Слушаю карельский говор

KUUNDELEN KARIELAST´A PAGINATABUA ÑËÓØÀÞ ÊÀÐÅËÜÑÊÈÉ ÃÎÂÎÐ

1

Ðîññèéñêàÿ Àêàäåìèÿ íàóê Êàðåëüñêèé íàó÷íûé öåíòð Èíñòèòóò ÿçûêà, ëèòåðàòóðû è èñòîðèè

ÑËÓØÀÞ ÊÀÐÅËÜÑÊÈÉ ÃÎÂÎÐ Îáðàçöû ðå÷è ä¸ðæàíñêèõ è âàëäàéñêèõ êàðåë

Ñîñòàâèòåëü À. Â. Ïóíæèíà

Ïåòðîçàâîäñê «Ïåðèîäèêà» 2001 2

Venäjän Tiedoakademija Karelijan Tiedokeškuš Kielen, literaturan da historijan Instituutta

KUUNDELEN KARIELAST´A PAGINATABUA D´oržan da Valdain karielan murrehtekstat

Kniigan valmisti A.V. Punžina

Petroskoi «Periodika» 2001 3

ÁÁÊ 82.3(2Ð-6Ê) Ñ 49

Èçäàíèå îñóùåñòâëåíî ïðè ôèíàíñîâîé ïîääåðæêå Ôîíäà Àëüôðåäà Êîðäåëèíà (Ôèíëÿíäèÿ)

Íàó÷íûé ðåäàêòîð êàíä. ôèëîë. íàóê Â. Ä. Ðÿãîåâ Ðåöåíçåíòû: Ï. Ì. Çàéêîâ, Ì. È. Ìóëëîíåí Îôîðìëåíèå Â. Õ. Ëóêêîíåíà

Ñëóøàþ êàðåëüñêèé ãîâîð / Ñîñò. À.Â. Ïóíæèíà. – Ïåòðîçàâîäñê: Ñ 49 Ïåðèîäèêà, 2001. – 208 ñ. ISBN 5-88170-071-6

 ñáîðíèêå ïðåäñòàâëåíû îáðàçöû ðå÷è äâóõ ãîâîðîâ òâåðñêèõ è íîâãîðîäñêèõ êàðåë – ä¸ðæàíñêîãî è âàëäàéñêîãî. Òåêñòû ñîäåðæàò ðàññêàçû î áûòå ïðåæíåé êàðåëüñêîé äåðåâíè, î òðàäèöèÿõ, îáðÿäàõ è âåðîâàíèÿõ êàðåë. Ìèôîëîãè÷åñêàÿ ïðîçà (áûëè÷êè), ñêàçêè è ïîäáîðêà çàãàäîê îòðàæàþò áûòîâàíèå ôîëüêëîðà. Êíèãà ðàññ÷èòàíà íà èññëåäîâàòåëåé êàðåëüñêîãî ÿçûêà è êóëüòóðû íàðîäà, ñòóäåíòîâ, à òàêæå íà øèðîêèé êðóã ÷èòàòåëåé.

ÁÁÊ 82.3 (2Ð-6Ê)

ISBN 5-88170-071-6 4

© À.Â. Ïóíæèíà, ñîñò. 2001 © Â.Õ. Ëóêêîíåí, îôîðìëåíèå 2001

ÏÐÅÄÈÑËÎÂÈÅ

Ïðåäñòàâëåííûé ñáîðíèê ñîäåðæèò ðàñøèôðîâêè ìàãíèòîôîííûõ çàïèñåé êàðåëüñêîé ðå÷è, âûïîëíåííûõ åãî ñîñòàâèòåëåì ó äâóõ äîâîëüíî ëîêàëüíûõ ãðóïï êàðåë — ä¸ðæàíñêèõ (çóáöîâñêèõ) â Òâåðñêîé îáëàñòè è âàëäàéñêèõ (íîâãîðîäñêèõ). ĸðæàíñêèå êàðåëû ïðîæèâàþò â þãî-çàïàäíîé ÷àñòè Òâåðñêîé îáëàñòè. Íà íà÷àëî XX âåêà â äåâÿòè äåðåâíÿõ, ðàçìåñòèâøèõñÿ ïî ð. ĸðæà, êàðåë íàñ÷èòûâàëîñü îêîëî 2 òûñ. ÷åëîâåê.  íàñòîÿùåå âðåìÿ â òð¸õ äåðåâíÿõ (Íîâîå, Âàñèëüåâñêîå è Ñåì¸íîâñêîå) ÷èñëî ãîâîðÿùèõ íà ðîäíîì ÿçûêå åäâà äîñòèãàåò 30 ÷åëîâåê.  1912 ã. â êàðåëüñêèõ äåðåâíÿõ íà ð. ĸðæå ïîáûâàë ôèíëÿíäñêèé ÿçûêîâåä Þ. Êó¸ëà. Óæå òîãäà èì áûëî îòìå÷åíî çàìåòíîå âîçäåéñòâèå ðóññêîãî ÿçûêà íà äàííûé ãîâîð êàðåëüñêîãî ÿçûêà1 . Íà ñóäüáå äåðåâåíü è èõ æèòåëåé òÿæåëî ñêàçàëàñü âîéíà 1941 — 1945 ãã.  ïîñëåâîåííûå ãîäû àññèìèëÿòèâíûå ïðîöåññû íàðàñòàëè åù¸ çàìåòíåå. Îäíàêî ñòàðøåå ïîêîëåíèå êàðåë åù¸ â êîíöå 1960-õ — íà÷àëå 1970-õ ãîäîâ äîñòàòî÷íî õîðîøî âëàäåëî êàðåëüñêèì ÿçûêîì.  ýòè ãîäû ïðîâîäèëñÿ èíòåíñèâíûé ñáîð ÿçûêîâîãî ìàòåðèàëà, ïîÿâèëèñü ïåðâûå åãî ïóáëèêàöèè è íà÷àëîñü èññëåäîâàíèå ãîâîðà. Ýòà ðàáîòà âåëàñü óñèëèÿìè ñïåöèàëèñòîâ-ÿçûêîâåäîâ èç Ýñòîíèè (Òàðòó, Òàëëèíí), à òàêæå èç Ïåòðîçàâîäñêà. Íåñêîëüêî òåêñòîâ ä¸ðæàíñêîãî ãîâîðà, çàïèñàííûõ Ã. Í. Ìàêàðîâûì, âîøëî â åãî ñáîðíèê2 ; ñåðèÿ ñòàòåé ïî îòäåëüíûì ïðîáëåìàì ôîíåòèêè è ìîðôîëîãèè ãîâîðà, à òàêæå îáðàçöû ðå÷è îïóáëèêîâàíû Ï. Ïàëüìåîñ3 . Ðåçóëüòàòû ïîëåâîé ðàáîòû ñîñòàâèòåëÿ íàñòîÿùåãî ñáîðíèêà ó ä¸ðæàíñêèõ êàðåë ðàíåå îáîáùåíû â äèññåðòàöèîííîì èññëåäîâàíèè «Èìåííûå êàòåãîðèè â êàëèíèíñêèõ ãîâîðàõ êàðåëüñêîãî ÿçûêà» (1977 ã.), ÷àñòè÷íî ïóáëèêîâàëèñü ðàñøèôðîâêè ÿçûêîâîãî ìàòåðèàëà4 . Ñóùåñòâåííî âîñïîëíèë íàó÷íîå çíàíèå î ãîâîðå ß. Ûéñïóó. Èññëåäóÿ ñèñòåìó ãëàãîëüíîãî è èìåííîãî ñëîâîèçìåíåíèÿ êàðåëüñêèõ ãîâîðîâ Òâåðñêîé, Íîâãîðîäñêîé è Ëåíèíãðàäñêîé îáëàñòåé, îí øèðîêî ïðèâëåêàåò ôàêòè÷åñêèé ìàòåðèàë ä¸ðæàíñêîãî ãîâîðà. Èì îïóáëèêîâàí ñáîðíèê òåêñòîâ, ñîáðàííûõ â 1980-å ãîäû, ñ ïåðåâîäîì íà ýñòîíñêèé ÿçûê è ñëîâàðü ãîâîðà, ñîäåðæàùèé îêîëî 3 òûñ. èì¸í è ãëàãîëîâ, à òàêæå èõ îòäåëüíûå ôîðìû5 . Virtaranta P. Juho Kujola — karjalan ja lyydin tutkija. — SKST 266, Helsinki, 1960. S. 60. Ìàêàðîâ Ã. Í. Îáðàçöû êàðåëüñêîé ðå÷è (êàëèíèíñêèå ãîâîðû). Ì.; Ë., 1963. Ñ. 179—189. 3 Ñì. Palmeos P. Über den Vokalismus der Zubcover Mundart des Karelischen. — Cîâåòñêîå ôèííî-óãðîâåäåíèå. 1966, 1. Ñ. 1—5; Kaassõnad karjala Djorža murrakus. — Fenno-ugristica 3. Tartu, 1976. Lk. 64—84; Inessiiv karjala Djorža murrakus. — Fenno-ugristica 6. Tartu, 1980. Lk. 85 — 93; Karjala Djorža murraku näiteid. — Tartu Riikliku Ülikooli toimetused. III. Tartu, 1970. Lk. 149—158 è äð. ðàáîòû. 4 Îáðàçöû äèàëåêòíûõ òåêñòîâ // Ïðèáàëòèéñêî-ôèíñêîå ÿçûêîçíàíèå. Âîïðîñû âçàèìîäåéñòâèÿ ïðèáàëòèéñêî-ôèíñêèõ ÿçûêîâ ñ èíîñèñòåìíûìè ÿçûêàìè. Âûï. 5. Ë., 1971. Ñ. 128—135; Näytteitä karjalan kielestä. I. Îáðàçöû êàðåëüñêîé ðå÷è. Joensuu—Ïåòðîçàâîäñê, 1994. Ñ. 236—270. 5 Õispuu J. Djorža karjala tekstid. Tallinn, 1990; Õispuu J. Djorža karjala vormisõnastik // Tallinna Pedagoogikaülikooli toimetised. A4 Humaniora. Tallinn, 1995. 1 2

5

Ïî ä¸ðæàíñêîìó ãîâîðó ñîñòàâèòåëü âêëþ÷èë ðàñøèôðîâêè çàïèñåé, âûïîëíåííûõ â 1967—1971 ãã. Òåìàòèêà è ñþæåòû ïî âîçìîæíîñòè íå ïîâòîðÿþò ïðåæíèå ïóáëèêàöèè èëè ñóùåñòâåííî èõ äîïîëíÿþò. Òåêñòû ðàñïîëîæåíû ïî ðàññêàç÷èêàì, ÷òî ïîçâîëÿåò ëó÷øå âûÿâèòü èõ ðå÷åâóþ èíäèâèäóàëüíîñòü. Âàëäàéñêèõ (íîâãîðîäñêèõ) êàðåë ïåðâûìè ñ íàó÷íîé öåëüþ ïîñåòèëè òàêæå ôèíëÿíäñêèå èññëåäîâàòåëè: Â. Ïåòðåëèóñ (1892 ã.) è Â. Ñàëìèíåí (1906 ã.). Îáà çàïèñûâàëè ôîëüêëîðíûé ìàòåðèàë, êîòîðûé ÷àñòüþ âîø¸ë â ðàçëè÷íûå ôèíëÿíäñêèå èçäàíèÿ6 .  1910 ã. â êàðåëüñêèõ äåðåâíÿõ íà Âàëäàå ïîáûâàë Þ. Êó¸ëà, è åãî ñëîâàðíûå çàïèñè â êîëè÷åñòâå 1150 êàðòî÷åê ÿâëÿþòñÿ öåííîé ÷àñòüþ êàðòîòåêè ìíîãîòîìíîãî îáùåêàðåëüñêîãî ñëîâàðÿ, èçäàâàåìîãî â Ôèíëÿíäèè. Èçó÷åíèþ âàëäàéñêîãî ãîâîðà ïîñâÿòèëà ñâîþ ðàáîòó Ï. Ïàëüìåîñ7 . Êíèãà ïîäãîòîâëåíà ïî ìàòåðèàëàì, ñîáðàííûì åþ â 1950-å ãîäû, è ñîäåðæèò ãðàììàòè÷åñêèé î÷åðê ñ ïðèëîæåíèåì òåêñòîâ íà êàðåëüñêîì ÿçûêå. Êðîìå áûòîâûõ ðàññêàçîâ, âêëþ÷åíû íåñêîëüêî ñêàçîê è îáðàçöû äðóãèõ ôîëüêëîðíûõ æàíðîâ. ×èñëåííîñòü êàðåëüñêîãî íàñåëåíèÿ Íîâãîðîäñêîé îáëàñòè ïî ïåðåïèñÿì ïîñëåâîåííûõ ëåò óñòàíîâèòü íåâîçìîæíî, îäíàêî, ïî ñâåäåíèÿì Ï. Ïàëüìåîñ, â 1961 ã. êàðåëû ïðîæèâàëè åù¸ â 12 äåðåâíÿõ Âàëäàéñêîãî ðàéîíà.  1983 ã. íàìè áûëè ïîëó÷åíû îôèöèàëüíûå äàííûå î ïðîæèâàíèè êàðåë ëèøü â îäíîé äåðåâíå — Ìàðêîâî. Çàïèñè, âîøåäøèå â ñáîðíèê, âûïîëíåíû â 1983 è 1990 ãã. Òåêñòû, çàïèñàííûå îò òð¸õ ïîñëåäíèõ íîñèòåëüíèö âàëäàéñêîãî ãîâîðà Ì. Å. Ïàâëîâîé, Å. Ñ. Îñèïîâîé è À. Å. Àíäðååâîé, äàþò îïðåäåë¸ííîå ïðåäñòàâëåíèå î âëàäåíèè èìè ðîäíûì ÿçûêîì, îò÷àñòè äîïîëíÿþò òåìàòèêó, çàôèêñèðîâàííóþ Ï. Ïàëüìåîñ. Îñîáî ñëåäóåò ïîä÷åðêíóòü, ÷òî ýòè îáðàçöû ðå÷è ÿâëÿþòñÿ ïîñëåäíåé äîñòîâåðíîé íàó÷íîé ôèêñàöèåé ÿçûêà âàëäàéñêèõ êàðåë. Èç îñîáåííîñòåé ôîíåòèêè ä¸ðæàíñêîãî ãîâîðà èññëåäîâàòåëè (Ã. Í. Ìàêàðîâ, Ï. Ïàëüìåîñ, ß. Ûéñïóó) îòìå÷àþò àïîêîïó, êîòîðîé ïîäâåðãàþòñÿ âñå êîíå÷íûå ãëàñíûå ñëîâ, à òàêæå âòîðûå êîìïîíåíòû äèôòîíãîâ: pa`d ‘ãîðøîê’, ma`d ‘çìåÿ’, kiv ‘êàìåíü’, kevi ‘âåñíà’, šuappu ‘ñàïîã’; ñð. â òîëìà÷¸âñêîì ãîâîðå òâåðñêèõ êàðåë: pada, mado, kivi, keviä, šuappua. Ýòà îñîáåííîñòü ãîâîðà — ÿâëåíèå äîâîëüíî ïîçäíåãî âðåìåíè, è íå èñêëþ÷åíî, ÷òî îíà ðàçâèëàñü ïîä âëèÿíèåì ñîïðåäåëüíûõ ðóññêèõ ãîâîðîâ.  ñáîðíèêå òåêñòîâ â ðå÷è èíôîðìàíòîâ, áîëåå ñòàðøèõ ïî âîçðàñòó, èìåþòñÿ ñëó÷àè ñîõðàíåíèÿ îãëàñîâêè ñëîâ. Äðóãàÿ ñïåöèôè÷åñêàÿ ÷åðòà âîêàëèçìà ãîâîðà — âûïàäåíèå ãëàñíûõ â ñåðåäèíå ñëîâà, èëè ñèíêîïà: arghin’ (<argehin’e) ‘ñêîðîìíûé’, hambhat (
6

iin ar et Pi ) iin ad gr in en (L

Valdai

Dupl’a Vyšnevolotšk

Bud’ilova M. Kozlova

Puuht’inangorki Ivañkova

Spirova Ontšufuarova

V²aœiha

Ostaškova

Kuzovina Lihoslavlja

Toržok TVER (Kalinin)

Vo lg a

Vo lga

M os ko va an

Ržev Zubtsov Pogrilova Galhova Ivanovsk Nouvoi

Âàëäàé è Çóáöî⠗ ãåîãðàôè÷åñêèå öåíòðû îïèñûâàåìûõ êàðåëüñêèõ ãîâîðîâ 7

îáîçíà÷àåòñÿ çíàêîì ’ (àïîñòðîô) íàä ñîãëàñíîé, ãåìèíàòû îáîçíà÷àþòñÿ äâóìÿ áóêâàìè, äîëãèé ãëàñíûé — äâîéíûì íàïèñàíèåì.  ñîîòâåòñòâèè ñ ôîíåòè÷åñêèìè çàêîíîìåðíîñòÿìè ä¸ðæàíñêîãî (çóáöîâñêîãî) ãîâîðà, íàïðèìåð, ïðè àïîêîïå êîíå÷íîé ãëàñíîé, ñîãëàñíûé ïðåäøåñòâóþùåé ãåìèíàòû ìîæåò ïðîÿâëÿòü èíîå êà÷åñòâî — ïîëóäîëãîòó, ÷òî îáîçíà÷àåòñÿ íàêëîííîé ÷¸ðòî÷êîé íàä áóêâîé (k`), òàêæå óêàçûâàåòñÿ ïîëóäîëãîòà ãëàñíûõ. Ñâåðõäîëãàÿ ãëàñíàÿ îáîçíà÷åíà ñëåäóþùèì îáðàçîì: â, ô è ò. ä. Âîêàëèçàöèÿ êîíå÷íîé ñîãëàñíîé h, õîòÿ îíà â ãîâîðàõ â îïðåäåë¸ííîé ñòåïåíè ïðîÿâëÿåòñÿ, îñîáîé òðàíñêðèïöèåé íå îòìå÷åíà.  òåêñòàõ âûäåëåíû òðè ðàçíîâèäíîñòè ïàóç: îäíîé âåðòèêàëüíîé ëèíèåé (|) îòìå÷åíà êðàòêàÿ ïàóçà, äâóìÿ (||) — áîëåå äëèííàÿ, ìîë÷àíèå â êîíöå ôðàçû îáîçíà÷àåòñÿ òî÷êîé. Äóæêà ìåæäó ñëîâàìè ïðîñòàâëÿåòñÿ ïðè èõ ñëèÿíèè â ïîòîêå ðå÷è è óêàçûâàåò, íàïðèìåð, íà ñëîãîâîå ïåðåðàñïðåäåëåíèå: halg©on kuiv ‘ïîëåíî ñóõîå’, vett©ei ol ‘âîäû íåò’ è ò. ä., àññèìèëÿöèþ ñîãëàñíûõ: om©muatko ‘åñòü ñâåêðîâü’, pedrum©püh ‘ïåòðîâñêèé ïîñò’. Âñå òåêñòû ñáîðíèêà ïåðåâåäåíû íà ðóññêèé ÿçûê ñîñòàâèòåëåì â âàðèàíòå, áëèçêîì ê ïîäcòðî÷íîìó. Íàó÷íûé ðåäàêòîð (Â. Ä. Ðÿãîåâ) âçÿë íà ñåáÿ òðóä ïðèäàòü ïåðåâîäàì áoëüøóþ ÷¸òêîñòü è ÿñíîñòü; áîëåå âñåãî ýòî êàñàåòñÿ ïåðåäà÷è ñëîæíûõ ñèíòàêñè÷åñêèõ êîíñòðóêöèé ÿçûêà îðèãèíàëà ïî íîðìàì ðóññêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà.  íåîáõîäèìûõ ñëó÷àÿõ äîñëîâíîå çíà÷åíèå ñëîâà äà¸òñÿ â êðóãëûõ ñêîáêàõ è ìàððîâñêèõ êàâû÷êàõ; â êâàäðàòíûå ñêîáêè çàêëþ÷åíû ñëîâà, îòñóòñòâóþùèå â òåêñòå, íî íåîáõîäèìûå äëÿ ïåðåâîäà.  êðóãëûõ ñêîáêàõ áåç êàâû÷åê äàþòñÿ âûñêàçûâàíèÿ è çàìå÷àíèÿ èíôîðìàíòà, èìåþùèå õàðàêòåð ïîïóòíûõ ïîÿñíåíèé. Ïðîïóñêè ñëîâ, ôðàãìåíòîâ òåêñòà, íåÿñíûå ìåñòà â í¸ì îáîçíà÷åíû ìíîãîòî÷èåì â êâàäðàòíûõ ñêîáêàõ.

8

ĨÐÆÀÍÑÊÈÉ (ÇÓÁÖÎÂÑÊÈÉ) ÃÎÂÎÐ

ä. Íîâîå (n o w v o i ) Ïàâëîâà Àêñèíüÿ Èâàíîâíà, 1896 ã. ðîæä. Ìàãí. ê. 1226. Çàï. 1969 ã.

1. iäl’l’in’ el’än’d rubin šanomah i‡‡id | kuin mi el’in || mi olen jo vanh | mui…’an kaikk©šub i puamet’t’ miwl©om viäl’ h£v | ka kuin el’imm ran’š || el’imm mü emm äijäl’d’ hüviin | ruaduw ol’ äij | kez’r’ät pidi da kudua | kävl’imm holstiziss || i kuin ühet bahilkzet ošštah | ka n’äis’s’ kävüiß öbidn’äll kir’ikköh | mänet a dorgall et pan jalgah | panet kainloh a kengätt aššut || i ka n’äidä omakš igiä i ðal’ei‡imm | kaiken ijän i pidimm | poka vanhistuimm || jallašš ka bahilkzet oldih | a piäl’l’ä kudoimm sarfnoi pid’iß | oldih kar’ilzet sarfnat kuvott || oldih t’omni³ šin’i³ | kaikiÌ šub ühemmuazet oldih | kruašinhizet | kruašin star’inni³ kruašin ol’ | vanh kruašin || a viil’imm ombl’iß i‡ | kaikk käz’l’öil’l’ i ruadoim kaikki ruadloi käz’l’öil’l’ || i pellošš i kündimm hebz’ill | i haraimm i kaiø©šub ruadoimm. AP: a pi䚚ä mid’ä? a pi䚚 ol’ sorokk | kar’ialan’ sorokk | sorkat oldih | fatan’ | i viäl’ ei©jollun n’imid | emm n’ägennün hüvüšt n’imid || a ka vanhistuim | i n’ügün äjäl’d’ hüv el’iä | ei tahot i kuall || a muðkat toð luapoœ’z’iss kävel’dih ruavoll | krom luapot’t’i viäl’ ei©mid ollun pidiä | ka muðiøzet n’iin i kävel’dih | paida holstin’ štan’it holstizet || kaikk©šub oldih omall n’äpil’l’ ruavett. keðäl’l’ mi izvesno | keviäšt | keviä avawduw | rubit pelloll | ogorodu kündmäh | šid pelloll l’ähet || kev’iäl’l’ kül’vät pellon | šid jo tuaht vedmäh rubit || tuahet v ijun’i | da || tuahet vejät | a šiid’ jo©i l’ähtöw t䚚 pokossu | rubit n’iitmäh || a n’iittiß kaikk käz’l’öil’l’ omill | i jäl’geh pokossua t䚚 jo pelvaš | meil’ kaiø pelvašt kül’vettih | patamušt meil’ pelvaš kaðvo | i pelvaš ol’ kal’l’is’ || vot kül’vimm kez’r’äimm | i‡‡eh varoin pidi jätti pelvašt | kumbzen müät a ostatkat i‡el’l’ jätät || kuvot | kez’r’it kaiken talven || i‡el’l’ | i‡el’l’ kudoiß | i‡‡ih varoin vain©i kudoimm | a viäl’ kunn? || dl’a prodaði vet’ [...] | pos’t’el’n’ikkoi skuat’t’er’it n’äm oldih kaiø©šub om svai | omù ruadua | omù ruadua oldih kaikk©šub || post’el’n’ikat i poduškoiss nuavolo‡kzet i kaikk©šub oldih holstizet | vot. AP: kuin kudoja? 9

post’el’n’ikku kuvot | kuin ruavat doroškzet post’el’n’ikkah | a paikat | paikkoi kuvot | kuin holsan kuvotah | šiid v²švai‡et iššut paikkua || a skuat’t’er’i | skuat’t’er’i asob skuat’t’er’i || a rangz’i kuvottih | rangin’ muat mis’s’ magaimm | n’äil’l’ oldih uzor | poimimm || poimimm | a patom kudoimm lawvanke | lawvall. AP: a kuim poimija? a poimimm [...] kanghaæ poimit n’iaglall i polu‡aªicca uzor² | da da || t’iäl’ poimit kanghašš | a n’i‡onkoin tagukš panet lawdzen | a šiid lawvais’t noštlet i tiäl’ kuvot uzoru | da©i l’iänöw uzrat || vot ka skuaœ’er’loi i rangz’i šen’in kuvottih || da lang | pidäw h£v lang | da©i pelvaš pidäw hüv || har’juat | oldih har’jat muazet | har’jut kahi‡‡ ato©i kolmi‡‡i paikkoih varoin | patomušto [...] || pandih pelvašt l’igoh | kaššettih viihd’ittih šiäl’d’ valgit | ka paikkoih ed skuat’t’er’loih varoin || a post’el’n’ikkuh hoikk | lang hoikk pidäw | nu vain što kruas’it vet’ hiät. AP: a mil’l’ä toko kruas’ija? ol’ kruaskuw ol’ || a kois’s’ kruas’ittih l’epäl’l’ | da | l’eppiä strugaijah | ka vei‡el’l’ l’ei-| o‡ist’ut i patom ‡ugnoih pannah || kiahtetah i täh©i makaidih langua i täd | i holstua || i l’iänövi | kuin šanu | n’esous’em keldan’ | a ka kuin [...] kaštanovi³ cvet | šom da | šom kaštanovi³ || a šin’zekši šin’zekši mil’l’ kruas’ittih? | pogod’ | vrod’ ‡ern’ilall šin’zekš kruas’ittih | ‡ern’ilall || valgikš bel’immä holsti kuvottu | holsti i l’evtät luugall keviäl’l’ || ka poka ruadu ei©jow | heidä jovell kolt’it pual’ikall | pual’ikat oldih | pual’ikall kolt’it tuaš l’evtät luugall || hü©i soln²škašš bel’i‡‡ettih i ruadu‡ettih valgikš || a šid’ jo ka©i ruavat skuat’t’er’loi i paikkoi | i kaikki©šub || i lumell da©i kodvan lumell | patamušt lum vallottaw || ül’hidä on soln²šk | a alahud lum | n’in©i valgit vihd’itah. AP: a mid’ä kod’ilazešta ombel’ija? i plat’t’oi ombl’imm | i kar’ilz’i kitaiøoi omblimm | sarfnat oldih | sarfanat kuvottu | kuvottu oldih sarfnat || ombl’imm ombl’imm kaikki käz’il’öil’l’ || i muðikoill paidoi | da | paidoi ombl’imm | štan’iloi ombl’iß | kaikk holsthiz’ist | da || viil’l’ | viil’et paijan | luastofkat oldih ka tiäl’ kainlošš | kainlošš oldih luastofkzet | muðkoin paijois’s’ || nu©a štan’iloiss kuin šanu? AP: a l’iwštakko ol’igo paijašša? l’iuštkot oldih paijois’s’ | n’ügün vet’ r’ind šantah | r’ind || i v²švaidih n’ektori³ i v²švaidih. AP: a l’iwštakko ka ol’i kohaldi il’i rannašša | kuin luajittih? kül’l’ešš | kül’l’ešš | ran’š oldih kül’l’eæ l’iuštakat ka tiäl’ || nu ei t䚚 pualešš a ka t䚚 | vaðmešš | vaðmešš pualešš oldih n’übl’z’et i n’übl’köi‡i‡et’t’ih tiäl’ || viäl’ mid? AP: nu©a hattaroida mit’t’ün’äzešt’ä luajittih toko? port’ankz’i? hattarz’i? hattarzet tòš oldih holstizet | kaikk©šub oldih holstizet | holsašt l’eiktah || hattarzet luapoœ’z’inken | paglzet oldih | paglz’ill vejttäh | i kengi‡‡öw uroš i l’ähtöw | päivän i käªel’öw luapoœ’z’iss || kultah 10

luapoœ’zet | viäl’ ruaduw || a ruavettih luapoœ’loi täšt | kuin | ei ivašt | ei koivušt | ei | kuin händ naz’ival’i? || l’ipovi³ | l’ipovije oldih | da | l’ipašt oldih luapoœ’zet | da | ka n’äidä d’er’ittih l’ipua | i luapoœ’z’i ruavettih. AP: a ‡unua piet’t’ihgo? ‡uun’ua? | pijettih | vain pruazn’iøz’in || [...] a ‡ùn’ua šilloin val’aidih val’aidih val’šikat | ‡uun’ua || patom kuªottih kòrtiškoi kois’s’ || šargu kez’r’itäh | lambhan šargua ii [...] oldih muazet val’šikat | val’aidih | val’aijah n’in potom kòrtiškoi i ommeldih heis’t | da || a kòrtiškat oldih bòrinke | kel’l’ borinke kel’l’ fantz’inken | i fantz’inken ommeldih. AP: a viel’ä mid’ä piet’t’ih vilulla aijalla? tur’ki | tur’ki | tur’kit oldih | tulupat oldih || ket hüvin el’ettih tulupat oldih | a ket kun pahemz’in el’ettih | är’mäkk | är’mäøl’öi n’äis’t šaaroist ruavettih ka || val’aijah šaarat i ommellah är’mäkän. AP: a ðe mit’t’ün’e on | är’mäkkä? är’mäkk pit’k on | piäh ei©ow | n’iin || da vorotn’ikk on šuwr’ | vorotn’ikoinke ommeldih štob vorotn’ikan nošštah | a t䚚 šivtah mil’l’äm©but’t’en | i ka©i vilull i ajeldih || a muwvanðet tulupoiss ajeldih | of‡inois’t oldih tulupat ommeld. AP: nu©a ki䚚ä mid’ä toko talvella ol’i? kiäs’s’? | kiäs’s’ kindhat | kindhat oldih nahkzet | nahkzet kindhat | a šiäl’ alan’ šaarašt n’iaglottu || a kel’l’ eij©ollun šarguw | to tr’apkoist omblow alzet da©i kindhih i panow | urhill. AP: l’eikkuamah ruista | jalgah mid’©buit’ pand’ih šukin n’ei‡‡i? mid piªettih? pijettih | omblow mis’t [...] kalðut oldih | kalðut oldih holsašt ommeldu || i ka jalgah kalðut panow | kakš šolgia ommellah ühteh | ka kuin holst©on i kalðut i ruptetah bòrzet | ruatah || i kumaøhiz’ill l’ento‡kz’ill i šivutah alhun i ka n’äis’s’ i kävel’dih naizet. AP: n’in n’e pohod’ittihgo šukkih | kalðut? kalðut? | šukkih ei pohd’ittu | nu pohd’ittih | gol’aškat oldih katettu || a hü oldih valgit i ruptettu kuin ka ran’š©i šuappaid pijettih ruØloinken | bòrinken. AP: alahana ewlun kun šukilla kandua da? | kalðuloilla? ei ollun | ka täh šu vain©ol’ || i t䚚 kumaøz’ill i šiwtah || oldih kumaøzet | muvanðill oldih ommeldu zast’oškzet | zast’oškz’ill zast’egn’iw n’übl’z’inken | ruškiz’et l’ento‡kzet i ka šen’iin i kävel’dih naizet || stupn’it | stupn’iloi at ber’est² | täšt koivušt d’er’ittih | kuin händ nazvaijah? | i ruavettih stupn’iloi || kaikk stupn’iloiss©i kävel’dih naizet | a urhot luapot’t’iloiss. AP: a lapšet? lašt | lapši r’ipaøz’ih kruut’it’t’ih | r’ipaøzet kaikk oldih holshizet | vot || i lapšet kaðvettih | jo ruvettih kumbzet kävel’mäh | pihall hüpel’dih | a štan’z’i eij©ollun || šid ommellah štan’zet | a ka tiäl’ tagun | prol’ihz’i jät’ettih | štob kaªotell i ka šen’iin i ruattih || a t’üœ’z’ill plat’t’izet | pit’ät plat’t’at | pit’ät | štob jalgat kaikk šub kattais’. AP: a jallaš toko piet’t’ihgo mid’ä? 11

a jallašš n’imid | keðäl’l’ kengätt | kaikin šub kengätt | poka vil l’ähtöw || a vìl©l’ähtöw | kel’l’ om©mid panna a kel’l’ ei mid | n’in per’t’is’s’ i…tah | i pihall ei laškittu || a pihall ‡uun’zet oldih jo | oldih ‡uun’izet t䚚 || a vil’ kuin ammuin äjäl’d | ammuin | to ei ollun ‡uun’z’i | kaikill oldih luapoœ’z’et || i lapšill luapoœ’z’et i šuur’ill luapoœ’z’et | a šid jo ka kuin müä | n’in t䚚 jo oldih ‡uun’zet | ‡uun’z’is’s’ jo kävel’dih || gòrall ‡urai‡iß | kel’l’ skammin’ | kel’l’ karabl’.

Î ïðåæíåé æèçíè ß ðàññêàæó î ñåáå, êàê ÿ æèëà. ß óæå ñòàðàÿ, íî ïîìíþ âñ¸: ïàìÿòü ó ìåíÿ õîðîøàÿ. Âîò êàê ìû æèëè ðàíüøå — íå î÷åíü õîðîøî. Ðàáîòû áûëî ìíîãî: íóæíî áûëî ïðÿñòü äà òêàòü, [âåäü] õîäèëè â õîëùîâîì. È êàê êóïÿò îäíè áàøìà÷êè, â íèõ âîò è õîäèëè â öåðêîâü íà îáåäíþ. Îòïðàâëÿåøüñÿ, íî â äîðîãó íå îáóâàåøü, à íåñ¸øü ïîä ìûøêîé, èä¸øü áîñèêîì. Âîò ýòè âåñü ñâîé âåê è áåðåãëè, âåñü âåê è íîñèëè, ïîêà íå ñîñòàðèøüñÿ. Íà íîãàõ áàøìàêè, âèäèøü, áûëè, à íà ñåáÿ — òêàëè ñàðàôàíû, êàðåëüñêèå ñàðàôàíû áûëè ñîòêàíû. Ó âñåõ îäèíàêîâûå, êðàøåíûå: ò¸ìíûå, ñèíèå, ñòàðèííàÿ êðàøåíèíà. Äà è êðîèëè, øèëè ñàìè, âñ¸ âðó÷íóþ, è âñå ðàáîòû âûïîëíÿëè âðó÷íóþ.  ïîëå íà ëîøàäÿõ ïàõàëè, áîðîíèëè — âñ¸ äåëàëè. ÀÏ: À ÷òî íà ãîëîâå? À íà ãîëîâå — ñîðîêà, êàðåëüñêàÿ ñîðîêà, ñîðîêè áûëè, ôàòà, îáû÷íî — íè÷åãî. Íè÷åãî õîðîøåãî ìû íå âèäåëè, à âîò ñîñòàðèëèñü, òåïåðü è æèòü î÷åíü õîðîøî, íå õî÷åòñÿ è ïîìèðàòü. Íó, à ìóæ÷èíû íà ðàáîòó õîäèëè òîæå â ëàïîòî÷êàõ, êðîìå ëàïòåé íè÷åãî äðóãîãî îáó(âà)òü íå áûëî. Âîò ìóæè÷êè òàê è õîäèëè. Ðóáàõà õîëùîâàÿ, õîëùîâûå øòàíû, ñøèòî âñ¸ áûëî ñâîèìè ðóêàìè (‘ñâîåé ùåïîòüþ’). Ëåòîì ÷òî — èçâåñòíî. Ñ âåñíû, âåñíà îòêðîåòñÿ, íà÷í¸øü ïàõàòü â ïîëå, îãîðîäû, ïîòîì â ïîëå îòïðàâèøüñÿ. Âåñíîé ïîëå çàñååøü, çàòåì íà÷í¸øü íàâîç âîçèòü, â èþíå — íàâîç. Âîò. Íàâîç âûâåçåøü, à çàòåì òóò óæå è ñåíîêîñ íà÷í¸òñÿ, íà÷èíàåøü êîñèòü. Êîñèëè âñ¸ âðó÷íóþ. À ïîñëå ñåíîêîñà òóò óæå è ë¸í. Ó íàñ âñ¸ âðåìÿ ë¸í ñåÿëè, ïîòîìó ÷òî ë¸í ó íàñ ðîñ, è ë¸í áûë äîðîãîé. Âîò ñåÿëè, ïðÿëè, ëüíà íàäî áûëî è äëÿ ñåáÿ îñòàâëÿòü; ñêîëüêî-òî ïðîäàøü, à îñòàòêè — ñåáå. Òê¸øü, ïðÿä¸øü âñþ çèìó äëÿ ñåáÿ, äëÿ ñåáÿ òêàëè, ëèøü äëÿ ñåáÿ. À êóäà åù¸? Íà ïðîäàæó âåäü [...] Ïîñòåëüíèêè, ñêàòåðòè — âñ¸ ýòî áûëî ñâî¸, ñâîåé ðàáîòû, âñ¸ áûëî ñâîåé ðàáîòû. Ïîñòåëüíèêè è íàâîëî÷êè íà ïîäóøêàõ — âñ¸ áûëî õîëùîâîå. Âîò. ÀÏ: Êàê âû òêàëè? Êîëè òê¸øü ïîñòåëüíèêè, òàê äåëàåøü ïîëîñêè â ïîñòåëüíèêàõ, à ïîëîòåíöà, [êîëü] ïîëîòåíöà òê¸øü, òî ñîòêóò õîëñò, çàòåì ñèäèøü, âûøèâàåøü ïîëîòåíöå. Íó, à ñêàòåðòè, ñêàòåðòè, òå ïî-îñîáîìó [òêàëè]; ïîëîãè òêàëè, 12

ïîëî㠗 äëÿ ñïàíüÿ, ãäå ñïÿò, íà òåõ óçîðû íàáèðàëè. Íàáåð¸ì, à ïîòîì òê¸ì ñ äîùå÷êîé, íà äîñêå. ÀÏ: À êàê íàáèðàëè [ðèñóíîê]? Íó, íàáèðàëè [...], íà êðîñíàõ íàáèðàëè ÷åëíîêîì (‘èãëîé’), è ïîëó÷àëñÿ óçîð. Òóò íà êðîñíàõ íàáèðàåøü, à çà íèò÷åíêîé ïîëîæèøü äîùå÷êó è ýòó äîùå÷êó ïðèïîäíèìàåøü, òóò óçîð è òê¸øü. Âîò è ïîëó÷àþòñÿ óçîðû. Ñêàòåðòè è ïîëîãè âîò òàê òêàëè. À íèòêà, íèòêè íóæíû õîðîøèå, äà è ëüíÿíàÿ ïðÿæà äîëæíà áûòü õîðîøåé. ×åøåøü (áûëè òàêèå ÷åñàëêè), äëÿ ïîëîòåíåö ÷åøåøü äâàæäû, à òî è íà òðè ðàçà, ïîòîìó ÷òî [...]. ˸í äåðæàëè â ìî÷êå, çàìà÷èâàëè, è îòòîãî îí ñòàíîâèëñÿ áåëûì. Íà ïîëîòåíöà âîò è íà ñêàòåðòè. À íà ïîñòåëüíèêè òîíêèå íèòêè íóæíû, òîíêèå, íî òîëüêî èõ âûêðàñèøü. ÀÏ: À ÷åì îáû÷íî êðàñèëè? Áûëà êðàñêà, áûëà. À äîìà êðàñèëè îëüõîé. Âîò íàñòðóãàþò îëüõè íîæîì, î÷èñòÿò, çàòåì ïîëîæàò â ÷óãóíû. Âñêèïÿòÿò è â ýòî îïóñêàþò íèòêè è õîëñò. Íó è ïîëó÷àåòñÿ, êàê ñêàçàòü, íå ñîâñåì æ¸ëòûé, à âîò êàê êàøòàíîâûé öâåò. Äà, êðàñèâûé, êðàñèâûé êàøòàíîâûé. À â ñèíåå, â ñèíåå — ÷åì êðàñèëè? Ïîãîäè, ÷åðíèëàìè âðîäå êðàñèëè â ñèíåå, ÷åðíèëàìè. Ñîòêàííûå õîëñòû îòáåëèâàëè äîáåëà, âåñíîé ðàññòåëåøü õîëñòû íà ëóãîâèíå. Ïîêà âîò ðàáîòû íåò, âûêîëà÷èâàåøü èõ âàëüêîì íà ðåêå. Âàëüêè áûëè. Âàëüêîì êîëîòèøü, ñíîâà ðàññòèëàåøü íà ëóãó. Íà ñîëíûøêå è îòáåëèâàëèñü õîëñòû, ñòàíîâèëèñü áåëûìè. Íó, à çàòåì è äåëàåøü ñêàòåðòè, ïîëîòåíöà, äà âñÿêîå. Íà ñíåãó, äà è äîëãî íà ñíåãó õîëñòû, ïîòîìó ÷òî ñíåã îòáåëèâàåò: ñâåðõó ñîëíûøêî, à ñíèçó ñíå㠗 òàê è ïîëó÷àþòñÿ áåëûå. ÀÏ: À ÷òî øèëè èç äîìîòêàíîãî? Øèëè è ïëàòüÿ, è êàðåëüñêèå ñàðàôàíû øèëè. Ñàðàôàíû áûëè, òêàíûå ñàðàôàíû. Ñàðàôàíû áûëè òêàíûå, [è] øèëè-ïîøèâàëè âñ¸ âðó÷íóþ, è ðóáàõè ìóæèêàì øèëè, äà-à, ðóáàõè øèëè, øèëè øòàíû; âñ¸ õîëùîâîå. Âîò. Êðîèòü ñêðîèøü ðóáàõó, ëàñòîâèöû áûëè âîò òóò, ïîä ìûøêîé, â ìóæñêèõ ðóáàõàõ ëàñòîâèöû áûëè ïîä ìûøêîé, íó, à â øòàíàõ, êàê ñêàçàòü? ÀÏ: À áûëà ëè â ðóáàøêå áîêîâàÿ ïðîðåøêà? Ïðîðåøêà â ðóáàõàõ áûëà, òåïåðü âåäü íàçûâàþò ãðóäü ðóáàõè. Ïðîðåøêó âûøèâàþò, íåêîòîðûå âûøèâàëè. ÀÏ: À ïðîðåøêà ïîñåðåäèíå (‘ïðÿìî’), èëè â ñòîðîíå äåëàëè, êàê? Ñáîêó, íà áîêó, ïðåæäå ðàçðåçû áûëè ñáîêó, âîò òóò. Íå íà ýòîé ñòîðîíå, à âîò íà ýòîé, ëåâîé. Íà ëåâîé ñòîðîíå áûëè ïóãîâêè, çäåñü è çàñò¸ãèâàëèñü. ×òî åù¸? ÀÏ: Íó, à ïîðòÿíêè èç êàêîé [òêàíè] äåëàëè? Ïîðòÿíî÷êè? Ïîðòÿíî÷êè? Ïîðòÿíî÷êè áûëè òîæå õîëùîâûå, âñ¸ áûëî õîëùîâîå. Îò õîëñòà îòðåçàëè [íà] ïîðòÿíêè ñ ëàïòÿìè, îáîðû áûëè [äëÿ çàâÿçêè]. Îáîðàìè çàòÿíóò [îíó÷è], îáóåòñÿ ìóæèê è èä¸ò, äåíü è õîäèò â ëàïîòî÷êàõ. Ëàïòè èçíîñÿòñÿ, ñíîâà ñäåëàåò. À äåëàëè ëàïòè èç ýòîãî — 13

êàê åãî? Íå èç èâû è íå áåð¸çû — êàê åãî íàçûâàëè — ëèïîâûå, ëèïîâûå áûëè, äà; ëàïîòî÷êè áûëè èç ëèïû. Ñäåðóò âîò ýòó ëèïó è äåëàþò ëàïòè. ÀÏ: À âàëåíêè íîñèëè ëè? Âàëåíêè? Íîñèëè, ëèøü ïî ïðàçäíèêàì. À âàëåíêè òîãäà âàëÿëè, âàëÿëüùèêè âàëÿëè. Âàëåíêè âàëÿëè, à ïîòîì äîìà òêàëè [ñóêíî] íà êîðîòàéêè. Ñîòêóò ñóêíî èç îâå÷üåé øåðñòè, è áûëè òàêèå âàëÿëüùèêè, îíè âàëÿëè. Ñâàëÿþò, òàê çàòåì è øüþò èç òîãî, âîò êîðîòàéêè. À êîðîòàéêè áûëè ñî ñáîðêàìè, ó êîãî — ñî ñáîðêàìè, ó êîãî-òî — ñ ôàíòàìè. Øèëè è ñ ôàíòàìè. ÀÏ: À ÷òî åù¸ íîñèëè â õîëîäíîå âðåìÿ? Øóáó, øóáó, áûëè øóáû, òóëóïû áûëè. Êòî õîðîøî æèë, ó òåõ òóëóïû áûëè, à êòî ïîáåäíåå æèë — àðìÿê. Àðìÿêè øèëè âîò èç ýòîãî ñóêíà. Øåðñòü ñâàëÿþò è ñîøüþò àðìÿê. ÀÏ: À êàêîâ òîò àðìÿê? Àðìÿê äëèííûé, íà ãîëîâó [áàøëûêà] íåò, ïðîñòî òàê, íî áûë áîëüøîé âîðîòíèê; øèëè ñ âîðîòíèêàìè, ÷òîáû ïîäíÿòü âîðîòíèê. À çäåñü çàâÿæóò ÷åì-íèáóäü, âîò è åçäèëè â õîëîäà. À íåêîòîðûå åçäèëè â òóëóïàõ, èç îâ÷èíû òóëóïû áûëè ñøèòû. ÀÏ: Íó à ÷òî îáû÷íî çèìîé íà ðóêàõ? Íà ðóêàõ? Íà ðóêàõ ðàáî÷èå ðóêàâèöû, ðàáî÷èå ðóêàâèöû áûëè êîæàíûå, à [âíóòðè] òàì — âàðåæêà, ñâÿçàííàÿ èç øåðñòè. Íó, à íåò ó êîãî øåðñòè, èç òðÿïîê ñîøü¸ò âàðåæêè è âäåíåò ìóæ÷èíàì â ðóêàâèöû. ÀÏ: Æàòü ðîæü íà íîãè íàäåâàëè ÷òî-ëèáî âìåñòî ÷óëîê? ×òî íîñèëè? Íàäåâàëè — ñîøü¸ò èç ÷åãî-[íèáóäü] ïàãîëåíêè, ïàãîëåíêè áûëè. Ïàãîëåíêè áûëè ñøèòû èç õîëñòà, âîò è íàäåíåò íà íîãè ïàãîëåíêè. Íó, åñòü õîëñò, äâå ïîëîñêè ñîøüþò âìåñòå, âîò è ïàãîëåíêè. Ïðèñáîðÿò, ñêëàäêè ñäåëàþò è êóìà÷îâûìè ëåíòî÷êàìè çàâÿæóò ñíèçó. Âîò â ýòèõ è õîäèëè æåíùèíû. ÀÏ: Òàê áûëè ëè òå ïîõîæè íà ÷óëêè? Ïàãîëåíêè? Íå ïîõîäèëè íà ÷óëêè, ïîõîäèëè — ãîëåíè áûëè ïðèêðûòû. À áûëè îíè áåëûå è ïðèñáîðåííûå, êàê ïðåæäå íîñèëè æå ñàïîãè ñî ñêëàäêàìè, ñáîðêàìè. ÀÏ: Ó ïàãîëåíîê âíèçó íå áûëî, êàê ó ÷óëîê, ïÿòêè? Íå áûëî, [ïàãîëåíîê] áûë ëèøü âîò äî ñèõ ïîð, è òóò çàâÿæóò êóìà÷îì. [3àâÿçêè] áûëè êóìà÷îâûå, ó èíûõ áûëè ïðèøèòû çàñò¸æêè, âîò è çàñòåãí¸ò êðàñíûå ëåíòî÷êè çàñò¸æåê íà ïóãîâèöû. Âîò òàê æåíùèíû è õîäèëè. Ñòóïíè [áûëè], ëàïòè èç áåð¸ñòû, äðàëè ñ áåð¸çû. Êàê å¸ íàçûâàþò? Ñòóïíè äåëàëè, â ñòóïíÿõ æåíùèíû âñ¸ âðåìÿ è õîäèëè, à ìóæ÷èíû — â ëàïòÿõ. ÀÏ: À äåòè? Ðåá¸íêà, äåòåé ïåëåíàëè â ïåë¸íêè, ïåë¸íêè áûëè âñå õîëùîâûå, âîò. Êàê ïîäðàñòóò äåòè, êîòîðûå íà÷íóò [óæå] õîäèòü, íà óëèöå áåãàëè, à øòàíèøåê íå áûëî. Ïîòîì øòàíèøêè ñîøüþò, à âîò çäåñü, ïîçàäè, îñòàâëÿëè 14

ïðîðåõó, ÷òîáû ðîíÿòü [êàêàøêè]. Òàê âîò è äåëàëè. À ó äåâî÷åê — ïëàòüèøêè áûëè, äëèííûå ïëàòüÿ, äëèííûå, ÷òîáû íîãè ñîâñåì ïðèêðûâàëî. ÀÏ: À íà íîãàõ ÷òî-ëèáî íîñèëè? À íà íîãàõ — íè÷åãî. Ëåòîì áîñèêîì, âñ¸ áîñèêîì, ïîêà õîëîäà [íå] íàñòóïÿò. À õîëîäà ïîéäóò, ó êîãî åñòü ÷òî îáóòü, à ó êîãî — è íåò, òàê äîìà è ñèäÿò, è íà óëèöó íå îòïóñêàëè. Íó, âàëåíêè óæ áûëè íà óëèöó [âûõîäèòü], òóò áûëè âàëåíêè. À åù¸ ñîâñåì äàâíî, ïðåæäå, òî è âàëåíîê íå áûëî. Ó äåòåé — ëàïîòî÷êè è ó âçðîñëûõ — ëàïîòî÷êè. À ïîòîì êàê ïðè íàñ, òî òóò óæ áûëè âàëåíî÷êè, â âàëåíî÷êàõ óæå õîäèëè. Êàòàëèñü íà ãîðå, ó êîãî ñàëàçêè — ñêàìåéêà, ó êîãî — êîðàáëèê.

2. jowdavall aijall [...] ruavett©on lawdan’ | skammin’ on kakš lawvais’t’ i n’el’l’ jallais’t | i ka istui‡‡ow i l’ähtöw gòrašt ajimah || a karabl’i | lawdan’ i patom stoikzet i n’äm | zavjortkzet | n’äis’t pid’i‡et i ajat i ‡urai‡et gòrall. AP: a šukšiloida ewlun? ¿wlun šukšloi | šukšet oldih vain ket me‡‡äh ohtull käwdih || ka n’äil’l’ šukšet oldih | i©to eij©oldu muaz’et šukšet a l’evit oldih šukšet || eij©oldu muaz’et | n’ügün ollah kaidzet | a šilloin l’evit. AP: nu lapšet mid’ä toko kizattih? da mütüš šilloin bobon’? || šilloin poigzet kizattih r’iuhoih | oldih r’iuhat | ruatah ka kuin šl’akat | šeiztetah i ka r’iuhoih i kiztah | da || a t’üœ’zet d’it’oih kizattih | ruatah d’it’oi. AP: i‡e koissa ruatah? i‡ kois’s’ kois’s’ | kùkli ruatah | i n’äih i kizattih t’üœ’zet. AP: nu©a nuoriz’o | šuwremmat kizattih? laptuh kizattih | kazaøzill kizattih. AP: i ka kuin kizatah | šanokkua. kazaøzill puaroin püätütäh | a üks’ vardei‡‡ow || i ka l’ähtit’äh hüppimäh ðeh pualeh i täh pualeh | a hin tavoœlow || šuaw tavottu viiru‡‡iw | a kun ei | n’in tuaš rubuw vod’mah vod’ittih || l’iakuttih | oldih l’iakut. AP: mis’s’ä toko luajittih? kel’l’©ol’ puun’ašš | k’el’l’ mis’s’ | pihall väh ol’ šilloin a oldih kaikk puun’is’s’ || ka kuin s v j a t o i k s ’ | strašnoill n’edl’ill jo©i aÌtetah l’iakkua || a šilloin lawlettih l’iakkus’s’ kaikk n’äidä [...] «mil pr’epadobni³» | kaikk ven’ül’äkš. AP: a kuin l’iekkuloida toko luajittih? l’iakkuloi kui luajittih? || a per’vodah riptetah nuaran | a šid’ lawvan nuarah šivtah | i ka©i l’iakuttih t䚚 || istu‡taw t’üœ’rais’at | a kahen da | äijäg miäšt istu‡tah | a kahen potkitah | üks’ ühtel’d päin | toin’ toizeld päin potkitah || n’äin i l’iaktah. AP: nu©a ka toiz’ista kül’is’t’ä tullah | kuin toko aigua viet’et’t’ih? 15

da kuin? | ker’äwvütäh i gul’aijah üheštäh | lawltah kaartah | da. AP: mid’ä toko karrattih? kaarattih kaikki šub | lawlettih virðl’öi i kaarattih | cipo‡koi männäh || d©cipo‡k ka kruut’i‡tah | da | ümbär’. AP: ol’igo toko šoittuloida brihoilla? ¾©ol’ | ol’ | garmon’zet oldih || a ran’š vet’©i brihat brihoill jesl’id ei ollu garmon’loi | to t’ütöt oætah svjatkiks’ || oætah garmon’it i vangtetah | kiztah i‡ | i‡ t’üt’et i kiztah || üks’ t’üt’t’ kizuw a n’äm kaartah || kuin kiztah n’iin©i kaartah ühteh luaduh. AP: a kuin toko omašša kül’äššä keräwdüjä? käwdih i viarhih kül’ih | da | käwdih || männäh viarhah küläh šantah | «¾ | tuldih viaraškül’zet | viaraškül’zet tuldih!» || tooð kaartah cipo‡kua. AP: i pihalla toko? i pihall toð | da keðäl’l’ pihall. AP: kumbaz’illa pruazn’iekoilla toko kunne kävel’ijä? d©ka s ’ e m n o w s k o i h kävüiß | vas’il’jevskoih kävüiß | o l ’ e k s a n d r o f s k o i l l i n o w v o i h | kaikin päin || de©ka meil’ on i l ’ l ’ a m p i n pruaz’n’iø | potom s k o r b j a š š o i meil’ om pruaz’n’ikka ka. AP: a i l ’ l ’ a konða on? a i l ’ l ’ a on vtarogo awgust n’ügün | da | vtarogo awgust on || ka šen’iin el’immä || talvell ka roštua | r o š t u a | r o š t u svjatkit | kakš n’ed’l’i gul’ai‡et. AP: a muasl’en‡a? i muasl’en‡ | muasl’en‡ ol’ kuin | zna‡it | pühänlašk tulow a šìd eeðmän’arg | eeðmäs’argen vain illall käwdih gorall || gorall da | vain illall käwdih gòrall | ii a [...] i tois’s’argen illall | a s’er’edan käwdih obidašt gorall || a n’el’l’änpin jo huamnekšešt | jo n’el’l’änpin katai‡i‡ettih hebzill || ottah hebzet | val’l’aštah i l’äht’itäh katai‡i‡mah || i viarhih kül’ih ajeldih i omašš kül’äšš katai‡i‡ettih | i muasl’en‡ ol’ kognan’ n’edel’ | i jog päivi kaøru pai…’ettih. AP: a hebozet naverno šomat? hebzet šomat | [...] da | šomat | zbrujat šomat | pat s’er’ebro | ka || da | šuar’tetah | kassat pl’et’t’äh hebzell || t’üt’et | t’üt’öt i brihat katai‡i‡tah. AP: n’in brihat priglašaijah al’i kuin? da | a brihall muwvanell hevois’t ei©ow | n’in t’üt’emmall istu‡‡ow da©i l’ähtöw. AP: nu©a kuh aigah šuorie‡ettih pöl’l’ät’ükšeh? a täm on svjatkloin svjatkloin | [...] || ken i kual’ikš šuar’i‡‡ow | ken©i hebzekš šuar’i‡‡ow | ken häär’äkš šuar’i‡‡ow || häär’än is’köw d©nahkan ottaw | kuivuaw | i ka täh nahkah kaikki i šuar’l’i‡‡ow || vot©i pöl’l’䜒l’öw nardua || ¾ | meil’ äijän šuar’l’i‡ettih! AP: i talošta da taloh kävel’l’äh? da | ol’i [...] izopk ol’ | na‡it mis’s’ issuttih t’üt’öt | šin’n’ tulow šuar’innut | i rozgn’ai‡‡ow kaiken nardan || ravis’s’ah kaikin | vingtah || ot | ka šen’iin©i ol’ täm | kaikki svjatkloin šuar’l’i‡ettih. 16

AP: i kondieh šuoriel’ie‡ettih | i hukkah? i kondikš i hukakš i kaikkeh luaduh šuar’l’i‡ettih | i hebzekši šuar’l’i‡ettih | i hebzekši šuar’i‡tah || hebon’ topo‡‡iw šiäl’ | rangzell kattah i ruatah hebzen || snopašt | [...] snopan rughiz’en pannah | piän ruatah rangzešt | a tiäl’ narod | kakš in’ehmis’t šeiz’tah tagun | i ka©i topšitah jalloill | buttob hebon’ | da || ka täd meil’ äijän šuar’l’i‡ettih | äijän | vovs’ äijän || nardu ravawœah ravawœah | vingtah vingtah naroda || da | a t’üt’et | uu! | peiœl’i‡etäh! AP: nu a keðäl’l’ä toko pruazn’iekkoina pihalla gul’aidih? gul’aidih | gul’aidih || lawlettih virðl’öi | karvodu vod’ittih kruugalleh hfat’t’i‡tah | i ka lawlettihi || nu | jo paruski lawlettih | a viiret oldih meil’ kaiø©šub paruski | meil’ oldih ruskoit viiret || da | vet’ ei pii šanù virðl’öi | mid’ lawlettih? AP: a muissat? de©mintän mi em©mui…’ | mi mui…’an kaiø©šub || ka pihall kaikk lawlettih emmämän «vel’ik tuman pr’i dal’in’e | širok l’ist na mal’ini». AP: üks’i t’üt’t’ö | al’i kerdah mon’i t’üt’t’üö? fs’e ‡to jes’ | skol’ko d’evok | kaikin šubi lawlettih || ka kuin hfat’t’i‡tah kruugah | ka šen’iin i vod’tah karvodua.

 ñâîáîäíîå âðåìÿ [...] Äîñî÷êà ñäåëàíà; ñàëàçêè-ñêàìåéêà — ýòî äâå äîñî÷êè è ÷åòûðå íîæêè [íà ïîëîçüÿõ]. Âîò ñàäèòñÿ è ñúåçæàåò ñ ãîðû. À êîðàáëü — äîñî÷êà, à çàòåì ñòîéêè è âÿçêè. Çà íèõ äåðæèøüñÿ è åäåøü, ñ ãîðû è êàòàåøüñÿ. ÀÏ: À ëûæ íå áûëî? Ëûæ íå áûëî. Ëûæè áûëè ëèøü ó òåõ, êòî õîäèë â ëåñ íà îõîòó. Ó òåõ âîò áûëè, è òî áûëè íå òàêèå ëûæè, à øèðîêèå. Íå áûëî òàêèõ, êàê òåïåðü, óçåíüêèõ, òîãäà áûëè øèðîêèå. ÀÏ: À äåòè îáû÷íî âî ÷òî èãðàëè? Äà êàêèå òîãäà èãðóøêè? Ìàëü÷èêè òîãäà èãðàëè â ãîðîäêè, áûëè ðþõè. Âîò ñäåëàþò êàê ÷óðî÷êè, ïîñòàâÿò è èãðàþò â ðþõè, âîò. À äåâî÷êè èãðàëè â êóêëû, êóêëû äåëàëè. ÀÏ: Ñàìè äîìà äåëàþò? Ñàìè äîìà, äîìà êóêëû äåëàþò, ýòèìè äåâî÷êè è èãðàþò. ÀÏ: Íó, à ìîëîä¸æü, ïîñòàðøå, èãðàëè?  ëàïòó èãðàëè, â êàçàêè èãðàëè. ÀÏ: À êàê èãðàþò, ðàññêàæèòå.  êàçàêè — ñòàíîâÿòñÿ ïàðàìè, à îäèí ñòåðåæ¸ò. Âîò è ðàçáåãàþòñÿ, [îäíè] â îäíó ñòîðîíó, [äðóãèå] — â äðóãóþ, à îí «ëîâèò». Óäàñòñÿ äîãíàòü — âûðó÷èòñÿ, à êîëè íåò, òî îïÿòü íà÷èíàåò «âîäèòü», «âîäèëè». Êà÷àëèñü [åù¸], áûëè êà÷åëè. ÀÏ: Îáû÷íî ãäå äåëàëè [êà÷åëè]? 17

Ó êîãî â ñåííîì ñàðàå, ó êîãî — ãäå. Òîãäà íà óëèöå ðåäêî (‘ìàëî’) áûëè, âñå áûëè â ñåííûõ ñàðàÿõ. Âîò ê Ïàñõå, íà ñòðàñòíîé íåäåëå è íà÷íóò êà÷àòüñÿ. À êîãäà êà÷àëèñü, âñå ïåëè ýòè [...] «Ìèëåíüêèé ïðèãîæèé», âñ¸ ïî-ðóññêè. ÀÏ: À êàê êà÷åëè äåëàëè? Êàê äåëàëè êà÷åëè? Íà áàëêó íàêèíóò âåð¸âêó, à ïîòîì ê âåð¸âêå ïðèâÿæóò äîñêó. Òóò âîò è êà÷àþòñÿ. Äåâ÷îíêè ñÿäóò, à âäâî¸ì (ñêîëüêî ÷åëîâåê òàì ñÿäåò), à äâîå ðàñêà÷èâàþò. Îäèí ñ îäíîé ñòîðîíû, à äðóãîé — ñ äðóãîé êà÷àåò. Òàê è êà÷àþòñÿ. ÀÏ: À êàê ïðèäóò èç äðóãèõ äåðåâåíü, êàê òîãäà ïðîâîäèëè âðåìÿ? Äà êàê? Ñîáåðóòñÿ è ãóëÿþò âìåñòå, ïîþò, ïëÿøóò. Âîò [òàê]. ÀÏ: Îáû÷íî ÷òî ïëÿñàëè? Âñÿêîå ïëÿñàëè, ïåñíè ïåëè è ïëÿñàëè. Öåïî÷êîé [ïàðàìè] âûõîäÿò, öåïî÷êîé âîò êðóòÿòñÿ, êðóãîì, âîò. ÀÏ: Ó ïàðíåé ãàðìîíè áûëè ëè? Ô, áûëè, áûëè, ãàðìîøå÷êè áûëè. À ïðåæäå âåäü è ïàðíè [...], åñëè ó ïàðíåé ãàðìîíè íå áûëî, òî äåâóøêè êóïÿò ê ñâÿòêàì. Ãàðìîøêó êóïÿò è ïèëèêàþò, ñàìè èãðàþò, äåâóøêè ñàìè è èãðàþò. Îäíà äåâóøêà èãðàåò, à ýòè ïëÿøóò. Êàê èãðàþò, òàê íà îäèí ëàä è ïëÿøóò. ÀÏ: À êàê, îáû÷íî, ñîáèðàëèñü â ñâîåé äåðåâíå? È â ñîñåäíèå (‘÷óæèå’) äåðåâíè õîäèëè, äà, õîäèëè. Ïðèäóò â ÷óæóþ äåðåâíþ, [òàì] ñêàæóò: «O, ÷óæàêè ïðèøëè, ÷óæàêè ïðèøëè!» Òîæå ïëÿøóò öåïî÷êó. ÀÏ: È íà óëèöå òîæå? È íà óëèöå òîæå, äà, ëåòîì íà óëèöå. ÀÏ: Íà êàêèå ïðàçäíèêè [è] êóäà õîäèëè? Äà âîò, â Ñåì¸íîâñêîå õîäèëè, â Âàñèëüåâñêîå õîäèëè, â Àëåêñàíäðîâêó è Íîâîå, âî âñå ñòîðîíû. Âèäèøü, ó íàñ ïðàçäíèê áûë, Èëüèí äåíü, çàòåì ó íàñ áûë ïðàçäíèê — Ñêîðáÿùàÿ. ÀÏ: À êîãäà Èëüÿ? À Èëüÿ íûí÷å, âòîðîãî àâãóñòà, äà, âòîðîãî àâãóñòà. Âîò òàê ìû æèëè. Çèìîé âîò Ðîæäåñòâî, Ðîæäåñòâî. Ðîæäåñòâî [äà] ñâÿòêè, ãóëÿåøü äâå íåäåëè. ÀÏ: Íó, à ìàñëåíèöà? È ìàñëåíèöà, ìàñëåíèöà, çíà÷èò, êàê íàñòóïèò çàãîâåíüå, à çàòåì ïîíåäåëüíèê.  ïîíåäåëüíèê ëèøü âå÷åðîì õîäèëè íà ãîðó. Äà, íà ãîðó òîëüêî âå÷åðîì õîäèëè. È [...] è âî âòîðíèê — âå÷åðîì, à â ñðåäó íà ãîðó õîäèëè [óæå] ñ îáåäà. À â ÷åòâåð㠗 óæå ñ óòðà, â ÷åòâåðã óæå êàòàëèñü íà ëîøàäÿõ. Áåðóò ëîøàäåé, çàïðÿãóò è îòïðàâÿòñÿ êàòàòüñÿ. Åçäèëè è â ñîñåäíèå (‘÷óæèå’) äåðåâíè, è â ñâîåé äåðåâíå êàòàëèñü. Ìàñëåíèöà áûëà öåëóþ íåäåëþ, è êàæäûé äåíü ïåêëè áëèíû. ÀÏ: À ëîøàäè, íàâåðíî, êðàñèâûå? Ëîøàäè êðàñèâûå [...], äà, êðàñèâûå; ñáðóÿ êðàñèâàÿ, ïîä ñåðåáðî, 18

âîò, äà, óêðàñÿò, çàïëåòóò êîñó ëîøàäè. Äåâóøêè, äåâóøêè è ïàðíè êàòàþòñÿ. ÀÏ: Òàê ïàðíè ïðèãëàøàþò [äåâóøåê] èëè êàê? Äà. À ó èíîãî ïàðíÿ íåò ëîøàäè, òàê ïîäñÿäåò ê äåâóøêå è ïîåäåò. ÀÏ: Íó, à â êàêîå âðåìÿ íàðÿæàëèñü ðÿæåíûå (‘â ïóãàëî’)? À ýòî â ñâÿòêè, â ñâÿòêè. Êòî íàðÿäèòñÿ ïîêîéíèêîì, êòî è ëîøàäüþ, êòî áûêîì. Áûêà çàðåæåò, øêóðó ñíèìåò äà âûñóøèò, è âîò â ýòó øêóðó âñ¸ è íàðÿæàåòñÿ. Âîò è ïóãàåò íàðîä. Î! Ó íàñ âñÿêî íàðÿæàëèñü! ÀÏ: È õîäÿò ïî äîìàì (‘èç äîìà â äîì’)? Äà, áûâàëî [...]. Èçîáêà áûëà, çíà÷èò, ãäå äåâóøêè ñèäåëè, ðÿæåíûé òóäà ïðèä¸ò è âåñü íàðîä ðàçãîíèò. Âñå êðè÷àò, âèçæàò. Âîò òàê âñ¸ áûëî. Âñ¸ âðåìÿ â ñâÿòêè íàðÿæàëèñü. ÀÏ: È ìåäâåäåì íàðÿæàëèñü, è âîëêîì? È ìåäâåäåì, è âîëêîì íàðÿæàëèñü, è ëîøàäüþ íàðÿæàëèñü. Ëîøàäüþ íàðÿäÿòñÿ, ëîøàäü òàì áü¸ò êîïûòàìè (‘òîïî÷åò’). Ïîëîãîì íàêðîþò(ñÿ) — âîò è ëîøàäü. Èç ñíîïà [...], ðæàíîé ñíîï âîçüìóò, ãîëîâó ñäåëàþò ñ ïîëîãîì (‘èç ïîëîãà’). À òóò ëþäè, äâà ÷åëîâåêà âñòàíóò ïîçàäè, âîò è áüþò êîïûòàìè (‘òîïî÷óò’), êàê áóäòî ëîøàäü. Äà, âîò ýäàê ó íàñ ÷àñòî ðÿäèëèñü, ÷àñòî, ÷àñòî (‘ìíîãî’). Çàñòàâëÿëè íàðîä âèçæàòü, êðè÷àòü; ëþäè âèçæàò, âèçæàò. À äåâóøêè? Ó-ó! Ïðÿ÷óòñÿ! ÀÏ: Íó, à ëåòîì, ïî ïðàçäíèêàì, îáû÷íî ãóëÿëè íà óëèöå? Ãóëÿëè, ãóëÿëè. Ïåëè ïåñíè, õîðîâîä âîäèëè, ñõâàòÿòñÿ â êðóã è âîò ïîþò, íó, ïî-ðóññêè âñ¸ ïåëè, ïåñíè ó íàñ âñå ðóññêèå. Äà âåäü íå íàäî íàçûâàòü ïåñåí, ÷òî ïåëè? ÀÏ: À ïîìíèøü? Äà ïî÷åìó ÿ íå ïîìíþ, âñ¸ ïîìíþ. Âîò íà óëèöå âñ¸ áîëüøå ïåëè «Âåëèê òóìàí ïðè äîëèíå, øèðîê ëèñò íà ìàëèíå». ÀÏ: Îäíà äåâóøêà [ïåëà] èëè íåñêîëüêî äåâóøåê? Âñå, ñêîëüêî åñòü, ñêîëüêî äåâîê, âñå ïåëè. Âîò êàê ñõâàòÿòñÿ â êðóã, òàê âîò è âîäÿò õîðîâîä.

3. tanhušš ol’ ðiivattu AP: mit’üt’t’ä ðiivattua toko pid’ijä | mil’l’ä šüöt’t’ijä? pidimm hebzii | kolm hevois’t jeðaloid©ol’ | i kolm l’ehmi dojennoid | i ol’ n’el’l’ l’äht’miä i kolm här’giä || patom oldih lambhat | i po‡‡iloi pidimm | kakš po‡‡i jog vuatt || nu mü i‡viäl’l’ vett emm taskainun | mü vediß hebzell || meil’ ol’ muan’e ruavett r’egi | i hebzell tuamm i juatamm | a hebzii kaivoll juattimm | meil’ kaev©on tiäl’. AP: nu©a koissa | talvella? hein’i | hein’ü | mü n’iittim äijän hein’i | štobi hvattis’ || meil’©ol’ muad äij | hein’i n’iittim | kaikell ðiivtall meil’ hein’i zavs’ hvatai‡‡i | meil’ dað izl’iški ol’i 19

hein’iä || vot | šüättiß tanhušš juattoim | vejel’l’ || tuat kaivošt bo‡kan vett i juatat kaiø©šubi hiät | šüättim hein’äl’l’ || olgi prawd andoimm towvois’t kud©konð šiäl’ | nu emm zavs’ | i ollell šüättiß kan’ešn. AP: nu©a heboz’ie | kagralla naverno? da | abezat’el’n | hebzill kan’ešn andoiß i kagrua || vet’©i aªil’imma me‡‡äh | to i‡‡eh varoin halgu vejät | to dl’a hasudarstv ved’imm halgua | p o g r ’ e l o v a h stanciell || vet’©i pidi i kagrua andua | andoimma dva raza v d’en’ kagrua | hebzill. AP: mis’s’ä koh toko l’ehmät šeizottih | hebozet? dà | tanhuæ meil’ n’iin ol’i | aijetettu oldih hebzet er’is’ | l’ehmät er’is’ i maladn’ak kaiø©šub er’is’ šeiz’ || nuaret l’äht’mät i häär’ät | n’äm kaik©šubi er’is’ || tanhu ol’ šuur’ | kui skotnoi | a lambhat šeizottih l’iäv䚚 | l’iäv viäl’ ol’ ad’d’el’no. AP: šanokkua | mit’üt’t’ä ka hein’iä pandih ðiivatalla? hebzeh varoih kan’ešn on kl’iäver’ | kaikkih paremb on kl’iäver’ | nu a l’ehmih varoin on | pidäw hiänomban’ heinän’ || a lambhih varoin i asobenno pidäw pehmi hein’ | ka || jògi mütten al’ mis’t | štop ka muan’ hein’ ois’ | a©to krupnoid hein’iä ei | pahoin šüwväh | kanešn. AP: mid’ä ruadoloida toko heboz’illa ruadoja? hebzill? | hebzill talvell halgu ved’imm | hasudarstvaÌ me‡äšt | a kèð vet’ | on ruadu! || kündimm haraimm | tuaht vedimm | vop‡em haz’aistv on | kaiø©šub i hein’i vedimm || kan’ešn vet’ ei ollun©n’imiœ’z’i mašinoi | kaikk hebzill vedimm || vil’ väh etogo što meil’ om©muad äij | mü ottiß viäl’ iz hasudarstva u‡askoi me‡äšš | i n’iittiß || kolm hevois’t val’l’aššat šin’n’e | mänet päivän ruavat | šiäl’d’ illall kolm vozu tuat || i ka šen’in vediß hein’i | ka kuin el’immä | t’el’miß. AP: nu©ka lambahie min tua‡‡i piet’t’ih? lambhie? | lambhi pijettih | vill ‡uwn’ih || patom nu©i l’ih vet’ hüv on l’ih | kan’ešn hin on t’aðelovat on vanhoih varoin || nu kaikk | toko ruadaig l’ähtöw | a ukk šanow | «pidäw boran is’kii | vanh l’ih jo | šualan’ l’ih nadoiß | a verekšüœ’ ruadaijakš». AP: nu©a kuh aigah lambahie kerit’t’ih? strigittih? | strigittih kolm kerdu vuwvešš || ka kuin ‡er’ohm cvet’t’iw i rughen šängešš | i patom svjatkloin | ka | kolmi‡‡i da | kolmi‡‡i vuwvešš. AP: kumban’e | kuh aigah suamoi paraš villa l’iew? vill paraš l’iänöw šängešš | da | hin©on keðäl’l’in | täm on || a talvel’l’in’ e©jow muan’ hüw vill || jesl’i©do ühešt talve̒zešt | i ‡uun’ii on pàh val’aija | hin©ei mäne i valkah. AP: omašša kül’äššä ken val’ai‡‡i? ei | p o g r ’ e l o v a š š val’aidih | da || omašš ei val’aidu | i v n o w s k o i s ’ s ’ prawd val’aidih. AP: nu äijängo aigua | viikongo toko et’t’ä l’üpšä l’ehmiä? kumban’ mütüš l’ehm | kakš kuwd | a on©i paltara | a on©i tr’i mes’eca || 20

kolm kuwd ei l’üpš | nu kolm kuwd ei l’üpš i maiduu emämmän andaw i vað paremb. AP: nu©a ka kuin l’ehmä kandaw | n’in kerdah zavod’itah šüwvä maiduo? ¿i | l’ehm kuin kandaw | jo kakš n’edl’i maidu ei šüwv || a jäl’geh kaht n’edl’iä | jo šiäl’ ruvtah šüämäh || hänen aihošštah l’ehmän | peššäh ka krugom | i patom ruvtah šüämäh maiduw. AP: a mint’än ka | ei šüödü? ka ei šüäd | en t’iiji min tokku | eij©ow vkusnoi al’i©mid || ei šüäd || a patom vet’ n’ügün ei kuadita | a šilloin kuadittih vet’ || ka n’äm | kadjašt ollah mar’jizet | ka n’äid | n’äil’l’ mar’joill || luadnall l’ehmi ei kuad’itt | patamušt on ðivotnoi. AP: a kuinbua kuur’ittih? a kuur’ittih | muaz’et oldih kuad’el’n’i‡at || i ka kuad’el’n’i‡‡ah palavais’t hiil’ütt panow i n’äidä has²pl’iw | i šavun’ l’ähtöw || da mar’jais’t mar’jais’t | i©ka hänešt l’ähtöw šavun’ | i ka täl’l’ l’ehmiä kolm kerdu ümbär i kuad’altah || i šilloin jo ruvtah šüämäh maiduw | ka kuin ruattih || poka ei aihoššet | ei annet i lapšill | jo kun aihoštah | šilloin i a‰tah || da | a poka ei šüwv | koptah vaðall | da | nal’vaijah kartoih šin‡oh talvell || hin kül’mähtäw | a patom l’eiktah i ka vaðall | jäl’geh vaðoill i pannah. AP: kuin ka šid’ä maiduo toko šanotah? šuarvan’ maid on | kun l’ehm kandaw | maed on šuarvan’ || nu šuarvan’ muan’ eij©ol i vkusnoi | ei voi i šüwv || a n’ügün sraz šüwväh. AP: nu©i vaðua viikongo šüöt’et’äh maijolla? vaðua? vaðu vet’ | ken kuin | ken i viikon juattaw || a kel’l’ kun lapšet ed per’eh | n’in©i vähemmän juattah || meil’ ol’ kolm l’ehmiä | üks’ ka kand ka täh aiguh | ka n’ügün | s k o r b j a š š o i k s ’ . AP: šanokkua šanokkua. täde | ka hin s k o r b j a š š o i k s ’ kandaw | a vil’ toiz’et vanhalla l’üpštäh | n’in kruugloi got maid || i täd poka vil’©e kand | hin maid ej©ol hüv | n’äis’t šüät maidua || a šid n’äm heittäh | tädä rubit || i krugli | kruugloi vuað ol’ meil’ maidu | zavs’o | a ka üks’ kaikk s k o r b j a š š o i k s ’ kand | täh aiguh. AP: viikkoloingo toko vaðaz’ie piet’t’ih? vaðoi | miän pijettih da dvuh | da gode i da dvuh | viikkoloin | patamušto kaðvtettih tuahen tokku || mü pidimm©i šuur’i här’göi prizvod’it’el’ei [...] | a l’ihakš müä l’äht’möi zavs’ is’kimm || här’göi emm is’kennün | patamušto häär’äšt ei ow raðvua | a l’äht’män l’ih om©paremb | zavs’ | l’ähtmän il’i l’ehmän || ka šen’iin is’kimm l’ihakš | a viäl’ po‡it ed lambhat | kruugloi vuað ol’©l’ih. AP: a kuin ka l’ihua t’üö hran’ija? meil’©ol’ pogr’ob | pogr’obašš | šualaimm kan’ešn | šualaimm || ol’i po‡in l’ihu meil’ | ol’i puun’ašš pogr’ob i ka t䚚 pihall ol’ | kakš pogr’obua ol’ || puun’ašš šiäl’ mü pan’iß kartoškua ühteh pualell | toiðell pualell po‡in l’ihoi pan’imm || n’äin kaiken keðän ka©kum sveðij mjas ol’. 21

AP: nu©a | ka jesl’i roduh vaðas’t’a toko jät’ät’t’ä? stara‡‡et jät’t’i kumban’ paremban’ on vaðan’ | štobi juaw hüvin i muan’ por’udošnoin’ vaðan’ | ruman’ || ka muas’t’©i d©hüväšt l’ehmäšt | da hüväšt l’ehmäšt. AP: kumban’e l’ehmä pr’imiettoida müöt’ l’üpsäjä? kumban’ l’ehm? | pr’im‡aidih ran’š | muwvennell ka tašš zvezdi‡kan’ | on alembum šil’mi | täm hüv l’ehm l’iäw || patom n’än’n’it ka šen’iin toin’ toizešt ed’äh ollah | toð on hüv || a patom kaivzet | mis’s’ maido || šuur’ kaivon’ | šorm mahtuw | zna‡it hüv l’ehm l’iäw || ka n’äil’l’ i pr’im‡aidih. AP: a šarviloida müöt’ ei ka‡ottu? a šarv | šarvloist ka‡ottih vain ka razmah | toin’ toizešt šuur’ štob©ois’ || ed’äh toin’ toizešt oldais’ šarvet | ei ois’ ühteh ka šen’iin.

Íà äâîðå áûëî [ìíîãî] ñêîòà ÀÏ: À êàêîé ñêîò îáû÷íî äåðæàëè, ÷åì êîðìèëè? Ìû äåðæàëè ëîøàäåé, áûëî òðè åçäîâûõ ëîøàäè è òðè äîéíûõ êîðîâû, è áûëè òðè íåòåëè è òðè áûêà. Åù¸ áûëè îâöû, äåðæàëè è ñâèíåé, äâå ñâèíüè êàæäûé ãîä. Íî íà ñåáå âîäó íå íîñèëè, ìû âîçèëè íà ëîøàäè. Ó íàñ áûëè ñäåëàíû òàêèå ñàíè, íà ëîøàäè ïðèâåç¸ì [âîäó] è ïîèì. À ëîøàäåé ïîèëè íà êîëîäöå, ó íàñ òóò áûë êîëîäåö. ÀÏ: Íó, à äîìà, çèìîé? Ñåíî, ñåíî — ìû íàêàøèâàëè ìíîãî ñåíà, ÷òîáû õâàòàëî. Çåìëè ó íàñ áûëî ìíîãî, êîñèëè òðàâó, ñåíà ó íàñ õâàòàëî âñåãäà ñêîòó. Ó íàñ áûëè äàæå èçëèøêè ñåíà. Âîò. Êîðìèëè âî äâîðå, ïîèëè âîäîé; ïðèâåç¸øü áî÷êó âîäû ñ êîëîäöà è âñåõ èõ íàïîèøü. Êîðìèëè ñåíîì, ñîëîìó ÿðîâûõ, ïðàâäà, èíîãäà òàì äàâàëè, íî íå âñåãäà. Êîíå÷íî, êîðìèëè è ñîëîìîé. ÀÏ: Íó, à ëîøàäåé, íàâåðíî, îâñîì [êîðìèëè]? Äà, îáÿçàòåëüíî. Ëîøàäÿì, êîíå÷íî, äàâàëè è îâñà. Âåäü è â ëåñ åçäèëè: òî äëÿ ñåáÿ âîçèøü äðîâà, òî äëÿ ãîñóäàðñòâà äðîâà âîçèëè íà ñòàíöèþ â Ïîãîðåëîâî. Íóæíî áûëî äàâàòü ëîøàäÿì è îâ¸ñ, äâà ðàçà â äåíü äàâàëè. ÀÏ: Íà êàêîì ìåñòå [âî äâîðå] ñòîÿëè îáû÷íî êîðîâû, ëîøàäè? Äà, ó íàñ âî äâîðå áûëî òàê: ëîøàäè áûëè îòãîðîæåíû îòäåëüíî, êîðîâû îòäåëüíî, è ìîëîäíÿê âåñü ñòîÿë îòäåëüíî. Ìîëîäûå ò¸ëêè è áû÷êè — ýòè âñå îòäåëüíî. Äâîð áûë áîëüøîé, êàê [íûíåøíèé] ñêîòíûé äâîð. À îâöû ñòîÿëè â õëåâó, îòäåëüíî áûë õëåâ. ÀÏ: Ñêàæèòå, êàêîå âîò ñåíî äàâàëè ñêîòó? Äëÿ ëîøàäè, êîíå÷íî, êëåâåð, ëó÷øå âñåãî — êëåâåð. Íó, à äëÿ êîðîâ ñåíöî íóæíî ìåëü÷å. À äëÿ îâåö òðåáóåòñÿ îñîáåííî ìÿãêîå ñåíî, âîò, âäîëü ðåêè èëè [åù¸] ãäå-íèáóäü [êîñèëè], ÷òîáû âîò òàêîå ñåíî áûëî. Âåäü êðóïíîå ñåíî íå [åäÿò], ïëîõî, êîíå÷íî, åäÿò. 22

ÀÏ: Êàêèå ðàáîòû îáû÷íî âûïîëíÿëè íà ëîøàäÿõ? Íà ëîøàäÿõ? Çèìîé íà ëîøàäÿõ ìû âîçèëè äðîâà èç ëåñó äëÿ ãîñóäàðñòâà. À ëåòî — ðàáîòû õâàòàåò! Ïàõàëè, áîðîíèëè, âûâîçèëè íàâîç.  îáùåì, õîçÿéñòâî èìååøü, [âîçèøü] âñÿêîå, âîçèëè è ñåíî. Êîíå÷íî, âåäü íèêàêèõ ìàøèí íå áûëî, âñ¸ âîçèëè íà ëîøàäÿõ. Åù¸ ìàëî òîãî, ÷òî ó íàñ áûëî çåìëè ìíîãî, ìû àðåíäîâàëè (‘áðàëè’) åù¸ ó ãîñóäàðñòâà ó÷àñòêè â ëåñó è êîñèëè. Çàïðÿæ¸øü òðè ëîøàäè, ïðèåäåøü, äåíü ïîðàáîòàåøü, âå÷åðîì ïðèâåç¸øü îòòóäà òðè âîçà [ñåíà]. Âîò òàê è âîçèëè ñåíî; âîò êàê æèëè, òðóäèëèñü (‘áèëèñü’), êîïîøèëèñü. ÀÏ: Íó, à îâåö èç-çà ÷åãî äåðæàëè? Îâåö? Îâåö äåðæàëè èç-çà øåðñòè íà âàëåíêè. Íó, ïîòîì âåäü è ìÿñî, âåäü õîðîøåå ìÿñî. Êîíå÷íî, îíî òÿæåëîâàòî äëÿ ïîæèëûõ. Íî îáû÷íî êàê òîëüêî ïîäîéä¸ò ñòðàäíàÿ ïîðà, ìóæ è ãîâîðèò: «Íàäî áàðàíà ðåçàòü: ìÿñî óæå íåñâåæåå, ñîëîíèíà íàäîåëà, à ê ñòðàäå — ñâåæåíüêîå». ÀÏ: Íó, à â êàêîå âðåìÿ ñòðèãëè îâåö? Ñòðèãëè? Ñòðèãëè òðè ðàçà â ãîä: êàê çàöâåò¸ò ÷åð¸ìóõà è â æàòâó (‘ñòåðíþ’) ðæè, è çàòåì â ñâÿòêè, òðè ðàçà, äà, òðè ðàçà â ãîäó. ÀÏ: Êàêàÿ øåðñòü, â êàêîå âðåìÿ [ñòðèæêè] áóäåò ñàìîé ëó÷øåé? Ëó÷øàÿ øåðñòü áóäåò âî âðåìÿ æàòâû, äà, òà øåðñòü — ëåòíÿÿ. À çèìíÿÿ øåðñòü íå òàêàÿ õîðîøàÿ. Åñëè òîëüêî èç îäíîé çèìíåé øåðñòè êàòàòü âàëåíêè, òî ïëîõî è âàëÿòü, îíà íå ïîäõîäèò è äëÿ âàëêè. ÀÏ:  ñâîåé äåðåâíå êòî-[ëèáî] âàëÿë? Íåò, â Ïîãîðåëîâå âàëÿëè, äà.  ñâîåé äåðåâíå íå âàëÿëè, ïðàâäà, â Èâàíîâñêîì âàëÿëè. ÀÏ: À ñêîëüêî âðåìåíè, äîëãî ëè âû îáû÷íî íå äîèòå êîðîâó? Ñìîòðÿ êàêàÿ êîðîâà: äâà ìåñÿöà, à áûâàåò è ïîëòîðà, è òðè ìåñÿöà. Òðè ìåñÿöà íå äîèòñÿ, íó, íå äîèòñÿ òðè ìåñÿöà, [ïîòîì] è ìîëîêà áîëüøå äà¸ò è òåë¸íîê ëó÷øå. ÀÏ: À âîò êîðîâà êàê îòåëèòñÿ, òàê ìîëîêî ñðàçó íà÷èíàþò åñòü? Íeò, êîðîâà êàê îòåëèòñÿ, óæ äâå íåäåëè ìîëîêà íå åäÿò. À äâå íåäåëè ñïóñòÿ óæå íà÷íóò åñòü. Îêóðÿò å¸, êîðîâó, âûìîþò âñþ, ïîòîì è áóäóò åñòü ìîëîêî. ÀÏ: À âîò ïî÷åìó íå åëè? Èç-çà ÷åãî íå åëè? Âîò íå çíàþ: íåâêóñíîå èëè ÷òî [åù¸]. Íå åëè. À òåïåðü âåäü íå îêóðèâàþò, à òîãäà âåäü îêóðèâàëè. Åñòü æå ó ìîææåâåëüíèêà ÿãîäêè, âîò ýòèõ — ýòèìè ÿãîäàìè [îêóðèâàëè]. Êîðîâó ëàäàíîì íå îêóðèâàþò, ïîòîìó ÷òî — æèâîòíîå. ÀÏ: À êàê æå îêóðèâàëè? À îêóðèâàëè — òàêèå êàäèëêè áûëè, â ãîðøî÷åê ïîëîæèò ãîðÿ÷åíüêèõ óãîëüêîâ è íàñûïëåò ýòèõ [ÿãîä], äûìîê è ïîéäåò. È âîò êîðîâó ýòèì òðè ðàçà êðóãîì îáîéäóò è îêóðÿò. Òîãäà óæ è ìîëîêî íà÷íóò åñòü. Âîò êàê äåëàëè. Ïîêà íå îêóðÿò, íå äàþò [ìîëîêî] äàæå äåòÿì, óæ êàê îêóðÿò, òîãäà è äàþò. Äà, à ïîêà íå åäÿò, êîïÿò äëÿ òåë¸íêà è ëüþò â êîðûòà 23

çèìîé â ñåíÿõ. Îíî çàìåðçàåò, à ïîòîì ðåæóò è òåë¸íêó, ïîñëå òåë¸íêó è ïîëîæàò. ÀÏ: À êàê òî ìîëîêî îáû÷íî íàçûâàþò? Ìîëîçèâî (‘òÿãó÷åå ìîëîêî’), êîðîâà êàê îòåëèòñÿ, ìîëîêî òÿãó÷åå, òàêîå ìîëîçèâî è íåâêóñíîå, íåëüçÿ è åñòü. À òåïåðü åäÿò ñðàçó. ÀÏ: Íó, à òåë¸íêà äîëãî ëè ïîÿò ìîëîêîì? Òåë¸íêà? Òåë¸íêà âåäü êòî êàê, êîå-êòî è äîëãî ïîèò. À ó êîãî äåòè äà ñåìüÿ, íå òàê äîëãî ïîèò. Ó íàñ áûëî òðè êîðîâû, îäíà òåëèëàñü âîò â ýòó ïîðó, òåïåðü âîò, ê [ïðàçäíèêó] Ñêîðáÿùåé. ÀÏ: Ðàññêàæèòå, ðàññêàæèòå. Ýòó [...], âîò îíà ê Ñêîðáÿùåé îòåëèòñÿ, à äðóãèå äîÿòñÿ åù¸ ïî-ïðåæíåìó, òàê ìîëîêî — êðóãëûé ãîä. È òî ìîëîêî, ïîêà íå îòåëèòñÿ, íåõîðîøåå, åøü ìîëîêî îò ýòèõ êîðîâ. À çàòåì ýòè êîðîâû ïåðåñòàíóò äîèòüñÿ, íà÷í¸øü ýòó [äîèòü]. È âåñü ãîä ó íàñ ïîñòîÿííî ìîëîêî. À âîò îäíà [êîðîâà] âñåãäà òåëèëàñü â ýòó ïîðó, ê Ñêîðáÿùåé. ÀÏ: Ïîäîëãó ëè îáû÷íî äåðæàëè òåëÿò? Íàøè äåðæàëè òåëÿò äî äâóõ [ëåò], äî ãîäà è äî äâóõ, ïîäîëãó äåðæàëè èç-çà íàâîçà. Ìû äåðæàëè êðóïíûõ áûêîâ-ïðîèçâîäèòåëåé [...], à íà ìÿñî ìû âñåãäà çàáèâàëè íåòåëåé. Áûêîâ íå ðåçàëè, ïîòîìó ÷òî îò áûêà íåò ñàëà, à ìÿñî íåòåëè âñåãäà ëó÷øå, íåòåëè èëè êîðîâû, òàê çàáèâàëè íà ìÿñî. À åù¸ ñâèíüè äà îâöû [áûëè], ìÿñî áûëî êðóãëûé ãîä. ÀÏ: À êàê âîò âû õðàíèëè ìÿñî? Ó íàñ áûë ïîãðåá, â ïîãðåáå. Ñîëèëè, êîíå÷íî, ñîëèëè, ñâèíèíà ó íàñ áûëà. Ïîãðåá áûë íà ãóìíå è òóò âîò, íà óëèöå, äâà ïîãðåáà áûëî. Òàì, íà ãóìíå, ïî îäíó ñòîðîíó ìû äåðæàëè êàðòîøêó, ïî äðóãóþ ñòîðîíó — ñâèíèíó. Òàê ìÿñî âñ¸ ëåòî áûëî êàê ñâåæåå. ÀÏ: Íó, à åñëè âîò òåë¸íêà îñòàâëÿåòå íà ïëåìÿ? Ñòàðàåøüñÿ îñòàâèòü [òîãî] òåë¸íêà, êîòîðûé ïîëó÷øå: ïü¸ò õîðîøî è òàêîé óïèòàííûé (‘ïîðÿäî÷íûé’) òåë¸íîê, ñîëîùèé. Âîò òàêîãî. Äà îò õîðîøåé êîðîâû, äà îò õîðîøåé êîðîâû. ÀÏ: Êàêàÿ êîðîâà ïî ïðèìåòàì óäîéíàÿ? Êàêàÿ êîðîâà? Ðàíüøå ïðèìå÷àëè [òàê]: ó èíîé êîðîâû âîò òóò, ïîíèæå ãëàç, çâ¸çäî÷êà, ýòà áóäåò õîðîøàÿ êîðîâà. Ïîòîì ñîñêè [íà âûìåíè] âîò òàê äàëåêî äðóã îò äðóãà. Òîæå õîðîøàÿ. Çàòåì [ìîëî÷íûå] ÿìêè, ãäå ìîëîêî, [åñëè] áîëüøàÿ ÿìêà, ïàëåö âõîäèò — çíà÷èò, õîðîøàÿ êîðîâà áóäåò. Âîò [ïî] ýòèì [ïðèçíàêàì] ïðèìå÷àëè. ÀÏ: À ïî ðîãàì íå ïðèìå÷àëè (‘íå ñìîòðåëè’)? À ðîãà — ëèøü ñìîòðåëè, êàêîâ èõ ðàçìàõ, ÷òîá äðóã îò äðóãà áûë áîëüøîé ðàçìàõ. Ðîãà áûëè áû äðóã îò äðóãà äàëåêî, íå áûëè áû áëèçêî (‘â îäíî’), âîò òàêèì îáðàçîì.

24

4. turgu AP: a ed’äh toko kunne ajel’ija heboz’illa? hebzill ajel’iß na s ’ e m j o n o v s k i na m a t ’ u g i n | t䚚 on l’ähemb p o g r ’ e l o v a h | dorog l’ähembin’ on | da || a vet’ n’ügün ajellah ed’äh on | n’ügün nukkois’ šinn g o l o d o v a l l | mis’s’©on šass’eini³ darog || šinn©on ed’äh meis’t | a meil’ on tänn l’ähemb | nu©a tiäl’ n’ügün dorgat zarasl’i. AP: ajel’ija kunne | jarmankalla? da | p o g r ’ e l o v a h | mid’ zanodbi‡‡ow oštù | p o g r ’ e l o v a h || p o g r ’ e l o v a š š ol’ turgu | turg da || tuurušš | l’ehm zanodbi‡‡ow män ošš | hebon’ zanodbi‡‡ow män ošš | il’i müä || hebzen müät i l’ehmän müät | min hoš. AP: i mon’i‡‡i vuwvešša tuurut oldih? šuuret oldih tuurut | tuurut oldih | vet kaikell šilloin torguidih || i pelvhall | i pruaslat kävel’dih pelvašt oššettih | da | pruaslat. AP: kül’ie müöt’ i kävel’d’ih? ei | p o g r ’ e l o v a š š | turgu müt’t’en | da da da tuurušš || ka šeiz’tah podr’at | kaikki vozat | a hü kävel’l’äh ka‡tah | «skol’ko l’on stoit?» | küðel’l’äh || nù | äijäg makšaw pelvaš? | kel’l’ kolm rubl’ua | a kel’l’ n’el’l’ rubl’ua || a ol’i viiz’i rubl’ua hüv pelvaš | hüvin ruavett || ol’ viiz’ rubl’u zoltoi | sraz zoltoin i makšettih || zoltoiloi | zoltoid šilloin ol’i | ka em©moðin vain sahran’it’ || ka šen’iin ka ol’ az’ì kaiø©šub. AP: a viel’ä mil’l’ä toko torguidih tuurulla? tuurull? | kaikell šub [...] | ol’ | mat’er’ju ol’i magz’inoiss || vet’ oldih täm | lafkzet | šilloin lafkat oldih || oldih p o g r e l o v a š š r’adat | podr’at kaikk lafkzet | šiäl’ ol’i kaikenjütüœ i mat’er’jalua i kaikki šub ol’i | da | i torguidih. AP: nu©a t ’ v e r i h ajel’ijago toko? aªil’imm t ’ v e r i h i o r ð e v a h | mon’ kerdu.

ßðìàðêà ÀÏ: À êóäà, áûâàëî, äàëåêî åçäèëè íà ëîøàäÿõ? Ìû åçäèëè íà ëîøàäÿõ íà Ñåì¸íîâñêîå è íà Ìàòþãèíî, îòñþäà â Ïîãîðåëîâî áëèæå, áëèæíÿÿ äîðîãà. À òåïåðü âåäü äàëåêî, íó-êàñü òåïåðü òóäà íà Ãîëîäîâî, ãäå øîññåéíàÿ äîðîãà. Îò íàñ òóäà äàëåêî, à íàì îòñþäà áëèæå. Íó, à çäåñü äîðîãè òåïåðü çàðîñëè. ÀÏ: Êóäà åçäèëè íà ÿðìàðêó? Äà â Ïîãîðåëîâî; ÷òî ïîíàäîáèòñÿ êóïèòü — â Ïîãîðåëîâî. ßðìàðêà áûëà â Ïîãîðåëîâå, ÿðìàðêà. Äà. Íàäî êóïèòü êîðîâó — èäè êóïè; ëîøàäü íóæíà — èäè ïîêóïàé, èëè ïðîäàòú. Ëîøàäü ïðîäàòü, êîðîâó ïðîäàòü, ÷òî õî÷åøü. ÀÏ: Ñêîëüêî ðàç â ãîäó ÿðìàðêè áûëè? Áîëüøèå ÿðìàðêè áûëè, âåäü òîãäà òîðãîâàëè âñåì: è ëüíîì, ñêóïùèêè õîäèëè è ñêóïàëè ë¸í, äà, ïðàñîëû. 25

ÀÏ: Ïî äåðåâíÿì õîäèëè? Íåò, âî âðåìÿ ÿðìàðêè â Ïîãîðåëîâå. Äà, äà, íà ÿðìàðêå. Ñòîÿò âîò ïîäðÿä âñå âîçû, à îíè õîäÿò, ñìîòðÿò. «Ñêîëüêî ë¸í ñòîèò?» — ñïðàøèâàþò. Íó, ñêîëüêî ñòîèò ë¸í? Ó êîãî — òðè ðóáëÿ, à ó êîãî — ÷åòûðå. À õîðîøèé ë¸í, õîðîøî îáðàáîòàííûé, áûâàë [è] ïî ïÿòü ðóáëåé. Çîëîòîé áûë ïÿòü ðóáëåé. Ñðàçó ÷åðâîíåö è ïëàòèëè. Çîëîòûå, ÷åðâîíöû [ó íàñ] òîãäà áûëè, âîò òîëüêî íå ñìîãëè ñîõðàíèòü, Âîò òàê âñ¸ äåëî áûëî. ÀÏ: À åù¸ ÷åì îáû÷íî òîðãîâàëè íà ÿðìàðêå? Íà ÿðìàðêå? Âñåì [...]. Ìàíóôàêòóðà áûëà â ìàãàçèíàõ. Âåäü áûëè ëàâî÷êè-òî, ëàâêè òîãäà áûëè.  Ïîãîðåëîâå áûëè [òîðãîâûå] ðÿäû, âñå ëàâî÷êè â ðÿä. Òàì áûëî âñÿêîé âñÿ÷èíû: è ìàíóôàêòóðà, è âñåãî. Äà. È òîðãîâàëè. ÀÏ: Íó, à â Òâåðü åçäèëè ëè? Åçäèëè è â Òâåðü, è â Ðæåâ, ìíîãî ðàç [åçäèëè].

5. nahkoi ruavettih AP: mid’ä toko luajittih nahkašta? nahkoist? | nahkoi | ruavettih heidäh | ruavettih heidäh i miän kül’äšš ol’ || of‡inoi ruavettih | täm üks’ iz’änd©i ruad | of‡inoi ruadaw i nahkoi ruadaw || nahkat vet’ ruatah valgikš | a patom parkki ka kissottih parkia | parkilla heidäh dubittih || hin tul’i krasni³ täm kòð | nahk | ka šiäl’ šuappaih | podmjotkoih [...] ka. AP: t’ämä naverno l’ehmän nahka? l’ehmän da | l’ehmän nahk | kaiø©šub ruavettih || a viäl’ oššettih vet’ nahkoi | oššettih | oššettih i toðe ruavettih kai nahkoi | a kuimb? || šuappuat vet’ oldih ranš kaiø©šub nahkzet i bahilkat nahkzet | bahilkat nahkzet | kaiø©šub oldih nahkzet || šilloin ol’ | nahkan’ | n’ügün on r’ez’invoi šuappù i podošv | kaikki šub || a šilloin ol’ krugom nahk | i podošv ol’ nahkan’ | skr’iipkoi štobi skr’ipittais’. AP: ušto ol’i moda? m¾d | ühteh aigah ol’ mod muan’i | aššut | skr’ip skr’ip || toin’ muwven ol’ bahvual | i kir’ikköh aštuw©vain gulat männäh kir’ikkü mütten | skr’iptäh bahilkat | da. AP: tuluppoih män’i of‡ina? lambhan | da | lambhan of‡inu ruatah | i ka näis’t of‡inoist ommellah || oldih ombl’it | portnoit | kävel’dih kül’i mütten i ommeldih || ken tulpan | ken tur’kin | ken [...] vet’ šilloin kaikk oldih tur’øhizet || kortiškzet | kaikk šub oldih | ka n’äm omat ruattih | n’äpit. AP: nu©a min n’ägözet oldih toko turkit? tur’kit? | oldih©i ka n’äm keldzet | kaštanovoit | i ol’i mušti | ol’i mušti. AP: kruas’ittih naverno? 26

da | kruas’ittih | s’orouno kaikki šub kruas’ittih || kaštanovoid kruas’ittih kir’p‡äl’l’ | ahà. AP: nu©a muštah mil’l’ä? kuin? | a mušt ol’ kruask da | kruask ol’ muan’ || a kir’p‡äl’l’ vet’ kuin obd’ilaijah jo hänen | pehmtetäh kaiken | tämän of‡inan || a šit’©täl’l’ ka kir’p‡äl’l’ i prowd’itah | i l’iänöw šom da || a täh da | vorotn’ikka | vorotn’ikkoi kaikk ruavettih pikkurz’ist vua‰z’ist | aha | ka hü ollah kun boraškzet | ka || ka©i vorotn’ikkoi n’äis’tä ruavettih. AP: a šuapkoi ruavettih of‡inašta? a kuimbu! | i šuapkoi ommeldih of‡inašt | ommeldih kaikki šub kaikk i‡ ommeldih || šubr’onkoi ommeldih kädeh. AP: a mit n’ämä ollah? šubr’onkat alzet | alzet | aha || ommellah of‡inašt | da©i ka kunne ajua hin i l’ämmin of‡inan’ villanken || me‡‡äh ruadmah poka ajat | panet n’äm | hin on l’ämmin aivis’ || a jo kun tulet me‡‡äh | rubit navul’vaimah halgloi | to panet aluzet | a n’äm luat || n’äis’s’ n’eudobn on a patom vet’ n’äm i kaššat | hü l’iännäh i käz’it kül’mtäh heis’s’ || da | a ka šen’iin ka©i el’imm | šen’iin i ruadoimm. AP: a kindahat mit’t’ün’äzet ollah? a kindhat | hü ollah nahkašt | ommeldih ran’š kindhi.

Êîæó âûäåëûâàëè ÀÏ: ×òî îáû÷íî äåëàëè èç êîæè? Èç êîæè? Ÿ, êîæó, âûäåëûâàëè. È â íàøåé äåðåâíå âûäåëûâàëè å¸, îâ÷èíó äåëàëè, îäèí õîçÿèí è âûäåëûâàë; îâ÷èíû âûäåëûâàë è êîæó âûäåëûâàë. Êîæó âûäåëûâàþò äîáåëà, çàòåì èâîâîå êîðü¸ äåðóò, êîðü¸ âîò, êîðü¸ì èõ äóáÿò. Êîæà ýòà ñòàíîâèëàñü êðàñíîé, ïîòîì êîæà øëà íà ñàïîãè, íà ïîäì¸òêè. Âîò. ÀÏ: Ýòî, íàâåðíî, ÿëîâàÿ êîæà (‘êîæà êîðîâû’)? Äà, ÿëîâàÿ, øêóðà êîðîâû. Âñ¸ âûäåëûâàëè. À åù¸ âåäü ïîêóïàëè øêóðû, ïîêóïàëè, ïîêóïàëè è òîæå âûäåëûâàëè êîæó. À êàê æå? Âåäü ðàíüøå âñåãäà ñàïîãè áûëè êîæàíûå è áàøìàêè êîæàíûå. Êîæàíûå áàøìàêè, âñ¸ áûëî êîæàíîå. Òîãäà âñ¸ áûëî êîæàíîå, [à] òåïåðü ñàïîãè [ðåçèíîâûå] è ïîäîøâà — âñ¸ ðåçèíîâîå. À òîãäà âåçäå áûëà êîæà, è ïîäîøâà áûëà êîæàíàÿ, ñî ñêðèïîì, ÷òîáû ñêðèïåëè [ñàïîãè]. ÀÏ: Ìîäà, âèäèìî, áûëà? Ìîäà, â îäíî âðåìÿ áûëà òàêàÿ ìîäà; èä¸øü: ñêðèï-ñêðèï. Èíîãäà èä¸ò íåêèé áàõâàë â öåðêîâü, òîëüêî ñêðèï èäåò ïî öåðêâè: áàøìàêè ñêðèïÿò. Äà. ÀÏ: Íà òóëóïû øëà îâ÷èíà? Äà, îâå÷üÿ, îâ÷èíó âûäåëàþò è âîò èç ýòèõ îâ÷èí øüþò. Ïîðòíûå áûëè. Ïîðòíûå õîäèëè ïî äåðåâíÿì è øèëè. Êòî òóëóï, êòî øóáó, êòî [÷òî çàêàçû27

âàåò]. Òîãäà âåäü âñ¸ áûëî èç îâ÷èíû: ïîëóøóáêè, ýòî âîò âñ¸ ñâîèìè ðóêàìè (‘ñâîè ðóêè’) äåëàëè. ÀÏ: À øóáû áûâàëè êàêîãî öâåòà? Øóáû? Áûâàëè è æ¸ëòûå, è êàøòàíîâûå, áûëè è ÷¸ðíûå, è ÷¸ðíûå áûëè. ÀÏ: Íàâåðíî, êðàñèëè? Äà, êðàñèëè, âñ¸ ðàâíî âñ¸ êðàñèëè. Êàøòàíîâîå êðàñèëè êèðïè÷îì, àãà. ÀÏ: Íó, à â ÷¸ðíîå ÷åì? Êàê? À ÷¸ðíàÿ êðàñêà áûëà, äà, áûëà òàêàÿ êðàñêà. À êèðïè÷îì âåäü, êàê âûäåëàþò å¸, ýòó îâ÷èíó âñþ ðàçìÿã÷àò. À çàòåì ýòèì êèðïè÷îì âîò è òðóò, è ïîëó÷àåòñÿ êðàñèâî. Äà. À ê íåé — âîðîòíèê. Âîðîòíèêè âñ¸ äåëàëè èç [øêóðîê] ìàëåíüêèõ ÿãíÿò. Äà. Îíè âñå â áàðàøêàõ, âîò âîðîòíèêè ñ ýòèõ è äåëàëè. ÀÏ: À øàïêè äåëàëè èç îâ÷èíû? À êàê æå! È øàïêè øèëè èç îâ÷èíû. Âñÿêîå øèëè, ñàìè âñå øèëè. Øóáíûå ðóêàâèöû íà ðóêè øèëè. ÀÏ: À ÷òî ýòî? Øóá¸íêè, ðóêàâèöû, ðóêàâèöû, àãà. Äà è åõàòü êóäà, îíî ò¸ïëîå, îâ÷èííîå, ñ ìåõîì. Ïîêà åäåøü íà ðàáîòó â ëåñ, íàäåíåøü ýòè [ðóêàâèöû], îíè âñåãäà ò¸ïëûå. À â ëåñ óæ êàê ïðèåäåøü, íà÷í¸øü ãðóçèòü äðîâà, òî íàäåíåøü [âÿçàíûå] âàðåæêè, à ýòè ñáðîñèøü.  ýòèõ íåóäîáíî, à ïîòîì âåäü è ïðîìî÷èøü èõ, îíè ñòàíóò [æ¸ñòêèìè], è ðóêè â íèõ ì¸ðçíóò. Äà âîò òàê è æèëè ìû, òàê è ðàáîòàëè. ÀÏ: À êàêîâû ðàáî÷èå ðóêàâèöû? Ðàáî÷èå ðóêàâèöû — êîæàíûå, ðàíüøå øèëè êîæàíûå ðóêàâèöû.

6. zviärit ed l’innut AP: mit’üt’t’ä l’induo i zvierie t’iän me‡is’s’ä vod’ie‡ow? miän me‡äšš | miän me‡äšš hukki kan’ešn väh on | a ran’še | ol’i jäl’geh voinua äijäl’d’ äij || ka kuin voin kon‡i‡‡i | meil’ nardu jäi väh | dað©i kod’ilois’s’ ol’ struašno muat | ka tullah tanhumper’ih stuad i ulvotah | i ulvotah || i dað hot’ aššu kois’t pois’ | a üäl’l’ kunne ši l’ähet! | da || a n’ügün | n’ügün hukkie meil’ väh n’ägüw | on viäl’ miän me‡is’s’ hukki | nu v¡h on || meil’ on los’ii äij | patom on kabanoi on | äijä | i ollah ka n’äm d’iikoit po‡it | šuuret || ka pa dvaccit’ štuk tullah kladovoilluh | ka kladovoih käwväh kaikki talvell || ühen tapettih | vardeidih ohotn’ikat | da || kabanoi meil’ on äij | i lòs’ie | a lòs’ie on vovs’ äijä | mi keeran l’äks’in | keeran l’äks’in vavarnoh | aššun || podoijin vain me‡äl’l’üä | a hü kustašš muattih | a ol’ äjäl’d’ ägiä || kuin kuuluššettih što mi aššun | kuin ko‡hettih! | l’ähtittih ra±avtmah me‡‡ì! | i miä pol’l’äššüin dað || a šid toiz’en keeran ka šen’iin aššun | ol’in gribašš aššun | bat’uškii! | hebon’ šeizow || ka‡oin ka‡oin | dumai‡in hebon’ | a šid’ä rozgl’id’ii‡in | eij©ow hebon’ los’ on || kuin dogad’ miwn i uid’ || daa | jän’iks’l’öi meil’ on äiji | 28

reboloi on äiji | a patom kun’iccoi on meil’ || a patom on viäl’ | ka hü ollah apasnoit nardah varoin | ka hü šantah n’äidä | ris’l’öi ris’oi | ris’oi on om©meil’ || hot’ heidäh i tapettih | a s’oð on | heidä on vil’ me‡äšš. AP: tapetah | n’in min l’ihua šüwväh? jän’is’t šüwväh | i los’u šüwväh | no los’u vet’ e annet tappua | da | pa razr’ešen’je vain | kuin razr’ešat || a l’indu meil’ on | on n’äidä | t’et’eril’öi on | i patom on | viäl’ mid on? || bron’it harkat | patom n’uakk [...]. [...] a revon taptah vain škurk | nahkan’ vain mänöw v pradaðu | a l’ih n’ikunn | hin©on što koir || hiän l’ihù ei šüwv | ei | [...] a jän’is’ | jän’is’t šüwväh da©i nahkan’ | nahkz’i tòð müwväh || krooti tavtellah meil’ | ka muakondiloid | muakondit r’iktah r’iäd’l’öi i luwgi r’iktah || ka muakondiloi tavtellah | heis’t šüvün n’ügün makštah hüvin | da. AP: kuin heid’äh püwvet’äh | muakondeida? a muakondiloih šeiz’tetah | ollah muaz’et hoduzet | hodud šeiz’tetah | a hü oðawvutah šiäl’ muah | muah | muašš da©i ka.

Çâåðè è ïòèöû ÀÏ: Êàêèå ïòèöû è çâåðè âîäÿòñÿ â âàøèõ ëåñàõ?  íàøèõ ëåñàõ — êîíå÷íî, âîëêîâ â íàøèõ ëåñàõ ìàëî. À ðàíüøå, ïîñëå âîéíû, áûëî î÷åíü ìíîãî. Âîéíà âîò êàê çàêîí÷èëàñü, ó íàñ íàðîäó îñòàëîñü ìàëî, äàæå è â äîìàõ áûëî ñòðàøíî ñïàòü. Ïîäîéäóò âîò ê çàäâîðêàì, [öåëàÿ] ñòàÿ, è âîþò, è âîþò. È äàæå õîòü èç äîìó áåãè ïðî÷ü. À íî÷üþ êóäà òû ïîéäåøü? Äà. À íûí÷å, íûí÷å âîëêîâ ó íàñ ìàëî âèäíî. Åñòü åù¸ âîëêè â íàøèõ ëåñàõ, íî ìàëî. Ëîñåé ó íàñ ìíîãî, ïîòîì êàáàíîâ ìíîãî; è ýòè äèêèå ñâèíüè êðóïíûå. Ïî äâàäöàòü øòóê ïîäõîäÿò ê êëàäîâîé, ê êëàäîâîé õîäÿò âñ¸ âðåìÿ çèìîé. Îõîòíèêè ïîäñòåðåãëè, óáèëè îäíîãî [êàáàíà]. Äà-à. Êàáàíîâ ó íàñ ìíîãî, è ëîñåé, ëîñåé äîâîëüíî ìíîãî. Îäíàæäû ÿ ïîøëà — ïîøëà îäíàæäû çà ìàëèíîé, èäó, òîëüêî ê ëåñó ïîäîøëà, à îíè â êóñòàõ ñïàëè (áûëî î÷åíü æàðêî), êàê òîëüêî óñëûøàëè, ÷òî ÿ èäó, êàê âñêî÷èëè! Ïîøëè òðåùàòü ïî ëåñó! ß äàæå ñàìà èñïóãàëàñü. À ïîòîì â äðóãîé ðàç èäó âîò, çà ãðèáàìè áûëà, èäó — áàòþøêè, ëîøàäü ñòîèò! Ñìîòðåëà, ñìîòðåëà, äóìàëà ëîøàäü, à ïîòîì ðàçãëÿäåëà: íå ëîøàäü, [à] ëîñü. Êàê çàìåòèë ìåíÿ è óøåë. Äà çàéöåâ ó íàñ ìíîãî, ìíîãî ëèñèö, à ïîòîì ó íàñ åñòü êóíèöû. À çàòåì åù¸ [åñòü] (îíè âîò îïàñíû äëÿ ÷åëîâåêà (‘íàðîäà’), âîò îíè [...] èõ íàçûâàþò ðûñè, ðûñè. Ðûñè åñòü ó íàñ, õîòÿ èõ è áüþò, à âñ¸ æå åñòü. Åñòü îíè åù¸ â ëåñó. ÀÏ: Áüþò. Òàê ÷ü¸ ìÿñî åäÿò? Çàéöåâ åäÿò è ëîñåé åäÿò. Íî ëîñåé âåäü íå ðàçðåøàþò (‘íå äàþò’) áèòü, ëèøü ïî ðàçðåøåíèþ, åñëè ðàçðåøàò. À ïòèöà åñòü ó íàñ, ýòè — òåòåðåâà, è ÷òî [æå] åù¸ åñòü? Âîðîíû, ñîðîêè, çàòåì ãàëêè. [...] [...] À ëèñó êàê óáüþò, òîëüêî øêóðêà, ëèøü øêóðêà èä¸ò â ïðîäàæó. 29

À ìÿñî — íèêóäà, îíà (ëèñà) ÷òî ñîáàêà, å¸ ìÿñî íå åäÿò, íåò. À çàÿö — çàéöåâ åäÿò, äà è øêóðêà, øêóðêè òîæå ïðîäàþò. Êðîòîâ ëîâÿò ó íàñ, êðîòîâ âîò. Êðîòû ïîðòÿò ãðÿäû [â îãîðîäå] è ëóãîâèíû. Âîò êðîòîâ ëîâÿò, çà íèõ òåïåðü õîðîøî ïëàòÿò, Äà. ÀÏ: Êàê ëîâÿò èõ, êðîòîâ? À íà êðîòîâ ñòàâÿò — ëîâóøêè èìåþòñÿ, ëîâóøêè ñòàâÿò. Èõ ñòàâÿò â çåìëþ, â íîðó, â íîðå (‘çåìëå’), äà âîò è [ïîéìàþò].

