ALEXIS DE TOCQUEVILLE
ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ&ΚΑΘΕΣΤΩΣ Η ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΠΑΣ ΠΡΟΛΕΓΌΜΕΝΑ: Π. Μ. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
Γάλλος ιστορικός και πολιτικός, ο
Alexis de Tocqueville γεννήθηκε στο Παρίσι το 1805 και πέθανε στις Κάννες το 1859. Μέλος του Δικα στικού Σώματος, στα χρόνια της Παλινόρθω σης της Μοναρχίας, επιφορτίστηκε από την
κυβέρνηση με τη μελέτη του σωφρονιστικού συστήματος των ΗΠΑ. Το ταξίδι του στις ΗΠΑ
κατέληξε στη συγγραφή του μνημειώδους έρ
γου του
De la democratie enAmerique (1835-1840)
[στα ελληνικά: Η δημοκρατία στηv Αμερική,
μτφρ.: Μπάμπης Λυκούδης, εισ.: Γιώργος Μα νιάτης, εκδόσεις Στοχαστής]. Το έργο αυτό εξακολουθεί να θεωρείται, και μάλιστα στην Αμερική, η πλέον διεισδυτική και προφητική
ανάλυση του αμερικανικού πολιτισμού.
Ακαδημciίκός
(1841), βουλευτής και στη (1849), απο πολιτική ζωή το 1851, μετά
συνέχεια υπουργός Εξωτερικών σύρθηκε από την
το πραξικόπημα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, και αφιέρωσε τη ζωή του στη συγγραφή ιστο
ρικών μελετών με αποκορύφωμα το άλλο πε ρίφημο έργο του, [το ανά χείρας]
Regime et la Revolutίon (1856).
L' Ancίen
Πεπεισμένος ότι ΎJ δΎ]μοκρατική ιδέα, δΎJλα
δή ΎJ ισότΎJτα, αποτελεί αναπόφευκτο γεγονός που σΎ]ματοδοτεί το οριστικό τέλος τΎ]ς aρι
στοκρατίας από την οποία ο ίδιος προερχόταν ,
ο Τοκβίλ προσπάθΎJσε να βρει τους τρόπους με τους οποίους ΎJ ελευθερία θα μπορούσε να συνδυαστεί με τΎJ δημοκρατία. Για τον Τοκβίλ, από τη δΎ]μοκρατία μπορεί να προκύψει ένας φοβερός κίνδυνος είναι δυνατόν, στο όνομα της λαϊκής βούλΎJσΎ]ς , το Κράτος να συντρίψει
κάθε ελευθερία. Για να αποφευχθεί αυτός ο κίνδυνος δεσποτισμού τΎ]ς πλειοψΎJφίας εις βά ρος των μειοψηφιών απαιτούνται μέτρα ταυ
τοχρόνως πολιτικά (αποκέντρωσΎJ, ελευθερία του Τύπου , ενίσχυση των τοπικών ελευθε
ριών) , κοινωνικά (ανάπτυξη των σωματείων)
και νομικά (ανεξαρτΎ]σία τΎ]ς δικαστικής εξου σίας). Η επιχειρηματολογία του Τοκβίλ, η οποία στΎ]ρίζεται στΎJ μελέτΎJ των ιστορικών γεγονότων, ακολουθεί μια μέθοδο που θυμίζει τον Μοντεσκιέ , με τον οποίο ο Τοκβίλ συγγε
νεύει χάρη στΎJν αυστΎ]ρά επιστΎJμονική λογική του αλλά και στο λιτό και σαφές ύφος του. [Λεξικό
Le Petit Robert]
*** στο εξώφυλλο: Στις Βερσαλλίες-
5 Οκτωβρίου 17 89
Γκραβούρα του 18ου αιώνα
Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση ~
μακέτα εξωφύλλου:
Μαρία Τσοuμαχίδοu στωχειοθεσία, σελιδοποίηση, τυπογραφική διόιιΟωση:
Αγγέλα Ζαχαριάδοu τυπώθηκε τον Οκτώβριο του
2006
Alexis de Tocqueville: L Άncien Regime et la Rcιιιι/ιιtίιιιι Πρώτη έκδοση στα γαλλικά: 1856
© 2006, για το κείμενο της μετάφρασης, εκδόσεις IIOΛIL © 2006, για τα προλεγόμενα, Π.Μ. Κιτρομηλίδης Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, Ομήρου τηλ.:
32, 106 72 Αθήνα 210-36 43 382, 210-36 17 993, fax: 210 36 3() 501 e-rnail:
[email protected]
ISBN: 960-435-122-2
ALEXIS DE TOCQUEVILLE ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΚΑΙ Η ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΠΑΣ ~ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝ Α
ΠΑΣΧΑΛΗΣ Μ. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
εκοόσε~ς
.
Π ΟΛΙΣ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ~
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΠΑΣΧΑΛΗΣ Μ. ΚΙτΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
Η πολιτική υποθήκη του
Alexis de Tocqueville ........ 13
ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΚΑΙ Η ΕΠΑΝΑΣΤ ΑΣΗ ΠΡΟΛΟΓΟΣ
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1
ΒΙΒΛΙΟ Α'
Αλληλοσυγκρουόμενες κρίσεις για το ξέσπασμα της Επανάστασης ΚΕΦΑΛΑΙΟ
................................. 61
2
Πώς βασικός και υπέρτατος στόχος της Επανάστασης δεν ήταν, όπως συχνά υποστηρίζεται, να ανατρέψει τη θρησκευτική εξουσία και να εξασθενίσει την πολιτική
εξουσία στη Γαλλία ΚΕΦΑΛΑΙΟ
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
3
Πώς η Γαλλική Επανάσταση ήταν μια πολιτική επανάσταση που ακολούθησε την πορεία των
θρησκευτικών επαναστάσεων, και γιατί συνέβη αυτό ΚΕΦΑΛΑΙΟ
... 74
4
Πώς όλη σχεδόν η Ευρώπη είχε τους ίδιους ακριβώς θεσμούς και πώς οι θεσμοί αυτοί κατέρρεαν παντού ΚΕΦΑΛΑΙΟ
....
79
5
Ποιο ήταν το ουσιαστικό έργο της Γαλλικής Επανάστασης;
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
8
ΒΙΒΛΙΟ Β' ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1
Γιατί στη Γαλλία το φεουδαρχικό καθεστώς είχε γίνει πιο απεχθές στον λαό απ' ό,τι σε άλλες χώρες; ........ 93 ΚΕΦΑΛΑΙΟ
2
Πώς η συγκεντροποίηση των διοικητικών λειτουργιών είναι θεσμός του Παλαιού Καθεστώτος, και όχι έργο της Επανάστασης ή της Αυτοκρατορίας, όπως συχνά υποστηρίζεται ΚΕΦΑΛΑΙΟ
................................ 107
3
Πώς αυτό που σήμερα αποκαλείται «κηδεμονία» είναι θεσμός του Παλαιού Καθεστώτος ΚΕΦΑΛΑΙΟ
.................
120
4
Πώς η διοικητική δικαιοσύνη και η «προστασία» των δημοσίων λειτουργών είναι θεσμοί του Παλαιοι) Καθεστώτος ΚΕΦΑΛΑΙΟ
................................. 1;{;{
5
Πώς η συγκεντροποίηση εγκαθιδρύθηκε εν μέσω των παλαιών εξουσιών και τις υποκατέστησε δίχως να τις καταργήσει ΚΕΦΑΛΑΙΟ
..................................
140
6
Για τα διοικητικά ήθη κατά την περίοδο του Παλαιοι) Καθεστώτος .................................. 145 ΚΕΦΑΛΑΙΟ
7
Πώς απ' όλες τις χώρες της Ευρώπης η Γαλλία ήταν
ήδη εκείνη στην οποία η πρωτεύουσα είχε εξασφαλίσει δεσπόζουσα θέση σε σχέση με τις επαρχίες και αποσπούσε ό,τι καλύτερο διέθεταν ΚΕΦΑΛΑΙΟ
................
159
8
Πώς στη Γαλλία οι άνθρωποι είχαν καταλήξει να μοιάζουν μεταξύ τους περισσότερο απ' ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη χώρα του κόσμου
............... 166
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
9
9
Πώς αυτοί οι τόσο όμοιοι μεταξύ τους άνθρωποι ήταν διαιρεμένοι όσο ποτέ άλλοτε σε μικρές ομάδες, αποξενωμένες και αδιάφορες η μια για την άλλη ΚΕΦΑΛΑΙΟ
..... 172
10
Πώς η κατάλυση της πολιτικής ελευθερίας και οι διαχωριστικές γραμμές που ορθώθηκαν μεταξύ των τάξεων προκάλεσαν όλες σχεδόν τις ασθένειες στις
οποίες υπέκυψε το Παλαιό Καθεστώς ΚΕΦΑΛΑΙΟ
.............. 192
11
Περί του είδους της ελευθερίας που υπήρχε στο Παλαιό Καθεστώς και της επίδρασής του στην Επανάσταση ΚΕΦΑΛΑΙΟ
... 207
12
Πώς, παρά τις προόδους του πολιτισμού, η κατάσταση του γάλλου χωρικού ήταν σε ορισμένες περιπτώσεις χεφότερη τον 18ο απ' ό,τι τον 13ο αιώνα
........... 224
ΒΙΒΛΙΟ Γ' ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1
Πώς, στα μέσα περίπου του 18ου αιώνα, οι άνθρωποι
των γραμμάτων κατέλαβαν ηγετικές θέσεις στην πολιτική ζωή της χώρας και ποιες ήταν οι συνέπειες αυτής της εξέλιξης ΚΕΦΑΛΑΙΟ
............................ 249
2
Πώς το αντιθρησκευτικό πνεύμα κατέλαβε τους Γάλλους
του 18ου αιώνα και ποια επίδραση είχε αυτό το γεγονός στο χαρακτήρα της Επανάστασης ΚΕΦΑΛΑΙΟ
................. 263
3
Πώς οι Γάλλοι θέλησαν πρώτα μεταρρυθμίσεις και έπειτα ελευθερίες ΚΕΦΑΛΑΙΟ
................................... 275
4
Πώς η περίοδος της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΣΤ' ήταν η κατεξοχήν περίοδος ευημερίας του Παλαιού Καθεστώτος
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
10
και πώς αυτή ακριβώς η ευημερία επιτάχυνε την πορεία προς την Επανάσταση ΚΕΦΑΛΑΙΟ
......................... 291
5
Πώς οι προσπάθειες να ανακουφιστεί ο λαός οδήγησαν στο να εξεγερθεί ΚΕΦΑΛΑΙΟ
..............................
306
6
Πώς ορισμένες πρακτικές της κυβέρνησης συνέβαλαν να συμπληρωθεί η επαναστατική διαπαιδαγώγηση του λαού
....................................... :{17
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
7
Πώς της πολιτικής επανάστασης προηγήθηκε μια μεγάλη διοικητική επανάσταση και ποιες συνέπειες είχε αυτό ΚΕΦΑΛΑΙΟ
................................... :J24
8
Πώς η Επανάσταση ήταν φυσική απόρροια όσων προηγήθηκαν
.................................
;{;{8
ΠΡΟΣΘΉΚΗ
Για τις
pays d' etats
ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ
και ειδικότερα για το Lαnguι•ιiol'
...
:{4θ
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ;{()5
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ~
ΠΑΣΧΑΛΗΣ Μ. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
Η πολ~τ~χ:ή υποθ-ήκη του
Alexis de Tocqueville
Ι. Τα χαρακτηριστικά μιας πολιτικής φυσιογνωμίας Μία από τις προσεγγίσεις που θα μπορούσαν να δοκιμαστούν για να γίνει κατανοητή μια σύνθετη πνευματική παράδοση όπως είναι εκείνη του γαλλικού πολιτικού στοχασμού, θα ήταν η εξέταση των περιπτώσεων στοχαστών, οι οποίοι, παρά τη σπουδαιότητα του έργου και των ιδεών τους, αποτέλεσαν στην εποχή τους φωνές «βοώντων εν τη ερήμω». Δύο τέτοιες περιπτώσεις κατά τον γαλλικό δέκατο ένατο αιώνα υπήρξαν ο
Claude Henri de Saint-Simon
και ο
Alexis de Tocqueville.
Εκ
πρώτης όψεως ίσως να φαίνεται κάπως παράδοξη αυτή η σύ ζευξη· όμως, παρά τις θεμελιώδεις διαφορές στις απόψεις τους -ουτοπικός σοσιαλιστής ο ένας, ανυποχώρητος φιλε λεύθερος ο δεύτερος-, οι δυο στοχαστές συμμερίζονται ορι σμένες βαθύτερες συνάφειες στην τοποθέτησή τους έναντι
της γαλλικής πολιτικής και κοινωνίας. Κατά κύριο λόγο συμ μερίζονται το ενδιαφέρον για τις Ηνωμένες Πολιτείες ,ης Αμε
ρικής, όπου αμφότεροι διέκριναν μια νέα και δυναμiική κοι νωνία, που προεικόνιζε το μέλλον της Γαλλίας κ α~/ της Ευ
ρώπης. Ο
Saint-Simon
διακρίνει στην Αμερική το υπόδειγμα
βιομηχανικής κοινωνίας, το πρότυπο δηλαδή της εκβιομηχά νισης που θα απάλλασσε την ευρωπα·r:κή κοινωνία από την
ΠΑΣΧΑΛΗΣ
14
Μ.
ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
καθυστέρηση, την ανισότητα και την αδικία. 1 Ο Tocqueville αντίστοιχα εντοπίζει στις ΗΠΑ το υπόδειγμα της φιλελεύθε ρης δημοκρατίας, που παρά τη μεγάλη Επανάσταση του
99
1789-
-ή μάλλον εξαιτίας της- είχε αποτύχει να οικοδομήσει η
Γαλλία. Έτσι, στις κριτικές τους διαγνώσεις σε σχέση με τις παθολογίες της γαλλικής και της ευρωπdίκής εμπειρίας γενι κότερα και στη στροφή τοuς προς το αμερικανικό πρότυπο που και τότε -όπως και σήμερα, άλλωστε- αδυνατεί να κατα
νοήσει η Ευρώπη, ο
Saint-Simon και ο Tocqueville
εμφανίζονται
φορείς εκσυγχρονιστικών αντιλήψεων που τους τοποΘετοι'.>ν πιο μπροστά από την εποχή τους. Η αποτυχία των ιδεών αμφοτέ
ρων να ενσωματωθούν στη γαλλική πνευματική παράδοση και να επηρεάσουν σοβαρά την ανέλιξη της γαλλικής πολιτικής σκέψης αποτελεί ένδειξη ότι η γαλλική κοινωνία δεν ήταν ώρι μη να δεχτεί τις πρωτοποριακές προσεγγίσεις τοος αποκα λύπτει, όμως, συγχρόνως και τη βαθύτερη τραγικf>τητα του στοχασμού τους, ποu εμφανίζεται, κατά κάποιον τρ6πο. να
εμπεριέχει τους σπόρους της αυτοαναίρεσης και της αοτοκα ταστροφής τοu. Η τραγική αυτή συνιστώσα είναι εντονc>τερη στην περίπτωση τοu
Tocqueville,
ο οποίος φαίνεται να διαΗέ
τει επίγνωση των αντινομιών της σκέψης του και της αποτο
χίας της προσπάθειάς του να ενσταλάξει στη γαλλική συνεί
δηση την πίστη στην αξία της ελευθερίας. 2 Ως πολιτικός στοχαστής ο
Tocqueville βρέθηκε
πάντα αντι
μέτωπος με το δίλημμα που θέτει η δημοκρατία στη φιλε λεύθερη συνείδηση, και ειδικότερα με το δίλημμα της δημο-
1.
Η εικόνα αναδύεται από το έργο
Amerίcaίn
Lettres
ιie Η. Sαίιιt-Sίηιοιι ιΊ ιιn
(1817). Βλ Frank Ε. Manuel, The New World of Hι·nri St. Sίιιιοn, Notre Dame 1963, σ. 196. 2. Πρβλ Sheldon Wolin, TocqHevίlle between two Worlds. τJιι· Mπkin,ς of α Polίtical and Theoretίcal Life, Princeton 2001, σσ. 291-303. Η ψυχογραφία του Tocqueville βάσει των κειμένων του μελετάται από τον Jon Elster (Polίtical Psychology. Cambridge 1993. σ. 101 κ. ε.).
Η
ΠΟΛJτΙΚΗ
ΥΠΟΘΗΚΗ
ΤΟΥ
ALEXIS
ΟΕ
κρατίας στη Γαλλία. Το δίλημμα αυτό ο
TOCQUEYILLE
Tocqueville
το βίω-
σε σε όλη τη ζωή του τόσο στο επίπεδο του στοχασμού και της κανονιστικής θεώρησης της πολιτικής, όσο και στο επί πεδο της πραγματικότητας και της αναμέτρησης με τις προ κλήσεις της πολιτικής πράξης. Ο
Tocqueville
έβλεπε το φαινόμενο της δημοκρατίας ως μια
αναπόδραστη κίνηση στην ιστορία του κόσμου, που οδηγούσε από το αριστοκρατικό πρότυπο της κοινωνίας των προνομίων
του Μεσαίωνα στο δημοκρατικό πρότυπο της κοινωνίας των ίσων ευκαιριών που αντιπροσώπευε την έλευση των νέων χρό νων ό,τι επικράτησε να αποκαλείται νεωτερικότητα. Κατά τη
διάγνωση του
Tocqueville,
που βασιζόταν κυρίως στη σύγκρι
ση της κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης με εκείνην της Αμερι κής, όλες οι κοινωνίες πορεύονταν προς τη δημοκρατία. Η δη
μοκρατία πραγματώνεται σε ένα κοινωνικό πρότυπο που το απαρτίζουν η ισότητα των ευκαιριών, η κατάργηση των νομικά προκαθορισμένων κοινωνικών διακρίσεων της αριστοκρατικής κοινωνίας και η απουσία νομικών φραγμών στην κοινωνική ανέ λιξη των ατόμων. Αυτό ακριβώς ήταν το πρότυπο της δημο κρατίας που συνάντησε ο
Tocqueville στην
Αμερική. Σε θεσμι
κό επίπεδο τη δημοκρατία εκφράζουν η λciίκή κυριαρχία και το καθολικό δικαίωμα της ψήφου, αλλά η μορφή της διακυβέρνη σης μπορεί να ποικίλλει· η σύγκριση, μάλιστα, της Γαλλίας και της Αμερικής δίδαξε τον
Tocqueville
ότι η δημοκρατική κοινω
νία, η κοινωνία της ισότητας δηλαδή, μπορεί να κυβερνάται εί
τε από φιλελεύθερο, είτε από αυταρχικό καθεστώς. Στη διαπί στωση αυτή έγκειται μια από τις πιο χαρακτηριστικές και πρω τότυπες επισημάνσεις του
Tocqueville:
ο φόβος για τη δεσπο
τική τάση που ενυπάρχει στη δημοκρατία, όπως αυτή εκδηλώ
θηκε κυρίως στην πολιτική πράξη της Γαλλικήζ Επανάστασης. 3
3. Η σύγκριση των δύο εκδοχών της δημοκρατίας στη σκέψη τοu Tocqueville επLχεφείτω αναλυτικά από τον Jean-Claude Lamberti. Tocqueυille et les deux democraties, ΠαρίσL 1983.
1
5
ΠΑΣΧΑΛΗΣ
16
Μ.
ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
Στις γενικότερες πολιτικές του προδιαθέσεις ο
Tocqueville
δεν απε(χε από τον συντηρητικό φιλελευθερισμό που εξέφρα ζε ο Franςois
Guizot στη
γαλλική πολιτική σκέψη· ωστόσο, δεν
ταυτ(στηκε ποτέ απόλυτα μαζ( του. Η δημοκρατ(α δεν του
ήταν προσφιλέστερη από ό,η ήταν στους συντηρητικούς φιλε λεύθερους όμως, ως πω οξυδερκής παρατηρητής, ο
Tocqueville
γνώριζε ότι ήταν αναπόφευκτη και ως εκ τούτου έπρεπε να γi νει αποδεκτή, ώστε να καταστε( δυνατή η χεφαγώγηση και ο
έλεγχος της εγγενούς της τάσης προς τον δεσποτισμό. Με τον
Guizot
ο
Tocqueville
μοφαζόταν το φόβο των συνεπειών της
δημοκρατ(ας και σε ένα άλλο επ(πεδο: εκε(νο της ακραίας εξα
τομiκευσης στη δημοκρατική κοινωνiα, που καταστρέφει όλες
τις μορφές της κοινωνικής αλληλεγγύης. 4 Από την παρατήρη ση του κοινωνικού αυτού προτύπου στη δημοκρατική εμπει ρiα της Αμερικής ο
Tocqueville
σχημάτισε την εντι)πωση 6τι η
εξατομίκευση της κοινων(ας (αρχέγονη εκδήλωση της μαζικής κοινωνίας της νεωτερικότητας) άφηνε τους πάντες αοιάφορους για τον συνάνθρωπο και υπέσκαπτε τους δεσμοι)ς της κοινω νικής συνοχής. Η ανάπτυξη της κεφαλαωκραηκής οικονομ(ας δεν ενθάρρυνε την εμφάνιση νέων μορφών κοινωνικής αλλη λεγγύης, καθώς η νέα αριστοκρατ(α του πλούτου που προερ χόταν από τις επιχεφήσεις δεν ενδιαφερόταν να καλλιεργήσει
δεσμούς κάθετης αλληλεγγύης, όπως συνέβαινε με την παλαιά φεουδαλική αριστοκρατία. Το αποτέλεσμα της νέας οομής των κοινωνικών σχέσεων ήταν η όλο και πω αποφασιστική εμμονή του απλού λαού στον εξισωτισμό, στον οποίο βασιζ6ταν η οη μοκρατία και από τον οποίο απέρρεαν δύο συνακ6λου0οι κίν δυνοι που αποτελούσαν τον εφιάλτη των φιλελει)Ηερων συνει
δήσεων: αφενός ο κίνδυνος της τυραννίας της πλειοψηφίας εκ των κάτω, και αφετέρου ο κίνδυνος του «δημοκρατικοι)» δε σποησμού εκ των άνω. Ο πρώτος κίνδυνος, κατά τον
σσ.
4. Pierre Rosanvallon, Le moment Guizot, 53-54.
Παρίσι
1985,
Tocque-
σσ. Ιι!ι-54, ιδίως
Η
ΠΟΛ!τΙΚΗ
ΥΠΟΘΗΚΗ
ΤΟΥ
ALEXIS
ΟΕ
TOCQUEVILLE
ville, ενυπήρχε στην αμερικανική εκδοχή της δημοκρατίας. 5 Τον δεύτερο τον είχε βιώσει η Γαλλία κατά τα χρόνια της Επα νάστασης, ιδίως κατά την περίοδο
1793-95, και αργότερα με (1799-1815) και του
τις Ναπολεόντειες δικτατορίες, του θείου ανιψιού
(1851-1870).
Αυτή είναι η τραγική αντινομία της δημοκρατίας όπως την διέγνωσε ο
Tocqueville,
εκφράζοντας ίσως με τη μεγαλύτερη
δυνατή ακρίβεια και οξυδέρκεια όλο το εύρος του προβλη
ματισμού της φιλελεύθερης πολιτικής σκέψης του δεκάτου ενάτου αιώνα. Στη Γαλλία ειδικότερα, ο
Tocqueville
έβλεπε
ότι η αντινομία της δημοκρατίας εκφραζόταν κατά πρώτο λό
γο με την επιβολή του δημοκρατικού δεσποτισμού, τάση η οποία ενισχυόταν από την ύπαρξη του ισχυρού κράτους που είχε οικοδομήσει η μοναρχική απολυταρχία και είχε ενδυνα μώσει η Επανάσταση. Κατά την κρίση του
Tocqueville,
αυτή
η αντινομία ήταν πράγματι δραματική. Στη Γαλλία, παρά τις εξισωτικές πιέσεις και τις αλλεπάλληλες επαναστάσεις, τα κοινωνικά προνόμια δεν είχαν εξαλειφθεί· παρέμεναν αρκε τά εδραία ώστε να είναι ικανά να αντιστρατεύονται την πο λιτική αλλαγή. Αυτό έστρεφε τις μάζες, των οποίων μοναδι κό κίνητρο ήταν ο εξισωτισμός που τους είχε διδάξει ο ριζο σπαστισμός της Επανάστασης, προς το κράτος, το οποίο έτσι
ενισχυόταν ως επιδιαιτητής των κοινωνικών αντιθέσεων. Αυ τό ακριβώς ήταν το δραματικό πολιτικό πρόβλημα της Γαλ λίας: το ισχυρό κράτος, το οποίο στήριζαν οι προσδοκίες των μαζών και το οποίο, διά του συγκεντρωτισμού, απέβαινε η
μεγαλύτερη απειλή για την ελευθερία. 6 Μια άλλη εκδήλωση της αντινομίας της δημοκρατίας στους
κόλπους της γαλλικής κοινωνίας, όπως την διέκρινε ο
ville, ήταν η
εγγενής τάση προς τη βία που ανέκυπτε από την
5. Alexis de Tocqueville, Democracy in America, 1966, σσ. 246-261, ιοiως σσ. 250-253. 6. Πρβλ. Lamberti, ό.π., σσ. 271-299.
Νέα Υόρκη
Tocque-
μτφρ.
G. Lawrence,
17
ΙΙΑΣΧΑΛΗΣ
Μ.
ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
οξύτητα των κοινωνικών αντιθέσεων. Η γαλλική κοινωνία εί χε βιώσει την εμπεφία της βίας κατ' επανάληψη από την επο χή της Επανάστασης και ο
Tocqueville
έβλεπε στη ροή των
πολιτικών πραγμάτων την απουσία αναστολών από πλευράς των εκάστοτε κρατούντων ως προς την προσφυγή στη β ία για να διατηρήσουν την εξουσία. Ο δεσποτισμός και η βία εμφανίζονταν ως ο μεγάλος κίν
δυνος της δημοκρατίας στη Γαλλία, κατά τον Tocqueville. 7 Αντίθετα, δεν τον ανησυχούσε το ενδεχόμενο της τυραννίας της πλειοψηφίας, όπως το είχε διαγνώσει στην περίπτωση της Αμερικής, ακριβώς γιατί στη Γαλλία, λόγω του κατακερματι
σμού της κοινωνίας, δεν υπήρχε σταθερή πλειοψηφία. Η λύση που έβλεπε ο
Tocqueville
γι' αυτά τα προβλήμα
τα ήταν κατεξοχήν πολιτική. Δεν τον ενδιέφεραν οι)τε οι δρα στικές κοινωνικές αλλαγές που επιζητούσαν οι κληρονόμοι και συνεχιστές του ριζοσπαστισμού της Επανάστασης. ούτε όμως και η μυστικιστική ενοποίηση της κοινωνίας διά του
εθνικισμού και της εκπαίδευσης που οραματίζονταν ορισμέ νοι μαχητικοί δημοκράτες όπως ο ιστορικός εθνικισμός όχι μόνο άφηνε αδιάφορο τον
Jules Μ ichelet. Ο Tocquevillc, αλλά και
επέτεινε τις ανησυχίες του εν σχέσει προς τα ενδεχ6μενα του δημοκρατικού δεσποτισμού. Πραγματιστής στοχαστής, ο
Tocqueville
αποδεχόταν την κοινωνική αλλαγή ως αναπ6δρα
στο γεγονός, χωρίς να επιθυμεί, βεβαίως, να την επωπει)σει. Σε αντίθεση, όμως, προς τους συντηρητικούς φιλελει)Θερους του
Guizot, με τους οποίους κατά καφούς συνέπραττε πολι Tocqueville με τον ίδιο πραγματισμό αποδεχ6ταν και
τικά, ο
τη δημοκρατία, ελπίζοντας έτσι να μπορέσει να την παιδα γωγήσει με τις αξίες του πολιτικού φιλελευθερισμοι). Αυτή
ήταν και η πω σοβαρή του διαφορά από τους συντηρητικούς φιλελεύθερους, οι οποίοι δεν μπορούσαν με κανένα τρόπο να
δη
7. Ό.π., σσ. 285-296· βλ επίσης Cheryl Welch, DeTocquevίllc. 2001, σσ. 122-125, 157-161.
Οξφόρ
Η
ΠΟΛΙτΙΚΗ
ΥΠΟΘΗΚΗ
ΤΟΥ
ALEXIS
ΟΕ TOCQUEVJιιE
αποδεχτούν τη δημοκρατία, απεμπολώντας έτσι και τη δυνατότητα να ενσταλάξουν στις μάζες, ως υπεύθυνοι πολιτικοί
ηγέτες, την πίστη στην ελευθερία. Ο χαρακτηρισμός «δογμα
τικοί» (doctrinnaires) δεν τους είχε αποδοθεί αδικαιολόγητα. 8 Η λύση, λοιπόν, του
Tocqueville για τα
προβλήματα που έθε-
τε η δημοκρατία στην κοινωνική εμπεφία της Γαλλίας ήταν η εδραίωση, κατά το δυνατόν, της ελευθερίας. Η μέθοδος προς επίτευξη του απήματος της ελευθερίας συνίστατο στην υιοθέτηση των βασικών αρχών της φιλελεύ
θερης πολιτικής παράδοσης: αποκέντρωση (αναίρεση, δηλα δή, της πω θεμελιώδους διοικητικής παρακαταθήκης της απο
λυταρχίας), αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση, σύστημα ελέγ χων και εξισορροπήσεων όπως απαιτεί η διάκριση των εξου σιών, και τέλος οργάνωση του φιλελεύθερου πλουραλισμού στην κοινωνία πέραν από τις συνταγματικές πρόνοιες και δια τάξεις. Αυτά ήταν, ακριβώς, τα μαθήματα που η παράδοση του φιλελεύθερου γαλλικού πολιτικού στοχασμού είχε απο κομίσει παρακολουθώντας το αγγλικό πρότυπο από την επο χή του Βολταίρου και του Μοντεσκιέ. Σε αυτά ο
Tocqueville
προσέθεσε και τα μαθήματα της Αμερικής. Σημαντικά όπλα στην προσπάθεια αυτή να «διαχυθεί» η ελευθερία στη δημο κρατική κοινωνία θα ήταν η ελευθερία του Τύπου και η χει
ραφέτηση της θρησκείας από το κράτος, ώστε αυτή να μην αποτελεί όργανο χεφαγώγησης και ψυχολογικής καταστολής των μαζών αλλά μέσο περιστολής των ηθικών συνεπειών της εξατομίκευσης. Παρά το γεγονός ότι ο
Tocqueville
είχε κά
ποτε δηλώσει ότι αποστρεφόταν τους «Καπνούς των σκευο
φυλακείων»,9 εντούτοις στην προβληματική της ελευθερίας
8. Βλ. Dominique Bagge, Les idees politiques en France sous la Restauration. Παρίσι 1952, σσ. 93-143. Για την αντιδημοκρατική τοuς προ διάθεση, βλ. Rosanvallon. Le moment Guizot. σ. 46. 9. Αναφέρεται από τον Philippe Berger, La Grande Encyclopedie, τόμ. 31,σ.137.
1
9
ΠΑΣΧΑΛΗΣ
20
Μ.
ΚJτΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
θεωρούσε τη θρησκεία κοινωνικό αγαθό, επειδή την έβλεπε να συμβάλλει στην εδραίωση των φιλελεύθερων αξιών, στρέ
φοντας τα άτομα προς την ιδιωτική ζωή και την προσωπική πνευματική αναζήτηση. Όμως, ήταν συγχρόνως κατηγορη
ματικός ότι η θρησκεία σε μια ελεύθερη κοινωνία δεν μπο ρούσε να νοηθεί και να χρησιμοποιηθεί ως δύναμη aστυνό
μευσης ή χειραγώγησης. ω Προϋποθέσεις των απόψεων αυτών του
Tocqueville
ήταν
πρώτον ο παραδοσιακός aριστοκρατικός φιλελευθερισμός, που είχε τις ρίζες του στην ισχυρή πνευματική και πολιτική παρακαταθήκη του Μοντεσκιέ, και δεύτερον η aπαρασάλευ
τη πεποίθησή του ότι ύψιστη αξία μιας πολιτισμένης κοινω νίας όφειλε να είναι η ελευθερία. Η ισότητα για τον Ίocqueville δεν ήταν αξία αλλά δεδομένο της ζωής, αναπόδραστη τάση της ιστορίας. Η ελευθερία, όμως, ήταν η δημιουργική δύνα
μη της δράσης, η δύναμη εκείνη που ξεχώριζε τη ζωή από τον θάνατο, τον πολιτισμό από τη βαρβαρότητα. Αυτή η αντίλη
ψη των πραγμάτων προσδίδει στο λόγο του
Tocqueville,
όταν
περιστρέφεται γύρω από την ιδέα της ελευθερίας, χροιά προ
φητική, σχεδόν αποκαλυπτική. Είναι, χωρίς αμφιβολία, ο προ
φήτης και ιεροφάντης της ελευθερίας κατά τη μετεπαναστα τική εποχή. Για την προαγωγή της ελευθερίας ο
Tocqueville
διατη
ρούσε την ελπίδα να μετατρέψει το κράτος από εχθρό και απειλή σε σύμμαχο, μεταβάλλοντάς το από όργανο των εκά στοτε ισχυρών και των νικητών στους κοινωνικοι)ς αγώνες σε
μηχανισμό κινητοποίησης και ζωογόνησης της κοινωνίας και σε υπηρέτη του συνόλου των πολιτών. Αυτή η ιδιαίτερα πρω-
1Ο.
Οι απόψεις του
Tocqueville για τη
θρησκεία και τη σχέση της με
την ελευθερία είναι πολύ πω σύνθετες από ό,τι αφήνει να διαφανεί η ρι ζική αντίθεσή του προς τις συντηρητικές χεφαγωγήσεις των θρησκευτι κών συναισθημάτων. Βλ. αναλυτικότερα, dέmocratie.
Agnes Antoine, L 'inιpensέ de la Tocqueville la citoyennetέ et la religion, Παρίσι 2003, σσ. 129-211.
Η
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΥΠΟΘΗΚΗ
ΤΟΥ
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
τότυπη τοποθέτηση από τη σκοπιά της φιλελεύθερης πολιτι κής θεωρίας απορρέει από τον ιστορικό πραγματισμό του
Tocqueville,
ο οποίος δεν αποζητά αποδράσεις σε ουτοπικούς
αναρχικούς παραδείσους αλλά αποδέχεται την πραγματικό τητα, την οποία πιστεύει ακράδαντα ότι μπορεί να απολυ τρώσει η ελευθερία. Εξ ου και η κριτική του στάση απέναντι στις δύο κυρίαρχες τάσεις του γαλλικού φιλελευθερισμού: απέναντι στους συντηρητικούς φιλελεύθερους, στους οποίους καταλόγιζε ανοησία και ασυγχώρητη ανικανότητα να ενστα λάξουν την αξία της ελευθερίας στην κοινωνία· και απέναντι
στους δημοκρατικούς φιλελεύθερους, τους οποίους απεχθα νόταν ως οπαδούς του Ρουσσώ, ως αδίστακτους κακοήθεις έτοιμους να προσφύγουν στη βία και στην επανάσταση για να αδράξουν την εξουσία, καταστρέφοντας τους μηχανισμούς της ελευθερίας. Η απόσταση από τους πρώτους και η αισθη τική και ηθική αποστροφή προς τους δεύτερους εξηγούν τη μοναξιά του
Tocqueville
και τη μελαγχολία που διαποτίζει το
έργο του ως προς τις προοπτικές της ελευθερίας.
ΙΙ. Από τις ιδέες στην πράξη Ο
Alexis de Tocqueville
γεννήθηκε στις
29
Ιουλίου
1805
στην
πόλη Verneuil της Νορμανδίας. Η Προερχόταν από την πα λαιά αριστοκρατία της περιοχής και μεγάλωσε στον πύργο του
Verneuil.
Σπούδασε νομικά στο Παρίσι και υπηρέτησε
αρχικά στο δικαστικό σώμα. Το φίλο του
Gustave de Beaumont,
1831
μαζί με τον επιστήθιο
επίσης δικαστικό, πήγε στις
Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής με αποστολή να μελετήσει
11. Για τα βιογραφικά, βλ. αναλυτικά Andre Jardin, Alexis de Tocqueville (1805-1859), Παρiσι 1984· αγγλική μετάφραση: Tocqueville. Α Biography, Νέα Υόρκη 1988. Οι παραπομπές που ακολουθούν γiνονται στην αμερικανική έκδοση. Πω πρόσφατα, Jean-Louis Benoit, Tocqueville. Un destin paradoxal, Παρίσι 2005.
21
ΠΑΣΧΑΛΗΣ
22
Μ.
ΚΠΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
το σωφρονιστικό σύστημα. Από το ταξίδι αυτό προέκυψε το
1832
το κοινό τους έργο για το σωφρονιστικό σύστημα στις
ΗΠΑ και για τις δυνατότητες εφαρμογής του στη Γαλλία. Από τις εντυπώσεις του ταξιδιού προέκυψε επίσης το και ένα ταξίδι στην Αγγλία, το έργο που
1835, μετά έκανε τον Tocqueville
διάσημο: Η δημοκρατία στηv Αμερική. Ακολούθησε το δεύτε
ρο μέρος του έργου το
1840,
ενώ αργότερα τα δύο μέρη εν
σωματώθηκαν σε ενιαία έκδοση. Η επιτυχία του έργου υπήρ ξε εντυπωσιακή: εξασφάλισε στον
Tocqueville
βραβεία και
διακρίσεις, καθώς και την εκλογή του στην Ακαδημία Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών το το
1844.
1836 και
στη Γαλλική Ακαδημία
Η φήμη που απέκτησε του άνοιξε το δρόμο και για
την πολιτική. Εκλέχθηκε για πρώτη φορά βουλευτής το Στη Βουλή ο
Tocqueville τήρησε
1839.
στάση ανεξάρτητη· επέλεξε
τα έδρανα της αντιπολίτευσης, χωρίς όμως να εκδηλώνει εχθρό τητα προς το καθεστώς του βασιλέως Λουδοβίκου-Φιλίππου
του Οίκου (των Βουρβόνων) της Ορλεάνης, του αποκαλούμε νου και «αστού βασιλέως». Παρέμεινε βουλευτής καθ' όλη τη
διάρκεια της δεκαετίας του
1840
και ασχολήθηκε κυρίως με
τη νομοτεχνική προπαρασκευή σημαντικών μεταρρυθμιστι κών πρωτοβουλιών, και κυρίως της κατάργησης της δουλείας στις αποικίες της Γαλλίας και της μεταρρύθμισης των φυλα κών. Η παρουσία του στο βήμα της Βουλής ήταν σπάνια και ο ίδιος θεωρούσε ότι δεν διέθετε το χάρισμα του λόγου. Στις
27
Ιανουαρίου
1848
πάντως, στην περίφημη αγόρευσή του,
προέβλεψε την επερχόμενη επανάσταση.12 Πράγματι, στις
22-23 Φεβρουαρίου
ξέσπασε εξέγερση στις
λα'Cκές συνοικίες του Παρισιού που ανέτρεψε τον Οίκο της Ορλεάνης και οδήγησε στην ανακήρυξη της Δεύτερης Δημο κρατίας. Ο
Tocqueville
εξελέγη στη Συντακτική Συνέλευση
12. Benoit, ό.π., σσ. 297-298. Για το κείμενο, βλ. Alexis de Tocqueville, Oeuvres [Bibliotheque de la Pleiade], επψ. Andre Jardin, τόμ. Ι, Πα ρίσι
1991, σσ. 1125-1138.
Η
ΠΟΛΙτlΚΗ
ΥΠΟΘΗΚΗ
ΤΟΥ
ALEXIS
ΟΕ
TOCQUEVILLE
που κατάρτισε το σύνταγμα της Δημοκρατίας. Υπό τις νέες συνθήκες, ο φιλελεύθερος πολιτικός στοχαστής βρέθηκε αντι μέτωπος με τη δοκιμασία της πραγματικότητας. Τα χρόνια
1848-51
απέδειξαν ότι η Γαλλία δεν διέθετε τις προϋποθέ-
σεις για ένα φιλελεύθερο πολίτευμα όπως εκείνο των ΗΠΑ. Η διαπίστωση αυτή έστρεψε τον
Tocqueville
οριστικά προς
συντηρητικότερες πολιτικές κατευθύνσεις. Συντάχθηκε με τον στρατηγό
Cavaignac για
να ανακόψει την άνοδο του Λουδο
βίκου-Ναπολέοντα Βοναπάρτη. στον λα"ίκισμό του οποίου διέβλεπε -και σωστά- την απειλή της δικτατορίας. Τον με γαλύτερο κίνδυνο για την ελευθερία, όμως, τον εντόπιζε πλέον
στην ασυγκράτητη μαχητικότητα και την έλλειψη ρεαλισμού της αριστεράς. Η στάση του προδίδεται από τα συναισθή ματα που του προκάλεσε η εμφάνιση του
Auguste Blanqui 15 Μα"ί"ου 1848,
στο βήμα της Συντακτικής Συνέλευσης, στις
όπως τα καταγράφει στις αναμνήσεις του.13 Ο
Blanqui ήταν
ο αντι-κοινοβουλευτικός σοσιαλιστής ηγέ
της που δήλωνε ως επάγγελμά του «προλετάριος». Εχθρός των θεσμών και οπαδός της χρήσης βίας πέρασε μεγάλο μέ ρος της ζωής του στις φυλακές και εμφανιζόταν στη δημόσια ζωή κατά τα σύντομα διαλείμματα των αποφυλακίσεών του,
που συνέπιπταν με τις επαναστατικές εκρήξεις Η βδελυγμία που προκάλεσε η εμφάνισή του
(1848, 1871). στον Tocqueville
ήταν ενδεικτική της ψυχολογίας που συνόδευε τη συντηρητι κή στροφή του τελευταίου μετά την απογοήτευσή του από
τις προοπτικές της ελευθερίας. Η αλλαγή που είχε συντελε στεί στη συνείδησή του ήταν όντως σημαντική. Καθ' όλη τη διάρκεια της «μοναρχίας του Ιουλίου», ο
Tocqueville,
ως μέ
λος του κοινοβουλίου επιχειρηματολογούσε υπέρ της επέ
κτασης του δικαιώματος της ψήφου, ώστε να εκτονωθούν οι πολιτικές εντάσεις και να αποφευχθεί η επανάσταση. Ωστό-
κη
13. Alexis de Tocqueville, Recollections. 1970, σσ. 14 7-148.
μτφρ.
G. Lawrence,
Νέα Υόρ
2
3
ΠΑΣΧΑΛΗΣ
2
4
Μ.
ΚΠΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
σο, όταν η επανάσταση ήλθε το
1848,
βρέθηκε μάρτυρας της
όξυνσης των πραγμάτων μετά τη φιλελεύθερη φάση του Φε βρουαρίου, που οδηγούσε προς την κλιμάκωση της ριζοσπα στικής έκρηξης του Ιουνίου. Η τροπή των πραγμάτων εδραί
ωσε στη συνείδηση του
Tocqueville την
πεποίθηση ότι το δια
κύβευμα δεν ήταν πλέον η ελευθερία, αλλά μια γενικότερη κοι νωνική ανατροπή που απειλούσε την ιδιοκτησία και την αστι κή τάξη πραγμάτων. Κατά την κρίση του, ο σοσιαλισμός αντι προσώπευε την ισότητα χωρίς την ελευθερία, και αυτό τον έστρεψε μαχητικά κατά του κινήματος της επαναστατημένης εργατικής τάξης. Η εξέγερση του Ιουνίου ήταν στα μάτια του
ένας εφιάλτης σοσιαλισμού και αναρχίας, που οδηγούσε με βε
βαιότητα στην τυραννία. Αυτό υπήρξε το σκεπτικό πίσω από την απόφασή του να ενθαρρύνει ένα σώμα εθελοντών από την
πατρογονική του περιφέρεια να βαδίσουν ένοπλοι προς το Πα ρίσι για να συμβάλουν, μαζί με πολλούς άλλους από άλλες
επαρχίες, στην καταστολή της εξέγερσης των εργατών.14 Το επόμενο έτος ο
Tocqueville
επανεξελέγη στη Νομοθετική Συ
νέλευση, της οποίας μάλιστα έγινε αντιπρόεδρος. Για να συμ βάλει στην ανάσχεση της τάσης προς επιβολή δικτατορίας που διέβλεπε στις προθέσεις του νέου προέδρου, του Λουδοβίκου Ναπολέοντα Βοναπάρτη, δέχτηκε να μετάσχει στην κοινο βουλευτική κυβέρνηση του
Odilon Barrot.
Ως υπουργός Εξω
τερικών χεφίστηκε το ακανθώδες ζήτημα της κατάληψης της Ρώμης από γαλλικά στρατεύματα τα οποία ανέτρεψαν τη βρα χύβια «ΡωμdCκή Δημοκρατία» που αναδύθηκε από την Επα
νάσταση του
1848.
Οι χεφισμοί της γαλλικής διπλωματίας κα
τέληξαν στην παλινόρθωση του Πάπα Πίου Θ' ως κοσμικού
ηγεμόνα, πράγμα που μάλλον δεν απηχούσε τις προσωπικές απόψεις και επιθυμίες του ίδιου του υπουργού Εξωτερικών.
Μετά την πτώση της κυβέρνησης τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, ο
Tocqueville 14.
Ό.π., σ.
παρέμεινε σταθερά στην αντιπολίτευση κατά
204.
Η
ΠΟΛΙτ!ΚΗ
ΥΠΟΘΗΚΗ
ΤΟΥ
ALEXIS
ΟΕ TOCQUEVIιLE
του Λουδοβίκου-Ναπολέοντα. Μετά το πραξικόπημα του Βο-
ναπάρτη στις 2 Δεκεμβρίου του 1851,15 προσυπέγραψε στο Δημαρχείο του Δεκάτου Διαμερίσματος του Παρισιού τη δια κ-ήρυξη που ζητούσε την ανατροπ-ή και την προσαγωγ-ή σε δίκη του Λουδοβίκου-Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Η ενέργειά του αυτ-ή οδ-ήγησε στη φυλάκισ-ή του στον πύργο της
Vincennes,
όπου παλαιότερα είχαν κρατηθεί για τις ιδέες τους σημαντικοί εκπρόσωποι του Διαφωτισμού, όπως ο Ντιντερό. Αυτό υπ-ήρξε και το τέλος της πολιτικ-ής σταδιοδρομίας του
Tocqueville.
Υπό το δικτατορικό καθεστώς του «Ναπο
λέοντα του μικρού», ο φιλελεύθερος στοχαστ-ής, πικρά απο γοητευμένος, αποσύρθηκε σε μια μορφ-ή εσωτερικ-ής αυτοε
ξορίας, απέχοντας πλ-ήρως από τον δημόσιο βίο. Κατά το διά στημα των τελευταίων ετών της ζωijς του, κατέφυγε στην
ιστορικ-ή έρευνα και συγγραφ-ή, αναζητώντας τους λόγους της τελικ-ής αποτυχίας της ελευθερίας να εδραιωθεί στην πατρί δα του, μετά μισόν αιώνα και πλέον επαναστάσεων και πο
λιτειακών αλλαγών. Με τις μελέτες του αυτές ο
Tocqueville
επιχειρεί, για άλλη μια φορά, να καταλάβει γιατί η Γαλλία δεν μπορούσε να γίνει Αμερικ-ή. Η μελέτη του ερωτ-ήματος
τον έπεισε ότι η Γαλλία δεν μπορούσε να αποδράσει από την ιστορία της ωστόσο, η αναπαράσταση και η κατανόηση της ιστορίας αποβαίνει εντέλει μια μορφ-ή απελευθέρωσης. Αυ τή η εμπειρία του
Tocqueville
θα τον οδηγήσει στη συγγρα
φή του τελευταίου του έργου, Το Παλαιό Καθεστώς χω η Επα νάσταση, το οποίο συνιστά κατ' ουσίαν και την πολιτική του υποθήκη.
15.
Πρόκειται για την ενέργεια ποu έδωσε στον Καρλ Μαρξ την ευ
καιρία να προβεί στο μνημειώδες σχόλιο σε σχέση με την επανάληψη της ιστορίας: «την πρώτη φορά ως τραγωδία, τη δεύτερη ως φάρσα». Βλ.
«The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte», Karl Marx Engels, Selected Works. Νέα Υόρκη 1968, σ. 97.
και
Frederic
2
5
ΠΑΣΧΑΛΗΣ
111.
Μ.
ΚJτΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
Η ιστορική έρευνα ως μελέτη των προϋποθέσεων της ελευθερίας
Μετά την εγκατάλειψη της πολιτικής και την αυτοεξορία του, ο
άρχισε σοβαρά να ασχολείται με τη μελέτη του
Tocqueville
ιστορικού προβλήματος που αντιπροσώπευε η επαναστατική
παράδοση στη Γαλλία. Κατά την κρίση του, οι αλλεπάλληλες εκρήξεις αυτής της παράδοσης από το
1789
ώς το
1848
μπο
ρούσαν να εξηγήσουν την οριστική κατάλυση της ελευθερίας στη Γαλλία με την επιβολή της Δεύτερης Αυτοκρατορίας. Οι
σκέψεις αυτές άρχισαν να διαμορφώνονται σε ιστορικό λόγο κατά την παραμονή του το έτος
1850.
στο
Tocqueville
Sorrento της
Ιταλίας,
Τρεις επιστολές σε στενούς του φίλους, όλες
γραμμένες τον Δεκέμβριο του
1850,
επιτρέπουν να εντοπιστεί
με ακρίβεια η έναρξη της σχετικής του προσπάθειας. 1 6 Κατά την περίοδο εκείνη της ανάρρωσης από στηθικό νόσημα, κα
τέγραφε ακόμη τις Α vαμ vήσεις του από την Επανάσταση του
1848·
στη σκέψη του, ωστόσο, ωρίμαζε το ευρύτερο έργο ιστο
ρικής και πολιτικής ανάλυσης με το οποίο επιθυμούσε να ασχο ληθεί. Τον Δεκέμβριο του
1850,
στο
Sorrento,
κατάρτισε δύο
σχεδιαγράμματα του έργου που είχε την πρόθεση να αφιερώ
σει στη μελέτη της Γαλλικής Επανάστασης.17 Η σοβαρή προ παρασκευή του έργου, όμως, άρχισε μετά το πραξικόπημα της
2
Δεκεμβρίου, στο κλίμα της μοναξιάς και της μελαγχολίας στο
οποίο είχε παραδοθεί πλέον ο
Tocqueville.
Άρχισε με μελέτη
της βιβλιογραφίας για τη Γαλλική Επανάσταση και την άνοδο του Ναπολέοντα. Όμως, δεν εύρισκε τις διαθέσιμες έντυπες πηγές ικανοποιητικές, δεν ένιωθε ότι ανταποκρίνονταν στα βα θύτερα ερωτήματα που τον απασχολούσαν. Η δυσαρέσκεια αυτή τον οδήγησε στην αναζήτηση αρχειακών πηγών. Άρχισε
16. Jardin,
17.
ό.π., σ.
Ό.π., σ.
486.
482.
Η
ΠΟΛΙτΙΚΗ
ΥΠΟΘΗΚΗ
ΤΟΥ
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
τις μελέτες του από τα αρχεία του Δημαρχείου των Παρισίων,
πηγή ιστορικών πληροφοριών που καταστράφηκε αργότερα, κατά την πυρκαγιά του Δημαρχείου στην εξέγερση της Κομ μούνας του
18 71. Αλλά ούτε και με τα αρχεία του Hδtel de Ville ο Tocqueville έμεινε ικανοποιημένος. Με απογοήτευση διαπί στωσε ότι δεν υπήρχαν έγγραφα παλαιότερα από το 1787, και επομένως δεν μπορούσε πραγματικά να επιβεβαιώσει τις υπο θέσεις του σχετικά με την οικονομική πολιτική του Παλαιού Καθεστώτος, που οδήγησε στην Επανάσταση. Η έρευνά του για τις αιτίες της Επανάστασης βρισκόταν σε αδιέξοδο. Τα πράγματα άλλαξαν απροσδόκητα όταν μια νέα επιδείνωση της
υγείας του τον ανάγκασε εκ νέου να αποσυρθεί από το Παρίσι και να εγκατασταθεί στην εξοχή, στην περιοχή της Τουρ,
στις όχθες του Λίγηρα, την άνοιξη του
1853. Όπως θυμάται σε κείμενο του 1879 ο διευθυντής των αρ χείων της Τουρ Charles de Grandmaison, ένα πρωινό του Ιου νίου του 1853 τον επισκέφθηκε στο γραφείο του ένας κύριος με άψογη αν και ασθενική εμφάνιση. Ζήτησε να ενημερωθεί για τις πηγές στο αρχείο της Τουρ που αναφέρονταν στην
Επανάσταση.18 Ήταν ο Alexis de Tocqueville, διάσημος συγ γραφέας, ακαδημα'Cκός, πρώην υπουργός. Ήλθε ως απλός ερευνητής, έχοντας περάσει πεζός τη γέφυρα του Λίγηρα, από την εξοχική κατοικία όπου είχε εγκατασταθεί προσωρι νά. Έτσι άρχισε η έρευνα του
Tocqueville στο αρχείο της Τουρ, Grandmaison, στην
με την καθοδήγηση και τη συνεργασία του
οποία και οφείλεται η τεκμηριωτική υποδομή του έργου Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση. Ο
Grandmaison
διευ-
18. Charles de Grandmaison, «Sejour d'Alexis de Tocqueville en Tourraine, preparation du livre sur l'ancien regime, juin 1853-avril1854», Le Correspondant CXIV (1879), 926-949. Για τη συγγραφή του έργου, βλ. Richard Herr, Tocqueville and the Old Regime, Princeton 1962 χω Robert Τ. Gannett, Tocqιιeville Unveiled. The Historian and his Search for the Old Regime and the Revolution, Σικάγο 2003.
27
ΠΑΣΧΑΛΗΣ
κόλυνε τον
Tocqueville
Μ.
ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
με κάθε τρόπο: του διέθεσε για την
εργασία του το γραφείο του, που έβλεπε στο λαχανόκηπο της νομαρχίας, και τον καθοδήγησε στη χρήση των συλλογών του αρχείου. Ο νεαρός, τότε, διευθυντής κέρδισε την εμπιστοσύ νη του διακεκριμένου επισκέπτη, ομολογώντας του την προ σήλωσή του στην ελευθερία «με την έννοια που την εννοού
σε και την αγαπούσε» και ο ίδιος ο Tocqueville.19 Το χρέος του στον
Grandmaison
ο
Tocqueville
το ανα
γνώρισε γενναιόδωρα: «με τις συνομιλίες μας το μυαλό μου μπόρεσε να διαμορφώσει τις ιδέες που αργότερα έγιναν η πη γή όλων των άλλων» και «στο πλευρό σας ανακάλυψα την αλληλουχία των κανόνων που αναζητούσα», έγραφε απο
στέλλοντάς του αντίτυπο του έργου του. 20 Το υλικό του αρχείου της Τουρ αναπροσανατόλισε με ρι ζικό τρόπο τον ιστορικό προβληματισμό του
Tocqueville.
Ενώ
αφετηρία των σκέψεών του υπήρξε η οικονομική πολιτική του Παλαιού Καθεστώτος, οι μαρτυρίες και τα τεκμήρια που εί
δε στην Τουρ έφεραν στο επίκεντρο της προσοχής του το φαι νόμενο του διοικητικού συγκεντρωτισμού, μέσω του οποίου η απολυταρχία έθεσε υπό τον έλεγχό της την κοινωνία, κα θώς και τις επιπτώσεις της διοικητικής αυτής πρακτικής στο φεουδαλικό σύστημα, το οποίο αποτελούσε από τον Μεσαί ωνα το θεμέλιο της οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων. Η αλληλεπίδραση των δύο αυτών μορφών οργάνωσης και άσκη σης της εξουσίας στη γαλλική κοινωνία αποτελεί τον κεντρι
κό άξονα των αναλύσεων του βιβλίου.21 Τόσο η διατύπωση της προβληματικής όσο και ο τρόπος έκθεσης των πορισμάτων της έρευνας προσέδωσαν στο βι
βλίο εξαιρετική πρωτοτυπία. Ως προς τη μορφή, η ιστορική πραγματεία του
Tocqueville
ξεχώριζε αισθητά από τον συμ-
19. Gannett, ό.π., σ. 82. 20. Richard Herr, ό.π., σ. 8. 21. Gannett, ό.π., σσ. 39-56, 79-98.
Η
ΠΟΛΙΎΙΚΗ ΥΠΟΘΗΚΗ
ΤΟΥ
ALEXIS
ΟΕ
TOCQUEVILLE
βατικό τρόπο εκφοράς του ιστορικού λόγου που επικρατούσε στην εποχή του. Στα μέσα του δεκάτου ενάτου αιώνα, στις μεγάλες συνθέσεις που συγκροτούσαν την εθνική ιστοριο γραφία των επιμέρους ευρωπα·ι:κών κοινωνιών, επικρατούσε η επική αφήγηση του παρελθόντος. Στη Γαλλία μεσουρανούσε
το άστρο του
Jules Michelet,
ο οποίος, αφού είχε εκδώσει την
πολύτομη Ιστορία της Γαλλίας το
184 7,
είχε ήδη δημοσιεύσει
την Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης, παρουσιάζοντας σε λίδες επικές, εμπνευσμένες από έντονα πατριωτικά αισθή ματα, διατυπωμένες σε λαμπρή αφηγηματική ρητορική, που ανέβαζαν στο ιστοριογραφικό προσκήνιο ως πρωταγωνιστή της εθνικής διαδρομής ένα συλλογικό υποκείμενο: τον γαλ-
λικό λαό
(«le peuple franςais»).
Σ' αυτό το κλίμα, ο
Tocqueville
παρουσίασε ένα έργο αναλυτικό, χωρίς ηρωικούς πρωταγω νιστές, χωρίς επική αφήγηση, χωρίς έξαρση. Αντίθετα, έθετε ερωτήματα, εξέταζε τη δομή της κοινωνίας, εστίαζε την προ σοχή του στο φαινόμενο της ισχύος, αναζητούσε τους τρό
πους άσκησης της εξουσίας και στάθμιζε τις επιπτώσεις τους. Το έργο απέπνεε μελαγχολία μάλλον παρά έξαρση και η τελική εντύπωση που αποκόμιζε ο αναγνώστης ήταν μια αί σθηση ότι ολόκληρη η πρόσφατη ιστορία της Γαλλίας είχε οι κοδομηθεί σε μια αλληλουχία παρανοήσεων. Η Επανάσταση,
την οποία ο
Michelet και οι φιλελεύθεροι
θεωρούσαν ότι υπήρ-
ξε κορυφαίος αγώνας για την ελευθερία, φαινόταν να είχε κα ταλήξει τελικά στην τυραννία του Ναπολέοντα, που με τις παράλογες φιλοδοξίες και τους πολέμους του είχε απο στραγγίσει την ικμάδα της Γαλλίας. Επιπλέον, το εκσυγχρο νιστικό έργο που συμβατικά προσγραφόταν στην Επανά
σταση, με βάση τις αναλύσεις του
Tocqueville
φαινόταν να
έχει συντελεστεί στο μέγιστο μέρος του υπό το Παλαιό Κα
θεστώς, με τον διοικητικό συγκεντρωτισμό και την κατάλυ-
ση της αυτοτέλειας της φεουδαρχικής αριστοκρατίας. 22 Τι 22. Ancien Regime,
Μέρος
11,
κεφ.
2,
Μέρος ΠΙ, κεφ.
7.
2
9
ΠΑΣΧΑΛΗΣ
3°
Μ.
ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
απέμεινε, λοιπόν, από την Επανάσταση; Έμειναν μόνο τα
πάθη και οι βαθιές διαφέσεις, που επέτειναν την παθολογία της κοινωνίας η οποία είχε κληροδοτηθεί από το Παλαιό Κα θεστώς: ισοπέδωση προς τα κάτω και ακραία εξατομίκευση, που είχε διαβρώσει όχι μόνο την κοινωνική αλληλεγγύη αλλά και το κανονιστικό αίσθημα του δημοσίου πνεύματος ελλι πής επίγνωση της αξίας της ελευθερίας για την ύπαρξη μιας
υγιούς πολιτικής κοινότητας 23 καταστροφικός ρόλος των δια νοουμένων, ως συνέπεια του αποκλεισμού τους από κάθε εί δους υπεύθυνο ρόλο στην κοινωνία, γεγονός το οποίο καλ λιέργησε μια ήκιστα εποικοδομητική προδιάθεση ολοκληρω τικής κριτικής και τους εξώθησε στην αμφισβήτηση όλων των
αξιών που εξασφάλιζαν τη συνοχή της κοινωνίας. Το βαθύτερο ερώτημα που απασχολεί τον
Tocqueville στο
έργο του είναι η τύχη και οι προοπτικές της ελευθερίας στη γαλλική κοινωνία. Γιατί η Γαλλία δεν μπορούσε να γίνει φι λελεύθερη κοινωνία κατά το πρότυπο της Αμερικής και της Μεγάλης Βρετανίας; Αυτό το βασανιστικό ερώτημα τοποθε τεί τον
Tocqueville
στην παράδοση της πολιτικής σκέψης του
Διαφωτισμού, του οποίου θα μπορούσε να θεωρηθεί ο τελευ ταίος επίγονος, παρά τον απαισιόδοξο και μελαγχολικό σκε
πτικισμό με τον οποίο αντιμετώπιζε την ανθρώπινη φύση. Για να απαντήσει το ερώτημα που βασάνιζε τη σκέψη του, είχε επιχειρήσει αρχικά τη σύγκριση της Γαλλίας με την Αμερική, σύγκριση που, αν και δεν γίνεται ρητά, υποβόσκει στην πραγ ματεία του για τη δημοκρατία στην Αμερική. Αργότερα το ίδιο κίνητρο, αφού πέρασε από τη χοάνη της πολιτικής πρά-
23.
Στο σημείο αυτό αξίζει να μνημονευθεί το σχετικό σχόλιο του Νεο
κλή Καζάζη: «Η αμάθεια και η περιφρόνησις της ελευθερίας, της ανε
ξαρτήτου γνώμης των ατόμων και των ομάδων, υπήρξαν τα αίτια των κακιών και των εγκλημάτων της Επαναστάσεως, έλεγε ο Αλέξιος
Tocqueville».
de
Βλ. Ν. Καζάζης, Η Γαλλική Επανάστασις, επιμ. Ρωξάνης
Αργυροπούλου, Αθήνα
1993, σ. 68.
Η
ΠΟΛΙτΙΚΗ
ΥΠΟΘΗΚΗ
ΤΟΥ
ALEXIS
ΟΕ
TOCQUEVIιLE
ξης υπό συνθήκες μάλιστα επαναστατικές, τον οδηγεί να σταθμίσει το χαρακτήρα της Επανάστασης. Το συμπέρασμα είναι ότι οι προϋποθέσεις της ελευθερίας απουσιάζουν από τη γαλλική κοινωνία, διαπίστωση που θα μπορούσε να γενικευτεί για ολόκληρη την ηπεφωτική Ευρώπη. Οι προϋποθέσεις της ελευθερίας, κατά την κρίση του, ήταν δύο: Πρώτον, ύπαρξη πολιτικής ηγεσίας που να διαθέτει την ευφυ!:α και την ικανότητα να ποδηγετήσει την κοινωνία στην αναπόδραστη οδό προς τη δημοκρατία σταδιακά, περι φρουρώντας συγχρόνως όλα εκείνα τα στοιχεία της κοινωνι κής εμπεφίας που απαρτίζουν την ελευθερία.
Δεύτερον, ύπαρξη ενός ώριμου και υπομονετικού λαού που θα έχει μάθει να αποδέχεται τη σταδιακή λογική των αλ λαγών και να σέβεται τις διαδικασίες που εξασφαλίζουν την
ελευθερία ως αυταξία. Αυτές οι δύο προϋποθέσεις συνέτρεχαν μεν στη Βρετανία, όχι όμως στη Γαλλία. όπου η ισότητα που είχε επιβληθεί εκ των άνω από την απολυταρχία του Παλαιού Καθεστώτος
προηγείτο πάντοτε της ελευθερίας στην κλίμακα των κοινω
νικών αξιών. Η Επανάσταση εδραίωσε αυτή την ιεράρχηση των αξιών και άφησε την ελευθερία στη γαλλική κοινωνία έρ μαιο της δίνης που προέκυπτε από τη διαλεκτική μεταξύ μιας τυφλωμένης ηγεσίας και ενός δύσθυμου και δυσάγωγου λαού. Την κατάσταση περιέπλεκε η διάχυτη πεποίθηση που καλ λιεργούσαν οι διανοούμενοι ότι η θρησκεία δεν μπορεί να συ νυπάρξει με την ελευθερία, αλλά και η κοινωνική ακρισία και
ανευθυνότητα που εντέλει χαρακτήριζαν τη γαλλική διανόη ση. Οι αναλύσεις, λοιπόν, του ιστοριογραφικού εγχειρήματος
του
Tocqueville
συγκλίνουν από όλες τις κατευθύνσεις στην
ανατομία του προβλήματος της ελευθερίας η αποτυχία της
ελευθερίας να καθορίσει την ποιότητα της πολιτικής ζωής στη Γαλλία συνδέεται από τον
Toqueville
με τους τρόπους άσκη
σης της εξουσίας και τις διοικητικές πρακτικές της απολυ ταρχίας, καθώς και με το χαρακτήρα της κοινωνίας που προ-
31
ΠΑΣΧΑΛΗΣ
32
Μ.
ΚΙΎΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
έκυψε από αυτές. Το κοινωνικό αυτό υπόστρωμα της πολι τικής εξηγεί και τον συγκεκριμένο χαρακτήρα που πήρε η δη μοκρατία, δηλαδή η πολιτική έκφραση της νεωτερικότητας που έφερε στη Γαλλία η Επανάσταση -χαρακτήρα που τελι κά αντί να ευνοήσει την ελευθερία, συνέτεινε στην καταστο λή της υπό το καθεστώς της Δεύτερης Αυτοκρατορίας.
Αυτό ήταν το γενικότερο περίγραμμα πολιτικού και ιστο ρικού προβληματισμού που καθοδήγησε τον
Tocqueville
στη
σύνταξη του έργου του. Για να διερευνήσει τα ερωτηματικά που ανακύπτουν από αυτόν τον προβληματισμό, ο συγγρα φέας καταρτίζει στο έργο του μια θεματολογία που καλύπτει την κοινωνική εμπειρία της Γαλλίας κατά τον δέκατο όγδοο αιώνα, από την οποία όμως συγχρόνως ανακύπτουν, χάρη στη δεξιοτεχνία των αναλύσεων του
Tocqueville,
ορισμένες γενι
κότερες διαπιστώσεις, συμβολές ευρύτερης σημασίας στην πολιτική και κοινωνική θεωρία. Η θεματολογία του απαρτί ζεται πρώτον από εξέταση των ερμηνειών της Γαλλικής Επα νάστασης που επικρατούσαν στην εποχή του, με πρόθεση να
καταδείξει ότι οι ερμηνείες αυτές και η ιστοριογραφία που τις διατύπωσε ήταν απόρροια παρανοήσεων της βαθύτερης ιστο
ρικής οντολογίας από την οποία προέκυψε η Επανάσταση. Το πρώτο μέρος του έργου μπορεί να θεωρηθεί, συνεπώς, συμ βολή του
Tocqueville
στην παλαιότερη και πιο πρόσφατη συ
ζήτηση για τη Γαλλική Επανάσταση, που είχε εγκαινιαστεί με τον μνημειώδη διαξιφισμό μεταξύ του
Torn Paine.
Η
Edrnund Burke και του αναφορά του Tocqueville στη συζήτηση αυτή γί
νεται ευθέως, ήδη από το πρώτο κεφάλαιο του έργου του. Δεύτερον, στρέφεται προς την ανατομία της ιστορικής
οντολογίας που συνέτεινε στην Επανάσταση, η οποία και τον οδηγεί στον κύριο κορμό του έργου του, στη μελέτη του χα ρακτήρα της γαλλικής κοινωνίας του δεκάτου ογδόου αιώνα, με επίκεντρο το γαλλικό φεουδαλικό σύστημα. Αυτό είναι το αντικείμενο του δευτέρου μέρους του έργου, στο οποίο ο
Tocqueville
ακολουθεί τη συγκριτική μέθοδο, παραβάλλοντας
Η
ΠΟΛ!τΙΚΗ
ΥΠΟΘΗΚΗ
ΤΟΥ
ALEXIS
ΟΕ
TOCQUEVILLE
τη γαλλική με τη γερμανική φεουδαρχία για να αναδείξει τις ιδιομορφίες της γαλλικής περίπτωσης, που οφείλονταν στον διοικητικό συγκεντρωτισμό της απολυταρχίας. Χωρίς αμφι
βολία, η ανάλυση της τύχης της γαλλικής φεουδαρχίας συνι-
στά την πιο πρωτότυπη συμβολή του βιβλίου. Παρά την πρω τοτυπία και την οξυδέρκεια της ιστορικής παρατηρητικότητας του
Tocqueville,
στο σημείο αυτό η αναφορά του είναι
επίσης σε μια αρκετά παλαιότερη συζήτηση σε σχέση με το χαρακτήρα του φεουδαλικού καθεστώτος και του γαλλικού δικαίου, συζήτηση στην οποία είχαν πρωταγωνιστήσει οι
Boulainvilliers και Dubos.
Πρόκειται για τη συζήτηση η οποία
διατρέχει τη γαλλική πολιτική σκέψη του δεκάτου ογδόου αι ώνα. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Μοντεσκιέ είχε θεμελιώσει την καταγγελία του δεσποτισμού και τη διερεύνηση των προϋ ποθέσεων της ελευθερίας. Ο
Tocqueville
συνδιαλέγεται ως
προς τα ουσιώδη προβλήματα της πολιτικής με αυτή την προ βληματική, γι' αυτό και δεν θεωρήθηκε τυχαία «Ο Μοντεσκιέ
του δεκάτου ενάτου αιώνα».24 Τρία άλλα θέματα απασχολούν τον
Tocqueville
στις ανα
λύσεις του, όπως ήδη επισημάνθηκε: ο διοικητικός συγκε ντρωτισμός της απολυταρχίας και οι συνέπειές του· ο ρόλος
των διανοουμένων υπό καθεστώς ανελευθερίας και η μοφαία συνέπεια της κοινωνικής ανευθυνότητας που εκπηγάζει από
αυτή τη θέση τους στην κοινωνία, γεγονός που ο ίδιος θεω
ρεί ότι απέβη ενδημικό στη Γαλλία·25 τέλος, σημαντικότατη συνιστώσα της σκέψης του είναι η θεωρία της επανάστασης
24.
Franς:ois
Furet, «Tocqueville», Dictionnaire critique de la Revolution 1988, σ. 1072. Βλ. συστηματικότερα, Melvin Richter, «The uses of theory: Tocqueville's adaptation of Montesquieu», Essays in Theory and History, επψ. Μ. Richter, Cambridge, ΜΑ. 1970, σσ. 74-102. 25. Ancien Regime, Μέρος ΠΙ, κεφ. 1-2. Για το θέμα πρβλ. το σχόλιο τοu Stanley Hoffmann, Decline or Renewal? France since the 1930s, Νέα Υόρ
Jran~aise, Παρίσι
κη
1974, σσ. 127-128.
33
ΠΑΣΧΑΛΗΣ
34
Μ.
ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
που εμπεριέχεται στο βιβλίο. Αυτό το στοιχείο της θεματο λογίας του είναι από τα πιο πρωτότυπα της εν γένει επιχει ρηματολογίας στο Παλαιό Καθεστώς. Η πρωτοτυπία της θεω
ρίας της επανάστασης που διατυπώνει ο
Tocqueville
έγκει
ται στην άποψη που υπογραμμίζει με ιδιαίτερη έμφαση ότι η
Επανάσταση στη Γαλλία ήλθε σε εποχή γενικότερης βελτίω
σης των συνθηκών της ζωής και διευρυνόμενης ευημερίας. 26 Πρόκειται, ουσιαστικά, για την πρώτη διατύπωση της θεω ρίας της επανάστασης των «ανερχόμενων προσδοκιών», που αποτέλεσε τόσο σημαντική θέση στη θεωρία των επαναστά
σεων στη σύγχρονη πολιτική επιστήμη. 27 Το έργο του
Tocqueville
αποτελεί καταγγελία της τροπής
που έλαβαν εντέλει τα πράγματα στην πατρίδα του, η οποία τού καλλιεργούσε το μελαγχολικό συναίσθημα της απόλυτης μοναξιάς και της αποτυχίας των ελπίδων του. Στις
1856,
3
Μαί"ου
λίγο πριν από την κυκλοφορία του βιβλίου του, έγρα
φε στον
Henry Reeve, τον
άγγλο μεταφραστή των έργων του:
«Αυτό το βιβλίο γράφτηκε μέσα στη μοναξιά. Είναι καρπός βαθιάς σκέψης, η οποία αποτελεί προ'ίόν ενός μόνο πνεύμα
τος, μακριά από αλλότρια βλέμματα». 28
IV.
Η έκδοση και η υποδοχή του έργου
Η παραμονή στην Τουρ υπήρξε η κατεξοχήν παραγωγική από
την άποψη της έρευνας των πηγών για τη συγγραφή της ιστο ρικής πραγματείας του Tocqueville. Η διαμονή του ζεύγους Tocqueville στην αγροικία στο χωριό Saint-Cyr-les-Tours διήρ κεσε μέχρι τον Απρίλιο του 1854. Ωστόσο, ως πραγματικός
26. Ancien Regime, Μέρος ΠΙ, κεφ. 4. 27. Βλ. Ted Gurr, Why Men Rebel, Princeton 1968 και Charles Tilly. «Revolutions and collective violence», Handbook of Political Science, επιμ. F. I. Greenstein-N.W. Polsby, Reading, ΜΑ. 1975, τόμ. 3, ιο(ως σσ. 519-547. 28. Herr, ό.π., σ. 29.
Η
ΠΟΛΙτ!ΚΗ ΥΠΟΘΉΚΗ
κοσμοπολίτης στοχαστής, ο
ΤΟΥ
ALEXIS
ΟΕ
Tocqueville,
TOCQUEVILLE
μελετώντας το φεου-
δαλικό σύστημα στη Γαλλία, έκρινε ότι έπρεπε να επιχειρήσει συγκρίσεις με άλλες περιπτώσεις για να αναδείξει τις ιδιο μορφίες που επέφερε η συγκεντρωτική πολιτική της γαλλικής απολυταρχίας. Η σκέψη να προχωρήσει σε συγκριτική
εξέταση της γαλλικής και της αγγλικής φεουδαρχίας απο κλείστηκε λόγω της διαφορετικής εξέλιξης του πολιτεύματος στη Βρετανία μετά το
1688, η
οποία είχε αποσοβήσει την εμ
φάνιση απολυταρχίας. Έτσι, ο
Tocqueville στράφηκε
προς το
γερμανικό παράδειγμα και αποφάσισε να επισκεφθεί για έρευνα τη Γερμανία, ώστε να μπορέσει να συγκρίνει τη γαλ-
λική και τη γερμανική φεουδαρχία υπό συνθήκες συγκε ντρωτικής απολυταρχίας. Παρέμεινε στη Γερμανία από τον Ιούνιο έως τον Σεπτέμβριο του
1854.
Εργάστηκε αρχικά πα
ραγωγικά στην πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη της Βόννης (μέ-
χρι τον Αύγουστο), αλλά προβλήματα υγείας της κυρίας
Tocqueville
de
τούς ανάγκασαν να καταφύγουν σε λουτρόπολη
στον Μέλανα Δρυμό, πράγμα που δεν ευχαρίστησε βέβαια τον
Tocqueville.
Στην επιστροφή πέρασαν από τις Βρυξέλ-
λες, όπου συναντήθηκαν με γάλλους πολιτικούς εξόριστους αντιπάλους της Δεύτερης Αυτοκρατορίας. Κατά τη διάρκεια του
1855, αρχικά στην Κομπιένη και αργότερα στο Παρίσι, ο Tocqueville εξακολούθησε να επεξεργάζεται το χειρόγραφό
του. Τον Ιούλιο επέστρεψε στον πατρογονικό πύργο, όπου συνέχισε να εργάζεται «με πείσμα, με πάθος και με θλίψη», ενώ συγχρόνως τον απασχολούσε η επιδιόρθωση του πύργου και του κήπου του. Τον Ιανουάριο του
ήταν έτοιμο και τον Φεβρουάριο ο στον εκδότη
Michel Levy,
1856 το χειρόγραφο Tocqueville το παρέδωσε
ο οποίος εξέδιδε τα έργα των φι
λελεύθερων αντιφρονούντων. Στις
16 Ιουνίου 1856 το
βιβλίο
διατέθηκε στην αγορά. 29 Η έκδοση χαιρετίστηκε θερμά από τους αντικαθεστωτικούς
29. Jardin,
ό. π., σσ.
493-498.
35
ΠΑΣΧΑΛΗΣ
36
Μ.
ΚΙτΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
φιλελεύθερους. Η πρόθεση του συγγραφέα να καταγγείλει με το έργο του τον αυταρχισμό και την κατάλυση των αντιπρο σωπευτικών θεσμών και των ελευθεριών δεν διέφυγε της προ σοχής κανενός. Φιλελεύθεροι πολιτικοί, ιστορικοί και φιλόσο φοι συστρατεύθηκαν για να υποστηρίξουν το βιβλίο και τις πολιτικές του θέσεις. Για να παραπλανήσουν τη λογοκρισία της Δεύτερης Αυτοκρατορίας τόνιζαν την κριτική στάση τοu συγγραφέα τόσο απέναντι στο παλαιό μοναρχικό καθεστώς που οραματίζονταν να αναστήσουν οι εχθροί των Βοναπαρτι
στών, οι
legitimistes
(οπαδοί της παλινόρθωσης των Βουρβό
νων), όσο και απέναντι στην Επανάσταση, την οποία επικα λούνταν οι αριστεροί αντιφρονούντες. Ο
mbert
μεταξύ των πολιτικών, ο
Barrot και ο MontaleMignet και ο Cousin μεταξύ
των ανθρώπων του πνεύματος. χαιρέτισαν την έκδοση. Η επι
τυχία του έργου υπήρξε εξίσου μεγάλη και στη Βρετανία, όπου
κυκλοφόρησε αμέσως, σε μετάφραση του Henry Reeve. 30 Οι στενοί φίλοι του
Tocqueville
δεν έκρυβαν τον ενθου
σιασμό τους. Ο στενότερός του φίλος, ο
Gustave de Beaumont,
ο παλιός συνταξιδιώτης τοu στην Αμερική, που διάβασε τα δοκίμια πριν κυκλοφορήσει το βιβλίο, έγραψε στον στις
23
Απριλίου
1856:
Tocqueville
«Ξεδιπλώσατε μπροστά στα μάτια
μας μια νέα Γαλλική Επανάσταση, για την οποία δεν είχαμε
ιδέα». 3 1 Ένας άλλος στενός του φίλος, ο
Jean-Jacques Ampere,
έγρα
φε: «Μένουμε κατάπληκτοι καθώς από το βιβλίο του κ.
Tocqueville
de
αντιλαμβανόμαστε σε ποια έκταση όλα σχεδόν
εκείνα που θεωρούμε ως αποτελέσματα -ή, όπως μας αρέ σει να λέμε, "κατακτήσεις"- της Επανάστασης προϋπήρχαν
ήδη υπό το Παλαιό Καθεστώς: διοικητικός συγκεντρωτισμός,
30. Η πρώτη αγγλική μετάφραση εμφαν[στηκε με τον τ[τλο On the State of Society in France before the Revolution of 17 89 and on the Causes which Led to that Event, Λονδ[νο 1856. 31. Herr, ό.π., σ. 29.
Η
ΓΙΟΛΙΤΙΚΗ
ΥΓΙΟΘΗΚΗ
ΤΟΥ
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
διοικ-ητική κ-ηδεμονία, διοικ-ητικές συνήθειες εγγυ-ημέν-η θέσ-η του δ-ημόσιου αξιωματούχου απέναντι στον πολίτ-η, πλ-η σμονή δ-ημοσίων αξιωμάτων και λαιμαργία γι' αυτά· και ακό-
μ-η, -η στρατολογία, -η δεσπόζουσα θέσ-η του Παρισιού, ο ακραίος κατακερματισμός τ-ης γ-ης. Όλα αυτά υπήρχαν προ
του
1 789». 32 Odilon Barrot, πρώ-ην πρωθυπουργός, υπό τον οποίο ο Tocqueville είχε υπ-ηρετήσει ως υπουργός των Εξωτερικών το 1849, διαβάζοντας το έργο, κατέλ-ηξε σε μια επιγραμματική Ο
αλλά σ-ημαντική διαπίστωσ-η: -η Επανάστασ-η είχε στερήσει τ-η Γαλλία «από όλ-η τ-ης τ-η νεότ-ητα, τ-η δύναμή τ-ης, τ-ην πρωτο
τυπία τ-ης, τ-ην ελευθερία τ-ης». 33 Ο
Edouard Laboulaye,
καθ-ηγ-ητής συγκριτικών πολιτικών
θεσμών στο Κολέγιο τ-ης Γαλλίας, σχολιάζοντας το βιβλίο, σ-η μείωνε για το κεντρικό του αντικείμενο, τον διοικ-ητικό συ γκεντρωτισμό, ανακαλώντας τ-ην περίφ-ημ-η ρήσ-η του Βολταί
ρου: «πρόκειται για το ακατανόμαστο
(l'infame)
που πρέπει
να συντρίψουμε, αν επιθυμούμε να αποκτήσουμε ελευθερία
στ-η φτωχή μας χώρα». 34 Ο ίδιος, στις
3 Ιουλίου 1856,
έγραφε στον
Tocqueville:
«Εξακολουθήστε, Κύριε, να μας κάνετε να καταλαβαί
νουμε τ-ην αγάπ-η τ-ης ελευθερίας. Πρέπει να ελπίσουμε ότι -η
χώρα μας δεν θα παραμείνει κουφή και αγνώμων». 35 Σε αυτό το κλίμα έγινε δεκτό το έργο του
Tocqueville.
Δεν
έλειψαν, βέβαια, και οι επικρίσεις από τους κόλακες του κα θεστώτος, αυτές όμως άφ-ησαν αδιάφορο τον συγγραφέα. Αντίθετα, τον ικανοποί-ησε -η εκτενής βιβλιοκρισία του πρώ -ην υπουργού
Charles de Remusat
στ-η
Revue des Deux Mondes,
32. J. J. Ampere, Melanges de l 'histoire littέraire et de litterature, 1867, τόμ. 11, σσ. 320-321. 33. Herr, ό.π., σ. 111. 34. Ό.π., σσ. 111-112. 35. Ό.π., σ. 113.
Παρίσι
37
ΠΑΣΧΑΛΗΣ
3
8
Μ.
ΚΙτΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
λόγω των πολλών συγκρίσεων με την Αγγλία.36 Ο Sainte-Beuve πάντως, ο διασημότερος κριτικός βιβλίου στη Γαλλία της επο χής εκείνης, στις
Causeries de lundi
απέφυγε να εκθειάσει το
έργο και προτίμησε να αναλωθεί σε διάφορες μικροεπικρί
σεις (είχε διατελέσει ευνοούμενος της Δεύτερης Αυτοκρατο ρίας -της οποίας έγινε και γερουσιαστής- και είχε γι' αυτό
επικριθεί από τον Tocqueville). 37 Το πνεύμα του
Tocqueville το
συνέλαβε καλύτερα από κά
θε άλλον και το εξέφρασε επιγραμματικά ο νέος οικονομο λόγος
Frederic Passy,
διάσημος αργότερα για τις πρωτοβου
λίες του υπέρ της διεθνούς εφήνης, σε άρθρο στη
economistes
fournal des
με τίτλο: «Το Παλαιό Καθεστώς και το νέο»:
«Η ελευθερία είναι για τον κύριο
de Tocqueville
η λύση
για όλες τις δυσκολίες, η θεραπεία για όλα τα δεινά, η πηγή
κάθε προόδου». 38
V. Ο
Η τύχη των ιδεών του
Tocqueville
Tocqueville
σχεδίαζε να συνεχίσει το ιστορικό του έργο με
την προσθήκη ενός δεύτερου τόμου στο Παλαιό Καθεστώς, ενώ προγραμμάτιζε να παρακολουθήσει και την περαιτέρω
πορεία της Επανάστασης του
1789,
της οποίας τις καταβο
λές εκθέτει στο έργο αυτό, με την κριτική αναπαράσταση και
άλλων φάσεων του επαναστατικού οράματος. 39 Η επιδείνω ση της υγείας του δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει τα σχέ δια αυτά. Ο θάνατος τον βρήκε στις
16
Απριλίου
1859,
στις
Κάννες. Μετά το θάνατό του και υπό το καθεστώς της Δεύ-
36. Revue de deux mondes, Σεφά Π, τόμ. IV (1856), σσ. 652-670. 37. Sainte-Beuve, Causeries de lundi, τόμ. XV, Παρ[σι 1876, σ. 97. Βλ. επ[σης Jardin, Tocqueville, σ. 468. 38. Frederic Passy, «L' Ancien Regime et le nouveau», ]ournal des economistes ΧΙΙΙ (Ιανοuάρως-Μάρτως 1857), σσ. 43-59, ιδ[ως σσ. 58-59. 39. Jardin, ό.π., σ. 514.
Η
ΠΟΛΙΥΙΚΗ
ΥΠΟΘΗΚΗ
ΤΟΥ
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
τερης Αυτοκρατορίας παρατηρείται σχετική έκλειψη των
ιδεών του. Είναι χαρακτηριστική η στάση του
Sainte-Beuve
που προαναφέραμε. Η έλευση της Τρίτης Δημοκρατίας θα μπορούσε να θεωρηθεί δικαίωση των επιχειρημάτων του υπέρ της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και της ελευθερίας του Τύπου· τα διαρθρωτικά δεινά της γαλλικής πολιτικής και
κοινωνίας όμως, και ιδίως ο συγκεντρωτισμός και οι βαθιές διακρίσεις που λειτουργούσαν ανασταλτικά ως προς τη δη
μιουργία κοινά αποδεκτών πολιτικών αξιών και υπέθαλπαν τα βίαια ξεσπάσματα της κοινωνικής διαμαρτυρίας, δεν έπαυσαν να υπάρχουν.
Είναι, πράγματι, παράδοξη η τύχη των ιδεών του
ville
Tocque-
κατά το μεγαλύτερο μέρος του εικοστού αιώνα. Η επι
κράτηση των αντιφιλελεύθερων και αυταρχικών ιδεολογιών στους κόλπους της γαλλικής διανόησης κατά το πλείστον του αιώνα αυτού έσπρωξαν την πνευματική και ηθική κληρονομιά των ιδεών του
Tocqueville
στο περιθώριο. Ο προφήτης τrις
ελευθερίας αποβαίνει στrι Γαλλία του εικοστού αιώνα από μερη και τραγική μορφή. Η μοναξιά που ένιωθε ο
Tocqueville
κατά τη διάρκεια του βίου του φαίνεται να επιβιώνει και να ανακυκλώνεται, όπως ανακυκλώνονται οι ιδεολογικές εκφάν σεις των αυταρχισμών. Στο χώρο της κοινωνικής θεωρίας και της πολιτικής ανάλυσης, στα μέσα του εικοστού αιώνα και με τά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο
Tocqueville
έχει δύο μό
νο σrιμαντικούς οπαδούς και θιασώτες των ιδεών του: τον
Raymond Aron και τον Andre Siegfried. 40 Κορυφαίες μορφές της επιστήμης και της σκέψrις και οι δύο βεβαίως, αλλά μο ναχικές παρουσίες στο στερέωμα τrις διανόησrις. Η ιστοριο γραφία, φυσικά, δεν ξεχνά τrι συμβολή του
Tocqueville
στην
40. Βλ. Stanley Hoffmann, «lntervention», L Όeuvre scientifique d 'Andre Siegfried, Παρίσι 1977, σσ. 120-124. Ο R. Aron αφιερώνει στον Tocqueville ένα σημαντικό κεφάλαιο στο έργο του Les etapes de la pensee sociologique, Παρίσι 1967, σσ. 221-272, 279-285.
39
ΠΑΣΧΑΛΗΣ
4°
Μ.
ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
ανέλιξη της κριτικής ιστορικής σκέψης και την πρωτοτυπία των θεωρήσεών του για την Επανάσταση. Οι ιστορικοί της Επανάστασης πάντα συνδιαλέγονται μαζί του και σχολιάζουν το έργο του: από τον
Hippolyte Taine και τον Albert Mathiez ώς τον Albert Sorel και τον Georges Lefebvre, υπάρχει συνεχής διάλογος με τις ιδέες του. 41. Εκτός από τους ιστορικούς της Επανάστασης, άλλοι κορυφαίοι ιστορικοί, όπως ο Daniel Mornet42 και ο Marc Bloch43 στα έργα τους για τη γαλλική σκέψη του δεκάτου ογδόου αιώνα και για την προνεωτερική
γαλλική αγροτική κοινωνία, συνδιαλέγονται κριτικά με τις ιδέες και τις υποθέσεις του
Tocqueville
στο Παλαιό Καθεστώς.
Πάντως, αυτός παραμένει ένας εσωτερικός διάλογος, μια συζήτηση εντός των τειχών της κοινότητας των ιστορικών. Στο ευρύτερο στερέωμα της πολιτικής και κοινωνικής σκέ ψης, ο
Tocqueville
παραμένει ο μεγάλος απών στη διανοητι
κή ζωή της Γαλλίας αλλά και στις περωχές της ευρωπα"Cκής ηπείρου γενικότερα, της Μεσογείου, της Αφρικής και της Ασίας που επηρεάζονται από τη γαλλική παιδεία. Μέχρι που τον σημαδιακό χρόνο
1989, διακοσιετηρίδα της Γαλλικής Επα
νάστασης, αναμοχλεύεται η μεγάλη συζήτηση: τι ήταν ακρι βώς η Επανάσταση; Ήδη από το
1978 η θεματολογία της συ ζήτησης είχε τεθεί από τον Franςois Furet στο έργο του Penser la Revolution franraise, όπου καλούσε τους ιστορικούς να πά ψουν να σκέπτονται ιδεολογικά για την Επανάσταση και πρό τεινε ως εναλλακτική προσέγγιση την εκ νέου επίσκεψη κει-
41. Βλ. τη συνοπτική επισκόπηση σε R. Herr, Tocqueville, σσ. 122-126. 42. Daniel Mornet, La pensee frαnfαίse au XVII!e siecle, Παρίσι 1929, σσ. 113-119. 43. Ο Marc Bloch, French Rural History. An Essay on its Basic Characteristics [Les caracteres originaux de 1'histoire rurale franι;aise], Berkeley 1970, σσ. 126149, 219-234, χωρίς να αναφέρεται άμεσα στον Tocqueville, επανεξε τάζει ζητήματα που πρώτος έθεσε στην ιστοριογραφική θεματολογία ο συγγραφέας του
Ancien Regime.
Η
ΠΟΛΙΎΙΚΗ
ΥΠΟΘΗΚΗ
μένων όπως εκείνο του
ΤΟΥ
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
Tocqueville
που καθιστούσε δυνατή
την κριτική θεώρηση των πραγμάτων. 44 Η συγκυρία που ακολούθησε το έτος
1989,
με τις κοσμο"ί
στορικές αλλαγές στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη στα χρόνια
1989-91, προσέδωσε απροσδόκητη επικαιρότητα στις Tocqueville για τη διαλεκτική σχέση της ελευ
θεωρήσεις του
θερίας με τη δημοκρατία και την επαναστατική αλλαγή. Έτσι, η ιστοριογραφική συζήτηση γύρω από τις ιδέες του απέκτη σε ευρύτερη εμβέλεια και εντάχθηκε στη γενικότερη συζήτη ση που προκάλεσε η αναζωογόνηση του ενδιαφέροντος για
τον φιλελεύθερο στοχασμό στην ηπειρωτική Ευρώπη. 45 Πρό κειται για μια συζήτηση από την οποία κοινωνίες όπως η ελ ληνική, που δεν κατόρθωσε να ενσωματώσει οργανικά στον κώδικα των ηθικών αξιών της την ιδέα των ελευθεριών, θα μπορούσε πολλά να διδαχθεί.
44. Franς:ois Furet, Penser la Revolution franraise, Παρίσι 1983, σσ. 173211. 45. Η διακοσιοστή επέτειος της γέννησης του Tocqueville τιμήθηκε το 2005 και προκάλεσε αρκετές εκδόσεις που επέτειναν περαιτέρω το ενδιαφέρον για τις ιδέες του. Βλ. ενδεικτικά, Serge Audier, Tocqueville retrouve. Genese et enjeux du renouveau tocquevillien frαnrais, Παρίσι 2004 και J.-L. Benoit, Comprendre Tocqueville, Παρίσι 2004. Επίσης, Laurence Guellec, Tocqueville et les langages de la democratie, Παρίσι 2004 και Raymond Boudon, Tocqueville aujourd 'hui, Παρίσι 2005. Σε ειδικό πανηγυρικό τεύχος το The Tocqueville Review/La Revue Tocqueville (επψ. L. Guellec, Παρίσι 2005), συ γκεντρώνει χαρακτηριστικά κείμενα για τις ιδέες του Tocqueville.
41
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΙ
Η
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ~
Το βιβλίο αυτό δεν είναι σε καμιά περίπτωση μια ιστορία της
Επανάστασης -~στορία που έχε~, άλλωστε, γραφτεί με ιδ~αί τερα λαμπρό τρόπο, ο οποίος δεν αφήνει περιθώρια για επα
νάληψη του εγχειρήματος είναι μια μελέτη για την Επανά σταση.
Το
1789
οι Γάλλοι επιχείρησαν κάτι τόσο φιλόδοξο που
ανάλογό του κανένας λαός δεν είχε αποπειραθεί ώς τότε: να κόψουν, κατά κάποιον τρόπο, την ιστορική τους διαδρομή στα
δύο, να ανοίξουν χάσμα ανάμεσα σε ό,τι είχαν υπάρξει κατά το παρελθόν και ό,τι ήθελαν να είναι στο εξής. Για να το πε τύχουν αυτό, έλαβαν κάθε δυνατή πρόνοια ώστε να μην "με
ταφέρουν" στη νέα τους κατάσταση οποιοδήποτε στοιχείο από το παρελθόν, υπέβαλαν τον εαυτό τους σε κάθε είδους καταναγκασμούς ώστε να διαφοροποιηθούν από τους προ γόνους τους, έκαμαν τα πάντα ώστε το νέο τους πρόσωπο να μην θυμίζει σε τίποτε το παλαιό. Άποψή μου ήταν πάντοτε πως η επιτυχία αυτού του τόσο
πρωτότυπου εγχειρήματος ήταν πολύ μικρότερη απ' ό,τι πι στεύουν σε άλλες χώρες και απ' ό,τι οι ίδιοι οι Γάλλοι πίστε ψαν αρχικά. Έχω πια πειστεί ότι, εν αγνοία τους, κράτησαν
από το πρόσφατο παρελθόν όχι μόνο τις περισσότερες από τις αντιλήψεις και τις συνήθειες, αλλά και τις ιδέες εκείνες
ALEXIS
46
ΟΕ
TOCQUEVILLE
που είχαν οδηγήσει στην Επανάσταση, η οποία ανέτρεψε το Παλαιό Καθεστώς ανεξάρτητα από τις όποιες προθέσεις
τους, χρησιμοποίησαν συντρίμμια από αυτό ακριβώς το Πα
λαιό Καθεστώς
(Ancien Regime)
για να χτίσουν τη νέα κοι
νωνία. Αν, λοιπόν, θέλουμε να κατανοήσουμε την Επανά σταση και τα επιτεύγματά της, θα πρέπει να ξεχάσουμε προς στιγμήν τη Γαλλία που βλέπουμε σήμερα και να στρέψουμε το βλέμμα προς τη Γαλλία που δεν υπάρχει πια. Αυτό ακρι
βώς επιχείρησα να χάμω με το βιβλίο που ακολουθεί· οφεί λω, ωστόσο, να ομολογήσω πως το εγχείρημα αποδείχθηκε πολύ πω δύσκολο απ' ό,τι αρχικά είχα πιστέψει. Οι πρώτοι αιώνες της μοναρχίας, ο Μεσαίωνας και η Ανα
γέννηση έχουν αποτελέσει αντικείμενο εξαντλητικών μελετών και εξονυχιστικών ερευνών- γνωρίζουμε, έτσι, σήμερα όχι μό νο τα γεγονότα, αλλά και τους νόμους, τις συνήθειες και τις ιδέες της εξουσίας και του έθνους σε αυτές τις περιόδους της
ιστορίας. Κανένας, ωστόσο, δεν έχει ώς τώρα μπει στον κό πο να μελετήσει τον 18ο αιώνα εξίσου λεπτομερώς. Πιστεύ ουμε ότι γνωρίζουμε πολύ χαλά τη γαλλική κοινωνία εκείνης της εποχής, επειδή έχουμε σαφή εικόνα της επιφανειακής λάμ ψης της, επειδή ξέρουμε με κάθε λεπτομέρεια την ιστορία των πω επιφανών προσωπικοτήτων που έζησαν τότε, επειδή κρι
τικοί που διακρίνονται είτε για την εμβρίθειά τους είτε για τη γλαφυρότητά τους έχουν καταφέρει να μας εξοικειώσουν με τα έργα των μεγάλων συγγραφέων που έλαμψαν κατά τον 18ο αιώνα. Ωστόσο, έχουμε ασαφή -ή ακόμη και εσφαλμένη- αντί ληψη για το πώς ασκούνταν τότε η διακυβέρνηση της χώρας, πώς ακριβώς λειτουργούσαν οι θεσμοί, ποιες ήταν οι ακριβείς σχέσεις μεταξύ των κοινωνικών τάξεων, πώς ζούσαν και τι σκέπτονταν εκείνοι που δεν είχαν κάμει ακόμη αισθητή την παρουσία τους, ποια ήταν τα ήθη και ποιες οι αντιλήψεις της εποχής. Προσπάθησα να διεισδύσω ώς τον πυρήνα αυτού του Πα λαωύ Καθεστώτος, του τόσο κοντινού από χρονολογική άπο-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
ψη, που ωστόσο η βαριά σκιά της Επανάστασης μας το κρύβει. Για να το πετύχω αυτό, δεν αρκέστηκα να ξαναδιαβάσω τα σπουδαία βιβλία που γράφτηκαν τον 18ο αιώνα· αφιέρω-
σα αρκετό χρόνο σε έργα λιγότερο γνωστά και λιγότερο αξιο μνημόνευτα, που όμως, αν και δεν διακρίνονται για την αρ
τιότητά τους, αποτελούν ωστόσο πιο σημαντικές μαρτυρίες για τα ήθη και τις διαθέσεις των Γάλλων της εποχής εκείνης. Έδωσα ιδιαίτερο βάρος στη μελέτη δημοσίων δράσεων και συμπε
ριφορών που φωτίζουν τις απόψεις και τις τάσεις των Γάλλων κατά τις παραμονές της Επανάστασης. Τα πρακτικά των εθνικών συνελεύσεων, και αργότερα των επαρχιακών συνελεύσεων, υπήρξαν από αυτή την άποψη ιδιαίτερα διαφωτιστικά.
Αξιοποίησα πρωτίστως τα τετράδια παραπόνων
(cahiers de
doleances) που είχαν στη διάθεσή τους και οι τρεις Τάξεις το 1789. Αυτά τα cahiers, των οποίων τα πρωτότυπα είναι τόμοι ολόκληροι από χειρόγραφα, θα παραμείνουν για πάντα τεκ μήριο αδιάψευστο της παλαιάς γαλλικής κοινωνίας, υπέρτατη μορφή έκφρασης των επιθυμιών της, αυθεντική καταγραφή των τελευταίων βουλήσεών της. Ωστόσο, αν και πρόκειται για ανα
ντικατάστατο τεκμήριο, δεν αρκέστηκα σε αυτό. Στις χώρες όπου η δημόσια διοίκηση είναι ήδη ισχυρή, οι ιδέες, οι επιθυμίες, οι δυσαρέσκειες, αλλά και τα συμφέρο ντα και τα πάθη, αργά ή γρήγορα εκδηλώνονται και εκφρά
ζονται απροκάλυπτα. Μελετώντας κανείς τα σχετικά αρχεία, δεν αποκτά απλώς σαφή αντίληψη αυτών των διαδικασιών· έχει μπροστά του την πλήρη εικόνα της χώρας. Ένας αλλο δαπός που θα είχε σήμερα πρόσβαση σε όλους τους εμπι στευτικούς φακέλους του υπουργείου Εσωτερικών και των
νομαρχιών θα γνώριζε σύντομα για μας περισσότερα απ' όσα γνωρίζουμε εμείς οι ίδιοι. Όπως θα διαπιστώσουν οι αναγνώστες αυτού του βιβλίου, τον 18ο αιώνα η δημόσια διοίκηση ήταν ήδη ιδιαίτερα συγκε ντροπωημένη, εξαιρετικά ισχυρή, εντυπωσιακά δραστήρια. Δεν σταματούσε να βοηθά, να επιτρέπει ή να απαγορεύει.
47
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
48
Άλλωστε, υπήρχαν μεγάλα περιθώρια και για να υπόσχεται και για να δίνει. Επιδρούσε ήδη με χίλιους τρόπους όχι μόνο στη γενική διαχείριση των κρατικών υποθέσεων, αλλά και στη μοίρα κάθε οικογένειας, ή ακόμη και στην ιδιωτική ζωή των πολιτών. Επιπλέον, δεν υπήρχε δημοσιότητα ως προς τις δρα στηριότητές της, και επομένως ο πολίτης δεν φοβόταν μήπως
εκτεθεί αναφέροντας ακόμη και τις πιο προσωπικές ατυχίες και συμφορές του στις αρχές. Αφιέρωσα πολύ χρόνο στη με
λέτη παρόμοιων αναφορών που σώζονται, είτε στο Παρίσι εί
τε σε άλλες περιοχές της Γαλλίας. 1 Όπως το περίμενα, σε αυτά τα κείμενα το Παλαιό Καθε στώς πρόβαλλε ολοζώντανο μπροστά μου, με τις ιδέες του, τα πάθη του, τις προκαταλήψεις του, τις πρακτικές του. Κά θε πολίτης εκφραζόταν εκεί ελεύθερα και κατέθετε τις πιο
μύχιες σκέψεις του. Απέκτησα έτσι πρόσβαση σ' ένα πλήθος πληροφοριών για την παλαιά κοινωνία, άγνωστων στους ιστο ρικούς και στους συγγραφείς που είχαν ζήσει τα γεγονότα της Επανάστασης είχα στη διάθεσή μου ένα υλικό που πο τέ εκείνοι δεν είχαν την ευκαφία να μελετήσουν.
Όσο πιο ενδελεχώς μελετούσα αυτά τα ντοκουμέντα, τό σο μεγαλύτερη ήταν η έκπληξη που δοκίμαζα διαπιστώνο ντας πόσα κοινά έχει η σημερινή Γαλλία με τη Γαλλία της εποχής εκείνης. Ανακάλυψα έτσι αισθήματα που πίστευα ότι
είχαν γεννηθεί με την Επανάσταση, ιδέες που ώς τότε θεω ρούσα ότι προέρχονταν από την επαναστατική περίοδο, συ-
1. Αξιοποίησα κυρίως τα αρχεία ορισμένων μεγάλων διοικήσεων (intendances), και ιδιαίτερα της Tours, που είναι πληρέστατα· αφορούν μια περιοχή η οποία βρίσκεται στην καρδιά της Γαλλίας χω έχει περισσό τερους από
1 εκατομμύριο κατοίκους.
Οφείλω να ευχαριστήσω, λοιπόν, ε
δώ τον νεαρό αλλά ικανότατο υπεύθυνο των σχετικών αρχείων, τον κύριο
Grandmaison.
Μελετώντας τα αρχεία και άλλων διοικήσεων, μεταξύ των
οποίων και της Ile-de-France, διαπίστωσα ότι στο μεγαλύτερο μέρος του βασιλείου τα πράγματα ακολουθούσαν την ίδια λίγο-πολύ πορεία.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
νήθειες που νομίζουμε ότι είναι απόρροιά της όπου και αν έστρεφα το βλέμμα μου, διαπίστωνα ότι η σημερινή κοινωνία ήταν βαθιά ριζωμένη στο έδαφος της παλαιάς Γαλλίας. Όσο περισσότερο πλησίαζα στο
1789, τόσο
πιο καθαρά έβλε-
πα να γεννιέται το πνεύμα εκείνο που κυοφόρησε, γέννησε και εξέθρεψε την Επανάσταση. Βαθμιαία, όλα τα βασικά χα ρακτηριστικά της Επανάστασης τα έβλεπα να διαμορφώνο νται στα χρόνια που προηγήθηκαν- το πνεύμα της, το τα μπεραμέντο της, η ίδια η Επανάσταση ενυπήρχαν σε εμ
βρυακή μορφή στο Παλαιό Καθεστώς. Εκεί μπορούσα ήδη να δω όχι μόνο τις αιτίες που οδήγησαν στα πρώτα της βή ματα, αλλά και -ίσως, μάλιστα, πιο καθαρά- το προείκασμα της μακροπρόθεσμης κληρονομιάς που μας άφησε. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε ότι η Επανάσταση είχε δυο σαφώς διακριτές φάσεις κατά την πρώτη, οι Γάλλοι έδειχναν διατεθειμένοι να καταλύσουν το παρελθόν στο σύνολό του· κατά τη δεύ
τερη, ήταν εμφανής η προσπάθεια να περισωθεί και να αξιο ποιηθεί ένα μέρος από αυτό το παρελθόν. Υπάρχουν, λοιπόν, αρκετοί νόμοι και αρκετές πολιτικές πρακτικές του Παλαιού Καθεστώτος που εξαφανίστηκαν σχεδόν ακαριαία το
1789,
για να επανέλθουν όμως στο προσκήνιο λίγα χρόνια αργότερα, όπως περίπου γίνεται με ορισμένα ποτάμια, που η κοίτη τους χάνεται κάτω από το έδαφος για ένα διάστημα, για
να αναδυθεί και πάλι μερικά μίλια πιο κάτω, σε νέο αυτή τη φορά περιβάλλον. Πρωταρχικός σκοπός του βιβλίου είναι να γίνει κατανοη τό από το κοινό γιατί αυτή η μεγάλη Επανάσταση, που κυο φορούνταν την ίδια εποχή σε όλη σχεδόν την Ευρώπη, ξέ
σπασε στη χώρα μας και όχι αλλού, γιατί εκδηλώθηκε σχε δόν σαν φυσικό συμβάν σε μια κοινωνία την οποία επρόκει το να καταλύσει, γιατί, τέλος, η μοναρχία κατέρρευσε με τό
σο απόλυτο και ξαφνικό τρόπο. Φιλοδοξώ το εγχείρημα να μην τελειώσει εδώ· αν ο χρό νος και οι δυνάμεις μου το επιτρέψουν, στόχος μου είναι να
49
ALEXIS
5°
ΟΕ
TOCQUEVILLE
ακολουθήσει ένα άλλο βιβλίο, όπου να περιγράφω τις αντι δράσεις των Γάλλων της εποχής -με τους οποίους έχω ήδη αποκτήσει ιδιαίτερη οικειότητα μελετώντας το Παλαιό Κα θεστώς, υπό το οποίο και διαμορφώθηκαν-, και ειδικότερα τις μεταπτώσεις τους κατά τη μακρά και πολυτάραχη επα ναστατική περίοδο· θα δείξω πως, δίχως στην ουσία να αλ
λάζουν χαρακτήρα, εμφανίζονται με νέα συνεχώς χαρακτη ριστικά, λίγο διαφορετικοί απ' ό,τι κατά την αμέσως προη γούμενη περίοδο, αλλά πάντα αναγνωρίσιμοι.
Θα διατρέξω αρχικά μαζί τους την πρώτη εκείνη περίοδο, το
1789,
όταν η αγάπη για την ισότητα και την ελευθερία συ
νυπήρχαν αρμονικά στην καρδιά τους την περίοδο εκείνη κα τά την οποία ήθελαν να εγκαθιδρύσουν θεσμούς όχι μόνο δη μοκρατικούς αλλά και ελεύθερους, να καταργήσουν προνόμια
αλλά και να κατοχυρώσουν δικαιώματα. Ήταν μια περίοδος νεανικού ενθουσιασμού, περηφάνιας, ευγενών και αγνών πα θών, της οποίας -παρά τα λάθη που διαπράχθηκαν- οι άν θρωποι θα διατηρούν πάντα αλώβητη τη μνήμη και η οποία θα στοιχειώνει για πολύ ακόμη τον ύπνο όσων θα επιδιώκουν να
εκμαυλίσουν ή να υποδουλώσουν τους πολίτες. Παράλληλα με τη σύντομη αναφορά μου στην Επανάστα ση, θα προσπαθήσω να δείξω ποια ήταν εκείνα τα γεγονότα και τα λάθη, ποιες οι εσφαλμένες εκτιμήσεις που οδήγησαν αυτούς τους ίδιους Γάλλους να εγκαταλείψουν το αρχικό τους όραμα και, θέτοντας σε δεύτερη μοίρα την ελευθερία, να αρ κεστούν στο ρόλο των ισότιμων υποτακτικών του ηγεμόνα
όλης της υφηλίου. Πώς ένα καθεστώς πιο σιδηρό και πολύ πιο αυταρχικό από εκείνο το οποίο είχε ανατρέψει η Επανάστα
ση καταφέρνει να συγκεντρώσει και πάλι στα χέρια του όλες τις εξουσίες, να αναιρέσει στην πράξη όλες τις ελευθερίες που με τόσους αγώνες είχαν κατακτηθεί, αντικαθιστώντας τες με απατηλά είδωλά τους; Πώς η λεγόμενη «λα'Cκή κυριαρχία» εκ φυλίζεται στην ψήφο ενός εκλογικού σώματος που δεν έχει τη δυνατότητα ούτε να ενημερώνεται, ούτε να συσκέπτεται, ού-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
τε να επιλέγει; Πώς συνελεύσεις βουβών και δουλοπρεπών
αντιπροσώπων καταλήγουν να υποκαθιστούν την ελεύθερη ψήφο για θέματα φορολογίας; Πώς ήταν δυνατόν το κράτος δικαίου, την ελευθερία της σκέψης, της έκφρασης και της κυ κλοφορίας των ιδεών -ό,τι πω πολύτψο και πω ευγενές πε ριείχε, δηλαδή, ο κατάλογος των κατακτήσεων του
1789- να
εξακολουθούν να τα επικαλούνται παρόλο ότι το έθνος είχε απωλέσει το δικαίωμα να αυτοκυβερνάται; Θα σταματήσω στο σημείο εκείνο όπου η Επανάσταση θε
ωρώ ότι είχε πια ολοκληρώσει το έργο της και είχε γεννήσει τη νέα κοινωνία. Εν συνεχεία, θα εξετάσω το χαρακτήρα αυ τής της νέας κοινωνίας, προσπαθώντας να διακρίνω σε τι ακρι
βώς έμοιαζε και σε τι διέφερε από την προηγούμενη· θα προ σπαθήσω, επίσης, να εντοπίσω τι κερδίσαμε και τι χάσαμε σε αυτή την ταραγμένη περίοδο, και τέλος θα αποπεφαθώ να προβλέψω τι μας επιφυλάσσει το μέλλον. Μέρος αυτού του δεύτερου βιβλίου έχει ήδη μορφοποιη
θεί, αλλά δεν είναι ακόμη έτοψο να δημοσιευτει Θα μπορέ σω, άραγε, να το ολοκληρώσω; Ποως ξέρει; Η μοίρα των αν θρώπων είναι ακόμη πω άδηλη και από εκείνη των λαών. Ελπίζω όσα ακολουθούν να είναι γραμμένα δίχως προκα τάληψη, αλλά δεν ισχυρίζομαι και ότι τα έγραψα δίχως πά θος. Δεν θα ήταν, άλλωστε, νοητό ένας Γάλλος που μιλάει για
τη χώρα του και σκέφτεται για την εποχή στην οποία ζει να είναι εντελώς αποστασιοποιημένος. Ομολογώ, λοιπόν, ότι, με λετώντας την παλαιά κοινωνία μας σε όλες τις εκφάνσεις της, δεν απέστρεψα ούτε για μια στιγμή το βλέμμα μου από τη νέα. Δεν μου αρκούσε να διαγνώσω τη νόσο στην οποία υπέ κυψε ο ασθενής, αλλά και να διαπιστώσω πώς θα μπορούσε να είχε σωθεί. Λειτούργησα όπως εκείνοι οι γιατροί που από κάθε νεκρό όργανο προσπαθούν να συλλάβουν τους γενικούς
νόμους της ζωής. Στόχος μου ήταν να σχηματίσω μια εικόνα όχι μόνο απολύτως ακριβή, αλλά και διδακτική. Όποτε εντό πισα στους άμεσους προγόνους μας ορισμένες από τις ανα-
51
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
52
γκαίες εκείνες αρετές που σχεδόν απουσιάζουν σήμερα (το αυθεντικά ανεξάρτητο πνεύμα, τις υψηλές φιλοδοξίες, την πί
στη στον εαυτό μας και σε μια υπόθεση), ης ανέδειξα. Αντί στοιχα, όποτε συνάντησα στους νόμους, στις ιδέες, στα ήθη της εποχής εκείνης αδυναμίες που, αφού πρώτα υπέσκαψαν την παλαιά κοινωνία, εξακολουθούν και σήμερα να μας χα ρακτηρίζουν, φρόντισα να τις υπογραμμίσω και να ης φωτί σω, ώστε, βλέποντας το κακό που αυτές είχαν προκαλέσει
κατά το παρελθόν, να συνειδητοποιούμε καλύτερα τους κιν δύνους που τις συνοδεύουν. Για να πετύχω αυτόν το στόχο, ομολογώ ότι δεν δίστασα
να θίξω προσωπικότητες, κοινωνικές τάξεις, ιδέες, αναμνή σεις, ανεξάρτητα από το πόσο aξιοσέβαστες μπορεί να εί ναι. Ορισμένες φορές λυπήθηκα γι' αυτό, δίχως ωστόσο να μετανοώ για όσα έγραψα. Ελπίζω ότι όλοι εκείνοι που τους δυσαρέστησα με τις απόψεις μου και με ης κρίσεις μου θα με συγχωρήσουν, λαμβάνοντας υπόψη ότι τα κίνητρά μου
υπήρξαν ανιδιοτελή και έντιμα. Δεν είναι λίγοι αυτοί που θα με κατηγορήσουν, ίσως, ότι στο κείμενό μου δίνω υπερβολική έμφαση στην ελευθερία, έννοια για την οποία, όπως με διαβεβαιώνουν, το ενδιαφέρον σήμερα στη Γαλλία είναι σχεδόν ανύπαρκτο. Το μόνο που θα μπορούσα να απαντήσω σε όσους με μέμφονται γι' αυτό εί
ναι ότι η εμμονή μου με την ελευθερία έχει πολύ βαθιές ρί ζες. Πριν από είκοσι και πλέον χρόνια, γράφοντας για μια άλ
λη κοινωνία,2 διατύπωνα -σχεδόν κατά λέξη- ης ίδιες από ψεις, αυτές ποu και σήμερα θα διαβάσετε. Εν μέσω της γενικής αβεβαιότητας που τυλίγει το μέλλον,
προβάλλουν ήδη τρεις ολοφάνερες αλήθειες. Η πρώτη είναι
2. De la democratieenAmerique (α' τόμος, 1835·
β' τόμος,
1840).
Στα ελ
ληνικά, Η δημοκρατία στην Αμερική (μετάφραση: Μπάμπης Λυκούδης ει σαγωγή: Γιώργος Μανιάτης εκδόσεις Στοχαστής, Αθήνα
2001).
[Σ.τ.μ.]
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
ότι οι άνθρωποι της εποχής μας κινούνται από μια άγνωστη
δύναμη -την οποία μπορεί να ελπίζει κανείς ότι θα τιθασεύσει ή θα επιβραδύνει, αλλά όχι και ότι θα την εξουδετερώσει-, που άλλοτε με βίαω και άλλοτε με πω ήπω τρόπο τούς ωθεί να καταργήσουν την αριστοκρατία. Η δεύτερη είναι ότι απ' όλες τις κοινωνίες του πλανήτη αυτές που θα δυσκολεύονται πάντοτε να αποφύγουν για μεγάλο χρονικό διάστημα την αυ
ταρχική διακυβέρνηση είναι κατεξοχήν εκείνες στις οποίες αρι στοκρατία δεν υφίσταται πια, ούτε μπορεί πλέον να υπάρξει. Η τρίτη, τέλος, αλήθεια είναι ότι πουθενά αλλού ο δεσποτισμός δεν μπορεί να έχει τόσο ολέθρια αποτελέσματα όσο σε αυτές ακριβώς τις κοινωνίες κι αυτό γιατί ο δεσποτισμός, περισσό τερο από οποιαδήποτε άλλη μορφή διακυβέρνησης, ευνοεί την ανάπτυξη όλων εκείνων των ελαττωμάτων στα οποία είναι επιρρεπείς αυτές οι κοινωνίες, και επομένως τις ωθεί ακόμη
περισσότερο προς τα εκεί όπου οδηγούνται ήδη ακολουθώντας τη φυσική τους ροπή. Οι άνθρωποι, από τη στιγμή που δεν συνδέονται πλέον με ταξύ τους με δεσμούς οικογενειακούς, κάστας, ταξικούς ή συ ντεχνιακούς, είναι επόμενο να ασχολούνται υπερβολικά με τα ιδιωτικά συμφέροντά τους, να μην ενδιαφέρονται παρά μόνο για τον εαυτό τους, να βρίσκουν καταφύγω σ' έναν ατομικι σμό με την πω στενή έννοια του όρου, ο οποίος δεν αφήνει
κανένα περιθώρω για την καλλιέργεια δημοσίων αρετών. Ο δεσποτtσμός όχι μόνο δεν καταπολεμά αυτή την τάση, αλλά την κάνει ακατανίκητη, καθώς αφαιρεί από τους πολίτες κά θε αίσθηση κοινών σκοπών, αλληλεγγύης και αλληλεξάρτη σης, κάθε ευκαιρία για κοινή δράση. Ωθεί τον καθένα σε ό,τι
θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε ατομική περιχαράκωση· την τάση των πολιτών για ιδιώτευση την ωθεί ώς τα όρια της απομόνωσης, την τάση τους να αδιαφορούν ο ένας για τον άλ λον τη μετατρέπει σε παγερή αποστασιοποίηση. Σε αυτού του είδους τις κοινωνίες, όπου τίποτε δεν είναι παγιωμένο, όλοι κεντρίζονται συνεχώς από το φόβο της κοι-
53
ALEXIS
54
ΟΕ
TOCQUEVILLE
νωνικής υποβάθμισης και από τον οίστρο της κοινωνικής ανό δου. Την ίδια στιγμή που έχει εξελιχθεί σε βασικό κριτήριο κοινωνικής διάκρισης και καταξίωσης, το χρήμα έχει απο κτήσει επίσης πρωτοφανή κινητικότητα, περνώντας αδιάκο πα από χέρι σε χέρι, αλλάζοντας την κοινωνική θέση των ατό μων, οδηγώντας ολόκληρες οικογένειες σε κοινωνική ανα
βάθμιση ή υποβάθμιση· έτσι, δεν υπάρχει πια σχεδόν κανείς που να μην προσπαθεί με κάθε τρόπο να αποκτήσει χρήμα τα, ή να διατηρήσει αυτά που ήδη έχει. Σήμερα τα πω κοινά πάθη είναι, λοιπόν, η επιθυμία να πλουτίσει κανείς πάση θυ σία, η ροπή προς τις επιχεφήσεις, η λατρεία του κέρδους, η
επιδίωξη της οικονομικής ευμάρειας και των υλικών απο λαύσεων. Αυτά τα πάθη εξαπλώνονται σε όλες ης τάξεις -ακόμη και σε εκείνες που ώς τώρα κατεξοχήν αντιστέκο
νταν στη σαγήνη τους- και υπάρχει κίνδυνος να οδηγήσουν σύντομα ολόκληρο το έθνος σε διάχυτο εκνευρισμό και σε υπο βάθμιση, αν δεν γίνει κάτι για να ανακοπεί αυτή η αρνητική
πορεία. Η ίδια η φύση του δεσποτισμού ευνοεί την εμφάνιση και εξάπλωση παρόμοιων τάσεων. Αυτά τα φθοροποιά πάθη είναι σύμμαχοι και αρωγοί του δεσποτισμού, καθώς αποσπούν την προσοχή των πολιτών από τις δημόσιες υποθέσεις, στοι χειώνουν τη φαντασία τους, τους κάνουν να τρέμουν στην ιδέα και μόνο των επαναστάσεων. Από την άλλη, μόνο ο δεσποτι σμός εξασφαλίζει την απαραίτητη μυστικότητα και αδιαφά νεια που ευνοεί την απληστία και τις άνομες συναλλαγές, τα
ανέντιμα κέρδη και τον παράνομο πλουτισμό. Αυτές οι τάσεις παραμένουν, ασφαλώς, ισχυρές και όταν το καθεστώς μιας χώρας δεν είναι αυταρχικό· ωστόσο, σε συνθήκες δεσποτι
σμού, γίνονται κυρίαρχες. Αντιθέτως, η ελευθερία -και μόνο η ελευθερία- μπορεί να καταπολεμήσει αποτελεσματικά αυτού του είδους τα αρνη
τικά φαινόμενα και να αποτρέψει τον κατήφορο στον οποίο υπάρχει κίνδυνος να γλιστρήσουν οι κοινωνίες. Μόνο η ελευ θερία μπορεί να αποσπάσει τους πολίτες από την απομόνω-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
ση στην οποία τους οδηγεί η ίδια η «ανεξαρτησία» τους, ωθώντας τους να αποκαταστ'ήσουν την επαφ'ή μεταξύ τους, να ανακαλύψουν και πάλι τη ζεστασιά της καθημεριν'ής επικοι νωνίας, να πείσουν και να πειστούν, να διαφων'ήσουν και να συμφων'ήσουν με άλλους πολίτες αναφορικά με τις δημόσιες
υποθέσεις. Μόνο η ελευθερία μπορεί να τους αποσπάσει από τη λατρεία του χρ'ήματος και από τους περισπασμούς των καθημερινών δραστηριοτ'ήτων, κάνοντάς τους να νιώθουν ότι κάθε στιγμ'ή η πατρίδα είναι υπεράνω αλλά και δίπλα τους. Μόνο η ελευθερία υποκαθιστά ορισμένες στιγμές την αγάπη
για την υλικ'ή ευημερία με πιο υψιπέτη και πιο γόνιμα αι σθ'ήματα, γεννά την επιθυμία για κάτι πιο υψηλό από την απλ'ή
απόκτηση πλούτου, δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον ώστε να φωτίζονται τόσο οι αρετές όσο και τα ελαττώματα των ανθρώπων. Δημοκρατικές κοινωνίες από τις οποίες απουσιάζει η ελευ θερία μπορεί να είναι πλούσιες, εκλεπτυσμένες, περίκομψες,
μεγαλοπρεπείς, ισχυρές λόγω του κύρους που τους προσδίδει η μαζικ'ή ομοιογένειά τους μπορεί σε αυτές να συναντ'ήσει κα νείς ατομικές αρετές, καλούς οικογενειάρχες, έντιμους εμπό ρους, αξιοσέβαστους ιδιοκτ'ήτες. Μπορεί, επίσης, να συνα ντ'ήσει κανείς εκεί καλούς χριστιανούς, καθώς στην περίπτω σ'ή τους το σημείο αναφοράς δεν είναι «εκ του κόσμου τού του» και η θρησκεία τους σεμνύνεται ότι μπορεί να υπάρχουν
καλοί χριστιανοί ακόμη και σε συνθ'ήκες εξαχρείωσης των ηθών και της χειρότερης δυνατ'ής διακυβέρνησης -κατά την περίο δο της πιο ακραίας παρακμ'ής της, η Ρωμα·ι:κ'ή Αυτοκρατορία κατοικούνταν πια κατά πλειοψηφία από χριστιανούς. Τολμώ,
ωστόσο, να πω ότι αυτό που δεν θα εμφανιστεί ποτέ σε τέ τοιου είδους κοινωνίες είναι μεγάλοι άνθρωποι, και κυρίως ένας μεγάλος λαός. Δεν διστάζω, μάλιστα, να δηλώσω ότι το πνευματικό αλλά και το ηθικό επίπεδο δεν θα σταματ'ήσει
ποτέ να υποβαθμίζεται εκεί όπου ο δεσποτισμός συνδυάζε ται με τον εξισωτισμό και την κακώς εννοούμενη ισότητα.
55
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
56
Ιδού, λωπόν, η πίστευα και η έγραφα πριν από είκοσι χρόνια. Ομολογώ ότι έκτοτε δεν συνέβη κάτι σε ολόκληρο τον κόσμο που να με κάμει να αλλάξω γνώμη. Έχοντας καταθέ σει τη θεηκή μου άποψη για την ελευθερία σε μια περίοδο που η ιδέα αυτή ήταν δημοφιλής, δύσκολα θα μπορούσε να με επικρίνει κανείς για το γεγονός όη επιμένω να την εκθει
άζω σήμερα που σχεδόν κανείς δεν την υπερασπίζεται. Εξάλλου, σε ό,τι αφορά την ελευθερία, οι διαφορές μου
από τους περισσότερους επικριτές μου είναι ίσως λιγότερες απ' ό,τι ω ίδωι νομίζουν. Αν οι πολίτες ήταν πεισμένοι όη το κράτος διέθετε ης απαραίτητες αρετές ώστε να διαχεφίζε ται επιτυχώς την ελευθερία τους, ποως θα ήταν τόσο ποτα πός ώστε να προτιμά να εξαρτάται από τα καπρίτσια ενός ανθρώπου, αντί να υπακούει σε νόμους που έχουν ψηφιστεί
και με τη δική του συμβολή; Δεν νομίζω ότι θα υπήρχε κανείς πρόθυμος να δεχθεί κάτι τέτοω. Ακόμη και οι μονάρχες δεν αρνούνται τη μεγάλη αξία της ελευθερίας απλώς προτιμούν να την απολαμβάνουν μόνο ω ίδωι, θεωρώντας όλους τους άλλους ανάξωύς της. Δεν υπάρχουν, λοιπόν, μεγάλες διαφο
ρές ως προς την αξία της ελευθερίας, αλλά ως προς τη με γαλύτερη ή μικρότερη εκτίμηση που έχει κανείς στους αν θρώπους. Με αυτή την έννοια, θα μπορούσε να πει κανείς,
δίχως να υπερβάλλει, όη η προτίμηση που δείχνει κάποως για την απολυταρχική διακυβέρνηση είναι ευθέως ανάλογη με την περιφρόνηση που τρέφει για τη χώρα του. Ζητώ να
διατηρήσω το δικαίωμα να μην συμμερίζομαι -τουλάχιστον προς το παρόν- αυτή την άποψη. Τέλος, μπορώ να ισχυριστώ, δίχως να περιαυτολογώ, ότι
το βιβλίο που δημοσιεύω σήμερα είναι προ·r:όν μακράς και επίπονης εργασίας. Υπάρχει κεφάλαω, και μάλιστα αρκετά
μικρό, για το οποίο απαιτήθηκαν έρευνες ενός έτους και πλέον. Θα μπορούσα να είχα παραφορτώσει κάθε σελίδα με σημει
ώσεις και επεξηγήσεις, αλλά προτίμησα να περιοριστώ σε λί γες μόνο και τις υπόλοιπες να τις εντάξω στο τέλος του βι-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
βλιου. 3 Οι σημειώσεις αυτές περιλαμβάνουν παραοειγματα και τεκμήρια για όσα υποστηριζω. Αν πάντως κάποως από τους αναγνώστες θεωρει ότι αξίζει τον κόπο να αναζητήσει περαιτέρω στοιχεία, υπάρχουν πολλά ακόμη, τα οποία θα
μπορούσα να θέσω στη διάθεσή του.
3.
Στην ελληνική έκδοση παρατίθενται επίσης στο τέλος του βιβλίου
(Παράρτημα), του οποίου άλλωστε αποτελούν σημαντικό -με ποσοτικά αλλά και με ουσιαστικά κριτήρια- τμήμα. Στο σημείο του κυρίως κεψέ
νου που «υποστηρίζεται» από πρόσθετο υλικό αυτού του τύπου υπάρχει
σχετική παραπομπή με αραβικούς αριθμούς κ.ο.κ.). [Σ.τ.μ.]
([1], [2], [3]. [4], [5], [6]
57
ΒΙΒΛΙΟ ~
Α'
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1
Αλληλοσuγχpοuόμεvες χρίσεις για το ξiσπασμα της Επαvaστασης
Δεν υπάρχει τίποτε πω κατάλληλο να διδάξει στους φιλόσο φους και στους πολιτικούς τη μετρωφροσύνη από την ιστο
ρία της Επανάστασης χι αυτό, γιατί κανένα άλλο γεγονός
δεν χαρακτηρίστηκε ποτέ από γεγονότα τόσο σημαντικά και με τόσο βαθιές ρίζες στο παρελθόν, τα οποία να έχουν ωρι μάσει τόσο πολύ, και ωστόσο να είναι εντελώς απρόβλεπτα.
Ακόμη και ο Μέγας Φρειδερίχος, παρά την οξυδέρκεια
που τον διέκρινε, δεν είχε προαισθανθεί τι επρόκειτο να συμ
βεί. Βρισκόταν τόσο κοντά (χρονικά) σε όσα θα ακολουθού σαν, και όμως δεν έβλεπε τίποτε. Ακόμη περισσότερο, αν και ενεργούσε ήδη σύμφωνα με το πνεύμα της Επανάστασης, αν και υπήρξε πρόδρομός της, ή ακόμη και καταλύτης της θα μπορούσε να πει κανείς, όμως δεν είχε αντιληφθεί ότι πλη σιάζει. Εξάλλου, όταν η Επανάσταση θα ξεσπάσει επιτέλους, τα καινοφανή χαρακτηριστικά της, που θα την χάνουν να ξεχω
ρίζει απ' όλες τις προηγούμενες επαναστάσεις, δεν θα γίνουν αμέσως αντιληπτά. Από μακριά όλος ο κόσμος θα την πα ρακολουθήσει με αυξημένη περιέργεια· παντού θα γεννήσει στο πνεύμα των λαών ένα είδος νεφελώδους αίσθησης ότι μια νέα εποχή ανατέλλει, καθώς και εξίσου νεφελώδεις προσδο κίες για αλλαγές και μεταρρυθμίσεις. Κανείς, ωστόσο, δεν
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
6z
υποψιάζεται ακόμη τι πρόκειται να συμβεί. Οι ηγεμόνες και οι υπουργοί τους δεν έχουν καν τα συγκεχυμένα προαισθή ματα των υπηκόων τους. Αρχικά θεωρούν την Επανάσταση
μια ακόμη από τις πρόσκαφες εκείνες ασθένειες που προ σβάλλουν κατά καφούς τους λαούς, και οι οποίες δεν έχουν άλλες συνέπειες παρά να ανοίξουν νέα πεδία πολιτικής δρά σης για τις όμορες χώρες. Αν καμιά φορά οι εκτψήσεις τους [για την Επανάσταση] είναι σωστές, αυτό γίνεται εν αγνοία τους, συμπτωματικά. Οι σημαντικότεροι γερμανοί ηγεμόνες,
που συγκεντρώθηκαν τον Αύγουστο του 1 791 στο Πίλνιτς, 1 διακήρυξαν, βέβαια, ότι ο κίνδυνος που απειλεί τη μοναρχία στη Γαλλία είναι και κίνδυνος για το παλαιό καθεστώς σε όλες τις χώρες της Ευρώπης στην πραγματικότητα ωστόσο, πολύ απείχαν από να πιστεύουν κάτι τέτοω. Τα μυστικά έγ
γραφα της εποχής αποκαλύπτουν ότι δεν επρόκειτο παρά για επιδέξιες διπλωματικές διακηρύξεις, που σκοπό είχαν να κα λύψουν τα σχέδιά τους, ή να τα εξωρα"tσουν στα μάτια των λαών της Ευρώπης. Κατά βάθος, πίστευαν ότι η Γαλλική Επανάσταση δεν ήταν
παρά τοπικό και παροδικό γεγονός, το οποίο θα μπορούσαν μάλιστα να εκμεταλλευτούν προς όφελός τους. Με αυτή ακρι βώς τη σκέψη και την προοπτική, καταστρώνουν σχέδια, προ ετοιμάζονται, συνάπτουν μυστικές συμμαχίες έχοντας κατά νου τη μελλοντική αυτή λεία, φιλονικούν μεταξύ τους, διχά ζονται, επανασυμφιλιώνονται. Δεν υπάρχει σχεδόν τίποτε για το οποίο να μην είναι προετοιμασμένοι, με εξαίρεση ... όσα πρόκειται να συμβούν.
1.
Στις
27 Αυγούστου 1791, από το φρούριο του Pillnitz, στη
Σαξονία, ο
Λεοπόλδος Β' της Αυστρίας και ο Φρειοερίκος Γουλιέλμος Β' της Πρωσίας με κοινή τους ανακοίνωση καλούσαν τους μονάρχες της Ευρώπης να είναι σε ετοιμότητα ώστε να σπεύσουν σε βοήθεια του γάλλου βασιλιά Λουδοβί κου ΙΣΤ. Η ανακοίνωση αυτή, όπως ήταν φυσικό, ενίσχυσε τα αντψοναρ χικά αισθήματα στη Γαλλία και όξυνε γενικά τα πνεύματα. [Σ.τ.μ.]
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Οι Άγγλοι, οι οποίοι είναι πιο οξυδερκείς και πιο έμπεφοι, χάρις στα διδάγματα που αντλούν από τη δικ'ή τους ιστορία και από τη μακρά παράδοσή τους πολιτικών ελευθεριών, δια κρίνουν -έστω και μέσα από ένα βαρύ, σχεδόν αδιαφανές πέ πλο- το φάσμα μιας κοσμογονικ'ής επανάστασης που πλησιάζει· ακόμη και αυτοί ωστόσο, δεν μπορούν να διακρίνουν ποια μορφή θα πάρει, όπως δεν μπορούν να διακρίνουν ποιες συ νέπειες θα έχει για τον κόσμο όλον, αλλά και για τη χώρα τους
ειδικότερα. Ο Άρθουρ Γιανγκ,2 ο οποίος περιοδεύει τη Γαλλία την εποχ'ή εκείνη και θεωρεί την επανάσταση επικείμενη, αδυνατεί να εκτιμήσει τη σημασία της και την εμβέλειά της, φτάνοντας μάλιστα στο σημείο να αναρωτιέται μήπως το τε-
λικό αποτέλεσμα θα είναι να αυξήσει τα υφιστάμενα προνόμια. «Σε ό,τι αφορά τους ευγενείς και τον κλ'ήρο», γράφει [το
1787],
«αν η επανάσταση αυτή ενισχύσει ακόμη περισσότερο
τη θέση τους, νομίζω ότι το κακό που θα έχει κάμει θα είναι μεγαλύτερο από το καλό». Ακόμα και ο Μπερκ, για τον οποίο τα πράγματα ήταν ξε
κάθαρα λόγω του μίσους που του ενέπνευσε από την αρχ'ή η Επανάσταση, υπάρχουν στιγμές που αμφιταλαντεύεται. Η πρώτη του εκτίμηση 'ήταν ότι η Γαλλία θα εξασθεν'ήσει, σχε δόν θα εκμηδενιστεί. «Νομίζω», γράφει, «ότι για μεγάλο χρο νικό διάστημα η πολεμικ'ή ικανότητα της Γαλλίας θα είναι σχε
δόν ανύπαρκτη. Δεν αποκλείεται, μάλιστα, αυτό να είναι ορι
στικό και η επόμενη γενιά να επαναλαμβάνει την αρχαία ρ'ή ση
Gnllos quoque in bellis floruisse audivimus:
έχουμε ακούσει να
λένε ότι και οι Γαλάτες διακρίνονταν κάποτε στον πόλεμο». 3
2. Arthur Young (1741-1820).
Βρετανός αγρονόμος και οικονομολό
γος. Οι εντυπώσεις του από τα ταξiοια που πραγματοποiησε στη Γαλ λiα κατά τα τελευταία χρόνια του Παλαιού Καθεστώτος δημοσιεύτηκαν το
1791 και μεταφράστηκαν το 1794 στα γαλλικά με τον τiτλο Voyages en Francependantlesannees 1787,1788, 1789et 1790. [Σ.τ.μ.] 3. Παράφραση λόγου που εκφώνησε ο Μπερκ (Edmund Burke, 1729-
63
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
64
Η κρίση δεν είναι πάντα πιο ορθή όταν κάποιος παρατηρεί τα γεγονότα από κοντά, απ' ό,τι όταν τα παρατηρεί από απόσταση. Στη Γαλλία, ακόμη και την παραμονή της Επανά στασης, δεν υπήρχε σαφής εικόνα τι θα μπορούσε να επιφυ
λάσσει το μέλλον. Από τα πολυάριθμα τετράδια (παραπόνων) που έχω εξετάσει, μόνο σε δύο ή τρία εκφράζονται φόβοι για λα"ίκή εξέγερση. Οι ανησυχίες αυτές αφορούν κυρίως το εν δεχόμενο η βασιλική εξουσία, η «αυλή» όπως συνεχίζουν να την αποκαλούν, να εξακολουθήσει να διατηρεί την ίδια βαρύ τητα και ισχύ. Η αδυναμία και η περιορισμένη διάρκεια της
συνέλευσης των Γενικών Τάξεων O~tats Generaux) προκαλούν ανησυχίες διατυπώνονται, μάλιστα, φόβοι για βίαιη διάλυσή τους. Η αριστοκρατία φοβόταν ιδιαίτερα ένα τέτοιο ενδεχό μενο. «Τα ελβετικά στρατεύματα», διαβάζουμε σε αρκετά από αυτά τα τετράδια, «θα πρέπει να δώσουν όρκο ότι δεν θα στρέψουν ποτέ τα όπλα τους κατά των πολιτών, ακόμη και σε περίπτωση ταραχών ή εξέγερσης». Αρκεί οι Γενικές Τά ξεις να λειτουργούν ελεύθερα και όλες οι επιβουλές εναντίον τους θα αποκρουστούν· οι μεταρρυθμίσεις που απαιτούνται είναι τεράστιες, αλλά δεν θα συναντήσουν δυσκολίες. Εν τω μεταξύ, η Επανάσταση συνεχίζει το δρόμο της. Από τη στιγμή που το κεφάλι του τέρατος έχει ξεπροβάλει, δια κρίνονται τα τρομερά όσο και ασυνήθιστα χαρακτηριστικά του· αφού πρώτα καταστρέψει τους πολιτικούς θεσμούς, θα
καταργήσει και τους δημόσιους θεσμούς μετά τους νόμους, θα αλλάξουν τα ήθη, τα έθιμα, ακόμη και η γλώσσα· αφού πρώτα καταστρέψει το σύστημα διακυβέρνησης, θα ανατρέ ψει τα θεμέλια της κοινωνίας και, τέλος, θα επιχειρήσει να εκ-
97) τον Φεβρουάρω του 1790. Το έργο του Μπερκ Reflections on the French Revolution (1790), πρώτη συστηματική κριτική στις αρχές και τους στόχους της Γαλλικής Επανάστασης, άσκησε σημαντική επίδραση στην εποχή του, αλλά και σε πολλούς μεταγενέστερους συντηρητικούς συγγραφείς και πολιτικούς στοχαστές. [Σ.τ.μ.]
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
θρονίσει και τον ίδιο τον Θεό. Ακόμη χειρότερα, σύντομα αυτή η ίδια Επανάσταση θα επεκταθεί και εκτός Γαλλίας, χρη σιμοποιώντας μεθόδους και τακτικές άγνωστες έως τότε, φο-
νικά συνθήματα («ένοπλες απόψεις», όπως έλεγε ο Πιτ)·4 πα ραβιάζοντας τα σύνορα των αυτοκρατοριών, ανατρέποντας θρόνους, εξαπατά τους λαούς και -τι περίεργο!- τους μετα τρέπει συγχρόνως σε οπαδούς της.
Στο βαθμό που συμβαίνουν όλα αυτά, αλλάζουν και οι εκτιμήσεις για την Επανάσταση. Ό,τι αρχικά οι ηγεμόνες και οι πολιτικοί της Ευρώπης είχαν θεωρήσει απλό επεισόδιο στην ιστορική διαδρομή ενός λαού, αρχίζει τώρα να θεωρείται γε
γονός καινοφανές, εντελώς διαφορετικό απ' οτιδήποτε άλλο είχε συμβεί ώς τότε στον κόσμο, και παράλληλα τόσο γενι κευμένο, τόσο τερατώδες και τόσο ακατανόητο ώστε ο αν θρώπινος νους να σαστίζει παρατηρώντας το. Ορισμένοι πι στεύουν ότι αυτή η πρωτόγνωρη δύναμη, η οποία δείχνει ασταμάτητη και ακατανίκητη, αδυνατώντας να ανακόψει και
η ίδια τη δυναμική της, θα οδηγήσει τις ανθρώπινες κοινωνίες στην πλήρη και οριστική διάλυσή τους. Άλλοι πάλι κάνουν λόγο για τον ίδιο τον δαίμονα, ο οποίος έχει επεκτείνει τη δράση του επί της Γης. «Η Γαλλική Επανάσταση έχει σατα
νικό χαρακτήρα», έγραφε ο Ζ.Μ. ντε Μεστρ5 ήδη το 1797. Υπάρχουν, ωστόσο, και εκείνοι που, αντίθετα, θεωρούν την Επανάσταση έργο της Θείας Πρόνοιας, η οποία θέλησε έτσι
να ανανεώσει το πρόσωπο όχι μόνο της Γαλλίας, αλλά και
4. William Pitt, ο Νεότερος (1759-1806). Βρετανός πολιτικός. Το 1783 έγινε ο νεότερος πρωθυπουργός στην ιστορία της χώρας, θέση την οποία διατήρησε ώς το 1801 και στην οποία επανήλθε το 1804. [Σ.τ.μ.] 5. Joseph Marie, κόμης de Maistre (1753-1821). Γάλλος πολιτικός στοχαστής, φιλόσοφος και διπλωμάτης, φανατικός πολέμιος της Γαλλι κής Επανάστασης και ένθερμος υποστηρικτής της ελέω Θεού μοναρχίας. Η συγκεκριμένη φράση προέρχεται από το έργο του
France (1797).
[Σ.τ.μ.]
Considerations sur la
65
ALEXIS
66
ΟΕ
TOCQUEVILLE
ολόκληρου του κόσμου, να δημωυργήσει ένα είδος νέας αν θρωπότητας. Σε αρκετούς από τους συγγραφείς εκείνης της περιόδου συναντάμε κάτι από το θείο δέος που προκαλούσε
στον Σαλβιανό η θέα των βαρβάρων.6 Ο Μπερκ και πάλι, έγραφε: «Έχοντας στερηθεί το παλαιό της πολίτευμα -ή μάλ λον, οποωδήποτε πολίτευμα-, η Γαλλία μάλλον προκαλούσε συναισθήματα οίκτου και περιφρόνησης, παρά αποτελούσε
τη μάστιγα και το φόβητρο του ανθρώπινου είδους. Από τον τάφο αυτής της δολοφονημένης μοναρχίας βγήκε ένα ον άμορ φο, ασπόνδυλο, πω τρομερό απ' οτιδήποτε είχε συνθλίψει και καθυποτάξει τη φαντασία των ανθρώπων έως τότε. Αυτό το
απόκοσμο και απεχθές ον επιδιώκει απερίσπαστο το στόχο του, δίχως να φοβάται τους κινδύνους, ή να αναχαιτίζεται από τύψεις περιφρονώντας όλους τους κοινά αποδεκτούς κανό
νες και όλα τα συνηθισμένα μέσα, ισοπεδώνει όσους δεν μπο ρούν καν να αντιληφθούν πώς είναι δυνατόν να υπάρχει ένα
τέτοω τέρας». 7 Ήταν, πράγματι, το γεγονός τόσο ασυνήθιστο όσο υπέθε ταν οι συγγραφείς της εποχής εκείνης; Τόσο μοναδικό, τόσο ανατρεπτικό, τόσο ρηξικέλευθο; Ποια ήταν η πραγματική του σημασία, ποως ο πραγματικός χαρακτήρας του, ποιες οι μό νιμες συνέπειες αυτής της παράδοξης και τρομερής επανά
στασης; Τι ακριβώς γκρέμισε; Τι ακριβώς δημωύργησε; Φαίνεται πως είναι πια καφός να αναζητήσουμε και να
δώσουμε τις απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, πως είμα στε σήμερα σε θέση να δούμε αυτό το αξωμνημόνευτο γε γονός στις πραγματικές του διαστάσεις και να το κρίνουμε ανάλογα. Έχουμε πια απομακρυνθεί αρκετά από την Επα-
6. Salvianus (περ.
390-περ.
484).
Ιερωμένος που έδρασε στη σημερι
νή Μασσαλία, συγγραφέας του βιβλίου
De gubernatione Dei (439-51).
[Σ.τ.μ.]
7. Letters on the Proposals ofPeace (1796), Works, τ. VIII, σ. 82.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
νάσταση, ώστε να μην νLώθουμε παρά μόνο τον απόηχο των παθών που θόλωναν το βλέμμα των πρωταγωνLστών της συγ
χρόνως, βρLσκόμαστε αρκετά κοντά στα γεγονότα, ώστε να μπορούμε να καταλάβουμε πώς σκέπτονταν καL πώς δρούσαν εκείνοι. Σε λίγα χρόνLα, θα είναL πολύ πω δύσκολο να επLχεφήσουμε κάτι τέτοω· όταν
OL
μεγάλες επαναστάσεLς
πετυχαίνουν, τα αίτLα που τLς προκάλεσαν παύουν να υφί στανταL, καL επομένως γίνονταL ακατανόητες εξαιτίας ακρLβώς της επιτυχίας τους.
67
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
2
Πώς ~ασικ6ς και υπέρτατος στ6χος της Επανaστασης δεν Ύjταν, 6πως συχνa υποστηρίζεται,
να ανατρέψει τη θρησκευτικΎ] εξουσία και να εξασθενίσει την πολιτικΎ] εξουσία στη Γαλλία
Μια από τις πρώτες ενέργειες της Γαλλικής Επανάστασης ήταν να επιτεθεί στην Εκκλησία· από τα πολλά πάθη που πυροδό τησε αυτή η επανάσταση, το πρώτο που εκδηλώθηκε και το τελευταίο που έσβησε ήταν το αντιθρησκευτικό. Ακόμη και
όταν ο ενθουσιασμός για την ελευθερία είχε εξανεμιστεί, ακό μη και όταν η ηρεμία είχε επανέλθει με τίμημα την ανελευθε ρία, η εξέγερση κατά της εκκλησιαστικής αυθεντίας δεν είχε καταλαγιάσει. Ο Ναπολέων, που είχε καταφέρει να καθυπο
τάξει το φιλελεύθερο πνεύμα της Γαλλικής Επανάστασης, προ σπάθησε ανεπιτυχώς να χαλιναγωγήσει τον αντιχριστιανικό
της οίστρο. Ακόμη και στις μέρες μας συναντάμε ανθρώπους οι οποίοι προσπαθούν να αντφροπήσουν την υποταγή τους στην κάθε είδους και επιπέδου πολιτική εξουσία με την προ κλητική αυθάδειά τους προς τα Θεία· έχοντας αποκηρύξει ό,τι πω ελεύθερο, πιο ευγενές και πω υψηλό υπήρχε στα επανα
στατικά ιδεώδη, εξακολουθούν να πιστεύουν (και καυχώνται γι' αυτό) στο πνεύμα της επανάστασης μόνο και μόνο επειδή παραμένουν εχθρικοί απέναντι στη θρησκεία.
Ωστόσο, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς σήμερα ότι αυτό το αντιθρησκευτικό μένος δεν ήταν παρά ένα μόνο επεισόδιο της Επανάστασης, ένα εντυπωσιακό αλλά πρόσκαφο χαρακτηρι-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
στικό της, πεπερασμένη απόρροια των ιδεών, των παθών και των ιδιαίτερων εκείνων γεγονότων που προετοίμασαν το έδαφος γι' αυτή, αλλά όχι και αυτό καθεαυτό το πνεύμα της. Δικαίως η φιλοσοφία του 18ου αιώνα θεωρείται μια από τις βασικές αιτίες της Επανάστασης είναι, επίσης, αναμφι σβήτητο ότι αυτή η φιλοσοφία ήταν βαθύτατα aντιθρησκευ
τική. Θα πρέπει, ωστόσο, να επισημανθεί ότι στους κόλπους
της συνυπήρχαν δυο σαφώς διακριτές και διαφορετικές με ταξύ τους τάσεις.
Από τη μια, υπήρχαν όλες εκείνες οι νέες ή αναγεννημένες ιδέες που αναφέρονται στις κοινωνικές συνθήκες και στις αρ χές του αστικού και του πολιτικού δικαίου, όπως, για παρά δειγμα, η φυσική ισότητα των ανθρώπων, η ισονομία και η συ
νακόλουθη κατάργηση όλων των ταξικών ή επαγγελματικών προνομίων, η λα"ίκή κυριαρχία, η παντοδυναμία της κοινωνικής
εξουσίας, η ισότητα απέναντι στους νόμους ... Όλες αυτές οι αρχές δεν είναι μόνο η μήτρα της Γαλλικής Επανάστασης, αλ λά και η ίδια η υπόστασή της, κατά κάποιον τρόπο· είναι ό,τι πιο θεμελιώδες, ό,τι πω αυθεντικό, ό,τι πιο ανθεκτικό στο χρό
νο μάς έχει κληροδοτήσει η επαναστατική περίοδος. Από την άλλη, οι φιλόσοφοι του 18ου αιώνα είχαν κατα ληφθεί από ένα είδος aντιθρησκευτικής μανίας. Έβαλλαν κα τά του κλήρου, κατά της ιεραρχίας της Εκκλησίας, κατά των θεσμών της, κατά των δογμάτων της μάλιστα, για να επιτύ χουν την ανατροπή όλων αυτών, προσπάθησαν να κλονίσουν ακόμη και τα θεμέλια του Χριστιανισμού. Ωστόσο, αυτή η εκ
δοχή της φιλοσοφίας του 18ου αιώνα, έχοντας γεννηθεί και αναπτυχθεί σε συνθήκες που η ίδια η Επανάσταση θα ανέ τρεπε, ήταν αναγκασμένη να εξαφανιστεί μαζί με τις συνθή κες που την είχαν γεννήσει, να δει το θρίαμβό της να γίνεται παράλληλα και τάφος της. Για να γίνει σαφές αυτό που θέ
λω να πω, δεν θα προσθέσω παρά μία μόνο φράση, αφού άλ λωστε θα επανέλθω στο κρίσιμο αυτό· θέμα: το αβυσσαλέο μίσος προς τον Χριστιανισμό είχε τροφοδοτηθεί από την ιδιό-
69
ALEXIS
7°
ΟΕ
TOCQUEVILLE
τ11τά του όχι τόσο ως θρ11σκευτικού δόγματος, όσο ως επtσ"f1μου κρατικού θεσμού· όχι τόσο από το γεγονός ότι ο κλήρος
διεκδικούσε να έχει λόγο στ11 διαχε(ρισ11 του «επέκεινα», όσο από το γεγονός ότι οι ιερε(ς ήταν ιδιοκτήτες γ"f1ς, χωροδε
σπότες, ή αρμόδιοι για τ11ν ε(σπραξΎ1 και τ11ν αξιοπΟL"f1σΎ1 τ11ς δεκάτ11ς όχι τόσο από το γεγονός ότι δεν υπήρχε χώρος για
τ11ν Εκκλ11σία στ11 νέα κοινωνία που επρόκειτο να δ"f1μιουρ γ"f1θεί, όσο από το γεγονός ότι
11
θέσ11 τ11ς ήταν ήδ"f1 δεσπό
ζουσα και προνομιακή στ11ν παλαιά κοινωνία,
11
οποία έπρε
πε τώρα να κατεδαφιστεί. Δεν έχει κανείς παρά να παρατ11ρήσει πώς με το πέρασμα
του χρόνου αυτή
11
αλήθεια γίνεται προφανής, και μάλιστα
κάθε μέρα και με πιο παν11γυρικό τρόπο. Στο βαθμό που το
πολιτικό οικοδόμ11μα τ11ς Επανάστασ11ς σταθεροποιείται, το θρ11σκεuτικό τ11ς οικοδόμ11μα καταρρέει· στο βαθμό που όλοι οι παλαιοί πολιτικοί θεσμοί, οι οπο(οι δέχτ11καν τ11ν επίθεσή τ11ς, έχουν σήμερα καταστραφεί, στο βαθμό που οι εξουσίες,
οι επιρροές και οι τάξεις τις οποίες κατεξοχήν μισούσε έχουν
"f1Π"f1θεί οριστικά, στο βαθμό που, ως έσχατ11 ένδειξ11 τ11ς ήτ τας τους, ακόμ11 και το μίσος απέναντι σε όλα αυτά έχει σή μερα αμβλυνθεί, στο βαθμό τέλος που ο κλήρος έχει περιθω ριοποι"f1θεί περισσότερο απ' όλους τους άλλους θεσμούς τους
οποίους ανέτρεψε
11
Επανάστασ11,
11
Εκκλ11σία έχει αρχίσει
βαθμιαία να ανακτά τ11ν επιρροή τ11ς και τ11 θέσ11 τ11ς στον αν θρώπινο νου. Και μ11ν νομίζετε, βέβαια, ότι το φαινόμενο αυτό παρατΎ1ρείται μόνο στ11 Γαλλία· σε όλες τις χώρες τ11ς Ευρώπ"f1ς, με
τά τ11 Γαλλική Επανάστασ11
11
Εκκλ11σtα παρουσιάζει τάσεις
αναζωογόν"f1σ"f1ς. Είναι μεγάλο λάθος να πιστεύει κανε(ς ότι. από τ11ν ίδια
τους τ11 φύσ11 οι δ11μοκρατικές κοινωνίες είναι εχθρικές προς τ11 θρ11σκεία. Δεν υπάρχει τ(ποτε στον Χριστιανισμό, ή έστω στον Καθολικισμό, που να ε(ναι απολύτως αντίθετο προς το
πνεύμα αυτών των κοινωνιών· θα έλεγα, μάλιστα, ότι αρκε-
ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΚΑΙ
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
τά στοιχεία τους είναι ιδιαίτερα ευνο·r:κά απέναντι σε αυτό το
πνεύμα. Η ιστορική εμπεφία δείχνει ότι οι πιο βαθιές ρίζες του θρ-ησκευτικού ενστίκτου βρίσκονταν πάντα στ-ην καρδιά των ανθρώπων του λαού. Όλες οι θρ-ησκείες που έσβησαν είχαν βρει εκεί το τελευταίο καταφύγιό τους θα ήταν, λοιπόν, πολύ παράξενο θεσμοί που επιδιώκουν τ-ην επικράτηση των
ιδεών και των επιθυμιών του λαού. να ωθούν απαραίτητα και
συστηματικά το ανθρώπινο πνεύμα προς αντιθρησκευτικές κατευθύνσεις.
Αυτό που ανέφερα ήδη μιλώντας για τη θρησκευτική εξου σία, θα το υποστηρίξω ακόμη πω σθεναρά προκειμένου για την κοινωνική εξουσία. Όταν η Επανάσταση ανέτρεψε όλους τους θεσμούς καt
όλες τις πρακτικές που ώς τότε εξασφάλιζαν την κοινωνική ιε ραρχία και απέτρεπαν τους ανθρώπους από την παραβίαση των κανόνων διαβίωσης, ορισμένοι πίστεψαν ότι αποτέλεσμα θα ήταν να καταργήσει όχι μόνο μια συγκεκριμένη κοινωνική τάξη πραγμάτων αλλά κάθε είδους τάξη, όχι μόνο τη συγκε κριμένη μορφή διακυβέρνησης αλλά την κοινωνική εξουσία αuτή καθεαυτή· ότι, δηλαδή, η φύση της ήταν κατά βάση αναρ χική. Ωστόσο, θα τολμούσα να πω ότι όσοι ισχυρίζονταν κάτι τέτοω είχαν απλώς παρασυρθεί από τα επιφαινόμενα. Λιγότερο από έναν χρόνο μετά τό ξέσπασμα της Επανά
στασης, ο Μφαμπώ1 έγραφε κρυφά στον βασιλιά: «Συγκρί νετε τη νέα κατάσταση πραγμάτων με το Παλαιό Καθεστώς καt θα δείτε να σας καταλαμβάνουν αισθήματα ανακούφισης αλλά καt ελπίδας. Μέρος των αποφάσεων της Εθνοσυνέλευ σ-ης, και μάλιστα το πιο σημαντικό, είναι εμφανώς ευνο·r:κό
γtα τη μοναρχική διακυβέρνηση. Το παρλαμέντο
(parlement),
1. Honore Gabriel Riqueti, κόμης de Mirabeau ( 1749-91).
Γάλλος πο
λιτικός και ρήτορας, από τους πρωταγωνιστές τrις πρώτrις φάσrις τrις Επανάστασrις. Είχε εντρυφήσει στο αγγλικό πολιτικό σύστημα και ήταν οπαδός τrις συνταγματικής μοναρχίας. [Σ.τ.μ.]
71
Λ Ι Ι
72
\
Ι
\
Ι 1Ι
Τ() < : <)
lJ
Ε
VI
ι ι Ε
οι λεγόμενες μα_ιμ; ι/' ι;Ιιιf.ο.;, ο κλήρος, τα προνόμια, οι ευγενείς
είναι άραγε ευκαταφι>ι'>νητο 6τι δεν καταργούνται; Η ιδέα να μην υπάρχει παρά μία μι)νο τάξη πολιτών θα άρεσε ιδιαίτε ρα στον Ρισελιέ· αυτοι) του είδους η επιφανειακή ισότητα δι ευκολύνει την άσκηση της εξουσίας. Διαδοχικοί απόλυτοι μο νάρχες δεν θα μποροι)σαν να είχαν κάμει για τη βασιλική εξου
σία όσα έχουν γίνει στο πρώτο αυτό έτος της Επανάστασης». Αυτή η άποψη για την Επανάσταση προερχόταν από έναν άν θρωπο ποu ήταν σε θέση να την καθοδηγήσει. Η Γαλλική Επανάσταση, έχοντας ως στόχο να αλλάξει όχι μόνο το παλαιό πολίτευμα, αλλά και τη μορφή της κοινωνίας
γενικά, ήταν επόμενο να στραφεί κατά όλων των κατεστημέ νων εξουσιών, να καταργήσει όλα τα επισήμως αναγνωρι σμένα προνόμια, να διαγράψει τις παραδόσεις, να ανανεώσει τα ήθη και τα έθιμα, να αδειάσει, κατά κάποιον τρόπο, το αν θρώπινο μυαλό απ' όλες τις ιδέες στις οποίες βασίζονταν ώς τότε ο σεβασμός και η υπακοή. Αυτή ήταν και η αιτία για τα εμφανώς αναρχικά στοιχεία του χαρακτήρα της. Αν, όμως, προχωρήσει κανείς πω πέρα από την επιφάνεια
και παραμερίσει τον όγκο των χαλασμάτων, θα διακρίνει μια πανίσχυρη κεντρική εξουσία, η οποία έχει προσελκύσει και εντάξει σττιν ακτίνα δράσης της όλα εκείνα τα στοιχεία αυ θεντίας και. επφροής που προηγουμένως διαχέονταν σ' ένα
πλέγμα λιγότερο ισχυρών εξουσιών, τάξεων (ιεραρχικών και κοινωνικών), επαγγελμάτων, οικογενειών και ατόμων, διά σπαρτα σε όλο σχεδόν το κοινωνικό σώμα. Από την εποχή
της Ρωμα"Cκής Αυτοκρατορίας είχε να δει η ανθρωπότητα τό σο ισχυρή κεντρική κυβέρνηση. Αυτή, λοιπόν, η εξουσία γεν νήθηκε από την Επανάσταση -ή μάλλον, αναδύθηκε σχεδόν αυτόματα από τα ερείπια που είχε δημιουργήσει η Επανά
σταση. Οι εξουσίες ποu προέκυψαν από την Επανάσταση ήταν, ασφαλώς, εξαιρετικά εύθραυστες και ασταθείς, αλλά
και εκατό φορές πιο ισχυρές από εκείνες ποu είχαν ανατρα πεί· όπως θα έχω τη δυνατ6τητα να τονίσω και με άλλη ευ-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΘΕ~ΗΗ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΊΆ~Η
καφία, τόσο ο εύθραυστος όσο και ο ισχυρός χαρακτήρας α υ-
τών των εξουσιών είχαν τα ίδια αίτια. Αυτή η απλή, ομαλή αλλά και μεγαλειώδης μορφή διακυ βέρνησης ήταν ορατή για τον Μφαμπώ μέσα από τη σκόνη που κάλυπτε τους ήδη μισογκρεμισμένους παλαιούς θεσμούς.
