Γιώργος 226, 256, 258, 304, 319 [Ισοκράτης] 78 καί σημ. (2), 376 καί σημ. 2 σημ. 2, 341 καί σημ. 1, 356, 360, 366, "Ιψεν 187, 518 391, 397, 489, 568 καί σημ. 3, 592, Ιωάννης Β' Κομνηνός 77 603, 609, 633, 639, 643, 644, 646, Ιωάννης Γ' Δούκας Βατάτζης 47 σημ. 3 647, 649, 650, 654, 655, 656, 657, Ιωάννης Δούκας Κομνηνός Άγγελος 85 660, 661, 662, 663, 664, 667, 669, Ιωάννης ό Δαμασκηνός 75 σημ. (3 τής 74) 714,716 Ιωάννης τών Μεδίκων, βλ. Λέων Γ πάπας Θεοτόκης Κωνσταντίνος 165, 186 καί σημ. Ίωαννίδης Θόδωρος 378 σημ. 5 2-6, 276, 316, 381 καί σημ. 2, 389, Ίωαννίδης Κλειτος 516 425, 490, 568 καί σημ. 4, 603-604, Ίωαννίδης Πάνος 641 640, 649, 654, 655, 656, 662, 665, Ίωαννίδης Ήρ. 656 666, 667,668, 6 6 9 , 6 7 2 , 684 Ίωαννίδης Σάββας 286 Θεοτόκης Νικηφόρος 56, 58 Ίωαννίδης Στέφανος 440 Θεοφίλου Νάσος 251, 639 Ίωαννίδου Μαριέττα 390 καί σημ. 1 Θεόφραστος 382 σημ. 1 Ίωαννίδου-Μπαρμπαρίγου Μαρία 441 θεοχάρης Κωνστ. Κ. 482 Ιωάννου Ανδρέας Σ. 628, 630, 641 θερβάντες 190 Ιωάννου Γιώργος 244, 284, 384 σημ. (11 θερειανός Γ. 710, 711 τής 383), 427, 490, 517, 566 καί σημ. θερειανός Διονύσιος 380 καί σημ. 5 2-3, 604, 609, 638, 641, 643, 650, Θουκυδίδης 149 654, 657, 658, 659, 662, 663, 672 Θρακιώτης Κώστας 512 Ιωσήφ έπίσκοπος Μεθώνης, βλ. Πλουσιαδηθρύλος Άλκης 275, 589, 647, 651, 652, νός Ιωάννης 654, 655,656, 6 6 7 , 6 6 9 , 7 1 8 Καβαρνός I. Π. 176 σημ. 1 θωμα Εύσταθία 341 Καβάφης Κ. Π. 16, 19, 41, 73, 187-188 θωμαδάκη Ευαγγελία 359 σημ. 3

καί σημ. 1-3, 195, 202, 274, (276), 277, 279, 281, 295 καί σημ. 1, 297, 304, 312, 313, 315, 316, 319, 322, 323, 324, 325, 335, 339 καί σημ. 1, 340, 341, 345 καί σημ. 1, 352, 354, 362, 364, 365, 367, 371 καί σημ. 2 καί 7, 373, 376, 377-378, 380 καί σημ. 23, 382 καί σημ. 4-5, 389 καί σημ. 1, 394 καί σημ. 7, 395-396, 397, 399, 401, 417, 422, 423, 428, 434, 490-491, 528, 530 σημ. (1 της 528), 568-569 καί σημ. 1-4, 589 καί σημ. 1, 604, 621, 622, 623, 631, 633, 647, 649, 650, 651, 652, 653, 654, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 661, 662, 664, 665, 668, 669, 672-673, 682, 684, 693, 699, 719 Καββάδας Δημήτριος Σ. 691 Καββαδίας Γιώργος 589 Καββαδίας Νίκος 200-201, 283, 324, 355, 391, 491, 517, 528, 532 σημ. (1 τής 528), 546, 625, 626, 631, 633, 651, 656, 657, 658, 659, 662, 665, 668, 693 Καββαδίας Σπύρος Άλ. 550 σημ. 1, 568 σημ. 2, 575 σημ. 1, 581 καί σημ. 4, 694 Κάββουρας Δημήτρης 630 Καγιαλής Τάκης 515 σημ. 2, 579 καί σημ. 2,726 Καζάζης I. Ν. 687-688, 694 Καζαντζάκη Γαλάτεια 225, 527 σημ. 3, 604, 640, 656 Καζαντζάκης Νίκος 73, 187, 189-190, 232, 256, 276, 280, 304, 319 σημ. 2, 334, 340, 343 σημ. 1, 345 καί σημ. 2, 355, 356, 358, 359, 360, 363, 364, 365, 366, 367 καί σημ. 4, 368, 372, 377, 378 καί σημ. 6, 386, 393 και σημ. 1, 396, 397, 399, 406, 422, 424, 429, 434, 491, 517, 519, 528, 531 σημ. (1 της 528), 604, 631, 633, 639, 643, 644, 648, 649, 651, 652, 653, 655, 656, 657, 658, 660, 661, 662, 663, 665, 666, 667, 668, 669, 673-674, 682, 693, 699-700· βλ. καί KazantzakisN. Καζαντζής Τόλης 246-247, 257, 455, 517, 638, 641, 654, 665, 668 Καΐρη Ευανθία 383 καί σημ. 8, 491, 604

Καΐρη Μαρία 588 σημ. 1 Καιρης Θεόφιλος 59 καί σημ. 2, 330, 491, 604,655 Καιροφύλας Κώστας 588 Καισαρίδης Γιάννης 654 Κακαβούλια Μαρία 642 Κακκίσης Σωτ. 639 Κακλαμάνης Στέφανος 19, 107 σημ. 1, 115 σημ. 1, 119 σημ. 4, 120 σημ. 3, 127 σημ. 2, 129 σημ. 2, 450, 481, 550, 560, 562 σημ. 2 Κακναβάτος Έκτωρ 209, 387 καί σημ. 3, 517, 589, 645, 650, 659, 700, 725, 730 Κακουλίδη-Πάνου Ελένη 114 σημ. 2, 314315, 539 καί σημ. (2), 542 σημ. 3, 550, 554, 571 καί σημ. 5, 628 σημ. 1, 647 σημ. 1 Κακουλίδης Γιώργος 219, 653 Κακούρη Άθηνα 248 Κακούρου-Χρόνη Γεωργία 487 Κακριδής Θεοφάνης Α. 69 Κακριδής I. θ. 180 σημ. 2, 189, 334, 529 σημ. (1 τής 528), 543 σημ. (4 τής 542), 646, 651, 703 Κακριδής Φάνης 1.119 σημ. 1, 679-680 Καλαϊτζής Χ. Δ. 629 Καλαμαρά Μαριέττα 27 Καλαμαρας Βασίλης 490, 491, 498 Καλαντζοπούλου "Ολγα 27 Καλαμάρης Νικόλαος, βλ. Κάλας Νικόλας Καλαντζοπούλου Βίκυ 455 Κάλας Νικόλας 197 σημ. 2, 387 καί σημ. 3, 491, 589, 603, 604, 643, 645, 650, 653, 654, 656, 657, 715, 716, 720721· βλ. καί Calas Ν. Κάλβος Ανδρέας 20, 73, 155, 158-160, 166 σημ. 1, 178, 195, 260, 289, 291, 293, 295, 314, 316, 319 καί σημ. 2, 321, 324, 325, 332, 333, 336, 352, 362, 363, 364, 371, 372 καί σημ. 3, 378 καί σημ. 1, 379, 384 καί σημ. 1, 401, 418, 423, 491-492, 528, 529 σημ. (1 τής 528), 546-547, 569-570 (καί σημειώσεις), 589, 604, 615, 631, 633, 647, 650, 651, 652, 653, 655, 656, 659, 660, 661, 662, 664, 665, 666, 674, 684, 694, 700,710-711 Κάλβος Ιωάννης 158

Κάλβος Νικόλαος 158 Καλιόρης Γιάννης Μ. 71, 265 Καλιότσος Παντελής 244-245, 517, 638, 659 Καλιτσουνάκης Ιωάννης 112 σημ. 1, 271, 288 και σημ. 2, 551 καί σημ. 2, 692· βλ. καί Kalitsunakis J. Καλλέρης Ιωάννης Ν. 336-337 Καλλιανέση Νανά 602 Καλλιγας Παύλος 175, 533 καί σημ. 2, 570 καί σημ. 2, 640, 652, 654, 667, 668 Καλλιέργης Αντώνιος 55 Καλλιέργης Ζαχαρίας 101 Κάλλιστος Ανδρόνικος 101 Καλογερόπουλος Διονύσιος Π. 480, 484, 495 Καλογερόπουλος Λ. Σ. 570 καί σημ. 3, 640 Καλογεροπούλου Α. Γ. 573 σημ. 2 Καλογιάννης Γί»Ν^455 Καλοδίκης Περικλής R 517, 698 Καλοκαιρινός Ανδρέας Γ. 440 Καλοκύρης Δημήτρης 217, 455, 462, 489, 628, 633, 653, 661 Καλονάρος Πέτρος Π. 74 σημ. 1 και 3, 80 καί σημ. 1, 292, 543 καί σημ. 1, 561 Καλοσγουρος Γεώργιος 164 καί σημ. 2-3, 178, 272, 311, 381 καί σημ. 3, 492 Καλοσπύρος Νικόλαος Α. Ε. 529 σημ. (1 τής 528), 644 Καλούτσας Τάσος 253, 639, 641, 650, 654, 665 Καλταμπάνος Νίκος 62 σημ. 1, 648, 725 Καμηλάκης Παναγ. I. 479 Καμπανέλλης Ιάκωβος 651 Καμπάνης Άριστος 511, 627, 654 Καμπας Νίκος 176, 492, 570 καί σημ. 4, 615 Καμπερίδης Λάμπρος 677 Καμπούρογλου(ς) Δημήτριος Γρ. 612, 640,

668 Καμπύλης Άθ. 402 σημ. 1* βλ. καί Kambylis

Α. Καμπύσης Γιάννης 180, 272, 303, 492, 570 καί σημ. 5, 589, 640, 654, 660 Καναράκης Γ. 346 Κανελλόπουλος Παναγιώτης 261 καί σημ. 2, 589, 609, 612, 647, 649, 659, 662, 667,669 Κανέλ(λ)ος Στέφανος 640 Καπετανάκης Βρασίδας 691

Καπετανάκης Δημήτριος Α. 256, 262, 304, 646, 647, 654, 655, 666, 667 Καποδίστριας Αυγουστίνος 169 Καποδίστριας Ιωάννης 169, 333 Καραβασίλης Γιώργος Κ. 217, 653 Καραβίας Αναστάσιος 155 Καραβίας Νότης Διον. 470, 475, 483, 484 Καραβίας Πάνος 234, 259-260, 639, 647, 649, 654-655, 659, 662, 667, 721 Καραβίδας Γιάννης Π. 488 σημ. 1 Καραβίτης Βασίλης 213, 626 Καραγάτσης Μιχάλης 226-227, 256, 341, 360, 570-571 καί σημ. 1, 639, 643, 650, 654, 655, 656, 659, 660, 662, 663, 666, 667, 669, 674 Καραγεωργοπούλου-Λιώτη 'Αλεξάνδρα 474 Καραγιάννη Ιωάννα 75 σημ. (3 τής 74), 550 σημ. 1 Καραγιάννη Μαρία 213, 627 Καραγιάννης Βαγγέλης Άντ. 603 Καραγιάννης Στέλιος 727 Καραγιώργος Πάνος 159 σημ. 4 , 1 6 2 σημ. 1 Καραθανάσης Αθανάσιος Ε. 141 σημ. 2, 351 σημ. (2 τής 350), 357 σημ. 1, 562 καί σημ. 2, 568 καί σημ. 1* βλ. Karatha nasis Ath. Ε. Καραϊτίδη Εύα 666 Καραλής Βρασίδας 24, 26, 27, 345 και σημ. 2-4, 346 σημ. 1, 577, 580 σημ. 3· βλ. καί Karalis Vrasidas Καραμάνου Μαρίνα 355 σημ. 4 Καράμπελας Νίκος 629, 641 Καραναστάσης Τ. Α. 687-688 Καρανικόλας Νίκος 627, 650 Καραντζόλα 'Ελένη 315, 571 καί σημ. 5 Καραντινός Ν. 496 Καραντώνης 'Ανδρέας 153, 192, 198 σημ. (2 τής 197), 221, 256, 278, 326, 377 σημ. 4, 492, 574 σημ. 3, 593, 604, 635, 643, 646, 649, 650, 652, 653, 655656, 657, 659, 667, 670, 676, 678 Καράογλου Χ. Α. 440, 455, 462, 485 σημ. 1, 490, 569 σημ. 3, 648, 673, 676 Καραπάνου Μαργαρίτα 252, 517, 665 Καραποστόλης Βασίλης 666 Καραποτόσογλου Κώστας 692, 701 Καρας Γιάννης 330, 472 Καρασούτσας Ιωάννης Δ. 171-172, 615, 650, 661

Καρατζας Γ. 626 Καρατζας Διονύσης Α. 630, 634, 725 Καρατζας Ιωάννης (568) καί σημ. 5, 640 Καρατζας Νίκος 440, 628, 641 Καρατζας Σταμάτης Κ. 15, 336, 602, 603, 696 Καρατζόγλου Γιάννης 625 Καρβέλης Τάκης 186 σημ. 1, 284, 504, 589, 625, 650, 656, 671, 684, 699 Καρβούνης Νίκος 668 Καργάκος Σαράντος I. 570 σημ. 4, 584 σημ. 2, 647 Καρέλλη Ζωή 202, 589, 625, 634, 651, 652, 653, 657, 658, 659, 662, 664, 699, 722, 723 Καρέλλης Μανόλης 18, 633 Καρζής Κώστας I. 636 Καρθαΐος Κ. 190, 626, 649, 651, 665, 668, 669 Καρκαβίτσας Ανδρέας 67, 183, 184 καί σημ. 2-3, 303, 319 σημ. 3, 358, 364 σημ. 1, 365, 384 σημ. 1, 492-493, 571 καί σημ. 2-4, 590, 609, 639, 640, 643, 654, 655, 656, 662, 665, 666, 667, 674, 700 Καρολιδης Παύλος 286 Κάρολος Α' Τόκκος 81 Κάρολος Η' τής Γαλλίας 101 Καρούζος Νίκος 204, 284, 363, 425, 432, 517, 590, 634, 651, 652, 653, 656, 659, 660, 664, 6 6 7 , 6 7 5 Καρούζος Χρήστος I. 581 σημ. 2 Καρπόζηλου Μάρθα 455, 462, 498 Καρρας Τάκης 655 Καρτάνος Ίωαννικιος 315, 571 καί σημ. 5, 640 Καρτέσιος 145 Καρύδης Βύρων 484 Καρύδης Νίκος 590, 655 Καρυστιάνη Ιωάννα 254 Καρυωτάκης Κώστας Γ. 190, 202, 274, 277, 280, 312, 313, 323, 343 σημ. 1, 377, 390, 393, 420, 428, 493, 528, 531 σημ. (1 τής 528), 590, 626, 631, 649, 650, 651, 652, 654, 655, 656, 657, 658, 660, 661, 662, 665, 668, 684, 694, 700, 703, 719 Κάσδαγλη Λίνα 204, 590

Κάσδαγλης Εμμανουήλ Χ. 485 σημ. 1, 500, 610, 666 Κάσδαγλης Νίκος 236, 517, 638, 643, 663, 665, 668 Κασδόνης Γεώργιος 636 Κασιγόνης "Αγγελος 689 Κασιμάτης Νικόλαος 155 Κασίνης Κ. Γ. 325, 485 σημ. 1, 497, 563, 576 καί σημ. 5, 606 καί σημ. 1, 635 Κασομούλης Νικόλαος 155, 185 Κάσσος Βαγγέλης 219, 517 Καστανάκης θράσος 224, 353, 639, 655, 660, 663 Καστανιώτης Θανάσης Α. 631 Καστρινάκη Αγγέλα 255, 654, 656 Καταρτζής Δημήτριος 57 καί σημ. 1, 58, 145 καί σημ. 3, (146) καί σημ. 3, 148, 331 καί σημ. 1, 590, 604 Κατηφόρης Νίκος 225, 639, 715 Κατήφορος Αντώνιος 150 Κάτος Γ. 641 Κατράκη Βάσω 587 Κατσαγάνης Δημήτρης I. 630 Κατσαΐτης Πέτρος 140 και σημ. 3, 301, 323, 526 σημ. 2, 571-572 καί σημ. 1, 576 σημ. (7 τής 575) Κατσαρός Μιχάλης 206-207, 422, 625,

660 Κατσή "Αννα, βλ. Χρυσογέλου-Κατσή Άννα Κατσιαρδή "Ολγα 471 Κατσιγιάννη "Αννα 503, 580 καί σημ. 2, 704 Κατσίκη-Γκίβαλου Άντα 325-326, 582583, 701 Κατσίμης Σπύρος 590 Κατσίμπαλη Καλυψώ Κ. 551 Κατσίμπαλης Γιώργος Κ. 302-303 καί σημ. 1, 484-485, 487, 488, 490, 492, 493, 494, 495, 497, 498 καί σημ. 1, 500, 501, 502, 602, 6 0 5 , 6 3 5 Κατσούρης Γιάννης 593 Κατσουρός Άντ. Φ. 560 σημ. 1 Καφαντάρης Κώστας 665 Καχτίτσης Νίκος 243, 387 σημ. 1, 493, 517, 605, 638, 643, 652, 665, 666 Καψάλης Διονύσης 218, 406, 656, 726 Καψάσκης Σωκράτης 665, 666 Καψετάκης Λάμπης 569 σημ. 3 Καψωμένος Ερατοσθένης Γ. 41 σημ. (3 τής

40), 154 σημ. 1, 323, 501, 502, 532 σημ. (1 τής 528), 603, 681, 693, 695, 701,723,725,726,730 Καψωμένος Στ. Γ. 559 σημ. 5, 571 σημ. 7 Κέντρου-Άγαθοπούλου Μαρία 212, 727 Κεντρωτής Γιώργος 678 Κεραμάρη Φωτεινή 187 σημ. 1, 499 Κεραμίδας Ανδρέας Ίω. 630 Κερασίδης Παναγιώτης 630 Κεφάλας Θανάσης 437 Κεφαλίδης Ν. Χ. 693 Κεφαλληναίου Ευγενία 456 Κεφαλλονίτης Στέφανος 689, 690 Κεχαγια-Λυπουρλή Άγλαια 456 Κεχαγιόγλου Γιώργος 24, 76 σημ. (3 τής 74), 84 σημ. 1, (88) καί σημ. 1 καί 3, (91), 92-93, 107 ?ημ. 3, 109 σημ. (2 τής 108), 322, 33'5 σημ. 1, 377 σημ. 5, 395 σημ. 2, 473,' Β15 σημ. 1-2, 516, 541 καί σημ. 2, 545-546 καί σημ. 1, 546 καί σημ. 4, 576 σημ. (7 τής 575), 582 σημ. 3, 586, 595, 641, 672, 673, 675, 677 καί σημ. 1· βλ. καί Kechagioglou G. Κήλυ Έντμουντ, βλ. Keeley Edmund Κιαπίνης Αριστείδης 456 Κιγάλας Ματθαίος 122 Κίνδ Θεόδωρος, βλ. Kind Theodor Κιουρτσάκης Γιάννης 251, 662 Κιτρομηλίδης Πασχάλης Μ. 145 σημ. 2, 330, 406, 436, 597· βλ. και Kitromilides Paschalis M. Κιτσόπουλος Γιώργος 243, 638, 657 Κιτσοπούλου-θέμελη Ελένη 589, 657 Κίτσος-Μυλωνας Α. Θ. 62 σημ. 1, 648, 681, 725 Κλαιρης Χρήστος 695-696 Κλαμπατσέα "Αντα 442 Κοββατζής Αστέρης 234, 638, 651, 665 Κοδρικας Παναγιώτης 57, 59, 312, 333, 572, 605, 609, 640 Κοζίας Γιώργος 630 Κοκκινάκη Νένα I. 728 Κοκκινάκης Δημ. 616, 619 Κοκκινάκης Κωνσταντίνος 59 Κόκκινης Σπύρος 622, 631 Κοκκινίδης Δ. Π. 488 Κόκκινος Διονύσιος Λ. 640, 667 Κόκκος Δημήτριος 176, 331, 615

Κόκκωνας Γιάννης 473 Κοκολάκη Σοφία 698 Κοκόλης Ξενοφών Α. 221, 322, 569 σημ. 6, 577, 600 σημ. 1, 634, 657, 671, 673^ 679 καί σημ. 2, 680, 693, 694, 701, 704, 722 Κολακλίδης Πέτρος 335 καί σημ. 1, 396, 530 σημ. (1 τής 528), 699, 725 Κολιόπουλος Γ. 609 Κολλέτ Κατερίνα 442 Κόλλιας Σήφης 630 Κολοβός Φίλιππος Δ. 690 Κολοκοτρώνης Θεόδωρος 1 5 5 , 1 6 0 Κολομπής Φραγκίσκος 141 Κολτσίδας Αντώνης Μιχ. 691 Κομμητας Στέφανος 57, 59 Κονδυλάκης Ιωάννης Δ. 184-185 καί σημ. 1, 295, 336 σημ. 1, 355 σημ. 4, 427, 493, 572 καί σημ. 2, 590, 612, 640, 643, 651, 654, 655, 656, 660, 662, 665, 666, 667, 700 Κονδύλης Παναγιώτης 152, 265 Κονεμένος Νικόλαος Σπ. 69,165, 272, 303, 304, 426, 590, 605 Κονιδάρη-Φάβη Αιμιλία 674 Κονιδάρης Δημήτριος 445, 570 σημ. 4, 577 σημ. 1 Κονόμος Ντίνος 438, 439, 456, 460, 485 σημ. 1, 501, 600, 601 Κονταράτος Γρηγόριος 142 καί σημ. (4), 310, 547 Κόντη Βούλα 328 σημ. 1, 480, 481 Κοντογιάννη Βασιλική 607 Κόντογλου(ς) Φώτης 223-224, 256, 319 σημ. 2, 325, 427, 433, 493-494, 590, 639, 643, 648, 659, 660, 661, 663, 668, 669 Κοντοδήμος Κ. 517 Κοντομίχης Πανταζής 519 Κοντός Γιάννης 216, 626, 634, 653, 664 Κόντος Κωνσταντίνος Σ. 15, 62, 63 και σημ. 3, 64 καί σημ. 1, 69, 335, 661 Κοντός Παναγιώτης 696 Κοντράρου-Ρασσια Νινέττα 612 Κοπιδάκης Μ. Ζ. 581 σημ. 3, 607, 680 Κόπιτας Β. 333 Κοραής Αδαμάντιος 16, 55, 57, 58-59, 60, 77 σημ. 4, 145, 146, 169, 303, 307, 311, 312, 323, 327, 328, 332, 333,

335, 350, 373, 419, 470, 494, 552, 572 και σημ. 3, 590-591 καί σημ. 1, 605 καί σημ. 1-2, 612, 640, 663, 665, 667,668,710 Κόρακας "Αργής 627 Κορδάτος Γιάννης 70, 333, 512, 592, 646, 714 Κορδάτου Μαρία 650 Κορδομενίδης Γιώργος 438 Κορίδης Γιάννης 591, 622 Κορμπέτη Ήρώ 500 Κορνάροι Σητείας 134 σημ. 1 καί 2 Κορνάρος Ανδρέας 379 σημ. (6 της 378) Κορνάρος Βιτσέντζος 19, 131-132, 133138, 323, 344 σημ. 1, 389, 526 σημ. 1, 548 καί σημ. 1-3, 564, 572-573, 615, 6 2 7 , 6 3 1 , 6 6 4 , 675, 694 Κορνάρος θέμος 225, 591, 639, 715 Κορνήλιος 167 Κορομηλα Μαριάννα 643 Κορομηλας Ανδρέας 614 καί σημ. 2, 615, 618 Κορομηλας Δημήτριος Α. 573 Κοροντζή 'Ελένη 571 σημ. 2 Κοροπούλης Γιώργος 220 Κορούλη Άθηνα 489 Κορρές Στυλιανός 438 Κορτζα Ελένη 606 Κόρφης Τάσος 212, 283, 456, 494, 504, 588, 596, 624, 625, 626, 627, 633, 657,661,693 Κορυδαλλευς Θεόφιλος 143 Κορωνιός Αντώνιος 147 Κοσμάς Δ. Α. 673 Κοσμάς ό Αιτωλός 144, 304, 494 Κοσματόπουλος Αλέξανδρος 634 Κοτζια 'Ελισάβετ 285, 364 σημ. 1, 565 σημ. 2, 568 σημ. 2, 639 Κοτζιας Αλέξανδρος 237, 282-283, 494, 517, 638, 650, 657, 658, 665, 666, 667,668 Κοτζιας Κώστας 237, 638, 650, 663 Κοτζιούλας Γιώργος 191, 494, 591, 605, 626, 659 Κοτοπούλη Μαρίκα 66 Κότσιρας Γιωργής 204, 494, 591, 626, 652, 653, 655, 656, 657, 659, 720 Κουαρτάνος Πέτρος 62 Κουβαρας Γιάννης 495, 657

Κουγέας Σωκράτης 332, 333, 350 σημ. 1, 567 Κουγέας Σωκράτης Β. 567 Κούγια-Σκανδαλάκη "Ηβη, βλ. Μελισσάνθη Κουζέλη Λαμπρινή 24 Κουκούλας Λέων 575, 626, 717 Κουκουλές Φαίδων I. 90 σημ. 2, 95 σημ. 1, 286 καί σημ. 2, 545 σημ. 1, 549 σημ. 1, 551 σημ. 1, 554 σημ. 1, 556 σημ. 1 Κουλούρη Χριστίνα 473 Κουλουφάκος Κώστας 283, 683 Κουμανούδης Στέφανος Άθ. 272, 286, 289, 494, 609, 687 καί σημ. 1 Κουμανούδης Στέφανος Ν. 609 Κουμανταρέας Μένης 245-246, 517, 638, 639, 647, 656, 658, 659, 662, 663, 665,667 Κουμάντος Γ. 646 Κούμαρη-Sanford Αριάδνη 502 Κουμαριανου Αικατερίνη 327, 353, 354, 470, 579, 583 καί σημ. 1, 605, 608, 687 σημ. 1· βλ. καί Coumarianou (καί Koumarianou) C. Κούμας Κωνσταντίνος Μ. 59, 330, 333, 710 Κουμπής Αδαμάντιος 629, 693 Κουνιάκης Δημοσθένης Α. 480 Κουντρομιχάλης Νικ. 600 καί σημ. 1 Κουρέρης Γεώργιος Ν. 483 Κουρίλας Εύλόγιος 480 Κουρμούλης Γεώργιος I. 336, 690, 700 Κουρνουτος Γεώργιος Π. 50, 334, 586, 592, 606 Κουρούδης Κώστας 456 Κούρση Μαρία 220 Κουρτίδης Αριστοτέλης 640, 668 Κούρτοβικ Δημοσθένης 253, 285, 347 σημ. 4,517 Κούρτσολας Νικόλαος 150 Κουσαθανας Παναγιώτης 602 Κούσουλας Λουκάς 626-627, 670, 677, 683, 716 Κουτούβαλης Μαρίνος 629 Κουτούζης Νεοκλής 353 Κουτούζης Νικόλαος 150 Κουτριάνου Έλενα 586 και σημ. 1 Κουτσιλιέρης Άνάργ. Γ. 701 Κουτσομπόγερας Ξεν. Π. 624 Κουτσούκαλης Αλέκος 515

Κουτσουρέλης Κώστας 580 σημ. 3 Κυριακίδου-Νέστορος νΑλκη 50, 331, 332 Κουτσουκος Ηλίας 641 Κυριάκος-Άριστίας Κωνσταντίνος 331 σημ Κουτσοχέρας Γιάννης 353, 626 3 Κουφόπουλος Τάκης 243, 638 Κύρου Άχ. Ά. 99 σημ. 1, 151 Κουχτσόγλου Γιάννης 593 Κύρου Κλεϊτος 207, 612, 626, 634, 650, Κραβαρτόγιαννος Δρόσος 446 653, 656, 659, 664 Κράγκαρης Διονύσης 646 Κύρρης Κώστας Π. 108 σημ. 1 Κρανάκη Μιμίκα 233-234, 517, 612, 638 Κυρτζάκη Μαρία 217, 653, 661 Κρανιδιώτης Νίκος 210, 591 Κωβαίου Μαρουσώ 444, 588 Κραψίτης Βασίλης 627 Κωλέττης Ιωάννης 171 Κρεμμύδας Κώστας 441 Κωνσταντας Γρηγόριος 57-58, 145, 327, Κρέμος Γ. Π. 508 583 καί σημ. 1, 640 Κριαρα Αικατερίνη 606 Κωνσταντινίδης Ανέστης 616, 619 Κριαρας Εμμανουήλ Γ. 16, 24 σημ. 1, 40 Κωνσταντινίδης Απόστολος Γ. 592 σημ. 3, 42, 70, 71, 83, 97, 103, 107 Κωνσταντινιδης Έμμ. I. 66 σημ. 3 σημ. 2, 114 σημ. 3, 120 σημ. 3, 130, Κωνσταντίνου Κώστας 642 σημ. 1 131 σημ. (2 τής 130), 132 σημ. 1, 136 Κωνσταντινίδης Ιωάννης 629 σημ. (1 τής.^135), 140 σημ. 2-3, 166 Κωνσταντινίδης Κωνσταντίνος Γ. 456* βλ. σημ. 1, 183 σημ.Τ 271, 300-302, 350 , καί Μάγνης Πέτρος σημ. 2, 358 σημ. 1, 369 σημ. 1, 375, Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος 48 377 σημ. 2, 435, 438, 456, 457, 484, Κωνσταντόπουλος Θεόδ. Ν. 435 525, 526 καί σημ. 2, 534, 535 σημ. 1, Κωνσταντόπουλος Χρ. Ν. 435 539 καί σημ. 1, 540 σημ. 1, 541 καί σημ. Κωνσταντουλάκη-Χάντζου Ιωάννα 603, 3-4, 543 σημ. 1, 547 καί σημ. 1-2, 548 610· βλ. καί Constandulaki-Chantzou Ιοσημ. 1, 551 καί σημ. 3, 554 σημ. 3, 555 anna σημ. 5, 556 σημ. 2, 559 σημ. 2, 559-560 Κώνστας Κ. Σ. 456, 589 (καί σημειώσεις), 582 σημ. (4 τής 581), Κωσταβάρας Θανάσης Κ. 207, 650, 664 606, 608, 687, 688, 693, 697 σημ. 1, Κωστακιώτη Μάγδα 477 699, 700-701· βλ. καί Kriaras Emm. Κωστακιώτης Λάμπρος 477 Κρίκου-Davis Κατερίνα 679 Κωστελένος Δημήτρης Π. 514, 517 Κρίσπης Μιχαήλ Κ. 360 σημ. 2 Κωστίδης Διον. 647 Κρουμβάχερ Κ. 16, 79 σημ. 1, 97, 102 σημ. Κωστίου Κατερίνα 487, 541 σημ. 2, 575 2, 511· βλ. καί Krumbacher Karl σημ. 3, 599, 607 Κρούσιος Μαρτίνος, βλ. Crusius Martinus Κωστόπουλος Δημήτρης 553 σημ. 4 (Kraus Martin) Κωτούλα Ζωή 698 Κρυστάλλης Κώστας 138, 179, 187, 287, Κωτσαδάμ Γιάννης Σ. 630 291, 303, 352, 494, 591, 640, 651, 652, 654, 655, 661, 665, 666, 669 Λαγανας Γεώργιος 499 Κυπαρίσσης Πάνος 653 Λάγιος 'Ηλίας 220, 345 σημ. 4, 577, 635 Κυπριανου Χρύσανθος Στ. 445, 641 Λαγκαδινός Νίκος Χ. 437 Κυριαζής Αθανάσιος Γ. 494, 634, 651, 668 Λάγκε Έρση 643 Κυριαζής Κ. Π. 482 Λαδας Γεώργιος Γ. 468, 470, 475, 476, Κυριαζής Πέτρος Ν. 629 477,494 Κυριαζίδης Ν. I. 694 Λαδας Νίκος Β. 609, 673 Κυριακιδης Αχιλλέας 502-503 Λαδογιάννη Γεωργία 153, 193, 456, 477, Κυριακίδης Στίλπων Π. 69, 74 σημ. 1, 330657,695 331, 363 σημ. 1, 474, 543 σημ. 2, 547 Λάζαρης Νίκος 217, 653 σημ. 1, 560 σημ. 3, 571 σημ. 7* βλ. καί Λαζαρίδης Μάρκος 239, 638 Λαζαρίδης Σπύρος 629 Kyriakides St.

Λαζογιώργος-Έλληνικός Δ. 587 Λαϊνα Μαρία 217, 626, 642, 643, 658, 661 Λάιος Γεώργιος 148 σημ.. 1, 333, 456 Λακαριέρ Ζάκ 643 Λάκων Κλέανδρος Β., βλ. Καρθαιος Κ. Λαλουδάκη Ελισάβετ 590 Λαμαρτΐνος 172, 173 Λαμπαδαρίδη Μαίρη 655 Λαμπάκης Στέλιος 24, 26, 87 σημ. (4 της 86), 97 σημ. 1, 111 σημ. 1, 483, 542 σημ. 1, 552 σημ. 3, 553 σημ. 3 Λαμπρίδη Έλλη 680-681 Λαμπρίδης Μανόλης 719, 724 Λαμπρόπουλος Βασίλης 365, 585 Λαμπροπούλου Βασιλική 26 Λάμπρος Σπυρίδων Π. 48 σημ. 2, 89, 93, 102 σημ. 2, 104, 151, 287, 461, 479, 547 σημ. 1, 549, 557 καί σημ. 3* βλ. καί Lambros Sp.