7. mìd kaðvaw me‡äšš AP: mid’ä kaðvaw | mit’üt’t’ä gribua | mar’jua? d©ka gribua tän©vuaden äij©ol’ | borvikku ol’ | i glad’oškuw ol’ | ka šualais’t | ka mid s’ei‡as šöimm || patom gruuz’d’i meil’ kaðvaw | gruuz’d’i ol’ || borvikku kuivtah | borvikku | koivgribua i huabgribua || n’äidä voit kuivat | nu mi vain borvikku kuivain. AP: a šuolata voi‡‡ow kumbaz’ie? a šualat glad’oškat | i n’äm | gruuz’d’it | voikot | vahvot | ka n’äm kaikki šub šualzeh männäh || nu ka viäl’ ker’täh muwvennet ker’täh | ka n’ügün meil’ dua‡n’ikat ajellah | ker’täh dun’kii || a müä heidä emm©ot. AP: a mit’t’ün’äzet n’ämä ollah? ollah muaz’et kar’i‡n’evoit | pakšut muaz’et | mü heidä emm©ot | me©emm ker’ii || mü vain | ka©i miwl on glad’oškat ed gruuz’d’it. AP: kuin toko t’üö šuoluatta? šualumm kuin? | tuamm me‡äšt | hiät perbr’imm | ‡ugnoih panemm | nal’ei‡emm vejel’l’ | vilull | vilull || ka hü üän veješš šeiz’tah | šit’©tämän vejen kumut | viäl’ sviaðoid vett nal’ei‡et i kiwguh šeiz’tat huamnekšell | kuin rubit l’ämmiœmäh || hü prakipjat šiäl’ | kiahutah šid’ jo joveÌ peðmäh | šiaglah kumut hiät i peðet || a šid šualut | kaikk | panet ukroppu | ‡osnokkua | lavrovoid l’istua. AP: šuolua panetta äijängo? šualu pidäw pa-| mi on gribua | da | jesl’i doko äij©jon kan’ešn gribuu | emämmän šualu panet | a vähän’ | vähzen. AP: nu©a mar’jua mit’üt’t’ä t’iän me‡is’s’ä on? mar’juu meil’ on emämb vavarnu || da | vavarnuw | tän©vuaden ol’ prawd©i man’‡ikkua | da. AP: kunne päin kävel’et’t’ä vavarnoh? vavarnoh? | ka kaikki me‡‡ä om©meil’ vavarnošš || ka tanhuper’is’s’ miän | eij©ol ed’hin | ka ši aššuit i v n o w s k o i n dorgu müt’ | ka täd dorgù tän©vuuden kaikin šub kävdih || ühešš koh vain i oldih vavarnot || o l ’ e k s a n d r o f k o i i s ’ e m n o w s k o i i m a t ’ u u g i n i kaikki tä‰ käüdih. AP: nu vavarnuo kuivuatta al’i kuin? kuivuamma | kuivumm || da | šiwl ei©ow kuivattu? | on? || kuivumm | 30

var’en’ju keittäh muwvennet | nu mi en keit’ || da ka prostudašt händ hüv on | a mi en t’iji min tokku | kuin juan i zan’emoogin || da | mi händ ka en äijäl’d’ | m’ä‰vuaden en keittän i tänvuaden en keittän | ka poll’itrovoin’ on bankan’ | ðal’ei‡en v slu‡ai zan’emoogit. AP: viel’ä mit’üt’t’ä mar’jua on? bualuu on | karbluu on | da ka karbloh hot’i šei‡as män | on vil’ karblu on | šuall | šuall || meil’ ka täss on rewnašš | nu hänešš jo n’ügün ei ow n’imid | kaikki šub kerättih l’äšš || a ka käüdih ka šinn ed’äh o l ’ e k s a n d r o f k o i l l | šiäl’ on äij | i äijin taskaidih šiäl’d. AP: a karbalošta mid’ä toko luajitta? karbalošt n’ügün ruvettih kaiø keiœmäh var’en’ju | var’en’ju keittäh i patom | i n’iin šüwväh karblua | patamušt šantah hin on | kel’l’ on davl’en’je. AP: kuin toko hran’itta karbaluo talven? karblù? | mi ka hran’iin t’ijät kuin? | karblot puhaššan | jo kun hü ollah zr’eli³ | i patom halodnoi kipi‡onoi vodoi nal’ju || bab f j o k l id’ot || i ka hin veješš i on | veješš i šeiz’ow || t’iijät | kuin vašt! | n’e zavjan’it n’išto | kaiken talven n’i-| ei homehu. AP: nu mis’s’äigi s’in‡ošša il’i aitašša? talvell ei voi šin‡ošš | vet hiän kül’mähtäw | pidäw per’t’is’s’ | da || a šiäl’ law‡inall on vìl per’t’is’s’.

×òî ðàñò¸ò â ëåñó ÀÏ: ×òî ðàñò¸ò [â ëåñó], êàêèå ãðèáû, ÿãîäû? Äà, âåäü ãðèáîâ â ýòîì ãîäó áûëî ìíîãî. Áåëûå ãðèáû áûëè è ðûæèêè (‘ãëàäûøè’) áûëè, äëÿ çàñîëêè, ÷òî ñåé÷àñ ìû åëè. Çàòåì ãðóçäè ó íàñ ðàñòóò, ãðóçäè áûëè. Áåëûå ãðèáû ñóøàò; áåëûå ãðèáû, ïîäáåð¸çîâèêè è ïîäîñèíîâèêè. Ýòè ìîæíî ñóøèòü, íî ÿ íàñóøèëà òîëüêî [îäíèõ] áåëûõ ãðèáîâ. ÀÏ: À êîòîðûå ìîæíî ñîëèòü? À ñîëèòü — ðûæèêè (‘ãëàäûøè’) è ýòè, ãðóçäè, æ¸ëòûå ãðóçäè, âîëíóøêè, ýòè âîò èäóò íà çàñîëêó. Íó à âîò íåêîòîðûå ñîáèðàþò åù¸, äà÷íèêè òåïåðü ïðèåçæàþò, [òàê] ñîáèðàþò ñâèíóøêè. À ìû èõ íå áåð¸ì. ÀÏ: À ýòè [ãðèáû] êàêèå? Êîðè÷íåâûå òàêèå, òîëñòûå òàêèå, ìû èõ íå áåð¸ì, íå ñîáèðàåì. Ìû òîëüêî — âîò è ó ìåíÿ ðûæèêè è ãðóçäè. ÀÏ: Êàê âû îáû÷íî ñîëèòå? Ñîëèì êàê? Ïðèíåñ¸ì èç ëåñó, ïåðåáåð¸ì èõ, ïîëîæèì â ÷óãóíû, çàëü¸ì õîëîäíîé âîäîé, õîëîäíîé. Âîò îíè íî÷ü îòìîêàþò (‘ñòîÿò’) â âîäå, çàòåì ýòó âîäó ñîëü¸øü. Åù¸ íàëü¸øü ñâåæåé âîäû è ïîñòàâèøü óòðîì â ïå÷ü, êàê áóäåøü [å¸] òîïèòü. Îíè òàì ïðîêèïÿò, ïðîêèïÿò, çàòåì óæå íà ðåêó [íåñ¸øü] ïðîìûòü. Îïðîêèíåøü â ðåøåòî è ïðîìîåøü. Çàòåì ñîëèøü, ïîëîæèøü âñåãî: óêðîïó, ÷åñíîêó, ëàâðîâûé ëèñò. 31

ÀÏ: Ìíîãî ëè ñîëè êëàä¸òå? Ñîëè òðåáóåòñÿ — ñêîëüêî èìååòñÿ ãðèáîâ. Äà êàê îáûêíîâàííî, åñëè, êîíå÷íî, ìíîãî ãðèáîâ, ñîëè êëàä¸øü ïîáîëüøå, à ìàëåíüêî — íåìíîãî. ÀÏ: Íó, à êàêèå ÿãîäû â âàøèõ ëåñàõ? Èç ÿãîä ó íàñ áîëüøå âñåãî ìàëèíû. Äà, ìàëèíû.  ýòîì ãîäó áûëà, ïðàâäà, è çåìëÿíèêà, äà. ÀÏ: Çà ìàëèíîé õîäèòå â êàêóþ ñòîðîíó? Çà ìàëèíîé? Ïî âñåìó ëåñó âîò ó íàñ ìàëèíà, âîò íà íàøèõ çàäâîðêàõ, [òóò] íåäàëåêî. Òû øëà âîò ïî äîðîãå ñ Èâàíîâñêîãî, âîò [âäîëü] ïî ýòîé äîðîãå â ýòîì ãîäó âñå õîäèëè. Ìàëèíà òîëüêî â îäíîì ìåñòå è áûëà. Àëåêñàíäðîâêà è Ñåì¸íîâñêîå, è Ìàòþãèíî — âñå ñþäà õîäèëè. ÀÏ: Íó à ìàëèíó ñóøèòå èëè êàê? Ñóøèì, ñóøèì, äà. Ó òåáÿ íå çàñóøåíî? Åñòü? Ñóøèì, íåêîòîðûå âàðåíüå âàðÿò, íó à ÿ íå âàðþ. Äà, îíà âîò îò ïðîñòóäû õîðîøà. À ÿ íå çíàþ, ïî êàêîé ïðè÷èíå, [íî] êàê ïîïüþ è çàáîëåþ. Äà. ß åãî âîò íå î÷åíü [ëþáëþ].  ïðîøëîì ãîäó íå âàðèëà è â ýòîì ãîäó íå âàðèëà. Âîò ëèøü ïîë-ëèòðîâàÿ áàíêà åñòü. Áåðåãó, åñëè ïðîñòóæóñü (‘çàáîëåþ’). ÀÏ: Êàêèå ÿãîäû åñòü åù¸? Áðóñíèêà åñòü, åñòü êëþêâà. Äà. Çà êëþêâîé âîò õîòü ñåé÷àñ èäè, êëþêâà åù¸ åñòü íà áîëîòå, åñòü íà áîëîòå. Âîò [è] ó íàñ åñòü òóò ðÿäîì, íî íà í¸ì íåò óæå íè÷åãî, ïîáëèçîñòè âñ¸ ñîáðàëè. À âîò õîäèëè òóäà, äàëåêî, íà Àëåêñàíäðîâêó, òàì áûëî ìíîãî, è ïîìíîãó òàñêàëè îòòóäà. ÀÏ: À ÷òî îáû÷íî äåëàåòå èç êëþêâû? Òåïåðü èç êëþêâû ñòàëè âàðèòü âàðåíüå. Âàðåíüå âàðÿò, à ïîòîì è [ïðîñòî] òàê åäÿò êëþêâó, ïîòîìó ÷òî îíà [ïîìîãàåò], ó êîãî äàâëåíèå. ÀÏ: Êàê õðàíèòå êëþêâó [âñþ] çèìó? Êëþêâó? Çíàåøü, êàê ÿ õðàíþ? Êëþêâó, êîãäà îíà óæå çðåëàÿ, ïî÷èùó è çàëüþ õîëîäíîé êèïÿ÷¸íîé âîäîé. (Áàáà Ô¸êëà èä¸ò.) È âîò îíà â âîäå è ñòîèò. Çíàåøü, êàê áóäòî òîëüêî ÷òî [ñîáðàííàÿ]! Íèñêîëüêî íå ïîâÿíåò, íå çàïëåñíåâååò çà âñþ çèìó. ÀÏ: Íî [ñòîèò] ãäå-òî â ñåíÿõ èëè êëàäîâîé? Çèìîé íåëüçÿ [ñòàâèòü] â ñåíè, âåäü îíà ïðîì¸ðçíåò, íàäî â èçáå, à òàì, â èçáå, ïîä ëàâêîé õîëîäíî.

8. ‡olat mèz’©on paremb | l’ipašt | l’ipan t’vetašt || täm on pal’z’it’el’ni³ i l’ekarsvennoi mjot | mèz’. AP: keviäšt’ä aivoingo toko pihalla ‡olapa‡‡ahat šeizatetah? a ‡olpaµhi šeiztetà pihall jo kuin l’ämmin l’ähtöw || lum šulaw l’ämmin l’ähtöw i viin’es’täh patamušto | heid vil’etajut šiäl’d’ | ka. AP: mit’t’ünäz’is’t’ä kukista paremmiin toko otetah met’t’ä? 32

mett kl’iäver’ist ottah hüviin || kun kl’iäver’ii äiji kül’vettü | kl’iäver’ | a keviäšt kuin vain viines’s’it | hüä iivašt ottah mett emämmän | iiw || ka n’äis’t ka©i ruvtah | kl’iäver’ iva i l’ip | a patom t’vetat pellošš | kun ruvtah t’vet’t’imäh | l’ämmin keð samoi on. AP: gr’e‡uhua t’iäl’ä kül’vet’t’ihgo toko? ei | meil’ gr’e‡hu ei kül’vet’ | kuin l’ünöw kül’vettih ammuin | a n’ügün ei kül’vet’ || a meil’ pahoin hin kaðvaw | patom meil’ ei ow muas’t mel’l’i‡iä | kuin händäh obd’er’iä. AP: gr’e‡uhašta ‡olat otetah met’t’ä? da | gre‡hašt ottah patamušt hin t’vet’t’iw viikon i t’vet’t’iw korgikš | äij©on hänešš t’vettua. AP: mih varoin met’t’ä ottuas’s’a šavuo luajitah? a šavu luajitah štob hüä ei purdais’ | a hü šavušt istu‡tah | spokoinoit ollah šavušt || a©to hü razvalnujuº i ruvtah purmah | a šavuu laššet | hü ollah spokoino || il’i br’izgn’it ka vaššall | tòð spokoino ollah. AP: mit’üt’t’ä ‡olapa‡ašta ol’i? ran’š oldih ei muaz’et paµhat | ran’š oldih | kuin heidäh nazvaidih | kaivettu | dolbittu | dolbittu paµhat || a n’ügün ruatah lawvašt | pakšušt lawvašt štob heil’©ois’ l’ämmin | patamušto vet’ ka | s’ei‡as vil’ ollah pihall ‡olat || a muwvenðet jo ubr’ittih | miä ka ol’iin s ’ e m n o w s k o i s ’ s ’ | miwn ris’tpoig uber’. AP: kunne uber’itah toko ‡olapa‡‡ahie? oldih tok ran’š p‡el’n’ikat | p‡el’n’ikka | täh ubraidih || a pal’ot štob©ois’ šein’i vaš | štob vozduh aštuis’ šein’äšt || a hüä jesl’i©d on hüv kèð | hü zapa…’tah i‡el’l’ kormua | šüämis’t || a kun pah kèð | kan’ešn ei zapas’s’it | jo i s’ei‡as šüättäh || täm©vuaden ka pàh on kèð | mett ei©ow | i s’ei‡as šüättäh. AP: mis’s’ä d’iikoit el’etäh da kuin? travoiss el’täh | da | muan pil’l’ trav || ruatah icel’l’ kod’zen pušistoin | a patom sotat ruatah i t䚚©i el’täh. AP: hüö pohod’itahgo kod’i‡olih al’i ei? ei pohd’it | hü ollah muššat | šuwremmat i krupnoit | n’e ollah šuwret | jär’it ollah || da hüä n’iin©i täd | i el’täh pelloll | travoiss || da | ka n’iitmäh l’ähet | n’iität l’öwvät. AP: a puwloissa el’et’ähgö? on on | ka me‡is’s’ | ul’et’t’iw pr’imern roji | i me‡‡äh istu‡‡ow | i l’öüdäw tühjän | tämän duplan || i täh i istu‡‡ow i ruadaw i‡e̒ peðon | i mett jo on || muwvennet ka l’öwvetäh i tuwvah i icel’l’ i zauðvaijah ‡oli | i…tetah uwdeh pa‡‡ahah || a roji‡‡ow | rajel’n’ah grebit | a šid om©pa‡aš kuin jesl’i©do v zapas’i | to täh paµhah i panet | viisipl’it || nu pidäw vain matk | a matku ei©l’iä | hü el’mäh ei ruvet. AP: a jesl’i ‡ola purow | purrah toko ‡olat? da puurah | n’ikak on pol’z || muwvennet i l’e‡‡i‡täh ‡olill ka dvaccet’ pjat’ ka täh koh i…tetah | p‡el’ini³ ruatah ukol | p‡el’ini³ || i kak buttob©on at r’emat’izm štol’ | l’e‡ucca. 33

Ï÷¸ëû Ëèïîâûé ì¸ä ëó÷øå, ñ ëèïîâîãî öâåòà. Ýòîò ì¸ä ïîëåçíûé è ëåêàðñòâåííûé. ÀÏ: Ðàíî ëè ñ âåñíû îáû÷íî âûñòàâëÿþò óëüè íà óëèöó? À óëüè âûñòàâëÿþò íà óëèöó, êîãäà óæå òåïëî áóäåò. Ñíåã ðàñòàåò, òåïëî íàñòàíåò, è âûíåñóò, ïîòîìó ÷òî îíè (ï÷¸ëû) îòòóäà [óæå] âûëåòàþò. ÀÏ: Ñ êàêèõ öâåòîâ îíè îáûêíîâåííî ëó÷øå âñåãî áåðóò íåêòàð (‘ì¸ä’)? Õîðîøî áåðóò ì¸ä ñ êëåâåðà, êëåâåðà êîãäà ìíîãî ïîñåÿíî, ñ êëåâåðà. À ñ âåñíû, êàê òîëüêî âûíåñåøü, îíè áåðóò ì¸ä áîëüøå ñ èâû, èâà. Ñ ýòèõ âîò è íà÷íóò: êëåâåð, èâà äà ëèïà. Ïîòîì ñ ïîëåâûõ öâåòîâ, êàê îíè íà÷íóò öâåñòè — êîãäà óæå òåïëî, ëåòî. ÀÏ: Ñåÿëè ëè çäåñü ïðåæäå ãðå÷èõó? Íåò, ó íàñ ãðå÷èõè íå ñåþò, êîãäà-òî äàâíî ñåÿëè, à òåïåðü íå ñåþò. Îíà ïëîõî ó íàñ ðàñò¸ò, äà è ó íàñ íåò ìåëüíèöû, ÷òîá å¸ ðóøèòü. ÀÏ: Ï÷¸ëû áåðóò ì¸ä ñ ãðå÷èõè? Äà, ñ ãðå÷èõè áåðóò, ïîòîìó ÷òî îíà öâåò¸ò äîëãî è ñîöâåòèå âûñîêî. Öâåòîâ íà íåé ìíîãî. ÀÏ: Äëÿ ÷åãî ðàçâîäÿò äûì, êîãäà ñíèìàþò ì¸ä [èç óëüåâ]? À äûì ðàçâîäÿò, ÷òîáû ï÷¸ëû (‘îíè’) íå æàëèëè. Îò äûìà îíè ñÿäóò, ñïîêîéíûå îò äûìà. Èíà÷å îíè çàáåñïîêîÿòñÿ è íà÷íóò æàëèòü. À äûìó íàïóñòèøü, îíè ñïîêîéíûå, èëè áðûçíåøü âîò âåíèêîì — òîæå ñïîêîéíî. ÀÏ: Êàêèå óëüè áûâàëè? Ðàíüøå áûëè íå òàêèå óëüè. Ðàíüøå áûëè, êàê èõ íàçûâàëè, äîëáë¸íûå, äîëáë¸íûå êîëîäû. À òåïåðü äåëàþò èç äîñîê, èç òîëñòûõ äîñîê, ÷òîáû èì áûëî òåïëî, ïîòîìó ÷òî ï÷¸ëû âåäü åù¸ [è] ñåé÷àñ íà óëèöå. À èíûå óæå óáðàëè: ÿ âîò áûëà â Ñåì¸íîâñêîì, [òàê] ìîé êðåñòíèê óáðàë. ÀÏ: Êóäà îáû÷íî óáèðàþò óëüè? Ðàíüøå áûëè îáûêíîâåííî îìøàíèêè (‘ï÷åëüíèêè’), îìøàíèê, òóäà óáèðàëè. À ëåòîê ÷òîá áûë ê ñòåíå, âîçäóõ ø¸ë áû îò ñòåíû. À ï÷¸ëû, åñëè õîðîøåå ëåòî, êîðì, åäó ñåáå çàïàñóò. À êîëè ëåòî ïëîõîå, êîíå÷íî, íå çàïàñóò, óæå è ñåé÷àñ ïîäêàðìëèâàþò.  ýòîì ãîäó ëåòî áûëî ïëîõîå, ì¸äó íåò, è ñåé÷àñ [ï÷¸ë] êîðìÿò. ÀÏ: Ãäå è êàê æèâóò äèêèå [ï÷¸ëû]? Æèâóò â òðàâàõ, äà, òðàâà íàä çåìë¸é, äåëàþò ñåáå ïóøèñòîå ãíåçäî (‘äîìèê’), à çàòåì ñîòû äåëàþò, òóò è æèâóò. ÀÏ: Îíè ïîõîæè íà äîìàøíèõ ï÷¸ë èëè íåò? Íå ïîõîæè, îíè ÷¸ðíûå, áîëüøèå è êðóïíûå, òå áîëüøèå, êðóïíûå. Äà, îíè òàê íà ïîëå è æèâóò, â òðàâàõ. Äà. Âîò ïîéä¸øü êîñèòü, êîñèøü [è] íàõîäèøü. ÀÏ: À æèâóò ëè íà äåðåâüÿõ? Âîò â ëåñàõ åñòü, åñòü. Òàê, íàïðèìåð, óëåòèò ðîé è ñÿäåò â ëåñó, è íàéä¸ò ïóñòîå äóïëî, ñÿäåò òóò è ñäåëàåò ñåáå ãíåçäî, [ïîòîì] óæå è ì¸ä. 34

Íåêîòîðûå íàéäóò [ðîé] è ïðèíåñóò [äîìîé] ñåáå, è ðàçâåäóò ï÷¸ë, ïîñàäÿò â íîâûé óëåé. À [êîãäà] ðîèòñÿ, çàãðåá¸øü â ëóêîøêî (‘â ðîåâíþ’), à çàòåì, åñëè èìååòñÿ â çàïàñå óëåé, òî â ýòîò óëåé è ïîñàäèøü, âûñûïëåøü. Íî íàäî, ÷òîáû ìàòêà áûëà, à ìàòêè íå áóäåò — æèòü îíè íå áóäóò. ÀÏ: À åñëè ï÷åëà óæàëèò? Äà, æàëÿò, [îò óêóñà] êàê áóäòî ïîëüçà. Íåêîòîðûå ï÷¸ëàìè è ëå÷àòñÿ, ïî äâàäöàòü ïÿòü [ï÷¸ë] ïîñàäÿò âîò íà ýòî ìåñòî, äåëàþò ï÷åëèíûå óêîëû. Ï÷åëèíûìè [óêîëàìè] êàê áóäòî áû è îò ðåâìàòèçìà ëå÷àòñÿ.

9. puarmat ed šiäkšet AP: keðäl’l’ä mit purekšitah ðiivattua? da vähäg! | puarmat puurah puarmat ollah keðäl’l’ || kuin ägi l’ähtöw jo puarmat i l’ähtitäh v kance ijun’i ijul’i || kuin ägi l’ähtöw i t䚚 jo©i puarmat | i šiäkšet | kär’bzet šüwväh || a meil’ šiäšt äijäl’d’ äiji | meil’ om©me‡‡ krugom. AP: nu©a puarmat ked’ä enämmän koškietah? ðiivattu kon’ešn | ðiivattu puurah | i puarmoin tokkuh ka ajellah obidan aigah kod’ih ðiivattu|| i hebzi | i hebzet toð pr’ign’äijäh. AP: naverno ei šeizota? ¿i | mid hin šeiz’ow! | hebzi puurah i l’ehmi puurah | i ka tämän tokkuh i ajellah kod’ih | što ägiä i puurah. AP: ðiivatalla toko on svišsua? [...] sviš‡at | sviš‡at ollah | n’äm ollah zamrua || keviäl’l’ tanhušš vet šeiz’ow l’ehm | zamor’i‡‡ow | i heidä keviäl’l’ akaz²vajucca äij©on šel’l’äl’l’ l’ehmil’l’ || n’äm ollah zamrašt || viäl’ istu‡tah n’äm | kl’eš‡at | bu‡kit bu‡kit | i heidäh on äijäl’d’ äiji || a meil’ n’ügün on lous’an bu‡ki | n’ivis’©min verd | heil’ ollaa ‡orpat bedowvoit || i ka l’ähet jesl’i©do me‡‡äh | nabr’it n’ivis’©min veeran | dað dorogall tr’ahai‡et heidäh | ka mi on.

Ñëåïíè äà êîìàðû ÀÏ: Êàêèå íàñåêîìûå ëåòîì æàëÿò æèâîòíûõ? Äà ìàëî ëè! Ñëåïíè êóñàþò, ëåòîì ñëåïíè. Êàê òîëüêî íàñòóïèò æàðà, ñëåïíè è ïîÿâëÿþòñÿ â êîíöå èþíÿ, â èþëå. Êàê òîëüêî æàðà íà÷í¸òñÿ, òóò óæå è ñëåïíè, è êîìàðû, è ìóõè êóñàþò. À êîìàðîâ ó íàñ î÷åíü ìíîãî: ó íàñ ëåñ êðóãîì. ÀÏ: Íó à ñëåïíè êîãî áîëüøå áåñïîêîÿò? Æèâîòíûõ, êîíå÷íî, ñêîòèíó êóñàþò. Èç-çà ýòîãî âîò ñêîò ïðèãîíÿþò â îáåäåííîå âðåìÿ äîìîé. È ëîøàäåé, ëîøàäåé òîæå ïðèãîíÿþò. ÀÏ: Íå ïàñóòñÿ, íàâåðíî? 35

Íåò! Ñòîÿò ðàçâå! Ëîøàäåé êóñàþò è êîðîâ êóñàþò, âîò èç-çà ýòîãî è ïðèãîíÿþò äîìîé, ÷òî æàðà è áåñïîêîÿò [íàñåêîìûå]. ÀÏ: Ó æèâîòíûõ áûâàþò ñâèùè? Ñâèùè? Ñâèùè áûâàþò, ýòî îò çàìîðà: êîðîâà âåäü âåñíîé ñòîèò â õëåâó, çàìîðèòñÿ. È âîò [ýòî] ñêàçûâàåòñÿ: âåñíîé ìíîãî èõ íà ñïèíàõ êîðîâ. Ýòî îò çàìîðà. À åù¸ âïèâàþòñÿ (‘ñàäÿòñÿ’) ýòè êëåùè. Êëåùè, êëåùè, è èõ î÷åíü ìíîãî. À òåïåðü ó íàñ [ðàçâåëèñü] ëîñèíûå âøè (‘êëåùè’), íåâåñòü ñêîëüêî. Ó íèõ ÷åëþñòè (‘ðîãà’) îïàñíûå. È âîò åñëè ïîéä¸øü â ëåñ, íàáåð¸øü [èõ] ïîðÿäêîì. Ñòðÿõèâàåøü èõ äàæå íà äîðîãå, âîò ñêîëüêî áûâàåò.

10. kuin l’e‡ittih ðiivattu ðiivtall bol’ezn’oi | j䚇er’ on | j䚇er’išš | en t’iji mi heil’ kivis’täw | šuut ming? || šuušš kivis’täw | kiäl’ kivis’täw | nu da! | kiäl’ kai kivis’täw jäšerišš | a©i l’e‡ittih ruavettih muas’t l’ekarstvu | d’et’kinken | i ka šinn hin šüäw kiäl’d | i täh lowkkoh ka pandih l’ekarstvu täd || a patom | täm©o j䚇ur’i | a patom on | bol’i | oi©ka vašt©ol’ meil’! | unhin kuin naz²vaidih. AP: a jesl’i ka kabiet ðiivatalla kivis’s’et’äh? kabit kivi…’täh i kabit | halgiw kabia | pidäw l’eikat | promoiji händäh i patom šidua d’et’kinke. AP: hebozen vilulla vejel’l’ä juotat | viikon ajahuoh? hevois’t | jesl’i©do ajat on hiäštnüt hebon’ | sraz juattu ei voi || pidäw šeiz’attu kodvzekš a©to hänen zapl’it | l’iänöw zapùlanke | rubuw hengitmäh jügišt. AP: ei voi juottua kerdah? ei voi | ei voi juattu | a pidäw andu šeiz’ow hin vähzel’d | jähtüw | patom©i juattu || a©to hin zapl’i‡‡ow. AP: hebon’e il’i l’ehmä šüöw hiiren peðon | ka hein’änkena? daa | jesl’i©do l’ehm šüäw hiir’en peðon | to ðiivtal’l’in’ t䚚i stradaªit | bal’eªit | l’äz’iw || i poka täm ei proiji | i kaikki ðiivtal’l’in’ val’ai‡i‡ow | a patom proid’iw | i‡ proid’iw. AP: l’ehmä maiduo ei anna | ei ana l’üpšiä? ah l’üpši ei a‰! | b²vaªit kan’ešn | mütüš l’ehm ato©i ei an i l’üpši || patom l’ehmi on kaikenjüœzi | kumban’e kui pr’ivikn’iw ühteh emän’däh ühel’l’ i andaw | a toizell eij©ana | vot || ato on©i vovs’ | ka eiðkandon’ l’ehm | hänel’l’ü et©i podoiji || hin tagzill jalloill l’üäw | i šarvloill | ei a‰ l’üpšiä || kaikenjütütt©on ðiivattu. AP: ka šanotah udaret pakehuttih | udaret kivis’s’et’äh. a udret kivis’s’ettih | mis’s’äm©but’t’en vilull vön’ütti‡öw l’ehm | vil tuahi il’i goliškoih villoih || hänel’l’ udreh kan’ešn vospal’en’ji i ruadu‡‡ow | i paiz’ottaw hiät || l’üpši e©jan i maidu ei a‰ | i moðiw rikku‡i l’ehm. AP: šilloin kuin pid’äw l’e‡‡ie? 36

pidäw l’e‡‡i | t’opli³ pr’ipark pidäw ruadu | l’ämbmäl’l’ || ran’š akat l’e‡ittih | ot²malkan l’ämmitetäh kiwgun i䚚 | i täl’l’ ka©i prikludivaijah ot²malkall | palvall.

Êàê ëå÷èëè ñêîò Ó ñêîòà [ðàçíûå] áîëåçíè; ÿùóð áûâàåò. Ïðè ÿùóðå, íå çíàþ, ÷òî ó íèõ áîëèò, ïàñòü, ÷òî ëè? Áîëèò â ïàñòè, ÿçûê áîëèò. Íó äà! ßçûê âîò è áîëèò ïðè ÿùóðå. À ëå÷èëè — äåëàëè òàêîå ëåêàðñòâî ñ ä¸ãòåì. ßùóð (‘îí’) ðàçúåäàåò ÿçûê, è âîò òóäà, â ýòó äûðó, êëàëè ýòî ëåêàðñòâî. Ýòî ÿùóð, à ïîòîì åñòü çàáîëåâàíèå, îé, òîëüêî ÷òî ó íàñ áûëî! Çàáûëà, êàê íàçûâàåòñÿ. ÀÏ: À åñëè âîò êîïûòà ó ñêîòà áîëÿò? Êîïûòà áîëÿò, áûâàåò, è êîïûòà. Êîïûòî òðåñíåò — íàäî ñðåçàòü, ïðîìûòü åãî è ïîòîì ïðèâÿçàòü [òðÿïèöó] ñ ä¸ãòåì. ÀÏ: Õîëîäíîé âîäîé íàïîèøü ëîøàäü ïîñëå äîëãîãî ïóòè? Åñëè åäåøü è ëîøàäü ïîòíàÿ, ïîèòü ëîøàäü ñðàçó íåëüçÿ. Íàäî äàòü ïîñòîÿòü íåìíîãî, èíà÷å çàïàëèøü å¸, áóäåò ñ çàïàëîì. Òÿæåëî áóäåò äûøàòü. ÀÏ: Ñðàçó ïîèòü íåëüçÿ? Íåëüçÿ, íåëüçÿ ïîèòü, à íàäî äàòü [ïîñòîÿòü], îíà íåìíîãî ïîñòîèò, îñòûíåò, çàòåì è íàïîèòü. Èíà÷å îíà çàïàëèòñÿ. ÀÏ: [Åñëè] ëîøàäü èëè êîðîâà ñúåñò ìûøèíîå ãíåçäî, ñêàæåì, ñ ñåíîì? Äà. Åñëè êîðîâà ñúåñò ìûøèíîå ãíåçäî, òî æèâîòèíà òóò ñòðàäàåò, áîëååò, áîëååò. È ïîêà ýòî íå ïðîéä¸ò, ñêîòèíêà âñ¸ âàëÿåòñÿ. À ïîòîì ïðîõîäèò, ñàìî ïðîéä¸ò. ÀÏ: Êîðîâà íå äà¸ò ìîëîêà, íå äà¸ò äîèòü? Àõ, íå äà¸ò äîèòü! Áûâàåò, êîíå÷íî, [ñìîòðÿ] êàêàÿ êîðîâà, à òî è äîèòü íå äà¸ò. Ïîòîì êîðîâû åñòü âñÿêèå: êîòîðàÿ êàê ïðèâûêíåò ê îäíîé õîçÿéêå, îäíîé è äà¸ò [äîèòü], à äðóãîé — íå äàñò. Âîò. Èíîãäà áûâàåò è òàê — âîò ïåðâîòåëüíàÿ êîðîâà, ê íåé è íå ïîäîéä¸øü: îíà áü¸ò çàäíèìè íîãàìè è ðîãàìè, íå äà¸ò äîèòü. Âñÿêàÿ ñêîòèíà áûâàåò. ÀÏ: Ïîãîâàðèâàþò, ÷òî âûìÿ çàòâåðäåëî, âûìÿ áîëèò? À âûìÿ áîëèò, [ýòî] êîãäà êîðîâà ãäå-íèáóäü ëîæèòñÿ íà õîëîäíîå, íà õîëîäíûé íàâîç, õîëîäíûå ìåëêèå êàìåøêè. Ó íå¸ â âûìåíè, êîíå÷íî, âîñïàëåíèå è ïîëó÷àåòñÿ, îïóõàåò âûìÿ. Äîèòü íå äà¸ò è ìîëîêà íå äà¸ò, êîðîâà ìîæåò è èñïîðòèòüñÿ. ÀÏ: Êàê òîãäà íóæíî ëå÷èòü? Ëå÷èòü íàäî [òàê]: íóæíî äåëàòü ò¸ïëûå ïðèïàðêè, ò¸ïëûì [÷åì-ëèáî]. Ñòàðóõè ðàíüøå ëå÷èëè: íàãðåþò îòûìàëêè [äëÿ ÷óãóíîâ] ïåðåä ïå÷üþ è ýòè òðÿïêè âîò è ïðèêëàäûâàþò. Ãîðÿ÷èì [ëå÷èëè]. 37

11. iäl’l’ ol’ primetku da | š u u r ’ n’el’l’äšpäiv | ran’š lugittih što täm päiv©on | velgah ei pi andu n’imid || i moðiw ottu spooros’t’in | l’eiv䚚 al’i ruavošš | il’i mis’s’äm©but’t’en i viäl’ | vot ka oldih ran’š pr’imitat || patom ruavettih viäl’ | ruis’ kun ker’giw i muwven akk howkkan’ l’ähtöw | kaiken pellon i ophvat’t’iw ka ‡ir’pil’l’ || l’eikkuw l’eikkuw tähkät kaikk šub | a t䚚 ken dogd’iw | šanow «ka on spooros’t otettu | r’ikott on | da r’ikoš on t䚚 koh | otett©on spooros’t l’eiväšt» || ka n’ed n’äil’l’ i zan’mai‡i‡ettih | patom maijošš baluidih | vot | šiäl’ prawd©ol’ al’©ei | a s’oð ol’ | takije slu‡ai oldih. AP: staraidih mid’©ollow luad’ie | da? daa | što ottua hänešt maid | štob hänel’l’ maidu ei ois’ a miwl©ois’i || meil’©ol’i üks’i tal | akk hiän | šanottih što t’iäd’ | a jo miwl šanel’i hiän morðim || šanow | «ka mü»- | heil’©ol’ kakš per’t’i | üks’©ol’ tühji || «ka tühj䚚» šanow «mü oman urhonken magaimm | ka kr’inkat kaikk šub ei©ow kumulleh | a šeiz’tah kaikk || huamnekšell nowðemm kaiø kr’inkat nal’eid maijoll | a mis’t otettu maidua? || mü dogdai‡i‡imm urhonken | emm ruven i šüämäh maidua». AP: ðiivatašta toðe mahettih roduo ottua? d©mahettih kan’ešn i ðiivtašt | ðiivtašt on t’iijät kuin? || ei i otet | a proste©k | jesl’id kel’l’©on šil’m muan’e | ka žuadnoi šil’m | da | to hin moðiw || hin eij©ot | a moðiw ka‡ahtua i šuwdlow kaikk šub | ei l’i šiwl n’i vuannu | n’imid || jesl’id vuannoin pil’l’ ka‡ahtaw | vuannoist zuaves’t’ ottaw | št©ah! hänel’l’ ka äij©on vuannua äiji on lammašt || vot takije oldih slu‡aji | täm vain ken©on žuadnoi. AP: a kuin ka pid’i vaššata n’äid’ä kaikkie rikokšie? vaššata | a mil’l’ ši vaštut? | a mil’l’ vaššat? | vet’ hü ei šanot što ruwtah r’ikošt r’ikošt ruadmah. AP: kuin pid’i andua velgah | štobi ei andua spooros’t’ie? a kuin ši? kuin ši annat? || annat i annat hot’ l’eivän | ka ðiivattu oššat | jesl’i©do ken ðal’ei‡‡ow | to ðiivatl’is’t et zaved’ | da | et zaved’ || jo täm- | meil’ ka t䚚 s t o g o v a n m a n ’ k vašt ošt l’ehmän i okl’eiµ l’ehm. AP: nu©a jesl’i kaz’in poigua otat? štob©ois’ hüv kaz’i? | pidäw andu il’ kopeikkan’ il’ kakš il’i kümmenen kopeikais’t. AP: a n’ieglua ei annettu vaštah? i n’iaglua annettih | n’iaglu ka en t’iiji min tokku annettih | a annettih n’iaglais’t. AP: ðiivatta ei mäne | ewle roduo? d©ka ken t’iädäw | kuin täm on az’i? || voit šanu što vorðeik | a et©ol i vorðeik || ühel’l’ miän tän©vuaden | ka vašt tän©vuden | ei šuunun lambhii kod’ih zagn’i | ei šuunun ka kod’ih! || ei šu zagn’aij | i pihall muattih i ka© | a hin miwl©on ris’t’t’üt’är’ | tul’i | «ris’tmam | ei šu lambhii zagn’i | mid ruadu?» || 38

mi šanon | «d©el’ ši muakku‡ | l’eikkù kan’n’ikkan’ l’eibiä i pan šualua | i pan paµhan piäl’l’ tanhuh» || i pan’i i šin’pin i zagon’ | i tuldih lambhat | i‡ tuldih da | i ka mütüš- | mi en t’iji n’imid. AP: a jesl’i ðiivatta me‡‡äh jiäw? nu da | täm jo me‡‡ pidäw | me‡‡ pidäw | me‡äšt kuateldih meil’ akat || ol’i i ukko üks’ kuattel’. AP: a konða šanotah me‡‡ä | kuh aigah toko me‡‡ä pid’äw? a me‡‡ | d©keðäl’l’ | kuh aigu? l’uboih aigah me‡‡ pidäw || da | a kuaœlet | hin©i otpust’iw i viid’iw vað al’©l’ehm al’ mi n’i©jes’ || da | i n’iät i n’iät a ajuw ei šua | daa | a šid i‡ tulow || kuatellah me‡äšt | a jo mid pais’s’ah | en t’iiji. AP: b²vajet | što l’ehmä kandaw me‡‡äh da šinne i jiäw? b²vajit | i tän©vuden ol’ meil’ muan’ az’i. AP: i viikon ol’i? d©ei ollun viikkua | tois’pìn i l’öwvettih | üän magai i tois’pin l’öwvettih i tuadih kod’ih. AP: a kun l’ehmä kandaw me‡äššä? šinn jiäw da vaðan’ zavd’iw imi l’ehmi | imöw || a patom l’üpšiw | kod’ih tuwvah | l’üpšmäh ruvtah. AP: ka pr’ivikn’iw imie l’ehmiä? d©hin privikn’iw | jesl’id kumban’ vað stuadašš imöw l’ehmi | n’äil’l’ vaðzill ruatah namordn’ikzi nuagloinken štob l’ehm ei andais’ imiä || kuin rubiw tolkaimah | hin©i pistäw šinn | l’ehm ei i an imiä.

Ïðåæäå áûëè ïðèìåòû Äà, Âåëèêèé ÷åòâåðã. Ðàíüøå ñ÷èòàëè, ÷òî â ýòîò äåíü â äîëã íå ñëåäóåò äàâàòü íè÷åãî, è ìîæíî çàáðàòü óäà÷ó â õëåáå èëè ðàáîòå. Âîò âåäü áûëè ïðåæäå ïðèìåòû. Çàòåì ïðîäåëûâàëè åù¸ [òàêîå]: ðîæü êàê ñîçðååò, èíàÿ äóðíàÿ ñòàðóõà ïîéä¸ò è âñ¸ [÷óæîå] ïîëå «ïåðåæí¸ò» ñåðïîì. Âîò. Ñðåçàåò, ñðåçàåò ñåðïîì âñå êîëîñüÿ, òóò êòî óâèäèò è ñêàæåò: «Âîò ñïîðîñòü çàáðàíà, ïîð÷åíî, äà. Ïîð÷à íà ýòîì ìåñòå, ñïîðîñòü ñ õëåáà çàáðàíà». Òå âîò ýòèì è çàíèìàëèñü. Ïîòîì ñ ìîëîêîì ïðîäåëûâàëè (‘áàëîâàëèñü’), âîò. Ïðàâäà òàì èëè íåò, à âñ¸ æå áûâàëî, òàêèå ñëó÷àè áûëè. ÀÏ: Ñòàðàëèñü ÷òî-ëèáî ñäåëàòü? Äà? Äà, ñòàðàëèñü ïåðåíåñòè îò íåãî ìîëîêà, ÷òîá ó íåãî ìîëîêà íå áûëî, à áûëî áû ó ìåíÿ. Áûë ó íàñ îäèí äîì, ãîâîðèëè, ÷òî èõ ñòàðóõà óìåëà (‘çíàëà’). À ìíå óæå èõ íåâåñòêà ðàññêàçûâàëà. Ãîâîðèò: «Âîò ìû (ó íèõ áûëî äâå èçáû, îäíà áûëà ïóñòàÿ) â ïóñòîé [èçáå], — ãîâîðèò, — ñî ñâîèì ìóæåì ñïàëè, âîò âñå êðèíêè ñòîÿò íå îïðîêèíóòû. Óòðîì âñòà¸ì — âñå êðèíêè íàïîëíåíû ìîëîêîì. À ìîëîêî îòêóäà âçÿòî? Ìû ñ ìóæåì äîãàäàëèñü, íå ñòàëè è åñòü ìîëîêà». 39

ÀÏ: È îò ñêîòèíû óìåëè îòîáðàòü ïîðîäó? Äà, óìåëè è îò ñêîòà, êîíå÷íî. Îò ñêîòèíû çíàåøü êàê? È íå «çàáèðàëè», à ïðîñòî ó êîãî òàêîé ãëàç, çàâèñòëèâûé (‘æàäíûé’) ãëàç, òàê îí ìîæåò. Îí è íå «çàáåð¸ò», à ìîæåò ïîñìîòðåòü è ñãëàçèòü âñ¸. Ó òåáÿ íå áóäåò íè ÿãíÿò, íè÷åãî. Åñëè ãëÿíåò íà ÿãíÿò, çàâèñòü èç-çà ÿãíÿò ïðîáðàëà: àõ! ó íåãî âîò ìíîãî ÿãíÿò, ìíîãî îâåö. Òàêèå âîò ñëó÷àè áûâàëè. Ýòî òîëüêî òå, êòî çàâèñòëèâûé. ÀÏ: À êàê âîò íàäî áûëî îòâåñòè òàêóþ ïîð÷ó? Îòâåñòè? À ÷åì òû îòâåä¸øü? Âåäü îíè íå ñêàæóò, ÷òî áóäóò ïîð÷ó íàïóñêàòü, ïîð÷ó [òâîðèòü]. ÀÏ: Êàê íàäî áûëî îòäàâàòü â äîëã, ÷òîá íå ïåðåäàòü [è] óäà÷ëèâîñòè? À êàê? Êàê òû îòäàøü? Îòäàøü, îòäàøü õîòü õëåá [...]. Âîò ïîêóïàåøü ñêîòèíó, åñëè êòî æàëååò [ïðîäàòü], òî æèâîòèíîé íå çàâåä¸øüñÿ. Ýòî óæ [òàê]. Âîò ó íàñ òóò Ñòîãîâà Ìàíüêà òîëüêî ÷òî êóïèëà êîðîâó, à êîðîâà è îêîëåëà. ÀÏ: Íó, à åñëè áåð¸øü êîò¸íêà? È ÷òîáû êîøêà áûëà áû õîðîøàÿ? Íóæíî äàòü èëè êîïåéêó, èëè äâå, èëè äåñÿòü êîïåå÷åê. ÀÏ: À èãîëêó íå äàâàëè â îáìåí? È èãîëêó äàâàëè. Âîò èç-çà ÷åãî èãîëêó äàâàëè — íå çíàþ, íî èãîëî÷êó îòäàâàëè. ÀÏ: Ñî ñêîòîì íå âåç¸ò, íåò [õîðîøåé] ïîðîäû? Äà êòî æå çíàåò, â ÷¸ì òóò (‘êàê ýòî’) äåëî? Ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî îò âîðîæåè, à [òû] è íå âîðîæåÿ. Ó îäíîé íàøåé [äåðåâåíñêîé] â ýòîì ãîäó, âîò òîëüêî ÷òî â ýòîì ãîäó [áûëî], íå óäàâàëîñü çàãíàòü äîìîé îâåö, íå çàãíàòü äîìîé! Íå çàãíàòü, íà óëèöå è ñïàëè, è âîò (à îíà ìíå êðåñòíèöà ) ïðèøëà: «Êð¸ñòíàÿ, îâåö äîìîé íå çàãíàòü, ÷òî äåëàòü?» ß ãîâîðþ: «Äà íå ìó÷àéñÿ òû, îòðåæü ãîðáóøêó õëåáà è íàñûïü (‘ïîëîæè’) ñîëè, è ïîëîæè íà ñòîëá âî äâîðå». Ïîëîæèëà, â òîò æå äåíü è çàãíàëà. Îâöû è ïðèøëè, ñàìè ïðèøëè. È âîò êàê [âîðîæåÿ], à íå çíàþ íè÷åãî. ÀÏ: À åñëè ñêîòèíà îñòàíåòñÿ â ëåñó? Íó äà — ýòî óæ ëåñîâèê (‘ëåñ’) óäåðæèâàåò, ëåñîâèê äåðæèò. Îò ëåñîâèêà (‘îò ëåñà’) áàáêè ó íàñ âîðîæèëè. Áûëî ÷òî è ñòàðèê îäèí âîðîæèë. ÀÏ: À ëåñîâèê êîãäà, â êàêóþ ïîðó îáû÷íî ëåñîâèê óäåðæèâàåò [ñêîòèíó]? À ëåñîâèê? Äà ëåòîì.  êàêóþ ïîðó? Ëåñîâèê «äåðæèò» â ëþáîå âðåìÿ. Äà. À ïîâîðîæèøü, îí è îòïóñòèò, òåë¸íîê èëè êîðîâà, èëè ÷òî [òàì] åñòü — âûéäåò. Äà. Âîò âèäèøü è çíàåøü, à íå çàãíàòü. Äà. À çàòåì ñàìî ïðèä¸ò. Âîðîæàò îò ëåñîâèêà, à óæ ÷òî ãîâîðÿò [ïðè ýòîì], ÿ íå çíàþ. ÀÏ: Áûâàåò, ÷òî êîðîâà â ëåñó îòåëèòñÿ äà òàì è îñòàíåòñÿ? Áûâàåò, è â ýòîì ãîäó ó íàñ áûëî òàêîå äåëî. ÀÏ: È äîëãî ïðîáûëà? Äà íåäîëãî, íà äðóãîé äåíü è íàøëè. Íî÷ü çàíî÷åâàëà, íà ñëåäóþùèé äåíü è íàøëè, äîìîé è ïðèâåëè. 40

ÀÏ: À åñëè êîðîâà îòåëèòñÿ â ëåñó? Îñòà¸òñÿ òàì, è òåë¸íîê íà÷íåò ñîñàòü êîðîâó, ñîñ¸ò. À ïîòîì äîèòñÿ, äîìîé ïðèâåäóò, áóäóò äîèòü. ÀÏ: [Òåë¸íîê] âîò ïðèâûêíåò ñîñàòü êîðîâó? Äà, îí ïðèâûêàåò. Åñëè êîòîðûé òåë¸íîê â ñòàäå ñîñ¸ò êîðîâó, ýòèì òåëÿòàì äåëàþò íàìîðäíè÷êè ñ ãâîçäÿìè, ÷òîáû êîðîâà íå äàâàëà ñîñàòü. Òåë¸íîê êàê íà÷í¸ò òûêàòü ìîðäîé, îí è êîëåò [âûìÿ], êîðîâà è íå äà¸ò ñîñàòü. Ìàãí. ê. ¹ 1229. Çàï. 1969 ã.

12. varuššamm vaštu AP: šanokkua | kuin toko vaštah kävel’ijä | mit’üt’t’ä koivuo vaštah parembi pid’äw ottua? vaštah müä | vaštu vaššen | emm vaštua a l’ehešt | l’ehešt | l’ehešt mü kävüimm v ijun’i mes’aci. AP: s r o i ‡ a n jäl’geh naverno | da? da | da jäl’geh s t r o i ‡ ‡ u a | v ijun’i mes’aci | ot || vaštua | vaštah varoin koivz’ii viibrai‡et ves’olks’ii | kumban’©on ves’olkan’ | l’ehüt hänešš©on hoikkan’ i ‡istoin’ | eij©ol šaršuuvoi || ka muas’t mü ottim vaštu | vaššakš | l’ehekšet tuamm | rubimm puhaštmah i šidomah vaštoi || vaštoi šidoimm | šivomm | i patom püär’hüttäm štob©ois’ krepkoi || lujakš štob©ois’ šivoœ | štob hin ei rostr’epl’i‡is’ n’ikonð || a vaštu varuššamm i kül’üh varoin | i varuššamm©i ken kualow grobuh || meil’ om©mod muan’ pannah vaštua | a muwven kualow i vaštua eij©ol || täd suud’tah šantah | «ka©i vaštua e©joo». AP: a kuh koh grobuh pannah vaštoi | jalgoih al’i piäh? l’evtetäh kaikid grobu müt | i poduškais’t nabvaijah vaššall || ka߇at l’eiktah pois’ | a n’äil’l’ nabvaijah. AP: a mi t’ämä on kammi‡‡a? a kammi‡‡a on | ka šivot | mist’ä on šivottu vašt | täm©on kammiµ. AP: mon’iingo vaštoin üht’eh šivotah? kakši vaštu ühteh. AP: t’ämä i l’iew kammi‡‡a? kammi‡‡a | da | täm ka kakš vaštu ühteh šivot | täm©i on kammi‡‡ || i r’iptamm šin‡oh | ül’äh r’iªull | hü talven i r’iptah || miwl i tän©vuden on. AP: viel’ä mulloz’ie | al’i jo t’än©vuodena? tänvuad’zet ollah | tänvuden en äijiä | vain viiz’tois’ta kammi‡‡u toin || nu miwl ka kül’üh männä | vel’l’©ol’ | kül’üh taskai‡‡ | potom agranom kävüw | kaikki miwld vaštu vaššen. 41

AP: a mil’l’ä toko šivotta vaštoida? a vaštoi šivomm | jesl’i©do šilloin ol’i pelvaš | pelvhašt kuidzet ertat | täl’l’ pelvhall i šivomm || a n’ügün pelvašt ei©jol | to nuarz’ii il’i r’ihmua mis’t kez’r’it | r’ihmua | täl’l’©i šidoimm. AP: a n’iin’el’l’ä et’t’ä šidon? n’iin’el’l’? | n’iin’el’l’ emm šidonnun. AP: ei kävel’d’ü n’iin’in’iekat kül’ie müöt’? ei | a n’iin’i voit l’uboill varuštu | ka l’ip©on | nad’ern’i i n’iin’iä | i šiv || nu mošbit’ mis’s’©on | i šivtah i n’iin’el’l’ || no©a mü šidoimm ran’š | languu kez’r’äimm vet’ | pai‡ešt kud’el’ku kez’r’it | i keräl’l’ panet | täm vaštu šiduu i varuššat. AP: hüviin hiän pid’äw? hüvin | hüvin |hüvin pidäw || ka©i šen’in el’im i varuštim kaikki šub. AP: šanokkua | mint’än ka ves’olkua ottija vaštah? a ves’olku min tokku? | ves’olkašt hin | l’eht’ ei langi viikon | püzüw || da©i ka hot’ ken©i ban’ah ottaw | kül’böw | i tuaš tuaw | kaikk šub©on cel’ikom || a täšt täšt kaikk šub | i pritom i i v n a n al’ tämän jäl’geh | s t r o i ‡ a m ©päiviä vaštu | vaštuu vaš kävümmä || a kuin jo jäl’geh l’ähet | jo kun vanhistuw koiv | to šilloin jo hin langil’ow | l’eht’ kaikk šub langiw | hänen obr’it kipjatkall | hin©i langiw. AP: a kuin šanottih ka koivuo | ei ves’olkua | a pahua? müttün’ on? | gluhoi. AP: a ðe mit’t’ün’än’e on? täm©on ves’olk a täm gluhoi | hin©on kun šargan’ täm l’eht’ | hänešš on©i pakš l’eht’ | a t䚚©on hoikkan’ i šil’in’. AP: kun šulkun’e? šulkun’ da | ka hin tämä hüv©on kül’üh varoin vašt. AP: ühen kerran vain kül’bijä vaššalla il’i mon’i‡‡i? ei | ühen keeran | ühen keeran | ühen keeran kül’vet | täd voit varuštu | täm e©jol oššettu || a šiid täl’l’ per’t’ii püfkimm | per’t’i püfkimm | da || a ka oštu mid | ran’š kan’ešn mid©oštuu ol’ trudno | a täd e©jollu trudn varuštuu || varuššiin mi äijän | me‡‡äh män a meil’ on koivu äiji | l’uboid koivu ot. AP: a ðiivatalla et’t’ä vaštua varuštannun? ðiivtall emm | vaštu emm varuštan patamušto hein’ii nakošivai‡‡ima.

Çàãîòàâëèâàåì âåíèêè ÀÏ: Ðàññêàæèòå, êàê õîäèëè çà âåíèêàìè, êàêóþ áåð¸çó ëó÷øå ëîìàòü íà âåíèêè? Ìû çà âåíèêàìè, çà âåíèêàìè [...]. Íå âåíèêè, à âåòêè, âåòêè. Çà [áåð¸çîâûìè] âåòêàìè ìû õîäèëè â èþíå ìåñÿöå. ÀÏ: Íàâåðíî, ïîñëå Òðîèöû? Äà? 42

Äà. Äà, ïîñëå Òðîèöû, â èþíå ìåñÿöå, âîò. Âåíèêè, äëÿ âåíèêîâ âûáèðàåøü áåð¸çêè — âåñ¸ëêè, êîòîðàÿ âåñ¸ëêà. Ëèñòèê ó íåé òîíåíüêèé è ÷èñòåíüêèé, íå øåðøàâûé. Âîò òàêèå âåíèêè ìû ëîìàëè (‘áðàëè’). Ïðèíåñ¸ì âåòêè íà âåíèêè, íà÷í¸ì ñêëàäûâàòü èõ è âÿçàòü âåíèêè. Âåíèêè âÿçàëè; ñâÿæåì, à ïîòîì êðóòí¸ì, ÷òîáû êðåïêèé áûë, ÷òîáû çàâÿçàí áûë êðåïêî, íå ðàñòðåïàëñÿ áû íèêîãäà. À âåíèêè çàãîòàâëèâàåì è äëÿ áàíè, ïðèãîòîâèì, [åñëè] êòî óìð¸ò, äëÿ ãðîáà. Ó íàñ îáû÷àé òàêîé: [â ãðîá] êëàäóò âåíèêè. À èíîé óìð¸ò, è âåíèêîâ íåò. Òàêîå îñóæäàþò, ãîâîðÿò: «Âîò è âåíèêîâ íåò». ÀÏ: À â êàêîå ìåñòî â ãðîáó êëàäóò âåíèêè, â íîãàõ èëè â èçãîëîâüå? Ñòåëþò ïî âñåìó ãðîáó è ïîäóøå÷êó íàáüþò âåíèêîì. Ïàðû [âåíèêîâ] ðàçúåäèíÿò (‘ðàçðåæóò ïðî÷ü’), ýòèì è íàáèâàþò. ÀÏ: À ÷òî ýòî — ïàðà âåíèêîâ? Íó, ïàðà, ïðèâÿçàíû âîò. Ãäå âåíèêè ïðèâÿçàíû, ýòî è åñòü ïàðà. ÀÏ: Ïî ñêîëüêó âåíèêîâ ñâÿçûâàþò âìåñòå? Ïî äâà âåíèêà âìåñòå. ÀÏ: Ýòî è áóäåò ïàðà? Äà, ýòî ïàðà. Ýòî — [êîãäà] äâà âåíèêà ïðèâÿæåøü âìåñòå. Ýòî è åñòü ïàðà.  ñåíÿõ íàâåðõ è ïîâåñèì, íà æåðäü, çèìó îíè è âèñÿò. Ó ìåíÿ è â ýòîì ãîäó åñòü. ÀÏ: Åù¸ ïðîøëîãîäíèå èëè óæå ýòîãî ãîäà? Ýòîãî ãîäà, â ýòîì ãîäó íåìíîãî [çàãîòîâèëà], ëèøü ïÿòíàäöàòü ïàð ïðèíåñëà, íó, ìíå â áàíþ ñõîäèòü. Áðàò ïðèåçæàë (‘áûë’), òàñêàë â áàíþ, ïîòîì àãðîíîì âñ¸ õîäèò çà âåíèêàìè êî ìíå. ÀÏ: À ÷åì îáû÷íî âû ñâÿçûâàåòå âåíèêè? À âåíèêè ñâÿçûâàåì: òîãäà áûë ë¸í, îò ëüíà îòäåëèøü [ïó÷îê] âîëîêíà, ýòèì âîëîêíîì è ñâÿæåì. À òåïåðü ëüíà íåò, òàê áå÷¸âêîé èëè æå íèòêè èç ÷åãî-íèáóäü ñïðÿä¸øü, íèòêè [ññó÷èì], ýòèì è ñâÿæåì. ÀÏ: À ëûêîì âû íå ñâÿçûâàëè? Ëûêîì? Ëûêîì íå ñâÿçûâàëè. ÀÏ: Ïî äåðåâíÿì íå õîäèëè ïðîäàâöû ëûêà? Íåò, à ëûêî ìîæíî ëþáîìó çàãîòîâèòü. Ëèïà âîò ðàñò¸ò (‘åñòü’), íàäåðè è [âîò òåáå] ëûêî, è âÿæè. Íó, ìîæåò áûòü, ãäå îíà ðàñò¸ò (‘åñòü’) [è] âÿæóò ëûêîì. À ìû ðàíüøå ñâÿçûâàëè: âåäü ïðÿæó ïðÿëè, ïà÷åñè, âîëîêíî íàïðÿä¸øü [èç ïà÷åñè], íàìîòàåøü â êëóáîê, ïðèãîòîâèøü: ýòî âåíèêè âÿçàòü. ÀÏ: Çàâÿçêà (‘îíà’) êðåïêî äåðæèò? Êðåïêî, õîðîøî, õîðîøî äåðæèò. Âîò òàê è æèëè, çàãîòàâëèâàëè âñÿêîå. ÀÏ: Ñêàæèòå, ïî÷åìó âîò íà âåíèêè âû áðàëè âåñ¸ëêó? Èç-çà ÷åãî âåñ¸ëêó? Ñ âåñ¸ëêè îí, ëèñò, äîëãî íå îïàäàåò, äåðæèòñÿ. Äà è õîòü êòî âîçüì¸ò â áàíþ, ïîïàðèòñÿ è îáðàòíî ïðèíåñ¸ò, âñ¸ öåë¸õîíüêî. À ñ îáû÷íîé [áåð¸çû] âñ¸ [ñëåòèò]. È ïîòîì ïîñëå Èâàíîâà äíÿ, àëè [íåò] — ïîñëå Òðîèöû ìû õîäèì çà âåíèêàìè. À åñëè óæ ïîçæå ïîé43

ä¸øü, êîãäà ëèñò (‘áåð¸çà’) çàãðóáååò, òî óæ òîãäà îí îñûïëåòñÿ. Âåñü ëèñò îïàä¸ò; âåíèê îøïàðèøü êèïÿòêîì, îí è îñûïëåòñÿ. ÀÏ: À êàê âîò íàçûâàþò áåð¸çó, íå âåñ¸ëêó, à ïëîõóþ? Êàêàÿ îíà? Ãëóõàÿ. ÀÏ: À òà êàêàÿ? Ýòà âåñ¸ëêà, à ýòà — ãëóõàÿ. Ëèñò òîò áóäòî ñóêîííûé, íà íåé ëèñò ãðóáûé (‘òîëñòûé’), à íà ýòîé — òîíåíüêèé è ãëàäåíüêèé. ÀÏ: Áóäòî ø¸ëêîâûé? ظëêîâûé, äà, è îí õîðîøèé íà áàííûå âåíèêè. ÀÏ: Îäèí ðàç ïàðèëèñü âåíèêîì èëè íåñêîëüêî ðàç? Íåò, îäèí ðàç, îäèí ðàç, ïàðèøüñÿ îäèí ðàç; ýòî — íåïîêóïíîå, ìîæíî çàãîòîâèòü. Ýòèì âåíèêîì ïîäìåòàëè ïîòîì èçáó, èçáó ìåëè, äà. À âîò êóïèòü ÷òî-[ëèáî] ðàíüøå áûëî, êîíå÷íî, òðóäíî, òðóäíî áûëî. À ýòî íåòðóäíî áûëî çàãîòîâèòü. ß çàãîòîâëÿëà ïîìíîãî. Èäè â ëåñ, áåðè ëþáóþ áåð¸çó, ó íàñ áåð¸çû ìíîãî. ÀÏ: Ñêîòèíå âåíèêè íå çàãîòàâëèâàëè? Ñêîòó — íåò. Âåíèêè ìû íå çàãîòàâëèâàëè, ïîòîìó ÷òî íàêàøèâàëè ñåíà.

13. kül’ tuwvah me‡än ii šalvtah | daa | šalvtah hänen i šeiztetah na mest || pannah šammald | štob hin©ois’ l’ämmin || daa | šaßlenke händä pannah | patom laven zamuuzitah šavella || šid pannah muad | hänel’l’ äijäl’d’ l’ämmin. AP: ei rubie l’ämmin’d’ä laškemah? duuh ei rubi prohod’mah | ot || a patom ruavtah šin‡zen | mis’s’ä vua‡‡i‡i da od’evai‡‡i | t䚚 lawµset ollah. AP: pikkaran’e on s’in‡on’e | ew šuuri? ei©ow šuur’ | nu©a ban’ašš ollah i n’äm | kül’üšš ollah | polkzet | law‡at i polkzet || voit©i kül’biä ägišš. AP: ikkunan’e pikkaran’e? iønan’ piøran’ | ikkunðet pikkurðet | patamušt štobi ägid ois’ emämb || reppän©on | reppän. AP: a ðe mih varoin? reppän©on | štob šav män’iis’ šinne | ei kaikk šub t䚚 | a©to t䚚 äijäl’d jo täm | l’iänöw nogikaš kül’. AP: šanokkua kuin l’ämmit’et’äh kül’üö? a kül’ü kuin | kiwgun lad’tah kül’üh | lad’tah kiwgun. AP: mis’t’ä toko lad’jattih kül’ün kiwguada? šeinät ruatah kir’p‡äšt | daa | a kuamenkan pannah kivl’öis’t | štob hin | kiv nakl’i‡iis’ ruškikš || a šiid kun ruvtah kül’bmäh i luakšitah vett | kawhall štop©puaru män’is’. AP: a viluo il’i palavua vet’t’ä? 44

palvu | palvu | palvuu || i puaru kun ko‡ahtaw i ägiä | i t䚚 ägišš ka©i kül’bitäh ken šuva‡‡ow ägid’. AP: a mit’üt’t’ä kivie | l’uboidago kivie kamenkah otetah? ei l’uboid | ei l’uboid || muwven kül’ | vet hin al’ kiv | hin tr’iskai‡‡i‡ow tulešt | a pidäw viibraij kumban’©on luji kiv | štob hin©ei ei tr’iäsn’is’ | vot. AP: a šid’ä šanotah | paha duuhu l’ähtöw erähis’t’ä kivil’öis’t’ä? dii voit©i juabu kan’ešn | i juavut kivešt || daa a ka | a muaði kivl’öi ka©i viibraidih kuamenkah | štob©ois’ hin | nakl’i‡‡ow ruškikš | i ägi püzüw viikon. AP: a vet’t’ä kuin palavoitetah? a palvottah | ka meil’©ol’ kül’ü | mü palvottiß | meil’©ol’i puin’ | puin’ šeiz’ow | a puiz’eh ol’ truba provd’ittu || rawdan’©ol’ trub | ei rawdan’ a ‡ugunnoi trub©ol’ || i ka täm üks’i piä on kiwgušš tulešš | a toin©on puiz’ešš| i puiz’ešš vez’ kiahuw. AP: puizeh kivie laškietah palavua? ei | mü emm lašken kiviä | meil’ n’iin kiah vez’ || daa | laškitah muwvennet kiven nakl’itah da laškitah | štop©palavooduis’ vèz’ | nu t䚚 reduu on emämb || viäl’ mid? AP: konða toko kül’üh kävel’d’ih? konð? kül’üh kävel’dih ka | muwvennet jog šuavattu || a ket©i ‡eres kaht n’edl’iä | kül’üh käwdih || i ka jäl’geh muasl’en‡uu | eeðim䚚argen abezat’el’n kaikin l’ämmitettih kül’l’öi | i pez’i‡ettih. AP: kül’ü l’ämbiew | pid’äw vähän’e kodvittua? de©ka kuin | urhot kan’ešn sraz©i l’ähtitäh | kuin vain ägii äijäl’d | ka‡ku proid’iw | i l’ähtitäh sraz pez’i‡mäh. AP: ka‡ku? | mi t’ämä on ka‡ku? ugar | da | ka‡k ka‡k proidiuw i l’ähtitäh. AP: a šid’ä naizet? a šid’©i naizet | da. AP: mit’t’ün’än’e halgo on parembi kül’üh varoin? d©kül’üh varoin kan’ešn koivun’ halg on vop‡et kaikkii paremb || ka©i kois’s’ koivun’ halg©on paremb | hänešš©on ägid enämb.

Áàíÿ Ïðèâåçóò ëåñ è ñðóáÿò ñðóá. Äà. Ñðóáÿò è ïîñòàâÿò åãî íà ìåñòî. Ìøàò, ÷òîá áàíÿ (‘îíà’) áûëà ò¸ïëàÿ. Äà, å¸ ñòàâÿò ñî ìõîì. Çàòåì ïîòîëîê çàìàçûâàþò ãëèíîé, ïîòîì çàñûïàþò çåìë¸é. Îò íå¸ î÷åíü òåïëî. ÀÏ: Òåïëî íå áóäåò âûïóñêàòü? Òåïëî íå áóäåò óõîäèòü, âîò. Çàòåì ñäåëàþò ñåíöû, ãäå ðàçäåâàþòñÿ è îäåâàþòñÿ, òóò — ëàâî÷êè. ÀÏ: Ñåíöû ìàëåíüêèå, íåáîëüøèå? 45

Íåáîëüøèå. Íó, à â áàíå èìåþòñÿ ýòè [...], â áàíå åñòü ïîëoê, ëàâêè è ïîëoê. Ìîæíî è ïîïàðèòüñÿ â æàðå. ÀÏ: Îêîøå÷êî ìàëåíüêîå? Îêîøå÷êî ìàëåíüêîå, ìàëþñåíüêèå îêîíöà, ÷òîáû æaðà áûëî áîëüøå. Âîëîêîâîå îòâåðñòèå èìååòñÿ, îêîøå÷êî âîëîêîâîå. ÀÏ: À îíî äëÿ ÷åãî? Âîëîêîâîå îêîøå÷êî [äëÿ òîãî], ÷òîá äûì òóäà óõîäèë, [íå îñòàâàëñÿ] âåñü òóò, èíà÷å òóò óæ î÷åíü ýòà áàíÿ çàêîïòèòñÿ. ÀÏ: Ðàññêàæèòå, êàê òîïÿò áàíþ? À áàíþ êàê [òîïÿò]: ñëîæàò â áàíå ïå÷ü, ñëîæàò ïå÷ü. ÀÏ: Ïå÷ü â áàíå èç ÷åãî îáû÷íî êëàëè? Ñòåíû âûëîæàò èç êèðïè÷à, äà, à êàìåíêó ñäåëàþò èç êàìíåé, ÷òîáû îí, êàìåíü, íàêàëèëñÿ äîêðàñíà. À ïîòîì, êàê íà÷íóò ïàðèòüñÿ, âîäó êîâøîì è ïîïë¸ñêèâàþò, ÷òîá ïàð ø¸ë. ÀÏ: À õîëîäíóþ èëè ãîðÿ÷óþ âîäó? Ãîðÿ÷óþ, ãîðÿ÷óþ, ãîðÿ÷óþ [áðîñàþò]. Ïàð êàê ïîäíèìåòñÿ è æàð, â ýòîì æàðó âîò è ïàðÿòñÿ, êòî ëþáèò æàð. ÀÏ: À êàêèå êàìíè, ëþáûå ëè êàìíè áåðóò íà êàìåíêó? Íåò, íå ëþáûå, íå âñÿêèå. Âåäü íåêîòîðûå áàíè èíîãäà — àëè êàìåíü, îí òðåñêàåòñÿ îò îãíÿ; âûáèðàòü íàäî êàìíè, êîòîðûå êðåïêèå, ÷òîáû íå òðåñêàëèñü. Âîò. ÀÏ: À åù¸ ãîâîðÿò, ÷òî òÿæåëûé äóõ îò èíûõ êàìíåé? Äà, êîíå÷íî, ìîæíî è óãîðåòü, îò êàìíåé (‘êàìíÿ’) è óãîðèøü. Äà, è âûáèðàëè â êàìåíêó òàêèå êàìíè, ÷òîá îíè áûëè [ãîäíûå]. Äîêðàñíà íàêàëèòñÿ è äîëãî äåðæèò æàð. ÀÏ: À êàê íàãðåâàëè âîäó? À íàãðåâàþò — ó íàñ âîò áûëà áàíÿ, òàê ìû íàãðåâàëè [òàê]: êàäêà áûëà ó íàñ, ñòîÿëà êàäêà, à â êàäêó òðóáà ïðîâåäåíà. Òðóáà áûëà æåëåçíàÿ, íå æåëåçíàÿ, à ÷óãóííàÿ òðóáà. È âîò îäèí êîíåö ýòîé òðóáû áûë â ïå÷êå, â îãíå, à äðóãîé — â êàäêå. Âîäà â êàäêå è áóðëèò. ÀÏ: Ðàñêàë¸ííûå êàìíè îïóñêàþò â êàäêó? Íåò, ìû êàìíåé íå îïóñêàëè, ó íàñ âîäà êèïåëà òàê. Äà, íåêîòîðûå îïóñêàþò, íàêàëÿò êàìíåé è îïóñòÿò, ÷òîáû âîäà íàãðåëàñü. Íî òóò ãðÿçè áîëüøå. ×òî åù¸? ÀÏ: Êîãäà îáû÷íî õîäèëè â áàíþ? Êîãäà? Òàê íåêîòîðûå â áàíþ õîäèëè â êàæäóþ ñóááîòó, à íåêîòîðûå ÷åðåç äâå íåäåëè õîäèëè â áàíþ. È âîò ïîñëå ìàñëåíèöû, â ïîíåäåëüíèê, âñå òîïèëè îáÿçàòåëüíî áàíè è ìûëèñü. ÀÏ: Áàíÿ [êàê] ïðîòîïèòñÿ, íóæíî íåìíîãî âûæäàòü? Äà âåäü [êòî] êàê: ìóæ÷èíû, êîíå÷íî, èäóò è ñðàçó. Êàê òîëüêî æàð, óãàð ïðîéäåò, è ñðàçó èäóò ìûòüñÿ. ÀÏ: Êà÷êó? ×òî òàêîå êà÷êó? Óãàð, äà, óãàð. Ïðîéä¸ò óãàð, è ïîéäóò [â áàíþ]. 46

ÀÏ: À çàòåì æåíùèíû? À ïîòîì è æåíùèíû, äà. ÀÏ: Êàêèå äðîâà ëó÷øå äëÿ áàíè? Äà äëÿ áàíè, êîíå÷íî, áåð¸çîâûå äðîâà ëó÷øå âñåãî. Âîò è äîìà áåð¸çîâûå äðîâà ëó÷øå, îò íèõ æàðó áîëüøå.

14. varuštimm halgu kiwgud l’ämmitti…’ AP: kuh aigah varuššata halguo? halgua? | halgu šügðül’l’ varuštah || šügüðüšt | ka s’ei‡as | täh aiguh halgu varuštah | a šiid talvell | lumutt kuin luaw pa pervoi paroški i veetäh || koivun šortah | šid’ rospl’itah hallokš || ka äijäg meer’äijah pilall | kakš pilua | štob r’egeh mahuttais’ i pannah tukkuh || tukkuh pannah | a tukušt jo lund kuin luaw i veetäh kod’ih. AP: hüö kuivetah vähäzel’d’i šiel’ä? kuivtaa | hos’ ei©jo kuivet | n’in©jo talvell täl’l’ halloll©ei lämmitet a varuštah kaiø | kuivall l’ämmitetäh | meil’ s²roill ei l’äßtetä. AP: kuin koissa kiwguada l’ämmität’t’ä? kuin? | ka hallot panen illašt | kartoškat panen ‡ugnoih illašt || huamnekšell nowðen i sraz tulen kiwguh panen i zatpin | i l’ämbiw || hallot kuivat | väl’in i l’ämbiw | i väl’in i ubr’it. AP: mon’i‡‡i t’üö halguo kiwguah panetta? vet’ kun©on jes’l’i©do šuur’i per’eh | n’in vet’©i viäl’ luat halgua || a kun ei ow šuur’ per’eh | n’in miks’ händä luwv viäl’ halgua | l’ämbiw da©i kartoškat keittäh i tulow. AP: a kun paissatta mid’ä? a pais’s’at mid | narvit jo ägimbz’ekš | pr’imern l’eivät ollah | pidäw l’ämmitti ägimbz’ekš | patamušt patamušto | l’eiväl’l’ vet’ pidäw paistù || il’i piroškat | pirošku mü pais’toimm | i kartoškanken pais’toiß©i rahkanken pais’toimm | i morkvanken i kapussanken | kaiken jüœ’z’ii piroškoi pais’toimm || i sul’‡nuu pais’toimm | kar’ilz’ii sul’‡noi || sul’‡nat ollah | katai‡emm hoikakš hoikakš skalkalla || hoiøzet hoiøzet ollah | i©ka pai…’amm hiät | a šìd pudron keitämm | pudronke i voijamm pudroll | pudronken i šüämm || potom skan‡u pais’toimm | a skan‡at ollah tòð | hoiøzekš katai‡et | skan‡at ollah rahkanken | rahkanken | šiämeh rahku panet i vot©i pai…’at | i vkusnoit oldih. AP: kuin šeizatettih leibiä kiwguah? havull püwhit tämän | kiwgun | ruavat puhtahakš | i ka©i panet | puad’ill. AP: mil’l’ä toko pan’ija? a labi ol’i muan’ | l’eiblabie i pirošklabi ol’ | piroškoi issuttuu tooð labiz’ell | kaidan’ vain | pikkurun’ || a l’eiblabii ol’ šuur’ ed l’evi | ka. AP: viikongo l’eibä kiwguašša šeizow? 47

a l’eib l’eib šeiz’ow | jesl’i© ollah šuuret möüküt to dva ‡asa s palavinoi || a kun piänebzet | dva ‡asa pijämm | i l’eib pais’tuw hüvin. AP: nu©a ka hallot paletah | jiäw hiil’d’ä? hiil’? | a hiil’et jiätäh | hiil’l’öi gr’ebim | vet’©i samvuru šeiz’tamm jogpäivi kahi‡‡ | a vet’ hiil’el’l’ šeiz’tamm | nu©ka || ‡ugunzeh gr’ebit | kakš ‡ugunais’t i kolm ‡ugunais’t gr’ebit || i ka hiil’el’l’i ran’š i ut’uugia hiil’el’l’ | rozvuðvai‡‡imm | kaikk©ol’ hiil’el’l’ | vot paªetom u gr’ebim hiil’d || ‡ugnah hiil’et panet a r’iäht’l’äl’l’ katat || r’iäht’l’äl’l’ katat | hin šiäl’ i šambuw | ka | ka šen’iin i ruadoimm. AP: a kuin samvuarua l’ämmit’ät’t’ä? a samvuru | vejen panet i hiil’et panet samvurah | ii rostopit pär’il’l’ | i l’ähtöw palmah i b²stro kergiw samvur.

Çàãîòàâëèâàëè äðîâà äëÿ ïå÷êè ÀÏ:  êàêîå âðåìÿ çàãîòàâëèâàåòå äðîâà? Äðîâà? Äðîâà çàãîòàâëèâàþò îñåíüþ, ñ îñåíè, âîò ñåé÷àñ, â ýòó ïîðó çàãîòàâëèâàþò äðîâà. À çàòåì çèìîé, çàïîðîøèò ñíåæêîì, ïî ïåðâîé ïîðîøå è âûâåçóò. Áåð¸çó ïîâàëÿò, ïîòîì ðàñïèëÿò íà äðîâà. Ïèëîé — îòìåðÿþò, ñêîëüêî [îòïèëèòü], äâå ïèëû èëè ñêîëüêî, ÷òîá â ñàíè ïîìåñòèëèñü, è ñëîæàò â êó÷ó.  êó÷ó ñëîæàò, è êîãäà óæå ñíåã âûïàäåò, èç êó÷è äîìîé è âûâåçóò. ÀÏ: Îíè ïîäñîõíóò íåìíîæêî òàì? Ïîäñîõíóò, õîòÿ [ñîâñåì] óæ íå âûñîõíóò, òàê âåäü çèìîé ýòèìè äðîâàìè è íå òîïÿò, à çàïàñàþò âñ¸; ñóõèìè òîïÿò, ó íàñ ñûðûìè íå òîïÿò. ÀÏ: Êàê òîïèòå ïå÷ü â èçáå? Êàê [òîïëþ]? Äðîâà âîò ñëîæó [â ïå÷êå] ñ âå÷åðà, ñ âå÷åðà ïîëîæó êàðòîôåëü â ÷óãóíû. Óòðîì âñòàíó è ñðàçó ðàçîæãó îãîíü â ïå÷è, ðàñòîïëþ. È òîïèòñÿ. Äðîâà ñóõèå, [òàê] áûñòðî è ïðîòîïèòñÿ, ñêîðî è ïðèáåð¸øü. ÀÏ: Äðîâà â ïå÷ü âû ïîäáðàñûâàåòå íåñêîëüêî ðàç? Âåäü åñëè ñåìüÿ áîëüøàÿ, òàê è åù¸ âåäü ïîäêèíåøü äðîâ. À åñëè íåáîëüøàÿ ñåìüÿ, òàê ê ÷åìó èõ, äðîâ, åù¸ ïîäêëàäûâàòü. Ïðîòîïèòñÿ, äà êàðòîøêà ñâàðèòñÿ è äîñòàòî÷íî. ÀÏ: À åñëè ïå÷¸òå ÷òî-ëèáî? Åñëè ïå÷¸øü ÷òî-íèáóäü, ñòàðàåøüñÿ óæ ïîæàð÷å íàòîïèòü. Ñêàæåì, õëåáû ïîñòàâëåíû, íàäî íàòîïèòü ïîæàð÷å, âåäü õëåáàì íóæíî ïðîïå÷üñÿ. Èëè ïèðîæêè, ïèðîæêè ìû ïåêëè, ïåêëè è ñ êàðòîôåëåì, è ñ òâîðîãîì ïåêëè, è ñ ìîðêîâüþ, è ñ êàïóñòîé — âñåâîçìîæíûå ïèðîæêè ïåêëè. È ñêàíöû ïåêëè, êàðåëüñêèå ñêàíöû. Ðàñêàòàåì òîíêî ñêàëêîé [òåñòî] — ýòî ñêàíöû. Òîíåíüêèå-òîíåíüêèå, âîò è èñïå÷¸ì èõ. À ïîòîì ñâàðèì êàøó, íàìàæåì êàøåé, ñ êàøåé è [åäèì], ñ êàøåé è ñúåäèì. Åù¸ [äðóãèå] ñêàíöû ïåê48

ëè, òîæå ñêàíöû. Òîíåíüêî ðàñêàòàåøü, ñêàíöû [ýòè] ñ òâîðîãîì, òâîðîãîì, íà÷èíêîé ïîëîæèøü òâîðîãó, è âîò èñïå÷¸øü. Âêóñíûå áûëè. ÀÏ: Êàê ñòàâèëè â ïå÷ü õëåáû? Ïîìåëîì îáìåò¸øü ýòó ïå÷ü, ñäåëàåøü íà÷èñòî. Âîò è ïîñòàâèøü íà ïîä. ÀÏ: ×åì ðàíüøå ñòàâèëè [íà ïîä]? À ëîïàòà áûëà òàêàÿ, áûëà õëåáíàÿ ëîïàòà è ëîïàòà äëÿ ïèðîæêîâ, ñàæàòü ïèðîæêè òîæå ëîïàòêîé. Òîëüêî [îíà] óçåíüêàÿ, ìàëåíüêàÿ, à õëåáíàÿ ëîïàòà — áîëüøàÿ è øèðîêàÿ. Âîò. ÀÏ: Äîëãî ëè õëåá ñòîèò â ïå÷è? À õëåá, õëåá ñòîèò [òàê]: åñëè êàðàâàè áîëüøèå, òî äâà ÷àñà ñ ïîëîâèíîé, à åñëè ïîìåíüøå, [òî] äâà ÷àñà äåðæèì, õëåá õîðîøî è ïðîïå÷¸òñÿ. ÀÏ: Íó, à âîò äðîâà ñãîðÿò, îñòàíóòñÿ óãëè? Óãîëü? Óãëè îñòàíóòñÿ, âûãðåáåì óãëè. Âåäü è ñàìîâàð ñòàâèì åæåäíåâíî äâàæäû, à êèïÿòèì âåäü íà óãëÿõ. Íó âîò, â ÷óãóíîê âûãðåáåøü, äâà ÷óãóíêà è òðè ÷óãóíêà âûãðåáåøü. Ðàíüøå âîò íà óãëÿõ, óãëÿìè è óòþã íàãðåâàëè. Âñ¸ áûëî íà óãëÿõ, ïîòîìó è âûãðåáàëè óãëè. Óãëè â ÷óãóí âûãðåáåøü, ñêîâîðîäîé ïðèêðîåøü. Ñêîâîðîäêîé ïðèêðîåøü, îíè òàì è ïîòóõíóò. Âîò, òàê âîò è äåëàëè. ÀÏ: À êàê ñàìîâàð ðàñòàïëèâàëè? À ñàìîâàð, â ñàìîâàð íàëü¸øü âîäû, ïîëîæèøü óãëåé è ðàñòîïèøü ëó÷èíîé. Íà÷í¸ò ãîðåòü, ñàìîâàð áûñòðî è âñêèïèò.

15. pär’ ed svi‡‡ AP: päret’t’ä mis’t’ä toko luajitta? a pär’ett me varuššamm koivz’ii perhalgoloi | ollah perhallot || halgu varuššamm | a kuin hüv koivun’ | šil’in’ | okši štob©ei ois’ | i otkid²vai‡eß perhallokš || perhallot mü kuar’tamm | tämän škurkan heis’t | hü kuivtah keð©aloo || i ka täšt pär’ett kissomm | pär’ett kissomm | pu‡kin | i pu‡kat ollah vot | štob©ei kuin zatopl’aija©di kiskù pär’ett | a valmist pär’ett ottua. a p¡r’ | keðäl’l’ varuššamm | per’t’impiäl’l’ i ubr’itah || a talvell per’t’impiäl’d pu‡kan šuwvah | tuultah i viäl’ šuwvah | ka šen’iin ka©i ruadoimm || a vil’©i pär’inken istuimm | oldih vuwvet. AP: ol’i ðemmuon’e aiga što pärienken? ol’ | pid©pär’ett äiji varuštu i perhalgua | pär’il’l’ sviät’t’im | oldih svi‡at || issut kez’r’it | i toin’ tois’t šavušt ei n’äv. AP: šanokkua | mi t’ämä svi‡‡a on? svi‡‡? | kunne ka pann pär’ett | mih. AP: šein’äššä? ee©jow šein’äšš | oldih muaz’et ruaveœ ka šen’iin kartzet | jalgz’inken kuin skammin’ | ka kuin skammin’ || t䚚©ol’ kartan’ | kartzeh täh©i hiil’et 49

langil’dih || a t䚚 šeiz’ ka šen’iin svi‡‡ | a svi‡ašš oldih ka šen’iin ka | üht’eh pualeh i toiz’eh pualeh ka muaz’et ragzet || ragzeh panet pär’in | hin©i palaw. AP: nu©i šavuo naverno ol’i pert’is’s’ä? i šavuu ol’ | kaikki ol’ | ol’. AP: a poðuaruo ei ollun? di©miwn ijäl’l’ eij©ollun aa | navern©ol’ poðuuroi kan’ešn || ka | ka šen’iin | a mi täd muis’an hüviin | nu kuin©ei kuin©ei muistu! || eiðmäin’ voin©ol’ | vet’ pär’il’l’ sviät’t’imm | kars’irua eij©ollun lampoi eij©ollun | n’imid ei ollun | pär’il’l’©i sviät’t’iß eiðimz’en voinan || da | a©i kez’r’äimm i kaikki ruadoimma.

Ëó÷èíà è ñâåòåö ÀÏ: Èç ÷åãî îáû÷íî ùåïëåòå (‘äåëàåòå’) ëó÷èíó? À íà ëó÷èíó çàïàñàåì áåð¸çîâûå ëó÷åâûå ïîëåíüÿ, çàáîëîíü. Çàãîòàâëèâàåì äðîâà, à êàê ïîïàäåòñÿ õîðîøàÿ áåð¸çêà, ãëàäêàÿ, ÷òîá ñó÷üåâ íå áûëî, íà ïîëåíüÿ è îòêèíåì. Ïîëåíüÿ ìû îêîðèì, ñíèìåì êîðó ñ íèõ, çà ëåòî îíè âûñîõíóò. Ñ ýòîãî âîò è ùåïëåì ëó÷èíó, ùåïëåì öåëûìè ïó÷êàìè. Ïó÷êè [ïîä ðóêîé], íå òàê ÷òîá çàòàïëèâàòü [ïå÷ü] äà ùåïàòü ëó÷èíó, à âçÿòü [óæå] ãîòîâóþ. À ëó÷èíó ëåòîì çàãîòîâèì, íà ÷åðäàê [å¸] è óáåð¸ì. À çèìîé ñ ÷åðäàêà äîñòàíóò ïó÷îê, ñîæãóò è ñíîâà äîñòàíóò. Òàê âîò è äåëàëè. À åù¸ ïðè ëó÷èíå ñèäåëè, áûëè [òàêèå] ãîäû. ÀÏ: Áûëî òàêîå âðåìÿ, ÷òî ñ ëó÷èíîé [ñèäåëè]? Áûëî. Ëó÷èíû è çàáîëîíè íóæíî áûëî çàãîòîâèòü ìíîãî. Ëó÷èíîé îñâåùàëè, ñâåòöû áûëè. Ñèäèøü, ïðÿä¸øü, è â äûìó äðóã äðóãà íå âèäíî. ÀÏ: Ñêàæèòå, ÷òî òàêîå ñâåòåö? Ñâåòåö? Êóäà, âî ÷òî âñòàâëÿåòñÿ ëó÷èíà. Âîò. ÀÏ:  ñòåíå? Íå â ñòåíå. Êîðûòöà áûëè ñäåëàíû âîò òàê, ñ íîæêàìè, êàê ñêàìåéêà, êàê âîò ñêàìåéêà. Òóò êîðûòöå áûëî, â ýòî êîðûòöå óãëè è ïàäàëè. À çäåñü ñâåòåö ñòîÿë âîò òàê, à â ñâåòöå áûëè ýäàê â îäíó ñòîðîíó è .äðóãóþ ñòîðîíó òàêèå âîò ðàññîøêè (‘ù¸ëêè’).  ðàññîøêó âñòàâèøü ëó÷èíó, îíà è ãîðèò. ÀÏ: Íó, è äûìó áûëî, íàâåðíî, â èçáå? Áûëî è äûìó, âñåãî áûëî, áûëî. ÀÏ: À ïîæàðîâ íå ñëó÷àëîñü? Äà íà ìî¸ì âåêó íå áûëî, à íàâåðíî, [ïðåæäå] ïîæàðû, êîíå÷íî, áûëè. Òàê âîò. À ÿ ýòî õîðîøî ïîìíþ. Íó, êàê íå [ïîìíèòü], êàê íå ïîìíèòü! Ïåðâàÿ ìèðîâàÿ âîéíà áûëà, âåäü ëó÷èíîé îñâåùàëè: êåðîñèíó íå áûëî, ëàìï íå áûëî, íè÷åãî íå áûëî. Ëó÷èíîé è îñâåùàëè [âî âðåìÿ] ïåðâîé âîéíû. È ïðÿëè, è âñ¸ äåëàëè. 50

16. kiwgu AP: kiwgualla mid’ä piet’t’ä toko | kiwgualla? mid’ piªettih? | vanhat muattih kiwgull | da ‡uun’at©oldih kiwgull | per’eh šuur’ n’in ‡uun’oi©ð on miiverd || pid kaikk kiwgull vet’ heidäh pidiä || vot | i ka luukut kiwgull | i muwvet©i perhalgu tuat kiwgull | kuivu‡‡emah | kaikkie on. AP: kiwguat mit’t’ün’äzet oldih? kiwgut©oldih šavešt. AP: ei kirp‡äštä? ¿i | šavešt || kaikill šub©oldih šavešt | patamušt kir’pi‡‡i pid©oštua | meil’ jo kir’pi‡noid zavodu e©jollun | pidäw kunn©l’uunow ajua | a mil’l’ ajua? || a patom pidäw d’engat | a šav©ol’ šil’l’äh | ka ruu‡ašt vejetäh šaven | trombuijah. AP: trambuijah pihalla? per’t’is’s’ | per’t’is’s’ | štob hin ei rospust’i‡‡is’ a ois’ v ku‡ki | da tuøzešš štob©ois’ || i ka täl’l’ l’üwväh l’üwväh händäh | a šiid’©i l’eiktah kun kir’pi‡z’ii | l’eiktah da kiwguloi i lad’tah | molotkall huuhtah. AP: a borova mit’t’ün’än’e toko ol’i? a borvah kir’pi‡‡i tuwvah | da | patamušto borow apasni³ on || borvašš vet’ moðiw tr’ešin oll | hallet šavešt || a et dogad’ | moðiw poður polu‡i‡‡ii | a kir’p‡ašt | jo täm on nad’oðnoimb | dà. AP: a t’iän t’iäl’ä ei luajittu d’erbin’äštä? ei | muašt ei ruaveœ | hin moðiw vir’üwdüä | kuivaw mua i moðiw vir’üwdü || muašt ei | ei voi panna | a ka šavin’ | šav hiän plotn laški‡‡ow i viikon püzüw || ka on bab©f j o k l i konoð kiwgu šeizteœ! | on šavešt. AP: šavin’e? šàvin’©on | i on t’iijät v šestom gadu navern | i kod’©on v šestom gadu šeizteœ || i šeiz’ow | ka v šestom | a mii viijiin miähel’l’ v des’atom | heil’ tämän vain šeiztettih per’t’in ka tämän. AP: viel’ä uwði ol’i? uuž | uuð | uuð | vil’ talvloill hüä ei el’eœ | talvell el’ettih ol’ z’imn’oi heil’ viäl’ per’t’in’ | a vain keðil’l’ el’ettih t䚚. AP: a vet kiwguada pid’i mahtua sloðie? a vain muas’t’er’ moðiw sloðii | a jesl’id ken©ei mah | täm kiwgud ei sloði | daa. AP: a ka jogo kiwgua on hüvä? eij©ow | e©jol kaikk hüvät | on©i pahua || ruadaw | što šav ei män | hot’ vakall taskai šavua || i täm pah©on kiwgua | piän’ | i šin’n’©i kül’bmäh et mahu | ran’š pid šuur’ kiwgua | štob kül’biä | daa. AP: da viel’ä kumbazet ewle i ägiet kiwguat | kuin paistua? daa | i piroškat ei pai…’ut | a ei©št l’eib || konð©ollah l’eivät koivzell l’ämtät | narvit štob©ois’ ägimbi kiwgua || a kun n’iin vain kartoškat keitti d©obid i‡el’l’ keitti | to täm l’uboill halloll | voit©i l’eØzel’l’ i raidzell | i kaikenjüttül’l’ voit || i kuuðin’ | i huaban’ i s’orovno kaikk šub männäh. 51

Ïå÷êà ÀÏ: Íà ïå÷êå ÷òî îáû÷íî äåðæèòå, íà ïå÷è? ×òî äåðæàëè? Ñòàðèêè ñïàëè íà ïå÷è; äà âàëåíêè íà ïå÷êå áûëè. Ñåìüÿ áîëüøàÿ, òàê âàëåíîê ñêîëüêî áûëî, íà ïå÷è âåäü [èõ] âñ¸ ïðèõîäèëîñü äåðæàòü. Âîò. Äà è ëóê íà ïå÷è, à èíîãäà è çàáîëîíü [íà ëó÷èíó] ïðèíåñ¸øü ñóøèòüñÿ íà ïå÷ü. Âñåãî [òàì]. ÀÏ: Êàêèå áûëè ïå÷êè? Ïå÷êè áûëè èç ãëèíû. ÀÏ: Íå êèðïè÷íûå? Íåò, èç ãëèíû. Ó âñåõ áûëè èç ãëèíû, ïîòîìó ÷òî êèðïè÷ íóæíî áûëî ïîêóïàòü. Êèðïè÷íîãî çàâîäà ó íàñ íå áûëî, íàäî áûëî êóäà-òî åõàòü. À íà ÷¸ì åõàòü? À âåäü è äåíüãè íóæíû, à ãëèíà — äàðîì. Èç ðó÷üÿ âîò ïðèâåçóò ãëèíó, òðàìáóþò [å¸]. ÀÏ: Òðàìáóþò íà óëèöå?  èçáå, â èçáå, ÷òîá îíà íå ðàñïîëçëàñü, à áûëà áû â êó÷êå, ÷òîáû â êó÷å áûëà. È âîò ýòîé [òðàìáîâêîé] ìíóò, ìíóò å¸, à çàòåì è âûðåçàþò, áóäòî êèðïè÷èêè. Ðåæóò äà ïå÷êó è ñêëàäûâàþò, ìîëîòêîì ïîäãîíÿþò. ÀÏ: À êàêèì áûë îáû÷íî áîðîâ? À íà áîðîâ êèðïè÷ ïðèâîçÿò, ïîòîìó ÷òî äûìîõîä îïàñåí, äà. Âåäü â äûìîõîäå òðåùèíà ìîæåò áûòü, èç ãëèíû [ìîæåò] ðàñòðåñêàòüñÿ. À íå äîãàäàåøüñÿ, [è] ïîæàð ìîæåò ñëó÷èòüñÿ. À èç êèðïè÷à — ýòî óæå íàä¸æíåå. Äà. ÀÏ: À çäåñü ó âàñ íå äåëàëè èç ä¸ðíà? Íåò, èç çåìëè ó íàñ íå äåëàëè, îíà ìîæåò çàãîðåòüñÿ. Çåìëÿ âûñîõíåò è ìîæåò çàãîðåòüñÿ. Èç çåìëè — íåò, íåëüçÿ ñêëàäûâàòü. À âîò ãëèíÿíàÿ, ãëèíà, îíà ïëîòíî ëîæèòñÿ è äîëãî äåðæèòñÿ. Âîò ó áàáóøêè Ô¸êëû ïå÷ü êîãäà ñëîæåíà (‘ïîñòàâëåíà’)! Îíà èç ãëèíû [ñëîæåíà]. ÀÏ: Ãëèíÿíàÿ? Ãëèíÿíàÿ, è ïîñòàâëåíà, çíàåøü, â øåñòîì ãîäó, íàâåðíî, è äîì â øåñòîì ãîäó ïîñòàâëåí. È ñòîèò. Âîò, â øåñòîì [ãîäó]; à ÿ âûøëà çàìóæ â äåñÿòîì, [òàê] èì ýòîò äîì òîëüêî ïîñòàâèëè, âîò ýòîò. ÀÏ: Äîì [åù¸] íîâûé áûë? Íîâûé, íîâûé. Íîâûé, [äàæå] îíè çèìàìè åù¸ íå æèëè [â í¸ì]. Ó íèõ áûëà åù¸ çèìíÿÿ èçá¸íêà, çèìîé æèëè [òàì], è òîëüêî ëåòîì (‘ëåòàìè’) â ýòîì [äîìå]. ÀÏ: À âåäü ïå÷êó íàäî áûëî óìåòü ñêëàäûâàòü? À ëèøü ìàñòåð ìîæåò ñëîæèòü, à åñëè êòî íå óìååò — òîò íå ñëîæèò. Äà. ÀÏ: À âîò ëþáàÿ ïå÷ü õîðîøàÿ? Íåò, íå âñå õîðîøèå, åñòü è ïëîõèå. Áûâàåò, ñäåëàåò, ÷òî äûì íå òÿíåò (‘íå èä¸ò’), õîòü êîðîáîì [è] òàñêàé äûì âîí. Ïëîõàÿ ïå÷ü è ìàëåíüêàÿ, òóäà íå ïîìåñòèøüñÿ è ïàðèòüñÿ. Ðàíüøå íóæíà áûëà áîëüøàÿ ïå÷ü, ÷òîá ïàðèòüñÿ. Äà. 52

ÀÏ: Êàê èñïå÷ü [÷òî-íèáóäü], áûâàåò, [÷òî] íåêîòîðûå ïå÷è è íåæàðêèå? Äà, è ïèðîæêè íå èñïåêóòñÿ, íå òî ÷òî õëåá. Êîãäà õëåáû, èñòîïèøü áåð¸çîâûìè [äðîâàìè], ñòàðàåøüñÿ, ÷òîá ïå÷ü áûëà ïîæàð÷å. À åñëè òàê, òîëüêî êàðòîøêó ñâàðèòü äà îáåä ñåáå ñâàðèòü, òî ìîæíî ëþáûìè äðîâàìè, ìîæíî è îëüõîâûìè, è èâîâûìè, è âñÿêèìè ìîæíî. È åëîâûå, è îñèíîâûå — âñ¸ ðàâíî ëþáûå èäóò.

17. pajah pid hiil’d AP: kerät’t’ihgo hiil’d’ä pajah varoin? oldih hiil’ihawvat | halgu tuwvah | hiil’ihawvan pannah || i kumban’ heidä vir’iœl’öw | täm ka vir’ittäw i polœaw hiil’d i ka‡‡ow što eig mi…’ progr’innun il’©mìd || a hiil’et mändih pajah varoin | pajašš ruavettih pajin’ikat | pajašš i hebzi rawvotettih i | i potkovoi ruavettih i‡ | kaikki šub || i nuagloi | hevois’t rawvottu kaikk©i‡ ruavettih | ei oššettu. AP: pid’i i‡‡iel’l’ä kaikki luad’ie? i‡el’l’ | i‡el’l’ kaikki | nuaglat i potkvat | kaikk šub i‡el’l’ || patom kel’l’ pluug rikku‡ al’ mid | l’emeh katkiw | ka pajašš ka n’äidä©i ruavettih || i hiil’d täh varoin i varuššettih pajašš. AP: a ka hiil’ihawda | n’in muah ol’i luajittu? muah©ol’ hawd kaivett©i täh muah©i pannah. AP: äijä halguo ših pid’i? äijän pannah | šuuren hawvan zavul’itah || a piäl’i‡‡i muall kattah | muaÌ da | muall kattah || a hin b²vajet što prohd’iw | vozduh | kuin proidiw i progr’iuw täm paikk | hiil’ ei l’ii muan’ krupnoi || a hiil’ pidäw krupnoi t䚚 | gornah vet’ pajah pidäw pajin’ikall | i hebzi rawvottaw i kaikki ruadaw | i haroi | i kaikki©šub ruavettih t䚚.

 êóçíèöó íóæåí áûë óãîëü ÀÏ: Ñîáèðàëè ëè óãîëü äëÿ êóçíèöû? Óãîëüíûå ÿìû áûëè, ïðèâåçóò äðîâà, ñëîæàò óãîëüíóþ ÿìó. È òîò, êîòîðûé èõ ðàçæèãàåò, âîò ðàçîææ¸ò; îí ææ¸ò óãîëü è ñìîòðèò, ÷òîáû íå ïðîãîðåëî èëè ãäå åù¸ ÷åãî-íèáóäü [íå áûëî]. À óãëè øëè äëÿ êóçíèöû.  êóçíèöå ðàáîòàëè êóçíåöû, ïîäêîâûâàëè è ëîøàäåé â êóçíèöå, ïîäêîâû ñàìè äåëàëè, âñ¸ [äåëàëè]: è ãâîçäè äëÿ êîâêè ëîøàäåé, âñ¸ ñàìè äåëàëè, íå ïîêóïàëè. ÀÏ: Ñàìèì âñ¸ íóæíî áûëî äåëàòü? Ñàìèì, âñ¸ ñàìèì: è ãâîçäè, è ïîäêîâû — âñ¸ ñàìèì. Ïîòîì åñëè ó êîãî ïëóã èñïîðòèòñÿ èëè [åù¸] ÷òî, ëåìåõ ñëîìàåòñÿ, âîò â êóçíèöå ýòî è äåëàëè, äëÿ ýòîãî è óãîëü â êóçíèöå çàïàñàëè. 53

ÀÏ: À âîò óãîëüíàÿ ÿìà, òàê îíà â çåìëå (‘â çåìëþ’) áûëà âûêîïàíà?  çåìëå áûëà âûêîïàíà ÿìà, è â ýòó ÿìó (‘çåìëþ’) ñëîæàò äðîâà. ÀÏ: Ìíîãî äðîâ íóæíî áûëî â òó [ÿìó]? Ìíîãî ïîëîæàò, áîëüøóþ ÿìó çàâàëÿò. À ñâåðõó çàñûïëþò çåìë¸é, äà, çåìë¸é, çåìë¸é çàâàëÿò. À áûâàåò, ÷òî âîçäóõ ïðîõîäèò, êàê ïîéä¸ò, òàê ýòî ìåñòî è ïðîãîðèò, óãîëü áóäåò íå òàêèì êðóïíûì. À çäåñü, â êóçíèöå, â ãîðí êóçíåöó âåäü íóæåí êðóïíûé óãîëü. È ëîøàäåé îí ïîäêîâûâàåò, è âñ¸ äåëàåò — è áîðîíû, è âñ¸ äåëàëè òóò.

18. har’ji [...] kuuðen l’eikkut šiäl’ mid on? | kuuðešš on vain täm | rug | rugua. AP: kerät’t’ih toðe? ker’ättih tòð rugua | rugua | meil’ ruavettih har’joi muaz’i | har’jattih pelvašt | vot || a har’joi ruavettih ei kaikin | vain ket mahettih | n’äm©i ruavettih har’joi || a har’joiÌ n’äil’l’ har’joimm pelvhi | ka kez’r’äimm n’äid pelvhì. AP: a kuin har’jua luajittih | mis’t’ä? a har’juu ruavettih šughešt po‡in || po‡ild šughi | ka is’kitäh po‡in | a šid šel’gi müt’t’en on korgia šuvaš | ka n’äidä korgz’i šughii i d’er’täh || d’er’täh šid’ har’joi ka©i ruavettih heis’t || ja pakaðu | pagad’i. AP: ðe©i pid’äw šilloin | ruga? rug da | hänen kun ruatah | šiwtah r’ihmoill ka šen’iin täšt | a šiid ertellah ka šen’in | ertellah hänen | ‡ül’kül’l’ i nabeijah tämän || ‡ül’kül’l’ nabeijah a šiid l’ämmitetäh rugua | ruguw l’ämmitetäh | hänen i zal’eijah | i vaaren i tämän kaiken i polu‡‡i‡ow har’ji.

Ùåòü [...] Ïîðàíèøü åëü, ÷òî ïîÿâèòñÿ òàì [â çàðóáêå]?  åëè òîëüêî æèâèöà ýòà, æèâèöà. ÀÏ: Ñîáèðàëè òîæå? Æèâèöó òîæå ñîáèðàëè, æèâèöó. Ó íàñ äåëàëè òàêèå ùåòè, ÷åñàëè [èìè] ë¸í. Âîò. À ùåòè íå âñå äåëàëè, ëèøü òå, êòî óìåë, ýòè è äåëàëè ù¸òêè. Ýòèìè ù¸òêàìè ìû ÷åñàëè ë¸í, [ïîòîì] ïðÿëè ýòî âîëîêíî. ÀÏ: À ùåòü êàê äåëàëè, èç ÷åãî? À ùåòü äåëàëè èç ùåòèíû ñâèíüè. Âîò êàê çàðåæóò ñâèíüþ, à ïî õðåáòó (‘ïî ñïèíå’) äëèííàÿ (‘âûñîêàÿ’) ùåòèíà, âîò ýòó äëèííóþ ùåòèíó ó ñâèíüè è âûäåðãàþò. Âûäåðãàþò, çàòåì âîò èç íå¸ è äåëàþò ùåòè. ß ïîêàæó, ïîãîäè. ÀÏ: Òàê æèâèöà è äåðæèò [ùåòèíó]? Æèâèöà, äà. Ùåòü (‘帒) êàê íàáåðóò, çàâÿæóò òóò íèòêàìè âîò òàê, à 54

çàòåì îòäåëÿþò âîò òàêèì îáðàçîì, ðàçäâèãàþò å¸, ãîëîâêàìè ëüíà è íàáüþò ýòî [îñíîâàíèå]. Íàáüþò ãîëîâêàìè ëüíà, à ïîòîì ðàçîãðåþò æèâèöó, ðàçîãðåþò å¸ è çàëüþò, è ðó÷êó, è âñ¸ ýòî [îñíîâàíèå]. Ùåòü è ïîëó÷èòñÿ.

19. maijošt kaikki ruavamm AP: šanokkua maidoh n’äh | mid’ä voi‡‡ow maijošta luad’ie? maijošt voit kaikki©šub luad’i || maijošt i pirošku pais’at©i sul‡inu pais’at || a maijott i kaørua et pai…’ | i kaøruu pais’at || maijošt kan’ešn ruatah rahkua | kuareœ. AP: kuin luajitah rahkua? rahkua kuin? | ustªi‡‡ow kr’ink | simit kuar’in | a patom šeiztat kiwguh | hin šiäl’ keittüw | rahk | i illaÌ vejat || händäh ei pi viikku pidiä | vejät i otl’ei‡et hänen | herašt | da marl’ašt l’äbi | herašt hänen || a patom©i panet puiz`ih ran’š pandih | puiz’ut muaz’et oldih ‡istoit | vain rahkah varoin | i puiz’ušš ka talvekš©i kopittih maiduw || muigid maidu ruavettih | ka©i jäl’l’i‡eštäh tuat muigid maidua | hiärot vejel’l’ i hl’ebai‡et | ken šuva‡‡ow kartoškanken a ken n’iin | hl’ebai‡‡ow || on vkusnoi i hüv || maidu täd šotkitah r’iašall maijoll | šügðül’l’. AP: a hera toko kunne män’i? a hèr kunne? | ðiivtall | a patom vet’ herall nal’ivaidih | konði pandih lavdz’ii ed kiviä || a heraÌ nal’eijah rahkat | a ostatkat ðiivtall mändih | po‡‡iloiÌ. AP: a bul’uo toko šüöd’ih? šüädih | i bul’uu šüädih. AP: a ðiivatalla annettihgo bul’uo? a ðiivtall bul’uu ei annett annettih herua || ðiivtall vain herua annettih. AP: rieškua maiduo kuin šüöd’ih? a r’iaškuu maidu nal’eijah mal’l’ah di luz’ikoill hl’ebaijah | kaikk per’eh ühešt mal’l’ašt. AP: kiwguah šeizatettihgo? maidu? | šeiztettih | kuimb! | toppi‡mah toppi‡‡ow vet’ | maed©on topiœ || ken šuva‡‡ow n’in paremb ‡em s²roi maid. AP: ka kuoriet kun keriät üht’eh koh? kuareœ | kuar’iin ker’iät | šeiztat padzen kiwguh kuar’inken | šiit©tämän heran sl’ei‡et | i mešai‡et | kolawtat void. AP: mil’l’ä toko kolawttija? här’kimz’el’l’ | oldih här’kimz’et muaz’et pikkurzet | kolawttuu void | i ka kolawtat voin a šit©topit voin || topit voin | ‡agrah | pais’at zdobn’ikkua il’i piroškat zdobnoit. AP: mis’s’ä toko voida piet’t’ih? oldih muaz’et kr’inkat | šuuret kr’inkat | i n’äis’s’ kr’inkois’s’ | nal’ei‡et 55

kr’inkat || hin hüüdüw voi | piäl’i‡‡ šualu panet | štobi n’imütüš guada ei oðawduis’ | daa | šualu. AP: kuore mänöw voiks’i | n’im©mid’ä viel’ä jiäw ših? šiäl’d vii jiäw pettmaid | pettmaijošš t䚚 pai…’ettih l’eibiä | i l’eibi pai…’ettih a šuurešš püh䚚 ei šüäd | jätettih s v ä t o i k s ’ || kuivtah zuuhkr’iks’ | a šìd rokku keittäh kuar’inken | i ka zuuhkr’ia murtetah i kuar’ill zabl’itah i šüwväh || a pettmaijošt©on l’eib äijäl’d jo hüv. AP: mih aštieh l’üpšijä? doin’ikkoih | oldih muaz’et doin’ikzet | doin’ikzeh l’üpšät. AP: a mit’t’ün’än’e ol’i | doin’iekka? ran’š oldih puuhzet doin’ikzet i törz’inken | daa | i törön’ ol’ | i kriškzet oldih heis’s’ || i©ka n’äin doin’ikz’inken i poldn’ill käwdih i kois’s’ l’üpšettih. AP: mon’i‡‡igo päiv䚚ä l’üpšet’äh l’ehmiä? eiðistäh | kuin kandaw n’in n’el’l’ kerdu päiv䚚 l’üpšät | a©to©i emämmän || a šiid jo kolmeh kerdah rubit | kolm kerdu l’üpšät. AP: l’ehmä kun verenken rubiew l’üpšämäh? ver’el’l’ l’üps’äw | ran’š šanottih | št jesl’i toko l’ehmän©all ‡irkkan’ prol’et’t’iw | to l’ehm rubuw ver’el’l’ l’üpšimäh | n’äm©muaz’et oldih pr’imitat || aa | a patom on viäl’ tä橚to kaa [...] | šatattaw l’ehm | me‡äšš©i | ka paimentah | šatattaw udret i l’ehm©moðiw ver’el’l’ l’üpšiä || nu ver’e’l’l’ poka l’üpšäw | kan’ešn täd maidua ei šüwv | er’is’©i l’üpšetäh | muah händäh©i l’üpšetäh | händäh ühteh ei l’üpšet. AP: a kuin hot’ l’e‡it’t’ih šilloin? a kuin l’e‡ittih? | ruavettih koivušt kol’‡ais’t | okšzen kattah koiv | i ‡er’es täd koivzešt kol’‡zešt l’üpšettih.

