Οι Βαυαροί στην Ελλάδα

A

Oι Bαυαροί στην Eλλάδα

KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

2-15O AΦIEPΩMA ρλος των Bαυαρών στην Eλλάδα. Aγνωστα στοιχεία και νέα έγγραφα πως παρουσιάζονται απ τα βαυαρικά αρχεία σε έκθεση στη Bαμβέργη. Tου Tάσου Tέλλογλου.  Bαυαροί και Aρχαία Eλλάδα. Tα αρχαιολογικά ενδιαφέροντα του Λουδοβίκου του A’, ο ρλος της «Kοινωνίας των Nτιλετάντηδων» και η επίσκεψη του Λέο φον Kλέντζε στην Aθήνα το 1834. Tου Pάιμουντ Bίνσε.  H βαυαρική Aντιβασιλεία στην Eλλάδα (18331835). Tου Kαρλ Nτίκοπφ.  «Tώρα πάμε στην Eλλάδα». Oι Bαυαροί στρατιώτες στην Eλλάδα μέσα απ τα ημερολγια και τα τραγούδια τους. Tης Mαρίας Xίλντεμπραντ.  Tο τέλος του ονείρου. Πώς οι Bαυαροί έφυγαν απ την Eλλάδα το 1834. Tης Mαρίτας Kράους.

16

TEXNH

18

ΦΩTOΓPAΦIA

21

BIBΛIO

22

KPITIKH

Eκθεση στη Bαμβέργη με νέα έγγραφα και άγνωστα στοιχεία απ τα βαυαρικά κρατικά αρχεία

H ιστορία του λευκαδίτικου κεντήματος. Bλέμματα ανωνύμων. Aνέκδοτες φωτογραφίες της «Aγιορείτικης Φωτοθήκης» θα παρουσιασθούν στη Διεθνή Eκθεση της Θεσσαλονίκης. Ξένα μυθιστορήματα. Oι «Bάκχες» του Eυριπίδη στην Eπίδαυρο.

23

ΓEYΣEIΣ

24

ΘEAMATA

Oίνος ο αγαπητς. Συνταγή μαγειρικής. Kινηματογράφοι και θέατρα.

25-31 THΛEOPAΣH

Tο πργραμμα της εβδομάδας.

32

ZΩΓPAΦIKH H ζωή και το έργο του άγνωστου έως σήμερα Γάλλου ζωγράφου Λε Mπρεά.

Σύγκρουση Bαυαρών και κλεφτών στην Aγία Mαρίνα, έξω απ τη Λαμία. Eργο του Λούντβιχ Kέλνμπεργκερ,1836

H ΞENAΓOΣ μας στη λεγμενη «νέα διαμονή», το παλάτι των Bιτελσβάχων στη Bαμβέργη, δεν γνωρίζει τι είμαστε Eλληνες και προσπαθεί να αποδώσει τους λγους εκδίωξης του Oθωνα απ την Eλλάδα αποκλειστικά στο γεγονς τι δεν είχε καταφέρει μαζί με τη βασίλισσα Aμαλία να φέρουν στον κσμο παιδιά. Aλλά εδώ στην τελευταία διαμονή του πρώτου και του τελευταίου Bαυαρού μονάρχη στην Eλλάδα προσφέρονται απτά τα τεκμήρια της αποτυχίας του. Hρθε στη «νέα διαμονή», το νεώτερο απ τα παλάτια της Bαμβέργης με τον εξαίσιο ροδκηπ του, το αρχιτεκτονικ μπαρκ και το ιδιτυπο μείγμα ροκοκ και κλασικισμού στους εσωτερικούς του χώρους, στις 18 Σεπτεμβρίου 1863.

Bαμβέργη

Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

O πατέρας του Λουδοβίκος ο I,

2

ΦIEPΩMA

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

γράφει η δημοσιογράφος Aνίτα Aϊχολτς, ήταν βαθύτατα απογοητευμένος για την αποτυχία του στην Eλλάδα. Στο Mναχο εκτς απ τον πατέρα-μονάρχη ζούσε και ο αδελφς διάδοχος και δεν υπήρχε «χώρος» για έναν τρίτο εστεμμένο, ούτε πολιτικά, ούτε πρακτικά. O Oθωνας μπο-

Eπιμέλεια αφιερώματος: TAΣOΣ TEΛΛOΓΛOY ρούσε να διαλέξει ως τπο διαμονής του ένα απ τα παλάτια του Aσάφενμπουργκ, του Λάντσχουτ, του Bίρτσμπουργκ ή της Bαμβέργης. Διάλεξε την «Aκρπολη του γερμανικού ρομαντισμού» για να του θυμίζει την «άλλη» Aκρπολη της Aττικής, επιμένει ένας απ τους σημαντικτερους μάρτυρες του καιρού του. Δεν ήταν μνο τα στενά σοκάκια της πα-

λαιάς Bαμβέργης που θύμιζαν την Aθήνα του 19ου αιώνα αλλά και οι άνθρωποι. Oι Bιτελσβάχοι διατήρησαν στη Bαμβέργη ένα μεγάλο μέρος της αυλής που διέθεταν στην Aθήνα, κάπου 50 άτομα μεταξύ των οποίων πλειοψηφούσαν Eλληνες. H επίσημη ενδυμασία των αυλικών απετελείτο απ φορεσιές διαφρων ελληνικών περιοχών και το τυπικ εκείνο της Aθήνας. Aπ τις 6 έως τις 8 κάθε απγευμα στη «νέα διαμονή» ακούγονταν μνο ελληνικά.

Aλληλογραφία Oι Bιτελσβάχοι που δεν διέθεταν ίχνος πολιτικού ρεαλισμού, είχαν πιστέψει τα πρώτα χρνια μετά την εκδίωξή τους απ την Eλλάδα τι θα επιστρέψουν δικαιωμένοι απ την Iστορία. O Oθωνας αλληλογραφούσε με έναν απ τους πρωταγωνιστές της ανατροπής του, τον πρωθυπουρ-

AΦIEPΩMA

Aριστερά,Bαμβέργη. Στη «νέα διαμονή» το παλάτι των Bιτελσβάχων, της πρωτεύουσας του γερμανικού ρομαντισμού πέθανε στις 26 Iουλίου 1867 ο πρώτος μονάρχης της Eλλάδας Oθων (επάνω).

γ Bούλγαρη διαπραγματευμενος τους ρους της επανδου, πως πίστευε. Oταν ξέσπασε η κρητική εξέγερση, ο Oθων διαβίβασε μέσω του υπασπιστή του Σπυρίδωνα Kαραϊσκάκη 100.000 γκίλντερς στους ξεσηκωμένους, ένα ποσ ίσο με την ετήσια αποζημίωσή του απ τα ταμεία του Mονάχου. O πατέρας του Λουδοβίκος τον χαρακτήρισε «αδιρθωτο». Σε ένα απ τα τρία δωμάτια της «νέας διαμονής» βρίσκεται το φοιτητικ κρεβάτι πάνω στο οποίο πέθανε ο Bιτελσβάχος πρώην μονάρχης της Eλλάδας. Kαι τις τελευταίες του στιγμές καταδιωκταν απ την έμμονη ιδέα της επιστροφής στην Eλλάδα. Σε μικρή απσταση γιαταγάνια και ένα σερβίτσιο που τον συνδευσε απ τα νεανικά του χρνια στο Παρίσι στο Nαύπλιο, την Aθήνα και τελικά στη Bαμβέργη. Aυτή η έμμονη ιδέα της επιστροφής αφορούσε μια άλλη Eλλάδα στην οποία ούτε είχε μεταβεί αλλά και την οποία ούτε είχε εγκαταλείψει ο Oθων. Στο συμπέρασμα αυτ καταλήγουν και οι επιστήμονες που συνεργάστηκαν για την οργάνωση της έκθεσης του βαυαρικού κρατικού αρχείου με τίτλο «Tο έθνος των ονείρων τους».

Eγγραφα Στην έκθεση παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά 40 έγγραφα απ τα βαυαρικά κρατικά αρχεία που αφορούν την Eλλάδα στην περίοδο πριν, Συνέχεια στην 4η σελίδα

Στάση στον Σπερχει. Eργο του Λούντβιχ Kέλνμπεργκερ,1836. KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

3

AΦIEPΩMA

«Nάπολι ντι Pομάνια» ή Nαύπλιο καθ' ημάς. Aποψη απ ανατολικά. Eργο του Aλεξάντερ Γκρέφρεϊ, 1824 Συνέχεια απ την 3η σελίδα

κατά τη διάρκεια και μετά τη βασιλεία του Oθωνα. Tα έγγραφα αυτά αφορούν λη την γκάμα των ελληνοβαυαρικών σχέσεων του 19ου αιώνα απ το μυστικ πρωτκολλο για τη χορήγηση δανείου 1,8 εκ. γκίλντερς το 1832 απ τον Λουδοβίκο τα διαβατήρια που προετοίμαζε ο Kλέντζε για τα μέλη της περίφημης ελληνικής λεγεώνας των Bαυαρών – που δεν συνεστήθη τελικώς – υπ τον τίτλο Γερμανία και Λεωνίδας. H κακγουστη για τα σημερινά αισθητικά δεδομένα και αφελής αυτή επιγραφή συμπυκνώνει την «βαυαρική» οπτική των ελληνικών πραγμάτων κατά τον 19ο αιώνα. «Γκρεκομανία» την χαρακτηρίζει ο καθηγητής της κλασικής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Mονάχου Pάιμουντ Bίνσε. O Bίνσε επισημαίνει σε ανάλυση ειδικά γραμμένη για τις «Eπτά Hμέρες» τι υπάρχει μια ενιαία γραμμή που ενώνει τους σνομπ της βρετανικής αριστοκρατίας που είχαν συνεπαρθεί απ το κλασικιστικ ραμα του Bίνκλεμαν και την «βαυαρική» οπτική που κυριάρχησε στην αποτίμηση των ελληνικών πραγμάτων. O ιστορικς Kαρλ Nτίκοπφ διευκρινίζει σε μια άλλη συμβολή στο πλαίσιο αυτού του αφιερώματος τι τα βαυαρικά «συμφέροντα» στην Eλλάδα αρθρώθηκαν συγκεκριμένα χι μνο στο πλαίσιο των προσωπικών

4

συσχετισμών της αντιβασιλείας αλλά και στο περιθώριο της «περιορισμένης» κυριαρχίας του ελληνικού κράτους κατά τον 19ο αιώνα υπ το βάρος των χρεών σε βρεταννικά πιστωτικά ιδρύματα και της «επιτήρησης» της Γαλλίας και της Pωσίας. Σε τελευταία ανάλυση πως σημειώνει ο κορυφαίος Bαυαρς φίλος της Eλλάδας τον 19ο αιώνα καθηγητής κλασικής φιλολογίας Φρίντριχ Θιρς, τα μέλη της αντιβασιλείας εστάλησαν στην Eλλάδα για να τιμωρηθούν απ τον Λουδοβίκο για την έλλειψη νομιμοφροσύνης τους.

Mοντέλο Tο μοντέλο τους για την ανάπτυξη της Eλλάδας ήταν, πως παρατηρεί ο Xάινριχ Σέλερ (1) στην καλύτερη περίπτωση (Mάουρερ) «μια ευρωπαιοκεντρική νομικίστικη δικτατορία με θεσμικά χαρακτηριστικά» σε αντίθεση με την «ελληνοκεντρική συνταγματική μοναρχία» του Θιρς. Oι συσχετισμοί αυτοί και μια εικνα της Eλλάδας που δεν είχε σχέση με την μεταπελευθερωτική πραγματικτητα τροφοδτησαν τον αντιβαυαρισμ και δυσκλεψαν εξαιρετικά την επικοινωνία Eλλήνων και Bαυαρών στο πλαίσιο του νέου κράτους αλλά ακμα και των Bαυαρών μεταξύ τους πως σημειώνει η εθνολγος Mαρία Xίλντεμπραντ επικαλούμενη

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

ημερολγια και τραγούδια των Bαυαρών στρατιωτών στην Eλλάδα. Oδήγησε σε προσωπικές τραγωδίες πως εκείνες των Bαυαρών που εγκατέλειψαν την Eλλάδα μετά την εξέγερση του 1834.

Tο τέλος του ονείρου H Mαρίτα Kράους περιγράφει το «τέλος του ονείρου» και την προιούσα απομνωση σων αποφάσισαν παρά τις αντιξοτητες να μείνουν. Aπομνωση που είχε σχέση και με τη διαπίστωση τι η κλασική Eλλάδα και ο ορισμς του ωραίου με βάση την κλασική αρχαιτητα απ τον Bίνκελμαν και η δοκιμαζμενη απ τη φτώχεια, την ξένη εξάρτηση, τις αρρώστιες, την οικονομική και κοινωνική υπανάπτυξη και τα άλυτα εθνικά της προβλήματα Eλλάδα ήταν δύο διαφορετικές κατηγορίες. H έκθεση του Mονάχου που στάθηκε αφορμή σε αυτή τη νέα αππειρα να κοιταχθεί ο φιλελληνισμς απ τις «Eπτά Hμέρες», σηματοδτησε μια ευκαιρία: εκείνη της αποτίμησης των αρχών του σύγχρονου ελληνικού κράτους χωρίς τους παραμορφωτικούς φακούς της πολιτικής εμπάθειας με κριτικ πνεύμα και ακρίβεια, 19 χρνια μετά την οριστική λήξη του πολιτειακού προβλήματος που είχε

την αφετηρία του στη «δωρεά» απ τις τρεις προστάτιδες δυνάμεις της ελληνικής ανεξαρτησίας. Eίναι μια συμβολή των Bαυαρών για τον τρπο που εκείνοι είδαν την Eλλάδα του 19ου αιώνα, για τις ψευδαισθήσεις και τις έμμονες ιδέες τους, για το δημιουργικ πνεύμα της ανοικοδμησης ενς Mάουερ και ενς Kλέντζε και ταυτχρονα μια αποτίμηση του ιστορικού ρεύματος που ονομάστηκε ρομαντισμς και της αισθητικής θεωρίας που πολύ αργτερα αποκλήθηκε κλασικισμς. Kατ’ ουσίαν Γερμανοί γράφουν για Γερμανούς, με θέμα την Eλλάδα. Tο αφιέρωμα θα ήταν αδύνατο χωρίς την παρακολούθηση της ιδέας απ τον μέχρι πρτινος Eλληνα πρξενο στο Mναχο Kωνσταντίνο Pοδουσάκη, την επιλογή του πιο ενδιαφέροντος τμήματος του υλικού της έκθεσης απ τον Pάιχαρντ Xαϊντερντερ εκ μέρους των κεντρικών κρατικών αρχείων της Bαυαρίας και την υποστήριξή της απ τον Kώστα Kαραχάλιο, πρεδρο της ελληνικής Kοιντητας του Mονάχου. Oι «Eπτά Hμέρες» τους ευχαριστούν απ αυτή τη θέση θερμτατα. Σημείωση: (1) «H ανάπτυξη του νέου ελληνικού κράτους απ τη σκοπιά του Φρίντιχ Θιρς» Xάινριχ Σέλερ, καθηγητής του δημοσίου και διοικητικού δικαίου και της φιλοσοφίας του δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Mονάχου στο συλλογικ τμο «Bαυαρικς φιλελληνισμς» εκδ. 1991 απ τον Γκέρχαρντ Γκριμ και τον Θδωρο Nικολάου σελ. 67-82.

AΦIEPΩMA

H Aρχαία Eλλάδα και οι Bαυαροί Tα αρχαιολογικά ενδιαφέροντα του Λουδοβίκου του A', ο ρλος της «Kοινωνίας των Nτιλετάντηδων» και η επίσκεψη του Λέο Φον Kλέντζε στην Aθήνα, το 1834

O νας του Oλυμπίου Δις. Aκουαρέλα του Λούντβιχ Kέλνμπεργκερ. Aθήνα, 1838. Tου Pάιμουντ Bίνσε Kαθηγητή της Kλασικής Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Mονάχου

«Oτι μου επιτρέπετε Eλληνες με σας να ζω, αυτ θεωρώ προνμιο και χι τη διαδοχή στο θρνο!». Λουδοβίκος ο A'

H ΦΛYAPH αγάπη για την αρχαία Eλλάδα –ένα απ τα λίγα «σταθερά» πάθη του κατά τ’ άλλα εύκολα ερωτευμένου Λουδοβίκου– δεν προκλήθηκε απ ανάλογη ανατροφή: O νεα-

ρς πρίγκιπας είχε ελάχιστες γνώσεις των κλασικών γλωσσών, σπούδασε δύο εξάμηνα νεώτερη Iστορία και αυτ χι με μεγάλη διάθεση. Aκμα και σημαντικά έργα τέχνης στο Mναχο δεν ήταν δυνατν να του προκάλεσαν το ερέθισμα: Hδη το 1802 έπρεπε να κλείσει η περίφημη αίθουσα των αρχαίων αντιγράφων, καθώς «τα κλασικά έργα της ελληνικής τέχνης κακοποιήθηκαν και λερώθηκαν απ τις κτες του ιδρύματος και σε τελευταία ανάλυση χρησιμο-

ποιήθηκαν για το άπλωμα των ρούχων»(1). Kαι τα πρωττυπα αρχαία στο Antiqvariun της βασιλικής διαμονής ήταν σε θέση να κάνουν μνο μικρή εντύπωση στον επισκέπτη, αφού το σύνολο του χώρου που τα φιλοξενούσε, ήταν εγκαταλειμμένο πως παραπονιταν ο Γκαίτε. Oύτε το πατρικ πρτυπο μπορούμε να πούμε τι έπαιξε κάποιο ρλο για τον Λουδοβίκο. O πατέρας του Mαξιμιλιανς αντιμετώπιζε εντελώς αδιάφορα την

αρχαιτητα και στη διάρκεια ολκληρης της ζωής του δεν ήταν σε θέση ν’ αντιληφθεί τι άρεσε στον τρελ γιο του απ’ αυτές «τις σπασμένες, βρώμικες κούκλες»(2), πως του άρεσε να χαρακτηρίζει τα αρχαία. α) O ενθουσιασμς του Λουδοβίκου για τα αρχαία και για την τέχνη γενικά αφυπνίσθηκε σ’ ένα ταξίδι που έκανε στην Iταλία το χειμώνα του 1804/1805. Γενιές αργτερα χαρακτηρίστηκαν Συνέχεια στην 6η σελίδα

KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

5

AΦIEPΩMA

O Γιχαν Γιοακίμ Bίνκελμαν (αριστερά), «πατέρας» της αρχαιολογικής επιστήμης. Θέσφατ του: «H μοναδική οδς για τη μεγαλωσύνη είναι η μίμηση των αρχαίων Eλλήνων». Δεξιά,«H καταστροφή του Δράμαλη». Oι μάχες της Eθνικής Παλιγγενεσίας απεικονίζονται απ Eυρωπαίους καλλιτέχνες, της περιδου 1821-1830, σχεδν πάντα με φντο αρχαία ερείπια. Συνέχεια απ την 5η σελίδα

τα έργα αυτής της εποχής ως «κλασικιστικά» (Klassizistisch), ένας ρος άγνωστος στο Λουδοβίκο και την εποχή του. Λγος γινταν για το «αληθιν», το «σωστ» στυλ. O Bίνκελμαν το διατύπωσε με τα λγια: «O μνος δρμος για μας, προκειμένου

να γίνουμε μεγάλοι, αμίμητοι, είναι η μίμηση της αρχαιτητας»(3). H φράση που ηχεί παράξενα, χρειάζεται κάποιες εξηγήσεις: O Bίνκελμαν δεν εννοούσε με τη φράση «μίμηση» μια αντιγραφή ως προς τη μορφή, διτι αυτ οδηγούσε –κατά τον Bίνκελμαν– ήδη απ την εποχή

της αρχαιτητας σε μια παρακμή της τέχνης. Tο να μιμείσαι σημαίνει, στην ακμή της ελληνικής τέχνης να αναγνωρίζεις το «ύψιστο» και να αφομοιώνεις και μετασχηματίζεις τα κριτήρια της τέχνης και του πολιτισμού των «άλλων». Tέτοια «ύψιστη» μορφή του πολιτισμού ήταν δυνατν κα-

τά τον Bίνκελμαν να υπάρξει μνο σε συνθήκες πολιτικής ελευθερίας, δηλαδή σε μια δημοκρατία. Στην περίφημη «Iστορία της Tέχνης της αρχαιτητας» (1764) γράφει σχετικά: «Στην Aθήνα ωστσο, που μετά την εκδίωξη των τυράννων καθιερώθηκε ένα δημοκρατικ πολίτευμα, στο οποίο συμμετείχε ολκληρος ο λας, ανυψώθηκε το πνεύμα του κάθε πολίτη και της ίδιας της πλης πάνω απ’ λους τους Eλληνες... Mαζί με τις επιστήμες εδώ (σ.σ. στη δημοκρατική Aθήνα) εγκαταστάθηκαν οι Tέχνες· εδώ είχαν τη σημαντικτερη έδρα τους και απ εδώ εξαπλώθηκαν σε άλλες χώρες»(4). Mαζί με την ελευθερία ήταν και η γεωγραφική θέση της χώρας, δηλαδή το κλίμα και η απ’ αυτ εξαρτημένη διατροφή των κατοίκων, ένας αποφασιστικς παράγοντας για τη διαμρφωση μιας ανώτατης μορφής πολιτισμού. Tο ζεστ κλίμα –έλεγε– αναπτερώνει τα πνεύματα και κάνει και τους ανθρώπους ωραιτερους.

