Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθημα του ωραίου και του υπέροχου

Η εποχή μας είναι η καθαυτό εποχή της κριτικής, στην οποία πρέπει να υποβάλλοντας τα πάντα. (ΙΜΜ. KANT, 1724-1804).

Η κριτική φιλοσοφία (ο κριτικισμσς, όπως καθιερώθηκε, σε αντίθεση με τον δογιιατισμό και τον σκεπτικισμό) θα σημαδέψει τη φιλοσοφική σκέψη. Με τον Kant η φιλοσοφία θα γνωρίσει την «κοπερνίκεια επανάστασή» της. Ο ίδιος θα περάσει όλη τη ζωή του στη γενέτειρα του (το Καίνιξμπεργκ), αφοσιωμένος στη διδασκαλία και τον στοχασμό. Κανένα γεγονός δεν θα διαταράξει αυτή την απολύτως πνευματική ύπαρξη.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΟ ΑΙΣΘΗΜΑ ΤΟΥ ΩΡΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΠΕΡΟΧΟΥ

Στη σειρά ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ κυκλοφορούν: BAUDELAIRE Cü. Αισθητικά δοκίμια BORGES J. L. Τι είναι ο βουδισμός BURCKHARDT J. Σκέψεις για την ιστορία CHESTOV L. Στους αντίποδες του ορθολογισμού FREUD S. Τρεις πραγματείες για τη θεωρία της σεξουαλικ(Ηητας FREUD S. Το μέλλον μιας αυταπάτης FURTWÄNGLER W. Μουσική και λ(^ος GOETHE Περί τέχνης JAMES W. Παραλλαγές της θρησκευτικής εμπειρίας {τόμοι Α'& Β") JAMES W. Η βούληση πίστης JAMES W. Περί της αθανασίας του ανθρώπου JAMES W. Ψυχολογία και εκπαίδευση JAMES W. Η ανθρώπινη ενέργεια KANT I. Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθημα του ωραίου και του υπέροχου KANT I. Κριτική της κριτικής ικανότητας KANT Ι. Η έννοια του αρνητικού μεγέθους στη φιλοσοφία LEOPARDI G. Στοχασμοί LEOPARDIG. Η θεωρία της ηδονής LEOPARDI G. Περί τεχνών και γραμμάτων MANN ΤΗ. Ο Βάγκνερ και η εποχή μας MICHAUX Η. Ένας βάρβαρος στην Ασία MONTESQUIEU Περί καλαισθησίας NIETZSCHE F. Μαθήματα για την παιδεία PESSOA F. Χωρίς μάσκες PICASSO Σκέψεις για την τέχνη ΚΟΌΙΝΑυΟ.Ητέχνη SCHOPENHAUER Α. Τα πάθη του κόσμου SCHOPENHAUER Α. Εριστική διαλεκτική STEINER R. Ο χριστιανισμός και τα μυστήρια της αρχαπΗηχης STEVENSON R. L. Περί της ηθικής του συγγραφικού ι παγγ^λ^ίαυις TOLSTOI L. Τι είναι τέχνη TOLSTOI L. Μια εξομολόγηση TOLSTOI L. Τι είναι θρησκεία TOLSTOI L. Ημερολόγιο σοφίας UNAMUNO Μ. de Το τραγικό αίσθημα της ζωής VALERY Ρ. Ματιές στον σύγχρονο κόσμο WALTER Β. Περί μουσικής ZOLA Ε. Κείμενα για την τέχνη ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ Έμπνευση και δημιουργία

IMMANUEL KANT

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΟ ΑΙΣΘΗΜΑ ΤΟΥ ΩΡΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΠΕΡΟΧΟΥ Μετάφραση - Εισαγωγή: Χάρης Τασάκος

Γ ΕΚΔΟΣΗ

PRINTA ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Σειρά: Στις Πηγές της Γνώσης Υπεύθυνος: Δρ. Ε. Καρτάκης

Συγγραφέας: Immanuel Kant Τίτλος πρωτοτύπου: BEOBACHTUNGEN

ÜBER DAS GEFÜHL DES SCHÖNEN UND ERHABENEN

Μετάφραση: Χάρης Τασάκος Η μετάφραση βασίστηκε στο πρωτότυπο και στις δύο ι>πάρχουαες γαλλικές μεταφράσεις. Στοιχειοθεσία - σελιδοποίηση:

SCRIPTSOFT

Α' Έκδοση: 1999 Β' Έκδοση: 2001 Γ Έκδοση: 2006 © Copyright Εκδόσεις Printa, Αθήνα 2006 Κεντρική Διάθεση: Αομβάρδου 31-35, 114 73 ΑΟήν(ΐ Τηλ.: 210 6429409, 210 6468156, Fax: 210 64115^7 Γραφεία: Σπυρίδωνος Τρικούπη 56-58, 114 73 ΑΟήνίΐ Τηλ.: 210 8848307, Fax: 210 8848308, e-mail: prinUKa'otcncl.gr Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του π(*()(^ντος ^ς^γοί» iito ιΐι^ολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς κ(χι η μ«'τάΐ|)ςΜΐΠ!) ή fmum¥vi\ XiW ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαςχχγίογής ^ςιγοιι hSyov ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Λιΐ'Ονοΰς Ii'>|4jWMff|c · Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης, (χπαγο^ηνται !| ιιναιΚΗΗίγυ^γή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γ^·vικότrι.Mί η|ς ρμΐ|·Λνιοης ίου βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεΙΜ^ιυς, (ft1^iifi
ISBN: 960-7408-31-4

«To κύριο αποτέλεσμα της φιλοσοφίας τον Kant είναι ότι αφύπνισε τη συνείδηση αυτής της απόλυτης εσωτερικής ενέργειας (της σκέψης χωρίς καθορισμό)' και μολονότι ο αφηρημένος τρόπος με τον οποίο έγινε αντιληπτή αυτή η αρχή δεν επιτρέπει καμία ανάπτυξη^ κανέναν προσδιορισμό, καμία γνώση και κανένα ηθικό νόμο, έχει ωστόσο τούτη τη σπουδαιότητα: ότι αποκλείει την πρόσβαση οιασδήποτε αυθεντίας, οιουδήποτε εξωτερικού στοιχείου. Μετά τον Kant η απόλυτη ανεξαρτησία του λόγου πρέπει να θεωρείται πλέον σαν μια ουσιώδης αρχή της φιλοσοφίας»

(Hegel)

Βιογραφικά στοιχεία 22 Απριλίου 1724: Γέννηση του Immanuel Kant στο Καίνιξμπεργκ. Γιος του Georg-Johann Kant, σαγματοποιού, και της Anne-Regint Reuter. Είναι το τέταρτο παιδί (σε σύνολο έντεκα). Η μητέρα του, οπαδός της κίνησης του ευσεβισμού (θρησκευτική τάση που αναπτύχθηκε στους κόλπους του λουθηρανισμού, υποστηρίζοντας ότι η τελειοποίηση του ανθρώπου δεν επιτυγχάνεται μόνο μέσω της βάπτισης και της θείας χάριτος, αλλά κυρίως μέσω της επενέργειας του θείου λόγου και της ατομικής προσπάθειας) θα ασκήσει βαθιά επιρροή στο χαρακτήρα του. 1732-1740: μαθητής στο Κολλέγιο Fridericianum που ανήκει στην ίδια θρησκευτική κίνηση. 1737: θάνατος της μητέρας του. 1740: εισαγωγή στο Πανεπιστήμιο του Καίνιξμπεργκ. Τυπικά εγγεγραμμένος στη Θεολογική σχολή, αφοσιώνεται κυρίως στη μελέτη της Φιλοσοφίας και της Φυσικής. Στα γερμανικά πανεπιστήμια αυτή την εποχή κυριαρχεί η ορθολογιστική φιλοσοφία του Wolff και του Baumgarten, ενώ στη Φυσική (η

10

I. KANT

οποία ως «philosophia naturalis» θεωρούνταν τμήμα της φιλοσοφίας) είναι ήδη αρκετά διαδεδομένες οι ιδέες του Newton. Αυτός ο δυϊσμός, αποτέλεσμα της υιοθέτησης του ορθολογισμού στη θεωρητική φιλοσοφία και του εμπειρισμού στην επιστημονική φιλοσοφία, θα αποτελέσει ένα από τα θεμελιώδη προβλήματα της καντιανής φιλοσοφίας, μέχρι τη στιγμή της υπέρβασής του από την κριτική φιλοσοφία. 1747: θάνατος του πατέρα του. Πρώτη δημοσίευση: Σκέψεις πάνω στην πραγματική αξιολόγηση των ζωτικών δυνάμεων. 1747-1756: ο Kant εξασφαλίζει το βιοπορισμό του παραδίδοντας μαθήματα κατ' οίκον. Η εμπειρία αυτή, μολονότι δεν ήταν πάντοτε ευχάριστη, θα του επιτρέψει να αποκτήσει εκείνους τους ευγενείς τρόπους που θα επιδράσουν καθορκπικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του και μια ορισμένη γνιοση των ανθρώπων και του κόσμου η οποία θα αντκπαθμίσει τους περιορισμούς της μοναχικής του ζωής. 1755: ο Kant αρχίζει να παραδίδει μαθήματα CKO Π(*νεπιιηήμιο σαν «Privat Dozent» (άμισθος υφηγητής). Οι πίΐςχχδόσεις του νεαρού καθηγητή, από τη φυσική γεωγραφί(λ μέχρι και τη θεωρητική φιλοσοφία, έχουν ένα ενθουσιο)δες (ακροατήριο. Δημοσιεύει ένα άρθρο πάνω στους σεισμούς, με αφορμή το σεισμό της Αισαβόνας, και τη Γενική ιστορία της φχΗτης και θεωρία τον ουρανού, που αποτελεί την πιο σημαντική (πιμβολή του στον τομέα των φυσικών επιστημών: η υπόθειτή του σχετικά με την καταγωγή του ηλιακού συστήματος, η οποίί* Oot Λιατυπωθεί αργότερα με μαθηματικούς όρους από τον Lapluce, θα επικρατήσει μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Ενο) τα ίργα του στη λατινική γλώσσα διαπνέονταν από τον ορθολογισμό του Wolff, εδώ είναι πρόδηλη η επιρροή του Newton. Äev öa παραλείψει, ωστόσο, να στρέψει την ορθολογίίκική του χριτι-

Βιογραφικά στοιχεία

11

κή σ' ένα από τα πιο λεπτά σημεία της φιλοσοφίας του τελευταίου: στη χαρακτηριστική για την αγγλική παράδοση αντίληψη περί του τυχαίου στη φύση, στην οποία θα αντιπαραθέσει μια μηχανική-αιτιοκρατική αντίληψη για τη φύση στο σύνολο της. Από το 1760 ο Kant αρχίζει να παίρνει μέρος στα πιο επίμαχα προβλήματα του Διαφωτισμού. 1759: Δοκίμιο σχετικά με τον οπτιμισμό. 1762: Περί της ψευδεπίγραφης λεπτότητας των τεσσάρων συλλογιστικών σχημάτων. Αρχίζει να μελετά τους Γάλλους και Άγγλους φιλοσόφους της εποχής του, ειδικά τον Rousseau και τον Hume. Η επιρροή του Rousseau είναι έκδηλη σ' όλο το καντιανό έργο, ιδιαίτερα στα ηθικά και πολιτικά του συγγράμματα. Ένα περιστατικό της ζωής του φιλοσόφου δείχνει το πάθος του στη μελέτη του Rousseau. Η μεθοδικότητα του Kant ήταν περιώνυμη* στα φιλοσοφικά του κείμενα η αυστηρότητα συνοδευόταν από ένα παράφορο πάθος για τα διάφορα σχήματα και τις συμμετρικές κατασκευές (τυπικό παράδειγμα είναι ο περίφημος «πίνακας των κατηγοριών», για τον οποίο ήταν ιδιαίτερα υπερήφανος)· η καθημερινή του ζωή χαρακτηριζόταν από μια σειρά υπερβολικών εμμονών, οι οποίες ήταν πιθανά ένας από τους λόγους που του επέβαλαν την εργένικη ζωή, παρά τη δεδηλωμένη του εκτίμηση για το γάμο και την οικογενειακή ζωή. Χαρακτηριστική ήταν η συνήθειά του κάθε βράδυ, στη δύση του ηλίου, την ίδια πάντοτε ώρα, να κάνει τον ίδιο περίπατο· σε σημείο που είχε γίνει το ρολόι των νοικοκυρών της πόλης, οι οποίες όταν τον έβλεπαν να περνά κάτω από τα παράθυρά τους ήξεραν ότι ήταν η ώρα ν' ανάψουν τη φωτιά. Ένα βράδυ όμως ο καθηγητής Kant δεν βγήκε* βέβαιοι ότι ήταν άρρωστος, μερικοί φίλοι του και μαθητές του έτρεξαν στο σπίτι του, όπου τον βρήκαν βυθισμένο στην ανάγνωση τον Αιμίλιου του Rousseau, το οποίο μόλις είχε πα-

12

I.

KANT

ραλάβει, και ήταν τόσο απορροφημένος που ξέχ(χ(τρ για πρώτη, και μάλλον για τελευταία φορά στη ζωή του, ττιν (όρα του περιπάτου του. Σε ό,τι αφορά την επιρροή του Hume, ο ίδιος ο Kant δήλωνε ότι τον είχε «βγάλει από το δογματικό του ύπνο». Την ίδια περίοδο γνωρίζει το έργο του d'Alembert και των Άγγλων φιλοσόφων του αισθήματος, που επιδρούν επίσης στη σκέψη του. Η τελευταία αρχίζει να αποκτά ένα λιγότερο μεταφυσικό χαρακτήρα και να προσεγγίζει αυτήν των Γάλλων φιλοσόφων της εποχής του* η αντιπαρά()ε(τη της επιστημονικής βεβαιότητας στην αβεβαιότητα της μετίχφυσικής είναι άλλωστε ένα από τα θέματα που ενέπνευσαν την Κριτική τον καθαρού Λόγου, Έτσι ενώ το 1763, (κο έργο του Το μόνο δυνατό θεμέλιο για την απόδειξη της ύπαρξης του Θεού, προβαίνει σε μια κριτική της καρτεσιανής απόδειξης της ύπαρξης του Θεοΰ, αντικαθιστώντας την με μία (ϊλλη, εξίσου οντολογική - είναι επομένως ακόμη μεταφυσικός -, στην Ερμηνεία των ονείρων ενός οραματιστή μέσω των ονείρων της μεταφυσικής, στα 1766, ειρωνεύεται τα παραληρήματα του Swedenborg συγκρίνοντάς τα μ' αυτά της μεταφ\3σικής· η επιρροή του Hume είναι ήδη έκδηλη. Στη διάρκεκχ αυτής της περιόδου, η πανεπιστημιακή του διδασκαλίίχ υφίιττίχται μια παράλληλη αλλαγή: στο πρόγραμμα του 1765-1766, ο Kant υποστηρίζει ότι οι φοιτητές, πριν αρχίσουν τις Οεο)ρητικές αναζητήσεις, πρέπει να έχουν αποκτήσει στέρεες εμπειρικές βάσεις, και ότι δεν υφίσταται διδασκαλία της φιλοσοφίίχς αλλά μόνο του τρόπου να φιλοσοφεί κανείς. Το 1763 δημοσιειίει επίσης το Δοκίμιο για την εισαγωγή της έννοιας του αρνητικού μεγέθους στη φιλοσοφία. Το 1764 δημοσιεύονται οι Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθημα του ωραίου και του υπέροχου, το Δοκίμιο σχετικά με τις ασθένειες του νου και η 'Ερευνα σχετικά με τη σαφήνεια των θεμελιωδών αρχών της φυσικής Θεολο-

Βιογραφικά στοιχεία

13

γίας και της ηθικής, και το 1768 Το πρωταρχικό θεμέλιο της διάκρισης των περιοχών στο χώρο. Μέχρι το 1770 ο Kant κατείχε μια ήσσονος σημασίας θέση στο Πανεπιστήμιο, με χαμηλές αποδοχές, ενώ παράλληλα εργαζόταν σαν βοηθός βιβλιοθηκάριου προσθέτοντας ένα πενιχό συμπλήρωμα στο μισθό του. Τη χρονιά αυτή γίνεται τακτικός καθηγητής και καταλαμβάνει την έδρα της Μεταφυσικής και της Λογικής. Είναι αξιοσημείωτος ο αργός ρυθμός της πανεπιστημιακής του σταδιοδρομίας: γίνεται καθηγητής 46 χρονών, ενώ αρκετοί από τους συναδέλφους του είχαν αποκτήσει τους τίτλους τους πολΰ νεώτεροι. Πρέπει όμως να προσθέσουμε την άρνησή του να δεχθεί την έδρα της ποιητικής τέχνης (1764) και τη θέση του καθηγητή στα πανεπιστήμια του Ερλάγκεν και της Ιένα (1769), προσβλέποντας πάντοτε στην έδρα του πανεπιστημίου της γενέτειράς του. Με την αναγόρευσή του αυτή, και συμφωνά με τους ακαδημαϊκούς κανόνες, θα δημοσιεύσει την περίφημη μελέτη Περί της μορφής και των αρχών τον αισθητού και τον νοητού κόσμον, όπου εκτίθενται για πρώτη φορά οι βασικές γραμμές της κριτικής του σκέψης. Στη συνέχεια, και για 11 ολόκληρα χρόνια, δεν δημοσιεύει σχεδόν τίποτε (εκτός από ορισμένα άρθρα, το δοκίμιο Οι διάφορες ανθρώπινες φνλές, κ.λ.π). Μέχρι την ημέρα που εμφανίζεται το έργο που επρόκειτο να σημαδέψει πλέον το φιλοσοφικό διαλογισμό: Η Κριτική τον καθαρού Λόγον (πρώτη έκδοση). Το κείμενο είναι δύσκολο και ο Kant (για να απαντήσει ταυτόχρονα σε ορισμένες κριτικές), δημοσιεύει, το 1783, σε πιο προσιτή μορφή τα Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική μεταφνσική, περιλαμβάνοντας τις κύριες ιδέες του Καθαρού Λόγον. Με τα κείμενα: Τι είναι ο Διαφωτισμός; και Ιδέα μιας καθολικής ιστορίας από κοσμοπολίτικη άποψη, το 1784, ο Kant αρχί-

14

I.

KANT

ζει να παρεμβαίνει άμεσα στη διαμάχη γΰρω από τη φιλοσοφία του διαφωτισμού. Την επόμενη χρονιά (1785) εμφανίζεται το πρώτο από τα μεγάλα έργα του, αφιερωμένα στην ηθική: τα Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών. 1786: ο Kant γίνεται μέλος της Ακαδημίας του Βερολίνου. Δημοσιεύονται: Πρώτες μεταφυσικές αρχές της επιστήμης της φύσης. Τι σημαίνει προσανατολισμός στη σκέψη; Πιθανή αρχή της ανθρώπινης ιστορίας, 1787: δεύτερη έκδοση της Κριτικής του καθαρού Λόγου. 1788: δημοσιεύεται η δεύτερη μεγάλη κριτική του, η Κριτική του πρακτικού Λόγου και η μελέτη του Σχετικά με τη χρήση των τελεολογικών αρχών στην φιλοσοφία. 1789: η Γαλλική Επανάσταση προκαλεί τον ενθουσιασμό του Kant. Οι ιδέες του Rousseau θριαμβεύουν. 1790: δημοσιεύεται η τρίτη μεγάλη κριτική τοί): η Κριτική της κριτικής ικανότητας. Το 1791 με τη δημοσίευση του έργου του Σχετικά με την αποτυχία όλων των φιλοσοφικών αποπειρών πάνω στη βεαδικία, ο Kant φαίνεται ότι ολοκλήρωνε το καθαυτό κριτικό ίργο του, έχοντας επεκτείνει την υπερβατολογική ανάλυ(η| (*π.ό τ(* προβλήματα της γνώσης, σ' αυτά της ηθικής, της οικτΟητικής και της τελεολογίας. Η σκέψη του θα στραφεί πλίον (ττη θρησκεία, την ιστορία, το δίκαιο, την ανθρωπολογί(*, τη λογική και την παιδαγωγική, συγκεντρώνοντας την πςηχϊοχή του ιττη λύση συγκεκριμένων προβλημάτων, ορμίόμενος (ΐ)ΐηόσο πάντοτε από τις διατυπωμένες αρχές της κριτικής πρριόΑου του. Το 1793 δημοσιεύει το έργο του Η Θρησκεία (ττα όρια τον απλούΛόγου, για το οποίο δέχεται σοβαρές επιπλήξεις cwtd το

Βιογραφικά στοιχεία

15

βασιλιά της Πρωσίας Φρειδερίκο Γουλιέλμο Β' και την απειλή κυρώσεων. Μέχρι το θανατό του στις 12 Φεβρουαρίου 1804, θα δημοσιεύσει, με τη σειρά: 1795: Σχέδιο για την αιώνια ειρήνη, 1796: Σχετικά μ* ένα υψηλό τόνο που υιοθετήθηκε πρόσφατα στη φιλοσοφία, 1797: Πρώτες μεταφυσικές αρχές της θεωρίας του δικαίου. Πρώτες μεταφυσικές αρχές της θεωρίας της αρετής. Μεταφυσική των ηθών. 1798: Ανθρωπολογία από πραγματολογική άποψη. Η σύγκρουση των Σχολών. 18001803:Λογική, Γεωγραφία, Φυσική.

Εισαγωγή To παρόν κείμενο εμφανίστηκε στα 1764, 26 χρόνια πριν την Κριτική της κριτικής ικανότητας, και μολονότι ο Kant δηλώνει «την ιδιότητα του παρατηρητή και όχι του φιλοσόφου», τόσο η εννοιολογική οργάνωση της καθαρής αισθητικής εμπειρίας στην τρίτη Κριτική, όσο και η ηθική του σιχ\ν Κριτική τον πρακτικού Λόγου θα αντλήσουν τα παραδείγματα τους απ' αυτό. Στο πρώιμο αυτό έργο του γερμανού φιλοσόφου, που αποτελεί μια «ψυχολογική» περιγραφή ορισμένων ανθρώπινων χαρακτήρων (μάλλον από τον άμεσο φιλικό κΰκλο του), στην οποία είναι αισθητή η επιρροή του Rousseau και των Άγγλων ηθικιστών, κυρίως του Shaftesbury, η ανάλυση των αισθητικών κατηγοριών (του ωραίου και του υπέροχου) χρησιμεύει ως εισαγωγή σε μια ηθική θεωρία νατουραλιστικού και ανθρωπολογικού χαρακτήρα, όπου η αρετή δεν θεμελιώνεται σε θεωρητικούς κανόνες, αλλά στη συνείδηση ενός καθολικού αισθήματος: το αίσθημα της ωραιότητας και της αξιοπρέπειας της ανθρώπινης φύσης. Αν

18

I.

