Η μπανιέρα του Αρχιμήδη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Η στέρνα του Θεού ..............................................................

9

Η μπανιέρα του Αρχιμήδη ...................................................

21

Τα καρνέ του Λεονάρντο................................................ .....

31

Τα έπιπλα του Μπερνάρ παλισσύ....................... ... ..............

39

Το αεικίνητο ........................................................................

45

.

Το μήλο του Νεύτωνα ..........................................................

53

Φρανκενστάιν ......... .... .......................................................

61

Ο κρίκος που έλειπε.............................................................

71

Ο δαίμονας του Μάξγουελ ....................... ...........................

79

Ο μύθος της προόδου ...........................................................

89

Το φίδι του Κεκουλέ ............................................................

99

.

.

.

Ο πίνακας του Μεντελέγεφ .................................................. 107 Η ερωμένη του Αλφρέδου Νόμπελ....................................... 113 E=mc2 ............................................................................. . 121 .

Ο χρυσός αριθμός του Ματίλα Γκύκα .................................. 129 Η γάτα του Σρέντινγκερ ....................................................... 137

Εξωγήινοι ............................................................................ 147 Το Μπιγκ Μπανγκ ...................................... ........................ 155 .

Οι μαύρες τρύπες.................................................................. 163 Η πεταλούδα του Λόρεντς.................................................... 171

Στο όνομα της επιστήμης . ........................................... ..... . 181 .

.

.

Το σκάφος του διαβόλου ........................................ ......... ... ]91 .

7

.

Β στέρνα του θεού

Αυτό που όλοι ξέρουμε είναι ότι ο Νεύτων έβλεπε τα μήλα να τα τραβάει η Γη, ότι ο Αϊνστάιν συνήθιζε να βγάζει έξω τη γλώσ­ σα του και πως ο Αρχιμήδης πετάχτηκε από την μπανιέρα φωνάζοντας. Όσο για τον Λεονάρντο ντα Βίντσι αυτός ήξερε να τα κάνει όλα. Όλοι νομίζουμε ότι οι επιστήμονες είναι μά­ γοι, ικανοί να δημιουργούν μέσα στο εργαστήριο καινούριες παραλλαγές τεράτων, όπως ο Φρανκενστάιν και ότι κάθε επι­ στημονικό γεγονός -στην ουσία του ακατανόητο για τους εκτός των τειχών της επιστήμης- οδηγεί, με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο, στους μεγάλους αυτούς μύθους. Σ' έναν μεγά­ λο Άγγλο φυσικό θα ήταν αρκετό να ξέρει ότι κατέχει την έδρα του Νεύτωνα και πως συνεχίζει τ ις εργασίες του Αϊνστάιν. Μαθαίνουμε ότι ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου αγόρα­ σε ένα πολύτιμο χειρόγραφο του Λεονάρντο. Ένας Γάλλος που πήρε πρόσφατα το βραβείο Νόμπελ χαρακτηρίστηκε ως ένας νέος Νεύτων. Η ιδέα του να πλησιάσουμε και να κοιτάξουμε από κοντά αυτό το Πάνθεον των μεγάλων της επιστήμης είναι περίπου εικονοκλαστική. Για να το καταφέρουμε, πρέπει να απαρνη­ θούμε κάθε αίσθημα ιερότητας που θα μπορούσε να μας διακα­ τέχει - όπως εκείνο το αγόρι που σε μία επίσκεψη στη θαυμα­ τουργό πηγή της Λούρδης, ρώτησε τον ξεναγό «πόσο νερό χωράει αυτή η στέρνα;» Τέτοια, περίπου, πρέπει να είναι τα 9

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

ερωτήματα για τους μύθους της επιστήμης αθώα και με σκοπό την απομυθοποίησή τους. Τι ήταν το μήλο του Νεύτωνα; Φιρίκι ή ξινόμηλο; Πώς ήταν η μπανιέρα του Αρχιμήδη; Μήπως ένας μεγάλος ξύλινος κάδος; Ο Λεονάρντο; Ήξερε να λύνει εξισώ­ σεις δεύτερου βαθμού; Ελάχιστοι είναι οι ερευνητές της μυθολογίας που έσκυψαν πάνω στους επιστημονικούς μύθους. Ο Ρολάν Μ παρτ στο βι­ βλίο του Μυθολογίες αγγίζει προσεκτικά τον μύθο για τον εγκέφαλο του Αϊνστάιν, ενώ ο Κλοντ Λεβί-Στρος σε κάποιο εισαγωγικό του σημείωμα παρατηρεί ότι ο κόσμος της επιστή­ μης ουσιαστικά δεν αγγίζει την καθημερινή μας λογική «με εξαίρεση ορισμένες λοξοδρομήσεις που παρουσίασαν κάποιοι παλαιότεροι τρόποι σκέψης και τις οποίες οι σημερινοί επι­ στήμονες επιχειρούν να επανορθώσουν για μας». Η στάση των απλών ανθρώπων απέναντι στην επιστήμη είναι «λίπασμα» που ευνοεί την ανάπτυξη και την άνθηση μύ­ θων οι οποίοι αντιστέκονται στο χρόνο. Εκτός από τα περίφη­ μα Εύρηκα και E=mc2, ένα σωρό τέτοιοι μύθοι έχουν διεισδύ­ σει στο υποσυνείδητο των απλών ανθρώπων αλλά και των ε­ ρευνητών, διαιωνίζοντας έτσι τους πανάρχαιους φόβους και τις προαιώνιες ελπίδες του είδους «άνθρωπος». Δεν έχουμε, λοι­ πόν, διαλέξει εμείς τους μύθους που συγκροτούν αυτό το βι­ βλίο· μας έχουν διαλέξει εκείνοι. Εμείς δεν επιδιώξαμε μία τυπική παρουσίαση των μύθων της επιστήμης, γιατί δεν πι­ στεύουμε ότι όλες αυτές οι ιστορίες ενσαρκώνουν -με τον έναν ή τον άλλο τρόπο- τον ανθρώπινο πόθο για την απόλυτη γνώση, ο οποίος οδηγεί στη μανία της ταξινόμησης. Η δική μας σειρά της παρουσίασης είναι απλώς χρονολογική, αλλά ο αναγνώστης δεν είναι υποχρεωμένος να τη σεβαστεί. Θα μπο­ ρούσε να τις διαβάσει με οποιονδήποτε τρόπο -πηδώντας, λόγου χάριν, από το φίδι του Κεκουλέ στη γάτα του Σρέντιν­ γκερ- αποδεχόμενος έτσι με την ανάγνωσή του τη θεώρησή μας αυτή. Κάθε κουλτούρα έχει τους δικούς της επιστημονικούς μύ]0