Δημοκρατία

H αναστήλωση των Προπυλαίων. Eργο με μολύβι του Δανού δημιουργού Mαρτίνους Pρμπι. H αναστήλωση ξεκίνησε με πρωτοβουλία του Λεο Φον Kλέντζε και συνεχίστηκε απ τον Λούντβιχ Pος. Xάρη στις αναστηλώσεις αυτές αποκαλύφθηκε σ’ λο του το μεγαλείο ο νας της «Aπτέρου Nίκης».

6

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

H ιδέα του τι ανώτατης μορφής πολιτισμς μπορεί να αναπτυχθεί μνο σε συνθήκες πολιτικής ελευθερίας, σε μια Δημοκρατία, θα πρέπει να λειτούργησε προκλητικά σε μια Eυρώπη πριν απ τη Γαλλική επανάσταση (ο ιδρυτής της αρχαιολογικής επιστήμης Γιχαν Γιακιμ Bίνκελμαν

AΦIEPΩMA έζησε απ το 1717 ώς το 1768). Eίναι σήμερα δύσκολο να κρίνουμε πσοι άνθρωποι είχαν διαβάσει τα γραφτά του –ποιος μως διάβασε τα έργα του K. Mαρξ ή του Z. Φριντ;– το αποφασιστικ είναι ωστσο η επίδρασή τους! Oχι μνο τους ερευνητές της αρχαιτητας αλλά ολκληρη τη μορφωμένη Eυρώπη είχε συνεπάρει η ιδέα του Bίνκελμαν. H επιρροή του σε καλλιτέχνες και ποιητές πως στον Γκαίτε, τον Σίλερ, τον Mπάιρον ήταν αδιαμφισβήτητη.

σκεται στο κέντρο της αρχαίας Ποικίλλης (στοάς) (6). Σε αυτά τα λγια συνδέουν συνειδητά την ανάμνηση της αρχαίας Aθηναϊκής δημοκρατίας με τις ικαντητες των σημερινών Eλλήνων, που δεν είναι σε θέση να αναπτύξουν εξ αιτίας της τουρκικής καταπίεσης.

«Kοινωνία των Nτιλετάντηδων»

Πριν ακμη αποπλεύσει η «Yδρα» με τις τελευταίες συσκευασίες των γλυπτών του Παρθενώνα απ το λιμάνι του Πειραιά, ανέβηκε μια μικρή ομάδα αρχιτεκτνων και ζωγράφων στο σκάφος για να κατευοδώσουν τον Mπάιρον. Σε αυτούς ανήκαν ο Aγγλος Tσαρλς Pμπερτ Kκερελ και ο Kαρλ Xάλερ φον Xαλερστάιν απ τη χώρα των Φράγκων της Bαυαρίας. O Xάλερ και ο Kκερελ ήταν φιλέλληνες και ανήκαν σε μια νέα γενιά ερευνητών. H επιστημονική ανακάλυψη βρισκταν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντς τους. Tα ευρήματα αγοράζονταν απ τις τοπικές αρχές και στη συνέχεια μεταφέρονταν αλλού για να προστατευθούν απ την «άγνοια των μουσουλμάνων». O Xάλερ στιγμάτιζε την κακή κατάσταση των αρχαίων μνημείων «τα οποία έφεραν την σφραγίδα της ανθρώπινης βαρβαρτητας παρά του χρνου». H ύψιστη αρχή του ήταν «να μην αποσπάται οτιδήποτε, να μην καταστρέφεται οτιδήποτε». Oταν ο Λουδοβίκος έμαθε τι ο Eλγίνος είχε «απαγάγει» μια καρυάτιδα απ το Eρέχθειο ευχήθηκε να αποσπάσει ο Xάλερ για τον ίδιο μία ή δύο. O Xάλερ του έγραψε τι «δεν θα πρέπει να ακουμπήσει αυτά τα έργα τέχνης, να ακολουθήσει το παράδειγμα του Eλγίνου». Aπ την Aκρπολη δεν θα έπρεπε να απομακρυνθεί οτιδήποτε· αρκετή ζημιά είχαν προκαλέσει «τα βάρβαρα χέρια ενς Eλγίνου που είχαν κλέψει τα υπλοιπα υπέροχα έργα τέχνης». O Λουδοβίκος διρθωσε εαυτν, αργτερα μάλιστα έδωσε εντολή στον Xάλερ να μην απομακρύνει στις ανασκαφές του τμήματα απ αετώματα, μετπες ή... κλειστά σύνολα. Tο 1817 πέθανε ο φον Xαλερστάιν στα Aμπελάκια του Oλύμπου. Mε το θάνατ του κλείνει για τον Λουδοβίκο το κεφάλαιο «Aνασκαφές στην Eλλάδα» αλλά χι και το κεφάλαιο «Aρχαία απ την Eλλάδα».

Tο ραμα ενς ξεσηκωμού της Eλλάδας, της χώρας της ελευθερίας και της ομορφιάς, συνέπαιρνε το δεύτερο μισ του 18ου αιώνα ολοένα και ευρύτερους κύκλους της Eυρώπης, πριν απ’ λα στην Aγγλία. Στη διάδοση αυτών των ιδεών συνέβαλε μια, με τα σημερινά δεδομένα, κάπως περίεργη ένωση προσώπων, η «κοινωνία των ντιλετάντηδων» (Society of Dilettanti). Eκεί συναντιταν στην αρχή η εύπορη και διψασμένη για ταξίδια αριστοκρατία, που ήθελε να κάνει εντύπωση με την αντισυμβατική της συμπεριφορά. O Aγγλος ποιητής Oράτιος Bλπολ τους ειρωνευταν: «H ρητή προϋπθεση για να γίνεις μέλος, είναι να έχεις ταξιδέψει στην Iταλία και η προϋπθεση στην πραγματικτητα να είσαι μεθυσμένος»(5). Aυτ μπορεί να ήταν αλήθεια, υπήρχαν μως και οι εξαιρέσεις.O λρδος Σάντουιτς, ο «εφευρέτης» του γεμιστού ψωμιού που φέρει την ονομασία του, ταξίδεψε για πρώτη φορά το 1738 - 1739 στο Aιγαίο· και άλλοι λρδοι και φορείς τίτλων ευγενείας, μέλη αυτής της «κοινωνίας» αποτολμούσαν τολμηρά ταξίδια. Tις περισστερες φορές ωθούνταν απ τη διάθεση για περιπέτεια και την πίεση για τη φήμη, που συνεισέφερε ένα τέτοιο εξωτικ ταξίδι στο μέλος αυτής της κοινωνίας. Σταδιακά γινταν της μδας το να φλυαρείς για την ελληνική τέχνη. Kαι έτσι αυτή η ένωση εκκεντρικών αριστοκρατών

Aρχαία απ την Eλλάδα στην Aθήνα του Iζαρ (Mναχο)

O Oθωνας στην Aκρπολη. Πίσω του ένας Eλληνας αξιωματικς του σώματος των Oυλανών και ένας άλλος αξιωματικς με εθνική ενδυμασία. Eγχρωμη λιθογραφία του Γκουστάβ Kράους.

δέχθηκε βαθμιαία στους κλπους της και αστούς αρχιτέκτονες, φιλολγους που είχαν κάποιες γνώσεις ελληνικού πολιτισμού. Tο 1751 έστειλε η «Kοινωνία» δύο αρχιτέκτονες, τους Tζέιμς Στούαρτ και Nίκολας Pέβετ, στην Aθήνα με την εντολή να κάνουν συστηματικές μετρήσεις των ελληνικών μνημείων. Oι εργασίες της «Kοινωνίας των ντιλετάντηδων» υπήρξαν ένα σημείο καμπής στην έρευνα της αρχαίας Eλλάδος. Oταν το 1759 εκδθηκε ο πρώτος τμος των «Aρχαιοτήτων της Aθήνας» των Στούαρτ-Pέβετ, τον εξετίμησαν πολύ περισστερο απ κάθε προηγούμενη έκδοση. Hταν το «στάνταρντ» έργο για τους «κλασικι-

στές» αρχιτέκτονες που επιθυμούσαν στο πνεύμα του Bίνκελμαν να μιμηθούν την ελληνική αρχιτεκτονική τέχνη. H σημασία τους βρίσκεται και σε έναν άλλο τομέα . Yπήρξαν οι ιδρυτές του αγγλικού φιλελληνισμού. Στα γραπτά τους αποτυπώνεται πλάι στον αναμενμενο θαυμασμ για την αρχαία Eλλάδα και η αγάπη τους για τους «σύγχρονους» Eλληνες. Eξαίρουν τους Aθηναίους ως ταλαντούχους, θαρραλέους και με αίσθηση του χιούμορ: «Δεν είναι του είδους τους οι τεχνίτες-ρήτορες και οι πολυάσχολοι πολιτικοί... και είναι άξιο παρατήρησης τι το καφενείο που συχνάζουν αυτού του είδους οι φυσιογνωμίες, βρί-

O αρχαιολ γος Γι χαν Bίνκελμαν O ΓEPMANOΣ ιστορικς της τέχνης και αρχαιολγος Γιχαν Γιακιμ Bίνκελμαν γεννήθηκε στις 9 Δεκεμβρίου του 1717. Hταν γιος υποδηματοποιού. Σπούδασε αρχικά Θεολογία και εργάστηκε ως παιδαγωγς και βιβλιοθηκάριος του κμητος φον Mπινάου του Nτένενιτς, ο οποίος είχε μια απ τις πλουσιτερες βιβλιοθήκες στη Γερμανία. Mετά μελέτες και επισκέψεις στην Πινακοθήκη της Δρέσδης, συνέλεξε το υλικ του πρώτου έργου «Σκέψεις περί της μιμήσεως ξένων έργων στη ζωγραφική και γλυπτική», το οποίο εξέδωσε το 1755. Διέμεινε στην Iταλία 13 χρνια και επισκέγτηκε τη Pώμη, τη Φλωρεντία, τη Nεάπολη, τις βιβλιοθήκες, τις πινακοθήκες καθώς και τα νεώτερα μνημεία τέχνης. Tα κείμενά του για την τέχνη και την αρχαιολογία, στα οποία επιχειρεί να ταξινομήσει και να ερ-

μηνεύσει την τέχνη της Aρχαιτητας, συνέβαλαν αποφασιστικά στη γέννηση και την ανάπτυξη του νεοκλασικισμού. Στο βασικ του έργο με τίτλο «Iστορία της τέχνης της Aρχαιτητας» (1764), ο Bίνκελμαν ερμηνεύει την αρχαία ελληνική τέχνη τονίζοντας τη «μεγαλοπρεπή απλτητά» της και την «ήρεμη επιβλητικτητά» της – αντίληψη που θα παρέμενε και η κυρίαρχη άποψη για μεγάλο χρονικ διάστημα. O Bίνκελμαν δολοφονήθηκε το 1768 στην Tεργέστη απ ένα Iταλ κακοποι ο οποίος εποφθαλμιούσε τα πολύτιμα αντικείμενα που έφερε μαζί του. O τάφος του βρίσκεται μέσα στον καθεδρικ να της Tεργέστης (Σαν Tζιούστο). O Γιχαν Γιακιμ Bίνκελμαν θεωρείται ο ιδρυτής της αρχαιολογικής επιστήμης.

Διαγωνισμς Tο 1814 ο Λουδοβίκος έδωσε εντολή ως πρίγκιπας - διάδοχος να προκηρυχθεί διαγωνισμς για ένα κατάλληλο κτίριο το οποίο θα στέγαζε την πρσφατα αποκτηθείσα συλλογή των αρχαίων γλυπτών. Oρος για τους αρχιτέκτονες ήταν να σχεδιάσουν ένα κτίριο «στο πιο γνήσιο αρχαίο στυλ». O Λέο φον Kλέντζε ξεχώρισε με μεγάλη διαφορά. Hταν, πως είπε ο Λουδοβίκος, έμφορος της συνείΣυνέχεια στην 8η σελίδα KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

7

AΦIEPΩMA Συνέχεια απ την 7η σελίδα

δησης του μηνύματος και διατύπωνε ένα αρχιτεκτονικ «πιστεύω» που ενθουσίαζε τον Λουδοβίκο: «Yπήρχε και υπάρχει μνο μία αρχιτεκτονική τέχνη και θα υπάρχει μία αρχιτεκτονική τέχνη, εκείνη που αποκορυφώθηκε στην ελληνική ιστορική και πνευματική εποχή. «O Kλέντζε δεν ήθελε να είναι ένας απλς αντιγραφέας της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Σε ένα γράμμα του προς τον Λουδοβίκο γράφει: «Eτσι πως ο Παλλάντιο έγινε μεγάλος και αθάνατος με την γεμάτη αίσθηση μεταφορά της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής στην εποχή του, έτσι θα ήθελα εγώ να το επιχειρήσω με τα έργα των Eλλήνων, αυτς είναι ο μοναδικς δρμος, να γίνει κανείς κάτι περισστερο απ κοινς αντιγραφέας»(7). Oι απαιτήσεις αυτού του προγράμματος ήταν υψηλές. Mια νέα περικλεϊκή ακμή της τέχνης είχε σχεδιαστεί. Oι χαρακτηρισμοί, «Λουδοβίκος - ο νέος Περικλής», «Kλέντζε - ο νέος Kλεισθένης» και «Mναχο - η Aθήνα στον Iζαρ» ήταν ττε του συρμού. Tο 1862 είχαν περάσει 46 χρνια απ την τοποθέτηση του θεμέλιου λίθου της γλυπτοθήκης. Tα εγκαίνιά της είχαν γίνει το 1830. H κατασκευή της Aθήνας στον Iζαρ προχωρούσε αργά. Hδη ως πρίγκιπας διάδοχος ο Λουδοβίκος είχε πέσει με τα ποικίλλα καλλιτεχνικά του εγχειρήματα εντελώς έξω και είχε κατά συνέπεια βυθιστεί στα χρέη. Aπ το 1816 ως το 1826 έπρεπε να πληρώσει για το χτίσιμο της γλυπτοθήκης 900.000 φιορίνια. Για να συγκεντρώσει αυτ το ποσ ανάγκαζε το κρατικ ταμείο να δανείζεται απ τον τραπεζίτη Zέλινγκμαν το οποίο και «βογγούσε» υπ το βάρος των τκων. O νέος «Περικλής της Bαυαρίας» έπρεπε σύντομα ν’ αντιληφθεί τι η υποστήριξη για τα σχέδιά του ολοένα και περιοριζταν. O Kλέντζε επιθυμούσε να ανασκάψει την Oλυμπία που ήλπιζε τι θα

Λέο φον Kλέντζε-Kαρ Φρήντριχ Xάιντλμαν. Aποψη της γλυπτοθήκης. Λιθογραφία 1830.

εύρισκε ολκληρα γλυπτά και σ’ αυτ του το ραμα είχε έναν ανέλπιστο σύμμαχο, τον καθηγητή κλασικών γλωσσών στο πανεπιστήμιο του Mονάχου Φρίντριχ Θιρς. O Θιρς ήθελε να ταξιδέψει ο ίδιος στην Oλυμπία. O φιλλογος των κλασικών γλωσσών και ιδρυτής του Γυμνασίου κλασικών σπουδών στη Bαυαρία ήταν ένας φλογερς φιλέλληνας. Aπ το 1812 ησχολείτο με την εκπαίδευση νεαρών Eλλήνων και δημιούργησε για το λγο αυτ ένα «Athenaum» στο σπίτι του. Aμέσως μετά το ξέσπασμα της Eλληνικής Eπανάστασης τον Iούλιο του 1821 ο Θιρς τύπωσε στις εφημερίδες της Bαυαρίας και της Bιτεμβέργης μια έκκληση για τον σχηματισμ μιας γερμανικής λεγεώνας για

την Eλλάδα. H έκκληση εκνεύρισε τον Mέτερνιχ ο οποίος και προκάλεσε την επίδοση notam της Πρωσσίας στη Bαυαρία και τη Bιτεμβέργη. Σ’ αυτήν αναφερταν μεταξύ των άλλων: «Mεταξύ των αποστλων της ελευθερίας ουδείς, εξ σων μας είναι γνωστά, δεν είχε τέτοιο θράσος και δεν επέδειξε τέτοια ωμή περιφρνηση των υποχρεώσεών του και των επικρατουσών συνθηκών σο ο καθηγητής Θιρς στο Mναχο, ο οποίος αντιμετωπίζοντας με θυμηδία τους νομικούς φραγμούς είχε τέτοια εμπαθή επιρροή στα φύλλα της χώρας του και δεν ντράπηκε να καταχραστεί την έλλειψη δισταγμών που κυριαρχεί στις συντάξεις και τη λογοκρισία των επισήμων εφημερίδων της Bιτεμβέρ-

Mοναστηράκι: Tζαμί Tζισδαράκη, βιβλιοθήκη Aδριανού και νας των Aγίων Aσωμάτων. Eργο του J. N. Henri de Chacaton, 1839

8

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

γης προκειμένου να απευθύνει έκκληση στη γερμανική νεολαία να σχηματίσει ένα ένοπλο τμήμα για το οποίο δεν δίστασε να συστήσει ως τπο συγκέντρωσης τον τπο διαμονής του κυριάρχου του»(8). O Θιρς ήταν σε θέση να αισθάνεται ασφαλής στο Mναχο παρά την ωμή απαίτηση της Aυστρίας και της Πρωσσίας να «τεθεί τέλος στο επαναστατικ παιγνίδι του καθηγητή Θιρς και των συν αυτώ», διτι οι «συν αυτώ» δεν ήταν άλλοι απ τον πρίγκιπα διάδοχο Λουδοβίκο και τον διευθυντή των αυλικών κτισμάτων Λέο φον Kλέντζε.

«Γερμανία - Λεωνίδας» H τυπωμένη έκκληση του Θιρς είχε κιλας διαδοθεί ταν ο Kλέντζε σχεδίαζε ένα «διαβατήριο» που εξασφάλιζε ελευθερία μετάβασης απ τα ευρωπαϊκά λιμάνια στον τπο συγκέντρωσης της λεγεώνας, το Bλο. Tο πρωττυπο του διαβατηρίου το έστειλε στον Λουδοβίκο, δεν ξέχασε ωστσο να προσθέσει, τι τα πάντα αφορούσαν «ιδιωτική υπθεση», και τι δεν θα έπρεπε να τεθεί υπ’ ψιν άλλου ή να δοθεί ευρύτερα. Eφερε τον τίτλο: «Γερμανία και Λεωνίδας». Πάνω απ το συνδετικ «και» υψωνταν το κοιν των χριστιανών σύμβολο. Φιλέλληνες, λοιπν, ήταν πριν απ’ λους εκείνοι, που στα χρνια πριν απ την έκρηξη του ξεσηκωμού ήθελαν να σώσουν την ελληνική τέχνη και μετά το 1821 τους Eλληνες. Oπως για λους τους ονειροπαρμένους και τους οραματιστές η αντιπαράθεση με την πραγματικτητα τους ήταν ξένη: Aν θεωρούσε ο Λουδοβίκος αρχικά τι ήταν σε θέση να δημιουργήσει μια Aθήνα στον Iζαρ, στην οποία θα έβρισκαν καταφύγιο και τα υπολείμματα της αρχαίας Aθήνας, ε-

AΦIEPΩMA ξίσωσε στη συνέχεια στην ιδεαλιστική αντιμετώπιση της Aθήνας τον απελευθερωτικ αγώνα με τους περσικούς πολέμους της κλασικής αρχαιτητας και τον Mπτσαρη με τον Λεωνίδα. Aλλά και για τους Eλληνες η ταύτιση του έθνους των ονείρων τους με τα αρχαία μνημεία γινταν λο και πιο έντονη υπ το κράτος της εντύπωσης της λεηλασίας της Aκρπολης απ τον Eλγίνο και των σοβαρών καταστροφών των αρχαίων οικοδομημάτων κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα. Σ’ αυτ αποκλειστικά το σημείο, με τέτοια πλήρη ταύτιση μνο σ’ αυτ το σημείο, επικάλυπταν οι αντιλήψεις του φιλέλληνα Λουδοβίκου, του οποίου ο γιος έγινε ο πρώτος μονάρχης της Eλλάδας, τις υψηλές προσδοκίες των Eλλήνων για μέτρα και επιτυχίες της βαυαρικής κυριαρχίας. O Λουδοβίκος έστειλε τον Kλέντζε το 1834 στην Eλλάδα προκειμένου να ασχοληθεί με τα αρχαία. Hταν κάτι που μπορούσε ν’ αντιμετωπίσει ο Kλέντζε: επέβαλε μια αυστηρή προστασία των μνημείων και έδωσε εντολή να φυλάσσονται. O πανηγυρικς του στον Παρθενώνα, στις 10 Σεπτεμβρίου 1834 αποτυπώνει την περηφάνεια ενς φιλέλληνα, του οποίου το νειρο έγινε πραγματικτητα καθώς και τη συνείδηση του μεγαλείου της στιγμής και των νέων καθηκντων: «Mεγαλειτατε, βρίσκεσθε σήμερα μετά απ πολλές δεκαετίες της βαρβαρτητας σ’ αυτ το ψηλ κάστρο καθ’ οδν προς τον πολιτισμ και τη δξα, στην οδ του Θεμιστοκλή, του Aριστείδη, του Kίμωνα και του Περικλή και αυτ μπορεί και πρέπει να γίνει στα μάτια του κσμου ένα σύμβολο της ευλογημένης περιδου διακυβέρνησης της μεγαλειτητς σας και των σων αποφασίσετε για το βραχώδες αυτ κάστρο. Tα ίχνη μιας περιδου βαρβαρτητας, στάχτης και άμορφων ερειπίων, θα εξαφανισθούν πως παντού στην Eλλάδα και εδώ και τα υπολείμματα της ενδξου εποχής θα διαμορφωθούν στις ασφαλέστερες βάσεις ενς δοξασμένου παρντος και μέλλοντος»(9). Σημειώσεις: 1) P. Bίνσε. Για το πργραμμα και το ιστορικ της αγοράς της γλυπτοθήκης του Λουδοβίκου του 1ου: Xωρίς εξουσιοδτηση – στην «Iστορία του εμπορίου της Tέχνης», Mναχο I. (1989) σελ. 105. 2) Λέο φον Kλέντζε «Mεμοραμπίλια», I. 97. (Xειργραφο, θα εκδοθεί σύντομα). 3) Γ. Γ. Bίνκελμαν, για τη μίμηση των ελληνικών έργων στη ζωγραφική και τη γλυπτική. 2η διευρυμένη έκδοση, Δρέσδη 1756. (Mελέτες της γερμανικής ιστορίας της τέχνης, τ. 330) Mπάντεν Mπάντεν 1962, σελ. 3. 4) Γ. Γ. Bίνκελμαν, Aπαντα, εκδ. του Γ. Eϊζελέιν (Nτοναουσίνγκεν 825) τ. 3, σ. 124. 5) Λ. Kαστ «Iστορία της κοινωνίας των ντιλεντάντηδων» (1914) σελ. 265. 6) P. Tζένκις «Oι Bικτωριανοί και η αρχαία Eλλάδα» (1980) σελ. 3. 7) Mναχο, αρχείο απορρήτων (3η Διεύθυνση βαυαρικού κρατικού αρχείου) IA, 36, I, Kλέντζε στον Λουδοβίκο γράμμα 45 της 27ης Σεπτ. 1817. 8) B. Zάιντλ, «Bαυαροί στην Eλλάδα» (1981) σελ. 324. 9) Φ.B. Xάμντορφ, κατάλογος έκθεσης: «Eνα ελληνικ νειρο» σελ. 183.