KANT

η Κριτική της κριτικής ικανότητας ήταν μια απόπειρα να επιλυθεί το μείζον πρόβλημα της σύγχρονης φιλοσοφίας, η διυποκειμενικότητα, δηλαδή η άμεση επικοινωνία των ανθρώπων, χωρίς τη μεσολάβηση εννοιών {Κριτική τον καθαρού Λόγον) ή ηθικών νόμων {Κριτική τον πρακτικού Λόγον) οι Παρατηρήσεις αποτελούν ένα περιγραφικό υπόδειγμα της σχέσης αισθητικής και ηθικής. Η αισθητική κρίση διεκδικεί πάντοτε την καθολικότητα, καίτοι δεν είναι θεμελιωμένη σε έννοιες, όπως η λογική κρίση, αλλά στο προσωπικό αίσθημα που γεννά «το αρμονικό παιχνίδι της νόησης και της φαντασίας». «Αυτό που είναι παράξενο είναι ότι δεν έχουμε να κάνουμε με μια εμπειρική έννοια, αλλά μ' ένα αίσθημα ευαρέστησης, το οποίο μέσω της αισθητικής κρίσης πρέπει να αποδοθεί στον καθένα και ταυτόχρονα να είναι συνδεδεμένο με την παράσταση του αντικειμένου, σαν να επρόκειτο για ένα κατηγόρημα συνδεδεμένο με τη γνώση του αντικειμένου ... Εφόσον όμως η καλαισθησία είναι ουσιαστικά μια ικανότητα εκτίμησης της αισθητής παράστασης των ηθικών Ιδεών (χάρις σε μια ορισμένη αναλογία του διαλογισμού γι' αυτά τα δύο πράγματα), και εφόσον η ευαρέστηση, την οποία η καλαισθησία κηρύσσει έγκυρη για την ανθρωπότητα εν γένει, και όχι μόνο για ένα ιδιάζον προσωπικό αίσθημα, προέρχεται τόσο από αυτήν την καλαισθησία όσο και από τη μεγάλη δεκτικότητα, που είναι καθαυτή θεμελιωμένη στην καλαισθησία, του αισθήματος που προκύπτει απ' αυτές τις Ιδέες (που αποκαλούμε ηθικό αίσθημα): τότε είναι φανερό ότι η πραγματική προπαί-

Εισαγωγή

19

δευση για τη θεμελίωση της καλαισθησίας είναι η ανάπτυξη των ηθικών Ιδεών και η καλλιέργεια του ηθικού αισθήματος, αφοΰ μόνο όταν εναρμονίζουμε την αισθητικότητα με το αίσθημα αυτό, μπορεί η αυθεντική καλαισθησία ν' αποκτήσει μια καθορισμένη και αμετάβλητη μορφή»ι.

1.

I. Kant: Κριτική της κριτικής

ικανότητας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Διάφορα αντικείμενα του αισθήματος του ωραίου και του υπέροχου

Τα διάφορα αισθήματα της απόλαυσης ή της δυσφορίας, της ικανοποίησης ή της δυσαρέσκειας, εξαρτώνται περισσότερο από την ιδιάζουσα αισθητικότητα των ανθρώπων και λιγότερο από τη φΰση των εξωτερικών πραγμάτων που τα προκαλούν. Από αυτό προκύπτει ότι ορισμένοι άνθρωποι βρίσκουν απολαυστικό αυτό για το οποίο άλλοι δεν αισθάνονται παρά μόνο αποστροφή, ότι ο έρωτας αποτελεί συχνά ένα μυστήριο για όλο τον κόσμο και ότι αυτό που δυσαρεστεί έντονα τον έναν, αφήνει τον άλλο αδιάφορο. Αυτές οι ιδιαιτερότητες της ανθρώπινης φύσης προσφέρουν ένα εκτεταμένο πεδίο παρατηρήσεων και ενέχουν ταυτόχρονα μια πηγή αποκαλύψεων ευχάριστων όσο και διδακτικών. Δεν θα εξετάσω προς το παρόν παρά μόνο ορισμένα ιδιαίτερα σημεία και με την ιδιότητα μάλλον του παρατηρητή παρά του φιλοσόφου. Αν ο άνθρωπος δεν αισθάνεται ευτυχής παρά μόνο στο βαθμό που ικανοποιεί μια φυσική προδιάθεση, τότε η αίσθηση που τον καθιστά ικανό μιας ευφρόσυνης διάθεσης χωρίς να απαιτεί γι' αυτό ιδιαίτερα χαρίσματα δεν του είναι φυσικά αδιάφορη. Ο γαστρίμαργος που αναγνωρίζει στο μάγειρό του τον κατεξοχήν πνευματικό δημιουργό, φρονώντας ταυτόχρονα ότι όλα τα καλαίσθητα έργα είναι

24

I.

KANT

συγκεντρωμένα στα κελάρια, θα βρει στη χυδαιολογία και στα κακόγουστα αστεία μια απόλαυση εξίσου έντονη μ' αυτήν για την οποία καυχώνται όσοι διαθέτουν πιο λεπτά αισθήματα. Ο λάτρης των ανέσεων, που δεν επιθυμεί την ανάγνωση παρά μόνο για τη νΰστα που του προκαλεί, ο έμπορος που θεωρεί κάθε απόλαυση ανούσια, εκτός απ' αυτήν του επιτήδειου ανθρώπου που λογαριάζει τα οφέλη της εμπορικής του δραστηριότητας, αυτός που δεν εκδηλώνει την αγάπη του στις γυναίκες παρά μόνο γιατί συγκαταλέγονται στα πράγματα που του παρέχουν απόλαυση, ο εραστής του κυνηγίου, που θηρεύει μύγες, ως Δομιτιανός, ή άγρια ζώα, ως Α..., όλοι τους διαθέτουν μια αισθητικότητα που τους καθιστά ικανούς ορισμένων απολαύσεων, απαλλάσσοντάς τους ταυτόχρονα από την επιθυμία άλλων που πιθανά δεν μπορούν ούτε να φανταστούν. Προτίθεμαι λοιπόν να εξετάσω ένα ιδιαίτερα λεπτό αίσθημα, που αποκαλείται έτσι είτε γιατί μπορεί κανείς να το απολαύσει για μεγάλο διάστημα χωρίς σημάδια κορεσμού ή κόπωσης, είτε γιατί προϋποθέτει ένα είδος διεγερσιμότητας της ψυχής που την καθιστά ταυτόχρονα ικανή για ενάρετες πράξεις, είτε, τέλος, γιατί υποδηλώνει ιδιαίτερα πνευμ(χτικά χαρίσματα, ενώ τα άλλα αισθήματα μπορούν αντίθετα να εκδηλωθούν και σε συνθήκες πνευματικής ένδειας. Δεν θα συμπεριλάβω όμως εκείνη τη γοητευτική έλξη που ασκούν οι ανώτερες γνώσεις, η οποία οδήγησε τον Kepler, όπως αναφέρει ο Bayle, να δηλώσει ότι δεν θα αντάλλασ(τε, ούτε για ένα βασίλειο, έστω και μία από τις ανακαλύψεις του, γιατί είναι εξαιρετικά λεπτή. Η παρούσα εργασία δεν έχει σαν

To αίσθημα τον ωραίου και του υπέροχου

25

αντικείμενο παρά μόνο εκείνο το αίσθημα που αγγίζει και τις πιο απλοϊκές ψυχές. Το αίσθημα αυτό είναι διττό: αποτελείται από το αίσθημα του ωραίου και αυτό του υπέροχου- ον συγκινήσεις τους είναι ευχάριστες, αλλά με διαφορετικό τρόπο. Η όψη των χιονισμένων κορυφών μιας οροσειράς που υψώνονται πάνω από τα σύννεφα, η περιγραφή ενός κυκλώνα ή του βασιλείου της κολάσεως (Milton) μας παρέχουν μια απόλαυση ανάμεικτη με τρόμο. Η θέα των ανθισμένων λιβαδιών, οι ελικώσεις των ποταμών και τα βοσκοτόπια, η περιγραφή των Ηλυσίων ή η ομηρική αναπαράσταση του κεστού της Αφροδίτης μάς προξενούν επίσης ευχάριστα συναισθήματα, που δεν αποπνέουν όμως παρά μόνο ιλαρότητα και χαρμονή. Για να μπορεί κανείς να προσοικειωθεί σ' όλη της την ισχύ την πρώτη εντύπωση, πρέπει να διαθέτει το αίσθημα του υπέροχου, για να μπορεί να απολαύσει τη δεύτερη, το αίσθημα του ωραίου. Οι πελώριες βελανιδιές και οι μοναχικές βαθύσκιες φυλλωσιές σ' ένα παρθένο δάσος είναι υπέροχες- τα ανθοτόπια, οι μικροί φράχτες, οι ομοιόσχημα κλαδεμένες δενδροσειρές είναι ωραία, Η νύχτα είναι υπέροχη, η ημέρα είναι ωραία. Αυτοί που διαθέτουν το αίσθημα του υπέροχου οδηγούνται στα υψηλά αισθήματα της φιλίας, της αιωνιότητας, της περιφρόνησης του κόσμου, μέσα στη γαλήνια σιωπή μιας καλοκαιρινής νύχτας, όταν η τρεμάμενη λάμψη των άστρων διατρέχει τη μελανόχροη νύχτα και το φεγγάρι εμφανίζεται μοναχικό στο στερέωμα. Το φέγγος της μέρας γεννά, μαζί με το ζήλο για εργασία, ένα αίσθημα χαράς. Το υπέροχο ταράσσει, το

26

I.

KANT

ωραίο γοητεύει. Το πρόσωπο αυτού που διαπερνάται από το αίσθημα του υπέροχου αποπνέει την αυστηρότητα και, συχνά, την έκπληξη, το ζωηρό αίσθημα του ωραίου αναγγέλλεται από το φωτεινό βλέμμα, το χαμόγελο και, συχνά, από τη θορυβώδη ευθυμία. Το υπέροχο παρουσιάζεται με διάφορες μορφές. 'Αλλοτε συνοδεύεται από βαρυθυμία ή τρόμο, άλλοτε από σιωπηλό θαυμασμό, και άλλοτε συνδυάζεται με το αίσθημα μιας σεβάσμιας ευμορφίας. Αποκαλώ υπέροχο- τρομακτικό το πρώτο είδος υπέροχου, υπέροχοευγενές το δεύτερο, υπέροχο-μεγαλοπρεπές το τρίτο. Μια βαθιά μοναξιά είναι υπέροχη, αλλά εμπνέει τρόμοι

1.

Θα δώσω μόνο ένα παράδειγμα του ευγενούς τρόμου που μπορεί να εμπνεύσει η εικόνα της απόλυτης μοναξιάς παραθέτοντας μερικά αποσπάσματα από το ονειροπόλημα του Carazan (Brem. Magazin, τόμος IV, σελ. 539). Ο φιλάργυρος αυτός όσο έβλεπε την περιουσία τ(τυ να μεγαλώνει, τόσο γινόταν ανάλγητος απέναντι στον πλησίον του. Αλλά, ενώ έσβηνε η αγάπη του για τους ανθρώπους, ο θρησκευτικός του ζήλος δεν έπαυε να αυξάνει. Μετά από αυτήν την ομολογία, ο Carazan συνεχίζει: « Έ ν α βράδυ που έκανα τους λογαριασμούς μου και υπολόγιζα τα κέρδη μου, αποκοιμήθηκα κάτω από το φως της λάμπας. Και είδα τον άγγελο του θανάτου να χιμάει πάνω μου και μέσα στη στροφοδίνη του να μου καταφέρνει ένα τρομερό χτύπημα πριν να προλάβω να ζητήσω έλεος. Το αίμα μου πάγωσε όταν αντιλήφθηκα ότι η απόφαση είχε ληφθεί και ότι δεν μπορούσα να προσθέσω πλέον τίποτε στο καλό, ούτε να αφαιρέσω τίποτε από το κακό που είχα κάνει. Με οδήγησαν μπροστά σιο θρόνο αυτού που ενοικεί στον τρίτο ουρανό. Λαμπερό άστρο μου απηύθυνε τούτο το λόγο: «Carazan, ο θεός απορρίπτει τη λατρεία που του απέδωσες. Σφάλισες την καρδιά σου στην αγάπη των ανθρώπϋ)ν και με σιδερένιο χέρι διαφύλαξες τους θησαυρούς σου. Έζησες μόνο για (Τένα, θα ζήσεις μόνος αιωνίως, στερημένος κάθε κοινωνίας με την υπόλοιπη δημιουργία». Εκείνη τη στιγμή, παρασύρθηκα από μια αόςχίτη δύναμη διατρέχοντας το περίλαμπρο οικοδόμημα της δημιουργίας. Σύντομα, είχα αφήσει πίσω μου αναρίθμητους κόσμους. Καθώς πλησίαζ(* το πέρας της φύσης, παρατήρησα ότι οι σκιές του ατέρμονου κενού έπεφταν μπροστά μου μέσα στην άβυσσο. Έ ν α τρομακτικό βασίλειο (τιωπής και μονα-

To αίσθημα τον ωραίου και του υπέροχου

27

Να γιατί οι απέραντες και φριχτές έρημοι, όπως αυτή του Chamo οτην Ταταρία, ενοικούνταν πάντοτε μέσα στη φαντασία από τρομερές σκιές, χιμαιρικά όντα και από τις ψυχές των νεκρών. Το υπέροχο είναι πάντοτε μεγάλο, το ωραίο μπορεί προσέτι να είναι μικρό. Το υπέροχο απαιτεί την απλότητα, το ωραίο ανέχεται τον καλλωπισμό. Η ακρώρεια δεν είναι λιγότερο υπέροχη από την άβυσσο* αλλά η πρώτη προκαλεί το θαυμασμό, είναι το υπέροχο- ευγενές, ενώ η δεύτερη, το υπέροχο-τρομακτικό, τον τρόμο. Ο Hasselquist σημειώνει ότι οι πυραμίδες της Αιγύπτου στην πραγματικότητα είναι πιο επιβλητικές από αυτό που μπορεί να αποδώσει η περιγραφή της λιτής και μεγαλόπνευστης αρχιτεκτονικής τους. Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, μεγαλούργημα απλότητας, είναι μεγαλοπρεπής, γιατί το κάλλος, δηλαδή ο χρυσός, οι εργασίες του ψηφιδωτού κ.λ.π., εναρμονίστηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε να επικρατεί το αίσθημα του υπέροχου. Έ ν α οπλοστάσιο πρέπει να είναι ευξιάς, μια αιώνια νΰχτα! Κυριεύτηκα από έναν ανείπωτο τρόμο. Τα τελευταία άστρα φαίνονταν πλέον ανεπαίσθητα, ήμουν βυθισμένος στο έσχατο σκότος. Η αγωνία του θανάτου μεγάλωνε από στιγμή σε στιγμή, όσο απομακρυνόμουν από τον τελευταίο κατοικημένο κόσμο. Και σκέφτηκα, πλημμυρισμένος από μια απέραντη απελπισία, ότι, αγόμενος δέκα χιλιάδες φορές στη διάρκεια δέκα χιλιάδων χρόνων πέρα από τα σύνορα της δημιουργίας, θα συνέχιζα, χωρίς βοήθεια, ούτε ελπίδα επιστροφής, να βυθίζομαι σ' αυτή την ατέλειωτη νύχτα .... Μέσα στην σκοτοδίνη μου, έτεινα τα χέρια μου προς κάποιο αντικείμενο της πραγματικότητας τόσο ζωηρά που ξύπνησα. Έτσι έμαθα να εκτιμώ τους ανθρώπους· γιατί, μέσα σ' αυτή την ερημία, και τον πιο ταπεινό απ' αυτούς, που μέσα στην αλαζονεία της ευτυχίας μου είχα απωθήσει, τον προτιμούσα απ' όλους τους θησαυρούς της Γολκόνδης».

28

I.

KANT

γενές και απλό, ένα ανάκτορο μεγαλοπρεπές, ένας εξοχικός πύργος ωραίος, με τον προσήκοντα διάκοσμο. Μια μακρά διάρκεια είναι υπέροχη. Αν ανήκει στο παρελθόν, είναι ευγενής. Ό τ α ν την τοποθετούμε σ' ένα απροσδιόριστο μέλλον, προκαλεί εν μέρει τον τρόμο. Έ ν α μνημείο χρονολογοΰμενο από την απώτατη αρχαιότητα επιβάλλει το σεβασμό. Ο Haller εμπνέει έναν απαλό τρόμο όταν αναπαριστά τη μελλοντική ενδελέχεια, έναν ακλόνητο θαυμασμό όταν περιγράφει το ενδελεχές παρελθόν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Ιδιότητες του ωραίου και του υπέροχου αναφορικά με τον άνθρωπο εν γένει

Η ευφυΐα είναι υπέροχη, το ευφυολόγημα είναι ωραίο. Η τόλμη είναι μεγάλη και υπέροχη* η πανουργία είναι ελάσσων αλλά ωραία. Η ουνεοη, έλεγε ο Cromwell, είναι ηγετική αρετή. Η φιλαλήθεια και η χρηστότητα είναι απλές και ευγενείς, η οκωπτικότητα και η διακριτική κολακεία είναι εκλεπτυσμένες και ωραίες. Η ευπροσηγορία είναι η ομορφιά της αρετής. Στο μέτρο που είναι ανιδιοτελής, η υπηρετικότητα είναι ευγενής. Η ευπρέπεια και η κοσμιότητα είναι ωραίες. Οι υπέροχες ιδιότητες εμπνέουν το σεβασμό, οι ωραίες ιδιότητες τη συμπάθεια. Αυτοί που επιποθούν κυρίως το ωραίο δεν συγχρωτίζονται κατά κανόνα παρά μόνο με εύχαρεις, προσηνείς και ευπρεπείς εταίρους, περιμένοντας να βρεθούν σε δυσχερή θέση για ν' αρχίσουν να αναζητούν ειλικρινείς, σοβαρούς και σταθερούς φίλους. Από την άλλη, η μεγάλη εκτίμηση και ο θαυμασμός καθιστούν αδύνατη την οικειότητα. Όσοι συγκεράζουν τα δύο είδη αισθημάτων διαπιστοονουν ότι η συγκίνηση του υπέροχου είναι πιο έντονη απ' αυτήν του ωραίου, αλλά στο βαθμό που δεν εναλλάσσεται με την τελειπαία ή δεν τη συνοδεύει, εξαντλείται και δεν μπορεί να παραταθεί επί μακρόν^. 1. Το αίσθημα του υπέροχου εντείνει περισσότερο τις δυνάμεις της ψυχής και, συνεπώς, την κουράζει πιο γρήγορα. Έ ν α βουκολικό ποίημα μπορεί

32

I.

KANT

Τα υψηλά αισθήματα, που εγγίζει συχνά ο διάλογος σε μια εύρωστη κοινωνία, πρέπει να γίνονται ενίοτε αντικείμενα αστεϊσμού και, χάρη στην αντίθεση των εΰθυμων και χαμογελαστών προσώπων με τα σοβαρά και συνοφρυωμένα, αυτά τα δυο αισθήματα να εναλλάσσονται με ευκολία. Η φιλία έχει κατεξοχήν το χαρακτήρα του υπέροχου, ο έρωτάς αυτόν του ωραίου. Ωστόσο, η τρυφερότητα και η βαθιά εκτίμηση προσδίδουν στον τελευταίο μια ορισμένη αξιοπρέπεια και υπεροχή, ενώ η οικειότητα και τα καμώματα εξαίρουν σ' αυτόν τους χρωματισμούς του ωραίου. Η τραγωδία εγείρει το αίσθημα του υπέροχου, η κωμωδία εγείρει το αίσθημα του ωραίου, Η τραγωδία μάς περιγράφει πράξεις αυτοθυσίας, γενναιότητας και ευορκίας. Η αγάπη εδώ είναι μελαγχολική, τρυφερή και γεμάτη σεβασμό. Η δυστυχία του άλλου γεμίζει την ψυχή του θεατή με συμπάθεια και ευψυχία, και αυτός αναγνωρίζει μέσα στην απαλή συγκίνηση που τον περιβάλλει τη μεγαλοσύνη της δικής του ύπαρξης. Η κωμωδία, αντίθετα, αποτελεί μια διασκεδαστική αναστάτωση, όπου οι επιτήδειοι βρίσκουν τρόπο να ξεγλιστρήσουν και οι ανόητοι πέφτουν θύματα της αδεξιότητάς τους, όπου οι μεν σκαρώνουν φάρσες και οι δε προκαλούν τη θυμηδία, μέσα σε μια απολαυστική σύγχυση. να αναγιγνώσκεται αδιάλειπτα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από τον Χαμένο Παράδεισο του Milton, ή ο Ερεικών από τον Young. Νομίζω μάλιστα ότι ο τελευταίος, ως λυρικός ποιητής, χειρίζεται με καταχρηστικό τρόπο το ΰφος του υπέροχου, αφοΰ η δύναμη της εντύπωσης δεν ανανεοόνεται παρά μόνο μέσω της διαδοχικής παρένθεσης πιο απαλών στροφών. Δεν υπάρχει στο ωραίο τίποτε πιο ενοχλητικό από μια κοπιώδη τέχνη, ούτε τίποτε πιο εκνευριστικό από την επίπονη αναζήτηση της γοητείας.

To αίσθημα τον ωραίου και του υπέροχου

33

Η αγάπη εδώ δεν είναι αλγεινή, αλλά ευφρόσυνη και οικεία. Κι εδώ, επίσης, μπορεί να συνδυαστεί, μ' έναν ορισμένο τρόπο, το ευγενές με το ωραίο. Τα ηθικά παραπτώματα καθαυτά, πριν κριθούν από το Λόγο, φαίνονται να αντλούν ορισμένα χαρακτηριστικά τους από το ωραίο ή το υπέροχο. Ο θυμός ενός ανθρώπου που προκαλεί το φόβο είναι υπέροχος, όπως ο θυμός του Αχιλλέα στην Ιλιάδα. Οι ήρωες του Ομήρου είναι, γενικά, νπέροχοι-τρομεροί, του Βιργιλίου είναι ευγενείς. Μια άδολη και τολμηρή εκδίκηση, που αποβλέπει στην επανόρθωση μιας προσβολής, δεν υπολείπεται σε μεγαλοπρέπεια και, μολονότι άνομη, η εξιστόρησή της προκαλεί ταυτόχρονα τρόμο και απόλαυση. Ο Hanway αφηγείται ότι, όταν οι συνωμότες επιτέθηκαν στη διάρκεια της νύχτας στον ShahNadir στη σκηνή του, κι αυτός σοβαρά πληγωμένος, μετά από απεγνωσμένη αντίσταση, αναφώνησε: «Λυπηθείτε με και όλες οι πράξεις σας θα συγχωρηθούν!», ένας απ' αυτούς τού αποκρίθηκε, κραδαίνοντας τη σπάθα του: «Δεν αξίζεις τον παραμικρό οίκτο, αφού ούτε εσύ έδειξες ποτέ παρόμοιο στη ζωή σου». Η τόλμη και η αποφασιστικότητα που επιδεικνύει ένας εγκληματίας, καίτοι πολύ επικίνδυνες, μας συγκινούν, όταν αυτός κατορθώνει να προσδώσει στη δοκιμασία του ένα χαρακτήρα ευτολμίας και μεγαθυμίας. Από την άλλη, ένα ευφυές τέχνασμα, ακόμη και όταν ενέχει δόλο, έχει κάτι το εκλεπτυσμένο και χαριτωμένα ερεθιστικό. Η φιλαρέσκεια με την προσήκουσα σημασία της λέξης, δηλαδή η μέριμνα να είναι κανείς ελκυστικός, να γοητεύει, είναι ίσως επίψογη όταν προέρχεται από ένα

34

I.