Παρά τον μεγαλοπρεπή χαρακτήρα της, το αποτέλεσμά της ήταν ακόμη αόρατο για το πλήθος με τον καφό ωστόσο, θα γινόταν ολοένα και πιο ευδιάκριτο για όλους. Σήμερα, οι μο νάρχες παρατηρούν αυτό το αποτέλεσμα με έκδηλη ικανο ποίηση, με θαυμασμό αλλά και με κρυφό φθόνο -και μάλιστα, όχι μόνο όσοι αναδείχθηκαν από την Επανάσταση, αλλά ακό
μη και εκείνοι που ήταν κατεξοχήν αντίθετοι και εχθρικοί απέ ναντί της. Όλοι τους προσπαθούν στην επικράτειά τους να κα ταργήσουν προνόμια, να άρουν απαραβίαστα και ασυλίες επι διώκουν λιγότερη ακαμψία στους ταξικούς διαχωρισμούς, μεί ωση των ανισοτήτων, υποκατάσταση των ευγενών από κρα τικούς λειτουργούς, ενοποίηση των εκλογικών διαδικασιών και
ρυθμίσεων, ισχυρή κεντρική κυβέρνηση και όχι διάχυση των εξουσιών. Επιδίδονται στο ρηξικέλευθο αυτό έργο με εντυ πωσιακό ζήλο και, όταν συναντούν εμπόδια, δεν διστάζουν να προσφύγουν ακόμη και στις μεθόδους και τα συνθήματα της
Επανάστασης. Τους έχουμε δει, όταν το κρίνουν αναγκαίο, να
στρέφουν τον φτωχό κατά του πλούσιου, τον απλό πολίτη κα τά του αριστοκράτη, τον χωρικό κατά του χωροδεσπότη. Η
Γαλλική Επανάσταση αποδεικνύεται έτσι γι' αυτούς όχι μόνο μάστιγα, αλλά και μεγάλη δασκάλα.
73
Κ ΕΦΛΛΑΙΟ
3
ΙΙώς η Γαλλtχ~ Επανάσταση
~ταν μ.tα πολtτtχ~ επανάσταση ποu ακολούθησε την πορεiα
,
των
θ ρησχεuτtχων
,
επαναστασεων,
καt γtατi σuνέ6η αuτό
Όλες οι επαναστάσεις, κοινωνικές και πολιτικές, έχουν πα τρwα, στα όρια της οποίας και περωρίζονται. Η Γαλλική Επα νάσταση δεν είχε, ουσιαστικά, πατρwα· ακόμη περισσότερο, είχε ως επίπτωση να σβηστούν, κατά κάποων τρόπο, από τον χάρτη όλα τα παλαιά σύνορα. Ένωσε 'ή δίχασε ανθρώπους ανεξάρτητα από εθνικές παραδόσεις και νομοθεσίες, από δια φορές χαρακτήρα 'ή γλώσσας, προκαλώντας ορισμένες φορές την έχθρα μεταξύ συμπατριωτών και τη συναδέλφωση μετα ξύ αλλοεθνών. Θα μπορούσε, μάλιστα, να πει κανείς ότι, υπερ βαίνοντας τις επιμέρους εθνικότητες, δημιούργησε μια ΚΟLν'ή
πνευματική πατρίδα, της οποίας πολίτες μπορούσαν να γί νουν άνθρωποι που ανήκαν σε όλα τα έθνη. Αν αναδιφήσετε όλα τα ιστορικά αρχεία, δεν θα βρείτε ού τε μία πολιτική επανάσταση που να είχε ανάλογο χαρακτή ρα· μόνο σε ορισμένες θρησκευτικές επαναστάσεις θα συνα ντήσετε κάτι αντ(στοι.χο. Αν, λοiπόν, θέλει κανείς να κατα
λάβει τη Γαλλική Επανάσταση με τη βοήθεια σχετικών πα ραδειγμάτων, θα πρέπει να τη συγκρίνει με θρησκευτικές επαναστάσεις.
Ο Σίλερ έχει δίκω όταν επισημαίνει, στην Ιστορία του Τρια κοvταετούς Πολέμου, ότι η θρησκευτική μεταρρύθμιση του
16ου αι.ώνα είχε ως σονέπεtα να φέρει σε επαφή λαούς που
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
σχεδόν δεν γνωρLζονταν μεταξύ τους ώς τότε, συνδέοντάς τους στενά, με νέους δεσμούς αμοr.βαίας συμπάθεr.ας. ΕLδαμε, έτσι.,
Γάλλους να πολεμούν εναντίον Γάλλων και. Άγγλους να σπεύ
δουν να τους βο11θ'ήσουν- παράλλ11λα, άνθρωποι. γενν11μένοr. στr.ς βόρειες ακτές τ11ς Βαλτικής Θάλασσας έφτασαν ώς τ11ν
καρδιά τ11ς Γερμανίας γr.α να προστατέφουν ομοδόξους τους, γr.α τους οποίους δεν γνώριζαν τίποτε. Όλοι. οι. πόλεμοι. πήραν τότε και. διαστάσεις εμφυλίου πολέμου, και. σε όλους τους εμ
φυλLσυς πολέμους αλλοδαποί έρχονταν να προσφέρουν τη βοήθειά τους. Τα παλαιά συμφέροντα κάθε έθνους ξεχάστ11καν και. στη θέση τους πρόβαλαν νέα· στη θέση των εδαφr.κών δr.εκ
δr.κ'ήσεων, τα ζητήματα αρχής άρχr.σαν τώρα να έχουν τον πρώ-
το λόγο. Όλοι. οι κανόνες τ11ς διπλωματίας αναθεωρήθηκαν και.
ανατράΠ'lκαν, προς μεγάλ11 έκπλ11ξ11 αλλά και. απογο'ήτευσ11 των πολr.τr.κών τ11ς εποχής. Αuτό ακριβώς συνέβ11 και. στην Ευ ρώΠ'l μετά το
1789.
Επομένως, η Γαλλr.κ'ή Επανάσταση είναι. μr.α πολr.τr.κ'ή επα
νάστασ'l που, κατά κάποιον τρόπο, ακολούθησε τα χνάρr.α και.
πήρε τη μορφή θρησκεuτr.κ'ής επανάστασης. Ιδού σε ποr.α ακρr. βώς χαρακτηριστικά σημεία κατέληξε να θυμLζεr. θρησκευτικές επαναστάσεις: όχι. μόνο εξαπλώθηκε γεωγραφικά όπως εκεί νες, αλλά και. χρ11σψοποί11σε τα κ11ρύγματα και. την προπα γάνδα γr.α να επιτύχει. τ11ν εξάπλωσή τ11ς. Ομολογουμένως, το θέαμα ήταν πρωτότυπο: μια πολr.τr.κ'ή επανάσταση να ωθεί στον
προσηλυτισμό, να κηρύσ~εr. με το ίδr.ο πάθος τr.ς ώέες και. τr.ς αρχές της σε αλλοδαπούς και. γηγενείς! Απ' όλα τα καr.νοφαν'ή που έφερε στον κόσμο η Γαλλr.κ'ή Επανάσταση να ποω 'ήταν ίσως το 7tLO πρωτότυπο. Αλλά ας μην μείνουμε μόνο σε αuτό·
ας προσπαθήσουμε να προεκτείνουμε τη σκέΦ11 μας και. να δr.α πr.στώσοuμε αν αυτή η ομοr.ότητα ως προς τr.ς συνέπειες υπέ κρυπτε ίσως και. αντίστοιχη ομοιότητα ως προς τα αίτr.α. Συνήθως οι. θρησκείες αντr.μετωπLζουν τον άνθρωπο ως ανε ξάρτητη ύπαρξη και. οντότητα, δίχως να ρίχνουν ώr.αtτερο βά ρος σε όσα σuνεr.σφέρουν στη δr.αμόρφωση της προσωπr.κότη-
75
ALfXIS IH TOCQUEVILLE
τάς του οι νόμοι, τα ήθη και οι παραδόσεις μιας χώρας. Βασι
κός στόχος τους είναι να ρυθμίσουν τις γενικές σχέσεις του αν θρώπου με τον Θεό, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του, ανεξάρτητα από τη μορφή της κοινωνίας στην οποία ζει. Οι κα
νόνες συμπεριφοράς που θεσπίζουν οι θρησκείες δεν αφορούν τόσο τον άνθρωπο μιας συγκεκριμένης χώρας ή εποχής, όσο τον άνθρωπο ως πατέρα, γιο, κύριο, δούλο, «πλησίον». Επιλέγο
ντας έτσι ως θεμέλιά τους την ίδια την ανθρώπινη φύση, οι θρη σκείες μπορούν να γίνουν δεκτές απ' όλους τους ανθρώπους και
να εφαρμοστούν παντού. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι θρησκευτικές επαναστάσεις είχαν συνήθως τεράστιο βεληνε
κές και δεν περιορίζονταν, όπως συνέβαινε με τις πολιτικές επα ναστάσεις, στα εδάφη ενός και μόνο λαού, ή μιας μόνο φυλής. Λ ν, μάλιστα, θέλει κανείς να εμβαθύνει ως προς αυτό το ζήτη μα, θα διαπιστώσει ότι, όσο περισσότερο μια θρησκεία είχε τον γενικό και αόριστο χαρακτήρα στον οποίο αναφέρθηκα, τόσο
μεγαλύτερη ήταν η επέκτασή της, ανεξάρτητα από διαφορές στη νομοθεσία, στο κλίμα, ή ακόμη και στην ιδιοσυγκρασία των ανθρώπων. Οι παγανιστικές θρησκείες της Αρχαιότητας, που ήταν όλες λίγο-πολύ δεμένες με τους πολιτικούς θεσμούς ή με το κοινω νικό καθεστώς, διατηρώντας μάλιστα στα δόγματά τους ορι
σμένα εθνικά -ή ακόμη και τοπικά- χαρακτηριστικά, παρέ μειναν κατά κανόνα περιορισμένες στα όρια μιας επικράτει ας, από τα οποία ποτέ δεν βγήκαν. Η μισαλλοδοξία και η δίω ξη των «απίστων» δεν τους ήταν άγνωστες τον προσηλυτι σμό, ωστόσο, σχεδόν τον αγνοούσαν. Έτσι, στον Δυτικό κόσμο
δεν υπήρξαν μεγάλες θρησκευτικές επαναστάσεις πριν από τον Χριστιανισμό, ο οποίος, υπερβαίνοντας με σχετική ευκο λία όλους τους φραγμούς που είχαν εμποδίσει τις παγανιστι κές θρησκείες να εξαπλωθούν, διαδόθη~ε σύντομα σε μεγάλο τμήμα της ανθρωπότητας. Νομίζω ότι δεν δείχνει έλλειψη σε βασμού προς τον Χριστιανισμό, αν ισχυριστεί κανείς ότι ο θρίαμ
βός του οφείλεται εν μέρει στο γεγονός πως, περισσότερο απ'
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛ(-)ΕLΊΏΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
ό,τι οποιαδήποτε άλλη θρησκεία κατά το παρελθόν, υπήρξε αποστασιοποιημένος από κάθε είδους εθνικές, φυλετικές, πο λιτικές, κοινωνικές ή εποχικές ιδιαιτερότητες. Η Γαλλική Επανάσταση λειτούργησε σε σχέση με τα «του κόσμου τούτου» όπως ακριβώς λειτουργούν και οι θρησκευ τικές επαναστάσεις σε σχέση με τον άλλο κόσμο· αντιμετώ πισε τον πολίτη ως αφηρημένη οντότητα, ανεξάρτητα από τις κατά καιρούς κοινωνικές συνθήκες, όπως ακριβώς οι θρη
σκείες αντιμετωπίζουν τον άνθρωπο γενικά, ανεξάρτητα από τοπικούς και χρονικούς προσδιορισμούς. Δεν την απασχόλη σαν μόνο τα δικαιώματα του γάλλου πολίτη, αλλά θέλησε να
προσδιορίσει γενικά τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα του ανθρώπου ως πολιτικής οντότητας.
Το γεγονός ότι η Επανάσταση είχε τόσο μεγάλη απήχηση παντού και βρήκε τόσους και τόσους μιμητές οφείλεται ακρι βώς στην έμφαση που έδινε πάντα στις οικουμενικές αξίες, σε ό,τι πιο «φυσικό» -θα μπορούσε να πει κανείς- υπήρχε
από άποψη κοινωνικού καθεστώτος και συστήματος διακυ βέρνησης. Θέτοντας και διακηρύσσοντας ως στόχο της όχι μόνο τη μεταρρύθμιση της γαλλικής κοινωνίας αλλά και την αναγέν νηση του ανθρώπινου είδους, η Γαλλική Επανάσταση μ πόρε σε να προκαλέσει πάθη και ενθουσιασμούς που ακόμη και πιο
βίαιες από εκείνη πολιτικές επαναστάσεις δεν είχαν κατορ θώσει ώς τότε να προκαλέσουν. Μέσω των τάσεων προσηλυ τισμού αλλά και της έφεσης προς την προπαγάνδα που τη χα ρακτήριζαν, κατόρθωσε τελικά να αποκτήσει τη σχεδόν θρη σκευτική εκείνη χροιά που τόσον πανικό προκάλεσε στους σύγχρονούς της. Ή μάλλον, μετατράπηκε η ίδια σ' ένα είδος νέας θρησκείας θρησκείας ατελούς, είναι αλήθεια, δίχως Θεό, δίχως λατρεία και δίχως επέκεινα, η οποία ωστόσο, όπως και το Ισλάμ παλαιότερα, πλημμύρισε κυριολεκτικά τον κόσμο με τους στρατούς της, τους ιεραπόστολους των ιδεών της, τους μάρτυρές της.
77
ALEXIS
78
ΟΕ
TOCQUEVILLE
Δεν πρέπει, ωστόσο, να έχουμε την αυταπάτη ότι οι μέθοδοι που χρησιμοποίησε η Γαλλική Επανάσταση ήταν εντε λώς πρωτότυπες, ότι όλες οι ιδέες που διακήρυξε ήταν απο λύτως νεοφανείς. Σε όλες τις ιστορικές περιόδους, ακόμη και
κατά τον Μεσαίωνα, υπήρξαν ηγέτες και κήρυκες επανα στάσεων οι οποίοι, για να αλλάξουν την κοινωνία στην οποία ζούσαν, επικαλέστηκαν κανόνες καθολικής ισχύος και οικου
μενικής αξίας, προσπάθησαν να αντιπαραθέσουν στο καθε στώς της χώρας τους τα φυσικά δικαιώματα των ανθρώπων. Όμως, όλες αυτές οι προσπάθειες είχαν αποτύχει· η φλόγα
που θα έβαζε φωτιά σε ολόκληρη την Ευρώπη του 18ου αιώ να είχε σβηστεί με σχετική ευκολία κατά τον 15ο αιώνα. Για να μπορούν οι ιδέες αυτού του είδους να οδηγήσουν σε επα ναστατικές ανατροπές, θα πρέπει να έχουν ήδη συμβεί ορι σμένες αλλαγές στις συνθήκες, τις συνήθειες και τα ήθη, οι οποίες να έχουν προετοιμάσει τα ανθρώπινα μυαλά για να δεχθούν τις νέες αυτές ιδέες. Υπάρχουν ιστορικές περίοδοι κατά τις οποίες οι άνθρωποι
διαφέρουν τόσο πολύ μεταξύ τους, ώστε η ιδέα ενός νόμου ή ενός κανόνα που να ισχύει εξίσου για όλους είναι σχεδόν αδια νόητη. Υπάρχουν, όμως, και εποχές κατά τις οποίες ακόμη και η μακρινή και ασαφής προοπτική ενός τέτοιου νόμου είναι αρ κετή για να ωθήσει τεράστια πλήθη να την ενστερνιστούν. Αυτό που κυρίως εντυπωσιάζει στην περίπτωση της Γαλ
λικής Επανάστασης δεν είναι τόσο ότι επινόησε τις μεθόδους που χρησιμοποίησε και ότι συνέλαβε τις ιδέες που διακήρυ ξε. Το κατεξοχήν καινοτόμο στοιχείο της ήταν ότι και άλλοι
λαοί είχαν φτάσει την ίδια εποχή στο σημείο εκείνο της εξέ λιξής τους, ώστε να μπορούν να εφαρμόσουν με αποτελε
σματικό τρόπο τις μεθόδους της και να μπορούν να δεχθούν πρόθυμα τις ιδέες της.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
4
Πώς όλη σχεδόν η Ευρώπη είχε τους ίδωυς αχρι6ώς θεσμούς
και πώς οι θεσμοί αυτοi κατέρρεαν παντού
Οι λαοί που κατέλυσαν τη Ρωμιiίκ'ή Αυτοκρατορία και που
αργότερα αποτέλεσαν εν πολλοίς τα σύγχρονα ευρωπα'ίκά
κράτη διέφεραν μεταξύ τους, ως προς τον τόπο προέλευσης, τη φυλ-ή, τη γλώσσα· μοναδικό κοινό στοιχείο τους 'ήταν η ιδιό τητά τους ως «βαρβάρων». Από τη στιγμ-ή που εγκαταστά θηκαν σε εδάφη που περιλαμβάνονταν κάποτε στο ρωμdίκό
imperium, για αρκετό χρονικό διάστημα
άρχισαν να συγκρού
ονται μεταξύ τους, εν μέσω γενικής σύγχυσης όταν, τελικά,
τα όρια της επικράτειάς τους προσδιορίστηκαν, οι λαοί αυ τοί χωρίζονταν μεταξύ τους από τα ερείπια που οι ίδιοι εί χαν δημιουργ-ήσει. Με τον πολιτισμό να έχει σχεδόν σβ-ήσει και την ακυβερνησία ουσιαστικά να κυριαρχεί, οι σχέσεις με ταξύ των ανθρώπων έγιναν δύσκολες, αβέβαιες στην Ευρώ
πη έκαμαν την εμφάνισ-ή τους απεφάριθμες μικρές κοινότη τες, απομονωμένες η μια από την άλλη και εχθρικές μεταξύ τους. Ωστόσο, εν μέσω αυτ-ής της άμορφης μάζας, εμφανί στηκε σύντομα ένα σύνολο κοινών νόμων και κανόνων. Αυτοί οι θεσμοί πολύ απείχαν από το να αποτελούν απλ-ή
απομίμηση της ρωμιiίκ'ής νομοθεσίας μάλιστα, 'ήταν τόσο δια φορετικοί, ώστε, όταν αργότερα θέλησαν να τους αλλάξουν 'ή να τους καταλύσουν, χρησιμοποίησαν ακριβώς το ρωμιiίκό δί καιο ως αφετηρία.[1] Η φυσιογνωμία των θεσμών αυτών είναι
Λ
So
I. I \ I \
I Ι I· I
ι >ι:
(l
U Ε V IL L
Ε
πρωτότυπη και τους κάνει να διαφέρουν απ' όλα τα άλλα νο
μικά συστήματα που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα. Υπάρχει μεταξύ τους απόλυτη συμμετρία και σχηματίζουν ένα σύνολο του οποίου τα μέρη είναι άρρηκτα δεμένα μεταξύ τους, όσο και τα άρθρα ενός σύγχρονου νομικού κώδικα· επιπλέον, διέ πονταν από κανόνες σοφά διατυπωμένους, κατάλληλους για
κοινωνίες που παρέμεναν εν πολλοίς «ημιβάρβαρες». Σκοπός μου δεν είναι εδώ να εξετάσω πώς διαμορφώθη καν, διαδόθηκαν και απέκτησαν τελικά γενική ισχύ σε: ολό
κληρη την Ευρώπη αυτά τα συστήματα νόμων. Το βέβαω εί ναι ότι κατά τον Μεσαίωνα τα συναντάμε: λίγο-πολύ σε: όλα τα σημεία της Ευρώπης, και ότι σε: αρκετές χώρες εφαρμό
ζονταν σχεδόν αποκλειστικά, εκτοπίζοντας κάθε: άλλο σύ στημα νόμων και κανόνων.
Είχα την ευκαιρία να μελετήσω τους πολιτικούς θεσμούς του Μεσαίωνα στη Γαλλία, στην Αγγλία και στη Γερμανία· στο βαθμό που οι μελέτες μου αυτές προχωρούσαν, έμενα
κατάπληκτος από τις ομοιότητες μεταξύ των ε:πψέρους συ στημάτων, από το πόσο λίγο διέφεραν οι θεσμοί λαών τόσο διαφορετικών και ελάχιστα αναμε:ιγμένων μεταξύ τους. Οι βάσεις τους είναι οι ίδιες παντού, έστω και αν σχεδόν πάντα διαφοροποιούνται απεριόριστα ως προς τις λεπτομέρειες. Όταν ανακάλυπτα στην παλαιά γερμανική νομοθεσία έναν
πολιτικό θεσμό, έναν κανόνα, μια εξουσία, γνώριζα εκ των προτέρων ότι, μετά την απαραίτητη έρευνα, θα συναντούσα κάτι απολύτως ανάλογο ως προς την ουσία του και στη Γαλ λία και στην Αγγλία· και πράγματι, αυτό συνέβαινε: πάντο τε:. Καθένας από τους τρεις αυτούς λαούς με: βοηθούσε: να καταλάβω καλύτερα τους άλλους δύο. Και στις τρεις περιπτώσεις, οι αρχές που διέπουν τη δια
κυβέρνηση είναι ίδιες οι πολιτικοί θεσμοί διαμορφώνονται από τις ίδιες κοινωνικές δυνάμεις και διαθέτουν τις ίδιες εξου σίες. Η κοινωνία διαιρείται με: τον ίδιο τρόπο και παρατη ρείται η ίδια ιεραρχία μεταξύ των τάξεων. Οι ευγενείς κατέ-
ΤΟ
ΠΑΛΑ!l)
ΚΛΗΕΖ.:ΗΗ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
χουν αντίστοιχη θέση στην κοινωνική ιεραρχία, έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά, τα ίδια προνόμια, τα ίδια «φυσικά» δικαι ώματα· δεν διαφέρουν ουσιαστικά από χώρα σε χώρα· θα
μπορούσε να πει κανείς ότι πρόκειται για το ίδιο είδος αν θρώπων και στις τρεις χώρες. Ο τρόπος διακυβέρνησης των πόλεων είναι λίγο-πολύ ο ίδιος, η ύπαιθρος κυβερνάται επίσης με βάση τις ίδιες αρχές παντού. Η κατάσταση των αγροτών δεν διαφέρει ουσιαστικά από χώρα σε χώρα και από περιοχή σε περιοχή· η ιδιοκτησία,
η κατοχή και η καλλιέργεια της γης διέπεται από τους ίδιους κανόνες, ο καλλιεργητής επωμίζεται τα ίδια βάρη. Από τα σύ νορα της Πολωνίας ώς τις ακτές της Ιρλανδίας, η χωροδεσπο τεία, οι τιμαριούχοι, τα τιμάρια, τα φεουδαρχικά δικαιώματα, η εδαφονομή, οι υποχρεώσεις του καλλιεργητή, η συντεχνια κή οργάνωση δεν διαφέρουν και πολύ μεταξύ τους. Ορισμέ νες φορές μάλιστα, και η ορολογία είναι ίδια· ακόμη πιο αξιο σημείωτο είναι ότι σε όλους αυτούς τους θεσμούς κυριαρχεί το ίδιο πνεύμα. Δεν θα ήταν, νομίζω, υπερβολή να ισχυριστώ ότι κατά τον 14ο αιώνα οι κοινωνικοί, πολιτικοί, διοικητικοί, νομικοί, οικονομικοί και πνευματικοί θεσμοί της Ευρώπης πα ρουσίαζαν περισσότερες ομοιότητες μεταξύ τους απ' ό,τι σή
μερα, οπότε ο πολιτισμός φαίνεται να ανοίγει όλους τους δρ6μους επικοινωνίας και να γκρεμίζει όλους τους φραγμούς.
Θα ξέφευγα από το θέμα μου αν επιχειρούσα να αναφέρω εδώ πώς ακριβώς αυτοί οι παλαιοί ευρωπα"ίκοί θεσμοί αφο
οατώθηκαν και βαθμιαία καταλύθηκαν- θα περι.οριστώ, λοι πόν, στην επισήμανση ότι κατά τον 18ο αιώνα είχαν ήδη κα ταρρεύσει εν μέρει παντού. [2] Η κατάρρευση αυτή υπήρξε, σε γενικές γραμμές, λιγότερο απόλυτη στην ανατολική Ευ ρώπη απ' ό,τι στη δυτική· ωστόσο, σε όλα τα σημεία της Ευ ρώπης η γήρανση των θεσμών, και συχνά η κατάπτωσή τους, ήταν εμφανής. Αυτή η προίούσα παρακμή των θεσμών του Μεσαίωνα απο
τυπώνεται και στα αρχεία της εποχής. Γνωρίζουμε ότι κάθε
AI.EXI~
1>1· TOC:QUEVILLE
χωροδεσποτεία διέθετε αρχεία που αποκαλούνταν τοπολόγια
ή γαωκατάλογοι
(terriers), τα οποία, κάθε αιώνα, ενημερώνο
νταν για τα όρια των τιμαρίων, τους έγγειους φόρους, τα διη
νεκή δοσίματα, τις οφειλόμενες υπηρεσίες, τις τοπικές χρή σεις. Έχω δειγαιοκαταλόγους του 14ου αιώνα που είναι πραγ ματικά αριστουργήματα μεθοδικότητας, σαφήνειας, ευκρί
νειας και ευφυίας. Όσο πιο πρόσφατοι είναι, παρά τη γενική πρόοδο που παρατηρείται κατά την περίοδο του Διαφωτισμού,
γίνονται πιο ασαφείς, ατελείς, συγκεχυμένοι, κακογραμμένοι. Έχει κανείς συχνά την αίσθηση ότι την ίδια στιγμή που η κοι νωνία των πολιτών φτάνει σε υψηλά επίπεδα γνώσης και σο φίας, οι πολιτικές δομές εκβαρβαρίζονται.
Ακόμη και στη Γερμανία, όπου η παλαιά ευρωπα"ίκή τά
ξη πραγμάτων διατήρησε τα πρωτογενή χαρακτηριστικά της περισσότερο απ' ό,τι στη Γαλλία, ένα μέρος των θεσμών που
είχαν διαμορφωθεί κατέρρεε ήδη παντού. Ωστόσο, τα ίχνη της γήρανσης γίνονται αισθητά περισσότερο όταν παρατη ρήσει κανείς σε ποια κατάσταση βρίσκεται ό,τι απομένει από
αυτούς τους θεσμούς, παρά όταν διαπιστώνει τι έχει πάψει να υφίσταται και να ισχύει. Οι κοινοτικοί θεσμοί, χάρις στους οποίους κατά τον 13ο και 14ο αιώνα οι κυριότερες πόλεις της Γερμανίας είχαν εξε λιχθεt σε μικρές αλλά πλούσιες και πνευματικά ακμάζουσες κοινότητες, εξακολουθούν να υφίστανται και τον 18ο α~ώνα,
έχοντας ωστόσο χάσει το ουσιαστικό τους περιεχόμενο και διατηρώντας μόνο τα εξωτερικά τους γνωρίσματα. [3] Επι φανειακά όλα παραμένουν τα ίδια· οι επιφορτισμένοι με τη λειτουργία των θεσμών αξιωματούχοι εξακολουθούν να φέ ρουν τους ίδιους τίτλους και να έχουν -υποτίθεται- τις ίδιες αρμοδιότητες. Ωστόσο, η ενεργητικότητα, ο οίστρος, ο κοι νοτικός πατριωτισμός, όλες εκείνες οι σφριγηλές και γόνιμες αρετές, έχουν ατονήσει. Αυτοί οι παμπάλαιοι θεσμοί δείχνουν
να έχουν εξαντλήσει τη δυναμική τους, δίχως ωστόσο να έχει αλλάξει η εξωτερική τους όψη.
ΤΟ
ΠΑΛΑ\0
ΚΑΗΠΗΗ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Όλες οι εξουσίες που έχουν τις ρίζες τους στον Μεσαίωνα και που επιζούν ώς σήμερα έχουν προσβληθεί από την ίδια ασθένεια· σε όλες είναι εμφανή τα ίχνη της ίδιας παρακμής και της ίδιας αποκάρωσης. Επιπλέον, οτιδ'ήποτε συνδέεται με το πολιτικό σύστημα μιας περιόδου και φέρει ανεξίτηλα τα ίχνη αυτ'ής της διασύνδεσης, έστω και αν δεν αποτελεί αυτό
καθεαυτό μέρος του συγκεκριμένου συστήματος διακυβέρνησης, χάνει ακαριαία τη ζωτικότητά του. Η αριστοκρατία αρ
χίζει, λοιπόν, να παρουσιάζει συμπτώματα γεροντικής νοητικ'ής ανεπάρκειας. Παράλληλα, ακόμη και οι πολιτικές ελευ θερίες, πεδίο στο οποίο ο Μεσαίωνας είχε τόσα επιτεύγματα να επιδείξει, παντού όπου επιζούν διατηρώντας τα ίδια χα ρακτηριστικά, δείχνουν τώρα συμπτώματα στειρότητας. Οι επαρχιακές συνελεύσεις, εκεί όπου διατηρούν το παλιό τους
καθεστώς δίχως τίποτε να έχει αλλάξει, λειτουργούν μάλλον ανασχετικά παρά προωθητικά για την πρόοδο του πολιτισμού· θα έλεγε κανείς ότι παραμένουν ξένες προς το πνεύμα της νέ-
ας εποχής, αδιαπέραστες από αυτό. Επιπλέον, ο λαός δείχνει πια να μην προσδοκά κάτι ιδιαίτερο από αυτούς τους θεσμούς,
προτιμώντας να στηρίζει τις ελπίδες του κυρίως στον ηγεμόνα. Η μακρά ιστορία αυτών των συνελεύσεων δεν τις καθιστά
κατ' ανάγκην και aξιοσέβαστες αντίθετα, με την πάροδο του χρόνου απαξιώνονται κάθε μέρα και περισσότερο. Μάλιστα. μολονότι αυτό φαίνεται από πρώτη ματιά παράδοξο, γίνονται ολοένα και πιο μισητές όσο περισσότερο παρακμάζουν -και επομένως, η δυνατότητά τους να επηρεάσουν τις εξελίξεις, ή να βλάψουν οποιονδήποτε, μειώνεται. «Η σημερινή κατάσταση πραγμάτων», σύμφωνα μ' έναν γερμανό συγγραφέα φιλι-
κά διακείμενο προς το Παλαιό Καθεστώς, «δείχνει να έχει δυ σμενείς συνέπειες για όλους, και συχνά να αντιμετωπ(ζεται με απέχθεια. Αυτή η αρνητική προδιάθεση για οτιδήποτε παλαιό, που παρατηρείται σήμερα, είναι πράγματι παράξενη. Οι νέες αντιλήψεις διεισδύουν ακόμη και στους κόλπους της οικο γένειάς μας, προκαλώντας και εκεί αναστάτωση. Ακόμη και
83
Λ
84
li'.
Χ
I .\ I > Ι·
ΤΟ
c: Q U Ε V Ι ι ι Ε
οι γυναίκες του σπιτωι) δηλώνουν ότι δεν μπορούν πια να ανε
χθούν τα παλαιά έπιπλα». 1 Μολαταύτα, τόσο στη Γερμανία όσο και στη Γαλλία της εποχής εκείνης, η κοινωνία έσφυζε από δραστηριότητα και ζοι)σε περίοδο σταθερά αυξανόμενης ευ ημερίας. Όμως, ας μην ξεχνάμε κάτι ακόμη, που συμπληρώ νει την εικόνα: οτιδήποτε ζει, κινείται, δρα και παράγει προ
έρχεται την εποχή εκείνη από μια νέα τάξη πραγμάτων -ή μάλ λον, όχι απλώς νέα, αλλά και εχθρική προς την παλαιά. Η βασιλεία, που πια δεν θυμίζει σε τίποτε τη βασιλεία του Μεσαίωνα, διαθέτει άλλου είδους προνόμια, παίζει διαφορε τικό ρόλο, διακατέχεται από διαφορετικές αντιλήψεις, εγεί
ρει διαφορετικά συναισθήματα· η κεντρική διοίκηση επεκτείνει τις αρμοδιότητές της πατώντας στα ερείπια των τοπικών εξου σιών- η ιεραρχία των κρατικών λειτουργών αντικαθιστά όλο και περισσότερο την εξουσία των ευγενών. Όλες αυτές οι νέες
εξουσίες ενεργούν με βάση διαδικασίες και αρχές άγνωστες ή απορριπτέες από τον άνθρωπο του Μεσαίωνα, OL οποίες
άλλωστε αφορούν ένα είδος κοινωνίας για το οποίο ο μεσαιω νικός άνθρωπος ήταν εντελώς ανυποψίαστος. Στην Αγγλία, όπου από πρώτη ματιά θα έλεγε κανείς ότι
το πω παλαιό ευρωπα'ίκό σύνταγμα εξακολουθούσε να ισχύει, OL εξελίξεις ήταν επίσης ραγδαίες. Ανεξάρτητα αν η παλαιά
ορολογία και οι παλαωί τίτλοι διατηρούνται, και εκεί ήδη από τον
17 ο
αιώνα το φεουδαρχικό σύστημα έχει κατ' ουσίαν κα
ταργηθεί· οι τάξεις αναμειγνύονται, η αριστοκρατία χάνει πολ λά από τα προνόμιά της, ο κύκλος των ευγενών διευρύνεται, ο πλούτος ασκεί ουσιαστικά την εξουσία, ισχύουν η ισότητα απέναντι στο νόμο και η ισότιμη πρόσβαση στα δημόσια αξιώ-
1. Λόγια τοu Stramberg, όπως παρατίθενται από τον Ludwig Hausser Deutsche Geschichte vom Tode Friedrichs der Grossen bis zur Griίndung des deutschenBundes (1854-57), τ. Α', σ. 132. Ο Hausser (1818-67), τον οποίο ο στο
Τοκβίλ είχε μελετήσει με ιδιαίτερ-η προσοχή, ήταν καθ-ηγ-ητής τ-ης ιστορίας στ-η Χα'ίδελβέρy-η από το
1840 ώς το θάνατό τοu.
[Σ.τ.μ.]
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
KAHELHH
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
ματα, η ελευθερία του Τύπου και η ελευθερία των δημοσίων συζητήσεων. Όλες αuτές οι καινοτομίες, που η μεσαιωνική κοι νωνία τις αγνοούσε, αφομοιώθηκαν βαθμιαία και με επιδέξιο
τρόπο από την παλαιά τάξη πραγμάτων, δίχως να την απει λήσουν με διάλυση· την αναζωογόνησαν, δίχως να πλήξουν τα
εξωτερικά γνωρίσματα του υφιστάμενου καθεστώτος. Η Αγγλία του 17ου αιώνα είναι ήδη μια σύγχρονη χώρα, η οποία εξακολουθεί απλώς να αποδίδει όλες τις οφειλόμενες τιμές σε ορισμένα κατάλοιπα του Μεσαίωνα. Αυτή η σύντομη ματιά σε άλλες χώρες εκτός από τη Γαλ λία ήταν απαραίτητη για να μπορεί να γίνουν ευκολότερα κα
τανοητά όσα θα ακολουθήσουν- θα τολμούσα, μάλιστα, να ισχυριστώ ότι είναι αδύνατον να καταλάβει κανείς τη Γαλλι κή Επανάσταση αν έχει γνωρίσει και μελετήσει αποκλειστι
κά και μόνο τη Γαλλία.
85
ΚΕΦΛΛΛΙΟ
5
Ποιο ήταν το οuσtαστtκό έpγο της Γαλλtκής Επανάστασης;
Όλα όσα προηγήθηκαν δεν είχαν άλλο σκοπό παρά να φωτί σουν σφαφικότερα το θέμα και να διευκολύνουν την απά
ντηση στα ερωτήματα που έθεσα εξαρχής. Ποιοι 'ήταν οι πραγ ματικοί στόχοι της Επανάστασης; Ποιος 'ήταν, τελικά, ο ιδι αίτερος χαρακτήρας της; Για ποιον ακριβώς λόγο έγινε; Ποιο 'ήταν το έργο της; Η Επανάσταση δεν έγινε, όπως πίστευαν ορισμένοι πα λαιότερα, για να καταλύσει το οικοδόμημα των θρησκευτι
κών πεποιθήσεων- παρά τα επιφαινόμενα, είχε κατά βάση κοινωνικό και πολιτικό χαρακτήρα. Με δεδομένο, λοιπόν, αυ
τό το χαρακτηριστικό της, κάθε άλλο παρά επιζητούσε τη μό νιμη αναταραχή, τη «συστηματική αναρχία», όπως έγραφε
ένας από τους κύριους πολέμιούς της, 1 αλλά αντίθετα επι δίωξε να ενισχύσει την αυθεντία και τη δικαιοδοσία της κε ντρικής εξουσίας. Σκοπός της δεν 'ήταν να αλλάξει το χαρα κτήρα αυτού καθεαυτού του πολιτισμού μας, όπως έχουν υπο
στηρίξει ορισμένοι άλλοι, να αναστείλει την πρόοδό του, ή έστω να μεταβάλει ουσιαστικά τους θεμελιώδεις κανόνες
στους οποίους στηρίζονται οι Δυτικές κοινωνίες. Αν παρα βλέψει κανείς επιμέρους επεισόδια που άλλαξαν πρόσκαιρα
1.
Ο Μπερχ· βλ. πιο πάνω. Κεφάλαιο
1, σημ. 3, σελ. 29-30.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑθΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
τη φυσωγνωμία της σε διάφορες εποχές και χώρες, εστιάζοντας παράλληλα σε αυτ-ή καθεαυτή τη φύση της, θα διαπι στώσει ότι βασική συνέπεια της Επανάστασης ήταν σαφώς η κατάλυση πολιτικών θεσμών που, επί αρκετούς αιώνες, κυ
ριαρχούσαν αναντίρρητα στους περισσότερους ευρωπα:r:κούς
λαούς (συνήθως, τους θεσμούς αυτούς τους αποκαλούμε «φε ουδαρχία»), τους οποίους και ανηκατέστησε με μια κοινωνική και πολιτική τάξη πραγμάτων πιο ομοιόμορφη και πιο απλή, βασισμένη στην αρχή της ισότητας των πολιτών. Αυτό και μόνο αρκούσε για να προσδώσει τεράστια ση μασία στην Επανάσταση· άλλωστε, ανεξάρτητα από το γε γονός ότι αυτοί οι παλαιοί θεσμοί παρέμεναν πάντα στενά δεμένοι με όλους τους πολιτικούς και θρησκευτικούς κανό νες που ίσχυαν στην Ευρώπη, παράλληλα είχαν ευνοήσει την
εμφάνιση ενός πλήθους ιδεών και πρακτικών, αισθημάτων και ηθών, που ήταν, κατά κάποιον τρόπο, φυσικά τους επακό λουθα. Χρειάστηκαν, λοιπόν, πραγματικοί σπασμοί για να καταπολεμηθούν και να αφαιρεθούν από το σώμα της κοι
νωνίας -και μάλιστα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα εκβλαστήσεις τόσο βαθιά ριζωμένες σε όλα τα όργανά της. Το γεγονός αυτό έκαμε την Επανάσταση να φαίνεται ακόμη πιο ριζοσπαστική απ' ό,τι πράγματι ήταν· από τη στιγμή ποο όσα επιδίωκε να καταστρέψει απλώνονταν σε όλο το σώμα της κοινωνίας και αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος του, ήταν επόμενο να δημιουργείται η εντύπωση ότι στόχος της Επα νάστασης ήταν η ανατροπή των πάντων. Όσο και αν η Επανάσταση υπήρξε αναμφισβήτητα ρηξι κέλευθη, οι καινοτομίες που εισήγαγε είναι πολύ λιγότερες
απ' ό,τι συνήθως νομίζουμε· αυτό, άλλωστε, θα επιδιώξω να
αποδείξω εν συνεχεία. Αν κάτι οφείλει κανείς να αναγνωρί σει, είναι ότι κατέλυσε -ή και εξακολουθεί να καταλύει, μια
και συνεχίζεται ώς σήμερα2- όλα εκείνα τα στοιχεία της πα2. Τπαιvιγμός για την πρόσφατη (σχετι.κά) τότε Επανάσταση του 1848,
87
ΛΙΙ\1.\
88
Ι>Ε
Toι:QUEVILLE
λαιάς κοινωνίας ποο απέρρεαν από τους αριστοκρατικούς και φεουδαλικούς Θεσμοι)ς, όλα όσα συνδέονταν μαζί τους με
τον ένα ή τον άλλο τρόπο, όλα όσα έφεραν -έστω και στον ελάχιστο δυνατό βαθμό- τη σφραγίδα των θεσμών αυτών. Τα μόνα στοιχεία από τον παλαιό κόσμο που διατήρησε η Επα νάσταση ήταν όσα υπήρξαν πάντοτε ξένα προς τους θεσμούς αυτούς, ή μπορούσαν να υφίστανται ανεξάρτητα από εκεί νους. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Επανάσταση πολύ απεί χε από το να είναι τυχαίο γεγονός. Μπορεί να κατέλαβε τον κόσμο όλον εξαπίνης, ωστόσο ήταν επιστέγασμα μακράς πε ριόδου προετοιμασίας, αιφνίδια και βίαιη κατάληξη διεργα
σιών στις οποίες είχαν συμβάλει δέκα γενεές. Έστω και αν η Επανάσταση δεν είχε γίνει, το οικοδόμημα της παλαιάς κοι νωνίας θα είχε επίσης καταρρεύσει παντού, αλλού λίγο πω σύντομα, αλλού λίγο πω αργά· η μόνη διαφορά θα ήταν πως σε αυτή την περίπτωση η κατάρρευσή του δεν θα ήταν από τομη, αλλά βαθμιαία. Αυτό που έτσι και αλλιώς, αργά ή γρή γορα, θα γινόταν από μόνο του, η Επανάσταση το πραγμα τοποίησε απότομα, με επίπονες και συχνά σπασμωδικές κι νήσεις, δίχως μεταβατική περίοδο, δίχως προειδοποιήσεις και ενδοιασμούς. Να ποω ήταν το έργο της. Είναι απορίας άξων πώς αυτό που σήμερα είναι τόσο εύ
κολο να το διακρίνει κανείς παρέμεινε τόσο συγκεχυμένο και τόσο συγκαλυμμένο ακόμη και για τους πω οξυδερκείς πα ρατηρητές των γεγονότων της εποχής. «Θέλετε να δωρθώσετε τις καταχρήσεις εξουσίας εκ μέ ρους της κυβέρνησής σας;», έγραφε ο Μπερκ αναφερόμενος στους Γάλλους. «Γιατί, όμως, θεωρείτε αναγκαίες ης καινο
τομίες; Γιατί δεν ανατρέχετε στις παραδόσεις σας; Γιατί δεν
περωρίζεστε στην ανάκτηση των παλαιών σας ελευθεριών;
που ανέτρεψε τον Λοοοοβίκο Φίλιππο και τη λεγόμενη Μοναρχία του Ιου λίου και εγκαθίδρυσε, ώς το
1852, τη
Δεύτερη Δημοκρατία. [Σ.τ.μ.]
ΤΟ
ΠΑΛΑ/0
ΚΛΗΙ
LHH
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΊΆLΗ
Αν πάλι δεν μπορείτε να επανέλθετε στο καθεστώς που ίσχυε την εποχή των πατέρων σας, γιατί δεν στρέφετε το βλέμμα προς τη δική μας κατεύθυνση; Εδώ, στην Αγγλία, θα μπορού
σατε να ξαναβρείτε το παλαιό ευρωπdCκό εθιμικό δίκαιο». 3 Ο Μπερκ αδυνατεί, λοιπόν, να δει τι πράγματι συμβαίνει κάτω
από τα μάτια του: η Επανάσταση επιδιώκει να καταργήσει αυτό ακριβώς το «παλαιό ευρωπdίκό εθιμικό δίκαιο»· αυτός είναι ο στόχος της.
Όμως, αυτή η Επανάσταση, που παντού έδειχνε να κυο φορείται και να προβάλλει απειλητική στον ορίζοντα, γιατί άραγε ξέσπασε στη Γαλλία, και όχι αλλού; Γιατί στη χώρα μας πήρε ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία δεν συναντάμε
σε άλλες χώρες, ή τα συναντάμε εν μέρει μόνο; Αυτό το ερώ τημα, που οπωσδήποτε αξίζει τον κόπο να τεθεί, θα με απα
σχολήσει στα κεφάλαια που ακολουθούν.
3.
Παράφραση αποσπάσματος από το
Revolution (1790).
Reflections on the French
89
ΒΙΒΛΙΟ ~
Β'
ΚΕΦΛΛΑΙΟ
1
Γιατi στη Γαλλiα το φεοuδαρχικό καθεστως εiχε γiνει πω aπεχθές στον λαό απ
'
I
lλλ
ο, τι σε α
I
ες χωρες;
Ιδού ένα πρώτο παράδοξο: γιατί η Επανάσταση, στόχος της οποίας ήταν πρωτίστως να καταλύσε~ παντού ό,τι απέμενε από τους θεσμούς του Μεσαίωνα, δεν ξέσπασε σε μια από τις χώρες όπου οι θεσμοί αυτοί εξακολουθούσαν να παραμέ νουν ακόμη ισχυροί, αλλά αντίθετα εκεί όπου η ισχύς τους
ήταν λιγότερο αισθητή στον λαό -με αποτέλεσμα, μάλιστα, η πίεσή τους να εμφανίζεται πιο α..σφυκτική εκεί όπου στην πραγματικότητα ήταν πιο αδύναμοι; Σε καμιά περιοχή της Γερμανίας στα τέλη του
18ou
αιώ
να η δουλοπαροικία δεν είχε ακόμη καταργηθεί εντελώς στις περισσότερες μάλιστα περιπτώσεις, οι χωρικοί παρέμεναν ουσιαστικά δεμένοι με τη γη, όπως συνέβαινε κατά τον Μ ε
σαίωνα. Όλοι σχεδόν όσοι επάνδρωναν τις στρατιές τοu Φρει δερίκοu Β' της Πρωσίας και της Μαρίας Θηρεσίας της Αυ
στρίας ήταν, κατ' ουσίαν, δουλοπάροικοι. [4] Στις περισσότερες περιοχές της Γερμανίας, το
1788 ο χω
ρικός δεν μπορούσε να εγκαταλείψει τη χωροδεσποτεία στην
οποία «ανήκε»· αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, μπορούσαν να τον καταδιώξουν οπουδήποτε και να τον φέρουν πίσω διά της βίας. Υπάγεται στη δικαιοδοσία τοu κυρίου του, ο οποίος μπο ρεί να εποπτεύει την ιδιωτική του ζωή, να τιμωρεί τον έκλυ το βίο τοu και την οκνηρία τοu. Δεν μπορεί να βελτιώσει την
AI.EXIS
94
Ι>Ε
TO(:QUEVILLE
κοινωνική του θέση, να αλλάξει επάγγελμα, ή ακόμη και να παντρευτεί δίχως τη σύμφωνη γνώμη του χωροδεσπότη. Με
γάλο μέρος του χρόνου του ο χωρικός είναι υποχρεωμένος να το διαθέτει προς όφελος του κυρίου του· τα νεανικά του χρό νια ήταν εν πολλοίς αναγκασμένος να τα περνάει δουλεύο ντας στο υποστατικό του φεουδάρχη. Ο θεσμός της προσω
πικής αγγαρείας εξακολουθούσε να ισχύει, και σε ορισμένες περιπτώσεις μπορούσε να περιλαμβάνει ακόμη και τρεις μέ ρες δουλειάς την εβδομάδα. Τα ενδιαιτήματα του φεουδάρ χη συντηρούνται και επισκευάζονται από τους χωρικούς που ανήκουν στη δικαιοδοσία του, ενώ στις υποχρεώσεις των ίδιων
αυτών χωρικών περιλαμβάνεται να μεταφέρουν τα μηνύμα τα του κυρίου τους, όπως επίσης και τα προ'ίόντα που πα
ράγουν τα κτήματά του στην αγορά. Ο δουλοπάροικος μπο ρεί υπό ορισμένες προϋποθέσεις να γίνει ιδιοκτήτης γης, αλ λά η ιδιοκτησία του υπόκειται πάντα σε περιορισμούς. Είναι, λοιπόν, υποχρεωμένος να καλλιεργεί τη γη του με καθορι
σμένο τρόπο, υπό την εποπτεία του κυρίου του, ενώ παράλ ληλα απαγορεύεται να την πουλ-ήσει ή να την υποθηκεύσει. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι υποχρεωμένος να πουλάει ό,τι παράγει, ενώ άλλοτε πάλι κάτι τέτοιο απαγορεύεται· και βέβαια, οφείλει να εξασφαλίζει πάντα τη συνεχή και αδια
τάρακτη καλλιέργεια της γης που έχει αποκτήσει. Όσο για τα παιδιά του, δεν κληρονομούν το σύνολο της γης, καθώς
μέρος της μεταβιβάζεται στη χωροδεσποτεία. Όλα αυτά δεν αποτελούν ρυθμίσεις που συναντά κανείς
μελετώντας παμπάλαιους νόμους ακόμη και ο κώδικας που ετοίμασε ο Φρειδερίκος Β' ο Μέγας, και που τελικά τον επι
κύρωσε ο διάδοχός του την εποχή ακριβώς που η Γαλλική Επανάσταση είχε μόλις ξεσπάσει, περιλαμβάνει σχετικές δια
τάξεις.[5] Τίποτε ανάλογο δεν ίσχυε στη Γαλλία εδώ και αρκετόν και
ρό· ο γάλλος χωρικός μετακινούνταν ελεύθερα, αγόραζε, πού λαγε, διαπραγματευόταν, επέλεγε το είδος της εργασίας του.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙ Ο
ΚΑΘ Ε1:ΊΏ Σ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤ ΑΣ Η
Τα τελευταία υπολείμματα της δουλοπαροικίας δεν τα συνα-
ντούσε πια κανείς παρά σε μία ή δύο ανατολικές επαρχίες, οι οποίες είχαν προσαρτηθεί σχετικά πρόσφατα στη Γαλλία· σε όλες τις υπόλοιπες περιοχές της χώρας, η δουλοπαροικία είχε πάψει να υφίσταται, και μάλιστα η κατάργησή της αναγόταν σε παρελθόν τόσο μακρινό ώστε το γεγονός είχε σχεδόν ξεχαστεί πια. Εμπεριστατωμένες έρευνες που έχουν γίνεt στην εποχή μας έχουν αποδείξει ότι στη Νορμανδία, για παράδειγμα,
η δουλοπαροικία είχε καταργηθεί ήδη από τον 13ο αιώνα. Επιπλέον, οι αλλαγές ως προς την κατάσταση του λαού ήταν ακόμη πιο επαναστατικές στη Γαλλία: ο χωρικός δεν εί χε πάψει απλώς να είναι δουλοπάροικος είχε γίνει και ιδιο κτήτης γης. Αυτό το γεγονός παραμένει ακόμη εν πολλοίς ατεκμηρίωτο· είχε, ωστόσο, τόσο σημαντικές συνέπειες, ώστε
αξίζει τον κόπο, νομίζω, να σταθώ για λίγο εδώ και να ασχο ληθώ μαζί του. Επί χρόνια θεωρούσαν δεδομένο ότι ο κατακερματισμός
της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας στη Γαλλία ήτάν έργο της Επανάστασης ωστόσο, κάθε είδους τεκμήρια συνηγορούν περί του αντιθέτου.
Είκοσι και πλέον χρόνια πριν από την Επανάσταση συνα ντάμε κείμενα αγροτικών συλλόγων στα οποία διατυπώνο νται ήδη επιφυλάξεις και διαμαρτυρίες για τον υπερβολικό
κατακερματισμό της γης. Την ίδια περίπου εποχή, ο Τυργκό 1 έγραφε: «Η κατάτμηση τrις γrις για κλrιρονομικούς λόγοος έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο, ώστε μια έκτασrι που κάλυπτε
τις ανάγκες μιας μόνο οικογένειας να μοιράζεται σήμερα σε
1. Anne Robert Jacques Turgot (1727-81).
Γάλλος οικονομολόγος και
πολιτικός. Διατέλεσε γενικός επόπτης (υπουργός) των οικονομικών το
1774-76 και προσπάθησε να
εφαρμόσει πολλές και σημαντικές μεταρ
ρυθμίσεις. Από τους κύριους εκπρόσωπους της φυσιοκρατικής οικονο μικής θεωρίας, εξέθεσε τις απόψεις του κυρ(ως στο σύγγραμμά του
Reflexions sur laformation et la distribution des richesses (1776).
[Σ. τ.μ.]
95
Λ
96
11·.
\Ι\
IJΕ
ΤΟ
C:
QU Ε V I L L Ε
πέντε ή έξι αδέλφια. Αυτά τα παιδιά και οι οικογένειές τους αδυνατούν πια να ζήσουν καλλιεργώντας μόνο τη γη». Λίγα
χρόνια αργότερα, ο Ν εκέρ2 έλεγε ότι στη Γαλλία υπήρχαν «απεφάριθμοι» μικρο"ίδιοκτήτες γης. Σε εμπιστευτική αναφορά προς έναν έπαρχο λίγα χρόνια πριν από την Επανάσταση, βρήκα την εξής επισήμανση:
«0
κατακερματισμός για κληρονομικούς λόγους έχει προσλάβει στις μέρες μας ανησυχητικές διαστάσεις καθώς όλοι OL κλη ρονόμω θέλουν παντού και πάντοτε μερίδιο, οι κλήροι διαι ρούνται και υποδιαιρούνται συνεχώς και απεριόριστα». Δεν θα μπορούσε, άραγε, το ίδιο αυτό κείμενο να έχει γραφτεί και στις μέρες μας; Συνάντησα τεράστιες δυσκολίες να ανασυστήσω, κατά κά ποιον τρόπο, το κτηματολόγιο του Παλαιού Καθεστώτος ορι σμένες φορές, πάντως, τα κατάφερα. Σύμφωνα με το νόμο του
1790 που
καθιέρωσε το φόρο επί της έγγειας ιδιοκτησίας,
κάθε ενορία όφειλε να συντάξει κατάλογο όλων των γαιών της περιοχής της που ανήκαν σε ιδιώτες. Αυτά τα τεκμήρια έχουν ως επί το πλείστον χαθεί· ωστόσο, κατάφερα να εντοπίσω ορι σμένους τέτοιους καταλόγους σε χωριά και, συγκρίνοντάς τους
με τους αντίστοιχους σημερινούς πίνακες, να διαπιστώσω ότι ο αριθμός των ιδιοκτητών γης σε αυτά τα χωριά ήταν το μι σό, ή συχνά και τα δύο τρίτα, του σημερινού. Τα στοιχεία αυ-
2. Jacques Necker (1732-1804).
Γάλλος πολιτικός, ελβετικής καταγω
γής. Τραπεζiτης το επάγγελμα, ανέλαβε το οικονομικών του κράτους, αλλά το
1781
1776 γενικός
επόπτης των
έπεσε σε δυσμένεια και ανα
γκάστηκε να παραιτηθεί. Αναλαμβάνοντας καθήκοντα σχεδόν πρωθυ πουργού τον Σεπτέμβριο του
1788, συνέστησε
στον βασιλιά τη σύγκλη
ση των Γενικών Τάξεων, αποκτώντας -πρόσκαφα- μεγάλη δημοτικότη τα. Το
1790
αποσύρθηκε από την πολιτική σκηνή και εγκαταστάθηκε
στο κτήμα του, κοντά στη Γενεύη, μαζί με την κόρη του, τη Μαντάμ ντε
Σταλ (Stael). Το Jran~aise. [Σ.τ.μ.]
1796 δημοσιει)τηκε
το σύγγραμμά του
De la Revolution
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑ('-JΕLΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑUf
τά είναι εντυπωσιακά, πολλώ μάλλον αν συνυπολογίσει κα-
νείς ότι έκτοτε το σύνολο του πληθυσμού της Γαλλίας έχει αυ ξηθεί κατά περισσότερο από
25%.
Ήδη τότε, όπως συμβαίνει και στις μέρες μας, η αγάπη του χωρικού για την έγγεια ιδιοκτησία ήταν τεράστια· όλα τα πάθη που απορρέουν από την κατοχή γης είχαν ήδη ξυ πνήσει. «Η γη πωλείται πάντοτε πάνω από την αξία της»,
γράφει ένας οξυδερκής παρατηρητής της εποχής εκείνης, όπως ο Άρθουρ Γιανγκ, «και αυτό οφείλεται στον διακαή πό θο που έχουν όλοι να γίνουν ιδιοκτήτες. Όλες οι αποταμιεύ σεις των φτωχότερων τάξεων, οι οποίες σε άλλες χώρες κα
τευθύνονται προς ιδιωτικές επιχειρήσεις και δημόσιους τίτ λους, στη Γαλλία κατευθύνονται προς την αγορά γης». Μεταξύ όλων των καινοτομιών που διαπιστώνει ο Γιανγκ
όταν επισκέπτεται τη χώρα μας για πρώτη φορά, καμιά δεν του κάνει τόση εντύπωση όσο η κατάτμηση της γης σε πλή θος ιδιοκτητών- στη Γαλλία, το μισό από το καλλιεργήσιμο έδαφος ανήκει σε μικρο"ίδιοκτήτες χωρικούς. «Δεν γνώριζα», γράφει, «ότι έτσι είχαν τα πράγματα». Πράγματι, σε καμιά
άλλη χώρα, γειτονική ή όχι; δεν συνέβαινε κάτι ανάλογο με αυτό που ο Γιανγκ παρατηρούσε στη Γαλλία. Στην Αγγλία υπήρχαν παλαιόθεν χωρικοί ιδιοκτήτες γης. οι οποίοι όμως ολοένα και μειώνονταν. Στη Γερμανία. απι) πολύ παλιά και παντού, υπήρχε περιορισμένος αριΗμ6ς ελει)
θερων χωρικών οι οποίοι είχαν την πλήρη κυριότητα της γης που καλλιεργούσαν. [6] Οι ιδιαίτεροι, συχνά παράδοξοι κα νόνες που ρύθμιζαν αυτά τα δικαιώματα κυριότητας των χω ρικών είναι συγκεντρωμένοι σε παμπάλαιες συλλογές γερ
μανικού εθιμικού δικαίου· ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτού του είδους τα δικαιώματα ιδιοκτησίας ήταν πάντα η
εξαίρεση και ο αριθμός αυτών των μικροίδιοκτητών γης πε ριορισμένος.
Οι περιοχές της Γερμανίας όπου, στα τέλη του 18ου αιώ να, ο χωρικός ήταν ιδιοκτήτης της γης που καλλιεργούσε και
97
Λ
98
I I· \ I \
IJ Ε
Τ Ο ι:
Q U Ε V IL L Ε
σχεδόν εξίσου ελει)Οευος ()σο και στη Γαλλία βρίσκονταν κα τά κανόνα στις 6χ0ες του Ι)ήνου· στην ίδια αυτή περιοχή, ο επαναστατικός πυρετ6ς που είχε καταλάβει τη Γαλλία δια
δόθηκε νωρίτερα και με πιο θεαματικά αποτελέσματα απ' ό,τι οπουδήποτε αλλοι).[7] Αντίθετα, οι περιοχές της Γερμα νίας που παρέμειναν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ανε πηρέαστες από τη Γαλλική Επανάσταση και τις ιδέες της ήταν εκείνες ακριβώς όπου παρόμοιες μορφές ιδιοκτησίας της γης δεν είχαν εμφανιστεί ακόμη. Αυτή η επισήμανση έχει, κατά τη γνώμη μου, ιδιαίτερη αξία. Επομένως, το να πιστεύει κανείς ότι η κατάτμηση της με
γάλης έγγειας ιδιοκτησίας χρονολογείται στη Γαλλία από την περίοδο της Επανάστασης ισοδυναμεί με το να υιοθετεί μια ευρύτατα διαδεδομένη, αλλά ωστόσο εσφαλμένη, άποψη. Εί ναι γεγονός ότι η Επανάσταση πούλησε σημαντικές εκτάσεις γης που ανήκαν προηγουμένως στους ευγενείς και στον κλή
ρο· αν, όμως, μελετήσει κανείς τα σχετικά πρακτικά, όπως εγώ είχα ορισμένες φορές την υπομονή να κάμω, θα διαπιστώσει ότι το μεγαλύτερο μέρος αυτών των εδαφών αγοράστηκε από ανθρώπους που ήταν ήδη ιδιοκτήτες γης. Επομένως, μπορεί πράγματι η ιδιοκτησία σημαντικών εκτάσεων να άλλαξε χέ ρια, όμως ο αριθμός των ιδιοκτητών γης αυξήθηκε πολύ λιγό τερο απ' όσο συνήθως νομίζουμε. Υπήρχαν ήδη στη Γαλλία «απεφάριθμοι» ιδιοκτήτες γης, για να επικαλεστούμε την -υπερβολική όταν διατυπώθηκε, αλλά όχι και για την περίο δο αμέσως μετά την Επανάσταση- εκτίμηση του κ. Νεκέρ.
Η Επανάσταση είχε ως επακόλουθο όχι την κατάτμηση του εδάφους, αλλά την -πρόσκαιρη, έστω- «απελευθέρωσή» του. Όλοι αυτοί οι μικρο'ίδιοκτήτες γης αντιμετώπιζαν, πράγ ματι, σημαντικά προβλήματα σε ό,τι αφορά την εκμετάλλευση της γης που είχαν αποκτήσει και υπόκεινταν σε ουκ ολίγες
δουλειές, από τις οποίες δεν μπορούσαν να απαλλαγούν. [8]
Αυτά τα βάρη ήταν, αναμφισβήτητα, επαχθή· αν κάτι, ωστόσο, έκανε την πίεσή τους να φαίνεται αφόρητη, ήταν ό,τι
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
KAHI).;HH
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑ).;ΙΙ
ακριβώς θα έπρεπε, από πρώτη άποψη, να έχει τα αντίθετα αποτελέσματα· οι ίδιοι αυτοί χωρικοί που είχαν γίνει μικροC διοκτήτες είχαν παράλληλα απαλλαγεί, περισσότερο απ' όσο οπουδήποτε αλλού στην Ευρώπη, από την εξουσία του χω ροδεσπότη -γεγονός εξίσου επαναστατικό όσο και η μετα τροπή τους σε ιδιοκτήτες γης.
Αν και το Παλαιό Καθεστώς δεν απέχει και τόσο πολύ από την εποχή μας, με αποτέλεσμα να συναντάμε καθημερινά αν θρώπους που έχουν ζήσει υπό το νομικό καθεστώς του, έχου με ήδη την αίσθηση ότι τα ίχνη του χάνονται στο βαθύ πα ρελθόν. Η ριζοσπαστική Επανάσταση που μας χωρίζει από αυτό έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν συνήθως αιώνες ολό κληροι: έχει συσκοτίσει την πραγματικότητα αναφορικά με όλα όσα δεν ανέτρεψε. Έτσι, υπάρχουν σήμερα ελάχιστοι που θα μπορούσαν να απαντήσουν με ακρίβεια στην ερώτηση «Πώς διοικούνταν η γαλλική ύπαιθρος πριν από το
1789;».
Άλλωστε, είναι αδύνατον να απαντηθεί αυτή η ερώτηση με
ακριβή όσο και πλήρη τρόπο, αν κανείς δεν μελετήσει προη γουμένως όχι τόσο βιβλία που γράφτηκαν εκείνη την εποχή, όσο τα επίσημα αρχεία ~ης περιόδου. Έχω ακούσει επανειλημμένα να λέγεται: η αριστοκρατία, που είχε πάψει προ πολλού να συμμετέχει στη διακυβέρνηση του κράτους, διατηρούσε ώς την τελευταία ώρα τη διοίκηση
των επαρχιών· ο χωροδεσπότης κυβερνούσε τους χωρικοι'>ς. Πρόκειται για αντίληψη που είναι, επίσης, εσφαλμένη. Κατά τον 18ο αιώνα, όλες οι υποθέσεις της ενορίας ανή καν στη δικαιοδοσία δημοσίων λειτουργών οι οποίοι δεν υπη ρετούσαν τα συμφέροντα του χωροδεσπότη, ούτε επιλέγο
νταν από αυτόν- άλλοι διορίζονταν από τον έπαρχο, ενώ άλ λοι εκλέγονταν από τους ίδιους τους χωρικούς. Αυτοί οι δη μόσιοι λειτουργοί ήταν, μεταξύ άλλων, αρμόδιοι να ορίζουν το ποσόν που έπρεπε να καταβάλει ως φόρο κάθε κάτοικος
της περιοχής, να επισκευάζουν τις εκκλησίες, να χτίζουν σχο λεία, να συγκαλούν τη συνέλευση των ενοριτών και να προ-
99
ΛΙ.ΙΧΙ\
100
1)1·. TOC:C~UEVILLE
εδρεύουν σε αυτή. Επι)πτευαν τα δημόσια αγαθά και τη χρή ση τους, επέβλεπαν την απονομή της δικαιοσύνης, εκπροσω πούσαν την κοινότητα στις δίκες όπου διακυβεύονταν συμ φέροντά της. Ο χωροδεσπότης της περιοχής δεν ασκούσε έλεγχο -ούτε καν εποπτεία- σε όλες αυτές τις τοπικές μι κροϋποθέσεις. Όλοι οι δημόσιοι λειτουργοί της ενορίας επο
πτεύονταν ή ελέγχονταν από την κεντρική εξουσία, όπως θα αποδείξω στο επόμενο κεφάλαιο. Επιπλέον, ο χωροδεσπό
της δεν λειτουργούσε πια σχεδόν ποτέ ως εκπρόσωπος του βασιλιά, ως διάμεσος μεταξύ του μονάρχη και των κατοίκων της περιοχής. Δεν είναι πλέον αρμόδιος για την εφαρμογή των γενικών νόμων του κράτους, για τη στρατολόγηση των μελών της πολιτοφυλακής, την είσπραξη των φόρων, την κυ κλοφορία των βασιλικών διαταγμάτων, τη διανομή των βοη
θημάτων. Όλα αυτά τα καθήκοντα και όλα αυτά τα δικαιώ ματα ανήκουν τώρα σε άλλους. Ο χωροδεσπότης δεν είναι πια, ουσιαστικά, παρά ένας ακόμη κάτοικος της περιοχής,
που μόνο τα προνόμιά του και οι ασυλίες που απολάμβανε τον διαφοροποιούσαν από τον υπόλοιπο πληθυσμό· η διαφο ρά του από τους άλλους δεν ήταν πια θέμα εξουσιών, αλλά κοινωνικής θέσης. Στις επιστολές που στέλνουν οι έπαρχοι στους υφισταμένους τους γράφουν:
«0
χωροδεσπότης είναι
απλώς ο πρώτος τη τάξει κάτοικος της περιοχής».
Α ν αφήσουμε τις ενορίες και εξετάσουμε τι συμβαίνει σε επίπεδο καντονίου, η κατάσταση είναι η ίδια: πουθενά οι ευ γενείς δεν διοικούν, ούτε ατομικά, ούτε συλλογικά. Πρόκει ται για φαινόμενο αμιγώς γαλλικό. Σε όλες τις άλλες χώρες, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της παλαιάς φεουδαλικής κοινωνίας διατηρούνταν εν μέρει· η κατοχή της γης και η δια
κυβέρνηση των κατοίκων της περιοχής εξακολουθούσαν να παραμένουν δυο όψεις του ίδιου νομίσματος. Στην Αγγλία, οι σημαντικότεροι ιδιοκτήτες γης ασκούσαν τόσο τη διοίκηση. όσο και τη διακυβέρνηση. Ακόμη και σε εκείνες τις περιοχές της IΈρμανίας, όπως η Πρωσία και η Α υ-
Τ Ο
Π ΑΛΑ Ι Ο
Κ Λ Η Ε
L ΊΏ
Σ
ΚΑ Ι
Η
ΕΠΑΝΑ ΣΤ Λ
l.\1
στρία, όπου οι ηγεμόνες είχαν κατεξοχήν καταφέρει να απαλ λαγούν από την ανάμειξη της αριστοκρατίας στη διαχείριση των κρατικών υποθέσεων, η διοίκηση της υπαίθρου παρέμε νε εν πολλοίς στα χέρια των ευγενών- αν και σε ορισμένες ει δικά περιοχές η κεντρική εξουσία είχε κατορθώσει να θέσει υπό τον έλεγχό της τον χωροδεσπότη, πουθενά δεν είχε φτά σει ώς το σημείο να τον υποκαταστήσει απολύτως. Στην πραγματικότητα, οι γάλλοι ευγενείς είχαν προ πολ λού πάψει να διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στη δημόσια διοίκηση· με μια εξαίρεση, όμως: την απονομή της δικαιοσύ νης. Οι σημαντικότεροι από αυτούς είχαν διατηρήσει το δι καίωμα να αναθέτουν σε δικαστές που οι ίδιοι επέλεγαν ορι
σμένες υποθέσεις και, από καφού εις καφόν, εξέδιδαν αστυ νομικού χαρακτήρα αποφάσεις που ίσχυαν στα όρια της χω ροδεσποτείας τους. Ωστόσο, η βασιλική εξουσία είχε στα διακά περικόψει, περιορίσει και υποτάξει τη χωροδεσποτική δικαιοσύνη, σε βαθμό μάλιστα ώστε όσοι χωροδεσπότες ασκούσαν ακόμη παρόμοιες αρμοδιότητες να τις θεωρούν μάλλον ως πηγή εισοδήματος, παρά ως εξουσία. Το ίδιο ίσχυε και γ~α όλα τα προνομιακά δικαιώματα της αριστοκρατίας η πολιτική τους διάσταση είχε εκλείψει, και
μόνο τα οικονομικά οφέλη από αυτά -και μάλιστα, σε ιψι σμένες περιπτώσεις, αυξημένα- εξακολουθούσαν να υφί στανται.
Σε αυτό το σημείο θέλω να μιλήσω αποκλειστικά και μ6νο για εκείνα τα «επωφελή>> προνόμια τα οποία κατεξοχήν καλύπτει ο όρος «φεουδαλικά δικαιώματα», αφού αυτά ακρι βώς είχαν και την πιο άμεση επίδραση στη ζωή του λαού.
Είναι δύσκολο να πει κανείς σήμερα ποιο ακριβώς εξακο λουθούσε να είναι το περιεχόμενο αυτών των προνομίων το
1789·
κι αυτό γιατί ο αριθμός τους ήταν τεράστιος και η ποι
κιλομορφία τους απέραντη, ενώ παράλληλα δεν ήταν λίγα και εκείνα που είχαν καταργηθεί ή αλλάξει μορφή. Η σημασία των λέξεων και των όρων που χρησιμοποιούνταν γι' αυτά τα προ-
101
ΛΙ.Ι.ΧΙ.\
102
IJI.
TO<:<~UEVILLE
νόμ~α, ήδη ασαφής την εποχή εκείνη, έχε~ γίνε~ ~δ~αίτερα δυσ νόητη σήμερα. Μολαται)τα. όταν συμβουλεύετα~ κανείς β~βλία ε~δ~κών του 18ου αιώνα σε θέματα φεουδαλικών δικαιωμάτων
και όταν μελετά ενδελεχώς τι ακριβώς ίσχυε κατά τόπους, διαπιστώνει ότι όλα τα προνόμια που ισχύουν ώς σήμερα μπορούν να αναχθούν σε ορισμένες βασικές κατηγορίες τα υπόλοιπα απ' όσα εξακολουθούν να ισχύουν δεν αποτελούν πλέον παρά μεμονωμένες περιπτώσεις.
Τα ίχνη της φεουδαλικής αγγαρείας, της
corvee,
έχουν γίνει
δυσδιάκριτα σε όλες σχεδόν τις περιοχές. Τα διόδια
(peages)
έχουν κατά κανόνα μειωθεί ή καταργηθεί· ωστόσο, λίγες εί ναι οι επαρχίες εκείνες στις οποίες το φαινόμενο έχει εκλεί
ψει εντελώς. Παντού οι χωροδεσπότες επιβάλλουν τέλη για τη λειτουργία εμποροπανηγύρεων και αγορών. Είναι επίσης γνωστό ότι σε όλη τη Γαλλία το κυνήγι ήταν αποκλειστικό προνόμιο των φεουδαρχών, ότι μόνο οι ευγενείς διέθεταν πε ριστερώνες και περιστέρια, και ότι σχεδόν παντού υποχρέ ωναν τους χωρικούς να αλέθουν στο μύλο και να οινοποιούν στο πατητήρι του χωροδεσπότη. Ένα άλλο προνόμιο, γενι κής ισχύος και ιδιαίτερα επαχθές για τους κατοίκους της υπαί θρου, ήταν τα λεγόμενα
lods et ventes,
δηλαδή τα τέλη που κα
ταβάλλονται στον χωροδεσπότη κάθε φορά που κάποιος αγο ράζει ή πουλάει γη μέσα στα όρια της χωροδεσποτείας. Σε όλη την έκταση της χώρας εξάλλου, ο καλλιεργητής κατα βάλλει στον χωροδεσπότη νοίκι για τη νομή της γης και δο
σίματα (σε χρήμα ή σε είδος) από τα οποία δεν μπορεί να απαλλαγεί. Εν μέσω αυτής της ποικιλομορφίας, προβάλλει ένα κοινό στοιχείο: όλα αυτά τα δικαιώματα συνδέονται, πε ρισσότερο ή λιγότερο, με το έδαφος και τα προΊ:όντα του και όλα επιβαρύνουν αυτόν που καλλιεργεί τη γη. Γνωρίζουμε ότι ανάλογα ήταν και τα προνόμια των χωρο δεσποτών που ήταν κληρικοί. Η Εκκλησία, αν και είχε δια φορετικό παρελθ6ν. διαφορετικ6 χαρακτήρα και διαφορετι κό προορισμό απ() τη φεουδαρχία, είχε ωστόσο καταλήξει να
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
EΠANAUΆUI
γίνει σχεδόν ένα μαζί της έστω και αν η Εκκλησία ποτέ δεν ενσωματώθηκε απολύτως στο φεουδαλικό σύστημα, οι δε-
σμοί της μαζί του ήταν τόσο στενοί, ώστε είχε καταστεί σχεδόν αναπόσπαστο μέρος του.
Επίσκοποι, κανονικοί
(charnoines)
και αβάδες κατείχαν, λοι
πόν, εκτάσεις γης και εισέπρατταν τέλη εδαφονομής μόνο και μόνο λόγω της εκκλησιαστικής τους ιδιότητας. Η μονή είχε, κα τά κανόνα, φεουδαλικά δικαιώματα επί του χωριού στην πε
ριοχή του οποίου βρισκόταν· επίσης είχε δουλοπάροικους στη μοναδική περιοχή της Γαλλίας όπου η δουλοπαροικία είχε επι βιώσει, απολάμβανε τα οφέλη της αγγαρείας, εισέπραττε τέ
λη από εμποροπανηγύρεις και εκθέσεις, είχε δικό της φούρνο, μύλο και ληνό, καθώς και ταύρο του οποίου τις «υπηρεσίες» μπορούσαν να χρησιμοποιούν οι χωρικοί για τις αγελάδες τους, καταβάλλοντας βέβαια το αντίστοιχο τίμημα. Τέλος, όπως και σε όλον τον χριστιανικό κόσμο, έτσι και στη Γαλλία ο κλήρος
εισέπραττε τη λεγόμενη δεκάτη
(dirne).[9, 10, 11]
Αυτό, ωστόσο, που θέλω να επισημάνω εδώ είναι ότι τα ίδια φεουδαλικά δικαι~ματα, ακριβώς τα {δια, τα συναντάμε σε όλη την Ευρώπη της εποχής εκείνης, και μάλιστα κατά κα νόνα με πολύ πω επαχθή για τον λαό μορφή. Αρκεί, νομίζω, να αναφέρει κανείς τη φεουδαλική αγγαρεία: στη Γαλλία, ήταν
σπάνιο φαινόμενο και, όπου ίσχυε, εφαρμοζόταν με σχετικά ήπιο τρόπο· αντίθετα, στη Γερμανία εξακολουθούσε να έχει
καθολική ισχύ και να είναι ιδιαίτερα επαχθής. Επιπλέον, εκείνα τα φεουδαλικής προέλευσης δικαιώμα τα που οι πατέρες μας αντιμετώπιζαν κατεξοχήν με απέχθεια και αγανάκτηση, ως αντίθετα με κάθε έννοια δικαιοσύνης αλ
λά και πολιτισμού (η δεκάτη, τα διηνεκή δοσίματα, τα τέλη μεταβίβασης, κ.ο.κ., τα οποία, με τη σχετική μεγαλοστομία που χαρακτήριζε τον 18ο αιώνα, αποκαλούσαν δουλεία της
yης), τα συναντάμε όλα την ίδια εποχή στην Αγγλία -τα πε ρισσότερα από αυτά ακόμη και σήμερα. Μολαταύτα, η αγ
γλική γεωργία είναι η πω εξελιγμένη και η πω πλούσια όλου
10
3
Λ
10
4
I.
Ε Χ Ι
.\
Ι J Ι·:
ΤΟ
c: Q U Ε V IL L Ε
του κόσμου, και μάλιστα με τον αγγλικό λαό σχεδόν να μην αντιλαμβάνεται καν την ύπαρξη αυτών των προνομίων. Γιατί, λοιπόν, τα ίδια αυτά φεουδαλικά δικαιώματα είχαν γεννήσει στην καρδιά του γαλλικού λαού τόσο μεγάλο μίσος, το οποίο μάλιστα παρέμενε άσβεστο ακόμη και όταν το αντι
κείμενό του είχε πάψει να υφίσταται; Η εξήγηση γι' αυτό το φαινόμενο έγκειται αφενός στο γεγονός ότι ο γάλλος χωρικός
είχε γίνει ιδιοκτήτης γης, και αφετέρου στο ότι είχε ξεφύγει απολύτως από τη διοικητική εξουσία του χωροδεσπότη. Υπάρ χουν ασφαλώς και άλλοι λόγοι, αλλά νομίζω πως αυτοί είναι οι κυριότεροι. Α ν ο χωρικός δεν είχε αποκτήσει τη νομή της γης που καλ λιεργούσε, σχεδόν δεν θα είχε καν αντιληφθεί αρκετά από τα βάρη που επέβαλλε το φεουδαρχικό σύστημα στην έγγεια
περιουσία. Τι σημασία έχει η δεκάτη, αν κάποιος δεν είναι ιδιοκτήτης της γης που καλλιεργεί; Θα μπορούσε απλώς να την αφαφέσει από το μίσθωμα που καταβάλλει. Τι σημασία έχουν ακόμη και οι περιορισμοί ως προς την εκμετάλλευση του εδάφους για κάποιον που καλλιεργεί τη γη για λογαριασμό άλλου; Επιπλέον, αν ο γάλλος χωρικός εξακολουθούσε να διοι κείται από τον χωροδεσπότη της περιοχής, τα φεουδαλικά δι
καιώματα θα του φαίνονταν λιγότερο επαχθή, αφού θα τα θε ωρούσε φυσική συνέπεια του πολιτικού καθεστώτος της χώ ρας του.
Όταν η αριστοκρατία διαθέτει όχι μόνο προνόμια αλλά και εξουσίες, όταν κυβερνά και διοικεί, τα δικαιώματά της μπο ρούν να είναι συγχρόνως μεγαλύτερα αλλά και λιγότερο αι σθητά. Κατά την περίοδο της φεουδαρχίας, η αριστοκρατία αντιμετωπιζόταν όπως περίπου αντιμετωπίζεται σήμερα η κυ βέρνηση· η ανοχή για τα βάρη που επέβαλλε ήταν το αντίτιμο για την ιδιότητά της ως εγγυήτριας της ασφάλειας. Οι ευγε νείς είχαν προνόμια που προκαλούσαν δυσαρέσκεια, δικαιώ
ματα επαχθή για τον λα6· απ6 την άλλη όμως, εξασφάλιζαν
Τ Ο
ΠΑΛ Α
lΟ
Κ Α Η Ε
1: ΊΏ
Σ
ΚΑΙ
Η
Ε ΙΙ Α Ν Α Σ Τ Α
1: ll
τη δημόσια τάξη, απένεμαν δικαιοσύνη, φρόντιζαν για την
εφαρμογή των νόμων, ήταν αρωγοί των φτωχών. Στο μέτρο που η αριστοκρατία παύει να επιτελεί αυτές τις λειτουργίες, το βάρος των προνομίων της φαίνεται ολοένα και πιο δυσβά στακτο, και τελικά η ίδια η ύπαρξή της γίνεται ακατανόητη. Φανταστε(τε, σας παρακαλώ, τον γάλλο χωρικό του 18ου
αιώνα. Ή μάλλον, αυτόν που σήμερα γνωρίζετε, μια και πα ραμένει πάντα ο ίδιος η κατάστασή του έχει αλλάξει, όχι όμως και η ιδιοσυγκρασία του. Δείτε την εικόνα του, όπως προβάλλει από τα αρχεία τα οποία έχω επικαλεστεί· είναι τόσο προσκολλημένος στο έδαφος που καλλιεργεί, ώστε εί
ναι ικανός να ξοδέψει όλες τις οικονομίες του για να αγορά σει γη, ανεξάρτητα από το κόστος της. Για να την αποκτή σει, πρέπει πρώτα να καταβάλει ένα ποσόν όχι στο κράτος, αλλά στους ιδιοκτήτες γης της περιοχής, για τους οποίους η διαχείριση των δημοσίων υποθέσεων είναι εξίσου απόμακρη και ανέφικτη όσο και για τον ίδιο. Όταν τελικά αποκτήσει την πολυπόθητη γη, φυτεύει σε αυτή όχι μόνο τους σπόρους κάθε χρονιάς, αλλά και την ... καρδιά του. Αυτή η μικρή γω νιά εδάφους που είναι ι;τια δική του, αυτό το ασήμαντο μό ριο του σύμπαντος που του ανήκει, τον κάνει να αισΒάνεται περήφανος και ανεξάρτητος. Να, όμως, που οι ισχυροί γεί τονές του, για τους οποίους έγινε ήδη λόγος, τον αποσποι'>ν από τα χωράφια του και τον υποχρεώνουν να εργάζεται C>ί
χως αμοιβή. Όταν προσπαθεί να προστατέψει τη σπορά του από τα ζώα που εκείνοι κυνηγάνε, τον εμποδίζουν- όταν επι
χειρεί να περάσει το ποτάμι, τον περιμένουν για να εισπρά ξουν τέλη διόδου. Τους συναντάει και πάλι στην αγορά, όπου τον υποχρεώνουν να πληρώσει για να μπορεί να πουλάει τα προ·cόντα του· και όταν γυρίσει στο υποστατικό του και θέ λει να αξιοποιήσει το υπόλοιπο σιτάρι του, που το έχει καλ λιεργήσει με τα ίδια του τα χέρια και το έχει δει να μεγαλώ νει με τα ίδια του τα μάτια, είναι υποχρεωμένος να το στεί λει να αλεστεί, να ζυμωθεί και να ψηθεί στους μύλους και
10
5
Λ Ι Ι Χ
106
I \ I > I·
I
Ο
U{ U Ε V I L L Ε
τους φούρνους των ίδιων αυτών ανθρώπων. Έτσι, ένα μέρος από το εισόδημα που προέρχεται από τη μικρή αυτή έκταση γης καταλήγει στα χέρια των χωροδεσποτών, με τη μορφή
βαρών που είναι απαράγραπτα και μη εξαγοράσιμα. Ό,τι και αν κάνει, συναντά στο δρόμο του αυτούς τους οχληρούς γεί τονες, οι οποίοι του στερούν απολαύσεις, «μπερδεύονται στα πόδια του», καρπώνονται μέρος από τον κόπο του· αλλά και όταν ξεμπερδέψει πια με αυτούς, εμφανίζονται άλλοι, ντυ
μένοι στα μαύρα, που του παίρνουν το μεγαλύτερο μέρος της σοδειάς του. Φανταστείτε, λοιπόν, την κατάσταση, τις ανά γκες, το χαρακτήρα, τα πάθη αυτού του ανθρώπου και υπο λογίστε, αν μπορείτε, τα τεράστια αποθέματα μίσους αλλά και διακαών πόθων που είχαν σωρευτεί στην καρδιά του.[12]
Το φεουδαρχικό σύστημα, ακόμη και όταν πια είχε πάψει να είναι πολιτικός θεσμός, είχε παραμείνει ο σημαντικότερος από τους θεσμούς της κοινωνίας πολιτών. Με αυτή τη συρ ρικνωμένη μορφή του, προκαλούσε ακόμη ισχυρότερα αι
σθήματα μίσους δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι, με την κατάλυση ορισμένων από τους μεσαιωνικούς θεσμούς, ό,τι απέμενε από αυτούς κατέληξε να γίνει εκατό φορές πιο απε χθές.
Κ ΕΦΛΛΑΙΟ
2
Πώς η συγχεντροποiηση
των διοικητικών λειτουργιών εiναι θεσμός του Παλαιοu Καθεστώτος, και οχ ι έργο της Επανάστασης η της Αυτοκρατορiας, οπως συχνά υποστηρiζεται
Την εποχή που υπήρχαν στη Γαλλία πολιτικές συνελεύσεις, είχα ακούσει έναν ομιλητή να λέει, μιλώντας για τη συγκε ντροποίηση των διοικητικών λειτουργιών: «Αυτή η περιφα νής κατάκτηση της Επανάστασης, για την οποία όλη η Ευ
ρώπη μάς ζηλεύει». Δεν αρνούμαι ότι η συγκεντροποίηση εί ναι κατάκτηση, συμφωνώ ότι η Ευρώπη μάς ζηλεύει γι' αυ τή, αλλά υποστηρίζω όΊ-ι δεν πρόκειται για έργο της Επα νάστασης. Αντίθετα, είναι δημιούργημα του Παλαωι) ΚαΟε στώτος θα προσέθετα, μάλιστα, το μόνο τμήμα απ6 το πο
λιτικό οικοδόμημα του Παλαιού Καθεστώτος που επέζησε της Επανάστασης, επειδή ακριβώς ήταν και το μόνο που μπ() ρεσε να προσαρμοστεί στη, νέα τάξη πραγμάτων η οποία δη
μιουργήθηκε. Ο αναγνώστης που θα έχει την υπομονή να διαβάσει προσεκτικά αυτό το κεφάλαιο θα διαπιστώσει ίσως ότι η άποψή μου αυτή τεκμηριώνεται, και με το παραπάνω
μάλιστα. Ας μου επιτραπεί, λοιπόν, να παραβλέψω καταρχάς την περίπτωση των λεγόμενων
pays d' etats,
δηλαδή εκείνων των
επαρχιών που εξακολουθούσαν εν μέρει να αυτοδιοικούνται -ή μάλλον, έδειχναν να αυτοδιοικούνται. Αυτές οι επαρχίες,
που βρίσκονταν στις εσχατιές της Γαλλίας, κατοικούνταν από
Λ
108
το
1/4
I.
Ι Χ Ι
.\
Ι>
1·.
Τ Ο<:
QU Ε V Ι ι ι Ε
σχεδόν του πληΟυσμού της χώρας εξάλλου, δύο μόνο
από αυτές απολάμβαναν καθεστώς πραγματικής διοικητικής αυτονομίας. Θα επανέλθω στις
pays d ' etats
και θα δείξω σε
ποιο βαθμό η κεντρική εξουσία τις εξανάγκασε και αυτές να συμμορφωθούν με το γενικό πρότυπο.
Οι περιοχές που κυρίως θα με απασχολήσουν εδώ είναι
αυτές που στην επίσημη διοικητική γλώσσα της εποχής aπο καλούνταν
pays d' election,
μολονότι οι εκλογές εκεί ήταν πιο
σπάνιες απ' ό,τι οπουδήποτε αλλού στη Γαλλία. Αυτές οι πε ριοχές βρίσκονταν η μια δίπλα στην άλλη, περιστοίχιζαν το Παρίσι από παντού, αποτελούσαν τον πυρήνα, την καρδιά
της Γαλλίας. Από πρώτη ματιά, η παλαιά διοικητική διάρθρωση του βα
σιλείου δείχνει να χαρακτηρίζεται από ποικιλία κανόνων και αρχών, από ένα περίπλοκο πλέγμα εξουσιών. Η Γαλλία βρίθει διοικητικών αρχών και μεμονωμένων αξιωματούχων, των οποί ων οι αρμοδιότητες δεν αρθρώνονται πάντα μεταξύ τους και οι οποίοι ασκούν τα καθήκοντά τους βάσει δικαιωμάτων που έχουν αγοράσει και που κανείς δεν μπορεί να τους τα αφαιρέ σει. Οι αρμοδιότητες όλων αυτών ήταν συχνά τόσο αλληλοεπι καλυπτόμενες και τόσο συγγενείς, ώστε, στο βαθμό που αφο ρούσαν ομοειδή ζητήματα, δεν αποφεύγονταν οι τριβές και οι
συγκρούσεις. Τα δικαστήρια συμμετείχαν εμμέσως και στη νομοθετική λειτουργία· είχαν δικαίωμα, έτσι, να θέτουν διοικητικούς κα
νόνες που ίσχυαν υποχρεωτικά μέσα στα όρια της δικαιοδο σίας τους. Άλλοτε πάλι, τα δικάστήρια αντιστέκονταν στην καθαυτό διοίκηση, αντιδρούσαν έντονα στις αποφάσεις της,
εξέδιδαν ακόμη και εντάλματα που στρέφονταν εναντίον των εκπροσώπων της. Βλέπουμε έτσι απλούς δικαστές να εκδί δουν αστυνομικές διατάξεις, οι οποίες ισχύουν στις πόλεις όπου βρίσκεται η έδρα τους, καθώς και στα προάστιά τους.
Το διοικητικό καθεστώς διαφέρει σημαντικά από πόλη σε πόλη· οι δημόσιοι λειτουργοί φέρουν διαφορετικούς τίτλους,
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΗΕ};ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑ};Η
ή αντλούν την εξουσία τους από διαφορετικές πηγές. Αλλού
γίνεται λόγος για «δήμαρχο», αλλού για «υπάτους», αλλού για «συνδίκους». Ορισμένοι από αυτούς επιλέγονται από τον βασιλιά, άλλοι από τον παλαιό χωροδεσπότη ή από τον ηγεμόνα στον οποίο έχει κληροδοτηθεί η περιοχή· υπάρχουν, επί-
σης, άλλοι που εκλέγονται για έναν χρόνο από τους συμπολίτες τους, και άλλοι που έχουν αγοράσει το δικαίωμα να
ασκούν ισοβίως τις συγκεκριμένες εξουσίες. Πρόκειται, προφανώς, για τα κατάλοιπα της παλαιάς τά ξης πραγμάτων- στους κόλπους της, όμως, διαμορφώθηκαν βαθμιαία μορφές εξουσίας σχετικά νέες ή παραλλαγμένες,
τις οποίες οφείλω να περιγράψω. Στην καρδιά του βασιλείου και στο περιβάλλον του θρό νου διαμορφώθηκε ένα πανίσχυρο διοικητικό σώμα, στους
κόλπους του οποίου όλες οι παλαιές εξουσίες συνυπάρχουν
με νέο τρόπο: το Βασιλικό Συμβούλιο
(Conseil du roi).
Οι ρίζες του βρίσκονται στο βαθύ παρελθόν, αλλά οι αρ μοδιότητές του είναι εν πολλοίς πρόσφατες. Είναι ταυτόχρονα ανώτατο δικαστήριο, γιατί έχει το δικαίωμα να ακυρώνει απο
φάσεις όλων των τακτικώ'ν δικαστηρίων, αλλά και ανώτατο διοικητικό δικαστήριο, αφού είναι σε τελική ανάλυση αρμ6δω για όλες τις ειδικές δικαωδοσίες. Επίσης, ως κυβερνητι
κό όργανο, διαθέτει νομοθετική εξουσία (με τη σύμφωνη γν&>
μη του βασιλιά), συζητά και προτείνει τους περισσότερους νόμους, ορίζει και κατανέμει τους φόρους. Ως ανώτατο διοι κητικό συμβούλιο, θεσπίζει τους γενικούς κανόνες που διέ πουν τις ενέργειες των κρατικών λειτουργών. Παράλληλα, αποφασίζει για όλες τις σημαντικές υποθέσεις και εποπτεύ
ει τις κατώτερες βαθμίδες της διοίκησης. Όλα σε αυτό κα ταλήγουν και αυτό δίνει τις κατευθύνσεις σε όλες τις υπηρε σίες. Μολαταύτα, επισήμως η δικαιοδοσία του είναι ανύ παρκτη. Ακόμη και όταν το Συμβούλιο δείχνει να αποφαίνε ται, ο βασιλιάς είναι αυτός που αποφασίζει. Ακόμη και όταν φαίνεται ότι απονέμει δικαιοσύνη, δεν πρόκειται παρά για
10
9
Λ Ι
110
Ι
\
Ι
\
Ι J
I·. I
Ο ι:
QUΕV
Ι ι ι Ε
απλές γνωμοδοτήσεις. 6πως τονίζει άλλωστε και το παρλα
μέντο σε μια απ6 τις αναπομπές του
(remontrances).
Μέλη του Βασιλικοι) ~υμβουλίου δεν είναι ευγενείς, αλλά
άτομα που προέρχονται από τις μεσαίες, ή ακόμη και από τις κατώτερες τάξεις, παλαιοί έπαρχοι και άλλοι αξιωματούχοι
με μεγάλη πείρα στη δημόσια διοίκηση· επιπλέον, είναι όλοι τους ανακλητοί. Συνήθως, το Συμβούλιο δρα διακριτικά, δίχως τυμπανο
κρουσίες, αποφεύγοντας πάντοτε να επιδεικνύει τη δύναμη που πράγματι διαθέτει. Η λειτουργία του δεν συνοδεύεται
από ανάλογη αίγλη, ή μάλλον επισκιάζεται από την αίγλη του θρόνου, πολύ κοντά στον οποίο βρίσκεται· είναι τόσο ισχυρό ώστε σε όλα λίγο-πολύ έχει λόγο, και συγχρόνως τόσο αθό ρυβο ώστε να περνά σχεδόν απαρατήρητο από τους περισ σότερους ιστορικούς. Όπως ακριβώς η διοίκηση της χώρας κατευθύνεται από ένα μόνο σώμα, το σύνολο σχεδόν των εσωτερικών υποθέσεων βρίσκεται στα χέρια ενός μόνο κρατικού λειτουργού: του γε
νικού επόπτη ή ελεγκτή των οικονομικών (contrδleur
general).
Α ν συμβουλευτείτε ένα αλμανάκ του Παλαιού Καθεστώ τος, θα διαπιστώσετε ότι κάθε επαρχία είχε τον δικόν της υπουργό· όταν, όμως, μελετήσει κανείς τους φακέλους των διοικητικών υποθέσεων, σύντομα αντιλαμβάνεται ότι ο υπουρ γός μιας επαρχίας μόνο σε μικρής σημασίας ζητήματα μπο
ρούσε να αναλάβει πρωτοβουλίες. Τις υποθέσεις του κρά τους διαχειρίζεται ο γενικός επόπτης, στα χέρια του οποίου έχουν συγκεντρωθεί βαθμιαία όλες οι υποθέσεις που αφο ρούν χρηματικά ζητήματα -με άλλα λόγια, όλη σχεδόν η δη
μόσια διοίκηση. Ο ίδιος άνθρωπος διαπιστώνουμε ότι λει τουργεί άλλοτε ως υπουργός Οικονομικών, άλλοτε ως υπουρ
γός Εσωτερικών, άλλοτε ως υπουργός Δημοσίων Έργων, άλ λοτε ως υπουργός Εμπορίου. Ό,τι ακριβώς συμβαίνει στο Παρίσι, όπου η κεντρική δι οίκηση δεν ασκείται, κατ' ουσίαν, παρά από ένα μόνο πρό-
ΤΟ
Π ΑΛ Α Ι Ο
Κ Λ Η
I 1: ΗΗ
ΚΑ Ι
Η
Ε ΠΑΝΑΣΤΑ
1:
Η
σωπο, παρατηρείται και στις επαρχίες. Τον 18ο αιώνα συνα ντάμε ακόμη ευγενείς που εξακολουθούν να φέρουν τον τίτ
λο του διοικητή επαρχίας
(gouverneur de province). Πρόκει
ται για τους παλαιούς εκπρόσωπους -συχνά κληρονομικούς
της φεουδαλικής εξουσίας. Εξακολουθούν ακόμη να τους απο νέμονται τιμές, αλλά δεν διαθέτουν πια καμιά ουσιαστική
εξουσία. Η ουσιαστική διοίκηση ασκείται αποκλειστικά από
τον έπαρχο
(intendant).
Ο έπαρχος είναι ταπεινής καταγωγής, πάντα από άλλη επαρχία, νέος, με τη φιλοδοξία να πλουτίσει. Δεν εκλέγεται, δεν ασκεί τα καθήκοντά του κληρονομικώ δικαιώματι, δεν έχει αγοράσει τη θέση που κατέχει· επιλέγεται από την κυ
βέρνηση μεταξύ των λιγότερο επιφανών μελών του Συμβου λίου και είναι πάντα ανακλητός. Στην καθομιλουμένη των διοι κητικών κύκλων της εποχής αποκαλείται «απελθών επίτρο
πος»
(commissaire departi), γιατί, αν και έχει απομακρυνθεί,
εκπροσωπεί κατά κάποιον τρόπο το Συμβούλιο, συγκεντρώ νοντας στα χέρια του όλες τις εξουσίες που εκείνο κατείχε και ασκώντας τες σε πρώτο βαθμό. Όπως και το Συμβούλιο. έχει συγχρόνως διοικητικές ?<αι δικαστικές αρμοδιότητες αλ ληλογραφεί με όλους τους υπουργούς, είναι αποκλειστικ6ς εκφραστής όλων των επιθυμιών της κυβέρνησης στη σογκε κρψένη επαρχία.
Ο έπαρχος διορίζει σε κάθε καντόνι έναν ανακλητό δημ{>
σιο λειτουργό που λέγεται υποπληρεξούσιος (subdelegu~). < > έπαρχος έχει, κατά κανόνα, αποκτήσει πρόσφατα τίτλο ευγε νείας, ενώ ο υποπληρεξούσιος όχι. Ωστόσο, ο υποπληρεξοι) σιος εκπροσωπεί την κυβέρνηση στην περιορισμένη, έστω,
έκταση της δικαιοδοσίας του, όπως ακριβώς και ο έπαρχος
στην ευρύτερη διοικητική περιφέρεια
(generalite)· είναι υπε
ξούσιος στον έπαρχο, όπως και ο έπαρχος στον υπουργό. Ο μαρκήσιος
d' Argenson
αναφέρει στα απομνημονεύμα
τά του ότι μια μέρα ο Τζων Λωτού είπε: «Δεν θα πίστευα ποτέ όσα διαπίστωσα όταν ασκούσα τα καθήκοντα του επό-
111
Λ ι ι χ ι.\
112
ι) Ι·
τ ο ι:
QuΕνι
ιιΕ
πτη των οικονομικ{;)ν. ΜάΟετε, λοιπόν, ότι το βασίλειο της Γαλλίας το κυβερνοι)ν τριάντα έπαρχοι. Δεν υπάρχουν, ου
σιαστικά, παρλαμέντο. Τάξεις, κυβερνήτες η ευτυχία ή η δυ στυχία, η ευημερία ή η δυσπραγία, των επαρχιών εξαρτάται
από τριάντα "εισηγητές αιτημάτων"».! Αυτοί οι πανίσχυροι αξιωματούχοι επισκιάζονταν, ωστόσο,
από τους απόγονους της παλαιάς φεουδαλικής αριστοκρατίας, σχεδόν εξαφανίζονταν μπροστά στην αίγλη με την οποία εκεί νοι περιβάλλονταν ακόμη· αυτός είναι, άλλωστε, και ο λόγος
που οι έπαρχοι, αν και ήδη είχαν αποκτήσει ευρύτατες εξου σίες, περνούσαν σχεδόν απαρατήρητοι. Από κοινωνική άπο ψη, οι ευγενείς είχαν το πλεονέκτημα της καταγωγής, του πλού του και της ακτινοβολίας, που πάντα συνοδεύει οτιδήποτε έχει βαθιές ρίζες στο παρελθόν. Σε ό,τι αφορά τη διακυβέρνηση της χώρας, η αριστοκρατία περιέβαλλε τον μονάρχη, αποτελούσε την αυλή του, διοικούσε τους στόλους του και τις στρατιές του· με λίγα λόγια, κατείχε όλες εκείνες τις θέσεις που κατεξοχήν
εντυπωσιάζουν τους σύγχρονούς της και προκαλούν, κατά κα νόνα, την προσοχή των μεταγενέστερων. Ένας αριστοκράτης θα θεωρούσε προσβολή να του προταθεί η θέση του επάρχου· ακόμη και ένας λιγότερο πλούσιος ευγενής θα περιφρονούσε, πιθανότατα, μια τέτοια πρόταση. Στα μάτια της αριστοκρα τίας, οι έπαρχοι ήταν εκπρόσωποι μιας παρείσακτης εξουσίας που είχε εμφανιστεί πρόσφατα στο προσκήνιο, κατάλληλοι για να κυβερνούν αστούς και χωρικούς, αλλά ακατάλληλοι για να
τους συναναστρέφονται οι ευγενείς. Ωστόσο, όπως έλεγε ο
1. Memoires du marquis d 'Argenson, secretaire d 'Etat aux Affaires etrangeres sous Louis XV (1825). Η φράση του Τζων Λω αποδίδετω εδώ αρκετά ε λεύθερα. Ο John Law (1671-1729), σκοτσέζος οικονομολόγος, τραπεζί της, επιχειρηματίας κω τυχοδιώκτης, ανέλαβε κατά την περίοδο 171920 τα οικονομικά της Γαλλίας σύντομα, ωστόσο, τα σχέδιά του για ε πενδύσεις στην περιοχή του Μισισιπή κατέρρευσαν, προκαλώντας τε ράστιο -για τα μέτρα της εποχής- οικονομικό σκάνδαλο. [Σ.τ.μ.]
Τ Ο
ΠΑΛΑ Ι Ο
Κ Λ Η Ε
2.: ΗΗ Κ Α Ι Η Ε Π Α Ν Α Σ ΊΆ 2.: 11
Τζων Λω και όπως θα δούμε εν συνεχεία, αυτοί οι άνθρωποι
κυβερνούσαν ουσιαστικά τη Γαλλία. Ας αρχίσουμε με το δικαίωμα της επιβολής φόρων, το οποίο εμπεριέχει, κατά κάποιον τρόπο, και όλα τα άλλα. Είναι γνωστό πως ένα μέρος των φόρων υπεκμισθωνόταν·
σε ό,τι αφορά αυτούς τους φόρους, το (Βασιλικό) Συμβούλιο έκλεινε συμφωνίες με φοροεισπρακτικές εταφείες, αποφά σιζε για τους όρους των συμβολαίων και ρύθμιζε τον τρόπο είσπραξης. Όλοι οι υπόλοιποι φόροι, όπως η
taille,
ο κεφαλι
κός φόρος και τα εικοστά, επιβάλλονταν και εισπράττονταν απευθείας από τους εκπρόσωπους της κεντρικής εξουσίας, ή υπό την άμεση και πλήρη εποπτεία τους.
Κάθε χρόνο, το (Βασιλικό) Συμβούλιο όριζε με μυστική
απόφαση το ύψος της έγγειας φορολογίας
(taille)
και των άλ
λων υποχρεώσεων που τη συνόδευαν, καθώς και την κατα νομή της μεταξύ των επαρχιών. Έτσι, από χρόνο σε χρόνο η
taille
αυξανόταν, δίχως μάλιστα να προηγείται οποιουδήπο
τε είδους προειδοποίηση. Καθώς η
taille ήταν
παλαιότατη μορφή φορολογίας, η επι
βολή της και η είσπραξή 1ης ήταν αρχικά αρμοδιότητα τοπι κών αξιωματούχων, ανεξάρτητων λίγο-πολύ από την κυβέρ νηση, αφού κατείχαν το αξίωμά τους κληρονομικώ δικαιC:) ματι, είχαν εκλεγεί σε αυτό, ή το είχαν αγοράσει. Αυτοί ήταν ο χωροδεσπότης, ο ενοριακός φοροσυλλέκτης, οι «ταμίες της
Γαλλίας»
(tresoriers de France),
οι «επίλεκτοι»
(elus).
Αοτές
οι αρχές εξακολουθούσαν να υφίστανται και κατά τον 18ο αι
ώνα· ωστόσο, ορισμένες είχαν πάψει να ασχολούνται με την
taille,
ενώ οι υπόλοιπες ασχολούνταν μόνο περιθωριακά και
δευτερευόντως. Και σε αυτό το πεδίο, η εξουσία βρισκόταν ουσιαστικά στα χέρια του επάρχου και των υφισταμένων του· αυτός κατένεμε στην πράξη την
taille
μεταξύ των ενοριών,
καθοδηγούσε και επιτηρούσε τους φοροσυλλέκτες, αποφά
σιζε πότε θα μπορούσε να υπάρξει αναστολή πληρωμής, ή ακόμη και απαλλαγή.
11
3
Λ ι ι
11
4
\
ι\
ι 1 ι·
ι ο<:
Qu Ε v ι
ι ι Ε
Ως προς άλλοος. πω Π(Η)σφατους φόρους, όπως ήταν ο κεφαλικός φ6ρος (Ωψitίιtion). η κυβέρνηση οεν ήταν καν ανα γκασμένη να ρυΟμίσει τις σχέσεις της με τα υπολείμματα των παλαιών εξουσιών- είχε απόλυτη ελευθερία κινήσεων, οίχως οι υπήκοοι του βασιλιά να έχουν οποιαοήποτε ουνατότητα παρέμβασης. Ο γενικ6ς επόπτης των οικονομικών, οι έπαρ
χοι και το Συμβούλιο όριζαν το ακριβές συνολικό ύψος κάθε φόρου.
Ας αφήσουμε, όμως, τα χρήματα, και ας περάσουμε στους ανθρώπους. Ορισμένες φορές προκαλεί έκπληξη ο τρόπος με τον οποίο οι Γάλλοι οέχτηκαν με τόση καρτερικότητα την υποχρεωτι
κή στρατιωτική θητεία κατά την περίοοο της Επανάστασης, αλλά και αργότερα· θα πρέπει, ωστόσο, να μην ξεχνάμε ότι
είχε προηγηθεί μακρά περίοοος εξοικείωσής τους με αυτή την πρακτική. Η υποχρεωτική κατάταξη στην πολιτοφυλακή, που είχε προηγηθεί της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας,
ήταν ακόμη πιο ουσβάστακτη, έστω και αν οι ανάγκες της πολιτοφυλακής σε έμψυχο υλικό ήταν πιο περιορισμένες. Από καιρού εις καιρόν, στρατολογούσαν με κλήρο νέους από τις επαρχίες, επανορώνοντας έτσι τα συντάγματα της πολιτο φυλακής, στα οποία η θητεία ήταν εξαετής. Καθώς η πολιτοφυλακή ήταν σχετικά νεοφανής θεσμός,
καμιά από τις παλαιές φεουοαλικές εξουσίες οεν ασχολού νταν με το ζήτημα της επάνορωσής της, το οποίο ήταν απο κλειστική αρμοοιότητα της κεντρικής κυβέρνησης και των αν
θρώπων της στις επαρχίες. Το Συμβούλιο όριζε τον συνολικό αριθμό των ανορών που έπρεπε να στρατολογηθούν και τον αριθμό ποu αντιστοιχούσε σε κάθε επαρχία. Ο έπαρχος, με τη σειρά του, όριζε τον αριθμό των ανορών που θα στρατο λογούνταν σε κάθε ενορία· ο υποπληρεξούσιός του επόπτευε την κλήρωση, έκρινε τις αιτήσεις για απαλλαγή, όριζε ποιοι
από τους πολιτοφι)λακες θα υπηρετούσαν στην πατρίοα τους και ποιοι αλλοι). φρ6ντιζε να «παραοώσει» τους νεοσύλλε-
·
ΤΟ
ΠΑΛΑ Ι Ο
Κ Λ Η
El: Τ Ω
Σ
ΚΑΙ
Η
Ε Π Α Ν Α Σ ΊΆ
Lll
κτους στις στρατιωτικές αρχές. Οι στρατολογούμενοι μπορούσαν να προσφύγουν μόνο στον έπαρχο ή στο Συμβούλιο. Επίσης, θα μπορούσε να πει κανείς ότι, με εξαίρεση τις
λεγόμενες
pays d' etats,
τα δημόσια έργα, ακόμη και εκείνα
που προορίζονταν να καλύψουν αποκλειστικά τοπικές ανά γκες, αποφασίζονταν και εκτελούνταν μόνο με πρωτοβουλία και ευθύνη της κεντρικής εξουσίας. Υπήρχαν, βέβαια, ακόμη τοπικές ανεξάρτητες αρχές, όπως
ο χωροδεσπότης, οι οικονομικές υπηρεσίες οι οδονόμοι
(grands voyers),
(bureaux de finances),
που ήταν πιθανό να συμμετέχουν
σε αυτή τη δραστηριότητα της δημόσιας διοίκησης. Παντού σχεδόν, αυτοί οι παλαιοί πόλοι εξουσίας είχαν περιπέσει σε σχετική ή και πλήρη αδράνεια, όπως προκύπτει και από την πιο στοιχειώδη εξέταση των διοικητικών εγγράφων της επο χής. Όλοι οι μεγάλοι δρόμοι, αλλά και οι μικρότεροι που συ νέδεαν τις πόλεις μεταξύ τους, ανοίγονταν και συντηρούνταν δημοσία δαπάνη. Ο σχεδιασμός τους και η δημοπράτησή τους ήταν ευθύνη του Συμβουλίου· ο έπαρχος επόπτευε τις εργα σίες, ενώ ο υποπληρεξούσιος φρόντιζε να εξασφαλίσει τα ερ γατικά χέρια που θα εργάζονταν αμισθί για την κατασκευή τους. Στη δικαιοδοσία των παλαιών τοπικών αρχών δεν ανήκε πια παρά η ευθύνη για τους κοινοτικούς δρόμους, οι οποίοι βαθμιαία γίνονταν ολοένα και πιο δύσβατοι.
Το βασικό όργανο της κεντρικής κυβέρνησης στον τομέα των δημοσίων έργων ήταν -όπως είναι και σήμερα, άλλωστε
η υπηρεσία Γεφυρών και Οδοστρωμάτων
(Ponts et Chaussees).
Παρά τα χρόνια που έχουν περάσει έκτοτε, ελάχιστα πράγ ματα έχουν αλλάξει ως προς αυτή την υπηρεσία και τη λει
τουργία της: υπάρχουν πάντα ένα κεντρικό συμβούλιο και μια σχολή, επιθεωρητές που περιοδεύουν όλη τη Γαλλία και υπο βάλλουν ετήσιες αναφορές, μηχανικοί που ζουν και εργάζο νται στην επαρχία, επιστατώντας τα έργα που εκτελούνται
στην περιοχή υπό την εποπτεία του επάρχου. Οι θεσμοί του Παλαιού Καθεστώτος, οι οποίοι εξακολουθούν να υφίστανται
11
5
Λ Ι Ι. Χ Ι
116
\
I > I·
ΤΟ
c: Q U Ε V Ι ι ι Ε
στη νέα κοινωνική τάξη πραγμάτων σε πολύ μεγαλύτερο πο σοστό απ' ό,τι νομίζουμε, έχουν χάσει κατά κανόνα την πα λαιά ονομασία τους, έστω και αν διατηρούν την ίδια μορφή· στην περίπτωση, όμως, της υπηρεσίας Γεφυρών και Οδο στρωμάτων, διατηρείται όχι μόνο η μορφή, αλλά και η ονο μασία -γεγονός, πράγματι, ασυνήθιστο. Η κεντρική κυβέρνηση, με τη βοήθεια των τοπικών εκ προσώπων της, είχε την αποκλειστική ευθύνη για τη διατή
ρηση της τάξης στις επαρχίες. Η έφιππη χωροφυλακή
chaussee)
(mare-
κάλυπτε όλη την επικράτεια του βασιλείου με μι
κρές μονάδες, υπό την άμεση εποπτεία του επάρχου. Με τη
βοήθειά της, ή και με τη βοήθεια του στρατού σε ορισμένες περιπτώσεις, ο έπαρχος αντιμετώπιζε κάθε απρόβλεπτο κίν δυνο: συνελάμβανε τους αλήτες, εμπόδιζε την ανεξέλεγκτη επαιτεία, κατέστελλε τις ταραχές που ξεσπούσαν συχνά λό γω της τιμής των σιτηρών. Σε αντιδιαστολή με ό,τι συνέβαι νε κατά το παρελθόν, οι πολίτες δεν καλούνταν πια να συν
δράμουν την κυβέρνηση. σε αυτά τα καθήκοντά της, με εξαί ρεση τις πόλεις, όπου υπήρχε συνήθως πολιτοφυλακή, της οποίας τα μέλη στρατολογούνταν και οι αξιωματικοί ορίζο νταν με ευθύνη του επάρχου. Το δικαστικό σώμα είχε διατηρήσει το δικαίωμα -το οποίο
και ασκούσε συχνά- να εκδίδει αστυνομικές διατάξεις ωστό σο, οι διατάξεις αυτές εφαρμόζονταν συνήθως σε μια περιο χή μόνο -ή και, πω συχνά, σε μία μόνο πόλη. Το Βασιλικό
Συμβούλιο μπορούσε πάντοτε να ακυρώνει αυτές τις διατά
ξεις, και πράγματι τις ακύρωνε συχνότατα όταν προέρχονταν από δικαστικές αρχές με περιορισμένη δικαιοδοσία. Παράλ
ληλα, ενέκρινε γενικής ισχύος κανονισμούς, που αφορούσαν το σύνολο του βασιλείου, είτε για ζητήματα άλλα από εκεί να που είχαν ήδη ρυθμίσει τα δικαστήρια, είτε για τα ίδια ζη
τήματα, τα οποία όμως ρύθμιζε με διαφορετικόν τρόπο. Ο αριθμός αυτών των ρυθμίσεων, γνωστών την εποχή εκείνη ως
arrets du Conseil,
είναι τεράστιος, και αυξάνει συνεχώς όσο
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕl:ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑl:ΙΙ
πλησιάζουμε προς την Επανάσταση. Κατά τα σαράντα χρό-
νια που προηγήθηκαν της Επανάστασης, σχεδόν δεν υπάρχει θέμα που να άπτεται της κοινωνικής ή της πολιτικής οργά νωσης στο οποίο οι αποφάσεις αυτές του Βασιλικού Συμ βουλίου να μην έχουν επιφέρει μεταβολές.
Στην παλαιά φεουδαρχική κοινωνία, ο χωροδεσπότης εί χε πολλά προνόμια αλλά και πολλές υποχρεώσεις, όπως να συνδράμει όσους κατοικούσαν στα όρια της χωροδεσποτεί
ας και είχαν ανάγκη. Ένα κατάλοιπο της παλαιάς αυτής υπο χρέωσης, που ήταν κοινή σε όλη την Ευρώπη, αποτυπώνεται στον πρωσικό Κώδικα του
1794,
όπου διαβάζουμε:
«0
χω
ροδεσπότης οφείλει να φροντίζει ώστε να αποκτούν στοιχει ώδη παιδεία οι πτωχοί αγρότες. Οφείλει, κατά το μέτρο που αυτό είναι δυνατόν, να εξασφαλίζει τα προς το ζην σε εκεί
νους εκ των υποτακτικών του οι οποίοι είναι άκληρω. Αν ορι σμένοι από αυτούς περιέλθουν σε κατάσταση απόλυτης έν
δειας, οφείλει να προστρέχει εις βοήθειάν τους». 2 Στη Γαλλία είχε πάψει προ πολλού να ισχύει τέτοως νόμος. Καθώς από τον χωροδεσπότη είχαν αφαφεθεί οι παλαιές εξου σίες του, αυτός αισθανόταν απαλλαγμένος και από ης πα
λαιές του υποχρεώσεις. Καμιά τοπική αρχή, κανένα συμβοι) λω, καμιά επαρχιακή ή ενοριακή επιτροπή δεν τον είχε υπο
καταστήσει σε αυτόν το ρόλο. Πλέον, κανείς δεν είχε νομική υποχρέωση να ασχολείται με τους απόρους των επαρχιών. με αποτέλεσμα η κεντρική κυβέρνηση να έχει επωμιστεί -με κά ποια τόλμη, είναι αλήθεια- αυτή την υποχρέωση. Κάθε χρόνο, το Βασιλικό Συμβούλω διέθετε στις επαρ χίες, ανάλογα με τα φορολογικά έσοδα, ένα ορισμένο ποσόν, που ο έπαρχος αναλάμβανε να διαθέσει, μέσω των ενοριών, σε αγαθοεργίες. Ο άπορος αγρότης έπρεπε να απευθυνθεί
2.
Για τον Κώδικα, αλλά και για τη σχετική διάταξη, βλ. εκτενέστε
ρα Παράρτημα,
[5].
11
7
ΛΙ
118
1\1\ l)i': TOCQUEVILLE
στον έπαρχο, ο οποίος είχε επίσης την ευθύνη να μοφάσει στον λαό σιτάρι και ρι)ζι σε περιόδους σιτοδείας. Το Συμ βούλιο εξέδιδε κάΟε χρ6νο διαταγές με βάση τις οποίες σε περιοχές που το ίδιο υποδείκνυε ιδρύονταν φιλανθρωπικά ιδρύματα, όπου μπορούσαν να εργαστούν οι πω φτωχοί χω
ρικοί, με πενιχρή έστω αμοιβή. Εύκολα αντιλαμβάνεται κα
νείς ότι ένα σύστημα φιλανθρωπίας και αρωγής που κατευ θυνόταν από τόσο μακριά συχνά ήταν «τυφλό» και αυθαίρε το, και πάντα ανεπαρκές.[13,
14]
Η κεντρική κυβέρνηση δεν περιοριζόταν να συνδράμει τους χωρικούς σε δύσκολους καφούς φιλοδοξούσε να τους διδά
σκει πώς να κερδίζουν αρκετά χρήματα από την εργασία τους, άλλοτε απλώς βοηθώντας τους να το πετύχουν, και άλλοτε σχεδόν εξαναγκάζοντάς τους, αν το έκρινε απαραίτητο. Αυ τός ήταν ο λόγος που κατά καφούς διανέμονταν, μέσω των επάρχων και των υποπληρεξούσιων, σύντομα φυλλάδια για την καλλιέργεια της γης, ιδρύονταν με πρωτοβουλία τους αγρο
τικοί σύλλογοι, δίνονταν υποσχέσεις για επιδόματα παραγω γικότητας, διατηρούνταν με σημαντικό κόστος φυτώρια τα οποία τροφοδοτούσαν τους αγρότες. Φαίνεται, πάντως, ότι θα ήταν πω αποτελεσματικό μέτρο αν μειώνονταν τα φορο λογικά βάρη των αγροτών και οι μεταξύ τους φοροδοτικές ανισότητες όμως, δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ότι κάτι τέτοιο εξετάστηκε καν ποτέ ως ενδεχόμενο. Ορισμένες φορές, το Συμβούλιο προσπαθούσε να «ωθή σει» τους πολίτες στην ευημερία, ανεξάρτητα από το βαθμό της προθυμίας τους. Είναι γνωστές πολυάριθμες ρυθμίσεις
που επέβαλλαν στους βιοτέχνες να χρησιμοποιούν συγκε κριμένες μεθόδους παραγωγής, ή να παράγουν συγκεκριμέ να προ"ίόντα. Καθώς, μάλιστα, οι έπαρχοι δεν επαρκούσαν για να εποπτεύουν την εφαρμογή όλων αυτών των διατάξεων, υπήρχαν και «γενικοί επιθεωρητές της βιομηχανίας», που πε ριόδευαν στις επαρχίες για να βεβαιωθούν ότι πράγματι τη ρούνται οι εντολές του ~ιψβουλίου.[15]
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΗΙ:).;ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΊΆU!
Υπάρχουν αποφάσεις οι οποίες απαγορεύουν ορισμένες καλλιέργειες σε εκτάσεις που το Συμβούλιο τις χαρακτηρίζει ακατάλληλες για το συγκεκριμένο προ"Cόν. Βλέπουμε έτσι να δίνεται εντολή ακόμη και να ξεριζωθούν κλήματα που, κατά τη γνώμη του Συμβουλίου, είχαν φυτευτεί σε ακατάλληλο έδαφος το γεγονός αυτό δείχνει ότι η κεντρική κυβέρνηση
είχε ήδη πάψει να λειτουργεί ως εξουσιαστής, υιοθετώντας μάλλον το ρόλο του κηδεμόνα.
11
9
1\
ι~: Φ Λ Λ Λ Ι Ο
3
Πwς αυτό που σήμερα αποχαλεiται «χηδεμονiα» εiναι Οεσμός του ΙΙαλαιού Καθεστwτος
Στη Γαλλία, οι κοινοτικές ελευθερίες επέζησαν της φεουδαρ χίας. Έτσι, όταν οι χωροδεσπότες είχαν πάψει πια να διοι κούν τις επαρχίες, οι πόλεις εξακολουθούσαν να διατηρούν
το δικαίωμα να αυτοκυβερνώνται. Έως το τέλος περίπου του 17ου αιώνα, συναντάμε πόλεις που συνεχίζουν να λειτουρ γούν σαν μικρές δημοκρατικές πολιτείες, όπου οι άρχοντες εκλέγονται απ' όλους τους πολίτες και λογοδοτούν σε αυ τούς, όπου η κοινοτική ζωή είναι δημόσια και ενεργή, όπου η
πόλη παραμένει πάντοτε υπερήφανη για τα δικαιώματά της και αποφασισμένη να μην διαπραγματευτεί την ανεξαρτησία που έχει κατακτήσει.
Οι εκλογές καταργήθηκαν για πρώτη φορά σε όλες τις κοι νότητες το
1692.
Οι κοινοτικές αρχές μετατράπηκαν τότε σε
αξιώματα, δηλαδή ο βασιλιάς παραχώρησε σε ορισμένους κα τοίκους κάθε πόλης το ισόβιο δικαίωμα να κυβερνούν τους
συμπολίτες τους (λαμβάνοντας αντίστοιχα χρηματικά ανταλ λάγματα). Η αλλαγή αυτή υπήρξε πλήγμα όχι μόνο για τις ελευθερίες των πόλεων, αλλά και για την ευημερία τους. Έστω και αν οι επιπτώσεις της νέας αοτής ρύθμισης ήταν συχνά θετικές ως προς την απονομή της δικαιοσύνης, μια και πρωταρχική προ ϋπόθεση ενός καλοι) δικαστικού συστήματος είναι η πλήρης
ΤΟ
ΠΑΛΑ Ι Ο
Κ Α Η
I' 1: ΗΗ
ΚΑ
I
Η
Ε ΠΑΝΑΣΤΑ
1: 11
ανεξαρτησία του δικαστή, υπήρξαν μοιραίες στην περίπτωση της καθαυτό διοίκησης, όπου το κατεξοχήν ζητούμενο είναι η υπευθυνότητα, ο ζήλος και η προθυμία συμμόρφωσης με τις αποφάσεις. Η κυβέρνηση της παλαιάς μοναρχίας είχε πολύ σαφή αντίληψη αυτής της πραγματικότητας απέφυγε επιμε λώς να εφαρμόσει για τον εαυτό της το καθεστώς που ίσχυε για τις πόλεις, και επομένως να μετατρέψει, κατ' αντιστοιχία, τα αξιώματα του επάρχου και του υποπληρεξούσιου σε θέ σεις που μπορούσε να αγοράσει κανείς. Μάλιστα, προς μεγάλη απογοήτευση των ιστορικών, οι
οποίοι είναι επόμενο να εκφράζουν την αγανάκτησή τους, αυ τή η επαναστατική αλλαγή έγινε δίχως να εντάσσεται σε οποι ουδήποτε είδους πολιτικό σχέδιο. Ο Λουδοβίκος ΙΑ' είχε πε ριορίσει τις κοινοτικές ελευθερίες γιατί φοβόταν τον δημο κρατικό χαρακτήρα τους [16] ο Λουδοβίκος ΙΔ' τις κατήργη σε, δίχως καν να τις φοβάται. Χαρακτηριστικό, από αυτή την άποψη, είναι το γεγονός ότι τις παραχώρησε εκ νέου σε όλες τις πόλεις που ήταν σε θέση να καταβάλουν το απαραίτητο ποσό ώστε να τις επανακτήσουν. Στην ουσία, επιδίωκε λιγό
τερο την κατάργησή τους, και περισσότερο την αξιοποίησή τους για να ενισχύσει το δημόσιο ταμείο· αν τις κατήργησε, δεν το έκαμε για πολιτικούς αλλά για δημοσωνομικοι)ς λ6-
γους, και το παράδοξο είναι ότι η ίδια τακτική συνεχίστηκε και τα επόμενα ογδόντα χρόνια. Κατά το χρονικό αυτ6 διά
στημα, επτά φορές οι πόλεις «αγόρασαν» το δικαίωμά τους
να εκλέγουν τους τοπικούς άρχοντες κάθε φορά που έδει χναν να απολαμβάνουν τα ευεργετήματα αυτής της ρύθμι σης, έβλεπαν να τους αφαιρείται το δικαίωμα και να καλού
νται να το «αγοράσουν» εκ νέου. Το κίνητρο της κεντρικής εξουσίας είναι πάντα το ίδιο, και συχνά μάλιστα ομολογεί
ται. «Οι ανάγκες του ταμείου μας», διαβάζουμε στο προοί μιο του διατάγματος του
1722,
«μας αναγκάζουν να αναζη
τήσουμε τους πω σίγουρους δυνατούς πόρους ώστε να τις καλύψουμε». Το μέσον ήταν «σίγουρο», αλλά και κατα-
121
Λ Ι Ι
122
\ I\
IΗ
Ί'()(~
QUΕV
Ι ι ι Ε
στροφικό γι' αυτοι)ς τους οποίους αφορούσε «Είμαι έκπλη κτος», γράφει ένας έπαρχος στον γενικό επόπτη των οικονο μικών το
1764,
«με τα τεράστια ποσά που έχουν καταβληθεί
κατά καιρούς για να αγοραστούν ξανά και ξανά τα δημοτι κά αξιώματα. Τα ποσά αυτά, αν είχαν διατεθεί για έργα χρή σιμα, θα είχε ωφεληθεί σημαντικά η πόλη, η οποία, αντιθέ τως, δεν έχει αισθανθεί παρά το βάρος της αυθεντίας και των προνομίων που συνοδεύουν αυτά τα αξιώματα». Κατά τη
γνώμη μου, αυτό ήταν το πιο αποκρουστικό χαρακτηριστικό του Παλαιού Καθεστώτος.
Είναι δύσκολο να αποφανθούμε σήμερα πώς ακριβώς δι οικούνταν οι πόλεις κατά τον 18ο αιώνα· κι αυτό όχι μόνο γιατί η πηγή των δημοτικών εξουσιών αλλάζει διαρκώς, όπως επισημάνθηκε στις αμέσως προηγούμενες παραγράφους, αλ
λά και γιατί κάθε πόλη εξακολουθεί να διατηρεί κάποια κα τάλοιπα του παλαιού της καθεστώτος και των ιδιαίτερων συ νήθειών της. Δεν υπάρχουν, ίσως, ούτε δύο πόλεις σε όλη τη Γαλλία όπου να ισχύει το ίδιο απολύτως καθεστώς ωστόσο, πίσω από αυτή την επιφανειακή ανομοιομορφία, κρύβονται πολλά κοινά σημεία. Το
1764 η
κυβέρνηση επιχείρησε να επιβάλει έναν γενικής
ισχύος νόμο για τη διοίκηση των πόλεων. Με αυτή την ευκαι
ρία, οι έπαρχοι υπέβαλαν μνημόνια στην κυβέρνηση για την κατάσταση που επικρατούσε σε κάθε πόλη. Έχω καταφέρει να εντοπίσω ένα μέρος από αυτό το υλικό και, διαβάζοντάς το, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι οι δημοτικές υποθέσεις ρυθ μίζονταν σχεδόν παντού με τον ίδιον τρόπο.[17] Συνήθως, τη διακυβέρνηση των πόλεων αναλάμβαναν δύο
συνελεύσεις αυτό, τουλάχιστον, ίσχυε στην περίπτωση όλων των μεγάλων πόλεων, αλλά και των περισσοτέρων από τις μικρές. Την πρώτη συνέλευση αποτελούσαν τοπικοί αξιωματού χοι, περισσότεροι ή λιγ6τεροι ανάλογα με το μέγεθος της πό λης. Ήταν η εκτελεστική εξουσία της κοινότητας, το δημοτι-
τΟ
κό συμβούλω
ΠΑΛΑ Ι Ο
Κ Λ Η
1·. L: Τ Ω
(corps de ville),
Σ
ΚΑ Ι
Η
ΕΠΑΝ ΑΣτΑ
Lll
σύμφωνα με την ορολογία της
εποχής. Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο βασιλιάς είχε επα ναφέρει το θεσμό των εκλογών, ή η πόλη είχε κατορθώσει να «αγοράσει» εκ νέου τα δικαιώματά της, τα μέλη του δημοτι-
κού συμβουλίου εκλέγονταν για ορισμένο χρονικό διάστημα. Οι δημοτικοί σύμβουλοι ήταν μόνψοι όταν ο βασιλιάς είχε
αποκαταστήσει τα αξιώματα, αλλά και είχε κατορθώσει να τα πουλήσει -κάτι που δεν συνέβαινε πάντοτε, καθώς το συ γκεκριμένο «εμπόρευμα» γινόταν ολοένα και λιγότερο ελ
κυστικό, στο βαθμό που η κοινοτική υποτασσόταν βαθμιαία στην κεντρική εξουσία. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, οι δη μοτικοί σύμβουλοι είναι άμισθοι, αλλά απολαμβάνουν απαλ λαγές από φόρους, καθώς και άλλα προνόμια. Μεταξύ τους δεν υπάρχουν ιεραρχικές σχέσεις και ασκούν τα καθήκοντά τους συλλογικά. Κανένας δεν παίζει ρόλο επικεφαλής και δεν είναι προσωπικά υπόλογος. Ο δήμαρχος είναι ουσιαστικά πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου· δεν δωικεί την πόλη.
Η δεύτερη συνέλευση, η γενική συνέλευση
(assemblee generale)
σύμφωνα με την ορολογία της εποχής, εκεί όπου υπάρχουν ακόμη σχετικές διαδικασίες εκλέγει το λεγόμενο δημοτικό συμβούλω, ενώ παράλληλα παντού εξακολουθεί να μετέχει στη ρύθμιση των βασικών ζητημάτων που απασχολοι)ν την κοινότητα. Τον 15ο αιώνα τη γενική συνέλευση την αποτελοι)σε συ
χνά το σύνολο του πληθυσμού· αυτό, όπως αναφέρει και μια από τις εκθέσεις των επάρχων, «ήταν σύμφωνο με το λα"ίκ6 πνεύμα των προγόνων μας». Τα παλιά εκείνα χρόνια ο λαός στο σύνολό του εξέλεγε τους δημοτικούς άρχοντες και γνω μοδοτούσε σε ορισμένες περιπτώσεις παράλληλα, στον λαό λογοδοτούσαν οι αξιωματούχοι της πόλης. Ακόμη και στα τέ λη του 17ου αιώνα, υπάρχουν περιπτώσεις που οι θεσμοί αυ τοί εξακολουθούν να λειτουργούν. Τον 18ο αιώνα η γενική συνέλευση δεν περιλαμβάνει πια το σύνολο του λαού, αλλά απλώς εκπροσώπους του. Αυτό,
12
3
Λ
12
4
I I \ I\
I)
Ι·.
Τ Ο ι:
QUΕV Ι ιιΕ
όμως, που έχει ιδια.ίτευη σημασία είναι πως πουθενά πια αυ τοί οι εκπρόσωποι δεν είναι εκλεγμένοι από το σύνολο του πληθυσμού, ούτε και αντιπροσωπεύουν τη λα"ίκή βούληση. Η
συνέλευση αποτελείται πια από πρόκριτους
(notables)·
μά
λιστα, ορισμένοι από αυτούς μετέχουν ως άτομα στα οποία ανήκει προσωπικά το συγκεκριμένο δικαίωμα, ενώ οι υπό λοιποι εκπροσωπούν συντεχνίες ή συντροφίες, των οποίων τις εντολές και τις επιθυμίες οφείλουν να μεταφέρουν και να εκ φράζουν. Όσο προχωράμε προς τα μέσα του 18ου αιώνα, αυξάνε ται ο αριθμός των προκρίτων που μετέχουν ως άτομα στη συ
νέλευση αυτή· οι εκπρόσωποι συντεχνιών γίνονται ολοένα και λιγότεροι, ή ακόμη και εκλείπουν εντελώς, ενώ δεν συμβαί νει το ίδιο και με τους εκπρόσωπους των επαγγελματικών ενώσεων. Με άλλα λόγια, στη συνέλευση δεν μετέχουν πια τεχνίτες και βιοτέχνες, αλλά μόνο εκπρόσωποι της αστικής
τάξης. Ο λαός, ο οποίος δεν θα ξεγελαστεί όσο εύκολα νομί ζουν ορισμένοι από αυτή την επίφαση ελευθερίας, παύει πα ντού να ενδιαφέρεται για τις υποθέσεις της κοινότητας και
ζει στην ίδια του την πόλη σαν ξένος. Οι αρχές της πόλης επι χειρούν να αφυπνίσουν από καιρού εις καιρόν τον κοινοτικό πατριωτισμό του λαού, ο οποίος είχε αποδειχθεί θαυματουργός κατά τον Μεσαίωνα. Ανεπιτυχώς, όμως. Ακόμη και τα μεί
ζονα συμφέροντα της πόλης δείχνουν να μην αγγίζουν πια τον λαό. Στις πόλεις όπου θεωρούσαν ότι άξιζε τον κόπο να δια τηρούν μια ψευδεπίγραφη επίφαση εκλογών, προσπαθούν να
πείσουν τον λαό να ψηφίζει, αλλά εκείνος επιμένει να απέχει από τη σχετική διαδικασία. Το φαινόμενο είναι πασίγνωστο και από άλλες ιστορικές περιόδους. Από την εποχή του Αυ γούστου ώς τις μέρες μας, όλοι σχεδόν οι ηγεμόνες που έχουν καταλύσει τις ελευθερίες έχουν επιχειρήσει σε μια πρώτη φά ση να κρατήσουν τουλάχιστον την επίφασή τους, με την ελ
πίδα ότι τα πλεονεκτήματα που μόνο η απόλυτη εξουσία μπο ρεί να τους προσφέυει Οα μπορούσαν έτσι να συνδυαστούν
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΗΕLΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΊΆUΙ
με την ηθική δύναμη που απορρέει πάντοτε από τη λα"ίκή συναίνεση. Όλοι, πάντως, απέτυχαν σε αυτή την προσπάθειά
τους και δεν άργησαν να διαπιστώσουν ότι αυτές οι επίπλαστες και προσχηματικές μορφές ελευθερίας δεν μπορούν να επιβιώσουν στις περιπτώσεις που δεν αντιστοιχούν σε ανά λογες συνθήκες.
Κατά τον 18ο αιώνα, η δημοτική εξουσία στις πόλεις είχε εκφυλιστεί παντού σε ευάριθμη ολιγαρχία. Ορισμένες οικο
γένειες χειρίζονταν όλες τις υποθέσεις όπως εκείνες έκριναν, μακριά από τα μάτια του λαού και δίχως να λογοδοτούν σε αυτόν. Όλη η Γαλλία είχε προσβληθεί από αυτή την ασθένεια· όλοι οι έπαρχοι επισημαίνουν το γεγονός στις αναφορές τους,
αλλά η μόνη θεραπεία που μπορούν να φανταστούν είναι η ολοένα και πιο απόλυτη υπαγωγή της τοπικής εξουσίας στην κεντρική κυβέρνηση. Ωστόσο, ήταν δύσκολο να επιταχυνθεί αυτή η διαδικασία ακόμη περισσότερο· ανεξάρτητα από τα διατάγματα που εκ δίδονταν κατά καφούς και αφορούσαν τη διοίκηση όλων γε νικά των πόλεων, οι ιδιαίτερες ρυθμίσεις που ίσχυαν σε κα θεμιά από αυτές συχνά ανατρέπονταν από αποφάσεις του
(Βασιλικού) Συμβουλίου που δεν καταγράφονταν καν- οι απο φάσεις αυτές λαμβάνονταν μετά από πρόταση του επάρχου, δίχως προηγούμενη διερεύνηση του ζητήματος, και ορισμέ
νες φορές δίχως καν οι κάτοικοι της συγκεκριμένης π6λης να έχουν ενημερωθεί.[18] Όπως έγραφαν χαρακτηριστικά οι κά τοικοι μιας πόλης για την οποία είχε ληφθεί μια τέτοια απ6φαση, «αυτό το μέτρο μάς εξέπληξε όλους, από την υψηλό τερη ώς τη χαμηλότερη κοινωνική βαθμίδα, καθώς δεν περι μέναμε κάτι ανάλογο».
Δίχως σχετική απόφαση του Συμβουλίου μετά από εισή γηση του επάρχου, οι πόλεις δεν μπορούν να επιβάλλουν δια πύλια τέλη ή δημοτικούς φόρους, να υποθηκεύουν, να πω
λούν, να παρίστανται στα δικαστήρια, να εκμισθώνουν την
ιδιοκτησία τους ή και απλώς να τη διαχειρίζονται, να διαθέ-
12
5
ΛΙ
I \I\ J)J
ΙO<:QUEVILLE
τουν το πλεόνασμα των εσ6δων τους. Όλα τα έργα που γί νονται πρέπει να συμφωνοι)ν με το σχεδιασμό και τον προϋ πολογισμό που έχει αποφασίσει το Συμβούλιο· η δημοπρά τησή τους γίνεται ενώπιον του επάρχου ή των υποπληρεξού σιων, και συνήθως η επιστασία ασκείται από μηχανικό ή αρ
χιτέκτονα της κεντρικής κυβέρνησης. Ιδού μια ακόμη έκπλη ξη για όσους πιστεύουν πως ό,τι συμβαίνει σήμερα στη Γαλ λία είναι καινοφανές.[19] Όμως, η παρέμβαση της κεντρικής κυβέρνησης στις δη
μοτικές υποθέσεις είναι ακόμη πω εκτεταμένη απ' όσο ώς τώρα επισημάνθηκε· συχνά μάλιστα, η εξουσία της υπερβαί νει κατά πολύ την επίσημη δικαιοδοσία της. Σε μια εγκύκλιο του γενικού επόπτη των οικονομικών προς όλους τους επάρχους, η οποία χρονολογείται στα μέσα περί που του 18ου αιώνα, διαβάζουμε: «Να δίνετε ιδιαίτερη προ σοχή σε όλα όσα συζητούνται και συμβαίνουν στις δημοτικές συνελεύσεις. Πρέπει να καταγράφετε επακριβώς όλες ης αποφάσεις που λαμβάνονται εκεί και να με ενημερώνετε αμέ σως γι' αυτές, συνοδεύοντάς τες με γνωμοδοτήσεις σας». Από την αλληλογραφία του επάρχου με τους υποπληρε
ξούσωυς διαπιστώνουμε ότι η κυβέρνηση έχει λόγο σε όλες ης δημοτικές υποθέσεις, μικρότερης ή μεγαλύτερης σημα σίας τίποτε δεν μπορεί να γίνει δίχως την έγκρισή της. Ακό
μη και για τις τοπικές γιορτές αυτή αποφασίζει· σε ορισμέ νες περιπτώσεις δίνει εντολή να υπάρξουν λαϊκοί πανηγυρι σμοί, να ριχτούν πυροτεχνήματα, να φωταγωγηθούν τα σπί
τια. Είναι χαρακτηριστικό ότι, όπως διαπίστωσα μελετώντας τα σχετικά αρχεία, έπαρχος επέβαλε πρόστιμο
20
λφών σε
μέλη της πολιτοφυλακής γιατί δεν παρευρέθηκαν σε μια δο ξολογία! Οι τοπικοί αξιωματούχοι ήταν, λοιπόν, επόμενο να αι σθάνονται απολύτως μειονεκτικά σε σχέση με τους εκπρό σωπους της κεντρικής κυβέρνησης: «Σας παρακαλούμε τα πεινότατα, Κύριε». γράφουν σε μια περίπτωση προς τον έπαρ-
ΤΟ
ΠΑ ΛΑΙ Ο
Κ Α Η Ε }.;Ί'(}Σ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝ ΑΣΊΆ}.;
11
χο, «να ευαρεστηθείτε να μας χαρίσετε την ευμένειά σας και την προστασία σας. Θα προσπαθήσουμε να μην φανούμε ανάξιοί τους, υπακούοντας σε κάθε διαταγή της Εξοχότητός σας». Άλλοι πάλι, που εξακολουθούν μάλιστα να αυτοαποκα
λούνται με κάθε μεγαλοπρέπεια ομότιμοι της πόλης
la ville),
(pairs de
γράφουν: «Ποτέ δεν παραλείψαμε, Κύριε, να συμ
μορφωθούμε με τις επιθυμίες σας». Να, λοιπόν, πώς η αστική τάξη ετοιμαζόταν να κυβερνή σει και ο λαός να ζήσει ελεύθερος! Αν, τουλάχιστον, αυτή η στενή εξάρτηση λειτουργούσε προς όφελος της οικονομικής κατάστασης των πόλεων; Όμως, κά
θε άλλο παρά έτσι είχαν τα πράγματα. Έχει διατυπωθεί η άπο ψη ότι, δίχως αυτή την ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας, οι πό λεις θα οδηγούνταν σε άμεση χρεοκοπία. Δεν αποκλείεται· το
βέβαιο, όμως, είναι ότι κατά τον 18ο αιώνα η συγκεντροποίη ση της εξουσίας δεν αρκούσε τελικά για να αποτρέψει τη χρε οκοπία τους. Τα αρχεία της εποχής βρίθουν αναφορών στις οποίες γίνεται λόγος για την πολύ κακή οικονομική κατάστα ση αρκετών πόλεων. [20]
Αν τώρα αφήσουμε τις πόλεις και στραφούμε προς τα χω ριά, οι εξουσίες και οι μέθοδοι αλλάζουν, αλλά η εξάρτηση παραμένει αντίστοιχη. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι κατά τον Μεσαίωνα οι κά τοικοι κάθε χωριού σχημάτιζαν μια κοινότητα ανεξάρτητη από τον χωροδεσπότη. Μπορεί ο χωροδεσπότης να αξωποι ούσε τις υπηρεσίες των χωρικών, να είχε την εποπτεία τους, να τους κυβερνούσε· όμως, και η κοινότητα διέθετε δικά της περιουσιακά στοιχεία των οποίων είχε την πλήρη ιδιοκτησία,
εξέλεγε τους επικεφαλής της, αυτοδιοικούνταν με δημοκρα τικό τρόπο. Αυτή την παμπάλαιη μορφή ενοριακής αυτοδιοίκησης τη συ ναντάμε σε όλα τα έθνη που γνώρισαν τη φεουδαρχία και σε όλες τις χώρες όπου τα έθνη αυτά είχαν διατηρήσει κατάλοιπα των παλαιών τους νόμων. Ίχνη αυτού του συστήματος επιβιώ-
1
27
ΛΙΙ\1.\
128
1)1'. TOC:QUEVILLE
νουν παντού στην Λγγλία. ενώ στη Γερμανία εξακολουθούσε
να ισχύει ανάλογο καΟεστώς πριν από εξήντα μόλις χρόνια, όπως διαπιστώνει σαφώς κανείς αν διαβάσει τον κώδικα του Φρειδερίκου του Μεγάλου. Αλλά και στη Γαλλία του 18ου αι ώνα, υπήρχαν ακόμη κατάλοιπα αυτού του συστήματος.
Θυμάμαι ότι, όταν για πρώτη φορά ερευνούσα τα αρχεία
ενός επάρχου για να καταλάβω πώς λειτουργούσε μια ενορία κατά την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος, έκπληκτος δια
πίστωσα ότι αυτή η κοινότητα, η τόσο φτωχή και τόσο εξαρ τημένη από την κεντρική εξουσία, παρουσίαζε αρκετά από τα χαρακτηριστικά που με είχαν κατά το παρελθόν εντυπωσιά
σει στις αγροτικές κοινότητες της Αμερικής, και που τότε εί χα, εσφαλμένα, θεωρήσει ότι αποτελούσαν ιδιομορφίες του
Νέου Κόσμου. Και στις δυο περιπτώσεις δεν υπήρχαν μόνιμοι αντιπρόσωποι, κοινοτικό συμβούλιο με τη στενή έννοια του όρου, αλλά τη διοίκηση ασκούσαν λειτουργοί που δρουν ανε ξάρτητα ο ένας από τον άλλο, υπό την εποπτεία της κοινότη τας στο σύνολό της. Και στις δυο περιπτώσεις υπήρχε ο θε σμός της περιοδικής γενικής συνέλευσης όλων των κατοίκων, οι οποίοι ως σώμα εκλέγουν τους αξιωματούχους και ρυθμί ζουν τα βασικά ζητήματα που απασχολούν την κοινότητα. Με λίγα λόγια, τα δυο συστήματα μοιάζουν μεταξύ τους -όσο, βέ
βαια, μπορεί να μοιάζει ένας ζωντανός μ' έναν νεκρό.
Αυτά τα δυο συστήματα, τόσο διαφορετικά μεταξύ τους ως προς το μέλλον που τους επιφύλασσε η μοίρα, έχουν πράγ ματι κοινές ρίζες και κοινή προέλευση. Έχοντας αποκοπεί γεωγραφικά από τη φεουδαρχία και ελεύθερη να αναπτύξει τη δική της δυναμική, η αγροτική ενο
ρία του Μεσαίωνα μετατράπηκε στην κοινότητα
(township)
της Νέας Αγγλίας. Στη Γαλλία αντίθετα, όπου, αν και διέρ ρηξε τους δεσμούς της με τον χωροδεσπότη, η κοινότητα άρ χισε να αισθάνεται το βαρύ χέρι του κράτους, η κατάληξη ήταν αυτή που θα δοι)με αμέσως πιο κάτω.
Κατά τον 18ο αι&>να. ο αριθμός και ο τίτλος των αξιωμα-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕL:ΗΗ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΊΆΣΙΙ
τούχων της ενορίας ποικίλλει από επαρχία σε επαρχία. Από
παλαιά έγγραφα διαπιστώνουμε ότι αυτοί οι αξιωματούχοι ήταν περισσότεροι εκεί όπου η τοπική κοινωνία ήταν πιο ζω ντανή· στο βαθμό που η ζωή μιας κοινότητας βρισκόταν ολοένα και περισσότερο σε νάρκη, και ο αριθμός των αξιωμα τούχων μειωνόταν. Στις περισσότερες ενορίες του 18ου αιώνα, μάλιστα, οι αξιωματούχοι ήταν μόνο δύο: ο ένας ονομά-
ζεται φοροσυλλέκτης ή εισπράκτορας
(collecteur), ενώ ο άλλος αποκαλείται συνήθως σύνδικος (syndic). Αν και, κατά κανόνα, αυτοί οι τοπικοί αξιωματούχοι εξακολουθούν να εκλέ γονται -ή υποτίθεται ότι εκλέγονται-, παντού έχουν μετα τραπεί ουσιαστικά από εκπρόσωποι της κοινότητας σε όργανα του κράτους. Ο φοροσυλλέκτης συγκεντρώνει την
taille
υπό την άμεση εποπτεία του επάρχου. Ο σύνδικος, σε καθη μερινή επαφή με τον υποπληρεξούσιο, εκπροσωπεί τον έπαρχο σε όλα τα ζητήματα που άπτονται της δημόσιας τάξης και της διακυβέρνησης είναι το βασικό εκτελεστικό όργανο της
κεντρικής διοίκησης σε ό,τι αφορά την πολιτοφυλακή, τα δη μόσια έργα, την εφαρμογή των νόμων γενικής ισχύος. Ο χωροδεσπότης, όπως ήδη αναφέρθηκε, δεν αναμειγνι)εται σε όλες αυτές τις λεπτομέρειες της διακυβέρνησης δεν ασκεί
εποπτεία πλέον, ούτε καν βοηθάει στην άσκησή της. Μάλι στα, θεωρεί όλο και πιο ανάξιές του αυτές τις δραστηρι6τη τες, που κάποτε αποτελούσαν τον πυρήνα της εξουσίας του. Θα το αντιμετώπιζε ακόμη και ως προσβολή, αν του ζητοι'> σαν να ασχοληθεί με αυτά τα ζητήματα. Δεν κυβερνά πια· ωστόσο, και μόνο η παρουσία του στην ενορία και τα προνό μιά του εμποδίζουν τη δημιουργία μιας αποτελεσματικής ενο
ριακής διοίκησης που να αντικαταστήσει τη δική του εξου σία. Και μόνο η ύπαρξη ενός ατόμου τόσο διαφορετικού απ' όλους τους υπόλοιπους, τόσο ανεξάρτητου, τόσο προνομιού χου, αρκεί για να αναιρέσει ή να αποδυναμώσει την έννοια της γενικής εφαρμογής των νόμων. Καθώς οι συνθήκες αυτές εξωθούσαν βαθμιαία όλους σχε-
12
9
ΛΙΙ.ΧΙ\
1
3°
1>1·
Ί'OC:QUEVILLE
οόν τους ευκατάστατους και μορφωμένους κατοίκους να με ταναστεύουν στις πόλεις, όπως θα αποδείξω πιο κάτω, στην περιοχή απέμεναν πλέον, εκτός από τον χωροδεσπότη, μόνο αγράμματοι και άξεστοι χωρικοί, ανίκανοι να διαχειριστούν
τις τοπικές υποθέσεις. Ο Τυργκό είχε οίκω, όταν έλεγε: «μια ενορία είναι ένα σύνολο από καλύβες και από κατοίκους εξί σου αδρανείς όσο και οι καλύβες». Τα αρχεία του 18ου αιώνα βρίθουν παραπόνων για την ανικανότητα, την αδράνεια και την αμάθεια των ενοριακών εισπρακτόρων και συνοίκων. Υπουργοί, έπαρχοι, υποπληρε
ξούσιοι, τοπικοί άρχοντες, διαμαρτύρονται αδιάκοπα για την κατάσταση· κανένας, ωστόσο, απ' όλους αυτούς δεν αναζη τεί τις βαθύτερες ρίζες του προβλήματος. Έως και την Επανάσταση, η διακυβέρνηση της αγροτικής
κοινότητας διατηρεί στη Γαλλία ορισμένα από τα δημοκρατι κά στοιχεία που τη χαρακτήριζαν κατά τον Μεσαίωνα. Είτε πρόκειται για την εκλογή των δημοτικών αρχών, είτε για την
εξέταση κάποιου κοινοτικού ζητήματος, η καμπάνα του χωρι ού καλεί τους κατοίκους στο προαύλιο της εκκλησίας. Στη συ
γκέντρωση αυτή έχουν δικαίωμα να παρίστανται πλούσιοι και φτωχοί. Βέβαια, δεν γίνεται οργανωμένη συζήτηση, ούτε υπάρ χει ψηφοφορία στο τέλος ωστόσο, καθένας μπορεί να πει τη γνώμη του και ένας συμβολαιογράφος που έχει κληθεί κατα γράφει όσα λέγονται, τηρώντας ένα είδος πρακτικών. Όταν συγκρίνει κανείς αυτή την επίφαση ελευθερίας με την ουσιαστική αδυναμία των χωρικών να επηρεάσουν τις αποφά σεις που λαμβάνονταν τελικά, έχει μια εικόνα -έστω και σε μι κροκλίμακα- πώς ακόμη και η πιο δεσποτική διακυβέρνηση
μπορεί να συνδυάζεται με μορφές της πιο απόλυτης δημο κρατίας σε αυτές τις περιπτώσεις, στον αυταρχισμό προστί θεται και η φαιδρή διάσταση της υποκρισίας. Αυτή η δημο κρατική συνέλευση των ενοριτών μπορούσε να διατυπώσει επι θυμίες, αλλά, 6πως και το Ωημοτικό συμβούλιο, δεν μπορούσε να ζητήσει την υλοποίησή τους. Δεν είχε καν τη δυνατότητα να
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΗΕ};Η)Σ
ΚΑΙ
Η
EΓIANA};TA};II
συνέρχεται όποτε εκείνη ήθελε, αλλά μόνο αφού ο έπαρχος είχε απαντήσει θετικά στο σχετικό αίτημα των κατοίκων «ευα
ρεστούμενος» (όπως έλεγαν χαρακτηριστικά την εποχή εκείνη) να τη συγκαλέσει. Ακόμη και αν η απόφαση ήταν ομόφωνη, η συνέλευση δεν μπορούσε να επιβάλει την άποψή της, να αγοράσει, να πουλήσει ή να νοικιάσει, να προσφύγει στη δι καιοσύνη, δίχως την άδεια του Βασιλικού Συμβουλίου. Ήταν
απαραίτητη η απόφαση του Συμβουλίου ακόμη και αν το θέμα ήταν να επισκευαστεί η σκεπή της εκκλησίας που είχε υποστεί ζημιά από τον ισχυρό άνεμο, ή ο τοίχος του πρεσβυτέριου
που κατέρρεε. Έχω δει έγγραφα στα οποία η ενορία ζητάει την έγκριση του Συμβουλίου για μια δαπάνη
25 λιρών,
και αυ-
τό βέβαια ίσχυε τόσο για τις πιο κοντινές στο Παρίσι ενορίες, όσο και για τις πιο απομακρυσμένες.
Είναι γεγονός πάντως ότι, κατά κανόνα, οι κάτοικοι μιας κοινότητας είχαν διατηρήσει το δικαίωμα να εκλέγουν με κα θολική ψηφοφορία τις τοπικές αρχές συχνά, όμως, ο έπαρ χος υποδείκνυε τον υποψήφιο που προτιμούσε για μια θέση,
και συνήθως το εκλογικό σώμα δεν παρέλειπε να επικυρώ σει ομόφωνα την επιλογή αυτή. Άλλες φορές πάλι, όταν η επιλογή ήταν πράγματι αυθόρμητη, ο έπαρχος ακύρωνε την εκλογή, όριζε ο ίδιος τον φοροσυλλέκτη και τον σύνοικο, και ανέστελλε επ' αόριστον κάθε νέα εκλογή. Τα σχετικά πα(Jα
οείγματα που έχω υπόψη μου είναι πάμπολλα. Δύσκολα η μοίρα θα μπορούσε να επιφυλάσσει σε κά ποιους σκληρότερη μεταχείριση απ' ό,τι στην περίπτωση αυ τών των κοινοτικών λειτουργών. Ακόμη και ο κατώτατος εκ πρόσωπος της κεντρικής κυβέρνησης, ο υποπληρεξούσιος, τους
υποχρέωνε να εκτελούν τυφλά τις επιθυμίες του. Συχνά τούς επέβαλλε πρόστιμα, ενώ ορισμένες φορές μπορούσε και να τους καταδικάζει σε φυλάκιση, αφού οι εγγυήσεις που συνή θως προστατεύουν τους πολίτες από την αυθαιρεσία της εκτε λεστικής εξουσίας ο εν ίσχυαν σε αυτή την περίπτωση. Ένας έπαρχος γράφει σε αναφορά του το
17 50:
«Έχω φροντίσει να
1
31
Λ
1
32
I
Ι Χ
I\
I > 1·.
Ί' Ο
c: Q U Ε V I ι ι Ε
οδηγηθούν στη φ ολακή ορισμένοι κοινοτικοί αξιωματούχοι
που διαμαρτύρον-ταν και επέβαλα στις κοινότητες αυτές να πληρώσουν τα οδοιπορικά της έφιππης χωροφυλακής. Έτσι, η συμμόρφωση αυτών των κοινοτήτων δεν παρουσίασε ιδιαί τερες δυσκολίες». Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα τα ενο ριακά και κοινοτικά αξιώματα να θεωρούνται λιγότερο τιμή και περισσότερο βάρος, από το οποίο καθένας προσπαθούσε να απαλλαγεί με κάθε είδους υπεκφυγές.
Και όμως, αυτά τα τελευταία κατάλοιπα της παλαιάς κοι νοτικής διακυβέρvΎ)σης παρέμεναν προσφιλή στους χωρικούς ακόμη και σήμερα άλλωστε, απ' όλες τις δημόσιες ελευθερίες η μόνη που σημαίνει κάτι για τους χωρικούς και που τους εν διαφέρει πραγματικά είναι η κοινοτική ελευθερία. Μπορεί ο γάλλος χωρικός vα αφήνει πρόθυμα τη διακυβέρνηση του
έθνους στα χέριοc του ηγεμόνα, αλλά αντιδρά έντονα στην ιδέα να μην έχει Λόγο στη διοίκηση του χωριού του. Τέτοια αίγλη εξακολουθεί: να περιβάλλει ορισμένες φορές τις πω στε ρημένες από οποr..οδήποτε περιεχόμενο φόρμες! Όσα ανέφερα -ήδη για τις πόλεις και τις κοινότητες ισχύ
ουν και για όλα σχεδόν τα σώματα και τα όργανα που είχαν αυτόνομη υπόσταοη και δικά τους περιουσιακά στοιχεία. Κα τά την περίοδο τοu Παλαιού Καθεστώτος, αλλά και στην επο χή μας, δεν υπήρχε στη Γαλλία πόλη ή κωμόπολη, χωριό ή χω ριουδάκι, μονή ή θρησκευτικό ίδρυμα, που να είχε ανεξαρ
τησία ως προς τη ρύθμιση των υποθέσεών της/του και τη διά θεση των περιουσιακών στοιχείων της/του.[21] Επομένως, όπως συμβαίνει χ:αι σήμερα, όλοι οι Γάλλοι βρίσκονταν υπό την κηδεμονία της διοίκησης έστω και αν ο ιταμός όρος «Κη
δεμονία» δεν είχε ακόμη επινοηθεί, η πραγματικότητα ήταν ήδη αυτή που είναι και σήμερα.
ΚΕΦΛΛΑΙΟ
4
Πώς η διοικητικ-Ιj δικαιοσuνη και η «πpοστασiα» των δημοσiων λειτουργών εiναι θεσμοi του Παλαιοu Καθεστώτος
Σε καμιά άλλη χώρα της Ευρώπης τα τακτικά δικαστήρια δεν εξαρτώνταν τόσο λίγο από την κυβέρνηση όσο στη Γαλλία· παράλληλα όμως, σε καμιά άλλη χώρα της Ευρώπης δεν υπήρ χε και τόσο συχνή προσφυγή σε ειδικά δικαστήρια. Αυτές οι δυο πραγματικότητες ήταν πιο στενά δεμένες μεταξύ τους
απ' ό,τι θα φανταζόταν κανείς. Καθώς ο βασιλιάς δεν μπο ρούσε να επηρεάσει σχεδόν καθόλου τη μοίρα των δικαστών, ούτε να τους απολύσει, ούτε να τους μεταθέσει, συχν6τατα ούτε καν να τους προαγάγει -με λίγα λόγια, δεν μ ποροι)σε να βασίζεται ούτε στη φιλοδοξία τους, ούτε στο φόβο τους
.
δεν άργησε να ενοχλείται από αυτή την ανεξαρτησία τοι>ς. Αυτό τον ώθησε, στη Γαλλία περισσότερο απ' ό,τι σε οποια
δήποτε άλλη χώρα, να τους αφαφέσει τη δικαιοδοσία για υποθέσεις που είχαν άμεση σχέση με τις εξουσίες του και να δημιουργήσει, παράλληλα με τα υπάρχοντα δικαστήρια, άλ λα, πιο εξαρτημένα, τα οποία απέδιδαν κατ' επίφασιν δικαι
οσύνη, δίχως να υπάρχει "κίνδυνος" να θιγούν τα προσωπι κά συμφέροντα του βασιλιά. Σε χώρες όπως ορισμένες περιοχές της Γερμανίας, όπου τα τακτικά δικαστήρια δεν ήταν ποτέ τόσο ανεξάρτητα από την κυβέρνηση όσο τα γαλλικά δικαστήρια της εποχής, πα ρόμοιες προφυλάξεις εκ μέρους του ηγεμόνα δεν ήταν απα-
ΛΙΙ
1
34
\1.\ 1>1. TO<:QUEVILLE
ραίτητες, και έτσι δεν υπήρξε ποτέ διοικητική δικαιοσύνη· ελέγχοντας απολι)τως τους τακτικούς δικαστές, ο ηγεμόνας δεν είχε ανάγκη απ6 «ειδικά» δικαστήρια.