Λάμπρου Δημήτρης I. 436 Λάνδος Αγάπιος 640 Λαούρδας Βασίλειος 256, 303, 366, 494, 500, 541 σημ. 3, 676· βλ. καί Laourdas Basil

Λαπαθιώτης Ναπολέων 191, 281, 283, 494 -495, 591 καί σημ. 2, 612, 626, 631, 649, 6 5 1 , 6 5 2 , 6 5 7 , 6 6 5 Λάππας Κώστας Θ. 308, 472, 483, 606 Λάππας Τάκης 484 Λασκαράτος Ανδρέας 162-163, 178, 304, 332 καί σημ. 1, 376, 379 καί σημ. 1, 432, 573, 591 καί σημ. 3, 602, 605, 612,640,655, 667,712 Λασκάρεις Νικαίας 100 Λάσκαρης Νικόλαος I. 518 Λάσκαρης Χρίστος 627 Λάσκαρις 'Ιανός 54, 98, 100-101 καί σημ. 1 - 2 , 3 9 7 · βλ. καί Laskaris Giano

Λάσκαρις Κωνσταντίνος 100, 468 Λάσκος 'Ορέστης 655 Λασσάνης Γεώργιος 349, 574 Λασσιθιωτάκης Μιχάλης 113 σημ. (4 τής 112), 122 σημ. (3 τής 121), 310, 363· βλ. καί Lassithiotakis Michel

Λαυρέντιος τών Μεδίκων, βλ. Lorenzo dei Medici

Λαχας Κώστας 244, 641 Λεβάντας Χρήστος 225, 487, 504, 639, 658

Λεβέντης Άχιλλεύς 574 καί σημ. 1, 640 Λειβαδίτης Τάσος 205-206, 421, 431, 495, 517, 591-592, 626, 634, 656, 657, 661, 663 Λεϊβνίτιος 145 Λεκατσας Παναγής 646, 715 Λελεδάκη Βίκυ 673 Λεντάρη Τίνα 84-85, 550 σημ. 1 Λεονάρδος Α' Τόκκος 81 Λεοντάρης Βύρων 212-213, 221, 446, 569, 592, 626, 657, 660, 721, 722, 727, 730 Λεοντάρης Μανόλης, βλ. Λαμπρίδης Μανόλης Λεοντάρης Σωτ. 484 Λεονταρίτη Κλεοπάτρα 657 Λεόντιος Νεαπόλεως 390 Λευκοπαρίδης Ξ. 488, 603, 616, 620 Λευκός Άρκάδιος 232, 639, 655 Λέϋτον-Ζένιου Εύρω, βλ. Layton Evro Λέφας Γιάννης Λ. 171 σημ. 1, 681 Λέων Γ (πάπας) 100 Λήσταρχος Έρμόδωρος 55 Λιαλιάτσης Πάνος 516 Λιαροπούλου "Ελσα 502, 598 Λιάσκας Βασίλης 655 Λιάτα Ευτυχία Δ. 472 Λιγαρίδης Παΐσιος 103 σημ. 1 Λιγνάδης Τάσος 283, 657, 671 καί σημ. 1 Λιδωρίκης 'Αλέκος 643 Λίκος Γιώργος 592, 645, 656 Λιμενίτης (ό έπιλεγόμενος Γεωργηλας) Ε μ μανουήλ 90 καί σημ. 2, 102 καί σημ. 2, 105 καί σημ. 3, 287, 375 σημ. 3, 542, 549 καί σημ. 1-2 Λιοντάκης Χριστόφορος 217, 628, 632, 6 4 3 , 6 5 3 , 661 Λιπέρτης Δημήτρης Θ. 181 καί σημ. 1, 592, 631,669 Λίτινας Σπ. 548 σημ. 2 Λιώκης 'Επαμεινώνδας 587 Λογαρας Κώστας 630 Λογοθέτη-Άντερσο ν Καίτη 341 Λογοθέτης ή Γούλιαρης Νικόλαος 150 Λοής 'Ανδρέας Μ. 456 Λόκε 145· βλ. καί Locke John

Λορεντζάτος Ζήσιμος 263-264, 320, 345, 346, 426, 495, 523, 567, 605, 633, 636, 643, 646, 647, 648, 657-658, 673, 694

Λούβρου Βούλα 611 Λουδοβίκος Α', βασιλιάς της Βαυαρίας 167 Λουκάκη Μαρίνα 553 σημ. 2 Λουκάκης Κώστας 631 Λουκάκης Μάνος 628, 632 Λουκάκου Χαρά 563 σημ. 1 Λούκαρις Κύριλλος 5 6 , 1 4 3 Λουκάτος Δημήτριος 332 καί σημ. 1 Λούλης Βασίλης 592, 638, 650 Λουντέμης Μενέλαος 235, 517, 631, 639, 643, 658, 660, 663 Λυγίζος Μήτσος 519 Λυκιαρδόπουλος Γεράσιμος 213-214, 626, 631, 659 Λυκιαρδόπουλος Μιχαήλ 396 Λυκούδης Εμμανουήλ Στ. 609, 640 Λυκούργου Νίκη 562, 602 Λυμπεράκη Μαργαρίτα 233, 517, 638, 651, 653 "" Λύντεκε Έντβίγη 566 Μαβίλης Λορέντζος 164, 165, 304, 332, 333, 352, 355, 358, 370, 429, 549, 574 καί σημ. 2, 592 καί σημ. 1, 626, 649, 655, 661, 662, 666, 675, 682, 700 Μαγγανάρης Άπ. 655 Μάγγελ Αυγή-Άννα 605 Μαγκλής Γιάννης 232, 234, 517, 639, 655,669 Μαγκλιβέρας Διον. 647 Μάγνης Πέτρος 190, 495, 592, βλ. καί Κωνσταντινίδης Κωνσταντίνος Γ. Μαζαράκης-Αινιάν I. 471, 473 Μαθιοπούλου-Τορναρίτου Έλση 108 σημ. 1 Μαθιουδάκη Μαρία 478 Μακαρίου Μαρία 456 Μάκης Βασίλης Χ. 573 Μακιαβέλι 61 Μάκιστος Κώστας 639 Μακρής Γιώργος Β. 592 Μακρής Νικόλαος Ε. 175 Μακρυγιάννη Ευγενία 529 σημ. (1 τής 528) Μακρυγιάννης Γιάννης 155, 185, 342, 344, 495, 574, 592, 612, 640, 641, 650, 654, 655, 657, 658, 660, 664, 665, 667, 668, 694 Μακρυνικόλα Νινέττα (Αικατερίνη) 500501,635

Μάλαινος Έπ. 652 Μαλακάσης Μιλτιάδης 180, 275, 289, 303, 592 καί σημ. 2, 626, 634, 648, 649^ 651, 654, 655, 660, 661, 665, 669 Μαλάνος Τίμος 276-277, 495, 592, 605, 613,632,643,647,658 Μαλαφάντης Κωνσταντίνος Δημ. 488 Μαλεβίτσης Χρ. 646, 647, 668, 677 Μαλκότζογλου Δημήτριος Χ. Σωτήρ 618 Μαλλέρος Φώτιος 399, 400 Μαλτέζου Χρύσα 411 Μαμμέλης Άπ. 634, 714 Μαμώνη Κυριακή 481, 487, 542 σημ. 4, 586 Μανάφης Κ. 407 Μανδακάσης Θωμάς 145 Μανδηλαρας Βασίλειος Γ. 699 Μανέ Ιωάννης Ρίζος 144 Μάνεσις Κάρολος 62 Μανιάτης Γιώργος 638, 724 Μάνος Μιχ. Περ. 627 Μανουήλ Α' Κομνηνός 77, 78 Μανούσακας Γιάννης 657 Μανούσακας M. I. 17, 54 σημ. 1-3, 110 σημ. 1, 2, 4 καί 5, 111 καί σημ. 2 - 3 , 1 1 3 σημ. 1 καί 3, 118 σημ. 1, 121 σημ. 2, 123 καί σημ. 3, 124 σημ. 3-4, 125 σημ. 1-3, 127 σημ. 1, 128 σημ. 2, 129 σημ. 3, 130 σημ. 1, 132 σημ. 4, 138 σημ. 1, 142 σημ. 4, 152, 271, 309-310, 348, 363, 479, 481, 516, 526, 540, 550 καί σημ. 3, 551 σημ. 3, 556 καί σημ. 2, 559 σημ. 5· βλ. καί Manoussacas M. J. (καί Manusakas M. I.) Μανουσάκης Γιώργης 626, 627, 628, 676677 Μανουσος Αντώνιος 163, 566 Μανούτιος Άλδος 99, 100 Μαντας Άγγελος 677 Μαντουβάλου Μαρία 592 Μαραγκόπουλος Άρης 253, 579 σημ. 4, 586 σημ. 1 Μαραγκου-Ίγνατίου Φωτεινή 638 Μαραγκουδάκη Στέλλα 587 σημ. 2 Μαραθεύτης Μ. 641 Μαράτος-Κατσαΐτης Τηλέμαχος 572 σημ. 1 Μάργαρης Δημ. 456, 510 σημ. 2, 615 σημ. 1 Μαργούνιος Μάξιμος 640 Μαργώνης Κώστας 563 σημ. 5

Μαρινάκης Γιώργος Γ. 598 Μαρκάκης Μίνως 654 Μαρκάκης Πέτρος 185 σημ.. 3, 485, 497,

682 Μαρκαντωνάτος Γεράσ. Α. 698 Μαρκαντώνης Ιωάννης 407 Μαρκεζέλι-Λούκα Λουτσία, βλ. Marcheseli Loukas Lucia Μαρκίδης Μάριος 569, 627, 659 Μαρκίνας Κλ. 668 Μάρκογλου Πρόδρομος Χ. 213, 247, 626, 627,633, 6 4 1 , 6 6 5 , 6 6 6 Μαρκομιχελάκη Αναστασία 97, 120 σημ. 3, 441 Μαρκόπουλος Γιώργος 218, 517, 634, 653, 656,661 Μαρκόπουλος Θανάσης Ε. 486 Μαρκόπουλος Θάνος 24 Μαρκορας Γεράσιμος 62, 162 καί σημ. 2-4, 178, 303, 332, 352, 369 και σημ. 2, 370, 495, 574-575 (καί σημειώσεις), 593 καί σημ. 1, 655, 665, 675 Μαρκορας Γεώργιος 162 Μαρτελάος Αντώνιος 149-150, 155 Μαρτζώκης Στέφανος 165, 370, 593, 634, 665 Μαρτινίδης Πέτρος 666, 729 Μαρωνίτης Δ. Ν. 194 σημ. 1, 221, 315, 515 σημ. 2, 564 σημ. 1, 579 σημ. 2, 610, 646, 658, 671, 679, 681, 720, 724,729 Μαστοράκη Τζένη 218, 364, 517, 626, 653,661 Μαστροδημήτρης Π. Δ. 17, 18, 65 σημ. 2, 66 σημ. 1, 149 σημ. 1, 151, 152, 162 σημ. 2, 166 σημ. (1), 183 σημ. (5 της 182), 184 σημ. 2, 185 σημ. 2, 200 σημ. 1, 354 σημ. 1, 386 σημ. 1, 457, 471, 487, 493, 495, 525 σημ. 1, 538 σημ. 2, 551, 555 σημ. 1, 571 καί σημ. 2-4, 574 καί σημ. 3, 575 καί σημ. 1-2, 578 σημ. 1, 625, 631 σημ. 1, 642 και σημ. 1, 674, 675, 700· βλ. καί Mastrodemetres P. D. Ματαράγκας Π. 615, 619 Μάτεσις Αντώνιος 160, 161 σημ. 1, 311, 334, 364, 528 σημ. 1, 565, 575, 593, 647,655 Μάτεσις Παύλος 248, 349, 391, 517, 666

Ματθαίος μητροπολίτης Μυρέων 104 καί σημ. 2-4 Ματθαίου Άγγελος Π. 609 Μάτσας Αλέξανδρος 634, 656, 658 Ματσούκας Άθαν. Π. 698 Μαύρης Νικ. Γ. 468, 478, 479, 484 Μαυρίδης Αριστείδης Ν. 447 Μαυρίδης Γιώργος 447 Μαυρογιάννης Γεράσιμος 165 Μαυροειδή-Παπαδάκη Σοφία 626, 634 Μαυροκορδάτος Αλέξανδρος, ό έξ άπορρήτων 143 καί σημ. 1 Μαυροκορδάτος Κωνσταντίνος 143 Μαυροκορδάτος Νικόλαος 143 καί σημ. 2, 145, 387 καί σημ. 2, 549 καί σημ. 3, 640 Μαυρολέων Μανόλης 632 Μαυρομάτης Γιάννης Κ. 19, 112 σημ. 1, 115 σημ. 1, 134 σημ. 1 καί 2, 137 σημ. (1 τής 135), 526 σημ. 1, 550, 551 Μαυρομάτης Δημήτρης Κ. 693 Μαυρόπουλος Δημήτρης 24, 25, 27, 29 Μαυρουδής Κώστας 661 Μαυρουλίδης Κώστας 24 Μαυροφρύδης Δημήτριος I. 85 καί σημ. (3), 286, 552 Μαχαιράς Λεόντιος 54, 108 σημ. 2, 482, 549 καί σημ. 4 , 6 3 7 , 6 4 0 Μεγάλου-Σεφεριάδη Λία 250, 666 Μέγας Αλέξανδρος (καί Μεγαλέξαντρος) 148,150,317,390 Μέγας Α. Ε. 53 σημ. 1, 55 καί σημ. 3, 4 καί 6, 56 καί σημ. 1, 57 σημ. 1, 58 σημ. 1, 6 9 , 1 3 3 , 604 Μέγας Άναστ. Χ. 482 Μέγας Γεώργιος Α. 17, 93 σημ. 1, 114 σημ. 1, 331, 476, 548 καί σημ. 2, 559 σημ. 5, 560 καί σημ. 4 Μέλας Λέων 175 Μέλας Σπύρος 359, 519, 585, 586, 593, 640, 643, 644, 653, 654, 655, 662, 667,669 Μελαχρινός Απόστολος 190, 593, 626, 637, 6 4 9 , 6 5 7 , 6 6 0 , 665 Μελεάγρου "Ηβη 240, 638 Μελετόπουλος Ιωάννης 592 Μελισσηνός Σπυρίδων 163, 345 Μενάρδος Σίμος 181, 287-288 και σημ. 1· βλ. καί Menardos Simos Μελισσάνθη 201, 593, 626, 651, 656, 682

Μενδράκος Τάκης 579 σημ. 1, 597 καί σημ. Μήττα Δήμητρα 641 2,658 Μηχανίδου Μαρία Π. 640 Μένικ Ουλριχ, βλ. Moennig Ulrich Μηχανικός Παντελής 210, 496, 593, 669 Μέντζελος Δημήτρης 715 Μηχιώτης Χαρ. θ. 688 Μίγγας Δημήτρης 254 Μέντη Δώρα 222, 664 Μικέ Μαρία 457 Μέξας Βαλέριος Γ. 468, 469 καί σημ. 2, Μίλτων 662 471,472,474 Μινεέμη Μαρίκα 630 Μερακλής Μ. Γ. 17-18, 24, 176 σημ. 2, Μίντζας Δημήτριος 441 192, 194 σημ. 1, 221, 256, 318-319 Μιράσγεζη Μαρία 319-320, 514 καί σημ. 1-3, 332, 530 σημ. (1 τής 528), Μίσσιος Κώστας Γ. 457, 483, 517, 629 544 σημ. 1, 555 σημ. 1, 558 σημ. 2, Μίσσιος Χρόνης 666 562, 565, 571 σημ. 3, 572, 573 σημ. 2, Μιτσοτάκη Κλαίρη 253, 654 577, 580, 583, 585, 588 σημ. 1, 624, Μιχαηλάρης Παναγιώτης Δ. 439, 605 636, 647, 659, 671-672, 674, 677, Μιχαηλίδης Βασίλης 180, 593, 631, 669 678, 698, 701, 724, 726, 728, 730· βλ. Μιχαηλίδης Ευγένιος 479 καί Meraklis Μ. Μιχαηλίδης Κίμων Μ. 455, 483, 489, 525 Μέρμηγκας Παναγιώτης 610 σημ. 1 «Μεσεβρινός», Μυστακίδης Αντώνης Μέσκος Μάρκος 213,"626, 627, 632, 634, « Μιχαηλίδης-Νουάρος Ανδρέας 477 659,664 Μιχαηλίδου Θεανώ 563, 610 Μεταξα-Κροντηρα Αντιγόνη 643, 668 Μιχαλέτος Γιάννης 659 Μεταξας-Βοσπορίτης Κωνστ. Χ. 640 Μιχαλόπουλος Ν. 619 Μεταξας Νικόδημος 143 Μιχαλόπουλος Φάνης 292, 480, 489 Μηλιάδης Γιάννης 715 Μιχαλοπούλου Άμάντα 255, 654, 666 Μηλιαράκης Αντώνιος 286 Μιχαηλίδης Δημήτρης Κ. 107 σημ. 2, 386 Μηλιαράκης Σπυρίδων 691 Μιχαηλίδης Κ. Μ. 69 Μήλιος Γιάννης Μιχ. 487 Μιχελής Π. Α. 659 Μηλιώνης Χριστόφορος 246, 380, 495, 517, Μόζερ Αμαλία 695-696* βλ. καί Moser Α638, 650, 651, 662, 665, 666, 668, malia 672, 677,681-682, 683 Μόζερ Τώνης 679 Μηλιώρης Νίκος Ε. 482-483 Μοισιόδαξ Ίώσηπος 57, 145 καί σημ. 2, Μηλιώτης Ντίνος 670 300, 312, 330, 575 καί σημ. 4 Μήνας Κωνστ. 699 Μολιέρος 59, 329 Μηνιάτης 'Ηλίας 56, 58, 325 Μολφέση Λευκή 654 Μήτρας Μιχαήλ 216, 653, 660 Μολφέτα Νίκη 442 Μητροπούλου Κωστούλα 243-244, 517, 638 Μομάρς 144 Μητροπούλου Μόνα 234, 638, 651 Μονογιός Δ. Ν. 698 Μητσάκης Κ. 18, 65 σημ. 3, 88 σημ. 4, 97, Μόντης Κώστας 209-210, 322 σημ. 1, 391, 109 σημ. 2, 151, 182 σημ. 2, 183 σημ. 431, 593, 628, 657, 669, 675· βλ. καί (5 τής 182), 256, 314, 513, 528 σημ. (3 Montis Costas τής 527), 540 καί σημ. 3, 576 καί σημ. Μοντσελέζε Θεόδωρος 140 καί σημ. 1, 372, 6, 623, 630, 640, 671, 703· βλ. καί 550 καί σημ. 1 Mitsakis Karolos Μορεάς, βλ. Moréas Jean Μητσάκης Μιχαήλ 187 καί σημ. 2, 272, Μορεζήνος Ιωάννης 314, 550, 640 495, 575 καί σημ. 3, 593, 654, 665, Μορφακίδης Μόσχος 366, 410« βλ. καί 668, 675 Morfakidis Moschos Μήτσορα Μαρία 252, 639, 650, 665-666 Μοσκόβης Β. Ε. 698 Μήτσου Ανδρέας 253, 654 Μοσκώφ Κωστής 221, 422 Μήτσου Μαριλίζα 493 Μόστρας Δημήτριος 328

Μοσχοβάκης Αντώνης Θ. 591 καί σημ. 3, 712 Μοσχονα Λήδα 678 Μοσχονα Παναγιώτα 581 Μοσχονας Έμμ. I. 70, 71, 469 σημ. 2, 470, 479, 485 σημ. 1, 489, 513, 573, 577 καί σημ. 2, 606 Μοσχόπουλος Γεώργιος 629 Μοσχόπουλος Γεωργ. Ν. 698 Μόσχος Δημήτριος 101, 367 Μόσχος Ευάγγελος Ν. 263, 442, 589, 604, 606 σημ. 2, 659 Μόσχου Βίκη 489 Μότσιος Γιάννης 639 Μουλλας Παν. 63 σημ. (3 τής 62), 182 σημ. 1, 184 σημ. 1, 257, 264, 475, 490, 509 σημ. 2, 523, 528 σημ. (3 τής 527), 550 σημ. 1, 560 σημ. 2, 563 καί σημ. 5, 565 καί σημ. 2, 577 καί σημ. 4, 580, 607, 608, 639, 640, 659, 723, 724, 728· βλ. καί Moullas Panayotis Μουντές Ματθαίος 213, 627 Μουρέλος Γιώργος I. 262, 721, 723, 724, 727 Μουρσελάς Κώστας 249, 517, 666 Μουρτζόπουλος Άγαμ. Τ. 539 σημ. 1 Μουσόπουλος Θανάσης 440 Μουτσόπουλος Ευάγγελος Α. 159 σημ. 5, 337,712,720,721 Μουσουρος Μάρκος 100 Μουστοξύδης Ανδρέας 286 Μουτζάν-Μαρτινέγκου 'Ελισάβετ 165, 613, 640 Μούχας Κ. Ν. 479 Μπακάκου-Όρφανου Αικατερίνη 695-696 Μπακιρτζής Χαράλαμπος 443 Μπακογιάννης Μιχ. Γ. 457 Μπακόλας Νίκος 244, 321, 517, 638, 641, 654, 666, 668 Μπακονίκα Αλεξάνδρα 629 Μπακονικόλα-Γεωργοπούλου Χαρά 519 Μπαλάσκας Κώστας 670, 672, 674, 684 Μπάλλα Βέρρα 647 Μπαλούμης Έπαμ. Γ. 319 σημ. 3, 564, 625 Μπαλουρδος Γιώργος 635 Μπάλτα Νάση 605 Μπαμπινιώτης Γεώργιος Δ. 70, 71, 287 σημ. 1, 336, 436, 476, 647, 688, 689, 695-696, 724, 726

Μπαμπούνης Χάρης 457 Μπανάκου-Καραγκούνη Ν - Χ . 712 Μπάρας 'Αλέξανδρος 201, 593, 654, 657, 665 Μπαρλα Ρόζα 593 Μπαρλας Τάκης 655 Μπαρλας Φαιδρός 593, 621, 665, 667 Μπάρμπας 'Ιωάννης 'Αχ. 684 Μπάρτ Γουλιέλμος 510, 617, 636 Μπασάκος Παντελής 729 Μπασαντής Διαμαντής 344 σημ. 2, 366 σημ. (3 τής 365) Μπασογιάννης Θ. Δ. 488, 491 Μπαστιας Γιάννης Κ. 457, 496 Μπαστιας Κωστής 256, 457, 496, 639, 643, 659, 667 Μπεκατώρος Στέφανος 217, 503, 600, 623, 653,661 Μπεκές "Ομηρος 626 Μπελεζίνης 'Ανδρέας 283-284, 446, 660, 673,675,726 Μπελιές Ερρίκος 653 Μπενάκης Λίνος Γ. 159 σημ. 5, 337, 477, 728 Μπενας Παναγιώτης 500 Μπεράτης Γιάννης 227-228, 326, 496, 517, 575, 639, 644, 645, 658, 660, 662, 663, 684 Μπεργαδής 40, 112 καί σημ. 3-4, 121 σημ. 3, 309, 322, 334, 354-355 καί σημ. 1, 368 καί σημ. 2, 378 καί σημ. 6, 389, 550 καί σημ. 2, 564, 575 καί σημ. 5 Μπερλής Άρης 285, 530 σημ. (1 τής 528), 571 σημ. 1, 6 6 0 , 7 2 7 Μπήτον Ρόντερικ, βλ. Beaton Roderick Μπίγκας Μιχαήλ Β. 689 Μπίλλα Πολυξένη 577 σημ. 1 Μπίστα Πολυξένη Κ. 503 Μπλάνας Γιώργος 220 Μποέμ, βλ. Χατζόπουλος Δημήτριος Μποζάνα-Κούρου Νότα 384 Μπόκλουντ-Λαγοπούλου Κάριν 24, 726, 728, 729 Μπολέτσης Σπύρος 457 Μπόμπου-Σταμάτη Βασιλική 543 Μπόρα Σοφία 24 Μποσνάκης Παναγιώτης 365 καί σημ. 3 Μποτουροπούλου 'Ιφιγένεια 20, 584 Μπότσογλου Χρόνης 581

Μπουγάτσος Ιωάννης Δ. 457 Μπουζάκη Μάχη 627 Μπουκάλας Παντελής 219, 285, 567 σημ. 2, 569 σημ. 3 καί 5 Μπούμη-Παπα Ρίτα 199, 593 Μπουμπουλίδης Φ. Κ. 107 σημ. 4, 119 σημ. 2, 124 σημ. 4, 125 σημ. 5, 151, 153, 162 σημ. 1, 171 σημ. 3, 191, 310-311, 438, 458, 475 καί σημ. 1, 480, 503, 514-515, 547 σημ. 2, 554 καί σημ. 3, 555 σημ. 5, 560 σημ. 1, 562 σημ. 2, 573 σημ. 2, 577 σημ. 2, 578, 584, 585 σημ. 1, 591 σημ. 3, 595 σημ. 1, 598, 600 σημ. 2, 613, 623, 627, 631, 637, 644, 647 καί σημ. 1, 6 7 5 , 6 7 6 , 7 1 7 Μπουνιαλής Μαρίνος Τζάνες 129 καί σημ. 4, 139 καί σημ. 1, 2§7 Μπωντλαίρ, ßX.Baudelaire Μπουραζάκης Ξεν. 666 Μπουρναζάκης Κώστας 580 καί σημ. 3, 607,636 Μπουτος Βασίλης 255, 654 Μπούτου Τούλα 444 Μπράβος Χρήστος 661, 678 Μπράουνιν(γκ), βλ. Browning Μπρουνιας Γιώργος 654 Μπώκος Γιώργος Δ. 472, 479 Μυιάρης Ανδρέας 141 Μυλωνά Θεοδώρα 168 σημ. 3, 529 σημ. (1 τής 528) Μυλωνογιάννης Γιώργος 657 Μυριβήλης Στράτης 224, 256, 278, 325, 340, 353, 360, 364, 366, 377, 379, 397, 431, 496, 575, 595, 639, 643, 647, 649, 653, 655, 656, 660, 661, 662, 663, 666, 6 6 7 , 6 6 9 Μυρτίλος Αποστολίδης Κ. 481 Μυρτιώτισσα 190, 593, 635, 655 Μυστακίδης Αντώνης 70, 71, 362, 397398, 496, 645 Μυστακίδης Β. Α. 480 Μυταρας Δημήτρης 634 Μωραΐτης Γιώργος 698 Μωραιτης Κάρολος Ε. 631 Μωραϊτίδης Αλέξανδρος 184, 311, 320, 420, 496, 575 καί σημ. 6, 594, 640, 643, 649, 655, 665, 667 Μωραϊτίνη Μαρία Τίμου 594 Μωραϊτίνης Τίμος 594, 668

Νάζου Παναγιώτα 346 καί σημ. 2 Ναθαναήλ Παύλος 645 Νάκας Θανάσης 336, 497, 701, 723, 726 Νάκου Λιλίκα 227, 497, 517, 639, 644, 654,655,657,658,660,663 Ναρ Άλμπέρτος 641 Νάσιουτζικ Άθ. 646 Νεγρεπόντη-Ούράνη Ελένη, βλ. θρύλος "Αλκής Νεγρεπόντης Γιάννης 212, 627 Νέγρης Αλέξανδρος 365 Νεκτάριος Ιεροσολύμων 640 Νενεδάκης Α. Ν. 139 σημ. 1 Νενεδάκης Αντρέας 637 Νερουλός Ίακωβάκης Ρίζος 59, 167, 349, 362 καί σημ. 2, 510, 575 καί σημ. 1· βλ. καί Néroulos Jacovacy Rizo Νεύτων 145 Νημάς Θεόδωρος Α. 446 Νησιώτης Βασίλης, βλ. Θασίτης Πάνος Κ. Νηφάκης Νικήτας 332 Νιάρχος Θανάσης 198 σημ. (2 τής 197), 217, 441, 493, 623-624, 631, 657 Νίκας Αθανάσιος 443 Νίκας Κωνσταντίνος 386 καί σημ. 3* βλ. καί Nikas Costantino Νικηφόρου Τόλης 594, 627 Νίκλη Αγγελική 155 Νικολαιδης Αριστοτέλης 245, 518, 594, 626, 635, 638, 663, 726 Νικολαΐδης Βασίλης Ν. 629 Νικολαΐδης Βασίλειος-Μιλτιάδης 576 καί σημ. 2, 640 Νικολαιδης Κώστας 446 Νικολαϊδης Μελής 151, 445 Νικολαΐδης Νίκος 187, 639, 643, 667 Νικολαιδου 'Ιωάννα 367 Νικολαΐδου-Μπαλτα Δήμητρα 729 Νικολάου Θεοδόσης 210, 322 σημ. 1, 675, 684 Νικολάου-Κονναρή "Αγγελ 109 σημ. (2 τής 108), 550 Νικολάου Νίκος Α. 518 Νικολαρείζης Δημήτρης 281, 522, 660, 715,719 Νικολοπούλου Βάσω 491 Νικορέτζος Δημήτρης 216, 730 Νικούσιος Παναγιωτάκης 143 Νιρβάνας Παύλος 187, 272, 289, 303, 306,

324, 352, 516, 519, 594, 613, 640, 643, 648, 649, 654, 660, 661, 662, 665, 667, 668 Νόλλας Δημήτρης 249-250, 518, 639, 666 Νοταρας Δοσίθεος 144 Νούκιος Αμβρόσιος 640 Νουτσος Παναγιώτης 24, 151, 713 Ντάβρης Σπύρος 29 Ντάλιας Χρήστος 443, 594 Νταλταγιάννη Αναστασία Π. 485 Ντ' Άννούντσιο, βλ. D'Annunzio Ντάρρελλ Λ., βλ. Durreil Lawrence Ντελλαπόρτας Λεονάρδος 110 σημ. 2, 111 καί σημ. 3, 309, 379 σημ. 6 (τής 378), 550 καί σημ. (3) Ντελόπουλος Κυριάκος 248, 458, 476-477, 482, 485 σημ. 1, 486, 490, 491, 505 Ντόκας Νίκος 546 σημ. 1, 570 σημ. 4 Ντόκος Κωνσταντίνος 124 σημ. 3 Ντόρρος Θεόδωρος 197 σημ. 2, 645, 650 Ντουνιά Χριστίνα 458, 459, 532 σημ. (1 τής 528) Ξανθόπουλος Στέφανος 149 Ξανθουδίδης Στέφανος Α. 18, 95 σημ. 1, 116 σημ. 2, 117 σημ. 2, 122 σημ. 2, 123, 124 σημ. 4, 125 σημ. 2, 128 σημ. 4, 129 σημ. 2, 134 σημ. 2, 138, 139 σημ. 1, 287, 539 σημ. 3, 540 σημ. 1, 545 σημ. 1 καί 3, 548, 554 σημ. 1, 556 σημ. 1, 558 καί σημ. 4, 559 καί σημ. 2, 560 σημ. 3, 5 7 2 , 5 7 3 , 6 0 3 , 606 Ξανθούλης Γιάννης 252, 518 Ξεκάκης Γ. 628 Ξενάριος Γιώργος 654 Ξένιας Λάμπρος 522, 523 Ξενόπουλος Γρηγόριος 1 6 5 , 1 8 2 σημ. 5,185186, 256, 272, 304, 306, 352,366, 398 σημ. (2 τής 397), 433, 442, 497, 519, 576 καί σημ. 3, 589, 591, 594 καί σημ. 1, 606, 613, 639, 640, 647, 648, 652, 654, 655, 656, 658, 659, 660, 662, 665, 666, 667, 668, 669, 700 Ξένος Στέφανος 175, 576, 640 Ξενοφών 55 Ξεξάκης Μαν. 641 Ξεφλούδας Στέλιος 230, 467, 639, 647, 654, 657, 660, 663, 665, 669, 719

Ξηρουχάκης Άγαθάγγελος 129 σημ. 4, 139 σημ. 1 Ξύδης Αλέξανδρος 610 Ξύδης Θεόδωρος 503, 571 σημ. 2, 599 σημ. 2, 606 σημ. 1, 655, 659, 660 "Οθων (βασιλιάς) 161,169, 170 Όθωναίου Μαρία 629 Οίκονομάκης Ν. Ε. 676 Οίκονομίδης Δημήτριος Β. 331-332, 476 Οίκονομίδης Νίκος 96 σημ. 1, 435 Οίκονομίδης Φιλ. Α. 713 Οίκονομόπουλος Ηλίας I. 596 Οίκονομόπουλος Ιωάννης, βλ. Φιλύρας Ρώμος Οικονόμος ό έξ Οικονόμων Κωνσταντίνος 59, 576 καί σημ. 4, 6 0 6 , 7 1 0 Οικονόμος Στέφανος 59 Οικονόμου Γ. Λ. 629 Οικονόμου Ζήσης 201, 594, 648 Οικονόμου Θωμάς 519 Οικονόμου M. Χ. 620, 637 Οικονόμου Μπάμπη 129 σημ. 1 Οικονόμου Παναγιώτης 458 "Ομηρος (65), (66), 85, 149, 161-162, 189, 327, 334, 342 καί σημ. 2, 357 σημ. (3 τής 356), 359 σημ. 3, 385, 424, 528 σημ. 1, 623 Όρφανίδης Θεόδωρος 171, 177, 594, 615 Όρφανίδης Νίκος 435, 660 Όσύρος Μάξιμος 216 Ούράνη Ελένη 406 Ούράνης Κώστας 173 σημ. 2, 191, 229, 352, 406, 497, 594, 606, 626, 635, 639, 643, 647, 652, 654, 655, 657, 658, 660,661, 665, 667, 669, 682, 716 Παγανέλης Σπ. 640 Παγανός Γιώργος 193, 670, 674, 677, 684 Παγκράτης Περικλής 445, 627 Παγουλάτος Ανδρέας 218, 443, 660 Παγώνη Χριστίνα 470 Παλαιολόγος Γρηγόριος 175, 312, 576, 640, 668 Παλαμας "Αλκής Κ. 177 Παλαμας Λέανδρος Κ. 635, 675 Παλαμας Κωστής 66, 73, 138, 156, 160 καί σημ. 1, 161, 162 σημ. 3, 170, 176 σημ. 1, 177-178, 180,