KANT

πρόσωπο που είναι ήδη, κατ' άλλον τρόπο, ευάρεστο* ωστόσο δεν παΰει να είναι ωραία και συνήθως προτιμότερη από μια σοβαρή και επιτηδευμένη στάση. Το παρουσιαστικό των ανθρώπων που είναι αρεστοί μέσω της εξωτερικής τους εμφάνισης είναι αντικείμενο πότε του ενός και πότε του άλλου, από τα δύο είδη αισθημάτων. Το μεγάλο ανάστημα εμπνέει κύρος και σεβασμό* το μικρό μάλλον οικειότητα. Αν το μελαχρινό χρώμα και τα μαύρα μάτια συναρτώνται περισσότερο με το υπέροχο, το ξανθό χρώμα και τα γαλάζια μάτια συνδέονται μάλλον με το ωραίο. Το γήρας βρίσκεται σε αρμονία με τις ιδιότητες του υπέροχου, η νεότητα με τις ιδιότητες του ωραίου. Το ίδιο συμβαίνει μ' όλες τις διαφορετικές καταστάσεις και, σ' όλες τις σχέσεις που απλά μνημονεύσαμε, δεν υπάρχει τίποτε, μέχρι και τις ενδυματολογικές προτιμήσεις, που να μην επιτρέπει να εισαγάγουμε αυτή τη διάκριση. Έ ν α σημαίνον πρόσωπο, με ευειδές παράστημα, οφείλει να ντύνεται με απλότητα και μεγαλοπρέπεια. Ο ματαιόσχολος καλλωπισμός με τα κάθε λογής ευτελή μικροκοσμήματα προσιδιάζει στα άσημα πρόσωπα. Οι ηλικιωμένοι επιλέγουν σκουρόχρωμη, ομοιόμορφη περιβολή, οι νέοι ζωηρά, φωτεινά χρώματα. Σε κάθε περίπτωση, έχει σημασία, όταν έχουμε να κάνουμε με ανάλογη κοινωνική θέση και περιουσιακή κατάσταση, ο κληρικός να δείχνει υπερβάλλουσα απλότητα και ο πολιτικός άνδρας περισσή μεγαλοπρέπεια. Ο αγαπητικός μπορεί να φορέσει ό, τι του αρέσει. Οι άνθρωποι συνδέουν αυτά τα αισθήματα ακόμη και με τυχαία, εξωτερικά συμβάντα της ζωής. Η καταγωγή και οι

To αίσθημα

τον ωραίου και

του

υπέροχου

35

τίτλοι ευγενείας προεξοφλούν το σεβαομό. Ο πλούτος, ακόμη και όταν έχει αποκτηθεί με άνομο τρόπο, εκθειάζεται αφιλοκερδώς, πιθανά γιατί ενέχει τη δυνατότητα μεγαλεπήβολων στόχων. Αλλά η εκτίμηση αυτή μπορεί να βρει αποδέκτη κάποιον κατεργάρη, ο οποίος δεν θα έχει την παραμικρή ιδέα για εκείνο το ευγενές αίσθημα που μπορεί να προσδώσει κάποια αξιοπρέπεια στα πλούτη. Αυτό που μεγαλώνει τα δεινά της φτώχειας, είναι η περιφρόνησή της, την οποία θα μπορούσε να αντισταθμίσει εν μέρει η αυταξία της, τουλάχιστον στα μάτια του πλήθους, αν η κοινωνική θέση και οι τίτλοι ευγενείας δεν ξεγελούσαν αυτό το σκαιό αίσθημα, τρόπον τινά προς όφελός του. Δεν υπάρχει μέσαχίτην ανθρώπινη φύση καμία εξαίρετη ιδιότητα που να μη μπορεί να εκφυλιστεί ποικιλοτρόπως σε μια μείζονα ατέλεια. Το υπέροχο-τρομακτικό, όταν παύει να είναι φυσικό, γίνεται αλλόκοτο^. Το αφύσικο, που θεωρείται υπέροχο καίτοι δεν εμπεριέχει τίποτε ή σχεδόν τίποτε απ' αυτό, είναι επιτηδευμένο. Ό π ο ι ο ς αρέσκεται και δίνει πίστη στο αλλόκοτο είναι ευφάνταστος. Ό π ο ι ο ς είναι ευεπίφορος στην επιτήδευση γίνεται εκκεντρικός. Από την άλλη, η πλήρης έλλειψη υψηλοφροσύνης εκφυλίζει το αίσθημα του ωραίου σε μια ανουσιότητα. Αυτός που διέπεται απ' αυτήν, αν είναι νέος, γίνεται δανδής- αν είναι μεσόκοπος, γίνεται κενόδοξος. Αν το γήρας θρέφεται αναμφίβολα από το υπέροχο, τότε δεν υπάρχει πιο ευκαταφρό1.

Έχουμε τη συνήθεια ν' αποκαλούμε μυθιστορηματικό ωραίο που υπερβαίνει το κοινό μέτρο.

το υπέροχο ή το

36

I.

KANT

νητο πλάσμα από έναν γερο- φαντασμένο, οΰτε πιο απεχθές και ανυπόφορο από έναν εκκεντρικό νέο. Οι αστεισμοί και η ιλαρότητα καταλογίζονται στο αίσθημα του ωραίου. Ωστόσο, με την προσθήκη του Λόγου μπορούν να προσεγγίσουν λίγο-πολύ το υπέροχο. Η ιλαρότητα που βρίθει ασυναρτησιών, ζίναιμωρολογία' αυτός που μωρολογεί ακατάπαυστα είναι ανόητος. Είναι, όμως, κοινός τόπος ότι και οι σώφρονες μωρολογοΰν, και μάλλον χρειάζεται να είναι κανείς αρκετά ευφυής για να παραλογίζεται, χωρίς εντούτοις να πέφτει σε λάθη. Αυτός που οι λόγοι και οι πράξεις του οΰτε ψυχαγωγούν, ούτε συγκινούν είναι ανιαρός. Ο ανιαρός που επιμένει να συγκινεί και να ψυχαγωγεί, γίνεται σαχλός. Ο σαχλός που προσέτι είναι επηρμένος, είναι yeAo/bg^ Θα αποσαφηνίσω με μερικά παραδείγματα αυτήν την παράδοξη σκιαγράφηση των ανθρώπινων αδυναμιών. Δεν διαθέτω τη σμίλη του Hogarth και είμαι αναγκασμένος να αναπληρώσω την έλλειψη εκφραστικότητας με περιγραφές. Η θαρραλέα υπεράσπιση της πατρίδας, ή η προάσπιση των ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων, με όλους Παρατηρούμε ότι η ευυπόληπτη κοινωνία μας χωρίζεται σε δυο κατηγορίες: τους φαντασιόπληκτους και τους ματαιόδοξους. Έ ν α ς ευρυμαθής φαντασιόπληκτος που διατείνεται, μ' εκείνο το αλαζονικό του ΰ(ρος, ότι συγκαταλέγεται ανάμεσα στους σοφούς του κόσμου, αποκαλείται, μάλλον διακριτικά, όοκησίσοφος, ενώ μια σκούφια με κουδούνια θα του ταίριαζε θαυμάσια, επιβραβεύοντας την ανεπίγνωστη αβελτηρία του. Η τάξη των ματαιόδοξων είναι πιο πολυάριθμη στον κόσμο μας και πιθανά προτιμότερη από την πρώτη. Η συναναστροφή μαζί της είναι διδακτική όσο και διασκεδαστική. Και οι δύο μαζί, θα κοσμούσαν κάθε χαριτωμένη γελοιογραφία που θα τους εμφάνιζε ν' ανταποδίδουν μορφασμούς, τσουγκρίζοντας τα αδειανά αλλά αδελφικά τους κεφάλια.

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

37

τους κίνδυνους που ενέχουν, είναι υπέροχες. Οι οταυροφορίες και η τάξη των ιπποτών ήταν αλλόκοτες. Οι μονομαχίες, αξιοθρήνητο κατάλοιπο της οτρεβλής ιδέας που είχαν σχηματίσει οι ιππότες για την τιμή, ήταν επιτηδευμένες, Η μελαγχολική απομάκρυνση από τους θορύβους του κόσμου, ως εκδήλωση μιας δίκαιης αποστροφής, είναι ευγενής. Ο μοναχικός στοχασμός των αναχωρητών ήταν αλλόκοτος. Ο απαγορευμένος χώρος της μονής και τα πένθιμα ενδιαιτήματα των ζωντανών Αγίων, είναι επιτηδευμένα. Η υποταγή των παθών σε αρχές είναι υπέροχη. Τα αναθήματα, ο ασκητισμός και άλλες μοναστικές αρετές, είναι επιτηδευμένα' τα οστά των αγίων, το τίμιο ξΰλο και άλλες παρόμοιες ανοησίες, περιλαμβανομένων και τα ιερών περιττωμάτων του μεγάλου Λάμα, είναι επιτηδευμένα. Ανάμεσα στα πνευματικά έργα, τα επικά ποιήματα του Βιργίλιου και του Klopstock ανήκουν στο ευγενές είδος, του Ομήρου και του Milton στο αλλόκοτο. Οι μεταμορφώσεις του Οβίδιου είναι επιτηδευμένες. Οι μυθοπλαστίες των νεράιδων, προϊόν του γαλλικού παραλογισμού, είναι τα πιο άθλια γελοιογραφήματα που γέννησε ποτέ η ανθρώπινη φαντασία. Τα ποιήματα του Ανακρέοντα είναι στην πλειοψηφία τους μάλλον άνοστα. Τα έργα της ανθρώπινης ευφυΐας και επινοητικότητας, στο βαθμό που αποτελούν αντικείμενο των αισθημάτων, υπόκεινται στις ίδιες διακρίσεις. Η μαθηματική παράσταση του απειρομεγέθους σύμπαντος, οι θεωρήσεις της μεταφυσικής πάνω στην αιωνιότητα, η Θεία Πρόνοια, η αθανασία της ψυχής, περικλείουν οιονεί το σεπτό και το υπέροχο. Η

38

I.

KANT

φιλοσοφία, αντίθετα, είναι συχνά παραμορφωμένη από κενολογίες, και η βαθύνοια που εμφανίζουν οι τέσσερις μορφές του συλλογισμού δεν τις εμποδίζει να κατατάσσονται ανάμεσα στις σχολαστικές ανοησίες. Από τις ηθικές ιδιότητες μόνο η αρετή είναι υπέροχη. Υπάρχουν, ωστόσο, ωραίες και εράσμιες ηθικές ιδιότητες που μπορούν σε αρμονία με την αρετή να θεωρηθούν ευγενείς, χωρίς όμως να συγκαταλέγονται στα ενάρετα αισθήματα. Δεν μπορούμε δηλαδή να ονομάσουμε ενάρετη εκείνη την ψυχική κατάσταση, η οποία, μολονότι οδηγεί σε ενάρετες πράξεις, συνίσταται σε μια αρχή που δεν συμπίπτει με την αρετή παρά μόνο τυχαία, και μπορεί, από τη φύση της, να αντίκειται στους καθολικούς κανόνες. Η ευαισθησία που μετατρέπεται αβίαστα σ' ένα ολόθυμο αίσθημα συμπόνιας είναι ωραία και ευγενική* υποδηλώνει αυτό το ανυπόκριτο ενδιαφέρον για τις τύχες του άλλου, που αποτελεί ταυτόχρονα αρχή της αρετής. Καθαυτή, όμως, είναι τυφλή και ανίσχυρη. Υποθέστε, για παράδειγμα, ότι σας ωθεί να βοηθήσετε οικονομικά έναν δυστυχή* καθιστώντας σας όμως οφειλέτη σ' έναν τρίτο, δεν σας επιτρέπει να είστε ακριβοδίκαιοι. Προφανώς η πράξη σας δεν απορρέει από μια πραγματικά ενάρετη πρόθεση, η οποία θα σας οδηγούσε να θυσιάσετε αυτήν την τυφλή παρόρμηση σ' ένα υψηλότερο χρέος. Αν, αντίθετα, η ευμένεια αποτελεί για σας μια καθολική αρχή στην οποία υποτάσσετε τις πράξεις σας, τότε θα αξιολογήσετε διαφορετικά την αγαθοεργία, αποδίδοντάς της τη θέση που της ανήκει μέσα

To αίσθημα τον ωραίου και του υπέροχου

39

στο σύνολο των καθηκόντων σας. Η καθολική ευμένεια είναι μια αρχή συμπάθειας για τα βάσανα του άλλου, αλλά αποτελεί επίσης και μια αρχή δικαίου, γεγονός που επιβάλλει τη διαφοροποίηση της προηγουμένης πράξης. Ό ταν όμως το αίσθημα αυτό υψωθεί στην καθολικότητα :που του αρμόζει, γίνεται υπέροχο και ταυτόχρονα παγερό. Η ανθρώπινη καρδιά δεν μπορεί να καταρρέει διαρκώς μέσα στην τρυφερότητα, ούτε να βυθίζεται αδιάκοπα στη μελαγχολία, διαφορετικά ο ενάρετος άνθρωπος θα κατέρρεε, σαν τον Ηράκλειτο, μέσα σε δάκρυα συμπόνιας προκαλώντας μια υπέρμετρη ευαισθησία της ψυχής, η οποία θα αναζητούσε τότε καταφύγιο στην απόλυτη απραγία^ Υπάρχει άλλο ένα είδος αισθημάτων που είναι ωραία και ευγενικά χωρίς να είναι ενάρετα. Σ' αυτά συγκαταλέγεται η προθυμία, αυτή η φυσική διάθεση που μας ωθεί να είμαστε ευχάριστοι στον άλλο, να συμμεριζόμαστε τις απόψεις του, να στέργουμε στις επιθυμίες του, να είμαστε κοινωνοί των συναισθημάτων του. Η αρχή μιας καθολικής ευπροσηγορίας είναι ωραία και η καρδιά που τη φιλοξενεί είναι γεμάτη καλοσύνη. Απέχει, όμως, πολύ της αρετής και Μια πιο ακριβής εξέταση θα αποδείκνυε ότι το αίσθημα του οίκτου, καίτοι ευγενικό, δεν προσεγγίζει καθαυτό την αξία της αρετής. Το ψυχικό άλγος ενός παιδιού, η δυστυχία μιας όμορφης και ευγενικής γυναίκας μας προξενούν θλίψη· αντίθετα ένα πολεμικό ανακοινωθέν, μολονότι ευλόγα θα υπέθετε κανείς ότι χιλιάδες αθώοι χάθηκαν μέσα σε φριχτούς πόνους, γίνεται ψύχραιμα δεκτό. Πλείστοι όσοι πρίγκιπες θα απέστρεφαν το βλέμμα τους γεμάτο θλίψη στη θέα ενός βασανισμένου ανθρώπου, ενώ θα κήρυσσαν τον πόλεμο για ασήμαντους λόγους. Αν υπάρχουν λοιπόν τόσο δυσανάλογες εκδηλώσεις, πώς μπορεί να γίνει λόγος για ένα καθολικό αίσθημα ανθρωπισμού;

40

I.

KANT

μπορεί να έχει ανεπιθύμητα αποτελέσματα αν δεν υποταχθεί σε ανώτερες αρχές, περιορίζοντας έτσι τις εκδηλώσεις της. Ο άνθρωπος που έχει σαν αποκλειστικό μέλημα να είναι ευάρεστος, συνήθως σ' ένα στενό κΰκλο ανθρώπων, δημιουργώντας έτσι μια πρώτη άνιση σχέση, παγιδεύεται σ' αυτή τη μονομέρεια και οδηγείται αθόρυβα στη φαυλότητα. Αυτή η τρυφερή κοινωνικότητα μπορεί να γεννήσει το ψεύδος, την οκνηρία, τη μέθη, κ.λ.π..., όταν δεν ενεργεί κανείς σύμφωνα με τους κανόνες της χρηστοήθειας, αλλά σύμφωνα με μια προδιάθεση, καθαυτή ωραία, που εκφυλίζεται όμως στη γελοιότητα, όταν στερείται αρχών. Η πραγματική αρετή είναι θεμελιωμένη σε αρχές, που την καθιστούν τόσο περισσότερο ευγενή και υπέροχη, όσο πιο καθολικές είναι. Αυτές οι αρχές δεν συνίστανται σε θεωρητικούς κανόνες, αλλά στη συνείδηση ενός αισθήματος που είναι παρόν σε κάθε άνθρωπο και υπερβαίνει τις ιδιαίτερες αρχές της συμπόνιας και της προθυμίας: το αίσθημα της ωραιότητας και της αξιοπρέπειας της ανθρώπινης φύσης. Το αίσθημα της ωραιότητας της ανθρώπινης φύσης είναι μια αρχή καθολικής ευμένειας, το αίσθημα της αξιοπρέπειας μια αρχή καθολικού σεβασμού. Ό τ α ν η αυτοεκτίμηση δεν υπερβαίνει το σεβασμό προς τον άλλο, το αίσθημα της αξιοπρέπειας εγγίζει την τελειότητα. Ό τ α ν η ευμένεια δεν υποκύπτει στη διάθεση της στιγμής, τότε αποκτά εκείνη τη δηλωτική ευπρέπεια που είναι η ομορφιά της αρετής. Γνωρίζοντας τις αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης και τη

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

41

μηδαμινή επιρροή μιας καθολικής ηθικής, η Θεία Πρόνοια μας προμήθευσε, σαν συμπλήρωμα της αρετής, μ' εκείνες τις επικουρικές διαθέσεις που προτρέπουν σε ωραίες πράξεις όσους δεν διέπονται από αρχές, ενθαρρύνοντας ταυτόχρονα όσους εμφορούνται απ' αυτές. Η συμπόνια και η προθυμία, διαφεύγοντας τον ασφυχτικό εναγκαλισμό της ιδιοτέλειας, συνιστούν αρχές ωραίων πράξεων. Αλλά δεν είναι άμεσες αρχές της αρετής, μολονότι φέρουν το όνομά της, ευγενέστερες πλέον από τη συνοίκηση μαζί της. Μπορώ επομένως να τις ονομάσω θετές αρετές, αφού μόνο η αυθεντική αρετή βασίζεται σε αρχές. Οι πρώτες είναι ωραίες και γοητευτικές, η δεύτερη υπέροχη και σεπτή. Ό ταν δεσπόζουν οι πρώτες, ο άνθρωπος αποκαλείται καλόκαρδος, τον θνμόν έχειν αγαθόν, όταν επικρατεί η δεύτερη, ο άνθρωπος είναι χρηστός, τον θνμόν έχειν ενγενήν. Η ομοιότητα των θετών με τις πραγματικές αρετές συνίσταται στο γεγονός ότι ενέχουν το αίσθημα μιας άμεσης ικανοποίησης. Ο καλόκαρδος άνθρωπος, χάρη στην αμεσότητα και την ανυστεροβουλία της αγαθότητάς του, αντιμετωπίζει τον άλλο με προσήνεια και λεπτότητα, συμπάσχοντας αυθόρμητα στη δυστυχία του. Εντούτοις αυτή η ηθική συμπάθεια δεν επαρκεί για να ωθήσει την οκνηρή ανθρώπινη φύση σε πράξεις γενικού ενδιαφέροντος. Γι' αυτό η Θεία Πρόνοια μας προίκισε μ' ένα λεπτό αίσθημα, ικανό να μας ταράσσει ψυχικά και ν' αντισταθμίζει την ευτελή ιδιοτέλεια και τη χυδαία φιληδονία. Πρόκειται για το αίσθημα της τιμής και το φυσικό του επακόλουθο, το αίσθημα της αιδούς. Η γνώμη που σχήμα-

42

I.

KANT

τιζουν OL άλλοι για την αξία μας και οι κρίσεις τους αναφορικά με τις πράξεις μας είναι βαρύνουσες και μας ωθοΰν σε πλείστες θυσίες. Συχνά, όμως, οδηγούμαστε σε πράξεις που δεν αποτελούν εκδήλωση φιλαλληλίας, ούτε απορρέουν από ανώτερες αρχές, αλλά αποβλέπουν μόνο στην τήρηση των προσχημάτων και στη συγκαταβατική αποδοχή της γνώμης του άλλου, σάμπως η κρίση του να καθόριζε την αξία μας και τη σπουδαιότητα των ενεργειών μας. Το αποτέλεσμα σ' αυτήν την περίπτωση δεν είναι καθόλου ενάρετο* και ο άνθρωπος που ενεργεί υπό το κράτος αυτής της παρώθησης φροντίζει να αποκρύπτει το πραγματικό κίνητρο των πράξεών του, ήτοι τη σπουδή περί των τιμών. Η διάθεση αυτή αποκλίνει από την πραγματική αρετή, αφού δεν καθορίζεται άμεσα από την ωραιότητα των πράξεων καθαυτών, αλλά από την επιδοκιμασία που τους επιφυλάσσουν οι άλλοι. Το αίσθημα της τιμής είναι ένα λεπτό αίσθημα. Ονομάζω αντανάκλαση της αρετής κάθε προϊόν αυτού του αισθήματος που είναι όμοιο μ' αυτήν. Αν αντιπαραβάλλουμε τις διάφορες ιδιοσυγκρασίες των ανθρώπων, όπου επικρατούν διαδοχικά αυτά τα τρία αισθήματα καθορίζοντας τον ηθικό τους χαρακτήρα, με τα ίδια τα αισθήματα καθαυτά, διαπιστώνουμε την ύπαρξη μιας εσωτερικής αντιστοιχίας. Η πρόδηλη έλλειψη ηθικών αισθημάτων είναι το ίδιον του φλεγματικού. Βέβαια, η συνήθης ταξινόμηση των διαφόρων χαρακτήρων δεν εξαρτάται από τις διαθέσεις που εξετάζουμε εδώ, αλλά από αδρά αισθήματα, όπως ο εγωισμός και η φιληδονία* τα αισθήμα-

To αίσθημα τον ωραίου και του υπέροχου

43

τα αυτά, όμως, δεν αφορούν την παρούσα εργασία. Αντίθετα τα λεπτά ηθικά αισθήματα που έχουμε ήδη μνημονεύσει, δεν είναι σε καμία περίπτωση ασύμβατα με τη μία ή την άλλη ιδιοσυγκρασία, και κατά κανόνα συνυπάρχουν μαζί της. Το βαθύ αίσθημα της ωραιότητας και της αξιοπρέπειας της ανθρώπινης (ρύσης και η αναγωγή του σε καθολική αρχή, που διέπει τις πράξεις μας, είναι σοβαρά πράγματα που δεν συμβαδίζουν με τον ευμετάβλητο χαρακτήρα της ιλαρότητας, ούτε με την αστάθεια της ελαφρότητας. Μάλλον προσεγγίζουν τη μελαγχολία στο βαθμό που αυτό το απαλό και ευγενές αίσθημα γεννιέται από τον τρόμο που δοκιμάζει μια ψυχή εμφορούμενη από μεγάλους σκοπούς, τη στιγμή που αναλογίζεται τα εμπόδια και τους κινδύνους που πρέπει να υπερβεί, και εκείνη τη δύσκολη αλλά μεγάλη νίκη που οφείλει να καταγάγει στον ίδιο της τον εαυτό. Η αυθεντική αρετή που στηρίζεται σε αρχές, εμπερικλείει κάτι που συνηχεί μάλλον με τη μελαγχολική διάθεση, με την αμβλυμμένη σημασία του όρου. Η καλοσύνη, αυτή η ωραία και λεπτή αισθαντικότητατης καρδιάς, που μετατρέπεται ευκαιριακά και κάτω από ορισμένες συνθήκες σε συμπόνια ή σε ευμένεια, υποτάσσεται στο παιχνίδι των περιστάσεων και, στο βαθμό που η ψυχή δεν κατευθύνεται από μια καθολική αρχή, αποκτά εύκολα διάφορες μορφές, ανάλογα με την όψη που προσλαμβάνουν τα πράγματα. Ό τ α ν η διάθεση αυτή τείνει στο ωραίο, συναρμόζεται αβίαστα με το χαρακτήρα που αποκαλούμε αιματώόη, ο οποίος έμπλεος ιλαρότητας παραδίνεται σης

44

I.