Α ν διαβάσουμε τα διατάγματα και τις διακηρύξεις του βα
σιλιά που δημοσιεύτηκαν τον τελευταίο αιώνα πριν από την Επανάσταση, καθώς επίσης και τις αποφάσεις του Συμβου λίου της ίδιας περιόδου, θα διαπιστώσουμε ότι η κυβέρνηση, από τη στιγμή που λάμβανε ένα μέτρο, σπανίως παρέλειπε
να διευκρινίσει ότι για τις αμφισβητήσεις που μπορούσαν να προκύψουν και τις συνακόλουθες δίκες η αρμοδιότητα θα ανή κε αποκλειστικά στους επάρχους και στο Βασιλικό Συμβού
λιο. Η συνηθέστερη διατύπωση ήταν: «Επίσης η Αυτού Με γαλειότης διατάσσει όλες οι αμφισβητήσεις οι οποίες θα μπο ρούσαν να ανακύψουν σε σχέση με την εκτέλεση της παρού
σης αποφάσεως, καθώς και όλες οι ειδικότερες περιπτώσεις και επιπτώσεις, να παραπέμπονται στον έπαρχο, ο οποίος και θα αποφαίνεται επ' αυτών· η απόφασή του θα μπορεί να προ σβάλλεται ενώπιον του Βασιλικού Συμβουλίου». Στα ζητήματα τα οποία ρυθμίζονταν με νόμους ή με πα λιά έθιμα, για τα οποία ο ηγεμόνας δεν λάμβανε παρόμοιες προφυλάξεις, το Συμβούλιο επενέβαινε συχνότατα μέσω της
λεγόμενης ανάκλησης
(evocation), δηλαδή αφαιρώντας μια
υπόθεση στην οποία εμπλέκεται η διοίκηση από τη δικαιοδο σία των τακτικών δικαστών και αυτοαναγορευόμενο αρμόδιο. Τα αρχεία του Βασιλικού Συμβουλίου βρίθουν παρόμοιων απο φάσεων «ανάκλησης». Βαθμιαία μάλιστα, η λύση αυτή θα πά ψει να αποτελεί εξαίρεση και θα αποκτήσει κύρος θεωρίας. Έστω και αν κάτι τέτοιο δεν προβλέπεται από τους νόμους του κράτους, στο μυαλό εκείνων που τους εφαρμόζουν θεω ρείται πια κανόνας ότι όλες οι δίκες στις οποίες διακυβεύο νται κρατικά συμφέροντα, ή οι οποίες είναι απόρροια ερμη νείας μιας διοικητικής πράξης, δεν εμπίπτουν στη δικαιοδο σία των τακτικών δικαστών, των οποίων οι αρμοδιότητες πε ριορίζονται στις υποθέσεις όπου διάδικοι είναι ιδιώτες. Όσα
ΤΟ
ΓΙΑΛΑ!()
ΚΛΗΕL:ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑL:ΙΙ
ισχύουν, λοιπόν, σήμερα δεν αποτελούν δική μας επινόηση· η αρχική ιδέα ανήκει στο Παλαιό Καθεστώς. Ήδη από την εποχή εκείνη, οι περισσότερες νομικές αμ φισβητήσεις που αφορούν ζητήματα φορολογίας ανήκουν στην αποκλειστική αρμοδιότητα του επάρχου και του Συμβουλίου. Το ίδιο ισχύει για οτιδήποτε σχετίζεται με θέματα κυκλοφο ρίας και οδικών μεταφορών, οδικού δικτύου, ποτάμιων συ γκοινωνιών και μεταφορών, κ.λπ. ·με λίγα λόγια, όλες οι υπο
θέσεις στις οποίες εμπλέκεται η δημόσια διοίκηση κρίνονται από τα διοικητικά δικαστήρια. Οι έπαρχοι φρόντιζαν με ιδιαίτερο ζήλο ώστε αυτή η κατ'
εξαίρεση αρμοδιότητα να επεκτείνεται συνεχώς συχνά ενη μέρωναν σχετικά τον γενικό επόπτη των οικονομικών και
ωθούσαν το Συμβούλιο προς αυτή την κατεύθυνση. Αξίζει να παραθέσουμε εδώ το λόγο που επικαλείται ένας κρατικός λειτουργός για να επιτύχει τη σχετική ανάκληση:
«0
τακτι
κός δικαστής ακολουθεί σταθερούς κανόνες, οι οποίοι τον υποχρεώνουν να καταδικάζει μια πράξη αντίθετη προς το νό μο· το Συμβούλιο όμως, μπορεί πάντοτε να παραβαίνει αυ
τούς τους κανόνες, αν το κρίνει σκόπιμο». Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, συχνά το Συμβοι)λιο ή ο
έπαρχος κηρύσσουν εαυτούς αρμόδιους για υποθέσεις των οποίων η σχέση με τη δημόσια διοίκηση είναι σχεδ6ν α6υα τη, ή ακόμη και ανύπαρκτη. Ένας ευπατρίδης που έχει δια φορές με τον γείτονά του αλλά δεν θεωρεί τους δικαστές ευ νο"ίκά διακείμενους απέναντί του αιτείται από το Συμβοι)λιο
«ανάκληση» της υπόθεσης ο έπαρχος, από τον οποίο το Συμ βούλιο ζητά με τη σεφά του τη γνώμη του, απαντά: «Αν και
στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν πρόκειται παρά για ιδιω τικές διαφορές, για τις οποίες η αρμοδιότητα ανήκει στα δι
καστήρια, η Αυτού Μεγαλειότης μπορεί πάντοτε, εφόσον το επιθυμεί, να θεωρήσει ότι είναι αρμοδία για οΠοιαδήποτε υπόθεση, δίχως να υποχρεούται να λογοδοτήσει για τα κίνη τρά της».
1
35
Λ Ι Ι \Ι\
1
36
I)
Ι·
Τ Ο ι:
QU Ε V I ι ι Ε
Κατά κανόνα, ι)λοι οι άνΟρωποι του λαού οι οποίοι κατηγορούνται για βίαιες ενέργειες που διαταράσσουν τη δημό σια τάξη παραπέμπονται, μετά από «ανάκληση», στον έπαρ χο ή στον πρεβότο της έφιππης χωροφυλακής. Οι περισσότε ρες από τις ταραχές που ξεσπούν λόγω της υψηλής τιμής των σιτηρών αντιμετωπίζονται με προσφυγή σε τέτοιου είδους «ανακλήσεις». Ο έπαρχος μετατρέπεται τότε σε ποινικό δι
καστή, συνεπικουρούμενος από ορισμένους επιφανείς πολί τες, τους οποίους ο ίδιος έχει επιλέξει και οι οποίοι αποτε λούν ένα είδος
ad hoc
νομαρχιακού συμβουλίου. Έχω εντο
πίσει αποφάσεις που έχουν ληφθεί κατ' αυτόν τον τρόπο και οι οποίες καταδικάζουν τους κατηγορούμενους στα κάτερ γα, ή ακόμη και σε θάνατο. Στα τέλη του 17ου αιώνα, οι ποι νικές υποθέσεις που εκδικάζονται από τον έπαρχο εξακο λουθούν να είναι συχνό φαινόμενο. Οι σύγχρονοι νομομαθείς μάς διαβεβαιώνουν πως, σε ό,τι αφορά το διοικητικό δίκαιο, η πρόοδος που έχει συντελεστεί
μετά την Επανάσταση είναι μεγάλη. «Προηγουμένως, οι δι καστικές και διοικητικές εξουσίες συγχέονταν· έκτοτε, η σύγ
χυση αυτή έχει καταργηθεί και κάθε εξουσία περιορίζεται στα καθήκοντά της». Για να μπορεί κανείς να εκτιμήσει την πρό οδο για την οποία γίνεται εδώ λόγος, δεν πρέπει ποτέ να ξε χνά ότι, αν από τη μια η δικαστική εξουσία κατά την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος επεκτεινόταν συνεχώς πέρα από τα φυσικά όρια της αρμοδιότητάς της, από την άλλη δεν κάλυ πτε ποτέ πλήρως το πεδίο που της αναλογούσε. Όποιος εστιά ζει στη μια από τις δυο αυτές πλευρές και αγνοεί την άλλη, έχει ελλιπή και στρεβλή εικόνα τι πράγματι συνέβαινε. Ορι σμένες φορές επέτρεπαν στα δικαστήρια να αποφασίζουν για διοικητικά ζητήματα, υπερβαίνοντας έτσι εμφανώς τη σφαί ρα των αρμοδιοτήτων τους άλλοτε πάλι, τους απαγόρευαν να εκδικάζουν υποθέσεις για τις οποίες ήταν αρμόδια, περιο ρίζοντας έτσι τον κι)κλο των αρμοδιοτήτων τους. Είναι γεγο νός ότι σήμερα έχουμε απομακρύνει την απονομή της δικαι-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙU
ΚΑΗΕ~ΊΏΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΊΆ~Η
οσύνης από τη διοικητική σφαίρα, όπου το Παλαιό Καθεστώς είχε επιτρέψει, εντελώς αδικαιολόγητα, να επεκταθεί· πα
ράλληλα όμως, όπως ήδη επισημάνθηκε, η κυβέρνηση επέ κτεινε συνεχώς τις αρμοδιότητές της στο χώρο της δικαιοσύνης, και αυτό εξακολουθεί ώς τις μέρες μας, σαν η σύγχυση των εξουσιών να μην είναι εξίσου -αν όχι και περισσότερο επικίνδυνη στη δεύτερη αυτή περίπτωση. Κι αυτό γιατί, ενώ
η επέμβαση της δικαιοσύνης στο χώρο της διοίκησης βλάπτει μόνο τα κάθε είδους συμφέροντα, αντίθετα η επέμβαση της διοίκησης στη δικαιοσύνη διαφθείρει τους ανθρώπους, τείνοντας να τους μετατρέψει σε επαναστάτες αλλά και σε δουλο
πρεπείς ταυτόχρονα. Από τα εννέα ή δέκα συντάγματα που έχουν ισχύσει στη
Γαλλία τα τελευταία εξήντα χρόνια, μόνο ένα αναφέρει ρη τά ότι κανένας κρατικός λειτουργός δεν μπορεί να παρα πεμφθεί στα τακτικά δικαστήρια δίχως προηγουμένως να έχει δοθεί σχετική άδεια από τις διοικητικές αρχές. Το συγκεκρι
μένο άρθρο θεωρήθηκε τόσο σωστό ώστε, ακόμη και όταν το σύνταγμα στο οποίο περιλαμβανόταν κατεδαφίστηκε, φρό
ντισαν να το σώσουν από τα ερείπιά του, και έκτοτε να το διαφυλάττουν σαν κόρη οφθαλμού, ανεξάρτητα από τις 6ποιες
επαναστάσεις.1 Οι κρατικοί λειτουργοί συνηθίζουν ακ6μη να θεωρούν το προνόμιο που τους αναγνωρίζεται με το συγκε κριμένο άρθρο μια από τις μεγάλες κατακτήσεις του 17ΗΗ· όμως, και σε αυτό το σημείο σφάλλουν, αφού, κατά την πε ρίοδο του Παλαιού Καθεστώτος, η κυβέρνηση φρόντιζε όσο
και η σημερινή να μην οδηγούνται οι λειτουργοί της στα δι καστήρια ως απλοί πολίτες. Η μόνη ουσιαστική διαφορά με
ταξύ των δυο περιόδων είναι ότι πριν από την Επανάσταση η κυβέρνηση δεν μπορούσε να «καλύψει» τα όργανά της πα ρά μόνο καταφεύγοντας σε αυθαίρετα και χαριστικά μέτρα,
1.
Πρόκειται για το άρθρο
75 του
Συντάγματος του
1799.
1
37
ΛΙΙ
1
38
\1.\ IH.
Ί'()(:QUEVILLE
ενώ μετά την Επανάσταση οι κρατικοί λειτουργοί μπορούν να παραβιάζουν τους ν6μους ... νόμιμα. Όταν τα δικαστήρια του Παλαιού Καθεστώτος ήθελαν να δικάσουν έναν εκπρόσωπο της κεντρικής εξουσίας, διάταγμα του Βασιλικού Συμβουλίου αφαιρούσε συνήθως την υπόθεση από την αρμοδιότητα του δικαστηρίου και παρέπεμπε τον κα τηγορούμενο σε μια επιτροπή που την όριζε το ίδιο το Συμ βούλιο. Διαφορετικά, όπως έγραφε και ένας σύμβουλος επι κρατείας εκείνης της εποχής, «ένας κρατικός λειτουργός που θα οδηγούνταν ενώπιον του τακτικού δικαστηρίου θα έβρισκε τους δικαστές προκατειλημμένους εναντίον του, με αποτέλε
σμα να τρωθεί έτσι το κύρος του βασιλιά. Τέτοιου είδους «ανα κλήσεις» δεν αποτελούσαν σπάνιο αλλά καθημερινό φαινόμε νο, και αφορούσαν όχι μόνο υψηλόβαθμους αλλά και ελάσσο νες κρατικούς λειτουργούς. Αρκούσε να έχει κανείς έστω και την πιο στοιχειώδη σχέση με τη διοίκηση για να μην έχει να φο βηθεί καμιά άλλη αρχή. Ένας εργοδηγός της υπηρεσίας Γε φυρών και Οδοστρωμάτων, υπεύθυνος για την υποχρεωτική
εργασία (αγγαρεία) σε μια περιοχή, μηνύθηκε από έναν χωρι κό τον οποίο είχε κακομεταχεφιστεί. Το Συμβούλιο «αναπέ μπει» την υπόθεση και ο αρχιμηχανικός γράφει εμπιστευτικά στον έπαρχο: «Αναμφισβήτητα ο εργοδηγός είναι αξιοκατά κριτος, αλλά αυτός δεν είναι λόγος να αφήσουμε την υπόθεση να φτάσει στο δικαστήριο. Έχει πολύ μεγάλη σημασία για την υπηρεσία Γεφυρών και Οδοστρωμάτων να μην κατατίθενται στα τακτικά δικαστήρια και να μην εξετάζονται από αυτά αγω γές των υπόχρεων σε αγγαρεία κατά εργοδηγών. Αν αφήσου με να δημιουργηθεί προηγούμενο, τα έργα που εκτελούνται θα καθυστερούν λόγω των συνεχών δικών στις οποίες θα οδηγή σει η αρνητική διάθεση του πληθυσμού απέναντι στους συ γκεκριμένους κρατικούς λειτουργούς». Σε άλλη περίσταση, ο ίδιος ο έπαρχος γράφει στον γενικό επόπτη αναφορικά μ' έναν εργολάβο του κράτους, ο οποίος είχε χρησιμοποιήσει ολικά που προέρχονταν από το οικόπε-
τΟ
ΠΑΛΑ Ι Ο
Κ Α Η Ε
LτΩ
Σ
ΚΑΙ
Η
Ε Π Α Ν Α Σ ΊΆ
Lll
δο ενός γείτονα: «Δεν μπορώ να σας περιγράψω πόσο επιζήμιο για τα συμφέροντα της διοίκησης θα ήταν αν αφήναμε αυτούς τους εργολάβους έρμαια στην κρίση των τακτικών δι
καστηρίων, των οποίων οι αντιλήψεις δεν είναι ποτέ δυνατόν να συμπίπτουν με εκείνες της κυβέρνησης». Έχει περάσει ακριβώς ένας αιώνας από τότε που γρά φτηκαν αυτά τα κείμενα και νομίζει κανείς ότι οι κρατικοί λειτουργοί που τα έγραψαν είναι σύγχρονοί μας.
1
39
1\
ΕΦΛΛΛΙΟ
5
Πwς ΎJ σuγχεντpοποίΎJσΎJ εγχαθ~δpύθΎJχε εν μiσω των παλα~ων εζοuσ~ων χα~ τ~ς uποχατiστΎJσε δίχως να τ~ς χαταpγ~σε~
Ας ανακεφαλαιώσουμε τώρα όσα αναφέρθηκαν στα τρία προηγούμενα κεφάλαια: ενιαίο κέντρο στην καρδιά του βα σιλείου που ρυθμίζει τα της δημόσιας διοίκησης σε όλη τη χώ ρα· για όλες σχεδόν τις εσωτερικές υποθέσεις η αρμοδιότη τα ανήκει στον ίδιο υπουργό· σε κάθε επαρχία υπάρχει ένας
εκπρόσωπος της κεντρικής κυβέρνησης που ρυθμίζει τις σχε τικές λεπτομέρειες δεν λειτουργούν δευτερεύοντα διοικητι κά όργανα, ή όργανα που να μπορούν να ενεργήσουν αυτο βούλως ειδικά δικαστήρια εκδικάζουν τις υποθέσεις στις οποίες εμπλέκεται η διοίκηση και οι κρατικοί λειτουργοί. Όλα αυτά σε τι διαφέρουν από τη συγκεντροποίηση που σήμερα γνωρίζουμε; Ίσως οι μορφές να ήταν λιγότερο σαφείς, οι ενέρ γειες λιγότερο συντονισμένες, η λειτουργία λιγότερο ομαλή,
αλλά στην ουσία πρόκειται για το ίδιο σύστημα. Τίποτε ση μαντικό δεν έχει προστεθεί ή αφαιρεθεί έκτοτε· ήταν αρκε τό να κατεδαφιστούν όλα εκείνα τα οικοδομήματα που την περιέβαλλαν, για να πάρει η δημόσια διοίκηση τη σημερινή μορφή της.
Οι περισσότεροι από τους θεσμούς που περιέγραψα στα
αμέσως προηγούμενα κεφάλαια έχουν βρει έκτοτε εκατο ντάδες μιμητές παντοι)· εκείνη την εποχή όμως, ήταν απο κλειστικά γαλλικό φαινόμενο, και σύντομα θα δούμε πόσο
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΗΕLΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑl:ΙΙ
μεγάλη επιρροή άσκησαν στη Γαλλική Επανάσταση και στα επακόλουθά της. [22]
Πώς, όμως, αυτοί οι καινοφανείς θεσμοί μπόρεσαν να εμ φανιστούν στη Γαλλία εν μέσω των ερειπίων της φεουδαρχι κής κοινωνίας; Ήταν κυρίως θέμα υπομονής, εύστοχων και μα κροπρόθεσμων χειρισμών, και όχι επιβολής και παντοδυνα μίας. Την εποχή που ξέσπασε η Επανάσταση, τίποτε σχεδόν από το παλαιό διοικητικό οικοδόμημα της Γαλλίας δεν είχε
καταστραφεί ακόμη· απλώς, κάτω από το υφιστάμενο οικο δόμημα είχε χτιστεί ένα δεύτερο. Δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ότι, για να το πετύχει αυτό, η κυβέρνηση του Παλαιού Καθεστώτος είχε ακολουθήσει κά ποιο σχέδιο, το οποίο είχε μελετήσει λεπτομερώς εκ των προ τέρων- η ενστικτώδης επιθυμία που έχει κάθε κυβέρνηση να συγκεντρώνει όλα τα νήματα της εξουσίας στα χέρια της, σε όλα τα επίπεδα και σε όλα τα είδη των οργάνων, κυριαρχού σε. Οι εκπρόσωποι της παλαιάς εξουσίας είχαν διατηρήσει την παραδοσιακή ονομασία τους και τους τίτλους τους, αλ λά βαθμιαία η κυβέρνηση τούς αφαιρούσε την εξουσία που ασκούσαν κάποτε. Δεν τους απομάκρυνε από τα παλαιά τοuς φέουδα, αλλά τους ωθούσε στο περιθώριο. Επωφελοι)μενη από την αδράνεια ορισμένων και από την εγωπάθεια κάποιων άλλων, η κυβέρνηση τους υποκαθιστούσε βαθμιαία στο ()()λο τους "αξιοποιώντας" τις αδυναμίες τους και τα πάθη τους,
προτιμώντας να τους υποκαθιστά αντί να επιδιώκει τη βελ τίωσή τους, η κυβέρνηση κατάφερε τελικά να τους αντικα ταστήσει όλους με έναν και μοναδικό άνθρωπό της, τον έπαρ χο, ο οποίος πολύ απείχε, κατά κανόνα, από το να ανήκει στην τάξη των ευγενών. Το μόνο εμπόδιο που συνάντησε η κεντρική κυβέρνηση σε
αυτή τη διαδικασία προερχόταν από τη δικαστική εξουσία· όμως, και σε αυτή την περίπτωση, κατάφερε τελικά να πάρει τον πυρήνα της εξουσίας στα χέρια της, αφήνοντας στους «ανταγωνιστές» της μόνο την επίφασή της. Δεν απέκλεισε τα
1
41
Λ ι ι.
1
42
\ι\
ι> Ι·
το
c: Q υ Ε v ι ι ι Ε
παρλαμέντα από την άσκηση της διοίκησης επεκτείνοντας, ωστόσο, βαθμιαία τις αρμοδιότητές της, κατέληξε να κατα
λάβει ολόκληρο τον ζωτικό χώρο στον οποίο εκείνα κινούνταν. Σε ορισμένες έκτακτες περιστάσεις και για ένα διάστημα μό νο, όπως για παράδειγμα σε περιόδους σιτοδείας, οπότε η λd..ί κή αγανάκτηση ενίσχυε τη θέση των τοπικών αξιωματούχων, η κεντρική κυβέρνηση άφηνε προσωρινά τα παρλαμέντα να
διαχειριστούν την κρίση, επιτρέποντάς τους να κάνουν με θο
ρυβώδη τρόπο αισθητή την παρουσία τους (γεγονός που συ χνά έχει καταγραφεί και στην ιστορία)- σύντομα όμως, έπαιρ νε και πάλι σιωπηλά την κατάσταση στα χέρια της, αποκαθι στώντας διακριτικά τον έλεγχό της επί των κατοίκων και επί των υποθέσεων της συγκεκριμένης περιοχής. [23] Α ν εξετάσει κανείς προσεκτικά τις συγκρούσεις μεταξύ βασιλικής εξουσίας και παρλαμέντων, θα διαπιστώσει ότι αυ τές αφορούν σχεδόν πάντα το πεδίο της πολιτικής, και όχι της διοίκησης. Συνήθως οι διαφωνίες ανακύπτουν μετά την επι βολή ενός νέου φόρου· με άλλα λόγια, δεν αφορούν τη διοι κητική αλλά τη νομοθετική εξουσία, στην οποία η δυνατότη τα παρέμβασης των παρλαμέντων αλλά και της δημόσιας δι οίκησης ήταν μηδαμινή. Όσο πλησιάζουμε προς την Επανάσταση, αυτές οι τάσεις ενισχύονται. Στο βαθμό που επικρατεί αναβρασμός στις τά
ξεις του λαού, τα παρλαμέντα όλο και περισσότερο γίνονται πολιτικά όργανα· καθώς μάλιστα, παράλληλα, η κεντρική κυ
βέρνηση και τα όργανά της αποκτούν όλο και μεγαλύτερη εμπειρία και δεξιότητα στα σχετικά ζητήματα, τα παρλαμέ ντα ασχολούνται ολοένα και σπανιότερα με αμιγώς διοικητι
κά θέματα· ασκούν καθημερινά όλο και λιγότερο διοίκηση για να μετατραπούν σε χώρους όπου ανθεί η πολιτική ρητορεία. Άλλωστε, όσο περνοι)ν τα χρόνια, οι αρμοδιότητες της κε ντρικής κυβέρνησης επεκτείνονται συνεχώς σε νέα πεδία, εκεί όπου τα δικαστήρια δεν έχουν την ευκινησία να ακολουθή σουν- πρόκειται για καινοφανείς υποθέσεις, για τις οποίες
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕ}.:ΊΏΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΙΛLΙΙ
δεν υπάρχει σχετική νομολογία, και επομένως είναι δι)σκολο
να αποφανθούν τα δικαστήρια. Η κοινωνία. που εξελίσσεται με ταχύτατο ρυθμό, γεννά συνεχώς νέες ανάγκες, τις οποίες η κεντρική κυβέρνηση, που αυτή και μόνο αυτή μπορεί να τις αντιμετωπίσει, μετατρέπει σε πηγή νέων εξουσιών. Ενώ η σφαίρα διοικητικών αρμοδιοτήτων των δικαστηρίων παραμένει αμε
τάβλητη, εκείνη της κεντρικής κυβέρνησης επεκτείνεται συνεχώς, ακολουθώντας την εξέλιξη του πολιτισμού.
Η Επανάσταση που πλησιάζει και έχει αρχίσει να προκα λεί αναβρασμό γεννά χίλιες νέες ιδέες στο μυαλό των Γάλλων, στις οποίες μόνο η κεντρική κυβέρνηση μπορεί να ανταποκρι θεί. Πριν, λοιπόν, από την ανατροπή της κεντρικής αυτής εξου σίας, έχουμε την επέκταση των αρμοδιοτήτων της. Άλλωστε,
όπως προκύπτει πανηγυρικά και από τη μελέτη των σχετικών αρχείων, η δημόσια διοίκηση τελειοποιείται, όπως και τόσοι
άλλοι θεσμοί της ίδιας περιόδου. Ο γενικός επόπτης των οικο νομικών και ο έπαρχος του με το
1740, η
1780 έχουν
αλλάξει πολύ σε σχέση
δημόσια διοίκηση έχει μετασχηματιστεί. Μπορεί
οι λειτουργοί της να είναι οι ίδιοι, αλλά διακατέχονται πλέον
από άλλο πνεύμα. Έχοντας αποκτήσει πιο σαφείς αλλά και πιο εκτεταμένες αρμοδιότητες, η δημόσια διοίκηση έχει γίνει παράλληλα και πιο συστηματική, πιο έμπεφη. Επιπλέον, έχο
ντας θέσει σχεδόν τα πάντα υπό τον έλεγχό της, έχει γίνει πιο μετριοπαθής ο ρόλος της είναι πια περισσότερο να καΟοδη γεί, και λιγότερο να επιβάλλει με τη βία τη θέλησή της. Οι πρώτες ενέργειες της Επανάστασης είχαν καταστρέ ψει αυτόν τον τόσο σημαντικό θεσμό της μοναρχίας, ο οποίος αποκαταστάθηκε ουσιαστικά το
1789 για τη
1800.
Δεν είναι οι ιδέες του
δημόσια διοίκηση που θριάμβευσαν τότε και συ
νεχίζουν να θριαμβεύουν έκτοτε· αντιθέτως, είναι οι αρχές που ίσχυαν κατά την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος, των οποίων η εφαρμογή αναβίωσε και παραμένει έκτοτε σταθε ρό σημείο αναφοράς. Α ν με ρωτούσαν πώς αυτή η πλευρά του Παλαιού Καθ ε-
1
43
Λ ι ι χ ι
1
44
.\
ι ι ι·.
ι ο<:
Q υ Ε ν IL ι Ε
στώτος μπόρεσε να μεταφερθεί ακέραια στη νέα τάξη πραγ μάτων και να ενσωματωθεί σε αυτή, θα απαντούσα ότι, αν η συγκέντρωση των εξουσιών κάθε άλλο παρά καταλύθηκε με
την Επανάσταση, αυτό οφείλεται στο ότι υπήρξε ακριβώς απαρχή και ένδειξη της επερχόμενης επανάστασης. Μάλιστα, θα προσέθετα πως, όταν ένας λαός έχει καταλύσει στη χώρα του την αριστοκρατία, σχεδόν αυτομάτως στρέφεται προς τη
συγκεντροποίηση· τότε απαιτείται πολύ μεγαλύτερη προ σπάθεια για να ανακοπεί αυτή η τάση του, παρά για να επι ταχυνθεί ή να ενθαρρυνθεί. Σε αυτή την περίπτωση, όλες οι εξουσίες τείνουν να συγκεντρωθούν στα ίδια χέρια και χρει άζεται μεγάλη δεξιότητα για να μπορέσει να παραμείνει αλώ βητη η αρχή της διάκρισής τους. Η δημοκρατική επανάσταση λοιπόν, που κατέλυσε τόσους και τόσους θεσμούς του Παλαιού Καθεστώτος, θα εμπέδωνε τη συγκέντρωση των εξουσιών· η σχεδόν αυτόματη μετα τροπή αυτής της συγκεντροποίησης σε γνώρισμα των μετε
παναστατικών καθεστώτων είχε ως αποτέλεσμα πολλοί να θεωρούν, εσφαλμένα, ότι υπήρξε έργο της Επανάστασης.
ΚΕΦΛΛΑΙΟ
6
Για τα διοικητικά ήθη κατά την περίοδο τοu Παλαιού Καθεστώτος
Δεν θα μπορούσε κανείς να διαβάσει την αλληλογραφία ενός επάρχου του Παλαιού Καθεστώτος με τους προ·ι:σταμένους
και τους υφισταμένους του δίχως να εντυπωσιαστεί από το πόσο η ομοιότητα μεταξύ των θεσμών είχε ως αποτέλεσμα και οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι της εποχής να μοιάζουν με τους σημερινούς. Οι μεν δείχνουν να δίνουν τα χέρια με τους δε πάνω από το χάσμα που έχει δημιουργήσει μεταξύ τους η Επανάσταση. Το ίδιο θα έλεγα και για τους διοικούμενους η επίδραση που ασκούν η νομοθεσία και το σύστημα διακυ βέρνησης στο πνεύμα των πολιτών δεν ήταν ποτέ τόσο φα
νερή όσο στη συγκεκριμένη περίπτωση. Οι υπουργοί έδειχναν ήδη τάση να έχουν προσωπική και λεπτομερειακή αντίληψη για όλες τις υποθέσεις, τις οποίες να ρυθμίζουν από την έδρα τους, στο Παρίσι. Μάλιστα, ι'>σο
ο καφός περνάει και η διοίκηση λειτουργεί καλύτερα, η επι θυμία αυτή ενισχύεται. Προς τα τέλη πια του 18ου αιώνα, δεν
μπορεί να γίνει ούτε το παραμικρό φιλανθρωπικό ίδρυμα στην πω μακρινή επαρχία δίχως προηγουμένως ο γενικός επόπτης των οικονομικών να έχει εγκρίνει προσωπικά τη δαπάνη, τον τρόπο λειτουργίας του και την ακριβή τοποθεσία του. Αν πρό κειται για ίδρυμα που φιλοξενεί επαίτες, πρέπει να γνωρίζει ακόμη και τα ονόματα των τροφίμων, από πότε ώς πότε ακρι-
Λ
1
46
I I· \ I \
I>Ε
βώς φιλοξενήθηκαν. Ί Ιδη το
Ί'()
C QU Ε V Ι
1733,
ι ιΕ
ο μαρκήσιος
d' Argenson
έγραφε: «Οι λεπτομέ()ειες που ανήκουν στη δικαιοδοσία των
υπουργών είναι άπεφες. Τίποτε δεν γίνεται δίχως αυτοί να ενημερωθούν και να δώσουν εντολή· όσο για τις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες οι γνώσεις τους για το συγκεκριμένο ζή τημα δεν είναι ανάλογες με τις εξουσίες τους, αναγκάζονται
να αφήσουν την πρωτοβουλία σε υφισταμένους τους, οι οποίοι
μετατρέπονται έτσι σε ουσιαστικούς φορείς της εξουσίας».! Ένας γενικός επόπτης δεν ζητά μόνο αναφορές για τις υποθέσεις του κράτους, αλλά και λεπτομερείς πληροφορίες για άτομα. Ο έπαρχος, με τη σεφά του, απευθύνεται στους
υποπληρεξούσιούς του και δεν παραλείπει να μεταφέρει κα τά λέξη στον ανώτερό του ό,τι εκείνοι τού αναφέρουν, όπως ακριβώς θα έχανε και αν είχε τις σχετικές πληροφορίες από
πρώτο χέρι. Για να φτάσουμε στο σημείο όλα να είναι γνωστά στο Πα ρίσι και όλα να ρυθμίζονται από εκεί, χρειάστηκε πρώτα να
επινοηθούν χίλιοι δυο τρόποι ελέγχου. Ο όγκος των εγγράφων ήταν ήδη τεράστιος και η συνακόλουθη καθυστέρηση στη διεκ περαίωσή τους τόσο μεγάλη, ώστε δεν έχω διαπιστώσει να με
σολάβησε ποτέ λιγότερο από ένας χρόνος για να δοθεί η έγκρι ση σε μια ενορία να αναστηλώσει το καμπαναριό της τοπικής εκκλησίας ή να επισκευάσει το πρεσβυτέριο· μάλιστα, στις πε ρισσότερες περιπτώσεις το διάστημα που μεσολαβεί έως ότου δοθεί η σχετική έγκριση είναι δύο με τρία χρόνια. Το ίδιο το Συμβούλιο, σε έγγραφό του με ημερομηνία Μαρτίου
1773,
29
επισημαίνει ότι «Οι διοικητικές διαδικασίες
έχουν ως αποτέλεσμα μεγάλες καθυστερήσεις στη διεκπε ραίωση των υποθέσεων και πολύ συχνά προκαλούν δικαιο λογημένες διαμαρτυρίες»· ωστόσο, ο συντάκτης του εγγρά-
1. Mέmoirι·s ιiιι ιιιιιιψιίs ιf' Λrxι'lιson, secrέtaire d 'Etat aux Affaires έtrangeres sous Loι~is XV ( 1Η'2:) ). n. 17:{.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΗΕ~ΊΏΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑLΙΙ
φου σπεύδει να προσθέσει: «Οι διαδικασίες αυτές είναι, όμως,
απαραίτητες». Πίστευα παλαιότερα ότι η μανία με τη στατιστική ήταν γνώ ρισμα των κρατικών λειτουργών της εποχής μας έσφαλα, όμως. Τα τελευταία χρόνια του Παλαιού Καθεστώτος συχνά απο στέλλονται στον έπαρχο έντυπα στα οποία οι υποπληρεξού σιοι και οι σύνδικοι των ενοριών πρέπει απλώς να συμπληρώ σουν ορισμένα στοιχεία. Ο γενικός επόπτης των οικονομικών
ζητά από τους υφισταμένους του αναφορές για το είδος του εδάφους και των καλλιεργειών, για το είδος και τις ποιότητες των προ"ίόντων που παράγονται, για τον αριθμό των ζώων, για
τη βιοτεχνική παραγωγή, για τις συνήθειες και τα ήθη των κα τοίκων κάθε περιοχής. Οι πληροφορίες που συγκεντρώνονται με αυτόν τον τρόπο δεν είναι ούτε λιγότερο εμπεριστατωμέ νες ούτε περισσότερο αξιόπιστες από εκείνες που και σήμε ρα παρέχουν οι υπονομάρχες και οι δήμαρχοι. Οι κρίσεις που οι υποπληρεξούσιοι εκφέρουν σε αυτές τις περιπτώσεις για το
χαρακτήρα των κατοίκων της περιοχής της οποίας έχουν την ευθύνη δεν είναι, κατά κανόνα, θετικές. Ως επωδός επανέρ χεται συχνά η άποψη ότι «Ο αγρότης είναι εκ φύσεως οκνηρός και δεν θα εργαζόταν καν αν δεν ήταν αναγκασμένος για λό γους βιοπορισμού». Γενικώς, αυτό το οικονομικό δόγμα φαί
νεται πως ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένο και δημοφιλές στους κύκλους των κρατικών λειτουργών. Ακόμη και η ορολογία που χρησιμοποιεί η δημόσια οωί κηση της εποχής μας ελάχιστα διαφέρει από εκείνη του Πα λαιού Καθεστώτος. Και στις δυο περιπτώσεις το ύφος που κυριαρχεί είναι άχρωμο, άτονο, αόριστο, επίπεδο· ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας του συντάκτη του κεψένου χάνεται, κατά
κανόνα, εν μέσω της γενικής μετριότητας. Το κείμενο ενός
σημερινού νομάρχη δεν διαφέρει από το κείμενο ενός επάρ χου του Παλαιού Καθεστώτος. Προς τα τέλη μόνο του [18ου] αιώνα, όταν η γλώσσα του Ντιντερό και του Ρουσώ είχε πια διαδοθεί ευρύτερα και είχε
1
47
ΛΙΙΧΙ\
1
48
IJE TUCQUEVILLE
επεκταθεί στην καΟομιλουμένη, η ψευδοευαισθησία που ξε χειλίζει από τα βιβλία αυτών των συγγραφέων επηρεάζει τους κρατικούς λειτουργοι)ς, ακόμη και τους επιχειρηματίες της εποχής. Έτσι, το ύφος της δημόσιας διοίκησης και των εγ γράφων της, που συνήθως είναι κατεξοχήν στεγνό, σε ορι σμένες περιπτώσεις γίνεται πιο ρέον, σχεδόν γλαφυρό. Ένας υποπληρεξούσιος παραπονιέται στον έπαρχο του Παρισιού, γράφοντας: «συχνά, κατά την εκτέλεση των καθηκόντων μου, νιώθω λύπη. υπερβολικά επώδυνη για μια ευαίσθητη ψυχή». Όπως συμβαίνει και σήμερα, η κυβέρνηση του Παλαιού Κα θεστώτος μοίραζε ποσά για φιλανθρωπικούς σκοπούς στις ενο ρίες, με την προϋπόθεση ότι και οι ευκατάστατοι κάτοικοι της
περιοχής θα συνεισέφεραν ανάλογα. Όταν το ποσόν από τις εισφορές τους ήταν ικανοποιητικό, ο γενικός επόπτης των οι κονομικών σημείωνε στο περιθώριο του σχετικού εγγράφου: «Καλώς. Εκφράσατε ευαρέσκεια»· όταν το ποσόν ήταν πε ρισσότερο από ικανοποιητικό, έγραφε: «Καλώς. Εκφράσατε ευαρέσκεια και ειλικρινή συμπάθεια». Οι κρατικοί αξιωματούχοι, σχεδόν όλοι αστοί, αποτελούν ήδη μια κοινωνική τάξη με δικά της χαρακτηριστικά, δική της νοοτροπία και παράδοση, δικές της αρετές, δική της αίσθη ση τιμής και υπερηφάνειας. Είναι η αριστοκρατία της νέας κοινωνίας, ήδη διαμορφωμένη και ενεργή· περιμένει απλώς την Επανάσταση για να δημιουργηθεί το απαραίτητο κενό το
οποίο θα κληθεί να καλύψει. Αυτό που χαρακτηρίζει ήδη τη δημόσια διοίκηση στη Γαλ
λία είναι το μίσος για όλους ανεξαιρέτως εκείνους, ευγενείς ή αστούς, οι οποίοι θέλουν να αναμειγνύονται με τις κρατικές υποθέσεις δίχως να ανήκουν σε αυτή· φοβάται κάθε ανεξάρ τητο από αυτή σώμα, περισσότερο ή λιγότερο σημαντικό, που επιχειρεί να σχηματιστεί· ακόμη και η πιο ασήμαντη ελεύθε ρη ένωση πολιτών, 6ποιο και αν είναι το αντικείμενό της, την ανησυχεί· μόνο 6σες αποτελούν δικά της δημιουργήματα και όργανα ανέχεται· ακι)μη και τις μεγάλες βιομηχανικές επιχει-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕL:ΊΏΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑL:ΙΙ
ρήσεις δεν τις βλέπει με καλό μάτι. Με λίγα λόγια, η δημόσια
διοίκηση δεν επιθυμεί να αναμειγνύονται ενεργά οι πολίτες με τα κοινά, ή ακόμη και με τις ίδιες τις υποθέσεις που τους αφορούν- η στασιμότητα είναι γι' αυτήν προτιμότερη από τον αντα γωνισμό. Όμως, επειδή πρέπει πάντα να αφήνει κανείς στους Γάλλους την ικανοποίηση μιας κάποιας ελευθερίας κινήσεων, ώστε να παρηγορούνται για την υποτέλειά τους, η κυβέρνηση
. επιτρέπει κάθε
είδους συζητήσεις για γενικές και αφηρημένες
θεωρίες, σχετικές με θρησκευτικά, φιλοσοφικά, ηθικά, ακόμη και πολιτικά ζητήματα. Έστω, λοιπόν, και αν ορισμένες επι θέσεις στρέφονταν κατά των τότε θεμελιωδών αρχών της κοι
νωνίας, ή αφορούσαν την ίδια την ύπαρξη του Θεού, η κυβέρ νηση δεν αντιδρούσε, στο βαθμό που δεν θίγονταν οι εκπρό σωπο[ της και τα όργανά της, ακόμη και τα πιο χαμηλόβαθ
μα. Ο τρόπος με τον οποίο συμπεριφερόταν έδειχνε ότι όλα τα άλλα απλώς δεν την αφορούσαν.
Μολονότι οι εφημερίδες του 18ου αιώνα (ή όπως αλλιώς
αυτές λέγονταν τότε) περιέχουν περισσότερα τετράστιχα πα ρά κείμενα πολεμικής, η δημόσια διοίκηση βλέπει ήδη με κα χυποψία την επιρροή που μπορεί να ασκεί ο Τύπος. Σε ό,τι αφορά τα βιβλία είναι ανεκτική, αλλά δεν ισχύει το ίδιο και για τις εφημερίδες μην μπορώντας να τις κλείσει. προσπα θεί να τις προσεταιριστεί. Έχω εντοπίσει μια εγκι)κλιο τοο
1761,
που απευθύνεται προς όλους τους επάρχους του βασι
λείου, η οποία αναφέρει ότι ο βασιλιάς (ο Λουδοβίκος ΙΕ' ακ() μη τότε) αποφάσισε η
Gazette de France
να συντάσσεται υπι'>
την εποπτεία της κυβέρνησης: «Η μεγαλειότης Του επιθυμεί να γίνει η εν λόγω εφημερίδα ενδιαφέρουσα, ανώτερη από όλες τις άλλες». «Κατά συνέπεια», προσθέτει ο υπουργός, «θα ήταν σκόπιμο να μου στέλνετε αναφορά για όλα όσα συμ βαίνουν στην περιφέρειά σας και πιθανόν να ενδιαφέρουν την κοινή γνώμη. Ιδιαιτέρως ευπρόσδεκτα θα είναι όσα αφορούν τη φυσική και τη φυσική ιστορία, καθώς και οποιοδήποτε ασυ νήθιστο και ενδιαφέρον γεγονός». Η εγκύκλιος αυτή συνο-
1
49
ΛUXIS
1
5°
Ι>Ε
TΌCQUEVILLE
δευόταν και από ένα φυλλάδιο, το οποίο ανέφερε πως η νέα
εφημερίδα, αν και θα εκδιδόταν πιο τακτικά και θα είχε πιο πλούσια ύλη από την παλιά, την οποία και θα αντικαθιστού σε, θα κόστιζε ωστόσο πιο φτηνά στους συνδρομητές της. Σύμφωνα και με όσα αναφέρει η εγκύκλιος, ο έπαρχος
γράφει στους υποπληρεξούσιούς του και τους ζητά να εφαρ μόσουν τις οδηγίες της αυτοί, ωστόσο, απαντούν ότι τέτοιου είδους ειδήσεις δεν έχουν υποπέσει στην αντίληψή τους. Ακο λουθεί επιστολή του υπουργού, στην οποία διατυπώνονται έντονα παράπονα για τη «στειρότητα» της συγκεκριμένης επαρχίας. «Η μεγαλειότης Του με διέταξε να σας ενημερώ
σω ότι επιθυμεί να ασχοληθείτε πολύ σοβαρά με αυτή την υπόθεση και να δώσετε όσο το δυνατόν πιο σαφείς σχετικές οδηγίες στους υφισταμένους σας». Οι υποπληρεξούσιοι σπεύ δουν, λοιπόν, να συμμορφωθούν. Ένας από αυτούς αναφέ ρει ότι ένας λαθρέμπορος αλατιού aπαγχονίστηκε και ότι έδειξε μεγάλο κουράγιο όταν τον οδηγούσαν στην αγχόνη·
ένας άλλος ότι μια γυναίκα από την περιοχή του γέννησε τρί δυμα. τρία κορίτσια· ένας τρίτος ότι ξέσπασε πρόσφατα με γάλη καταιγίδα αλλά δεν υπήρξαν θύματα. Τέλος, υπάρχει και ένας που, παρά τις προσπάθειές του, δεν εντόπισε τίπο τε aξιομνημόνευτο, αλλά σπεύδει να γραφτεί συνδρομητής σε μια τόσο χρήσιμη εφημερίδα, ενώ παράλληλα σκοπεύει να καλέσει και όλους τους ευυπόληπτους πολίτες της περιοχής του να μιμηθούν το παράδειγμά του. Ωστόσο, παρά τις τό
σες προσπάθειες, το αποτέλεσμα εξακολουθεί να μην είναι το αναμενόμενο. Έτσι, νέα επιστολή μάς πληροφορεί ότι «Ο βασιλιάς, ο οποίος ευαρεστήθηκε να ασχοληθεί ο ίδιος με όλες
αυτές τις λεπτομέρειες τις σχετικές με την προοπτική βελ τίωσης της εφημερίδας, και ο οποίος θέλει να προσδώσει στη συγκεκριμένη εφημερίδα την ανωτερότητα και την ακτινο
βολία που της αξίζει. εξέφρασε έντονη δυσαρέσκεια διαπι στώνοντας ότι οι επιθυμίες του πολύ απείχαν από να έχουν ικανοποιηθεί».
ΤΟ
ΠΑΛΑ Ι Ο
ΚΑ Θ
EL ΊΏ
Σ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑ
2: 11
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η ιστορία είναι μια πινακοθήκη 6που μπορεί κανείς να δει λίγα πρωτότυπα και πολλά αντίγραφα. Θα πρέπει, πάντως, να αναγνωρίσουμε ότι στη Γαλλία η
κεντρική κυβέρνηση δεν μιμείται ποτέ εκείνες τις κυβερνήσεις της νότιας Ευρώπης, οι οποίες έχουν επίσης τη συνήθεια να ελέγχουν τα πάντα αλλά τελικά δεν αφήνουν πίσω τους τίπο τε γόνιμο και θετικό. Η γαλλική κυβέρνηση συχνά χαρακτηρί ζεται από επινοητικότητα ως προς την εκπλήρωση των στόχων της και από αξιοθαύμαστη ενεργητικότητα. Όμως, αυτή η ενερ γητικότητα είναι συχνά άγονη, ή ακόμη και επιζήμια, καθώς ορισμένες φορές προσπαθεί να κάμει πράγματα που υπερ βαίνουν τις δυνάμεις της, ή δρα ανεξέλεγκτα. Έτσι, μεταρρυθμίσεις που είναι απολύτως αναγκαίες και που απαιτούν μακρά και συστηματική προσπάθεια δεν προ ωθούνται καν, ή πολύ γρήγορα εγκαταλείπονται, ενώ από την άλλη οι αλλαγές σε νόμους και ρυθμίσεις δευτερεύουσας ση μασίας είναι συνεχείς. Τίποτε δεν φαίνεται να ισχύει για πο λύ· νόμοι διαδέχονται ο ένας τον άλλον με τέτοια ταχύτητα ώστε οι κρατικοί λειτουργοί συχνά δυσκολεύονται να αποφα σίσουν τι ακριβώς πρέπει να εφαρμόσουν. Τοπικοί αξιωμα τούχοι διαμαρτύρονται στον γενικό επόπτη των οικονομικών για τις συνεχείς αλλαγές στη σχετική νομοθεσία. «Και μόνο στο πεδίο της οικονομίας να περιοριστεί κανείς, οι αλλαγές
στις ρυθμίσεις είναι τόσες, ώστε ένας τοπικός aξιωματούχος που παραμένει πάντα στην ίδια θέση είναι υποχρεωμένος να ασχολείται συνεχώς με τη μελέτη νέων ρυθμίσεων, στο βαθμό που εμφανίζονται, με αποτέλεσμα να αναγκάζεται να παρα μελεί ακόμη και τις προσωπικές του υποθέσεις».
Ακόμη και όταν ο νόμος δεν άλλαζε, ο τρόπος εφαρμογής του ποίκιλλε. Α ν κάποιος δεν έχει γνωρίσει τη διοίκηση του Παλαιού Καθεστώτος αλλά απλώς διαβάζει τα σχετικά έγ γραφα, δεν μπορεί να φανταστεί την ανυποληψία στην οποία
περιέπεσαν τελικώς οι νόμοι ακόμη και στα μάτια εκείνων που τους εφάρμοζαν, από τη στιγμή που δεν υπήρχαν ούτε
1
51
Λ
1
52
U
Χ
IS
ιη:
TOCQUEVILLE
πολιτικές συνελε,)σεις οι)τε εφημερίδες για να ανακόψουν και
να περιορίσουν την αοΗαίρετη υπερδραστηριότητα των υπουρ γών και των επιτελείων τους, αλλά και τις αυθαίρετες και ευ μετάβλητες διαθέσεις τους. Σπάνια συναντά κανείς αποφάσεις του Συμβουλίου στις οποίες να μην γίνεται μνεία παλαιότερων νόμων, συχνά πο λύ πρόσφατων, οι οποίοι ωστόσο δεν εφαρμόστηκαν ποτέ. Δεν υπάρχει, ουσιαστικά, διάταγμα ή διακήρυξη του βασιλιά, παραχωρήσεις προνομίων επισήμως καταχωρισμένες που να μην υφίστανται κάθε είδους τροποποιήσεις κατά την εφαρ
μογή τους. Από επιστολές του γενικού επόπτη και των επάρ χων διαπιστώνουμε συνεχείς εξαιρέσεις και παρεκκλίσεις απ'
όσα η κυβέρνηση έχει θεσπίσει ή αποφασίσει. Σπάνια ο νό μος παραβιάζεται ή αναιρείται επισήμως ωστόσο, οι λίγο πολύ διακριτικές παρεκκλίσεις από αυτόν είναι καθημερινό φαινόμενο, είτε γιατί πρόκειται για «ειδική περίπτωση», εί τε για να διευκολυνθεί η κυβέρνηση στην άσκηση των καθη κόντων της. Ο έπαρχος γράφει στον υπουργό για έναν εργολάβο δη μόσιου έργου που ήθελε να απαλλαγεί από τα διαπύλια τέ λη: «Είναι βέβαιο ότι, αν δοθεί κατά γράμμα ερμηνεία στα διατάγματα και τις αποφάσεις που προαναφέρθηκαν, κανέ
νας κάτοικος του Βασιλείου δεν εξαιρείται από αυτή την υπο χρέωση· ωστόσο, όσοι έχουν πείρα από κρατικές υποθέσεις γνωρίζουν ότι το ενδεχόμενο κατ' εξαίρεση απαλλαγών δεν αποκλείεται, έστω και αν τις διατάξεις αυτές και τις αντί στοιχες ποινές τις συναντά κανείς σε όλα σχεδόν τα διατάγ ματα και τις αποφάσεις που αφορούν καταβολή φόρων και
τελών». Ιδού το Παλαιό Καθεστώς σε όλο του το μεγαλείο! Αυ
στηροί νόμοι και κανόνες, αλλά και "ευελιξία" στην εφαρ μογή τους. Να ποια ήταν η φύση του. Όποιος θα επιχεφοι)σε να κρίνει το σύστημα διακυβέρνη σης της εποχής εκείνης από το σύνολο των νόμων που ίσχυαν
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΊΆΣ/1
θα οδηγούνταν σε εσφαλμένα -αν όχι και φαιδρά- σιψπεράσματα. Όπως διαπιστώνω μελετώντας τα σχετικά αρχεία. το
1757
ο βασιλιάς εξέδωσε διάταγμα το οποίο προέβλεπε θα
νατική ποινή για όποιον γράψει ή τυπώσει κείμενα που στρέ φονται κατά της θρησκείας και της υφιστάμενης τάξης πραγ μάτων. Η ίδια ποινή προβλέπεται και για τον βιβλιοπώλη που θα πουλάει αυτά τα κείμενα, καθώς και για τον ενδεχόμενο πλανόδιο πωλητή τους. Πρόκειται για επάνοδο στην εποχή του Αγίου Δομήνικου; Όχι βέβαια· πρόκειται για την περίοδο κατά την οποία μεσουρανεί το άστρο του Βολταίρου. Συχνά διαμαρτυρόμαστε για την περιφρόνηση που δείχνουν οι Γάλλοι για τους νόμους αλίμονο, πότε έμαθαν να τους σέ βονται και να τους τηρούν; Θα μπορούσε να πει κανείς ότι, στην περίπτωση των πολιτών του Παλαιού Καθεστώτος, η θέ ση που πρέπει να καταλαμβάνει στον ανθρώπινο νου η έννοια του νόμου παρέμενε κενή. Όλοι ζητούν να εξαιρεθούν από την εφαρμογή του νόμου, και μάλιστα με την ίδια επιμονή και αυ
τοπεποίθηση που θα τους χαρακτήριζε και αν ζητούσαν, αντί θετα, να εφαρμοστούν όσα προβλέπονται· όσο για τις αρχές, επιμένουν να εφαρμοστεί ο νόμος μόνο όταν δεν θέλουν, ου σιαστικά, να ικανοποιήσουν το αίτημα εξαίρεσης. Ο λαός εξα κολουθεί να συμμορφώνεται με τις επιταγές της εξουσίας. αλ λά η υπακοή του είναι περισσότερο θέμα συνήθειας. παρά συ νειδητής επιλογής. Όταν, όμως, τα πνεύματα εξαφθούν για τον έναν ή τον άλλο λόγο, το παραμικρό συμβάν είναι ικανό να ωθήσει τον λαό ακόμη και στη χρήση βίας παράλληλα, η βία και η αυθαιρεσία -και όχι ο νόμος- είναι σχεδόν πάντοτε η οδός που ακολουθείται για την αποκατάσταση της τάξης. Η κεντρική εξουσία δεν περιβάλλεται ακόμη στη Γαλλία του 18ου αιώνα από το υγιές και ισχυρό συνταγματικό κα θεστώς που βλέπουμε να ισχύει σήμερα. Από την άλλη όμως, έχοντας ήδη καταλύσει όλες τις ενδιάμεσες εξουσίες και έχο ντας έτσι δημιουργήσει τεράστιο κενό μεταξύ της κυβέρνη σης και του μεμονωμένου πολίτη, προβάλλει ήδη σαν μονα-
1
.53
Λ I I. Χ I S Ι> Ε
1
54
ΊΌ C
QU
ΕV Ι ιιΕ
δικός μοχλός του κοινωνικού συστήματος, αποκλειστικός και
απαραίτητος πόλος αναφοράς του δημόσιου βίου. Ο καλύτερος και αψευδέστερος μάρτυρας γι' αυτό είναι τα κείμενα των ίδιων των επικριτών της κεντρικής εξουσίας. Όταν η μακρά ασθένεια που θα προηγηθεί της Επανάστασης
θα έχει ήδη αρχίσει να γίνεται αισθητή, εκκολάπτονται κάθε είδους νέα συστήματα σχετικά με τον τρόπο οργάνωσης και διακυβέρνησης της κοινωνίας. Οι στόχοι που θέτουν όλοι αυ τοί οι μεταρρυθμιστές ποικίλλουν, αλλά το μέσον που προ τείνεται είναι πάντα το ίδιο. Όλοι θέλουν να πάρουν στα χέ ρια τους την κεντρική εξουσία και να την χρησιμοποιήσουν
για να καταλύσουν και να ανοικοδομήσουν τα πάντα σύμ φωνα με το σχέδιο που έχουν συλλάβει και καταστρώσει· μό νο μέσω της κεντρικής εξουσίας πιστεύουν ότι είναι εφικτό να υλοποιηθούν οι στόχοι τους. Η δύναμη του κράτους πρέ πει, κατ' αυτούς, να είναι απεριόριστη, όπως και η δικαιοδο σία του· το ζητούμενο είναι να αξιοποιηθεί αυτή η δύναμη με τον τρόπο που εκείνοι θεωρούν κατάλληλο και πρέποντα. Ο κύριος Μφαμπώ, αυτός ο ευπατρίδης, ο τόσο ενθουσιώδης υπέρμαχος των δικαιωμάτων της αριστοκρατίας, ο οποίος
αποκαλούσε απροκάλυπτα τους επάρχους «παρείσακτους» και δήλωνε ότι, αν η επιλογή των δικαστών γινόταν αποκλει στικά από την κυβέρνηση, σύντομα τα δικαστήρια δεν θα ήταν παρά «συμμορίες επιτρόπων», αυτός λοιπόν ο Μφαμπώ εί
χε εμπιστοσύνη μόνο στη δράση της κεντρικής εξουσίας για την υλοποίηση των χιμαιρικών στόχων του. Αυτές οι ιδέες δεν παραμένουν μόνο στα βιβλία· επηρεά ζουν όλα τα πνεύματα της εποχής, τις αντιλήψεις και τις συ
νήθειες των ανθρώπων, ακόμη και την καθημερινή ζωή των κατοίκων της χώρας. Κανείς δεν πιστει)ει ότι μπορεί να φέρει εις πέρας μια ση
μαντική υπόθεση δίχως την ανάμειξη του κράτους. Ακόμη και οι αγρότες, άνθρωποι που κατά κανόνα δυσπιστούν ιδιαίτε ρα προς κάθε είδοος εντολές και οδηγίες, είχαν καταλήξει να
ΤΟ
Π ΑΛΑ
IΟ
Κ Α Η Ε
2.: ΗΗ
ΚΑ
I
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑ
2.: 11
πιστεύουν ότι για τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η γεωργία ήταν πρωτίστως υπεύθυνη η κυβέρνηση, η οποία δεν αντα
ποκρινόταν ικανοποιητικά στο ρόλο του συμβούλου και του αρωγού που της αναλογούσε. Γράφει, λοιπόν, ένας αγρότης στον έπαρχο της περιοχής του, σε τόνο που προαναγγέλλει ήδη την Επανάσταση: «Γιατί η κυβέρνηση δεν διορίζει επι
θεωρητές οι οποίοι θα επισκέπτονται μια φορά το χρόνο τις επαρχίες για να ελέγξουν τις καλλιέργειες, θα συμβουλεύουν τους καλλιεργητές να τις αλλάξουν προς το καλύτερο, θα τους λένε η πρέπει να κάμουν με τα ζώα τους, πώς να τα παχύνουν και να τα μεγαλώσουν, πού και πώς να τα πουλήσουν;
Αυτοί οι επιθεωρητές θα πρέπει να αμείβονται καλά. Αλλά και στον καλλιεργητή που θα αποδείκνυε ότι βελτίωσε την ποιότητα των προ·r:όντων του θα πρέπει να απονέμονται τι μητικές διακρίσεις».
Επιθεωρητές και μετάλλια! Αδιανόητα πράγματα για έναν αγρότη της ίδιας εποχής στην κομητεία του Σάφοκ [στην Αγγλία]! Για τη μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων της χώρας, μόνο η κεντρική κυβέρνηση μπορεί να εξασφαλίσει τη δημόσια τά ξη· ο λαός φοβάται την έφιππη χωροφυλακή, οι ιδιοκτήτες γης μόνο αυτή εμπιστεύονται εν μέρει. Και για τους μεν και για τους δε, ο έφιππος χωροφύλακας δεν είναι απλώς ο υπε{)Ηο
νος για την τήρηση της τάξης είναι η ίδια η τάξη. «Δεν υπάρ χει κανείς», διαβάζουμε στα πρακτικά της επαρχιακής συνέ λευσης της
Guyenne,
«που να μην αντιλαμβάνεται πως και μ6-
νο η θέα του έφιππου χωροφύλακα αρκεί για να συγκρατη θούν ακόμη και οι πιο σφοδροί πολέμιοι κάθε είδους τυφλής υποταγής στο νόμο». [24] Όλοι, λοιπόν, επιθυμούσαν να έχουν
ένα απόσπασμα έφιππης χωροφυλακής έξω από την πόρτα τους. Τα αρχεία των επάρχων είναι γεμάτα από τέτοιου εί δους αιτήσεις κανείς δεν δείχνει να ανησυχεί μήπως η προ στασία είναι, τελικά, το προκάλυμμα του εξουσιαστή. Οι εμιγκρέδες που θα καταφύγουν στην Αγγλία θα εντυ πωσιαστούν από την απουσία ανάλογου μηχανισμού και σώ-
1
55
ΛΙ.ΙΧΙ.\
1
56
IJI
TOCQUEVILLE
ματος για την τήρηση της τάξης. Αυτό τους προκαλεί έκπλη ξη, αλλά ορισμένες φορές και περιφρόνηση για τους Άγγλους. Ένας από τους αοτοεξόριστους, άνθρωπος υψηλής καταγω
γής και μόρφωσης τον οποίο όμως η παιδεία του δεν τον είχε προετοιμάσει για ό,τι επρόκειτο να δει στην Αγγλία, γράφει: «Είναι απολύτως αληθές ότι ο Άγγλος δεν διαμαρτύρεται για τί τον έκλεψαν, παραμένοντας πάντα ικανοποιημένος με τη σκέψη ότι όμως η χώρα του δεν έχει έφιππη χωροφυλακή. Όσο και αν τον ενοχλεί η διασάλευση της τάξης, παρηγορείται ωστό σο βλέποντας τους παραβάτες του νόμου να επανεντάσσονται
στον κοινωνικό κορμό, αναλογιζόμενος ότι το γράμμα του νό μου επικρατεί έναντι οποιασδήποτε άλλης σκέψης. Πάντως, αυτές οι στρεβλές αντιλήψεις δεν χαρακτηρίζουν όλους [τους Άγγλους]· υπάρχουν άνθρωποι συνετοί που διαφωνούν, και μακροπρόθεσμα ασφαλώς θα επικρατήσει η σύνεση». Ούτε καν περνάει από το μυαλό του συντάκτη του κειμέ νου ότι αυτές οι «ιδιομορφίες» μπορεί να συνδέονται με τις
ελευθερίες του αγγλικού λαού. Προτιμά να εξηγήσει, λοιπόν, το φαινόμενο με πιο «επιστημονικούς» όρους. «Σε μια χώ ρα», γράφει, «όπου το υγρό κλίμα και ο βαρύς αέρας επηρε
άζουν την ιδιοσυγκρασία των ανθρώπων, ο λαός συνηθίζει να στρέφει την προσοχή του στα πιο σοβαρά ζητήματα. Έτσι, ο αγγλικός λαός, από την ίδια του τη φύση, είναι επιρρεπής στην ενασχόληση με τα ζητήματα διακυβέρνησης της χώρας, για τα οποία ο γαλλικός λαός ελάχιστα ενδιαφέρεται».
Από τη στιγμή, επομένως, που η κυβέρνηση έτεινε να υπο καταστήσει στη χώρα μας τη θεία πρόνοια, ήταν φυσικό ο κα θένας να προσβλέπει στην επέμβασή της, ό,τι και αν του συ
νέβαινε. Αυτό εξηγεί το φαινόμενο των απεφάριθμων αιτή σεων που, αν και επικαλούνται το δημόσιο συμφέρον, κατ' ου σίαν αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση ιδιωτικών μικροσυμφε ρόντων.[25] Οι φάκελοι στους οποίους αυτές οι αιτήσεις αρ χειοθετούνται είναι ίσως τα μόνα σημεία όπου "συνυπάρχουν" όλες οι τάξεις του Παλαιού Καθεστώτος. Διαβάζοντας πάντως
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕLΊΏΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΊΆLΙΙ
κανείς αυτές τις αιτήσεις, μελαγχολεί: χωρικοί ζητούν αποζημίωση για την απώλεια των ζώων τους ή της κατοικίας τους ευκατάστατοι ιδιοκτήτες γης ζητούν οικονομική ενίσχυση για
να αξιοποιήσουν καλύτερα τα χωράφια τους βιοτέχνες ζητούν από τον έπαρχο ειδική μεταχείριση ώστε να εξασφαλίσουν το μονοπώλιο απέναντι στους ανταγωνιστές τους. Συχνό είναι επίσης το φαινόμενο βιοτεχνών και άλλων επιχειρη ματιών που ενημερώνουν τον έπαρχο για την κακή κατάσταση στην οποία βρίσκεται η επιχείρησή τους, ζητώντας του να μεσολαβήσει στον γενικό επόπτη των οικονομικών για να τους
δοθεί ενίσχυση ή δάνειο (φαίνεται, μάλιστα, ότι υπήρχαν ειδικά κονδύλια που κάλυπταν παρόμοιες ανάγκες). [26] Ορισμένες φορές οι αιτήσεις αυτές προέρχονται ακόμη και από ευγενείς η διαφορετική κοινωνική τους θέση είναι ευδιά κριτη μόνο από το γεγονός ότι στις αιτήσεις τους χρησιμοποι ούν υψηλούς τόνους και μεγαλόστομο ύφος. Για πολλούς από
αυτούς, η φορολογία που ήταν γνωστή ως εικοστά
(vingtiemes)
αποτελούσε την κύρια υποχρέωσή τους προς το κράτος. Το ύψος του φόρου αυτού οριζόταν κάθε χρόνο με απόφαση του Συμβουλίου μετά από εισήγηση του επάρχου, γι' αυτό και οι αιτήσεις τους, είτε αφορούν ελαφρύνσεις είτε παράταση της προθεσμίας για την καταβολή του φόρου, απευθύνονται στον
έπαρχο της περιοχής. Έχω διαβάσει πληθώρα παρόμοιων αι τήσεων που προέρχονται από ευγενείς, σχεδόν πάντα κατι)
χους τίτλου και συχνά μεγαλοϊδιοκτήτες γης, στις οποίες επι καλούνται την ανεπάρκεια των εισοδημάτων τους, ή την κακή οικονομική τους κατάσταση γενικότερα. Κατά κανόνα, οι ευ
γενείς αποκαλούσαν τον έπαρχο απλώς Κύριε
(Monsieur)·
ωστόσο, συχνά στις αιτήσεις αυτές διαπιστώνω ότι τον απο
καλούν Εξοχότατε
(Monseigneur),
όπως συνήθιζαν οι αστοί.
Υπάρχουν περιπτώσεις που αυτές οι επιστολές συνιστούν διασκεδαστικό μείγμα έπαρσης και χαμέρπειας. Ένας από τους ευγενείς γράφει στον έπαρχο: «Η ευαίσθητη καρδιά σας δεν θα σας επιτρέψει ποτέ να δείτε έναν πατέρα της τάξεώς
1
57
ΛΙΙ.ΧΙ.\
1
58
Ι>Ε
TOCQUEVILLE
μου να φορολογείται με ολόκληρο το ποσόν των εικοστών, όπως ακριβώς και ένας οποιοσδήποτε άλλος πατέρας». Σε περιόδους σιτοδείας, τόσο συχνές κατά τον 18ο αιώνα, όλοι οι κάτοικοι της περιοχής απευθύνονται στον έπαρχο, δεί χνοντας να περιμένουν από αυτόν -και μόνο από αυτόν- να τους εξασφαλίσει τα προς το ζην. Είναι γεγονός ότι όλοι θε
ωρούν υπεύθυνη την κυβέρνηση για τις συμφορές τους ακό μη και οι φυσικές καταστροφές, όπως η κακοκαφία, στην κυ βέρνηση χρεώνονται. Ας μην απορούμε, λοιπόν, όταν διαπιστώνουμε με πόσο
αξιοθαύμαστη ευκολία (επαν )επιβλήθηκε η συγκεντροποίηση στη Γαλλία στις αρχές του αιώνα μας. Οι άνθρωποι του
1789
είχαν ανατρέψει το παλαιό οικοδόμημα, αλλά τα θεμέλιά του παρέμεναν γερά ριζωμένα στην ψυχή των ίδιων των κατεδα φιστών του· σε αυτά ακριβώς τα θεμέλια βασίστηκε η άμεση αποκατάσταση του οικοδομήματος, και μάλιστα με υλικά ακό μη πω ανθεκτικά από εκείνα του παρελθόντος.
ΚΕΦΛΛΑΙΟ
7
Πώς απ' όλες τις χώρες της Ευρώπης
η Γαλλία -fιταν -fιδη εκείνη στην οποία ΎJ πρωτεuουσα είχε εξασφαλίσει δεσπόζουσα θέση σε σχέση με τις επαρχίες και αποσποuσε ό,τι καλuτερο διέθεταν
Αυτό που εξασφαλίζει σε μια πρωτεύουσα την πολιτική πρω
τοκαθεδρία δεν είναι ούτε η γεωγραφική θέση της, ούτε η αί
γλη και τα πλούτη της, αλλά ο τρόπος με τον οποίο κυβερ νάται η χώρα. Το Λονδίνο, που ο πληθυσμός του είναι ανάλογος με εκεί
νον ενός ολόκληρου βασιλείου, δεν έχει επηρεάσει ώς σήμε ρα καθοριστικά τη μοίρα της Μεγάλης Βρετανίας. Επίσης, δεν υπάρχει πολίτης των Ηνωμένων Πολιτειών που να πι στεύει ότι οι κάτοικοι της Νέας Υόρκης μπορούν να καθορί σουν ης τύχες της χώρας. Ακόμη και μεταξύ των ίδιων των κατοίκων της πολιτείας της Νέας Υόρκης δεν υπάρχει κανείς
που να θεωρεί ότι η πορεία των Ηνωμένων Πολιτειών εξαρ τάται αποκλειστικά από αποφάσεις που λαμβάνονται στη Νέα Υόρκη. Και όμως, η πόλη της Νέας Υόρκης σήμερα έχει όσους περίπου κατοίκους είχε και το Παρίσι όταν ξέσπασε η Επανάσταση.
Κατά την περίοδο των Θρησκευτικών Πολέμων [τον 16ο αιώνα], ο πληθυσμός του Παρισιού αντιστοιχούσε στο ίδιο ποσοστό επί του πληθυσμού της χώρας όσο και το
1789.
Ωστό
σο, σε καμιά περίπτωση δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί κα νείς ότι το κέντρο των αποφάσεων βρισκόταν εκεί. Κατά την περίοδο της Σφενδόνης [στα μέσα του
17ου
αιώνα], το Πα-
ΛII.XIS
160
IJE ΊΌCQUEVILLE
ρίσι εξακολουθεί να είναι απλώς η πω μεγάλη πόλη της Γαλ λίας. Το
1789, το Παρίσι «είναι» πια η Γαλλία. 1740 ο Μοντεσκιέ έγραφε σ' έναν φίλο
Ήδη το
του: «Στη
Γαλλία υπάρχουν μόνο το Παρίσι και οι μακρινές επαρχίες που το Παρίσι δεν έχει βρει ακόμη το χρόνο να τις καταβρο
χθίσει».1 Το 1750 ο μαρκήσιος ντε Μφαμπώ, πνεύμα χιμαι ρικό αλλά ορισμένες φορές οξυδερκές, γράφει για το Παρί σι, δίχως να το κατονομάζει: «Οι πρωτεύουσες είναι απα
ραίτητες όμως, όταν το κεφάλι μεγαλώσει υπερβολικά, το σώμα παθαίνει αποπληξία, με μοφαία αποτελέσματα. Τι θα απομείνει λοιπόν αν, καταδικάζοντας τις επαρχίες σ' ένα εί
δος άμεσης εξάρτησης και αντιμετωπίζοντας τους κατοίκους τους σαν υπήκοους δεύτερης, κατά κάποιον τρόπο, κατηγο ρίας, αν, αποστρέφοντας από αυτούς κάθε είδους ενδιαφέ ρον και αποκλείοντας κάθε δυνατότητά τους να ικανοποιή σουν τις φιλοδοξίες τους, προσελκύσουμε όλους εκείνους που διαθέτουν οποιοδήποτε χάρισμα ή ταλέντο στην πρωτεύου
σα;». Κάνει, μάλιστα, λόγο για ένα είδος «υπόκωφης επα νάστασης» που στερεί από τις επαρχίες τους προκρίτους τους, τους επιχειρηματίες τους και αυτούς που ονομάζουμε πνευ ματικούς ανθρώπους. Ο αναγνώστης που έχει διαβάσει προσεκτικά τα προη γούμενα κεφάλαια γνωρίζει ήδη τις αιτίες αυτού του φαινο
μένου· θα συνιστούσε, επομένως, κατάχρηση της υπομονής του αν τις επαναλάμβανα εδώ. Αυτή η «επανάσταση» ήταν εν γνώσει της κυβέρνησης, η οποία όμως δεν έβλεπε παρά μόνον την πω ορατή πλευρά του φαινομένου: την αύξηση του πληθυσμού της πρωτεύου
σας. Έβλεπε το Παρίσι να επεκτείνεται καθημερινά και το μόνο που την ανησυχούσε ήταν μήπως αρχίσει να αντιμετω
πίζει δυσκολίες στη διοίκηση μιας τόσο μεγάλης πόλης. Έχω
1.
Επιστολή στον αβά
Nicolini,
στο Μπορντώ, στις
6
Μαρτίου
1740.
ΤΟ
ΠΑΛΑ Ι Ο
Κ ΑΘ Ε ΣΤΩ Σ
ΚΑΙ
Η
Ε Π Α Ν Α Σ ΊΆ
1: 11
υπόψη μου ουκ ολίγα διατάγματα των βασιλέων μας, κορίως του 17ου και 18ου αιώνα, που σκοπό έχουν να ανακόψουν αυτή την επέκταση. Οι ηγεμόνες μας συγκέντρωναν ολοένα και περισσότερο τον δημόσιο βίο της Γαλλίας στο Παρίσι και στις παρυφές του, και από την άλλη ήθελαν να παραμείνει το Παρίσι μικρή πόλη. Απαγορεύεται, λοιπόν, το χτίσιμο νέων
κατοικιών, ή επιτρέπονται μόνο τα πολυτελή οικοδομήματα, και μάλιστα σε ελάχιστα ελκυστικές περιοχές που προσδιο ρίζονται εκ των προτέρων. Κάθε νέο διάταγμα με ανάλογο περιεχόμενο συνιστά, ασφαλώς, και επιβεβαίωση του γεγο νότος ότι, παρά τις σχετικές ρυθμίσεις και αποφάσεις, το Πα ρίσι δεν είχε σταματήσει να επεκτείνεται. Έξι φορές κατά τη
διάρκεια της βασ~λείας του ο Λουδοβίκος ΙΔ' θα επιχειρήσει να ανακόψει τη ραγδαία επέκταση του Παρισιού, αλλά, αν και παντοδύναμος, θα αποτύχει σε αυτή του την προσπάθεια· παρά τα διαδοχικά διατάγματα, η πόλη μεγαλώνει συνεχώς. Ακόμη πω ραγδαία, όμως, και από την επέκταση των ορίων της είναι η εμπέδωση της πρωτοκαθεδρίας της, η οποία μά λιστα οφείλεται λιγότερο σε όσα συμβαίνουν «εντός των τει χών», και περισσότερο σε όσα συμβαίνουν εκτός. Την ίδια εποχή περίπου διαπιστώνει κανείς ότι, ουσιαστι κά, οι τοπικές ελευθερίες ολοένα και περισσότερο ατονούν. Παντού οι ενδείξεις ανεξαρτησίας εκλείπουν, ενώ ακόμη και
η φυσιογνωμία κάθε επαρχίας χάνει τα ιδιαίτερα χαρακτηρι στικά της τα τελευταία ίχνη δημόσιου βίου του παρελθόντος
σβήνουν. Αυτό δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι το έθνος παρουσίαζε
τάσεις παραλυσίας ή αδράνειας η κινητικότητα και η ζω ντάνια δεν λείπουν, απλώς η κινητήρια δύναμη βρίσκεται πια στο Παρίσι. Θα αρκεστώ σ' ένα μόνο από τα χίλια παρα δείγματα που θα μπορούσα να επικαλεστώ. Σε αναφορές προς τον υπουργό που αφορούν τον κλάδο του βιβλίου, δια βάζει κανείς ότι, ενώ τον 16ο αιώνα και στις αρχές του
17 ου
υπήρχαν σε επαρχιακές πόλεις αξιόλογα τυπογραφεία, πλέον είτε δεν υπάρχουν τυπογράφοι για να τα επανδρώσουν, είτε
ι6ι
Λ Ι Ι.
\
Ι
\ I>Ε
ΊΌ
CQUΕVIι ι Ε
δεν υπάρχουν δουλειές για να απασχολήσουν τους τυπογρά
φους που εργάζονται σε αυτά. Ωστόσο, δεν υπάρχει αμφι
βολία ότι τα κάθε είδους κείμενα που τυπώνονταν στα τέλη του 18ου αιώνα ήταν πολύ περισσότερα απ' ό,τι κατά τον 16ο
αιώνα· απλώς, το κέντρο της πνευματικής κίνησης είχε πια μεταφερθεί σχεδόν αποκλειστικά στο Παρίσι, το οποίο «Κα ταβροχθίζει» τις επαρχίες.
Όταν ξεσπά η Επανάσταση του
1789,
αυτή η πρώτη ανα
τροπή έχει πια ολοκληρωθεί.
Ο διάσημος περιηγητής Άρθουρ Γιανγκ2 φεύγει από το Πα ρίσι λίγες μόλις μέρες μετά τη συνέλευση των Γενικών Τάξεων και πριν από την πτώση της Βαστίλλης οι διαφορές που δια πιστώνει μεταξύ όσων έχει δει στο Παρίσι και της κατάστασης που επικρατεί έξω από τα όρια της πρωτεύουσας τον αφήνουν κατάπληκτο. Στο Παρίσι κυριαρχούσαν η υπερδραστηριότητα και ο θόρυβος κάθε στιγμή που περνούσε κυκλοφορούσε και μια πολιτική προκήρυξη -υπήρξε εβδομάδα κατά την οποία τυ πώθηκαν
92
τέτοιες προκηρύξεις! «Δεν έχω ξαναδεί ποτέ, ού
τε καν στο Λονδίνο», έγραφε ο Γιανγκ, «τέτοιον καταιγισμό πο
λιτικών κειμένων». Εκτός Παρισιού, αντίθετα, η εντύπωση που έχει είναι ότι κυριαρχούν η απάθεια και η σιωπή· τυπώνονται ελάχιστες μπροσούρες και καθόλου εφημερίδες. Οι επαρχίες, μολονότι βρίσκονται σε αναβρασμό και είναι έτοιμες να εκρα γούν, δείχνουν ήρεμες, σχεδόν ακίνητες οι πολίτες συγκεντρώ νονται κάθε τόσο, με μοναδικό ωστόσο σκοπό να μάθουν τα νέα από το Παρίσι. Σε όλες τις πόλεις που επισκέπτεται ο Γιανγκ ρωτά τους κατοίκους τι σκοπεύουν να κάμουν. Η απάντηση εί ναι παντού η ίδια: «Η πόλη μας δεν είναι παρά μια επαρχιακή πόλη· να δούμε πρώτα τι θα γίνει στο Παρίσι». «Αυτοί οι άν θρωποι», προσθέτει ο Γιανγκ, «δεν τολμούν να έχουν καν γνώ μη, έως ότου μάθουν τι σκέφτεται ο κόσμος στο Παρίσι».
2.
Βλ. Βιβλiο Α', Κεφάλαιο
1, σημ.
2, σελ. 29.
[Σ.τ.μ.]
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑ2.:ΙΛ2.:11
Μένει κανείς έκπληκτος από την εντυπωσιακή ευκολία με την οποία η Συντακτική Συνέλευση κατήργησε από τη μια μέρα στην άλλη όλες τις παλαιές επαρχίες της Γαλλίας -ορι σμένες από τις οποίες προϋπήρχαν ακόμη και της μοναρχίαςγια να διαιρέσει το βασίλειο σε
83 διαμερίσματα, λες
και επρό-
κειτο για παρθένα εδάφη του Νέου Κόσμου. Τίποτε δεν προ κάλεσε τόσο μεγάλη έκπληξη και εντύπωση στην Ευρώπη όσο αυτή η απόφαση. «Πρώτη φορά», έγραφε ο Μπερκ, «βλέ πουμε ανθρώπους να κατακερματίζουν την πατρίδα τους με τόσο βάρβαρο τρόπο». Όμως, έστω και αν η εικόνα θύμιζε διαμελισμό ζωντανών σωμάτων, ουσιαστικά επρόκειτο για τεμαχισμό πτωμάτων. Την ίδια εποχή που το Παρίσι αποκτούσε πανθομολογού μενα την πρωτοκαθεδρία, στο εσωτερικό της πόλης συνέβαι ναν αλλαγές, στις οποίες ο ιστορικός αξίζει επίσης να στρέ ψει την προσοχή του. Από πόλη συναλλαγών και εμπορίου, κατανάλωσης και αναψυχής, το Παρίσι μετατρεπόταν βαθ
μιαία σε πόλη με βιοτεχνίες και βιομηχανίες η εξέλιξη αυτή συμπλήρωνε την πρωτοκαθεδρία για την οποία έγινε ήδη λό γος, ενισχύοντας το στοιχείο της τομής και της θεαματικής αλλαγής που χαρακτήριζε τη νέα εποχή. Οι ρίζες αυτής της εξέλιξης βρίσκονταν, πάντως, στο βαθι) παρελθόν- ήδη από τον Μεσαίωνα, φαίνεται ότι το Παρίσι Ωεν ήταν μόνο η πιο πολυάνθρωπη πόλη του βασιλείου, αλλά και κατεξοχήν πόλη των τεχνιτών. Όσο πλησιάζουμε προς τους Νε ότερους χρόνους, το στοιχείο αυτό γίνεται και πιο εμφανές. Στο βαθμό που το Παρίσι τείνει να απορροφά διοικητικές αρ μοδιότητες, οι βιομηχανικές δραστηριότητες συγκεντρώνονται
επίσης εδώ. Καθώς το Παρίσι τείνει όλο και περισσότερο να εξελιχθεί σε ρυθμιστή του εθνικού γούστου, σε κέντρο άσκη σης της εξουσίας αλλά και σε επίκεντρο της καλλιτεχνικής ζω ής, σε εστία κάθε δραστηριότητας που αφορά ολόκληρο το έθνος, ολοένα και περισσότερο η βιομηχανική παραγωγή της χώρας προσελκύεται και εγκαθίσταται εδώ.
16 3
ΛΙΙ.ΧΙ\
1
64
IJE TOCQUEVILLE
Έστω και αν τα στατιστικά στοιχεία του Παλαιού Καθεστώτος πολύ απέχουν συνήθως από το να είναι αξιόπιστα, πιστεύω ότι μπορεί κανείς να είναι βέβαως πως, κατά τα εξή ντα χρόνια που προηγήθηκαν της Επανάστασης, ο αριθμός των εργατών στο Παρίσι υπερδιπλασιάστηκε. ενώ την ίδια εποχή η γενική αύξηση του πληθυσμού της πόλης δεν ξεπερ νά σε καμιά περίπτωση το
33%
περίπου.
Παράλληλα με τους γενικούς λόγους στους οποίους ανα φέρθηκα ήδη, υπήρχαν και ειδικότεροι λόγοι για την τάση ερ γατών απ' όλα τα σημεία της Γαλλίας να συρρέουν στο Πα ρίσι· οι εργάτες αυτοί, μάλιστα, συνήθιζαν να εγκαθίστανται σε συγκεκριμένες συνοικίες της πόλης, οι οποίες βαθμιαία κατέληξε να έχουν αποκλειστικά εργατικό πληθυσμό. Ας μην ξεχνάμε, λοιπόν, ότι τα βάρη που οι δημοσιονομικές αρχές της εποχής επέβαλλαν στη βιομηχανία ήταν λιγότερα στο Πα ρίσι απ' ό,τι οπουδήποτε αλλού στη Γαλλία, ενώ παράλληλα αλλού ήταν πολύ πω δύσκολο να ξεφύγει κανείς από τον ασφυκτικό έλεγχο των συντεχνιών και των πρωτομαστόρων. Ορισμένες συνοικίες, όπως το
faubourg du Temple
faubourg Saint-Antoine
και το
ειδικά, είχαν από αυτή την άποψη ιδιαί
τερα ευνο'ίκή μεταχείριση και απολάμβαναν σχετικά προνό μια. Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ διεύρυνε [το
περισσό
τερο αυτά τα προνόμια του
1776] ακόμη faubourg Saint-Antoine,
κάνοντας
ό,τι περνούσε από το χέρι του για να συμβάλει στη συγκέ ντρωση μεγάλου αριθμού εργατών σε αυτή τη συνοικία του Παρισιού· σ' ένα από τα διατάγματα του άτυχου αυτού ηγε μόνα διαβάζουμε λοιπόν ότι επιθυμούσε να δώσει στους ερ γάτες του
Saint-Antoine
μια ακόμη απόδειξη της προστασίας
που τους παρέχει και να τους απαλλάξει από βάρη και υπο χρεώσεις «που πλήττουν τα συμφέροντά τους, αλλά και την ελευθερία του εμπορίου». Τα εργοστάσια, οι μανιφακτούρες και οι υψικάμινοι είχαν αυξηθεί τόσο στο Παρίσι κατά τις παραμονές της Επανά στασης, ώστε τελικά η κυβέρνηση άρχισε να ανησυχεί σοβα-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
EΠANA};IΛ).;II
ρά. Οι -φανταστικοί, έστω- φόβοι της για τις συνέπειες αυτής της εξέλιξης ήταν πολλοί. Έτσι, σε απόφαση του Συμ
βουλίου το
1784
διαβάζουμε, μεταξύ άλλων:
«0
βασιλιάς,
διαπιστώνοντας με ανησυχία ότι οι μανιφακτούρες πολλα πλασιάζονται με ταχύτατο ρυθμό, και επομένως ότι οι ανάγκες τους σε ξύλα θα μπορούσαν να προκαλέσουν προβλή-
ματα στην τροφοδοσία της πόλης, απαγορεύει στο εξής τη δημιουργία παρόμοιων μονάδων σε ακτίνα
15
λευγών γύρω
από την πόλη». Όσο για τον πραγματικό κίνδυνο που θα μπο
ρούσε να υπάρξει από μια τέτοια συγκέντρωση εργατικού πληθυσμού, κανείς δεν τον υποψιαζόταν καν. Το Παρίσι, λοιπόν, είχε εξελιχθεί σε ηγεμόνα της Γαλλίας, ενώ παράλληλα δημιουργούνταν ο «στρατός» εκείνος που σύ
ντομα θα γινόταν με τη σεφά του ο ηγεμόνας του Παρισιού. Σήμερα, νομίζω πως αρκετοί είναι αυτοί που συμφωνούν ότι η διοικητική συγκεντροποίηση και η παντοδυναμία του Παρισιού έχουν παίξει καθοριστικό ρόλο στην πτώση όλων των κυβερνήσεων που έχουμε δει να διαδέχονται η μια την
άλλη τα τελευταία σαράντα χρόνια. Είναι σχετικά εύκολο να αποδείξω ότι η ξαφνική και βίαιη κατάλυση της παλαιάς μο
ναρχίας μπορεί να αποδοθεί εν πολλοίς σε αυτή την εξέλιξη, μια από τις κύριες αιτίες που οδήγησαν στην πρώτη εκείνη
επανάσταση, μητέρα όλων των επομένων.
16
s
1\ ΕΦΛΛΑΙΟ 8
Πwς στη Γαλλiα οι άνθρωποι εiχαν καταλ~ζει να μοιάζουν μεταξύ τους περισσότερο απ' ό,τι σε οποιαό~ποτε άλλη χwρα του κόσμου
Όποιος εξετάσει προσεκτικά τη Γαλλία του Παλαιού Καθε στώτος βρίσκεται αντιμέτωπος με δυο διαμετρικά αντίθετες
εικόνες. Όλοι οι κάτοικοι της χώρας, και ιδιαίτερα εκείνοι που ανήκουν στα μεσαία και ανώτερα στρώματα της κοινωνίας -οι οποίοι είναι και οι μόνοι που όσα τους αφορούν είναι ευ διάκριτα-, δείχνουν να είναι ακριβώς ίδιοι μεταξύ τους. Ωστό
σο, στους κόλπους αυτού του ομοιόμορφου πλήθους εξακο λουθούν να υψώνονται πολλοί μικροί φραγμοί, που το διαι ρούν σε επιμέρους τμήματα· καθεμιά από αυτές τις μικρές ζώνες θυμίζει ξεχωριστή κοινωνία, που φροντίζει τα ιδιαίτε ρα συμφέροντά της, δίχως να μετέχει ενεργά στη ζωή του συ νόλου.
Σκέπτομαι αυτή τη σχεδόν απεριόριστη κατάτμηση και συνειδητοποιώ ότι, επειδή ακριβώς πουθενά αλλού οι πολί τες δεν ήταν λιγότερο έτοιμοι για κοινή δράση και για αμοι βαία υποστήριξη σε στιγμές κρίσης, μια μεγάλη επανάστα
ση μπόρεσε να ανατρέψει εκ βάθρων μια τέτοια κοινωνία από τη μια στιγμή στην άλλη. Φαντάζομαι όλες τις διαχωριστικές
γραμμές να σαρώνονται από το μεγάλο αυτό ρεύμα και την ίδια στιγμή να αναδύεται ένα κοινωνικό σώμα πω συμπαγές και ομοιογενές απ' οτιδήποτε σχετικό είχε γνωρίσει ώς τότε ο κόσμος όλος.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
EΠANAl:IΛl:ll
Ανέφερα ήδη με ποια έννοια η ζωή στις επαρχίες είχε ατονήσει προ πολλού σε όλο το βασίλειο· αυτός ήταν σε μεγάλο
βαθμό και ο λόγος που οι Γάλλοι είχαν γίνει λίγο-πολύ ίδιοι μεταξύ τους. Πίσω απ' όσες διαφορές απέμεναν, η ενότητα του έθνους ήταν ήδη ορατή, όπως αποκαλύπτεται από την ομοιομορφία της νομοθεσίας. Όσο πλησιάζουμε προς το τέλος του 18ου αιώνα, διαπιστώνουμε ότι αυξάνονται τα δια τάγματα, οι αποφάσεις του Συμβουλίου και οι βασιλικές δια κηρύξεις που εφαρμόζουν τους ίδιους κανόνες, με τον ίδιο τρόπο, σε όλα τα σημεία της επικράτειας. Δεν είναι μόνο οι κυβερνώντες αλλά και οι κυβερνώμενοι που ενστερνίζονται
την ιδέα μιας τόσο γενικής και ομοιόμορφης νομοθεσίας, ίδιας παντού και για όλους η αντίληψη αυτή διαποτίζει όλα τα σχέδια μεταρρύθμισης που διαδέχονται το ένα το άλλο κατά τα τριάντα περίπου χρόνια που προηγήθηκαν της Επανάστασης. Δύο αιώνες πριν, ακόμη και η σκέψη για κάτι ανάλογο θα μπορούσε να πει κανείς ότι ήταν απλώς αδιανόητη. Όχι μόνο οι επαρχίες μοιάζουν ολοένα και περισσότερο μεταξύ τους, αλλά και σε κάθε επαρχία οι άνθρωποι που προ έρχονται από διαφορετικές τάξεις -ή, τουλάχιστον, όσοι από αυτούς ξεχωρίζουν από τον κύριο όγκο του λαού- γίνονται όλο και πιο όμοιοι μεταξύ τους, ανεξάρτητα από τη διαφο ρετική κοινωνική θέση τους. Τίποτε δεν είναι πιο αποκαλυπτικό ως προς αυτή τη δια πίστωση από τα τετράδια παραπόνων που κατατέθηκαν το
1789
στη συνέλευση των Τάξεων. Διαπιστώνει, λοιπόν, κα
νείς διαβάζοντάς τα ότι, αν και οι συντάκτες έχουν πολύ δια φορετικά συμφέροντα, κατά τα άλλα ο τόνος είναι ο ίδιος.
Ωστόσο, αν μελετήσει κανείς τα πρακτικά παλαιότερων Γενικών Τάξεων, οι διαπιστώσεις διαφέρουν ριζικά. Εκεί ο αστός και ο ευγενής έχουν περισσότερα κοινά συμφέροντα και ανάλογα αιτήματα· οι εντάσεις μεταξύ τους είναι πολύ λιγότερες, έστω και αν κατά τα άλλα δείχνουν να ανήκουν σε διαφορετικές ... φυλές.
1
67
Λ
168
I I
Χ
I\
I > I·
ΤΟ
CQU
Ε
V
Ι ιιΕ
Ο χρόνος, που άφησε αλώβητα -και από πολλές απόψεις ενίσχυσε- τα προν6μια που χώριζαν αυτές τις δυο τάξεις με ταξύ τους, κατά τα άλλα είχε συμβάλει εμφανώς στη σχετι
κή εξάλειψη των διαφορετικών χαρακτηριστικών τους. Επί αρκετούς αιώνες, η οικονομική κατάσταση των γάλ λων ευγενών δεν έπαψε να επιδεινώνεται. «Παρά τα προνό μιά της, η αριστοκρατία διαπιστώνει ότι βαθμιαία κατα στρέφεται οικονομικά και ότι ο πλούτος περνάει στα χέρια της Τρίτης Τάξης», γράφει με πικρία ένας ευγενής το
1755.
Ωστόσο, οι νόμοι που προστάτευαν την ιδιοκτησία των ευγε νών ήταν πάντοτε οι ίδιοι. Τίποτε δεν φαινόταν να έχει αλ
λάξει ως προς την οικονομική θέση τους, και όμως παντού η οικονομική τους κατάσταση επιδεινωνόταν, στον ίδιο ακρι βώς βαθμό που έχαναν και τις εξουσίες τους.
Θα μπορούσε να πει κανείς ότι στους ανθρώπινους θεσμούς, όπως και στο σώμα του ανθρώπου, ανεξάρτητα αν ορισμένα όργανα δείχνουν να εκπληρώνουν τις απαραίτητες για την επι
βίωση λειτουργίες, υπάρχει μια αόρατη κεντρική δύναμη που είναι αυτή καθεαυτή η πηγή της ζωής. Ακόμη και αν τα όρ γανα φαίνεται να λειτουργούν όπως πριν, από τη στιγμή που αυτή η ζωοδότρια φλόγα σβήνει, όλα ατονούν, και τελικά πε θαίνουν. Ειδικά οι γάλλοι ευγενείς είχαν πάντα τη δυνατότη
τα των «υποκαταστάσεων» (μάλιστα, ο Μπερκ επισημαίνει ότι στις μέρες του οι υποκαταστάσεις αυτές ήταν πιο συχνές
και πιο δεσμευτικές στη Γαλλία απ' ό,τι στην Αγγλία), που ήταν τα πρωτοτόκια, τα διηνεκή δοσίματα και όλα όσα απο
καλούνταν «χρήσιμα δικαιώματα»
(droits utiles).
Επίσης, αν
και είχαν απαλλαγεί από την επαχθή υποχρέωση να χρημα
τοδοτούν οι ίδιοι τις πολεμικές δραστηριότητες, ωστόσο δια τηρούσαν, και μάλιστα σε αυξημένο βαθμό, το δικαίωμα της
φοροαπαλλαγής με άλλα λόγια, απαλλάσσονταν από τα βά ρη, αλλά κρατούσαν τα οφέλη. Εξάλλου, απολάμβαναν και αρκετά άλλα χρηματικά ευεργετήματα, άγνωστα στους προ γόνους τους μολαταύτα, βαθμιαία η οικονομική τους κατά-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
EΠANA).;I'ALII
σταση γινόταν χεφότερη, στο βαθμό που τους έλειπαν ολοένα και περισσότερο τόσο οι εμπεφίες, όσο και το πνεύμα της διακυβέρνησης. Σε αυτή τη σταδιακή οικονομική υπο βάθμιση θα πρέπει, επίσης, να αποδώσουμε -τουλάχιστον εν μέρει- τη μεγάλη κατάτμηση της έγγειας ιδιοκτησίας, για την οποία έγινε ήδη λόγος. Ο ευγενής είχε παραχωρήσει κομμά τι-κομμάτι τη γη του στους χωρικούς, κρατώντας μόνο το δι
καίωμα να εισπράττει τις χωροδεσποτικές εισφορές -και αυτές περισσότερο ως επίφαση μάλλον, παρά ως ουσιαστική διατήρηση της παλαιότερα ηγεμονικής του θέσης. Σε αρκε-
τές επαρχίες της Γαλλίας (μεταξύ των οποίων και το
Limousin,
στο οποίο αναφέρεται ο Τυργκό) δεν υπήρχαν πια παρά μι κροευγενείς, οι οποίοι ουσιαστικά δεν ήταν καν κάτοχοι γης
πλέον, έχοντας ως αποκλειστικό εισόδημά τους τα χωροδε σποτικά δικαιώματα και την έγγεια πρόσοδο.[27] «Στην περιφέρειά μας», γράφει ένας έπαρχος στις αρχές ήδη του 18ου αιώνα, «Ο αριθμός των αριστοκρατικών οικογε
νειών εξακολουθεί να ανέρχεται σε αρκετές χιλιάδες, αλλά από αυτές λιγότερες από δεκαπέντε έχουν εισόδημα περισ σότερο από
20.000 λίρες».
Σ' ένα είδος οδηγιών του προς τον
διάδοχό του ένας άλλος έπαρχος (της το
1750:
Franche-Comte) γράφει
«Οι ευγενείς αυτής της χώρας είναι καλοί άνθρωποι,
αλλά φτωχοί· μάλιστα, όσο πιο φτωχοί, τόσο πιο υπερήφανοι
είναι. Το κύρος τους έχει μειωθεί σημαντικά σε σχέση με το παρελθόν. Δεν είναι κακή ιδέα να τους διατηρούμε σε αυτή την κατάσταση σχετικής πενίας, ώστε να είναι πρόθυμοι να μας παρέχουν τις υπηρεσίες τους και να έχουν την ανάγκη μας. Αποτελούν μια κλειστή κοινότητα, στην οποία δεν γίνο νται δεκτά παρά μόνο άτομα που μπορούν να αποδείξουν ότι τουλάχιστον οι τέσσερις τελευταίες γενεές προγόνων τους εί χαν τίτλο ευγενείας. Αυτή η αδελφότητα δεν είναι επισήμως καταχωρισμένη αλλά άτυπη. Τα μέλη της συναντώνται μία μόνο φορά το χρόνο, και αυτή παρουσία του επάρχου. Αφού δειπνήσουν και παρακολουθήσουν από κοινού τη θεία λει-
16 9
ΑΙ
ηο
IXI.\
Ι>Ε
TOCQUEVILLE
τουργία, αυτοί οι ευγενείς γυρίζουν στο σπίτι τους, άλλοι με
τα ψωράλογά τους και άλλοι πεζοί. Θα δείτε και εσείς περί ποίου κωμικού θεάματος πρόκειται». Αυτή η σταδιακή οικονομική υποβάθμιση της αριστοκρα τίας ήταν ορατή -περισσότερο ή λιγότερο- όχι μόνο στη Γαλ λία, αλλά σε όλα τα σημεία της ηπεφωτικής Ευρώπης, όπου το φεουδαρχικό σύστημα έπνεε τα λοίσθια δίχως να αντικα θίσταται από μια νέα μορφή αριστοκρατίας. Στοuς γερμανι κούς πληθυσμούς της Ρηνανίας αυτή η παρακμή ήταν κατε ξοχήν αισθητή και ορατή. Η μόνη χώρα όποu η τάση ήταν αντίστροφη είναι η Αγγλία. Εκεί, οι παλαιές αριστοκρατικές
οικογένειες ποu δεν είχαν εκλείψει όχι μόνο δεν είχαν χάσει ης περιουσίες τους, αλλά και τις είχαν αυξήσει· διατηρούσαν
την πρωτοκαθεδρία από άποψη πλούτου, αλλά και από άπο ψη εξουσιών. Όσο για ης νέες οικογένειες που είχαν απο κτήσει αντίστοιχους τίτλους, ποτέ δεν ξεπερνούσαν σε πλού τη ης παλαιές στην καλύτερη περίπτωση, ήταν οικονομικά
εφάμιλλές τους. Στη Γαλλία, όπως φαίνεται, ο πλούτος των ευγενών κα τέληγε σταδιακά στα χέρια απλών πολιτών, δίχως τίτλο ευ
γενείας
(roturiers)·
θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι άνθρω
ποι αυτοί πάχαιναν τρώγοντας από το περίσσευμα των ευ γενών. Κανένας νόμος, πάντως, δεν υπήρχε που να εμποδί ζει την οικονομική καταστροφή του αστού, ή που να τον δι ευκολύνει να πλουτίσει. Και όμως, οι αστοί πλούτιζαν ολοέ να και περισσότερο· σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα, γίνο νταν εξίσου πλούσιοι με τους ευγενείς -ή και περισσότερο. Επιπλέον, συχνά ο πλούτος τους είχε την ίδια προέλευση με
εκείνον των ευγενών- μολονότι ο αστός ζούσε συνήθως στην πόλη, ήταν και ιδιοκτήτης γης, ή ακόμη και ολόκληρης χωρο δεσποτείας.
Άλλες ομοιότητες μεταξύ των δυο αυτών τύπων ανθρώ που, του αριστοκράτη και τοu αστού, ήταν απόρροια της εκ παίδευσής τους και του τρόπου ζωής τους. Ο αστός ήταν εξί-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
EllANAL:IΛUI
σου μορφωμένος με τον ευγενή κα~, αυτό που πρέπε~ να επ~σημανθεί, η μόρφωσή του είχε τον ίδιο ακριβώς χαρακτήρα.
Και οι δυο τους φωτίζονταν από τις ίδιες πηγές. έχοντας θε ωρητικές αλλά και φιλολογικές γνώσεις. Το Παρία~, που γι νόταν ολοένα και περισσότερο ο «πα~δαγωγός» της Γαλλίας, κατάφερνε να προσδίδε~ σε όλα τα πνεύματα την ίδ~α μορφή και το ίδιο ύφος.
Στα τέλη του 18ου αιώνα, μπορούσε κανείς αναμφισβή τητα να διακρίνει ακόμη διαφορές μεταξύ των τρόπων της
αριστοκρατίας και εκείνων της αστικής τάξης, αφού δεν υπάρ χει τίποτε που να εξομοιώνεται με τόσο αργό ρυθμό όσο αυ τό το επίχρισμα των ηθών που συνήθως αποκαλείται «καλοί τρόποι». Στο βάθος όμως, αριστοκράτες και αστοί έμοιαζαν μεταξύ τους είχαν τις ίδιες ιδέες και συνήθειες, τα ίδια γού στα, τις ίδιες απολαύσεις διάβαζαν τα ίδια βιβλία, μιλούσαν το ίδιο γλωσσικό ιδίωμα. Το μόνο στο οποίο διέφεραν ήταν τα δικαιώματά τους.
Αμφιβάλλω αν αυτή η διαδικασία εξομοίωσης είχε προ χωρήσει τόσο πολύ σε οποιαδήποτε άλλη χώρα· ακόμη και στην Αγγλία, αν και στενά δεμένες μεταξύ τους μέσω των κοινών συμφερόντων τους, οι τάξεις εξακολουθούσαν συχνά να διαφέρουν μεταξύ τους σε ό,τι αφορά τη νοοτροπία και τα ήθη. Η πολιτική ελευθερία, χαρακτηριστικό αυτής της αξιο
θαύμαστης χώρας, ικανή να δημιουργεί μεταξύ όλων των πο λιτών όχι μόνο τις απαραίτητες σχέσεις αλλά και δεσμοι)ς αλ ληλεξάρτησης, δεν σημαίνει και ότ~ τους κάνει να είναι όμοιοι·
αντίθετα, η «ενός ανδρός αρχή», η μοναρχία, είναι εκείνη που, μακροπρόθεσμα, καταλήγει πάντα να κάνει τους ανθρώπους όμοιους μεταξύ τους, αλλά και τον καθένα αδιάφορο για την τύχη των άλλων.
1
71
1\
ΕΦΛΛΑΙΟ
9
Πwς αuτοi οι τόσο όμοιοι μεταξu τοuς aνθpωπω
η ταν διαιρεμένοι όσο ποτέ aλλοτε σε μικρές ομaδες' aποξενωμένες και αδιaφοpες η μια για την aλλη
Ας κοιτάξουμε τώρα την άλλη πλευρά της εικόνας και ας δού με πώς αυτοί οι ίδιοι Γάλλοι, αν και είχαν τόσα κοινά γνωρί σματα, 1jταν ωστόσο πω απομονωμένοι μεταξύ τους απ' ό,τι οποτεδ-Ιjποτε άλλοτε κατά το παρελθόν,
1j
απ' ό,τι σε οποια
δ-Ιjποτε άλλη χώρα του κόσμου την εποχ-Ιj εκείνη.
Υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι την περίοδο κατά την οποία στην Ευρώπη επικράτησε το φεουδαρχικό σύστημα, αυτοί
που έκτοτε έχουν αποκληθεί ευγενείς δεν 1jταν αρχικά μια κάστα αλλά περιλάμβανε τους άριστους της χώρας, και επο μένως επρόκειτο κυριολεκτικά για αριστοκρατία. Πρόκειται για ζ-Ιjτημα που δεν έχω την πρόθεση να το συζητ-Ιjσω εδώ· θα αρκεστώ, λοιπόν, να επισημάνω ότι 1jδη από τον Μεσαί
ωνα η αριστοκρατία έχει εξελιχθεί σε κάστα· με άλλα λόγια,
αυτό που ξεχωρίζει τους ευγενεiς από τους υπόλοιπους κα τοίκους της χώρας είναι η καταγωγ-Ιj τους.
Ασφαλώς, διατηρούν ένα από τα γνωρίσματα της αριστο κρατίας, το κρατε{ν, το ότι δηλαδ-Ιj ασκούν την εξουσία· ποιοι, ωστόσο, θα ηγούνται της χώρας είναι θέμα καταγωγ-Ιjς, κλη ρονομικού δικαιώματος και μόνο. Όποιος δεν είχε την τύχη οι πρόγονοί του να είναι ευγενείς δεν μπορεί να αν-Ιjκει σε αυ τ-Ιj την ιδιαίτερη και κλειστ-Ιj ομάδα που ασκεί την εξουσία·
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΗΕ1:ΊΏΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑ1:Η
ακόμη και όταν κατέχει υψηλά κρατικά αξιώματα, δεν παύει να είναι υποδεέστερος. Στην ηπειρωτική Ευρώπη, παντού όπου το φεουδαρχικό
σύστημα επικράτησε, οδήγησε στη δημιουργία ενός είδους κάστας μόνο στην Αγγλία, κατ' εξαίρεση, δημιούργησε μια αυθεντική αριστοκρατία. Πάντοτε απορούσα πώς ένα γεγο νός όπως αυτό, που κάνει την Αγγλία να ξεχωρίζει απ' όλα τα σύγχρονα έθνη, και που αποτελεί το κλειδί για να κατα λάβει κανείς τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των νόμων, της νοο τροπίας και της ιστορίας αυτής της χώρας, δεν έχει απασχο λήσει περισσότερο τους φιλόσοφους και τους πολιτικούς, με
αποτέλεσμα να περνά πια απαρατήρητο ακόμη και από τους ίδιους τους Άγγλους. Αν και το φαινόμενο αυτό έχει εν μέρει επισημανθεί και περιγραφεί επανειλημμένα, κατά τη γνώμη
μου ποτέ δεν έχει φωτιστεί επαρκώς. Ο Μοντεσκιέ, όταν επι σκέφθηκε τη Μεγάλη Βρετανία το
1729,
έγραψε: «Βρίσκομαι
σε μια χώρα που δεν μοιάζει καθόλου με την υπόλοιπη Ευ ρώπη», δίχως ωστόσο να προσθέσει κάτι περισσότερο στη γε νική αυτή επισήμανση.
Αυτό που έκανε την Αγγλία να διαφέρει από την υπόλοι πη Ευρώπη δεν ήταν τόσο το Κοινοβούλιά της, η ελευθερία
της έκφρασης και του Τύπου, ή ο θεσμός των ενόρκων στην απονομή της δικαιοσύνης, όσο κάτι άλλο, ακόμη πιο ξεχωρι
στό και πιο αποτελεσματικό. Η Αγγλία είναι, λοιπόν, η μονα
δική χώρα στην οποία το σύστημα με τις κάστες δεν τροπο ποιήθηκε απλώς, αλλά καταργήθηκε. Οι ευγενείς και οι απλοί
πολίτες ασκούσαν από κοινού τα ίδια επαγγέλματα, επιδίδο νταν στις ίδιες επιχειρήσεις και, το πιο σημαντικό, παντρεύ
ονταν μεταξύ τους. Ακόμη και του μεγαλύτερου χωροδεσπό τη η κόρη μπορούσε να παντρευτεί έναν «παρείσακτο», έναν ανερχόμενο αστό, δίχως κανέναν ενδοιασμό. Θέλετε να διαπιστώσετε αν ο θεσμός της κάστας, με όλες του τις συνέπειες, σε επίπεδο ιδεών, συνηθειών και φραγμών μεταξύ των κατοίκων μιας χώρας, έχει εκλείψει οριστικά; Μό-
1
73
ΛIIXIS
174
IJE TOCQUEVILLE
νο οι γάμοι αποτελοι)ν αψευδές κριτήριο. Ακόμη και στη ση μερινή Γαλλ[α, μετά από εξήντα χρόνια δημοκρατ[ας, θα δια
πιστώσετε ότι υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οπο[ες μέλη παλαιών και «νέων» οικογενειών, οι οπο[ες κατά τα άλλα δε[ χνουν να έχουν αναμειχθε[ απολύτως, αποφεύγουν, στο βαθ μό που αυτό ε[ναι δυνατόν, να παντρεύονται μεταξύ τους. Συχνά υπογραμμ[ζεται πως η αγγλική αριστοκρατ[α έχει αποδειχθε[ πιο συνετή, πιο επιδέξια, πιο ανοιχτή απ' ό,τι οι ευγενε[ς των άλλων ευρωπdίκών χωρών. Πιο σωστό θα ήταν, ωστόσο, να πούμε ότι, εδώ και πολύν καιρό, στην Αγγλ[α δεν
υπάρχει ουσιαστικά αριστοκρατ[α, με την πιο στενή και κυ ριολεκτική έννοια του όρου, έτσι όπως αυτός γ[νεται αντιλη πτός σε όλες τις άλλες χώρες. Αυτή η ιδιότυπη επανάσταση ανάγεται σ' ένα πολύ μα κρινό παρελθόν· ωστόσο, τα [χνη της μπορε[ κανε[ς να τα ανα ζητήσει μελετώντας την εξέλιξη της σχετικής ορολογ[ας. Εδώ και αιώνες, αυτό που εμε[ς λέμε
gentilhomme,
ο
gentleman,
έχει
αποκτήσει άλλη εντελώς έννοια στην Αγγλ[α, ενώ αυτό που
εμε[ς λέμε roturier (ο κοινός πολίτης)1 δεν υπάρχει καν πλέον. Ήδη το
1664, όταν
ο Μολιέρος έγραφε τον Ταρτούφο, θα ήταν
δύσκολο να μεταφραστε[ αγγλικά ο στ[χος
Et, tel que l' on le voit, il est bon gentilhomme. Α ν θέλει, εξάλλου, κανε[ς να περάσει από την επιστήμη
της γλώσσας στην επιστήμη της ιστορ[ας, δεν έχει παρά να παρακολουθήσει την εξέλιξη, χρονική και γεωγραφική, της
λέξης gentleman, η οποία κατάγεται από το δικό μας gentilhomme. Όσο οι τάξεις στην Αγγλία προσεγγ[ζουν η μια την άλλη και αναμειγνύονται μεταξύ τους, η έννοια της λέξης δι ευρύνεται· από αιώνα σε αιώνα βλέπουμε η χρήση του όρου να επεκτείνεται, ώστε αυτός να περιλάβει και στρώματα που
1.
Ο δυσyενής (κατ' αντιδιαστολή προς τον ευγενή) ή χοινολαί"της
των παλαιοτέρων. [Σ.τ.μ.]
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
KAHEL:HH
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
βρίσκονται όλο και πιο χαμηλά στην κοινωνική ιεραρχία. Εν συνεχεία, οι Άγγλοι που εγκαταστάθηκαν στην Αμερική έφεραν μαζί τους και τον όρο
gentleman,
ο οποίος όμως εκεί κα
τέληξε να χρησιμοποιείται για όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες της χώρας. Η ιστορία, λοιπόν, της λέξης
gentleman
είναι η
ιστορία της ίδιας της δημοκρατίας.
Στη Γαλλία, η λέξη
gentilhomme
παραμένει πάντα στενά
δεμένη με την αρχική της έννοια· ίσως μετά την Επανάστα ση η χρήση της να έχει περιοριστεί κάπως, αλλά η έννοιά της παραμένει πάντοτε η ίδια. Ο λόγος για τον οποίο η λέξη που δήλωνε την κάστα εξακολούθησε να χρησιμοποιείται ήταν γιατί η ίδια η κάστα εξακολουθούσε να υπάρχει, εξίσου δια κριτή απ' όλες τις άλλες τάξεις όσο και κατά το παρελθόν. Ωστόσο, θα προχωρήσω ακόμη περισσότερο και θα υπο
στηρίξω ότι την εποχή που επινοήθηκε ο όρος
(gentilhomme)
η κάστα είχε γίνει πιο διακριτή από ποτέ, καθώς παρατηρεί ται στη χώρα μας η αντίθετη ακριβώς τάση απ' ό,τι στην πε
ρίπτωση της Αγγλίας. Έστω και αν ο αστός δεν διέφερε πλέ
ον σημαντικά από τον ευγενή, η απόσταση που τους χώριζε γινόταν, από μια ορισμένη άποψη, ολοένα και μεγαλύτερη. Οι
δυο αυτές διαπιστώσεις φαίνονται από πρώτη ματιά αντιφα τικές, αλλά συχνά δυο αντίθετες τάσεις, αντί να αλληλοεξου δετερώνονται, παράγουν το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Κατά τον Μεσαίωνα, και για όσο διάστημα η φεουδαρχία ήταν το κυρίαρχο σύστημα, όσοι ήταν κάτοχοι γης που ανήκε
στον χωροδεσπότη (οι λεγόμενοι, σύμφωνα με την ορολογία της εποχής, βασάλω), πολλοί από τους οποίους δεν ήταν ευ γενείς, συνεργάζονταν κατά κανόνα στη διοίκηση της χωροδε
σποτείας -άλλωστε, αυτός ήταν και ο βασικός όρος για να τους παραχωρηθεί γη. Όχι μόνο ήταν υποχρεωμένοι να ακολουθούν
τον χωροδεσπότη
(seigneur)
στον πόλεμο, αλλά όφειλαν, σύμ
φωνα με τους όρους υπό τους οποίους τούς είχε παραχωρηθεί η γη, να περνάνε ένα μέρος του χρόνου στην αυλή του, βοη θώντας τον στην απονομή της δικαιοσύνης και στα διοικητικά
175
Λ
1
76
I.
Ε Χ
I S lH
ΤΟ
C Q U Ε V IL L Ε
του καθήκοντα. Η αυλή του χωροδεσπότη έπαιζε καθοριστι κό ρόλο στη λειτουργία του φεουδαρχικού συστήματος το κα θεστώς αυτό αποτυπώνεται σε όλες τις παλαιές νομοθεσίες της Ευρώπης, ενώ σαφή ίχνη του έχω εντοπίσει ακόμη και σή
μερα σε αρκετές περιοχές της Γερμανίας. Τριάντα χρόνια πριν από την Επανάσταση, ο
Edme de Freminville,
ειδικός σε θέ
ματα φεουδαρχίας, δημοσίευσε ένα ογκώδες σύγγραμμα για τα φεουδαλικά δικαιώματα και την ανανέωση των τοπολογίων
(terriers),
όπου έγραφε ότι σε ορισμένες χωροδεσποτείες είδε
να αναφέρεται πως «Οι βασάλοι
(vassaux)
ήταν υποχρεωμέ
νοι να εμφανίζονται κάθε δεκαπέντε μέρες στην αυλή του χω
ροδεσπότη, όπου, μαζί με τον ίδιο ή με τον δικαστή του, εκ δίκαζαν τις διαφορές μεταξύ των κατοίκων». Σε αυτά τα αρ χεία, προσθέτει ο Ε.
de Freminville, γίνεται λόγος «ακόμη
και
για ογδόντα, εκατόν πενήντα, ή και διακόσιους βασάλους στην ίδια χωροδεσποτεία· από αυτούς, πολλοί ήταν απλοί πολί
τες». 2 Αναφέρω αυτό το απόσπασμα όχι ως αποδεικτικό στοι χείο -υπάρχουν, άλλωστε, ουκ ολίγα-, αλλά ως παράδειγμα πως, ήδη από τα παλιά χρόνια και για μεγάλο χρονικό διά στημα, οι επιφανείς πολίτες της υπαίθρου διατηρούσαν στενές
σχέσεις με τους ευγενείς και συνεργάζονταν καθημερινά μαζί τους στη διοίκηση της περιοχής. Το ρόλο που έπαιζε για τους
μικρο'ίδιοκτήτες γης της υπαίθρου η αuλή τοu χωροδεσπότη τον έπαιζε για τους αστούς των πόλεων η συνέλευση των επαρ χιακών Τάξεων, και αργότερα των Γενικών Τάξεων. Μελετώντας κανείς ό,τι στοιχεία σώζονται από τις Γενικές
Τάξεις του 14ου αιώνα, και κυρίως από τις επαρχιακές Τά ξεις της ίδιας εποχής, δεν μπορεί παρά να εντυπωσιαστεί από
τη θέση που κατείχε η Τρίτη Τάξη σε αυτές τις συνελεύσεις
και από την εξουσία ποu ήδη διέθετε.
2. Edme de la Poix de Freminville, La Pratiquι• ιιniverselle pour la renovation des terriers et des droits seigneurίaux, τ. Α', σ. 14 7.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΙ
Ατομικά, ο αστός του 14ου αιώνα δεν υπάρχει αμφιβολία
ότι είναι πολύ χαμηλότερου επιπέδου από τον αστό του 18ου αιώνα· ωστόσο, οι αστοί ως σύνολο κατέχουν στην «πολιτική κοινωνία» πολύ πω υψηλή και στέρεη θέση. Το δικαίωμα των αστών να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της χώρας θε ωρείται αδιαμφισβήτητο· ο ρόλος που παίζουν στις πολιτικές συνελεύσεις είναι σημαντικός, συχνά βαρύνων. Οι άλλες τάξεις δεν παραλείπουν ποτέ να λάβουν υπόψη τη γνώμη των αστών. Αυτό, ωστόσο, που προκαλεί ακόμη μεγαλύτερη εντύπω ση είναι το γεγονός ότι η αριστοκρατία και η Τρίτη Τάξη, πο λύ πω εύκολα τότε παρά ποτέ άλλοτε, συνεργάζονται αρμο
νικά στη διοίκηση της χώρας και στην τήρηση κοινής στάσης. Αυτό δεν ισχύει μόνο στην περίπτωση των Γενικών Τάξεων του 14ου αιώνα, οι οποίες συχνά είχαν επαναστατικό και ανορθόδοξο χαρακτήρα λόγω της ταραγμένης εποχής, αλλά και στις επαρχιακές Τάξεις της ίδιας περιόδου, όπου τίποτε
δεν δείχνει να ξεφεύγει από την κανονική και συνηθισμένη πρακτική. Έτσι, στην
Auvergne,
βλέπουμε να λαμβάνουν από
κοινού σημαντικά μέτρα και να αναθέτουν την εφαρμογή τους σε άτομα ειδικά επιλεγμένα από τους κόλπους και των τριών τάξεων. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται την ίδια εποχή και στην Καμπανία. Όλοι γνωρίζουμε το περιώνυμο εκείνο πε ριστατικό, όταν ευγενείς και αστοί από διάφορες πόλεις ένω σαν τις δυνάμεις τους, στις αρχές του ίδιου αιώνα, για να υπε ρασπιστούν τις ελευθερίες του έθνους και τα προνόμια των
επαρχιών τους από τις επιβουλές της βασιλικής εξουσίας. 3 Αρκετά από τα γεγονότα της περιόδου εκείνης της ιστορίας
3.
Ο Τοκβίλ αναφέρεται, προφανώς, στην αντίδραση των αριστο
κρατών αλλά και των αστών το
1314, επί
Φιλίππου Δ' του Ωραίου, οι ο
ποίοι υποχρέωσαν τον διάδοχό του, Λουδοβίκο ΙΑ', να παραχωρήσει, το
1315, αυτοδωικητικά προνόμια στις επαρχίες.
[Σ.τ.μ.]
177
AU.XI\ IJE TOCQUEVILLE
17 8
μας θυμίζουν μάλλον Αγγλία. Ωστόσο, τίποτε ανάλογο δεν παρατηρείται κατά τους αιώνες που θα ακολουθήσουν. Στο μέτρο, λοιπόν, που η διοίκηση στις χωροδεσποτείες
(seigneuries) αποδιοργανώνεται, που οι Γενικές Τάξεις συνέρ χονται όλο και πιο σπάνια ή και καθόλου, που σε εθνικό επί πεδο οι ελευθερίες καταλύονται, συμπαρασύροντας και τις το πικές ελευθερίες, αστοί και ευγενείς συνεργάζονται ολοένα και λιγότερο. Δεν αισθάνονται πια την ανάγκη για αμοιβαία προ σέγγιση και συνεννόηση· γίνονται κάθε μέρα και πιο ανεξάρ τητοι οι μεν από τους δε, αλλά παράλληλα και πιο αποξενω μένοι μεταξύ τους. Τον 18ο αιώνα αυτή η ανατροπή έχει ολο
κληρωθεί· αστοί και ευγενείς δεν συναντώνται πια παρά μόνο τυχαία, στην ιδιωτική σφαίρα. Οι δυο τάξεις έχουν πια μεταξύ τους όχι απλώς ανταγωνιστικές, αλλά και εχθρικές σχέσεις. [28]
Αυτό που κάνει την περίπτωση της Γαλλίας ιδιαίτερη είναι ότι, την ίδια εποχή που η αριστοκρατία ως τάξη χάνει την πο λιτική της ισχύ, οι ευγενείς ως άτομα αποκτούν προνόμια που
δεν τα είχαν ποτέ, ή ενισχύουν όσα διέθεταν ήδη -θα έλεγε κα νείς ότι τρέφονται από το κουφάρι της τάξης τους. Η αριστο κρατία έχει ολοένα και λιγότερο το δικαίωμα να κυβερνά, αλ λά στους ευγενείς ανήκει ολοένα και περισσότερο το απο κλειστικό προνόμιο να είναι οι στενότεροι συνεργάτες του μο νάρχη -ήταν πιο εύκολο για έναν μη ευγενή να γίνει κρατικός αξιωματούχος επί Λουδοβίκου ΙΔ', παρά επί Λουδοβίκου ΙΣΤ. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται και στην Πρωσία, σε μια εποχή, μάλιστα, που ήταν ακόμη σχεδόν άγνωστο στη Γαλλία. Καθένα από αυτά τα προνόμια, από τη στιγμή που παραχω ρείται, γίνεται και κληρονομικό, αναπαλλοτρίωτο. Όσο πε
ρισσότερο αυτοί οι ευγενείς παύουν να αποτελούν πράγματι αριστοκρατία, τόσο δείχνουν να μετατρέπονται σε κάστα. Ας πάρουμε το πιο απεχθές από αυτά τα προνόμια, την απαλλαγή από τους φόρους εύκολα διαπιστώνει κανείς πως από τον 15ο αιώνα ώς την Επανάσταση το ύψος των φοροα παλλαγών αυξάνεται, και μάλιστα παράλληλα με τη ραγδαία
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΗΕLΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
αύξηση των φορολογικών βαρών του λαού. Όταν η συνολικά
1.200.000
taille ήταν
λίρες, επί ΚαρόλουΖ', το προνόμιο της
απαλλαγής από αυτή δεν είχε και τόσο μεγάλη σημασία· όταν όμως, επί Λουδοβίκου ΙΔ', το αντίστοιχο ποσό είχε φτάσει τις
80.000.000
λίρες, το ύψος της φοροαπαλλαγής ήταν πια με
γάλο. Όταν η
taille ήταν
ο μόνος φόρος εισοδήματος, η εξαί-
ρεση των ευγενών από αυτή δεν ήταν καν αξιομνημόνευτη· όταν, όμως, αυτού του είδους οι φόροι πολλαπλασιάστηκαν, με διάφορες μορφές και διάφορα ονόματα, ώστε στην
taille
να ενσωματωθούν άλλοι τέσσερις φόροι, αλλά και προστέ θηκαν βάρη άγνωστα κατά τον Μεσαίωνα, όπως η αγγαρεία σε όλα τα δημόσια έργα και η άμισθη υπηρεσία στην πολιτο
φυλακή και άλλες βασιλικές υπηρεσίες (και μάλιστα, δίχως κανένα στοιχείο ίσης μεταχείρισης των πολιτών). τότε η απαλλαγή των ευγενών από τους φόρους άρχισε να σκανδαλίζει. Οι ανισότητες, αν και αναμφισβήτητα μεγάλες, ήταν επιφα νειακές μάλλον παρά ουσιαστικές, καθώς συχνά ο ευγενής κατέβαλλε έμμεσα το φόρο από τον οποίο ο ίδιος απαλλασ σόταν, μέσω των πακτωτών του. Σε αυτά τα ζητήματα ωστόσο, η ανισότητα που είναι ορατή ενοχλεί περισσότερο από εκείνη που είναι ουσιαστική. [29] Ο Λουδοβίκος ΙΔ', τον οποίο οι ανάγκες του δημόσιου τα μείου τον πίεζαν ασφυκτικά κατά τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του, επέβαλε δυο νέους φόρους: τον κεφαλικό φό
ρο και τα εικοστά. Όμως, ως εάν η απαλλαγή από τους φό ρους να ήταν προνόμιο αξιοσέβαστο και απαραβίαστο, ενώ οι νέοι φόροι κοινοί για όλους τους κατοίκους της χώρας, ο τρόπος με τον οποίο καταβάλλονταν ήταν υποτιμητικός και
αμείλικτος για τους πολλούς, ενώ για τους λίγους επιεικής και αβρός. [30,
31, 32]
Α ν και η φορολογική ανισότητα κυριαρχούσε σε ολόκληρη την ηπειρωτική Ευρώπη, σε ελάχιστες μόνο χώρες ήταν τόσο ορατή και τόσο αισθητή όσο στη Γαλλία. Σε μεγάλο μέρος της
Γερμανίας οι φόροι ήταν έμμεσοι. Αλλά και σε ό,τι αφορά την
1
79
ΛI.I.XIS
180
!)Ε
TOCQUEVILLE
άμεση φορολογία, το προνόμιο των ευγενών περιοριζόταν συ χνά στον μικρότερο συντελεστή που ίσχυε στην περίπτωσή τους. Υπήρχαν, εξάλλου, και ορισμένοι φόροι που επιβάλλο νταν αποκλειστικά στους ευγενείς, ως υποκατάστατο των στρα
τιωτικών τους υπηρεσιών, που είχαν γίνει πια προαιρετικές. Απ' όλους τους τρόπους που υπάρχουν για να γίνονται αι σθητές οι διακρίσεις μεταξύ των ανθρώπων και η διαφορετι κή αντιμετώπιση των επιμέρους τάξεων, η φορολογική ανισό τητα είναι ο πω οδυνηρός, ο πω επφρεπής στο να προσθέτει το στοιχείο της κοινωνικής απομόνωσης σε εκείνο της ανισό τητας, κάνοντας μάλιστα τόσο το ένα όσο και το άλλο ανία τα. Και να γιατί: όταν οι αστοί και οι ευγενείς δεν είναι πια
υποχρεωμένοι να πληρώσουν τους ίδιους φόρους, κάθε χρόνο η κατανομή των φορολογικών βαρών και η είσπραξη των φό ρων έρχονται να υπενθυμίσουν με τον πω σαφή τρόπο τις τα ξικές διαφορές μεταξύ τους. Κάθε χρόνο, ο κάτοχος των προ νομίων έχει προφανές συμφέρον να διαφοροποιείται από τη
μεγάλη μάζα του πληθυσμού, και επομένως κάνει νέες προ σπάθειες ώστε να τύχει ιδιαίτερης μεταχείρισης. [33] Μια και δεν υπάρχουν παρά ελάχιστες δημόσιες αντιπα ραθέσεις που να μην απορρέουν από -ή να μην καταλήγουν σε- κάποιο φόρο, από τη στιγμή που οι δυο τάξεις δεν υπό κεινται στα ίδια φορολογικά βάρη, δεν έχουν πια λόγους να
βρίσκονται σε διάλογο μεταξύ τους, δεν έχουν πια κοινές ανά γκες και κοινές επιδιώξεις δεν υπάρχει, επομένως, και λόγος να τις κρατά κανείς σε απόσταση τη μια από την άλλη, αφού πια δεν έχουν ούτε την ευκαφία ούτε την επιθυμία να δρουν από κοινού. Ο Μπερκ, στην εξωρdίσμένη εικόνα που δίνει για το πα λαιό πολίτευμα της Γαλλίας, πιστώνει στην αριστοκρατία της χώρας μας την ευκολία με την οποία οι αστοί αποκτούσαν τίτ λους ευγενείας μέσω της εξασφάλισης δημόσιου αξιώματος. Κατά τον Μπερκ, το φαινόμενο αυτό παρουσιάζει ορισμένες αναλογίες με την «ανοιχτή αριστοκρατία» της Αγγλίας. Ο Λου-
ΤΟ
ΠΑΛΑ Ι Ο
Κ Λ
<·>
Ι·: ~ Τ Ω Σ
ΚΑ Ι
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑ Σ Η
δοβίκος ΙΑ' είχε ήδη πολλαπλασιάσει τους τίτλους ευγενείας ήταν και αυτός ένας τρόπος να υποβαθμίσει την παλαιά αρι στοκρατία, αφού οι νέοι ευγενείς αποκτούσαν τους τίτλους τους χάρις στην οικονομική τους ευρωστία και μόνο. Από τον Νεκέρ μαθαίνουμε ότι επί των ημερών του ο αριθμός των αξιω μάτων που εξασφάλιζαν στον κάτοχό τους τίτλο ευγενείας εί
χε φτάσει τις 4.000.4 Σε καμιά άλλη χώρα της Ευρώπης δεν παρατηρείται κάτι ανάλογο· η αντιστοιχία μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας που προσπαθούσε να αποδείξει ο Μπερκ βασιζόταν σε εσφαλμένη ανάγνωση της πραγματικότητας. Αν οι μεσαίες τάξεις στην Αγγλία είχαν την τάση μάλλον να ενωθούν με την αριστοκρατία παρά να την πολεμήσουν, αυτό δεν οφειλόταν τόσο στο πόσο «ανοιχτή» ήταν η αγγλι κή αριστοκρατία, όσο στο ότι, όπως ήδη ανέφερα, τα όρια με
ταξύ τους ήταν ελαστικά και δυσδιάκριτα· το χαρακτηριστι κό δεν ήταν τόσο η ευκολία με την οποία «έμπαινε» κανείς σε αυτή, όσο το γεγονός ότι δεν αντιλαμβανόταν καν σε ποιον
ακριβώς βαθμό ήταν ήδη μέλος της ή κινούνταν στις παρυ φές της. Όσοι, λοιπόν, βρίσκονταν αρκετά κοντά στην αρι
στοκρατία μπορούσαν άνετα να θεωρούν τον εαυτό τους μέ λος της, να μετέχουν στη διακυβέρνηση της χώρας, να αντλούν
αίγλη αλλά και οφέλη από την ισχύ της. Αντίθετα, στη Γαλλία, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ της αριστοκρατίας και των άλλων τάξεων, έστω και αν η υπέρ βασή της δεν παρουσίαζε ιδιαίτερες δυσκολίες, ήταν σαφής και ευδιάκριτη, αισθητή με τρόπο απροκάλυπτο και οδυνη
ρό για όσους δεν ανήκαν στην αριστοκρατία. Από τη στιγμή που κάποιος θα διέσχιζε αυτή τη γραμμή, άφηνε πίσω του το περιβάλλον στο οποίο ανήκε ώς τότε, για το οποίο τα νεοα ποκτημένα προνόμιά του ήταν οικονομικά δυσβάστακτα, αλ λά και ταπεινωτικά.
4. De la Revolution jran9aise (1796), σ. 122.
AI.EXIS
()Ε
TOCQUEVILLE
Το σύστημα των επίκτητων τίτλων ευγενείας όχι μόνο δεν μείωνε το μίσος του απλού πολίτη για τους ευγενείς, αλλά αντίθετα το αύξανε απεριόριστα· η ζήλια που οι νέοι ευγε νείς ενέπνεαν στους πρώην ομοίους τους ενίσχυε τη δυσφο ρία και την πικρία των απλών πολιτών. Αυτός είναι ο λόγος που η Τρίτη Τάξη στα τετράδια παραπόνων της εκφράζει πά ντοτε περισσότερη οργή κατά όσων έχουν πρόσφατα απο
κτήσει τίτλο ευγενείας, και λιγότερη κατά των παλαιών ευ γενών- επιπλέον, όχι μόνον δεν ζητά να γίνει ευκολότερη η πρόσβαση στην αριστοκρατία, αλλά έχει μόνιμο αίτημά της να περιοριστούν οι διαστάσεις του φαινομένου. Σε καμιά άλλη περίοδο της ιστορίας μας δεν ήταν τόσο εύκολο να αποκτήσει κανείς τίτλο ευγενείας όσο το
1789, αλ
λά και ποτέ άλλοτε το χάσμα μεταξύ αστών και ευγενών δεν
ήταν τόσο βαθύ. Οι ευγενείς δεν θέλουν στα εκλεκτορικά τους σώματα ούτε ρουθούνι αστού, αλλά και οι αστοί αντιδρούν εξίσου αρνητικά σε οτιδήποτε και οποιονδήποτε τους θυμί
ζει την αριστοκρατία. Σε ορισμένες επαρχίες μάλιστα, αυτοί που έχουν αποκτήσει πρόσφατα τίτλο ευγενείας αντιμετω
πίζονται με δυσπιστία και περιφρόνηση, είτε γιατί δεν θεω ρούνται αρκετά αριστοκράτες, είτε γιατί θεωρούνται ήδη υπερβολικά αριστοκράτες. Αυτή ήταν η περίπτωση, απ' ό,τι
λέγεται, του διάσημου χημικού Λαβουαζιέ. Αν τώρα, αφήνοντας προς στιγμήν τους ευγενείς, εξετά σουμε την περίπτωση των αστών, το θέαμα που θα παρατη ρήσουμε είναι ανάλογο, καθώς ο αστός απέχει από τις λd.ί κές τάξεις όσο και ο ευγενής από την αστική τάξη. Το σύνολο σχεδόν των μεσαίων τάξεων κατοικούσε κατά
την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος στις πόλεις. Οι λόγοι γι' αυτό ήταν κυρίως δύο: τα προνόμια των ευγενών και η
taille.
Ο χωροδεσπότης που κατοικούσε στην περιοχή της δι
καιοδοσίας του έδειχνε συνήθως καλή διάθεση και συμπά θεια απέναντι στους χωρικούς, ενώ αντίθετα η απέχθειά του για τους αστούς των γειτονικών πόλεων ήταν εμφανέστατη.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΗΕLΊΏΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Όσο η πολιτική ούναμη των ευγενών μειωνόταν -ή μάλλον, επειοή ακριβώς μειωνόταν-, η απέχθεια και η περιφρόνηση για τους αστούς μεγάλωνε. Έχοντας πάψει να ασκεί ουσια στικά εξουσία, ο ευγενής από τη μια οεν είχε πια λόγο να φροντίζει εκείνους που θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν στα
οημόσια καθήκοντά του, και από την άλλη, όπως έχει επιση μανθεί επανειλημμένα, προσπαθούσε να παρηγορηθεί για την απώλεια της ουσιαστικής εξουσίας του μέσω της αλόγιστης άσκησης των προνομίων που του είχαν απομείνει. Μάλιστα, η απουσία του από τη χωροοεσποτεία του, αντί να ανακουφίζει τους κατοίκους της περιοχής, ουσκόλευε τα πράγματα γι' αυτούς, μια και συχνά οι συνέπειες που είχε η άσκηση των προνομίων του μέσω πληρεξούσιου αντιπροσώπου ήταν ακόμη πω επαχθείς και ουσβάστακτες. Τείνω, ωστόσο, να πιστέψω ότι ακόμη πω σημαντικό ρό λο σε αυτές τις εξελίξεις έπαιξε η
taille,
καθώς και όλοι οι άλ
λοι φόροι που είχαν ενσωματωθεί σέ αυτή.
Θα μπορούσα, νομίζω, να εξηγήσω με λίγα μόνο λόγια για τί η
taille
και οι φόροι που συνοέονταν μαζί της επιβάρυναν
πολύ περισσότερο την ύπαιθρο απ' ό,τι τις πόλεις όμως, κά τι τέτοιο θα ήταν ίσως άχρηστο στον αναγνώστη. Θα αρκε στώ, λοιπόν, να επισημάνω ότι οι αστοί που κατοικούσαν στις πόλεις είχαν χίλιους ουο τρόπους για να απαλύνουν τα βάρη
από την
taille
-ή και για να την αποφύγουν εντελώς, ενίοτε
σε αντιοιαστολή με ό,τι θα συνέβαινε αν είχαν εξακολουθή σει να κατοικούν στην ύπαιθρο. Προπάντων, απέφευγαν έτσι την υποχρέωση να συλλέγουν την
taille
για λογαριασμό των
φορολογικών αρχών, καθήκον που το θεωρούσαν -και οικαί
ως- πω επαχθές ακόμη και από την υποχρέωση καταβολής του ποσού που τους αναλογούσε. Δεν υπήρξε ποτέ στο Πα
λαιό Καθεστώς -ούτε και σε οποιοοήποτε άλλο καθεστώς, νομίζω- καθήκον τόσο ουσάρεστο όσο να εισπράττει κανείς την
taille
στην ενορία του. Πιο κάτω, θα έχω την ευκαιρία να
επανέλθω σε αυτό και να αποοείξω «του λόγου το ασφαλές».
18 3
ΛΙ.Ι:ΧΙS
1
84
!Η lΌCQUEVILLE
Ωστόσο, στα χωριά κανείς δεν μπορούσε να αποφύγει αυτό το καθήκον, με μόνη εξαίρεση τους ευγενείς προκεψένου, λοιπόν, να μην βρεθεί στη δύσκολη αυτή θέση, ο ευκατάστα τος μη ευγενής που κατοικούσε στην επαρχία νοίκιαζε τη γη του σε άλλους και πήγαινε να εγκατασταθεί στη γειτονική
πόλη. Όλα τα σχετικά αρχεία και ντοκουμέντα που είχα την ευκαιρία να μελετήσω δείχνουν να επιβεβαιώνουν τον Τυρ γκό, ο οποίος γράφει πως «η είσπραξη της
taille
μετατρέπει
όλους σχεδόν τους ιδωκτήτες γης των επαρχιών, με εξαίρε ση τους ευγενείς, σε αστούς των πόλεων». Παρεμπιπτόντως, αυτός ήταν και ένας από τους λόγους που η Γαλλία είχε πο λύ περισσότερες πόλεις -και ειδικότερα μικρές πόλεις- απ' ό,τι οι περισσότερες άλλες χώρες της Ευρώπης. Κλεισμένος έτσι στα τείχη των πόλεων, ο πλούσως ιδω
κτήτης γης έχανε σύντομα κάθε είδους συμπάθεια για τη ζωή στην ύπαιθρο, aποξενωνόταν βαθμιαία εντελώς από τις συνή θειες και από τον τρόπο ζωής των ομοίων του που δεν είχαν μετακινηθεί στις πόλεις. Η ζωή του δεν είχε πια, θα μπορούσε να πει κανείς, παρά έναν και μόνο σκοπό: να γίνει δημόσως λειτουργός στην πόλη όπου είχε επιλέξει να εγκατασταθεί. Είναι μεγάλο λάθος να νομίζουμε ότι το πάθος όλων σχε δόν των Γάλλων της εποχής μας, και ειδικότερα όσων ανή κουν στη μεσαία τάξη, για τα αξιώματα γεννήθηκε μετά την Επανάσταση· εκδηλώθηκε ήδη πριν από αρκετούς αιώνες,
και έκτοτε δεν έχει πάψει να επιτείνεται, χάρις και στη συ νεχή τροφοδότησή του από την εκάστοτε εξουσία. Αν και οι δημόσιες θέσεις δεν ήταν ίδιες με τις σημερινές κατά την περίοδο του Παλαωύ Καθεστώτος, νομίζω ότι ήταν περισσότερες ειδικότερα οι κατώτεροι κρατικοί λειτουργοί, ήταν σχεδόν αναρίθμητοι. Μόνο από το
1693 ώς το 1709 υπο
λογίζεται ότι δημωυργήθηκαν σαράντα χιλιάδες τέτοιες θέ σεις, όλες σχεδόν από τις οποίες τις κατέλαβαν μέλη της μι
κροαστικής τάξης. Μελετώντας τα σχετικά αρχεία, διαπί στωσα ότι, το
1750,
σε μια μέσου μεγέθους επαρχιακή πόλη,
ΤΟ
υπήρχαν
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΗΕL:ΤΩΣ
109 κάτο~κο~
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
που ασχολούνταν με την απονομή της
δ~καιοσύνης κα~ άλλο~
126 που ήταν
υπεύθυνο~ για την εκτέ-
λεση των δικαστ~κών αποφάσεων. Ο οίστρος με τον οποίο οι αστοί έσπευδαν να επανδρώσουν αυτές ης θέσε~ς ήταν πρω τοφανής. Μόλις ένας από αυτούς γινόταν κάτοχος ενός μικρού κεφαλαίου, αντί να το επενδύσει σε εμπορικές δρα στηριότητες, έσπευδε με αυτό να αγοράσε~ δημόσια θέση. Αυτή η θλ~βερή φ~λοδοξία είχε αρνητικότερες συνέπε~ες για τη γεωργία και το εμπόριο της Γαλλίας απ' ό,τι είχαν ακόμη και οι συντεχνίες ή η
taille.
Μάλιστα, όταν πια δεν υπήρχαν
άλλες θέσεις διαθέσιμες για να επανδρωθούν, η επινοητικότητα των επίδοξων δημοσίων λειτουργών δεν αργούσε να δη μιουργήσε~ νέες. Κάποιος κύριος
Lamberville δημοσιεύει
έτσι
ένα μνημόνιο, με το οποίο προσπαθεί να αποδείξει πως το δημόσιο συμφέρον επιβάλλει να δημιουργηθούν θέσεις επι θεωρητών ενός συγκεκριμένου βιομηχανικού κλάδου, για να καταλήξει βέβαια να δηλώσει δ~αθέσιμος και πρόθυμος να
αναλάβει τη θέση αυτή. Ποιος από εμάς δεν έχε~ γνωρίσει κάποιον αντίστοιχο
Lamberville;
Κανένας άνθρωπος με στοι
χειώδη παιδεία και με μια κάποια οικονομική επιφάνεια δεν
θεωρούσε σκόπιμο να πεθάνει δίχως να έχει ποτέ ασκήσει δη μόσιο αξίωμα. Ένας συγγραφέας της εποχής σχολίαζε:
«0
καθένας, ανάλογα με την κατάστασή του, θέλει να ασκεί δη
μόσιο αξίωμα με βασιλική απόφαση». 5 Η σημαντικότερη διαφορά που υπάρχει ως προς αυτό με ταξύ της εποχής στην οποία αναφέρομαι εδώ και της σημε ρινής είναι ότι τότε η κυβέρνηση πουλούσε τις θέσεις, ενώ σή μερα απλώς διορίζει σε αυτές. Για να αποκτήσει κανείς σή
μερα δημόσια θέση, δεν προσφέρει πια χρήματα· προσφέρει κάτι ακόμα περισσότερο: τον ίδιο τον εαυτό του.
ο αστός δεν ήταν, λοιπόν, μόνο αποκομμένος από τον χω-
5. Mirabeau, Menzoίre sur les etats provίncίaux,
σ.
188.
1
85
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
186
ρικό λόγω απόστασης και, κυρίως, λόγω τρόπου ζωής είχε πια και διαφορετικά, κατά κανόνα, συμφέροντα από εκείνον. Κα τηγορούμε συχνά -και δικαίως, εν πολλοίς- τους ευγενείς για το προνομιακό φορολογικό καθεστώς που απολάμβαναν· τι να πει, όμως, κανείς για τα αντίστοιχα προνόμια των αστών; Εί ναι χιλιάδες οι δημόσιες θέσεις που είχαν ως συνέπεια την, ολι κή ή μερική, απαλλαγή των κατόχων τους από δημόσια βάρη
όπως η υποχρέωση στρατιωτικής θητείας, η αγγαρεία, ή η
taille.
Σ' ένα κείμενο της εποχής διαβάζουμε ότι δεν υπάρχει ενορία η οποία να μην περιλαμβάνει στους κόλπους της, εκτός από μέ λη της αριστοκρατίας και του κλήρου, και αρκετούς ακόμη πο
λίτες οι οποίοι, λόγω των δημοσίων αξιωμάτων που κατέχουν ή των δημοσίων καθηκόντων που ασκούν, απαλλάσσονται από -ορισμένα, τουλάχιστον-- φορολογικά βάρη. Ένας από τους λό γους οι οποίοι οδηγούν στην κατάργηση, κάθε τόσο, ορισμένων από τις θέσεις που προορίζονταν συνήθως για αστούς είναι και η μείωση των εσόδων λόγω της θεαματικής αύξησης των πολι
τών οι οποίοι απαλλάσσονται από την
taille.
Δεν έχω καμιά αμ
φιβολία ότι ο αριθμός των αστών που απαλλάσσονταν από την
taille ήταν αντίστοιχος,
και συχνά μεγαλύτερος, από εκείνον των
ευγενών που απολάμβαναν το ίδιο αυτό προνόμιο. Τα απαράδεκτα προνόμια ήταν φυσικό αφενός να προκα λούν το φθόνο όσων δεν ανήκαν στις ιδιαίτερες αυτές κατη γορίες, και αφετέρου να ενισχύουν την αλαζονεία και την έπαρ ση όσων τα απολάμβαναν. Καθ' όλη τη διάρκεια του 18ου αι ώνα, δεν υπάρχει τίποτε πιο οφθαλμοφανές όσο η αντιπαλό τητα μεταξύ των αστών της πόλης και των χωρικών των γύ ρω περιοχών, ο φθόνος που νιώθουν οι κάτοικοι της υπαίθρου
για εκείνους των πόλεων. «Κάθε πόλη», γράφει ο Τυργκό, «απόλυτα προσηλωμένη στα ιδιαίτερα συμφέροντά της, είναι έτοιμη να θυσιάσει την ύπαιθρο και τα χωριά που την περι βάλλουν». Και απευθυνόμενος στους υφιστάμενούς του, προ σθέτει: «Συχνά αναγκαστήκατε να καταπολεμήσετε τις τά σεις αυθαιρεσίας και σφετερισμού δικαιωμάτων που χαρα-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΗΕ1:ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
κτηρίζουν τη συμπεριφορά των πόλεων απέναντι στην ύπαιθρο και στα χωριά της γύρω περιοχής». Ακόμη και τα λα·r:κά στρώματα που ζουν δίπλα στους αστούς, εντός των τειχών της πόλης, αποξενώνονται βαθμι αία από την αστική τάξη, γίνονται εχθρικά απέναντί της. Άλλωστε, τα περισσότερα βάρη που οι αστοί επιβάλλουν, με την ιδιότητά τους ως κρατικών λειτουργών, πέφτουν κυρίως στις πλάτες των οικονομικά ασθενέστερων τάξεων. Είχα την ευκαιρία να επιβεβαιώσω επανειλημμένα την αλήθεια αυτού που και πάλι ο Τυργκό αναφέρει, σε άλλο κείμενό του: ότι, δηλαδή, οι αστοί των πόλεων είχαν βρει τον τρόπο ώστε να εξαιρούν τους εαυτούς τους από τα τέλη εισόδου ορισμένων προ"ίόντων στην πόλη. Αυτό, ωστόσο, που χαρακτηρίζει όλες τις ενέργειες της αστικής τάξης είναι κυρίως ο φόβος της μήπως «γίνει ένα» με τα λα"ίκά στρώματα και η διακαής επιθυμία της να απο φύγει πάση θυσία τον λα"ίκό έλεγχο. Στο υπόμνημά τους προς
τον γενικό επόπτη των οικονομικών, οι πρόκριτοι μιας πόλης γράφουν: «Α ν θέληση του βασιλιά είναι να ξαναγίνει αφετό το αξίωμα του δημάρχου, θα ήταν σκόπιμο να οριστεί πως οι
εκλογείς θα μπορούν να επιλέγουν μόνο μεταξύ των σημα ντικότερων προεστών, ή ίσως και μόνο μεταξύ των μελών του
περιφερειακού δικαστηρίου». Είδαμε ήδη πως πολιτική των ηγεμόνων μας ήταν να αφαι ρέσουν σταδιακά από τους κατοίκους των πόλεων την άσκη ση των πολιτικών δικαιωμάτων τους. Από τη βασιλεία του Λουδοβίκου ΙΑ' ώς εκείνη του Λουδοβίκου ΙΕ' όλη η σχετική
νομοθεσία αποκαλύπει αυτή τους την πρόθεση. Συχνά μάλι στα, οι αστοί των πόλεων συνδράμουν τον βασιλιά σε αυτή του την προσπάθεια, ή είναι και οι εμπνευστές της σχετικής
πολιτικής. Το
1764,
χρονιά των μεταρρυθμίσεων στο διοικητικό κα
θεστώς των πόλεων, ένας έπαρχος συμβουλευόταν τους τοπι κούς αξιωματούχους μιας μικρής πόλης αν θα έπρεπε οι τε-
1
87
ΛI.EXIS
188
DE TOCQUEVILLE
χνίτες και ο «υπόλοιπος λαουτζίκος» (autre menu peuple) να δια τηρήσουν το δικαίωμα να εκλέγουν τις τοπικές αρχές. Η απά ντηση που έλαβε έλεγε:
« ...
γεγονός είναι πως ο λαός δεν έκα
με ποτέ κατάχρηση αυτού του δικαιώματος, και επομένως θα
ήταν ένδειξη αβρότητας να διατηρήσει, εν είδει παρηγοριάς, τη δυνατότητα να επιλέγει τους τοπικούς άρχοντες ωστόσο,
για λόγους που συνδέονται με την τήρηση της τάξης και της κοινωνικής γαλήνης, ακόμη καλύτερα θα ήταν να ανατεθεί αυ
τή η αρμοδιότητα στη συνέλευση των προκρίτων». Ο υπο πληρεξούσως, από τη μεριά του, ανέφερε πως είχε καλέσει κρυφά στο σπίτι του «τους έξι σημαντικότερους κατοίκους
της πόλης», οι οποίοι ομόφωνα πρότειναν ότι ακόμη πω σκό
πιμο θα ήταν να ανατεθεί η εκλογή των τοπικών αρχών όχι στη συνέλευση των προκρίτων, όπως εισηγούνταν οι δημοτικοί αξιωματούχοι, αλλά σε ορισμένα μόνο από τα μέλη αυτής της συνέλευσης. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, που κοινοποιούσε στον προ'ίστάμενό του αυτή την άποψη, ο υποπληρεξούσως, πω
ευνο'ίκά διακείμενος απέναντι στον λαό και στα δικαιώματά του απ' ό,τι οι αστοί, προσέθετε: «Θα είναι άδικο να πληρώ νουν οι τεχνίτες τέλη των οποίων δεν θα μπορούν να ελέγχουν τον τρόπο αξιοποίησης και τα οποία θα έχουν, μάλιστα, επι βληθεί από συμπολίτες τους που, λόγω των φορολογικών προ νομίων τους, είναι ίσως και εκείνοι οι οποίοι ενδιαφέρονται λι γότερο για το ζήτημα αυτό».
Όμως, για να ολοκληρωθεί η εικόνα, ας εξετάσουμε τώρα την αστική τάξη αυτή καθεαυτή, χωριστά από τον λαό, όπως ακριβώς εξετάσαμε τους ευγενείς χωριστά από τους αστούς. Αυτό που παρατηρούμε σε αυτή ειδικά τη μικρή μερίδα του
πληθυσμού είναι, εκτός απ' όλα τα άλλα, η ετερόκλητη σύν θεσή της. Φαίνεται πως ο γαλλικός λαός είναι όπως εκείνα τα σωματίδια που, αν και παλαιότερα η επιστήμη τα θεω
ρούσε αδιαίρετα, η σύγχρονη χημεία, αφού πρώτα τα μελε
τήσει πω προσεκτικά, τα διαφεί σε επιμέρους μόρια. Ούτε λίγο ούτε πολύ, έχω εντοπίσει τριάντα έξι διαφορετικές κα-
ΤΟ
Π ΑΛΑ Ι Ο
Κ Λ Η Ε
L: ΊΏ
Σ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣ Η
τηγορίες μεταξύ των προκρίτων μιας μικρής πόλης, οι οποίες μάλιστα, αν και ολιγάριθμες, έχουν τη μόνιμη τάση να υπο διαφούναι περαιτέρω· αποβάλλουν συνεχώς ετερογενή στοιχεία, διατηρώντας μόνο έναν ομοιογενή πυρήνα. Αποτέλεσμα αυτού του "ξεκαθαρίσματος" ήταν ότι ορισμένες κοινωνικές
κατηγορίες περιορίζονταν τελικά σε τρεις ή τέσσερις εκπρό σωπους, οι οποίοι ωστόσο διακρίνονταν κατεξοχήν για τον θορυβώδη ή/και εριστικό χαρακτήρα τους. Κάθε επαγγελ
ματική ομάδα διέφερε από τις άλλες ως προς ορισμένα μικρά προνόμιά της, καθώς ακόμη και τα λιγότερο σημαντικά από αυτά θεωρούνταν για εκείνη τίτλοι τιμής.
Μεταξύ όλων αυτών των ομάδων οι διαμάχες για την πρω τοκαθεδρία ήταν συνεχείς ο έπαρχος και τα δικαστήρια βρί σκονταν συχνά σε αμηχανία, προσπαθώντας να παίξουν ρό λο διαιτητή ανάμεσά τους. «Αποφασίστηκε τελικά ότι για το αγίασμα θα ήταν σε πρώτο στάδιο υπεύθυνο το περιφερεια κό εφετείο, και εν συνεχεία το δημοτικό συμβούλιο. Το παρ λαμέντο δίσταζε να επικυρώσει την απόφαση, αλλά ο βασι λιάς έφερε το ζήτημα στο Συμβούλιο, αποφασίζοντας συγ χρόνως οριστικά. Καφός ήταν, καθώς η υπόθεση αυτή προ καλούσε αναστάτωση σε όλη την πόλη». Όταν, εξάλλου, στη γενική συνέλευση των προκρίτων μια ομάδα αποκτούσε την πρωτοκαθεδρία απέναντι σε μια άλλη, εκείνη έπαυε να μετέ χει στις συνεδριάσεις προτιμούσε να μην ασχολείται με τα
πολιτικά ζητήματα, παρά να δει την αξιοπρέπειά της να πλήτ τεται. Στη μικρή πόλη
για παράδειγμα, οι περου
κιέρηδες
ότι με αυτόν τον τρόπο θα
La Fleche, αποφασίζουν [το 1765]
δείξουν «τη δικαιολογημένη οδύνη που προκαλεί στη συντε χνία μας η πρωτοκαθεδρία που αναγνωρίζεται στους αρτο
ποιούς». Εξάλλου, ορισμένοι από τους πρόκριτους μιας πό λης αρνούνται επίμονα να εκπληρώσουν τα καθήκοντά τους, γιατί, όπως γράφει ο έπαρχος, «έχουν γίνει δεκτοί στη συνέ λευση τεχνίτες τους οποίους οι επιφανέστεροι αστοί θεωρούν υποτιμητικό να συναναστρέφονται». «Αν η θέση του σκαβί-
1
89
Λ
1
9°
I.
Ε Χ
I S IH
ΤΟ
C Q U Ε V IL L Ε
νου δοθεί σ' έναν απλό συμβολαωγράφο», γράφει ένας άλλος έπαρχος στον προ·ίστάμενό του, «αυτό θα προκαλέσει την
αγανάκτηση των άλλων προκρίτων, καθώς εδώ οι συμβολαι ογράφοι είναι όλοι ταπεινijς καταγωγijς, δεν προέρχονται από οικογένειες προυχόντων και έχουν αρχίσει τη σταδωδρομία τους ως απλοί γραφιάδες». Όσο για τους «έξι επιφανέστε ρους πολίτες» στους οποίους αναφέρθηκα ijδη, οι οποίοι με τόση άνεση αποφαίνονται πως θα μπορούσαν να αφαφεθούν από τον λαό τα πολιτικά του δικαιώματα, βρίσκονται σε αμη χανία όταν καλούνται να αντιμετωπίσουν το ζijτημα ποωι θα είναι πρόκριτοι και ποωι από αυτούς θα πρέπει να έχουν την πρωτοκαθεδρία. Στο συγκεκριμένο ζijτημα, είναι πολύ λιγό τερο απόλυτοι, εκφράζοντας αμφιβολίες και φοβούμενοι, όπως οι ίδωι λένε, «μijπως πληγώσουν ορισμένους συμπολίτες τους».
Η έμφυτη στους Γάλλους ματαωδοξία επιτείνεται και οξύ νεται μέσω των συνεχών τριβών που προκαλούνται μεταξύ των μικρών αυτών κοινωνικών ομάδων, ενώ παράλληλα αγνοού νται οι νόμψες φιλοδοξίες του πολίτη. Οι περισσότερες από τις συντεχνίες στις οποίες αναφέρομαι υπijρχαν ijδη τον 16ο αιώνα· ωστόσο, τα μέλη τους, αφού πρώτα έχουν ρυθμίσει τις μεταξύ τους σχέσεις στο εσωτερικό της συντεχνίας, συντονί ζουν σε μόνψη βάση τις ενέργειές τους με εκείνες όλων των άλλων κατοίκων, ώστε να προωθούν από κοινού τα γενικά συμ
φέροντα της πόλης. Αντίθετα, τον 18ο αιώνα βλέπουμε τις συ ντεχνίες να έχουν αναδιπλωθεί και να ασχολούνται μόνο με τα ιδιαίτερα προβλijματά τους, καθώς η συμμετοχij τους στη δη μόσια ζωij της πόλης έχει περωριστεί σημαντικά και οι δημό σιες δραστηριότητες ασκούνται από «ειδικών καθηκόντων» αξιωματούχους. Καθεμιά, λοιπόν, από αυτές τις μικρές κοι
νότητες δεν ζει πια παρά μόνο για τον εαυτό της, δεν ασχο λείται παρά μόνο με όσα την αφορούν άμεσα. Οι πρόγονοί μας δεν είχαν καν επινοijσει ακόμη τον όρο «ατομικισμός», που εμείς χρησψοποωύμε σijμερα, αφού στην εποχij τους δεν υπijρχε ουσιαστικά το άτομο, ως αυτόνομη και-
Τ Ο
Π ΑΛΑ
I () 1\
Λ Η Ι·
LΤΩ
Σ
ΚΑΙ
Η
Ε ΠΑΝΑ ΣΤΑΣ Η
νωνική οντότητα, έξω από μια επαγγελματική ή άλλη ομάδα· ωστόσο, καθεμιά από τις χιλιάδες αυτές μικρές ομάδες που συναποτελούσαν τη γαλλική κοινωνία δεν σκεφτόταν παρά μό-
νο τον «εαυτό της». Θα μπορούσε να πει κανείς ότι επρόκειτο για ένα είδος «συλλογικού ατομικισμού», ο οποίος προε
τοίμαζε το έδαφος στην ψυχή των ανθρώπων για τον ατομικισμό όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Ακόμη πω αξωπερίεργο, πάντως, είναι το γεγονός ότι όλοι
αυτοί οι άνθρωποι, αν και τόσο απομονωμένοι μεταξύ τους, έγιναν με τον καφό τόσο όμοωι, ώστε θα μπορούσε κανείς να τους αλλάξει αμοιβαία θέση δίχως να αντιληφθεί καμιά δια φορά. Επιπλέον, αν κανείς μπορούσε να διαβάσει τις σκέψεις τους, θα διαπίστωνε πως οι ίδωι θεωρούσαν όλες εκείνες τις
λεπτές γραμμές που χώριζαν ανθρώπους κατά τα άλλα όμοι ους μεταξύ τους αντίθετες όχι μόνο προς το δημόσω συμφέ ρον, αλλά και προς την κοινή λογική· τουλάχιστον θεωρητικά, οι πρόγονοί μας ήταν, επομένως, ήδη ένθερμοι υποστηρικτές
της ενότητας. Καθένας από αυτούς επέμενε στην ιδιότητά του ως μέλους μιας ιδιαίτερης ομάδας, επειδή το ίδω έκαναν και οι άλλοι· ήταν, ωστόσο, όλοι έτοιμοι να συγχωνευτούν σ' ένα ενιαίο σύνολο, με την προϋπόθεση κανείς να μην κατέχει προ
νομιακή θέση και να μην υπερβαίνει τον μέσο όρο.
1
91
ΚΕΦΛΛΑΙΟ
10
Πώς ΎJ κατaλυσΎJ τΎJς πολιτικής ελευθερiας και οι διαχωριστικές γραμμές ΠΟυ ορθώθΎJΚαν μεταζu των τaζεων
προκaλεσαν όλες σχεδόν τις ασθένειες στις οποiες υπέκυψε το Παλαιό Καθεστώς
Απ' όλες τις ασθένειες που είχαν πλήξει το Παλαιό Καθεστώς και που το οδήγησαν τελικά στο θάνατο, μόλις περιέγραψα την πω μοφαία. Θα επψείνω, ωστόσο, στην πηγή μιας τόσο επι κίνδυνης αλλά και τόσο παράξενης αρρώστιας, δείχνοντας πα ράλληλα πόσων άλλων κακών οι ρίζες βρίσκονται σε αυτή. Αν οι Άγγλοι ήδη από τον Μεσαίωνα είχαν απωλέσει, όπως εμείς, την πολιτική τους ελευθερία, αλλά και όλες εκείνες τις τοπικές εξουσίες που μόνο σε συνθήκες πολιτικής ελευθερίας επιβιώνουν, είναι πολύ πιθανό ότι οι διάφορες τάξεις που συ
ναποτελούν την αριστοκρατία τους θα είχαν αποξενωθεί με ταξύ τους -όπως ακριβώς συνέβη στη Γαλλία, αλλά και σε
όλη σχεδόν την ηπεφωτική Ευρώπη- και ότι τείχη θα είχαν ορθωθεί μεταξύ όλων αυτών των ομάδων και του υπόλοιπου πληθυσμού. Όμως, η ελευθερία εξασφάλισε τη σταθερή επα φή και επικοινωνία μεταξύ της aριστοκρατίας και του λαού, έτσι ώστε να μ π ορούν να συνεργάζονται και να συ μ παρα
τάσσονται σε περιπτώσεις ανάγκης. Είναι αξωσημείωτος ο τρόπος με τον οποίο η αγγλική αρι στοκρατία, προκειμένου να ικανοποιήσει τις φιλοδοξίες της, είχε την ευελιξία να συμπράττει με τις κατώτερες τάξεις, όπο
τε το έκρινε απαραίτητο, και να παριστάνει ότι τις θεωρού σε ισότψές της. Ο Άρθουρ Γιανγκ, τον οποίο ανέφερα ήδη,
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
1-:ΛΗΕ};ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΊΆ:.:ΙΙ
χα~ του οποίου το β~βλίο είνα~ ένα από τα πω δ~αφωτιστικά
γ~α το Παλα~ό Καθεστώς στη Γαλλία, αφηγείται ότι. μια μέρα που βρ~σκόταν στα κτήματα του δούκα
de Liancourt,
εξέ
φρασε την επιθυμία να συναντήσε~ ορ~σμένους από τους πω
ικανούς και πω πλούσωυς καλλιεργητές της περωχής. Ο δούκας ανέθεσε τότε στον επ~στάτη του να φροντίσε~ γι' αυτό.