683,

355,

157, 165, 181

και σημ.. 1, 182 καί σημ. 4-5, 187, 195, 256, 270, 271, 272, 274, 275, 276, 278, 279, 280, 287, 288, 289, 290, 292, 295, 296, 302, 303 καί σημ. 1, 304, 306, 319 καί σημ. 2, 321, 324, 325-326, 332, 334, 335, 336, 340 καί σημ. 1, 341, 343, καί σημ. 1, 345 καί σημ. 1 καί 4, 348, 352, 353, 358, 360, 362, 364, 365, 366, 369, 370, 377, 379, 392, 393, 398, 408, 418, 425, 433, 486, 497, 507, 528, 529 σημ. (1 της 528), 551, 576-577 (καί σημειώσεις), 594 (καί σημ. 1)-595, 606 καί σημ. 1-2, 613, 622, 624, 631, 635, 639, 640, 646, 647, 648, 649, 650, 651, 652, 653, 654, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 661, 662, 663, 664, 665, 666, 667, 668, -6/>9, 675-676, 682, 684, 694, 700-701, 703, 713, 716 Παλαμας Παναγιώτης 150 Παληβογιάννη Αδελφοί 26 Παληοδήμου Άλικη 489, 591 σημ. 2 Παλλαδας Γεράσιμος 139 καί σημ. (3) Πάλλης Άλέξαντρος 65, 66, 179, 498, 577 καί σημ. 2, 603, 606, 608 σημ. 1, 640, 643, 649, 651, 661, 665, 668 Παμπούδη Παυλίνα 217-218, 626, 653, 658, 661 Πάμφυλος Παρίσης Δημητρίου 618 Παναγιωτάκης Ν. Μ. 1 6 , 1 8 , 1 9 , 93 σημ. 2, 110 σημ. 5, 113 σημ. (4 της 112), 115 σημ. 1, 116 σημ. 1-2, 117 σημ. 2, 132 σημ. 2, 134 σημ. 2, 136 σημ. (1 της 135), 142 σημ. 3, 310, 348, 419, 438, 550, 554, 556, 557· βλ. καί Panayotakis N.M. Παναγιωτόπουλος Βασίλης 440, 470 Παναγιωτόπουλος Δημήτρης 444 Παναγιωτόπουλος I. Μ. 70, 166 σημ. 1, 182 σημ. 5, 192, 199-200, 228-229, 256, 258, 278-279, 332, 355, 359, 433, 457, 498, 511, 522, 560 σημ. 2, 569 σημ. 1, 577, 581 σημ. 2, 590, 595, 606, 626, 639, 643, 646, 647, 651, 652, 653, 654, 656, 657, 659, 660, 665, 666, 6 6 7 , 6 6 9 , 7 1 7 , 7 1 8 Παναγιωτόπουλος Μέμος 622 Παναγιωτόπουλος Πάνος 645 Παναγιώτου Γιώργος Α. 484, 485 σημ. 1,

486, 487, 490, 491, 492, 494, 495, 497, 499, 501, 624, 638 Παναγιώτου Κ. 542 σημ. 4 Παναγιώτου Νίκος 482, 505 Παναγόπουλος Ανδρέας 529 σημ. (1 τής 528) Παναρέτου Άννίτα Π. 458, 498, 643 Πανας Παναγιώτης 164 καί σημ. 1, 304, 326, 498 Πάνου Γιάννης 250, 662 Πάνου Σταύρος 70 Πανουτσόπουλος Γιώργος 81 Πανσέληνος Αλέξης 250, 355, 639, 654,

666 Πανσέληνος Ασημάκης 433, 517, 650 Πανταζής Βαγγέλης 552 σημ. 1 Πανταζής Γεώργιος 618 Πανταζής Δημήτρης 458 Πανταζίδης I. 42, 713 Παντελια Στυλιανή 458 Παντελίδης Χρ. Γ. 549 σημ. 4 Παντελοδήμος Δημήτριος Ν. 27, 458 Πανώριος Μάκης 583 σημ. 2 Πανωφοροπούλου Αγγελική 529 σημ. (1 τής 528) Παπα Κατίνα Γ. 639, 668 Παπαγεωργίου Αλέκος Γ. 564, 591 καί σημ. 3,612, 661,712 Παπαγεωργίου Γεωργία 490 Παπαγεωργίου Ελένη 564 Παπαγεωργίου Κώστας Γ. 216-217, 221, 436, 440, 563 σημ. 3, 595, 597 σημ. 2, 610 καί σημ. 2, 624, 631, 653, 661, 666, 678 Παπαγεωργίου Σόφη 614 σημ. 2 Παπαγιαννόπουλος Δ. 479 Παπαγιώργης Κωστής 265, 518, 644 Παπαδάκη Άθηνα 634, 653 Παπαδάκη Ειρήνη 693 Παπαδήμας Αδαμάντιος Δ. 527 σημ. 3 Παπαδημητρακόπουλος 'Ηλίας Χ. 246, 571, 638, 657, 666, 668 Παπαδημητρίου Γεώργ. Ά. 79 σημ. 1, 308, 336 Παπαδημητρίου Μαρία 666 Παπαδημητρίου Σάκης 641, 654 Παπαδημητρίου Συνόδης Δ. 116 σημ. (2 τής 115) καί 116 σημ. 2, 287, 554 καί σημ. 1-2

Παπαδιαμάντης Αλέξανδρος 15, 20-21, 6566, 183-184 καί σημ. 1, 214, 260, 274, 275, 276, 277, 280, 281, 283, 285, 289, 295, 303, 311, 316, 320, 322, 326, 332 σημ. 1, 333, 336, 353, 355, 356, 366, 377, 391, 420, 421, 422, 432, 498, 528, 529 σημ. (1 της 528), 537 σημ. 2, 551, 577-578 (και σημειώσεις), 595 καί σημ. 1, 606-607, 638, 639, 640, 642, 643, 648, 649, 650, 651, 652, 653, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 662, 665, 666, 667, 668, 676-677 καί σημ. 1, 684, 692, 694, 701 Παπαδιαμάντης Απόστολος Γ. 326 Παπαδιαμαντόπουλος Ιωάννης 62, 63 καί σημ. 1, 177, 596, 712· βλ. και Moréas Jean Παπαδιτσας Δ. Π. 208, 278, 518, 596, 606, 626, 645, 650, 652, 653, 655, 656, 657, 659, 660, 661, 662, 664 Παπαδογιαννάκης Ν. Ε. 700 Παπαδόπουλλος Θεόδωρος 722-723 Παπαδόπουλος Α. 684 Παπαδόπουλος Δημήτριος 494 Παπαδόπουλος Θανάσης Χ. 54 σημ. 5 Παπαδόπουλος Θωμάς I. 24, 142 σημ. 1, 468 σημ. 2, 472, 474, 479-480, 542 καί σημ. 4 Παπαδόπουλος Βρετός Ανδρέας 285, 508 καί σημ. 2 Παπαδόπουλος Βρετός Μαρίνος 578 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς Α. 103 Παπαδόπουλος Νικόλαος 668 Παπαδόπουλος Πέτρος 356 σημ. 2, 403 Παπαδοπούλου Αλεξάνδρα 320, 578, 640 Παπαδοπούλου Αρσινόη 640 Παπαζαχαρίου (Ζάχος) Ε. 691 Παπαδοπούλου-Ίωαννίδου Λιλή 581 Παπάζογλου Γ. Κ. 693 Παπάζογλου Χρήστος 703 Παπαθανασόπουλος Θανάσης 214, 596, 602, 632, 642 σημ. 1, 661, 668 Παπαθεοδώρου Ειρήνη 416 Παπαθωμας θ. Κ. 629 Παπαθωμόπουλος Μανόλης Α. 85 σημ. 2-3, 87 και σημ. 3, 95, 544 σημ. 4, 545 καί σημ. 2, 552 καί σημ. 1· βλ. και Papathomopoulos M.

Παπαϊωάννου Απόστολος Γ. 472 Παπαϊωάννου Μ. Μ. 153, 192, 578, 621, 624,719,725 Παπακωνσταντινου θ. 703 Παπακώστα Χριστίνα Ε. 440 Παπακώστας "Αγγελος Ν. 487, 562 καί σημ. 1, 574 Παπακώστας Γιάννης 39 σημ. 1, 320, 458, 488, 570 σημ. 1, 578, 588 καί σημ. 1, 592, 602, 605, 608 καί σημ. 1, 611, 612, 636 Παπακωστούλα-Γιανναρα Γεωργία 445, 684 (Παπα-)Λαυρέντιος 640 Παπαλέξης Ηρακλής 437 Παπαλεοντιου Λευτέρης 442, 458-459, 478, 482, 583 καί σημ. 2· βλ. καί Papaleontiou Eleftherios Παπανικολάου Γεώργιος Κ. 599-600 Παπανικολάου Γεώργιος Ν. 629 Παπανικολάου Κ. Ν. 443 Παπανικολάου Μήτσος 191, 596, 626, 652, 6 6 1 , 6 6 5 , 6 6 6 , 668 Παπανούτσος Ευάγγελος Π. 50, 70, 260261 καί σημ. 2, 332, 366, 453, 646, 647, 656, 661, 667, 676, 714, 715, 718,720,721,722,723 Παπαντωνάκης Γεώργιος Δ. 694, 701 Παπαντωνίου Ζαχαρίας Λ. 180, 187 καί σημ. 1, 499, 578, 626, 631, 640, 643, 649, 651, 652, 656, 662, 667, 668, 669 Παπαντωνίου Χαρίλαος 668 Παπαπάνος Κώστας 7 0 , 1 7 1 σημ. 2 Παπαρρηγόπουλος Δημήτριος 64, 172-173, 176, 3 7 0 , 5 9 6 , 6 1 5 , 6 3 5 , 6 5 0 Παπαρρηγόπουλος Κωνσταντίνος 46, 48, 172, 2 9 7 , 4 9 9 Παπας Δημήτρης 40 σημ. 3, 398 Παπασαραντόπουλος Πέτρος 444 Παπασιώπης Παύλος 243, 499, 662 Παπασπύρου Ν. 641 Παπασταματίου Σ. Α. 687 Παπασταύρου Σταύρος Ίω. 340 Παπα Συναδηνός ό Σερραίος 104 καί σημ. 4, 105, 640 Παπασπυρίδη-Καρούζου Σέμνη 678 Παπατριανταφύλλου-θεοδωρίδη Ν. 539 σημ. 2, 542 καί σημ. 2, 559 σημ. 2

Παπατσαρούχα-Μίσσιου Ρηνιώ 69 Παπατσώνης Τ. Κ. (Τάκης) 20, 198 σημ. (2 της 197), 199, 210, 258-259, 314, 372 καί σημ. 1, 499, 530 σημ. (1 της 528), 596, 607, 626, 643, 644, 651, 653, 654, 6 5 9 , 6 6 5 , 6 6 7 Παπαχριστοδούλου Πολύδ. 656 Παπαχριστοδούλου Χ. I. 547 Παπαχριστοπούλου Λέλια 472 Παπίγκης I. Α. 24, 26, 32, 523, 730 Παπουλιας Γεώργιος Χ. 629 Παπουλιας Χαρίτων Γ. 629 Παπουλίδης Κωνσταντίνος Κ. 436 Παπουτσάκης Γ. Α. 569 καί σημ. 1 Παπουτσάκης Χρήστος 435 Παππα Γεωργίου Γεώργιος Ρ. 629 Παππα Λένα 596 Παππας Ανδρέας 721 Παππας Γιάννης Ή.'43 7 Παππας Νίκος 199, 513, 596, 716 Παππας Τάσος 655, 665 Παρανίκας Ματθαίος 285, 509 καί σημ. 1 Παρασκευας Παύλος 505, 592 Παράσογλου Γ. Μ. 537 σημ. 2 Παράσχος Άχιλλεύς 171, 173-174, 179, 6 1 5 , 6 3 5 , 6 5 4 , 655, 660, 665 Παράσχος Γεώργιος 171 καί σημ. 4, 311, 615 Παράσχος Κλέων 63 σημ. 2, 274-275, 548 σημ. 2, 581 σημ. 1, 585, 586, 590, 616, 620, 626, 647, 652, 655, 661-662, 665,667,669,713,718,719 Παρθένης "Αγγελος 588 Πάριος Αθανάσιος 57, 59, 331 Παρίση Άριστέα 342 σημ. 2 Παρίσης Νικήτας I. 459, 662, 672, 680, 684 Παρλαμας Μ. Γ. 559 σημ. 3 Παρμενίδης Χρ. Λ. 640 Παρορίτης Κώστας 187 καί σημ. 3, 578, 640, 654,656, 6 6 7 , 7 1 3 , 7 1 4 Παρρέν Καλλιρρόη 640 Πασαγιάννης Κώστας 574, 640 Πασαγιάννης Σπήλιος 180, 187, 303, 499, 596, 640, 655 Πασβάντης Κώστας 627 Παστουρματζής Δημήτρης Η. 654 Πασχάλης Δημήτριος Π. 286, 481-482 Πασχάλης Στρατής 220, 570

Πασχαλινός Φ. 626 Πάσχος Βασ. 637 Πάσχος Παντελής Π. 264, 668 Πατατζής Σωτήρης 236, 518, 638, 644 Πατίλης Γιάννης 217, 444, 502, 596, 598, 626, 653, 661 Πατούσας Ιωάννης 141 σημ. 1 Πατρίκιος Τίτος 206, 315, 518, 596, 626, 656, 657, 658, 664 Πατρινέλης Χ. Γ. 50, 98 σημ. 2, 151 Πάτσας Γιώργος 572 Πάτσης Χάρης 517, 645, 688 Πάτσιου Βίκυ 459, 488, 497 Πατσώνης Γιάννης 639, 666 Παυλάκη Δήμητρα 642 σημ. 1 Παυλέας Σαράντος 653, 655 Παυλίδης Άντρος 109 σημ. (2 τής 108) Παυλίδης Λεωνίδας 459 Παυλόπουλος Γιώργης 208, 605, 626, 661 Παύλου Σάββας 442, 482, 486, 496 Πέγκλη Γιολάντα 607, 627 Πεκλάρης Π. (καί Τέλης) 480, 690 Πελεγρίνης Θεοδόσης 691 Πέννας Πέτρος 104 Πενταγιώτης Ευθύμιος 144, 303, 578, 640 Πεντζίκης Γαβιήλ 624 Πεντζίκης Νίκος Γαβριήλ 231, 320, 366, 387 σημ. 1, 499, 518, 639, 643, 645, 647, 650, 652, 653, 657, 659, 661, 664,677 Πεντζοπούλου-Βαλαλα Τερέζα 728 Περάνθης Μιχάλης 234, 499, 514, 591, 592 καί σημ. 1, 593, 595, 616, 624, 637 Περδικάρης Μιχ. 153 Περίδης Μιχάλης 568 Περιστέρης Παναγιώτης 570 σημ. 4 Περιστέρης Σπυρ. Δ. 566 Περνάρης "Αντης 499, 516 Περράκης Μανόλης 26, 27 Περσάκη Ιουλία 639 Περυσινάκης I. Ν. 532 σημ. (1 τής 528) Πετιμεζας-Λαύρας Ν. 596 Πέτκου "Εφη 608 Πετράκος Βασίλειος 581 σημ. 2 Πετράρχης 376 καί σημ. 4* βλ. καί Petrarca Francesco Πετρίδης Πλάτων 149 καί σημ. 1

Πετρίτσης 'Ιγνάτιος 74 σημ. 3 Πετρόπουλος Γιώργος 629 Πετρόπουλος Δημήτριος Α. 331, 474, 483, 547 σημ. 2, 566 Πετρόπουλος 'Ηλίας 518, 691 Πετρόπουλος Κωνσταντίνος Ν. 60 σημ. (2 τής 59), 341 σημ. 1, 684, 696 Πετρόπουλος Νικόλαος Κ. 26, 266 Πετρόχειλος Μιχ. Κ. 480 Πέτρου νιας Ευάγγελος Β. 696 Πετσάλης-Διομήδης Θανάσης 227, 256, 305, 325, 329, 341, 360, 499, 518, 613, 639, 647, 655, 660, 663, 664, 666, 669 Πετσετίδης Δημήτρης 251, 654 Πέτσιος Κώστας θ. 553, 597 Πηγας Μελέτιος 56 Πηδώνια Κομνηνή Δ. 104 σημ. 2, 109 σημ. 3, 314, 473, 539 καί σημ. 2-3, 571 σημ. 5 Πηνιάτογλου Λάζαρος 656, 682, 718 Πιερής Μιχάλης 18, 109 σημ. (2 τής 108), 168 σημ. 3, 324, 491, 503, 529 σημ. (1 τής 528), 550, 568, 569 καί σημ. 5, 607,641, 6 4 7 , 6 7 5 Πιερίδης Γιώργος Φιλίππου 240, 500, 596 Πιερίδης Θεοδόσης 596, 669 Πικατόρος 'Ιωάννης 114 καί σημ. 3, 390, 551 καί σημ. 3 Πίκολος Ν. Σ. 473 Πικραμένου Δήμητρα Σκ. 329, 469 σημ. 2, 479, 499 Πικρός Γιώργης 590, 592 Πικρός Πέτρος 225, 639, 660, 667, 714, 715 Πίνδαρος (529 σημ. 1 τής 528), (532 σημ. 1 τής 528) Πινέλης Παρασκευας 443 Πίστας Παναγιώτης Σ. 26, 29, 32,147 σημ. 1, 290 σημ. 1, 579 καί σημ. 5, 597, 633, 636, 670, 695 Πιτσιλίδης Μιχάλης 445 Πιτσιπίος (καί Πιτζιπίος, Πιτσιπιός) 'Ιάκωβος Γ. 174 καί σημ. 3, 344, 578, 640 Πλάκας Δημήτρης 569 σημ. 7, 595 σημ. 1, 662 Πλασκοβίτης Σπύρος 242, 518, 528, 532 σημ. (1 τής 528), 638, 644, 647, 651, 656, 662, 663, 664, 665, 666, 667

Πλασσαρα Κατερίνα 503-504 Πλαστήρα 'Αλεξάνδρα 643, 656, 661 Πλαστήρας Κώστας Ν. 693 Πλάτης Ε. Ν. 662 Πλάτων 5 5 , 1 0 0 , (149), 180, 374 σημ. 2 Πλεμμένος Γιάννης 568 σημ. 5 Πλουμίδης Γεώργιος Σπ. 471 Πλουμίδης Ν. 481 Πλουσιαδηνός Ιωάννης 113 καί σημ. 2-3, 551 Πλούταρχος 55 Πλωρίτης Μάριος 646, 647 Πολέμη Πόπη 141 σημ. 2, 473, 474 Πολέμης Δημήτριος I. 175 σημ. 1, 471, 472,473, 491,584,604 Πολέμης 'Ιωάννης 179 καί σημ. (1), 303, 3 5 2 , 5 9 6 , 6 1 9 , 6 3 5 , 6 5 6 , 659 Πολέμης 'Ιωάννης Δ. 24, 26, 115 σημ. (3 τής 114) Πολίτη Νίκη 499 Πολίτη Τζίνα 324, 662, 674, 677, 722, 728 Πολίτης 'Αθανάσιος 149 Πολίτης 'Αλέξης 154, 323, 478, 566 καί σημ. 3-(4), 575 καί σημ. 7 Πολίτης Γ. Ν. 298, 599 Πολίτης Κοσμάς 225-226, 256, 341 καί σημ. 1, 355, 500, 579 καί σημ. 1, 639, 644, 651, 655, 656, 657, 658, 660, 662, 663, 678, 684 Πολίτης Λίνος 19, 40 σημ. 3, 75 σημ. (3 τής 74), 97, 116 σημ. 2, 117 σημ. 3, 121 σημ. 2, 127 σημ. 2, 129 σημ. 2, 130 σημ. 2, 131 σημ. 3, 134 σημ. 2, 138 σημ. 1, 151, 161 σημ. 1, 166 σημ. 1, 192, 194 σημ. 1, 195, 221, 256, 271, 273, 298-300, 316, 474, 476, 489, 509, 512, 525 σημ. 1, 526, 527 σημ. 3, 528 σημ. 1, 538 καί σημ. 2, 540 σημ. 23, 541 σημ. 1, 543 σημ. 3, 547 σημ. 1, 548 σημ. 2 καί 4, 550 σημ. 2, 551 σημ. 2, 552 σημ. 2, 555 καί σημ. 2, 556 σημ. 2, 557 σημ. 3, 558 σημ. 3, 559 σημ. 2, 560, 562 σημ. 1, 565 σημ. 1, 572 καί σημ. 3, 574, 577, 581 καί σημ. 1-2, 599, 608, 612, 616, 622 καί σημ. 1-2, 648, 649, 675, 676, 678, 681, 703, 711· βλ. καί Politis Linos Πολίτης Νικόλαος Γ. 64, 77 καί σημ. 2,

177, 298, 330, 474, 476 σημ. 2, 566, 607, 608, 668 Πολίτης Νίκος Ε. 459 Πολίτης Νίκος Φ. 239, 273, 638, 662 Πολίτης Φώτος 273, 298, 306, 317, 500, 607, 646, 647, 649, 650, 656, 661, 662, 666, 667, 668 Πολίτου-Μαρμαρινου Ελένη 324-325, 459, 529 σημ. (1 της 528), 531 σημ. (1 τής 528), 5 3 3 , 5 3 4 , 5 7 9 , 7 2 6 , 7 2 7 Πολυδούρη Μαρία 191, 215, 500, 596-597 καί σημ. 1-2, 626, 655, 657, 665, 668, 682 Πολυείδης Θεόκλητος 640 Πολυλάς Ιάκωβος 61-62 καί σημ. 1, 65 σημ. 2, 161-162, 163, 164, 272, 303, 345, 378 σημ. 2, 428, 597, 640, 646, 648, 6 5 5 , 6 7 8 , 7 1 1 Πόπλιος Παπίνίός' Στάτιος, βλ. Statius Papinius P. Πόρτος Φραγκίσκος 102 Πορφύρας Λάμπρος 180, 303, 325, 352, 500, 579, 597, 621, 626, 635, 654, 660, 661, 662, 665, 666, 668 Πορφύρης Κώστας 158 σημ. 3, 550 σημ. 1, 613 Πορφύρης Τάσος 212, 627, 649 Ποταμιάνος Δ. 712 Πούλιος Λευτέρης 216, 518, 597, 626, 653, 660, 661, 664 Πουρναρόπουλος Γεώργιος Κ. 18 Πουχνερ Βάλτερ 19, 121 σημ. 1, 125 σημ. 4-5, 140 σημ. 3, 142 σημ. 2-4, 167 σημ. 1, 183 σημ. (5 τής 182), 310, 348 καί σημ. 1, 444, 519, 520, 540, 542 σημ. 4, 546 καί σημ. 3, 548 σημ. 3, 555 σημ. 3, 556 καί σημ. 3, 559 σημ. 3-4, 572 σημ. 1, 574, 576 καί σημ. 1, 582 σημ. 3· βλ. καί Puchner Walter Πρατικάκης Μανόλης 216, 626, 628, 653,

660, 661 Πράτσικας Γιώργος 647, 668 Πρεβελάκης Ε. Γ. 698 Πρεβελάκης Παντελής 138, 200, 227, 256, 280, 304, 340, 359, 360, 372, 373, 397, 500, 518, 597, 631, 639, 643, 655, 656, 660, 662, 663, 666, 667, 673-674, 681, 694

232, 366, 604, 661, 678,

Πρέκας Πάρις 646 Πρίγκος Ιωάννης 311 Πρόβατα Μίκα 342 Προβελέγγιος Αριστομένης 65, 177, 179, 352,643,649,655,665 Πρόδρομος Θεόδωρος (Πτωχοπρόδρομος) 77 καί σημ. 3-4, 96, 286, 347 καί σημ. 3, (367) καί σημ. 2, 553, 585 σημ. 4, 557 σημ. 3 Προκόβας Κ. Ε. 406, 673 Προκοπάκη Χρύσα 626, 635 Προκοπίου Πάμπερης Δημήτριος 640 Προμπονας Ιωάννης Κ. 76 σημ. (3 τής 74) Προσοψας Γαβριήλ 142 καί σημ. (4), 310, 553 Προυσής Κώστας 591, 662-663* βλ. καί Proussis Costas Πρωΐου Άλκηστη 386 καί σημ. 2 Πρωτοπαπα-Μπουμπουλίδου Γλυκερία 132 σημ. 3, 139 σημ. 4, 150 σημ. 1, 153, 164 σημ. 2, 171 σημ. 4, 192, 311, 475 σημ. 1, 514-515, 519 καί σημ. 1, 584, 593, 642, 645 Πυλαρινός Θεοδόσης 459, 568 σημ. 4, 587, 603, 604 Πύρπασος Χ. 488 Πώπ Κωνστ. 640, 662 Ραγκαβής Αλέξανδρος Ρίζος 80, 167-169, 174, 175, 176, 510 καί σημ. 2, 528, 529 σημ. (1 τής 528), 579 καί σημ. 2-4, 597, 613, 615, 635, 640, 643, 663, 678· βλ. καί Rangabé Α. R. Ραγκαβής Ιάκωβος Ρίζος 167, 615 Ράδος Κωνσταντίνος 640 Ραζής Ιωάννης 350 Ραΐζης Μάριος Βύρων 364-365 καί σημ. 1· βλ. καί Raizis Μ. Byron Ρακίνας 167 Ράλλη Μαρία Περ. 658 Ράλλης Κωνσταντίνος 55 Ράμφος Κωνσταντίνος 175, 579, 640 Ράμφος Στέλιος 184 σημ. 1, 264 Ράντος Νικήτας, βλ. Κάλας Νικόλας Ραπτάρχης Ίω. 615, 619 Ράπτης Μιχάλης 604 Ραπτόπουλος Βαγγέλης 255, 518, 640, 666 Ράστε Β. Ε. 468, 475

Ραυτόπουλος Δημήτρης 282, 485, 650, 663, 721 Ραφτάνης Σέργιος Χ. 588, 612 Ρέγκου-Σγουρου Ευγενία 597 Ρενάν 170 Ρήγας Βελεστινλής Φεραίος 57 και σημ. 2, 145, 146, 147-148, 150, 287, 289, 306, 307, 321 καί σημ. 1, 330, 332, 333, 334, 382, 393, 394, 429, 430, 431, 500, 553 καί σημ. 4, 579 καί σημ. 5, 597 καί σημ. 3, 615, 618, 619, 620, 640, 663 Ρηγόπουλος Ανδρέας 662 Ριζοπούλου Αλκμήνη 490 Ρίτσος Γιάννης 196, 199, 215, 280, 315, 317, 319 σημ. 2, 324, 345 σημ. 1, 359, 363, 364, 368, 371 καί σημ. 5, 374 καί σημ. 3, 378 καί σημ. 5, 389, 393, 395, 396 καί σημ. 1, 399, 401, 418, 500501, 518, 528, 531 σημ. (1 τής 528), 598, 607, 617 σημ. 1, 626, 631, 635, 650, 658, 659, 661, 662, 664, 667, 678, 684 Ρίτσου-Γλέζου Λούλα 607 Ροδα-Οΐκονόμου Μαρία 24 Ροδαράκης Κώστας 627 Ροδινός Νεόφυτος 580 καί σημ. 1 Ροδοκανάκης Πλάτων 580 καί σημ. 2, 640, 649, 656 Ροζακέας Βαγγέλης 627 Ροζάκος Ν. Ι. 483 Ροζάνης Στέφανος 569, 677 Ρόζος Ευάγγελος 645 Ροΐδης Εμμανουήλ 62 καί σημ. 3, 63 καί σημ. 1-2, 65 καί σημ. 2, 160, 175, 272, 275, 288 σημ. 1, 304, 312, 334 καί σημ. 1, 339, 434, 501, 580, 598 καί σημ. 1, 640, 650, 654, 662, 665, 712, 713 Ροϊλός Παναγιώτης Α. 343, 365 σημ. 2, 569 σημ. 4 Ροντογιάννης Γεώργιος Π. 438 Ρουμελιωτάκης Χρίστος 627 Ρούσμελης ή Σουμερλής Σαβόγιας 150 καί σημ. 1, 311 Ρούσσος Δ. 103, 104 σημ. 3-4· βλ. καί Russo D. Ρούσσος Τάσος 248, 627, 666 Ρουσσώ 328, 473

Ρουφος Ρόδης 236-237, 501, 518, 638, 651,662, 667,669 Ρουχωτας Αριστείδης 585 Ρωμαίος Κώστας 154 σημ. 2, 648, 701 Ρωμανός Γιώργος 582 σημ. 1 Ρωμανός ό Μελωδός 289 Ρώμας Γεώργιος 162 Ρώμας Διονύσιος 240, 501, 518, 639, 667 Ρώτα Μαρία 24, 459, 494 Ρώτας Βασίλης 621, 651 Σαββίδης Αλέξης Γ. Κ. 483 Σαββίδης Γ. Π. 16, 19, 20, 24 σημ. 1, 25 καί σημ. 1, 40 σημ. 2-3, 162 σημ. 1, 188 σημ. 2, 271, 282, 303 σημ. 1, 312-313, 324, 364, 365, 415, 420, 428, 429, 431, 459, 490, 502, 530 σημ. (1 τής 528), 555 σημ. 2, 556 σημ. 3, 562 καί σημ. 3, 563 καί σημ. 1 καί 2, 565, 568, 569 καί σημ. 2, 571 καί σημ. 6, 579, 580, 581 σημ. 4, 583 σημ. 4, 584 σημ. 1, 589 καί σημ. 1, 590, 595, 598, 599 καί σημ. 1-2, 602, 603, 607, 609, 622 σημ. 1, 633, 634, 664, 671, 672, 679, 693, 694, 699, 717· βλ καί Savvides G. P. Σαββίδης Μανόλης Γ. 407, 569 καί σημ. 4, 575 καί σημ. 3 Σαγιαξής Γ. θ. 629 Σάθας Κωνσταντίνος Ν. 19-20, 46, 54 σημ. 4, 55 σημ. 1, 2, 4 καί 7, 57 σημ. 1, 68, 89, 108 σημ. 2, 112 σημ. 1, 122 καί σημ. 2, 125 σημ. 5, 126, 128, 130, 144 σημ. 2, 151, 285, 306, 350, 508 καί σημ. 4, 578, 604 Σαίξπηρ 161,190, 586 Σακάτος Βαγγέλης 565 Σακελλαριάδης Γεώργιος Χρ. 700 Σακελλαριάδης Χαρ. Γ. 571 σημ. 6, 590, 592 σημ. 1, 593 σημ. 1, 597 σημ. 1 Σακελλάριος Γ. 153 Σακελλαρίου Μαρία 459 Σακελλαρίου Χάρης 443, 690 Σαλίβερος Μιχαήλ I. 620 Σάλτας Αλέξανδρος 629 Σαμαρα Ζωή 567 σημ. 1, 636, 729 Σαμαράκης Αντώνης 242, 518, 613, 638, 663 Σαμουήλ Αλεξάνδρα 582

Σαμουηλίδης Χρήστος 240, 519, 604, 659 Σαμπανόπουλος Βασ. 470 Σανουδάκης Αντώνης 628 Σαντορινιός Μαν. 660 Σαπφώ 381, 662 Σαραλής Γιάννης Α. 703 Σαραντάρης Γιώργος 198 σημ. (2 τής 197), 200, 201, 319, 371 καί σημ 3, 598 καί σημ. 2, 635-636, 653, 655, 657, 659 Σαράντη Γαλάτεια 238-239, 518, 638, 654, 659,663, 677 Σαραντής Γιώργος 206 Σαραντόπουλος Δ. Κ. 698 Σαράτσης Δημήτριος 67, 668 Σαρδελής Κώστας 494, 550 σημ. 3, 642 Σαρεγιάννης I. Α. 490, 646 Σαρηγιάννης θ. Δ. 490 Σαρής 'Αλέξανδρος.,674 Σαρρής Κύριλλος 721 Σατωβριάνδος 334 σημ. 1 Σαχίνης 'Απόστολος 20, 131 σημ. (2 τής 130), 168 σημ. 1-2, 174 σημ. 3, 181 σημ. 3, 182 σημ. 1 καί 5, 185 σημ. 2, 193, 194 σημ. 1, 256, 271, 302 σημ. 2, 304-306, 389, 459-460, 487, 541 σημ. 1, 558 σημ. 4, 560 σημ. 2, 567, 573 σημ. 1, 579, 580, 594 σημ. 1-2, 606 σημ. 1, 610, 649, 663, 675, 676 Σαχλίκης Στέφανος 110 καί σημ. 2-3, 115117, 118 σημ. 1, 286, 287, 310, 372, 379 σημ. (6 τής 378), 384, 554 καί σημ. 1-2

Σαχτούρης Μίλτος 208, 315, 316, 363, 383 καί σημ. 3, 387 καί σημ. 3, 518, 626, 636, 645, 650, 652, 653, 658, 661, 664, 678, 694, 701 Σβορώνος Νίκος Γ. 51· βλ. καί Svoronos Nicolas Σβώλος Άλέξ. 646 Σγουρδαίου-Franc Αικατερίνη 399 καί σημ. 1 Σδράλη Άριστη 648 Σεγδίτσας Π. Ε. 691 Σέλλα "Ολγα 565 σημ. 3 Σενέκας 124 Σέρβου Μαριέττα 473 Σερέφας Θανάσης 220, 629 Σέρραρντ Φίλιππος, βλ. Sherrard Philip Σέρρας Διονύσης 439, 460, 492, 501, 563 σημ. 4, 606

Σετάτος Μιχ. 70 Σεφέρη Μαρώ 607 Σεφέρης Γιώργος 15, 16, 20, 120 σημ. 4, 138, 157, 196, 197, 210, (214), 215, 271, 276, 277-278, 279, 282, 303 σημ. 1, 304, 313, 315, 319 σημ. 2, 320, 322, 323, 324, 326, 334 καί σημ. 2, 335, 336 σημ. 1, 339, 340, 341, 342, 343 σημ. 1, 346 σημ. 2, 353, 355, 356, 364, 365, 370 καί σημ. 3, 371 καί σημ. 6, 372, 373 καί σημ. 1, 377, 378 καί σημ. 3, 379, 380 καί σημ. 4, 381, 387, 395, 397, 399, 420, 423, 431, 501, 518, 528, 530 σημ. (1 τής 528), 531 σημ. (1 τής 528), 532 καί σημ. 1-3, 572, 592, 598, 602, 603, 604, 605, 607, 610 καί σημ. 1, 616, 621, 622, 626, 631, 643, 644, 646, 647, 650, 651, 652, 653, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 661, 662, 664, 666, 667, 668, 669, 675, 678-680, 683, 684, 694, 701, (703), 716, 717, 718, 719, 722, 723· βλ. καί Seferis G. Σεφεριάδου Άνθούλα 601 Σημηριώτης "Αγγελος θ. 501-502, 598, 649, 655 Σηφάκης Γρ. Μ. 38 σημ. 2, 100 σημ. 2, 155 σημ. 1, 335 Σιαπκαρα-Πιτσιλλίδου θέμις 108 σημ. 1, 109 σημ. 1, 337, 526, 573 καί σημ. 2· βλ. καί Siapkaras-Pitsillidès Thémis Σιατόπουλος Δημήτρης 517 Σιαφλέκης Ζαχ. I. 533, 653, 728, 729 Σιγάλας Αντώνιος 288 καί σημ. (3), 535 σημ. 1 Σίγουρος Ανδρέας 149 Σίγουρος Μαρίνος 311, 567, 591, 712 Σιδεράς Αλέξανδρος 360 καί σημ. 1· βλ. καί Sideras Alexander Σιδέρη Αλόη 606, 607, 635 Σιδέρης Γιάννης 66 σημ. 4 , 1 7 6 σημ. 1, 193, 518-519, 6 4 7 , 6 6 7 Σιδέρης 'Ιωάννης Ν. 620 Σιδέρης Τάκης 601 Σιδερίδου-θωμοπούλου Νίκη 492, 493, 590 Σικελιανός "Αγγελος 73, 138, 156, 157, 165, 187, 188-189, 195, 271, 279, 280, 313, 335 σημ. 1, 339, 340, 341, 343 σημ. 1, 346, 352, 353, 362, 364,