KANT

απολαύσεις. Σ' αυτή την ιδιοσυγκρασία πρέπει ν' αναζητήσουμε τις προσφιλείς ιδιότητες που ονομάσαμε θετές αρετές. Το αίσθημα της τιμής θεωρείται συνήθως χαρακτηριστικό χ^ςχολερικής ιδιοσυγκρασίας. Η περιγραφή της στη συνέχεια θα μας αποκαλύψει τις ηθικές συνέπειες αυτοΰ του λεπτού αισθήματος, που τις περισσότερες φορές δεν έχει σαν κίνητρο παρά μόνο την επιθυμία της διάκρισης. Δεν υπάρχει κανείς δίχως κάποιο ίχνος λεπτού αισθήματος. Μόνο ο φλεγματικός χαρακτήρας στερείται εντελώς λεπτών αισθημάτων, εκδηλώνοντας μια οιονεί αναισθησία. Θα του αναγνωρίζαμε, όμως, πρόθυμα ορισμένα μάλλον άκομψα αισθήματα, όπως τη φιλαργυρία κ.λ.π., μ' όλες τις συγγενικές τους αποκλίσεις. Ας εξετάσουμε τώρα τα αισθήματα του ωραίου και του υπέροχου, στο βαθμό που είναι ηθικά, σε σχέση με τις ιδιοσυγκρασίες που αναφέραμε. Δεν αποκαλείται κανείς μελαγχολικός γιατί, στο βαθμό που στερείται τις χαρές της ζωής, βυθίζεται σε μια απέραντη θλίψη, αλλά γιατί τα αισθήματά του, όταν υπερβούν ένα όριο ή πάρουν για κάποιο λόγο λάθος κατεύθυνση, τον οδηγούν σ' αυτή την ψυχική κατάσταση και όχι σε οιαδήποτε άλλη. Ο μελαγχολικός κατέχεται κυρίως από το αίσθημα τον υπέροχου. Γι' αυτό αποδεικνύεται τόσο ευαίσθητος απέναντι στην ομορφιά, από την οποία δεν προσδοκεί μόνο να τον γοητεύσει αλλά και να τον συγκινήσει εμπνέοντάς του το θαυμασμό. Οι απολαύσεις του, καίτοι

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

45

σοβαρές, δεν υπολείπονται σε ένταση. Οι λεπτές συγκινήσεις του υπέροχου τον συναρπάζουν περισσότερο από τους απατηλούς ακκισμούς του ωραίου. Προτιμά την ικανοποίηση από τη χαρά. Είναι σταθερός. Ό λ α τα αισθήματά του υποτάσσονται σε αρχές* όσο πιο καθολικές είναι αυτές και όσο πιο γενικό είναι το υψηλό αίσθημα που δεσπόζει, τόσο λιγότερο εκείνα υπόκεινται σε αλλαγές· όταν αντίθετα δεν απορρέουν από μια ανώτερη αρχή, είναι ευεπίδεκτα μεταβολών και υποβάλλονται σε τροποποιήσεις. Ο πρόσχαρος και ευγενικός Αλκείδης διακηρύσσει «Αγαπώ και εκτιμώ τη γυναίκα μου για την ομορφιά, την τρυφερότητα και τη σωφροσύνη της». Αν όμως η ασθένεια την παραμορφώσει, αν ο χρόνος τής στερήσει την ερασμιότητα, αν ο αρχικός ενθουσιασμός χαθεί και μαζί του και η ιδιαίτερη ευβουλία που της απέδιδε, τι θα απογίνει τότε η δεδηλωμένη του διάθεση; Απεναντίας, ο αγαθός και μετρημένος Αδραστος αποφαίνεται: «Δείχνω στοργή και σεβασμό, επειδή είναι η γυναίκα μου». Ό τ α ν τα εφήμερα θέλγητρα θα έχουν εκλείψει, εκείνη θα είναι έτι και νυν η γυναίκα του. Η ευγενής αρχή επιβιώνει, διατρέχοντας ανέπαφη τη μεταβλητότητα των εξωτερικών πραγμάτων. Τέτοιας λογής είναι η φύση των αρχών σε σύγκριση με τις παροδικές διαθέσεις που εμφανίζονται μόνο σε ευνοϊκές συνθήκες· τέτοιας λογής και ο άνθρωπος που διέπεται απ' αυτές, σε σύγκριση μ' αυτόν που ενεργεί ωθούμενος από ένα εφήμερο αίσθημα. Φανταστείτε τη μυστική γλώσσα της καρδιάς του: «Πρέπει να βοηθήσω αυτόν τον άνθρωπο επειδή υποφέρει: όχι γιατί είναι φίλος μου, ή σύντροφός

46

I.

KANT

μου, ή γιατί πιστεύω ότι θα μου αναγνωρίσει μια μέρα την ευεργεσία μου. Δεν είναι ώρα για μικρολογίες. Είναι ένας άνθρωπος, και ό, τι συμβαίνει στους ανθρώπους αφορά κι εμένα». Η συμπεριφορά του διέπεται από την πιο υψηλή αρχή φιλαλληλίας που ενυπάρχει στην ανθρώπινη φύση και είναι στον υπέρτατο βαθμό υπέροχη, αδιάφθορη και καθολική. Ο μελαγχολικός αγνοεί τη γνώμη των άλλων σχετικά με το καλό ή το αληθές. Εμπιστεύεται μόνο την κρίση του. Η μετατροπή των κινήτρων του σε αρχές δυσχεραίνει ακόμη περισσότερο τη μεταβολή των απόψεών του και η σταθερότητά του εκφυλίζεται συχνά σε εμμονή. Οι αλλαγές της μόδας τον αφήνουν αδιάφορο. Η φιλία είναι υπέροχη και γι' αυτό του προσήκει. Δεν αποστέργει το αίσθημά του για κείνον που τον εγκαταλείπει. Σέβεται έτι και την ανάμνηση μιας φιλίας που έχει σβήσει. Η στωμυλία είναι ωραία, μια εύγλωττη σιωπή είναι υπέροχη. Εξαίρει τη φιλαλήθεια και αποδοκιμάζει την ακριτομυθία. Μισεί το ψέμα και την κρυψίνοια. Κατέχεται από ένα υψηλό αίσθημα για την αξιοπρέπεια της ανθρώπινης φύσης. Διαφυλάσσει την αυτοεκτίμησή του περιβάλλοντας κάθε άνθρωπο με σεβασμό. Καμιά ανοχή στην υποτέλεια* η ευγενική ψυχή του αναπνέει ελεύθερα. Οι χρυσές αλυσίδες της βασιλικής αυλής τού είναι εξίσου αποκρουστικές με τα βαριά σίδερα της φυλακής. Είναι αυστηρός κριτής του εαυτού του και των άλλων. Συχνά νιώθει αποκαμωμένος και αποσύρεται από τον κόσμο. Ό τ α ν ο χαρακτήρας αυτός εκφυλίζεται, η σοβαρότητα

To αίσθημα τον ωραίου και του υπέροχου

47

τείνει στη βαρυθυμια, η περισυλλογή στην έκσταση, η αγάπη για την ελευθερία στον παράφορο ενθουσιασμό. Ό τ α ν η προσβολή και η αδικία φουντώσουν την επιθυμία της εκδίκησης, τότε γίνεται πράγματι επίφοβος. Αψηφεί τον κίνδυνο και περιφρονεί το θάνατο. Η παραμόρφωση της αισθητικότητάς του και η έλλειψη πνευματικής διαύγειας τον οδηγούν στην παραδοξότητα. Εμπνεύσεις, οπτασίες, πειρασμοί. Αν ο νους του αποδυναμωθεί κι άλλο, καταλήγει στη μωρία. Σημαίνοντα όνειρα, προαισθήσεις, τερατώδη σημεία. Διατρέχει τον κίνδυνο να γίνει φαντασιόπληκτος ή εκκεντρικός. Στον αιματώδη χαρακτήρα δεσπόζει το αίσθημα τον ωραίου. Στις διασκεδάσεις του επικρατεί το γέλιο και η ζωηρή ευθυμία. Ό τ α ν είναι άκεφος, αισθάνεται δυσαρέσκεια* δεν υπάρχει γι' αυτόν αθόρυβη ικανοποίηση. Επιζητεί τις εναλλαγές και την ποικιλία. Αναζητεί τη χαρά μέσα του, γΰρω του, διασκεδάζει τους άλλους και είναι αξιαγάπητος στην παρέα. Εκδηλώνει μια βαθιά ηθική συμπάθεια προς τον άλλο. Χαίρεται με τις χαρές του και λυπάται με τα βάσανά του. Τα ηθικά του αισθήματα είναι ωραία, αλλά δεν βασίζονται σε αρχές* εξαρτώνται μόνο από την εντύπωση της στιγμής. Είναι φίλος μ' όλο τον κόσμο, ή, πράγμα που είναι το ίδιο, δεν είναι πραγματικός φίλος κανενός, μολονότι είναι αγαθός και καλοπροαίρετος. Δεν υποκρίνεται. Συμπάσχει ειλικρινά στη δυστυχία του άλλου, αλλά μετά απομακρύνεται αθόρυβα μέχρι ν' αλλάξουν οι συνθήκες. Δεν θα δίκαζε ποτέ ανεπηρέαστος. Οι νόμοι του φαίνονται συνήθως πολΰ αυστηροί και λυγίζει εύκολα μπροστά στα

48

I.

KANT

δάκρυα. Έ ν α ς μέτριος άγιος, οΰτε πολΰ καλός, οΰτε πολύ κακός. Εκτρέπεται συχνά, αλλά μάλλον από την επιθυμία του να είναι αρεστός, παρά από μια έμφυτη προδιάθεση. Είναι γενναιόδωρος και προβαίνει σε αγαθοεργίες, αλλά αμελεί να πληρώσει τα χρέη του* είναι καλόψυχος, αλλά όχι ακριβοδίκαιος. Κανείς δεν έχει καλύτερη γνώμη για την καλοσύνη του από τον ίδιο. Μπορεί να μην απολαύει μεγάλης εκτίμησης, είναι όμως πάντοτε αγαπητός. Ό τ α ν ο χαρακτήρας του φθίνει, οδηγείται στην ανονσιότητα, στην επιπολαιότητα και τα παιδιαρίσματα. Αν η ηλικία δεν μετριάσει τη ζωηρότητά του ή δεν προάγει τη σωφροσύνη του, διατρέχει τον κίνδυνο να γίνει ένας γερο-φαντασμένος. Ο χολερικός κυριαρχείται από εκείνο το είδος του υπέροχου που μπορούμε ν' αποκαλέσουμε μεγαλοπρεπές. Το μεγαλοπρεπές καθαυτό είναι, τρόπον τινά, το είδωλο του υπέροχου: μια λαμπερή φενάκη που μας συγκινεί κρύβοντας το περιεχόμενο του προσώπου ή του πράγματος, το οποίο δεν είναι ίσως παρά μόνο αγοραίο και δυσειδές. Ό πως οι επίχριστες πέτρες ενός οικοδομήματος έχουν μια θαυμαστή όψη σάμπως να ήταν πραγματικές, όπως τα πρόσθετα γεισώματα και οι παραστάδες δίνουν την εντύπωση της ευστάθειας μολονότι δεν στηρίζουν τίποτε: έτσι διαλάμπουν και οι επίπλαστες αρετές, ψευδεπίγραφα αξιοσύνης και σοφίας. Ο χολερικός κρίνει την αξία του, την αξία των υποθέσεών του και των πράξεών του ανάλογα με την όψη που αποκτούν στα μάτια του άλλου. Η φύση των πραγμάτων, τα κίνητρα των πράξεων τον αφήνουν αδιάφορο. Η ευπροση-

To αίσθημα

τον ωραίου και του υπέροχου

49

γορια και η εκτίμηση τον αφήνουν ασυγκίνητο^. Η συμπεριφορά του είναι υποκριτική. Υιοθετεί όλων των ειδών τις απόψεις για να μπορέσει να κρίνει τον εαυτό του ανάλογα με τις διαφορετικές θέσεις αυτών που τον παρατηρούν ανησυχεί περισσότερο γι' αυτό που φαίνεται ότι είναι, παρά γι' αυτό που είναι. Πρέπει επομένως να γνωρίζει τον αντίκτυπο που θα έχει η συμπεριφορά του στη γενική αισθητική και τις εντυπώσεις που θα προκαλέσει. Αυτή η διαρκής εγρήγορση ακυρώνει κάθε αίσθημα οίκτου ή συμπάθειας, αποτρέποντας έτσι τις ψυχικές μεταπτώσεις του αιματώδους χαρακτήρα που κυριαρχείται από τη διάθεση της στιγμής. Έτσι φαίνεται πιο συνετός απ' ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Η προσηνειά του είναι απλή φιλοφροσυνη· ο σεβασμός του, τελετουργία* η αγάπη του, κολακεία. Εραστής ή φίλος, είναι πάντοτε γεμάτος έπαρση, δηλαδή δεν είναι ποτέ οΰτε το ένα οΰτε το άλλο. Επιζητεί τις εντυπώσεις ακολουθώντας τη μόδα* η επιτήδευση όμως τον οδηγεί στην ακαμψία. Ενεργεί συμφωνά με αρχές, αντίθετα με τον αιματώδη που τον συνεπαίρνει η διάθεση της στιγμής* όχι όμως με τις αρχές της αρετής, αλλά της τιμής. Δεν έχει καμία αίσθηση της ωραιότητας ή της αξίας των πράξεων. Μόνο η γνώμη των άλλων τον ενδιαφέρει. Αφοΰ η δραστηριότητά του είναι εξίσου κοινωνικά ωφέλιμη με την αρετή καθαυτή, απολαύει της ίδιας εκτίμησης με τον ενάρετο άνθρωπο· κρύβεται όμως επιμελώς από ένα πιο οξυδερκές βλέμμα που θα αποκάλυπτε τα αφανή κίνητρα των 1. Ακόμη και το αίσθημα της ευτυχίας του υπαγορεύεται από την κρίση των άλλων.

50

I.

KANT

πράξεων του, δηλαδή την επιθυμία των τιμών. Καταφεύγει επομένως οτην υποκρισία. Είναι ταρτούφος, κόλακας, καιροσκόπος. Γίνεται πρόθυμα δούλος των μεγάλων, για να μπορεί να καταδυναστεύει τους μικρούς. Η αφέλεια, αυτή η ωραία και ευγενική απλοϊκότητα που φέρει τη σφραγίδα της φύσης και όχι της τέχνης, τού είναι ολοκληρωτικά ξένη. Γι' αυτό όταν η αισθητική του εκφυλίζεται, η έντεχνη λάμψη του γίνεται κραυγαλέα και η μεγαλαυχία του απωθητική. Ö λόγος του γίνεται ληρολόγημα, το λεκτικό του ύφος ασυνάρτητο, η περιβολή του εξεζητημένη· η τέχνη της επιτήδευσης είναι για το μεγαλοπρεπές ό,τι το αλλόκοτο για το υπέροχο-σοβαρό. Αν τον προσβάλλουν, προσφεύγει στη μονομαχία ή στο δικαστήριο* σαν πολίτης ασχολείται με την τάξη του, τους τίτλους του και τη γενεαλογία του. Ό σ ο είναι ματαιόδοξος, όσο επιζητεί τις τιμές και φροντίζει να είναι αρεστός, είναι ακόμη υποφερτός. Ό τ α ν όμως εξακολουθεί να μεγαληγορεί, μολονότι έχει απωλέσει τα χαρίσματά του ή την υπεροχή του, τότε γίνεται αυτό που φοβόταν περισσότερο: ένας γελωτοποιός. Δεν πρόκειται να εξετάσουμε το φλεγματικό χαρακτήρα, στον οποίο απουσιάζουν τα στοιχεία του ωραίου και του υπέροχου. Ό σ ο ι δεν διέπονται από λεπτά αισθήματα μοιραία τα θεωρούν άτοπα και ανοίκεια. Όσοι καταγίνονται μόνο με χρήσιμα πράγματα δεν διαθέτουν, τρόπον τινά, τα αισθητήρια όργανα για να συλλάβουν ό, τι το ευγενές υπάρχει μέσα σ' ένα ποίημα ή σε μια ηρωική αρετή. Προτιμούν τον

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

51

Robinson από τον Grandison και θεωρούν τον Κάτωνα σαν έναν αδιόρθωτο μωρολόγο. Παρόμοια, ο σοβαρός χαρακτήρας βρίσκει άνοστο αυτό που άλλους τους συναρπάζει, και η αφέλεια των βουκολικών θεμάτων του φαίνεται παιδαριώδης και ανούσια. Από την άλλη, όσοι δεν στερούνται λεπτών αισθημάτων αντιδρούν επίσης με διαφορετικούς τρόπους· οι μεν θεωρούν ευγενές και πρέπον αυτό που οι άλλοι κρίνουν μεγαλοφανές μα αλλόκοτο. Τέλος, ορισμένα αισθήματα, που δεν προσφέρονται για ηθικές κρίσεις, μάς επιτρέπουν να εκτιμήσουμε με αρκετή πιθανότητα τις πνευματικές και ψυχικές ιδιότητες. Όποιος αισθάνεται ανία στο άκουσμα μιας ωραίας μουσικής, κατά κανόνα δείχνει μια ανάλογη ευαισθησία απέναντι στον έντεχνο λόγο και στη λεπτή ερωτική έλξη. Υπάρχει ένα ματαιόσχολο πνεύμα (esprit de bagatelles)^ που εμπερικλείει ένα είδος λεπτού αισθήματος, αντίθετο όμως με το αίσθημα του υπέροχου. Εκδηλώνεται στο θαυμασμό της επίπονης και περίτεχνης εργασίας: στίχοι που απαγγέλλονται ανάστροφα, γρίφοι, ένθετα μικροκοσμήματα, κ.λ.π.· κάθε τι εξεζητημένο και σχολαστικά τακτοποιημένο, χωρίς καμιά συνήθως χρησιμότητα. Ό π ω ς η καλλωπιστική ευθυγράμμιση των βιβλίων στα ράφια μιας βιβλιοθήκης, για να απολαμβάνει τη θέα τους ένας κενόσπουδος, ή τα διαμερίσματα που λάμπουν από καθαριότητα σαν καταστήματα οπτικών, ενώ κατοικούνται από δύστροπους και αφιλόξενους οικοδεσπότες. Τέλος, η επιθυ1.

Γαλλικά στο πρωτότυπο (Σ.τ.Μ.).

52

I.

KANT

μια της απόκτησης κάθε σπάνιου αντικειμένου, παρά την ευτελή εσωτερική του αξία (ο λύχνος του Επίκτητου, ένα γάντι του βασιλιά Κάρολου W, και, σ' ένα βαθμό, τα νομίσματα). Στις επιστήμες οι άνθρωποι αυτοί είναι σχολαστικοί και φαντασιόπληκτοι· απέναντι στα κοινωνικά ήθη αδιάφοροι για κάθε τι που είναι φύσει ωραίο και ευγενές. Θα αδικούσαμε όμως αλλήλους καταλογίζοντας έλλειψη κατανόησης σε όποιον δεν αντιλαμβάνεται την αξία ή την ομορφιά αυτού που μας συγκινεί ή μας γοητεύει. Γιατί δεν είναι θέμα νόησης, αλλά αισθαντικότητας. Ωστόσο, οι ικανότητες της ψυχής είναι τόσο στενά συνδεδεμένες που μας επιτρέπουν συνήθως να συναγάγουμε τα πνευματικά χαρίσματα από τις αισθητικές εκδηλώσεις. Και τα χαρίσματα αυτά μένουν ατελέσφορα όταν στερείται κανείς της αίσθησης του ευγενούς και του ωραίου, άρα και της δυνατότητας για την εύθετη και χρηστή εφαρμογή τουςί. Συνήθως αποκαλούμε χρήσιμο ό, τι ικανοποιεί τα αδρά αισθήματα: την αφθονία, τον πολυτελή ρουχισμό, τον βαρύτιμο διάκοσμο, τα δαπανηρά φαγοπότια. Δεν βλέπω όμως γιατί δεν θα έπρεπε να συμπεριλάβουμε και ό, τι ανταποκρίνεται στα πιο έντονα αισθήματα. Ωστόσο, ένα είναι βέβαιο: η χρησιμοθηρία δεν συμβαδίζει με την καλαισθηΠαρατηρούμε επίσης ότι μια ορισμένη λεπτότητα αισθημάτων γίνεται αντικείμενο εκθειασμοΰ. Ό π ο ι ο ς κοιμάται του κάλου καιρού μετά από ενα πλούσιο γεΰμα, έχει αναμφίβολα γερό στομάχι, αλλά δεν είναι γι' αυτόν το λόγο αξιέπαινος. Όποιος, αντίθετα, θυσιάζει ένα μέρος του γεύματός του ακούγοντας μουσική, θαυμάζοντας έναν πίνακα ή διαβάζοντας ένα πνευματικό έργο, έστω και μικρά ποιήματα, θεωρείται κατά γενική ομολογία άνθρωπος με λεπτά αισθήματα, άξιος εγκωμιασμσυ.

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

53

σία* μια κότα είναι χρησιμότερη από έναν παπαγάλο, μια μαρμιτα από ένα πορσελάνινο βάζο, όλοι οι πνευματικοί άνθρωποι του κόσμου δεν αξίζουν όσο ένας γεωργός και καλά θα κάναμε να μην αφιερώνουμε τόσο κόπο για τον προσδιορισμό της απόστασης των απλανών αστέρων μέχρι ν' ανακαλύψουμε τον πιο πρόσφορο τρόπο χρήσης του αρότρου. Μια ανόητη διαμάχη γΰρω από ένα ανυπόστατο πρόβλημα: την ταύτιση των ανθρώπινων αισθημάτων! Ωστόσο κανείς δεν μπορεί, όσο ευτελή αισθήματα και αν έχει, να αγνοήσει τούτο το γεγονός: οι γοητείες και οι χαρές της ζωής, οι φαινομενικά πιο περιττές, συγκεντρώνουν ούτως ή άλλως όλη την προσοχή μας* ο αποκλεισμός τους επομένως θα μας απογύμνωνε από τα πιο δηλωτικά κίνητρα των πράξεών μας. Κανείς δεν είναι τόσο σκαιός που να μην αισθάνεται ότι αυτό που μας συγκινεί σε μια ηθική πράξη είναι η ανιδιοτέλεια και η ευγένεια των κινήτρων της. Ό τ α ν εξετάζω διαδοχικά τις ευγενικές και τις αδύναμες πλευρές των ανθρώπων, εξοργίζομαι διαπιστώνοντας ότι δεν μπορώ να εντοπίσω τη θέση που θα μου επιτρέψει να εκθέσω με μια συγκινητική μορφή αυτόν το μεγάλο πίνακα της ανθρώπινης φύσης. Περιορίζομαι να πω ότι αυτές οι παράδοξες καταστάσεις, όταν εντάσσονται στο μεγάλο σχέδιο της φύσης, δεν μπορούν παρά να προκαλέσουν μια ευγενή εντύπωση, μολονότι η αντίληψή μας είναι εξαιρετικά περιορισμένη για να τις συλλάβουμε από αυτήν την άποψη. Νομίζω, ωστόσο, ότι μπορούμε να κάνουμε τις ακό-

54

I.