Aριστερά ο αρχιτέκτονας Λέο φον Kλέντζε.Hρθε στην Eλλάδα το 1834 προκειμένου να ασχοληθεί με τα αρχαία μνημεία. Mε εντολή του άρχισε η προστασία και η φύλαξη των αρχαιοτήτων. Πάνω, φωτοαντίγραφο της έκκλησης του Φρίντριχ Θίρς, καθηγητή κλασικών σπουδών στη Bαυαρία για τον σχηματισμ μιας γερμανικής λεγεώνας που θα σταλεί στην Eλλάδα

Aποψη των Aθηνών. Yδατογραφία του Γερμανού καλλιτέχνη J. M. Wittmer. KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

9

AΦIEPΩMA

Δύο απ τα μέλη της Aντιβασιλείας (1833-1835): Aριστερά, ο Γιζεφ Λούντβιχ κμητας φον Aρμανσμπέργκ και δεξιά, ο στρατηγς Kαρλ Bίλχελμ φον Xάιδεκ.

H Aντιβασιλεία στην Eλλάδα Πώς ο Aρμανσμπεργκ «εκπαραθύρωσε» τους Mάουερ και Xάιδεκ Tου Kάρλ Nτίκοπφ Iστορικού

Πλαπούτας, Mιαούλης, Mπτσαρης. Oι τρεις εκπρσωποι της Eθνοσυνέλευσης που μετέφεραν στον Oθωνα την απφαση του Eθνους.

10

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

EΠEITA απ χρονοβρες και δύσκολες διαβουλεύσεις ο βασιλιάς Λουδοβίκος ονμασε την 1η Oκτωβρίου 1832 τους εκπροσώπους της μοναρχίας στην Eλλάδα καθορίζοντας ταυτχρονα και τις αποδοχές τους: τον σύμβουλο του κράτους και πρώην υπουργ Γιζεφ Λουντβιχ κμητα φον Aρμανσμπεργκ, τον κρατικ σύμβουλο και σύμβουλο του Pάιχ καθηγητή του γαλλικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Mονάχου Γκέοργκ Λούντβιχ φον Mάουρερ και τον στρατηγ Kαρλ Bίλχελμ φον Xάιδεκ. Ως αναπληρωματικ «για την περίπτωση που ένα απ τα μέλη της αντιβασιλείας θα αποχωρούσε» καθρισε ο βασιλιάς τον μυστικ σύμβουλο ιππτη Kαρλ φον Aμπελ. O κμητας Aρμανσμπεργκ ορίστηκε ταυτχρονα σε πρεδρο της επιτροπής του θρνου. H υπδειξη των

τριών αυτών ανδρών προκάλεσε εντύπωση και πέρα απ το Mναχο. O Xάιντεκ και ο Mάουρερ είχαν την εύνοια του βασιλιά κατά τη στιγμή της υπδειξής τους. O Xάιδεκ ήταν ήδη απ την εποχή του Kαποδίστρια στρατιωτικς σύμβουλος με εντολή του βασιλιά.

Προσάρτηση O Mάουρερ συνέβαλε αποφασιστικά ως καθηγητής του γαλλικού Δικαίου στο Mναχο στην προσάρτηση του Παλατινάτου στο κρατικ μρφωμα της Bαυαρίας, αλλά για τον Aρμανσμπεργκ και τον Aμπελ οι φήμες επέμεναν τι εξορίστηκαν απ το Mναχο με την υπδειξή τους. O Aρμανσμπεργκ προκάλεσε τη δυσαρέσκεια του βασιλιά εξ αιτίας της φιλελεύθερης στάσης του και ακμα περισστερο εξ αιτίας της αυτάρεσκης πολυτέλειας με την οποία συνδευε τις εμφανίσεις του. O Aμπελ, στεντερος συνεργάτης του Aρμαν-

AΦIEPΩMA σμπεργκ, προκάλεσε εξ αιτίας της στάσης του στην τοπική Bουλή τη δυσαρέσκεια του βασιλιά και επρκειτο να τοποθετηθεί γραμματέας στην αποστολή της Bιέννης. H παράλειψη του συμβούλου της Aυλής και φιλέλληνα Φρίντριχ Θιρς, που πολλοί είχαν θεωρήσει ως προσβολή του διάσημου συνηγρου της ελληνικής υπθεσης οφειλταν στην αντιπάθεια του Λουδοβίκου για τους «πολιτικούς καθηγητές» παράλληλα με μια αππειρα διάσωσης των προσχημάτων έναντι της Aυστρίας και της Pωσίας. O Θίρς είχε ασκήσει πολιτική χωρίς να είναι εξουσιοδοτημένος απ τον βασιλιά σε ένα πρσφατο ταξίδι του στην Eλλάδα. Tάχθηκε υπέρ ενς συντάγματος στην Eλλάδα. Iδιαίτερη σημασία είχε η 5η παράγραφος των οδηγιών που είχαν συνταχθεί στο Mπαντ Mπρικενάου και αφορούσαν τον τρπο άσκησης της αντιβασιλείας στην Eλλάδα. Σύμφωνα με αυτή λες οι αποφάσεις έπρεπε να υπογράφονται απ λα τα μέλη της επιτροπής του θρνου αν και μπορούσαν να λαμβάνονται κατά πλεοψηφία. O κμητας Aρμανσμπεργκ προεδρεύει των συνεδριάσεων, διατηρεί τη σχέση με τους απεσταλμένους ξένων κρατών και τις πρεσβείες υπ την προϋπθεση της συλλογικτητας στη λήψη των αποφάσεων. Eνα τυπικ δείγμα λουδοβίκειας πολιτικής έναντι των συνεργατών του κατά το «διαίρει και βασίλευε». Πολύ σύντομα, μετά την άφιξη των μελών της επιτροπής του θρνου, αναδείχθηκε το σπίτι του Aρμανσμπεργκ στο «κέντρο της δραστηριτητας» του «αγγλικού κμματος» ενώ την κυβέρνηση βάραινε λο και περισστερο η υποψία τι ήταν στην πλειοψηφία της ρωσφιλη. Eτσι η επιτροπή του θρνου εγκατάλειπε λο και περισστερο το έδαφος της ουδετερτητας και έμπαινε στα χωρικά ύδατα των κομματικών συμφερντων και αναμετρήσεων.

Θ. Kολοκοτρώνης Xρειάστηκε η λεγμενη συνωμοσία του Kολοκοτρώνη για να μετατρέψει τις ρωγμές μέσα στην κυβέρνηση σε ένα αγεφύρωτο χάσμα. Oι επικεφαλής των παλικαριών που είχαν ως ηγέτη τους τον «γέρο του Mοριά», Θεδωρο Kολοκοτρώνη –έτσι ήθελαν οι φήμες στο Nαύπλιο το φθινπωρο του 1833– σχεδίαζαν τον παραμερισμ της επιτροπής του θρνου και την ανάδειξη του Oθωνα απ’ ευθείας στο θρνο. H πλειοψηφία της επιτροπής αποφάσισε τη σύλληψη των ηγετών των παλικαριών. Oταν ο μεταφραστής της επιτροπής Δρ. Φραντς έστειλε δύο επιστολές στο Mναχο προς τον βασιλιά με την παράκληση να ανακληθούν τα μέλη της αντιβασιλείας και να ανατεθούν τα καθήκοντά της στον κμητα αποκλειστικά, παράλληλα με μια αντίστοιχη επιστολή του Bρετανού Nτουκινς αποφάσισε η πλειοψηφία να προχωρήσει σε ένα «χτύπημα απελευθέρωσης». O Φραντς συνελήφθη και τα έγγραφά

Γκέοργκ Λούντβιχ φον Mάουερ. Tο τρίτο μέλος της Aντιβασιλείας, σύμβουλος του Λουδοβίκου A', βασιλιά της Bαυαρίας και καθηγητής του Γαλλικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Mονάχου.

του κατασχέθηκαν. Δεν προσήχθη σε δικαστήριο αλλά εστάλη πίσω στο Mναχο. H πλειοψηφία της επιτροπής διαμαρτυρήθηκε έντονα προς το Λονδίνο για τις ενέργειες του Nτουκινς και ζήτησε την ανάκλησή του. O λρδος Πάλμερστον χρησιμοποίησε στην απαντητική του ντα σκληρές εκφράσεις κατά της πλειοψηφίας της επιτροπής επισημαίνοντας τι για την Aυτού Eξοχτητα η επιτροπή δεν αποτελούσε τίποτα άλλο απ έναν «αντιβασιλικ κλάδο» της Pωσίας. H απάντηση αυτή προκάλεσε επιστολές των δύο πλευρών προς τον βασιλιά στο Mναχο που δεν άργησε να αποφασίσει. Προς μεγάλη κατάπληξη αποφάσισε κατά του Mά-

ουρερ και του Aμπελ, ενώ ο Xάιδεκ διεσώθη.

Eπίτροπος Eτσι κατ’ ουσίαν ο Aρμανσμπεργκ ανέλαβε μνος τα καθήκοντα του επιτρπου του θρνου, καθήκοντα που «τράβηξαν» σε χρνο και πέραν της ενηλικιώσεως του Oθωνος, ώς τον Φεβρουάριο του 1837. O Aρμανσμπεργκ αξιοποίησε την προεργασία των αντιπάλων του. Tο πλαίσιο της ανάπτυξης της Eλλάδας είχε τεθεί απ την ανακληθείσα πλειοψηφία της επιτροπής. H εκπαραθύρωσή τους δεν ήταν το αποτέλεσμα μιας ενστικτώδους ε-

νέργειας του μονάρχη αλλά πολύ περισστερο το αποτέλεσμα της μαζικής πολιτικής πίεσης «δύο υπερδυνάμεων»: της Aγγλίας και του διεθνούς κεφαλαίου που στήριζε το ελληνικ δάνειο υπ τη μορφή των πιστωτικών ιδρυμάτων Pτσιλντ και Aϊχταλ. Mε ακρίβεια περιέγραψε ο Λουδοβίκος στο γι του τους συσχετισμούς: «Tο καλ της Eλλάδας με οδήγησε στην απφαση αυτή που χειροκροτήθηκε χι μνο απ τους περισστερες Eλληνες αλλά και απ τις δυνάμεις και τα πιστωτικά ιδρύματα (είναι και αυτά μία δύναμη). H εκδίωξη του κμητα Aρμανσμπεργκ θα κατέστρεφε το δάνειο».

KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

11

AΦIEPΩMA

«Tώρα πάμε στην Eλλάδα» Oι Bαυαροί στρατιώτες μέσα απ τα ημερολγια και τα τραγούδια τους

Aποκάλυψη προτομής του Oθωνα στο Xεχενκίρχεν Φορστ της Bαυαρίας, στις 13 Φεβρουαρίου 1834, με την παρουσία ελληνικών στρατευμάτων. Λιθογραφία του Γκούσταβ Kράους, 1834. Tης Mαρίας Xίλντεμπραντ Eθνολγου

O ΦPAΪXEP φον Tρατσμπέργκ περιγράφει ως εξής την άφιξη του Eλληνα βασιλιά στο Nαύπλιο: «Στις 30 Iανουαρίου αντικρίσαμε το Παλαμίδι, το κάστρο του Nαυπλίου, που δεσπζει της πλεως ψηλά πάνω σε ένα βράχο... Oταν η “Mαδαγασκάρη” πλησίασε το Παλαμίδι μεταφέροντας τους βασιλείς που περίμεναν απ καιρ, χαιρέτησαν απ το κάστρο με ομοβροντία κανονιοβολισμών, χαιρετισμς στον οποίο απάντησαν τα πλοία με τα καννια τους. Aυτή η εντυπωσιακή άποψη των αμοιβαίων κανονιοβολισμών μας έδωσε κατά κάποιο τρπο την εντύπωση μιας ναυμαχίας... Προσωπικά αντικείμενα του Oθωνα. Eκτίθενται στην έκθεση της Bαμβέργης.

12

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

Δεν είχε προλάβει ακμη η νηοπομπή να ρίξει άγκυρα, οπτε κύ-

κλωσαν τη βασιλική φρεγάτα ένα σωρ βάρκες φορτωμένες με χαρούμενους Eλληνες και Eλληνίδες...» Στη Bαυαρία η συγκέντρωση εθελοντών συνεχιζταν με μεγάλο ζήλο. O Γιχαν Γιάκομπ Kάιζερ απ το Λάντσχουτ τοποθετήθηκε στις υπηρεσίες της βασιλικής αυλής. «Eκείνη την εποχή», γράφει, «εθελοντές απ λα τα μέρη της Γερμανίας συνέρρεαν υπ τις σημαίες του βασιλιά Oθωνα. Mε χαρά εγκατέλειπε κανείς την πατρίδα του προκειμένου να περιδιαβεί τη γη που ήταν ευλογημένη απ τέτοιες σημαντικές αναμνήσεις»(1).

Στο Aντίρριο O Kάιζερ αποτύπωσε τα σα έζησε απ μνήμης και σε αυτ το σημείο επικαλείται ήδη μια απογοή-

AΦIEPΩMA τευση που επρκειτο σύντομα να αμβλύνει τον ενθουσιασμ του: «O καθένας απ εμάς είχε το σπρο της ελπίδας στην καρδιά του και δεν παρέλειπε να τον καλλιεργεί με υποσχέσεις. Γι’ αυτ και η απογοήτευση τσο πολλών φιλελλήνων, γι’ αυτ και η νοσταλγία πολλών για τον τπο απ τον οποίο προήλθαν, αυτ το τρομακτικά αργ αλλά αποτελεσματικ στην επίδρασή του δηλητήριο μιας ανίατης αρρώστιας στη διάθεση» Oταν ο Kάιζερ ανέλαβε τη διοίκηση του κάστρου του Aντιρρίου, και επιθεώρησε την περιοχή γύρω απ το κάστρο βρέθηκε αντιμέτωπος με τη σκληρή πραγματικτητα: «Eνας σωρς απ θραύσματα, οβίδες ήταν σκορπισμένα γύρω απ το τείχος και ξεπλένονταν απ τα κύματα. Eδώ και εκεί ξεπρβαλε μέσα απ τις τάφρους μία νεκροκεφαλή το οποίο υπογράμμιζε με τον δικ του τρπο την εντύπωση της εγκατάλειψης του τπου αυτού, μίας εγκατάλειψης που αιχμαλώτιζε ακμα περισστερο εκείνον που περνούσε τη γέφυρα του τρένου για να αναζητήσει εδώ την τύχη του».

Tα στρατπεδα Kαθώς δεν υπήρχαν αρκετά στρατπεδα έπρεπε αξιωματικοί και στρατιώτες να εγκατασταθούν σε παράγκες και ερείπια ταν δεν στρατωνίζονταν με τους Eλληνες: «Oι γρεναδιέροι μου μένουν σε άθλιες παράγκες, άσχημα καλυμμένοι απ τις ισχυρές αυτή την περίοδο καταιγίδες. Σακιά με άχυρο δεν υπάρχουν. Oι στρατιώτες κοιμούνται πάνω στο σκληρ χώμα τυλιγμένοι στις κουβέρτες τους», γράφει ο Kάιζερ. Aλλά και το καλοκαίρι η κατάσταση δεν ήταν καλύτερη καθώς ο καύσωνας και οι ανεπιθύμητοι επισκέπτες έκαναν έναν ξεκούραστο ύπνο αδύνατο. O Mπάπτιστ Στέφαν γράφει στον αδελφ του στο Aουγκσμπουργκ με μία γερή δση χιούμορ: «Γύρω στο ξημέρωμα μπορεί κανείς να κοιμηθεί καθώς τον ύπνο στον στερεί είτε η μεγάλη ζέστη, είτε τα μικρά γκρίζα ζωύφια που πηδούν και τρέχουν γρήγορα και απ την παρουσία των οποίων δεν είναι δυνατν να απαλλαγείς ακμα και στις συνθήκες της μεγαλύτερης καθαριτητας... Kοίτομαι στο έδαφος και συχνά έχω και άλλους συντρφους στον ύπνο που είναι εδώ τσο συνηθισμένοι να ζουν κοντά σε ανθρώπους ώστε μπορείς να τους πιάσεις με το χέρι αν δεν υπολογίσεις τα δντια τους» (2)].

H διατροφή H διατροφή στην Eλλάδα των Bαυαρών στρατιωτών ήταν σχετικά μοντονη. Σχεδν καθημερινά αρνίσιο κρέας, ψωμί απ κριθάρι, κρασί και σναπς. H έλλειψη ικανοποίησης των

Bαυαροί αξιωματικοί (αριστερά) πλάι στο προσωπικ# της τουρκικής διπλωματικής αντιπροσωπείας στην Aθήνα. Eργο του Λούντβιχ Kέλνμπεργκερ, 1837.

Mάχη στο Xασλάν Aγά της Mεσσηνίας με κλέφτες. Eργο του Λούντβιχ Kέλνμπεργκερ, 1838.

στρατιωτών αποτυπώθηκε και στους στίχους ενς τραγουδιού: Στην Eλλάδα, εκεί έχει ζέστη δεν τρως τίποτα άλλο απ αρνί στην Eλλάδα είναι η φτώχεια τσο μεγάλη

δεν βρίσκεις άλλο απ κριθαρένιο ψωμί(3). Tα λουκούλεια γεύματα συνήθως με χοιριν και λουκάνικα που ήταν άγνωστα ττε στην Eλλάδα, ήταν η εξαίρεση. H κακή οργάνωση γιν-

ταν αισθητή στον ανεφοδιασμ: «H διατροφή ήταν πολύ κακή. Mοιάζει απίστευτο τι ενώ το μεγαλύτερο μέρος των στρατευμάτων βρισκταν στο Πρτο Kουάγκλιο (ZάκυνΣυνέχεια στην 14η σελίδα

KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

13

AΦIEPΩMA Συνέχεια απ# την 13η σελίδα

θος), σφάζονταν καθημερινά οι απαραίτητες κατσίκες και τα πρβατα στο Mαραθωνήσι (νησάκι κοντά στη Zάκυνθο) και το κρέας τους μεταφέρονταν με βάρκες το Πρτο Kουάγκλιο. Oταν ο αέρας ήταν κντρα, το κρέας ερχταν το μεσημέρι ή και το βράδυ και φυσικά είχε εν τω μεταξύ χαλάσει απ τη ζέστη. Oι επίτροποι πολέμου αρνούνταν να διαθέσουν μαγειρικ αλάτι που υπήρχε σε μεγάλες ποστητες στα πλοία διτι δεν είχαν ανάλογες οδηγίες. (4).

Eλεύθερος χρνος Oταν δεν ησχολείτο κανείς με ασκήσεις, τη φύλαξη στρατοπέδων ή με εκστρατείες στην ενδοχώρα ττε πέρναγε –τουλάχιστον ως αξιωματικς– το χρνο με περιπάτους και επισκέψεις καφενείων. Mε αυτή την αφορμή είχε την δυναττητα να παρακολουθεί την πολύχρωμη κατά τους Bαυαρούς κοινωνική ζωή των Eλλήνων. Mε μια δση ζήλειας περιέγραψε ο Kάιζερ τη ζωή στην Aθήνα: «H ζωή της Aθήνας τη νύχτα δεν μπορούσε να συγκριθεί με τη ζωή κατά τη διάρκεια της ημέρας, οι δρμοι, τα καφενεία και τα κέντρα ήταν γεμάτα ανθρώπους. Oλες οι ευρωπαϊκές ενδυμασίες περνούσαν μπροστά στα μάτια σου, απ τα αυτιά σου λες οι ζωντανές γλώσσες...Aυτή είναι μια ζωή στην Aνατολή, μια αιώνια πολύχρωμη εναλλαγή, η νύχτα γίνεται μέρα». Oι χοροί των Eλλήνων δεν έβρισκαν ανταπκριση στους Bαυαρούς που δεν ήταν σε θέση να αντιληφθούν «προς τι τα πηδήματα συνοδευμε-

Σύγκρουση περιπ#λου με ληστές. Eργο του Λούντβιχ Kέλνμπεργκερ, 1835. Παρ#μοια περιστατικά τροφοδ#τησαν τον «αντιβαυαρισμ#», που είχε αλλού τις αιτίες του.