Κα~ ο Γ~ανγκ σχολιάζει: «Αν ο δούκας ήταν Άγγλος, θα είχαν
φωνάξε~ τρεις-τέσσερις καλλιεργητές
(jarmers)
να δειπνήσουν
με την οικογένειά του χα~ με κυρίες της πω υψηλής αριστο κρατίας. Έχω δει κάτι αντίστο~χο να γίνεται τουλάχ~στον εκατό φορές στο νησί μας. Αντίθετα, αυτό θα ήταν αδ~ανόητο σε
όλη την έκταση της Γαλλίας, από το Calais ώς την Bayonne».1 Δεν υπάρχει αμφ~βολία πως η αριστοκρατία της Αγγλίας ήταν πω υπεροπτική από εκείνη της Γαλλίας χα~ λιγότερο
πρόθυμη να συγχρωτίζετα~ με τις τάξεις που θεωρούνταν κα τώτερές της ωστόσο, όταν υπήρχε ανάγκη. δεν δίσταζε να το κάμει. Προκειμένου να δ~ατηρήσε~ την ηγεμον~κή της θέση, ήταν έτοιμη για όλα. Εδώ και α~ώνες δεν υπάρχουν στην Αγγλία άλλες φορολογικές ανισότητες εκτός από εκείνες που καθ~ερώθηκαν σταδιακά προς όφελος των ο~κονομ~κά ασθε νέστερων τάξεων. Δείτε λο~πόν, σας παρακαλώ, σε πόσο δια φορετικές πολιτικές αρχές μπορεί να καταλήξουν δυο λαοί, έστω και τόσο γειτονικοί! Τον 18ο αιώνα, στην Αγγλία φο
ρολογικά προνόμ~α απολαμβάνε~ ο φτωχός, ενώ στη Γαλλία ο πλούσως. [34] Εκεί, η αρ~στοκρατία επωμίζεται τις βαρύ τερες οικονομικές υποχρεώσεις προκειμένου να διατηρήσε~ το προνόμω να κυβερνά· εδώ, διατηρούσε ώς το τέλος τις φο
ρολογικές απαλλαγές της, προκειμένου να παρηγορείται για το γεγονός ότι είχε πάψει να κυβερνά. Τον 14ο αιώνα το αξίωμα «Κανένας φόρος δίχως συναίνε ση» φαίνεται να ισχύει απόλυτα, τόσο στη Γαλλία όσο και στην
1. Voyages en France, τ. Α', σ. 316-17· εγγραφή της 10ης Οκτωβρίου 1788.
1
93
Al.EXIS
1
94
ΟΕ
TOCQUEVILLE
Αγγλία· η αγνόησή του θεωρείται πάντα ένδειξη αuταρχικής συμπεριφοράς, ενώ η συμμόρφωση με αυτό ισοδυναμεί με τή ρηση των κανόνων δικαίου. Την εποχή εκείνη, όπως έχω ήδη επισημάνει, οι αναλογίες μεταξύ των πολιτικών μας θεσμών και εκείνων της Αγγλίας ήταν ακόμη πολλές όμως, από ένα σημείο και έπειτα, οι δρόμοι των δυο λαών χωρίζουν και οι τρο
χιές που διαγράφουν διαφέρουν με το πέρασμα του χρόνου όλο και περισσότερο μεταξύ τους. Η εικόνα που παρουσιά ζουν θυμίζει δυο γραμμές που, έχοντας ξεκινήσει από κοντινά σημεία, καθώς προεκτείνονται λοξεύουν ανεπαίσθητα, με απο τέλεσμα, όσο απομακρύνονται, να αποκλίνουν μεταξύ τους όλο και πιο πολύ. Θα τολμούσα να πω ότι, από την ημέρα που οι Γάλλοι,
εξουθενωμένοι από τις ταραχές που είχαν ακολουθήσει την αιχμαλωσία του βασιλιά Ιωάννη [το
Καρόλου ΣΤ
[1392],
1356]
και την τρέλα του
επέτρεψαν στον βασιλιά να επιβάλει γε
νικό φόρο δίχως τη συναίνεσή τους, και που η αριστοκρατία φάνηκε πρόθυμη να δεχθεί τη φορολόγηση της Τρίτης Τάξης
υπό τον όρο να εξαιρεθεί η ίδια από το φόρο, από εκείνη την ημέρα, λοιπόν, είχαν ριχτεί οι σπόροι όλων των κακών και όλων σχεδόν των αυθαιρεσιών που θα βασανίζουν το Παλαιό Καθεστώς καθ' όλο το υπόλοιπο διάστημα του βίου του, με απώτερη κατάληξη τη βίαιη κατάλυσή του. Από αυτή την
άποψη, θαυμάζω τη μοναδική διαύγεια που χαρακτηρίζει τον
Commynes,2 όταν γράφει: «0 ΚάρολοςΖ', φτάνοντας στο ση μείο να επιβάλλει την taille κατά το δοκούν, δίχως τη συναί νεση των τριών τάξεων, επιβάρυνε υπερβολικά την ψυχή του και την ψυχή των διαδόχων του και προκάλεσε στο βασίλειό του ένα τραύμα που θα αιμορραγεί για πάρα πολλά χρόνια». Πράγματι, καθώς η πληγή για την οποία γίνεται λόγος δεν θα
2. Philippe de Commynes
ή
de Comines
(περ.144 7-1511 ). Γάλλος
ιστορικός, πολιτικός και οιπλωμάτης, γνωστός κυρίως απ6 το έργο του
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
πάψει να μεγαλώνει με την πάροδο του χρόνου, αξίζει να πα-
ρακολουθήσει κανείς βήμα προς βήμα τις συνέπειες που είχε αυτό το γεγονός. Ο Forbonnais έχει δίκιο όταν γράφει στο έργο του Recherches sur les finances de la France3 ότι κατά τον Μεσαίωνα οι βασιλείς ζούσαν συνήθως από τα έσοδα των εδαφών τους προσθέτει, μάλιστα, ότι «αφού για τις έκτακτες ανάγκες υπήρχε πρό βλεψη για έκτακτη φορολογία, τα βάρη σε αυτές τις περι
πτώσεις έπεφταν εξίσου στον κλήρο, την αριστοκρατία και τον λαό». Οι περισσότεροι από τους γενικής ισχύος φόρους που επι
βλήθηκαν με τη συναίνεση των τριών τάξεων κατά τον 14ο αιώνα είχαν, πράγματι, αυτόν το χαρακτήρα. Άλλωστε, όλοι σχεδόν οι φόροι εκείνης της εποχής ήταν «έμμεσοι», δηλαδή αφορούσαν όλους τους καταναλωτές αδιακρίτως, ανεξάρτη
τα από την τάξη στην οποία ανήκαν. Αλλά και οι λιγοστοί άμεσοι φόροι που υπήρχαν επιβάλλονταν στο εισόδημα, και όχι στην ιδιοκτησία. Ευγενείς, κλήρος και αστοί καλούνταν να καταβάλουν στο βασιλικό ταμείο το
1/10,
για παράδειγ
μα, των ετήσιων εισοδημάτων τους. Όσα αναφέρω εδώ σχε τικά με τις Γενικές Τάξεις ίσχυαν, εξάλλου, και για τους φό ρους που επιβάλλονταν με συναίνεση των Επαρχιακών Τά ξεων, στις επιμέρους περιοχές της χώρας. Είναι αλήθεια ότι, ήδη από την εποχή εκείνη, ο άμεσος φό ρος που είναι γνωστός ως
taille
δεν αφορούσε τους ευγενείς.
Α ντ' αυτού υπήρχε, βέβαια, η υποχρέωσή τους να προσφέ
ρουν δωρεάν στρατιωτικές υπηρεσίες ωστόσο, η
taille ως γε-
Memoires (1489-98), στο οποίο περ~γράφε~ με λεπτομερε~ακό αλλά χω εμ βρ~θή τρόπο τα γεγονότα των τελευταίων ετών του 15ου ωώνα. Το συ γκεκριμένο απόσπασμα είνω από το Βιβλίο
VI. [Σ.τ.μ.] 3. Ο ακρ~βής τίτλος του β~βλίου είνω Franς:ois Veron de Forbonnais, Recherches et considerations sur les finances de France depuis Ι' annee 1595 jusqu' iΊ l' annέe 17 21, Βασ~λεία 1758 (2 τόμο~).
1
95
ΛI,EXIS
1
96
ΟΕ
TOCQUEVILLE
νικάς φόρος είχε περιορισμένη εφαρμογή, καθώς αφορούσε μάλλον τις χωροδεσποτείες, παρά τα εδάφη του βασιλείου στο σύνολό τους. Όταν ο βασιλιάς αποφάσισε να επιβάλει για πρώτη φορά φορολογία για λογαριασμό του, αντιλήφθηκε ότι θα ήταν πω
συνετό να επιβληθεί ένας φόρος που να μην (φαίνεται ότι) πλήττει άμεσα την αριστοκρατία. Κι αυτό γιατί οι ευγενείς, οι οποίοι εξακολουθούσαν τότε να αποτελούν την τάξη που aνταγωνιζόταν και απειλούσε τη βασιλική εξουσία, ποτέ δεν θα δέχονταν μια καινοτομία που να είναι τόσο σαφώς αντί θετη με τα συμφέροντά τους. Έτσι, ο βασιλιάς επέλεξε ένα
φόρο από τον οποίο εξαφούνταν οι ευγενείς, την
taille.
Σε όλες τις ανισότητες, λοιπόν, που υπήρχαν προστέθηκε μία ακόμη, γενικότερου χαρακτήρα, η οποία όχι απλώς επι
βεβαίωσε αλλά και ενίσχυσε τις προηγούμενες. Έκτοτε, στο βαθμό που οι ανάγκες του δημόσιου ταμείου αυξάνονται κα θώς η δικαιοδοσία της κεντρικής εξουσίας διευρύνεται, η
taille
επεκτείνεται και παίρνει διάφορες επιμέρους μορφές σύντο μα τα έσοδα από αυτή δεκαπλασιάζονται και όλοι οι νέοι φό ροι ενσωματώνονται στην
taille.
Χρόνο με το χρόνο, η φορο
λογική ανισότητα μεγαλώνει την απόσταση μεταξύ των τά
ξεων και απομονώνει τους ανθρώπους περισσότερο απ' ό,τι κατά το παρελθόν. Από τη στιγμή που κριτήριο για την επι βολή του φόρου αυτού δεν ήταν ποιος ήταν σε θέση να τον
πληρώνει αλλά ποιος ήταν λιγότερο πιθανό να αντισταθεί στην επιβολή του, ήταν επόμενο να προκύψει η τερατώδης κατά σταση να απαλλάσσονται από αυτόν οι πλούσιοι και να επω μίζονται τα βάρη του οι φτωχοί. [35] Λέγεται, από έγκυρη σχε τικά πηγή, ότι ο Μαζαρίνος, έχοντας ανάγκη από χρήματα για το δημόσιο ταμείο, σκέφτηκε να επιβάλει φόρο στα πω δια κεκριμένα οικήματα του Παρισιού· όμως, από τη στιγμή που όσοι θα πλήττονταν από το μέτρο αυτό αντέδρασαν, προτί μησε να προσθέσει άλλα
5
εκατομμύρια στα συνολικά έσοδα
του Κράτους αυξάνοντας απλώς την
taille.
Πρι'>Βεσή του αρ-
ΤΟ
ΠΑΛΑI(J
ΚΑΗΕ};ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑ};ΙΙ
χικά ήταν να φορολογήσει τους πω πλούσιους, αλλά κατέληξε να επιβαρύνει τους πω φτωχούς -δίχως, βέβαια, αυτό να εμποδίσει την επιδιωκόμενη αύξηση των δημοσίων εσόδων. Η απόδοση των φόρων που κατανέμονταν τόσο άνισα με ταξύ των κατοίκων της χώρας είχε, προφανώς, τα όριά της, ενώ
αντίθετα δεν φαίνεται να υπήρχαν όρια στην αύξηση των ανα γκών του ηγεμόνα. Όμως, οι βασιλείς δεν επιθυμούσαν να συ γκαλέσουν τις Γενικές Τάξεις με σκοπό να αποσπάσουν τη συ ναίνεσή τους για αύξηση των φόρων, αλλά ούτε και να προ καλέσουν τους ευγενείς, μέσω της επιβολής νέου φόρου, με κίν δυνο να ζητήσουν εκείνοι τη σύγκληση των Γενικών Τάξεων.
Αυτός ήταν ο λόγος που, κατά τους τρεις τελευταίους αι ώνες της μοναρχίας, η διαχείριση του δημόσιου ταμείου χα ρακτηρίζεται από συνεχείς προσπάθειες να αυξηθούν τα έσο
δα με διάφορες ευρηματικές -ή ακόμη και διαβολικές- επι νοήσεις. Επιβάλλεται να μελετήσει κανείς με κάθε λεπτομέ ρεια τη διοικητική και δημοσιονομική ιστορία του Παλαιού Καθεστώτος για να αντιληφθεί πώς η ανάγκη για χρήματα μπορεί να οδηγήσει μια ήπια, κατά τα άλλα, διακυβέρνηση σε αυθαίρετες -ή και ανέντιμες- πράξεις όλα αυτά, βέβαια,
από τη στιγμή που δεν υπάρχει διαφάνεια και δημόσιος έλεγ χος, που η εξουσία είναι διαχρονικά εμπεδωμένη, έχοντας
απαλλαγεί από το φόβο της επανάστασης, ως έσχατου μέ σου άμυνας που διαθέτουν οι λαοί. Μελετώντας τα σχετικά αρχεία, διαβάζουμε συνεχώς για βασιλική ιδιοκτησία που πωλείται, για να ξανααγοραστεί αρ γότερα ως «αναπαλλοτρίωτη»· για συμβόλαια που δεν τη
ρούνται, για δικαιώματα που παραβιάζονται· για πιστωτές του δημόσιου ταμείου που πέφτουν θύματα των διαδοχικών δημοσιονομικών κρίσεων, για συνεχή πλήγματα στην αξιοπι
στία του κράτους. [36]
Προνόμια που (υποτίθεται ότι) είχαν μόνψο χαρακτήρα αναιρούνται συστηματικά. Α ν μπορούσε κανείς να συμπονέ
σει κάποιον για ατυχίες που τις προκαλεί η ανόητη κενοδο-
1
97
ΛI.EXIS
1
98
[)Ε
TOCQUEVILLE
ξία, θα ένιωθε πραγματική συμπάθεια για εκείνους τους άτυ χους ευγενείς οι οποίοι, καθ' όλη τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα, θα αναγκαστούν να αγοράσουν ξανά και ξα
νά υπερφίαλα αξιώματα και άδικα προνόμια για τα οποία έχουν ήδη πληρώσει περισσότερες από μία φορές. Έτσι, ο
Λουδοβίκος ΙΔ' κατήργησε όλους τους τίτλους ευγενείας που είχαν αποκτηθεί τα τελευταία
92
χρόνια, πολλούς από τους
οποίους είχε απονείμει ο ίδιος μπορούσε κανείς, βέβαια, να διατηρήσει τον τίτλο του, υπό τον όρο να καταβάλει ένα συ μπληρωματικό ποσόν, μια και «όλοι αυτοί οι τίτλοι είχαν απο κτηθεί αιφνιδιαστικά», όπως ανέφερε το σχετικό διάταγμα.
Το παράδειγμά του δεν θα παραλείψει, εξάλλου, να μιμηθεί
και ο Λουδοβίκος ΙΕ', ογδόντα περίπου χρόνια αργότερα. 4 Απαγορεύεται σε όσους καλούνται να υπηρετήσουν στην πολιτοφυλακή να στείλουν αντικαταστάτη, γιατί φοβούνται -όπως αναφέρουν τα σχετικά έγγραφα- ότι αυτό θα μπο ρούσε να αυξήσει το ποσόν που καταβάλλει η κυβέρνηση για
κάθε νεοσύλλεκτο. Πόλεις, κοινότητες και ιδρύματα ανα
γκάζονται να μην εκπληρώνουν τις υποχρεώσεις τους για να μπορούν, αντ' αυτού, να δανείζουν τον βασιλιά. Οι ενορίες
αποθαρρύνονται να χρηματοδοτούν κοινωφελή έργα, από φό βο μήπως η «σπατάλη» αυτή πόρων οδηγεί σε πλημμελή εκ
πλήρωση των οικονομικών τους υποχρεώσεων που απορρέ ουν από την
taille.
Α ναφέρεται ότι ο κ.
Orry
και ο κ.
de Trudaine,
ο ένας γε
νικός επόπτης των οικονομικών και ο άλλος γενικός διευθυ ντής Γεφυρών και Οδοστρωμάτων, είχαν συλλάβει το σχέδιο να αντικατασταθεί η υποχρεωτική εργασία στην κατασκευή
των δρόμων από ένα ποσόν που θα κατέβαλλαν οι κάτοικοι κάθε καντονίου για την επισκευή ή/και ανακατασκευή του οδι-
4.
Το διάταγμα τοu Λουδοβίκου ΙΔ' εκδόθηκε το
στοιχο τοu Λουδοβίκου ΙΕ' το
1771.
[Σ.τ.μ.]
1692,
ενώ το αντί
ΤΟ
ΓΙΑΛΑΙι>
ΚΛΗΕ2:ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑ2:Η
κού δικτύου της περιοχής τους. Ο λόγος για τον οποίο αυτοί
οι έμπειροι κρατικοί λειτουργοί αναγκάστηκαν να εγκατα λείψουν το σχέδιό τους είναι ενδεικτικός: φοβήθηκαν, όπως λέγεται, πως, από τη στιγμή που θα είχαν συγκεντρωθεί αυτά τα ποσά, δεν θα μπορούσαν να εμποδίσουν το δημόσιο ταμείο να τα αποσπάσει για να τα χρησιμοποιήσει για δικούς του σκοπούς, με αποτέλεσμα οι υπόχρεοι να επωμιστούν σύ ντομα τόσο τη νέα αυτή εισφορά, όσο και την παραδοσιακή αναγκαστική εργασία. Δεν διστάζω να πω ότι, αν ένας πολίτης διαχειριζόταν τα οικονομικά του με τον τρόπο που ο με γάλος και ένδοξος βασιλιάς μας διαχειριζόταν τα δημόσια έσοδα, δύσκολα θα απέφευγε το βαρύ χέρι του νόμου. Όταν, αντίθετα προς το πνεύμα της εποχής, συναντάτε κάποιον μεσαιωνικής προέλευσης θεσμό με τα χειρότερα στοι χεία του να καλλιεργούνται ολοένα και περισσότερο, ή κά ποια καινοτομία με εξίσου ολέθριες συνέπειες, αναζητήστε τις ρίζες του κακού: θα βρείτε πάντα κάποιο δημοσιονομικό τέχνασμα, που έχει μετατραπεί σε θεσμό. Θα διαπιστώσετε ότι συχνά, για να πληρωθούν τα χρέη μιας μέρας, δημιουρ γούνται νέες εξουσίες που θα διαρκέσουν αιώνες.
Ένας ειδικός φόρος, γνωστός ως το δικαίωμα του franc-fief, είχε επιβληθεί τα πολύ παλιά χρόνια στους πολίτες που, δί χως να είναι οι ίδιοι ευγενείς, κατείχαν γη που ανήκε σε ευγε νή. Αυτό το δικαίωμα δημιουργούσε μεταξύ των γαιών αντί στοιχη διάκριση με εκείνη μεταξύ των ανθρώπων, και μάλι στα με καθεμιά από τις δυο αυτές διακρίσεις να ενισχύει την
άλλη. Τείνω να πιστέψω ότι το δικαίωμα του franc-fief έπαιξε σημαντικότερο ρόλο παρά οτιδήποτε άλλο στο να διατηρηθεί η απόσταση ανάμεσα στον κοινό πολίτη και τον ευγενή, αφού εμπόδιζε την ύπαρξη κοινών συμφερόντων τους στο πεδίο εκεί νο το οποίο προάγει με τον πιο σύντομο και πιο αποτελεσμα τικό τρόπο την εξομοίωση των ανθρώπων: την ιδιοκτησία της γης. Έτσι, το χάσμα μεταξύ του ευγενή χωροδεσπότη και του γείτονά του, του κοινού πολίτη ιδιοκτήτη γης, επιβεβαιωνό-
1
99
Λl.EXIS
200
DE TOCQUEVILLE
ταν από καιρού εις καιρόν. Αντίθετα, στην Αγγλία, τίποτε δεν
συνέβαλε στη συνοχή μεταξύ αυτών των δυο τάξεων, όσο η κατάργηση, ήδη από τον 17ο αιώνα, όλων εκείνων των δια κρίσεων μεταξύ της φεουδαλικής ιδιοκτησίας και της γης που ανήκε σε μη μέλη της αριστοκρατίας.
Τον 14ο αιώνα το φεουδαλικό δικαίωμα του franc-fief δεν εί ναι ακόμη δυσβάστακτο και επιβάλλεται μόνο αραιά και πού·
όμως, τον 18ο αιώνα, όταν η φεουδαρχία πνέει σχεδόν τα λοί σθια, επιβάλλεται κάθε είκοσι χρόνια και ισοδυναμεί με το ει σόδημα μιας χρονιάς. Η υποχρέωση αυτή μεταβιβάζεται από πατέρα σε γιο. «Αυτό το δικαίωμα», γράφει ο αγροτικός σύλ λογος της
Tours το 1761, «αποτελεί τεράστιο
εμπόδιο στην πρό
οδο της γεωργίας. Απ' όλες τις υποχρεώσεις των υπηκόων του βασιλιά δεν υπάρχει αμφιβολία πως καμιά δεν είναι τόσο επι βλαβής και επαχθής για τους κατοίκους της υπαίθρου». [37] Σε άλλο κείμενο της ίδιας, περίπου, εποχής διαβάζουμε: «Αυτός ο φόρος, που άλλοτε δεν επιβαλλόταν παρά μία φο
ρά κατά τη διάρκεια του βίου, έχει εξελιχθεί σε ιδιαίτερα επα χθές βάρος». Άλλωστε, η αριστοκρατία θα ήθελε επίσης να καταργηθεί αυτός ο φόρος, αφού εμπόδιζε τους απλούς πο
λίτες να αγοράζουν τη γη της όμως, οι ανάγκες του δημόσιου ταμείου επέβαλλαν τη διατήρηση του φόρου, ή ακόμη και την
αύξησή του. Είναι άδικο να ανάγονται στον Μεσαίωνα όλα τα κακά που καταλογίζονται στις συντεχνίες. Όλα τα στοιχεία δεί χνουν ότι αρχικά οι συντεχνίες και ο θεσμός των πρωτομα στόρων δεν είχαν άλλο σκοπό παρά να συσπειρώνουν και να συνδέουν μεταξύ τους όσους ασχολούνταν με το ίδιο επάγ γελμα, εξασφαλίζοντας ένα είδος «αυτοδιοίκησης» των με
λών της συντεχνίας, αποστολή της οποίας ήταν αφενός να προστατεύει τα συμφέροντά τους, και αφετέρου να εμποδί ζει ενδεχόμενες ανεξέλεγκτες αντιδράσεις τοuς. Απ' ό,τι φαί νεται, αuτή τουλάχιστον ήταν η πρόθεση τοu αγίου Λουδοβί κου [Λουδοβίκου Θ'].
ΤΟ
ΙΙΑΛΛΙιJ
ΚΛΗΕ~ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑ~ΙΙ
Μόλις στις αρχές του 16ου αιώνα, όταν η Αναγέννηση βρι
σκόταν ήδη στην ακμή της, για πρώτη φορά το δικαίωμα στην εργασία άρχισε να αντιμετωπίζεται σαν προνόμιο που θα μπο ρούσε επίσης να «πωλείται» από τον βασιλιά. Τότε μόνο κά θε συντεχνία έγινε ένα είδος μικρού, κλειστού, προνομιούχου σώματος, και τότε μόνο δημιουργήθηκαν εκείνα τα μονοπω
λιακά καθεστώτα που τόσο ζημίωσαν την πρόοδο των κάθε είδους τεχνών, και που τόση αγανάκτηση προκαλούσαν στους πατέρες μας. Από την εποχή του Ερρίκου Γ', ο οποίος συνέ βαλε στη γενίκευση του κακού -ή, ίσως, υπήρξε και ο βασι κός υπαίτιος γι' αυτό- ώς τον Λουδοβίκο ΙΣΤ, ο οποίος υπέ
γραψε την κατάργησή του, θα μπορούσε να πει κανείς ότι το σύστημα των συντεχνιών δεν έπαψε στιγμή να ενισχύεται και να επεκτείνεται, και μάλιστα σε μια περίοδο κατά την οποία οι πρόοδοι της κοινωνίας κάθε άλλο παρά το ευνοούσαν και η κοινή γνώμη αντιδρούσε ολοένα και περισσότερο. Τα επαγ γέλματα που δεν ήταν πια ελεύθερα συνεχώς αυξάνονταν, όπως και τα προνόμια των παλαιών συντεχνιών. Ποτέ άλλο τε, μάλιστα, η κατάσταση δεν είχε επιδεινωθεί τόσο, όσο κα τά την περίοδο εκείνη που συνηθίζουμε να αποκαλούμε «τα ωραία χρόνια της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΔ'», καθώς πο τέ άλλοτε οι ανάγκες του δημόσιου ταμείου δεν ήταν τόσο
αυξημένες και η απροθυμία του μονάρχη να συνδιαλέγεται με το έθνος τόσο απόλυτη.
Ο Letrosne5 είχε δίκιο όταν έγραφε το 1775: «Το κράτος έχει θεσμοθετήσει αυτές τις επαγγελματικές αδελφότητες με αποκλειστικό σκοπό να τις αξιοποιεί ως πηγή εισοδήματος, είτε μέσω των αδειών που πουλάει στα μέλη τους, είτε μέσω
των νέων αξιωμάτων που δημιουργεί, τα οποία οι συντεχνίες είναι υποχρεωμένες να αγοράζουν. Το διάταγμα του
5.
Στο έργο του
1673 ήλ-
De 1'administration provinciale. et de la refornιe de l 'imp8t, το 1779, και όχL το 1775, όπως γράφεL ο Τοκβίλ.
οποίο όμως εκδόθηκε το
201
AI.EXIS
202
/)Ε
TOCQUEVILLE
θε να οδηγήσει στην έσχατη συνέπειά τους τις αρχές του Ερρί κου Γ', υποχρεώνοντας όλες τις επαγγελματικές αδελφότητες
να πληρώσουν ένα ορισμένο ποσόν για να αποκτήσουν επίση μα διαπιστευτήρια, αλλά και υποχρεώνοντας όλους τους τε χνίτες που δεν ανήκαν ώς τότε στην αντίστοιχη αδελφότητα να γίνουν μέλη της. Αυτή η αξιοθρήνητη ενέργεια είχε ως απο τέλεσμα το δημόσιο ταμείο να προσποριστεί
300.000 λίρες».
Αν έφερα ήδη πώς οι καταστατικοί χάρτες των πόλεων άλ λαξαν άρδην, όχι με πολιτικά κριτήρια, αλλά με την ελπίδα να αυξηθούν έτσι τα έσοδα του δημόσιου ταμείου. Η ίδια αυ τή επιτακτική ανάγκη για χρήματα, σε συνδυασμό και με την απροθυμία να τεθεί το ζήτημα σε μια ενδεχόμενη συνέλευση των Γενικών Τάξεων, μετέτρεψε την πώληση των δημοσίων αξιωμάτων σε γενικευμένη πρακτική, φαινόμενο παγκοσμίως πρωτόγνωρο σε αυτή την έκταση. Χάρις στην πρακτική αυ τή, που πρωτίστως αποσκοπούσε στην αύξηση των δημοσίων
εσόδων, η ματαιοδοξία της Τρίτης Τάξης παρέμεινε υπό έλεγ χο για περίπου τρεις αιώνες, καθώς οι φιλοδοξίες της έβρι σκαν διέξοδο στην απόκτηση δημοσίων θέσεων- όμως, αυτό το γενικευμένο πάθος για τα δημόσια αξιώματα έφτασε σε σημείο να έχει διαβρώσει τόσο βαθιά τις ρίζες του έθνους, ώστε να αποτελέσει τελικά την κοινή αιτία τόσο της διάχυ της αίσθησης υποδούλωσης του λαού, όσο και των επανα
στάσεων στις οποίες αυτή οδήγησε. Στο μέτρο που οι δημοσιονομικές δυσκολίες αυξάνονταν, έβλεπε κανείς να δημιουργούνται νέες δημόσιες θέσεις, οι οποί ες συνοδεύονταν πάντα από φορολογικές απαλλαγές και άλ λα προνόμια. Καθώς, λοιπόν, το κριτήριο για τη δημιουργία
αυτών των θέσεων δεν ήταν οι ανάγκες της διοίκησης αλλά οι ανάγκες του δημόσιου ταμείου, το αποτέλεσμα ήταν η θε σμοθέτηση ενός σχεδόν απίστευτου αριθμού αξιωμάτων, εντε λώς άχρηστων, ή ακόμη και επιζήμιων.[38] Ήδη το
1664, όταν
με πρωτοβουλία του Κολμπέρ έγινε σχετική έρευνα, διαπι
στώθηκε ότι το κεφάλαιο που είχε επενδυθεί σε αυτό το θλι-
ΤΟ
ΙΙΑΛΛΙΟ
ΚΛΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΙ.:ΙΙ
βερό είδος «ιδιοκτησίας» ανερχόταν σε περίπου μύρια λίρες. Ο Ρισελιέ λέγεται ότι κατήργησε
500 εκατομ100.000 δημό-
σια αξιώματα, τα οποία όμως αναβίωσαν σύντομα, με άλλες
ονομασίες. Για λίγα χρήματα, η κεντρική εξουσία απεκδύθηκε το δικαίωμά της να διευθύνει, να ελέγχει και να πειθανα γκάζει τους ίδιους τους λειτουργούς της. Έτσι, δημιουργήθη-
κε βαθμιαία μια διοικητική μηχανή τόσο εκτεταμένη, τόσο πε ρίπλοκη, τόσο δυσκίνητη και τόσο aντιπαραγωγική, ώστε ήταν τελικά αναπόφευκτο να την αφήσουν, κατά κάποιον τρόπο, να κινείται στο κενό, οικοδομώντας παράλληλα, στις παρυ-
φές της, ένα μηχάνισμό διακυβέρνησης της χώρας πιο απλό και ελεγχόμενο, μέσω του οποίου γίνονταν τελικά όλα εκείνα για τα οποία ήταν επισήμως αρμόδιοι οι πολυάριθμοι κάτοχοι δημοσίων θέσεων.
Προφανώς, κανένας από αυτούς τους απεχθείς θεσμούς δεν θα είχε επιζήσει ούτε για είκοσι χρόνια, αν υπήρχε δυνα τότητα να γίνει ουσιαστική συζήτηση για τη χρησιμότητά τους ή μη· δεν θα είχαν καν δημιουργηθεί ή επεκταθεί, αν οι Γενι
κές Τάξεις, συγκαλούμενες έστω αραιά και πότε, είχαν τη δυνατότητα να διατυπώσουν τη γνώμη τους ή τα παράπονά τους. Στις σπάνιες περιπτώσεις που συγκλήθηκαν κατά τους τελευταίους αιώνες, οι Γενικές Τάξεις πράγματι διαμαρτυ ρήθηκαν γι' αυτό το φαινόμενο. Επανειλημμένα οι αποφά
σεις των συνελεύσεων επισημαίνουν ότι στη ρίζα όλων των κακών βρίσκεται ο σφετερισμός εκ μέρους του βασιλιά του δικαιώματος να επιβάλλει αυθαιρέτως φόρους ή, για να το διατυπώσουμε στην ωμή γλώσσα που χρησιμοποιούσαν κα τά τον 15ο αιώνα «του δικαιώματος να πλουτίζει απομυζώ ντας τον λαό, δίχως προηγουμένως οι τρεις Τάξεις να έχουν συναινέσει, ή έστω διατυπώσει τις απόψεις τους». Οι Γενικές Τάξεις δεν υπερασπίζονται μόνο τα δικά τους δίκαια· διεκ δικούν αποφασιστικά -και συχνά επιτυγχάνουν- να γίνονται σεβαστά και τα δικαιώματα των επαρχιών και των πόλεων. Κάθε φορά που συγκαλούνται, στους κόλπους τους ακούγο-
20
3
ΛII.XIS
20
4
Ι>Ε
TOCQUEVILLE
νται φωνές που διαμαρτύρονται για την άνιση κατανομή των φορολογικών βαρών. Επανειλημμένα οι Τάξεις ζητούν να κα ταργηθεί το συντεχνιακό σύστημα που βασιζόταν στους πρω
τομάστορες
(jurandes)
και, από αιώνα σε αιώνα, επιτιθενται
με ολοένα και μεγαλύτερη δριμύτητα στην πώληση των αξιω μάτων. «Όποιος πουλάει αξιώματα», λέει μια απόφασή τους,
«πουλάει δικαιοσύνη, πράγμα ανήθικο». Αλλά και όταν πια η πώληση των αξιωμάτων έχει γίνει θεσμός, οι Τάξεις συνε χίζουν να διαμαρτύρονται για τις καταχρήσεις εξουσίας, για τις άχρηστες θέσεις που δημιουργούνται, αλλά και για τα επι κίνδυνα προνόμια. Όμως, οι διαμαρτυρίες τους είναι μάταιες, ατελέσφορες. Αυτοί οι θεσμοί στρέφονται, ουσιαστικά, κατά των Τάξεων· είναι απόρροια της απροθυμίας της κεντρικής εξουσίας να συγκαλεί τις Γενικές Τάξεις, αλλά και της ανά γκης της να συγκαλύπτει την επιβολή νέων φόρων, μην τολ μώντας να τους παρουσιάσει με το όνομά τους. Αξίζει, άλλωστε, να σημειωθεί ότι στις πρακτικές αυτές κατέφευγαν όχι μόνο οι χειρότεροι αλλά και οι καλύτεροι ηγε μόνες μας. Η πώληση των αξιωμάτων καθιερώνεται επί Λου δοβίκου ΙΒ', αλλά η δυνατότητα να μεταβιβάζονται και στους απογόνους θεσπίζεται επί Ερρίκου Δ'. Να, λοιπόν, που τα ελαττώματα του συστήματος υπερισχύουν της αρετής των ανθρώπων που ασκούν την εξουσία! Η ίδια αυτή επιθυμία να παρακάμπτονται οι Γενικές Τά
ξεις ήταν η αιτία που η κεντρική εξουσία ανέθεσε ορισμένες πολιτικές αρμοδιότητες στα τοπικά παρλαμέντα· το αποτέ
λεσμα ήταν, βέβαια, η δικαστική εξουσία και η διοίκηση να συγχέονται, και μάλιστα με τρόπο ιδιαίτερα επιζήμιο για την ομαλή λειτουργία των θεσμών. Έπρεπε να δοθεί η εντύπω ση ότι καθιερώνονται ορισμένες νέες εγγυήσεις, στη θέση εκείνων που καταλύονταν. Οι Γάλλοι, αν και είναι αρκετά ανεκτικοί απέναντι στην απόλυτη εξουσία στο βαθμό που
αυτή δεν γίνεται καταπιεστική, δεν θέλουν να τη βλέπουν να ορθώνεται απειλητική απέναντί τους είναι. λοιπόν. πάντα
Τ Ο
ll
Α Λ Λ Ι ι)
Κ Λ Η Ε
LΤ Ω
Σ
ΚΑ
l
Η
Ε Π Α Ν Α Σ ΊΆ
L 11
συνετό να υπάρχουν ανάμεσα στην κεντρική εξουσία και τον λαό ορισμένοι φραγμοί. οι οποίοι, έστω και αν δεν μπορούν
να περιορίσουν τις αυθαιρεσίες της εξουσίας, τουλάχιστον να κρύβουν εν μέρει το πραγματικό πρόσωπό της. Τέλος, η κεντρική εξουσία ήθελε να αποφύγει το ενδεχό μενο το έθνος, του οποίου τα χρήματα ήταν ο στόχος της, να επαναδιεκδικήσει τις ελευθερίες του. Αυτός ήταν ο λόγος που
φρόντιζε επιμελώς και συνεχώς να παραμένουν οι τάξεις σε απόσταση μεταξύ τους, ώστε να μην μπορούν ούτε να ενώ σουν τις δυνάμεις τους, ούτε να προβάλουν από κοινού αντί σταση· με αυτόν τον τρόπο, η κυβέρνηση είχε να κάμει με με
μονωμένες περιπτώσεις ατόμων μόνο, και όχι με ολόκληρες τάξεις. Καθ' όλη τη διάρκεια της μακράς αυτής ιστορικής πε ριόδου, θα εμφανιστούν πολλοί αξιόλογοι μονάρχες, αρκετοί από τους οποίους διακρίθηκαν για την πολιτική τους οξυδέρ κεια, ορισμένοι για την ευφυΤα τους, όλοι σχεδόν για το θάρ ρος τους κανένας, ωστόσο, απ' όλους αυτούς δεν θα επιχει
ρήσει να προωθήσει την προσέγγιση μεταξύ των τάξεων, προ τιμώντας μοναδικό κοινό στοιχείο τους να παραμένει πάντα η κοινή υ~οταγή τους στη βασιλική εξουσία. Ή μάλλον, λά
θος! Υπήρξε ένας που το επιχείρησε, και μάλιστα το επιδίωξε ολόψυχα: ο Λουδοβίκος ΙΣΤΌ Για να επιβεβαιωθεί έτσι πόσο ανεξιχνίαστες είναι «αι βουλαί του Υψίστου»!
Η δημιουργία χάσματος μεταξύ των τάξεων, που ήταν
αμάρτημα της μοναρχίας, έγινε με τον καφό η δικαιολογητι κή της βάση· κι αυτό γιατί. όταν όλοι όσοι αποτελούν το ευ
κατάστατο και φωτισμένο τμήμα του έθνους δεν μπορούν να συμφωνήσουν μεταξύ τους και να συμμετάσχουν στη διακυ βέρνηση της χώρας, το κενό που δημιουργείται θα πρέπει, εκ των πραγμάτων, να καλυφθεί από έναν ηγεμόνα. Σε μια μυστική έκθεσή του προς τον βασιλιά, ο Τυργκό
γράφει: «Το έθνος είναι μια κοινότητα που αποτελείται από διαφορετικές και συχνά αταίριαστες μεταξύ τους κοινωνικές ομάδες όσοι αποτελούν τον λαό έχουν ελάχιστα κοινά στοι-
20
5
ΛI.I.XIS
206
\)Ε
TOCQUEVILLE
χεία, με αποτέλεσμα καθένας να ασχολείται με την προώθη ση των ιδιαίτερων συμφερόντων του. Δεν υπάρχει πουθενά ορατό κοινό συμφέρον. Τα χωριά και οι πόλεις δεν έχουν με ταξύ τους περισσότερες σχέσεις απ' ό,τι έχουν οι νομοί στους οποίους ανήκουν. Δεν καταφέρνουν να συνεννοηθούν ούτε καν για την εκτέλεση των έργων εκείνων που είναι απαραί τητα για την κοινή τους ευημερία. Στο πλαίσιο αυτής της ατέρμονης σύγκρουσης φιλοδοξιών και δραστηριοτήτων, η Μεγαλειότητά Σας είναι αναγκασμένη να αποφασίζει για όλα, είτε προσωπικά, είτε μέσω των εντολοδόχων Σας. Με δική Σας ειδική εντολή αναλαμβάνονται πρωτοβουλίες που προ άγουν το δημόσιο συμφέρον, που κατοχυρώνουν τα δικαιώ ματα ή και διευκολύνουν -ενίοτε- την άσκησή τους». Δεν ήταν εύκολο να επιτευχθεί η προσέγγιση συμπολιτών που επί αιώνες ζούσαν σαν ξένοι ή και σαν εχθροί μεταξύ τους, ώστε να μάθουν να συνδιαχειρίζονται τις κοινές υποθέ σεις. Πολύ πω απλό ήταν να τους διαφεί κανείς, παρά να
τους ενώνει. Το παράδειγμα που έχουμε δώσει στην ανθρω πότητα είναι αξωμνημόνευτο. Όταν οι επιμέρους τάξεις της παλαιάς Γαλλίας ήλθαν και πάλι σε επαφή μεταξύ τους, πριν από εξήντα χρόνια, αφού επί αιώνες τόσοι και τόσοι φραγ
μοί είχαν ορθωθεί ανάμεσά τους, έσπευσαν να αγγίξουν η μια τα πω ευάλωτα σημεία της άλλης, καταλήγοντας σύντομα στον αλληλοσπαραγμό. Είναι, άλλωστε, χαρακτηριστικό ότι οι αντιζηλίες και τα μίση που υπήρχαν μεταξύ τους επιβιώ νουν ακόμη και στις μέρες μας.
Κ ΕΦΛΛΑΙΟ
11
Περί του είδους της ελευθερίας
που υπ~pχε στο Παλαιό Καθεστώς και της επίδρασ~ς του στην Επανaσταση
Αν ο αναγνώστης του βιβλίου σταματούσε σε αυτό το σημείο, η εικόνα που θα είχε σχηματίσει για τη διακυβέρνηση της χώ ρας κατά την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος θα ήταν εξαι ρετικά ατελής, όπως άλλωστε και η δυνατότητά του να κατα
νοήσει την κοινωνία στην οποία έγινε η Επανάσταση. Βλέποντας τους πολίτες να είναι τόσο διχασμένοι και τό σο επιφυλακτικοί μεταξύ τους, αλλά και το βαθμό στον οποίο η βασιλική εξουσία είχε επεκταθεί και ισχυροποιηθεί, θα μπο ρούσε κανείς να πιστέψει πως το πνεύμα της ανεξαρτησίας είχε εξαφανιστεί μαζί με τις πολιτικές ελευθερίες και πως όλοι οι Γάλλοι είχαν αποδεχθεί τον εξανδραποδισμό τους. Όμως, η πραγματικότητα ήταν αρκετά διαφορετική· αν και
η κυβέρνηση είχε ήδη τον πλήρη και απόλυτο έλεγχο του δη μόσιου βίου, πολύ απείχε ακόμη από το να έχει κάμψει το φρόνημα όλων των πολιτών και να τους έχει καθυποτάξει. Εν μέσω πολλών θεσμών που προορισμό είχαν να επι
βάλλουν την απόλυτη εξουσία, η ελευθερία παρέμενε ζω ντανή. Ήταν, ωστόσο, ένα είδος ιδιότυπης ελευθερίας, της οποίας είναι δύσκολο σήμερα να συλλάβουμε το χαρακτήρα,
και την οποία πρέπει να μελετήσουμε πολύ προσεκτικά, ώστε να μπορέσουμε να αντιληφθούμε τις καλές και τις κακές συ
νέπειες που είχε για τη χώρα μας.
ΛI.I.XIS
208
i)E TOCQUEVILLE
Ενώ, λοιπόν, η κεντρική εξουσία υποκαθιστούσε όλες τις
τοπικές εξουσίες και μονοπωλούσε ολοένα και περισσότερο τον δημόσω βίο της χώρας, θεσμοί στους οποίους είχε επι
τρέψει να επιβιώσουν ή τους είχε δημιουργήσει η ίδια, πα
λαιά ήθη και παλαιές συνήθειες, ακόμη και παλαιές κατα χρήσεις και υπερβάσεις εξουσίας, εξακολουθούσαν να παρε μποδίζουν τις κινήσεις της, διατηρώντας άσβεστο στα βάθη της ψυχής πολλών πολιτών το πνεύμα της αντίστασης και εξασφαλίζοντας τα απαραίτητα aντερείσματα. Ήδη τότε η συγκέντρωση των εξουσιών είχε τα ίδια χα ρακτηριστικά και ακολουθούσε την ίδια διαδικασία όπως και στην εποχή μας δεν είχε, όμως, εξασφαλίσει ακόμη ανάλο γη ισχύ. Η κυβέρνηση, θέλοντας να αντλήσει έσοδα από κά θε δυνατή πηγή και γι' αυτό πουλώντας όλα σχεδόν τα δη μόσια αξιώματα στους ενδιαφερόμενους, είχε στερήσει -εκ των πραγμάτων- από τον εαυτό της τη δυνατότητα να απο νέμει αυτά τα αξιώματα, ή να καθαιρεί από αυτά κατά βού ληση. Το ένα από τα μεγάλα πάθη της την εμπόδιζε, επομέ νως, σε μεγάλο βαθμό να ικανοποιεί το άλλο· η απληστία της λειτουργούσε εις βάρος της φιλοδοξίας της. Κατά συνέπεια, ήταν αναγκασμένη να λειτουργεί χρησιμοποιώντας εργαλεία που δεν τα είχε κατασκευάσει η ίδια, και από τα οποία ήταν αδύνατον να απαλλαγεί. Έτσι, συχνά, ακόμΎJ και οι πω κα τΎJγΟρΎJματικές και σαφείς προθέσεις της aποδυναμώνονταν κατά το στάδω τΎ)ς εφαρμογής τους. Αυτό το παράξενο και ανορθόδοξο καθεστώς που ίσχυε στη δημόσια διοίκηση λει τουργούσε, λοιπόν, ως ένα είδος πολιτικού αναχώματος απέ ναντι στΎJν παντοδυναμία τΎ)ς κεντρικής εξουσίας ήταν σαν
ένα κακοφτιαγμένο φράγμα, που ωστόσο περιόριζε την πα ντοδυναμία τΎ)ς εξουσίας και απορροφούσε εν μέρει τους κρα δασμούς που προκαλούσε ΎJ άσκησή της. [39]
Επιπλέον, ΎJ κυβέρνΎJσΎJ δεν είχε τότε στΎJ διάθεσή τΎ)ς, ού τε το πλήθος των σΎJμερινών μέσων και προνομίων, ούτε τα τεράστια ποσά που μπορεί να διαθέτει στις μέρες μας με
ΤΟ
llAΛΛI<)
ΚΛΗΕ~ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑ~ΤΛ~ΙΙ
άλλα λόγια, εΕχε πολι) λιγότερες δυνατότητες όχι μόνο κατα-
ναγκασμού, αλλά και εκμαυλισμού των πολιτών. Αλλά και η ίδια η κυβέρνηση δεν γνώριζε τα ακριβή όρια της εξουσίας της. Κανένα από τα δικαιώματά της δεν ήταν επίσημα αναγνωρισμένο και σταθερά εμπεδωμένο· το πεδίο δράσης της ήταν ήδη τεράστιο, αλλά τα βήματά της σε αυτόν τον σκοτεινό και άγνωστο εν πολλοίς χώρο ήταν ακόμη αβέ βαια. Αυτή η αβεβαιότητα που υπήρχε ως προς τα όρια των αρμοδιοτήτων και την ακριβή δικαιοδοσία της κυβέρνησης, αν και κατά βάση ευνοούσε τα σχέδια του βασιλιά για πε ριορισμό της ελευθερΕας των υπηκόων του, από την άλλη συ
χνά διευκόλυνε τον λαό στην υπεράσπιση των ελευθεριών του.
Η δημόσια διοίκηση, έχοντας συναίσθηση του νεαρού της ηλικΕας της και της «ταπεινής» καταγωγής της, ήταν πάντα επιφυλακτική στις κινήσεις της όταν συναντούσε απέναντι της έστω και το παραμικρό εμπόδιο. Εντυπωσιάζεται κανεΕς διαβάζοντας την αλληλογραφία των υπουργών και των επάρ χων του 18ου αιώνα. Αυτή η κυβέρνηση, επεκτατική και από λυτη ως προς τις αρμοδιότητές της όσο η εξουσία της δεν αμ φισβητείται, ακινητοποιείται όταν συναντήσει έστω και την παραμικρή αντΕσταση, θορυβεΕται ακόμη και από την πω στοιχειώδη κριτική, ανησυχεΕ για την παραμικρή αμφισβήτη σή της σε αυτές τις περιπτώσεις, «ανακρούει πρύμναν», οι στάζει, διαπραγματεύεται, προσπαθεί να πιάσει το σφυγμό
της κοινής γνώμης, αποφεύγει συχνά να υπερβεί έστω και στο ελάχιστο τα φυσικά όρια της εξουσίας της. Ο ήπως εγω ισμός του Λουδοβίκου ΙΕ' και η αγαθή φύση του διαδόχου του
ευνοούσαν ανάλογες αντιδράσεις. Άλλωστε, αυτοί οι ηγεμό νες δεν φαντάζονταν ποτέ ότι θα υπήρχαν κάποιοι που θα
επιθυμούσαν την εκθρόνισή τους. Δεν είχαν ίχνος από τη φυ σική ανησυχία και από τη σκληρότητα που γεννά ο φόβος, στοιχεΕα που χαρακτηρίζουν έκτοτε τους κάθε εΕοους κυβερ
νήτες. Οι άνθρωποι των οποίων τα δικαιώματα καταπατού-
20 9
ΛΙ.ΕΧΙS
210
Ι>Ε
TOCQUEVILLE
νταν ήταν, επομένως. άνθρωποι τους οποίους ο ηγεμόνας δεν γνώριζε καν. Πολλά από τα προνόμια, πολλές από τις προκαταλήψεις και τις στρεβλές αντιλήψεις που κατεξοχήν εμπόδιζαν την εγκαθίδρυση μιας υγιούς και ευεργετικής ελευθερίας, συ ντηρούσαν από την άλλη σε μεγάλο αριθμό υπηκόων το πνεύ μα της ανεξαρτησίας και τους ωθούσαν να αντισταθούν στις αυθαιρεσίες της εξουσίας.
Όσο για τους ευγενείς, περιφρονούσαν βαθιά τη δημόσια διοίκηση και τους φορείς της, έστω και αν συνδιαλέγονταν μαζί της πότε πότε. Έως τη στιγμή που απώλεσαν την πα λαιά εξουσία τους, διατηρούσαν πάντα ένα μέρος από την υπεροπτική υπερηφάνεια των πατέρων τους, οι οποίοι απε
χθάνονταν κάθε είδους υποταγή, αλλά και την αυστηρή τή ρηση των νόμων και των κανόνων. Αδιαφορούσαν για τις ελευ
θερίες των πολιτών γενικώς και ήταν πρόθυμοι να δεχθούν κάθε είδους αυθαιρεσία της διοίκησης που στρεφόταν κατά
του λαού· αν, όμως, επρόκειτο να θιγούν τα δικά τους συμ φέροντα και να αμφισβητηθούν τα δικαιώματά τους, ήταν έτοιμοι να διακινδυνεύσουν τα πάντα προκειμένου να δια φυλάξουν τα προνόμιά τους. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση, αυτή η αριστοκρατία, που θα καταρρεύσει μαζί με το θρόνο, εξακολουθούσε να αντιμε τωπίζει τον βασιλιά -και κυρίως τη διοικητική μηχανή που αυ τός έχει δημιουργήσει- με πολύ μεγαλύτερη ελευθεροστομία και αντιπαλότητα απ' ό,τι η Τρίτη Τάξη, η οποία σύντομα θα ανέτρεπε τη μοναρχία. Όλες σχεδόν οι εγγυήσεις κατά ενδε χόμενων αυθαιρεσιών της εξουσίας που το γαλλικό έθνος έχει
αποσπάσει στα τριάντα επτά χρόνια αντιπροσωπευτικής δια
κυβέρνησης αποτελούσαν αιτήματα της τότε αριστοκρατίας, η οποία μάλιστα τα διεκδικούσε με ιδιαίτερη ένταση και επι μονή. Διαβάζοντας τα σχετικά τετράδια παραπόνων[40], πα ρά τις όποιες προκαταλήψεις και εσφαλμένες αντιλήψεις, δια κρίνει κανείς ορισμένες από τις μεγάλες αρετές των ευγενών.
ΤΟ
ΙΙΑΛΛΙΟ
Ι\ΛΗΕ1:ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑ1:fl
Είναι θλιβερό ότι, αντί να αναγκάσουμε αυτή την αριστοκρα τία να λειτουργεί υπό το κράτος του νόμου, οδηγηθήκαμε στην κατάλυσή της και την εκρίζωσή της. Με αυτόν τον τρόπο, στε ρήσαμε το έθνος από ένα απαραίτητο στοιχείο της υπόστα σής του και καταφέραμε στην ελευθερία ένα πλήγμα, από το οποίο δεν θα συνέλθει ποτέ. Μια τάξη που επί αιώνες βρι
σκόταν στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας είναι φυσικό να έχει αποκτήσει, κατά τη διάρκεια της αδιαφιλονίκητης αυ τής ηγεμονίας της, μια κάποια υπερηφάνεια και εμπιστοσύνη στις δυνάμεις της, που την κάνουν αυτόματα και τον πω ισχυ ρό πόλο αντίστασης της κοινωνίας. Δεν είναι μόνο ότι η [δια διαθέτει υψηλό φρόνημα· ενισχύει και το φρόνημα των άλλων τάξεων με το παράδειγμά της. Όταν ξεριζωθεί από το κοινω νικό σώμα, ακόμη και οι εχθροί της είναι φυσικό να αντιδρά
σουν. Τίποτε δεν μπορεί να την υποκαταστήσει απολύτως και η [δια δεν μπορεί από μόνη της να αναγεννηθεί· είναι πιθανό να ανακτήσει τους τίτλους της και την περιουσία της, όχι όμως και το πνεύμα των προγόνων της.
Ο κλήρος, που συχνά έκτοτε τον είδαμε να υποτάσσεται δουλοπρεπώς στην κοσμική εξουσία, όποια και αν ήταν αυτή
-αποτελώντας έναν από τους πω ένθερμους υποστηρικτές και
κόλακές της, από τη στιγμή που υπάρχει έστω και η ελάχιστη ένδειξη ότι η εξουσία διάκειται ευνοίκά απέναντι στην Εκκλη σία-, τότε ήταν ακόμη ένας από τους πω ανεξάρτητους θε σμούς του έθνους και ο μόνος του οποίου τις ελευθερίες κα νείς δεν τολμούσε να πλήξει ή να αμφισβητήσει.[41] Οι επαρχίες είχαν χάσει τα προνόμιά τους, ενώ και οι πό λεις τα διατηρούσαν μόνο κατ' επίφαση. Ενώ δέκα ευγενείς δεν μπορούσαν να συσκεφθούν για οποιοδήποτε ζήτημα δί
χως να έχουν ρητή άδεια από τον βασιλιά, η Εκκλησία της Γαλλίας δεν έπαψε ποτέ ώς τα χρόνια της Επανάστασης να οργανώνει περιοδικές συνόδους. Στο εσωτερικό της, εξάλ λου, οι εξουσίες των εκκλησιαστικών αρχών υπόκεινταν σε σαφείς και απαραβ[αστους κανόνες και περιορισμούς. Ο κα-
211
Λ!.ΕΧ!S
212
ΟΕ
TOCQUEVILLE
τώτερος κλήρος ήταν απόλυτα κατοχυρωμένος απέναντι σε ενδεχόμενες αυθαφεσίες των ανωτέρων του· έστω, λοιπόν,
και αν οι επίσκοποι επιθυμούσαν κάτι τέτοιο, οι απλοί ιερείς δεν έδειχναν τυφλή υπακοή στον ηγεμόνα. Σκοπός μου δεν είναι να κρίνω το καθεστώς που ίσχυε από πολύ παλιά στους κόλπους της Εκκλησίας επισημαίνω απλώς ότι κάθε άλλο παρά ωθούσε τον κατώτερο κλήρο στη δουλική υποταγή στην
πολιτική εξουσία. Άλλωστε, πολλά μέλη του κλήρου ήταν αριστοκρατικής καταγωγής και, επομένως, μετέφεραν στην Εκκλησία την υπε ρηφάνεια και τις τάσεις ανυπακοής της τάξης τους. Επιπλέον, όλοι αυτοί οι κληρικοί κατείχαν υψηλή θέση στην κρατική μη
χανή και απολάμβαναν αντίστοιχα προνόμια. Αλλά και η δια τήρηση εκ μέρους τους των φεουδαλικών δικαιωμάτων τους, έστω και αν τελικά υπήρξε μοφαία για το ηθικό κύρος της
Εκκλησίας, ενίσχυε στους κληρικούς αυτούς τις τάσεις ανε ξαρτησίας απέναντι στην πολιτική εξουσία. Αυτό, ωστόσο, που πάνω απ' όλα έκανε τον κλήρο να συμ μερίζεται τις ιδέες, τις επιδιώξεις, τα αισθήματα, ή ακόμη και τα πάθη των πολιτών, ήταν η ιδιοκτησία της γης. Είχα την υπο
μονή να διαβάσω τις περισσότερες από τις αναφορές και τις συζητήσεις που προέρχονται από τις παλαιές επαρχιακές Τά ξεις, και ειδικότερα εκείνες του
Languedoc,
όπου ο κλήρος
ήταν ακόμη πω αναμειγμένος απ' ό,τι αλλού στις λεπτομέ ρειες της δημόσιας διοίκησης, όπως είχα και την υπομονή να
διαβάσω τα πρακτικά των επαρχιακών συνελεύσεων του και του
1787.
1779
Με βάση, λοιπόν, και τις ιδέες της εποχής μου,
εντυπωσιάστηκα διαπιστώνοντας ότι επίσκοποι και ηγούμε νοι, ορισμένοι από τους οποίους ήταν γνωστοί τόσο για την αγιοσύνη τους όσο και για τις γνώσεις τους, συνέτασσαν εκ θέσεις με θέμα τη διάνοιξη ενός δρόμου ή ενός καναλιού· απο φαίνονταν με επίγνωση των πρακτικών προβλημάτων που θα αντιμετώπιζε το συγκεκριμένο έργο, ή επιχεφηματολογούσαν εις βάθος και μετά λόγου γνώσεως για το ποιος ήταν ο πω εν-
ΤΟ
!!ΑΛΛ\\\
ΚΛΗΕrΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΊΆrΙΙ
δεδειγμένος τρόπος ώστε να αυξηθεί η αγροτική παραγωγή, να ανέβει το βιοτικό επίπεδο του λαού, να τονωθεί η βιοτεχνική και βιομηχανική παραγωγή. Σε όλα αυτά τα ζητήματα, η επιχειρηματολογία τους είναι εξίσου -ενίοτε και περισσότε-
ρο- έγκυρη και τεκμηριωμένη όσο και εκείνη των μη κληρικών που μετείχαν στις ίδιες συνελεύσεις. Σε αντίθεση με την κυρίαρχη και εδραία πεποιθηση, τολ μώ να ισχυριστώ ότι οι λαοί που στερούν από τον Καθολικό κλήρο κάθε δικαίωμα ιδιοκτησίας γης και του επιτρέπουν να έχει ως μοναδικό εισόδημα το μισθό του εξυπηρετούν, σε τε λική ανάλυση, τα συμφέροντα της Αγίας Έδρας και της κο σμικής εξουσίας, στερώντας παράλληλα τον εαυτό τους από
έναν πολύ σημαντικό πόλο ελευθερίας. [42] Αυτός που υπόκειται σε μια αλλοδαπή εξουσία ως προς ό,η ο ίδιος θεωρεί πω σημανηκό, αυτός που δεν μπορεί να έχει οικογένεια στη χώρα όπου κατοικεί, δεν θα ήταν υπερ
βολή να πούμε ότι δεν έχει τίποτε άλλο που να τον συνδέει με την πατρίδα του παρά μόνο την ιδιοκτησία της γης. Αν κοπεί και αυτός ο δεσμός, δεν ανήκει πια πουθενά. Ζει σαν ξένος στον τόπο όπου η τύχη θέλησε να γεννηθεί, μέλος μιας κοινωνίας της οποίας κανένα από τα συμφέροντα δεν τον αφορά προσωπικά. Ως προς τη συνείδησή του, εξαρτάται από τον πάπα· ως προς τη συντήρησή του, από τον ηγεμόνα. Πα
τρίδα του είναι, ουσιαστικά, η Εκκλησία· η στάση του απέ ναντι στα πολιηκά γεγονότα και ης πολιηκές εξελίξεις κα
θορίζεται με μοναδικό κριτήριο αν ό,τι συμβαίνει ωφελεί ή βλάπτει την Εκκλησία. Από τη στιγμή που η Εκκλησία είναι ελεύθερη και ευημερεί, τι σημασία έχουν όλα τα άλλα; Η πιο φυσική πολιτική του στάση είναι η αδιαφορία· υποδειγμαη κό μέλος της κοινότητας των πιστών, μετριότατος κατά τα
άλλα στα καθήκοντά του ως πολίτης. Στο βαθμό, όμως, που αυτά τα συναισθήματα και αυτές οι ιδέες κυριαρχούν στην
κατηγορία εκείνη των πολιτών που έχει εν πολλοίς την ευθύ νη για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα και για την ηθική δια-
21
3
ΛΙ.Ι:ΧΙS
21
4
DE TOCQUEVILLE
παιδαγώγηση των νέων, είναι αναπόφευκτο να επηρεάζεται
αρνητικά και η ψυχή του έθνους γενικότερα, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τον δημόσιο βίο. Α ν θέλουμε να σχηματίσουμε σαφή εικόνα για το πόσο η αλλαγή στην οικονομική κατάσταση των ανθρώπων μπορεί να ανατρέψει ριζικά και τον ψυχισμό τους, καλό θα είναι να ξα
ναδιαβάσουμε τα τετράδια παραπόνων και αιτημάτων του κλήρου, δηλαδή της Δεύτερης Τάξης, το
1789.[43]
Διαπιστώ
νουμε, έτσι, ότι ο κλήρος χαρακτηρίζεται ορισμένες φορές από έλλειψη ανεκτικότητας και από στενόμυαλη προσκόλληση στα
παλιά του προνόμια· κατά τα άλλα όμως, αποδεικνύεται εξί σου πολέμιος του δεσποτισμού, υποστηρικτής των αστικών ελευθεριών και υπέρμαχος της πολιτικής ελευθερίας όσο και η Τρίτη Τάξη ή η αριστοκρατία, διακηρύσσοντας πως η ατομι
κή ελευθερία πρέπει να διασφαλίζεται όχι με υποσχέσεις, αλ
λά με κάτι ανάλογο με το (αγγλικό)
habeas corpus.
Βλέπουμε,
λοιπόν, τον κλήρο να ζητά την κατάργηση των κρατικών φυ
λακών, των έκτακτων δικαστηρίων, της δυνατότητας προσφυ γής κατά της ετυμηγορίας της τακτικής δικαιοσύνης και των
δικών «κεκλεισμένων των θυρών»· επίσης, στα αιτήματα του κλήρου περιλαμβάνονται: η μονιμότητα όλων των δικαστών, η
ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών σε όλες τις δημόσιες θέσεις με αξιολογικά και μόνο κριτήρια, η κατάργηση των απαλλα
γών από τις στρατιωτικές υποχρεώσεις και γενικότερα ο εξαν
θρωπισμός της στρατιωτικής θητείας, η δυνατότητα εξαγοράς
των δικαιωμάτων επί της γης από τους χωροδεσπότες (αφού η φεουδαλική τους προέλευση, όπως υποστηρίζεται, τα καθι
στά αυτομάτως ασύμβατα με την έννοια της ελευθερίας), το δίχως περιορισμούς δικαίωμα στην εργασία, η κατάργηση των δασμών στο εσωτερικό της χώρας, ο πολλαπλασιασμός των
ιδιωτικών σχολείων (ώστε να υπάρχει ένα σε κάθε ενορία, και μάλιστα δωρεάν), η δημιουργία μη θρησκευτικών φιλανθρω πικών ιδρυμάτων σε όλες τις επαρχίες, καθώς και η ενίσχυση
της αγροτικής παραγωγής με κάθε είδους κίνητρα και μέσα.
ΤΟ
fiAΛAI<J
ΚΑΗΕ2:ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Στο καθαυτό πολιτικό πεδίο, ο κλήρος διακηρύσσει, και μάλιστα με πιο πανηγυρικό τρόπο απ' ό,τι οι άλλες δύο Τάξεις, πως το έθνος έχει το απαράγραπτο και αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα να συνέρχεται και, μέσω των αντιπροσώπων του, να νομοθετεί και να αποφασίζει ελεύθερα για ενδεχόμενη επιβολή φόρων. Σύμφωνα με τη διατύπωση του κλήρου, κανένας Γάλλος δεν μπορεί να υποχρεωθεί να πληρώσει φόρο τον οποίο δεν έχει εγκρίνει ο ίδιος με την ψήφο του, ή με την ψήφο των αντιπροσώπων του. Άλλο αίτημα του κλήρου είναι η ετήσια σύγκληση των Γενικών Τάξεων, με σκοπό οι ελεύθερα εκλεγμένοι αντιπρόσωποι του έθνους να συζητούν όλα τα σημαντικά ζητήματα που απασχολούν τη χώρα, να ψηφίζουν νόμους με γενική ισχύ στους οποίους κανείς να μην μπορεί να αντι τάξει τα ιδιαίτερα προνόμιά του, να συντάσσουν τον προϋ πολογισμό του κράτους, να ελέγχουν ακόμη και τις δαπάνες του βασιλιά. Τέλος, ο κλήρος απαιτεί το απαραβίαστο των μελών της εθνικής αντιπροσωπείας και την υποχρέωση των υπουργών να απολαύουν της εμπιστοσύνης της, προτείνοντας συγχρόνως τοπικές συνελεύσεις των τριών Τάξεων σε όλες τις επαρχίες και δημοτικές αρχές σε όλες τις πόλεις. Όσο για «ελέω Θεού» δικαιώματα, ούτε λέξη. Δεν γνωρίζω αν, σε γενικές γραμμές και παρά τα αδιαμ φισβήτητα ελαττώματα ορισμένων μελών του, υπήρξε ποτέ σε όλον τον κόσμο πιο αξιόλογος κλήρος όσο ο Καθολικός κλή ρος της Γαλλίας κατά την περίοδο που προηγήθηκε της Επα νάστασης πιο φωτισμένος, πιο πατριωτικός, λιγότερο αφιε
ρωμένος αποκλειστικά στις ιδιωτικές αρετές, πιο άμεσα ασχο λούμενος με τον δημόσιο βίο και συγχρόνως πιο αφοσιωμέ
νος στα θρησκευτικά του καθήκοντα -όπως προκύπτει και από τις διώξεις που υπέστη. Άρχισα να μελετώ το Παλαιό Κα θεστώς σαφώς προκατειλημμένος εις βάρος του κλήρου και, όταν ολοκλήρωσα τις μελέτες μου, ο σεβασμός μου γι' αυτόν
ήταν απεριόριστος. Όσο για τα ελαττώματά του, στην ουσία δεν ήταν άλλα από εκείνα που συναντάμε σε όλες τις κοινω-
21
5
ΛUXIS
216
DE TOCQUEVILLE
νικές ομάδες. πολιτικές ή θρησκευτικές, από τη στιγμή που τα μέλη τους είναι στενά δεμένα μεταξύ τους και η οργάνωσή τους συμπαγής: η τάση να υπερβαίνουν το προβλεπόμενο πε δίο δράσης τους, η σχετική έλλειψη ανεκτικότητας, η ενστι κτώδης -και ενίοτε τυφλή- προάσπιση των δικαιωμάτων και
προνομίων της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας. Αλλά και η αστική τάξη του Παλαιού Καθεστώτος ήταν πολύ καλύτερα προετοιμασμένη να δείξει πνεύμα ανεξαρ τησίας απ' ό,τι η σημερινή· άλλωστε, σε αυτό βοηθούσαν και αρκετά από τα ελαττώματά της. Είδαμε ήδη ότι οι δημόσιες θέσεις που κατείχε η μεσαία τάξη την εποχή εκείνη ήταν ακό μη περισσότερες απ' ό,τι σήμερα και ότι οι προσπάθειες που κατέβαλλε να αποκτήσει αξιώματα ήταν εξίσου ζωηρές όσο
και στις μέρες μας. Υπήρχε, όμως, μια σημαντική διαφορά. Καθώς παλαιότερα η κυβέρνηση δεν μπορούσε ούτε να εκ χωρήσει ούτε να αφαφέσει αυτές τις θέσεις, το κύρος του κα τόχου τους ήταν αυξημένο και η εξάρτησή του από την εξου σία υποτυπώδης με άλλα λόγια, αυτό που σήμερα ωθεί τό σους και τόσους Γάλλους να είναι πειθήνιοι στα κελεύσματα της εξουσίας, τότε επέβαλλε κατεξοχήν το σεβασμό της προ σωπικότητάς τους.
Οι απαλλαγές και τα κάθε είδους προνόμια που τόσο δυ σάρεστα τείχη όρθωναν μεταξύ της αστικής τάξης και του λαού μετέτρεπαν, εξάλλου, τους αστούς σ' ένα είδος ψευδο αριστοκρατίας, η οποία συχνά έδειχνε ανάλογη έπαρση και τάση ανυπακοής όσο και η αυθεντική αριστοκρατία. Καθεμιά
από τις μικρές εκείνες ομάδες που διαιρούσαν την αστική τά ξη σε αρκετές επιμέρους κατηγορίες συχνά ξεχνούσε συνει
δητά το δημόσιο συμφέρον, ρίχνοντας αντίθετα το βάρος στην προάσπιση και προώθηση των ιδιαίτερων προνομίων και συμ φερόντων της, στο όνομα των κοινών επιδιώξεων αλλά και της κοινής υπερηφάνειας των μελών της. [44] Κανένας δεν μπο
ρούσε να κρυφτεί μέσα στο πλήθος των συμπολιτών του και να αποδεχθεί μόνος του επιλήψιμους συμβιβασμούς. Όλοι βρί-
Τ Ο
ΙΙ Α Λ Λ
I () f.:
Λ
<-JE L Τ Ω Σ
ΚΑ Ι
Η
Ε ΠΑ Ν Α
L
Τ Α
L 11
σκονταν στη σκηνή εν6ς πολύ μικρού αλλά πολύ καλά φωτισμένου θεάτρου, όπου το ίδιο πάντα κοινό ήταν έτοιμο ανά πάσα στιγμή να επιδοκιμάσει ή να αποδοκιμάσει. Επιπλέον, οι μέθοδοι που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν τότε για να πνίξουν το θόρυβο από ενδεχόμενες αντιδράσεις ήταν σαφώς πιο ατελείς από τις σημερινές. Η Γαλλία δεν είχε γίνει ακόμη η βουβή χώρα στην οποία ζούμε σήμερα· αντίθε τα, καθετί αντηχούσε τότε περισσότερο και, μολονότι η πολι τική ελευθερία ήταν ακόμη ζητούμενο, αρκούσε να υψώσει κα νείς φωνή διαμαρτυρίας για να ακουστεί έντονος ο απόηχός της.
Αυτό που κατεξοχήν εξασφάλιζε τότε τη δυνατότητα να
ακούγεται η φωνή των καταπιεσμένων ήταν το σύστημα απο νομής της δικαιοσύνης. Ενώ ως προς τους πολιτικούς και διοι κητικούς θεσμούς είχαμε γίνει απολυταρχική χώρα, παραμέ
ναμε πάντα ένας ελεύθερος λαός ως προς το δικαστικό σύ στημα. Η δικαιοσύνη του Παλαιού Καθεστώτος ήταν σύνθετη,
περίπλοκη, αργή, πολυδάπανη· αν και όλα αυτά είναι ασφα λώς σημαντικά ελαττώματα, σε καμιά περίπτωση πάντως δεν συνοδεύονταν από δουλοπρέπεια απέναντι στην εξουσία, από αυτή την ιδιότυπη -ίσως και τη χειρότερη- μορφή εξάρτησης, που όχι μόνο διαφθείρει τον δικαστή, αλλά δεν αργεί να λει τουργήσει διαβρωτικά και για το σύνολο των πολιτών. Οι δι καστές ήταν αμετακίνητοι από τις θέσεις τους και δεν επιδίω
καν να προαχθούν με ευνοιοκρατικές ρυθμίσεις αυτές οι δυο προϋποθέσεις για την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, αλλά και για την εύρυθμη λειτουργία της, ίσχυαν απόλυτα. Άλλωστε, έστω και αν η κυβέρνηση δεν μπορεί να πειθαναγκάσει τη δι
καιοσύνη, όλοι γνωρίζουμε πόσοι και πόσοι τρόποι υπάρχουν για να εξασφαλιστεί η έκδοση αποφάσεων σύμφωνων με τα συμφέροντα της κεντρικής εξουσίας. Είναι, βέβαια, γεγονός ότι η βασιλική εξουσία είχε κατορ θώσει να αφαιρέσει από τη δικαιοδοσία των τακτικών δικα στηρίων όλες σχεδόν τις υποθέσεις που αφορούσαν πράξεις
2 1
7
ΛΙ.Ι:ΧΙS
218
DE TOCQUEVILLE
και παραλείψεις των δημοσίων αρχών- όμως, ακόμη και έχο ντας απογυμνώσει τα δικαστήρια από τις αρμοδιότητές τους,
δεν έπαυε να τα φοβάται. Έστω και αν τα εμπόδιζε να εκδι κάσουν τις σχετικές υποθέσεις, δεν τολμούσε πάντα να εμπο δίσει τα δικαστήρια να γίνονται αποδέκτες παραπόνων και να εκφράζουν τη γνώμη τους γι' αυτά· μάλιστα, καθώς η δικα σηκή γλώσσα διατηρούσε ακόμη τις αποχρώσεις των παλαιών γαλλικών, τα οποία αρέσκονταν να ακριβολογούν, συχνά απο
φάσεις και πράξεις ττις κυβέρντιστις αποκαλούνταν απερί φραστα δεσποτικές και αυθαίρετες από τους δικαστές.[45] Η
απρόβλεπτη επέμβαστι των δικασττιρίων σε ζητήματα για τα οποία τι κυβέρνηση είχε ήδη κάμει τις επιλογές ττις μπορεί ορι σμένες φορές να δτιμιουργούσε προβλήματα σττι δτιμόσια δι οίκηση, αλλά υπήρχαν και περιπτώσεις που προστάτευε τις ατομικές ελευθερίες με λίγα λόγια, ήταν ένα μεγάλο κακό, που όμως απέτρεπε ένα άλλο, ακόμτι μεγαλύτερο. Σε ό,τι αφορά το δικαστικό σώμα και το ευρύτερο πλαί σιο λειτουργίας του, παρά το γεγονός ότι κυριαρχούσαν νέες αντιλήψεις, τα παλαιά ήθτι διαττιρούσαν το κύρος τους. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα παρλαμέντα ασχολούνταν περισ
σότερο με τα ιδιαίτερα συμφέροντά τους, και λιγότερο με τα δημόσια πράγματα γενικότερα· θα πρέπει, ωστόσο, να επι στιμανθεί ότι, ως προς την υπεράσπιστι ττις ανεξαρττισίας τους και της τιμής τους, τα παρλαμέντα έδειχναν πάντα ιδιαίτερτι αποφασιστικότητα, την οποία και μετέφεραν σε όλους όσοι
έρχονταν σε επαφή μαζί τους. Όταν το
1770 το
Παρλαμέντο του Παρισιού διαλύθηκε, τα
μέλη του δέχθηκαν το πλήγμα κατά του κύρους και ττις δι καιοδοσίας τους δίχως ούτε ένα από αυτά να συμμορφωθεί ως άτομο με τη βασιλική βούληση. Επιπλέον, ακόμη και δια φορετικού τύπου δικαστικά σώματα, όπως το δικαστήριο ει
σφορών
(cour des aides),
τα οποία ούτε θίγονταν, ούτε απει
λούνταν, ακολούθησαν επίσης -οικειοθελώς, στην περίπτωσή τους- το δρόμο της σύγκρουσης, όταν αυτή φαινόταν πια ανα-
ΤΟ
ΠΑΛΑJ()
ΚΛΗΕLΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
EΠANAΣTALII
πόφευκτη. Όσο για τους βασικούς οικηγόρους που αναλάμβαναν υποθέσεις ενώπων του παρλαμέντου, ταυτίστηκαν επίσης οικειοθελώς με τη μοίρα τους αποποιήθηκαν όλα τα προ νόμιά τους και όλες τις πηγές εισοοήματός τους και προτίμησαν την αποχή, παρά να εμφανίζονται ενώπων οικαστών που είχαν φανεί ανάξωι του λειτουργήματός τους. Στην ιστορία των ελεύθερων λαών οεν γνωρίζω ανάλογο οείγμα υψηλού φρονήματος, όσο αυτό που κυριάρχησε στη συγκεκριμένη πε ρίπτωση· και όμως, όλα αυτά συνέβαιναν τον 18ο αιώνα, στις παρυφές της αυλής του Λουοοβ ίκου ΙΕ'. Οι συνήθειες των ο~καστών εξελίχθηκαν σε αρκετές περ~ πτώσεις σε συνήθειες του έθνους. Στα ο~καστήρια οιαμορ φώθηκε εν πολλοίς η αντίληψη ότι όλες ο~ υποθέσεις πρέπει να εκο~κάζοντα~ οημόσια και ότι ο~ αποφάσεις μπορούν να εφεσιβάλλονται, με παράλληλη τήρηση, μάλ~στα, ορισμένων τύπων που κάθε άλλο παρά ευνοούσαν την υποταγή της οι καωσύνης στην εκτελεστική εξουσία. Πρόκειτα~ για το μο ναοικό στοιχείο οιαπαιοαγώγησης ενός ελεύθερου λαού το οποίο οφείλουμε στο Παλαιό Καθεστώς. Αλλά και η οωίκη ση είχε αντλήσει στο~χεία από τη γλώσσα κα~ από τις πρα κτικές των οικαστηρίων. Ακόμη κα~ ο βασ~λιάς θεωρούσε απα ραίτητο να εξηγεί κα~ να α~τωλογεί τα οιατάγματά του πρ~ν
αυτά τεθούν σε εφαρμογή· κα~ βέβαια, το Συμβούλιο φρό ντιζε να υπάρχουν εκτενή προοίμια στις αποφάσεις του, ο έπαρχος προσέφευγε στον οικαστικό κλητήρα γ~α να ανα κοινώσει τις ρυθμίσεις που είχε αποφασίσει. Σε όλα τα πα λα~άς προέλευσης οωικητικά σώματα, όπως ήταν, γ~α παρά οε~γμα, το σώμα των θησαυροφυλάκων της Γαλλίας ή των
εκλεκτών
(elus),
ο~ υποθέσε~ς συζητούνταν οημόσ~α κα~ κά
θε ενο~αφερόμενη πλευρά είχε τη ουνατότητα να εκθέσε~ τα επ~χεφήματά της. Όλες αυτές ο~ συνήθε~ες, όλες αυτές οι ο~α σ~κασίες, λε~τουργούσαν ως πρόσθετο~ φραγμοί σε ενοεχό μενες αυθαφεσίες του ηγεμόνα. Ωστόσο ο λαός, κα~ ε~ο~κότερα στις επαρχίες, σχεοόν πά-
21
9
Λ
220
11-
Χ
I -~
!Η
ΤΟ
C Q U Ε VI L LE
ντα δεν είχε άλλον τρόπο να αντισταθεί στην καταπίεση πα ρά μόνο την προσφυγή στη βία. Τα περισσότερα από τα αμυ ντικά μέσα στα οποία ήδη αναφέρθηκα ήταν, ουσιαστικά, απρόσιτα για τον λαό· μόνο εκείνοι που είχαν μια κάποια θέ ση στην κοινωνία και που η φωνή τους μπορούσε να ακου
στεί είχαν τη δυνατότητα να τα αξιοποιούν. Με εξαίρεση, όμως, τις λα"Cκές τάξεις, δεν υπήρχε Γάλλος, ο οποίος, αν εί χε το σχετικό κουράγιο, να μην μπορεί να αμφισβητήσει δι καστικά τα κελεύσματα της εξουσίας -έστω και αν τελικά συμμορφωνόταν με αυτά. Ο βασιλιάς μιλούσε στο έθνος σαν ηγέτης μάλλον, παρά
σαν αυθέντης. «Σεμνυνόμεθα», έλεγε ο Λουδοβίκος ΙΣΤ τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του στο προοίμιο ενός διατάγ ματός του, «ότι ηγούμεθα ενός έθνους ελευθέρου και υψηλό φρονος». Ένας πρόγονός του είχε εκφράσει ήδη αντίστοιχες αντιλήψεις με πω παραδοσιακή γλώσσα, όταν, ευχαριστώ ντας τις Γενικές Τάξεις για τις τολμηρές τους αναπομπές, έλε γε: «Προτψάμε να απευθυνόμεθα σε ελευθέρους ανθρώπους, παρά σε δούλους». Οι άνθρωποι του 18ου αιώνα δεν χαρακτηρίζονταν από τη διακαή επιθυμία για υλική ευμάρεια που είναι, κατά κάποιον τρόπο, η μητέρα της δουλοφροσύνης. Πρόκειται για πάθος
διαβρωτικό, αλλά επίμονο και ακατάβλητο, που συχνά συ νυπάρχει -αν όχι και αλληλοδιαπλέκεται- με ιδιωτικές αρε τές όπως η αγάπη για την οικογένεια, η συμμόρφωση με τους ισχύοντες κανόνες συμπεριφοράς, ο σεβασμός προς τη θρη σκεία, ή ακόμη και η χλιαρή αλλά πιστή τήρηση των θρη σκευτικών τύπων. Η επιθυμία αυτή για ευμάρεια προάγει ίσως την ακεραιότητα, αλλά παράλληλα υποσκάπτει τη διά θεση για ηρωισμούς, δημιουργώντας έτσι «καθώς πρέπει» ανθρώπους οι οποίοι όμως δεν είναι ενεργοί πολίτες με λί γα λόγια, ανθρώπους καλύτερους αλλά και χεφότερους απ' ό,τι είμαστε εμείς σήμερα. Οι Γάλλοι της εποχής εκείνης αγαπούσαν τις ηδονές, και τη
ΤΟ
ΙΙΑΛΛ/0
h:ΛΗΕ~ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣ/Λ~/1
χαρά της ζωής γενικότερα· η συμπεριφορά τους ήταν ίσως πω ακατάστατη, τα πάθη τους πω αχαλίνωτα, οι ιδέες τοος πω αντισυμβατικές απ' ό,τι σήμερα· αντιθετα, ο μετρημένος και διακριτικός αισθησιασμός που χαρακτηρίζει εμάς τούς ήταν
σχεδόν άγνωστος. Στους κύκλους της αριστοκρατίας οι άν θρωποι ενδιαφέρονταν περισσότερο για το ευ ζην παρά για την οικονομική άνεση, για την προσωπική τους ακτινοβολία
παρά για τα πλούτη. Αλλά και μεταξύ των μελών της μεσαίας τάξης, ποτέ η επιδίωξη της ευημερίας δεν οδηγούσε στην από λυτη αδιαφορία για άλλα στοιχεία ευζωίας η παραμέληση των οικονομικών υποθέσεων προς χάριν πω λεπταίσθητων και πω πνευματικών απολαύσεων ήταν συχνό φαινόμενο. Πάντοτε
υπήρχαν αγαθά που τοποθετούνταν σε υψηλότερη θέση από
το χρήμα. Ένας επιφανής στοχαστής της εποχής, 1 έγραφε σε ύφος τολμηρό αλλά και υψίπετες ταυτόχρονα: «Γνωρίζω το έθνος μου· μπορεί να είναι ιδιαίτερα ικανό στη χύτευση και τη σπατάλη των πολυτίμων μετάλλων, αλλά συγχρόνως δεν εί
ναι προορισμένο να τα λατρεύει σαν θεούς του· πιστεύω ότι είναι ανά πάσα στιγμή έτοιμο να στραφεί και πάλι προς τα παλαιά είδωλά του: την ανδρεία, τη δόξα, ακόμη και τη με γαλοψυχία, θα τολμούσα να πω». Επιπλέον, πρέπει κανείς να αποφεύγει να κρίνει τις αδυ ναμίες των ανθρώπων με μοναδικό μέτρο το βαθμό της υπο ταγής τους στα κελεύσματα της εξουσίας κάτι τέτοιο θα ήταν
λάθος. Όσο πειθήνιοι υπήκοοι του βασιλιά και αν ήταν οι άν θρωποι του Παλαιού Καθεστώτος, υπάρχει ένα είδος δουλι κής υποταγής που τους ήταν ξένο· δεν γνώριζαν τι σημαίνει να σκύβει κανείς το κεφάλι σε μια παράνομη ή αμφισβητού μενη εξουσία, την οποία δεν εκτιμά, συχνά την περιφρονεί. αλ
λά την ανέχεται είτε γιατί μπορεί να του είναι χρήσιμη, είτε
1.
Ο Μφαμπώ. [Σ.τ.μ.]
221
AI.EXIS DE TOCQUEVILLE 222
από φόβο. Αυτού του είδους η εξευτελιστική δουλοφροσύνη και υποταγή στην εξουσία ήταν άγνωστη στους προγόνους μας. Τα αισθήματά τους προς τον βασιλιά ήταν διαφορετικά από εκείνα που όλοι οι ηγεμόνες, όλων των εποχών, έχουν έως τώρα εμπνεύσει στους υπηκόους τους μάλιστα, για εμάς αυ τά τα αισθήματα είναι σήμερα σχεδόν ακατανόητα, καθώς η Επανάσταση ξερίζωσε από την καρδιά μας και το τελευταίο ίχνος τους. Οι υπήκοοί του, λοιπόν, έτρεφαν για τον βασιλιά
της Γαλλίας την τρυφερότητα που τρέφει κανείς για τον πα τέρα του, και συγχρόνως το σεβασμό που οφείλει μόνο στον Θεό. Η συμμόρφωσή τους με τις διαταγές του, έστω και τις
πιο αυθαίρετες, ήταν μάλλον θέμα αγάπης προς το πρόσωπό του, παρά καταναγκασμού· ακόμη και όταν η υποταγή τους
ήταν απόλυτη, συχνά ένιωθαν ότι η ψυχή τους παρέμενε απο λύτως ελεύθερη. Για εκείνους, ο καταναγκασμός ήταν η χει ρότερη πτυχή της υποταγής για μας, έχει γίνει η λιγότερο επα χθής. Η δουλοπρέπεια είναι ο χεφότερος από τους δρόμους που οδηγούν στην υπακοή. Ας μην υποτιμάμε τους προγόνους μας δεν έχουμε το δικαίωμα. Μακάρι να μπορούσαμε, μαζί με τις προκαταλήψεις τους και τις ανεπάρκειές τους, να δια θέτουμε και λίγο από το μεγαλείο τους! Θα ήταν, επομένως, λάθος να πιστεύουμε ότι η περίοδος
του Παλαιού Καθεστώτος χαρακτηριζόταν από δουλοπρέπεια και υποτακτικότητα. Υπήρχε τότε πολύ περισσότερη ελευθε ρία απ' ό,τι σήμερα· ήταν, όμως, μια ιδιότυπη και ασυνεχής
ελευθερία, πάντα περιορισμένη λόγω των ταξικών διαφορών πάντα στενά δεμένη με την αρχή της ειδικής μεταχείρισης και των προνομίων. [46] Η ελευθερία αυτή, αν και επέτρεπε να
αψηφά κανείς ενίοτε τόσο τους νόμους όσο και τις αυθαιρε σίες, δεν έφτανε ωστόσο ποτέ ώς το σημείο να εξασφαλίζει σε όλους τους πολίτες τις πιο φυσικές αλλά και πιο αναγκαίες εγγυήσεις. Έστω και έτσι ακρωτηριασμένη και περιορισμένη πάντως, παρέμενε γόνψη, πολύτιμη. Ακόμη και κατά την πε ρίοδο οπότε η συγκεντροποίηση ωθούσε όλο και περισσότερο
ΤΟ
ΙΙΑΛΛIΙ)
1\ΛΗΕ~ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑ~ΙΙ
προς την ομοιομορφία και την ισοπέδωση των ιδιαιτεροτήτων,
αυτή η ελευθερία συνέβαλλε ώστε μεγάλο τμήμα του λαού να διατηρήσει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του, το ιδιαίτερο χρώμα και την ιδιαίτερη υφή του, ενώ παράλληλα ενίσχυε στην ψυχή
των πολιτών την υπερηφάνεια και την τάση για διάκριση. Η ιδιότυπη αυτή έννοια και αίσθηση της ελευθερίας συνέβαλε έτσι σημαντικά να διαμορφωθούν τα υπερήφανα και τολμηρά εκείνα πνεύματα που θα συναντήσουμε αργότερα σε ρόλο πρωταγωνιστών και που θα κάμουν τις επόμενες γενιές να θαυμάζουν τόσο τη Γαλλική Επανάσταση, αλλά και να νιώ-
θουν δέος απέναντί της. Θα ήταν παράδοξο τέτοιες «ανδρο πρεπείς» αρετές να έχουν βλαστήσει σε έδαφος απ' όπου είχε εξαλειφθεί κάθε ε ίο ους ελευθερία. [4 7] Όμως, αν αυτή η ιδιότυπη και ανορθόδοξη ελευθερία προ
ετοίμαζε τους Γάλλους για την ανατροπή του οεσποτισμού, ταυτόχρονα τους έκανε πιο ακατάλληλους απ' οποιονοήπο τε ίσως άλλον λαό να οικοδομήσουν, στη θέση του Παλαιού
Καθεστώτος, πολίτευμα που να χαρακτηρίζεται από την ελεύ θερη και ειρηνική κυριαρχία του νόμου.
22
3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
12
Πwς, παρά τις προόδους του πολιτισμού,
η κατάσταση του γάλλου χωρικού I
I
I
I
ηταν σε ορισμενες περιπτωσεις χεφοτερη
τον 18ο απ' ό,τι τον 13ο αιwνα
Τον 18ο αιώνα ο γάλλος χωρικός δεν βρισκόταν πια στο έλεος μικροφεουδαρχών, δεν ήταν συχνά θύμα σκληρής ή βίαιης με ταχείρισης εκ μέρους της κυβέρνησης διέθετε δική του γη και απολάμβανε τις βασικές αστικές ελευθερίες. Από την άλ λη όμως, ζούσε απομονωμένος απ' όλες τις άλλες τάξεις, σε βαθμό που ήταν ίσως πρωτόγνωρος σε παγκόσμια κλίμακα. Επρόκειτο για ένα είδος καινοφανούς και ιδιότυπης κατα πίεσης, της οποίας οι συνέπειες αξίζει τον κόπο να εξετα στούν προσεκτικά. Ήδη από τις αρχές του
17ου
αιώνα, ο Ερρίκος Δ' ανησυ
χούσε, όπως μαθαίνουμε από τον Perefixe, 1 γιατί οι ευγενείς δεν ζούσαν πια στις επαρχίες. Στα μέσα του 18ου αιώνα, το φαινόμενο είχε πια γενικευτεί· όλα τα κείμενα της εποχής το επισημαίνουν και ανησυχούν: οι οικονομικοί στοχαστές στα βιβλία τους. οι έπαρχοι στην αλληλογραφία τους, οι αγροτι κοί σύλλογοι στα υπομνήματά τους. Αν, πάλι, αναζητά κα
νείς αψευδείς αποδείξεις, μπορεί να τις βρει στα κατάστιχα
1. Hardouin de Beaumont de Perefixe ( 1605-70). Πωοαγωγός του 1664. Συνέγρα ψε, μεταξύ άλλων, βιογραφία του Ερρίκου Δ', με τον τίτλο Histoire de Henry le Grand (1661). [Σ.τ.μ.] Λουδοβίκου ΙΔ' και αρχιεπίσκοπος τοu Παρισιού από το
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΗΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΊΆΣΙΙ
του κεφαλικού φόρου, ο οποίος επιβαλλόταν με βάση τον πραγματικό τόπο κατοικίας του φορολογούμενου. Είναι χα ρακτηριστικό, από αυτή την άποψη, ότι, για όλη την ανώτερη αριστοκρατία και ένα μέρος της μεσαίας, ο κεφαλικός φόρος εισπράττεται στο Παρίσι. Στις επαρχίες είχαν απομείνει πια μόνο εκείνοι οι χωρο δεσπότες που τα περιορισμένα οικονομικά τους δεν τους επέ τρεπαν να εγκατασταθούν στην πόλη. Η θέση αυτών των ευ γενών απέναντι στους χωρικούς της περιοχής τους ήταν, νο μίζω, πρωτοφανής για πλούσιους ιδιοκτήτες γης. Έχοντας απωλέσει την ηγεμονική της θέση, αυτή η αριστοκρατία δεν είχε πλέον καν το κίνητρο να φροντίζει, να βοηθάει και να κα θοδηγεί τους χωρικούς. Παράλληλα, μην έχοντας τις ίδιες φο ρολογικές υποχρεώσεις με εκείνους, δεν μπορούσε να συμ μεριστεί τη φτώχεια τους, ενώ και τα προβλήματά τους ήταν γι' αυτή ξένα. Οι χωρικοί δεν ήταν πια υποτακτικοί του χω ροδεσπότη, δίχως όμως και να έχουν γίνει συμπολίτες του με την ουσιαστική έννοια του όρου· η κατάσταση ήταν, πράγ ματι, πρωτόγνωρη από ιστορική άποψη.[48,
49]
Απόρροια όλων αυτών ήταν ένα είδος ψυχολογικής απου σίας, όπως θα μπορούσε να την ονομάσει κανείς, πω συχνής και πω επιζήμιας και από τη φυσική απουσία. Αυτός ο απο
δημισμός
(absenteisme)
είχε ως συνέπεια ο ευγενής που εξα
κολουθούσε να ζει στα κτήματά του να έχει συχνά απόψεις και συμπεριφορές οι οποίες, αν απουσίαζε, θα ταίριαζαν μάλ λον στον επιστάτη του· πω συγκεκριμένα, έβλεπε τους γεώ
μορούς του σαν οφειλέτες και μόνο και απαιτούσε από αυ τούς όλα όσα του αναλογούσαν με βάση τους νόμους ή το εθι μικό δίκαιο· το αποτέλεσμα ήταν ότι, έστω και τα κατάλοι πα των φεουδαλικών δικαιωμάτων, γίνονταν ορισμένες φο ρές για τον χωρικό ακόμη πω επαχθή απ' ό,τι ήταν κατά την περίοδο ακμής της φεουδαρχίας.
Συχνά έχοντας καταφύγει στο δανεισμό και πάντα χρεω μένος, ο χωροδεσπότης ζούσε πολύ λιτά στον πύργο του, έχο-
22
5
ΛΙ.Ι-ΧΙS
226
ΟΕ
TOCQUEVILLE
ντας μοναδικό του μέλημα να συγκεντρώσει τα χρήματα που
θα ξοδέψει το χειμώνα στην πόλη. Ο λαός, που συχνά είναι ιδι αίτερα εύστοχος στην επιλογή των λέξεων, είχε δώσει σε αυ τή την κατηγορία ευγενών το όνομα του μικρότερου από τα
αρπακτικά πτηνά: πύλαργος ή πύγαργος
(hoberau).
Θα μπορούσε, ασφαλώς, να επικαλεστεί κανείς συγκε
κριμένες περιπτώσεις που δείχνουν να διαψεύδουν αυτόν τον κανόνα· ωστόσο, εγώ δεν αναφέρομαι σε άτομα αλλά σε τά ξεις, με τις οποίες και πρέπει να ασχολείται αποκλειστικά η Ιστορία. Ποως μπορεί να αρνηθεί ότι υπήρχαν την εποχή εκεί νη αρκετοί πλούσωι ιδωκτήτες γης οι οποίοι, δίχως να έχουν σχετική υποχρέωση και δίχως να το επιβάλλουν τα συμφέ ροντά τους, φρόντιζαν για την ευημερία των χωρικών; Όμως,
αυτοί οι λίγοι κινούνταν αντίθετα από τον άνεμο που φυσούσε και ο οποίος, ανεξάρτητα από τη θέλησή τους, εκείνους μεν
τούς έσπρωχνε προς την αδιαφορία, τους δε πρώην υποτα κτικούς τους προς το μίσος. Συχνά αυτή η εγκατάλειψη των επαρχιών από τους ευγε νείς αποδίδεται στην επφροή ορισμένων υπουργών και ορι
σμένων ηγεμόνων: άλλοι την αποδίδουν στον Ρισελιέ, άλλοι στον Λουδοβίκο ΙΔ'. Πράγματι, ήταν σχεδόν πάντα επιθυμία
των ηγεμόνων κατά τους τρεις τελευταίους αιώνες της μο ναρχίας να αποκόψουν τους ευγενείς από τον λαό, προσελ
κύοντάς τους στην αυλή και στα δημόσια αξιώματα. Ιδιαίτε ρα παρατηρείται αυτό το φαινόμενο κατά τον
17 ο
αιώνα, όταν
ακόμη η μοναρχία εξακολουθούσε να φοβάται την αριστο
κρατία. Είναι χαρακτηριστικό πως στα ερωτήματα που απευ θύνονται στους επάρχους περιλαμβάνεται τότε και το εξής: Οι ευγενείς της επαρχίας σας προτιμούν να ζουν στα κτήμα τά τους, ή να αλλάξουν τόπο κατοικίας; Στην απάντησή του σε αυτό το ερώτημα ένας έπαρχος
γράφει ότι, δυστυχώς, οι ευγενείς της επαρχίας του προτι μούν να παραμένουν στον τόπο τους, κοντά στους χωρικούς, αντί να σπεύδουν να αναλάβουν τα καθήκοντά τους κοντά
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑLΙΙ
στον βασιλιά. Όμως, προσοχή! Η επαρχία για την οποία πρόκειται είναι το
(Vendee).
Anjou,
που αργότερα μετονομάστηκε Βανδέα
Εκείνοι οι ευγενείς που, όπως πληροφορούμαστε,
αρνούνταν να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους απέναντι στον βασιλιά είναι οι μόνοι που υπερασπίστηκαν αργότερα, και μάλιστα με τον πιο δυναμικό τρόπο, τη μοναρχία στη Γαλλία, μην διστάζοντας να δώσουν και τη ζωή τους για χάρη της. Και μάλιστα, η ένδοξη αυτή αντίστασή τους έγινε ουνατή μόνο και μόνο γιατί ήταν σε θέση να συσπειρώσουν γύρω τους χωρικούς, κοντά στους οποίους τούς κατηγορούσαν ότι προ τιμούσαν να ζουν.
Δεν θα πρέπει, πάντως, να αποδίδουμε στην άμεση επιρ ροή ορισμένων ηγεμόνων μας την εγκατάλειψη των επαρχιών από την τάξη που βρισκόταν τότε στην κεφαλή του έθνους. Η κύρια και διαχρονική αιτία γι' αυτή την εξέλιξη δεν βρι σκόταν στη βούληση ορισμένων ατόμων, αλλά στην παρατε ταμένη επίδραση των θεσμών· αυτό αποδεικνύεται, άλλω στε, και από το γεγονός ότι, όταν τον 18ο αιώνα η κυβέρνη ση θέλησε να καταπολεμήσει το αρνητικό αυτό φαινόμενο, δεν ήταν πια εφικτό να ανακόψει την εξάπλωσή του. Στο μέ τρο που η αριστοκρατία χάνει όλο και περισσότερο τα πολι τικά της δικαιώματα δίχως να αποκτά νέα και που οι τοπι κές ελευθερίες καταργούνται, οι τάσεις φυγής των ευγενών ενισχύονται. Δεν απαιτούνται πια κίνητρα που θα ωθήσουν τους ευγενείς να εγκατασταθούν στις πόλεις δεν θέλουν πια να παραμείνουν στην επαρχία, καθώς η ζωή εκεί έχει γίνει γι' αυτούς άχαρη. Όσα αναφέρω εοώ για τους ευγενείς ισχύουν εξίσου και για όλους τους πλούσιους ιοωκτήτες γης, σε όλη τη χώρα. Η αστυφιλία αυξάνεται συνεχώς, ενώ οι επαρχίες αοειάζουν από τους πω πλούσιους και φωτισμένους κατοίκους τους θα μπο ρούσα, μάλιστα, να προσθέσω ότι η άλλη όψη της εσωτερι κής αυτής μετανάστευσης προς τις πόλεις ήταν η υποβάθμι ση της καλλιέργειας της γης και η έλλειψη καινοτομιών στο
2
27
ΛΙ.ΕΧΙS
228
ΟΕ
TOCQUEVILLE
πεδίο αυτό, επιβεβαιώνοντας έτσι τη βαθυστόχαστη παρα
τήρηση του Μοντεσκιέ ότι «η γη παράγει λιγότερο λόγω της γονιμότητας του εδάφους, και περισσότερο λόγω της ελευ θερίας που απολαμβάνουν αυτοί που την κατοικούν». Όμως, δεν θέλω να ξεφύγω από το θέμα μου. Έχω ήδη επισημάνει πως οι αστοί, εγκαταλείποντας επί
σης τις επαρχίες, συνέρρεαν στις πόλεις. Σε αυτή τη διαπί στωση συμπίπτουν όλα τα σχετικά κείμενα που προέρχονται από την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος. Εκεί, λοιπόν, δια βάζουμε ότι δεν συναντά πια κανείς στις επαρχίες παρά μό νο πλούσιους χωρικούς, και μάλιστα μιας κάποιας ηλικίας. Μόλις ένας εργατικός αγρότης αποκτά λίγα χρήματα, σπεύ
δει να απομακρύνει τον γιο του από το άροτρο, να τον στεί λει στην πόλη και να του αγοράσει μια μικρή δημόσια θέση. Από εκείνη την εποχή χρονολογείται η παράδοξη αποστρο φή που νιώθει συχνά, ακόμη και σήμερα, ο γάλλος αγρότης για το επάγγελμα στο οποίο οφείλει την οικονομική του άνε ση. Στη συγκεκριμένη περίπτωση μάλιστα, οι συνέπειες υπήρ
ξαν πολύ πιο μακροπρόθεσμες από τις αιτίες που προκάλε σαν το φαινόμενο.
Για να είμαστε ειλικρινείς, ο μόνος καλοαναθρεμμένος και μορφωμένος άνθρωπος -ο μόνος
gentleman
που θα έλεγαν και
οι Άγγλοι- ο οποίος παρέμεινε σταθερά δίπλα στους χωρι
κούς και είχε συνεχή επαφή μαζί τους ήταν ο εφημέριος. Έτσι, παρά τα όσα γράφει ο Βολταίρος, ο κλήρος θα μπορούσε να κατέχει ηγεμονική θέση μεταξύ των αγροτικών πληθυσμών, αν και αυτός δεν ήταν τόσο στενά και τόσο εξόφθαλμα δεμέ
νος με την πολιτική εξουσία και ιεραρχία· απολαμβάνοντας πολλά από τα προνόμιά της, ήταν φυσικό να εμπνέει στον
λαό αισθήματα απέχθειας, ανάλογα με εκείνα που του ενέ πνεαν οι κρατικοί αξιωματούχοι. [50] Έτσι λοιπόν, ο χωρικός βρέθηκε σχεδόν απόλυτα απο κομμένος από τις ανώτερες τάξεις, αλλά και από τους αν θρώπους της τάξης του που θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΊΆL:ΙΙ
και να τον καθοδηγήσουν. Στο μέτρο που αυτοί αποκτούν
μόρφωση ή οικονομική άνεση, φεύγουν για την πόλη, αφήνοντάς τον μόνον να καλλιεργεί τη γη, σαν ένα είδος παρία του έθνους. Αυτή η εξέλιξη δεν παρατηρείται στον ίδιο βαθμό σε κα νέναν άλλο πολιτισμένο λαό της Ευρώπης. Αλλά και στη Γαλ λία το φαινόμενο ήταν σχετικά πρόσφατο. Ο χωρικός του 14ου αιώνα ήταν πιο καταπιεσμένος, αλλά και πιο «επικουρούμε
νος»· ορισμένες φορές οι ευγενείς τον τυραννούσαν, αλλά πο τέ δεν αδιαφορούσαν γι' αυτόν. Τον 18ο αιώνα, τα χωριά έχουν μετατραπεί σε κοινότητες
των οποίων όλοι οι κάτοικοι είναι φτωχοί, αγράμματοι, άξε στοι· οι τοπικοί άρχοντες είναι εξίσου αμόρφωτοι και aπα
ξιωμένοι όσο και τα άλλα μέλη της κοινότητας ο σύνδικος δεν ξέρει να διαβάζει, ο φοροσυλλέκτης δεν είναι ικανός να κάμει δίχως βοήθεια τους υπολογισμούς εκείνους από τους οποίους εξαρτάται η οικονομική κατάσταση των χωρικών, αλ
λά και του ίδιου. Ο παλαιός χωροδεσπότης όχι μόνο δεν έχει πια δικαιοδοσία για τις τοπικές υποθέσεις, αλλά έχει κατα λήξει να θεωρεί και υποτιμητική, κατά κάποιον τρόπο, την ανάμειξή του σε αυτά τα ζητήματα. Έτσι, ο σύνδικος είναι αυτός που ορίζει το ύψος της
taille, που φροντίζει για την
επάν
δρωση της πολιτοφυλακής, που ρυθμίζει τις αγγαρείες με λί γα λόγια, ασκεί όλα εκείνα τα καθήκοντα που ο χωροδεσπό της θεωρεί ανάξιά του. Μόνο την κεντρική εξουσία αφορά πια η τύχη της κοινότητας καθώς, όμως, η κεντρική εξουσία βρίσκεται πολύ μακριά και δεν έχει ακόμη τίποτε να φοβη θεί από τους κατοίκους των χωριών, μοναδικό της μέλημα εί
ναι πώς να αποσπάσει όσο το δυνατόν περισσότερα οικονο μικά οφέλη από κάθε κοινότητα.
Ας δούμε τώρα ποια μοίρα επιφυλάσσεται σε μια τάξη
παραμελημένη, την οποία κανείς πια δεν έχει την πρόθεση να την καταπιέζει άμεσα, αλλά ούτε και να τη διαφωτίζει και να τη φροντίζει.
22
9
Λ
2
3°
I. 1:
Χ
IS D
Ε ΤΟ
CQUΕV
Ι ι ι Ε
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα πω επαχθή βάρη που το φε-
ουδαρχικό σύστημα επέβαλλε στον κάτοικο της υπαίθρου εί χαν καταργηθεί, ή μειωθεί σημαντικά· αυτό, ωστόσο, που πα
ραβλέπεται συχνά είναι ότι είχαν αντικατασταθεί από άλλα βάρη, ακόμη πιο δυσβάστακτα ίσως. Οι χωρικοί δεν υπέφε ραν πια απ' όλα όσα βάραιναν τους προγόνους τους ωστό
σο, υπόκεινταν σε ουκ ολίγους καταναγκασμούς, άγνωστους στους πατέρες τους. Γνωρίζουμε, έτσι, ότι η
taille
είχε δεκα
πλασιαστεί κατά τους τελευταίους δύο αιώνες του Παλαιού Καθεστώτος, με σχεδόν αποκλειστικούς πια υπόχρεους τους
αγρότες. Αξίζει να γίνει εδώ μια σύντομη αναφορά στον τρό πο με τον οποίο γινόταν πλέον η είσπραξη της
taille,
ώστε να
μην ξεχνάμε πως, ακόμη και σε πολιτισμένες εποχές, η βαρ βαρότητα της νομοθεσίας μπορεί να είναι ή να γίνει εντυπω σιακή, όταν οι πιο φωτισμένοι πολίτες της χώρας δεν έχουν προσωπικό κίνητρο να επιδιώξουν την αλλαγή της. Σε μια εμπιστευτική εγκύκλιο που ο ίδιος ο γενικός επό
πτης των οικονομικών απευθύνει στους επάρχους το βρίσκει κανείς μια περιγραφή της
taille
1772,
που αποτελεί πραγ
ματικό αριστούργημα ακρίβειας και συντομίας: «Η
taille,
αυ
θαίρετα κατανεμημένη, συνεκτική ως προς τη σύλληψή της, προσωποπαγής, αναντίστοιχη με την πραγματικότητα στο μεγαλύτερο μέρος της Γαλλίας, υπόκειται σε συνεχείς δια κυμάνσεις λόγω των αλλαγών που παρατηρούνται από χρό
νο σε χρόνο στην οικονομική κατάσταση εκείνων τους οποί ους βαρύνει». Σε τρεις φράσεις θίγεται όλη η ουσία του ζη τήματος δύσκολα θα μπορούσε να περιγράψει κανείς καλύ τερα αυτόν τον τόσο επωφελή για το κράτος αλλά και τόσο αρνητικό για τους πολίτες θεσμό. Το συνολικό ποσό που όφειλε να καταβάλλει κάθε ενορία
προσδιοριζόταν κάθε χρόνο. Οι διακυμάνσεις ήταν συνεχείς, όπως επισημαίνει και ο γενικός επόπτης, με αποτέλεσμα κα νένας καλλιεργητής της γης να μην γνωρίζει εκ των προτέ ρων το ποσό που θα καλούνταν να πληρώσει τον επόμενο
ΤΟ
ΙΙΑΛΛΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑl:ΙΙ
χρόνο. Στο πλαίσιο, εξάλλου, της ενορίας ένας αγρότης, που
επιλεγόταν στην τύχη και aποκαλούνταν φοροσυλλέκτης
lecteur), όφειλε κάθε χρόνο να επιμερίζει την την taille στους συγχωριανούς του.
(col-
επιβάρυνση από
Έχω υποσχεθεί να αναφερθώ εκτενέστερα στην περίπτωση
αυτών των φοροσυλλεκτών. Ας δώσουμε, όμως, το λόγο στη συνέλευση της επαρχίας του
Berry
του
1779·
η νομιμοφρο
σύνη της είναι υπεράνω πάσης υποψίας, αφού αποτελείται
αποκλειστικά από προνομιούχους που έχουν επιλεγεί από τον βασιλιά και που απαλλάσσονται από την
taille:
«Καθώς
όλοι θέλουν να αποφύγουν τα καθήκοντα του φοροσυλλέκτη, επιβάλλεται αυτά να ασκούνται εκ περιτροπής», λέει η συ
νέλευση του
1779.
«Έτσι, η είσπραξη της
taille ανατίθεται κά
θε χρόνο σε καινούργιο φοροσυλλέκτη, ανεξάρτητα πόσο έντι μος ή ικανός είναι· ο τρόπος, λοιπόν, με τον οποίο αυτός εκ πληρώνει τα καθήκοντά του αντανακλά το χαρακτήρα του, τους φόβους του, ης αδυναμίες του, τα ελαττώματά του. Άλλωστε, ποιος μπορεί να γνωρίζει με ακρίβεια πόσο πλού σιος είναι ο γείτονάς του, και μάλιστα σε σύγκριση με τους υπόλοιπους υπόχρεους στον συγκεκριμένο φόρο; Και όμως, η απόφαση εξαρτάται αποκλειστικά από τη γνώμη του φο ροσυλλέκτη, ο οποίος είναι μάλιστα προσωπικά υπεύθυνος, με όλη την περιουσία του αλλά και με κίνδυνο προσωπο κράτησης, για το συνολικό ύψος των εισπράξεων. Κατά κα νόνα, είναι υποχρεωμένος να αφιερώνει επί δύο συνεχή χρό νια τις μισές από τις ημέρες του για να έρχεται σε επαφή με όσους είναι υποχρεωμένοι να καταβάλλουν τον σχετικό φό ρο. Μάλιστα, αν ο φοροσυλλέκτης δεν γνωρίζει ανάγνωση,
αναγκάζεται να καταφύγει σε κάποιον γείτονα, ζητώντας τη βοήθειά του». Ο Τυργκό, εξάλλου, έγραφε λίγα χρόνια πριν, αναφερό μενος σε μια άλλη επαρχία: «Αυτό το καθήκον προκαλεί την απόγνωση, και σχεδόν πάντα την καταστροφή, εκείνου που το αναλαμβάνει· με αυτόν τον τρόπο, όλες οι ευκατάστατες
2
31
Al.EXIS DE TOCQUEVILLE 2
32
οικογένειες ενός χωριού οδηγούνται, η μια μετά την άλλη, στη
φτώχεια». 2[51] Μολαταύτα, ο δύσμοιρος αυτός φοροσυλλέκτης ασκούσε
πολύ μεγάλη εξουσία, και μάλιστα δίχως να λογοδοτεί σε κα νέναν- ήταν σχεδόν εξίσου τύραννος όσο και μάρτυρας. Κα τά τη διάρκεια της άσκησης των καθηκόντων του, μπορεί να καταστρεφόταν ο ίδιος οικονομικά, αλλά κρατούσε στα χέρια του και την τύχη όλων των συγχωριανών του. Η ίδια συνέλευ
ση, του
1779,
αναφέρει χαρακτηριστικά: «Η μεροληψία υπέρ
των γονέων του, των φίλων του και των γειτόνων του, το μίσος για τους εχθρούς του και η επιθυμία του να τους εκδικηθεί, η
ανάγκη του να αποκτήσει προστάτη, ο φόβος μήπως δυσαρε στήσει κάποιον ευκατάστατο πολίτη ο οποίος ενδέχεται να του δώσει δουλειά, όλα αυτά αντιμάχονται την όποια αίσθηση δι
καιοσύνης διαθέτει». Αρκετές φορές, ο φοροσυλλέκτης γίνε ται αμείλικτος επειδή είναι τρομοκρατημένος υπάρχουν ενο ρίες όπου κυκλοφορεί πάντα συνοδευόμενος από ειδικούς
φρουρούς και από δικαστικούς κλητήρες. «Όταν εμφανίζεται δίχως δικαστικούς κλητήρες», γράφει ένας έπαρχος στον υπουρ γό το
1764, «Οι υπόχρεοι αρνούνται να καταβάλουν την taille». Guyenne διαβάζουμε: «Μόνο στην περιοχή της Villefranche, 106 ει Και στα πρακτικά της επαρχιακής συνέλευσης της
σπράκτορες και δικαστικοί κλητήρες κυκλοφορούν συνεχώς, από ενορία σε ενορία».
Για να αποφύγει αυτή τη βίαιη και αυθαίρετη φορολόγηση, ο γάλλος αγρότης του 18ου αιώνα αντιδρά όπως ο Εβραίος του Μεσαίωνα. Ακόμη και όταν η οικονομική του κατάσταση εί ναι καλή, προτιμά να δείχνει αξιοθρήνητος φοβάται -και δι
καιολογημένα- να δείξει ότι είναι ευκατάστατος. Αυτό προ
κύπτει, άλλωστε, και από ένα κείμενο που αυτή τη φορά δεν
2.
Επιστολή του Τυργκό στον κύριο
μου. [Σ.τ.μ.]
de Monteynard,
υπουργό Πολέ
ΤΟ
Π ΑΛ Α
IΟ
προέρχεται από την που απέχει περίπου λογος του
Maine,
Κ ΑΘ ΕΣΤΩ Σ
ΚΑΙ
Η
Guyenne, αλλά 100 λεύγες από
Ε Π Α Ν Α Σ ΊΆ Σ
11
από μια άλλη περωχή, εκεί. Ο αγροτικός σύλ
σε μια αναφορά του το
1761,
αναφέρει ότι
είχε την ιδέα να μοιράζει ζώα ως βραβεία και ως κίνητρα, αλλά η πρακτική αυτή σταμάτησε, «γιατί υπήρχε κίνδυνος να
αναπτυχθούν χαμερπή αισθήματα ζήλιας απέναντι σε όσους θα βραβεύονταν, με αποτέλεσμα οι ανταγωνιστές τους, επω φελούμενοι από τον αυθαίρετο τρόπο με τον οποίο επιμερί ζονταν τα φορολογικά βάρη, να τους προκαλέσουν οικονομική βλάβη κατά τα επόμενα χρόνια». Με δεδομένο το φορολογικό αυτό σύστημα, κάθε υπό χρεος είχε ουσιαστικά άμεσο και σταθερό συμφέρον να κα τασκοπεύει τους γείτονές του και να «ενημερώνει» τον φο ροσυλλέκτη για ενδεχόμενη βελτίωση της οικονομικής κατά στασής τους. Όλοι, λοιπόν, ωθούνταν στο φθόνο, στην κατά δοση, στο μίσος. Και όμως, θα φανταζόταν κανείς ότι τέτοια φαινόμενα παρατηρούνται μόνο στην επικράτεια κάποωυ μαχαραγιά του Ινδουστάν! Υπήρχαν, ωστόσο, την ίδια εποχή στη Γαλλία περωχές όπου η είσπραξη της
taille
γινόταν με τακτικό αλλά και ήπω
τρόπο. Πρόκειται για ορισμένες
pays d 'etats,
στις οποίες τη
σχετική αρμοδιότητα ασκούσαν οι τοπικές αρχές. [52] Στο
Languedoc,
για παράδειγμα, η
taille
επιβαλλόταν μόνο στην
έγγεια ιδωκτησία, ανεξάρτητα από τη γενικότερη οικονομι κή κατάσταση του υπόχρεου· σταθερή και διαφανή βάση της
αποτελούσε ένα κτηματολόγω
(cadastre),
που είχε συνταχθεί
με ιδιαίτερη προσοχή και ανανεωνόταν κάθε τριάντα χρόνια,
σύμφωνα με το οποίο όλα τα εδάφη κατατάσσονταν σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με το βαθμό γονιμότητάς τους. Εδώ, κάθε υπόχρεος γνώριζε ακριβώς και εκ των προτέρων το ύψος του φόρου που θα καλούνταν να καταβάλει. Α ν δεν πλήρω νε, η ευθύνη βάρυνε τον ίδων και μόνο τον ίδω, ή μάλλον τα κτήματά του. Αν πάλι θεωρούσε ότι έχει αδικηθεί ως προς τον επιμερισμό της
taille,
είχε δικαίωμα να απαιτήσει τη σύ-
2
33
ΛI.EXIS
2
34
DE TOCQUEVILLE
γκριση της δικής του συμβολής με εκείνη οποιουδήποτε άλ
λου κατοίκου της ενορίας, τον οποίο επέλεγε ο ίδιος. Πρό κειται γι' αυτό που σήμερα αποκαλούμε «επίκληση της ανα
λογικής ισότητας». Βλέπουμε, λοιπόν, ότι όλοι αυτοί οι κανόνες δεν διαφέ
ρουν απ' ό,τι ισχύει και σήμερα· δεν τους έχουμε καν βελ τιώσει έκτοτε, τους έχουμε απλώς γενικεύσει. Με αυτή την ευκαφία, αξίζει να επισημανθεί ότι, ενώ έχουμε αντιγράψει
από το Παλαιό Καθεστώς τη μορφή που έχει σήμερα η δη μόσια διοίκησή μας, σε όλα τα άλλα πεδία είμαστε ιδιαίτε ρα επιφυλακτικοί να το μιμηθούμε. Τις καλύτερες διοικητι
κές μεθόδους μας τις έχουμε δανειστεί, αν όχι από την κε ντρική εξουσία, από τις επαρχιακές συνελεύσεις με άλλα λό για, υιοθετήσαμε το μηχανισμό, αλλά απορρίψαμε το προCόν που αυτός παράγει. Η παροιμιώδης φτώχεια των κατοίκων της υπαίθρου έδω σε τροφή σε αφορισμούς που κάθε άλλο παρά βοηθούσαν να
εξαλειφθεί. «Α ν οι λαοί είχαν οικονομική άνεση», έγραφε ο Ρισελιέ στην πολιτική του διαθήκη, «δύσκολα θα συμμορφώ νονταν με τους νόμους». Τον 18ο αιώνα οι απόψεις έχουν γί νει οπωσδήποτε λιγότερο ακραίες, αλλά ορισμένοι δεν παύ ουν να πιστεύουν πως ο αγρότης δεν θα δούλευε καθόλου,
αν δεν τον ωθούσε συνεχώς η ανάγκη βιοπορισμού· η ένδεια φαίνεται να αποτελεί το μοναδικό αντίδοτο στην οκνηρία. Πρόκειται για την ίδια θεωρία που έχω ακούσει επανειλημ μένα να διατυπώνεται σε σχέση με τους νέγρους των αποι κιών μας. Μάλιστα, αυτή η αντίληψη είναι τόσο διαδεδομέ νη μεταξύ των κυβερνώντων, ώστε όλοι σχεδόν οι οικονομι
κοί στοχαστές θεωρούν απαραίτητο να την ανασκευάσουν. Γνωρίζουμε ότι αρχικός προορισμός της
taille ήταν να
επι
τρέπει στον βασιλιά να πληρώνει τους στρατιώτες του, ώστε οι ευγενείς και όσοι καλλιεργούν τα κτήματά τους να απαλ λάσσονται από τη στρατιωτική θητεία. Ωστόσο, τον 17ο αι ώνα η θητεία έγινε και πάλι υποχρεωτική, όπως ήδη έχω ανα-
ΤΟ
ΙΙΑΛΛΙΟ
ΚΛι->Ι:ΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
EΠANAΣTALII
φέρει, με τη μορφή της κατάταξης στην πολιτοφυλακή· όμως,
αυτή τη φορά υπόχρεες ήταν μόνο οι λα'ίκές τάξεις, και μά λιστα σχεδόν αποκλειστικά οι αγρότες. Οι πολυάριθμες εκθέσεις και καταθέσεις που περιλαμβά νονται στα αρχεία των επάρχων και αφορούν τη δίωξη ατό μων που έχουν αρνηθεί να καταταγούν στην έφιππη χωρο φυλακή, ή έχουν λιποτακτήσει από αυτή, αρκούν για να δια πιστώσει κανείς πως η επάνδρωση της πολιτοφυλακής αντι μετώπιζε αρκετά προβλήματα. Φαίνεται, μάλιστα, πως για τους χωρικούς αυτή ήταν η πιο απεχθής υποχρέωση που εί χαν προς την πολιτεία· για να την αποφύγουν, δεν δίσταζαν
ορισμένες φορές ακόμη και να καταφύγουν στα βουνά, όπου καταδιώκονταν από ένοπλα αποσπάσματα. Αυτή η διαδικα σία μάς εντυπωσιάζει, αν σκεφτεί κανείς πόσο λίγες αντι
δράσεις συναντά σήμερα η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία. Θα πρέπει να αποδώσουμε αυτή την ακραία απέχθεια των χωρικών του Παλαιού Καθεστώτος προς την πολιτοφυλακή
λιγότερο στην ίδια την αρχή της υποχρεωτικής κατάταξης, και
περισσότερο στον τρόπο με τον οποίο αυτή εφαρμοζόταν. Θα μπορούσαμε, έτσι, να αναφερθούμε κυρίως: στο παρατετα
μένο κλίμα αβεβαιότητας που δημιουργούσε για όλους εκεί
νους τους οποίους απειλούσε (μπορούσε να κληθεί κανείς να υπηρετήσει ακόμη και σε ηλικία
40
ετών, εκτός και αν ήταν
παντρεμένος)- στις αυθαιρεσίες που συνόδευαν την τελική επι λογή των υπόχρεων, οι οποίες ακύρωναν ακόμη και τα πλεο νεκτήματα μιας ευνο"ίκής κλήρωσης στην αδυναμία να στεί λει κανείς αντικαταστάτη· στην αποστροφή που προκαλούσε το σκληρό και επικίνδυνο αυτό επάγγελμα, στο πλαίσιο του
οποίου κάθε ελπίδα για προαγωγή αποκλειόταν- αλλά προ πάντων, στην αίσθηση ότι το μεγάλο αυτό βάρος έπεφτε απο κλειστικά στους χωρικούς, και ειδικότερα στην πιο εξαθλιω μένη μερίδα τους, με αποτέλεσμα η καταφανής αυτή αδικία να κάνει τη στράτευσή τους ακόμη πιο δυσβάστακτη.
Έχω στα χέρια μου αρκετούς καταλόγους στρατολόγησης
2
35
ΛI.EXIS
2
36
στην πολιτοφυλακή, του
ΟΕ
TOCQUEVJLLE
1769,
από μεγάλο αριθμό ενοριών.
Μεταξύ αυτών που εξαιρούνται και απαλλάσσονται συνα ντάμε τον υπηρέτη ενός ευγενούς, τον φύλακα ενός αβαείου,
ακόμη και τον ιπποκόμο ενός αστού ο οποίος όμως «ζει σαν
ευγενής» (vit noblement). Αλλά και η οικονομική ευμάρεια ήταν αρκετός λόγος για να εξαφεθεί κανείς έτσι, όταν ένας αγρό της βρίσκεται κάθε χρόνο στην κορυψή του πίνακα των φορο λογουμένων, οι γιοι του έχουν το δικαίωμα να εξαφεθούν από την πολιτοφυλακή, με το επιχείρημα ότι έτσι ενισχύεται η γε ωργία. Οι οικονομικοί στοχαστές, λάτρεις της ισότητας κατά τα άλλα, δεν δείχνουν να ενοχλούνται από αυτό το προνόμιο· ζητούν μόνο την επέκτασή του και σε άλλες περιπτώσεις, δη λαδή να γίνουν ακόμη περισσότερα τα βάρη που επωμίζονται οι πιο φτωχοί και οι λιγότερο προστατευμένοι αγρότες! Αν λά
βει κανείς υπόψη την «πενιχρή αμοιβή του στρατιώτη», έγρα φε ένας από αυτούς τους οικονομολόγους, «τον τρόπο με τον οποίο τρέφεται, ντύνεται και στεγάζεται, την αυστηρή πει θαρχία στην οποία γενικά υποβάλλεται, θα ήταν εξαφετικά σκληρό να στρατολογηθεί οποιοσδήποτε άλλος εκτός από κά ποιον που να ανήκει στα κατώτερα λα"ίκά στρώματα». Έως τα τέλη της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΔ', οι μεγάλοι
δρόμοι είτε δεν συντηρούνταν καθόλου, είτε συντηρούνταν με έξοδα όλων εκείνων που τους χρησιμοποιούσαν, δηλαδή του κράτους ή όσων κατοικούσαν στις παρυφές τους ωστόσο, εκεί νη περίπου την εποχή, άρχισαν να τους επισκευάζουν αξιο ποιώντας την αγγαρεία των χωρικών και μόνο. Αυτή η μέθο
δος για τη δωρεάν απόκτηση καλύτερων δρόμων φάνηκε ότι δεν ήταν και άσχημη ιδέα, με αποτέλεσμα το
1737
να καθιε
ρωθεί, με εγκύκλιο του γενικού επόπτη των οικονομικών
Orry,
σε όλη τη Γαλλία. Παράλληλα, δινόταν το δικαίωμα στους επάρ χους να φυλακίζουν κατά το δοκούν όσους αρνούνταν να προ σφέρουν δωρεάν την εργασία τους, ή να τους επιβάλλουν να συμμορφωθούν με τη βοήθεια ένοπλων φρουρών. Έκτοτε, στο βαθμό που το εμπόριο αναπτύσσεται και η
ΤΟ
ΓΙΑΛΛΙΟ
1\Λ<-JΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑl:Η
ανάγκη και η επιθυμία για καλούς δρόμους αυξάνεται, η προσφυγή στην αγγαρεία γίνεται ολοένα και συχνότερη.[53] Σε μια έκθεση του
1779 προς την
επαρχιακή συνέλευση του
Berry
αναφέρεται ότι, σε αυτή τη σχετικά φτωχή επαρχία, η αξία των έργων που έγιναν σ' ένα χρόνο με προσφυγή στην ανα γκαστική εργασία εκτιμάται σε
700.000 λίρες.
Ανάλογη ήταν
λίγο-πολύ η εκτίμηση και για τη συνολική αξία τους στην Κάτω Νορμανδία το
1787.
Τίποτε δεν θα μπορούσε να δείξει
καλύτερα τη θλιβερή μοίρα των κατοίκων της υπαίθρου! Οι πρόοδοι της κοινωνίας, που για όλες τις άλλες τάξεις έχουν ως συνέπεια την αύξηση του πλούτου τους, κάνουν την κα τάσταση των αγροτών απελπιστική· το μοναδικό θύμα του
πολιτισμού είναι ο αγρότης. [54] Στην αλληλογραφία των επάρχων διαβάζω ότι, την εποχή
εκείνη περίπου, η τάση είναι να αρνούνται στους κατοίκους της υπαίθρου την αξιοποίηση της αναγκαστικής εργασίας προκειμένου για τους δρόμους των χωριών τους, με το επι
χείρημα ότι η αγγαρεία θα πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο για τους μεγάλους δρόμους, ή, όπως λέγονταν τότε, τους βα
σιλικούς δρόμους
(chemins du roi).
Την παράδοξη όσο και
καινοφανή αυτή αντίληψη, ότι είναι σκόπιμο τα βάρη για τους δρόμους να τα αναλαμβάνουν οι πιο φτωχοί και εκείνοι που δεν είναι καθόλου πιθανό να ταξιδέψουν, όσοι ευνοούνται από την εφαρμογή της τη θεωρούν τόσο φυσιολογική, ώστε σύντομα δεν διανοούνται καν ότι θα μπορούσε το ζήτημα να αντιμετωπίζεται με διαφορετικό τρόπο. Το
1776
έγινε μια
απόπεφα να μετατραπεί η αγγαρεία σ' ένα είδος τοπικού φόρου· ωστόσο, η άνιση επιβάρυνση θα εξακολουθήσει να
ισχύει και με τη νέα αυτή ρύθμιση.[55] Όταν η αγγαρεία μετατράπηκε σε υποχρέωση προς τον βασιλιά και όχι πια προς τον χωροδεσπότη, επεκτάθηκε βαθ μιαία σε όλα τα δημόσια έργα. Ήδη το
1719,
βλέπουμε να γί
νεται προσφυγή σε αναγκαστική εργασία για να χτιστούν στρατώνες! «Οι ενορίες οφείλουν να στείλουν τους καλύτε-
2
37
AU:XIS
2
38
ΟΕ
TOCQUEVILLE
ρους εργάτες τους, και όλα τα άλλα έργα να περάσουν σε δεύτερη μοίρα», αναφέρει το σχετικό διάταγμα. Α ναγκαστι
κή εργασία χρησιμοποιείται επίσης για τη μεταφορά κατα δίκων στα κάτεργα[56] και ζητιάνων στα πτωχοκομεία, αλ
λά και για τη μεταφορά του εξοπλισμού των συνταγμάτων που μετακινούνται από τόπο σε τόπο -καθήκον ιδιαίτερα επαχθές σε μια εποχή κατά την οποία τα συντάγματα κου βαλούσαν μαζί τους τεράστιο όγκο αποσκευών. Στις περι πτώσεις αυτές, έπρεπε να συγκεντρωθεί μεγάλος αριθμός αμαξών και βοδιών από μια αρκετά εκτεταμένη περιοχή.[57] Αυτή η εκδοχή αναγκαστικής εργασίας, που αρχικά δεν ήταν ιδιαίτερα σημαντική, έγινε μια από τις πιο δυσβάστακτες όταν
αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των τακτικών στρατιωτικών μονάδων. Στα αρχεία της εποχής γίνεται, επίσης, λόγος για εργολήπτες που ζητούν επίμονα να τους δοθεί το δικαίωμα να απαιτήσουν αναγκαστική εργασία για τη μεταφορά ξυ λείας από τα δάση στα ναυπηγεία. [58] Οι υπόχρεοι σε αυ
τού του είδους την αγγαρεία είχαν συνήθως κάποιες απολα βές, οι οποίες όμως καθορίζονταν αυθαιρέτως και ήταν πενι χρές. Ορισμένες φορές τα βάρη από αυτή την επαχθή υπο χρέωση γίνονταν τόσο μεγάλα, ώστε ο φοροσυλλέκτης που ήταν αρμόδιος για την
taille
ανησυχούσε. «Οι υποχρεώσεις
που βαρύνουν τους χωρικούς αναφορικά με τις επισκευές στους δρόμους», γράφει ένας από αυτούς τους φοροσυλλέ κτες το
1751,
«σύντομα θα τους οδηγήσουν σε αδυναμία να
εκπληρώνουν τις υποχρεώσεις τους σε ό,τι αφορά την
taille».
Όλοι αυτοί οι νέοι καταναγκασμοί θα είχαν μπορέσει, άρα γε, να επιβληθούν, αν στο πλευρό του αγρότη είχαν σταθεί
πλούσιοι και φωτισμένοι άνθρωποι, με τη βούληση και τη δύ ναμη, αν όχι να τον υπερασπιστούν, τουλάχιστον να μεσολα βήσουν υπέρ του στον ηγεμόνα και στην κεντρική εξουσία, που κρατούσαν ήδη στα χέρια τους τις τύχες τόσο των φτω
χών, όσο και των πλουσίων; Έχω διαβάσει την επιστολή που έγραψε το
1774
ένας με-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙιJ
ΚΑ(-)ΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑ1:11
γαλο"ίδωκτήτης γης στον έπαρχο της περιοχής του, ζητώντας
του να φροντίσει να γίνει ένας νέος δρόμος. Αυτός ο δρόμος, ισχυριζόταν, θα συνέβαλλε στην ευημερία του χωριού, για λόγους τους οποίους εξηγούσε· υποστήριζε, μάλιστα, ότι έτσι θα μπορούσε να λειτουργεί τοπική εμποροπανήγυρη, που θα διπλασίαζε, όπως διαβεβαίωνε, την τιμή που θα εισέπρατταν
οι χωρικοί από την πώληση των προ"ίόντων τους. Αυτός ο καλός πολίτης προσέθετε ότι, με μικρή μόνο βοήθεια, θα μπο ρούσε να ιδρύσει σχολείο το οποίο θα εξασφάλιζε στον βασιλιά πω φιλόπονους υπηκόους. Αυτές οι αναγκαίες βελτιώσεις δεν του είχαν καν περάσει από το μυαλό παλαιότερα·
μόλις τα δύο τελευταία χρόνια, οπότε με βασιλική εντολή είχε υποχρεωθεί να παραμείνει στον πύργο του, διαμόρφωσε αυτή την άποψη: «Η εξορία μου στα κτήματά μου εδώ και δύο χρόνια», γράφει με παρρησία, «με έπεισε για τη μεγάλη χρησιμότητα αυτών των μέτρων». Ωστόσο, οι δεσμοί προστασίας/εξάρτησης που υπήρχαν άλ λοτε μεταξύ του μεγαλο"ίδωκτήτη γης και των χωρικών χαλά ρωναν ή διαρρηγνύονταν σε περιόδους σιτοδείας, όταν η κε ντρική εξουσία, φοβούμενη την απομόνωσή της και την αδυ
ναμία της, επιδίωκε να αναβιώσουν οι προσωπικές επφροές ή οι πολιτικές σχέσεις που η ίδια είχε καταστρέψει. Ζητούσε, λοι πόν, βοήθεια, αλλά κανένας δεν έσπευδε να τη συνδράμει· συ νήθως, μάλιστα, δοκίμαζε έκπληξη διαπιστώνοντας ότι άν θρωποι των οποίων η ίδια είχε αφαιρέσει τη ζωή ήταν ... νεκροί. Στις ακραίες αυτές καταστάσεις, ορισμένοι έπαρχοι στις πω φτωχές περιοχές της χώρας -όπως, για παράδειγμα, ο Τυργκό- εκδίδουν διατάγματα, έστω και δίχως την απαραί τητη νομική κάλυψη, με τα οποία οι πλούσιοι ιδιοκτήτες γης υποχρεώνονται να συντηρούν τους επίμορτους καλλιεργητές τους ώς την επόμενη συγκομιδή. Έχω βρει επιστολές του
1770
πολλών εφημέριων που προτείνουν στον έπαρχο να φορολο γήσει τους γαιοκτήμονες της ενορίας τους, εκκλησιαστικούς ή λα"ίκούς, «ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων γης στις οποίες
2 39
AI.EXIS 2 4°
ΟΕ
TOCQUEVILLE
δεν κατοικούν πια και από τις οποίες αντλούν μεγάλα εισο
δήματα που πρόκειται να τα ξοδέψουν αλλού». Όμως, ακόμη και σε πω ομαλές εποχές, τα χωριά κατα κλύζονται από ζητιάνους, καθώς -όπως γράφει χαρακτηρι στικά ο
Letrosne- στις πόλεις υπάρχει μέριμνα για τους από
ρους, αλλά στην επαρχία, το χειμώνα, η επαιτεία είναι γι' αυ τούς η μόνη λύση. Κατά καφούς λαμβάνονταν δραστικά μέτρα κατά αυτών
των δυστυχισμένων. Το
1767, ο
δούκας
de Choiseul θέλησε να
καταργήσει άμεσα την επαιτεία στη Γαλλία. Η δριμύτητα με την οποία εφαρμόστηκε το σχέδιό του είναι φανερή αν δια
βάσει κανείς επιστολές των επάρχων εκείν-rις τ-rις εποχής. Η έφιππ-rι χωροφυλακή έλαβε εντολές να συλλάβει δίχως χρο νοτριβή όλους τους ζ-rιτιάνους που υπήρχαν στ-rι Γαλλία, με αποτέλεσμα να γίνεται λόγος για περισσότερες από πενήντα χιλιάδες συλλήψεις. Οι υγιείς και αρτιμελείς ζητιάνοι στάλθη καν σε καταναγκαστικά έργα, ενώ για τ-rι στέγασΎJ των υπο λοίπων άνοιξαν περισσότερα από σαράντα άσυλα -πιο απο τελεσματικό θα ήταν, αναμφισβήτητα, αν είχαν καταφέρει να πείσουν τους πλούσιους να «ανοίξουν τις καρδιές τους».
Η κυβέρνησΎJ αυτή του Παλαιού Καθεστώτος, ΎJ οποία, όπως ήδΎJ ανέφερα, ήταν τόσο ήπια και ενίοτε συνεσταλμένη, τόσο λά τρ-rις των τύπων, τ-rις διακριτικότητας και της βραδύτητας όταν επρόκειτο για άτομα που ήταν υπεράνω του λαού, γίνεται συ
χνά σκλ-rιρή και δείχνει πάντοτε ιδιαίτερη σπουδή όταν πρόκει ται να αντιμετωπίσει τις κατώτερες τάξεις, και ειδικότερα τους αγρότες. Μεταξύ των ντοκουμέντων που έχουν πέσει στην αντί ληψή μου, δεν υπήρχε ούτε ένα που να αφορά σύλληψη αστού
με διαταγή του επάρχου· αντίθετα, γίνεται συνεχώς λόγος για συλλήψεις αγροτών, με αφορμή τις αγγαρείες, την πολιτοφυ
λακή, την επαιτεία, τΎJ δ-rιμόσια ασφάλεια, ή άπεφες άλλες αι τίες. Για τους μεν, αμερόληπτα δικαστήρια, μακροσκελείς δια δικασίες, προστατευτική δ-rιμοσιότ-rιτα· για τους δε, ο πρεβότος, ο οποίος έκρινε συνοπτικά και αμετάκλητα. [59]
ΤΟ
Το
ΠΑΛΑΙΟ
1785 ο Νεκέρ
ΚΑ<-JΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑUJ
έγραφε: «Η τεράστια απόσταση που χω-
ρίζει τον λαό απ' όλες τις άλλες τάξεις εμποδίζει να δούμε πώς μπορεί να αντιμετωπίζει η εξουσία τους ανθρώπους εκείνους
που δεν ξεχωρίζουν από το πλήθος. Αν δεν υπήρχαν η ηπιό-
τητα και ο aνθρωπισμός που χαρακτηρίζουν τους Γάλλους, αλλά και το πνεύμα της εποχής, [η κατάσταση αυτή] θα ήταν συνεχής αιτία οδύνης για όσους νιώθουν συμπόνοια βλέποντας άλλους να υπόκεινται σε καταναγκασμούς απέναντι στους
οποίους οι ίδιοι παραμένουν αλώβητοι». 3 Ωστόσο, η καταπίεση εκδηλωνόταν όχι τόσο με το κακό που προξενούσε σε αυτούς τους δυστυχισμένους, όσο με το καλό που τους εμπόδιζε να κάμουν στον εαυτό τους. Αν και
frrαν ελεύθεροι και ιδωκτfrrες, παρέμεναν σχεδόν εξίσου αγράμ ματοι όσο και οι δουλοπάροικοι πρόγονοί τους, και συχνά ακό μη πω aξιοθρήνητοι από εκείνους. Σ' έναν κόσμο όπου κυ ριαρχούσε η τεχνική πρόοδος και όπου έλαμπαν τα φώτα του πολιτισμού, αυτοί παρέμεναν εντελώς ανειδίκευτοι και ακαλ λιέργητοι. Α ν και διατηρούσαν την επινοητικότητα και την οξυδέρκεια που χαρακτηρίζουν τους Γάλλους, δεν είχαν μά θει πώς να αξιοποιούν αuτά τα προσόντα τους ακόμη και στην καλλιέργεια της γης, που ήταν η μοναδική τους ενασχόληση,
ήταν ανεπαρκείς («βλέπω μπροστά μου γεωργούς του 10ου αιώνα», έγραφε ένας επιφανής άγγλος αγρονόμος). Η μόνη δραστηριότητα στην οποία διακρίνονταν ήταν η χρήση των όπλων· σε αυτό τουλάχιστον το πεδίο, βρίσκονταν σε φυσική
όσο και αναγκαία επαφή με τις άλλες τάξεις. Σε τέτοια, λοιπόν, άβυσσο απομόνωσης και εξαθλίωσης ζούσε ο αγρότης σαν καθηλωμένος σε φυλακή, απροσπέλα
στη από τον έξω κόσμο. Έκπληκτος και σχεδόν έντρομος δια πίστωσα ότι, λιγότερο από είκοσι χρόνια πριν ο Καθολικι
σμός πάψει, δίχως ουσιαστική αντίσταση, να αποτελεί επί-
3. De 1'administration des finances de la France ( 1784), σ. 384.
2
41
ΛΙ.ΕΧΙS
2
42
ΟΕ
TOCQUEVILLE
σημη θρησκεία του κράτους και βεβηλωθούν οι εκκλησίες,
ιδού ποια ήταν η μέθοδος που χρησιμοποιούσε ορισμένες φο
ρές η δημόσια διοίκηση για να μάθει πόσος ήταν ο πληθυσμός ενός καντονιού: οι εφημέριοι κατέγραφαν πόσοι είχαν κοι νωνήσει το Πάσχα, προσέθεταν σε αυτούς τον αριθμό των
παιδιών (κατ' εκτίμηση) και των ανήμπορων, και το σύνολο που προέκυπτε αντιστοιχούσε στον αριθμό των κατοίκων! Μολαταύτα, οι ιδέες της εποχής επηρέαζαν ήδη ποικιλο
τρόπως αυτές τις ακαλλιέργητες ψυχές προερχόμενες από ποικίλες πηγές και κατευθύνσεις, πλάγιες και υπόγειες ορι σμένες φορές, έπαιρναν συχνά, λόγω ακριβώς των στενών και
σκοτεινών σημείων υποδοχής τους, παράξενες μορφές. Ωστό σο, τίποτε δεν έδειχνε να αλλάζει ακόμη ως προς την κοινωνι κή πραγματικότητα· τα ήθη, οι συνήθειες, οι πεποιθήσεις του
χωρικού έδειχναν να παραμένουν τα ίδια· πάντα υποταγμέ νος, αλλά και πρόσχαρος. Η συνηθισμένη ευθυμία του Γάλλου ακόμη και στις πιο δύσκολες στιγμές πρέπει, πάντως, να αντι μετωπίζεται με επιφυλακτικότητα· δεν οφείλεται στο ότι δεν αντιλαμβάνεται την κατάστασή του, αλλά στο ότι, θεωρώντας
τη δυσπραγία του αναπόφευκτη, προσπαθεί να μην τη σκέ φτεται, να την ξεχνάει. Δώστε σε αυτόν τον άνθρωπο μια διέ ξοδο από τη μιζέρια στην οποία ζει, και από την οποία δεν δεί χνει να υποφέρει ιδιαίτερα· από τη μια στιγμή στην άλλη θα περάσει στην αντίπερα όχθη με τέτοια ορμή, ώστε θα σας πο δοπατήσει, δίχως καν να αντιλαμβάνεται την παρουσία σας αν σας βρει στο δρόμο του. Μπορεί από το χρονικό σημείο στο οποίο βρισκόμαστε σή μερα όλα αυτά να φαίνονται ξεκάθαρα, όμως την εποχή για την οποία μιλάμε δεν ήταν. Πολύ δύσκολα, άλλωστε, όσοι ανή
κουν στις ανώτερες τάξεις καταφέρνουν να διακρίνουν ευ κρινώς τι ακριβώς συμβαίνει στην ψυχή των ανθρώπων του λαού, και ειδικότερα των αγροτών. Λόγω του τρόπου με τον οποίο ανατρέφονται και ζουν, οι άνθρωποι του λαού έχουν μια
εντελώς δική τους οπτική, που παραμένει ξένη για όλους τους
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑLΙΙ
άλλους. Όταν, λοιπόν, ο πλούσιος και ο φτωχός παι)ουν να
έχουν κοινά συμφέροντα, κοινά προβλήματα και κοινές δρα στηριότητες, οι σκέψεις του ενός παραμένουν για τον άλλον
σκοτεινές και ανεξιχνίαστες, και επομένως είναι ενδεχόμενο να ζουν χρόνια και χρόνια δίπλα παραμένοντας ουσιαστικά άγνωστοι μεταξύ τους. Είναι αξιοπερίεργο να βλέπει κανείς πόσο ανεξήγητα ασφαλείς ένιωθαν όλοι όσοι κατείχαν τις ανώ τερες αλλά και τις μεσαίες βαθμίδες του κοινωνικού οικοδο μήματος την εποχή που η Επανάσταση «χτυπούσε ήδη την πόρτα»' να τους ακούει να επιδίδονται σε περίτεχνες συζη τήσεις για τις αρετές του λαού, για τον ήπιο χαρακτήρα του,
για το σεβασμό του προς την έννομη τάξη, για τις αθώες απο λαύσεις του, τη στιγμή που το
1793 δεν απείχε παρά λίγα
μό-
λις χρόνια. Τι γελοίο, αλλά και τι τραγικό! Στο σημείο αυτό, πριν προχωρήσουμε σε άλλα ζητήματα, ας ανοίξουμε μια μικρή παρένθεση και ας εξετάσουμε προς στιγμήν, με τη βοήθεια όλων αυτών των μικρών γεγονότων που επισήμανα ήδη, έναν από τους πιο σημαντικούς θείους νόμους που διέπουν τις κοινωνίες.
Οι γάλλοι ευγενείς καταβάλλουν επίμονες προσπάθειες για να διατηρήσουν την απόσταση που τους χωρίζει από τις άλ λες τάξεις, και τελικά καταφέρνουν να εξαιρούνται από τις περισσότερες δημόσιες υποχρεώσεις που βαρύνουν τη μεγά λη πλειοψηφία του πληθυσμού· πιστεύουν ότι, αποφεύγοντας
αυτά τα βάρη, θα μπορέσουν να διατηρήσουν τα μεγαλεία τους, και για ένα διάστημα το επιτυγχάνουν. Σύντομα όμως,
μια αόρατη εσωτερική ασθένεια αρχίζει να τους προσβάλλει, τρώγοντας βαθμιαία τα σωθικά τους δίχως κανείς εξωτερικά να τους αγγίζει· στο βαθμό που οι απαλλαγές και τα προνό μιά τους αυξάνουν, γίνονται όλο και πιο φτωχοί. Αντίθετα, η αστική τάξη, την ανάμειξη με την οποία τόσο πολύ φοβόντου σαν οι ευγενείς, πλουτίζει και καλλιεργείται όλο και περισσό
τερο δίπλα τους, δίχως τη δική τους συνδρομή, παρά τη θέλη σή τους δεν ήθελαν να έχουν τους αστούς συνεταίρους στην
2 43
AI.J:<:XIS DE TOCQUEVILLE 2
44
εξουσία ή συμπολίτες τους, αλλά θα τους βρουν μπροστά τους ως ανταγωνιστές, σύντομα ως αντιπάλους, και τέλος ως επι κυρίαρχους. Μια εξωτερική δύναμη τους είχε απαλλάξει από το καθήκον να καθοδηγούν, να προστατεύουν, να συνδράμουν τους υποτακτικούς τους καθώς ταυτόχρονα τους επιτρέπει
να διατηρούν τα υλικά αλλά και τα τιμητικά τους προνόμια, έχουν την αίσθηση ότι όλα βαίνουν καλώς. Επειδή εξακολου θούν να βρίσκονται στην κεφαλή, θεωρούν και ότι ηγούνται της πορείας. Επιπλέον, συνεχίζουν να περιβάλλονται από άτο μα που στα νομικά έγγραφα αποκαλούνται πάντα βασάλοι. γεώμοροι ή πακτωτές τους. Στην ουσία όμως, κανένας δεν τους ακολουθεί· είναι μόνοι τους και, όταν τελικά βρεθούν αντιμέ
τωποι με δυνάμεις εχθρικές, το μόνο που θα κάμουν είναι να τραπούν σε φυγή. Μολονότι η μοίρα της aριστοκρατίας ήταν πολύ διαφορε
τική από εκείνη της αστικής τάξης, υπήρχε ένα κοινό στοιχείο: ο αστός κατέληξε και αυτός να ζει τόσο απομονωμένος από
τον λαό, όσο και ο ευγενής. Αποφεύγοντας επιμελώς να προ σεγγίσει τους χωρικούς, είχε απωλέσει κάθε επαφή με τα προ βλήματά τους και με την ανέχειά τους αντί να ενωθεί μαζί τους για να αγωνιστούν από κοινού κατά της ανισότητας, δεν επι
χείρησε παρά να δημωυργήσει νέες ανισότητες προς όφελός του. Έτσι, είδαμε τους αστούς να δείχνουν τον ίδιο ζήλο στην εξασφάλιση απαλλαγών, όσο και οι ευγενείς στην κατοχύρω ση των προνομίων τους. Οι αγρότες, από τους οποίους και προ ερχόταν ο αστός, δεν του ήταν μόνο ξένοι, αλλά και άγνωστοι, θα μπορούσε να πει κανείς μόνο όταν είχε πια φροντίσει να αποκτήσουν όπλα, αντιλήφθηκε ότι είχε ξυπνήσει πάθη που ού
τε καν υποψιαζόταν την ύπαρξή τους, τα οποία ήταν ανίκανος να συγκρατήσει αλλά και να καθοδηγήσει, και των οποίων θύ
μα θα γινόταν και ο ίδως, αφού πρώτα τα είχε υποκινήσει. Δεν θα πάψει ποτέ ο κόσμος να κοιτάζει με έκπληξη τα ερεί
πια αυτού του μεγάλου οικοδομήματος που ήταν κάποτε η Γαλλία, του οποίου μάλιστα η επιρροή φαινόταν να εκτείνεται
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
1\ΛΗΕl:ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣ/1
σε όλη την Ευρώπη· όσοι, όμως, οιαβάσουν προσεκτικά την
ιστορία του, εύκολα θα αντιληφθούν τους λόγους της πτώσης. Όλα σχεοόν τα ψεγάοια, όλα τα λάθη, όλες οι μοφαίες προ καταλήψεις που ήοη ανέφερα οφείλουν ουσιαστικά είτε την εμφάνισή τους, είτε τη οιάρκειά τους, είτε την εξάπλωσή τους, στην τάση των περισσότερων ηγεμόνων μας να οιαφούν τον λαό, ώστε να μπορεί η εξουσία τους να είναι πιο απόλυτη.
Όμως, όταν ο αστός είχε πια απομονωθεί από τον ευγενή και ο αγρότης και από τους ουο τους, όταν ανάλογες ήταν οι εξελίξεις στο εσωτερικό κάθε τάξης και μικρές ομάοες άρχι σαν να σχηματίζονται στους κόλπους τους -εξίσου σχεοόν απο
μονωμένες μεταξύ τους όσο και η μια τάξη από την άλλη-, τό τε οιαπιστώθηκε πως, ενώ το σύνολο εξακολουθούσε να απο τελεί μια ομοιογενή μάζα, τα μέρη που το αποτελούσαν οεν εί χαν πια ουσιαστικούς οεσμούς μεταξύ τους. Δεν υπήρχαν πια οργανωμένοι πόλοι για να οημιουργήσουν αναχώματα απένα ντι στην κυβέρνηση, αλλά ούτε και για να τη βοηθήσουν. Αυ
τός ήταν ο λόγος που το μεγαλειώοες οικοοόμημα των ηγεμό νων μας κατέρρευσε από τη μια στιγμή στην άλλη, μόλις άρ χισαν οι κραοασμοί στην κοινωνία η οποία το στήριζε.
Αλλά και αυτός ο λαός, που φαίνεται να είναι ο μόνος ο οποίος επωφελήθηκε από τα λάθη και τις αποτυχίες όλων των ηγεμόνων του, μπορεί να ξέφυγε από την κυριαρχία τους, αλ λά οεν μπόρεσε να αποτινάξει το ζυγό των εσφαλμένων αντι λήψεων, των κακών συνηθειών, των αρνητικών ροπών που του είχαν εμφυσήσει, ή τις οποίες τον είχαν αφήσει να αποκτή σει. Ορισμένες φορές μάλιστα, τον έχουμε οει να συμπερι φέρεται σαν οούλος ακόμη και όταν ασκεί την ελευθερία του,
οείχνοντας ανικανότητα να αυτοκυβερνηθεί, αντίστοιχη με τις ουσκολίες που αντιμετώπιζαν άλλοτε οι παιοαγωγοί του στην προσπάθειά τους να τον κυβερνήσουν.
2
45
ΒΙΒΛΙΟ ~
Γ'
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 π ως,
Ι
I
1
στα μεσα περιπου του
18 ου αιωνα, I
οι άνθρωποι των γραμμάτων κατέλα6αν ηγετικές θέσεις στην πολιτική ζωή της χwρας και ποιες ήταν οι συνέπειες αυτής της εξέλιξης
Αφ-ήνω τώρα τα γενικού χαρακτ-ήρα εκείνα γεγονότα με βα θιές ρίζες στο παρελθόν, που άνοιξαν το δρόμο για τη μεγά
λη επανάσταση την οποία προτίθεμαι να σκιαγραφ-ήσω, και έρχομαι σε άλλα, πιο συγκεκριμένα και πιο πρόσφατα, που καθόρισαν τελικά τον τόπο της, τις συνθ-ήκες κάτω από τις
οποίες ξέσπασε, το χαρακτ-ήρα της. Απ' όλα τα έθνη της Ευρώπης η Γαλλία -ήταν από παλιά η
κατεξοχ-ήν χώρα όπου καλλιεργούνταν και ανθούσαν τα γράμ ματα· ωστόσο, οι άνθρωποι του πνεύματος δεν είχαν ποτέ
αποκτ-ήσει τόση αίγλη ούτε κατακτ-ήσει ανάλογη θέση στην κοινωνία πριν από τα μέσα περίπου του 18ου αιώνα. Κάτι τέτοιο δεν είχε συμβεί ώς τότε στη χώρα μας ούτε, νομίζω, και οπουδ-ήποτε αλλού. Ποτέ οι άνθρωποι των γραμμάτων δεν ασχολούνταν εδώ με τις δημόσιες υποθέσεις, όπως γινόταν στην Αγγλία· για
την ακρίβεια, ποτέ δεν -ήταν τόσο απομακρυσμένοι από αυ τές. Σε μια κοινωνία όπου υπ-ήρχε -ήδη υπερεπάρκεια δημο σίων λειτουργών, δεν ασκούσαν εξουσία οποιασδ-ήποτε μορ φ-ής, ούτε αναλάμβαναν δημόσια καθ-ήκοντα. Ωστόσο, σε αντιδιαστολ-ή με ό,τι συνέβαινε κατά κανόνα στη Γερμανία, στη χώρα μας οι άνθρωποι του πνεύματος δεν -ήταν εντελώς αδιάφοροι για την πολιτικ-ή, ούτε είχαν αποσυρ-
AUXIS
2
5°
ΟΕ
TOCQUEVILLE
θεί αποκλειστικά στο πεδίο της καθαρ'ής φιλοσοφίας και των γραμμάτων. Ενδιαφέρονταν πάντα για τα προβλ'ήματα δια κυβέρνησης της χώρας, και μάλιστα η ενασχόληση αυτ'ή γινό ταν συχνά κύριο μέλημά τους. Διατύπωναν συνεχώς απόψεις για την προέλευση των κοινωνιών, για την πρωτόγονη μορφ'ή τους, για τα φυσικά δικαιώματα των πολιτών και εκείνα της
εξουσίας, για τις φυσικές και επίκτητες σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, για τη νομιμότητα και τον εσφαλμένο 'ή μη χαρα
κτ'ήρα των εθίμων, για τις αρχές του δικαίου. Έτσι, εισχωρώ ντας καθημερινά ώς τις ρίζες της κοινωνίας στην οποία ζού σαν, μελετούσαν εξονυχιστικά τη δομ'ή της και ασκούσαν κρι
τικ'ή στις γενικές κατευθύνσεις της. Είναι γεγονός ότι δεν με λετούσαν όλοι οι συγγραφείς μας εις βάθος τα μεγάλα προ βλ'ήματα· κατά κανόνα μάλιστα, θα μπορούσε να πει κανείς ότι το ενδιαφέρον τους 'ήταν πρόσκαιρο και επιδερμικό· όμως, η ενασχόληση με τα κοινά 'ήταν κοινό χαρακτηριστικό όλων των ανθρώπων των γραμμάτων. Όλα τα έργα της εποχ'ής εκείνης,
από την πω βαρύγδουπη πραγματεία ώς τους πω ανάλαφρους στίχους τραγουδιού, είναι περισσότερο 'ή λιγότερο διαποτι
σμένα από αυτό το αφηρημένο, φιλολογικό ενδιαφέρον για τα πολιτικά πράγματα.
Όσο για τις πολιτικές απόψεις αυτών των συγγραφέων, διέφεραν τόσο πολύ μεταξύ τους, ώστε, αν κάποιος 'ήθελε να τις συμβουλευτεί προσπαθώντας να τις συνθέσει σε ενιαία
θεωρία για τη διακυβέρνηση, θα ματαιοπονούσε. Ωστόσο, αν παραβλέψουμε τις λεπτομέρειες και στρέψουμε την προσο χ'ή μας στις κατευθυντ'ήριες ιδέες, εύκολα διαπιστώνουμε ότι οι θεωρητικοί αυτών των διαφορετικών συστημάτων συμπί
πτουν τουλάχιστον σε μια πολύ γενικ'ή αντίληψη, κοιν'ή σε όλους, που προϋπάρχει και αποτελεί την πηγ'ή όλων των ει δικότερων σκέψεων που διατυπώνονται. Όσο και αν οι από ψεις τους από ένα σημείο και πέρα διαφέρουν, η αφετηρία είναι κοιν'ή: όλοι τους πιστεύουν ότι οι περίπλοκοι παραδο σιακοί κανόνες που διέπουν την κοινωνία της εποχ'ής τους
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
EΠANAJ.:TΛJ.:II
πρέπει να αντικατασταθούν από άλλους, απλοι'>ς και Οεμε-
λιώδεις, που να εδράζονται στον ορθό λόγο και στο φοσικό δίκαιο. Αν παρατηρήσει κανείς πω προσεκτικά την πραγμα τικότητα της εποχής, θα διαπιστώσει πως αυτό που θα μπο ρούσε να αποκληθεί πολιτική φιλοσοφία του
18ou αιώνα
βα
σίζεται ουσιαστικά σε αυτή την αντίληψη. Η προσέγγιση αυτή δεν ήταν καινούργια· τα τρεις χιλιάδες τελευταία χρόνια απασχολούσε ξανά και ξανά τη σκέψη των ανθρώπων και στοίχειωνε τη φαντασία τους, δίχως όμως να κατορθώσει να επικρατήσει. Πώς, λοιπόν, αυτή τη φορά κα τάφερε να ριζώσει στο μυαλό όλων των συγγραφέων της επο
χής; Και πώς, αντί να παραμείνει στο κεφάλι ορισμένων φιλο σόφων, όπως είχε συμβεί επανειλημμένα κατά το παρελθόν, αυτή τη φορά έγινε ευνοr:κά δεκτή από τα πλήθη; Πώς είχε με
τατραπεί σε επίμονο και θερμό πολιτικό πάθος, με αποτέλε σμα οι γενικές και αφηρημένες θεωρίες για το χαρακτήρα των κοινωνιών να γίνουν καθημερινό θέμα συζήτησης μεταξύ των μελών των αργόσχολων τάξεων, φτάνοντας μάλιστα στο ση
μείο να πυροδοτούν ακόμη και τη φαντασία των γυναικών και των χωρικών; Πώς άνθρωποι των γραμμάτων, που δεν είχαν ούτε υψηλή κοινωνική θέση, ούτε τίτλους, ούτε πλούτη, ούτε δημόσια αξιώματα, ούτε εξουσία, έγιναν ουσιαστικά οι κατε ξοχήν πολιτικοί άνδρες της εποχής -αν όχι και οι μοναδικοί, αφού, αν και άλλοι κυβερνούσαν τη χώρα, την ουσιαστική εξου σία την ασκούσαν αυτοί; Θα προσπαθήσω να απαντήσω με λί γα λόγια σε αυτά τα ερωτήματα, δείχνοντας παράλληλα την τεράστια και πρωτοφανή επίδραση την οποία ορισμένα γεγο
νότα (που εκ πρώτης όψεως ανήκουν στην ιστορία των γραμ μάτων και της λογοτεχνίας μας) άσκησαν στην Επανάσταση και εξακολουθούν να ασκούν ώς τις μέρες μας. Δεν είναι τυχαίο ότι οι φιλόσοφοι του 18ου αιώνα είχαν
διατυπώσει κατά κανόνα πολύ διαφορετικές απόψεις από εκείνες που εξακολουθούσαν να αποτελούν τις βάσεις της κοινωνίας της εποχής τους αυτές οι απόψεις ήταν φυσική
2
51
Al.EXIS 2
52
ΟΕ
TOCQUEVILLE
απόρροια της εικόνας που παρουσίαζε η κοινωνία στην οποία
ζούσαν. Το θέαμα τόσων αυθαίρετων και συχνά γελοίων προ νομίων, των οποίων το βάρος γινόταν ολοένα και περισσότε ρο αισθητό και η αιτία ολοένα και λιγότερο αντιληπτή, τους ωθούσε όλους προς τις ιδέες της φυσικής ισότητας των αν θρώπων και των ίσων ευκαφιών. Βλέποντας γύρω τους τό σους παράλογους και άδικους θεσμούς, παιδιά άλλων επο
χών, τους οποίους κανείς δεν είχε επιχεφήσει να συντονίσει μεταξύ τους και να τους προσαρμόσει στις νέες ανάγκες, και οι οποίοι έδειχναν προορισμένοι να παρατείνουν εσαεί την ύπαρξή τους έστω και αν είχαν χάσει τις αρετές τους, ήταν φυσικό οι άνθρωποι του πνεύματος να αποστρέφονται οτι δήποτε παλαιό και παραδοσιακό και να θέλουν να ξαναχτί σουν την κοινωνία της εποχής τους με βάση ένα εντελώς νέο
σχέδιο, το οποίο ο καθένας διαμόρφωνε σύμφωνα με τη δική του εκδοχή του ορθού λόγου.