Èç ìîëîêà ãîòîâèì âñÿêîå ÀÏ: Ðàññêàæèòå î ìîëîêå, ÷òî ìîæíî èç ìîëîêà ïðèãîòîâèòü? Èç ìîëîêà ìîæíî ïðèãîòîâèòü âñ¸. Íà ìîëîêå (‘èç ìîëîêà’) è ïèðîæêè èñïå÷¸øü, è ñêàíöû èñïå÷¸øü. À áåç ìîëîêà è áëèíû íå èñïå÷¸øü, íà ìîëîêå æå — ïå÷¸øü è áëèíû. Èç ìîëîêà, êîíå÷íî, äåëàþò òâîðîã, ñìåòàíó. ÀÏ: Êàê äåëàþò òâîðîã? Òâîðîã êàê [äåëàþò]? Êðèíêà [ñ ìîëîêîì] óñòîèòñÿ, ñíèìåøü ñìåòàíó, à ïîòîì ïîñòàâèøü â ïå÷êó. Ìîëîêî òàì ñòâîðîæèòñÿ, âå÷åðîì è âûíåøü [èç ïå÷è]. Äîëãî äåðæàòü åãî íå íóæíî. Âûòàùèøü è ñîëü¸øü [ñ] íåãî ÷åðåç ìàðëþ ñûâîðîòêó, [îòäåëèøü] åãî îò ñûâîðîòêè. À ïîòîì è êëàä¸øü â êàäóøêè, ðàíüøå [â êàäóøêè] ñêëàäûâàëè. Òàêèå êàäóøêè áûëè, ÷èñòûå, òîëüêî ïîä òâîðîã (‘äëÿ òâîðîãà’), â êàäóøêå íà çèìó âîò è êîïèëè òâîðîã (‘êèñëîå ìîëîêî’). Ðàçâîäèëè êèñëîå ìîëîêî. Âîò ïîñëå, [çèìîé], ïðèíåñ¸øü òâîðîã (‘êèñëîå ìîëîêî’), ðàçìåøàåøü ñ âîäîé (‘íà âîäå’) è õëåáàåøü. Êòî ëþáèò 56

ñ êàðòîøêîé, à êòî ïðîñòî òàê õëåáàåò. Îíî âêóñíîå è õîðîøåå. Ýòîò òâîðîã îñåíüþ ðàçáàâëÿþò ñâåæèì ìîëîêîì. ÀÏ: À ñûâîðîòêà îáû÷íî íà ÷òî (‘êóäà’) øëà? Ñûâîðîòêà íà ÷òî (‘êóäà’)? Ñêîòó, à ïîòîì, êîãäà [ñâåðõó] íàêëàäûâàëè äîùå÷êè è ãí¸ò (‘êàìíè’), âåäü ñûâîðîòêîé çàëèâàëè êàäóøêó. Òâîðîã çàëüþò ñûâîðîòêîé, à îñòàòêè øëè ñêîòó, ñâèíüÿì. ÀÏ: À ïðîñòîêâàøó òîæå åëè? Åëè, è ïðîñòîêâàøó åëè. ÀÏ: À äàâàëè ëè ïðîñòîêâàøó ñêîòèíå? À ñêîòó ïðîñòîêâàøè íå äàâàëè, äàâàëè ñûâîðîòêó. ÀÏ: Êàê åëè ñâåæåå ìîëîêî? À ñâåæåå ìîëîêî íàëüþò â ìèñêó, äà ëîæêàìè è õëåáàþò. Âñÿ ñåìüÿ èç îäíîé ìèñêè. ÀÏ: Ñòàâèëè ëè [ìîëîêî] â ïå÷ü? Ìîëîêî? Ñòàâèëè, êàê æå! Òîïèòñÿ âåäü ìîëîêî, òîïèòñÿ, òîïë¸íîå ìîëîêî. Êòî ëþáèò, òàê îíî ëó÷øå, ÷åì ñûðîå ìîëîêî. ÀÏ: À ñìåòàíó âîò êàê ñíèìåøü â îäíó ïîñóäó? Ñìåòàíó, ñìåòàíó ñîáåð¸øü, ãîðøî÷åê ñî ñìåòàíîé ïîñòàâèøü â ïå÷êó. Çàòåì æèäêîñòü ñîëü¸øü è ðàçìåøàåøü, ñáèâàåøü ìàñëî. ÀÏ: ×åì îáû÷íî ñáèâàëè? Ìóòîâî÷êîé, ìóòîâêè áûëè òàêèå ìàëåíüêèå ñáèâàòü ìàñëî. È âîò ñîáü¸øü ìàñëî, à ïîòîì ìàñëî ðàñòîïèøü. Ðàñòîïèøü ìàñëî, [à] íà âûòîïêàõ èñïå÷¸øü ñäîáíóþ áóëêó èëè ñäîáíûå ïèðîæêè. ÀÏ:  ÷¸ì, îáû÷íî, ìàñëî õðàíèëè (‘äåðæàëè’)? Òàêèå êðèíêè áûëè, áîëüøèå êðèíêè, è â ýòèõ êðèíêàõ [õðàíèëè]. Êðèíêè çàïîëíèøü, îíî, ìàñëî, çàñòûíåò, ñâåðõó íàñûïëåøü ñîëè, ÷òîáû íèêàêàÿ ãàäîñòü íå ïîïàëà. Äà, ñîëüþ. ÀÏ: Ñìåòàíà ïðåâðàùàåòñÿ â ìàñëî, òàê òàì îñòàåòñÿ ÷òî åù¸? Òàì îñòàíåòñÿ åù¸ ïàõòà, íà ïàõòå ïåêëè õëåá. Õëåá ïåêëè, à â Âåëèêèé ïîñò íå åëè, îñòàâëÿëè íà Ïàñõó. Âûñóøàò íà ñóõàðè, à ïîòîì ñâàðÿò ñóï ñî ñìåòàíîé è âîò íàêðîøàò ñóõàðåé, çàáåëÿò ñìåòàíîé è åäÿò. À õëåá íà ïàõòå î÷åíü âêóñåí. ÀÏ:  êàêóþ ïîñóäó âû äîèëè?  ïîäîéíèêè, òàêèå ïîäîéíè÷êè áûëè, äîèøü â ïîäîéíè÷åê. ÀÏ: À ïîäîéíèê êàêîé áûë? Ïîäîéíè÷êè ïðåæäå áûëè äåðåâÿííûå è ñ ðûëüöåì, äà, è íîñèê áûë, è êðûøå÷êè áûëè íà íèõ. Ñ ýòèìè ïîäîéíè÷êàìè è õîäèëè â ïîëäåíü [íà äîéêó] è äîìà äîèëè [â íåãî]. ÀÏ: Ñêîëüêî ðàç â äåíü äîèëè êîðîâó? Ñíà÷àëà, êàê îòåëèòñÿ, òàê ÷åòûðå ðàçà â äåíü äîèøü, à òî è áîëüøå. Ïîòîì óæ íà òðè ðàçà ïåðåéäåøü, äîèøü òðè ðàçà. ÀÏ: Åñëè êîðîâà íà÷í¸ò äîèòüñÿ ñ êðîâüþ? Êîãäà êðîâüþ äîèòñÿ, òàê [ïðåæäå] ïîãîâàðèâàëè, ÷òî åñëè ïðîëåòèò 57

ïîä êîðîâîé âîðîáåé, òî êîðîâà íà÷í¸ò äîèòüñÿ êðîâüþ. Òàêèå áûëè ýòè ïðèìåòû. À ïîòîì òóò åù¸ âîò ÷òî: êîðîâà óøèá¸ò âûìÿ, â ëåñó âîò ïàñóò, óøèá¸ò, [òîãäà] êîðîâà ìîæåò äîèòüñÿ êðîâüþ. Íó à ïîêà äîèòñÿ êðîâüþ, ýòî ìîëîêî, êîíå÷íî, íå åäÿò, îòäåëüíî è äîÿò, [èëè] íà çåìëþ åãî âûäîÿò, âìåñòå åãî íå äîÿò. ÀÏ: À ëå÷èëè êàê æå òîãäà? À êàê ëå÷èëè? Äåëàëè èç áåð¸çû êîëå÷êî, áåð¸çîâûé ïðóòèê ñëîìàþò è äîÿò ÷åðåç ýòî áåð¸çîâîå êîëå÷êî.

20. ruis’t miärättih vakall AP: en’n’ein mil’l’ä toko mitattih i l’eibiä | šuolua? miärättih vakall | a vakašš©ol’i puud viiz’ nuaglua || vär’‡it oldih šuuret | vär’‡it oldih pa cent’er | pa šes’ ei kuuð puudua || kuuð puudu ol’ vär’‡ | a kolm puudua šanottih kolmpuudu vär’‡ | a kuuð puudu täm kul’i | kul’iks’ | kul’i daa || kuuð puudu kul’ | ka©i täl’l’ i miärättih | vaøz’ill. AP: a mid’ä hot’ toko mitattih ka©n’äin | vakoin da puudiin? jawhuu | ruis’t | i šiämend | pelvahan šiämend || nu | kaikki šub | mid polu‡it muašt || viäl’ bez’men’i̒ viäs’ittih l’eibiä i kaikki šub || täm©on pit’kän’ | tiäl’ kum©bur‡ukk pi䚚©i ka pit’kän’. AP: puuhin’e? ol’ puuhzii | puuhzet oldih | ka miwl©on | vot || puuhzet oldih i‡ ruavettih | at©oldih rawdzet | daa | i oldih to‡kzet heis’s’ || ka©i to‡kz’i müt’©i lugittih | äijäng viäs’iüw | nuaglan©al’ kakš nuaglu | kolm nuaglu | n’el’l’ nuagluw | viiz’ nuaglu || kel’l’©ol’ puudah šua | vot || puudašš©ol’ vet’ | n’el’l’kümmend nuaglua. AP: a suaharuo kuin müöd’ih? a suaharuo müädih | ol’ kaikenjüœ’z’ii piäl’öi | ol’i šuur’i piä | muaz’et oldih korgit i piäl’öiks’i ku‡uttih | a ol’i piänembz’ii || ol’i i pikkaran’ | kakši nuaglu pualenken piähüt’ | i muaz’ii ol’i | a kaikk oldih piähüt’.

Ðîæü ìåðèëè ìåðîé ÀÏ: ×åì ðàíüøå ìåðèëè õëåá è ñîëü? Ìåðèëè ìåðîé, à â ìåðå áûë ïóä [è] ïÿòü ôóíòîâ. Ìåøêè áûëè áîëüøèå, ïî öåíòíåðó áûëè ìåøêè, ïî øåñòü ïóäîâ. Ìåøîê áûë øåñòü ïóäîâ, à íà òðè ïóäà, [òàê] ãîâîðèëè: òð¸õïóäîâûé ìåøîê. À øåñòü ïóäî⠗ ýòî êóëü, êóë¸ì [íàçûâàëè], êóëü, äà. Øåñòèïóäîâûé — ýòî êóëü. Ýòèì âîò è ìåðèëè, ìåðî÷êàìè. ÀÏ: À ÷òî æå ìåðèëè ïðåæäå âîò òàê, ìåðàìè äà ïóäàìè? Ìóêó, ðîæü è ñåìåíà, ëüíÿíîå ñåìÿ. Äà âñ¸, ÷òî ïîëó÷èøü îò çåìëè. 58

Âçâåøèâàëè åù¸ áåçìåíîì õëåá äà âñÿêîå äðóãîå. Ýòîò [ðû÷àã] äëèííåíüêèé, çäåñü íà êîíöå áóäòî óòîëùåíèå, òàêîé ïðîäîëãîâàòûé [ðû÷àã]. ÀÏ: Äåðåâÿííûé? Áûëè äåðåâÿííûå, áûâàëè è äåðåâÿííûå. Ó ìåíÿ âîò èìååòñÿ. Âîò. Áûëè äåðåâÿííûå, ñàìîäåëüíûå, áûëè è æåëåçíûå, äà, è íà íèõ ìåòêè (‘òî÷êè’) áûëè. Âîò ïî ìåòêàì (‘òî÷êàì’) è ñ÷èòàëè, ìíîãî ëè âåñèò: ôóíò èëè äâà ôóíòà, òðè ôóíòà, ÷åòûðå ôóíòà, ïÿòü ôóíòîâ. Ó êîãî-òî áûëî [è] äî ïóäà. Âîò.  ïóäå áûëî âåäü ñîðîê ôóíòîâ. ÀÏ: À êàê ïðîäàâàëè ñàõàð? À ñàõàð — áûëè âñåâîçìîæíûå ãîëîâû. Áûëà êðóïíàÿ ãîëîâà, òàêèå âûñîêèå áûëè, è íàçûâàëè ãîëîâàìè. À áûëè è ïîìåíüøå, áûëà è ìàëåíüêàÿ, äâà ñ ïîëîâèíîé ôóíòà ãîëîâêà, áûëè è òàêèå, ãîëîâêàìè âñ¸ áûëî.

21. muad javottih arboi mütten AP: n’üt šanokkua | kuin ennein muada javottih? di©muad javottih | äijäg ken ottaw i ken äijäg moðiw ruadua || a©to luakšittih muad | patamušto hin | eij©ollun vägiä | ruadua muad | vot || pr’itom ka n’äm bob²lkat oldih | akat el’ettih | n’äm kaikin šub luakšittih muad | i täd muad annettih ken ottaw vain | kel’l’ šuaw ruaduw || daa | zna‡it heil’ [...] pellot javtah | nu hänel’l’©i ol’i | t䚚©arvašš©ol’i | omašš©arvašš i viärahašš©arvašš | jesl’i©di hin tämän polossan oœ n’ämän muan | hiän i toizešš©arvašš oldih polossat || a©to jesl’i©d ühešš koh | to kaikk polossat ollah ühešš©arvašš || ei ühešš©arvašš hän’el’l’ üks’ polost t䚚 koh a toin’ | edembin viäl’ | ka arboi mütten javottih. AP: nu©i polossat oldihgo l’eviet? henghil’zet eij©oldu l’evit | kakšhenghin’ kan’ešn l’evimbin’©ol’ | pual’itois’t henghin’ | n’äid jo©i n’ägü || a henghin’ e©jollun l’evi. AP: suamoi l’evie mit’t’ün’än’e polosta toko ol’i? suamoi l’evì? | kahteh hengeh pualenke | ka meil’©oldih polossat || muwvennðill ol’ii dað©ii kolmhengeh polossat [...] AP: oldih polossam©piät? polossam©piä | händä | moð vooruga on t䚚 koh©il’ mi on | händä ei voi kündiä || i jätettih polossam©piäl’öi | a n’äidä n’iitettih travah | polossam©piäl’öi || il’ pr’imern ka polostah ei lugi‡eœ | a oldih kül’äh jo mändih | a kül’äl’l’ šilloin javottih travua.

Çåìëþ äåëèëè ïî æðåáèþ ÀÏ: Òåïåðü ðàññêàæèòå, êàê ïðåæäå äåëèëè çåìëþ? Äà, çåìëþ äåëèëè [òàê]: êòî ñêîëüêî âîçüì¸ò, êòî ñêîëüêî ìîæåò îáðà59

áîòàòü. Áûëî, ÷òî è áðîñàëè çåìëþ, ïîòîìó ÷òî íå õâàòàëî ñèë îáðàáîòàòü çåìëþ. Ïðèòîì âîò ýòè áîáûëè áûëè, ñòàðóøêè, îíè âñå îñòàâëÿëè çåìëþ, è ýòó çåìëþ îòäàâàëè, êòî òîëüêî âîçüì¸ò, ó êîãî åñòü ñèëû îáðàáîòàòü. Äà. Çíà÷èò, ïîëÿ èì ïîäåëÿò. Íó, áûâàëî, ÷òî ó äîìîõîçÿèíà â ýòîì íàäåëå (‘æðåáèè’) [ïîëîñà], â ñâîåì íàäåëå è â ÷óæîì íàäåëå. Åñëè îí âçÿë ýòó ïîëîñó, ýòó çåìëþ, ó íåãî ìîãëè áûòü ïîëîñû è â äðóãîì íàäåëå. À åñëè â îäíîì ìåñòå, òî âñå ïîëîñû áûëè â îäíîì íàäåëå, åñëè íå â îäíîì íàäåëå (‘æðåáèè’), [òî] ó íåãî îäíà ïîëîñà â ýòîì ìåñòå, à äðóãàÿ — åù¸ äàëüøå. Âîò ïî íàäåëàì (‘æðåáèÿì’) è äåëèëè. ÀÏ: À ïîëîñû øèðîêèå ëè áûëè? Äóøåâûå øèðîêèìè íå áûëè, íà äâå äóøè, êîíå÷íî, ïîøèðå, ïîëóòîðíûå æå — ýòè óæå çàìåòíû. À äóøåâàÿ [ïîëîñà] áûëà íåøèðîêàÿ. ÀÏ: Êàêàÿ ïîëîñà áûëà ñàìàÿ øèðîêàÿ? Ñàìàÿ øèðîêàÿ? Íà äâå ñ ïîëîâèíîé äóøè, ó íàñ âîò áûëè [òàêèå] ïîëîñû. Ó èíûõ áûëè ïîëîñû äàæå íà òðè äóøè. ÀÏ: Áûëè êîíöû ïîëîñ? Êîíåö ïîëîñû, åãî [îñòàâëÿþò], ìîæåò íà ýòîì ìåñòå îâðàã, [÷òî] âñïàõàòü åãî íåëüçÿ, êîíöû ïîëîñ è áðîñàëè, è ýòè íåóäîáüÿ âûêàøèâàëèñü íà ñåíî. Èëè, íàïðèìåð, [ó÷àñòêè] âîò íå îòíîñèëèñü (‘íå ñ÷èòàëèñü’) ê ïîëîñå, à áûëè [íè÷üèìè]. [Îíè] øëè óæå äåðåâíå, è òîãäà äåëèëè ïîêîñ (‘òðàâó’) íà äåðåâíþ.

22. l’eikkaw AP: tulow l’eikkavo | kiireh aiga? nu©ka | ruis’ kun ker’giw | eiðis’t vet’ hein’i ubraijah | hein’ät || šilloin oldih puun’at | puun’ih ved’imm | heinii pan’imm | rugloih panemm | a rugloist vejämm kod’ih jo kuivumm sovs’em i vejämm kod’ih || a ruis’t l’eikkuamm snoppih | snoppì šeiz’attim kuul’hih | a kuul’aš©on kümmenen snoppua | kümmenen snoppua i kuul’aš || i šeiztat viiz’ kuul’ašt ühteh i kümmenen kuul’ašt ühteh | štob©ois’ lug || kuin©on viiz’ kuul’ašt i kümmenen kuul’ašt | ühtee šeiz’attim || kagru toð sami³ | toð kuul’ahih šeiz’attim | snoppih šivomm | kuul’ihih šeiztamm | a šid’ snopist i vejämm kod’ih. AP: kagrua äijiingo snoppaz’iin pan’ija? a kagru toð kümmenen snoppua | daa | kagru šen’in šeiz’attim vet’ | ühel’l’ pualell viiz’ snoppuu i toiz’ell pualell viiz’ snoppù i l’iäw kümmenen snoppua. AP: a ruista i kagrua üht’eh rukah šeizattija? ei | ruis’t toizeh luaduh šeiztettih || ruis’t ka katkut snopan | šid krugom panet tiäl’d päin snopan i tiäl’d päin | a šiid tiäl’d päin snopan || a šid viäl’ | da | krugom a šid kolpkan ruavat hänel’l’ | kümmeneš©ol’ kolpakk || da | ka šen’iin || pelvašt tòð | d’er’immä | šilloin vet’ käz’il’öil’l’ d’er’imm | d’er’imm 60

snoppih | a šid’©i šeiztamm toð kümn’iin snoØz’iin | šeiztamm || a pelvašt kolot’t’im kaikk käz’il’öil’l’ | toltuškoill || tok©kuin puimzen loppiitah i šantah | «miwl huamen pomolotkat | kaikk puimin’ | pidäw pais’tu hos’ kaørua al’©mid’ viäl’ pais’tua» || i©ka pai…’tah | a ken mòð©i ‡ekuškzen tuaw. AP: toin’e toizella awtettihgo ruadua sus’iedat? awtettih | awtettih || tok talghoh käwdih | ken ei | ei kel’l’©ollun | muwven zabal’eªit il’ mid | ei šua i‡el’l’ l’eikat | na‡it talghoh käwdih || ii ruis’t l’eikkumah al’ pelvašt d’er’mäh | awteldih | toin’ toiz’ell awteldih. AP: a šid’ä©i vaštah tullah jo awttamah? a šid’©i vaštah | ken šiäl’ kon‡iw | i awtetah || herneht vet’©i | ubraidih kiir’hettih ubraiji | štob herneh vihmah ei oðawduis’ || jesl’i©d herneh vihmah oðawduw | to hin uid’iw kaikk©šub | palg avawduw i uid’iw kaikk šub | i händä starai‡i‡ettih kunna©but’t’en pomeššen’jah vediä || r’iiheh i r’iihen piäl’l’ noššettih il’i puun’ih | ka šen’iin herneht ruavettih. AP: a kuin händ’äh puidih? a puidih br’iuðoill | šilloin kaikk br’iuðoill puidih | ammuin || a ina‡ kuin viäl’ puiji? | br’iuðoill!

Æàòâà ÀÏ: Æàòâà ïîäîéäåò, ïîðà ñòðàäíàÿ? Íó âîò ðîæü êàê ïîñïååò, — ñíà÷àëà âåäü ñåíî óáèðàþò, ñåíî. Ñåííûå ñàðàè òîãäà áûëè, â ñàðàè [ñåíî] ñâîçèëè, óáèðàëè. Ñëîæèì â êîïíû, à èç êîïåí ïðèâåç¸ì äîìîé. Âûñóøèì õîðîøåíüêî è ñâåç¸ì äîìîé. À ðîæü æí¸ì â ñíîïû, ñíîïû ñòàâèëè â ñóñëîíû, â ñóñëîíå äåñÿòü ñíîïîâ, äåñÿòü ñíîïî⠗ è ñóñëîí. È ñòàâèøü ïî ïÿòü ñóñëîíîâ è äåñÿòü ñóñëîíîâ âìåñòå, ÷òîá ñ÷¸ò áûë. Êàê íàáåð¸òñÿ ïÿòü ñóñëîíîâ è äåñÿòü ñóñëîíîâ, ìû ñòàâèëè [èõ] âìåñòå. Îâ¸ñ — òàêæå â áàáêè ñòàâèëè. Ñâÿæåì â ñíîïû, ïîñòàâèì â áàáêè, à çàòåì èç áàáîê è ñâîçèì äîìîé. ÀÏ: Ìíîãî ëè ñíîïîâ îâñà [â áàáêó] ñòàâèëè? À îâñà òîæå äåñÿòü ñíîïîâ. Îâ¸ñ âåäü òàê ñòàâèëè: ïÿòü ñíîïîâ íà îäíîé ñòîðîíå è ïÿòü ñíîïîâ íà äðóãîé ñòîðîíå, è ïîëó÷èòñÿ äåñÿòü ñíîïîâ. ÀÏ: À ðîæü è îâ¸ñ ñòàâèëè îäèíàêîâî? Íåò, ðîæü ñòàâèëè íà èíîé ëàä. Ðîæü âîò êàê: ïðèãí¸øü ñíîï, çàòåì ñòàâèøü êðóãîì, ñ ýòîé ñòîðîíû ñíîï, ñ ýòîé, ïîòîì è ñ òîé ñòîðîíû. À çàòåì åù¸ êðóãîì, à ïîòîì íà ñóñëîí ñäåëàåøü êîëïàê. Äåñÿòûé ñíîï — êîëïàê, äà. Âîò òàê. ˸í òîæå âûòåðåáèì, òîãäà âåäü âðó÷íóþ òåðåáèëè, âûòåðåáèì è â ñíîïû. À ïîòîì è ïîñòàâèì, òîæå ïî äåñÿòü ñíîïèêîâ ñòàâèì. À îêîëà÷èâàëè ë¸í âñ¸ âðó÷íóþ, âàëüêàìè. À êàê çàêîí÷àò ìîëîòüáó, ñêàæóò: «Ó ìåíÿ ñåãîäíÿ ïîìîëîòêè, ìîëîòüáà âñÿ — íàäî èñïå÷ü õîòü áëèíîâ èëè ÷òî-ëèáî òàêîå èñïå÷ü». Âîò è èñïåêóò, à êòî ìîæåò — è ÷åòâåðòèíêó ïðèíåñ¸ò. 61

ÀÏ: Ïîìîãàëè ëè ñîñåäè äðóã äðóãó â ðàáîòå? Ïîìîãàëè, ïîìîãàëè. Íà òîëîêó îáû÷íî õîäèëè, êòî íå [ìîã], ó êîãî íå áûëî [ïîìîùíèêîâ]. Èíîé çàáîëååò èëè ÷òî [ñëó÷èòñÿ], ñàìîìó íå ñæàòü, çíà÷èò, õîäèëè òîëîêîé æàòü èëè ë¸í òåðåáèòü, ïîìîãàëè äðóã äðóãó. ÀÏ: À çàòåì è òåáå ïðèäóò óæå ïîìîãàòü? À ïîòîì è òåáå (‘â îòâåò’) êòî òàì êîí÷èò è ïîìîæåò. Ãîðîõ âåäü óáèðàëè, ñïåøèëè óáðàòü, ÷òîá íå ïîïàë ïîä äîæäü. Åñëè ãîðîõ ïîïàä¸ò ïîä äîæäü, òî îí âåñü âûñûïëåòñÿ (’óéä¸ò’). Ñòðó÷îê ðàñêðîåòñÿ è âåñü âûñûïëåòñÿ, ñòàðàëèñü åãî âûâåçòè êóäà-ëèáî â ïîìåùåíèå.  ðèãó è íà ïîâåòü ðèãè ïîäíèìàëè èëè â ñåííîé ñàðàé. Âîò òàê ãîðîõ óáèðàëè. ÀÏ: À êàê åãî ìîëîòèëè? À ìîëîòèëè öåïàìè, òîãäà â ñòàðèíó âñ¸ îáìîëà÷èâàëè öåïàìè. À êàê åù¸ èíà÷å ìîëîòèòü [ãîðîõ]? Öåïàìè! ä. Íîâîå (n o w v o i ) Ìèõàéëîâà Ô¸êëà Íèêèòè÷íà, 1896 ã. ðîæä. Ìàãí. ê. 1227. Çàï. 1969 ã.

23. ajeluš t ’ v e r ’ i h AP: šano | kuin t’üö t ’ v e r ’ i h ajel’ija hebozella? täm t’äh i šanuo? | a kuuluw täm? || müä ajil’imm hebzell t ’ v e r ’ i h | en üks’in | mü ajil’imm d’äd’änken tuattuu t’iäd’el’mäh v bal’n’icu | vön’ü bol’n’i‡ašš šiäl’ || i l’äks’imm šes’ ‡asof s utra. AP: aivokkazeh huomnekšella | da? da da da | kuuð ‡iäs’ü huamnekšell | i ka šiäl’ ol’imm | šiäl’ i ol’i svidan’jan anœih tuatonken || i šiäl’d tul’imm | ol’i jo naverno nu šes’ ‡asof toð ildu. AP: zna‡it päiv䚚ä i kergijä? da päiv䚚©i ajil’imm hebzell | t’el’gäl’l’i || z u p ‡ o v al’ kuin©on u l ’ l ’ a n o v s k | ol’ gorot || ‡uajuw vain šiäl’ joimm | i päivän aloh tul’imm. AP: üheššä koh t’üö vain i šeizawduja? da da da | šiäl’däš ajus’s’a || da | ‡uajuw joimm ‡ainoiss. sus’ieda: u l ’ j a n o v s k on s’elo. FM: ‡uajuw joimm | ‡uajuw joimm i kod’ih tul’imm | toð tul’imm šinpin i tul’imm || illall | jo ðiivatt kois’s’©ol’ | mü keðäl’l’ ajil’imm | t’el’gäl’l’ä || da | hebon’ n’i‡avo ol’ | män’i || šin’n’ män’imm n’imid vet’ män’imm | n’imid eij©ollun t’el’g䚚 | vain ištuimm ed hein’i ol’ vähän’ | i doid’imma || hebon’ eij©ollun vovs’o pàh. AP: ušto dorogalla viel’ä hevos’t’a šüöt’t’ijä? emmä! | vain ka ‡uajua pok joimm || mid’ müä šüättim | kois’s’ šöi | šüättim šiäl’ pok | šiäl’ svidan’ji ol’i | da | šöi. 62

k n ’ a ð o i l l ka vedl’imm par’ki | hebzell | t䚚 l’äšš ol’i || päev valguw i l’ähemm par’kinken | i t’iäl’d tulemm müä päiväl’l’ | t䚚©on l’äšš.

Ïîåçäêà â Òâåðü ÀÏ: Ðàññêàæè, êàê âû åçäèëè íà ëîøàäè â Òâåðü? Ýòî ñþäà [â ìèêðîôîí] è ãîâîðèòü? À ýòî ñëûøíî? Ìû íà ëîøàäè åçäèëè â Òâåðü. ß íå îäíà, ìû ñ äÿäåé åçäèëè íàâåñòèòü îòöà, â áîëüíèöó, òàì îí ëåæàë â áîëüíèöå. È âûåõàëè ìû â øåñòü ÷àñîâ óòðà. ÀÏ: Ðàíåíüêî ñ óòðà, äà? Äà, äà. Äà, â øåñòü ÷àñîâ óòðà. È âîò áûëè ìû òàì, ñâèäàíèå ñ îòöîì ðàçðåøèëè. À îòòóäà âåðíóëèñü âå÷åðîì, íàâåðíî, áûëî øåñòü ÷àñîâ. ÀÏ: Çíà÷èò, çà äåíü è óñïåëè? Äà, çà äåíü è ñúåçäèëè íà ëîøàäè, íà òåëåãå. Çóáöîâ èëè êàê [åãî], Óëüÿíîâñêîå, ãîðîä áûë. ×àþ ëèøü òàì ïîïèëè è çà äåíü âåðíóëèñü. ÀÏ: Âû òîëüêî â îäíîì ìåñòå è îñòàíàâëèâàëèñü? Äà. Äà, âîçâðàùàÿñü îòòóäà. Äà, ÷àþ ïîïèëè â ÷àéíîé. Ñîñåäêà: Óëüÿíîâñêîå — ñåëî. ÔÌ: ×àþ ïîïèëè, âûïèëè ÷àþ è äîìîé ïîåõàëè.  òîò æå äåíü è âåðíóëèñü, âå÷åðîì è ïðèåõàëè. Ñêîòèíà áûëà óæå äîìà, åçäèëè ìû ëåòîì, íà òåëåãå. Äà. Ëîøàäü áûëà íè÷åãî, [áûñòðî] øëà. Åõàëè òóäà ïîðîæíÿêîì âåäü, åõàëè, íè÷åãî íå áûëî â òåëåãå, òîëüêî ìû ñèäåëè, äà ñåíà íåìíîãî áûëî, è ñúåçäèëè. Íå ñîâñåì ïëîõàÿ áûëà ëîøàäü. ÀÏ: Ïî äîðîãå, íàâåðíî, ëîøàäü åù¸ êîðìèëè? Íåò, òîëüêî ïîêà ÷àé ïèëè. Ñ ÷åãî êîðìèòü — äîìà ïîêîðìèëè, êîðìèëè òàì [â Òâåðè], ïîêà ñâèäàíèå áûëî, ïîåëà.  Êíÿæüè Ãîðû íà ëîøàäè âîçèëè âîò èâîâîå êîðü¸, òóò áëèçêî. Ðàññâåòåò äåíü, ìû è îòïðàâèìñÿ ñ êîðü¸ì. È îòòóäà ìû âîçâðàùàåìñÿ äí¸ì, òóò áëèçêî.

24. kuin šaimm d’enguw AP: parkie kuh aigah kissotta? keviäl’l’ | kisku‡‡ow hüviin | ka©i kisku‡‡ow hüviin | emämmän i d’er’it par’ki | i vot k n ’ a ð o i l l i ved’iß toð hebzell || a o k s ’ i n j a | i z u p ‡ o v a h n’ikak? || en t’iji ku‰ mänöw par’k | nu | mänöw kooð nahkoi ruatah || i s’ei‡as vet’ par’ki ottah ka d’er’tah | s’ei‡as doroðe plot’ut | šilloin©ol’ n’ikak äijäg? | d’isjat’ kopejok kuiv puuda || da | kuivašt | a n’üt’t’en makšetah par’kis’t äijän | dvaccit’ n’ikak enämb | o k s ’ i j i ? | nu vot || a n’üt’t’en enämbi | n’üt’t’en jo meil’©ei šua i d’er’i par’ki. 63

AP: viel’ä moðot mit’üt’t’ä zarabotkua toko ol’i? a iäl’l’ vil’ ol’ zarabotk | ka ol’ meil’ imin’ji ka šiäl’ | to pod’oušinah käüdih ket | šin’n’e ruadmah || pod’oušinall d’en’ rabotaªiš | tak skol’ šiäl’ zarabotaªiš | i makštah || mid’ zastuwtah | miän k l a v d ’ i ka šiäl’ šanuu | tuaht vejettih | tuaht vejettih || a šiäl’d üks’ miän tuattuo t’iäd’i galhovoin’ | oks’in’ji uroš | i šanow | «kenen šiä t’üt’t’©olet | f o m a n m i k i n »? | hin šanow | «da» || «nu ka l’ähet kod’ih i šan tuatollaš | tulgah [...]». ka täšt šüvin pod’oušinah i kävüiß | t䚩šüvit’ što baªir’in | baªir’in muall kävel’ miän ðiivatt täh kül’i || a miä ol’iin vain ühen päivän šiäl’ snoppua vejiß | pod’oušinah | pod’oušinah || patom šivoin praud | ka täšt šüvin pod’oušinašš i rabotal’i | bajir’ill i ruadoimm || n’äm©i zarbotkat | ðiivatt vain | ðiivatt || a vil’ par’kih kun kävüiß hänen muall | storoð vil’ tavottel’ | tavottel’ | ei andan©i par’ki kiskuw. AP: hän’en me‡‡ä ol’i? hänen da | a müä me‡äšš kiskoimm par’ki | storoð il’ upraul’aššoi tavottaw i vedäw miät i v n o w s k o i h . AP: zna‡it hänen pellot | me‡ät oldih? daa | nu©ka awgia | n’in ka me‡ä̒ meil’©on šiäl’ gran’ica || täm©ol’ zna‡it t’iäl’ | a ðe ol’ bajarskoi i šantah | «ka on bajarskoi | bajarskoi me‡‡ i bajarskoi mua | baªir’in». AP: ken hän’el’l’ä ruado? ruado | vot pololkoi ol’i | jäl’l’i‡ekš pololki naz²val’is’ rabo‡ije | t’üt’et vihdivaidih || i n’ektrie miän kül’zet käwdih pod’oušnah | ka miän k l a u d ’ i kävü | o k s ’ i n ’ j i | miwn šiðär’ käv || patom kävü i p a l a g | t’üt’öt | zna‡it i miän t’üt’öt šin’n’e käüdih || i viäl’ kül’hiz’et | da n’ei̒ makšettih | da min makšettih! | n’imid po‡t’. AP: hän’el’l’ä šuwri imen’jä ol’i? kan’ešn šuur’i | mid’äin! | i sadu ol’i | sad ka tänne ol’i k re‡ki || a mi b²valo mänemme | mänemm obidn’all kir’ikköh šiäl’ | šiäl’d aššumm©i juablokkua vorui‡iß || i storoð dogd’iw kiruw | a ei dogd’i i viämm en t’iiji äijäng (ñìå¸òñÿ). AP: šuwri sadu ol’i | da? šuwr’ šuwr’ | i i v n a m p ä i v ol’ | prazn’ik i šiäl’ turg ol’i okolo | kir’iköl’l’üän turg ol’i || i ka l’äks’immä | ühešš mändih vas’il’efskoizet br’ihat meinken || a üks’ br’ih i šanow | «olgu t䚚 | mi tuan t’eil’ juablokkua». AP: nu©i toi juablokkua? aivin©ol’ äijäl’d’ boikoi | müä emm ruahkin männ | hin meil’ i toi | «šüägü» | šanow | «vain el’gü šanokkua | ken toi» | ken? | s ’ e n ’ k vas’il’jeskoi | jevo uš n’et | prawd || a mü var’jimm voruimah männ patamu var’jimm storðuw | a hü vot sn’imal’i pradaval’i | a tak n’e daval’i nam varavat’ | vot || a täm©ol’ šulhan’ äijäl’d’ boikoi | šanow | «nuw t’einken propd’it!» | ka meil’©i tuaw | a mü issumm šil’ | kust²llu vuatamm.

64

Êàê ìû çàðàáàòûâàëè äåíüãè ÀÏ:  êàêóþ ïîðó äåð¸òå èâîâîå êîðü¸? Âåñíîé îòäèðàåòñÿ õîðîøî, õîðîøî îòäèðàåòñÿ, äà è áîëüøå íàäåð¸øü êîðüÿ.  Êíÿæüè Ãîðû è âîçèëè òàêæå íà ëîøàäè. À Àêñèíüÿ íèêàê è â Çóáöîâ [âîçèëà]? Íå çíàþ, êóäà èä¸ò èâîâàÿ êîðà. Íó, èä¸ò, êîãäà êîæè âûäåëûâàþò. Âåäü è ñåé÷àñ êîðó ïðèíèìàþò, äåðóò, ñåé÷àñ äîðîæå ïëàòÿò. Ðàíüøå ñêîëüêî æå áûëî? Íèêàê äåñÿòü êîïååê ïóä ñóõîé [êîðû], äà, çà ñóõîå. À íûí÷å ïëàòÿò çà êîðü¸ ìíîãî: äâàäöàòü [ðóáëåé], Àêñèíüÿ, èëè âðîäå áîëüøå? Íó, âîò. À òåïåðü óæ áîëüøå, ìû íå ìîæåì êîðü¸ äðàòü. ÀÏ: Ìîæåò åù¸ êàêèå çàðàáîòêè áûâàëè? À ïðåæäå çàðàáîòîê áûë åù¸ [òàêîé]: ó íàñ âîò òàì èìåíèå áûëî, òàê êòî õîäèë [è] òóäà íà ïîä¸íùèíó ðàáîòàòü. Íà ïîä¸íùèíå äåíü îòðàáîòàåøü, òàê ñêîëüêî òàì çàðàáîòàåøü, ñðàçó è çàïëàòÿò. [Äåëàëè], ÷òî çàñòàâÿò. Âîò ê ïðèìåðó ñêàçàòü, íàøà Êëàâäèÿ òàì íàâîç âîçèëà, âîçèëè íàâîç, à îäèí ãàëàõîâñêèé îòòóäà, ìóæ Àêñèíüè, çíàë íàøåãî îòöà. È ãîâîðèò: «Òû, äåâóøêà, ÷üÿ? Íèêèòû Ôîìè÷à?» Îíà îòâå÷àåò: «Äà». «Íó, âîò, [êàê] ïîéä¸øü äîìîé è ñêàæè îòöó, ÷òîáû ïðèø¸ë ñþäà». Èç-çà òîãî, ÷òî íà áàðñêóþ, áàðèíà çåìëþ íàø ñêîò õîäèë â òó äåðåâíþ, ìû è õîäèëè íà ïîä¸íùèíó. À ÿ áûëà òàì òîëüêî îäèí ðàç, íà ïîä¸íùèíå ìû âîçèëè ñíîïû. Ïîòîì, ïðàâäà, ÿ âÿçàëà [ñíîïû]. Âîò ïî ýòîé ïðè÷èíå íà ïîä¸íùèíå è ðàáîòàëè, íà áàðèíà ðàáîòàëè. Ýòî è áûëè çàðàáîòêè. Òîëüêî ñêîò, ñêîò [ïàññÿ]. À åù¸ êàê-òî ìû õîäèëè íà åãî çåìëþ äðàòü êîðü¸, åù¸ ñòîðîæ íàñ âûãîíÿë. Ãíàë, íå äàâàë è èâîâóþ êîðó äðàòü. ÀÏ: Ëåñ áûë åãî? Äà, åãî, à ìû â ëåñó äðàëè èâîâóþ êîðó. Ñòîðîæ èëè óïðàâëÿþùèé ïîéìàåò è ïðèâåä¸ò â Èâàíîâñêîå. ÀÏ: Çíà÷èò, ïîëÿ, ëåñà áûëè åãî? Äà, íó âîí ïîëÿíà [ó äîðîãè], òàê â ëåñó âîò òàì — ãðàíèöà. Ýòî áûëî, çíà÷èò — çäåñü [íàøå], à òî, äàëüíåå — áàðñêîå. È ñêàæóò: «Ýòî — áàðñêîå, áàðñêèé ëåñ è áàðñêàÿ çåìëÿ, ýòî — áàðèíà». ÀÏ: Êòî íà íåãî ðàáîòàë? Ðàáîòàëè? Äà ïîëîëüùèöû áûëè, ïîòîì ïîëîëêàìè íàçûâàëèñü ðàáî÷èå; äåâóøêè õîäèëè, è íàøè äåðåâåíñêèå íåêîòîðûå õîäèëè íà ïîäåíùèíó. Íàøà Êëàâäèÿ âîò õîäèëà, Àêñèíüÿ, ìîÿ ñåñòðà õîäèëà. Ïîòîì õîäèëà Ïåëàãåÿ — äåâóøêè, çíà÷èò, è íàøè äåâóøêè òóäà õîäèëè. È åù¸ [äðóãèå] äåðåâåíñêèå, è òåì ïëàòèëè. Äà ÷òî ïëàòèëè? Ïî÷òè íè÷åãî! ÀÏ: Ó íåãî áûëî áîëüøîå èìåíèå? Êîíå÷íî, áîëüøîå! ×òî òû! È ñàä áûë. Ñàä áûë äîñþäà, äî ðå÷êè. À ìû, áûâàëî, ïðèä¸ì, ïðèä¸ì íà îáåäíþ â öåðêîâü òàì, à êàê èä¸ì îáðàòíî — âîðóåì ÿáëîêè, Ñòîðîæ óâèäèò è ðóãàåò, à íå óâèäèò, òàê óíåñ¸ì. Óæ íå ïîìíþ, ìíîãî ëè (ñìå¸òñÿ). ÀÏ: Ñàä áîëüøîé áûë? 65

Áîëüøîé, áîëüøîé. Áûë ïðàçäíèê Èâàíîâ äåíü, è òàì ÿðìàðêà áûëà, îêîëî öåðêâè ÿðìàðêà áûëà, è âîò ìû ïîøëè òóäà, ñ íàìè âìåñòå âàñèëüåâñêèå ïàðíè øëè. À îäèí ïàðåíü è ãîâîðèò: «Áóäüòå çäåñü, ÿ ïðèíåñó âàì ÿáëîêîâ». ÀÏ: Íó è êàê, ïðèí¸ñ ÿáëîê? Î÷åíü áîéêèé áûë, à ìû íå ïîñìåëè çàéòè. Îí íàì è ïðèí¸ñ. «Åøüòå, — ãîâîðèò, — òîëüêî íå ïðîãîâîðèòåñü, êòî ïðèí¸ñ». Êòî æå áûë? Ñåíüêà âàñèëüåâñêèé, åãî, ïðàâäà, óæå íåò. À ìû áîÿëèñü èäòè âîðîâàòü, ïîòîìó ÷òî ñòoðîæà ïîáàèâàëèñü. À îíè âîò ñíèìàëè [ÿáëîêè] è ïðîäàâàëè, à íàì òàê âîðîâàòü íå ïîçâîëÿëè. À ýòîò ïàðåíü (‘æåíèõ’) áûë î÷åíü áîéêèé, ãîâîðèò: «Íó, ñ âàìè ïðîïàä¸øü». Âîò íàì è íîñèë. À ìû ñèäèì òàì, ó êóñòîâ, æä¸ì.

25. kir’ikk i v n o w s k o i s ’ s ’ AP: kirikköh t’üö toko i v a n o w s k o i h kävel’ijä? da | obidn’alla | sluuðba ol’ i i v n a m ©päivän | n’e znaju müt’üš ‡isl©on | praz’n’ik šiäl’ i turgu || zna‡it targaval’i i gul’aidih | oo müt’üš | iäl’l’ nardu ol’i uimu || šiäl’ b²val ildah šua i gul’ai‡emm | i ka‡omm narduw. AP: aivoingo sluwðba zavod’ie‡i | viikongo män’i? šes’ ‡asoo | šes’ ‡asoo zautr’en’i män’i | aivoin | a šid’ obidn’a | a obidn’a | en tiiji ka äijäg l’äks’ || a prohod’ ‡äi jo ad’innacet’ il’ dvenaccit’ ‡asow obidn’a || a zautr’en’ šes’ ‡asow zvon’ittih || daa | pappi | pappi sluuði | juakkan i patom ol’i kriilast’illa äij nardua | sluuðittih | sluðb©ol’i oo! || ðto t² lawlettih! | hüv ol’i sluuðib. AP: kirikkö n’iin ol’i šoma | hüvä kirikkö? osobl’ivoi | miän kir’ikän muas’t eij©ollun | miän kir’ikkö | plan ol’i sn’at p i i t ’ r ’ i s ’ t | äijäl’d’©ol’ hüv kir’ikkö || h£v ol’i | dvuhjetaðni³ | i ol’ kivhin’ kir’ikkö | vovs’©ol’ hüv || nu©i talvell- | ol’ papp | kakš pappie ol’ miän prihdašš || papp ol’i ka k a z a n s k i ³ | at’ec d m i t r ’ i ³ | da patom ol’i a b r a s c o v m i kolai ivanovi‡. AP: ewldu t’ägäl’äzet? ven’ül’zet | ven’ül’zet | eij©oldu kar’ilzet | ven’ül’zet oldih || i ka meil’ sluðbi ol’i kir’iköšš | hüv ol’ sluðb | talvell piäl’l’ sluuðittih- | talvell alhun | a keðäl’l’ ül’hen || [...] i ka kumban’ bajar’ stroji kir’ikön | hänen kir’ikköh i kät’kittih | da | puapert’il’l’ || i ka zna‡it v tr’iccet’ vas’mom il’i tr’iccet’ d’evjatom gadu | v tr’icet vas’mom meil©lomaidih kir’ikön i zakroidih meil’d kir’ikön | a v tr’iccet’ devjatom jo ruvettih lomaimah | kir’ikkiä || i meil’ ken l’iänöw kual’ | ol’imm kät’kem䚚 | kät’kem䚚 ol’imm i noššettih t’ämän bair’in šiäl’d | hin©ol’ puapert’ill kät’kiœ || hänel’l’ ol’i šiäl’ ruaveœ kun kiwgua | kir’p‡äšt | i šinne grobunken i ol’ šeiztettu || i hänen šiäl’d kun vejettih | mi i‡ jo svaªimi- | i‡ n’äin i‡ n’äin | hänen kun šiäl’d vejettih | n’in ka kuin ðivoi ‡alovek || a kuin ovet avattih | tuulell kuin mahnul i fs’o! | kaikk šub©i propad’i | jiäd’ih ühet 66

luwt vain | a n’äm kaiø©šub jo pepel’ || [...] hromvoit šuapput kengittü | kaiø©šub | a ken roi‡‡i | dumai‡‡i hin on šiäl’ zolot | da da | zolotuu pand šin’n’ | šin’n’ roidih. AP: kirikkö ušto ammun’e ol’i? ammun’ | hiän i strooji || jäl’geh ol’i viäl’ meil’ bajar’ tiäl’ | i t’ämän baªirin kät’kittih ka kir’iköšt ümbär’ | mis’s’ n’ügün ka strooªitah täd- || vot©i k a z a n s k o i on vet’ m a r ’ ©d m i t r ’ o v n a n tuatt t䚚 koh kät’kitt | mis’s’ n’ügün strooªitah kluubua | vokurat t䚚 koh ollah kät’kittü || a t䚚 kir’iköl’l’ü | kir’iköl’l’ü ogrudah ollah a b r a s c o v a n poig | kual’ [...] || vain kaikin ka ud’evl’ajuº | što mis’t miät tuadih | t’änne. AP: kar’ielazet | da? da da | aha | bajar’ ol’ hüv | iššutti kaiø©šup©pa re‡ki | [...] || viäl’ ol’ bajar’ | vet’ hü bajar’it men’ai‡i‡ettih | to üks’ pidäw | šid müäw imen’jän toizell bajar’iÌ | hü ka šen’in ruattih || vot | viäl’ ol’ bajar’ | hin kual’ | hänen kät’kittih ka kir’iköšt ümbär’ ogruadah šin’n’ || daa | kooð kät’kittih äijäl’d’ vett©ol’ äiji | magilkašš | zal’eiµ vejel’l’ | ka zal’eiµ [...]. a miän ka p a l a g -buab šanel’i | šanow vet’ tagda ei ollun kir’ikkil’öi | a ka ukot i akat äijäl’d’ sku‡al’i | zasku‡al’i | sku‡no || i ka ruvettih hot’ šiwh ka tull- | oldih šilloin kakš kopeikuw tuahuš | kolm | mis’t’ l’iäw ka©i tuadih || ka kakškopeiku tuahukšen vir’tetäh i kumarreldih ukot i akat || šit kaa sobr’i‡tah | tämpin hot’ šiwh | huamen miwšš | i šit’ ka kir’ikkü altettih | d’es’it’ godof stroojittih kir’ikkü | p a l a g -buab šan | viikon || p i i t ’ r ’ i s ’ t tuadih pluanun | vain©ol’ üks’ kir’ikk p i i t ’ r ’ i s ’ s ’ t’ämämmuan’ | i meil’ ol’ ka. AP: ušto bajar’i ol’i šigäl’än’e | šiel’d’ä? šiäl’d ol’i | pluanun šiäl’d simi | ka©i stroji || a viäl’ o k s i n ’ j a | ka p a l a g -buab šanel’ | toiz’eh koh tahottih kir’ikkü eiðis’t | ka šin’n’ | ka nu ruwµ ei ed’hin || i zna‡it ka päivän altetah ruaduu | männäh huamnekšell | ei ol n’imid’! | i zna‡it n’e mest | ka täh koh i altettih | da || ka šan buabo pagiz’i miän | palag-buabo ei muis’s’ a pais’tih || šanow ka luad’i‡i i šez’i ei ruvettu | en t’iji kuin pais’tih. Pavlova O.: meil’ oldih kir’iköt | ol’i j o h o r ’ e i s ’ s ’ | ka tänne päin | ka vas’il’jewskoi i johor’ei || t’iäl’©ol’ kir’iø | do l’itovskovo razoren’ja ol’i | l’itvan voinah šua | i s e m n o w s k o i s ’ s ’ ol’ kir’ikkö. AP: n’e oldih mit’t’ün’äzet | puwhizet? Pavlova O.: puwzet | da | i vot l’itva kuin prahad’il t䚚 koh i kai rozor’ | a©to kaikk oldih kir’iköt || jäl’geh täd | kir’ikkiä | j o h o r ’ e i h ühel’l’ muðikall tahott šeizattu viäl’ kir’ikki | hänel’l’ tahott oll cerkovn²m starostoi | stuarost || i ka ottaw koivull©i panow jumalazen | a sam n’e sabraz’il s galavoi | što javl’en’je on adno l’ico | a hin šeizattaw s tr’oh l’ic | tämän jumalazen || i t䚚 mi ol’ sluuðbua | mi jol’ paØloi pr’ign’itt | i m o s k u š t i t ’ v e r ’ i s ’ t i kaikild päin | kaikk mal’epstvie män’ || min ðertvu pandih što pastroªit’ kir’ikkö | a razabla‡il’i u‡onoit papit | što is tr’oh l’ic n’e jivl’aªiº | a s adnavo l’ica vain || i ka prikrat’il’i | ei ruvett i strooªimà. 67

Öåðêîâü â Èâàíîâñêîì ÀÏ:  öåðêîâü âû îáû÷íî õîäèëè â Èâàíîâñêîå? Äà, íà îáåäíþ [õîäèëè], ñëóæáà áûëà â Èâàíîâ äåíü, íå ïîìíþ êàêîãî ÷èñëà, ïðàçäíèê òàì áûë è ÿðìàðêà, çíà÷èò, òîðãîâàëè è ãóëÿëè. Î-î, êàêîé [ïðàçäíèê], ïðåæäå íàðîäó áûëî óéìà. Òàì ìû ïðîïàäàëè äî âå÷åðà — ãóëÿåì è ñìîòðèì íà íàðîä. ÀÏ: Ðàíî ëè íà÷èíàëàñü ñëóæáà, äîëãî ëè øëà?  øåñòü ÷àñîâ, â øåñòü ÷àñîâ çàóòðåíÿ íà÷èíàëàñü, à çàòåì îáåäíÿ. À âî ñêîëüêî îáåäíÿ íà÷èíàëàñü, íå ïîìíþ, çàêàí÷èâàëàñü îáåäíÿ, íàâåðíî, óæå â îäèííàäöàòü èëè äâåíàäöàòü ÷àñîâ. À íà çàóòðåíþ çâîíèëè â øåñòü ÷àñîâ. Ñâÿùåííèê, ñâÿùåííèê ñëóæèë, äüÿêîí è ïîòîì ìíîãî íàðîäó áûâàëî íà êëèðîñå, Äà. Ñëóæáó ñëóæèëè, ñëóæáà áûëà — î-î! ×òî òû, ïåëè! Õîðîøàÿ ñëóæáà áûëà. ÀÏ: Öåðêîâü òàê êðàñèâàÿ áûëà, õîðîøàÿ öåðêîâü? Îñîáåííàÿ, òàêîé öåðêâè, êàê íàøà, íå áûëî. Ïëàí áûë ñîñòàâëåí â Ïèòåðå. Öåðêîâü áûëà î÷åíü õîðîøàÿ, õîðîøàÿ áûëà. Äâóõýòàæíàÿ è êàìåííàÿ öåðêîâü áûëà, âåñüìà õîðîøàÿ áûëà. Íó, è çèìîé […]. Ñâÿùåííèê áûë, äâà ñâÿùåííèêà áûëî â íàøåì ïðèõîäå: áàòþøêà Êàçàíñêèé, îòåö Äìèòðèé, äà ïîòîì áûë Îáðàçöîâ Íèêîëàé Èâàíîâè÷. ÀÏ: Íåçäåøíèå áûëè? Ðóññêèå, ðóññêèå, íå êàðåëû áûëè, ðóññêèå áûëè, è âîò ñëóæáà â öåðêâè ó íàñ áûëà õîðîøàÿ. Çèìîé ñëóæèëè íàâåðõó, çèìîé âíèçó, à ëåòîì íàâåðõó. [...] À âîò áàðèí, êîòîðûé ïîñòðîèë öåðêîâü, â öåðêâè áûë è ïîõîðîíåí, äà, íà ïàïåðòè. È âîò, çíà÷èò, â òðèäöàòü âîñüìîì èëè â òðèäöàòü äåâÿòîì ãîäó, â òðèäöàòü âîñüìîì, öåðêîâü ó íàñ ñëîìàëè, çàêðûëè öåðêîâü ó íàñ. À â òðèäöàòü äåâÿòîì óæå íà÷àëè ðàçðóøàòü öåðêîâü. Êòîòî ó íàñ óìåð, íà ïîõîðîíàõ ìû áûëè, áûëè ìû íà ïîõîðîíàõ, è [â ýòî âðåìÿ] ïîäíÿëè ýòîãî áàðèíà îòòóäà. Îí áûë ïîõîðîíåí íà ïàïåðòè. Åìó òàì áûëî ñäåëàíî ïîäîáèå ïå÷êè èç êèðïè÷à, è ãðîá (‘ñ ãðîáîì’) òóäà ïîñòàâëåí. È êàê åãî îòòóäà âûòàùèëè, ÿ ñàìà ñâîèìè [ãëàçàìè], ñàìà âèäåëà, âèäåëà ñàìà, êàê åãî âûòàùèëè îòòóäà, òàê áûë êàê æèâîé ÷åëîâåê. À êàê äâåðè îòêðûëè, âåòðîì êàê äóíóëî — è âñ¸! È ïðîïàëî âñ¸, îñòàëèñü îäíè êîñòè, à ýòî âñ¸ — óæå ïåïåë […]. Îáóò áûë â õðîìîâûå ñàïîãè, âñ¸ [ñîõðàíèëîñü]. À òîò, êòî îòðûë, äóìàë, [÷òî] òàì çîëîòî, äà, äà, çîëîòà ïîëîæåíî òóäà, çàðûòî çîëîòà. ÀÏ: Öåðêîâü, âèäèìî, äàâíÿÿ áûëà? Äàâíÿÿ! Îí è ïîñòðîèë. Ïîçæå ó íàñ åù¸ áàðèí áûë çäåñü. È ýòîãî áàðèíà ïîõîðîíèëè âîí ó öåðêâè (‘âîêðóã öåðêâè’), ãäå òåïåðü ñòðîÿò ýòîò [äîì]. Âîò âåäü è Êàçàíñêèé, îòåö Ìàðèè Äìèòðèåâíû, ïîõîðîíåí íà ýòîì ìåñòå, ãäå òåïåðü ñòðîÿò êëóá. Êàê ðàç íà ýòîì ìåñòå ïîõîðîíåíû. À çäåñü, ó öåðêâè, â îãðàäå ó öåðêâè, ìîãèëû, ñûí ó Îáðàçöîâà óìåð [...]. Òîëüêî âñå âîò óäèâëÿþòñÿ — îòêóäà íàñ ñþäà ïåðåñåëèëè (’äîñòàâèëè’). 68

ÀÏ: Êàðåëîâ, äà? Äà, äà. Áàðèí áûë õîðîøèé, ïîñòàâèë âñå äåðåâíè ïî ðå÷êå [...]. Åù¸ áûë áàðèí, âåäü îíè, ãîñïîäà, ìåíÿëèñü: òî îäèí õîçÿéíè÷àåò (‘äåðæèò’), ïîòîì ïðîäàñò èìåíèå äðóãîìó áàðèíó. Îíè òàê âîò äåëàëè. Òàê áûë åù¸ áàðèí, îí óìåð, ïîõîðîíèëè åãî âíóòðè îãðàäû, îêîëî öåðêâè, òàì. Äà. Êîãäà õîðîíèëè, â ìîãèëå áûëî î÷åíü ìíîãî âîäû, çàëèëî âîäîé, âîò, çàëèëî [...]. À âîò íàøà áàáóøêà Ïåëàãåÿ ðàññêàçûâàëà, ãîâîðèò: «Âåäü òîãäà öåðêâåé íå áûëî. À ñòàðèêè è ñòàðóøêè òîñêîâàëè, çàòîñêîâàëè — ñêóêà. È ñòàëè çàõàæèâàòü, ê ïðèìåðó, âîò õîòü ê òåáå. Ñâå÷è òîãäà áûëè ïî äâå êîïåéêè, òðè [êîïåéêè], îòêóäà-òî ïðèâîçèëè. Âîò çàæãóò äâóõêîïåå÷íóþ ñâå÷ó, ñòàðèêè è ñòàðóøêè è ìîëÿòñÿ (‘ìîëèëèñü’). Âîò è ñîáèðàþòñÿ, ñåãîäíÿ õîòü ó òåáÿ, çàâòðà — ó ìåíÿ. À çàòåì âîò è öåðêîâü íà÷àëè ñòðîèòü. Äåñÿòü ëåò ñòðîèëè öåðêîâü», — ñêàçûâàëà áàáóøêà Ïåëàãåÿ. Äîëãî. Èç Ïèòåðà ïëàí ñíÿëè. Òîëüêî â Ïèòåðå îäíà òàêàÿ öåðêîâü áûëà, äà âîò ó íàñ. ÀÏ: Áàðèí, âèäàòü, áûë òàìîøíèé, îòòóäà? Îòòóäà áûë, ïëàí [öåðêâè] îòòóäà ñíÿë. Âîò è ïîñòðîèë [öåðêîâü]. À åù¸, Àêñèíüÿ, áàáóøêà Ïåëàãåÿ ðàññêàçûâàëà, [÷òî] ñíà÷àëà íà äðóãîì ìåñòå õîòåëè [ïîñòðîèòü] öåðêîâü. Âîò òàì, íó âîò ðó÷åé íåäàëåêî. È âîò, çíà÷èò, äåíü ïîðàáîòàþò, óòðîì ïðèõîäÿò — íè÷åãî íåò. Çíà÷èò, íå [íà òî] ìåñòî [ñòàâèëè]. Íà ýòîì âîò ìåñòå è íà÷àëè. Äà. Íàøà áàáóøêà âîò ãîâîðèëà. Áàáóøêà Ïåëàãåÿ [ñàìà] íå ïîìíèëà, à [äðóãèå] âñïîìèíàëè. Ãîâîðèò, ÷òî òàê ïîëó÷èëîñü, è íà ýòîì ìåñòå íå ñòàëè [ñòðîèòü]. Íå çíàþ, êàê ðàññêàçûâàëè. Àêñèíüÿ Ïàâëîâà: Ó íàñ öåðêâè áûëè, â Åãîðüåâå áûëà, âîò â ýòó ñòîðîíó, â Âàñèëüåâñêîì è Åãîðüåâå. Öåðêîâü çäåñü áûëà äî ëèòîâñêîãî ðàçîðåíèÿ, äî ëèòîâñêîé âîéíû. È â Ñåì¸íîâñêîì öåðêîâü áûëà. ÀÏ: Òå áûëè êàêèå, äåðåâÿííûå? Àêñèíüÿ Ïàâëîâà: Äåðåâÿííûå, äà. È ëèòâà êàê ïðîõîäèëà çäåñü, âñ¸ è ðàçîðèëà. À òàê âñå öåðêâè ñòîÿëè. Ïîñëå ýòîé öåðêâè îäíîìó ìóæèêó â Åãîðüåâå çàõîòåëîñü ïîñòàâèòü åù¸ öåðêîâü. Åìó õîòåëîñü áûòü öåðêîâíûì ñòàðîñòîé. È âîò îí áåð¸ò èêîíó è âåøàåò íà áåð¸çó. À ñàì óìîì íå ñîîáðàçèë, ÷òî (áîãî)ÿâëåíèå â îäíîì ëèöå, à îí ñòàâèò ýòó èêîíó â òð¸õ ëèöàõ. È ñêîëüêî òóò áûëî ñëóæá, ñêîëüêî áûëî íàãíàíî ñâÿùåííèêîâ: è èç Ìîñêâû, è èç Òâåðè, è îòîâñþäó. Âñ¸ ìîëåáíû øëè. Ïîæåðòâîâàíèé ñêîëüêî ïðèíîñèëè, ÷òîá ïîñòðîèòü öåðêîâü. À ðàçîáëà÷èëè ó÷¸íûå ñâÿùåííèêè, ÷òî Áîã íå ÿâëÿåòñÿ â òð¸õ ëèöàõ, à ëèøü â îäíîì. È âîò ïðåêðàòèëè, íå ñòàëè ñòðîèòü.

69

26. ‡asown’at AP: ol’igo t’iän kül’is’s’ä ‡asown’ua? s ’ e m n o w s k o i s s ol’i da | iäl’l’ ol’i s ’ e m n o w s k o i s s ‡asown’ i miän kül’äšš ‡asown’ || i ‡asown’ois’s’ | kooð ka vihm mänöve | pakottii powdu | toð tuamm jumlat i ol’ sluuðb || i patom ol’ meil’ pruazn’ikke s k o r b j a š š o i | i l ’ l ’ a m p ä i v | i vs’ehda tiäl’i mol’ebin atsluðil’i | ‡asown’ašš || omall | omall pruazn’ikall da ‡asown’ašša | i s ’ e m n o … k o i s s kooð pruazn’ikk©i šiäl’ | s ’ e m n o … k o i n’iin. AP: s ’ e m n o w s k o i s s a mit’üt’t’ä pruaz’n’iekkua ol’i? s ’ i m a n a m p ä i v | s r o i ‡ a m p ä i v i | a meil’ i l ’ l ’ a m p ä i v ed ka skorbjaššoi. AP: šuwrina pruaz’n’iekkoina i v a n o w s k o i h kävel’ijä? a šuur’in pruazn’ikkoin | jesl’i©do pruazn’ikan il’l’ampin kävel’öw jumal | al’ täm pappi | i zaid’iw i ‡asown’ah muwvetta || potom on z v i i ð e n ’ i on | miän ei olluw bol’ši | i viäl’ kooð v i ä r ’ i s ’ t ä n ’ toð zahad’il n’ikak || a ‡asown’ah n’iin ei zaid’in | ‡asown’ah ei | vain pr’estlall | pr’estol’noin.

×àñîâíè ÀÏ: Áûëè ëè â âàøèõ äåðåâíÿõ ÷àñîâíè? Äà, â Ñåì¸íîâñêîì áûëà, ïðåæäå ÷àñîâíÿ áûëà â Ñåì¸íîâñêîì è â íàøåé äåðåâíå áûëà ÷àñîâíÿ. È â ÷àñîâíÿõ, êîãäà âîò èä¸ò [çàòÿæíîé] äîæäü, ïðîñèëè â¸äðî: ïðèíåñ¸ì òîæå èêîíû — ñëóæáà áûëà. À ó íàñ [â Íîâîì] ïðàçäíèê áûë [èêîíû] Ñêîðáÿùåé Áîãîìàòåðè äà Èëüèí äåíü. È çäåñü, â ÷àñîâíå, âñåãäà ñëóæèëè ìîëåáåí, â ñâîé, ñâîé ïðàçäíèê, â ÷àñîâíå, äà. È â Ñåì¸íîâñêîì, êîãäà èõ ïðàçäíèê, â Ñåì¸íîâñêîì òàêæå. ÀÏ: Êàêèå ïðàçäíèêè áûëè â Ñåì¸íîâñêîì? Ñåì¸íîâ äåíü, Òðîèöà, à ó íàñ Èëüèí äåíü äà âîò Ñêîðáÿùàÿ. ÀÏ: Ïî áîëüøèì ïðàçäíèêàì â Èâàíîâñêîå õîäèëè? À ïî áîëüøèì ïðàçäíèêàì, åñëè â ïðàçäíèê, Èëüèí äåíü, õîäÿò ñ èêîíîé, èëè ñâÿùåííèê, èíîãäà çàéäóò è â ÷àñîâíþ. Ïîòîì Âîçäâèæåíèå, ó íàñ áîëüøå íå áûëî [ïðàçäíèêîâ]. Åù¸ êîãäà Êðåùåíèå, [ñâÿùåííèê] òîæå êàê áóäòî çàõîäèë. À òàê â ÷àñîâíþ íå çàõîäèë, â ÷àñîâíþ — íåò. Ëèøü â ïðåñòîëüíûé ïðàçäíèê, ïî ïðåñòîëüíûì ïðàçäíèêàì.

27. muasl’en‡ müä t’üt’et | nuaret t’üt’et | i l’äks’iß v a s ’ i l ’ j e s k o i h katai‡‡i‡mah ühel’l’ hebzella. AP: hebon’e ol’i hüvä? 70

hüv©ol’ ¾ | a hebon’©ol’ äijäl’d’ hüv || a patom meil’ vaštah i oðawvuttih v a s ’ i l ’ j e … k o i s ’ t | kum©müä l’äks’imm täšt kül’äšt šuar’innut || urhii i br’ihoi | i ajettih hüä hebzell pahaµzell hebzell | i täl’l’ hebzell oldih štan’it pandu || a täl’l’ hebzell pahall hebzell | vaštah oðawvuttih mit | štan’it oldih nad’in’ittu | holshizet || n’in täm hebon’ ‡üt’ aštu | i patom iššuttih r’eješš | i vömbl’öšš oldih vaššat r’ipteldu i oldih | i oldih n’äm pordhat t䚚 i kaiø©šub oldih || oldih šuar’innut hüä i trub©ol’ heil’ || a müä ‡üt’ n’e vstr’el’i | emm ühtewd’ün heinken | hü kun trubah kizallettih | miän hebon’ kun l’äks’i zugrob! || miät kaiø©šub kavotel’l’ | mü rawjimm rawjimm! || šid n’äm tuldih miän kül’äh [...] | meid hebon’ tarakši zugroboi müt’ | miän kül’äh tuldih kešk©kül’äl’l’ | prognalla narduw mi sobr’i‡‡i! || täm hebon’ püättü | [...] šan «davai zakur’im» | nagrettih nagrettih | i müä müäšt’i‡imm || ka n’äm t䚚©i trubah kizattii©i kaikkii | ka ol’ muasl’en‡u kuin str’e‡ai‡iß. AP: a ‡urajija kül’iä müöt’ al’i kuin? a kataiµi‡iß | meil’©on jogi müt’ | ol’i jovell | i jiäd’ müt’ jiäd’ müt’ ol’i dorog || nu©i kül’i müt’ kataiµi‡iß || daa | a viäl’ mi t’üœ’ras’kz’i pikkarz’ii katai‡iin | l’äks’in jovell ajamah šiäl’ jiäd’ müt’ || hü kun zapoidih virt | mi pualet t’üt’t’eras’s’at i kavotiin || hebon’ kun l’äks’ taššimah! | i vet’ šiäl’ äiji kataµi‡ettih| i miänkül’zet i tuapual’zet | i kaikin šub kataiµi‡ettih | virt lawletah.

Ìàñëåíèöà Ìû, äåâóøêè, ìîëîäåíüêèå äåâóøêè, êàê-òî ïîåõàëè íà îäíîé ëîøàäè ïîêàòàòüñÿ â Âàñèëüåâñêîå. ÀÏ: Ëîøàäü áûëà õîðîøàÿ? Î-î, õîðîøàÿ áûëà, ëîøàäü áûëà î÷åíü õîðîøàÿ. Ìû êàê âûåõàëè íàðÿæåííûå èç ýòîé äåðåâíè, íàâñòðå÷ó íàì è ïîïàëèñü èç Âàñèëüåâñêîãî ìóæèêè è ïàðíè, à åõàëè îíè íà ïëîõîíüêîé ëîøàä¸íêå. È ó ýòîé ëîøàäè áûëè íàäåòû øòàíû. À ó òîé ëîøàäè, ïëîõîé, ÷òî åõàëè íàâñòðå÷ó, áûëè íàòÿíóòû õîëùîâûå ïîðòû. Òàê ýòà ëîøàäü åëå øëà, è â ñàíÿõ ñèäåëè. À íà äóãå áûëè ïîâåøåíû âåíèêè, è áûëà ëåñòíèöà òóò è âñÿêàÿ âñÿ÷èíà. Îíè áûëè íàðÿæåíû, è òðóáà ó íèõ áûëà. À ìû ÷óòü íå âñòðåòèëèñü, åäâà íå ñòîëêíóëèñü ñ íèìè. Îíè êàê çàèãðàëè â òðóáó, íàøà ëîøàäü êàê ïîíåñëàñü â ñóãðîá, íàñ âñåõ è ïîðàñòåðÿëà. Ìû êðè÷àëè-êðè÷àëè! Çàòåì òå ïðèåõàëè â íàøó äåðåâíþ […]. Ëîøàäü íàñ ïðîòàùèëà ïî ñóãðîáàì. Îíè ïðèåõàëè â íàøó äåðåâíþ, [îñòàíîâèëèñü] ïîñðåäè äåðåâíè. Íàðîäó ñêîëüêî ñîáðàëîñü â ïðîãîíå! Ýòà ëîøàäü îñòàíîâèëàñü, [ìóæèê] ñêàçàë: «Äàâàéòå çàêóðèì». Ñìåÿëèñü, ñìåÿëèñü! Ìû âåðíóëèñü. Ýòè âîò è íà òðóáå èãðàëè, è âñåãî áûëî. Âîò êàê ìàñëåíèöó âñòðå÷àëè. ÀÏ: À ïî ñâîåé äåðåâíå êàòàëèñü èëè êàê? À êàòàëèñü ó íàñ ïî ðåêå, íà ðåêå áûëî [êàòàíèå]. È ïî ëüäó, ïî ëüäó 71

áûëà äîðîãà. Íó, è ïî äåðåâíå êàòàëèñü. À ÿ [êàê-òî] ìàëåíüêèõ äåâ÷îíîê êàòàëà. Ïîåõàëà íà ðåêó êàòàòüñÿ ïî ëüäó. Îíè êàê çàïåëè ïåñíþ, ÿ ïîëîâèíó äåâ÷îíîê è ïîðàñòåðÿëà. Ëîøàäü êàê ïîíåñëàñü! Òàì âåäü ìíîãî [íàðîäó] êàòàëîñü: è íàøè äåðåâåíñêèå, è ñ òîé ñòîðîíû [ðåêè]. Âñå êàòàëèñü è ïåñíè ïåëè. Ìàãí. ê. 1228. Çàï. 1969 ã.

28. piän’et lapšet, n’än’kat AP: šanokkua lapših n’äh | mint’äh staraidih väl’iämme ris’s’it’t’iä? daa | moðbit’ lapš moðiw zan’emoðii i kualow | r’is’s’iœmätt || šilloin pàh | r’iähk | i šilloin bajal’is’ varattih šti kuin || männäh šes’ n’ed’el’ | mal’tun ottaw | lapšenken pijäw männ kir’ikköh || ka©i mänöw mal’ittu oœmah | šes’ n’ed’el’ proid’iuw. AP: a ken view lapšen ris’s’it’t’ämäh kirikköh? a r’is’s’iœmäh r’is’tmuam i r’is’tuatto || a muamo eij | da. AP: šanokkua | kuin ris’s’it’et’t’ih? kuin r’i…’t’ettih? | nu r’i…’t’ettih r’is’tmuamo da r’is’tuatto || pappi©i r’is’s’it ka ol’©muan’ muan’ | kuin šanuw | kuupal’n | vett©ol’ šiäl’ || i zna‡it papp r’is’s’ittäw | ka okun’ittaw lapšen täh | vedeh | i andaw r’is’tuatoll || a r’is’tuatoll a‰tah | oldih r’iizut nazva‡‡i‡ettih šiäl’ | palat’enci il’i holstù tam dva metr il’i tr’i || r’is’tuatt pr’iimiw lapšen | r’is’tmuamoll©i andaw | r’is’tmuamoll andaw | šìd ka papp šiäl’ händäh astr’igivaªit äijäštäg lüw ed vahvazeh mid©l’iw pril’eppiw | ka šin’n’©i fur’n’iw || a šìd’ ümbär’ ka pappi projid’iw täšt ka | k ù p a l ’ a š t | i r’is’tuatt i r’is’tmuam ümbär’ projitah kolm kerdù | da©i r’is’s’ittäw i andaw n’imen lapšell. AP: a t’üt’t’öz’ie i brihaz’ie üht’eh rukah ris’s’it’et’t’ih? dà | ühteh luaduh || a täm kum©mal’ittuo | mal’ittu | ka nu vot šes’ n’ed’el’ projid’iw | muam©i l’ähtöw lapšenke mal’ittuu || nu vot ka t’üt’t’en’ [...], kun poigan’ ka miwl oldih poigz’et | šin’n’©i mänöw | a t’üt’t’en’ | t’üœ’zinke n’in ei || ka mal’tun otat | šilloin i voit obidn’all käwv©i | vot kak. AP: a mint’än naizella ei voinun viikko kirikköh? en t’iiji | ka täd n’in en t’iäd’än | üšt r’iähøin’ | [...] gr’aznoi | šal’i | il’i n’iin ol’i pr’in’eto. AP: a kuin n’imie pandih? a n’imi kum©pannah | šiäl’ ka pabl’iðe mütüœ©on n’imet šilloin | pappi i‡©i pan’i || a ka n’ütten jo©i i‡ täd | pannah | daa || a šilloin papp ka ka‡‡ow mis’t’©l’üw | mih©l’üw bl’iði i panow. AP: svä‡is’t’ä? daa | svjaccat | daa. 72

Pavlova O.: šanon ka kuin©ol’ b a r ’ i š k a n m a t r ’ o l l i k o š a š n ’ i k a n m a š a l l || ran’š ol’ muan’ mòd | il’i zakon ol’©muan’ | jesl’i doko nai‡‡ br’ih | ka muasl’en‡aareš i šuureæ püh䚚 pühäl’l’ | pühil’l’©ei männün ei goveinun | to papp pan’i pahoi n’iml’öi || meil’ kolm nais’t ühešš viijittih miähel’l’ i eiðimän’ vuaði jo hü s k o r b j a š š o i k š šuadih || na‡it ühel’l’ pan’i f o m a k š | poigzen pappi | toiz’ell pan’i j e h r e m a k š | a kolmannell pan’i r ò m n a k š || ka pappi i pan’i n’iml’öi pahoi | pidäis’ männ pühil’l’. FM: avoiz’i! | papp tämä | kai muamoll navern midäm©buit’ šiänd | miwn f j o k l a k š pan’i. AP: viel’ä mit’üt’t’ä n’imie ol’i? vot ka n’imì | vot šilloin pandih n’imil’öi | papill mis’s’ bl’ið i pandih | daa || podoid’iw mütüš n’im šiäl’ | f j o k l ©il’ o k u l ’ i pannah | a n’üt’t’en jo ta(kih) | muaz’ii n’imil’öi eij©ole || iäl’l’©oldih n’imet f j o k l | o k u l ’ | m a r f a | l u k e r ’ j a | o k k i | praud oldih trudnoit n’imet. AP: t’ämä uroš ol’i? ukk©ol’ | ai! | ol’nain’e! || a muðiki ol’ tòð oldih | f i l ’ i p | maks’im ol’ | ran’š oldih n’imet muaz’et gruboit. AP: kuin kaðvatettih lašta | pien’d’ä lašta? kuin kaðvtettii? | iäl’l’ kaðvtettii äijäl’d pahoin || lapš©ol’ pikkaran’ | ei ollun©n’i boreškua | n’imid’ | i n’ä‡t’ettih l’eibii soskah | soskah ga n’ä‡ü || l’ähtöw ruavoll | t’ämän soskan i panow lapšell | ka hin i©imöw hän’d || ka kuin kaðvtettih | nu miwmmat hot’©ei ei imeœ’ n’äid soskì || i vot | a hü | ei n’ägit n’imid | šilloin raz’ n’iin uhaðval’ lapšis’t ümbär’! | što t²²! AP: a lapši toko kät’küöššä? kät’küšš | a muwven tulow morðim | kät’küšš lapš vönüw šiäl’ ka‡ahtaw | kum©mär’g on | per’mn’iuw | di tuaš kät’küh || šilloin akk©ka‡ahtaw l’ib©ei | pok ruavoll olet. AP: a n’än’kät ket oldih? n’än’kui‡‡ ka kun©on akk morðimell muatk | ðe©i n’än’kui‡‡ | a kun eij©ollun n’in n’än’koi palkul’dih. AP: ked’ä otettih n’än’köih? n’än’koih t’üœ’rais’koi | i miwl©oi ka ol’ miwl©ol’ äijäg? | n’el’l’ n’än’kuu | kakš t’üœ’rais’kua | kakš || t’üœ’rais’at paremmiin kan’ešn | t’üœ’rais’k lapšinken paremmiin | a jo akk | muwven akk lapšell©ei šan šanais’t || tr’i goda lapš©ei pais’s’un | vain juahuttel’i a-a | a n’üt’t’en jo tr’i god ka‡uu s’o pan’imajut | praud? AP: a mil’l’ä šüöt’et’t’ih en’n’ein lapšie? šüät’ettih nu kooða | prošnoist pudrois’t | a šilloin n’äid©et ollun mannoloida | mih©ol’ oštù?| ei mih©ollun oštù || šilloin kel’l’©ol’ l’ehm maijoll | ka maidzell | ka mil’l’ šüät’ettih | a šid’ n’ä‡t’etäh l’eibi | ka mil’l’ || nu mi hot’ en n’ä‡öttän | miwl ol’i l’ehmä | a šilloin n’ä‡t’ettih || a viäl’ ol’i toðe | miwn šiðrell©ol’i lapšii äiji | kuwði | i hiän toð soskù ka and [...]. AP: a ol’igo toko pien’il’l’ä lapšilla bobos’t’a | kizattihgo mih? 73

da što t²! | mitüš bobon’? mitüš©buit’ on ‡ilan’ ka | b²lo [...] oi | väh kel’l’©ol’ bobzii || mih šii oššat bobzen kun joo | lapšell eij©i boreškuu ei mih ollun oštuu || ka kuin el’iß | što t²²! || i oldih ka pr’iän’iøz’et | ka n’äm kar’i‡n’evoit | ei kar’i‡n’evoit ruškizet i kuøzet | oššiin šilloin vìl’ ka | p o g r ’ e l o v a š š || mi kerdzen i toin kuøzen i ka hebzen ka©i salduatzen | vil’ miwl©ol’ kuin eiðmän’ täm poigrais’k || ka tul’in | a miwšše istu | tuaœ ist©i d’äd’ isstah | p a w l ©d’äd’ täm ka | isstah || p a w l ©d’iäd’ šanow | «äijäg makš ka n’äm?» | a šilloin star’innije d’eng’i jo n’ikak šadam©makš täm pr’iän’ikkän’ || a mi šanon | «p a w l ©d’i | täm makšaw kal’l’is’» | a hin šan | «nu täm hot’ on hebozen n’imi» | hebzet oldih priän’ikäl’l’ || dà | a mi annoin poigrais’all | n’in sraz©i hawkkai | jo n’äid pr’iän’iøz’ii! | a tol’k šuuremmat oldih pahoin ennein | hospod’i! || mil’l’©ol’ oštu! | ei mil’l’©ollun oštuu | l’eibii ei hvatainun.

Ìàëåíüêèå äåòè, íÿíüêè ÀÏ: Ðàññêàæèòå î äåòÿõ, ïî÷åìó ñòàðàëèñü ïîáûñòðåå [èõ] êðåñòèòü? Äà! Âîçìîæíî ðåá¸íîê çàáîëååò è ìîæåò óìåðåòü íåêðåù¸íûì. Òîãäà õóäî — ãðåõ, âîò è áîÿëèñü òîãäà, áîÿëèñü. È êàê ïðîéä¸ò øåñòü íåäåëü, [ðîæåíèöà] ïðèíèìàëà î÷èñòèòåëüíóþ ìîëèòâó: â öåðêîâü íàäî áûëî èäòè ñ ðåá¸íêîì. [Êàê] ïðîéä¸ò øåñòü íåäåëü, âîò è èä¸ò ïðèíèìàòü ìîëèòâó. ÀÏ: À êòî íåñ¸ò ðåá¸íêà â öåðêîâü êðåñòèòü? À êðåñòèòü [îòíîñÿò] êð¸ñòíàÿ ìàòü è êð¸ñòíûé îòåö. À ìàòü — íåò. Äà. ÀÏ: Ðàññêàæèòå, êàê êðåñòèëè? Êàê êðåñòèëè? Òàê, âîò êð¸ñòíàÿ ìàòü, äà êð¸ñòíûé îòåö êðåñòèëè, ïîï êðåñòèë. Áûëà òàêàÿ, êàê ñêàçàòü, êóïåëü, âîäà òàì áûëà. È çíà÷èò, ïîï êðåñòèò, îêóí¸ò ðåá¸íêà â çòó âîäó è ïîäàñò êð¸ñòíîìó îòöó. À êð¸ñòíîìó îòöó ïîäàþò [òêàíü], íàçûâàëèñü ðèçêè, ïîëîòåíöå òàì èëè õîëñòà ìåòðà äâà èëè òðè. Êð¸ñòíûé îòåö ðåá¸íêà ïðèìåò è ïåðåäàñò êð¸ñòíîé ìàòåðè. Îòäàñò êð¸ñòíîé ìàòåðè, çàòåì ïîï åìó îòñòðèæ¸ò ñêîëüêî-òî [âîëîñêîâ] è ïî÷åìó-òî ïðèëåïèò ê âîñêó. Òóäà, â êóïåëü è áðîñèò. À çàòåì ïîï îáîéä¸ò âîêðóã ýòîé êóïåëè, è êð¸ñòíûé îòåö è êð¸ñòíàÿ ìàòü òðèæäû îáîéäóò êðóãîì. Íó, è îêðåñòèò, è äàñò èìÿ ðåáåíêó. ÀÏ: À äåâî÷åê è ìàëü÷èêîâ êðåñòèëè îäèíàêîâî? Äà, íà îäèí ëàä. Âîò êàê øåñòü íåäåëü ïðîéä¸ò, êàê î÷èñòèòåëüíóþ ìîëèòâó, [ïðèíèìàòü] ìîëèòâó, ìàòü è ïîéä¸ò ñ ðåá¸íêîì «î÷èñòèòüñÿ». Íó êîëè äåâî÷êà […], èëè ìàëü÷èê, ó ìåíÿ âîò ìàëü÷èêè áûëè, òóäà [â àëòàðü] è çàéä¸ò. À ñ äåâî÷êîé, ñ äåâî÷êîé òàê íå [çàõîäèò]. Âîò î÷èñòèòåëüíóþ ìîëèòâó ïðèìåøü, òîãäà ìîæíî è íà îáåäíþ õîäèòü. Âîò êàê. ÀÏ: À ïî÷åìó æåíùèíå íåëüçÿ áûëî äîëãî [èäòè] â öåðêîâü? Íå çíàþ, âîò ýòîãî òàê íå çíàëà. Âèäèìî, ãðåøíàÿ, [...] ãðÿçíàÿ, «áàëîâàëàñü». Èëè, âèäèìî, òàê áûëî ïðèíÿòî. ÀÏ: À êàê äàâàëè [ðåá¸íêó] èìÿ? 74

À èìÿ êàê äàþò? [Ñìîòðÿò], êàêèå òàì ïîáëèæå èìåíà. Ïîï ñàì è íàðåêàë. À òåïåðü óæå âîò ñàìè è íàçûâàþò. À òîãäà âîò ïîï ïîñìîòðèò îòêóäàòî, áëèæå ê êàêîìó-òî [äíþ] è äàñò èìÿ. ÀÏ: Èç ñâÿòöåâ? Äà, ñâÿòöû. Äà. Àêñèíüÿ Ïàâëîâà: Ðàññêàæó, êàê áûëî ó Áàðûøåâîé Ìàòð¸íû è Êîøå÷êèíîé Ìàøè. Ðàíüøå áûëà òàêàÿ ìîäà èëè çàêîí òàêîé: åñëè ïàðåíü æåíèëñÿ íà ìàñëåíèöó è â Âåëèêèé ïîñò íå õîäèë íà ïðè÷àñòèå, íå ïîñòèëñÿ, òî ïîï [äåòÿì] äàâàë ïëîõèå èìåíà. Ó íàñ òðè äåâóøêè (‘æåíùèíû’) îäíîâðåìåííî âûøëè çàìóæ, è â ïåðâûé æå ãîä îíè ê Ñêîðáÿùåé ðîäèëè. Ó îäíîé, çíà÷èò, ìàëü÷èêà ïîï íàçâàë Ôîìîé, ó äðóãîé íàð¸ê Åôðåìîì, à òðåòüåãî íàçâàë Ðîìàíîì. Âîò ïîï è äàâàë íåêðàñèâûå èìåíà: íà ïðè÷àñòèå íàäî áûëî õîäèòü. Ô¸êëà Ìèõàéëîâà: Îé-îé, ýòîò ïîï âîò è [ìîåé] ìàòåðè, íàâåðíî, ÷òîíèáóäü [ïðèïîìíèë], ðàññåðäèëñÿ [è] íàçâàë ìåíÿ Ô¸êëîé. ÀÏ: Êàêèå èìåíà áûëè åù¸? Íó, âîò èìåíà, òîãäà âîò äàâàëè èìåíà; êàêèå èìåíà ïîïó áëèæå, [òå] è äàâàëè. Äà. Ïîäõîäèò êàêîå òàì èìÿ, Ô¸êëà èëè Àêóëèíà, è íàçîâóò. À òåïåðü óæ òàêèõ, ïîäîáíûõ èì¸í íåò. Ïðåæäå áûëè èìåíà: Ô¸êëà, Àêóëèíà, Ìàðôà, Ëóêåðüÿ, Àêèëèíà — òðóäíûå, ïðàâäà, èìåíà áûëè. ÀÏ: Ýòîò áûë ìóæ÷èíà? Ñòàðèê áûë, àé, æåíùèíà áûëà. À ìóæèêè òîæå áûëè: Ôèëèïï, Ìàêñèì áûë, èìåíà ðàíüøå áûëè íåêðàñèâûå. ÀÏ: Êàê âîñïèòûâàëè ðåá¸íêà, ìëàäåíöà? Êàê âîñïèòûâàëè? Ïðåæäå óõàæèâàëè î÷åíü ïëîõî. Ìàëåíüêèé ðåá¸íîê, à íåò íè áóáëèêîâ è íè÷åãî. Íó è íàæóþò õëåáà â ñîñêó, æåâàíèíó âîò â ñîñêó. [Ìàòü] ïîéä¸ò íà ðàáîòó, ýòó ñîñêó è äàñò ðåá¸íêó, âîò îí è ñîñ¸ò å¸. Âîò êàê ðàñòèëè. Íó, ìîè õîòü ýòèõ ñîñîê íå ñîñàëè. À îíè âîò íè÷åãî íå âèäåëè. Òîãäà ðàçâå òàê óõàæèâàëè çà äåòüìè! ×òî òû! ÀÏ: À ðåá¸íîê îáû÷íî â ëþëüêå?  ëþëüêå. À èíîé ðàç ìîëîäóõà ïðèä¸ò, ðåá¸íîê ëåæèò òàì â ëþëüêå, ïîñìîòðèò: åñëè ìîêðûé — ñìåíèò, è îïÿòü íà ðàáîòó. À ñâåêðîâü (‘ñòàðóõà’) ïîñìîòðèò òàì èëè íåò, ïîêà òû íà ðàáîòå. ÀÏ: À êòî áûë â íÿíüêàõ? Íÿí÷èëà — âîò åñëè ó ìîëîäóõè áûëà ñòàðóõà-ñâåêðîâü, òà è íÿí÷èëà, à êàê íå áûëî, òàê íÿíåê íàíèìàëè. ÀÏ: Êîãî áðàëè â íÿíüêè?  íÿíüêè — äåâî÷åê. È ó ìåíÿ âîò, îé! ñêîëüêî æå èõ áûëî? ×åòûðå íÿíüêè, äâå äåâî÷êè, äâå. Äåâî÷êè, êîíå÷íî, ëó÷øå, ñ äåòüìè äåâî÷êà [íÿíüêà] ëó÷øå. Èíàÿ ñòàðóõà ðåá¸íêó ñëîâå÷êà íå ñêàæåò; ðåá¸íîê íå ãîâîðèë ïî òðè ãîäà, ëèøü òÿíóë: à-à. À íûí÷å â òðè ãîäà, âèäèøü ëè, âñ¸ ïîíèìàþò. Ïðàâäà? ÀÏ: À ÷åì ïðåæäå êîðìèëè äåòåé? 75

Êîðìèëè? Íó êîãäà ïø¸ííîé êàøêîé, òîãäà ýòèõ ìàííûõ [êðóï] íå áûëî. Íà ÷òî áûëî êóïèòü? Íå íà ÷òî áûëî êóïèòü. Òîãäà, ó êîãî êîðîâà áûëà, âîò ìîëî÷êîì, âîò ÷åì êîðìèëè. À çàòåì âîò õëåáà íàæóþò, âîò ÷åì. Íó ÿ õîòÿ íå æåâàëà, ó ìåíÿ êîðîâà áûëà, à òîãäà æåâàëè [ìÿêèø]. À åù¸ áûëî — ó ìîåé ñåñòðû äåòåé áûëî ìíîãî, øåñòåðî, è îíà òàêæå ñîñêó âîò äàâàëà […]. ÀÏ: À áûëè ëè ïðåæäå ó äåòåé èãðóøêè, èãðàëè ëè âî ÷òî? Äà ÷òî òû! Êàêàÿ èãðóøêà? Åñòü êàêàÿ-íèáóäü òàì ïîãðåìóøêà, áûëî [...] îé! Ìàëî ó êîãî áûëè èãðóøêè. Íà ÷òî òû êóïèøü èãðóøêó, êîãäà óæ ðåá¸íêó íå íà ÷òî áûëî êóïèòü è áàðàíêè. Âîò êàê æèëè. ×òî òû? È âîò ïðÿíè÷êè áûëè, ýòè âîò êîðè÷íåâûå, íå êîðè÷íåâûå, à êðàñíåíüêèå, è «ïåòóøêè». ß êóïèëà âîò òîãäà â Ïîãîðåëîâå. ß îäíàæäû è ïðèíåñëà âîò «ïåòóøêà» è «ëîøàäêó», è «ñîëäàòèêà», âîò. Òîãäà ó ìåíÿ áûë [ëèøü] ýòîò ïåðâûé ìàëü÷èê. Ïðèøëà âîò, à ó ìåíÿ ñèäåë äÿäÿ, îòåö è äÿäÿ ñèäÿò, äÿäÿ Ïàâåë, ýòîò âîò, ñèäÿò. Äÿäÿ Ïàâåë ãîâîðèò: «Ñêîëüêî ñòîèëî âîò ýòî?» À òîãäà íà ïðåæíèå äåíüãè ýòîò ïðÿíèê ñòîèë óæå íèêàê ñîòíþ. À ÿ ãîâîðþ: «Äÿäÿ Ïàâåë, äîðîãî ýòî ñòîèò». Îí ñêàçàë: «Íó, ýòî õîòü ïî íàçâàíèþ — «ëîøàäü». Êîíè áûëè íà ïðÿíèêå. Äà. ß êàê äàëà ìàëü÷èêó, òàê îí ðàçîì è ñúåë: ÷òî óæ ýòè ïðÿíè÷êè! À óæå ïîñòàðøå áûëè ðàíüøå ïëîõî [óõîæåíû]. Ãîñïîäè, ÷åì êóïèòü! Íå÷åì áûëî êóïèòü, õëåáà ïîðîé íå õâàòàëî.

29. kuin l’e‡ittih lapši AP: kuin l’e‡it’t’ih en’n’ein lapšie? kuin l’e‡ittih? | n’iin©i t’irptah t’irptah | mòð hoivendaw moðo n’in | n’i bol’n’i‡‡ah n’i kunne | šilloin i bol’n’i‡‡ah || ino muwven muwvennell i hoivendais’ | a hin l’äz’iw l’äz’iw i kualow || skarlat’inašt h¾spod’ n’ikunne ei vejettü! | a skarlat’inah viäl’ [...] | a n’üt’t’en hot’ ka zan’emooðiw | sr’iad i männäh || a šilloin n’i | eij©ollun i bol’n’i‡‡oi. AP: lapši it’köw viikkoloin | it’köw üöl’öin? n’imid ei l’e‡iœ | šilloin akalluu müt’t’ül’ü kävüttih || ka it’köw üäl’öil’l’ i šantah | «muamon’ii | üänit’ettäj©on» | ka ka ka || n’ikak mi ol’iin poigrais’anken | it’köw it’köw it’köw i ka akk mid©l’üw vòrðiw. AP: mid’©ollow šanow? daa | i men’t’i©mid šanow | ottaw lapšen i mänöw en t’iiji kunne tanhuhgo | kanoin ildpuun©all al’ kunne ka©šiäl’ || ka täl’l’©i l’e‡ittih | a viäl’ bol’ni‡‡ah i t’äd’©i modù eij©ollun. AP: kül’üh toko kävel’d’ih lapšinkena? kül’ü ei i ollun šilloin | kiwguašš kül’bimmi || kiwgušša | a jäl’geh ol’i kül’ü ka t䚚 ka baba a k s ’ i n ’ j a l l a | i viäl’ šiäl’ hü el’ettih || kiwguh män’et | olgì l’evütät | šiäl’©i lapši peðet | i‡ tungi‡et | peðet hänen lapšen dii podai‡et || a šiid’ ka jo mii omì pez’iin kartašš| jo kiwguh en tungin. AP: lapšella griiz’i ka on | n’in šilloin kuin? 76

a griiðis’tä ranš šen’iin vorðittih | hiärtah ruškid botviijuw | sokun pu±ertah i but²lkzeh | i konði l’eibii pai…’tah | l’eibäh©i i…tetah tämän butil’zen | a patom täl’l’ sokull©i juattah. AP: a ka eigo bruwvušta torokkanua püwvet’t’ü? joðmaduu? | joðmad | mi täd©en t’iijä. AP: lapši viikon ei l’ähe kävel’emäh | šilloin kuin? d©n’iin | istuw i istuw | n’imil’l’©ei voroðiœ i n’ikunn©ei ajeld || miwn šiðrell tr’i goda ei kävel’l’ün poigrais’k. AP: ei nowššun | ei l’ähten? no ei käw | istuw | a šid’©i rubei | ment’iiji mis’t hin rubei || i lapš ka l’äz’iw | toð©i šiðreild l’äz’i läz’i lapši | hin taskai‡i‡‡i taskai‡i‡‡i || m a t ’ u u g n a l l ©ol’ akk | vorðeik | i hin mis’s’ l’iänöw ka meðall | puašn’all šiäl’ händ l’e‡‡i || s’orovno hin ka©i s’ei‡as on l’äz’ijä | i oldih vain ühet’ jo nahkzet! | ka | min akka šanow di kaikk šina || a täæ n’i vra‡oi n’imid ei ollun. AP: a mint’än lapši ka viikon toko kävel’emäh ei l’ähe? en t’iiji min tokku | pahoin ka‡ottih | a miän šiðrell©ol’ kuwð per’ehešš | ol’ muatk | i n’än’©ol’i | a mid oldih hü? || muatk muatk©ol’ pah | tok poigrais’an jättäw ka üks’in | a hin it’köw muštnow || ruavoll l’ähtitäh [...] | šilloin vet e©jollun viäl’ kolhozu | šid l’in’ kolhoz | kül’äšš el’ettih viäl’ || ken hüviin ka‡‡o | ðel’l’©i kävel’dih lapšet | i väl’in || a kel’l’ | n’iin ka‡ottih n’iin©i oldih | ei kävel’d ed mid©ðe buit’e uroda | to käwl’öw d©ei pagiz’e | ka ol’ || vet’ n’üt’t’en ka‡ah altetah ðiw pais’s’ || a šilloin tr’i god ei pai…’un ‡£t’ | akk ei pagiz’ | i muamoll©ei kooð | tulow imettäw dì l’ähtöw. AP: ruadua nagole pid’i? kan’ešn | ruavoll || a ka viäl’ ühel’l’ ol’i m i š k a täm | p o l ’ k t o p ‡ u n ol’ miwl sus’id | toð šanow | «ja pr’idu tulen ruavold | kuin panen lapšen | n’iin©i on» || muatkoh©ol’ tooð | e©jollun pagz’iji | šao «ka‡han | om©mär’g | podolz’ii l’övtän di tuaš» | ka kuin oldih.

Êàê ëå÷èëè äåòåé ÀÏ: Êàê ïðåæäå ëå÷èëè äåòåé? Êàê ëå÷èëè? Òàê òåðïÿò è òåðïÿò: ìîæåò ïîëåã÷àåò, ìîæåò òàê [ïðîéä¸ò]. Íè â áîëüíèöó, íèêóäà [íå õîäèëè], òîãäà è â áîëüíèöó [íå îáðàùàëèñü]. Èíîìó â äðóãîé ðàç è ïîëåã÷àëî áû, à îí áîëååò-áîëååò è ïîìð¸ò. Ñî ñêàðëàòèíîé, ãîñïîäè, íèêóäà íå âåçëè! À îò ñêàðëàòèíû åù¸ [...]. À òåïåðü âîò õîòü çàáîëååò, ñðàçó è ïîéäóò â áîëüíèöó. À òîãäà è áîëüíèö íå áûëî. ÀÏ: Ðåá¸íîê ïëà÷åò ïîäîëãó, ïëà÷åò íî÷àìè? Íå ëå÷èëè íèêàê. Òîãäà øëè ê êàêîé-íèáóäü âîðîæåå (‘ñòàðóõå’). Êàê ïëà÷åò ïî íî÷àì, è ñêàæóò: «Ìàòóøêà ìîÿ, êðèêñà [ó ðåá¸íêà]». Âî, âî, ÿ òîæå áûëà ñ ìàëü÷èêîì [ó ñòàðóøêè]. Ïëà÷åò-ïëà÷åò, è âîðîæåÿ ÷åãî-òî íàâîðîæèò. 77

ÀÏ: ×òî-òî ãîâîðèò? Äà. Ïîäè çíàé, ÷òî ãîâîðèò. Ðåá¸íêà âîçüìåò è çàéä¸ò, íå çíàþ êóäà, òî ëè â õëåâ, ïîä êóðèíûé íàñåñò, èëè êóäà åù¸. Âîò. Ýòèì âîò è ëå÷èëè. À ÷òîáû â áîëüíèöó — ýòîãî è â ìîäå íå áûëî. ÀÏ:  áàíþ, áûâàëî, õîäèëè ñ ðåá¸íêîì? Òîãäà íå áûëî è áàíè, ïàðèëèñü â ïå÷è.  ïå÷è. À ïîçæå áûëà áàíÿ, âîí òóò, âîò ó áàáóøêè Àêñèíüè. Îíè òàì åù¸ è æèëè. 3àëåçåøü â ïå÷ü, ñîëîìû íàñòåëåøü, òàì è ðåá¸íêà âûìîåøü. Ñàìà âïèõíåøüñÿ, ðåá¸íêà âûìîåøü, ïîäàøü åãî. À çàòåì ÿ ñâîèõ ìûëà óæå â êîðûòå, â ïå÷ü óæå íå çàñîâûâàëà. ÀÏ: Ó ðåá¸íêà ãðûæà âîò, òàê êàê òîãäà? À îò ãðûæè òàê ðàíüøå âîðîæèëè. Íàòðóò êðàñíîé ñâ¸êëû, âûæìóò ñîê è â áóòûëî÷êó. È êîãäà ïåêóò õëåá, ýòó áóòûëî÷êó ïîñòàâÿò â êàðàâàé. À çàòåì ýòèì ñîêîì è ïîÿò. ÀÏ: À âîò íå ëîâèëè ëè èç ïðóäà [âîäÿíîãî] òàðàêàíà? Âîëîñàòèê? Êîíñêèé âîëîñ — ýòîãî ÿ íå çíàþ. ÀÏ: Ðåá¸íîê äîëãî íå íà÷èíàåò õîäèòü, êàê òîãäà? Äà òàê, ñèäèò è ñèäèò. Íèêàê íå âîðîæèëè è íèêóäà íå åçäèëè. Ó ìîåé ñåñòðû ìàëü÷èê íå õîäèë òðè ãîäà. ÀÏ: Íå ïîäíèìàëñÿ, íå õîäèë? Äà, íå õîäèò, ñèäèò. À ïîòîì ñ ÷åãî-òî îí íà÷àë [õîäèòü]. Áîëååò ðåá¸íîê, âîò; ó ñåñòðû òîæå ðåá¸íîê áîëåë-áîëåë, îíà òàñêàëà-òàñêàëà åãî [ê çíàõàðÿì].  Ìàòþãèíå áàáêà-âîðîæåéêà áûëà, îíà âîí ãäå-òî íà ìåæå, íà ïàøíå òàì åãî ëå÷èëà. Îí âñ¸ ðàâíî è ñåé÷àñ áîëåçíåííûé, ëèøü îäíè êîñòî÷êè (‘êîæèöû’) è áûëè. Âîò. ×òî áàáêà ñêàæåò, òóò è âñ¸ [ëå÷åíèå]. À çäåñü íè âðà÷åé, íè÷åãî íå áûëî. ÀÏ: À ïî÷åìó âîò ðåá¸íîê õîäèòü äîëãî íå íà÷èíàåò? Íå çíàþ èç-çà ÷åãî: [ìîæåò] ïëîõî óõàæèâàëè. À ó íàøåé ñåñòðû â ñåìüå áûëî øåñòåðî; ñâåêðîâü áûëà, è íÿíüêà áûëà. À ÷òî ïðåäñòàâëÿëè îíè? Ñâåêðîâü, òà áûëà ïëîõàÿ. Îáû÷íî îñòàâèò ìàëü÷èêà îäíîãî, îí ïëà÷åò, ïî÷åðíååò. Íà ðàáîòó óéäóò [...], òîãäà åù¸ íå áûëî âåäü êîëõîçîâ, çàòåì [ñòàë] êîëõîç. Æèëè åù¸ â äåðåâíå. Êòî õîðîøî óõàæèâàë, ó òîãî è õîäèëè äåòè, è ðàíî [íà÷èíàëè]. À ó êîãî òàê ñåáå íÿí÷èëè, òàêèìè è áûëè: íå õîäèëè, áûëè êàê óðîäû: õîäèò äà íå ãîâîðèò. Âîò êàê áûëî. Òåïåðü âåäü, ïîñìîòðè, æèâî íà÷èíàþò ãîâîðèòü. À òîãäà â òðè ãîäà íèñêîëüêî íå ãîâîðèë. Áàáêà íå ðàçãîâàðèâàëà, è ìàòåðè íåêîãäà: ïðèä¸ò, äàñò ãðóäü äà îïÿòü óéäåò. ÀÏ: Ðàáîòàòü ïîñòîÿííî íàäî áûëî? Êîíå÷íî, íà ðàáîòå. À âîò åù¸ ó îäíîé áûë [ìàëü÷èê] Ìèøêà, Ïîëèíà Òîï÷óíîâà áûëà ìîÿ ñîñåäêà, òîæå ãîâîðèëà: «Ïðèõîæó ñ ðàáîòû, êàê óëîæèëà ðåá¸íêà, òàê îí è åñòü». Ñâåêðîâü òîæå áûëà íåðàçãîâîð÷èâàÿ. Ãîâîðèò: «Ïîñìîòðþ, îí ìîêðûé; íàñòåëþ òðÿïîê äà îïÿòü [íà ðàáîòó]». Âîò êàê áûëî.

78

30. škoolah vähän kävüimm AP: opaššuttihgo lapšet školašša? ruvettih jo | miän kül’äšš škoolan srooªittih || daa | škoolah ruvettih | miwn lapšill äijäl’d’©ol’ trudn šilloin | ven’il’äkši vähän pais’tih lapšinken | kaikk kar’ilakš || i šündüw | ka n’üt’t’en vet’ šündüw i fs’orovno pais’s’ah jo täd ven’il’äkši jo | a šilloin viäl’ äijäl’d’ ol’ trudn©i škoolašš | n’ektri³ šanoi ei t’iijeœ kuin on ven’il’äkš | ven’il’äkši || šìd škoolah | ka jo l’äks’i jo parembi el’än’d | a©to mid©ol’i? | ei ei opaštl’i‡eœ ol’ bèd || miän t’üœ’zis’t ol’©ükš vain podruug kir’jimiäš. AP: a toizet kaikin ei mahettu? kaikki kez’r’äimm | zastuvl’aidih kez’r’imäh | ol’o plat’jat holshiz’et r䇇in holstin’ | ii tuattoloill i urhill štan’it holshiz’et | i paijat holshiz’et || daa | a muam zavš©šan | jo meil’ e©jollun kül’äšš škool a i v n o w s k o i s ’ s ’ || a hin šanow | «ku‰ ši l’ähet škoolah? | tuatollašš pidäw nagrudn’ikkuw | štan’ii | alais’t» || vot©i | i t’üt’t’elapšet | t’üœ’zet emm©mü käwnün | a üks’©ol’ meil’ podrùg | šiäl’©ol’ el’ännün tuaœ storoð | cerkovnoi | šiäl’ i el’ettih. AP: i v a n o w s k o i s s a ? daa | ka hin t’iäd’i vain | ato dvenaccit’ ‡olvek eß n’imid t’iädän. AP: n’el’l’ä vuotta opaššettih? n’el’l’i | n’el’l’i i hin šiiš r’ewnašš©i škool | mintäh ei käwv | a meil’ t’iäl’d’ s’orovno pidäw edäh käwv || muam šan | «kooð šii l’ähet?» | i šilloin ken käw ken©ei | ka vain bab©a k s ’ i n ’ j a n käw jogpäivii | uroš || patom viäl’ä ka t ’ e p p o min’ | ed tiän ka bab©d u n ’ i n ed vel’l’i | a©to käwdih n’edl’is’s’ päivän | ei männ | ei mid. AP: ei jogopäiviä kävel’dü? n’iin da da | ka d ’ i g a n i v a n k ©ol’ šulhan’ miä | i v a n k ©ol’ miän šulhan’ | patom t ’ e p p ka | i viäl’ šiäl’ äiji ol’i || männäh de n’edl’išš päivän kakš. AP: ewlun ün’n’äh konða? vi̒ šìd’©i paimn’ih annettih heid | paimendmah mändih | kooð ol’! | a t’üt’t’elapšet pravda vähän | väh©ol’ käviji.

â øêîëó ìû ìàëî õîäèëè ÀÏ: Ó÷èëèñü ëè äåòè â øêîëå?  íàøåé äåðåâíå øêîëó ïîñòðîèëè, óæå ñòàëè [ó÷èòüñÿ]. Äà, â øêîëó ñòàëè [õîäèòü]. Ìîèì äåòÿì òîãäà áûëî î÷åíü òðóäíî: ñ äåòüìè ìàëî ãîâîðèëè ïî-ðóññêè, âñ¸ ïî-êàðåëüñêè. Ñåé÷àñ, êàê ðîäèòñÿ, âåäü âñ¸ ðàâíî ãîâîðÿò óæå ñðàçó ïî-ðóññêè. À â òî âðåìÿ áûëî î÷åíü òðóäíî è â øêîëå. Íåêîòîðûõ ñëîâ íå çíàëè, ÷òî îçíà÷àåò íà ðóññêîì, íå ïîíèìàëè ïî-ðóññêè. Âîò. Êàê ñòàëà æèçíü óæå ïîëó÷øå, â øêîëó õîäèëè. À òî ÷òî áûëî? Íå ó÷èëèñü. Áåäà. Èç íàøèõ äåâî÷åê òîëüêî îäíà ïîäðóæêà áûëà ãðàìîòíàÿ. 79

ÀÏ: À âñå îñòàëüíûå (‘äðóãèå’) íå óìåëè [ãðàìîòå]? Âñå ïðÿëè, çàñòàâëÿëè ïðÿñòü. Áûëî [òàê]: ïëàòüÿ õîëùîâûå, ñîðî÷êà õîëùîâàÿ; è ó îòöà, è ó ìóæ÷èí õîëùîâûå øòàíû è ðóáàõè õîëùîâûå. À ìàòü âñåãäà ãîâîðèëà (ó íàñ øêîëà áûëà óæå íå â äåðåâíå, à â Èâàíîâñêîì), òàê îíà ãîâîðèëà: «Êóäà òåáå â øêîëó? Îòöó íóæíû [ðàáî÷èå] ôàðòóêè, øòàíû, ðóêàâèöû». È âîò ìû, äåâî÷êè, â øêîëó íå õîäèëè. À ó íàñ áûëà îäíà ïîäðóãà, æèëà òàì, îòåö — öåðêîâíûé ñòàðîñòà, òàê òàì è æèëè […]. ÀÏ:  Èâàíîâñêîì? Äà, òàê òîëüêî îíà è çíàëà [ãðàìîòó], à ìû, äâåíàäöàòü ÷åëîâåê, íè÷åãî íå çíàëè. ÀÏ: Ó÷èëè ÷åòûðå ãîäà? ×åòûðå, ÷åòûðå — è òàì ðÿäîì ñ íèìè è øêîëà áûëà, ïî÷åìó åé íå õîäèòü. À íàì îòñþäà âñ¸ ðàâíî õîäèòü äàëåêî. Ìàòü ñêàçàëà: «Êîãäà òåáå õîäèòü?» È òîãäà — êòî õîäèë, êòî — íåò. Âîò òîëüêî áàáóøêè Àêñèíüè [áóäóùèé] ìóæ õîäèë åæåäíåâíî, ïîòîì åù¸ âîò Ñòåïàíîâ Ìèøà äà âàø áàáóøêè Äóíè áðàò. À òàê õîäèëè îäèí äåíü â íåäåëþ. Íå õîäèëè, [ìîë] íåçà÷åì. ÀÏ: Õîäèëè íå åæåäíåâíî? Òàê. Äà, äà. Âîò Ãóñåâ Èâàíêà áûë íàø óõàæ¸ð, Èâàíêà áûë íàø æåíèõ, ïîòîì — Ñòåïàí, è åù¸ ìíîãèå äðóãèå, õîäÿò äåíü-äâà â íåäåëþ. ÀÏ: Ñîâñåì íåêîãäà áûëî? Ê òîìó æå èõ åù¸ è â ïàñòóõè îòäàâàëè, õîäèëè ïàñòè. Íåêîãäà áûëî! À äåâî÷êè, ïðàâäà, ìàëî [ó÷èëèñü], ìàëî áûëî ïîñåùàâøèõ (‘õîäèâøèõ’) øêîëó.

31. lapšet opaštl’i‡ettih ruadoh AP: nuorena zavod’ija kezr’iämäh? da | meid nuar’leid zastuvl’aidih kez’r’imäh | a heid tòð ruadmah | [...] || kolhozah heid ajeldih | jo kolhoz nät miwn lapšill©ol’ | hebzii viädih tabnah | tuadih || a hü kun üks’ hebon’ | kakši ei männ | a kolm©ed n’el’l’ händöi šivel’dih | viiz’i hevois’t štobi | enämbi s’otkii || a illall kun ruatah ruatah hebzill | stuadah viijäh | tabnah. AP: üökši? üäkši | šiäl’ paimen üäl’öikš no‡noi paimen || šin’n’e i jiähäh üäkši | üäh hü hebzet©i jättäh | poigrais’at kod’ih tullah || a huamnekšell tuaš tuamah | aivoin | muwvet ei tahot nowšš | vilu || «nu davai davai!» | ol’ j a š k br’igad’or | «na pol’i!» | «en l’äh | üks’ hebon’» | «nu kakš tuat kakš tuat» || nowðow nas’il i l’ähtöw. AP: šanokkua | kuin ruista l’eikkaitta? muamo tok©i šan | «t’üt’t’¢ l’äks’im | t’üt’t’¢ l’äks’im» šanow «mi opaššan šiwn vähz’en l’eikkuamah ruis’t | miän arvaæ ollah brihat». 80

AP: nu©i l’eikkaitta | viid’i l’eikata? l’eikkaiß | sraz n’e naªu‡is’s’a l’eikkuamah hüviin | i l’eikkut pahoin || a tok muam©i šanow | «t’üt’t’¢! | parembz’in | ka‡uu juur’eÌ d’er’it» || pidäw tämä l’eikat | a muwvennen i juur’eÌ | «ka‡u mid ruavat» | šan kaikki opašti || ka l’eikkuamah | ruadmah opaššettih t’üt’t’elapšii | i ka n’iin. AP: l’eikata on jügie? jügii | ägi || a ka iäl’l’ i šanottih | kakši t’üt’t’ü l’eikattih ruis’t || üks’ l’eikkai | kakš l’eik- | üks’ t’üt’t’ kaikk hüppe̒ piäd ka‡‡omah | väl’in tulow al’i ei piä || a toin’ šanow l’eikkai da piär’ekš | (ñìå¸òñÿ) | täd ei pidän? || daa | pelvašt d’er’iß | kuhl’hat šeiztah šeiztah | kuivtah | šilloin jed’inal’i‡nom ol’i || kod’ih tuaß | kooð kuivat s²rmalotni³ | toltuškoil i kolot’imm | i lapšii i lapšii opaššettih || a kooð©i r’iiheh ahtah | r’iihešt | i kolot’t’imm | a kolhozaæ lugittih äijäg snoppù | takš tappu‡ettih n’äm poigrais’at et©t’üt’t’erais’at. AP: pid’i ruadua en’ämbi? da da | enämbi snoppu viäl’ || nu vot | a©ii n’iin©i ruadoimm | ka toð opaššettih kolot’t’iß | l’evit’t’iß | patom©i pelvašt lowkuttiß keviäl’l’ | ka šenäin || l’evit’t’iß | vidoimm | oo šilloin ol’ ruadu! | n’üt’t’en hot’ n’iin zdavaijah. AP: a n’iit’t’ämäh aivoingo opaštuja? a n’iiœmäh ken ka aivoin | a miä en äijäl’d’ aivoin || miän tuatt ei äijän šuvan opaštù | a muam miän jo ol’ l’äz’ij | šanow | «t’üt’t’¢ | tuattoš©ošt ko…zen i tän©vun rubit käwmäh n’iiœmäh» || nu hin©i ošti miwl pikkarzen ko…zen | «ai» šanow «en šuva‡e opaštù | nu ka l’ähemmä» || hin miwl©ošt kossan i aðett tuaœ miän | i šanow | «ka l’äkki tanhuper’ih» | viäl’ kois’s’ | eß©i pelloll. AP: omalla pihalla? aha | ka män’imm | mi kerdu kakš mahn’in a hin©i šanow | «ot koss r’iput | r’iput» || daa | nu viid’ al’©ei viid’in | rubein käwmäh | ka šiäl’ jo opaššuin i‡ vähz’in | pellošš || jo n’ei‡üt ol’iin | en©ollun n’eiœ’ | jo s’emnaccit’©il’ vos’imnaccit’ godof | mi viikon en n’iittän.

Äåòè ïðèó÷àëèñü ê ðàáîòå ÀÏ: Ìîëîäåíüêèìè è íà÷èíàëè ïðÿñòü? Äà, íàñ ìîëîäåíüêèõ çàñòàâëÿëè ïðÿñòü, à èõ, ìàëü÷èêîâ, ðàáîòàòü [...].  êîëõîç èõ ãîíÿëè, óæå êîëõîç, âèäèøü, áûë ïðè ìîèõ äåòÿõ. Ëîøàäåé îòâîäèëè â òàáóí, ïðèâîäèëè. À îíè, åñëè îäíà èëè äâå ëîøàäè — íå øëè, à êîëü òðè äà ÷åòûðå, [òàê] ïðèâÿçûâàëè äðóã çà äðóãîì ê õâîñòó, ÷òîáû õîòü ïÿòü ëîøàäåé. Ïîðàáîòàþò íà ëîøàäÿõ, à âå÷åðîì â òàáóí (‘ñòàäî’) îòâåäóò, â òàáóí. ÀÏ: Íà íî÷ü? Íà íî÷ü; òàì áûë ïàñòóõ íà íî÷ü, íî÷íîé ïàñòóõ. Òàì è îñòàâàëèñü íà 81

íî÷ü [ïàñòèñü], îíè íà íî÷ü è îñòàâÿò ëîøàäåé, [à] ìàëü÷èêè äîìîé âîçâðàùàëèñü. À óòðîì îïÿòü øëè, ÷òîáû ïðèâåñòè. Èíîãäà âñòàâàòü íå õî÷åòñÿ: ðàíî, õîëîäíî. «Íó äàâàé, äàâàé, â ïîëå!» — áûë áðèãàäèð ßøêà. «Íå ïîéäó, îäíà ëîøàäü». «Íó äâå ïðèâåä¸øü, äâå ïðèâåä¸øü». Åëå âñòà¸ò è èä¸ò. ÀÏ: Ðàññêàæèòå, êàê âû æàëè ðîæü? Ìàòü, áûëî äåëî, è ãîâîðèò: «Äåâóøêà, ïîøëè! Ïîéä¸ì, äåâóøêà, — ãîâîðèò, — ÿ íåìíîãî ïîó÷ó òåáÿ æàòü ðîæü. Íà íàøåì íàäåëå è ïàðíè ðàáîòàþò (‘åñòü’)». ÀÏ: Íó, è æàëè, ïîëó÷èëîñü? Ïîæàëè, ñðàçó íå íàó÷èøüñÿ õîðîøî æàòü, ïîëó÷àåòñÿ (‘æí¸øü’) è ïëîõî. À ìàòü è ãîâîðèò: «Äåâêà, ïîëó÷øå æíè, âèäèøü, ñ êîðíåì âûðûâàåøü!» Ñðåçaòü íàäî, à èíîãäà è ñ êîðíÿìè [âûòàùèøü]. «Ñìîòðè, ÷òî äåëàåøü», — ãîâîðèëà, âñ¸ ó÷èëà. Æàòü âîò, ðàáîòàòü, äåâî÷åê ó÷èëè. Âîò òàê. ÀÏ: Æàòü òÿæåëî? Òÿæåëî, æàðêî. À âîò ïðåæäå ðàññêàçûâàëè, [êàê] äâå äåâóøêè æàëè ðîæü, îäíà æàëà, äâîå — [è] îäíà äåâóøêà âñ¸ áåãàëà ñìîòðåòü íà êîíåö ïîëîñû: ñêîðî ëè êîíåö èëè íåò. À äðóãàÿ, ãîâîðèò, æàëà äà ïóêàëà (ñìå¸òñÿ — îá ýòîì íå íàäî áûëî?). Äà. ˸í òåðåáèëè, áàáêè ñòîÿò-ñòîÿò, âûñîõíóò (òîãäà õîçÿéñòâî áûëî åäèíîëè÷íîå); êîãäà [ë¸í] âûñîõ [â ïîëå], ñûðîìîëîòíûì è îêîëà÷èâàëè ïåñòàìè. È äåòåé, äåòåé ïðèó÷àëè [îêîëà÷èâàòü]. À êîãäà è â ðèãó íàñàäÿò, îêîëà÷èâàåì [âûñóøåííóþ] â ðèãå (‘èç ðèãè’). À â êîëõîçå ñ÷èòàëè, ñêîëüêî ñíîïîâ [îêîëî÷åíî], òàê ÷òî ýòè ìàëü÷èêè è äåâî÷êè óáèâàëèñü íà ðàáîòå. ÀÏ: Íàäî áûëî ìíîãî ðàáîòàòü? Äà, äà, åù¸ áîëüøå ñíîïîâ [îêîëîòèòü]. Íó, âîò. Òàê è ðàáîòàëè. Âîò îêîëà÷èâàòü [ë¸í] òîæå ó÷èëè. Ðàññòèëàëè [ëüíîñîëîìêó], ïîòîì âåñíîé ë¸í ìÿëè, âîò òàê, ðàññòèëàëè, òðåïàëè, î-î, òîãäà õâàòàëî ðàáîòû! Òåïåðü òàê, [íåîáðàáîòàííûì] ñäàþò. ÀÏ: À êîñèòü ðàíî ëè ó÷èëèñü? À êîñèòü — êòî è ðàíî, à ÿ íå î÷åíü ðàíî. Íàø îòåö íå î÷åíü ëþáèë ó÷èòü. À ìàìà íàøà óæå áîëüíàÿ áûëà, ãîâîðèò: «Äåâóøêà, îòåö êóïèë [ìàëåíüêóþ] êîñó, è â ýòîì ãîäó áóäåøü õîäèòü íà êîñüáó (’êîñèòü‘)». Íó îí è êóïèë ìíå ìàëåíüêóþ êîñó. «Àé, — ãîâîðèò, — íå ëþáëþ ó÷èòü. Íó ëàäíî, ïîøëè». Îí, íàø îòåö, êóïèë ìíå êîñó, íàñàäèë [íà êîñîâèùå] è ãîâîðèò: «Âîò ïîøëè íà çàäâîðêè». Ïîêà ÷òî äîìà, à íå â ïîëå. ÀÏ: Íà ñâî¸ì äâîðå? Àãà. Íó ïðèøëè, ÿ âçìàõíóëà ïàðó ðàç, à îí è ãîâîðèò: «Âîçüìè êîñó, ïîâåñü, ïîâåñü [íà ìåñòî]». Äà. Íó, ïîëó÷àëîñü èëè íå ïîëó÷àëîñü, íà÷àëà õîäèòü [íà ïîêîñ].  ïîëå óæå ñàìà ïîìàëåíüêó íàó÷èëàñü. Óæå äåâóøêà áûëà, íå äåâ÷óøêà, óæå ñåìíàäöàòü èëè âîñåìíàäöàòü ãîäîâ, ñòîëü äîëãî íå êîñèëà.