KANT

λουθες παρατηρήσεις. Οι άνθρωποι που ενεργούν συμφωνά με αρχές αποτελούν μειοψηφία' αυτό είναι καλό, γιατί εύκολα μπορεί κανείς να πλανηθεί, και τότε οι συνέπειες είναι έτι μάλλον βλαβερές όσο πιο καθολικές είναι αυτές οι αρχές και όσο πιο σταθερός είναι ο άνθρωπος που τις υιοθετεί. Αυτοί που έχουν αγαθές διαθέσεις είναι αρκετοί' οι ενάρετες παρορμήσεις τους είναι θαυμάσιες, αλλά δεν συνιοτοΰν μια ιδιαίτερη αξία του ατόμου, αφού εκπληρώνουν σε τελευταία ανάλυση τους σκοπούς της φύσης όπως και κάθε άλλο ένστικτο που διέπει το ζωικό κόσμο. Αυτοί που έχουν μοναδικό σημείο αναφοράς το πρόσωπό τους, θεωρώντας την ιδιωφέλεια σαν άξονα γυρω από τον οποίο περιστρέφονται τα πάντα, αποτελούν την πλειοχρηφία. Και μάλλον είναι οι πιο αποτελεσματικοί: είναι τακτικοί, προσεκτικοί και δραστήριοι. Προσδίδουν σταθερότητα στο σύνολο, εργάζονται ακούσια για το γενικό συμφέρον, προμηθεύουν τα αναγκαία αγαθά και παρέχουν τις βάσεις από τις οποίες ορμώμενες οι πιο λεπτές ψυχές θα προάγουν την ωραιότητα και την αρμονία. Τέλος, η θεμιτή φιλοδοξία ενοικεί σ' όλες τις ανθρώπινες καρδιές, αν και σε διαφορετικό βαθμό, προσδίδοντας στο σύνολο μια γοητευτική ομορφιά. Σαν γενική αρχή που διέπει όλες τις επιθυμίες είναι μια ανόητη χίμαιρα, σαν επικουρικό κίνητρο είναι ένα θαυμάσιο αίσθημα. Μέσα σ' αυτό το μεγάλο θέατρο της διαφορετικότητας, μια αθέατη δύναμη υψ(ονει την ευπρέπεια της συμπεριφοράς πάνω από τις ατομικές διαθέσεις, αποτυπώνοντας σ' έναν έξοχο πίνακα την αρμονική συνύπαρξη των διαφόρων ομάδων: η ενότητα λάμπει μέσα από την ετερότητα, επικυρώνοντας την ομορφιά και την αξία της ηθικής φύσης.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η διαφορά του ωραίου και του υπέροχου στη σχέση των δυο φύλων

Ό π ο ι ο ς αποκάλεσε, πρώτος, ωραίο φύλο τη γυναίκα, ανεξάρτητα αν είχε απλά σκοπό να την κολακέψει, της απέδωσε αναμφίβολα μια ακριβή προσωνυμία. Χωρίς να λογαριάσουμε ότι η μορφή της είναι γενικά πιο λεπτή, τα χαρακτηριστικά της πιο εκλεπτυσμένα και απαλά, η φυσιογνωμία της πιο δηλωτική και ελκυστική, όταν είναι ευπροσήγορη, πρόσχαρη ή σκωπτική, χωρίς ακόμη να υπολογίσουμε εκείνη την άδηλη, μαγική δύναμη με την οποία μας προδιαθέτει ευμενώς απέναντί της, ο χαρακτήρας της έχει ορισμένα ιδιάζοντα γνωρίσματα που τη διαφοροποιούν από τον άνδρα και είναι ευδιάκριτα από τον οιωνό του ωραίου, Για το άρρεν φύλο, θα διεκδικούσαμε την προσηγορία του ευγενούς φύλου, αν δεν ήταν όρος του ευγενούς χαρακτήρα η αποποίηση των τίτλων. Αυτό δεν σημαίνει ότι η γυναίκα στερείται ευγενών ιδιοτήτων και ο άνδρας κάθε είδους ομορφιάς. Οι ιδιότητες αυτές ενυπάρχουν και στα δύο φύλα· στη γυναίκα όμως προάγουν το ωραίο, στον άνδρα το υπέροχο. Αυτή η διαπίστωση πρέπει να διέπει κάθε εγκωμιαστική ή επιτιμητική κρίση για τα δύο φύλα, έτι και την αγωγή, την εκπαίδευση και κάθε προσπάθεια ηθικής τελείωσής τους, αν δεν θέλουμε να εξαλείψουμε τις γοητευτικές διαφορές που καθιέρωσε η φύση ανάμεσά τους.

58

I.

KANT

Έχουμε να κάνουμε λοιπόν με ανθρώπινες υπάρξεις, που δεν είναι όμως του ιδίου είδους. Στη γυναίκα, το αίσθημα του ωραίου, της κομψότητας και του καλλωπισμού είναι εγγενές. Είναι ευαίσθητη σε οτιδήποτε προκαλεί αποστροφή. Είναι πρόθυμη για περιπαικτικά σχόλια και διασκεδάζει με μικροπράγματα αρκεί να είναι ευδιάθετη. Δείχνει πολΰ νωρίς αυτοσυγκράτηση, καλλιεργώντας τη λεπτότητα και την ευσχημοσΰνη, όταν οι συνομήλικοί της, ακόμη και όταν είναι γαλουχημένοι με αρχές, είναι αμήχανοι, απειθάρχητοι και αδέξιοι. Εκδηλώνει αισθήματα συμπάθειας, καλοσύνης και συμπόνιας* προτιμά το ωραίο από το χρήσιμο, και ξοδεύει τις αποταμιεύσεις της για να πλουτίσει το διάκοσμό της. Έ χ ε ι μια εξαιρετικά λεπτή αντίληψη διακρίνοντας την παραμικρή προσβολή, ή την έλλειψη προσοχής και σεβασμού. Εν ολίγοις, σ' αυτήν οφείλουμε την αντίθεση των ωραίων ιδιοτήτων με τις ευγενείς ιδιότητες μέσα στην ανθρώπινη φύση, και τον εξευγενισμό, τρόπον τινά, του ανδρικού φύλου. Δεν πρόκειται να απαριθμήσω τις ιδιότητες του άνδρα που είναι ανάλογες με όσες προανέφερα. Θα αρκεστώ στην αντιπαραβολή τους. Το ωραίο φύλο δεν έχει λιγότερο πνεύμα. Έ χ ε ι ωραίο πνεύμα. Το άρρεν φύλο οφείλει να έγζιβαθύ πνεύμα, δηλαδή υπέροχο. Η ευκολία είναι το ίδιον των ωραίων πράξεων. Αντίθετα, η προσπάθεια για την υπερνίκηση των δυσκολιών προκαλεί το θαυμασμό και ανήκει στο υπέροχο. Ο στοχασμός και η συνεχής και εκτεταμένη παρατήρηση είναι ευγενείς

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

59

αλλά επίπονοι και δεν προσιδιάζουν στα πρόσωπα που τα φυσικά τους χαρίσματα δεν υποδηλώνουν παρά μόνο μια ωραία ύπαρξη. Η κοπιώδης μελέτη και η βασανιστική αναζήτηση απαλείφουν τα ιδιάζοντα πλεονεκτήματα του ωραίου φύλου, και μπορούν να γίνουν αντικείμενο παγερού θαυμασμού, λόγω της σπανιότητάς τους, εξασθενίζοντας ταυτόχρονα την ισχυρή γοητεία που ασκούν στο άλλο φύλο. Στη κυρία Dacier, με το κεφάλι παραγεμισμένο με ελληνικά, και στη Μαρκησία Chatelet, που χειρίζεται σε βάθος θέματα της μηχανικής, τους λείπει μόνο το υπογένειο για να υπογραμμίσει τη βαθύνοια των διαλογισμών τους. Το ωραίο πνεύμα επιλέγει μόνο ό, τι αφορά τα λεπτά αισθήματα, εγκαταλείποντας τους αφηρημένους συλλογισμούς και τις χρήσιμες αλλά ανιαρές γνώσεις στο φιλόπονο και βαθυστόχαστο πνεύμα. Γι' αυτό η γυναίκα δεν θα μάθει ποτέ γεωμετρία, ούτε θα διδαχτεί τίποτε από την αρχή του αποχρώντος λόγου και τη μοναδολογία, ειμή μόνο ό,τι είναι αναγκαίο για να συλλάβει τις πικάντικες σάτιρες των φαντασιόπληκτων του φύλου μας* θα αφήσει τον Descartes στην περιδίνηση των στοχασμών του, ακόμη και αν ο γαλαντόμος Fontenelle προθυμοποιούνταν να της κρατήσει συντροφιά σ' αυτή την περιπλάνηση· και δεν θα χάσει τίποτε από τη δύναμη της έλξης της, αν αγνοήσει τις μελέτες του Algarotti πάνω στην αμοιβαία έλξη των ουράνιων σωμάτων, σύμφωνα με το νευτώνειο σύστημα. Έχοντας συνείδηση της αδυναμίας του μπροστά στα θέλγητρα του ωραίου φύλου - ένα κατεργάρικο βλέμμα τον αναστατώνει περισσότερο από μια σοβαρή υπόθεση -, ο

60

I.

KANT

άνδρας επιδιώκει τη στροφή σ' αυτά τα ανοίκεια θέματα, γνωρίζοντας ότι αποκτά εύκολα το προβάδισμα με την προσφυγή στη ματαιοδοξία του. Αντίθετα, η επιστήμη της γυναίκας έχει σαν κύριο αντικείμενο την ανθρώπινη φΰση, και ειδικά τη φΰση του άνδρα. Η σοφία της δεν συνίσταται στο διαλογισμό, αλλά στη διαίσθηση* αυτό πρέπει να το έχουμε πάντοτε κατά νου, αν θέλουμε να προάγει την ωραία της φύση, αναπτύσσοντας τα ηθικά της αισθήματα και όχι τη μνήμη της, μέσω της κριτικής της ικανότητας και όχι μέσω γενικών κανόνων. Τα ιστορικά παραδείγματα που δείχνουν την επιρροή του ωραίου φύλου στην πορεία της ανθρωπότητας, οι συνθήκες που καθόρισαν τη θέση του απέναντι στο ανδρικό φύλο σε κάθε εποχή, ο χαρακτήρας των δύο φύλων που προκύπτει στο πέρας αυτής της διαδρομής, οι μεταβαλλόμενες προτιμήσεις των απολαύσεων: ιδού η ιστορία και η γεωγραφία της. Έ ν α ς χάρτης, λοιπόν, με τα σπουδαιότερα μέρη του κόσμου είναι αρκετός στη γυναίκα. Αρκεί να περιγράφει τους διαφορετικούς χαρακτήρες των λαών, τις προτιμήσεις και τα ηθικά τους αισθήματα, να αποσαφηνίζει την επιρροή τους στις σχέσεις των δύο φύλων, να σημειώνει τις κλιματολογικές διαφορές και το πολιτειακό τους καθεστώς. Λίγη σημασία έχει αν γνωρίζει τις διοικητικές υποδιαιρέσεις αυτών των χωρών, τη βιομηχανία τους, την ισχύ τους, τους κυβερνήτες τους. Ό π ω ς δεν οφείλει να γνωρίζει από την κοσμολογία παρά μόνο ό, τι είναι αναγκαίο για ν' απολαύσει τον ουρανό μια όμορφη νύχτα, εικάζοντας ότι μπορεί να υπάρχουν άλλοι κόσμοι πιο πολυάριθμοι, άλλα πλάσματα της δημιουργίας πιο ω-

To αίσθημα τον ωραίου και του υπέροχου

61

ραια. Τα αισθήματα που αςρυπνιζουν η εκφραστική ζωγραφική και η μουσική, στο βαθμό που η τελευταία δεν ανήκει στην τέχνη, αλλά είναι απλά αισθαντική, εκλεπτύνουν και εξυψώνουν την καλαισθησία του ωραίου φΰλου και συνδέονται πάντοτε με ορισμένες ηθικές εκδηλώσεις. Ποτέ θεωρητική και ψυχρή διδασκαλία. Πάντοτε αισθήματα, και όσο το δυνατό πιο οικεία προς τις συνθήκες του φυλου της: διδακτική μάλλον σπάνια, αφοΰ προϋποθέτει ιδιαίτερα χαρίσματα, εμπειρία, ευαίσθητη ψυχή. Η γυναίκα είναι όμως σε θέση, αγνοώντας κάθε παιδαγωγική, να αναπτυχθεί με την αυτενέργειά της. Οι αρετές της γυναίκας είναι ωραίες^, οι αρετές του άνδρα πρέπει να είναι ευγενείς. Η γυναίκα αποφεύγει το κακό, όχι επειδή είναι άδικο, αλλά επειδή είναι άσχημο, θεωρώντας ηθικά ωραίες τις ενάρετες πράξεις. Δεν αναγνωρίζει κανένα χρέος, καμία αναγκαιότητα, αντιδρά σε κάθε καταναγκασμό, κάνει αυτό που της αρέσει και η τέχνη της έγκειται στο να της αρέσει μόνο το καλό. Δεν είναι ικανή να ενεργεί συμφωνά με αρχές, όπως άλλωστε και η πλειονότητα του ανδρικού φΰλου. Η θεία Πρόνοια, όμως, την προίκισε με αγαθά και καλοπροαίρετα αισθήματα, με ευχάριστη ψυχή και με μια εκλεπτυσμένη αίσθηση της ευπρέπειας. Μην εγείρετε όμως αξιώσεις για θυσίες και μεγαλοψυχία* μην της εκμυστηρεύε1.

Αυτό το είδος της αρετής το ονομάσαμε, με κάποια αυστηρότητα, θετή αρετή. Εδώ όμως αξίζει να κριθεί ευνοϊκά σε σχέση με το ωραίο φΰλο, και θα το ονομάσουμε ωραία αρετή.

62

I.

KANT

στε την πρόθεση σας να διαθέσετε ένα μέρος της περιουσίας σας για ένα φιλο: μην δεσμεύετε την εύθυμη και ομιλητική της διάθεση, φορτώνοντας την μ' ένα μυστικό που μόνο εσείς πρέπει να γνωρίζετε. Ακόμη και οι αδυναμίες της είναι τρόπον τινά ωραίες. Η προσβολή και η δυστυχία γεμίζει την ψυχή της θλίψη. Αντίθετα, στον άνδρα αρμόζουν μόνο δάκρυα μεγαλοψυχίας* τα δάκρυα χαράς ή δυστυχίας είναι ευκαταφρόνητα. Η ματαιοδοξία, για την οποία κατηγορείται το ωραίο φύλο, είναι αναμφίβολα ελάττωμα, αλλά ωραίο ελάττωμα. Δίχως αυτήν, η ανδρική κολακεία θα έμενε χωρίς αποδέκτη. Χάρη σ' αυτήν, η γυναίκα προάγει τη γοητεία της, προβάλλει την ευσχημοσύνη της, αναπτύσσει την ευρηματικότητά της, αναδεικνύει την ομορφιά της. Τίποτε, δηλαδή, μειωτικό για τους άλλους* όσοι, επομένως, την μέμφονται, μολονότι δεσπόζει η καλαισθησία και η ευπρέπεια, είναι τουλάχιστον δύστροποι. Αν όμως επικρατεί η ελαφρότητα, ^ίναιμωρή' χαρακτηρισμός λιγότερο σοβαρός όταν ανταλλάσσεται μεταξύ ανδρών, όπου επικρατεί η αμοιβαιότητα, υποδηλώνοντας συνήθως μια οικεία φιλοφρόνηση. Αν ωστόσο η ματαιοδοξία είναι συγγνωστή στη γυναίκα, η αλαζονεία, που είναι εξίσου επιλήψιμη και στα δύο φύλα, παραμορφώνει ολοκληρωτικά το χαρακτήρα του φύλου της. Είναι το κατεξοχήν αποκρουστικό και βλακώδες ελάττωμα, αντίθετο με τη σεμνή και προσηνή γοητεία. Τα αλαζονικά πρόσωπα είναι ευάλωτα μπροστά στην κριτική. Ό π ο ι ο ς επαίρεται για την υπόληψή του ωθεί το περιβάλλον του να τον κρίνει με αυστηρότητα* η ανακάλυψη του παραμικρού σφάλματος γίνεται τότε δε-

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

63

κτή απ' αυτό μ' ενθουσιασμό, και η λέξη μωρός χάνει την αμβλυμμένη της σημασία. Πρέπει να διακρίνουμε τη ματαιοδοξία από την υπεροπτικότητα. Ο ματαιόδοξος επιζητεί την επιδοκιμασία και υπολήπτεται όσους τον επικροτούν. Ο υπεροπτικός τη θεωρεί δεδομένη, δεν την επιδιώκει και γι' αυτό δεν την αποκτά. Αν μερικά ίχνη ματαιοδοξίας δεν παραμορφώνουν τη γυναίκα στα μάτια του άνδρα, είναι αρκετά για να καλλιεργήσουν τη διχόνοια μέσα στο ωραίο φύλο. Οι γυναίκες κρίνουν με σκαιό τρόπο αλλήλους, όταν η γοητεία τους πλήττεται αμοιβαία* ενώ οι ερωτικές τους φιλοδοξίες αποθαρρύνουν συνήθως την πραγματική φιλία. Το απεχθές αντιτίθεται στο ωραίο, το γελοίο στο υπέροχο. Η χειρότερη ύβρις για έναν άνδρα είναι τρελός, για μια γυναίκα απωθητική. Ο Άγγλος θεωρεί πιο προσβλητικό για έναν άνδρα να τον αποκαλέσουν ψεύτη, για μια γυναίκα να τη χαρακτηρίσουν πρόστυχη. Εδώ όμως δεν κρίνουμε τι είναι επίμεμπτο, αλλά τι είναι αλγεινό. Η δεσποινίς Ninon Lenclos, που δεν καυχόταν για την αγνότητά της, θα αισθανόταν βαριά πληγωμένη αν κάποιος από τους εραστές της τολμούσε να την αμφισβητήσει* γνωρίζουμε το βίαιο τέλος του Μοναλντάσκι που είχε προσβάλει με παρόμοιο τρόπο τη βασίλισσα της Σουηδίας, η οποία αρνήθηκε ωστόσο να μιμηθεί τη Λουκρητία. Είναι ανυπόφορο να μην μπορεί κανείς να πράξει το κακό, καίτοι το επιθυμεί, αν και μια παρόμοια αποχή αποτελεί αμφίλογη αρετή. Η αρετή της καθαρότητας

αρμόζει σε κάθε ανθρώπινη

64

I.

KANT

ύπαρξη, αλλά δεσπόζει στο ωραίο φύλο. Στον άνδρα, σε αντίθεση με τη γυναίκα, υπερβαίνει συχνά το μέτρο και εκφυλίζεται σε ανουσιότητα. Η αίδημοσύνη οριοθετεί κάθε υπέρμετρη προδιάθεση, η οποία, επικαλούμενη τη φυσική της υπόσταση, φαίνεται να συμφωνεί με τη χρηστοήθεια, ενώ απέχει στην πραγματικότητα απ' αυτήν. Είναι επομένως απαραίτητο συμπλήρωμα των αρχών, αφού κάθε φυσική προδιάθεση συνοδεύεται εύκολα από σοφιστείες επινοώντας αρεστές αρχές. Ταυτόχρονα λειτουργεί σαν ένα πέπλο μυστηρίου πάνω στους ιδιάζοντες σκοπούς της φύσης, αποτρέποντας, αν όχι την αποστροφή, τουλάχιστον την αδιαφορία απέναντι στον τελικό σκοπό του πλέον λεπτού και έντονου ορμέμφυτου της ανθρώπινης φύσης. Αυτή η ιδιότητα προσιδιάζει στο ωραίο φύλο. Πρέπει να είναι κανείς εξαιρετικά ανάγωγος για να επιδιώκει την αμηχανία και τον εκνευρισμό του ωραίου φύλου γι' αυτή την τρυφερή συστολή του, επιστρατεύοντας εκείνο το είδος των αστεϊσμών που αποκαλούμε χνδαίολογίες. Ό σ ο και αν στριφογυρίζουμε γύρω από το μυστικό της φύσης, η γενετήσια έλξη αποτελεί τον κύριο λόγο που βρίσκουμε γοητευτικό το άλλο φύλο* η γυναίκα, ως γυναίκα, είναι πάντοτε το ευχάριστο θέμα μιας έντιμης συζήτησης. Γι' αυτό, μάλλον, ορισμένοι, κατά τ' άλλα γαλαντόμοι, άνδρες επιτρέπουν στον εαυτό τους τη διατύπωση κακοηθειών, με τη μορφή λεπτών υπαινιγμών, αποκτώντας έτσι τον τίτλο του κατεργάρη' επειδή μάλιστα δεν επιδιώκουν φανερά να περιέλθει κανείς σε ανυποληψία, ούτε προσβάλλουν με αδιάκριτα βλέμματα, θεωρούν σεμνότυφο

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

65

όποιον υποδέχεται με δυσφορία τους αστεϊσμοΰς τους. Το αναφέρω αυτό επειδή συνήθως θεωρούμε αυτήν τη συμπεριφορά διακριτικό γνώρισμα μιας ευυπόληπτης συντροφιάς, σπαταλώντας μάλιστα αρκετό πνεύμα γι' αυτό. Ωστόσο, οι ηθικές κρίσεις δεν αφορούν την παρούσα εργασία* αντικείμενό της είναι η παρατήρηση και η ερμηνεία των φαινομένων που σχετίζονται με το αίσθημα του ωραίου. Οι ευγενείς ιδιότητες του ωραίου φύλου, οι οποίες, όπως σημειώσαμε, δεν πρέπει να επισκιάζουν το αίσθημα του ωραίου, αναγγέλλονται με τον πιο δηλωτικό τρόπο μέσω της σεμνότητας, αυτό το είδος της ευγενούς απλότητας και αφέλειας, που αποπνέει μια γαλήνια ευπροσηγορία και το σεβασμό προς τον άλλον, μαζί με την ευγενή αυτοπεποίθηση και την ακριβή αυτοεκτίμηση που συναντούμε σ' έναν υπέροχο χαρακτήρα. Αυτή η εκλεπτυσμένη ιδιότητα μάς συγκινεί και μας γοητεύει, προφυλάσσοντας έτσι από το χλευασμό και την επιτίμηση όλες τις άλλες λαμπερές ιδιότητες. Η σεμνή ψυχή είναι καμωμένη για φιλία, προδιάθεση που σπάνια συναντάται σε γυναίκα. Θα προσπαθήσουμε ν' αναλύσουμε τις διαφορετικές εντυπώσεις που προκαλεί στον άνδρα η φυσική παρουσία του ωραίου φύλου. Ό λ η η μαγεία έγκειται ουσιαστικά στη γενετήσια ορμή. Η φύση επιτελεί το μεγάλο της σχέδιο* και όλες οι σχετικές αβρότητες, καίτοι μοιάζουν ν' απομακρύνονται απ' αυτό, δεν αποτελούν παρά μόνο ψιμυθιώσεις που αντλούν τελικά τη γοητεία τους από την ίδια πηγή. Η υγιής και έντονη επιθυμία, που καθορίζεται αποκλειστικά

66

I.

KANT

απ' αυτή την ενόρμηση, δεν συγκινείται από το παρουσιαστικό, τα χαρακτηριστικά του προσώπου, τα μάτια μιας γυναίκας· βλέπει σ' αυτήν μόνο το φύλο* η λεπτότητα θεωρείται συνήθως ένας περιττός χαριεντισμός. Μολονότι δεν είναι εκλεπτυσμένη, η επιθυμία αυτή δεν είναι ευκαταφρόνητη· χάρη σ' αυτήν η πλειονότητα των ανδρών υπακούει σίγουρα και απλά στη μεγάλη τάξη της φΰσηςί. Σ' αυτήν οφείλεται η πλειοψηφία των γάμων μεταξύ των ανθρώπων του μόχθου. Ό σ ο ο άνδρας δεν κατατρύχεται από την ελκυστική εμφάνιση, το φιλήδονο βλέμμα, το ευγενές παράστημα, κλπ..., όσο δεν λογαριάζει τίποτε απ' αυτά, τόσο περισσότερο προσέχει τις οικιακές αρετές, την οικονομία, κλπ..., και την προίκα. Από την άλλη, εκείνο το λεπτό αίσθημα που διακρίνει τα εξωτερικά θέλγητρα μιας γυναίκας, συνδέεται με ό, τι το ηθικό ή το ανήθικο υπάρχει στο παρουσιαστικό και την έκφραση του προσώπου της. Μια γυναίκα θεωρείται όμορφη όταν τα χαρίσματά της ανήκουν στο δεύτερο είδος. Οι αρμονικές αναλογίες, τα κανονικά χαρακτηριστικά, το χρώμα των ματιών και του προσώπου που δημιουργούν χαριτωμένες αντιθέσεις, δεν προκαλούν παρά μόνο την ίδια ευχαρίστηση μ' ένα μπουκέτο λουλούδια και δεν εμπνέουν παρά μόνο παγερό θαυμασμό. Το πρόσωπο καθαυτό δεν λέει τίποτε, όσο όμορφο και αν είναι. Η ηθική έκφραση των ματιών και του προσώ1.

Ό π ω ς όλα τα πράγματα στον κόσμο έχουν την άσχημη πλευρά τους, έτσι και η επιθυμία αυτή οδηγείται εύκολα στην εξαχρείωση. Τίποτε δεν αποτρέπει αυτή την ακατάβλητη ορμή να μετατοπίζεται από το ένα πρόσωπο στο άλλο.