Αλλά και ο τρόπος ζωής αυτών των συγγραφέων τούς ωθούσε να διατυπώνουν γενικές και αφηρημένες πολιτικές θεωρίες, στις οποίες έδειχναν τυφλή εμπιστοσύνη.[60] Έχο ντας ελάχιστη επαφή με τα πρακτικά ζητήματα, δεν είχαν και τις εμπεφίες εκείνες που θα μείωναν κάπως τον φυσικό τους
οίστρο· δεν υποψιάζονταν τα εμπόδια που η πραγματικότη τα μπορεί να ορθώνει ακόμη και στις πω ευκταίες μεταρ ρυθμίσεις και δεν είχαν ιδέα για τους κινδύνους που συνο
δεύουν πάντα τις επαναστάσεις, ακόμη και όταν είναι ανα γκαίες. Δεν προαισθάνονταν καν αυτούς τους κινδύνους, κα θώς η πλήρης απουσία πολιτικών ελευθεριών είχε ως αποτέ λεσμα τα προβλήματα που συνδέονται με τη διακυβέρνηση της χώρας να είναι γι' αυτούς όχι απλώς άγνωστα, αλλά σχε
δόν αόρατα. Δεν έκαναν τίποτε για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων και δεν ήταν καν σε θέση να αντιληφθούν τι ακριβώς έκαναν άλλοι γι' αυτά. Με άλλα λόγια, τους έλει πε ακόμη και η πω επιδερμική γνώση που αποκτούν όσοι ασχολούνται έστω και στο ελάχιστο με τα δημόσια πράγμα-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΗΕLΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
τα, παρατηρώντας απλώς μια ελεύθερη κοινωνία και αχού-
γοντας ό,τι απασχολεί την κοινή γνώμη. Έτσι, γίνονταν ακόμη πιο τολμηροί στις καινοτομίες που πρότειναν, πιο ένθερμοι υποστηρικτές γενικών ιδεών και συστημάτων- περιφρο νούσαν ακόμη περισσότερο τη σοφία των παλαιοτέρων και αποκτούσαν ακόμη μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στη δική τους λογική, σε βαθμό που δεν παρατηρείται συνήθως μεταξύ των συγγραφέων θεωρητικών πολιτικών βιβλίων.
Η άγνοιά τους αυτή ήταν, ωστόσο, χρήσιμη για να εξα σφαλίσουν την προσοχή και την υποστήριξη του πλήθους. Αν οι Γάλλοι εξακολουθούσαν να συμμετέχουν, όπως άλλοτε, στις
Γενικές Τάξεις, αν έστω συνέχιζαν να ασχολούνται σε καθη μερινή βάση με τη διοίκηση της χώρας, μέσω των επαρχιακών συνελεύσεων, μπορεί κανείς να είναι βέβαιος πως δεν θα ήταν
τόσο εύκολο να παρασυρθούν από τις πύρινες διακηρύξεις των συγγραφέων- θα είχαν διατηρήσει έναν ορισμένο βαθμό συμ μετοχής στα κοινά που θα απέτρεπε την υιοθέτηση καθαρά
θεωρητικών σχημάτων και ιδεών εκ μέρους τους. Αν, όπως οι Άγγλοι, ήταν σε θέση να αλλάξουν βαθμιαία το πνεύμα των παλαιών θεσμών δίχως να τους καταλύσουν,
ίσως δεν θα ήταν τόσο επιρρεπείς στην άκριτη υιοθέτηση νέων ιδεών. Όμως, κάθε Γάλλος αισθανόταν καθημερινά να θίγε ται η περιουσία του, η προσωπικότητά του, η καθημερινή του ζωή ή η υπερηφάνειά του από κάποιον παμπάλαιο νόμο, από
κάποια παρωχημένη πολιτική πρακτική, από κάποιο κατά λοιπο πανάρχαιης εξουσίας, δίχως συγχρόνως να βλέπει στον ορίζοντα κάποια θεραπεία που θα μπορούσε να απαλύνει τα δεινά του. Έτσι, είχε κανείς την αίσθηση πως, σε ό,τι αφορά
τη διακυβέρνηση της χώρας, ή έπρεπε να αποδεχθεί τα πά ντα, ή να ανατρέψει τα πάντα.
Έστω και σε συνθήκες κατάργησης όλων των άλλων ελευ θεριών, διατηρούσαμε πάντως τη δυνατότητα να φιλοσο φούμε, χωρίς κανέναν σχεδόν περιορισμό, για την καταγωγή και για τα πρώτα βήματα των ανθρώπινων κοινωνιών, για τη
2
53
ΛI.EXIS
2
54
ΟΕ
TOCQUEVILLE
φύση και για το χαρακτήρα της διακυβέρνησης, για τα θεμε
λιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Όλοι όσοι αντιμετώπιζαν την καθημερινή πίεση του υφι στάμενου νομοθετικού καθεστώτος σύντομα γοητεύτηκαν από τη φιλολογική αυτή εκδοχή της πολιτικής. Η τάση αυτή κατέ λαβε ακόμη και εκείνους που, λόγω καταγωγής ή ανατροφής, θα ήταν λογικό να αποφεύγουν αυτές τις αφηρημένες θεωρίες. Δεν υπήρχε φορολογούμενος που να έχει υποστεί τις αδικίες από την άνιση κατανομή της
taille,
ο οποίος να μην ενθουσιά
στηκε με την ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να είναι ίσοι· δεν υπήρξε μικρο"ίδωκτήτης γης που τα κουνέλια του γείτο
νά του πυργοδεσπότη να έχουν ρημάξει την παραγωγή του, ο οποίος να μην χάρηκε ακούγοντας να λένε ότι όλα ανεξαι ρέτως τα προνόμια αντιβαίνουν στον ορθό λόγο. Έτσι, κάθε
δημόσιο πάθος άρχισε να μετατρέπεται σε επιχείρημα φιλο σοφικού χαρακτήρα· η πολιτική ζωή απωθήθηκε βιαίως προς την κατεύθυνση της λογοτεχνίας και οι συγγραφείς, αναλαμ
βάνοντας τα ηνία της κοινής γνώμης, βρέθηκαν προς στιγμήν στη θέση που συνήθως, στις ελεύθερες χώρες, κατέχουν οι ηγέ τες των πολιτικών κομμάτων, δίχως κανείς να μπορεί πλέον να αμφισβητήσει το ρόλο τους. Μια ακμάζουσα αριστοκρατία δεν διαχειρίζεται απλώς τις δημόσιες υποθέσεις διαμορφώνει επίσης την κοινή γνώμη, δίνει τον τόνο στους συγγραφείς και κύρος στις ιδέες. Τον 18ο αιώνα, οι γάλλοι ευγενείς είχαν χάσει εντελώς αυτό το είδος αυθεντίας το κύρος τους είχε ακολουθήσει την ίδια κα θοδική πορεία, όπως και οι εξουσίες τους η θέση που κατεί χαν παλαιότερα, στο πεδίο των ιδεών και της διαμόρφωσής
τους, ήταν κενή· έτσι, οι συγγραφείς δεν άργησαν να την κα λύψουν, δίχως ιδιαίτερη δυσκολία και δίχως να έχουν άλλους
επίδοξους διεκδικητές να αντιμετωπίσουν. Μάλιστα, η ίδια η αριστοκρατία, την οποία υποκαθιστού σαν, ευνοούσε αυτή την εξέλιξη· έχοντας ξεχάσει πως οι γενι κές θεωρίες, από τη στιγμή που θα γίνουν γενικά αποδεκτές,
ΤΟ
ΠΑΛΛΙι>
ΚΛΗΕL:ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
EΠANAΣTAL:Il
καταλήγουν αναπόφευκτα να μετατραπούν σε πολιτικά πάθη
και σε πολιτική δράση, αντιμετώπιζε σαν εμπνευσμένη και χα ριτωμένη πνευματική άσκηση και δραστηριότητα ακόμη και τις θεωρίες εκείνες που απειλούσαν τα συμφέροντά της, αν όχι και την ίδια την ύπαρξή της. Έτσι, οι ευγενείς αντιμετώπιζαν ανέμελα τις θεωρίες, συμμετέχοντας και οι ίδιοι στα πνευματικά
αυτά παιχνίδια· την ίδια στιγμή που απολάμβαναν γαλήνιοι ευ νο"ίκές μεταχειρίσεις και προνόμια, συζητούσαν ήρεμοι πόσο παράλογοι ήταν όλοι αυτοί οι παλαιοί θεσμοί. Μένει συχνά κανείς έκπληκτος διαπιστώνοντας την παρά ξενη τύφλωση των ανώτερων τάξεων του Παλαιού Καθεστώ τος, οι οποίες συνέβαλαν έτσι σημαντικά στην ίδια την κατα στροφή τους. Πώς, όμως, θα μπορούσαν να είχαν αντιληφθεί τους κινδύνους που τις απειλούσαν; Οι ελεύθεροι θεσμοί είναι αναγκαίοι όχι μόνο για να κατοχυρώνουν τα δικαιώματα των κατώτερων τάξεων, αλλά και για να μπορούν οι προνομιούχοι πολίτες να συνειδητοποιήσουν ότι η θέση τους απειλείται. Αν και είχαν περάσει περισσότερα από εκατό χρόνια αφότου τα τελευταία ίχνη ελεύθερων δημόσιων θεσμών είχαν ατονήσει στη χώρα μας, κανένας κραδασμός ή θόρυβος δεν είχε προειδο ποιήσει εκείνους που κατεξοχήν θα έπρεπε να ενδιαφέρονται για τη διατήρηση του υφιστάμενου συστήματος διακυβέρνη σης για τους κινδύνους που απειλούσαν το παλαιό οικοδόμη μα. Στο μέτρο που τίποτε δεν είχε αλλάξει εξωτερικά, οι ευ γενείς θεωρούσαν και ότι όλα παρέμεναν αναλλοίωτα. Οι από ψεις τους γι' αυτά τα ζητήματα δεν διέφεραν ουσιαστικά από εκείνες των πατέρων τους. Διαβάζοντας τα τετράδια παρα πόνων του
1789, διαπιστώνουμε
ότι η αριστοκρατία ανησυχεί
για τις εις βάρος της υπερβάσεις εκ μέρους της βασιλικής εξου σίας όσο θα ανησυχούσε και αν βρισκόμασταν στον 15ο αιώ να. Αλλά και ο κακότυχος Λουδοβίκος ΙΣΤ, όπως επισημαίνει σωστά ο Μπερκ, τη στιγμή που το ορμητικό ρεύμα της δημο κρατίας ήταν έτοιμο να τον παρασύρει, εξακολουθούσε να θε ωρεί ότι η μοναρχία κινδυνεύει κυρίως από την αντιπαλότητα
2
55
ΛΙ,ΕΧΙS
2
56
DE TOCQUEVILLE
της αριστοκρατίας, την οποία και αντιμετώπιζε με ιδιαίτερη δυσπιστία, λες και βρισκόμασταν ακόμη στην εποχή της Σφεν
δόνης.1 Αντίθετα, όπως και οι πρόγονοί του, ο βασιλιάς θεω ρούσε την αστική τάξη και τον λαό τους πω σίγουρους στυλο βάτες του θρόνου. Ωστόσο, αυτό που φαίνεται ακόμη πω παράδοξο, σήμερα που έχουμε πια δει τις αρνητικές συνέπειες αρκετών επανα
στάσεων, είναι ότι ακόμη και η ίδια η ιδέα της βίαιης επανά στασης απουσίαζε από το μυαλό των πατέρων μας κανείς δεν μπορούσε να διανοηθεί κάτι τέτοιο, κανείς δεν συζητούσε γι' αυτό το ενδεχόμενο. Οι μικρές αναταράξεις που συχνά συνε πάγεται η πολιτική ελευθερία ακόμη και για τις πω σταθερές κοινωνίες υπενθυμίζουν πάντοτε το ενδεχόμενο ανατροπών και διατηρούν τις δημόσιες αρχές σε εγρήγορση· όμως, στη γαλλι
κή κοινωνία του 18ου αιώνα, που σύντομα θα βυθιζόταν στο χάος, τίποτε ακόμη δεν μαρτυρούσε ότι το οικοδόμημα έτριζε. Διαβάζω με προσοχή τα τετράδια παραπόνων που υπέ
βαλαν οι τρεις ιεραρχικές τάξεις (οι ευγενείς, ο κλήρος και η Τρίτη Τάξη) λίγο πριν από τη σύγκλησή τους το
1789.
Πα
ρατηρώ ότι εδώ ζητούν να αλλάξει ένας νόμος, εκεί να κα ταργηθεί μια εθιμική ρύθμιση, κ.ο.κ. Ωστόσο, όταν έχω πια
εξαντλήσει αυτόν τον μακρύ κατάλογο αιτημάτων, διαπι στώνω, σχεδόν έντρομος, ότι το άθροισμά τους οδηγεί σε ό,τι ισοδυναμεί με ταυτόχρονη και συστηματική κατάργηση όλων των νόμων και όλων των εθιμικών ρυθμίσεων που ίσχυαν στη χώρα, ότι το αποτέλεσμα δεν μπορεί παρά να είναι μια από
1.
Εποχή ταραχών
( 1648-53)
στη Γαλλία, κατά την περίοδο που ο
Λουδοβίκος ΙΔ' ήταν ακόμη ανήλικος και τη διακυβέρνηση της χώρας α
σκούσε ουσιαστικά ο Μαζαρίνος. Η Σφενδόνη
(Fronde),
στην οποία
πρωταγωνιστούσε η τάξη των ευγενών, προκλήθηκε από τη δυσαρέ σκεια που είχαν δημιουργήσει τα φορολογικά μέτρα του Μαζαρίνου. Τε λικά πάντως, η κατάπνιξη των διαδοχικών εξεγέρσεων είχε ως αποτέλε σμα να ενισχυθεί η βασιλική εξουσία. [Σ.τ.μ.]
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛ(·)ΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
τις πιο εκτεταμένες και επικίνδυνες επαναστάσεις που έχουν ποτέ γίνει στον κόσμο! Όσο για εκείνους που θα αποτελέσουν τα αυριανά θύματα αυτής της επανάστασης, παραμένουν ανυποψίαστοι· πιστεύουν ότι ο πλήρης και ξαφνικός με
τασχηματισμός μιας τόσο περίπλοκης και γερασμένης κοι νωνίας μπορεί να γίνει δίχως κραδασμούς, με τη βοήθεια του ορθού λόγου και με μοναδικό κριτήριο την αποτελεσματικό τητα. Τους δύσμοιρους! Είχαν ξεχάσει ακόμη και τη σκέψη
που οι πρόγονοί τους είχαν διατυπώσει, στο κάπως αφελές αλλά και άμεσο γλωσσικό ιδίωμα της εποχής, πριν από τε τρακόσια χρόνια: «Διεκδικώντας υπερβολική ελευθερία έκ φρασης και υπερβολικές ελευθερίες, αυτό που καταφέρνει
τελικά κανείς είναι να εξασφαλίσει υπερβολικά δεσμά». 2 Δεν είναι αξιοπερίεργο ότι η αριστοκρατία και η αστική τάξη, έχοντας αποκλειστεί προ πολλού από τον δημόσιο βίο, έδειξαν τέτοια έλλειψη πείρας αλλά και οξυδέρκειας αυτό, αντίθετα, που προκαλεί μεγάλη έκπληξη είναι ότι και εκείνοι
που ασκούσαν εξουσία (οι υπουργοί, οι ανώτεροι δικαστές, οι έπαρχοι) έδειξαν ανάλογη μυωπία. Και όμως, πολλοί από αυτούς ήταν άνθρωποι με ικανότητες, ενώ είχαν στη διάθε σή τους και όλα τα στοιχεία που αφορούσαν τη δημόσια δι
οίκηση της εποχής τους ωστόσο, σε ό,τι αφορά τη δύσκολη επιστήμη της διακυβέρνησης, η οποία διδάσκει πώς να συλ λαμβάνει κανείς τη γενική κίνηση της κοινωνίας, πώς να αντι
λαμβάνεται τις τάσεις και τις διαθέσεις των μαζών και πώς να προβλέπει τι πρόκειται να συμβεί, ήταν και αυτοί εξίσου άπειροι όσο και οι άνθρωποι του λαού. Μόνο η ύπαρξη και λειτουργία ελεύθερων θεσμών μπορεί να εξασφαλίσει στους
2. «Par requierre de trop grande franchise et libertes, chet-on en trop grand servaige». Φράση που ειπώθηκε από έναν αξιωματούχο του Καρό λου Η' το 1483, στη συνέλευση των Τάξεων, αλλά που η προέλευσή της εi ναι μάλλον ακόμη παλαιότερη. [Σ.τ.μ.]
2
57
ΛU:XIS
2
58
DE TOCQUEVILLE
δημόσιους άνδρες την τόσο απαραίτητη για την άσκηση των καθηκόντων τους οξυδέρκεια. Αυτό είναι προφανές αν μελετήσει κανείς το υπόμνημα που
υπέβαλε ο Τυργκό στον βασιλιά το
1775, συμβουλεύοντάς τον,
μεταξύ άλλων, να καθιερώσει τη σύγκληση για έξι εβδομάδες
κάθε χρόνο μιας αντιπροσωπευτικής συνέλευσης, στην οποία θα παρευρισκόταν και ο ίδιος, παρόλο ότι ουσιαστικά δεν θα παραχωρούσε στο σώμα αυτό καμιά αποφασιστικής σημασίας αρμοδιότητα. Η συνέλευση θα ασχολούνταν με θέματα διοίκη σης και όχι διακυβέρνησης της χώρας, θα διατύπωνε προτάσεις μάλλον παρά αιτήματα, θα είχε κατ' ουσίαν αρμοδιότητα να συζητά τους νόμους, και όχι να νομοθετεί. «Με αυτόν τον τρό πο», έγραφε ο Τυργκό, «η βασιλική εξουσία θα αποκτούσε χρή σιμες πληροφορίες δίχως να παρενοχλείται και η κοινή γνώμη θα ήταν ικανοποιημένη δίχως να γίνεται επικίνδυνη. Αυτές οι συνελεύσεις δεν θα είχαν δικαιοδοσία να αντιτάσσονται στα απαραίτητα μέτρα και, ακόμη και στην απίθανη περίπτωση που θα υπερέβαιναν τα εσκαμμένα, η κατάσταση θα ήταν πά ντοτε υπό τον έλεγχο της Αυτού Μεγαλειότητας». Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να έχει πω εσφαλμένη εκτί μηση για την εμβέλεια ενός τέτοιου μέτρου και για το πνεύ μα της εποχής. Έχει συμβεί πράγματι, στην τελευταία φάση μιας επανάστασης, να γίνει αυτό που πρότεινε ο Τυργκό, δη λαδή να συγκληθεί μια συνέλευση με αρμοδιότητες σκιώδεις μάλλον παρά ουσιαστικές. Ο Αύγουστος είχε ήδη επιχειρή σει κάτι ανάλογο. Άλλωστε, ένα έθνος εξουθενωμένο από πα ρατεταμένες διαμάχες συναινεί στην ψευδεπίγραφη αυτή δια
δικασία, αρκεί να υπάρξει μια περίοδος ηρεμίας η ιστορία
διδάσκει ότι αρκεί τότε, για να ικανοποιηθεί η κοινή γνώμη, να συγκληθούν απ' όλη τη χώρα άτομα δίχως ισχυρές από
ψεις, άμεσα εξαρτημένα από την εξουσία, τα οποία να παί ξουν, με το αζημίωτο, ρόλο πολιτικής συνέλευσης. Τα σχετι κά παραδείγματα είναι αρκετά. Όταν, όμως, μια επανάστα
ση βρίσκεται ακόμη στην αρχή της, αυτά τα εγχειρήματα απο-
ΤΟ
Π Α Λ Λ
I ι > 1\
Λ Η Ε
}; ΊΏ
Σ
ΚΑΙ
Η
Ε ΠΑΝΑ
}; Τ Α }; I!
τυγχάνουν πάντα, καΗώς πυροδοτούν μάλλον παρά κατευνάζουν τη λαϊκή αγανάκτηση. Ακόμη και ο έσχατος πολίτης μιας ελεύθερης χώρας το γνωρίζει αυτό· ο Τυργκό, αν και επι φανής δημόσως άνδρας, το αγνοούσε.
Αν τώρα συνυπολογίσει κανείς ότι το γαλλικό έθνος, μο λονότι αποξενωμένο από τη διαχείριση των υποθέσεών του και δίχως σχετική εμπεφία, θύμα των ίδιων των θεσμών του και δίχως δύναμη να τους μετασχηματίσει, ήταν τότε, πα ράλληλα, απ' όλα τα έθνη του κόσμου, το πω καλλιεργημέ νο και το πω πνευματώδες, εύκολα αντιλαμβάνεται γιατί οι
συγγραφείς μας απέκτησαν πολιτική εξουσία, και μάλιστα κατέληξαν να γίνουν οι πολιτικοί ταγοί του έθνους. Ενώ στην Αγγλία η ιδιότητα του συγγραφέα πολιτικών πραγματειών και εκείνη του κυβερνητικού στελέχους συχνά συνέπιπταν, με τους μεν να τροφοδοτούν με νέες ιδέες την
κυβερνητική πρακτική και τους δε να αναπροσαρμόζουν και να βελτιώνουν τις θεωρίες τους υπό το φως των γεγονότων, στη Γαλλία η πολιτική ηγεσία θύμιζε διχοτομημένη χώρα, της οποίας το ένα τμήμα δεν επικοινωνεί καν με το άλλο. Το πε
δίο της δημόσιας δωίκησης δεν είχε επαφή με το πεδίο όπου διατυπώνονταν οι γενικές εκείνες αρχές στις οποίες θα έπρε πε να εδράζεται κάθε κυβερνητική πρακτική. Από τη μια,
πρακτικά μέτρα, σύμφωνα με όσα επέβαλλε ο παραδοσια κός τρόπος διακυβέρνησης από την άλλη, γενικοί κανόνες, χωρίς καμιά πρόβλεψη και πρόνοια για το πώς θα μπορού σαν να εφαρμοστούν. Άλλων ο ρόλος ήταν να κυβερνούν, και άλλων να διαμορφώνουν συνειδήσεις. Πάνω. λοιπόν, από την πραγματική κοινωνία, της οποίας το σύστημα διακυβέρνησης ήταν ακόμη παραδοσιακό, συγκεχυ μένο και ανορθόδοξο, εκεί όπου οι νόμοι ήταν ποικίλοι και ενίο τε αντιφατικοί, οι γραμμές τεμνόμενες, οι συνθήκες αμετά βλητες και τα βάρη άνισα, διαμορφωνόταν σταδιακά μια φα σματική κοινωνία, όπου όλα έδειχναν απλά, συντονισμένα, ομοι ογενή, δίκαια, σύμφωνα με τα προτάγματα του ορθού λόγου.
2
59
Λl.EXIS
ΟΕ
TOCQUEVILLE
Βαθμιαία, ΎJ φαντασία του πλήθους αποκήρυττε τΎJν κοινωνική πραγματικότΎJτα τΎJς εποχής, αναζΎJτώντας καταφύγιο σε αυ τά τα κοινωνικά οράματα. Όλο και περισσότερο αδιαφορού
σε για το ποια ήταν ΎJ κατάστασΎJ και σκεφτόταν ποια θα μπο ρούσε να είναι· οι άνθρωποι ζούσαν, τελικά, στΎJν ιδεατή εκεί νΎJ πολιτεία που είχαν συλλάβει οι συγγραφείς.
Συχνά υποστΎJρίζεται ότι το έναυσμα για τΎJν ΕπανάστασΎJ στΎJ χώρα μας δόθΎJΚε από τΎJν Αμερικανική ΕπανάστασΎJ· αν και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όσα σuνέβΎJσαν λίγα χρόνια πριν στΎJν Αμερική επΎJρέασαν τΎJ Γαλλική ΕπανάστασΎJ, μεγαλύ τερο ρόλο έπαιξαν οι ιδέες που κυκλοφορούσαν εκείνΎJ τΎJν εποχή ευρύτατα στΎJ Γαλλία, παρά τα γεγονότα που διαδρα ματίστΎJκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ενώ για τις άλλες χώ ρες τΎJς ΕυρώΠΎJς ΎJ Αμερικανική ΕπανάστασΎJ ήταν κάτι και νοφανές και μοναδικό, στΎJ χώρα μας έκαμε απλώς πιο αισθΎJτά και επιβεβαίωσε πανΎJγυρικά πράγματα που θεωρούνταν ήδΎJ οικεία. ΣτΎJν υπόλοιΠΎJ ΕυρώΠΎJ, προκάλεσε έκπλΎJξΎJ· στΎJ Γαλ λία, φαινόταν να επιβεβαιώνει τις ιδέες που κυριαρχούσαν. Οι Αμερικανοί έδειχναν να υλοποιούν ιδέες που είχαν διατυπώ
σει οι συγγραφείς μας, έδιναν υπόστασΎJ σε όσα εμείς οραμα
τιζόμασταν. Ήταν σαν ο Φενελόν να βρισκόταν ξαφνικά στΎJ
χώρα των Σαλεντίνων. 3 Το πρωτόγνωρο αυτό ιστορικό φαινόμενο, οι άνθρωποι
των γραμμάτων να είναι οι αποκλειστικοί διαμορφωτές τΎJς πολιτικής σκέψΎJς ενός μεγάλου λαού, ήταν ίσως αυτό που
έδωσε στΎJ Γαλλική ΕπανάστασΎJ τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τΎJς και συνέβαλε να γεννΎJθεί, εν συνεχεία, το καθεστώς στο οποίο ζούμε σήμερα.
3. Αναφορά στο έργο του Φενελόν Οι περιπέτειες του Τηλεμάχου (Les Aventures de Telemaque, 1699). Στο β~βλίο VIII, ο Ιδομενέας, βασ~λ~άς της Σαλεντίας, εφαρμόζε~ σημαντ~κές μεταρρυθμίσεις στη χώρα του ακο λουθώντας τις συμβουλές του Μέντορα, ο οποίος έχει εγκατασταθεί στο βασίλειό του μαζί με τον Τηλέμαχο. [Σ.τ.μ.]
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑLΙΙ
Οι συγγραφείς δεν επηρέασαν τον λαό που εξεγέρθηκε μόνο με τις ιδέες τους τον επηρέασαν, επίσης, με την ιδιο συγκρασία τους και με τη στάση τους απέναντι στη ζωή. Οι παρατεταμένες προσπάθειές τους να εμφυσήσουν στους πο λίτες τις ιδέες τους ευνοήθηκαν από την απουσία άλλων πνευ
ματικών ταγών- η βαθιά άγνοια στην οποία ζούσε ο λαός εί χε ως αποτέλεσμα το έθνος, διαβάζοντας τα έργα τους, να αποκτήσει τελικά και το πνεύμα, τις επιθυμίες, τα γούστα, ακόμη και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα των ανθρώπων των γραμ μάτων- έτσι, όταν έφτασε η ώρα της δράσης, οι συνήθειες των φιλολογικών κύκλων και το κλίμα της λογοτεχνίας της επο χής μεταφέρθηκαν και στο πολιτικό πεδίο. Όταν μελετά κανείς την ιστορία της Επανάστασης, διαπι στώνει ότι το πνεύμα που κυριαρχούσε κατά τη διάρκειά της ήταν το ίδιο που ενέπνευσε τόσα και τόσα θεωρητικού χαρα
κτήρα βιβλία με θέμα τη διακυβέρνηση. Έτσι, συναντά κανείς την ίδια συμπάθεια για τις γενικές θεωρίες, τα πλήρη νομοθε τικά συστήματα, την απόλυτη συμμετρία των νόμων· την ίδια περιφρόνηση για τα γεγονότα, την ίδια εμπιστοσύνη στα θεω ρητικά σχήματα, την ίδια τάση για εμπλουτισμό των θεσμών
με νέα, πρωτότυπα και ευρηματικά στοιχεία, την ίδια επιθυ
μία να αλλάξει ριζικά το πολίτευμα της χώρας με βάση τους κανόνες της λογικής και ένα προδιαμορφωμένο σχήμα, αντί να επιδιωχθεί η μερική μεταρρύθμισή του. Τι τρομακτικό θέαμα! Αυτό που σ' έναν συγγραφέα μπορεί να είναι προσόν ίσως να έχει αρνητικές συνέπειες όταν χαρακτηρίζει έναν δημόσιο άν δρα· τα στοιχεία που κάνουν ένα βιβλίο αξιόλογο είναι πιθα νόν να οδηγήσουν σε μεγάλες κοινωνικές αναστατώσεις.
Το ίδιο το λεξιλόγιο της πολιτικής απέκτησε τότε κάτι από τη γλώσσα των συγγραφέων· κατακλύστηκε από γενικόλο γες εκφράσεις, αφηρημένους όρους, μεγαλοστομίες, λογοτε χνικά σχήματα. Αυτό το ύφος, τροφοδοτούμενο και από τα πολιτικά πάθη της εποχής, υιοθετήθηκε απ' όλες τις τάξεις, για να καταλήξει με μεγάλη ευκολία να χρησιμοποιείται ακό-
ΛUXIS
ΟΕ
TOCQUEVILLE
μη και από τον τελευταίο πολίτη. Ήδη πριν από την Επανά σταση, στα διατάγματα του Λουδοβίκου ΙΣΤ γινόταν συχνά
λόγος για το φυσικό δίκαιο και για τα δικαιώματα του αν θρώπου. Χωρικοί, στις αιτήσεις τους προς τις αρχές αποκα λούσαν ήδη τους γείτονές τους «συμπολίτες», τον έπαρχο «κρατικό λειτουργό», τον εφημέριο «θεματοφύλακα των ιε
ρών βωμών», τον Θεό «υπέρτατο ον»· αν δεν είχαν πρόβλη μα με την ορθογραφία, θα έλεγε κανείς ότι δεν τους έλειπε τίποτε για να γίνουν -μέτριοι, έστω- συγγραφείς. Αυτές οι νέες συνήθειες είχαν τόσο ενσωματωθεί στα πα ραδοσιακά χαρακτηριστικά του Γάλλου, ώστε συχνά αποδί
δεται στη φύση μας ό,τι δεν ήταν παρά απόρροια αυτής της ιδιότυπης εκπαίδευσης. Έχω ακούσει να υποστηρίζεται ότι η προτίμηση -ή μάλλον, το πάθος- που δείχνουμε εδώ και εξή ντα περίπου χρόνια για τις γενικού χαρακτήρα ιδέες, τα πο λιτικά συστήματα και τις πολιτικές μεγαλοστομίες, οφειλόταν σε δεν ξέρω κι εγώ ποιο ιδιαίτερο γνώρισμα της φυλής μας, σε αυτό που, με κάποια ρητορικότητα, αποκαλείται «γαλλικό πνεύμα»· φαίνεται πως αυτό το υποτιθέμενο χαρακτηριστικό
μας εκδηλώθηκε ξαφνικά, στα τέλη περίπου του προηγούμε νου αιώνα, ενώ προηγουμένως, καθ' όλη τη διάρκεια της μα κράς μας ιστορίας, παρέμενε σε υπνώτουσσα κατάσταση! Παραδόξως πώς, εξάλλου, φαίνεται ότι κρατήσαμε αυτές τις συνήθειες, που οι ρίζες τους βρίσκονται στη λογοτεχνία, την ίδια στιγμή που χάσαμε σχεδόν εντελώς την παραδοσια κή αγάπη μας για τα γράμματα. Κατά τη διάρκεια της στα
διοδρομίας μου στον δημόσιο βίο, ένιωσα συχνά έκπληξη βλέ ποντας ανθρώπους που δεν διάβαζαν καθόλου βιβλία του 18ου
αιώνα (ούτε και άλλου αιώνα, άλλωστε) και που περιφρο νούσαν βαθύτατα τους συγγραφείς του να αναπαράγουν πι στά ορισμένα από τα κύρια ελαττώματα τα οποία χαρακτή ριζαν το λογοτεχνικό ύφος της εποχής εκείνης.
Κ ΕΦΛΛΑΙΟ
2
Πwς το αντιθρησχευτιχό πνεuμα χατελαt;ε τους Γάλλους του 18ου αιwνα Ι~
Ι
I
I
χαι ποια επιοραση ειχε αυτο το γεγονος
στο χαραχτήρα της Επανάστασης
Από τον 16ο α~ώνα κα~ τη Μεταρρύθμ~ση, οπότε το φ~λέρευ νο ανθρώπ~νο πνεύμα άρχ~σε την προσπάθε~ά του να ξεχω
ρίσε~ πο~ες από τ~ς ποικίλες χρ~στιαν~κές παραδόσε~ς ήταν γνήσ~ες κα~ πο~ες ψευδεπίγραφες, δεν έλε~ψαν ποτέ ο~ ακό μη πω ανήσυχο~ κα~ τολμηροί στοχαστές, που αμφ~σβητού
σαν ή απέρρ~πταν τη χρ~στ~αν~κή θρησκεία στο σύνολό της. Το ίδω πνεύμα που την εποχή του Λούθηρου είχε ωθήσε~ εκα τομμύρ~α π~στούς να εγκαταλείψουν τον Καθολ~κ~σμό, όλα αυτά τα χρόν~α που μεσολάβησαν ωθούσε συστηματ~κά ορ~ σμένους να αρνηθούν κα~ τον ίδω τον Χρ~στ~αν~σμό· την αί ρεση, λο~πόν, ακολούθησε η πλήρης έλλε~ψη πίστης. Σε γεν~κές γραμμές, θα μπορούσε να πε~ κανείς ότι τον
18ο α~ώνα ο Χρ~στ~αν~σμός απώλεσε σε όλη την Ευρώπη με γάλο μέρος της επφροής του· ωστόσο, στ~ς περ~σσότερες χώ
ρες, απλώς τον εγκατέλε~παν δίχως να τον πολεμούν, σχεδόν λυπούνταν που ήταν αναγκασμένο~ να τον απαρνηθούν. Το
αντ~θρησκευτ~κό πνεύμα δ~αδόθηκε ~δ~αίτερα μεταξύ των ηγε μόνων κα~ των δ~ανοουμένων, ενώ ο~ μεσαίες τάξε~ς κα~ ο λαός δεν είχαν ακόμη επηρεαστεί από παρόμο~ες αντ~λήψε~ς αφο
ρούσε κυρίως ορ~σμένα εκλεπτυσμένα πνεύματα, κα~ όχ~ την κο~νή γνώμη. Το
1787
ο Μφαμπώ έγραφε: «Πρόκε~τα~ γ~α
ευρύτατα δ~αδεδομένη στη Γερμανία προκατάληψη ότ~ στ~ς
AI.EXIS 2
64
ΟΕ
TOCQUEVILLE
επαρχίες της Πρωσίας οι άθεοι είναι πάρα πολλοί. Η αλήθεια είναι ότι, έστω και αν υπάρχουν μερικοί αγνωστικιστές, ο λα ός παραμένει εξίσου θεοσεβής όσο και στις πω θρησκευόμε νες χώρες, και μάλιστα αρκετοί από τους κατοίκους των πε ριοχών αυτών είναι φανατικοί χριστιανοί». Προσθέτει, μάλι στα, πως είναι λυπηρό ότι ο Φρειδερίκος Β' δεν ευνοεί το γά μο των καθολικών ιερέων, και κυρίως ότι αρνείται σε όσους παντρεύονται το δικαίωμα να διατηρούν τις οικονομικές απο λαβές από την άσκηση των εκκλησιαστικών καθηκόντων τους, «μέτρο που θα ήταν, κατά την ταπεινή μας γνώμη, αντάξιο αυτού του μεγάλου άνδρα». Πουθενά αλλού, λοιπόν, εκτός
από τη Γαλλία το αντιθρησκευτικό πνεύμα δεν ήταν ακόμη
τόσο γενικευμένο, έντονο, μισαλλόδοξο, καταπιεστικό. Στην περίπτωση αυτή, συνέβαινε κάτι πρωτόγνωρο. Και σε άλλες εποχές οι κατεστημένες θρησκείες είχαν δεχθεί βί αιες επιθέσεις, όμως το πάθος εναντίον τους ήταν απόρροια του ζήλου που ενέπνεαν άλλες, νέες θρησκείες. Οι ψευδεπί γραφες και αποτρόπαιες θρησκείες της Αρχαιότητας δεν εί χαν πολλούς και παθιασμένους αντιπάλους παρά μόνο από τη στιγμή που ο Χριστιανισμός επιδίωξε να τις αντικατα στήσει· ώς τότε έσβηναν ήρεμα και αθόρυβα, εν μέσω αμφι
βολιών και αδιαφορίας, ακολουθώντας τη μοίρα των θρη σκειών που πέθαιναν από γηρατειά. Στη Γαλλία όμως, επι
τέθηκαν με μανία κατά της χριστιανικής θρησκείας, δίχως καν να επιχειρήσουν να την αντικαταστήσουν με κάποια άλλη· με
έντονες και συστηματικές επιθέσεις αφαίρεσαν από τις ψυ χές των ανθρώπων την πίστη, αφήνοντας στη θέση της κενό. Αυτό το αχαρακτήριστο εγχείρημα ήταν έργο πολλών. Η από λυτη έλλειψη θρησκευτικής πίστης, που είναι τόσο αντίθετη στα φυσικά ένστικτα του ανθρώπου και τόσο επώδυνη για την ψυχή του, φάνηκε να ασκεί ιδιαίτερη έλξη στις μάζες. Ό,τι
ώς τότε δεν οδηγούσε παρά σ' ένα είδος νοσηρής απάθειας, αυτή τη φορά προκάλεσε φανατισμό και προπαγανδιστικό ζήλο.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑUΙ
Το γεγονός ότι αρκετοί μεγάλοι συγγραφείς συνέπεσαν στην τάση τους για αμφισβήτηση των αληθειών της χριστια-
νικής θρησκείας δεν αρκεί για να εξηγήσει ένα τόσο ασυνή θιστο φαινόμενο. Εξάλλου, ποωι ήταν οι λόγοι που όλοι αυτοί οι συγγραφείς συνέκλιναν προς αυτή την κατεύθυνση, και
όχι προς οποιαδήποτε άλλη; Γιατί μεταξύ τους δεν υπήρξε ούτε ένας που θα μπορούσαμε να τον φανταστούμε να βρί σκεται στην αντίπερα όχθη; Και τέλος, γιατί το πλήθος έτεινε τόσο ευήκοον ους στις θεωρίες τους και φάνηκε τόσο πρό-
θυμο να τις υωθετήσει όσο ποτέ άλλοτε κατά το παρελθόν; Μόνο οι πολύ ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στη συ
γκεκριμένη χώρα και τη συγκεκριμένη εποχή μπορούν να εξη
γήσουν την εμβέλεια αυτών των συγγραφέων, και κυρίως την αποδοχή που είχαν οι απόψεις τους. Ιδέες που δεν διέφεραν πολύ από εκείνες του Βολταίρου κυκλοφορούσαν ήδη από παλαιότερες εποχές, σε όλον τον κόσμο· όμως, ο Βολταίρος δεν θα μπορούσε να κατέχει τόσο δεσπόζουσα θέση και να
ασκεί τόσο μεγάλη επφροή παρά μόνο στη Γαλλία του 18ου αιώνα. Οφείλουμε καταρχάς να αναγνωρίσουμε ότι η Εκκλησία δεν
είχε δώσει στη χώρα μας περισσότερες αφορμές για επιθέσεις απ' ό,τι αλλού· αντίθετα μάλιστα, εκείνα που της καταμαρτυ
ρούσαν, ανεπάρκειες και καταχρήσεις εξουσίας, ήταν λιγότε ρα απ' όσα σε άλλες Καθολικές χώρες. Επιπλέον, ήταν πολύ πω ανεκτική, πολύ λιγότερο μισαλλόδοξη απ' ό,τι, ώς τότε ή έκτοτε, σε άλλες χώρες. Επομένως, οι αιτίες για όσα συνέβη σαν στη Γαλλία θα πρέπει να αναζητηθούν λιγότερο στη θρη σκεία, και περισσότερο στην κατάσταση της κοινωνίας. Για να κατανοήσει κανείς τα γεγονότα δεν θα πρέπει πο τέ να ξεχνά αυτό που επισήμανα στο προηγούμενο κεφάλαω: ότι, δηλαδή, η πολιτική δυσαρέσκεια που προκαλούσαν ω ανεπάρκειες της διακυβέρνησης, μην μπορώντας να βρει διέ ξοδο σε αντίστοιχη δράση, εκδηλωνόταν κυρίως μέσω της σχετικής φιλολογίας οι συγγραφείς εξελίχθηκαν έτσι βαθμι-
2
65
ΛU:ΧΙS
266
ΟΕ
TOCQUEVILLE
αία σε ουσιαστικούς ηγέτες της μεγάλης εκείνης παράταξης η οποία επιδίωκε την ανατροπή όλων των κοινωνικών και πο λιτικών θεσμών της χώρας. Με βάση αυτό το δεδομένο, το ερώτημα που τίθεται δεν είναι πλέον ποια ακριβώς ήταν τα αρνητικά χαρακτηριστικά της Εκκλησίας την εποχή εκείνη, αλλά σε ποιο βαθμό και με ποιον τρόπο αποτελούσε αυτή εμπόδιο για την πολιτική επα
νάσταση που ετοιμαζόταν, και ιδιαίτερα για τους συγγρα φείς που ήταν οι κύριοι υποστηρικτές της.
Από τις ίδιες τις αρχές που διέπουν τη λειτουργία της εί ναι φανερό, λοιπόν, ότι η Εκκλησία ήταν εμπόδιο για εκεί νους που επιδίωκαν την επικράτηση των ιδεών τους αναφο
ρικά με τη διακυβέρνηση της χώρας. Η Εκκλησία στηριζόταν πρωτίστως στην παράδοση, εκείνοι περιφρονούσαν βαθύτα
τα όλους τους θεσμούς που βασίζονταν στο σεβασμό του πα ρελθόντος η Εκκλησία αναγνώριζε την ύπαρξη μιας αυθε ντίας υπέρτερης από τον ορθό λόγο, εκείνοι εμπιστεύονταν
αυτόν και μόνο αυτόν- η Εκκλησία βασιζόταν σε μια ιεραρ χία, εκείνοι επιδίωκαν την κατάργηση των αναβαθμών της κοινωνίας. Η μεταξύ τους συνεννόηση θα προϋπέθετε να ανα γνωρίσουν και οι δυο πλευρές ότι, από την ίδια τους τη φύ ση, η πολιτική και η θρησκευτική τάξη πραγμάτων διαφέρουν ουσιωδώς, και επομένως δεν μπορεί να διέπονται από τις ίδιες αρχές λειτουργίας. Όμως, εκείνη την εποχή η απόσταση από αυτό το σημείο συνεννόησης ήταν μεγάλη· θεωρήθηκε, αντί θετα, εύλογο ότι έπρεπε να προηγηθεί η κατάλυση των θε
σμών της Εκκλησίας, στους οποίους εδράζονταν και τους οποί ους αναπαρήγαν εν πολλοίς οι κρατικοί θεσμοί, και να ακο
λουθήσει η επίθεση κατά της κρατικής εξουσίας. Άλλωστε, η Εκκλησία ήταν τότε η πιο άμεσα ορατή και η πιο απεχθής σε όλους πολιτική εξουσία, έστω και αν δεν ήταν
η πιο καταπιεστική· κι αυτό, γιατί είχε καταλήξει να αναμει γνύεται με τα πολιτικά πράγματα, δίχως η φύση της και η αποστολή της να είναι αυτή, επενδύοντας συχνά με το κύρος
ΤΟ
ΙΙΑΛΛΙ<>
ΚΛΗΕLΊ'ΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
της πολιτικές πρακτικές τις οποίες σε άλλες περιπτώσεις η ίδια καταδίκαζε, προσφέροντάς τους την κάλυψη της ιερής και απαραβίαστης προέλευσής της, δείχνοντας να θέλει να τους προσδώσει τη δική της ιερότητα και διαχρονικότητα. Επομένως, η επίθεση κατά της Εκκλησίας ήταν βέβαιο ότι θα ανταποκρινόταν στο λα"Cκό αίσθημα. Όμως, εκτός από αυτούς τους γενικούς λόγους, οι συγ γραφείς είχαν και πιο ειδικούς -ακόμη και προσωπικούς, θα μπορούσε να πει κανείς- λόγους να επιτίθενται κατά της Εκκλη σίας: αντιπροσώπευε εκείνο ακριβώς το μοχλό διακυβέρνησης που ήταν πιο κοντά τους και σε πιο άμεση αντιπαράθεση μα
ζί τους. Οι άλλοι φορείς εξουσίας δεν μπερδεύονταν παρά σπά νια στα πόδια των συγγραφέων- η Εκκλησία, όμως, όντας ει δικά επιφορτισμένη να εποπτεύει τα πνευματικά ζητήματα και να λογοκρίνει τα κείμενα, ήταν «Καρφί στο μάτι τους». Υπε ρασπίζοντας, λοιπόν, τις πνευματικές ελευθερίες από τους πε ριορισμούς που έθετε η Εκκλησία, οι συγγραφείς έδιναν μια μάχη που τους αφορούσε άμεσα, αρχίζοντας από το σπάσιμο των δεσμών εκείνων που τους πίεζαν ασφυκτικά. Επιπλέον, οι συγγραφείς έβλεπαν την Εκκλησία σαν το
πιο ανοιχτό και το λιγότερο καλά φυλαγμένο σημείο του οι κοδομήματος κατά του οποίου στρέφονταν -και όντως, έτσι είχαν τα πράγματα. Την ίδια εποχή που η εξουσία των ηγε μόνων παγιωνόταν, η εξουσία της Εκκλησίας εξασθενούσε. Αφού πρώτα υπήρξε ανώτερη από εκείνους, και εν συνεχεία ίση τους, είχε καταλήξει να είναι απλώς στην υπηρεσία τους. Μεταξύ τους υπήρχε με τον καφό ένα είδος συναλλαγής: οι ηγεμόνες προσέφεραν στην Εκκλησία την υλική τους ισχύ, με
αντάλλαγμα την ηθική της υποστήριξη· επέβαλλαν την υπα κοή στα κελεύσματα της Εκκλησίας. η οποία με τη σεφά της εξασφάλιζε τη συμμόρφωση με τη βούληση του βασιλιά. Στο βαθμό όμως που η επανάσταση πλησίαζε, η αμοιβαία αυτή εξυπηρέτηση γινόταν επικίνδυνη για την Εκκλησία, καθώς
ήταν φυσικό να αποβαίνει εις βάρος εκείνης της πλευράς που
2
67
Al.EXlS
268
ΟΕ
TOCQUEVILLE
η ισχύς της δεν βασίζεται στον καταναγκασμό, αλλά στην πί στη του ποψνίου της.
Έστω και αν οι ηγεμόνες μας εξακολουθούσαν να αυτο αποκαλούνται «πρεσβύτεροι υωί» της Εκκλησίας, ασκούσαν πλημμελέστατα τα καθήκοντά τους απέναντί της έδειχναν πολύ μεγαλύτερο ζήλο στην προάσπιση της εξουσίας τους απ' ό,τι στην προστασία της Εκκλησίας. Είναι γεγονός ότι δεν επέτρεπαν να απλώσει κανείς χέρι πάνω της, αλλά και ότι δεν αντιδρούσαν στα κάθε λογής -εξ αποστάσεως, έστω πλήγματα που δεχόταν. Αυτή η χλιαρή υποστήριξη της μο ναρχίας προς την Εκκλησία, αντί να κάμπτει την ισχύ και την αποφασιστικότητα των αντιπάλων της, την ενίσχυε. Υπάρ χουν περιστάσεις που οι διώξεις κατά των συγγραφέων επι τυγχάνουν να ανακόψουν την πνευματική τους δραστηριό τητα, αλλά και άλλες που οδηγούν στο ακριβώς αντίθετο απο
τέλεσμα· ωστόσο, δεν υπάρχει ούτε μία περίπτωση κατά την οποία περιορισμοί στην ελευθερία του Τύπου, όπως αυτοί
που παρατηρούνται την εποχή εκείνη, να μην εκατονταπλα σίασαν την επιρροή του. Οι συγγραφείς παρενοχλούνταν τότε σε βαθμό που να τους
κάνει να διαμαρτύρονται, δίχως όμως και να τους τρομάζει ουσιαστικά· αντψετωπίζονταν με τρόπο που συνήθως ωθεί τους ανθρώπους να αγωνιστούν για τα δικαιώματά τους, και όχι με τρόπο που να μπορεί να κάμψει το ηθικό τους και τις
αντιδράσεις τους. Οι διώξεις εις βάρος τους, σχεδόν πάντο τε θορυβώδεις, αργές και αναποτελεσματικές, έμοιαζαν προ
ορισμένες να τους εξωθούν μάλλον παρά να τους αποτρέ πουν να γράφουν. Αν η ελευθερία του Τύπου ήταν απόλυτη, ίσως και τα πλήγματα που δεχόταν η Εκκλησία θα ήταν λι γότερο επιζήμια γι' αυτή.
«Θεωρείτε ότι η έλλειψη ανεκτικότητας που υπάρχει στη χώρα μας», έγραφε ο Ντιντερό στον Ντέιβιντ Χωύμ το
1768,
«ευνοεί περισσότερο την πρόοδο της σκέψης απ' ό,τι η απε
ριόριστη ελευθερία που ισχύει σ' εσάς ο Ντ' Ολμπάχ, ο Ελβέ-
ΤΟ
ΠΑΛΑ
1Ο
Κ Α Θ ΕΣΤΩΣ
ΚΑ
l
Η
Ε Π Α Ν Α Σ ΊΆ
U I
τως, ο Μορελέ και ο Σουάρ δεν συμφωνούν μαζί σας».1 Και όμως, ο Σκοτσέζος είχε οίκω· ζώντας σε μια ελεύθερη χώρα, διέθετε σχετική εμπεφία. Ο Ντιντερό αποφαινόταν με κρι τήρια ανθρώπου των γραμμάτων, ενώ ο Χωύμ με πολιτικά κριτήρια.
Α ν σταματήσω τον πρώτο Αμερικανό που θα συναντήσω,
είτε στη χώρα του είτε στο εξωτερικό, και τον ρωτήσω αν θε ωρεί τη θρησκεία χρήσιμη για τη σταθερότητα και τη χρηστή
δωίκηση της χώρας, θα μου απαντήσει, χωρίς να διστάσει διό λου, ότι μια πολιτισμένη -και κυρίως, μια ελεύθερη- κοινωνία δεν μπορεί να επιβιώσει δίχως θρησκεία. Για τον Αμερικανό,
ο σεβασμός προς τη θρησκεία είναι η καλύτερη εγγύηση για τη σταθερότητα του κράτους και την ασφάλεια των ατόμων.
Ακόμη και οι λιγότερο γνώστες της πολιτικής επιστήμης έχουν επίγνωση αυτού του γεγονότος. Και όμως, σε καμιά άλλη χώ ρα του κόσμου οι πιο τολμηρές πολιτικές θεωρίες των φιλοσό φων του 18ου αιώνα δεν εφαρμόζονται τόσο πιστά όσο στην Αμερική· αντίθετα, οι αντιθρησκευτικές τους θεωρίες δεν μπό ρεσαν ποτέ να βρουν πρόσφορο έδαφος εκεί, παρά το γεγο νός ότι η ελευθερία του Τύπου είναι απεριόριστη. Το ίδω περίπου θα ισχυριζόμουν και για τους Άγγλους. Οι αντιθρησκευτικές φιλοσοφικές απόψεις κυκλοφορούσαν
στην Αγγλία πριν καν γεννηθούν οι περισσότεροι από τους
φιλοσόφους μας -ο Μπόλινγκμπροκ2 ήταν αυτός που άνοιξε το δρόμο για τον Βολταίρο. Καθ' όλη τη διάρκεια του 18ου
1. Paul Henri, βαρόνος d' Holbach (1723-89), Claude-Adrien Helvetius (1715-71), Andre Morellet (1727-1819), Jean-Baptiste Antoine Souard (1732-1817). Γάλλοι φιλόσοφοι, λόγιοι και συγγραφείς του 18ου αιώνα, που μετείχαν -περισσότερο ή λιγότερο- στο εγχείρημα της Εyκυκλοπα[
δειαςή συνδέονταν με τους κύκλους των εγκυκλοπαιδιστών. [Σ.τ.μ.]
2. Henry SaintJohn, πρώτος υποκόμης του Bolingbroke (1678-1751). Βρετανός πολιτικός, ρήτορας και συγγραφέας. Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τη συλλογή κειμένων με τον γενικό τίτλο Α
26
9
ΛΙ.Ι:ΧΙS
ηο
DE TOCQUEVILLE
αιώνα, η αθεΤα είχε σημαντικούς εκπρόσωπους στην Αγγλία. Στους υποστηρικτές παρόμοιων απόψεων περιλαμβάνονταν
αξιόλογοι συγγραφείς και εμβριθείς στοχαστές δεν μπόρε σαν, ωστόσο, να πετύχουν την επικράτηση των ιδεών τους, όπως συνέβη στη Γαλλία, γιατί όλοι εκείνοι που είχαν κάτι να
φοβηθούν από ενδεχόμενες επαναστάσεις έσπευσαν να προ σφέρουν την υποστήριξή τους στις κυρίαρχες θρησκευτικές πεποιθήσεις. Ακόμη και εκείνοι οι Άγγλοι που είχαν στενή
επαφή με τη γαλλική κοινωνία της εποχής και δεν θεωρού σαν εσφαλμένες τις θεωρίες των φιλοσόφων μας, απέρριπταν την εφαρμογή τους ως επικίνδυνη. Μεγάλες πολιτικές πα
ρατάξεις, όπως συμβαίνει πάντοτε στην περίπτωση ελεύθε ρων λαών, θεώρησαν σκόπιμο να συμπαραταχθούν με την Εκκλησία· ο ίδιος ο Μπόλινγκμπροκ δεν δίστασε να συμμα χήσει με επίσκοπους. [61] Αλλά και ο κλήρος, εμψυχωμένος από παραδείγματα όπως αυτό και μην νιώθοντας ποτέ απο μονωμένος, έδωσε κρίσιμη μάχη με τους πολέμιους της θρη
σκείας. Η Εκκλησία της Αγγλίας, παρά τις ελλείψεις του κα ταστατικού χάρτη της και τα κάθε είδους παρατράγουδα στο εσωτερικό της, αντιμετώπισε νικηφόρα την πρόκληση· από τους κόλπους της αναδείχθηκαν συγγραφείς και ρήτορες που υπερασπίστηκαν με πάθος τη χριστιανική θρησκεία. Οι θεω
ρίες που στρέφονταν κατά της θρησκείας και της Εκκλησίας, αφού πρώτα συζητήθηκαν και αντικρούστηκαν, τελικά απορ ρίφθηκαν από την ίδια την κοινωνία, δίχως να αναμειχθεί καν η κυβέρνηση.
Όμως, γιατί να αναζητούμε παραδείγματα αλλού, και όχι στη Γαλλία; Ποιος Γάλλος θα διανοούνταν σήμερα να γρά ψει βιβλία σαν εκείνα του Ντιντερό ή του Ελβέτιου; Αλλά και
Dίssertation on Parties ( 1 731), αλλά κ ω το Reflections concernίng Ι nnate Μoral Principles (1752), όπου εκφράζει απόψεις που θα επηρεάσουν σημαντικά τους ντει·στές κω σκεπτικιστές φιλόσοφους του 18ου ωώνα. [Σ.τ.μ.]
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑ~ΙΛ~ΙΙ
ποιος θα είχε διάθεση να διαβάσει τέτοια βιβλία; Μάλιστα. θα τολμούσα να πω ότι ακόμη και οι τίτλοι των βιβλίων αυτών των συγγραφέων έχουν ξεχαστεί. Η εμπειρία μας από τον δημόσιο βίο των τελευταίων εξήντα ετών ήταν αρκετή για
να μας δημιουργήσει απέχθεια για την επικίνδυνη αυτή λο γοτεχνία.
Έχοντας αποκτήσει τις απαραίτητες εμπειρίες στο επί πονο σχολείο των επαναστάσεων, οι διάφορες τάξεις του έθνους είναι φανερό ότι επέλεξαν να επανέλθουν βαθμιαία στο ασφαλές έδαφος της θρησκείας. Η παλαιά αριστοκρα τία, που πριν από το
1789 ήταν η
τάξη με τα πω έντονα αντι
θρησκευτικά αισθήματα, έγινε κατεξοχήν υπέρμαχος της θρη σκείας μετά το
1793·
έχοντας προσβληθεί πρώτη από αυτό
το μικρόβιο, ήταν και η πρώτη που ανένηψε. Η αστική τάξη πάλι, όταν ένιωσε ότι απειλείται ο θρίαμβός της από παρό μοιες ιδέες, επαναπροσέγγισε επίσης τη θρησκεία. Βαθμιαία, ο σεβασμός προς τη θρησκεία επανήλθε παντού όπου υπήρ χαν άνθρωποι που είχαν κάτι να χάσουν από τη γενική ανα ταραχή· στο βαθμό που ο φόβος των επαναστάσεων επε κτάθηκε, η αθε"ί"α εξαλείφθηκε, ή έστω αναγκάστηκε να μέ νει αφανής.
Τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά τα τελευταία χρό νια του Παλαιού Καθεστώτος. Είχαμε τόσο πολύ χάσει την επαφή με τα μεγάλα ζητήματα που απασχολούν τον άνθρω πο. παραβλέπαμε τόσο το ρόλο που παίζει η θρησκεία στη διακυβέρνηση των εθνών, ώστε η αθε"ί"α βρήκε αρχικά πρό σφορο έδαφος στο πνεύμα εκείνων που κατεξοχήν είχαν προ σωπικό και άμεσο συμφέρον να μην διαταραχθεί η δημόσια τάξη και ο λαός να παραμείνει πειθήνιος. Μάλιστα, οι κύκλοι αυτοί όχι μόνο υιοθέτησαν παρόμοιες απόψεις. αλλά η τύ φλωσή τους ήταν τέτοια ώστε φρόντισαν και να τις διαδώ σουν στις κατώτερες κοινωνικές τάξεις, μετατρέποντας πα ράλληλα την αθε·tα σ' ένα είδος ευχάριστης ενασχόλησης κα τά τις άφθονες ελει)θερες ώρες τους.
27 1
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
27 2
Η Εκκλησία της Γαλλίας, άλλοτε φυτώριο μεγάλων ρητόρων, νιώθοντας ότι την είχαν εγκαταλείψει όλοι εκείνοι που,
λόγω κοινών συμφερόντων μαζί της, θα έπρεπε να πρωτο στατούν στην υπεράσπισ-ή της, έμενε άφωνη. Σε κάποια χρο νικ-ή στιγμ-ή μάλιστα, είχε κανείς την αίσθηση ότι, αν της επέ τρεπαν να οιατηρ-Ιjσει τα πλούτη της και τη θέση της στην κοινωνικ-ή ιεραρχία, -ήταν έτοιμη ακόμη και να καταοικάσει
τη θρησκευτικ-ή πίστη! Καθώς, λοιπόν, όσοι αρνούνταν τον Χριστιανισμό -ήταν λα λίστατοι και όσοι εξακολουθούσαν να πιστεύουν σιωπούσαν, συνέβη αυτό που έχουμε οει να γίνεται επανειλημμένα στη χώρα μας, σε σχέση όχι μόνο με τη θρησκεία, αλλά και με άλ
λα ζητ-ήματα. Όσοι οιατηροί>σαν την παλιά τους πίστη φο β-ήθηκαν μ-ήπως παραμείνουν οι μοναοικοί πιστοί· προτίμη σαν έτσι να συνταχθούν με το πλ-ήθος, αν και οεν συμμερίζο νταν τις απόψεις του, θεωρώντας μεγαλύτερο κακό να βρε θούν απομονωμένοι, παρά να υιοθετ-ήσουν εσφαλμένες από ψεις. Αυτά, λοιπόν, που πίστευε μια μερίοα μόνο του έθνους εμφανίζονταν σαν κοιν-ή πεποίθηση, με αποτέλεσμα να φαί νονται αοιαφιλονίκητα ακόμη και σε εκείνους που είχαν συμ βάλει στη οιαμόρφωση αυτ-ής της ψευοοί>ς εικόνας. Η γενικ-ή απαξίωση όλων των θρησκευτικών πεποιθ-ήσεων προς το τέλος του προηγούμενου αιώνα οεν υπάρχει αμφι
βολία ότι άσκησε καθοριστικ-ή επίοραση στη Γαλλικ-ή Επα νάσταση, οιαμορφώνοντας εν πολλοίς τον ίο ω το χαρακτ-ήρα της τίποτε άλλο οεν συνέβαλε τόσο αποφασιστικά στη οια
μόρφωση του τρομεροί> της προσώπου. Όταν προσπαθώ να φωτίσω τις ποικίλες επιπτώσεις που
είχαν τότε τα aντιθρησκευτικά αισθ-ήματα στη Γαλλία, οια
πιστώνω ότι η αρνητικ-ή τους επίοραση αφορούσε την aπορ ρύθμιση των πνευμάτων μάλλον παρά την aπορρύθμιση των ψυχών -ή τη οιαφθορά των ηθών, ωθώντας έτσι τους ανθρώ πους της εποχ-ής σε πρωτοφανείς ακρότητες. Όταν η θρη σκεία «βγ-ήκε» από την ψυχ-ή των ανθρώπων, όπως συμβαί-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΊΆΣ/1
ν ει συνήθως εκείνη δεν έμεινε άδεια και αποχαονωμένη · κάλυψε, πρόσκαιρα έστω, το κενό με αισθήματα και ιδέες που αντικατέστησαν τη θρησκεία και απέφυγε έτσι, σ' ένα πρώ-
το στάδιο, τον κίνδυνο να περιπέσει σε αφασία. Μπορεί οι Γάλλοι που έλαβαν μέρος στην Επανάσταση να ήταν περισσότερο άθρησκοι από εμάς, αλλά τουλάχιστον πί στευαν στον εαυτό τους, κάτι που στην περίπτωσή μας δεν ισχuει. Δεν αμφέβαλλαν για τις δυνατότητες του ανθρώπου,
για την ικανότητά του να τελειοποιείται συνεχώς είχαν εμπι στοσuνη στις αρετές του, παθιάζονταν με την επιθυμία του να δοξαστεί. Οι ενέργειές τους διέπονταν από την υπερφία λη εμπιστοσuνη που συχνά οδηγεί σε λάθη, αλλά και χωρίς την οποία ένας λαός είναι καταδικασμένος να τον αντιμετω πίζουν σαν υποτελή. Δεν είχαν την παραμικρή αμφιβολία ότι
αποστολή τους ήταν να αναμορφώσουν την κοινωνία και να οδηγήσουν το ανθρώπινο είδος στην αναγέννησή του. Αυτά τα αισθήματα και αυτές οι εμμονές είχαν γίνει για εκείνους
ένα είδος νέας θρησκείας, η οποία, έχοντας ορισμένες από τις συνέπειες που είχαν και οι θρησκείες κατά το παρελθόν, τους
αποσποuσε από την εγωιστική φιλαυτία, τους ωθοuσε στα όρια του ηρωισμού και της αυταπάρνησης, τους έκανε συχνά
σχεδόν αδιάφορους για τα καθημερινά μικροζητήματα που μας απασχολοuν σήμερα.
Έχω μελετήσει πολu Ιστορία και δεν διστάζω να διαβε βαιώσω ότι δεν έχω υπόψη μου άλλη επανάσταση στα πρώ τα βήματα της οποίας να συναντά κανείς σε τόσους πολλοuς ανθρώπους τέτοιον ειλικρινή πατριωτισμό, τέτοια ανιδιοτέ λεια, τέτοια αυθεντική μεγαλοψυχία. Το έθνος έδειξε τότε τα χόρια ελαττώματα αλλά και προτερήματα της νεότητας: απει ρία και γενναιοψυχία.
Α ναμφισβήτητα πάντως, οι επιθέσεις κατά της θρησκείας προκάλεσαν τότε τεράστιο κακό στη χώρα. Στις περισσότε ρες μεγάλες πολιτικές επαναστάσεις που είχαν ξεσπάσει ώς τότε στον κόσμο, όσοι στρέφονταν κατά του νομικού καθε-
27 3
ΛΙ.ΕΧΙS
274
DE TOCQUEVILLE
στώτος που ίσχυε είχαν σεβαστεί τις θρησκευτικές πεποιθή σεις επίσης, στις περισσότερες θρησκευτικές επαναστάσεις, όσοι στρέφονταν κατά της θρησκείας δεν είχαν επιχειρήσει να αλλάξουν ταυτόχρονα το χαρακτήρα της πολιτικής εξου σίας και να ανατρέψουν εκ βάθρων το σύστημα διακυβέρνη σης που ίσχυε. Πάντα, λοιπόν, στις μεγάλες ανατροπές υπήρ χε ένα τμήμα της παλαιάς τάξης πραγμάτων που παρέμενε ακλόνητο.
Στη Γαλλική Επανάσταση ωστόσο, καθώς η θρησκευτική και η πολιτική τάξη πραγμάτων είχαν ανατραπεί ταυτόχρο να, το ανθρώπινο πνεύμα είχε απορρυθμιστεί εντελώς δεν
ήξερε πια από πού να πιαστεί και πού να ακουμπήσει. Εί δαμε έτσι να εμφανίζονται επαναστάτες με πρωτοφανή χα ρακτηριστικά, που ωθούσαν το θάρρος τους ώς τα όρια του
παραλογισμού, που δεν ορρωδούσαν προ καμιάς καινοτο μίας, που δεν είχαν κανέναν ενδοιασμό, που δεν δίσταζαν να θέσουν σε εφαρμογή ακόμη και το πιο παράτολμο σχέδιο. Και δεν μπορεί, βέβαια, να πιστέψει κανείς ότι αυτά τα όντα με τα πρωτόγνωρα χαρακτηριστικά ήταν μεμονωμένα δημι
ουργήματα της στιγμής, προορισμένα να εξαφανιστούν σύ ντομα· αντίθετα, υπήρξαν γεννήτορες μιας κατηγορίας αν θρώπων που πολλαπλασιάστηκε και εξαπλώθηκε σε όλα τα σημεία του πολιτισμένου κόσμου, διατηρώντας παντού τα ίδια γνωρίσματα, τα ίδια πάθη, τον ίδιο χαρακτήρα. Το είδος αυτό ανθρώπου υπήρχε ήδη όταν εμείς ήλθαμε στον κόσμο και εξακολουθεί ώς σήμερα να ζει δίπλα μας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
3
Πwς οι Γάλλοι Θελησαν πpwτα μεταppυΟμiσεις και επειτα ελευθεpiες
Αξίζει να σημειωθεί ότι, απ' όλες τις ιδέες που προετοίμασαν την Επανάσταση, η ιδέα της πολιτικής ελευθερίας με τη στε
νότερη έννοια του όρου εμφανίστηκε τελευταία, ενώ παράλ ληλα ήταν και η πρώτη που εξαφανίστηκε.
Α ν και το σαθρό οικοδόμημα του συστήματος διακυβέρ νησης είχε αρχίσει να τρίζει προ πολλού, δεν γινόταν ακόμη λόγος για πολιτικές ελευθερίες. Ο Βολταίρος δεν αναφερό
ταν παρά ελάχιστα σε αυτό το ζήτημα· στα τρία χρόνια δια μονής του στην Αγγλία είχε μάθει αρκετά για τις πολιτικές ελευθερίες, δίχως ωστόσο να τους αποδώσει ποτέ μεγάλη ση μασία. Ο σκεπτικισμός, που τόσο διαδεδομένος είναι στην Αγγλία, τον γοήτευσε, ενώ δεν συνέβη το ίδιο και με το αγ γλικό πολιτικό σύστημα, του οποίου επισήμαινε περισσότερο τα ελαττώματα και λιγότερο τις αρετές. Στις επιστολές του
με θέμα την Αγγλία, 1 που είναι και ένα από τα αριστουργή ματά του, ο Βολταίρος πολύ λίγο αναφέρεται στο Κοινοβού λιο· ζηλεύει τους Άγγλους για την ελευθερία έκφρασης που
απολαμβάνουν, αλλά δεν δείχνει κανένα ενδιαφέρον για τις
1.
Ο Βολταίρος έζησε στην Αγγλία από το
1726 ώςτο 1729. ο~ λεγόμε 1733, χω επα Φιλοσοφιχές επιστολές (Lettres
νες Αyyλιχές επιστολές (Lettres anglaises) οημοσ~εύτηχαν το νεκδόθηκαν το
1734 με τον ορωτ~χό τίτλο 1737 «συμπληρώθηκαν»
philosophίques). Το [Σ.τ.μ.]
με ούο ακόμη επιστολές.
AI,EXIS DE TOCQUEVILLE
27 6
πολιτικές ελευθερίες τους, λες και το ένα θα μπορούσε ποτέ να υπάρχει για πολύν καφό χωρίς το άλλο. Προς τα μέσα του [18ου] αιώνα, εμφανίζονται αρκετοί συγ
γραφείς που ασχολούνται κατεξοχήν με θέματα διακυβέρνη σης και δημόσιας διοίκησης οι κοινές σε μεγάλο βαθμό από ψεις που διατύπωναν αυτοί οι συγγραφείς είχαν ως αποτέλε σμα να γίνουν γνωστοί με την κοινή ονομασία οικονομολόγοι
(econornistes) ή
φυσιοκράτες
(physiocrates).
Αυτοί οι «οικονο
μολόγοι» είναι λιγότερο γνωστοί από τους φιλόσοφους και συ νέβαλαν ίσως λιγότερο απ' ό,τι εκείνοι στην προετοιμασία του εδάφους για την Επανάσταση· ωστόσο, νομίζω ότι, μελετώ ντας τα κείμενά τους, μπορούμε να έχουμε σαφέστερη εικόνα τι ακριβώς πρέσβευαν. Οι φιλόσοφοι σε ελάχιστες περιπτώ
σεις ξέφυγαν από τις πολύ γενικές και αφηρημένες ιδέες σε ό,τι αφορά τη διακυβέρνηση της χώρας αντίθετα, οι «οικονο μολόγοι», δίχως να αδιαφορούν για τη θεωρία, είχαν περισσό τερο στραμμένο το βλέμμα στα πρακτικά ζητήματα. Οι φιλό σοφοι κινούνταν πρωτίστως στον κόσμο των ιδεών και των ορα μάτων, ενώ οι «οικονομολόγοι» συχνά υποδείκνυαν τι μπο ρούσε να γίνει. Όλοι οι θεσμοί τους οποίους η Επανάσταση επρόκειτο να καταλύσει ανεπιστρεπτί ήταν ήδη στόχος της κρι τικής που ασκούσαν οι «οικονομολόγοι», οι οποίοι για κανέ ναν από αυτούς δεν είχαν θετική γνώμη. Αλλά και όλοι εκεί
νοι οι θεσμοί που θεωρούνται δημιουργήματα της Επανάστα σης είχαν ήδη εξαγγελθεί και υποστηριχθεί θερμά από αυτούς τους συγγραφείς δύσκολα θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί έστω και έναν ο οποίος να μην προτείνεται σε κάποιο από τα έργα των «οικονομολόγων»· ό,τι πιο ουσιαστικό θεσμοθέτησε
η Επανάσταση βρίσκεται ήδη εν σπέρματι στα κείμενά τους. Επιπλέον, ήδη στα βιβλία τους διακρίνει κανείς την επα ναστατική αλλά και δημοκρατική εκείνη ιδιοσυγκρασία που γνωρίζουμε πολύ καλά· η απέχθειά τους για ορισμένα προ
νόμια επεκτείνεται και στις κάθε είδους διαχωριστικές γραμ μές λατρεύουν την ισότητα, έστω και αν αυτή οδηγεί στην
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΛΗΕl:ΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑl:Η
ισοπέδωση. Οτιδήποτε αποτελεί εμπόδιο στα σχέδιά τους πρέπει να καταλυθεί. Οι συμβατικές δεσμεύσεις δεν τους
εμπνέουν ιδιαίτερο σεβασμό, τα ιδιωτικά δικαιώματα ελάχιστα τους ενδιαφέρουν· ή μάλλον, για να είμαστε πιο ακριβείς, ήδη γι' αυτούς δεν έχουν σημασία τα ιδιωτικά δικαιώ ματα, αλλά μόνο ό,τι είναι χρήσψο στο κοινωνικό σύνολο.
Κατά τα άλλα πάντως, είναι συνήθως άνθρωποι ήπιοι, ήρεμοι, καλοπροαίρετοι, έντιμοι δημόσιοι λειτουργοί, αποτελε
σματικοί στα διοικητικά τους καθήκοντα· όμως, η πίστη σε όσα υποστηρίζουν τους παρασύρει συχνά σε υπερβολές.
Η περιφρόνηση των «οικονομολόγων» προς το παρελθόν είναι απεριόριστη. «Το έθνος», γράφει ο
Letrosne,
«Κυβερ
νάται εδώ και αιώνες με βάση εσφαλμένες αρχές όλα δεί
χνουν να έχουν αφεθεί στην τύχη». 2 Με αφετηρία αυτή την αντίληψη, οι «οικονομολόγοι» θεωρούν πως όλοι ω θεσμοί,
ανεξάρτητα πόσο παλιοί είναι και πόσο ιστορικά εδραιωμέ νοι, πρέπει να καταλυθούν, στο μέτρο που παρεμποδίζουν την
εφαρμογή των σχεδίων τους ή αντιβαίνουν στη συμμετρία τους. Ένας από αυτούς, μάλιστα, προτείνει να καταργηθούν όλες οι παλιές διοικητικές διαιρέσεις και να αλλάξουν τα ονόματα
όλων των επαρχιών, σαράντα χρόνια πριν η Συντακτική Συ
νέλευση αποφασίσει την εφαρμογή ανάλογων μέτρων. 3 Πριν ακόμη η ιδέα των ελεύθερων θεσμών αρχίσει να εμ
φανίζεται στη σκέψη τους, είχαν ήδη συλλάβει όλες τις κοι νωνικές και διοικητικές μεταρρυθμίσεις που θα θεσπίσει η Επανάσταση. Είναι γεγονός πως υποστηρίζουν με πάθος την ελεύθερη ανταλλαγή των εμπορευμάτων, το
laisser passer
laisser faire
και το
στο εμπόριο και στη βιομηχανία· όμως. για τις
2. De l 'administration provincίale ( 1775), σ. 508 και 331. 3. Ο Letrosne, στο ίδιο έργο. Άρα δεκαοκτώ περίπου χρόνια πριν, και όχι σαράντα όπως -προφανώς εκ παραδρομής- γράφει ο Τοκβίλ [Σ. τ. μ.]
277
ΛI.EXIS
27 8
ΟΕ
TOCQUEVILLE
πολιτικές ελευθερίες αυτές καθεαυτές δεν αναφέρουν τίπο τε -ακόμΎ) και όταν παρεμπιπτόντως το ζήτΎ)μα απασχολή
σει τΎ) σκέψΎ) τους, σπεύδουν να το απωθήσουν. Οι περισσό τεροι από αυτούς είναι αρχικά απόλυτα αντίθετοι με τις συμ βουλευτικές συνελεύσεις, με όλες τις τοπικές και δευτερο βάθμιες εξουσίες, αλλά και γενικότερα με όλους εκείνους τους
θεσμούς που καθιερώθΎ)καν σε διάφορες περιόδους τΎ)ς ιστο ρίας, σε όλους τους ελεύθερους λαούς, με σκοπό να λειτουρ
γούν ως αντίβαρο στΎ)ν κεντρική εξουσία. «Το σύστΎ)μα των αντίρροπων δυνάμεων είναι μια ιδέα με μοφαίες συνέπειες»,
έγραφε ο Quesnay. 4 Και ένας φίλος του επισήμαινε: «Οι εκτι μήσεις στις οποίες βασίστΎ)κε το σύστΎ)μα των αντίρροπων
δυνάμεων είναι εξωπραγματικές». 5 Ως μοναδική εγγύΎ)σΎ) απέναντι στις καταχρήσεις τΎ)ς εξου
σίας προτείνουν τΎ)ν εκπαίδευσΎ) του λαού: «Α ν το έθνος είναι μορφωμένο, ο δεσποτισμός είναι αδύνατος», γράφει και πάλι ο
Quesnay.
Και ένας από τους οπαδούς των απόψεών του, προ
σθέτει: «Έχοντας πλΎ)γεί από τα κακά που επιφέρουν οι αυ θαιρεσίες τΎ)ς εξουσίας, οι άνθρωποι έχουν επινοήσει χίλια δυο
άχρΎ)στα μέτρα, αγνοώντας το μόνο πράγματι αποτελεσματι κό, που δεν είναι άλλο από τΎ) γενική και συνεχή δΎ)μόσια εκ
παίδευσΎ), με βάσΎ) τις αρχές τΎ)ς δικαιοσύνΎ)ς και τΎ)ς φυσικής
τάξΎ)ς πραγμάτων». 6 Με τΎ) βοήθεια και παρόμοιων λογοτε χνικών διατυπώσεων, ω φυσιοκράτες φιλοδοξούσαν, λοιπόν, να υποκαταστήσουν τις πολιτικές εγγυήσεις με τΎ)ν παιδεία.
4. Maxίmes generales du gouvernement economique d' un royaume agricole ( 1758). Ο Franςois Quesnay ( 1694-1774), γάλλος γιατρός και οικονομο λόγος, ήταν θεμελιωτής και κύριος εκπρόσωπος της σχολής των φυσιο κρατών. Τις απόψεις τοu για την οικονομία και το εμπόριο εξέφρασε
κuρίως με το βιβλίο τοu
Tableau economίque (1758). [Σ. τ. μ.] 5. Ο Pierre-Paul Le Mercier de la Riviere (1719/20-94). 6. Ο αβάς Nicolas Baudeau (1730-92), στο έργο τοu Premiere introduction ala philosophie economίque, οιι Analyse des etats polices ( 1771).
ΤΟ
Ο
Letrosne
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑl: J
ALII
κατηγορεί την κυβέρνηση για την εγκατάλει-
ψη που επικρατεί στις επαρχίες, στις οποίες, 6πως γράφει, λείπουν οι δρόμοι, απουσιάζει κάθε βιομηχανική δραστηριότητα και κυριαρχεί η αγραμματοσύνη· ωστόσο, δεν διανοείται καν ότι η μοίρα τους θα μπορούσε να βελτιωθεί αν οι κά τοικοι αναλάμβαναν οι ίδιοι να αντιμετωπίσουν αυτά τα προ βλήματα. Ακόμη και ο Τυργκό, του οποίου η οξυδέρκεια και τα σπά νια πνευματικά χαρίσματα τον κάνουν να ξεχωρίζει απ' όλους τους υπόλοιπους, επίσης δεν ρίχνει ιδιαίτερο βάρος στις πο λιτικές ελευθερίες -ή μάλλον, θα τονίσει τη σημασία τους αρ
κετά αργότερα, όταν ήδη το λdίκό αίσθημα θα ωθεί προς αυ τή την κατεύθυνση. Γι' αυτόν, όπως και για τους περισσότε ρους «Οικονομολόγους», πρωταρχικής σημασίας πολιτική εγ
γύηση είναι η παιδεία που παρέχεται από το κράτος στους πολίτες, με βάση ορισμένες διαδικασίες και αρχές. Η εμπι στοσύνη που δείχνει ο Τυργκό σε αυτή την πνευματική θε ραπεία -ή, όπως έγραφε ένας σύγχρονός του, στο «μηχανι σμό μιας εκπαίδευσης σύμφωνης με ορισμένες αρχές»- είναι απεριόριστη. Στη σχετική πρότασή του προς τον βασιλιά, που περιλαμβάνεται σ' ένα υπόμνημά του, γράφει: «Τολμώ να ισχυριστώ, Μεγαλειότατε, ότι σε δέκα χρόνια η χώρα θα εί ναι αγνώριστη· με την παιδεία τους, με τα καλά τους ήθη, με το ζήλο που θα τους χαρακτηρίζει στην εκπλήρωση των υπο
χρεώσεών τους απέναντί Σας και απέναντι στην πατρίδα, οι υπήκοοί Σας θα είναι κατά πολύ ανώτεροι απ' όλους τους άλ λους λαούς. Τα παιδιά που είναι σήμερα δέκα ετών θα είναι τότε πολίτες έτοιμοι να κάμουν το καθήκον τους απέναντι στο κράτος, με αισθήματα φιλοπατρίας, πειθήνιοι όχι από φό βο αλλά με λογικά επιχειρήματα, πρόθυμοι να βοηθήσουν τους συμπολίτες τους, με αίσθηση του δικαίου και σεβασμό στη δικαιοσύνη». Η πολιτική ελευθερία είχε λείψει τόσο πολλά χρόνια από
τη Γαλλία, ώστε οι προι>ποθέσεις της και οι επιπτώσεις της εί-
'279
AU:XIS DE TOCQUEVILLE
280
χαν ξεχαστεί σχεδόν εντελώς. Μάλιστα, τα διάσπαρτα κατά λοιπά της και οι θεσμοί που υποτίθεται ότι είχαν δημιουργη θεί για να την υποκαταστήσουν, την έκαναν ακόμη πω ύπο πτη, και συχνά ενίσχυαν τις προκαταλήψεις απέναντί της. Οι περισσότερες τοπικές συνελεύσεις που είχαν επιβιώσει παρέ μεναν προσκολλημένες στο πνεύμα του Μεσαίωνα και λει
τουργούσαν με τρόπο που εμπόδιζε την πρόοδο της κοινωνίας, αντί να την προωθεί· τα παρλαμέντα, μοναδικά αντιπροσω πευτικά πολιτικά όργανα που λειτουργούσαν ακόμη, δεν μπο ρούσαν να αποτρέψουν τις αρνητικές ενέργειες της κεντρικής
εξουσίας, ενώ συχνά αποτελούσαν και τροχοπέδη για τα θε τικά μέτρα που εκείνη θα ήθελε να λάβει. Κατά τους «Οικονομολόγους», ήταν αδιανόητο να αξιο ποιηθούν όλοι αυτοί οι απαρχαιωμένω θεσμοί για την προώ θηση των επαναστατικών αλλαγών που είχαν κατά νου. Την
ιδέα να πάρει το ίδιο το έθνος τις τύχες του στα χέρια του και να αναλάβει να εφαρμόσει τα σχέδιά τους δεν την έβλεπαν
με καθόλου καλό μάτι. Πώς θα μπορούσε ένας ολόκληρος λα ός να υιοθετήσει και να υλοποιήσει ένα τόσο φιλόδοξο και τόσο λεπτομερειακό σύστημα μεταρρυθμίσεων; Πω εύκολο και πω πρόσφορο θεωρούσαν να πείσουν τη βασιλική διοί κηση να ενστερνιστεί τα σχέδιά τους.
Αυτή η σχετικά νέα εξουσία δεν ήταν απόρροια των θε σμών του Μεσαίωνα και των βαρών και δεσμεύσεων που αυ
τοί συνεπάγονταν- παρά τα αδιαμφισβήτητα λάθη της, υπήρ χαν σε αυτή αρκετά θετικά στοιχεία. Όπως και εκείνοι, η βα
σιλική εξουσία και οι εξακτινώσεις της ήταν υπέρ της ύπαρ ξης κοινών κανόνων και κοινών προϋποθέσεων- κατά βάθος, απεχθανόταν όσο και εκείνοι τις εξουσίες που οι ρίζες τους
βρίσκονταν στη φεουδαρχία ή έτειναν προς την αριστοκρα τία. Επιπλέον, πουθενά αλλού στην Ευρώπη δεν υπήρχε μια κυβερνητική μηχανή τόσο στέρεη, εκτεταμένη και ισχυρή· το γεγονός ότι στη Γαλλία η κυβέρνηση είχε αυτά τα χαρακτη ριστικά το θεωρούσαν μοναδική ευκαφία -θα έλεγαν, ίσως,
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
EΠANA).;TΛLII
«έργο της Θείας Πρόνοιας», αν τότε ήταν επίσης της μι'>δας, όπως σήμερα, να αποδίδει κανείς στη Θεία Πρ6νοια 6,τι και αν συμβαίνει. «Η κατάσταση στη Γαλλία», γράφει ο ιε.'trosne, «είναι πολύ καλύτερη απ' ό,τι στην Αγγλία· εδώ μπορούμε να θέσουμε σε εφαρμογή μεταρρυθμίσεις που αλλάζουν ριζι
κά και από τη μια στιγμή στην άλλη την κατάσταση της χώ ρας, ενώ στην Αγγλία αντίστοιχες μεταρρυθμίσεις είναι πά ντα πιθανόν να συναντήσουν την αντίδραση των κομμάτων».
Το ζητούμενο, λοιπόν, δεν ήταν να καταλυθεί αυτή η από λυτη εξουσία, αλλά να αξιοποιηθεί για την προώθηση των απαραίτητων μεταρρυθμίσεων. «Το κράτος πρέπει να κυ
βερνά με βάση τους κανόνες της εύρυθμης λειτουργίας της κοινωνίας όταν συμβαίνει αυτό, πρέπει να είναι παντοδύνα μο», έλεγε ο
Le Mercier de La Riviere,
ενώ ο
Baudeau
συ
μπλήρωνε: «Στο μέτρο που το κράτος αντιλαμβάνεται ποιο είναι το καθήκον του, ας το αφήσουμε να δρα δίχως περιορι σμούς». Από τον
Quesnay ώς τον
αβά
Baudeau,
όλοι λίγο-πο
λύ οι συγγραφείς της εποχής διατυπώνουν ανάλογες από ψεις. Δεν βασίζονται στη διοικητική μηχανή της μοναρχίας απλώς για να μεταρρυθμίσουν την κοινωνία της εποχής τους τη θεωρούν και πρόπλασμα της μελλοντικής διακυβέρνησης,
που θα βασίζεται στις δικές τους απόψεις. Η εικόvα που έχουν σχηματίσει για τη μελλοντική κυβέρνηση είναι εν πολλοίς βα σισμένη στην πραγματικότητα της εποχής τους.
Κατά τους «οικονομολόγους», ρόλος του κράτους δεν εί ναι μόνο να κατευθύνει το έθνος, αλλά και να το διαπλάθει μ'
έναν ορισμένο τρόπο· να διαμορφώνει τη νοοτροπία των πο λιτών σύμφωνα με προκαθορισμένα πρότυπα, να τους εμφυ σά ορισμένες αντιλήψεις και να τους εμπνέει ορισμένα αισθή ματα που θεωρεί απαραίτητα. Κατ' ουσίαν, δεν υπάρχουν όρια στη δικαιοδοσία του κράτους, ούτε περιορισμοί σε όσα μπο ρεί να κάνει· καθήκον του κράτους είναι όχι μόνο η μεταρ
ρύθμιση, αλλά και ο μετασχηματισμός της νοοτροπίας των πο λιτών. <<Το κράτος μπορεί να κάνει τους ανθρώπους ό,τι εκεί-
ALEXIS
να θέλει», γράφει ο
ΟΕ
TOCQUEVILLE
Baudeau, συμπυκνώνοντας σε αυτή τη φρά
ση όλες τις θεωρίες των φυσιοκρατών «Οικονομολόγων». Αυτή η τεράστια κοινωνική ισχύς στην οποία προσέβλεπαν οι «Οικονομολόγοι» δεν ήταν απλώς πολύ μεγαλύτερη απ' οτι δήποτε ανάλογο ήταν ώς τότε γνωστό· είχε επίσης διαφορε
τική προέλευση και διαφορετικό χαρακτήρα. Δεν απορρέει απευθείας από τον Θεό, δεν έχει τις ρίζες της στην παράδο ση· είναι απρόσωπη, δεν ασκείται πια στο όνομα του βασιλιά
αλλά του κράτους, δεν κληροδοτείται στα μέλη μιας οικογέ νειας είναι απόρροια όλων, αντιπροσωπεύει όλους, θέτει τη γενική βούληση υπεράνω των επψέρους συμφερόντων. Το ιδιαίτερο εκείνο είδος τυραννίας που αποκαλούμε δη
μοκρατικό οεσποτισμό, το οποίο ήταν εντελώς άγνωστο κα τά τον Μεσαίωνα, ήταν ήοη οικείο σε αυτούς τους συγγρα φείς. Όχι πια ιεραρχικές σχέσεις, όχι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των τάξεων, όχι σαφής κοινωνική διαστρωμάτωση· ένας λαός που τον αποτελούν άτομα απολύτως ισότψα και σχεδόν όμοια μεταξύ τους μια συγκεχυμένη μάζα, η οποία αναγνωρίζεται ως μοναδική πηγή νομιμοποίησης της εξου σίας, δίχως ωστόσο να διαθέτει τις αρετές εκείνες που θα
μπορούσαν να της επιτρέπουν να ορίζει, ή έστω να εποπτεύει, την κυβέρνηση της χώρας. Ένας μοναδικός εντολοδόχος, επι φορτισμένος να κάνει τα πάντα στο όνομα του λαού, δίχως
όμως να τον συμβουλεύεται· ο έλεγχος της κοινής γνώμης αδύνατος, λόγω έλλειψης των κατάλληλων οργάνων και δια δικασιών- μοναδικό ανασχετικό στοιχείο όχι πλέον οι νόμοι, αλλά οι επαναστάσεις. Νομικά, μια δοτή, δευτερογενής εξου σία· ουσιαστικά, ο απόλυτος κυρίαρχος.
Μην βρίσκοντας δίπλα τους τίποτε που να θεωρούν ότι ανταποκρίνεται στο ιδανικό τους αυτό, οι «Οικονομολόγοι» θα το αναζητήσουν στα βάθη της Ασίας. Δεν είναι υπερβολή
αν ισχυριστώ ότι δεν υπάρχει ούτε ένα από αυτούς που σε κάποιο κείμενό του να μην πλέκει το εγκώμιο της Κίνας. Το διαπιστώνει κανείς αυτό διαβάζοντας τα βιβλία τους. Ωστό-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΑ Ν Λ:.; Ι Λ :.ι ι
σο, καθώς η Κίνα ήταν τότε εν πολλοίς terra iηιη"ιιίtιι, ι'>nα γράφουν γι' αυτήν καταλήγουν συχνά να μην είναι παυά αορι στολογίες. Την ανόητη και βάρβαρη κυβέρνηση της Κίνας, η
οποία άγεται και φέρεται από μια χούφτα Ευρωπαίων, τη θεωρούν ιδεώδες πρότυπο, κατάλληλο να το μιμηθοι)ν όλα τα έθνη του κόσμου. Γι' αυτούς είναι κάτι αντίστοιχο με ό,τι
υπήρξε για τους Γάλλους αργότερα η Αγγλία, και τελικά η Αμερική. Ενθουσιάζονται και συγκινούνται από μια χώρα της οποίας ο αυτοκράτορας, απόλυτος μονάρχης αλλά απαλ
λαγμένος από προκαταλήψεις, οργώνει μια φορά το χρόνο τη γη με τα ίδια του τα χέρια, για να τιμήσει έτσι τη χειρωνακτική εργασία και την παραγωγική διαδικασία· μια χώρα όπου όλοι όσοι κατέχουν δημόσια αξιώματα πρέπει να έχουν πε
ράσει προηγουμένως με επιτυχία εξετάσεις στη λογοτεχνία, μια χώρα που έχει για θρησκεία ένα φιλοσοφικό σύστημα και για αριστοκρατία την τάξη των λογίων.
Η γενική εντύπωση είναι ότι οι καταστροφικές θεωρίες που στις μέρες μας δηλώνονται με τον όρο «σοσιαλισμός» εί ναι σχετικά πρόσφατο φαινόμενο. Λάθος η απαρχή τους το
ποθετείται στην περίοδο των πρώτων «οικονομολόγων». Ενώ, λοιπόν, αυτοί χρησιμοποιούσαν την παντοδύναμη κυβέρνηση
που είχαν κατά νου για να αλλάξουν τη μορφή της κοινωνίας, οι σοσιαλιστές επίγονοί τους οραματίζονταν να καταλάβουν
την εξουσία για να ανατρέψουν τα θεμέλια της κοινωνίας.
Αν διαβάσει κανείς τον Κώδικα της φύσης του Morelly,7 θα βρει εκεί, μαζί με όλες τις θεωρίες των «οικονομολόγων» για το παντοδύναμο κράτος και για την απεριόριστη δικαι οδοσία του, πολιτικές θεωρίες που έχουν κατατρομάξει τη Γαλλία τα τελευταία χρόνια και που νομίζουμε ότι γεννήθη-
7.
Γάλλος στοχαστής, πρόδρομος των ουτοπικών σοσιαλιστών, για
τον οποίο ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά. Το βασικό του έργο
la nature (1755),
αποδιδόταν παλαιότερα στον Ντιντερό. [Σ.τ.μ.]
Code de
2
83
Λl.EXIS
2
84
ΟΕ
TOCQUEVILLE
καν στις μέρες μας: κοινοκτημοσύνη, «δικαίωμα» στην ερ γασία, απόλυτη ισότητα, ομοιομορφία, μηχανική επαναλη πτικότητα όλων των κινήσεων του ατόμου, κανονιστικός δε σποτισμός, πλήρης απορρόφηση της προσωπικότητας του πο λίτη στο κοινωνικό σύνολο. «Τίποτε στην κοινωνία δεν θα ανήκει προσωπικά και απο κλειστικά σε κανέναν», διαβάζουμε στο άρθρο κα του
Morelly.
1 του
Κώδι
«Η ιδιοκτησία είναι απεχθής και όποιος προ
σπαθήσει να την επαναφέρει θα καταδικάζεται σε ισόβια δε
σμά, σαν επικίνδυνος τρελός και εχθρός της ανθρωπότητας. Κάθε πολίτης θα συντηρείται, θα έχει εξασφαλισμένη τροφή και εργασία με έξοδα του κράτους», γράφει το άρθρο
2.
«Όλα
τα αγαθά θα συγκεντρώνονται σε δημόσια καταστήματα, απ'
όπου θα διανέμονται σε όλους τους πολίτες ώστε να καλύ πτουν τις ανάγκες τους. Οι πόλεις θα χτίζονται με βάση το
ίδιο πολεοδομικό πρότυπο, όλες οι ιδιωτικές κατοικίες θα εί ναι όμοιες. Σε ηλικία
5 ετών
όλα τα παιδιά θα εγκαταλείπουν
την οικογένειά τους και θα ανατρέφονται από κοινού, με έξο
δα του κράτους και με ομοιόμορφο τρόπο». Αυτό το βιβλίο φαίνεται σαν να γράφτηκε πολύ πρόσφατα, αλλά έχει ήδη
ηλικία εκατό ετών· δημοσιεύτηκε το
Quesnay
1755,
την εποχή που ο
θεμελίωνε τη σχολή του. Ο συγκεντρωτισμός και ο
σοσιαλισμός προέρχονται από την ίδια μήτρα· απλώς η σχέ
ση που έχουν μεταξύ τους είναι ανάλογη με εκείνη που έχει
ένα άγριο φρούτο και η καλλιεργημένη μετεξέλιξή του. Απ' όλους τους συγγραφείς της εποχής τους, οι «οικονο μολόγοι» είναι αυτοί που δείχνουν λιγότερο εκτός τόπου και χρόνου σήμερα· το πάθος τους για την ισότητα είναι τόσο
έντονο και η επιθυμία τους για ελευθερία τόσο περιορισμέ νη, ώστε θα μπορούσε να τους περάσει κανείς για σύγχρο νούς μας. Όταν διαβάζω τους λόγους και τα κείμενα των πρω ταγωνιστών της Επανάστασης, αισθάνομαι ότι αυτομάτως μεταφέρομαι σ' έναν τόπο και σε μια κοινωνία που δεν γνω ρίζω· όταν, όμως, ξεφυλλίζω τα βιβλία των «Οικονομολόγων»,
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΛL.ΙΛ~.ΙΙ
νιώθω σαν να έχω ζήσει την ίδια εποχή με αοτοι')ς τοος ανθρώπους, ότι πριν από λίγο συζητούσα μαζί τοος. Το
1750 περίπου,
όλο το έθνος δεν είχε μεγαλι)τευες απαι
τήσεις ως προς τις πολιτικές ελευθερίες απ' 6,τι είχαν οι «Οι κονομολόγοι»· έχοντας αποξενωθεί από αυτές. είχε πάψει να προβληματίζεται για την απουσία τους, αλλά και για την ίδια την ιδέα της πολιτικής ελευθερίας. Το αίτημα των καιρών ήταν
οι μεταρρυθμίσεις, και όχι τα πολιτικά δικαιώματα. Α ν τότε στο θρόνο [της Γαλλίας] βρισκόταν ένας ηγεμόνας του διαμε τρήματος του Μεγάλου Φρειδερίκου, δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία ότι θα είχε επιβάλει στην κοινωνία αλλά και στη
διακυβέρνηση της χώρας πολλές από τις μεγάλες αλλαγές που έφερε η Επανάσταση· κι αυτό, όχι μόνο δίχως να κινδυνεύσει το στέμμα του, αλλά και αυξάνοντας σημαντικά την εξουσία του. Λέγεται, μάλιστα, ότι ένας από τους πιο ικανούς υπουρ
γούς του Λουδοβίκου ΙΕ', ο κύριος de Machault,8 συνέλαβε αυ τή την ιδέα και την πρότεινε στον βασιλιά. Όμως, τέτοια εγ χειρήματα δεν είναι συνήθως απόρροια συμβουλών- μόνο αν ένας ηγεμόνας μπορεί να αντιληφθεί τη σημασία τους ο ίδιος, είναι και πιθανό να τα υλοποιήσει.
Είκοσι χρόνια αργότερα, η κατάσταση είχε αλλάξει· η ιδέα της πολιτικής ελευθερίας απασχολούσε περισσότερο τους Γάλ λους και γινόταν ολοένα και πιο ελκυστική γι' αυτούς. Οι σχε
τικές ενδείξεις δεν λείπουν. Οι επαρχίες είχαν αρχίσει να εκδη
λώνουν και πάλι την επιθυμία να αυτοκυβερνώνται, η ιδέα ότι ο λαός στο σύνολό του δικαιούται να μετέχει στην άσκηση της διακυβέρνησης κέρδιζε έδαφος, η ανάμνηση των παλαιών Γενι-
8.
Ο Jean-Baptiste
Machaut d' Arnouville (1701-94) διατέλεσε γενικός (1745-54)· ήταν υπεύθυ εισαγωγή των εικοστών το 1749, απόφαση που προκάλεσε έ
επόπτης των οικονομικών επί Λουδοβίκου ΙΕ' νος για την
ντονες αντιδράσεις, κυρίως εκ μέρους της αριστοκρατίας και του κλή ρου. Κατά την περίοδο της Τρομοκρατίας, αν και υπέργηρος, συνελήφθη και οδηγήθηκε στη φυλακή. όπου και πέθανε. [Σ.τ.μ.]
2 85
ΛI.EXIS
286
ΟΕ
TOCQUEV/LLE
κών Τάξεων αναβίωνε, το έθνος, που κατά τα άλλα αποστρε φόταν την ιστορία του, έβλεπε αυτό ειδικά την πτυχή της με θε τική διάθεση. Οι νέες αυτές τάσεις οεν άφησαν ανεπηρέαστους και τους «Οικονομολόγους», ωθώντας τους να αποδεχθούν ορι σμένους από τους ελεύθερους αυτούς θεσμούς στο κατά τα άλ λα ενιαίο και συμπαγές σύστημά τους διακυβέρνησης. Έτσι, το
1771,
όταν τα παρλαμέντα καταργήθηκαν, οι ίοωι
εκείνοι πολίτες που είχαν συχνά υποφέρει από τη μεροληψία που τα διέκρινε εξοργίστηκαν με αυτή την εξέλιξη. Η γενική αίσθηση ήταν ότι κατέρρεε και το τελευταίο ανάχωμα που μπορούσε ακόμη να αντιστέκεται στις αυθαιρεσίες της βασι λικής εξουσίας.
Αυτή η αντίδραση θα προκαλέσει έκπληξη αλλά και αγα
νάκτηση στον Βολταίρο. «Όλο σχεδόν το έθνος», γράφει σ' έναν φίλο του, «βρίσκεται σε αναβρασμό και είναι θορυβημέ νο· οι αντιδράσεις αυτές είναι εξίσου έντονες τόσο σης επαρ χίες, όσο και στο Παρίσι. Και όμως, το σχετικό διάταγμα μου φαίνεται ότι εισάγει πολλές χρήσψες μεταρρυθμίσεις. Δεν εί ναι, άραγε, επωφελέστατα για το έθνος μέτρα η κατάργηση της πώλησης των δημοσίων αξιωμάτων, η δωρεάν απονομή της οικαωσύνης, η δυνατότητα που δίνεται στους διάδικους να μην έρχονται στο Παρίσι από τις εσχατιές του βασιλείου
(και επομένως, να μην καταστρέφονται οικονομικά), το γε γονός ότι τα έξοδα της προσφυγής στη χωροοεσποτική δικαι οσύνη θα βαραίνουν στο εξής τον βασιλιά; Άλλωστε, τα παρ λαμέντα οεν λειτουργούσαν συχνά με εκδικητικό και βάρβα
ρο τρόπο; Πράγματι, μένω έκπληκτος διαπιστώνοντας ότι οι άξεστοι παίρνουν το μέρος αυτών των θρασύτατων και απεί θαρχων αστών. Νομίζω ότι ο βασιλιάς έχει οίκω· άλλωστε, στο βαθμό που πρέπει να υποτάσσομαι σε μια εξουσία, προτψώ αυτή να είναι ένα καλομεγαλωμένο λιοντάρι, πολύ πω δυνα
τό από εμένα, παρά διακόσια ποντίκια του δικού μου φυρά ματος». Και, σαν ένα είδος δικαιολογίας, προσθέτει: «Εκτι μώ απεριόριστα τη χάρη που έκαμε ο βασιλιάς σε όλους τους
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΑΝΛΟ..Ιι\~.11
χωροδεσπότες να πληρώνει στο εξής αυτός τα έξι )()α για την
απονομή της δικαιοσύνης τους».9 Ο Βολταίρος, απουσιάζοντας τα τελευταία χυ(>νια απ6 το Παρίσι, πίστευε ότι το δημόσιο αίσθημα ήταν το ίδιο ποu εί
χε γνωρίσει. Τα πράγματα, όμως, είχαν αλλάξει. Οι Γάλλοι δεν αρκούνταν πια στην καλύτερη αντιμετώπιση των ζητη μάτων που τους απασχολούσαν· είχαν αρχίσει να εκδηλώνουν την επιθυμία να τα ρυθμίζουν μόνοι τους και ήταν φανερό ότι οι επαναστατικές αλλαγές που κυοφορούνταν θα επιβάλλο νταν όχι απλώς με τη συναίνεση του λαού. αλλά και με τον ίδιο στο ρόλο του πρωταγωνιστή.
Νομίζω ότι από εκείνο το σημείο και έπειτα αυτή η ριζική
ανατροπή, η οποία επρόκειτο να συμπαρασύρει ό,τι χειρότε ρο υπήρχε στο Παλαιό Καθεστώς αλλά και ό,τι καλύτερο, ήταν πλέον αναπόφευκτη. Ένας λαός τόσο απροετοίμαστος να αυ τενεργεί δεν μπορούσε να μεταρρυθμίσει τα πάντα δίχως να γκρεμίσει το σύνολο του οικοδομήματος. Ένας απόλυτος μο
νάρχης θα ήταν λιγότερο επικίνδυνος αν επιχειρούσε ανάλο γες μεταρρυθμίσεις. Προσωπικά, όταν σκέφτομαι ότι η ίδια επανάσταση που κατέστρεψε τόσους θεσμούς, τόσες ιδέες και συνήθειες αντίθετες με την ελευθερία, κατέλυσε παράλληλα και τόσους άλλους θεσμούς που είναι σχεδόν απαραίτητοι στην ελευθερία, τείνω να καταλήξω στο συμπέρασμα ότι, αν είχε γί
νει από έναν μονάρχη, θα είχαμε περισσότερες πιθανότητες να γίνουμε κάποτε ελεύθερο έθνος απ' ό,τι έχουμε σήμερα, μετά από μια μεγάλη επανάσταση που έγινε στο όνομα της λα"ίκής κυριαρχίας και από τον ίδιο τον λαό. Αν θέλει κανείς να καταλάβει την ιστορία της Επανάστα σης, πρέπει πάντα να έχει κατά νου όσα ήδη ανέφερα.
9.
Αuτό ποu ο Τοκβίλ παρουσιάζει εοώ ως γράμμα τοu Βολταίροu
είναι στην πραγματικότητα συρραφή διαφόρων επιστολών τοu γραμμέ νων από τον Απρίλιο τοu
1771
ώς τον Δεκέμβριο τοu
1772.
2
87
AI.EXIS DE TOCQUEVILLE
'288
Όταν aφυπνίστηκε η αγάπη τους για τις πολιτικές ελευ θερίες, οι Γάλλοι είχαν ήδη ενστερνιστεί στα ζητήματα δια κυβέρνησης ορισμένες αντιλήψεις οι οποίες όχι μόνο δεν ήταν εύκολα συμβατές με την ύπαρξη ελεύθερων θεσμών, αλλά θα μπορούσε να πει κανείς ότι τους aντιμάχονταν. Είχαν ήδη δε χθεί ως κοινωνικό ιδεώδες έναν λαό δίχως άλλη αριστοκρα
τία παρά μόνο εκείνη των κρατικών λειτουργών, μια διοίκη ση ενιαία και παντοδύναμη, η οποία όχι μόνο διευθύνει το κράτος, αλλά κηδεμονεύει και τους πολίτες. Θέλοντας να εί ναι ελεύθεροι, οι Γάλλοι δεν θέλησαν να απομακρυνθούν από αυτή την πρωταρχική αντίληψη· απλώς προσπαθούσαν να την
συμβιβάσουν με την έννοια της ελευθερίας. Προσπάθησαν, λοιπόν, να συνδυάσουν μια πανίσχυρη συγκεντρωτική διοί κηση και ένα νομοθετικό σώμα με σημαντικές αρμοδιότητες, τη γραφειοκρατική διοίκηση και τον βαρύνοντα ρόλο του εκλο
γικού σώματος στη διακυβέρνηση της χώρας. Το έθνος ως σύ νολο είχε κυριαρχικά δικαιώματα, ενώ την ίδια στιγμή ο με
μονωμένος πολίτης υπόκεινταν σε ασφυκτική κηδεμονία· από
το έθνος απαιτούνταν η εμπειρία και οι αρετές ενός ελεύθε ρου λαού, από τον πολίτη τα προσόντα ενός πειθήνιου υπο τακτικού.
Αυτή η επιθυμία για πολιτικές ελευθερίες εν μέσω ξένων ή/και αντίθετων προς αυτές θεσμών και ιδεών -των οποίων,
όμως, είχαμε ήδη αποκτήσει τη συνήθεια-, έχει οδηγήσει εδώ και εξήντα χρόνια σε τόσες aποτυχημένες απόπειρες να υπάρ ξει ελεύθερη διακυβέρνηση, αλλά και σε τόσες καταστροφι κές επαναστάσεις. Αποτέλεσμα αυτών των προσπαθειών ήταν τελικά, καταπτοημένοι από τις επίπονες αλλά άγονες αυτές προσπάθειες και έχοντας εγκαταλείψει τη δεύτερη αυτή επι
θυμία τους για να ξαναγυρίσουν στην πρώτη, πολλοί Γάλλοι να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι το να ζουν σε συνθήκες ισότητας έστω και υπό το σκήπτρο ενός ηγεμόνα είχε αρκε
τά πλεονεκτήματα. Αυτός είναι ο λόγος που σήμερα βρισκό μαστε πολύ πιο κοντά στις απόψεις των «οικονομολόγων»
ΤΟ
του
1750
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΑΝΛ~ Ι ι\~.11
απ' ό,τι σε εκείνες των πατέρων μας, των πυωτα-
γωνιστών του
1789.
Συχνά αναρωτιέμαι από πού πηγάζει αυτι> το πάΟος για την πολιτική ελευθερία, το οποίο, σε όλες τις εποχές. έχει οδη γήσει τους ανθρώπους στα πιο σημαντικά επιτει)γματα· σε ποια συναισθήματα βρίσκονται οι ρίζες του και απι> ποια πη γή αρδεύεται.
Διαπιστώνω ότι, όταν οι λαοί κακοδιοικούνται, εκδηλώ νουν την επιθυμία να αυτοκυβερνώνται. Ωστόσο, αυτή η επι θυμία για ανεξαρτησία, στο βαθμό που απορρέει από ορι σμένα ιδιαίτερα όσο και πρόσκαιρα αρνητικά χαρακτηριστι κά του δεσποτισμού, δεν είναι ποτέ μακρόβια· παρέρχεται μαζί με τις συνθήκες που την γέννησαν. Έτσι, αυτό που εκλαμ
βάνεται ως αγάπη για την ελευθερία δεν είναι παρά μίσος για τον μονάρχη· όμως, οι λαοί που πραγματικά αγαπούν την ελευθερία και είναι γεννημένοι να είναι ελεύθεροι δεν μισούν τον τύραννο, αλλά την ίδια την έννοια της εξάρτησης και της υποταγής.
Επίσης, δεν πιστεύω ότι η πραγματική αγάπη για την ελευ
θερία μπορεί ποτέ να απορρέει αποκλειστικά από την προ οπτική των υλικών απολαβών με την οποία συνδέεται -άλ λωστε, αυτή η προοπτική είναι συχνά επισφαλής. Είναι γε γονός ότι μακροπρόθεσμα η ελευθερία φέρνει σε εκείνους
που ξέρουν πώς να την υπερασπίζονται άνεση, ευημερία, συ χνά ακόμη και πλούτη· υπάρχουν, όμως, και περίοδοι που δεν
ευνοεί την απόκτηση αντίστοιχων αγαθών, όπως υπάρχουν και περίοδοι που μόνο ο δεσποτισμός μπορεί να εξασφαλί σει την -πρόσκαιρη, έστω- απόκτησή τους. Όσοι εκτιμούν
την ελευθερία μόνο για τα οικονομικά οφέλη που αυτή εξα σφαλίζει δεν την έχουν απολαύσει ποτέ για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αυτό που σε όλες τις εποχές κάνει τους ανθρώπους να λα τρεύουν την ελευθερία είναι οι εγγενείς αρετές και χάρες της, ανεξάρτητα από τα υλικά οφέλη που εξασφαλίζει· είναι η ικα-
2
89
AI.EXIS DE TOCQUEVILLE 2
9°
νοποίηση που νιώθουν όταν μπορούν να εκφράζονται, να ενερ γούν, να αναπνέουν δίχως καταναγκασμούς, με μοναδική υπο
χρέωσrι να συμμορφώνονται με τrι θεία θέλrισrι και με τους νόμους. Όποιος αντιμετωπίζει τrιν ελευθερία σαν οτιδήποτε
άλλο εκτός από αυταξία είναι προορισμένος για δούλος. Ορισμένοι λαοί διεκδικούν επίμονα τrιν ελευθερία τους, αψηφώντας κάθε είδους κινδύνους και δυσκολίες. Η αγάπrι τους γι' αυτή δεν απορρέει από τα ολικά αγαθά που τους εξα
σφαλίζει· τrιν θεωρούν, αυτή καθεαυτή, όχι μόνο τόσο πολύ τιμο και τόσο απαραίτrιτο αγαθό ώστε τίποτε δεν θα μπορούσε να τους αποζrιμιώσει για τrιν απώλειά τrις, αλλά και ικανή να τους παρηγορεί και μόνο με τrιν ύπαρξή τrις. Άλλοι λαοί πά λι, όταν ευημερούν, χάνουν το ενδιαφέρον τους για την ελευ θερία· αφήνουν τότε να τους τrιν στερήσουν χωρίς να αντι σταθούν, από φόβο μήπως η πιθανή αντίδρασή τους θέσει σε
κίνδυνο τrιν ευrιμερία τους. Τι λείπει, επομένως, από αυτούς τους λαούς για να παραμείνουν ελεύθεροι; Μα, rι επιθυμία να
διατηρήσουν τrιν ελευθερία τους. Μην μου ζrιτήσετε να ανα λύσω αυτή τrιν υψιπέτrι επιθυμία· ή τrι νιώθει κανείς, ή όχι. Εί ναι προνόμιο των ευγενικών καρδιών στις οποίες ο Θεός έχει δώσει το χάρισμα να τrιν απολαμβάνουν· να αισθάνονται πλή
ρεις όταν τrιν έχουν, να πυροδοτούνται από αυτή. Είναι μά ταιο να προσπαθεί κανείς να εμφυσήσει την αγάπrι για τrιν
ελευθερία στις μέτριες εκείνες ψυχές που δεν έχουν νιώσει πο
τέ τrιν ανάγκrι τrις.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
4
Πως η περίοδος της 6ασιλεiας του Λουδο6iκου Ι~Τ'
fιταν η κατεζοχfιν περίοδος ευημεpiας του Παλαιού Καθεστωτος
και πως αυτη ακρι6ως η ευημερiα επιτάχυνε την πορεία προς την Επανάσταση
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η εξασθένηση του βασιλείου επί Λουδοβίκου ΙΔ' είχε ήδη αρχίσει από την περίοδο που οι στρα τοί του συγκεκριμένου μονάρχη θριάμβευαν ακόμη απ' άκρου εις άκρον της Ευρώπης. Οι πρώτες ενδείξεις προέρχονται από τα πω ένδοξα χρόνια της βασιλείας του· η Γαλλία είχε κα ταστραφεί οικονομικά αρκετά χρόνια πριν αρχίσει να ηττά ται στα πεδία των μαχών. Ποιος δεν έχει διαβάσει το ζοφε
ρό εκείνο δοκίμιο στατιστικής που μας άφησε ο Vauban;1 Οι έπαρχοι, στα υπομνήματα που υποβάλλουν στον δούκα της Βουργουνδίας στα τέλη του 17ου αιώνα και πριν ακόμη αρ χίσει ο ατυχής πόλεμος της [Ισπανικής] Διαδοχής, αναφέρο νται όλοι στην προ·ίούσα παρακμή του έθνους, και μάλιστα
χωρίς καν να την θεωρούν πολύ πρόσφατο φαινόμενο. Ο ένας γράφει ότι στην περιοχή του ο πληθυσμός έχει μειωθεί ση μαντικά εδώ και αρκετά χρόνια, ο άλλος ότι στην πόλη αυ-
1. Sebastien Le Preste de Vauban (1633-1707).
Στρατάρχης της Γαλ
λίας, γνωστός κυρίως ως υπεύθυνος για τα οχυρωματικά έργα στα ανα τολικά σύνορα της χώρας. Τα ενδιαφέροντά του κάλυπταν όχι μόνο τα κάθε είδους στρατιωτικά ζητήματα, αλλά και όλους τους τομείς που ά
πτονταν της τεχνικής και οικονομικής ανασυγκρότησης της Γαλλίας (κα νάλια, λιμάνια, φορολογικό σι)στημα, κ.ά.). [Σ.τ.μ.]
ΛUXIS
2 92
ΟΕ
TOCQUEVILLE
τή, που ήταν άλλοτε πλούσια και ανθηρή, οεν υπάρχει πια βιομηχανική παραγωγή, ο τρίτος ότι οι βιοτεχνίες που υπήρ
χαν στην περιοχή έχουν σήμερα κλείσει, ο τέταρτος ότι η αγρο τική παραγωγή ήταν άλλοτε πολύ μεγαλύτερη απ' ό,τι είναι σήμερα. ο πέμπτος ότι πριν από είκοσι χρόνια η γεωργία αν θούσε πολύ περισσότερο· την ίοια εποχή, ένας έπαρχος της Ορλεάνης έγραφε ότι ο πληθυσμός και η παραγωγή είχαν μει ωθεί κατά
20%
τα τελευταία τριάντα χρόνια. Θα συνιστού
σα στους πολίτες που έχουν σε εκτίμηση τη οεσποτική οια
κυβέρνηση και στους ηγεμόνες που αγαπούν τον πόλεμο να οιαβάσουν αυτά τα υπομνήματα. Καθώς αυτά τα αρνητικά φαινόμενα είχαν τις ρίζες τους κυρίως στα ελαττώματα του συστήματος οιακυβέρνησης, ού τε με το θάνατο του Λουοοβ ίκου ΙΔ' και το τέλος των πολέ μων η ευημερία επανήλθε στη χώρα. Είναι κοινή οιαπίστω ση όλων όσοι έχουν γράψει για τη οιοίκηση και την οικονομι κή κατάσταση στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα πως στις επαρ
χίες τα πράγματα οεν βελτιώθηκαν- ορισμένοι, μάλιστα, υπο στηρίζουν ότι η κατάσταση συνέχισε να πηγαίνει προς το χει ρότερο. Μόνο στο Παρίσι, σύμφωνα με αυτούς τους συγγρα φείς, ο πληθυσμός και ο πλούτος αυξάνεται. Ως προς αυτό, οι οιαπιστώσεις επάρχων, παλαιών υπουργών και επιχειρη ματιών συμπίπτουν με εκείνες των οιανοουμένων.
Προσωπικά, ομολογώ ότι οεν πιστεύω πως στο πρώτο μι σό του 18ου αιώνα η Γαλλία συνέχισε να παρακμάζει· ωστό σο, και μόνο το γεγονός ότι καλά πληροφορημένοι συγγρα φείς και οημόσιοι λειτουργοί συμφωνούν σχεοόν όλοι στις οια πιστώσεις τους οείχνει ότι, αν μη τι άλλο, οεν υπήρχε ορατή
πρόοοος της χώρας. Όλα τα οημόσια έγγραφα που αναφέ ρονται σε αυτή την περίοοο της ιστορίας μας και που έχουν πέσει στην αντίληψή μου αποτυπώνουν ουσιαστικά ένα είοος
λήθαργου της κοινωνίας. Η κυβέρνηση οεν κάνει τίποτε πε ρισσότερο από να ανακυκλώνει παλαιές πολιτικές, οίχως πρω τοβουλίες και καινοτομίες οι πόλεις οεν κάνουν καμιά σχε-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΑΝΛ~!ι\~.11
δόν προσπάθεια να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής των κατοίχων τους, ενώ και οι πολίτες δεν δείχνουν καμιά τάση για
αξιόλογη επιχεφηματική δραστηριότητα. Τριάντα ή σαράντα περίπου χρόνια πριν ξεσπάσει η Επα νάσταση, η εικόνα αρχίζει να αλλάζει· σε όλα τα τμήματα της
κοινωνίας γίνονται αισθητά κάποια σκφτήματα. ανύπαρκτα ώς τότε. Σχεδόν αδιόρατα αρχικά, γίνονται ολοένα και πιο ευδιάκριτα. Χρόνο με το χρόνο, αυτή η τάση επεκτείνεται και
επιταχύνεται· το έθνος δείχνει, τελικά, να ξυπνάει από το λή θαργο, να αναγεννάται. Προσοχή, όμως! Αυτό που αναβιώ
νει δεν είναι το παλιό του πρόσωπο· η τάση αυτή αφύπνισης χαρακτηρίζεται από νέο πνεύμα, το οποίο όμως δεν διακρί νεται για τη διάρκειά του. Δυσαρεστημένοι με την κατάστασή τους, όλοι δραστη
ριοποιούνται προσπαθώντας να την αλλάξουν- η επιδίωξη ενός καλύτερου αύριο είναι καθολική. Ωστόσο, γνωρίσματά της είναι η ανυπομονησία και η δυσφορία· όλοι αποκηρύσ
σουν το παρελθόν και φαντάζονται έναν κόσμο πολύ διαφο ρετικόν από αυτόν στον οποίο ζουν.
Σύντομα, ανάλογο κλίμα επικρατεί και στην ίδια την κυ
βέρνηση· δίχως να μεταβάλλεται εξωτερικά το σύστημα δια κυβέρνησης, αλλάζει το πνεύμα του· δεν αλλάζουν οι νόμοι, αλλά ο τρόπος με τον οποίο εφαρμόζονται.
Έχω επισημάνει με άλλη ευκαφία ότι ο γενικός επόπτης των οικονομικών και ο έπαρχος του ρετικοί από εκείνους του
1780.
1740
είναι πολύ διαφο
Μελετώντας κανείς την επί
σημη αλληλογραφία των δυο εποχών, διαπιστώνει του λόγου το ασφαλές ακόμη και στις λεπτομέρειες. Ο έπαρχος του
1780
έχει πάντα αντίστοιχες εξουσίες, αντίστοιχους υφισταμένους,
αντίστοιχες δυνατότητες αυθαφεσίας όσο και οι προκάτοχοί του, αλλά δεν έχει πια τους ίδιους στόχους. Το
1740 τον
έπαρ
χο τον απασχολούσε μόνο η διατήρηση της τάξης στην πε ριοχή της ευθύνης του, η επάνδρωση της πολιτοφυλακής, και κυρίως η είσπραξη της taίllc. Το
1780,
αυτά που τον απασχο-
2
93
AIF:XIS DE TOCQUEVILLE 2
94
λούν είναι πολύ περισσότερα· το κεφάλι του είναι γεμάτο από χίλια δυο σχέδια με τα οποία θα μπορούσε να αυξηθεί ο δη μόσιος πλούτος οι δρόμοι, τα κανάλια, η βιομηχανική παρα γωγή, το εμπόριο είναι θέματα με τα οποία ασχολείται, ενώ παράλληλα η αγροτική παραγωγή παραμένει πάντα το βα
σικό μέλημά του. Ο Sully2 γίνεται τότε της μόδας στους κύ κλους των κρατικών λειτουργών. Εκείνη περίπου την εποχή αρχίζουν να δημιουργούνται και
οι αγροτικοί σύλλογοι
(societes d' agriculture)
στους οποίους
αναφέρθηκα ήδη, να οργανώνουν διαγωνισμούς, να απονέ μουν βραβεία. Είναι χαρακτηριστικό ότι υπάρχουν εγκύκλιοι του γενικού επόπτη των οικονομικών που θυμίζουν μάλλον πραγματείες για την καλλιέργεια της γης, παρά κείμενα που αναφέρονται σε επιχειρηματικές δραστηριότητες. Το κατεξοχήν πεδίο στο οποίο μπορεί κανείς να διαπι στώσει τις αλλαγές στη νοοτροπία των κρατικών λειτουργών είναι εκείνο της φορολογίας. Η σχετική νομοθεσία παραμέ νει εξίσου άνιση, εξίσου αυθαίρετη και εξίσου σκληρή, όσο και κατά το παρελθόν· όμως, όλα αυτά τα αρνητικά στοιχεία
μετριάζονται κατά την εφαρμογή της. «Όταν άρχισα να μελετώ τους φορολογικούς νόμους», γρά
φει ο Mollien3 στα Απομνημονεύματά του, «τρόμαξα με όσα διάβαζα. Για απλές παραβάσεις, προβλέπονταν ειδικά δικα-
2. Maxirnilien de Bethurne, βαρόνος de Rosny, δούκας de Sully (15601641). Γάλλος πολιτικός, στενός φίλος και συνεργάτης του Ερρίκου Δ'. Η σταθερότητα και η ανάπτυξη της Γαλλίας στις αρχές του 17ου αιώνα ο
φείλεται κυρίως στη δική του παρουσία στη θέση του υπεύθυνου για τα οικονομικά του βασιλείου. [Σ.τ.μ.]
3. Nicolas
Franς:ois
Mollien (1758-1850).
Γάλλος πολιτικός. Οικονο
μικός σύμβουλος αρχικά και υπουργός των Οικονομικών συνεχεία του Ναπολέοντα. Έγραψε Memoίres
(1806-14) εν d 'un ministre du Tresor public,
απ' όπου και το σχετικό απόσπασμα, το οποίο ο Τοκβίλ αναπαράγει κα τά προσέγγιση. [Σ.τ.μ.]
ΤΟ
Il Α Λ Α I Ο
Κ Α Η Ε ΣΤΩ Σ
ΚΑ Ι
Η
Ε Π Α Ν Α Σ ΊΆ Σ
11
στήρια με δικαίωμα να επιβάλλουν πρόστιμα, αλλά και ποινές φυλάκισης, ή ακόμη και σωματικές ποινές ειδικοί πλη
ρεξούσιοι των φοροσυλλεκτών είχαν τη διακριτική ευχέρεια να επιβάλλουν αυστηρές ποινές σε ιδιοκτησίες και άτομα. Ευτυχώς, δεν περιορίστηκα στην απλή ανάγνωση της φορο λογικής νομοθεσίας έτσι, σύντομα διαπίστωσα ότι μεταξύ του γράμματος ενός νόμου και της εφαρμογής του η διαφο-
ρά ήταν αντίστοιχη με εκείνη που υπήρχε μεταξύ των μεθόδων που χρησιμοποιούσαν οι παλαιοί φοροσυλλέκτες και οι νέοι. Οι νομομαθείς αποδεικνύονταν πάντοτε πιο επιεικείς ως προς το χαρακτηρισμό των παραβάσεων και πρότειναν
μικρότερες ποινές». «Σε πόσες αυθαιρεσίες και προσβολές της προσωπικότη τας μπορεί να οδηγεί η είσπραξη των φόρων!», έλεγε σε μια απόφασή της η επαρχιακή συνέλευση της Κάτω Νορμανδίας το
1787·
«οφείλουμε, ωστόσο, να αναγνωρίσουμε ότι εδώ και
μερικά χρόνια η εφαρμογή των σχετικών διατάξεων γίνεται με πολύ πιο ήπιο τρόπο και με μεγαλύτερη περίσκεψη». Η εξέταση ντοκουμέντων της εποχής επιβεβαιώνει πλή ρως αυτή τη διαπίστωση. Συχνά εκεί γίνεται λόγος για σε βασμό της ανθρώπινης ζωής και ελευθερίας. Ειδικότερα μά λιστα, είναι φανερή η ειλικρινής προσπάθεια να ανακουφι στούν τα πιο φτωχά στρώματα του πληθυσμού, κάτι που δεν
συνέβαινε ώς τότε. Η άσκηση βίας κατά εκείνων που δεν έχουν να πληρώσουν τους φόρους είναι πλέον σπάνια, οι εκπτώσεις φόρου πιο συχνές, η ευνο·cκή μεταχείριση των απόρων πιο συ
νηθισμένο φαινόμενο. Ο βασιλιάς αυξάνει όλα τα κονδύλια που προορίζονται για την ίδρυση φιλανθρωπικών καταστη
μάτων στις αγροτικές περιοχές ή για την ενίσχυση των φτω χών, ενώ δεν είναι και λίγες οι φορές που καθιερώνει νέους θεσμούς αρωγής προς τους απόρους. Μόνο στην περιοχή της
Haute Guyenne το 1779 το κράτος μοίρασε με αυτόν τον τρό 80.000 λίρες το 1784, 40.000 λίρες στην περιοχή της Tours· το 1787, 48.000 λίρες στην περιοχή της πο περισσότερες από
2
95
ΛI.EXIS
2
96
DE TOCQUEVILLE
Νορμανδίας. Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ δεν ήθελε να αναθέσει αυτό το τμήμα της διακυβέρνησης της χώρας αποκλειστικά στους υπουργούς του, γι' αυτό και ορισμένες φορές ασχολούνταν ο ίδιος με τα σχετικά ζητήματα. Το
1776,
όταν ένα διάταγμα
του Συμβουλίου επρόκειτο να καθορίσει το ύψος των αποζη μιώσεων προς τους χωρικούς των οποίων οι καλλιέργειες εί χαν υποστεί σημαντικές καταστροφές από τα βασιλικά θη ράματα των γειτονικών περιοχών, προβλέποντας συγχρόνως απλό όσο και σίγουρο τρόπο καταβολής τους, ο βασιλιάς συ νέταξε τη σχετική επιχειρηματολογία με τα ίδια του τα χέ ρια. Μάλιστα, ο Τυργκό αφηγείται ότι ο αγαθός και κακότυ χος αυτός μονάρχης, δίνοντάς του ιδιοχείρως το σχετικό κεί μενο, είπε: «Βλέπετε, κι εγώ δουλεύω». Αν σκιαγραφούσε κανείς το Παλαιό Καθεστώς κατά τα τελευταία χρόνια της ι)παρξής του, το πορτρέτο του θα ήταν εξαιρετικά κολακευ τικό, αλλά όχι και ιδιαίτερα πιστό στην πραγματικότητα. Στο μέτρο που αυτές οι αλλαγές συντελούνται στη νοο
τροπία των κυβερνώμενων αλλά και των κυβερνώντων, η δη μόσια ευημερία προάγεται με πρωτοφανείς ρυθμούς. Όλες οι ενδείξεις το επιβεβαιώνουν: ο πληθυσμός αυξάνεται, όπως άλ λωστε και ο πλούτος -και μάλιστα, με ακόμη πω γοργό ρυθ
μό. Ο πόλεμος της [ανεξαρτησίας της] Αμερικής δεν ανέστει λε αυτή την άνθηση· το κράτος χρεώνεται ακόμη περισσότε ρο, αλλά οι πολίτες συνεχίζουν να πλουτίζουν- γίνονται πω φι λόπονοι, πω επιχειρηματικά δραστήριοι, πω επινοητικοί. «Από το
1774
και έπειτα», γράφει ένας κρατικός λει
τουργός της εποχής, «η φορολογητέα ύλη όλων των φόρων που επιβάλλονται στην κατανάλωση είχε αυξηθεί λόγω της
ανάπτυξης της βιομηχανίας». Αν συγκρίνει κανείς τις συμ φωνίες που υπογράφηκαν σε διαφορετικές στιγμές της βα σιλείας του Λουδοβίκου ΙΣΤ' μεταξύ του κράτους και των εταιρειών που αναλάμβαναν την είσπραξη των φόρων, δια πιστώνει ότι τα ποσά που καταβάλλονται από τις εταιρείες
αυτές δεν σταματούν να αυξάνονται, και μάλιστα με ολοέ-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΑΝΛ~
I
ΛλΙΙ
να και γοργότερο ρυθμό. Η ενοικίαση γης αποδίδει το
14
1786
εκατομμύρια περισσότερο απ' ό,τι το 17ΗΟ. «Μπορούμε
να θεωρήσουμε δεδομένο ότι τα έσοδα απ' 6λους τους φόρους κατανάλωσης αυξάνονται ετησίως κατά ρια», γράφει ο Νεκέρ το
2
εκατομμύ-
1781.
Ο Άρθουρ Γιανγκ αναφέρει ότι το
1788
στο Μπορντώ οι
εμπορικές δραστηριότητες ξεπερνούσαν εκείνες του Λίβερ πουλ και προσθέτει: «Τα τελευταία χρόνια, η πρόοδος του θαλάσσιου εμπορίου στη Γαλλία είναι μεγαλύτερη ακόμη και από εκείνη που παρατηρείται στην Αγγλία· την τελευταία ει
κοσαετία έχει διπλασιαστεί ο όγκος του». 4 Αν λάβει κανείς υπόψη και τις διαφορές από εποχή σε επο
χή, θα πειστεί ότι η ευημερία του έθνους σε καμιά από τις πε ριόδους που ακολούθησαν την Επανάσταση δεν γνώρισε ανά λογο ρυθμό ανάπτυξης με εκείνον της εικοσαετίας που προη γήθηκε της Επανάστασης. [62] Από αυτή την άποψη, μόνο τα
37
χρόνια συνταγματικής μοναρχίας, που υπήρξαν για μας
περίοδος ειρήνης και ταχύρρυθμης προόδου, μπορούν να συ
γκριθούν με τη βασιλεία του Λουδοβίκου ΙΣΤΌ 5 Η εικόνα αυτή της άνθησης και της συνεχώς αυξανόμενης ευημερίας προκαλεί έκπληξη αν υπολογίσει κανείς όλα τα ελαττώματα που παρουσίαζε ακόμη η διακυβέρνηση της χώ ρας και όλα τα εμπόδια που αντιμετώπιζε ακόμη η βιομηχα
νία. Μάλιστα, πολλοί από τους πολιτικούς μας, αδυνατώντας ίσως να εξηγήσουν αυτό το φαινόμενο, αρνούνται την ύπαρ ξή του· ακολουθούν έτσι το παράδειγμα του γιατρού του Μο λιέρου, ο οποίος ισχυριζόταν ότι κανένας ασθενής δεν μπο-
4. Voyages en France, τ. Γ', σ. 298-300. Για τον Arthur Young, βλ. ΒL 1, σημ. 2, σελ. 29. 5. Ίσως ο Τοκβίλ να εννοεί από το 1815 ώς το 1852, οίχως βέβωα να
βλίο Α', Κεφάλαω
ακρLβολογεί ως προς την ακριβή μορφή του πολιτεύματος κω τις κατά καφούς αλλαγές του. [Σ. τ. μ
.1
2
97
AI.EXIS 2
98
ΟΕ
TOCQUEVILLE
ρε( να γίνεται καλά κατά παράβαση των (ιατρικών) κανόνων. Πώς να πιστέψει, πράγματι, κανείς ότι η Γαλλία ήταν δυνα τόν να ευημερεί και να πλουτίζει, με δεδομένη τη φορολογι κή ανισότητα, την ποικιλία των εθιμικών κανόνων που ίσχυαν, την επιβίωση των εσωτερικών δασμών, των φεουδαλικών δι καιωμάτων, των συντεχνιακών προνομίων, της πώλησης των δημοσίων αξιωμάτων, κ.λπ.; Παρά την ύπαρξη όλων αυτών των αρνητικών δεδομένων, η χώρα είχε αρχίσει να πλουτίζει· κι αυτό γιατί, παρόλο ότι τα γρανάζια της κρατικής μηχανής
ήταν κακοφτιαγμένα και ξεχαρβαλωμένα, δείχνοντας ότι μάλ λον θα μπλοκάριζαν παρά θα ευνοούσαν την κίνηση της κοι νωνίας προς τα εμπρός, η χώρα είχε δυο πλεονεκτήματα, πο λύ απλά αλλά και πολύ ισχυρά, που αρκούσαν για να συ γκρατούν το όλο οικοδόμημα και να ωθούν προς την κατεύ
θυνση της ευημερίας του έθνους. Τα δυο αυτά στοιχεία ήταν αφενός μια κυβέρνηση που, έχοντας πάψει να είναι αυταρχι κή, παρέμενε ωστόσο ισχυρή και εξασφάλιζε τάξη και ηρε μία σε όλη τη χώρα, και αφετέρου ένα έθνος του οποίου οι ανώτερες τάξεις ήταν ήδη οι πω φωτισμένες και οι πω ελεύ θερες σε όλη την ηπεφωτική Ευρώπη, αλλά και στους κόλ
πους του οποίου καθένας μπορούσε να πλουτίσει με τον τρό πο που εκείνος επέλεγε και, από τη στιγμή που θα το επι τύγχανε, να θεωρεί εξασφαλισμένη την περιουσία του. Ο βασιλιάς εξακολουθούσε να χρησιμοποιεί ηγεμονική γλώσσα, αλλά στην ουσία υπάκουε σε μια κοινή γνώμη που τον ενέπνεε και τον επηρέαζε κάθε μέρα, που τη συμβου λευόταν, τη φοβόταν και την κολάκευε συστηματικά· αν και σύμφωνα με το γράμμα του νόμου ήταν απόλυτος μονάρχης, στην ουσία η εξουσία του υπόκεινταν σε περιορισμούς. Ήδη το
1784,
ο Νεκέρ, σ' ένα δημόσιο έγγραφο, θεωρούσε αδιαμ
φισβήτητο γεγονός ότι: «Η πλειοψηφία των αλλοδαπών δυ σκολεύεται να αντιληφθεί την εξουσία που ασκεί σήμερα στη Γαλλία η κοινή γνώμη· δεν είναι εύκολο γι' αυτούς να συλ λάβουν τι ακριβώς είναι αυτή η αόρατη δύναμη που η εξου-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙ!ΑΝΛ2. Ι Λ~.ΙΙ
σία της εκτείνεται ώς τα βασιλικά ανάκτορα. Και <)μως, έτσι
έχουν τα πράγματα». 6 Τίποτε πω επιπόλαιο από το να αποδίδει κανείς το με γαλείο και την ισχύ ενός έθνους αποκλειστικά στους νόμους που ισχύουν στην επικράτειά του· στη συγκεκριμένη περί πτωση, δεν είναι τόσο η τελειότητα των μηχανών όσο η άψο
γη αξιοποίησή τους από τους χειριστές τους που παράγει το άρτιο προ·r:όν. Δείτε τι συμβαίνει στην Αγγλία· ακόμη και σή μερα οι νόμοι που ρυθμίζουν τη διακυβέρνηση της χώρας πα ραμένουν πω περίπλοκοι, πω ετερόκλητοι, πω ανορθόδοξοι από τους δικούς μας! Και όμως, υπάρχει άλλη χώρα στην Ευ
ρώπη όπου ο εθνικός πλούτος να είναι τόσο μεγάλος, η ατο μική ιδιοκτησία τόσο εκτεταμένη, ποικιλόμορφη και ασφα λής, η κοινωνία τόσο σταθερή και ευημερούσα; Αυτό δεν εί ναι απόρροια των αρετών που χαρακτηρίζουν ορισμένους νό μους, αλλά του γενικότερου πνεύματος που διέπει το νομο θετικό καθεστώς της χώρας. Όταν η δυναμική της κοινωνίας είναι δεδομένη, η ανεπάρκεια ορισμένων κρατικών οργάνων δεν αποτελεί πρόβλημα.[63] Ωστόσο, στο μέτρο που αυτή η ευημερία για την οποία έγινε ήδη λόγος παρατηρείται και στη Γαλλία, τα πνεύματα
δείχνουν πω ανήσυχα και ταραγμένα· η λαϊκή δυσαρέσκεια ενισχύεται, το μίσος για όλους ανεξαιρέτως τους παλαιούς θεσμούς αυξάνεται. Είναι φανερό ότι το έθνος βαδίζει προς την Επανάσταση. Επιπλέον, οι περιοχές της Γαλλίας οι οποίες επρόκειτο να αποτελέσουν τις κύριες εστίες αυτής της επανάστασης ήταν εκείνες ακριβώς όπου οι πρόοδοι που συντελούνται είναι πω
ορατές. Αν μελετήσει κανείς ό,τι σώζεται από τα αρχεία της πα
λαιάς επαρχίας της Ile-de-France, εύκολα θα διαπιστώσει ότι στις περιοχές που βρίσκονται κοντά στο Παρίσι το Παλαιό Κα-
6. De l' administration des finances de la France (1784),
σ.
50.
2
99
AI.EXIS
3° 0
ΟΕ
TOCQUEVILLE
θεστώς είχε προχωρήσει σε πω έγκαφες και πω ριζικές με ταρρυθμίσεις απ' ό,τι σε οποιοδήποτε άi.J..o σημείο της χώρας.[64]
Στην lle-de-France η ελευθερία και η περιουσία των χωρικών εί χαν εξασφαλίσει τις απαραίτητες εγγυήσεις νωρίτερα απ' ό,τι σε όλες τις άλλες
pays d' election.
Η προσωπική αγγαρεία είχε
καταργηθεί εδώ αρκετά χρόνια πριν από το
της
taille γινόταν
1789·
η είσπραξη
με πω ομαλό, ήπιο και δίκαιο τρόπο απ' ό,τι
στην υπόλοιπη Γαλλία. Αξίζει να διαβάσει κανείς το διάταγμα του
1772
που βελτιώνει τους όρους είσπραξής της, αν θέλει να
αντιληφθεί σε ποιο βαθμό ο έπαρχος μπορούσε να επηρεάζει -προς το καλύτερο ή προς το χεφότερο- τη μοίρα μιας ολό κληρης περιοχής. Από το περιεχόμενο αυτού του διατάγματος
προκύπτει ότι ο συγκεκριμένος φόρος είχε και μια άλλη πτυχή. Απεσταλμένοι της κυβέρνησης εμφανίζονται κάθε χρόνο σε όλες
τις ενορίες οι κάτοικοι συγκεντρώνονται και, ενώπιον των κυ βερνητικών απεσταλμένων, γίνεται εκτίμηση της φορολογήσι μης ύλης, με τις δυνατότητες κάθε νοικοκυριού να προσδιορί ζονται αφού πρώτα ακουστεί και η άποψη του φορολογούμε νου· το ύψος της
taille καθορίζεται, τελικά,
με τη σύμφωνη γνώ
μη όλων όσοι θα κληθούν να την πληρώσουν. Δεν υπάρχει πια αυθαιρεσία του συνδίκου, ούτε ανώφελη χρήση βίας. Αναμφι σβήτητα η
taille διατηρεί
όλα τα εγγενώς αρνητικά χαρακτηρι
στικά της, όποιο και αν είναι το σύστημα επιβολής και είσπρα ξής της: δεν επιβάλλεται παρά σε μια μόνο τάξη του πληθυ σμού και πλήττει τόσο τη βιομηχανική δραστηριότητα όσο και
την ιδιοκτησία· κατά τα άλλα όμως, στην Ile-de-France ο φό ρος αuτός διαφέρει ριζικά σε σχέση με ό,τι εξακολουθεί να απο καλείται
taille ακόμη
και σε γειτονικές περιοχές.
Πουθενά αλλού, αντίθετα, το Παλαιό Καθεστώς δεν διατη ρήθηκε αναλλοίωτο όσο στις όχθες του Λίγηρα, στο στόμιό του,
στους βάλτους του
Poitou
και στις αμμώδεις ακτές της Βρετά
νης. Αυτές ακριβώς είναι οι περιοχές όπου άναψε και τροφο δοτήθηκε η φλόγα του εμφυλίου πολέμου, όπου προβλήθηκε η πιο σθεναρή και παρατεταμένη αντίσταση στην Επανάσταση.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
Ι::!!ΛΝΛ~.ΙΛ~.ΙΙ
Θα μπορούσε, λοιπόν, να πει κανείς ότι οι
I 'riλλοι,
ι)σο οι
συνθήκες διαβίωσής τους βελτιώνονταν, τι'>σο πιο αφ(φητες
τις θεωρούσαν. Μπορεί αυτή η διαπίστωση να γεννά απορίες. αλλά η ιστορία είναι γεμάτη από παρόμοια φαινι)μενα. Ένας λαός δεν φτάνει πάντοτε σε σημείο να επαναστατή σει επειδή τα πράγματα πηγαίνουν από το κακ() στο χειρότε
ρο· κατά κανόνα, έχοντας υποστεί αδιαμαρτι'>ρητα. σχεδόν σαν να μην υπήρχαν, τους πιο επαχθείς νόμους, αποφασίζει να απο
τινάξει το βάρος τους βιαίως μόλις η πίεση που υφίσταται μει ωθεί κάπως. [65] Το καθεστώς που ανατρέπεται από μια επα νάσταση είναι σχεδόν πάντα καλύτερο από το αμέσως προη γούμενο και η πείρα δείχνει ότι η πιο επικίνδυνη στιγμή για μια κακή κυβέρνηση είναι συνήθως όταν αρχίζει να εφαρμόζει μεταρρυθμίσεις. Μόνο αν είναι εξαιρετικά οξυδερκής και
εμπνευσμένος μπορεί ένας ηγεμόνας να σώσει το θρόνο του από τη στιγμή που έχει αρχίσει να λαμβάνει μέτρα ανακούφι σης των υπηκόων του μετά από παρατεταμένη περίοδο κα
ταπίεσης. Η δυσπραγία, που αντιμετωπιζόταν υπομονετικά, σαν να ήταν αναπόφευκτη, γίνεται αφόρητη από τη στιγμή που οι άνθρωποι συλλαμβάνουν την ιδέα να την αποτινάξουν. Οι αυθαιρεσίες της εξουσίας που καταργούνται φωτίζουν καλύ τερα τις υπόλοιπες και κάνουν πω οδυνηρή την παράτασή τους ο λαός υποφέρει πλέον λιγότερο, αλλά η ευαισθησία του απέναντι στην καταπίεση είναι αυξημένη. Η φεουδαρχία, όταν ήταν πανίσχυρη, δεν ενέπνεε στους Γάλλους τόσο μίσος όσο τη στιγμή που βρισκόταν στα πρόθυρα της εξαφάνισής της. Τα παραμικρότερα κρούσματα αυθαιρεσίας του Λουδοβίκου ΙΣΤ φαίνονταν πω δυσβάστακτα απ' όλον τον αυταρχισμό του Λουδοβίκου ΙΔ'. Η σύντομη φυλάκιση του Μπωμαρσαί προ κάλεσε μεγαλύτερο αναβρασμό στο Παρίσι απ' ό,τι οι διωγ
μοί των διαμαρτυρομένων. 7
7.
Εννοεί τις λεγόμενες
dragonnades,
κατά την περίοδο της ανάκλησης
3° 1
ΑιΕΧΙS
3° 2
Το
1780
ΟΕ
TOCQUEVILLE
κανείς δεν ισχυριζόταν πλέον ότι η Γαλλία βρι-
σκόταν σε παρακμή· αντίθετα μάλιστα, η γενική αίσθηση ήταν ότι δεν υπήρχαν πια όρια στην πρόοδό της. Πρόκειται, άλ λωστε, για την εποχή κατά την οποία διατυπώνεται για πρώ
τη φορά η θεωρία της συνεχούς και απεριόριστης τελειοποί ησης του ανθρώπου. Πριν από είκοσι χρόνια, οι άνθρωποι δεν προσδοκούσαν τίποτε από το μέλλον- τώρα, δεν φοβόντου σαν τίποτε. Η φαντασία, από τη στιγμή που οραματίζεται ήδη τη μελλοντική και πρωτάκουστη ευτυχία την οποία φαίνεται να επιφυλάσσει το μέλλον, μειώνει την ικανότητα των αν
θρώπων να βλέπουν τις βελτιώσεις που έχουν ήδη επέλθει στη ζωή τους και ενισχύει την τάση τους προς καθετί καινούργιο.
Ανεξάρτητα πάντως από τους γενικούς αυτούς λόγους, υπάρχουν και άλλοι, πω ειδικοί αλλά εξίσου ισχυροί, που εξη γούν το φαινόμενο. Όσο και αν η οικονομική διαχείριση είχε βελτιωθεί, όπως και όλοι οι άλλοι τομείς της δημόσιας διοί κησης, εξακολουθούσε να έχει τα ελαττώματα που προσι
διάζουν σε αυτή καθεαυτή την απόλυτη εξουσία. Καθώς δεν υπήρχε διαφάνεια και έλεγχος στο δημόσιο ταμείο, επιβίω ναν ορισμένες από τις χεφότερες πρακτικές των περιόδων
του Λουδοβίκου ΙΔ' και του Λουδοβίκου ΙΕΌ Ειδικότερα οι προσπάθειες που έκανε η κυβέρνηση να βελτιώσει την οικο νομική κατάσταση των πολιτών, τα βοηθήματα και οι ενι σχύσεις που μοίραζε, τα δημόσια έργα που εκτελούσε, αύ ξαναν καθημερινά τις δαπάνες δίχως να αυξάνουν ανάλογα τα έσοδα· έτσι, οι οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε ο
βασιλιάς γίνονταν ακόμη μεγαλύτερες από εκείνες των προ γόνων του. Όπως και οι προκάτοχοί του στο θρόνο, άφηνε
του Διατάγματος της Νάντης το
1685.
Ονομάστηκαν έτσι γιατί σώματα
δραγόνων στέλνονταν να καταλάβουν τις κατοικίες των προτεσταντών και να εγκατασταθούν εκεί. Οι αφόρητες αυτές πιέσεις επί των «αφετικών» είχαν ως αποτέλεσμα
30.000 προτεστάντες να «Επανέλθουν» κακήν κα
κώς στους κόλπους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. [Σ. τ.μ.]
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΛ1ΤΛUΙ
απλήρωτους τους δανειστές του· όπως και εκείνοι, Ωανειζό-
ταν συνεχώς, δίχως διαφάνεια και δίχως όρια. Οι πιστωτές του δεν ήταν ποτέ σίγουροι ότι θα εισέπρατταν τους τόκους που είχαν να λαβαίνουν, ενώ ακόμη και το κεφάλαιό τους βρι
σκόταν πάντα στο έλεος της (περισσότερο ή λιγότερο) καλής πίστης του βασιλιά. Ένας αξιόπιστος μάρτυρας, ο οποίος είχε προσωπική πεί ρα και ήταν σε καλύτερη θέση απ' ό,τι οποιοσδήποτε άλλος
να γνωρίζει τι ακριβώς γινόταν, γράφει σχετικά: «Οι Γάλλοι βρίσκονταν τότε στο έλεος της τύχης ως προς τις σχέσεις τους με την κυβέρνηση. Αν τοποθετούσαν τα κεφάλαιά τους σε κρατικούς τίτλους, δεν μπορούσαν ποτέ να είναι βέβαιοι πό τε θα πληρωθούν οι τόκοι· αν ναυπηγούσαν πλοία, επισκεύ αζαν δρόμους, αναλάμβαναν να εφοδιάσουν τον στρατό με ρούχα, δεν είχαν καμιά βεβαιότητα για την προκαταβολή που έπρεπε να πάρουν, ή για την εξόφλησή τους ήταν υποχρεω μένοι να υπολογίζουν τους κινδύνους ενός συμβολαίου με την κυβέρνηση, όπως υπολογίζει κανείς τους κινδύνους ενός πα ράτολμου δανείου σε ιδιώτη». Και προσθέτει με ιδιαίτερη οξυδέρκεια: «Σε μια εποχή που η ραγδαία ανάπτυξη της βιο μηχανικής παραγωγής είχε γεννήσει σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού την αγάπη για την ιδιοκτησία, την τάση και την επιθυμία για άνεση, εκείνοι που είχαν εμπιστευτεί ένα μέρος της περιουσίας τους στο κράτος βίωναν με ιδιαίτερα οδυνη ρό τρόπο την παραβίαση των συμβατικών του υποχρεώσεων
εκ μέρους εκείνου του οφειλέτη που κατεξοχήν έπρεπε να εί
ναι φερέγγυος». 8 Οι αυθαιρεσίες που καταλογίζονται από το κείμενο αυτό
στη γαλλική δημόσια διοίκηση δεν ήταν, πάντως, καινούργιο φαινόμενο· πρωτόγνωρη ήταν, όμως, η αγανάκτηση που προ
καλούσαν. Μάλιστα, τα ελαττώματα του δημοσιονομικού συ-
8. Mollien. Mέrnaίres d Ίιιι ιιιiιιistrcdu Trέsorpublic, τ.
Α', σσ.
130 και 111.
3°3
ΑιΕΧΙS
3°4
DE TOCQUEVILLE
στήματος ήταν ακόμη πω κραυγαλέα σε παλαιότερες επο χές ωστόσο, είχαν σημειωθεί εν τω μεταξύ, τόσο στο σύστη μα διακυβέρνησης όσο και στην κοινωνία, αλλαγές που έκα ναν τους πολίτες πολύ πω ευαίσθητους σε παρόμοια φαινό μενα απ' ό,τι κατά το παρελθόν. Η κυβέρνηση, έχοντας αναπτύξει μεγαλύτερη ενεργητι κότητα τα τελευταία είκοσι χρόνια και έχοντας επεκτείνει τις
δραστηριότητές της σε πεδία αδιανόητα έως τότε, είχε εξε λιχθεί στον κυριότερο καταναλωτή βωμηχανικών προ'ίόντων και στον κυριότερο εργοδότη όλου του βασιλείου. Ο αριθμός όλων εκείνων που είχαν μαζί της χρηματικές συναλλαγές, που ενδιαφέρονταν για τα εσωτερικά δάνεια, εργάζονταν για λο γαριασμό της και κερδοσκοπούσαν στις αγορές της χώρας, είχε αυξηθεί θεαματικά. Ποτέ άλλοτε τα οικονομικά συμφέ ροντα των ιδιωτών δεν ήταν τόσο αλληλένδετα με εκείνα τοu κράτους. Η κακή οικονομική διαχείριση, που για μεγάλο χρο νικό διάστημα δεν έπληττε παρά το δημόσω ταμείο, εξελί
χθηκε βαθμιαία σε καταστροφή για τα οικονομικά πολλών οι κογενειών. Έτσι, το
1789
το κράτος χρωστούσε σχεδόν
600
εκατομμύρια λίρες σε πιστωτές που και εκείνοι με τη σεφά τους ήταν χρεωμένοι και οι οποίοι, όπως γράφει ο
Mollien,
ένωναν τη δυσαρέσκειά τοuς με τη δυσφορία εκείνων ποu πλήττονταν από την αδυναμία της κυβέρνησης να εκπληρώ σει τις υποχρεώσεις της απέναντί τους. Αξίζει επίσης να ση μειωθεί ότι, στο βαθμό που αυξανόταν ο αριθμός των δυσα ρεστημένων αuτής της κατηγορίας, αυξανόταν και η οργή τοuς κι αυτό γιατί, καθώς η τάση για κερδοσκοπία, η έντο νη επιθυμία για πλουτισμό, η καλοζωία και η ευμάρεια ενι
σχύονταν και επεκτείνονταν σε ολοένα και ευρύτερα στρώ ματα του πληθυσμού τα οποία ανέπτυσσαν επιχειρηματική
δραστηριότητα, οι ίδωι άνθρωποι ποu πριν από τριάντα χρό νια θα υπέμεναν ίσως αγόγγυστα παρόμοιες αρνητικές κα ταστάσεις, έδειχναν τώρα αποφασισμένοι να μην τις ανεχθούν πλέον.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
1:-:ΙΙΛΝι\~.ΙΛ~.ΙΙ
Έτσι εξηγείται πώς οι εισοδηματίες, οι έμπ(ψοι, οι βιομή-
χανοι και βιοτέχνες, όλος γενικά ο κόσμος των σοναλλαγών και της αγοράς, αν και συνήθως είναι οι πιο εχΟυικά διακείμενοι απέναντι στις πολιτικές καινοτομίες, οι πιο Οερμοί υπο στηρικτές του υπάρχοντος συστήματος διακυβέρνησης όποιο και αν είναι αυτό, οι πιο νομοταγείς έστω και αν την υφι στάμενη νομοθεσία την περιφρονούν ή την απεχθάνονται, αυτή τη φορά φάνηκαν οι πιο ανυπόμονοι και οι πιο αποφασι
σμένοι για μεταρρυθμίσεις. Αίτημά τους, και μάλιστα βρο ντώδες, ήταν η πλήρης ανατροπή του υφιστάμενου οικονομικού πλαισίου, δίχως να σκέφτονται ότι, αν σε αυτό το σημείο
του συστήματος διακυβέρνησης υπάρξει μεγάλη αναταραχή, θα καταρρεύσει όλο το οικοδόμημα.
Πώς θα μπορούσε, λοιπόν, να αποφευχθεί η καταστροφή; Από τη μια, υπήρχε ένα έθνος στους κόλπους του οποίου η
επιθυμία για πλουτισμό εξαπλωνόταν κάθε μέρα και περισ σότερο· από την άλλη, μια κυβέρνηση που πυροδοτούσε αυ
τό το πάθος, αλλά και που του έφερνε συνεχώς προσκόμμα τα· το υποδαύλιζε αλλά και το οδηγούσε σε αδιέξοδο, ανοί γοντας έτσι το δρόμο για την ίδια την καταστροφή της.
3°5
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
5
Πwς ο~ πpοσπaθε~ες να αναχουφ~στεί ο λαός
οδΎjγησαν στο να εξεγερθεί
Καθώς ο λαός δεν είχε εμφανιστεί καθόλου στο δημόσιο προ σκήνιο τα τελευταία εκατόν σαράντα χρόνια, θεωρούνταν πια απίθανο ότι θα μπορούσε ποτέ να κάμει και πάλι αισθητή την παρουσία του. Βλέποντάς τον τόσο σιωπηλό, θεωρούσαν ότι είναι και κουφός έτσι, όταν το μέλλον του άρχισε να βρί
σκεται και πάλι στην ημερήσια διάταξη, μιλούσαν ενώπιόν του σαν να ήταν απών. Είχε κανείς την αίσθηση ότι το ακρο ατήριο όσων λέγονταν περιοριζόταν σε εκείνους που βρίσκο
νταν υπεράνω του λαού και ότι το ενδεχόμενο αυτοί να μην αντιληφθούν το ακριβές περιεχόμενο και νόημα όσων λέγο νταν και γράφονταν ήταν ο μοναδικός κίνδυνος. Άνθρωποι που κατεξοχήν θα έπρεπε να φοβούνται την ορ
γή του λαού μιλούσαν μεγαλοφώνως ενώπιόν του για τις με γάλες αδικίες εις βάρος του, επισήμαιναν μεταξύ τους τα τρο μερά ελαττώματα των θεσμών που ήταν οι πιο επαχθείς για τον λαό, επιδείκνυαν τη ρητορική τους δεινότητα περιγρά
φοντας τα πάθη του λαού και τον άδικο τρόπο με τον οποίο αμειβόταν η εργασία του, πυροδοτούσαν την οργή του επι διώκοντας έτσι να εξασφαλίσουν τη βελτίωση της θέσης του.
Και δεν εννοώ εδώ τους συγγραφείς, αλλά στελέχη της κυ βέρνησης, ανώτερους κρατικούς λειτουργούς, ακόμη και μέ λη των προνομιούχων τάξεων.
ΤΟ
ΙΙΑΛ Α
IΟ
Κ Α Θ ΕΣ Τ Ω Σ
ΚΑΙ
Η
Ε Π Α Ν Α Σ ΊΆ
1: 11
Όταν ο βασιλιάς επιχείρησε να καταργήσει την αγγαρεία, δεκατρία χρόνια πριν από την Επανάσταση [το
1776],
έγρα-
φε στο προοίμιο του σχετικού διατάγματος: «Με εξαίρεση
λίγες επαρχίες (τις
pays d' etats),
όλοι οι δρόμοι του βασιλείου
έχουν κατασκευαστεί με δωρεάν εργασία των πιο φτωχών
υπηκόων μας. Όλο το βάρος έχει πέσει, επομένως, στους ώμους εκείνων που δεν έχουν άλλη περιουσία παρά μόνο τα
δυο τους χέρια και που πολύ δευτερευόντως μόνο ενδιαφέ ρονται για την ύπαρξη ή μη δρόμων· οι πραγματικά ενδια φερόμενοι είναι οι ιδιοκτήτες γης, όλοι σχεδόν προνομιούχοι, που η αξία της περιουσίας τους αυξάνεται λόγω της κατα
σκευής δρόμων. Εξαναγκάζοντας τον φτωχό να συντηρεί τους δρόμους, υποχρεώνοντάς τον να προσφέρει το χρόνο του και την εργασία του δίχως να αμείβεται, του αφαφούμε το μο ναδικό μέσον που διαθέτει για να αντιμετωπίσει τη φτώχεια και την πείνα, επιβάλλοντάς του να εργαστεί για λογαριασμό των πλουσίων».
Όταν, την ίδια εποχή, επιχειρείται να καταργηθούν οι πε
ριορισμοί που το σύστημα των συντεχνιών επέβαλλε στους ερ γάτες, διακηρύσσεται στο όνομα του βασιλιά ότι «το δικαίω μα στην εργασία είναι ό,τι πιο πολύτιμο διαθέτει ο άνθρωπος νόμοι που το περιορίζουν με οποιονδήποτε τρόπο παραβιά ζουν το φυσικό δίκαιο και πρέπει να θεωρούνται αυτομάτως άκυροι· οι σημερινές συντεχνίες είναι, εξάλλου, οργανισμοί αφύσικοι και τυραννικοί, απόρροια του εγωισμού, της απλη
στίας και της βίας».1 Παρόμοιες διακηρύξεις ήταν επικίνδυ νες, πολλώ μάλλον όταν γίνονταν δίχως να συνοδεύονται από ανάλογα μέτρα. Λίγους μήνες αργότερα, τόσο η αγγαρεία όσο
και οι νόμοι για τις συντεχνίες επανήλθαν σε ισχύ. Λέγεται ότι πίσω από αυτές τις βασιλικές διακηρύξεις βρι σκόταν ο Τυργκό, ενώ ανάλογες ήταν οι απόψεις και των πε-
1.
Το σχετικό διάταγμα εκδόθηκε επίσης το
1776.
[Σ.τ.μ.]