Η ΣΤΕΡΝ Α ΤΟΥ ΘΕΟΥ

θους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες ο Τόμας Έντισον θα είχε βρει μία θέση στο Πάνθεον όπως και ο Αλεξάντερ Φλέμινγκ στην Αγγλία, αλλά και πολλοί ακόμα σε διάφορους άλλους λαούς. Εάν αυτό είχε επικρατήσει, θα βλέπαμε την επιστήμη των Α­ ράβων όχι μόνο σαν ιμάντα μεταβίβασης γνώσης από τον αρ­ χαίο ελληνικό στοχασμό στη σύγχρονη επιστήμη, αλλά σαν κάτι πλουσιότερο, ενώ η μαθηματική παράδοση των Ινδών και η τεχνολογία της Κίνας θα έπαιρναν τη θέση «πρώτου πλά­ νου», την οποία η δυτική κουλτούρα τούς έχει αρνηθεί. Αλλά και κάθε εποχή έχει τους δικούς της μύθους. Εάν ο Μπερνάρ Παλισσύ έχει αρχίσει να χάνεται από τα βιβλία της Ιστορίας και ο μύθος για το αεικίνητο έχει αρχίσει να ξεχνιέται, ο Λε­ ονάρντο ντα Βίντσι, ο Αϊνστάιν και τα μυστήρια των ιπτάμενων δίσκων διατηρούνται αξιοπρεπώς στην κοινωνική μνήμη, ενώ κατά τα τελευταία χρόνια το χάος με το φαινόμενο πεταλούδας και το Μπιγκ Μπανγκ έχουν κάνει μια εντυπωσιακή εμφάνιση στο προσκήνιο της σύγχρονης μυθολογίας. Κανένας, βέβαια, μύθος δεν εξαφανίζεται για πάντα' χάνεται, πρόσκαιρα μόνο, για να ξαναγεννηθεί και -με τις πτυχές του σε μια αδιάκοπη ανανέωση- να διηγηθεί και να ξαναδιηγηθεί την ίδια πάντοτε ιστορία' για τον άνθρωπο και τη φύση, για τον άγγελο και για τον δαίμονα, για τον Θεό και για τον διάβολο. Οι μύθοι είναι πάντοτε μανιχαϊστικοί' το καλό και το κακό σε μία διαρκή αντιπαράθεση. Όλοι οι μύθοι της επιστήμης είναι μέσα σ' ένα τέτοιο κλίμα. Η μυθοποίηση του διαλόγου ανάμεσα στη φύση και τον άνθρωπο δεν παύει να ταλαντεύεται ανάμεσα σε δύο πόλους, που μπορεί να παίρνουν διάφορα ονό­ ματα, αλλά δεν αλλάζουν χαρακτήρα. Ο δαίμονας του Μάξγου­ ελ απέναντι στον θεό του Νεύτωνα και στις προφητείες του Μεντελέγεφ. Στη μία όχθη το γράσο των μηχανών, στην απέ­ ναντι η καθαρότητα των μαθηματικών. Από δω το σώμα και από κει το πνεύμα. Από τη μια πλευρά ο ντετερμινισμός, από την άλλη το Χάος. Κάθε Μπιγκ Μπανγκ παραπέμπει στη μαύρη τρύπα του και κάθε μαγικός τύπος στην ατομική του βόμβα. ΙΙ

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

Ανάμεσα σε δύο, κάθε φορά, πόλους υπάρχουν πάντα ο ι ρωγ­ μές της αμφιβολίας και της αβεβαιότητας, τις οποίες αρνούμα­ στε επίμονα να συνδέσουμε με την επιστήμη. Ο Ρολάν Μπαρτ το έχει ήδη υπογραμμίσει. Είναι πολλοί οι ιcίνδυνoι που απειλούν τις μυθολογίες. Οι μύθοι δεν ΙCρίνO­ νται. Η ύπαρξή τους αποτελεί απόδειξη της χρησιμότητάς τους. Πολλές, ωστόσο, από τις απόπειρες απομυθοποίησης κα­ ταλήγουν σε εκτιμήσεις απελπιστικά προφανείς όσο και ανού­ σιες ιcαι μετατρέπονται σιγά σιγά σε αναλύσεις του συλλογικού υποσυνείδητου και της ευπιστίας των απλών ανθρώπων. Προ­ κειμένου για επιστημονικούς μύθους, οι σχετιιcές απόπειρες παραμερίζουν το γεγονός ότι αυτοί αντλούν τη νομιμότητά τους από την επισ τημονική κοινότητα, η οποία ουσιαστικά τους έχει πλάσει. Τέτοιου είδους απόπειρες εξετάζουν περισσό­ τερο τη διάδοση ιcαι την επιιcράτηση του μύθου παρά τον ίδιο τον μύθο και τη δημιουργία του. Η επικρατέστερη άποψη είναι ότι οι μύθοι γεννιούνται κατά κάποιον τρόπο- από πείσμα. Το πείσμα του απλού αν­ θρώπου απέναντι στο ακατανόητο, το πείσμα που πηγάζει από την αίσθηση του απoιcλεισμoύ από τις επιστημονικές εξελίξεις, το πείσμα που γεννάει η αδυναμία της διείσδυσης στην ομορ­ φιά των μεγάλων θεωριών, έστω και αν η αδυναμία αυτή οφεί­ λεται σε έλλειψη μαθηματικών εφοδίων. Και η μικρή αυτή απελπισία γεννάει εικόνες ιcαι φράσεις από όλους κατανοη­ τές την εικόνα ενός μήλου που πέφτει. τη φράση «όλα είναι σχετιιcά». Εικόνες ιcαι φράσεις που δεν είναι οπωσδήποτε ό­ μοιες με κάτι που πραγματικά συνέβη. Δεν απoιcλείεται τέ ­ τοιου είδους στοιχεία να παίρνουν μέρος σ τη διαμόρφωσ η των επιστημoνιιcών μύθων. Αν θέλουμε, όμως, να σιcύψoυμε με προσοχή στη γέννηση ιcαι στην οικοδόμησή τους, χρειάζε­ ται να επιστρέψουμε στις πηγές. Και η επιστροφή στις πηγές αρχίζει, εννοείται, με επιστροφή στα βασικά κείμενα της επι­ στήμης. 12

Η ΣΤΕΡΝΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ

Τα ιερά ψεύδη Α πό την άλλη μεριά, οι χαρακτήρες θυμί ζουν εκε ίνους των παραμυθιών των γιαγιάδων μας δίπλα στη σόμπα' και οι κατα­ στάσεις το ίδιο. Ο ι περισσότερες από τις ιστορίες είναι είτε ασεβείς παραλλαγές ιστοριών της Βίβλου, όπου τα φ ίδια και τα μήλα αφθονούν, είτε προμηθεϊκές διηγήσεις, όπου ατρόμη­ τοι άνθρωποι επιχειρούν να κλέψουν από τους θεούς την ιερή φλόγα της γνώσης. Ο μαθηματικός Λοράν Σβαρτς, αναφερόμε­ νος στην απόδειξη ενός θεωρήματος, μας προσφέρει ένα καλρ παράδειγμα βιβλικού στιλ: Κάθε βράδυ ήμο υν σίγουρος ότι είχα καταφέρει να το αποδείξω, αλλά και κάθε πρωί σε κάποια στιγμή έβλεπα το λάθος μέσα στις προσπάθειες της προηγούμενης νύ­ χτας. Την έβδομη ημέρα έπεσαν τα τείχη.