366, 370 καί σημ. 3, 373, 393, 397, 418, 419, 421, 424, 432, 502, 528, 531 σημ. (1 της 528), 580 καί σημ. 3, 598-599 καί σημ. 1-2, 607, 610, 621, 622, 631, 636, 644, 647, 648, 651, 652, 653, 654, 655, 656, 658, 659, 660, 661, 662, 664, 665, 667, 669, 680-681, 684, 694 Σικελιανού Άννα 607 Σικελιανού Εύα, βλ. Palmer-Σικελιανου Εύα Σιμόπουλος 'Ηλίας 502, 599, 628, 629 Σιμόπουλος Κυριάκος 70 Σίμος Γ. 470 Σίμος Γρ. 641 Σιμώτας Τάκης 252 Σινόπουλος Τάκης 207-208, 315, 324, 363, 364, 502, 518, 580, 599, 626, 650, 652, 653, 656, 658, 659, 664, 667, 681 Σιστάκου Ε. 694 Σκαλιόρας Κωστής 576 καί σημ. 4 Σκαμπαρδώνης Γιώργος 254, 518, 640, 641, 654, 666 Σκαράκης Νίκος 444, 668 Σκαρβέλη-Νικολοπούλου 'Αγγελική 488 Σκαρίμπας Γιάννης 198 σημ. (2 τής 197), 231, 599, 626, 631, 645, 650, 653, 6 5 5 , 6 5 7 , 6 6 2 , 663, 665 Σκάρος Ζήσης 235, 580, 599 Σκαρπαλέζου Α. 729 Σκαρτσής Σωκράτης 214, 627, 629, 630, 724,725,726,727 Σκάσσης Θωμάς 254, 666 Σκευοφύλαξ Μιχ. 479 Σκιαδας Άριστόξενος Δ. 678 Σκιαθας 'Αντώνης Δ. 437, 630 Σκιάς 'Ανδρέας 286 Σκίπης Σωτήρης 190, 655, 660, 662, 668, 669 Σκλαβενίτης Δημήτριος Χ. 486, 495 Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος 26, 329, 413, 442, 463,472, 4 7 3 , 4 7 8 Σκλάβος Μανόλης 119 καί σημ. 2, 554 καί σημ. 3 Σκλάβουνος Λάμπρος 719 Σκλέντζας 'Ανδρέας 114 καί σημ. 2, 554 Σκόκος Κωνστ. Φ. 617, 620, 636 Σκοπετέα Σοφία 362, 499, 598 καί σημ. 2, 664 σημ. 1

Σκοπετέας Σταύρος Χ. 499, 629, 695-696 Σκουβαρας Ευάγγελος Α. 311, 514, 629 Σκούρτης Γ. 518 Σκούφος Φραγκίσκος 56, 64, 310, 363, 554, 607-608, 640 Σκουτέρη-Διδασκάλου Νόρα 723 Σοκόλης Κ. Σ. 646 Σοκόλης Παν. Γ. 436, 617 Σολομός Αλέξης 519 Σολωμός Νικόλαος 155 Σολωμός Διονύσιος 40, 41, 60-61 καί σημ. 1-3, 62 καί σημ. 1, 73, 138, 140 καί σημ. 4, 148, 150, 155-157, 160, 162, 163, 164 καί σημ. 3, 165, 166 σημ. 1, 178, 195, 272, 274, 275, 276, 278, 279, 281, 287, 289, 290, 291, 292, 294, 298, 300, 309, 315, 316, 317 καί σημ. 2, 318, 320-321, 322, 323, 327, 328, 331, 334, 340, 341 σημ. 1, 345 καί σημ. 3, 352, 353, 354 καί σημ. 3, 358, 362, 364, 365 καί σημ. 1, 366, 369 καί σημ. 2, 370, 373-374 καί σημ. 2, 378 καί σημ. 2, (381), 382 καί σημ. 2, 385, 391, 392, 393, 418, 420, 429, 431, 467, 503, 528 καί σημ. 1, 533 καί σημ. 1, 554-555 καί σημ. 1-2, 562, 580 -581 (καί σημειώσεις), 599-600, 608, 615, 621, 622, 631, 637, 640, 646, 648, 649, 650, 651, 652, 653, 654, 655, 658, 659, 660, 661, 662, 665, 667, 668, 669, 681, 684, 695, 701, 711,714 Σούλης Γεώργιος Χρ. 392 σημ. 3 Σούλης Χρήστος I. 505 Σουλιώτης Μίμης 633 Σουλογιάννη Άλκηστη 435, 484, 671 σημ. 1,690 Σουλογιάννης Ευθύμιος θ. 444, 460, 484 Σουμμάκης Μιχαήλ 140 καί σημ. 2, 640 Σουρής Γεώργιος 179, 303, 600, 655, 660, 665, 668 Σουρούνης 'Αντώνης 251-252, 518, 666 Σούτσος 'Αλέξανδρος 164, 167, 169-170, 171, 174, 176, 328, 555 καί σημ. 3, 582 καί σημ. 2, 600 καί σημ. 1, 615 σημ. 1, 640, 696 Σούτσος Γεώργιος Ν. 582 καί σημ. 3 Σούτσος Δημήτριος 169, 170 Σούτσος Παναγιώτης 20, 62 καί σημ. 2, 64,

68, 164, 167, 169, 174, 355 σημ. 4, 582, 615 σημ. 1, 640, 650 Σοφιανός Δημήτριος Ζ. 545 σημ. 2 Σοφιανός Νικόλαος 54 και σημ. 5, 55, 372 Σοφοκλής 180 Σπαθή Βάσω 437 Σπάθης Δημήτρης 542 σημ. 4, 582 και σημ. 3 Σπανάκη Μαριάννα 265 σημ. 1, 515 καί σημ. (2), 611 Σπανδωνής Νικ. 640 Σπανδωνίδης Πέτρος Σ. 154 σημ. 2, 200 σημ. 4, 201 σημ. 1, 202 σημ. 1, 221, 266, 275-276, 522, 647, 652, 668, 715,716,720 Σπανίδου Ειρήνη 666 Σπανός Κ. 436 Σπανός Ν. 641. * , Σπαταλας Γεράσιμος 154 σημ. 3, 503, 600, * 681, 703, 704 Σπαχής Εμμανουήλ Β. 481 Σπιέρος Μ., βλ. Κάλας Νικόλας Σπυριδάκης Γεώργιος Κ. 119 σημ. 3, 191, 331, 445, 476, 481, 559 σημ. 5, 566 Σπυρόπουλος Βασίλης 695 Σπυρόπουλος Ηλίας 438, 528 σημ. 1 Στάης Εμμανουήλ 272, 648, 681 Σταθακόπουλος Λουκάς 629 Στάθη-Schoorel Andriette 390 καί σημ. 2 Στάθης Γρ. θ. 363 σημ. 1 Στάθης Ε. Σ. 553 καί σημ. 2 Σταθόπουλος Ηλίας 470 Σταθοπούλου-Βαφοπούλου Άνθούλα 659 Σταματάκος Ιωάννης Δρ. 334, 688 Σταμάτης Κωνσταντίνος 605, 608 Σταμάτης Στέφανος 638 Σταματίου Γιώργος Ν. 531 σημ. (1 τής 528) Σταματίου Κώστας 198 σημ. (2 τής 197), 366 σημ. 1, 388 σημ. 1 Σταματόπουλος Κωστής I. 629 Σταματοπούλου-Βασιλάκου Χρυσόθεμις 460 Σταμέλος Δημήτρης 571 σημ. 4, 641, 642 σημ. 1 Σταμούλη Ρόδη 606 Σταμούλης Μιλτ. Άν. 481 Στασινόπουλος Μιχαήλ Δ. 613, 626, 643, 647,649,652,653,657 Στασινόπουλου Μαρία 571 σημ. 2, 574 σημ. 3, 607, 633

Στασινοπούλου Μάρω 668 Σταυράκιος Κοσμάς, βλ. Πεντζίκης Νίκος Γαβριήλ Σταυρίδη-Πατρικίου Ρένα 70, 515 σημ. 2, 690 Σταυρίδης Γρηγόριος 629 Σταυρίδης Φοίβος 441, 442, 482, 496, 500, 583 Σταυρόπουλος Γ. 665 Σταυροπούλου Έρασμία-Λουΐζα (Έρη) 24, 164 σημ. 1, 326, 402, 489, 498, 504, 575, 583 καί σημ. 4, 635, 664· βλ. καί Stavropoulou E.-L. Σταύρου Θεοφάνης 366 Σταύρου Θρασύβουλος 621, 703 Σταύρου Πάτροκλος 406 Σταύρου Τατιάνα 229, 660, 667 Σταφυλας Μιχάλης 440, 445, 487 Σταφυλοπάτης Νίκος Γ. 628 Στεργιόπουλος Κ. Δ. 688 Στεργιόπουλος Κώστας 20, 182 σημ. 1, 3 καί 5, 184 σημ. 3, 185 σημ. 1, 186 σημ. 6 , 1 8 7 σημ. 2 , 1 9 3 , 203-204, 221, 256, 274, 313-314, 379, 467, 531 σημ. (1 τής 528), 532 σημ. (1 τής 528), 562, 587, 588, 600, 624, 626, 632, 644, 648, 649, 652, 653, 662, 664-665, 677,681,713 Στεριάδης Βασίλης 217, 661, 664 Στεφανάκης Γιάννης 636 Στεφανής I. Ε. 542 καί σημ. 2 Στεφάνου Λύντια 209, 664, 721, 727, 728 Στέφος Αναστάσιος Ά. 355, 529 σημ. (1 τής 528), 532 σημ. (1 τής 528), 674, 680, 684 Στογιαννίδης Γιώργος Ξ. 203, 600, 626, 653, 664 Στραβέλης Θωμάς 678 Στρατήγης Γεώργιος 6 5 , 1 7 9 Στρατηγός Αντώνιος 141 Στρατούλης Κωνσταντίνος 711 Στρουγγάρη Μάγδα 695 Στυλιανέση Ευαγγελία Γ. 479 Στυλιανοπούλου Αντιγόνη 504 Συκουτρής Ιωάννης 20, 38 σημ. 2, 39 σημ. 1, 42 καί σημ. 2, 270-271, 288 καί σημ. 1, 292-293, 299, 303, 304, 525 καί σημ. 1, 538 καί σημ. 1, 651, 652, 655, 666, 668, 675

Συμπάρδης Γιώργος 252, 640, 666 Συναδινός Θ. 519 Συνοδινός Ζήσιμος (Ζήσης) Χ. 460, 556 σημ. 3, 576 σημ. 5 Σφακιανάκης Άρης 255, 654 Σφακιανάκης Γιάννης Γ. 229, 518, 629, 716,717 Σφενδόνης Νικ. Άθ. 441 Σφραντζής 48 σημ. 3 Σφυρίδης Περικλής 247, 257, 284, 640, 641,666 Σφυρόερας Βασ. Βλ. 60 σημ. (2 τής 59), 175 σημ. (3 της 174), 484 Σφυρόερας Νίκος 628 Σχινα Αγλαία Ν. 629 Σχινας Άλέξ. 518, 638, 659, 666 Σωνιέ Γκύ, βλ. Saunier Guy Σωτηριάδης Γεώργιος 16, 66, 67, 97, 357, 511 Σωτηρίου Διδώ 238, 518, 638 Σωτηρίου Π. 627, 629 Σωτηρόπουλος Θεόδωρος Ν. 609 Σωτηροπούλου Έρση 254, 383 καί σημ. 4, 518, 639, 640, 660, 666 Ταγκόπουλος Δημήτριος Π. 67, 582-583, 608 καί σημ. 1, 616, 619, 640, 665 Τακόπουλος Πάρης 655 Ταλιέρης Σταύρος 489 Ταμβακάκης Φαίδων 255, 518, 654, 666 Ταμπάκη Άννα 24, 329-330, 382, 453, 549 σημ. 3, 576 σημ. 1, 597 Ταμπάκη-Ίωνα Φρειδερίκη 460 Τανταλίδης 'Ηλίας 170, 178, 615 Ταρσούλη Άθηνα 643, 668 Τασσόπουλος Στ. 666 Τατάκης Βασίλειος Ν. 260 καί σημ. 2, 477, 646, 676 Τατσόπουλος Πέτρος 255, 518, 640, 653 Ταχτσής Κώστας 244, 383 καί σημ. 1, 391, 518, 638, 639, 652, 663 Τελλαμπόρτας Λεονάρδος, βλ. Ντελλαπόρτας Λεονάρδος Τερζάκης Άγγελος 80, 226, 256, 259, 341, 359, 360, 397, 503, 568 σημ. 3, 575, 583, 600, 646, 647, 650, 651, 654, 655, 657, 659, 662, 663, 667, 669, 716 Τερζόγλου Νικηφόρος 729

Τερτσέτης Γεώργιος 61, 155, 160-161 καί σημ. 1, 163, 303, 387, 503, 600, 615, 636 Τέτσης Παναγιώτης 592 Τζανετάκης Γιάννης 219 Τζανετάκος Κωνσταντίνος 441 Τζάρτζανος Αχιλλέας Α. 69, 262, 287, 668, 696, 698 Τζάρτζανος Ζήσιμος Α. 691 Τζινιέρη-Τζανετάκου Ελένη 441 Τζιόβας Δημήτρης 344, 407, 529-530 σημ. (1 τής 528), 578, 579 καί σημ. 3-4, 609,724,725,726,728 Τζιόβας Φρίξος 650, 664 Τζουβέλης Σπ. 661 Τζούλης Θανάσης Χ. 627, 651, 727, 728 Τζούμα Άννα 665, 727 Τιγκιλης Μήνας 437 Τομαζάνη Δέσποινα 639 Τόμπρου Μαρία 530 σημ. (1 τής 528) Τοπούζης Κώστας 678, 679, 680, 684 Τουφεξής Νότης 18 Τραϊανός Αλέξης 216, 503, 600, 659, 661 Τράπαλης Γιώργος 693 Τραπεζούντιος Γεώργιος 101 καί σημ. 3, 294 σημ. 1 Τραυλαντώνης Αντώνης Κ. 187, 503, 640, 649, 651, 654, 660, 665, 667, 668 Τριανταφύλλης Κωνσταντίνος 386 Τριανταφυλλίδης Κώστας 665 Τριανταφυλλίδης Μανόλης Α. 66 καί σημ. 2, 67, 69, 384 σημ. 1, 406, 608, 646, 668, 685, 689, 690, 697 καί σημ. 1 Τριανταφυλλόπουλος Δημ. Δ. 484 Τριανταφυλλόπουλος Ν. Δ. 15, 20-21, 24, 25 σημ. 2, 28, 30, 184 σημ. 1, 247, 320, 444, 498 και σημ. 1-2, 546 σημ. 3, 548 σημ. 1, 551, 570 σημ. 5, 574 σημ. 2-3, 575 καί σημ. 6, 577 σημ. 3-4, 580 σημ. 3, 588 σημ. 1, 595 καί σημ. 1, 605, 607, 633, 636, 642, 644, 647, 677, 683, 694 Τριανταφυλλοπούλου Λαμπρινή Ν. 24, 644 Τριαντάφυλλος Κλεάνθης 177, 665 Τριαντάφυλλου θεολόγης I. 446 Τριαντάφυλλου Σώτη 666 Τριάντου Ιφιγένεια 695 Τριβιζας Σωτήρης 219, 629

Τριβώλης Ιάκωβος 55, 106 καί σημ. 4, 107 σημ. 1, 300, 358, 556 καί σημ. 2 Τρικλίνιος Δημήτριος 361 Τρικούπης Σπυρίδων 156, 651 Τρικούπης Χαρίλαος 646 Τροπαιάτης "Αλκής Κ. 690 Τρυπάνης Κωνσταντίνος Α. 334 καί σημ. 2, 426· βλ. καί Trypanis Constantine Α. Τρώιλος Ιωάννης-Ανδρέας 124-125, 556 καί σημ. 3 Τσαβαρή Ισαβέλλα 95, 552 καί σημ. 3 Τσακ νια Αμαλία 600 Τσακνιας Σπύρος 212, 283, 364, 532 σημ. 1, 600, 626, 656, 661, 665-666, 668 Τσάκωνας Δημ. Γρ. 50, 514, 515 Τσαλίκη-Μηλιώνη Τατιάνα 460 Τσαμασφύρος Δημ. 648 Τσαντσάνογλου Ελένη 32, 148 σημ. 3, 427, 563 καί σημ.* 1,' 573, 581 καί σημ. 3;4, 584, 592 σημ. 2 Τσαουσίδης Κλέαρχος 646 Τσαρλαμπα-Κακλαμάνη Βιβέτ 607 Τσαρούχα Ευαγγελία 393* βλ. καί Caruha Vangeliô Τσαρούχης Γιάννης 651 Τσατσάκου Αθανασία 729 Τσάτσος Δημήτρης 647 Τσάτσος Κωνσταντίνος Δ. 261 καί σημ. 1-2, 600, 613, 646, 647, 656, 666, 669, 716,717,718,723 Τσάτσου Ιωάννα 370 καί σημ. 3, 600, 610, 643, 6 5 5 , 6 5 6 Τσαφαρας Δημήτριος Σπ. 441 Τσεκούρα Δέσποινα 341 Τσελέντη Ευγενία 442 Τσερές Δημήτρης Σ. 473 Τσιαμπούσης Βασίλης 254, 640, 654, 666 Τσιανίκας Μιχάλης 346* βλ. καί Tsianikas Michael Τσικής Νικόλαος Γ. 602 Τσικνάκης Κώστας Γ. 460 Τσιριμώκος Μάρκος 67, 716 Τσιριμώκου Λίζυ 582 σημ. 3, 586 σημ. 2 Τσίρκας Στρατής 238, 325, 383 καί σημ. 7, 423, 503, 518, 589 σημ. 1, 610, 638, 639, 650, 659, 662, 663, 668, 672 Τσιρόπουλος Κώστας 264, 439, 646, 647, 651, 661, 662 Τσιρώνη Νίκη 76 σημ. (3 τής 74), 84 σημ. 1

Τσίτερ Χρυσόστομος Η. 347 καί σημ. 1 Τσιτσέλη Καίη 666 Τσιώλης Γιάννης 730 Τσοκόπουλος Βάσιας 587 Τσοκόπουλος Γεώργιος 178 σημ. 1, 570 Τσολάκης Εύδοξος 15, 78 σημ. 1, 94 σημ. 1, 541 σημ. 4, 542 Τσοπανάκης Αγαπητός Γ. 21, 59 σημ. 2, 70, 71, 334-335, 540 σημ. 4, 543 σημ. 2, 555 σημ. 5, 560 σημ. 1, 697, 699 Τσούρας Νίκος 666 Τσούτσουρα Μαρία 574 Τσοχατζίδης Σ. Λ. 408 Τσώκλης I. Θ. 648 Τυπάλδος Νίκος Β. 630 Τυπάλδος Ιούλιος 161, 178, 352, 600 καί σημ. 2 Τωμαδάκης Βασίλειος Φρ. 356 σημ. 3, 443, 460, 584, 612, 636 Τωμαδάκης Νικόλαος Β. 21, 37 σημ. 4, 42 καί σημ. 2, 50 καί σημ. 1, 120 σημ. 5, 139 σημ. 1, 152, 158 σημ. 1, 271, 286 σημ. 1, 294-295, 443, 481, 485, 491, 503, 511, 522, 525, 528 σημ. 1, 548 σημ. 2, 551 σημ. 2, 555, 559 σημ. 2, 561 σημ. 3, 564, 567, 572, 573, 580 σημ. 1, 580-581 καί σημ. 1, 590, 599, 601, 676, 701· βλ. καί Tomadakis Nicola Β. Υφαντής Γιάννης 218, 518, 626, 653 Υψηλάντης 333 Φάις Μισέλ 255 Φακίνος Μιχάλης 251, 518 Φακίνου Ευγενία 252, 391, 518 Φαλίδα "Εφη 569 σημ. 3 Φαλιέρος Μαρίνος 112 καί σημ. 2, 118 καί σημ. 1, 293, 389, 557 καί σημ. 1-2 Φάλμπος Φιλ. 483 Φανφάνη-Γκρίλλα Χρυσούλα 678 Φαράντος Χαρ. Δ. 484, 498 καί σημ. 2 Φαρίνου-Μαλαματάρη Γ. 175 σημ. (3 τής 174), 184 σημ. 1, 496, 499, 579 σημ. 2, 647,648,677,699 Φαρμακίδης θεόκλητος 59 Φασσιανός Αλέκος 382 σημ. 6, 388 σημ. (3 τής 387) Φασουλάκης Στέριος Ν. 447, 472, 487, 494, 500

Φατουρος Δ. Α. 406 Φιλαρας Λεονάρδος 662 Φιλήντας Μένος 67, 668, 697 Φιλητας Άνθος 650 Φιλητας Χριστόφορος 135 σημ. 1, 286 Φιλιππάκη-Warburton Ειρήνη 695 Φιλιππάτου Διαμάντω 27 Φιλιππίδης Δανιήλ 57-58, 145, 327, 331 καί σημ. 5, 394, 583 καί σημ. 1, 608 Φιλιππίδης Σ. Ν. 378 σημ. 4, 666, 680, 726 Φιλιππίδου Ντία 121 σημ. 1, 694· βλ. καί Philippides Dia M. L. Φιλίππου Φίλιππος 582 σημ. 2 Φιλοκύπρου Έλλη 635 Φιλύρας Ρώμος 191, 283, 504, 601, 626, 631, 651, 652, 656, 657, 661, 665 Φλεριανου Κάτια 460 Φλωράκης Αλέκος Ε. 623 Φλώρεντής Χρυσόστομος 327 Φλώρος Αθανάσιος θ. 688 Φλώρος Π. 660 Φορόπουλος Νικ. Λυκ. 542 σημ. 2 Φουσάρας Γ. I. 435, 475, 484, 485, 491, 547 σημ. 2 Φουσκαρίνης Αντρέας 646 Φουτρίδης Αριστείδης 365 Φραγκιας Αντρέας 237, 518, 638, 650, 656, 662, 663, 664, 668 Φραγκίσκος Έμμ. Ν. 327, 460, 470, 475, 528 σημ. 1, 605 Φραγκόπουλος Θ. Δ. 207, 236, 601, 646, 667 Φραγκουδάκη Άννα 70 Φραγκούδης Επαμεινώνδας I. 175, 583 καί σημ. 2, 640 Φραγκούλας Ίω. Ν. 496 Φραντζή Άντεια 531 σημ. (1 τής 528), 618, 672, 677 σημ. 1 Φτέρης Γεώργιος 647, 668 Φυλακτόπουλος Γ. Σ. 698 Φυλακτου Αντρέας Κ. 531 σημ. (1 τής 528) Φωκάς Νίκος 204-205, 595 σημ. 1, 626, 650, 660, 666, 667, 673, 683 Φώκος Στέλιος 187 σημ. 3, 570 καί σημ. 2, 578, 580 Φωσκαρίνης Θάνος 220, 485 Φώσκολος Μάρκος-Αντώνιος 123, 124 σημ. 3, 128 καί σημ. 3-4, 340, 471, 558-559 (καί σημειώσεις)

Φώσκολος Οΰγος 333* βλ. καί Foscolo Ugo Φωστιέρης Αντώνης 198 σημ. (2 τής 197), 218, 441, 623-624, 653 Φωτεινός Διονύσιος 138 σημ. 1 Φωτιάδης (ή Καταρτζής) Δημήτριος, βλ. Καταρτζής Δημήτριος Φωτιάδης Ε. Π. 598 Φωτιάδης Λάμπρος 57 καί σημ. 1, 331 καί σημ. 2, 604, 608 Φωτιάδης Φώτης 66, 320, 608 καί σημ. 1 Φωτόπουλος Αθανάσιος Θ. 483, 596 Χάγερ-Μπουφίδης Νίκος 191, 626, 665 Χαϊκάλης Σταμάτης 517 Χάκκας Μάριος 245, 504, 518, 601, 638, 6 5 0 , 6 5 8 , 6 6 1 , 6 6 2 , 664 Χαλατσας Δημήτρης 567 καί σημ. 2 Χαλβατζάκης Μανώλης 667 Χαλκιας Γεώργιος Χ. 629 Χαλκιοπούλου Μαρία 648 Χαλκοκονδύλης Δημήτριος 100, 101 Χαντζάρας Νίκος I. 352, 504, 657 Χαντζερής Κωνσταντίνος Άλ. 615 καί σημ.

1,618 Χαραλαμπάκης Χριστόφορος 336 καί σημ. 1, 359 σημ. 3, 692, 697, 698, 700, 701 Χαραλαμπίδης Κυριάκος 210, 727 Χαραλαμπίδου Νάτια 446 Χάρης Πέτρος 43, 182 σημ. 5, 228, 259, 277, 354 καί σημ. 1, 359 καί σημ. 2, 400, 442, 504, 522, 583, 589, 639, 643, 647, 652, 653, 654, 656, 659, 660, 661, 665, 667-668, 669 Χαρέρης (Carer) Φίλιππος 122 Χαριτάκης Γ. 461 Χαριτάτος Μάνος 198 σημ. (2 τής 197), 405, 472, 504 Χαριτόπουλος Διονύσης 252, 518, 666 Χαρκιανάκης Στυλιανός Σ. 213, 721 Χαρτοματσίδης Χρήστος 254, 654 Χασιώτης I. Κ. 481 Χατζηαναγνώστου Τάκης 239-240 Χατζηαργύρης Κώστας 234, 518, 583, 638, 651 Χατζηασλάνης Δημήτριος Κ., βλ. Βυζάντιος Δ. Κ. Χατζηβασιλείου Βαγγέλης 285, 513 σημ. 1, 570 σημ. 2, 572 σημ. 2, 574 σημ. 1, 584 σημ. 2, 639, 668

Χατζηγάκης Παν. Χρ. 668 Χατζηγεωργίου-Χασιώτη Βικτωρία 32, 576 Χατζηγεωργίου Μαρία 444 Χατζηγιακουμής Έμμ. Κ. 84, 140 σημ. 4, 288 σημ. 3, 320-321, 359 σημ. 1, 535 σημ. 1, 541 σημ. 3-4, 542 σημ. (5 της 541) Χατζηδάκη Ευγενία 502 Χατζηδάκη Ν. Μ. 493 Χατζηδήμος Αθανάσιος Δ. 468, 470, 475, 476, 4 7 7 , 4 8 3 Χατζηθωμας Ανδρέας 462, 491 Χατζηϊωάννου Κ. Π. 482 Χατζηκυριάκος-Γκίκας Ν. 633 Χατζηλαζάρου Μάτση 601, 645 Χατζηκωστής Γ. 679 Χατζημιχαηλίδης Θανάσης 623 σημ. 1 Χατζημιχάλη Αγγελική 668 Χατζηπανταζής'Θόδωρος 573 Χατζής Αντώνιος 286 Χατζής Δημήτρης 41 σημ. (3 τής 40), 236, 380, 390 και σημ. 3, 392 σημ. 4, 393, 504, 518, 638, 646, 650, 656, 657, 659, 663, 664, 668, 681-682, 684 Χατζητάτσης Τάσος 252, 654 Χατζηφώτης I. Μ. 32, 42, 47 σημ. 1, 70, 493-494, 499, 502, 504, 511, 516, 557 σημ. 3, 560 σημ. 1, 601, 646 Χατζιδάκι (καί Χατζιδάκη) Νατάσα 217, 628, 636,653, 661 Χατζιδάκις Γεώργιος Ν. 62, 63, 64 καί σημ. 4, 65 καί σημ. 2, 69, 287 καί σημ. 1, 548, 685· βλ. καί Hatzidakis G. Ν. Χατζίνης Γιάννης 280, 646, 647, 652, 656, 658, 662, 663, 667, 668-669 Χατζόπουλος Δημήτριος 180, 668 Χατζόπουλος Θανάσης 220, 610 σημ. 1, 644 Χατζόπουλος Κωνσταντίνος Κ. 477 Χατζόπουλος Κωσταντΐνος 67, 180 καί σημ. (3), 186 καί σημ. 1, 272, 274, 326, 352, 365, 382 καί σημ. 3, 425, 504, 531 σημ. (1 τής 528), 583-584, 601, 626, 631, 639, 640, 649, 651, 654, 655, 656, 660, 662, 665, 666, 667, 669, 682 Χατζοπούλου-Καραβία Λεία 212, 627 Χατζοπούλου Λίτσα 168 σημ. 1, 454, 579 και σημ. 3, 632, 635 Χειμώνας Γιώργος 243, 315, 346 σημ. 2,

4

518, 601, 638, 651, 658, 660, 663, 666, 668, 725, 729 Χειμώνας Χρήστος Β. 496, 499 Χελντράϊχ Θεόδωρος, βλ. Heldreich Th. Χιδίρογλου Παύλος 477 Χιωτέλλη Καιτη 677 Χόλτον Ντέϊβιντ, βλ. Holton David Χορν Παντελής 519, 584 καί σημ. 1, 601 Χορόσκελης Δημήτρης 629 Χορτάτσης Γεώργιος 120 σημ. 3, 122-124, 127-130, 298, 300, 344, 367, 375 σημ. 1, 379 σημ. (6 τής 378), 559-560 (καί σημειώσεις), 627, 631 Χουβαρδας Ίγνάτης 629 Χουλιαράκης Δημήτρης 220, 656 Χουλιαρας Νίκος 249, 518, 639, 658, 666 Χουμνος Γεώργιος 113-114, 331, 340, 560 Χουρμούζης Μ. 283, 325, 657 Χουρμουζιάδης Γεώργιος 638 Χουρμουζιάδου Έλιάνα 255, 666 Χουρμούζιος Αιμίλιος 181, 186 σημ. 2, 276, 601, 646, 649, 652, 657, 666, 667, 668,715,718 Χρηστάρα Παν.-Χαρά 220 Χρηστίδης Χρ. 610 Χρηστομάνος Κωνσταντίνος 187, 333, 346, 348, 358, 519, 584, 610, 640, 649, 6 5 4 , 6 5 5 , 6 6 6 , 667 Χριστιανόπουλος Ντίνος 212, 256, 304, 318, 461, 462, 488, 491, 494, 504, 518, 532 σημ. (1 τής 528), 601, 613, 625-626, 629, 636, 641, 664 Χριστοβασίλης Χρίστος 187, 370, 504, 640, 654 Χριστοδουλίδης Παύλος 724 Χριστοδούλου Α. Κ. 680 Χριστοδούλου Γεώργιος Άνδρ. 24, 27, 30, 63 σημ. 3, 64 σημ. 1, 326, 335-336, 461, 525, 595 σημ. 1, 605 σημ. 2 Χριστοδούλου Δήμητρα 218, 661 Χριστοδούλου Δημήτρης 207, 601, 664 Χριστόπουλος Αθανάσιος 57, 58, 71, 147, 148 καί σημ. 3, 149, 153, 167, 287, 303, 307, 374 καί σημ. 2, 391, 393394 καί σημ. 1, 584 καί σημ. 2, 601, 615 καί σημ. 1 , 6 1 9 Χριστόπουλος Παναγιώτης Φ. 471, 478 Χριστοφίδης Ανδρέας 591, 628, 641, 669* βλ. καί Christophides Andreas

Χριστοφίδης Λουκάς Ν. 461 Χρονας Γιώργος 217, 443, 661 Χρυσάνθης Κύπρος 210, 326, 441, 486, 504,516, 601, 602 Χρύσανθόπουλος Έπ. 616 καί σημ. 1, 620 Χρυσογέλου-Κατσή Άννα 642, 643 Χρυσολωρας Μανουήλ 98 σημ. 1 Χρυσομάλλη-Henrich Κούλα 85 Χρυσομάλλης Στέλιος 165 Χυτήρης Γεράσιμος 682 Χυτήρης Τηλέμαχος 653 Χωμενίδης Χρήστος 255, 518 Χωραφας Ε. Ν. 570 Χωραφάς Στρατής (Στράτος) 504, 590 Χωρεάνθης Κώστας 595 σημ. 1

Aalberts Joke 119 σημ. 2 About Edmond 356, 533 καί σημ. 2 Aerts Willem Johan 75 σημ. (3 τής 74), 390 Agapitos Panagiotis Α. 84 σημ. 1, 541 σημ. 4· βλ. και Αγαπητός Παναγιώτης Α. Albani Angelo 136 σημ. (1 τής 135) Alexiou Margaret 343 καί σημ. 2, 365 Alexiou (καί Alexiu) Stylianos 515, 564· βλ. καί Αλεξίου Στυλιανός Alfieri Vittorio 167 Alonso Aldama Javier 18, 76 σημ. (3 τής 74) Aisina Clota José 475, 512 Andrews Kevin 502 Andriotis Nikolaos 691· βλ. καί Ανδριώτης Νικόλαος Angelescu Mircea 394, 546 σημ. 4 Anghelidis-Spinedi Nina 626, 638 Antoniadis (καί Antoniades) S. 541 σημ. 5, 547 σημ. 2, 620 σημ. 1, 644· βλ. καί Άντωνιάδου Σοφία Antonopoulou Anastasia 515 Apostolopoulos Photis 84 Aragon Louis 531 σημ. (1 τής 528) Argenti Philip P. 483 Ariosto 374 σημ. 8 Armati Angela 386 σημ. 2 Arnakis George G. 410, 450* βλ. καί Άρνάκης Γεώργιος