3°7
AιEXIS
soB
DE TOCQUEVILLE
ρισσότερων απ' όσους τον διαδέχτηκαν. Όταν το
1780 ο
βα
σιλιάς ανακοινώνει στους υπηκόους του ότι οποιαδ'ήποτε αύ ξηση της
taille
θα γίνεται στο εξ'ής γνωστ'ή και θα καταχωρί
ζεται στα κρατικά αρχεία, σπεύδει να προσθέσει, εν είδει σχο λίου: «Οι υπόχρεοι στην
taille,
'ήδη ταλαιπωρημένοι από τον
τρόπο είσπραξ'ής της, 'ήταν επίσης εκτεθεψένοι ώς τώρα στον κίνδυνο απρόβλεπτων αυξ'ήσεων, με αποτέλεσμα η συνει σφορά του πιο φτωχού τμ'ήματος των υπηκόων μας να έχει αυξηθεί υπερβολικά σε σχέση με εκείνη όλων των υπολοί πων». Εξάλλου, όταν ο βασιλιάς, μην τολμώντας ακόμη να επιβάλει πλ'ήρη φορολογικ'ή ισότητα, επιχειρεί τουλάχιστον να εξασφαλίσει ίσους όρους στην επιβολή ορισμένων ευρύ
τατα διαδεδομένων φόρων, προσθέτει: «Η Μεγαλειότητά Του ελπίζει ότι οι πλούσιοι δεν θα αισθανθούν ότι αδικούνται αν αντψετωπίζονται με τους ίδιους όρους όπως και οι υπόλοι ποι, αφού απλώς θα φέρουν βάρη τα οποία θα έπρεπε προ πολλού να κατανέμονται σε πιο ισότψη βάση». Ωστόσο, το φαινόμενο να πυροδοτούνται τα πάθη του λαού, αντί να λαμβάνονται μέτρα για την ικανοποίηση των αναγκών του, παρατηρείται κυρίως κατά τις περιόδους σιτοδείας. Ένας έπαρχος, για να αφυπνίσει τη φιλευσπλαχνία των πλουσίων, κάνει λόγο την εποχ'ή εκείνη για «αδικία και έλλειψη ευαι σθησίας εκ μέρους των ιδιοκτητών, οι οποίοι οφείλουν στο μόχθο του φτωχού όλα όσα κατέχουν- και όμως, δεν διστά
ζουν να τον αφ'ήνουν να λψοκτονεί, την ίδια στιγμή που εκεί νος δουλεύει μέχρις εξαντλήσεως για να εξασφαλίσει την υψη λ'ή απόδοση της γης τους». Σε ανάλογη περίσταση, εξάλλου, ο βασιλιάς διακηρύσσει: «Η Μεγαλειότητά Του επιδιώκει να
προστατεύσει τον λαό από ραδιουργίες που του στερούν ακό μη και τα είδη πρώτης ανάγκης, ωθώντας τον έτσι να προ
σφέρει την εργασία του στην τψ'ή που επιθυμούν οι πλού σιοι. Ο βασιλιάς δεν θα ανεχθεί μια μερίδα των υπηκόων του να γίνει βορά της απληστίας ενός άλλου τμ'ήματος του πλη θυσμού».
ΤΟ
ΠΑΛΑ!Ο
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
EΠANAl:IΛLII
Έως το τέλος της μοναρχίας, η σύγκρουση μεταξι) των δια-
φόρων διοικητικών αρχών έδινε λαβή για τέτοιου είδους δια
κηρύξεις, στις οποίες η μια αρχή κατηγορούσε την άλλη ως υπεύθυνη για τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε ο λαός. Αυτό γίνεται κατεξοχήν φανερό αν ανατρέξει κανείς στη διαμάχη που ξέσπασε το
1772 μεταξύ του
Παρλαμέντου της Τουλούζης και
του βασιλιά για το θέμα των σιτηρών. Κατά το παρλαμέντο, «λόγω των εσφαλμένων μέτρων της κυβέρνησης, υπάρχει κίν δυνος λιμοκτονίας των φτωχών»· «οι φιλοδοξίες του παρλα μέντου και η απληστία των πλουσίων είναι οι αιτίες των συμ φορών που έχουν πλήξει τον πληθυσμό», απαντούσε η κυβέρ νηση. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι και οι δυο πλευρές κάνουν ό,τι μπορούν για να καλλιεργήσουν στον λαό την ιδέα ότι για όλα
τα κακά που τον έχουν βρει υπεύθυνοι είναι οι ανώτεροί του. Αυτά τα επιχειρήματα δεν διατυπώνονται σε εμπιστευτι κές επιστολές, αλλά σε δημόσια έγγραφα, τα οποία η κυ
βέρνηση και το παρλαμέντο φροντίζουν να τυπωθούν και να κυκλοφορήσουν σε χιλιάδες αντίτυπα. Παρεμπιπτόντως, ο βασιλιάς βρίσκει την ευκαφία να διατυπώσει ορισμένες σκλη
ρές αλήθειες, που αφορούν τόσο τους προκάτοχούς του όσο και τον ίδιο: «Το κρατικό θησαυροφυλάκιο», διαβάζουμε σ' ένα από αuτά τα κείμενα, «επιβαρύνθηκε υπερβολικά από τις σπατάλες αρκετών παλαιότερων ηγεμόνων. Πολλά από τα αναπαλλοτρίωτα κτήματά μας παραχωρήθηκαν σε εξευ
τελιστική τιμή». Και αλλού, με ρεαλισμό αλλά όχι με ανάλο γη σύνεση, επισημαίνεται: «Οι συντεχνίες είναι πρωτίστως δημιούργημα της δημοσιονομικής πλεονεξίας των βασιλέων». Τέλος, ένα άλλο κείμενο αναφέρει: «Αν συχνά έγιναν ανώ
φελες δαπάνες και αν η
taille αυξήθηκε
υπέρμετρα, αυτό οφει
λόταν στο ότι οι δημοσιονομικές αρχές, διαπιστώνοντας ότι η
taille,
εξαιτίας της αδιαφάνειας που την περιέβαλλε, ήταν ο
πιο εύκολος τρόπος να αυξάνονται τα δημόσια έσοδα, κατέ
φευγαν σε αυτή, έστω και αν άλλοι φόροι θα μπορούσαν να είναι λιγότερο επαχθείς για τον λαό». [66]
3°9
AI.EXI,ς
3 10
ΟΕ
TOC:QUEVILLE
Όλα αυτά απευθύνονταν στο φωτισμένο τμήμα του έθνους,
για να το πείσουν για τη σκοπιμότητα ορισμένων μέτρων που, με βάση τα ιδιαίτερα συμφέροντά της, η μερίδα αυτή του πλη
θυσμού τα επέκρινε. Όσο για τον λαό, θεωρούνταν δεδομένο ότι άκουγε δίχως να καταλαβαίνει και πολλά πράγματα. Θα πρέπει, εξάλλου, να αναγνωρίσουμε ότι, παρά τις κα λές αυτές προθέσεις, εξακολουθούσε να υπάρχει ουσιαστικά περιφρόνηση γι' αυτούς τους δύσμοιρους των οποίων τις συμ φορές προσπαθούσαν ειλικρινά να μετριάσουν. Αυτό θυμί ζει, βέβαια, κάπως την κα
Duchatelet,
η οποία, σύμφωνα με
τον γραμματέα του Βολταίρου, δεν είχε ενδοιασμούς να εμ
φανίζεται γυμνή στους υπηρέτες της, πιστεύοντας ότι οι βα λέδες δεν ήταν δυνατόν να θεωρούνται άνδρες με την πλήρη έννοια του όρου. Θα ήταν, πάντως, λάθος να πιστέψει κανείς ότι ο Λουδοβί κος ΙΣΤ και οι υπουργοί του ήταν οι μόνοι που χρησιμοποιού σαν αυτή την επικίνδυνη γλώσσα, στην οποία μόλις αναφέρ θηκα· ακόμη και εκείνοι οι προνομιούχοι που θα αποτελούσαν σύντομα το στόχο της λdίκής οργής, δεν χρησιμοποιούσαν πο λύ διαφορετική γλώσσα όταν μιλούσαν ενώπιον του λαού. Οφεί λουμε να αναγνωρίσουμε ότι στη Γαλλία οι τάξεις που βρί
σκονταν στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας είχαν αρχίσει· να ενδιαφέρονται για την τύχη της φτωχολογιάς πριν αρχίσουν να φοβούνται την οργή της, όταν ακόμη δεν διανοούνταν καν ότι η λdίκή δυσαρέσκεια θα μπορούσε κάποτε να προκαλέσει
την καταστροφή τους. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές κατά τη δεκαετία που προηγήθηκε του
1789.
Η συμπάθεια προς τους
αγρότες είναι τότε συνηθισμένο φαινόμενο· γίνονται συχνά συ ζητήσεις για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, αλλά και για τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να αντιμετωπι
στεί η οικονομική τους δυσπραγία· επισημαίνονται οι κύριες αυθαιρεσίες και αδικίες εις βάρος τους και επικρίνονται οι επα χθείς γι' αυτούς φορολογικές ρυθμίσεις. Ωστόσο, η έκφραση αυτών των νέων αισθημάτων συμπάθειας ήταν εξίσου ασύνε-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΑΝΛ~
I
Λ).li
τη, όσο και η παντελής και παρατεταμένη έλλειψη ει)αισΟησίας κατά το παρελθόν. Διαβάστε τα πρακτικά των επαρχιακών σuνελει)σεων που
συγκλήθηκαν το
1779
σε ορισμένες περιοχές της
l 'αλλίας
και
αργότερα σε ολόκληρη την έκταση του βασιλείου, μελετήστε ό,τι άλλα έγγραφα σώζονται από αυτές. Θα συγκινηθείτε από
την καλή διάθεση που επικρατεί μεταξύ των συνέδρων, αλλά και θα εκπλαγείτε από την πρωτοφανή έλλειψη αuτοσuγκρά
τησης με την οποία εκφράζονται ορισμένες σκέψεις. «Πολύ συχνά», αναφέρει κείμενο της επαρχιακής συνέ λευσης της Κάτω Νορμανδίας τοu
1787, «τα χρήματα τα οποία
ο βασιλιάς διαθέτει για δρόμους χρησιμοποιήθηκαν με τρό πο ποu καλύπτει τις ανάγκες των πλουσίων, δίχως να εξυ
πηρετείται ο λαός. Συχνά έχουν διατεθεί για να βελτιωθεί η διαδρομή προς τον πύργο ενός ευγενούς, αντί να χρησιμοποι ηθούν για να γίνει πιο εύκολη η πρόσβαση σε μια πόλη ή σ'
ένα χωριό». Στην ίδια αυτή συνέλευση, οι ευγενείς και ο κλή ρος, αφού πρώτα περιέγραψαν τα αρνητικά γνωρίσματα της αγγαρείας, προσφέρθηκαν να διαθέσουν
50.000
λίρες για να
βελτιωθεί η κατάσταση των δρόμων, ώστε -όπως αναφέρει το
κείμενο- οι δρόμοι των επαρχιών να γίνουν πιο εύχρηστοι χω ρίς καμιά επιπλέον επιβάρυνση του λαού. Θα ήταν, ίσως, λι γότερο επαχθές για τις προνομιούχες αυτές τάξεις να αντι κατασταθεί η αγγαρεία από έναν γενικό φόρο, ο οποίος να επιβαρύνει και εκείνες στο βαθμό που τους αναλογούσε· όμως, αν και ήταν πρόθυμες να απωλέσουν οικειοθελώς το ευεργέ τημα της φοροαπαλλαγής, από την άλλη δεν ήθελαν να τρω θεί το κύρος τους. Με άλλα λόγια, επιθυμούσαν να διατηρή
σουν πάση θυσία το πιο αποκρουστικό μέρος του συγκεκρι μένου προνομίου τους, ενώ δεν είχαν αντίρρηση να αποποιη θούν τα αντίστοιχα οικονομικά οφέλη.
Αλλά και σε άλλες συνελεύσεις, στις οποίες μετείχαν απο κλειστικά ιδιοκτήτες γης ποu απαλλάσσονταν από την taίlle
και δεν είχαν καμιά πρόθεση να παραιτηθούν από αυτό το
3 11
ΛΙ.ΕΧΙS
3 12
DE TOCQUEVILLE
προνόμιό τους, τα δεινά που επισώρευε ο συγκεκριμένος φό ρος στους φτωχούς περιγράφονταν με εξίσου μελανά χρώ ματα. Οι κάθε είδους καταχρήσεις αυτού του προνομίου συ νέθεταν έναν ζοφερό ζωγραφικό πίνακα, του οποίου μάλιστα "αντίγραφα" κυκλοφορούσαν ευρύτατα. Ακόμη πω εντυπω σιακό ήταν, εξάλλου, το γεγονός ότι η πανηγυρική αυτή εκ δήλωση ενδιαφέροντος εκ μέρους των ιδιοκτητών γης για τα
λαr:κά συμφέροντα συνοδευόταν ενίοτε από δημόσια έκφρα ση της περιφρόνησής τους για τον λαό· έχοντας πια αρχίσει να βλέπουν με συμπάθεια τα λαr:κά στρώματα, δεν είχαν πά ψει παράλληλα να τα περιφρονούν. Η επαρχιακή συνέλευση της
Haute Guyenne, την
ίδια στιγ
μή που συνηγορεί θερμά υπέρ των δικαιωμάτων των αγρο τών, τους χαρακτηρίζει «αγράμματους και άξεστους, ταρα χοποιά στοιχεία, χαρακτήρες τραχείς και απείθαρχους»· ανά λογες εκφράσεις χρησιμοποιούσε και ο Τυργκό, αν και κατε ξοχήν υποστηρικτής των δικαιωμάτων του λαού. [67]
Αυτούς τους σκληρούς χαρακτηρισμούς τούς συναντά κα νείς σε κείμενα που η ευρύτατη δημοσιοποίησή τους θεω ρούνταν δεδομένη, και επομένως οι χωρικοί θα πληροφο ρούνταν, εκ των πραγμάτων, το περιεχόμενό τους. Αυτή η κατάσταση φαινόταν να θυμίζει τις περιοχές εκείνες της Ευ ρώπης, όπως η Γαλικία [στην Ισπανία], όπου οι ανώτερες τά ξεις μιλούν διαφορετική γλώσσα από τις κατώτερες, και επο
μένως όσα λέγονται ή γράφονται παραμένουν ακατανόητα για τα λαr:κά στρώματα. Οι ειδικοί σε θέματα φεουδαλικών δικαιωμάτων του 18ου αιώνα, των οποίων η ήπια, μετριοπα θής και δίκαιη συμπεριφορά απέναντι στους υπόχρεους θα
εξέπληττε ασφαλώς τους προγόνους τους, δεν παύουν σε ορι σμένες περιπτώσεις να μιλούν για «αχρείους χωριάτες». Φαί νεται μάλιστα, απ' ό,τι λένε νομικοί της εποχής, πως παρό μοιοι απαξιωτικοί χαρακτηρισμοί ήταν τότε της μόδας. Στο μέτρο που πλησιάζουμε στο
1789,
αυτή η συμπάθεια
για τα βάσανα του λαού γίνεται ολοένα και πω έντονη, ολο-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΛΝΛ~. Ι ι\).11
ένα κα~ πω απροκάλυπτη. Έχω διαβάσε~ εγχ\)κλίους που αρ-
κετές επαρχ~ακές συνελεί>σε~ς απηύθυναν τους Π(Η..~>τους μήνες του
1788
στους κατοίκους ενορ~ών. ζητώντας να μάθουν
με κάθε λεπτομέρεια από τους ίδιους ποια ήταν τα παράπονά τους.
Μ~α από αυτές τ~ς εγκυκλίους υπογράφετα~ από έναν αβά, έναν επιφανή χωροδεσπότη, τρεις ευγενείς και έναν αστό, στο όνομα της επαρχ~ακής συνέλευσης στην οποία όλοι αυτοί με τέχουν. Στο κείμενο δίνετα~ εντολή στον σύνδικο κάθε ενο ρίας να συγκεντρώσει όλους τους κατοίκους του χωριού και να τους ζητήσει να διατυπώσουν τα παράπονά τους για τον τρόπο με τον οποίο υπολογίζοντα~ και εισπράττοντα~ οι κά
θε είδους φόροι που τους βαρύνουν. «Γνωρίζουμε σε γενικές γραμμές», αναφέρε~ η εγκύκλιος, «ότι οι περ~σσότεροι φό
ροι, χα~ ε~δ~κότερα ο φόρος του άλατος
(gabelle)
χα~ η
taille,
έχουν καταστροφικές συνέπε~ες για τον καλλιεργητή, αλλά θα θέλαμε να γνωρίζουμε πω συγκεκρψένα τις καταχρήσεις χα~ τ~ς υπερβάσεις που γίνοντα~». Όμως, η "περ~έργεια" της επαρχιακής συνέλευσης δεν στα ματά εδώ· θέλει να μάθει τον αριθμό εκείνων που απολαμ βάνουν οποιοδήποτε φορολογ~κό προνόμιο στη συγκεκριμέ νη ενορία, ανεξάρτητα αν πρόκε~ται γ~α ευγενείς, κληρικούς ή απλούς πολίτες, αλλά και για ποιο ακριβώς προνόμιο πρό κειται· θέλει, επίσης, να μάθει πο~α ε ίνα~ η αξία της περωυ
σίας αυτών των προνομωύχων, αν κατο~κοί>ν ή όχι στακτή ματά τους, αν υπάρχει στην ενορία σημαντική εκκλησ~αστι
κή περιουσία ή, όπως έλεγαν τότε, υπόδουλα (εκτός εμπορίου) κτήματα, καθώς κα~ την αξία όλων αυτών των περιουσιακών
στοιχείων. Ακόμη περισσότερο, η συνέλευση ζητά να πληρο φορηθεί το κατ' εκτίμηση ύψος όλων των επιμέρους φόρων
(της
taille
και των παρελκόμενών της, του κεφαλικοί> φόρου,
της αγγαρείας) που θα μπορούσαν να επωμ~στούν ο~ προνο μιούχοι σε περίπτωση κατά την οποία δεν θα ίσχυαν πια οι απαλλαγές τους.
313
ΛI.EXIS
314
ΟΕ
TOCQUEVILLE
Η αγανάκτηση κάθε χωρικού πυροδοτούνταν, λοιπόν, με
τις αναφορές στα βάσανά του, με την υπόδειξη των υπαίτιων γι' αυτά· ο μικρός αριθμός των υπεύθυνων για τα προβλή ματά του έκαναν τον χωρικό να αναθαρρεί, υποδαυλίζοντας παράλληλα αισθήματα όπως η φιλαργυρία, ο φθόνος και το μίσος. Είχε κανείς την αίσθηση ότι είχαν ξεχαστεί εντελώς γε
γονότα όπως η Ζακερί, οι Μαγωτίνοι και οι Δεκαέξι,2 ότι πα ρέβλεπαν πως οι Γάλλοι, που είναι ο πω ήπιος και πω καλό
βολος λαός του κόσμου όσο οι συνθήκες είναι ομαλές, γίνο νται ο πω βάρβαρος λαός από τη στιγμή που θα εξαφθούν τα βίαια πάθη τους.
Δυστυχώς, δεν έχω βρει όλα τα υπομνήματα που έστειλαν οι χωρικοί ως απάντηση σε αυτά τα μοιραία ερωτήματα· έχω,
ωστόσο, εντοπίσει μερικά, που αρκούν για να αντιληφθεί κα νείς το γενικό πνεύμα που διαπερνούσε τις απαντήσεις. Σε αυτά τα υπομνήματα, λοιπόν, το όνομα κάθε προνομι ούχου, αριστοκράτη ή αστού, αναφέρεται ρητά· παράλληλα,
ο τρόπος ζωής του σε ορισμένες περιπτώσεις περιγράφεται, και πάντα επικρίνεται. Τα στοιχεία για την αξία της περιου σίας του έχουν συγκεντρωθεί με ιδιαίτερη επιμέλεια, ενώ
2. Αναφορά σε εξεγέρσεις του παρελθόντος. Η Jacquerie, που έγινε το 1358, επ( Ιωάννη Β', στην περιοχή του Beauvais, χαρακτηρ(στηκε από ε πιθέσεις φτωχών αγροτών κατά των πύργων των ευγενών, τους οπο(ους και λεηλάτησαν. Τον (δια αιώνα αλλά λ(γο αργότερα, γύρω στο
λεγόμενοι
Maillotins
(από τα
maillets,
1380, οι
τεράστια ξύλινα σφυριά με τα ο
πο(α ήταν οπλισμένοι) εξεγέρθηκαν στο Παρ(σι, σε ένδειξη διαμαρτυρ(ας για έναν νέο έμμεσο φόρο που ε(χε επιβληθε( πρόσφατα. Τέλος, οι
Seize
(από τον αριθμό των μελών της επιτροπής, τα οπο(α ήταν δεκαέξι, όσες και οι συνοικ(ες του Παρισιού) έδρασαν στο Παρ(σι κατά την περ(οδο των
Θρησκευτικών Πολέμων. Αρχικά
(1585-88)
αποτέλεσαν ένα ε(δος «ομά
δων κρούσης» του Καθολικού κόμματος, αλλά σύντομα αυτονομήθηκαν
και άρχισαν να τρομοκρατούν τη γαλλική πρωτεύουσα. Το
1591, στρα
τεύματα πιστά στην ηγεσ(α του Καθολικού κόμματος τους διέλυσαν βι α(ως και κρέμασαν τέσσερις από τους ηγέτες τους. [Σ.τ.μ.]
ΤΟ
ΠΑΛΑ!Ο
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
Εl!ΛΝΛ:. Ι ι\:.11
υπάρχουν και αναφορές στον αριθμό και στο χαυακτήυα των προνομίων του, και κυρίως στη ζημιά που ω 'τά πυοκαλοι)ν στους υπόλοιπους κατοίκους του χωριού. Οι ποσι'>τητες σται>ιού που πρέπει να λάβει ως δοσίματα παρατίΟενται λεπτο
μερώς και τα εισοδήματά του υπολογίζονται με φ06νο, αλλά και με αναφορά στο γεγονός ότι εκείνος και μι'>νο εκείνος ωφελείται από αυτά. Τα τυχερά του εφημέριου, που ήδη απο καλούνται «Ο μισθός του», είναι υπερβολικά, ενώ παράλληλα επισημαίνεται με πικρία ότι για όλες τις υπηρεσίες που παρέχει η Εκκλησία απαιτεί χρήματα -ακόμη και η ταφή ενός φτωχού δεν γίνεται δωρεάν. Όσο για τους φόρους, υποστη
ρίζεται ότι όλοι είναι άδικοι και καταπιεστικοί· ούτε ένας δεν θεωρείται δικαιολογημένος και για όλους η γλώσσα που χρη σιμοποιείται αποπνέει οργή.
«Οι έμμεσοι φόροι είναι απεχθείς», διαβάζουμε. «Δεν
υπάρχει νοικοκυριό το οποίο ο ειδικός φοροεισπράκτορας να μην έρχεται να το ξεψαχνίσει· γι' αυτόν, δεν υπάρχει ούτε ιε ρό, ούτε όσιο. Τα τέλη εγγραφής στο κτηματολόγιο είναι υπέ ρογκα. Ο εισπράκτορας της
taille
είναι ένας τύραννος, του
οποίου η απληστία χρησιμοποιεί κάθε δυνατόν τρόπο για να
απομυζά τους φτωχούς. Ανάλογη είναι και η συμπεριφορά των δικαστικών κλητήρων- δεν υπάρχει έντιμος καλλιεργη τής της γης που να μην βρίσκεται στο έλεος της αρπακτικό τητάς τους. Οι φοροσυλλέκτες είναι αναγκασμένοι να κατα
στρέψουν τους γείτονές τους για να αποφύγουν να πέσουν οι ίδιοι θύματα της απληστίας των αρχόντων». Η Επανάσταση δεν προαναγγέλλεται απλώς στις απα ντήσεις που δόθηκαν σε αυτή την έρευνα· είναι ήδη παρού
σα στα σχετικά κείμενα· ακούει κανείς ήδη τη γλώσσα της και βλέπει ήδη το πρόσωπό της.
Από τις διαφορές που υπάρχουν μεταξύ της θρησκευτι κής επανάστασης του 16ου αιώνα και της Επανάστασης του
1789,
μία ειδικά είναι αποκαλυπτική. Τον 16ο αιώνα τα μέ
λη των κυρίαρχων τάξεων τάχθηκαν κατά πλειοψηφία υπέρ
3 15
Λ
3 16
I.
Ε Χ
IS
!Η
ΤΟ
CQUΕVΙ
ι ι Ε
της θρησκευτικής μεταρρύθμισης, λόγω προσωπικών φιλο δοξιών ή προσδοκώμενου οικονομικού οφέλους αντίθετα, ο λαός αγκάλιασε τη Μεταρρύθμιση λόγω πεποιθήσεων και δί χως προσδοκία κέρδους. Τον 18ο αιώνα όμως, τα πράγματα
ήταν πολύ διαφορετικά· ενώ οι φωτισμένες τάξεις τάχθηκαν με την Επανάσταση λόγω ανιδιοτελών πεποιθήσεων και λό γω της γενικής συμπάθειας που έτρεφαν προς τον συνάν
θρωπο, αυτό που ώθησε τον λαό να επαναστατήσει ήταν η πικρία του, τα παράπονά του και ο διακαής πόθος του να αλ λάξει τη μοίρα του. Ο ενθουσιασμός των ελίτ κατέληξε, έτσι, να πυροδοτήσει και να αρματώσει την οργή αλλά και τις προσ
δοκίες του λαού.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
6
Πώς οpισμενες πpακτικες της κυ6εpνησης
συνε~αλαν να συμπληρωθεί η επαναστατικ-f) διαπαιδαγώγηση του λαοu
Από καφό η ίδια η κυβέρνηση προσπαθούσε να εμφυσήσει και να παγιώσει στην ψυχή του λαού πολλές από τις ιδέες
που αργότερα αποκλήθηκαν επαναστατικές, ιδέες εχθρικές προς το άτομο, αντίθετες με τα δικαιώματά του, φιλικές προς τη βία.
Ο βασιλιάς ήταν ο πρώτος που έδειξε με πόση περιφρό
νηση μπορούσε κανείς να αντιμετωπίζει τους πω παλαιούς -και, επιφανειακά, τους πω στέρεους- θεσμούς. Ο Λουδοβί κος ΙΕ' είχε κλονίσει τα θεμέλια της μοναρχίας και επιταχύ νει την Επανάσταση, τόσο με τις καινοτομίες του όσο και με τα ελαττώματά του, τόσο με τις ενέργειές του όσο και με την αδράνειά του. Όταν ο λαός είδε να καταρρέει και να εξα φανίζεται το παρλαμέντο, θεσμός περίπου σύγχρονος με τη μοναρχία και -φαινομενικά, τουλάχιστον- εξίσου ακλόνητος
όσο και εκείνη, αντιλήφθηκε, έστω και ασαφώς, ότι πλησία ζε η εποχή της βίας και της αστάθειας, όταν όλα πια γίνονται
πιθανά, όταν δεν υπάρχουν πια θεσμοί τόσο αρχαίοι ώστε να εμπνέουν σεβασμό, ούτε και ιδέες υπερβολικά νέες ώστε να μην μπορεί να επιχειρηθεί η εφαρμογή τους. Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ, καθ' όλη τη διάρκεια της βασιλείας του, δεν μιλούσε παρά για μεταρρυθμίσεις που θα έπρεπε να γίνουν. Ελάχιστοι ήταν οι θεσμοί των οποίων δεν είχε προ-
Λ
318
I.
Ε Χ
I S IH
ΤΟ
CQUΕVIι ι Ε
βλέψει τη μελλοντική κατεδάφιση, έργο που δεν θα αργήσει να αναλάβει η Επανάσταση. Αφού πρώτα ο βασιλιάς εξάλει
ψε ορισμένα από τα πω αρνητικά στοιχεία του συστήματος διακυβέρνησης, σύντομα έσπευσε να τα επαναφέρει· θα έλε γε κανείς πως του αρκούσε ότι είχε υποσκάψει τα θεμέλιά τους, αφήνοντας σε άλλους την ευθύνη να τα κατεδαφίσουν. Μεταξύ των μεταρρυθμίσεων που ο ίδως είχε προωθήσει,
υπήρχαν και ορισμένες που, απότομα και δίχως να προηγηθεί η απαραίτητη προετοιμασία, άλλαζαν παμπάλαιες και αξω σέβαστες συνήθειες, ενώ ενίοτε παραβίαζαν και κατοχυρωμέ να δικαιώματα. Με αυτόν τον τρόπο, οι μεταρρυθμίσεις του
άνοιξαν το δρόμο για την Επανάσταση, όχι τόσο γκρεμίζοντας τα εμπόδια που την απέτρεπαν, όσο δείχνοντας στον λαό πώς θα μπορούσε να την πραγματοποιήσει. Τα πράγματα, μάλι
στα, έγιναν χειρότερα επειδή ακριβώς ο βασιλιάς και οι υπουρ γοί του είχαν αγνά και ανιδιοτελή κίνητρα· κι αυτό, γιατί δεν υπάρχει πιο επικίνδυνη μορφή βίας από εκείνη που ασκείται από αγαθούς ανθρώπους, με αγαθές προθέσεις.
Πολλά χρόνια πριν, ο Λουδοβίκος ΙΔ' είχε δημοσιοποιήσει με τα διατάγματά του τη θεωρία ότι όλα τα εδάφη του βασι λείου έχουν παραχωρηθεί υπό όρους στους ιδιοκτήτες τους από το κράτος, το οποίο ήταν, επομένως, ο πραγματικός κύριος όλοι οι άλλοι δεν ήταν παρά νομείς, που οι τίτλοι τους παρέ
μεναν πάντοτε αμφισβητήσιμοι και τα δικαιώματά τους ατε λή. Αυτή η θεωρία είχε τις ρίζες της στο δίκαιο της φεουδαρ χικής περιόδου· ωστόσο, διατυπώθηκε δημόσια στη Γαλλία μό νο την εποχή που η φεουδαρχία έπνεε ήδη τα λοίσθια και πο
τέ δεν έγινε ευνοίκά δεκτή από τα δικαστήρια. Πρόκειται για
την ιδέα-μήτρα του σύγχρονου σοσιαλισμού και είναι αρκετά παράδοξο ότι τη βλέπουμε να διατυπώνεται για πρώτη φορά κατά την περίοδο του βασιλικού δεσποτισμού. [68] Επί Λουδοβίκου ΙΕ' και Λουδοβίκου ΙΣΤ, η δημόσια διοίκη ση δίδασκε καθημερινά στον λαό, με τρόπο κατεξοχήν πρακτι κό και κατανοητό απ' όλους, πόσο λίγο πρέπει κανείς να σέβε-
ΤΟ
ΙΊΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΑΝΛ:.ι Λ:
11
ται την ατομική ιδιοκτησία. Όταν κατά το δει)τευο μισ6 του 18ου αιώνα τα δημόσια έργα, και ειδικότερα η κατασκευή δρόμων, ήταν κατεξοχήν στην ημερήσια διάταξη, η κυβέρνηση δεν
είχε κανέναν ενδοιασμό να καταπατήσει τις εκτάσεις γης που χρειαζόταν και να κατεδαφίσει όλα τα οικοδομήματα που εμπό-
διζαν την εκτέλεση των σχετικών έργων. Η υπηρεσία Γεφυρών και Οδοστρωμάτων ήδη από τότε έδειχνε εξίσου γοητευμένη όσο και σήμερα με τη γεωμετρική αρτιότητα της ευθείας γραμ-
μής απέφευγε επψελώς να ακολουθεί τα υφιστάμενα μονο πάτια, από τη στιγμή που απέκλιναν έστω και ελάχιστα από την ευθεία, και προτψούσε να ανοίξει δρόμους μέσα από υπάρ
χουσες ιδιοκτησίες, παρά να αναγκαστεί να κατασκευάσει δρόμους με στροφές και καμπύλες. Οι αποζημιώσεις γι' αυτές τις καταπατήσεις και τις κατεδαφίσεις καταβάλλονταν συνήθως αυθαίρετα και καθυστερημένα, ενώ δεν ήταν και λίγες οι φορές που δεν προβλεπόταν καν αποζημίωση.[69] Όταν η επαρχιακή συνέλευση της Κάτω Νορμανδίας πήρε
στα χέρια της τη διοίκηση της περιοχής, υποκαθιστώντας τον έπαρχο, διαπίστωσε ότι τα ποσά που οφείλονταν για εκτάσεις
γης που είχαν απαλλοτριωθεί κατά τα τελευταία είκοσι χρόνια δεν είχαν καταβληθεί ακόμη. Τα ποσά, λοιπόν, που όφειλε το κράτος στους ιδιοκτήτες γης -και που δεν τα είχε καταβάλει ακόμη- έφταναν στη μικρή αυτή γωνιά της Γαλλίας τις
250.000
λίρες. Ο αριθμός των μεγαλοίδιοκτητών γης που είχαν πληγεί από αυτή την πολιτική ήταν περιορισμένος αντίθετα, επειδή η κατάτμηση της γης είχε ήδη προχωρήσει αρκετά, οι μικροίδιο κτήτες που είχαν ζημιωθεί ήταν πολλοί. Καθένας από αυτούς
είχε μάθει καλά «στο ίδιο το πετσί του» πόσο μικρή σημασία δίνεται στα δικαιώματα του ατόμου όταν η παραβίασή τους γί νεται «για λόγους δημοσίου συμφέροντος» · τη θεωρία αυτή θα τη θυμόταν πολύ καλά όταν θα ερχόταν η ώρα να την εφαρμό σει εις βάρος άλλων και προς όφελός του. Υπήρχαν άλλοτε σε πάρα πολλές ενορίες φιλανθρωπικά ιδρύματα, τα οποία, σι)μφωνα με την επιθυμία των δημιουρ-
319
ΛI.EXIS
3 20
DE TOCQUEVILLE
γών τους, είχαν σκοπό την παροχή βοήθειας στους κατοίκους σε ορισμένες περιπτώσεις, και μάλιστα με τον τρόπο που όρι ζε η διαθήκη των ιδρυτών τους. Τα περισσότερα από αυτά τα ιδρύματα διαλύθηκαν κατά την τελευταία περίοδο της μοναρ
χίας, ή άλλαξαν στόχους και προορισμό με απλή απόφαση του Συμβουλίου, δηλαδή σύμφωνα με την αυθαίρετη βούληση της
κυβέρνησης. Κατά κανόνα, από τους πόρους που διατίθενταν για την ανακούφιση των πιο φτωχών οικογενειών της ενορίας επωφελήθηκαν τα νοσοκομεία της περιοχής. Με τη σεφά της, η περιουσία αυτών των νοσοκομείων άρχισε την ίδια περίπου εποχή να διατίθεται για σκοπούς άλλους από εκείνους που όρι ζε ο ιδρυτής, ο οποίος ήταν βέβαιο ότι δεν θα ενέκρινε αυτόν τον αναπροσανατολισμό. Ένα διάταγμα του
1780 έδινε τη δυ
νατότητα σε όλα τα ευαγή ιδρύματα να πουλήσουν ό,τι κατά καφούς τούς είχε κληροδοτηθεί από ευκατάστατους πολίτες
για να καλύπτουν τις πάγιες ανάγκες τους, επιτρέποντάς τους παράλληλα να μετατρέψουν τα ποσά που θα εισέπρατταν έτσι σε πρόσοδο εγγυημένη από το κράτος. Επρόκειτο, κατά τα λεγόμενα των αρμοδίων, για καλύτερη αξιοποίηση των δωρε ών που είχαν κάμει οι παλαιότεροι. Ξεχνούσαν, όμως, ότι ο κα λύτερος τρόπος για να διδάξεις στους ανθρώπους να παρα
βιάζουν τα δικαιώματα των ζώντων είναι να αδιαφορείς για τη βούληση των τεθνεώτων. Την περιφρόνηση που έδειχνε η κυ βέρνηση του Παλαιού Καθεστώτος γι' αυτήν ακριβώς τη βού
ληση καμιά από τις εξουσίες που τη διαδέχτηκαν δεν την ξε πέρασε. Προπαντός, ποτέ δεν έδειξε τον -σχεδόν σχολαστι κό- εκείνο σεβασμό των Άγγλων, που τους κάνει να παρέχουν
σε κάθε πολίτη την απαραίτητη βοήθεια ώστε να εξασφαλι στεί ότι η τελευταία του θέληση θα γίνει σεβαστή -φτάνοντας, μάλιστα, συχνά ώς το σημείο να δείχνουν μεγαλύτερο σεβα σμό στη μνήμη ενός πολίτη απ' ό,τι έδειχναν στον ίδιο όταν ήταν εν ζωή. Οι απαλλοτριώσεις, η υποχρεωτική πώληση των αγροτι κών προ"ίόντων, ο καθορισμός ανώτατης τιμής, είναι μέτρα
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΑΝΛLΙΛ>.ΙΙ
που είχαν όλα το προηγούμενό τους κατά την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος. Από δημόσια έγγραφα προκt)πτει ότι, σε περιόδους σιτοδείας, κρατικοί αξιωματούχοι 6ριζαν εκ των προτέρων τις τιμές των τροφίμων που οι αγρότες θα έφερναν στην αγορά· καθώς μάλιστα εκείνοι απέφευγαν να πουλήσουν τα αγαθά τους σε προαποφασισμένες και προκαθορι
σμένες τιμές, εκδίδονταν ειδικά διατάγματα με τα οποία κα λούνταν, επί ποιγή προστίμου, να φέρουν τα προίόντα τους στην τοπική αγορά. Τίποτε, ωστόσο, δεν είχε τόσο ολέθριες συνέπειες όσο ορι
σμένες πρακτικές που χαρακτήριζαν την απονομή της ποινι κής δικαιοσύνης στους απλούς πολίτες. Η αλήθεια είναι ότι ο φτωχός ήταν ήδη πολύ πιο προστατευμένος απ' όσο συνήθως νομίζουμε απέναντι σε ενδεχόμενες αυθαιρεσίες των πιο πλού σιων και πιο ισχυρών συμπολιτών του· όταν, όμως, είχε να αντι μετωπίσει το κράτος, τον περίμεναν σχεδόν πάντα -όπως εί χα και αλλού την ευκαιρία να επισημάνω- έκτακτα δικαστή ρια, προκατειλημμένοι δικαστές, συνοπτικές ή ψευδεπίγραφες διαδικασίες, εντάλματα άμεσης εφαρμογής των αποφάσεων
χωρίς δικαίωμα έφεσης. «Ανατίθεται στον πρεβότο της χωρο φυλακής και στον υπαρχηγό του να επιλαμβάνονται οποιασ δήποτε εκδήλωσης και δημόσιας, ομαδικής έκφρασης δυσα
ρέσκειας θα μπορούσε να προκληθεί λόγω της σιτοδείας οι δί κες των ενδεχόμενων κατηγορουμένων θα γίνονται σε επίπε δο πρεβοτείας και οι αποφάσεις θα είναι ανέκκλητες η Με γαλειότητά Του απαγορεύει σε όλα τα δικαστήρια να επι λαμβάνονται παρομοίων υποθέσεων».
Αυτό το διάταγμα του Συμβουλίου ίσχυε καθ' όλη τη διάρ κεια του 18ου αιώνα. Από τα αρχεία της έφιππης χωροφυλα κής πληροφορούμαστε ότι υπήρχαν περιπτώσεις οπότε «ύπο
πτα» χωριά κυκλώνονταν τη νύχτα, και λίγο πριν ξημερώσει γίνονταν οι συλλήψεις ατόμων που είχαν υποδειχθεί δίχως καν να υπάρχει ένταλμα. Συχνά, αυτοί που συλλαμβάνονταν έτσι έμεναν αρκετόν καιρό στη φυλακή δίχως να τοuς επισκεφθεί
3 21
ΛΙ.ΙΧΙS
32 2
DE TOCQUEVILLE
καν δικαστής, παρόλο ότι τα σχετικά διατάγματα προέβλεπαν πως κάθε κατηγορούμενος πρέπει να οδηγείται στον ανακρι τή εντός
24
ωρών από τη σύλληψή του. Αυτή η εγγύηση προ
βλεπόταν και τότε εξίσου κατηγορηματικά όσο και στις μέρες μας, όπως αντίστοιχη με ό,τι συμβαίνει σήμερα ήταν, βέβαια, και η ευκολία με την οποία παραβιαζόταν. Να, λοιπόν, μια ήπια και σταθερή κυβέρνηση που δίδασκε καθημερινά στον λαό την εφαρμογή ενός ποινικού νόμου κα τάλληλου για περιόδους επαναστάσεων και για τυραννικά καθεστώτα. Η διαπαιδαγώγηση αυτή ήταν συνεχής και συ στηματική, με το Παλαιό Καθεστώς να παρέχει στις κατώτε
ρες τάξεις αυτή την επικίνδυνη εκπαίδευση. Ακόμη και ο Τυρ γκό, μιμήθηκε στο σημείο αυτό πιστά τους προκατόχους του. Έτσι, όταν το
1775
οι νέες νομοθετικές ρυθμίσεις για τα σι
τηρά προκάλεσαν την αντίδραση των παρλαμέντων και τα ραχές στις επαρχίες, ο Τυργκό έπεισε τον βασιλιά να εκδο
Οεί διάταγμα το οποίο, παρακάμπτοντας τα τακτικά δικα στήρια, όριζε ότι όσοι αντιδρούσαν βιαίως θα δικάζονταν από τους πρεβότους, «βασική αποστολή των οποίων είναι να κα
ταστέλλουν τα δημόσια πάθη, όταν κρίνεται σκόπιμο να υπάρ ξουν αποφάσεις χωρίς χρονοτριβή, ικανές να λειτουργούν πα ραδειγματικά». Ακόμη χειρότερα, όλοι οι χωρικοί που απο μακρύνονταν από τις ενορίες τους δίχως πιστοποιητικό υπο γραμμένο από τον εφημέριο ή από τον σύνδικο έπρεπε να διώκονται, να συλλαμβάνονται και να δικάζονται σε επίπε δο πρεβοτείας ως «αλήτες». Είναι γεγονός ότι στο πλαίσιο της μοναρχίας του 18ου αι ώνα, ακόμη και όταν το γράμμα του νόμου ήταν αμείλικτο,
οι ποινές ήταν σχεδόν πάντα ήπιες. Η εξουσία προτιμούσε να την φοβούνται, παρά να αναγκάζεται να προσφεύγει στην
καταστολή· με άλλα λόγια, ήταν αυθαίρετη και βίαιη από συ νήθεια και από αδιαφορία για τους πολίτες, αλλά ο χαρα κτήρας της ήταν ήπιος «εξ ιδιοσυγκρασίας». Πάντως, αυτή η τάση για συνοπτικές διαδικασίες στην απόδοση της δικαι-
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
EIIANΛ:..l
\).11
οσύνης κέρδιζε συνεχώς έδαφος. Μάλιστα. 6σο πω ελαφριά ήταν η ποινή, τόσο πω εύκολα ξεχνιόταν ο τυ6πος με τον οποίο είχε επιβληθεί· η επιείκεια της απόφασης έκρυβε την
αυθαιρεσία που χαρακτήριζε την όλη διαδικασία. Θα τολμούσα να πω, με βάση τα σχετικά στοιχεία που έχω μελετήσει, ότι πολλές από τις διαδικασίες τις οποίες υιοθέ τησε αργότερα η επαναστατική κυβέρνηση είχαν τις ρίζες τους
στα μέτρα που λαμβάνονταν κατά του «λαουτζίκου» κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες της μοναρχίας. Το Παλαιό Κα θεστώς δίδαξε στην Επανάσταση πολλές από τις μεθόδους του· το μόνο που προσέθεσε σε αυτές η Επανάσταση ήταν τα ακραία της πάθη.
32 3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
7
Πώς τΎJς πολιτικ~ς επανάστασΎJς πpοΎJγ~θΎJκε μια μεγάλΎJ διοικΎJτικ~ επανάστασΎJ I
I
I
και ποιες σuνεπειες ειχε αuτο
ΠρLν ακόμη αλλάξει οτιδήποτε ως προς το σύστημα διακυ
βέρνησης,
OL περισσότεροι από τους απλούς νόμους που
ρυθ
μίζουν την ιδιωτική ζωή των πολιτών και τις συναλλαγές με ταξύ τους είχαν ήδη καταργηθεί ή τροποποιηθεί. Η κατάργηση του συστήματος του επικεφαλής πρωτομά
στορα στις συντεχνίες και η μερική επαναφορά του είχαν επι φέρει βαθιές αλλαγές στις σχέσεις που υπήρχαν παλαιότερα μεταξύ εργάτη και εργοδότη. Αυτές οι σχέσεις δεν είχαν απλώς αλλάξει, είχαν επίσης γίνεL αβέβαιες και προβλημα
τικές. Η εξουσία του πρωτομάστορα είχε καταλυθεί, το κρά τος δεν είχε ακόμη επLβάλει πλήρως την κηδεμονία του, και
ο τεχνίτης, σε δύσκολη καL αβέβαιη θέση μεταξύ κυβέρνησης και εργοδότη, δεν ήξερε καλά καλά ποιος από τους δυο θα τον προστάτευε και ποιος θα έθετε περιορLσμούς στην ελευ θερία κινήσεών του. Αυτή η κατάσταση δυσφορίας καL νομL κής αναρχίας, στην οποία βρέθηκαν από τη μια στιγμή στην
άλλη όλα τα κατώτερα στρώματα των πόλεων, είχε πολύ ση μαντικές συνέπειες αφότου ο λαός άρχισε να κάνει αισθητή την παρουσία του στο πολιτικό προσκήνιο. Ένα χρόνο πριν από την Επανάσταση, διάταγμα του βασι
λιά είχε επLφέρει πολλές ανατροπές σε όλο το νομLκό σύστη μα της χώρας νέες δικαιοδοσίες καθιερώνονταν, αρκετές άλ-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕllΑΝΛ~.ΙΛ~.ΙΙ
λες καταργούνταν, όλες οι ρυθμίσεις για τις αρμοδι6τητες των
δικαστηρίων άλλαζαν. Πλέον, όπως έχω ήδη επισημάνει με άλλη ευκαιρία, ο αριθμός εκείνων που ασχολοι)νταν με την απονομή της δικαιοσύνης και με την εκτέλεση των αποφάσεών της είχε γίνει τεράστιος. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η αστική τάξη στο σύνολό της ασχολούνταν, περισσότερο ή λιγότερο
άμεσα, με την απονομή της δικαιοσύνης και με τα δικαστήρια.
Οι συνέπειες που είχε, λοιπόν, αuτό το διάταγμα ήταν να φέρει αναστάτωση στην κατάσταση και στα περιουσιακά στοιχεία των οικογενειών, δημιουργώντας κλίμα αβεβαιότητας και
ανασφάλειας. Παράλληλα, η θέση των διαδίκων κάθε άλλο παρά είχε βελτιωθεί, καθώς, εν μέσω αυτών των ανατροπών στο νομοθετικό πλαίσιο, δεν ήταν εύκολο να προσδιορίσει κανείς ποιος νόμος έπρεπε να εφαρμοστεί στην περίπτωσή του και ποιο δικαστήριο ήταν αρμόδιο για την εκδίκαση των υποθέσεων που τον αφορούσαν. Ωστόσο, αυτό που, φέρνοντας πραγματική αναστάτωση
στον δημόσιο βίο, κατέληξε να επηρεάσει σημαντικά και την ιδιωτική ζωή των πολιτών, ήταν κυρίως οι ριζικές μεταρρυθ μίσεις που καθιερώθηκαν το
1787
Όπως έχω ήδη αναφέρει, στις
3/4 περίπου της
στη δημόσια διοίκηση.
pays d' election,
δηλαδή στα
Γαλλίας, τη διοίκηση ασκούσε ένας μόνο άν
θρωπος, ο έπαρχος, ο οποίος δεν ελεγχόταν ουσιαστικά από κανέναν, ούτε και ήταν υποχρεωμένος να συμβουλεύεται κα νέναν. Το
1787,
δίπλα στον έπαρχο καθιερώθηκαν οι επαρ
χιακές συνελεύσεις, οι οποίες και εξελίχθηκαν στις πραγμα
τικές διοικητικές αρχές της χώρας. Σε κάθε χωριό, το εκλεγ μένο δημοτικό συμβούλιο αντικατέστησε ως προς τις αρμο
διότητες όχι μόνο την παλαιά ενοριακή συνέλευση αλλά, στις περισσότερες περιπτώσεις, και τον σύνδικο. Μια τόσο ρηξικέλευθη σε σχέση με το παρελθόν νομοθε σία, η οποία θα άλλαζε τόσο ριζικά όχι μόνο τον τρόπο άσκη σης της εξουσίας σε τοπικό επίπεδο αλλά και την αντίστοι χη θέση των πολιτών, προβλεπόταν να εφαρμοστεί ταυτό-
32 5
ΛΙ.ΙΧΙS
326
ΟΕ
TOCQUEVILLE
χρονα και με τον ίδιο λίγο-πολύ τρόπο παντού, δίχως να λαμ βάνονται υπόψη το καθεστώς που ίσχυε ώς τότε και οι ιδιαι
τερότητες κάθε επαρχίας. Με άλλα λόγια, το ενιαίο μοντέλο διοίκησης που χαρακτήριζε την Επανάσταση ήταν ήδη επι λογή της παλαιάς τάξης πραγμάτων, την οποία η Επανάσταση σύντομα θα ανέτρεπε.
Ήταν, λοιπόν, μια ευκαφία για να διαπιστώσει κανείς όχι
μόνο το ρόλο που παίζουν τα έθιμα και οι συνήθειες στους πολιτικούς θεσμούς, αλλά και το πόσο πω εύκολα οι άνθρω
ποι εξοικειώνονται με νόμους που έχουν πίσω τους μακρά ιστορία, έστω και αν αυτοί είναι ασαφείς και περίπλοκοι, πα ρά με νόμους που. έστω και αν είναι πολύ πω απλά διατυ πωμένοι, είναι ακόμη πολύ πρόσφατοι.
Στη Γαλλία του Παλαιού Καθεστώτος υπήρχαν κάθε εί δους τοπικές εξουσίες που διέφεραν από επαρχία σε επαρ χία. με ασαφείς και αμφισβητούμενες αρμοδιότητες, έτσι ώστε τελικά τα όρια της δικαιοδοσίας τους να αλληλοεπικαλύπτο νται. Ωστόσο, αυτό το σύστημα είχε καταλήξει να λειτουρ γεί σχετικά ομαλά· αντίθετα, οι νέες τοπικές αρχές, αν και πω περιορισμένες στον αριθμό, με σαφείς αρμοδιότητες και
λίγο-πολύ ομοιόμορφες, δεν απέφευγαν τις αλληλοεπικαλύ ψεις και τις συγκρούσεις μεταξύ τους, με αποτέλεσμα σύ ντομα να υπάρξει γενική σύγχυση, και επομένως αδυναμία να λειτουργήσουν και να παίξουν τον προβλεπόμενο από τις
νέες ρυθμίσεις ρόλο. [70] Άλλωστε, ο νέος νόμος είχε ένα μεγάλο ελάττωμα, που αυτό και μόνο αρκούσε -τουλάχιστον στην αρχή- για να εμπο δίζει την ομαλή εφαρμογή του: όλες οι εξουσίες που προέ βλεπε ήταν συλλογικές.
Κατά την περίοδο της μοναρχίας, δεν είχαμε γνωρίσει πα ρά δύο μόνο τρόπους διακυβέρνησης: ή όλη η διοικητική εξου σία βρισκόταν στα χέρια ενός ανθρώπου, ο οποίος λειτουρ γούσε δίχως τη σύμφωνη γνώμη ή τη συμβουλευτική λει
τουργία συνέλευσης. ή προβλέπονταν συνελεύσεις (όπως, λχ.,
ΤΟ
σης
ΠΑΛΑΙΟ
pays d' etats
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
ll
ΙΙΙι\ΝΛ:
Ι.\:.//
κα~ στ~ς πόλε~ς), οπότε η εκτελεστική εξου-
σία δεν ήταν προσωποπαγής, καθώς η συνέλεοση ()χι μόνο επόπτευε κα~ ήλεγχε τη διοίκηση, αλλά και μετείχε στη διοίκηση της περιοχής, είτε η ίδια ως σώμα, είτε μέσω προσωρινών επιτροπών που όριζε.
Καθώς, λοιπόν, δεν γνώριζαν παρά δύο μ6νο τρόπους να διοικούν, από τη στιγμή που ο ένας εγκαταλείφθηκε, ήταν
φυσικό να υιοθετηθεί ο άλλος. Είναι αρκετά παράδοξο ότ~, σε μια τόσο φωτισμένη κοινωνία, όπου η δημόσια διοίκηση έπαιζε επί αιώνες τόσο σημαντικό ρόλο, ποτέ δεν επιχειρή θηκε η συναρμογή των δυο συστημάτων, αλλά και η σαφής
διάκριση -δίχως, ωστόσο, να αποκοπεί η μια από την άλλη της εκτελεστικής εξουσίας από την εξουσία εκείνη που οφεί λει να ελέγχε~ και να νομοθετεί. Αυτή η ιδέα, αν και φαίνε ται τόσο απλή, δεν διατυπώθηκε παρά μόλις τον προηγού μενο αιώνα. Στην ουσία πρόκειται για τη μοναδική πρωτο τυπία στο πεδίο της δημόσιας διοίκησης που πιστώνεται στην εποχή μας. Πιο κάτω θα δούμε ότ~ στην πράξη τα πράγμα τα εξελίχθηκαν με πολύ διαφορετικό τρόπο. Οι μέθοδοι που
χρησιμοποιούνταν στη διοίκηση μεταφέρθηκαν στο πολιτικό πεδίο· ακολουθώντας την παράδοση του Παλαιού Καθεστώ τος, παρά την απέχθειά της γι' αυτό, η Συμβαηκή Συνέλευ
ση καθιέρωσε το σύστημα που εφαρμοζόταν σης επαρχια κές Τάξεις και στις μικρές πόλεις έτσι ό,τι ώς τότε δεν ήταν παρά πρόσκομμα στην άσκηση της δημόσιας διοίκησης, έγι
νε από τη μια στιγμή στην άλλη μήτρα της Τρομοκρατίας. Οι επαρχιακές συνελεύσεις του
1787
απέκτησαν, λοιπόν,
το δικαίωμα να αυτενεργούν σε αρκετές από τις περιπτώσεις εκείνες όπου η αρμοδιότητα ανήκε ώς τότε αποκλειστικά στον έπαρχο· συγκεκριμένα, ήταν αρμόδιες, υπό την υψηλή επο πτεία της κεντρικής κυβέρνησης, να επιμερίζουν την
taille
και
να επιβλέπουν την είσπραξή της, να αποφασίζουν ποια δη
μόσια έργα έπρεπε να γίνουν και να φροντίζουν για την εκτέ λεση των σχετ~κών αποφάσεων. Όλοι οι εργαζόμενοι στην υπη-
327
AI.EXIS
32 8
ΟΕ
TOCQUEVILLE
ρεσία Γεφυρών και Οδοστρωμάτων, από τον επιθεωρητή μέ χρι τον αρχιεργάτη, δρούσαν στο εξής υπό την άμεση επο πτεία των συνελεύσεων, οι οποίες όριζαν τι ακριβώς έπρεπε
να κατασκευαστεί, έδιναν αναφορά στον υπουργό για την πρόοδο των εργασιών, εισηγούνταν το ύψος των αμοιβών που έπρεπε να καταβληθούν. Επίσης, η ευθύνη για τα κωνοτικά
ζητήματα ανήκε στο εξής σχεδόν αποκλειστικά σε αυτές τις συνελεύσεις,
ot
οποίες και αποφάσιζαν, σε πρώτο βαθμό, για
τις περισσότερες από τις υποθέσεις που ώς τότε παραπέ μπονταν στον έπαρχο. Ωστόσο, αρκετές από αυτές τις υπο θέσεις δεν προσφέρονταν από τη φύση τους για ένα όργανο συλλογικό, όπως ήταν η συνέλευση, το οποίο δεν λογοδοτού
σε πουθενά και επανδρωνόταν από άτομα που δεν είχαν κα μιά πείρα σε ανάλογα ζητήματα. Το γεγονός, πάντως, που περιέπλεξε ακόμη περισσότερο τα πράγματα ήταν ότι, αν και χωρίς αρμοδιότητες ουσιαστι κά. ο έπαρχος εξακολουθούσε να υπάρχει. Αφού πρώτα του
αφαίρεσαν την απόλυτη εξουσία, εν συνεχεία τού ανέθεσαν να βοηθάει και να εποπτεύει τη συνέλευση κατά την εκτέλε ση των καθηκόντων της σαν να ήταν ποτέ δυνατόν ένας κρα τικός λειτουργός να ενστερνιστεί το πνεύμα του οργάνου που
ουσιαστικά τον υποκατέστησε, βοηθώντας το μάλιστα στην εκτέλεση των καθηκόντων του!
Την ίδια μοίρα με τον έπαρχο είχε και ο υποπληρεξούσιός του. Δίπλα στον υποπληρεξούσιο και με τις αρμοδιότητες που εκείνος είχε παλαιότερα προβλεπόταν στο εξής μια νομαρχια κή συνέλευση, η οποία λειτουργούσε υπό την εποπτεία της
επαρχιακής συνέλευσης και με βάση τις ίδιες λίγο-πολύ αρχές. Απ' όσα γνωρίζουμε για τις επαρχιακές συνελεύσεις που δημιουργήθηκαν το
1787,
αλλά και από τα ίδια τα πρακτικά
των συνεδριάσεών τους, συνάγεται ότι, ήδη από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής τους, άρχισε ένας υπόκωφος και συχνά ανοιχτός πόλεμος μεταξύ συνελεύσεων και επάρχων, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν την αυξημένη εμπειρία που διέθεταν για να
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΛΝΛ>.ΙΛUΙ
~οσκολεύουν τις κινήσεις των οργάνων που το"ς είχαν οποκαταστήσει. Μια συνέλευση διαμαρτύρεται γιατί με μεγάλη ~οσκολία κατάφερε να αποσπάσει από τον έπαι)χο τα εντελώς απαραίτητα χρήματα. Άλλοτε πάλι, ο έπαρχος κατηγορεί τα μέλη της συνέλευσης ότι προσπαθούν να υφαρπάσουν αρμοδιότητες που, σύμφωνα με τα διατάγματα, εξακολουΟούν να ανήκουν σε αυτόν. Απευθύνεται, μάλιστα, στον αρ μόδιο υπουργό, ο οποίος όμως ή δεν απαντά κuν, ή αμφιτα λαντεύεται τι απάντηση να δώσει, αφού και ο ίδιος βρίσκεται
αντιμέτωπος με καταστάσεις οι οποίες είναι γι' αυτόν εξίσου πρωτόγνωρες και νεφελώδεις όσο και για τους πρωταγωνι-
στές τους. Σε άλλες περιπτώσεις, η συνέλευση ισχυρίζεται ότι ο έπαρχος ασκεί πλημμελώς τα καθήκοντά του, ότι οι δρόμοι που κατασκευάστηκαν με ευθύνη του είναι κακοχαραγμένοι ή κακά συντηρημένοι, ή ακόμη και ότι έχει αφήσει να οδηγηθούν στην έσχατη εξαθλίωση χωριά που ανήκαν στη δικαιο δοσία του. Συχνά πάντως, και οι συνελεύσεις αντιμετωπίζουν δυσκολίες, αγνοώντας εν πολλοίς τι ακριβώς προβλέπει η νέα νομοθεσία και ζητώντας τις απαραίτητες διευκρινίσεις, είτε
από την κεντρική εξουσία, είτε και από συνελεύσεις άλλων περιοχών. Ο έπαρχος του
Auch,
από την άλλη, υποστηρίζει
ότι έχει δικαίωμα να ανατρέψει την απόφαση της τοπικής συ νέλευσης, η οποία έδινε σε μια κοινότητα το δικαίωμα να ορίσει το ύψος των φορολογικών υποχρεώσεών της, ενώ την ίδια
στιγμή η συνέλευση υποστηρίζει πως ο ρόλος του επάρχου είναι πλέον συμβουλευτικός μόνο και όχι αποφασιστικός, ζη
τώντας παράλληλα από την επαρχιακή συνέλευση της Ile-de-
France να
αποφανθεί επί του θέματος.[71]
Εν μέσω -και λόγω- αυτών των αμοιβαίων αιτιάσεων και διχογνωμιών, η διοικητική μηχανή της χώρας χάνει εν μέρει την προωθητική της δύναμη, και ορισμένες φορές δεν λει τουργεί καν- σε αυτές τις περιπτώσεις, ο δημόσιος βίος δεί
χνει να μετεωρίζεται. «Η στασιμότητα είναι απόλυτη και αυ τό φέρνει σε δύσκολη θέση όλους τους ενάρετους πολίτες»,
32 9
ΛUX/S
33°
DE TOCQUEVILLE
επισημαίνει η επαρχιακή συνέλευση της Λορένης, απηχώντας
απόψεις και άλλων συνελεύσεων. Άλλες φορές πάλι, οι νέες αυτές διοικητικές αρχές χαρα κτηρίζονται από υπερβάλλοντα ζήλο και υπερβολική αυτο
πεποίθηση· το γενικό κλίμα ευνοεί την τάση για καινοτομίες, με αποτέλεσμα οι σΙJνελεύσεις να θέλοΙJν σΙJχνά να αλλάξοΙJν
δίχως χρονοτριβή τις παλαιές μεθόδοΙJς και να εξαλείψοΙJν
άμεσα ακόμη και τις αΙJθαφεσίες εκείνες ποΙJ έχοΙJν πίσω τοΙJς πολύ μακρά ιστορία. Για παράδειγμα, ΙJποστηρίζοντας ότι
πλέον η διοίκηση των πόλεων είναι δικ'ή τοΙJς αρμοδιότητα, οι σΙJνελεύσεις επιχειρούν να διαχειρίζονται το σύνολο των δημοτικών υποθέσεων· με λίγα λόγια, η επιθυμία τους να βελ τιώσουν τα πάντα οδηγεί σε πλήρη σύγχυση αρμοδιοτήτων,
και τελικά σε χάος. Για να σχηματίσουμε μια ιδέα για το πόσο πολλά άτομα
πλήττονταν προσωπικά από το γεγονός ότι η διοίκηση ασθε νοι)σε σοβαρά, αρκεί να υπενθυμίσουμε τον τεράστιο ρόλο που έπαιζε πάντα στη Γαλλία η δημόσια διοίκηση, το πλ'ήθος των συμφερόντων τα οποία επηρεάζονταν από τις ενέργειές της, όλες εκείνες τις δραστηριότητες που εξαρτώνταν από αυτή, ή είχαν ανάγκη τη βοήθειά της οι πολίτες βασίζονταν περισσότερο στη διοίκηση παρά στους εαυτούς τους για τη διεκπεραίωση των υποθέσεών τους, την επιτυχία στις επι
χεφηματικές τους δραστηριότητες, τη διασφάλιση των προς το ζην, τη διάνοιξη και τη συντήρηση των δρόμων που χρησι
μοποιούσαν, τη διατ'ήρηση της τάξης. την αποτροπή κάθε απειλής προς την ευμάρειά τοΙJς. Ωστόσο, τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν με τις νέες ρυθμίσεις έγιναν κατεξοχήν αισθητά στα χωριά. Εκεί δεν ανα
τράπηκε απλώς η διάρθρωση των εξουσιών που ίσχυε ώς τό τε· άλλαξε ξαφνικά η ακριβής θέση των ανθρώπων στην το
πική κοινωνία, με τα όρια και τις σΙJγκρούσεις μεταξύ των
επιμέρους τάξεων να αναδεικνύονται ανάγλυφα. Όταν το
1775 ο
Τυργκό πρότεινε στον βασιλιά μεταρρuθ-
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑ!
Η
ΕΙΙΛΝΛ'.Ι ι\~.11
μίσεις στον τρόπο δωίκησης των επαρχιών, το σημαντικότε-
ρο πρόβλημα με το οποίο βρέθηκε αντιμέτωπος, {,πως μα
θαίνουμε από τον ίδω, ήταν η άνιση κατανομή των φόρων. Με άλλα λόγια, πώς να συνεδριάζουν και να αποφασίζουν από κοινού για τα ζητήματα της ενορίας τους, τα κυριότερα από τα οποία ήταν η κατανομή των φόρων, η είσπραξή τους και ο τρόπος διάθεσης των σχετικών εσόδων, άνθρωποι με διαφορετικές φορολογικές υποχρεώσεις, αλλά και ορωμένοι που απαλλάσσονταν εντελώς από κάθε είδους φορολογία. Στα μέλη κάθε ενορίας ανήκαν, μεταξύ άλλων, ευγενείς και κληρικοί που εξαιρούνταν από την
taille,
αγρότες που επίσης
απαλλάσσονταν (πλήρως ή εν μέρει) από την υποχρέωση αυτή, αλλά και άλλοι που ήταν υποχρεωμένοι να εκπληρώνουν στο ακέραιο τις φορολογικές τους υποχρεώσεις. Το πρόβλη-
μα φαινόταν ανυπέρβλητο· ήταν σαν να είχε κανείς απέναντί του τρεις διαφορετικές ενορίες, καθεμιά από τις οποίες απαι τούσε διαφορετικό σύστημα διοίκησης.
Πράγματι, πουθενά η άνωη φορολογική μεταχείριση δεν ήταν τόσο εμφανής όσο στην επαρχία, όπου ο πληθυσμός ήταν ουσιαστικά διαιρεμένος σε τρεις διαφορετικές κατηγορίες,
συχνά μάλιστα με αντικρουόμενα συμφέροντα μεταξύ τους. Για να μπορέσει να υπάρξει κοινό διοικητικό σύστημα στα χωριά και σχετική αυτοδιοίκηση στα τοπικά ζητήματα, έπρε πε πρώτα να υπόκεινται όλοι στις ίδιες φορολογικές υπο
χρεώσεις και να μειωθεί η απόσταση μεταξύ των επιμέρους τάξεων. Όμως, κάθε άλλο παρά αυτή η πορεία ακολουθήθηκε όταν το
1787
καθιερώθηκαν οι νέες ρυθμίσεις. Σε επίπεδο ενορίας,
διατηρήθηκε η παλαιά διάκριση σε ιεραρχικές τάξεις, καθώς και η άνιση κατανομή των φορολογικών βαρών που ήταν η κύρια συνέπειά της, ενώ παράλληλα τη διοίκηση αναλάμβα ναν εκλεγμένα σώματα. Αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής
ήταν να υπάρχει σαφώς ένα στοιχείο παραλογωμού στο νέο καθεστώς.
33 1
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
33 2
Έτσι, όταν η συνέλευση καλούνταν να εκλέξει τις τοπικές
αρχές, ο εφημέρως και ο χωροδεσπότης δεν είχαν δικαίωμα συμμετοχής, αφού, σύμφωνα με τη σχετική επιχειρηματολο
γία, ανήκαν στην Τάξ'Υ] του κλήρου και των ευγενών αντί στοιχα· ουσιαστικά, λοιπόν, επρόκειτο για συνέλευση τ'Υ]ς Τρί της Τάξης, η οποία και εξέλεγε τους δημοτικούς της άρχο ντες. Ωστόσο, από τη στιγμή που είχε εκλεγεί το δημοτικό συμβούλιο, ο εφημέρως και ο χωροδεσπότης μετείχαν αυτο
δικαίως στις συνεδριάσεις του, αφού δεν θα ήταν σκόπιμο να αποξενωθούν απολύτως από τα κοινά δυο τόσο επιφανείς «ενορίτες». Μάλιστα, ο χωροδεσπότης εκτελούσε χρέη προ
έδρου του δημοτικού συμβουλίου στου οποίου την εκλογή δεν είχε μετάσχει, δίχως ωστόσο να παίζει ουσιαστικό ρόλο στη
λήψη των περισσότερων αποφάσεων. Για παράδειγμα, όταν το θέμα ήταν η κατανομή και η είσπραξη της
taille,
ο εφ'Υ]μέ
ρως και ο χωροδεσπότης δεν είχαν δικαίωμα ψήφου, αφού ούτως ή άλλως απαλλάσσονταν από τον συγκεκριμένο φόρο. Σε ό,τι αφορά, εξάλλου, τον κεφαλικό φόρο που κατέβαλλαν αυτοί οι δυο πρόκριτοι, το δ'Υ]μοτικό συμβούλω δεν είχε κα μιά αρμοδιότ'Υ)τα· η επιβολή του και το ύψος του εξακολου θούσε να είναι αρμοδιότητα του επάρχου, σύμφωνα με όσα ίσχυαν και παλαιότερα.
Επιπλέον, από φόβο μήπως ο χωροδεσπότ'Υ)ς, λόγω της αποξένωσής του από το σώμα του οποίου ωστόσο προήδρευε, εξακολουθούσε να ασκεί εμμέσως επφροή και να τ'Υ) χρησι μοποιεί εις βάρος των συμφερόντων της Τρίτ'Υ]ς Τάξης, είχε διατυπωθεί το αίτημα να μ'Υ]ν έχουν δικαίωμα ψήφου και οι πακτωτές του. Όταν, μάλιστα, ζ'Υ]τήθ'Υ]κε από τις επαρχιακές
συνελεύσεις 'Υ] γνώμη τους γι' αυτό το ζήτημα, απάντησαν ότι έβρισκαν το αίτημα πολύ λογικό και σύμφωνο με τις αρχές που εφαρμόζονταν. Όσο για τους άλλους χωροδεσπότες που υπάγονταν στην ίδια ενορία, επίσ'Υ)ς δεν μπορούσαν να ανή κουν στο δ'Υ]μοτικό συμβούλω, παρά μόνο αν είχαν εκλεγεί από τους χωρικούς, και επομένως, όπως διευκρινίζεται στον
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
!'ΙΙΛΝΛ>.ΙΛUΙ
σχετικό κανονισμό, δεν είχαν πια δικαίωμα να εκπροσωπούν
παρά τ-ην Τρίτ-η Τάξ-η. Ο χωροδεσπότ-ης δεν παρευρισκόταν, λοιπ6ν. στο δ-ημοτι κό συμβούλω παρά στο βαθμό που 'ήταν πρόθομος να συμ μορφωθεί με τις επιθυμίες των πρώ-ην υποτακτικών του, οι
οποίοι είχαν μετατραπεί ξαφνικά σε κυρίους τοu -με τ-ην έν νοια ότι ήταν αιχμάλωτός τους μάλλον παρά άρχοντάς τους. Προωθώντας αυτού του είδους τη συνύπαρξ-η στον (δω θεσμό,
οι νέες ρυθμίσεις έδειχναν να επιδιώκουν όχι τόσο τ-ην προ σέγγισ-η μεταξύ των διαφόρων τάξεων, όσο να αποκτ'ήσουν αυτές ακόμη πω σαφ'ή συνείδ-ησ-η των δι.αφορών τους και του
βαθμού στον οποίο τα συμφέροντά τους συγκρούονταν.
Όσο για τον σύνδικο, παρέμενε άραγε rι θέση απαξιωμέ νη σε βαθμό που η επάνδρωσή της να γίνεται μόνο με εξα ναγκασμό, ή ο ρόλος του είχε αναβαθμιστεί μαζί με το ρόλο της κοινότητας, της οποίας 'ήταν τυπικά επικεφαλής; Κανείς δεν 'ήξερε τι ακριβώς από τα δuο ίσχυε. Έτσι, έχω εντοπίσει μια επιστολή του
1788, γραμμένη
από δικαστικό κλητήρα, ο
οποίος εκφράζει την αγανάκτησή του για το γεγονός ότι τον εξέλεξαν σύνδικο, θέσ-η «Που έρχεται σε σύγκρουση με τα προνόμια που του εξασφαλίζει rι ιδιότητά του», όπως επισ-η μαίνει. Ο γενικός επόπτης, στον οποίο απευθύνεται η επι στολή, του απαντά ότι πρέπει να αναθεωρήσει τις απόψεις του και «να αντιλ-ηφθεί ότι θα όφειλε να θεωρεί τιμή του ότι τον εξέλεξαν οι συμπολίτες του, αφού άλλωστε οι νέοι σύν δικοι δεν θα θυμίζουν σε τίποτε τοuς παλαιότερους αξιωμα
τούχους που έφεραν τον ίδω τίτλο και θα μπορούν να υπο λογίζουν ότι η κυβέρνηση θα τους λαμβάνει πολύ πω σοβα ρά υπόψη της».[72]
Από την άλλη, βλέπουμε επιφανή μέλ-η τ-ης ενορίας, ή ακό μη και ευγενείς, να προσεγγίζουν αμέσως τους χωρικούς όταν εκείνοι αρχίζουν να αποκτούν δύναμη. Ένας χωροδεσπότης που είχε και αρμοδιότητες απονομ-ής της δικαωσύνης σε χω
ριό λίγο έξω από το Παρίσι διαμαρτύρεται γιατί το νέο διά-
333
ΑιΕΧΙS
334
DE TOCQUEVILLE
ταγμα δεν του επιτρέπει να λαμβάνει μέρος στις εργασίες της
ενοριακής συνέλευσης, έστω και «σαν απλός πολίτης». Άλλοι πάλι δέχονται «από αφοσίωση στο κοινό καλό», όπως λένε οι ίδιοι, «να αναλάβουν ακόμη και καθήκοντα συνδίκου». Όμως, ήταν πια πολύ αργά. Την ίδια εποχή που τα μέλη των ανώτερων οικονομικά τάξεων προσεγγίζουν τους χωρι
κούς και προσπαθούν να αναμειχθούν μαζί τους στους κόλ πους των τοπικών συνελεύσεων, εκείνοι επιλέγουν να ακο
λουθήσουν αυτόνομη πορεία και να υπερασπιστούν τη νέα τους θέση. Έτσι, βλέπουμε ενοριακές συνελεύσεις που αρ νούνται να δεχθούν ως μέλος τους τον χωροδεσπότη της πε ριοχής, ενώ άλλες πάλι φέρνουν κάθε είδους προσκόμματα ακόμη και στη συμμετοχή απλώς ευκατάστατων πολιτών στις εργασίες τους. «Πληροφορούμαστε», αναφέρει ένα κείμενο της επαρχιακής συνέλευσης της Κάτω Νορμανδίας, «ότι αρ
κετές δημοτικές συνελεύσεις αρνούνται να δεχθούν ως μέλη τους τους ιδιοκτήτες γης της ενορίας με τη δικαιολογία ότι δεν
κατοικούν εκεί, παρά το ότι δεν υπάρχει αμφιβολία πως δι καιούνται να μετέχουν στις εργασίες της συνέλευσης. Άλλες
πάλι συνελεύσεις αρνούνται να δεχθούν ως μέλη τους ακόμη και πακτωτές που δεν είναι καν ιδιοκτήτες γης στην περιοχή». Επομένως, η καινοτομία, η σύγχυση και η σύγκρουση με ταξύ νομοθετικών ρυθμίσεων κυριαρχούσαν πριν ακόμη υπάρ ξει αμφισβήτηση των θεμελιωδών νόμων στους οποίους βα σιζόταν η διακυβέρνηση της χώρας. Ό,τι δεν είχε ακόμη ανα τραπεί, κλονιζόταν ήδη· δεν υπήρχε ούτε ένας νόμος -θα μπο ρούσε να πει κανείς, έστω με κάποια υπερβολή- που η ίδια η κεντρική εξουσία να μην έχει ήδη αναγγείλει την προσεχή κατάργηση ή τροποποίησή του. Αυτή η αιφνίδια και ριζική αλλαγή όλων των ρυθμίσεων και όλων των πρακτικών της δημόσιας διοίκησης, που προη γήθηκε στη χώρα μας της πολιτικής επανάστασης και για την οποία ελάχιστα γίνεται λόγος σήμερα, ήταν ωστόσο μια από τις μεγαλύτερες αναστατώσεις στην ιστορία ενός μεγάλου
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
I
ΙΙΛΝΛ'.Ι ι\~.11
έθνους. Αυτή η πρώτη επανάσταση άσκησε τευάστια επίδραση στη δεύτερη, προσδίδοντάς της χαυακτηυιστικά τα οποία δεν συναντάμε σε κανένα άλλο ανάλογο γεγονός που είχε συμβεί ώς τότε σε όλον τον κόσμο, ή ποο Οα συμβεί αρ γότερα. Η πρώτη επανάσταση στην Αγγλία, που αναστάτωσε τη
χώρα φτάνοντας στο σημείο να ανατρέψει την ίδια τη μο
ναρχία, 1 ελάχιστα επηρέασε κατά τα άλλα τους νόμους και τα έθψα που ίσχυαν ώς τότε. Η διοίκηση και η απονομή της
δικαιοσύνης διατήρησαν τα παλιά τους χαρακτηριστικά, ακο λουθώντας την ίδια γραμμή πλεύσης. Στο απόγειο του Εμφυ λίου Πολέμου, οι δώδεκα δικαστές της Αγγλίας λέγεται ότι
εξακολούθησαν τις περιοδείες τους για εκδίκαση υποθέσεων δύο φορές το χρόνο. Στην Αγγλία λοιπόν, η αναταραχή δεν
αφορούσε όλους τους τομείς του δημόσιου βίου· η επανά σταση είχε περιορισμένες συνέπειες και η αγγλική κοινωνία, αν και είδε το πολιτικό της σύστημα να αλλάζει άρδην, πα
ρέμενε ακλόνητη στα θεμέλιά της. Στη Γαλλία, μετά το
1789, έχουμε ζήσει αρκετές ακόμη
επα
ναστάσεις, οι οποίες άλλαξαν ριζικά τη δομή του πολιτεύμα τος. Από αυτές, οι περισσότερες ξέσπασαν ξαφνικά και υπήρ ξαν βίαιες, ανατρέποντας το υφιστάμενο νομικό καθεστώς. Μο λαταύτα, η αναταραχή που προκάλεσαν δεν ήταν ποτέ ούτε τόσο παρατεταμένη, ούτε τόσο γενική· η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού ελάχιστα ένιωσε τις συνέπειές τους -ορισμένες
φορές, μάλιστα. δεν αντιλήφθηκε καν ότι έγιναν! Ο λόγος γι' αυτό είναι ότι από το
1789 και
έπειτα το διοι
κητικό οικοδόμημα έχει παραμείνει ακλόνητο, παρά τις ανα τροπές στη δομή του πολιτεύματος. Μπορεί να άλλαζε το
1.
Προφανώς. πρόκειται για την επανάσταση η οποία, μετά από σχε
τικά παρατεταμένο εμφt)λtο πόλεμο
(1642-48), ανέτρεψε τον Κάρολο Α'
(Στιούαρτ) και εγκαθίοροσε -πυόσκαφα, έστω- τη Δημοκρατία ( 1649-
60).
[Σ.τ.μ.)
335
ALEXIS
33 6
ΟΕ
TOCQUEVILLE
πρόσωπο του μονάρχη ή ο~ φορείς της κεντρ~κής εξουσίας, αλλά η καθημερ~νή ζωή δεν επηρεαζόταν ~σ~αίτερα· στ~ς μ~ κρές υποθέσεις που απασχολούσαν την καθημερ~νότητά τους,
όλοι εξακολουθούσαν να συ μ περ~φέροντα~ με βάση τους νό μους και τ~ς συνήθειες του παρελθόντος. Οι φορείς εξουσίας στους οποίους απευθυνόταν και με τους οποίους συναλλασ σόταν ο πολίτης ήταν σχεδόν πάντα οι ίδιο~· κ~ αυτό γιατί, έστω και αν κάθε επανάσταση φρόντιζε να «αποκεφαλίσει» τη διοίκηση, ο κορμός της παρέμενε άθικτος οι ίδιοι κρατι
κοί λειτουργοί εξακολουθούσαν να ασκούν τα ίδια καθήκο ντα, με το ίδιο πνεύμα και τις ίδιες πρακτικές, ανεξάρτητα από τ~ς αλλαγές του πολιτ~κού καθεστώτος. Οι ίδιοι άνθρω ποι ασκούσαν τη διοίκηση και τη δικαιοσύνη στο όνομα του βασιλιά, εν συνεχεία στο όνομα της Δημοκρατίας, έπειτα στο όνομα του αυτοκράτορα. Κα~ στις μέρες μας όμως, καθώς ο τροχός της τύχης έκαμε τον κύκλο του, σταματώντας διαδο
χικά και πάλι στον βασιλιά, στη Δημοκρατία κα~ στον αυτο κράτορα, ο~ ίδιο~ άνθρωποι συνέχισαν να στελεχώνουν τη δη μόσια διοίκηση και τη δικαιοσύνη, δίχως να δίνουν ιδιαίτερη σημασία ποιος είναι ο κύριος στον οποίο υπακούουν. Δική τους δουλειά δεν ήταν τόσο να είναι καλοί πολίτες, όσο να εί ναι καλοί κρατικοί λειτουργοί και καλοί σ~καστές. Από τη στιγμή, λοιπόν, που το αρχικό ωστικό κύμα υποχωρούσε, φα~
νόταν σαν τίποτε να μην είχε κουνηθεί στη χώρα. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση όμως, ακόμη και σε αυτή την πλευρά της διακυβέρνησης που, αν και δευτερεύουσα, γίνετα~ α~σθητή καθημερ~νά απ' όλους τους πολίτες και επηρεάζει στα
θερά τη ζωή τους κα~ την ευημερία τους, η ανατροπή έγινε άμε σα αντ~ηπτή, καθώς ο~ φορείς και ο~ αρχές της οημόσ~ας οι
οίκησης άλλαξαν. Έστω και αν το κράτος δεν φάνηκε αρχικά να συγκλονίζεται από αυτή τη ριζική μεταρρύθμιση, οι πολί τες ένιωσαν τις συνέπε~ές της, έστω και σε δευτερεύοντα ζη τήματα. Κάθε γάλλος πολίτης είδε τις συνήθειές του, την κα θημερινότητά του και την επαγγελματική του ζωή να επηρεά-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
EIIΛNΛ).IΛ).II
ζονται. Έστω και αν μια κάποια τάξη εξακολοοΟοι)σε να επικρατεi ως προς τις πιο σημαντικές και γενικι)ι) χαι)ακτήρα υπο Οέσεις, ως προς τις λιγότερο σημαντικές δραστηριι>τητες, που σονθέτοuν όμως την καθημερινότητα της κοινωνικής ζωής, ο
πολίτης δεν 'ήξερε πια ούτε σε ποιον να υπακούσει, ούτε σε ποιον να απευθυνθεί, ούτε πώς να συμπεριφερθεί.
Με όλα τα συστατικά στοιχεία του κράτους να έχουν χά σει πια την ισορροπία τους, ένα αποφασιστικό χτύπημα ήταν αρκετό για να κλονιστεί όλο το οικοδόμημα και να οδηγη θούμε στη μεγαλύτερη ανατροπή και την πιο τρομακτική σύγ χυση που είχε γνωρίσει ποτέ ώς τότε ο κόσμος.[73]
337
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
8
Πώς η Επανάσταση ήταν φυσική απόρροια
όσων προηγήθηκαν
Πλ-rισιάζοντας στο τέλος αυτού του βιβλίου, θα ήθελα να επι σ-rιμάνω ορισμένα χαρακτηριστικά του Παλαιού Καθεστώτος στα οποία ήδΥj αναφέρθ-rικα και να δείξω πως η Επανάστασ-rι υπήρξε φυσικό, σχεδόν αναπόφευκτο, επακόλουθό τους. Αν λάβει κανείς υπόψΥj ότι στΥj χώρα μας το φεουδαρχικό σύστ-rιμα, έστω και δίχως να χάσει εκείνα τα γνωρίσματά του που θα μπορούσαν να ενοχλούν ή να ερεθίζουν, είχε απωλέσει όλα όσα θα μπορούσαν να το προστατέψουν ή να το ωφελή σουν, δεν θα θεωρεί πια έκπλΥjξΥj το γεγονός ότι Yj επανάστα σ-rι που ανέτρεψε αυτό το παμπάλαιο σύστ-rιμα ξέσπασε στΥj Γαλλία, και όχι σε οποιαδήποτε άλλΥj χώρα τ-rις ΕυρώπΥjς.
ΕπίσΥjς, οι ευγενείς, έχοντας ήδΥj χάσει τα παλαιά πολιτι
κά τους δικαιώματα και έχοντας πάψει -περισσότερο απ' ό,τι σε οποιαδήποτε άλλΥj χώρα τ-rις Ευρώπης- να διοικούν και να κυβερνούν, από την άλλΥj είχαν όχι απλώς διατ-rιρήσει αλλά και διευρύνει τα οικονομικά τους προνόμια και τα άλλα πλε ονεκτήματα που απολάμβαναν· παράλληλα, παρέμεναν μια
προνομιούχα, κλειστή, αν και όχι πια κυρίαρχη τάξΥj, με όλο και περισσότερο χαρακτ-rιριστικά κάστας και όχι αυθεντικής αριστοκρατίας, όπως έχω επισ-rιμάνει και με άλλη ευκαφία. Αν, λοιπόν, λάβει κανείς υπόψΥj όλα αυτά. δεν θα απορεί πια γιατί τα προνόμια των ευγενών θεωρούνταν τόσο αυθαίρετα
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΛΝι\~.1 ι\~.11
και τόσο απεχθή, γιατί προκαλούσαν στους υπ()λοιπους I'άλ-
λοος αισθήματα φθόνου που παραμένουν άσ()εστα &>ς τις μέ()Ες μας.
Αν, τέλος, σκεφτεί κανείς ότι αυτή η αριστοκρατία, έχο ντας αποκοπεί από τα μεσαία στρώματα και έχοντας απο
ξενωθεί από τον λαό, ήταν πια εντελώς απομονωμένη στους
χι'>λπους του έθνους (επιφανειακά επικεφαλής του στρατεύ ματος, αλλά ουσιαστικά ένα είδος αξιωματικών δίχως στρα
τ6), θα αντιληφθεί γιατί, αν και επί χίλια περίπου χρόνια εί χε αντιμετωπίσει επιτυχώς κάθε είδους δοκιμασίες, ανατρά πηκε «εν μία μόνο νυκτί».
Έδειξα ήδη πώς η βασιλική κυβέρνηση, έχοντας καταρ γήσει τις ελευθερίες των επαρχιών και έχοντας υποκαταστή σει όλες τις τοπικές εξουσίες στα τρία τέταρτα της γαλλικής
επικράτειας, είχε συγκεντρώσει στα χέρια της όλες τις αρ μοδιότητες, από τις πιο ασήμαντες ώς τις πιο σημαντικές έδειξα, επίσης, πώς, ως φυσική συνέπεια των αλλαγών αυ
τών στη δομή της διακυβέρνησης, το Παρίσι έπαψε να είναι
απλώς η πρωτεύουσα, για να γίνει κυρίαρχος της χώρας -ή μάλλον, για να καταλήξει να ταυτίζεται σχεδόν με τη χώρα. Λυτές οι δυο εξελίξεις, που αποτελούσαν γαλλικές ιδιαιτε υότητες, θα αρκούσαν για να εξηγήσουν πώς μια απλή εξέ γερση μπόρεσε να κατεδαφίσει κυριολεκτικά μια μοναρχία η οποία είχε αντέξει επί τόσο πολλούς αιώνες σε τόσα και τό
σα χτυπήματα και η οποία, μέχρι και τις παραμονές της πτώ σης της, φαινόταν ακλόνητη ακόμη και σε εκείνους που σύ ντομα θα την ανέτρεπαν. Η Γαλλία ήταν μια από τις χώρες εκείνες της Ευρώπης
6που η πολιτική ζωή είχε ατονήσει πλήρως από καφό. Οι πο λίτες είχαν αποκοπεί από τη διαχείριση των κοινών- είχαν χά σει την ικανότητα να αντιλαμβάνονται τι ακριβώς διακυβεύ εται κάθε στιγμή, την εμπειρία των λα·cκών κινημάτων, ακό μη και την αίσθηση της λέξης «λαός». Αν, λοιπόν, λάβει κα νείς υπόψη την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί, εύκολα
339
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
34°
αντιλαμβάνεται πώς οι Γάλλοι βρέθηκαν να πρωταγωνιστούν σε μια βίαιη επανάσταση δίχως καλά καλά να το καταλάβουν, και μάλιστα με εκείνους που κατεξοχήν απειλούνταν από αυ τή να βαδίζουν στην πρώτη γραμμή και να ανοίγουν το δρό μο για όσα θα επακολουθούσαν.
Δεν υπήρχαν πια ελεύθεροι θεσμοί, και επομένως ούτε ζω ντανά πολιτικά όργανα και σώματα, ούτε οργανωμένες πολι τικές παρατάξεις ή αντίστοιχα κόμματα. Με δεδομένη, λοι πόν, την απουσία όλων αυτών των θεσμών, που συνήθως κα θοδηγούν και διαμορφώνουν την κοινή γνώμη, ήταν φυσικό η επιρροή των φιλοσόφων να είναι καθοριστικής σημασίας, όταν αυτή η κοινή γνώμη άρχισε να κάνει και πάλι αισθητή την πα ρουσία της. Δεν είναι απορίας άξιον, λοιπόν, ότι η Επανάστα ση βασίστηκε όχι τόσο σε συγκεκριμένες πολιτικές πραγμα τικότητες, όσο σε αφηρημένες αρχές και γενικού χαρακτήρα θεωρίες έτσι, αντί να στραφεί κατά ορισμένων κακών νόμων, στράφηκε κατά όλων αδιακρίτως των νόμων που ίσχυαν, επι διώκοντας να αντικαταστήσει το παλαιό σύστημα διακυβέρ
νησης της Γαλλίας με νέο,· η σύλληψη και η θεωρητική θεμε λίωση του οποίου ήταν έργο συγγραφέων και φιλοσόφων. Καθώς η Εκκλησία είχε, εκ των πραγμάτων, στενούς δε σμούς με όλους τους θεσμούς του Παλαιού Καθεστώτος που
αμφισβητούνταν, ήταν επόμενο η Επανάσταση, παράλληλα με την ανατροπή του πολιτικού συστήματος, να στραφεί και κατά της θρησκείας. Έτσι, τα μυαλά των νεωτεριστών, έχο ντας αποκηρύξει όλους τους περιορισμούς που έθεταν στην ανθρώπινη φαντασία η θρησκεία, οι νόμοι και τα έθιμα, ήταν επόμενο να οδηγηθούν σε πρωτοφανείς ακρότητες. Ωστόσο,
ο προσεκτικός μελετητής της κατάστασης στην οποία βρι σκόταν η χώρα εύκολα θα είχε αντιληφθεί πως όλες οι βιαι ότητες που ακολούθησαν θα μπορούσαν να θεωρούνται λί γο-πολύ αναμενόμενες. Σ' ένα από τα εύγλωττα κείμενά του ο Μπερκ γράφει: «Ε, λοιπόν, δεν υπάρχει οι)τε ένας άνθρωπος που να μπορεί να
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΛΝΛ).JΛUΙ
cyγοrιθεί ακόμrι και για τrιν πιο μικρή περιοχή τrις χ<;φας. και ιχκ6μrι περισσότερο για έναν συμπολίτrι τοο. ΚαΟένας μπο(Jει να συλλrιφθεί στο ίδιο του το σπίτι δίχως να προβάλει ιχντίστασrι, με τrιν κατrιγορία ότι είναι βασιλόφρων, μετριο
παθής, ή οτιδήποτε άλλο».1 Ο Μπερκ αγνοοι)σε εν μέρει τις συνθήκες που επικρατούσαν όταν 'Yj μοναρχία, για τrιν οποία
με τόσrι συμπάθεια εκφράζεται, παρέδωσε τα rινία στοuς νέοος κυρίαρχους τrις χώρας. Η κυβέρνrισrι του Παλαιού Καθε στώτος είχε ήδrι στερήσει από τους Γάλλους τrι δυνατότrιτα ή τrιν επιθυμία για αλλrιλοβοήθεια. Όταν ξέσπασε rι Επανά στασrι, με δυσκολία θα μπορούσε να βρει κανείς στο μεγα
λι)τερο τμήμα τrις Γαλλίας δέκα ανθρώπους που να ενερ γούσαν συνήθως από κοινού και που να υπερασπίζονταν αυ τ6νομα τα συμφέροντά τους για όλα έπρεπε να φροντίζει rι
κεντρική εξουσία. Όταν, λοιπόν, αυτή rι κεντρική εξουσία πέ{Jασε από τα χέρια τrις βασιλικής κυβέρνrισrις σ' εκείνα μιας κορίαρχrις αλλά και ανεύθυνrις ουσιαστικά συνέλευσrις, rι οποία από απλώς αδύναμrι είχε γίνει αμείλικτrι, δεν υπήρχε τιποτε ποu μπορούσε να λειτουργήσει ως ανάχωμα, εμποδί
ζοντας -ή έστω, επιβραδύνοντας- αυτή τrιν πορεία. Η ίδια αιτία που είχε ευνοήσει τrι σχετικά εύκολrι ανατροπή τrις μο ναρχίας είχε ανοίξει και τους ασκούς τrις αυθαιρεσίας μετά
τrιν πτώσrι τrις. Ποτέ άλλοτε rι ανεξιθρrισκία, rι πραότrιτα στrιν άσχrισrι τrις εξουσίας, ο aνθρωπισμός και rι αγαθή προαίρεσrι δεν είχαν διακrιρυχθεί -και, φαινομενικά τουλάχιστον, υωθετrιθεί- όσο κατά τον 18ο αιώνα· ακόμrι και στη διεξαγωγή του πολέμου, ο οποίος αποτελεί κατά κάποιον τρόπο το κατεξοχήν βίαω
μέσον επίλυσrις των διαφορών, είχαν τεθεί πια κανόνες που διακρίνονταν για τrιν πιο ανθρώπινrι διάστασή τους. Και όμως,
1. Edrnund Burke, Remarks on the Policy of the Allies with Respect to f?rance, σε Works, τ. Ζ', σ. 135.
34 1
Al.EXIS
34 2
ΟΕ
TOCQUEVILLE
όλο αυτό το κλίμα εξημέρωσης χα~ εξανθρωπ~σμού των ηθών
θα οδηγούσε στην πιο απάνθρωπη επανάσταση! Δεν ήταν πά ντως φενάκη το νέο αυτό κλίμα· γ~' αυτό κα~, από τη στ~γμή που κόπασε ο επαναστατικός παροξυσμός, είδαμε την ηπ~ό τητα να διαποτίζει χα~ πάλι όλους τους νόμους χα~ να δε σπόζει στα πολιτικά ήθη. Η αντίθεση μεταξύ αγαθών προθέσεων χα~ βία~ων πράξε ων, που αποτελεί ένα από τα γνωρίσματα της Γαλλ~κής Επα νάστασης, δεν προκαλεί έκπληξη αν λάβε~ κανείς υπόψη ότι πρόκε~ται για μια επανάσταση την οποία προετοίμασαν οι πιο καλλ~εργημένες τάξεις του έθνους, αλλά την υλοποίησαν τα κατεξοχήν απαίδευτα και βάναυσα κο~νωνικά στρώματα. Τα
μέλη της ελίτ δεν είχαν καν στενούς δεσμούς μεταξύ τους, δεν είχαν συνηθίσει να αποφασίζουν και να δρουν από κο~νού, ενώ παράλληλα πολύ απείχαν και από το να ελέγχουν τον λαό·
ήταν φυσικό, λο~πόν, από τη στιγμή πdυ η παλαιά εξουσία κα τέρρευσε, κυρίαρχοι της κατάστασης να αναδειχθούν τα λd.ί
κά στρώματα. Ακόμη και στις περ~πτώσεις εκείνες που ο λα ός δεν ασκούσε άμεσα την εξουσία, το πνεύμα του κυριαρ χούσε στον τρόπο δ~ακυβέρνησης αν, μάλ~στα, είχε κανείς
υπόψη τον τρόπο με τον οποίο ο λαός ζούσε κατά την περίο δο του Παλαιού Καθεστώτος, δεν ήταν δύσκολο να φανταστεί πώς θα ασκούσε την εξουσία που είχε αποκτήσει. ο~ ιδ~αιτερότητες που χαρακτήριζαν τη ζωή των λαϊκών
στρωμάτων κατά την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος ήταν, πάντως, η α~τία και γ~α ορισμένες θετ~κές πλευρές του χαρα κτήρα τους. Έχοντας πάψει προ πολλού να είναι δουλοπά
ροικος και έχοντας γίνει μικροϊδιοκτήτης γης, σχετικά ανε
ξάρτητος χα~ αυτόνομος, ο γάλλος αγρότης είχε γίνε~ αρκετά ολιγαρκής αλλά χα~ υπερήφανος, εξοικειωμένος με τη σκληρή δουλε~ά, αδ~άφορος για τις λεπτές απολαύσεις της ζωής, στω ικός ακόμη και στις μεγαλι)τερες συμφορές, ψύχραψος στην αντψετώπ~ση των κινδι)νων. Οι απλοί στις συνήθε~ές τους αλ λά χα~ αρρενωποί αυτοί χωρ~κοί θα επανδρώσουν τ~ς πανί-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΙΙ!ι\Νι\~.1
.\' 11
σχυρες στρατιές μπροστά στις οποίες Ηα οποκλιΟοι)ν οι ισχυ-
ροί της Ευρώπης. Όμως, οι ίδιες οι αρετές τοΙJ λαοι) έκαναν επικίνδυνη την άσκηση της εξουσίας εκ μέ(JΟος του. 'Εχοντας οποστεί επί αιώνες ολόκληρους τις αυθαιρεσίες της εξουσίας δίχως καμιά ουσιαστική βοήθεια και ζώντας στο κοινωνικό πε ριθώριο, ο λαός, σιωπηλά, διαμόρφωνε όλα αυτά τα χρόνια προκαταλήψεις. αλλά και αισθήματα φθόνου και μίσους για
τους κρατούντες έχοντας σκληρύνει από τις αντιξοότητες που ήταν υποχρεωμένος να αντιμετωπίζει, είχε αποκτήσει την ικα
νότητα να υπομένει τα πάντα, αλλά και να κάνει τους άλλους να υποφέρουν τα πάνδεινα. Αυτό ήταν γενικά το κλίμα όταν ο λαός, αναλαμβάνοντας τη διακυβέρνηση της χώρας, κλήθηκε εκ των πραγμάτων να
ολοκληρώσει το έργο της Επανάστασης. Τα βιβλία είχαν προ σφέρει το θεωρητικό υπόβαθρο· ο λαός ανέλαβε να υλοποι
ήσει αυτές τις θεωρίες, προσαρμόζοντας τις ιδέες των συγ γραφέων στη δική του οργή και παραφορά. Όσοι, διαβάζοντας αυτό το βιβλίο. έδωσαν ιδιαίτερη προ
σοχή στην περιγραφή της Γαλλίας του 18ου αιώνα, θα διαπί στωσαν ότι τη χώρα τη διαπερνούσαν δυο θεμελιώδη πάθη, που ούτε τις ίδιες ακριβώς περιόδους εκδηλώνονταν, ούτε εί χαν πάντοτε κοινούς στόχους. Το πρώτο από αυτά, που είχε και τις πω βαθιές ρίζες, ήταν το βίαιο και άσβεστο μίσος προς
την ανισότητα. Αυτό το πάθος, που γεννήθηκε και τροφοδο
τούνταν από την άνιση μεταχείριση, ωθούσε από πολύ παλιά τους Γάλλους, με συνεχή και ανεξέλεγκτη ένταση, να θέλουν να καταστρέψουν εκ βάθρων ό,τι απέμενε από τους μεσαιω νικούς θεσμούς και στο κενό που θα δημιουργούνταν έτσι να χτίσουν μια κοινωνία ίσων, κατά το δυνατόν, ανθρώπων και
ισότιμης μεταχείρισής τους. Όσο για το δεύτερο πάθος, πιο πρόσφατο και με λιγότερο βαθιές ρίζες, ήταν εκείνο που τους ωθούσε να θέλουν να ζήσουν όχι μόνο σε συνθήκες ισότητας, αλλά και ελευθερίας. Προς το τέλος του Παλαωι) Καθεστώτος. και τα δυο αυτά
343
AU~XIS
344
DE TOCQUEVILLE
πάθη ήταν εξίσου επίκαιρα, εξίσου γνήσια, εξίσου έντονα. Με την Επανάσταση, οι δρόμοι τους διασταυρώνονται· συνυ
πάρχουν και αλληλοτροφοδοτούνται προς στιγμήν, πυροδο τώντας τον επαναστατικό οίστρο της χώρας. Βρισκόμαστε στο
1789,
χρονιά πειραματισμών αναμφισβήτητα, αλλά και χρο
νιά γενναιοψυχίας και ενθουσιασμού, τόλμης και μεγαλοφρο σύνης χρονιά που θα μείνει αξέχαστη, την οποία οι άνθρω ποι θα θυμούνται με θαυμασμό αλλά και σεβασμό, όταν όσοι
την έζησαν -αλλά και εμείς- θα έχουμε προ πολλού πάψει να υπάρχουμε. Την εποχή εκείνη οι Γάλλοι ήταν τόσο υπερήφα νοι για ό,τι συνέβαινε και για τον εαυτό τους, ώστε να πι
στεύουν πως θα μπορούσαν να ζήσουν ίσοι αλλά και ελεύθε ροι. Έτσι, την ίδια στιγμή που εγκαθίδρυαν δημοκρατικούς θεσμούς, φρόντιζαν ώστε συστατικό στοιχείο τους να είναι η ελευθερία. Όχι μόνο κατεδάφιζαν κυριολεκτικά την απαρχαι ωμένη νομοθεσία που χώριζε τους ανθρώπους σε κάστες, συ ντεχνίες και τάξεις, που θεσμοθετούσε την ανισότητα σε νο μικό επίπεδο ακόμη περισσότερο και απ' ό,τι ίσχυε ως προς τις συνθήκες διαβίωσης, αλλά έσπευδαν να καταργήσουν και τους πω πρόσφατους νόμους του βασιλικού καθεστώτος, βά σει των οποίων κάθε Γάλλος, έχοντας πάψει ουσιαστικά να
είναι αυτεξούσως, υπαγόταν στην εποπτεία, την κηδεμονία, και, όταν αυτό κρινόταν απαραίτητο, την κατασταλτική εξου
σία της κυβέρνησης. Η πτώση της απολυταρχίας θα συμπα ρασύρει και το συγκεντρωτικό αυτό σύστημα. Όταν, όμως, αυτή η δυναμική γενιά που άρχισε την Επα νάσταση είχε πια εκλείψει ή εκφυλιστεί -όπως συμβαίνει συ νήθως με τις γενιές που αναλαμβάνουν να υλοποιήσουν ένα τέτοιο εγχείρημα-, όταν, σύμφωνα και πάλι με τη συνήθη πο ρεία των πραγμάτων σε ανάλογες περιπτώσεις, η αγάπη για
την ελευθερία είχε ατονήσει και καμφθεί εν μέσω της αναρ χίας και της δικτατορίας του λαού, όταν το έθνος, παραζαλι σμένο, είχε αρχίσει να αναζητά, ψηλαφιστά έστω, νέο ηγέτη,
τότε λοιπόν η απολυταρχική διακυβέρνηση βρήκε ιδεώδεις
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
11
ΕΙΙΛΝΛ).IΛUΙ
συνθήκες για να αναβιώσει και να εμπεδωΘεί, στο πρόσωπο εκείνου που επρόκειτο να αποδειχθεί συνεχιστής αλλά και
ανατροπέας της Επανάστασης. 2 Το Παλαιό Καθεστώς περιλάμβανε και αρκετούς «μο ντέρνους» θεσμούς, οι οποίοι, αν και ουδόλως αντιστρατεύο νταν την αρχή της ισότητας και θα μπορούσαν εύκολα να εν σωματωθούν στη μετεπαναστατική κοινωνία, από την άλλη εξυπηρετούσαν απόλυτα τον δεσποτισμό. Τους θεσμούς αυ
τούς τούς αναζήτησαν στα ερείπια της παλαιάς τάξης πραγ μάτων και τους έφεραν και πάλι στην επιφάνεια. Ενώ κατά το παρελθόν οι θεσμοί αυτοί είχαν συμβάλει να γεννηθούν συ νήθειες, πάθη και ιδέες που έτειναν να διχάζουν τους πολίτες και να τους κάνουν έτσι πω πειθήνιους, όταν αναβίωσαν απο δείχθηκαν ιδιαίτερα χρήσιμοι. Η συγκεντροποίηση αναδύθη κε από τα ερείπια και αποκαταστάθηκε· μάλιστα, καθώς την
ίδια στιγμή όλα εκείνα τα αναχώματα που παλαιότερα την περιόριζαν είχαν κατεδαφιστεί, από τα σπλάχνα ενός έθνους που πρόσφατα είχε ανατρέψει τη βασιλεία ξεπήοησε μια νέα εξουσία, πω εκτεταμένη, πιο οιεισουτική, πω απόλυτη από εκείνη οποιουδήποτε ηγεμόνα μας κατά το παρελθόν. Το όλο
εγχείρημα φάνηκε εξαιρετικά τολμηρό και η επιτυχία του προ κάλεσε έκπληξη, καθώς ο λαός σκεφτόταν όσα συνέβαιναν τό
τε, και όχι όσα είχαν συμβεί παλαιότερα. Ο νέος ηγεμόνας
έπεσε, αλλά τα πιο ουσιαστικά στοιχεία του έργου του πα ρέμειναν άθικτα· η οιακυβέρνησή του τερματίστηκε, αλλά η
διοίκησή του επιβίωσε και, οποτεδήποτε έκτοτε έγιναν προ σπάθειες να ανατραπεί ο δεσποτισμός, αυτές τελικά περιορί στηκαν στο να τοποθετηθεί το κεφάλι της Ελευθερίας σ' ένα σώμα δουλοπρεπές και πειθήνιο. Αφότου ξέσπασε η Επανάσταση ώς τις μέρες μας, έχου
με δει επανειλημμένα το πάθος για την ελευθερία να σβήνει,
2.
Του Βοναπάρτη. (Σ.τ.μ.l
345
Λ
34 6
I.
ι:. Χ
IS D
Ε
ΤΟ
C QU Ε V I L L
Ε
εν συνεχεία να αναθερμαίνεται, μετά να ξανασβήνει, και για μια ακόμη φορά να αναβιώνει. Το ίδιο θα εξακολουθήσει πι θανότατα να γίνεται για πολύν καιρό ακόμη· ατίθασο και αδέ ξιο, το πάθος αυτό θα είναι πάντα εύκολο να αποθαρρυνθεί, να τρομοκρατηθεί και να νικηθεί, όντας συνήθως επιδερμικό και φευγαλέο. Κατά την ίδια περίοδο, το πάθος για την ισό τητα, που πρώτο αυτό κατέκτησε τις καρδιές των Γάλλων,
παρέμενε ακλόνητο, όντας πάντα άρρηκτα δεμένο με τα πιο προσφιλή μας συναισθήματα. Ενώ το πάθος για την ελευθε
ρία αλλάζει συνεχώς όψη, αυξάνεται ή μειώνεται, κραταιώ νεται ή ατονεί ακολουθώντας τη ροή των γεγονότων, το πά
θος για την ισότητα παραμένει πάντα αναλλοίωτο, πάντα
προσκολλημένο στον ίδιο στόχο. με την ίδια ένταση, σχεδόν τυφλό, έτοιμο να θυσιάσει τα πάντα για χάρη εκείνων που δείχνουν διατεθειμένοι να το ικανοποιήσουν, αλλά και έτοι μο να εξασφαλίσει σε εκείνη την κυβέρνηση που θα το ευνοεί και θα το κολακεύει τις συνήθειες, τις ιδέες και τους νόμους
που έχει ανάγκη ο δεσποτισμός για να μπορεί να ασκήσει την
(απόλυτη) εξουσία του. Η Γαλλική Επανάσταση δίνει εικόνα σκότους -και μόνο σκότους- σε όσους περιορίζουν το βλέμμα τους στα όσα συ νέβησαν κατά τη διάρκειά της πρέπει να την δει κανείς υπό το φως όσων προηγήθηκαν, ώστε να μπορεί να εκτιμήσει τη σημασία της. Αν δεν έχει σαφή εικόνα του Παλαιού Καθε στώτος, των νόμων του, των εμμονών του, των ελαττωμάτων
του, των ανεπαρκειών του, αλλά και του μεγαλείου του, δεν θα μπορέσει ποτέ κανείς να κατανοήσει όσα συνέβησαν κα τά τα εξήντα περίπου χρόνια που ακολούθησαν την πτώση
του. Ωστόσο, ακόμη και αυτή, η πω διεισδυτική ματιά, δεν θα ήταν αρκετή, αν δεν συνοδευόταν από ενδελεχή εξέταση των ιδιαίτερων εκείνων γνωρισμάτων που χαρακτηρίζουν το
έθνος μας. Όταν μελετώ το έθνος μας αυτό καθεαυτό, το βρίσκω ακό μη πω αξωμνημόνευτο απ' όλα τα γεγονότα της ιστορίας του.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΙΙΙΛΝι\'. Ι
\'.11
'Εχει, άραγε, υπάρξει επί της Γης άλλο έΟνος π οι> να είναι τό-
no
διαποτισμένο από αντιφάσεις, τόσο ακυαίο πτις αντιδρά-
πεις του, τόσο υποκινούμενο από τα σuναισΟήματά του μάλλον παρά από τις αρχές του; Που να συμπευιφέυεται πάντα με χειρότερο ή καλύτερο τρόπο απ' ό,τι θα περίμενε κανείς, άλλοτε πάνω και άλλοτε πολύ πιο κάτω από τον μέσο όρο της ανθρωπότητας; Πρόκειται για έναν λαό του οποίου τα βασικά γνωρίσματα παραμένουν τόσο αναλλοίωτα ώστε να είναι ορατά ακόμη και σε σκιαγραφήσεις που έγιναν πριν από δι)ο ή τρεις χιλιάδες χρόνια· παράλληλα, οι καθημερινές σκέψεις και προτιμήσεις του αλλάζουν τόσο συχνά, ώστε να κα ταλήγουν απρόβλεπτες, ενώ και οι πράξεις του προκαλούν
εξίσου έκπληξη σε ημεδαπούς και αλλοδαπούς. Πιο σπιτό γατοι και πιο προσκολλημένοι στις συνήθειές τους, οι Γάλλοι, από τη στιγμή που θα αναγκαστούν να εγκαταλείψουν το σπίτι τους και να αλλάξουν ρότα, είναι έτοιμοι να φτάσουν ώς την άκρη της Γης και να αποτολμήσουν τα πάντα· ανυπότακτοι από ιδιοσυγκρασία, πιο εύκολα προσαρμόζονται, ωστόσο, στην αυθαίρετη -και ενίοτε βίαιη- εξουσία ενός ηγεμόνα, παρά στην ελεύθερη και ομαλή διακυβέρνηση από τους πιο άξιους συμπολίτες τους. Ορκισμένος εχθρός κάθε υπο ταγής σήμερα, ο λαός αυτός είναι ικανός να δείξει αύριο πρω τοφανή σε παγκόσμιο επίπεδο προθυμία να υπηρετεί άλλους απολύτως πειθήνιος όσο κανένας δεν αντιστέκεται, γίνεται επαναστατικός από τη στιγμή που θα δοθεί σε κάποια άλλη χώρα το έναυσμα για αντίσταση, διαψεύδοντας έτσι πάντα τους ηγεμόνες του, οι οποίοι είτε τον φοβόντουσαν υπερβολικά, είτε δεν τον φοβόντουσαν καθόλου. Ποτέ τόσο ελεύθερος ώστε να μην έχει κανείς ελπίδα να τον καθυποτάξει, ούτε όμως και τόσο υποταγμένος ώστε να αποκλείεται το εν δεχόμενο να αποτινάξει τα δεσμά που τον καταπιέζουν- ικανός για τα πάντα, με τάση όμως να διαπρέπει κυρίως στον πόλεμο· λάτρης του τυχαίου, της δύναμης, της επιτυχίας, των εντυπώσεων και του θορι)βοο, παρά της αυθεντικής δόξας
347
ΑιΕΧΙS
348
ΟΕ
TOCQUEVJLLE
πω επφρεπής στον ηρωισμό παρά στην αρετή, στη μεγαλο φυ"Lα και όχι στον κοινό νου, ικανός μάλλον να συλλαμβάνει μεγαλόπνοα σχέδια παρά να φέρνει εις πέρας φιλόδοξα εγ χεφήματα. Πρόκειται για το πω λαμπρό αλλά και για το πω επικίνδυνο έθνος της Ευρώπης, προορισμένο να το θαυμά ζουν, να το μισούν, να το οικτίρουν, να το τρέμουν, αλλά πο
τέ να το αντιμετωπίζουν με αδιαφορία.
Μόνο από αυτό το έθνος μπορούσε να προέλθει μια επα νάσταση τόσο ξαφνική, τόσο ριζοσπαστική, τόσο σαρωτική στην πορεία της, και συγχρόνως τόσο επφρεπής σε παλιν δρομήσεις, αντιφάσεις και ασυνέχειες. Αν δεν συνέτρεχαν οι λόγοι στους οποίους αναφέρθηκα, οι Γάλλοι δεν θα είχαν οδη γηθεί ποτέ στην επανάσταση· από την άλλη όμως, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι, ακόμη και αν συνέτρεχαν όλοι αυτοί οι
λόγοι, δεν θα ήταν αρκετοί για να εξηγήσουν μια τέτοια επα νάσταση, αν αυτή δεν είχε ξεσπάσει στη Γαλλία. Να, λοιπόν, που έφτασα ώς το κατώφλι αυτής της αξω μνημόνευτης επανάστασης. Προς το παρόν θα σταματήσω εδώ· δεν θα το διαβώ. Ίσως συμβεί και αυτό, σύντομα. Σε αυτή την περίπτωση, δεν θα επανέλθω πια στα αίτιά της θα εξετάσω την ίδ~α την Επανάσταση και θα αποτολμήσω, επι
τέλους, να κρίνω την κοινωνία που προέκυψε από αυτή.
ΠΡΟΣΘΉΚΗ
r~α τ~ς pays
d' etats
κα~ ε~δ~κότεpα γ~α το
Languedoc
Στόχος μου δεν είναι να αναφερθώ εδώ λεπτομερώς στο τι ακριβώς συνέβη σε καθεμιά από τις λεγόμενες
pays d 'etats
οι
οποίες εξακολουθούσαν να υπάρχουν την εποχή της Επανά στασης. Θέλω μόνο να δείξω πόσες ήταν αυτές, σε ποιες η τοπική κοινωνία ήταν ακόμη δραστήρια, ποιες ήταν οι σχέ
σεις τους με τη βασιλική διοίκηση (και ειδικότερα σε ποια ση μεία υπήρχε διαφοροποίηση και σε ποια συμμόρφωση με τους κανόνες που ίσχυαν στην υπόλοιπη χώρα και στους οποίους
έχω ήδη αναφερθεί), και τέλος, μέσω του παραδείγματος μιας από αυτές τις περιοχές, να υπαινιχθώ πώς θα μπορούσαν να έχουν εξελιχθεί εκεί τα πράγματα.
Στις περισσότερες επαρχίες της Γαλλίας υπήρχαν από πο
λύ παλαιότερα etats .1 Με άλλα λόγια, υπήρχαν περιοχές όπου η εξουσία ασκούνταν από τη βασιλική κυβέρνηση αλλά και από τους «εκπροσώπους των τριών Τάξεων», όπως έλεγαν τότε, δηλαδή από συνελεύσεις τις οποίες αποτελούσαν μέλη
της αριστοκρατίας, του κλήρου και της αστικής τάξης. Αυ τού του είδους τα όργανα περιφερειακής διακυβέρνησης, όπως
1.
ΕλληνLκά έχοuν αποδοθεί ως «LεραρχLκές τάξεLς», «τάξεLς θεσμLκά
(ή νομLκά) προσδωρLσμένες», ή απλώς «ΤάξεLς» (με κεφαλαίο Τ). [Σ.τ.μ.]
ΛΙ.ΕΧΙS
35°
ΟΕ
TOCQUEVILLE
και άλλοι θεσμοί που οι ρίζες τους βρίσκονταν στον Μεσαί
ωνα, υπήρχαν, με τα ίδια λίγο-πολύ χαρακτηριστικά, και σε όλες σχεδόν τις πολιτισμένες περωχές της Ευρώπης, ή του λάχιστον σε εκείνες όπου είχαν υιοθετηθεί ήθη και αντιλήψεις γερμανικής προέλευσης. Σε αρκετές περιοχές της Γερμανίας ο θεσμός των Τάξεων είχε επιβιώσει ώς την περίοδο της Γαλ
λικής Επανάστασης αλλά και εκεί όπου είχε ατονήσει, αυτό είχε συμβεί σχετικά πρόσφατα, κατά τον 17ο και 18ο αιώνα.
Επί δύο περίπου αιώνες πριν από την Επανάσταση, παντού οι ηγεμόνες είχαν πολεμήσει αυτούς τους θεσμούς συστημα
τικά, άλλοτε απροκάλυπτα και άλλοτε συγκαλυμμένα· που θενά, αντίθετα, δεν είχαν επιχειρήσει να τους βελτιώσουν σύμ φωνα με τις επιταγές των καφών, προτιμώντας είτε να τους καταστρέφουν, είτε, όταν αυτό δεν ήταν εφικτό, να αλλοιώ
νουν το περιεχόμενό τους με την πρώτη ευκαφία. Στη Γαλλία του
1789
ο θεσμός των Τάξεων επιβίωνε μό
νο σε πέντε επαρχίες μιας κάποιας έκτασης, καθώς και σε
ορωμένους νομούς με σχετικά περωρισμένη έκταση και ση μασία. Για επαρχιακή αυτοδιοίκηση και για αντίστοιχες ελευ
θερίες μπορούσε, ουσιαστικά, να γίνεται λόγος σε δύο μόνο περιπτώσεις: στη Βρετάνη και στο
Languedoc·
σε όλες τις
άλλες περιοχές, ο θεσμός είχε χάσει τη δυναμική τοu, είχε γί νει σκιώδης. Θα αναφερθώ, λοιπόν, εδώ ειδικά στο
Languedoc,
εξετάζοντας πω αναλυτικά την περίπτωσή του. Το
Languedoc ήταν η πω εκτεταμένη και η πω πολυάνθρωπη pays d 'etats· περιλάμβανε περισσότερες από 2.000 «Κοι νότητες» και ο πληθυσμός του ξεπερνούσε τα 2.000.000. Επι από τις
πλέον, ήταν και η πω ευνομούμενη και ευημερούσα απ' όλες
τις
pays d 'etats.
Προσφέρεται, λοιπόν, κατεξοχήν για να δείξει
κανείς πώς λειτουργούσε το σύστημα των τοπικών ελευθεριών κατά την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος, αλλά και σε ποιο βαθμό είχε ήδη υπαχθεί στον ασφυκτικό έλεγχο της βασιλικής
εξουσίας ακόμη και στις περιοχές εκείνες όπου έδειχνε να εί ναι ανθηρό.
ΤΟ
Στο
ΠΑΛΑΙΟ
Languedoc,
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΙΙΙΛΝΛ'.Ι ι\'.ΙΙ
λο~πόν, ο~ Τάξε~ς δεν μπιψοι)σαν να σο-
γκληθούν παρά μόνο μετά από ρητή βασιλική εντολή, η οποία
απευθυνόταν προσωπικά κάθε χρόνο σε 6σους επυ6κειτο να αποτελέσουν την επαρχιακή συνέλευση. Αυτ6ς ήταν χα~ ο λόγος που ένας επικριτής της κεντρικής κυβέρνησης έγραφε την
εποχή εκείνη: «Από τις τρεις Τάξε~ς που συγκροτούν τη συ νέλευση, η μ~α. ο κλήρος, είναι απόλυτα εξαρτημένη από τον
βασιλιά, αφού εκείνος ορίζει ποιος θα τοποθετηθεί σε κάθε επισκοπή κα~ ποιος θα έχει τα αντίστοιχα ευεργετήματα· όσο για τ~ς δυο άλλες Τάξεις, η κατάστασή τους δεν είναι πολύ liιαφορετική, αφού η βασιλική αυλή μπορεί να εμποδίσει τη
συμμετοχή στη συνέλευση όποιου δεν της είναι αρεστός, δίχως να είναι απαραίτητο να φτάσει ώς την εκτόπισή του ή τη liικαστική δίωξή του· αρκεί να μην του απευθύνει καν την απα
()αίτητη προσωπική ειδοποίηση-πρόσκληση». 2 Όχι μόνο η σύγκληση της συνέλευσης των Τάξεων αλλά και η περάτωση των εργασ~ών της ήταν προνόμιο του βασι
λιά. Με διάταγμα του Συμβουλίου η διάρκεια των εργασιών αυτών ήταν, συνήθως, σαράντα ημέρες. Τον βασιλιά τον εκ
προσωπούσαν στη συνέλευση ανώτεροι κρατικοί λε~τουργοί, οι οποίοι μπορούσαν να παρευρίσκονται όποτε το επιθυμού σαν και ήταν επιφορτισμένοι να εκφράζουν τη βούληση της
κυβέρνησης. Επιπλέον, η συνέλευση των Τάξεων είχε αυστηρά περιορισμένες εξουσίες. Δεν μπορούσε να λάβει σημαντικές
αποφάσεις ή να απορρίψει οποιοδήποτε μέτρο δημοσιονομι κοι) χαρακτήρα, παρά μόνο αν το Συμβούλιο επικύρωνε την
απόφασή της μάλιστα, αν επρόκειτο ε~δικότερα για επιβο λή φόρου, δάνειο ή προσφυγή στη δικαιοσύνη, ήταν απαραί
τητη η ρητή συναίνεση του ίδιου του βασιλιά. Όλες οι απο φάσεις, ακόμη και εκείνες που αφορούσαν τον τρόπο με τον
2. Mirabeau, Memoire sιtr les Ctats μωvi11ciaux,
Β1
παρατίθεται εδώ από τον Τοκβίλ κατά προσέγγιση.
(1750).
Το κείμενο
35 1
ΑιΕΧΙS
35 2
ΟΕ
TOCQUEVILLE
οποίο θα διεξάγονταν οι εργασίες της συνέλευσης, έπρεπε να
επικυρωθούν από την κεντρική κυβέρνηση πριν αρχίσουν να εφαρμόζονται. Το σύνολο των εσόδων και των εξόδων -ο προ ϋπολογισμός, όπως θα λέγαμε σήμερα- έπρεπε να ελέγχεται και να εγκρίνεται κάθε χρόνο από την κεντρική εξουσία.
Εξάλλου, η κεντρική εξουσία ασκούσε στο
Languedoc
τα
ίδια πολιτικά δικαιώματα που είχε και στις άλλες περιοχές της χώρας οι νόμοι και οι γενικές ρυθμίσεις που ενέκρινε, τα γε νικού χαρακτήρα μέτρα που λάμβανε, ίσχυαν και για το
doc,
όπως ακριβώς και για τις λεγόμενες
Languepays d' election. Επι
πλέον, όλες τις αρμοοιότητες που συνήθως έχει η κεντρική εξου σία τις είχε και στην περίπτωση του
Languedoc·
διέθετε δικούς
της ανθρώπους, μέσω των οποίων ασκούσε την αστυνόμευση της περιοχής, ενώ παράλληλα δημιουργούσε από καιρού εις
καιρόν και νέες δημόσιες θέσεις, των οποίων η δαπανηρή
(εξ)αγορά βάραινε κατ' ανάγκη τους κατοίκους και τον προ ϋπολογισμό της συγκεκριμένης επαρχίας. Το
Languedoc,
όπως και τις άλλες περιοχές, το κυβερνού
σε ένας έπαρχος. Ο έπαρχος είχε υποπληρεξούσιους σε κάθε νομό, οι οποίοι βρίσκονταν σε συνεχή επαφή με τις κοινοτικές και δημοτικές αρχές και επόπτευαν το έργο τους. Η διοίκηση του
Languedoc βρισκόταν, επομένως, στα χέρια του επάρχου, όπως συνέβαινε και στις pays d' election. Το πω μικρό χωριό, χαμένο στις χαράδρες των Cevennes, δεν μπορούσε να ξοδέ ψει το παραμικρότερο ποσό αν προηγουμένως δεν είχε εξα σφαλίσει τη σχετική έγκριση από το Βασιλικό Συμβούλιο, στο Παρίσι. Αυτό το είδος δικαστικής διαδικασίας που σήμερα
αποκαλούμε διοικητικές διαφορές
(contentieux adrninistratif) Langue-
ήταν εξίσου -ή μάλλον, περισσότερο- διαδεδομένο στο
doc
όσο και στην υπόλοιπη Γαλλία. Ο έπαρχος αποφάσιζε σε
πρώτο βαθμό για οτιδήποτε αφορούσε τους δημόσιους δρό μους, μεγαλύτερους ή μικρότερους, και γενικότερα για όλες τις υποθέσεις στις οποίες η κυβέρνηση είχε -ή θεωρούσε ότι
είχε- έννομο συμφέρον. Επιπλέον, η κυβέρνηση φρόντιζε να
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
1-ΙΙΛΝΛ!. Ι Λ'.ll
Π(>οσφέρει την απαραίτητη κάλυψη σε 6λο1 >ς τι Η >ς ()ημ/ισιοος
λtιτουργούς, στο βαθμό που αυτοί μηνι)ονταν ή εγκαλοι)νταν από πολίτες οι οποίοι θεωρούσαν ότι είχαν Οιγεί τα συμφέροντά τους από ενέργειες της δημόσιας διοίκησης. Τι ήταν, λοιπόν, αυτό που διαφοροποωι)σε το ιanguedoc rχπό τις άλλες επαρχίες και τις έκανε να ζηλει)ουν την τύχη τοο; Τρία ήταν τα στοιχεία που το έκαναν να ξεχωρίζει σα φώς από τις υπόλοιπες περιοχές της Γαλλίας: α. Μια συνέλευση που την αποτελούσαν σημαντικοί πο λ(τες, τους οποίους ο λαός εκτιμούσε και η βασιλική εξουσία nεβόταν- κανένας δημόσιος λειτουργός ή, όπως έλεγαν τότε, c<βασιλικός αξιωματούχος» δεν μπορούσε να είναι μέλος αυ
τής της συνέλευσης, όπου κάθε χρόνο γινόταν ελεύθερη και tμπεριστατωμένη συζήτηση για τα ιδιαίτερα συμφέροντα της επαρχίας. Η βασιλική εξουσία. έχοντας απέναντί της αυτή τη nι)ναξη φωτισμένων ανθρώπων. έτεινε αυτομάτως να ασκεί τα προνόμιά της με πολύ διαφορετικό τρόπο· έστω και αν κοριαρχούσε το ίδιο πνεύμα και αντιπροσωπευόταν από τους
ίδιους ανθρώπους. στο
Languedoc τίποτε
δεν θύμιζε τον τρό
πο με τον οποίο ασκούνταν η βασιλική εξουσία σε όλες τις άλλες περιοχές της χώρας. β. Στην περιοχή του
Languedoc
εκτελούνταν αρκετά δη
μ6σια έργα με επιβάρυνση του βασιλικού ταμείου και ευθύ
νη των ανθρώπων του βασιλιά· υπήρχαν επίσης περιπτώσεις που η κεντρική εξουσία κάλυπτε μέρος του κόστους και επι nτατούσε εν μέρει την εκτέλεσή τους. Τα περισσότερα έργα, πάντως, γίνονταν με αποκλειστική επιβάρυνση της επαρχίας. Από τη στιγμή, όμως. που ο βασιλιάς είχε εγκρίνει τα σχετι κά σχέδια και τον αντίστοιχο προϋπολογισμό, η συνέλευση των Τάξεων ανέθετε την εκτέλεση των έργων σε ανθρώπους που η ίδια είχε επιλέξει, υπό την εποπτεία ορισμένων από τα (δια της τα μέλη.
γ. Η συνέλευση, τέλος. είχε το δικαίωμα να εισπράττει, με τη μορφή που η ίδια έκρινε πρόσφορη, μέρος των φόρων που
353
ΛI.EXIS
354
DE TOCQUEVILLE
προορίζονταν για το βασιλικό ταμείο, καθώς και όλα εκείνα
τα ποσά που ήταν απαραίτητα για την κάλυψη των αναγκών της επαρχίας. Ας δούμε τώρα πώς αξιοποιούσε το
Languedoc
αυτά τα
προνόμια· νομίζω ότι αξίζει να επιμείνει κανείς στο ζήτημα, εξετάζοντάς το πιο προσεκτικά.
Αυτό που κάνει ιδιαίτερη εντύπωση στην περίπτωση των
pays d ' election
είναι η σχεδόν απόλυτη απουσία τοπικών φό
ρων- οι γενικοί φόροι είναι συχνά επαχθείς, αλλά η επαρχία δεν ξοδεύει σχεδόν τίποτε για να καλύψει τις ιδιαίτερες ανά γκες της. Αντίθετα, στο
Languedoc, το
ετήσιο κόστος των δη
μοσίων έργων που εκτελούνται στην επαρχία είναι τεράστιο
(το
1780,
είχε ήδη φτάσει τα
2
εκατομμύρια λίρες).
Η κεντρική κυβέρνηση ορισμένες φορές αντιδρούσε στην υπερβολική αυτή αύξηση των δαπανών- ανησυχώντας μήπως η επαρχία, υπό το βάρος τόσων υποχρεώσεων, αδυνατεί τε λικά να καταβάλλει στο δημόσιο ταμείο τους φόρους που της αναλογούν, κατηγορεί τη συνέλευση των Τάξεων για έλλει ψη αυτοσυγκράτησης. Έχω υπόψη μου ένα υπόμνημα, με το οποίο η συνέλευση αποκρούει τις σχετικές κατηγορίες. Στο κείμενο αυτό, στο οποίο και θα αναφερθώ πιο αναλυτικά στις παραγράφους που ακολουθούν, αποτυπώνεται με τον καλύ τερο δυνατό τρόπο το πνεύμα που διακατείχε τα μέλη της
επαρχιακής αυτής συνέλευσης. Καταρχάς, το υπόμνημα αναγνωρίζει ότι στην επαρχία έχουν γίνει και βρίσκονται εν εξελίξει μεγάλης έκτασης έργα· όμως, μόνο απολογητικό δεν είναι το κείμενο ως προς αυτό το ση μείο, τονίζοντας αντίθετα ότι, αν ο βασιλιάς δεν έχει αντίρρη ση, η έντονη αυτή δραστηριότητα θα συνεχιστεί, και μάλιστα
με αυξημένο ρυθμό. Ήδη έχει διευθετηθεί ή ευθυγραμμιστεί η κοίτη των κυριότερων ποταμών που διασχίζουν την επαρχία και, σύμφωνα πάντα με το υπόμνημα, σχεδιάζεται ήδη η επέ κταση του καναλιοι) του
Languedoc,
μέσω
Cette
και
Agde,
ώς
τον Ροδανό, καΟώς η διάνοιξή του ανάγεται στην εποχή του
ΤΟ
ΠΑΛΑ/0
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΛΝι\'.1 ι\~.11
Λουδοβίκου ΙΔ' αλλά πια οεν επαρκεί. Επ[σης, το λιμάνι της
( ~ette,
που έχει γίνει έτσι αξιοποιήσιμο για το Οαλάσσιο εμπό-
(>ιD, έχει μεγάλο κόστος συντήρησης. Α ν και ()λες αοτές οι οα πάνες -προσθέτουν οι συντάκτες του κειμένου~ έχοον εθνικό μάλλον παρά τοπικό χαρακτήρα, ωστόσο η επαρχία, η οποία
αναμφισβήτητα είναι και η κυρίως ωφελημένη από αυτές, έχει αναλάβει όλο το κόστος. Ένα άλλο έργο, που βρίσκεται επίσης εν εξελίξει, είναι η αποξήρανση των ελών των
Mortes.
Aigues-
Ωστόσο, το κύριο μέρος των δημοσίων έργων αφορά
το οδικό δίκτυο· έτσι, αφενός έχουν γίνει ή έχουν συντηρηθεί δρόμοι που διασχίζουν την επαρχία συνδέοντάς την με τις άλ-
λες περιοχές του βασιλείου, και αφετέρου έχουν επισκευαστεί οι δρόμοι εκείνοι που συνδέουν μεταξύ τους τις πόλεις και τα
χωριά του
Languedoc.
Όλοι αυτοί οι δρόμοι βρίσκονται σε εξαι
(Jετική κατάσταση, ακόμη και το χειμώνα, σε απόλυτη αντίΗεση με ό,τι συμβαίνει στις περισσότερες γειτονικές επαρχίες, στο
Quercy, στη γενική διοίκηση του Μ πορντώ τυγχάνουν pays d' election, όπως επισημαίνεται),
Dauphine,
(και οι τρεις
στο
t>που συναντά κανείς δρόμους δύσβατους, τραχείς, ή κακά συ
ντηρημένους. Στο σημείο αυτό μάλιστα, το κείμενο παραθέτει ευνο"ίκά σχόλια, που προέρχονται από εμπόρους και άλλους ταξιδιώτες φαίνεται, άλλωστε, πως οεν έχει άδικο, αφού ο Άρθουρ Γιανγκ, διασχίζοντας τη χώρα δέκα χρόνια αργότερα, σημείωνε:
«Languedoc, pays d' etats:
καλό οδικό δίκτυο,
που έχει κατασκευαστεί δίχως προσφυγή στην αγγαρεία». Α ν ο βασιλιάς ευαρεστηθεί να το επιτρέψει, συνεχίζει το
υπόμνημα, η συνέλευση των Τάξεων οεν θα σταματήσει εοώ·
θα επιχειρήσει να βελτιώσει τους δρόμους των χωριών (κοι νοτικούς δρόμους), που είναι εξίσου σημαντικοί όσο και οι άλ λοι. «Γιατί, αν τα προ"ίόντα οεν μπορούν να πάνε από τις απο θήκες του ιδιοκτήτη στην τοπική αγορά, τι ωφελεί να μπορούν να σταλούν σε τόπους μακρινούς;». «Σε ό,τι αφορά τα δημό σια έργα», αναφέρει πιο κάτω το κείμενο, «το κριτήριο [της συνέλευσης] των Τάξεων ήταν πάντα η σημασία που έχει κά-
355
ΛI.EXIS
356
ΟΕ
TOCQUEVILLE
θε έργο, και όχι το μέγεθός του ή η έκτασή του. Ποτάμια, κα νάλια, δρόμοι, που δίνουν αξία σε όλα τα προ"ίόντα της γης και της βιοτεχνίας -επιτρέποντας τη μεταφορά τους σε όλες
τις εποχές του χρόνου, με χαμηλό κόστος, παντού όπου υπάρ χει ζήτηση γι' αυτά- και μέσω των οποίων το εμπόριο μπορεί να διεισδύσει σε κάθε σημείο της επαρχίας, αυξάνουν τον πλούτο της χώρας, ανεξάρτητα πόσο κοστίζουν. Επιπλέον, αυτά τα έργα, στο βαθμό που κατανέμονται αναλογικά και δίκαια σε όλες τις περιοχές της επαρχίας, συμβάλλουν παντού να κρατηθούν σε υψηλό επίπεδο οι μισθοί, και επομένως δρουν
ευεργετικά για τις φτωχότερες τάξεις. Ο βασιλιάς δεν είναι έτσι απαραίτητο να ιδρύει και να συντηρεί στο
Languedoc
με
δικά του έξοδα φιλανθρωπικά καταστήματα, όπως γίνεται στην υπόλοιπη Γαλλία». Και το υπόμνημα καταλήγει με σχε τική υπερηφάνεια: «Δεν ζητάμε τέτοιου είδους χάρες τα έρ γα κοινής ωφελείας που γίνονται κάθε χρόνο με δική μας πρω τοβουλία υποκαθιστούν τη φιλανθρωπία, καθώς δίνουν σε όλους τη δυνατότητα να εργαστούν παραγωγικά».
Όσο περισσότερο μελετώ τις αποφάσεις που είχαν ληφθεί από τη συνέλευση των Τάξεων του
Languedoc,
με την άδεια
αλλά συνήθως όχι και με πρωτοβουλία του βασιλιά, στα πε δία εκείνα της δημόσιας διοίκησης όπου της παραχωρούνταν αρμοδιότητες, τόσο θαυμάζω τη σύνεση, την ευθυκρισία και την πραότητα που τις χαρακτηρίζει, τόσο οι λύσεις που επι
λέγει η τοπική συνέλευση μου φαίνονται ανώτερου επιπέδου σε σύγκριση με ό,τι συμβαίνει στις περιοχές εκείνες όπου ο βασιλιάς ασκεί αυτός και μόνο αυτός την εξουσία.
Η επαρχία χωρίζεται σε κοιvότητες (πόλεις και χωριά), σε
περιοχές που ονομάζονται διοικήσεις (dioceses) και σε τρία με γάλα διαμερίσματα που ονομάζονται ηριyεροvτ[ες
(senechaussees). Καθεμιά από αυτές τις υποδιαφέσεις έχει τους δι κούς της αντιπροσώπους και μια μικρή τοπική κυβέρνηση, η
οποία λειτουργεί υπό την εποπτεία είτε της βασιλικής εξου σίας, είτε της συνέλευσης των Τάξεων. Όταν πρόκειται για δη-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΛΝΛ).I ι\)
11
μόσια έργα που αφορούν τα συμφέροντα μιας απ{> αυτές τις
μικρές διοικητικές μονάδες, η εκτέλεσή τους πυοi >ποΟέτει σχετικό αίτημα των τοπικών αρχών. Όταν, πάλι, Π(Η)κειται για έργα από τα οποία μπορεί να έχει όφελος 6χι μι)νο η κο ι vότητα αλλά και η διοίκηση, οι δαπάνες βαρι)νουν και τις δυο δι
οικητικές μονάδες, ενώ, όταν επωφελείται και μια ηριyεροvτία, καλείται και αυτή να συμβάλει στην κάλυψη των εξόδων. Επιπλέον, η διοίκηση, η ηριγεροντία, η επαρχία οφείλουν να
συνδράμουν την κοινότητα, έστω και αν από το συγκεκριμένο έργο μόνο εκείνη θα επωφεληθεί, στο βαθμό που η δαπάνη κρίνεται απαραίτητη και υπερβαίνει τις οικονομικές δυνα
τότητες της κοινότητας. Άλλωστε, η συνέλευση των Τάξεων επιμένει να διακηρύσσει: «Βασική αρχή μας είναι ότι όλες οι
κοινότητες του
Languedoc συνδέονται μεταξύ τους
με δεσμούς
αλληλεγγύης και οφείλουν να συνδράμουν η μια την άλλη». Τα δημόσια έργα που αναλαμβάνει να εκτελέσει η επαρ χία οφείλουν να σχεδιάζονται εγκαίρως και να υποβάλλονται
προς έγκριση σε όλες ανεξαιρέτως τις αρχές που θα κληθούν να συμβάλουν στην υλοποίησή τους μόνο μισθωτή εργασία χρησιμοποιείται για την εκτέλεσή τους η αγγαρεία είναι εδώ άγνωστη. Όπως έχω ήδη αναφέρει, για τη γη που aπαλλο τριωνόταν για λόγους δημοσίου συμφέροντος στις
pays d 'election
η αποζημίωση ήταν πάντα ελλιπής ή καθυστερημένη, ενώ συ
χνά δεν καταβαλλόταν καν αποζημίωση. Αυτό ήταν ένα από τα βασικά παράπονα που διατύπωσαν οι επαρχιακές συνε
λεύσεις όταν συγκλήθηκαν το
1787.
Ορισμένες από αυτές, μά
λιστα, επισήμαιναν ότι ήταν αδύνατον να καταβληθούν τα πο σά που κανονικά θα οφείλονταν στον ιδιοκτήτη, μια και η αξία
της απαλλοτριωμένης γης υπολογιζόταν αφού πρώτα αυτή εί χε υποστεί σημαντική ζημιά ή καταστραφεί εξολοκλήρου. Στο ι.anguedoc, αντίθετα, η αξία κάθε κομματιού γης που απαλ λοτριώνεται έπρεπε να εκτιμηθεί με ακρίβεια πριν αρχίσει η εκτέλεση του έργου «Και η αποζημίωση να καταβληθεί σε διά στημα όχι μεγαλύτερο από ένα χρόνο».
357
ΛI.IXIS
35 8
ΟΕ
TOCQUEVILLE
Οι ρυθμίσεις που η συνέλευση των Τάξεων του
Languedoc
είχε επιβάλει στη σφαίρα των δημοσίων έργων (αναφέρθηκα ήδη στις λεπτομέρειές τους) θεωρούνταν από την κεντρική κυ βέρνηση τόσο σωστές ώστε, έστω και αν δεν τις μψούνταν, τις σεβόταν και τις θαύμαζε. Έτσι, το Συμβούλιο, αφού πρώ τα τις επικύρωνε, φρόντιζε να αναπαραχθούν από το βασιλι
κό τυπογραφείο και να σταλούν σε όλους τους επάρχους, με σκοπό αυτοί να τις μελετούν και να τις συμβουλεύονται. Όσα ανέφερα σε σχέση με τα δημόσια έργα ίσχυαν, πολ λώ μάλλον, και στην περίπτωση μιας άλλης, εξίσου σημαντι κής ως προς τη διοίκηση των επαρχιών αρμοδιότητας: της εί
σπραξης των φόρων. Αυτό είναι το κατεξοχήν πεδίο στο οποίο οι διαφορές μεταξύ όσων συνέβαιναν στην υπόλοιπη χώρα και όσων ίσχυαν στο
Languedoc ήταν τόσο
μεγάλες, ώστε δυ
σκολευόταν κανείς να πιστέψει ότι επρόκειτο για περιοχές στα όρια της ίδιας χώρας. Με άλλη ευκαιρία έχω επισημάνει πως οι μέθοδοι που χρη σψοποιούνταν στο σπραξη της
taille
Languedoc για τον
υπολογισμό και την εί
είναι αυτές που χρησψοποιούμε σήμερα για
την είσπραξη των φόρων γενικά. Δεν υπάρχει, λοιπόν, λόγος να επανέλθω εδώ· θα αρκεστώ απλώς να προσθέσω ότι η συ γκεκρψένη επαρχία ήταν τόσο πεισμένη για την ανωτερότη τα των μεθόδων της ώστε, κάθε φορά που ο βασιλιάς επέ
βαλλε νέο φόρο, οι Τάξεις του
Languedoc
δεν δίσταζαν να
«αγοράσουν» το σχετικό δικαίωμα, όποιο και αν ήταν το τί μημα, και να χρησψοποιήσουν τις δικές τους διαδικασίες και τους δικούς τους ανθρώπους για την είσπραξή του. Παρά τις αυξημένες δαπάνες στις οποίες ήδη αναφέρθη
κα, τα οικονομικά του
Languedoc
ήταν τόσο ανθηρά και η
αξιοπιστία της επαρχίας τόσο δεδομένη, ώστε η κεντρική κυ βέρνηση συχνά επωφελούνταν και δανειζόταν στο όνομα της συγκεκρψένης επαρχίας ποσά που αλλιώς δεν θα μπορούσε να εξασφαλίσει με τόσο καλούς όρους. Για την περίοδο που προηγήθηκε της Επανάστασης, το ποσό που δανείστηκε η
ΤΟ
tπαρχία του
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
Languedoc,
ΚΑΙ
Η
Ι·ΙΙΛΝΛ). Ι Λ>
11
με δική της εγγι)ηση αλλά για λο-
yαριασμό του βασιλιά, υπάρχουν στοιχεία ποο (~είχνουν ότι
tφτασε τις
73.200.000
λίρες.
Ωστόσο, η κυβέρνηση και οι υπουργοί της δεν έβλεπαν με
καθόλου καλό μάτι αυτές τις ιδιαίτερες ελευθερίες. Ο Ρισελιέ, αφού πρώτα τις περιόρισε, εν συνεχεία τις κατήργησε. Ο μαλ Οακός και οκνηρός Λουδοβίκος Ιϊ, που τίποτε δεν του άρεσε,
τις απεχθανόταν· ο Boulainvilliers3 αναφέρει ότι τόσο πολύ τον ενοχλούσαν τον βασιλιά τα προνόμια που απολάμβαναν ορι
nμένες περιοχές, ώστε αρκούσε να ακούσει να γίνεται λόγος γι' αοτές τις επαρχίες για να γίνει έξαλλος. Συχνά είναι δύσκολο να αντιληφθούμε πόση προσπάθεια πρέπει να καταβάλουν οι αδύναμοι χαρακτήρες προκειμένου να μισήσουν. Όλη τους η ενεργητικότητα και όλος τους ο ανδρισμός στρέφονται προς
αοτή την κατεύθυνση, με αποτέλεσμα, ενώ σε όλα τα άλλα πε f)ία η αδυναμία τους να είναι εμφανής, η ένταση με την οποία μισούν να προκαλεί αίσθηση. Ευτυχώς για το
Languedoc,
το
καθεστώς που ίσχυε για την επαρχία αυτή αποκαταστάθηκε κατά την περίοδο που ο Λουδοβίκος ΙΔ' ήταν ακόμη ανήλικος.
Ο νέος μονάρχης, θεωρώντας το καθεστώς αυτό δικό του έργο, το σεβάστηκε. Όσο για τον Λουδοβίκο ΙΕ', αφού πρώτα κα τήργησε τις σχετικές ρυθμίσεις για δύο χρόνια, τελικά επέτρε ψε να εφαρμοστούν και πάλι. Η δημιουργία κοινοτικών αξιωμάτων που επανδρώνονταν
από ανθρώπους της κεντρικής κυβέρνησης δημιούργησε λιγό τερο άμεσους αλλά εξίσου μεγάλους κινδύνους για το
doc·
Langue-
αυτή η απεχθής συνήθεια είχε ως αποτέλεσμα να πληγεί
η αυτονομία όχι μόνο των πόλεων, αλλά και της επαρχίας γε-
3. Henri de Boulainvilliers, κόμης de Saint-Saire (1658-1722). Γάλλος ιστορικός, μέγας θαυμαστής του φεουδαρχικού συστήματος, συγγραφέ ας της πολύτιμης ως πηγής πληροφοριών
de la France,
που εκδόθηκε το
Histoire de l 'ancien gouvernement 1727. I 2.:. τ .μ.l
359
Λl.IXIS
3 60
DE TOCQUEVILLE
νικότερα. Δεν γνωρίζω αν παλαιότερα οι αντιπρόσωποι της Τρίτης Τάξης στις επαρχιακές συνελεύσεις εκλέγονταν σε πα
ρόμοιες θέσεις είναι, πάντως, βέβαιο ότι κάτι τέτοιο είχε πά ψει προ πολλού να συμβαίνει· μοναδικοί εκπρόσωποι της αστι κής τάξης και του λαού στις συνελεύσεις αυτές ήταν οι δημο τικοί και κοινοτικοί αξιωματούχοι. Αυτή η απουσία ειδικής και συγκεκριμένης εντολής περ νούσε σχεδόν απαρατήρητη όσο οι πόλεις εξέλεγαν μόνες τους, με καθολική ψηφοφορία και συνήθως για πολύ μικρό χρονικό διάστημα, τις αρχές τους. Ο δήμαρχοι, οι σύνοικοι και οι άλλοι δημοτικοί και κοινοτικοί άρχοντες εξέφραζαν σε αυτή την πε
ρίπτωση στη συνέλευση των τάξεων τη λιiίκή βούληση (στο όνομα της οποίας, άλλωστε, μιλούσαν) εξίσου πιστά, όσο και αν είχαν εκλεγεί
ad hoc
από τον λαό. Εύκολα αντιλαμβάνεται
κανείς ότι κάτι τέτοιο οεν ίσχυε στην περίπτωση εκείνου που είχε αποκτήσει το δικαίωμα να διοικεί τους συμπολίτες του χάρις στα χρήματά του. Αυτός οεν εκπροσωπούσε παρά τον εαυτό του ή, στην καλύτερη περίπτωση. τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις μιας μικρής ομάδας φίλων του. Ωστόσο, ο άν θρωπος που είχε αγοράσει το αξίωμά του πλειοδοτώντας, εξα
κολουθούσε να ασκεί τις ίοιες εξουσίες που είχαν οι εκλεγμέ νοι δημοτικοί άρχοντες. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αλλάξει ακαριαία ο ίοως ο χαρακτήρας του θεσμού. Η αριστοκρατία και ο κλήρος, αντί να έχουν απέναντί τους και δίπλα τους στην επαρχιακή συνέλευση εκπρόσωπους του λαού, οεν είχαν πα ρά μερικούς μεμονωμένους αστούς, άτολμους και ανίσχυρους έτσι, την εποχή ακριβώς που η Τρίτη Τάξη αποκτούσε κάθε μέρα και περισσότερο πλούτο και ισχύ, γινόταν και πω εξαρ
τημένη από την κυβέρνηση. Αυτή η γενική διαπίστωση οεν ίσχυε, ωστόσο, στην περίπτωση του
Languedoc,
αφού η επαρ
χία φρόντιζε πάντα να «αγοράζει» για λογαριασμό των κα τοίκων της τα νέα αξιώματα που δημιουργούνταν. Σε μια μό νο χρονιά, το
1773. τα
δάνεια που συνήψε η επαρχία γι' αυτόν
το σκοπό ανέρχονταν σε περισσότερο από
4.000.000 λίρες.
ΤΟ
Π ΑΛΑ Ι Ο
ΚΑΘ ΕΣΤΩ Σ
ΚΑ Ι
Η
Ι·
11
Λ Ν Λ ~
Ι
.\
~
II
rπήρχαν πάντως και άλλοι, πιο ισχιφοί λι')γοι που σονέβαλαν στο να πνεύσει νέος άνεμος στους παλαιοι)ς αυτούς Οεσμούς, δίνοντας έτσι στις Τάξεις του ιιιιη..;ιιι•ιiοι- σαφή οπε-
υοχή απέναντι σε εκείνες όλων των άλλων επαυχιών. Στη συγκεκριμένη επαρχία, αλλά και σε μεγάλο τμήμα της
νι'>τιας Γαλλίας γενικότερα, η
taille ήταν «εμπράγματη» και όχι
«προσωπική»· δηλαδή, υπολογιζόταν βάσει της αξίας της γης, και όχι βάσει της γενικότερης οικονομικής κατάστασης του
ιl>ιοκτήτη. Είναι γiγονός, βέβαια, ότι υπήρχαν και ορισμένες εκτάσεις γης οι οποίες είχαν το προνόμιο να απαλλάσσονται εντελώς από την
taille.
Αυτές οι εκτάσεις ανήκαν άλλοτε σε ευ
γενείς, αλλά, με την πάροδο του χρόνου και με την εξέλιξη της παραγωγικής διαδικασίας, ένα μέρος τους πέρασε στα χέρια απλών πολιτών- παράλληλα, οι ευγενείς γίνονταν βαθμιαία ιl>ιοκτήτες εκτάσεων γης που, αντίθετα, υπόκεινταν στην
taille.
Λυτή η μετατόπιση του προνομίου της απαλλαγής από τα πρό σωπα στα κτήματα, όσο και αν φαίνεται εκ πρώτης όψεως πα
uάλογη, γινόταν πιο ευμενώς δεκτή, αφού, έστω και αν παρέ μενε πάντοτε επιβαρυντική, δεν ήταν πλέον ταπεινωτική. Από τη στιγμή που δεν ήταν πια άρρηκτα δεμένη με μια Τάξη και δεν έφερνε πια σε απόλυτη σύγκρουση μεταξύ τους διαφορε τικές κοινωνικές τάξεις, η ρύθμιση αυτή δεν εμπόδιζε το σύ νολο των πολιτών να συμπράττει στη διακυβέρνηση της επαρ χίας. Στο
Languedoc, περισσότερο
απ' ό,τι οπουδήποτε αλλού,
οι τάξεις συνεργάζονταν, και μάλιστα με όρους πλήρους ισο
τιμίας, στη διακυβέρνηση και τη διοίκηση της επαρχίας. Στη Βρετάνη οι ευγενείς είχαν δικαίωμα να παρευρίσκο νται όλοι ανεξαιρέτως στη συνέλευση των Τάξεων, με απο τέλεσμα συχνά οι συνεδριάσεις να θυμίζουν την πολωνική Δί
αιτα. Αντίθετα, στο
Languedoc η παρουσία των ευγενών πε 23 εκπροσώπους τους, τον κλήρο εκπροσω επίσης 23 επίσκοποι της επαρχίας, ενώ αξίζει να ση
ριοριζόταν σε
πούσαν
μειωθεί πως οι πόλεις είχαν αριθμό ψήφων ίσον με το άθροι σμα των αντιπροσώπων των δι)ο άλλων Τάξεων.
3 61
Al.EXIS
36 2
ΟΕ
TOCQUEVILLE
Καθώς η συνέλευση αποτελούσε ενιαιο σώμα και η ψηφοφορια εκει ήταν ατομική και όχι κατά Τάξεις, ήταν φυσικό ο ρόλος της λεγόμενης Τριτης Τάξης να ειναι ιδιαιτερα σημα ντικός και το σώμα να διαποτίζεται βαθμιαία ολοένα και πε
ρισσότερο από τις ιδιαίτερες αντιλήψεις και τις ιδέες της Τά ξης αυτής. Επιπλέον, οι τρεις κρατικοί λειτουργοί που με την ιδιότητά τους του «γενικού συνδίκου» ήταν επιφορτισμένοι από τις Τάξεις με τη διαχείριση των καθημερινών υποθέσεων της επαρχίας, ήταν πάντοτε νομικοί. δηλαδή κοινοί πολίτες. Οι ευγενείς παρέμεναν αρκετά ισχυροί ώστε να διατηρούν το
κύρος τους, όχι όμως και τόσο ισχυροί ώστε να μπορούν να κυβερνούν μόνοι. Από την άλλη, ο κλήρος, αν και τα μέλη του προέρχονταν εν πολλοίς από την αριστοκρατία, διατηρούσε πολύ καλές σχέσεις με την Τρίτη Τάξη, με την οποία και συ νέπλεε συνήθως υποστήριζε ένθερμα τα περισσότερα από τα σχέδιά της και την συνέδραμε στην προσπάθειά της να βελτιωθεί το επίπεδο διαβίωσης όλων των πολιτών και να
αναπτυχθεί το εμπόριο και η βιομηχανία. Συχνά μάλιστα, ο κλήρος έθετε στη διάθεση της Τρίτης Τάξης τις γνώσεις του και την επιδεξιότητά του στο χεφισμό των κάθε είδους υπο θέσεων. Για παράδειγμα, κληρικός ήταν σχεδόν πάντοτε αυ τός που επέλεγαν να στείλουν στις Βερσαλλίες για να δια πραγματευτεί με τους υπουργούς τα επίμαχα ζητήματα που
έφερναν αντψέτωπες τη βασιλική εξουσία και τις Τάξεις. Θα μπορούσε, λοιπόν, να πει κανείς ότι, καθ' όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα, το
Languedoc το
κυβερνούσαν οι αστοί, υπό την
υψηλή εποπτεία των ευγενών και με τη βοήθεια του κλήρου. Χάρις σε αυτό το ιδιαίτερο καθεστώς που ίσχυε στην πε
ρίπτωση του
Languedoc,
το (νέο) πνεύμα της εποχής μπόρε
σε να διαποτίσει τον παλαιό αυτόν θεσμό δίχως συγκρούσεις. να αλλάξει τα πάντα δίχως να τα καταλύσει. Το ίδιο θα μπορούσε να είχε συμβεί και σε όλες τις άλλες επαρχίες. Α ν οι ηγεμόνες μας είχαν δείξει ένα μέρος μόνο από την ενεργητικότητα και από την επψονή που έδειξαν στην
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
I
llι\N.\~. Ι ι\~
11
προσπάθειά τους να καταργήσουν ή να απο()r )ναμι;>σουν τις ιπαρχιακές συνελεύσεις των Τάξεων, Οα ήταν r:.φκεη) για να εξασφαλιστεί η βελτίωση του θεσμοι) αοτοι') και η πυοσαρμογή του στις ανάγκες του σύγχρονου πολιτισμοι). Αν, βέ-
βαια, οι ηγεμόνες μας είχαν ποτέ επιδιώξει οτιδήποτε άλλο εκτός από το να αποκτήσουν και να διατηρήσουν την από-
λυτη εξουσία.
363
I
j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j
j
ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ ~
11 Ι I};X fΣ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΣΤΗ ΓΕΡΜΆΝΙΑ (JΙΩΣ ΑΝΊΙΚΑΤΕΣΤΗΣΕ ΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ)
l:τα τέλη του Μεσαίωνα, οι γερμανοί νομομαθείς άρχισαν να
μελετούν κυρίως -σχεδόν αποκλειστικά- το ρωμα"ίκό δίκαιο·
μάλιστα, οι περισσότεροι από αυτούς σπούδαζαν τότε εκτός
I 'ερμανίας,
στα ιταλικά πανεπιστήμια. Μην ασκώντας πολιτι
κή εξουσία αλλά επιφορτισμένοι με την ερμηνεία και την εφαρ μογή των νόμων, αυτοί οι νομομαθείς, έστω και αν δεν κατά
φεραν τελικά να καταργήσουν το γερμανικό δίκαιο, το αλλοί ωσαν σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μπορεί να ενταχθεί στο γενι κι'Jτερο πλαίσιο του ρωμα'ίκού δικαίου. Εφάρμοζαν, λοιπόν,
τους ρωμα"ίκούς κανόνες δικαίου σε όποιον γερμανικό θεσμό έδειχνε να έχει έστω και την παραμικρή αναλογία με ό,τι προ έβλεπε η νομοθεσία του Ιουστινιανού. Νέο πνεύμα και νέα ήθη tπνευσαν τότε στο γερμανικό δίκαιο, με αποτέλεσμα να με ταμορφωθεί αυτό σταδιακά σε τέτοιο βαθμό, ώστε να γίνει αγνώριστο και τον
17ο αιώνα να
έχει πια σχεδόν ξεχαστεί. Στη
Οέση του ίσχυε ένα απροσδιόριστο σύνολο κανόνων δικαίου, κατ' όνομα γερμανικό αλλά κατ' ουσίαν ρωμα"ίκό. Έχω λόγους να πιστεύω ότι, μέσω αυτών των νομικών και νοτομιών, αρκετά ήταν εκείνα που επιδεινώθηκαν στη γερ μανική κοινωνία σε σχέση με ό,τι ίσχυε κατά το παρελθόν μεταξύ αυτών, και η θέση των αγροτών. Πολλοί από εκείνους οι οποίοι είχαν καταφέρει ώς τότε να διατηρήσουν -έστω και εν μέρει- την ελευθερία τους και την ιδιοκτησία της γης που
ΛΙ.ΕΧΙS
366
ΟΕ
TOCQUEVILLE
καλλιεργούσαν, έχασαν τότε αυτά τους τα δικαιώματα και με νομικές αλχημείες βρέθηκαν σε πολύ δυσμενέστερη θέση. ανάλογη με εκείνη των δούλων και των «εμφυτευτών» της Ρωμα'ίκής εποχής.
Η διαδικασία αυτή μετασχηματισμού του εθνικού δικαίου, αλλά και οι ατελέσφορες προσπάθειες που έγιναν να απο τραπούν οι σχετικές εξελίξεις, είναι φανερές αν μελετήσει κα νείς την ιστορία της Βυρτεμβέργης. Από την ίδρυση της κομητείας της Βυρτεμβέργης, το ώς τη μετατροπή της σε δουκάτο, το
1495,
1250.
η σχετική νομο
θεσία είναι απολύτως γηγενής την αποτελούν εθιμικοί κα
νόνες, τοπικοί νόμοι των πόλεων, αποφάσεις των φεουδαλι κών δικαστηρίων ή της συνέλευσης των Τάξεων· μόνο στην περίπτωση των εκκλησιαστικών υποθέσεων το δίκαιο που ισχύει, το «κανονικό» δίκαιο, έχει αλλοδαπή προέλευση. Από το
1495
ο χαρακτήρας της νομοθεσίας αλλάζει, η δι
είσδυση του ρωμα'ίκού δικαίου αρχίζει. Οι νομομαθείς (οι δό κτορες, όπως τους αποκαλούσαν) που είχαν σπουδάσει σε σχο λές του εξωτερικού γίνονται μέλη της κυβέρνησης και θέτουν υπό τον έλεγχό τους τα ανώτερα δικαστήρια. Από τις αρχές ώς τα μέσα του 16ου αιώνα βλέπουμε τους πολιτικούς να συ γκρούονται με τους νομομαθείς, όπως συνέβαινε την ίδια επο
χή και στην Αγγλία, αλλά με πολύ λιγότερη επιτυχία στον αγώ να τους αυτό. Στη Δίαιτα του Τύμπινγκεν, το
1514, και σε
εκεί
νες που ακολούθησαν, οι εκπρόσωποι της φεουδαρχίας και των πόλεων διαμαρτύρονται ποικιλοτρόπως για ό,τι συμβαίνει· εξα πολύουν επίθεση κατά των νομικών, τους οποίους κατηγορούν ότι θέτουν υπό τον έλεγχό τους τα δικαστήρια και αλλάζουν το
πνεύμα ή και το γράμμα όλων των εθιμικών και νομικών ρυθ μίσεων που ίσχυαν ώς τότε. Αρχικά φαίνεται να έχουν το πά νω χέρι· αποσπούν την υπόσχεση της κυβέρνησης ότι στο εξής τα ανώτερα δικαστήρια θα επανδρώνονται από αξιοσέβαστους
όσο και φωτισμένους εκπρόσωπους των ευγενών και των Τά ξεων του δουκάτου και 6χι πια από νομομαθείς, ενώ παράλ-
Τ Ο
Π ΑΛΑΙ Ο
ΚΑΘ ΕΣΤΩ Σ
ΚΑΙ
Η
1·. 11
Λ Ν Λ
'
Ι Λ
: 11
λrιλα μια επιτροπή από ανθρώπους τrις κι >ficι >νηnης και αντιπυοσώπους των Τάξεων θα αναλάβει να nυντrχξει cναν κώδικα ο οποίος θα ισχύει σε όλrι τrι χώρα. Μ άταως κι'>πος! Το ρω μα"iκό δίκαιο σύντομα θα εκτοπίσει ολοσχευ(:)ς το ε0νικ6 δί-
καιο από μεγάλο μέρος της νομοθεσίας και Οα ι>ιζ(:)nει ακόμη και στα πεδία εκείνα όπου προς στιγμήν φάνηκε να επιβιώ-
νουν οι παλαιότερες ρυθμίσεις. Αρκετοί γερμανοί ιστορικοί αποδίδουν αοτ6ν το θρίαμβο του ρωμαΊ:κού δικαίου επί του παλαιότερου γερμανικού σε
~ι)ο λόγους: α) στην έλξη που ασκούσαν την εποχή εκείνη σε ι'>λους οι γλώσσες και οι λογοτεχνίες της ελληνορωμαiκής αρ χαιότητας. καθώς και στη συνακόλουθη σχετική απαξίωση
της γηγενούς πνευματικής παραγωγής και β) στην ιδέα που κυριαρχούσε καθ' όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα στη Γερ μανία, και που αντανακλάται στις αλλαγές αυτές στο νομο
Οετικό καθεστώς, σύμφωνα με την οποία η Αγία Ρωμciiκή Αυ τοκρατορία του Γερμανικού Έθνους αποτελούσε συνέχεια της Ρωμαiκής Αυτοκρατορίας, και επομένως ήταν εύλογο να κληρονομήσει και το δίκαιό της. Ωστόσο, οι δύο αυτοί λόγοι δεν αρκούν για να εξηγήσουν
τrιν εισαγωγή του ρωμα'iκού δικαίου σε όλες τις χώρες της rιπεφωτικής Ευρώπης, την ίδια λίγο-πολύ εποχή. Νομίζω πως rι αιτία για το γεγονός αυτό πρέπει να αναζητηθεί στο γεγο
νι'>ς ότι την εποχή εκείνη η απόλυτη εξουσία των ηγεμόνων εγκαθιδρυόταν παντού, πατώντας πάνω στα συντρίμμια των παλαιών ελευθεριών των ευρωπciiκών λαών· επομένως, το ρω μciiκό δίκαιο, δίκαιο μιας δουλοκτητικής κοινωνίας, ταίριαζε Οαυμάσια με τη νέα αυτή εποχή που ανέτελλε. Το ρωμαiκό δίκαιο, που παντού τελειοποίησε την κοινωνία των πολιτών, οδήγησε επίσης παντού σε υποβάθμιση της πο
λιτικής κοινωνίας κι αυτό γιατί ήταν βασικά δημιούργημα ενός tοιαίτερα εξελιγμένου λαού, αλλά και ενός καθεστώτος στο οποίο οι δουλοκτrιτικές σχέσεις κατείχαν δεσπόζουσα θέση. 'Η ταν, λοιπόν, επόμενο οι μονάρχες να σπεύδουν να το υιοθε-
367
AI.EXIS
s 6B
ΟΕ
TOCQUEVILLE
τήσουν και να το επιβάλουν όπου αποκτούσαν την απόλυτη εξουσία. Οι ερμηνευτές αυτού του δικαίου έγιναν σε όλες τις χώρες της Ευρώπης υπουργοί ή σύμβουλοι των ηγεμόνων, προ σφέροντάς τους, όταν αυτό κρινόταν αναγκαίο, ακόμη και τη στήριξη των κανόνων δικαίου εναντίον του ίδιου ... του δι καίου. Αυτή η διαδικασία έχει, άλλωστε, επαναληφθεί επα
νειλημμένα έκτοτε. Κάθε μονάρχης που παραβίαζε τους νό μους είχε σχεδόν πάντα δίπλα του έναν νομομαθή, ο οποίος
έσπευδε να υποστηρίξει ότι όλα είχαν γίνει με νόμιμο τρόπο, να «αποδείξει επιστημονικά» ότι η χρήση βίας ήταν δικαιολο γημένη και ότι οι καταπιεζόμενοι είχαν άδικο.