Τα παραδε ίγματα προμηθεϊκού στιλ αφθονούν. Ο Γκάους έλεγε πως «η λύση του αινίγματος του φάνηκε σαν μια ξαφνική λάμ­ ψη», ο Τέσλα είπε κάποτε ότι «η ιδέα μού ήρθε ό πως μια έκλαμ­ ψη και αμέσως αποκαλύφθηκε η αλήθεια», ο Ρολάν Μορένο ομολόγησε ότι η ιδέα τού ήρθε ένα πρωί την ώρα που ξύπνησε ανάβοντας ένα τσιγαριλίκι, ενώ ο Άγγλος μαθηματικός Κρί­ στοφερ Ζίμαν καθόταν στην τουαλέτα όταν η φλόγα της έ­ μπνευσης άναψε μέσα του και τον πυρπόλησε. Η φλόγα της επινόησης έχει την τάση να ανάβει εκεί όπου κανείς δεν το περιμένει' σχεδόν ποτέ μέσα στο εργαστήριο και πολύ συχνά όταν ο εμπνεόμενος βρίσκεται σε κίνηση μεταφε­ ρόμενος με συνηθισμένα οχήματα και με λεωφορεία. Ο Πουαν­ καρέ είχε την αρχική ιδέα δ ιασχ ίζοντας τη μεγάλη λεωφόρο και την επόμενη ιδέα κατά τη στιγμή που είχε αρχίσει να ανε­ βαίνει στο λεωφορείο. Το μεταφορικό αυτό μέσο έφερε τύχη και στον Κεκουλέ, ο ο ποίος φαντάστηκε τον χημικό τύπο της βενζίνης μέσα σ' ένα λονδρέζικο λεωφορείο. Πλησιάζοντας α κόμα πιο κοντά εντυπωσιάζεται κανείς 13

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

από τον πλούτο των λεπτομερειών που συναντά σ' αυτές τις αφηγήσεις. Ο Πουανκαρέ διευκρινίζει ότι εκείνο το πρωί πή­ γαινε να πιει έναν καφέ, κάτι που δεν ήταν μέσα στις συνήθειές του, ενώ ο Κεκουλέ λέει ότι βρισκόταν στον πάνω όροφο του λονδρέζικου λεωφορείου και πως το λεωφορείο αυτό ήταν το τελευταίο της ημέρας με δρομολόγιο από το Islington στο Clap­ ham, λες και επιζητεί να προσδιορίσει με ακρίβεια τον χωρό­ χρονο της αστραπιαίας έκλαμψης που τον οδήγησε στον χημι­ κό τύπο της βενζίνης. Ερευνώντας τις σχετικές δημοσιεύσεις διαπιστώνει κανείς ότι κυλάει πολύς χρόνος -συχνά μέχρι και δεκαετίες- από την εποχή της ανακάλυψης μέχρι τη στιγμή που κάνει την εμφάνισή της η συγκεκριμένη διήγηση η αναφε­ ρόμενη σ' αυτή. Ο Πουανκαρέ και ο Γκάους δεν μιλούν για τα κατορθώματά τους, παρά κατά το τέλος της ζωής τους. Ο Τέσλα αφηγείται τις λεπτομέρειες της δικής του ανακάλυψης σαράντα δύο χρόνια μετά. Ο Κεκουλέ αναφέρθηκε στο λονδρέζικο λε­ ωφορείο, σε μι� εκδήλωση που οργανώθηκε προς τιμήν του, τριάντα εννέα χρόνια μετά το γεγονός. Όσο για τον Νεύτωνα, φαίνεται ότι δεν είχε πει τίποτα για επεισόδιο με μήλο μέχρι το 1726, οπότε ήταν πλέον ογδόντα τεσσάρων ετών. Ένας βιογρά­ φος του, ο Ρ ίτσαρντ Β έστφαλ αναφέρει ότι «τα χρόνια που κύλησαν από την εποχή του επεισοδίου με το μήλο μέχρι τη στιγμή της αφήγησής του είναι τόσο πολλά, ώστε να μην απο­ τελούν εγγύηση για το αληθές της αφήγησης και για την ακρί­ βειά της. Η ηλικία εξάλλου που είχε ο Νε ύτων όταν αναφέρθη­ κε στο επεισόδιο, δημιουργεί την υποψία ότι η αφήγηση έχει, ίσως, εμπλουτίσει την κάποια αρχική ανάμνηση με στοιχεία μεταγε νέστερα. Αυτό ενισχύεται από τα ίδια τα γραπτά του, στα οποία παρουσιάζεται μια ιστορία αρκετά διαφορετική». Ο Γκάους, πάντως, έγρα ψε κάποτε ότι «από τη στιγμή που ένα ωραίο οικοδόμημα έχει πια χτιστεί, δεν πρέπει να επιστρέ­ φουμε στον αρχικό σκελετό». Οι περισσότερες από αυτές τις ιστορί ες έμπνευσης μας έρχονται, λοιπόν, από αφηγήσεις καλοσυνάτων ασπρομάλλη14

Η ΣΤΕΡΝΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ

δων, καθώς οι ίδιοι ρίχνουν μια τελευταία ματιά στο προσωπι­ κό τους παρελθόν. Είναι συνεπώς φυσικό με τις επιστροφές αυτές τα πραγματικά γεγονότα να γίνονται πιο λαμπερά, να φωτίζονται με έναν διαφορετικό τρόπο και να κάνουν την εμ­ φάνισή τους ζωντανές λεπτομέρειες, πο λλές από τις οποίες είναι επινοήσεις του αφηγητή. «ο μύθος)) , έγραφε κάποτε ο Ρολάν Μπαρτ, «είναι μια ιστορία απόλυτα δικαιολογημένψ) και η παροιμία «το καλό το ψέμα έρχεται από πολύ μακριά)) ταιριάζ ει πάρα πο λύ σ τις ιστορίες έμπνευσης με τις οποίες φωταγωγείτα ι το μακρύ δρομολόγιο της επιστημονικής προό­ δου. Αυτά τα ιερά ψεύδη είναι εξάλλου μισοαλήθειες και μισο­ ψέματα με δεδομένο το ότι οι κοινοί θνητοί τα έχουν ανάγκη.

Η αγιοποίηση του καθημερινού Έχουμε την πεποίθηση ότι η καινούρια γνώση -εφόσον πε­ ριέχει κάτι το ριζικά διαφορετικό- δεν μπορεί παρά να είναι «γνώση εξ αποκαλύψεωρ) και ότι πολύ συχνά η νέα ανακάλυψη δεν είναι τίποτε άλλο από ένα διαφορετικό βλέμμα πάνω σε πράγματα της καθημερινής ζωής και σε έννοιες συνηθισμέ­ νες. Από την άλλη μεριά, ο απλός άνθρωπος, αισθανόμενος ότι δεν μπορεί να κατανοήσει τα πορίσματα μιας νέας επιστη­ μονικής θεωρίας και να διεισδύσει στην ουσία της, ικανοποιεί­ ται με το να κάνει συλλογές αυθεντικών κειμένων και σχετικών αξεσουάρ και να τα διατηρεί σαν άγια λείψανα στο μικρό προ­ σωπικό του μουσείο, κάτι, δηλαδή, σαν αυτό που κάνουν όσοι συνηθίζουν να μαζεύουν αυτόγραφα, οι ροκάδες που κάνουν συλλογή κομματιών από τα ρούχα του Τζόνι Χαλι ντέι ή τα μικρά παιδιά που φυλάνε σαν θησαυρό στα συρτάρια τους γρα­ ναζάκια από παλιά παιχνίδια, χρησιμοποιημένα ελατήρια και μικρά κομματάκια σπάγκου. Διατηρώντας λοιπόν συλλογές επιστημονικών ντοκουμέντων νιώθουμε ότι αυτό μας απαλλάσ­ σει από το βαρύ καθήκον του «να κατανοήσουμε)) και αισθανό15