Ψαλίδας Αθανάσιος 59, 71, 149, 286, 306, 640 Ψάχος Κ. Α. 648 Ψελλός Μιχαήλ 390 Ψευδο-Καλλισθένης 86 Ψυχάρης Γιάννης 64, 65, 66, 67, 177, 183 καί σημ. 1, 184, 272, 275, 280, 287 καί σημ. 2, 300, 312, 343, 350 σημ. 2, 351, 352, 353, 358, 369, 415, 504, 584, 601, 603, 608, 637, 640, 649, 650, 651, 654, 659, 660, 662, 665, 667, 668 Ωρολογάς Πέτρος 717

Arnault Antoine-Vincent 149 Asdrachas S. 104· βλ. καί Άσδραχας Σπύρος I. Asimakopoulos Kostas 638· βλ. καί Άσημακόπουλος Κώστας Asserin Marie Louise 621 Auden W. H. 530 σημ. (1 τής 528) Aurelio Perales Marco 400 Azzoni Luigia 501 Babbi A. M. 17 Bachtin Nicholas 343 Bâdenas de la Pena Pedro 367 Baerentzen Lars 362 Bakker Wim F. 91, 112 σημ. 2, 121 σημ. 1, 131 σημ. 2, 132 σημ. 2, 133 καί σημ. 1, 389-390, 449, 527, 544 καί σημ. 4, 548 καί σημ. 1 καί (3), 557 καί σημ. 1, 704 Baloglou George 567 Bancroft-Marcus Rosemary Ε. 121 σημ. 1, 344-345 Bänescu Ν. 117 σημ. 4, 393, 571 καί σημ. 7 Barthélémy 147 Battcock Gregory 721 Baud-Bovy Samuel 362, 363, 628 Baudelaire 228, 532 σημ. (1 τής 528) Baudrillard 729 Beaton Roderick 75 σημ. (3 τής 74), 76

σημ. (3 της 74), 84, 341-342 καί σημ. 1, 344 καί σημ. 2, 407, 515 καί σημ. 1, 544 σημ. 1 Beccaria 382 καί σημ. 1 Beck Hans-Georg 81 σημ. 1, 97, 358-359, 512-513 Beecher-Stowe Harriet 172 Beletskij Ανδρέας 396 Bembo Pietro 100 Benedetti Elio 377 Benning Willi 515 Betzen Klaus 515 Bien Chrysanthi 343 Bien Peter 18, 343, 364, 426, 449, 491, 555 σημ. 1, 699 Bikélas D. 86 σημ. 2* βλ. καί Βικέλας Δημήτριος Blanken Gerard Jlendïk 389 καί σημ. 1 Bletas Ducaris Nikos 625 Blidberg Μαργαρίτα 398 Boccaccio 106· βλ. καί Βοκάκιος Borecky Borivoj 399 Bouchard Jacques 24, 143 σημ. 2, 387 καί σημ. 2-3, 411, 549 καί σημ. 3 Bouchet René 356, 408 Boudouris Jeanne 496 Bouvier Bertrand 159 σημ. 1, 362-363, 415,416,628 Bowers Fredson 538 σημ. 1 Bowie Malcolm 729 BowraC.M. 339 Bozza Francesco 379 σημ. (6 τής 378) Bravo Antonio 367 Brecht Bertold 530 σημ. (1 τής 528) BrehierJ. 694 Brighenti Eliseo 370 Brodski Ιωσήφ 396 Browning 364, 530 σημ. (1 τής 528) Bung Eleonore 514 Burke John 346 Bursian Conrad 123 σημ. 2 Bury Emmanuel 549 σημ. 3 Byron λόρδος 4 1 , 3 6 5 Calas Ν. 198 σημ. (2 τής 197)· βλ. καί Κάλας Νικόλας Camariano Nestor 153, 393-394 καί σημ. 1 Camariano-Cioran Ariadna 394 καί σημ. 2 Campbell Crews Frederick 523

4

Campbell J. 50 Canna Giovanni 369 και σημ. 2 Cantarella Raffaelle 89-90 καί σημ. 1, 116 σημ. 2, 384, 554 Capizzi C. 561 σημ. 3 Caracausi Maria 119 σημ. 1, 383-384 καί σημ. 1, 554, 697, 700 Carpinato Caterina 357 σημ. (3 τής 356), 384, 552 σημ. 3, 555 σημ. 4, 639 Carpouzis Dimitrios 491 Carroll Margaret G. 345 καί σημ. 1 Cartojan Ν. 135 σημ. 1, 393, 527 Caruha Vangeliô 515· βλ. καί Τσαρούχα Ευαγγελία Castillo Didier Miguel 26, 394 σημ. 7, 399, 412, 623, 638 Catica-Vassi Maria 555 καί σημ. 3 Cavalcanti Guido 121 σημ. 2 Cerenzia-Βουτσινα Vera 381 καί σημ. 3 Chatzidakis M. 448 Chatzinikolaou Anna 450 Chatzissavas André 408 Chernyshova Τατιάνα 396 Christophides Andreas 628· βλ. καί Χριστοφίδης Ανδρέας Cicanci Olga 394 καί σημ. 5-6 Cioranescu Α. I. 394 Civjan Tatjana V. 396 Clément Eugène 352 Clogg Richard 470 Cobham Délavai Claude 482 Constantinidis Yannis 628 Constandulaki-Chantzou Ioanna 608· βλ. καί Κωνσταντουλάκη-Χάντζου Ιωάννα Corrà Amalia 532 καί σημ. 2 Cota Hélène 408 Coumarianou (καί Koumarianou) C. 402, 475* βλ. και Κουμαριανου Αικατερίνη Coutelle Louis 354 καί σημ. 2-3, 532-533 καί σημ. 1, 581 σημ. 2 Cowe Peter S. 104 σημ. 1 Crocetti Nicola 625 Crusius Martinus (Kraus Martin) 338, 356 Cupane Carolina 385 Curuni Giovanni 644 Czebe Gyula 391-392 Dallas Yannis 625· βλ. και Δάλλας Γιάννης Dalmàti Margherita 622

Dalven Rae 620 Danezis Georg 78 σημ. 2, 79 σημ. 1, 546 σημ. 4* βλ. καί Δανέζης Γιώργος Dante 379 σημ. (6 της 378), 383 καί σημ. 9-10· βλ. καί Δάντης D'Annunzio 370 καί σημ. 2, 531 σημ. (1 της 528) Darkô Jenö 392 καί σημ. 1 Darrouzès Jean 450, 539 σημ. 1, 543 σημ. 3 Daskalakis Αρ. 148 σημ. 2, 500* βλ. καί Δασκαλάκης Απόστολος Β. da Somavera Alessio 688 Dawkins R. M. 108 σημ. 2, 339, 549 καί σημ. 4, 560 σημ. 3 Debaisieux Renée-Paule 513 de Banville Théodore 532 σημ. 4 De Boel Gunnar 349, 408 Decavalles Andonis 645· βλ. καί Δεκαβάλλες Αντώνης de Censay Pauthier 159 σημ. 3, 293, 569 de Gelber J. J. 510 de la Bretonne Rétif 147 καί σημ. (2) de la Cypède Pierre 135 καί σημ. 1 Delbouille Paul 538 σημ. 1 Delcev Koljo 512 Delcroix Maurice 538 σημ. 1 de Lusignan Etienne 108 σημ. 1 Demetracopoulos Photis 595 σημ. 1· βλ. καί Δημητρακόπουλος Φώτιος Άρ. de Nolhac Pierre 608 de Pins Jean (Ioannes Pinus) 137 σημ. (1 τής 135) de Presle Brunet 350 de Romilly Jacqueline 518 de Sainte-Maure Benoît 85 de Simone-Brouwer 370 καί σημ. 1 de Vendosme Gentil P. 119 καί σημ. 4, 539 καί σημ. 3 di Benedetto Zimbone Anna 16, 83 σημ. 1, 84, 87 σημ. 2, 383 καί σημ. 9-11, 434, 490, 546 σημ. 2 Dickens Charles 537 σημ. 2 Dieterich Karl 357, 509, 511, 553 σημ. 1 Dimadis C. 477· βλ. καί Δημάδης Κ. Α. Diggle J. 537 σημ. 2 Dimaras Constantin Th. 402, 475, 479, 512, 527 σημ. 3, 549* βλ. καί Δημαρας Κ. Θ.

di Salvo Ines 381-382 καί σημ. 1-3, 529 σημ. (1 τής 528), 597 Doens Irénée 482 Dölger Franz 90 σημ. 1, 358, 385 σημ. 2, 541 σημ. 5, 543 σημ. 1, 549 σημ. 4, 559 σημ. 5 Don Santo Rossi 155 Dostâlovâ Ρούζενα 29, 398-399 καί σημ. 1 Droulia L. 402, 475· βλ. καί Δρούλια Λούκια du Bocage Barbié 327, 394, 608 Du Cange Charles 338, 687 Duisit Fernard 697 Durrell Lawrence 339, 423, 662 Egea José Maria 18, 78 σημ. (4 τής 77), 81, 83, 366, 367 καί σημ. 1-3, 419, 561 καί σημ. 2 Eideneier Hans 18, 41 σημ. (3 τής 40), 77 σημ. 4, 89 και σημ. 1, 93 σημ. 2, 359 καί σημ. 3, 543 σημ. 3, 545 σημ. 2, 552 σημ. 1 καί 3, 553 καί σημ. 2, 568 σημ. 5 Eideneier Νίκη 97, 513, 555 καί σημ. 4, 557-558 καί σημ. 1-2, 582 Eisenbach Η. F. 510 Eklund Bo-Lennart 397 σημ. 1, 402 σημ. 1 Elian Alexandru 394, 412 Eliot T. S. 340, 364, 530 σημ. (1 τής 528) 531 σημ. (1 τής 528), 532 καί σημ. 1 καί 3· βλ. καί Έλιοτ Θ. Σ. EllissenA. 357 EloevaFatimaA. 397 Eluard Paul 531 σημ. (1 τής 528) Embiricos Alexandre 151-152, 516 Emrich Gerhard 359, 360, 448 Engberg Sysse G. 26, 361, 402 σημ. 1, 409 Failer Albert 450, 546 σημ. 4, 555 σημ. 4 Fallmerayer Jacob Philipp 318 σημ. 1 Fauriel Claude 159 σημ. 2, 323, 338, 350, 566 καί σημ. 1 Fenik Bernard 75 σημ. (3 τής 74) Fenster Erwin 102 σημ. 2 Fernandez Galiano Manuel 369 Fiedler Theodore 530 σημ. (1 τής 528) Finas Lucette 729 Fletcher Robin A. 341 Flores Enrico 537 σημ. 1 Floristân José M. 366 Follieri Enrica 90, 385

Forster Ε. Μ. 339 Foscolo Ugo 158, 170, 381 καί σημ. 3· βλ. καί Φώσκολος Οΰγος Frank Manfred 729 Friar Kimon 363, 623 καί σημ. 1, 628, 645, 678 Friedl Ernestine 449 Fusillo Massimo 357 σημ. (3 της 356) Füves Ödon 392 καί σημ. 6, 393 σημ. 1 Gabrielli Angelo 100 Gallo Tsanos Maria 379 καί σημ. 1-2 Garcia Gâlvez Isabel 366 Garroni Roberto 85 σημ. 1 Garzya Antonio 85 σημ. 1 Gaselee Stephan 138 σημ. 1 Gauntlett Stathis 346 καί σημ. 3 Geanakoplos D. J., βλ. Γιαννακόπουλος Κ. I. Gentilini-Grinzato'Anna 379 καί σημ. 3-4, 546, 564, 693, 694 Georgacas D. J. 620 σημ. 1· βλ. καί Γεωργακας Δημήτριος Ίω. Georgiades Arnakis G., βλ. Arnakis George G. Gessner 147 Gianos Mary P. 512, 645 Gidel Charles 83 σημ. 1, 94, 351, 527, 558 Giraldi Giovanni Battista 123, 379 σημ. (6 τής 378) Glasser Tamâs 393 σημ. 2 Goldoni Carlo 379 καί σημ. 3 Gonzales Rincôn Manuel 368 καί σημ. 2 Goodyear F. R. D. 537 σημ. 2 Gounelas C. D. 454 Gray Hugh 410 Grégoire Henri 349 καί σημ. 1 Grecu 48 σημ. 3 Greczynka Νίκη 492 Grégoire Henri 74 σημ. 1 Grigorescu Dan 395 σημ. (7 τής 394) Grimm Jac. 117 σημ. 3 Groto Luigi 130, 131, 389 καί σημ. 2, 526 σημ. 1, 527 Gschwend Ragni M. 513 Guarini Giovanni Battista 140, 379 σημ. (6 τής 378), 551 Guilford λόρδος 123 Guilland R. 541 σημ. 3, 565 σημ. 1 Gullberg Hjalmar 397

Gûys Henri 480 Haag B. 89, 540 σημ. 1 Haagentolf Hans 645 Haas Diana 324, 491 Haldon John F. 448 Hallyn Fernard 538 σημ. 1 Harley Edward 137 σημ. (1 τής 135) Hase Charles Benoît 350 Hatzidakis G. Ν. 695· βλ. καί Χατζιδάκις Γεώργιος Ν. Haxthausen Werner von 338, 357 Hegedüs Istvân 392 Heldreich Th. 691 Henrich Grünther S. 90 σημ. 2, 102 σημ. 2, 106 σημ. 3, 132 σημ. 2, 549 σημ. 2, 561 σημ. 3 Hering Gunnar 347 καί σημ. 4, 408, 558 σημ. 2 Herrmann Joachim 561 σημ. (4 τής 560) Hesse Rolf 362 Hesseling D. C. 77 σημ. 4, 8 9 , 1 0 5 καί σημ. 3, 388, 511, 540 καί σημ. 1, 547 καί σημ. 1, 553 καί σημ. 1, 558 σημ. 4, 561 σημ. 1, 644 Hibon Roland 355, 549 Hinterberger Martin 82 Hobbes 145 Höeg Carsten 360, 361 Hoff Lena 604 Hohlweg Α. 409 Hokwerda Hero 24, 390-391 καί σημ. 1, 643, 700 Holton David 17, 86 σημ. 3, 108 σημ. 1, 118 σημ. (4 τής 117), 133 σημ. 2, 340, 343-344 καί σημ. 1, 407, 449, 540 καί σημ. 4, 559 σημ. 4, 571, 695 Hörandner W. 78 σημ. (4 τής 77), 553 σημ. 2 Hortis Katherine 645 Horvâth Endre 392 καί σημ. 5 Housman Α. Ε. 537 σημ. 2 Huet Pierre-Daniel 122 Hugo Victor 1 7 2 , 3 2 9 , 3 5 4 Humbert Jean 3 6 2 , 5 1 0 Hunger Herbert 347 καί σημ. 2-3, 540 σημ. 2 Ibrovac Miodrag 566 σημ. 1

Ilieva Anneta 82 Iljinskaja-Αλεξανδροπούλου Σόνια 24* βλ. καί Ίλίνσκαγια Σόνια Impellizzeri Salvatore 385 καί σημ. 2 Irigoin Jean 537 σημ. 1 lrmscher Johannes 54 σημ. 5, 106 σημ. 4, 358, 413, 555 σημ. 4, 556 καί σημ. 2 Jakobson Roman 335, 396 Jannaris Α. Ν. 695· βλ. καί Γιάνναρης (ή Γιανναράκης) Αντώνιος Janiaud-Lust Colette 356 καί σημ. 1, 408 Janssen Antonius Α. 87, 545 καί σημ. 4 Jauss Hans-Robert 729 Jeffery G. 482 Jeffreys Elizabeth M. 77 σημ. (3 τής 74), 82 σημ. 1, 85 σημ. 2-3, 341 καί σημ. 2, 346 σημ. 4, 450, 543 σημ. 3, 544 καί σημ. 2, 552 καί σημ. 1, 560 σημ. 1 Jeffreys Michael 38 σημ. 2, 341 καί σημ. 2, 345, 346 σημ. 4, 478 Jenkins Romilly J. Η. 340 καί σημ. 1, 543 σημ. 2 Joannou Periclès 535 σημ. 1, 551 καί σημ. 4 Johansen 360 Johnstone Κ. P. 51 Jorga Nicolae 308 Jouanny Robert Α. 355, 596 Julien Stanislas 159 σημ. 2, 293, 569 Jusdanis Gregory 530 σημ. (1 τής 528) Kalitsunakis J. 92 σημ. 1· βλ. καί Καλιτσουνάκης Ιωάννης Kambylis Α. 76 σημ. (3 τής 74)· βλ. καί Καμπύλης Άθ. Kanaris Anastasio de Juan 367 Kapitanffy Istvân 393, 515 Karaiskakis Sitsa 107 σημ. 2 Karalis Vrasidas 407, 450· βλ. καί Καραλής Βρασίδας Karanastassis T. 105 Karathanasis Ath. E. 477, 557 σημ. 2· βλ. καί Καραθανάσης Αθανάσιος Ε. Karayannopoulos J. 448 Kazantzakis Ν. 450* βλ. καί Καζαντζάκης Νίκος Keats 530 σημ. (1 τής 528) Kechagioglou G. 114 σημ. 1, 558 σημ. 2, 560 σημ. 4· βλ. καί Κεχαγιόγλου Γιώργος

Keeley Edmund 18, 340, 364, 530 σημ. (1 τής 528), 531, 532 σημ. 1, 607, 621, 656 Keeley Mary 364 Kenney Ε. J. 539 Kind Theodor 616 σημ. 1, 618 Kitromilides Paschalis Μ. 449· βλ. καί Κιτρομηλίδης Πασχάλης Μ. Klimenko Νίνα 396 Knös Börje 397, 512, 527 Köder Johannes 407, 557 σημ. 1, 622 σημ. 2 Kohler Denis 138 σημ. 1, 356, 515 Kolonia Amalîa 387 σημ. (4 τής 386), 403 Kominis Atanasio 644 Köpstein Helga 561 σημ. (4 τής 560) Korhonen Jussi 401 Korinthios Gianni 696 Kortekaas G. Α. A. 87 σημ. 2 Kostis K. 105 Krawczynski Stamatia 95, 552 καί σημ. 2 Kretzenbacher L. 558 σημ. 2 Kriaras Emm. 551 σημ. 4, 560 σημ. 4· βλ. καί Κριαρας Έμμ. Krumbacher Karl 69, 96, 104, 117 σημ. 1, 357-358, 509, 510-511, 550, 554 σημ. 2· βλ. καί Κρουμβάχερ Κ. Kyriakides St. 543 σημ. 2· βλ. καί Κυριακίδης Στίλπων Lachmann Karl 537 σημ. 1 Lambert Juliette Α. 83, 352, 388, 541-542 Lambros Sp. 17, 93, 549* βλ. καί Λάμπρος Σπυρίδων Π. Laourdas Basil 256* βλ. καί Λαούρδας Βασίλειος Laskaris Giano 549* βλ. καί Λάσκαρις Ιανός Lassithiotakis Michel 554, 575 σημ. 7, 607608· βλ. καί Λασσιθιωτάκης Μιχάλης Lauxtermann M. D. 412 Lavagnini Bruno 370 καί σημ. 2-3, 373, 414,512,621 Lavagnini Renata 75 σημ. (3 τής 74), 188 σημ. 3, 350 σημ. 1, 379-380 καί σημ. 13, 531 σημ. (1 τής 528), 532 καί σημ. 4, 540 σημ. 1, 569 καί σημ. 3, 673, 703 Layton Evro 40 καί σημ. 1, 112 σημ. 4, 366 σημ. (3 τής 365), 388 σημ. 1, 470, 471, 472

Lazär Elena 394 καί σημ.. 7, 395, 516, 518 Lebel Maurice 549 σημ.. 3 Lebesgue Philéas 352 Le Clerc Jean 387 Legrand Émile 17, 54 σημ. 5, 55 σημ. 7, 78 σημ. 1, 79 σημ. 1-2, 85, 92, 94, 99 σημ. 3, 100 σημ. 1, 101 σημ. 2, 102-103, 104, 105, 106 καί σημ. 2 καί 4, 108 σημ. 1, 113 σημ. 1, 116 σημ. 1, 117 σημ. 3, 119 σημ. 1, 122 καί σημ. 2, 123, 288, 323-324, 328, 350 καί σημ. 2, 351, 357, 468, 469, 470, 471, 479, 480, 546, 549 καί σημ. 2, 553, 555, 557,605,636, 644,696 Lemerle Paul 541 σημ. 4, 543 σημ. 3 Leopardi 529 σημ. (1 της 528) Leroy-Molinghen Alice 542 σημ. (5 τής 541) Levesque Robert 353, 644 Levet Η. J.-M. 532 σημ. (1 τής 528) Liddell Robert 341 Lidderdale Η. Α. 344 Locke John 300, 528 σημ. (3 τής 527)· βλ. καί Λόκε Loosli Michael 488 Lorando Gina 379, 693 Lorenzo dei Medici 100 Luciani Cristiano 110 σημ. 5, 378 καί σημ. 6 Lurier Harold Ε. 81 καί σημ. 1 Mackridge Peter 75 σημ. (3 τής 74), 257, 341 καί σημ. 1, 344 σημ. 2, 407, 489, 500, 579 καί σημ. 1, 677, 694, 695, 696 Maisano Riccardo 411 Mallarmé 729 Manganaris-Decavalles Andonis G., βλ. Δεκαβάλλες Αντώνης Mandilaras Basil G., βλ. Μανδηλαρας Βασίλειος Γ. Maniatis Stathis 514 Mango Cyril 50 καί σημ. 2 Manoussacas M. J. (καί Manusakas M. I.) 82 σημ. 1, 127 σημ. 1, 448, 554, 558 καί σημ. 2, 607-608· βλ. καί Μανούσακας M. I. Manzoni Alessandro 384 Marcheselli Loukas Lucia 109 σημ. 1, 121 σημ. 1, 379, 380, 457, 486, 693

Marin José 400 Marmontel 147 Marshall F. H. 114 σημ. 1, 340, 560 καί σημ. 3 Martinez Benavides Maria José 561 σημ. 2 Martini Lidia 120 σημ. 3, 125 σημ. 4, 128 σημ. 1-2, 379 καί σημ. 4, 380-381 καί σημ. 1, 555 καί σημ. 5 Mascaro Vincenzo 376 Maskaleris Thanasis 529 σημ. (1 τής 528), 627 Mason Hugh J. 549 σημ. 3 Màspero Francesco 136 σημ. (1 τής 135), 138 σημ. 1, 527, 623, 639, 696 Masson Marie-Paule 356, 408, 416, 533 καί σημ. 2 Mastrodemetres P. D. 364 σημ. 1· βλ. καί Μαστροδημήτρης Π. Δ. 4 Mavrogordato John Nicholas 75 σημ. (3 τής 74), 131 σημ. 1, 138 σημ. 1, 528 σημ. 1, 543 καί σημ. 2 Mazal Otto 82 σημ. 1, 543 σημ. 3 Menardos Simos 549 σημ. 4· βλ. καί Μενάρδος Σίμος Meraklis Μ. 558 σημ. 2· βλ. καί Μερακλής Μ. Γ. Mercati Silvio Giuseppe 385 σημ. 4, 539 σημ. 3 Merlier Μέλπω 405 Merlier Octave 353-354 καί σημ. 1, 405, 555 καί σημ. 1, 606, 638, 697 Meschini Anna 101 σημ. 2, 549 Metastasio 147, 528 σημ. 1 Mihaescu Η. 561 σημ. 3 Miller Emmanuel 350, 351, 553 Millet Gabriel 603 Milliex Roger 354, 529 σημ. (1 τής 528) Mims Amy 628 Minniti-Γκώνια Domenica 381 σημ. 4 Minucci Paola Maria 382-383 και σημ. 1-5, 489 Mioni Elpidio 20 Miralies Solà Carlos 512 Mirambel André 350 σημ. 2, 352-353, 512, 547 σημ. 2, 559 σημ. 5, 603, 637, 685, 696 Mitralexi Katerina 515 Mitsakis Karolos 256, 448, 518, 540 καί

σημ.. 2, 545 σημ. 2, 630-631 καί σημ. 1· βλ. καί Μητσάκης Κ. Mocenigo Pietro (Δούκας της Κρήτης) 116 Moennig Ulrich 18, 27, 86 σημ. 4, 558 σημ. 1· βλ. καί Μένικ Ούλριχ Mollia Franco 378 σημ. 5, 382 σημ. 4 Monfasani John 101 σημ. 3 Montale 532 καί σημ. 2 Montanari Franco 357 σημ. (3 τής 356) Montani Giuseppe 156 Monti Vincenzo 156 Montis Costas 628· βλ. καί Μόντης Κώστας Montselese Teodoro, βλ. Μοντσελέζε Θεόδωρος Moravcsik Gyula 37 σημ. 1, 4 3 , 1 0 2 σημ. 2, 392 καί σημ. 4, 393 Moréas Jean 63, 190, 352, 355, 660· βλ. καί Παπαδιαμαντόπουλος Ιωάννης Moreleli-Cacouris Mersini 447 Moreno Jurado José Antonio 366, 368 Morfakidis Moschos 369, 448· βλ. καί Μορφακίδης Μόσχος Morgan Gareth 136 σημ. (1 τής 135), 340, 527 καί σημ. 1 Moser Amalia 505· βλ. καί Μόζερ Αμαλία Moser-Karagiannis Emmanuelle 545 σημ. 2 Moullas Panayotis 70, 171 σημ. 2, 625· βλ. καί Μουλλας Παν. Müller Christian 510 Müller Reimar Muller V.C. 694 Naoumides M. 540 σημ. 2 Nästurel Petre 549 σημ. 3 Neagoe (prince) 307 Nedëlka Teodor 399 Néroulos Jacovacy Rizo 167 σημ. 2, 510· βλ. καί Νερουλός Ίακωβάκης Ρίζος Nicol D. Μ. 448 Nicolai Rudolph 510 Nicolas Nick 567 Nicosia Salvatore 385 Nikas Costantino 151 σημ. 1, 434, 449· βλ. καί Νίκας Κωνσταντίνος Nikitskin Α. 554 σημ. 2 N0rgaard Lars 360 σημ. 2, 361, 546 καί σημ. 2 Norris Christopher 729 Nunez Esteban Goyita 366, 367 καί σημ. 4

Odorico Paolo 104 Odysseus George 628 Oktapoda-Lu Efstratia 409 Oliveti Laura 379, 381 Olsen Birgit 449 Olsen Ole W. 350 Omatos Olga 366, 367 Ortolâ Salas F. J. 83, 542 Ossian 164, 528 σημ. 1 Ozansoy Esin 412 Palmer-Σικελιανου Εύα 502 Palmieri Aurelio 369-370 Panayotakis Ν. M. 117 σημ. 1· βλ. καί Παναγιωτάκης Ν. Μ. Papandreou Nikos 625 Papp Ârpâd 625 Papacostea-Danielopolu Cornelia 394 καί σημ. 3-4, 412 Papaleontiou Eleftherios 516* βλ. καί Παπαλεοντίου Λευτέρης Papathomopoulos Μ. 87 σημ. 2· βλ. καί Παπαθωμόπουλος Μανόλης Α. Papazoglou Christos 679 Parmi 528 σημ. 1 Passow Α. 357, 566 Pavolini Paolo Emilio 369 καί σημ. 3, 547 σημ. 1 Pecoraro Vincenzo 108 σημ. 1, 124 σημ. 2, 376-377 καί σημ. 1, 527, 555 σημ. 5, 564 σημ. 2, 575 σημ. 5 Peez Vilmos 391, 392 Péri Massimo 19, 109 σημ. 1, 377=378 καί σημ. 1-4, 381 σημ. 4, 459, 564, 582, 673, 6 9 4 , 7 0 0 , 7 0 4 , 7 1 1 Perlorentzou Maria 383 καί σημ. 6-8 Pernot Hubert 77 σημ. 4, 105 καί σημ. 3, 106 σημ. 1, 108 σημ. 1, 119 σημ. 1 καί 4, 328, 337, 350 σημ. 2, 351-352, 353, 388, 468, 469, 470, 471, 479, 511, 539 καί σημ. 3, 542 σημ. (5 τής 541), 547 καί σημ. 1, 548, 553 καί σημ. 1, 644, 685, 696 Peron Gianfelice 532 καί σημ. 3 Pertusi Agostino 102 σημ. 2, 384-385 καί σημ. 1 Petit Louis 352, 468, 469, 470 Petmezas S. 105

Petrarca Francesco 109 καί σημ.. (1-2)· βλ. καί Πετράρχης Petropoulou Evi 515 Philippides Dia M. L. 132 σημ. 2, 402, 704· βλ. καί Φιλιππιδου Ντία Pichard Michel 83, 541 καί σημ. 4 Pieler Peter Ε. 347 Pierris Nakis 479 Pio Jean 360 καί σημ. 2 Pioletti Antonio 17 Pirandello Luigi 386 σημ. 2 Plassart André 413 Pochert Cornelia 97 καί σημ. 1 Poe Edgar Allan 530 σημ. (1 της 528) Politis Linos 75 σημ. (3 της 74), 130 σημ. 2, 513 καί σημ. 2, 543 σημ. 3, 551 σημ. 2* βλ. καί Πολίτης Αίνος Ponge Fr. 531 «ημ. ( ί της 528) Ponomariev Αλέξανδρος 396 Pontani Filippo Maria 19, 20, 370-372 καί σημ. 1-2, 379, 383 καί σημ. 10, 386, 459, 530 σημ. (1 της 528), 532 καί σημ. 2, 546, 560 σημ. 2, 564, 647, 674, 694, 696 Poromanska Stoyna 408 Pound Ezra 530 σημ. (1 της 528), 531 σημ. (1 τής 528) Proussis Costas M. 450, 645* βλ. καί Προυσής Κώστας Proust Marcel 264 Pucci Antonio 87 σημ. 2, 88, 384 σημ. (11 τής 383) Puchner Walter 27, 121 σημ. 1, 127 σημ. 1, 348-349, 544 σημ. 1, 548 σημ. 1, 555 σημ. 5, 556 σημ. 3, 557 σημ. 2, 558 καί σημ. 1-2, 559 σημ. 1, 3 καί 4, 575 σημ. 2, 583 σημ. 3* βλ. καί Πουχνερ Βάλτερ Quiroz Pizaro Roberto 400 Raizis M. Byron 528 σημ. 1, 631 σημ. 1· βλ. καί Ραΐζης Μάριος Βύρων Rangabé Α. R. 510 καί σημ. 2· βλ. καί Ραγκαβής Αλέξανδρος Ρίζος Rangone Baitassare 127 σημ. 2 Rassia John 343 Razis Jorge S. 638 Reichmann Siegfried 86, 540 Reinsch Dieter 409

4

Rhedin Ingemar 397 Richer Renée 356 Ricks David 75 σημ. (3 τής 74), 133 σημ. 2, 342 καί σημ. 2, 402 σημ. 1, 529 σημ. (1 τής 528), 645 Ritova Μαρίνα 396 Rizo-Néroulos Jacovacy, βλ. Néroulos Jacovacy Rizo Rizzo Nervo Francesca 16, 17, 75 σημ. (3 τής 74), 77 σημ. (3 τής 74), 385, 544 Rochow Ilse 543 σημ. 3 Rodenbach 532 σημ. 4 Romano Roberto 553 σημ. 2 Rosenthal-Kamarinea Isidora 359 καί σημ. 2, 409, 448, 449, 637 Rotolo Vincenzo 24, 373-374 καί σημ. 1-4, 378 σημ. 5, 381 σημ. 4, 386 σημ. 4, 411 Rouillard Germaine 505 Roussel Louis 352, 353 Rubiô i Lluch 368 καί σημ. 1 Russo D. 104 σημ. 3* βλ. καί Ρούσσος Δ. Salac Antonin 398 Sampson Theodore 638 Sand George 711 Sanders Daniel 510 Sangiglio Crescenzio 378 καί σημ. 5, 678 Sangiglio Cristiano G. 622, 630 Sartre Jean Paul 531 σημ. (1 τής 528) Saunier Guy 20, 354-355 καί σημ. 1-2, 356 σημ. 2, 409, 450, 566-567 καί σημ. 1,677 Saunier Michel, βλ. Saunier Guy Savvides G. P. 622 σημ. 1· βλ. καί Σαββίδης Γ. Π. Schaeffer Jean-Marie 728 Schick J. 92 Schiller 528 σημ. 1 Schirö Giuseppe 81, 90 σημ. 3, 385, 386, 561 καί σημ. 3 Schlumberger Gustave 603 Schmitt John 80 καί σημ. 1, 561 καί σημ. 1 Schreiner Hugo 359 καί σημ. (1), 535 σημ. 1, 541 σημ. 3-4, 542 σημ. (5 τής 541), 551 σημ. 4, 552 σημ. 2 Scott Walter 168 καί σημ. 3, 529 σημ. (1 τής 528) Seferis G. 17, 18· βλ. καί Σεφέρης Γιώργος Sharon Avi 602

Shelley Ρ. Β. 327, 528 σημ. 1 Sherrard Philip 50, 340-341, 363, 364, 415, 531, 532 σημ. 1, 621, 664 καί σημ. 1 Siapkaras-Pitsillidès Thémis 108 σημ. 1, 109 σημ. 1, 548 καί σημ. 4* βλ. καί Σιαπκαρα-Πιτσιλλίδου Θέμις Sibille Marina 356 σημ. 2 Sideras Alexander 700* βλ. καί Σιδεράς Αλέξανδρος Simo Joseph 125 Smith Ole L. 84 καί σημ. 1, 88 σημ. 4, 89, 361, 402 σημ. 1, 415, 546 καί σημ. 2 Sofroniou S.A. 529 σημ. (1 τής 528) Sokoljuk Βίκτωρ 27, 396, 412 Solà Alexis Eudald 26, 366, 368 καί σημ. 1, 416, 432 Sophocles Evangelinus Apostolides 688· βλ. καί Αποστολίδης Εύαγγελινός-Σοφοκλής Soustal Peter 545 σημ. 2 Spadaro Giuseppe 16, 20, 38 σημ. 2, 81 σημ. 1, 83 σημ. 1, 88 σημ. 2 καί 5, 140 σημ. 1, 374-376 καί σημ. 1-5, 421, 527 καί σημ. 2, 544 σημ. 1 καί 4, 547 σημ. 1, 550 καί σημ. 1, 552 σημ. 1, 555 σημ. 5 Spanias Nikos 624 Spanos Bebe 645 Spanos-Ikaris Despina 448 Spinedi Carlos 626 Staininger Otto 621 Stanitsas S. 625 Statius Papinius P. 89 Stavropoulou E.-L. 477· βλ. καί Σταυροπούλου Έρασμία-Λουΐζα (Έρη) Stavrou Theofanis G. 450 Steinmetz Alexander 358 καί σημ. 1 Stevanoni Cristina 17, 86 σημ. 3, 379 καί σημ. 4, 381 καί σημ. 2 Stomeo Paolo 89, 540 σημ. 1, 621 Sturik Frantisek 399 Sue Eugène 355 σημ. 4 Svoronos Nicolas 354· βλ. και Σβορώνος Νίκος Γ. Swanson Donald C. 338 σημ. 2, 401-402 Szabô Kaiman 392-393 καί σημ. 1-2, 515 Tannen Deborah 497 Tarabout Yvon 354, 699 Tasso Torquato 123 καί σημ. 3, 125 καί