To αίσθημα τον ωραίου και του υπέροχου

67

που γεννά είτε το αίσθημα του υπέροχου, είτε το αίσθημα του ωραίου. Η γυναίκα στην οποία τα χαρίσματα του φΰλου της αναδεικνύουν την ηθική έκφραση του υπέροχου, είναι ωραία με την ακριβή έννοια της λέξης. Αυτή στην οποία η ηθική φύση εκδηλώνεται στα χαρακτηριστικά του προσώπου αναγγέλλοντας τις ιδιότητες του ωραίου, είναι χαριτωμένη- αν οι ιδιότητες αυτές είναι σε υψηλότερο βαθμό, είναι γοητευτική, Η πρώτη αντανακλά στην ευγενική της συμπεριφορά, στο ήρεμο και σεμνό βλέμμα της, την ωραιότητα του πνεύματός της* η τρυφερότητα και η καλοσύνη, τυπωμένες στο πρόσωπό της, πολιορκούν τα αισθήματα και την εκτίμησή μας. Τα ζωηρά μάτια της δεύτερης χαμογελούν από ευθυμία και μια ευτράπελη και πανούργα σεμνοτυφία. Η πρώτη συγκινεί, η δεύτερη γοητεύει* η μία μάς γεμίζει με τρυφερότητα και σταθερή εκτίμηση, η άλλη μάς εμπνέει ένα ευμετάβλητο αλλά ωραίο συναίσθημα. Δεν θέλω να μπω σε λεπτομέρειες διατυπώνοντας προσωπικές επιθυμίες. Θα περιοριστώ να προσθέσω ότι η προτίμηση πολλών κυριών στα άτονα αλλά υγιή χρώματά εξηγείται εύκολα, γιατί αυτά συνοδεύουν γενικά ένα χαρακτήρα προικισμένο με τρυφερά αισθήματα και μια βαθιά ευαισθησία, που ανήκει στο υπέροχο. Αντίθετα, το ζωηρό κόκκινο υποδηλώνει κυρίως μια ιλαρή ιδιοσυγκρασία. Η ματαιοδοξία επιδιώκει να ταράσσει, όχι να γοητεύει. Από την άλλη, υπάρχουν πρόσωπα, ανέκφραστα, χωρίς ηθικά αισθήματα, που είναι πολύ όμορφα, αλλά δεν συγκινούν ούτε γοητεύουν κανένα, εκτός εάν πρόκειται γι' αυτό το χονδροειόές αίσθημα που αναφέραμε, το οποίο συχνά παρου-

68

I.

KANT

σιάζεται εκλεπτυσμένο, ενεργώντας στη συνέχεια με το δικό του τρόπο. Είναι λυπηρό που αυτές οι ωραίες υπάρξεις οδηγούνται εύκολα στην αλαζονεία- έχοντας επίγνωση της όμορφης εικόνας που ανακλά ο καθρέπτης τους, τόσο φτωχές σε λεπτά αισθήματα, περιβάλλονται με ψυχρότητα από όλο τον κόσμο, εκτός από τον κόλακα που έχει τους δολερούς του σκοπούς. Μπορούμε πλέον να κατανοήσουμε τις διαφορετικές εντυπώσεις που προκαλεί η εμφάνιση μιας γυναίκας στις προτιμήσεις των ανδρών. Δεν θα αναφερθώ, από λεπτότητα, στο γενετήσιο ένστικτο και σ' εκείνη την ιδιαίτερη αίσθηση της ηδονής που περιβάλλει τα αισθήματα του καθενός. "Ισως είχε δίκιο ο κ. Buffon, όταν υποστήριζε ότι η πρώτη μορφή που μας εντυπώνεται, όταν αρχίζει να εκδηλώνεται η γενετήσια επιθυμία, γίνεται το αρχέτυπο προς το οποίο παραβάλλονται, στη συνέχεια, όλες οι άλλες γυναικείες μορφές, διεγείροντας τις φανταστικές μας επιθυμίες: ένα αρκετά χονδροειδές αίσθημα γίνεται, έτσι, απαραίτητο για την επιλογή ανάμεσα στα διάφορα πρόσωπα ενός φΰλου. Από την άλλη, εκείνο το λεπτό αίσθημα που αξιολογεί την όμορφη εμφάνιση παρουσιάζεται αρκετά ομοιογενές* σ' αυτό το σημείο, οι γνώμες διαφέρουν λιγότερο απ' ό, τι νομίζουμε συνήθως. Οι Κιργιζιανές και οι Γεωργιανές θεωρούνται πολύ όμορφες απ' όλους τους Ευρωπαίους που ταξίδεψαν στις χώρες τους. Οι Τούρκοι, οι Άραβες, οι Πέρσες έχουν μάλλον τις ίδιες προτιμήσεις, πρόθυμοι καθώς είναι να ομορφύνουν τους λαούς τους μέσω της επιμιξίας με μια τόσο εκλεκτή φυλή* γεγονός που ήδη εμφαίνε-

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

69

ται στους σύγχρονους Πέρσες. Οι έμποροι του Ινδονστάν δεν χάνουν, επίσης, την ευκαιρία να επωφεληθούν απ' αυτές τις ωραίες υπάρξεις οδηγώντας τες σε μια άθλια συναλλαγή με τα πλούσια αρσενικά των χωρών τους. Ό σ ο και αν αποκλίνουν, λοιπόν, οι προτιμήσεις στις διάφορες περιοχές του κόσμου, εκείνο που θεωρείται εξαιρετικά όμορφο συναντά τη γενική ομοθυμία. Από τη στιγμή, όμως, που η κρίση σχετικά με τη λεπτότητα της εμφάνισης περιλαμβάνει την ηθική έκφραση των χαρακτηριστικών, οι προτιμήσεις των ανδρών θα ποικίλουν ανάλογα με τα ηθικά τους αισθήματα και τη σπουδαιότητα που έχει γι' αυτούς η έκφραση του προσώπου. Υπάρχουν γυναίκες που δεν προκαλούν εντύπωση από την αρχή, καθώς δεν είναι πρόδηλα όμορφες* αν όμως συγχρωτιστούμε μαζί τους τότε αρχίζουν να αρέσουν, να γοητεύουν και να μην παύουν να ομορφαίνουν. Αντίθετα, μια όμορφη παρουσία που αποσπά αμέσως την προσοχή, στη συνέχεια αντιμετωπίζεται με ψυχρότητα. Αυτό οφείλεται μάλλον στο γεγονός ότι οι ηθικές ιδιότητες, όταν γίνουν αντιληπτές, μας γοητεύουν περισσότερο* και καθώς εκδηλώνονται μόνο κάτω από ορισμένες συνθήκες, κάθε νέα ανακάλυψη προεικάζει την ύπαρξη κι άλλων* αντίθετα τα εμφανή χαρίσματα ασκούν όλη την επενέργειά τους στην αρχή, ανήμπορα στη συνέχεια να εμποδίσουν την άμβλυνση της ερωτικής περιέργειας και την επικράτηση της αδιαφορίας. Προκύπτει αβίαστα η ακόλουθη παρατήρηση. Το απλό και χονδροειδές αίσθημα της γενετήσιας επιθυμίας απο-

70

I. KANT

κρίνεται στο μεγάλο σκοπό της φύσης και οδηγεί χωρίς περιστροφές το άτομο στην ευτυχία. Αλλά η καθολικότητά του το οδηγεί εύκολα στη φαυλότητα και τον εκφυλισμό. Από την άλλη, ένα πολύ πιο λεπτό αίσθημα χρησιμεύει στο μετριασμό αυτής της ορμητικής διάθεσης περιορίζοντάς τη σ' ένα πολύ μικρό αριθμό αντικειμένων, καθιστώντας την έτσι κόσμια και ευπρεπή. Το αίσθημα αυτό, όμως, δεν συμβαδίζει γενικά με το μεγάλο σκοπό της φύσης, και καθώς απαιτεί περισσότερα απ' όσα μπορεί αυτή να προσφέρει, δεν συμβάλλει συνήθως στην ευτυχία των προσώπων με τόσο λεπτή ευαισθησία. Ο πρώτος χαρακτήρας καταλήγει στη σκαιότητα, γιατί απευθύνεται ανεξαίρετα σ' όλα τα άτομα ενός φύλου. Ο δεύτερος, ονειροπόλος, δεν απευθύνεται σε κανένα, γιατί είναι προσηλωμένος σ' ένα νοερό ερωτικό αντικείμενο: το στολίζει με χίλιες ωραίες και ευγενείς ιδιότητες, που σπάνια παρέχει η φύση σε μία ανθρώπινη ύπαρξη, και ακόμη σπανιότερα παραχωρεί σ' αυτόν που μπορεί να τις εκτιμήσει, ή αξίζει να τις κατέχει. Από εδώ προέρχεται η αναβολή και τελικά η ολοκληρωτική παραίτηση από την επιδίωξη μιας έντιμης σχέσης, ή, πράγμα εξίσου άσχημο, η μεταμέλεια για μια εκλογή που δεν δικαίωσε τις μεγάλες προσδοκίες του* γιατί ο κόκορας του Αισώπου βρίσκει συχνά μαργαριτάρια, ενώ ένας συνήθης σπόρος κριθαριού θα έκανε καλύτερα τη δουλειά του. Ό σ ο γοητευτικό και αν είναι το αίσθημα της λεπτότητας, έχουμε κάθε λόγο να δείχνουμε σύνεση στην προσπάθεια τελειοποίησής του, γιατί η αναζήτηση μιας υπέρμετρης γοητείας θα ήταν μόνο πηγή ψυχικού άλγους και με-

To αίσθημα τον ωραίου και του υπέροχου

71

γάλων δεινών. Θα πρότεινα στις ευγενείς ψυχές να προαγάγουν όσο είναι δυνατόν αυτό το αίσθημα, σε σχέση με τα προσωπικά χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα και πράξεις, αλλά να μην αφαιρούν τίποτε από την απλότητά του σε ό, τι αφορά τις απολαύσεις τους ή σ' αυτά που προσδοκούν από τους άλλους - μολονότι δεν γνωρίζω πώς μπορεί να το κατορθώσει κανείς αυτό. Έτσι θα ήταν ευτυχισμένες, συμβάλλοντας και στην ευτυχία των άλλων. Δεν πρέπει να εγείρουμε υπερβολικές αξιώσεις ευδαιμονίας από τη ζωή, ούτε να επιζητούμε την τελειότητα του ανθρώπινου είδους. Ό π ο ι ο ς προσδοκά το μέτριο έχει το πλεονέκτημα να βλέπει σπάνια τις ελπίδες του να διαψεύδονται, ενώ έρχεται συχνά αντιμέτωπος με απρόσμενες τελειότητες. Ο χρόνος, όμως, απειλεί την ομορφιά με ολέθρια αποτελέσματα. Για να διατηρηθεί η φυσική τάξη πρέπει οι υπέροχες και ευγενείς ιδιότητες να πάρουν σιγά σιγά τη θέση των ωραίων ιδιοτήτων, ώστε το πρόσωπο που παύει να είναι αξιέραστο να γίνει άξιο σεβασμού. Κατά τη γνώμη μου, η τελειότητα του ωραίου φύλου στο άνθος της ηλικίας του θα έπρεπε να συνίσταται σε μια ωραία απλότητα, εμπλουτισμένη μ' ένα λεπτό αίσθημα γοητείας και ευγένειας. Βαθμιαία, όσο οι απαιτήσεις της γοητείας θα υποχωρούν, η μελέτη και η διεύρυνση του πνευματικού του ορίζοντα θα μπορούσαν να δώσουν διακριτικά τη κενή θέση των Χαρίτων στις Μούσες* ο σύζυγος θα όφειλε τότε να είναι ο πρώτος παιδαγωγός. Ωστόσο, ακόμη και όταν πλησιάζει το γήρας, τόσο αλγεινό για μια γυναίκα, αυτή δεν

72

I.

KANT

παΰει να ανήκει στο ωραίο φύλο* απελπισμένη όμως που δεν μπορεί να διατηρήσει την ιδιότητα αυτή, γίνεται κακότροπη και μέσα στην αθυμία της αποβάλλει όση ομορφιά τής απέμεινε. Μια ηλικιωμένη γυναίκα, με πρόσχαρη συμπεριφορά και ευπρεπή παρουσία, δραστήρια και συνετή, η οποία ενθαρρύνει με κοσμιότητα τις νεανικές διασκεδάσεις, καίτοι δεν συμμετέχει πια, η οποία μεριμνά για τα πάντα, εκδηλώνοντας την ψυχική της ικανοποίηση για τη χαρά που την περιβάλλει, μια παρόμοια γυναίκα είναι πιο ευγενής και από έναν συνομήλικο άνδρα, και ίσως πιο αξιαγάπητη από ένα νεαρό κορίτσι, αν και κατά μία άλλη έννοια. Έ ν α ς αρχαίος φιλόσοφος έλεγε για το αντικείμενο του πάθους του: «Οι Χάριτες φωλιάζουν μέσα στις ρυτίδες της και η ψυχή μου μοιάζει μετέωρη στα χείλη μου όταν φιλώ το μαραμένο στόμα της». Αυτός ο έρωτας, όμως, μου φαίνεται υπερβολικά μυστικιστικός. Είναι πρέπον να παραιτηθούμε από ανάλογες αξιώσεις. Έ ν α ς ηλικιωμένος που ερωτοτροπεί είναι ένας φαντασμένος· μια ηλικιωμένη, ερωτόληπτη, είναι απεχθής. Η φύση, όμως, δεν ευθύνεται ποτέ για μια ανάρμοστη συμπεριφορά. Ορισμένες ακόμη παρατηρήσεις πάνω στην αμοιβαία επιρροή που μπορούν να ασκήσουν τα δύο φύλα καθιστώντας τα αισθήματά τους ωραιότερα και ευγενέστερα. Η γυναίκα έχει κατεξοχήν την αίσθηση του ωραίου για την ίδια, και του ευγενούς για το ανδρικό φύλο. Ο άνδρας έχει ανεπιφύλακτα το αίσθημα του ευγενούς για τον ίδιο, και του

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

73

ωραίου για το γυναικείο φύλο. Μέσω της γενετήσιας έλξης, η φΰση προάγει τα ευγενή χαρακτηριστικά του άνδρα και την ωραιότητα της γυναίκας. Μια γυναίκα δεν ενοχλείται ιδιαίτερα αν δεν διαθέτει την ικανότητα να χειριστεί σημαντικές υποθέσεις, αν δεν κατέχει ανώτερες γνώσεις, κλπ. Είναι ωραία, γοητεύει, και αυτό αρκεί. Αντίθετα, απαιτεί όλες αυτές τις ιδιότητες από τον άνδρα, και εκτιμώντας τες καθιστά την ψυχή της, κατ' ακολουθίαν, ευγενέστερη. Πώς θα μπορούσε, άλλωστε, τόσο άσχημα ανδρικά πρόσωπα να περιβάλλονται από τόσο ευειδείς γυναικείες μορφές. Από την άλλη, ο άνδρας έχει στραμμένη την προσοχή του στην ωραιότητα της γυναίκας. Η λεπτότητα των χαρακτηριστικών της, η ιλαρή της αφέλεια, η ελκυστική της προσήνεια τον αποζημιώνουν από την έλλειψη ευρυμάθειας και αρκετά άλλα μειονεκτήματα που οφείλει να αντισταθμίσει με τα δικά του χαρίσματα. Ωστόσο, η ματαιοδοξία και ο νεωτερισμός μπορούν να εκτρέψουν αυτές τις φυσικές τάσεις, μετατρέποντας τον άνδρα σ' ένα γλυκερό κύριο και τη γυναίκα σε δοκησίσοφο ή αμαζόνα' η φύση, όμως, τους επαναφέρει συνεχώς στην τάξη. Αν στη θέση των άχαρων νουθετήσεων ανέπτυσσαν έγκαιρα τα ηθικά αισθήματα των γυναικών, θα τις καθιστούσαν ικανές να διακρίνουν αυτό που προσιδιάζει στις υπέροχες ιδιότητες του άλλου φύλου, να περιφρονούν το δανδισμό και να εξαίρουν τη δεινότητα, μετατρέποντας έτσι την ερωτική έλξη σ' ένα ισχυρό κίνητρο για να προαγάγει ο άνδρας τα ευγενή του γνωρίσματα. Είναι άλλωστε βέβαιο ότι η γοητεία τους θα ήταν, σ' αυτήν την περίπτωση, γενικά, πιο αποτελεσματική* άλλω-

74

I.

KANT

στε δεν απευθύνεται συνήθως παρά μόνο στις ευγενείς ψυχές, αφοΰ οι άλλες δεν είναι αρκετά λεπτές για να την εκτιμήσουν. Παρόμοια ο πον(\χχ\ς Σιμωνίδης, όταν του πρότειναν να παρουσιάσει τα έργα του ενώπιον των Θεσσαλών, δήλωνε: «Είναι πολύ ανόητοι για να εξαπατηθούν από έναν άνθρωπο όπως εγώ». Έχουμε, βέβαια, ήδη παρατηρήσει ότι η συναλλαγή με το ωραίο φύλο εκλεπτύνει τα ήθη, απαλύνει τους τρόπους, προτρέπει σε μια επιμελημένη εμφάνιση* αυτά όμως είναι δευτερεύοντα^ Το μείζον είναι ο άνδρας να τελειοποιείται ως άνδρας και η γυναίκα ως γυναίκα, δηλαδή το γενετήσιο ένστικτο, ενεργώντας σύμφωνα με τις υποδείξεις της φύσης, να καθιστά ευγενέστερες τις ιδιότητες του ενός και ωραιότερες αυτές της άλλης. Έτσι κάθε φορά που τα πράγματα δεν βαίνουν καλώς μεταξύ τους, ο άνδρας, βέβαιος για την αξία του, να είναι σε θέση να πει: «Αν και δεν νιώθετε τίποτε για μένα, θα σας αναγκάσω να με εκτιμήσετε»' και η γυναίκα, σίγουρη για τη γοητεία της, να μπορεί να του αποκριθεί: «Αν και δεν μ' εκτιμάτε ενδόμυχα, θα σας αναγκάσω να με αγαπήσετε». Ό τ α ν απουσιάζουν αυτές οι αρχές, οι άνδρες υιοθετούν μια θηλυπρεπή συμπεριφορά για να είναι αρεστοί, και οι γυναίκες (αν και πιο σπάνια) ένα αρρενωπό ύφος για να

Λέγεται ότι οι άνδρες που συμμετέχουν από πολύ νωρίς και αρκετά συχνά σε παρέες σιις οποίες δίνουν τον τόνο οι γυναίκες, είναι συνήθως ανούσιοι, ενοχλητικοί και μάλλον ευκαταφρόνητοι σε μια ανδρική συντροφιά, επειδή έχουν απωλέσει την αίσθηση μιας συζήτησης ζωηρής αλλά και περιεκτικής, διασκεδαστικής πλην όμως σοβαρής και ωφέλιμης.

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

75

εμπνέουν εκτίμηση* αλλά η εναντιωση στη φΰση, έχει πάντοτε άσχημα αποτελέσματα. Στη συζυγική ζωή, το ζευγάρι πρέπει να αποτελεί, τρόπον τινά, ένα ενιαίο ηθικό πρόσωπο, το οποίο να διέπεται από την αισθητική αντίληψη της γυναίκας και την έλλογη κρίση του άνδρα. Αν η γυναίκα διαθέτει περισσότερη αυτέ ξουσιότητα και λεπτότητα στα αισθήματά της, ο άνδρας έχει περισσότερη ευθυκρισία μέσω της εμπειρίας. Ο υπέροχος χαρακτήρας αφοσιώνεται στην ικανοποίηση της συντρόφου του, ο ωραίος χαρακτήρας ανταποκρίνεται με την προθυμία του. Από αυτήν την άποψη, κάθε αξίωση ανωτερότητας είναι ανούσια και αποκαλυπτική ενός χονδροειδοΰς αισθήματος, δηλαδή μιας δυσανάλογης σχέσης. Η διάθεση επιβολής διακυβεύει μια ένωση που δεν βασίζεται παρά μόνο στο ένστικτο. Ο επιτακτικός τόνος είναι αποκρουστικός στη γυναίκα, αγοραίος και ευκαταφρόνητος στον άνδρα. Σύμφωνα άλλωστε με την τάξη της φύσης, αυτό το λεπτό και τρυφερό αίσθημα διατηρεί όλη του τη δύναμη μόνο στην αρχή· στη συνέχεια η κοινή ζωή και οι οικιακές υποθέσεις το αμβλύνουν, μετατρέποντάς το βαθμιαία σε μια οικεία αγάπη. Χρειάζεται μεγάλη τέχνη για να μην οδηγηθεί οριστικά στο μαρασμό, καθώς η προϊούσα αδιαφορία και ο κορεσμός απειλούν να εξαλείψουν ολοκληρωτικά την αρχική απόλαυση.

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Οι εθνικοί χαρακτήρες^ στη σχέση τους με το ωραίο και το υπέροχο

Δεν προτίθεμαι να περιγράψω λεπτομερειακά τους εθνικούς χαρακτήρες, αλλά να επισημάνω μόνο ορισμένα γνωρίσματα που σχετίζονται με το αίσθημα του ωραίου και του υπε'ροχου. Είναι ευνόητο ότι μια παρόμοια σκιαγράφηση δεν μπορεί να είναι ακριβής, ότι τα παραδείγματά μας θα αναζητηθούν μέσα σ' ένα πλήθος που διεκδικεί εξίσου τη λεπτότητα των αισθημάτων του, και ότι σε κάθε έθνος συναντούμε χαρακτήρες που διαθέτουν αυτές τις έξοχες ιδιότητες. Έτσι η ενδεχόμενη κριτική ενός λαού δεν θίγει κανέναν, αφού όλοι μπορούν ν' αποποιηθούν την ευθύνη, μεταθέτοντάς την στο διπλανό τους. Επίσης δεν θα εξετάσω αν αυτές οι εθνικές διαφορές είναι τυχαίες, αν εξαρτώνται από τις μορφές διακυβέρνησης, ή αν συνδέονται απαραίτητα με το κλίμα.

Ανάμεσα στους λαοΰς της ηπείρου μας, οι Ιταλοί και οι Γάλλοι διακρίνονται, κατά τη γνώμη μου, για το αίσθημα του ωραίου' οι Γερμανοί, οι ^Αγγλοι και oi Ισπανοί yi' αυτό του υπέροχου. Στην Ολλανδία αυτά τα λεπτά αισθήματα παρατηρούνται ελάχιστα. Το ωραίο καθαυτό άλλοτε μας συναρπάζει και μας συγκινεί, άλλοτε μας χαμογελά και μας γοητεύει. Το πρώτο είδος του ωραίου έχει κάτι το υπέροχο, σ' αυτό η ψυχή είναι μαγεμένη, βυθισμένη στις σκέψεις της· στο δεύτερο είναι εύθυμη και χαμογελαστή. Το πρώτο προσιδιάζει κυρίως στους Ιταλούς, το δεύτερο στους Γάλλους. Το υπέροχο είναι άλλοτε τρομακτικό, τείνοντας εν μέρει στο αλλόκοτο, άλλοτε ευγενές ή μεγαλοπρεπές. Νομίζω ότι είμαι σε θέση ν' αποδώσω το πρώτο στους Ισπανούς, το δεύτερο στους ^Αγγλους, το τρίτο στους Γερμανούς. Το αίσθημα του υπέροχου δεν είναι έμφυτο, όπως οι άλλες αισθητικές προτιμήσεις, και μολονότι το μιμητικό πνεύμα μπορεί να ακολουθήσει κάθε είδους συναίσθημα, συνήθως στρέφεται προς το υπέροχο-λαμπερό, διότι αποτελεί μια σύνθεση του ωραίου και του ευγενούς, στην οποία κάθε στοιχείο θεωρούμενο καθαυτό είναι πιο αδιάφορο, επιτρέποντας έτσι στην ψυχή ν' ακολουθήσει ελεύθερα αυτό που θα της χρησίμευε σαν εφαλτήριο. Ο Γέρμα-

80

I.