να απ ένα εξαιρετικά μοντονο ρυθμ» (5).

Eναντίον των ληστών και των επαναστατών H αξιοποίηση του ελεύθερου

Aπ#βαση. Eργο του Λούντβιχ Kέλνμπεργκερ, 1834.

14

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

χρνου, η μουσική, ο χορς συνδέονταν αποκλειστικά με τους ήσυχους καιρούς. Συνήθως ο στρατς έπρεπε να συγκρούεται με ληστές και εξεγερμένους. Oι ομάδες των κλεφτών που είχαν σχηματισθεί σε αρκετές γωνιές της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας «αποκτούσαν τέτοιες διαστάσεις ώστε να αποκτούν συχνά και πολιτική επιρροή». Σε διαφορετικές επαρχίες της Eλλάδας υπήρχε δυσαρέσκεια, η οποία αρχικά στρεφταν εναντίον της αντιβασιλείας, αργτερα εναντίον του βασιλιά. H αντιβασιλεία είχε αποφασίσει να «καταπνίγει με τη βία των πλων κάθε εκδήλωση παρανομίας». Tο τι επρκειτο να τραβήξουν οι στρατιώτες κατά τις επιχειρήσεις τους αυτές ήταν κάτι που ουδείς τους είχε αποκαλύψει: «H πορεία των δυνάμεων σε αυτή την έρημη χώρα ήταν συνδεδεμένη με πάρα πολλές δυσκολίες. Δρμοι και γέφυρες δεν υπήρχαν και είμασταν συχνά αναγκασμένοι να περνούμε 18 και 20 χειμάρρους που μεγάλωναν γρήγορα εξ αιτίας του χιονιού που έλιωνε» έγραφε ο Φρίντριχ φον Mπτμερ νωρίς το 1834 στον πατέρα του. O Mπτμερ επισημαίνει τους λγους για τους οποίους τις περισστερες φορές αυτού του είδους οι επιχειρήσεις απέβαιναν άκαρπες: «Tα λίγα που μπορούσε κανείς να μάθει στο Nαύπλιο για την ενδοχώρα τον οδηγούσαν σε λανθασμένα συμπεράσματα. H άγνοια της γλώσσας δεν διευκλυνε την ανταλλαγή πληροφοριών και σες πληροφορίες συγκεντρώναμε

ήταν στο ελάχιστο αξιπιστες. Δρμοι στο εσωτερικ της χώρας δεν υπήρχαν πως στην Eυρώπη με αποτέλεσμα οι ελαφριά οπλισμένοι ορεσίβιοι να υπερέχουν σαφώς των ακατάλληλα ντυμμένων δικών μας στρατιωτών.(6). H θνησιμτητα μεταξύ των στρατιωτών ήταν τεράστια. «Συχνά είχαμε και δύο νεκρούς την ημέρα, «γράφει ο Mπάπτιστ Στέφαν στον αδελφ του «δεν έχουμε νοσοκομείο για τους αρρώστους μας αλλά δεν έχουμε και τα μέσα να βελτιώσουμε την κατάσταση. ...Tο κύρος μας μειώνεται μέρα με την μέρα μεταξύ των Eλλήνων που δεν μας υποστηρίζουν και μας θεωρούν περιττούς επισκέπτες. Oι Eλληνες που μας θεωρούσαν θεούς πριν απ τρία χρνια και περίμεναν απ μας την λύτρωση απ την αθλιτητά τους, μας αντιμετωπίζουν με περιφρνηση και δεν χάνουν ευκαιρία να μας το δείχνουν». Σημειώσεις: (1) Πολεμικ αρχείο HS 777, 778, Γιχαν Γιάκομπ Kάιζερ. Aυτοβιογραφία με τη μορφή ημερολογίου. (2) Πολεμικ αρχείο HS 768: Mπάπτιστ Στέφαν. Aφηγήσεις για σα έζησε στην Eλλάδα 1833 - 1837 σε γράμματα προς τον αδελφ του Γιζεφ στο Aουγκσμπουργκ. (3) Φραντς Bίλχελμ φον Nτίτφουρτ, «Iστορικά άσματα του βαυαρικού στρατού 1620 - 1870», Λειψία 1871. (4) Πολεμικ αρχείο HS 764. Φρίντριχ κμης φον Mπτμερ «Aναμνήσεις της ελληνικής εκστρατείας». (5) Πολεμικ αρχείο Mονάχου HS 774. Hμερολγιο των Aντον Πάπους, Φράιχερ φον Tράτσμπεργκ κατά την διάρκεια της εκστρατείας στην Eλλάδα 1832. (6) Στέφαν οπ. 2.

AΦIEPΩMA

Tο τέλος του ονείρου H φυγή των Bαυαρών το 1843 Tης Δρος Mαρίτας Kράους Iστορικού

ΠEPIΠOY 8.000 Bαυαροί υπήκοοι ήρθαν στην Eλλάδα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Oθωνα. H πλειοψηφία ήταν στρατιώτες(1): O Bολφ Zάιντλ τους υπολογίζει σε 3.500 Bαυαρούς στρατιώτες και σε άλλους τσους εθελοντές, που τους αντικατέστησαν· το μεγάλο ποσοστ των θανάτων εξ αιτίας του κλίματος και των ασθενειών –ο Zάιντλ μιλάει για το 50%– σήμανε για πολλούς το πρωρο τέλος. Πλάι στους στρατιώτες, ήρθαν ακμη υπάλληλοι του βαυαρικού κράτους, δάσκαλοι, αρχιτέκτονες, έμποροι, τεχνίτες που δούλευαν πτε για το ελληνικ, πτε για το βαυαρικ δημσιο ή εργαζντουσαν για τα μέλη της βαυαρικής παροικίας. Aλλοι ήρθαν ως έποικοι, αγρασαν γη και πήραν την ελληνική υπηκοτητα. Oι Eλληνες αγωνιστές του απελευθερωτικυ αγώνα αισθάνθηκαν πολύ γρήγορα σε οικονομικά και κοινωνικά μειονεκτική θέση έναντι των πιο μορφωμένων εποίκων, κυρίως σε ,τι αφορά τη δυναττητα πρσβασης στα δημσια αξιώματα. Aυτ τροφοδτησε τον «αντιβαυαρισμ» που οδήγησε τους περισστερους Bαυαρούς ήδη απ τη δεκαετία του τριάντα πίσω στην πατρίδα τους.

Eπιστροφή Kατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1843 που οδήγησε στο πρώτο ελληνικ σύνταγμα το θέμα ετέθη και πάλι: Oλοι οι Bαυαροί και οι υπλοιποι αλλοδαποί έπρεπε να απομα-

κρυνθούν απ το δημσιο τομέα με εξαίρεση ορισμένους φιλέλληνες. Oποιος είχε αρκετά χρήματα για το ταξίδι ως την Tεργέστη και για τη μετάβαση απ’ εκεί στο Mναχο εγκατέλειψε τη χώρα το Σεπτέμβριο του 1843. (2) O αριθμς αυτών ήταν πολύ μικρς. Δεν περιελάμβανε καν τους εύπορους. Στη Γερμανία σχηματίστηκαν επιτροπές για τον επαναπατρισμ των Bαυαρών. Eνα κονσέρτο του Φραντς Λιστ για τη συγκέντρωση ενς ποσού ενισχύσεως των προσφύγων απέφερε στις αρχές Δεκεμβρίου του 1843, 1231 γκούλντεν. Σε μια έκθεση του βαυαρικού προξενείου στην Aθήνα γράφει ο επιτετραμμένος Γκάσσερ: «Mία πρώτη ομάδα ήταν οι υπηρετούντες στην αυλή που είχαν ακμα απαιτήσεις απ τις συμβάσεις εργασίας τους, τις οποίες δύσκολα ωστσο μπορούσαν να πραγματοποιήσουν. Mία δεύτερη ομάδα είχε συνάψει ανακλητά συμβλαια με την ελληνική κυβέρνηση χωρίς να διαθέτει πλέον την παραμικρή απαίτηση. Mία τρίτη ομάδα απετελείτο απ τεχνίτες, εργάτες κερδοσκπους που είχαν «έρθει εδώ με δικ τους ρίσκο προκειμένου να αναζητήσουν την τύχη τους και ατύχησαν εξ αιτίας των συνθηκών ή εξ αιτίας δικών της ευθυνών»(3). Στους πρώτους διέθεσε κονδύλι 1.600 δραχμών για το ταξίδι της επιστροφής, στη δεύτερη ομάδα τα μισά και στους τρίτους μνο 150. Σε μία τέταρτη ομάδα «που έπρεπε να απομακρυνθεί, έστω και παρά τη θέλησή της, προκειμένου να χάσουν οι Eλληνες απ τα μάτια τους την μειωτική περίπτωση του κακού παρα-

Θε δωρος Kολοκοτρώνης. H σύλληψη του κορυφαίου καπετάνιου υπήρξε το αποκορύφωμα της σύγκρουσης της Aυλής με τους πρωταγωνιστές της Eπανάστασης.

δείγματος» φαίνεται τι δεν διέθεσε οτιδήποτε.

Πρ σφυγες H κατάσταση των προσφύγων ήταν άθλια. Kαι η αναχώρηση των 330 που ήθελαν να εγκαταλείψουν την Eλλάδα, κυρίως διτι είχαν μείνει χωρίς εισοδήματα ανεβάλετο τουλάχιστον ως την αρχή του 1844. O αριθμς τους ηύξανε μέρα με τη μέρα, ιδιαίτερα εκείνων που ήταν πιο φτωχοί (τεχνίτες, χειρώνακτες). «O συνωστισμς», έγραφε ο επιτετραμμένος προς τις αρχές του Mονάχου, γινταν λο και μεγαλύτερος σο πιο πιεστικές γίνονταν οι ανάγκες μιας τάξης που είχε μάθει να ζει απ τη μία μέρα στην άλλη και ξαφνικά έβλεπε εαυτή αποκομμένη απ κάθε βιοπορισμ». Tελικά, ανέβηκαν στο πλοίο για την Tεργέστη, περίπου εκατ επιλεγμένοι Γερμανοί σε αθλία κατάσταση: «Hταν αδύνατο», γράφει ο επιτετραμμένος, «να πάρουμε λους σους ήθελαν να φύγουν». Στην Aθήνα, τους μοίρασαν παλτά και ρούχα, διτι δεν ήθελαν να τους δουν να κατεβαίνουν γυμνοί. «Kάποιοι ωστσο πούλησαν το παλτ που τους χαρίσαμε για να μεθύσουν για τελευταία φορά στην Eλλάδα» (4)

Eπιθέσεις Tο λιμάνι του Πειραιά. Eργο του Λούντβιχ Kέλνμπεργκερ, 1837. Aπ 'δώ έφυγαν οι Bαυαροί για την Tεργέστη.

H εξέγερση της 23ης Oκτωβρίου 1863 ήταν λίγο χειρτερη για τους Bαυαρούς. Tη νύχτα της 24ης προς

25η Oκτωβρίου δέχθηκαν επιθέσεις και λεηλατήθηκαν (5). Πολλοί, 78 άτομα, φορτώθηκαν αυθημερν στο καράβι για Tεργέστη. Aπ εκεί με αμαξοστοιχία τρίτης θέσης μεταφέρθηκαν στο Mναχο: H μεταφορά τους στοίχισε 30 γκούλντεν για τους ενήλικους και 15 για τα παιδιά (6). Oσοι έμειναν πίσω ήταν συγκεντρωμένοι στο Hράκλειο Aττικής, τη βαυαρική παροικία κοντά στην Aθήνα. Eπρκειτο για τη μοναδική παροικία Bαυαρών φαντάρων σε ολκληρη την Eλλάδα (7). Eπειδή δεν είχαν μως εύκολα πρσβαση σε γυναίκες απ τον ορθδοξο πληθυσμ, παντρεύονταν αποκλειστικά με κορίτσια απ την καθολική Σύρο. Σε αυτ το μέρος ίδρυσε και ο Φουξ (στα ελληνικά Φιξ) την πρώτη ελληνική ζυθοποιία. Σημειώσεις: 1) Bολφ Zάιντλ: «Bαυαροί στην Eλλάδα». Mναχο 1970, σελ. 154. 2) Iρμγκαρντ Bίλμχαρμ: «Oι αρχές του Eλληνικού εθνικού κράτους 1833-1843» Mναχο / Bιέννη 1973 σελ. 231, 239. 3) Bαυαρικ Kεντρικ Kρατικ Aρχείο MA 84282 Γράμμα του Γκάσερ στην Aθήνα προς το βασιλέα σ. 12. 1843. 4) Bαυαρικ Kεντρικ Kρατικ Aρχείο MA 84282 Γκάσερ στον βασιλέα 4.3.1844. 5) Bαυαρικ Kεντρικ Kρατικ Aρχείο MA 84311 ο βαρώνος Xμπες στην Aθήνα στον βασιλέα 25.10.1862. 6) Bαυαρικ Kεντρικ Kρατικ Aρχείο 84311 ο πρξενος στην Tεργέστη Γκβίνερ στον Bαυαρ πρωθυπουργ Σρένα στο Mναχο, 31.10.1862 και 5.11.1862 με σχετική λίστα. 7) Bολφ Zάιντλ, «Bαυαροί στην Eλλάδα» σελ. 159-161.

KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

15

Aυγουστιάτικο απ γευμα στην Kαρυά, στο κάτω χωρι . Kεντήστρες σε ώρα δημιουργίας. Δουλεύουν με την «καρσάνικη» βελονιά τα διάφορα μοτίβα: τα «φελιά», την «κδέλα», την «καφασωτή», τις «οκτώ μισοροδούλες», τον «ανεμ μυλο», τα «πιτσιρουνάκια», τη «ρ δα την αγκαθωτή» κι ένα σωρ άλλα. (Φωτ. Σπύρος Kατωπ δης).

AΦIEPΩMA

Tο Λευκαδίτικο Kέντημα Γνωριμία με μια αυτχθονη μορφή κεντητικής τέχνης που εξακολουθεί να ζει ακμα στα χωριά του νησιού ΛEYKAΔA. Δεκατέσσερα χιλιμετρα απ τη Xώρα, την πρωτεύουσα, στην καρδιά του νησιού, η Kαρυά, το κεφαλοχώρι. Aλλοτε έσφυζε απ ζωή – 3.000 άτομα ζούσαν εδώ. Σήμερα 700 ψυχές οι μνιμοι κάτοικοι. Tο καλοκαίρι το χωρι βρίσκει την παλιά του αίγλη. O πληθυσμς του διπλασιάζεται. Oσοι έρχονται εδώ θα μαζέψουν οξυγνο, θα πιουν κρύο νερ, θα ξεκουρασθούν στα πλατάνια της πλατείας. Hσυχο χωρι, με τους φιδίσιους δρμους του, τις αυλές με τις κληματαριές και τα λουλούδια και τους καλοσυνάτους κατοίκους του, εκτς απ το κρασί και το λάδι που παράγει, έχει να δείξει στους επισκέπτες και τα αριστουργήματα κεντητικής. Eδώ γεννήθηκε και αναπτύχθηκε η τέχνη του «καρσάνικου» (και μετέπειτα λευκαδίτικου) κεντήματος. Aς δούμε, εν συντομία την ιστορία του.

Tο ξεκίνημα Στη Λευκάδα και ιδιαίτερα στην Kαρυά, εκτς απ την υφαντική, είχε αναπτυχθεί απ τα παλιά χρνια, μια αυτχθονη, εντελώς ξεχωριστή μορφή κεντητικής τέχνης, που οι ρίζες και το ξέκινημά της χάνεται στα βάθη των αιώνων. Aνύπαρκτες είναι οι πληροφορίες για το ξεκίνημα αυτής της αρι-

στουργηματικής λαϊκής τέχνης. Eίχε αναπτυχθεί στην περίοδο της Bενετοκρατίας; Aγνωστα. Πώς οι γυναίκες έφτιαξαν τα καλαίσθητα αρχέγονα κεντίδια που υπάρχουν σε παλιές ανδρικές πουκαμίσες, σε σεντνια και μαξιλάρια, σε πετσέτες και πετσετάκια, που διασώθηκαν έως τις μέρες μας; Oι πρώτες πληροφορίες γι’ αυτή τη θαυμάσια τέχνη αρχίζουν γύρω στα τέλη του περασμένου αιώνα ταν εμφανίζεται στην Kαρυά η Mαρία Σταύρακα η «Kουτσοχέρω». M’ αυτή ουσιαστικά, αρχίζει και η ιστορία του λευκαδίτικου κεντήματος. H Mαρία Σταύρακα η «Kουτσοχέρω» γεννήθηκε στην Kαρυά - ανάμεσα στο 1860 και το 1865. Oταν ήταν δέκα χρνων, έπεσε απ ένα δέντρο και χτύπησε άσχημα το δεξί της χέρι. Mάταια οι γιατροί της εποχής προσπάθησαν να τη γιατρέψουν. H κατάστασή της απ μέρα σε μέρα πήγαινε στο χειρτερο. Tο χέρι είχε μολυνθεί. Γάγγραινα; Iσως. Oι γιατροί για να μην προχωρήσει η μλυνση αναγκάζονται να κψουν το δεξί χέρι της μικρής Mαρίας. Δεύτερο ατύχημα της ζωηρής Mαρίας. Aυτή τη φορά θα σπάσει και το αριστερ της χέρι. Mετά το δεύτερο ατύχημα θα ’λεγε κανείς πως η ζωή της Mαρίας θα σταματούσε. Eξυπνη και πεισματάρα δεν

O Παναγιώτης Kατωπ δης – η ψυχή του «καρσάνικου» παραδοσιακού κεντήματος μέσα στο μικρ εκθετήρι του με τα δεκάδες κεντήματα, αληθινά αριστουργήματα τέχνης.

16

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

εγκαταλείπει το πάθος και τον αγώνα για τη ζωή. Γρήγορα ξαναβρήκε το κουράγιο και με το μισοανάπηρο αριστερ χέρι αρχίζει να κεντάει, να φτιάχνει αριστουργήματα. Σχεδίαζε με το μυαλ της και κεντούσε με το μοναδικ της χέρι πάνω σε φίνα λινά υφάσματα με την παλιά «καρσάνικη» βελονιά και διάφορες παραλλαγές της. Eμπνέεται απ τη φύση: λουλούδια, δέντρα, φύλλα αγκάθια, πουλιά στολίζουν τα κεντήματά της. H αρχιτεκτονική τους θαυμάσια, δημιουργήματα ψυχής, αριστουργήματα λαϊκής τέχνης. Γρήγορα θα αναδειχθεί ως η πρώτη κεντήστρα του χωριού. H τέχνη της, τέχνη αυθεντική θα γίνει κτήμα λων των γυναικών της Kαρυάς. Kοντά της θα μάθουν την τέχνη οι νεαρές του χωριού που θα κεντούν σχεδν, λα τα προικιά τους. H φήμη της Mαρίας θα διαδοθεί σε ολκληρο το νησί. Tο 1915 η Zωή Bαλαωρίτη –νύφη του ποιητή– θα την συναντήσει. Mένει έκπληκτη για τα αριστουργήματά της. Mε τη βοήθεια της Z. Bαλαωρίτη θα ιδρυθεί στην Kαρυά σχολή Xειροτεχνίας με το νομα «Προδος». H σχολή θα αποτελέσει το πρώτο βήμα για τη συστηματοποίηση, την εξέλιξη και τη διάδοση της λευκαδίτικης κεντητικής. Tαυτχρονα θ’ αποτελέσει και ένα είδος επαγγέλματος για τις γυναί-

κες του χωριού, τις «Kαρσάνες». H Mαρία Σταύρακα συνεχίζει να κεντάει και να δίνει τις συμβουλές της μέχρι τα βαθιά της γεράματα. Πέθανε το 1948. Tο νομά της κοσμεί σήμερα έναν απ τους δρμους του χωριού. Tο 1955, έφτασε στη Λευκάδα η Bασιλική Πρνοια (μετέπειτα Eθνικς Oργανισμς Πρνοιας). που ανέλαβε να δώσει νέα ώθηση στο λευκαδίτικο κέντημα. H βοήθεια που προσέφερε ήταν λιγοστή. Πλήρωνε τα αριστουργήματα σε τιμές εξευτελιστικές. Oμως, οι «Kαρσάνες» είχαν ανάγκη τα λίγα χρήματα...

Eνας άνδρας Στενς συνεργάτης της Mαρίας Σταύρακα, στην προσπάθειά της για τη διάδοση της κεντητικής, ήταν για χρνια ένας άντρας: ο μπαρμπα-Aργύρης Σταύρακας, ο «κουτσς». Γεννήθηκε και αυτς στην Kαρυά το 1897 και στους Bαλκανικούς πολέμους (1912-13) έχασε και τα δύο πδια του. Eτσι, ταν επέστρεψε απ το μέτωπο, αποφάσισε να ασχοληθεί, χωρίς καμιά ντροπή, με την κεντητική, μια δουλειά που απ χιλιετηρίδες έχει καθιερωθεί σαν «καθαρά γυναικεία». Δεν έμαθε μνο την «καρσάνικη» βελονιά, αλλά την τελειοποίησε. Tα κεντήματά του, σοι είχαν τη

AΦIEPΩMA

H Zωή I. Bαλαωρίτη –νύφη του ποιητή– ιδρύτρια της Σχολής Kεντημάτων Kαρυάς (Λευκάδος) με το νομα «Πρ οδος».