σημ. (2-3), 151, 161, 168, 374 σημ. 8, 386 καί σημ. 3, 393 Télfy Janos (Ivan) 391 Tennyson 530 σημ. (1 τής 528) Thaniel Georges, βλ. Δανιήλ Γιώργος Theodorakis Mikis 630 Thiriet Fr. 541 σημ. 4 Thomas Peter 345 Thomopoulos Jean A. 147 σημ. 2· βλ. καί Θωμόπουλος I. Α. Thomson George 342-343 καί σημ. 1 Thumb Albert 358, 547 σημ. 1, 696 Tillotson Kathleen 537 σημ. 2 Timpanaro S. 537 σημ. 1 Tolstikova Irina 412 Tomadakis Nicola Β. 2 1 , 1 5 8 σημ. 1· βλ. καί Τωμαδάκης Νικόλαος Β. Tommaseo Niccolö 369 καί σημ. 1, 381 καί σημ. 1, 566* βλ. καί Θωμαζαϊος Ν. Tonnet Henri 27, 193, 257, 355 καί σημ. 34, 408, 409, 415, 447 Toporov Βλαδίμηρος 396 Topping Peter 81 σημ. 1 Tovar Saul 638 Tovi Kerstin 397 Trapp Erich 41 σημ. (3 τής 40), 75 σημ. (3 τής 74), 86 σημ. 4, 90 σημ. 1, 347, 543 καί σημ. 3, 544 σημ. 3, 555 σημ. 4-5 Trumpf J. 540 σημ. 2 Trypanis Constantine Α. 543 σημ. 3, 620 καί σημ. 1, 622-623* βλ. καί Τρυπάνης Κωνσταντίνος Α. Tsianikas Michael 450· βλ. καί Τσιανίκας Μιχάλης Tsiouni Vassiliki 95, 545 καί σημ. 2 Tuffin Paul 346 Tzermias Pavlos 515, 696 Uellner Winfried 461 Ungaretti Giuseppe 371 σημ. 7, 382 σημ. 5

Valaoritis Nanos 627· βλ. καί Βαλαωρίτης Νάνος Valjavec Fritz 451 Valéry Paul 531 σημ. (1 τής 528) Valsa Μ., βλ. Βάλσα M. van Gemert Arnold Fr. 90 καί σημ. 4, 91 καί σημ. 1-2, 106 σημ. 3, 110 σημ. 2-3, 111

σημ. 1, 112 σημ. 2-3, 114 σημ. 1-3, 118 σημ. 1, 133, 389-390, 402 σημ. 1, 449, 544 καί σημ. 4, 548 καί σημ. 1 καί (3), 552 σημ. 3, 557 καί σημ. 1-2 van Dijk-Wittop Koning 390 Vasiliu Mihai 512 Vassiliou Spiros 621 Vayakakos D. Y. 476· βλ. καί Βαγιακάκος Δίκαιος Β. Veloudis Georg 86 σημ. 1, 513 καί σημ. 2, 528 σημ. 1* βλ. καί Βελουδής Γιώργος Verrou-Karakostas Thomy 447 Vicuna Pedro 638 Villoison J. B. G. d'Ansse de 327, 350 και σημ. 1, 38 Vincent Alfred L. 28-29, 104 σημ. 3, 121 σημ. 1, 128 σημ. 3-4, 343, 345, 354 σημ. 2, 481, 559 καί σημ. 1 Vitti Mario 20',' Vl 2τημ. (3 τής 40), 116 σημ. 1, 140 καί σημ. 1, 192, 195, 198 σημ. (2 τής 197), 221, 256, 372-373 καί σημ. 1, 377 σημ. 4, 381 σημ. 4, 402 σημ. 1, 411, 485 σημ. 1, 488 καί σημ. 1, 509, 513 καί σημ. 1, 548 σημ. 1, 550 καί σημ. 1, 554, 568 και σημ. 5, 575, 577 σημ. 4, 582 καί σημ. 4, 589, 598 σημ. 1, 604, 621, 649, 672, 679 σημ. 1, 680 von Langenfeld βαρώνος 289 von Stackelberg Otto Magnus 347 Wadams Charlotte Augusta 159 Wagner Guilelmus (Wilhelm) 21, 79 σημ. 1, 86 καί σημ. (2), 87, 89, 90 καί σημ. 2, 92, 95 καί σημ. 1, 96, 105, 106, 107

σημ. 4, 112 σημ. 1, 114 σημ. 3, 115 σημ. 2, 116 σημ. 1, 117 σημ. 3, 119 σημ. 2, 351 σημ. (2 τής 350), 357 και σημ. 1, 544 και σημ. 3, 545 καί σημ. 1 καί 3, 547, 549 καί σημ. 1-2, 551 καί σημ. 1, 553, 554 καί σημ. 1, 555, 556 καί σημ. 1, 558 Wake William 387 Wal ton Francis R. 101 σημ. 1 , 1 2 4 σημ. 4 Warner Rex 339, 341, 363 Wellek René 522-523 Werner Jürgen 358 καί σημ. 2 Whitman Walt 168 Wilde Oscar 191 Wilson Sheridan Samuel 175 καί σημ. 1, 584, 640 Winterwerb Helma 96 καί σημ. 2, 553 καί σημ. 3 Woodhouse C. M. 344 Wordsworth 528 σημ. 1 Worning Αγγελική (Kitsa) 531 σημ. (1 τής 528), 6 4 5 , 6 7 8 Wyatt William F., Jr 364 καί σημ. 1 Yannakakis Eleni 257 Yanoukakis Dimitri 621 Yourcenar Margueritte 354 Zakythinos D. A. 51* βλ. καί Ζακυθηνός Διονύσιος Ά. Zimbone Anna, βλ. di Benedetto Zimbone Anna Zoras Giorgio Th. 511, 556 σημ. 2, 589, 710· βλ. καί Ζώρας Γεώργιος θ. Zorbas Alejandro 400, 638

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΤΙΤΛΩΝ (ΕΡΓΩΝ, ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ, κλπ.)*

'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση 302 Αίθιοπικά (Ηλιοδώρου) 710 Αι τελευταϊαι ήμέραι του Άλη-πασα 175, 579 Ακριτικά (του Σικελιανού) 189, 353 Ακυβέρνητες Πολιτείες (τριλογία του Τσίρκα) 238, 400, 610 Αλαφροισκιωτος 188, 421, 531 σημ. (1 της 528), 681 Αλέξανδρος ό Μακεδών 640* βλ. καί: Βίος Αλεξάνδρου ή 'Αλέξανδρος ο Βασιλεύς. — Ή Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου. — «Ριμάδα»: ΓέΨνησις,, κατορθώματα και θάνατος 'Αλεξάνδρου τοΰ Μακεδόνος δια στίχοιr Αλι-Χουρσιντ μπέης 576 και σημ. 2 Άλωσις Κωνσταντινουπόλεως 102 'Αμαρτωλοί (του Άγγελόγλου) 234, 562 Άμαρυλλίς 182, 373 Αμαρτωλού παράκλησις 79 και σημ. 2 Άμλετ 161 Αμοργός 201, (283), 671 καί σημ. 1 Ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης 102103, 301, 539 καί σημ. 1 Ανά τόν *Ελικώνα (Βαλλίσματα) 178 καί σημ. 1 Άναφορά στόν Γκρέκο 232, 355, 364 Ανάχαρσης 147* βλ. καί Νέος Άνάχαρσις Άνθη Εύλαβείας 40, 140-141 καί σημ. 1-2, 562 καί σημ. 1-2, 624 Άνθος τών Χαρίτων - Φιόρ δε Βερτού 314, 539 καί σημ. 2, 640 Αντίδωρο (Σικελιανού) 189, 580 καί σημ. 3, 636 Απόκοπος 40 καί σημ. 1, 112-113, 115 σημ. (3 της 114), 122 σημ. (3 της 121), 309, 310, 322, 334, 354-355 καί σημ. 1, 363, 368 καί σημ. 2, 378 καί σημ. 6, 389, 541 καί σημ. 1, 550 καί σημ. 2, 575 καί σημ. 5

Απόκρισις προς τόν ποίητην Ααμαρτινον συγγραφέα τουρκικής ιστορίας 172 Απολογία (Μοισιόδακος) 312, 575 καί σημ. 4 «'Απολλώνιος της Τύρου» 88 καί σημ. 3, 322, 545-546 καί σημ. 1· βλ. καί: Διήγησις πολυπαθους 'Απολλώνιου του Τύρου. — Ριμάδα τοΰ 'Απολλώνιου τοΰ Τύρου 'Απολλώνιος Τύριος 87 'Απομνημονεύματα (Μακρυγιάννη) 155, 185,344,574 Άραβικόν Μυθολογικόν 640 Αργώ 226, 609 'Ασκητική (Salvatores Dei) 189, 353, 363 Άσκραΐος 177, 529 σημ. (1 τής 528), 676 Άσμα ηρωικό και πένθιμο γιά τόν χαμένο άνθυπολοχαγό της 'Αλβανίας 198, 372 Άσματα δημοτικά της 'Ελλάδος (Σπ. Ζαμπελίου) 163, 566 'Ασπασία (του Νερουλου) 167, 576 καί σημ.

1 Άσσίζες 5 4 , 1 0 8 σημ. 2 Άτακτα (Κοραή) 77 σημ. 4, 552 Άττικαι νύκτες (Σπ. Βασιλειάδη) 173, 586, 632 Αυτοβιογραφία (Λασκαράτου) 163, 376, 379 Αφήγησις παράξενος τοΰ ταπεινοΰ Σαχλίκη 116 καί σημ. 2, 554 καί σημ. 2 Άχιλλεύς (Άθ. Χριστοπούλου) 148 Άχιλληις ή Διήγησις τοΰ Άχιλλέως 48, 8889, 314, 357, 361, 373, 375 καί σημ. 35, 380 καί σημ. 1, 388, 539-540 καί σημ. 1 Βαρδιάνος στά σπόρκα 577 καί σημ. 3 Βαρλαάμ και Ίωάσαφ 75 σημ. (3 τής 74), 640 Βασίλειος Διγενής Άκριτης, βλ. Διγενής Άκριτης

* Οί τίτλοι εύρετηριάζονται κυρίως δταν σχολιάζονται τά άντίστοιχα εργα άπό τόν συγγραφέα του παρόντος βιβλίου ή άπό άλλους μελετητές πού έμφανίζονται σέ αύτό.

Βασιλεύς ό Ροδολίνος 54, 123, 124-125, 287, 556 καί σημ. 2-3 Βατραχομυομαχία 149, 356 καί σημ. 3, 384 Βέλθανδρος και Χρυσάντζα 48, 82 καί σημ. 1, 83, 84, 347 σημ. 2, 367 καί σημ. 3, 375 καί σημ. 4, 535 σημ. 1, 540, 541 καί σημ. 3, 563, 564 Βίος 'Αλεξάνδρου ή Αλέξανδρος ό Βασιλεύς 86 καί σημ. 1 καί 4, 540 καί σημ. 2-3. — Αλέξανδρος ό Μακεδών. — Ή Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου. — «Ριμάδα»: Γέννησις, κατορθώματα και Θάνατος 'Αλεξάνδρου Μακεδόνος διά στίχου Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά 232, 358 Βίος του Αισώπου 640 Βίος του Μεγάλου Αλεξάνδρου (του ΨευδοΚαλλισθένη) 86 Βοσπορομαχία 144 Βυζαντινά ίττποτικά μυθιστορήματα 82-85, 564, 286, 301, 310, 342 καί σημ. (1), 347 καί σημ. 2, 351, 359 καί σημ. (1), 369, 374-376 καί σημ. 3, 385 καί σημ. 3, 526, 541-542, 564-565 καί σημ. 1 «Βυζαντινή Ίλιάδα» 361, 380 καί σημ. 1" βλ. καί Διήγησις της Τρωάδος Γαδάρου, λύκου και αλεπούς διήγησις ωραία 97, 117 καί σημ. 3, 558 καί σημ. 3 Γαλάτεια (του Σπ. Βασιλειάδη) 173, 370 Γέλωτες (Δημ. Κόκκου) 176 «Γένεσις» 114 καί σημ. 1 Γεωγραφία Νεωτερική περί της Ελλάδος 58, 327, 583 Γιούγκερμαν 226, 674 Γκραγκάντα 199, 378 καί σημ. 5 Γλωσσικαϊ Παρατηρήσεις (Κ. Κόντου) 15, 63 καί σημ. 3, 64 καί σημ. 1, 69 Γνώθι Σαυτόν (του Καταρτζή) 145 Γραμματική της Αίολοδορικής 58, 148 Γραφαι και στίχοι καί ερμηνειαι (του Σαχλικη) 215-216 καί σημ. 1 Γραφαι και στίχοι και ερμηνειαι, ετι και αφηγήσεις (του Σαχλικη) 115 καί σημ. 2 Γύπαρις, βλ. Πανώρια Δαβίδ 141 καί σημ. (3), 142 καί σημ. 1, 542 καί σημ. 4 Δεκαήμερο 56· βλ. καί Decamerone

Δελτίο του Εκπαιδευτικού Όμίλου 67 Διάλογος (Σολωμού) 60-61, 156, 157, 272, 370,373-374 Διάπλασις τών παίδων 185 Διγενής Ακριτης 40, 45, 47, 53, 73, 74-77, 88, 292, 298, 309, 331, 334, 336, 339, 341 καί σημ. 2, 342 καί σημ. 1, 345, 347, 349, 359, 369, 376 σημ. 5, 385 καί σημ. 2, 400, 423, 543-544 (καί σημειώσεις), 567* βλ. καί: άκριτικό έπος Διδαχές (Μηνιάτη) 56, 325 Διήγησις Βελισαρίου 89-91, 375 καί σημ. 3, 384, 385, 389, 390, 544 καί σημ. 3-4 Διήγησις Κρονίκας Κύπρου, βλ. Χρονογραφία (Γ. Βουστρωνίου) Διήγησις παιδιόφραστος τών τετραπόδων ζώων 93-94, 94-95, 96, 545 καί σημ. 1, 567 Διήγησις πολυπαθούς Απολλώνιου του Τύρου 87-88, 545-546 (και σημειώσεις)· βλ. καί: «Απολλώνιος της Τύρου». — Ριμάδα του Απολλώνιου του Τύρου Διήγησις συμβάντων της έλληνικής φυλής 155 Διήγησις τής Τρωάδος 546 καί σημ. 2* βλ. καί «Βυζαντινή Ίλιάδα» Διήγησις του Αλεξάνδρου, βλ. «Ριμάδα»: Γέννησις, κατορθώματα και θάνατος Αλεξάνδρου του Μακεδόνος διά στίχου Δικανική Τέχνη (του Καταρτζή) 331 καί σημ. 1 Διονύσου πλους 168, 529 σημ. (1 τής 528) Δοκίμιον Καλλιλογίας (του Στρατούλη) 711 Ειδύλλια (Θεοκρίτου) 164 Ειδώλων κατάλυσις (Γ. Χατζιδάκι) 65 καί σημ. 2 Έκφρασις τής γλυκείας χώρας Κύπρου, βλ. Χρονικόν Λεοντίου Μαχαιρά «Εις τά περίχωρα τής Αντιοχείας» 188 «Εις τό φώς τής ήμέρας» (του Καβάφη) 380 καί σημ. 2 Εις τόν θάνατον του Αόρδ Μπάιρον 156 Έκατόλογα 105 σημ. 3, 547 καί σημ. 1* βλ. καί: Ερωτοπαίγνια. — Καταλόγια. Στίχοι περί έρωτος και άγάπης Ελεύθερο πνεύμα (του Θεοτοκά) 258, 568 καί σημ. 3, 714 Ελευθερωμένη Ιερουσαλήμ, βλ. Gerusalemme Liberata

Ελλάς (του Άλλατίου) 374 καί σημ. 1 Ελληνική Ανθολογία 324, 529 σημ. (1 της 528) 'Ελληνική Νομαρχία 303, 567 Έλληνική Πλάστιγξ (δημοσιογραφικό φύλλο) 170 Έλληνομνήμων (περιοδικό) 286 "Ενας σωσίας 228, 326, 575 Ενδοχώρα 198, 388 σημ. (3 της 387), 672 «"Εξοδος» 114 καί σημ. 1 Επαναλήψεις (του Ρίτσου) 199, 368 Επιγραμμάτων έλληνικών συλλογή (Ίανου Λασκάρεως) 101 καί σημ. 2 Επιθεώρηση Τέχνης 283, 427, 462 Επιτάφιος του Περικλέους 149 «Ερασιτέχνης» (του Πολυλά) 162, 678 Ερμής ο Λόγιος 59 Έξηνταβελώνης* 59' βλ. καί Ό Φιλάργυρος "Επαινος τών γυναικών 117 καί σημ. 1 Ερωτήματα (του Χρυσολωρα) 98 σημ. 1 Ερωτικόν Ένύπνιον (του Φαλιέρου) 118 καί σημ. 1, 389, 557 καί σημ. 2 Έρωτόκριτος 54, 7 3 , 1 0 9 , 1 2 0 σημ. 3 , 1 3 1 132, 133-138, 572-573, 286, 287, 300, 309, 310, 323, 339, 340, 344 καί σημ. 1, 349, 356, 363, 374 καί σημ. 8, 377 καί σημ. 2, 378 καί σημ. 3, 379 σημ. (6 τής 378), 388, 393, 434, 526 καί σημ. 1, 527 καί σημ. 1, 548 καί σημ. 1 , 5 7 2 καί σημ. 3 , 6 0 3 , 675 Έρωτοπαίγνια 105 καί σημ. 3, 369, 376 σημ. 5, 388, 547 καί σημ. 1· βλ. καί: Έκατόλογα. — Καταλόγια. Στίχοι περί έρωτος και άγάττης "Ερωτος αποτελέσματα 568 καί σημ. 5 Έρωφίλη 54, 109, 120 σημ. 3, 122-124, 125, 127 σημ. 2, 129 καί σημ. 2, 287, 309, 340, 367, 375 σημ. 1, 376 καί σημ. 6, 379 σημ. (6 τής 378), 527, 559 καί σημ. 2-3 Εστία (περιοδικό) 177, 320 Εύγένα 140 καί σημ. 1, 372, 550 καί σημ. 1 Εφημερίδες (του Κοδρικα) 312, 572, 609 'Έφημερίς (Βιέννης) 307-308 Ζήνων 122, 125-126, 128, 309, 310, 322, 381, 546 καί σημ. 3 Ζωή κι αγάπη στή μοναξιά. 'Ιστορικά ένός καινούριου Ρομπινσώνα 183, 584

Ήάληθινή άπολογία του Σωκράτη 190, 632 Ή άρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα 245, 361 Ή αρχαία σκουριά 250, 342 Ή άσάλευτη ζωή 177, 345 σημ. 4, 577, 676 Ή Βαβυλωνία 176, 334, 565, 575 Ή Βοσκοπούλα 54, 73,121-122, 309, 363, 367, 372, 467, 541 καί σημ. 1, 564 καί σημ. 2, 573, 575 Ή γυναίκα της Ζάκυθος 156, 298, 321, 382 καί σημ. 2, 554-555, 581 καί σημ. 3, 681 Ή έφηβεία της λήθης (τής Δημουλα) 212, 383 καί σημ. 5, 397 Ή Ζωή έν Τάφω 224, 364, 496 Ή ήρωις της Έλληνικής Επαναστάσεως 175,576 Ή Θυσία τοϋ 'Αβραάμ 54, 131-133, 287, 293, 331, 339, 340, 362, 368, 388, 389 καί σημ. 2, 390, 527, 548 καί σημ. 2, 5 6 4 , 5 7 3 Ή καλύβιη τοϋ Θωμα ή ο βίος τών μαύρων έν Αμερική, βλ. Uncle Tom's Cabin «Ή καταστροφή τών Ψαρών» (του Σολωμού) 156, 289 Ή κερένια κούκλα 187, 584 Ή Κοσμογέννησις 113-114 καί σημ. 1, 331, 340, 560 καί σημ. 3-4 Ή Λίμνη (του Λαμαρτίνου) 172, 173 Ή Λυγερή 184,571, 674 Ή Λύρα (του Κάλβου) 159 καί σημ. 2, 546547, 569-570 καί σημ. 1 Ή μεγάλη νύχτα (του Π. Χάρη) 228, 400 Ή μεγάλη πομπή (του Άλ. Πανσέληνου) 250,355 Ημερολόγιο ένός άθέατου Απριλίου 198, 382 καί σημ. 5-6 ΉΜετανάστις 183, 578 Ή 'Ορφανή τής Χίου ή ό θρίαμβος της αρετής 174, 3 4 4 , 5 7 8 Ή Παναγιά ή Γοργόνα 224, 353, 377 Ή Πάπισσα 'Ιωάννα 175, 334, 339, 580 ΉΠριγκηπέσσα Ίζαμπώ 80, 226, 583 Η ρομέηκη γλόσα (του Βηλαρα) 58, 148 Ηρώδης ή ή σφαγή τών νηπίων 142 καί σημ. 2, 348, 546 Ή σονάτα τοϋ σεληνόφωτος 199, 401, 678 Ή στρατιωτική ζωή έν 'Ελλάδι 175, 373, 582 καί σημ. 4

Ή Συμφορά τής Κρήτης 119 καί σημ. 2, Θυέστης 140 καί σημ. 3, 301 310, 554 καί σημ. 3 Θυμέλη (Σικελιανού) 189, 599 Ή Τέχνη (περιοδικό) 180 καί σημ. 3 Ή τραγέδια του Άγιου Δημητρίου 142 καί Ίβανόης 168 καί σημ. 3* βλ. καί Ivanhoe σημ. 3, 310, 348, 556 Ίδου ό άνθρωπος 163, 304, 573 Ή φιλολογική μας γλώσσα (του Πολυλά) 'Ίλιάς - Τλιάδος Ραψφδίαι ΚΔ ' (του Έρμονια61-62 κου) 85, 546 Ή Φλογέρα του Βασιλια 177, 178, 306, Ίλιάς (Όμηρου) 65, 66, 156, 162, 189, 325, 576 και σημ. 5, 675 327,334 Ή Φόνισσα 183-184, 355, 377, 391, 578, Ίμπέριος και Μαργαρώνα 48, 82 καί σημ. 677 (1), 83 καί σημ. 1, 85, 300, 357, 375 Ή Φυλλάδα του Γαδάρου, βλ. Γαδάρου, λύκου καί σημ. 2-4, 541 καί σημ. 3, 546 και αλεπούς διήγησις ωραία Ιουλιανός (του Καζαντζάκη) 189, 400 Ή Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου 49, 86-87 Ίστοι άράχνης (Γ. Δροσίνη) 176 καί σημ. 1, 583 καί σημ. 3* βλ. καί: 'ΑλέΙστορία ένός αιχμαλώτου 224, 368, 398 ξανδρος ό Μακεδών. — Βίος 'Αλεξάνδρου Ιστορία και "Ονειρο (του Φαλιέρου) 112, 118 ή 'Αλέξανδρος ό Βασιλεύς — «Ριμάδα»: και σημ. 1, 293, 389, 557 καί σημ. 2 Γέννησις, κατορθώματα και θάνατος ΑλεΙστορία Παλαιού 114 ξάνδρου του Μακεδόνος διά στίχου Ιστορία τής Σωσάννης (του Δεφαράνα) 107 και σημ. 2-(3), 386 Θάνατος παλληκαριου 178, 182 καί σημ. 4Ιστορία του Βελισαρίου 91, 544 καί σημ. 4* 5,398 βλ. καί: Ιστορική έξήγησις περί Βελισαρίου Θάνος Βλέκας 175, 356, 533 καί σημ. 2, Ιστορία του Πτωχολέοντος 91-93, 568, 570 καί σημ. 2 293, 322, 546 καί σημ. 4, 568 Θεία Κωμωδία 189 Ιστορία του ρε της Σκότζιας μέ τήν ρήγισσα Θέματα Λογοτεχνίας (περιοδικό) 343 σημ. 1 τής Έγγλιτέρρας 56, 106 Θησηις 384, 385 Ιστορία του Ταγιαπιέρα 55, 106 «Θούριος» (Ν. Κούρτσολα) 150 Ιστορία φιλαργυρίας μετά τής περηφανίας «Θούριος» (Μαρτελάου) 150 (του Βεντράμου) 293 Θούριος (του Ρήγα) 148 καί σημ. 2, 553, Ίστορίαι τών άνθρωπίνων πράξεων 59 579 Ιστορίες του Γιάννου Έπαχτίτη 185 καί Θρήνος (Παπα Συναδηνου του Σεραίου) 104 σημ. 2 105 Ίστορικαι Αναμνήσεις (Ν. Δραγούμη) 312 Θρήνος είς τά Πάθη και τήν Σταύρωσιν του Ιστορική έξήγησις περί Βελισσαρίου 106, Κυρίου και Θεου και Σωτήρος ημών Ιη375 σημ. 3* βλ. καί: Ιστορία του Βελισασού Χρίστου (του Φαλιέρου) 112 και σημ. ρίου 2, 389,557 Ίταλοελληνικά (περιοδικό) 386 Θρήνος και κλαυθμός περί τής ΚωνσταντιΙφιγένεια - Ιφιγένεια [έν Αηξουρίω] (του Π. νουπόλεως 104 καί σημ. 2-3 Κατσαίτη) 140 καί σημ. 3, 301, 323, Θρήνος περί Ταμυρλάγγου 386 571-572 και σημ. 1 Θρήνος τής Θεοτόκου (του Πλουσιαδηνου) 113 καί σημ. 2, 551 Καθρέπτης Γυναικών 144, 565 καί σημ. 3 Θρήνος τής Κρήτης 139 καί σημ. (3) Καλλίμαχος και Χρυσορρόη 48, 82 καί σημ. Θρήνος τής Κωνσταντινουπόλεως 103 καί 1, 83, 84, 347 σημ. 2, 375 καί σημ. 4, σημ. 1 385, 541 καί σημ. 3-4,547 Θρήνος του Φαλλίδου του πτωχού 117 καί Καινή Διαθήκη 66 σημ. 2 Καποδίστριας (του Καζαντζάκη) 189, 400 Θρήνος τών τεσσάρων Πατριαρχείων 103Κατάδικος 186 καί σημ. 4, 389, 568, 672 104 και σημ. 1

Καταλόγια. Στίχοι περί έρωτος και αγάπης 105 καί σημ. (2), 547 καί σημ. 1-2· βλ. και: Έκατόλογα. — Έρωτοπαίγνια Κατζουρμπος 54, 120 σημ. 3, 126 καί σημ. 2, 129 σημ. 2, 130, 298, 526 σημ. 1, 560 καί σημ. 2 Κατομυομαχία 347 καί σημ. 3 Κήπος Χαρίτων 565 καί σημ. 3 Κηρήθρες 563 Κίχλη 372, 531 σημ. (1 της 528), 678-679 καί σημ. 1, 680 Κλαθμός Πελοποννήσου 140 σημ. 3, 301 Κλειώ (Λειψίας) 460 Κλειώ (Τεργέστης) 336, 380, 457, 461 Κορακιστικά 59, 167 καί σημ. 1, 348, 576 καί σημ. 1 Κρασοπατέρας, βλ. Φιλοσοφία του Κρασοπατέρα *' * Κρίτων 1 4 9 , 1 6 1 Κυπαρισσόμηλα 234, 562 Κυπριακά έρωτικά ποιήματα 73, 107-109, 118, 337, 376-377 καί σημ. 1, 526, 527, 548 καί σημ. 4, 573 καί σημ. 2 ... Κόπρο ν, ου μ ' έθέσπισεν... / Ήμερολόγιο Καταστρώματος, Γ' 679, 680 Κωμφδία τών ψευτογιατρών 150 καί σημ. 1 Κωνσταντίνος Παλαιολόγος 189, 400

Μακεδόνικες Ημέρες (περιοδικό της Θεσσαλονίκης) 230 Μάλτας πολιορκία 119 καί σημ. 4, 374 καί σημ. 7, 539 καί σημ. 3 Μαραμπού 200, 693 Μαρία Δοξαπατρή (του Βερναρδάκη) 80, 176 «Μασσαλιώτιδα» 149 Μαχαβαράτα 164 Μεγάλα χρόνια 185, 564, 670 Μελέτη έπι της νέας έλληνικής... (Γ. Χατζιδάκι) 64 καί σημ. 4, 69 Μεξικό (της Σωτηροπούλου) 254, 383 καί σημ. 4 Μεσαιωνικό τρίπτυχο (του Τ. Αθανασιάδη) 233, 386 σημ. 1 Μεταίχμιο 208, 580 Μέ τό πρόσωπο στόν τοίχο (του Σαχτούρη) 208, 387 Μήτηρ Θεου 189, 680-681 Μή χάνεσαι 177 Μισοπόνηρος (του Νεόφ. Δούκα) 327 «Μοιρολόγι [ή Καταλόγι] της Παναγίας» 363 Μπερτόλδος 640 Μπολιβάρ 198, 401, 671 Μυθιστόρημα (του Σεφέρη) 197, 401, 680, 701

Λαιλία, βλ. Lélia Λεξικόν ΈΚληνικόν (του Γαζή) 327 Αεωνής (του Θεοτοκά) 226, 324, 568 Λίβιστρος και Ροδάμνη 48, 82 καί σημ. 1, 83, 84 καί σημ. 2, 357, 373 καί σημ. 2, 383 σημ. 11, 388, 541 καί σημ. 5, 549, 564-565 καί σημ. 1 Λόγιος Έρμης 327 Λόγοι Διδακτικοί (του Φαλιέρου) 112 καί σημ. 2, 389, 557 καί σημ. 1 Λόγοι διδακτικοί του πατρός προς τόν υιόν (του Δεφαράνα) 107 καί σημ. 2-(3) Λόγος παρηγορητικός περί δυστυχίας και ευτυχίας 91, 93 καί σημ. 1, 549 Λουκής Λάρας 175, 181 καί σημ. 2, 324, 325, 358, 563, 564 καί σημ. 1 Λυρικά (Κάλβου) 159 καί σημ. 3, 569-570 καί σημ. 1 Λυρικά (Χριστοπούλου) 148 καί σημ. 3, 321, 584

Μυθιστόρημα (του Χειμώνα) 243, 386 σημ. 1 Νέα Εστία 185 Νέα Ιστορία Άθέσθη Κυθηρέου 323, 575 καί σημ. 7 Νέα Πολιτική Διοίκησις (του Ρήγα) 148, 597 Νέα Σχολή του γραφομένου λόγου (Π. Σούτσου) 62 καί σημ. 2, 68, 170 Νεκρόδειπνος (του Τ. Σινόπουλου) 324, 681 Νέος Άνάχαρσις, 330, 597· βλ. καί 'Ανάχαρσης Νέος Έρωτόκριτος (Φωτεινού) 138 σημ. 1 Νήματα της Παρθένου (του Βαρβιτσιώτη) 203, 373 σημ. 5 Νικηφόρος Φωκάς (του Δημ. Βερναρδάκη) 176 σημ. 1, 377 καί σημ. 3 Νικηφόρος Φωκάς (του Καζαντζάκη) 189, 400 Νικηφόρος Φωκάς (του Προβελέγγιου) 179 Νικόλας Σιγαλός 185, 576 καί σημ. 3

ΌΑύθέντης του Μορέως (του Ραγκαβή) 80, 168 καί σημ. 2-3, 174, 175, 529 σημ. (1 τής 528), 579 Ό Βασίλης ό 'Αρβανίτης 224, 575 Ό Βασιλικός (του Μάτεσι) 334, 565, 575, 647 Ό Βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασα. Spina nel cuore 250, 390-391 καί σημ. 1 Ό Γραμματοφόρος (του Σκούφου) 310, 363, 554, 607-608 Ό Διόνυσος (περιοδικό) 180 καί σημ. 4 Όδοιπορικόν (του Σατωβριάνδου) 334 σημ. 1 Όδός Νικήτα Ράντου 198 σημ. (2 τής 197) Όδύσεια (Καζαντζάκη) 189, 280, (360) καί σημ. 1, 363, 399, 400, 633, 673-674, 693, 700 'Οδυσσέας (του Καζαντζάκη) 189, 400 'Οδύσσεια (Όμήρου) 65, 161, 189, 334 ΌΔ(οδεκάλογος του Γύφτου 177, 178, 270, 292, 324, 343, 345 καί σημ. 1 καί 4, 397 σημ. 1, 675-676, 694 Ό έξόριστος του 1831, 170, 174, 328, 582 καί σημ. 2 Ό Ζητιάνος 184 καί σημ. 2, 364 σημ. 1, 571 καί σημ. 2-3, 674 Ό Ζωγράφος 175, 312, 576 Ό Ηθικός τρίπους 147, 382, 597 Ό θάνατος τοϋ Διγενή (του Σικελιανού) 189, 353, 371 σημ. (3 τής 370) Ό θέρσανδρος 175, 583 καί σημ. 2 Oi Αθλιοι τών 'Αθηνών (του Κονδυλάκη) 355 σημ. 4, 572 καί σημ. 2 Οί 'Ελεύθεροι πολιορκημένοι 156, 157, 317 σημ. 2, 582, 6 8 1 , 7 1 1 Οί κρητικοί γάμοι 163,175, 568 καί σημ. 1 ΟίΜαυρόλυκοι 227, 329, 499 Οί σκλάβοι στά δεσμά τους 186 καί σημ. 5, 568 Οί χαιρετισμοί τής 'Ηλιογέννητης 177, 676 Οί Ψαλμοί του Δαβίδ (του Κάλβου) 569 και Ό κακός δρόμος (του Ξενόπουλου) 185, 352 Ό κάτης καί οί ποντικοί 117 καί σημ. 4, 378 σημ. 6, 394, 571 καί σημ. 7 Ό Κατσαντώνης 175, 579 Ό Κόκκινος Βράχος 185, 398 σημ. (2 τής 397) Ό Κρητικός (τριλογία του Π. Πρεβελάκη) 227