KANT

νός, για παράδειγμα, δεν δείχνει την ίδια ευαισθησία μπροστά στο ωραίο όπως ο Γάλλος, οΰτε δοκιμάζει την ίδια συγκίνηση μπροστά στο υπέροχο όπως ο Άγγλος* αισθάνεται οικεία στις περιπτώσεις που αυτά τα δύο αισθήματα συνυπάρχουν, αποφεύγοντας έτσι τα σφάλματα στα οποία μπορεί να οδηγήσει η πληθωρική αυτοτέλεια του καθενός απ' αυτά. Θα αναφέρω εν συντομία τις τέχνες και τις επιστήμες που επιβεβαιώνουν τις αισθητικές προτιμήσεις που αποδώσαμε σε κάθε έθνος. Η ιταλική μεγαλοφυία εκδηλώνεται στη μουσική, τη ζωγραφική, τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική. Στη Γαλλία, οι καλές τέχνες αποπνέουν την ίδια λεπτότητα, αν και η ωραιότητα των έργων είναι λιγότερο συγκινητική. Η ποιητική και η ρητορική τελειότητα, στη Γαλλία, τείνει κυρίως στο ωραίο, στην Αγγλία, στο υπέροχο. Στην πρώτη είναι σΰμφυτη η λεπτή σκωπτικότητα, η κωμωδία, η εύθυμη σάτιρα, τα ερωτικά παίγνια, το ελαφρό και πηγαίο στυλ. Στη δεύτερη, ο διαλογισμός, η τραγωδία, τα επικά ποιήματα και εκείνο το ακατέργαστο πνεύμα, που σφυρηλατούν με επιμέλεια οι γείτονές της. Στη Γερμανία, το πνεύμα καταυγάζει έτι πλέον διάμεσου της τρέλας. Αυτό άλλοτε ήταν κραυγαλέο, αλλά χάρις στο παράδειγμα και την κρίση του έθνους απέκτησε περισσότερη γοητεία και ευγένεια, αν και η πρώτη έχασε σε αφέλεια και η δεύτερη σε τόλμη, σε σχέση με τους λαούς που προαναφέραμε. Η αισθητική αντίληψη του ολλανδικού έθνους υπέρ μιας σχολαστικής τάξης και μιας οιονεί ενοχλητικής κομψότητας φανερώνει τη δυσκαμψία και την επιτήδευση μιας ιδιο-

To αίσθημα τον ωραίου και τον ντιέροχον

81

φυΐας, η οποία παραμορφώνει την ωραιότητα της με την εναγώνια προσπάθεια αποτροπής των λαθών. Τίποτε δεν αντιβαίνει περισσότερο στην τέχνη και την επιστήμη από την αίσθηση του αλλόκοτου, το οποίο διαστρέφει τη φύση που είναι το αρχέτυπο του ωραίου και του ευγενούς. Να γιατί το ισπανικό έθνος υπολείπεται στις καλές τέχνες και τις επιστήμες. Οι χαρακτήρες των λαών διακρίνονται κυρίως από τις ηθικές τους ιδιότητες. Θα εξετάσουμε επομένως απ' αυτήν την άποψη τα διάφορα αισθήματά τους απέναντι στο ωραίο και το υπέροχοι Ο Ισπανός είναι σοβαρός, διακριτικός και φιλαλήθης. Ελάχιστοι έμποροι στον κόσμο είναι πιο τίμιοι από τους Ισπανούς. Ο Ισπανός έχει περήφανη ψυχή και θαυμάζει περισσότερο τις μεγάλες από τις ωραίες πράξεις. Ο χαρακτήρας του δεν διακρίνεται για την ηπιότητα και τη συγκαταβατικότητά του, συχνά γίνεται σκληρός, αν όχι ωμός. Η πυρά δεν διατηρείται τόσο από τις δεισιδαιμονίες όσο από το αίσθημα του αλλόκοτου ενός έθνους που παρακολουθεί εκστατικό την τρομερή και σεβάσμια πομπή, στην οποία ο San Benito με διαβολική μορφή παραδίδεται στις φλόγες μιας παράφορης ευλάβειας. Ο Ισπανός δεν είναι περισσότερο θαρραλέος ή ερωτικός, είναι και το ένα και το άλλο μ' 1.

Αποσαφηνίζω πάλι. Κάθε λαός παρουσιάζει θαυμαστούς χαρακτήρες, και όποιος είναι αρκετά λεπτός για να κατανοήσει τα πλεονεκτήματά του, ξερει να παρακάμπτει τις ενδεχόμενες επικρίσεις, εγκαταλείποντας τους άλλους στην τυχη τους.

82

I.

KANT

έναν τρόπο παράξενο, ασυνήθιστο, αλλόκοτο. Αφήνει το αλέτρι του, φορά ένα μακρΰ πανωφόρι, εφοδιάζεται μ' ένα μεγάλο ξίφος και πηγαινοέρχεται στη γη του, έως ότου ο ξένος ταξιδιώτης απομακρυνθεί* στις ταυρομαχίες, που παρευρίσκονται οι καλλιπάρειες της χώρας του κατ' εξαίρεση χωρίς το πέπλο τους, χαιρετά μ' έναν ιδιόρρυθμο τρόπο ανακοινώνοντας την εκλεκτή της καρδιάς του, και υστέρα μάχεται για την τιμή του μ' ένα μαινόμενο ζώο. Εξαιρετικές πράξεις που αποκλίνουν κατά πολΰ από το φυσικό. Ο Ιταλός φαίνεται να συνδυάζει το αίσθημα του Ισπανού μ' αυτό του Γάλλου* έχει πιο πολΰ το αίσθημα του ωραίου από τον πρώτο, περισσότερο το αίσθημα του υπέροχου από τον δεύτερο. Με τον ίδιο τρόπο, νομίζω, μπορούν να ερμηνευτούν και τα υπόλοιπα γνωρίσματα του ηθικού του χαρακτήρα. Στο Γάλλο δεσπόζει το αίσθημα του ηθικά ωραίου. Είναι πρόθυμος, ευγενικός, ιπποτικός. Δείχνει αμέσως οικειότητα, αγαπά τους αστεϊσμούς, επιζητεί την ανεξαρτησία στις κοινωνικές σχέςτεις. Η έκφραση άνδρας ή γυναίκα καλών τρόπων είναι κατανοητή μόνο σε όσους έχουν αποκτήσει την αίσθηση της γαλλικής ευγένειας. Ακόμη και τα υπέροχα αισθήματά του, τα οποία είναι αρκετά, διέπονται από το αίσθημα του ωραίου, αντλώντας τη δύναμή τους απ' αυτό. Είναι πνευματώδης και δεν διστάζει να θυσιάσει ένα μέρος της αλήθειας σ' ένα δεινό ευφυολόγημα. Αντίθετα, όταν δεν κάνει πνεύμα^ προβαίνει σε θεμελιώδεις παρατη1.

Πρέπει να είναι κανείς αρκετά επιφυλακτικός διαβάζοντας τα έργα των Γάλλων πάνω στη μεταφυσική, την ηθική και τη θρησκεία* υπάρχουν

To αίσθημα τον ωραίου και του υπέροχου

83

ρήσεις στα μαθηματικά και τις υπόλοιπες εμβριθείς ή άχαρες επιστήμες. Μια ωραία λέξη δεν έχει γι' αυτόν εφήμερη αξιά: σπεύδει να τη διαδώσει σ' ένα άπληστο κοινό και να τη διαφυλάξει μέσα στα βιβλία σαν ένα σημαντικό γεγονός. Έ ν α ς φιλήσυχος πολίτης που εκδικείται την καταπίεση των γαιοκτημόνων σατιρίζοντας ή επιπλήττοντας το κοινοβούλιο, κατορθώνοντας έτσι να προσδώσει στους πατέρες του έθνους μια ωραία όψη πατριωτισμού, η οποία τους προσφέρει μια ένδοξη εξορία και πνευματώδεις επαίνους. Το αντικείμενο με το οποίο συσχετίζονται κυρίως οι εθνικές αξίες και ικανότητες αυτού του λαού, είναι η γυναίκα^ Ό χ ι επειδή τρέφει μεγαλύτερη εκτίμηση ή αγάπη γι' αυτήν, αλλά επειδή του προσφέρει την καλύτερη ευκαιρία συνήθως ωραίοι, φαινομενικά, συλλογισμοί, που δεν αντέχουν όμως σε μια ψυχρή εξέταση. Ο Γάλλος είναι τολμηρός στις κρίσεις του· για να φθάσει όμως κανείς στην αλήθεια δεν χρειάζεται μόνο τόλμη αλλά και σύνεση. Στην ιστορία, το μόνο που λείπει από τα ανέκδοτα συμβάντα της είναι η ελπίδα να είναι αληθή. Η γυναίκα, στη Γαλλία, δίνει τον τόνο σε όλες τις κοινωνικές σχέσεις. Αναμφίβολα, χωρίς το ωραίο φΰλο αυτές θα ήταν άνοστες και πληκτικές. Αν, όμως, η γυναίκα δίνει τον τόνο του ωραίου, ο άνδρας, από την πλευρά του, θα έπρεπε να δίνει αυτόν του ευγενούς. Διαφορετικά οι σχέσεις αυτές θα ήταν εξίσου ανιαρές, αλλά για τον αντίθετο λόγο: δεν υπάρχει τίποτε πιο αηδιαστικό από μια ακραιφνή ηδΰτητα. Το γαλλικό γούστο επιτάσσει να μη ροατάς αν «ο κύριος είναι στο σπίτι», αλλά αν «η κυρία είναι στο σπίτι». Η κυρία είναι στην τουαλέτα της, η κυρία έχει τις εξάψεις της (είδος ωραίου καπρίτσιου). Με μια λέξη, όλες οι συζητήσεις περιστρέφονται γύρω από τη γυναίκα. Ωστόσο αυτό δεν αρκεί για ν' απολαύει περισσότερης εκτίμησης. Έ ν α ς άνδρας που χαριεντίζεται δεν έχει ούτε το αίσθημα του σεβασμού, ούτε της τρυφερότητας. Ο Rousseau είχε την τόλμη να δηλίόσει: μια γυναίκα όεν γίνεται ποτέ τίποτε περισσότερο από ένα μεγάλο παιδί. Ο οξυδερκής Ελβετός, όμως, έγραφε στη Γαλλία, και ως υπέρμαχος του ωραίου φύλου ένιωθε, υποθέτω, αγανάκτηση, επειδή δεν το μεταχειρίζονταν με πραγματικό σεβασμό.

84

I.

KANT

για να εκδηλώσει τα προσφιλή του χαρίσματα, το πνεύμα, την αβρότητα και τους καλούς του τρόπους* άλλωστε, οι ματαιόδοξοι και του ενός και του άλλου φύλου δεν αγαπούσαν ανέκαθεν παρά μόνο τον εαυτό τους, θεωρώντας τον άλλον σαν το παιχνίδι τους. Ο Γάλλος δεν υπολείπεται σε ευγενείς ιδιότητες, και εφόσον αυτές δεν μπορούν ν' αναπτυχθούν παρά μόνο μέσω του αισθήματος του ωραίου, το ωραίο φύλο θα μπορούσε ν' ασκήσει μια μοναδική επιρροή στο ανδρικό φύλο για την πραγματοποίηση των πλέον ευγενών πράξεων, ενθαρρύνοντας έτσι αυτήν την εθνική προδιάθεση. Είναι κρίμα που τα κρίνα δεν ευδοκιμούν. Το ελάττωμα που συνδέεται περισσότερο με το χαρακτήρα αυτού του έθνους είναι η επιπολαιότητα ή, για να χρησιμοποιήσουμε μια πιο ευγενική έκφραση, η ελαφρότητα. Σημαντικές υποθέσεις αντιμετωπίζονται με διάθεση αστεϊσμού, ασήμαντα πράγματα γίνονται αντικείμενο σοβαρής ενασχόλησης. Καίτοι παρήλικος, εξακολουθεί να τραγουδά εύθυμους σκοπούς, και να είναι γαλαντόμος, όσο μπορεί, με τις γυναίκες. Για ν' αποφύγω ενδεχόμενες επικρίσεις, μπορώ να επικαλεστώ σημαίνοντα πρόσωπα αυτού του έθνους, όπως ο Montesquieu και ο d'Alembert. Ο ^Αγγλος στην αρχή είναι ψυχρός και αδιάφορος απέναντι σ' έναν ξένο. Δεν είναι ιδιαίτερα πρόθυμος, αν όμως αποκτήσετε τη φιλία του είναι έτοιμος να προσφέρει γενναιόδωρα τις υπηρεσίες του. Δεν ανησυχεί αν δεν είναι πνευματώδης ή ευπροσήγορος στις σχέσεις του, είναι όμως μετρημένος και συνετός. Είναι αδέξιος μιμητής, ενώ ακολουθεί τις ιδιαίτερες προτιμήσεις του, αδιαφορώντας για

To αίσθημα τον ωραίου και του υπέροχου

85

την κρίση του άλλου. Στις σχέσεις του με τις γυναίκες δεν έχει τη γαλλική λεπτότητα, αλλά εκδηλώνει πολύ περισσότερο σεβασμό, επεκτεινοντάς τον συνήθως σε μια απεριόριστη εκτίμηση στη διάρκεια της συζυγικής ζωής. Είναι σταθερός, και συχνά ανένδοτος, αποφασιστικός, και συχνά παράτολμος· είναι σχεδόν πάντοτε αμετακίνητος στις αρχές που έχει καθορίσει. Είναι ευεπίφορος στην παραδοξότητα, όχι από κενοδοξία, αλλά από αδιαφορία για τον άλλο, αρνούμενος να μεταβάλει τις προτιμήσεις του για να είναι αρεστός ή συμβατικός. Γι' αυτό κατά κανόνα δεν είναι τόσο αγαπητός όσο ο Γάλλος· αν όμως τον γνωρίσει κανείς καλύτερα, τον εκτιμά συνήθως περισσότερο. Ο Γερμανός συνδυάζει το αίσθημα του Άγγλου μ' αυτό του Γάλλου* φαίνεται όμως να προσεγγίζει περισσότερο τον πρώτο, ενώ η μεγάλη ομοιότητα που παρουσιάζει με τον δεύτερο είναι μόνο επίπλαστη, προϊόν μιμητισμού. Το αίσθημά του αποτελεί μια ευνοϊκή συνάντηση του ωραίου και του υπέροχου που, μολονότι δεν τον εξομοιώνει ούτε με τον έναν, ούτε με τον άλλον, σε σχέση μ' αυτά τα δύο αισθήματα αντίστοιχα, του δίνει ωστόσο το προβάδισμα περικλείοντάς τα αμφότερα. Περισσότερο προσηνής από τον πρώτο, λιγότερο ιλαρός και πνευματώδης από τον δεύτερο, επιδεικνύει μεγαλύτερη κριτική ικανότητα και μετριοφροσύνη. Είναι μεθοδικός σε όλα, το ίδιο και στον έρωτα* συνδυάζοντας το ωραίο και το ευγενές, είναι αδιάφορος απέναντι στην ευσχημοσύνη, τη μεγαλοπρέπεια και το γόητρο. Γι' αυτό αποδίδει μεγάλη σημασία στην οικογένεια, τους τίτλους και την κοινωνική θέση, τόσο στην πολι-

86

I.

KANT

τική ζωή όσο και στις ερωτικές υποθέσεις. Ενδιαφέρεται πολΰ περισσότερο από τους προηγούμενους για τη γνώμη πον έχουν οι άλλοι γι' αυτόν, και όταν ανακαλύπτει την επιθυμία της τελείωσης του, η αδυναμία του να καινοτομεί, μολονότι έχει όλες τις ικανότητες γι' αυτό, και η όμηρε ία του από τον κοινωνικό περίγυρο, καθιστούν ανίσχυρες τις ηθικές του ιδιότητες, στερώντας τους την ευστάθεια και τον ανεπίπλαστο χαρακτήρα τους. Ο Ολλανδός είναι φιλόπονος και τακτικός· αποβλέποντας, όμως, μόνο σε ό, τι είναι χρήσιμο, έχει αμβλυμμένη την αίσθηση του ωραίου και του υπέροχου, με τη λεπτή τους έννοια. Σημαίνων άνθρωπος γι' αυτόν είναι μόνο ο εύπορος άνθρωπος, φίλοι του είναι οι ομόλογοί του, και κάθε επίσκεψη που δεν του αποφέρει τίποτε είναι ενοχλητική. Είναι αντίθετος τόσο με το Γάλλο, όσο και με τον Ά γ γλο* είναι τρόπον τινά ένας πολύ φλεγματικός Γερμανός. Χρησιμοποιώντας τώρα αυτά τα συμπεράσματα σε κάθε ιδιαίτερη περίπτωση, για παράδειγμα στο αίσθημα της τιμής, συναντούμε τις ακόλουθες εθνικές διαφορές. Το αίσθημα της τιμής, στο Γάλλο είναι ματαιοδοξία, στον Ισπανό οίηση, στον Ά γ γ λ ο υπερηφάνεια, στο Γερμανό αλαζονεία, στον Ολλανδό υπεροχρία. Αυτοί οι χαρακτηρισμοί που φαίνονται από πρώτη άποψη ισοδύναμοι, περικλείουν σημαντικές διαφορές χάρη στον πλούτο της γερμανικής γλώσσας. Η ματαιοδοξία επιζητεί την αποδοχή* είναι ασταθής και ευμετάβλητη, αλλά με ευγενικό περίβλημα. Ο οιηματίας καταλογίζει στον εαυτό του κάθε είδους ανύ-

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

87

παρκτη υπεροχή* δεν επιζητεί την αποδοχή, είναι άκαμπτος και πομπώδης, Η υπερηφάνεια καθαυτή είναι η έντονη συναίσθηση της ιδιάζουσας αξίας ενός προσώπου, και σ' αυτήν την περίπτωση είναι η πρέπουσα (γι' αυτό την αποκαλούμε συχνά ευγενή υπερηφάνεια. Αντίθετα, δεν υπάρχει ευγενής οίηση, αφοΰ η τελευταία υποδηλώνει ένα υπερβάλλον και επομένως εσφαλμένο αυτοσυναίσθημα). Ο υπερήφανος είναι ψυχρός και αδιάφορος απέναντι στον άλλον. Ο αλαζονικός είναι ταυτόχρονα υπερήφανος και ματαιόδοξος!, Επιζητείτις τιμές και τους τίτλους, επικαλείται τη γενεαλογία του, σπεύδει να προσαγάγει τα πειστήρια της μεγαλοπρέπειάς του. Αυτός είναι κυρίως ο Γερμανός. Λέξεις όπως: υψηλοφροσύνη, εύνοια, ευγενής καταγωγή και άλλες μεγαληγορίες φορτώνουν τη γλώσσα του και ακυρώνουν την ωραία απλότητα που άλλοι λαοί προσδίδουν στο χαρακτήρα τους. Η συμπεριφορά του στις σχέσεις του είναι τελετουργική, Ο υπεροπτικός είναι ένας οιηματίας που εκδηλώνει την περιφρόνησή του προς τον άλλο. Η συμπεριφορά του είναι σκαιή. Αυτός ο άθλιος χαρακτήρας, προφανώς ελαφρόνους, βρίσκεται στον αντίποδα των λεπτών αισθημάτων. Δεν ικανοποιεί κανείς το αίσθημα της τιμής με μια καθολική περιφρόνηση η οποία προκαλεί μόνο το μίσος και το χλευασμό. Στον έρωτα, ο Γερμανός και ο Άγγλος είναι ανεκτικοί* 1.

ο αλαζονικός δεν είναι απαραίτητα οιηματίας, δηλαδή δεν έχει απαραίτητα μια ψευδή και υπέρμετρη ιδέα για τις ιδιότητές του. Είναι ικανός να εκτιμά ακριβώς την αξία του, αλλά έχει τη στρεβλή επιθυμία να την επιδεικνύει.

88

I.

KANT

OL αισθητικές τους αντιλήψεις δεν είναι ιδιαίτερα λεπτές, είναι όμως υγιείς και στέρεες, Ο Ιταλός είναι ονειροπόλος, ο Ισπανός ευφάνταστος, ο Γάλλος γαστρονόμος. Η θρησκεία, από την άλλη, δεν είναι υπόθεση μιας ορισμένης ιδιαίτερης προτίμησης, αλλά ενός σεβαστού εσωτερικού αισθήματος. Δεν θα πρέπει επομένως ν' αναζητήσουμε τις διάφορες εθνικές ιδιαιτερότητες παρά μόνο στις παρεκκλίσεις με τις οποίες εκδηλώνουν οι άνθρωποι το θρησκευτικό τους συναίσθημα. Θα αναγάγω τις παρεκκλίσεις αυτές στις ακόλουθες γενικές έννοιες: ευπιστία, δεισιδαιμονία, φανατισμός, αδιαφορία, Η ευπιστία είναι κατά κανόνα αποτέλεσμα της αγνωσίας και διακρίνεται από την έλλειψη λεπτών αισθημάτων. Η πειθώ δεν βασίζεται παρά μόνο σε σπερμολογίες και σε μια φαινομενική εγκυρότητα, χωρίς να περιλαμβάνει κανενός είδους λεπτό αίσθημα. Οι λαοί αυτοί εντοπίζονται κυρίως στο Βορρά. Ο εΰπιστος που διέπεται από ένα αλλόκοτο αίσθημα γίνεται δεισιδαίμων, Η δεισιδαιμονία, με τη σειρά της, οδηγεί εκ νέου στην ευπιστία^' ανάμεσα σ' ένα δεισιδαιμονικό χαρακτήρα και σ' έναν περισσότερο ψυχρό και μετριοπαθή, ο πρώτος, ακόμα και όταν είναι πιο ευφυής, δέχεται αβίαστα το αφύσικο ως αληθές, ενώ ο δεύτερος, διαθέτοντας τον κοινό νου Έ χ ε ι παρατηρηθεί ότι οι Άγγλοι, τόσο έμφρων λαός, μπορούν να δώσουν εύκολα πίστη σε παράξενα και άτοπα πράγματα που ανακοινώνονται με βεβαιότητα. Θα μπορούσα να αναφέρω πολυάριθμα παραδείγματα. Μόνο ένα τολμηρό πνεύμα, που έχει υποβάλει σε δοκιμασία την αλήθεια αρκετών παράδοξων πραγμάτων, μπορεί να αποβάλει γρήγορα τους ενδοιασμούς που απορροφούν ένα δύσπιστο και αδύναμο πνεύμα οδηγώντας το στην πλάνη.

To αίσθημα τον ωραίου και του υπέροχου

89

και έναν φλεγματικό χαρακτήρα, διαφυλάσσει τον εαυτό του από παρόμοια ατοπήματα. Ο δεισιδαιμονικός παρεμβάλλει συνήθως ανάμεσα σ' αυτόν και το υπέρτατο αντικείμενο της λατρείας του ορισμένες υπερφυείς ανθρώπινες υπάρξεις, που εξουσιάζουν τη φύση, κατευθύνοντας με τις επωδές τους τις σιδερένιες πύλες της κολάσεως, γίγαντες αγιοσύνης, που αγγίζουν το θόλο του ουρανού ενοικώντας ταυτόχρονα στην ταπεινή μας γη. Γι' αυτό η διδασκαλία του υγιούς λόγου συναντά τόσο μεγάλα εμπόδια oxy\v Ισπανία, έχοντας ν' αντιμετωπίσει, όχι την άγνοια, αλλά ένα παράξενο αίσθημα, που συγχέει το παράδοξο με το φυσικό και το υπέροχο με το αλλόκοτο. Ο φανατισμός είναι, τρόπον τινά, μια ευσεβής ιταμότητα που συνίσταται σε μια ορισμένη υπερηφάνεια και μια υπέρμετρη αυτοπεποίθηση, ότι μπορεί κανείς να προσεγγίσει τις ουράνιες φύσεις και να υψωθεί, με μια μυθώδη πτήση, πάνω από τη συνήθη τάξη των πραγμάτων. Ο φανατικός κάνει λόγο για άμεση έμπνευση και στοχαστική ζωή, ο δεισιδαιμονικός επιζητεί τη θεία χάρη μπροστά στις εικόνες των θαυματουργών αγίων, δίδοντας έτσι πίστη στις θαυμαστές και απαράμιλλες ιδιότητες ορισμένων από τους ομοίους του. Αυτές οι παρεκκλίσεις, όπως ήδη αναφέραμε, χαρακτηρίζουν τα αισθήματα των εθνών. Ο φανατισμός^, τουλάχιστον στο πρό1.