τύχη να τα δουν, θεωρούνται αληθινά έργα τέχνης, με λεπτή, υπομονετική, ανεπανάληπτη δουλειά. Ως τα βαθιά γεράματά του –πέθανε το 1963– δίδασκε στις κοπέλες του χωριού τα μυστικά του κεντήματος.

H κατάσταση σήμερα Tη δεκαετία του ’60 τα πράγματα άρχισαν σιγά σιγά ν’ αλλάζουν γιατί, πολλές φορές, δεν αρκεί ούτε η διάθεση, ούτε τα πιστεύω μας για να μην ξεφύγουμε απ τα παραδοσιακά, γνώριμα μονοπάτια μας. Aλλοι παράγοντες δυναμικτεροι, η εξελικτική πορεία των γεγοντων, οικονομικές και κοινωνικές μεταστροφές, μας οδηγούν σε νέους δρμους, φέρνοντας την αλλαγή των καταστάσεων. Tο «καρσάνικο» κέντημα αφ’ ενς θα περιορισθεί αφού οι παλιές κεντρήστες θα πεθαίνουν, αφ’ ετέρου θα περάσει σε άλλες μορφές. Aπ ανάγκη ζωής θα μετατραπεί σε εμπορεύσιμο είδος. Ωστσο και σήμερα καμιά εικοσαριά γυναίκες εξακολουθούν να κεντούν έργα τέχνης με τον παραδοσιακ τρπο. Στις γειτονιές του χωριού οι γυναίκες, συντροφιές συντροφιές, κουβεντιάζουν και κεντούν τα λινά υφάσματα με τις μεταξωτές κλωστές πάνω στα γνατα τους σύμφωνα με τον πατροπαράδοτο τρπο. Mε τέχνη, με-

ράκι και υπομονή, δουλεύουν με την «καρσάνικη» βελονιά τα διάφορα μοτίβα: «φελιά», την «κδέλα», την «καφασωτή», τις «οκτώ μισοροδούλες», τον «ανεμμυλο», τα «πιτσιρουνάκια», τη «ρδα την αγκαθωτή» κι ένα σωρ άλλα. Tα λευκαδίτικα κεντίδια εξακολουθούν να έχουν χίλια παράξενα ονματα. Ψυχή του «καρσάνικου κεντήματος» εξακολουθεί να παραμένει ο Παναγιώτης Kατωπδης, με το μικρ εκθετήριο στην πλατεία του χωριού. «Eίχα, μας λέει, την τύχη να ζήσω κοντά στον μπαρμπα-Aργύρη Σταύρακα και επηρεάστηκα απ την τέχνη του. Aσχολούμαι απ το 1957 με το κέντημα. Oμως, σήμερα λο και λιγτερες γυναίκες ασχολούνται με το κέντημα απ έλλειψη κινήτρου. Oι αμοιβές δεν είναι δελεαστικές, ώστε οι νέες του χωριού να το κάνουν επάγγελμα. Mια λαϊκή τέχνη με θαυμαστή ιστορία κινδυνεύει να εξαφανισθεί αν δεν παρθούν απ τους αρμοδίους μέτρα. O EOMMEX πρέπει να χρηματοδοτεί τους κατασκευαστές κεντημάτων, να περιοριστεί η εισαγωγή ξένων κεντημάτων, και τέλος να δημιουργηθεί ένα μνιμο εκθεσιακ κέντρο στη Λευκάδα. Eτσι, μπορεί, να σωθεί η παραδοσιακή τέχνη του κεντήματος, μια τέχνη που έζησε χάρη στις ανώνυμες κεντήστρες του χωριού...».

Kρινοδάχτυλη και αιθέρια επάνω στο κέντημα κοσμεί το λιν ύφασμα και αναδεικνύεται σε άριστο μαθηματικ με το μέτρημα της βελονιάς και των κ μβων της μεταξένιας κλωστής. KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

17

ΦΩTOΓPAΦIA

Bλέμματα ανωνύμων Παρουσίαση της «Aγιορείτικης Φωτογραφίας» στη Διεθνή Eκθεση Θεσσαλονίκης

Aριστερά, αναπαράσταση «κλίματος καφενείου» σε φωτογραφικ εργαστήριο στις Kαρυές (γυάλινη πλάκα 12,00X16,10). Δεξιά, πορτρέτο (γυάλινη πλάκα 12,00X16.40). Tου Bαγγέλη Xεκίμογλου Διδάκτορος AΠΘ, διευθυντού του Πολιτιστικού Kέντρου Bορ. Eλλάδος της Eθνικής Tράπεζας

Zυθοποσία (γυάλινη πλάκα 18,00X13,00)

18

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

AΣXOΛOYMAΣTE συνήθως με φωτογραφίες που προέρχονται απ τον ιδιωτικ μας κσμο, που παγιδεύουν τον ιδιωτικ μας χρνο, με κομμάτια χαρτί στα οποία ελλοχεύουν στιγμές που θέλουμε, μάταια, να ξαναζήσουμε ή να ξεχάσουμε. Aλμπουμ μεταφέρονται απ γενιά σε γενιά, για να πεταχθούν σε στιγμές γενναιτητας απέναντι στο παρελθν ή για να χαθούν σε κάποια μετακμιση. Oι προσωπικές φωτογραφίες προκαλούν επικίνδυνα παιχνίδια ανάμεσα στη μνήμη και τη λήθη, τις παγιδεύουν, τις στρεβλώνουν, τις ποδηγετούν. Aλλά, λοι γνωρίζουμε πολύ καλά τι, έπειτα απ δέκα ή είκοσι χρνια, κανείς δεν θα θυμάται τους σημερινούς πλους περιστροφής μας, τα συστήματά μας της συγκίνησης, αυτά για τα οποία μιλούμε τώρα. O ιδιωτικς μας κσμος δεν απαθανατίζεται: καταρρέει και ανοικοδομείται,

ραγίζει και ανασυντίθεται μέσα στη χρονική διάρκεια μιας γενικής αδιαφορίας. Aσχολούμαστε με τις φωτογραφίες που παγίδεψαν τον ιδιωτικ μας χρνο, ταν αποζητούμε να ξεφύγουμε απ το βάρος αυτού του χρνου. Ψηλαφούμε τον χαμένο φωτογραφικ χώρο, ιχνηλατώντας, πως και τσοι άλλοι πριν απ μας, τον χαμένο χρνο μας. Ψηλαφούμε τα πρσωπα των φωτογραφιών αναζητώντας ανομολγητες διαστάσεις στον εαυτ μας. Aν αυτή είναι η υποκειμενική αξία της φωτογραφίας, υπάρχει ωστσο και η αντικειμενική της σημασία. Kάθε φωτογραφία είναι ένα χαρτονμισμα που θα εξαργυρωθεί σε άλλη εποχή, ένα μέσο μεταφοράς εικαστικών, ιστορικών και συναισθηματικών στοιχείων, κατασκευασμένο για να αναζητήσει κάποτε τον αποδέκτη του. O φωτογράφος μπορεί να αποδειχθεί ένας δημιουργς, με το υλικ που του παρέχει το φωτογραφικ αντικείμενο, ή απλώς ένας τυχαίος παραχαράκτης. O αποδέκτης μπορεί

ΦΩTOΓPAΦIA

Eργάτες με τα παιδιά τους, τμήμα απ σπασμένη φωτογραφική πλάκα (γυάλινη πλάκα 20,00X17,80). Δεξιά, το κάπνισμα (γυάλινη πλάκα 9,00X11,80).

να γελαστεί, μπορεί και χι. Tο μήνυμα ωστσο θα ταξιδέψει απ αιώνα σε αιώνα. Aν αποδειχθεί δίχως αξία, ττε το ταξίδι ήταν άσκοπο. Aν, μως, έχει περιεχμενο, ττε ανήκει στο σπάνιο εκείνο είδος των στοιχείων που πράγματι μπορούν να συνδέσουν δύο εποχές, πράγματι μπορούν να αποκαταστήσουν την εντητα του ιστορικού χρνου που κατακερματίζεται στην ατομική, αλλά ενυπάρχει στη συλλογική συνείδησή μας.

Eργαστήρια Tα έργα των παλιών αγιορειτικών φωτογραφικών εργαστηρίων είναι μηνύματα που χτύπησαν πρσφατα την πρτα μας και που ανήκουν σ’ αυτή την τελευταία κατηγορία. Xαμένες μέσα στη λήθη που ακολούθησε τη διάλυση των τελευταίων φωτογραφικών εργαστηρίων του Aθω, θαμμένες κάτω απ πολλών χρνων σκνη, σες απ τις γυάλινες φωτογραφικές πλάκες διασώθηκαν έρχονται τώρα στο φως. Συχνά σπασμένες, μα ικανές ακμη να προκαλέσουν συγκίνηση. Aπ τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα λειτούργησαν στον Aθω φωτογραφικά εργαστήρια, τα οποία ήταν απ τα παλιτερα στην Eυρώπη. Aγνωστο ακμη πώς, η φωτογραφική τέχνη χι απλώς εμφανίστηκε αλλά και άνθησε στο Aγιον Oρος. Aναμφίβολα, στην άνθηση αυτή θα συνετέλεσε και το πέρασμα προσωπικοτήτων που η δραστηριτητά τους συνδέθηκε με τη φωτογραφική τέχνη (πως ο Σεμπαστιάνοφ), αλλά το άνθος ήταν αυτοφυές. Aρχικά για λατρευτικούς σκοπούς, που αναμφισβήτητα είχαν να κάνουν με την αγιογραφία, αργτερα για την αποτύπωση σημαντικών επισκέψεων και επετείων, για την απαθανάτιση

Eργάτες με κοστούμι, ψαθάκι, ομπρέλα, κιάλια, αλυσίδα και κομπολι: λα σκηνοθετημένα για τη φωτογράφηση (γυάλινη πλάκα 8,90X11,90). Δεξιά, περιηγητής (γυάλινη πλάκα 8,10X12,00).

μοναστικών και λαϊκών προσωπικοτήτων, έπειτα για την καταγραφή της καθημερινής ζωής, πάνω απ τριάντα φωτογραφικά εργαστήρια παρήγαγαν έργο, απ τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα έως τα μέσα του αιώνα μας. «Tι τις θέλετε αυτές τις φωτογραφίες, αφού ο Θες μας φωτογραφίζει συνέχεια και κάθε στιγμή και καμιά πλάκα Tου δεν καταστρέφεται;», αναρωτήθηκε ένας γέροντας μοναχς ταν του ζήτησαν κάποτε την άδεια

να τον φωτογραφήσουν. Oταν ψηλαφούμε σήμερα τις αγιορειτικές φωτογραφίες, αισθανμαστε πως η φωτογραφική τέχνη ήταν ένα δώρο του Θεού στον άνθρωπο, σε κάποια στιγμή που ο άνθρωπος ένιωσε την ανάγκη να ασχοληθεί με το μυστήριο του Aλλου, με την ταυττητα του διπλανού του, με τις εκφάνσεις του κσμου μέσα στον οποίο ζει, με τις σκιές των δημιουργημάτων του. Aν αυτ ισχύει για λες τις φωτογραφίες που ξεπερνούν τον ιδιωτικ μας

χώρο, αποτελεί βεβαιτητα για το έργο των μοναστηριών του Aθω.

Aισθητική Δεν είναι μνον η θεματική τους πολλαπλτητα, ούτε μνον η ιστορική τους αξία. Δεν είναι απλώς τι παρέχουν πληροφορίες για τη λατρεία, τις πανηγύρεις, τα πορτρέτα, τα κειμήλια, τους ισχυρούς ή τους ανώνυμους. Eίναι η μοναδική σε ποιτητα Συνέχεια στην 20ή σελίδα

KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

19

ΦΩTOΓPAΦIA

Kαρυές 1896. Πζα σε φωτογραφικ εργαστήριο (γυάλινη πλάκα 8,90X11,90). Δεξιά, έμπορος ή επισκέπτης (γυάλινη πλάκα 13,10X18,00). Συνέχεια απ την 19η σελίδα

Πορτρέτο (γυάλινη πλάκα 8,20X11,90). Oι φωτογραφίες της Aγιορείτικης Φωτοθήκης δεν αποτελούν παγίδες για τη μνήμη μας, αλλά για τα συναισθήματά μας. Tα βλέμματα αγνώστων χωρικών μας εξετάζουν, τα βλέμματα ανωνύμων μοναχών μας μετρούν.

και ευκρίνεια εικνα τους, ανέφικτη συχνά και με τα τελειτερα σύγχρονα τεχνικά μέσα. Eίναι η αισθητική τους, το τεράστιο εικαστικ ενδιαφέρον τους. Γεμάτα λεπτομέρειες, που ταν τις προσέξουμε νιώθουμε παράξενα, πρσωπα που έζησαν πριν απ πενήντα ή εκατ χρνια μας κοιτούν, σαν να εξετάζουν αυτά τον κάτοχο της φωτογραφίας και χι το αντίθετο. Mοναχοί και λαϊκοί, είτε στυλιζαρισμένοι με περίτεχνες πζες μέσα στον πειστικ διάκοσμο των εργαστηρίων με ρούχα που ολοφάνερα φορέθηκαν για την περίσταση είτε πιο ελεύθερα, με λη την αίσθηση της καθημεριντητας, στο φως ενς μακεδονικού πρωινού, αποτελούν ένα εικαστικ υλικ που βάζει σε αμφιβολίες ποιον ώς τώρα πίστευε τι έχει καταγραφεί η ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας.

Iστορία Eίναι ένα κομμάτι της ιστορίας μας. Bουβ ακμη αλλά ζωνταν. H ταύτιση, ο επιστημονικς σχολιασμς των φωτογραφιών που δημοσιεύονται, ίσως να αργήσουν. Eίναι έργο διεπιστημονικ, απαιτεί κοινή προσπάθεια και ενδιαφέρον απ επιστήμονες των πιο διαφορετικών ειδικοτήτων. H Eθνική Tράπεζα και η Aγιορειτική Φωτοθήκη, οι εκδτες του υλικού, προτίμησαν να προχωρήσουν στην άμεση παρουσίαση των φωτογραφιών (ήδη κυκλοφορεί το

20

δεύτερο τεύχος της σειράς Aγιορειτική Φωτογραφία) ως ασχολίαστης πηγής. Oι σεβάσμιες μορφές των φωτογραφιών είχαν τη δική τους χρονική δυναμική: φυλακισμένες τσο καιρ μέσα στις γυάλινες πλάκες, απαιτούσαν να περάσουν το μήνυμά τους στον σημεριν μας κσμο.

Φωτοθήκη H Aγιορείτικη Φωτοθήκη λειτουργεί στον Aθω με σκοπ τη συγκέντρωση, τη συντήρηση, τη μελέτη και την προβολή του φωτογραφικού υλι-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

κού που διασώθηκε, μικρ κλάσμα δυστυχώς μιας τεράστιας παραγωγής. Tο Πολιτιστικ Kέντρο Bορ. Eλλάδος της Eθνικής Tράπεζας ανέλαβε να παρουσιάσει, σε μια σειρά εκθέσεων και εκδσεων, το υλικ της Aγιορείτικης Φωτοθήκης. Tο Σεπτέμβριο παρουσιάζεται στη Θεσσαλονίκη ο δεύτερος κύκλος της «Aγιορείτικης Φωτογραφίας». O πρώτος κύκλος ήδη έχει παρουσιαστεί στη Θεσσαλονίκη, στο Hράκλειο και στην Oρμύλια Xαλκιδικής. H διαφορά ανάμεσα στον πρώτο

και τον δεύτερο κύκλο είναι θεματική. O πρώτος περιλάμβανε κυρίως πορτρέτα μοναχών και σκηνές απ την καθημερινή ζωή στο Aγιο Oρος. O δεύτερος παρουσιάζει εντοντερα το κοσμικ στοιχείο. Oι αγιορείτες φωτογράφοι, που δεν ήταν λοι καλγεροι, στις περιοδείες τους έξω απ τον Aθω φωτογράφισαν εργάτες και οικογένειες χωρικών. Aλλά και στις Kαρυές απαθανάτισαν τους επισκέπτες και τους εργαζομένους στο Aγιο Oρος. Eτοιμάζεται ήδη ένα τρίτο τεύχος στο οποίο θα παρουσιαστούν οι φωτογράφοι που δούλεψαν στις Kαρυές: ο Προκπιος, ο Eιρηναίος, ο Σκαπέρδας, ο Bολκφ, ο Aλή Σαμή βέης και λοι εκείνοι για τους οποίους μέχρι σήμερα η έρευνα των μοναχών της Aγιορειτικής Φωτοθήκης έχει δώσει καρπούς. Oι φωτογραφίες της Aγιορείτικης Φωτοθήκης δεν αποτελούν παγίδες για τη μνήμη μας αλλά για τα συναισθήματά μας. Tα βλέμματα άγνωστων χωρικών μας εξετάζουν, τα βλέμματα ανώνυμων μοναχών μας μετρούν. Mέσα στο υλικ αυτ δεν θα βρούμε τον ιδιωτικ μας χρνο. Θα βρούμε μως ένα κομμάτι απ τον εαυτ μας, κρυμμένο καλά, κάτω απ τη φωτογραφική επιτηδειτητα μεγάλων τεχνιτών, άγνωστο και για μας τους ίδιους, μας βοηθά να ξεπεράσουμε για λίγο την ιδιωτική μας οπτική και να κοιτάξουμε, μαζί με τα πρσωπα των φωτογραφιών, σε ένα σημείο του ορίζοντα που, μέχρι τώρα, δεν ξέραμε πως υπήρχε.

BIBΛIO

KYKΛOΦOPHΣAN Edmund Wilson «H ιστορική ερμηνεία της λογοτεχνίας», μετ. Σπύρος Hλιπουλος, εκδσεις «Πλέθρον», Aθήνα, σ.σ. 127. Tα κείμενα της έκδοσης αυτής είναι πέντε απ τα πιο αντιπροσωπευτικά του κριτικού του έργου –κείμενα για την καταγωγή, την εξέλιξη και το μέλλον της ποίησης, για την προσέγγιση της λογοτεχνίας απ την «ιστορική» άποψη, για τη σχέση ανάμεσα στον μαρξισμ και τη λογοτεχνία, για τη σημασία των συχνά προοδευτικών πολιτικών θέσεων του «αντιδραστικού» Φλομπέρ και για την αμφιλογία στο έργο του Xένρι Tζέιμς. Stillman Drake «Γαλιλαίος», μετ. Tάσος Kυπριανίδης, Πανεπιστημιακές Eκδσεις Kρήτης, Aθήνα 1993, σ.σ. 148. Διακεκριμένος μελετητής του Γαλιλαίου, ο συγγραφέας προχωρεί μέχρι τέλους την υπθεση, πως η δίκη και η καταδίκη του Γαλιλαίου μπροστά στην Iερά Eξέταση είχε σαν αιτία χι τι αψήφησε την Eκκλησία αλλά τι επέσυρε την έχθρα των συγχρνων του φιλοσφων. Γιώργος Παπαδημητρίου «O Kανονισμς της Bουλής και ο Kανονισμς του Eυρωπαϊκού Kοινοβουλίου», εκδσεις «Aντ. N. Σάκκουλα», Aθήνα - Kομοτηνή 1993, σ.σ. 273. Στον τμο περιλαμβάνονται ο Kανονισμς της Bουλής, πως ισχύει μετά την τελευταία τροποποίηση της 19ης Mαρτίου 1993 καθώς και ο Kανονισμς του Eυρωπαϊκού Kοινοβουλίου. Mε τον τρπο αυτ γίνεται καλύτερα κατανοητή η κοινοβουλευτική «σμωση» που συντελείται αθρυβα μεταξύ της εθνικής αντιπροσωπείας και της αντιπροσωπείας των ευρωπαϊκών λαών στο πλαίσιο της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Στην εισαγωγή που προτάσσεται, επισημαίνονται επίσης ορισμένα βασικά ζητήματα των κοινοβουλευτικών πραγμά-

των στη χώρα μας, με τις διαφαινμενες διεθνείς προεκτάσεις τους. Tον τμο πλαισιώνουν τέλος, επιλογή ελληνγλωσσης βιβλιογραφίας και θεματικά ευρετήρια των Kανονισμών της Eλληνικής Bουλής.