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

μαστε πως έχουμε ένα φυλακτό για να μας προστατεύει από μεταφυσικές αγωνίες. Συγκεντρώνουμε έτσι στοιχεία με μπα­ νιέρες, μήλα και μαθηματικούς τύπους, τα οποία θεωρούμε «διάμεσα » προς την απρόσιτη επιστημονική αλήθεια. Αυτά είναι, βέβαια, αντικ είμενα σαν ε κ είνα που έβαζαν κάποτε στους τάφους των βασιλέων, ώστε να υπάρχουν μαζί με τον νεκρό, και το γεγονός σήμαινε έναν ενταφιασμό πρώτης τάξε­ ως. Πρόκ ειται για διαδικασίες αγιοποίησ ης. Η ίδια η λαϊκή φαντασία, που αναγορεύει τον αποθανόντα βασιλιά άγιο, αγιο­ ποιεί και την επιστημονική θεωρία. Τι είναι όλο αυτό; Πράξη που θυμίζει συνήθειες βαρβάρων ή έκφραση μιας ειρωνείας πνευματώδους και σαρκαστικής, η οποία εμπεριέχει και την επίγνωση του ότι οι ανθρώπινες θε­ ωρίες είναι θνησιγενείς και παρέρχονται χωρίς ουσιαστικά να διεισδύουν στο εσωτερικό μιας γαλήνιας Πραγματικότητας, για την οποία ποτέ δεν θα έχουμε την «τελευταία λέξη»; Για­ τί, αν ο θεός δίνει ορισμένες φορές τη συγκατάθεσή του για να ανάψει ένας σπινθήρας μέσα σε προικισμένο ανθρώπινο εγκέ­ φαλο -ένα εκπληκτικό Ε mc2 για παράδειγμα- αμέσως μετά κάνει ό, τι μπορεί για να τον σβήσει και να περιορίσει τις συ­ νέπειες. Πρέπει, επίσης, να αντικρίσουμε τους επιστημονικούς μύθους ως έκφραση μιας συγκεκριμένης βεβαιότητας αυτής που επιμένει ότι το νεογέννητο «έμπνευση» δεν είναι τέκνο μιας αντι κειμενικής παρατήρησης της φύσης κατά την οποία έχουμε παραμερίσει τα μυσταγωγικά στοιχεία της σχέσης μας με αυτήν. Ή, με άλλα λόγια, της βεβαιότητάς μας ότι οι μεγά­ λες ανακαλύψεις δεν είναι προϊόντα της επιστημονικής μηχα­ νής, αλλά δημιουργήματα ανθρώπων όπως εσείς κι εγώ, οι οποίοι χρησιμοποιώντας πολύ κοινά μέσα κατάφεραν να απο­ καταστήσουν έναν συμπαθή διάλογο με τη φύση και οι οποίοι, για να εκφράσουν την πολυπλοκότητά της, αναζήτησαν μία γλώ σσα πολ ύ πιο κατάλληλη από τη σ υνηθισ μένη. Διότι -καθώς όλος ο κόσμος το διαισθάνεται- η μεγάλη ανακάλυ­ ψη υπήρχε πάντα «στην άκρη των χειλιών». Πάντα το υπο=

16

Η ΣΤΕΡΝΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ

πτευόμουνα ότι όλα είναι σχετικά, ότι σε κάθε σώμα βυθισμέ­

νο σε υγρό ασκείται άνωση, ότι ο χώρος είναι καμπύλος ... και δεν μου έλειπε παρά η κατάλληλη γλώσσα για να το εκφράσω . Και επειδή θεωρείται αδύνατον το να εκφραστεί μια επι­ στημονική καινοτομία -όπως, λόγου χάριν, οι θεωρίες του Αϊνστάιν- με απλό και κατανοητό από όλους τρόπο, η λύση εί ναι μία: η μαγική φόρμουλα Ε mc2 να μετατραπεί σε μύθο και να τονιστεί ιδιαίτερα η «ανθρώπινψ> πλευρά της προσωπι­ κότητας του επιστήμονα' ο Αλβέρτος Αϊνστάιν ήταν κακός μαθητής στο σχολείο. Αυτή η αγιοποίηση του καθημερινού είναι ίσως ένα από τα κλειδιά της επιστημονικής πρακτικής. Καλλιεργήστε τον κήπο σας, ζήστε το παρόν, παρατηρήστε την πτώση των μήλων με βλέμμα αλλιώτικο, εμπιστευθείτε την έμπνευση που έρχεται μέσα στο λουτρό σας. Ο μύθος θα βρίσκεται εκεί, έτοιμος να βοηθήσει στο έργο της συμφιλίωσης ανάμεσα στην επιστήμη και στους κοινούς θνητούς -συμπεριλαμβανομένων και των επιστημόνων- έτοιμος να γεφυρώσει το καθημερινό με το αδιανόητο και το μαγικό με το συνηθισμένο. Στο έργο αυτό της γεφύρωσης -στο οποίο είναι σημαντική η συμβολή του μύθου- μπορούμε ωστόσο να διακρίνουμε την παρουσία της «πανάρχαιας» διττότητας: ο σοφός επιστήμων, ο ικανός για το καλύτερο, είναι ταυτόχρονα ικανός και για το χειρότερο. Και οι δύο πτυχές του συμμετέχουν ισότιμα, συνυπάρχουν. Ο σοφός επιστήμων είναι «σχιζοφρενής». Όπως συμβαίνει και με τις θερμικές μηχα νές, ο μύθος δεν λειτουργεί παρά μόνον όταν συνυπάρχουν δύο πηγές, η θερμή (το καλό) και η ψυχρή (το κακό). Η μηχανή είναι μάλιστα τόσο πιο αποδοτική, όσο με­ γαλύτερη είναι η διαφορά ανάμεσα στις δύο θερμοκρασίες. Το ακτινόμετρο του Κρουκς, η γνωστή συσκευή με τους τέσσερις τροχούς που περιστρέφονται εντυπωσιακά χωρίς τη βοήθεια κινητήρα, παριστάνει ακόμα καλύτερα τη λειτουργία του επιστημονικού μύθου. Το μυστικό του βρίσκεται στο ότι κάθε δίσκος της συσκευής έχει δύο όψεις, μία μαύρη και μία =

17

Η ΜΠΑΝ1ΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

λευκή. Όσο το φως πέφτει πάνω της κανείς δεν μπορε ί να τη σταματήσει. Και όσο περισσότερο τη φωτ ίζουμε, τόσο πιο γρήγορα περιστρέφεται. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τους μύθους. Όσο περισσότερο επιχειρούμε να τους απομυθοποιή­ σουμε φωτίζοντας τις διάφορες πτυχές τους, τόσο μεγαλύτερη ώθηση τους δίνουμε.