Ό Κρητικός (του Σολωμού) 156, 157, 321, 529 σημ. (1 τής 528), 581, 681 Ό Κρητικός Πόλεμος 109 καί σημ. 3, 129 σημ. 4, 139 καί σημ. 1, 309, 550 Όκτάνα 198, 672 Ό Κύριος Πρόεδρος 565 καί σημ. 2 Ό Λάμπρος 156, 370, 381, 581, 681 Ό Λέανδρος 170,174, 355 σημ. 4, 582 Ό Λύχνος (έφημερίδα) 163, 591 Ό Μέγας 'Ανατολικός 335, 567 Ό Μένιππος (περιοδικό) 171 Ό μικρός 'Ερρίκος καί ο φορεύς του 640 'Ομιλίες (διασκευές έργων του «Κρητικού Θεάτρου») 139 καί σημ. 4, 542 Ό Νέος 'Ερωτόκριτος 200 καί σημ. 1 ΌΝουμαςβ 7 , 6 6 8 Ό *Όρκος (του Μαρκορα) 162 καί σημ. 2, 369 καί σημ. 2, 370, 574-575 (καί σημειώσεις), 675 Ό Παπατρέχας 212, 572 καί σημ. 3 Ό Πατούχας 185, 572 Ό πίθηκος Ξουθ ή Τά ήθη του αιώνος 174 καί σημ. 3, 344, 578 Ό Πιστικός βοσκός 140, 551 καί σημ. 4* βλ. καί Pastor fido Ό Πόλεμος της Τρωάδος 47, 85 καί σημ. 23, 286, 341, 375 καί σημ. 5, 552 καί σημ. 1 Ό Πολυπαθής 175 καί σημ. 2, 312, 355, 576 Ό Πορφύρας 157, 322, 581 ΌΠουλολόγος 94, 95, 96, 293, 552 καί σημ. 2-3 Ό πύργος του άκροπόταμου 186, 583 Ό Πωρικολόγος 94, 96 καί σημ. 1, 293, 386, 553 καί σημ. 3, 640 Όρέστεια 66 'Ορέστης (του Alfieri) 167 'Ορέστης (του Ρίτσου) 199 'Ορέστης (του Άλ. Σούτσου) 170, 555 καί σημ. 3 Ό Ρωμηός (του Σουρή) 179 Ό ΡωσσΑ γγλοΓάλλος 554 Ό στόχος (του Αναγνωστάκη) 206, 670 "Οταν ήμουν δάσκαλος 185, 572 Ό Τάφος 177, 577 Ό τελευταίος πειρασμός 232, 355, 364 Ό Τοξότης (περιοδικό) 171 Ό Φαλλίδος 310, 557

Ό Φιλάργυρος (του Μολιέρου) 59, 576 και σημ.. 4* βλ. καί Έξηνταβελώνης Ό Φλώρος 570 καί σημ. 3 Ό φτωχούλιης του Θεου 232, 364, 377 Ό Φυσιολόγος 93, 94, 558 Ό Χάσης 150, 565 Ό Χριστός ξανασταυρώνεται 232, 372 Όφαρολόγος 94, 96, 550, 553, 640 Παιδαγωγία (του Μοισιόδακος) 300 Παιδαγωγός, βλ. Περί παίδων αγωγής Παλαιά Διαθήκη 114 καί σημ. 1, 131, 142 Παλαιά και Νέα Διαθήκη 115 καί σημ. 1, 310, 550-551 Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη 315, 571 καί σημ. 5 Παλατινή Άνθολογία 368 σημ. 2 Πανδώρα 306 * '~ Παντέρμη Κρήτη 227 Πανώρια 54, 120 σημ. 3, 122, 127 σημ. 2, 129-131, 300, 334, 340, 559-560 (καί σημειώσεις) Πένθος θανάτου, ζωής μάταιον και προς Θεόν επιστροφή 109 καί σημ. 3, 293, 542 καί σημ. 3 Πέρα άπό τήν όχθη (του Γερ. Γρηγόρη) 230, 565 Περί γέροντος νά μήν πάρη κορίτσι 107 καί σημ. 4 «Περί νεωτέρας έλληνικής ποιήσεως καί ιδίως περί Γεωργίου Ζαλοκώστα» (του Αγγέλου Βλάχου) 63 Περί ξενιτείας 112 καί σημ. 1, 288, 551 καί σημ. 1 Περί παίδων αγωγής 55 Περί Ποιητικής 270 «Περί συγχρόνου έλληνικής κριτικής» (του Ροΐδη) 63 «Περί συγχρόνου έλληνικής ποιήσεως» (του Ροΐδη) 63 Πόθεν ή κοινή λέξις τραγουδώ; Σκέψεις περί έλληνικής ποιήσεως (του Σπ. Ζαμπελίου) 62 καί σημ. 1, 163 Πόθεν ή μυστικοφοβία του κ. Σπ. Ζαμπελίου (του Πολυλά) 62 καί σημ. 1 Ποιήματα (Ν. Καλαμάρη) 197 σημ. 2 Πολυξένη (του Νερουλου) 167, 576 καί σημ. 1 Πούσι 200, 532 σημ. (1 τής 528), 693

Προδρομικά (καί: Πτωχοπροδρομικά) Ποιήματα 53, 74, 76 σημ. (3 τής 74), 77 καί σημ. 4, 286, 287, 288, 350, 359, 367 καί σημ 2, 385, 388, 552-553 καί σημ. 1-2, 557-558 (καί σημειώσεις)· βλ. καί Ptochoprodromos Προλεγόμενα (του Κοραή) 60 Προλεγόμενα (του Πολυλά) 62 καί σημ. 1, 161 Προμηθέας (του Καζαντζάκη) 189, (400) Προμηθεύς Δεσμώτης 164 Προς Δημόνικον 78 καί σημ. 2, 376 καί σημ. 2 Προσκυνητής 563 καί σημ. 2 Πρώτη άγάΐτη (του Κονδυλάκη) 185, 572 Πυθμένες 563 Ραμπαγας 177 Ρητορική (Βάμβα) 710 Ρητορική τέχνη (Βαρδαλάχου) 710 Ρίμα θρηνητική είς τόν πικρόν καί άκόρεστον "Αδην (του Πικατόρου) 114 καί σημ. 3, 390, 551 καί σημ. 3 Ρίμα Παρηγορητική (του Φαλιέρου) 112 και σημ. 2, 293, 389, 557 «Ριμάδα»: Γέννησις, κατορθώματα καί θάνατος Αλεξάνδρου του Μακεδόνος διά στίχου 86 καί σημ. 3, 335, 343, 540 καί σημ. 4. — Αλέξανδρος ο Μακεδών. — Βίος Αλεξάνδρου ή Αλέξανδρος ο Βασιλεύς. — Ή Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου Ριμάδα του Απολλώνιου του Τύρου 87, 384 σημ. (11 τής 383)· βλ. καί: «Απολλώνιος της Τύρου». — Διήγησις πολύπαθους Απολλώνιου του Τύρου Ριμάδα κόρης καί νιου 118-119 καί σημ. 1, 384 σημ. 1, 553-554 Ρωμιοσύνη (του Ρίτσου) 199, 368, 374 καί σημ. 2 Σατιρικά γυμνάσματα (του Παλαμα) 177, 577 Σημαίες στόν ήλιο, βλ. Λεωνής Σίβυλλα 189, 353 Σικελικά Ποιήματα (του Βρεττάκου) 199, 373 σημ. 4 Σκλάβοι πολιορκημένοι 190, 563 Σονέττα (Μαβίλη) 3 5 5 , 5 7 4

Σπανέας 53, 78 καί σημ. 2, 79 σημ. 1, 286, 287, 376 καί σημ. 1-2, 555 Στάθης 54, 122, 126, 127-128, 334, 376 καί σημ. 6, 381, 527, 555 καί σημ. 5 Στάχυς (περιοδικό) 347 Στεφανίτης και Ιχνηλάτης 640 Στίχοι (Ν. Καμπδ) 176 Στίχοι γραμματικοί Μιχαήλ του Γλυκά 78 καί σημ. 1, 542 Στοιχειομαχία 144 Στον ήσκιο της συκιάς (του Π. Βλαστού) 352 Στου γλιτωμου το χάζι 197 σημ. 1 Στου Χατζηφράγκου 225, 341 σημ. 1, 579, 678 Στοχασμοί αυτοσχέδιοι περι της έλληνικής παιδείας και γλώσσης 60 «Στοχασμοί» (Σολωμού) 317 σημ. 2, 378 καί σημ. 2, 581-582 καί σημ. 1, 711 Στράτης Καλοπιχειρος 286 Στρατιωτικά Ενθυμήματα 155, 185 Στροφή 197, 680 Συζύγου εκλογή 173, 370 Συνάντηση μέ τή θάλασσα (του Βρεττάκου) 199, 373 σημ. 4 Συναξάρι 'Αντρέα Κορδοπάτη 246 Συναξάριον του τιμημένου γαδάρου 94, 9697, 1 1 7 , 5 5 6 καί σημ. 1 Συναξάριον τών ευγενικών γυναικών και τιμιωτάτων άρχόντισσων 117 καί σημ. 1, 289 Σύνταγμα φιλοσοφίας (Κ. Κούμα) 710 Συντίπας 640 Σχολειον τών ντελικάτων εραστών 57, 147 και σημ. 1-2, 321 καί σημ. 1, 579 καί σημ. 5, 597 Τά δεκατετράστιχα 178, (576 καί σημ. 6) Τά δυο τριαντάφυλλα του Χάρου 183, 584 Τά είδωλα 64-65 καί σημ. 2 Τά Ευρισκόμενα (του Σολωμού) 62, 161, 163 Τά μάτια της ψυχής μου 177, 713 Τά Μυστήρια τών Παρισίων (του Eugène Sue) 355 σημ. 4 Τά Νέα Γράμματα 302, 377 καί σημ. 4 Τά Όλύμπια 147 καί σημ. 3 Τά παληκάρια τά παλιά 185, 564, 670 Τά Σούτσεια (του Άσωπίου) 62, 68, 286 Τάφοι (Φώσκολου) 164, 381 καί σημ. 3

Τερτσίνες (του Καζαντζάκη) 400, 633 Τέταρτη διάσταση (του Ρίτσου) 199, 319 σημ. 2, 374 καί σημ. 3, 597, 678 Τετράδιο Γυμνασμάτων, Β' 197, 313, 580 Τέχνη Ρητορικής (Σκούφου) 56 Τζιυπριώτικα Τραούδκια 181 καί σημ. 1 της «Άγια-Σοφιας» 102, 291 «Τής άπιστης γυναίκας» (δημοτικό τραγούδι) 173 Τής ξενιτειας (δημοτικά τραγούδια) 354 Τί θέλει ή κυρία Φρίμαν (του Άμπατζόγλου) 246, 384 Τό άξιον εστί 198, 322, 373, 382 σημ. (5), 390 σημ. 2, 397, 401, 532 σημ. (1 τής 528), 671 Τό βιβλίο της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ 187,

610 Τό βιβλίο του νησιού μου (του Ν. Αθανασιάδη) 240, 562 Τό βοτάνι τής άγάπης 182, 373 Τό γλωσσικόν ζήτημα κ ' ή εκπαιδευτική μας άναγέννησις 66 Τό Δαιμόνιο 226, 609 Τό δαχτυλίδι μέ τά παραμύθια 228, 577 Τό διπλό βιβλίο 236, 380, 390 Τό θανατικόν της Ρόδου 106 σημ. 3, 385, 549 καί σημ. 1-2 Τό κιβώτιο 245, 356 σημ. 1 Τό Νούμερο 31328 224, 381-382, 670 «Τό ξενιτεμένο πουλί» 149 Τό Παλληκάριον 175 καί σημ. 1, 584 Τό παράθυρο του κόσμου (του I. Μ. Παναγιωτόπουλου) 200, 355 Τό πλατύ ποτάμι 228, 496 Τό Ταξίδι μου 64, 6 5 , 1 7 7 , 1 8 3 , 312, 584 Τό τέλος τής μικρής μας πόλης 236, 390 Τό τραγούδι τής Φιαγκούσας 119 καί σημ. 3 Τό τρίτο στεφάνι 244, 383 καί σημ. 1 Τό φύλλο, Τό πηγάδι, Τ' άγγέλιασμα 242, 364,371,389 Τό φώς πού καίει 190, 563 καί σημ. 3, 670 «Τό χαίρε τής τραγωδίας» 66 Τό χρονικό μιας πολιτείας 227, 372 Τό Χρονικόν του Μορέως 53, 79-81, 292, 341, 367 καί σημ. 1, 374 καί σημ. 5, 376 σημ. 5, 383 σημ. 11, 390, 561 καί σημ. 1-2 Τό Χρονικόν τών Τόκκων τής Κεφαλληνίας 81-82, 385, 561 καί σημ. 3, 640

Τό Ψυχοσάββατο (του Ξενόπουλου) 647 Τραγούδια έθνικά (Μανούσου) 163, 566 Τραγούδια ρωμαιϊκα (του Passow) 357, 566 Τραγούδια της Πατρίδος μου 177 Τρία κρυφά ποιήματα 371 καί σημ. 6, 680 Τριαντάφυλλα μιανής ημέρας 191, 562 Τρία ποιήματα μέ σημαία ευκαιρίας 198, 283 καί σημ. 2, 389 Τρικυμία 161 Τρισεύγενη 178, 304, 348, 576, 647, 676

375 καί σημ. 2 καί 4, 376, 383 σημ. 11, 388, 541 καί σημ. 3, 542, 558 Φοινικιά 177, 577, 675 Φορτουνάτος 54, 123, 126, 128 καί σημ. 34, 287, 340, 343, 558 καί σημ. 4, 559 καί σημ. 1 Φυλλάδα τοΰ Γαδάρου 96-97 Φυσικής άπάνθισμα 57 καί σημ. (2), 147, 148, 289, 553, 597 Φωτεινός 163, 562 καί σημ. 3, 570

Ύμνος εις τήν Άθηναν 177 Ύμνος εις τήν 'Ελευθερίαν 150, 156, 159 σημ. 2, 281, 327, 352, 370, 528 σημ. 1,

Χαρακτήρες (Θεοφράστου) 382 σημ. 1 Χάρτα - Χάρτες (του Ρήγα) 147, 333 Χειρόγραφο Σεπ. '41 (του Σεφέρη) 380 σημ. 4 Χριστός (του Καζαντζάκη) 189, 400 Χριστόφορος Κολόμβος 189, 400 Χρονικό της Κύπρου, βλ. Χρονικόν Λεοντιου Μαχαίρα Χρονικόν Γαλαξειδίου 144 καί σημ. 2, 285, 289, 303, 578 Χρονικόν Λεοντιου Μαχαίρα 54, 108 σημ. 2, 339, 350, 549 καί σημ. 4 Χρονικόν τών Σερρών (Παπα Συναδηνου) 104-105 Χρονογραφία (Γ. Βουστρωνίου) 54, 108 σημ. 2, 322, 541 καί σημ. 2

661, 681 «"Υμνος εις τήν περίφημον Γαλλίαν...» (του Μαρτελάου) 150 Ύμνος στή Μαρία Μαγδαληνή 114 καί σημ. (2) "" Υψικάμινος 197, 388 σημ. (3 τής 387), 672 Φαίδρα (του Σενέκα) 124 καί σημ. (2) Φάουστ 1 6 4 , 1 7 9 , 1 8 9 Φαυστα 176 σημ. 1 Φθινόπωρο 186, 583 Φιλοθέου Πάρεργα 143 καί σημ. 2, 145, 3 8 7 , 5 4 9 καί σημ. 3 Φιλονικία του Χάνδακος και του Ρεθέμνου 129 καί σημ. 4 Φιλοσοφία τοΰ Κρασοπατέρα 557-558 (καί σημειώσεις)· βλ. καί Προδρομικά Ποιήματα «Φιορεντίνος και Ντολτσέτα» 127 σημ. 1, 558 καί σημ. 2 Φλώριος και Πλατζιαφλώρα 48, 82 καί σημ. (1), 83 καί σημ. 1, 84, 374 καί σημ. 6,

Adriana (του Groto) 526 σημ. 1 Ballata della Pastorella 121 σημ. 2 Bibliographie Ionienne 468 καί passim Bibliographie Nationale 468 Bizantion - Nea Hellas (περιοδικό) 400

Ψευδαττικισμοΰ ελεγχος (Δημ. Βερναρδάκη) 55 σημ. 3, 64 καί σημ. 1, 69, 286 'Ωδαί (Κάλβου) 293, 316, 319, 324, 325, 371, 378 σημ. 1, 384 σημ. 1, 401, 424, 537 σημ. 1, 546-547, 569 καί σημ. 6, 647, 652, 674, 694, 700, 704, 710 'Ωδή εις Πλάτωνα 100 καί σημ. 2

«Carmen Seculare» (του Σολωμού) 157 Cartes postales (του H. J.-M. Levet) 532 σημ. ( l τής 528) Chorograffia 108 σημ. 1 Decamerone 106, 300· βλ. καί Δεκαήμερο

Eroïca 225, 341 σημ. 1, 355, 579 καί σημ. 1 Erythe ia (περιοδικό) 366 Études Néo-Helléniques (περιοδικό) 353 Excerpta Parisina 78 σημ. 2 Fedra (του Bozza) 379 σημ. (6 τής 378) Floire et Blanchefleur 83 Folia Neohellenica (περιοδικό) 359 Four Quarteis (του Eliot) 531 σημ. (1 τής 528) Gerusalemme Liberata 123-124 καί σημ. 1, 151 καί σημ. 1 , 1 6 1 , 1 6 8 , 386 καί σημ. 3 Hellas (του Shelley) 327, 528 σημ. 1 Hellenika (περιοδικό) 359 Histoire de la Turquie 172 Historia Apollonii régis Tyri 87 καί σημ. 2, 88 σημ. 2 Il cantare di Fiorio e Biancifiore 83 καί σημ. 1 Il Re Torrismondo 123 καί σημ. 3, 125 καί σημ. (2-3) Innamoramento di dui fidelissimi amanti Paris e Vienna 136 σημ. (1 τής 135) Istoria d'Apollonio (του Pucci) 88, 384 σημ. ( τής 383) Ivanhoe 529 σημ. ( l τής 528)· βλ. καί Ίβανόης Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 347, 449

La guerre (ή Le Roman) de Troie 85 καί σημ. (2) «La madré greca» (του Σολωμού) 157 La morte di Socrate (του Τερτσέτη) 161 «La navicella greca» (του Σολωμού) j 57 Laus Vitae (του D'Annunzio) 531 σημ. (1 τής 528) Le Courrier, βλ. Ό Γραμματοφόρος Lélia 711 Le Roi des Montagnes 356, 533 καί σημ. 2 Le ultime lettere di Jacopo Ortis 170 Les Bons Romans (περιοδικό) 460 Les Loisirs de Philothée· βλ. καί Φιλοθέου Πάρεργα Lo Isach 389 καί σημ. 2, 527 Modern Greek Studies Yearbook (περιοδικό) 366 Oliver Twist 537 σημ. 2 Orbecche 123 Paris et Vienne 135 καί σημ. 1 Pastorfîdo 140 καί σημ. 2, 379 (σημ. 6 τής 378), 551* βλ. καί Ό Πιστικός βοσκός Pierre de Provence et la Belle Maguelone 83, 357 Ptochoprodromos 359· βλ. καί Προδρομικά Ποιήματα «Saffo» (του Σολωμού) 157 «Spanos» 359, 555 καί σημ. 4, 582, 640 Uncle Tom's Cabin 172

La Calisto (του Groto) 130 καί σημ. 2 «La donna velata» (του Σολωμού) 157

Zeno 125

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΤΟΠΩΝ, ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ, ΘΕΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ

'Αγγλοκρατία 463 "Αγιον "Ορος 482 Άγιου Αθανασίου Κολλέγιον (Ρώμη) 471 Αθηναϊκή Σχολή 73, 148, 164, 166-176, 622 'Αθωνιάς 1 4 4 , 1 4 5 Αιγαίο 199 αίσθητισμου θεωρίες 191 αίσθητισμου πεζογραφία, βλ. πεζογραφία του αίσθητισμου 'Ακαδημία Αθηνών 468, 469, κ.ά. άκριτες 45, 74, 75, 331 άκριτικά τραγούδια'46,-49,110, 298, 331 άκριτικό έπος 46, 47, 53, 74-77, 286, 287, 300, 309, 330, 331, 336, 349 καί σημ. 1, 385 καί σημ. 1· βλ. καί Διγενής Άκριτης «άκριτικός κύκλος» (τραγουδιών) 45, 74 καί σημ. 1, 623 άλβανικός πόλεμος (καί άλβανικό έπος) 228, 233, 385, 645· βλ. καί: έπος 1940-1941 "Αμστερνταμ έλληνική παροικία 311 Αναγέννηση γραμμάτων - τεχνών στή Δύση 98 καί σημ. 2 'Αναγέννηση ιταλική 121 'Αναγέννησης Ιταλοί ποιητές 109 καί σημ. (1) άντιβασιλεία 169 «άντικειμενισμός» στή λογοτεχνία 725 'Απομνημόνευμα 41, 153, 155, 334 άραβικές έπιδρομές 74 'Αριστερά (καί άριστερό κίνημα) 205, 207, 235,237,245,724 'Αρκάδι 162 άρχαιογνωσία 37 'Αρχαίοι 424, 528 σημ. 1, 529 σημ. (1 τής 528), 701 άρχαϊσμός 57 άρχαιότητα έλληνική 98, 99 άρχαιότητα (έλληνική) κλασική 49 άττικισμός 63 «αυτόματη γραφή» 198 άφήγημα 39

άφηγηματολογία 726, (727), 728, 730 βαλκανικές χώρες 307 Βαλκανικός πόλεμος (1912) 164 «Βασιλικόν [θέατρον]» 519 Βαυαροί 170 Βενετίας έλληνική κοινότητα-παροικία 99,

101 βενετική Πολιτεία 99 Βενετοκρατία 163, 309, 310, 516 Βενετοτουρκικός πόλεμος (1645-1669) 134 Βερολίνου Πανεπιστήμιο 288 Βιβλιογραφία Έλληνική 421 Βιβλιοθήκη 'Αλεξίου Κολυβα 132 Βιβλιοθήκη τής Βουλής τών Ελλήνων 135 σημ. 1, 160, 161 Βιβλιοθήκη τής Ιστορικής καί 'Εθνολογικής Εταιρείας τής Ελλάδος 123 Βιβλιοπωλείο τής «Εστίας» 24 Βιέννης 'Αρχεία 333 Βουκουρεστίου 'Αρχαιολογικό Μουσείο 103 Βουκουρεστίου Αυθεντική 'Ακαδημία 57, 113 σημ. 2 ΒουτσιναΤος ποιητικός διαγωνισμός 172, 173,177,178 Βρετανικό Μουσείο Λονδίνου 105 βυζαντινή 'Ανατολή 79 βυζαντινή Αυτοκρατορία 45, 49, 74 βυζαντινή παράδοση στήν κρητική λογοτεχνία 110 βυζαντινό Κράτος 74, 75 βυζαντινός έλληνισμός, βλ. έλληνισμός βυζαντινός βυζαντινός πολιτισμός 79, 399 Βυζάντιο 45, 46, 47, 96, 367, 399· βλ. καί Κωνσταντινούπολη (Πόλη) γαλλική έπανάσταση, βλ. έπανάσταση γαλλική γαλλικός Μάιος του '68 215 Γαριβαλδινών σώμα 164 γενιά λογοτεχνική του 1830, βλ. 'Αθηναϊκή Σχολή

γενιά λογοτεχνική του 1880 65, 73, 161, 176-187, 272, 305-306, 370 γενιά λογοτεχνική του 1930 67, 194, 195, 196, 197, 223-229, 278, 281, 295, 298, 302, 313, 314, 324, 329, 341, 346, 353, 360, 368, 373, 415, 456, 716 γενιά λογοτεχνική του '70 215, 216, 249, 342, 624, 661 γενιά φιλολογική του '30, βλ. φιλολογική γενιά του '30 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη 124 σημ.. 4, 137, 471, 608 σημ. 1 Γένος (= έθνος) 47 Γένος τουρκοκρατούμενο (53), 54, 105 Γένος τών 'Ελλήνων kl, 143 γερμανικός Ιδανισμός 157 γλώσσα άνάμεικτη 53, 94, 111 γλώσσα άπλή 56 γλώσσα αρχαία έλληνική 56, 57, 58, 100, 146 γλώσσα άττική 58 γλώσσα δημοτική, βλ. γλώσσα νέα έλληνική, νεοελληνική, κλπ. γλώσσα δημοτικίζουσα 48, 82 γλώσσα «δημώδης» 73 γλώσσα έλληνική 46, 390 γλώσσα καθαρεύουσα 56, 59, 64, 68, 161, 171, 174, 177, 178, 184, 390, 688, 689, 695, 698, 700 γλώσσα κλέφτικη 61 γλώσσα κοινή 60, 64, 65 γλώσσα κυπριακή λαϊκή 54, 93 σημ. 2 γλώσσα λαϊκή 46, 53, 55, 56, 59, 80, 94, 95,115 γλώσσα λατινική 98, 125 γλώσσα λογία 60 γλώσσα μεικτή («αιρετή») 57, 66, 91 γλώσσα νέα έλληνική - νεοελληνική, δημοτική, σύγχρονη 38, 39, 40, 45, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 60, 61, 64, 65, 66, 67, 68, 73, 103, 106, 113 σημ. 1, 147, 156, 157, 161, 164, 168, 171, 174, 177, 178, 179, 183, 184, 223 (άστική δημοτική), 287 και σημ. 2, 304, 334, 337, 346, 351, 358, 359 καί σημ. 3, 361, 368, 3 9 1 , 6 8 5 κ. έ., 6 9 5 , 6 9 8 γλώσσα ποιητική 216 γλώσσα ρουμελιώτικη 185

γλώσσα σανσκριτική 164 γλώσσας έλληνικής ένότητα (άρχαία, μεσαιωνική, νεώτερη) 287 γλωσσικό ζήτημα (κίνημα) 17, 56-71, 272, 303 σημ. 1,333, 354, 373, 709 Γλωσσολογία 65 γραμματεία 39 σημ. 1 γραμματεία άρχαία 303, 535, 709 γραμματεία βυζαντινή 271, 293, 303, 511, 535 γραμματεία βυζαντινή δημώδης 358-359 γραμματεία δημώδης 287, (293), 314, 356, 357-358 γραμματεία έλληνική 68, 338 γραμματεία έπτανησιακή 304 γραμματεία λογοτεχνική 299 γραμματεία μεσαιωνική δημώδης 37, 288, 334, 535 σημ. 1, 687-688, 704, 709 γραμματεία μεταβυζαντινή 535 γραμματεία νεοελληνική 24 σημ. 1, 28 σημ. 1, 38, 73, 195, 278, 279, 298, 303, 305, 308, 309, 312, 314, 317, 323, 331, 333 καί σημ. 1, 334, 338, 339, 340,359,516, 533,724 γραμματεία «πρωτονεοελληνική» (καί: πρωτονεοελληνικά κείμενα) 289, (293), 299, 300, 301, 320, 337-338, (351), 357, 419, 5 0 9 , 5 2 7 , 6 2 5 , 6 8 5 γραμματεία «ύστερομεσαιωνική» 300 Γραμματολογία 39 σημ. 1, 292, 318, 507, 728 γραμματολογία νεοελληνική 38 γραμματολογία συγκριτική, βλ. φιλολογία συγκριτική δεκαπεντασύλλαβος 48, 154, 163, 298, 343 σημ. 2, 345, 703, 704 Δεκεμβριανά 228, 236 Δελφικές γιορτές 189 Δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος 68, 153-154, 193, 194, (202), (205), 227, 238, 638, 639,642 δημοτικισμός 58, 64, 65, 67, 69, 70, 180, 296, 300, 320, 334, 685, 699 δημοτικισμός «άνημμένος» 232 δημοτικισμός έκπαιδευτικός 70, 300, 602 δημοτικισμός μεταψυχαρικός 300 δημοτικιστές 602, 603 Δημοτικό τραγούδι (δημοτικά τραγούδια) 41,

45, 46, 49, 61, 74 σημ. 1, 102, 153155, 157, 161, 163, 179, 180, 275, 290, 291, 293, 323, 325-326, 330331, 332, 335, 338, 342, 350, 354 καί σημ. 4, 362, 367, 369 καί σημ. 1, 381 καί σημ. 1, 399, 417, 566, 615, 624, 625,645,685,703,725 δημοτικών τραγουδιών γλώσσα 154 δημοτικών τραγουδιών κατηγορίες 154 δημοτικών τραγουδιών μέτρο 154 διάλεκτοι νεοελληνικές 390 Διασπορας "Ελληνες λόγιοι 39, (53), (55), 73, 98-102, 285-286, 385 Διασπορας έλληνισμός 140, 295 Διασπορας χώρες 73, 105 διαφωτισμός γαλλικός 143, 148-149, 417, 528 σημ. 1 Διαφωτισμός Ελληνικός - Νεοελληνικός 48, 56, 144-146, 166, 272, 296, 297, 307, 308, 311, 312, 327, 329, 330, 332, 350,478,516,646 διαφωτισμός ευρωπαϊκός 144, 337 διγλωσσίας πρόβλημα 398 διήγημα 41, 42, 222 σημ. 1, 223, 320, 723 διηγήματα Ξενόπουλου 185 διηγηματογραφία «κλασική» 236 διηγηματογραφία νεοελληνική 181-187, 284 δικτατορία Μεταξα (1936-1940) 67, 720 δικτατορία τών συνταγματαρχών (19671974) 68, 154 σημ. 1, 194, 205, 215, 227, 237, 239, 241, 250, 282, 638 δοκίμιο 41, 73, 257-266 δοκιμιογραφία νεοελληνική 195, 257-266 δοκιμιογραφία συνθετική 275-276 δοκιμιογραφική ιστορία 261 δράμα άρχαιο 284 δράμα θρησκευτικό 121 καί σημ. 1, 122 δράμα ποιμενικό 121 καί σημ. 1, 122 Δρισκος Ηπείρου 164 Δύση 79 δυτική παιδεία 273 δυτικός (καί δυτικοευρωπαϊκός) πολιτισμός 79, 227 Εβραίοι Θεσσαλονίκης 391 Εγκυκλοπαίδεια γαλλική 145 «"Εδρα 'Ελύτη» (New Jersey) 365 «"Εδρα Καβάφη» (Michigan) 365 «"Εδρα Κοραή» (Λονδίνο) 340, 342

«"Εδρα Γ. Σεφέρη» (Harvard) 365, 429 έθνική άντίσταση 228, 236 'Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος 137 'Εθνολογία 37 έθνος νεοελληνικό 49 ειδύλλιο κρητικό 121 καί σημ. 1 'Εκκλησία 'Αγγλικανική 158 'Εκκλησία ('Ανατολική) 56, 99, 1 4 3 , 1 6 3 'Εκκλησία Δυτική 99 'Εκκλησιών ένωση 99 «Εκπαιδευτικός "Ομιλος» 67 έλεύθερος στίχος 704 'Ελλάς 47 "Ελλην 47 Ελληνικό Γυμνάσιο Ρώμης 1 0 0 , 1 0 1 Ελληνικό Κολλέγιο (Collegio Greco) τής Ρώμης 117 σημ. 1 Ελληνικό Κολλέγιο του Άγιου Αθανασίου < (Ρώμη) 141 σημ. 3, 142 «έλληνικότητα» 197 Ελληνισμός 4 5 , 1 6 5 , 1 9 7 , 237, 349 έλληνισμός Αιγύπτου 187 έλληνισμός άνατολικός 240 έλληνισμός άρχαΐος 49 έλληνισμός βυζαντινός 49, 50, 294 Ελληνισμός Νέος, βλ. Νέος Ελληνισμός έλληνισμός τουρκοκρατούμενος 105, 144, 223, 306* βλ. καί Τουρκοκρατία έλληνισμός υστεροβυζαντινός 223 έλληνισμός φραγκοκρατούμενος 47, 105 «έλληνολογία» 304 'Εμφύλιος (1946-1949) 205, 236, 238, 246 έξαρχαϊσμός 56 έπανάσταση γαλλική 145, 149, 150, 330, 605 έπανάσταση (καί Αγώνας) του 1821 40, 48, 49, 73, 139, 145, 149, 150, 154, 156, 158 καί σημ. 4, 166, 167, 169, 185, 226, 233, (295), (307), 327, 348, 362, 396,477,576,641,645 έπίδραση δυτικής λογοτεχνίας του Μεσαίωνα στήν κρητική λογοτεχνία 110 έπίδραση τής ιταλικής λογοτεχνίας στήν κρητική λογοτεχνία 110 σημ. 5, 120 καί σημ. 3 έπικα τραγούδια 74 σημ. 1 «έπιστημονισμός» 524 έπιστολογραφία (νεοελληνική) 41, 317, 433 έπος άκριτικό, βλ. άκριτικό έπος

έπος αρχαίο 65 έπος 1940-1941 645* βλ. καί: άλβανικός πόλεμος έπους άκριτικου παραλλαγές 74-77 έπτανησιακή λογοτεχνία, βλ. Επτανησιακή Σχολή Επτανησιακή Σχολή 73, 155-165, 166 σημ. 1,174, 293-294, 310, 332, 622, 624 «έσωτερικός μονόλογος» 230, 231, 241, 243,715 «Ευαγγελικά», βλ. «Τα Ευαγγελικά» εύθυμογραφία 179 Ευφράτης 77 έφηβεία 233 Ζαγορας Σχολή καί Βιβλιοθήκη 311 «Ή Εθνική Γλώσσα» 67 ήθογραφία (έλληνική - νεοελληνική) 175, 181,187,224, 372,421 ήθογράφοι τής γενιάς του '80 181-185 θεατρικά άρχαιζοντα έργα 176 θεατρικά έργα ρομαντικών ποιητών τής Αθηναϊκής Σχολής 167, 168, 170, 173, 175-176 θεατρικά έργα συγγραφέων τής Νέας Αθηναϊκής Σχολής 178, 1 7 9 , 1 8 4 , 1 8 6 , 1 8 7 θεατρικά έργα Ξενόπουλου 186 θεατρική κριτική 275 «θεατρική φιλολογία», βλ. «θεατρολογία» θέατρο άρχαϊο έλληνικό 49, 173, (284), 349, 519 θέατρο Βουκουρεστίου (έλληνικό καί ρουμανικό) 331 καί σημ. 3 θέατρο δυτικό 329 θέατρο έπτανησιακό 139 καί σημ. 4, 150151, 161, 293, 311, 323, 348, 519, 542 θέατρο θρησκευτικό 348 θέατρο ιησουίτικο 142 θέατρο κρητικό (τραγωδία, κωμωδία, ποιμενικό δράμα, θρησκευτικό δράμα) 121 καί σημ. 1, 122-133, 343, 344, 348, 647· βλ. καί «Κρητικό θέατρο» «θεατρολογία» 518 θέατρο νεοελληνικό 39, 41, 73, 80, 273, 329, 348, 370, 371 σημ. 1, 518-520, 647

θέατρο σκιών 348 καί σημ. 1, 352, 399* βλ. καί Καραγκιόζης θεσσαλονίκη (πνευματική) του Μεσοπολέμου 230 θεωρία τής λογοτεχνίας 281, 295, 318, 323, 337, 344, 686, 705-730 ιδανισμός 179 ιδεαλισμός γερμανικός 291 ιερός λόχος 169 «Ινστιτούτο Ανατολικοευρωπαϊκών καί Νεοελληνικών Σπουδών» (Κοπεγχάγη) 361 ιντερμέδια έργων κρητικού θεάτρου 121 σημ. 1, 122, 123, 127, 128, 130 καί σημ. 1, 309, 344, 376 καί σημ. 6, 559 καί σημ. 4· βλ. καί «Interludes» Ιόνιος Ακαδημία 159, 286 ιπποτικά έρωτικά μυθιστορήματα 48, 53 Ιστορία 77 «ιστορία τής παιδείας» 509 σημ. 3 «ιστορία τών γραμμάτων» 509 σημ. 3, 527 σημ. 3 «ιστορία τών ιδεών» 297, 324, 509 σημ. 3, 527 σημ. 3 «ιστορία τών συνειδήσεων» 297, 509 σημ. 3 Ιστορικό Αρχείο Κρήτης 119 σημ. 3 ιστοριογραφία βυζαντινή 367 ίστορισμός (γενικά) 37 ίστορισμός έλληνικός - νεοελληνικός 318 σημ. 1 καθαρολογισμός (56), 58 Καραγκιόζης 348 καί σημ. 1, 352* βλ. καί: θέατρο σκιών καρυωτακισμός 428 Κατοχή (γερμανική) 68, 227, 236, (305), (311), 642 «Κέντρο Έρεύνης του Μεσαιωνικού καί Νέου Ελληνισμού» (τής Ακαδημίας Αθηνών) 306 «Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών» (του Ε .I.E.) 297, 326, 329 «Κέντρο Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού» (τής Ακαδημίας Αθηνών) 337 κλασικισμός 166, 316 Κλασικισμός γαλλικός 167 κλέφτικο τραγούδι, βλ. τραγούδι κλέφτικο κομφορμισμός κοινωνικός 215 Κουτλουμουσίου μονή Αγίου "Ορους 104

Κρατικό Αρχείο Βενετίας 110, 118 σημ. 1, 135 σημ. (2 τής 134)· βλ. καί: Archivio di Stato di Venezia Κράτος έλληνικό-νεοελληνικό 48, 166 Κρήτης κατάληψη άπό τους Τούρκους (1669) 98,139 Κρήτης σεισμός (29.5.1508) 119 καί σημ.