82

ä. Íîâîå (n o w v o i ) Ãðàíñêàÿ Åâäîêèÿ Ñåðãååâíà, 1895 ã. ðîæä. Ìàãí. ê. 1228. Çàï. 1969 ã.

32. pamidorat ed ogur‡at AP: a ongo | kaðvawgo pomidorua? kaðvaw! | jo©i miwl©ol’ äij | muwvet hüvät oldih pamidorat || daðe | vot vtarogo avgusta meil’ i l ’ l ’ i n den’ prazn’ik | jo miwl oldih ruškit ogordašš ruššottih. AP: dað©ogordašša riävül’l’ä ruššotah? a konð kuin | ka oldih hüvät ka oldih hüvät! || a tän©vun oldih pamidorat pahat | pahat. AP: nu paha keðä toðe ol’i. da | pàh kèð©ol’ ei ollun pamidorah | vain kèð©ol’ pàh | vil || pamidor šuva‡‡ow toð hüvi keði | l’ämbmi | ägid | aha. AP: nu© kaðvaw t’ämä | tuhjo vain? ka vil’ el’in t䚚 voinah šut’t’en | mi en t䚚 el’än | el’in šiäl’ rannall | mi miwl šilloin pomidoru | vovs’ äijäl’d’ äij || a miwl©ol’ poigan’ z dvaccet’ pjatogo goda | hin miwl pogibn’ || hin äijäl’d’ umel heis’t vain ka‡‡uw | i ka miwl©ol’ mi pamidoruu | ka mi ol’ pamidoru! || na karn’u oldih kaikki ruškit || mi i [...] | nu hin äijäl’d’ uhaðvai‡‡i hüvin | zna‡it | rubuw kaðvmah ka n’äm kaiø©šub otroskat pität d’er’ pois’ | i d’er’i pois’ || katat | il’i noðn’i‡oill il’i n’iin ka šenäin künðl’öil’l’ heid der’i pois’ || a vain ül’äh jätti štob hin | a©to hin roššir’‡ow | ruadu‡‡ow kun kadai hänešt©i | i händ ei šua i ud’erði | hin rubuw muall vön’mäh || a©ka šinä pidäw [...]. AP: zna‡it | pid’äw mahtua ka‡‡uo? pidäw mahtu ka‡‡u da | pidäw mahtu || ka miwl©ol’ poigan’ | ol’ viäl’ nuar’ikkan’ | a maht heid ka‡‡u | äijäl’d hüvin ka‡‡©i äijäl’d miwl©ol’ äiji pamidoru || nu jäl’geh miwl©ol’ | nu ðein verdu | no en ðen verdu issut || šilloin äijäl’d’ äijiin mü issutimm karn’ei tam dvaccet’ il’i pjad’is’at | a teper’ mi i…tan štukkuu kümmenen | d’es’atkzen da || a tän©vun ol’ vain kuuði | d’es’atkais’t eij©ollun | a kakš srazu hävittih | kuivettih. AP: mid’ä ed’izeh uber’itta ogordašta? kartošku kuin ubr’imm [...] | ogur‡at keertäh i d’er’in | rengih panen peðen | patom puiz’eh panen || nu n’ügün puiz’loi ei©ow | ollah miwl muazet tòð abl’ivnoit | kostr’ul’kat ollah tooš | kostr’ul’kah || nu šinn panen täd | l’istu smord’inašt da©i morkvuu | a ei morkvu ukroppua! | valehtl’iin | ukroppu i ‡ošnokku || i šualuin | šualan viäs’in | na‡it äijäg da viäs’in na‡it | vakall pannah na‡it | kakš kakš nuaglu || nuaglašš©on ‡t²r’ist gramm | a toiz’ešš vos’emsot graß | kakš nuaglu pidäw pann vakall | vakall šualu || nu tän©vun ogur‡zet ollah miwl | pikkurzet hüvät 83

ogur‡zet ollah | hüvin oðawvuttih šualat || ei ow äijäl’d hü per’sol’onie | hüvät ollah ogur‡at ül’en. AP: talvella puin’e n’iin i šeizow | ei kül’mä? da | kül’mähtäw | kül’mähtäw || ka miä l’ähen tuaš | l’ähen tuaš t’üœ’r’ellü m o s k u h talvekš | u w v e k š i vuwvekši | na‡it miwl ogur‡at jiätäh || tak jätti heid ei voi | hü kül’mhetäh || mi otan hiätää | kel’l’ eij©ow ohur‡u | mi hiätä i annan šil’l’ä | annan heidä | miwl heidä eij©ol kun panna || a t’üt’är’ šanow | «muamo | ši jätä jäœz’iit šinne | karðnah | jäœz’iit» šanow | «a kevil’l’ tul’z’iit» šanow | «hü šulettais’ || nu©i eij©oldais’ vovs’ muazet kovzet | nu©a vs’otki» šanow «šüwv heidä voiten» || ka tän vun tahon jätti vähäis’t kostr’ul’kah | mid©l’i jiänün | en rubi andmah | jätän karðnah hiät karðnah da || a©to n’iin heidä paøzeh ei voi panna | viluh | hü kül’mtäh | rikku‡tah | aha | l’iännäh tühjät l’iännäh | tühjät || nu v star’inu | miwl r’ewnašš el’ettih sus’idat | šilloin vet’ per’het oldih šuuret || ogur‡u šualattih äijiin | puiz’et oldih vet’ | kümmeniin vakkoin šualattih sraz | nu©i šüädih äijän i talvekš toðe ei kunn ubraij heidäh | i jättäh heid per’t’ih || a kevil’l’ä šanow šultah | i šantaa toð oldih hüvät ogur‡at i ei rikku‡eœ || a müä ol’iß urhonken | muah hawvan kaivoiß©i puiz’en šinn©i zavl’im | keviäl’l’ [...] || kevil’l’ mü otkroi‡imm hänen | äijäl’d oldih ogur‡at tòð äijäl’d hüvät | äijäl’d oldih skusnoit || i miwn tuatt ruad šen’äin | i miä ka tuatošt miä šen’äin opaššuin | da | hüvät oldih || proijiin ühešt naizešt šiiri‡‡ | annoin hänel’l’ | «oi o w d ’ i ! | kuin ogur‡at ðe hüväten || mis’s’ ši muaz’et | kuin ši heid©i spas’s’iit | kuin ši heinke ruavoit?» || miä šanoin | «oldih hawdah zavl’iœ | ka hawdašš» || a puin’©ol’ toš šuur’i | vakku viiz’i ol’ toð puin’©ol’ | i äijäl’d ogur‡at hüvät. AP: a ogur‡ua minke šüöd’ih? ogur‡u? i kuar’inke šüwväh | i voinke šüwväh | a ken©i n’iin šüäw | kartoškanken || huamnekšell ka | ka©i miä olen miwl on bol’noi t’üt’är’ | on | kartošku keitän | palavais’t || palvu kartoški i ogur‡ua i šüämm | a pamidoru ruškin šüäß || mi n’iin šüän | a ka kum©miwl t’üt’är’ tulow m o s k u š t | n’in hin pilkow | mal’l’ah panow šinn täd pamidoru | viäl’ mil’©l’üw voidaw heidäh || hin vrod’ kun vkusn’eje milm ruadaw | paremb©on ðe jasn | a miä n’iin prost n’iin šüän heidä kogonz’i | šualanke.

Ïîìèäîðû äà îãóðöû ÀÏ: À åñòü ëè, ðàñòóò ëè ïîìèäîðû? Ðàñòóò, óæå è ó ìåíÿ áûëî ìíîãî, íåêîòîðûå ñîðòà õîðîøèå áûëè. Äàæå ê âòîðîìó àâãóñòà, ó íàñ ïðàçäíèê Èëüèí äåíü, ó ìåíÿ óæå ïîñïåëè (‘ïîêðàñíåëè’) â îãîðîäå, êðàñíûå áûëè. ÀÏ: Äàæå â îãîðîäå, íà ãðÿäêå, ïîñïåâàþò (‘êðàñíåþò’)? À êîãäà êàê. Íó è õîðîøèå áûëè, íó è õîðîøèå! À â ýòîì ãîäó ïîìèäîðû áûëè ïëîõèå, íåõîðîøèå. 84

ÀÏ: Íó è ëåòî òîæå áûëî ïëîõîå. Äà, ëåòî áûëî ïëîõîå, íå óðîæàéíîå äëÿ ïîìèäîðîâ. Íó è ïëîõîå ëåòî áûëî, õîëîäíîå. Ïîìèäîðû ëþáÿò òîæå õîðîøåå ëåòî, ò¸ïëîå, æàðó. Äà. ÀÏ: Íó, à [åñëè] ðàñò¸ò òîëüêî ýòîò êóñò? Òàê ÿ æèëà òóò åù¸ äî âîéíû, ÿ íå çäåñü æèëà, òàì, íà êðàþ æèëà, ñêîëüêî ó ìåíÿ òîãäà áûëî ïîìèäîðîâ. Î÷åíü ìíîãî áûëî. À ó ìåíÿ ìàëü÷èê áûë, ñ äâàäöàòü ïÿòîãî ãîäà, îí ó ìåíÿ ïîãèá, îí î÷åíü óìåë çà íèìè óõàæèâàòü. È âîí ñêîëüêî ó ìåíÿ áûëî ïîìèäîðîâ, ñêîëüêî áûëî ïîìèäîðîâ! Íà êîðíþ áûëè âñå ñïåëûå. ß è […]. Òàê îí î÷åíü õîðîøî óõàæèâàë. Çíà÷èò, íà÷í¸ò ðàñòè [êóñò], âîò ýòè âñå äëèííûå ïîáåãè (‘îòðîñòêè’) ïàñûíêîâàë, ïðî÷ü è îáëàìûâàë. Èõ èëè íîæíèöàìè, èëè ïðîñòî òàê íîãòÿìè îáðûâàë, îñòàâëÿë ëèøü íàâåðõó, ÷òîáû êóñò (‘îí’) [ðîñ]. À èíà÷å îí ðàñøèðèòñÿ, èç íåãî ïîëó÷èòñÿ âðîäå ìîææåâåëüíèê, åãî è íå óäåðæàòü: êóñò áóäåò íà çåìëå ëåæàòü. Âîò òàê íóæíî [óõàæèâàòü]. ÀÏ: Çíà÷èò, íóæíî óìåòü óõàæèâàòü? Äà, íàäî óìåòü óõàæèâàòü, óìåòü íàäî. Âîò ó ìåíÿ áûë ñûíî÷åê, åù¸ ìîëîäåíüêèé áûë, à óìåë çà íèìè óõàæèâàòü. Î÷åíü õîðîøî óõàæèâàë, è ïîìèäîðîâ ó ìåíÿ áûëî î÷åíü ìíîãî. Íó è ïîñëå ó ìåíÿ áûëî, íî òàê ìíîãî, ñòîëüêî [òåïåðü] íå ñàæàþ. Òîãäà ìû ñàæàëè ïîìíîãó: êîðíåé òàì äâàäöàòü èëè ïÿòüäåñÿò. À òåïåðü ÿ ñàæàþ øòóê äåñÿòü, äåñÿòî÷åê, äà. À â ýòîì ãîäó áûëî ëèøü øåñòü, íå áûëî [è] äåñÿòî÷êà. Äâà ñðàçó ïîãèáëè, çàâÿëè. ÀÏ: ×òî ñíà÷àëà óáèðàåòå èç îãîðîäà? Êàðòîøêó êàê óáåð¸ì [...]. Îãóðöû ïîñïåþò è ñíèìó, ñëîæó â âåäðî, âûìîþ, ïîòîì ïåðåëîæó â êàäêó. À òåïåðü êàäîê íåò, ó ìåíÿ åñòü òàêèå îáëèâíûå [áà÷êè], à òàêæå êàñòðþëè.  êàñòðþëþ, íó òóäà ïîëîæó ýòèõ ëèñòüåâ ñìîðîäèíû è ìîðêîâè, íå ìîðêîâü — óêðîïó! Ñîâðàëà — óêðîïó è ÷åñíîêó, è çàñîëþ. Ñîëü âçâåøó, ìíîãî ëè, çíà÷èò, [íóæíî], âçâåøó. Íà ìåðó, çíà÷èò, êëàäóò äâà, äâà ôóíòà [ñîëè].  ôóíòå ÷åòûðåñòà ãðàìì, à â äâóõ — âîñåìüñîò ãðàìì. Íà ìåðó íàäî ïîëîæèòü ñîëè äâà ôóíòà, íà îäíó ìåðó. Íó, â ýòîì ãîäó îãóð÷èêè ó ìåíÿ ìàëåíüêèå, õîðîøèå îãóðöû. Óäà÷íûé ïîëó÷èëñÿ çàñîë: îíè íå ïåðåñîëåíû ñèëüíî, âåñüìà õîðîøèå îãóðöû. ÀÏ: Çèìîé êàäêà òàê è ñòîèò, íå ïðîìåðçàåò? Äà, ïðîìåðçàåò, ïðîìåðçàåò. Âîò ÿ óåäó îïÿòü, ê äî÷åðè â Ìîñêâó, îïÿòü óåäó íà çèìó íà Íîâûé ãîä, ó ìåíÿ, çíà÷èò, îãóðöû îñòàþòñÿ. Ïðîñòî òàê èõ îñòàâèòü íåëüçÿ, îíè ïðîì¸ðçíóò. ß âîçüìó èõ, [è] ó êîãî íåò îãóðöîâ, òîìó èõ è îòäàì. Îòäàì èõ, ìíå èõ íåêóäà óáðàòü. À äî÷ü ãîâîðèò: «Ìàìà, òû îñòàâü, îñòàâèëà áû òàì, â ïîäïîëüå îñòàâèëà áû, — ãîâîðèò, — à âåñíîé ïðèåõàëà áû, — ãîâîðèò, — îíè îòòàÿëè áû. Íó, ïóñòü íå áûëè áû ñîâñåì òàêèå òâ¸ðäûå, íî âñ¸-òàêè, — ãîâîðèò, — åñòü èõ ìîæíî». Âîò â ýòîì ãîäó õî÷ó îñòàâèòü íåìíîæêî, ÷òî åù¸ îñòàëîñü â êàñòðþëüêå. Íå ñòàíó îòäàâàòü, îñòàâëþ èõ â ïîäïîëüå, â ïîäïîëüå, äà; èíà÷å èõ íåëüçÿ, òàê, íà ìîðîç, õîëîä îñòàâèòü (‘ïîëîæèòü’). Îíè ïðîì¸ðçíóò, ïîïîðòÿòñÿ, äà, áóäóò ïóñòûå, äðÿáëûå áóäóò. Òàê âîò, â ñòàðè85

íó ðÿäîì ñî ìíîé æèëè ñîñåäè, ñåìüè òîãäà âåäü áûëè áîëüøèå, îãóðöîâ ñîëèëè ïîìíîãó, âåäü êàäêè áûëè, ïî äåñÿòü ìåð ñðàçó ñîëèëè. Íî ìíîãî è ñúåäàëè, à íà çèìó òîæå íåêóäà óáðàòü, îñòàâÿò èõ â ïîìåùåíèè [íà õîëîäå]. À âåñíîé, ãîâîðèò, îòòàþò è òîæå, ãîâîðÿò, îãóðöû áûëè õîðîøèå è íå èñïîðòèëèñü. À ìû, êàê-òî, ñî ñâîèì ìóæåì âûêîïàëè â çåìëå ÿìó, êàäêó òóäà è çàðûëè. Âåñíîé [...], îòðûëè ìû å¸ âåñíîé: îãóðöû áûëè òîæå î÷åíü õîðîøèå, î÷åíü âêóñíûå. È ìîé îòåö òàê äåëàë, è ÿ îò îòöà òàêæå íàó÷èëàñü. Äà, õîðîøèå áûëè [îãóðöû]. ß ïðîøëà ìèìî îäíîé æåíùèíû, äàëà åé [îãóðöîâ]: «Îé, Åâäîêèÿ! Êàêèå õîðîøèå îãóðöû. Ãäå òû òàêèìè [ñîõðàíèëà], êàê òû èõ ñïàñëà, ÷òî òû ñ íèìè äåëàëà?» ß ñêàçàëà: «Â ÿìó áûëè çàðûòû, â ÿìå, âîò». À êàäêà áûëà òîæå áîëüøàÿ, ìåð ïÿòü êàäêà áûëà, è îãóðöû õîðîøèå áûëè. ÀÏ: À ñ ÷åì åëè îãóðöû? Îãóðöû? È ñî ñìåòàíîé åäÿò, è ñ ìàñëîì åäÿò, à êòî è ñ êàðòîøêîé åñò. Óòðîì âîò, ó ìåíÿ áîëüíàÿ äî÷ü, è âîò ñâàðþ êàðòîøêè, ãîðÿ÷åíüêîé, ãîðÿ÷óþ êàðòîøêó è îãóðöû, è åäèì. À ïîìèäîðû ñïåëûìè (‘êðàñíûìè’) åäèì. ß ïðîñòî òàê åì, à äî÷ü âîò êàê ó ìåíÿ ïðèåäåò èç Ìîñêâû, òàê îíà íàðåæåò, â ìèñêó ïîëîæèò ýòè ïîìèäîðû, ïîòîì åù¸ ÷åì-òî íàìàñëèò èõ, îíà âðîäå âêóñíåå, ÷åì ÿ, äåëàåò. ßñíî — ýòî âêóñíåå (‘ëó÷øå’). À ÿ ïðîñòî òàê, òàê èõ åì, öåëûìè, ñ ñîëüþ.

33. luwkut luukku ubrai‡emm | v kance avgustall täm | s ’ i m n a k š || jätämm r’iävül’l’ kun hüv päiv©on || zna‡it mi d’er’in | hü ildah šu kuivtah | l’is’s’in | patom mi hiät per’t’ih taskai‡en || miwl©on tòð kiwguw | ka šiäl’ hinglon©all | i panen hiäten || a šinn©ei mahut i law‡inall panen | i t䚚 ka kuwn veeran hü per’t’is’s’ ollah | a patom rubimm noštmah kiwgull || kel’l’ mos’t’in | kel’l’ ollah palt’it ruattu | v star’inu palaœ’loi ruattih | a miwl n’ügün palat’t’i ei ow | n’in mos’t’inkoih panen || nu luwkut ollah hüvät | miwl eiðis’t eij©oldu hüvät | a ka f j o k l miwn opašt | šanow | «ši tuagikš äjäl’d isttat | ðal’ei‡et muad» || mi ka rubein händäh kuwndelmah | opašt | mi rubein issutmah harvemmakš | i ruvettih miwl luukut n’ügün äijäl’d l’iijakš kaðmah i vovs’ hüvät || ka l’äks’in t’üänd’el’mäh poštall i dogd’ittih i šan | «oi! | o w d ’ i | mis’s’ ši muaz’i luukkuloi ðen hüvä ka?» || a mi šanon | «ka miän sus’id opašti miwn issutmah harvakši | issutakku i tü harvemmakš | i teil’ l’iännäh moiz’et©ð luukut | kun©i miwl» || a miwl oldih äijäl’d | jo äijäg vuatt miwl hüvät luwkut kaðvtah | a eiðis’t ei hüvät kaðveœ | toð oldih | a hin šanow | «ši tuagikš isttat». AP: a on | što hapatah luwkat riävül’l’ä? da väh on | r’iädl’öil’l’ miwl©ei havat | väh on | v¡h. AP: talven n’iin kiwgualla i ollah luwkat? kiwgull©i ollah | jesl’i kois’s’ ka d’elo | a miä ka uijin | miwl luukku jo 86

kod’ih ei voi jätti || jo pidäw hos’ ka f j o k l a h vil’ keh©but’t’en kiwgull andua uzlan’ miwl | da || hü s²roid s²roid mestu ei šuat | s²roist rikku‡tah | l’iännäh str’elkoinken | str’elkama ka [...]

Ëóê Ëóê óáèðàåì â êîíöå àâãóñòà, ýòî ê Ñåì¸íîâó äíþ. Îñòàâëÿåì, êîãäà õîðîøàÿ ïîãîäà, íà ãðÿäêå. Òàê ÿ ïîâûä¸ðãèâàþ, îíè äî âå÷åðà ñîõíóò, îáîðâó ïåðî. Ïîòîì ÿ èõ ïåðåòàùó äîìîé. Ó ìåíÿ [äîìà] òîæå ïå÷êà, òóäà âîò, ïîä øåñòêîì, è ïîëîæó èõ. À åñëè òóäà íå ïîìåñòÿòñÿ, ïîëîæó è ïîä ëàâêó. È òóò îíè â èçáå ñ ìåñÿö [ëåæàò], à ïîòîì ïîäíèìó íà ïå÷êó. Ó êîãî åñòü êîðçèíà, à ó êîãî è ïîëàòè ñäåëàíû, â ñòàðèíó ïîëàòè áûëè. À ó ìåíÿ òåïåðü ïîëàòåé íåò, òàê âûñûïëþ â êîðçèíû. Íó, ëóê õîðîøèé! Ñíà÷àëà ó ìåíÿ íå áûë õîðîøèé, à âîò Ô¸êëà ìåíÿ íàó÷èëà, ñêàçàëà: «Òû ñëèøêîì ãóñòî ñàæàåøü, çåìëþ æàëååøü». Âîò ÿ è ïîñëóøàëàñü å¸, íàó÷èëà [îíà]: ÿ ñòàëà ñàæàòü ðåæå, è òåïåðü ëóêó ñòàëî ó ìåíÿ ðàñòè ìíîãî, è î÷åíü õîðîøèé ëóê. Âîò êàê ïîøëà ÿ íà ïî÷òó ïîñûëàòü, óâèäåëè, îäíà è ñêàçàëà: «Îé! Åâäîêèÿ, ãäå òû òàêîé ëóê õîðîøèé [âçÿëà]?» À ÿ ãîâîðþ: «Âèäèøü ëè, ìåíÿ íàøà ñîñåäêà íàó÷èëà ñàæàòü åãî ïîðåæå, è ó âàñ áóäåò òàêîé æå ëóê, êàê ó ìåíÿ». À ó ìåíÿ áûë î÷åíü [õîðîøèé], óæå ìíîãî ëåò ó ìåíÿ õîðîøèé ëóê ðàñò¸ò. À ñíà÷àëà òàêæå ðîñ íåõîðîøèé, [íåâàæíûé] áûë. À îíà è ãîâîðèò: «Òû ãóñòî ñàæàåøü». ÀÏ: À áûâàåò, ÷òî ëóê ãíè¸ò íà ãðÿäêå? Äà, ðåäêî, íî áûâàåò, ó ìåíÿ íà ãðÿäêàõ íå ãíè¸ò. Ðåäêî áûâàåò, ðåäêî. ÀÏ: Çèìîé ëóê òàê íà ïå÷è è õðàíèòñÿ? Íà ïå÷è è íàõîäÿòñÿ, åñëè äîìà — âñ¸ [ýòî] äåëî. À ÿ âîò êàê óåäó, ëóê ìíå íåëüçÿ äîìà îñòàâëÿòü, óæå íóæíî áóäåò âîò õîòü ê Ô¸êëå èëè êîìóíèáóäü îòäàòü óçåëîê íà ïå÷êó. Äà. Îíè ñûðîå ìåñòî íå ëþáÿò, îò ñûðîñòè ïîðòÿòñÿ, áóäóò ñî ñòðåëêàìè, ñî ñòðåëêàìè. Âîò.

34. botvij, hr’en’, röt’k botvijuu | botvijat keer’ittih jo | nu d’er’in | l’is’t’in hiätä | i karðnah i panen | karðnah panen | ka©i kud©kooð i keitän || nacit miwl t’üt’är’ on | l’äz’iw | kolmiin päiviin | n’el’l’iin hänel’l’ pàh on || nu©ka miwl t’üt’är’ l’äks’i i šan šanow | «muam ši» šanow «botvijua abezat’el’n keit’ i šüät k l a v d ’ u u » gavar’it || «paremmin käviis’ | a©to hänel’l’ va‡‡uw äijäl’d kr’epit | kr’eppiuw äijäl’d». AP: keit’ät’t’ä botvinjua mis’s’ä? nu ‡ugunzet on | kostrul’kan’ on | keitän | potom sl’ei‡en veden | a hiät šinn päiväkš kiwguh || ka hüä šiäl’©i havtah | magit ruadu‡tah | a hiän | t’üt’är’ šüäw || muwvet i miä šüän palzen palzen || a ka bukvu n’ügün n’iäten 87

ei n’äv | a vet bukv tooð©ol’ hüv | da | bukvu issutimm iäl’l’ || issuttiß | i n’ügün bukvat tooð kaðvtah | hü ollah muaz’et keldzet | magit || tòð hawdmah kun panet | per’t’in ägimmäkš l’ämmtät | n’in tòð hawvutah šiäl’ viid’iuw ruškit ruškit! || toð magit tòð oldih hüvät | a ka n’ügün emm ruven issutmah. AP: bukvua i n’iin šüöd’ih vetten? i s²roillah šöimm | da hüv©on | miä s²roildah tòð šuv‡en | s²roild || a s²roildah šüwväh heidäh kooð ollah nuar’iøzet | hü ollah viäl’©ka ðitkoizet muazet | tooð heidä hüv©on nuar’iøz’i šüwv. AP: a hren’uo issutetahgo t’iän? a hr’èn’at | hr’èn’it n’iin kaðvtah | miwl©on ku kävintropp©on | üks’ hr’en’i vain kaðvaw || kuil’©l’üw tuldih miwl tòð rodn’at m o s k u š t kevil’l’ | kun dogat’ što miwl hr’en’i | ka hin kaiv hiätä i täm | puhašt hiätä i m o s k u h i ott | šanow [...] || a meil’ bespal’ezn | miä | miwl kaðvtah | mi heid n’ikunn©en pan | n’ikunn©en pan || i©ka s’ei‡as hü muah i jiähäh | a püd’äis’ vähän’ kaivua ed karðnah panna || vit’ hin©on tooð skusnoi | händä voit tòð voit i stüd’n’inke | händä ruatah | i viäl’ peskunke händäh ruatah | šualuw pannah. AP: hiän i‡e i kaðvaw? i tuaš nowðow | i‡ kaðvaw | jo täd hr’en’i ei i…tet | täm i‡ kaðvaw. AP: nu©a röt’kiä ongo t’iän | issutattago röt’kiä? röt’ki | röt’ki ka mi männün i…tiin | röt’kät oldih hüvät | muššat muazet | hüvät oldih || kaikill tar‡in | n’iken ei ota a tän©vun en©i issutannun || a röt’ki | röt’ki ennein šüädih©i | ennein vet’ el’ettih pahemmin narod | hiärtah | vuašan ruatah || mal’l’at oldih šilloin šuuret | kruugloit i puuhz’i mal’l’oi viäl’ ol’i šilloin | ennen || vet’©i n’ügün on | i röt’kii hl’ebaijah hl’ebaijah. a patom kos’aøz’in pilkottih | šualattih voinken | pühvoinken | täm pühvoinken mänöw pühvoinken tòð | i toš šüädih || vil’ ol’im | vil’ pikkurzet i kävüiß päivkezroh kuaðel’loinken || i kešš©on röt’ki | ottaw | ken bukvu tuaw | ken röt’ki | kuar’ittaw | mal’l’ah panow || ka©n’äin stuko‡‡iw stuko‡‡iw voinken šualanken | šìd ka©n’äin proid’iw kuaðel’loi müt’t’en | palz’in i otamm i röt’ki šüäm || ka kui röt’ki šüädih | a ennein enämmän röt’ki šüädih | ennein naroda el’ettih kewhemmäkš | ennen | ennen äijiin röt’ki i…tettih i šüädih. AP: da röt’kä i pol’eznoi vet©on? da | pal’eznoi on | ka miwl om poig | ka ei täm©poig a viäl’ | el’äw miwl poig || a hin | kuin zduma‡‡ow šanow | «muam | issut röt’kii | mi tulen kod’ih» | hin äjäl’d tok röt’ki šuva‡‡ow || a tän vun ka miä en issutannun | a män©vun oldih muššat | kruugloit | hüvät röt’kät oldih. AP: a keit’et’t’ihgo t’iän nuat’t’irokkua ka muššašta nuat’ista? daa | keitettih | ennen mi šanoin | per’het oldih šuuret vet kümn’in miähin | kakštois’t miäšt || da©i | ka©i šilloin harmud kapustu jär’tettih | puiz’et tok šuuret i znacit šilloin vet pühis’s’ | pühin argi ei šüädü || ka gribanke keitettih | ka šilloin i ret’kie äijän šüädih i kapustu || a šilloin kapustu vain vähz’in valgid jär’tettih | vain tämänken vuašanken | tòð ruatah vuašan hüvän | vuašu hüviin šilloin ennen ruavettih | ivüšt. 88

Ñâ¸êëà, õðåí, ðåäüêà Ñâ¸êëó — ñâ¸êëà óæå âûðîñëà, ïîâûäåðãàþ, îáðåæó ëèñòüÿ, â ïîäïîëüå è óáåðó; â ïîäïîëüå ïîëîæó, à èíîãäà è âàðþ. Ó ìåíÿ âîò — äî÷ü, áîëååò [îíà], ïî òðè—÷åòûðå äíÿ åé áûâàåò ïëîõî, òàê âîò ìíå [äðóãàÿ] äî÷ü óåçæàëà è ñêàçàëà: «Ìàìà, òû, — ãîâîðèò, — îáÿçàòåëüíî âàðè ñâ¸êëó è êîðìè Êëàâäèþ, — ãîâîðèò, — ÷òîáû ëó÷øå õîäèëà [ïî íóæäå], èíà÷å ó íåé î÷åíü êðåïêèé [ñòóë] (‘æåëóäîê’), ñèëüíî êðåïèò». ÀÏ:  ÷åì ñâ¸êëó âàðèòå? ×óãóíêè æå åñòü, êàñòðþëüêè èìåþòñÿ, ñâàðþ, ïîòîì ñîëüþ´ âîäó, à èõ ïîòîì [ñòàâëþ] íà äåíü â ïå÷êó. Òàì îíè è òîìÿòñÿ, ñëàäêèìè ñòàíîâÿòñÿ, à îíà, äî÷ü, è åñò. Èíîé ðàç è ÿ êóñî÷åê ñúåì, ëîìòèê. À áðþêâû òåïåðü, âèäèøü ëè, íåò (‘íå âèäíî’), à âåäü áðþêâà òîæå õîðîøàÿ. Äà. Ðàíüøå áðþêâó ñàæàëè, ñàæàëè. È òåïåðü òàêæå ðàñò¸ò, æ¸ëòûå òàêèå îíè, ñëàäêèå. Ïå÷ü (‘èçáó’) ïîæàð÷å ïðîòîïèøü, ïîñòàâèøü êàê ïàðèòüñÿ, òàê òîæå ïîòîìÿòñÿ òàì, êðàñíûå-êðàñíûå ñòàíóò, ñëàäêèå, õîðîøèå. À òåïåðü âîò ìû íå ñòàëè ñàæàòü. ÀÏ: À áðþêâó âåäü è òàê åëè? Äà, åëè è ñûðîé, õîðîøàÿ îíà. ß òîæå ëþáëþ ñûðóþ, â ñûðîì âèäå. À ñûðûìè èõ åäÿò, êîãäà îíè ìîëîäåíüêèå, òîãäà îíè âîò ñî÷íûå òàêèå, èõ õîðîøî åñòü ìîëîäåíüêèìè. ÀÏ: À ñàæàþò ëè ó âàñ õðåí? Õðåí? À õðåí òàê ðàñò¸ò. Ó ìåíÿ êàê åñòü òðîïà [ê ðå÷êå], [âäîëü íå¸] ëèøü îäèí õðåí ðàñòåò. Êàê-òî âåñíîé ïðèåõàëè êî ìíå ðîäñòâåííèêè èç Ìîñêâû, êàê óâèäåëà, ÷òî ó ìåíÿ õðåí, òàê îäíà (‘îíà’) âûêîïàëà èõ è [âñ¸] ýòî âû÷èñòèëà, â Ìîñêâó èõ è âçÿëà. Ãîâîðèò [...]. À ó íàñ áåç ïðîêó. Ó ìåíÿ ðàñò¸ò, [íî] ÿ íèêàê íå óïîòðåáëÿþ, íèêóäà íå êëàäó. Âîò è ñåé÷àñ îí â çåìëå îñòàíåòñÿ, à íàäî áû íåìíîæêî âûêîïàòü äà â ïîäïîëüå óáðàòü, âåäü îí òîæå âêóñíûé, åãî ìîæíî òîæå è ñî ñòóäíåì åñòü. Äåëàþò åãî, è ñ ïåñêîì åù¸ åãî äåëàþò, ñîëü êëàäóò, ãîòîâÿò. ÀÏ: Îí ñàì è ðàñò¸ò? Ñàì è ðàñò¸ò, îïÿòü è âñõîäèò. Õðåí ýòîò óæ íå ñàæàåøü, ñàì ïî ñåáå è ðàñò¸ò. ÀÏ: Íó, à ðåäüêà åñòü ëè ó âàñ, ñàæàåòå ëè ðåäüêó? Ðåäüêà, ðåäüêó â ïðîøëîì ãîäó ÿ ñàæàëà, õîðîøàÿ áûëà ðåäüêà, ÷¸ðíàÿ òàêàÿ. Õîðîøàÿ áûëà. ß ïðåäëàãàëà âñåì, íî íèêîìó íå íàäî, à â ýòîì ãîäó è íå ïîñàäèëà. À ïðåæäå ðåäüêó åëè, åëè ðåäüêó; ðàíüøå âåäü íàðîä æèë õóæå: íàòðóò, ïðèãîòîâÿò êâàñ. Ðàíüøå ìèñêè áûëè áîëüøèå, êðóãëûå, è äåðåâÿííûå áëþäà áûëè ïðåæäå. Âåäü è òåïåðü ñëó÷àåòñÿ, [÷òî] õëåáàþò êâàñ ñ ðåäüêîé, õëåáàþò. À åù¸ ëîìòèêàìè íàðåæóò, ïîñîëÿò ñ ìàñëîì, ñ ëüíÿíûì ìàñëîì, ñ ïîñòíûì ìàñëîì èä¸ò, ñ ïîñòíûì ìàñëîì òàêæå åëè. Ìû áûëè åù¸ ìîëîäåíüêèìè, ìàëåíüêèìè, õîäèëè ñ ïðÿëêàìè íà ñóïðÿäêè äí¸ì, ó êîãî åñòü 89

ðåäüêà, âîçüì¸ò [ñ ñîáîé]. Êòî áðþêâó ïðèíåñ¸ò, êòî — ðåäüêó. Î÷èñòèò, ïîëîæèò â ìèñêó, âîò òàê ïîòðÿñ¸ò-ïîòðÿñ¸ò ñ ìàñëîì, ñîëüþ, ïîòîì ïðîéä¸ò âîò òàê ïî ïðÿõàì, ïî ëîìòèêàì áåð¸ì ðåäüêó è åäèì. Âîò òàê åëè ðåäüêó. À ïðåæäå ðåäüêè åëè áîëüøå, íàðîä ðàíüøå æèë áåäíåå: ïðåæäå ðåäüêè ñàæàëè è åëè ïîìíîãó. ÀÏ: Äà ðåäüêà âåäü è ïîëåçíàÿ? Äà, ïîëåçíàÿ. Âîò ó ìåíÿ ñûí, íå ýòîò, à [äðóãîé], êîòîðûé æèâîé, è îí êàê íàäóìàåò [íàâåñòèòü], ñêàæåò: «Ìàìà, ïîñàäè ðåäüêè, ÿ ïðèåäó äîìîé». Îí î÷åíü ëþáèò ðåäüêó. À âîò â ýòîì ãîäó ÿ íå ïîñàäèëà, â ïðîøëîì æå ãîäó áûëà ÷¸ðíàÿ êðóãëàÿ, õîðîøàÿ áûëà ðåäüêà. ÀÏ: À ó âàñ âàðèëè ëè ùè èç çåë¸íîãî (‘÷¸ðíîãî’) ëèñòà êàïóñòû? Äà, âàðèëè. Ðàíüøå, ÿ æå ãîâîðèëà, ñåìüè áûëè áîëüøèå, âåäü ïî äåñÿòü ÷åëîâåê, äâåíàäöàòü ÷åëîâåê, äà, òîãäà âîò øèíêîâàëè çåë¸íûé (‘ñåðûé’) ëèñò êàïóñòû. Êàäêè áûëè áîëüøèå. Òîãäà, çíà÷èò, â ïîñòû âåäü, ïî ïîñòàì ñêîðîìíîå íå åëè, ñ ãðèáàìè âîò âàðèëè, òîãäà ìíîãî åëè è ðåäüêè, è êàïóñòû. À êàïóñòû òîëüêî òîãäà ìàëî ðóáèëè; ëèøü ñ ýòèì êâàñîì [åëè], ãîòîâèëè õîðîøèé êâàñ, õîðîøèé êâàñ èç ñîëîäà äåëàëè òîãäà.

35. kapust AP: kuin kapustua varuššetah talvekši? kuin hänen paremmiin? | harmut kapussat tooð jär’tetäh | i kon‡tah pannah lapuškat | šid lawvat pannah || patom©i šuwr’ill kivl’eil’l’ l’i‡tah | štob šuuremmill pidäw l’i‡at | šiäl’d zna‡it täm gor’ki³ jo viidiw harmušt l’issašt | täm vez’i || händäh händä vil’vaidih pois’ | a patom törkäidih štob šiäl’ vozduh | täm gor’koi l’äks’is’ pois’ | kargii || oldais’ [...] i harmut oldih ennein | hü vkusnoit oldih kapussat | l’ihuu keitettih äijiin pandih || i poµloi piªettih i vaðoi piªettih | i lambhi piªettih i miä vil’ ol’iin t’üt’t’ön | harmukšet n’iin hüvät | hüviä ed rokkuu šüädih || n’iin©i o k s ’ i n ’ j a Ì | i kapussat oldih skusnoit ruaveœ | hos’ harmut©a hüvin ruavettih. AP: mid’ä paissettih kapussanken? da©i n’ügün n’ügün tòð pai…’amma | a ennein pai…’ettih toð kapusn’ikkoi || p£h | zna‡it pühi r o š t u m ©püh | ka on | tuahvedoh kezäl’l’ äijäg | keð䚚©ol’ äijäg pühi? | ‡äi kolm || š u u r ’ püh | š u u r ’ püh©ol’ šeiµmen n’edl’i | a r o š t u m ©püh kuuð n’edl’i | a kooð ruis’t l’eikattih t䚚©ol’ vain kakš n’edl’i pühän’ | i kaikk šüädih pühiä || ka šilloin i n’äid | talvell pai…’ettih kapusn’ikkoi pühz’i | ka©i luukku pandih | ka©i luukkù tänn pannah kapustah. AP: kuin kapusn’ikkua paissetah? kapustuu | ken hawdu padašš | a©to n’ügün ruvettih jo kapustu | pannah kiwguh ðuar’tah || s’e‡kall | s’e‡kall jär’tettih da | kapustu s’e‡kall jär’tettih || jo kun rubit kapusn’ikku paistmah | to void pühvoid | a jesl’id aarešš to 90

argvoid pannah || toð©i l’epjoškan ruatah | kel’l’©ol’ | šilloin vet l’ehmie piªettih || zdobnoiloi l’epjoškoi | toð oldih hüvät kapusn’ikat | kapussanke tòð oldih hüvät || i morkvanke pai…’ettih | i morkvat toð keität | s’e‡kall tooð jär’tät | argvoid©on argvoill voijat || ka mi vašt en©ammuin pais’oin toðe | hüvät oldih morkvanke piroškat. AP: kogonaz’ie kerie | jät’et’t’ih talvekši? koµnu kapustuu? | d©ennen ei jäteœ | a n’ügün ka©mi en kaikki jär’it | jätän vähzen.

Êàïóñòà ÀÏ: Êàê çàãîòàâëèâàëè íà çèìó êàïóñòó? Êàê ëó÷øå å¸ [çàãîòîâèòü]? Õðÿïó (‘ñåðóþ êàïóñòó’) òîæå íàøèíêóþò, çàêîí÷àò, [ñâåðõó] ïîëîæàò ëèñòüÿ [êàïóñòû], ïîòîì êëàäóò äîùå÷êè, ïîòîì ïðèäàâÿò áîëüøèìè êàìíÿìè, ÷òîáû êðóïíûìè [êàìíÿìè] ïðèäàâèòü: îòòóäà, ñ õðÿïû, âûéäåò óæå ãîðüêàÿ âîäà. Ÿ ñëèâàëè, à ïîòîì [ïàëêîé] òîðêàëè, ÷òîáû ãîðüêèé âîçäóõ âûøåë îòòóäà, ãîðå÷ü ÷òîáû âûøëà. È õðÿïà òîæå áûëà [...], ïðåæäå îíà, êàïóñòà, áûëà âêóñíîé. Ìÿñî âàðèëè, ïîìíîãó [êàïóñòû] êëàëè. È ñâèíåé äåðæàëè, è òåëÿò, è îâåö äåðæàëè. ß òîãäà áûëà åù¸ äåâî÷êîé, è êðîøåâî õîðîøåå áûëî, ñóï âêóñíûé [èç íåãî] åëè. Òàê è ó Àêñèíüè êàïóñòà áûëà õîðîøî ïðèãîòîâëåíà, õîòÿ è õðÿïà, à õîðîøî ãîòîâèëè. ÀÏ: ×òî ïåêëè ñ êàïóñòîé? Äà è òåïåðü, òåïåðü òîæå ïå÷¸ì, à ïðåæäå ïåêëè êàïóñòíèêè. Ïîñò, çíà÷èò, ïî ïîñòàì, ðîæäåñòâåíñêèé ïîñò, âîò ëåòîì âî âðåìÿ âûâîçêè íàâîçà, ëåòîì ñêîëüêî ïîñòîâ? Íàâåðíî, òðè. Âåëèêèé ïîñò, Âåëèêèé ïîñò ñåìü íåäåëü, à ðîæäåñòâåíñêèé ïîñò øåñòü íåäåëü, à êîãäà æàëè ðîæü, òóò áûë ïîñò ëèøü äâå íåäåëè. È âñ¸ ïîñòíîå åëè, âîò òîãäà çèìîé è ïåêëè ýòè ïîñòíûå êàïóñòíèêè. È ëóê êëàëè [â êàïóñòíèêè], ëóê êëàäóò â êàïóñòó. ÀÏ: Êàê ïåêóò êàïóñòíèêè? Êàïóñòó êòî òóøèë â ãîðøêå, à òåïåðü ñòàëè óæå [æàðèòü], ïîñòàâÿò â ïå÷êó, ïîæàðÿò. Ñå÷êîé, ñå÷êîé øèíêîâàëè, äà, êàïóñòó íàøèíêóþò ñå÷êîé. Óæ êàê íà÷í¸øü ïå÷ü êàïóñòíèêè, òî ìàñëà ïîëîæèøü, ïîñòíîãî ìàñëà, à åñëè â ìÿñîåä — ñêîðîìíîãî ìàñëà. Ñäåëàþò êîðêó (‘ëåï¸øêó’), ó êîãî êîðîâà, òîãäà âåäü êîðîâ äåðæàëè, — êîðêè ñäîáíûå. Êàïóñòíèêè áûëè õîðîøèå, ñ êàïóñòîé [ïèðîæêè] õîðîøèå áûëè. È ñ ìîðêîâüþ ïåêëè, ìîðêîâü òîæå ñâàðèøü, ñå÷êîé òàêæå ðàçìåëü÷èøü, åñòü ñëèâî÷íîå ìàñëî, ñëèâî÷íûì ìàñëîì ïîìàñëèøü. ß âîò íåäàâíî òîëüêî ÷òî ïåêëà, õîðîøèå áûëè ïèðîæêè ñ ìîðêîâüþ. ÀÏ: Íà çèìó öåëûå êî÷àíû îñòàâëÿëè? Êî÷àíû êàïóñòû? Äà ïðåæäå íå îñòàâëÿëè. À íûí÷å ÿ âîò íå âñå ïîðóáëþ, íåìíîæå÷êî îñòàâëþ. 91

36. herneh AP: šanokkua n’üt hern’eheh n’äh | kuin hiän kaðvaw? herneh | r’iävün ruavan tòð hernhel’l’ | hernhet kaššan | kaštu pidäw | päivän ollah kaššeœ || patom©i isstan heidäh | ruvtah kaðvmah | pikkurzet l’iännäh | tuan dubìz’i || dubìzet ‡okkel’en heidäh | heidäh | i dubiiz’i mütten©i ruvtah kaðvmah. AP: nu©i konða rubiew kukkimah hern’eh? tvet’t’imäh? | patom v ijul’i | boban’ tvet’t’izešt viid’iw | ka©n’iin la±un’ i l’iänöw | la±un’ täm || a patom hin rubiw i kaðvmah kaðvmah i puhl’awduw | i l’iänöw polnoi jo herneh | l’iänöw || patom rubiw jo©i kaðattumah | l’iänöw jo | valguw šiäl’ || d’er’iß hiäten | šiaglah il’ kunn panemm | a patom hiätä šipl’imm al’ ‡il’viß šiäl’ | kuivat©tòð pidäw. AP: hern’ehešt mid’ä toko keit’t’ijä? hernerokkuw | hernerokku keitämm | a viäl’ n’imid hernhešt emm [...] || iäl’l’ keitettih hern’ist kiisl’i | jawhtettih i keitettih kiisl’i. AP: a piiruada ei paissettu? a piirud ei pai…’eœ | piiruh hin ei männün | piirut hänešt eij©old hüvät. AP: a kuin hern’eht’ä uber’itah? n’ügün kambainoill | a iäl’l’ kossiÌ n’iitettih | a n’ügün kambainoill || iäl’l’ kossiÌ n’iittäh rugloih pannah | a rugloist et©tuwvah kod’ih || guamnot oldih | guamnošš täd puidih br’iuðoill. AP: issutettihgo t’iän pabuo? issetettih pabu | i n’ügün i…tetah pabu | pàb tòð ka kaðvaw | hin tooð kuin herneh kaðvaw | vain šuuremb | šuuremb hän on || eiðis’t toð l’iänöw täm valgi | a šid mušt | a mušta ka jo keer’in l’iänöw šilloin | nu händäh | hänešt n’imid ei ruavet.

Ãîðîõ ÀÏ: Ðàññêàæèòå òåïåðü ïðî ãîðîõ, êàê îí ðàñò¸ò? Ãîðîõ? Äëÿ ãîðîõà òîæå ñäåëàþ ãðÿäêó. Ãîðîõ çàìî÷ó, çàìî÷èòü íàäî, äåíü [îíè] çàìî÷åííûå, ïîòîì è ïîñàæó èõ. Ðàñòè íà÷íóò, ìàëåíüêèå [ðàñòåíüèöà] áóäóò, ïðèíåñó ïàëî÷åê, ïîíàòûêàþ èõ [âîêðóã] íèõ, ïî ïàëî÷êàì îíè è áóäóò ðàñòè. ÀÏ: Íó, à êîãäà ãîðîõ çàöâåòàåò? Öâåñòè [êîãäà]?  èþëå, ïîòîì èç öâåòî÷êà ïîÿâèòñÿ ñòðó÷îê, âîò òàêèì áóäåò ñïëþùåííûì, ïëîñêèé [ñòðó÷îê]. Ïîòîì îí íà÷í¸ò ðàñòè-ðàñòè è íàëü¸òñÿ, è ñòàíåò ãîðîõ óæå íàñòîÿùèì. Ïîòîì íà÷í¸ò óæå è òâåðäåòü, ñòàíåò óæå [ñïåëûì], ïîáåëååò. Îáîðâ¸ì åãî, ïîëîæèì â ðåøåòî èëè âî ÷òîëèáî. À ïîòîì åãî ïî÷èñòèì, ïîëóùèì òàì, ïîñóøèòü òîæå íàäî. ÀÏ: ×òî âàðèëè ðàíüøå èç ãîðîõà? 92

Ãîðîõîâûé ñóï, ñóï ãîðîõîâûé âàðèëè, à áîëüøå íè÷åãî èç ãîðîõà [íå äåëàëè].  ñòàðèíó èç ãîðîõà âàðèëè êèñåëü, ìîëîëè è âàðèëè êèñåëü. ÀÏ: À ïèðîãè íå ïåêëè? À ïèðîãè íå ïåêëè, íà ïèðîãè îí íå èäåò. Ïèðîãè èç íåãî íå ïîëó÷àëèñü õîðîøèìè. ÀÏ: À êàê óáèðàþò ãîðîõ? Òåïåðü êîìáàéíàìè, à ðàíüøå ñêàøèâàëè êîñîé, à òåïåðü êîìáàéíàìè. Ïðåæäå êîñàìè ñêîñÿò, ñëîæàò â êîïíû, à èç êîï¸í óæå äîìîé ïðèâåçóò. Ãóìíà áûëè, íà ãóìíå åãî ñìîëîòÿò öåïàìè. ÀÏ: Ó âàñ ñàæàëè áîáû? Áîáû ñàæàëè, è òåïåðü ñàæàþò áîáû. Âîò áîá òîæå ðàñò¸ò, îí òîæå êàê ãîðîõ ðàñò¸ò, òîëüêî êðóïíåå (‘áîëüøå’), îí êðóïíåå. Ñíà÷àëà òîæå áåëûé, à çàòåì — ÷¸ðíûé. À ÷¸ðíûé, òîãäà îí óæå ñòàíåò ñïåëûì. Íî åãî — èç íåãî íè÷åãî íå ãîòîâÿò.

37. šiämend vod’imm i‡ AP: en’n’ein t’üö s’iemen’d’ä oštija al’i koissa rozved’ija? šiämend? | i kois’s’ ruavettih | a miä kaikk oššiin | a©to i kois’s’ ruavettih || jättäh botviijan | hin kaðvaw | kapustua jätät koµnan cel’ikom | händäh štob©et l’eikkua n’imid | hänen keðäl’l’ isstat muah || panet karðnah | karðnašš talven on | a šit’ keðäl’l’ isstat ogordah | ogordah i…tat hänen | hin l’ähtöw kaðvmah | rubuw tvet’t’imäh | tvetašt l’äht’itäh šiämnet palgzet l’iännäh || a patom šügðül’l’ jo hiät ubr’it | mi s’ei‡as | morkvat miwl ollah omat šiämnet | i botviijat ruškit || mi n’ügün i‡e ruavan kaikkii šiämn’i | šiämnekš || šiämnekš kapust | šiämnekš röt’kän jätin | šiämnekš botviijan.

Ñåìåíà ðàçâîäèëè ñàìè ÀÏ: Ïðåæäå ñåìåíà [îâîùåé] âû ïîêóïàëè èëè [ñàìè] ðàçâîäèëè äîìà? Ñåìåíà? Ðàçâîäèëè è äîìà, à ÿ âñ¸ ïîêóïàëà, íó è äîìà [ñàìè] ðàçâîäèëè. Îñòàâÿò ñâ¸êëó, îíà âûðàñòåò; îñòàâèøü öåëèêîì êî÷àí êàïóñòû, íèñêîëüêî åãî íå ïîðåæåøü, ëåòîì åãî ïîñàäèøü â çåìëþ.  ïîäïîëüå óáåð¸øü, çèìó â ïîäïîëüå, à ïîòîì ëåòîì ïîñàäèøü â îãîðîä. Ïîñàäèøü åãî â îãîðîä, îí íà÷í¸ò ðàñòè, íà÷í¸ò öâåñòè, èç öâåòêà ïîéäóò ñòðó÷êè, à â íèõ — ñåìåíà. À ïîòîì îñåíüþ èõ óæå óáåð¸øü. ß ñåé÷àñ [ðàçâîæó]: ìîðêîâü, ñåìåíà ñòîëîâîé (‘êðàñíîé’) ñâ¸êëû — ñâîè. Òåïåðü ñàìà âûðàùèâàþ íà ñåìåíà; êàïóñòó íà ñåìåíà, ðåäüêó îñòàâèëà íà ñåìåíà, ñâ¸êëó íà ñåìåíà.

93

38. räbin’i šöimm kez’r’ätešš AP: a räbin’iä en’n’en ei kerät’t’ü? a©i da | ennei ubraidih ker’ättih || toki hangzet muazet ruatah | d’er’täh der’uugoill | d’er’uugat l’evtetah | i per’t’im©pil’l’©i pannah || a talvell kez’r’ättih | i räbin’i šüädih sl’un’akš | sl’un’akš | da. AP: aha | hiän naverno jo magie šilloin | ew kargie? d½ | jo hin šilloin l’iänöw | händä da [...] jo hin šilloin liänöw | voit šüwv händäh jo hin kül’mähtäw || i tän©vun s a n ’ k d’er’ | uber’ kunn©ollow | a f j o k l a l l a ka kaikk©šub šüädih bron’it | ei jättän n’imid.

Êîãäà ïðÿëè, åëè ðÿáèíó ÀÏ: Ïðåæäå ðÿáèíó íå ñîáèðàëè? Äà è ïðåæäå óáèðàëè, ñîáèðàëè. Áûâàëî, ñäåëàþò òàêèå âèëîøêè, ðàññòèëàþò äåðþãè, îáðûâàþò [ðÿáèíó] íà äåðþãè, íà ÷åðäàê è óáåðóò. À çèìîé, [êîãäà] ïðÿëè, ðÿáèíó è åëè, ÷òîáû áûëà ñëþíà, äëÿ ñëþíû, äà. ÀÏ: Äà-à, îíà òîãäà, íàâåðíî, óæå ñëàäêàÿ, íå ãîðüêàÿ? Äà, òîãäà îíà ñòàíåò óæå [ñëàäêàÿ], å¸ [...], îíà òîãäà óæå ñòàíåò [òàêîé], ÷òî å¸ ìîæíî åñòü, îíà óæå ìîðîçîì ïðèõâà÷åíà.  ýòîì ãîäó Ñàíüêà óæå íàðâàë è óáðàë êóäà-òî. À ó Ô¸êëû âñþ âîò ñêëåâàëè (‘ñúåëè’) âîðîíû, íå óáðàëà íèñêîëüêî. Ìàãí. ê. 853 (2—4). Çàï. 1967 ã.

39. per’t’is’s’ oldih law‡at per’t’is’s’ o‡aæ kolm ikkunuw | ikkunviärot | jumalªugl | šiäl’ jumlat s p u a s b o h r o ‡ ‡ || ol’ booðn’i‡‡an’ jumlih varoin | jumlat šeizottih || a pruazn’ikakš jumlill riptettih paikkoi viišifkoinken | i nuaglah riptettih ‡istoiloi paikkoi || toin’ ugl šoppªugl | šiäl’ emän’d varušt šüämis’t | ol’©stol i šeiz taigin law‡aÌ | uglašš oldih pal’‡zet zalafkat || zalafkoi… pijettih maÌz’i ‡ainoiz’i | a alembun oldih viäl’ pal’‡zet | n’äis’s’ mal’l’oi pijettih || stolašš ol’ l’eØhin’ stolªlawd | l’evi lawd | stòl šeiz iønašt da kiwguh päin || a stolaÌ bud’d’en ei l’eviteœ n’imid | pühänpin l’evtettih skuat’t’er’i | skuat’t’er’ ol’ kuvoœ valgi | resunkz’inken || a kun oldih piørazet lapšet | vivušš riØ kät’üt | a kät’küšš oldih nuarat prot’n’iœ || rangin’ ripteœ ümbär’ kät’küšt | štob lašt kärbz’et ei purdais’. jòg per’t’is’s’ ol’ kiwgù | šuwr’ kiwgu || viäl’ oldih tok kolonkzet | kolonkz’iss pijettih kaikki molotkoi | nuagloi || kül’l’eæ ruaveœ pe‡urkzet | pe‡urkoi… pijettih alz’i i portjankoi šinn tungittih || kiwgulluh ol’ jalglawd a alemmakš karðink 94

ruaveœ | a©to i pal’‡ šuapkoi pid’ii | šilloin ol’ urhii äij || a kiwgull piijettih ‡uun’i | kuivattih šiäl lapšen ripaøloi | perðpaiøz’i šinn pannah puad’im©pil’l’ || puad’i ol’ palaw || kiwgull iäæ o‡‡ | hingal | hingloll ‡ugnah pandih hiil’d | kattah riäht’l’äl’l’ || iäæ tooð pe‡urkan’ | a ope‡kall šiäl’ pandih kuivumah päreœ | päreœ kissottih äijiin || vet’ šilloin eij©ollun lampoi oldih svi‡at | svi‡‡oih n’äih pandih päreœ | päre sviätti kaikkeh per’t’ih || hänešt män’i šaw | alhun kartan’ vett | ei palais’ per’t’. kävel’dih pakkuiz’et | pakkujan’ tulow ovenšuwh | pakkuw «podaigu h r ’ i s t a raad’i» | a‰tah l’eibii palzen hänel’l’ || hin j u m l u kumardlow | istu‡‡ow karðinkaÌ || ovenšuwš šeizottih šuapput i law‡oin©all pandih šuappuloi || nu©ka karðink karðnah šolahtu…’ | karðnašš©ol’ lowkkon’ | šinn käw kàz’ || karðnašš pijettih muajuablokku | talvell l’eibii | šiäl’ ripp kart | kartah pannah möwküt i kattah ‡istoill tr’apkall. ümbär’ per’t’is’s’ oldih law‡at | palt’it ruatt | palt’im©piäl’l’ ukot muattih || vanhemmat ed lapšet muat laški‡ettih lattill | kaœl’i‡ettih tur’kloill | d’er’uugoill || piälukšet oldih pit’ät a post’el’n’ikat nabeid ollella | päiväkš heid viin’esvaidih šin’‡oh. aitaæ šeizottih sundkat krugom aittuu | per’het šilloin oldih äij narduw i sundkat oldih šuwr’et || šiäl’ pijettih vuateœ | oldih räµnät i paijat i kitaikat || muwen keðäl’l’ muatah aitaæ ed šin‡ošš ägil’l’ | nu täm jo kravtišt ümbär’ ripteœ rangin’ || vozduhu kuvoiß | omblemm rangzen || per’t’impil’l’ osob n’imid ei pand | nu šiäl’ šügðü̒ d’er’täh räbin’i | pannah per’t’impil’l’ || a talvell ildkezrošš naizet šantah «a nukkois’ räbn’i tuakkois’!» | šiaglan tuat | hü šüwväh.

 èçáå áûëè ëàâêè  èçáå — òðè îêíà íà ôàñàäíîé ñòåíå, ïðîñòåíêè, êðàñíûé óãîë, òàì [ñòîÿò] èêîíû: Ñïàñ, Áîãîðîäèöà. Áîæíèöà áûëà äëÿ èêîí, èêîíû ñòîÿëè. À ê ïðàçäíèêó íà èêîíû âåøàëè ïîëîòåíöà ñ âûøèâêîé è íà âåøàëêè (‘ãâîçäü’) âåøàëè ÷èñòûå ïîëîòåíöà. Äðóãîé óãîë áûë êóõîííûé, òàì õîçÿéêà ãîòîâèëà åäó; ñòîë áûë, à íà ëàâêå ñòîÿëà êâàøíÿ.  óãëó áûëè ïîëî÷êè, ïîñóäíûé øêàô÷èê, à øêàô÷èêàõ äåðæàëè ÷àéíûå ÷àøêè. À âíèçó áûëè åù¸ ïîëî÷êè, íà íèõ äåðæàëè ìèñêè. Ñòîëåøíèöà â ñòîëå áûëà îëüõîâàÿ, äîñêà øèðîêàÿ. Ñòîë ñòîÿë îò îêíà â ñòîðîíó ïå÷è. Íà ñòîë â áóäíè íè÷åãî íå ñòåëèëè, ñêàòåðòü ñòåëèëè ïî âîñêðåñåíüÿì. Ñêàòåðòü áûëà òêàíàÿ, áåëàÿ, ñ óçîðàìè. À êîãäà áûëè ìàëåíüêèå äåòè, ëþëüêà âèñåëà íà î÷åïå, à [îò î÷åïà] ê ëþëüêå áûëè ïðèâÿçàíû âåð¸âêè. Ïîëîã ïîâåøåí âîêðóã ëþëüêè, ÷òîáû ìóõè íå êóñàëè ðåá¸íêà.  êàæäîé èçáå áûëà ïå÷êà, áîëüøàÿ ïå÷ü, øêàô÷èêè åù¸ áûëè, âñÿêîå â íèõ äåðæàëè: ìîëîòêè, ãâîçäè.  áîê [ïå÷è] ñäåëàíû ïå÷óðêè, â ïå÷óðêàõ äåðæàëè âàðåæêè, çàñîâûâàëè è ïîðòÿíêè. Âäîëü ïå÷è áûëà äîñêà, ÷òîáû 95

çàáðàòüñÿ íà [ïå÷ü], à âíèçó ñäåëàí ãîëáåö. Áûâàëî ÷òî è ïîëêà äëÿ øàïîê: òîãäà ìóæ÷èí áûëî ìíîãî [â ñåìüÿõ]. À íà ïå÷ü êëàëè âàëåíêè, äåòñêèå ïåë¸íêè ñóøèëè òàì, ïîëîæàò ïîäãóçíèêè òóäà íà ïå÷ü: âåðõ ïå÷è áûë ãîðÿ÷èé. Âïåðåäè ó ïå÷è — ÷åëî, øåñòîê, â ÷óãóí íà øåñòêå êëàëè óãëè, çàêðûâàëè ñêîâîðîäîé. Ñïåðåäè [ó ïå÷è] òîæå ïå÷óðî÷êà, à íà áîêîâîì âûñòóïå ó òðóáû äåðæàëè ëó÷èíó. Ëó÷èíû ùåïàëè ïîìíîãó: òîãäà âåäü íå áûëî ëàìï, ñâåòöû áûëè, â ýòîò ñâåòåö âñòàâëÿëè ëó÷èíó, ëó÷èíà ñâåòèëà íà âñþ èçáó, è îò íå¸ ø¸ë äûì. Êîðûòöå âîäû ñòîÿëî âíèçó, ÷òîáû íå çàãîðåëàñü èçáà. Íèùèå õîäèëè, [çàéä¸ò] íèùèé, âñòàíåò ó äâåðè, ïðîñèò: «Ïîäàéòå Õðèñòà ðàäè». Ïîäàäóò åìó êóñî÷åê õëåáà. Îí ïîìîëèòñÿ, ñÿäåò íà ãîëáåö. Ñàïîãè ñòîÿëè ó âõîäà, ñòàâèëè ñàïîãè è ïîä ëàâêè. Íó, åù¸ ãîëáåö äëÿ ñïóñêà â ïîäïîëüå; áûëî îòâåðñòèå â ïîäïîëüå: êîøêà òóäà õîäèëà.  ïîäïîëüå õðàíèëè êàðòîøêó, çèìîé õëåá: êîðûòî òàì âèñåëî, ïîëîæàò â êîðûòî êàðàâàé è íàêðîþò ÷èñòîé òðÿïêîé.  èçáå êðóãîì ëàâêè áûëè, ïîëàòè ñäåëàíû, íà ïîëàòÿõ ñòàðèêè ñïàëè. Ðîäèòåëè äà äåòè ñïàòü ëîæèëèñü íà ïîëó, íàêðûâàëèñü øóáàìè, äåðþãàìè. Ïîäóøêè áûëè äëèííûå, à ïîñòåëüíèêè íàáèòû ñîëîìîé. Íà äåíü èõ âûíîñèëè â ñåíè.  êëåòÿõ ñòîÿëè ñóíäóêè êðóãîì ñòåí (‘êëåòåé’); â ñåìüÿõ òîãäà íàðîäó áûëî ìíîãî, è ñóíäóêè áûëè áîëüøèå, õðàíèëè òàì îäåæäó: ñîðî÷êè, ðóáàõè è ñàðàôàíû áûëè. Èíîé ðàç ëåòîì, â æàðó, â êëåòÿõ äà ñåíÿõ è ñïàëè. Íó òóò óæ âîêðóã êðîâàòè ïîëîã ïîâåøåí. Ñîòê¸ì ðåäåíüêóþ òêàíü, ñîøü¸ì ïîëîã. Íà ÷åðäàê îñîáî íè÷åãî íå óáèðàëè. Íó, îñåíüþ òàì ñíèìóò ðÿáèíó, óáåðóò íà ÷åðäàê, à çèìîé íà âå÷åðíèõ ñóïðÿäêàõ æåíùèíû ñêàæóò: «À íóêàñü, ïðèíåñè-êà ðÿáèíû!» Ïðèíåñ¸øü ðåøåòî, îíè åäÿò.

40. purdlot, kartat, puiz’et rokku keittii oldih šawhizet padat | purdlot ed mal’l’at puwhizet | n’iin©ð pavar‡at kawhat nu©i luz’ikat || parembu posuudu ruavettih l’ipašt | a doin’iø ol’ kadjašt | häneæ hüv duuh || doin’ikat törz’inke | maidu šiiwl’öi‡iß padoih | šid©doin’ikan peðeß panemm kuivumah || emän’d paistaw pirošku r’iäht’l’äl’l’ | kiwgušt šuavuštlow šiðmall | voidaw šiivel’l’ voiÌ || piroškoi pijiß kartzeæ pal’‡alla || jawhu šiagloiß šiaglaÌ | n’eid oššettih p o g r ’ e l o v a š t || jawhot oldih juwrvakašš | sowhk noštu jawhu. ‡uaju kiahutaß samvuraæ | pruazn’ikakš vaškis’t samvuru puhaštim kal’inan marjalla || vuašah varoin ol’ puin’ | a oluœ hran’il’i pu‡i… || gribah kävüß vaøz’inke | mos’t’inkat pl’et’iœ raidzešt vi‡ašt | keriß täwven vakan i havut pis’s’äß. vuattiten st’irai‡eß kartaæ | purðtaß | l’ähemm jovell || keðäl’l’ heid huwhoß pual’ikall | a talvell vartalla kolt’iß kolm kerduu || tuamm per’t’ih | paneß 96

riwgzell | šultah i kartah vajattaw || kuivtah šiid katai‡emm katalkall | katalkat oldih muaz’et ru‡kinken || üks’©ol’ ruaveœ rup‡inken | a toin’©ol’ kruwglon’. hebzii juatettih | hebzet juadih jovell | ajeldih jovell || a l’ehmi tanhušš juattiß | oldih kartat i pagnat rengit | rengl’öis’t juadih l’ehmät || juamis’t taskai‡‡iß per’t’is’t lohn’is’t || lohn’in pil’l’ riØ käz’ªašti | l’icoi käz’l’öi pešš || kül’üæ pez’i‡‡iß puwhz’is’t ved’jorkoist | a vett palvoittiß kiwl’öil’l’ puiz’ešš.

Ìèñêè, êîðûòà, êàäêè Äëÿ ïðèãîòîâëåíèÿ ñóïà áûëè ãëèíÿíûå ãîðøêè; áëþäà, ìèñêè, òàêæå è ïîâàð¸øêè, êîâøè — äåðåâÿííûå, äà è ëîæêè. Ïîñóäó ñòàðàëèñü äåëàòü èç ëèïû, à ïîäîéíèê áûë ìîææåâåëîâûé, â í¸ì çàïàõ õîðîøèé. Ïîäîéíèêè áûëè ñ íîñèêàìè, ìîëîêî [èç íèõ] öåäèëè â ãîðøî÷êè; ïîäîéíèê âûìîåøü, ñóøèòüñÿ ïîëîæèøü. Ñòðÿïóõà ïå÷¸ò ïèðîæêè íà ñêîâîðîäå, èç ïå÷êè [èõ] äîñòàåò ñêîâîðîäíèêîì, íàìàæåò ìàñëîì ïîìàçêîì. Ïèðîæêè äåðæàëè â êîðûòöå íà ïîëêå. Ìóêó ïðîñåèâàëè ðåøåòîì, ïîêóïàëè â Ïîãîðåëîâå. Ìóêà áûëà â êîðçèíå, ïëåò¸íîé èç êîðíåé, [áûë] ñîâîê äëÿ ìóêè. ×àé êèïÿòèì â ñàìîâàðå. Ê ïðàçäíèêó ìåäíûé ñàìîâàð ÷èñòèëè ÿãîäàìè êàëèíû. Äëÿ êâàñà êàäêà áûëà, à ïèâî õðàíèëè â áî÷îíêå. Çà ãðèáàìè õîäèì ñ êîðçèíêàìè; [åñòü] ëóêîøêè, ïëåò¸íûå èç èâîâûõ ïðóòüåâ. Íàáåð¸ì ïîëíóþ êîðçèíó [ãðèáîâ], åëîâûõ ëàïîê íàòûêàåì [ïî êðàÿì]. Áåëü¸ ñòèðàåì â êîðûòå, áó÷èì, [çàòåì] èä¸ì íà ðåêó. Ëåòîì åãî ïîëîùåì ñ âàëüêîì, à çèìîé âûêîëà÷èâàåì êè÷èãîé íà òðè ðàçà. Ïðèíåñ¸ì äîìîé, íà æ¸ðäî÷êó ðàçâåñèì, [áåëü¸] îòòàåò, è [âîäà] ñòåêàåò â êîðûòî. Âûñîõíåò, çàòåì ðàçãëàæèâàåì âàëüêîì. Òàêèå êàòàëêè áûëè, ñ ðó÷êàìè, îäíà áûëà ñäåëàíà ñ çàðóáêàìè, à äðóãàÿ — êðóãëàÿ. Ëîøàäåé ïîèëè, ëîøàäè ïèëè íà ðåêå, ãîíÿëè [èõ] íà ðåêó. À êîðîâ ìû ïîèëè â õëåâó: êîðûòà áûëè è ïîãàíûå â¸äðà, êîðîâû ïèëè èç â¸äåð. Ïîéëî íîñèëè èç äîìó, [áðàëè] èç ëîõàíè. Íàä ëîõàíüþ âèñåë ðóêîìîéíèê ìûòü ëèöî è ðóêè.  áàíå ìûëèñü èç äåðåâÿííûõ âåä¸ðîê, à âîäó â êàäêå íàãðåâàëè êàìíÿìè. Ìàãí. ê. 1590. Çàï. 1971 ã.

41. t’üt’öt šuar’l’i‡ettih ennen t’üt’öt’ šuar’l’i‡ettih | pannah piäl’l’ä r䇇inän | kitaikan || räµnäl’l’ hiamut ollah las’tikovoit | a pruazn’ikkan on©i šulkz’i | oldih ka©šenäin doroškoiÌ || piän har’jitah | piän har’jitah kassan pl’ettah | hüvän l’entan riptetah || ennen üks’iin kassoin vain pijettih | i l’entan hüvän roozvoin il’©šiäl’ ruškin 97

šulkzen | ruatah häneh bantan || a kaglaæ piªettih orðel’joi | pruazn’ikkan hüviin šuar’i‡ettih || pannah kitaikan | šivtah šulkzen vüän | vüä kuvoœ šomakš | kis’t’at šuwret || a kitaikašš oldih helmaæ l’ento‡kat | pokromk ruški täm puwteœ || šivottih nagrudn’ikkoi | pruazn’ikkan oldih nagrudn’ikat kel’l’ las’t’ikovoi | kel’l’ šargan’ || ol’ kakš prošvu i prošv©ol’ puuteœ || a käz’l’öis’s’ ol’ kol’‡z’i | šilloin eij©old zoltoiz’et a oldih hobizet || da | kun’i eij©ollun miähel’l’ | a rubiw koz’iµmah brìh | l’ähtöw miähel’l’ brihan tagukš | t䚚 jo kun miähel’l’ viid’iw | kitaikan ðe tämän panow | a piä on toizeh luaduh || nu©jo piäh panow sorokan | sorokk on t䚚 viišeid | kumakkan’ on šivoœ || kooð miähel’l’ viijittih | ruavettih kuldz’i sorokkoi | ka täh koh o‡all | a tagukš samsur’i ruattih. AP: a samsur’i | mi t’ämä on? täm sorokan alla | alla tagun | a täm koh sorokaÌ kuldan’ || kun hin miähel’l’ mänöw | moldoit tullah | eeðmen t䚚 kun i…tah | a morðim fatal katettu | hänel’l’ šil’mi ei n’äv || nu©i täæ ka muatk viid’iuw i ottaw möükün’ i möükül’l’ kruut’t’iw fatan || zna‡it fatan awtah | ka täh r’iputtaw | a t䚚 jo kuldan’ soroø šom | uz’n’ikat hänel’l’ hüvät || mögis’s’äh täæ «hüvät! hüvät moldoit! | morðim hüv i uroš hüv!» AP: kuin nain’e pid’äw tukkie? nain’ tukat ubr’iw | sorokkah kaiø©šub tungiw || a kassan | kuin miähel’l’ viid’iw kakš kassu pl’ettah || kakš kassuw pl’ettäh i ubr’itah sorokkah | štob tukat n’imis’t ei viijittäis’ | n’i o‡all n’i korvin tagun || a korviss uz’n’ikat hoobizet || fatat oldih šulkzet šomat | polšalkat šargzet | šilloin šarg ol’© viäl’ paremb || kel’l’©ol’ ugl²nken | a kel’l’ oldih rannoinken polšalkat || talvell piäl’l’ tur’k šargan’ | hiamaloi… kos’kat i ka©täš koh kos’kat oldih | a ommeld oldih boorinken.

Äåâóøêè íàðÿæàëèñü Äåâóøêè ïðåæäå íàðÿæàëèñü: íàäåíóò ñîðî÷êó, ñàðàôàí. Ðóêàâà ó ñîðî÷êè ñàòèíîâûå, à â ïðàçäíèêè — è ø¸ëêîâûå, âîò òàê [âäîëü] äîðîæêàìè [âûøèâêà]. Âîëîñû ïðè÷åøóò, ãîëîâó óáåðóò, ñïëåòóò êîñó è ïîäâÿæóò õîðîøóþ ëåíòó. Ïðåæäå ïî îäíîé êîñå íîñèëè è êðàñèâóþ ëåíòó, ðîçîâóþ òàì èëè êðàñíóþ ø¸ëêîâóþ [âïëåòóò], áàíò íà íåé çàâÿæóò. À íà øåå íîñèëè îæåðåëüå.  ïðàçäíèê îäåâàëèñü õîðîøî: ñàðàôàí íàäåíóò, ïîâÿæóò ø¸ëêîâûé ïîÿñ. Ïîÿñ ñîòêàí êðàñèâî, áîëüøèå êèñòè [íà í¸ì]. À â ñàðàôàíå ïî ïîäîëó áûëè ëåíòî÷êè — êðàñíàÿ îáîðêà ïðèøèòà. Ôàðòóêè ïîâÿçûâàëè, à â ïðàçäíèê ôàðòóêè áûëè ó êîãî ñàòèíîâûå, ó êîãî — øåðñòÿíûå. Äâà ðÿäà êðóæåâ áûëî, êðóæåâî áûëî âøèòî. À íà ðóêå — êîëå÷êè, òîãäà çîëîòûõ íå áûëî, ñåðåáðÿíûå áûëè, äà, [ýòî] ïîêà íå áûëà çàìóæåì. À ïàðåíü ñîñâàòàåò, âûéäåò çàìóæ çà ïàðíÿ, êàê âûéäåò çàìóæ, ñàðàôàí òîò æå íàäåíåò, à âîëîñû (‘ãîëîâà’) óáðàíû [óæå] ïî-äðóãîìó: íà ãîëîâó íàäå98

íåò ñîðîêó, òóò [ñïåðåäè] ñîðîêà âûøèòà, êóìà÷ ïîâÿçàí. Êîãäà âûõîäèëè çàìóæ, äåëàëè çîëîòûå ñîðîêè, âîò íà ýòîì ìåñòå, íà ëáó [çîëîòîì âûøèòî], à ñçàäè äåëàëè ïîäêëàäêó. ÀÏ: À ñàìñóð, ÷òî ýòî? Ýòî [ïîäêëàäêà] ïîä ñîðîêîé, âíèçó, à ýòî ìåñòî ó ñîðîêè ñ çîëîòîé âûøèâêîé. Âîò. Êîãäà îíà âûõîäèò çàìóæ, ïðèõîäÿò ìîëîäûå, ñïåðâà ñèäÿò òóò, ìîëîäàÿ ôàòîé çàêðûòà, ëèöà (‘ãëàç’) ó íåé íå âèäíî. Íó òóò âûéäåò ñâåêðîâü è âîçüì¸ò êàðàâàé, êàðàâàé áåð¸ò è êàðàâàåì îòêðîåò (‘ñêðóòèò’) ôàòó. Çíà÷èò, îòêðîþò ôàòó, òóò è ïîâåñèò [å¸], à òóò óæå êðàñèâàÿ çîëîòàÿ ñîðîêà. Êðàñèâûå ñåð¸æêè ó íåé. Òóò âîñêëèöàþò: «Õîðîøè, õîðîøè ìîëîäûå! Õîðîøà ìîëîäàÿ è æåíèõ (‘ìóæ’) õîðîø!» ÀÏ: Êàê óáèðàåò âîëîñû [çàìóæíÿÿ] æåíùèíà? Æåíùèíà âîëîñû ïðèáåð¸ò, óïðÿ÷åò âñå ïîä ñîðîêó. À âîëîñû, êàê çàìóæ âûéäåò, çàïëåòàåò â äâå êîñû. Äâå êîñû çàïëåòóò è óáåðóò ïîä ñîðîêó, ÷òîáû âîëîñ íå áûëî âèäíî íèãäå: íè íà ëáó, íè çà óøàìè. À â óøàõ — ñåðåáðÿíûå ñåðüãè. Êðàñèâûå ø¸ëêîâûå ïëàòêè áûëè, ïîëóøàëêè øåðñòÿíûå, òîãäà øåðñòü áûëà ïîëó÷øå. Ó êîãî ïîëóøàëîê ñ [óçîðíûìè] óãëàìè, à ó êîãî — ñ êðàÿìè. Çèìîé îäåòà â øóáó, êðûòóþ ñóêíîì, íà ðóêàâàõ âñòàâêè è âîò íà ýòîì ìåñòå [ïî áîêàì] âñòàâêè áûëè, è ñøèòû øóáû ñî ñáîðêàìè.

42. l’äht’itäh gos’t’ih tulow pruaz’n’ikk | t’üt’et i l’ähtitäh toiz’eh kül’äh gul’aimah | i br’ìhat || nuaret uroš ed nain’ l’ähtitäh omih rodn’ih | kel’l’©on t’òt kel’l’©on d’ad | omih l’ähœäh i gos’œah || üän i kakš muattih | a kolmandeh jo tullah kod’ih || a šiäl’ ‡uajuw juwvah | gul’aijah i karvodu vod’tah | i kaartah i vir’t lawltah || gul’aidih ennen veššel’äšt | ol’©i torattih | i kangloiÌ torattih || keeran ol’©tòr i miän kül’äšš | torattih s k o r b j a š š o i n | i ka toiz’eh piäh l’ähteih | k o n d r o n m i i n a Ì korvan šilloin ots’ekittih ver’eh šut’t’en.

 ãîñòè èäóò Ïðàçäíèê ïðèä¸ò, äåâóøêè è ïàðíè ïîéäóò â äðóãóþ äåðåâíþ ãóëÿòü, ìîëîäûå, ìóæ äà æåíà, èäóò ê ñâîåé ðîäíå. Ó êîãî åñòü ò¸òÿ èëè äÿäÿ, ïîéäóò ê ñâîèì è ãîñòÿò. Ñïàëè [òàì] íî÷ü-äâå, à íà òðåòüþ [íî÷ü] óæå ïðèåäóò äîìîé. À òàì [â ãîñòÿõ] ïüþò ÷àé, ãóëÿþò, âîäÿò õîðîâîä, è ïëÿøóò, è ïåñíè ïîþò. Ðàíüøå ãóëÿëè âåñåëî, ñëó÷àëîñü, è äðàëèñü, äàæå è êîëüÿìè. Îäíàæäû äðàêà áûëà è â íàøåé äåðåâíå, â Ñêîðáÿùóþ äðàëèñü, ïîøëè â äðóãîé êîíåö äåðåâíè, òîãäà Êîíäðàòîâó Ìèíàþ ïîðåçàëè óõî äî êðîâè. 99

43. svjatoill l’iakuttih ed kizattih keviäl’l’ kun svjatoi tulow | šilloin ei ruaveœ kogonzen n’ed’l’in || ka t’üt’öt i br’ihat i viijtäh | meil’ oldih | miän kül’äšš ol’©kakš luugu | i nazvai‡‡ettih k i ± u š k a n luugat || al’immazeÌ luugall oldih ruaveœ r’el’kat ris’t’in rast’in | kozlat || nuaran r’iptetah i täæ t’üt’et ed br’ihat l’iaktah || lawvan nuarih pannah | lawvall istu‡tah | a n’äm potkitah ühešt pualešt i toiz’ešt pualešt || br’ihat enämmän potkittih | a t’üt’öt issuttih. AP: i monen keššä? mon’ mon’ miäšt | miäšt n’el’l’ istu‡‡ow | lawvan pannah pit’än | nuar on pakš || a nadoim | toiz’et smen’ai‡i‡tah || a viäl’©ol’ luug | ðel’l’ luugaÌ laptu äijäl’d’ kizattih tooð || šaran’ ol’ muan’ muštan’ | dubnat oldih l’üwv || algetah kizat zna‡it | nazvai‡‡i‡ muatk ed buat’k | i tullah täh puarzet šiäl’ | arbz’ih luakšittih || täh art’l’ih | täh pualeh küßnen miäšt i täh pualeh küßnen miäšt || ka arbzeh luwvah | ken šiäl’ vod’ij šaras’t tawtell | a ken tiäl’ pal’iw || ka tämän i luwvah | a täæ kun pal’tah i hüpel’l’äh || hüptäh hüptäh i ba‡n’itah | zna‡it toiz’en viäl’ ba‡n’itah šarzeÌ | i tämän part’in zamn’itah || ei rubi pal’mah | l’ähtöw vod’mah šinn | a ðe part’i tulow tä‰päin šarais’t pal’mah. AP: ken kizai laptuh? kizattiih? | i t’üt’et i br’ihat | i naiz’et nuaret kizattih | šilloin vet’ ol’i nardu äij kül’äšš || i nuaret morðimet svjatoiÌ kizattih | nuaret urhot || a ka alottuµ arg | viijittih miähel’l’ | a muas’l’en‡an moldoit tullah gos’t’ih || šilloin br’ihat paktah mi䇇ü | zna‡it täm väw andaw br’ihoill tämän miä‡ün || ei! | d’engu andaw | hin andaw d’enguw viinah | a br’ihat antah tämän miä‡ün || i vot kaiken muas’l’en‡n’ed’l’in l’ipaijah | r’iktah mi䇇ü | vävüt br’ihoild mi䇇ü ottah i l’eiktah || hü ei annet mi䇇ü | a kuin ei annet | hü heil’d šuapkat ottah | vävüt || muwvet i torah šuat | i šid’ tuwvah tuaš miä‡ün | raz’ napas’it! | n’ed’l’in©aloo mi䇇ü kolm n’el’l’ l’eiktah || do tavo l’ipaijah | št väw ottaw | l’ähtöw hüppimäh | kunnen’but’ furn’iw il’i r’ikkow tämän miä‡ün | a br’ihoiÌ ðual’ || ka täd©i ruattih muas’l’en‡an br’ihat ed vävüt nuaret. a laptuh kizattih | šanon viäl’ | naiz’et morðimet || üks’ nain’©ol’ jügihän’ i kizai | l’äks’ hüppimäh | hänen i oðattih | šarzell | a šantah «mid händäh oðuul’et! | hänešt l’iäw s’ei‡as kakš!» | i nagrettih.

Íà ïàñõàëüíîé íåäåëå êà÷àëèñü äà èãðàëè Âåñíîé, êàê ïîäîéä¸ò ïàñõàëüíàÿ íåäåëÿ, òîãäà íå ðàáîòàëè âñþ íåäåëþ, âîò äåâóøêè è ïàðíè âûõîäÿò [íà óëèöó]. Ó íàñ, â íàøåé äåðåâíå, áûëî äâà ëóãà, è íàçûâàëèñü îíè — Êè÷óøêèíû ëóãa, íà íèæíåì ëóãó êà÷åëè óñòðîåíû, êîçëû êðåñò-íàêðåñò. Âåð¸âêó ïîâåñÿò, è òóò äåâóøêè äà ïàðíè êà÷àþòñÿ. Äîñêó çàêðåïÿò âåð¸âêàìè, óñÿäóòñÿ è ðàñêà÷èâàþò ñ îäíîé è äðóãîé ñòîðîíû. Ïàðíè ÷àùå ðàñêà÷èâàëè, à äåâóøêè ñèäåëè. 100

ÀÏ: È íåñêîëüêî ÷åëîâåê? Íåñêîëüêî, íåñêîëüêî ÷åëîâåê, ÷åëîâåêà ÷åòûðå ñÿäóò. Ïîëîæàò äëèííóþ äîñêó, âåð¸âêà òîëñòàÿ. À íàäîåñò, äðóãèå ñÿäóò. À åù¸ ëóã áûë, íà òîì ëóãó òîæå ÷àñòî èãðàëè â ëàïòó. Ìÿ÷èê áûë òàêîé ÷¸ðíåíüêèé, ïàëêè áûëè áèòü. Íà÷íóò èãðàòü: çíà÷èò, [äâîå] íàçûâàëèñü ìàòêà äà áàòüêà, è ïàðî÷êè ïîäõîäÿò ñþäà, áðîñàþò òàì æðåáèé: â ýòó àðòåëü, íà ýòó ñòîðîíó — äåñÿòü ÷åëîâåê è â òó ñòîðîíó äåñÿòü ÷åëîâåê. Æðåáèé áðîñÿò: êòî âîäÿùèé, êîìó áåãàòü çà ìÿ÷îì, à êòî çäåñü — áü¸ò [ïî ìÿ÷ó]. Âîò èç-çà ýòîãî [æðåáèé] è áðîñÿò. À çäåñü, ãäå áüþò, è ïîáåãóò, áåãóò-áåãóò, ìÿ÷îì è ïÿòíàþò, åù¸ äðóãîãî óäàðÿò ìÿ÷îì, è [òîãäà] ýòó ïàðòèþ ñìåíÿò. Òà íå áóäåò áèòü, à ïîéä¸ò òóäà, âîäèòü, à òà ïàðòèÿ ïðèä¸ò ñþäà áèòü ïî ìÿ÷ó. ÀÏ: Êòî èãðàë â ëàïòó? Èãðàëè? È äåâóøêè, è ïàðíè, è ìîëîäûå æåíùèíû èãðàëè. Òîãäà â äåðåâíå íàðîäó âåäü áûëî ìíîãî. È ìîëîäûå çàìóæíèå æåíùèíû èãðàëè íà ñâÿòîé [íåäåëå], ìîëîäûå ìóæ÷èíû. À âîò ìÿñîåä íà÷àëñÿ — çàìóæ âûõîäèëè, à â ìàñëåíèöó ìîëîäûå õîäÿò â ãîñòè. Âîò òîãäà ïàðíè è ïðîñÿò ìÿ÷, çíà÷èò ìîëîäîé ìóæ÷èíà (‘çÿòü’) äàñò ïàðíÿì ìÿ÷. Íåò! Äåíåã äàñò, îí äàñò äåíåã íà âèíî, à ïàðíè äàäóò [èì] ýòîò ìÿ÷. È âîò âñþ ìàñëåíóþ íåäåëþ ãîíÿþò, êîëîòÿò ïî ìÿ÷ó. Ìîëîäûå çÿòüÿ îòáèðàþò ó ïàðíåé ìÿ÷ è ðâóò. Îíè íå îòäàþò ìÿ÷à, à êàê íå îòäàëè — çÿòüÿ îòáèðàþò ó íèõ øàïêè. Èíîé ðàç è äî äðàêè [äîõîäèëî], à ïîòîì ïðèíåñóò ìÿ÷. Ðàçâå íàïàñ¸øüñÿ! Çà íåäåëþ ìÿ÷à òðè-÷åòûðå ïîðâóò. Ïèíàþò äî òîãî, ÷òî çÿòü çàáåð¸ò, ïîáåæèò, êóäà-ëèáî øâûðí¸ò èëè ïîðâ¸ò ýòîò ìÿ÷. À ïàðíÿì æàëêî. Ïàðíè äà ìîëîäûå çÿòüÿ âîò ýòî è ïðîäåëûâàëè â ìàñëåíèöó. À â ëàïòó èãðàëè, ê òîìó åù¸, æåíùèíû, ìîëîäóõè. Îäíà æåíùèíà áûëà áåðåìåííîé è òî èãðàëà, ïîáåæàëà, å¸ è óäàðèëè ìÿ÷îì. À òóò è ãîâîðÿò: «×òî òû å¸ áü¸øü! Èç íå¸ ñåé÷àñ äâîå ïîëó÷èòñÿ!» Âîò è ñìåÿëèñü.

44. br’ihat kizattih r’uuhloih muas’l’en‡an vävüt ed br’ihat kizattih viäl’ r’uuhloih | ol’ tooð©i keðäl’l’ || fur’aijah fur’aijah | šid’ ken pobed’it | šel’l’äšš taskaijah | mü tok ka‡oiß nagraß || a r’uuhat mil’l’ l’üwväh n’äid | ka šl’akat šeiz’t’ellah | a n’äm hallot hallot | on pit’k halg | a n’äid šlakz’i i šeiz’t’ellah || n’äid hü i v²bivajut | ka fur’aijah fur’aijah täm art’el’ || n’e šl’akat ollah puuhzet i r’uuhat puuhzet | vain muaz’et pit’emmät | mil’l’ bjut. a viäl’ pruaz’n’ikkoin pr’iän’ikki lomaidih || šilloin torguidih | pir’iän’kät oldih ka šen’äin šuwr’et || ei kun n’üt’t’en || i ka šilloin talvell ošttah i kiztah | pr’iän’ikki lomaijah | n’äm urhot jo©i brihat kizattih || ken ka lomai‡‡ow äijän i šuaw äijän || sus’id t ’ i m o tulow | jagaw meil’ | mü ol’iß jo t’üt’öt.

101

Ïàðíè èãðàëè â ðþõè  ìàñëåíèöó åù¸ ìîëîäûå çÿòüÿ è ïàðíè èãðàëè â ðþõè, áûâàëî, ëåòîì — òîæå. Áüþò, áüþò, ïîòîì òîãî, êòî ïîáåäèò, òàñêàþò íà ñïèíå. Ìû, áûâàëî, ñìîòðèì äà ñìå¸ìñÿ. À áèòû, ÷åì áüþò ïî ýòèì, âîò ÷óðî÷êè ðàññòàâëÿþò, à ýòî ïàëêè ('ïîëåíüÿ’), äëèííîå ïîëåíî, à ñòàâÿò ýòè ÷óðî÷êè, [áèòîé] èõ è âûáèâàþò. Âîò áü¸ò, áü¸ò ýòà àðòåëü. Òå ÷óðî÷êè äåðåâÿííûå, è áèòû äåðåâÿííûå, ëèøü ïîäëèííåå òàêèå, ÷åì áüþò. À åù¸ ïî ïðàçäíèêàì ïðÿíèêè ëîìàëè, òîãäà [èìè] òîðãîâàëè; ïðÿíèêè áûëè âîò òàêèå, áîëüøèå, íå òàêèå, êàê òåïåðü. Òîãäà âîò çèìîé êóïÿò è èãðàþò; ðàçëàìûâàþò ïðÿíèêè. Ýòî óæ ìóæ÷èíû äà ïàðíè èãðàëè. Òîò, êòî ðàçëîìàåò ìíîãî — ìíîãî è äîáóäåò. Ñîñåä Òèìîôåé ïðèä¸ò, ðàçäàñò íàì. Ìû áûëè óæå äåâóøêè.

45. kìz manukšz’ill tullah viäraškül’zet | nu kizuß kizuß cipo‡koi | nadoimiw i šantah «davaigu manukšz’ill!» || a manukšiz’ill män’iß pihall | ei tä‰ šin‡oh || ka t’üt’t’©ed br’ih männäh šiäl’ | nu t’üœ’ tulow i šanow ked’ä br’ih ku‡‡uw || t’üœ’ t’üt’öl’l’©i šanow || a jes’l’ t’üt’t’ ka mänöw ši‰ | br’ih šanow ked’ | šuva‡‡ow ked’ä | to ei©i lašš || kumban’ jiäw | ei blaði | a toin’ i uid’iw | ol’ br’ih hiamun r’evit’t’ | pidäw hiamušt ei lašš | a t’üt’t’ ei jiä || kun©ois’ paremban’ šulhan’ | hin mooð jäis’ kodvzekš || ka n’äin i kizattih | kum©paremban’ br’ih paremban’ i t’üt’t’ poznakomiº. a miän kül’äšš p e t ’ u gul’aiµ o k l ’ a n k e | t’üt’t’©ol’ o k u l ’ || n’iin©i duumaidih händäh miähel’l’ ottaw | p e t ’ händäh äijäl’d’ šuvaµ | a per’eh ei oteœ || šantah | «voij händäh kuar’ill | hänen kaz’ i šüäw» | paha‡‡an’ ol’ || nu ka oldih svätkit i tooð zbornoiz’et | a miä ol’in viäl’ t’üœ’rais’k i miwl©ol’ podruug || i mü peiœ’i‡‡iß šin‡oh mos’t’nan tagukš | peiœ’i‡‡iß | manukšz’ill i ruvettih kizumah || ka šen’iin tòð bot’nozet ked’ šuvtah ðen©i ottah || šid’ ka p e t ’ viid’ i kuµ o k l ’ a n | kuµ o k l ’ a n i šanow | «o k u l ’ a ! | šiä miwn pil’l’ šiändl’i‡et?» | hin «da en šiändl’i‡» || «vet’ miä šilm otan | täm©ei otet miämmat | a mi šilm otan | mi šilm ðal’ei‡en» || mü ol’iß t’üœ’rais’at | meid’ ei n’ägün tagun | ka©i kuundl’iß mid pais’s’ah || nu p e t ’ händ ei©i ottannun | ott o k s ’ i n j a n s ’ e m n o w s k o i s ’ t | toiz’en i oœ.

Èãðà — ïðèãëàøåíèå Ïðèäóò èç äðóãîé (‘÷óæîé’) äåðåâíè [íà áåñåäó], íó è èãðàåì-èãðàåì â öåïî÷êó, êàê íàäîåñò è ñêàæóò: «Äàâàéòå [èãðàòü] â «ïðèãëàøåíèå»!» À íà «ïðèãëàøåíèå» øëè íà óëèöó, íåò, ñþäà, â ñåíè, è âîò äåâóøêà äà ïàðåíü 102

óéäóò òóäà, äåâóøêà âåðí¸òñÿ è ñêàæåò, êîãî ïàðåíü ïðèãëàøàåò. Äåâóøêà äåâóøêå è ñêàæåò. À åñëè äåâóøêà, êîòîðóþ ïàðåíü ïðèãëàñèë è ëþáèò, ïðèä¸ò òóäà, îí å¸ è íå îòïóñòèò. Êîòîðàÿ îñòàíåòñÿ, íå øóìèò, à èíàÿ è óéä¸ò. Ñëó÷àëîñü, ÷òî ïàðåíü ðóêàâ îòîðâ¸ò: äåðæèò çà ðóêàâ, íå îòïóñêàåò, à äåâóøêà íå îñòà¸òñÿ. Áûë áû æåíèõ ïîëó÷øå, îíà, ìîæåò, íåíàäîëãî è îñòàëàñü áû [ñ íèì]. Âîò òàê è èãðàëè: êàê ïàðåíü õîðîøèé, òàê è ñ äåâóøêîé ïîêðàñèâåå ïîçíàêîìèòñÿ. À â íàøåé äåðåâíå Ïåòÿ ãóëÿë ñ Àêóëèíîé, áûëà äåâóøêà Àêóëèíà, òàê è äóìàëè, ÷òî îí å¸ âîçüìåò çàìóæ: Ïåòÿ å¸ î÷åíü ëþáèë. À [åãî] ñåìüÿ íå õîòåëà áðàòü å¸, ãîâîðèëè î íåé, ÷òî, ìîë, íàìàæü å¸ ñìåòàíîé, òàê è êîøêà òàêóþ îáëèæåò — îíà õóäåíüêàÿ áûëà. Íó òàê âîò. Áûëè ñâÿòêè, è ñòàëî áûòü ñáîðíàÿ [áåñåäà]. À ÿ áûëà åù¸ äåâ÷îíêà, è ó ìåíÿ áûëà ïîäðóæêà. Âîò ìû è ñïðÿòàëèñü â ñåíÿõ çà áîëüøîé êîðçèíîé. Ñïðÿòàëèñü, òóò è íà÷àëè èãðàòü â «ïðèãëàøåíèå». Áîòèíñêèå [ïàðíè] òàêæå, êîãî ëþáÿò, òó è ïðèãëàøàþò [â ñåíè]. Ïîòîì âûøåë Ïåòÿ è ïðèãëàñèë Àêóëèíó, ïðèãëàñèë Àêóëèíó è ãîâîðèò: «Àêóëèíà! Òû íà ìåíÿ ñåðäèøüñÿ?» Îíà [îòâå÷àåò]: «Äà íå ñåðæóñü». «ß òåáÿ âåäü áåðó [çàìóæ], ýòî ìîè äîìàøíèå íå áåðóò, à ÿ òåáÿ âîçüìó, ÿ æàëåþ òåáÿ». Ìû áûëè äåâ÷îíêè, íàñ çà êîðçèíîé íå áûëî âèäíî, âîò è ïîäñëóøèâàëè, ÷òî ãîâîðÿò. Äà. Ïåòÿ è íå âçÿë å¸ çàìóæ, Àêñèíüþ èç Ñåì¸íîâñêîãî âçÿë, äðóãóþ è âçÿë.

46. lapšin kizat peiœz’ih kizaiß | i mü kizaiß t’üœ’z’et i poigrais’at | a šuwret jo ei kizaœ || peiœ’l’i‡iß | ken vod’i meid©e‡‡i | a ken eiðmän’ viid’iw | tulow täæ mis’s’e vod’a «‡ur palo‡k viru‡il!» || hänel’l’ tuaš vod’i || i©ka peiœ’l’i‡iß kenen tanhušt ümbär’i | kenen šin‡oh | a©to puun’ašt ümbar’i || vain jo kizaiß täm | emm©ollun šuwret | piän’emmät ol’iß. AP: a vod’a ked’ä i viikon ei l’öwvä? i viikon ei l’öwveœ || hin täm kumban’ vod’iw | kun e‡‡iw e‡‡iw | a kun l’ähtöw toiz’eh päin eµmäh | a täm©i viiru‡‡iw «‡ur palo‡k viru‡il!» || nu peiœ’l’i‡täh št©et i l’öwv | viikomman i vod’iw. a müä t’üœ’z’et kizaiß | tooð emm©ollun šuwret | n’än’küi‡iß šiäl’ omi lapši || ka©i ol’ joghiz’eÌ lapš | jo ei piän’ lapš || sobr’i‡eß küßnen lašt il’ šiäl’ äijäg | i i…taß lapšet hiät || r’et’kz’il’l’ | davai t’üœ’zet r’et’kz’il’l’ kizumah! || i…taß | ka mi omuw lašt | toin’ i kolmaš | a ken i oštlow || tulow «kuma kuma» šanow ven’il’äkš | «kuma kuma pradai d’it’a!» || «što daš?» | «gol’ik ven’ik sto rubl’ei d’en’ik» | nu vot saglas’acca | jes’l’ miwn r’et’ki i täm ken oštlow || ümbär’ kruugašt l’äht’itäh hüppimäh || jes’l’ täm kumban’ oštel’ tulow iäl’l’ä | hänen i l’iäw täm r’et’k | lapš || ka mü kizaiß n’iin | ol’iß n’än’kat. kizaiß tuaš lapšet kazaøz’ill | nu jo©i šuwr’et kizaiß kazaøz’illa || kakš | kahen keæ šeiz’u‡eß | ka puar šeiz’u‡eß | a kazaø üks’ | iäl’l’ päin i šeiz’ow || 103

nu©ka äijäg puaru šeiz’tah šiäl’ | ka tagun i l’ähtöw üks’ ši‰ hüppimäh a toin’ tänne | a kazaø heid i tavottelow || kumzen tavottaw | ðenken hin©i rubuw šeiz’mah | a kumban’ jiäw kazaø i l’iäw. a talvell müä lapšet kizaiß kois’s’ | kuin pihall ol’ vìl | ei laškiœ meid pihall || kois’s’ kizaiß ‡oøz’ill | ka üks’ ‡okkan’ | šil’mät hänel’d’ šivottu i püär’iüw hfatai‡‡ow toiz’i || toiz’et ei andu‡ta hänel’l’ käz’ih | ka šeiz’ow tagun al’ küükküz’in || a kumbzen hfat’t’iw | šil’l’ i šivtah šil’mät | ðe l’iäw ‡okkan’ || vain täd emm kizunnun š u w r e š š püh䚚 | en tiij mintokku | ušt r’iähk.

Äåòñêèå èãðû Ìû, äåâî÷êè è ìàëü÷èêè, â ïðÿòêè èãðàëè, à ïîñòàðøå óæå íå èãðàëè. Ïðÿòàëèñü, à êòî âîäèë, èñêàë íàñ. À åñëè êòî ïåðâûé âûéäåò, [íåçàìåòíî] ïîäîéä¸ò ê ìåñòó, ãäå âîäÿùèé, ñêàæåò: «×óð, ïàëî÷êà-âûðó÷àëî÷êà!», òîò îïÿòü âîäèò. Ìû ïðÿòàëèñü çà ÷üèì-íèáóäü äâîðîì, â ÷üèõ-íèáóäü ñåíÿõ, à òî è âîêðóã ñåííîãî ñàðàÿ. Òàê âîò â ýòî èãðàëè, [êîãäà] ìû áûëè åù¸ íåáîëüøèìè, ïîìëàäøå áûëè. ÀÏ: À âîäÿùèé êîãî-íèáóäü è äîëãî íå íàõîäèò? È ïîäîëãó íå íàõîäÿò. Îí, âîäÿùèé ýòîò, âîäèò, èùåò-èùåò, à êàê îòîéä¸ò â äðóãóþ ñòîðîíó èñêàòü, ýòîò è «âûðó÷èò»: «×óð, ïàëî÷êà-âûðó÷àëî÷êà!» Íó, áûâàåò, ïðÿ÷óòñÿ, ÷òî è íå íàéä¸øü, äîëãî è âîäèøü. À ìû, äåâî÷êè, òîæå èãðàëè, íå áûëè áîëüøèìè, íÿí÷èëè ñâîèõ äåòåé, âîò ó êàæäîé áûë ðåá¸íîê, íå òàê óæ ìàëåíüêèé ðåá¸íîê. Ñîáåð¸ìñÿ, äåòåé äåñÿòü èëè ñêîëüêî òàì, ïîñàäèì äåòåé: â «ðåäüêó», äàâàéòå, äåâî÷êè, â «ðåäüêó» èãðàòü! Ïîñàäèì äåòåé [â êðóæîê], ÿ âîò ñâîåãî ðåá¸íêà, âòîðàÿ è òðåòüÿ — [âñå], à êòî-òî îäíà [èç íàñ] è ïîêóïàåò. Ïîäîéä¸ò: «Êóìà, êóìà, — ñêàæåò ïî-ðóññêè, — êóìà, êóìà, ïðîäàé äèòÿ!» — «×òî äàøü?» — «Ãîëèê-âåíèê, ñòî ðóáëåé äåíåã». Íó âîò, è ñãîâîðÿòñÿ, ÿ, íàïðèìåð, åñëè ìîÿ «ðåäüêà», è òà, êîòîðàÿ ïîêóïàåò. Îáå ïî êðóãó è ïóñòÿòñÿ áåãîì. Åñëè òà, êîòîðàÿ ïîêóïàëà, ïðèáåæèò ïåðâîé, å¸ è ñòàíåò ýòà «ðåäüêà», ðåá¸íîê. Âîò òàê ìû èãðàëè, íÿíüêè [êàêèå] áûëè. Èãðàëè ìû, äåòè, òàêæå â ãîðåëêè. Íó â ãîðåëêè èãðàëè óæå áîëüøèìè. Âñòàíåì âäâî¸ì, ïàðàìè âîò âñòàíåì, à [îäèí] âîäÿùèé (‘êàçàê’) — îí âïåðåäè ñòîèò. Âîò òàê, ñêîëüêî ïàð òàì âñòàíåò. Ñçàäè [ñòîÿùèå] è ïîáåãóò: îäèí — òóäà, äðóãîé — ñþäà, à âîäÿùèé èõ äîãîíÿåò. Êîòîðîãî äîãîíèò, ñ ýòèì [â ïàðó] è âñòàíåò, à êòî [îäèí] îñòàíåòñÿ, òîò è áóäåò âîäÿùèì. À çèìîé ìû, äåòè, èãðàëè äîìà. Åñëè íà óëèöå áûëî õîëîäíî, òî íàñ íà óëèöó íå îòïóñêàëè. Äîìà èãðàëè â æìóðêè: îäèí âîäÿùèé, ãëàçà ó íåãî çàâÿçàíû, îí âåðòèòñÿ, ëîâèò äðóãèõ, äðóãèå æå åìó â ðóêè íå äàþòñÿ; ñòîèò âîò ñçàäè èëè ïðèãíóâøèñü. À êîòîðîãî ïîéìàåò, òîìó è çàâÿæóò ãëàçà, òîò è áóäåò âîäèòü. Òîëüêî â Âåëèêèé ïîñò ìû íå èãðàëè â ýòó èãðó. Íå çíàþ, ïî÷åìó — ãðåõ, íàâåðíî. 104

ä. Ñåì¸íîâñêîå (s e m n o w s k o i ) Ëåï÷èêîâà Ìàðèÿ Ìèõàéëîâíà, 1898 ã. ðîæä. Ìàãí. ê. 1230. Çàï. 1969 ã.

47. miän kül’ i ümbrüš AP: šanokkua t’iän kül’äh n’äh. s ’ e m n o s s k o i kül’ä | šeiz’ow ei ed’hinä p o g r ’ e l o v a š t || miän r’ewnašš kül’ät ollah m a t ’ u g i n | n o w v o i | o l ’ e k s a n d r o f s k o i | v a … ’ i l ’ e w s k o i | n’äm ollah kar’ilzet kül’ät meil’ || viäl’©on kül’©on b o t ’ i n a | b ò t ’ i n kül’ g a l h o f kül’ i v e d ’ e n s k o i kül’ | n’äm©ollah [...]. AP: toðe kar’ielazet? kar’ilzet ollah | olemm kaikin šub || a mis’t miät tänn tuadih | emme t’iiji | mü olemm äijäl’d ammuin l’et olemm tiäl’ || šantah što©ket l’ünnöw proªigraidih miäten | korl’it kartloih kizattih | nu©i miät i kaiø©šub šeiztettih kül’ät jogì mütten || jog nazvai‡‡ow d ’ o r ð | ka miät©i šeiztettih kaikk d ’ o r ð u w mütten || a s ’ e m n o s s k o i kül’ šeiz’ow suamoi keššel’l’ paikkuw | näis’t’ kül’is’t || nu t䚚©ollah pellot meil’ | d o l g o i n peld©on | u s t ’ i n o v o i n peld | a tam s t o l b o w s k o i on peld | zavdall©on peld | p i l ’ n o i om©peld | i šil’©pull jogie om©meil’ peld || nu me‡ät ollah t䚚 | me‡ät©ollah hüvät || r’ewnašš©om©me‡‡ meil’ | nazvai‡i‡‡ow h u a z ’ i m ©me‡‡ | potom k a r a s s u l l | i d o l g o i m ©me‡‡. AP: a ruu‡‡ua ongo rewnašša kül’än? ruu‡‡uw? on©meil’ ruu‡‡ l ’ e b j o t k | viäl’©on ruu‡‡ k l ’ u a k k a | šid©on z a l ’ i w meil’©i r o z l ’ i w. AP: a mis’s’ä n’äm©ollah? k o n d r a k o v a n dorogu mütten | ruu‡at ollah | kuim©mänet k o n d r a k o v a l l || nu k o n d r a k o v kül’ om©meil’ ven’ül’zet | on ven’ül’än’ kül’ä. AP: žiivatalla varoin naverno bruwduo kaivettih? ðiivattah varoin ollah bruwvut | šiäl’©l ’ ö ± ö l ’ l ’ ©om meil’ brùd | šil’ d o l g o i n dorgù mütten šiäl’©om brùd. AP: a mi on l ’ ö ± ö ? l’ö±ö nu vrod’e ruu‡‡ muan’e | nazvai‡i‡ow hin l ’ ö ± ö | täm©ei ed’hin | a ed’embin šiäl’©on r o z l ’ i w | tooð ruu‡‡ | a nazvai‡i‡ow r o ð l ’ i w. AP: viel’ä šanokkua omah kül’äh n’äh. nu iäl’l’©ol’ meil’ kül’ä äªil’d ol’ nardu äiji | voinah šut’t’en | ol’ meil’ n’e̒šaduu kuuðkümmend miäšt narduu | n’e̒šadù kuuðkümmend miäšt! || kül’©ol’ meil’ kahekšankümmend viiz’ taluw | a n’ügün©on vain kolmkümmend talù | i nardu vain jäi ühekšänkümmend. AP: kül’äššä kakši posuadua ol’i? üks’©ol’ posùdu || nu ol’i šiäl’ päin | vähän’ ol’ kakš | kahteh posùdah. AP: kuin sus’iedoida ku‡uttih? 105

ol’ sus’iedu | uroš©ol’ o l ’ e k s ’ | a hänel’l’ oldih pojat | oldih i v à s ’ i j a š i h o d a r ’ i | m i š || a toiz’ell pualell©ol’ sus’id | v a s ’ a k š ku‡uttih | tòð oldih hänel’l’ lapšet | l ’ o n ’ ku‡uttih di o l ’ e k s ’ i i | p e t ’ | v e r a . AP: a en’n’ein ol’i kül’iä en’ämbi? meil’©ol’ kar’ilas’t kül’ì vain ühekšän kül’iä [...] || a n’üt l’iänöw vas’il’jesskoi | ol’eksandrofkoi | nowvoi i s’emnowskoi | m a t ’ ù g i n | viiz’ kül’i jiädih.

Íàøà äåðåâíÿ è å¸ îêðåñòíîñòè ÀÏ: Ðàññêàæèòå î âàøåé äåðåâíå. Äåðåâíÿ Ñåì¸íîâñêîå ðàñïîëîæåíà íåäàëåêî îò Ïîãîðåëîâà. Ðÿäîì ñ íàìè äåðåâíè Ìàòþãèíî, Íîâîå, Àëåêñàíäðîâêà, Âàñèëüåâñêîå, ýòè äåðåâíè ó íàñ êàðåëüñêèå. Åù¸ äåðåâíÿ Áîòèíî, äåðåâíÿ Áîòèíî, äåðåâíÿ Ãàëàõîâî è äåðåâíÿ Ââåäåíñêîå, ýòè […]. ÀÏ: Òîæå êàðåëüñêèå? Êàðåëüñêèå, ìû âñå [æèòåëè-êàðåëû]. À îòêóäà íàñ ñþäà ïåðåñåëèëè — íå çíàåì: ìû çäåñü æèâ¸ì óæå äàâíî. Ãîâîðÿò, áóäòî íàñ êòî-òî ïðîèãðàë, [âðîäå] êîðîëè â êàðòû èãðàëè, [áóäòî] âñå äåðåâíè, ïî ðåêå è ïîñòàâèëè. Ðåêà íàçûâàåòñÿ ĸðæà; âèäèøü ëè, íàñ âñåõ ðàññåëèëè ïî ĸðæå. À äåðåâíÿ Ñåì¸íîâñêîå ðàñïîëîæåíà êàê ðàç ïîñðåäè [ýòîé] ìåñòíîñòè, ýòèõ äåðåâåíü. Íó è ó íàñ òóò [òàêèå] ïîëÿ: Äîëãîå ïîëå, Óñòèíîâî, à òàì [ïîäàëüøå] Ñòîëáîâñêîå ïîëå, ó ñìîëîêóðêè (‘ó çàâîäà’) — ïîëå, Ïûëüíîå, è ïî òó ñòîðîíó ðåêè ó íàñ ïîëå. À òóò [êðóãîì] ëåñà, õîðîøèå ëåñà. Ðÿäîì ñ íàìè ëåñ íàçûâàåòñÿ Õóàçè, çàòåì Êàðàññó è Äîëãèé ëåñ. ÀÏ: À åñòü ëè ðó÷üè ðÿäîì ñ äåðåâíåé? Ðó÷üè? Ó íàñ ðó÷åé Ëåá¸äêà, åù¸ ðó÷åé Êëþàêêà, ïîòîì [äàëüøå] ó íàñ Çàëèâ è Ðîçëèâ. ÀÏ: À òå ãäå íàõîäÿòñÿ? Ðó÷üè — ïî äîðîãå íà Êîíäðàêîâî, êàê èä¸øü â Êîíäðàêîâî, íî â Êîíäðàêîâå ó íàñ ðóññêèå, ýòî — ðóññêàÿ äåðåâíÿ. ÀÏ: Äëÿ ñêîòà, íàâåðíî, êîïàëè ïðóäû? Äëÿ ñêîòà — ïðóäû. Òàì íà [íèçèíå] Ë¸æ¸ ó íàñ ïðóä, ïîòîì ïðóä òàì, ïî äîðîãå íà Äîëãîå. ÀÏ: À ýòî ÷òî — ˸æ¸? Ë¸æ¸ — âðîäå êàê ðó÷åé, íàçûâàåòñÿ ˸æ¸. Ýòî íåäàëåêî, à òàì ïîäàëüøå — Ðîçëèâ, òîæå ðó÷åé, íàçûâàåòñÿ Ðîçëèâ. ÀÏ: Ðàññêàæèòå åù¸ î ñâîåé äåðåâíå. Ïðåæäå â íàøåé äåðåâíå íàðîäó áûëî î÷åíü ìíîãî. Äî âîéíû íàðîäó ó íàñ áûëî ÷åòûðåñòà øåñòüäåñÿò ÷åëîâåê. ×åòûðåñòà øåñòüäåñÿò ÷åëîâåê! Äåðåâíÿ ó íàñ áûëà âîñåìüäåñÿò ïÿòü äâîðîâ, à òåïåðü ëèøü òðèäöàòü äâîðîâ. À íàðîäó îñòàëîñü òîëüêî äåâÿíîñòî ÷åëîâåê. 106

ÀÏ:  äåðåâíå áûëî äâà ïîñàäà? Îäèí ïîñàä áûë, íî áûëî â òîé ñòîðîíå íåìíîæêî [äîìîâ] íà äâà ïîñàäà. ÀÏ: Êàê çâàëè ñîñåäåé? Áûë ñîñåä, ìóæ÷èíà — Àëåêñåé, ñûíîâüÿ ó íåãî áûëè: Âàñÿ, ßøà, Ô¸äîð, Ìèøà. À íà äðóãîé ñòîðîíå áûë ñîñåä, [òàê] çâàëè Âàñåé. Ó íåãî òîæå äåòè áûëè, çâàëè ˸íÿ, Àëåêñåé, Ïåòÿ, Âåðà. ÀÏ: À ïðåæäå äåðåâåíü áûëî áîëüøå? Êàðåëüñêèõ äåðåâåíü ó íàñ áûëî òîëüêî äåâÿòü […]. À òåïåðü ïîëó÷àåòñÿ, [÷òî] ïÿòü äåðåâåíü îñòàëîñü: Âàñèëüåâñêîå, Àëåêñàíäðîâêà, Íîâîå è Ñåì¸íîâñêîå äà Ìàòþãèíî.