18

Β μπανιέρα του Αρχιμήδn

Γυμνός σαν σκουλήκι και με τα νερά να τρέχουν πάνω το υ, ίδιος με μουσκεμένο παπί, ο Αρχιμήδης κατηφορίζει τον κε­ ντρικό δρόμο των Συρακουσών τρέχοντας και ουρλιάζοντας,

Εύρηκα, Εύρηκα! Ένα αιφνίδιο ξεχ είλισμα τ ης μπα νιέρας

τον έσπρωξε να βγει γυμνός στους δρόμους. Όλοι σήμερα ξέ­

ρουμε ότι ο Αρχιμήδης διατύπωσε πρώτος την περίφημη Αρχή της υδροστατικής, την οποία γενιές ολόκληρες του παρελθό­ ντος, του παρόντος και του μέλλοντος α ποστήθιζαν, αποστηθί­ ζουν κα ι θα αποστηθίζουν: σε κάθε σώμα βυθισμένο σε οποιο­ δήποτ ε υγρό ασκείται δύναμη κατα κόρυφη κατ ε υθυνόμενη προς τα πάνω, ίση με το βάρος του εκτοπισμένου υγρού. Ωραίες εποχές εκείνες μπορούσε κανείς να κάνει φυσική α κόμα και μέσα στην μπανιέρα του. Φανταστ είτε το ύφος των αστυνομικών της Γενεύ ης, εάν οι τετρα κόσιοι φυσικοί που υπέγραψαν την ανακάλυψη του καινούριου σωματιδίου έβγαι­ ναν, όλοι μαζί, γυμνοί α πό την πισίνα που βρίσκεται κοντά στο CERN) ουρλιάζοντας «το βρήκαμε». Εκείνη, βέβαια, ήτα ν μία εντελώς διαφορετική εποχή, αλλά και μία διαφορετική ιστορία. Διότι, μολονότι έχουν κυκλοφορήσει πολλά για τον Αρχιμήδη,

). CERN είναι το Ευρωπαϊκό Ερευνητικό Κέντρο φυσικής στοιχειωδών σωμα­ τιδίων στη Γενεύη.

2]

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

τα ιστορικώς τεκμηριωμένα στοι χεία που διαθέτουμε για τη ζωή του είναι ελάχιστα. Γεννημένος το 287 π. χ. στις Συρακούσες πέθανε το έτος 212 π.Χ. Το πώς ακριβώς έζησε μας είναι σχεδόν άγνωστο. Όλα όσα γνωρίζουμε για την ιδιωτική και τη δημόσια ζωή του προ­ έρχονται α πό δύο πηγές. Η πρώτη είναι σίγουρα τα ίδια τα γραπτά του ή, τουλάχιστον, καθετί που διασώθηκε. Συνολικά δέκα έργα, τα οποία, μετά α πό περιπέτειες, έχουν φθάσει ως εμάς, δέκα έργα χωρίς κανέναν απολύτως αντίκτυπο στην επι­ στημονική σκέψη μέχρι και τον δέκατο όγδοο α ιώνα. Ένα α ληθινό χρυσωρυχείο για τους φυσικούς και τους μαθ ηματι­ κούς, οι οποίοι, ανάμ εσα σε άλλους «βόλους χρυσού», θ α βρουν εκεί τα θεμέλια της θεωρητικής μηχα νικής και μία μέ­ θοδο εμβα δομέτρησης του κύκλου, που οδηγεί στα πρώτα ολο­ κληρώματα της ιστορίας των Μαθηματικών. Ελάχιστα όμως ξέρουμε για τη ζωή αυτού του ανθρώπου. Είχε άραγε γυναίκα; Παιδιά; Πώς περνούσε τον καιρό το υ; Πώς διασκέδαζε; Είναι τεκμηριωμένο ότι ο πατέρας του, ο Φειδίας, ήταν αστρονόμος. Μπορούμε επίσης να συμπεράνουμε για τον ίδιο ό τι υπήρξε σύμβουλος και φίλος το υ Ιέρωνος Β', του τυράννου των Συρα­ κουσών, και ό τι αναμφίβολα ταξίδεψε στην Αίγυπτο και έμεινε στην Αλεξάνδρεια. Για όλα τα άλλα δεν υπάρχει καμία βεβαιότητα, παρά τις διάφορες αφηγήσεις για τη ζωή του, που υπάρχουν σε κείμενα Ελλήνων και Ρωμαίων χρονικογράφων. Οι αφηγήσεις αυτές αναφερόμενες όλες σε επιστημονικά γεγονότα αποτ ελούν τη δεύτ ερη πηγή πληροφοριών για τ ο έργο το υ Αρχιμ ήδη κα ι είναι εκείνες που έχουν εμπλουτίσει τον μύθο του. Μία μέρα, αναφέρει ο Πρόκλος, χρονικογράφος του 50υ μ.Χ. αιώνα, απευθυνόμενος ο Αρχιμ ήδης αλαζονικά στον Ιέρω­ να είπε: «Δώσε μου ένα στήριγμα και θα μπορέσω να σηκώσω τη Γ η». Ήταν η περίπτωση της καθέλκυσης του πλοίου Συρα­ Ι(ούσα, ενός τρικάταρτου γίγαντα της εποχής -με μήκος πε­ ρισσότερο α πό σα ράντα μέτρα- τη ναυπήγηση το υ οποίου

22

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

είχε επιβλέψει ο ίδιος . Σύμφωνα πάντοτε με τον Ρωμαίο χρονι­ κογράφο, κατά την καθέλκυσ η του πλοίου οργάνωσε στο λιμά­ νι ένα πραγματικό «σόου». Μπροστά σε ένα έκπληκτο πλήθος, το πλοίο φορτωμένο μέ χρι την κουπαστή κα ι με όλο το πλήρω­ μά του μετακινήθηκε με τη βοήθεια ενός συστήμα τος τροχα­ λιών α πό τον ίδιο τον Αρχιμήδη. Εκκωφαντική κατάρρε υση ενός «αναντίρρητου» αποδιδόμενου στον Αριστοτέλη, σύμφω­ να με το οποίο δεν είναι δυνατόν να αυξήσουμε όσο θέλουμε την τιμή μιας δύναμης υπάρχει ένα όριο, το οποίο είνα ι αδύ­ να τον να ξεπεραστ εί. Την α πόδειξη αυτή την πρόσφερε η κα­ θημερινή εμ πειρία. Είναι «λογικά» αδύνα τον ένας άνθρωπος μόνος του να με τακινήσει ένα πλοίο, για τη ρυμούλκηση του οποίου απαιτείται μία ολόκληρη ομάδα ρυμουλκών. Εάν ίσχυε κάτι τέτοιο, ακόμα κι ένα νήπιο θα μπορούσε, με τη βοήθεια ενός «πολλαπλασιαστή δύναμης » να μετακινεί τεράστιες άμα­ ξες. Στις φαινομενικά λογικές εμπειρικές α υτές προβλέψεις της μεγάλης επιστημονικής α υθεντίας του προηγούμενου αιώνα, ο Αρχιμήδης α πάντησε επίσης εμπειρικά, α λλά άμεσα. Αυθαδία­ σε έμπρακτα, παρουσιάζοντας γεγονότα: ένας άνθρωπος μόνος του μπορούσε, με τη βοήθεια τ ρο χα λιών, να ρυμουλκεί ένα φορτωμένο πλοίο. Μάθημα, λοιπόν, πρώτο: αντίθετα με ό,τι έδειχνε η φαινομενική εμπειρία ο Αρχιμήδης δεν είναι, τελι­ κά, τρελός είναι �I\:α νός να κυ ριαρχήσει πάνω σ τον κόσμο χάρ η στην επισ τήμη. Η ιδέα επικ ρά τησε κα ι σ το υς α ιώνες που ακολούθησαν έκα νε την «προσωπική» διαδ ρομή της. Ένα επίση ς πα σίγνωστο επεισόδιο αναφέρει ο Βιτρού­ βιος, Ρωμαίος αρχιτέκτονας που έζησε τον πρώτο Π.Χ. αιώνα. Αφηγείται πώς ο Αρχιμήδης αποστόμωσε κα ι ταπείνωσε τον χρυσοχόο που είχε πουλήσει στον Ιέρωνα μία κορόνα ως χρυ­ σή, ενώ στην πραγμα τικότητα είχε με έντεχνο τρόπο α ναμείξει και ασήμι στην κα τασκευή της. Οι υποψίες το υ Ιέρωνα, αφη­ γείται ο Βιτρούβιος, τον οδήγησαν στον Αρχιμήδη' το υ ζήτησε να επινοήσει μία μέθοδο ώστε να αποκαλυφθεί η απάτη. Στο επεισόδιο αυτό αναφέρεται κα ι το