(2) κρητική λογοτεχνία 110-138, 140, 298, 306, 309, 310, 339, 340, 345, 369, 378 καί σημ. 6, 388, 390, 394, 527, 622, 6 2 5 , 6 2 7 , 6 8 5 , 704 Κρητική Σχολή 110-138,140 κρητικό δίστιχο 141, 157 «Κρητικό θέατρο» 19, 54, 73, 115, 120 καί σημ. 3, 122-133, 139 καί σημ. (4), 140 καί σημ. 3, 285, 306, 309, 310, 375 καί σημ. 1, 379 σημ, (6 τής 378), 481, 520, 526, 559 καί σημ. 2 κρητικό (γλωσσικό) ιδίωμα (κρητική διάλεκτος) 54, 120, 128 σημ. 3, 309, 336 σημ. 1, 700 κρητικού θεάτρου ιντερμέδια, βλ. ιντερμέδια του κρητικού θεάτρου κριτική άριστερή 282 κριτική δοκιμιογραφική 315 κριτική «έλεύθερη» 306 κριτική έξωακαδημαϊκή 299 κριτική έρμηνευτική 280, 281 κριτική λογοτεχνική 257, 271, 274, 278, 284, 292, 306, 336 σημ. 1, 372, 521523 κριτική μαρξιστική 279 «Κριτική Νέα» 725, 726, 727 κριτική νεοελληνική 60-65, 161, 272-285, 286, 332, 521-525 κριτική πανεπιστημιακή 271 κριτική φιλολογική 271, 274, 288 κ.έ., 292, 316, 523-525, 535 κριτικής θεωρία 305-306 κριτικής νεοελληνικής ιστορία 62, 295, 304305, 306 «κρυπτοσφραγίδες» 132 σημ. 2 κυπριακή δημοτική διάλεκτος (καί τοπικό ιδίωμα) 108 καί σημ. 2, 180 κυπριακή καταστροφή 210 κυπριακή λογοτεχνία 324 κυπριακός άγώνας 237

Κύπρου κατάληψη άπό τούς Τούρκους (1571) 98,107 Κύπρου ποιητάρηδες, βλ. ποιητάρηδες Κύπρου Κύπρου «υπεκμίσθωση» (1878) 180 κωμειδύλλιο 573 κωμωδία ζακυνθινή 150-151 κωμωδία κρητική (του «Κρητικού θεάτρου») 120 σημ. 3, 121 καί σημ. 1, 122, 126128,151, 343 Κωνσταντινούπολη (Πόλη) 48* βλ. καί Βυζάντιο Κωνσταντινούπολης άλωση (1204) 74, 79, 294 καί passim Κωνσταντινούπολης (Πόλης) άλωση (1453) 48, 53, 73, 79, 98, 102, 105, 110, 294 σημ. 1 Λαογραφία 37, 77, 330 Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη Φλωρεντίας 100 4 Λιβόρνου έλληνική παροικία 158 λόγιοι Δύσεως 99 λόγιοι "Ελληνες τής Διασποράς, βλ. Διασποράς "Ελληνες λόγιοι λογοτεχνία βυζαντινή 53, 361 λογοτεχνία δυτική 196 λογοτεχνία έπτανησιακή, βλ. έπτανησιακή λογοτεχνία λογοτεχνία κρητική, βλ. κρητική λογοτεχνία λογοτεχνία νεοελληνική 37, 38 καί σημ. 1-2, 39, 40, 45, 48, 73, 74, 290, 291, 300, 303, 361 καί passim «λογοτεχνία νεωτερική» 195 λογοτεχνία παιδική 422, 458 λογοτεχνία προφορική 153· βλ. καί: προφορικότητα (orality) στή νέα έλληνική λογοτεχνία λογοτεχνία τής Αναγέννησης 120 λογοτεχνία του Μεσαίωνα 120 λογοτεχνία υστεροβυζαντινή 300 λογοτεχνίας θεωρία, βλ. θεωρία λογοτεχνίας λογοτεχνίας νεοελληνικής άνθιση 120 λογοτεχνίας νεοελληνικής άρχές, άπαρχές, χρονικά δρια 39, 40 καί σημ. 1-3, 45, 47, 73,398, 399,419 λογοτεχνίας νεοελληνικής είδη 41 λογοτεχνίας νεοελληνικής περίοδοι 41 λυρικά τραγούδια 110 λυρισμός (νεοελληνικός) 156, 160, 224, 299, 624

λυρισμός παραδοσιακός 197 λυρισμός πινδαρικός 156 μακεδονικός άγώνας 231 Μακρόνησος 237 Μάλτας Ίωαννίτες ιππότες 119 Μαράσλειο Διδασκαλείο 67 Μαρκιανή Βιβλιοθήκη Βενετίας (126), 128, 131, 133 μαρξισμός 715 «μάχη τών φυλλαδίων» 57 Μεδίκων οικογένεια (Φλωρεντία) 100 Μεσαίωνας 110, 419 Μέση Ανατολή 238 «μεση οδός» (Κοραή) 58, 71, 146 Μεσοπόλεμος (καί μεσοπολεμική λογοτεχνία) 210, 222, 226, 230, 273, 278, 282, 283, 398, 431, 457, 458, 460, 462, 496,514,624, 637,657,707 Μεσσήνης Πανεπιστήμιο 100 μεταμοντερνισμός 323, 730 μετανάστευση 246, 251 (οικονομικός μετανάστης) μεταρρύθμιση γλωσσική καί έκπαιδευτική του 1917,67 μεταρρύθμιση έκπαιδευτική του 1964 68, 211 μεταφράσεις έργων τής κρητικής λογοτεχνίας 132 καί σημ. (4), 138 σημ. 1 μεταφράσεις άρχαίων Ελλήνων συγγραφέων 101, 149 καί σημ. 2, 161-162 καί σημ. 1, 164, 168, 179, 180 καί σημ. 2, 190, 310 μετρική νεοελληνική 299, 703-704 μετρική έργων κρητικής λογοτεχνίας 121 σημ. 1 Μικρασιατική καταστροφή 224, 238, 629 μικροαστισμός 236 «μιμήσεις» τής Θυσίας του 'Αβραάμ 132 καί σημ. 3 «μοιρολόγια» 567 «μοιρολόγια» (Μεσσηνιακής Μάνης) 567 Μονάχου Εθνική Βιβλιοθήκη, βλ. Bayerische Staatsbibliothek Μονάχου στρατιωτική σχολή 167 μονοτονικό σύστημα 416, 698 μοντερνισμός 196, 198 σημ. (2 τής 197), 201 (μεσοπολεμικός), 202, 230 (στήν πεζογραφία), 231, 239, 241 (μεσοπολεμι-

κός), 243, 244, 249 (πεζογραφικός), 282 (του μεσοπολέμου), 323, (716), (721), (722), (724) μοραλισμός ιδανιστικός 273 μπαλάντες 178 μυθιστόρημα (γενικά) 41, 222 σημ. 1 μυθιστόρημα άστικό 232 μυθιστόρημα άστυ νομικό 248 μυθιστόρημα έλληνικό - νεοελληνικό 223, 251, 355 καί σημ. 4, 507, 663 μυθιστόρημα ιστορικό 175 καί σημ. 3, 227, 234, 248, 250, 305, 355 σημ. 4, 391 σημ. 1 μυθιστόρημα κοινωνικό (κοινωνιστικό) 186 καί σημ. 2, 250, 276, 669 μυθιστόρημα picaresque, βλ. picaresque μυθιστόρημα μυθιστόρημα ποιητικό 121 καί σημ. 1, 133138 μυθιστόρημα πολεμικό 663 μυθιστόρημα τής έφηβικής ήλικίας 663 μυθιστορήματα λόγια ΙΒ' αιώνα 76 σημ. (3 τής 74) μυθιστορήματα Ξενόπουλου 185-186 μυθιστορηματική (ή μυθοποιημένη) βιογραφία 41, 232, 237-238, 248 μυθιστορία (roman) 711 μυθιστοριογραφία 223 μυστικισμός πνευματικός 203 νατουραλισμός 181,184, 433 Νέα Αθηναϊκή Σχολή, βλ. γενιά λογοτεχνική του 1880 Νεαπόλεως Βασίλειο 101 «Νέα Σκηνή» 187, 518, 519 νεοκλασικισμός 168 νεορομαντισμός γερμανικός 262 Νέος (καί νεώτερος, σύγχρονος) Ελληνισμός 37, 39, 41 σημ. (3 τής 40), 45, 46, 47, 49, 50, 79, 146, 227, 258, 294, 300, 308, 311, 326, 333, 340, 347, 358, 430 νεοσυμβολισμός 203 Νέου Ελληνισμού ρίζες (άρχές) 45, 46 νεοϋπερρεαλισμός 208 νεωτερικότητα 201, 223, 227 νουβέλα 41, 42, 222 σημ. 1 'Οδησσού Πανεπιστήμιο 287

'Οθωμανοί 53 Όλυμπιώτισσας μονή 311 «"Ομιλος Μελέτης του Έλληνικου Διαφωτισμού» 326 ομοιοκαταληξία 111, 118 σημ. 1, 154, 322, 704 «Όρεστειακά», βλ. «Τά Όρεστειακά» ορθογραφία ιστορική 58, (60) 'Ορθοδοξία 79, 263 ουμανισμός θρησκευτικός 143, 144 Πάδοβας Πανεπιστήμιο 100 παλαιογραφία 298 Παλαιολόγειοι χρόνοι 46 Πανεπιστήμιο 'Αθηνών 286, 293 Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης ίδρυση (1925) 67 Παντοκράτορο4*|Ασνή/Αγίου "Ορους 111 παράδοση έλληνική πολιτισμική 215, 273 παράδοση λαϊκή (καί: λαϊκός - παραδοσιακός βίος) 178, 227 «παραλογές» 110, 566 παραλογοτεχνία 319 σημ. 2, 724 παρνασσισμός γαλλικός 180, 325, 529 σημ. (1 τής 528), 531 σημ. (1 τής 528) «Παρνασσός» (Φιλολογικός Σύλλογος) 63,

160 «Πατριαρχική 'Ακαδημία» 143 πεζογραφία (έλληνική - νεοελληνική) 39, 41, 73, 80, 187, 196, 222-266, 275, 305, 427 πεζογραφία άντιπολεμική 224 πεζογραφία άστική 187 πεζογραφία ευρωπαϊκή 305 «πεζογραφία κοινωνικοπολιτικής συνείδησης» 235 πεζογραφία κυπριακή 240 πεζογραφία μεσοπολεμική 233 πεζογραφία μοντερνιστική (νεωτερική) 222 σημ. 1, 223, 231 πεζογραφία συμβολιστική 186 πεζογραφία τής γενιάς του '30 223 πεζογραφία του αίσθητισμου 305 πεζοτράγουδο 42 καί σημ. 1 Πελοποννήσου κατάληψη άπό τούς Φράγκους 79, 80 πετραρχισμός 54, 108 σημ. 1, 109 καί σημ. 1-2, 314, 548, 573, 630 ποίηση 39, 41, 42, 73

ποίηση άκριτική 47, 74-77, 388 ποίηση άκριτική ποντιακή 76 σημ. (3 τής 74) ποίηση δημοτική 61, 173 ποίηση δραματική 122 ποίηση κλέφτικη 61 ποίηση κοινωνική 205 ποίηση κυπριακή (νεώτερη) 209-210, 284 ποίηση μεσοπολεμική 313 ποίηση νεωτερική 196, 276, 278, 285, 313, 316, 665, 680, 684 ποίηση «ουσιαστική» 201, 204, 276 ποίηση παραδοσιακή 202, 313, 316 ποίηση προσωπική 153 ποίηση σατιρική 149,150, 169,171, 631 «ποίηση τής ήττας» 206 ποιητάρηδες Κύπρου 180 ποιητικοί διαγωνισμοί 171 καί σημ. 2, 172, 1 7 3 , 1 7 7 , 1 7 8 , 1 7 9 , 272, 286, 316 πολιτικός στίχος, βλ. δεκαπεντασύλλαβος πολιτισμός νεοελληνικός 399 ποντιακή διάλεκτος 76 σημ. (3 της 74) πρόδρομος 146-149 πρόλογοι έργων του κρητικού θεάτρου 376 καί σημ. 6 προσολωμικοί ποιητές 149-151, 311, 627 πρότυπα δυτικά Κρητικών συγγραφέων 120, 121 καί σημ. 2, 123-124, 125 καί σημ. 2, 3 καί 5 , 1 2 6 , 1 3 0 - 1 3 1 , 1 3 5 καί σημ. 1 προφορικότητα (orality) στή νέα έλληνική λογοτεχνία 38 σημ. 2, (41), (45), (78 σημ. 4 τής 77) Πρώτος παγκόσμιος πόλεμος 398, 639, 646 ρεαλισμός 181, 224, 325 ρεαλισμός άνθρωπιστικός 234 ρεαλισμός κοινωνικός 225, 227, 229, 241 ρεαλισμός «ποιητικός» 236 ρεαλισμός σοσιαλιστικός 531 σημ. (1 της 528), 719, 720 ρεαλισμός φανταστικός 174 ρητορική έκκλησιαστική 56 ριζίτικα τραγούδια τής 'Αντίστασης (19411945) 154 σημ. 1 ρομαντισμός άγγλικός 291, 528 σημ. 1 ρομαντισμός 'Αθηναϊκής Σχολής (άθηναϊκός) 164, 166-176, 311 ρομαντισμός γαλλικός 163, 166 ρομαντισμός έλληνικός - νεοελληνικός 166-

176, 297, 527 σημ. 1, 529 σημ. (1 της 528), 716 ρομαντισμός της Δύσης 166, 338 ρομαντισμού της Αθηναϊκής Σχολής παρακμή (έξασθένηση) 173, 176 Ρώμης Πανεπιστήμιο 293 σημειωματογραφία 521, 524 Σητείας καταστροφή (άπό τόν σεισμό του 1508)119 «Σικελικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών "Bruno Lavagnini"» 370 σονέτα (έλληνικά) 109, 125, 141, 162, 164, 186 καί σημ. 3, 332, 355, 568, 631,700,701 Σπουδαστήριο Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών 24 σπουδές βυζαντινές (βυζαντινολογικές) φιλολογικές 290, 337, 357, 391, 425, 509, 511 σπουδές γλωσσικές (γλωσσολογικές) 685, 686 σπουδές έλληνικές 23, 338, 343 σημ. 1, 366, 397 σπουδές ιστορικές 298 σπουδές καβαφικές 312 σπουδές μεσαιωνικές 290, 302 σπουδές μεταβυζαντινές 333 σημ. 1 σπουδές νεοελληνικές φιλολογικές 38, 289, 294, 298, 302, 332, 333 σημ. 1, 339, 340, 345, 346 σημ. 4, 347, 350 καί σημ. 2, 356, 359, 360 σημ. 1-2, 361, 362, 365, 368, 369, 381 καί σημ. 4, 385, 388 σημ. 1, 391, 392 καί σημ. 3, 395, 396, 397, 398, 399, 401, 405, 416, 420, 425, 427, 451, 485, 509, καί passim σπουδές συγκριτικές φιλολογικές 526-534 Σταυροφορία Α' (1095) 80 Σταυροφορία Δ' (1204 μ.Χ.) 46, 47, 80 σταυροφορίας πνεύμα (ιδέα, έλπίδα) 98, 101 καί σημ. 1 «στρουκτουραλισμός» 726 συγκριτική φιλολογία και: συγκριτική φιλολογική έπιστήμη, βλ. φιλολογία (καί: γραμματολογία) συγκριτική συμβολισμός 180,186, 201, 202, 203 (άνανεωμένος), 229, 396 συμβολισμός άνανεωτικός 313

συνειρμική γραφή 231, 244 συντηρητισμός 57 «Σχολείο Βόλου» 67 «Σχολή Άνατολικών Γλωσσών» (Ρώμη) 385 «Τά Ευαγγελικά» 66 καί σημ. 3, 433 ταξιδιωτικά Καζαντζάκη 189 «Τά Όρεστειακά» 66 καί σημ. 4, 433 Τουρκοκρατία 48, 73, 292, 306, 307, 308, 311, 314, 317, 330, 332, 333, 393, 484, 508* βλ. καί: έλληνισμός τουρκοκρατούμενος Τουρκοκρατίας δημώδη πεζά κείμενα 314 Τουρκοκρατίας λόγιοι 295, 334 τραγούδι κλέφτικο 154 καί σημ. 2, 276, 291, 323, 332, 358, 362, 372, 566, 656,671 τραγούδι κρητικό ιστορικό σύγχρονο 154 σημ. 1, 323, 723 τραγούδι ρεμπέτικο 346 καί σημ. 3, 361 τραγούδια γιά τή Μάχη τής Κρήτης (19401945) 154 σημ. 1 τραγούδια γιά τόν έλληνοϊταλικό πόλεμο 154 σημ. 2 τραγούδια κρητικά γιά τή Δικτατορία καί τό Πολυτεχνείο (1972-1974) 154 σημ. 1 τραγούδια «ληστρικά» 567 καί σημ. 2 τραγούδια «τής ξενιτιάς» 566-567 τραγούδια φαναριώτικα, βλ. φαναριώτικα τραγούδια τραγωδία (άρχαία) 49 τραγωδία κρητική (του «Κρητικού θεάτρου») 121 καί σημ. 1,122-127, 375 σημ. 1 τραγωδίες Καζαντζάκη 189 τραγωδίες Σικελιανού 189 τσακωνική διάλεκτος 352 τυπογραφεία έλληνικά Βενετίας 133, 137, 138,143, 317 καί σημ. 1 τυπογραφεία έλληνικά Βιέννης 333 τυπογραφεία έλληνικά Μολδοβλαχίας 331 καί σημ. 4 Τύπος (έλληνικός) Βιέννης 333 Τύπος περιοδικός 431 Τύπος Τουρκοκρατίας 333 υπαρξισμός 531 σημ. (1 τής 528) υπερρεαλισμός (έλληνικός, καί: υπερρεαλιστές ποιητές) 197-199, 208, 282, 285, (335), 336 σημ. 1, 387 καί σημ. 3, 425,

459, 531 σημ.. (1 της 528), 645, 650, 655,671-672,719,725 υπερρεαλισμός ευρωπαϊκός 425 Φαναριώτες λόγιοι 142-144, 145, 171, (307), (330) Φαναριώτες ποιητές καί πεζογράφοι 166176, 6 2 2 , 6 2 4 Φαναριώτες στιχουργοί 153, 622, 624 φαναριώτικα τραγούδια 306-307 Φανερωμένης ναός στή Ζάκυνθο 150 Φερράρας - Φλωρεντίας σύνοδος 99 Φιλαδέλφειος Α' ποιητικός άγώνας 177 Φιλαδέλφειος Β' ποιητικός άγώνας 1 7 7 , 1 7 9 Φιλελληνισμός (ευρωπαϊκός) 328, 338, 362 φιλολογία άρχαία έλληνική (κλασική) 49, 270,361,401 φιλολογία βυζαντινή 270, 288, 346, 361, 399,401 φιλολογία έλληνική 37 φιλολογία έρμηνευτική 315 «φιλολογία θεατρική», βλ. «θεατρική φιλολογία» Φιλολογία Νεοελληνική (καί: νεοελληνική φιλολογική έπιστήμη) 24 καί σημ. 1, 25, 26, 28 σημ. 1, 37, 39, 49, 73, 270, 271, 273, 285-337, 346, 351, 357, 360, 361, 402, 405, 467, 468, 507, 686, 705, 707 σημ. 1 φιλολογία νεώτερη έλληνική, βλ. Νεοελληνική Φιλολογία

Archivio di Stato di Venezia 107 σημ. 1· βλ. καί: Κρατικό Αρχείο Βενετίας «Asociaciôn Neohelénica "Promacos"» (Σεβίλλη) 366, 368 Bayerische Staatsbibliothek 122 σημ. 2, 123 «Beat» (κίνημα ποιητών καί πεζογράφων) 215 Birmingham University Library 123 καί σημ. 1, 342-343 καί σημ. 1-2, 344 «Byzance après Byzance» 308 «Byzantijns-Nieuwgrieks Seminarium» ("Αμστερνταμ) 389

φιλολογία πανεπιστημιακή 291, 306 φιλολογία (καί: γραμματολογία) συγκριτική 300, 325, 333 καί σημ. 1, 351, 423, 525-534 φιλολογίας νεοελληνικής άπαρχές 271 φιλολογίας νεοελληνικής κλάδοι 42 φιλολογική γενιά του '30 23, 24 σημ. 1, 67, 271,306, 320 «Φιλόμουσος Εταιρεία» Βιέννης 333 Φλαγγινιανό Έλληνομουσειο Βενετίας 140 καί σημ. 1-2 Φλωρεντίας Πανεπιστήμιο 1 0 0 , 1 0 1 «Φοιτητική Συντροφιά» 67 φορμαλισμός 724 φουτουρισμός 715 Φραγκοκρατία 48, 176 φραγκοχιώτικα 142 Χάλκης θεολογική Σχολή 170 Χαλκίδας άλωση άπό τούς Τούρκους (1470) 98 χασμωδία 704 Χίου Σχολή 169 χορικά (έργων του κρητικού θεάτρου) 122, 124 καί σημ. 2 καί 4, 131, 376, 527, 556, 559 σημ. 2 χρηστομάθειες 388 χρονογράφημα 41, 184 ψυχανάλυση 728

canzoniere κυπριακός 108 σημ. 1 Carbonari οργάνωση 158 καί σημ. 3 «Centro de Estudios Bizantinos y Neohelénicos "Fotios Malleros"» 399 Collegio Greco (Ρώμης), βλ. Έλληνικό Κολλέγιο τής Ρώμης Dartmouth College 364 «Epoque des Tulipes» 387 «Forum Hispanohelénico» (Μαδρίτη) 429

Graeci 47 Graecia 47 «Griekenlandcentrum» (Πανεπιστήμιο Γάνδης) 349 Harleian Collection (British Museum) 136 INALCO (Ινστιτούτο Ανατολικών Γλωσσών καί Πολιτισμών, Παρίσι) 354, 355 «Institut de Langue et Littérature Grecques Médiévales et Moderne» (Παρίσι) 353 «Institut Français d'Athènes» 352 «Interludes» 345· βλ. καί ιντερμέδια «Istituto Universitario Orientale» (Napoli) 386

nouveau roman 243, 305 orality, βλ. προφορικότητα ottava 122 «Parnassos. Greek Cultural Society of New York» 448 picaresque μυθιστόρημα 174 σημ. 3 «Pontificio Istituto Orientale» (Ρώμη) 385 σημ. 1 «Romance» («Μυθιστορία») 343

Louth 159

scholar-critic 306 «Scriptorium» (Βησσαρίωνος στή Ρώμη) 99 Sotheby's (οίκος Λονδίνου) 123 St. Andrews Πανεπιστήμιο 286 St. Cross College (Όξφόρδη) 341 Stravaganti (Ακαδημία του Χάνδακα) 134 σημ. 2

«Modern Greek Studies Association» 366 σημ. (3 τής 365), 414

terza rima 122 Thomas Phillips (συλλογή) 123

King's College (Λονδίνο) 340, 342 καί σημ. 2

ΑΛΛΑ ΒΙΒΛΙΑ TOT ΙΔΙΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Νικόλαος Σεκουνδινός (1402-1464). Βίος καϊ έργον. Συμβολή είς τήν μελέτην τών Ελλήνων λογίων τής Διασποράς. Διατριβή έπί διδακτορία. Αθήναι 1970 [Έθνικόν καί Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου, άρ. 9]. Σχ. 8ο, σσ. 277 + 9 πίνακες. Πρόλογοι νεοελληνικών μυθιστορημάτων (1830-1930). Τρίτη έκδοση εμπλουτισμένη μέ νέα κείμενα. Εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 1992 01974, 2 1984 καί φωτοανατύπωσή της μέ βελτιώσεις: 1985). Καί φωτοανατύπωση τής έκδο,σης του 1992 (μέ διορθώσεις): 1998. Σχ. 8ο, σσ. 400. Νεοελληνικά. Μελέτες και άρθρα. Τόμ. Α' Βηλαράς - Κάλβος - Μαρκοράς Καρασούτσας - Παλαμάς - Σκαρίμπας - Δικταϊος - Σεφέρης και άλλοι. Δεύτερη έκδοση έπαυξημένη. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1984 01975). Σχ. 8ο, σσ. 286. «Ό "Ορκος» του Μαρκορά. Εισαγωγή - Κείμενο - Λεξιλόγιο. Νέα έκδοση. Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 1996 [ Ερμηνευτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων -2]. 01978). Σχ. 8ο, σσ. 224. "Ελληνες λόγιοι (ΙΕ'-ΙΘ' αιώνες). Μελέτες και κείμενα. Τόμ. Α'. Δεύτερη έκδοση μέ προσθήκες καί βελτιώσεις. Εκδόσεις Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1988 01979). Σχ. 8ο, σσ. 273 + Πίνακες Α'-θ'. «ΌΖητιάνος» τοϋ Καρκαβίτσα. Είσαγωγή - Κείμενο - Γλωσσάριο. Νέα έκδοση. Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 1996 [Ερμηνευτικές 'Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειμένων -1]. 01980, 2 1982, 3 1985). Σχ. 8ο, σσ. 326. Νεοελληνικά. Μελέτες και άρθρα. Τόμ. Β' Μακρυγιάννης - Κάλβος - Καρκαβίτσας - Παλαμάς - Τ. Κ. Παπατσώνης - Άλ. Σούτσος - Μ. Χουρμούζης Βλαχογιάννης - Γ. Θ. Βαφόπουλος και άλλοι. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1984. Σχ. 8ο, σσ. 370. Ή ποίηση του Νέου Ελληνισμού. I Πρωτονεοελληνικά κείμενα, II Κρητική λογοτεχνία, ΠΙ Δημοτικό τραγούδι. Άνθολογία. Είσαγωγή - Υπομνήματα - Γλωσσάριο. Έβδομη έκδοση. Αθήνα 2004. ["Ιδρυμα Γουλανδρή-Χόρν], (1984: δοκιμαστική έκδοση, '1991, 2 1994, 3 1998, 4 1999, 5 2001, 6 2001). Σχ. 8ο, σσ. 840. «Ό Νέος Ερωτόκριτος» του Παντελή Πρεβελάκη. Εκδόσεις «Τροχαλία», Αθήνα 1987. Σχ. 8ο, σσ. 54.

Εγκώμιο στόν ποιητή Γιάννη Ρίτσο, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1987. Σχ. 8ο, σσ. 40. Πέντε δοκίμια γιά τη νεοελληνική πεζογραφία. Τρίτη έκδοση συμπληρωμένη. Εκδόσεις Λύχνος, Αθήνα 1990 01987, 2 1989 διορθωμένη). [Βραβείο Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ούράνη τής Ακαδημίας Αθηνών]. Σχ. 8ο, σσ. 176. Γεράσιμος Μαρκορας, Ποιήματα. Εισαγωγή - Κείμενο - Λεξιλόγιο. Αθήνα 1988 ["Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική έποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. Σχ. 8ο, σσ. 372. Τά «Τετράδια Κριτικής» του 'Απόστολου Σαχίνη. Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1988 [Περιοδικό Παρουσία - Παράρτημα άριθ. 4]. Σχ. 8ο, σσ. 84. Νεοελληνικά. Μελέτες και άρθρα. Τόμ. Γ' Αλ. & Π. Σούτσος - Γερ. Μαρκορας - Παλαμάς - Σικελιανός -1. Μ. Παναγιωτόπουλος - Σεφέρης - Πρεβελάκης - Π. Κανελλόπουλος - Ρίτσος - Ελύτης και άλλοι. Δεύτερη έκδοση διορθωμένη. Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 1992 01988). Σχ. 8ο, σσ. 376. Προοπτικές και προσεγγίσεις. Μελέτες νεοελληνικής φιλολογίας. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1991. [Α' Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου-Κριτικής]. Σχ. 8ο, σσ. 264. Αναφορά στούς Αρχαίους. Σταθμοί δημιουργικής άρχαιογνωσίας στή νεοελληνική ποίηση και φιλολογική σκέψη. 'Ίδρυμα Γουλανδρή-Χόρν, Αθήνα 1994. Σχ. 8ο, σσ. 144. [Αδαμάντιος Κοραής, Δύο πρόδρομοι: Χριστόπουλος καί Βηλαρας, Ανδρέας Κάλβος, Διονύσιος Σολωμός, Δημοτικισμός καί μεταφράσεις, Κωστής Παλαμας, Κ. Π. Καβάφης, Ιωάννης Συκουτρής, I. Θ. Κακριδής]. Αντρέα Καρκαβίτσα, Ή Λυγερή. Εισαγωγή - Κείμενο - Γλωσσάριο. Αθήνα 1994 ["Ιδρυμα Κώστα καί 'Ελένης Ούράνη, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Γενική φιλολογική εποπτεία: Απόστολος Σαχίνης]. Σχ. 8ο, σσ. 250. Ανάλεκτα νεοελληνικής φιλολογίας. Δεύτερη έκδοση. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1998 01995). Σχ. 8ο, σσ. 418. Ή 'Εκκλησία ώς τέλος και ώς άποκάλυψη στόν Παπαδιαμάντη και στόν Πεντζίκη, Εκδόσεις Δόμος, (Αθήνα 1998). Σχ. 8ο, σσ. 52. Ή νεοελληνική σύνθεση. Θέματα και κατευθύνσεις τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1999. Σχ. 8ο, σσ. 394. Τό συγγραφικό έργο του 'Εμμανουήλ Κριαρα. (Εβδομήντα χρόνια)> (Εκδόσεις) Δόμος, (Αθήνα 2000). Σχ. 8ο, σσ. 40. Ή παρουσία τών κειμένων. Ερμηνευτικές καί ιστορικές άναγνώσεις έργων τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Εκδόσεις Καστανιώτη, Νεοελληνική Τραμ-

ματολογία, Αθήνα 2002. [Βραβείο Ιδρύματος Κώστα καί Ελένης Ούράνη της Ακαδημίας Αθηνών]. Σχ. 8ο, σσ. 336. Παλαμικά. Μελετήματα και Άρθρα (1973-2003). "Ιδρυμα Κωστή Παλαμά, Αθήνα 2003. Σχ. 8ο, σσ. 304. Νοταριακά έγγραφα άπό την Eößota (Negroponte), που συντάχθηκαν κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (1215-1466). Αθήνα 2004. Σχ. 8ο, σσ. 56.