Ξένοι συγγραφείς Eργα των Xέρνι Mίλερ, Xέρμαν Mέλβιλ, Σιουσάκο Eντο, Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ... EPΓA των Xέρνι Mίλερ, Xέρμαν Mέλβιλ, Σιουσάκο Eντο, Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ... για διάβασμα στις ώρες του καλοκαιριού. Xένρι Mίλερ «Crazy Cock ή το τρελ πουλί», μετ. Aννυ Σπυράκου, εκδσεις «Aλεξάνδρεια», Aθήνα 1993, σ.σ. 258. Nέα Yρκη 1927: O άγνωστος ακμη Xένρι Mίλερ πασχίζει να γράψει το δεύτερο βιβλίο του, τον μελλοντικ «Mολώχ». Για να συντηρήσει το σπιτικ τους, η γυναίκα του Tζουν, σαγηνευτική καλλονή, εργάζεται στα μπαρ και απομυζά χρήματα απ τους πολυάριθμους θαυμαστές της. Eκεί θα συναντήσει και την εκκεντρική Tζιν με την οποία σύντομα θα συνδεθεί ερωτικά. Aυτοβιογραφικ μυθιστρημα με παραλλαγμένα τα ονματα, το «Crazy Cock» αποτελεί τη σκληρή περιγραφή μιας αδύνατης συμβίωσης στο σπίτι που εγκαταστάθηκε το ανορθδοξο τρίο. Xέρμαν Mέλβιλ «Mπενίτο Σερένο», μετ. Nίκος Bαρδίκας, εκδσεις «Στοχαστής», Aθήνα 1993, σ.σ. 138. Mέσα απ τις κλασικές ιστορίες του ο μεγάλος Aμερικανς Xέρμαν Mέλβιλ μας οδηγεί πως και μέσα απ τον «Mμπι Nτικ» στο αιώνιο πρβλημα της αναπφευκτης σύγκρουσης του καλού με το κακ και αποδεικνύει τι είναι στις νουβέλες του εξίσου αριστοτέχνης πως και στο μυθιστρημά του. Σιουσάκο Eντο «Σιωπή», μετ. Mαίρη Kιτσικοπούλου, εκδσεις «Kαστανιώτη», Aθήνα 1993, σ.σ. 249. Θέμα του μυθιστορήματος είναι η προσπάθεια των ξένων ιεραποστλων να προσηλυτίσουν στο χριστιανισμ την Iαπωνία του 17ου αιώνα παρά την απηνή δίωξη των αρχών. Yστερα απ φρικτά βασανιστήρια, οι ιεραπστολοι υποχωρούν ηττημένοι. «Oχι απ τον άνθρωπο», υπαινίσσεται ο Eντο, αλλά απ «το βάλτο που είναι η Iαπωνία». Francis Scott Fitzerald «Oμορφοι και καταραμένοι», μετ. Pένα Xατχούτ, εκδσεις «Γαβριηλίδης», Aθήνα 1993, σ.σ. 470. Bιβλίο σπαρακτικ και ταυτχρονα

προφητικ για την κακτυχη ζωή στην οποία ολκληρη η κοινωνία είχε οδηγηθεί πριν απ την κατάρρευσή της. Mε την πρώτη εμφάνισή του στο αμερικανικ μυθιστρημα, ο Φιτζέραλντ και η γυναίκα του Zέλντα γίνονται ο στρβιλος της δεκαετίας του ’20, της τζαζ εποχής πως ονομάστηκε, η οποία τελείωσε μέσα στην κρύα αυγή της οικονομικής κρίσης του ’29. Gelln Nanim «Zηνοβία», μετ. Bίκτωρ Jbevobirs, εκδσεις «Φορμά», Aθήνα 1992, σ.σ. 256. Eίναι ένα «χρονικ» του ρουμανικού υπερρεαλιστικού κινήματος και των μεταγενέστερων χρνων, που τα γεγοντα, τα βιώματα και τα πρσωπα «μεταφράζονται» στην ποιητική γλώσσα του ονείρου. Eίναι επίσης το «χρονικ» ενς μεγάλου έρωτα ή μάλλον του έρωτα του μοναδικού, «τρελού», απλυτου, επαναστατικού, πως τον ήθελαν οι σουρρεαλιστές. Adolfo Bioy Casares «H εφεύρεση του Mορέλ», μετ. Παναγιώτης Eυαγγελίδης, εκδσεις «Aγρα», Aθήνα 1993, γ’ ανατύπωση, σ.σ. 154. «O Kασάρες ξεδιπλώνει, γράφει ο Mπρχες, μια Oδύσσεια θαυμάτων που δεν μοιάζει να επιδέχονται άλλο κλειδί απ’ την παραίσθηση ή το σύμβολο και τα αποκρυπτογραφεί πλήρως με τη μεσολάβηση ενς και μνο φανταστικού αλλά χι υπερφυσικού αξιώματος. Eχω συζητήσει με το συγγραφέα τις λεπτομέρειες της πλοκής του, την έχω ξαναδιαβάσει. Δεν μου φαίνεται ανακρίβεια ή υπερβολή να τη χαρακτηρίσω τέλεια». Σάμιουελ Mπάτλερ «Eρεβον», μετ. Xρ. Παπαϊωάννου, εκδσεις «Aίολος» Aθήνα 1993, σ.σ. 265. Σθεναρς αντίπαλος των κοινωνικών και θρησκευτικών αντιλήψεων της εποχής του τις οποίες χαρακτηρί-

ζει υποκριτικές, ο Σάμιουελ Mπάτλερ (1835-1902), δημιουργεί τη δική του ουτοπία, την Eρεβον. Eίναι μια σατιρική νουβέλα, απάντησή του στις αντιλήψεις του καιρού του. Alfred Cubin «H άλλη πλευρά», μετ. Kώστας Kουντούρης, εκδσεις «Mέδουσα», Aθήνα 1993, σ.σ. 305. «H άλλη πλευρά» είναι το μοναδικ μυθιστρημα του Bοημού ζωγράφου και εικονογράφου Aλφρεντ Kούμπιν. Πρκειται για ένα συναρπαστικ, φανταστικ, περιπετειώδες αφήγημα που προαναγγέλλει τα έργα του Kάφκα και εκπλήσσει με την προφητική του διορατικτητα. Aρτουρ Σνίτσλερ «Παιχνίδι τα χαράματα», μετ. Γιώργος Δεπάστας, εκδσεις «Oλκς», Aθήνα 1993, σ.σ. 150. Eνα ολονύχτιο χαρτοπαίγνιο έχει απροσδκητη εξέλιξη καθώς μετατρέπεται σε παιχνίδι συναισθημάτων, για να καταλήξει στο ριψοκίνδυνο παιχνίδι του έρωτα με μια γυναίκα. Tώρα μοναδικς παίκτης είναι το πεπρωμένο. Mε παρατηρητικτητα και οξυδέρκεια καταπληκτική ο συγγραφέας περιγράφει το παιχνίδι αυτ του ήρωα με τη μοίρα του. Robertson Davies «Eκπτωτοι άγγελοι», μετ. Kώστας Θεολγου, εκδσεις «Kριτική», Aθήνα 1993, σ.σ. 399. Στο κολέγιο του Aγίου Iωάννη και του Aγίου Πνεύματος, η ζωή διαταράσσεται ξαφνικά και η μονοτονία των επιστημονικών επιδιώξεων διακπτεται με την επιστροφή στα γοτθικού ρυθμού κτίρια ενς μοχθηρού και μεγαλοφυούς ψευδοκαλγηρου, του Tζον Παρλαμπέιν, και τη θαυμαστή ανακάλυψη χενς άγνωστου χειρογράφου του Pαμπελαί.

KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

21

KPITIKH

ΔIΣKOI Tης Γιώτας Συκκά OI AΠAITHΣEIΣ της μδας επανέφεραν στο προσκήνιο, για άλλη μια φορά, τα τραγούδια του ελληνικού κινηματογράφου. Kάνουν την τέταρτη, την πέμπτη τους καριέρα, ποιος αλήθεια μπορεί να υπολογίσει. Eίναι η πρώτη φορά μως, που δισκογραφικές εταιρίες, μπαρ, νυχτερινά κέντρα και διαφρων άλλων ειδών μαγαζιά, εκμεταλλεύονται τσο πολύ τις καλές στιγμές του ελληνικού σινεμά. Kι αφού, εκδθηκαν ουκ ολίγες συλλογές με τους ίδιους τραγουδιστές που φαίνεται να παρελαύνουν απ δίσκο σε δίσκο, τώρα άρχισε η αναζήτηση των ηθοποιών που δεν έχουν ταυτιστεί με τις σειρές του είδους. Oπως στην περίπτωση της Mαίρης Xρονοπούλου για την οποία εκδθηκε άλμπουμ που φέρει το νομά της. O πρώτος μεγάλος της δίσκος που περιλαμβάνει αυθεντικές εκτελέσεις απ τον χώρο του κινηματογράφου και του θεάτρου. Tσο καιρ οι δισκογραφικές εταιρίες δεν είχαν σκεφτεί την περίπτωσή της. Oταν μως, είδαν την επιτυχία που έχει στη νεολαία το τραγούδι των M. Πλέσσα - Γ. Δαλιανίδη «Eίμαι γυναίκα του κεφιού» απ την ταινία «Mια κυρία στα μπουζούκια», αλλά και δύο τρία ακμη, απ’ σα τραγουδούσε ττε με το γνωστ της μπρίο η Xρονοπούλου, έψαξαν και ανέσυραν απ το ντουλάπι τις καλύτερες μουσι-

κές της στιγμές της, στο ελληνικ σινεμά. Γιατί μην ξεχνάμε τι η M. Xρονοπούλου ήταν απ τις λίγες ηθοποιούς που για τις ανάγκες των ταινιών, εμφανιζταν και σαν τραγουδίστρια. Στο δίσκο που εκδθηκε απ την «Λύρα» ερμηνεύει τραγούδια γνωστά των: M. Πλέσσα, Λ. Παπαδπουλον, Γ. Δαλιανίδη, B. Tσιτσάνη, K. Kαπνίση, Γ. Mητσάκη κ.α.  O δίσκος με τραγούδια του Mιχάλη Σουγιούλ μως, δεν ανήκει σε αυτή την κατηγορία. Πρκειται για τη ζωντανή ηχογράφηση της συναυλίας, που είχε δοθεί στο «Παλλάς» (με τη Mικτή Xορωδία του Mαρκπουλου που διηύθυνε ο Διονύσης Aποστολάτος. Στο πιάνο ο Παναγιώτης Mπαρμάτης), με σκοπ να αναβιώνουν τα τραγούδια του Σουγιούλ, ο οποίος οροθέτησε μια νέα εποχή στο ελληνικ τραγούδι. H έκδοση (Portrait – Sony), είναι φροντισμένη, με σημειώματα, φωτογραφίες και λεπτομέρειες, αλλά δεν είναι και το καλύτερο που θα μπορούσε να γίνει για το έργο του μουσικοσυνθέτη.

22

H τιμωρς θεοφάνεια «Bάκχες» του Eυριπίδη απ το «Aμφιθέατρο» στην Eπίδαυρο Tου Γιάννη Bαρβέρη

«Θυμήσου, αφέντη, αν σε βρουν δυστυχισμένες μέρες, τον Eυριπίδη που’ λεγε –και θ’ ανακουφιστείς– “κανείς στον κσμο δε μπορεί να είναι πάντα ευτυχής”, και δες πως είσαι πια κι εσύ απ’ τους ανθρώπους ένας». Φιλιππίδης (περ. 300 π.X.), Φιλάδελφοι, μετ. Σίμος Mενάρδος

OΣO κι αν δίκαια δυσανασχετούμε για την επαναληπτική παρουσίαση ορισμένων τραγωδιών, σο κι αν πιστεύουμε τι το ποιο νέο κοίταγμά τους προϋποθέτει χρνο και ωρίμανση προβληματισμού, σο κι αν δεν είναι δυνατ ή έστω πειστικ να συμβαίνει κάτι τέτοιο κάθε δύο-τρία χρνια, οι «Bάκχες» συνιστούν εξαίρεση: έργο μυστηριακ και ακραίο, έργο που φιλοξενεί το θαύμα και μνο μέσα στην αποδοχή του θαύματος φιλοξενείται, έργο κομβικ για τη συνείδηση της ανθρωπτητας, επιφανειακά αντιφατικ και ουσιαστικά συναιρετικ των αντιφάσεών του, ορθώνεται ως μέγα δοκιμαστήριο και κορυφαία «επίσκεψη» για κάθε σκηνοθέτη που θα το προσεγγίσει. Oσοι προσπάθησαν να λύσουν τα σκανδαλώδη αινίγματά του, οδηγήθηκαν σε φιλτιμες πλην φιλολογικές απαντήσεις. Aπάντησή του φαίνεται πως είναι η συγκλήρωσή μας με το εν αινίγματι σκάνδαλο και η βίωσή του. H τιμωρς έλευση του διονυσιακού καθεστώτος σηματοδοτεί μεταφυσικά τους σκοτεινούς γάμους του Λγου και της ενστικτώδους Mέθης. O Eυριπίδης, περνώντας μέσα απ’ τους παρντες στις «Bάκχες» δασκάλους του, τον Πρωταγρα, τον Πρδικο και τον Aναξαγρα, μέσω μιας αποκαλυπτικής σοφιστικής, διαβλέπει το πέρασμα σε νέες πολιτισμικές εποχές. Eιρωνευμενος τον άτεγκτο ορθολογισμ, ο οποίος, στο πρσωπο του περιούσιου θύματος Πενθέα, «δαιμνων υπερφρονεί», εγκαθιστά τον διφυή χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης, έλλογο και υπέρλογο, και τον παραδίδει ως πυξίδα μιας εν ιστορία πλέον εγκσμιας πορείας. (Παραπέμπω, μάταια για εφημερίδα, σε πτυχές της τραγωδίας που δειλά έχω θίξει: 29-7-90, 8-9-91). Eργο λοιπν καμπής που ζητάει υπεύθυνες και οριακές αποφάσεις, οι «Bάκχες», κατά την τελευταία εικοσαετία εξέτασαν (κι ας νομίσαμε πως εξετάστηκαν) σημαντικούς «πολιορκητές» τους: τον Eυαγγελάτο που τις περιέβαλε με έναν πολυσήμαντο ονειρικ χιτώνα, τον Kουν, που ενθρνισε ως καταλύτη των αντίρροπων μεγεθών έναν μανιακ Xορ, τον Σεβαστίκογλου, που επεδθη σε κριτική διαιτησία της παραφοράς τους αντί να παραδοθεί στην ίδια την παραφορά, τον Tερζπουλο, που στοιχημάτισε στη μουσική της παραφοράς, τον Θεοδοσιάδη, που θυσία-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

Eπίδαυρος. H Aγαύη (Λήδα Tασοπούλου) με τον χορ των Bακχίδων, στις «Bάκχες» του Eυριπίδη που παρουσίασε το «Aμφιθέατρο». (Σκίτσο της Eλλης Σολομωνίδου - Mπαλάνου). σε τη μεταφυσική «αταξία» στη φυσική ευταξία της σαφήνειας και τον Xαραλάμπους, που, ενώ ξεκίνησε με μια ρωμαλέα καταφατική χειρονομία, την εξέτρεψε σε εικονιστική τελετουργία (απ’ τον τελευταίο περιμένουμε αναψηλάφηση). O Eυαγγελάτος, στα σκηνοθετικά του τριαντάχρονα, επανέρχεται στον ανυπτακτο τούτο βωμ και θύει. Φρονώ πως είναι σήμερα στην Eλλάδα ο κάτοχος της τεχνικής υπεροπλίας, της φιλοσοφικής σφαιρικτητας αλλά και της ποιητικής εμπνοής για το άθλημα αυτ. Oχι πως για τις «Bάκχες» δεν υπάρχει κάποιος δυνάμει εξίσου αρμδιος – και καλδεχτος. O Eυαγγελάτος μως έχει ενοικήσει πολλαπλές φάσεις του τραγικού πεδίου. Oι «Bάκχες» που είδαμε, είναι μια οργανωμένη στάση, χι μια έστω εμπεδωμένη περίσταση. Kαι είναι η στάση, πως έλεγα, της συγκλήρωσης με το εν αινίγματι σκάνδαλο, μια αποδοχή της αδιατάρακτης κρυπτικτητας του μύθου. H σκηνοθεσία του Eυαγγελάτου, με εμφανείς κάποιες αναγωγές στο παράλληλο (πως αρκετοί θέλουν να το βλέπουν) χριστολογικ θαύμα, διέπλευσε τις «Bάκχες» με το σέβας και την αφοπλισμένη ταπειντητα μιας αναλυτικής διαδικασίας, η οποία προσοικειώνει το μύθο στον θεατή και του φωτίζει τις πράγματι πολυπλκαμες πτυχές αυτού του προκλητικού δράματος. Eνας ιδιτυπος, «μαγεμένος», οιστρηλατούμενος θεθεν ψυχογραφικς ρεαλισμς ήταν εκείνος που έδωσε στα καθ’ έκαστον δρώμενα τα πρσημά τους, ώστε να διαφανεί το τίμημα που πληρώνουν τσο οι θνητοί σο και οι μεταξύ τους σχέσεις απ τη φωτοβλο –και τιμωρ– επιφάνεια του θεού. Mέσα σ’ αυτή τη λογική της «εποχής» απ ένα μονοδιάστατο κλειδί που θα φιλοδοξούσε να απαντήσει σε λα

τα ολισθηρά ερωτήματα των «Bακχών», η παράσταση κέρδισε τις ευτυχέστερες στιγμές της, χι τσο στην ακουστική λαγαρτητα σο στην κίνηση του Xορού (Eυαγγελάτος - Aλβανού). Aκμη, στην ευρηματικτατη, φροϋδική σκηνή μετασκευής του Πενθέα και ιδίως στη σκηνή μαγνητιζμενης καθοδήγησής του προς τον Kιθαιρώνα απ τον Δινυσο, στην αφαιρετική επιλογή σκηνικού και ενδυματολογικού περιρρέοντος (Γ. Πάτσας), στα περιγραφικά της ανθρώπινης έκστασης αλλά και των ψυχικών μεταστροφών, ευφάνταστα, ιδίως στους ελάσσονες τνους, μοτίβα (N. Kυπουργς) και στις ερμηνευτικές δραστικτατες δύο αγγγελίες (την μπρούτα βουκολική, του A. Aπαρτιάν και την εντς της περιοχής του λαϊκού δέους, του K. Aθανασπουλου, αμφτερες μέσα στην επικράτεια του παραμυθιού. Στις ερευνητικές προτάσεις της διδασκαλίας ως προς το ήθος των ρλων ανταποκρίθηκαν με τον διονυσιαζμενο γεροντικ παλιμπαιδισμ ο Tειρεσίας και ύστερα ο τσακισμένος Kάδμος (Xρ. Mπίρος και Aλ. Σταυράκης), ο εξωστρεφής γητευτής Δινυσος (Γ. Φέρτης), ο «υβριστής» Πενθεύς (Δ. Kαταλειφς, ο λιγτερο ευνοημένος απ τους γκους της επιδαύρειας χοάνης) και η εξ αρχής μέσα στην υποσυνείδητη επίγνωση της παιδοκτονίας της Aγαύη (Λ. Tασοπούλου). H μεταφραστική κατάθεση (K. X. Mύρης), ργανον νέον για πολλαπλές χρήσεις και δεκτικ πλεινων προσεγγίσεων, με το συνδυαστικ πλούτο, το σεβασμ στο μυθολογικ κύρος, τη ρυθμολογική επαγρύπνηση και την άκρα περιγραφική ενάργεια (π.χ. ακούστε ή διαβάστε τη β’ αγγελία), επιβεβαιώνει έμπρακτα στις χαλεπές μας μέρες την ισαιώνια εντητα και τον ακαταπνητο δυναμισμ του λειμώνος της ελληνικής.

OINOΣ

ΓEYΣEIΣ

O AΓAΠHTOΣ

«O Λέων της Nεμέας» Tου Δημήτρη Xατζηνικολάου

Mια φορά κι έναν καιρ, στη Nεμέα, το ορειν χωρι, ζούσε ένας αμπελουργς, που ήταν και οινοποις καλς. Eίχε δύο κρες κι έναν γιο, πού ’χε τελειώσει και το Xημικ, και ήταν το δεξί του χέρι και στον οίνο και στ’ αμπέλι.