23

Εύρηκα που κραύγασε ο

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

Αρχιμήδης όταν ανακάλυψε την περίφημη Αρχή και ταυτόχρο­ να την κατάλληλη μέθοδο για να δια πιστωθεί η απάτη. Γέμισε μ ία μεγάλη λεκάνη, μέχρι τα χείλη, με νερό και βύθισε, μας λέει ο Βιτρούβιος, αρχικά ένα κομμάτι α πό ατόφιο χρυσάφι με βάρος ίσο με εκείνο της κορόνας μαζεύοντας προσεκτικά όλο το νερό, που φυσικά ξεχείλισε από τη λεκάνη. Επανέλαβε το ίδιο με ένα ίδιου βάρους κομμάτι από καθαρό ασήμι κα ι, τέλος , με την περίφημη κορόνα του τυράννου. Εύκολα διαπίστωσε ό τι η κορόνα «εκτόπιζε» περισσότερο όγκο νερού σε σχέση με το χρυσό κομμά τι και λιγότερο σε σχέση με το ασημένιο. Ντ ροπή για τον απα τεώνα χρυσοχόο και θ ρίαμβος για την επιστημονι­ κή πρακτική. Βέβαια, το νερό που ξεχείλισε από την μπανιέρα το υ Αρχι­ μήρη δεν μας διδάσκει τίποτα για την περίφημη Άνωση· η μ έθοδος για την οποία μας μ ιλάει ο Βιτ ρούβιος δεν είναι τίπο­ τε άλλο α πό μία ογκομέτρηση. Αυτό είνα ι, όμως, μία λεπτομέ­ ρεια, γιατί εκείνο που με τράει στην αφήγηση είναι η κραυγή. Στην εξιστόρηση του Β ιτρούβιου διαγράφεται το προφίλ του σοφού -είναι κάπως μεγαλομανής, αλλά κα ι πολύ α ποτελε­ σ μα τ ικός- συ γχρόνως, όμως , η α φήγηση επικεντ ρώνε τ α ι στην αρχέγονη κραυγή του. Μας δίνει έ τσι τη δυνατότητα να διακρίνουμε την ουσία: η επισ τήμη είναι μεγαλοφυής και απλή

ταυτόχρονα. Και αυτή ακριβώς είναι η βασική σημασία του Εύρηκα, μιας λέξης που διατηρείται ακμ αιότατη είτε ως τ ίτλος του Ευρωπαϊκού Προγράμμα τος Τεχνολογίας είτε ως τίτλος σε ά ρθρα εφημερίδων είτε ως όνομα επιστημονικών περιοδικών.

Εξάλλου, α υτό που μας κάνει να νιώθουμε κοντά σ τον τόσο μακρινό Αρχιμήδη είναι λιγότερο η μεγαλοφυια του και περισσότερο η ανθρώπινη διάστασή του. Βρίσκοντας τη λύση ενός αινίγμα τος ή ανακαλύπτοντας το μυστικό κάποιου λαβύ ­ ρινθου ο καθένας μας θα μπορούσε να αναφωνήσει το δικό του

Εύρηκα. Χιλιάδες μικ ρά Εύρηκα εμφα νίζονται καθημερινά

στον κόσμο και είτε θυμίζουν ότι εδώ η επιστήμη επαγρυπνά είτε δείχνουν ότι, σύμφωνα με 'tη φ ράση του Πικάσο, την οποία

24

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

εσφα λμένα προσα ρμόζουμε στη λογική της επιστήμης, «δεν ψάχνουμε' βρίσκουμε». Το

Εύρηκα είναι μία λέξη που συγκα­

λύπτει την πολυπλοκότητα του συμπλέγματος «τεχνολογία-ε­ πιστήμψ>, ένας χιτώνας που την κάνει αόρατη. Από τους μι­ κροϋπολογιστ ές μέχρι τα φαξ, όλα τα προϊόντα της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης, ενώ είναι όλο κα ι πιο α πλά στον χειρισμό τ ους, πα ρουσιάζονται όλο κα ι πιο δ υσνόη τα -σ το «γιατί» της λειτουργία ς τους- σ' εμάς τους κοινούς θνη τούς. Ανάμε­ σα στην επιστήμη και σε μας το χάσμα συνεχώς διευρύνεται, α λλά το Εύρηκα υπάρχει για να μας ενθα ρρύνει. Χα ρακτηριστι­ κό γνώρισμα του μοναχικού ερευνητή και ύστατο «δακτυλικό α ποτύπωμα» ενός μακρινού πλέον παρελθόντος, το

Εύρηκα μας

μιλάει για μία εποχή κατά την οποία α κόμα και οι πιο φανατι­ κοί ζηλωτές της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης -εκείνοι για τους οποίους «καθετ ί που είναι δυνατόν να γίνει, γίνε ται»- θα μπο­ ρούσαν να α πα ρνηθούν έστω και στιγμιαία το επιστημονικό πνεύμα και να πιστέψουν ότι ένας αυτοδίδακτος και μοναχικός lταλός εφευρέτης έφτιαξε μία μηχανή που επιτρέπει στα αερο­ πλάνα να καταναλώνουν ελάχιστες ποσότη τες καυσίμου. Δεύτερη λοιπόν ιστορία α λλά και δεύτερο μάθημα: Είκοσι τρεις αιώνες μετά την πρώτη αναφώνησή του, το

Εύρηκα αντη­

χεί πάντα. Και φαίνεται ότι και στο μ έλλον θα αν τηχεί. Γιατί μ έσα από τη γύμνια το υ και την α πλότητά του διακηρύσσει

α υτό που κάθε κοινός θνητός φ αντάζεται για την επιστημονική ανακάλυψη: την αστρα πή της έμπνευσης τη διαδέχεται η κραυ­ γή της χαράς και η σφοδρότητα της εκδήλωσής της. Και είναι τόση , που ο εφευρέτης μ έσα στην αφηρημάδα του βγαίνει γυ­ μ νός σ τους δρόμους, ως το βραβείο για την κατάκτησ η της καινούριας γνώσης να ήταν η απελευθέρωση του κορμιού. Η ιδέα, σφηνωμένη σ το κοινωνικό υποσυνείδητο , διατηρείται ανα λλοίωτη είκοσι τρεις αιώνες μετά: ακινητοποιημένος σε αναπηρική καρέκλα, προσβεβλημένος α πό σοβα ρή ασθένεια το υ νευρικού συστήματος, με σώμα συντετριμμένο, α λλά με βλέμμα ζωντανό - ιδού ο σύγχρονός μας. ο Άγγλος αστροφυ-