[2] ΜΕΤΆΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΚΗ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑτΙΚΉ ΜΟΝΑΡΧΙΑ
Όλες οι μοναρχίες έγιναν απόλυτες την ίδια λίγο-πολύ επο χή· καθώς, λοιπόν, δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ότι αυτή η αλ
λαγή οφειλόταν σε κάποιο τυχαίο συμβάν που να παρατη ρείται σε όλες τις χώρες συγχρόνως, οφείλουμε λογικά να υποθέσουμε ότι τα όμοια και ταυτόχρονα γεγονότα θα πρέ πει να είχαν κοινή αιτία. Αυτή η κοινή αιτία ήταν η μετάβαση από ένα κοινωνικό σύ στημα σε άλλο, από τη φεουδαρχική ανισότητα στη δημοκρα τική «ισότητα». Η αριστοκρατία είχε ήδη ηττηθεί και ο λαός δεν είχε ακόμη ανυψωθεί αρκετά, με αποτέλεσμα ούτε η μεν ούτε ο δε να μπορεί να αντιταχθεί στις κινήσεις της εξουσίας. Για μια περίοδο εκατόν πενήντα ετών, που ήταν ένα είδος χρυ
σού αιώνα των ηγεμόνων, τόσο η παντοδυναμία τους όσο και
η σταθερότητα που εκείνοι επιθυμούσαν (αν και συνήθως αυ
τά τα δυο αλληλοαποκλείονται) ήταν εξασφαλισμένες ιεροί και aπαραβίαστοι όσο οι κληρονομικοί άρχοντες μιας φεου δαρχικής μοναρχίας, ασκούσαν συγχρόνως εξίσου απόλυτη εξουσία όσο και οι ηγέτες μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
Ι.ΙΙΛΝΛ~.Ιι\~.11
13J ΙΙ~ΡΑΚΜΗ ΤΩΝ ΕΛΕΎΘΕΡΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΣΤΙΙ ΙΊ·:ιιΜΛΝΙΛ
Λ Υ'ΊΌΚΡΑΤΟΡΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ (Reichsstadte)
~ι)μφωνα με τους γερμανούς ιστορικοι)ς, η ακμή των ελεύ Οερων πόλεων έφτασε στο απόγειό της κατά τον 14ο και 15ο
αιώνα. Τότε οι πόλεις αυτές ήταν το επίκεντρο της τέχνης, της γνώσης, του πλούτου, του ευρωπα"ίκού εμπορίου, του πο λιτισμού γενικότερα. Ειδικότερα στη βόρεια, αλλά και στη νότια Γερμανία, κατέληξαν μάλιστα σ' ένα είδος ανεξάρτη
των συνομοσπονδιών με τους ευγενείς των γύρω περιοχών, κάτι αντίστοιχο με αυτό που είχε γίνει στην Ελβετία μεταξύ των πόλεων και των αγροτικών κοινοτήτων. Τον 16ο αιώνα, αν και οι ελεύθερες πόλεις εξακολουθού σαν να ευημερούν, η παρακμή τους είχε ήδη αρχίσει. Ο Τρια κονταετής Πόλεμος, τον επόμενο αιώνα, επιτάχυνε αυτή την πορεία, αφού ούτε μία σχεδόν από αυτές δεν απέφυγε την
καταστροφή ή τη λεηλασία εκείνη την περίοδο.
Πάντως, στις Συνθήκες της Βεστφαλίας
(1648) γινόταν
ει
ι>ική αναφορά στις «ελεύθερες πόλεις», αναγνωρίζοντάς τες ως περιοχές που δεν εξαρτώνται από τον αυτοκράτορα. Όμως, από τη μια οι γειτονικοί μονάρχες και από την άλλη ο αυτο κράτορας, του οποίου η εξουσία μετά τον Τριακονταετή Πό
λεμο είχε περιοριστεί ουσιαστικά σε αυτούς τους μικρούς υποτελείς, περιόριζαν ολοένα και περισσότερο τα κυριαρχι κά δικαιώματα των ελεύθερων πόλεων. Τον 18ο αιώνα, οι πό
λεις αυτές, που εξακολουθούν να είναι
51,
καταλαμβάνουν
δι)ο σεφές εδράνων στη Δίαιτα και έχουν όλες δικαίωμα ψή
φου· όμως, ο ρόλος τους στη διαχείριση των υποθέσεων της αυτοκρατορίας είναι πια ανύπαρκτος. Επιπλέον, είναι όλες τους υπερχρεωμένες το γεγονός αυ τό οφείλεται εν μέρει στο ότι συνεχίζουν να πληρώνουν αυ τοκρατορικούς φόρους ανάλογα με το παλιό τους μεγαλείο, και εν μέρει στην ακραία κακοδιοίκησή τους. Αξίζει, επίσης,
ΛΙΙ
37°
Xl.'i
ΟΕ
TOCQUEVILLE
να σημειωθεί ότι η κακοδωίκηση δείχνει να απορρέει από ένα
είδος μυστικής ασθένειας, κοινής σε όλες τις περιπτώσεις, ανε ξάρτητα από το πολίτευμα. Είτε το καθεστώς μιας πόλης εί ναι αριστοκρατικό. είτε δημοκρατικό, η δυσαρέσκεια είναι ίδια, ή έστω αντίστοιχη. Καταλόγιζαν στα αριστοκρατικά κα θεστώτα ότι την κυβέρνηση εκεί ασκούσαν λίγες οικογένειες και ότι υπέθαλπαν την ευνοωκρατία και τα ιδιωτικά συμφέ ροντα· όσο για τα δημοκρατικά καθεστώτα, υποστηριζόταν ότι ήταν έρμαια της ψηφοθηρίας και της διαφθοράς. Και στις δυο περιπτώσεις, γινόταν λόγος για έλλειμμα εντιμότητας και ανιδωτέλειας εκ μέρους των κυβερνήσεων. Ο αυτοκράτορας
ήταν αναγκασμένος να επεμβαίνει συνεχώς, προσπαθώντας να αποκαταστήσει την τάξη. Έτσι, οι πόλεις βλέπουν τον πλη θυσμό τους να μειώνεται και παρακμάζουν. Δεν είναι πια, όπως άλλοτε, οι κατεξοχήν εστίες του γερμανικού πολιτισμού· οι τέχνες παύουν να ανθούν εκεί και το επίκεντρο της καλλι τεχνικής δραστηριότητας μεταφέρεται σε νέες πόλεις, που δη
μωυργούνται από τους κάθε είδους ηγεμόνες και αντιπρο σωπεύουν τη νέα εποχή. Οι εμπορικές δραστηριότητες μετα φέρονται επίσης αλλού, ενώ και γενικότερα ο δυναμισμός και ο πατριωτικός οίστρος που χαρακτήριζαν άλλοτε αυτές τις πόλεις τείνουν να εξαφανιστούν. Το Αμβούργο είναι η μόνη, ίσως, πόλη που διατηρεί την οικονομική ευρωστία και την πο
λιτισμική ακτινοβολία της, για εντελώς ειδικούς λόγους.
[4] ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΡΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΔΟΥ ΛΟΠΑΡΟΙΚΙΑΣ ΣΤΗ ΓΕΡΜΆΝΙΑ
Από τον πίνακα που ακολουθεί μπορεί κανείς να διαπιστώ
σει ότι η κατάργηση της δουλοπαροικίας στις περισσότερες περωχές της Γερμανίας είναι πολύ πρόσφατη.
1. 2. 3.
Στη Βάδη το
1783.
Στο Χοεντσόλερν το
1789.
Στο Σλέσβιγκ και Χολστάιν το
1804.
ΤΟ
4. 5.
ΠΑΛΑΙ Ο
ΚΑΘ ΕΣΤΩ Σ
Στο Νασάου το
ΚΑ
I 11 I. 11
ι\ ~' .\ : Ι Λ '
11
1808.
Στην Πρωσία, ο Φρειδερίκος
37 1
I'οολυ:λμος
Λ' είχε κα
ταργήσει τη δουλοπαροικία στις εκτάσεις το~> ήΩη απ6 το
17t 7.
Ο κώδικας του Μεγάλου Φρειδευίκοο. ι',πως είδαμε,
ιιτχυριζόταν ότι την καταργούσε σε όλο το f1ασίλειο. Στην
πραγματικότητα ωστόσο, κατήργησε μόνο την πιο επαχθή μορφή της, τη
Leibeigenschaft·
η πιο ήπια εκδοχή της. η
Erbunter-
tiill(t;;keit, διατηρήθηκε και καταργήθηκε μόλις το 1ΗΟ9. 6. Στη Βαυαρία, το 1808. 7. Στο μεγάλο δουκάτο του Μπεργκ και σε περιοχές όπως η Ερφούρτη, το Μπάφο·ίτ και άλλες, η δουλοπαροικία κα ταργήθηκε με διάταγμα του Ναπολέοντα, υπογραμμένο στη
Μαδρίτη το
8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.
1808.
Στο βασίλειο της Βεστφαλίας, το
1808/1809. Στο πριγκιπάτο του Λίπε-Ντέλτμολντ, το 1809. Στο Σόμπουργκ-Λίπε, το 1810. Στη σουηδική Πομερανία, επίσης το 1809. Στην Έσση-Ντάρμσταντ, από το 1809 ώς το 1811. Στη Βυρτεμβέργη, το 1817. Στο Μέκλεμπουργκ, το 1820. Στο Όλντενμπουργκ, το 1814. Στη Σαξονία, για τη Λουσατία, το 1832. Στο Χοεντσόλερν-Ζιγκμαρίνγκεν, μόλις το 1833. Στην Αυστρία το 1811. Ήδη το 1782 ο Ιωσήφ Β' είχε καταργήσει τη Leibeigenschaft, αλλά η πιο ήπια μορφή δουλο παροικίας, η Erbuntertiinίgkeit, καταργήθηκε μόλις το 1811. Τέλος, υπάρχουν και ορισμένες περιοχές, όπως το Βρα οεμβούργο, η παλαιά Πρωσία και η Σιλεσία, που σήμερα εί
ναι γερμανικές, αλλά αρχικά, πριν κατακτηθούν και εποικι στούν από Γερμανούς, κατοικούνταν από Σλάβους. Σε αυτές τις περιοχές η δουλοπαροικία ήταν πάντα πιο επαχθής απ'
6,τι στη Γερμανία και τα ίχνη που είχε αφήσει στα τέλη του 18ου αιώνα ήταν ακόμη πιο έντονα.
ΛI.EXIS
37 2
!Η
TOCQUEV!LLE
[5] Ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΟΥ ΜΕΓΆΛΟΥ ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΟΥ
Το λιγότερο γνωστό -ακόμη και στη χώρα του- και το λιγότε
ρο θεαματικό από τα έργα του Μεγάλου Φρειδερίκου είναι ο κώδικας που συντάχθηκε με εντολή του και τέθηκε σε ισχύ από τον διάδοχό του. Ίσως, μάλιστα, να πρόκειται και για το κατε ξοχήν έργο του που φωτίζει τόσο καλά τον άνδρα αλλά και την εποχή, καθώς επίσης και τον τρόπο με τον οποίο οι δυο αυτοί παράγοντες [άνθρωπος και εποχή] επηρεάστηκαν αμοιβαία. Ο κώδικας είναι στην ουσία ένα είδος συντάγματος, με την
έννοια που δίνουμε συνήθως στον όρο αυτό. Στόχος του δεν ήταν να ρυθμίσει απλώς τις σχέσεις μεταξύ των πολιτών, αλ λά και τις σχέσεις των πολιτών με το κράτος ήταν ταυτό χρονα αστικός κώδικας, ποινικός κώδικας και συνταγματι κός χάρτης. Βασίζεται -ή μάλλον, δείχνει να βασίζεται- σε ορισμένες
γενικές αρχές που είναι διατυπωμένες με πολύ φιλοσοφικό
και αόριστο τρόπο, θυμίζοντίχς από πολλές απόψεις ανάλο γες αρχές που περιλαμβάνονται στη Διακήρυξη των Δικαιω
μάτων του Ανθρώπου, του (γαλλικού) συντάγματος του
1791.
Τονίζεται, λοιπόν, μεταξύ άλλων εκεί ότι σκοπός της κοι νωνίας και όριο των νόμων είναι η ευημερία του κράτους και των πολιτών, ότι οι νόμοι δεν μπορούν να θέτουν περιορισμούς στην ελευθερία και στα δικαιώματα των πολιτών παρά μόνο
για λόγους δημοσίου συμφέροντος, ότι κάθε πολίτης οφείλει να μεριμνά για το γενικό καλό ανάλογα με την κοινωνική του θέ ση και την οικονομική του κατάσταση, ότι το δημόσιο συμφέ ρον πρέπει να προτάσσεται των ατομικών δικαιωμάτων. Πουθενά δεν γίνεται λόγος για κληρονομικά δικαιώματα του ηγεμόνα και της οικογένειάς του, ούτε και για κάποιο ιδι
αίτερο δικαίωμα που να υπερβαίνει το κράτος και τα συμ φέροντά του. Ήδη γίνεται σαφές ότι η βασιλική εξουσία ασκεί ται στο όνομα του κράτους.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΛΝΛ~
Ι Λ~.11
Από την άλλη, γίνεται λόγος για δικαι&>ματα ('ιλων γενικά
των ανθρώπων, τα οποία εδράζονται στο φιΗJικι) Ωικαίωμα κάΟε πολίτη να επιδιώκει την προσωπική τοιι ει>τι>χία και να προωθεί τα προσωπικά του συμφέροντα, στο βα0μ6 που δεν πα ραβιάζει τα αντίστοιχα δικαιώματα των συμπολιτών του. Όλες
οι ενέργειες που δεν παραβιάζουν το φυσικ6 δίκαιο ή τους νόμους του κράτους επιτρέπονται. Κάθε πολίτης μπορεί να απαι τήσει από το κράτος να προστατεύσει τον ίδιον και την περι ουσία του, έχοντας παράλληλα το δικαίωμα να υπερασπιστεί δυναμικά τον εαυτό του, στο βαθμό που το κράτος δεν εκ
πληρώνει την αποστολή του και δεν τον προστατεύει. Αφού, λοιπόν, πρώτα διατυπώσει αυτές τις σημαντικές αρχές, ο νομοθέτης, αντί να θεωρήσει φυσικές συνέπειές τους
-όπως συνέβη με το (γαλλικό) σύνταγμα του
1791- το
δόγ
μα της λα"ίκής κυριαρχίας και την ανάγκη ύπαρξης δημο
κρατικής κυβέρνησης σε μια ελεύθερη κοινωνία, στρέφεται προς άλλη κατεύθυνση, εξίσου δημοκρατική, αλλά όχι και φι λελεύθερη: θεωρεί τον μονάρχη μοναδικό εκπρόσωπο του κράτους και του εκχωρεί όλα τα δικαιώματα που το ίδιο κεί μενο έχει ήδη αναγνωρίσει ότι ανήκουν στην κοινωνία. Ο ηγε μόνας δεν είναι πια, σύμφωνα με τον Κώδικα, αντιπρόσωπος
του Θεού επί της Γης, αλλά εκπρόσωπος της κοινωνίας, όρ γανό της και υπηρέτης των συμφερόντων της, όπως ρητά ανα φέρει και ο Φρειδερίκος στα κείμενά του. Είναι ο αποκλει στικός εκπρόσωπος της κοινωνίας, αυτός που συγκεντρώνει στα χέρια του όλες τις εξουσίες. Σύμφωνα με το προοίμιο του Κώδικα, ο αρχηγός του κράτους, του οποίου καθήκον εί ναι να προάγει το δημόσιο συμφέρον, μοναδικό στόχο της
κοινωνίας, έχει εξουσία να καθοδηγεί και να κατευθύνει τις ενέργειες των πολιτών με ανάλογο πνεύμα και ανάλογες επι διώξεις. Στις βασικές υποχρεώσεις αυτού του παντοδύναμου ορ γάνου της κοινωνίας περιλαμβάνονται -μεταξύ άλλων- η δια τήρηση της εσωτερικής ειρήνης και της δημόσιας τάξης και
373
ΛΙ.Ι.ΧΙS
37 4
!Η
TOCQUEVILLE
ασφάλειας, η προστασία των πολιτών από ενδεχόμενη άσκη ση βίας εις βάρος τους, η κήρυξη πολέμου και η σύναψη ει ρήνης, η νομοθετική πρωτοβουλία, η δημοσίευση των νόμων,
η έκδοση αστυνομικών κανόνων και διατάξων, η απονομή χά ριτος, η παύση της ποινικής δίωξης.
Όλοι οι δημόσιοι οργανισμοί και όλα τα δημόσια ιδρύμα τα εποπτεύονται και διευθύνονται από την ανώτατη αυτή αρ χή, πάντα με στόχο την ασφάλεια και την εφήνη των πολι τών. Για να μπορεί ο αρχηγός του κράτους να ανταποκρίνε ται στις υποχρεώσεις του, είναι αναγκαίο να διαθέτει τα απα ραίτητα οικονομικά μέσα· έχει, λοιπόν, δικαίωμα να επιβάλ λει φόρους στις ιδιωτικές περιουσίες, στους πολίτες ως άτο μα, στην άσκηση επαγγέλματος, στις εμπορικές συναλλαγές, στην παραγωγή και στην κατανάλωση προ"ίόντων. Οι απο
φάσεις και οι εντολές των κρατικών λειτουργών που ενερ
γούν επ' ονόματί του πρέπει να εφαρμόζονται σαν να προ έρχονται από τον ίδιο, σε όλα εκείνα τα πεδία και τα ζητή ματα που εμπίπτουν στις αρμοδιότητές του.
Κάτω από αυτό το εξαφετικά καινούργιο «κεφάλι», θα δούμε ωστόσο να προβάλλει ένα εντελώς «γοτθικό» σώμα·
ο Φρειδερίκος είχε περιοριστεί να αφαφέσει ό,τι θα μπορούσε να αποτελέσει εμπόδιο στην άσκηση της εξουσίας εκ μέρους του, με αποτέλεσμα το συνολικό δημιούργημά του να θυμί ζει τέρας με χαρακτηριστικά από δυο διαφορετικά όντα. Αυ τό το παράξενο νομικό οικοδόμημα δείχνει ότι ο Φρειδερίκος αφενός περιφρονούσε εν πολλοίς τη λογική, και αφετέρου εί χε φροντίσει να παραμείνει αλώβητη η εξουσία του, αλλά και
να μην δημιουργηθούν άσκοπες τριβές και συγκρούσεις με
ερείσματα του καθεστώτος που έδειχναν ικανά και αποφα σισμένα να υπερασπιστούν τα προνόμιά τους. Έτσι, οι κάτοικοι της υπαίθρου, με εξαίρεση ορισμένες περιοχές και περιφέρειες, παραμένουν υπό καθεστώς κλη ρονομικής δουλοπαροικίας, το οποίο δεν περιλαμβάνει μόνο αγγαρείες και άλλες ανάλογες υπηρεσίες, αλλά και προσω-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
11
Ι.Ιiι\ΝΛ~.Ι
1:..ιι
πικές υποχρεώσεις, όπως έχουμε ήδη δει. των χ(.ψικ(:>ν προς
τον ιδιοκτήτη της γης την οποία καλλιει>γοι'>ν. Τα περισσότερα από τα προνόμια των ιΩιοκτητ(;>ν της γης επιβεβαιώνονται και επικυρώνονται απ6 τον κ(;>Ωικα· Οα μπο
υούσαμε, μάλιστα, να πούμε «παρά τον ΚC:>Ωικα>>, αφοι) ορί ζεται ρητά πως, σε περίπτωση που υπάρχει απι>κλιση μετα
ξι) του τοπικού εθιμικού δικαίου και του νέου νομοθετικού πλαισίου, εφαρμόζεται το εθιμικό δίκαω. Διακη(Η)σσεται, λοι π6ν, επισήμως ότι το κράτος δεν μπορεί να καταργήσει κα
νένα τέτοω προνόμιο, παρά μόνο εξαγοράζοντάς το, σύμ φωνα και με όσα προβλέπει ο νόμος. Α ν και ο Κώδικας ορίζει πως η δουλοπαροικία με την πω
στενή έννοια του όρου
(Leibeigenschaft),
στο βαθμό που πλήτ
τει ευθέως την προσωπική ελευθερία, καταργείται, μπορεί
κανείς να διαπιστώσει διαβάζοντας προσεκτικά το κείμενο
6τι η κληρονομική δουλοπαροικία
(Erbuntertiinigkeit)
-η οποία
δεν παύει, βέβαια, να είναι ένα είδος δουλοπαροικίας- εξα κολουθεί να ισχύει. Επίσης, με βάση τον Κώδικα, η διάκριση μεταξύ αστού και
χωρικού εξακολουθεί πάντα να ισχύει απολύτως. Παράλληλα, μεταξύ ευγενών και αστών, αναγνωρίζεται η ύπαρξη μιας εν
διάμεσης, κατά κάποων τρόπο, τάξης, την οποία αποτελούν ανώτεροι κρατικοί λειτουργοί μη αριστοκρατικής καταγωγής,
κληρικοί, καθηγητές γυμνασίων και πανεπιστημίων. Αν και κοινωνικά ανώτερο από τους αστούς, αυτό το στρώ μα εξακολουθούσε να θεωρείται κατώτερο από τους ευγενείς. Κατά κανόνα, όσοι το αποτελούσαν δεν είχαν δικαίωμα να αγοράζουν ιππικά δικαιώματα, ούτε να αναλαμβάνουν ανώ
τατα κρατικά αξιώματα. Επίσης, δεν ήταν
Hoffiihig,
δηλαδή
δεν μπορούσαν να εμφανιστούν ενώπων του βασιλιά παρά σε σπάνιες μόνο περιπτώσεις, και ποτέ μαζί με άλλα μέλη της οι κογένειάς τους. Όπως συνέβαινε και στη Γαλλία, αυτοί οι απο κλεισμοί βιώνονταν με επώδυνο τρόπο, ιδιαίτερα στο βαθμό
που αυτή η τάξη αποκτούσε ολοένα και ευρύτερη μόρφωση
375
Λ Ι Ι· λ
376
I S !)
Ε ΤΟ
CQ UΕV Ι LLΕ
και επφροή, και παράλληλα καταλάμβανε, αν όχι τα πιο τι μητικά αξιώματα, οπωσδήποτε εκείνα που είχαν τις περισσό
τερες και πω σημαντικές αρμοδιότητες. Η οργή και η δυσα ρέσκεια που προκαλούσαν τα προνόμια των ευγενών, τα οποία τόσο συνέβαλαν στην έκρηξη του
1789 στη χώρα
μας, είχαν ως
συνέπεια να γίνει αρχικά ιδιαίτερα ευνο·ίκά δεκτή στη Γερμα
νία η Επανάσταση. Βέβαια, ο βασικός συντάκτης του Κώδι κα ήταν ένας αστός, ο οποίος όμως ακολουθούσε, αναμφι σβήτητα, τις εντολές του κυρίου του. Η παλαιά τάξη πραγμάτων της Ευρώπης δεν είχε ακόμη αποδιαρθρωθεί στη Γερμανία· ή τουλάχιστον, δεν είχε απο διαρθρωθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε ο Φρειδερίκος, παρά την αποστροφή που αυτή του προκαλούσε, να πιστεύει πως οι συνθήκες είχαν ωριμάσει για να εξαφανίσει τα κατάλοιπά της. Σε γενικές γραμμές, θα αφαιρέσει από τους ευγενείς το δι καίωμα του συνέρχεσθαι και της κοινής δράσης παράλληλα,
αφήνοντας άθικτα τα ατομικά τους προνόμια, θα αρκεστεί να οριοθετήσει και να ρυθμίσει τον τρόπο άσκησής τους. Έτσι λοιπόν, αυτός ο Κώδικας, που συντάχθηκε με εντολή ενός οπα δού των φιλοσόφων μας και τέθηκε σε εφαρμογή αφού είχε ήδη ξεσπάσει η Γαλλική Επανάσταση, κατέληξε να είναι το πω αυθεντικό και πω πρόσφατο νομοθέτημα που επικύρωνε
τις φεουδαλικές ανισότητες, των οποίων την κατάργηση σε όλη την Ευρώπη θα έφερνε η Επανάσταση. Η αριστοκρατία εξακολουθεί, κατά τον Κώδικα, να πα ραμένει κύρια πηγή στελέχωσης των κορυφαίων κρατικών λειτουργημάτων- στο μέτρο που είναι ικανοί να ασκήσουν παρόμοια καθήκοντα, οι ευγενείς πρέπει να καταλαμβάνουν
κατά προτίμηση όλα τα τιμητικά αξιώματα. Επιπλέον, αυτοί και μόνον αυτοί μπορούν να διατηρούν προνόμια όπως το δι καίωμα κυνηγιού και απονομής δικαιοσύνης στα εδάφη που τους ανήκουν, καθώς επίσης και να προσθέτουν το όνομα της
περιοχής τους στο όνομά τους. Οι αστοί που με ειδική εξου σιοδότηση γίνονται κι)ριοι πρώην φεουδαλικών εκτάσεων μπο-
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΛΝΛ~.Ι ι\~.11
ιιοι)ν να ασκούν τα δικαιώματα και τα πυονι'ψια ποο αντι-
στοιχούν σε αυτή την ιδιότητά τους μ()νο nε απολι)τως κα
Οορισμένο πλαίσιο. Ο αστός που είναι ιδιοκτήτης παυi>μοιων εκτάσεων δεν μπορεί να τις κληροδοτήσει σε άλλον αnτ6, πα()ά μόνο αν αυτός είναι πρώτου βαθμοι) συγγενής του. 2:ε πε ()ίπτωση που δεν υπήρχαν κληρονόμοι αυτής της κατηγορίας
ή κληρονόμοι ευγενείς, η ιδιοκτησία έπρεπε να «βγει» σε δη μοπρασία.
Μια από τις πω χαρακτηρωτικές διατάξεις του Κώδικα του Φρειδερίκου ήταν, εξάλλου, οι ποινές ποu προέβλεπε για πολιτικά αδικήματα.
Ο διάδοχος τοu Φρειδερίκου, ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος Β', παρά τα φεουδαλικά και απολυταρχικά στοιχεία του νο μοθετήματος για το οποίο έγινε ήδη λόγος, διέκρινε στον Κώ δικα του θείου του επαναστατικές τάσεις και ανέβαλε την εφαρμογή του ώς το
1794·
λέγεται, λοιπόν, ότι πείστηκε τε
λικά να τον υιοθετήσει γιατί εκτιμούσε ιδιαίτερα τις ποινικές του διατάξεις, σε αντιδιαστολή προς τις γενικές του αρχές, προς τις οποίες δυσπιστούσε. Πράγματι, ακόμη και σήμερα,
μετά από τόσα χρόνια, δεν έχουν υπάρξει τόσο πλήρεις δια τάξεις σε αυτό το πεδίο· όχι μόνο όσοι μετέχουν σε εξεγέρ σεις και σε συνωμοσίες τιμωρούνται με βαρύτατες ποινές, αλ
λά ακόμη και για απροκάλυπτες επικρίσεις κυβερνητικών πράξεων προβλέπεται αυστηρή τιμωρία. Η αγορά και κυ κλοφορία ανατρεπτικών εντύπων απαγορεύεται ρητά· τυπο
γράφος, εκδότης και διανομέας φέρουν ευθύνη παράλληλα
με τον συγγραφέα παρόμοιων κειμένων. Χοροί (μεταμφιε σμένων ή μη) και άλλες διασκεδάσεις θεωρούνται δημόσιες συναθροίσεις και προϋποθέτουν σχετική άδεια της αστυνο μίας, ενώ το ίδιο ισχύει και για τις δημόσιες συνεστιάσεις. Η ελευθερία του Τύπου και του λόγου υπόκεινται σε αυστηρό και εν πολλοίς αυθαίρετο έλεγχο, ενώ η κατοχή πυροβόλων όπλων απαγορεύεται. Παράλληλα με αυτές ης σχεδόν μεσαιωνικής προέλευσης
377
ΛI.IXIS
378
1)1: TOCQUEVILLE
ρυθμίσεις, συναντά κανείς στον Κώδικα και συγκεντρωτικού χαρακτήρα διατάξεις που κινούνται στις παρυφές του σο σιαλισμού. Για παράδειγμα, προβλέπεται ότι το κράτος εί ναι υποχρεωμένο να εξασφαλίζει τροφή, απασχόληση και αμοιβή σε όσους δεν μπορούν να συντηρήσουν τον εαυτό τους
και δεν έχουν δικαίωμα αρωγής από τον χωροδεσπότη ή από την κοινότητα. Το κράτος οφείλει, λοιπόν, να εξασφαλίζει σε όλους αυτούς εργασία ανάλογη με τις δυνάμεις τους και με τις ικανότητές τους, αλλά και να διαθέτει ιδρύματα κατάλ ληλα να φιλοξενούν και να περιθάλπουν τους άπορους πολί τες. Επιπλέον, έχει δικαιοδοσία να διαλύει οργανισμούς που τείνουν να ενθαρρύνουν την οκνηρία και τη φυγοπονία, δια νέμοντας παράλληλα στους φτωχούς πολίτες τους πόρους που ανήκαν σε παρόμοια ιδρύματα. Η τόλμη και η καινοτομία στη θεωρία αλλά και η ατολμία στην πράξη χαρακτηρίζουν από άκρη σε άκρη το δημιούργη μα αυτό του Μεγάλου Φρειδερίκου. Από τη μια, διακηρύσσε ται η μεγάλη αρχή της σύγχρονης κοινωνίας, ότι όλοι ανεξαι ρέτως υπόκεινται σε φορολόγηση· από την άλλη, διατηρού νται σε ισχύ τοπικοί και περιφερειακοί νόμοι που περιλαμβά
νουν εξαιρέσεις από τον γενικό αυτό κανόνα. Διακηρύσσεται. επίσης, ότι όλες οι διαφορές μεταξύ του βασιλιά και ενός υπη κόου του θα κρίνονται με τους όρους και τις διαδικασίες που ισχύουν και για όλες τις άλλες υποθέσεις οι οποίες οδηγούνται στα δικαστήρια· στην πράξη, ποτέ δεν εφαρμόστηκε αυτός ο κανόνας στο βαθμό που ερχόταν σε σύγκρουση με τα συμφέ ροντα ή με τις επιθυμίες του βασιλιά. Έδειχναν έτσι με ιδιαί
τερη ζέση και ικανοποίηση στους πολίτες το μύλο του Σαν
Σουσί [αναφορά στη γνωστή ιστορία με τον μυλωνά που είπε «υπάρχουν δικαστές στο Βερολίνο», και τελικά δικαιώθηκε], την ίδια στιγμή που ενώ σε πολλές άλλες περιπτώσεις αθόρυ
βα υπέτασσαν τη δικαιοσύνη στη βούληση του βασιλιά. Αποδεικνύεται έτσι 6τι αυτός ο Κώδικας, που τόσο και νοτόμος ήταν εκ πρώτης 6ψεως. ελάχιστα εφαρμόστηκε στην
ΤΟ
ΙlΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
Ι·ΙΙΛΝΛ'.Ι .\:.ιι
Π(Jάξη· είναι, άλλωστε, χαρακτηριστιχ/ι, αν Οcλcι κανcίς να
μελετήσει την πραγματική κατάσταση της κοινωνίας σε αυτι'J το τμήμα της Γερμανίας και στα τέλη του
1Ηοι ι
αι(;>να, ότι
οι κάτοικοι της Πρωσίας δεν αντιλήφθηκαν την επικι)ρωσή του, το
1794,
παρά ελάχιστα. Μόνο οι νομικοί τον μελέτησαν
και, ακόμη και στις μέρες μας, πολλοί από τους πω μορφω μένους πολίτες δεν τον έχουν καν διαβάσει ποτέ.
Iι> I 11
ΑΓΡΟτΙΚΉ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΣΤΗ ΓΕΡΜΆΝΙΑ
Υ'πήρχαν πολλές αγροτικές οικογένειες που όχι μόνο ήταν ελεύθερες και είχαν ιδιόκτητη γη, αλλά και που η περιουσία τους ήταν μη απαλλοτριώσψη στο διηνεκές. Η γη τους ήταν
αδιαίρετη και κληροδοτούνταν στον έναν από τους γιους -συ νήθως τον νεότερο-, όπως συνέβαινε σε ορισμένες περιπτώ σεις και στην Αγγλία. Ο μοναδικός αυτός κληρονόμος ήταν υποχρεωμένος να δώσει ένα ποσόν σε καθένα από τα αδέλ φια του, αγόρι ή κορίτσι. Τα
Erbgutter των αγροτών ήταν κοινότατη
πρακτική σε όλη
τη Γερμανία, καθώς πουθενά η γη δεν υπαγόταν στο σύνολό της στο φεουδαρχικό σύστημα. Ακόμη και στη Σιλεσία, όπου
ώς τις μέρες μας οι ευγενείς είναι κύριοι μεγάλων εκτάσεων γης που περιλαμβάνουν και ολόκληρα χωριά, υπήρχαν άλλα χωριά που ήταν εντελώς ελεύθερα και ανήκαν αποκλειστικά
στους κατοίκους τους. Σε ορισμένες επαρχίες της Γερμανίας μάλιστα, όπως στο Τιρόλο και στην [Ανατολική] Φρισία. ο κα νόνας ήταν ότι η γη ανήκε στους αγρότες μέσω των
Erbgutter.
Πάντως, στις περισσότερες περιοχές της Γερμανίας, αυτή η μορφή ιδιοκτησίας δεν ήταν παρά η -λιγότερο ή περισσό τερο συχνή- εξαίρεση. Μάλιστα, στα χωριά όπου ίσχυε, οι μικρο"ίδιοκτήτες γης αυτού του είδους αποτελούσαν ένα εί δος aριστοκρατίας μεταξύ των χωρικών.
379
ΛI.EXIS
J80
[)Ε
TOCQUEVILLE
[7] Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΕΥΓΕΝΩΝ ΚΑΙ Η ΚΑ Τ ΑΝ ΟΜΗ ΤΗΣ ΓΗΣ ΣτΙΣ ΟΧΘΕΣ ΤΟΥ ΡΗΝΟΥ
Από πληροφορίες που συγκέντρωσα επιτόπου και από άτο μα που ζούσαν κατά την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος,
προκύπτει: ότι στην περιοχή του εκλεκτοράτου της Κολονίας, για παράδειγμα, υπήρχαν πολλά χωριά δίχως χωροδεσπότη, που διοικούνταν από εκπρόσωπους του ηγεμόνα· ότι, και εκεί όπου υπήρχαν ευγενείς, οι εξουσίες τους ήταν πολύ περιορι
σμένες ότι η κοινωνική θέση των ευγενών (ως ατόμων, του
λάχιστον) τούς εξασφάλιζε αίγλη μάλλον παρά ουσιαστική δύναμη· ότι η αριστοκρατία απολάμβανε τψές και αξιώμα τα, αλλά δεν ασκούσε άμεση και πραγματική εξουσία. Από την άλλη, είναι βέβαιο ότι, στην περιοχή του ίδιου αυ τού εκλεκτοράτου, η γη ήταν κατανεμημένη σε πολύ μεγάλο αριθμό χωρικών- αυτό ήταν πρωτίστως απόρροια των οικο νομικών δυσκολιών που αντψετώπιζαν επί μεγάλο χρονικό διάστημα πολλές οικογένειες ευγενών, ω οποίες αναγκάζο
νταν έτσι να πουλάνε ή να νοικιάζουν σε χωρικούς (μικρό,
έστω) μέρος της γης που τους ανήκε. Έχω στα χέρια μου έναν κατάλογο του πληθυσμού στην επισκοπή της Κολονίας, στις αρχές του 18ου αιώνα, όπου αναφέρεται και το καθεστώς που ίσχυε σε κάθε έκταση γης της περιφέρειας αυτής. Ήδη, λοι πόν, από την εποχή εκείνη, το
1/3 της γης ανήκε
σε χωρικούς.
Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα ω κάτοικοι εδώ να εί ναι πιο ευνο~κά διακείμενοι προς τις επαναστατικές ιδέες και πρακτικές απ' ό,τι σε άλλες περιοχές της Γερμανίας, όπου δεν υπήρχε ακόμη αυτή η ιδιαιτερότητα.
ΤΟ
ΠΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
Ι.ΙΙΛΝΛ~.Ι Λ~.11
IHJ ΙΙΩΣ Η ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΕΝΤΟΚΑ ΔΑΝΕΙΛ Ιι:ΠιΊΑΧΥΝΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΜΉ ΤΗΣ ΓΗΣ
Ο νόμος που απαγόρευε τα έντοκα δάνεια ( ανεξάυτητα από
το ύψος του επιτοκίου) εξακολουθούσε να ισχι)ει στα τέλη του 18ου αιώνα. Από τον Τυργκό μαθαίνουμε 6τι ακόμη και το
1769
αυτός ο νόμος ίσχυε σε αρκετές περιοχές, έστω και
αν συχνά παραβιαζόταν στην πράξη. Τα εμποροδικεία δέχο νταν τον έντοκο δανεισμό, έστω και αν τα τακτικά δικαστή μια τον καταδίκαζαν. Βλέπουμε έτσι κακόπιστους χρεώστες να ενάγουν στα ποινικά δικαστήρια τους δανειστές τους για παρ α β ίαση του σχετικού νόμου. Ανεξάρτητα από τις συνέπειες που αυτός ο νόμος ήταν επόμενο να έχει στο εμπόριο, και γενικά στα συναλλακτικά ήθη της χώρας, επηρέαζε σημαντικά και την κατανομή και ιδιοκτησία της γης. Έτσι, προκαλώντας εντυπωσιακή αύξη ση της προσόδου, έγγειας και μη, ανάγκαζε τους παλαιούς ιδιοκτήτες γης, αντί να δανείζονται για να καλύψουν τις ανά γκες τους, να πουλάνε ή να νοικιάζουν σε μόνιμη βάση τμή ματα της γης τους. Το φαινόμενο αυτό συνέβαλλε σημαντι κά είτε στη δημιουργία πολλών μικρο"ίδιοκτητών, είτε στην
επιβάρυνση των μικροκαλλιεργητών με ποικίλες δουλείες.
19] ΙΙΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΕΚΡΥΘΜΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ
ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΣΕ ΗΔΗ Η ΔΕΚΑΤΗ ΔΕΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Το
1779,
ένας μικροδικηγόρος του
Luce
διαμαρτύρεται σε
έντονο ύφος, που προαναγγέλλει κατά κάποιον τρόπο την
Επανάσταση, ότι οι εφημέριοι και άλλοι μεγαλοεισπράκτο ρες της δεκάτης πουλάνε στους καλλιεργητές της γης, σε εξω φρενικές τιμές, το άχυρο που έχουν συγκεντρώσει μέσω της
Λl.IXIS
38 2
!)Ε
TOCQUEVILLE
δεκάτης, και το οποίο είναι απολύτως απαραίτητο στους χω ρικούς ως ζωοτροφή.
[10] ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ Ο ΚΛΗΡΟΣ ΑΠΟΞΕΝΩΝΟΤ ΑΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΛΑΟ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΝΟΜΙΩΝ ΤΟΥ
Το
1780,
ο ηγούμενος και οι καλόγεροι της μονής του
Laval
διαμαρτύρονται γιατί τους ζητούν να πληρώσουν δασμούς για καταναλωτικά αγαθά και για υλικά αναγκαία για την επι
διόρθωση μοναστηριακών κτισμάτων. Ισχυρίζονται ότι οι δα σμοί έχουν συμπληρωματικό χαρακτήρα σε σχέση με την
taille,
και επομένως, στο βαθμό που τα μοναστήρια απαλλάσσονται από την
taille, δεν νοείται να πληρώνουν και δασμούς.
Ο υπουρ
γός τούς απαντά να προσφύγουν στο τοπικό δικαστήριο με δι καίωμα έφεσης στο φορολογικό δικαστήριο.
[11] ΦΕΟΥΔΑΛΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΥ:
ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
Αβαείο του Χερβούρyοu
(1753)
Αυτό το αβαείο εισέπραττε νοίκι, σε είδος ή σε χρήματα, απ'
όλα τα χωριά της περιοχής του Χερβούργου· ένα μόνο χωριό πλήρωνε στο αβαείο
306 μέδψνους στάρι. Αντίστοιχα δικαιώ Sainte-Genevieve, στη βαρονία και στο μύλο του Bas-du-Roule, ακόμη και στη βαρονία της Neuvilleau-Plein, σε απόσταση τουλάχιστον 10 λευγών. Επίσης, εισέ ματα είχε στη βαρονία της
πραττε δεκάτη από δώδεκα χωριά της χερσονήσου, ορισμένα από τα οποία βρίσκονταν πολύ μακριά από το αβαείο.
ΤΟ
ΙΙΛΛΛΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
[12] ΟΡΓΗ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΏΝ ΛΟΓΩ ΤΩΝ ΦΕΟΥΔΑΛΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΆΤΩΝ, ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΌΤΕΡΑ ΕΚΕΙΝΩΝ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΥ
Την επιστολή που ακολουθεί την απευθύνει, λίγο πριν από την Επανάσταση, ένας καλλιεργητής της γης στον ίδιο τον έπαρ χο. Δεν μπορεί, ασφαλώς, να την εμπιστευθεί κανείς ως προς την αλήθεια όσων αναφέρει · είναι, ωστόσο, εξαφετικά δια
φωτιστική ως προς την ψυχική κατάσταση και διάθεση της τά ξης στην οποία ανήκει ο συντάκτης της: «Αν και στην περιοχή μας έχουμε λίγους ευγενείς, δεν θα πρέπει να θεωρήσει κανείς πως τα κτήματα είναι λι γότερο φορτωμένα με υποχρεώσεις αντιθέτως, όλα σχε
δόν τα τψάρια ανήκουν στον καθεδρικό ναό, στην αρ χιεπισκοπή, στην εκκλησία του Αγίου Μαρτίνου, στους Βενεδικτίνους του
Noirmoutiers και του Saint-Julien, κα
θώς και σε άλλες εκκλησίες και μοναστήρια· σε όλες αυ τές τις περιπτώσεις, ούτε λόγος να γίνεται για παρα
γραφή των υποχρεώσεών μας, αφού οι δικαιούχοι ξε θάβουν ολοένα και νέες μουχλιασμένες περγαμηνές, που ο Θεός μόνο ξέρει την προέλευσή τους! Όλη η περιοχή οφείλει στους ιδιοκτήτες της γης. Οι
περισσότεροι καλλιεργητές οφείλουν
1/7 του
μόδωυ στά
ρι κατά εκτάριο το χρόνο, ενώ άλλοι κρασί· ο ένας οφεί
λει το
1/4
της παραγωγής στον χωροδεσπότη, ο άλλος
το
1/5, αφού πρώτα αφαφεθεί η δεκάτη· άλλος πάλι το 1/12, ή το 1/13. Αυτές οι υποχρεώσεις ποικίλλουν σε πο λύ μεγάλο βαθμό, ξεκινώντας από το 1/40 της παραγω γής και φτάνοντας ώς το 1/4. Τι να σκεφτεί κανείς για τις υποχρεώσεις σε λαχανι κά, πουλερικά, φρούτα, κεριά, ξύλα, χρήματα, αγγα
ρείες; Γνωρίζω επίσης υποχρεώσεις σε ψωμί, κερί, αβγά, ακέφαλα γουρούνια, καπέλα με τριαντάφυλλα, μπου-
ΑιΕΧΙS
38 4
DE TOCQUEVILLE
κέτα με βωλέτες, χρυσά σπιρούνια, κ.λπ., ενώ υπάρχουν και άλλα πολλά δικαιώματα του χωροδεσπότη. Γιατί δεν έχει απαλλαγεί η Γαλλία απ' όλα αυτά τα υπερβο λικά δοσίματα; Επιτέλους, τα μάτια μας αρχίζουν να ανοίγουν και μπορούμε να ελπίζουμε το καλύτερο από τη σημερινή κυβέρνηση· θα τείνει, ασφαλώς, χείρα βοη θείας στα θύματα των αδικιών του παλωύ δημοσωνο μικού συστήματος, οι οποίες αποκαλούνται συνήθως φε ουδαλικά δικαιώματα που δεν μπορούσε ποτέ κανείς να απεκδυθεί ή να πουλήσει.
Και τι να σκεφτεί κανείς για την τυραννία των τελών μεταβίβασης; Αγοράζει κάποως, ξοδεύοντας ό,τι έχει και δεν έχει, μια έκταση γης και καλείται να πληρώσει επι πλέον έξοδα συμβολαίων και καταχώρησης, χαρτόσημα,
έξοδα δημοσίευσης, κ.λπ.· και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, οφείλει να δείξει το συμβόλαω στον χωροδεσπό τη του, ο οποίος θα του ζητήσει να πληρώσει τέλη επί του τιμήματος, άλλοτε το
1/10,
άλλοτε το
πάλι, χωροδεσπότες ζητάνε το
1/5,
1/12.
άλλοι το
Ορισμένοι,
1/5
και πε
μπτημόρω. Τελικά, ό,τι θέλει ζητάει ο καθένας γνωρί ζω ακόμη και περιπτώσεις που οι επιβαρύνσεις αυτές φτάνουν το
1/3 της τιμής.
Όχι, ούτε τα πω άγρια και τα
πω βάρβαρα έθνη του γνωστού κόσμου δεν έχουν ποτέ επινοήσει τόσες επιβαρύνσεις και αδικίες όσες οι δυνά στες μας είχαν φορτώσει στους ώμους των πατέρων μας. [Ειδικά αυτή η φιλοσοφική και φιλολογίζουσα παρέκβαση
είναι εντελώς ανορθόγραφα γραμμένη: Αλ.ντε.Τ.] Α ν είναι δυνατόν! Ο μακαρίτης ο βασιλιάς επέτρε
ψε να εξαγοράζονται τα φεουδαλικά δικαιώματα στις πόλεις, αλλά όχι και εκείνα που βαρύνουν την καλ
λιεργήσιμη γη. Και όμως, από την ύπαιθρο έπρεπε να ξεκινήσει το μέτρο. Γιατί να μην επιτραπεί στους φτω χούς καλλιεργητές να σπάσουν τις αλυσίδες τους, να απαλλαγούν εξαγοράζοντας τις πολυάριθμες και κά-
ΤΟ
Ι!ΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
θε είδους δουλείες και υποχρεώσεις, οι οποίες τόση ζημιά προκαλούν στον χωρικό και τόσο λίγο όφελος στον χωροδεσπότη; Σε ό,τι αφορά τη δυνατότητα εξαγοράς, δεν έπρεπε να γίνεται διάκριση μεταξύ υπαίθρου και πόλης, χωροδεσπότη και απλού ιδωκτήτη.
Με κάθε μεταβίβαση γης, οι υπεύθυνοι για τη δια χείριση των εκκλησιαστικών εκτάσεων γδέρνουν και ξε ζουμίζουν τους αγρότες. Έχω υπόψη μου ένα πρόσφα το παράδειγμα. Ο επιστάτης του νέου επισκόπου μας, μόλις ανέλαβε τα καθήκοντά του, ειδοποίησε όλους τους πακτωτές του κυρίου
de Fleury, του προηγούμενου
ιδιο
κτήτη της γης, ότι όλα τα συμβόλαια ακυρώνονται· έτσι,
πέταξε κυριολεκτικά στο δρόμο όλους εκείνους που αρ νήθηκαν να πληρώσουν διπλάσια τιμή και συγχρόνως να του δώσουν γενναίο "φιλοδώρημα", όπως άλλωστε εί χαν ήδη κάμει με τον επιστάτη του κ.
de Fleury.
Τα επτά
ή οκτώ χρόνια που είχαν ακόμη στη διάθεσή τους με βά ση το συμβόλαω έπαψαν έτσι να ισχύουν και οι άνθρω ποι βρέθηκαν στο δρόμο -και μάλιστα παραμονές Χρι στουγέννων, την πω κρίσιμη εποχή του χρόνου, λόγω της δυσκολίας που παρουσιάζει τότε το τάισμα των ζώ ων-, δίχως να έχουν πού να μείνουν. Ακόμη και ο βασι λιάς της Πρωσίας δεν θα μπορούσε να τους είχε μετα χειριστεί με χειρότερο τρόπο». Φαίνεται, λοιπόν, καθαρά απ' όσα προηγήθηκαν ότι, προ κειμένου για εκτάσεις γης που ανήκαν στην Εκκλησία, τα συμβόλαια με τον προηγούμενο δικαωύχο δεν δέσμευαν και τον επόμενο. Επιπλέον, ο συντάκτης της επιστολής, επιση
μαίνοντας ότι τα φεουδαλικά δικαιώματα ήταν εξαγοράσιμα στις πόλεις αλλά όχι και στην ύπαιθρο, λέει μια μεγάλη αλή θεια. Να, λοιπόν, μια ακόμη απόδειξη της εγκατάλειψης που β ίων ε ο αγρότης, αλλά και του γεγονότος ότι όλοι εκείνοι που βρίσκονταν σε ψηλότερη από αυτόν θέση στην κοινωνική ιε-
385
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
3 86
ραρχία έβρισκαν, αντίθετα, τον τρόπο να επωφελούνται από τις καταστάσεις.
Κάθε θεσμός που κατέχει δεσπόζουσα θέση για μεγάλο χρονι κό διάστημα, αφού πρώτα εμπεδωθεί στον φυσικό του χώρο, επεκτείνεται, επηρεάζοντας εντέλει καθοριστικά και τμήματα του νομοθετικού πλαισίου που βρίσκονται έξω από τη δικαιο
δοσία του· έτσι. το φεουδαρχικό σύστημα, αν και είχε κατά βά ση πολιτικό χαρακτήρα, άλλαξε τελικά όχι μόνο το σύνολο του
αστικού δικαίου, αλλά και το καθεστώς των ιδιοκτησιακών, οι κογενειακών και προσωπικών σχέσεων. Σε ό,τι αφορά τα κλη ρονομικά δικαιώματα, καθιερώθηκε έτσι η ανισοκατανομή, αρ
χή η οποία σε ορισμένες επαρχίες (όπως δείχνει το παράδειγ μα της Νορμανδίας) επεκτάθηκε και στα μέλη της μεσαίας τά ξης. Θα μπορούσε, λοιπόν, να πει κανείς ότι κατέληξε να αφο
ρά κάθε είδους ακίνητη περιουσία, αφού δεν υπήρχαν πια εδά φη που να εξαιρούνται απόλυτα από την εφαρμογή των σχετι κών διατάξεων, ή που οι ιδιοκτήτες τους να μην επηρεάζονταν
καθοριστικά από αυτές. Οι αρχές του φεουδαρχικού συστήμα τος δεν ίσχυαν μόνο προκειμένου για τα ιδιοκτησιακά δικαιώ ματα των ατόμων, αλλά και των κοινοτήτων. Επιπλέον, αφο ρούσαν τομείς όπως η βιοτεχνία, μέσω των αμοιβών που προ βλέπονταν για τους εργαζόμενους, τα εισοδήματα, μέσω των
άνισων επιβαρύνσεων, και γενικά επηρέαζαν τα οικονομικά συμ φέροντα και τις δραστηριότηες όλων: των ιδιοκτητών γης μέ σω των δοσιμάτων, των δουλειών, των αγγαρειών- των καλ λιεργητών της γης, με χίλιους δυο τρόπους αλλά και ειδικότε ρα με το νοίκι που κατέβαλλαν, με τα χρηστικά τέλη, με την υποχρέωση χρήσης του μύλου του χωροδεσπότη, κ.λπ. ·των
εμπόρων, μέσω των δασμών, των διοδίων και άλλων τελών. Κα ταργώντας τα κατάλοιπα του φεουδαρχικού συστήματος, η Επα νάσταση έκαμε, λοιπόν, αισθητές τις συνέπειές της σε όλα τα ευαίσθητα σημεία, όπου διακυβεύονταν ατομικά συμφέροντα.
ΤΟ
ΙΙΛΛΛΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
[13] ΔΗΜΟΣΙΆ ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΙΑ ΚΑΙ ΕΥΝΟΙΟΚΡΑ τΙΑ
Το
1748 (χρονιά μεγάλης
σιτοδείας και πείνας, όπως και πολ
λές άλλες χρονιές κατά τον 18ο αιώνα), ο βασιλιάς αποφάσι σε να διανεμηθούν
20.000 λίβρες ρύζι.
Ο επίσκοπος της
Tours
ισχυριζόταν ότι η βοήθεια αυτή εξασφαλίστηκε χάρις σε δι κές του ενέργειες, και επομένως πρέπει να μοιραστεί από τον
ίδιο, και μάλιστα αποκλειστικά στην περιοχή της δικαιοδο σίας του. Ο έπαρχος, από τη μεριά του, βεβαίωνε ότι η βοή θεια προοριζόταν για όλη την επαρχία, και επομένως έπρεπε
εκείνος να τη μοιράσει, σε όλες τις ενορίες. Μετά από παρα τεταμένη διαμάχη, ο βασιλιάς, παρεμβαίνοντας συμφιλιωτικά, διπλασιάζει την ποσότητα του ρυζιού που προοριζόταν για τη συγκεκριμένη επαρχία, ώστε ο επίσκοπος και ο έπαρχος να μπορέσουν να μοιράσουν ίση ποσότητα ο καθένας. Άλλωστε, είναι και οι δυο τους σύμφωνοι να γίνει η διανομή από τους
εφημέριους, δίχως να αναμειχθούν ούτε οι χωροδεσπότες, ού τε οι σύνδικοι. Από την αλληλογραφία του με τον γενικό επό πτη των οικονομικών προκύπτει πως ο έπαρχος κατηγορούσε
τον επίσκοπο ότι ήθελε να μοιράσει το ρύζι στους προστατευ όμενούς του, και ειδικότερα στις ενορίες που βρίσκονταν στα εδάφη της δούκισσας
de Rochechouart.
Υπάρχουν, ωστόσο, στον
ίδιο φάκελο και επιστολές ευγενών που ζητούν να προτιμη θούν οι ενορίες που βρίσκονται στα δικά τους εδάφη, όπως και επιστολές του γενικού επόπτη των οικονομικών που υποδει
κνύουν ορισμένες ενορίες. Όποιο σύστημα και αν ακολουθείται, η δημόσια φιλαν θρωπία εκτρέφει σκάνδαλα και αυθαιρεσίες όταν, μάλιστα, ασκείται από τόσο μακριά και χωρίς διαφάνεια, από την κε
ντρική κυβέρνηση, καταλήγει να είναι ουσιαστικά ανεφάρ μοστη.
AΙ,EXIS
388
ΟΕ
TOCQUEVILLE
[14] ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΜΕ ΤΟΝ Ο ΠΟΙΟ ΜΟΙΡΑΖΟΤ ΑΝ Η ΔΗΜΟΣΙΆ ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΙΑ
Σε μια έκθεση προς την επαρχιακή συνέλευση της το
1780, διαβάζουμε:
«Από τις
Haute Guyenne,
385.000 λίβρες που
διατέθηκαν
στην επαρχία μας από την Αυτού Μεγαλειότητα από το οπότε άρχισε η παροχή βοήθειας, έως και το γική περιφέρεια του
Montauban,
1779,
1773,
στην εκλο
πρωτεύουσας της επαρχίας
και έδρας του επάρχου, διατέθηκαν
240.000
λίβρες, και μάλι
στα το μεγαλύτερο μέρος στην κοινότητα του
Montauban».
[15] ΕΞΟΥΣΙΕΣ ΤΟΥ ΕΠΆΡΧΟΥ ΣΕ ΘΕΜΑ Τ Α
}.;ΧΕτΙΚΑ ΜΕ τΙΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΠΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥΣ
Τα αρχεία των επαρχείων είναι γεμάτα με φακέλους που ανα
φέρονται στη ρύθμιση ζητημάτων σχετικών με τη βιομηχανία. Οι βιοτεχνίες και οι βιομηχανίες έχουν να αντιμετωπίσουν όχι μόνο τις απαιτήσεις των συντεχνιών και των πρωτομα στόρων, αλλά και τη μεταβαλλόμενη πολιτική της κυβέρνη σης, η οποία συνήθως εκφράζεται από το Συμβούλιο όταν πρό κειται για γενικού χαρακτήρα αποφάσεις, και από τον έπαρ χο όταν πρόκειται για ειδικότερες ρυθμίσεις. Βλέπουμε έτσι τους επάρχους να ασχολούνται συνεχώς με θέματα όπως το μήκος που πρέπει να έχουν τα τόπια, το είδος των υφασμά των, τη μέθοδο κατασκευής τους, τα λάθη που θα πρέπει να αποφεύγονται κατά την παραγωγή τους. Στο έργο τους αυτό τούς βοηθούσαν όχι μόνο οι υποπληρεξούσιοι, αλλά και τοπι
κοί επιθεωρητές. Σε αυτό ειδικά το πεδίο, ο συγκεντρωτισμός ήταν πιο έντονος ακόμη και απ' ό,τι είναι σήμερα, αλλά και πιο αυθαίρετος, οδηγώντας έτσι στη δημιουργία ενός ολόκλη ρου στρατού δημοσίων λειτουργών και τροφοδοτώντας κάθε είδους σχέσεις εξάρτησης και υποταγής.
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι αυτές οι συνήθειες ήταν συχνό φαινόμενο κυρίως μεταξύ των αστών, χονδρεμπόρων και λιανεμπόρων, που ήταν οι ανερχόμενες κοινωνικά τάξεις, παρά μεταξύ εκείνων που η τάξη τους έχανε συνεχώς έδαφος. Έτσι, η Επανάσταση, αντί να αναστείλει την εξάπλωσή τους, διευκόλυνε την επικράτηση και διάδοση αυτών των τάσεων. Όλες αυτές οι επισημάνσεις βασίζονται στην ανάγνωση επιστολών και άλλων εγγράφων με τον γενικό τίτλο «Βιομη χανίες και βιοτεχνίες: υφάσματα, φάρμακα», που προέρχο
νται από το αρχείο του επάρχου της Ile-de-France. Στο ίδιο αρχείο υπάρχουν συχνές και λεπτομερείς αναφορές από τους επιθεωρητές προς τον έπαρχο, με θέμα τις επισκέψεις τους σε εργαστήρια και εργοστάσια, με σκοπό να ελέγξουν αν πράγματι τηρούνται οι προβλεπόμενοι κανόνες ως προς τον
τρόπο παραγωγής όπως επίσης, υπάρχουν και οδηγίες του Συμβουλίου, μετά από εισήγηση του επάρχου, που επιτρέ πουν ή απαγορεύουν σε βιοτεχνίες να λειτουργούν σε συ
γκεκριμένα σημεία, να παράγουν ορισμένα προ"ίόντα, ή να χρησιμοποιούν ορισμένες μεθόδους. Αυτό που κυριαρχεί στις υποδείξεις των επιθεωρητών προς τους βιοτέχνες και τους βιομήχανους -στους οποίους, παρε μπιπτόντως, φέρονται άψογα- είναι η αντίληψη ότι το κράτος έχει δικαίωμα αλλά και υποχρέωση να εξασφαλίζει τις καλύ τερες δυνατές συνθήκες λειτουργίας και παραγωγής, προς όφε λος όχι μόνο του καταναλωτικού κοινού, αλλά και του ίδιου
του βιοτέχνη/βιομήχανου. Κατά συνέπεια, οι επιθεωρητές θε ωρούν ότι επιβάλλεται να υποδεικνύουν την καλύτερη δυνα τή μέθοδο παραγωγής, αλλά και να συμβουλεύουν για τις πα
ραμικρότερες λεπτομέρειες της δουλειάς, συνδυάζοντας βέ βαια όλα αυτά μ' έναν μεγάλο κατάλογο προβλεπόμενων πα ραβάσεων και οδυνηρών αντίστοιχων προστίμων.
389
ALEXIS
39°
ΟΕ
TOCQUEVILLE
[ 16] ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΕΠΙ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ ΙΑ'
Τίποτε δεν δείχνε~ τόσο καθαρά το πνεύμα που κυρ~αρχούσε κατά τη δ~ακυβέρνηση της χώρας από τον Λουδοβίκο ΙΑ'
83]
[1461-
όσο ο~ καταστατ~κοί χάρτες που απέκτησαν επί των ημε
ρών του ορ~σμένες πόλε~ς. Είχα, μάλ~στα, την ευκαιρία να με λετήσω ενδελεχώς τους καταστατ~κούς χάρτες που παραχω ρήθηκαν από τον Λουδοβίκο ΙΑ' στ~ς περ~σσότερες πόλε~ς των επαρχ~ών του
Anjou, του Maine
κα~ της
Touraine.
Όλα αυτά τα κείμενα έχουν συνταχθεί με βάση το ίδω σχε
δόν πρότυπο κα~ αποκαλύπτουν τους ίδωυς λίγο-πολύ σχε δ~ασμούς. Η ε~κόνα του Λουδοβίκου ΙΑ' που αναδύετα~ από τους καταστατ~κούς χάρτες δ~αφέρε~ κάπως από αυτή που έχουμε στο μυαλό μας. Ο βασιλ~άς εμφανίζετα~ συνήθως ως εχθρός της αρ~στοκρατίας, κα~ συγχρόνως ε~λ~κρ~νής -αν κα~ λίγο άκομψος- φίλος του λαού. Όμως, ο~ καταστατ~κοί χάρ
τες των πόλεων αποκαλύπτουν έναν Λουδοβίκο ο οποίος τρέ φε~ το ίδω μίσος γ~α τα πολ~τ~κά δ~κα~ώματα τόσο του λαού, όσο και της αριστοκρατίας. Χρησιμοπωεί την αστική τάξη για να πλήξε~ τόσο τους ευγενείς, όσο κα~ τα λιiίκά στρώματα· ανηαρ~στοκρατ~κός κα~ αντ~δημοκρατ~κός συγχρόνως, είνα~
το αρχέτυπο του βασ~λ~ά-αστού. Παραχωρεί αφε~δώς προνό μ~α στους προκρίτους των πόλεων, θέλοντας έτσ~ να εν~σχύ σε~ τη θέση τους κα~ το ρόλο τους στην κο~νωνία· τους απο νέμε~ με μεγάλη ευκολία τίτλους ευγενείας, υποβαθμίζοντας έτσ~ την ~δ~ότητα του αρ~στοκράτη, ενώ παράλληλα καταφέ ρε~ καίρω πλήγμα κατά της λιiίκής κα~ δημοκρατ~κής διακυ
βέρνησης των πόλεων, αναθέτοντας την εξουσία σε λίγες ο~ κογένειες που δ~άκε~νται ευνο'ίκά προς τ~ς μεταρρυθμίσε~ς του
κα~, έχοντας ευεργετηθεί κατά κόρον από αυτόν, είνα~ από λυτα δεμένες στο άρμα του.
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
[17]
391
Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΚΑΤ Α ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ
Από την έρευνα για τον τρόπο διοίκησης των πόλεων που έγι νε το
1764,
επιλέγω το φάκελο που αφορά την
Angers
και
που περιλαμβάνει αναλύσεις, καθώς και αρνητικές και θετι κές κρίσεις, προερχόμενες διαδοχικά από το περιφερειακό εφετείο, τις δημοτικές αρχές, τον υποπληρεξούσιο, και τον ίδιο τον έπαρχο. Καθώς τα ίδια λίγο-πολύ ίσχυαν και σε πολ λές άλλες πόλεις, δεν πρέπει να θεωρήσουμε την εικόνα που ακολουθεί μεμονωμένο φαινόμενο. Υπόμvημα του περιφερειακού εφετείου για το ισχύοv καθε στώς αυτοδιοίκησης στηv πόλη της Angers και για τις μεταρ ρυθμίσεις που ε{vαι απαραίτητο vα γ{vουv
Το δημοτικό συμβούλιο της
Angers
δεν συμβουλεύεται τον
λαό, ακόμη και για τα πιο σοβαρά ζητήματα, παρά μόνο όταν έχει ειδική εντολή για κάτι τέτοιο· κατά συνέπεια, ο λαός αγνοεί την ύπαρξη αυτής της αρχής, ενώ ακόμη και οι μετα θέσιμοι πρόεδροι αμυδρώς μόνο γνωρίζουν τον τρόπο λει
τουργίας της. (Η τάση όλων αυτών των μικρών αστικών ολι γαρχιών ήταν, πράγματι, να συμβουλεύονται κατά το δυνα
τόν λιγότερο τους κατοίκους της πόλης στο σύνολό τους). Με βάση ένα διάταγμα της 29ης Μαρτίου τικό συμβούλιο έχει
-
21
1681, το
δημο
μέλη:
Έναν δήμαρχο, στον οποίο απονέμεται αυτομάτως τίτ
λος ευγενείας και του οποίου η θητεία είναι τετραετής. -Τέσσερις μεταθέσιμους σκαβίνους, που η θητεία τους εί ναι διετής. -Δώδεκα σύμβουλους σκαβίνους, οι οποίοι, από τη στιγ μή που θα εκλεγούν, είναι ισόβιοι.
-
Δύο πάρεδρους. Έναν κληρονομικό πάρεδρο.
ALEXIS
ΟΕ
TOCQUEVILLE
-Έναν γραμματέα δικαστηρίου.
392
Όλοι αυτοί έχουν, μεταξύ άλλων, και τα εξής προνόμια: ο κεφαλικός φόρος που πληρώνουν είναι σταθερός και χαμη λός απαλλάσσονται από την υποχρέωση να παρέχουν στέ γη σε στρατιώτες και να φυλάσσουν στο σπίτι τους όπλα, ερ γαλεία και έπιπλα που χρησιμοποιεί ο στρατός, καθώς και από διάφορες άλλες υποχρεώσεις επίσης έχουν δικαίωμα επιδότησής τους με κεριά για φωτισμό, και σε ορισμένες πε ριπτώσεις ακόμη και δικαίωμα στέγης και αμοιβής για τις υπηρεσίες που παρέχουν.
Απ' όλα αυτά καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα ότι δεν ήταν και άσχημα να είσαι σκαβίνος στην
Angers
της εποχής
εκείνης. Αξίζει επίσης να επισημανθεί ότι εδώ, όπως και πα ντού, το σύστημα προβλέπει ποικίλες φοροαπαλλαγές για τους πω πλούσιους. Διαβάζουμε, λοιπόν, στο ίδιο κείμενο: «Αυτές οι θέσεις διεκδικούνται από τους πω πλούσιους κατοίκους της πόλης, οι οποίοι προσβλέπουν έτσι σε ανακατανομή του κεφα
λικού φόρου εις βάρος των άλλων πολιτών. Υπάρχουν σήμερα αρκετοί δημοτικοί αξιωματούχοι που πληρώνουν κεφαλικό φό ρο
30 λίρες,
αντί για
250 ή 300 που
θα τους αναλογούσαν υπό
κανονικές συνθήκες μάλιστα, ένας από αυτούς, με βάση τα πε
ριουσιακά του στοιχεία, θα έπρεπε να πληρώνει τουλάχιστον
1.000
λίρες». Σε άλλο σημείο του ίδιου υπομνήματος, διαβά
ζουμε ότι «υπάρχουν τουλάχιστον σαράντα αξιωματούχοι και
χήρες αξιωματούχων που, λόγω της θέσης τους (ή της θέσης που κατείχε ο σύζυγός τους), δεν πληρώνουν καν κεφαλικό φό ρο· το ποσόν του κεφαλικού φόρου που θα τους αναλογούσε επιβαρύνει έτσι το πλήθος των μικροβωτεχνών, οι οποίοι, θε ωρώντας ότι αδικούνται, διαμαρτύρονται συνεχώς». Στη Γενική Συνέλευση της πόλης μετέχουν
76
άτομα:
Ο δήμαρχος
Δύο εκπρόσωποι του κλήρου Ένας σύνδικος των δημοσίων υπαλλήλων Δύο εκπρόσωποι του περιφερειακού εφετείου
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Ένας εκπρόσωπος του πανεπιστημίου
Ένας υποστράτηγος της αστυνομίας Τέσσερις σκαβίνοι Δώδεκα σύμβουλοι σκαβίνοι Ένας βασιλικός επίτροπος στο εφετείο Ένας δημοτικός επίτροπος Δύο εκπρόσωποι της υπηρεσίας Υδάτων και Δασών Δύο εκλέκτορες
Δύο από την αλαταποθήκη Δύο από τα διαγώγια τέλη Δύο από το νομισματοκοπείο Δύο από το σώμα των δικηγόρων και εισαγγελέων
Δύο από το σώμα των νομικών συμβούλων Δύο από το σώμα των συμβολαιογράφων
Δύο εκπρόσωποι των καταστηματαρχών Και τέλος, δύο εκπρόσωποι καθεμιάς από τις δεκαέξι ενορίες. Ειδικά οι εκπρόσωποι των ενοριών θεωρείται ότι αντι προσωπεύουν κατεξοχήν τον λαό, και ειδικότερα τις συντε χνίες. Ωστόσο, όπως βλέπουμε, έχει ληφθεί πρόνοια ώστε να αποτελούν πάντα μειοψηφία
[32
από τους
76].
Όταν μια θέση στο δημοτικό συμβούλιο μένει κενή, η Γε νική Συνέλευση υποδεικνύει τρεις υποψήφιους. Κατά κανό να, η πρόσβαση σε αυτές τις θέσεις είναι ελεύθερη σε όλα τα
επαγγέλματα· με άλλα λόγια, η Γενική Συνέλευση δεν είναι υποχρεωμένη -όπως συμβαίνει σε άλλες περιοχές- να επι
λέξει έναν δικηγόρο, έναν δικαστή, κ.ο.κ. Τα μέλη του περι φερειακού εφετείου δεν συμφωνούν, πάντως, καθόλου με αυ
τή την πρακτική. Σύμφωνα, λοιπόν, και πάλι με το περιφερειακό εφετείο, που δείχνει κατεξοχήν ανταγωνιστικό προς το δημοτικό συμ
βούλιο (το ενοχλεί, υποψιάζομαι, ότι δεν διαθέτει αρκετή ισχύ και αρκετά προνόμια σε αυτό το όργανο):
393
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
394
«Η γενική συνέλευση είναι εξαιρετικά πολυάνθρωπη
και συγκροτείται εν μέρει από άτομα που δεν διακρί
νονται ιδιαίτερα για την ευφυ"ί"α τους δεν θα έπρεπε, λοιπόν, να γνωμοδοτεί παρά μόνο για ζητήματα που συνδέονται με εκποιήσεις δημοτικών ακινήτων, με τα
διαπύλια τέλη και με την εκλογή δημοτικών λειτουρ γών. Όλα τα άλλα ζητήματα θα μπορούσαν να αποτε λούν αρμοδιότητα μιας πιο ολιγομελούς συνέλευσης, στην οποία να μετέχουν μόνον πρόκριτοι. Συγκεκρι μένα, σε αυτή τη συνέλευση θα είχαν δικαίωμα να με τέχουν ο αντιστράτηγος της έφιππης χωροφυλακής, ο
βασιλικός επίτροπος, και δώδεκα ακόμη πρόκριτοι, προερχόμενοι από τον κλήρο, το δικαστικό σώμα, την αριστοκρατία, το πανεπιστήμιο, τον εμπορικό κόσμο, τους αστούς, κ.ά. Η επιλογή αυτών των πολιτών θα ήταν, την πρώτη φορά, αρμοδιότητα της γενικής συνέ λευσης, και εφεξής της συνέλευσης των προκρίτων, ή της επαγγελματικής ένωσης από την οποία θα προερ χόταν ο συγκεκρψένος πολίτης». Όλοι αυτοί οι δημόσιοι αξιωματούχοι, που στελέχωναν τα δημοτικά συμβούλια κατά την περίοδο του Παλαιού Καθε στώτος, συχνά δεν διέφεραν πολύ από τους σημερινούς σε ό,τι αφορά τους τίτλους που έφεραν· δεν πρέπει, ωστόσο, να
παραβλέπει κανείς τις σημαντικές διαφορές που υπάρχουν μεταξύ εκείνων των αξιωματούχων και των σημερινών ως προς την κοινωνική θέση. Σχεδόν όλοι, λοιπόν, οι δημοτικοί αξιωματούχοι του Παλαιού Καθεστώτος ήταν ουσιαστικά πρόκριτοι, πριν καν αναλάβουν δημόσιο αξίωμα -ή έστω, επι
δίωκαν να αναλάβουν σχετικά αξιώματα, ώστε να γίνουν πρό κριτοι· δεν προσδοκούσαν προαγωγή, ούτε αντψετώπιζαν το
ενδεχόμενο να παραιτηθούν, γεγονός που τους διαφοροποιεί από τους σημερινούς δημοτικούς αξιωματούχους.
ΤΟ
l!ΑΛΑ!Ο
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Υπόμ νr;μα των δημοτικών αξιωματούχων
395
Είναι σαφές από το κείμενο αυτό πως το δημοτικό συμβούλιο καθιερώθηκε ως θεσμός το
1474,
από τον Λουδοβίκο ΙΑ', «επί
των ερειπίων» της δημοκρατικής αυτοδιοίκησης των πόλεων. Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, βασικές αρχές του νέου αυ τού συστήματος ήταν: επέκταση των περισσότερων πολιτικών δικαιωμάτων της μεσαίας τάξης, περιθωριοποίηση ή αποδυ νάμωση των λαCκών στρωμάτων, μεγάλος αριθμός δημοτικών αξιωματούχων ώστε να αυξηθεί ο αριθμός εκείνων που θα εν διαφέρονταν για την επιτυχία της μεταρρύθμισης, αφειδής πα ραχώρηση τίτλων ευγενείας και κάθε είδους προνομίων στα μέ λη της αστικής τάξης που αναλάμβαναν διοικητικά καθήκοντα. Στο ίδιο αυτό υπόμνημα περιλαμβάνονται και αποσπά σματα από επιστολές των διαδόχων του Λουδοβίκου ΙΑ', οι οποίοι αναγνωρίζουν το νέο αυτό καθεστώς, περιορίζοντας παράλληλα ακόμη περισσότερο τις εξουσίες του λαού. Μα
θαίνουμε έτσι ότι, το
1485,
οι σχετικές επιστολές του Καρό
λου Η' αμφισβητήθηκαν έντονα από τους κατοίκους της
Angers
ενώπιον του παρλαμέντου, όπως ακριβώς στην Αγγλία θα μπορούσε να υπάρξει προσφυγή στα δικαστήρια κατά του καταστατικού χάρτη μιας πόλης. Το
1601
εξάλλου, έχουμε
μια απόφαση του παρλαμέντου, η οποία προσδιορίζει ακρι
βώς τα δικαιώματα που απορρέουν από τον βασιλικό χάρτη· από την εποχή εκείνη και έπειτα, μόνο το Βασιλικό Συμβού λιο εμφανίζεται να ρυθμίζει παρόμοια ζητήματα.
Από το υπόμνημα προκύπτει επίσης ότι, όχι μόνο για τη θέση του δημάρχου, αλλά και για εκείνη του δημοτικού συμ βούλου, η γενική συνέλευση προτείνει τρεις υποψήφιους, από τους οποίους -με βάση μια απόφαση του Συμβουλίου της 22ας Ιουνίου
1738- ο
βασιλιάς επιλέγει έναν. Επιπλέον, προ
κύπτει ότι, με αποφάσεις του
1733
και του
1741,
οι κατα
στηματάρχες είχαν αποκτήσει δικαίωμα να διεκδικούν μια
θέση σκαβίνου (ισόβιου) ή συμβούλου σκαβίνου. Τέλος, δια-
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
39 6
πιστώνουμε ότι την εποχή εκείνη το δημοτικό συμβούλιο ήταν αρμόδιο για την κατανομή των ποσών που συγκεντρώνονταν από τον κεφαλικό φόρο, αλλά και για την προμήθεια υλικού, το στρατωνισμό, τη μέρψνα για τους φτωχοι)ς, τους στρα τιωτικούς, τους ακτοφύλακες, τα εγκαταλεψμένα παιδιά. Ακολουθεί μακροσκελής απαριθμηση των καθηκόντων που αναλογούν στους δημοτικούς αξιωματούχους, τα οποία δικαι ολογούν απολύτως, κατά τους συντάκτες του υπομνήματος, τα
προνόμιά τους και τη μονιμότητά τους, πλεονεκτήματα τα οποία είναι σαφές πως φοβούνται μήπως τα χάσουν. Αρκετά από τα επιχειρήματα που προβάλλονται για να τεκμηριωθεί η βαρύ τητα των υποχρεώσεών τους είναι παράξενα, όπως για παρά
δειγμα το εξής: Βασική τους ενασχόληση είναι «η εξέταση των οικονομικών ζητημάτων, ο όγκος των οποίων διευρύνεται, στο βαθμό που επεκτείνονται και αυξάνονται συνεχώς κάθε είδους φόροι, εισφορές και τέλη. Οι ενστάσεις που εγείρονται συχνά γι' αυτές τις υποχρεώσεις τους οδηγούν σε συνεχείς δίκες και προσφυγές, στο παρλαμέντο ή και στο Βασιλικό Συμβούλιο, με αίτημα την απαλλαγή από τα δυσβάστακτα βάρη. Η εμπειρία και η άσκηση των καθηκόντων τους ακόμη και επί τριάντα συ ναπτά χρόνια έχουν διδάξει [στους δημοτικούς αξιωματούχους] ότι η ζωή ενός ανθρώπου μετά βίας φτάνει για να αποφύγει κα νείς τα τεχνάσματα και τις παγίδες που απεργάζονται εις βά ρος του πολίτη όλοι όσοι δεν θέλουν να χάσουν τις προμήθειές τους».
Το αξιοπερίεργο είναι πως όλα αυτά γράφονται στον γε νικό επόπτη των οικονομικών, με σκοπό να εξασφαλιστεί η εύνοιά του και οι συντάκτες του υπομνήματος να διατηρήσουν
τα προνόμιά τους. Η αντίληψη που έβλεπε τους επιφορτι σμένους με την είσπραξη των φόρων ως ανταγωνιστές και
αντιπάλους, στους οποίους μπορούσαν όλοι να επιτιθενται δί χως να υπάρχουν αντιδράσεις, ήταν πολύ βαθιά ριζωμένη. Αυ τή η συνήθεια, που δεν έπαψε ποτέ να ενισχύεται και να επε κτείνεται, είχε ως τελικό αποτέλεσμα να αντψετωπίζεται το
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
δημόσιο ταμείο σαν μισητός και κακόβουλος τύραννος, σαν κοινός εχθρός μάλλον, παρά ως δημόσιος θεσμός. Στο ίδιο υπόμνημα διαβάζουμε: «Η συγκέντρωση όλων των αρμοδιοτήτων στα χέρια του δημοτικού συμβουλίου έγινε με απόφαση του Συμβου λίου στις
4 Σεπεμβρίου 1694 και
απέδωσε
22.000 λίρες
από την εξαγορά των σχετικών αξιωμάτων». Με νέα απόφαση, στις
26
Απριλίου
1723, το
δημοτικό συμβού
λιο απέκτησε αρμοδιότητα και για τα αξιώματα που
δημιουργήθηκαν με βάση το διάταγμα της 24ης Μα"ί"ου
1722 ·
με άλλα λόγια, επιτρεπόταν στο εξής στην πόλη
να εξαγοράσει αυτά τα αξιώματα. Με άλλη απόφαση, στις
24 Μα"ί"ου 1723, επιτράπηκε στην πόλη να δανει 120.000 λίρες για να «αγοράσει» τα συγκεκριμέ να αξιώματα. Άλλη πάλι απόφαση, στις 26 Ιουλίου 1728, επέτρεψε το δανεισμό 50.000 λιρών ώστε να εξαγορα στεί
στεί το αξίωμα του γραμματέα του δημαρχείου. «Η πό λη», σύμφωνα με το υπόμνημα, «πλήρωσε αυτά τα πο σά για να διατηρήσει το δικαίωμα να επιλέγει αυτούς τους αξιωματούχους και για να τους εξασφαλίσει τα προνόμια που συνεπάγεται η θέση τους, είτε αυτοί εί ναι εκλεγμένοι για δύο χρόνια, είτε είναι ισόβιοι».
Ένα μέρος των δημοτικών αξιωμάτων είχε αποκαταστα θεί με διάταγμα του Νοεμβρίου του
πόν, απόφαση στις 11 Ιανουαρίου
1733· ακολούθησε, λοι 1735, μετά από αίτημα του
δημάρχου και σκαβίνων, με το οποίο η τιμή για την εξαγορά ορίστηκε στις
170.000 λίρες, για την
πληρωμή των οποίων πα
ρατεινόταν επί δεκαπέντε ακόμη χρόνια το δικαίωμα να ει σπράττονται διαπύλια τέλη. Πρόκειται, λοιπόν, για χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο το Παλαιό Καθεστώς αντιμετώπιζε το
θέμα των πόλεων και της αυτοδιοίκησής τους. Τις ωθούσε πρώ-
397
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
398
τα να συνάπτουν δάνεια, και έπειτα τους επέτρεπε να επι βάλλουν έκτακτη φορολογία για να μπορούν να τα ξοφλήσουν. Σε αυτό θα πρέπει, εξάλλου, να προσθέσουμε ότι συχνά αυ τοί οι έκτακτοι φόροι εξελίσσονταν σε μόνιμους και ότι το κρά τος είχε επίσης μερίδιο από τα έσοδα που απέφεραν. Και το υπόμνημα συνεχίζει: «Οι δημοτικοί αξιωματούχοι
δεν έχασαν τις δικαστικές τους εξουσίες, τις οποίες τούς εί χε παραχωρήσει ο Λουδοβίκος ΙΑ', παρά μόνον με τη δημι
ουργία των βασιλικών δικαστηρίων». Επίσης, το υπόμνημα επισημαίνει ότι οι εκπρόσωποι των δεκαέξι ενοριών στη Γενική Συνέλευση, για τους οποίους έγι νε ήδη λόγος, επιλέγονται από συντεχνίες και επαγγελματι κές ενώσεις, των οποίων τα συμφέροντα εκπροσωπούν, ακο λουθώντας πάντα σχετικές εντολές και οδηγίες. Τέλος, από το υπόμνημα προκύπτει ότι στην
Angers,
όπως
και σε όλες τις άλλες πόλεις, τα έξοδα, ανεξαρτήτως του χα
ρακτήρα τους, έπρεπε να έχουν την έγκριση του επάρχου ή του Συμβουλίου. Θα πρέπει πάντως να αναγνωρίσουμε ότι αυτή η εποπτεία και επιτήρηση ήταν ίσως απαραίτητη από τη στιγμή που η διοίκηση μιας πόλης ασκούνταν από ορισμένους πολίτες με όρους «ιδιοκτησιακούς»· έστω και άμισθοι, οι άνθρωποι αυ τοί είχαν το προνόμιο να απαλλάσσονται από κάθε ευθύνη για τυχόν ζημία που θα μπορούσε να προκληθεί από τη διοίκησή τους στην περιουσιακή κατάσταση των συμπολιτών τους.
Αυτό το μάλλον κακογραμμένο υπόμνημα, πάντως, εμφα νίζει τους δημοτικούς αξιωματούχους ιδιαίτερα ανήσυχους για
το ενδεχόμενο «να αλλάξουν τα πράγματα». Κάθε είδους επι χειρήματα, λογικά και παράλογα, επιστρατεύονται εκ μέρους
τους στην προσπάθειά τους να διατηρηθεί, πάση θυσία, το
status quo. Υπόμ vημα του υποπληρεξούσιου
Ο έπαρχος, έχοντας λάβει αυτά τα δύο ανηκρουόμενα υπο-
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
μνήματα, ζητάε~ τη γνώμη του υποπληρεξούσιου, ο οποίος
γράφε~: «Το υπόμνημα των δημοτ~κών συμβούλων δεν αξίζε~ ~δ~αίτερης προσοχής μοναδ~κός σκοπός του είνα~ να
κατοχυρώσε~ τα δ~κα~ώματα των συντακτών του. Το υπόμνημα του περ~φερειακού εφετείου μπορεί να εί ναι χρήσψο, αν το συμβουλευτεί κανείς αυτό, ωστό σο, δεν σημαίνει κα~ ότι θα πρέπει να παραχωρηθούν στους δικαστές όλα τα προνόμια που ζητούν». Κατά τον υποπληρεξούσω, ως προς το καθεστώς που ισχύε~ στο δημοτικό συμβούλιο έπρεπε προ πολλού να έχουν γίνει βελτ~ώσε~ς. Εκτός από τις φοροαπαλλαγές που ήταν προνό μιο των δημοτ~κών συμβούλων της
Angers,
και γ~α τις οποίες
έγινε ήδη λόγος, από το υπόμνημα του υποπληρεξούσιου μα θαίνουμε ότ~ ο δήμαρχος κατά τη διάρκε~α της θητείας του εί χε δ~καίωμα στέγης που αντιστοιχούσε σε νοίκι τουλάχιστον
600
φράγκων, συν
50
φράγκα αποζημίωση, συν
100
φράγκα
για ταχυδρομικά έξοδα, συν έξοδα παραστάσεως. Δ~καίωμα στέγασης είχε επίσης ο σύνδικος-εισαγγελέας και ο γραμμα τέας του δικαστηρίου. Για να αποφεύγουν τις εισφορές και τα δ~απύλια τέλη, οι δημοτικοί αξιωματούχοι είχαν ορίσει γ~α τον καθένα τους ένα ορ~σμένο ύψος κατανάλωσης μπορούσαν, λοιπόν, να εισάγουν στην πόλη δωρεάν τόσα βαρέλια κρασί ετησίως όσα προβλέπονταν με βάση αυτή τη ρύθμιση, ενώ το ίδιο ίσχυε και γ~α όλα τα άλλα καταναλωτικά αγαθά. Ο υποπληρεξούσως δεν προτείνει να καταργηθούν οι φο
ροαπαλλαγές των δημοτικών συμβούλων· υποστηρίζει, όμως, ότι το ύψος του κεφαλικού τους φόρου, αντί να είνα~ σταθε ρό και εξαιρετικά χαμηλό, θα μπορούσε να καθορίζεται κά θε χρόνο από τον έπαρχο. Προτείνει, επίσης, να υπόκεινται οι δημοτ~κοί σύμβουλο~ στη λεγόμενη εθελούσια δωρεά, από την οποία απαλλάσσονται, άγνωστο για ποιο λόγο.
399
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
4° 0
Οι δημοτικοί σύμβουλοι, σύμφωνα με το υπόμνημα του υποπληρεξούσιου, είναι επίσης επιφορτισμένοι με τη σύνταξη των καταλόγων για τον κεφαλικό φόρο των κατοίκων της πόλης στο πλαίσιο αυτής της αρμοδιότητάς τους, απαλλάσσουν αυ θαίρετα και με ιδιαίτερη ευκολία αρκετούς, με αποτέλεσμα ο έπαρχος να κατακλύζεται κάθε χρόνο από σχετικές αιτήσεις. Θα ήταν ευκταίο στο εξής ο προσδιορισμός αυτού του φόρου να γίνεται από τα μέλη κάθε συντροφίας και αδελφότητας, με
βάση κανόνες σταθερούς και γενικής ισχύος έτσι, η αρμοδιό τητα των δημοτικών συμβούλων θα περιοριζόταν μόνο στον προσδιορισμό του κεφαλικού φόρου των αστών και άλλων πο
λιτών που δεν ανήκουν σε συντεχνία, όπως είναι ορισμένοι τε χνίτες και οι υπηρέτες των προνομιούχων. Τέλος, το υπόμνημα του υποπληρεξούσιου επιβεβαιώνει
αυτό που ανέφερε ήδη το κείμενο των δημοτικών αξιωμα τούχων: ότι η πόλη [της μοτικά αξιώματα αντί
Angers] το 1735 170.000 λφών.
εξαγόρασε τα δη
Επlστολή του επάρχου στον yενlκό επόπτη των Οlκονομικών Έχοντας ήδη στα χέρια του όλα αυτά τα υπομνήματα, ο έπαρ χος γράφει στον γενικό επόπτη: «Το δημόσιο συμφέρον αλλά και το συμφέρον των κα
τοίκων επιβάλλει να μειωθεί ο αριθμός των μελών του δημοτικού συμβουλίου, των οποίων τα προνόμια έχουν
μετατραπεί, λόγω και του μεγάλου αριθμού τοuς, σε σημαντικό βάρος για το δημόσιο ταμείο. Μου έχουν κάνει ιδιαίτερη εντύπωση τα τεράστια ποσά που έχουν επανειλημμένα καταβληθεί για την εξαγορά των δημοτικών αξιωμάτων από την πόλη της
Angers.
Τα ποσά αυτά, αν αξιοποιούνταν σωστά, θα
είχαν ευεργετικά αποτελέσματα για την πόλη, η οποία, αντιθέτως, δεν έχει αισθανθεί ώς τώρα παρά μόνο το
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
βάρος από την αυθεντία και τα προνόμια αυτών των αξιωματούχων. Η καταχρηστική άσκηση της εξουσίας από αυτές ης
αρχές θα πρέπει νά απασχολήσει το Συμβούλιο. Εκτός από τα έξοδα παραστάσεως και τα κεριά για φωτισμό,
που κοστίζουν
2.127
λίρες (αυτό το ποσόν προέβλεπε
για τέτοιου είδους δαπάνες ο τακτικός προϋπολογισμός, ο οποίος συντασσόταν από τις αρχές του βασιλείου κα
τά καιρούς και ίσχυε υποχρεωτικά για τις πόλεις). οι δη μοτικοί αξιωματούχοι συνηθίζουν επίσης να ξοδεύουν δημόσιο χρήμα για αδιαφανείς σκοπούς. Ο βασιλικός επίτροπος, που κατέχει αυτΎ) τη θέση τα τελευταία τριά ντα ή σαράντα χρόνια, ελέγχει σε τέτοιο βαθμό τη διοι κητικΎ) λειτουργία, της οποίας αυτός μόνο γνωρίζει τις
λεπτομέρειες, ώστε οι πολίτες ήταν πάντα πρακτικά αδύνατον να έχουν οποιαδήποτε πληροφορία για τον τρόπο διαχείρισης των δημοτικών εσόδων».
Για όλους αυτούς τους λόγους, ο έπαρχος ζητά από τον γε νικό επόπτη να περιοριστεί ο αριθμός των δημοτικών αξιωμα τούχων σ' έναν δ'ήμαρχο με τετραετ'ή θητεία, έξι σκαβίνους με εξαετΎ) θητεία, έναν βασιλικό επίτροπο με οκταετ'ή θητεία, έναν
μόνιμο γραμματέα και έναν μόνιμο ταμία. Κατά τα άλλα, προ τείνει και για την καιρία, για την
Angers ό,τι είχε Ύjδη προτείνει, με άλλη Tours. Πρέπει, λοιπόν, κατά τον έπαρχο:
ευ
-Να διατηρηθεί η ΓενικΎ) Συνέλευση, αλλά μόνο ως σώμα αρμόδιο να εκλέγει τους δημοτικούς αξιωματούχους.
-
Να δημιουργηθεί ένα συμβούλιο προκρίτων με όλες τις
αρμοδιότητες που το διάταγμα του
1764
έδειχνε να αναθέτει
στη ΓενικΎ) Συνέλευση. Θα το αποτελούν δώδεκα μέλη, με εξα
ετΎ) θητεία, τα οποία δεν θα εκλέγονται από τη Γενική Συνέ λευση, αλλά από δώδεκα δημόσιους θεσμούς και οργανισμούς
(καθένας από αυτούς θα εκλέγει ένα μέλος του συμβουλίου). Κατά τον έπαρχο, θα μπορούσαν να υπάρχουν εκπρόσωποι:
4° 1
ΑιΕΧΙS
4° 2
ΟΕ TOCQUEVIιιE
Του περιφερειακού εφετείου Του πανεπιστημίου
Των εκλεκτόρων Της υπηρεσίας Υδάτων και Δασών Της αλαταποθήκης Των διαγωγίων τελών Του νομισματοκοπείου Των δικηγόρων και εισαγγελέων Των νομικών συμβούλων Των συμβολαιογράφων Των καταστηματαρχών Των αστών
Όπως εύκολα διαπιστώνει κανείς, όλοι σχεδόν αυτοί οι πρόκριτοι ήταν ήδη δημόσιοι λειτουργοί και όλοι οι δημόσιοι λειτουργοί κατατάσσονταν στους προκρίτους. Από αυτό, αλ λά και από εκατοντάδες άλλα έγγραφα από τα ίδια αρχεία, προκύπτει ότι η μεσαία τάξη ήταν ιδιαίτερα επφρεπής στο να καταλαμβάνει τις δημόσιες θέσεις και εξίσου απρόθυμη
όσο και στις μέρες μας να αναπτύσσει δραστηριότητα σε άλ λα, ανεξάρτητα πεδία. Η μόνη διαφορά σε σχέση με σήμερα, όπως έχω ήδη αναφέρει, ήταν ότι, ενώ τότε το κύρος και οι μικρές εξουσίες που εξασφαλίζονται μέσω αυτών των θέσεων
αγοράζονταν, σήμερα εκείνοι που τις διεκδικούν ζητάνε να τους παραχωρηθούν δωρεάν. Φαίνεται, λοιπόν, ότι η πραγματική εξουσία σε επίπεδο δη μοτικών αρχών ανήκε στο συμβούλιο των προκρίτων, με απο τέλεσμα η διοίκηση της πόλης να ασκείται από έναν μικρό κύ κλο αστών. Η μόνη διαδικασία στην οποία ο λαός εξακολου
θούσε να μετέχει έστω και στοιχειωδώς ήταν η εκλογή των δη μοτικών αξιωματούχων, στους οποίους όμως δεν ασκούσε άμε
ση επφροή. Αξίζει, επίσης, να επισημανθεί ότι ο έπαρχος εί ναι πιο άκαμπτος και αντιλα"Cκός από τον βασιλιά, ο οποίος στο διάταγμά του έδειχνε πρόθυμος να παραχωρήσει τις βα σικές αρμοδιότητες στη Γενική Συνέλευση· από την άλλη, ο
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
έπαρχος είναι πολύ πω φιλελεύθερος και δημοκρατικός από την αστική τάξη, αν τουλάχιστον κρίνουμε από το υπόμνημα
στο οποίο ήδη αναφέρθηκα, σύμφωνα με το οποίο, σε μια άλλη πόλη, οι πρόκριτοι επιθυμούσαν να αποκλείσουν τον λαό ακόμη και από την εκλογή των δημοτικών αξιωματούχων, παρά την αντίθετη άποψη του βασιλιά και του επάρχου.
Εξάλλου, ο έπαρχος κάνει λόγο για «αστούς» και «Κατα στηματάρχες» για να διακρίνει δυο ειδικές κατηγορίες προ κρίτων- θα άξιζε, ίσως, να δώσουμε εδώ τον ακριβή ορισμό
αυτών των όρων, για να δείξουμε πόσο κατακερματισμένη ήταν η αστική τάξη της εποχής και πόσες αλληλοσυγκρουό μενες μικροφιλοδοξίες έτρεφαν οι εκπρόσωποί της.
Ο όρος «αστός», λοιπόν, είχε μια ευρεία και μια πω στενή έννοια· κάλυπτε όλα τα μέλη της μεσαίας τάξης, αλλά και μια πιο περιορισμένη μερίδα της. Σ' ένα από τα υπομνήματα του
1764, διαβάζουμε:
«Αστοί είναι όσοι λόγω καταγωγής ή οικο
νομικής κατάστασης μπορούν να ζουν άνετα δίχως να ασκούν βιοποριστική εργασία». Στο ίδιο κείμενο διαπιστώνουμε ότι ο όρος «αστός» δεν ισχύει προκειμένου για άτομα που ασκούν εμπορικές ή βιομηχανικές δραστηριότητες πω δύσκολο, ωστό σο, είναι να προσδιοριστεί σε ποιες ακριβώς περιπτώσεις μπο ρεί να χρησιμοποιείται ο όρος. «Μεταξύ εκείνων που επαίρο νται για την ιδιότητα του αστού», διαβάζουμε, «συναντάμε
και άτομα που δεν θα μπορούσαν να επικαλεστούν παρά μό νο το γεγονός ότι δεν εργάζονται, ενώ κατά τα άλλα ούτε πε ριουσία διαθέτουν, ούτε είναι γνωστό πώς βιοπορίζονται. Ωστό σο, οι αστοί πρέπει να διακρίνονται πάντοτε για την περιου σιακή τους κατάσταση, για την καταγωγή τους, για τα ταλέ ντα τους, για τα ήθη τους, για τον τρόπο ζωής τους. Είναι χα
ρακτηριστικό ότι οι τεχνίτες που ανήκουν σε αντίστοιχες αδελ φότητες ποτέ δεν κατατάσσονταν μεταξύ των προκρίτων». Μια άλλη κατηγορία πολιτών που, όπως και οι «αστοί», δεν ανήκαν σε συντροφίες ή επαγγελματικές ενώσεις ήταν οι «καταστηματάρχες». Ποια ήταν, όμως, τα όρια αυτής της
4°3
ALEXIS
4°4
ΟΕ
TOCQUEVILLE
μάλλον ολιγομελούς τάξης; «Δεν πρέπει να γίνεται διάκριση
ανάμεσα στους ταπεινής καταγωγής μικρεμπόρους και τους μεγαλεμπόρους;», διαβάζουμε στο ίδιο υπόμνημα. Για να αντιμετωπιστούν όλα αυτά τα ζητήματα, το υπόμνημα προ τείνει να συντάσσουν οι σκαβίνοι κάθε χρόνο κατάλογο των εμπόρων-προκρίτων, ο οποίος να υποβάλλεται στον επικε
φαλής τους ή στον σύνδικό τους, ώστε εκείνος να καλεί στις συζητήσεις του δημοτικού συμβουλίου μόνο όσους περιλαμ βάνονται. Θα πρέπει, άλλωστε, να λαμβάνεται πρόνοια ώστε
από τον κατάλογο αυτόν να αποκλείονται υπηρέτες, θυρω ροί, αμαξάδες ή άλλοι πολίτες που ασκούν αντίστοιχα τα πεινά επαγγέλματα.
[18] Ένα από τα χαρακτηριστικά του 18ου αιώνα σε ό,τι αφορά τη διοίκηση των πόλεων, πιο εντυπωσιακό ακόμη και από την κατάργηση της αντιΠροσώπευσης και της συμμετοχής των πο λιτών στα κοινά, είναι η αστάθεια και η προσωρινότητα που διακρίνει όλες τις σχετικές ρυθμίσεις δικαιώματα αναγνωρί ζονται, παραχωρούνται, καταργούνται, επανέρχονται, ανα βαθμίζονται, υποβαθμίζονται, τροποποιούνται συνεχώς και ποικιλοτρόπως. Τίποτε ίσως δεν αποκαλύπτει την περιφρό
νηση της εξουσίας προς τις τοπικές ελευθερίες τόσο όσο αυ τή η συνεχής ανατροπή και αλλαγή των σχετικών ρυθμίσεων, στις οποίες κανείς δεν φαίνεται να δίνει ιδιαίτερη σημασία. Και μόνο αυτή η αστάθεια αρκούσε για να υποσκάπτει εκ των προτέρων κάθε πρωτότυπη ιδέα, κάθε τάση επανόδου σε πα λαιότερες ένδοξες εποχές, κάθε τοπικό πατριωτισμό, και μά λιστα σ' ένα πεδίο που κατεξοχήν προσφέρεται για παρόμοι ες πρωτοβουλίες. Με αυτόν τον τρόπο όμως, προετοιμαζόταν το έδαφος για τη μεγάλη «κατεδάφιση του παρελθόντος» που θα παρατηρηθεί κατά την περίοδο της Επανάστασης.
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
[19] Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΝΟΣ ΧΩΡΙΟΥ ΚΑ Τ Α ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ
(ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΕΠΆΡΧΟΥ ΤΗΣ ILE-DE-FRANCE) Η περίπτωση στην οποία θα αναφερθώ είνα~ μία από ης εκα
τοντάδες που θα μπορούσα να επ~καλεστώ γ~α να δείξω πώς ασκούνταν η διοίκηση σε επίπεδο ενορίας κατά τον 18ο α~ώνα, πόσο αργές ήταν συχνά ο~ αντ~δράσε~ς της κα~ πώς λε~τουρ γούσε η ενορ~ακή γεν~κή συνέλευση. Το θέμα είνα~ η επ~σκευή του πρεσβυτέριου κα~ του καμπαναριού στην εκκλησία του
lvry.
Σε ποιον πρέπε~ να απευθυνθεί το αίτημα; Ποιον θα βα
ρύνε~ η δαπάνη; Πώς θα εξασφαλ~στεί το απαραίτητο ποσό;
1.
Ο εφημέριος απευθύνετα~ στον έπαρχο, ενημερώνοντάς
τον όη το πρεσβυτέριο κα~ το καμπαναρ~ό πρέπε~ να επ~
σκευαστούν, κα~ μάλ~στα επε~γόντως ο προηγούμενος εφη μέριος είχε προσθέσε~ άχρηστα κτίσματα στο πρεσβυτέριο, με αποτέλεσμα να αλλο~ωθεί ο χαρακτήρας του· από την άλλη, οι
κάτοικοι της περιοχής, από τη στ~γμή που είχαν επιτρέψε~ κά τ~ τέτοιο, θα πρέπε~ τώρα να επ~βαρυνθούν με το κόστος γ~α τ~ς εργασίες αποκατάστασης, εκτός κα~ αν στραφούν κατά των κληρονόμων του τότε εφημέριου, ζητώντας από εκείνους να επωμιστούν το κόστος.
2.
Ο έπαρχος, με απόφασή του στ~ς
29
Αυγούστου
174 7,
δίνε~ εντολή στον σύνδ~κο να συγκαλέσε~ το ταχύτερο τη συ νέλευση των κατοίκων για να αποφασίσε~.
3.
ο~ κάτοικο~ του χωριού αποφασίζουν ότ~ δεν έχουν
αντίρρηση να επ~σκευαστεί το πρεσβυτέριο· όμως, σε ό,τ~ αφο ρά την επ~σκευή του καμπαναριού, που είνα~ χτ~σμένο πάνω από το χοροστάσιο, ζητάνε να πληρώσει ο εφημέριος, του οποί ου άλλωστε τα έσοδα από τη δεκάτη είνα~ σημαντικά. [Με απόφαση του Συμβουλίου, τον Απρίλιο του
1695,
υπεύθυνος
γ~α την επ~σκευή του χοροστάσιου ορ~ζόταν εκείνος που συ γκέντρωνε τη δεκάτη των ενορ~τών, ο~ οποίο~ είχαν μόνο την ευθύνη γ~α τη συντήρηση του μεσαίου κλίτους.]
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
4ο6
4.
Νέα απόφαση του επάρχου, ο οποίος, λόγω των αντι-
κρουόμενων επιχειρημάτων, στέλνει έναν αρχιτέκτονα, τον κ.
Cordier,
να δει το πρεσβυτέριο και το καμπαναριό, να ακού
σει τα εκατέρωθεν επιχειρήματα και να εκτιμήσει το κόστος των σχετικών εργασιών.
5.
Στο φάκελο με τα στοιχεία και με τις σχετικές κατα
θέσεις αναφέρεται ότι αρκετοί κάτοικοι του
Ivry,
ευπατρί
δες, αστοί και ευκατάστατοι αγρότες, εμφανίστηκαν ενώπιον
του απεσταλμένου του επάρχου και κατέθεσαν τα επιχειρή ματά τους, υπέρ ή κατά της άποψης του εφημέριου.
6.
Νέα απόφαση του επάρχου, με την οποία ανακοινώ
νεται ότι οι εκτιμήσεις του αρχιτέκτονα θα κοινοποιηθούν στη συνέλευση των κατοίκων της περιοχής, την οποία ο σύνδικος θα συγκαλέσει το συντομότερο.
7.
Νέα συνέλευση των ενοριτών, στην οποία οι κάτοικοι
της περιοχής δηλώνουν ότι εμμένουν στις απόψεις τους.
8.
Απόφαση του επάρχου με την οποία στο γραφείο του
υποπληρεξούσιού του, στην
Corbeil,
παρουσία του δημάρχου,
του εφημέριου και των επιφανέστερων κατοίκων της περιοχής, θα γίνουν οι σχετικές αναθέσεις, σύμφωνα και με την εκτίμηση
του αρχιτέκτονα. Με δεδομένο ότι το οικοδόμημα διατρέχει κίν δυνο κατάρρευσης, τη σχετική δαπάνη θα την επωμιστούν οι κάτοικοι του χωριού· όσοι, πάντως, επιμένουν ότι ειδικά το κα μπαναριό ανήκει στο χοροστάσιο, και επομένως πρέπει να επι
σκευαστεί με έξοδα του εφημέριου ο οποίος καρπώνεται τη δε κάτη, θα μπορούν να προσφύγουν στην τακτική δικαιοσύνη.
9.
Ειδοποίηση με την οποία όλοι οι ενδιαφερόμενοι κα
λούνται να παρουσιαστούν στο γραφείο του υποπληρεξούσιου, στην
Corbeil, για να 10. Ο εφημέριος
υπογραφούν τα σχετικά συμβόλαια. και αρκετοί κάτοικοι του χωριού ζητούν
τα έξοδα της προκαταρκτικής διαδικασίας να μην βαρύνουν, όπως γίνεται συνήθως, τον ανάδοχο· λόγω του αυξημένου
ύψους τους, υπάρχει κίνδυνος να μην υπάρξουν προσφορές για ανάληψη του έργου.
ΤΟ
11.
!!ΑΛΑ!Ο
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Απόφαση του επάρχου με την οποία όλα τα έξοοα που
έγιναν έως ότου ρυθμιστεί το θέμα θα τα αναλάβει ο υποπλη ρεξούσιος και θα προστεθούν στο κόστος των εργασιών.
12.
Εξουσιοοότηση από ορισμένους επιφανείς ενορίτες προς
τον κύριο Χ να παρίσταται για λογαριασμό τους κατά την εκτέ λεση των εργασιών και να φροντίσει ώστε να μην υπάρξει υπέρ βαση σε σχέση με τις εκτψήσεις του αρχιτέκτονα.
13.
Βεβαίωση του συνοίκου ότι για όλα τα σχετικά με την
ανάθεση των εργασιών υπήρξαν οι απαραίτητες οημοσιεύ σεις και οημόσιες αναγγελίες.
14.
Σύνταξη πρακτικού ανάθεσης
Κόστος επισκευών:
487
λίρες
Γενικά έξοοα μέχρι την ανάθεση: και
6
Σύνολο:
15.
237
λίρες,
18 σόλοια
δηνάρια
724
λίρες,
18
σόλοια και
Απόφαση του Συμβουλίου
(23
6
οηνάρια
Ιουλίου
1748),
με την
οποία οίνεται εντολή να συγκεντρωθεί το συγκεκρψένο ποσό. Αξίζει να επισημανθεί ότι, σε αυτά τα συμφραζόμενα, γί νεται συχνά λόγος για την ενοριακή συνέλευση. Η αναφορά σε μια από αυτές ης συνελεύσεις που παραθέτω εοώ είναι, νομίζω, διαφωτιστική ως προς τη διαδικασία που ακολου θούνταν συνήθως. Πρακτικά επικυρωμέvα από συμβολαιογράφο
«Σήμερα, μετά το πέρας της λειτουργίας, στον συνήθη τόπο, μετά τον ήχο της καμπάνας, συνήλθε η συνέλευ ση των κατοίκων της εν λόγω ενορίας, ενώπιον του Χ,
συμβολαιογράφου της
Corbeil,
ο οποίος και υπογράφει
το σχετικό πρακτικό, καθώς και ενώπιον μαρτύρων. Ο κ.
Michaud,
οινοπαραγωγός, σύνοικος της ενορίας, ανέ
γνωσε την απόφαση του επάρχου με την οποία συγκα λείται η συνέλευση και εζήτησε να επιβεβαιωθεί εγγρά φως η άμεση υλοποίησή της.
4°7
ΑιΕΧΙS
4ο8
ΟΕ
TOCQUEVILLE
Ενεφανίσθη τότε είς εκ των κατοίκων της ενορίας, ο οποίος εδήλωσε ότι το καμπαναριό ανήκει εις το χορο στάσιον και, κατά συνέπειαν, εις την αρμοδιότητα του εφημέριου· ενεφανίσθησαν εν συνεχεία οι [παρατίθε νται τα ονόματα ορισμένων ενοριτών, οι οποίοι, αντι
θέτως, υποστήριξαν το αίτημα του εφημέριου] · ακο λούθως, ενεφανίσθησαν δεκαπέντε αγρότες, τεχνίτες,
οικοδόμοι, αμπελουργοί, οι οποίοι εδήλωσαν ότι συμ φωνούν με τους προλαλήσαντες. Ενεφανίσθη, επίσης. ο κ.
Rairnbaud,
οινοπαραγωγός, ο οποίος εδήλωσε ότι θα
συμφωνήσει με την πρόταση του κ. επάρχου, όποια και αν είναι αυτή. Τέλος, ενεφανίσθη, ο κ. Χ., δόκτωρ [του
πανεπιστημίου] της Σορβόνης, εφημέριος, ο οποίος επέ μεινε εις τις απόψεις του και εις το αίτημά του.
Διά όλα αυτά συνετάχθη το ως άνω έγγραφον στο
Ivry,
μπροστά από το κοιμητήριο της ενορίας, ενώπιον
του υπογράφοντος. Αυτά συνέβησαν από τις έως τις
2 το
11
το πρωί
μεσημέρι».
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η ενοριακή συνέλευση συγκαλείται με απόφαση του επάρχου, με όλες τις τυπικές προϋποθέσεις μιας διοικητικής πράξης ότι δεν καταλήγει ποτέ σε ψηφο φορία, και επομένως δεν αποτυπώνεται η βούληση των ενο ριτών· ότι εκεί ακούγονται απόψεις ατόμων μόνο, οι οποίες δεν δεσμεύουν την κυβέρνηση. Από πολλά αντίστοιχα ντο κουμέντα προκύπτει ότι η ενοριακή συνέλευση συνέρχεται
για να πληροφορηθεί την απόφαση του επάρχου, και όχι για να την αμφισβητήσει, ακόμη και στις περιπτώσεις εκείνες που
το θέμα αφορά αποκλειστικά την ενορία. Μαθαίνουμε επίσης, από τα ίδια αυτά ντοκουμέντα, ότι η συ γκεκριμένη υπόθεση έχει ως συνέπεια τρεις χωριστές έρευνες: μία ενώπιον του συμβολαιογράφου, μία ενώπιον του αρχιτέκτο να και, τέλος, μία ακόμη ενώπιον δύο συμβολαιογράφων, για να διαπιστωθεί αν οι κάτοικοι εμμένουν ή όχι στις απόψεις τους.
ΤΟ
l!AΛAIO
Η εισφορά των
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
724
ΚΑΙ
λφών και
Η
10
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
σολδίων, που επιβλήθη-
κε με την απόφαση της 23ης Ιουλίου
1748,
αφορά προνομι
ούχους και μη προνομιούχους ιδιοκτήτες, όπως γινόταν σχεδόν πάντα σε αυτές τις περιπτώσεις. Ωστόσο, τα δεδομένα που λαμβάνονται ως βάση διαφέρουν- έτσι, ενώ οι προνομι
ούχοι συνεισφέρουν ανάλογα με την περιουσία που εκτιμάται ότι έχουν, οι υποκείμενοι στην
taille
επιβαρύνονται ανά-
λογα με το ύψος του συγκεκριμένου φόρου που καταβάλλουν, με αποτέλεσμα να ευνοούνται σαφώς οι πρώτοι. Τέλος, διαπιστώνουμε ότι το ποσόν των
724
λφών και
1Ο
σολδίων επιμερίζεται στους ενορίτες από δύο φοροσυλλέκτες, κατοίκους του χωριού, όχι εκλεγμένους, ούτε εκ περιτροπής
οριζόμενους (όπως γινόταν συνήθως), αλλά επιλεγμένους και διορισμένους από τον υποπληρεξούσιο του επάρχου.
[20] Το πρόσχημα του Λουδοβίκου ΙΔ' για την κατάλυση των ελευ
θεριών των πόλεων ήταν η κακή διαχείριση των οικονομικών τους. Ωστόσο, όπως επισημαίνει πολύ σωστά ο Τυργκό, το
πρόβλημα εξακολούθησε να υφίσταται -και μάλιστα, επιδει νώθηκε- και μετά τις μεταρρυθμίσεις του συγκεκριμένου μο νάρχη. Σήμερα οι περισσότερες πόλεις είναι καταχρεωμένες, προσθέτει ο Τυργκό, εν μέρει λόγω ποσών που έχουν δανεί
σει στην κυβέρνηση, και εν μέρει λόγω των δαπανών και των εξόδων παραστάσεως που συνεχώς διογκώνονται, στην προ
σπάθεια των δημοτικών αξιωματούχων (οι οποίοι εξακολου θούν να διαχειρίζονται αντίστοιχα ποσά, δίχως όμως πια να
λογοδοτούν στους κατοίκους ή να δεσμεύονται με ρητές εντο
λές) να αυξήσουν την ακτινοβολία και το κύρος τους, ή και ... την περιουσία τους ενίοτε.
4°9
ALEXIS
4 10
ΟΕ
TOCQUEVILLE
[21] ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΕΙΧΕ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΟΝΩΝ ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΟΙΝΟΤΉΤΩΝ: ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ
Ο γενικός επόπτης των οικονομικών, εγκρίνοντας το αίτημα
του επάρχου να δοθούν
15.000 λίρες
στΎ'j μονή των ΚαρμΎ'jλι
τών, στΎ'jν οποία οφείλονταν αποζημιώσεις, του συνιστά να βεβαιωθεί ότι αυτά τα χρήματα, που δεν είναι ευκαταφρό νητο κεφάλαιο, θα αξιοποιΎ'jθούν κατάλλΥjλα. Ανάλογα περι στατικά γνωρίζουμε πολλά.
[22] ΠΩΣ Ο ΔΙΟΙΚΗτΙΚΟΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΊΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΘΕΙ ΚΑΛΥΤΕΡΑ
ΑΝ ΜΕΛΕΤΉΣΕΙ ΚΑΝΕΙΣ ΤΟ ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΚΑΝΑΔΑ
Στις αποικίες μπορεί κανείς να αξιολογήσει καλύτερα τ"fj φυ
σιογνωμία του καθεστώτος τΎ'jς μΎ'jτρόπολΥjς, καθώς όλα τα γνωρίσματα που το χαρακτΎ'jρίζουν διογκώνονται εκεί και γί νονται πιο ευδιάκριτα. Αν θέλω να κρίνω το πνεύμα της δια
κυβέρνΎ'jσΎ'jς επί Λουδοβίκου ΙΔ' και τα ελαττώματά τΎ'jς, κα λό θα είναι να εξετάσω τι ίσχυε στον Καναδά. Μπορεί κανείς να δει εκεί όλες τις παραμορφώσεις του συστήματος, σαν σε μικροσκόπιο.
Ορισμένα φανερά ή κρυφά πρσκόμματα, που οφείλονταν σε προγενέστερα γεγονότα ή στο παλαιότερο κοινωνικό κα θεστώς και που εμπόδιζαν τΎ'jν ελεύθερΎ'j ανάπτυξη του πνεύ ματος αυτού διακυβέρνΎ'jσΎ'jς, δεν υπήρχαν στον Καναδά. Δεν υπήρχε εδώ αριστοκρατία, ή έστω οι ρίζες τΎ'jς δεν ήταν αρκε
τά βαθιές Ύ'/ ΕκκλΎ'jσία δεν κατείχε δεσπόζουσα θέσΥj, ανάλο ΥΎ'/ με εκείνη που είχε παραδοσιακά στΎ'j Γαλλία· οι φεουδαλι κές παραδόσεις είχαν εκλείψει ή ατονήσει· Ύ'/ δικαστική εξου σία δεν εδραζόταν σε θεσμούς ή σε ήθΎ'j με μακρά προίστορία. Επομένως, τίποτε δεν εμπόδιζε τΎ'jν κεντρική εξουσία να ενερ-
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
γεί κατά τη βούλησή της και να νομοθετεί σύμφωνα με τις επι-
διώξεις της. Δεν υπήρχε, λοιπόν, στον Καναδά ούτε ίχνος από κοινοτικούς ή περιφερειακούς θεσμούς, καμιά συλλογική δύναμη ή ατομική πρωτοβουλία ικανή να επηρεάζει τις εξελίξεις. Αντ' αυτού, υπήρχαν ένας έπαρχος, του οποίου ο ρόλος ήταν πολύ πιο βαρύνων απ' ό,τι εκείνος των ομολόγων του στη Γαλ-
λία, και μια κυβέρνηση που, αν και η έδρα της βρισκόταν στο Παρίσι,
1.800 λεύγες
μακριά, είχε εδώ πολύ ευρύτερες αρμο
διότητες απ' ό,τι στη μητρόπολη. Το σύστημα που είχε επιλε-
γεί κατά την περίοδο της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΔ' (τα σχετικά διατάγματα έφεραν την υπογραφή του Κολμπέρ) για τη διακυβέρνηση του Καναδά αδιαφορούσε για όλες εκείνες τις αρχές που μπορούν να κάμουν μια αποικία πολυάνθρωπη και ευημερούσα. Αντιθέτως, χρησιμοποιούσε κάθε είδους μι κροτεχνάσματα και μικροαυθαφεσίες για να αυξηθεί ο πλη
θυσμός και να εξαπλωθεί σε όλη την έκταση της χώρας: υπο χρεωτική καλλιέργεια της γης αφαίρεση των αρμοδιοτήτων που σχετίζονταν με την παραχώρηση γης από τα δικαστήρια και ανάθεσή τους αποκλειστικά στη διοίκηση· υποχρέωση του κατόχου γης να την καλλιεργεί με ορισμένον τρόπο· υποχρέωση εγκατάστασης σε ορισμένες μόνο περιοχές και όχι σε άλλες, κ.λπ. Θα μπορούσε να πει κανείς πως, σε ό,τι αφορά το
συγκεντρωτισμό, οι συνθήκες ήταν ανάλογες με εκείνες που επικρατούν στις μέρες μας στην Αλγερία. Αυτό που βλέπουμε να ισχύει σήμερα εκεί δεν είναι παρά πιστή εικόνα όσων είχαν συμβεί παλαιότερα στον Καναδά. Και στις δυο περιπτώσεις, αυτοί που επανδρώνουν τη διοίκηση είναι όσοι περίπου και οι διοικούμενοι· πρόκειται για μια διοίκηση που ελέγχει
και ρυθμίζει τα πάντα, θέλει να επιβάλλει τη θέλησή της και να τα προβλέπει όλα, γνωρίζει καλύτερα τα συμφέροντα των
κατοίκων απ' ό,τι οι ίδιοι -για μια διοίκηση, με λίγα λόγια, υπερδραστήρια αλλά ελάχιστα παραγωγική.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, αντιθέτως, το αποκεντρωτικό σύ στημα των Άγγλων εφαρμόζεται στην πιο ακραία εκδοχή του·
411
ALEXIS
412
ΟΕ
TOCQUEVILLE
οι ενορίες γίνονται σχεδόν ανεξάρτητες κοινότητες, ένα είδος
δημοκρατικά αυτοκυβερνώμενων και αυτοδιοικούμενων μο νάδων. Το στοιχείο αυτό, που συνιστά, κατά κάποιον τρόπο, θεμέλιο του συνταγματικού καθεστώτος και του εθιμικού δι καίου στην Αγγλία, μεταφυτεύεται εδώ, δίχως να συναντήσει εμπόδια, και αναπτύσσεται. Η διοίκηση στην Αγγλία έχει πε
ριορισμένο πεδίο δράσης, ενώ το αντίθετο ισχύει για τους πο λίτες όσο για την Αμερική, η διοίκηση δεν αναμειγνύεται σχε δόν ποτέ στις υποθέσεις των κατοίκων και όλα γίνονται με τη συνδυασμένη δράση των πολιτών. Η απουσία ανώτερων τά ξεων, που έκανε τον κάτοικο του Καναδά να είναι ακόμη πιο υποταγμένος στην κυβέρνηση απ' ό,τι ο κάτοικος της Γαλλίας
την ίδια εποχή, στην περίπτωση των αποικιών της Αγγλίας ενι σχύει τις τάσεις ανεξαρτησίας απέναντι στην εξουσία. Και στις δυο αυτές κοινωνίες, η κατάληξη ήταν η εγκαθί δρυση ακραιφνώς δημοκρατικού πολιτεύματος. Ενώ, όμως στον Καναδά -όσο τουλάχιστον αυτός παρέμενε γαλλικό έδα φος- η ισότητα συνδυάζεται με στοιχεία αυταρχικής διακυ βέρνησης, στις Ηνωμένες Πολιτείες συνδυάζεται με απόλυτη ελευθερία. Όσο για τις συνέπειες που είχαν οι δυο αυτές μέ θοδοι άσκησης της αποικιακής εξουσίας, γνωρίζουμε ότι το
1763,
όταν ο Καναδάς πέρασε στα χέρια των Άγγλων, ο πλη
θυσμός του ήταν μόλις χιών περίπου
60.000, 3.000.000.
ενώ εκείνος των αγγλικών επαρ
[23] ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΩΝ ΓΕΝΙΚΏΝ ΡΥΘΜΙΣΕΩΝ ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ, ΜΕ ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ, ΙΣΧΥΑΝ
ΣΕ ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΤΗ ΓΑΛΛΙΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙ ΤΩΝ ΟΠΟΙΩΝ ΚΑΘΙΕΡΏΝΟΝΤΑΝ
ΕΙΔΙΚΑ ΑΔΙΚΗΜΑΤ Α, ΑΠΟΚΛΕΙΣΥΙΚΗΣ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤ ΑΣ ΤΩΝ ΔΙΟΙΚΗΥΙΚΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ
Διαλέγω στην τύχη ένα παράδειγμα: απόφαση του Συμβου λίου, στις
29 Απριλίου 1779, με την οποία ορίζεται ότι στο
εξής,
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
σε ολόκληρο το βασίλειο, όσοι εκτρέφουν και εμπορεύονται πρό-
βατα οφείλουν να τα «μαρκάρουν» μ' έναν ορισμένο τρόπο, αλλιώς το πρόστιμο θα είναι
300 λίρες.
«Η Αυτού Μεγαλειότης»,
διαβάζουμε, «εντέλλεται τους επάρχους να φροντίσουν για την εφαρμογή του μέτρου αυτού». Επομένως, και η ευθύνη για την επιβολή του σχετικού προστίμου ανήκε στον έπαρχο. Άλλο παράδειγμα: απόφαση του Συμβουλίου, στις κεμβρίου
1778,
21
Δε
που απαγορεύει στους μεταφορείς και τους
αμαξάδες να εναποθηκεύουν τα εμπορεύματα που τους έχουν εμπιστευτεί, επί ποινή προστίμου
300 λφών.
«Η Αυτού Με
γαλειότης εντέλλεται τον υπαρχηγό της αστυνομίας και τους
επάρχους να φροντίσουν για την εφαρμογή του μέτρου».
[24] Η περιφερειακή συνέλευση της
Haute Guyenne
ζητά επίμονα
τη δημιουργία νέων μονάδων έφιππης χωροφυλακής, όπως
ακριβώς στις μέρες μας το γενικό συμβούλιο του Α veyron ή
του
Lot ζητά,
προφανώς, τη δημιουργία νέων μονάδων χωρο
φυλακής. Η ιδέα παραμένει πάντα η ίδια: η χωροφυλακή εί ναι η τάξη, και η τάξη δεν μπορεί να εξασφαλιστεί παρά μό νο με τον χωροφύλακα ως όργανο της κυβέρνησης. Και η ανα φορά προσθέτει: «Καθημερινά διατυπώνονται παράπονα ότι
δεν υπάρχει αστυνόμευση στις επαρχίες. Πώς θα μπορούσε να υπάρχει; Οι ευγενείς δεν έχουν καμιά ανάμειξη, οι αστοί
κατοικούν στις πόλεις, και η κοινότητα, που την εκπροσωπεί ένας άξεστος χωρικός, δεν διαθέτει ουσιαστικές εξουσίες. Θα πρέπει να ομολογήσουμε πάντως ότι, αν εξαιρέσει κανείς ορι
σμένα καντόνια στα οποία δίκαιοι και αγαθοποιοί χωροδε σπότες αξιοποιούν την επιρροή που τους δίνει η θέση τους επί των βασάλων τους για να αποτρέπουν την προσφυγή στη βία, στην οποία τόσο επιρρεπείς είναι οι κάτοικοι της υπαiθρου λόγω των ακαλλιέργητων ηθών τους και του σκληροτράχηλου χαρακτήρα τους, σε όλες τις άλλες περιπτώσεις σχεδόν δεν
413
ALEXIS
414
ΟΕ
TOCQUEVILLE
υπάρχει τρόπος να τεθούν υπό έλεγχο αυτοί οι αγράμματοι, άξεστοι και παράφοροι χωρικοί». Να, λοιπόν, πώς επέτρεπαν να τους χαρακτηρίζουν οι ευ
γενείς της επαρχιακής συνέλευσης και πώς οι εκπρόσωποι της Τρίτης Τάξης, στην οποία ανήκαν τα μισά μέλη της συ νέλευσης, εκφράζονταν για τον λαό, και μάλιστα σε δημόσια έγγραφα!
[25] Οι άδειες πώλησης καπνού ήταν περιζήτητες κατά την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος, όσο και σήμερα. Οι πιο επιφανείς πολίτες επιδίωκαν να τις εξασφαλίσουν για τους απογόνους τους. Από τα στοιχεία που έχω στη διάθεσή μου προκύπτει ότι μερικές από αυτές δίνονταν μετά από ενέργειες κυριών της αρι στοκρατίας, ενώ για άλλες μεσολαβούσαν επίσκοποι.
[26] Η παύση κάθε τοπικής δημόσιας δραστηριότητας είχε υπερ βεί κάθε όριο. Ένας από τους δρόμους που οδηγούσαν από το
Maine στη
Νορμανδία είχε γίνει ουσιαστικά αδιάβατος. Ποιος
ζητά την επισκευή του; Η γενική διοίκηση της όπου περνάει ο δρόμος; Η
Touraine, απ' επαρχία της Νορμανδίας ή του Maine,
που έχουν και οι δυο ζωτικό συμφέρον να μπορεί να χρησιμο ποιείται αυτός ο δρόμος για το εμπόριο ζώων; Κάποιο καντό νι το οποίο πλήττεται ιδιαίτερα από την κακή κατάσταση του δρόμου; Καμιά φωνή δεν ακούγεται από τη γενική διοίκηση, από την επαρχία, ή από καντόνι. Το καθήκον να προκαλέσουν το ενδιαφέρον της κυβέρνησης πέφτει τελικά στους εμπόρους που χρησιμοποιούν το δρόμο και που τα οχήματά τους κολ λάνε συνεχώς στη λάσπη. Αυτοί θα γράψουν στον γενικό επό πτη, στο Παρίσι, ζητώντας τη βοήθειά του.
ΤΟ
l!ΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
[27] ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ Ή ΜΙΚΡΟΤΕΡΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΟΔΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΧΩΡΟΔΕΣΠΟτΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΆΤΩΝ ΑΠΟ ΕΠΑΡΧΙΑ ΣΕ ΕΠΑΡΧΙΑ
Ο Τυργκό γράφει: «Οφείλω να επισημάνω ότι η σημασία αυ τών των δοσιμάτων είναι πολύ μεγαλύτερη στις περισσότε
ρες από τις πλούσιες επαρχίες, όπως είναι η Νορμανδία, η Πι καρδία και τα περίχωρα του Παρισιού. Σε αυτές τις επαρ χίες, κύρια πηγή πλούτου είναι η παραγωγή των εκτάσεων εκείνων που συναποτελούν μεγάλα αγροκτήματα και των οποίων οι ιδιοκτήτες εισπράττουν μεγάλο νοίκι. Τα φεουδα λικά δικαιώματα των πω μεγάλων γαιών δεν είναι παρά πο
λύ μικρό μόνο μέρος του εισοδήματος και (θεωρείται ότι) έχουν τιμητικό μάλλον χαρακτήρα. Στις λιγότερο πλούσιες επαρχίες, εκεί όπου η καλλιέργεια της γης γίνεται με λιγότε ρο σύγχρονες μεθόδους, οι χωροδεσπότες και οι ευγενείς δεν έχουν παρά ελάχιστες ιδιόκτητες γαίες οι κλήροι είναι πολύ μικροί και επιβαρύνονται με μεγάλες εισφορές σε είδος, για τις οποίες είναι από κοινού υπεύθυνοι όλοι οι αγρολήπτες. Αυτές οι εισφορές απορροφούν συνήθως το μεγαλύτερο μέ ρος της παραγωγής και συνιστούν τον κύριο όγκο των εισο
δημάτων του χωροδεσπότη».
[28] Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤ ΑΣ ΠΟΥ ΑΠΟΘΑΡΡΥΝΕΙ ΤΗ ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΣΕ ΚΑΣΤΕΣ
Το ήσσονος, έστω, σημασίας έργο των αγροτικών συλλόγων του 18ου αιώνα δείχνει ότι η συζήτηση για ζητήματα κοινού ενδιαφέροντος λειτουργούσε αποτρεπτικά για την ακόμη εντο νότερη διαίρεση της κοινωνίας σε κάστες. Παρόλο ότι αυτές οι συνεδριάσεις γίνονταν τριάντα χρόνια πριν από την Επα νάσταση, στην καρδιά του Παλαιού Καθεστώτος, και δεν εί χαν παρά θεωρητικό χαρακτήρα, και μόνο το γεγονός ότι τα
ΑιΕΧΙS
4 16
DE TOCQUEVILLE
θέματα που συζητούνταν εκεί ενδιέφεραν όλες τις τάξεις, εί χε ως αποτέλεσμα την προσέγγιση και τη μείξη των πολιτών. Παρόλο ότι οι συζητήσεις αυτές είχαν αντικείμενο την καλ λιέργεια της γης και τις γεωργικές δραστηριότητες γενικότε ρα, βλέπουμε τους εκπρόσωπους των πιο προνομιούχων τά
ξεων να υιοθετούν προτάσεις για λογικές μεταρρυθμίσεις. Είμαι πεισμένος ότι μόνο μια κυβέρνηση όπως αυτή του Παλαιού Καθεστώτος, που προσπαθούσε πάντα να αντλεί δύναμη από την ενίσχυση των εξουσιών της και αντιμετώπι ζε τους πολίτες μόνο σαν μονάδες, θα μπορούσε να επιμένει στη γελοία και παράλογη ανισότητα που επικρατούσε στη
Γαλλία την εποχή που ξέσπασε η Επανάσταση. Οι τοπικές ελευθερίες μπορεί να επιβιώνουν για ένα διά στημα ακόμη και αν η ελευθερία έχει καταλυθεί σε εθνικό επίπεδο, αρκεί να έχουν ρίζες στο βαθύ παρελθόν, να έχουν ζυμωθεί με ήθη, συνήθειες και αναμνήσεις, και παράλληλα ο δεσποτισμός του καθεστώτος να είναι σχετικά πρόσφατος.
Ωστόσο. δεν είναι λογικό να πιστεύει κανείς ότι μπορε(. κα
τά βούληση, να εξασφαλίσει τοπικές ελευθερίες ή να τις δια τηρήσει για αρκετό χρονικό διάστημα. όταν οι γενικές ελευ θερίες έχουν καταλυθεί.
[29] Νομίζω ότι ο Τυργκό είναι πολύ ακριβής όταν, σ' ένα υπό μνημά του προς τον βασιλιά, γράφει για την έκταση των φο ρολογικών προνομίων που απολάμβαναν οι ευγενείς:
« 1. Οι προνομιούχοι μπορούν να ζητήσουν απαλλαγή από τους φόρους που συνδέονται με την
taille
για ένα
αγρόκτημα όπου χρησιμοποιούνται τέσσερα άροτρα και το οποίο, στα περίχωρα του Παρισιού, επιβαρύνεται συ νήθως με
2.
2.000 φράγκα.
Οι ίδιοι αυτοί προνομιούχοι δεν πληρώνουν τίποτε
ΤΟ
ΙΙΑΛΛΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
για τα δάση, τα λιβάδια, τους αμπελώνες. τις λίμνες, χα-
θώς και τις περιφραγμένες γαίες, που βρίσκονται κοντά στους πύργους τους, ανεξάρτητα από την έκταση όλων αυτών. Υπάρχουν καντόνια όπου η παραγωγή γίνεται κυρίως σε λιβάδια και αμπελώνες εδώ, ο χωροδεσπότης που έχει αναθέσει σε άλλους τη διαχείριση απαλ
λάσσεται από κάθε φορολογία· όλοι οι φόροι βαρύνουν τον υπόχρεο για την
taille,
και αυτό είναι ένα ακόμη τε
ράστιο πλεονέκτημα για τον χωροδεσπότη».
[30] ΕΜΜΕΣΟ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΝΟΜΙΟ: ΔΙΑΦΟΡΕτΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΕΙΣΠΡΑΞΗΣ ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΟΤ ΑΝ Ο ΦΟΡΟΣ ΕΙΝΑΙ ΚΟΙΝΟΣ
Και πάλι ο Τυργκό, δίνει μια εικόνα της κατάστασης, που δεν
έχω λόγο να αμφισβητήσω ότι είναι ακριβής: «Τα έμμεσα πλεονεκτήματα των προνομιούχων ως προς
τον κεφαλικό φόρο είναι πολύ μεγάλα. Ο κεφαλικός φό ρος είναι από την ίδια τη φύση του αυθαίρετος είναι αδύνατον να επιμεριστεί σε όλους τους πολίτες με οποι ονδήποτε άλλον τρόπο παρά τυφλά. Γι' αυτό έχει θεω
ρηθεί πιο πρακτικό να λαμβάνονται ως βάση οι πίνακες της
taille,
που είναι έτσι και αλλιώς στη διάθεση της κυ
βέρνησης. Είχε συνταχθεί και αντίστοιχος πίνακας για τους προνομιούχους όμως, καθώς εκείνοι ενίστανται, ενώ οι υπόχρεοι σε καταβολή της
taille
δεν έχουν κά
ποιον να υπερασπιστεί τα συμφέροντά τους, ο κεφαλι κός φόρος των προνομιούχων έγινε βαθμιαία ελάχιστος στις επαρχίες, ενώ για τους υπόχρεους της στοιχος φόρος είναι περίπου όσος και η
taille ο αντί ίδια η taille».
4 17
AI.EXIS DE TOCQUEVILLE
4 18
[31] ΑΛΛΟ ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΑΝΙΣΟΤΗΤ ΑΣ ΣΤΗΝ ΕΙΣΠΡΑΞΗ ΚΟΙΝΟΥ ΦΟΡΟΥ
Σε ό,η αφορά τους τοπικούς φόρους, η υποχρέωση καταβο λής τους ήταν καθολική. «Τα ποσά αυτά», λένε οι αποφάσεις του Συμβουλίου που εγκρίνουν ης σχεηκές δαπάνες, «θα ει
σπραχθούν από όλους ανεξαιρέτως, απαλλασσόμενους ή μη,
προνομιούχους ή μη προνομιούχους, μαζί με τον κεφαλικό φό ρο, ή κατ' αναλογίαν με αυτόν».
Αξίζει να επισημανθεί ότι, καθώς ο κεφαλικός φόρος των
υπόχρεων στην καταβολή της τωμένος στην
taille) ήταν
taille
(ο οποίος ήταν ενσωμα
πάντα υψηλότερος από εκείνον των
προνομιούχων, η διαδικασία που φαινόταν κατεξοχήν να απο σκοπεί στην ίση μεταχείριση οδηγούσε σε ανισότητες.
[32] ΓΙΑ ΤΟ ΙΔΙΟ ΘΕΜΑ
Σ' ένα σχέδιο διατάγματος του
1764,
που τείνει να επιβάλει
την ομοιομορφία των φορολογικών υποχρεώσεων, συναντά κανείς κάθε είδους ρυθμίσεις οι οποίες επιδιώκουν να διατη ρήσουν ης διακρίσεις υπέρ των προνομιούχων σε ό,τι αφορά την είσπραξη των φόρων. Μεταξύ άλλων, ορίζεται ότι όλα τα
μέτρα που αποσκοπούν στον προσδιορισμό του ύψους της φορολογητέας ύλης δεν μπορεί να ληφθούν παρά μόνο πα ρουσία του ίδιου του προνομιούχου ή πληρεξούσιού του.
[33] ΠΩΣ Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΖΕ ΟτΙ ΟΙ ΠΡΟΝΟΜΙΟΥΧΟΙ
ΕΥΝΟΟΥΝΤ ΑΝ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΙΣΠΡΑΞΗ ΤΩΝ ΦΟΡΩΝ, ΕΣΤΩ ΚΑΙ ΑΝ Ο ΦΟΡΟΣ ΗΤΑΝ ΚΟΙΝΟΣ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ
«Βλέπω», γράφει ο υπουργός το
1766,
«ότι οι φόροι που εί
ναι κατεξοχήν δύσκολο να εισπραχθούν είναι αυτοί που βα-
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΓΊΑΝΑΣΤΑΣΗ
ρύνουν τους ευγενείς και τους προνομιούχους, καθώς οι εισπράκτορες τΥ)ς
taille
θεωρούν υποχρέωσή τους να είναι εξαι
ρετικά διακριτικοί απέναντί τους. Αυτό έχει ως συνέπεια, σε
ό,τι αφορά τον κεφαλικό φόρο και τα εικοστά (τους φόρους,
δηλαδή, που τους βαρύνουν όπως και τον λαό), να υπάρχουν μεγάλες καθυστερήσεις και σημαντικά ελλείμματα.
[34] Στο «Ημερολόγιο» του Άρθο~ρ Γιανγκ, το
1789,
υπάρχει μια
εικόνα αυτής της διχοτομημένης κοινωνίας, τόσο καλά σχε
διασμένη και πλαισιωμένη, ώστε δεν μπορώ να αντισταθώ στον πειρασμό να την παραθέσω εδώ. Ο Γιανγκ, ταξιδεύοντας στη Γαλλία την εποχή που η Βα
στίλλη είχε μόλις καταληφθεί και τα πνεύματα ήταν εξημμένα, συλλαμβάνεται σ' ένα χωριό από τους κατοίκους, οι οποίοι, βλέποντας ότι δεν φοράει κονκάρδα στο καπέλο του, θέλουν
να τον οδηγήσουν στη φυλακή. Για να βγει από τη δύσκολη θέ σ"Ιj, ο Γιανγκ αυτοσχεδιάζει το λογύδριο που ακολουθεί: «Κύριοι, μόλις ακούσαμε ότι οι φόροι πρέπει να πλη
ρώνονται όπως και κατά το παρελθόν. Ασφαλώς και πρέπει να πληρώνονται οι φόροι, όχι όμως όπως κατά
το παρελθόν. Πρέπει να πλ"Ιjρώνονται όπως στην Αγγλία. Υπάρχουν εκεί αρκετοί φόροι που εσείς δεν τους γνωρί ζετε καν- όμως, βαρύνουν αποκλειστικά τους πλούσι
ους, και όχι τ"Ιjν Τρίτη Τάξη, τον λαό. Σε εμάς φορολο γούνται ακόμΥJ και τα παράθυρα· όμως, αν κανείς έχει στο σπίτι του μέχρι έξι παράθυρα, απαλλάσσεται από
αυτόν το φόρο. Ένας γαιοκτήμονας πληρώνει το αντί στοιχο των εικοστών και της
taille, αλλά ο
ιδωκτήτΥ)ς ενός
απλού κήπου απαλλάσσεται. Ο πλούσιος πλΥJρώνει φό ρο για τα άλογά του, τις άμαξές του, τους υΠΥJρέτες του, ακόμη και για το δικαίωμα να κυνΥJγάει πέρδικες στα
4 19
Al.EXIS
ΟΕ
TOCQUEVILLE
κτήματά του· ο μικροιδιοκτήτης απαλλάσσεται απ' όλους
4 20
αυτούς τους φόρους. Μάλιστα, στην Αγγλία έχουμε και
ένα φόρο που τον πληρώνουν οι πλούσιοι για να εξα σφαλίζεται η απαραίτητη αρωγή στους φτωχούς. Αν, λοιπόν, πρέπει να συνεχίσετε να πληρώνετε φόρους. το σημερινό σύστημα πρέπει να αλλάξει. Το σύστημα που εφαρμόζεται στην Αγγλία είναι πολύ καλύτερο». «Καθώς τα κακά γαλλικά μου», προσθέτει ο Γιαν γκ, «ταιριάζουν αρκετά καλά με το ιδιόλεκτό τους, κα
τάλαβαν πολύ καλά τι έλεγα. Δεν υπήρχε κανένα ση μείο του λόγου μου που να μην το χειροκροτήσουν και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ήμουν καλός άνθρω πος η εντύπωση αυτή φάνηκε να επιβεβαιώνεται όταν αναφώνησα "Ζήτω η Τρίτη [Τάξη]!", οπότε και με άφη σαν ελεύθερο, εν μέσω επευφημιών».
[35] Η εκκλησία του Χ., στην περιοχή της
Chollet,
ήταν ετοιμόρ
ροπη· έπρεπε, λοιπόν, να επισκευαστεί σύμφωνα με το διά ταγμα της 16ης Δεκεμβρίου
1684,
μέσω δηλαδή της καταβο
λής ειδικής εισφοράς απ' όλους τους πολίτες. Όταν οι φορο συλλέκτες ανέλαβαν να εισπράξουν τον ειδικό αυτό φόρο, ο
μαρκήσιος του Χ., στου οποίου τη χωροδεσποτεία ανήκε η
ενορία, δήλωσε ότι, καθώς θα επιβαρυνόταν (αυτός και μό
νο) με την επισκευή του χοροστάσιου, δεν θα ήταν λογικό να κληθεί να καταβάλει και ειδική εισφορά. Οι κάτοικοι της πε ριοχής απάντησαν, ευλόγως, ότι το γεγονός πως, ως χωροδε
σπότης και δικαιούχος της δεκάτης, ήταν υποχρεωμένος να επισκευάσει μόνος του το χοροστάσιο δεν μπορεί να θεωρη θεί επαρκής λόγος για να εξαφεθεί από την έκτακτη εισφο ρά. Ακολουθεί απόφαση του επάρχου που θεωρεί τα επιχει
ρήματα του μαρκήσιου αβάσιμα και εξουσιοδοτεί τους αρ μόδιους να εισπράξουν εισφορά και από τον μαρκήσιο. Στον
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
ίδιο φάκελο υπάρχουν περισσότερες από δέκα επιστολές του μαρκήσιου, η μια πω επείγουσα από την άλλη, με τις οποίες ζητά επίμονα να πληρώσουν οι υπόλοιποι ενορίτες το μερίδω που του αναλογεί, φτάνοντας μάλιστα στο σημείο να απο καλεί τον έπαρχο «εξοχότατο» και να του γράφει ότι «τον παρακαλεί θερμώς».
[36] ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΣΕΒΟΤΑΝ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤ Α, Τ Α ΣΥΜΒΟΛΑΙΑ ΚΑΙ τΙΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΝΩΣΕΩΝ
Βασιλικό διάταγμα με το οποίο «αναβάλλεται, εν καφώ πο λέμου, η αποπληρωμή όλων των δανείων από πόλεις, κωμο πόλεις, ενώσεις, κοινότητες, διοικήσεις νοσοκομείων και φι λανθρωπικών ιδρυμάτων, καλλιτεχνικά και επαγγελματικά επιμελητήρια».
Αυτό σήμαινε όχι μόνο αναστολή της πληρωμής κατά τον καθορισμένο από το συμβόλαιο χρόνο, αλλά και αμφισβήτη
ση της εγγύησης που είχε δοθεί για εξόφληση της πίστωσης. Ποτέ παρόμοια μέτρα, παραδείγματα των οποίων υπάρχουν πολλά κατά την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος, δεν θα
μπορούσαν να ληφθούν αν υπήρχε έλεγχος της κυβέρνησης από τον Τύπο ή από συνελεύσεις. Αρκεί να συγκρίνει κανείς αυτή την κατάσταση με ό,τι συμβαίνει σε ανάλογες περι πτώσεις στην Αγγλία, ή ακόμη και στην Αμερική. Στη χώρα μας η περιφρόνηση προς τους κανόνες δικαίου είναι εξίσου κραυγαλέα, όσο και η ευκολία με την οποία καταπατούνται οι τοπικές ελευθερίες.
[37] Η περίπτωση που αναφέρει το κείμενο πολύ απέχει από το
να είναι η μοναδική κατά την οποία οι προνομιούχοι διαπί-
4 21
AI.EXIS
4 22
ΟΕ
TOCQUEVILLE
στωσαν πως τα βάρη που το φεουδαλικό δίκαιο επέβαλλε στον χωρικό έπλητταν και τους ίδιους. Να τι έλεγε τριάντα χρόνια πριν από την Επανάσταση ένας αγροτικός σύλλογος
στον οποίο συμμετείχαν μόνο προνομιούχοι: «Οι μη εξαγοράσιμες υποχρεώσεις, έγγειες ή φεουδα λικές, που βαρύνουν τη γη, όταν δεν είναι ευκαταφρό νητες, γίνονται τόσο επαχθείς για τον οφειλέτη, ώστε καταστρέφουν οικονομικά πρώτα τον ίδιο, και εν συ νεχεία τη γη. Μην μπορώντας να βρει δανειστές για μια
τόσο φορτωμένη με χρέη γη, αλλά ούτε και αγοραστές για να την πουλήσει, ο καλλιεργητής αναγκάζεται να παραμελεί τις εκτάσεις του. Αν οι υποχρεώσεις αυτές ήταν εξαγοράσιμες, θα έβρισκε δανειστή για να τις εξα
γοράσει, ή αγοραστή. Πάντα έχει κανείς τη διάθεση να φροντίσει και να βελτιώσει τη γη που είναι ελεύθερη από υποχρεώσεις και της οποίας η κατοχή εκ μέρους
του είναι αδιατάρακτη. Αρκετοί χωροδεσπότες έχουν πειστεί γι' αυτό και δεν θα είχαν αντίρρηση για τέτοι ου είδους ρυθμίσεις. Θα είχε, λοιπόν, ενδιαφέρον αν κά ποιος πρότεινε μέτρα ικανά να οδηγήσουν στην απε
λευθέρωση της γης από τα βάρη».
[38] Όλοι οι δημόσιοι λειτουργοί απαλλάσσονταν από τους φό ρους, προνόμιο που τους είχε δοθεί με διάταγμα του
1681.
Σε επιστολή που απευθύνει ένας έπαρχος στον υπουργό το
1782,
διαβάζουμε: «Μεταξύ των προνομιούχων η πω πο
λυάριθμη κατηγορία είναι οι υπάλληλοι του φόρου άλατος, των διαγωγίων τελών, των ταχυδρομείων και άλλων τέτοιων υπηρεσιών. Σε κάθε ενορία υπάρχει ένας τουλάχιστον από αυτούς, και συχνά δύο ή τρεις». Αφορμή γι' αυτή την επιστολή ήταν να αποτραπεί ο υπουρ-
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
γός από το να προτείνει στο Συμβούλιο την επέκταση αυτού του προνομίου και στους υπαλλήλους και τους υπηρέτες των
προνομιούχων κρατικών λειτουργών. Κατά τον έπαρχο, οι φο ροσυλλέκτες ζητούν επίμονα την επέκταση αυτού του προνομίου, ώστε να αποφεύγουν να πληρώνουν καν μισθό σε όσους δουλεύουν για λογαριασμό τους.
Η πώληση των δημοσίων αξιωμάτων δεν ήταν άγνωστη και αλλού. Στη Γερμανία, ορισμένοι από τους ελάσσονες ηγε μόνες είχαν εισαγάγει αυτόν το θεσμό, σε λίγες όμως περι
πτώσεις και σε λιγότερο σημαντικές θέσεις της δημόσιας οι οίκησης. Μόνο στη Γαλλία η πρακτική αυτή ήταν τόσο δια δεδομένη.
[39] Δεν πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη, έστω και αν πράγμα τι φαίνεται και είναι παράδοξο, το γεγονός ότι στο Παλαιό Καθεστώς υπήρχαν δημόσιοι λειτουργοί, ορισμένοι μάλιστα από τους οποίους ανήκαν στη διοίκηση αυτή καθεαυτή, που
προσέφευγαν στο παρλαμέντο ζητώντας να οριστούν τα ακρι βή όρια των αρμοδιοτήτων τους. Η εξήγηση βρίσκεται στο ότι όλα αυτά τα ζητήματα δεν αφορούσαν μόνο τη δημόσια διοίκηση, αλλά και την ατομική ιδιοκτησία. Αυτό που εκ πρώ της όψεως φαίνεται να είναι σφετερισμός αρμοδιοτήτων της
δικαστικής εξουσίας δεν ήταν παρά συνέπεια του σφάλμα τος στο οποίο είχε υποπέσει η κυβέρνηση υιοθετώντας την
πρακτική της πώλησης των δημοσίων αξιωμάτων. Από τη στιγμή που όλες οι θέσεις ήταν αγορασμένες και κάθε κρα τικός λειτουργός είχε οικονομικά οφέλη από τις ενέργειές του,
δεν μπορούσε να αλλάξει ο χαρακτήρας του αξιώματος δί χως να θιγεί ένα δικαίωμα το οποίο είχε, ουσιαστικά, αγο ράσει ο κάτοχος της θέσης. Ένα από τα πολλά παραδείγμα τα: ο υποδιευθυντής της αστυνομίας του
Mans
βρίσκεται σε
μακρά αντιδικία με την οικονομική υπηρεσία της πόλης, προ-
4'23
ΛI.EXIS
42 4
ΟΕ
TOCQUEVILLE
σπαθώντας να αποδείξει ότι, έχοντας την ευθύνη για την αστυ
νόμευση των δρόμων, έχει και δικαίωμα να αναλαμβάνει τις αναγκαίες πρωτοβουλίες για την επίστρωσή τους και να ει σπράττει αντίστοιχα τέλη για τη χρήση τους. Από την άλλη, η οικονομική υπηρεσία ισχυρίζεται ότι η επίστρωση των δρό μων είναι δική της ευθύνη, από την ίδια τη φύση των αρμο διοτήτων της. Αυτή τη φορά δεν καλείται το Συμβούλιο να αποφασίσει· καθώς το ζήτημα αφορά κυρίως το κεφάλαιο που έχει επενδυθεί για την αγορά της θέσης του αστυνόμου,
η υπόθεση παραπέμπεται στο παρλαμέντο. Έτσι, η διοικη τική αυτή διαφορά μετατρέπεται σε αστική δίκη.
[40] ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΤΕΤΡΑΔΙΩΝ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΊΙΑΣ ΤΟ
1789
Η Γαλλική Επανάσταση είναι, νομίζω, η μόνη στις απαρχές της οποίας κάθε τάξη είχε την ευκαιρία να εκφράσει με τον
πιο αυθεντικό τρόπο τις ιδέες της και τα αισθήματα που τη διακατείχαν -πριν ακόμη η ίδια η Επανάσταση διαστρέψει ή τροποποιήσει αυτές τις ιδέες και αυτά τα αισθήματα. Όπως
όλοι γνωρίζουμε, η ευκαιρία γι' αυτή την αυθεντική κατα
γραφή δόθηκε με τα Τετράδια (παραπόνων) που οι τρεις Τά ξεις παρουσίασαν το
1789.
Αυτά τα τετράδια ή υπομνήματα
συντάχθηκαν με απόλυτη ελευθερία και δημοσιότητα από τις
τρεις Τάξεις χωριστά, αφού πρώτα συζητήθηκαν εν εκτάσει από τους ενδιαφερόμενους και μελετήθηκαν ενδελεχώς από τους συντάκτες τους. Την εποχή εκείνη, όταν η κυβέρνηση απευθυνόταν στο έθνος, δεν αναλάμβανε συγχρόνως την υπο χρέωση να δώσει και την απάντηση στα ερωτήματα που έθε τε. Όταν, λοιπόν, συντάχθηκαν τα τετράδια, τα κύρια σημεία τους συγκεντρώθηκαν σε τρεις τόμους, που τους βλέπει κα
νείς σήμερα σε όλες τις βιβλιοθήκες. Τα πρωτότυπα βρίσκο νται στα Εθνικά Αρχεία, μαζί με τα πρακτικά των συνελεύ σεων οι οποίες τα συνέταξαν, αλλά και μ' ένα μέρος της αλ-
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
ληλογραφίας που είχε ο κύριος Νεκέρ με τους συνεργάτες του σχετικά με αυτές τις συνελεύσεις. Αυτό το υλικό, που αποτελείται από αρκετούς τόμους μεγάλου σχήματος. είναι ό,τι πολυτιμότερο στοιχείο έχουμε στη διάθεσή μας από την παλαιά Γαλλία· όσοι ενδιαφέρονται να μάθουν πώς σκέφτονταν οι πρόγονοί μας την εποχή που ξέσπασε η Επανάσταση θα πρέπει να το συμβουλεύονται συστηματικά. Πίστευα παλαιότερα ότι ίσως τα αποσπάσματα που έχουν εκδοθεί σε τρεις τόμους, στα οποία αναφέρθηκα ήδη, ήταν μεροληπτικά και δεν απέδιδαν ακριβώς το χαρακτήρα της πλήρους όσο και ογκώδους αυτής συλλογής ωστόσο, συ
γκρίνοντας τις δυο εκδόσεις μεταξύ τους, διαπίστωσα ότι το περιεχόμενο της τρίτομης συλλογής δεν είναι παρά περίλη ψη του περιεχομένου της πολύτομης. Τα αποσπάσματα από τα τετράδια της aριστοκρατίας που παραθέτω εδώ αποτυπώνουν πιστά τα αισθήματα της πλει
οψηφίας των ευγενών. Διαπιστώνει, έτσι, κανείς ποια από τα προνόμιά της επέμενε πεισματικά να διατηρήσει αυτή η τά ξη, ποια δεν απέκλειε το ενδεχόμενο να απεμπολήσει, και από ποια ήταν πρόθυμη να παραιτηθεί. Ειδικότερα, μπορεί
κανείς να διαπιστώσει το πνεύμα που διακατείχε τους ευγε νείς στο σύνολό τους σε ζητήματα σχετικά με τις πολιτικές
ελευθερίες. Το θέαμα είναι, πράγματι, παράδοξο αλλά και θλιβερό! Ατομικά δικαιώματα. Οι ευγενείς ζητούν, πάνω απ' όλα, να γίνει σαφής διακήρυξη των δικαιωμάτων όλων των αν θρώπων, η οποία να επιβεβαιώνει την ελευθερία τους και να
κατοχυρώνει την ασφάλειά τους. Ατομικές ελευθερίες. Ζητούν να καταργηθεί η δουλοπα ροικία, όπου αυτή εξακολουθεί να ισχύει, και να αναζητη θούν τρόποι για την κατάργηση της δουλείας των μαύρων και του δουλεμπορίου· να κατοχυρωθεί η ελευθερία όλων να τα ξιδεύουν όπου και όποτε θέλουν· να επιλέγουν όλοι τον τό
πο κατοικίας τους, εντός και εκτός του βασιλείου, δίχως κα-
425
ΑιΕΧΙS
42 6
DE TOCQUEVILLE
νείς να μπορεί να τους συλλάβει αυθαφέτως να τροποποι ηθούν οι σχετικές διατάξεις ώστε ορισμένες αρμοδιότητες να ανήκουν στο εξής στη δικαστική εξουσία, ακόμη και σε πε ριπτώσεις ταραχών- να μην μπορεί κανείς να συλληφθεί και
να δικαστεί παρά μόνο από τους φυσικούς δικαστές του· να καταργηθούν, επομένως, οι κρατικές φυλακές και άλλα ση μεία όπου κρατούνται παρανόμως πολίτες. Ορισμένοι, μάλι στα, από τους ευγενείς ζητούν και την κατεδάφιση της Βα στίλλης ειδικά η αριστοκρατία του Παρισιού επιμένει σε αυ τό το σημείο.
Οι σφραγισμένες επιστολές
(lettres de cachet)
πρέπει να
καταργηθούν. Αν ένας πολίτης πρέπει να συλληφθεί, ως επι κίνδυνος για το κράτος, δίχως να μπορεί να παραπεμφθεί άμεσα στα τακτικά δικαστήρια, θα πρέπει να ληφθούν μέτρα για να αποφευχθούν οι αυθαφεσίες, είτε ενημερώνοντας για την κράτησή του το Συμβούλιο, είτε με οποιονδήποτε άλλον τρόπο. Η τάξη των ευγενών επιθυμεί να καταργηθούν όλες οι ει δικές επιτροπές, τα έκτακτα δικαστήρια, τα παραπεμπτικά
(committimus),
οι αναστολές αποφάσεων, κ.λπ. ·να επιβάλ
λονται αυστηρές ποινές σε όσους εκδίδουν ή εκτελούν αυ
θαίρετες αποφάσεις στο πλαίσιο της απονομής της δικαιο σύνης από τα τακτικά δικαστήρια, τα οποία είναι και τα μό να που θα πρέπει να διατηρηθούν, να λαμβάνονται τα ανα
γκαία μέτρα ώστε να διασφαλίζονται οι ατομικές ελευθερίες, κυρίως σε ό,τι αφορά τις ποινικές υποθέσεις να απονέμεται
δωρεάν δικαιοσύνη και να καταργηθούν οι ειδικές δικαιοδο σίες. «Οι δικαστές υπάρχουν χάριν του λαού, και όχι ο λαός χάριν των δικαστών», διαβάζουμε στο ίδιο τετράδιο. Ζητούν, μάλιστα, να υπάρχει σε κάθε βα.ιΛία ειδικός συνήγορος και δυνατότητα δωρεάν υπεράσπισης στα δικαστήρια για τους φτωχούς να έχει η ανάκριση δημόσιο χαρακτήρα και να δι καιούνται οι κατηγορούμενοι να υπερασπίζονται τον εαυτό τους στις ποινικές υποθέσεις, ο κατηγορούμενος να έχει
ΤΟ
l!ΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
οπωσδήποτε συνήγορο και ο δικαστής να συνεπικουρείται
κατά τη διαδικασία από πολίτες που ανήκουν στην ίδια Τάξη με τον κατηγορούμενο, οι οποίοι και θα εκδίδουν την τε-
λική ετυμηγορία (στο σημείο αυτό υπάρχει ρητή αναφορά στο αγγλικό σύνταγμα)· να είναι η ποινή ανάλογη με το έγκλημα ή το αδίκημα και κοινή για όλους όσοι καταδικάζονται για τον ίδιο λόγο· να επιβάλλεται σπανιότερα η ποινή του θανά-
του, να απαγορεύονται κάθε είδους σωματικά ή άλλα βασα νιστήρια, και τέλος να βελτιωθούν οι συνθήκες κράτησης των καταδίκων, και προπαντός των υποδίκων.