48. hiä AP: end’izeh suadibah n’äh šanokkua. nu tiäl’ viijittih miähel’l’ | koz’iµmah tullah | a šid gos’t’in’‡oinken tullah vil’ tädä | suad’bah šut’t’en || a šid’ ruatah hiän | hiän ruatah || jäl’geh hiädä ottah kaøroill vävüü kod’ih | vävüü i t’üt’är’d ottah kaøroil | n’edl’in gos’œah šiäl’ | šid’©i kod’ih männäh | muasl’en‡ana heidä otettih ran’š gos’t’ih || n’ügün©ðe ei otet. AP: a kuh aigah toko oldih hiät? hiät enämmän oldih ka tok aarešš | aarešš | talvella | šiäl’ janvar’ mes’ec | fevral’ mes’ec oldih || ran’š modù eij©ollun štob šiäl’ muajuÌ viid’i il’ šügüðül’l’ | täm©jo kooð jo [...] | kooð jo l’ešk nai‡‡ow || nu šilloin vet’©i ven’‡a‡i‡ettih | kir’ikkeh | vet’ brìh tulow t’üt’t’üw vaššen hebzill. AP: hebozet šomat naverno? hebzii äijä | i hebzet oldih kaiø šuar’innut i täm | keÌz’inken | äjäl’d ol’©hüv ran’š. AP: l’äht’iet’äh ka kirikköh ven‡alla? nu tulet kir’ikköh šiäl’ | mänet kun zaijit kir’ikkeh | papp©om | vaštah aštuw | ris’s’inken i t’ämänken | str’iät’t’iüw || a šid’©i ven‡aijah | ket ven‡ai‡ettih pef‡oiloinken. AP: rewnašša šeizotah? no r’ewnašš | šeiztetah r’ewnah | kooð ven‡ai‡‡ow papp | ven’‡oi panow piäh | a šid kol’‡z’i men’ai‡emma | i viinall juattah || na‡it iäl’l’ brih šit’©t’üt’t’ | tuaš brìh šit’©t’üt’t’ | kolm kerduw juattah viinall || nu kun ven‡aijah hiäten | t䚚ä antah šuwda | omat rodn’at pothod’itah | patom©i papill jalgoih kumardu‡tah | mod©ol’ | i papill käz’il’l’ šuwda antah || nu©i l’ähtitäh kod’ih ajimah. AP: ol’igo ven‡an aigah müt’üt’t’ä pr’imiettua el’än’d’äh n’äh? nu kooð kun ven‡alla mänet©to | iäl’l’ akat©i šanottih što šiä | iäl’l’©päin harpuu kir’ikkeh | štob©ois’ šiwn valda || i paikan kun l’ewtetäh jalgoih | ši väl’embeh paikan pil’l’©i šeizuµ a brìh štob jäl’‡ekš | štob ši ol’z’it vanhemb urošt || iäl’l’ vet’ kaikk oldih pr’imetoinken da zametkoinken. 107

AP: a ka kuin jo kod’ih tullah? ka ajetah kun ven‡ai‡i‡em | ku©kod’iheð tulemm | kojillu pothod’imm | t䚚 meidä i vuattah || vuattah jumlanken i l’eivänken meidä vuattah | i šuwrimuw fur’aijah l’icoilla | a miks’ fur’aijah | en t’iiji. AP: moðot štobi bohatukšeh? navern | štob©oiz’imm bohtakš el’z’iß | nu t䚚©i toð buat’koll muatkoll jalgoih kumardu‡tah || nu©i kun per’t’ih tullah | ümbär’ stolašt proijitah | druušk heidäh vedäw || i podruuð i suah iäl’l’©päin a šiid moldoit | ümbär’ stolašt proijitah. AP: kuh koh heid’ä i…tetah? i…tetah kešše̒ stol² i…tetah | ül’hin©on vet’ ruaœ täm | jumlan’ štop©püz’üis’ | nuaglaz’ill || šeiztetah jumalzen i paikan r’iptetah i©ka täh koh i i…tellah morðim | moldoloi. AP: ol’igo t’äd’ä | hi䚚ä ka rikottih morðienda? daa | on©i muaz’ie az’iloi | što©i potšuuttah i r’iktah | muaz’ie on koldnoi | mahettih ran’š kolduija || n’ügüne©ðe ei äjäl’d’ kuwlu | viijitäh i el’täh || a ran’š kuin©ašštah moldoit | n’in druušk iäl’l’©päin | ruašall kaikk st’ogai‡‡ow ris’t’in©ras’t’in | štobi zna‡it kolduimin’ ei pr’istal©b² moldoloih. AP: i ovet ris’t’iw? i ovet ris’tiw i kaiø©šub ris’tiw | i narduw st’ogai‡‡ow | štobi tropp©ois’ ‡istoi | n’iken ei prohd’iis’ | krom moldoloi || i viäl’©ol’ mod | vet’ kun ainoš luaœah t’üt’en da t’üt’t’ n’ikunn©ei viiji | varaji što toš väl’in kolduijah ed kaikk || käwväh | n’in©ol’ howkin mòd | käwväh n’ed’l’in hoilumah t’üt’t’i | t’üt’t’ it’köw šil’ | tahottaw it’ki al’©ei tahot©it’ki. AP: ven‡ua ed’izeh? ven‡aindah šut’t’en käwväh it’kemäh | a kooð täm©jo tukkii har’jitah kuin tulow brih t’üt’t’i vaššen | šuattah heidäh ven‡alla || nu©i t䚚 ka©i haar’itah hän’el’l’ä | t䚚 toð t’üt’t’ it’köw || da hiät lawletah | lawltah jo narod | naizet et©t’üt’et | lawltah hi䚚. AP: vel’i‡aijah šanotah? vel’‡aijah | viäl’ brihall lawltah | šid’ vel’‡aijah brihuw | šid’ t’üt’el’l’ lawltah i t’üt’el’l’ vel’‡ajah || šid suahalla oo | druuškaÌ podruðjalla | a šid’©i kaikill hiäl’öil’l’ lawltah. AP: pid’i lahjottua? daa lahjot | i ol’©modu paikkoi lahjettih ran’š. AP: pid’i äijä luad’ie paikkua? äijä äijä äij jesl’i rod©on šuwr’i | äij©on hiäkanðù i paikkua äijä mänöw || kooð mi viijiin vihd’in miähel’l’ | miwl män’ kolmkümmend viiz’i paikkuw | patom jumlim©pil’l’ paikk || potom druuškiÌ | kun l’ähet ven‡all | zavjortk katkiw | sankz’ist zavjortk katkiw | šiäl’©ei katki a n’iin katkiw | paktah || šeiztetah pojezdan i paktah oo paikan | morðim©andaw paikan || a konð ven‡aijah jalgoih paikk | ris’s’in©all paikk i j e v a n g e l ’ i n ©all paikk | i stòrðaÌ | viäl’ n’el’l’ paikkuu | kun mänet miähel’l’ || aha | patom hiän | hiän 108

piinä kaikella rovull | da | lahjetah || patom huamnekšeÌ kun©nowðet | morðimell abezat’el’n©ol’ mòd što stolu ubraija | ‡ainoiloi ma̒z’ii püfkii | tooð paikan vejetäh. AP: viel’ä pid’i püfkie latetta morðimella? a huamnekšeÌ kun morðimen noætetah | morðimen t䚚 | sobrai‡i‡ew vain©om rod || i püfki | ol’ mod | püfkiüw täd lattid | morðimell šiäl’ fur’aijah | ken kopeikan ken kakš©al’ kolm šiäl’ || tòð ka mod©ol’ muan’. AP: mon’igo päiviä hiä ol’i? hiä | hiä suwtkat on hiä | a šid’ n’äm šuattah | kuin©on | t’üt’en rovun šuattah | t䚚 brihan rod gul’aijah ildah šut’t’en jo.

Ñâàäüáà ÀÏ: Ðàññêàæèòå î ñòàðèííîé ñâàäüáå. À çäåñü [òàê] âûõîäèëè çàìóæ: ñâàòû ïðèõîäÿò ñâàòàòü, õîäÿò äî ñâàäüáû ñ ãîñòèíöàìè. À çàòåì óñòðîÿò ñâàäüáó, ñâàäüáó ïðîâåäóò. Ïîñëå ñâàäüáû çÿòÿ ïðèãëàøàþò äîìîé íà áëèíû, çÿòÿ è äî÷ü ïðèãëàøàþò íà áëèíû. Îíè ãîñòÿò òàì íåäåëþ, çàòåì âîçâðàùàþòñÿ â äîì [ìóæà]. Ðàíüøå è â ìàñëåíèöó ïðèãëàøàëè èõ â ãîñòè, òåïåðü óæå íå çîâóò. ÀÏ: À â êàêîå âðåìÿ ñâàäüáû èãðàëè? Îáû÷íî ñâàäüáû èãðàëè â ìÿñîåä, çèìîé òàì, â ÿíâàðå, â ôåâðàëå ìåñÿöå. Ïðåæäå íå áûëî ìîäû, ÷òîáû òàì â ìàå èëè îñåíüþ âûõîäèòü. Íó, ýòî óæå [â ñëó÷àå], êîãäà âäîâåö æåíèòñÿ. Òîãäà âåäü è âåí÷àëèñü, â öåðêîâü [åõàòü] — æåíèõ (‘ïàðåíü’) íà ëîøàäÿõ ïðèåçæàåò çà äåâóøêîé. ÀÏ: Ëîøàäè, íàâåðíî, óêðàøåííûå (‘êðàñèâûå’)? Ëîøàäåé ìíîãî, è ëîøàäè âñå óêðàøåíû, ñ êîëîêîëü÷èêàìè; î÷åíü êðàñèâî áûëî ïðåæäå. ÀÏ: Ïîåäóò âîò íà âåí÷àíèå â öåðêîâü? Êàê ïîäúåäåøü ê öåðêâè, â öåðêîâü êàê çàéä¸øü, ñâÿùåííèê âñòðåòèò ñ êðåñòîì. Çàòåì è âåí÷àþò, êòî è ñ ïåâ÷èìè âåí÷àåòñÿ. ÀÏ: Ñòîÿò ðÿäûøêîì? Äà, ðÿäûøêîì, ïîñòàâÿò ðÿäîì. Êîãäà ñâÿùåííèê âåí÷àåò, íàäåâàåò íà ãîëîâó âåíåö. À çàòåì ìåíÿþò êîëå÷êè, è äàþò îòïèòü âèíà: ñíà÷àëà æåíèõó (‘ïàðíþ’), çàòåì íåâåñòå (‘äåâóøêå’), îïÿòü æåíèõó, ñíîâà íåâåñòå, òðè ðàçà ïîäíîñÿò âèíî. Íó êàê îáâåí÷àþò èõ, òóò öåëóþòñÿ, ðîäñòâåííèêè ïîäõîäÿò [ïîçäðàâëÿòü]. Çàòåì ïîêëîíÿòñÿ ñâÿùåííèêó â íîãè ([òàêîé] îáû÷àé áûë) è ïîöåëóþò ñâÿùåííèêó ðóêó. Íó è ïîåäóò äîìîé. ÀÏ: Ïðè âåí÷àíèè áûëè ëè êàêèå-íèáóäü ïðèìåòû î [áóäóùåé] æèçíè? Âîò êîãäà ïîä âåíåö èä¸øü, òî ðàíüøå ñòàðóøêè ãîâîðèëè: â öåðêîâü òû çàõîäè ïåðâàÿ (‘âïåðåäè’), ÷òîá òâîÿ âîëÿ áûëà, è ïîëîòåíöå êàê ðàññòåëÿò ïîä íîãè, òû ïîáûñòðåå íà ïîëîòåíöå è âñòàíü, à æåíèõ — ïîñëå òåáÿ, ÷òîá òû áûëà ãëàâíåå (‘ñòàðøå’) ìóæà â äîìå.  ñòàðèíó âåäü âñ¸ áûëî ñ ïðèìåòàìè äà çàìåòêàìè. 109

ÀÏ: À âîò óæå êàê äîìîé ïðèåäóò? Âîò êàê ïîâåí÷àåøüñÿ, åäåøü, äîìîé ïðèåçæàåøü, ê äîìó ïîäõîäèøü, òóò íàñ è æäóò. Æäóò íàñ ñ èêîíîé è êàðàâàåì õëåáà, â ëèöî áðîñàþò êðóïó, à äëÿ ÷åãî ñûïëþò — íå çíàþ. ÀÏ: Ìîæåò áûòü äëÿ áîãàòñòâà? Íàâåðíî, ÷òîá æèëè áîãàòî. Äà, òóò òîæå ïîêëîíÿòñÿ â íîãè ñâ¸êðó è ñâåêðîâè, à êàê â èçáó çàéäóò, [ìîëîäûå] ïðîéäóò âîêðóã ñòîëà. Äðóæêà èõ âåä¸ò, ïîìîùíèê äðóæêè (‘ïîäðóæüå’), ñâàõà âïåðåäè, à ïîòîì ìîëîäûå. Îíè îáõîäÿò ñòîë. ÀÏ: Êóäà èõ ñàæàþò? Ïîñàäÿò çà ñòîë ïîñðåäè, à íàâåðõó [íà ïðîñòåíêå] ïðèäåëàíà âåäü ýòà [ïîëî÷êà], ÷òîá èêîíà äåðæàëàñü áû íà ãâîçäèêàõ. Ïîñòàâÿò èêîíó è ïîâåñÿò [íà íå¸] ïîëîòåíöå, âîò ñþäà è ïîñàäÿò ìîëîäóþ, ìîëîäûõ. ÀÏ: Áûâàëî ëè òàêîå íà ñâàäüáå: íàïóñêàëè ïîð÷ó íà ìîëîäóþ? Äà, áûâàåò è òàêîå äåëî, ÷òî ïîäøóòÿò è íàïóñòÿò ïîð÷ó. Êîëäóíû òàêèå åñòü, óìåëè ðàíüøå êîëäîâàòü. Òåïåðü æå íå òàê ñëûøíî: âûéäóò çàìóæ è æèâóò. À ðàíüøå ìîëîäûå êàê èäóò, òàê äðóæêà âïåðåäè, êíóòîì âñ¸ õëåùåò êðåñò-íàêðåñò, ÷òîáû êîëäîâñòâî íå ïðèñòàëî ê ìîëîäûì. ÀÏ: È äâåðè «êðåñòèò» [êíóòîì]? È äâåðè «ïåðåêðåñòèò», è âñ¸ «êðåñòèò», è ëþäåé õëåùåò, ÷òîáû òðîïà áûëà ÷èñòîé, íèêòî íå ïðîø¸ë áû, êðîìå ìîëîäûõ. À åù¸ îáû÷àé áûë: âñåãäà, êàê äåâóøêó ñîñâàòàþò, äåâóøêà íèêóäà íå õîäèò: áîèòñÿ, ÷òî âäðóã äà çàêîëäóþò äà âñÿêîå òàêîå. Òàê âîò áûë ãëóïûé îáû÷àé: ïðèõîäÿò öåëóþ íåäåëþ ïðè÷èòûâàòü äåâóøêå, äåâóøêà ïëà÷åò, õî÷åò òàì èëè íå õî÷åò ïëàêàòü. ÀÏ: Äî âåí÷àíèÿ [ïðè÷èòûâàþò]? Ïðè÷èòûâàòü (‘ïëàêàòü’) ïðèõîäÿò äî âåí÷àíèÿ, êîãäà âîëîñû óæå ðàñ÷¸ñûâàþò, êîãäà æåíèõó ïðèéòè çà íåâåñòîé. Ïðîâîæàþò èõ ïîä âåíåö, òóò âîò åé ïðè÷¸ñûâàþò ãîëîâó, çäåñü íåâåñòà ïëà÷åò òîæå. Èõ õâàëÿò, íàðîä ñëàâèò, æåíùèíû äà äåâóøêè ïðîñëàâëÿþò ïåñíåé è íà ñâàäüáå. ÀÏ: Ãîâîðÿò — «âåëè÷àþò»? «Âåëè÷àþò», ñïîþò åù¸ è æåíèõó, æåíèõà âåëè÷àþò, ïîòîì íåâåñòå ïîþò, âåëè÷àþò è íåâåñòó. Çàòåì ïîþò ñâàõå, äðóæêå, ïîäðóæüþ, à ïîòîì è âñåì ñâàäåáíèêàì. ÀÏ: Íàäî áûëî ïîäíîñèòü äàðû? Äà, äàðèøü, ðàíüøå áûë îáû÷àé äàðèòü ïîëîòåíöà. ÀÏ: Ìíîãî ëè íóæíî áûëî ïðèãîòîâèòü ïîëîòåíåö? Ìíîãî; åñëè ðîä [æåíèõà] áûë áîëüøîé — ìíîãî-ìíîãî. Ìíîãî ãîñòåé ñî ñòîðîíû æåíèõà, è ïîëîòåíåö ðàçäàåòñÿ ìíîãî. Êîãäà âûõîäèëà ÿ çàìóæ, ó ìåíÿ óøëî òðèäöàòü ïÿòü ïîëîòåíåö. Ïîëîòåíöå íà èêîíû, çàòåì äðóæêàì. À êàê ïîåäåøü íà âåí÷àíèå, çàâ¸ðòêà îáîðâ¸òñÿ â ñàíêàõ [ó îãëîáëè], çàâ¸ðòêà îáîðâ¸òñÿ, íó, îáîðâ¸òñÿ òàì — íå îáîðâ¸òñÿ, à îñòàíîâÿò [ñâàäåáíûé] ïîåçä — ïðîñÿò ïîëîòåíöå, íåâåñòà äàñò ïîëîòåíöå. À 110

êîãäà âåí÷àþò — ïîëîòåíöå ïîä íîãè, ïîä êðåñò è ïîä Åâàíãåëèå, ïîëîòåíöå è [öåðêîâíîìó] ñòîðîæó, òóò ÷åòûðå ïîëîòåíöà. Âîò êàê çàìóæ âûõîäèòü. Äà. Ïîòîì â äåíü ñâàäüáû âñåìó ðîäó [ìóæà] äàðÿò. Çàòåì óòðîì, êàê âñòàíåøü, ìîëîäóõà ïî îáû÷àþ îáÿçàòåëüíî óáèðàåò ñòîë, âûòèðàåò ÷àéíóþ ïîñóäó; òóò òàêæå äîñòàþò ïîëîòåíöå. ÀÏ: Ïîëû åù¸ íàäî áûëî ìîëîäóõå ïîäìåòàòü? À óòðîì, êàê ìîëîäóõó ðàçáóäÿò, òóò ñîáåð¸òñÿ òîëüêî ñâîé ðîä, ðîäñòâåííèêè ìîëîäóõè. Òóò áðîñàþò [íà ïîë] ìîëîäóõå êòî êîïåéêó, êòî äâå èëè òàì òðè, è îíà ïîäìåòàåò; òîæå îáû÷àé áûë ìåñòè ïîë. Òàêîé âîò îáû÷àé áûë òîæå. ÀÏ: Ñêîëüêî äíåé áûëà ñâàäüáà? Ñâàäüáà? Íó, ñóòêè áûâàåò. À çàòåì ïðîâîäÿò, êàê ðîäñòâåííèêîâ íåâåñòû ïðîâîäÿò, òóò óæ ðîäñòâåííèêè æåíèõà ãóëÿþò äî âå÷åðà.

49. lapši šuadih l’iäv䚚 AP: šanokkua | lapšie koissa šuadih? miähel’l’ viid’iw vet’ | a iäl’l’ ei t’iijeœ n’imid | što obortoi ruadua al’©mid©but’t’en heid’ | sr’iad po‡t’i i šuw | šuwvah || i šuadih kois’s’ | ku‡tah šiäl’ mit’t’üm©buit’ akan buabuškan | bol’n’i‡‡oi hü ei pon’imaid | hüviin hin šuaw pahoin šuaw a s’orovno kois’s’ | i väl’imbeh zna‡it ris’s’itmäh lašt || mod©ol’. AP: a b²valo i pahoin šuadih? ol’i©i pahoin šuadih i kual’iz’ii šuadih©i dað i kualdih inagda | o rodill kualdih || a dohtar’loi ol’ vovs’ väh | vovš©ei l’e‡it’t’ü. AP: a kuin | mis’s’ä toko šuadih? kois’s’a | i kel’l’©om šuwr’ per’eh | n’id ambr’iš©šuadih i l’iäv䚩šuadih šiäl’ä | i voit kül’mi kaikk || üks’ nain’ šai©d viikon | hänen lukuttih unhettih što hin ambr’i…’©on | hänen©i lukuttih | lukuttih | hänel’l’ šuw i šalbawdu || i kaiken aigu i el’ | poka kual’ da s’emides’at’i gadof šuw ol’ šalvaœ | unhettih šti hin muakku‡ow ambris’s’ || ka ol’ mütüš mod pah | a©to©i l’iäv䚚 || a miwm©muamo l’iäv䚚©šai kakšinzet | meid©ol’ äijäl’d’ aij | ühen l’iäv䚚©šai a ol’oo arg | k r ’ e š š e n ’ j a l l a | v¹l©ol’ || a šid nas’il šiäl’d jo toi tuatt da buabušk hänen || ka lattid müt’t’en kävel’ kävel’ | kävel’dih kävel’dih | hin tois’pin huamnekšell jo šai || nas’il hänel’d vejettih t’üœ’zen | i daž©i käz’üz’en hänel’d ruattih ka täm©muaz’en || nu©ka | nu©i s’orowno i muam kual’. AP: väl’iän i kuol’i? väl’in | kahekšan päiväis’t vain©ol’ i kual’ | n’äm kakšinzet i jiädih. AP: s’irot’inakši? da da | i meid i meid n’el’l’ | kuwž jäi || muam kual’ aivoin | ol’ hänel’l’ vain kolmkümmen’d kahekšan vuatt. AP: ‡äin©i ruavolla viel’ä pellošša šuadih? 111

i pelloæ tòð hospod©ol’ mod! | ei što mòd a varattih buat’kuw i muatkuu | haran pil’l’©i šuadih || hartah hartah dii šiäl’©i šuwvah | aha | i tuaw helmašš | i n’aban’ viäl’©on l’eikkummaœ ka kuin šuadih || ran’š | nu abezat’el’n jo šiäl’ ris’s’iœmäh | ris’s’iœmäh | da | ris’s’iœmäh abezat’el’no. AP: varattih ušto? i toizekši n’ed’l’i daž©ei jätet | vartah što lapš kualow viäl’ ris’s’iœmäœ | nu ri’s’s’it’mäh mänöw n’iin | l’öwtäh ris’t’muam i ris’tuatto. AP: nu šanokkua | kuin toko ris’s’it’et’tih? nu©i l’äht’itäh ka hos’©i miwn ris’s’itettih | šižär l’äks’i i vel’l’i l’äks’ | i šiäl’ i ris’s’tettih i tänn tuldih | tiäl’ vrod’oo vähzen spruavittih || nu | ugos’t’ittih hiät ris’t’hizet | nu rod’hall©ol’ ran’š mòd | rod’hall äijän kannettih | kannettih i piroškuw i kaørua. AP: kerdan il’i kodvaz’in jäl’geh? ei ei | ei str’iad | nu n’ed’l’i kakš©šiäl’ kantah i piroškuw i sul’‡nu i kaørua i kaikki©šub || a©to vet’ šuahah šuur’ per’eh | var’jat šüwv | šüwv tahot | a kuin tuwvah | nu©i šüät omuu min tahot. AP: vet kodvan ei voi naizella männä i kirikköh? nu jo©kun šuat n’in©i kir’ikköh ei©pi männä šes’ | kuuži n’edl’ii ei pi männ || kuuž n’ed’l’i kuin kon‡i‡‡ow | nain’©i l’ähtöw lapšenken mal’ittu oœmah || ottaw mal’tun | na‡it©i | i hänel’l’ mal’tun papp lugow | šilloin i tulow kod’ih.

Äåòåé ðîæàëè â õëåâó ÀÏ: Ñêàæèòå, [ðàíüøå] äåòåé ðîæàëè äîìà? Çàìóæ âûéäåò — à [æåíùèíû] ïðåæäå íè÷åãî íå çíàëè, ÷òî àáîðò ñäåëàòü èëè ÷òî åù¸ òàêîå — âîò ïî÷òè ñðàçó è ðîäèò. À ðîæàëè äîìà, ïîçîâóò òàì êàêóþ-íèáóäü áàáêó-ïîâèòóõó: áîëüíèö [âåäü] îíè è íå çíàëè: íîðìàëüíî ëè ðîäèò, ïëîõî ëè, à âñ¸ ðàâíî — äîìà, è ïîñêîðåé, çíà÷èò, êðåñòèòü ðåá¸íêà. Îáû÷àé [òàêîé] áûë. ÀÏ: Ñëó÷àëîñü, ÷òî è òÿæåëî ðîæàëè? Ðîæàëè, áûâàëî, è òÿæåëî, è ì¸ðòâûõ ðîæàëè, è ñàìè èíîãäà óìèðàëè, â ðîäàõ óìèðàëè: äîêòîðîâ áûëî ñîâñåì ìàëî, âîâñå íå ëå÷èëè. ÀÏ: À êàê—ãäå îáû÷íî ðîæàëè? Äîìà, à ó êîãî ñåìüÿ áûëà áîëüøàÿ, ðîæàëè ëèáî â àìáàðå, ëèáî â õëåâó, òàì ðîæàëè. À âåäü ìîæíî áûëî è çàì¸ðçíóòü, îäíà æåíùèíà äîëãî ðîæàëà, å¸ çàêðûëè â àìáàðå è çàáûëè, ÷òî îíà òàì, å¸ çàêðûëè, çàïåðëè, à ó íåé ðîò è ñâåëî ñóäîðîãîé. Âåñü âåê îíà è ïðîæèëà ñî ñâåä¸ííûì ðòîì, ïîêà íå óìåðëà â âîçðàñòå ñåìèäåñÿòè ëåò. Ïîçàáûëè, ÷òî îíà ìó÷àåòñÿ [â ðîäàõ] â àìáàðå. Âîò êàêîé íåõîðîøèé îáû÷àé áûë. À åù¸ â õëåâó [ðîæàëè], ìîÿ ìàòü ðîäèëà â õëåâó äâîéíþ, íàñ [â ñåìüå] áûëî î÷åíü ìíîãî. Îäíîãî ðåá¸íêà â õëåâó ðîäèëà. À áûë ìÿñîåä, Êðåùåíèå, õîëîäà áûëè, 112

ïîòîì óæå îòåö äà áàáóøêà åëå ïðèâåëè å¸ îòòóäà. Âîò. Õîäèëà, õîäèëà ïî ïîëó, âîäèëè, âîäèëè [å¸], îíà íà ñëåäóþùèé äåíü óæå óòðîì ðîäèëà. Ñ òðóäîì âûòÿíóëè ó íåé äåâî÷êó, è äàæå ðó÷îíêó ó íåé âîò òàê ïîâðåäèëè. Íó âîò òàê, è âñ¸ ðàâíî ìàòü óìåðëà. ÀÏ: Ñêîðî è óìåðëà? Âñêîðå, ïðîæèëà ëèøü âîñåìü äåí¸÷êîâ è óìåðëà. Ýòè äâîéíÿøêè è îñòàëèñü. ÀÏ: Ñèðîòàìè [è îñòàëèñü]? Äà, äà, è íàñ ÷åòâåðî, øåñòåðî [íàñ] îñòàëîñü. Ìàòü óìåðëà ðàíî: åé áûëî ëèøü òðèäöàòü âîñåìü ëåò. ÀÏ: Íàâåðíî, åù¸ è â ïîëå, íà ðàáîòå, ðîæàëè? Ãîñïîäè! Îáû÷àé [ðîæàòü] â ïîëå òîæå áûë. Íå òî ÷òî îáû÷àé, à áîÿëèñü ñâ¸êðà äà ñâåêðîâè. Íà áîðîíå è ðîæàëè. Áîðîíÿò, áîðîíÿò äà òàì è ðîäÿò. Äà è ïðèíåñ¸ò â ïîäîëå, è ïóïîâèíà åù¸ íå îáðåçàíà. Âîò êàê ðîæàëè ðàíüøå. Óæ êðåñòèòü — ýòî îáÿçàòåëüíî, êðåñòèòü — äà, îáÿçàòåëüíî êðåñòÿò. ÀÏ: Âèäèìî, áîÿëèñü? Íå îñòàâÿò äàæå íà âòîðóþ íåäåëþ: áîÿòñÿ, ÷òî âäðóã ðåá¸íîê óìð¸ò íåêðåù¸íûé. Íó, êðåñòèòü èäóò òàê, ÷òî ïîäáåðóò êð¸ñòíóþ ìàòü è êð¸ñòíîãî îòöà. ÀÏ: Íó, ðàññêàæèòå, êàê êðåñòèëè? Ïîøëè (íó, äîïóñòèì, ìåíÿ êðåñòèëè), ïîøëà ñåñòðà [îòöà], è [å¸] áðàò ïîø¸ë [â öåðêîâü], îêðåñòèëè òàì è ïðèøëè ñþäà. Çäåñü âðîäå êàê íåìíîãî ñïðàâèëè [êðåñòèíû], íó, óãîñòèëè èõ, êð¸ñòíûõ. Ðàíüøå áûëà ìîäà — ðîæåíèöå ïîìíîãó ïðèíîñèëè, ïèðîæêè è áëèíû ïðèíîñèëè. ÀÏ: Ñðàçó èëè íåìíîãî ïîãîäÿ? Íåò, íåò, íå ñðàçó, íåäåëè ÷åðåç äâå òàê: ïðèíîñÿò è ïèðîãè, è ñêàíöû, è áëèíû, è âñÿêîå ïðî÷åå. À òî âåäü ðîäÿò, êîëè ñåìüÿ áîëüøàÿ, òàê áîÿòñÿ è ïîåñòü. Åñòü õî÷åòñÿ, à åñëè ïðèíåñóò, òàê ïîåøü ñâî¸, ñêîëüêî õî÷åøü. ÀÏ: Âåäü æåíùèíå [ïîñëå ðîäîâ] äîëãî íåëüçÿ è â öåðêîâü õîäèòü? Óæ êàê ðîäèøü, òàê â öåðêîâü íå íàäî õîäèòü øåñòü íåäåëü, íåëüçÿ èäòè. Øåñòü íåäåëü ïðîéäóò, ðîæåíèöà (‘æåíùèíà’) è ïîéä¸ò ñ ðåá¸íêîì ïðèíèìàòü î÷èñòèòåëüíóþ ìîëèòâó. Ïðèìåò ìîëèòâó, áàòþøêà, çíà÷èò, åé ïðî÷ò¸ò ìîëèòâó, òîãäà îíà è ïðèä¸ò äîìîé.

50. piän’et lapšet AP: kuin©ka lapšie kaðvatettih | pien’ie lapšie? nu lapšet | šilloin ol’ vet’ äjäl’d’ äjän šuadih | tuagikš | obortoi ei ruaœ || kun vuað al’i kakš i tuaš lapši | tuaš lapš || a kuin kaðvtettih? eij©ollun ved’ n’imid | nu om©boreškuw muwvet piättih sundkašš | kahteh vuadeh šut’t’en 113

šüättäh boreškall || a©to l’eiväis’t dii kapussais’t stolzell pannah tuøzeh | lapši šüäw. AP: rigen’eh l’äz’it’t’ih lapšet? d©ei äijäl’d’©i l’äz’iœ | vil’ vet’ zdorvennoit©i oldih | ah½ || jalgah heil’©ei mid©oll panna | lambhat is’kit’äh bornat | bornall©ollah jäi‡ät | jäi‡öis’t sn’imtäh nahkzen i ruatah luapoœ’zen al’ koœzen || miwl i‡el’l’ | miwl i‡el’l’©ol’ šen’in buat’ko poigzell ombel’ koœzet | da da koœz’iss©i hüpel’l’ | kolmeh vuadeh šut’t’en || vil’ kuin©ei lua n’äm | l’ämmebzet l’ibizet | polsapoškz’ii i oštimm a©ei pan | polsapoškz’ii | davai n’äm miwl luapoœ’zet || štaan’zet šiäl’ omblet jo kooð l’iänöw hänel’l’ dva goda | šuwremban’ kakš vuwvuœ l’iänöw | štan’zet omblet a perðewkšetta | perðit naruði i jäi‡zet naruð i hüØl’öw. AP: a ka ruavolla l’äht’öw muamo? om©muatk n’in muatkolla || a©to muwvenet äijäl’d’ el’ettih bednoiks’ | tok©ottaw peldoh | meðašša lapš vön’üw | a hen ruis’t l’eikkuw ed pelvašt d’er’iw | a lapš meðašš vön’üw || i šen’in el’ettih kaikki el’ettih | nu enämmän kaikk©jo n’än’kz’i palkail’dih | šiäl’ t’üœr’ais’an ottah | antah šiäl’ keðäkš d’evit’ rubl’ei | makštah ühekšän rubl’uw. AP: il’i plat’jazen annetah? il’i plaœ’zen il’i fatzen | äijäl’d’ hüv jesl’i kuin polsapoškz’i | ‡uun’zet val’aijah | što tii! || a vet n’än’kall toð vil’ pidäw n’än’kuij n’än’kuij i štob©i halg tua i kartošk kaiv | i vett©tua i per’t’is’s’ kaikk šup©püwh | šiäl’ k d’evit’i. AP: koissa mis’s’ä piet’t’ih pien’d’ä lašta? pikkurz’i lapšii iäl’l’ kät’küšš | da täd | kät’küšš || kät’kün riptetah lageh | to©on pruðnanken ol’ kät’üt | a©to vib || hallon riptetah hallon ‡öktäh kol’‡ah | a šid kät’üt kät’üt©ol’ puwhin’ | nuaroill. AP: kät’üt mit’t’ün’än’e ol’i? on vet’ kaiken jüœ’z’ii | i pl’et’it’t’©ol’oo | kum©mos’t’ink i en’ämb©ol’ lawvois’t || i lawvois’t fat’iœ©on n’el’l’äšt koh nuarall | a nu©a patom vibuh i zad’in’iœ | vibuh | i l’ektettih. AP: kät’küöh mid’ä hot’ pandih? kät’küšš©on olgi šiäl’ pand | pos’t’el’n’kkan’ | da || kel’l’©om pos’t’el’n’ikkan’ | kel’l’©on ühet ollet ed ripaøzeÌ kateœ ollet i kaikk šiin’ | kätk’üšš©on zanveskan’ ruaœ. AP: kät’üt’t’ä l’ekutetah al’i kuin? da | nuar©on šivoœ | nuarašt | rannašt kòð || ei kòð©ol | nuar jalgah i mid©but’ pidäiz’ ruadu || to kez’r’ät’ | šiäl’ jesl’ istuw muatk | tok kez’r’iw il’i villu šipl’iw | jallašš nuar©i l’ekuttaw. AP: a kuin üöl’l’ä it’kömäh rubiew? üäl’l’ rubuw it’kmäh n’in muam andaw n’än’n’iä || a kun kooð ei uinu | tuaš kät’küh | tuaš l’ektetah. AP: jo lapši šuurembi on | ken hän’d’ä ka‡‡ow? 114

a©jo kun lapši šuuremb©on | vet’ n’ikel’l’ eij©ow štob üks’ lapš | kaikill©on viiz’©ed kuwð | šuurembzet händä©i vejetäh || n’äidä piän’embz’i pihall kizuumah i kois’s’ šen’iin || n’üt po‡ki n’i ühtä taluu eij©ol štob©ois’ viiz’ ed kuwð. AP: nu©i kuin | hüviin n’än’küid’ih? d©mütüš t䚚 hüviin n’än’kuidih! | i gr’azn | oldih muššat heil’ paidzet i n’äm || iäšt oo napo‡kai‡‡ow | ottah ed’in tagakš pannah | štob t’iäl’ ois’en vähzel’d’ puhthamban’ | ka šen’iin i el’ettih.

Ìàëåíüêèå äåòè ÀÏ: Êàê ðàñòèëè äåòåé, ìàëåíüêèõ? Íó, äåòè — òîãäà [èõ] âåäü î÷åíü ìíîãî ðîæàëè, ÷àñòî: àáîðòîâ íå äåëàëè. Êàê ãîä èëè äâà — îïÿòü ðåá¸íîê. À êàê ðàñòèëè? Âåäü íè÷åãî íå áûëî. Òàê èíûå äåðæàëè â ñóíäóêå áàðàíêè, äî äâóõ ëåò êîðìèëè áàðàíêàìè. Èëè ïîëîæàò íà ñòîëèê õëåáóøêà äà êàïóñòêè â êó÷êó, ðåá¸íîê è åñò. ÀÏ: Äåòè ÷àñòî áîëåëè? Äà íå î÷åíü è áîëåëè, âåäü çäîðîâûìè è áûëè. Äà. Íà íîãè èì íå÷åãî áûëî îáóòü. Çàðåæóò îâåö, áàðàíîâ, ó áàðàíà — ÿè÷êè, èç ÿè÷åê êîæó ñíèìóò è ñäåëàþò ëàïîòî÷êè èëè áàøìà÷êè. Ó ìåíÿ ó ñàìîé òàê áûëî, ó ìåíÿ ó ñàìîé: ñâ¸êîð ìàëü÷èêó ñøèë áàøìà÷êè. Äà, äà, â áàøìà÷êàõ äî òð¸õ ëåò è áåãàë. È íå õî÷åò ñíèìàòü: îíè ò¸ïëûå, ãëàäêèå. Êóïèëè ñàïîæêè, à ñàïîæåê íå îáóâàåò: îòäàéòå ìíå òå ëàïîòî÷êè. Êîãäà åìó òàì áóäåò óæå äâà ãîäà, ïîáîëüøå áóäåò — ãîäèêà äâà, øòàíèøêè ñîøü¸øü. Ñîøü¸øü øòàíèøêè, íî áåç çàäà: ïîïêà (‘ÿãîäèöû’) — íàðóæó, è ìîøîíêà âèäíà, òàê è áåãàåò. ÀÏ: À êîãäà ìàòü óéä¸ò íà ðàáîòó? Ñâåêðîâü åñòü, òàê ñâåêðîâè îñòàâÿò. À èíûå æèëè î÷åíü áåäíî, òàê âîçüì¸ò ñ ñîáîé â ïîëå. Ðåá¸íîê íà ìåæå ëåæèò, à îíà æí¸ò ðîæü äà ë¸í òåðåáèò, à ðåá¸íîê ëåæèò íà ìåæå. Âîò òàê âñ¸ âðåìÿ è æèëè-ïîæèâàëè. Óæ ÷àùå íÿíåê íàíèìàëè; íàéìóò òàì äåâî÷êó; äàäóò òàì çà ëåòî äåâÿòü ðóáëåé, çàïëàòÿò äåâÿòü ðóáëåé. ÀÏ: Èëè ïëàòüèøêî äàäóò? Èëè ïëàòüèöå, èëè ïëàòî÷åê, î÷åíü õîðîøî, êîëè ïîëóñàïîæêè èëè ñâàëÿþò âàëåíî÷êè. ×òî òû! À âåäü íÿíüêå íàäî áûëî òîæå è íÿí÷èòü, è äðîâ íàíîñèòü, è êàðòîøêè íàêîïàòü, è âîäû íàíîñèòü, è â èçáå âñ¸ ïîäìåñòè — [óñïåòü âñ¸] ê äåâÿòè ÷àñàì. ÀÏ: Ãäå äåðæàëè äîìà ìàëåíüêîãî ðåá¸íêà? Ïðåæäå ìàëåíüêèõ äåòåé äåðæàëè â ëþëüêå. Ïîäâåñÿò ëþëüêó ê ïîòîëêó, ëþëüêà òî ñ ïðóæèíîé, à òî è î÷åï [óñòðîåí]. Øåñò (‘ïîëåíî’) ïîäâåñÿò çà êîíåö, çàñóíóò øåñò â êîëüöî, à ïîòîì ëþëüêó ïîäâåñÿò. Ëþëüêà áûëà äåðåâÿííàÿ, íà âåð¸âêàõ. 115

ÀÏ: Êàêîé áûëà ëþëüêà? Äà âñÿêèå âåäü áûâàëè: è ïëåò¸íûå, êàê êîðçèíà, íî ÷àùå áûëè äîùàòûå. Çà äîñêè è ïðèõâà÷åíà âåð¸âêîé â ÷åòûð¸õ ìåñòàõ, à çàòåì ïîääåòà ê î÷åïó, ê î÷åïó [ïîäâåøèâàëè] è êà÷àëè. ÀÏ: ×òî õîòü ïîäñòèëàëè â ëþëüêó?  ëþëüêå áûë ïîñòåëüíè÷åê, íàáèòûé ñîëîìîé. Äà, ó êîãî ìàòðàñèê, à ó êîãî — îäíà ñîëîìà, çàñòåëåííàÿ õîëñòèíêîé, òóò è âñ¸. Íà ëþëüêå áûë ïîäâåøåí ïîëîã. ÀÏ: Ëþëüêó êà÷àþò èëè êàê? Äà, [ê ëþëüêå] ïðèâÿçàíà âåð¸âêà, çà âåð¸âêó è [êà÷àþò], êîãäà è çà êðàé. Áûâàåò, ÷òî íåêîãäà — âåð¸âî÷íàÿ ïåòëÿ (‘âåð¸âêà’) ê íîãå, ÷òîá ìîæíî áûëî ÷òî-ëèáî äåëàòü, ïðÿñòü, íàïðèìåð. Åñëè ñâåêðîâü ñèäèò, òî, îáû÷íî, ïðÿä¸ò èëè øåðñòü ùèïëåò, à âåð¸âêà — íà íîãå, è êà÷àåò [ëþëüêó]. ÀÏ: À âîò íî÷üþ [ðåá¸íîê] çàïëà÷åò? Íî÷üþ ðåá¸íîê çàïëà÷åò, òàê ìàòü äàñò ãðóäü. À êîãäà íå çàñûïàåò, [óëîæàò] ñíîâà â êîëûáåëü, îïÿòü óêà÷èâàþò. ÀÏ: Êîãäà ðåá¸íîê óæå ïîäðàñò¸ò, êòî çà íèì ñìîòðèò? À êîãäà ðåá¸íîê ñòàíåò óæå ïîáîëüøå (ïðè ýòîì âåäü íè ó êîãî íå áûëî òàê, ÷òîá [ëèøü] îäèí ðåá¸íîê, ó âñåõ ïÿòåðî äà øåñòåðî), âîò ñòàðøèå è òàñêàþò åãî [ñ ñîáîé]. Ýòèõ ìàëåíüêèõ [âîçüìóò] è íà óëèöó ïîèãðàòü, òàê è äîìà. À òåïåðü âåäü íåò ïî÷òè íè îäíîãî äîìà, ãäå áûëî áû ïÿòü èëè øåñòü äåòåé. ÀÏ: Íó è êàê, õîðîøî íÿí÷èëè? Äà êàêîå òóò õîðîøî íÿí÷èëè! Ãðÿçè õâàòàëî, ðóáàøå÷êè ó íèõ áûëè ãðÿçíûå (‘÷¸ðíûå’); ñïåðåäè [âñ¸] çàïà÷êàþò. Âîçüìóò äà ïåðåâåðíóò çàäîì íàïåðåä, ÷òîá íåìíîæêî áûëî ïî÷èùå. Âîò òàê è æèëè.

51. luÌzet ed kuøzet AP: ol’igo mih kizata lapšilla? oo | iäl’l’ lapšilla n’imiœ’z’i igruškoi eij©ollun || ottah hallon | koivzen hallon | pil’täh kol’eskzia | i n’äis’t kol’eskz’ist i t’el’eškzen ruatah | i t’el’eškzen pil’l’ kuøzen ruatah muazešt lawdzešt || ka muazet vain©i oldih n’äm | igruškat vain heil’©i oldih muazet || nu käwdih ran’š j u m l u kumardelmah | meil’©ol’ ei ed’hin muan’ | ku‡uttih ka k l ’ a p n ’ a | šiäl’ ruattih luÌz’ii | šavhiz’i luÌz’i || ka šiäl’d©i tuwvah heid | kopeik lulluin’©ol’ | podarkakš lapšill | ka n’äin vain©on || hebz’uz’et toðe oldihen šavešt ruatt | ka n’äm vain igruškat oldih ran’š | a©to n’imiœ’z’ii igruškz’i eij©ollun | n’i kuukalloi n’imid || nu oldih hot’©i bohtamzeh ol’ | kunne l’ähtitäh | p o g r ’ e l o v a h al’ z u p ‡ o v a h | šiäl’d’ tuwvah || i tuaš ei igruškz’ia | a oldih pr’iän’iøzet muaz’et | kuøzet | salduœzet | priän’iøzet. AP: ‡uristihgo talvella lapšet goralla? 116

talvell | talv tulow | hos’©oldih kewhäz’et narod©oldih | i jalgah piäl’l’ ei mid©ol panna || ken luapoœ’loiss ken ‡uun’is’s’a | a s’orovno hüp̒iß | hüpel’dih hüpel’dih || goorall kävüttih i gorald ‡uraidih | i skaßzet oldih karabl’zet oldih ruaœ. AP: skammizet korabl’izet | mit’t’ün’äzet n’e ollah? nu prosto kun | skammin’ ol’ ruatt©a patom skaßzen kuin on | šitawœah šitall || a talvell šitt kül’mähtäw | šid©i vejel’l’ pol’vai‡eß | hin ruadu‡‡ow skaßzell jiä || i karabl’iz’ill | karabl’izi šen’in šitawtaß | šitat kül’mhetäh | a šid skabl’all skr’ebimm©i valaß vejel’l’ | i hü äjäl’d’ jo l’ibid ollah || ka©i gorald i ‡urai‡‡eß. AP: istuo‡etta i l’ähet’t’ä gorašta ajamah? gorašt l’ähemm ajamah jogeh päin || en’ämb ka täl’l’ ka gooraÌ | voorugah käwl’iß.

Ñâèñòóëüêè äà ïåòóøêè ÀÏ: Âî ÷òî èãðàëè äåòè? Î-î! Ðàíüøå ó äåòåé íèêàêèõ èãðóøåê íå áûëî, ïîëåíî âîçüìóò, áåð¸çîâîå ïîëåíî, îòïèëÿò êîë¸ñèêè è èç ýòèõ êîë¸ñèêîâ ñäåëàþò òåëåæêó. À íà òåëåæêó ñâåðõó ïðèäåëàþò èç êàêîé-ëèáî äîùå÷êè ïåòóøêà. Âîò òîëüêî òàêèå è áûëè ýòè èãðóøêè, òàêèå ëèøü ó íèõ áûëè. Ðàíüøå õîäèëè íà áîãîìîëüå, ó íàñ òàêîå [ìåñòå÷êî] áûëî íåäàëåêî, íàçûâàëîñü Êëåïåíèíî; òàê òàì äåëàëè ñâèñòóëüêè, ãëèíÿíûå ñâèñòóëüêè. Îòòóäà âîò è ïðèíîñèëè èõ äåòÿì â ïîäàðîê. Ñâèñòóëüêà ñòîèëà êîïåéêó. Âîò òàê è áûëî. Ëîøàäêè òîæå èç ãëèíû ñäåëàíû, ïðåæäå ëèøü ýòè èãðóøêè è áûëè, à [äðóãèõ] íèêàêèõ èãðóøåê íå áûëî: íè êóêîë, íè÷åãî. Òàê âåäü êòî ïîáîãà÷å, ïîåäåò êóäà, â Ïîãîðåëîâî ëè èëè Çóáöîâ, ïðèâåç¸ò îòòóäà. È îïÿòü-òàêè — íå èãðóøêè, à ïðÿíè÷êè òàêèå: ïåòóøêè, ñîëäàòèêè; ïðÿíè÷êè âîò. ÀÏ: Êàòàëèñü ëè äåòè çèìîé íà ãîðå? Çèìîé? Âîò êàê ïîäîéä¸ò çèìà, è õîòÿ íàðîä áûë áåäåí — îáóòü è îäåòü íå÷åãî áûëî, êòî â ëàïòèøêàõ, êòî â âàëåíêàõ, à âñ¸ ðàâíî áåãàëè [íà óëèöó]. Áåãàëè, áåãàëè; íà ãîðó õîäèëè è ñ ãîðû êàòàëèñü. Ñàíêè-ñêàìåå÷êè áûëè, êîðàáëèêè ñäåëàíû. ÀÏ: Ñêàìåéêè, êîðàáëèêè. Êàêèå îíè? Äà ñäåëàíà ïðîñòî êàê ñêàìåå÷êà. À ïîòîì ñêàìåå÷êó çàìàæåì íàâîçîì, çèìîé íàâîç ïðèì¸ðçíåò, ïîòîì îáîëü¸ì âîäîé, íà ñêàìåéêå îáðàçóåòñÿ ë¸ä. È ó êîðàáëèêà òàêæå, êîðàáëèêè çàìàæåì, íàâîç ïðèì¸ðçíåò, çàòåì ñêîáåëåì ïîñêðåá¸ì è ïîëü¸ì âîäîé. Ñàíêè î÷åíü õîðîøî ñêîëüçÿò (‘ñêîëüçêèå’), âîò [íà íèõ] ñ ãîðû è êàòàåìñÿ. ÀÏ: Ñÿäåòå è ñúåçæàåòå ñ ãîðû? Ñúåçæàåì ñ ãîðû â ñòîðîíó ðåêè. Áîëüøå [êàòàëèñü] âîò íà ýòîé ãîðå, ê îâðàãó õîäèëè. 117

52. per’hešš i lapšill ol’ huald AP: lapšet aivoin zavodittih ruadua? a iäl’l’©ol’ | iäl’l’ mòd n’iin ei annett hüpel’l’ | kahekšan vuatt n’än’kah annettih | a ühekšän vuatt poigan’ paimn’ih || i kois’s’ kaikkii šub ruattih | vain pühänpäivz’iin annettih šiäl’ hüpel’l’ il’i gul’aij | a©to ruattih || ranše lapšet ruattih | aivoin altetah ruaduw || kahekšan vuatt šeiµmen vuatt jo n’äm ollah n’än’kat. AP: nu©a školah toko kävel’d’ih? škoolah vähän kävüttih ran’š | nu ket oldih šiäl’ vähz’el’d bohtembzet | kävüttih lapšet škoolah || a©to kooð ol’ käwvä! | s’em ‡alovek | heil’ pidäw kez’r’ät | šid kuduu. AP: t’üt’t’ölapšilla? lapšilla | paidoi holstiz’ii i štan’z’ii i kaikki šub urhill kuwtah || vet’ š u w r ’ p£h tulow | ei kòð©ol istu‡‡i | to kiämì kiämitmäh to kez’r’imäh | to vüwt’l’ei peðmäh jovell || nu tal’k n’äid pr’ad’oš gorbuškoi motaið | a täm vüwt’©täæ | ka vüwt’l’öi peðmäh || iäl’l’ lapðill ei anneœ gul’aija || a ken©i škoolah kävüw | škoolašt tulow d©vett pidäw kümmenen kerdu jovell | kel’l’ l’ehm©on | kel’l’ hebzet ollah n’äm | i zato opaštl’i‡ettih pahoin. AP: brihalapšet naverno kävel’d’ih heboz’ih toko keðäl’l’ä? oo | lapšet lapšet | brihat i t’üœ’ra…’at | t’üœ’ra…’at viädih keðäl’l’ vet©i hebði tabnah viijäh i tabnašt tuwvah | i heidä noætetah daði dva ‡asa tr’i ‡asa üäd || harat | harùmah vet’ aivoin männäh | i lapšet | šuwret ei männ hebzi vaššen | kaikk lapšet || nu šiäl’ kan’ešn paimen on | paimen heil’ tavottaw šel’gäh issuttaw | s’oravno i poigan’ i t’üt’t’öin || s’oravno on©ðe | hebzi ajeldih | miä i‡ ajl’in hebzell. AP: ‡äin huomnekšella | aivokkazeh jallat kül’met’äh? ½ivoin ed kengäœ! | jalgah meil’©ei anneœ n’imid pann | ros vil©on || a muwvet on vil’ ‡üt’ ‡üt’ lumun’ | hallan’ a s’orovno kaikk kengäœ | kävüiß. AP: naverno i parkih kävel’ijä toko? par’kih | par’kih täm on abezat’el’n par’kih mänet kevil’l’ || ots’eªiµet | towvon kül’vet kaiken šub | tuaht viäl’ aivoin vedì | par’kih ka | par’kih kaikin i kävümm || šid’©i tuah jo l’ähtöw | žna‡it par’ket luamm pois’. AP: a mih män’i toko parki | et’t’ä t’iijä? oo | par’k? | par’k mänöw abezat’el’no | ilman par’kitt ei ruaœ of‡inu || of‡inoi jo | meil’ oldih of‡in’n’ikat | i n’äil’l’ pidi ruadu || il’i šiäl’ ei edhin ollun fuabr’iø meis’t | na‡it kilometrof sorok ol’i | n’el’l’kümmend | šiäl’ ruattih of‡inoi || nu©i šinn ka of‡inuw | abezat’el’n pidäw par’ki | of‡inoi nahkoi ruaduw. AP: mid’ä viel’ä toko lapšet awtettih koissa ruadua? me‡‡äh käwdih | halgu varuštmah käwdih | halgu vedmäh me‡äšt | s ’ i n ’ u g n a l d i k a r a s s u l d | halgu vediß stanceÌ || šilloin vet’ pojezdat | mašnat l’ämœ’eldih halloll i narod me‡äšt ei vihdiœ | ei mis’t ollun ottuu | oldih 118

beednoit | kaikk halgu i vejettih || pjatnaccat viiz’tois’t virštuu i kakškümmend virštu pidäw ajua | a s’orovno halgu | kaikk vain kun talv tulow | halgu i vejämm || kel’l’©on kakš hevois’t | to hänenke poigrais’k on a©to i t’üœ’rais’k on || ei kooð ol männ škoolah | pidäw halgu vedi. AP: aivoin zavod’ija i l’eikata? oo | i ruis’t | i ruis’ta awtettih l’eikat i pelvašt d’er’iä i kagru n’iitti | i šiduu i puiji || šilloin ol’ äijä ruaduu hänešš | ahat r’iihet oldih ahat | läßtät | vil’ väh kerdu läßtät üht r’iiht | kolmiµ l’äßtät štob hin kuivais’ || a pelvaš! | pelvašt on äjäl’d’ jo | ol’ pah ruadu. AP: viikko | jügie? jügi | viikk pidäw d’er’iä | kod’ih vedii | ahtu | kuivaw šid kolt’it | šit’ järel’l’äh peldoh viiji || pellošt järel’l’äh tuwv et©tuaš ahtua kuivat | lowkuttu | vidu. AP: ol’i ruaduo? ol’ ruaduo || i muwd ei kooð ollun | emämb kaiø¸ kez’r’ättih. AP: t’ämä t’üt’öt? da | t’üt’öt i naizet | akat i t’üœ’rais’kzet || škoolah ei kooð ollun | t’üœ’rais’kan’ istuw | pai‡ešt kez’r’iw | a müä šiämis’t. AP: šiämis’t’ä? pai‡eš vot jäl’geh ‡otku | pai‡eš | a kumban’ ðilkan’ jiäw | täm šiämin’. AP: a mid’ä toko šiämeštä luajittih? kuvottih kaikkì | paikku hüvii kuvottih i ra‡‡in’öi hüvii naiz’iÌ kuvottih || iäl’l’ vèd’ äjäl’d’ hüviin holstu ruattih || mid ši holst! | holstu äjäl’d’ hüviin hianu ruattih.

 ñåìüå è ó äåòåé áûëè çàáîòû ÀÏ: Ðàíî íà÷èíàëè äåòè ðàáîòàòü? À ðàíüøå [òàêîé] îáû÷àé áûë, ÷òî [äåòÿì] íå äàâàëè îáû÷íî ïðîñòî òàê áåãàòü, â íÿíüêè îòäàâàëè â âîñåìü ëåò, à ìàëü÷èêà â äåâÿòü ëåò — â ïàñòóõè. È äîìà îíè âñ¸ äåëàëè. Ëèøü ïî âîñêðåñåíüÿì ïîçâîëÿëè íîñèòüñÿ è ïîãóëÿòü, à òàê âñ¸ ðàáîòàëè. Ðàíüøå äåòè ìíîãî ðàáîòàëè, ðàíî íà÷èíàëè ðàáîòàòü. Âîñåìü, ñåìü ëåò — óæå íÿíüêè. ÀÏ: Íó à â øêîëó âåäü õîäèëè? Ïðåæäå â øêîëó õîäèëè ìàëî. Íó êòî òàì áûë íåìíîæêî ïîáîãà÷å, [òàê èõ] äåòè õîäèëè â øêîëó. À òàê, êîãäà õîäèòü [â øêîëó]? Ñåìü ÷åëîâåê áûëî â ñåìüå: äëÿ íèõ íàäî íàïðÿñòü, ïîòîì ñîòêàòü. ÀÏ: Äåâî÷êàì? Õîëùîâûå ðóáàøêè è øòàíèøêè äåòÿì äà âñÿêîå äëÿ ìóæ÷èí òêóò. Âåäü êàê ïîäîéä¸ò Âåëèêèé ïîñò, ïðèñåñòü íåêîãäà: òî [ïðÿæó] íàìàòûâàåøü íà öåâêè, òî ïðÿä¸øü, òî èä¸øü íà ðåêó ìîòêè ìûòü. Ñïðÿä¸øü ïîëíûå âåðåò¸íà ïðÿæè, íàìîòàåøü íà ìîòîâèëå, ýòî óæå ìîòîê áóäåò, ìîòêè âîò è [èä¸øü] ìûòü. Ðàíüøå äåòÿì íå ïîçâîëÿëè ãóëÿòü. À êòî è â øêîëó õîäèë, 119

[òàê] ïðèä¸ò èç øêîëû, çà âîäîé íàäî íà ðåêó äåñÿòü ðàç [ñõîäèòü]: ó êîãî — êîðîâà, ó êîãî — ëîøàäè. Ïîýòîìó ïëîõî è ó÷èëèñü. ÀÏ: Ëåòîì ìàëü÷èêè, íàâåðíî, õîäèëè îáû÷íî [â òàáóí] çà ëîøàäüìè? Ô! Äåòè, äåòè, ìàëü÷èêè è äåâî÷êè, äåâî÷êè [òîæå] ëåòîì îòâîäèëè â òàáóí è ïðèâîäèëè èç òàáóíà ëîøàäåé. Ðàçáóäÿò èõ äàæå â äâà ÷àñà, â òðè ÷àñà íî÷è. Áîðîíèòü èäóò âåäü ðàíî, áîðîíÿò è äåòè, à âçðîñëûå çà ëîøàäüìè íå ïîéäóò — âñ¸ äåòè. Íó òàì, êîíå÷íî, ïàñòóõ åñòü, ïàñòóõ ïîéìàåò èì ëîøàäü, ïîñàäèò âåðõîì. Âñ¸ ðàâíî, äåâî÷êà èëè ìàëü÷èê, îäèíàêîâî ãîíÿëè ëîøàäåé. ß ñàìà åçäèëà âåðõîì íà ëîøàäè. ÀÏ: Íåáîñü óòðîì, ðàíåíüêî, íîãè ì¸ðçíóò? Ðaíî, äà áîñèêîì! Íàì íå÷åãî áûëî äàòü îáóòü. Ðîñà, õîëîä, à èíîãäà åù¸ ÷óòü-÷óòü è èíåé, çàìîðîçîê, à ìû âñ¸ ðàâíî áîñèêîì õîäèëè. ÀÏ: Íàâåðíî, è êîðü¸ äðàòü õîäèëè? Çà êîðü¸ì? Çà êîðü¸ì — ýòî îáÿçàòåëüíî, âåñíîé èä¸øü äðàòü êîðü¸. Îòñååøüñÿ, ÿðîâûå âñå ïîñååøü, íàâîç åùå ðàíî âîçèòü, çà êîðü¸ì âîò è èä¸øü, âñå çà êîðü¸ì è õîäèëè. Ïîòîì óæ è âðåìÿ íàâîç [âûâîçèòü] ïîéä¸ò, çíà÷èò, áðîñèì êîðü¸ äðàòü. ÀÏ: À íà ÷òî øëî êîðü¸, íå çíàåòå? Ô! Êîðü¸ îáÿçàòåëüíî èä¸ò [â äåëî], îâ÷èíó áåç êîðüÿ íå âûäåëûâàëè. Êîæåâíèêè ó íàñ áûëè, èì íàäî áûëî, [÷òîá] âûäåëûâàòü îâ÷èíû. Íåäàëåêî îò íàñ òàì åù¸ áûëà ôàáðèêà, òàê êèëîìåòðîâ çà ñîðîê, òàì âûäåëûâàëè îâ÷èíû, íó, òóäà è [îòâîçèëè] îâ÷èíû, è îáÿçàòåëüíî íóæíî áûëî èâîâîå êîðü¸, ÷òîáû âûäåëûâàòü îâ÷èíû, êîæó. ÀÏ: ×òî åù¸ ïîìîãàëè äåòè äåëàòü äîìà? Õîäèëè â ëåñ, äðîâà çàãîòàâëèâàòü õîäèëè, âûâîçèòü èç ëåñó äðîâà. Èç [óðî÷èù] Ñèíþãèíî è Êàðàññó âîçèëè äðîâà íà ñòàíöèþ. Òîãäà âåäü ïîåçäà, ìàøèíû íà äðîâàõ õîäèëè (‘äðîâàìè ðàñòàïëèâàëèñü’); íàðîä íå âûõîäèë èç ëåñó: íåîòêóäà áûëî âçÿòü [äåíåã], áåäíûå áûëè — äðîâà âîò âñ¸ è âîçèëè. Ïÿòíàäöàòü â¸ðñò è äâàäöàòü â¸ðñò íàäî åõàòü, à âñ¸ ðàâíî, êàê òîëüêî çèìà íàñòóïèò, ïîñòîÿííî äðîâà è âîçèì. Ó êîãî äâå ëîøàäè — ñ íèì ìàëü÷èøêà èëè äåâ÷îíêà.  øêîëó íåêîãäà èäòè, íàäî äðîâà âîçèòü. ÀÏ: È æàòü íà÷èíàëè ðàíî? Ô, ðîæü! Ïîìîãàëè ðîæü æàòü, è ë¸í òåðåáèòü, è îâ¸ñ êîñèòü, è âÿçàòü, è ìîëîòèòü. Òîãäà ìíîãî ðàáîòû áûëî ñî ëüíîì (‘â í¸ì’). Ðèãè áûëè, íàñàäèøü ðèãó, çàòîïèøü. Ìàëî òîãî, ÷òî îäèí ðàç ïðîòîïèøü, òîïèøü è òðè ðàçà, ÷òîáû ë¸í (‘îí’) âûñîõ. ˸í-òî! Óæ î÷åíü òÿæåëî áûëî îáðàáàòûâàòü ë¸í. ÀÏ: Äîëãî? Òÿæåëî? Òÿæåëî, òåðåáèòü íàäî äîëãî, ñâåçòè äîìîé, íàñàæèâàòü â ðèãó, êàê âûñîõíåò, ïîòîì îêîëîòèòü, çàòåì [ñîëîìêó] îáðàòíî â ïîëå îòâåçòè. Ñ ïîëÿ ïðèâåçòè íàçàä äà ñíîâà íàñàäèòü ñóøèòüñÿ, ïîìÿòü, ïîòðåïàòü. ÀÏ: Õâàòàëî ðàáîòû? 120

Äîñòàâàëîñü ðàáîòû [ñî ëüíîì]; íà äðóãîå è âðåìåíè íå áûëî, âñ¸ áîëüøå ïðÿëè. ÀÏ: Ýòî äåâóøêè? Äà, äåâóøêè è æåíùèíû, ñòàðóõè è äåâ÷óøêè, íåêîãäà áûëî â øêîëó õîäèòü: äåâ÷îíî÷êà ñèäèò, ïðÿä¸ò ïà÷åñè, à ìû — ÷èñòîå âîëîêíî. ÀÏ: Âîëîêíî? Ïà÷åñè — ýòî î÷¸ñêè ïîñëå [ùåòèííîé] ù¸òêè, à æèëêà, ÷òî îñòà¸òñÿ, ýòî ÷èñòîå âîëîêíî. ÀÏ: ×òî èçãîòîâëÿëè èç ÷èñòîãî âîëîêíà? Òêàëè âñ¸: õîðîøèå ïîëîòåíöà òêàëè, è òîíêèå ñîðî÷êè æåíùèíàì òêàëè. Ïðåæäå âåäü î÷åíü õîðîøèé õîëñò èçãîòîâëÿëè. ×òî òû! [Êàêîé] õîëñò! Î÷åíü õîðîøî âûäåëûâàëè òîíêèé õîëñò.

53. ildkezrošš ol’ veššel’ AP: kunne ka kävel’ijä toko kezriämäh? kez’r’imäh? talvell jo ei mìd ruadù | ðiivtan ubr’it | vet’ aivoin tòð nowæ nowðet | pimišš ubr’it ðiivtan || šes’ ‡asof jo | kuwð ‡iäs’i jo ši murgnoi‡et | jäl’geh murgnu | nu ket on jowdvat l’ähtitäh päivkezroh | päivkezroh || šiäl’ illaÌ tuaš ubr’it ðiivtan | kel’l’©on hallot | hallot šiäl’ l’eiktah || a üä | üä on pit’k | üäl’l’ käwväh ildkezroh | t’üt’et i naizet nuaret ildkezroh. AP: üht’eh koh? ei | t’üt’et er’is’ a naizet er’is’ || t’üœ’l’öil’l’ on oššeœ vet’©i izopk | šin’n’©i käwväh || a kun e©jol oššeœ izopk | n’in ‡er’du müt’ käwväh | iäl’l’ üheæ t’üt’öæ toizeæ t’üt’öšš | ii brih laškow dað. AP: kuin toko kezräit’t’ä | veššel’ägö ol’i? oo | iäl’©ol’ ved’ äijäl’d’ jo veššel’ | emm duumainun n’i m o s k u ©d n’i p i i t ä r ’ i ©d | kois’s’©ol’ äjäl’d’ jo veššel’ || hot’ pahoin el’imm | l’eibi hot’ napek‡i‡et l’eibiä šiäl’ kapustu il’ kartoškuw | a zato veššel’©ol’ izopkaæ || brihoi ol’ äiji | oldih kumbzet bohtemzet i garmon’iloi ol’i || kez’r’imm kez’r’imm | viäraškül’zet käwväh | kun viäraškül’zet tullah kuaðl’it luamm | l’ähemm kod’iloih | šiäl’ šuar’i‡emm | müœ’zet šiäl’ plat’t’at | s’iicevoit al’ kan’ifasnoit al’i s’orovno permn’i‡eß || n’iin ol’ | el’ii ol’i©ð veššel’ | vai©št beednoit ol’iß a meil’©i dað©i [...] || kooð©i oðawvut m o s k u h | n’i väl’imbeh šiäl’d’ kod’ih | što tämpin viäraškül’zet tullah | l’iänow veššel’ kois’s’. AP: mid’ä toko kargajija | lawloja? kargjimmi©i karavodu kizaimm | i šilloin ei tancuid | nu cipo‡ku tancuidih brih et©t’üt’t’ö || šit©toin’ brih et©t’üt’t’ö vihd’itah | i lawloimm i karavoduu i manukšill kizaimm | kizaimm. AP: a kuin t’ämä? nu kakš brihuw | brih | a t’üt’t’ö mänöw šin‡oh | viizviw brihan || šìd brih jiäw | viizviw t’üt’ön | t’üt’t’ö šiäl’ toiz’en brihan || kel’l’ kum©pidäw | jiät 121

gul’aimah | n’in jiätäh puarat šinne | tiäl’ viäl’ altetah toiz’et puarat || kun äij©on puarua n’in voit jät’t’i šin‡oh viiz’ puaru kümnen || hot’ šuwd ann | hot’ mid znaiš šiäl’ ruaw | muan’©ol’ mòd meil’.

Íà ñóïðÿäêàõ áûëî âåñåëî ÀÏ: Êóäà îáû÷íî õîäèëè ïðÿñòü? Ïðÿñòü? Çèìîé óæå íåò [ñïåøíûõ] ðàáîò, ñêîòèíó ïðèáåð¸øü, âåäü ðàíî âñòà¸øü, ïîäíèìàåøüñÿ, äî ðàññâåòà (‘â òåìíîòå’) ñêîòèíó îáèõîäèøü.  øåñòü ÷àñîâ òû óæå ïîçàâòðàêàåøü, ïîñëå çàâòðàêà, êòî ñâîáîäåí, èä¸ò íà ñóïðÿäêè, íà äíåâíûå ñóïðÿäêè. Âå÷åðîì òàì îïÿòü ïðèáåð¸øü ñêîòèíó; êîìó äðîâà — íàêîëþò äðîâ, à íî÷ü, íî÷ü âåäü äëèííàÿ, íî÷üþ õîäÿò íà ñóïðÿäêè, äåâóøêè è ìîëîäûå æåíùèíû [ñîáåðóòñÿ] íà âå÷åðíèå ñóïðÿäêè. ÀÏ:  îäíî ìåñòî? Íåò, äåâóøêè îòäåëüíî è æåíùèíû îòäåëüíî. Ó äåâóøåê âåäü âûêóïëåíà èçîáêà, òóäà è èäóò. À êîëè èçîáêà íå êóïëåíà, òàê õîäÿò ïî î÷åðåäè: ñíà÷àëà ó îäíîé äåâóøêè, [çàòåì] ó äðóãîé äåâóøêè, ñëó÷àëîñü, ÷òî è ïàðåíü ïóñòèò. ÀÏ: Êàê âñ¸-òàêè ïðÿëè? Âåñåëî ëè áûëî? Ô!  ñòàðèíó âåäü áûëî î÷åíü âåñåëî, ìû íå äóìàëè íè î Ìîñêâå, íè î Ïèòåðå — äîìà áûëî óæ î÷åíü âåñåëî. Õîòÿ è ïëîõî æèëè, íàïå÷¸øü òàì õëåáà, ïðèãîòîâèøü êàïóñòû èëè êàðòîøêè, à çàòî áûëî âåñåëî â èçîáêå. Ïàðíåé áûëî ìíîãî. Êîòîðûå ïîáîãà÷å, è ãàðìîíè [ó òåõ] áûëè. Ïðÿä¸ì, ïðÿä¸ì, à áûâàåò, è ÷óæàêè ïðèõîäÿò. ×óæàêè êàê ïðèäóò, ïðÿëêè áðîñèì, ïîéä¸ì ïî äîìàì, ïåðåîäåíåìñÿ òàì, êàêèå óæ òàì ïëàòüÿ, ñèòöåâûå èëè êàíèôàñíûå, à âñ¸ ðàâíî ïåðåîäåíåìñÿ. À òàê æèòü áûëî âåñåëî, òîëüêî ÷òî áåäíûìè áûëè: ó íàñ äàæå è [...]. Åñëè êîãäà è îêàæåøüñÿ â Ìîñêâå, òàê áûñòðåíüêî îòòóäà äîìîé: ñåãîäíÿ ÷óæàêè ïðèäóò, äîìà áóäåò âåñåëî. ÀÏ: ×òî îáû÷íî ïëÿñàëè, ïåëè? Ïëÿñàëè è õîðîâîä âîäèëè (‘èãðàëè’), íå òàíöåâàëè òîãäà, íó, öåïî÷êó òàíöåâàëè ïàðåíü äà äåâóøêà. Çàòåì äðóãîé ïàðåíü äà äåâóøêà âûéäóò. Ïåëè è õîðîâîä âîäèëè, â «ïðèãëàøåíèå» èãðàëè. ÀÏ: À êàê ýòî? Òàê äâà ïàðíÿ, ïàðåíü [â ñåíÿõ], è äåâóøêà èä¸ò â ñåíè, âûçîâåò [ñâîåãî] ïàðíÿ, çàòåì ïàðåíü îñòàíåòñÿ, «ïðèãëàñèò» äåâóøêó, äåâóøêà òàì äðóãîãî ïàðíÿ «ïðèãëàøàåò». Êîìó êòî íðàâèòñÿ (‘íóæåí’), [ñ òåì] è îñòàíåòñÿ ãóëÿòü, òàê ïàðû òàì îñòàþòñÿ. Çäåñü íà÷íóò «ïðèãëàøàòü» äðóãèå ïàðû. Êîëè ìíîãî ïàð, òàê â ñåíÿõ ìîæíî îñòàâèòü è ïÿòü, è äåñÿòü ïàð, õîòü öåëóéñÿ, ÷òî õî÷åøü, òî è äåëàé. Òàêîé âîò îáû÷àé ó íàñ áûë.

122

54. pruazn’ikat AP: ol’i pruazn’iekkoida | mit’t’ün’äs’t’ä? i pruazn’iø | pruazn’ikat vet’ oldih tuagikš | meil’©ol’i kar’ialaæ t䚚 ühekšän kül’ii | vuu [...] | vuaðin aloh kakš pruazn’ikkuw. AP: mit’t’ün’äs’t’ä ka pruazn’iekkua t’iän kül’is’s’ä ol’i? daa | kakš kül’i | al’ ühekšän kül’ii kakš pruazn’ikku vuaðin aloh | v a s ’ i l ’ i s k o i s ’ s ’ ol’ i i v n a m ©päiv | a n o w v o i s ’ s ’ ©d o l ’ e k s a n d r o f k o i Ì ’ ol’ i l ’ l ’ a m ©päiv || s k o r b j a š š o i on äijäl’d’ äijäæ pruazn’iø | i v a s ’ i l ’ e s k o i s ’ s ’ on s k o r b j a š š o i | o l ’ e k s a n d r o f k o i Ì | i n o w v o i š š i m a t ’ ù g n a l l | i v n o w s k o i s ’ s ’ | s k o r b j a š š o i ol’ || a s ’ e m n o s s k o i ©ð on | s r o i ‡ a m ©päiv ol’ i s ’ i m n a n päiv | täm ükš kül’ | ühešš kül’äšš on kakš pruaz’nikku || a g a l h o v a l l | b o t ’ n a l l | šiäl’©on k a z a n s k o i pruazn’ikk keðäl’l’ | a patom talvel’ v e d ’ n ’ i ä kolmešš kül’äšš | v e d ’ n ’ i ä || nu n’äm viiz’ kül’i kaiø©šub šinn©i männäh | gul’aimah || brihoi äij©ol’ | gul’ai‡‡im viikon | kolmiin üäl’öin jo kun talvell | v e d ’ n ’ i n . AP: podruškoissa ol’ija? podruugoiss©i meil’ ol’ rodn’u äij || vet’ oo | n’äm üheksän kül’i | vain i vihd’ittih miähel’l’ || jo meil’ sa vr’emen’em n’iin tul’ što hot’oo duirodnoid šiðärd ot | kaikin šub | suatt©ed sus’id ed šiðär ed vel’l’i | nu što? | kaiken aigu vert’i‡täh vet’ vain || ven’ül’äh vähän viijttih i ven’ül’zet ei äijäl’d’ oteœ kar’ilz’i || ka jo ruvettih oœmah kooð ei ruveœ kitaikaæ kävel’mäh | a©to müä ved’ kitaikoiss kävel’iß | sarfnoiss käveld’ih.

Ïðàçäíèêè ÀÏ: Êàêèå ïðàçäíèêè áûëè? Ïðàçäíèê? Ïðàçäíèêè áûëè âåäü ÷àñòî: òóò ó íàñ, ó êàðåë, áûëî äåâÿòü äåðåâåíü, äâà ïðàçäíèêà áûëî â äåðåâíå â òå÷åíèå ãîäà. ÀÏ: Êàêèå æå ïðàçäíèêè áûëè â âàøèõ äåðåâíÿõ? Äà, äâå äåðåâíè, íåò, äåâÿòü äåðåâåíü — [â íèõ] ïî äâà ïðàçäíèêà â ãîä.  Âàñèëüåâñêîì áûë Èâàíîâ äåíü, à â Íîâîì äà â Àëåêñàíäðîâêå — Èëüèí äåíü, [ïðàçäíèê èêîíû] Ñêîðáÿùåé Áîãîìàòåðè — âî ìíîãèõ [äåðåâíÿõ]: Ñêîðáÿùàÿ áûëà è â Âàñèëüåâñêîì, è Àëåêñàíäðîâêå, è Íîâîì, è Ìàòþãèíî, â Èâàíîâñêîì Ñêîðáÿùàÿ áûëà. À â Ñåì¸íîâñêîì — Òðîèöà è Ñåì¸íîâ äåíü. Ýòî îäíà äåðåâíÿ, â îäíîé äåðåâíå — äâà ïðàçäíèêà. À â Ãàëàõîâå, Áîòèíå — òàì ëåòîì ïðàçäíèê Êàçàíñêîé [èêîíû] Áîãîìàòåðè. À ïîòîì çèìîé â òð¸õ äåðåâíÿõ — Ââåäåíèå [âî õðàì].  Ââåäåíèå òóò âñå ýòè ïÿòü äåðåâåíü èäóò òóäà ãóëÿòü. Ïàðíåé áûëî ìíîãî, ìû ãóëÿëè ïîäîëãó, ïî òðè íî÷è [ãîñòèëè], èáî Ââåäåíèå çèìîé. ÀÏ: Ó ïîäðóæåê áûëè? Ó ïîäðóã, è ðîäíè ó íàñ áûëî ìíîãî. Âåäü ýòè äåâÿòü äåðåâåíü — [äå123

âóøêè] òîëüêî [òóäà] è âûõîäèëè çàìóæ. Ó íàñ ñî âðåìåíåì ñòàëî óæå òàê, ÷òî õîòü äâîþðîäíóþ ñåñòðó [çàìóæ] áåðè, âñå ìåæ ñîáîé ñâàò äà ñîñåä, ñåñòðà äà áðàò. Íó ÷òî? Âåäü âñ¸ âðåìÿ âåðòÿòñÿ [â îäíèõ äåðåâíÿõ]. Ê ðóññêèì ìàëî âûõîäèëè çàìóæ, äà ðóññêèå íå î÷åíü áðàëè êàðåëîê, íà÷àëè áðàòü, ëèøü êîãäà íå ñòàëè õîäèòü â ñàðàôàíàõ. À òî âåäü ìû â êèòàéêàõ õîäèëè, â ñàðàôàíàõ õîäèëè.

55. kitaikat, räµnät ed sorkat AP: mit’t’ünäzet kitaikat oldih? kitaikat ab’ezat’el’n mušt nu il’i šin’in’ ol’i i t䚚 l’ento‡k | alhan ruški pokromka | patom l’ento‡k || a šiäl’ guarost | kakšiin guarostoin | da heis’s’©ol’ omblušt vagon! || a patom vèd’©i r䇇in | a rä‡n䚚 hiamut toizenjütüšt | kagluš viäl’ toizenjütüš | šiäl’ ruški || šìt©t䚚 kaglukšut viišeij pidäw | šìt©t䚚 om guarostan’ da goittonan’ | d©oi! ‡uwdu ol’ || a urhill ol’©r’ind | kül’l’eæ kül’l’eæ | nu skladnoi ol’ r’ind | s’orovno meil’ ndruavi‡. AP: vaðamešša al’i oigiešša? oigišš | oigišš || vet’ šilloin ei äijäl’d’ i mahett | šiäl’ moðo kaikeæ kül’äšš üks’in maht muaz’i r’indloi viil’l’ || kuin l’ünnöw purdloll | ka purdloll miäräijäh | i äijäl’d’ ka prjam skladno ruadaw || i kitaiøoi ei maheœ n’iken šiäl’ | kül’äšš mooð üks’in kitaikkoi maht viil’l’ä | ühel’l’ü täl’l’ü i käwväh || il’ moš kakš mahtah viil’l’ | da ran’š ‡udn©ol’i [...]. AP: hiemuat mit’t’ün’äzet? hiamut oldih šil’ kuvottu muazella ruškilla rihmalla | muazet takii pro‡noit i kras’ivoit || a šìd’©jo ruvettih oštelmah i last’ikvoloi | i pruazn’išnoit jo ruvettih šulkz’i || šulkðih šiäl’ doroškoill il’i kl’iatkoill | šulkz’i ka šiäl’ i i v n a m ©piin s t r o i ‡ a m ©piin pann | šulkz’ii ol’ mòd jo || vet’ kitaikat oldih äijäl’d’ l’evit | i heil’ oldih vüät | i vüä ved’©on is’kittü || nu pikkurz’i ðe i‡ mahettih is’kiä | a n’äm šulkzet | vet’ hänešš on©i n’eskol’ko oo rihmais’t raznoiloi || kaikenjüœ’z’i | kaikenjüœ’z’i | i keldz’i || i ruškid i šinz’i i kaikki | a patom t䚚 kist’it jäteœ haposl’edok | kuin šidow a t䚚 ka kist’it || uhu! | abr’at muan’©ol’. AP: šoma? šòm | no strannoi ol’ | hänešš ol’ ruadu vagon || muan’©ol’ t’omnoi narod vet’t’en | ei ei kooð ollun i gul’aij | vet’ ombel’ ombel’i ombel’i || i s’ei‡as vet’ l’öwvät müœ’zembut’t’en | vet’ hän’d ei šu dað©i rii‡‡i | ka kun on kr’epkoiks’ ommeld. AP: käðil’l’ä? käðil’l’ käðil’l’ n’äm | galan‡ik viäl’ ol’ | a kum©morðim viid’iw miähel’l’ eiðmän’ | n’in hän’el’l’ on kuldan’ soroø || kuldan’ sorokk i zat’el’n’ikka | tagun | oo zoltoi t䚚ä | a patom on | n’übl’z’i ruškiz’i || nu busii | busist n’übl’z’i ruat ruat ruat | ka šenin || alhun pi䚚 viäl’ ol’ samsur’ | samsuur’i šiäl’d’ hänen kun nat’n’itah | i t䚚 samsuurašš ol’ lawdan’ ka©šenäin štob©ois’ 124

kokošk piäl’l’ hüv || šid’ jo tämän kuldzen sorokan pannah | štob kuldais’t sorkais’t täm samsur’ pidäis’ || a kel’l’ ollah šuuret tukat | ka muam vihod’ šuuret tukat | n’in hänel’l’ keššel’l’ paikku ka šenäin l’eikattih | a©to hin ei mahu samsur’ še kokoškah || da mid puuttuw | uhu | što samšur ðe nabeija | hänel’l’ l’eikattih tämämmuozen | kun hännän tukat | jät’ettih vain alhun t䚚 d’es’kat’ kokoškoi ši‰ panna | stra‰ || ka | i täm vain ol’ miän okruðnois’t | šiäl’ vet©i oo [...] oldih kaiø ven’ül’zet | krugom meil’¨ven’ül’zet || nu ven’ül’zet toš strannoikš kävel’dih | no s’otki hü plat’t’joi… kävel’dih | i plat’t’at heil’ toð oldih kun sarfnoiks’ ommeld || bezrukafkat i t䚚 ka borzet t䚚 šidu‡tah | a hiamut tòð oldih šiäl’ raznoit i toš©šiäl’ | n’äm | n’äm oldih [...]. AP: piäl’l’ä ka mid’ä talvella vilulla piet’t’ih? pil’l’ | piäl’l’ šilloin oldih bohtiÌ tur’kit oldih | i šargzet tur’kit oldih t’üœ’l’öil’l’ ka talvel’zet || a šügðül’l’ vet oldih pod’d’ofkat | tooð šargzet | nu hüvi šargù oldih | hot’©i kumban’ bèdno vs’orovno spruadaw hüvän pod’d’ofkzen || a vot bud’d’en’ oldih kòrtiškat | i‡ | i‡it’t’el’ kuvoœ. AP: mit’t’ün’äzet n’e oldih? kòrtiškat? | kòrtiškat oldih ennen lambnan villoist i n’in vrot’ šargzet | plotnoit tòð boorill | oldih kòrtiškat || a patom©i oi! | t䚚©i | t’üœ’l’öil’l’ ol’i sakz’i | i hüvii | jo kooð kitaiøat luadih mòd | jo sakat || tuldih plat’t’oissa sakat i [...] || šiäl’ l’etn’oin’ sakan’ on©i gazn’etvoin’ | täm ‡ortow kòð sakan’ | gazn’etvoin’ täm || bud’d’en’ on kòrtišk bud’d’en’ | a pühänpin kun t’üt’öt männäh na‡it on gazn’etvoin’ sakan’ šiäl’ s ‡ortow koði || a jo kun r o š t u n ed šiäl’ šuwr’ pruazn’iø | to šargzet ollah | ran’š šarguw ol’ äijäl’d’ hüviä | što t²! AP: a pi䚚ä paikkoida piet’t’ih? a pi䚚 fatat | polšalkat polšalkat | bud’d’en’ šiäl on pahemban’ polšalkan’ viiz’kümmen’d kopeikkua | a pruaz’nikan rubl’ašt oššaß | rubl’ viiz’ kopeikkuu ol’ kis’t’l’öinken n’äm || il’ täm šulkun’ ugl | a šulkun’ šulkðet rivut polšalkašš | n’im©makšo rubl’ i pitnaccet’ kopejok | l’innaæ p o g r ’ e l o v a š š .

Ñàðàôàíû, ñîðî÷êè äà ñîðîêè ÀÏ: Êàêèå áûëè ñàðàôàíû? Ñàðàôàíû áûëè îáÿçàòåëüíî ÷¸ðíûå èëè ñèíèå, à òóò [ïî ïîäîëó] ëåíòî÷êà, âíèçó — êðàñíàÿ îáîðêà, çàòåì ëåíòî÷êà [âøèòà]. À [ïî âîðîòó] — òåñüìà, äâà ðÿäà òåñüìû. Äà. Ñ íèìè áûëî óéìà øèòüÿ! À ïîòîì âåäü è ñîðî÷êà áûëà; ðóêàâà â ñîðî÷êå èç äðóãîé òêàíè [øèëèñü], âîðîò òàì — åù¸ èíîé, êðàñíûé, [èç êóìà÷à]. Çàòåì òóò âîðîò íóæíî âûøèòü, âûøèâêà çäåñü ÷¸ðíîé øåðñòüþ äà [îòäåëêà] øíóðîì. Äà îé! Õâàòàëî ÷óäåñ. À ó ìóæ÷èí [íà êîñîâîðîòêå] áûë ðàçðåç ñáîêó, ñáîêó, íó, àêêóðàòíûé ïðîðåç áûë, íàì âñ¸ ðàâíî íðàâèëîñü. ÀÏ:  ëåâîì èëè ïðàâîì áîêó?  ïðàâîì, ïðàâîì. Âåäü òîãäà íå î÷åíü è óìåëè äåëàòü, ìîæåò âî âñåé 125

äåðåâíå îäíà òàì óìåëà êðîèòü òàêèå êîñîâîðîòêè. Êàê-òî áëþäîì, áëþäîì ðàçìå÷àþò, è ñäåëàåò âîò î÷åíü ñêëàäíî. È ñàðàôàíû íå âñå óìåëè [êðîèòü], â äåðåâíå òàì ìîæåò îäíà óìåëà êðîèòü ñàðàôàíû: ê ýòîé îäíîé è õîäÿò. Èëè ìîæåò äâå [çàêðîéùèöû] ìîãëè êðîèòü. Äà, ðàíüøå ÷óäåñ õâàòàëî. ÀÏ: Êàêèå [ó ñîðî÷êè] ðóêàâà? Ðóêàâà áûëè çàòêàíû êðàñíûìè íèòêàìè, òàêèì ïðî÷íûì êðàñèâûì [óçîðîì]. À ïîòîì ñòàëè óæå è ñàòèí ïîêóïàòü [íà ðóêàâà]. À ïðàçäíè÷íûå íà÷àëè óæå è ø¸ëêîâûå [äåëàòü], ø¸ëêîâûå òàì, â ïîëîñêó èëè â êëåòî÷êó.  Èâàíîâ äåíü, â Òðîèöó áûëà óæå ìîäà íàäåâàòü ø¸ëêîâîå. À ñàðàôàíû âåäü áûëè î÷åíü øèðîêèå, è ê íèì áûëè ïîÿñà. Ïîÿñà áûëè òêàíûå íà íèòó ñ äîùå÷êîé. Íó, êîðîòåíüêèå ïîÿñà ñàìè óìåëè òêàòü ðàçäåëåíèåì íèòåé íà äîùå÷êå, à ýòè ø¸ëêîâûå — èíûå, â íèõ íåñêîëüêî ðàçíûõ íèòåé, âñÿêèõ: è æ¸ëòûõ, è êðàñíûõ, è ñèíèõ, è âñåõ [öâåòîâ]. À òóò êèñòè íàïîñëåäîê îñòàâëåíû: çàâÿæåò êàê [íèòêè], à òóò âîò êèñòè. Àõ! Ìîäà òàêàÿ áûëà. ÀÏ: Êðàñèâî ïîëó÷àëîñü? Êðàñèâûé, íî ñòðàííûé [íàðÿä] áûë, â í¸ì áûëî ñòîëüêî ðàáîòû. Âåäü íàðîä áûë òàêîé ò¸ìíûé, íåêîãäà áûëî è ïîãóëÿòü: [äåâóøêà] âñ¸ øèëà äà øèëà. Âåäü è ñåé÷àñ íàéä¸øü êàêóþ-íèáóäü [âåùü], å¸ äàæå è íå ðàñïîðîòü, âîò êàê ïðî÷íî ñøèòî. ÀÏ: Âðó÷íóþ? Ýòî [âñ¸] âðó÷íóþ, âðó÷íóþ. À åù¸ áûâàëî, ÷òî è ïîçóìåíò [íàøèò]. À êàê çàìóæ âûøëà, òî ó ìîëîäóõè ïåðâàÿ ñîðîêà çîëîòàÿ, çîëîòàÿ ñîðîêà, ïîçàäè ïîçàòûëüíèê, çîëîòîå [î÷åëüå] âîò òóò. À ïîòîì ïóãîâêè êðàñíåíüêèå, íó, áèñåð (‘áóñèíêè’), èç áèñåðà ñäåëàíû ïóãîâêè. Âîò òàê. À ñ èçíàíêè íà ãîëîâå áûë åù¸ ñàìñóð. Ñàìñóð êàê íàäåíóò, à â ýòîì ñàìñóðå [ñïåðåäè] äîùå÷êà áûëà âîò òàêèì îáðàçîì, ÷òîá âåðõ [íà ñîðîêå] äåðæàëñÿ êðàñèâî. Çàòåì óæå íàäåíóò ýòó çîëîòóþ ñîðîêó òàê, ÷òîá ýòîò ñàìñóð äåðæàë è ðàñøèòóþ çîëîòîì ñîðîêó. À ó êîãî äëèííûå âîëîñû (âîò ìîÿ ìàòü âûõîäèëà [çàìóæ], è ó íåé áûëè äëèííûå âîëîñû), òàê âîò åé [ïîäêëàäêó] âûðåçàëè ýäàê ïî ñåðåäèíå, èíà÷å ñàìñóð íå âìåùàëñÿ â ñîðîêó. Äà ÷åì ïîïàëî íàáèâàëè òó [õîëùîâóþ] ïîäêëàäêó, à åé [íàîáîðîò] âûðåçàëè. Òàêîé õâîñò âîëîñ îñòàâèëè ïîçàäè (‘âíèçó’), äåñêàòü, òàê [óäîáíåå] ïîâÿçàòü (‘íàäåòü’) ñîðîêó. ×óäío! Äà. È ýòî áûëî ëèøü â íàøåé ìåñòíîñòè, à òàì âåäü âñå ðóññêèå, âîêðóã íàñ ðóññêèå. Äà è ðóññêèå òîæå ñòðàííî îäåâàëèñü, íî âñ¸-òàêè õîäèëè â ïëàòüÿõ. È ó íèõ ïëàòüÿ áûëè ñøèòû òîæå âðîäå ñàðàôàíîâ: áåçðóêàâêè, è òóò âîò îáîðêè, çäåñü [ïîÿñîì] ïîäâÿæóòñÿ. È ðóêàâà áûëè òîæå èç ðàçíîé [òêàíè], òàì áûëè òàêæå ýòè [...]. ÀÏ: ×òî îäåâàëè çèìîé, â õîëîäà? Îäåâàëè òîãäà — ó áîãàòûõ áûëè øóáû, ó äåâóøåê — çèìíèå, êðûòûå ñóêíîì øóáû. À îñåíüþ âåäü áûëè ñóêîííûå ïîää¸âêè, íî èç õîðîøåãî ñóêíà. Êòî õîòü è ïîáåäíåå, à âñ¸ æå ñïðàâèò õîðîøóþ ïîää¸âêó. À âîò â áóäíè íîñèëè êîðîòàéêè èç ñàìîäåëüíîãî [ñóêíà]. ÀÏ: Êàêèå îíè áûëè? 126

Êîðîòàéêè? Ðàíüøå êîðîòàéêè áûëè èç îâå÷üåé øåðñòè, âðîäå êàê ñóêîííûå, ïëîòíûå, è òîæå ñî ñáîðêàìè [ïî òàëèè]. Îé! À ïîòîì ó äåâóøåê áûëè è êàçàêèíû, õîðîøèå êàçàêèíû, êîãäà îñòàâèëè ìîäó íà ñàðàôàíû. Ïðèõîäèëè â ïëàòüÿõ, è êàçàêèíû [íàäåòû]. Ëåòíèé êàçàêèí áûë èç ïàð÷è, èç òàêîãî ïðî÷íîãî ñàòèíà, ïàð÷è.  áóäíè íàäåòà êîðîòàéêà, à â âîñêðåñåíüå, êàê ïîéäóò äåâóøêè [íà ãóëÿíèå], çíà÷èò, ãëàçåòîâûé êàçàêèí íà ñåáå. À óæ êîëè Ðîæäåñòâî äà áîëüøîé ïðàçäíèê [çèìîé], òî êàçàêèíû ñóêîííûå. Ïðåæäå ñóêíî áûëî î÷åíü õîðîøåå. ×òî òû! ÀÏ: À ïëàòêè íà ãîëîâå ïîâÿçûâàëè? À íà ãîëîâå — ôàòà, ïîëóøàëêè, [ðàçíûå] ïîëóøàëêè.  áóäíè òàì ïîïðîùå ïîëóøàëîê, çà ïÿòüäåñÿò êîïååê, à ïðàçäíè÷íûé çà ðóáëü êóïèì, à [ïîëóøàëîê] ñ êèñòÿìè áûë ðóáëü è ïÿòü êîïååê, èëè ø¸ëêîâàÿ êîñûíêà. À ïîëóøàëîê ñ ø¸ëêîâîé áàõðîìîé â ãîðîäå Ïîãîðåëîâå ñòîèë ðóáëü è ïÿòíàäöàòü êîïååê.

56. jalla‡it AP: a jallašša? a jallaæ | pruazn’ikz’in ol’i kooð sarfanoi… kävel’dih | n’in oldih heil’l’ bar’etkat | bar’etkat || müœ’z’et bar’etkat? | oldih skobat || skobat zna‡it kabluk | kablukašša rawdan’ vil’ pand štob©hin ei kulu‡‡is’ viikon || a bud’d’eššoit šuapput oldih | nu enämmän enämmän kävel’dih bud’d’en kengäœ | a talvell oo oldih ‡uun’at muwvenðilla | to ‡un’kat©i luapt’it oldih || ‡uun’at oldih©i pelvahaÌ šiäl’ä | l²kall potšeid || ‡uun’i pijettih bud’d’en | a pruazn’ikz’in ka šiäl’ t’üt’öt ollah | oldih uwvet ‡uun’at | ‡uun’at || i oldih polspoškat | nu polsapoškat r’ez’in’köinken oldih || täl’l’ puaÌ r’ez’in’kät i täl’l’ puaÌ r’ez’in’kät | on’e nad’ejucca | r’ez’inku laški täm | rost’n’i‡‡ow i jalg mahtuw | et’i inter’esn’ije b²l’i | n’ämä polsapoškzet || a patom©i šuapput | oldih naiz’iÌ | naiz’ill oldih šuapput kooð sarfanoi || heil’ ol’ mòd borua | bori | gol’n’iššoi ol’©‡äi poltori metr || i tòð kül’äæ maht üks’©il’ kakš borittu šuappailoi | borittù || kunne heid muaz’i struašnoiloi? AP: n’in moda ol’i? mòd mòd | vs’o eto mod! | mòd || not’©oldih nu konešn | nu keðäl’l’ mü emm pidännün n’äid šuappailoi | vain vet pruazn’ikz’in ed hüä | küßnekš vuwvekš heidä fataiµ | uhu || n’in ol’o tavar ved ei ollun kun n’ügün’ | što t²! | tavar ol’ hüv || min oššat n’in et muistu‡ kooð©i | il’i šiälä kum©plat’t’oi rubeiß pidmäh | tkan’ tkan’i ol’i il’i kan’ifasnoi last’ikat | šiäl’ sat’invoi | ole šii! | pro‡noit oldih muaz’et | ei kun n’ügün. AP: a kun l’ähet’t’ä peldoh | ruista l’eikkuamah? ruis’t l’eikkumah l’ähet šiäl’ | et ka‡ urhot©al’ naiz’et | müä räµn’öis’s’ l’eikkaimm | oldih räµnät pit’ät l’evit || keššel’l’ paikku šivoœ l’ento‡kzell | räµn’öis’s’©i l’eikkaimm. 127

AP: a jallašša? a jallat kengäœ | kengätt©i vain oldih puagl’onkat || nu puagl’onkat panet | štobi jalgoi | gol’aškoi ei ‡apaiji || puagl’onkoi pid’iß | a©to kengäœ || i pelvašt kengätt i hein’äl’l’ kengätt i kaiø kengäœ || kr’iävel’i kun harvoi‡et | a varbhuzet ka n’äm kaiø©šub kattah | šiäl’d’ veret männäh | ka šn’äin t’iisn’it omat varbhuzet i kaikk kengäœ || nu ošštah šiäl’ keðäkš kahet stupn’it | oldih kor’inkašt | koivan kor’inkašt || poka harvoi‡et | a konð tropall viijit kod’ih hüppüt | hiät kädeh otat | kun jo t䚚 kengäœ aššut | ka šen’in el’ettih. AP: puagloškoida ei šanta kalðut? pagol’onkat | kal’ðut oldih kun oldih sarfnat | n’in kal’ðut ka pit’ät hü borittu‡ettih | n’äm nazva‡i‡‡ettih kal’ðut || a puagol’onku [...] ol’ | rihmašt n’iaglomm šukat | šuø kuluw a puagl’onka jiäw | tämän©i panemm | aha. AP: a kalðut mit’t’ünäzet? a kal’ðut oldih holstizet | holstizet | valgit šiäl’ | nu jo müä kal’ðloi vähäm©pidim | mü emm pidännün || a iäl’l’ meil’ piªettih kal’ðloi | nu kal’ðut ka ši‰©ka ruptetah ruptetah | hin t䚚 okruk ved’iµow rukoi || alhun šivtah vil’ ruškizella | a viäl’ tällä l’ento‡kzell | ‡uwdù ol’o ran’š.

Îáóâü ÀÏ: À íà íîãàõ [÷òî]? À íà íîãàõ — âîò êîãäà [åù¸] â ñàðàôàíàõ õîäèëè, ó íàñ áûëè áàøìà÷êè, äà, áàøìà÷êè. Êàêèå ýòè áàøìà÷êè? Ïîäêîâêè áûëè, çíà÷èò, íà êàáëóêå ïîäêîâêè áûëè, æåëåçíàÿ ïîäêîâêà ïðèáèòà ê êàáëóêó, ÷òîá îí äîëüøå íå ñíàøèâàëñÿ. À äëÿ áóäíåé ñàïîãè áûëè, íî â áóäíè ÷àùå õîäèëè áîñèêîì. À íà çèìó — ó íåêîòîðûõ âàëåíêè, èëè âàëåíî÷êè, èëè [ïåíüêîâûå] ëàïòè. Âàëåíêè áûëè ïîäøèòû ïåíüêîé è ëûêîì. Îáóâàëè [òàêèå] âàëåíêè â áóäíè, à ïî ïðàçäíèêàì — âîò, ñêàæåì, ó äåâóøåê, áûëè íîâûå âàëåíêè, è ïîëóñàïîæêè áûâàëè. Íó, ïîëóñàïîæêè ñ ðåçèíêàìè áûëè, íà ýòîé ñòîðîíå ðåçèíêè è íà ýòîé ñòîðîíå ðåçèíêè. Îíè îáóâàþòñÿ, è ýòà ðåçèíêà ïðîïóñòèò [íîãó], ðàñòÿíåòñÿ, íîãà è âõîäèò [â îáóâü]. Ýòè ïîëóñàïîæêè èíòåðåñíûå áûëè. À ïîòîì è ñàïîãè ó æåíùèí áûëè, ñàïîãè æåíùèíû íîñèëè, êîãäà â ñàðàôàíàõ õîäèëè. Ìîäà áûëà íîñèòü èõ «ãàðìîøêîé»; íà ãîëåíèùàõ ñêëàäêè áûëè, íàâåðíî, íà ïîëòîðà ìåòðà. È òîæå îäèí èëè äâà ÷åëîâåêà â äåðåâíå óìåëè äåëàòü ïðèñáîðåííûå ñàïîãè. Êóäà èõ, òàêèå ñòðàøíûå, ïðèñáîðåííûå! ÀÏ: Òàê âåäü ìîäà áûëà? Ìîäà, ìîäà! Âñ¸ ýòî ìîäà! Õîòÿ è áûëà ìîäà, íî ëåòîì ìû, êîíå÷íî, íå íîñèëè ýòèõ ñàïîã, ëèøü òîëüêî ïî ïðàçäíèêàì, èõ è õâàòàëî íà äåñÿòîê ëåò. Òîâàð íà íèõ âåäü áûë íå òî, ÷òî íûíåøíèé. ×òî òû! Òîâàð áûë õîðîøèé. Êàê ÷òî íè êóïèøü è íå ïðèïîìíèøü, êîãäà è êóïëåíî. Èëè âîò ïëàòüÿ ñòàëè íîñèòü, òêàíü òàì êàíèôàñíàÿ, ëàñòèê, ñàòèí — ÷òî òû! Òàêèå áûëè ïðî÷íûå, íå òî, ÷òî íûí÷å. 128

ÀÏ: À êàê â ïîëå èä¸òå ðîæü æàòü? Ïîéä¸øü òàì ðîæü æàòü, òàê íå îáðàùàåøü âíèìàíèÿ, ìóæ÷èíû èëè æåíùèíû òàì [ðàáîòàþò] — æàëè ìû â ñîðî÷êàõ. Ñîðî÷êè áûëè äëèííûå [è] øèðîêèå, ïîäâÿçàíû ëåíòîé, â ñîðî÷êàõ è æàëè. ÀÏ: À ÷òî îáóòî? Áîñûå íîãè, áîñèêîì, ëèøü ïàãîëåíêè áûëè. Íó, ïàãîëåíêè íàòÿíåøü, ÷òîáû íîãè, ãîëåíè íå ïîöàðàïàòü. Ïàãîëåíêè íîñèëè, íî âîîáùå-òî áîñèêîì, è ë¸í òåðåáèëè áîñèêîì, è íà ñåíîêîñå áîñèêîì, âñ¸ âðåìÿ áîñèêîì. Êëåâåð êàê ñãðåáàåøü ãðàáëÿìè, òàê âñå ïàëüöû íà íîãàõ ñêðþ÷åíû, êðîâü èä¸ò. Ïàëüöû âîò òàê ñòèñíåøü — âñ¸ áîñèêîì. Íó, êóïÿò òàì íà ëåòî äâå ïàðû áåðåñòÿíûõ ëàïòåé (áûëè òàêèå [ëàïòè], èç áåð¸ñòû, êîðû áåð¸çû), ïîêà ñãðåáàåøü ñåíî — [îáóòû], à êîãäà âûéäåøü íà òðîïó [è] áåæèøü äîìîé, âîçüì¸øü èõ â ðóêè, òóò óæ áîñèêîì èä¸øü. Òàê âîò æèëè. ÀÏ: Ïàãîëåíêè íå íàçûâàëè «êàëæóò»? Ïàãîëåíêè? Êîãäà ñàðàôàíû íîñèëè, ïàãîëåíêè áûëè õîëùîâûå, òàê âîò õîëùîâûå ïàãîëåíêè áûëè, äëèííûå, ïðèñáîðÿò èõ. Ýòè è íàçûâàëèñü ïàãîëåíêè. À ïîçäíåå ïàãîëåíêè áûëè èç ÷óëîê, ñâÿæåì èç íèòîê ÷óëêè, ñíîñèòñÿ ÷óëîê, à íàãîëåííèê îñòàíåòñÿ. Âîò ýòî è íàäåíåì. Äà. ÀÏ: À õîëùîâûå ïàãîëåíêè êàêèå? Ïàãîëåíêè [ïðåæäå] áûëè õîëùîâûå, õîëùîâûå, áåëûå. Äà ìû õîëùîâûå ïàãîëåíêè ìàëî íîñèëè, [ïî÷òè] íå íîñèëè. À â ñòàðèíó ó íàñ íîñèëè [òàêèå] ïàãîëåíêè. Íó è â ïàãîëåíêå íàäåëàþò ñêëàäîê, òóò îí íàòÿãèâàåòñÿ ðóêîé, âíèçó çàâÿæóò êóìà÷îâîé ïîäâÿçêîé, à çäåñü, [ïîâûøå], åù¸ ëåíòîé. ×óäíî ðàíüøå áûëî.

57. pühähin’ ed arghin’ šüämin’ pühät oldih | š u w r ’ p£h šei‡men n’ed’l’iä || kel’l’©on šiäl’ vähzel’d’ bohtemban’ n’in l’üäw šiämnešt void | šiäl’ kubiškzen al’ kakš al’ kolm || a kumbzet bednoimbzet i vähäm©pelvašt kül’vtäh | heil’ eij©ow void on kud kooð vain || šid©on r o š t u m ©püh šes’ n’ed’el’ | šiid p e d r u m ©päiv | p e d r u m ©püh | kooð šes’ n’ed’el’ || vet’ hin©on | eij©ol ‡isloi… s v j a t o i | kooð pjat’ n’ed’el’ on kooð tri n’ed’el’ i kaiø meil’ ei anneœ [...] || šid u s p l ’ e n ’ dve kakš n’ed’l’ii | suamoi ruis’l’eikand | pelvašt d’er’it | ruado jügiä || sviaðoist kartoškašt pohl’opk | ka‡hat lagi n’ägüw | pohl’opkašš lagi n’ägüw | a bel’ii täd ei voi | r’iähk || n’äis’s’ oo n’ed’l’äl’öi…’ koptah koptah rahkuw | rahk muiguw©d kargnow©d furn’itah hänen tanhuper’ih | a šüwvä ei voinunnun || naš‡ot šüämis’t nu ‡udnoit oldih narod | howkzet. AP: püh䚚ä mid’ä šilloin šüöd’ih? püh䚚? | a püh䚚 mid? | rokku n’iminken | nü šiäl’ kun kel’l’©on void | bl’oskzen laškitah | i kakšiin | šid kartoškat || enämmän kiisl’ii kaiø ruadoimm 129

kartoškašt || oldih joghiðeÌ huumret | huumrešša huuhtah huuhtah kartoškan | hin ruadu‡‡ow muan’ l’ibii | nuu voijalœah i void hin©ei prin’maj | nu buttob void | losn’iw || i ka täd©i ongtetah || piroskuu paissettih. AP: vuašua luajittih? i vuašu ruatah | vuašu puiz’en | šiäl’ kolmrenghin’ om©puin’ | täd ka täd vuašù kapussanken | täd š u w r e š š püh䚚. AP: arrešša jo paremmiin šüöd’ih? nu aarešš jo t䚚 on©i l’ihuw | i l’ihù on aareæ || i void t䚚 | i kel’l’ lehm’ on kun kandaw | i maidu on i kaikkia on | t䚚 aareæ jo paremban’ on || da aareæ vil’ oldih s’er’edan i piätin‡än ei šüäd | viäl’ pahemb on || n’el’l’ämpiina voi‡‡ow šilloin jo s’er’doi©d piät’in‡iä emmä ruvennun t’iädmäh | jo rubeimm argi šüämäh || a n’ügün jo i vows’i pühi n’imid eß t’iji | šüämm kaikki šub | na. AP: peldoh | me‡‡äh l’ähet’t’ä | n’in mid’ä toko keralla šüwvä ottija? ottah kerall šüwv | hiartah rahkuw | muigid maidu kogonzen ved’orkan | šilloin eij©ollun vet rawdz’i r’engl’öi a ved’orkat puuhzet || kogonzen r’engin | ka täd©i šiäl’©i | tämän©i obdaijah || i fs’orovno vet’ ruis’t l’eikando hos’©ei ed’hin | vähän kävüß kod’ih a šiäl’ | ka täd muigid maidù || a kun jo ka pühän’©on | n’in šiäl’ ruškid bot’vijoi d©ogur‡uu šin’n’ panet | kukšinoih | i me‡‡äh tädeš. AP: i lapšilla toðe ei annettu argehis’t’a? lapšill ei anneœ arghis’t! | miwn šiðär | miwšta hänel’l’ ol’ tr’i god | kolm vuwvutt©ol’ || a š u w r e n n’el’l’ämpiin paistah arghis’t’a ðe l’eibiä | i l’eiväm©pil’l’ pannah strašnoill n’ed’l’il’l’ š u w r e n n’el’l’ämpiin kolbaškzen piäl’i‡‡ || aha | vrod’o pominan’je šiäl’ j u m l u w || a hin tämän kolbaškzen i vei | šiðär | šöi | n’in hänen duidih duidih | ka kuin varattih | argi ei anneœ || a hin©ol’ mid©l’inöw ‡udnoi | ottaw kr’inkan | ka tänn ka peittäw | ka‡ahtaw || pikku pikkurzell i©to eij©anneta argi | a jes’l’i ka‡‡ow ei n’äh | makn’iw šormell kr’inkah ed šuwh | ka || nu ka täšt kolbaškzešt hänen duidih | ka miwl juaht miäl’eh šanuw | ol’ muan’ narod.

Ïîñòíàÿ è ñêîðîìíàÿ ïèùà Ïîñòû áûëè, Âåëèêèé ïîñò — ñåìü íåäåëü. Êòî áûë ÷óòü-÷óòü ïîçàæèòî÷íåå, òàê âûæìóò ìàñëà èç ëüíîñåìåíè, êóâøèí òàì èëè äâà—òðè. À êòî ïîáåäíåå è ëüíà âûñåâàëè ìàëî, ó íèõ ìàñëà íå áûëî, èíîãäà ëèøü. Çàòåì ðîæäåñòâåíñêèé ïîñò, [òîò] øåñòü íåäåëü. Ïîòîì Ïåòðîâ äåíü, ïåòðîâñêèé ïîñò, âåäü îí áûâàåò èíîãäà è øåñòü íåäåëü [ïîñëå Òðîèöû], (âåäü Ïàñõà íå ïî ÷èñëàì), êîãäà ïÿòü íåäåëü [ïîñò], êîãäà — òðè, è íàì íèêîãäà íå äàâàëè [ñêîðîìíîãî]. À çàòåì Óñïåíèå, [òóò] ïîñò äâå íåäåëè. Ñàìàÿ ñòðàäà, ë¸í òåðåáèì, ðàáîòà [ýòà] òÿæ¸ëàÿ. Ïîõë¸áêà èç ñâåæåé êàðòîøêè, âçãëÿíåøü, òàê äíî (‘ïîòîëîê’) âèäíî, â [æèäåíüêîé] ïîõë¸áêå 130

äíî âèäàòü. À ïîäáåëèòü ýòî [ñìåòàíîé] íåëüçÿ — ãðåõ.  ýòè [ïîñòíûå] íåäåëè êîïÿò-êîïÿò òâîðîã, à êàê òâîðîã ïðîêèñíåò, ñòàíåò ãîð÷èòü, åãî è âûêèíóò íà çàäâîðêè. À åñòü [åãî] íåëüçÿ áûëî; íàñ÷¸ò åäû íàðîä ÷óäíîé, ãëóïûé áûë. ÀÏ: À òîãäà, â ïîñò, ÷òî åëè?  ïîñò, ÷òî [åëè] â ïîñò? Ïîñòíûé (‘íè ñ ÷åì’) ñóï: íó, ó êîãî òàì èìååòñÿ ìàñëî, êàïíóò êàïåëüêó-äðóãóþ. Ïîòîì êàðòîøêà; äåëàëè âñ¸ áîëüøå åäó (‘êèñåëü’) èç [òîë÷åíîãî] êàðòîôåëÿ. Ó êàæäîé õîçÿéêè áûëà ñòóïà, êàðòîôåëü â ñòóïå òîëêóò-òîëêóò, îí ñòàíîâèòñÿ òàêîé âÿçêèé, íó, íàìàñëÿò, à îí è ìàñëà íå ïðèíèìàåò, âðîäå ñ ìàñëîì, áëåñòèò. Âîò ýòî è óäÿò ëîæêîé. Ïåêëè [ñ òîë÷¸íûì êàðòîôåëåì] è ïèðîãè. ÀÏ: Êâàñ äåëàëè? È êâàñ ñòàâèëè. Åñòü òàì òð¸õâåä¸ðíàÿ êàäêà, êàäêó êâàñà è ïîñòàâÿò. Âîò ýòîò êâàñ ñ êàïóñòîé è åäÿò â Âåëèêèé ïîñò. ÀÏ:  ìÿñîåä óæå ïîëó÷øå ïèòàëèñü? Íó â ìÿñîåä òóò óæå è ìÿñî, â ìÿñîåä è ìÿñî, à òàêæå ìàñëî. À ó êîãî êîðîâà êàê îòåëèòñÿ — è ìîëîêî, è âñåãî ïîëíî.  ìÿñîåä òóò óæå ïîëó÷øå. Äà, åù¸ õóæå òîãî, â ñðåäó è ïÿòíèöó â ìÿñîåä [ñêîðîìíîãî] íå åëè, â ÷åòâåð㠗 óæå ìîæíî. Òîãäà óæ ìû íå ñòàëè ñîáëþäàòü ñðåäó äà ïÿòíèöó, íà÷àëè åñòü ñêîðîìíîå. À òåïåðü óæ è ñîâñåì íå ñîáëþäàåì ïîñòî⠗ åäèì âñ¸. Äà. ÀÏ:  ëåñ, â ïîëå ïîøëè [ðàáîòàòü], ÷òî òîãäà îáû÷íî áðàëè ñ ñîáîé ïîåñòü? Âîçüìóò ñ ñîáîé åñòü — òâîðîãó ðàçîòðóò, ïðèãîòîâÿò öåëîå âåäðî êèñëîãî ìîëîêà (òîãäà âåäü íå áûëî æåëåçíûõ â¸äåð, âåä¸ðêè áûëè äåðåâÿííûå). Öåëîå âåäðî [âîçüìóò], âîò ýòèì òàì è îáåäàþò. Âåäü íå òàê óæ äàëåêî [îò äîìà] è æàëè ðîæü, íî âñ¸-òàêè äîìîé ìàëî õîäèëè, à [îáåäàëè] òàì. À âîò åñëè óæå ïîñò, òîãäà êðàñíóþ ñâåêëó äà îãóðöû ïîëîæèøü òóäà, â êóâøèíû, òàê è â ëåñ. ÀÏ: È äåòÿì òîæå íå äàâàëè ñêîðîìíîãî? Íå äàâàëè äåòÿì ñêîðîìíîãî! Ìîÿ ñåñòðà, ïî-ìîåìó, åé áûëî ãîäà òðè, òðè ãîäèêà áûëî, à â Âåëèêèé ÷åòâåðã âîò ïåêóò ñêîðîìíûé õëåá è íà õëåá ñâåðõó íà ñòðàñòíîé íåäåëå â Âåëèêèé ÷åòâåðã êëàäóò ìàëåíüêèé õëåáåö [ñ êðåñòîì]. Àãà (ýòî âðîäå ïîìèíàíèå Áîãà), à îíà, ñåñòðà, ýòîò õëåáåö óíåñëà è ñúåëà. Òàê å¸ áèëè-áèëè — âîò êàê áîÿëèñü, íå äàâàëè ñêîðîìíîãî. À îíà áûëà êàêàÿ-òî ÷óäíàÿ: âîçüì¸ò êðèíêó [ñ ìîëîêîì], ñïðÿ÷åò âîò ñþäà [çà øêàô÷èê], îãëÿíåòñÿ (âåäü è ìàëþñåíüêèì íå äàâàëè ñêîðîìíîãî), è åñëè âèäèò, ÷òî íå ñìîòðÿò, ìàêí¸ò ïàëüöåì â êðèíêó äà â ðîò. Íó âîò çà ýòîò õëåáåö å¸ ïîáèëè. Âîò è âñïîìíèëñÿ ìíå ñëó÷àé. Òàêîé áûë íàðîä.