HTAN τίμιος άνθρωπος ο κυρ Θανάσης, και γι’ αυτ ο θες του χάρισε έναν μεγάλο γραμμικ αμπελώνα, που καλλιεργούσε απ τα χαράματα ώς το σούρουπο, με γνώση και περισσή φροντίδα. Oταν Eκείνος του έστελνε καλές χρονιές, ο κυρ Θανάσης ψέλλιζε μ’ ευγνωμοσύνη «Δξα τω Θεώ», ενώ στις δυσκολίες της παραγωγής έψαχνε ο ίδιος να βρει τι δεν έκανε σωστά, και το χωράφι έδινε σταφύλια διαλογής... Mέσα στο κτήμα είχε φυτέψει τις εκλεκττερες γηγενείς και αρωματικές ποικιλίες σταφυλιών, χι μνον απ προσωπική διαίσθηση, αλλά ύστερα απ πολύχρονα πειράματα πάνω στους κλώνους εκείνους, που αναδεικνύουν τα γευστικά τους προικιά, στα χώματα της περίφημης γης του Hρακλή. Διάβαζε συνεχώς ο κυρ Θανάσης και ήταν ενήμερος για τις ιδιαιτερτητες του μηχανισμού της φωτοσύνθεσης της αμπέλου, τη φυσιολογία της ωριμτητας, το σύστημα της «στάγδην άρδευσης», και πώς πρέπει να αξιοποιείται στο αμπέλι, τις ασθένειες των σταφυλιών, τους πιο ανώδυνους τρπους καταπολέμησής τους, αλλά και για τα πολλά μυστικά της τέχνης της οινοποίσης. Oμως, η κατ’ εξοχήν δημιουργική περίοδος, η ώρα των υποσχέσεων και των ζυμώσεων, η πάλη και ο αγώνας του καλού με το κακ, των μυκήτων με τα βακτήρια, ήταν γι’ αυτν η μεγαλύτερη πρκληση. Δεν φοβταν διλου, γιατί έπαιζε στα δάχτυλα τη βιοχημεία της εκχύλισης του χρώματος των ερυθρών ποικιλιών, αλλά και τα προζυμωτικά φαινμενα, τους αγγελιοφρους δηλαδή των αρωμάτωνστα λευκά σταφύλια. Kανείς δεν πίστευε, στ’ αλήθεια, τι έφτιαχνε αρωματικά κρασιά απ Σαββατιαν, αλλά και γοητευτικές ισορροπίες με Pοδίτες. σο για το Aγιωργίτικο, το αγαπημένο του σταφύλι της Nεμέας, το μεταμρφωνε σαν ταχυδακτυλουγς, είτε σε απίθανο nouveau, είτε σε πλούσιο ερυθρ, είτε ακμη και σε βελούδινο ταννικ, με στχο βέβαια την ολοκλήρωσή του σε λίγους μήνες, σε καινούργιο δρύινο βαρέλι, ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες κάθε χρονιάς παραγωγής. Aμπελοφιλσοφο τον λέγαν, γιατί ταν σου έπιανε κουβέντα για να σου εξηγήσει το γιατί και το πώς οινοποίησε έτσι μια χρονιά σε σχέση με μια άλλη, ήταν δύσκολο να παρακολουθήσεις τους γρήγορους ρυθμούς του, αν δεν ήσουν καλά προπονημένος... Mια μέρα ήρθε στο οινοποιείο του ένας νεαρς φαντασμένος, στο εξωτερικ προπονημένος, για να γίνει ειδικευμένος. Mη γνωρίζοντας την πείρα και τη γνώση του κυρ Θανάση, θέλησε ύστερα απ λίγο καιρ, ούτε λίγο ούτε πολύ, να του δείξει και τα αμπέλια του, επιβεβαιώνοντας το ρηθέν υπ το λαού «...Eλα παππού να σου δείξω τα αμπέλια σου». Eκείνος, μως διακριτικς και εράσμιος, δεν είχε πει κουβέντα. Oταν αργτερα δοκιμάστηκαν τα κρασιά του στην Aθήνα, ο ίδιος ο νεαρς διαπίστωσε τι είχαν ατυχήσει, γιατί είχαν παραμείνει πολύ καιρ εμφιαλωμένα σε κάποιο ψυγείο. Tι να κάνουμε, συμβαίνουν και αυτά. Πού να ήξερε μως ο κακομοίρης τι η μύτη του κυρ Θανάση (παρούσα στη γευσιγνωσία) ήταν ικανή να ξεχωρίσει ακμη και τη ...μάρκα του ψυγείου. Πράγματι, αγαπητοί μου αναγνώστες, ο κυρ Θανάσης ο Παπαϊωάννου είναι σήμερα «ο λέων της αμπέλου», ένας φιλσοφος της ζωής, και ένας απλς άνθρωπος, που έχει και αυτς τις στενοχώριες του και τα παράπονά του. Eνα απ αυτά μού τ ’στειλε αποκλειστικά για να το συζητήσουμε μαζί την επμενη Kυριακή. Πσο χαίρομαι, στ’ αλήθεια, που στην Eλλάδα των κρασιών, στη μεγάλη μας οικογένεια των οινοφίλων, έχουμε τέτοιους γνήσιους, αξιοπρεπείς και σπάνιους ανθρώπους. Oσο για τον νεαρ που συνάντησα πριν απ μέρες στο γραφείο, δεν παρέλειψα να του υπενθυμίσω φιλικά το εξής: «...Oταν φτερνίζεται ο κυρ Θανάσης στη Nεμέα, μπορεί και να κρυολογήσουμε εμείς οι οινολγοι...».

Tου Hλία Δελλγλου

Mελιτζάνες αλά Pοσίνι Tης Mαρίας Xαραμή

OPIΣMENEΣ τέχνες επενεργούν οργανικώς κατά τρπον αμέσως αισθητ. H ποίηση λιγτερο. H μουσική κατ’ εξοχήν. Oρισμένες ράτσες μουσικών - συνθετών με το έργο τους ασκούν μια ευχάριστη φυσική διέγερση. Oι Γερμανοί λιγτερο. Oι Iταλοί κατ’ εξοχήν. Kαημένοι μου ρεμβαστικοί τεύτονες, επιμελείς, υπομονετικοί, χαμένοι στα δάση σας και που αρκείσθε στο κάλλος των ήχων. Eνώ οι ολθυμοι και οιστρήλατοι γειτνοι μας απαιτούν μια ζωηρή μελωδία για να τραγουδήσουν. Bαδίζοντας χθες στις κατωφέρειες του Λυκαβηττού ελαφριά, σα να πετούσα λιγάκι, Θεέ μου, με την ψυχή διεσταλμένη απ’ τη γλυκύτητα του δειλινού σφύριξα αυθορμήτως την ουβερτούρα με τα ταμπούρλα απ την Kλέφτρα Kίσσα. A! O Pοσίνι, μάλιστα! Eνας παιχνιδιάρης. Kαι ένας μεγάλος χωρατατζής. Tον Aύγουστο κορυφώθηκαν στη γεννέτειρά του τα πανηγύρια για τους 2 αιώνες απ τη γέννησή του. Aπ τη γωνίτσα μας, μως, εμείς ας τιμήσουμε σήμερα τον ομορφάντρα και καλοφαγά δημιουργ του Kουρέα της Σεβίλλης. Γεννήθηκε στις 29 Φεβρουαρίου 1792 κοντά στη θάλασσα, στο λιμανάκι του Pesaro, παπικ ττε κρατίδιο, απ γονείς μουσικούς επίσης αλλά τρίτης σειράς, φτωχούς μα έξω καρδιά πέρασε τα μικρά του χρνια στην ρουλτα των περιοδευντων θιάσων. Kαθώς η μουσική ευφυΐα εκδηλώνεται ενωρίς, στα 16 έγραψε τα πρώτα έργα του. • Amicone del mio core, κείνο που ιδιαιτέρως αγαπώ στον πρσχαρο Joachino είναι η απλή, η αυτονητη πρσβασή του στις απολαύσεις. Xωρίς τύψεις, με φυσικτητα, με φαιδρή αλυπία εστιάζει το ιλαρ του βλέμμα στην κωμική πλευρά των πραγμάτων. Παραδίνεται στην τρυφή και το μονοπάτι γίνεται βραχύ μέχρι του να προσαγορευθεί πάτρωνας των γαστρονμων. Kατά τη μακρά διαμονή του στο Παρίσι συνεδέθη με τον Caréme, κορυφαίον μάγειρα του 18ου, ο οποίος εργαζταν στους Pτσιλδ. Θρυλείται πως τα περίφημα τουρνεντώ Rossini υπήρξαν εφεύρεση του Caréme. Kατά μια άλλη εκδοχή τα ενεπνεύσθη ο ίδιος ο μουσουργς και πως τα υπαγρευε στον υπηρέτη του, για να τιμωρήσει την αυθάδειά του τον διέταξε να στρέψει την πλάτη για να τον ραβδίσει. Eξ ου και tourne le olos (γύρισε την πλάτη). Tέτοιος μερακλής ήταν ο Rossini, που γέμιζε με φοναγηρά τα μακαρνια με μια ασημένια σύριγγα, ειδική παραγγελία. «Mα αν αυτς ο κύριος γνωρίζει απ μουσική σο και απ ζυμαρικά, θα πρέπει να σκαρώνει ωραία τραγουδάκια», έλεγε ο μπακάλης του. Kαι ο συνθέτης θεωρούσε τι αυτή ήταν η κολοκευτικτερη φιλοφρνηση που δέχτηκε πο-

τέ. Oι τρούφες, η σάλτσα μαδέρα, το φoυαγκρά, η γαλοπούλα αποτελούσαν τα εδέσματα που προτιμούσε. «Aπψε θα πάρω ένα θεσπέσιο δείπνο: γαλοπούλα γεμιστή. Θα είμαστε οι δύο μας. H γαλοπούλα κι εγώ» έγραφε σε μια κυρία. Kάποιο βράδυ προσκάλεσε τους φίλους του να γευματίσουν στην βίλα του στο Πασσύ. Στο μενού υπήρχε «ψάρι με σάλτσα γερμανική». Eκπληκτοι οι συνδαιτημνες του είδαν τα πιάτα τους να γεμίζουν μνον με σάλτσα. «Aν είναι σαν την μουσική του Bάγκνερ. Πολύ ωραία σάλτσα δίχως μως ψάρι. Δίχως μελωδία» απήντησε ο καλαμπουρτζής μαέστρος. O λιχούδης Rossini κατεχωρήθη στα γαστρονομικά λεξικά. Tον Nοέμβρη οι μαθητευμενοι chef της σχολής Ritz Escoffier ετοίμασαν ένα μεγαλειώδες γεύμα για να τον γιορτάσουν οι Γάλλοι μελομανείς. Aς μην υστερήσουμε. Mε υπκρουση της ολιγτερο γνωστές συνθέσεις του, θα γευθούμε Yλικά για 6-8 μερίδες 3 μεγάλες μελιτζάνες φλάσκες 1 κκκινη πιπεριά Φλωρίνης 1 πράσινη πιπεριά 1 φρατζλα ψωμί χωριάτικο μαύρο 2-3 ημερών 4 σκελίδες σκρδου χωρίς την πράσινη ουρίτσα 4 κουταλιές σ. ελαιλαδο 0,20 lt λευκ ξηρ κρασί θυμάρι 60 γρ. τριμμένη κεφαλογραβιέρα 40 γρ. φουαγκρά αλάτι, φρεσκοτριμμένο πιπέρι. Eκτέλεση Kβουμε στη μέση τις μελιτζάνες. Tις ψήνουμε στα κάρβουνα ή στο grill μαζί με τις πιπεριές και τις σκελίδες του σκρδου επί 15’ μέχρι να σκουρήνει η επιδερμίδα τους. Tις κλείνουμε μέσα σε πλαστικά σακκουλάκια. Oταν κρυώσουν αρκετά, ώστε να μπορούμε να τις πιάσουμε τις βγάζουμε απ τα σακκουλάκια, αφαιρούμετην επιδερμίδα και ρίχνουμε τη σάρκα μέσα στο blender. Προσθέτουμε το κρασί, το θυμάρι, αλατοπιπερώνουμε και πολτοποιούμε το μίγμα. Zεσταίνουμε το ελαιλαδο. Pίχνουμε το μίγμα, το κρασί και το τυρί. Aναμιγνύουμε. Ψήνουμε επί 10’-12’ σε μέτρια φωτιά. Kβουμε το ψωμί σε φέτες και ψήνουμε στη φρυγανιέρα ή στο grill. Aλείφουμε τις ζεστές φέτες ψωμιού με τη σάλτσα, τις συναρμολογούμε πάλι σε φρατζλα. Kβουμε το φουαγκρά σε κομματάκια και τα τοποθετούμε πάνω στη φρατζλα. Σερβίρουμε αμέσως. Mπορείτε να χρησιμοποιήσετε τον πουρέ μελιτζάνας συνοδεύοντας κρύο βραστ κρέας ή φιλέτα σχάρας. KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

23

ΘEAMATA KINHMATOΓPAΦOI

ΦIΛIΠ (Nέα Σμύρνη, τηλ. 9335587) Σημάδια απ κκκινο (περιπ. K-13)

ΣYNOIKIAKOI

Eπειδή οι ώρες προβολών μπορεί να διαφοροποιηθούν κατά μερικά λεπτά, προτιμήστε πρώτα να τηλεφωνείτε. Oι κινηματογράφοι που έχουν * διαθέτουν Nτ0λμπι Στέρεο.

KINHMATO°PAºOI A' ¶POBO§H™ ™YNEXOY™ §EITOYP°IA™ ME AIR CONDITION

AABOPA* (Tέρμα Iπποκράτους, τηλ. 6423271 - 6462253) Eναρξη σε λίγες ημέρες

A£HNA™ A’ ΠPOBOΛHΣ ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kηφισίας 234-Kολλέγιο, τηλ. 6715905) Xειμεριν Πάνω κάτω και πλαγίως (K) ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kηφισίας 234-Kολλέγιο, τηλ. 6715905) θεριν 1492, Xριστφορος Kολμβος (ιστορ. περιπ.) AEΛΛΩ (Πατησίων, 8214675) Θεριν O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) AΘHNAIA (Xάρητος 50 Kολωνάκι, τηλ. 7215717) Aρωμα γυναίκας (K) Aλ Πατσίνο AΘHNAION (Tέρμα Aμπελοκήπων, τηλ. 7782122) Kρυστάλλινες νύχτες (ελληνικ) AIΓΛH (Zάππειο, τηλ. 3224104) 1492, Xριστφορος Kολμβος (ιστορ. περιπ.) AΛEΞANΔPA (Kαλλιθέα Tηλ. 9560306) Tο μετέωρο βήμα του πελαργού AΛEΞANΔPA (Πατησίων O.T.E. Tηλ. 8219298 8832666) Oι επισκέπτες (περιπ. K) Ωρες 8.45-11.00 μ.μ. AΛEΞANΔPOΣ (Παπάγου, τηλ. 6545900) Blade Runner (περιπ.) AΛΦA (Πλατεία Kολιάτσου, τηλ. 2029401) Zήτημα τιμής (περιπ. K) AΛΦABIΛ* (Tέρμα Mαυρομ., τηλ. 6460521) O αληθινς φασισμς Tου Pομ (K) AMOPE (Πριγκιπονήσων 10, Πολύγωνο, τηλ. 6462519) Tο παιχνίδι των λυγμών (κοινων. A) AMYNTAΣ (Πλατεία Yμηττού, τηλ. 7668500) Παιχνίδια ολέθρου (περιπ. K) ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων Tηλ. 7782316 7785449) θεριν Oι αθρυβοι (περιπ. K) AΠOΛΛΩN (Oδς Σταδίου, τηλ. 3236811) Oι επισκέπτες (περιπ. K) Ωρες 8.10-10.20 μ.μ. APKAΔIA* (Nέα Eλβετία, τηλ. 7661166) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) AΣTEPIA AΣΣOΣ ONTEON (Kηφισίας 334, τηλ. 8015152) Πάνω κάτω και πλαγίως (K) ATTENE (Λευκωσίας 41 πλ. Aμερικής, 8676871) Φράνκυ και Tζώννυ (K) Aλ Πατσίνο BOΞ (Θεμιστοκλέους 82 Eξάρχεια, τηλ. 3301020 3301014) Nτλτσε Bίτα Tου Φελίνι (A) ΔEΞAMENH REFRESH (Πλατεία Δεξαμενής, Kολωνάκι, τηλ. 3623942, 3602363) Σημάδια απ κκκινο (περιπ. K-13) ΔIONYΣIA (Λεωφ. Συγγρού 286, στροφή N. Σμύρνης, τηλ. 9515514 - 3221983) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) Ωρες 8.45-11.10 μ.μ. EKPAN (Tέρμα Zωοδχου Πηγής, τηλ. 6461895) Aρωμα γυναίκας (K) Aλ Πατσίνο EΛENA (Στάση Oύλεν Iλίσια), τηλ. 77891207753303) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) EΛΛHNIΣ (Tέρμα Aμπελοκήπων, τηλ. 6464009) O σωματοφύλακας (περιπ.) ZEΦYPOΣ (Tρώων 36, Θησείο, τηλ. 3462677) Tο πάρτυ (κωμωδ. K) HΛEKTPA* (Πατησίων 292, Aγ. Λουκάς, τηλ. 2284185) Bασικ ένστικτο (ερωτικ θρίλερ A) Ωρες 8.40-11.10 μ.μ. ΘHΣEION (Aποστλου Παύλου 7, τηλ. 34709803420864) O σωματοφύλακας (περιπ.) Ωρες 8.45-11.05 μ.μ. INTEAΛ (Oδς Πανεπιστημίου, τηλ. 3626720) Aπέραντο γαλάζιο (K) Ωρες 8.00-10.30 μ.μ. ΛAOYPA (Nικηφορίδη 24 Nέο Παγκράτι, τηλ. 7662060) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) ΛIΛA (Nάξου 115, Aγ. Λουκάς, τηλ. 2016849) Σινέ Tέχνης H δίκη Tου Γουέλς (K) MAPOYΣI AΣΣOΣ ONTEON I (Tηλ. 8087094) Bayron μπαλάντα για ένα δαίμονα (K) METPOΠOΛ (Θήρας 18, Πλατεία Aμερικής, τηλ. 8672006) H Iουλιέτα των πνευμάτων Tου Φελίνι (A) MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ. 8620232) Θεριν Σημάδια απ κκκινο (περιπ. K-13)

24

NEA ΠANAΘHNAIA (Tέρμα Mαυρομιχάλη, τηλ. 6425714) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) OAΣIΣ (Παγκράτι, τηλ. 7244015) Tελική ανάλυση (ερωτικ θρίλερ A) OΠEPA AΣΣOΣ ONTEON (οδς Aκαδημίας 57, τηλ. 3622683) Kρυστάλλινες νύχτες ΠAΛAΣ (Παγκράτι, τηλ. 7515434) Tαράτσα Xφα - Tζακ Nίκολσον (περιπ. K-13) ΠAΛΛAΔION (Kρέμου 120 - Kαλλιθέα, τηλ. 9513349) Παντρεμένα ζευγάρια (κοινων. K-13) ΠΛAZA (Λεωφ. Kηφισίας Φλκα, τηλ. 6921667 6917722) Oι επισκέπτες (περιπ. K) Ωρες 8.45-11.00 μ.μ. PIBIEPA (Bαλτετσίου 46 Eξάρχεια, τηλ. 3637716 3644827) Πράσινες τηγανητές ντομάτες (κοινων. K-13) ΣINE ΠAPI (Πλάκα, τηλ. 3222071 - 3248057) O θάνατος σου πάει πολύ (κωμωδ. K) Ωρες 8.50-11.10 μ.μ. ΣINE TAPATΣA* (Mαντζαγριωτάκη 76 Kαλλιθέα τηλ. 93.73.150-9) Bασικ ένστικτο (ερωτικ θρίλερ A) ΣTEΛΛA ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Oδς Tενέδου - Φωκίωνος Nέγρη, τηλ. 8674260) Tο χάος (A) Ωρα 9.15 μ.μ. TITANIA* (Πανεπ.-Θεμιστ. 3611147) Kλειστ λγω ριζικής ανακαίνισης TPIANON (Πατησ.-Kοδρ/νος, 8215469) O Batman επιστρέφει (K) TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, τηλ. 95.94.422) Θεριν Aρωμα γυναίκας (K) Aλ Πατσίνο TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON (Tηλ. 9594422) Xειμεριν Πάνω κάτω και πλαγίως (K) ΦΛEPY (Oπισθεν IKA Zωγράφου, τηλ. 7710500) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) ΦΛEPY (Kαλλιθέα, τηλ. 9585247) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K)

HMIKENTPIKOI AΛEKA (Zωγράφου, τηλ. 7773608) O θάνατος σου πάει πολύ (κωμωδ. K) AΛΣOΣ N. ΣMYPNHΣ ΔHM. KIN/ΦOΣ (Tηλ. 9336933) Tο ακρωτήρι του φβου (περιπ. A) ANEMΩNH (Περιστέρι, 5713077) Tσάινα Tάουν (περιπ. K-13) ZAΪPA (Γαλάτσι, τηλ. 2931526) Mνος στο σπίτι 2 (κωμ. K) MAPINA (Πλησίον Γυμνασίου Tαύρου, τηλ. 3470012) Mνος στο σπίτι 2 (κωμ. K) ΣΠOPTIΓK (N. Σμύρνη, τηλ. 9333820) 1492 Xριστφορος Kολμβος (ιστορ. περιπ. K)

ANNA NTOP* (Πλατεία Γλυφάδας, τηλ. 8946617) Ωριμες φράουλες (περιπ. K-13) AXIΛΛEION (Kαλαμάκι, έναντι παλαιού Pοντέο, τηλ. 9810515) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) ΠOΛENA (Aνω Πατήσια, τηλ. 2910695) Mακρινς ορίζοντας (περιπ. K)

ΠPOAΣTIΩN AEΛΛΩ (Pαφήνα, τηλ. 22.117-23.420) Eρρίκος ο E' (K) AIΓΛH (Σαρωνίδα, τηλ. 0291-54261-54941) Mπούμερανγκ (K) AKTH (Πλαζ Bουλιαγμένης, τηλ. 8961337) Oικογένεια Aνταμς (K) AΛEΞ (Πρτο Pάφτη, τηλ. 0299-76034) Mνος στο σπίτι 2 (κωμ. K) AΛIKH (Δροσιά, τηλ.2281563) Πράσινες τηγανητές ντομάτες (κοινων. K-13) AΛOMA (Aργυρούπολη, τηλ. 9922397, 3211208) Zήτημα τιμής (περιπ. K) AΛΣOΣ* (Δεκελείας 154, N. Φιλαδέλφεια, τηλ. 2532003, 2513563) Mνος στο σπίτι 2 (κωμ. K) AMAPYΛΛIΣ (Aγ. Παρασκευή, τηλ. 6396315) Παιχνίδια ολέθρου (περιπ. K) AMIKO (Xαλάνδρι, τηλ. 6815532) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) Ωρες 8.30-11.00 μ.μ. ANNA (N. Eρυθραία, τηλ. 8072827) Παιχνίδια ολέθρου (περιπ. K) ANOIΞIΣ (Eυριπίδου 19 N. Hράκλειο τηλ. 2833345) Aστερίξ - Θέλμα και Λουίζ ANTZEΛA (Λούτσα, τηλ. 0294 - 24030) Oι ήρωες του τελευταίου δάσους (K) Oι λευκοί δεν μπορούν να πηδήξουν (K) APΓYPOYΠOΛIΣ (Tηλ. 9620010) Mοιραίο πάθος (ερωτικ A) APHΣ (Λούτσα Tηλ. 0294-84101) Zήτημα τιμής (περιπ. K) APHΣ (Παραλία Mαρκοπούλου Ωρωπού Tηλ. 029532595) Oι τελευταίες μέρες της Eδέμ (K) APTEMIΣ (Bαβρώνα, τηλ. 88605) O μπαμπάς μου ο ήρωας (κωμωδ. K) AΣTPON (Λούτσα Tηλ. 0294-82249) Mνος στο σπίτι 2 (κωμ. K) AYPA (Λούτσα Tηλ. 0294-83524) Kάπταιν Xουκ (περιπ. K). AΦPOΔITH (Eλληνικ, τηλ. 9619044) O σωματοφύλακας (περιπ.) AXAPNIΣ (Mενίδι, τηλ. 2469970) Oι Kένταυροι πετούν ψηλά (περιπ. K) BAPKIZA (τηλ. 8973926) Σε κατάσταση πολιορκίας (K) BIOΛETTA (Aνω Bούλα, τηλ. 8956719) Tο παιχνίδι των λυγμών (κοινων. A) BΛAΣTOΣ (Aγ. Aπστολοι παραλία Kαλάμου Tηλ. 0295-82765) Eνοχος χωρίς αποδείξεις (K) ΓAΛAZIA AKTH (Aγιος Δημήτριος - Λαγονήσι Tηλ.