25

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

σικός Σ τέφεν Χόκινγκ (Stephen Hawking). Στην Αγγλία τον βλέπουμε παντού· μέΊΡΙ και σε πρόσφατ η έκδοση μιας «Συ­ νοπτικής ιστορίας των τηλεπικοινωνιών». Στη Γαλλία τον συ­ ναντάμε κάπως λιγότερο, αν κα ι έΊει αΡΊίσει να γίνεται αρκετά γνωστός από την εΠΟΊή που κυκλοφόρησε το βιβλίο του Το χρονικό του χρόνου. ΚατέΊει την έδρα το υ Νεύτωνα στο Πα­ νεπιστήμιο του Κέμπριτζ και θεωρείται αυθεντία της αστροφυ­ σικής με ειδικότητα στις περίφημες μαύρες

τρύπες. Με το σώμα

του ουσιαστικά νεκρωμένο και με πνεύμα που επιμένει να δη­ μιουργεί , μπορεί και συμβολίζει -καλύτερα α πό οποιονδήποτε άλλον - τη μυθική ιδέα της «οφειλής» που απαιτεί η Γνώση από τους ανθρώπους αλλά και τον μεγάλο σεβασμό προς εκεί­ νους που αναλαμβάνουν την εξόφλησή της. Ένας σεβασμός όπου ο θαυμασμός ανα μειγνύεται με φόβο. Γιατί η κληρονομιά που μας άφησε ο ΑΡΊιμήδης είναι τερά­ στια και ανάμεσα στα σΤΟΙΊεία της υπάΡΊει και η εικόνα του επιστήμονα αρκετά σκοτεινή. Ανάμεσα στις α πόκρυφες -α­ ναφερόμενες σε αυτόν - ιστορίες, η σημαντικότερη είναι ίσως εκείνη για την πολιορκί α των Συρακουσών. Γύρω στα 214 π.χ., το τελευτα ίο αυτό ΟΊυρό της ανεξα ρτησίας των ελληνικών πόλεων πολιορκείται από τις λεγεώνες του Ρωμαίου υπάτου Μάρκελλου. Η παραθαλάσσια πόλη, σύμμαΊος τ ης ΚαΡΊηδό­ νας εναντίον της Ρώμης, πολιορκήθηκε επί τριάντα ολόκλη­ ρους μήνες, κατά τη διάρκεια των οποίων - σύμφωνα με όσα εξιστορούν ο Πλούταρ χος, ο Πολύβιος και ο Τίτος Λίβιος- οι Συρακούσιοι κ ατάφερναν να α ποκρούουν τους επιτιθέμενους χάρη στις «σατανικές» μηΊανές που είχε επινοήσει ο Αρχιμή­ δης: καταπέλτες ικανοί να εκσφενδονίζουν τεράστια κομμάτια βράΊων προς τις γαλέρες των πολιορκητών, σκορπιοί για να τραβούν τα δόρατα, γερανοί που κατάφερναν να γαντζώνουν όσα σκάφη πλησίαζαν στα προπύργια των τεΙΊών, μέΊΡΙ και κοίλοι «μα γικοί» καθρέφτες ικανοί να εστιάζουν το ηλιακό φως στα πανιά των εΊθρικών πλοίων και να προκα λούν αναφλέ­ ξεις και πυρκαγιές. Αν εξαιρέσουμε αυτούς τους τελευταίους ,

26

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

με δεδομένο ότι οι τεχνολογικές δυσκολίες του εγχειρήμα τος ήταν μάλλον ανυπέρβλητ ες (μ έχρι και οι τεχ νικοί το υ προ­ γράμμα τος «πόλεμος των άσ τρων» το υ πρώην προέδρου Ρί­ γκαν είχαν ομολογήσει ότι το να κα τευθύνουμε μία δέσμη α­ νακλώμενου φωτός προς κινούμενο στό χο δεν είναι καθόλου εύκολο) τα υπόλοιπα είναι μάλλον βέβαιο ότι έχουν συμβεί και δείχνουν ότι ο Αρχιμήδης είχε αφιερώσει το μηχανολογικό του τα λέντο στην υπηρεσία της πόλης του. Ενίσχυσε κατ' αρχήν τα τείχη της πόλης και κατάφερε, στη συνέχεια, να πετύχει ση­ μαντικές βελτ ιώσεις σε πολεμικές μηχανές γνωστές στους με­ σογειακούς λαούς α πό τον προηγούμενο αιώνα. Η πόλη έπεσε το φθινόπωρο του 212 π.Χ., όταν κάποιοι α πό τους πολιορκού­ μενους δημιούργησαν ρήγμα από το οποίο πέρασαν οι λεγεω­ νάριοι το υ Μάρκελλου. Ο Αρχιμήδης, σύμφωνα με την αφήγη­ ση του Πλουτάρχου, σκοτώθηκε α πό έναν Ρωμαίο στρατιώτη, στον οποίο είχε α παγορεύσει να α γγίξει το σ χέδιο που είχε χαράξει μ ε το ραβδί του στην α μμουδιά των Σ υρακουσών... Ιδού λοιπόν το στοιχείο του μυθικού. Σ την πραγματικότη­ τα, η άλωση των Συρα κουσών, της πιο ισχυρής και κα λά ο χυ­ ρωμένης πόλης της Μεσογείου, οφείλετα ι μάλλον σε εσωτερι­ κές αντιδικίες ανάμεσα σε οπαδούς της Ρώμης και της Καρχη­ δόνας παρά σε μια συγκεκριμένη πράξη προδο τική. Η πτώση συνοδεύτηκε από πράξεις ιδιαίτερης βαναυσότητας: οι σφαγές και οι λεηλασίες ήταν τέτοιες, που έκαναν τη ρωμαϊκή Σύγκλη­ το να αρνηθεί να χαρακτηρίσει θριαμβευτή τον Μάρκελλο, ο οποίος ενδιαφέρθηκε εμφανώς περισσότερο για τη λαφυραγώ­ γηση της πόλης παρά για τη σφα γή ενός μα θηματ ικού το υ 2 οποίου την ύπα ρξη ίσως και να μην έμαθε ποτέ .