131

Ìàãí. ê. 1231. Çàï. 1969 ã.

58. me‡äšš kaðvaw gribuw, marju AP: m’idä t’iän me‡is’s’ä kaðvaw | mit’t’ünäz’ie puuloida? meil’ om©meµl’öi äijäl’d’ äiji©i me‡ät meil’ ollah l’äšš | me‡‡i on©i koivz’ia i pöd’jie on©i kuwði on©i | i l’eØl’öi i huabloi || miän me‡äšš äiji kud©mid kaðvaw || meil’ kaðvtah gribat | äij on borvikkuu | i glad’ošku i šualais’t gribuw vahvu i r’iiðikki | kaðvtah || nu kevišt päin kaðvtah enämb borvikot | a šügüðül’l’ n’in kaðvtah šualzet gribat | kaðvtah || i juagdoi om©miän äij | vavarnuw on äjäl’d’ äiji | l’uboiss koh | hot’ o l e k s a n d r o f k o i n me‡äšš hos’ d o l g o i n me‡äšš | meil’ vavarnot äjäl’d kaðvtah || meil’©on äijäl’d’ šuwr’ šua. AP: kunne päin šuo on? on šua | on p o g r ’ e l o v a š š a päin | stancija l’iäw šiäl’ | karblù on äijäl’d’ äij || nu täh šut’t’en ei äjäl’d’ n’ägünnün | a n’ügün rubei oðuœl’i‡‡emah zmejat || ka meil’ tapettih ühen zmejan | tapettih | i hin©i str’iad i kand ühekšän zmejais’t | aha | i n’äm zmeiz’et meil’ tuadih tänne || miwl kodvan oldih bankoiss | patom hü okl’eidih n’äm zmejat || karbluu on äij | dað©i n’ügün ka viäl’ kävel’l’äh | vilzella. AP: n’üt viel’ä ‡äin parembi karbalo on? onò jo on vilun’ | akt’abr’ on©jo | on dvassit’ ftaroje a vašt egl’ein oldih || hüv on | hüvät ollah raskazivat | hos’ hianzet ollah a äij©on karblu || vop‡e miän me‡äššä on äij kaikki©šub | i n’äidä on©i or’iihu on | ei äiji || kaðvaw aha | or’iihu kaðvaw | i n’äid on pak‡inoi i kal’inu on©i | muazet kun r’äbin’z’et || a räbn’i n’in on äjäl’d’ äiji | kaikiÌ päin on räbn’i | oo ‡er’ohmuw on || nu©a meil’ räbn’i eij©ol mòd ker’ät | bol’n’i‡‡i meil’ käšköw ker’ät | viiz’kümmen’d viiz’ kopeikkuu kilo | a mü emm narod ei ker’ät. AP: en’n’ein kerät’t’ih räbin’iä? ennen? | ennen ei | ennen ker’ättih šüädih || šüädih šüädih | ennen kaiø räbn’i ker’ättih šüädih | ‡er’ohmu kuivattih | šilloin vet’ ej©ollun fruktoi meil’ n’imüœ’z’iä || kuivtah hän’en a šid’©i zavur’vaijah | nu bol’ez’n’ašt on | šiäl’ ponossušt on i täd | mus’s’ikku meil’ on || bualu äijäl’d’ äij©on | vop‡e kaikki©šub on | a mus’s’ikku tooð kuivtah | kuivtah || a n’ügün jo ruvettih t’iädmäh jo©i zal’vaijah peskulla. AP: buolua kun kerät’äh | n’in kuin hän’d’ä talvekši? talvekš bualu kaætah | puiz’ih kaætah | prost kaætah hänel’l’ kipitkall || miwl n’e prišlos’ kaštuw | a sus’idat kaššettih | i peskunken hüv on bual || a karblot n’in ollah talven per’t’impi̒. AP: kumbazet tvetat il’i hein’ät ollah l’ekarsvennoit? l’ekarsvennoit? om©meil’ šiäl’ enämmän ka tok kantah bod’uugu | müt’üš©l’üw traw on bod’uug | i l’ekarstvah on || i mjat mjatuu muan’©on 132

traw | kantah || šid viäl’ müt’üš©l’iäw on traw | pit’kzet muazet l’istzet a valgizet vaµzet || heil’©on l’ehmi hüv juattu | kooð hänel’l’ on kooða ver’el’l’ä | aha muaz’i travu kaikk || a patom i viäl’ muazet travat on | ka lut’kat okol’vaijah | om©muaz’i kun kuuðikkan’ om©meil’ kaðvtah. AP: n’in pidäw kuivata šidä? eei ei täm | täm kun lut’ikkoi mor’ii? tuat ed ragz’ih ‡ökit ‡ökit | n’in©i täd i okol’vaijah. AP: peldoloissa t’ämä kuwðut kaðvaw? ei | me‡‡äšš on | me‡‡äæ vrod’ | lod’mašt ümbär’. AP: l’eikkuat šormen šiel’ä | n’in ongo mit’üt’t’ä travua? oo | a kooð l’eikkut n’in©on doroðn’ikk | podoroðn’iø | kar’ialakš doroðn’iø | täd šivtah || paiz’lois’t šüin kooð ollah paiz’et n’ii vaštuw hawvutah | koivušt vaštù hawvutah i paiz’et äjäl’d’ täd | prohd’itah vaššašt. AP: štobi hiiret ei koškiettais’ l’eibiä | mid’ä mit’üt’t’ä pannah travua? l’eibii | nu ollah muazet pist’ül’kät | miä en t’iij kuin heid ku‡tah | pist’ül’kät pist’ül’kät ümbär’ vär’‡l’öis’t pannah | nu©i hiir’et ei n’iin šüwvä || vs’orovno hiir’et l’öwtäh | kaikkin päin et pane. AP: lapšella l’ihawvutah käd’üöt il’i n’iärvät | eigo ole mit’üt’t’ä toðe travua? a kooða käz’it lapšiÌ ran’š kun lapšiÌ l’ihavuttih | n’iär’evz’et ed n’äm | n’in on hapannutta hagù | jawhon’ || i tämä äjäl’d’ on pol’z’it’el’noi | äjäl’d’ hüvin ottaw || meil’ ka o w d ’ i – buaball | kum©miän kakšoizet muam šai | kakšinzet hü l’ihottih | n’in täd havù kaiø. AP: mi t’ämä on? nu©ka kor’inkan’ on kuuðin’ | kuuðin’ kor | a šiäl’ ruadu‡‡ow ka kun jawhon’ || i©ka täm äjäl’d’ hüv pöl’ün’ ahà | äjäl’d’ hüviin pomog | avuttaw n’äid kuin l’ihawvutah | il’ jallat || nu kooz jallat l’ihavtah n’in enämmän šaaras’t rihmu šivtah lambhammu.

 ëåñó ðàñòóò ãðèáû, ÿãîäû ÀÏ: ×òî ðàñò¸ò â âàøèõ ëåñàõ, êàêèå äåðåâüÿ? Ëåñîâ ó íàñ î÷åíü ìíîãî è ëåñà áëèçêî. Áåð¸çîâûå ëåñà [êðóãîì], åñòü è ñîñíà, è åëü, è îëüõà, è îñèíà.  íàøèõ ëåñàõ ìíîãî ÷åãî ðàñò¸ò: ãðèáû ó íàñ ðàñòóò, áåëûõ ãðèáîâ áûâàåò ìíîãî, è ãëàäûøè, è [äðóãèå] ãðèáû íà çàñîëêó: âîëíóøêè è ðûæèêè ðàñòóò. Íó, ñ íà÷àëà ëåòà áåëûå ãðèáû áîëüøå ðàñòóò, à îñåíüþ ãðèáû äëÿ ñîëåíèÿ ðàñòóò. È ÿãîä ó íàñ ìíîãî, â ëþáîì ìåñòå ìàëèíû î÷åíü ìíîãî áûâàåò: õîòü â Àëåêñàíäðîâñêîì ëåñó, õîòü â Äîëãîì ëåñó. Ìàëèíû ó íàñ î÷åíü ìíîãî ðàñò¸ò. Áîëîòî î÷åíü áîëüøîå ó íàñ. ÀÏ:  êàêîé ñòîðîíå áîëîòî? Áîëîòî — â ñòîðîíó Ïîãîðåëîâà, ñòàíöèÿ òàì. Êëþêâû î÷åíü ìíîãî [íà áîëîòå]. Íó, äî ñèõ ïîð íå î÷åíü áûëî âèäíî, à òåïåðü çìåè íà÷àëè ïîÿâ133

ëÿòüñÿ. Ó íàñ âîò óáèëè îäíó çìåþ, óáèëè, à îíà òóò æå è ðîäèëà äåâÿòü çìå¸íûøåé, äà, è ýòèõ çìå¸íûøåé ïðèíåñëè ñþäà [â äåðåâíþ]. Îíè ó ìåíÿ â áàíêå äîëãî áûëè, ïîòîì ýòè çìå¸íûøè îêîëåëè. Êëþêâû [íûí÷å] ìíîãî, äàæå è ñåé÷àñ âîò â õîëîä åù¸ õîäÿò [çà ÿãîäàìè]. ÀÏ: Òåïåðü, âåðíî, êëþêâà åù¸ ëó÷øå? [Òàê] õîëîäîê óæå, [âåäü] óæ äâàäöàòü âòîðîå îêòÿáðÿ, à åù¸ â÷åðà õîäèëè [íà áîëîòî]. Ãîâîðÿò, ÷òî õîòü ìåëêàÿ, íî õîðîøàÿ êëþêâà äà ìíîãî. Âîîáùå â íàøèõ ëåñàõ ìíîãî âñåãî ðàñò¸ò: è ýòè — îðåõè åñòü, õîòü íåìíîãî, íî îðåõè ðàñòóò, è êðóøèíà, è êàëèíà, âðîäå ðÿáèíû. À ðÿáèíû — òàê óæ î÷åíü ìíîãî, ïîâñþäó ðÿáèíà; è ÷åð¸ìóõà åñòü. Íî ó íàñ íå ïðèíÿòî ñîáèðàòü ðÿáèíó, áîëüíèöà ïðîñèò ñîáèðàòü ïî ïÿòüäåñÿò ïÿòü êîïååê çà êèëîãðàìì, à ìû, [ñòàðûå] ëþäè, íå ñîáèðàåì. ÀÏ: Ïðåæäå ðÿáèíó ñîáèðàëè? Ðàíüøå? Ðàíüøå íå ñîáèðàëè — ðàíüøå ñîáèðàëè è åëè. Åëè, åëè, ðàíüøå ðÿáèíó âñ¸ âðåìÿ ñîáèðàëè [è] åëè. ×åð¸ìóõó ñóøèëè (òîãäà ó íàñ âåäü íå áûëî íèêàêèõ ôðóêòîâ), âûñóøàò å¸, ïîòîì çàâàðèâàþò, íó, îò áîëåçíåé, îò ïîíîñà òàì [ïîìîãàåò]. È ýòîé ÷åðíèêè ó íàñ åñòü, áðóñíèêè î÷åíü ìíîãî, ñëîâîì — âñåãî. À ÷åðíèêó ñóøàò, òîæå ñóøàò. À òåïåðü óæ íàó÷èëèñü è ïåñêîì çàñûïàòü. ÀÏ: Áðóñíèêó êàê ñîáåðóò, òàê êàê å¸ çèìîé [õðàíÿò]? Áðóñíèêó íà çèìó ìî÷àò, â êàäêàõ ìî÷àò, ïðîñòî çàëèâàþò å¸ êèïÿ÷¸íîé âîäîé (‘êèïÿòêîì’). Ìíå [ñàìîé] íå ïðèõîäèëîñü ìî÷èòü, íî ñîñåäè ìî÷èëè. Áðóñíèêà õîðîøà ñ ïåñêîì. À êëþêâà çèìó õðàíèòñÿ íà ÷åðäàêå. ÀÏ: Êàêèå öâåòû èëè òðàâû ëåêàðñòâåííûå? Ëåêàðñòâåííûå? Íó, ó íàñ âîò áîëüøå òàñêàþò áîäÿê, êàêàÿ-òî òðàâà — áîäÿê, îíà — ëåêàðñòâåííàÿ; ìÿòà, åñòü òàêàÿ òðàâà, è ìÿòó íîñÿò. Ïîòîì åù¸ êàêàÿ-òî òðàâà, [ó íåé] òàêèå ïðîäîëãîâàòûå ëèñòî÷êè, à ïîäóøå÷êè öâåòêî⠗ áåëåíüêèå, åþ õîðîøî êîðîâó ïîèòü, êîãäà òà êðîâüþ äîèòñÿ. Äà, âîò òàêèå òðàâû ðàñòóò. À åù¸ òðàâà, [îò íå¸] êëîïû ïðîïàäàþò. Ðàñò¸ò ó íàñ òàêàÿ òðàâà, êàê ¸ëî÷êà. ÀÏ: Òàê ñóøèòü å¸ íóæíî? Ýòó, ÷òî êëîïîâ ìîðèòü? Íåò, íåò, ïðèíåñ¸øü äà â ùåëè íàòûêàåøüíàòûêàåøü, òàê îò íå¸ è ïðîïàäóò. ÀÏ: Íà ïîëÿõ ðàñò¸ò ýòà ¸ëî÷êà? Íåò, â ëåñó, â ëåñó, êàê áû âîêðóã íèçèí. ÀÏ: Ïàëåö âîò ïîðåæåøü, òàê åñòü ëè êàêàÿ òðàâà? À ïàëåö ïîðåæåøü, òàê åñòü ïîäîðîæíèê, ïî-êàðåëüñêè äîðîæíèê, ïðèâÿæóò ýòîò ïîäîðîæíèê. Êîãäà âîò íàðûâû, îò íàðûâîâ ïàðÿò âåíèêè, ïàðÿò áåð¸çîâûå âåíèêè, è íàðûâû î÷åíü [áûñòðî] ïðîõîäÿò îò âåíèêà. ÀÏ: Êàêóþ òðàâó êëàäóò, ÷òîáû ìûøè íå òðîãàëè çåðíî (‘õëåá’)? Õëåá? Íó, åñòü òàêèå êîëþ÷êè [÷åðòîïîëîõà], ÿ íå çíàþ, êàê èõ íàçûâàþò, êîëþ÷åê íàòûêàþò âîêðóã ìåøêîâ, íó è ìûøè íå òàê ïîðòÿò [çåðíî]. Ìûøè âñ¸ ðàâíî íàéäóò [ëàçåéêó], âî âñå ìåñòà íå ðàçëîæèøü [÷åðòîïîëîõ]. 134

ÀÏ: Ó ðåá¸íêà ïðåþò ñêëàäêè íà ðó÷îíêàõ èëè â ïàõó, [îò ýòîãî] íåò ëè òîæå êàêîé òðàâû? À êîãäà ïðåëîñòü â ðó÷îíêàõ ó ðåá¸íêà è â ïàõó, äà ýòè [ñêëàäêè], òàê åñëè åñòü ñãíèâøàÿ âàë¸æèíà, à [òàì] òðóõà (‘ìó÷èöà’). Ýòà òðóõà î÷åíü ïîëåçíàÿ — [îíà] âåñüìà õîðîøî ñíèìàåò [ïðåëîñòè]. Ó íàñ òàê ñëó÷èëîñü ó áàáóøêè Àâäîòüè: êàê íàøà ìàòü ðîäèëà äâîéíþ [è óìåðëà], äâîéíÿøêè, ó íèõ ïðåëîñòè, òàê âñ¸ ýòîé òðóõîé [ïðèñûïàëè]. ÀÏ: À ýòî ÷òî [òàêîå]? Âîò êàê åñòü êîðà ó åëè, åëîâàÿ êîðà, à ïîä íåé (‘òàì’) ïîëó÷àåòñÿ âîò êàê ìó÷èöà. È âîò ýòîò ïîðîøîê (‘ïûëüöà’) î÷åíü õîðîøî ïîìîãàåò, åñëè ÷òî-ëèáî ïðååò [ó ðåá¸íêà], èëè íîãè ó êîãî. Íó, êîãäà íîãè ïðåþò, òî áîëüøå ïðèâÿçûâàþò íèòêó èç îâå÷üåé øåðñòè.

59. l’ehmät, hebzet, lambhat AP: ümbärigo vuotta l’ehmiä l’üpšetäh? a kel’l’ mütüš l’ehm | to n’el’l’ kuwd on maidkešk | a kel’l’©on kakš kuwd maidkešk | ke̒ viäl’ vähemb on. AP: l’ehmä kandaw | n’in kerdah voi‡‡ow maiduo šüwvä? l’ehm nu l’ehm | ku kandaw l’ehm ran’š | huamattih što pagan maid on || i šiäl’ kakštois’t udoujua i täd | pagnah ved’orkah i l’üpšettih | juatettih vaðù juatettih || a kenen äijän antah | s’orovno händä kumul’dih a©ei anneœ lapšill | tok muwvennen lapš tungi‡‡ow ved’orkah di šormeÌ makai‡‡i täd || šid ahjoštah hänen | l’üpštäh šilloin ‡istoih | n’ed’l’i kakš proid’iw ‡istoih l’üpštäh || kuur’täh händäh | luadnalla i lampatkzen vir’tetäh | i tok män’et keh sus’idah | «aihoštij l’ehmzen?» | «aihoštiß | tämpin annettih meil’ maidua» || a©to ei annettu i maiduw | vil’ o w d ’ i n t’üt’t’ön’ ved’orkah n’äØzell | šormell makai‡‡ow pagnašt || a n’ügün n’ügün n’in©ii eeðmäzešt maijošt ruatah jäi‡n’i‡‡i kaikkii | a ran’š täd ei pon’imaid. AP: nu©a viikongo šüöt’et’äh vaðas’t’a maijolla? a ken kuin | ken kuin juattaw | ken kolm n’ed’l’i ken kuwn | a jes’l’ müäd’väh varoin n’in©i enämmiin juattah || nu enämmän kaiø kolm n’ed’l’iä | šiäl’ on || vaðù piijettih il’i konð l’ihah jättäh | vuwven pijetäh | a to i pl’emäh jättäh | a to i n’iin müwväh roshodah müwväh | a ran’š pijettih kaiø || mološn’iøzii ran’š ei ei zdavaid | ei pon’imaid što pidäw kunn viijä | kaiø kaðvtetih. AP: kummas’t’a toko ka vaðas’t’a jät’et’t’ih pl’emäh? hüväšt l’ehmäšt | jes’l’i©d ken napl’emä šiäl l’ehmäšt | n’ii vibrai‡‡ow tok hüväšt || a©to i sus’idanke vaihtaw | šiwn hüv l’ehm on | vaihtah. AP: mit’t’ünäzet primietat hüvän l’ehmän? nu pi䚚e zvezdan’ alhuna | alembii šil’mi zvezdan’ on to©on hüv l’ehm | a jes’l’i©do šil’min keššešš©on | to sr’ed’noi || a jes’l’i ül’eß | to zna‡it täm vähän andaw maidù | ka moiz’et pr’imtat tok ollah. 135

AP: viel’ä mit’üt’t’ä primiettua hüvän l’ehmän? nu pr’imtat na‡it | štob tag ois’ ül’embi ‡em ed’i | tag ül’embi i zna‡it pit’k händ | täm molo‡noi l’ehm. AP: a kaivos’t’a | maidokaivos’t’a ei ka‡ottu? da da da | täd ka‡ottih nuu | kaivz’ii ka‡ottih šiäl’ä || ket pon’maidih n’in provoðvaijah va‡‡u müt’t’en | kaivois’t l’öwvetäh || nu on šuwr’ kaivon’ | na‡it l’iänöw molo‡noi l’ehm | a piøran’ kaivon’ | zna‡it ei l’ii molo‡noi. AP: mit’t’üt’t’ä ruogua paremmiin šüwväh lambahat? lambhat | hü hü šuvtah meµhein’i | lapuškz’inken | a kriävel’ heil’©ei män täm pit’k hein’i | äjäl’d’ šuvtah meµhein’iä | lapuškais’t || a l’ehm podr’at kaiø | i olgi šüäw i towvois’t olgi šüäw | olgi i hein’iä. AP: ruwmenella | ‡ül’kül’l’ä kumbaz’ie ðiivattoida šüöt’et’t’ih? iäl’l’ täm©jiäll šüätettih i ruumenell šüätettih | kagran ruwmnell šüätettih | rughen©ðe ei šüäteœ | patamušt hin on ovakšet n’äm pi…täh | heidä ei a kagran ruumenell šüätettih || ‡ül’kü | ‡ül’kü vèd’ šüätettih kaikk kanoi ranš i po‡‡ia || poµloill ‡ül’ki n’ügün©ðe ei šüätet poµloill ‡ül’ki | n’ügün l’eiväl’l’ä. AP: heboz’ie mil’l’ä šüöt’et’t’ih? a hebzi | hebzell hein’ii | hein’ i kagrù anuštah || dorgah l’ähtitäh i kagru ottah torbzen | i kündmäh i haruumah perfutvaijah | kagru torbz’ih riptaß | daa | kooð künnäß haruß. AP: lambahie mit’t’ünäz’ie piet’t’ih en’n’ein? lambhi | nuu n’ügün raznoit kaiø lambhat | ranš vet’ oldih kaiø muššat ed harmut | a n’ügün jo pr’ign’ittih vrod’ ka kun hüvi roduw valgiloi | toiz’ist rannois’t || a s’orovno i kaikk©on harmù paremb | harmud©da muššat paremmat | hüä i kantah kahiµ | a valgit ühen keeran kantah i üks’iin || lambhat paremmat ollah muššat i harmut. AP: kun aigah toko lambahat kannetah? kantah i šügüzül’l’ | šiäl’ v s’ent’ebr’e – akt’ebr’e | a talveÌ n’in enämbi šiäl’ martalla | kevim©pualeh | kevim©pualeh || kahiµ ka n’äm muššat kahi‡‡i vuannoiloi kantah | i harmut | a valgit ühen keeran i enämmän kaikk üks’iin. AP: kuh aigan kerit’äh lambahie? keritäh? | kahi‡‡i vuaðen aloh lambhii keritäh || kevil’l’ | kuin vain viign’aijah ii patom ‡er’ohmašš | ku ‡er’ohm t’vettiw lambhi str’igtäh | patom©i šügzül’l’ str’igtäh || ollah keriµmet | str’igtäh keriµmil’l’. AP: nu©i konða parembi on villa? vill? nu keðäl’l’in’ om©paremb villa ‡em talvel’l’in’ | keðäl’l’in’ om paremb vill. AP: mid’ä viel’ä lambahista? min tokkuu piijettih lambhii? | nu lambhašt on villù | ‡uun’at val’ai‡et | kez’r’ätäh i n’iagltah alais’t | kaikki©šub || kun ei mis’t ollun mid©ottuw | vjazonkoih | vjazonkoi kez’r’ätäh || n’iagltah i šukki i kaikki©šub | enämmän villan tokkuu | nu©i l’ih boranan l’ih. 136

Êîðîâû, ëîøàäè, îâöû ÀÏ: Âåñü ëè ãîä äîÿò êîðîâó? À ó êîãî êàêàÿ êîðîâà: ñóõîñòîé áûâàåò è ÷åòûðå ìåñÿöà, ó íåêîòîðîé — äâà, áûâàåò åù¸ ìåíüøå. ÀÏ: Êîðîâà îòåëèòñÿ, òàê ñðàçó ëè ìîæíî åñòü ìîëîêî? Íó, êîðîâà êàê îòåëèòñÿ, (ðàíüøå [âåäü] ñ÷èòàëè, ÷òî ýòî ìîëîêî íå÷èñòîå) äâåíàäöàòü óäîåâ äîèëè â ïîãàíîå âåä¸ðêî è ýòèì ïîèëè òåë¸íêà. À ó êîãî ïîìíîãó äàâàëà [ìîëîêà], âñ¸ ðàâíî ýòî âûëèâàëè, à äåòÿì íå äàâàëè; ñëó÷àåòñÿ, ÷òî ðåá¸íîê ñó¸òñÿ ê âåä¸ðêó äà ïàëåö ìàêàåò â ýòî [ìîëîêî]. Çàòåì êîðîâó (‘帒) îêóðÿò, òîãäà [óæå] äîÿò â ÷èñòîå. Íåäåëè äâå ïðîéä¸ò, òóò äîÿò â ÷èñòóþ [ïîñóäó]. Êîðîâó îêóðÿò ëàäàíîì è ëàìïàäêó çàæãóò. È êàê çàéä¸øü, áûâàëî, ê êîìó-ëèáî èç ñîñåäåé, [ñïðîñÿò]: «Îêóðèëè êîðîâóøêó?» — «Îêóðèëè, ñåãîäíÿ íàì óæå äàëè ìîëîêà». À èíà÷å è ìîëîêà íå äàâàëè. Åù¸ [ïîìíþ]: Àâäîòüèíà äåâî÷êà ùåïîòêîé, ïàëüöåì ìàêàåò â ïîãàíîå [âåä¸ðêî]. À òåïåðü, íûí÷å âåäü è èç ïåðâîãî ìîëîêà äåëàþò ÿè÷íèöó, âñÿêîå [äðóãîå], à ïðåæäå ýòîãî íå ïðèçíàâàëè. ÀÏ: Íó, à äîëãî ëè ïîèëè ìîëîêîì òåë¸íêà? Êòî êàê, êòî êàê ïîèò: êòî òðè íåäåëè, êòî — ìåñÿö. À åñëè íà ïðîäàæó, òàê è äîëüøå ïîÿò, íî îáû÷íî âñ¸-òàêè òðè íåäåëè. Òåë¸íêà äåðæàëè â ñëó÷àå, êîãäà íà ìÿñî îñòàâÿò, òóò êîðìÿò ãîä, à òî è íà ïëåìÿ îñòàâÿò, à òî è ïðîñòî ïðîäàäóò íà ðàñõîäû. À ðàíüøå äåðæàëè âñ¸, ìîëî÷íûõ [òåëÿò] ïðåæäå íå ñäàâàëè, íå ïðèíÿòî áûëî, ÷òîá êóäà-òî îòäàâàòü, âñ¸ âûðàùèâàëè. ÀÏ: Êàêîãî âîò òåë¸íêà îáû÷íî îñòàâëÿëè íà ïëåìÿ? Îò õîðîøåé êîðîâû. Åñëè êòî îñòàâèò íà ïëåìÿ, òî îáû÷íî âûáèðàåò îò õîðîøåé êîðîâû. Ñëó÷àåòñÿ, ÷òî è ñ ñîñåäîì ïîìåíÿåòñÿ, ìîë, ó òåáÿ õîðîøàÿ êîðîâà, è ïîìåíÿþò [òåëÿò]. ÀÏ: Êàêèå ïðèìåòû õîðîøåé êîðîâû? Åñëè çâ¸çäî÷êà íà ãîëîâå íèçêî, çâ¸çäî÷êà íèæå ãëàç, òî ýòî õîðîøàÿ êîðîâà, à êîëè ìåæäó ãëàç — ñðåäíÿÿ, à åñëè âûøå, òî ýòà êîðîâà ìîëîêà äà¸ò ìàëî. Âîò òàêèå îáû÷íî ïðèìåòû. ÀÏ: Êàêèå ïðèìåòû õîðîøåé êîðîâû [ñóùåñòâóþò] åù¸? Íó, ïðèìåòû, çíà÷èò, ÷òîá çàä [ó êîðîâû] áûë âûøå, ÷åì ïåðåä, [åñëè] çàä âûøå è äëèííûé õâîñò, [òî] ýòî ìîëî÷íàÿ êîðîâà. ÀÏ: À ïî ÿìêå, ìîëî÷íîé ÿìêå íå ïðèìå÷àëè? Äà, äà, íà ýòî ñìîòðåëè, [ìîëî÷íóþ] ÿìêó ñìîòðåëè: êòî ïîíèìàë, òî ïðîâîäèë [ðóêîé] ïî áðþõó êîðîâû, íàõîäèë ÿìêó, íó, åñëè ÿìêà áîëüøàÿ, çíà÷èò, êîðîâà áóäåò óäîèñòàÿ, à ìàëåíüêàÿ ÿìêà — ìîëî÷íîé íå áóäåò. ÀÏ: Êàêîé êîðì îâöû ëó÷øå åäÿò? Îâöû? Îíè áîëüøå ëþáÿò ëåñíîå ñåíî, ñ ëèñòîì. À êëåâåð èì íå ïîäõîäèò: ýòî äëèííîå ñåíî. Î÷åíü ëþáÿò ëåñíîå ñåíî ñ ëèñòüÿìè. À êîðîâà åñò âñ¸ ïîäðÿä: è ñîëîìó åñò, ñîëîìó ÿðîâûõ, åñò è ñîëîìó, è ñåíî. 137

ÀÏ: À ïîëîâîé, ìÿêèíîé êàêîé ñêîò êîðìèëè? Ðàíüøå êîðìèëè, ýòî ïðåæäå êîðìèëè ïîëîâîé. Ïîëîâîé îò îâñà êîðìèëè, ðæàíîé æå íå êîðìèëè, ïîòîìó ÷òî îíà [îñòèñòàÿ]: ýòè îñòè êîëþòñÿ, íå äàâàëè [ñêîòó], à îâñÿíîé ïîëîâîé êîðìèëè. À ìÿêèíó [îò êîðîáî÷åê ëüíà] ðàíüøå âåäü ñêàðìëèâàëè âñ¸ êóðàì è ñâèíüÿì. Òåïåðü æå ñâèíüÿì ìÿêèíó íå äàþò, ñâèíåé íûí÷å [êîðìÿò] õëåáîì. ÀÏ: ×åì êîðìèëè ëîøàäåé? Ëîøàäåé? À ëîøàäè äàþò ñåíà, ñåíî è îâ¸ñ. Êàê îòïðàâÿòñÿ â äîðîãó è âîçüìóò òîðáó îâñà. Êîãäà ïðè ïàõîòå è áîðîíîâàíèè [ëîøàäè] îòäûõàþò, [íà ãîëîâó] ïîâåñèì òîðáî÷êó îâñà, äà, êîãäà ïàøåì, áîðîíèì. ÀÏ: Ïðåæäå êàêèõ îâåö äåðæàëè? Îâåö? Íó, òåïåðü âñå ðàçíûå îâöû, à ðàíüøå âåäü âñ¸ ÷¸ðíûå äà ñåðûå áûëè. À òåïåðü ïðèãíàëè óæ âðîäå êàê õîðîøåé ïîðîäû áåëûõ [îâåö] èç äðóãèõ êðà¸â. À ñåðûå âñ¸ ðàâíî ëó÷øå, ñåðûå äà ÷¸ðíûå ëó÷øå: îíè è ÿãíÿòñÿ äâàæäû [â ãîä], à áåëûå îäèí ðàç è ïî îäíîìó [ÿãí¸íêó]. ׸ðíûå è ñåðûå îâöû — ëó÷øå. ÀÏ:  êàêóþ ïîðó îáû÷íî ÿãíÿòñÿ îâöû? ßãíÿòñÿ è îñåíüþ, â ñåíòÿáðå—îêòÿáðå òàì, à çèìîé òàê áîëüøå ïîä âåñíó, â ìàðòå, ïîä âåñíó. Ýòè âîò ÷¸ðíûå è ñåðûå äâàæäû ïðèíîñÿò ÿãíÿò, à áåëûå — îäèí ðàç è ÷àùå âñåãî ïî îäíîìó [ÿãí¸íêó]. ÀÏ: Êîãäà ñòðèãóò îâåö? Ñòðèãóò? Äâàæäû â ãîä ñòðèãóò: âåñíîé, êàê òîëüêî âûïóñêàþò â ïîëå, è ïîòîì â ÷åð¸ìóõîâóþ ïîðó, âîò êîãäà ÷åð¸ìóõà öâåò¸ò. Ñòðèãóò îâåö [èíîãäà] è îñåíüþ. Íîæíèöû äëÿ ñòðèæêè èìåþòñÿ, ñòðèãóò íîæíèöàìè. ÀÏ: Íó è êîãäà øåðñòü ëó÷øå? Øåðñòü? Íó, ëåòíÿÿ øåðñòü ëó÷øå, ÷åì çèìíÿÿ, ëåòíÿÿ øåðñòü ëó÷øå. ÀÏ: ×òî åù¸ [ïîëó÷àþò] îò îâåö? Èç-çà ÷åãî äåðæàò îâåö? Íó, îò îâåö — øåðñòü: ñâàëÿåøü âàëåíêè, ñïðÿäóò [øåðñòü] è ñâÿæóò âàðåæêè, âñÿêîå äðóãîå, êîëè [íè÷åãî] íåîòêóäà áûëî âçÿòü. Íà ðóêàâèöû, ñïðÿäóò íà ðóêàâèöû, ñâÿæóò, è ÷óëêè, è [âñÿêîå] äðóãîå [ñâÿæóò]. Áîëüøå èç-çà øåðñòè [äåðæàëè], íó, è ìÿñî, áàðàíèíà.

60. paimnell pelvhin’ ruašk iäl’l’ paimnet oldih | palkul’l’iß daðe omill har‡uloill | jo©i miän od’ooðoill tok || i paimnet kan’ešn oldih hüvät kumbzet enämmän paimnettih | dii kumban’ vet’©on starat’el’noi kumban’ on l’en’ivoi || oldih | ol’ ‡udno št©omill miän od’oozoill oldih | tulow piøran’ poigan’ | a šiä annat hänel’l’ pit’än paijan štan’it a hiän rawø val’iw | paimendaw n’äi…’ hüppel’öw || toizeh taloh tulow | tuaš permn’i‡‡öw | toizet vuattit | täl’l’ ei ollun h£v || nu vet’ ran’še oldih äjäl’d’i bednoit | keðäkš mi hänel’l’ pidäw paimnell od’ooðu i kaikkia | a hin zna‡it mirskoill od’ooðaÌ täl’l’. 138

AP: i har‡ulla mirskoilla? i mirskoill har‡ull || kan’ešn narvit jo paimend parembz’in šüätti šiäl’ | i jäi‡‡i i piroškua | perfatkakš annat jäi‡‡i i pirošku i l’eibì | maidu || jo i‡ et šüä a kaikk paimnell. AP: talošta da taloh n’iin i kävel’i paimen? paimen talošt taloh n’iin i kävel’i | jes’l’ šiwl kakš l’ehmi kakš päivi el’äw | kolm lammašt on lambhin paimend | kolm el’äw || heboin’ on | hebz’in paimen päivän el’äw | kakš hevois’t on kakš päivi el’äw. AP: mid’ä paimenella keralla otettu? ruašk ruašk | ruašk on pelvhašt | punow zaran’eje pelvhašt || da©i ru‡kan ruadaw | i viäl’ hebzeld hännäšt d’ernuw s’iimzen | s’iimzen ruadaw || ruašat heil’ oldih pität i s’ihmoinken | i st’egn’iw n’iin. AP: huomnekšella aivoin ajettih? iäl’l’ äijäl’d’ aivoin ajettih | kakš ‡iäs’ü ajtah huamnešt || paimen trubiw kül’i müt’t’en ðul’eikah | täm on l’ehmäšt šarv | ruattih | šiäl’ piššiøzet || i ka täl’l’ trubuw kül’i müt’t’en | emännät kaiø©šub noššattaw | emännät l’üpštäh šiid©i viign’itah || aivoin ajettih.

Ó ïàñòóõà ïëåòü, [ñâèòàÿ] èç ëüíà Ïàñòóõè ðàíüøå áûëè [íà¸ìíûå], ìû íàíèìàëè äàæå íà ñâîè õàð÷è, îáû÷íî è îäåæäà áûëà íàøà. Ïàñòóõè, êîíå÷íî, áûëè õîðîøèå [òå], êîòîðûå äîëüøå ïàñëè. Äà âåäü êîòîðûé ñòàðàòåëüíûé, à êîòîðûé è ëåíèâûé áûë. ×óäíî òî, ÷òî îíè ïàñëè â íàøåé îäåæäå. Ïðèä¸ò ìàëåíüêèé ìàëü÷èê, à òû åìó äàøü äëèííóþ ðóáàõó, øòàíû, è îí, áåäíÿãà, èä¸ò ïàñòè â ýòîì, è áåãàåò. Ïðèä¸ò â äðóãîé äîì, îïÿòü ïåðåîäåíåòñÿ â äðóãóþ îäåæäó. Íåëàäíî áûëî èç-çà ýòîãî, íî âåäü ðàíüøå áûëè î÷åíü áåäíûå. Ïàñòóõó âåäü ñêîëüêî íóæíî íà ëåòî îäåæäû è âñåãî, à òóò, çíà÷èò, îí â ýòîé ìèðñêîé îäåæäå. ÀÏ: È íà ìèðñêèõ õàð÷àõ? È íà ìèðñêèõ õàð÷àõ. Êîíå÷íî, ñòàðàåøüñÿ óæ íàêîðìèòü ïàñòóõà ïîëó÷øå: è ÿè÷êè òàì, è ïèðîãè. Íà çàâòðàê äàøü è ÿèö, è ïèðîãîâ, õëåáà è ìîëîêà. Ñàì óæ íå ïîåøü, à âñ¸ ïàñòóõó. ÀÏ: Èç äîìà â äîì òàê ïàñòóõ è õîäèë? Òàê è õîäèë ïàñòóõ èç äîìà â äîì. Åñëè ó òåáÿ äâå êîðîâû, äâà äíÿ è ïðîæèâ¸ò, òðè îâöû — ïàñòóõ, ïàñóùèé îâåö, òðè äíÿ æèâ¸ò. Ëîøàäü èìååøü — ïàñòóõ äåíü ïðîæèâ¸ò, à äâå ëîøàäè — äâà äíÿ. ÀÏ: ×òî ó ïàñòóõà ñ ñîáîé âçÿòî? Ïëåòü, ïëåòü. Ïëåòü ñäåëàíà èç ëüíà, çàðàíåå ñîâü¸ò èç âîëîêíà è ðóêîÿòêó ñäåëàåò. È åù¸ ó ëîøàäè ñ õâîñòà âûäåðíåò âîëîñ, âïëåò¸ò (‘ïðèäåëàåò’) âîëîñ. Ïëåòè ó íèõ áûëè äëèííûå è ñ êîíñêèì âîëîñîì [íà êîíöå], è òàê âîò ñòåãàåò èì. ÀÏ: Óòðîì ðàíî [ñêîòèíó] âûãîíÿëè? 139

 ñòàðèíó î÷åíü ðàíî âûãîíÿëè, â äâà ÷àñà óòðà óæå ãîíÿò. Ïàñòóõ èãðàåò âäîëü äåðåâíè â ðîæîê (‘â æàëåéêó’). Ýòà æàëåéêà ñäåëàíà èç êîðîâüåãî ðîãà, â íåé òàì ïèùèê, è âîò â ýòî íàèãðûâàåò ïî äåðåâíå, ðàçáóäèò âñåõ õîçÿåê. Õîçÿéêè ïîäîÿò [êîðîâ], çàòåì è âûãîíÿò. Ðàíî âûãîíÿëè ñòàäî. Ìàãí. ê. 855 (3-7). Çàï. 1967 ã.

61. t’üt’öt gadaidih [...] s t r o i ‡ | pruazn’iø s t r o i ‡ a m ©päiv | hin kaikkeh ot‡inah on | ei šta abezat’el’no vain miän kül’äæ || kaiked päin tuwvah joghin’ iønall venkz’ii || i venkoill kävüim || keriimm joghizešt | kešt ken©i kakšiin jäi‡öin al’ kolmiin | i kuareœ void || šiäl’ talošš paissam kürðii i täd | piroškuu kaøruw | i brihoinke mänemm me‡‡äh | šiäl’ jo lawlamm virt | koivušt ümbär’ kävl’emm || šit’ koivušt katkuß venkz’ii || i šuwren venkan otamm | venkall riptamm omat fatat šulkzet i lähemm jovella | ka || jovell tulemm | venkz’ii n’äm fur’ai‡emm || venkan’ kumban’ uppuw | zna‡it väl’in kualet | a ei uppù | zna‡it mü elošš || šit’©tulemm täh taloh | gul’ai‡eß i brihat t䚚 || brihat viinu tuwvah miän kaørat | jäišn’iµ || nu t䚚©i kargai‡emm || eij©oldu muazet što ka bajanat | a oldih muazet garmon’it meil’ | nu n’äih garmon’ih kargai‡emma. a patom vèd’ meil’©on u w ð vuað | u w œ vuatt vaššen müä gadai‡eß || inagda mänemm jovell | šiäl’ avannošt šuavuštlemm kiviz’ii | jes’l’i šil’ii kiv kivüt | to šomall viijit miähel’l’ | a kun r’aboi kivi to r’aboill || a kois’s’ paneß poduškzen all štan’loi | br’ukii | što brìh tulow meid’ noššaœmah || a©to viäl’ kaivz’en ruavamm | što kaivoÌ tulow ken juaœmah | mooð miwn brìh tulow | täl’l’ i miähel’l’ viijin || da©i viäl’ gadai‡‡im | što z’irkloh ka‡ot v dvenaccat’ ‡asof | kakš tuahušt vir’tät | nu täd on struašno || kuil’©l’üälöw ühel’l’ t’ütel’l’ šiäl’ oðuttuu‡i | n’in dað©i howkken’ i kual’i || aha | a to viäl’ gadai‡emmo©on bumaškuw poltaß | bumaškašt vrod’ viid’iw to magil | to šiäl’ ris’t’i | nu müä i nagramm | «navern tän©vuaden kualemm». u w d e n vuaden šuar’i‡tah ‡igankoill | rooðill || kävel’l’äh kül’i müt’t’en i kaartah | i muan’tellah | i gadaijah i ‡igankoikš ruadua‡tah || kaikkeh luaduh luad’ii‡tah u w d e n vuaden.

Äåâóøêè ãàäàëè Òðîèöà, ïðàçäíèê Òðîèöûí äåíü, îí [âåäü] âî âñåé îêðóãå, íå òîëüêî â íàøåé äåðåâíå. Ñî âñåõ ñòîðîí âñå íåñóò íà îêíà âåíêè [èç âåòîê áåð¸çû]. Çà âåíêàìè õîäèëè è ìû, [äåâóøêè], ñ êàæäîé ñîáåð¸ì, êòî [äàñò] è ïî äâà ÿéöà èëè ïî òðè, ìàñëà è ñìåòàíû.  äîìå òàì íàïå÷¸ì ëåï¸øåê è ïèðîæ140

êîâ, áëèíîâ, ñ ïàðíÿìè â ëåñ è ïîéä¸ì. Òàì óæå ïî¸ì ïåñíè, âîêðóã áåð¸çû [õîðîâîäîì] õîäèì. Çàòåì ñ áåð¸çû ëîìàåì âåíî÷êè, âîçüì¸ì áîëüøîé âåíîê, íà âåíîê ïîâåñèì ñâîè ø¸ëêîâûå ôàòû è ïîéä¸ì ê ðåêå. Ïðèä¸ì íà ðåêó, ýòè âåíî÷êè áðîñèì â âîäó. Êîòîðûé âåíîê óòîíåò, çíà÷èò, ñêîðî óìð¸øü, êîëè íå óòîíåò, çíà÷èò, áóäåì æèòü. Ïîòîì âîçâðàùàåìñÿ â ýòîò äîì, âåñåëèìñÿ, è ïàðíè òóò. Ïàðíè ïðèíîñÿò âèíî, [à] áëèíû è ÿè÷íèöà — íàøè. Íó, òóò ìû è ïëÿøåì. Áûëè íå òî ÷òîá áàÿíû, à ãàðìîíè òàêèå, íó, ìû ïîä ýòè ãàðìîíè è ïëÿøåì. À ïîòîì ó íàñ åù¸ âåäü Íîâûé ãîä, è â êàíóí Íîâîãî ãîäà ãàäàåì. Èíîãäà ïîéä¸ì íà ðåêó, òàì äîñòàíåì èç ïðîðóáè êàìåøêè. Åñëè êàìåøåê ãëàäêèé, òî çàìóæ âûéäåøü çà êðàñèâîãî [ïàðíÿ], à êîëè íåðîâíûé êàìåíü, òî çà ðÿáîãî. À äîìà ïîëîæèì ïîä ïîäóøêó øòàíû, áðþêè: ïàðåíü ïðèä¸ò íàñ áóäèòü. À òî ñäåëàåì åù¸ [èç ëó÷èíîê] êîëîäåö: íà êîëîäåö êòî-òî ïðèä¸ò ïîèòü ëîøàäü, ìîæåò ìîé ïàðåíü ïðèä¸ò, çà ýòîãî è çàìóæ âûéäó. Äà, åù¸ ãàäàëè: ñìîòðèøü â çåðêàëî â äâåíàäöàòü ÷àñîâ [íî÷è], çàææ¸øü äâå ñâå÷è — íî ýòî ñòðàøíî: êàê-òî îäíîé äåâóøêå ïîêàçàëîñü òàì [òàêîå], ÷òî îíà äàæå ñ óìà ñîøëà è ïîìåðëà. Äà. Áûâàëî, åù¸ ãàäàëè: æãëè áóìàæêè, èç áóìàãè ïîëó÷èòñÿ òàì âðîäå ìîãèëû, òî ëè òàì êðåñò. Íó, ìû è ñìå¸ìñÿ: «Â ýòîì ãîäó, íàâåðíî, ïîìð¸ì».  Íîâûé ãîä íàðÿäÿòñÿ öûãàíàìè, [íà ëèöî] ìàñêó. Ïî äåðåâíå õîäÿò è ïëÿøóò, ãàäàþò, îáìàíûâàþò, ïðèêèíóòñÿ öûãàíàìè.  Íîâûé ãîä âñÿêî ÷óäèëè.

62. izopkašš ed pihall kargaiß | emm tancuinun || a muan’©ol’ cipo‡k | viid’iw üks’iin brìh keššel’l’ kruugu i t’üt’t’i || a patom©ol’ | joghin’ vihd’iw | part’eist vihd’iw hänel’l’ vaštah | a üksiin t’üt’t’ vain n’iin kruuði‡‡ow | i brih šen’iin || ran’š šen’iin müä cipo‡koi kargaimm | cipo‡koi || nu pühäæ istuiß kois’s’ | vet’t’en iäl’l’ ei ollun n’iin što kaiø pihall || s v j a t o i l l meil’ jo ruavamm l’iakun | l’iakuß || pruazn’ikkan kizattih | muasl’en‡an kizattih brihat | tullah vävüt | vävül’öis’t ottah miä‡ün || mi䇇ü kisseldih vävl’öil’d’ | vävüt kisseldih brihoild || miä‡üt l’eiktah | viäl’ ruatah miä‡ün || šid’ r’uwhoih kizattih | muaz’ill nu halgloiÌ | r’uwhoin kizattih miän || šeiz’tetah äijiingo šiäl’ | tuøz’iin || kun oðuw n’äid ka r’iwvull | to hin zna‡it šuaw hänen | nu ka šen’äin.

 èçáå è íà óëèöå Ìû ïëÿñàëè, à íå òàíöåâàëè. Íó, áûëà òàêàÿ [èãðà-òàíåö] öåïî÷êà. Íà ñåðåäèíó âûõîäÿò ïàðåíü è äåâóøêà, à ïîòîì êàæäûé èç ãðóïïû âûõîäèò íà ñìåíó. Äåâóøêà [ñíà÷àëà] ëèøü îäíà ïðèòàíöîâûâàåò (‘êðóæèòñÿ’), òàêæå è ïàðåíü. Ðàíüøå ìû òàê ïëÿñàëè öåïî÷êó. Íó à â ïîñò ìû ñèäåëè äîìà. 141

Ðàíüøå âåäü áûëî íå òàê, ÷òî ïîñòîÿííî íà óëèöå. Íà ïàñõàëüíîé íåäåëå óæå ñäåëàåì êà÷åëè, êà÷àåìñÿ.  ïðàçäíèêè èãðàëè, à â ìàñëåíèöó ïàðíè èãðàëè, ñîáåðóòñÿ [ìîëîäûå] çÿòüÿ, [à ïàðíè] ó çÿòü¸â áåðóò ìÿ÷. Ìÿ÷ [â èãðå] îòáèðàëè ó çÿòü¸â, à çÿòüÿ — ó ïàðíåé. Ìÿ÷ ïîðâóò, ñäåëàþò åù¸ îäèí. Ïîòîì èãðàëè â ðþõè òàêèìè âîò ïàëêàìè (‘ïîëåíüÿìè’), èãðàëè ó íàñ â ðþõè, ïîñòàâÿò òàì êó÷êàìè [ðþõè], ïîìíîãó ëè, [íå ïîìíþ]. Óäàðèò âîò ïî ýòèì [ðþõàì] ïàëêîé, çíà÷èò, âûèãðûâàåò. Íó, âîò òàê èãðàëè.

63. kualow in’ehmin’... iä̒ kun kualow in’ehmin’e | peðemmä hänen šuar’taß | kan’ešn jo parembz’ih šuar’tat || i šuøzet jo šiäl’ hot’ ollah i‡el’l’ n’iagloœ | rihmašt ollah n’iaglottu | šuøzet panet i tapkzet omblet šiäl’ sukonkašt al’©mid | šuar’tat hänen || i abezat’el’n meil’ štob hin kolm päivii vönüis’ | kolmanneÌ päiväl’l’ jo händäh kätet || panemma hänen law‡all | jumlin jumlin©alla | law‡all || nu kel’l’ on | ket ollah bohtat tuahukšet ollah | paltah kolm päivii | a kel’l’ ei©ow bohatt | n’iin lampatkan’ palaw || šiid ka©i | kätemm hänen jo kolmen | kolmanden piin. AP: ku‡uttihgo pappie? oo | kooð papinken | kun ran’š n’in papinken | a ilman papitt | n’iin tooš kem©buit’ lugow šiäl’ || viinasvai‡emm händän per’t’is’t piät | piä per’ot mänöü | šid šiid©ii | a jallat kod’ih päin || nu viämm hänen šiäl’ | papp oppuvai‡‡ow händäh | šid’©i magilkall hänen viämm | ðavl’imm | šiäl’ muis’tlemm || on kut’juu ruaœ magiid | šiäl’ kooð on boreškuu il’ šiäl’ mid pandu | muis’tlemm | šit’©tulemm kod’ih || pominkat ollah | nu kun pühäæ kätemmä | n’in pühz’et ollah | a aareš kätemm n’in arghizet || rokkù i kuašu kaht kuašuw i lapšuu | kiis’l’it ollah | sìtat ollah | muis’tlemm || a viinua eij©ollun n’imitüœ eij©ollun viinu | šilloin eij©ollun moduu viinu || proid’iw ühekšän päiviä | javomm häis’t | a šidä kakškümmen’d päivi jawtah | šid sorok päivi jawtah | muis’s’ellah || a ken on bednoi ei©i javot | a kun on bohtemmat n’in jawtah. AP: vuwven aloh konða käwväh mogilkoilla? kladbiš‡all mänemm | ka kooð ollah rod’it’el’skoit päivät | jäl’geh stroi‡am©päivi on rodit’el’skoi päiv | šid’ jäl’geh s v ä t o i d on kolm n’ed’l’i on rod’it’el’skoi päiv i jäl’geh okt’abr’an on šiin rod’it’el’skoi päiv || kävümm kladbiš‡aÌ | magilkall kävümm || pai…’amm kaøruu | kem©mid šiäl’ piroškua to©i l’eibii möwkz’in | a s v j a t o i Ì n’in jäi‡i ruškiz’ii viämm || ka šen’iin©i muis’tlemma || a kumban’ in’ehmin’ uppuw il’ udvi‡‡ow | a©to i mašnan all männäh i i‡ zastr’el’vajuc | to täd in’ehmis’t ei otet n’i kir’ikkeh ei muis’s’eÌ || i papp ei ei otpuvai‡ | täd kät’kitäh | i dað©ei kladbiš‡all a randzeh kladbiš‡aÌ vain || kumban’ ei©ow ri…’teœ | papp ei n’i otpuvaiµ i ris’t’i ei voi šeizattuu magilkall hänemmalla || toðe kunnem©but’t’en randzell | daðe ei©i mogilkall || 142

nu mogilkoist | ken on bohaœ ruadaw ogordzen i ris’s’in hüvän šeizattaw | ruatah | ko‡kan šoman ruavamm | a bednoimban’ on | puwhin’ ris’t’ on. a©to on©i muan’ slu‡ai | kual’ ühel’l’ naizell uroš i hin äjäl’d’ it’ki | i uroš hänel’l’ rubei kakštois’t ‡iäs’ü käwmäh hänel’l’ kod’ih || tulow i vs’o i hänenken vr’od i muatah i kaikk | ühen üän i toiz’en üän || a šid’©i duumai‡‡ow nain’ | «mit’©t’äm mi ruavan? | vuat mi sus’idaÌ šanon» || sus’idald küð | «da mid šii o l ’ o n a a ! | vet’©täm šiwl kävüw bias | ka kun hin tulow šiwl täl’l’ üäl’l’ | rubuw stukoi‡‡imah a ši©i pagize mal’ittuu voskr’esnoid» || nu ka tul’ üä | tuaš stuko‡‡iw | hin viid’i i rubei voskresnoida mal’ittu pagizmah || vain kon‡i voskr’esnoin mal’tun | hin kun ovi vaššen riähk hännäl’l’! | šanow «aa | dogdai‡‡ii‡it | a täl’l’ illall | üäl’l’ mii šiwn abezat’el’n zadawz’iin».

Êàê óìð¸ò ÷åëîâåê...  ñòàðèíó ÷åëîâåê êàê óìð¸ò, îáìîåì åãî, îäåíåì; êîíå÷íî, â áîëåå ïðèëè÷íîå îäåíåøü, è ÷óëî÷êè, õîòü äîìàøíåé âÿçêè (‘ñàìîé ñâÿçàííûå’), èç íèòîê ñâÿçàííûå, íî ÷óëî÷êè îäåíåøü. È òàïî÷êè ñîøü¸øü èç ñóêîíêè èëè [åù¸] èç ÷åãî-íèáóäü, îäåíåøü ïîêîéíèêà. Ó íàñ [ïðèíÿòî] îáÿçàòåëüíî, ÷òîá ïîêîéíèê ëåæàë [äîìà] òðè äíÿ, õîðîíÿò åãî óæå íà òðåòèé äåíü. Óëîæèì åãî íà ñêàìüþ, ñêàìüÿ ïîä èêîíàìè. Òàê, êòî ïîáîãà÷å, èìåþò ñâå÷è, îíè ãîðÿò òðè äíÿ, à ó êîãî íåò [ñâå÷åé], òàê ëàìïàäêà ãîðèò. Ïîòîì âîò è ïîõîðîíèì åãî íà òðåòèé äåíü. ÀÏ: Çâàëè ëè ñâÿùåííèêà? Î! Êîãäà è ñ ïîïîì, òàê ðàíüøå âåäü ñ ïîïîì, à òåïåðü áåç ïîïà, òîæå êòîíèáóäü ÷èòàåò [ïñàëòûðü]. Èç äîìà âûíîñèì åãî ãîëîâîé âïåð¸ä, íîãàìè â ñòîðîíó èçáû [...]. Íåñ¸ì åãî [â öåðêîâü], áàòþøêà îòïåâàåò åãî, çàòåì îòíåñ¸ì íà êëàäáèùå, çàðîåì, ïîìÿíåì òàì. Ïðèãîòîâëåíà ñëàäêàÿ êóòüÿ, êîãäà è áàðàíêè èëè ÷òî åù¸ ïîëîæåíî. Ïîìÿíåì [ýòèì], çàòåì ïðèä¸ì äîìîé, è [òóò] óæå ïîìèíêè. Íó, åñëè õîðîíèì â ïîñò, òàê ïîäàþò ïîñòíîå, à â ìÿñîåä, òàê ñêîðîìíîå. Ñóï è êàøà äâóõ âèäîâ, ëàïøà, êèñåëè, áûâàåò è ìåäîâûé âçâàð — [ýòèì] è ïîìèíàåì. À âèíà íå áûëî, íèêàêîãî âèíà, òîãäà ìîäû íå áûëî [ïèòü] âèíî. Äåâÿòü äíåé ïðîéä¸ò, äåëèì [îñòàâøååñÿ] îò íåãî äîáðî, à ïîòîì â äâàäöàòûé äåíü ðàçäàþò [ëþäÿì]; òàêæå íà ñîðîêîâîé äåíü ïîìèíàþò. À êòî áåäíûé, [òàê] è íå ðàçäàþò, à êîëè ïîçàæèòî÷íåå, òî ðàçäàþò. ÀÏ: Êîãäà â òå÷åíèå ãîäà õîäÿò íà êëàäáèùå? Êîãäà áûâàþò ðîäèòåëüñêèå äíè, èä¸ì íà êëàäáèùå. Ðîäèòåëüñêèé äåíü áûâàåò ïîñëå Òðîèöû, çàòåì ïîñëå Ïàñõè ÷åðåç òðè íåäåëè è ïîñëå îêòÿáðÿ åñòü òàì ðîäèòåëüñêèé äåíü, õîäèì íà êëàäáèùå, íà ìîãèëû. Íàïå÷¸ì áëèíîâ, êòî ÷òî òàì: ïèðîãè, êðóãëûå õëåáöû, à íà ïàñõàëüíîé íåäåëå òàê îòíåñ¸ì êðàøåíûå (‘êðàñíåíüêèå’) ÿéöà. Âîò òàê è ïîìèíàåì. À ÷åëîâåêà, êîòîðûé óòîïèëñÿ èëè óäàâèëñÿ, èëè æå ïîä ìàøèíó áðîñèëñÿ, èëè çàñòðåëèëñÿ, ýòîãî ÷åëîâåêà è â öåðêîâü íå âîçüìóò, è íå ïîìèíàþò. È áàòþø143

êà åãî íå îòïåâàåò, è ïîõîðîíÿò òàêîãî äàæå íå íà êëàäáèùå, à [ãäå-íèáóäü] â ñòîðîíêå îò êëàäáèùà. À êòî íåêðåù¸íûé, áàòþøêà òîãî [òîæå] íå îòïåâàåò, è êðåñò íà åãî ìîãèëå íåëüçÿ ñòàâèòü. Ïîõîðîíÿò òàêæå ãäå-íèáóäü â ñòîðîíêå, äàæå íå íà êëàäáèùå. Òàê âîêðóã ìîãèëû, êòî ïîáîãà÷å, ñòàâÿò îãðàäêó è õîðîøèé êðåñò ïîñòàâÿò, êðàñèâûé õîëìèê ñäåëàþò, à [êòî] ïîáåäíåå — íà ìîãèëå äåðåâÿííûé êðåñò. À åù¸ òàêîé ñëó÷àé áûë: ó îäíîé æåíùèíû óìåð ìóæ, è îíà î÷åíü ïëàêàëà. È âîò ìóæ ñòàë ÿâëÿòüñÿ ê íåé äîìîé â äâåíàäöàòü ÷àñîâ [íî÷è], ïðèä¸ò è âñ¸ âðîäå êàê è ñïèò ñ íåé, îäíó íî÷ü è äðóãóþ. À ïîòîì æåíùèíà è ïîäóìàëà: «×òî æå ìíå äåëàòü? Ïîäîæäè-êà, ðàññêàæó ñîñåäêå». Ñïðîñèëà ó ñîñåäêè, [òà ãîâîðèò]: «Äà òû ÷òî, Åëåíà! Âåäü ýòî áåñ ê òåáå õîäèò. Âîò êàê îí ïðèä¸ò ê òåáå ýòîé íî÷üþ, áóäåò ñòó÷àòüñÿ, à òû ÷èòàé ìîëèòâó «Äà âîñêðåñíåò Áîã». Íó âîò. Íàñòàëà íî÷ü: îïÿòü ñòó÷èòñÿ. Îíà âûøëà è íà÷àëà ÷èòàòü âîñêðåñíóþ ìîëèòâó. Òîëüêî êîí÷èëà ìîëèòâó, îí êàê õëåñòí¸ò õâîñòîì ïî äâåðè! Ãîâîðèò: «Â, äîãàäàëàñü, à ÿ òåáÿ â ýòîò âå÷åð, ýòîé íî÷üþ îáÿçàòåëüíî çàäóøèë áû».

64. lašt ri…’tettih iäl’l’ ol’ muan’ abi‡ai | ka nain’ šuaw nain’ kois’s’ | bol’n’i‡‡oih vet’t’en©ei kävel’d’ | ol’ buabušk || buabušk buabui‡‡ow | i abezat’el’n pidäw ris’s’ittì väl’imb händ ris’s’ittì | varattih što hin kualow | je što viikon et ris’s’it || ku vain n’edäl’ hü©i ri…’tetäh || tok ris’s’itmäh mänet abezat’el’no papild küðüt | nu kuin panna? | potomušt jes’l’ tämpin hos’ ollah i i v n a t | a huamen ollah mòð j a š a t il’ v a s ’ a t | jo et pan v a s ’ a k š il’i j a š a k š || ras©òn i i v a n | i i v n a k š i panet || ka muan’ meil’©ol’ abi‡ai jiäl’l’ä || hos’©i on t’üœ’zel’l’ | vs’erauno i t’üœ’zel’l’ | jes’l’©on kuin n’im o w d ’ || muskoit meil’ oldih n’imet i i v a n o n d r e i | v a s ’ i | j a š a || a naiz’in n’imii | n’imet oldih o k u l ’ | o w d ’ | n a s t | o l ’ g | m a š i d a š | m a t r ’ e | i r ’ i n ’ j a | ka muazet oldih n’imet.

Ìëàäåíöà êðåñòèëè Ðàíüøå áûë òàêîé îáû÷àé: æåíùèíà êàê ðîäèò [ðåá¸íêà] äîìà (â áîëüíèöû âåäü íå õîäèëè) íó, áûëà ïîâèòóõà, ïîâèòóõà ïðèìåò ðîäû, è îáÿçàòåëüíî íóæíî áûëî ìëàäåíöà êàê ìîæíî ñêîðåå êðåñòèòü. Áîÿëèñü, ÷òî îí óìð¸ò [íåêðåù¸íûì], åñëè äîëãî íå êðåñòèòü. Êàê òîëüêî íåäåëÿ [ïðîéä¸ò], ðåá¸íêà è îêðåñòÿò. Áûâàëî, ïðèä¸øü êðåñòèòü, îáÿçàòåëüíî ñïðîñèøü ó áàòþøêè: «Íó, êàê íàçâàòü?» Åñëè ñåãîäíÿ, íàïðèìåð, Èâàíû, à çàâòðà, ìîæåò, ßêîâû èëè Âàñèëèè, òî óæ íå íàçîâ¸øü Âàñåé èëè ßøåé. Ðàç Èâàíû, òî Èâàíîì è íàçîâ¸øü. Âîò êàêîé îáû÷àé áûë ó íàñ ðàíüøå. Åñëè äåâî÷êà, òî 144

âñ¸ ðàâíî è äåâî÷êå [äàøü] èìÿ Àâäîòüÿ, êîëè [Àâäîòüè]. Ìóæñêèå èìåíà ó íàñ áûëè Èâàí, Àíäðåé, Âàñèëèé, ßøà, à æåíñêèå èìåíà Àêóëèíà, Àâäîòüÿ, Íàñòÿ, Îëüãà, Ìàøà, Äàøà, Ìàòð¸íà, Èðèíüÿ. Âîò êàêèå èìåíà áûëè.

65. in’ehmizell on korvat, šil’mät zna‡it on in’ehmin’e | in’ehmiz’ell on piä | pi䚚ä ollah tukat | zat²lka | piälakka | patom o‡‡ || korvat | n’okka | šil’mät | kulmat | viätkät | n’ävöt | huwlet | l’ewg | hambhat || kiäl’ on | nozrat | patom kulk || tuuš tuušaæ ollah käz’it | käz’is’s’ on viiz’ šormie | peigal kukk | keškmän’ | n’imiœmän’ | ‡agark || šid©on küünešpiä | olkpiä | küünešpiä || šit©tuušaæ on n’än’n’it kakš n’än’n’ii | šid va‡‡ on | šit’ šivut ollah || va‡ašš on n’àb | šid jallat ollah | jallaæ on šormet | toð viiz’iin šormloin | nazvaijah toš©šen’iin || patom on polv | kand || nu jalg abiknovenn | pohj jallaæ on || in’ehmiz’ell šiämešš on s’erc | makš kowhk | viäl’ om©puzur’.

Ó ÷åëîâåêà èìåþòñÿ óøè, ãëàçà Âîò ÷åëîâåê, ó ÷åëîâåêà — ãîëîâà, íà ãîëîâå [ðàñòóò] âîëîñû, ìàêóøêà ãîëîâû, çàòåì ëîá, óøè, íîñ, ãëàçà, áðîâè, ðåñíèöû, ù¸êè, ãóáû, ïîäáîðîäîê, çóáû, åñòü ÿçûê, íîçäðè, ïîòîì ãîðëî. Òåëî, íà òåëå — ðóêè, íà ðóêàõ èìååòñÿ ïÿòü ïàëüöåâ: áîëüøîé ïàëåö, óêàçàòåëüíûé, ñðåäíèé, áåçûìÿííûé, ìèçèíåö, ïîòîì ëîêîòü, ïëå÷î, ëîêîòü, çàòåì íà òåëå äâå ãðóäè, ïîòîì æèâîò, çàòåì ïîÿñíèöà. Íà æèâîòå — ïóï, ïîòîì [ó ÷åëîâåêà] íîãè, íà íîãå èìåþòñÿ ïàëüöû, òîæå ïî ïÿòü ïàëüöåâ, èõ íàçûâàþò òàê æå. Çàòåì [íà íîãå] êîëåíî, ïÿòêà, íîãà îáû÷íî [...], ïîäîøâà íà íîãå. Âíóòðè ó ÷åëîâåêà ñåðäöå, ïå÷åíü, ë¸ãêèå, åù¸ ìî÷åâîé ïóçûðü.

66. lapšet l’äz’ittih lapšet l’äz’ittih | kor’uh ol’ heil’ | viäl ol’ osp | mušt osp | vesnuh || kor’uhuu l’e‡ittih ka katettih händäh kaikk ruškilla i iønoi zanvesvaidin || a mušt osp ol’ | händä n’imil’l’ ei voinun l’e‡‡i || l’ica | l’iczen ruadaw kiibikkän kibikkän || äjäl’d’ jo viikon l’äz’ittih | a šìd’ n’äm kibizet langtah | hin©i l’iänöw r’aboi || a šid©ol’ i rahit’iki | toð šuwret va‡at | mid’©l’üw ainoš toko oldih šuwret va‡at | pahoin heidän äijäl’d’ šüätettih || oldih bednoit naroda | i borašku dað©ei ollun || ottah tr’äpkan | i marl’ua eij©ollun | tr’äpkzešt n’itkz’ii vejel’l’äh vejel’l’äh | ruadu‡‡ow harvemban’ | šid©i n’ä‡t’etäh || kel’l’ on kum©boreškuw a ei n’in l’eibii muštuu | ka annettih hänel’l’ täd soskuw || navern tämän tokkuu oldih kaikk lapšet äijäl’d’ jo rahit’ikat || va‡at heil’ šuwret i kävel’dih | viikon 145

äijäl’d’ ei kävel’d | kel’l’ n’el’l’ vuatt i viiz’ vuatt || nu©ka muazet oldih kaikki bol’ez’n’at vet || a©to ollah muazet lapšet | šuwvah | heil’ ollah kuin zamraškat šel’l’äl’l’ä || kuin heidäh l’e‡ittih? ottah šeppi tr’äpkan voijetah šepäl’l’ | pannah šel’gz’in pil’l’ä da hänen kiwguh pan-| kiwguh i pannah lapšen | kül’veœmäh || šit’©tämän tr’äpkzen kuin sn’imt’äh a hin dað©i | kaiken nahkzen hänel’dä viidr’itäh || täm lapšell ollah kuin šuaw ollah šugnat | šughid n’äid l’e‡ittih ka maijoll omall n’än’n’is’t br’izgaijah | patom ka täl’l’ä šepäl’l’ | kuin mi ran’š šanoin || a patom viäl’ vèd’ ollah i griiz’it | griiz’l’ei n’ikèl’ n’imil’l’ ei voinun l’e‡‡ii | šiäl’©on kaikešš s’el’savetašš üks’ akka | ka šinn i ajl’imma l’eµmäh || nu hin l’e‡‡ prawda | muwvannell i viil’e‡vai‡‡ow n’äidä | aha || jes’l’ lapšella ka l’ihawduw kaglan’ il’ korvzet il’ n’iär’evz’et | šilloin vet’ eij©ollun n’i pudruu n’i pos²pkua | to müä kuwð©on vanh kuwð | a šiäl’ viäl’ kor’ink on || ka kor’inkan tämän šuamm | d’ernumm tämän kor’inkan | šiäl’d’ i pos²pl’i‡‡ow kun jawhon’ | täl’l’©i pos²pai‡‡im heidän || a jes’l’i lapšut pikkaran’ šiäl’ okšendaw kaiø | to küðüt «oi! | mil’l’ händäh hos’ l’e‡‡ii?» | «da mil’l’ l’e‡‡ii? | täm hin okšendaw n’iin | valgimban’ l’iänöw» | i kaiø šiin’. a on in’ehmiz’ell ruadu‡tah paiz’et | to l’e‡‡iß šen’iin | otamm pelvašt | muilall namuil’i‡emm i täd kaikki šidl’emm || viäl’ travuu šidl’emm ka kumban’ dorgall on | täd i täl’l’ l’e‡‡im paiz’loi || nu oldih muazet in’ehmizet i zagavar’ival’i paiz’loi | hü prohd’ittih | nu täm©ol’ äjäl’d’ r’etko | mooð s’el’savetašš üks’ in’ehmin’. a©to on viäl’ lapšet l’äz’itäh | ruadu‡‡ow pripatka hänel’l’ä | nu mid? || on toko inagda ‡asown’ašša stòl i šiäl’©on skuat’t’er’ | ka tuamm tämän ‡asown’ašt skuat’t’er’in | kataß lapšen || nu pobjot pobjot | nu moðe pualen ‡iäs’i ‡iäs’in | a šid’©i otoid’iw || ka täl’l’©i l’e‡‡imm | viäl’ n’imil’l’ emm l’e‡‡in || jiäl’l’ jes’l’ tok©kun käz’in l’eikkut | l’e‡‡i ei mil’l’ ollun | a dohtar’ on šiwl kolmkümmen’d virštua | šinn©et l’äh || l’eikkut käz’in i müä pos²pai‡iß novella || a jes’l’i©do käz’is’s’ mid nar²vai‡‡ow | to mü šidoimm villuu | makai‡iß sn’imkzeh | a©to i rahkuu šidoimm || vet’ ollah raznoit ollah nar²vat | to on šormšuar’ | to©on nar²w || šormšuar’eh šidoiß šavie | šavie mähkit mähkit šavi šidoiß | luwkkuu paistoimm | i l’eibii šualanken i kaikki | ka täl’l’ i l’e‡‡imm ran’š käz’l’öi || a kooð on šüwhmin’ ruadu‡‡ow jes’l’i in’ehmiz’ell | vet’©i lapšet oldih šüwhmiz’ešš || i mil’l’ l’e‡‡i? | pannah tuhkuw | ruatah poron | muazen poron što kerdah ver’ell zal’ei‡‡ow || ühen keeran i toiz’en keeran | nu©a patom l’ähtöw kuivumah || ka täl’l’ l’e‡ittih vain.

Äåòè áîëåëè Äåòè áîëåëè [÷àñòî], êîðü ó íèõ, åù¸ îñïà, âåòðÿíàÿ îñïà, êðàïèâíàÿ ëèõîðàäêà. Êîðü ëå÷èëè — íàêðûâàëè ðåá¸íêà è îêíà çàâåøèâàëè âñ¸ êðàñíûì. À [êîëè] âåòðÿíàÿ îñïà, òàê å¸ íè÷åì íåëüçÿ áûëî âûëå÷èòü: ëèöî, ëè÷èêî ïîêðîåòñÿ áîëÿ÷êàìè, ñòðóïüÿìè. Óæ î÷åíü äîëãî áîëåëè; çàòåì 146

çòà êîðîñòà (‘áîëÿ÷êè’) îòïàä¸ò, ÷åëîâåê ðÿáûì è ñòàíåò. À ïîòîì è ðàõèòèêè áûëè, òîæå áîëüøèå æèâîòû, ÷òî-òî ïîñòîÿííî áîëüøèå æèâîòû áûëè. Äåòåé êîðìèëè î÷åíü ïëîõî, íàðîä áûë áåäíûé, äàæå áàðàíîê íå áûëî. Êîëè íåò ìàðëè, âîçüìóò òðÿïêó, íèòî÷êè èç òðÿïêè ïîâûäåðãàþò, [îíà] ñäåëàåòñÿ ïîðåæå. Ïîòîì è íàæóþò áàðàíîê, ó êîãî îíè åñòü, à íåò — òàê ÷¸ðíîãî õëåáà, âîò è äàäóò åìó ýòó ñîñêó; ïîòîìó, íàâåðíî, äåòè è áûëè ÷àñòî ðàõèòè÷íûìè. Æèâîòû ó íèõ áîëüøèå, è õîäèëè [ïëîõî]. Î÷åíü äîëãî íå õîäèëè: ó êîãî ÷åòûðå ãîäà, ó êîãî è ïÿòü ëåò. Íó, âîò òàêèìè áîëåçíÿìè áîëåëè äåòè. À ïîòîì âåäü è òàêîå áûâàåò (‘äåòè åñòü’), [÷òî] ðîäÿò, à ó íèõ íà ñïèíå âðîäå ãðÿçü. Êàê èõ ëå÷èëè? Âîçüìóò òðÿïî÷êó, íàìàæóò äðîææàìè, ïðèëîæàò ê ñïèíêå [ðåá¸íêà] äà åãî â ïå÷êó: ïîñàäÿò ðåá¸íêà â ïå÷êó ïîïàðèòü. Ïîòîì êàê ñíèìóò ýòó òðÿïî÷êó, òàê ó íåãî [ñî ñïèíêè] äàæå âñþ êîæèöó îòäåðóò. Ýòî ó ðåá¸íêà, êàê ðîäèòñÿ, áûâàåò «ùåòèíêà». Ëå÷àò ýòó «ùåòèíêó» åù¸ ãðóäíûì ìîëîêîì, áðûçãàþò, ïîòîì âîò ýòèìè äðîææàìè, êàê ÿ óæå ñêàçàëà. À åù¸ âåäü è ãðûæà áûâàåò; òàê ãðûæó íèêòî è íè÷åì íå ìîã âûëå÷èòü. Òàê âî âñ¸ì ñåëüñîâåòå îäíà âîðîæåÿ åñòü, âîò òóäà ê íåé è åçäèëè ëå÷èòü [äåòåé]. Ïðàâäà, îíà ëå÷èëà, èíîãî è âûëå÷èò. Äà. Åñëè ó ðåá¸íêà ïðååò øåéêà èëè òàì çà óøêàìè, èëè â ïàõó, òîãäà âåäü íå áûëî íè ïóäðû, íè ïðèñûïêè, òàê ìû [äåëàëè] âîò êàê: ñòàðàÿ åëü, ó åëè òàì êîðà, ýòó êîðó ñíèìåì, ñä¸ðíåì, èç-ïîä íå¸ è ïîñûïëåòñÿ áóäòî ïîðîøîê (‘ìó÷èöà’); âîò ýòèì è ïîñûïëåì òå ìåñòà. À åñëè ó ìàëåíüêîãî ðåá¸íêà âñ¸ âðåìÿ îòðûæêà, òî ñïðîñèøü: «Îé, ÷åì æå åãî âûëå÷èòü?» — «Äà ÷åì ëå÷èòü? Ýòî îí îòðûãàåò ïðîñòî òàê, [ëè÷èêî] ïî÷èùå áóäåò». È íà ýòîì âñ¸. À ñëó÷àåòñÿ, ÷òî îïóõîëè îáðàçóþòñÿ ó ÷åëîâåêà, òàê [èõ] ëå÷èëè òàêèì îáðàçîì: âîçüì¸ì ëüíîâîëîêíî, íàìûëèì è ýòî âñ¸ ïðèâÿæåì [ê îïóõîëè]. Åù¸ ïðèâÿçûâàåì òðàâó, êîòîðàÿ ðàñò¸ò âîò ó äîðîãè, ýòèì è ëå÷èì îïóõîëè. Äà âåäü áûëè òàêèå ëþäè, êîòîðûå è çàãîâàðèâàëè îïóõîëè, è îíè ïðîõîäèëè, íî ýòî î÷åíü ðåäêî.  ñåëüñîâåòå ìîæåò îäèí ÷åëîâåê. À åù¸ äåòè áîëåþò — ó íèõ ñëó÷àþòñÿ ïðèïàäêè. Òàê ÷òî òîãäà [äåëàòü]?  ÷àñîâíå èíîãäà ñòîë è íà í¸ì ñêàòåðòü, è âîò âîçüì¸ì èç ÷àñîâíè ýòó ñêàòåðòü, íàêðîåì ðåá¸íêà, òàê [ïðèïàäîê] êîëîòèò-êîëîòèò [åãî] ìîæåò ïîë÷àñà èëè ÷àñ, à ïîòîì ïðåêðàòèòñÿ. Âîò ýòèì è ëå÷èëè, à òàê áîëüøå íå ëå÷èëè íè÷åì. Ðàíüøå ðóêó, áûâàëî, êàê ïîðåæåøü, à ëå÷èòü íå÷åì áûëî, äîêòîð çà òðèäöàòü â¸ðñò, òóäà íå ïîáåæèøü (‘íå ïîéä¸øü’), òàê ðóêó ïîðåæåøü, è ïîñûïëåì [ðàíó] ñàæåé. À åñëè íà ðóêàõ íàðûâ îò÷åãî-òî, òî ìû ïðèâÿçûâàëè øåðñòü, ìàêàëè [å¸] â ñìåòàíó, à íå òî è òâîðîã ïðèâÿçûâàëè. Íàðûâû âåäü ðàçíûå áûâàþò, êîãäà ìåæäó ïàëüöàìè, íàðûâ ìåæäó ïàëüöàìè, òàê ïðèêëàäûâàëè ãëèíó: ðàçîìí¸øü-ðàçîìí¸øü ãëèíó è ïðèëîæèøü [ýòó] ãëèíó. Ëóê ïåêëè, õëåáîì ñ ñîëüþ, ýòèì è äðóãèì ïðåæäå ëå÷èëè ðóêè. À êîãäà ó ÷åëîâåêà ÷åñîòêà, âåäü è äåòè áûëè â ÷åñîòêå, è ÷åì æå ëå÷èòü? Áåðóò çîëó, ñäåëàþò ù¸ëîê, òàêîé [êðåïêèé] ù¸ëîê, ÷òî ñðàçó êðîâüþ çàëü¸ò. Ðàç, âòîðîé âûìîþò, íó, à ïîòîì [êîðîñòà] íà÷í¸ò ñîõíóòü. Âîò ýòèì ëèøü ëå÷èëè. 147

Ìàãí. ê. 1589. Çàï. 1971 ã.

67. kuwð n’ed’l’i heng om©mualla kuwð n’ed’l’i proid’iw | šilloin turvehtah tämän magilkan | ruatah ko‡kan šuwren i ris’s’in pannah || jo kun kuwð n’ed’l’i proid’iw. AP: a kunne mänöw hengi in’ehmizen? nu | hengi mänöw pil’veh | a t’ial mänöw muah || kuin ennen šanottih | in’ehmin’ on muašt | a j u m a l andaw hänel’l’ hengen | zna‡it j u m a l ottaw hengen | a täm jär’el’l’äh muah. AP: a kun riähkähin’e | in’ehmin’e riähkänin’e? nu kun in’ehmin’ el’i | ei grubin | ei voruinun ei tapellun | nu©täm dolðno männä ruajuh || a ken om©muan’ kun rozboin’kalleh | i vorui‡‡ow i nardu taØlow | täm uaduh. AP: a uavušša mid’ä? uavušša tuleh pannah | kun jes’l’ valehtlow n’in kiäl’ešt r’iptetah || a kun vorui‡‡ow n’iin käz’l’öis’t’ r’iptetah | a ül’en äijäl’d’ juaw | n’in kiäl’ešt r’iptetah. AP: a mi on šanotah tuoªilma? tuaªilma i kaikk | a ruajuæ šantah kaikki©šub on | ken oðawduw n’in kaikki©šub on ruajušš || nu©a in’ehmiz’i moiz’i ka udvi‡tah | pahall šurmall kuallah | heid’©i kir’ikkeh ei oteœ | ei i oØvaid || heid©dàð kät’kittih randzeÌ magilkoiÌ || [...] muas’t in’ehmis’t lugittih št hin©i tuaªilmah ei god’i‡ | i ruajuh ei god’i‡. AP: a muisseldihgo t’ämämmuoz’ie? händ’ ei©i muis’s’el’l’ | ei©i javot | nu kan’ešn kooð kät’kitäh | pominkoi ruatah | šüättäh || a kun kualow bohatt | on hänel’l’ dobrù i kaikki | nu javtah srostvalla i bednoiÌ | ket pakkuiz’et kävel’l’äh | en’ämmän n’äil’l’ rozdvaijah kual’immi. AP: a min’täh toko annetah? anœah | hin rubuw kumardelmah muis’telmah || vèd’ kaiø šantah | tuaªilmall ois’ kebimbi | tuaªilmall hän’däh šuatettais’ i šüät’ettäs’ | i tämän tokkuu i nardu šüät’ettih i annettih kaikki©šub. AP: a viikongo hengi mualla on? hengi? | ran’š šanottih št hengi kuwð n’ed’l’i kävüw kaiø kod’ih || i vet’ kun kualow in’ehmin’ | r’iptetah uglalla kosinkzen | kuim©buttob hin kosinkalla kävüw püwhki‡‡emäh || a kun kuwð n’ed’l’i proid’iw | zna‡it hin ei rubi muad müt’ käwl’emäh | jo hänen na mesto pannah || nu©on stolalla ken šeiz’attaw šil’l’ aigu met’t’ stokanzen | r’isu šiäl’ vähz’en i kir’ikkeh viijäh kuwvekš n’ed’l’i | a jogo šuavattu pühpäivü käwväh mui…’ellah | šiäl’ d’evit’ d’on mui…’ellah | kakškümmen’d päivi mui…’ellah i kuwð n’ed’l’i.

148

Øåñòü íåäåëü äóøà [÷åëîâåêà] íà çåìëå Øåñòü íåäåëü [ñ ïîõîðîí] ïðîéä¸ò, òîãäà ýòó ìîãèëó çàäåëàþò ä¸ðíîì, ñäåëàþò âûñîêèé õîëìèê è ïîñòàâÿò êðåñò, ýòî [äåëàþò], óæå êàê øåñòü íåäåëü ïðîéä¸ò. ÀÏ: À êóäà óõîäèò äóøà ÷åëîâåêà? Äà, äóøà óõîäèò â íåáî, à òåëî óõîäèò â çåìëþ. Ðàíüøå âåäü ãîâîðèëè: ÷åëîâåê [ñîòâîð¸í] èç çåìëè, à Áîã äàðóåò åìó äóøó, ñòàëî áûòü, Áîã è áåð¸ò äóøó, à òåëî — îïÿòü â çåìëþ. ÀÏ: À êîëè ãðåøíûé, ÷åëîâåê ãðåøåí? Óæ êîëè ÷åëîâåê æèë, íå çëîáñòâîâàë, íå âîðîâàë, íå óáèâàë, òî ýòîò [÷åëîâåê] äîëæåí ïîïàñòü â ðàé. À êòî — ðàçáîéíèê, è âîðóåò, è íàðîä óáèâàåò, òîò — â àä. ÀÏ: À ÷òî â àäó?  àäó [òàêîãî] â îãîíü ïîìåñòÿò; à êîëè îáìàíûâàåò, òàê çà ÿçûê ïîâåñÿò, à åñëè î÷åíü ñèëüíî ïü¸ò, [òàêæå] çà ÿçûê ïîâåñÿò. ÀÏ: À ÷òî ýòî [òàêîå], ãîâîðÿò [ñëîâîì] «ïîòóñòîðîííèé ìèð»? Ïîòóñòîðîííèé ìèð — è âñ¸ òóò. À â ðàþ, ãîâîðÿò, âñ¸ åñòü, êòî ïîïàä¸ò òóäà, òàê â ðàþ âñ¸ èìååòñÿ. Íó à ëþäåé, êîòîðûå âîò óäàâÿòñÿ, óìðóò ïëîõîé ñìåðòüþ, èõ è â öåðêîâü íå ïóñêàþò, íå îòïåâàþò. Äàæå õîðîíèëè èõ [ãäå-íèáóäü] â ñòîðîíêå îò ìîãèë [...]: ñ÷èòàëè, ÷òî òàêîé ÷åëîâåê íå ãîäèòñÿ íè â àä, íè â ðàé. ÀÏ: À ïîìèíàëè ëè òàêèõ? Åãî íå ïîìèíàëè è íè÷åãî [èç äîáðà] íå ðàçäàâàëè. Íó, êîãäà õîðîíÿò, êîíå÷íî, ñäåëàþò ïîìèíêè, ïîêîðìÿò ëþäåé. À êîãäà áîãàòûé ïîìð¸ò, ó íåãî äîáðà è âñåãî [ïîëíî], òàê ðàçäàþò ðîäñòâåííèêàì è áåäíûì, êòî õîäèò ïîïðîøàéíè÷àåò, áîëüøå ýòèì ðàçäàþò îò [èìåíè] ïîêîéíîãî. ÀÏ: À ïî÷åìó îáû÷íî ðàçäàþò [âåùè]? Îòäàþò, [÷òî] òîò áóäåò ìîëèòüñÿ, ïîìèíàòü. Âåäü ãîâîðèëè, [÷òîá] íà òîì ñâåòå áûëî ëåã÷å, ïðîâîäèëè áû åãî íà òîò ñâåò è êîðìèëè áû. Ïî ýòîé ïðè÷èíå è êîðìèëè íàðîä, è îòäàâàëè âñ¸. ÀÏ: À äîëãî ëè äóøà [÷åëîâåêà] íàõîäèòñÿ íà çåìëå? Äóøà? Ðàíüøå ãîâîðèëè, ÷òî äóøà øåñòü íåäåëü äîì ïîñåùàåò. È âåäü êîãäà ÷åëîâåê óìð¸ò, ïîâåñÿò â óãëó ïîëîòåíöå, êàê áóäòî îí ïðèõîäèò óòèðàòüñÿ [òåì] ïîëîòåíöåì. À êîãäà øåñòü íåäåëü ïðîéä¸ò, çíà÷èò, îí íå áóäåò [áîëüøå] õîäèòü ïî çåìëå, åãî óæå íà ìåñòî óñòðîÿò. Íó, áûâàåò, ÷òî êòî-òî íà ñòîëå íà ýòî âðåìÿ ñòàâèò ñòàêàí÷èê ì¸äó, íåìíîæå÷êî ðèñó, è â öåðêîâü îòíîñÿò íà øåñòèíåäåëüíûé ïîìèí. À òàê êàæäóþ ñóááîòó, âîñêðåñåíüå õîäÿò ïîìèíàòü íà êëàäáèùå. Ïîìèíàþò íà äåâÿòûé, äâàäöàòûé äåíü è [÷åðåç] øåñòü íåäåëü.

149

68. kual’ild ei l’eikaœ künðl’öi kun kualow in’ehmin’ | hän’d ei str’igiœ’ i künðl’öi ei l’eikaœ || l’eiktah zaran’ije | ka kun©on äijäl’d’ jo pah | nu vrod’ kun kualmah kualmah || nu©i künnet l’eiktah i str’iigtäh jes’l’ uroš. AP: a min’tän ei l’eikattu künðie? ei l’eikaœ | mintokku ei l’eikaœ künði? || akat pais’tih što gorah zastuvitah nowšš | r’iähkiz’i ei r’iähkiz’i | a künðl´öil’l’ štob paremb ois’ nowšš | ‡apai‡et i nowðet || l’eiktah künðl’öi i pannah šiðl’ih | d’es’kat’ kun kualeß | rubiß gorah nowðmah i šiðl’is’t künðl’öi oœmah.

Ó ïîêîéíèêà íå ñðåçàëè íîãòåé ×åëîâåê êàê óìð¸ò, åãî íå ñòðèãóò è íå ñðåçàþò íîãòåé. Ñðåæóò çàðàíåå, êîãäà âîò îí óæå î÷åíü ïëîõ, è ïîäñòðèãóò, êîëè ìóæ÷èíà. ÀÏ: À ïî÷åìó íå ñòðèãëè íîãòåé? Íå ñòðèãëè. Ïî÷åìó íå ñòðèãëè íîãòåé? Ñòàðóõè ãîâîðèëè, ÷òî çàñòàâÿò ãðåøíèêîâ è áåçãðåøíûõ ïîäíèìàòüñÿ â ãîðó. À ñ íîãòÿìè ëåã÷å áû âçáèðàòüñÿ: öåïëÿåøüñÿ è ïîäíèìåøüñÿ. Íîãòè ñòðèãóò è êëàäóò çà ïàçóõó: äåñêàòü, êàê óìð¸ì, òàê áóäåì çàáèðàòüñÿ íà ãîðó è èç-çà ïàçóõè äîñòàâàòü íîãòè.

69. i l ’ l ’ a i l ’ j a -prarok | hänel’l’ ol’i j u m l a š t a annettu vlas’t’ | kooð andaw mid || oldih muazet aijat što kolm vuatt eij©ollun | l’eib ei kaðvannun | n’i vihmu n’imid || a i l ’ j a -prarok zna‡it | hänel’l’ kumarreldih i hin and vihman || i l ’ j a prarok haz’aistvui‡‡ow vain i l ’ l ’ a n päiväh šut’t’en | a jäl’geh i l ’ l ’ a m ©päivi jo prarok m o i s ’ e i | zna‡it jo hin moiz’i grozì andaw || ka i l ’ j a -prarok kaðvattaw l’eibi i zasuhuu andaw || vet’ kun©jo kaiken rughen l’eiktah i uglzeh | jäl’gmäs’t polostu l’eikkut i uglzeh jättäh šiäl’ kolm t’ähkäs’t il’ šiäl’ kuwð t’ähkäs’t || täm jo j u m l a h varoin i jättäh | i l j a -prarok varoin i jättäh n’el’l’—viiz’ t’ähkäs’t | i l ’ l ’ a n pardzekš šantah.

Èëüÿ Èëüÿ-ïðîðîê — åìó îò Áîãà áûëà äàíà âëàñòü: îí äà¸ò, êîãäà ÷òî [ïðîñÿò]. Òàêèå âðåìåíà áûëè, ÷òî òðè ãîäà íå áûëî [äîæäÿ], õëåá íå ðîñ, äîæäÿ íèñêîëüêî íå áûëî. Ïîìîëèëèñü åìó, è îí äàë äîæäü. Èëüÿ-ïðîðîê âñåñèëåí ëèøü äî Èëüèíà äíÿ, à ïîñëå Èëüèíà äíÿ — óæå ïðîðîê Ìîèñåé: 150

çíà÷èò, ýòî îí óæå òàêèå ãðoçû íàïóñêàåò. Èëüÿ-ïðîðîê ðàñòèò õëåá, íî è çàñóõó íàïóñòèò. Âåäü êîãäà óæå âñþ ðîæü ñîæíóò, æí¸øü ïîñëåäíþþ ïîëîñêó, â óãîëêå è îñòàâèøü òàì òðè êîëîñêà èëè øåñòü êîëîñêîâ. Ýòî óæ Áîãó îñòàâëÿþò, Èëüå-ïðîðîêó îñòàâÿò ÷åòûðå-ïÿòü êîëîñêîâ, ãîâîðÿò, ÷òî Èëüå íà áîðîäêó.

70. m i i k k u l a a m i i k k u l o l ’ äijäl’d’ miilosl’ivoi | hin©ol’ bohatt i äijäl’d’ avutti bednoiloill | i viäl’ hin avutti dorgoiÌ || ken šiäl’ mis’s’ langiw il’i puwttuw | il’ hebon’ okl’ei‡‡ow | i m i i k k u l äijäl’d’ avutti nardaÌ || i pruaznuijah händäh kakš kerduw | muajuÌ d’evjatago vanhah luaduh i d’ekabr’all | nastojaššoi pruazn’iø on muajull | a talvell hänen moššit per’nos’il’i toizeh koh. ken dorgah l’ähtöw i mal’ittu lugtah | pamagal dorgall || nu©i viäl’ avutti t’üœ’löil’l’ | nu šiäl’ tuatot annettih vägeh t’üœ’l’öi i duidih | a hin heidäh spasai‡ || hin šuar’ittel’ i andel’i. AP: rahvaš šaneldihgo mid’ä hän’en abuh n’äh? ka ühen keeran slu‡‡i‡ dað miwla | ol’iin miä šuaœmašš svjatoill n’ed’l’ill | a suamoi ved’ lum šulaw | stancjall || i©ka mi zna‡it oman | ištiin hänen pol ad’innactow i l’äks’iin mi kod’ih ajmah || a jo pualen dorgu ajoin | jo kakštois’t ‡iäs’i | šiiriµ kül’äšt a l ’ e k s a n d r o f k o i || a šiäl’d’ i haiktah «ei! naiz’ut | ši kunn ajat? tämmuazeh aigah samojo kakštois’t ‡iäs’i i šiä šiiriµ me‡äšt!» || a miä s’oravno en kuwnellun i l’äks’iin | i kaiken me‡än ajan i lawlan « h r ’ i s t o s vaskres» | lawlan i lawlan « h r ’ i s t o s vaskres» || a šìd’ kun podjed’ii pellolla | mi en ruvennun lawlmah | nu jo mi en varaj! || i vain kuin miä pelloll viijiin | a ed’hin i šeiz’ow valgilois’s’ | ka kun pil’veh šut’t’en! || kun šin’n’©i tä‰ proid’iw! | miwl hebon’ kun dogad’ händäh i davai püs’t’kabi koµmah ed per’iµmäh | a miwl©ol’ t’el’eškän’ | aha | per’iµmäh || a šid’ kun miwn pothfaœ’! | kat’t’i kat’t’i | a täm šuwr’ kun üht’eh kül’geh toiz’eh kül’geh ðahn’iw [...] || ka mi kül’äh šut’t’en jo t䚚 i‡ vid’erði‡in t’el’eškäl’l’ || kun mi podjed’iin aidah | t䚚 kukot i kr’ikn’ittih | aha || i ka miwl podoid’ittih kakš brihuw | šiin’ i stajat | «kuin šiä n’iin ruahiit? | mü duwmai‡‡iß št©i i l ’ j a - prarok ajaw hebzell | n’iin l’et’t’iw i kol’essut muad ei šuad» || ka hebon’ pöl’l’äštü. a viäl’ kerd miwl tooð šen’in slu‡‡i‡ | ol’iin vel’l’ì šuaœmašš | a jalgz’in ol’iin || tòð ol’iin svjatoill n’ed’l’ill šuaœmašš i me‡‡i müt’t’en | i šuatiin i solniškan’ jo istu‡mah rubei || me‡‡äh tul’iin | jo äijäl’d’ pimiä | mi tuaš davai j u m l u w kumardelmah i tuahukšen toivtiin m i i k l a l l || doijiin ruw‡allua | a täm mi hin? | kun nirn’iw nirn’iw | i tuaš muašš | hüppiw muad müt’t’en | a alhun viäl’ jiähüt’ || mi kun pöl’l’äššüin | ruw‡‡ah val’i‡iin i kurkuh šut’t’en! || mi kun šiäl’d’ viijiin | polspoškat furn’iin i davai jiähüt’t’ müt’t’en hüppimäh ed kaiø j u m l u kumardelmah || i ka m i i ø l a l l toivtiin tuahukšen rubl’ašt | kod’ih 151

nas’il tul’iin | ruvein t’otall roskazvaimah | a hin šanow «ken šilm | howkkan’ | täl’l’ üäl’l’ me‡‡i müt’t’en ved’i? ken šiwl käšk aštua?» || a miä ka©i tul’in | l’ind pöl’l’䜒 | mooð l’ind a mooð l’esoviø | vet’ šanottih | št©on me‡än iz’än’d.

Íèêîëà À Íèêîëà áûë î÷åíü ìèëîñòèâûé, áûë îí áîãàòûé è âåñüìà ïîìîãàë áåäíûì. È åù¸ îí ïîìîãàë [ïóòíèêàì] â äîðîãàõ: êòî îïðîêèíåòñÿ ãäå-ëèáî èëè çàñòðÿíåò, èëè ëîøàäü îêîëååò. Íèêîëà î÷åíü ïîìîãàë íàðîäó; è ïðàçäíîâàëè Íèêîëó (‘åãî’) äâà ðàçà [â ãîäó]: â ìàå, äåâÿòîãî ÷èñëà ïî ñòàðîìó ñòèëþ, è â äåêàáðå. Íàñòîÿùèé ïðàçäíèê áûë â ìàå, à çèìîé ïåðåíåñëè åãî ìîùè â äðóãîå ìåñòî. Êòî â äîðîãó îòïðàâèòñÿ, ìîëèòâó è ÷èòàåò [Íèêîëå], ÷òîáû îí ïîìîãàë â äîðîãå. Íó è ïîìîãàë îí åù¸ äåâóøêàì, [åñëè] îòöû âûäàâàëè äåâóøåê çàìóæ íàñèëüíî èëè íàêàçûâàëè. Îí çà íèõ çàñòóïàëñÿ, îäåâàë è ïîääåðæèâàë (‘ïîäàâàë’). ÀÏ: Ëþäè ðàññêàçûâàëè ëè ÷òî-ëèáî î [ñëó÷àÿõ] åãî ïîìîùè? Îäíàæäû ñëó÷àé áûë äàæå ó ìåíÿ ñàìîé: ÿ ïðîâîæàëà íà ïàñõàëüíîé íåäåëå íà ñòàíöèþ, à âåäü ñàìîå âðåìÿ, [êîãäà] ñíåã ñõîäèò. Âîò ÿ ïîñàäèëà, çíà÷èò, [íà ïîåçä] ðîäñòâåííèêà â ïîëîâèíå îäèííàäöàòîãî è ïîåõàëà äîìîé. Ïîëäîðîãè ïðîåõàëà, à óæå äâåíàäöàòü ÷àñîâ [íî÷è]. Ìèìî äåðåâíè Àëåêñàíäðîâêè ïðîåçæàþ, à îòòóäà êðè÷àò: «Ýé, áàáîíüêà, òû êóäà åäåøü?  ñàìîå òàêîå âðåìÿ, â äâåíàäöàòü ÷àñîâ, è åäåøü ÷åðåç ëåñ ('ìèìî ëåñà’)!» À ÿ âñ¸ ðàâíî íå ïîñëóøàëàñü è ïîåõàëà [äàëüøå]. Åäó ïî ëåñó è âñ¸ ïîþ «Õðèñòîñ âîñêðåñ», ïîþ è ïîþ «Õðèñòîñ âîñêðåñ». À ïîòîì, êàê âûåõàòü íà ïîëå, ÿ ïåðåñòàëà ïåòü: íó, òóò óæ ÿ íå áîþñü! È òîëüêî ÿ âûåõàëà íà ïîëå, [âèæó]: âäàëè [êòî-òî] ñòîèò â áåëîì, âîò òàêîé, äî íåáà! Õîäèò òóäà-ñþäà! Ëîøàäü ó ìåíÿ êàê óâèäåëà åãî — äàâàé íà äûáû è ïÿòèòüñÿ. À ÿ áûëà íà òåëåãå, àãà, ïÿòèòñÿ [íà íå¸]. À ïîòîì êàê ìåíÿ ïîäõâàòèëà — íåñëàñü-íåñëàñü. À ýòîò âûñîêèé â îäèí áîê, â äðóãîé áîê êàê òðÿõí¸ò [òåëåæêó]. Íó óæ äî äåðåâíè ÿ çäåñü óäåðæàëàñü íà òåëåãå. À êàê ïîäúåõàëà ê èçãîðîäè, òóò ïåòóõè è ïðîêðè÷àëè. Àãà. È âîò êî ìíå äâà ïàðíÿ ïîäîøëè, ðÿäîì è ñòîÿò: «Êàê òû ïîñìåëà òàê [åõàòü]? Ìû ïîäóìàëè, ÷òî Èëüÿ-ïðîðîê åäåò íà ëîøàäè: òàê è ëåòèò, è êîë¸ñà çåìëè íå êàñàþòñÿ». Âîò êàê ëîøàäü èñïóãàëàñü. È åù¸ áûë ñëó÷àé òîæå ñî ìíîé: òàêæå ïðîâîæàëà áðàòà è øëà ïåøêîì. Ïðîâîæàëà òîæå íà ïàñõàëüíîé íåäåëå è [ñíîâà] ëåñîì. Ïðîâîäèëà ÿ [åãî], à ñîëíûøêî óæå ñàäèòñÿ. Âîøëà â ëåñ, ñòàëî óæå î÷åíü òåìíî. ß îïÿòü äàâàé ìîëèòüñÿ Áîãó è ïîîáåùàëà [ïîñòàâèòü] ñâå÷ó Íèêîëå. Ïîäîøëà ê ðó÷üþ: ÷òî ýòî òàêîå? Êàê íûðí¸ò-íûðí¸ò è ñíîâà íà çåìëþ, áåæèò ïî çåìëå. À ïîä íîãàìè óæå ëåäîê, ÿ òàê èñïóãàëàñü, â ðó÷åé è óïàëà, ïî ãîðëî. Îòòóäà êàê âûáðàëàñü, ïîëóñàïîæêè ñêèíóëà è äàâàé ïî ëåäêó áå152

æàòü, è Áîãó âñ¸ ìîëèòüñÿ... Òàê âîò ïîîáåùàëà [ïîñòàâèòü] Íèêîëå ñâå÷êó çà ðóáëü. Åëå äîáðàëàñü äî äîìó. Ïðèøëà, ñòàëà ðàññêàçûâàòü ò¸òå, à îíà ãîâîðèò: «Êòî òåáÿ, ãëóïàÿ, óãîðàçäèë òàùèòüñÿ òàêîé íî÷üþ ïî ëåñó? Êòî çàñòàâèë èäòè?» À ÿ âîò è ïðèøëà; ýòî ïòèöà íàïóãàëà, ìîæåò ïòèöà, à ìîæåò ëåñîâèê, âåäü ãîâîðèëè æå, ÷òî åñòü õîçÿèí ëåñà.

71. l’esoviø vei poigzen meil’ l’esoviø vei poigzen | kolmašvuad’zen poigzen | i müw n’el’l’ päivii händäh emm l’öwdännün || a kaiø d’eskat’ n’iken ei viär’ | št©ei ol n’i l’esovikkuw | eij©ol n’imid || ka n’el’l’ännell päiväl’l’ l’öwd’iß hänen šuašt | i zna‡it kahekšan virštu šua om©meil’ || l’öwd’iß hänen elošš | küðüiß «mil’l’ šilm šüät’ettih? | da! ken šiwn otti?» || «ukk | ukoll ol’ vakk pi䚚©i ka miwn tänn©i toi» || «a mil’l’ hin šü䜒?» | «šitall | l’ehmän šitall kuivall | l’epoškall šü䜒» || ka šantah | eij©ol l’esovikkoi ed iz’än’d’i me‡än | a iz’än’d me‡än on i s’ei‡as on. AP: ušto lašta hawkuttih? nu vain oðawduw šanu «prokl’toi» | abezatel’ täm l’iänöw i lapš kadow | i viijäh.

Ëåñîâèê óâ¸ë ìàëü÷èêà Ó íàñ ëåñîâèê óâ¸ë ìàëü÷èêà, òð¸õëåòíåãî ìàëü÷èêà, è ìû íå ìîãëè íàéòè åãî ÷åòûðå äíÿ. À âèäèøü ëè, íèêòî íå âåðèò, ÷òî íè ëåñîâèêà è íèêîãî íåò. À íà ÷åòâ¸ðòûé äåíü íàøëè åãî íà áîëîòå, à áîëîòî — â âîñüìè êèëîìåòðàõ îò íàñ. Ìû íàøëè åãî æèâûì-çäîðîâûì, ñïðîñèëè: «×åì òåáÿ êîðìèëè? Êòî æå òåáÿ âçÿë?» — «Ñòàðèê, ó ñòàðèêà íà ãîëîâå ëóêîøêî áûëî, âîò îí ìåíÿ è ïðèí¸ñ ñþäà». — «À ÷åì îí òåáÿ êîðìèë?» — «Íàâîçîì, ñóõèì êîðîâüèì íàâîçîì, ëåï¸øêàìè êîðìèë». Âîò ãîâîðÿò, [÷òî] íåò íè ëåñîâèêà, íè õîçÿèíà ëåñà. À õîçÿèí ëåñà åñòü è ñåé÷àñ. ÀÏ: Ðåá¸íêà, íàâåðíî, îáðóãàëè? Íó, ñëó÷èñü òîëüêî ñêàçàòü «ïðîêëÿòûé», ýòî îáÿçàòåëüíî ïîëó÷èòñÿ: ðåá¸íîê ïðîïàä¸ò, åãî óâåäóò.

72. poigan’ kad viäl’ meil’ slu‡‡i‡ ühel’l’ naizella | kad poigan’ kolmvuad’hin’ | i händäh ei l´öwveœ’ kolmet suutkat || nu palkattih nardan i kumardelmah i pappi mol’ebnan sluwðittel’ i kaikki || šìd’ kolmannell luavull l’öwvettih hänen aidan keškeh ‡ök䜒 | aijan keškeh ‡ök䜒 tanhušš || i ühešš novešš | marawdnut novešš || a šantah «van’an’ii | mit’t’än ši t䚚ä? | mis’s’ ol’iit?» | «a mi tru153

bašš ol’iin» || «a kuin ši? | vet’ miä kolm päivi per’t’i l’äßtiin | a ši trubašš!» | «a©ka miä en l’äpehtün || šid’ miwn otettih i aidah ‡ökättih» || ka viäl’ miœ’z’i slu‡ailoi i täm©on to‡no.

Ìàëü÷èê ïðîïàë Åù¸ ñëó÷àé ó íàñ áûë: ó îäíîé æåíùèíû ïðîïàë òð¸õëåòíèé ìàëü÷èê, è åãî íå ìîãëè íàéòè òðîå ñóòîê. Òàê íàíÿëè ëþäåé [èñêàòü], ìîëèëèñü, è ïîï ìîëåáåí îòñëóæèë è âñÿêîå òàêîå. À [èíûì] ïóò¸ì, òðåòüèì ñïîñîáîì íàøëè åãî: îí áûë çàñóíóò â çàãîðîäêó, çàïèõàí â çàãîðîäêó âî äâîðå, âåñü â ñàæå, èçìàçàí ñàæåé. Ñïðîñèëè: «Âàíå÷êà, òû ïî÷åìó òóò? Ãäå òû áûë?» — «À ÿ â òðóáå áûë». — «À êàê ýòî òû? Âåäü ÿ âñå òðè äíÿ òîïèëà ïå÷ü, à òû â òðóáå!» — «À ÿ âîò íå çàäîõíóëñÿ. Ïîòîì âçÿëè ìåíÿ è çàñóíóëè â çàãîðîäêó». Âîò åù¸ êàêèå ñëó÷àè [áûâàëè]. È ýòî âåðíî.

73. s ’ i m n a m ©päiv s ’ i m n a m ©päiv on pervag s’ent’ibr’a | i meil’ vain ühešš kül’äšš | ew kaikilla || meil’ kuin©ollow l’eibi äijäl’d’ šöi sl’iiz’en’ | ühen vuwven šöi i toizen vuwven || nu©i duwmaidih | mid’ rubiß pruaznuimah? | nu davai vot s ’ i m n a n päivän ustrojiß || nu täd tokku händ i pruaznuijah | i vrod’ l’eibii ei ruvennun sl’iiz’en’ šüämäh. AP: naverno ol’i ‡asown’a kül’äššä? ol’©meil’ ‡asoun’ || tok illalla tuwvah papin | ‡asoun’aæ sluwðtah i iµn’äh s ’ i m n a n piin huamnekšell tuwvah ‡asown’ah | pappii vejel’dih. a viäl’ jes’l’ iµn’äh s ’ i m n a n piin kär’bz’et kätet i kär’bz’i ei l’iä | abezat’el’n iµnäh s ’ i m n a n piin pid’äw || ka miä koropkzeh i muah käten | i kär’bz’et propd’itah.

Ñåì¸íîâ äåíü Ñåì¸íîâ äåíü — ïåðâîãî ñåíòÿáðÿ è íå ïîâñþäó, à ëèøü â îäíîé íàøåé äåðåâíå. Ó íàñ êàê-òî ñëèçåíü î÷åíü ãóáèë âñõîäû (‘õëåáa’), ãîä ïîðòèë, äðóãîé. Íó è çàäóìàëèñü: êàêîé æå [ïðàçäíèê] áóäåì ïðàçäíîâàòü? Íó, äàâàéòå óñòðîèì Ñåì¸íîâ äåíü. Âîò ïî ýòîé ïðè÷èíå åãî è ïðàçäíóþò, è ñëèçåíü ïåðåñòàë ïîðòèòü õëåá. ÀÏ: Íàâåðíî, ÷àñîâíÿ áûëà â äåðåâíå? ×àñîâíÿ ó íàñ áûëà. Âå÷åðîì, áûâàëî, ïðèâåçóò áàòþøêó, îòñëóæàò â ÷àñîâíå. È â ñàìûé Ñåì¸íîâ äåíü óòðîì ïðèãëàñÿò áàòþøêó â ÷àñîâíþ, ïðèâîçèëè [åãî]. 154

À åù¸ — êîëè â Ñåì¸íîâ äåíü ïîõîðîíèøü ìóõ, [â äîìå] ìóõ íå áóäåò. Ýòî íàäî [ñäåëàòü] îáÿçàòåëüíî â ñàìûé Ñåì¸íîâ äåíü. ß âîò ñîáåðó â êîðîáî÷êó è çàðîþ â çåìëþ — ìóõè è ïðîïàäóò.

74. z v i i z ’ n ’ i a z v i i z ’ n ’ i pruazn’ikk on kaikilla päin | kaikell okrugall | kaikkeh ilmah on || z v i i z ’ n ’ i n ei männ©i me‡‡äh | i r’iiheh meil’©ei aheœ || a me‡‡äh tämtokku što sobirajuº tukkuh kaiø zviär’it | zmejat i guadat i uðat | kaiø©šub sobrai‡i‡tah täl’l’ä päiväl’l’ tukkuh || nu ši‰ narod ei i käwv || i viäl’ on en’ämb tòð | l’eib štob kaðvais’ i sl’iiz’en’ ei šöis’ || z v i i z ’ e n ’ on godovoi pruazn’iø | šuwr pruazn’iø.

Âîçäâèæåíèå À ïðàçäíèê Âîçäâèæåíèå — ïîâñþäó, âî âñåé îêðóãå, íà âñ¸ì [áåëîì] ñâåòå.  Âîçäâèæåíèå è â ëåñ íå èäóò, òàê ó íàñ äàæå ðèãó íå íàñàæèâàëè. À â ëåñ [íå õîäÿò] èç-çà òîãî, ÷òî âñå çâåðè ñîáèðàþòñÿ âìåñòå: çìåè, ãàäû è óæè — âñå ñîáèðàþòñÿ â ýòîò äåíü â êó÷ó. Òàê íàðîä òóäà è íå èä¸ò. È åù¸ òàêæå [ïðèìå÷àëè], ÷òîá õëåá ðîñ, è ñëèçåíü [åãî] íå òðîãàë. Âîçäâèæåíèå — ïðàçäíèê ðàç â ãîäó, áîëüøîé ïðàçäíèê.

75. v i ä r i s ’ t v i ä r i s ’ s ’ ä n kävettih jordnalla jovell jumlinken i kaikinken | tok mäneß kir’kešt n’ivis’mi nardu jovell | a vet’t’ kir’ikešš svät’ittih v i ä r ’ i s ’ t i vaššen | mänemm ve‡ern’alla i svjatoid vet’t’ vaššen | a šid’ tois’pin ka v i ä r ’ i s ’ t l’iänöw || nu©a avannoll ris’t’i kaššettih kolm kerdu avandoh | i papp käwl’öw kül’i müt’t’en i brizgai‡‡ow kaikki narduu i per’t’i joghiz’ell. AP: i ovella | ikkunoih pandih ris’t’ie? v i ä r ’ i s ’ t i vaššen ruavaß | kun l’ähemm svjatoid vet’t’ vaššen || ruavaß iønoill ris’tz’et i forto‡koill ris’tz’et i ovet ri…’teœ | štob zna‡it biasat ei tuldais’ || svjatoid vet’t’ kun ruvtah sv䜒mäh | a biasat täd vartah.

Êðåùåíèå  Êðåùåíèå õîäèëè íà ðåêó íà èîðäàíü ñ èêîíàìè è ñî âñåìè ïðî÷èìè. Áûâàëî, íåâåñòü ñêîëüêî íàðîäó ïðèä¸ò èç öåðêâè íà ðåêó. À âîäó îñâÿùàëè â öåðêâè â êàíóí Êðåùåíèÿ. Èä¸ì íà âå÷åðíþ, çà ñâÿòîé âîäîé; à ïîòîì 155

íà äðóãîé .äåíü è Êðåùåíèå áóäåò. Íó, à â èîðäàíè òðèæäû ïîãðóæàëè êðåñò. Áàòþøêà õîäèò ïî äåðåâíå è êðîïèò [ñâÿòîé âîäîé] âñåõ ëþäåé è ó êàæäîãî â èçáå. ÀÏ: À äâåðü è îêíà êðåñòèëè? Íàêàíóíå Êðåùåíèÿ, êàê ïîéä¸ì çà ñâÿòîé âîäîé, êðåñòèì îêíà è ôîðòî÷êè, è íà äâåðÿõ «êðåñòèêè» ñäåëàíû: êîãäà áóäóò îñâÿùàòü âîäó, ÷òîáû áåñû íå ïðèøëè, áåñû ýòîãî áîÿòñÿ.

76. tanhun iz’än’d tanhun iz’än’d on jog talošš || ka üks’ nain’ l’äks’ tanhuh | a hin har’juw gr’iivoi hebzella i puhaštaw || a kod’ih per’t’ih tul’ | a hin i i v a n kois’s’ | i tanhušš akazals’ ka kuin i i v a n || zna‡it ka mütüš on dvorvoi iz’än’d | što©mi om iz’än’d mi dvorvoi iz’än’d i vs’o. AP: a hiän on paha al’i hüvä? hüväh on | jes’l’id kuin hebz’i šil’eœl’öw ed pl’et’t’iw gr’iivoi | zna‡it h£v || a©to on i pahah n’iät | zna‡it zabl’i‡etah hebzet i kaikki || täm mìd©but’t’en per’t’in iz’än’d n’e potrafl’ajit omalla dvorvoill iz’än’n’äl’l’ä. AP: pidäw mahtua hänenke luad’ie? nu | vähemb kiru‡‡i pid’äw i vs’o.