ΘEATPA AΘHNAION (Πατησίων 55, Mουσείο, τηλ. 82.14.000, 82.33.048). Mπέρτολντ Mπρεχτ - Kουρτ Bάιλ «H Oπερα της Πεντάρας» (σκην. Zυλ Nτασσέν). K. Kαζάκος, Λ. Λαζπουλος, Π. Zούνη, K. Kαραμπέτη. AIΘPIO ΔHMAPXEIOY KHΦIΣIAΣ (Διονύσου και Mυρσίνης, τηλ. 80.82.184-8). Nικ. Λάσκαρη «Mαλλιά Kουβάρια». Σκην.: Γ. Nικολαΐδης (έως 29/8). AΛEΞANΔPOΣ - πρώην MΠOYPNEΛΛH (Aλεξάνδρας 22, τηλ. 82.25.310). K. Παπαπέτρου «Aγαπάς τη γελάδα.. Aπδειξη!». Στ. Ψάλτης, Δ. Πιατάς. AΛΣOΣ (Πεδίον του Aρεως, είσοδος απ Eυελπίδων, τηλ. 82.12.271, 88.15.700). X. Kλυνν, Γ. Kακουλίδη, Λ. Mπέλλου, B. Mπαλαφούτη «Πίτσες Mπλε». Aννα Παναγιωτοπούλου, X. Kλυνν, Σ. Mουστάκας, Eλ. Γερασιμίδου, Π. Xαϊκάλης. ANABPYTΩN (Kτήμα Συγγρού, στάση KAT, τηλ. 80.17.661). Δ. Mισιτζή «O Φιάκας». ΔEΛΦINAPIO (δίπλα στο Στάδιο Eιρήνης και Φιλίας, τηλ. 41.26.340, 41.19.549). Eπιθεώρηση «Πακέτο Nτελρ... δα». Π. Kοντογιαννίδης, B. Tριφύλλη. ΔOPAΣ ΣTPATOY (Λφος Φιλοπάππου, τηλ. 92.14.650, 32.44.395). Eλληνικοί χοροί. HPΩΔEIO (τηλ. 32.32.771). Iσπανικ Mπαλέτο. Aνθολογία Θαρθουέλα (Tρ., Tετ., Πέμ.), Kρατική Oρχήστρα Θεσσαλονίκης - Kρατική Xορωδία της Aρμενίας (Παρ.). ΘEATPO BPAXΩN - MEΛINA MEPKOYPH (Tαταούλων, Bύρωνας, τηλ. 76.66.953, 76.63.990). Συναυλία Mανώλη Λιδάκη - Eλένης Tσαλιγοπούλου (Tετ.), ΔHΠEΘE Λάρισας: Eυριπίδη «Hλέκτρα» (Πέμ., Παρ.). KHΠOΘEATPO NIKAIAΣ (Πέτρου Pάλλη και Kύπρου, τηλ. 49.26.248-5221767). Σταμάτη Φιλιππούλη «Kμματα και ξεροκμματα». Kώστας Tσάκωνας, Xλη Λιάσκου, Γιώργος Kάππης. ΛAMΠETH (Λ. Aλεξάνδρας 106, τηλ. 64.63.685). Λ. Στήβενς «Mαθήματα Γάμου». Kώστας Kαρράς, Mάρω Kοντού. METPOΠOΛITAN (Λ. Aλεξάνδρας 16, τηλ. 82.23.333). N. Kαμπάνη - B. Mακρίδη «Eλα το βράδυ ...θα είμαι με μια φίλη σου!!!». B. Tσιβιλίκας, M. Bιδάλη. MINΩA (Πατησίων 91, τηλ. 82.10.048). Eπιθεώρηση «Bλαμμένα Aχρηστα Mυαλά». Kώστας Xατζηχρήστος, N. Γερασιμίδου. ΠAPK: (Λεωφρος Aλεξάνδρας 36, τηλ. 82.17.369, 82.13.920) «Sweet Charity». Σμαρούλα Γιούλη, Xρήστος Πολίτης, Mαριάννα Tλη. ΣMAPOYΛA (Eυελπίδων 11, τηλ. 88.33.145). Γ. Διαλεγμένου «Xάσαμε τη θεία... στοπ». Γ. Διαλεγμένος. ΦΛOPINTA (Πατησίων και Mετσβου 4, τηλ. 82.28.501).Nίκου Tσιφρου - Πωλ Bασιλειάδη «Eρωτευθείτε... παρακαλώ!» Γ. Παπαζήσης, I. Kαλέση.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

0291-22.241) Tελική ανάλυση (K-13) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ HΛIOYΠOΛHΣ (Eθνικής Aντιστάσεως - Hλιούπολη, τηλ. 9919818) Tο βιβλίο της ζούγκλας (κιν. σχέδια K) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ IΛION (AΣTEPI) (Φιλοκτήτου και Nέστορος, Nέα Λισια τηλ. 2628391) Tα καμώματα του Mπετβεν (κωμ. K) ΔHM. KIN/ΦOΣ NOΣTAΛΓIA (N. Hράκλειο, τηλ. 2756894) O Δράκουλας (K-13) ΔHM. KIN/ΦOΣ ΠETPOYΠOΛHΣ (Tηλ. 2650404) Oρλάντο (κοινων. K) ΔHM. KIN/ΦOΣ XOΛAPΓOY (Tηλ. 6511758) 1492 Xριστφορος Kολμβος (ιστορ. περιπ. K) KAΛOΣ ΓIAΛOΣ (Πρτος Pάφτη Tηλ. 0299-76244) Eξολοθρευτής Nο 2 ημέρα κρίσης (περιπ. K-13) KATEPINA (Xαϊδάρι) O σωματοφύλακας (περιπ.) Ωρες 8.30-10.45 μ.μ. KATIA (Kαμένα Bούρλα, τηλ. 0235-22353) Mια ξένη ανάμεσά μας (K) KIN/ΦOΣ ΛEΣXH EΛEYΣINOΣ (Παραλία) O ατίθασος (περιπ. A) KOPAΛI * (Σαρωνίδα, τηλ. 54097) Bασικ ένστικτο (A) ΛAΓONHΣI (Λαγονήσι, τηλ. 0291-23911) Mοιραίο πάθος (ερωτικ A) MAΪAMI (Mάτι Tηλ. 0294-34372) Πολύ σκληρς για να πεθάνει 2 (K) MAPΓAPITA (Xαλάνδρι, 6012719) O παίχτης (K) MAPIANA (Παραλία Kαλάμου, 0295-81277) Στραβοί πιλτοι σε F-16 (K) MAPIEΛ (Πρτο Pάφτη, Tηλ. 0299-71335) 1492 Xριστφορος Kολμβος (ιστορ. περιπ. K) MAPIΛENA (Aιγύπτου 123, Tερψιθέα - Aνω Γλυφάδα, τηλ. 9612229) Πάνω κάτω και πλαγίως (ελληνικ K-13) MΠOMΠONIEPA* (Kηφισιά, τηλ. 8019687) O σωματοφύλακας (περιπ.) NINET (Aνάβυσσος, τηλ. 0291-36037) Kάθε μέρα αλλαγή προγράμματος. Ωρες 8.30-10.30 μ.μ. ΠAΛΛAΣ (Eλευσίνα, τηλ. 5546990) O Batman επιστρέφει (K) ΠΛANHTHΣ (Aνω Bούλα, τηλ. 8991502) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) ΠOPTO PAΦTH (Tηλ. 73479) Oι ασυγχώρητοι (περιπ.) PIA (Bάρκιζα , τηλ. 8970844) O Δράκουλας PIA (Mάτι, τηλ. 0294/34778) Tζέννιφερ 8 (A) PIO (Γλυφάδα, 9628758) Oι αθρυβοι (περιπ. K) ΣIΣΣY (N. Mάκρη, τηλ. 91.811) O θάνατος σου πάει πολύ (K) TPIANON (Σαρωνίδα Tηλ. 0291-54931) Mνος στο σπίτι 1 (K) TYMBOΣ (Παραλία Mαραθώνα Tηλ. 55.604 - 55.603) Γρήγορος σαν τη φωτιά (K) ΦIΛOΘEH* (Φιλοθέη, Tηλ. 6833398 - 6844708) Σημάδια απ κκκινο (περιπ. K-13) ΦΛΩPIΔA (Zούμπερι, Tηλ. 0294-96923) Hρωας κατά λάθος (K) Ωρες 8.30-11.00 μ.μ. ΨYXIKO* (Στάση Φάρου, τηλ. 6476437) Aρωμα γυναίκας (K) Aλ Πατσίνο

¶EIPAIA A' ΠPOBOΛHΣ ANEΣIΣ ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Eυαγγελίστρια, τηλ. 4119629) Blade Runner (περιπ.) AΠOΛΛΩN (Πασαλιμάνι, τηλ. 4297502) Πάνω κάτω και πλαγίως (ελληνικ K-13) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MEΛINA (Σωκράτους 65 - Δραπετσώνα, τηλ. 4625249) Tο παιχνίδι των λυγμών (κοινων. A) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MOΣXATOY (Hλεκτρικς Σταθμς, τηλ. 4816276) Kάπταιν Xουκ (περιπ. K) ZEA (Πασαλιμάνι τηλ. 4521388) Eναρξη σε λίγες μέρες KAΣTEΛΛA (τηλ. 4173906) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) KATEPINA ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Bύρωνος - Xιλής Aγ. Eυθύμιος Kερατσίνι) Lorenzo (κοινων.) KINHMATOΓPAΦIKH ΛEΣXH ΔHMOY NIKAIAΣ (Δημοτικ κηποθέατρο Kύπρου και Προύσσης, τηλ. 4926248) Kάθε Tετάρτη και Πέμπτη ώρα 9.30 μ.μ. ΣINE AKPOΠOΛ (Tαξιαρχών 44-Kορυδαλλς, 4952232) Kαι οι θεοί τρελάθηκαν 2 (κωμωδ. K) ΣINE ΠAPAΔEIΣOΣ (Zάππα 44 - Kορυδαλλς τηλ. 4960955) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) ΣINEAK ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Πλατεία Δημαρχείου, τηλ. 4115354) Σημάδια απ κκκινο (περιπ. K-13) ΦΩΣ (B' Mεραρχίας, τηλ. 4520982) Eναρξη απ πρωίας δύο έργα Σε κατάσταση πολιορκίας - σεξ

ΘEMA

O ζωγράφος Λουί Mπρεά H ζωή και το έργο του άγνωστου, έως σήμερα, Γάλλου καλλιτέχνη TO EPΓO του Γάλλου ζωγράφου Λουί Mπρεά είναι αφιερωμένο λο σε θρησκευτικά θέματα. Για τη ζωή του καλλιτέχνη λίγα πράγματα είναι γνωστά. Γεννήθηκε στα μέσα του 15ου αιώνα, πιθαντατα στη Nίκαια, και πέθανε γύρω στο 1523. H καλλιτεχνική του δραστηριτητα εκτείνεται σε μια αρκετά μακροχρνια περίοδο, στην περιοχή μεταξύ της Tουλών και της Γένοβας. H πορεία του ανιχνεύεται, τσο στα παράλια, σο και σε απομακρυσμένα ορεινά χωριά τη περιοχής. Tα περισστερα έργα του βρίσκονται ακμα στην αρχική τους θέση –εκκλησίες και μοναστήρια. Eλάχιστες πληροφορίες υπάρχουν για τη νετητά του και την εκπαίδευση που πήρε. Γνωρίζουμε τι πέρασε τα νεανικά του χρνια στη Nίκαια με καλλιτεχνικ περιβάλλον έντονα επηρεασμένο απ τους ζωγράφους Zαν Mιραγιέ και Zακ Nτουράντι. Eμεινε, επίσης, αρκετ καιρ στη Tαζιά, στο μοναστήρι που μλις είχαν κτίσει οι Δομηνικανοί. Aφησε εκεί το μεγαλύτερο μέρος του έργου του και σίγουρα το ωραιτερο. Σ’ αυτ το μοναστήρι, σε επαφή με καλλιτέχνες προερχμενους απ τη Λομβαρδία, μπρεσε να τελειοποιήσει την καλλιτεχνική του εκπαίδευση.

πδια του Xριστού, έχοντας δίπλα της, στ’ αριστερά, τον πιο αγαπημένο μαθητή του Iησού, τον Iωάννη, ο οποίος απεικονίζεται, σύμφωνα με την παράδοση, πιο νέος απ τους άλλους και χωρίς γένια. Παρατηρεί κανείς με πση επιδεξιτητα έχει αποδώσει ο ζωγράφος την έκφραση των προσώπων που είναι λα πολύ εξατομικευμένα. Tα γένια, τα μαλλιά είναι σχεδιασμένα με μεγάλη λεπττητα και μαρτυρούν την ιδιαίτερη κλίση του Mπρεά στη φροντίδα της λεπτομέρειας, χαρακτηριστικ που, χωρίς άλλο, οφείλεται στην επίδραση των Φλαμανδών ζωγράφων που έφτασε στο Nτο κυρίως μέσα απ τα έργα Λομβαρδών καλλιτεχνών, ενώ στα ζεστά χρώματα, η χάρη των γραμμών, η αρμονία των σωματικών στάσεων, η εμφανής κλίση του ζωγράφου προς τη διακοσμητική τέχνη, είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του στυλ του Mπρεά.

Συμμετρία

Θεματολογία H θρησκευτική θεματολογία κυριαρχεί στην τέχνη του Mπρεά. Oπως οι περισστεροι ζωγράφοι της περιδου αυτής στην περιοχή, δεν ασχολήθηκε ούτε με προσωπογραφίες ούτε με ιστορικά θέματα. Φιλοτεχνημένα για την εικονογράφηση θρησκευτικών χώρων, τα έργα του στχο έχουν την έκφραση της χριστιανικής αφοσίωσης. Eνώ στο ξεκίνημα της καριέρας του φαίνεται στα έργα του η επιρροή των ζωγράφων της Προβηγκίας, το στυλ του Mπρεά εξελίχθηκε μέσα στο κλίμα της γενοβέζικης ζωγραφικής. Tαξίδεψε επανειλημμένα στη Γένοβα και οι επισκέψεις αυτές υπήρξαν σημαντικές για τη συνέχεια του έργου του, γιατί συνεργάστηκε εκεί με καλλιτέχνες απ τη Λιγουρία και τη Λομβαρδία που επηρέασαν την τεχνική του. Eνας αποφασιστικς παράγοντας ήταν η συνάντησή του με τον Λομβαρδ ζωγράφο Bιντσέντσο Φπα, στη Σαβοΐα, το 1490. O Mπρεά ζωγράφισε το δεξι ταμπλ ενς προσερείσματος που είχε παραγγείλει στον Λομβαρδ καλλιτέχνη ο Tζουλιάνο ντε λα Pβερε, ο μελλοντικς Πάπας Iούλιος ο B’. H συνεργασία του με τον Φππα επέτρεψε στον Mπρεά ν’ ανακαλύψει τους νέους δρμους

32

Λεπτομέρεια απ την «Aνάληψη του Xριστού», 17 Aυγούστου 1483. Tέμπερα σε ξύλο ιτιάς. Iδιωτική συλλογή.

που άνοιγαν οι ζωγράφοι της Aναγέννησης. Πριν απ δύο χρνια, ανακαλύφθηκε σε ιδιωτική συλλογή ένα έργο του Mπρεά που είχε χαθεί για πάνω απ έναν αιώνα. Mεταξύ των έργων του ζωγράφου, η «Aνάληψη του Xριστού» κατέχει πολύ σημαντική θέση γιατί ανήκει στα 16 ποσερείσματα ναών που είναι υπογεγραμμένα απ τον καλλιτέχνη. Xρονολογικά, η «Aνάληψη» τοποθετείται στα 1483, πριν απ το πολύπτυχο τη Σαβοΐας και ύστερα απ την «Πιετά» που βρίσκεται στη φραγκισκανική εκκλησία του Σιμιέζ. Φιλοτεχνήθηκε λίγο πριν απ την «Παναγία του Eλέους» που είχε παραγγείλει ο ιερέας της δομηνικανής μονής της Tαζιά, έργο που ο ζωγράφος τελείωσε τον Aπρίλιο του 1488.

H Aνάληψη O Λουί Mπρεά είχε ασχοληθει επανειλημμένα με το θέμα της Kοιμήσεως της Θεοτκου. Tο πιο διάσημο απ τα έργα του μ’ αυτ το θέμα είναι χωρίς αμφιβολία το προσέρεισμα που φυλάσσεται σήμερα στο μουσείο

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1993

του καθεδρικού ναού της Σαβοΐας και που το ζωγράφισε το 1495 για την εκκλησία του Aγίου Iακώβου της πλης Kιαμπρέρα. Ωστσο, το θέμα της Aναλήψεως δεν εμφανίζεται στο έργο του, παρά μία και μοναδική φορά. O Iησούς απεικονίζεται ολκληρος, πάνω απ τους αποστλους και την Παναγία, που έχουν το βλέμμα τους στραμμένο προς αυτν. Παρουσιάζεται περιβαλλμενος απ πλήθος χερουβείμ, τα οποία σχηματίζουν ένα είδος στεφάνης γύρω του που το «κρατούν» δύο άγγελοι. Tο μοτίβο αυτ του Xριστού ανάμεσα στα χερουβείμ είναι ένας τύπος απεικνισης πολύ παλις, που ανάγεται στη βυζαντινή εποχή και υπήρξε πολύ δημοφιλής στους ζωγράφους της ρωμανικής (νεολατινικής) περιδου. Στο κάτω μέρος του πίνακα απεικονίζονται οι δώδεκα απστολοι, σε δύο ομάδες των έξι. Γονατιστοί, κοιτάζουν προς το μέρος του Xριστού. H Παναγία, με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος σε μια κίνηση βαθιάς θρησκευτικτητας, χαρακτηριστική του Mπρεά, στέκεται λίγο ψηλτερα απ τους αποστλους, δεξιά απ τα

H δομή του πίνακα, με τη διαίρεση των σκηνών σε δύο τμήματα, είναι αρκετά αυστηρή και αρχαΐζουσα. Στηρίζεται στην αρχή της συμμετρίας: ο κατακρυφος άξονας περνάει απ το κέντρο της εικνας, ανάμεσα στα χέρια του Iησού που κάνουν μια χειρονομία ευλογίας. Oι δύο άγγελοι, ζωγραφισμένοι αριστερά και δεξιά του Xριστού, βρίσκονται ακριβώς πάνω απ τις δύο ομάδες των αποστλων. Στον ορίζοντα, ο ζωγράφος απεικονίζει ένα τοπίο που φαίνεται ο λγος του Γολγοθά, απ’ που ο Xριστς υψώνεται προς τον ουραν. Aυτ το άνοιγμα σε ένα χώρο που διακρίνεται καθαρά μια τρίτη διάσταση, δείχνει τι ο καλλιτέχνης γνώριζε τα πρσφατα επιτεύγματα των ζωγράφων της Aναγέννησης. Ωστσο, η αξιοποίηση εκ μέρους του των νέων ερευνών είναι αρκετά περιορισμένη. Eτσι, το χρυστ φντο που καλύπτει το πάνω μέρος του πίνακα είναι φιλοτεχνημένο με αρχαΐζοντα τρπο. Aυτή η ανάμιξη «παραδοσιακών» λύσεων και καινοτομιών είναι ένα απ τα κύρια χαρακτηριστικά του έργου του Mπρεά. O εκλεκτικιστικς χαρακτήρας της ζωγραφικής του στην «Aνάληψη» είναι σαν μια σύνοψη των ανάμικτων τάσεων στο έργο του. Eκφράζει την ταυτχρονη παρουσία διαφορετικών ρευμάτων σε ένα καλλιτεχνικ περιβάλλον που εναλλάσσονταν τα πρτυπα, ενώ το γούστο συνδεταν ακμα με μια κωδικοποιημένη γλώσσα, προερχμενη απ τον Mεσαίωνα, που μως έκανε τα πρώτα δειλά βήματα προς νέες κατευθύνσεις.