ο φανατισμός δεν πρέπει ποτέ να συγχέεται με τον ενθουσιασμό. Ο δεύτερος πιστεύει σε μια άμεση και εξαιρετική επικοινωνία με μια ανώτερη φΰση. Ο πρώτος υποδηλώνει μια ψυχική κατάσταση ιδιαίτερης έξαψης, που συνδέεται είτε με τις αρχές της πατριωτικής αρετής και της φιλίας, είτε με τη θρησκεία, χωρίς να υπεισέρχεται η ψευδαίσθηση μιας υπερφυσικής συναλλαγής.

90

I.

KANT

σφατο παρελθόν, εμφανίστηκε κυρίως στη Γερμανία και την Αγγλία, σαν μια απόφυση πάνω στο σώμα των ευγενών αισθημάτων που διέπουν αυτούς τους λαούς. Γενικά, είναι πολύ λιγότερο επιζήμιος από τη δεισιδαιμονία, και η σφοδρότητα που εκδηλώνει στην αρχή αμβλύνεται σιγά σιγά για να αποκτήσει τελικά την προσήκουσα μετριοπάθεια. Αντίθετα, η τελευταία εδραιώνεται βαθιά σ' έναν ήρεμο και παθητικό χαρακτήρα, περνώντας συνήθως απαρατήρητη, αφαιρώντας του έτσι κάθε ελπίδα επιστροφής απ' αυτή την επίφοβη χίμαιρα. Τέλος, ο κενόδοξος και επιπόλαιος άνθρωπος δεν έχει έντονο το αίσθημα του υπέροχου* τα θρησκευτικά του καθήκοντα δεν είναι παρά υπόθεση μόδας, τελούνται όπως το επιβάλλουν οι περιστάσεις και είναι απογυμνωμένα από κάθε αίσθημα συγκίνησης. Αυτή είναι η αδιαφορία, προς την οποία φαίνεται να τείνει περισσότερο το γαλλικό πνεύμα* απ' αυτήν μέχρι τον ανίερο χλευασμό δεν υπάρχει παρά μόνο ένα βήμα, πλησιάζοντας ουσιαστικά στην ολοκληρωτική αποκήρυξη. Θ' αναφερθώ συνοπτικά στους υπόλοιπους λαούς του κόσμου. Ο Αραβικός είναι ο πιο ευγενής λαός της Ανατολής, αν και τα αισθήματά του αποκτούν συχνά μια αλλόκοτη όψη. Είναι φιλόξενος, μεγαλόψυχος και φιλαλήθης. Οι αφηγήσεις του ωστόσο περιλαμβάνουν πάντοτε υπερφυή συμβάντα. Μια εξημμένη φαντασία τού παρουσιάζει τα πράγματα αφύσικα και παραμορφωμένα* ακόμη και η εξάπλωση της θρησκείας του ήταν μια μεγάλη περιπέτεια. Αν οι Ά ρ α β ε ς είναι τρόπον τινά οι Ισπανοί της Ανατολής, οι Πέρσες είναι οι Γάλλοι της Ασίας. Είναι καλοί ποιητές, ευ-

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

91

γενικοί, με αρκετά λεπτό γούστο· δεν τηρούν αυστηρά τους κανόνες του Ισλάμ, και ο εύθυμος χαρακτήρας τους τούς επιτρέπει μια ελαστική ερμηνεία του Κορανίου. Οι Ιάπωνες θα μπορούσαν να εξομοιωθούν με τους "Αγγλους, αν και μόνο για τη σταθερότητά τους, που εκφυλίζεται συχνά σε μια εξαιρετική εμμονή, για τη γενναιότητά τους και την περιφρόνηση του θανάτου* κατά τ' άλλα υπολείπονται σε λεπτά αισθήματα. Οι Ινδοί έχουν κατεξοχήν επιτηδευμένο γούστο που εμπερικλείει προσέτι το αλλόκοτο: είδωλα με τερατώδεις μορφές, το ανεκτίμητο δόντι του ισχυρού πιθήκου Hanuman, υπερφυσικές εκδηλώσεις μετανοίας των φακίρηδων (επαίτες μοναχοί του παγανισμού), κ.λ.π. Υπάρχει τίποτε πιο τρομακτικά αλλόκοτο από την οικειοθελή θυσία των γυναικών που παραδίδονται στις φλόγες που αποτεφρώνουν τη σορό του άνδρα τους; Δεν υπάρχουν πιο σαχλοί ακκισμοί απ' αυτούς που συνοδεύουν τις διαχυτικές και επιμελημένες φιλοφρονήσεις χίύνΚινέζων. Η ζωγραφική τους, γκροτέσκο, με αφύσικες και παράξενες μορφές, δεν συναντάται πουθενά αλλού στον κόσμο* οι γελοιογραφικές αναπαραστάσεις τους όμως αποτελούν μια παμπάλαια^ τεχνοτροπία και γι' αυτό εξακολουθούν να εμπνέουν το σεβασμό. Οι Νέγροι της Αφρικής δεν έχουν προμηθευτεί από τη 1. Ακόμη, πραγματοποιείται στο Πεκίνο η τελετή, όταν υπάρχει έκλειψη ηλίου ή σελήνης, κατά την οποία τρέπουν με δυνατούς θορύβους σε φυγή το δράκο που θέλει να καταβροχθίσει τα ουράνια σώματα. Μολονότι έχουν πλέον σήμερα περισσότερη γνώση των πραγμάτων, εξακολουθούν να διατηρούν αυτό το αξιοθρήνητο έθιμο που χρονολογείται από την απώτερη περίοδο της άγνοιας.

92

I.

KANT

φΰση κανένα άλλο αίσθημα πέραν της κενολογίας. Ο Hume προκαλεί να του αναφέρουν έστω και ένα παράδειγμα νέγρου που θα είχε να επιδείξει ορισμένα χαρίσματα, και σημειώνει ότι ανάμεσα στους εκατοντάδες χιλιάδες μαύρους που μεταφέρθηκαν μακριά από τις χώρες τους, από τους οποίους ένας μεγάλος αριθμός απέκτησε τελικά την ελευθερία του, κανείς δεν έχει να παρουσιάσει κάτι σημαντικό στις τέχνες και τις επιστήμες, ή κάποια άλλη αξιόλογη δραστηριότητα, ενώ αρκετοί λευκοί που προέρχονται από τα κατώτερα στρώματα υψώθηκαν πάνω από την ταπεινή τους καταγωγή εγείροντας το θαυμασμό με τις εξαίρετες ιδιότητές τους. Οι ουσιώδεις διαφορές αυτών των δύο ανθρώπινων φυλών φαίνεται ότι δεν αφορούν μόνο το χρώμα του δέρματος αλλά και τις ικανότητες του πνεύματος. Ο φετιχισμός, τόσο διαδεδομένος μεταξύ τους, είναι ένα παιδαριώδες είδος ειδωλολατρίας, που φαίνεται όμως ότι είναι συνδεδεμένος με την ανθρώπινη φύση. Φτερά, κέρατα, όστρακα, και οποιοδήποτε άλλο κοινό πράγμα, αφού καθαγιαστούν με τις κατάλληλες λέξεις, γίνονται αντικείμενα λατρείας τα οποία επικαλούνται στους όρκους. Οι μαύροι είναι υπερβολικά κενόδοξοι, με τον τρόπο τους βέβαια, και τόσο αδολεσχείς που χρειάζεται να τους χωρίσεις διά της βίας. Μεταξύ των αγρίων, δεν συναντούμε αλλού τα υπέροχα ψυχικά γνωρίσματα των λαών της Βόρειας Αμερικής. Έ ν α δυνατό αίσθημα τιμής τους οδηγεί σε παράτολμες περιπέτειες εκατοντάδες μίλια μακριά από τη χώρα τους, αποτρέποντάς τους να λυγίσουν μπροστά στον εχθρό, όταν αυτός

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

93

προσπαθήσει να τους αποσπάσει με απάνθρωπα βασανιστήρια ομολογίες λιποψυχιας. Οι άγριοι του Καναδά είναι έντιμοι και φιλαλήθεις. Οι φιλίες τους είναι περιώνυμες, εφάμιλλες μ' αυτές των μυθικών χρόνων. Εξαιρετικά υπερήφανοι, γνωρίζουν την αξία της ελευθερίας και δεν ανέχονται στην εκπαίδευσή τους καμία ταπεινωτική μεταχείριση. Οι νόμοι τον Λυκούργου μάλλον απευθύνονταν στους ομολόγους τους. Η εμφάνιση ενός αντίστοιχου νομοθέτη, σ' ένα από τα έξι έθνη της περιοχής, θα μας έδινε την ευκαιρία να θαυμάσουμε τη γέννηση μιας σπαρτιατικής δημοκρατίας του Νέου Κόσμου* παραβάλλετε την εκστρατεία των Αργοναυτών με τις πολεμικές επιχειρήσεις των ινδιάνων ο Αττακακουλλακουλλα μπροστά στον Ιάσωνα θα έφερε επάξια ένα ελληνικό όνομα. Αυτοί οι λαοί όμως δεν έχουν το αίσθημα του ωραίου με την ηθική έννοια της λέξης· η μεγαθυμία απέναντι σε μια προσβολή, αυτή η ευγενής και ωραία αρετή, θεωρείται θλιβερή δειλία. Η γενναιότητα είναι η μεγαλύτερη αξία των αγρίων, η εκδίκηση η πιο γλυκιά ηδονή. Οι υπόλοιποι αυτόχθονες πληθυσμοί αυτής της ηπείρου, μ' ελάχιστα δείγματα λεπτών αισθημάτων, διακρίνονται από μια εξαιρετική αναισθησία. Εξετάζοντας τις σχέσεις ανάμεσα στα δύο φύλα στα διάφορα μέρη του κόσμου, διαπιστώνουμε ότι μόνο οι Ευρωπαίοι μπόρεσαν να αναδείξουν τον αισθησιασμό της ερωτικής έλξης και να της προσδώσουν τόση ηθικότητα καθιστώντας την ταυτόχρονα ευπρεπή. Οι Ανατολίτες^ αντίθετα, έχουν ένα νόθο αίσθημα. Χωρίς την παραμικρή αντίληψη του ηθικά ωραίου που μπορεί να συνοδεύει αυτό το έν-

94

I.

KANT

στικτό, παραμορφώνουν ακόμη και την αισθησιακή του απόλαυση, μετατρέποντας τα χαρέμια τους σε μόνιμη πηγή ανησυχίας. Ανάμεσα στις ερωτικές παρωδίες τους, η πιο προσφιλής είναι η εξασφάλιση της κατοχής ενός φανταστικού τιμαλφούς, χρησιμοποιώντας συχνά τα πιο άνομα και αήθη μέσα, το οποίο αποκτά την αξία του μόνο όταν το θραΰουν, δίνοντας έτσι αφορμή στους Ευρωπαίους να επιχαίρουν εκδηλώνοντας την περιφρόνησή τους. Οι ανατολίτισσες παραμένουν έτσι αιχμάλωτες σ' όλη τους τη ζωή σ' έναν βάρβαρο, ανάξιο και διαρκώς καχύποπτο σΰζυγο. Πολΰ περισσότερο δεν μας εκπλήσσει το γεγονός ότι οι γυναίκες των μαύρων έχουν περιέλθει στην κατάσταση της πιο βαριάς δουλείας. Δεν υπάρχει πιο τυραννικό καθεστώς απ' αυτό των δειλών πάνω στους αδύναμους* κατά παρόμοιο τρόπο στις κοινωνίες μας, ο αυταρχικός στην οικογενειακή εστία δεν είναι άλλος απ' αυτόν που αποφεύγει ν' αντικρίσει κατά πρόσωπο τους άλλους έξω απ' αυτήν. Ο πατήρ Labat αφηγείται ότι όταν επέκρινε έναν νέγρο ξυλουργό για την αλαζονική συμπεριφορά απέναντι στις γυναίκες του, αυτός του αντέτεινε: «Εσείς οι Αευκοί είστε πράγματι τρελοί, είστε υπερβολικά υποχωρητικοί απέναντι στις γυναίκες σας και στη συνέχεια παραπονιέστε ότι σας παίρνουν το κεφάλι». Αυτή η άποψη αξίζει κάποιας προσοχής, αλλά ο αποκρινόμενος ήταν μαύρος και ο λόγος του προφανώς μωρολόγημα. Μεταξύ των αγρίων, οι Καναδοί περιβάλλουν το ωραίο φύλο με περισσή εκτίμηση, υπερβαίνοντας πιθανά σε τούτο και τους πολιτισμένους λαούς. Το μείζον ωστόσο δεν έγκειται στις ταπεινές εκδη-

To αίσθημα τον ωραίου και του υπέροχου

95

λώσεις φιλοφροσΰνης τους απέναντι στις γυναίκες, αλλά στο γεγονός ότι τελικά αυτές διοικούν. Συγκεντρώνονται και αποφασίζουν για τις πιο σημαντικές υποθέσεις του έθνους, τον πόλεμο και την ειρήνη. Στη συνέχεια στέλνουν τις εκπροσώπους τους στο συμβούλιο των ανδρών, όπου επικρατούν συνήθως οι απόψεις τους. Πληρώνουν όμως ακριβά αυτό το προνόμιο, επιφορτισμένες ταυτόχρονα μ' όλες τις οικογενειακές υποχρεώσεις. Ρίχνοντας μια σύντομη ματιά στην ιστορία, διαπιστώνουμε ότι οι αισθητικές αντιλήψεις των ανθρώπων, δίκην Πρωτέα, είναι διαρκώς μεταβαλλόμενες. Η ελληνική και η ρωμαϊκή αρχαιότητα έχουν να παρουσιάσουν ένα αυθεντικό αίσθημα του ωραίου και του υπέροχου, τόσο στην ποίηση, τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική, όσο και στη νομοθεσία και τα ήθη της εποχής. Η κυριαρχία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων μετέτρεψε όμως αυτήν την ωραία και ευγενή απλότητα σε επιδεικτική και επίπλαστη λαμπρότητα, όπως μαρτυρούν τα έργα που διασώζονται σχετικά με την ευγλωττία, την ποίηση και τα ήθη τους. Βαθμιαία, αυτά τα κατάλοιπα του λεπτού γούστου έσβησαν μαζί με την ολοκληρωτική παρακμή του Κράτους. Στη συνέχεια οι Βάρβαροι, αφού εδραίωσαν την παρουσία τους, καθιέρωσαν μια στρεβλή αισθητική αντίληψη που ονομάστηκε γοτθική και η οποία εμπεριείχε από την αρχή την επιτήδευση. Αυτό δεν εκδηλώθηκε μόνο στην αρχιτεκτονική, αλλά και στις επιστήμες και τα διάφορα έθιμα. Αυτό το εκφυλισμένο αίσθημα, που καθιερώθηκε μέσω μιας ψευδεπίγραφης τέχνης.

96

I.

KANT

υιοθέτησε κάθε είδους μορφή εκτός από την αρχετυπική απλότητα της φύσης, καταλήγοντας είτε στην υπερβολή, είτε στη γελοιότητα. Η ανθρώπινη μεγαλοφυία έτεινε στο υπέροχο αντλώντας τα θέματα της μέσα από αλλόκοτες περιπέτειες. Έκαναν την εμφάνισή τους κάθε είδους κοσμικοί ή κληρικοί τυχοδιώκτες και συχνά ένας αποκρουστικός και τερατώδης συγκερασμός. Μοναχοί με το προσευχητάρι στο ένα χέρι και το λάβαρο του πολέμου στο άλλο, ακολουθούμενοι από ένα πλήθος φενακισμένων θυμάτων, που θα ενταφιάζονταν σ' άλλους ουρανούς, σε πιο ιερούς τόπους, αφοσιωμένοι πολεμιστές, καθαγιάζοντες με επιβλητικές δεήσεις τη βία και τις εγκληματικές πράξεις* τέλος, ένα περιέργο είδος φαντασιόπληκτων ηρώων, που αυτοαναγορεύτηκαν σε ιππότες, παθιασμένοι με την περιπέτεια, τους αγώνες, τις μονομαχίες και τις ρομαντικές πράξεις. Σ' όλη αυτήν την περίοδο, η θρησκεία, και μαζί της οι επιστήμες και τα ήθη παραμορφώθηκαν απ' αυτήν την ελεεινή επιτήδευση. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο εκφυλισμός της αισθητικής αντίληψης συνοδεύεται πάντοτε από τον εκμαυλισμό των λεπτών αισθημάτων. Η μοναστική αφιέρωση μετέβαλε ένα μεγάλο πλήθος χρήσιμων ανθρώπων σε πολυάριθμες παρέες φιλόπονων αργόσχολων, μ' έναν αναχωρητικό τρόπο ζωής που τούς επέτρεπε να επινοούν χιλιάδες σχολαστικές ανοησίες, οι οποίες διαδίδονταν στη συνέχεια στον κόσμο αποκτώντας έτσι τα διαπιστευτήριά τους. Σήμερα, αφού η ανθρώπινη μεγαλοφυία απέτρεψε μια παρ' ολίγον ολοκληρωτική καταστροφή χάρις σ' ένα είδος παλιγγενεσίας, η ορθή αισθητική αντίληψη του ωραίου και

To αίσθημα τον ωραίου και

του

υπέροχου

97

του υπέροχου ανθίζει εκ νέου στις τέχνες και τις επιστήμες όσο και στα ήθη της εποχής. Ας ευχηθούμε ότι μια νέα λαμπερή φενάκη δεν θα μας απομακρύνει σιωπηλά από την ευγενή απλότητα, και κυρίως ότι το άδηλο ακόμη μυστικό της διαπαιδαγώγησης θα αποφύγει τις χίμαιρες του παρελθόντος, ώστε να εμπνεύσει έγκαιρα το ηθικό αίσθημα στην καρδιά κάθε νέου πολίτη του κόσμου, καθιστώντας ενεργό την ευαισθησία του. Έτσι η λεπτότητα των αισθημάτων δεν θα περιοριζόταν σε μια φευγαλέα και μάταιη απόλαυση, κρίνοντας απλά με περισσότερη ή λιγότερη καλαισθησία αυτό που συντελείται έξω από μας.

Περιεχόμενα Βιογραφικά στοιχεία Εισαγωγή

9 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Διάφορα αντικείμενα τον αισθήματος τον ωραίον και τον νπέροχον 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Ιδιότητες τον ωραίον και τον νπέροχον αναφορικά με τον άνθρωπο εν γένει 31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η διαφορά τον ωραίον και τον νπέροχον στη σχέση των δύο φύλων 57 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Οι εθνικοί χαρακτήρες στη σχέση τονς με το ωραίο και το νπέροχο 79

1

PRINTA ΕΚ ΒΑΘΕΩΝ

ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ Γ. L: Guy Debord CHARTERS Α.: Τζακ Κέρουακ, μια βιογραφία CIORAN Ε. Μ.: Ο Σιοράν μιλάει για τον Σιοράν CONRAD J.: Προσωπικό ημερολόγιο FREUD S. - ZWEIG S.: Αλληλογραφία HARRIS F.: Η ζωή και οι έρωτες μου HEMINGWAY Ε. - FAULKNER W. - STEINBECK J. DOS PASSOS J. - MILLER Η.: Πέντε συνεντεύξεις KEROUAC J. - GINSBERG Α. - BURROUGHS W.: Τρεις Συνομιλίες KIPLING R.: Κάτι από τη ζωή μου RAMUZ C. F.: Αναμνήσεις από τον Ι. Στραβίνσκι SAND G.: Ημερολόγιο της καρδιάς WALTER Β.: Θέμα και παραλλαγές ZWEIG S.: Ο κόσμος του χθες

PRINTA ΟΙ ΚΛΑΣΙΚΟΙ

BARBEY d'AUREVILLY J. Η μαγεμένη BECKFORD Ψ.Βαθέκ CARROLL L. Η Αλίκη στη χώρα των Θαυμάτων / Μέσα απ' τον καθρέφτη CHATEAUBRIAND Αταλά / Ρενέ CERVANTES Μ. Υποδειγματικές νουβέλες (τόμοι Α'& Β Ο COCTEAU J. Τα τρομερά παιδιά COLETTE Ο αγαπημένος DAUDET Α. Σαπφώ DOSTOIEVSKI F. Ο διπλός άνθρωπος FITZGERALD F. S. Η εποχή των θαυμάτων HAMSUN Κ. Μυστήρια HOFFMANN Ε. Τ. Α. Το χρυσό δοχείο LAWRENCE D. Η. Ο εραστής της λαίδης Τσάτερλυ MÜSSET Α. de Οι δύο ερωμένες NABOKOW. Η σκοτεινή κάμαρα SADE Μ. de Τα εγκλήματα του έρωτα STEVENSON R. L. Οι τυχοδιώκτες TCHEKHOV Α. Η μονομαχία IΗ αρραβωνιαστικιά TWAIN Μ. Τι είναι ο άνθρωπος και άλλα κείμενα

TO ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ IMMANUEL KANT ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΟ ΑΙΣΘΗΜΑ ΤΟΥ ΩΡΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΠΕΡΟΧΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗ SCRIPTSOFT O.E. ΜΕ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΧΑΡΗ ΤΑΣΑΚΟΥ. Η Γ ΕΚΔΟΣΗ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΘΗΚΕ ΤΟΝ ΜΑΡΤΙΟ ΤΟΥ 2006 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ PRINTA, ΛΟΜΒΑΡΔΟΥ 31-35, ΑΘΗΝΑ 114 73, ΤΗΛ. 210-6429409, FAX 210-6411597

Εξώφυλλο EDGAR DEGAS

The Dancing Gass (1872) Μακέτα

εξωφύλλου

Β Α ς Ω ΑΒΡΑΜΟΠΟΥΑΘΥ

Σ

Τ

Ι

Σ

Π

Η

Γ

Ε

Σ

Τ

Η

Σ

Γ

Ν

Ω

Σ

Η

«Το υπέροχο ταράσσει, το ωραίο γοητεύει». «Το υπέροχο απαιτεί την απλότητα, το ωραίο ανέχεται τον καλλωπισμό». «Δεν υπάρχει στο ωραίο τίποτε πιο ενοχλητικό από μια κοπιώδη τέχνη, ούτε τίποτα πιο εκνευριστικό από την επίπονη αναζήτηση της γοητείας». «Η ευφσΐα είναι υπέροχη, το ευφυολόγημα είναι ωραίο. Η τόλμη είναι μεγάλη και υπέροχη' η πανουργία είναι ελάσσων αλλά ωραία». «Η φιλία έχει κατεξοχήν το χαρακτήρα του υπέροχου, ο έρωτας αυτόν του ωραίου». «Η ελληνική και η ρωμαϊκή αρχαιότητα έχουν να παρουσιάσουν ένα αυθεντικό αίσθημα του ωραίου και του υπέροχου, τόσο οτην ποίηση, τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική, όσο και στη νομοθεσία και τα ήθη της εποχής. Η κυριαρχία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων μετέτρεψε αυτή την ωραία και ευγενή απλότητα σε επιδεικτική'και επίπλαστη λαμπρότητα... Στη συνέχεια σι Βάρβαροι, αφού εδραίωσαν την παρουσία τους, καθιέρωσαν μια στρεβλή αισθητική αντίληψη που ονομάστηκε γοτθική και η οποία εμπεριείχε από την αρχή την επιτήδευση». «Είναι αξιοσημείωτο ότι ο εκφυλισμός της αισθητικής αντίληψης συνοδεύεται πάντοτε από τον εκμαυλισμό των λεπτών αισθημάτων».

i s m 960-7408-31-4

Σ