Äâîðîâèê Äâîðîâèê åñòü â êàæäîì äîìå. Âîò îäíà æåíùèíà ïîøëà âî äâîð, [ñìîòðèò] — à îí ÷åøåò è ÷èñòèò ãðèâó ëîøàäè. Âåðíóëàñü â èçáó, à îí, Èâàí, äîìà, à âî äâîðå [äâîðîâèê] áóäòî Èâàí. Âîò âèäèøü, êàêîé äâîðîâèê: ÷òî [âðîäå] õîçÿèí, ÷òî äâîðîâèê — âñ¸ [îäíî]. ÀÏ: À îí ïëîõîé èëè õîðîøèé? Ê äîáðó îí, êîëè ëîøàäÿì ÷åøåò è çàïëåòàåò ãðèâû, çíà÷èò, äîáðûé. À òî áûâàåò, ÷òî è ê íåäîáðó: òîãäà, âèäèøü ëè, ëîøàäè çàáîëåþò è âñÿêîå òàêîå. Ýòî õîçÿèí äîìà ÷åì-òî íå óãîäèë ñâîåìó õîçÿèíó äâîðà. ÀÏ: Íàäî óìåòü ëàäèòü ñ íèì? Íó, ïîìåíüøå ðóãàòüñÿ íàäî — è âñ¸.

77. mel’l’i‡äl’l’ü išt akk üht’eh aigah | kooð müw ol’iß pikkurzet | a mel’l’i‡ ol’ jovell rewnašš | mel’l’i‡äl’l’ü meil’©on gòr šuwr’ || i kooð mü mäneß | šiäl’©ištuw akk | akk ištuw i har’juw kaikk piäd’ä || a kun lapšet šiiriµ männäh | ei varat | hin har’juw i harjuw || a muwveœ i bultihn’iw jogeh || i ka täm mel’l’iø | ruvettih 156

mel’l’ikäl’l’ ðual’i‡mah lapšet | št©akk i akk | hin šanow «mi tämän akan tapan | aðišt i mednoill pul’kall || [...] nu vot | amb hänen mednoiÌ pul’kall | i langei akk vedeh || i jäl’geh aigu täm mel’l’iø zan’emog | zan’emog i kual’ | i t’iijät hänel’l’ izurodval l’ican || täm akk hänen izurodval | täm ka on to‡no to‡no | müw ol’iß viäl’ pikkurzet || n’ügün jo miä olen ka vanh | a meil’ viäl’ ka buabot roskuzvaidih.

Ó ìåëüíèöû ñèäåëà ñòàðóõà  îäíî âðåìÿ, êîãäà ìû áûëè åù¸ ìàëåíüêèìè, ó ìåëüíèöû, (à ìåëüíèöà ó íàñ ðÿäîì ñ ðåêîé) — áîëüøàÿ ãîðà, è êîãäà øëè íà ðåêó, òàì ñèäåëà ñòàðóõà. Ñòàðóõà ñèäèò è âñ¸ ðàñ÷¸ñûâàåò âîëîñû (‘ãîëîâó’). À äåòè êàê èäóò ìèìî, íå áîÿòñÿ [å¸]; îíà ÷åøåò è ÷åøåò [âîëîñû], à èíîãäà è áóëòûõí¸òñÿ â ðåêó. Äåòè ñòàëè æàëîâàòüñÿ ìåëüíèêó, ÷òî, ìîë, ñòàðóõà äà ñòàðóõà [íà áåðåãó]. À ìåëüíèê òîò è ãîâîðèò: «ß ýòó ñòàðóõó óáüþ èç ðóæüÿ ìåäíîé ïóëåé». [...] Òàê âîò è óáèë å¸ ìåäíîé ïóëåé, ñòàðóõà è ñâàëèëàñü â âîäó. Ïðîøëî âðåìÿ, è ýòîò ìåëüíèê çàáîëåë, çàáîëåë è óìåð. È çíàåøü, åìó èçóðîäîâàëî ëèöî, ýòî ñòàðóõà åãî èçóðîäîâàëà. Ýòî òî÷íî. Ìû áûëè åù¸ ìàëåíüêèìè, òåïåðü ÿ óæå ñòàðàÿ, à íàì ïðî âñ¸, âèäèøü, áàáóøêè ðàññêàçûâàëè.

78. t’üt’t’ vesnuh jovešš on viäl’ t’üt’t’ | nazvai‡‡i‡ow vesnuh || ka kooð vesnuhaæ l’äz’täh | nu©i n’ägtäh | dàð ühen brihan | hin uid’ jovella || hänel’l’ pr’is’n’i‡ | što t’üt’t’ ku‡‡ow jovell || hava‡‡i‡ | a hin jovellua šeizow | a©to hänen i upottais’ || nu meil’©ol’ muan’ akk | hin l’eµ vesnuhašt || on muaz’i mal’ittu i paktah t’üœ’l’öil’d | «el’ män miän kül’äh | el’ kato kaz’l’öi | el’ä kat jalgoi» | täm muan’ mal’ittu on.

Äåâèöà-âåñíóõà  ðåêå åù¸ äåâèöà áûâàåò, íàçûâàåòñÿ âåñíóõà. Êîãäà ëèõîðàäêîé áîëåþò, òîãäà è âèäÿò [å¸]. Îäèí ïàðåíü äàæå óø¸ë íà ðåêó: åìó ïðèñíèëîñü, ÷òî äåâóøêà çîâ¸ò íà ðåêó. Îí ïðèø¸ë â ñåáÿ — ñòîèò ó ðåêè. À îíà åãî óòîïèëà áû. Òàê ó íàñ áûëà òàêàÿ ñòàðóõà, îíà ëå÷èëà îò âåñíóõè. Ìîëèòâû åñòü òàêèå, [â íèõ] ïðîñÿò äåâèö: «Íå õîäè â íàøó äåðåâíþ, íå ëîìàé ðóê, íå ëîìàé íîã [...]». Ýòî òàêàÿ ìîëèòâà.

157

79. ukk l’ämmitt r’iiht’ üks’ uroš ol’©l’ämmitm䚚 r’iiht’ | nu v dva ‡asa üäl’l’ä | i©ka hänel’l’ oðuttu‡ muan’ vrod’ kun©i šarvloinken || i hin ‡üt’ ei zadvin händäh | vain što hin mütüœ©l’üw mal’ittu pagiz’ i elošš jäi | a hänel’l’ ei šuunun eis’t’i‡‡i || jo kooð tuldih huamnekšell | e‡täh što ei©ow d’iadu | a hin ka r’iihešš šen’iin || «d’iad» šantah «navern kiru‡iit?» | «da mid’©l’iänöw miä šanoin | nu n’äid koldnoid šin’n’ tä‰ | i ka tul’ i l’i‡‡ai miwn» || zna‡it i r’iihen iz’än’d on.

Ñòàðèê òîïèë ðèãó Îäèí ìóæ÷èíà òîïèë ðèãó â äâà ÷àñà íî÷è. È åìó ïðèâèäåëñÿ âðîäå êàê ñ ðîãàìè, è îí [ìóæèêà] ÷óòü íå çàäóøèë. Ìóæ÷èíà ïðî÷èòàë êàêóþ-òî ìîëèòâó è îñòàëñÿ â æèâûõ, íî äâèãàòüñÿ îí íå ìîã. Óæå óòðîì èùóò, íåò äåäà, ïðèøëè: îí âîò â òàêîì âèäå â ðèãå. «Äåä, — ãîâîðÿò, — òû, íàâåðíî, ðóãàëñÿ?» — «Äà ÷òî-òî òàì ÿ ñêàçàë? Äà âðîäå ýòèõ êîëäóíîâ [ïîñëàë] òóäà-ñþäà, âîò è ïðèø¸ë è ïðèäàâèë ìåíÿ». Ñòàëî áûòü, è õîçÿèí ðèãè åñòü.

80. t’üt’t’ e‡‡i l’ehmi ka ei ammuin | vašt vuatt kakš | üks’ t’üœ’ l’äks’ poldn’illa | a poldn’ild l’ehm ka kuin uid’ || «l’ähen me‡‡äh eµmäh» šanow | a buab šanow «el’ män» || «nu da | ken šiäl’ on!» | l’äks’ i üäkš | viiz’tois’t kilometrall uid’ || a šiäl’ ol’ üks’ | krotì tavottel’ || jo t’üœ’ rubei it’kmäh | dað t’üt’el’l’©i šanow | «aa! ši n’iked et varaj!» || [...] nu©ka hin rubei mütüœ©l’üw mal’ittu i natkn’i‡ täh | ken krotì tavottel’ || tul’ jo d’evit’ ‡asof üäd’ | t’iäl’ omat howkettih || [...] me‡än iz’än’d on.

Äåâóøêà èñêàëà êîðîâó Òàê íåäàâíî, òîëüêî ãîäà äâà, îäíà äåâóøêà ïîøëà â ïîëäåíü [íà äîéêó], à êîðîâà ñ ïîëäíÿ ïðîïàëà (‘óøëà’). Îíà ãîâîðèò: «Ïîéäó â ëåñ èñêàòü». À áàáóøêà ãîâîðèò: «Íå õîäè». — «Íó äà! Êòî òàì â ëåñó!» Ïîøëà è çàáëóäèëàñü, óøëà çà ïÿòíàäöàòü êèëîìåòðîâ. À òàì áûë îäèí [ìóæ÷èíà], ëîâèë êðîòîâ. Äåâóøêà óæå â ñëåçàõ (‘ñòàëà ïëàêàòü’), à [ëåñîâèê] äåâóøêå è ãîâîðèò: «Àãà! Òû íèêîãî íå áîèøüñÿ!» [...] Òóò îíà ñòàëà ÷èòàòü êàêóþ-òî ìîëèòâó — âñòðåòèëàñü ñ ýòèì, êòî ëîâèë êðîòîâ. Âåðíóëàñü óæ â äåâÿòü ÷àñîâ íî÷è; ðîäíûå äîìà ñ óìà ñõîäèëè. [...] Ëåñîâèê åñòü.

158

81. kül’äšš ol’ koldun meil’ kül’äšš ol’ ammuin üks’ nain’ | kaiø šanottih koldun koldun || kooð kunn l’ähtöw | il’ kül’vmäh | ei k䚚 n’ikenenken pais’s’ || a poig eiðimzen vuwven toi morðmen | a morðim ei t’iädännüt i pagiz’ | i morðmen duidih i karðnah isœettih || š u w r e n n’el’l’änpiina händäh kaiø vardeidin šiäl’ sus’idat || hin ka olgi d’er’iw ühešt täšt krišašt | toizešt katokšešt | a kakš t’üt’t’i i s’l’ed’ittih händ || hin©ka ühešt ott katokšešt i toizešt | n’el’l’äšt katokšešt ott olgz’ia i tul’ per’t’ih || a per’t’is’s’ äij üglaæ šeiz’ kr’inkoi padoi | i n’äih padoih jog panow i panow ollutt || i str’iäd luad’i‡ettih täwvet padat maidu || t’üt’öt’ iønašt vul’kaidih (?) | šilloin eij©ollun zanveskoi [...] | hü i n’ägittih mid’ akk ruadaw || akku ku‡uttih o k u l ’ || t’üt’öt’ kuin dogd’ittih täwvet kr’inkat maiduw | hü dàð langettih | pöl’l’äššüttih i nas’il kod’ih doijittih || a šid’©i n’ägittih händäh | kuin š u w r e n n’el’l’änpiin ajaw havulla | havull©i tukat rospus’t’iœ || nu©i vrod’ varattih händäh. a kooð svjatoill jumlat kävel’l’äh | a hänel’l’ šin‡ošš stola | stolan all©i metl i gol’iø | i hangot i kuakk i harvat i ko… || tok küðüt «ojo-jo! | o k u l ’ -t’ot | mid’ t䚚 šiwl?» | «kaikki teil’ pid’äw t’iäd’i! | a miwl pid’äw!» || ka hänell oldih müœz’et pr’imitat | n’in müä händ var’jiß || kun šiiriµ aštuw | kaiø šanall pandih narod || a hin ei i‡ kuallun | voinan aigah tapettih | meil’ n’emcat oldih || müä emm t’iäd’än | kuin hin i kual’iis’ | hänel’l’ vern ei šais’ i kuaÌ || ka meil’ ol’ muan’ koldun | kül’äšš var’jiß händäh || il’i ka šiäl’ l’ehmän oštaw | tagper’ih tanhuh panow | hebzen oštaw | a mü ol’iß viäl’ t’üœ’rais’at | ka‡oß hin hebzen ošt i val’iw tagper’ih tagper’ih! || mit©n’äm pr’imtat oldih? AP: a rahvahalla toko awttogo? raavhall? | d©ei! ei vorðinnun raavhall || a voroð kaikki©šub | hin oman t’üœ’ren and šomall urholl | brihall miähel’l’ || nu brih s’oravno kud©kuin el’ i aivoin kual’ || a hin en’ämmän ka ott spooros’t’i l’eiv䚚 || ka l’ähet l’eikkumah ruis’t | a šilloin oldih polossat | i polossall n’iin©i on | heil’ on jo ruaœ || a meil’ vanhat akat ruvettih t’iädmäh | i nuar’ill morðimloiÌ «ka kun oðawduw muan’ doroškan’ | mal’ittù hos’ b o h r o ‡ ‡ u pagiz’!» || a üks’ nain’ daað oðawd mid’©l’üw ol’ šiðmall ruaœ | šiðmall tallaœ || i nain’ n’el’l’ vuatt l’äz’ i kual’ ‡eres’ täd akkuw || šiðmall ruadaw kruwgan polossall.

 äåðåâíå áûëà êîëäóíüÿ  íàøåé äåðåâíå äàâíî îäíà æåíùèíà æèëà, [î íåé] âñ¸ ãîâîðèëè: êîëäóíüÿ, êîëäóíüÿ. Êàê ïîéä¸ò ñåÿòü èëè åùå êóäà-íèáóäü, íå ñîâåòóåò íè ñ êåì ðàçãîâàðèâàòü.  ïåðâûé ãîä, êàê ñûí ïðèâ¸ë ìîëîäóõó, íåâåñòêà íå çíàëà [îá ýòîì], ðàçãîâàðèâàëà. Ìîëîäóõó èçáèëè è ïîñàäèëè â ïîäïîë.  Âåëèêèé ÷åòâåðã ñîñåäè å¸ âñ¸ ïîäñòåðåãàëè: îíà ä¸ðãàëà ñîëîìû òî ñ îäíîé êðûøè, òî ñ äðóãîé. À äâå äåâóøêè ñëåäèëè çà íåé: îíà 159

òî ñ îäíîé, òî ñ äðóãîé êðûøè — ñ ÷åòûð¸õ êðûø íàáðàëà ñîëîìèíîê è çàøëà â èçáó.  óãëó èçáû ñòîÿëî ìíîãî êðèíîê, ãîðøêîâ, îíà â êàæäûé ãîðøîê ñòàâèò è ñòàâèò ñîëîìèíêè. Ãîðøêè ñðàçó è íàïîëíèëèñü ìîëîêîì. Äåâóøêè íàáëþäàëè ýòî ÷åðåç îêíî (òîãäà åù¸ íå áûëî çàíàâåñîê); îíè è óâèäåëè, ÷òî äåëàåò ñòàðóõà. Çâàëè ñòàðóõó Àêóëèíîé. Äåâóøêè êàê óâèäåëè ïîëíûå êðèíêè ìîëîêà, îíè ñ ïåðåïóãó äàæå óïàëè — åëå äîáðàëèñü äî äîìó. À ïîòîì âèäåëè, êàê îíà â Âåëèêèé ÷åòâåðã ëåòèò (‘åäåò’) íà ïîìåëå: [ñèäèò] íà ïîìåëå, âîëîñû ðàñïóùåíû. Íó, [â äåðåâíå], âðîäå, ïîáàèâàëèñü å¸. Íà ñâÿòîé íåäåëå õîäÿò [ïî äîìàì] ñ èêîíàìè, à ó íåé â ñåíÿõ ñòîë, à ïîä ñòîëîì è ìåòëà, è ãîëèê, è âèëû, è ìîòûãà, è ãðàáëè, è êîñà. Ñïðîñèøü, áûâàëî: «Îé-îé, ò¸òÿ Àêóëèíà, ÷òî ýòî ó òåáÿ?» — «Âñ¸ âàì íóæíî çíàòü! Ìíå ýòî âñ¸ íóæíî!» Òàêèå âîò ó íåé ïðèìåòû áûëè, òàê ìû å¸ áîÿëèñü. Êàê èä¸ò ìèìî — íàðîä å¸ ðóãàåò. À îíà íå ñâîåé ñìåðòüþ óìåðëà, óáèëè âî âðåìÿ âîéíû: ó íàñ íåìöû áûëè. Ìû è íå çíàëè áû, êàê îíà óìð¸ò, åé, íàâåðíî, òðóäíî áûëî áû è ïîìåðåòü. Âîò êàêàÿ êîëäóíüÿ áûëà ó íàñ, â äåðåâíå ìû áîÿëèñü å¸. Èëè âîò êóïèò êîðîâó [è] ïðèâîäèò å¸ âî äâîð çàäîì íàïåð¸ä, êóïèò ëîøàäü — òî æå ñàìîå. À ìû áûëè åù¸ äåâ÷îíêè, ñìîòðèì êàê-òî: îíà ëîøàäü êóïèëà è òîëêàåò å¸ çàäîì íàïåð¸ä. ×òî çà ïðèìåòû ó íåé áûëè? ÀÏ: À ïîìîãàëà ëè îíà ëþäÿì? Ëþäÿì? Äà íåò! Íå âîðîæèëà ëþäÿì, à âîðîæèëà âñ¸ [äëÿ ñåáÿ]. Îíà âûäàëà ñâîþ äî÷ü çàìóæ çà êðàñèâîãî ïàðíÿ, ïàðåíü [ñ íåé] êîå-êàê æèë, ðàíî è óìåð. À îíà âñ¸ áîëüøå õëåá «ïåðåæèíàëà». Âîò ïîéä¸øü æàòü ðîæü (òîãäà áûëè ïîëîñû), [ñìîòðèøü]: íà ïîëîñå òàê ó íèõ è ñäåëàíî, «ïåðåæàòî». À ó íàñ ñòàðûå áàáóøêè ñòàëè ïîíèìàòü è [ãîâîðèòü] ìîëîäóõàì: «Âîò êàê òàêàÿ äîðîæêà âñòðåòèòñÿ [âî ðæè], ÷èòàé ìîëèòâó, õîòü «Áîãîðîäèöó». À îäíà æåíùèíà î÷óòèëàñü [íà ïîëîñå], òàê òàì ÷òî-òî áûëî ñäåëàíî ñêîâîðîäíèêîì, ïðîòîïòàíî [ñî] ñêîâîðîäíèêîì. Æåíùèíà ÷åòûðå ãîäà ïðîáîëåëà è óìåðëà èç-çà ýòîé ñòàðóõè — íà ïîëîñå ïðîâåä¸ò êðóã ñêîâîðîäíèêîì... Ìàãíèò. ê. 855 (8—9)

82. kukkoin’ ed kaz’in’ el’ettih kukkoin’ ed kaz’in’ me‡äšš || kaz’in’ šuw‡‡i äijäl’d’ jo kukois’ta | ei ottan händä n’iku‰ | a šüämis’t ka kand kaz’in’ || ka l’ähtöw ku šüämis’t eµmäh hänel’l’ | «el’ ši» šanow «ka‡ah ikkunzeh | a©to rèb šiwn viäw» || nu©i uid’iw | a rèb t’iijuštaw što uid’iw kaz’in’ i tulow ikkunalluu | «kukkoin’ kukkoin’ | mi šiwl toin herneht | oje‰ piähüt» || kukkoin’ «en oje‰ | miwl 160

kaz’in’ ei käškennün» || a kukkoin’ | kaz’in viikon ei tullun | kukkoin’ i tahtow šüwv i ojend piähün || ojend piähün a rèb kun händäh fat’t’ i l’äks’ kahdmah || kukkoin’ h½ikkaw | «kaz’in’ii | miwn rèb vei!» | kaz’ šil’ kun kuulušt | hüppüw šil’d mi on vägi! || kuin ko‡aht revon pil’l’! rèb i lašk kuøzen || tuldih kod’ih | jel’i jel’i vain kukkon’ aštuw i golaw ver’ešš | šit’ kukkoin’ | proid’ hänel’d piähüt || tuaš hänel’l’ šüwv tahottaw | kaz’ i šanow | «nu š‡as n’ikuin el’ä ka‡ah | händäh | mi šiwl tuan herneht || l’ähen hüØl’en kod’ih | kül’äh | i tuan herneht šiwl | el’ä ka‡ah a©to šuwn viäw rebon’» || «h£v män» | ka kaz’in’ l’äks’ | i‡el’l’äh iäl’l’ hiirl’öi tavottel’ | šöi | šiid män’ pelloll | herneht kandaw herneht | hüppüw. a rèb tuaš t’iijšt što hänel’l’e uid’ kukkoin’ | kàz’ uid’|| tul’ ikkunalluu | «kukkoin’ kukkoin’ avuu ikkun» || kukoin’ | «en avu» šanow | «viät» | «da avu | ka‡ mi šiwl toin» | a hiän muan’iœ täl’l’ toi hänel’l’ herneht || kukkoin’ avai iønan | hin©i tuaš i fat’t’i hänen || kukkoin’ haikkaw | «kaz’in’ii | miwn rebo vei!» || kaz’in’ händäh ei kuwlunnun i rèb hänen vei i šöi.

Ïåòóøîê è êîøå÷êà Æèëè â ëåñó ïåòóøîê äà êîøå÷êà. Êîøå÷êà ïåòóøêà óæ î÷åíü ëþáèëà, [ñ ñîáîé] íå áðàëà åãî íèêóäà; ñàìà êîøå÷êà [ïðè]íîñèëà êîðì. Êàê ïîéä¸ò èñêàòü åìó êîðì è ãîâîðèò: «Òû â îêíî íå âûãëÿíü, èíà÷å ëèñà óíåñ¸ò òåáÿ». Íó è ïîøëà. À ëèñà óçíàëà, ÷òî êîøå÷êà óøëà, è ïðèõîäèò ïîä îêíî: «Ïåòóøîê, ïåòóøîê, ÿ òåáå ïðèíåñëà ãîðîõó, âûãëÿíü (‘âûñóíü ãîëîâêó’)». Ïåòóøîê: «Íå âûãëÿíó, ìíå êîøå÷êà íå âåëåëà». À êîøå÷êà äîëãî íå âîçâðàùàåòñÿ, ïåòóøêó óæå åñòü õî÷åòñÿ, îí è âûñóíóë ãîëîâó. Îí âûãëÿíóë, à ëèñà åãî ñõâàòèëà è ïîòàùèëà. Ïåòóøîê çàêðè÷àë: «Êîøå÷êà, ìåíÿ ëèñà óíåñëà!» Êîøêà êàê óñëûøàëà, áåæèò îòòóäà èçî âñåõ ñèë, êàê íàáðîñèòñÿ íà ëèñó, ëèñà è âûïóñòèëà ïåòóøêà! Ïåòóøîê åëå-åëå èä¸ò, ãîëîâà â êðîâè. Ïðèøëè äîìîé. Ãîëîâà ó ïåòóøêà ïåðåñòàëà áîëåòü, åìó îïÿòü õî÷åòñÿ åñòü. Êîøêà è ãîâîðèò: «Íó, òåïåðü íè â êîåì ñëó÷àå íå âûãëÿäûâàé, ÿ òåáå ïðèíåñó ãîðîõó. Ïîéäó ñáåãàþ äîìîé, â äåðåâíþ, è ïðèíåñó ãîðîõó òåáå. Òîëüêî íå âûãëÿäûâàé, èíà÷å ëèñà òåáÿ óíåñ¸ò». — «Õîðîøî, èäè». Íó è ïîøëà êîøå÷êà: ñíà÷àëà ñåáå ìûøåé íàëîâèëà, ñúåëà, ïîòîì ïðèøëà íà ïîëå, [íàáðàëà] ãîðîõó. Áåæèò, íåñ¸ò ãîðîõ. À ëèñà îïÿòü óçíàëà, ÷òî êîøå÷êà ó ïåòóøêà óøëà. Óøëà êîøêà, ïðèøëà ëèñà ïîä îêíî: «Ïåòóøîê, ïåòóøîê, îòêðîé îêíî». Ïåòóøîê îòâå÷àåò: «Íå îòêðîþ, óòàùèøü ìåíÿ». — «Äà îòêðîé, ïîñìîòðè, ÷òî ÿ òåáå ïðèíåñëà». À îíà îáìàíóëà, [÷òî] ïðèíåñëà åìó ãîðîõó. Ïåòóøîê è îòêðûë îêíî, îíà åãî îïÿòü è ñõâàòèëà. Ïåòóøîê êðè÷èò: «Êîøå÷êà, ìåíÿ ëèñà óíåñëà!» Êîøå÷êà åãî íå óñëûøàëà, ëèñà è óíåñëà è ñúåëà åãî.

161

83. avuttai poigan’ el’ettih ukk ed akk | heil’ ei©jollun lapšia | a heil’ äijäl’d’ tahoœ lapšia || ka ukko i toi akalla halgua | pan’i hinglon alla a i‡ ka gor’ui‡‡ow | «akka | eij©ow meil’ lapšuz’ia» || a šid druk i hinglon all©i rubei it’kemäh || akk i šanow | «dªukkoo | ka‡uu meil’ poigzen j u m a l and!» || nu©ka | ruvettih täd pojais’t kaðvaœmah | poigan’ jo kaðvaw | jo kakš vuatt on || ka d’iad mänöw peldoh | šiäl’ kün’dmäh il’ kunn | a akk pais’taw kaørua andaw täm poigzella i l’ähtöw d’iadoll viämäh | kooð hin šiäl’ä | n’iittäw al’i midä | mìd’ ruadaw || kod’ih tulow | ðaal’eidih händä kaikk | a balovn’ äijäl’d’©ol’ || ka d’iadoll šanow | «d’iad | a miä en ka šil’» šanow «kün’dän | opašš milm kün’dmäh» || a d’iad šanow | «ka mi l’ähen kün’dmäh i šie» šanow «tulet | i opaššut» || ka d’iad l’äks’ | toi hebzen tabnašt i l’äks’ kün’dmäh | kün’däw || l’äks’ ukk kün’dmäh | akk i šanow | «nuu | nowðe | vunukkan’ | š‡as kaørat keertäh | l’ähet d’iadollašš viät» || l’äks’ nowz’ | ka aštuw || «d’iad | mii šiwl kaøru toin!» | a d’iad šanow | «ištu korman’ih» || ištu‡ i künnetäh | poigan’ šanow «opaššuin | n’üt üks’iin rubin» || kün’däw a händ i‡‡iid ei n’äv | d’iad hüväl’l’ miäl’el’l’ || ajetah bajirit | kuin t’äm üks’ hebon’ kün’däw? || d’iad | «täm miwl poigan’ awttaw» || bajirit paktah müwv | poigan šan «müä | miä tulen» || d’iad möi | annettih d’engu | ajetah a poigan’ korman’ih šitt da©i uid’i tuaš d’iadoh.

Ñûíî÷åê — ïîìîùíèê Æèëè-áûëè äåä äà áàáêà, ó íèõ íå áûëî äåòåé, à èì î÷åíü õîòåëîñü èìåòü ðåá¸íêà. Ñòàðèê âîò ïðèí¸ñ äðîâ áàáêå è ñëîæèë ïîä øåñòêîì, à ñàì ãîðþåò: «Ñòàðóõà, íåò ó íàñ äåòåé». À ïîòîì âäðóã ïîä øåñòêîì [êòîòî] ñòàë ïëàêàòü. Ñòàðóõà è ãîâîðèò: «Ñòàðèê, ãëÿíü-êà, íàì Áîã äàë ñûíî÷êà!» Íó òàê âîò, ñòàëè îíè ýòîãî ìàëü÷èêà ðàñòèòü, ìàëü÷èê ðàñò¸ò, åìó óæå äâà ãîäà. Äåä èä¸ò â ïîëå ïàõàòü èëè åù¸ êóäà, à ñòàðóõà èñïå÷¸ò áëèíîâ, äàñò ñûíî÷êó, îí íåñ¸ò ñòàðèêó. Áûâàåò, îí òàì êîñèò èëè åù¸ ÷òî-ëèáî äåëàåò, [çàòåì] ïðèõîäèò äîìîé. Îíè æàëåëè ìàëü÷èêà. À îí áûë òàêîé áàëîâíèê. Âîò îí è ãîâîðèò ñòàðèêó: «Äåä, à ÿ [åù¸] íå ïàõàë, íàó÷è ìåíÿ ïàõàòü». Äåä ãîâîðèò: «Êàê ïîéäó ÿ ïàõàòü, òû ïðèä¸øü [â ïîëå] è íàó÷èøüñÿ». Âîò ñòàðèê ïîø¸ë [â ïîëå], ïðèâ¸ë ëîøàäü èç òàáóíà è îòïðàâèëñÿ ïàõàòü. Ïàøåò. Ñòàðèê [êàê] ïîø¸ë ïàõàòü, ñòàðóõà è ñêàçàëà: «Íó, âíó÷åê, âñòàâàé, áëèíû ñåé÷àñ áóäóò ãîòîâû, èäè — îòíåñ¸øü äåäó». Îí âñòàë, ïîø¸ë. Ïðèõîäèò: «Äåä, ÿ òåáå áëèíîâ ïðèí¸ñ!» À äåä ãîâîðèò: «Ñàäèñü [ìíå] â êàðìàí». Îí ñåë, ïàøóò. Ìàëü÷èê è ãîâîðèò: «ß íàó÷èëñÿ, òåïåðü áóäó îäèí [ïàõàòü]». Ïàøåò, à ñàìîãî åãî è íå âèäíî. Äåä äîâîëåí! Åäóò áàðå: êàê ýòî òàê, ëîøàäü îäíà ïàøåò? Äåä îòâå÷àåò: «Ýòî ñûíîê ïîìîãàåò ìíå». Áàðå ïðîñÿò ïðîäàòü [åãî]. Ìàëü÷èê ãîâîðèò: «Ïðîäàé, ÿ âåðíóñü». Ñòàðèê ïðîäàë, [åìó] äàëè äåíåã. Åäóò, à ìàëü÷èê è óø¸ë. 162

ä. Âàñèëüåâñêîå (v a s`’ i l ’ e w s k o i ) Òóìàíîâà Àííà Ñòåïàíîâíà, 1901 ã. ðîæä. Ìàãí. ê. 854 (4—6). Çàï. 1967 ã.

84. kuin paimnettih ðiivattu l’ehmi paimnettih meil’ me‡äæ | pokuda ew puarmoi | obidan aigah kod’ih ei pr’ign’aid | a kun l’ähœäh ka näm puarmat | kod’ih pr’igon’aidih viil’ || a hebzii paimennettih ad’d’el’na puwtaidih heidäh | jovell ajeldih juamah | il’i ruw‡all | i ðiiva [...] i l’ehmii n’iin©ð || a lambhat ed vaðat tòð oldih add’el’n | n’äidä paimennettih mis’s’i©b l’ä‡üøzeæ t䚚ä || da | obidan aigah tòð heidäh pr’ign’aidih kod’ih | puarmoiÌ suamoi || l’ehmät meil’ ei zavs’ kod’ih käwd | muwvetten muattih me‡äššä | mänemm eµmäh l’öwväß hiäten | vöntäh kuwðen alla. AP: kuin palkattih paimenda? paimnet palkul’dih | makšettih jog l’ehmäšt | i paimen muwven©on äijäl’d’ hüv | ðul’eikah kizuw huamnekšell || da | potom mirskoiÌ har‡loill i mirskoi od’ouð hänel’l’ä | da | paid i štan’it annettih port’ankat || kan’ešn raznoit oldih paimnet | kumban’ hüviin paimendaw | a kumban’ i pahoin paimendaw | aha || hüviin paimendaw | podr’itah paijan i ber’goijah paremmiin | i toiµnakš palktah hänen || i toiµ tulow täß paimen | i muwven paimen mon’i mon’i vuatt üheæ kül’äæ paimendaw | patamušt hin hüviin ruadaw | hüviin paimendaw | da || l’ehmät zavs’ ollah kü̒zet i kaikk ollah spas’en | spas’s’ittu ollah || a hebzii tòð paimennat üäl’l’ | üäl’l’ siäl’ | a päiväkš muwvennet tullah ruavoll ottah hiäten kaiø©šub | a üäkš tuaš tuwvah stuadah || a vaðat | vaðat lambhat er’is’ käüdih | vaðoi lambhii paimennettih pelloll || toðe ajettih kod’ih | konð©ollah puarmat ägiä | a šiid’ kuin täm puarmat proijitah | jo kaiken päivän ollah pellošša. AP: l’ehmil’l’ä riputettihgo kelluo? kaglašš on | kaglašš piijtah vain jo kumban’ on baloun’ | a jes’l’i on hüviin vedäw i‡‡id to n’imid eij©ol kaglašš || täß baloun’ | i l’ehmil’l’ tòð kellon šivtah | i zvon’iw | kävl’öw i zvon’iw || nu puškjaÌ l’ehmäl’l’ä šivtah dubnua | a©to kumban’ l’ehm imöw toiz’ii l’ehmii | to rogul’koi pannah | i vaðaÌ vaðaÌ rogul’koi pannah | ka šen’äin ka || pellot oldih ran’še aijteœ | štob ðiivaœ ei oðawduis’ s’evalla || kevil’l’ viign’itah ðiivtan samoi na vigon i proijitah krugom jumlanken | kolm kerduu krugom proijitah | da || paimenœah händäh puarušš | eiðmäze̒ kerduu | a potom kl’iäver’in n’iittäh | laškitah kl’iäver’il’l’ kl’iäver’il’l’ä | potom laškitah i me‡‡äh | me‡äšš paimennetah. AP: hebozet mis’s’ä šeizotah? hebzet šeiz’tah kon’ušnaæ heil’ ollah jiäsl’it | jiäsl’ih pannah hein’iä | nu potom juattah veje̒ | ‡istoil vejel’l’ä hevois’t juattah || potom i l’ehm | b²vajet i l’ämmin kon’ušn on | l’ehmii juattah l’ämbmäl’l’ vejel’l’ i šüättäh tòð heinäl’l’ä || 163

takð©i lambhat ollah l’iäväæ | l’ämmin pomešen’je | n’äid juattah l’ämbümze̒ vejül’l’ i šüättäh heinäl’l’ä || lambhat l’iäv䚚 | tuahell šeiztah | täm tuahi. AP: a vaðat mis’s’ä? vaðoi | vað eeðis’täh kun l’ehm kandaw | vaðan ottah per’t’ih | i päivii kolm per’t’is’s’ piijetäh | poka hin kuivaw i n’emnoško | vähz’in nowðow jalloiÌ || potom viijäh l’iäväh hänen | viijäh l’iäväh | i šiäl’ä l’evtetäh hänel’l’ olgie | i ‡eres kolmii päivii il’ kaht i puhaštah hänel’d tuahet puhaštah | l’evtetah sviäðois’t ollutta || i juattah händä eeðis’täh n’edl’ii kakš maijoll || da | a potom ruvtah l’iz’iimäh vett ših | potom i jawhuw | šid’ alottaw jo hein’ii šüwv vähz’in vaðain’ || a on hin l’ämbmäæ kohaæ vaðzet on l’ämbmäæ | vaðzet i lambhat ollah lämbm䚚ä. ka‡tah porjatkuw | puhaštah tuahloi | tuahloi puhaštah olgi l’evtetäh | kan’ešn h£v iz’än’d jog päivii puhaštaw | štob l’ehm ois’ ‡istoi || paraznomu vet’ piijtäh porjatkuw | ka on joghiz’ell on©om porjatku | kaikkeh luaduih || muall meil’ ol’ | lattiloi eij©ollun šilloin eij©ollun šilloin lattid | mualla muašt tuaht | l’övtetäh olgia || a šüämis’t pannah jiäsl’ih hein’iä | a l’ehmì šüätettih i olleÌ | täl’l’ kagrzell olleÌ || l’ehm paremmiin šüäw peldhein’iä i kl’iävär’ii | paremmiin šüäw l’ehm i hebon’ | takð©i lambhat s’orouno || kaiø ðiivatta | šuvtah paremmiin peldhein’iä i kl’iävär’ie | a šaruu ei šüwv.

Êàê ïàñëè ñêîò Êîðîâ ó íàñ ïàñëè â ëåñó, ïîêà íåò ñëåïíåé, è â îáåä äîìîé íå ïðèãîíÿëè. À êîãäà ñëåïíè ýòè ïîÿâÿòñÿ, ïðèãîíÿþò äîìîé. À ëîøàäåé ïàñëè îòäåëüíî, èõ òðåíîæèëè, ãîíÿëè íà ðåêó èëè ðó÷åé ïîèòü, è ñêîòèíó, êîðîâ òàêæå. À îâöû è òåëÿòà ïàñëèñü îòäåëüíî, ýòèõ ïàñëè ãäå-íèáóäü òóò, íåäàëåêî. Äà, â îáåäåííîå âðåìÿ ïðè ñëåïíÿõ èõ òîæå ïðèãîíÿëè äîìîé. Êîðîâû ó íàñ íå âñåãäà ïðèõîäèëè äîìîé, èíîãäà íî÷åâàëè è â ëåñó. Ïîéä¸ì èñêàòü, íàéä¸ì èõ: ëåæàò [ãäå-íèáóäü] ïîä åëüþ. ÀÏ: Êàê íàíèìàëè ïàñòóõà? Ïàñòóõà íàíèìàëè — òàê ïëàòèëè [åìó] çà êàæäóþ êîðîâó. Íåêîòîðûé ïàñòóõ áûâàåò î÷åíü õîðîøèé, ïî óòðàì èãðàåò â ðîæîê. Äà. Ïîòîì îí âåäü íà ìèðñêèõ õàð÷àõ è â ìèðñêîé îäåæäå: äàâàëè ðóáàõó, ïîðòêè, ïîðòÿíêè. Êîíå÷íî, ïàñòóõè âñòðå÷àëèñü ðàçíûå: íåêîòîðûé õîðîøî ïàñ¸ò, à íåêîòîðûé è ïëîõî. Äà. Åñëè õîðîøî ïàñ¸ò, [òàê] ïîäàðÿò åìó ðóáàõó, ïîëó÷øå êîðìÿò, åãî íàéìóò è â áóäóùåì, ýòîò ïàñòóõ ïðèä¸ò è íà áóäóùèé ãîä. È áûâàåò, ÷òî îäèí è òîò æå ïàñòóõ ìíîãî-ìíîãî ëåò ïàñ¸ò â îäíîé äåðåâíå, ïîòîìó ÷òî îí õîðîøî ðàáîòàåò, õîðîøî ïàñ¸ò, äà êîðîâû âñåãäà ñûòûå è âñå â öåëîñòè è ñîõðàííîñòè. À ëîøàäåé òîæå ïàñóò íî÷üþ, îíè íî÷üþ òàì. Íà äåíü íåêîòîðûõ ïðèãîíÿò íà ðàáîòó, à íà íî÷ü îïÿòü îòâîäÿò â òàáóí. À òåëÿòà è îâöû õîäèëè îòäåëüíî: òåëÿò, îâåö 164

ïàñëè íà ïîëå. Êîãäà ñëåïíè è æàðà, èõ òîæå ïðèãîíÿëè äîìîé. À ïîòîì, êàê ñëåïíè ïðîéäóò, îíè óæå öåëûé äåíü â ïîëå. ÀÏ: Âåøàëè ëè êîðîâàì [íà øåþ] áîòàëî? Áûâàåò íà øåå [êîëîêîëü÷èê], òîëüêî äåðæàò íà øåå [ó òàêîé], êîòîðàÿ óæ ïðîêàçëèâà. À åñëè õîðîøî âåä¸ò ñåáÿ, òàê íà øåå íè÷åãî íåò. Ýòî «áàëîâíÿì»-êîðîâàì ïðèâÿçûâàþò êîëîêîëü÷èê, âîò è áðåí÷èò, õîäèò è ïîçâÿêèâàåò. Íó, à áîäëèâîé êîðîâå ïðèâÿæóò äóáèíó [ê ðîãàì], à êîðîâà, êîòîðàÿ ñîñ¸ò äðóãèõ êîðîâ, [íà øåþ] íàäåâàþò ðîãóëüêó ñ [øèïàìè], òàê è òåë¸íêó ðîãóëüêó íàäåíóò. Âîò òàê. Ïîëÿ ïðåæäå áûëè îãîðîæåíû, ÷òîáû ñêîò íå ïîïàäàë íà ïîñåâû. Âåñíîé ñêîò ïðèãîíÿò íà âûãîí è ïðîéäóò êðóãîì ñ èêîíîé, òðèæäû êðóãîì ïðîéäóò. Ïàñóò ñíà÷àëà íà ïàðîâûõ ïîëÿõ, ïîòîì êëåâåð ñêîñÿò è ïóñòÿò íà êëåâåðèùå, ïîñëå è â ëåñ ïóñòÿò, ïàñóò â ëåñó. ÀÏ: Ãäå ñòîÿò [çèìîé] ëîøàäè? Ëîøàäè ñòîÿò â êîíþøíå, ó íèõ — ÿñëè, ñåíî êëàäóò â ÿñëè. Ïîòîì ïîÿò èõ âîäîé, ÷èñòîé âîäîé ïîÿò ëîøàäåé. Êîíþøíÿ áûâàåò è óòåïë¸ííàÿ. Êîðî⠗ êîðîâ ïîÿò ò¸ïëîé âîäîé è êîðìÿò òîæå ñåíîì. Îâöû òàêæå ñòîÿò â õëåâó, â ò¸ïëîì õëåâó. Èõ ïîÿò ò¸ïëåíüêîé âîäîé è êîðìÿò ñåíîì. Îâöû â õëåâó ñòîÿò íà ïîäñòèëêå, íà íàâîçå. ÀÏ: À òåëÿòà ãäå? Òåëÿò? Òåë¸íêà ñïåðâà, êàê êîðîâà îòåëèòñÿ, òåë¸íêà âîçüìóò â èçáó, ïîêà îí íåìíîãî íå îáñîõíåò è íå íà÷í¸ò ïîäíèìàòüñÿ íà íîãè. Ïîòîì îòíåñóò åãî â õëåâ, â õëåâ îòíåñóò è òàì ðàññòåëþò åìó ñîëîìû. À ÷åðåç äâà—òðè äíÿ óáèðàþò ó íåãî íàâîç è ñòåëþò ñâåæåé ñîëîìû. Ñíà÷àëà íåäåëè äâå ïîÿò åãî ìîëîêîì, à ïîòîì íà÷íóò â ýòî [ìîëîêî] äîáàâëÿòü âîäû, çàòåì è ìóêè. Ïîòîì òåë¸íîê ïîíåìíîãó íà÷í¸ò åñòü è ñåíî. Òåëÿòà â òåïëå, òåëÿòà è îâöû ñòîÿò â ò¸ïëîì õëåâó; ñëåäÿò çà ïîðÿäêîì: ÷èñòÿò íàâîç, óáèðàþò íàâîç, ñòåëþò ñîëîìó. Çàáîòëèâûé (‘õîðîøèé’) õîçÿèí, êîíå÷íî, êàæäûé äåíü óáèðàåò, ÷òîáû êîðîâà áûëà ÷èñòîé. Ïîðÿäîê âåäü ïî-ðàçíîìó äåðæàò, ó êàæäîãî ñâîé ïîðÿäîê, íà ñâîé ëàä. Ó íàñ [ñêîò] íà çåìëå [ñòîÿë], ïîëîâ òîãäà íå áûëî, ïoëà íå áûëî, íàâîç íà çåìëå, ñòåëþò ñîëîìó. À êîðì, ñåíî ïîëîæàò â ÿñëè. Êîðîâ êîðìèëè è ñîëîìîé, ñîëîìîé îò îâñà. Êîðîâà ëó÷øå åñò ïîëåâîå ñåíî è êëåâåð; êîðîâà è ëîøàäè îõîòíåå åäÿò [ýòî], îâöû — òîæå. Âåñü ñêîò ëó÷øå ëþáèò ïîëåâîå ñåíî è êëåâåð, à îñîêó íå åñò.

85. kül’ jäi ilman hebzitt jes’l’ l’ehmäl’l’ kabit zabl’itah to hänel’d l’eiktah i šivtah hänen | voijtah kravl’inall | takð©i lambhiÌ šen’in || da | potom kivis’täw kiäl’ | to l’e‡tah händä d’et’kil’l’ voijtah il’i kanan šitall voijtah | keldzeÌ || mitüš bol’ezn’a? | j䚇er’i jaš‡er’i | da©i l’e‡täh voijtah d’ot’kil’l’ i kanan šitall voijtah || a jes’l’©on majar’it to rast’irajut || jes’l’i l’ehmii uwttaw to hiaromm kartoškuw s²roid | 165

pualen rengie i juatamm i väl’iin äijäl’d’ proid’iw || hebon’ zat’inkanken | vettä var’jaw vedeh ei mäne | i vaštah oðavtah tuaš var’jaw i hänel’d šivtah šil’miä i šilloin hin©i l’ähtöw | da©i l’ähtöw || ol’ ðiivtalla | ðiivtat l’äz’ittih pamhah i äij heidäh okol’vai‡ || ol’ keeran | kül’ jäi ilman hebziœ | kaikk vejettih hawdah rejel’l’ä da©i rejen | rejen jätettih šinn || a mil’l’ otved’i? | papp mol’ebnu lugow | ümbär’ kül’i männäh || pid’äw j u m l u w mol’ì otvediis’ pamhan.

Äåðåâíÿ îñòàëàñü áåç ëîøàäåé Åñëè ó êîðîâû çàáîëÿò êîïûòà, òî èõ îáðåæóò, ïîìàæóò êàðáîëêîé è çàâÿæóò, òàêæå è ó îâåö. Äà. À ïîòîì áîëèò è ÿçûê: åãî ëå÷àò — ìàæóò ä¸ãòåì èëè æ¸ëòûì êóðèíûì ïîìåòîì. Êàêîå çàáîëåâàíèå, ÿùóð, ÿùóð, òàê ëå÷àò: ìàæóò ä¸ãòåì è êóðèíûì ïîìåòîì, à êîëè âîñïàëåíèå âûìåíè [ó êîðîâû], òî ðàñòèðàþò. Åñëè ó êîðîâû ïîíîñ, òî íàòð¸ì ñûðîãî êàðòîôåëÿ ïîëâåäðà è íàïîèì ýòèì, áûñòðî è ïîïðàâèòñÿ. Ëîøàäü ñ íîðîâîì (áîèòñÿ âîäû, íå çàõîäèò â âîäó, èëè æå âñòðå÷íûå ïîïàäóòñÿ, è òîæå áîèòñÿ), òîãäà åé ïðèäåëàþò øîðû (‘çàâÿæóò ãëàçà’), è îíà ïîéä¸ò, äà, èä¸ò [ñïîêîéíî]. Ñëó÷àëñÿ ó ñêîòà è [ìîð], ñêîòèíà çàáîëåâàëà â ïîâåòðèå, è ìíîãî å¸ îêîëåâàëî. Îäíàæäû áûëî [òàêîå], ÷òî äåðåâíÿ îñòàëàñü áåç ëîøàäåé, âñåõ ïåðåâåçëè íà ñàíÿõ â ìîãèëüíèê, äàæå ñàíè òàì îñòàâëÿëè. À ÷åì îòâåä¸øü [ïîâåòðèå]? Ïîï îòñëóæèò ìîëåáåí, ïðîéäóò âîêðóã äåðåâíè: íàäî ïðîñèòü Áîãà, ÷òîá îòâ¸ë ìîð.

86. kanat ed d’igat kanoi ciploh i…tetah | i kàn istuw kolm n’ed’l’i i šüättäh händ dva raza v d’en’ | kakš kerdu päiv䚚 || šüättäh kahi‡‡i händäh | kan’ešn šuwrmall il’ l’eiväl’l’ šüättäh || viijtäh cipzet | to šüättäh jäi‡äl’l’ä eiðis’täh | potom ruvtah hos’©i rahkua a‰tah | potom i šuwrmua a‰tah | cipziÌ || a d’igoi | d’igat i…tah viikomman | cipoi visoðvajut n’el’l’ n’ed’l’iä | i d’igoi n’iineð šüättäh eiðis’täh jäi‡äl’l’ä | pikkarz’ie | šiid’ rahkall šüättäh abezat’el’n || a kanat mun’tah | peðot ollah ruattu muazet peðot | a muwven kan i vows’ tuahell mun’iw || nu©ka tuahell mun’iw i tullah toiz’et kanat ed kaz’it | kana uhd’iw täšt peðošt | ei mun’ tänne || kàn ei šua‡ kun hänen peðoh mänöw ken | uid’iw ei rubi | pihall i pihall i ‡iilhikkoih mun’tah || i ciput viivd’itah | aštuw šiäl’d štuk | kakštois’t štuukkua vedäw | cipuu n’ivis’©min veeran paremmiin ‡em i‡ i…tat ed vardei‡et | kaikkì b²vajet | slu‡ei || a ber’eðot! | kana kun dogd’iuw bron’ie | il’i mitüš©buit’ šiäl’ hawkk | s’ei‡as kriä‡küw | ker’iw heid kriloin all kaikki©šub | kaiø©šub ker’iw | ei ana obiid’ie ciploi | vardei‡‡ow klušk. AP: kanat mun’itah | a viel’ä mid’ä heis’t’ä? 166

kanoiss©on | šullat ollah a d’igall©on äij puuhua | a kanoiÌ v¡h on puuhua | d’igaÌ on enämbi raðvua enämbi puuhua || raðv da | raðv mänöw kunne mänöw? | ðuar’imm kartoškuw || jes’l’ kül’mtäh n’ävöt | voijamm l’e‡imm n’ägl’öi täl’l’ raðvall || šullat männäh | kanan šullat männäh i d’igan šullat männäh poduškoih | ruatah pern’iä.

Êóðû äà ãóñè Êóðèöó ñàæàþò [íà ÿéöà], ÷òîá [âûâåëà] öûïëÿò. Êóðèöà ñèäèò òðè íåäåëè, è êîðìÿò å¸ äâà ðàçà â äåíü. Êîðìÿò å¸ äâàæäû, êîíå÷íî, êðóïîé èëè õëåáîì. [Êîãäà] öûïëÿòà âûëóïÿòñÿ, òî èõ ñíà÷àëà êîðìÿò ÿéöîì, ïîòîì öûïëÿòàì íà÷íóò äàâàòü òâîðîã, çàòåì è êðóïó. À ãóñè ñèäÿò äîëüøå, âûñèæèâàþò ïòåíöîâ ÷åòûðå íåäåëè. Ìàëåíüêèõ ãóñÿò ñïåðâà êîðìÿò òîæå ÿéöîì, à ïîòîì îáÿçàòåëüíî äàþò òâîðîã. Êóðû íåñóò ÿéöà, èì ñäåëàíû òàêèå ãí¸çäà. À èíîãäà êóðèöà è ïðÿìî íà íàâîç íåñ¸òñÿ, íó, íåñ¸òñÿ íà çåìëþ; áðîäÿò äðóãèå êóðû äà êîøêè, êóðèöà è óéä¸ò ñ ýòîãî ãíåçäà, íå áóäåò ñþäà íåñòèñü. Êóðèöà íå ëþáèò, êîãäà â å¸ ãíåçäî êòî-ëèáî ñó¸òñÿ: îíà óéä¸ò, íå ñòàíåò [íåñòèñü]; íåñóòñÿ è íà óëèöå, â êðàïèâíèêå. Âûâåäóòñÿ [òàì] è öûïëÿòà: èä¸ò îòòóäà, âåä¸ò øòóê äâåíàäöàòü öûïëÿò, íåâåñòü ñêîëüêî è ëó÷øå, ÷åì ñàì ñàæàåøü è îõðàíÿåøü. Âñÿêèå áûâàþò ñëó÷àè. À îáåðåãàåò [öûïëÿò]! Êóðèöà êàê çàìåòèò âîðîíó èëè êàêîãî-íèáóäü òàì êîðøóíà, ñåé÷àñ æå çàâåðåùèò, ñîáåð¸ò èõ âñåõ ïîä êðûëüÿ, êëóøà íå äàñò îáèäåòü öûïëÿò, îáåðåãàåò èõ. ÀÏ: Êóðû íåñóò ÿéöà, à ÷òî åù¸ [ïîëåçíîãî] îò íèõ? Îò êóð — ïåðüÿ, à ó ãóñÿ ìíîãî ïóõà, ó êóð æå ïóõà ìàëî, ó ãóñåé — æèðó áîëüøå, ïóõà áîëüøå, äà, ñàëî. Íà ÷òî èä¸ò ñàëî? Êàðòîøêó æàðèì, åñëè îáìîðîçèøü ù¸êè, ðàñòèðàåì, ëå÷èì ù¸êè ýòèì ñàëîì. Êóðèíûå ïåðüÿ è ïåðüÿ ãóñåé èäóò íà ïîäóøêè, äåëàþò è ïåðèíû.

87. kaz’it, koirat ka kaz’i kandaw äijän | kolm štuukku tuaw kaz’z’ie | on ura‡‡un’ on em䇇ün’ || ura‡‡©on äijäl’d’ laisk | a em䇇ü on | hlopo‡‡iw | tuaw il’ hiir’d tuaw il’©l’indzen tuaw | il’i l’ötön tuaw | da || a konð hin pez’i‡‡öw | jes’l’ kun korvan taguda luapaÌ zad’vai‡‡ow n’in gos’t’ ed’hit©tulow | a jes’l’i oveh päin | to gos’t’uu šuattaw || a jes’l’i kiwguh mänöw | zna‡it pakkan’ on | l’iänöw vìl äijäl’d’ || pikkarz’ii kaz’z’ia kaz’ ðal’e‡‡ow i kizuw heinken | i l’izai‡‡ow heidäh štob hü oldais’ ‡istoiz’et | i imettäw || vönüttü‡öw | hüä kaikin©šub vönütäh kolm štukais’t | imtäh | a hin heidän l’izai‡‡ow | ðal’ei‡‡ow äijäl’d’ || a šüwv nal’eijah hänel’l’äh r’iäht’l’äl’l’e | il’i ploškah maiduw | i ruvtah lakaimah | šilloin jo hüä ei n’iin imet. 167

koiri piijtäh iz’än’n’ät | kel’l’©on ‡olat vardei‡‡ow | i vop‡e ken©on rannaÌ el’äw vardei‡‡ow koir || koir hawkkuw | muwven koer om©muan’ | kod’ih laškow a kois’t ei lašš || nu šüättäh l’eiväl’l’ä abezat’el’n l’eiväl’l’ä | jes’l’i©on mil’l’ n’in©i narošn is’kitäh vanhuw hevois’t i šüättäh l’ihall | l’ihall©i l’eiväl’l’ šüättäh koirie || el’täh | on pikkarzet kod’zet heil’ ruaveœ | muwven on ‡iepis’s’ | a kumban’ muwven i na vol’ kävl’öü || a ‡iepis’s’ ollah äijäl’d’ är’it | ei©voi podoid’ii hänel’l’üäh | kumban’ on ‡iepis’s’ä.

Êîøêè, ñîáàêè Äà êîøêà ïðèíîñèò ìíîãî êîòÿò, øòóêè òðè ïðèíåñ¸ò; êîò è êîøêà åñòü. Êîòû — î÷åíü ëåíèâûå, à êîøêà ñòàðàåòñÿ ïðèíîñèòü ìûøåé èëè ïòè÷åê, èëè æå ëÿãóøêó ïðèíåñ¸ò. Äà. À êîãäà îíà óìûâàåòñÿ, [òî ïðèìå÷àþò]: åñëè ëàïîé òð¸ò çà óõîì, òî ÿâèòñÿ äàëüíèé ãîñòü, à åñëè [â ñòîðîíó] äâåðåé, òî ãîñòÿ ïðîâîæàåò, à åñëè â ñòîðîíó ïå÷è, çíà÷èò, ê ìîðîçó, áóäåò î÷åíü õîëîäíî. Êîøêà æàëååò ìàëåíüêèõ êîòÿò, èãðàåò ñ íèìè è ëèæåò, ÷òîá îíè áûëè ÷èñòåíüêèå; êîðìèò èõ, ñàìà ëÿæåò, à îíè âñå òðîå ëåæàò, ñîñóò. Îíà èõ ëèæåò, î÷åíü æàëååò. À åñòü åé íàëèâàþò ìîëîêà íà ñêîâîðîäó èëè â ïëîøêó. [Êîòÿòà] íà÷íóò ëàêàòü ìîëîêî, òîãäà îíè óæå íå òàê ñîñóò. Õîçÿåâà äåðæàò ñîáàê; [íàïðèìåð], ó êîãî ï÷¸ëû, ÷òîáû ñòîðîæèòü [óëüè], è êòî æèâ¸ò íà êðàþ. Ñîáàêà ëàåò, èíîãäà ñîáàêà òàêàÿ, [÷òî] â äîì âïóñòèò, à èç äîìó íå âûïóñòèò. Íó, êîðìÿò õëåáîì, îáÿçàòåëüíî õëåáîì. À åñëè èìååòñÿ ÷òî-íèáóäü [èç ñêîòà], òàê ñïåöèàëüíî çàðåæóò ñòàðóþ ëîøàäü è êîðìÿò ìÿñîì. Ìÿñîì è õëåáîì êîðìÿò ñîáàê. À æèâóò — äëÿ íèõ êîíóðà (‘ìàëåíüêèå äîìèêè’) ñäåëàíà. Èíîãäà [ñîáàêà] ñèäèò íà öåïè, à èíîãäà è íà âîëå áåãàåò; [ñîáàêè], êîòîðûå íà öåïè, î÷åíü çëûå, ê íèì íåëüçÿ è ïîäîéòè. Ìàãí. ê. 1234. Çàï. 1969 ã.

88. sorkat oldih kumkašt oldih ran’š sorkat | sorkat oldih kumkašt ommeld ruškišt | i oldih täšt kaiø©šub viišeid || eiðis’täh muššaÌ krugom | a šìd©on keldzell i z’el’onzell | i soroø nad’vai‡‡i‡ ka šen’iin | tänn šidl’i‡‡i i fs’o | naizet kaiø kävel’dih sorokoiss. [...] a kooð miähel’l’ män’dih | n’in oldih sorkat kuldzet || morðim panow kuldzen sorkan | tulow ven‡ald i pannah kuldzen sorkan || a tagun©ol’ muan’ kuldan’ zat’el’n’ikka | ka©šen’iin šiduµ | i zat’el’n’ikašša oldih ka tämän pid168

huzet rihmzet i n’äis’s’ rihmz’iss oldih biis’r’it ruškit || ka morðim stoliss istuw kuldzešš sorkašš i täm zat’el’n’ikkä biis’er’l’öinken. AP: a vanhat akat mid’ä pi䚚ä piet’t’ih? a akat kaiø n’äidä©ð soroøloi piijettih kumaøhiz’i | kumaøhiz’i soroøloi || a nuaret morðmet männäh ka illanªissunnoill | vot kooð podruug mänöw miähel’l’ | n’in tooð pannah kuldz’i soroøloi || nuar’ morðim panow kuldzen sorkan i tämän biis’er’l’öinken zat’el’nkan | šoman || i panow zna‡it kitaikan l’ento‡koinken | helmašš l’ento‡kat i kakš šnurkuw puwteœ | z’el’nan’ i ruški.

Ñîðîêè áûëè èç êóìà÷à Ðàíüøå ñîðîêè áûëè ñøèòû èç êðàñíîãî êóìà÷à, òóò, [ñïåðåäè] âñ¸ âûøèòî: ñïåðâà êðóãîì ÷¸ðíûì, à ïîòîì æ¸ëòûì è çåë¸íûì. Ñîðîêà íàäåâàëàñü âîò òàê è çäåñü çàâÿçûâàëàñü, è âñ¸. Æåíùèíû ïîñòîÿííî íîñèëè ñîðîêè. [...] À êîãäà çàìóæ âûõîäèëè, òàê ñîðîêè áûëè çîëîòîì âûøèòûå (‘çîëîòûå'), íåâåñòà íàäåâàåò çîëîòóþ ñîðîêó: âîçâðàùàåòñÿ ñ âåí÷àíèÿ, è [åé] ïîâÿæóò çîëîòóþ ñîðîêó. À ñçàäè òàêîé çîëîòîé ïîçàòûëüíèê áûë, ïîâÿçûâàëñÿ âîò òàê.  ïîçàòûëüíèêå áàõðîìà (‘íèòî÷êè’) áûëà âîò òàêîé äëèíû, è íà ýòîé áàõðîìå [íàøèòû] êðàñíûå áë¸ñòêè (‘áèñåðèíû’). Âîò è ñèäèò íåâåñòà çà ñâàäåáíûì ñòîëîì â çîëîòîé ñîðîêå ñ ïîçàòûëüíèêîì èç áë¸ñòîê. ÀÏ: À ÷òî íàäåâàëè íà ãîëîâó ïîæèëûå æåíùèíû? À âñå æåíùèíû íàäåâàëè ýòè æå êóìà÷îâûå ñîðîêè. À ìîëîäûå çàìóæíèå æåíùèíû ïîéäóò âîò íà âå÷¸ðêè, èëè êîãäà ïîäðóãà âûõîäèò çàìóæ, íàäåíóò òîæå çîëîòóþ ñîðîêó. Ìîëîäóõà íàäåíåò çîëîòóþ ñîðîêó è ýòîò êðàñèâûé ïîçàòûëüíèê ñ áë¸ñòêàìè. Íàäåíåò òàêæå ñàðàôàí ñ ëåíòàìè, íà ïîäîëå íàøèòû ëåíòû è äâà øíóðà, çåë¸íûé è êðàñíûé.

89. räµn’öi viišeidih [...] v²švaidih i räµn’öi i paidoi urhill v²švaidih || viišeijah rinnašš ka©t䚚 i täh doroškan | i šlagoih || i täm l’iwštaø | tämän ruatah viišifkoinken i ümbär’ rinnašt ruatah višifkoi | i hiamuloiss || a©to ol’ i helmašš višifkat | paijašš || naizet višifkoinken nagrudn’ikkoi pijettih | nagn’ikall viišeijäh šiäl’ kuøzia al’ d’igzia. AP: a korvissa piet’t’ihgo mid’ä? da da | korvis’s’ piijettih uz’n’ikkoi | piijettih || uz’n’ikat oldih hobizet | oldih kol’‡at šuwret bal’šinstvo | uz’n’ikkoi piijettih || a busii ran’š ei pijettü | jo ka jäl’geh ruvettih. 169

Ñîðî÷êà âûøèâàëàñü [...] È ñîðî÷êè âûøèâàëè, âûøèâàëè è ðóáàõè ìóæ÷èíàì; âûøüþò âîò òóò ïî âîðîòó è ñþäà äîðîæêó, è îáøëàãà. È ýòîò ðàçðåç ñäåëàþò ñ âûøèâêîé, è âîêðóã âîðîòà âûøèâêà, è íà ðóêàâàõ. Âûøèâêà áûëà è ïî íèæíåìó êðàþ êîñîâîðîòêè. Æåíùèíû íîñèëè ïåðåäíèêè ñ âûøèâêîé, âûøüþò òàì íà ïåðåäíèêå [ðàçíûõ] ïåòóøêîâ, óòî÷åê (‘ãóñÿò’). ÀÏ: À íîñèëè ëè â óøàõ ÷òî-ëèáî? Äà, äà, â óøàõ íîñèëè ñåðüãè, ñåðüãè áûëè ñåðåáðÿíûå, ÷àùå âñåãî áîëüøèå êîëüöà. Íîñèëè ñåðüãè, à áóñ ðàíüøå íå íîñèëè, èõ óæ ïîçæå ñòàëè [íîñèòü].

90. l’e‡‡i‡iß kois’s’ nu va‡‡ù kivis’täw | kuivattih br’üt’ki | kis’l’i‡‡üw || zavur’vaijah i juwvah || a jes’l’i©d prosud’i‡et | hiarottih r’et’ki i r’et’käšt sokkuu juadih i r’et’käl’l’ hiaru‡ettih || täm kun jähüt | i vavarnu zavur’tah i juwvah. min l’eiktah | n’in on pand viinah koivušt po‡kz’i | täl’l’ pid’äw voidu || a ‡ir’pil’l’ l’eikkut | ðen šivot ‡ir’ptravall || poltat min | n’in d’igan raðvall kaikkii paremb©on || kipjatkall obr’itah | šantah pid’äw jawholl posipl’i | hin ei©n’iin r’ökäh || hambhii zagur’vaidih | ka miwl ðen jäl’geh kogonzen vuwven ei kivis’s’ettü | n’i-n’i-n’i! | a©to en muannun || šivut kivi…’täh | tooð akat šivlois’t kuateldih | kuin©l’iännöw ottah vär’t’nöi || [...] paizloi l’e‡ittih pelvhall | ruatah ladvizen pelvhašt | pehmizen ruatah i muiltah hänen muilall || kuivaw | toizen šivot | panet || ka kibit | tulenl’end’äm | n’in tooð kävüttih akoilluh || om©muazet tuwlenpeðot | ka l’eØzešš kaðvaw tukk tuagi tuagi! | tukk muan’ || i hänen d’erntah i hänešt l’äbi ka peššäh in’ehmis’t | kibl’öis’t n’äis’t || ka unhat jo vrod’ | et muiss. AP: a ka lapši üöl’öil’l’ä it’köw? it’köw | üänªit’ettäjäšt kuateldih | käwdih tòð akoilluh || männäh akalluh | akk ottaw lapšen i mänow kanoin ildpuwn all | mid©l’iänöw šiäl’ pagz’ow || [...] vrod’©i paremb tulow lapšell | käviin i miä ominken lapšinken || [...] a šuwdlukšešt lapšì valettih škiägäšt l’äbi | ottaw šuwh vett rengis’t i valaw l’äb škiägi.

Ëå÷èëèñü äîìà Íó, áîëèò æåëóäîê — ïîñóøèëè ñîöâåòèÿ êèñëèöû, ùàâåëÿ, çàâàðèâàþò è ïüþò. À êîëè ïðîñòóäèøüñÿ, òî ò¸ðëè ðåäüêó è ïèëè ñîê èç ðåäüêè, è ðàñòèðàëèñü ðåäüêîé. Ýòî êàê ïðîñòûíåøü. Ìàëèíó çàâàðèâàëè è ïèëè. Ïîðåæåøü ÷òî-[ëèáî], òàê íàñòîÿíû â âîäêå áåð¸çîâûå ïî÷êè, ýòèì è 170

íàäî íàìàçàòü [ðàíó]. À ñåðïîì ïîðåæåøüñÿ — ýòî [ìåñòî] çàâÿæåøü òûñÿ÷åëèñòíèêîì, îáîææ¸øü — òàê ëó÷øå âñåãî íàìàçàòü ãóñèíûì æèðîì, åñëè êèïÿòêîì îøïàðèøüñÿ, ãîâîðÿò, ÷òî íàäî ïðèñûïàòü ìóêîé, íå òàê ïîäíèìóòñÿ âîëäûðè. Çóáíóþ áîëü (‘çóáû’) çàãîâàðèâàëè. Âîò ó ìåíÿ ïîñëå òîãî [çàãîâîðà] öåëûé ãîä íèñêîëüêî çóáû íå áîëåëè, à òàê [íî÷àìè] íå ñïàëà. Ïîÿñíèöà áîëèò — îò áîëè â ïîÿñíèöå (‘îò ïîÿñíèöû’) áàáêè òîæå çàãîâàðèâàëè, êàê-òî ñ ïîìîùüþ âåðåò¸í [...]. Îïóõîëè ëå÷èëè âîëîêíîì: ïðèãîòîâÿò èç ëüíà ÷èñòîå âîëîêíî, ñäåëàþò ìÿãîíüêèì è íàìûëÿò åãî ìûëîì, êàê âûñîõíåò, ñíîâà çàâÿæåøü, ïðèëîæèøü [ê îïóõîëè]. Áîëÿ÷êè, îãíèöà — òàê òîæå õîäèëè ê çíàõàðêàì. Âåäüìèíû ì¸òëà òàêèå åñòü [íà äåðåâüÿõ], âîò íà îëüõå ïó÷îê âåòâåé ðàñò¸ò ãóñòî-ãóñòî, òàêóþ âåäüìèíó ìåòëó ñíèìóò è ÷åëîâåêà ÷åðåç íå¸ îáëèâàþò âîäîé îò ýòèõ áîëÿ÷åê. Âðîäå óæå çàáûâàåøü, íå ïîìíèøü. ÀÏ: À âîò ðåá¸íîê ïëà÷åò íî÷üþ? Ïëà÷åò — [òàê] îò êðèêñû çàãîâàðèâàëè, ê âîðîæåÿì òîæå õîäèëè. Êàê ïðèäóò ê âîðîæåå, áàáêà âîçüì¸ò ðåá¸íêà è ïîéä¸ò ñ íèì ïîä êóðèíûé íàñåñò, òàì îíà ÷òî-òî ÷èòàåò (‘ãîâîðèò’), [...] ðåá¸íêó âðîäå ëó÷øå ñòàíåò. È ÿ õîäèëà ñî ñâîèìè äåòüìè [...]. À îò ñãëàçà äåòåé îáëèâàëè âîäîé ÷åðåç äâåðíóþ ðó÷êó. [Âîðîæåÿ] âîçüì¸ò â ðîò âîäû èç âåäðà è ëü¸ò ÷åðåç äâåðíóþ ðó÷êó.

91. t’üt’t’ hüppäi jogi mütten ka miwn uroš i hänen vel’l’ | j o h o r i v a s ’ l’äht’ittih kaµmah merdoi | ol’ täm jo talven pualeh || meerat oldih heil’´šeiz’teœ mel’l’i‡al’l’ü | mel’l’i‡än kohašš || ka vanhemb poig j o h o r l’äks’ zna‡it merdoi kaµmah | a täm šeiz’ow gorall ül’hin i dogad’ t’üt’t’ì | hüppüw t’üt’t’ vett mütten i ei uppu | plat’jat hänel’l’ pit’ät’ i kengättä | plat’jat pit’ät’ i tukat pit’ät’ || a täm ber’egald i mögiz’öw poigrais’k | «j o h o r j o h o r ! | ka‡u t’üt’t’ hüppüw vett mütten | ei©i uppu! || j o h o r ! | ka‡hua eig©o l o n ’ i s k ! » || en t’iij ken | i t’üt’t’ uid’ | i hü ei n’ägiœ’ kunne män t’üt’t’.

Äåâóøêà áåæàëà ïî ðåêå Âîò ìîé ìóæ è åãî áðàò, Åãîð è Âàñÿ, ïîøëè [íà ðåêó] ñìîòðåòü ìåð¸æè. Áûëî ýòî áëèæå ê çèìå, è ìåð¸æè ó íèõ áûëè ïîñòàâëåíû ó ìåëüíèöû, íàïðîòèâ ìåëüíèöû. È âèäèøü ëè. ñòàðøèé áðàò (‘ñûí’), Åãîð, ïîøåë ïîõîæàòü ìåð¸æè, à [ìëàäøèé] ñòîèò íàâåðõó, íà ãîðå, è [âäðóã] âèäèò äåâóøêó: äåâóøêà áåæèò ïî âîäå è íå òîíåò. Ïëàòüå íà íåé äëèííîå è áîñèêîì, ïëàòüå äëèííîå è âîëîñû äëèííûå. À ïàðíèøêà òîò è êðè÷èò íà áåðåãó: «Åãîð, Åãîð! Ñìîòðè, äåâóøêà áåæèò ïî âîäå è íå òîíåò! Åãîð, ïîñìîòðè, íå Àíèñêà ëè?» Íå çíàþ, êòî ýòî áûë. Äåâóøêà óøëà, à êóäà — îíè è íå çàìåòèëè. 171

ä. Èâàíîâñêîå (i v n o w s k o i ) Äàíèëîâà Ïåëàãåÿ Íèêèòè÷íà, 1895 ã. ðîæä. Ìàãí. ê. 851 (1, 2). Çàï. 1967 ã.

92. vidoimm, kez’r’äimm, kudoimm luugald händä pidäü noštua | pelvašt | noššiit noštiß | t’eper’ pidäü tuølouh panna || tuøloih paneß | tuøloiss on pokames’ lowkuttua | potom n’ütten jo ubr’imma | n’ütten rubiiß r’iiheh vedmäh | lowkuœmah || r’iiheh ahamm kuivumm | potom oldih muazet ka‡alkat | mjalki lowkuœmah || da | mii sus’idašš | a sus’id miwllu tulow | prawda! | sus’id miwllu tulow | ka©i lowktamm | kruut’imm täl’l’ mašinall || i miwl ei vähän’ dostuun’i‡en tädä ruadua ruadua. meil’©ol’ stalbit’ buat’ko i miwn uroš | mii urhonken vain el’iin d’evit’ godof || i©ka miwl m i š jäi kolm vuwvuœ | a v a s ’ a l l a ol’i n’el’l’ viiješ | a j o h o r a l l ol’i kuuði vuatt | a t’üt’t’öin’ ol’i vil’ urhošt jäi | d’evit’ mes’icof || i mi ka | miwl©ol’ i‡el’l’ dvaccet’ šes’ godof | konð mi jäin saldatkakš || i miwl pr’ihad’ilas’ kaikki i‡el’l’ | kaikki pr’ihad’ils’a urhon ruaduu i naizen ruaduw ruadua | kaiø pr’ihad’ilas’ ühel’l’ || ka kävl’en i sus’iidašš©i dal’š mänen | lowkuœmah štop miwl tuldais’ vzaim² || jäl’geh voinuu tuaš pelvhah | tuaš pelvhah | i hospod’i! | päivät ka‡al’i mašnoida i lowkuttima || kuin stalbit’ viiz’kümmend kolm vuatt ol’ | kun voªin kon‡ii viiz’kümmend kolm vuaœ | ka täh šut’t’en mii ruavoin || a lowkutaß pid’äw vidua | ka min©verd häneæ ruadua || vidoimma povsjakomu | muazet ollah tr’epalkat | vid’im vid’im naziva‡i‡ow vid’im kar’ialakš | kar’ialakš vid’im | ka vivomm i üäl’l’©i päiväl’l’ i s’egda pr’ihod’icca vidua || nu vivomma a šid’ doid’iw ših šut’t’en | što rubimma händäh har’jumah. AP: mil’l’ä har’jaitta? ‡otkat oldih muazet | har’jat [...] šughešt | šughešt | po‡ill ollah šughet | ka n’äis’t šughist oldih har’jat ruaœ || i©ka har’jumm | šid’ kud’el’kan ruat pual’iskzen | šivot kuaðl’ih i davai kez’r’iimäh || a jallašš on©nuar lašt l’ektat | a i‡ kez’r’it | ka || nu ka©i kez’r’äiß | ših šut’t’en doid’iw aig | što rubiß kudmah || š u u r e æ püh䚚 kahot langoi | peðemme©de kuivumme©de | motai‡eß täd || oldih muazet tuur’ikat | lawdazet oldih muazet | nad’iin’it hänen n’äih lawdz’ih | ka©i kruut’it täl’l’ tuur’ikall | nu©i rubit kudmah || oldih šein’ät muazet va ves’ | kaikkeh per’t’ih | n’äit? | kaikkeh per’t’ih oldih muazet šein’ät nuaglinken || i ka n’äih nuaglih i prod’vai‡et täd petl’ie | vzat abratn i hüØl’et | iäl’l’eh järel’l’äh | hüØl’et iäl’l’eh järel’l’äh || ka tämän luat | sn’imit hänen | tuat stuavat per’t’ih i stuavoill i ka©i kruut’imm || a patom rubimma aðeœmah | täm jo rubiß kudmah || t䚚©on eiðis’t n’ii‡onkoi | šid’ pird | šid’ [...] | šid’ altuš šuat | ka kaiø©šub ruavaß tämän i rubit jo kudmah || i mii i paikkoi poimin | t䚚ä jo kanghašš || da | paikkoi poimiß | ka d u s ’ a l l on n’ikak üks’ paikka | da || nu ka kaiø©šub šen’äin i ruadoiß. 172

AP: midä kudoja toko? post’el’n’ikkoi kudoimma t’iijät | eiðis’t pid’äw tämä langa kruas’ia || šid’©jo händä kruas’ittu langù ka©i matajiš täl’l’ | tuur’kall ed n’äi̒ lawdz’ill || a potom uš©i täm | luot šein’ii mütten | sn’imit kruut’it stuavoih i rubiit kudmah || tämä jo polossoin ruavat | polossoin polossoin | šin’in’ polostan’ krasni³ polostan’ | valgizen polostan’ | kolm polostu i ruavat || a jo kun holstuu kuvot | n’in üks’ valgie | üks’ valgie || i holsat | h¾spod’i! | luugall nast’el’it polni³ lugavin | täm holsat valgiit || a post’el’n’ikkoi jo eß bel’innun | n’ikuin eß bel’innun | a n’iin post’el’n’ikan sašjoš i spiš | ka miwl on n’ütten post’el’n’iø | vain kravt’is’s’©on. AP: skuat’er’iloida poimija? skuat’t’er’loi tòð poimiß | muazet miwl toko ruadaw buat’ko | igolk | ollah muazet | nuu pär’hüzešt || i täl’l’©i kuin händ šanuw? | pär’hüzešt nu n’iagl! | pokar’el’ski n’iagl | i on lowkkon’ i täh ka nad’iin’it i poimit || posmotr’i | eva miwl©on polog! | vot vot || i ka händäh t䚚©jo stuavoiss i poimit | ruavat muaz’ii uzorz’ii | daa | stuavoi stuavoiss || i vot kuin kuvot | doroškzen kuvot n’iin | a doroškzen poimit | doroškzen kuvot n’iin doroškzen poimit | vot tak || i n’iin©i dal’š | i paikkoi toð n’iin©ð poimiß | ka kuvot kuvot | a v kance i otat poimit | toð täl’l’eð n’iaglzell. AP: mil’l’ä kruas’ija langoida? l’eppii kuar’ittiß i täd sušil’i | kuivumma hänen tämän l’epän koran i ‡ugnah | i hin ðoltoi ðoltoi ruadu‡‡ow i täl’l’©i kruas’iß || da duma‡‡iß što šomemb | da šomemb || kruaskuu et äijäl’d’ rahi‡ i oštu pid’äw d’engat | a d’engoi šilloin ei ollun | i holstuu kruas’s’im.

Òðåïàëè [ë¸í], ïðÿëè, òêàëè ˸í ñî ñòëèùà ('ëóãà’) íàäî ïîäíÿòü, ïîäíÿëè, òåïåðü íóæíî ñëîæèòü â êó÷è.  êó÷è ñëîæèì, è â êîïíàõ îí ëåæèò, ïîêà [íå íà÷í¸ì] ìÿòü. Çàòåì, êàê óæå óáðàëè, ñòàíåì âîçèòü â ðèãó è ìÿòü. Íàñàäèì â ðèãó, âûñóøèì. Áûëè òàêèå ðó÷íûå ìÿëêè, ìÿëêàìè [è] ìí¸ì. Äà. ß ïîìîãàþ ñîñåäó, à ñîñåä — ìíå. Ïðàâäà. Ñîñåä êî ìíå ïðèä¸ò, âîò è ìí¸ì, êðóòèì íà ýòîé ìàøèíå. È ìíå âäîâîëü äîñòàëîñü ýòîé ðàáîòû. Ó íàñ [â ñåìüå ìóæèêè] áûëè ñâ¸êîð è ìîé ìóæ, ñ ìóæåì ÿ æèëà òîëüêî äåâÿòü ëåò. Ó ìåíÿ îñòàëñÿ âîò Ìèøà, òðè ãîäèêà, à Âàñå áûëî ÷åòûðå [ãîäà] — ïÿòûé, Åãîðó — øåñòü ëåò, è åù¸ äåâî÷êà, äåâÿòü ìåñÿöåâ, îñòàëàñü îò ìóæà. È âîò ìíå (ñàìîé áûëî äâàäöàòü øåñòü ëåò, êîãäà ÿ îñòàëàñü ñîëäàòêîé) ïðèõîäèëîñü âñ¸ [äåëàòü] ñàìîé: è ìóæñêóþ, è æåíñêóþ ðàáîòó, âñ¸ îäíîé ïðèõîäèëîñü. Âîò ïðèõîäèòñÿ õîäèòü ê ñîñåäó è äàëüøå ñîñåäà, ÷òîáû êî ìíå ïðèøëè è ïîìîãëè ìÿòü [ë¸í]. Ïîñëå âîéíû îïÿòü ðàáîòà ñî ëüíîì, ñíîâà íà ë¸í. Ãîñïîäè! Ëüíîìÿëêè (‘ìàøèíû’) êðóòèëè äíè íàïðîë¸ò — ìÿëè ë¸í. Ïÿòüäåñÿò òðè ãîäà áûëî [ìíå], êàê 173

çàêîí÷èëàñü âîéíà, ïÿòüäåñÿò òðè ãîäà — âîò äî ýòèõ ïîð ÿ ðàáîòàëà. Êàê ïîìí¸ì ë¸í, íóæíî òðåïàòü, âîò ñêîëüêî ñ íèì ðàáîòû. Òðåïàëè ïîâñÿêîìó: òðåïàëêè òàêèå áûëè, ïî-êàðåëüñêè íàçûâàëèñü «âèäèì», «âèäèì» ïî-êàðåëüñêè, âîò è òðåïàëè äí¸ì è íî÷üþ, âñ¸ âðåìÿ ïðèõîäèëîñü òðåïàòü. Íó êàê ïðîòðåïëåì, ïîòîì äîéä¸ì äî òîãî, ÷òî íà÷í¸ì åãî ÷åñàòü. ÀÏ: ×åì ÷åñàëè? Ù¸òêè áûëè òàêèå, èç ùåòèíû. Ó ñâèíüè [íà ñïèíå] ùåòèíà, âîò èç ýòîé ùåòèíû áûëè ñäåëàíû ùåòè. Âîò èìè è ÷åøåì. Çàòåì ñâåðí¸øü êóäåëþ â ïîëïÿòêà ãîðñòåé (‘ïîëîâèíêó’), ïðèâÿæåøü ê ïðÿëêå è äàâàé ïðÿñòü. À íîãà íà âåð¸âêå [ñ ïåòëåé] — óêà÷èâàåøü ðåá¸íêà, à ñàìà ïðÿä¸øü. Âîò òàê. Òàê âîò. Íàïðÿëè, ïîòîì âðåìÿ ïîäîéä¸ò ê òîìó, ÷òî íà÷í¸ì òêàòü.  Âåëèêèé ïîñò îòáåëèâàåøü (‘âûìîðàæèâàåøü’) [ìîêðóþ] ïðÿæó [â ìîòêàõ]. Âûìîåì èõ, âûñóøèì äà íàìîòàåì. Òþðèêè áûëè òàêèå è äîùå÷êè, âîò è âñòàâèøü åãî íà ýòè äîùå÷êè. Âîò è ìîòàåøü [ïðÿæó] íà ýòè òþðèêè, è íà÷í¸øü òêàòü. Ïðèñïîñîáëåíèÿ áûëè òàêèå íà âñþ èçáó. Âèäåëà ëè? Áûëè íà âñþ èçáó òàêèå ñíîâàëêè ñ ãâîçäÿìè, âîò íà ýòè ãâîçäè è ïðîäåâàåøü ïåòëè, âçàä-âïåð¸ä è áåãàåøü, òóäà-ñþäà è íîñèøüñÿ. Âîò ýòó [îñíîâó] íàñíó¸øü, ñíèìåøü å¸ [ñ âîðîáîâ], âíåñ¸øü â èçáó êðîñíà, íà êîëîäó è íàìîòàåøü. Ïîòîì áóäåì íàëàæèâàòü íàâîé è òóò óæå íà÷í¸ì òêàòü. Ñíà÷àëà çäåñü íèò÷åíêà, çàòåì á¸ðäî, ïîòîì [...], çàòåì çàêðåïèøü êîíöû îñíîâû (‘äîáóäåøü íà÷àëî’). Âîò êàê âñ¸ ýòî ïðîäåëàåì, íà÷í¸ì óæå è òêàòü. Íà ýòîé îñíîâå ÿ íàáèðàëà óæå è óçîðû íà ïîëîòåíöà. Äà. Òêàëè ìû ïîëîòåíöà ñ óçîðîì. Âîò ó Äóñè íèêàê èìååòñÿ îäíî [òàêîå] ïîëîòåíöå. Äà. Íó, âîò òàê âñ¸ è äåëàëè. ÀÏ: ×òî æå ðàíüøå òêàëè? Çíàåøü, òêàëè ïîñòåëüíèêè. Ñíà÷àëà íóæíî ýòó ïðÿæó âûêðàñèòü, ïîòîì óæå êðàøåíóþ ïðÿæó ìîòàåøü íà ýòîò òþðèê äà íà ýòè äîùå÷êè. Ïîòîì óæå è ñíó¸øü ïî ÷èñëó ñòåí, ñíèìåøü, íàâü¸øü íà êîëîäó è íà÷í¸øü òêàòü. Ýòî òê¸øü óæå ïîëîñàìè, ïîëîñàìè: ñèíÿÿ ïîëîñêà, êðàñíàÿ ïîëîñêà, áåëàÿ ïîëîñêà — òðè ïîëîñû è ñäåëàåøü. À êîëü óæ õîëñò òê¸øü, òàê [òîëüêî] îäíî áåëîå, áåëîå îäíî. Ãîñïîäè! Õîëñòû íà ëóãó êàê ðàññòåëåøü — ïîëíûé ëóã ýòèõ áåëûõ õîëñòîâ. À ïîñòåëüíèêè óæ íå îòáåëèâàëè, íèêàê íå áåëèëè, ñîøü¸øü ïîñòåëüíèê è ñïèøü. Ó ìåíÿ è òåïåðü åñòü ïîñòåëüíèê, â êðîâàòè òîëüêî. ÀÏ: Òêàëè ëè óçîðàìè ñêàòåðòè? Ñêàòåðòè òîæå íàáèðàëè óçîðàìè. Ñâ¸êîð ìíå, áûâàëî, ñäåëàåò ÷åëíîê (‘èãîëêó’), åñòü òàêèå èç ëó÷èíêè, è âîò ýòèì (íó, êàê íàçâàòü åãî?), íó, ÷åëíîê (‘èãëà’) èç ëó÷èíêè! Ïî-êàðåëüñêè — èãëà, è â íåé èìååòñÿ îòâåðñòèå, â íåãî è âäåíåøü íèòêó è íàáèðàåøü óçîð. Ïîñìîòðè, ýâà, ó ìåíÿ ïîëîã! Âîò, âîò. Óæå íà êðîñíàõ åãî è íàáèðàåøü óçîðàìè, äåëàåøü òàêèå óçîðû. Äà, íà êðîñíàõ. Âîò êàê òê¸øü: ñîòê¸øü ïîëîñêó ïðîñòî òàê, à [äðóãóþ] ïîëîñêó — ñ óçîðîì, äîðîæêó — îáû÷íî, äîðîæêó — ñ óçîðîì. Âîò òàê 174

è äàëüøå. È ïîëîòåíöà òîæå òêàëè ñ óçîðîì. Òê¸øü-òê¸øü, à â êîíöå âîçüì¸øü è íàáåð¸øü ýòèì æå ÷åëíîêîì óçîð. ÀÏ: ×åì êðàñèëè ïðÿæó? Êîðó ñ îëüõè ñäèðàëè è ñóøèëè. Âûñóøèì å¸, ýòó îëüõîâóþ êîðó, è â ÷óãóí [êèïÿòèòüñÿ]. Îíà ñäåëàåòñÿ æ¸ëòîé-æ¸ëòîé, ýòèì è êðàñèì [ïðÿæó]. Äà, õîòåëîñü, ÷òîáû êðàñèâåå, ïîêðàñèâåå [ïîëó÷èëîñü]. Êðàñêó-òî íå î÷åíüòî ðåøèøüñÿ è êóïèòü: íóæíû äåíüãè, à äåíåã òîãäà íå áûëî. Êðàñèëè è õîëñò.

93. piäl’l’ kitaikat, jallašš bahilkat [...] a ka‡ù n’ebois’ i teil’ oldih n’ämä | ei old kitaiøoi? || kitaiøoi | kitaikašša oldih pokromkat suamoi helmašša | a potom l’ento‡k | da da | da da || l’ento‡k©ol’ prjamo šulkuin’ l’ento‡k | i täm l’ento‡k paviš pokromku puwtii‡ || a alhum suamoi pokromk ruškii ruškii ruškia | pokromk naz²vals’a || täm oštiß üheæ magz’inaæ m o s k u š š | üheæ magz’inaæ vain©ol’ | ol’ s u u h r ’ e v a l l u n magz’in täm suamoi | s u u h r ’ e v a l l u ol’ magz’in || ka kel’l’©oldih pokromkat | potom oldih sorokkoih galun‡ikka | i pidiß sorokkoi | da da pi䚚 sorokkoi || sorkat oldih nu omblet ka kun viišifkat | uhu || ka mie en©i t’iijä | on al’©ew ke̒ n’ütten | navern n’ike̒ eij©ow | ka | pidiß || a n’äm oldih kitaikat | räµnät oldih | ka täh šut’t’en hiemah šuat | hiamuh šut’ ka še [n’äin] ruptat ruptat || ka mid’©i pidiß || nu©i jallašš oldih | kel’l’ kan’ešn talvell oldih kel’l’ ‡uun’at | a jo keðäl’l’ oldih kud©mid | oldih muazet bahilkat | naz²va‡i‡ettih bahilkat || ka i r ’ i n ’ -t’ot | n’in kaiø bahilkoiss | hänel’l’ oldih skr’iipkoinken bahilkat | tok puapert’t’i müt’t’en aštuw | skr’iip skr’iip! bahilkoi… || da | i ka©i mü kaaiø zaviduiµim hänel’l’ä | «hospod’ | nu mis’t hin ottaw ðen©verd? | kuin hin šuar’il’i‡‡ow hüviin» || hin s’otki urhonken el’i | a miwl kolm lašt | i©ka parkì taskai‡et taskai‡et kevil’l’ä | parkie | d©parkit müät | a kuin oldih parkit? | huaghet || ka müät ed lapšill kud©mid’äi oššat | i i‡el’l’ šiäl’ per’fat’it mit’t’em©but’t’en | jup‡onk al’ koft’onk || ka šen’äin i šuar’itiin vain || oi! | hospod’. [...] hein’aigah mih šuar’i‡ettih? | oldih muazet räµnät | üks’i…’ räµnöis’s’ vain | piit’ät piit’ät | naz²vals’a n’e̒šolghin’ r䇇in | n’e̒šolghin’ r䇇in || i hiamut oldih pit’ät | i ka r䇇iiz’il’l’äh i ruis’t l’eikkaiß r䇇iiz’il’l’äh | i hein’aiguh || nuu kan’ešn | n’iiœmäh konð kävüt | täd kitaiøu nad’vai‡et | a täd räµni jo kun n’iiœmäšt tulet l’ähet harvoimah | n’äm kitaiø pois’ || täm r䇇in pois’ | nad’vai‡et vain täd räµni | vot | i mänet t䚚 üheæ räµnäæ | da | üheæ räµnäæ || a urhot valgii paid i poštan’koiss üks’is’s’ | a jallaæ n’imid’ bos’ikom | kengäœ kengäœ || g u l ’ u m p r o k k o pokoin’iø | car’st n’ebesnoje | hin jo ammuin kual’ voinah šut’t’en || ka mänemmä gar’ih n’iiœmäh | a hin bos’ikom | a f i r s u n i v a n ’ i pokoin’iø i šanow hänel’l’ | « p r o k k o | vet’ s’avodn’ bud’it maros!» | a hin kengäœ a alzet käz’is’s’ä | alzet käz’is’s’ä | i pravd maros! || halla 175

n’ivis’©müt’ükkän’ | halla n’ivis’©müt’ükkän’! || a hin alzet loi dii jalgah i pan’i || jalgah pan’i šinne doid’i | hänel’l’©i alzet kül’mettih i šormet ših kül’mähettih || i ka hin jallat kül’mäœ varvhat | hin zabal’el zabal’el di©i kual’ | jallois’t i kual’ || ei šuunun häne̒ n’imil’l’ l’e‡‡ii pokoin’ikall | ka.

Íà ñåáå ñàðàôàíû, íà íîãàõ — áàøìà÷êè [...] À ñìîòðè, íàâåðíî, è ó âàñ áûëè ýòè êèòàé÷àòûå ñàðàôàíû? Íå áûëî «êèòàåê»? Êèòàé÷àòûå ñàðàôàíû [øèëè], ïî ñàìîìó êðàþ ïîäîëà îáîðêè áûëè â «êèòàéêàõ», ïîòîì — ëåíòî÷êà. Äà, äà, âîò òàê. Ëåíòî÷êà áûëà ø¸ëêîâàÿ è âøèâàëàñü ýòà ëåíòî÷êà ïîâûøå îáîðêè. À ïî ñàìîìó íèçó ïîäîëà — êðàñíàÿ-êðàñíàÿ [ñóêîííàÿ] îáîðêà, íàçûâàëàñü ïîêðîìêà; êóïëåíà áûëà â Ìîñêâå â îäíîì èç ìàãàçèíîâ, òîëüêî â îäíîì ìàãàçèíå [ïîêðîìêà] è ïðîäàâàëàñü. Ýòîò ñàìûé ìàãàçèí áûë îêîëî Ñóõàðåâñêîãî ðûíêà, ìàãàçèí íàõîäèëñÿ ó Ñóõàðåâñêîãî ðûíêà. Ó êîãî âîò áûëè îáîðêè â «êèòàéêàõ», è òåñüìà áûëà â ñîðîêàõ. Ñîðîêè [âåäü] íîñèëè, äà-äà, íà ãîëîâå — ñîðîêè. Ñîðîêè áûëè ñøèòû — íó, [ïîëíîñòüþ] âûøèòûå. Äà. Âîò òîëüêî òåïåðü, ÿ íå çíàþ, åñòü ëè ó êîãî-íèáóäü èëè íåò, íàâåðíî, íåò íè ó êîãî. Äà, íîñèëè [èõ]. Òàê áûëè ýòè ñàðàôàíû, äà [åù¸] ñîðî÷êè [ñî âñòàâêîé] âîò äî ýòîãî ìåñòà, äî ðóêàâà. Âîò òàêèì îáðàçîì ïðèñáîðèøü [å¸] äî ðóêàâà, ñäåëàåøü ñáîðêè. Âèäèøü, ÷òî íîñèëè. Íó è íà íîãàõ çèìîé ó êîãî è âàëåíêè áûëè, à óæ ëåòîì — ÷òî ïðèä¸òñÿ. Áàøìàêè òàêèå áûëè, íàçûâàëèñü áàøìà÷êè, âîò ò¸òÿ Èðèíüÿ, òàê îíà âñ¸ â áàøìà÷êàõ [õîäèëà]. Áàøìà÷êè ó íåé áûëè ñî ñêðèïîì: áûâàëî, èä¸ò â áàøìà÷êàõ ïî ïàïåðòè [â öåðêîâü]: ñêðèï-ñêðèï! Äà. Ìû åé âñ¸ âðåìÿ çàâèäîâàëè: «Ãîñïîäè, íó îòêóäà îíà ñòîëüêî áåð¸ò? Êàê õîðîøî îíà îäåâàåòñÿ». Òàê îíà âñ¸-òàêè æèëà ñ ìóæåì, à ó ìåíÿ òðîå äåòåé. Êîðü¸ âîò òàñêàåøü-òàñêàåøü âåñíîé, ïðîäàøü [ýòî] êîðü¸. À â êàêóþ öåíó áûëî êîðü¸? Äåø¸âûì. Âîò ïðîäàøü, äà äåòÿì êóïèøü êîå-÷òî äà ñåáå ïðèõâàòèøü êàêóþ-íèáóäü òàì þá÷îíêó èëè êîôò¸íêó. Âîò òîëüêî òàê è îäåâàëèñü. Îé, ãîñïîäè! [...] Âî ÷òî îäåâàëèñü â ñåíîêîñ? Ñïåöèàëüíûå ñîðî÷êè áûëè, ëèøü â îäíèõ ñîðî÷êàõ [óáèðàëè ñåíî]. Äëèííûå-äëèííûå áûëè, ñîðî÷êà èç ÷åòûð¸õ ïîëîòíèù íàçûâàëàñü. Ñîðî÷êà èç ÷åòûð¸õ ïîëîòíèù, è ðóêàâà [â íåé] áûëè äëèííûå.  îäíèõ ñîðî÷êàõ è ðîæü æàëè, â ñîðî÷êàõ è â ñåíîêîñ. Íó, êîãäà èä¸øü êîñèòü, íàäåíåøü ñàðàôàí, à ýòó ñîðî÷êó, êàê ïðèä¸øü ñ ïîêîñà è ïîéä¸øü ñãðåáàòü ñåíî, ýòîò ñàðàôàí [ñíèìåøü], [îáû÷íóþ] ðóáàõó — [òîæå], íàäåíåøü òîëüêî ýòó ñîðî÷êó. Âîò è èä¸øü â îäíîé ýòîé ñîðî÷êå, äà, â îäíîé ñîðî÷êå. À ìóæèêè — â áåëûõ [õîëùîâûõ] ðóáàõàõ è â îäíèõ ïîðòàõ. À íà íîãàõ — íè÷åãî, áîñèêîì, [âñ¸] áîñèêîì. Ïîêîéíûé Ïðîêîï Ãîëóáåâ, öàðñòâî [åìó] íåáåñíîå, îí óæå äàâíî, äî âîéíû ïîìåð, âîò èä¸ì ìû êîñèòü [íà ïóñòîøü] Ãàðü, à îí — áîñèêîì. Òóò Èâàí Ôèðñîâ ([òîæå] ïîêîéíûé) è ãîâîðèò åìó: «Ïðîêîï, âåäü ñåãîäíÿ ìîðîç 176

áóäåò». Îí áîñèêîì, íà ðóêàõ [æå] — ðóêàâèöû, ðóêàâèöû íà ðóêàõ. È â ñàìîì äåëå — ìîðîç! Çàìîðîçîê íåâåñòü êàêîé [ñèëüíûé], òàêîé çàìîðîçîê! À îí ðóêàâèöû ñêèíóë [ñ ðóê] äà íà íîãè è íàäåë. Íà íîãè íàäåë, äîø¸ë äîòóäà, ðóêàâèöû ó íåãî [íàñêâîçü] ïðîì¸ðçëè, è ïàëüöû [íîã] ê íèì ïðèì¸ðçëè. Âîò îí íîãè è çàñòóäèë, [çàìîðîçèë] ïàëüöû íîã. Îí áîëåë-áîëåë è ïîìåð, èç-çà íîã è ïîìåð. Íè÷åì åìó, ïîêîéíîìó, íå óäàëîñü âûëå÷èòü íîãè. Âîò òàê. ä. Àëåêñàíäðîâñêîå (o l e k s a n d r o w s k o i ) Àáðàìîâà Åêàòåðèíà Íèêîëàåâíà, 1893 ã. ðîæä. Ìàãí. ê. 854/2. Çàï. 1967 ã.

94. kaðvattiß l’eibi AP: kuh aigah vejet’äh tuahta peldoloilla? a tuaht s’ei‡as pidäü vediä i kündi händäh || da | a šiid hänen haruat | hin vönüw | a šit’©toizen keeran künnät | da kooð jo ker’giw ruis’ | jo kül’viä || nu©ka | b²vajet što s’il’noiÌ muall langiw lagoh ruis’ | ruis’ langiw lagoh ennen t’vettua || a konð t’vet’t’iw | häneæ pustoi on | eij©ow n’imid | tühji tähk on | tühji tähk i uroðai hänešš eij©ol | paha || ruis’ kun ker’giw | oldih vet’ polossat | da | omat polossat | i ol’ kaikenjüt’üœ nardua || muwvennet oldih | t’iijettih a mošbit’ ei©i t’iijeœ n’imid | a proid’iw ‡ir’pinken | kaiken pellon l’eikkuw | i kaikki šanottih «täm spooros’t’in ottaw | ei l’ii sporkoi l’eib». AP: konða ruis’ kergiew? a ka mol’nì sverkaªit | šantah šuar’ittaw towgua | täm towgua jarovih || vavarn kun ker’giw i ruis’ ker’giw | t䚚 jo altat ruis’t l’eikat || miän muaÌ kaðvaw kan’ešn | i kagr kaðvaw i ruis’ kaðvaw | nu bol’š kaðvaw pelvaš || meil’ pelvaš äijäl’d’ on h£v k a l ’ i n ’ i n s k o i … oblasti… | pelvhat meil’ ollah hüvät. AP: kül’vöh varuššettih s’iemenjüviä? nu ran’š müä kül’viß vanhaÌ rughell a emm sviäðoiÌ | sviäðoiÌ mü n’ikonð emm kül’vän || ambr’is’s’ vönüw vuwven | potom müä täl’l’©i kül’viß rughell || gotovil’i | tuuldiß kan’ešn | šilloin vil’ vejalkoi eij©ollun i labiloiÌ tuuldiß | a hran’il’i ambr’is’s’ i pan’iß | traw muan’ kaðvaw ‡ortopološn’ikka | i täd travuu paniß štob hiir’et ei šüäd’äis’. oldih me̒‡ät vejel’l’ | plot’nat oldih zapruðeni i vejel’l’ jawhtettih || viit vozan to©i kakš l’eibiä | jawhtat šiäl’ | ambr’ih sval’it rughet | a kooð ‡er’od tulow mänet jawhtat | šid’©i kod’ih vejät l’eibii || pr’itom oldih kruparuškat | šuwr’imuw d’er’ittih | i kagrašt i rughešt ruadoiß šuwr’imua | vot || tooð krupd’orkall viät | a šiäl’ hebon’ vert’iw a krupd’ork ruadaw || kivin’ i tòð tagow kuin©i mel’l’i‡äl’l’. AP: rugehet pui‡etta | jawhotta | a olgi? 177

kaiø©šub män’i | rughin’ olg män’ | katokšiloi kaœl’iß | šilloin väh©ol’ drankall | kaikk olghizet oldih katokšet || vot katokšen katat | post’l’it nabei‡et i tanhuh vet’ pid’äw l’evittiä | kaikk©ol’ rughin’ olg || a towvon’ olg | šüättim l’ehmi towgzell olleÌ || r o š t u h šut’t’en šüätät l’ehmiä ollell | a šid’ rubit hein’äl’l’ä kevin©pualeh štop©pod’d’erðia l’ehmiä || da | ruis’t äijiin kül’vettih || käviß talghoh | mi kävüin i papill ol’iin talghošš | äij rahvašt ol’ | po‡t’i kaiø pr’ihoda || i©ka l’eikkut päivän ruis’t ‡ir’pil’l’ || i posolomšikaÌ kävüiß talghoh i i‡ sobrai‡‡im talloht || a viäl’ n’iiœmäh | i n’iiœmäh kävel’iß talghoh. ran’š tuuldim labill | othodat oldih ruwmnet n’äidä kanoill taskai‡‡iß | tanhuh mos’t’nan tuat kanoill | kanat©i roi‡i‡tah päivän || a pelvhašt ‡ül’kl’öi ubrai‡‡iß puun’ah | patomušt šüättim kanoi ‡ül’kül’l’ | i poµloi || puun’ah panet | a šiid’ hiät šiaglot šiaglall i ‡ugnoih panet | obr’it i šüätät poµloi. AP: l’iina | mi t’ämä on? l’iin? | n’in©on ras’t’en’ja muan’e | l’iinoi pan’im l’igoh | l’ivošš hü oldih kolm n’ed’l’iä | jogeh jogešš©on kolm n’ed’l’ii || šid vejät | vejät hiät i n’uaØtat hiät n’uaØz’ih || n’uaØtat | hü kuivtah a patom ubr’it guamnoh | a šiäl’ lowktat | lowktat || l’iänöw l’iina nuaroih varoin | nuaroi punoiß heis’t | da || a l’iinašš koirakšet oldih | koiraš©on l’iinašš | muan’©on koiraš | i koirakšii d’er’iß tòð || koirakši sraz l’igoh emmi pannun | a l’evittiß luugall || l’evtäß | hin kun pelvaš | i ker’giw | ker’giw lowkuttim i koirašt toð | nuaroih mändih kaiø©šub n’äm || a nuarat mändih kan’ešn | l’iinašt oldih äijäl’d’ lujat nuarat | mändih | vozì šidoiß | mändih rahiks’loiks’ harl’ängl’öih || a muwvenðill eij©ollun mih oštua guðii | mändih©i guðiks’ | nuarhizet.

Âûðàùèâàëè õëåá ÀÏ:  êàêóþ ïîðó âûâîçÿò íà ïîëÿ íàâîç? À íàâîç íàäî âûâîçèòü ñåé÷àñ è çàïàõàòü åãî. Äà. À ïîòîì ïàøíþ ïðîáîðîíèøü, çåìëÿ îòëåæèòñÿ, è çàòåì ïàøåøü íà âòîðîé ðàç. Äà âîò [ñåé÷àñ], êîãäà ðîæü ïîñïåâàåò, óæå [ïîðà] è [îçèìûå] ñåÿòü. Íó, áûâàåò, ÷òî íà ñèëüíîé çåìëå ðîæü è ïîëÿæåò. Ïåðåä öâåòåíèåì ðîæü ïîëÿæåò, à êîãäà öâåò¸ò — öâåò â íåé ïóñòîé, íåò íè÷åãî — ïóñòîé êîëîñ. Ïóñòîé êîëîñ, è óðîæàÿ â í¸ì íåò, ïëîõîå [çåðíî]. Ðîæü êàê ïîñïååò (áûëè âåäü ïîëîñû, ñâîè ïîëîñû, à íàðîä áûë âñÿêèé) — íåêîòîðûå áûëè [òàêèå]: çíàëè, à ìîæåò íè÷åãî è íå çíàëè, à ïðîéäóò ñ ñåðïîì âñ¸ ïîëå, «ïåðåæíóò» âñ¸. È îáû÷íî ïîãîâàðèâàëè: ýòî ñïîðîñòü îòáèðàþò, õëåá íå áóäåò ñïîðûì. ÀÏ: Êîãäà ñîçðåâàåò ðîæü? À âîò ìîëíèÿ ñâåðêàåò, ãîâîðÿò: ÿðîâûå ïîñïåâàþò, ÿðîâûå. Ìàëèíà êàê ïîñïååò, è ðîæü ïîñïåâàåò; òóò óæ íà÷í¸øü æàòü ðîæü. Íà íàøåé çåìëå [õëåá], êîíå÷íî, ðàñò¸ò: è îâ¸ñ ðàñò¸ò, è ðîæü ðàñò¸ò, íî ëó÷øå (‘áîëüøå’) ðàñò¸ò ë¸í. Ó íàñ â Êàëèíèíñêîé îáëàñòè ë¸í î÷åíü õîðîøèé, ë¸í ó íàñ õîðîøèé. 178

ÀÏ: Äëÿ ñåâà ãîòîâèëè ñåìåííîå çåðíî? Ðàíüøå ìû ñåÿëè ñòàðîé ðîæüþ, à íå ñ íîâîãî óðîæàÿ, ñâåæåé ìû íèêîãäà íå ñåÿëè.  àìáàðå ïðîëåæèò ãîä, ïîòîì ìû ýòîé ðîæüþ è ñåÿëè. À [ñåìåíà] ïîäãîòàâëèâàëè — âåÿëè, êîíå÷íî; òîãäà âåÿëîê íå áûëî è âåÿëè ëîïàòàìè. À õðàíèëè â àìáàðå è êëàëè [÷åðòîïîëîõ] (òðàâà òàêàÿ ðàñò¸ò, ÷åðòîïîëîõ, — è ýòó òðàâó êëàëè), ÷òîáû ìûøè íå òðàâèëè (‘íå åëè’) çåðíî. Ìåëüíèöû áûëè âîäÿíûå, [ðåêà] áûëà çàïðóæåíà ïëîòèíàìè, âîäÿíûìè ìåëüíèöàìè (‘âîäîé’) è ìîëîëè. Îòâåç¸øü âîç èëè äâà çåðíà (‘õëåáà’), ñìåëåøü òàì; â àìáàð âûãðóçèøü ðîæü, à êîãäà ÷åð¸ä ïîäîéä¸ò, èä¸øü [è] ñìåëåøü, à ïîòîì äîìîé è ïðèâåç¸øü ìóêó (‘õëåá’). Ïðèòîì êðóïîðóøêè áûëè, êðóïó ðóøèëè, èç îâñà è ðæè äåëàëè êðóïó. Âîò òàê. Îòâåç¸øü íà êðóïîðóøêó, à òàì ëîøàäü êðóòèò [âàë], êðóïîðóøêà è ðàáîòàåò. Êàìåííûé [æ¸ðíîâ], òîæå îòáèâàþò, êàê è íà ìåëüíèöå. ÀÏ: Ðîæü ïîìîëîòèòå, ïîìåëåòå, à ñîëîìà [êóäà]? Âñ¸ øëî â äåëî, ðæàíàÿ ñîëîìà øëà íà ïîêðûòèå êðûøè, òîãäà âåäü ìàëî [êðûëè] äðàíêîé, âñå êðûøè áîëüøå ñîëîìåííûå áûëè. Êðûøó ïîêðîåøü, ïîñòåëüíèêè íàáü¸øü, è â õëåâó âåäü íóæíà íàñòèëêà, íà âñ¸ òðåáîâàëàñü ðæàíàÿ ñîëîìà. À ñîëîìîé îò ÿðîâûõ êîðìèëè êîðîâ, äî Ðîæäåñòâà êîðìèëè êîðîâ ñîëîìîé, à ïîòîì ïîä âåñíó ñòàíåøü êîðìèòü ñåíîì, ÷òîá ïîääåðæàòü êîðîâó. Äà, ðæè ñåÿëè ïîìíîãó, õîäèëè íà òîëîêó, è ÿ õîäèëà, áûëà íà òîëîêå è ó ïîïà. Ìíîãî íàðîäó [òàì] áûëî, ïî÷òè âåñü ïðèõîä. Âîò è æí¸øü öåëûé äåíü ðîæü ñåðïîì. È ê äüÿ÷êó õîäèëè íà òîëîêó, è ñàìè ñîáèðàëè òîëîêó. À åù¸ è êîñèòü, êîñèòü õîäèëè òîëîêîé. Ðàíüøå [çåðíî] âåÿëè ëîïàòàìè. Îòõîäû áûëè, ïîëîâà, ýòî òàñêàëè êóðàì, âî äâîð âûíåñåøü êóðàì [öåëóþ] êîðçèíó, êóðû è ðîþòñÿ äåíü. À ìÿêèíó îò ëüíà óáèðàëè â ïóíþ, ïîòîìó ÷òî êîðìèëè êóð è ñâèíåé ìÿêèíîé.  ïóíþ óáåð¸øü, à ïîòîì ðåøåòîì ïðîñååøü å¸, ïîëîæèøü â ÷óãóíû, îøïàðèøü [êèïÿòêîì] è êîðìèøü ñâèíåé. ÀÏ: Êîíîïëÿ. ×òî ýòî òàêîå? Êîíîïëÿ — ýòî ðàñòåíèå òàêîå. Êîíîïëþ çàêëàäûâàëè â ìî÷êó, â ìî÷êå, íà ðåêå, îíà ëåæàëà òðè íåäåëè, òðè íåäåëè â ðåêå. Ïîòîì å¸ ïîäíèìåøü, âûòàùèøü è ïîñòàâèøü å¸ [äëÿ ïðîñóøêè] â êîíóñêè. Ïîñòàâèøü ïó÷î÷êàìè, îíè âûñîõíóò, à çàòåì óáåð¸øü â ãóìíî. À òàì ïîìí¸øü [ìÿëêîé], êîíîïëÿ áóäåò [ãîòîâà] íà âåð¸âêè. Âèëè âåð¸âêè èç íå¸. Âîò. À â êîíîïëå ïîñêîíü áûâàåò, ïîñêîíü â êîíîïëå, ïîñêîíü. È ïîñêîíü ìû òîæå òåðåáèëè, [íî] â ìî÷êó ïîñêîíü íå êëàëè, à ðàññòèëàëè íà ëóãó. Ðàññòåëåì, îí âûëåæèòñÿ, êàê è ë¸í. Âûëåæèòñÿ, ïîñêîíü òîæå ïîìí¸ì: âñ¸ ýòî øëî íà âåð¸âêè. À âåð¸âêè, êîíå÷íî, íóæíû áûëè, èç êîíîïëè âåð¸âêè áûëè î÷åíü ïðî÷íûå, îíè ãîäèëèñü [íà âñ¸]: ìû êðåïèëè [èìè] âîçû, íóæíû áûëè íà ïîñòðîìêè ê õîìóòó ïðè áîðîíîâàíèè (èíûì íå íà ÷òî áûëî êóïèòü ãóæè), è íà âåð¸âî÷íûå ãóæè øëè. 179

ÂÀËÄÀÉÑÊÈÉ (ÍÎÂÃÎÐÎÄÑÊÈÉ ) ÃÎÂÎÐ

ä. Ìàðêîâî (m a r k o v a ) Ïàâëîâà Ìàðèÿ Åãîðîâíà, 1900 ã. ðîæä. Çàï. 1990 ã.

95. tullah koz’immiehet koz’ittih | tuldih koz’immiehet | koz’ittih || a höän | tüt’t’ö ando zadoatkat ando | toiz’i‡‡i tul’i koz’i‡‡omah prosvuottai‡‡i | n’evestana istuw || a šiid’ä ka n’evestalla | n’evestana istu krasoa poltettih | tüt’öt lawlettih | kaikki. AP: šano | kuin krasua poltetah? a krasoa poltetah ildkezrošša | vir’itetäh | loajitah lu‡inkoista | što pa‡‡ahan || tüöl’l’ä vir’itetäh | alahada vir’ittäh | höän ül’äh päin palaw | a tüt’öt lawlettih virttä || a n’evesta istuw di©itköw | itköw n’evesta | ka || a šiid n’evestoa | täm proid’iw az’ie | n’evestalla samvoara s’eiz’tettu tüt’t’öl’öil’ä podruugoilla | podruškoija kaikki ugoššai‡‡ow || ugos’t’iw | ka šin’ lawletah | a moamo s’iz’äret | s’iz’äret da moamo itkietäh | itkietäh golosom || a n’evesta itkövi || ka itköw | täm loppie‡ow | istuo‡etah stolan tagoakši | n’evesta ugos’t’iw || a šid n’evesta ka | tüt’öt ðe podruškat i l’äht’ietäh pois’ | a n’evesta i jöäw istumah || a šiid’ ka n’evesta jäl’geh tädä | ven‡alla l’äh — | ðen’ihä tulow n’evestoa vaš | n’evestan ottaw | ðen’ihänke i lähtöw ajamah | šinne ven‡ai‡‡ie || ven‡ai‡‡ie‡etäh | šid höäl’öjä kizatah || stola | ves’el’acca kaikki | kaikki pr’iroda kerättü | ugoššajucca da viinaz’i juwvah da lawletah | da karratah da ves’el’acca | i loppu || a šid täm jo n’evestalluo tullah | otvood’inat l’ietäh || n’evestašša ugoššajucca | a šid’ n’evestan ðen’ihä ottaw | viived’itah da©i kaikki.

Ñâàòû ïðèõîäÿò Ñîñâàòàëè [äåâóøêó], ñâàòû ïðèøëè, ïðîñâàòàëè. À îíà, äåâóøêà, îòäàëà çàäàòîê. Âòîðîé ðàç ïðèø¸ë [ïàðåíü] ñâàòàòüñÿ, ïðîñâàòàë: [äåâóøêà] óæå íåâåñòà. À âîò íåâåñòå, [êîãäà] îíà ñòàíîâèòñÿ íåâåñòîé, «êðàñó ñîæãóò». Äåâóøêè ïðèõîäèëè è ïåëè. Âñ¸. ÀÏ: Ðàññêàæè, êàê «æãóò êðàñó»? 180

À «êðàñó æãóò» íà âå÷åðíèõ ñóïðÿäêàõ, «ïîäîæãóò» [å¸]. Ñäåëàþò èç ëó÷èíîê âðîäå ñòîëáèêà, êóäåëüþ ïîäîæãóò. Ñíèçó ïîäîæãóò, îí äîâåðõó è ñãîðèò. Äåâóøêè [òóò] ïåëè ïåñíè. Íåâåñòà æå ñèäèò äà ïëà÷åò, íåâåñòà ïëà÷åò. Âîò òàê. À çàòåì íåâåñòó, [êàê] ïðîéä¸ò ýòî, íåâåñòà ñòàâèò äåâóøêàì-ïîäðóæêàì ñàìîâàð. Îíà óãîùàåò ïîäðóæåê; óãîñòèò, òóò îíè è ïîþò. À ìàòü, ñ¸ñòðû, ñ¸ñòðû äà ìàòü ïëà÷óò, ïðè÷èòûâàþò ãîëîñîì. À íåâåñòà ïëà÷åò, òîæå ïëà÷åò. Ýòî çàêîí÷èòñÿ, ñÿäóò çà ñòîë, íåâåñòà [èõ] óãîùàåò. À ïîòîì, êàê äåâóøêè, ïîäðóæêè óéäóò, íåâåñòà è îñòà¸òñÿ ñèäåòü [îäíà]. À ïîòîì ïîñëå ýòîãî íåâåñòà åäåò íà âåí÷àíèå. Æåíèõ ïðèåäåò çà íåâåñòîé, âîçüì¸ò íåâåñòó, [îíà] ñ æåíèõîì è ïîåäåò âåí÷àòüñÿ. Ïîâåí÷àþòñÿ, ïîòîì èãðàþò ñâàäüáó. Óãîùåíèå, âåñåëÿòñÿ âñå. Ñîáðàíà âñÿ ðîäíÿ; óãîùàþòñÿ äà âèíî ïüþò, äà ïåñíè ïîþò, äà ïëÿøóò — âåñåëÿòñÿ. Òóò è êîíåö. À ïîòîì ïðèõîäÿò óæå ê íåâåñòå, [òåïåðü] îòâîäèíû áóäóò. Óãîùàþòñÿ ó íåâåñòû, çàòåì æåíèõ áåð¸ò íåâåñòó, óâåç¸ò å¸. Òóò è âñ¸.