Σύμφωνα με τα τετράδια, πρέπει να αναζητηθούν τρόποι ώστε να γίνονται σεβαστές οι ατομικές ελευθερίες κατά τη
στρατολόγηση, είτε στο ναυτικό είτε στις χερσαίες δυνάμεις. Θα πρέπει να επιτραπεί η εξαγορά της στρατιωτικής θητείας,
να μην γίνεται η κλήρωση για το ποιος θα υποχρεωθεί να κα ταταγεί παρά μόνο παρουσία εκπροσώπων και των τριών Τά ξεων, και γενικώς να συνδυάζεται η ανάγκη για στρατιωτική πειθαρχία με τα δικαιώματα του πολίτη και του ελεύθερου αν θρώπου. Επίσης, τα κτυπήματα με το πλατύ μέρος του ξίφους θα πρέπει να απαγορεύονται. Ελευθερ{α και απαραβ{αστο της ιδωκτησ{ας. Η ιδιοκτησία
πρέπει να είναι απαραβίαστη. Από την αρχή αυτή δεν μπορεί να υπάρχουν εξαιρέσεις, παρά μόνο για λόγους δημοσίου συμ φέροντος. Σε παρόμοιες περιπτώσεις, η κυβέρνηση πρέπει να καταβάλει άμεσα ικανοποιητική αποζημίωση. Η δήμευση πε
ριουσίας καταργείται ως μέτρο. Ελευθερ{α ερyασ{ας, εμπορ{ου και επιχεφε{v. Η ελευθερία άσκησης εμπορικών και βιομηχανικών δραστηριοτήτων πρέ
πει να κατοχυρωθεί. Κατ' επέκταση, όλα τα μονοπώλια και άλλα ανάλογα προνόμια που έχουν παραχωρηθεί σε ορισμέ νες συντεχνίες πρέπει να καταργηθούν. Τελωνειακοί σταθμοί
και σταθμοί για είσπραξη δασμών θα πρέπει να υπάρχουν μό νο στα σύνορα της χώρας. Ελευθερ{α θρησκευτικών πεποιθήσεων. Η Καθολική Εκκλη-
427
ΛΙ.ΕΧΙS
42 8
ΟΕ
TOCQUEVILLE
σία θα διατηρήσει τον δεσπόζοντα ρόλο της στη Γαλλία. Ωστό σο, η ανεξιθρησκία θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη και κα θένας θα μπορεί να ασκεί -ή να μην ασκεί- τα θρησκευτικά του καθήκοντα κατά το δοκούν. Παράλληλα, όλοι οι πολίτες
που δεν είναι Καθολικοί θα αποκατασταθούν σε ό,τι αφορά τα αστικά και ιδιοκτησιακά δικαιώματά τους. Ελευθερ[α του Τύπου και απαραβ[αστο των επιστολών. Η ελευθερία του Τύπου θα είναι κατοχυρωμένη· νόμος θα ορί ζει εκ των προτέρων ποιοι περιορισμοί είναι δυνατόν να τε θούν. για λόγους προστασίας του δημοσίου συμφέροντος, στην άσκηση αυτού του δικαιώματος. Η λογοκρισία της Εκκλησίας
μπορεί να αφορά μόνο βιβλία θρησκευτικού περιεχομένου· για τα υπόλοιπα, αρκεί να αναγράφεται το όνομα του συγ γραφέα και του εκδότη. Αρκετοί από τους ευγενείς προτεί νουν τα αδικήματα του Τύπου να δικάζονται μόνο από δικα στήρια ενόρκων. Τα τετράδια επιμένουν, επίσης, στην ομόφωνη απαίτηση
να γίνεται σεβαστό το απαραβίαστο της αλληλογραφίας, ώστε οι επιστολές να είναι αδύνατον να χρησιμοποιηθούν ως επι
βαρυντικά στοιχεία εναντίον οποιουδήποτε πολίτη. Η παρα βίαση του απόρρητου χαρακτήρα των επιστολών, όπως ανα φέρεται ωμά. είναι η χεφότερη μορφή κατασκοπίας. Εκπα[δευση, παιδε[α. Τα τετράδια της Τάξης των ευγενών
αρκούνται να ζητήσουν την επέκταση της εκπαίδευσης, τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο, και να επισημάνουν την ανά γκη να εκπαιδεύεται κάθε παιδί ανάλογα με τον κατ' εκτίμη
ση μελλοντικό του προορισμό. Επίσης, ιδιαίτερη έμφαση δί νεται στην ανάγκη να διδάσκονται τα παιδιά τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που έχουν ως πολίτες, ενώ προτείνεται ακόμη και η σύνταξη ενός εγχεφίδιου διαπαιδαγώγησης που
να περιέχει τα βασικά σημεία του συντάγματος της χώρας. Κατά τα άλλα, δεν υπάρχει αναφορά στα μέσα με τα οποία θα επιτευχθεί η επέκταση της εκπαίδευσης και η διευκόλυν ση της πρόσβασης σε αυτή· αντιθέτως, ειδική μνεία γίνεται
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
στην ανάγκη να υπάρξουν ειδικά εκπαιδευτικά ιδρύματα για τα παιδιά των φτωχών αριστοκρατών. Μ έτpα υπέρ του λαού. Μεγάλο μέρος των τετραδίων επι μένει ότι πρέπει να δοθεί πολύ μεγαλύτερη προσοχή στα λd.ί κά στρώματα και στα προβλήματά τους. Ιδιαίτερα επιση μαίνεται το γεγονός ότι αποτελούν σαφή παραβίαση των ατο μικών ελευθεριών οι αυθαιρεσίες των αστυνομικών αρχών, οι οποίες συχνά σύρουν στις φυλακές και στα κάτεργα, δίχως να υπάρχει προηγουμένως καταδικαστική απόφαση, χρήσι
μους στην κοινωνία τεχνίτες και άλλους πολίτες, άλλοτε από λάθος, και άλλοτε επειδή υπάρχουν απλώς υποψίες εναντίον τους. Επίσης, όλα τα τετράδ~α ζητούν την ορ~στική κατάρ γηση της αγγαρείας. Στ~ς περισσότερες βd.ιλίες εκφράζετα~ η επιθυμία να επ~τρέπετα~ η εξαγορά των χρηστ~κών τελών και των δωδίων. Αρκετοί, εξάλλου, είνα~ εκείνο~ που ζητούν να γίνουν λιγότερο πιεστ~κά τα δ~καιώματα των φεουδαρχών
κα~ να καταργηθούν ε~δικοί φόρο~ όπως το franc-fief. Σύμφω να μ' ένα άλλο τετράδιο, η κυβέρνηση ενδ~αφέρετα~ να δ~ευ κολύνει τις αγοραπωλησίες γης. Αυτός ακριβώς είναι κα~ ο λόγος που σύντομα θα κληθεί να καταργήσει μονομιάς όλα τα φεουδαλ~κά δικαιώματα και να επιτρέψει την πώληση των
λεγόμενων υποδούλων κτημάτων
(mainmorte).
Αρκετά, επί
σης, τετράδ~α ζητούν να γίνε~ λ~γότερο βλαπτ~κό γ~α τη γε ωργία το δικαίωμα των περιστερώνων. Όσο γ~α τ~ς εγκατα στάσε~ς εκείνες που προορίζοντα~ γ~α το κυνήγ~ του βασ~λ~ά, γνωστές ως capitainerίes, ζητείτα~ η άμεση κατάργησή τους, καθώς αποτελούν παραβίαση των δικα~ωμάτων ιδιοκτησίας. Επίσης, εκφράζεται η επιθυμία οι φόροι που ισχύουν να αντι κατασταθούν από άλλους, των οποίων η είσπραξη θα είναι λιγότερο επαχθής για τον λαό.
Οι ευγενείς ζητούν να γίνει προσπάθεια ώστε να επεκτα θεί η άνεση και η ευημερία και στις αγροτικές περωχές να ιδρυθούν εργαστήρια υφαντουργίας και να εγκατασταθούν αργαλειοί στα χωριά, ώστε να υπάρχει απασχόληση για τους
42 9
AU:XΙS
43°
DE TOCQUEVILLE
κατοίκους κατά την περίοδο που δεν υπάρχουν αγροτ~κές ερ γασίες να δημιουργηθούν σε κάθε βα"~λία δημόσ~ες σ~ταποθή κες υπό την εποπτεία των περ~φερε~ακών αρχών, ώστε να απο τρέποντα~ ο~ λψοί κα~ να δ~ατηρείτα~ η τψή των σ~τηρών σ' ένα ορισμένο ύψος να γίνουν προσπάθε~ες ώστε να βελτ~ω θούν ο~ μέθοδο~ καλλ~έργε~ας, κα~ επομένως η ζωή στην ύπα~ θρο να γίνει γενικά καλύτερη· να δοθεί έμφαση στα δημόσια έργα, και ε~δ~κότερα στην αποξήρανση των ελών, στην αντ~ πλημμυρική προστασία, κ.λπ. · να δοθούν, σε όλες τις επαρ χίες, κίνητρα ώστε να στραφούν οι άνθρωπο~ προς τη γεωρ γία κα~ το εμπόριο.
Τα τετράδια κάνουν λόγο, επίσης, για αντικατάσταση των σημερ~νών νοσοκομείων από μ~κρές υγειονομ~κές μονάδες σε κάθε νομό· για κατάργηση των πτωχοκομείων και αντικατά στασή τους από αντίστο~χα ιδρύματα στα οποία οι τρόφψοι θα εργάζονται· για ίδρυση ταμείου αρωγής με ευθύνη της συ νέλευσης των επαρχ~ακών Τάξεων και γ~α ορθολογική κατα
νομή των γ~ατρών, των χειρουργών και των μαιών σε όλα τα σημεία της περιφέρειας, ώστε να προσφέρουν δωρεάν τις υπη
ρεσίες τους στους φτωχούς γ~α δωρεάν απονομή της δικαιο σύνης για δημιουργία ειδ~κών ιδρυμάτων γ~α τους τυφλούς,
τους κωφάλαλους, τα εγκαταλεψμένα παιδιά, κ.λπ. Κατά τα άλλα, σε όλα αυτά τα ζητήματα, η Τάξη των ευ
γενών αρκείται κατά κανόνα στη διατύπωση της ευχής και της επιθυμίας γ~α μεταρρυθμίσε~ς, δίχως να υπεισέρχεται σε λε πτομέρειες για το πώς ακριβώς θα υλοποιηθούν. Εύκολα αντι λαμβάνεται κανείς ότ~ η αρ~στοκρατία, έχοντας ζήσει λ~γότε ρο απ' ό,τι ο κατώτερος κλήρος δίπλα στις λα"Cκές τάξε~ς και έχοντας λιγότερο γνωρίσε~ τις δυσκολίες που αυτές αντψε τωπίζουν, έχει και λιγότερο προβληματιστεί αναφορ~κά με αυ τά τα ζητήματα. Για την πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα, τηνιεραρχ[α
και τα τιμητικά προνόμια της αριστοκρατ[ας. Οι ευγενείς απο μακρύνονται από το γενικό πνει)μα των μεταρρυθμίσεων όταν
ΤΟ
llAΛAIO
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
πρόκειται κυρίως -ή μάλλον, μόνο- για θέματα ιεραρχίας και
για ταξικούς διαχωρισμούς. Σε αυτές τις περιπτώσεις, αν και κάνει ορισμένες σημαντικές υποχωρήσεις, η αριστοκρατία παραμένει προσκολλημένη στις αρχές του Παλαιού Καθε στώτος, σαν να νιώθει ότι σε αυτό ειδικά το πεδίο αγωνίζεται για την ίδια την επιβίωσή της. Τα τετράδια, λοιπόν, ζητούν επίμονα να παραμείνουν η αριστοκρατία και ο κλήρος ξεχωριστές Τάξεις. Μάλιστα, διατυπώνεται το αίτημα να βρεθεί τρόπος ώστε η αριστοκρατία να παραμείνει αλώβητη ως προς την ιδιότητά της ως Τάξης να απαγορευτεί, επομένως, η εξαγορά τίτλου ευγενείας ή η σύνδεσή του με ορισμένες θέ-
σεις του κρατικού μηχανισμού, και να είναι δυνατή η από κτησή του μόνο λόγω μακρόχρονων και διακεκριμένων υπη ρεσιών προς το κράτος. Ζητείται επίσης ο εντοπισμός και η
δίωξη όλων των ψευδοευγενών. Με λίγα λόγια, τα τετράδια επιμένουν να διατηρήσει η αριστοκρατία ακέραιη τη διακε κριμένη θέση της στην κοινωνία· μάλιστα, ορισμένοι προτεί-
νουν να φορούν οι ευγενείς ειδικό σήμα, ώστε να είναι άμεσα αντιληπτή η ιδιότητά τους. Δεν θα μπορούσε κανείς να φανταστεί τίποτε πιο χαρα κτηριστικό από αυτό το αίτημα, σε ό,τι αφορά τα κοινά στοι χεία που υπήρχαν ήδη μεταξύ των ευγενών και των απλών πολιτών, ανεξάρτητα από τις διαφορετικές συνθήκες δια
βίωσης. Σε γενικές γραμμές, ενώ η αριστοκρατία εμφανίζε
ται στα τετράδια αρκετά συγκαταβατική σε ό,τι αφορά τα υλικά της προνόμια, παραμένει ανυποχώρητη στο ζήτημα των τιμητικών διακρίσεών της. Τόσο έντονη ήταν η αίσθησή της ότι παρασυρόταν ήδη από τα κύματα της δημοκρατίας και ότι δύσκολα θα μπορούσε να βγει από αυτή τη δύσκολη θέ ση, ώστε όχι μόνο θέλει να διατηρήσει τα τιμητικά της αξιώ ματα, αλλά ίσως και να αποκτήσει νέα. Περίεργο! Ενώ το έν στικτό της την προειδοποιούσε για τον κίνδυνο που την απει λούσε, δεν φαινόταν να τον συνειδητοποιεί.
Όσο και για την πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα, η αρι-
43 1
Al.EXIS DE TOCQUEVILLE
43 2
στοκρατία ζητά να πάψει η πώληση της ιδιότητας του δικα στικού λειτουργού· οι θέσεις αυτές θα πρέπει να είναι ανοι
χτές σε όλους τους πολίτες της χώρας, οι οποίοι θα μπορούν να θέτουν υποψηφιότητα και να διορίζονται δικαστές του βα σιλιά, με μοναδικές προϋποθέσεις να διαθέτουν την απαραί τητη ηλικία και τις αναγκαίες γνώσεις. Σε ό,τι αφορά τη στρα τιωτική ιεραρχία, η πλειοψηφία πιστεύει ότι η Τρίτη Τάξη δεν πρέπει να αποκλείεται από τις υψηλές θέσεις στο στράτευ μα και ότι όλοι όσοι έχουν αποδειχθεί άξιοι της πατρίδας θα πρέπει να φτάνουν ώς τους ανώτερους βαθμούς. «Η Τάξη των ευγενών δεν εγκρίνει κανέναν από τους νόμους που κλεί νουν την πόρτα της στρατιωτικής σταδιοδρομίας στους εκ
προσώπους της Τρίτης Τάξης», αναφέρουν ορισμένα από τα τετράδια. Το μόνο που ζητούν οι ευγενείς είναι να μπορούν,
αυτοί και μόνον αυτοί, να γίνουν αξιωματικοί σε συντάγμα τα έστω και αν δεν έχουν προηγουμένως υπηρετήσει σε κα τώτερες ιεραρχικά θέσεις. Επιπλέον, όλα σχεδόν τα τετρά
δια ζητούν να υπάρχουν σαφείς και γενικής ισχύος κανόνες για τις προαγωγές και την ιεραρχία στον στρατό, να μην εξαρ τάται η εξέλιξη των αξιωματικών από την εύνοια των ισχυ ρών, να ισχύει ως μοναδικό κριτήριο για την προαγωγή η ιε ραρχία -με εξαίρεση τα ανώτατα στρατιωτικά αξιώματα. Όσο για τα εκκλησιαστικά αξιώματα, ζητούν να επανέλ θει το καθεστώς της εκλογής για την κατανομή των ευεργε
τημάτων, ή τουλάχιστον να δημιουργήσει ο βασιλιάς μια επι τροπή, η οποία να τον συμβουλεύει σε παρόμοια ζητήματα. Τέλος, ζητούν στο εξής οι τιμητικές συντάξεις να απονέ μονται με αυστηρότερα κριτήρια, να λαμβάνεται πρόνοια
ώστε να μην δίνονται σε μέλη της ίδιας οικογένειας, να μην μπορεί κανένας πολίτης να παίρνει περισσότερες από μία συ
ντάξεις ή να κατέχει περισσότερες θέσεις από τις οποίες να αντλεί οφέλη, να καταργηθεί η αυτοδίκαιη κληρονομική δια δοχή σε ορισμένες θέσεις του κρατικού μηχανισμού. Εκκλησία και κλήρος. Από τη στιγμή που δεν πρόκειται
ΤΟ
ΙΙΑΛΑ!Ο
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΙΙΑΝΑΣΤΑΣΗ
πια για τα δικά τους προνόμια και για τη δική τους θέση στην κοινωνία, αλλά για τα προνόμια και τον τρόπο λειτουργίας της Εκκλησίας, οι ευγενείς δεν είναι τόσο συγκρατημένοι, μην
διστάζοντας να καταγγείλουν κάθε είδους αυθαιρεσίες. Ζητούν, έτσι, να μην απαλλάσσεται ο κλήρος από κανένα φόρο. να πληρώνει όπως όλοι οι πολίτες τα χρέη του και όχι να τα φορτώνει στο κράτος να γίνουν ριζικές μεταρρυθμί σεις στα μοναστικά τάγματα -στα περισσότερα τετράδια αναφέρεται ότι αυτοί οι θεσμοί έχουν ξεφύγει από τον αρχι κό τους προορισμό.
Οι περισσότερες βdιλίες
(bailliages)
ζητούν να πάψει η δε
κάτη να είναι τόσο επιζήμια για τη γεωργία, ενώ δεν είναι λί γες και εκείνες που προτείνουν την πλήρη κατάργησή της. «Το μεγαλύτερο μέρος της δεκάτης», γράφει ένα τετράδιο,
«εισπράττεται από εκείνους τους εφημέριους που ελάχιστα ασχολούνται με την πνευματική αρωγή στους πιστούς». Βλέ πουμε, λοιπόν, ότι η λεγόμενη Πρώτη Τάξη δεν μασούσε τα
λόγια της όταν μιλούσε για τη Δεύτερη Τάξη, όπως άλλωστε και όταν αναφερόταν γενικότερα στην Εκκλησία. Αρκετές βα.ιλίες αναγνωρίζουν επίσημα στις Γενικές Τάξεις το δικαί
ωμα να διαλύουν ορισμένα θρησκευτικά τάγματα και να δια θέτουν τα υπάρχοντά τους για άλλους σκοπούς. Δέκα επτά βα"ιλίες δηλώνουν ότι οι Γενικές Τάξεις έχουν αρμοδιότητα και σε ζητήματα εκκλησιαστικής πειθαρχίας. Άλλες πάλι επι
σημαίνουν ότι οι μέρες αργίας έχουν αυξηθεί υπερβολικά, βλάπτοντας έτσι τη γεωργία και ευνοώντας τη ροπή των χω ρικών προς τον αλκοολισμό· κατά συνέπεια, θα πρέπει να κα ταργηθούν, και η Κυριακή να ξαναγίνει η μοναδική αργία.
Πολιτικά δικαιώματα. Τα τετράδια αναγνωρίζουν το δι καίωμα όλων των Γάλλων να μετέχουν, άμεσα ή έμμεσα, στη διακυβέρνηση της χώρας αναγνωρίζουν, επομένως, το δι
καίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι, στο πλαίσιο όμως της Τάξης στην οποία ανήκει ο καθένας. Από τη στιγμή που η αρχή αυτή θα έχει κατοχυρωθεί, θα πρέπει να θεσμοθετη-
433
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
434
θεί σύστημα αντιπροσώπευσης που να εξασφαλίζει και στις
τρεις Τάξεις τη δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη δια κυβέρνηση της χώρας.
Σε ό,τι αφορά τον τρόπο ψηφοφορίας στη συνέλευση των Γενικών Τάξεων, οι γνώμες διίστανται. Η πλειοψηφία τάσ σεται υπέρ της χωριστής ψηφοφορίας για κάθε Τάξη· ορι σμένοι, πάντως, ζητούν να εξαιρούνται από αυτόν τον κανό να οι ψηφοφορίες που αφορούν φορολογικά ζητήματα, ενώ
άλλοι πάλι διαφωνούν γενικά με αυτή την αρχή. «Κάθε αντι πρόσωπος θα πρέπει να έχει δική του ψήφο», υποστηρίζουν «άλλωστε, αυτή είναι η πω λογική λύση και η μόνη που μπο ρεί να περιορίσει ή και να εξαλείψει τις στενά ταξικές ή επαγ
γελματικές αντιλήψεις (πηγή όλων των δεινών μας), να επι τρέψει την προσέγγιση μεταξύ των αντιπροσώπων, οδηγώ
ντας έτσι σε αποφάσεις όπως αυτές που το έθνος έχει δικαί ωμα να προσδοκά από μια συνέλευση στην οποία ο πατριω τισμός και οι μεγάλες αρετές ενισχύονται από τις αρχές των
Φώτων». Ωστόσο, επειδή μια απότομη εφαρμογή αυτής της αρχής θα μπορούσε να είναι επικίνδυνη λόγω και της έκρυθ
μης κατάστασης, ορισμένοι υποστηρίζουν ότι θα πρέπει η κα θιέρωσή της να γίνει με ιδιαίτερη προσοχή, ίσως με απόφα ση που θα θεωρούσε πω συνετό να ισχύσει η ψήφος κατ' αντι πρόσωπο από τις επόμενες Γενικές Τάξεις. Έτσι ή αλλιώς
πάντως, η αριστοκρατία ζητά να αντιμετωπίζονται και οι Τρεις
Τάξεις με τον οφειλόμενο σε κάθε γάλλο πολίτη σεβασμό, και κατά συνέπεια να καταργηθούν όλες εκείνες οι ταπεινωτικές διαδικασίες στις οποίες υποβάλλονταν οι εκπρόσωποι της Τρίτης Τάξης κατά την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος,
όπως, για παράδειγμα, να γονατίζουν. Όπως γράφει χαρα κτηριστικά ένα τετράδιο: «Το θέαμα ενός άνδρα γονατιστού μπροστά σ' έναν άλλον προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέ
πεια· μεταξύ όντων ίσων από τη φύση τους, αποτελεί ανισό τητα ασύμβατη με τα θεμελιώδη δικαιώματά τους». Για το σύστημα διακυβέρνησης και ης αρχές του συvτάy-
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
ματος. Σε ό,τι αφορά το πολίτευμα, οι ευγενείς ζητούν τη διατήρηση της βασιλείας, τη διατήρηση νομοθετικών, δικαστι-
κών και εκτελεστικών αρμοδιοτήτων από τον μονάρχη, αλλά και την ύπαρξη συντάγματος που να εγγυάται τα δικαιώματα του έθνους απέναντι στον κίνδυνο αυθαίρετης άσκησης της εξουσίας. Κατά συνέπεια, όλα τα τετράδια διακηρύσσουν ότι το έθνος
έχει δικαίωμα να συνέρχεται με τη μορφή των Γενικών Τά ξεων, στις οποίες πρέπει να μετέχουν τόσοι αντιπρόσωποι ώστε να διασφαλίζεται η ανεξαρτησία τους. Εκφράζεται, έτσι,
η επιθυμία να συνέρχονται στο εξής οι Γενικές Τάξεις κατά τακτά χρονικά διαστήματα, καθώς και κάθε φορά που τίθε ται θέμα διαδοχής στο θρόνο, δίχως καν να απαιτείται ειδι κή απόφαση γι' αυτό. Αρκετές βα'ιΛίες, μάλιστα, υποστηρί
ζουν ότι θα ήταν σκόπιμο οι Γενικές Τάξεις να έχουν μόνιμο χαρακτήρα. Αν η σύγκληση των Γενικών Τάξεων δεν γίνει
στην προβλεπόμενη προθεσμία, η άρνηση της πληρωμής φό ρων θα πρέπει να θεωρείται νόμιμη. Ορισμένοι από τους ευ γενείς, εξάλλου, προτείνουν, κατά την περίοδο που μεσολα βεί μεταξύ δύο συνόδων των Γενικών Τάξεων, να λειτουργεί
μια επιτροπή, επιφορτισμένη να εποπτεύει τον τρόπο διοί κησης του βασιλείου· τα περισσότερα τετράδια, πάντως, δια φωνούν με την ύπαρξη μιας τέτοιας επιτροπής, διακηρύσσο
ντας ότι θα ήταν αντίθετη με τη μορφή του πολιτεύματος. Ο λόγος που προβάλλεται γι' αυτή την αντίρρηση είναι αρκετά παράξενος: έχοντας πολύ λίγα μέλη, αυτή η επιτροπή-υπο κατάστατο της συνέλευσης θα μπορεί εύκολα να χειραγω γείται από την κυβέρνηση.
Οι ευγενείς προτείνουν επίσης: να μην έχουν οι υπουργοί
το δικαίωμα να διαλύουν τη συνέλευση κα να παραπέμπο νται σε δίκη αν παρενοχλούν τις εργασίες της με τις ραδι ουργίες τους να μην μπορεί να εκλεγεί ως αντιπρόσωπος
κρατικός λειτουργός ή όποιος εξαρτάται καθ' οιονδήποτε τρό πο από την κυβέρνηση· να είναι απαραβίαστο το πρόσωπο
435
ΑιΕΧΙS
436
ΟΕ
TOCQUEVILLE
των αντιπροσώπων και να μην μπορεί να ασκηθεί δίωξη ενα ντίον τους για απόψεις που έχουν διατυπωθεί εκ μέρους τους τέλος, οι συνεδριάσεις της συνέλευσης να είναι ανοιχτές στο κοινό και τα πρακτικά τους να δημοσιεύονται, ώστε το έθνος να πληροφορείται το περιεχόμενο των συζητήσεων που γίνο νται εχει
Οι ευγενείς ζητούν επίσης ομόφωνα οι αρχές που διέπουν
τη διακυβέρνηση του κράτους να ισχύουν και στη διοίκηση των επιμέρους περιοχών της χώρας κατά συνέπεια, σε κάθε επαρχία, σε κάθε νομό, σε κάθε ενορία, να λειτουργούν αντί στοιχες συνελεύσεις, αποτελούμενες από μέλη εκλεγμένα με απόλυτη ελευθερία και για περιορισμένο χρονικό διάστημα.
Αρκετά τετράδια υποστηρίζουν ότι τα αξιώματα του επάρ χου και του γενικού φοροσυλλέκτη πρέπει να καταργηθούν, ενώ όλα εκτιμούν ότι στο εξής οι περιφερειακές συνελεύσεις θα πρέπει να έχουν την αποκλειστική ευθύνη για την κατα νομή των φορολογικών βαρών και για τη διασφάλιση των συμ φερόντων της περιφέρειας. Προτείνουν, μάλιστα, να ισχύει
το ίδιο και προκειμένου για τις συνελεύσεις σε επίπεδο νό μου ή ενορίας, οι οποίες θα υπάγονται στο εξής στον έλεγχο των επαρχιακών Τάξεων και μόνο. Διάκριση των εξουσιών: Νομοθετική εξουσία. Σε ό,τι αφο ρά την κατανομή των εξουσιών μεταξύ της συνέλευσης των
Τάξεων, ως εκπροσώπου του έθνους, και του βασιλιά, η αρι
στοκρατία προτείνει: να μην ισχύει κανένας νόμος αν δεν έχει πρώτα εξασφαλίσει τη συναίνεση τόσο των Γενικών Τάξεων όσο και του βασιλιά και δεν έχει καταχωριστεί στα αρχεία των δικαστηρίων που είναι επιφορτισμένα με την εφαρμογή του· να ανήκει αποκλειστικά στις Γενικές Τάξεις η αρμοδιότητα
για τον καθορισμό του ακριβούς ύψους των φόρων- η έγκριση για έκτακτη φορολογία, στο βαθμό που έχει δοθεί, να ισχύει μόνο για το διάστημα μεταξύ δυο διαδοχικών συνόδων των Τάξεων- να θεωρείται παράνομη κάθε έκτακτη φορολογία που
έχει αναγγελθεί ή επιβληθεί δίχως τη συναίνεση των Τάξεων,
ΤΟ
l!ΛΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
ενώ οι υπουργοί και οι φοροσυλλέκτες που θα έχουν δώσει και θα έχουν εκτελέσει αντίστοιχα την εντολή για είσπραξη πα ρόμοιων φόρων να διώκονται για αισχροκέρδεια· να μην μπορεί να συναφθεί οποιοδήποτε δάνειο δίχως τη συναίνεση των
Γενικών Τάξεων- να υπάρχει ένα σταθερό ποσόν. εγκεκριμένο από τις Γενικές Τάξεις, που να μπορεί να το χρησιμοποιή-
σει η κυβέρνηση σε περιπτώσεις πολέμου ή φυσικών κατα
στροφών, εκτός και αν συγκαλέσει εκτάκτως τις Γενικές Τάξεις το ταχύτερο δυνατόν- να ασκούν οι Τάξεις έλεγχο σε όλα τα θησαυροφυλάκια του κράτους να ορίζονται από αυτές τα έξοδα κάθε νομού και να λαμβάνονται ασφαλή μέτρα ώστε να μην μπορεί να υπάρξει υπέρβασή τους.
Τα περισσότερα τετράδια ζητούν να καταργηθούν όλοι εκείνοι οι επαχθείς φόροι που είναι γνωστοί με τον γενικό τίτ λο
Regie de domaines du roi.
«Και μόνο ο όρος
regie
θα αρκούσε
για να προσβάλει το έθνος, αφού εμφανίζει ως ιδιοκτησία του βασιλιά αντικείμενα που ανήκουν ουσιαστικά στους πολίτες», αναφέρει ένα τετράδιο· επίσης, όλες τις δημόσιες γαίες που δεν θα έχουν πουληθεί να τις διαχειρίζεται η επαρχιακή συ νέλευση των Τάξεων και κανένα διάταγμα για την επιβολή έκτακτης φορολογίας να μην εκδίδεται παρά μόνο με τη συ ναίνεση και των τριών Τάξεων. Είναι προφανές ότι επιδίωξη των ευγενών ήταν να ανα λάβει το έθνος την οικονομική διαχείριση, είτε πρόκειται για
τον κρατικό δανεισμό είτε για την επιβολή και είσπραξη φό ρων, και να ασκεί αυτή την αρμοδιότητα μέσω της επαρχια κής ή της γενικής συνέλευσης των Τάξεων. Διχαστική εξουσ{α. Κατ' αναλογία, σε ό,τι αφορά την ορ
γάνωση της δικαιοσύνης, η εξουσία των δικαστών προτείνε
ται να ασκείται, τουλάχιστον σε πολύ μεγάλο βαθμό, υπό την εποπτεία των αντιπροσώπων του έθνους. Γράφουν, λοιπόν,
αρκετά τετράδια: να είναι υπεύθυνοι οι δικαστές απέναντι στην εθνική συνέλευση· να μην μπορούν να απολυθούν παρά μόνο με σύμφωνη γνώμη των Γενικών Τάξεων- να μην μπο-
43ϊ
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
438
ρεί, με κανένα πρόσχημα, να παρακωλυθεί η λειτουργία οποι ουδήποτε δικαστηρίου δίχως τη συναίνεση των Τάξεων- εν δεχόμενη υπέρβαση εξουσιών εκ μέρους του ακυρωτικού δι
καστηρίου ή του παρλαμέντου να κρίνεται από τις Γενικές
Τάξεις. Τέλος, σύμφωνα με τα περισσότερα τετράδια, οι δι καστές θα πρέπει να διορίζονται από τον βασιλιά μόνο μετά από πρόταση του λαού.
Εκτελεστική εξουσία. Σε ό,τι αφορά την εκτελεστική εξου σία, αρμόδιος είναι αποκλειστικά ο βασιλιάς, αλλά με πε
ριορισμούς που αποσκοπούν στην αποτροπή της καταχρη στικής άσκησής της.
Έτσι, σε ό,τι αφορά τη διοίκηση, τα τετράδια ζητούν να τυπώνονται και να δημοσιοποιούνται οι λογαριασμοί των επι μέρους νομών και οι υπουργοί να είναι υπεύθυνοι απέναντι στην εθνική συνέλευση. Επίσης, πριν ο βασιλιάς χρησιμοποιή σει τα στρατεύματά του εκτός συνόρων, να οφείλει να γνω στοποιήσει την πρόθεσή του αυτή στις Γενικές Τάξεις, οι οποίες θα έχουν επίσης την αποκλειστική αρμοδιότητα για τη χρησιμοποίηση του στρατού κατά γάλλων πολιτών στο εσωτερικό της χώρας. Το δυναμικό του στρατού, εξάλλου,
θα πρέπει να μειωθεί και μόνο τα δύο τρίτα να παραμείνουν εν ενεργεία, εφόσον βέβαια δεν πρόκειται για έκτακτες πε ριστάσεις. Τέλος, οι μονάδες αλλοδαπών μισθοφόρων ποu
μπορεί να χρησιμοποιεί η κυβέρνηση θα πρέπει να μην σταθ μεύουν στο κέντρο του βασιλείου, αλλά να στέλνονται σε πα ραμεθόριες περιοχές.
Αuτό ποu προκαλεί κατεξοχήν εντύπωση διαβάζοντας τα τε
τράδια της αριστοκρατίας, αλλά και ποu είναι ιδιαίτερα δύ σκολο να αναπαραχθεί εδώ, είναι πόσο εναρμονισμένοι δεί χνουν οι ευγενείς με την εποχή τους, με το πνεύμα της αλλά
και με τη γλώσσα της. Κάνουν, έτσι, λόγο για «αναπαλλο τρίωτα ανθρώπινα δικαιώματα» και για «αρχές εγγενείς στο κοινωνικό συμβόλαιο». Σε ό,τι αφορά το άτομο, ασχολούνται
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
συνήθως με τα δικαιώματά του, ενώ σε ό,τι αφορά την κοι-
νωνία με τις υποχρεώσεις της. Οι αρχές που πρέπει να οιέπουν την πολιτική θεωρούνται «εξίσου απόλυτες με εκείνες της ηθικής, καθώς τόσο οι μεν όσο και οι δε έχουν ως βάση τον ορθό λόγο». Όταν πρόκειται γαι την κατάργηση της οουλείας, διαβάζουμε: «Πρέπει να εξαλειφθούν τα τελευταία κατάλοιπα εξευτελισμού του ανθρώπινου είοους». Μάλιστα, ορισμένες φορές αποκαλούν τον Λουοοβίκο ΙΣΤ «πολίτη βασιλιά»,
ενώ γίνεται συχνά λόγος και για «εγκλήματα κατά του έθνους», κατηγορία που σύντομα θα αντψετωπίσουν και οι ίοιοι. Κατά τη γνώμη τους, όπως και κατά τη γνώμη όλων, οι προσδο-
κίες από τη δημόσια εκπαίδευση είναι τεράστιες, γι' αυτό και τη οιεύθυνσή της πρέπει να την αναλαμβάνει το κράτος. «Οι
Γενικές Τάξεις», οιαβάζουμε σ' ένα τετράοιο, «θα επιοιώξουν να οιαμορφωθεί ο εθνικός χαρακτήρας μέσω αλλαγών στην εκπαίδευση των νέων». Όπως και όλοι οι σύγχρονοί τους, οι ευγενείς δείχνουν έντονο και συνεχές ενδιαφέρον για την ομοι
ομορφία της νομοθεσίας, με εξαίρεση ωστόσο τα διατάγματα. Επιθυμούν τη διοικητική ομοιομορφία, την ομοιομορφία των ρυθμίσεων, κ.λπ. όσο και η Τρίτη Τάξη· επιοιώκουν κάθε είοους μεταρρυθμίσεις, και μάλιστα ζητοίΝ να είναι αυτές
ριζικές. Επίσης, τάσσονται υπέρ της κατάργησης ή της με ταρρύθμισης όλων ανεξαιρέτως των φόρων, αλλά και υπέρ
των αλλαγών σε όλη την κλίμακα της οικαιοσύνης -με εξαίρεση την απονομή οικαωσύνης από τους χωροδεσπότες, η οποία πρέπει απλώς να βελτιωθεί. Για τους ευγενείς, όπως και για όλους τους άλλους Γάλ
λους, η χώρα είναι προνομιακό πεδίο πειραματισμών, ένα εί δος «υποοειγματικού αγροκτήματος» στο πολιτικό πεοίο, όπου όλα πρέπει να επανεξεταστούν, να οοκψαστούν, με εξαί ρεση, βέβαια, την περιοχή εκείνη όπου "φύονται" τα προνό μιά τους -αν και θα πρέπει να επισημανθεί, προς τψήν τους,
ότι και σε αυτό το πεδίο η εξαίρεση οεν είναι απόλυτη. Μελί γα λόγια, διαβάζοντας κανείς τα τετράδιά τους, καταλήγει στο
439
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
44°
συμπέρασμα ότι το μόνο που έλειπε στους αριστοκράτες για να πρωταγωνιστήσουν στην Επανάσταση ήταν ότι δεν ήταν απλοί πολίτες.
[41] ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣτΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΜΙΑΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΣΤΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ
1. 2. 3.
18ou
ΑΙΩΝΑ
Ο επίσκοπος Επτά γενικοί βικάριοι Δύο εκκλησιαστικά δικαστήρια, γνωστά ως πρωτοσυγκε
λίες. Από αυτά το ένα, γνωστό ως μητροπολιτική πρωτο συyκελ[α, αρμόδιο για υποθέσεις που αφορούν τους βοη θούς επισκόπους το άλλο, γνωστό ως επισκοπική πρω τοσυyκελ[α, αρμόδιο για:
α) προσωπικές διαφορές μεταξύ κληρικώνβ) την εγκυρότητα των γάμων, σε ό,τι αφορά το μυ στήριο.
Το δικαστήριο αυτό είναι τρψελές και συνεπικουρείται από συμβολαιογράφους και εισαγγελείς.
4.
Δύο φορολογικά δικαστήρια Το ένα από αυτά, γνωστό ως επισκοπικό yραφε[ο, είναι
καταρχήν αρμόδω για όλες τις υποθέσεις που σχετίζονται με την εκκλησιαστική φορολογία στο πλαίσιο της επισκο
πής (ως γνωστόν, η Εκκλησία είχε το δικό της φορολογι κό σύστημα). Πρόεδρος του δικαστηρίου αυτού είναι ο επίσκοπος και μέλη του έξι ιερείς. Το άλλο δικαστήριο δικάζει σε δεύτερο βαθμό τις υποθέ σεις που έχουν παραπεμφθεί στα «επισκοπικά γραφεία» της εκκλησιαστικής επαρχίας.
Σε όλα αυτά τα δικαστήρια επιτρέπεται να παρίσταται δικηγόρος και να υποβάλλονται υπερασπιστικά υπομνή ματα.
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
[42]
441
ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΥ ΣτΙΣ ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΙΣ ΤΩΝ Τ ΑΞΕΩΝ ΚΑΙ ΣτΙΣ ΕΠΑΡΧΙΑΚΕΣ ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΙΣ
Όσα αναφέρονται στην Προσθ-fικΎJ για τη συνέλευσΎJ των Τά ξεων του
Languedoc ισχύουν και για τις επαρχιακές συνε 1779 και του 1787, και ειδικότερα για εκείνες της Haute Guyenne. Οι κληρικοί είναι από τα πιο δραστήρια, τα
λεύσεις του
πιο φωτισμένα και τα πιο φιλελεύθερα μέλη αυτής της συνέ λευσης. Μάλιστα, η πρόταση να δημοσιευτούν τα πρακτικά της διατυπώνεται από τον επίσκοπο του
Rodez.
[43] Οι φιλελεύθερες τάσεις σε πολιτικά ζητ-ήματα, που χαρακτη ρίζουν τον κλήρο το
1789,
δεν είναι απόρροια στιγμιαίου εν
θουσιασμού· έχουν εκδηλωθεί και σε παλαιότερες εποχές. Ήδη το
σφέρει
1779, στη συνέλευση του Berry, ο κλήρος είχε προ 68.000 λίρες ως δωρεά. με μοναδικό όρο να μην κα
ταργηθεί η περιφερειακή διοίκηση.
[44] Αξίζει να επισημανθεί ότι η «πολιτικ-ή κωνωνία» είχε απο διαρθρωθεί, ενώ ΎJ «κοινωνία των πολιτών» διατηρούσε τη συνοχή της. Στους κόλπους των επιμέρους κοινωνικών τάξεων,
οι δεσμοί μεταξύ των μελών τους παρέμεναν ισχυροί· υπήρ χαν, μάλιστα, ακόμη και στενοί δεσμοί μεταξύ των χωροδε σποτών και του λαού, όπως και κατά το παρελθόν. Ό,τι συ νέβαινε. όμως, στΎJν «κοινωνία των πολιτών», είχε και επι πτώσεις -έμμεσες, έστω- στην «πολιτική κοινωνία»· οι άν
θρωποι που διατηρούσαν τέτοιους δεσμούς μεταξύ τους σχη μάτιζαν ομάδες ανοργάνωτες κατά τα άλλα, αλλά αποφασι σμένες να αντισταθούν στην εξουσία. Η Επανάσταση, έχο-
ALEXIS DE TOCQUEVJLLE
44 2
ντας δ~αρρήξε~ αυτούς τους κοινωνικούς δεσμούς δίχως να
τους αντικαταστήσει με άλλους, πολιτικούς, άνοιξε το δρό μο για την ισότητα αλλά και για τη δουλεία.
[45] ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΕΚΡΙΝΑΝ ΤΑ ΔΙΚΑΣΤΉΡΙΑ ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΑΥΘΑΙΡΕΣΙΕΣ
Από υπόμνημα που υποβλήθηκε το
1781
στον γενικό επόπτη
των ο~κονομικών από τον έπαρχο της περιφέρειας του Παρι σιού, φαίνεται ότι συνηθιζόταν σε αυτή την περιοχή της χώρας
να έχουν οι ενορίες δύο σύνδικους: έναν εκλεγμένο από τη συ νέλευση των κατοίκων, στην οποία προήδρευε ο υποπληρε ξούσως, και έναν που τον επέλεγε ο έπαρχος, αρμόδιο να επι βλέπει τον πρώτο στην άσκηση των καθηκόντων του. Στην ενο ρία της
Rueil
παρουσιάστηκε πρόβλημα στις σχέσεις των δυο
συνδίκων, καθώς ο εκλεγμένος αρνούνταν να υπακούσει στον δωρισμένο. Ο έπαρχος ζήτησε τότε από τον κ.
de Breteuil να
κλείσει στη φυλακή τον απείθαρχο σύνδικο, ο οποίος πράγ ματι συνελήφθη, και εν συνεχεία καθαιρέθηκε και αντικατα στάθηκε από νέο σύνδικο. Μετά από προσφυγή του απολυ
μένου συνδίκου, άρχισε τότε στο τοπικό παρλαμέντο μια δια δικασία που δεν γνωρίζω την κατάληξή της στο πλαίσιο της
διαδικασίας αυτής πάντως, το παρλαμέντο θα διακηρύξει πως η φυλάκιση του συνδίκου και η ακύρωση της εκλογής του δεν μπορεί παρά να θεωρηθούν «αυθαίρετες και δεσποτικές» πρά ξεις. Να, λοιπόν, που ορισμένες φορές τα δικαστήρια δεν «μα σούσαν τα λόγια τους» τότε!
[46] ο~ μορφωμένες και ευκατάστατες τάξεις, μεταξύ των οποίων
και η αστική, κάθε άλλο παρά καταπ~εσμένες ήταν κατά την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος θα μπορούσε, μάλιστα,
ΤΟ
!ΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
να πει κανείς ότι συχνά ήταν υπερβολικά ελεύθερες να κά-
νουν ό,τι τις συνέφερε, καθώς -η βασιλική εξουσία δεν τολ μούσε να εμποδίσει τα μέλ-η αυτών των τάξεων να επιβεβαι ώνουν τ-η θέσ-η τους στ-ην κοινωνία εις βάρος του λαού, πι στεύοντας σχεδόν πάντα ότι έτσι θα εξασφάλιζε τ-ην ευμένειά τους, ή θα απάλυνε τ-ην αρν-ητική διάθεσή τους απέναντί τ-ης. Θα μπορούσε να υποστ-ηρίξει κανείς ότι, τον 18ο αιώνα, ήταν συχνά πιο εύκολο για έναν Γάλλο που ανήκε σε
αυτές τις κοινωνικές τάξεις να αντιταχθεί στ-ην κυβέρν-ησ-η ή να τ-ην αναγκάσει να σεβαστεί τα δικαιώματά του, απ' ό,τι ήταν για έναν αντίστοιχο Άγγλο της ίδιας εποχής η εξουσία στ-η Γαλλία θεωρούσε συχνά υποχρέωσή της να τον αντιμε τωπίσει με πιο επιεική και φιλικό τρόπο απ' ό,τι η αγγλική
κυβέρνησ-η έναν άγγλο πολίτη τ-ης ίδιας κατ-ηγορίας. Βλέ πουμε, λοιπόν, πόσο λάθος είναι να συγχέει κανείς την ανε ξαρτησία με την ελευθερία· δεν υπάρχει τίποτε λιγότερο ανε ξάρτητο από έναν ελεύθερο πολίτη.
[47] ΕΝΑΣ ΛΟΓΟΣ ΠΟΥ ΩΘΟΥΣΕ ΣΥΧΝΑ ΤΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΡΙΟΠΑΘΕΙΑ
Σε περιόδους ομαλότητας, τίποτε δεν μπορεί να δ-ημιουργήσει τόσα προβλήματα στ-ην κυβέρνηση και να προκαλέσει ανάλο
γο αναβρασμό στους κόλπους του λαού όσο η αύξηση των πα λαιών φόρων, και προπαντός η επιβολή νέων. Σε παλαιότερες εποχές, όταν ένας ευρωπαίος ηγεμόνας είχε πανάκριβα γού στα, όταν ασκούσε τυχοδιωκτική εξωτερική πολιτική, όταν άφη νε τα οικονομικά του να περιέλθουν σε δύσκολη κατάστασ-η, αλλά και όταν είχε απλώς ανάγκη από χρήματα για να συντη
ρεί τ-ην αυλή του, να προσεταιρίζεται υποστ-ηρικτές μέσω πλου σιοπάροχων αμοιβών ή μέσω κερδών που τους εξασφάλιζε, να
διατηρεί ισχυρό στρατό, να υλοποιεί τεράστια έργα, κ.λπ., δεν είχε άλλη λύση από το να επιβάλλει φόρους. Αυτή η πρακτι-
443
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
444
κή είχε ως αποτέλεσμα να αφυπνίζονται και να αντιδρούν αυ
τομάτως όλες οι τάξεις, και ειδικότερα τα λciίκά στρώματα, τα οποία και πρωταγωνιστούσαν στις βίαιες εξεγέρσεις. Σήμερα, όταν οι συνθήκες είναι ανάλογες, οι κυβερνήσεις απλώς προ σφεύγουν σε δανεισμό· οι άμεσες συνέπειες του δανεισμού εί
ναι σχεδόν αόρατες, καθώς το κόστος της εξόφλησης των δα νείων θα γίνει αισθητό από την επόμενη γενιά.
[48] Ένα από τα πολλά παραδείγματα είναι το γεγονός ότι στην
περιοχή της
Mayenne
οι κυριότερες εκτάσεις γης εκμισθώνο
νταν σε εισπράκτορες φόρων- εκείνοι τις υπεκμίσθωναν σε
εξαθλιωμένους μικροκαλλιεργητές, οι οποίοι ήταν εντελώς άποροι και τους οποίους εφοδίαζαν ακόμη και με τα πιο απα ραίτητα εργαλεία. Είναι προφανές ότι αυτοί οι εισπράκτο ρες φόρων συμπεριφέρονταν άσχημα στους πακτωτές ή τους οφειλέτες του παλαιού χωροδεσπότη, ο οποίος τούς είχε εκ μισθώσει τη γη, με αποτέλεσμα το φεουδαρχικό καθεστώς να
γίνεται έτσι συχνά πιο σκληρό απ' ό,τι κατά τον Μεσαίωνα.
[49] ΑΛΛΟ ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ
Οι κάτοικοι του
Montbazon
είχαν επιβάλει την καταβολή
taille de
στους επιστάτες του δουκάτου που ανήκε στον πρίγκιπα
Rohan,
οι οποίοι εκμεταλλεύονταν τη γη επ' ονόματί του. Ο
πρίγκιπας, που αναμφισβήτητα ήταν πολύ πλούσιος, όχι μό
νο θα δώσει τέλος σε αυτή την «αυθαιρεσία», όπως την απο καλούσε, αλλά θα καταφέρει να εξασφαλίσει και την επι στροφή
5.344
λιρών και
15
λεπτών, ποσό το οποίο είχε ανα
γκαστεί αδικαιολόγητα να πληρώσει, και το οποίο θα απο δώσει στους κατοίκους της περιοχής.
ΤΟ
ΙΙΑΛΑ/0
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
[50]
445
ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΠΩΣ Τ Α Υ ΛΙΚΑ ΠΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΚΑΗΡΟΥ ΑΠΟΜΆΚΡΥΝΑΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΆ ΕΚΕΙΝΟΥΣ ΠΟΥ, ΛΟΓΩ ΤΗΣ ΑΠΟΜΟΝΩΣΗΣ ΤΟΥΣ, ΘΑ ΕΠΡΕΠΕ ΚΑΤΕΞΟΧΉΝ ΝΑ ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ ΚΟΝΤΑ ΤΗΣ
Ο εφημέριος του
Noisai υποστηρίζε~ (1767) ότ~ ο~ κάτοικο~ της
ενορίας του είνα~ υποχρεωμένο~ να επ~σκευάσουν τον αχυ ρώνα του κα~ το πατητήρ~ του κα~ προτείνε~ να καταβάλουν ε~δ~κή ε~σφορά γ~' αυτό το σκοπό. Ο έπαρχος απαντά ότ~ ο~ κάτοικοι έχουν υποχρέωση να επισκευάζουν μόνο το πρε σβυτέριο· ο αχυρώνας και το πατητήρι είναι δουλειά του εφη μέριου, ο οποίος φαίνετα~ να ασχολείται περισσότερο με το κτήμα του, και λιγότερο με το ποίμνιό του.
[51] Σ' ένα υπόμνημα, που χαρακτηρίζετα~ από σαφήνεια και με
τριοπάθε~α, με το οποίο οι χωρικοί απαντούν σε μ~α έρευνα
που γίνεται το
1788
από την επαρχιακή συνέλευση, διαβά
ζουμε: «Στις αυθαιρεσίες κατά την είσπραξη της
taille
προ
στίθεται και εκείνη των ένοπλων φρουρών. Είναι συνήθως βε τεράνοι στρατιώτες ή Ελβετοί και εμφανίζοντα~ πέντε φορές κατά την περίοδο είσπραξης της
taille.
Σε κάθε επίσκεψή τους
εγκαθίστανται για τέσσερις ή πέντε ημέρες στο χωρ~ό και κα θένας από αυτούς κοστίζει προστίθεται στην
taille.
36
λεπτά ημερησίως, ποσόν που
Όσο για την κατανομή της
taille,
δεν
θα αναφερθούμε εδώ στις γνωστές καταχρήσεις εξουσίας, ή στις αρνητικές συνέπε~ες από τις σχετικές αποφάσεις αξιω ματούχων, συχνά ανίκανων και σχεδόν πάντοτε μεροληπτι κών και μνησίκακων. Ωστόσο, αυτές οι αυθαιρεσίες αποτε λούν συχνά αιτία δυσφορίας κα~ αναταραχής, ενώ παράλλη
λα οδηγούν σε δικαστικούς αγώνες ιδιαίτερα δαπανηρούς για εκείνους που προσφεύγουν στη δικαιοσύνη, αλλά και εξαι-
ΛI.EXIS
44 6
ΟΕ
TOCQUEVILLE
ρετικά επωφελείς για τις πόλεις όπου βρίσκεται η έδρα του δικαστηρίου».
[52] ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤ Α ΤΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ
ΣτΙΣ PAYS D' ETATS, ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΑΝΑΓΝΩΡΙΖΟΝΤΑΙ ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΑΠΟ ΑΞΙΩΜΑ ΤΟΥΧΟΥΣ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ
Σε εμπιστευτική επιστολή με ημερομηνία
3 Ιουνίου 1772, που
απευθύνει ο υπεύθυνος για την είσπραξη των φόρων στον έπαρχο, διαβάζουμε: «Στις
pays d' etats
το ύψος του φόρου
ορίζεται σ' ένα σταθερό ποσοστό, το οποίο και καταβάλλε
ται από τον υπόχρεο. Το ποσοστό αυτό αυξάνεται κατ' ανα λογία, στο βαθμό που ο βασιλιάς απαιτεί αύξηση του συνο
λικού ποσού (για παράδειγμα, από
900.000
σε
1.000.000 λί
ρες). Πρόκειται για πολύ απλή διαδικασία. Αντίθετα, στους νομούς μας η κατανομή του φόρου γίνεται σε προσωπική βά ση και, σ' ένα βαθμό, αυθαίρετα: άλλοι πληρώνουν όσα οφεί
λουν, άλλοι μόνο τα μισά, άλλοι το
1/3,
το
1/4,
ή ακόμη και
τίποτε. Πώς, λοιπόν, να εξασφαλιστεί η αύξηση των εσόδων από το φόρο κατά
1/9, για
παράδειγμα;».
[53] ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΜΕ ΤΟΝ Ο ΠΟΙΟ ΟΙ ΠΡΟΝΟΜΙΟΥΧΕΣ Τ ΑΞΕΙΣ ΑΝτΙΛΑΜΒΑΝΟΝΤ ΑΝ ΑΡΧΙΚΑ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΤΟΥ ΠΟΛΙτΙΣΜΟΥ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ
Ο κόμης Χ, σε επιστολή του προς τον έπαρχο, διαμαρτύρεται για τον αργό ρυθμό με τον οποίο κατασκευάζεται ένας δρό μος που θα περνάει δίπλα από τα κτήματά του. Η ευθύνη ανή
κει, όπως υποστηρίζει, στον υποπληρεξούσω, ο οποίος δεν δεί χνει ανάλογη με τη θέση του ενεργητικότητα και δεν επι βάλλει τις απαιτούμενες αγγαρείες στους χωρικούς.
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
[54]
447
ΑΥΘΑΙΡΕΤΗ ΦΥΛΑΚΙΣΗ ΓΙΑ ΑΡΝΗΣΗ ΑΓΓΑΡΕΙΑΣ
Παράδειγμα: διαβάζουμε σε επιστολή που στέλνει το
ένας αρχιπρεβότος
(grand prevδt)
1768
«Διέταξα χθες να φυλακι
στούν τρία άτομα, μετά από αίτημα του υπομηχανικού
M.C.,
γιατί είχαν αρνηθεί την αγγαρεία. Το γεγονός προκάλεσε σχε τική αναταραχή μεταξύ των γυναικών του χωριού, οι οποίες φώναζαν: "Βλέπετε! Θυμούνται τους φτωχούς όταν πρόκει
ται για αγγαρεία, αλλά κανείς δεν ενδιαφέρεται για το πώς θα φάνε και πώς θα ζήσουν"».
[55] Τα μέσα για την κατασκευή του οδικού δικτύου ήταν δύο:
α) η αγγαρεία για όλα τα μεγάλα έργα που απαιτούσαν απο κλειστικά και μόνο εργατικά χέρια· και β) επικουρικά, η επι βολή ενός γενικού φόρου, τα έσοδα από τον οποίο τα διαχει ριζόταν η υπηρεσία Γεφυρών και Οδοστρωμάτων και διατί θενταν για την κατασκευή μνημείων. Οι προνομιούχοι, δηλα
δή οι μεγαλο'ίδιοκτήτες γης, αν και είχαν πιο άμεσο συμφέ ρον από την κατασκευή δρόμων, δεν συνέβαλλαν βέβαια στην αγγαρεία, αλλά ούτε και στον ειδικό φόρο, αφού απαλλάσ
σονταν από την
taille
με την οποία συνδεόταν άμεσα η επι
βολή και η είσπραξη αυτού του φόρου.
[56] ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΑΓΓΑΡΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΚΑΤΑΔΙΚΏΝ
Από επιστολή που απευθύνει το
1761
στον έπαρχο ένας αστυ
νομικός επιφορτισμένος με τη μεταφορά κρατουμένων, πλη ροφορούμαστε ότι ήταν υποχρέωση των χωρικών να μετα φέρουν με κάρα τους κρατούμενους συχνά, μάλιστα, οι δε σμοφύλακες κακομεταχειρίζονταν τους χωρικούς, οι οποίοι
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
44 8
ήταν απρόθυμοι να ανταποκριθούν σε αυτή τους την υπο χρέωση. Σύμφωνα με την επιστολή, «Οι δεσμοφύλακες είναι βίαιοι και απότομοι, ενώ και οι χωρικοί, που καλούνται να εκτελέσουν αυτή την αποστολή παρά τη θέλησή τους, είναι συχνά αυθάδεις».
[57] Έχοντας διαβάσει πια τους σχετικούς φακέλους, οι περιγρα φές του Τυργκό [το
1 765]
για τα προβλήματα που συνδέο
νται με την αγγαρεία μεταφοράς της στρατιωτικής σκευής δεν μου φαίνονται υπερβολικές. Το πρώτο πρόβλημα στο οποίο αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ο Τυργκό είναι η ακραία ανισότητα ως προς την κατανομή αυτού του ήδη δυσβάστα κτου βάρους, το οποίο πέφτει αποκλειστικά σ' έναν μικρό αριθμό ενοριών λόγω της γεωγραφικής τους θέσης. Η από σταση που πρέπει να διανυθεί είναι συχνά πέντε, έξι, ακόμη και δέκα ή δεκαπέντε λεύγες και απαιτούνται τρεις ημέρες για να φτάσει κανείς στον προορισμό του και να επιστρέψει. Η αμοιβή που δίνεται στους ιδιοκτήτες [των ζώων] δεν κα λύπτει την εργασία που καταβάλλεται παρά μόνο κατά το ένα πέμπτο. Επιπλέον. αυτή ειδικά η αγγαρεία επιβάλλεται πάντα το καλοκαίρι, την εποχή της συγκομιδής. Τα ζώα γυ ρίζουν από αυτό το ταξίδι σχεδόν πάντα εξουθενωμένα και συχνά άρρωστα, με αποτέλεσμα οι ιδιοκτήτες τους να προ τιμούν να εξαγοράσουν την υποχρέωσή τους, δίνοντας
20 λίρες,
15
ή
παρά να διαθέσουν ένα κάρο με τέσσερα βόδια. Τέ
λος, η κατάσταση που επικρατεί κατά την εκτέλεση αυτής
της αγγαρείας είναι ιδιαίτερα δυσάρεστη. Οι αξιωματικοί συ μπεριφέρονται συχνά με βίαιο τρόπο στους χωρικούς, ζητώ ντας περισσότερα και απ' όσα προβλέπει ο νόμος. Ορισμέ νες φορές μάλιστα, αναγκάζουν τους χωρικούς να ζέψουν σε λωμένα άλογα στα κάρα, με κίνδυνο να σακατευτούν τα ζώα. Οι στρατιώτες συχνά ανεβαίνουν σε ήδη παραφορτωμένα κά-
ΤΟ
!!ΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
ρα και, ανυπομονώντας να φτάσουν στον προορισμό τους, κεντρίζουν τα βόοια με τα ξίφη τους αν ο χωρικός τολμήσει
να οιαμαρτυρηθεί, αντιμετωπίζεται με σκαιό τρόπο.
[58] ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΣΤΗΝ ΑΓΓΑΡΕΙΑ ΓΙΑ ΠΟΙΚΙΛΟΥΣ ΣΚΟΠΟΥΣ
Ο έπαρχος του
Rochefort
οιαμαρτύρεται γιατί οι χωρικοί εί
ναι απρόθυμοι να εκτελέσουν την αγγαρε[α και να μεταφέ ρουν τη ναυπηγική ξυλεία σε οιάφορες περωχές. Καταρχάς, η επιστολή πιστοποιε[ ότι η αγγαρεία αυτή για τους χωρι
κούς ίσχυε τότε (το
1775)
ακόμη, αλλά με αμοιβή την οποία
όριζε ο έπαρχος. Ο υπουργός Ναυτικών, ο οποίος προωθε[ την επιστολή στον έπαρχο της
Tours, του
επισημαίνει ότι πρέ
πει να φροντίσει ώστε να βρεθούν τα απαραίτητα οχήματα. Ο έπαρχος
Du Cluzel
αρνείται, ωστόσο, να επιβάλει τη σχε
τική αγγαρεία. Τότε, ο υπουργός Ναυτικών επανέρχεται με
νέα επιστολή, στην οποία απειλεί ότι θα αναφέρει την απρο θυμία του επάρχου στον βασιλιά. Ο έπαρχος απαντά άμεσα, στις
11
Δεκεμβρίου
1775,
οηλώνοντας με αποφασιστικότητα
ότι στα δέκα χρόνια που υπηρετεί ως έπαρχος της
Tours
πο
τέ οεν επέβαλε τέτοιες αγγαρείες, λόγω των αυθαιρεσιών που συνήθως τις συνοοεύουν και για την επανόρθωση των οποίων
οεν αρκεί η χρηματική αποζημίωση που προβλέπεται. «Τα ζώα», όπως γράφει χαρακτηριστικά, «συχνά σακατεύονται, καθώς μεταφέρουν τεράστια βάρη, σε ορόμους τόσο άσχη μους όσο άσχημος είναι και ο καφός με τον οποίο καλούνται συνήθως να εκτελέσουν αυτή την αποστολή». Αυτό που οεί χνει να ενισχύει την αποφασιστικότητα του επάρχου είναι μια
επιστολή του Τυργκό με ημερομηνία
30 Ιουλίου 1774 (όταν
είχε μόλις αναλάβει τα υπουργικά του καθήκοντα), στην οποία αναφέρει ότι ποτέ οεν είχε επιτρέψει τέτοιες αγγαρείες στην περωχή της κυρίου
Limoges και ότι επιδοκιμάζει την απόφαση του Du Cluzel να μην τις επιτρέψει στην περωχή της Tours.
449
ΛΙΙ χι:;
45°
ΙΗ:
TOCQUEVILLE
Από άλλες επιστολές της ίδιας αλληλογραφίας προκύπτει ότι οι προμηθευτές ξυλείας ζητούσαν συχνά αντίστοιχες αγ γαρείες, δίχως να το δικαιούνται με βάση τη σύμβαση που εί χαν με το κράτος, εξοικονομώντας έτσι τουλάχιστον το
1/3 των
εξόδων μεταφοράς. Χαρακτηριστική, από αυτή την άποψη, εί ναι η σχετική αναφορά ενός υποπληρεξούσωυ: «Απόσταση από το σημείο όπου κόπηκαν τα ξύλα ώς το ποτάμι όπου πρέ πει να μεταφερθούν, μέσω αδιάβατων σχεδόν δρόμων, έξι λεύ
γες χρόνος που απαιτείται για τη διαδρομή αυτή και την επι στροφή: δύο ημέρες. Οι υπόχρεοι στην αγγαρεία λαμβάνουν αποζημίωση έξι λιάρδα τη λεύγα κατά κυβικόν πόδα, δηλαδή
13 φράγκα
και
10 λεπτά για το ταξίδι·
το ποσόν αυτό μόλις και
μετά βίας φτάνει για να καλύψει τα έξοδα του μικροCδωκτή τη, του βοηθού του, των βοδιών ή των αλόγων που θα ζέψει
στην άμαξα. Οι κόποι, οι δικοί του και των ζωντανών του, κα θώς και ο χρόνος του, πάνε έτσι όλα χαμένα». Στις
17
ΜαίΌυ
1776, η
οριστική εντολή του βασιλιά να επι
βληθεί αυτή η αγγαρεία κοινοποιείται εμπιστευτικά από τον υπουργό στον έπαρχο. Καθώς ο κ.
ξύ πεθάνει, ο διάδοχός του, ο κ.
Du Cluzel έχει εν τω μετα Lescalopier, σπεύδει να συμ
μορφωθεί και να εκδώσει διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο «Ο υποπληρεξούσιος θα αποφασίσει για την κατανομή των βαρών μεταξύ των ενοριών· όλοι οι υπόχρεοι σε αγγαρεία θα πρέπει να εμφανιστούν όποτε τους υποδείξουν οι σύνδικοι, εκεί όπου
βρίσκεται η ξυλεία, ώστε να τη μεταφέρουν με τα κάρα του σε τιμή που θα οριστεί επίσης από τον υποπληρεξούσω».
[59] ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΜΕΤ ΑΧΕΙΡΙΖΟΝΤ ΑΝ ΣΥΧΝΑ ΤΟΥΣ ΧΩΡΙΚΟΥΣ
1768: ο βασιλιάς εγκρίνει 2.000 φράγκα από τα έσοδα της taille στην ενορία της Chapelle-Blanche, κοντά στο Saumur. Ο εφημέριος διεκδικεί μέρος αυτού του ποσού για να χτίσει ένα
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
καμπαναριό και να απαλλαγεί έτσι από το θόρυβο που κά-
νουν οι καμπάνες ενοχλώντας τον, όπως λέει, στο πρεσβυτέριο. Οι ενορίτες αντιδρούν και διαμαρτύρονται. Ο υποπλη ρεξούσιος συντάσσεται με τον εφημέριο και δίνει εντολή να συλληφθούν νύχτα και να κλειστούν στη φυλακή τρεις κά τοικοι της περιοχής.
Άλλο παράδειγμα: Βασιλικό διάταγμα ορίζει να μείνει στη
φυλακή για δεκαπέντε ημέρες μια γυναίκα που είχε εξυβρί σει δυο άνδρες της έφιππης χωροφυλακής. Με άλλο διάταγ μα, φυλακίζεται, επίσης για δεκαπέντε ημέρες. ένας καλτσο ποιός που μίλησε άσχημα για την έφιππη χωροφυλακή. Ο
έπαρχος απαντά στον υπουργό ότι έχει ήδη φυλακίσει αυτόν τον πολίτη, προς μεγάλη ικανοποίηση του υπουργού. Οι υβρι στικές εκφράσεις για την έφιππη χωροφυλακή είχαν ακου
στεί με αφορμή τη βίαιη σύλληψη κάποιων ζητιάνων, γεγο νός που, απ' ό,τι φαίνεται, εξόργισε τον λαό. Με τη φυλάκι ση του καλτσοποιού, ο υποπληρεξούσιος θέλει, λέει, να κα
ταστήσει σαφές ότι όποιος στο εξής προσβάλει την έφιππη χωροφυλακή θα τιμωρηθεί ακόμη αυστηρότερα. Από την αλληλογραφία του επάρχου με τους υποπληρε
ξούσιους
(1760-1770),
διαπιστώνουμε ότι ο έπαρχος είχε δώ
σει εντολή να συλλαμβάνονται οι ταραχοποιοί, όχι για να δι καστούν, αλλά για να τίθενται απλώς υπό περιορισμό. Έτσι,
ένας υποπληρεξούσιος ζητά από τον έπαρχο την άδεια να θέ σει «υπό αόριστον περιορισμό» δυο επικίνδυνους ζητιάνους που είχε συλλάβει. Ένας πατέρας διαμαρτύρεται για την κρά τηση του γιου του, τον οποίο συνέλαβαν γιατί ταξίδευε χω
ρίς χαρτιά. Ένας ιδιοκτήτης γης ζητά να συλληφθεί ένας γεί τονάς του, πρόσφατα εγκαταστημένος στην ενορία. τον οποίο
βοήθησε, αλλά παρ' όλα αυτά εκείνος συμπεριφέρεται πολύ άσχημα απέναντί του και τον ενοχλεί συνεχώς. Ο έπαρχος του Παρισιού παρακαλεί τον ομόλογό του της
Rouen
να ικανο
ποιήσει αυτό το αίτημα του ιδιοκτήτη γης, μια και πρόκειται για προσωπικό του φίλο.
45 1
ALEXIS
45 2
ΟΕ
TOCQUEYILLE
Στο αίτημα να αφεθούν ελεύθεροι κάποιοι ζητιάνοι, ο έπαρχος απαντά ότι «η κράτηση των ζητιάνων δεν πρέπει να θε
ωρείται φυλάκιση, αλλά απλώς δωικητικό μέτρο, που λαμ βάνεται σε περιπτώσεις επαιτών και μικροαπατεώνων». Αυ τή η αντίληψη έχει κατορθώσει να εμφιλοχωρήσει ακόμη και στον Ποινικό Κώδικα· τόσο βαθιές ρίζες είχαν οι παραδόσεις του Παλαιού Καθεστώτος σε παρόμοια ζητήματα.
[60] Έχει ήδη επισημανθεί ότι η φιλοσοφία του 18ου αιώνα χαρα κτηριζόταν από ένα είδος λατρείας προς τον ανθρώπινο νου, από απεριόριστη εμπιστοσύνη στη δυνατότητά του να αλλά
ξει κατά το δοκούν νόμους, θεσμούς και ήθη. Για να ακριβο λογούμε πάντως, ορισμένοι από αυτούς τους φιλόσοφους λά τρευαν περισσότερο τον δικόν τους νου, παρά τον ορθό λόγο γενικώς. Ποτέ ίσως η εμπιστοσύνη στον κοινό νου δεν ήταν τό
σο περωρισμένη όσο στην περίπτωσή τους. Θα μπορούσα να αναφέρω ενδεικτικά ορισμένους που περιφρονούσαν το πλή θος εξίσου όσο και τον «Θεούλη»· στην περίπτωση του Θεού έδειχναν αλαζονεία ανταγωνιστή, ενώ στην περίπτωση του
πλήθους έπαρση «πνευματικά νεόπλουτου». Η ειλικρινής και ταπεινή υποταγή στη βούληση της πλειοψηφίας τούς ήταν τό
σο ξένη, όσο και η υποταγή στη θεία θέληση. Όλοι σχεδόν οι επαναστάτες έχουν δείξει έκτοτε αυτό το διπλό πρόσωπο. Απέχουν πολύ από το σεβασμό προς τη βούληση της πλεω ψηφίας των συμπατριωτών τους, ο οποίος χαρακτηρίζει τους
Άγγλους και τους Αμερικανούς. Στην περίπτωση αυτών των λαών, ο ορθός λόγος διακρίνεται για την υπερηφάνεια και την
αυτοπεποίθηση που τον χαρακτηρίζει, αλλά δεν είναι ποτέ αυ θάδης γι' αυτό, ίσως, εκεί έχει οδηγήσει στην ελευθερία, ενώ σ' εμάς δεν έχει να επιδείξει παρά μόνο την επινόηση νέων μορφών τυραννίας.
ΤΟ
ΙΙΛΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
[61] Ο Μέγας Φρειδερίκος γράφει στα απομνημονεύματά του:
453
«0
Φοντενέλ και ο Βολταίρος, ο Χομπς και ο Κόλινς, ο Σέιφτ σμπουρι και ο Μπόλινγκμπροκ, όλοι αυτοί οι μεγάλοι άνδρες
κατάφεραν θανάσιμο πλήγμα στη θρησκεία. Οι άνθρωποι άρ χισαν να εξετάζουν όσα προηγουμένως λάτρευαν βλακωδώς, ο ορθός λόγος σάρωσε τις προλήψεις, μύθοι που επί χρόνια γίνονταν απολύτως πιστευτοί και αποδεκτοί άρχισαν να αντι μετωπίζονται με περιφρόνηση. Ο ντε"ίσμός απέκτησε πολλούς οπαδούς. Α ν η φιλοσοφία του Επίκουρου αποδείχθηκε μοι ραία για την ειδωλολατρία των παγανιστών, το ίδιο ισχύει στις μέρες μας και για τον ντε·ι:σμό σε σχέση με τις ιουδαϊκές φα
ντασιώσεις των προγόνων μας. Η ελευθερία της σκέψης που επικρατούσε στην Αγγλία συνέβαλε σημαντικά στην πρόοδο της φιλοσοφίας».
Απ' όσα προηγήθηκαν βλέπουμε ότι ο Μέγας Φρειδερί κος, όταν τα έγραφε αυτά, δηλαδή στα μέσα του 18ου αιώ
να, εξακολουθούσε να θεωρεί την Αγγλία μήτρα των αντι θρησκευτικών δοξασιών. Ακόμη πω εντυπωσιακό, ωστόσο, είναι το γεγονός ότι ένας μονάρχης από τους πω έμπειρους στην αξιολόγηση της ανθρώπινης φύσης και των κάθε είδους καταστάσεων δεν δείχνει να αντιλαμβάνεται την πολιτική χρησιμότητα των θρησκειών- τόσο πολύ τα ελαττώματα των δασκάλων του είχαν επηρεάσει τις αρετές του!
[62] Αυτό το πνεύμα προόδου που διαπερνούσε τη Γαλλία στα τέλη του 18ου αιώνα εκδηλωνόταν την ίδια εποχή και σε όλη τη Γερμανία, συνοδευόμενο παντού από την ίδια επιθυμία: να αλλάξουν οι θεσμοί. Να πώς περιγράφει ένας γερμανός ιστορικός όσα συνέβαιναν τότε στη χώρα του:
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
«Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, το νέο πνεύμα της
454
εποχής διαδόθηκε βαθμιαία ακόμη και στα εκκλησια στικά εδάφη. Οι μεταρρυθμίσεις ήταν στην ημερήσια διάταξη, η ανεκτικότητα και η έμφαση στην παραγω γική δραστηριότητα επεκτάθηκαν παντού, η φωτισμέ νη δεσποτεία, που είχε ήδη επικρατήσει στα μεγάλα κράτη, εμφανίστηκε και εδώ. Οφείλουμε πάντως να παραδεχθούμε ότι σε καμιά άλλη περίοδο του 18ου αι ώνα δεν είχαμε δει σε αυτά τα εκκλησιαστικά εδάφη ηγεμόνες τόσο αξιόλογους και τόσο αξωθαύμαστους, όσο κατά τα δέκα περίπου χρόνια που προηγήθηκαν της Γαλλικής Επανάστασης».
Geschichte,
τ. Α', σ.
[Ludwig Ha.usser, Deutsche
128]
Αξίζει να παρατηρήσει κανείς πόσο αυτή η περιγραφή θυ μίζει την εικόνα που παρουσίαζε την ίδια εποχή η Γαλλία, όπου το κίνημα για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής και για την πρόοδο κάνει ήδη σημαντικά βήματα, και όπου οι πιο
αξιόλογοι πολιτικοί άνδρες εμφανίζονται την εποχή ακριβώς που η Επανάσταση αρχίζει «να τρώει τα παιδιά της». Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι όλο αυτό το τμήμα της Γερμανίας ήταν φανερό πως ακολουθούσε σε μεγάλο βαθμό τις πολιτικές και πολιτισμικές εξελίξεις που παρατηρούνται στη Γαλλία.
[63] ΠΩΣ Η ΟΡΓΆΝΩΣΗ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΏΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΕΙ ΟτΙ ΜΠΟΡΕΙ ΕΝΑΣ ΘΕΣΜΟΣ ΝΑ ΕΧΕΙ ΠΟΛΛΕΣ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ Α ΤΕΛΕΙΕΣ, ΚΑΙ ΩΣΤΟΣΟ ΝΑ ΕΚΠΛΗΡΏΝΕΙ ΤΗ ΒΑΣΙΚΉ ΑΠΟΣΤΟΛΉ ΤΟΥ
Τα έθνη έχουν την ικανότητα να ευημερούν ακόμη και αν στις δευτερεύουσες όψεις των θεσμών τους υπάρχουν ατέλειες αρκεί το πνεύμα αυτών των θεσμών να παραμένει ζωντανό.
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Πουθενά αλλού αυτό δεν γίνετα~ τόσο εμφανές όσο αν εξετάσουμε τη λε~τουργία της δ~καωσύνης στη Μ. Βρετανία του
προηγούμενου αιώνα, όπως την περ~γράφε~ ο Blackstone.1 Παρατηρεί, λοιπόν, κανείς πρώτα απ' όλα δυο ιδωτυπίες:
α) υπάρχε~ πολυνομία· κα~ β) υπάρχουν πο~κίλα δικαστήρια που εφαρμόζουν τους νόμους αυτούς. Α: Σε ό,τ~ αφορά τους νόμους:
1.
Άλλοι νόμοι ισχύουν στην Αγγλία, άλλοι στη Σκοτία,
άλλοι στην Ιρλανδία, άλλοι σε περωχές όπως η Νήσος του Μαν και τα νησιά της Μάγχης, άλλοι για τις κτήσεις της Βρε
τανίας στην Ευρώπη, άλλο~ για τις αποικίες.
2.
Στην Αγγλία ειδικότερα, ισχύουν τέσσερα είδη δικαίου:
το ρωμciίκό, το εθψικό, οι νόμοι που ψηφίζονται από το κοινο
βούλιο και η ευθυδικία
(equity ). Το εθψικό δίκαιο, πάλι, περι
λαμβάνει γενικούς κανόνες, που ισχύουν σε όλο το βασίλεω,
κανόνες που ισχύουν σε ορισμένες περιοχές ~ πόλεις, κα~ εθι μικούς κανόνες που ~σχύουν μόνο για ορισμένες τάξεις, όπως, για παράδειγμα, τους εμπόρους. Υπάρχουν, μάλιστα, περι
πτώσεις που αυτοί ο~ κανόνες διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους έτσι, σε αντίθεση με το γενικότερο πνεύμα των αγγλικών νόμων, υπάρχουν περ~πτώσεις που προβλέπεται ίση κατανο
μή της περιουσίας μεταξύ όλων των παιδιών
(gavelkind), ή ακό
μη και αναγνώριση ειδικών προνομίων στο μικρότερο παιδί. Β' Σε ό,τ~ αφορά την απονομή της δικαωσύνης: Υπάρχει, κατά τον
Blackstone,
μεγάλη ποικιλία δικαστη
ρίων, από τα οποία αξίζει να αναφέρω εδώ τα εξής:
1.
Δικαστήρια που λειτουργούσαν εκτός Αγγλίας, όπως
1. Sir William Blackstone (1723-80). Άγγλος νομικός και δημόσιος άν Commentaries on the Laws of England (1765-69), στο οποίο περιγράφει και αναλύει διεξοδικά -αλλά και γλα
δρας, γνωστός κυρίως για το έργο του
φυρά- το σύστημα απονομής δικαιοσύνης της χώρας του. [Σ.τ.μ.]
455
AI.EXIS
45 6
ΟΕ
TOCQUEVILLE
στη Σκοτία και στην Ιρλανδία, τα οποία δεν υπάγονταν καν στη δικαιοδοσία των ανώτερων δικαστηρίων της χώρας -αν και, νομίζω, οι αποφάσεις τους μπορούσαν πάντα να προ σβληθούν ενώπων της Βουλής των Λόρδων.
2.
Ειδικότερα ως προς την Αγγλία, αν δεν με απατά η μνή
μη μου, ο
Blackstone
αναφέρει:
α) Έντεκα είδη δικαστηρίων του εθιμικού δικαίου
law),
(common
από τα οποία πάντως τέσσερα δεν λειτουργούσαν πια.
β) Τρία είδη δικαστηρίων με δικαιοδοσία σε όλη τη χώρα, αλλά αρμόδια για συγκεκριμένα μόνο ζητήματα.
γ) Δέκα είδη ειδικών δικαστηρίων, στα οποία περιλαμβά νονται και δικαστήρια που έχουν ιδρυθεί στο Λονδίνο ή σε
άλλες πόλεις με απόφαση του κοινοβουλίου, ή που λειτουρ γούν εκεί με βάση το εθιμικό δίκαω. Τα δικαστήρια αυτά εί ναι τόσο πολλά και τόσο διαφορετικά μεταξύ τους, ώστε ο
Blackstone
αποφεύγει να τα περιγράψει λεπτομερώς.
Με άλλα λόγια, μόνο στην Αγγλία, αν βασιστούμε στο κεί μενο του
Blackstone, λειτουργούσαν στην
εποχή κατά την οποία
έγραφε το βιβλίο του (δηλαδή, στο δεύτερο μισό του 18ου αι
ώνα) είκοσι τέσσερα είδη δικαστηρίων· σε μερικά μάλιστα από αυτά, υπήρχαν και περαιτέρω υποκατηγορίες, καθεμιά με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ακόμη και αν εξαφέσει
κανείς ορισμένα που σήμερα φαίνεται πως έχουν πάψει να λει τουργούν, εξακολουθούν να υπάρχουν δεκαοκτώ με είκοσι. Α ν εξετάσουμε, τώρα, αυτό το σύστημα απονομής της δι καιοσύνης, θα διαπιστώσουμε ότι χαρακτηρίζεται από κάθε
είδους ατέλειες. Παρά τον πληθωρισμό αυτό δικαστηρίων, λείπει συχνά ένα
μικρό και ευέλικτο δικαστήριο στο οποίο να μπορεί να προ σφύγει κανείς άμεσα και δίχως μεγάλο κόστος για μικροϋ ποθέσεις του· το γεγονός αυτό κάνει, οπωσδήποτε, πω δυ
σκίνητη και δαπανηρή την απονομή της δικαιοσύνης. Επι πλέον, η ίδια κατηγορία υποθέσεων υπάγεται σε περισσότε ρα δικαστήρια, γεγονός που προκαλεί δυσάρεστη αβεβαιό-
ΤΟ
1/ΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
τητα για το πού πρέπει να προσφύγει κανείς, ενώ ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι όλα σχεδόν τα δευτεροβάθμια δικαστή-
ρια δικάζουν σε ορισμένες περιπτώσεις και σε πρώτο βαθμό, με βάση είτε το εθιμικό δίκαιο είτε την ευθυδικία. Άλλωστε, και τα δευτεροβάθμια δικαστήρια είναι πολλά και ποικίλα· το μόνο, ίσως, που δεν αμφισβητείται είναι ο καθοριστικός,
σε τελική ανάλυση, ρόλος της Βουλής των Λόρδων. Οι διοι
κητικές υποθέσεις δεν διαχωρίζονται σαφώς από τις αστικές, γεγονός που οι περισσότεροι γάλλοι νομικοί θα το θεωρούσαν τερατώδες. Τέλος, όλα αυτά τα δικαστήρια εδράζονται
σε τέσσερα διαφορετικά συστήματα δικαίου· από αυτά, ένα στηρίζεται αποκλειστικά σε παλαιότερες αποφάσεις και ετυ μηγορίες, ενώ ένα άλλο, η ευθυδικία, δεν έχει συγκεκριμένες βάσεις στις οποίες να στηρίζεται, αφού κατά κανόνα ο ρόλος της είναι να λειτουργεί διορθωτικά σε ό,τι αφορά ορισμένες
ξεπερασμένες ή υπερβολικά σκληρές ρυθμίσεις τόσο του εθι μικού όσο και του γραπτού δικαίου.
Να, λοιπόν, τα ουκ ολίγα ελαττώματα του βρετανικού συ στήματος. Δεν έχει κανείς παρά να συγκρίνει το απαρχαιω μένα και δυσκίνητο οικοδόμημα της αγγλικής δικαιοσύνης με το σύγχρονο δικό μας σύστημα, που χαρακτηρίζεται από απλότητα, συνοχή και λογική αλληλουχία, και θα συνειδητο ποιήσει ακόμη περισσότερο πόσο πολύπλοκο και δαιδαλώ δες είναι. Και όμως, δεν υπάρχει άλλη χώρα στον κόσμο, όπου, ήδη από την εποχή του
Blackstone, η
υψηλή αποστολή της δι
καιοσύνης να υπηρετείται με τόσο άψογο τρόπο· όπου, δη λαδή, κάθε άνθρωπος, ανεξάρτητα από την κοινωνική του θέ ση, αν στραφεί είτε κατά οποιουδήποτε συμπολίτη του είτε
και κατά του ίδιου του ηγεμόνα, μπορεί να είναι σίγουρος ότι η φωνή του θα ακουστεί και ότι τα δικαστήρια θα του εγ γυηθούν με τον πω απόλυτο τρόπο την προστασία της περι ουσίας του, της ελευθερίας του και της ζωής του. Με αυτό δεν θέλω να πω ότι τα ελαττώματα του αγγλι κού συστήματος υπηρετούν αυτό που αποκαλώ υψηλή απο-
457
ALEXIS
458
ΟΕ
TOCQUEVILLE
στολή της δ~καιοσύνης απλώς, αποδε~κνύεται έτσι ότ~ οποω δήποτε σύστημα απονομής της δ~καωσύνης μπορεί να έχε~ δευτερεύουσες ατέλε~ες που να μην εμποδίζουν ιδ~αίτερα την εύρυθμη λειτουργία του, όπως αντίστο~χα μπορεί να έχει βα σικές ατέλειες που, έστω και αν συνυπάρχουν με ουκ ολίγα δευτερεύοντα πλεονεκτήματα, όχι μόνο να προκαλούν δυ
σλειτουργίες, αλλά χα~ να οδηγούν σε πλήρη αναίρεση των σκοπών του. Τα ελαττώματα είναι εύκολο να τα διαπιστώ
σε~ οποιοσδήποτε, αφού, όπως λέμε, είναι οφθαλμοφανή. Όσο για τα βαθύτερα προβλήματα, ο εντοπισμός τους είναι δυ σκολότερος χα~ σπάνια οι δικηγόροι και οι άλλοι άνθρωποι του επαγγέλματος τα επισημαίνουν. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι ένα ελάττωμα του συ στήματος απονομής της δικαιοσύνης μπορεί να είναι κύριο ή δευτερεύον ανάλογα με την εποχή και με το πολιτικό σύ στημα. Όταν το πολίτευμα είναι αριστοκρατικό και οι αν~ σότητες κυριαρχούν, οτιδήποτε τείνει να μειώσε~ την ελευθε ρία ως προς την άσκηση των προνομίων ορ~σμένων ατόμων, να εξασφαλίσει τις απαραίτητες εγγυήσεις για τον πω αδύ ναμο απέναντι στον πιο ισχυρό, ή να δώσει έμφαση στη δυ
νατότητα παρέμβασης του (θεωρητικά αμερόληπτου) κρά τους, αποκτά ιδ~αίτερο βάρος. Αντίθετα, όταν το πολίτευμα τείνει προς τη δημοκρατία, η σημασία όλων αυτών των δυ νατοτήτων και των εγγυήσεων μειώνεται.
Αν μελετήσει, λοιπόν, κανείς το αγγλικό δικαστικό σύ στημα μέσα από αυτό το πρίσμα, διαπωτώνει ότι, παράλλη λα με την επιβίωση όλων εκείνων των ελαττωμάτων που μπο ρεί να κάνουν την απονομή της δ~καιοσύνης πιο συγκεχυμέ
νη, περίπλοκη, αργή, δαπανηρή και δυσκίνητη, έχει ληφθεί κάθε δυνατή πρόνοια ώστε ποτέ ο ισχυρός να μην ευνοείται ε~ς βάρος του αδύναμου, το κράτος εις βάρος του ατόμου. Όσο πω προσεκτικά εξετάζει κανείς αυτό το σύστημα, τόσο περισσότερο βεβαιώνετα~ ότι κάθε πολίτης διαθέτε~ όλα τα απαραίτητα όπλα να αμυνθεί απένανη στην αυθαιρεσία, αλ-
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
λά και ότι τα πράγματα είναι έτσι ρυθμισμένα ώστε να εξασφαλίζουν σε όλους τις πληρέστερες δυνατές εγγυήσεις απέ ναντι στη μεροληψία, την ενδεχόμενη εξαγορά των δικαστών και, πάνω απ' όλα, τη μορφή εκείνη εξαγοράς που είναι η πιο
κοινή και η πιο επικίνδυνη σε περιόδους δημοκρατίας: την υποταγή των δικαστηρίων στα κελεύσματα της εξουσίας. Σε όλα αυτά τα σημεία, το αγγλικό δικαστικό σύστημα, παρά τα πολυάριθμα δευτερεύοντα ελαττώματα που και σή μερα εξακολουθεί να έχει, μου φαίνεται ανώτερο από το δι κό μας, το οποίο είναι γεγονός ότι δεν πάσχει από κανένα αντίστοιχο ελάττωμα, αλλά και δεν παρουσιάζει τις ίδιες αρε τές. Ως προς τις εγγυήσεις που προσφέρει στον πολίτη σε ό,τι αφορά ης σχέσεις του με τον γείτονά του, το σύστημά μας είναι αξιοθαύμαστο. Ως προς τις εγγυήσεις, όμως, απέναντι στην αυθαιρεσία του κράτους, το κατεξοχήν αγαθό που πρέ πει να κατοχυρώνεται σε μια δημοκρατική κοινωνία όπως η δική μας, υπολείπεται αισθητά από το ζητούμενο.
[64] ΠΛΕΟΝΕΚΤΉΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΠΟΛΆΜΒΑΝΕ Η ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΙΣΙΟΥ
Η συγκεκριμένη διοίκηση (generalitέ) απολάμβανε εκτεταμένα προνόμια, τόσο ως προς τη φορολόγηση, όσο και ως προς την κυβερνητική αρωγή. Για παράδειγμα, ο επόπτης των οικονο
μικών γράφει στις 22 Μα"ίου 1787 στον έπαρχο της lle-de-France για να τον ενημερώσει ότι ο βασιλιάς όρισε το ποσόν που θα διατεθεί στην περιφέρεια του Παρισιού για φιλανθρωπικούς σκοπούς σε
172.800 λίρες.
Επιπλέον, άλλες
100.000 λίρες
θα
διατεθούν για να αγοραστούν αγελάδες, που θα δοθούν στους
καλλιεργητές. Μαθαίνουμε, λοιπόν, από αυτή την επιστολή ότι ο έπαρχος θα διαθέσει
172.800 λίρες,
με μοναδικές προϋποθέ
σεις τη συμμόρφωσή του με τους γενικούς κανόνες που έχει ορίσει η κυβέρνηση και την έγκριση του γενικού επόπτη.
459
ALEXIS
46°
ΟΕ
TOCQUEVILLE
[65] Το Παλαιό Καθεστώς περιλάμβανε ποικίλες εξουσίες, προ ερχόμενες από διάφορες εποχές κύρως ρόλος τους ήταν μάλ λον η συγκέντρωση των φόρων, παρά η διοίκηση της χώρας
αυτή καθεαυτή, και συχνά τα πεδία δράσης τους αλληλοεπι καλύπτονταν εν μέρει. Σε αυτές τις περιπτώσεις η σύγχυση και η σύγκρουση αρμοδιοτήτων μπορούσε να αποφευχθεί μό νο υπό την προϋπόθεση ότι οι αρχές αυτές περιόριζαν στο ελάχιστο τη δραστηριότητά τους, ή αδρανούσαν εντελώς. Από τη στιγμή που γίνονταν λιγότερο «νωχελικές», μπερδεύονταν
η μια στα πόδια της άλλης, ή παρενοχλούνταν αμοιβαία. Αυ
τός είναι και ο λόγος που οι διαμαρτυρίες για υπερβολική διόγκωση της κρατικής μηχανής και για σύγχυση αρμοδιοτή των γίνονται πω συχνές και πω ζωηρές κατά την περίοδο που προηγήθηκε της Επανάστασης απ' ό,τι ήταν τριάντα ή σα ράντα χρόνια πριν. Οι πολιτικοί θεσμοί δεν είχαν γίνει χειρό τεροι, αλλά πολύ καλύτεροι· αυτό, όμως, που είχε συμβεί
ήταν ότι η πολιτική ζωή της χώρας είχε γίνει πω δραστήρια, πω ενεργητική.
[66] ΑΥΘΑΙΡΕΤΗ ΑΥΞΗΣΗ ΤΩΝ ΦΟΡΩΝ
Αυτά που αναφέρει εδώ ο βασιλιάς για την
taille, θα μπο (vingtiemes), όπως προκύπτει και από τη σχετική αλληλογραφία. Το 1772, ο γε νικός επόπτης των οικονομικών Terray είχε αποφασίσει να αυξηθούν τα εικοστά στην περιφέρεια της Tours κατά 100.000 ρούσαν να αφορούν εξίσου και τα εικοστά
λίρες. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, πόσο ενοχλημένος και στενο χωρημένος δείχνει ο έπαρχος κ.
Du Cluzel,
άνθρωπος με δι
οικητικά προσόντα και αγαθός, ο οποίος γράφει σε εμπι στευτική επιστολή του: «'Ισως η ευκολία με την οποία κατα βλήθηκαν οι
250.000
λίρες της προηγούμενης αύξησης προ-
ΤΟ
l!ΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
κάλεσε αυτή την ανάλγητη απόφαση και την επιστολή του Ιουνίου».
Εξάλλου, σε άκρως εμπιστευτική επιστολή του προς τον έπαρχο για το ίδιο θέμα, ο διευθυντής εσόδων του κράτους γράφει: «Αν τις αυξήσεις εξακολουθείτε να τις θεωρείτε τό σο επαχθείς και εξοργιστικές σε σχέση και με τη γενική δυ σπραγία που υπάρχει, όπως αναφέρετε στην επιστολή σας,
θα ήταν ίσως καλό για την επαρχία -η οποία δεν έχει άλλον υπερασπιστή και προστάτη από εσάς και από τη γενναιό δωρη ευαισθησία που σας διακρίνει- αν μπορούσε να απαλ λαγεί από τη συμπληρωματική επιβάρυνση, η οποία, έχοντας αναδρομική ισχύ, είναι ιδιαίτερα απεχθής». Από αυτή την αλληλογραφία φαίνεται, επίσης, πόσο αθε
μελίωτες και αυθαίρετες (ακόμη και όταν είχαν ευγενείς στό χους) ήταν ορισμένες αποφάσεις. Υπουργός και έπαρχος ρί χνουν το βάρος των επιπλέον φόρων στη γεωργία αποκλει
στικά, ή ακόμη και σ' έναν ιδιαίτερο κλάδο της γεωργίας (λ χ.,
την αμπελουργία), ανάλογα με την προσωπική τους εκτίμη ση για την ανάγκη να υποστηριχθεί μέσω της απαλλαγής η
βιοτεχνική παραγωγή, ή ένας άλλος κλάδος της γεωργίας.
[67] Ο ΤΥΡΓΚΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΚΑΤΟΙΚΟΥΣ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ Σ' ΕΝΑ ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗΣ
«Οι αγροτικές κοινότητες, στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας,
αποτελούνται από φτωχούς, αγράμματους και άξεστους χω ρικούς, ανίκανους να αυτοκυβερνηθούν».
46 1
AU:XIS
462
ΟΕ
TOCQUEVILLE
[68] ΠΩΣ ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΊΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ
ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΝ ΑΥΤΟΦΥΩΣ ΣΤΟ ΜΥΑΛΟ ΤΩΝ ΑΝΘΡΏΠΩΝ ΚΑΤ Α ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ
Το
1779,
ένας δικηγόρος απευθύνεται στο (Βασιλικό) Συμ
βούλιο και ζητά να εκδοθεί διάταγμα που να ορίζει ανώτατη τψή για το άχυρο σε όλο το βασίλειο.
[69] Ο αρχιμηχανικός γράφει το
1781
στον έπαρχο, με αφορμή ένα
αίτημα για πρόσθετη αποζημίωση:
«0
αιτών δεν λαμβάνει
υπ' όψιν του ότι οι αποζημιώσεις που ήδη καταβάλλονται συ
νιστούν ειδική εύνοια προς την περιφέρεια της
Tours
και ότι
θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα ευτυχής αν αποζημιώνεται έστω
και εν μέρει για τις απώλειές του. Α ν όλοι οι ενδιαφερόμενοι αποζημιώνονταν με τα κριτήρια που υποδεικνύει ο αιτών, δεν θα αρκούσαν ούτε
4
εκατομμύρια».
[70] Η Επανάσταση δεν ήταν απόρροια αυτής της ευημερίας ωστό σο, το πνεύμα που επρόκειτο να οδηγήσει στην Επανάσταση, αυτό το ενεργητικό, ανήσυχο, επινοητικό, καινοτόμο, φιλόδο
ξο πνεύμα, το δημοκρατικό πνεύμα των νέων κοινωνιών, είχε αρχίσει να διαποτίζει και να διαπερνά τα πάντα· πριν να ανα τρέψει, προσωρινά, την κοινωνία, ήταν ήδη σε θέση να την ενερ
γοποιεί και να εξασφαλίζει την πρόοδό της.
[71] ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΜΕΤ ΑΞΥ ΔΙΟΙΚΗΊΙΚΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟ
1787
Παράδειγμα: μια επιτροπή της επαρχιακής συνέλευσης της
ΤΟ
ΙΙΑΛΑ/0
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Ile-de-France διεκδικεί τη διοίκηση και διαχείριση του πτωχοκομείου. Ο έπαρχος επιθυμεί να παραμείνει ο ίδιος υπεύ θυνος «γιατί αυτό το ίδρυμα», όπως υποστηρίζει, «δεν συ ντηρείται από πόρους που προέρχονται από την επαρχία». Κατά τη διάρκεια της διαφωνίας, η επιτροπή απευθύνεται σε επιτροπές άλλων επαρχιακών συνελεύσεων, ζητώντας τη γνώμη τους. Στην απάντησή της η επιτροπή της επαρχιακής συ νέλευσης της Καμπανίας αναφέρει ότι το ίδιο πρόβλημα αντι
μετωπίζουν και στη δική τους περιοχή, όπου επίσης ο έπαρχος αρνείται να συναινέσει.
[72] Στα πρακτικά της πρώτης επαρχιακής συνέλευσης της Ile-de-
France
διαβάζω την εξής διαβεβαίωση εκ μέρους μέλους της
επιτροπής: «Έως τώρα, οι αρμοδιότητες του συνδίκου, μάλ λον επαχθείς παρά τιμητικές, απέτρεπαν όλους εκείνους που είχαν την οικονομική άνεση αλλά και τις απαραίτητες γνώ σεις από το ενδεχόμενο να αναλάβουν παρόμοια καθήκοντα».
[73] (Σημείωση ποu αφορά πολλά σημεία τοu βιβλίου) ΦΕΟΥΔΑΛΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΠΟΥ ΙΣΧΥΑΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΕΙΔΗΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ
Σκοπός μου δεν είναι να γράψω μια πραγματεία περί φεου δαλικών δικαιωμάτων, ούτε -πολύ περισσότερο- να ερευνή σω τις ρίζες τους και την προέλευσή τους. Επιδιώκω απλώς να δείξω ποια από αυτά εξακολουθούσαν να ισχύουν και να ασκούνται στα τέλη του 18ου αιώνα. Αυτά τα δικαιώματα έπαι
ξαν τότε τόσο μεγάλο ρόλο και έχουν καταλάβει έκτοτε τόσο σημαντική θέση στη φαντασία εκείνων που έχουν πια απαλ λαγεί από αυτά, ώστε θεώρησα πως θα είχε ιδιαίτερο ενδια φέρον να αναφέρω ποια ακριβώς ήταν όταν η Επανάσταση τα
463
AI.EXIS
464
ΟΕ
TOCQUEVILLE
κατήργησε. Προς αυτή την κατεύθυνση, μελέτησα αρχικά αρ κετά αρχεία, διαλέγοντας κυρίως εκείνα που ήταν τα πω πρό σφατα. Αυτό, ωστόσο, δεν οδηγούσε πουθενά· τα φεουδαλι κά δικαιώματα, αν και διέπονταν από το ίδιο νομικό πλαίσιο σε όλη την Ευρώπη -όπου αυτά ίσχυαν-, διέφεραν σημαντι
κά, όχι μόνο από επαρχία σε επαρχία, αλλά και από καντόνι σε καντόνι. Αποφάσισα, λοιπόν, να χρησιμοποιήσω διαφορε τική μέθοδο. Τα φεουδαλικά δικαιώματα έδιναν αφορμή για άπεφες δίκες και αγωγές. Πώς αποκτώνταν και πώς ατονού σαν; Σε τι ακριβώς συνίσταντο; Ποια από αυτά δεν μπορού σαν να υπάρχουν παρά μόνο με βασιλικό έγγραφο παραχώ
ρησης, για ποια αρκούσε ιδιωτικός τίτλος, και για ποια δεν χρειαζόταν καν τίτλος, αφού ήταν απόρροια τοπικών εθιμικών κανόνων, ή και απλώς χρησικτησίας; Τέλος, αν ήθελε κανείς να τα εκχωρήσει, με ποιον τρόπο μπορούσε να εκτιμηθεί η αξία τους και σε τι ποσόν αντιστοιχούσε το καθένα; Όλα αυτά τα ερωτήματα, που άπτονταν σαφώς οικονομικών ζητημάτων, συ
χνά οδηγούσαν σε δικαστικές διαφορές και σε δικαστικούς αγώνες δημιουργήθηκε, λοιπόν, μια ολόκληρη κατηγορία νο μικών οι οποίοι ασχολούνταν αποκλειστικά με τέτοιου είδους
υποθέσεις. Από αυτούς αρκετοί έγραψαν και σχετικά βιβλία κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Δεν πρόκειται γι' αυτό ακριβώς που θα λέγαμε νομομαθείς, αλλά για πρακτικούς δι κηγόρους, που ο ρόλος τους ήταν να δίνουν στους πολίτες χρή σιμες συμβουλές, σχετικές με αυτόν τον τόσο ειδικό και τόσο άχαρο κλάδο του δικαίου. Μελετώντας προσεκτικά τα κείμε
να αυτών των ειδικών, μπορεί κανείς να σχηματίσει αρκετά λε πτομερή και σαφή ιδέα για ένα ζήτημα στο οποίο κυριαρχεί ο
τεράστιος και ετερόκλητος όγκος του σχετικού υλικού. Όσα ακολουθούν αποτελούν την πιο περιεκτική δυνατή περίληψη
του υλικού που έχω συγκεντρώσει. Πηγές μου υπήρξαν κυρίως το έργο του
Edme de Freminville, ο οποίος έγραφε γύρω στο 1750, και εκείνο του Renauldon (Traite historique et pratique des droits seigneuriaux), γραμμένο το 1765.
ΤΟ
Η
cens.
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Η μόνιμη ε~σφορά σε είδος κα~ σε χρήμα που τα φε
ουδαλ~κά δ~κα~ώματα επ~βάλλουν γ~α την εδαφονομή εξα κολουθεί κατά τον 18ο α~ώνα να επηρεάζε~ σημαντ~κά την ο~ κονομ~κή κατάσταση πολλών ~διοκτητών γης. Η
cens
παρα
μένε~ αδ~αίρετη· αυτό σημαίνε~ ότ~, όταν η ~διοκτησία έχε~ δ~ αφεθεί, ο δ~καιούχος μπορεί να στραφεί κατά οποιουδήπο τε από τους νομείς της γης κα~ να απα~τήσε~ τη
cens
στο σύ
νολό της. Επίσης, είνα~ αναπαλλοτρίωτη. Σύμφωνα με το εθ~
μ~κό δίκαιο που ίσχυε στις περ~σσότερες περιοχές, ο ~διο κτήτης του επ~βαρυμένου με
cens
πουλήσε~ δίχως να υπόκε~τα~ στη
ακ~νήτου δεν μπορεί να το
retrait censuel
(δηλαδή, υπο
χρέωση να προτιμήσε~ ενδεχόμενη προσφορά του νομέα, εφό
σον δεν ε ίνα~ κατώτερη από την τιμή πώλησης). Πάντως, αυ τός ο εθιμ~κός κανόνας δεν ισχύε~ παντού· στο Παρία~, γ~α παράδε~γμα, αυτό το δ~καίωμα δεν προβλεπόταν. Τα
lods et ventes.
Ε ίνα~ γεν~κός κανόνας, στ~ς περιοχές όπου
ισχύε~ το εθιμικό δίκαιο, ότ~ γ~α κάθε μεταβίβαση κλήρου κα ταβάλλοντα~ τέλη στον χωροδεσπότη. Τα τέλη αυτά, που εί να~ αλλού περ~σσότερα κα~ αλλού λ~γότερα αλλά πουθενά ευ
καταφρόνητα, ~σχύουν κα~ στ~ς περιοχές όπου εφαρμόζετα~ το γραπτό δίκα~ο, όπου συνήθως ανέρχοντα~ στο λησης κα~ λέγοντα~
lods.
1/6 της τιμής πώ
Σε αυτές, ωστόσο, τ~ς περιοχές ο χω
ροδεσπότης πρέπε~ να αποδείξε~ ότ~ είνα~ δ~καιούχος σε όλες πάντως τ~ς επαρχίες, είτε εφαρμόζετα~ το γραπτό δίκαιο είτε το εθιμ~κό, το δ~καίωμα του χωροδεσπότη να προηγηθεί απ' όλους τους άλλους π~στωτές είνα~ αδ~αμφ~σβήτητο.
Terrage ή champart, agrier, tasque
(χωροδεσποτ~κή επ~καρπία,
δραγματολογία, αγρ~κό). "Φόρος" σε είδος που ο νομέας της γης καταβάλλε~ στον χωροδεσπότη. Τον 18ο α~ώνα συναντά με ακόμη αρκετά συχνά αυτό το δ~καίωμα. Πιστεύω ότ~ ακό μη κα~ εκεί όπου εφαρμοζόταν το εθιμ~κό δίκαιο, η
terrage έπρε
πε να βασίζετα~ πάντα σε τίτλο, είτε "ανήκε" στον χωροδε σπότη είτε στη γη. Θα ήταν υπερβολή να αναλυθούν εδώ οι
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
466
διαφορές ανάμεσα στις δυο αυτές περιπτώσεις αρκεί, νομί ζω, να αναφερθεί ότι η
terrage foncier
(της γης) παραγραφόταν,
όπως και όλες οι αντίστοιχες υποχρεώσεις, σε τριάντα χρό
νια, ενώ η
terrage seigneurial
γραπτη. Γη υποκείμενη σε
(του χωροδεσπότη) ήταν aπαρά
terrage
δεν μπορούσε να υποθη
κευτεί δίχως τη συναίνεση του χωροδεσπότη.
Bordelage.
Υπήρχε μόνο στο
Nivernais
και το
Bourbonnais
και περιλάμβανε χρήματα, σπόρους και πουλερικά που έδι
ναν στον χωροδεσπότη όλοι όσοι ήταν νομείς. Η μη καταβο λή του
bordelage
είχε σοβαρές συνέπειες αν συνεχιζόταν επί
τρία χρόνια, ο χωροδεσπότης είχε δικαίωμα να κατάσχει τη
γη
(commise). Αυτή ήταν ίσως η πιο βαριά από τις υποχρε
ώσεις προς τον φεουδάρχη και η εφαρμογή της περιορίστη
κε βαθμιαία στις αγροτικές περιοχές μόνο -όπως έγραφε χα
ρακτηριστικά ένα κείμενο της εποχής «Οι αγρότες είναι μου λάρια έτοψα πάντα να σηκώσουν οποιοδήποτε βάρος».
Marciage.
Το συναντάμε μόνο σε ορισμένες περιοχές και
συνίσταται στην υποχρέωση του νομέα για δοσίματα μετά τον φυσικό θάνατο του χωροδεσπότη.
Dzmes infeodees.
Υποχρέωση που εξακολουθούσε εν πολ
λοίς να ισχύει τον 18ο αιώνα. Κατά κανόνα, απέρρεε από ει δική σύμβαση και δεν ήταν αυτοδικαίως απαιτητή από τον χωροδεσπότη.
Parciere. Δικαίωμα που ίσχυε κυρίως στο Bourbonnais και Auvergne. Αφορούσε ποσοστό επί της συγκομιδής και ήταν κάτι ανάλογο με τη champart και με την dzme infeodee. Carpot. Ίσχυε στο Bourbonnais και ήταν για τα αμπέλια ότι ήταν η champart για τις άλλες καλλιέργειες (το 1/4 της παρα γωγής σταφυλιών έπρεπε να δοθεί ως carpot). Servage. Οι λιγοστές υποχρεώσεις που ήταν κατάλοιπο της εποχής της δουλείας αναφέρονται συχνά και ως coutumes serves. την
Στις επαρχίες όπου ισχύουν, ελάχιστες εκτάσεις γης είναι εντε
λώς απαλλαγμένες από παρόμοιες δουλείες (η επισήμανση αφορά το
1765).
Το
servage
-ή
servitude,
όπως το αποκαλεί ο
ι·ο
ΙΙΛΛΑ!Ο
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
συγγραφέας του σχετικού κεψένου- ήταν πικό) ή
Η
reelle (εμπράγματο). servitude personnelle (προσωπική
personnelle (προσω-
οουλεία) ήταν συνοεοε
μένη με το άτομο και το ακολουθούσε παντού. Έστω και αν μετακόμιζε αλλού, όπου και αν μετέφερε το κομπόοεμά του, ο χωροοεσπότης μπορούσε να στραφεί εναντίον του και να απαιτήσει τα οικαιώματά του. Κείμενα της εποχής αναφέ ρουν οικαστικές αποφάσεις σχετικές με αυτό το οικαίωμα. Για παράοειγμα, μια απόφαση της 17ης Ιουνίου
1760 απορ ρίπτει το αίτημα ενός χωροοεσπότη του Nivernais να περιέλ θει σε αυτόν η περιουσία κάποιου Pierre Truchet, ο οποίος πέ θανε στο Παρίσι, γιου οουλοπάροικου σύμφωνα με το εθψι
κό οίκαιο που ίσχυε στο
Nivernais,
ο οποίος είχε παντρευτεί
μια ελεύθερη πολίτισσα στην πρωτεύουσα. Η απόφαση, πά
ντως, φαίνεται πως βασίστηκε στο επιχείρημα ότι το Παρίσι ήταν «τόπος ασύλου», όπου οεν μπορούσε να υπάρξει οίωξη του οουλοπάροικου από τον φεουοάρχη. Όμως, αν ο χωρο οεσπότης οεν μπορούσε να οιεκοικήσει την περιουσία του οου
λοπάροικού του στο Παρίσι (λόγω «ασύλου»), οιατηρούσε πά ντα το οικαίωμα να κληρονομήσει τα περιουσιακά του στοι
χεία που βρίσκονται στα όρια της χωροοεσποτείας Όσο για τη
servitude reelle
(seigneurie).
ήταν συνοεοεμένη με την κατο
χή γης μέσα στα όρια της χωροοεσποτείας μπορούσε, επο
μένως, ο υπόχρεος να απαλλαγεί από αυτή, αρκεί να εγκα τέλειπε τη γη και την κατοικία του.
Corvees
(αγγαρείες). Δικαίωμα του χωροοεσπότη να χρησι
μοποιεί την εργασία, τα βόοια και τα άλογα των βασάλων του ορισμένες μέρες του χρόνου. Η λεγόμενη
corvee avolonte, οηλα
οή κατά τη βούληση του χωροοεσπότη, είχε περιοριστεί προ
πολλού στην υποχρέωση αναγκαστικής εργασίας ορισμένες μέρες μόνο. Όπως και η
servitude, έτσι και η corvee μπορούσε να είναι personnelle και reelle. Η προσωπική (personnelle) αγγαρεία ήταν υποχρέωση οποιουοήποτε κατοικούσε στη χωροοεσποτεία,
467
Al.EXIS DE TOCQUEVILLE
4 68
ανάλογα και με το επάγγελμά του. Οι
corvees reelles
συνδέο
νταν με την κληρονομική κατοχή ορισμένων κλήρων. Οι ευγε νείς, ο κλήρος, οι δημόσιοι λειτουργοί, οι δικαστές, οι δικηγό ροι, οι γιατροί, οι συμβολαιογράφοι, οι τραπεζίτες και οι κά
corvee.
Ο συγγρα
φέας αναφέρει μια απόφαση της 13ης Αυγούστου
θε είδους προύχοντες εξαφούνταν από την
1735 με την
οποία απαλλάσσεται από κάθε σχετική υποχρέωση ένας συμ βολαιογράφος, τον οποίο ο χωροδεσπότης ήθελε να αναγκά σει να εργαστεί τρεις μέρες για λογαριασμό του δωρεάν, μό νο και μόνο γιατί κατοικούσε στη χωροδεσποτεία του. Άλλη απόφαση, του
17 50,
αναφέρει ότι ο οφειλέτης είναι αυτός που
θα αποφασίσει αν την υποχρέωσή του για αγγαρεία θα την
εκπληρώσει παρέχοντας προσωπική εργασία, ή καταβάλλο ντας αντίστοιχο ποσό. Η υποχρέωση αγγαρείας έπρεπε πά ντα να απορρέει από γραπτόν τίτλο. Έτσι ή αλλιώς πάντως, η υποχρέωση παροχής δωρεάν εργασίας προς τον χωροδε σπότη είχε γίνει πολύ σπάνια κατά τον 18ο αιώνα.
Banalίtes (χρηστικά τέλη). Μόνο οι επαρχίες της Φλάνδρας, του
Artois και του Hainaut απαλλάσσονταν εντελώς από τις banalites. Σύμφωνα με το εθιμικό δίκαιο που ίσχυε στο Παρίσι, αυτό το δικαίωμα όφειλε να βασίζεται οπωσδήποτε σε αντί
στοιχο τίτλο. Όσοι κατοικούν εντός των ορίων της χωροδε
σποτείας, υπόκεινται σε αυτή την υποχρέωση (πολύ συχνά, ακόμη και οι ευγενείς και οι κληρικοί). Εκτός από τα τέλη των μύλων και των φούρνων, υπήρχαν ακόμη:
α) Σύμφωνα με το εθιμικό δίκαιο αρκετών περιοχών
Maine, Βρετάνη,
(Anjou,
κ.ά.), τέλη για τους βιομηχανικούς μύλους, και
συγκεκριμένα για τα εργοστάσια υφασμάτων, φελλοποιίας, σχοινοποιίας.
β) Τέλη για την επεξεργασία των σταφυλιών σε πατητή ρια. Αυτή η
banalite προβλεπόταν Maine.
μόνο σε λίγες περιοχές, όπως
στη Λορένη και στο
γ) Τέλη «χρησιμοποίησης» του ταύρου. Όπως και για τα
Ι Ο
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
τέλη σφαγείων, σε καμιά περιοχή δεν εδράζονταν στο εθιμικό δίκαιο, αλλά μόνο σε τίτλους. Γενικώς, οι δευτερεύουσες
banalites για τις οποίες
έγινε λό
γος ήταν πιο σπάνιες από τις άλλες και αντιμετωπίζονταν με μεγαλύτερη δυσπιστία από τα δικαστήρια· η υποχρέωση γι'
αυτές μπορούσε να βασίζεται μόνο σε σαφή κανόνα του εθι μικού δικαίου ή, σε περίπτωση που δεν υπήρχε ανάλογη πρό
βλεψη, σε τίτλους όπου να γίνεται ρητή μνεία σε αυτές.
Ban des vendanges.
Ουσιαστικά, δικαίωμα αστυνόμευσης το
οποίο ασκούσαν ακόμη κατά τον 18ο αιώνα, σε όλο το βασί λειο, οι χωροδεσπότες που είχαν και δικαιοδοσία σε θέματα απονομής δικαιοσύνης. Για την άσκηση αυτού του δικαιώμα
τος δεν ήταν απαραίτητη η ύπαρξη σχετικού τίτλου. Η υπο χρέωση συμμόρφωσης ήταν δεσμευτική για όλους. Με βάση το εθιμικό δίκαιο της περιοχής, στη Βουργουνδία οι χωροδε σπότες είχαν δικαίωμα να μαζεύουν τα σταφύλια τους μία ημέ ρα πριν απ' όλους τους άλλους ιδιοκτήτες αμπελώνων.
Droit de banvin.
Αυτό το δικαίωμα, το οποίο, σύμφωνα με
τους συγγραφείς. ανήκε σε «αρκετούς» χωροδεσπότες, είτε μέσω του εθιμικού δικαίου της περιοχής είτε μέσω σχετικών τίτλων. τους επέτρεπε να πωλούν το κρασί που παραγόταν
στη χωροδεσποτεία τους νωρίτερα (συνήθως κατά
30
ή
40
ημέρες) απ' ό,τι όλοι οι άλλοι οινοπαραγωγοί. Από τα εθιμι κά δίκαια, το δικαίωμα αυτό το προβλέπουν -και ρυθμίζουν την άσκησή του- μόνο εκείνα της
Tours, του Maine, του Anjou
και της
Marche. Μια απόφαση του δικαστηρίου εισφορών στις 1751 επιτρέπει, κατ' εξαίρεση, στους ιδιοκτή τες καπηλειών να πωλούν κρασί κατά την περίοδο του banvin, 28
Αυγούστου
αλλά μόνο στους αλλοδαπούς και με την προϋπόθεση ότι πρό κειται για κρασί που προέρχεται από τα αμπέλια του χωρο δεσπότη. Τα εθιμικά δίκαια που προβλέπουν και ρυθμίζουν
το
droit de banvin
απαιτούν, κατά κανόνα, την ύπαρξη σχετι
κού τίτλου. Droίt
de blairίe.
Δικαίωμα σύμφωνα με το οποίο ο χωροδε-
469
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
47°
σπότης που έχει και δικαιοδοσία σε θέματα απονομής δικαι οσύνης δίνει άδεια στους κατοίκους της περιοχής να βόσκουν τα ζώα τους σε εκτάσεις που ανήκουν στη δικαιοδοσία του, ή που είναι έρημες και ακαλλιέργητες. Αυτό το δικαίωμα δεν προβλέπεται εκεί όπου υπάρχει γραπτό δίκαιο, αλλά είναι αρκετά κοινό όπου εφαρμόζεται το εθιμικό δίκαιο. Το συνα
ντάμε κυρίως, με διάφορες ονομασίες, στο
Nivernais, την Auvergne και τη
Bourbonnais, το droit de blairie
Βουργουνδία. Το
απορρέει από την υπόθεση ότι όλη η γη ανήκε αρχικά στον χωροδεσπότη· επομένως, από τη στιγμή που τα καλύτερα κομμάτια της είχαν παραχωρηθεί με τη μορφή τιμαρίων ή με εδαφονομή, ό,τι είχε απομείνει μπορούσε να παραχωρείται για προσωρινή χρήση ως βοσκότοπος. Το
droit de blairie
ισχύει
σε αρκετές από τις περιοχές όπου εφαρμόζεται το εθιμικό δί καιο· μπορεί, ωστόσο, να ασκηθεί μόνο από χωροδεσπότες
που έχουν και δικαιοδοσία σε θέματα απονομής δικαιοσύνης, στο βαθμό που το δικαίωμά τους εδράζεται είτε σε σχετικό τίτλο, είτε στη μακρά άσκησή του και σε παλαιότερες ομο
λογίες για την ύπαρξη και άσκησή του.
Peages
(διόδια). Αρχικά, κατά τους συγγραφείς, υπήρχαν
ουκ ολίγα διόδια που εισέπραττε ο χωροδεσπότης για γέφυ ρες, δρόμους και διέλευση ποταμών. Ο Λουδοβίκος ΙΔ' κα τήργησε πολλά από αυτά. Το
1724,
μια επιτροπή που της ανα
τέθηκε να εξετάσει όλους τους σχετικούς τίτλους κατήργησε
1.200 peages·
το
1765,
εξακολουθούσε αυτή η διαδικασία κα
τάργησής τους. Κατά τον
Renauldon,
τα διόδια, όντας ένα εί
δος φόρου, δεν αρκεί να εδράζονται ως δικαίωμα σε σχετικούς τίτλους πρέπει οι τίτλοι αυτοί να έχουν και βασιλική προέ χαρακτηρισμό
λευση. Γι' αυτό και κάθε
peage αναφέρεται με τον πρόσθετο De par le roi. Μια, εξάλλου, από τις προϋποθέ
σεις των
είναι να προστίθεται σε αυτά και το ποσόν που
peages
προβλέπεται για κάθε εμπόρευμα, το οποίο πρέπει να έχει και την έγκριση του Συμβουλίου. Ο σχετικός τίτλος, προσθέτει ο συγγραφέας, πρέπει να συνοδεύεται και από αδιάκοπη άσκη-
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
ση του δ~κα~ώματος. Παρά τ~ς προϋποθέσε~ς αυτές που είχαν
τεθεί από τον νομοθέτη, το ύψος ορισμένων διοδίων δεν είχε πάψε~ να αυξάνε~: ένα μ~σθωθεί γ~α
peage,
100 λίρες,
ενώ πρ~ν από έναν α~ώνα είχε εκ
είχε φτάσει να εκμισθώνεται για
λίρες ένα άλλο, μισθωμένο για
χο
90.000 του
1.400
στον δικαιού-
λίρες. Τα κύρια διατάγματα με τα οποία ρυθμιζό-
ταν το δ~καίωμα διοδίων
1669,
39.000, απέδιδε
1683, του 1693,
(droit des peages) ήταν του 1724 και του 1775.
εκείνα του
Οι συγγραφείς τους οποίους επ~καλούμαι, αν και σε γενι κές γραμμές είναι ευνο"r.'κά διακείμενοι απέναντι στα φεου δαλικά δικαιώματα, αναγνωρίζουν ωστόσο ότι στο θέμα της είσπραξης διοδίων γίνεται μεγάλη κατάχρηση.
Bacs
(πορθμεία). Τα
bacs δ~αφέρουν αισθητά από τα peages.
Τα διόδια επιβάλλονται μόνο σε εμπορεύματα, ενώ τα πορ θμεία αφορούν και ανθρώπους, ζώα, οχήματα. Το δικαίωμα επιβολής τους δεν μπορεί να ασκείται παρά μόνο με άδεια του βασιλιά κα~ το ύψος τους ε ίνα~ απαραίτητο να ορίζεται από το διάταγμα του Συμβουλίου που τα καθιερώνει ή τα επιτρέπει.
Droit de leyde,
το οποίο έχει κα~ άλλες πολλές ονομασίες
ανάλογα με την περιοχή. Πρόκειται για τέλος επί των αγα
θών που πωλούνται σε αγορές και εμποροπανηγύρεις. Κατά τους συγγραφείς μας, το δ~καίωμα αυτό δεν συνδέεται άμε σα με τη δ~καιδοσία σε θέματα απονομής δικαιοσύνης, όπως πιστεύουν εσφαλμένα αρκετοί χωροδεσπότες, αλλά ασκείται μόνο με ειδική άδεια του βασιλιά. Μολαταύτα, παρόλο ότι
θεωρητικά έτσι είχαν τα πράγματα, συχνά αρκούσαν γ~α την είσπραξή του η ιδιότητα του χωροδεσπότη και η μακρόχρο νη άσκηση αυτού του δικαιώματος.
Είνα~ βέβαιο ότι εμποροπανηγύρεις μπορούσαν να οργα νώνονται μόνο με άδεια του βασιλιά. Ωστόσο, οι χωροδε σπότες, για να ρυθμίζουν τα μέτρα και τα σταθμά που οι βα
σάλοι τους θα έπρεπε να χρησιμοποιούν στις αγορές και τις εμποροπανηγύρεις οι οποίες λειτουργούσαν στη χωροδε σποτεία τους, δεν ήταν απαραίτητο να έχουν σχετικό τίτλο ή
47 1
ALfXIS DE TOCQUEVILLE
47 2
ειδική άδεια από τον βασιλιά· αρκούσε να θεμελιώνουν το δι
καίωμά τους στο εθιμικό δίκαιο και στη μακρόχρονη άσκη σή του. Κατά τους συγγραφείς μας, όλοι οι βασιλιάδες που αποπειράθηκαν κατά καφούς να επιβάλουν ενιαία μέτρα και σταθμά απέτυχαν- τα πράγματα δεν άλλαξαν ποτέ σε σχέ ση με ό,τι προέβλεπε το εθιμικό δίκαιο.
Chemins.
Οι μεγάλοι δρόμοι, αυτοί που αποκαλούνται «δρό
μοι του βασιλιά», ανήκουν σαφώς στον μονάρχη. Για την κα τασκευή τους, τη συντήρησή τους, αλλά και για τα εγκλήμα
τα που γίνονται σε αυτούς, οι χωροδεσπότες και οι δικαστές τους είναι αναρμόδιοι. Όσο για τους δρόμους που βρίσκονται μέσα στα όρια της χωροδεσποτεiας, ο έλεγχός τους, αλλά και η αρμοδιότητα για εγκλήματα και παραβάσεις που γίνονται σε αυτούς, ανήκουν αποκλειστικά στον χωροδεσπότη και στους δικαστές του -με εξαίρεση τις υποθέσεις εκείνες που υπάγο νται ρητά στη βασιλική δικαιοδοσία. Παλαιότερα, οι χωροδε
σπότες ήταν υπεύθυνοι για τη συντήρηση των μεγάλων δρό μων που διέρχονταν από τη χωροδεσποτεία τους -μάλιστα, για να καλύπτεται το κόστος αυτής της συντήρησης, τους εί χαν παραχωρηθεί δικαιώματα διοδίων, διέλευσης και οροθέ τησης βαθμιαία όμως, όλες οι αρμοδιότητες οι σχετικές με τους μεγάλους δρόμους πέρασαν στα χέρια του βασιλιά.
Eaux.
Όλα τα ποτάμια στα οποία μπορούν να πλέουν βάρ
κες και σχεδίες ανήκουν στον βασιλιά, ανεξαρτήτως αν διέρ
χονται από εκτάσεις που ανήκουν σε χωροδεσπότη και ανε
ξαρτήτως σχετικών τίτλων που αυτός κατέχει (Διάταγμα του
1669).
Τυχόν δικαιώματα που διατηρούν οι χωροδεσπότες σε
ποτάμια (δικαίωμα αλιείας, κατασκευής γεφυρών ή μύλων, διόδια, κ.ά.) δεν μπορεί παρά να απορρέουν από σχετική βα σιλική παραχώρηση. Υπάρχουν χωροδεσπότες που διεκδικούν δικαστικές ή αστυνομικές αρμοδιότητες σε ποτάμια· όμως,
οποιαδήποτε σχετική αρμοδιότητα δεν μπορεί παρά να είναι απόρροια σφετερισμού ή δόλιας υφαρπαγής. Μικρά ποτάμια και ρυάκια ανήκουν αοιαμφισβήτητα στους
ΓΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
χωροδεσπότες των οποίων τα εδάφη διασχίζουν. Ο χωροδε-
σπότης έχει εκεί ανάλογα δικαιώματα ιδιοκτησίας, απονομής της δικαιοσύνης και αστυνόμευσης με εκείνα που έχει ο βα σιλιάς στα πλωτά ποτάμια. Όλοι οι χωροδεσπότες είναι από λυτοι κύριοι των μη πλωτών ποταμιών που διέρχονται από τα εδάφη τους, δίχως γι' αυτό να απαιτείται ειδικός τίτλος.
Σε ορισμένες περιοχές (λ. χ., στο
Berry), το
εθιμικό δίκαιο έδι-
νε δικαίωμα σε όσους κατοικούν κοντά σε ποτάμι να ανεγείρουν μύλο δίχως να ζητήσουν την άδεια από τον χωροδεσπότη. Στη Βρετάνη πάλι, το εθιμικό δίκαιο της περιοχής έδινε αυ-
τό το δικαίωμα μόνο σε ορισμένους ευγενείς. Κατά τα άλλα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο χωροδεσπότης έχει την απο κλειστική αρμοδιότητα να δίνει άδεια για την ανέγερση μύλου μέσα στα όρια της χωροδεσποτείας του. Δίχως την άδεια του χωροδεσπότη, δεν έχει κανείς το δικαίωμα ούτε καν να κατασκευάσει αναχώματα στο ποτάμι για να προστατεύσει τις εκτάσεις που καλλιεργεί.
Fontaines, puits, routoirs, etangs
(κρήνες, πηγάδια, λινοβρό
χια, στέρνες). Το νερό της βροχής που πέφτει στους μεγά λους δρόμους ανήκει στους χωροοεσπότες, οι οποίοι μπορούν να το χρησιμοποιούν κατά το οοκούν. ο χωροδεσπότης μπο ρεί να κατασκευάσει στέρνα σε οποιοδήποτε σημείο της χω ροδεσποτείας, ακόμη και σε έδαφος που ανήκει σε γεώμο ρούς του, πληρώνοντάς τους το αντίτιμο για την έκταση που καταλαμβάνει. Αυτό, τουλάχιστον, ορίζει το εθιμικό οίκαιο αρκετών περιοχών, όπως της
Troyes
και του
Nivernais,
για
παράδειγμα. Όσο για τους απλούς καλλιεργητές, μπορούν
να έχουν στέρνα μόνο σε έοαφος που τους ανήκει· όμως. σύμ φωνα με το εθιμικό δίκαιο ορισμένων περιοχών, ακόμη και γι' αυτό απαιτείται άοεια από τον χωροοεσπότη. Σε όσες πε
ριπτώσεις, πάντως, προβλέπεται σχετική άοεια του χωροδε
σπότη, μπορεί να δίνεται μόνο οωρεάν (με άλλα λόγια, απα γορεύεται η πώληση της άδειας για στέρνα).
Peche.
Το δικαίωμα αλιείας στα πλωτά ποτάμια ανήκει
473
ALEX!S DE TOCQUEVILLE
474
αποκλειστικά στον βασιλιά· μόνο αυτός μπορεί να δώσει σχε
τική άδεια σε όποιον πολίτη ζητήσει. Οι βασιλικοί δικαστές έχουν δικαιοδοσία μόνο για θέματα που σχετίζονται με πα ραβίαση των κανόνων αλιείας. Αρκετοί χωροδεσπότες, πά ντως, έχουν δικαίωμα αλιείας σε αυτά τα ποτάμια, το οποίο
όμως είτε τούς έχει παραχωρηθεί από τον βασιλιά, είτε το έχουν σφετεριστεί. Όσο για τα μη πλωτά ποτάμια, απαγο ρεύεται οποιασδήποτε μορφής αλιεία σε αυτά δίχως την άδεια του χωροδεσπότη του οποίου τα εδάφη διασχίζουν. Μια από φαση της 30ής Απριλίου
1749 καταδικάζει
έναν ψαρά γι' αυ
τό ακριβώς το παράπτωμα. Κατά τα άλλα, ακόμη και οι χω ροδεσπότες, όταν ψαρεύουν, οφείλουν να τηρούν τον γενικό κανονισμό αλιείας. Τέλος, ο χωροδεσπότης μπορεί να παρα χωρήσει σε τιμαριούχους του το δικαίωμα αλιείας στα ποτά μια της χωροδεσποτείας του.
Chasse.
Το δικαίωμα θήρας δεν μπορεί να εκμισθωθεί όπως
το δικαίωμα αλιείας είναι προσωπικό. Άλλωστε, θεωρείται ότι
ακόμη και οι χωροδεσπότ~ς ασκούν αυτό το δικαίωμα στα όρια της δικαιοδοσίας τους ή της χωροδεσποτείας τους με βασιλική
άδεια και παραχώρηση (Διάταγμα του
1669. § 30).
Οι δικαστές
του χωροδεσπότη είναι αρμόδιοι για όλα τα αδικήματα που σχετίζονται με το κυνήγι· εξαίρεση αποτελούν εκείνα που αφο
ρούν το κυνήγι των λεγόμενων «ερυθρών» ζώων (νομίζω ότι ο όρος σημαίνει μεγάλα ζώα, όπως αρσενικά και θηλυκά ελά
φια), για τα οποία αρμόδιοι είναι οι δικαστές του βασιλιά. Απ' όλα τα φεουδαρχικά δικαιώματα το δικαίωμα της θή
ρας είναι το πιο απαγορευμένο στους κοινούς πολίτες. Ακό μη και ο χωροδεσπότης δεν επιτρέπεται να δώσει σχετική
άδεια· τόσο αυστηρή είναι η απαγόρευση. Και όμως, καθη μερινά βλέπουμε τους χωροδεσπότες να δίνουν άδειες για κυνήγι όχι μόνο σε ευγενείς, αλλά και σε απλούς πολίτες. Ο χωροδεσπότης μπορεί να κυνηγάει μέσα στα όρια της χωρο δεσποτείας του, αλλά μόνος. Οι ευγενείς που ούτε είναι χω ροδεσπότες ούτε έχουν δικαιοδοσία σε θέματα απονομής δι-
ΤΟ
ΙΙΑΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
καιοσύνης μπορούν να κυνηγάνε μόνο στις εκτάσεις γης που
τους ανήκουν, γύρω από τις κατοικίες τους. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ένας απλός πολίτης ο οποίος είναι ιδιοκτήτης πάρκου σε περιοχή που ανήκει στη δικαιοδοσία του χω ροδεσπότη οφείλει να το κρατάει. ανοιχτό ώστε να λειτουρ-
γεί ως τόπος αναψυχής του χωροδεσπότη (όμως, το σχετικό διάταγμα είναι πολύ παλιό, του
Garennes.
1668).
Δεν μπορεί να δημιουργήσει κανείς
garenne
(κο
νικλοτροφείο) δίχως σχετικό τίτλο. Επιτρέπεται. στους απλούς πολίτες και στους ευγενείς να έχουν κονικλοτροφεία, αλλά μόνο ο χωροδεσπότης μπορεί να έχει ολόκληρες εκτάσεις με κουνέλια.
Colombiers.
Ορισμένων περιοχών το εθιμικό δίκαιο περιορί
ζει. το δικαίωμα να διατηρούν περιστερώνες στους χωροδε
σπότες με δικαιοδοσία σε θέματα απονομής της δικαιοσύνης σε άλλες πάλι περιοχές, το δικαίωμα ανήκει σε όλους τους τι μαριούχους. Στο
Dauphine, τη Βρετάνη
και. τη Νορμανδία, απα
γορεύεται σε όλους τους κοινούς πολίτες να έχουν περιστε ρώνες μόνο οι ευγενείς μπορούν να εκτρέφουν περιστέρια. Οι ποινές που προβλέπονται για όσους σκοτώνουν περιστέρια εί
ναι εξαιρετικά αυστηρές (συχνά ακόμη και σωματικές). Αυτά ήταν λοιπόν, σύμφωνα με τους συγγραφείς για τους οποίους έγινε ήδη λόγος, τα φεουδαλικά δικαιώματα που εξα κολουθούσαν να ισχύουν κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώ να. «Τα δικαιώματα που αναφέρθηκαν ήδη είναι αυτά που ισχύουν γενικά. Υπάρχουν και άλλα, λιγότερο γνωστά και λι γότερο διαδεδομένα, που προβλέπονται μόνο από το εθιμικό δίκαιο ορισμένων επαρχιών, ή που ισχύουν μόνο στα όρια μιας
χωροδεσποτείας, δυνάμει συγκεκριμένου τίτλου». Τα σπανιό τερα ή πιο περιορισμένης έκτασης δικαιώματα για τα οποία μιλούν εδώ οι συγγραφείς μας φτάνουν τα
99!
Τα περισσότε
ρα από αυτά συνδέονται με τη γεωργία και αφορούν δικαίω μα του χωροδεσπότη σ' ένα μέρος από τη συγκομιδή, ή τέλη για τη μεταφορά ή/και πώληση προiόντων. Οι συγγραφείς ισχυ-
475
AI.EXIS DE TOCQUEVILLE
476
ρίζονται ότι πολλά από αυτά τα δικαιώματα οεν ίσχυαν πια στην εποχή τους πιστεύω, ωστόσο, ότι ακόμη και το
1789 υπήρ
χαν περιοχές όπου ορισμένες από τις υποχρεώσεις που απέρ ρεαν από αυτά εξακολουθούσαν να εκπληρώνονται. Αφού, λοιπόν, μάθαμε από τους ειδήμονες του 18ου αιώ να ποια ήταν τα κύρια φεουδαλικά οικαιώματα που ίσχυαν
ακόμη τότε, θέλησα να διαπιστώσω ποια ήταν η σημασία τους για τους ανθρώπους της εποχής εκείνης, ή τουλάχιστον πόσο «κόστιζαν» σε όσους ήταν υπόχρεοι.
Ο ένας από τους συγγραφείς για τον οποίο μίλησα ήδη, ο
Renauldon,
μας φωτίζει ως προς αυτό, καθώς αναφέρει τον
τρόπο με τον οποίο οι νομικοί υπολόγιζαν την αξία των δια φόρων φεουδαλικών οικαιωμάτων το
1765, οηλαοή
είκοσι τέσ
σερα χρόνια πριν από την Επανάσταση. Σύμφωνα, λοιπόν, με όσα γράφει, να τι ίσχυε σε γενικές γραμμές:
Droits de justice.
«Το εθιμικό δίκαιο ορισμένων περιοχών»,
γράφει, «υπολογίζει το κόστος για την απονομή της οικαιο σύνης, στην ανώτερη, τη μέση και την κατώτερη βαθμίδα, στο
1/10 των
εσόδων από τη γη. Η δικαιοοοσία του χωροοεσπό
τη είχε τότε μεγάλη σημασία. Ο
Edme de Freminville
υπο
στηρίζει ότι ακόμη και στις μέρες μας δεν πρέπει να υπολο γίζουμε την αξία της απονομής της δικαιοσύνης σε περισσό τερο από
1/20 των
εσόοων από τη γη· νομίζω, όμως, ότι στην
πραγματικότητα το ποσοστό είναι χαμηλότερο».
Droits honorifiques.
Όσο και αν αυτά τα «τιμητικά δικαιώμα
τα» είναι ούσκολο να αποτιμηθούν, υποστηρίζει ο συγγραφέ
ας μας, που είναι άνθρωπος προσγειωμένος και δεν εντυπω σιάζεται από τα επιφαινόμενα, καλό θα είναι οι ειδικοί να εί
ναι ιοιαίτερα μετριοπαθείς στους υπολογισμούς της αξίας τους.
Corvees seigneuriales.
Ο συγγραφέας προτείνει ορισμένους
κανόνες για τον υπολογισμό αυτών των αγγαρειών, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι η άσκηση του συγκεκριμένου οικαιώ ματος δεν είχε ατονήσει εντελώς. Υπολογίζει, λοιπόν, την ημε
ρήσια εργασία ενός βοδιού σε
20
λεπτά, ενώ εκείνη ενός αν-
ι·ο
θρώπου σε
5
1/ΑΛΑ/0
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
λεπτά συν την τροφΥj του. Οι αριθμοί αυτοί δί-
νουν και μια αίσθηση για το ύψος των ημερομισθίων το
Peages.
1 765.
Σε ό,τι αφορά την αποτεμηση των διοδίων, διαβά
ζουμε: «Δεν υπάρχει άλλο φεουδαλικό δικαίωμα που πρέπει
να αποτιμηθεε τόσο λίγο όσο τα διόδια· η είσπραξΥj τους είναι εξαιρετικά περιστασιακΥj. Επιπλέον, καθώς σήμερα για τις πιο χρήσιμες στο εμπόριο οδικές αρτηρίες και γέφυρες την ευθύ
νη έχει πια ο βασιλιάς Υι οι επαρχιακές αρχές, αφενός αρκετά από τα διόδια δεν εισπράττονται πια, και αφετέρου καθημε ρινά αυξάνει ο αριθμός αυτών που καταργούνται».
Droit de peche et de chasse.
Το δικαίωμα αλιείας μπορεί να
εκμισθώνεται, και επομένως η αξία του είναι εύκολο να απο τιμηθεί. Το δικαίωμα θήρας είναι αυστηρά προσωπικό και δεν μπορεί να εκμισθωθεί· έτσι, μετατρέπεται ουσιαστικά σε
τιμητικό και όχι επικερδές δικαίωμα, και επομένως οι ειδικοί δεν μπορούν να το περιλάβουν στις εκτιμήσεις τους. Ο συγγραφέας αναφέρεται εν συνεχεία και σε άλλα δι
καιώματα
(banalites, banvin, leyde, blairie)· επομένως, πρό
κειται για δικαιώματα που εξακολουθούσαν, κατά κανόνα, να
ισχύουν, και μάλιστα να θεωρούνται από τα πιο σημαντικά. Προσθέτει. λοιπόν: «Υπάρχουν και άλλα φεουδαλικά δικαιώ ματα, τα οποία έρχονται στο προσκήνιο από καιρού εις και ρόν, τα οποία θα ήταν χρονοβόρο -αν όχι αδύνατον- να aπα
ριθμηθούν εδώ. Στα παραδείγματα που αναφέραμε ήδη, οι οξυδερκείς ειδήμονες θα βρουν τους κανόνες εκείνους οι οποί οι θα τους επιτρέψουν να τα αποτιμήσουν».
Εκτίμηση της
cens.
Σύμφωνα με τα περισσότερα εθιμικά δί
καια, η εδαφονομή θα πρέπει να υπολογίζεται σε περίπου
της αξίας της γης. Ο λόγος για τον οποίο η
cens
3,3%
υπολογίζεται
σε τόσο υψηλό ποσοστό είναι ότι σε αυτή περιλαμβάνονται και
διάφορα άλλα ποσά, όπως τα τέλη μεταβίβασης DΊmes
infeodees, terrage.
(lods et ventes).
Η εκφεουδαλισμένη δεκάτη δεν μπο
ρεί να αποτιμηθεί λιγότερο από
4%,
καθώς δεν προϋποθέτει
ούτε ενασχόληση, ούτε κόπο, ούτε έξοδα. Όταν η χωροδε-
477
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
478
σποτική επικαρπία
(terrage)
ή η δραγματολογία
(champart) συνεπάγεται και τέλη μεταβίβασης Oods et ventes), αυτό μπο ρεί να σημαίνει απόδοση περίπου 3,3%· διαφορετικά, ισχύει ό,τι και για τη δεκάτη (dime), δηλαδή 4%. Τέλος, τα rentes foncϊeres που δεν συνοδεύονται από τέλη μεταβίβασης ή άλλα βάρη πρέπει να υπολογίζονται σε 5%. ΕΚτΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΚΛΗΡΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑτΙΚΉ ΓΑΛΛΙΑ
Στη Γαλλία, κατά τον συγγραφέα, έχουμε: Πρόκειται για ελεύθερο κλήρο, απαλλαγμένο
1. Franc-alleu.
από κάθε είδους βάρη, ο οποίος δεν υπόκειται σε κανένα φε ουδαλικό δικαίωμα, επικερδές ή απλώς τιμητικό.
Υπάρχουν franc-alleux ευγενών και απλών πολιτών. Τα franc-
alleux
των ευγενών συνοδεύονται από δικαιοδοσία σε θέμα
τα απονομής δικαιοσύνης ή από εδαφονομή και διέπονται από το φεουδαλικό δίκαιο σε ό,τι αφορά τον καταμερισμό μεταξύ των κληρονόμων. Tαfranc-alleux των κοινών πολιτών δεν συνοδεύονται από τίποτε από αυτά και διέπονται από το κοινό δίκαιο. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι οι κάτoχoιfranc-alleux είναι οι μόνοι που έχουν πλήρη ιδιοκτησία της γης. Εκτίμηση των κλήρων σε περ[πτωση franc-alleu: Το εθιμι
κό δίκαιο στην δοσή τους σε
Auvergne και τη Βουργουνδία εκτιμά την από 2,5%· κατά τον συγγραφέα, 3,3% περίπου θα
ήταν πω σωστή εκτίμηση. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα Jranc-alleux των απλών πο λιτών που βρίσκονταν μέσα στα όρια της χωροδεσποτείας υπό κεινταν στη σχετική δικαιοδοσία. Δεν επρόκειτο για υποταγή
στον χωροδεσπότη, αλλά για αναγνώριση της δικαιοδοσίας των δικαστηρίων που είχαν υποκαταστήσει εκείνα του βασιλιά.
2. 3.
Κλήρους από φεουδαλική εξάρτηση
(tenus
a fief).
Κλήρους στους οποίους υπάρχει εδαφονομή, γνωστούς στο
δίκαιο ως
rotttres.
ΤΟ
ΙΙΛΛΑΙΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΚΑΙ
Η
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Εκτίμηση των κλήρων υπό φεουδαλική εξάρτηση. Πρέπει να είναι χαμηλότερη, αν λάβει κανείς υπόψη ότι τα φεουδαλικά βάρη αυτών των κλήρων είναι μεγαλύτερα.
α) Στις περωχές όπου ισχύει το γραπτό οίκαω και σε αρ κετές από εκείνες όπου ισχύει το εθιμικό, τα τιμάρια δεν όφει
λαν παρά το λεγόμενο
la bouche et les mains
(φίλημα και χειρο
θεσία), δηλαδή ένα είδος φόρου τιμής.
β) Στις υπόλοιπες περωχές όπου ισχύει το εθιμικό δίκαω, τα τιμάρια (παράλληλα με το
«la bouche et les mains») είναι de danger (όπως στη Βουργουνδία) και υπόκει commise, δηλαδή σε φεουδαλική κατάσχεση σε πε
αυτό που λέμε νται στην
ρίπτωση που ο ιδιοκτήτης αποκτά την κατοχή της γης δίχως να έχει ορκιστεί πίστη και να έχει αποτίσει φόρο τιμής.
γ) Σε άλλες περιοχές όπου εφαρμόζεται το εθιμικό δίκαιο, όπως στο Παρίσι, τα τιμάρια υπόκεινται στην υποχρέωση όχι
μόνο «πίστης και φόρου τιμής», αλλά και σε εξαγορά, σε δι
καίωμα πεμπτημορίου
(quint et requint). Poitou, τέλος, υπόκεινται
δ) Σε περιοχές όπως το γόμενο
chambellage
στο λε
(χρηματικό ποσό που συνοδεύει τον όρκο
πίστης), στην παροχή έφιππων υπηρεσιών, κ.ά. Οι κλήροι της πρώτης κατηγορίας θα πρέπει να θεωρείται ότι έχουν μεγαλύτερη αξία από τους άλλους. Με βάση το εθι
μικό δίκαιο της περιοχής του Παρισιού, η απόδοσή τους υπολο γίζεται σε
5%, ποσοστό που
ο συγγραφέας το βρίσκει λογικό.
Εκτίμηση των κλήρων στους οποίους υπάρχει εδαφονομή. Για
να μπορέσουμε να εκτιμήσουμε τους κλήρους αυτούς
ή
en censive),
(en roture
πρέπει να τους χωρίσουμε σε τρεις κατηγορίες.
α) Κλήρους στους οποίους υπάρχει εδαφονομή β) Κλήρους που εκτός από τη
cens
(cens).
φέρουν και άλλα βάρη.
γ) Κλήρους που υπόκεινται σε δουλείες, σε
taille,
σε
borde-
lage. Οι πρώτες δύο κατηγορίες κλήρων
en roture ήταν πολύ
κοι
νές κατά τον 18ο αιώνα, ενώ η τρίτη σπάνια. Οι εκτιμήσεις θα πρέπει, κατά τον συγγραφέα, να είναι πιο μετριοπαθείς
479
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
4 80
όταν πρόκειται για τη δεύτερη και, ακόμη περισσότερο, για την τρίτη κατηγορία. Ειδικά στην περίπτωση της τρίτης κα τηγορίας, δεν μπορεί καν να γίνεται λόγος για ιδιοκτήτες με την ουσιαστική έννοια του όρου, αφού δεν μπορούν να που
λήσουν γη δίχως την άδεια του χωροδεσπότη.
Terrier.
Να ποιοι είναι οι κανόνες -πάντοτε κατά τους ειδή
μονες στα θέματα φεουδαλικών δικαιωμάτων- οι σχετικοί με τη σύνταξη και την ενημέρωση των τοπολογίων ή γαιοκαταλό
γων
(terriers), που αναφέρθηκαν ήδη σε αρκετά σημεία του κει μένου. Το terrier ήταν, λοιπόν, ένα μεγάλο κατάστιχο, στο οποίο
καταγράφονταν λεπτομερώς όλες οι πράξεις που είχαν ως συ
νέπεια δημιουργία ή μεταβολή κάθε είδους δικαιωμάτων μέσα
στα όρια της χωροδεσποτείας (προσωπικών, εμπράγματων, τι
μητικών, μικτών). Στην περιοχή του Παρισιού, γράφουν οι συγ γραφείς μας, οι χωροδεσπότες μπορούσαν να ανανεώνουν τους γαιοκαταλόγους τους κάθε τριάντα χρόνια με έξοδα των υπό χρεων σε
cens.
Προσθέτουν, ωστόσο, ότι «θα πρέπει κανείς να
είναι ευχαριστημένος αν διαπιστώνει παρόμοια ανανέωση των γαιοκαταλόγων έστω και κάθε εκατό χρόνια». Άλλωστε, η ανα
νέωση του
terrier, που ήταν αρκετά μεγάλη φασαρία για όλους,
δεν μπορούσε να γίνει δίχως την άδεια του παρλαμέντου (ή της υψηλής καγκελαρίας, σε περίπτωση που η περιοχή ανήκε στη
δικαιοδοσία περισσότερων παρλαμέντων), γνωστή ως
terrier.
lettres α
Όλοι, ευγενείς, βασάλοι, απλοί πολίτες, κ.ά. έπρεπε να
εμφανιστούν ενώπιον συμβολαιογράφου τον οποίο όριζαν οι δι καστικές αρχές. Επίσης, σε κάθε γαιοκατάλογο έπρεπε να επι
συνάπτεται χάρτης της χωροδεσποτείας. Εκτός από το γαιοκατάλογο, σε κάθε χωροδεσποτεία τη
ρούνταν και άλλα κατάστιχα, που ονομάζονταν
lieves,
και στα
οποία ο χωροδεσπότης ή οι πακτωτές του καταχώριζαν τα ποσά που είχαν λάβει από τους υπόχρεους σε ματά τους και την ημερομηνία καταβολής.
cens,
με τα ονό
ALEXIS DE TOCQUEVILLE ΑΛΗ!Σ
ΝτΕ
ΤΟΚΒΙΛ
Μνημόνιο για τη φτώχεια .'νfι·ημύι·ιο
για τη φτώχεια
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΕΛΙΖΑ ΠΑΠΑΔΆΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΉ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
ΠΟΛ ΙΣ
Όσο θα συνεχίζεται η παρούσα εξέλιξη του πολιτισμού, θα
βλέπουμε τις aπολαύσεις να αυξάνονται στον μέγιστο βαθμό· η κοινωνία θα τελειοποιείται, θα γίνεται σοφότερη· η ζωή πιο άνετη, γλυκύτερη, ομορφότερη, μακρύτερη σε διάρκεια· αλλά ταυτόχρονα, ας είμαστε ικανοί να το προβλέψουμε, αδιάκοπα θα αυξάνεται ο αριθμός εκείνων που θα αναγκάζονται να καταφεύγουν στη στήριξη των ομοίων τους για να λάβουν ένα μικρό μέρος όλων αυτών των αγαθών. Θα μπορέσουμε να επιβραδύνουμε αυτή τη διπλή κίνηση· οι ειδικές συνθήκες στις οποίες βρίσκονται οι
διάφοροι λαοί θα επιταχύνουν ή θα αναστείλουν την πορεία
της, αλλά κανείς δεν μπορεί να τη σταματήσει. Ας σπεύσουμε λοιπόν να αναζητήσουμε τα μέσα για να αμβλύνουμε τα αναπόφευκτα δεινά που ήδη μπορούμε εύκολα να προβλέψουμε.
Alexis de Tocqueville
ΖΑΚ ΑΕ ΓΚΟΦ
Η Ευρώπη γεννήθηκε ' το μεσαιωνα; ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΕΛΕΥΘΕΡΙΆ ΖΕΗ ΘΕΏΡΗΣΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ: ΑΓΓΕΛΟΣ ΕΛΕΦΑΝΤΗΣ
Η σύγχρονη Ευρώπη είναι μια μακριά ιστορία που αρχίζει πριν από την εμφάνιση του χριστιανισμού, και συνεχίζεται μετά την αναδίπλωσή του. Από τα ερείπια της Ρωμdίκής αυτοκρατορίας μέχρι τις ανακαλύψεις του 16ου αιώνα, το μάτι του έμπειρου ιστορικού, όπως είναι ο
Le Goff,
διακρίνει ίχνη, διαδοχικά στρώματα πολλαπλών εξελίξεων. Ο ιστορικός τα φέρνει στο φως, τα εξερευνά για να δείξει τι έχει κληρονομήσει η σύγχρονη Ευρώπη, τι δανείζεται, τι
επαναλαμβάνει από τα χαρακτηριστικά αυτής της μεσαιωνικής «Ευρώπης» που δεν μοιάζει απόλυτα με τη
δική μας, αλλά αντιπροσωπεύει μια σημαντική στιγμή στη διαδικασία συγκρότησής της: δυνητική ενότητα και θεμελιακή πολυμορφία, ανακάτεμα πληθυσμών, διαιρέσεις και αντιθέσεις μεταξύ Δύσης-Ανατολής/Νότου-Βορρά, το
πρωταρχικό ενοποιητικό στοιχείο της γεωργίας.
Ο
Jacques Le Goff
μας παρασύρει σε ένα ταξίδι στο
παρελθόν που κόβει την ανάσα, ελπίζοντας ότι αν οι Ευρωπαίοι κατανοήσουν καλύτερα τις ρίζες τους, θα οικοδομήσουν και καλύτερα το παρελθόν τους.
MAURICE AGULHON Η Επανάσταση
του
1848
στη Γαλλία
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΙΟΥΛΙΑ ΠΕΝΤΑΖΟΥ
Ο Μωρίς Αγκυλόν, καθηγητής της ιστορίας στο
de France,
College
είναι από τους πιο σημαντικούς Γάλλους
ιστορικούς, ειδικευμένος στον
19° αιώνα. Έχει διατελέσει καθηγητής των Πανεπιστημίων Aix και Σορβόννης. Με το βιβλίου του Η Γαλλική Επαvάστασr; του 1848 αναλύει με επιστημονική εμβρίθεια αλλά και
γλαφυρότητα και αφηγηματική δεξιοτεχνία την ιστορία της γαλλικής επανάστασης του
1848,
η οποία κατέλυσε
τη μοναρχία και εγκαθίδρυσε μια βραχύβια δημοκρατία που διήρκεσε ως το
1852,
οπότε ο Λουδοβίκος
Ναπολέων Βοναπάρτης, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας. Πέρα από την αντικειμενική ιστορική εξιστόρηση των
γεγονότων το βιβλίο αποτελεί μιαν οξυδερκή μελέτη για τον πολιτικό και κοινωνικό χαρακτήρα της δημοκρατίας και αναφέρεται με ευστοχία στην αλληλεπίδραση των
ιδεών του ρομαντισμού με τα νέα πολιτικά και οικονομικά δεδομένα που προκύπτουν από τη βιομηχανική επανάσταση.
PIERRE
ΜΑΝΕΝΤ
Απλά μαθήματα πολιτικής φιλοσοφίας
απλά
μα.&ήματα πολιτικής φιλοσοφίας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ Π. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥ ΛΟΣ
Πώς να προσανατολωτούμε στον σημερινό κόσμο; Με τη βοήθεια της πολιτικής φιλοσοφίας, απαντά ο Πιερ Μανάν, από τους πιο σημαντικούς Γάλλους θεωρητικούς του φιλελευθερισμού. Τα Απλά Μαθήματα Πολιτικής Φιλοσοφίας αποτελούν τις παραδόσεις του στο Ινστιτούτο Πολιτικών Επιστημών του Παρισιού. Ο Μανάν με εξαιρετική γλαφυρότητα, διασώζοντας στο
κείμενό του τον προφορικό χαρακτήρα των μαθημάτων του, και με μετριοπάθεια, αποφεύγοντας κάθε δογματισμό, ακολουθώντας τον Αριστοτέλη, τον Ρουσσώ, τον Κάντ, τον
Κονστάν, τον Τοκβίλ, τον Μαξ Βέμπερ και τον Ρ. Αρόν, και συζητώντας με το έργο του Λήο Στράους, ανακεφαλαιώνει τον στοχασμό του για τη συνετή χρήση της ελευθερίας ως θεμελίου της δημοκρατίας. Ο Μανάν
εξετάζει τους άξονες γύρω από τους οποίους ο κόσμος μας οργανώνεται και εξελίσσεται, επικεντρώνοντας την ανάλυσή του στις σχέσεις έθνους και δημοκρατίας.
ΚΟΝΤΟΡΣΕ
Σχεδίασμα για έναν ιστορικό πίνακα των προόδων τοu ανθρώπινου πνεύματος ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Ν. ΧΑΡΔΑΛΙΑ
• ΘΕΩΡ.
ΚΟΝΤΟΡΣΕ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ:
ΑΝΝΑ ΚΑΡΑΚΑΤΣΟΥΛΗ ·ΓΛΩΣΣΙΚΉ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΧΡ. ΑΥΛΑΜΗ-ΚΛΑΙΡΗ ΜΙτΣΟΤΑΚΗ ·ΕΙΣΑΓΩΓΉ:
Α. ΚΑΡΑΚΑΤΣΟΥΛΗ-Γ.ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ • ΕΠΙΜΕΤΡΟ: J.-P. SCHANDELER-P. MACHEREY-XP. ΑΥΛΑΜΗ -Β. BINOCHE • ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΧΡΥΣΆΝΘΗ ΑΥΛΑΜΗ
π ο Λ ι~
Ο Κοντορσέ, διακεκριμένος μαθηματικός με σημαντική
προσφορά στην ανάπτυξη της θεωρίας των πιθανοτήτων και την εφαρμογή των μαθηματικών στις κοινωνικές επιστήμες,
υπηρέτησε τη Γαλλική Επανάσταση με ενθουσιασμό και θερμή πίστη. Ο Κοντορσέ θα ταχθεί υπέρ της δημοκρατίας, αλλά δεν θα ψηφίσει την ποινή του θανάτου για τον
Λουδοβίκο ΙΣΤ'
. Το όνομά του θα συνδεθεί κυρίως με δύο
μεγάλα νομοσχέδια, το ένα για τη μεταρρύθμιση της δημόσιας εκπαίδευσης και το δεύτερο για το σύνταγμα της νεαρής Δημοκρατίας και το οποίο προκάλεσε την αντίθεση
του Ροβεσπιέρου με αποτέλεσμα τη δίωξη, τη σύλληψη και το θάνατο του συγγραφέα. Το έργο του υποστηρίζει τη βασική φιλοσοφική πίστη του Κοντορσέ στην εξελικτική
πορεία του ανθρώπινου γένους. Συνδέονται άμεσα οι επιστημονικές εξελίξεις με την ηθική πρόοδο και την
επιδίωξη της ισότητας ανάμεσα στα έθνη και ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο Ι στοριχός π{vαχας είναι ένα μαχητικό
κείμενο, που εγγράφεται στη συνέχεια του Διαφωτισμού
όσον αφορά τη θεμελιώδη σημασία που αποδίδεται στον ορθό λόγο απέναντι στη θρησκόληπτη δεισιδαιμονία.
Στα μέσα του δεκάτου ενάτου αιώνα , στις μεγάλες συνθέσεις που συγκροτούσαν την εθνική ιστοριογραφία των επιμέρους ευρωπα·ί κών κοινωνιών , επικρατούσε η επική αφήγηση του παρελθόντος. Στη Γαλλία μεσουρανούσε το άστρο του
Jules Michelet,
ο οποίος στην
Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης παρουσιάζει σελίδες επικές , εμπνευσμένες από έντονα πατριωτικά αισθήματα , διατυπωμένες σε
λαμπρή αφηγηματική ρητορική, που ανέβαζαν στο ιστοριογραφικό προσκήνιο ως πρωταγωνιστή της εθνικής διαδρομής ένα συλλογικό υποκείμενο: τον γαλλικό λαό.
Σ' αυτό το κλίμα , ο
Tocqueville
παρουσίασε ένα έργο αναλυτικό ,
χωρίς ηρωικούς πρωταγωνιστές, χωρίς επική αφήγηση, χωρίς έξαρ
ση. Αντίθετα, έθετε ερωτήματα, εξέταζε τη δομή της κοινωνίας, εστία ζε την προσοχή του στο φαινόμενο της ισχύος , αναζητούσε τους τρό πους άσκησης της εξουσίας και στάθμιζε τις επιπτώσεις τους. Το έρ
γο απέπνεε μελαγχολία μάλλον παρά έξαρση και η τελική εντύπω ση που αποκόμιζε ο αναγνώστης ήταν μια αίσθηση ότι ολόκληρη η πρόσφατη ιστορία της Γαλλίας είχε οικοδομηθεί σε μια αλληλουχία παρανοήσεων. Η Επανάσταση, την οποία ο
Michelet και οι φιλελεύ
θεροι θεωρούσαν ότι υπήρξε κορυφαίος αγώνας για την ελευθερία , φαινόταν να είχε καταλήξει τελικά στην τυραννία του Ναπολέοντα. Επιπλέον , το εκσυγχρονιστικό έργο που συμβατικά προσγραφόταν στην Επανάσταση , φαινόταν να έχει συντελεστεί στο μέγιστο μέρος του υπό το Παλαιό Καθεστώς, με τον διοικητικό συγκεντρωτισμό και την κατάλυση της αυτοτέλειας της φεουδαρχικής αριστοκρατίας. Το βαθύτερο ερώτημα που απασχολεί τον
Tocqueville
στο έργο
του είναι η τύχη και οι προοπτικές της ελευθερίας στη γαλλική κοι νωνία. Γιατί η Γαλλία δεν μπορούσε να γίνει φιλελεύθερη κοινωνία κατά το πρότυπο της Αμερικής και της Μεγάλης Βρετανίας; Αυτό το βασανιστικό ερώτημα τοποθετεί τον
Tocqueville στην παράδοση της
πολιτικής σκέψης του Διαφωτισμού , του οποίου θα μπορούσε να θε ωρηθεί ο τελευταίος επίγονος, παρά τον απαισιόδοξο και μελαγχο λικό σκεπτικισμό με τον οποίο αντιμετώπιζε την ανθρώπινη φύση.
από τα προλεγόμενα του Π. Μ. Κιτρομηλίδη ISBN 960-435-122-2
,1