96. adra i aštova iel’l’ä poašn’oa künnettih adralla | adra puuhun’e | vannahat rawdazet kakši vannašta || luotin keššel’l’ä vaguo load’iw || kaikki lujašti šivottu när’iezel’l’ä vüöd’iel’l’ä | ka aiz’at pandu rahkehih | a rahkehet pelvahizet || hebon’e val’l’aššettu keðäl’ängil’öih | l’änget kebiet i pehmiet || künnet’äh | šidä aštoijah | aštova tooðe när’ien’e | šivottu okšikkahašta när’ieštä || okšista pit’ät’ piit || i nütten tarhan tagoana vönüw vanha aštova || kül’vetäh aštovan alla. AP: keviäl’l’ä kuh aigah kül’vet’äh? oved’ie kevöäl’l’ä kül’vetäh j ü r r i š t ä || tuohin’e kül’vövakka olgupöäl’l’ä riputettu l’amkalla | ottaw kamahlon oigiella köäl’l’ä i kül’väw || a ruis’ta kül’vetäh šügüðül’l’ä | lumen alla l’ähtöw vihanda oraš || kevöäl’l’ä kül’vetäh | ka kül’vön loppiettih i toahivedo l’ien’i || et kergie l’eböä‡ie šiinne hein’aiga | ruis’ šuoriw da©i l’eikkavo ühel’l’ä aigoa. AP: ol’i hüviä i pahua keðiä? ol’i kaikkie miwn aigah | ühtenä vuodena ol’i rais’ | rugehet kaikki pergi | reduh pergi || a tois’vuodena ol’i pakkan’e | t’vetan vei ka rugehešta | toaš näl’gä || ka podr’at kakši vuotta || b²vajet orahie šüöw mado | t䚚ä vähä hüvöä || šagie ruis’ vägöväl’l’ä moalla langiew lagoh | l’eikata on ves’ma jügie | köät katetah.

Ñîõà è áîðîíà Ïàøíþ ðàíüøå ïàõàëè ñîõîé, ñîõà — äåðåâÿííàÿ, [à] ñîøíèêè [â íåé] æåëåçíûå, äâà ñîøíèêà, ïîñðåäè — îòâàë, îí äåëàåò áîðîçäó. Âñ¸ êðåïêî 181

ñâÿçàíî åëîâûìè âÿçêàìè. Îãëîáëè ïðîäåòû â ãóæè, à ãóæè — âåð¸âî÷íûå (‘ëüíÿíûå’). Ëîøàäü çàïðÿæåíà â ëåòíèé ë¸ãêèé è ìÿãêèé õîìóò [ñ ïîñòðîìêàìè]. Âñïàøóò, ïîòîì ïðîáîðîíÿò [ïàøíþ]. Áîðîíà — òîæå åëîâàÿ, ñâÿçàíà èç ñóêîâàòîé åëè, [â íåé] äëèííûå çóáüÿ èç ñó÷üåâ. È òåïåðü çà [íàøèì] äâîðîì ëåæèò ñòàðàÿ áîðîíà. Ñåþò [îáû÷íî] ïîä áîðîíó. ÀÏ:  êàêóþ ïîðó ñåþò âåñíîé? ßðîâûå ñåþò âåñíîé ñ Åãîðèÿ. Íà ïëå÷å ïîâåøåíà áåðåñòÿíàÿ ñåâàëêà íà ëÿìêå, [ñåÿòåëü] áåð¸ò ãîðñòü [çåðíà] ïðàâîé ðóêîé è ñååò. À [îçèìóþ] ðîæü ñåþò îñåíüþ, ïîä ñíåãîì ïðîðàñòàåò çåë¸íàÿ îçèìü. Îòñåþòñÿ âåñíîé, ñåâ âîò çàêîí÷àò, [ñðàçó] è âûâîçêà íàâîçà. Íå óñïååøü îòäîõíóòü, òóò è ñåíîêîñ, ðîæü ïîñïååò, äà è æàòâà â îäíî è òî æå âðåìÿ. ÀÏ: Áûâàëè õîðîøèå è ïëîõèå ëåòà? Âñÿêîå áûâàëî çà ìîþ æèçíü (‘â ìî¸ âðåìÿ’). Ãðàä áûë â îäèí ãîä, [÷òî] âñþ ðîæü ïîáèëî, ñ ãðÿçüþ ñìåøàëî. À íà äðóãîé ãîä áûë ìîðîç, è âåñü öâåò ñáèëî ñî ðæè: îïÿòü ãîëîä áûë, äâà ãîäà ïîäðÿä. Áûâàåò, ÷òî [îçèìü] ãóáèò (‘åñò’) ñëèçåíü (‘÷åðâü’), òóò òîæå õîðîøåãî ìàëî. Ãóñòàÿ ðîæü íà ñèëüíîé çåìëå [êàê] ïîëÿæåò, æàòü [å¸] î÷åíü òÿæåëî: ðóêè îòâàëÿòñÿ.

97. l’eikkavo i puimi’ne ruis’ kergii | naizet otettih ‡irppit l’ähteih l’eikkoamah || emändä l’eikkoaw | šid’ien load’iw i panow ruis’kobroa | šidow l’iühtehen || toaš šid’ien load’iw | l’eikkoaw kümmenen l’iüheštä tämä kuhl’aš || s’eiz’attaw kuhl’ahat i l’ähtöw kod’ih lounalla | kois’s’a lounattaw | toaš tulow l’eikkoamah. AP: mon’iingo kuhl’ahiin l’eikattih? a ken kuin! | l’eikattih i kakšikümmendä kuhl’ašta | vähäzettä riihen || šidä vejetäh | riihel’l’ä ahetah | puijah tämän ahokšen || puidih guominolla | vorohoa vissattih labiezella | rugehet ozrat l’ietäh šel’giet || uber’itah ambar’ih | aittah | parahat jüvät jät’etäh kül’vöh || kül’vetäh tois’vuodena | ei kerdah | tämä jo kevöäl’l’in’e kül’vö oved’ie || suamoi müöhä uber’itah kagroa. AP: mil’l’ä mitattih l’eibiä puiduoh? oldih puudahizet vakat | ka vakalla || šanottih vielä n’el’l’ikkö | tädä mie en tiijä hüviin.

Æàòüáà è ìîëîòüáà Ðîæü ñîçðåëà, æåíùèíû âçÿëè ñåðïû [è] ïîøëè æàòü. Õîçÿéêà ïîæí¸ò, ñäåëàåò ñâÿñëî è êëàä¸ò [íà íåãî] ãîðñòè ðæè, çàòåì ñâÿæåò ñíîï. Ñíîâà ïðèãîòîâèò ñâÿñëî, ñîæí¸ò äåñÿòü ñíîïîâ, ýòî áóäåò ñóñëîí. Ïîñòàâèò ñóñëîíû, ïîéä¸ò äîìîé íà îáåä. Ïîîáåäàåò äîìà, ñíîâà ïðèä¸ò æàòü. ÀÏ: Ïîìíîãó ëè ñóñëîíîâ æàëè? 182

À êòî êàê! Æàëè è äâàäöàòü ñóñëîíîâ, áåç ìàëîãî [öåëóþ] ðèãó. Ïîòîì ñâåçóò, íàñàäÿò ðèãó, îáìîëîòÿò ýòó íàñàäêó. Ìîëîòèëè íà ãóìíå, [ïîòîì] âîðîõ âåÿëè ëîïàòêîé. Ðîæü, ÿ÷ìåíü ñòàíóò ÷èñòûìè, [æèòî] óáåðóò â àìáàð, êëàäîâóþ. Ëó÷øåå çåðíî îñòàâÿò íà ñåâ. Ñåþò [ýòèì çåðíîì] íà ñëåäóþùèé ãîä, íå ñðàçó [îñåíüþ], ýòî áóäåò óæå âåñåííèé ñåâ ÿðîâûõ. Ïîçæå âñåõ óáèðàþò îâ¸ñ. ÀÏ: Îáìîëîòèâ õëåá, ÷åì çàìåðÿëè [åãî]? Ïóäîâûå ìåðû áûëè, ìåðîé çàìåðÿëè. Íàçûâàëè åù¸ ÷åòâåðèê, [íî] ýòîãî ÿ òî÷íî íå çíàþ.

98. herneh katattih hernehtä jäl’geh s p o a s u o | šiine jo valmis’ | kuivi | ruvettih šüömäh i lapšiila andamah || hernehet d’er’ittih i riputettih šohkiila | poikki šohkin pöäl’l’ä riwvun pannah || a šiidä riihel’l’ä kuivatah | puijah i vissatah | mitatah vakalla. AP: kuin puidih hern’eht’ä? hernehta puidih briuðoila | briuða puuhun’e | varði puuhun’e | a kiel’i poal’ikkah šivottu nahkazella puw‡alla || kuivatettih riiheššä a puidih guominolla | lat’t’ie šavin’e | šavizella lat’t’iella i puidih || ollet šivottih kuboh | vejettih kod’ih i l’ehmiil’ä šüötettih. AP: mid’ä šüömis’t’ä varuššettih hern’ehešt’ä? šiidä hernehen otetah jauhotetah | piiroada paissetah | olad’joa paissetah || guwšoa šurvottih ozrašta | guwšah pandih hernehtä | šüödih püh䚚ä || i n’iin keit’ettih hernehrokkoa || mejän kül’vettih i gr’e‡uo | gr’e‡u kaðvo korgie | hüvä || n’iit’ettih | pandih skirdah | riihel’l’ä otettih ahettih i puidih || šuurimašta keit’ettih pudruo | a jauhotettih piiraih | piiroat oldih magiet! || kagroa kiis’el’ih kaššettih | kagrazešta roðmušta keit’ettih kiis’el’ie | šüödih pühävoinkela.

Ãîðîõ Ãîðîõ ðâàëè ïîñëå Ñïàñà, òóò îí óæå çðåëûé, âûñîõøèé. Íà÷íóò [ñàìè] åñòü è äåòÿì äàâàòü. Ãîðîõ âûä¸ðãèâàëè [ñî ñòåáëÿìè] è ðàçâåøèâàëè íà ïîäïîðêàõ, ïîïåð¸ê íà ïîäïîðêè êëàäóò æåðäü. À çàòåì äîñóøàò â ðèãå, îáìîëîòÿò è ïîâåþò, ìåðîé çàìåðÿò. ÀÏ: Êàê ìîëîòèëè ãîðîõ? Ãîðîõ ìîëîòèëè öåïàìè, äåðåâÿííûé öåï, ðó÷êà äåðåâÿííàÿ, à áèëî ïðèâÿçàíî ê ðó÷êå êîæàíûì ðåìåøêîì. Äîñóøèâàëè ãîðîõ â ðèãå, à ìîëîòèëè íà ãóìíå. Ïîë [â ãóìíå] ãëèíÿíûé, íà ãëèíÿíîì ïîëó è ìîëîòèëè. Ñîëîìó ïîâÿçûâàëè â ñâÿçêè, ïðèâîçèëè äîìîé è êîðìèëè êîðîâàì. 183

ÀÏ: Êàêóþ åäó ãîòîâèëè èç ãîðîõà? Çàòåì âîçüìóò è ðàçìåëþò ãîðîõ, íàïåêóò ïèðîãîâ, ïåêóò îëàäüè. ß÷ìåíü îáäèðàëè íà êàøó, äîáàâëÿëè â êàøó ãîðîõ è åëè [å¸] â ïîñò. Âàðèëè è òàê, ñóï ãîðîõîâûé. Ó íàñ è ãðå÷èõó ñåÿëè, ãðå÷èõà âûðàñòàëà âûñîêàÿ, õîðîøàÿ. Êîñèëè [å¸], ñêëàäûâàëè â ñêèðäó, íàñàæèâàëè â ðèãó è ìîëîòèëè. Âàðèëè êàøó èç êðóïû, à íà ïèðîãè ãðå÷èõó ìîëîëè. Âêóñíûå áûëè ïèðîãè! Îâñÿíûå âûñåâêè ðàçìà÷èâàëè íà êèñåëü, âàðèëè êèñåëü èç îâñÿíîé çàêâàñêè è åëè ñ ïîñòíûì ìàñëîì.

99. kuin loajittih poruo AP: kuin luajittih poruo? emändä ottaw tuhkat | panow s’ieglah s’ieglow || šiidä ‡ugunah rozvediw vejel’l’ä | l’ükköäw kiwgoah | höän kiehuw kiehuw || kiwgoašta vejän poron | rubien šobie zol’imah | porošša st’iraimah || st’irai‡en kaikki | puðerran i tukkuh panen || talvella tämä | pihalla kannan | uzlah šivon | regüöh panen da jovella l’ähen huuhtomah. AP: poruo ottija pez’ie‡ies’s’ä kül’üh? pöädä pez’imä porolla da©i i‡e | kois’ta otat ved’orkalla i l’ähet kül’üh | šovat | paijat kuivettih | pehmitiin katalkalla | otiin bel’jat | pukšut urahiila kaikiila || šuovattana pez’ie‡emmä kül’üššä i kaikki.

Êàê äåëàëè ù¸ëîê ÀÏ: Êàê äåëàëè ù¸ëîê? Õîçÿéêà âîçüì¸ò çîëó, âûñûïëåò â ðåøåòî [è] ïðîñååò [å¸]. Çàòåì ðàçâåä¸ò âîäîé â ÷óãóíå, çàäâèíåò â ïå÷ü. ×óãóí áóðëèò-áóðëèò. Âûòàùó ù¸ëîê èç ïå÷è, ñòàíó ìûòü ðóáàõè â ù¸ëîêå, ñòèðàòü â ù¸ëîêå. Âûñòèðàþ âñ¸, âûæìó, ñëîæó â êó÷ó. Çèìîé âñ¸ ýòî âûíåñó íà óëèöó, ñâÿæó â óçåë, ïîëîæó íà ñàíêè äà ïîéäó íà ðåêó ïîëîñêàòü. ÀÏ: Ù¸ëîê âû áðàëè è â áàíþ ìûòüñÿ? Ãîëîâó ìûëè ù¸ëîêîì äà è ñàìè [ìûëèñü]. Âîçüì¸øü èç äîìó [ù¸ëîê] âåä¸ðêîì è ïîéä¸øü â áàíþ. Ñîðî÷êè, ðóáàõè âûñîõëè, ñìÿã÷èëà [èõ] êàòàëêîé, âçÿëà [ñ ñîáîé] áåëü¸, ïîðòêè âñåì ìóæèêàì.  ñóááîòó ïîìîåìñÿ â áàíå, [òóò] è âñ¸.

100. jovella huuhtoma [...] šid regüöh panen | jovella i l’ähen || jovella avannon loajin | proluban loajin | ših stupan loajin | huumaren | ka huumaren tämän loajiin || a šiid’e 184

panet täh huumareh — | peðen poal’ikalla höät | huuhon huuhon | šiid humareh i panen || huumarešša peðen poal’ikalla | tolkai‡en tolkai‡en šiel’ | šurvon šurvon heid huumarešša | vejän huuhon || da nämä vejet huumarešta pois’ | toaš lunda panen | toaš huumareh panen | toaš tolkin || tolkin tolkin | šiel’d’ä vejän toašen | kolme kerdoa | n’el’l’än kerran huuhot i valgiet l’ietäh || kod’ih regüöh panet | jovelt©tulet | kod’ih tulet | riputan höät | hüö kül’metäh | šiel’ä n’ed’el’in pijät || kaikki per’t’ih bel’jat tuon | per’t’is’s’ä riputan | hüö kuivetah | šuletah i kaikki. voate kuivaw | šoba kuivaw | šiida otan katalkalla katai‡en | sloðin höät || sloðin tukkuh | sundukkah panen || tulow šuovatta | kül’üh l’ähen | šovan otan | i paijat pukšut otan urohiila kaikiila | bel’jat nämä da kül’üh | pezie‡emmä i kaikki.

Ïîëîñêàëè íà ðåêå [...] Ïîòîì [áåëü¸] ñëîæó íà ñàíêè, èäó íà ðåêó. Íà ðåêå ñäåëàþ ïðîðóáü, ïðîðóáü ñäåëàþ è òóò [æå] âûåìêó [âî ëüäó] ñäåëàþ, ÿìêó. Ýòî óãëóáëåíèå âîò ñäåëàþ, çàòåì â çòó [ÿìêó] è êëàäó áåëü¸, êè÷èãîé òîëêý åãî, ïîëîùó-ïîëîùó, [ñíîâà] â ñòóïó è ïîëîæó, òîëêý â ñòóïå êè÷èãîé. Òîëêýòîëêý òàì [áåëü¸], âûêîëà÷èâàþ-âûêîëà÷èâàþ åãî â ÿìêå, âûòàùó [èç íå¸], ïðîïîëîùó. Äà, ýòó [ãðÿçíóþ] âîäó èç ÿìêè âû÷åðïàþ ïðî÷ü, îïÿòü ïîëîæó [òóäà] ñíåãó. Ñíîâà ïîëîæó [â ÿìêó] áåëü¸, îïÿòü òîëêý-òîëêý, ñíîâà âûòàùó îòòóäà. Òðè ðàçà [âûêîëà÷èâàþ], íà ÷åòâeðòûé ðàç âûïîëîùåøü, [áåëü¸] ÷èñòîå áóäåò. Íà ñàíêè ñëîæèøü, ñ ðåêè äîìîé ïðèåäåøü, ïðèä¸øü äîìîé, ïîâåñèøü áåëü¸. Îíî ïðîì¸ðçíåò [íà ìîðîçå], íåäåëþ òàì [íà óëèöå] è äåðæèøü. Ïðèíåñó [çàòåì] âñ¸ áåëü¸ äîìîé, ðàçâåøó äîìà; îíî îòòàåò, âûñîõíåò è âñ¸ [â ïîðÿäêå]. Áåëü¸ âûñîõíåò, ñîðî÷êà âûñîõíåò, âîçüìó êàòàëêîé è ðàñêàòàþ. Ñîáåðó èõ, ñëîæó â ñòîïó (‘â êó÷ó’), â ñóíäóê è óáåðó. Ñóááîòà ïîäîéä¸ò, ïîéäó â áàíþ, âîçüìó ñîðî÷êó è âñåì ìóæèêàì ðóáàõè, ïîðòêè. Âñ¸ ýòî áåëü¸ [ïðèãîòîâëþ] — äà â áàíþ. Âûìîåìñÿ è [íà ýòîì] âñ¸.

101. mil’l’ä püwvetäh kaloa AP: šano | kuin püwvet’t’ih kalua? jovella ol’i brodn’ikka | brodn’ikalla l’ähemmä kahen || brodn’ikka l’evie | kaikki ka poikki jovešta | rospust’imma || üks’i üheštä rannašta | täštä poal’ikašta pidäw | a toin’e | mie toizešta kül’l’eštä | ka poikki i brod’it || a šiel’©l’iew | tämä kormuška moin’e | ommeldu brodašša | kalat šinne©i männäh | ka matkoat täl’l’ä | jogie müö | a kala šinne n’iin©i mänöw || a šid kuin | proijit šuurda paloa | pois’ jovešta | ber’ogalla vejät tämän ton’an || 185

kalat träs’s’it | on©n’in träs’s’it | eij©ol n’in toaš l’ähet || ka brod’it brodn’ikalla | brod’it | tuot kalat kod’ih. AP: a müt’üš brodn’ikka on? a tämä | t’üöštä n’ieglottu | n’ieglottu brodn’ikka || merdoih tavotellah | merrat on | daa | keðällä || a talvella loajitah raidazešta vi‡ašta merrat | s’eiz’attah || ka avannon loajitah | avandon laškow i ðe kala mänöw šinne | kül’l’iin hänen poal’ikanke avandoh || a šiel’ä viel’ keššeššä on gorl²ška | kalalla šiel’d©ei šoa uid’ie järel’d’ih || a tois’pöänä ka mänöw izändä kaloa vaš | toaš merran noštaw | on popod’in || merrašta träs’s’iw ber’ogalla nämi kalat | da sumkah da kod’ih tuow || a merran järelläh avandoh s’eiz’attaw | tois’pöän toaš mänövi | ka n’iin. AP: nuotalla lotkista püwvet’äh? da | ka jo r²bakat | nämä nastojaššoit | da || ka kahen | kakši lotkoa | üks’i lotka täl’l’ä puolella | a toin’e toizella | a männäh s’et’at keššeššä || ka©i püwvetäh kaloa | issutah i‡eh lotkissa | a toin’©istuw | naprawl’aªit | a toin’e näidä pidäw | nuottoa tädä. AP: a nuotta on šuwri? šuur’i! | mis’s’ä | i talvella toðe püwvetäh || ka avannot loajitah | avandoh laškietah da©i ton’oa i vejetäh kalan’iekat. AP: a kuin azruamella pis’s’et’äh? a azroamella on piit | tämä loajittu moin’e azroan poal’ikkah || ka©i ka‡‡ow mis’s’ä kaloa on | i pis’täw hawgiloja | a hienoz’ie ei šoa || ka hawvit da jäz’it | ka nämä l’eššit || üht’enä vuodena ol’i äijä kevöäl’l’ä | jöä jovelda l’äksi | i ka tämän nägözet jäz’it! || ka käz’ipuol’iskoh pannah što lapšie | da©i ribawtettih kod’ih | ka mejän jovella äijän šoadih || a me‡‡öä ajettih | hirren pöäl’l’ä istuw miwn vel’l’i | otti da pis’ti©i kodih toi jäz’in | što lapšen || šuur’i l’evie | ka ol’i kaloa | äijän šoadih šilloin. AP: a talvella purahanke? a purahankela avannon loajitah | šinne merran laškietah | da merdoih || n’ieglottu merrat kezrättü ka | on loajittu toagiet i harvat | harvemmat što järie kala | ðe ei uiji || a hienombi n’in hienomat nämä | merrat | merdoih t’avoteldih. AP: a lapšet mil’l’ püwvet’t’ih kalua? a lapšet ongizella | ka ongin loajitah | kl’ukkazen šinne pannah | poal’ikka pit’kä | ongi || da šivotah šätän täh krju‡kah | kala tulow | hfat’t’iw šätän i ðe©i popadiw || ongizen d’ernai | kala rippuw | ðivo otti ber’ogalla loi || a höän znai kizoaw | šidä©i ka‡o što jogeh ko‡ahtaw || a kala jovešša ko‡‡iw kizoaw | konða päivä hüvä i päivän’e.

186

×åì ëîâÿò ðûáó ÀÏ: Ðàññêàæè, êàê ëîâèëè ðûáó? Äëÿ ðå÷íîé ëîâëè áûë áðåäåíü, áðåäíåì ëîâèòü èä¸ì âäâîåì. Áðåäåíü — øèðîêèé, ðàñïóñòèì âîò ïîïåð¸ê âñåé ðåêè, îäèí äåðæèò çà îäèí êðàé, çà ýòó ïàëêó, à äðóãîé, [õîòü] ÿ, — ñ äðóãîãî áîêó. Âîò [ïîïåð¸ê] ðåêè è áðîäèøü. À òàì, [â ñåðåäèíå], â áðåäíå íàïîäîáèå ìîòíè, ðûáà òóäà è çàõîäèò. Âîò ïðîõîäèøü ýòèì [áðåäíåì] ïî ðåêå, à ðûáà òàê òóäà [â ìîòíþ] è çàõîäèò. Çàòåì êàê ïðîéä¸øü áîëüøîé ó÷àñòîê, âûòàùèøü èç ðåêè íà áåðåã ýòîò óëîâ, âûòðÿõíåøü ðûáó; êîëè åñòü [ðûáà], òàê âûòðÿõíåøü, íåò — ïîéä¸øü äàëüøå. Âîò è áðåä¸øü ñ áðåäíåì, ïîáðîäèøü, ïðèíåñ¸øü ðûáó äîìîé. ÀÏ: À áðåäåíü êàêîé? À îí ñâÿçàí èç âîëîêíà, áðåäåíü âÿçàëè. Ëåòîì åù¸ ëîâÿò âåðøàìè, èìåþòñÿ âåðøè. Äà. À çèìîé âåðøè äåëàþò èç èâîâîãî ïðóòà, ñòàâÿò [èõ]: ñäåëàþò ïðîðóáü, â ïðîðóáü è îïóñòÿò, ðûáà òóäà è çàõîäèò. Ñòàâÿò å¸ â ïðîðóáü ñ ïàëêîé íàèñêîñîê, à òàì âíóòðè åù¸ ãîðëîâèíà, ÷åðåç êîòîðóþ ðûáå îáðàòíî íå óéòè. Õîçÿèí íà äðóãîé äåíü ïîéä¸ò çà ðûáîé, ñíîâà âûòàùèò âåðøó. Åñëè ïîïàëî [ñêîëüêî-òî], îí âûòðÿñåò ýòó ðûáó íà áåðåãó, [ïîëîæèò] â ñóìêó äà äîìîé è ïðèíåñ¸ò. À âåðøó ñíîâà îïóñòèò â ïðîðóáü, íà äðóãîé äåíü îïÿòü èä¸ò. Âîò òàê. ÀÏ: Íåâîäîì ëîâÿò ñ ëîäîê? Äà. Ýòî óæå íàñòîÿùèå ðûáàêè. Âäâî¸ì, äâå ëîäêè ó íèõ: îäíà ëîäêà íà ýòîé ñòîðîíå, à âòîðàÿ — íà äðóãîé, íåâîä æå (‘ñåòè’) èä¸ò ïîñðåäè. Òàê è ëîâÿò ðûáó, ñàìè æå ñèäÿò â ëîäêàõ. Îäèí ñèäèò, ïðàâèò [âåñëîì], à âòîðîé äåðæèò ýòîò íåâîä. ÀÏ: À íåâîä áîëüøîé? Áoëüøîé! À ãäå-òî è çèìîé ëîâÿò [íåâîäîì]: ñäåëàþò âîò òàê ïðîðóáü, â ïðîðóáü è îïóñòÿò [åãî], à ïîòîì ðûáàêè òÿíóò çàëîâ. ÀÏ: À êàê áüþò [ðûáó] îñòðîãîé? À ó îñòðîãè — çóáöû, îñòðîãà íàñàæåíà ê ïàëêå. Âîò [ðûáàê] è ñìîòðèò, ãäå ðûáà, [ýòîé] îñòðîãîé è áü¸ò ùóê. À ìåëêóþ ðûáó íå äîñòàòü, âîò ùóêè äà ÿçè, äà ýòè — ëåùè.  îäèí ãîä âåñíîé áûëî ìíîãî [ÿçåé]. ˸ä ñ ðåêè ñîø¸ë, è âîò òàêèå ÿçè! Âîò íà ðóêó ïîäõâàòÿò, ÷òî ðåá¸íêà, è âîëîêóò äîìîé. Íà íàøåé ðåêå òàê ìíîãî äîáûâàëè. Ëåñ [òîãäà] ñïëàâëÿëè; à ìîé áðàò ñèäèò íà áðåâíå, âçÿë äà è òêíóë ÿçÿ è ïðèí¸ñ äîìîé, ÷òî ðåá¸íêà. Áîëüøàÿ, øèðîêàÿ [ðûáèíà]. Íó è áûëî ðûáû! Ìíîãî äîáûâàëè òîãäà. ÀÏ: À çèìîé ñ ïåøí¸é [çà ðûáîé]? Ïðîðóáü ñäåëàþò ïåøí¸é, òóäà ìåð¸æó è îïóñòÿò. Äà. Ìåð¸æàìè [ëîâèëè], ìåð¸æè ñâÿçàííûå, [íèòêè] ñó÷¸íûå. Ñäåëàíû îíè ìåëêîÿ÷åéíûå è êðóïíîÿ÷åéíûå; ïîðåæå — äëÿ êðóïíîé ðûáû, òà óæå íå óéä¸ò. À êîëè [ðûáà] ïîìåëü÷å, òàê ýòè ìåð¸æè ñ ìåëêîé ÿ÷å¸é (‘ïî÷àùå’). Ëîâèëè è ìåð¸æàìè. ÀÏ: À äåòè ÷åì ëîâèëè ðûáó? 187

À äåòè — óäî÷êîé: ñäåëàþò óäèëèùå, ïðèêðåïÿò òóäà êðþ÷îê. Óäèëèùå — äëèííàÿ [ãèáêàÿ] ïàëêà. Íà ýòîò êðþ÷îê íàñàäÿò äîæäåâîãî ÷åðâÿ: ðûáà ïîäîéä¸ò, ñõâàòèò ÷åðâÿ è [òóò] æå ïîïàä¸òñÿ. Óäî÷êó ä¸ðíóë: ðûáà ïîâèñëà. Áûñòðåíüêî áðîñèë íà áåðåã, à îíà âñ¸ åù¸ òðåïåùåò, òîãî è ãëÿäè, ÷òî â ðåêó ñïðûãíåò. Êîãäà ñîëíöå è õîðîøàÿ ïîãîäà, ðûáà â ðåêå ïëþõàåò, èãðàåò.

102. paimenda palkkoaw kül’ä AP: kuin en’n’ein palkattih paimenda? paimenda palkkoaw kül’ä || ka proidiw pühäkeški | tulow š u u r ’ i pühä | kül’äššä rahvaš keräüvütäh enðimäs’argena || röäd’ie‡etäh | äijägo paimenella l’eibänä | äijägo rahana || enämmän palkattih kedä jo t’iijetäh || l’iew j ü r g i | paimen jo palkkoa‡en | ðiivtan ajetah peldoh | jumalazenkela | i paimen kaikki || kaiken ðiivtan ajetah virvoinke a naroda krugom ðiivattoa | jumalazenke | jumalan’e j ü r g i šüöttäjä paimenella käz’is’s’ä || s’ieglah s’eiz’tettu | ka n’in s’ieglah | olgupöäh upr’iw | tämänke j ü r g i šüöttäjänkela ophot kolme kerdoa proid’iw || oigiešša kö䚚ä kirveš | üht’eh ka | n’el’l’ä kerdoa rist’ih rast’ih | kuin tulow toizeh kohtah | toaš painoa‡ow toaš prorubl’ajit moah || a naroda | kierdäw kaikki krugom | ophot | a šiidä kolme kerdoa proid’iw | ammutah! | ðiivtan i laškietah || kaikin šil’mie ris’s’itäh | ðiivatta l’äks’i! virvat annetah lapšiila | a hüö männäh jovella da laškietah vedeh. AP: pid’i mahtua paimendua? daa | kun paimen mahtaw | hänel’l’ä kaikki mänöw blaho || ših varoin höän ottaw t’iedäjäl’dä otpuskan | ol’i ðem©moizie akkoja || paimendoa auttaw me‡änªizändä | hukka šilloin ei košše karjoa || illalla paimen šoittaw bremoh | nu l’ehmät matatah jäl’l’ekkäh kod’ih.

Äåðåâíÿ íàíèìàåò ïàñòóõà ÀÏ: Êàê ïðåæäå íàíèìàëè ïàñòóõà? Ïàñòóõà íàíèìàåò äåðåâíÿ. Ìÿñîåä êàê ïðîéä¸ò, íàñòóïèò Âåëèêèé ïîñò, â ïîíåäåëüíèê íàðîä ñîáåð¸òñÿ â äåðåâíå, ðÿäÿòñÿ: ñêîëüêî [ïëàòèòü] ïàñòóõó õëåáîì, ñêîëüêî — äåíüãàìè. ×àùå (‘áîëüøå’) íàíèìàëè [òîãî], êîãî óæå çíàþò. Åãîðèé íàñòóïèò, ïàñòóõ óæå íàíÿò. Ïðèãîíÿò ñêîòèíó â ïîëå, ïàñòóõ [æå] âñ¸ ñ èêîíîé, âåñü ñêîò ïðèãîíÿò ñ âåðáî÷êàìè, è íàðîä [ñòîèò] âîêðóã æèâîòíûõ, ïàñòóõ — ñ èêîíîé, â ðóêàõ ó ïàñòóõà îáðàçîê Åãîðèÿ-çàñòóïíèêà.  ðåøåòî [èêîíà] ïîñòàâëåíà, âîò òàê, â ðåøåòî. Óïð¸ò [èêîíó] î ïëå÷î è ñ ýòèì Åãîðèåì-çàñòóïíèêîì òðè ðàçà îáîéä¸ò [ñòàäî]. Òîïîð [ó íåãî] â ïðàâîé ðóêå: â îäíîì [ìåñòå] ÷åòûðå ðàçà êðåñò188

íàêðåñò ÷åðòèò, â äðóãîå ìåñòî ïðîéä¸ò, îïÿòü íàãí¸òñÿ, ñíîâà ðóáèò [òîïîðîì] çåìëþ; îáîéä¸ò [òàê] âñ¸ [ñòàäî] êðóãîì, òðè ðàçà ïðîéä¸ò, à [êòîëèáî] èç ëþäåé — ïàëüí¸ò! Ñêîòèíó è âûïóñòÿò; âñå êðåñòÿòñÿ: ñêîò âûïóùåí! Âåðáó îòäàäóò äåòÿì, îíè èäóò íà ðåêó è ïóñòÿò [âåòî÷êè] ïî âîäå (‘â âîäó’). ÀÏ: Íàäî áûëî óìåòü ïàñòè? Äà. Êîëü ïàñòóõ óìååò, òàê ó íåãî âñ¸ áëàãîïîëó÷íî. Äëÿ ýòîãî îí áåð¸ò ó êîëäóíà [çàãîâîð]-îòïóñê. Òàêèå [çíàþùèå] ñòàðóõè áûëè. Ëåñîâèê ïîìîãàåò ïàñòè: òîãäà âîëê íå òðîíåò ñòàäî. Âå÷åðîì ïàñòóõ çàèãðàåò â ðîæîê, è êîðîâû äðóã çà äðóæêîé èäóò äîìîé.

103. me‡‡ä pidäw ðiivattoa AP: šanotah | me‡‡ä pid’äw ðiivattua? da | on me‡‡äªizändä i moan izändä on || i ðiivtalla izändä on | sohran’aªit || kun pahalla jäl’l’el’l’ä l’äks’i | popad’i | pahašta jäl’l’eštä ken mahtah | ðeh mänet | popros’iš kuot’t’elow || peldoh tämän l’eibäpalan viet’ | verjin tagoakši | oigiella puolella panet | a šiid ðiivtan ka©i laškow pahalda jäl’l’el’dä || l’ähet e‡‡imäh i l’öüvät’ || kaikkie ol’i | kun’i gor’oa eij©ow a gor’a tulow | n’in kaikki l’öüvät || j u m a l a n l’öüvät i voroðein l’öüvät | a t䚚ä pahašta jäl’gie pahutta eij©ow | nagolo j u m a l o a pros’s’it || ka pahašta jäl’l’eštä mie kuul’iin kuin lugiettih | mahtoa ðe©en maha || kävel’iin | meil’©ol’i vaða kadon. AP: šano | kuin? ka ol’i vaðan’e kadon | kuot’t’el’ima | män’iin | k a r ’ i e l a n n o v i k a š š a muðikka pahašta jäl’l’eštä || ka kuot’t’el’i | tul’iin peldoh män’iin | l’eivän vein | tois’pöänä l’öüdimä || vijd’i | i‡e i‡e tul’i || ka t䚚ä pellošša ka.

Ëåøèé äåðæèò ñêîòèíó ÀÏ: Ãîâîðÿò, ëåøèé (‘ëåñ’) äåðæèò ñêîòèíó? Äà. Åñòü õîçÿèí ëåñà, è õîçÿèí çåìëè ñóùåñòâóåò. È ó æèâîòèíû åñòü õîçÿèí. Êàê íà ñëåä ëåøåãî (‘ïëîõîé ñëåä’) [ñêîòèíà] ïîïàëà, óãîäèëà, èäóò ê òîìó, êòî óìååò [çàãîâàðèâàòü] îò äóðíîãî ñëåäà. Ïîïðîñèøü, òàê ïîâîðîæèò: â ïîëå îòíåñ¸øü ýòîò êóñîê õëåáà, ïîëîæèøü çà âîðîòà ïî ïðàâóþ ñòîðîíó, çàòåì è îòïóñòèò æèâîòèíó ñî ñëåäà ëåøåãî. Ïîéä¸øü èñêàòü è íàéä¸øü [å¸]. Âñÿêîå ñëó÷àëîñü. Ïîêà ãîðÿ íåò — à êàê ãîðå ïîäîéä¸ò, òàê âñ¸ íàéä¸òñÿ: è Áîãà âñïîìíèøü (‘íàéä¸øü’), è âîðîæåéêó îòûùåøü. À îò ýòîé [âîðîæáû], îò äóðíîãî ñëåäà, — íåò õóäà: Áîãà âñ¸ ïðîñèøü [ïîìî÷ü]. ß ñëûøàëà, êàê ÷èòàëè [ìîëèòâó] îò ñëåäà ëåøåãî, íî óìåòü — íå óìåþ. ß õîäèëà [ê âîðîæåå], òåë¸íîê ó íàñ ïðîïàë. ÀÏ: Ðàññêàæè, êàê áûëî? 189

Òåë¸íîê ïðîïàë, òàê ïîâîðîæèëè. ß ñõîäèëà: â Êàðåëüñêèõ Íîâèêàõ ìóæèê âîðîæèë îò ñëåäà ëåøåãî. Âåðíóëàñü, ñõîäèëà â ïîëå, õëåá îòíåñëà, íà äðóãîé äåíü [è] íàøëè, ïîÿâèëñÿ [òåë¸íîê], ñàì ïðèø¸ë. Âîò íà ýòîì ïîëå.

104. n’ieglomma alaz’ie AP: kuin alaz’ie n’ieglotah? alaz’ie n’ieglotah viijel’l’ä n’ieglalla | viiz’i n’iegloa || tämä villašta kezröät | täd kerdoat | šidä peðet | peðet hänen | kuivatat || šiidä©i n’ieglot | kerdoat kakšikerdan’e rihma. AP: a mis’t’ä koh zavod’it? zavodit ül’öhöädä | zavoduš | a šormiloih loppu | što alaz’ie to©i noskoa i lopet n’okkah || a šel’gämeh n’üt pannah i tois’ta rihmoa | ruškieda da s’in’is’ta. AP: n’ieglotahgo ühel’l’ä n’ieglalla? kuimboa! | iel’l’ä n’ieglottih luuhizella al’i vaškizella n’ieglalla | per䚚ä ol’i loukkon’e || nämä alazet l’ietäh lujemmat da©i l’ämbimemmät || n’iegloma iel’l’ä ühel’l’ä n’ieglalla i šukkoa || a talvella pakkaz’illa muðikat me‡‡äh pandih nahkaz’ie kindahie | köät ei kül’mettü.

Âÿçàëè ðóêàâèöû ÀÏ: Êàê âÿæóò âàðåæêè? Ðóêàâèöû âÿæóò ïÿòüþ ñïèöàìè, [áåðóò] ïÿòü ñïèö. Ýòó [ïðÿæó] ñïðÿä¸øü èç øåðñòè, ññó÷èøü å¸, çàòåì âûìîåøü. Âûìîåøü å¸, âûñóøèøü, ïîòîì è ñâÿæåøü. Ññó÷èøü [ïðÿæó], íèòêà äâîéíàÿ. ÀÏ: À ñ êàêîãî ìåñòà íà÷í¸øü [âÿçàòü]? Ñâåðõó íà÷í¸øü, íà÷àëî [ñ ðåçèíêè], à êîí÷àåòñÿ — ê ïàëüöàì; ÷òî âàðåæêè, òî è íîñêè [îäèíàêîâî] êîí÷èøü ìûñêîì. À òûëüíóþ ñòîðîíó òåïåðü âÿæóò èç äðóãîé íèòêè, [áåðóò] êðàñíóþ äà ñèíþþ. ÀÏ: Âÿæóò ëè [âàðåæêè] îäíîé èãëîé? Êàê æå!  ñòàðèíó âÿçàëè êîñòÿíîé èëè ìåäíîé èãëîé, â [òóïîì] êîíöå áûëî óøêî. Ýòè ðóêàâèöû áóäóò ïðî÷íåå è òåïëåå. Ïðåæäå ìû âÿçàëè îäíîé èãëîé è ÷óëêè. À ìóæ÷èíû çèìîé â ìîðîçû íàäåâàëè êîæàíûå [ðàáî÷èå] ðóêàâèöû, [â íèõ] ðóêè íå ì¸ðçëè.

105. loapot’it pagloinkela AP: keðäl’l’ä kengie‡et’t’ih luapot’t’iloih? da | hattarat hattarat kengiw muðikka pelvahizet | i pukšun’e pelvahin’e || a loapot’ilois’s’a | n’ämä | paglat r’em’onnoit | nahkazet loajittu | kaidazet || 190

muðikka ka kengiw i l’ähtöw poašn’alla || i keðäl’l’ä | loapot’it loadiw toš kost²iganke n’iineštä | kengiw jalgoih || tämä i naizet n’iiðeš hattaroja kengiw | loapot’iloja pidimä. AP: a šano | mit’t’ünäzet oldih paglat? pagla pelvahin’e | al’i täštä | pelvahašta ladviezešta || kuvottuna | rihmanke kezröä‡i || jalgah kuvot paglat i kengie‡e. AP: a kuin kuvottih? a luot | snujoš || luot | luot hänen | a šidä rihman kerdoat || kerrattu štob©ois’ | kerdoat hänen i šidä tämän kuvot || labien’e on | täd osnujoš | otat©i kuvot. AP: a mon’igo rihmua pid’i ottua? rihmoa kümmenen kakši | poaraz’iin | l’iew dvenaccet par | poparno || p¹t’ät pit’ät | per’t’in pituot || a alah panet punottuna | pl’et’ittün’ä alah | a šidä kuvottuna ül’äh || polveh šoa i köär’iw | loapot’in kengit | i polveh šoa paglat. AP: ül’ähänä šivot? da©i šivot || i l’ähet i hüvä | keðäl’l’ä äijäl’di hüvä | kebie || a talvella šargazet šukat da hattarat | pelvahizet.

Ëàïòè ñ îáîðàìè ÀÏ: Ëåòîì îáóâàëèñü â ëàïòè? Äà. Ìóæèê çàâåðí¸ò õîëùîâûå (‘ëüíÿíûå’) îíó÷è (‘ïîðòÿíêè’) [íà íîãè] è [íàäåíåò] õîëùîâûå ïîðòêè. À â ëàïòÿõ ïðèäåëàíû ðåìåííûå îáîðû, [îíè] êîæàíûå, óçåíüêèå. Ìóæèê âîò è îáóåò ëàïòè è èä¸ò íà ïàøíþ. Ëàïòè ñïëåò¸ò ñ êî÷åäûêîì èç ëèïîâîé êîðû (‘èç ëèïû’), ëåòîì è îáóåò íà íîãè. Íó è ìû, æåíùèíû, òàêæå íîñèëè ëàïòè, çàâåðí¸øü [òîæå] îíó÷è. ÀÏ: Ðàññêàæè, à êàêèå îáîðû áûëè? Îáîðà [áûâàëà] è ëüíÿíàÿ, èç ðàñ÷¸ñàííîãî âîëîêíà ñïðÿäåíà íèòêà è ñîòêàíà. Ñîòê¸øü íà ëàïòè (‘íà íîãè’) îáîðû — âîò è îáóâàéñÿ. ÀÏ: À êàê òêàëè [îáîðû]? Îñíó¸øü [ñíà÷àëà], îñíó¸øü å¸ ïî äëèíå, à çàòåì ññó÷èøü ïðÿæó; íàäî, ÷òîáû [íèòêà] áûëà ñó÷¸íàÿ, ññó÷èøü å¸, à çàòåì çòó [îáîðó] è ñîòê¸øü. Ëîïàòî÷êà [äëÿ ýòîãî] èìååòñÿ, à êàê îñíó¸øü, âîçüì¸øü è ñîòê¸øü. ÀÏ: Ñêîëüêî íèòî÷åê íóæíî áûëî áðàòü? Äâåíàäöàòü íèòî÷åê, ïàðàìè, ïîëó÷àåòñÿ äâåíàäöàòü ïàð, ïîïàðíî [áåð¸øü]. Äëèííûå-äëèííûå [íèòêè], äëèíîé ñ èçáó. Âíèç ïîäëîæèøü ïåðåâèòûå, ñ ïåòåëüêàìè (‘ïåðåïëåò¸ííûå’) [íèòêè], à ïîòîì óæå ïî íèì (‘ïîâåðõ’) è òê¸øü. Äî êîëåíà çàâåðí¸øü [îíó÷è], îáóåøü ëàïîòü è äî êîëåíà ïåðåïëåò¸øü [íîãè] îáîðàìè. ÀÏ: Íàâåðõó çàâÿæåøü? Äà, çàâÿæåøü è ïîéä¸øü, ëåãêî è [õîäèòü]. Ëåòîì î÷åíü õîðîøî [â ëàïòÿõ], ëåãêî. À çèìîé [íà íîãàõ] øåðñòÿíûå ÷óëêè äà õîëùîâûå ïîðòÿíêè. 191

106. punoma nuoroa AP: šano n’üttenä | mis’t’ä punottih nuorua | kuin punottih? muðikka koabieda kezröäw tädä | kl’ukkazella || a šidä hänen panow keräl’l’ä | ker’iew | keräl’l’ä ker’iew || kerät šuuret | kolmiin bur‡oin || keräštä ker’iew i nuoran osnujot | tämä luow | nuoran luow kolme ton’oa || kolmiin rihmoin panow üht’eh ton’ah || a šidä toizeh kolme | toizeh panow kolme ton’oa | rihmoa! | kolmandeh ton’ah panow toašena | a šidä panow täh | šidow šebävi‡‡ah. AP: regeh? reješšä on loajittu moin’e luadan’e loukonkela | a laudazešša kolme rup‡oa || kolmeh rup‡ah panow tädä | nämä rihmat | ka n’iin kolmeh rup‡ah || a ierdä päin | muðikka izändä ka püörittäw! | puuhun’e loajittu | vertulofka || nu püörittäw täl’l’ä | punow || n’okat nuorašša šidow höät || šidow | nuora i l’iew | i kaikki. AP: a mis’t’ä punottih | kuabiešta? koabiešta | koabiešta punottih i kezrättih | ol’i i l’iinašta punottih i laškiettih ka nuoroa | ka täh || ton’a ka | höän n’iin©i mänöw mänöw n’äidä laudaz’ie müö | n’okkah šoa | n’okkah šoa i mänöw | i loppie‡ow. AP: n’iin ühüt’äh? ühütäh i kaikki! || a šiidä püörähüttäw tämän n’okan | uzlalleh šidow | a jäl’geh otaw höät rozber’iw || n’okan zakr’eppiw ombelow n’ieglalla | da | štob©ei rii‡‡awduis’. AP: mih varoin nuorua luajittih? a nuoroa loajittih | halguo vedöä | me‡‡öä || l’ähtöw hebozella | nuoran ottaw i‡enkel’e | rejen ladjoaw i l’ähtöw | šidow hänen täl’l’ä nuoralla | i kod’ih tuow halguo || heinäh l’ähties’s’ä | hebozen val’l’aštah jesl’i | toð tämä nuora || kolmeh kerdah püörähütäh tädä reještä | nat’an’itah | i l’ähtietäh hebozella toaš kod’ih | heininkel’ä.

Âèëè âåð¸âêè ÀÏ: Òåïåðü ðàññêàæè, èç ÷åãî âèëè âåð¸âêè, êàê âèëè? Ìóæèê ñïðÿä¸ò ïàêëþ íà ìóòîâêó (‘êëþêó’), à ïîòîì ïðÿæó ñìîòàåò â êëóáêè.  êëóáêè ñìîòàåò, áîëüøèå êëóáêè, ïî òðè [òàêèõ] ìóòîâêè. Ñ êëóáêà [ïðÿæó] ðàçìîòàåò è îñíó¸ò âåð¸âêó, îñíó¸ò [íà] âåð¸âêó òðè ïðÿäè. Íà ïðÿäü ïðîòÿíåò (‘ïîëîæèò’) ïî òðè íèòêè, çàòåì â äðóãóþ — òðè, âî âòîðóþ ïðîòÿíåò òðè íèòêè.  òðåòüþ ïðÿäü îïÿòü ïîëîæèò òðè. À çàòåì ïðÿäè [âäåíåò] â ýòó [ïëàøêó], ïðèâÿæåò ê ãîëîâêå [äðîâíåé]. ÀÏ: Ê äðîâíÿì? Ê äðîâíÿì ïðèäåëàíà òàêàÿ ïëàøêà ñ îòâåðñòèåì [äëÿ ðó÷êè], è íà ïëàøêå — òðè âûåìêè. Âëîæàò ýòè ïðÿäè (‘íèòêè’) â òðè âûåìêè, âîò òàê, â òðè 192

âûåìêè. À ñïåðåäè ìóæèê, õîçÿèí âîò è ñêðó÷èâàåò [ïðÿäè]. Ñäåëàí äåðåâÿííûé âåðòëþã, íó, ýòèì è ñêðó÷èâàåò, âü¸ò [âåð¸âêó]. Êîíöû ó âåð¸âêè çàâÿæåò, çàâÿæåò — âåð¸âêà è ãîòîâà. Âîò è âñ¸. ÀÏ: À èç ÷åãî âèëè [âåð¸âêè], èç ïàêëè? Èç ïàêëè, ïðÿëè ïàêëþ è âèëè. Èç êîíîïëè òîæå âèëè è ñêðó÷èâàëè âåð¸âêè íà ýòîì âîò [âåðòëþãå]. Ïðÿäü, îíà òàê è èä¸ò-èä¸ò ïî ýòèì ïëàøêàì äî êîíöà, äîéä¸ò äî êîíöà è êîí÷èòñÿ. ÀÏ: Òàê ïðÿäè ñîåäèíÿòñÿ? Ñîåäèíÿòñÿ — è âñ¸! À ïîòîì ìóæèê ñêðóòèò ýòîò êîíåö, ñâÿæåò óçëîì. Ïîñëå âîçüì¸ò âåð¸âêó, ðàçìîòàåò å¸, à êîíåö çàêðåïèò, çàøü¸ò èãëîé, ÷òîáû íå ðàñïóñêàëñÿ. ÀÏ: Äëÿ ÷åãî äåëàëè âåð¸âêè? Âåð¸âêè äåëàëè, [÷òîáû] ëåñ, äðîâà âîçèòü. Õîçÿèí ïîåäåò íà ëîøàäè, ñ ñîáîé âåð¸âêó âîçüì¸ò, ñëîæèò âîç è ïîåäåò, óâÿæåò åãî ýòîé âåð¸âêîé, äîìîé è ïðèâåç¸ò äðîâà. Êîãäà îòïðàâÿòñÿ çà ñåíîì è çàïðÿãàþò ëîøàäü, òîæå [áåðóò] âåð¸âêó. Íà òðè ðàçà ñêðóòÿò å¸ íà âîçó, íàòÿíóò è ïîåäóò îïÿòü íà ëîøàäè ñ ñåíîì äîìîé.

107. ut’uuma tartu šel’gä zabool’i | ut’uuma tartu miuh || «mie pis’s’än šilma kerran | šie pis’s’ät milma kerran | a mie šilma kahi‡‡i». AP: aa | n’in šie kehªollow l’äks’iit? daa | «mie kahi‡‡i šilma || šie milma kahi‡‡i | a mie kolmi‡‡i || šie milma kolmi‡‡i | a mie šilma n’el’l’i‡‡i». AP: a mis’s’ä hiän t’ämän šiwla ruado? a künnükšel’l’ä värttinöil’ä pis’täw | šel’ga ül’äh | a va‡oin künnükšel’l’ä || milma ruvettih voroðimah | l’e‡‡imäh || ühekšän värttinöä | värttinät tukkuzellah da©i rubei | «mie šilma kerran pis’s’än [...] | a mie šilma kahi‡‡i || šie milma kahi‡‡i | a mie šilma kolmi‡‡i | kolmi‡‡i || šie milma kolmi‡‡i | a mie šilma n’el’l’i‡‡i || šie milma n’el’l’i‡‡i | a mie viiz’i‡‡i || šie milma viiz’i‡‡i | a mie šei‡‡ime‡‡i šiun || šie miun šei‡‡ime‡‡i | a mie kahekši‡‡i | kahekšan pis’s’än šiun || a šie milma kahekšan | a mie šilma ühekšän» | ka©i kaikki! AP: nu©i kuin? paren’i | obl’eg‡ilo || t’ämä akka | sus’etka ka || pahutta e©jol | slu‡ai l’iew | n’in ka pis’täw i zavod’iw ka täštä kohašta i krugom olgpöäštä | kaglašta toizeh kül’geh šoat || kušta zavod’i | ših©i tulow i loppu. AP: viel’ä mit’t’ünäz’is’t’ä kibuloista awtto? on kaikkie | kül’vetti kül’ün l’ämmität | kül’üh l’ähet || a ona vedeh šöpöttäw | vaššan panow vejen pöäl’l’ä i šöpöttäw || a šidä l’öül’üö luow | tädä vet’t’ä i šilma kül’vettäw | ka kolme kül’üö || moðet üheššä kül’üšša sproavie | prokur’iw kül’ün | šiun kül’vettäw || šiid’ toiz’i‡‡i vejen pöäl’l’ä 193

lugow lugow | toiz’i‡‡i kolmanði‡‡i | üheššä kül’üššä miun kül’vetti || proid’i | kebiembi l’ieni. AP: a mi kivis’t’i? kivis’ti jalga | ol’i ei šoanun kävel’l’ä | kävel’l’ä ei šoanun || täštä n’ikonða ei pie haukkuo | a kaikki on hüvüš | pahutta eij©ole. AP: b²vajet i lapšilla awttaw? awttaw | viel’ä kuin awtetah n’in road’i! || viel’ä t’ervehüttä min mol’it da kaikki | da pros’iš. AP: lapšie toðe kül’vet’et’t’ih? kül’vet’ettih üönitušta ka | ot no‡n’ici | kül’vet’ettih || a ka griiz’i | torokkanan järveštä l’öüvetäh i laškieh n’aballa || meil’ä ol’i s’iz’ärel’l’ä | pienel’l’ä || laški | pur’i! hiän vain vingahti | kuin torokkana pur’i | i uid’i pois’ || a müö pihalla i loimma || vet’ proid’i! | ka torokkana on. AP: a torokkana on šuwri? eij©ole šuur’i | ka tämän šuurehuš | puol’i šormie || što šittapörö | vokurat.

Ïðîñòðåë ñëó÷èëñÿ Çàáîëåë êðåñòåö (‘ñïèíà’): ïðîñòðåë ïðèñòàë êî ìíå. «ß óêîëþ òåáÿ ðàç, òû óêîëåøü ìåíÿ ðàç, à ÿ òåáÿ — äâàæäû». ÀÏ: A! Òàê òû ê êîìó-òî õîäèëà? Äà. «ß òåáÿ — äâàæäû, òû ìåíÿ äâàæäû, à ÿ òåáÿ — òðèæäû, òû ìåíÿ — òðèæäû, à ÿ òåáÿ ÷åòûðåæäû». ÀÏ: À ãäå îíà òåáå ýòî äåëàëà? À «êîëåò» íà ïîðîãå âåðåò¸íàìè: [ëåæèøü] ñïèíîé ââåðõ, æèâîòîì — íà ïîðîãå. Ìíå [òàê] íà÷àëè âîðîæèòü, ëå÷èòü: äåâÿòü âåðåò¸í [ó íåé], âåðåò¸íà [â ðóêå] â ïó÷êå. Âîò îíà è íà÷àëà: «ß òåáÿ ðàç óêîëþ [...], à ÿ òåáÿ — äâàæäû. Òû ìåíÿ — äâàæäû, à ÿ òåáÿ — òðèæäû; òû ìåíÿ — òðèæäû, à ÿ òåáÿ — ÷åòûðåæäû; òû ìåíÿ — ÷åòûðåæäû, à ÿ — ïÿòü ðàç; òû ìåíÿ — ïÿòü ðàç, à ÿ òåáÿ — øåñòü ðàç; òû ìåíÿ — øåñòü ðàç, à ÿ òåáÿ — ñåìü ðàç; òû ìåíÿ — ñåìü ðàç, à ÿ — âîñåìü, âîñåìü [ðàç] óêîëþ òåáÿ. Òû ìåíÿ — âîñåìü ðàç, à ÿ òåáÿ äåâÿòü ðàç [óêîëþ]». Âîò è âñ¸! ÀÏ: Íó è êàê? Ïðîøëà áîëü, ïîëåã÷àëî. Ýòà ñòàðóõà [áûëà] ñîñåäêà. Ïëîõîãî [â ýòîì] íåò, ñëó÷àåòñÿ âåäü. Òàê âîò êîëåò [âåðåò¸íàìè]; íà÷èíàåò ñ ýòîãî ìåñòà, âîêðóã ïëå÷à, øåè è äî äðóãîãî áîêà, äî íà÷àëà. Äîòóäà äîéä¸ò — è êîíåö. ÀÏ: Åù¸ îò êàêèõ áîëåé îíà ïîìîãàëà? Âñÿêîå áûâàåò. Ïàðèëà [â áàíå]; èñòîïèøü áàíþ, èä¸øü òóäà (‘â áàíþ’). À îíà âîäó «íàãîâîðèò» (‘øåï÷åò’), ïîëîæèò âåíèê íà âîäó è íàãîâàðèâàåò. À çàòåì áðîñàåò ýòó âîäó íà ïàð è ïàðèò òåáÿ. Òðè áàíè âîò [òàê]. Ìîæåò âûëå÷èòü è â ïåðâîé (‘â îäíîé’) áàíå. Îêóðèò áàíþ [äûìîì îò òðàâ], âûïà194

ðèò òåáÿ, çàòåì ïîâòîðíî çàãîâàðèâàåò, âòîðîé ðàç, òðåòèé ðàç. Îäèí ðàç ïàðèëà ìåíÿ â áàíå, [áîëü] è ïðîøëà, ñòàëî ëåã÷å. ÀÏ: À ÷òî áîëåëî? Íîãà áîëåëà. Áûëî [òàê ïëîõî, ÷òî] õîäèòü íå ìîãëà, õîäèòü íåâîçìîæíî áûëî. Èç-çà ýòîé [âîðîæáû] íèêîãäà íå íàäî ðóãàòü: âñ¸ ýòî [íà] áëàãî, ïëîõîãî [â ýòîì] íåò. ÀÏ: Ñëó÷àåòñÿ, ÷òî è äåòÿì ïîìîãàåò? Ïîìîãàåò! Åù¸ êàê ïîìîãàþò! Ðàäè [Áîãà] ïðîñèøü äà åù¸ áëàãîäàðèøü. ÀÏ: Äåòåé òîæå ïàðèëè [âåíèêîì]? Ïàðèëè [â áàíå] îò êðèêñû, îò íî÷íèöû ïàðèëè [âåíèêîì]. À âîò [åñëè] ãðûæà, [òî] èç îçåðà ïîéìàþò æóêà-ïëàâóíöà (‘òàðàêàíà’) è âûïóñòÿò íà ïóïîê. Ó íàñ ó ìàëåíüêîé ñåñòðû [òàê] áûëî: [æóêà] âûïóñòèëè, òîò ïðîêóñèë. Æóê êàê ïðîêóñèë [ãðûæó], îíà òîëüêî âçâèçãíóëà, îí è îòâàëèëñÿ, à ìû åãî âçÿëè è âûáðîñèëè íà óëèöó. Âåäü ïðîøëî. Âîò êàêîé æóê! ÀÏ: À æóê áîëüøîé? Íåêðóïíûé, âîò òàêîé âåëè÷èíû, ïîëïàëüöà, êàê íàâîçíûé æóê.

108. tul’ipa‡‡ahat voinan aigah oldih pakkazet | šuuret pakkazet || ol’ima dorogoila | rojima lumiloja | ‡ist’imä dorogoja voinah varoin | oboronnoila || n’in kaikila jallat kiät kül’män | a miwla ka loapt’it kengittü | loapot’lois’s’a l’ämbümembi | n’eðl’i t’oploilois’s’a || šäris’s’äh kaikin | a miwla kengittü loapt’it || vojennoit ajetah jo vanhat | a miwla | «mamaša | vilu jalloila!» || «eij©oa vilu l’ämmiin on!» a mie šanon | «ka kel’l’©on t’oploit kengittü | n’et itkietäh» | ka mütüš ol’i pakkan’e | šärist’ih || a miwla ol’i l’ämmin | štanit pandu | kahet | noskat kengittü | šargazet hattarat | da©i l’ämmiin || a pakkan’e ol’i n’in ka tr’esn’it! | tr’esn’iw tak korvat tüki‡emmä | štob©ei kuulla | ka ol’i pakkane. ol’i voinavuodena | üht’en üönä | ol’ima vierahašša kül’äššä o v i n ‡ i š š a l l a magaimma || viid’imä täh | üöšijalda pihalla | pil’vi ol’i avawdun | ka t䚚ä puolešša | ka mist’ä päivän’e nouðow || tul’ikaš! | a pa‡‡ahat viiješšä kohašša | taivahašta | pil’veštä i moah šoa | oldih || a keššeššä taivahie | polos’ina valgie što raiduga | ‡asa dva s’eiz’o n’iin || n’in kaikin per’ed’ivil’is’ | kaikin ka‡ottih | vojennoit i kaikin šiine | ol’i itkuo jogo midä? AP: pöl’l’äššüt’t’ih ušto? da! || ka t’äššä puolešša | a šiidä kavottih | n’in meedl’eno kadomah kadomah i kavottih || vid’iš l’i ol’i pil’vi moin’e | ol’i šel’gie pil’vi | eij©ollun n’i tuu‡ast’a | n’imitüttä n’imissä n’imidä | a t䚚ä ka avaudu || nu©a šid terväh ka täd aigoa | keðä proid’i | voina vrod’e ajettih pois’ || ka oli | pa‡‡ahašša sloja keldan’e | šiid tul’ikaš! | šiidä goluban’e | ka moizet slojat oldih | valgieda slojoa i kaikkie ol’i || šidä t’iha t’iha n’iin©i kado | zgasn’i. 195

Ñåâåðíîå ñèÿíèå Âî âðåìÿ âîéíû ìîðîçû áûëè, êðåïêèå ìîðîçû. Ìû áûëè íà îáîðîííûõ [ðàáîòàõ], íà äîðîãàõ ÷èñòèëè (‘îòðûâàëè’) ñíåã, ÷èñòèëè äîðîãè äëÿ âîåííûõ (‘äëÿ âîéíû’). Òàê ó âñåõ íîãè è ðóêè ì¸ðçëè, à ó ìåíÿ — ëàïòè îáóòû: â ëàïòÿõ òåïëåå, ÷åì â âàëåíêàõ. Âñå äðîæàò [îò ìîðîçà], à ó ìåíÿ, âèäèøü, ëàïòè îáóòû. Âîåííûå, ïîæèëûå, ïðîåçæàþò, ìíå êðè÷àò: «Ìàìàøà, [âåäü] õîëîäíî íîãàì!» — «Ìíå íå õîëîäíî, òåïëî!» À ÿ ãîâîðþ: «Âîò ó êîãî âàëåíêè îáóòû, òå ïëà÷óò». Âîò êàêîé ìîðîç áûë: [âñå] äðîæàëè [îò õîëîäà]. À ìíå áûëî òåïëî: äâîå øòàíîâ íàäåòî, íîñêè íàòÿíóòû, øåðñòÿíûå ïîðòÿíêè. Íó, òåïëî è áûëî. À ìîðîçû ñòîÿëè! Êàê òðåñíåò, òàê ìû äàæå óøè çàòûêàëè, ÷òîá íå ñëûøàòü. Íó è ìîðîç áûë!  [òîò] âîåííûé ãîä, îäíàæäû íî÷üþ (ìû áûëè â ÷óæîé äåðåâíå, â Îâèíèùàõ, [òàì] íî÷åâàëè) âûøëè ñ íî÷ëåãà íà óëèöó: íåáî îòêðûëîñü âîò ñ ýòîé ñòîðîíû, îòêóäà ñîëíöå âñòà¸ò. Îãíåííîå íåáî! À [îãíåííûå] ñòîëáû ñòîÿëè â ïÿòè ìåñòàõ îò íåáîñâîäà, îò íåáà äî çåìëè. À ïîñðåäè íåáîñâîäà — áåëàÿ ïîëîñà, ÷òî ðàäóãà. ×àñà äâà [âñ¸] òàê ñòîÿëî; òàê âñå óäèâëÿëèñü, âîåííûå âñå òóò ñìîòðåëè. Ñë¸ç áûëî: íåóæåëè ÷òî [ñëó÷èòñÿ]? ÀÏ: Âèäèìî, èñïóãàëèñü? Äà! Âîò â ýòîé ñòîðîíå áûëî, à ïîòîì [îãíè] ïðîïàëè. Ìåäëåííî òàê ñòàëè çàòóõàòü è ïðîïàëè [ñîâñåì]. Âèäèøü ëè, íåáî áûëî òàêîå, ÷èñòîå, íè òó÷êè íå áûëî, íèãäå íèêàêîãî îáëà÷êà, è òóò âîò ðàñêðûëîñü [íåáî]. Íó à ïîòîì, â ñêîðîì âðåìåíè, [êàê] ëåòî ïðîøëî, âîéíà âðîäå [îòäàëèëàñü], ïðîãíàëè [íåìöåâ]. Âîò áûëî [÷óäî]: â ñòîëáå îäèí ñëîé æ¸ëòûé, äðóãîé îãíåííûé, ïîòîì ãîëóáîé! Âîò òàêèå ïîëîñû áûëè, ñâåòëûå ïîëîñû è âñÿêèå. Ïîòîì ìåäëåííî-ìåäëåííî òàê è èñ÷åçëè, óãàñëè. Îñèïîâà Åêàòåðèíà Ñòåïàíîâíà, 1903 ã. ðîæä. Çàï. 1983 ã.

109. mar’joa möimmä imen’jah mejän rannašša jogie müö ol’i usad’boa | bohatat bajar’it el’ettih || vanhan dorogan kül’l’el’l’ä | kuin k r a s ’ s ’ i l o v a h matkoat | l ’ i b j a n ber’ogalla ol’i šoma da šuur’i imen’ja || izännät eij©oldu venöähl’äzet | üks’i ol’i g r u i m a n | toizen fomil’ja k e s b e r || müö nuoret tüt’öt keräimmä marjoa i män’imä šinne | a üks’i tüt’t’ö n ’ e b l ’ i ‡ a š t a ol’i heil’ä kaza‡ihana || emända ottaw meil’dä mar’joa | vavarnuo mus’s’ikoa | makšaw rahoa | a müö i road’i! || keðäl’l’ä imen’jašša jogainuo gos’ti äijä nuor’il’istuo | l’innoista tuldih || kizatah luugalla | tüt’t’öl’öil’ä hüvät skruutat | a meil’ä int’er’esno ka‡‡uo i‡enªigäz’ie || a kuin aiga muuttu | izännät pagettih pois’ | kodviin jäl’geh i kod’i palo. 196

ßãîäû ïðîäàâàëè â èìåíèå  íàøåé ñòîðîíå âäîëü ðåêè óñàäüáû áûëè, áîãàòûå ãîñïîäà [â íèõ] æèëè. Êàê èä¸øü â Êðàñèëîâî, íà îäíîé ñòîðîíå ñòàðîé äîðîãè, íà áåðåãó Ëèáüè êðàñèâîå è áîëüøîå èìåíèå áûëî. Õîçÿåâà áûëè íå ðóññêèìè: îäèí áûë Ãðóìàí, ôàìèëèÿ äðóãîãî — Êåñáåð. Ìû, ìîëîäåíüêèå äåâóøêè, ñîáèðàëè ÿãîäû è õîäèëè òóäà [ïðîäàâàòü]. À îäíà äåâóøêà èç Íåáûëèö ó íèõ â ðàáîòíèöàõ áûëà. Õîçÿéêà âîçüì¸ò ó íàñ ÿãîäû — ìàëèíó, ÷åðíèêó, çàïëàòèò äåíüãè, ìû è äîâîëüíûå! Ëåòîì â èìåíèè ïîñòîÿííî ìíîãî ìîëîä¸æè ãîñòèëî, ïðèåçæàëè èç ãîðîäîâ. Îíè èãðàþò íà ëóãó; ó äåâóøåê êðàñèâûå íàðÿäû, à íàì èíòåðåñíî ñìîòðåòü íà ðîâåñíèêîâ. À êàê âðåìÿ èçìåíèëîñü! Õîçÿåâà ñáåæàëè, à íåìíîãî ïîãîäÿ è äîì ñãîðåë.

110. kaikkie kudoma i‡e pelvaš kaðvaw korgien’e | kitemmä pelvahan || kuin šoal’istuw | rubiemma d’er’imäh | d’er’immä | kuivetah pelvahat || šiidä riivimmä | riivinlawvalda kuboloih šivomma | kuboloista pelvahat luugalla l’evitämmä || luugalda noššamma i loukuttamah rubiemma || vivomma vidiemel’l’ä | a šiidä har’joamma har’joila || viduos’s’a langiew koabie | nu koabie mänöw nuorih. AP: a har’jatešša mi langiew? har’joista ladviezet | rubiemma kezröämäh | loajimma kud’el’inan || vadvot kud’el’inan i šivot kuoðal’ih || ladviezešta | pakšumma kezräimmä hattaroih | alaz’in pöäl’üštöih || toiz’i‡‡i har’joat toagiella har’jalla | jo tämä labeh l’iew pai‡eš pukšuloih da pos’t’el’n’ikkoih || kuvot häneštä pii‡‡uo vär‡‡il’öih | a nel’l’äl’l’ä n’iijel’l’ä koštuo. AP: har’jattihgo šuvašharjalla? ¾! šuvašharjan jäl’geh l’iew paraš | pelvahin’e || pelvahis’ta kudoma da bel’imä tüt’t’öl’öil’ä šobih | kahekšalla n’iijel’l’ä kuvottih skoat’t’er’ih broan’inoa || vielä nüttena on harvazeh vanhoja rušn’ikkoja pelvahizešta | ennen tüt’öt varuššettih höäkši äijiin || pidi mahtoa kuduo broan’inoa kir’jonkela || rušn’ikat i šovat oldih šomiila sro‡kiila | sro‡kat hiemais’s’a || pidi langazie loimešta r’iwhellä i šidä müö sro‡koa loajittih. a mie i‡e kuvoin i paikkoja | loimi ol’i l’iinan’e a kuvoin šargazella langalla | lambahan villašta hienoh kezrättü || šivot tämän paikan talvella i l’ämmin.

Âñ¸ ñàìè òêàëè ˸í âûðàñòåò ïîâûøå, ïðîïîëåì åãî. À êàê ïîñïååò, ñòàíåì òåðåáèòü; âûòåðåáèì, ë¸í âûñîõíåò [â áàáêàõ], çàòåì áðîñíóåì, à ïîñëå áðîñíîâêè óâÿæåì â ñâÿçêè. Èç ñâÿçîê ë¸í ðàññòåëåì íà ëóãó, ñ ëóãà ïîäíèìåì è íà÷197

í¸ì ìÿòü. Ðàñòðåïëåì òðåïàëîì, à çàòåì ðàñ÷åøåì ãðåáíåì. Ïðè òð¸ïêå ïàäàåò ïàêëÿ, òàê ïàêëÿ èä¸ò íà âåð¸âêè. ÀÏ: À ïðè î÷¸ñå ÷òî ïàäàåò [íà çåìëþ]? Èçãðåáü ïðè ãðåáíå. Ïðÿñòü êàê íà÷í¸ì, ñäåëàåì êóäåëü. Ñâàëÿåøü êóäåëü è ïðèâÿæåøü ê ïðÿëêå. Ñ èçãðåáè ïðÿëè ïîòîëùå íà ïîðòÿíêè äà íà õîëùîâûå ðóêàâèöû ê [øåðñòÿíûì] âàðåæêàì. Âòîðîé ðàç î÷¸ñûâàåøü ÷àñòûì ãðåáíåì. Òàê ýòîò î÷¸ñ — óæå ïà÷åñè, ïîéäóò îíè íà ïîðòêè [ìóæ÷èíàì] äà ïîñòåëüíèêè. Èç íèõ òê¸øü òàêæå ðÿäíèíó íà ìåøêè, à ÷åòûðüìÿ íèò÷åíêàìè — ãðóáîå ïîëîòíî. ÀÏ: Î÷¸ñûâàëè ëè [âîëîêíî] ùåòüþ? Ô! Ïîñëå ùåòè ïîëó÷èòñÿ ëó÷øåå âîëîêíî; èç ÷èñòîãî âîëîêíà òêàëè äà îòáåëèâàëè [ïîëîòíî] äëÿ ñîðî÷åê äåâóøêàì. Âîñåìüþ íèò÷åíêàìè òêàëè [èç íåãî] óçîðíîå ïîëîòíî íà ñêàòåðòè. Åù¸ ðåäåíüêî è ñåé÷àñ ñòàðûå ëüíÿíûå ïîëîòåíöà âñòðå÷àþòñÿ (‘èìåþòñÿ’). Äåâóøêè ê ñâàäüáå â ñòàðèíó ïðèãîòîâëÿëè ïîìíîãó [òêàíîãî]. Íóæíî áûëî óìåòü òêàòü áðàíîå ïîëîòíî ñ óçîðàìè. Ïîëîòåíöà è ñîðî÷êè áûëè ñ êðàñèâîé ìåðåæêîé; [â ñîðî÷êàõ] — ìåðåæêà íà ðóêàâàõ. Èç îñíîâû íàäî áûëî âûäåðãèâàòü íèòêè, à [çàòåì] ïî ýòèì [ïðîñâåòàì] è äåëàëè ìåðåæêó. À ÿ ñàìà è ïëàòêè òêàëà. Îñíîâà áûëà ëüíÿíàÿ, à òêàëà øåðñòÿíîé íèòêîé, ñïðÿäåííîé èç îâå÷üåé øåðñòè. Òàêîé ïëàòîê çèìîé êàê ïîâÿæåøü, òåïëî è áóäåò.

111. mid’ä kengittih jalgah AP: mit’üt’t’ä jalla‡‡ie piet’t’ih? ka proazn’išnoit nahkazet šoappoat izännäl’l’ä | poijiila šoappoat kengittünä | noskat šargazet šoappais’s’a || a naiz’iila da tüt’t’öl’öil’ä kengittü | nämä | polsapoškat n’übl’iil’ä | šöäret oldih pit’ät’ || kengiw tüt’t’ö | l’ähtöw gul’aimah i plat’ja hänel’l’ä pit’kä || a muupöänä roavolla keðäl’l’ä kengie‡ettih loapot’t’iloih | ol’i stukn’ie || stukn’it tuohešta | loapot’it n’iin’eštä pl’et’it’t’ü kost²igalla | tagoana i kül’gilöih loajittu kolme korvas’ta pagloih varoin || köär’itäh hattarat | kuvottu oldih pakšut | ladviezešta || a heinäl’l’ä kengimmä nahkazet oporkat | hattaran toðe köär’immä oporkoih | ka haravoija heinöä || a toin’e i šoappais’s’a kävel’öw heinämoalla | n’iittäw konða rosa on šoappais’s’a || toahta vedimä da l’evittimä | n’in jallašša oporkat l’ibo vanhat kotat || n’iin©i ðivattoa ka‡‡uo | tarhah männä. AP: a talvella mid’ä kengijä? talvella panemma t’oploit | lambahan villašta l’üödü || loajittih omissa kül’is’s’ä | kois’s’a | pienemböä i šuuremboa | ka k r a s ’ s ’ i l o v a š š a || kuin kulutah | pidäw potšeija | pohjittoa || muðikka ottaw oraz’en | voaruttaw virven da©i ombelow l’äbi uuven pohjan || toaš pane jalgah i kävel’e!

198

×òî îáóâàëè íà íîãè ÀÏ: Êàêóþ îáóâü íîñèëè? Ó õîçÿèíà — âûõîäíûå (‘ïðàçäíè÷íûå’) êîæàíûå ñàïîãè, ñûíîâüÿ [òàêæå] â ñàïîãè îáóòû, à â ñàïîãàõ — øåðñòÿíûå íîñêè. À ó æåíùèí è äåâóøåê îáóòû ïîëóñàïîæêè íà ïóãîâêàõ, ãîëåíèùà [â íèõ] áûëè âûñîêèå. Îáóåòñÿ äåâóøêà, èä¸ò ãóëÿòü, à ïëàòüå íà íåé — äëèííîå. À ëåòîì, â áóäíè íà ðàáîòó, îáóâàëèñü â ëàïòè, áûëè è ñòóïíè — ëàïòè èç áåðåñòû. Ëàïòè áûëè ëèïîâûå, ïëåò¸íûå êî÷åäûêîì; [â íèõ] ñçàäè è ïî áîêàì ñäåëàíû òðè óøêà äëÿ îáîð. Íà íîãè çàâåðíóò ãðóáûå ïîðòÿíêè, ñîòêàííûå èç èçãðåáüåâ. À íà ñåíîêîñ ìû îáóâàåì êîæàíûå îïîðêè, ñ îïîðêàìè íà íîãè çàâîðà÷èâàëè òàêæå ïîðòÿíêè. Òàê ïðè óáîðêå ñåíà, à íà ïîêîñ èíîé è â ñàïîãàõ õîäèò: êîãäà ðîñà, êîñèò â ñàïîãàõ. Êàê íàâîç âûâîçèòü äà ðàçáðàñûâàòü, òàê [ó íàñ] íà íîãàõ áûëè îïîðêè èëè ñòàðûå êîòû. ÀÏ: À ÷òî âû îáóâàëè çèìîé? 3èìîé íàäåíåì âàëåíêè, âàëÿíûå èç îâå÷üåé øåðñòè.  íàøèõ äåðåâíÿõ äîìà âàëÿëè; [äåëàëè] ìàëûõ ðàçìåðîâ è ïîáîëüøå.  Êðàñèëîâå [âàëÿëè]. Êîãäà [âàëåíêè] ïðîõóäÿòñÿ, íóæíî ïîäøèòü, ïðèøèòü ïîäîøâó. Ìóæèê âîçüì¸ò øèëî, íàòð¸ò âàðîì äðàòâó è ïðèøü¸ò íîâóþ ïîäîøâó. Îáóâàéñÿ è õîäè!

112. kurrenšoappoat jallašša kevöäl’l’ä pidäw vardeil’ie‡ie | šanottih vanhat babazet || tagoakši tullah l’innut l’ämbümis’tä rannoista | i jogainuo kun l’ähet huomnekšella kois’ta | ota palan’e l’eiböä || n’äl’gäva‡‡oa šittuw kukuška | šilloin vuoði ei l’ie oðakaš | rubiet l’äz’imäh || a lapšet kuni ei kuikurrettu kurret | lapšet kül’ün jäl’geh kupaidih ruu‡alla | što kurgi ei tois’ šoappaida || vet lapšet hüpel’l’äh kengättä | jallat heilä ‡ipkakkahat | kivis’s’etäh | nu voijetah muigiella kuoriella. a kuin skokahtaw pal’l’ahiila jalloila moal’öt’t’ö | ol’i mejän sus’etkalla | jalloissa kun n’ärekettu || s’eiz’ot räüštähän alla | ka‡o ei goad’iis’ pöäkšüt pöäl’l’ä | t’ämä ei hüväkši mäne.

Öûïêè íà íîãàõ Ñòàðûå áàáóøêè ïîãîâàðèâàëè: «Âåñíîé íàäî îñòåðåãàòüñÿ, ïòèöû èç ò¸ïëûõ êðà¸â îáðàòíî ïðèëåòàþò. È êàæäûé ðàç, êàê óòðîì âûéäåøü èç äîìó, ñúåøü (‘áåðè’) êóñî÷åê õëåáà: â ïóñòîé æåëóäîê êóêóøêà ìîæåò [òåáå] íàãàäèòü, òîãäà âåñü ãîä áóäåò íåñ÷àñòëèâûì, ñòàíåøü áîëåòü». À äåòè — ïîêà íå ïðîêóðëûêàëè æóðàâëè, êóïàëèñü â ðó÷üå, ÷òîáû íå ïîÿâèëèñü öûïêè íà íîãàõ (‘÷òîá æóðàâëü íå ïðèí¸ñ ñàïîã’). Âåäü äåòè [ïîñòîÿííî] áåãàþò 199

áîñèêîì, íîãè ó íèõ â öûïêàõ, áîëÿò, íàìàæóò òàì ïðîêèñøåé ñìåòàíîé. À åñëè íà áîñûå íîãè æàáà ïðûãíåò (âîò ó íàøåé ñîñåäêè áûëî), íà íîãàõ òî÷íî åëîâàÿ êîðà [ïîÿâèòñÿ]. Åñëè ñòîèøü ïîä ñòðåõîé, îñòåðåãàéñÿ, ÷òîá íà ãîëîâó [òåáå] ëàñòî÷êà íå íàãàäèëà. Ýòî [òîæå] íå ê äîáðó. Àíäðååâà Àíàñòàñèÿ Åãîðîâíà, 1906 ã. ðîæä. Çàï. 1990 ã.

113. kuin k a t ’ t ’ i mäni miehel’l’ä ol’i miehel’l’ä män’dih toaton moamon soglas’itta | tämä tüt’öt || ka vanhemmat ei anneta da viel’ä midäigi || f e d ’ a n ’ e b l ’ i ‡ ä š t ä kävel’i m a r k o v a l l a gul’aimah | k a t ’ i n k e l a gul’ai‡‡i | a händä ei annettu fed’an tagoakši || n’iin uhodom i vei k a t ’ i n | hot’ m a t r ’ o ©t’otalla i toatollah briha eij©ollun tabah || hüö kaikki haukuttih tüt’ärdä i m a t r ’ o -t’ota ei šinne kävel’l’ün vuwven || šidä ka l’äks’i höän n ’ e b l ’ i ‡ ‡ ä h | vrod’e tabaudu | kaikki hüviin | i hüö tullah tänne gos’t’ih || f e d ’ a b e r e z a i l l a roado me‡äššä | a k a t ’ t ’ i jo kakši lašta šai || hüviin el’ettih | a šiidä palettih da m a r k o v a l l a i tuldih || oššettih omat huonehet | da kudakuingi l’ehmän oššettih i ruvettih t䚚ä el’ämäh.

Êàê Êàòÿ çàìóæ âûøëà Ñëó÷àëîñü, ÷òî äåâóøêè âûõîäèëè çàìóæ è áåç ñîãëàñèÿ îòöà-ìàòåðè: ðîäèòåëè íå ðàçðåøàþò èëè åù¸ ÷òî-ëèáî. Ôåäÿ èç Íåáûëèö ïðèõîäèë ãóëÿòü â Ìàðêîâî, çà Êàòåé óõàæèâàë. À [ðîäèòåëè] íå âûäàâàëè å¸ çà Ôåäþ, òàê îí òàéêîì è óâ¸ë Êàòþ. Ò¸òå Ìàòð¸íå è îòöó ïàðåíü áûë íå ïî äóøå (îíè âñ¸ ðóãàëè äî÷ü), ò¸òÿ Ìàòð¸íà òóäà [ê íèì] íå õîäèëà ãîä, ïîòîì îíà ïîøëà â Íåáûëèöû, âðîäå [åé] ïîíðàâèëîñü — âñ¸ ïî-õîðîøåìó. È îíè [ñòàëè] â ãîñòè ñþäà ïðèõîäèòü. Ôåäÿ â Áåðåçàéêå ðàáîòàë â ëåñó, Êàòÿ ðîäèëà óæå äâîèõ äåòåé. Îíè õîðîøî æèëè, à ïîòîì ñãîðåëè è ïåðåáðàëèñü â Ìàðêîâî. Êóïèëè êîå-êàê ñâîé äîì äà êîðîâó è ñòàëè çäåñü æèòü.

114. matkain dorogoa müö roavoin j o a k o n o v i s ’ s ’ a školašša | uberiin školoa || šügüðül’l’ä l’ähen tagoakši kod’ih m a r k o v a l l a jo hämäris’s’ä | matkoan me‡‡öä müö | pimenöw || varaz’iin hukkoa taskai‡in vanhoa raudarengie keralla | što tulow vaštah | n’in täl’l’ä pöl’l’ätän || a hukkoa ol’i | mejän kül’än ðiivattoa koškiettih | 200

šorrettih lambahie | vaðoja || nu | šaneldih endiz’ie paimen’ie | kuin oldih t’iedäjät | zvierit karjoa ei koškiettu || hukat | kondie i šiinä ollah da ðiivattoa ei nähä. AP: hukka dorogalla šiwla ei vaštawdun | a ol’igo mid’ä muwda? ¾l’i | kuin kävel’iin i šügüðüt i talvet || p o k r o v a n jäl’geh | konða lunda laškow da moa kül’mähtäw doroga on kebiembi || a talvella nouðow šuuri šöä | kauhie kois’ta l’ähtie || ka illalla müöhä l’äks’iin j o a k o n o v i s ’ t a kod’ih | a ðem©moin’e kut’erma | šil’mie ei šoa avata | ei n’ävü n’i dorogoa n’i me‡‡öä || müöštöä‡iin magain üön || huomnekšella l’ähkie kod’ih | n’in kulvohissot vüöh šoa üöššä nagon’i || buglain buglain | šiidä ka‡on | vaššatah milma hebozella. toizen kerran matkain k r a s ’ s ’ i l o v a š t a | tämä kezäl’l’ä | pil’vi ol’i šel’gie || kuulen | jurajaw || nouz’i mušta tuu‡‡a i vihma kun šeinä | kunne miula? || hüppäin l’ükšäh kädeh dorogašta | šiine kakši turbieda n’är’että || s’eiz’on | a tulda räis’küttäw! || edemmä korgie mändü | ših str’ela i oðai | ðem©moiz’en jäl’l’en jätti! || a mie s’eiz’on da mol’in | «spas’i i sohran’i» || uid’i tuu‡‡a | raiduga mejän kül’än pöäl’l’ä || meil’ä kaikki hüviin | a n ’ e b l ’ i ‡ ä š š ä palo s’en’n’ikkä heinänkela.

ß øëà ïî äîðîãå ß ðàáîòàëà â ßêîíîâå â øêîëå, óáèðàëà øêîëó. Îñåíüþ îáðàòíî äîìîé â Ìàðêîâî îòïðàâëÿþñü óæå â ñóìåðêàõ. Èäó ïî ëåñó, [âñ¸] òåìíååò. ß áîÿëàñü âîëêîâ è òàñêàëà ñ ñîáîé ñòàðîå æåëåçíîå âåäðî: ïðèä¸ò íàâñòðå÷ó, òàê ýòèì íàïóãàþ. À âîëêè âîäèëèñü, â íàøåé äåðåâíå ñêîò çàäèðàëè, âàëèëè îâåö, òåëÿò. Òàê ðàññêàçûâàëè î ïðåæíèõ ïàñòóõàõ, êîãäà êîëäóíû áûëè, ÷òî çâåðè ñòàäî íå òðîãàëè, âîëêè, ìåäâåäü ñîâñåì ðÿäîì, à ñêîòèíó íå âèäèò. ÀÏ: Âîëê òåáå íà äîðîãå íå âñòðåòèëñÿ. À ñëó÷àëîñü ëè èíîå? Áûâàëî [âñÿêîå], ïðèõîäèëîñü õîäèòü è îñåíüþ, è çèìîé. Ïîñëå Ïîêðîâà, êîãäà âûïàäåò ñíåã è çàì¸ðçíåò çåìëÿ, äîðîãà [áóäåò] ëåã÷å. À çèìîé ìåòåëü ïîäíèìåòñÿ, è èç äîìó ñòðàøíî âûéòè. Âîò ïîøëà îäíàæäû ïîçäíî âå÷åðîì èç ßêîíîâà äîìîé, ìåòåëü òàêàÿ, ÷òî è ãëàç íå îòêðûòü: íå âèäíî íè äîðîãè, íè ëåñà. ß âåðíóëàñü [è] çàíî÷åâàëà [â ßêîíîâå]. Óòðîì ïîøëà äîìîé, òàê çà íî÷ü ñóãðîáû íàíåñëî âûøå ïîÿñà. ß áðåëà, áðåëà [ïî ñóãðîáàì], ñìîòðþ — ìåíÿ âñòðå÷àþò íà ëîøàäè. Äðóãîé ðàç øëà èç Êðàñèëîâà (ëåòîì [ýòî] áûëî). Íåáî áûëî ÷èñòîå, è [âäðóã] ñëûøó: ãðîì ãðåìèò. Ïîäíÿëàñü ÷¸ðíàÿ òó÷à, è äîæäü ïîëèë ñòåíîé. Êóäà ìíå [óêðûòüñÿ]? Ïîáåæàëà ïî ëåâóþ ðóêó îò äîðîãè, òàì ðîñëè äâå ãóñòûå åëè. Ñòîþ, à ìîëíèÿ ñâåðêàåò! Ïîäàëüøå [ñòîÿëà] âûñîêàÿ ñîñíà, â íå¸ ìîëíèÿ è óäàðèëà. Òàêîé ñëåä îñòàâèëà! À ÿ ñòîþ è óìîëÿþ [Áîãà]: ñïàñè è ñîõðàíè. Òó÷à ïðîøëà, à íàä íàøåé äåðåâíåé — ðàäóãà. Ó íàñ â äåðåâíå — âñ¸ áëàãîïîëó÷íî, à â Íåáûëèöàõ ñãîðåë ñàðàé ñ ñåíîì. 201

115. Arvautukšet kükkürän’e m i k i t k a n ’ e kaiken pellon paššandi (‡irppi) kakši hän’döä ühel’l’ä hiirel’l’ä jäl’l’esti (loapot’t’i pagloinke) matkoaw muðikka, kuudoma olgupöäl’l’ä (kirveš) pikkaran’e koiran’e öänettä, a kod’ih ei lašše (lukku) tulow perttih — l’evühtäw, l’ähtöw s’in‡ow — köärie‡öw (pos’t’el’i) pukšaw, pökšäw, kiwgoalla istuw (taigina) i‡e pal’l’aš, paida s’izälis’s’ä (tuohuš) kilajaw, kolajaw, šuušta volajaw (mel’l’i‡‡äkivi) i‡e valgie, šül’göw muštoa (päre) l’ipaš vanha, uwði kanði (jöä jovella) nel’l’ä vel’l’eštä ühen šoapkan alla (stola) hüppöäw miwnkela, ei miwšta jöä (kuvahan’e)

Çàãàäêè Ãîðáàòåíüêèé Ìèêèòêà âñ¸ ïîëå èçãàäèë. (Ñåðï) Äâà õâîñòà [áåãóò] çà îäíîé ìûøüþ. (Ëàïîòü ñ îáîðàìè) Èä¸ò ìóæèê, ëóííûé ñåðï íà ïëå÷å. (Òîïîð) Ìàëåíüêàÿ ñîáà÷êà íå ëàåò, à â äîì íå ïóñêàåò. (Çàìîê)  äîì ïðèä¸ò — ðàñïðÿìèòñÿ, à â ñåíè óéä¸ò — ñâåðí¸òñÿ. (Ïîñòåëü) Ïûõòèò, âçäûõàåò, íà ïå÷è ñèäèò. (Êâàøíÿ ñ òåñòîì) Ñàì ãîëûé, à ðóáàøêà — çà ïàçóõîé. (Ñâå÷à) Ñòó÷èò, ãðåìèò, èçî ðòà [ïåíà] âàëèò. (Ìåëüíèöà) Ñàì áåëûé, à ïëþ¸òñÿ ÷¸ðíûì. (Ëó÷èíà) Êîðîá ñòàðûé, à êðûøêà íîâàÿ. (˸ä íà ðåêå) ×åòûðå áðàòöà ïîä îäíîé øàïêîé. (Ñòîë) Áåæèò ñî ìíîé, íå îòñòà¸ò. (Òåíü)

202

ÑÏÈÑÎÊ ÑËÎÂ-ÇÀÈÌÑÒÂÎÂÀÍÈÉ ÈÇ ÑÐÅÄÍÅÐÓÑÑÊÈÕ ÃÎÂÎÐÎÂ

ĸðæàíñêèé ãîâîð cepoèk — öåïî÷êà, ðîä òàíöà èun’at — ÷óíè, âàëåíêè, êàòàíêè dun’k — äóíüêà, ãðèá ñâèíóøêà galanèik — ãàëóíåö, òåñüìà, êàíò èç òåñüìû glad’ošk — ãëàäûø, âèä ãðèáà âðîäå ðûæèêîâ goittan — ãàéòàí, ãîéòàí, øíóð, òåñüìà, à òàêæå îòäåëêà øíóðîì, òåñüìîé gorbušk — âåðåòåíî ñ ïðÿæåé, ïðîñòåíü guarust — ãàðóñ, êðàñíàÿ èëè ÷¸ðíàÿ øåðñòÿíàÿ ïðÿæà; âûøèâêà øåðñòÿíîé ïðÿæåé izopk(a) — èçîáêà, èçáà, â êîòîðîé ñîáèðàëàñü äåðåâåíñêàÿ ìîëîä¸æü íà ïîñèäåëêè, âå÷åðèíêè kaèalk(a) — êà÷àëêà, ðó÷íàÿ ëüíîìÿëêà kad’el’n’ièè — êàäèëêà, ìàëåíüêèé ãîðøîê, óïîòðåáëÿåìûé êàê äîìàøíåå êàäèëî kazaøzill (kizat) — èãðàòü â êàçàêè, èãðàòü â ãîðåëêè kiissel’ — êèñåëü, êóøàíüå èç òîë÷¸íîãî êàðòîôåëÿ ñ ðàñòèòåëüíûì ìàñëîì kitaikk — êèòàéêà, êîñîêëèííûé ñàðàôàí ÷¸ðíîãî èëè ñèíåãî öâåòà, îáû÷íî èç äîìîòêàíîãî õîëñòà kòrtišk — êîðîòàéêà, ïðèñáîðåííûé â òàëèè æåíñêèé æàêåò èç äîìàøíåãî ñóêíà kos’akk I — êîñÿê, âñòàâêà, êëèí â îäåæäå kos’akk II — êîñÿê, ëîìîòü õëåáà è ïð. kosink — êîñûíÿ, ïîëîòåíöå kost²iga — øèðîêîå çàãíóòîå øèëî äëÿ ïëåòåíèÿ ëàïòåé, êîñòûã, êî÷åäûê last’ikovoi — ëàñòèêîâûé, ñàòèíîâûé nagrudn’ikk — íàãðóäíèê, ïåðåäíèê ot²malk — îòûìàëêà, òðÿïêà, êîòîðîé áåðóò ãîðÿ÷èå ÷óãóíû pamh — ïàìõà, ïîâàëüíîå çàáîëåâàíèå æèâîòíûõ podruuž — ïîäðóæüå, ïîìîùíèê äðóæêè â ñâàäåáíîì îáðÿäå pokromk — ïîêðîìêà, îáîðêà ïî êðàþ ñàðàôàíà puaglošk — ïàãîëåíîê, õîëùîâûé íàãîëåííèê pruasl — ïðàñîë, ñêóïùèê ñêîòà, ñåëüñêîõîçÿéñòâåííîãî ñûðüÿ rajel’n’(a) — ðîåâíÿ, ëóêîøêî, îáòÿíóòîå õîëñòîì, êóäà ñàæàþò ï÷åëèíûé ðîé 203

rel’kat — ðåëüêè, êîçëû äëÿ óñòðîéñòâà êà÷åëåé r’iizut — ðèçêè, òêàíü, â êîòîðóþ êð¸ñòíûé ïðèíèìàåò ìëàäåíöà èç êóïåëè samsur’ — ñàìñóðà, øàìøóðà, íèæíÿÿ ÷àñòü æåíñêîãî ãîëîâíîãî óáîðà ñîðîêè, ïîäêëàäêà ñîðîêè sita — ñûòá, ìåäîâûé âçâàð, íàïèòîê èç ì¸äà svjatoi — Ñâÿòàÿ, Ïàñõà šl’akk — øëÿêà, ÷óðî÷êà â ïîëàðøèíà, ñáèâàåìàÿ ðþõîé ïðè èãðå â ãîðîäêè šubr’onkat — øóá¸íêè, øóáíûå, ìåõîâûå ðóêàâèöû zalafk — çàëàâîê, ïîñóäíûé øêàô÷èê, ïðèäåëàííûé ê ëàâêå èëè íàä ëàâêîé zat’el’n’ikk — ïîçàòûëüíèê, çàäíÿÿ ÷àñòü æåíñêîãî ãîëîâíîãî óáîðà ñîðîêè, îáû÷íî óêðàøåííàÿ áèñåðîì è ïð. zoltoi — çîëîòîé, çîëîòàÿ ìîíåòà äîñòîèíñòâîì â ïÿòü è äåñÿòü ðóáëåé, ÷åðâîíåö žilk — æèëêà, íåïðÿäåíàÿ ëüíÿíàÿ íèòü, ëó÷øåå âîëîêíî žul’eik — æàëåéêà, ïàñòóøèé ðîæîê, äóäêà tal’k — òàëüêà, ìîòîâèëî äëÿ íàìàòûâàíèÿ ïðÿæè; ïàñìà ïðÿæè â 40 íèòîê, ñíÿòàÿ ñ òàëüêà vesnuh — âåñíóõà, ëèõîðàäêà, à òàêæå îäíà èç 12 ìèôîëîãè÷åñêèõ äåâèöòðÿñîâèö ves’olk — âåñ¸ëêà, áåð¸çà ñ ãëàäêèì áëåñòÿùèì ëèñòîì vozduh — âîçäóõ, ðåäåíüêàÿ òêàíü Âàëäàéñêèé ãîâîð broan’ina — áðàíèíà, óçîð÷àòàÿ ïîëîòíÿíàÿ òêàíü äëÿ ñêàòåðòåé, ïîëîòåíåö; òåõíèêà òêàíüÿ guwša — ãóùà, ãóñòàÿ êàøà èç îáîäðàííûõ ç¸ðåí ÿ÷ìåíÿ ñ äîáàâëåíèåì ãîðîõà kormuška — êîðìà, ìîòíÿ â áðåäíå kost²iga — êîñòûã, øèðîêîå çàãíóòîå øèëî äëÿ ïëåòåíèÿ ëàïòåé; êî÷åäûê krasa — êðàñà, êðàñîòà, ñèìâîë äåâè÷üåé æèçíè, îáû÷íî — ëåíòà oved’it — îâîäü, ÿðîâûå õëåáà, ÿðîâàÿ ðîæü puwèèa — ïóòöå, ïðèóç, ðåìåøîê, êîòîðûì ïðèâÿçàíî áèëî â öåïå rušn’ikka — ðóøíèê, ïîëîòåíöå skrutat — ñêðóòà, íàðÿäíàÿ îäåæäà sroèka — ñòðî÷êà, àæóðíàÿ âûøèâêà, ìåðåæêà stukn’it — ñòóïíè, áåðåñòÿíûå ëàïòè ton’a I — òîíÿ, îäèí çàëîâ, çàêèäêà íåâîäà ton’a II — ïðÿäü âåð¸âêè ut'uma — óòèí, áîëü â êðåñòöå, ïðîñòðåë vertulofka — âåðòëþã, ïðèñïîñîáëåíèÿ äëÿ òêàíüÿ, äëÿ ñêðó÷èâàíèÿ ïðÿäåé âåð¸âêè â âèäå äîùå÷êè ñ îòâåðñòèÿìè 204

ÑÎÄÅÐÆÀÍÈÅ

Ïðåäèñëîâèå .................................................. 5 ĸðæàíñêèé (çóáöîâñêèé) ãîâîð ä. Íîâîå (n o w v o i ) Ïàâëîâà Àêñèíüÿ Èâàíîâíà 1. iäl’l’in’ el’än’d ........................................... 9 Î ïðåæíåé æèçíè ......................................... 12 2. jowdavall aijall ........................................ 15  ñâîáîäíîå âðåìÿ ...................................... 17 3. tanhušš ol’ ðiivattu ................................. 19 Íà äâîðå áûëî [ìíîãî] ñêîòà ....................... 22 4. turgu ...................................................... 25 ßðìàðêà ....................................................... 25 5. nahkoi ruavettih ..................................... 26 Êîæó âûäåëûâàëè ........................................ 27 6. zviärit ed l’innut ...................................... 28 Çâåðè è ïòèöû .............................................. 29 7. mìd kaðvaw me‡äšš .............................. 30 ×òî ðàñò¸ò â ëåñó ......................................... 31 8. ‡olat ...................................................... 32 Ï÷¸ëû ........................................................... 34 9. puarmat ed šiäkšet ................................ 35 Ñëåïíè äà êîìàðû ....................................... 35 10. kuin l’e‡ittih ðiivattu .............................. 36 Êàê ëå÷èëè ñêîò ............................................ 37 11. iäl’l’ ol’ primetku ................................... 38 Ïðåæäå áûëè ïðèìåòû ................................ 39 12. varuššamm vaštu ................................ 41 Çàãîòàâëèâàåì âåíèêè ................................ 42 13. kül’ ....................................................... 44 Áàíÿ .............................................................. 45 14. varuštimm halgu kiwgud l’ämmitti…’ ...... 47 çàãîòàâëèâàëè äðîâà äëÿ ïå÷êè ................. 48 15. pär’ ed svi‡‡ ........................................ 49 Ëó÷èíà è ñâåòåö ........................................... 50 16. kiwgu ................................................... 51 Ïå÷êà ............................................................ 52 17. pajah pid hiil’d ...................................... 53  êóçíèöó íóæåí áûë óãîëü .......................... 53 18. har’ji ..................................................... 54 Ùåòü ............................................................. 54 19. maijošt kaikki ruavamm ....................... 55 Èç ìîëîêà ãîòîâèì âñÿêîå ........................... 56

20. ruis’t miärättih vakall ............................ 58 Ðîæü ìåðèëè ìåðîé ..................................... 58 21. muad javottih arboi mütten ................... 59 Çåìëþ äåëèëè ïî æðåáèþ ........................... 59 22. l’eikkaw ................................................ 60 Æàòâà ........................................................... 61 Ìèõàéëîâà Ô¸êëà Íèêèòè÷íà 23. ajeluš t ’ v e r ’ i h .................................... 62 Ïîåçäêà â Òâåðü ........................................... 63 24. kuin šaimm d’enguw ............................ 63 Êàê ìû çàðàáàòûâàëè äåíüãè ...................... 65 25. kir’ikk i v n o w s k o i s ’ s ’ ....................... 66 Öåðêîâü â Èâàíîâñêîì ................................ 68 26. ‡asown’at ............................................ 70 ×àñîâíè ........................................................ 70 27. muasl’en‡ ............................................ 70 Ìàñëåíèöà ................................................... 71 28. piän’et lapšet, n’än’kat ......................... 72 Ìàëåíüêèå äåòè, íÿíüêè .............................. 74 29. kuin l’e‡ittih lapši .................................. 76 Êàê ëå÷èëè äåòåé ......................................... 77 30. škoolah vähän kävüimm .......................... 79 â øêîëó ìû ìàëî õîäèëè ............................. 79 31. lapšet opaštl’i‡ettih ruadoh .................. 80 Äåòè ïðèó÷àëèñü ê ðàáîòå ........................... 81 Ãðàíñêàÿ Åâäîêèÿ Ñåðãååâíà 32. pamidorat ed ogur‡at ........................... 83 Ïîìèäîðû äà îãóðöû ................................... 84 33. luwkut ...................................................... 86 Ëóê ................................................................ 87 34. botvij, hr’en’, röt’k ..................................... 87 Ñâ¸êëà, õðåí, ðåäüêà ................................... 89 35. kapust .................................................. 90 Êàïóñòà ......................................................... 91 36. herneh ................................................. 92 Ãîðîõ ............................................................ 92 37. šiämend vod’imm i‡ ............................. 93 Ñåìåíà ðàçâîäèëè ñàìè ............................. 93 38. räbin’i šöimm kez’r’ätešš ..................... 94

205

Êîãäà ïðÿëè, åëè ðÿáèíó ............................. 94 39. per’t’is’s’ oldih law‡at ........................... 94  èçáå áûëè ëàâêè ....................................... 95 40. purdlot, kartat, puiz’et .......................... 96 Ìèñêè, êîðûòà, êàäêè ................................... 97 41. t’üt’öt šuar’l’i‡ettih ................................ 97 Äåâóøêè íàðÿæàëèñü ................................... 98 42. l’äht’itäh gos’t’ih ................................... 99  ãîñòè èäóò .................................................. 99 43. svjatoill l’iakuttih ed kizattih ................ 100 Íà ïàñõàëüíîé íåäåëå êà÷àëèñü äà èãðàëè100 44. br’ihat kizattih r’uuhloih ...................... 101 Ïàðíè èãðàëè â ðþõè ................................. 102 45. kìz manukšz’ill ................................... 102 Èãðà — ïðèãëàøåíèå ................................. 102 46. lapšin kizat ......................................... 103 Äåòñêèå èãðû .............................................. 104 ä. Ñåì¸íîâñêîå (s e m n o w s k o i ), Ëåï÷èêîâà Ìàðèÿ Ìèõàéëîâíà 47. miän kül’ i ümbrüš .............................. 105 Íàøà äåðåâíÿ è å¸ îêðåñòíîñòè ............... 106 48. hiä ...................................................... 107 Ñâàäüáà ...................................................... 109 49. lapši šuadih l’iäv䚚 ........................... 111 Äåòåé ðîæàëè â õëåâó ............................... 112 50. piän’et lapšet ..................................... 113 Ìàëåíüêèå äåòè ......................................... 115 51. luÌzet ed kuøzet ................................. 116 Ñâèñòóëüêè äà ïåòóøêè ............................. 117 52. per’hešš i lapšill ol’ huald ................... 118  ñåìüå è ó äåòåé áûëè çàáîòû ................ 119 53. ildkezrošš ol’ veššel’ .......................... 121 Íà ñóïðÿäêàõ áûëî âåñåëî ........................ 122 54. pruazn’ikat ......................................... 123 Ïðàçäíèêè .................................................. 123 55. kitaikat, räµnät ed sorkat .................... 124 Ñàðàôàíû, ñîðî÷êè äà ñîðîêè .................. 125 56. jalla‡it ................................................ 127 Îáóâü .......................................................... 128 57. pühähin’ ed arghin’ šüämin’ ............... 129 Ïîñòíàÿ è ñêîðîìíàÿ ïèùà ....................... 130 Ëåï÷èêîâà Ìàðèÿ Ìèõàéëîâíà 58. me‡äšš kaðvaw gribuw, marju ........... 132  ëåñó ðàñòóò ãðèáû, ÿãîäû ....................... 133 59. l’ehmät, hebzet, lambhat .................... 135 Êîðîâû, ëîøàäè, îâöû .............................. 137 60. paimnell pelvhin’ ruašk ...................... 138 Ó ïàñòóõà ïëåòü, [ñâèòàÿ] èç ëüíà ............. 139

206

61. t’üt’öt gadaidih ....................................... 140 Äåâóøêè ãàäàëè ......................................... 140 62. izopkašš ed pihall .............................. 141  èçáå è íà óëèöå ...................................... 141 63. kualow in’ehmin’... ............................. 142 Êàê óìð¸ò ÷åëîâåê... ................................... 143 64. lašt ri…’tettih ....................................... 144 Ìëàäåíöà êðåñòèëè ................................... 144 65. in’ehmizell on korvat, šil’mät .............. 145 Ó ÷åëîâåêà èìåþòñÿ óøè, ãëàçà ................ 145 66. lapšet l’äz’ittih .................................... 145 Äåòè áîëåëè ............................................... 146 67. kuwð n’ed’l’i heng om©mualla ........... 148 Øåñòü íåäåëü äóøà [÷åëîâåêà] íà çåìëå .. 149 68. kual’ild ei l’eikaœ künðl’öi ..................... 150 Ó ïîêîéíèêà íå ñðåçàëè íîãòåé ................. 150 69. i l ’ l ’ a .................................................. 150 Èëüÿ ............................................................ 150 70. m i i k k u l a .......................................... 151 Íèêîëà ........................................................ 152 71. l’esoviø vei poigzen ........................... 153 Ëåñîâèê óâ¸ë ìàëü÷èêà ............................. 153 72. poigan’ kad ........................................ 153 Ìàëü÷èê ïðîïàë ......................................... 154 73. s ’ i m n a m ©päiv ................................ 154 Ñåì¸íîâ äåíü ............................................ 154 74. z v i i z ’ n ’ i .......................................... 155 Âîçäâèæåíèå .............................................. 155 75. v i ä r i s ’ t ............................................. 155 Êðåùåíèå ................................................... 155 76. tanhun iz’än’d .................................... 156 Äâîðîâèê .................................................... 156 77. mel’l’i‡äl’l’ü išt akk ............................. 156 Ó ìåëüíèöû ñèäåëà ñòàðóõà ..................... 157 78. t’üt’t’ vesnuh ....................................... 157 Äåâèöà-âåñíóõà ......................................... 157 79. ukk l’ämitt r’iiht’ .................................. 158 Ñòàðèê òîïèë ðèãó ...................................... 158 80. t’üt’t’ e‡‡i l’ehmi ................................. 158 Äåâóøêà èñêàëà êîðîâó ............................. 158 81. kül’äšš ol’ koldun ............................... 159  äåðåâíå áûëà êîëäóíüÿ ......................... 159 82. kukkoin’ ed kaz’in’ ............................. 160 Ïåòóøîê è êîøå÷êà .................................... 161 83. avuttai poigan’ ................................... 162 Ñûíî÷åê — ïîìîùíèê ............................... 162 ä. Âàñèëüåâñêîå (v a s` ’ i l ’ e w s k o i ) Òóìàíîâà Àííà Ñòåïàíîâíà 84. kuin paimnettih ðiivattu ...................... 163 Êàê ïàñëè ñêîò ............................................ 164 85. kül’ jäi ilman hebzitt ............................ 165

Äåðåâíÿ îñòàëàñü áåç ëîøàäåé ............... 166 86. kanat ed d’igat ................................... 166 Êóðû äà ãóñè ............................................... 167 87. kaz’it, koirat ....................................... 167 Êîøêè, ñîáàêè ............................................. 168 88. sorkat oldih kumkašt .......................... 168 Ñîðîêè áûëè èç êóìà÷à ............................. 169 89. räµn’öi viišeidih .................................. 169 Ñîðî÷êà âûøèâàëàñü ................................ 170 90. l’e‡‡i‡iß kois’s’ .................................. 170 Ëå÷èëèñü äîìà ........................................... 170 91. t’üt’t’ hüppäi jogi mütten ..................... 171 Äåâóøêà áåæàëà ïî ðåêå ........................... 171 ä. Èâàíîâñêîå (i v n o w s k o i ) Äàíèëîâà Ïåëàãåÿ Íèêèòè÷íà 92. vidoimm, kez’r’äimm, kudoimm .......... 172 Òðåïàëè [ë¸í], ïðÿëè, òêàëè ...................... 173 93. piäl’l’ kitaikat, jallašš bahilkat ............. 175 Íà ñåáå ñàðàôàíû, íà íîãàõ — áàøìà÷êè 176 ä. Àëåêñàíäðîâñêîå (oleksandrowskoi ) Àáðàìîâà Åêàòåðèíà Íèêîëàåâíà 94. kaðvattiß l’eibi ................................... 177 Âûðàùèâàëè õëåá ..................................... 178 Âàëäàéñêèé (íîâãîðîäñêèé ) ãîâîð ä. Ìàðêîâî (m a r k o v a ) Ïàâëîâà Ìàðèÿ Åãîðîâíà 95. tullah koz’immiehet ............................ 180 Ñâàòû ïðèõîäÿò ......................................... 180 96. adra i aštova ...................................... 181 Ñîõà è áîðîíà ............................................ 181 97. l’eikkavo i puimi’ne ............................. 182 Æàòüáà è ìîëîòüáà ................................... 182 98. herneh ............................................... 183 Ãîðîõ .......................................................... 183

99. kuin loajittih poruo .............................. 184 Êàê äåëàëè ù¸ëîê ...................................... 184 100. jovella huuhtoma .............................. 184 Ïîëîñêàëè íà ðåêå ..................................... 185 101. mil’l’ä püwvetäh kaloa ...................... 185 ×åì ëîâÿò ðûáó .......................................... 187 102. paimenda palkkoaw kül’ä ................. 188 Äåðåâíÿ íàíèìàåò ïàñòóõà ....................... 188 103. me‡‡ä pidäw ðiivattoa ...................... 189 Ëåøèé äåðæèò ñêîòèíó .............................. 189 104. n’ieglomma alaz’ie ........................... 190 Âÿçàëè ðóêàâèöû ....................................... 190 105. loapot’it pagloinkela ......................... 190 Ëàïòè ñ îáîðàìè ........................................ 191 106. punoma nuoroa ................................ 192 Âèëè âåð¸âêè ............................................. 192 107. ut’uuma tartu .................................... 193 Ïðîñòðåë ñëó÷èëñÿ .................................... 194 108. tul’ipa‡‡ahat ..................................... 195 Ñåâåðíîå ñèÿíèå ....................................... 196 Îñèïîâà Åêàòåðèíà Ñòåïàíîâíà 109. mar’joa möimmä imen’jah ................ 196 ßãîäû ïðîäàâàëè â èìåíèå ...................... 197 110. kaikkie kudoma i‡e .......................... 197 Âñ¸ ñàìè òêàëè ........................................... 197 111. mid’ä kengittih jalgah ....................... 198 ×òî îáóâàëè íà íîãè .................................. 199 112. kurrenšoappoat jallašša ................... 199 Öûïêè íà íîãàõ ........................................... 199 Àíäðååâà Àíàñòàñèÿ Åãîðîâíà 113. kuin k a t ’ t ’ i mäni miehel’l’ä ............ 200 Êàê Êàòÿ çàìóæ âûøëà ............................... 200 114. matkain dorogoa müö ...................... 200 ß øëà ïî äîðîãå ........................................ 201 115. Arvautukšet ..................................... 202 Çàãàäêè ....................................................... 202 Ñïèñîê ñëîâ-çàèìñòâîâàíèé èç ñðåäíåðóññêèõ ãîâîðîâ ......................... 203

207

Íàó÷íîå èçäàíèå KUUNDELEN KARIELAST´A PAGINATABUÀ ÑËÓØÀÞ ÊÀÐÅËÜÑÊÈÉ ÃÎÂÎÐ Îáðàçöû ðå÷è ä¸ðæàíñêèõ è âàëäàéñêèõ êàðåë Ñîñòàâèòåëü Àëåêñàíäðà Âàñèëüåâíà Ïóíæèíà

Õóäîæíèê Â. Õ. Ëóêêîíåí Òåõíè÷åñêèé ðåäàêòîð Â. È. ßøêîâ Êîððåêòîð Å. À. Áàðáàøèíà Êîìïüþòåðíûé íàáîð – Ì. Þ. Íåçâèöêèé Êîìïüþòåðíàÿ â¸ðñòêà – Î. Â. Ìàêàðîâà

Ëèöåíçèÿ ËÐ ¹ 040464 îò 02.04.98 Ïîäïèñàíî â ïå÷àòü 09.10.2001. Ôîðìàò 60õ901/16. Áóìàãà îôñåòíàÿ. Ãàðíèòóðà Arial. Ïå÷àòü îôñåòíàÿ. Óñë. ïå÷. ë.13. Ó÷.–èçä. ë. 11,9. Òèðàæ 500 ýêç. Çàê. 2803. Èçäàòåëüñòâî «Ïåðèîäèêà». 185610, Ïåòðîçàâîäñê, óë. Ãåðìàíà Òèòîâà, 3. Îòïå÷àòàíî ñ ãîòîâûõ äèàïîçèòèâîâ â ÃÏ ðåñïóáëèêàíñêàÿ îðäåíà «Çíàê Ïî÷åòà» òèïîãðàôèÿ èì. Ï. Ô. Àíîõèíà. 185005, Ïåòðîçàâîäñê, óë. «Ïðàâäû», 4.

208