2. Σήμερα δεν υπάρχει ίσως άνθρωπος που να αγνοεί τον Αρχιμήδη. Η ανάμνησή του διέσχισε τους αιώνες χωρίς να χάσει τίποτα από τη λάμψη της. Ο Οτιέ μάς θυμίζει ότι κατά τον δέκατο έβδομο αιώνα ο Παmcάλ στις

«Σκέψεις» του α­

ναγνωρίζει δύο μεγάλες προσωπικότητες τον Ιησού Χριστού και τον Αρχι-

27

Η

ΜΠΑΝΙΕΡΑ

ΤΟΥ

ΑΡΧΙΜΗΔΗ

Η διήγηση του Πλουτάρχου, γράφει ο ιστορικός Μισέλ Οτιέ στο βιβλίο του Σ τοιχεία της ιστορίας των επιστημών ,

θέτει επί τάπη τος το ζήτημα της δεοντολογίας του επιστήμονα και των κανόνων που θα μπορούσαν να διέπουν την επιστ ημο­ νική πρακτική. Εάν ο τύραννος του το ζητούσε, ο Αρχιμήδης θ α συμφωνούσε σ το να αφεθεί ελεύθερη κα ι ανεξέλεγκτη η δύναμη της επιστήμης. Κάτι τέτοιο δεν θα του έκανε ούτε κρύο ούτε ζέστη. Η εξιστόρηση το υ γεγονότος που οδήγησε στην θανάτωσή του φανερώνει ότι ήταν εξίσου αδιάφορος τόσο για τη διείσδυση των ρωμαϊκών λεγεώνων, όσο κα ι για το ενδεχό­ μενο μιας δικής του α πόδρασης. Όλες οι παρα λλαγές της αφή­ γησης του θανάτου του Αρχιμήδη συγκλίνουν στο ό τι ένα μόνο πράγμα τον ενδιέφερε και αυτό ήταν οι ιδέες του. Τρίτη ιστορία α λλά και τρίτο μάθημα. Ο ερευνητής, ολο­ κληρωτικά αφοσιωμένος στην αναζήτηση της αλήθειας, ελά­ χιστα ενδιαφέρεται για ηθικές θεωρήσεις. Κατά τη σύγκρουση τ ου κα λού με τ ο κακό νιώθει να βρίσκετα ι πάνω α πό αυτή. Πρόκειτα ι για τη γνωστ ή ιδέα ό τι η α λήθεια, αναγκαστικά επιστημονική, είναι ανεξάρτητη από τους ανθρώπους . «Η επι­ στήμη δεν έχει μία ορισμένη ηθική. Η φύση αγνοεί τους ηθι­ κούς νόμους ». Η άποψη ανήκει στον Πίτερ Ν τιούεσμπεργκ - μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της Αμερικής - και, μολο­ νότι είναι πιθανόν διατυπωμένη με περισσή αθωότητα, σκια­ γραφεί πολύ κα λά από τη μια πλευρά του νομ ίσματος το σημε­ ρινό προφίλ του επιστήμονα. Και, όπως κάθε μυθική μορφή πα ραπέμπει οπωσδήποτε στην άρνησή τ ης, θα μπορούσε κα ­ νείς να δει στην άλλη πλευρά του νομίσματος το προφίλ του επιστήμονα που ανησυχεί για το καλό της Ανθρωπότητας. Ο

μήδη. Ο Κοντ στο θετικιστικό του ημερολόΎΙΟ, στον τέταρτο μήνα, τον α­ φιερωμένο στην επιστήμη της αρχαιότητας, δίνει το όνομα

«Αρχιμήδης».

Είναι το μοναδικό όνομα επιστήμονα ανάμεσα σε άλλα λαμπερά ονόματα, όπως Μωυσής, -σμηΡος και Ιούλιος Καίσαρ.

28

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

Παστέρ απέναντι στον Αρχιμήδη. Ο πανάρχαιος δ ιάλογο ς για τους σκοπούς και τα μέσ α τ ης επιστήμης δεν πρόκειται να σταματήσει ποτέ. Τρεις ιστορίες, τρία μαθήματα αλλά μία μόνον ιδ έα: αυτή που «έρχεται» για να φωταγωγεί τη σκέψη του ερευνητή ή για να την ελευθερώνει από τις αλυσίδες της. Και ο κεραυνός που ίσως προκαλεί τον ερχομό της λέγεται Επιστήμη. Να γιατί ο πρώτος στη σειρά, αλλά και ο αρχαιότερος ήρωας της επιστή­ μης λέ γεται Αρχιμήδης και όχι Ευκλείδης ή Πυθαγόρα ς, οι οποίοι - αν και υπήρξαν στοχαστές εξίσου σημαντικοί μ ε ε­ κείνο ν- στην παγ κόσμια κοινή γνώμη δεν φθάνουν ούτε στο ένα εκατοστό της διασημότητας του Αρχιμήδη. Σ την γκαλερί πάντως της ιστορίας της ανθρώπινης Σκέψης το πορτρέτο του Αρχιμήδη συγκεντρώνει τα στοιχεία εκείνα, που μας επιτρέ­ πο υν να καμαρώνο υμε την επιστήμη και να συζητάμε για το μεγαλείο της.

29

Τα καρνέ του Λεονάρντο

Σήμερα ο άρχων του κόσμου ονομάζεται Μπιλ Γκέιτς είναι ο «βασιλιάς» της πληροφορικής. Λένε γι' αυτόν ότι ο ήλιος δεν δύει ποτέ στους απέραντους ορίζοντες της αυτοκρατορίας του. Ο «βασιλιάς» χρειάστηκε κάποτε να πληρώσει αρκετά εκατομ­ μύρια δολάρια για να αποκτήσει ένα καρνέ' ένα καρνέ με σχέ­ δια από το χέρι ενός μεγάλου μετρ, ενός ανθρώπου της Α να­ γέννησης που θεωρείται «ο μετρ». Είναι αυτός που ζωγράφισε την

Τζοκόντα, ο άνθρωπος που η διεισδυτική του ματιά είδε

πολύ πιο μακριά από τον ορίζοντα του αιώνα του, ένας σχεδια­ στής παράξενων μηχανών, που θα κατασκευάζονταν πεντακό­ σια, περίπου, χρόνια αργότερα, ένας άνθρωπος που έζησε από το 1452 μέχρι το 1519, ένας ασύγκριτος ζωγράφος, τολμηρός γλύπτης, ιδιοφυής εφευρέτης, θαυμάσιος μηχανικός, προφήτης σύγχρονων πολιτισμικών επιτευγμάτων. ένα από τα εξαιρετικά παιδιά της Ανθρωπότητας. ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ένας Uomo universale. Αυτό το τελευταίο είναι εκείνο τουλάχιστον που θα μείνει όταν όλα τα άλλα θα έχουν ξεχαστεί. Όσοι, βέβαια, νομίζουν ότι Μάξγουελ είναι μια φίρμα καφέ και ότι ο Γκέι-Λισσάκ είναι Άγγλος ομοφυλόφιλος, θεωρούν τον Λ εονάρντο ως τον κατεξοχήν εφευρέτη. Αυτό φυσικά αδαεί τον θεϊκό Λεονάρντο ντα Βίντσι. Είναι δύσκολο να εντοπιστεί η βασική ιδιότητά του. Μεγαλοφυής; Αναμφίβολα. Καλλιτέχνης; Με την πλήρη

31

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

έννοια του όρου. Εξάλλου, στην πατρίδα του, τη Φλωρεντία, ζωγράφοι και οικοδόμοι, γλύπτες και μεταλλουργοί, μ ηχανικοί και χρυσοχόοι ανήκαν σε μια και μόνο συντεχνία· στο σωμα­ τείο των Τεχνών. Καλλιτέχνης ή μηχανικός; Αλλά κατά τη συγκεκριμένη εποχή και στη συγκεκριμένη πόλη διάζευξη δεν υφίσταται. Ο Λ εονάρντο είναι και «το ένω) και «το άλλΟ )). Ωστόσο, «το άλλο» πολύ πε ρισσότερο από «το ένω), γιατί η τεχνολογία υπήρξε το μεγάλο του πάθος, αυτό για το οποίο του απονεμή­ θηκαν οι τίτλοι: Architecto ed Engegnero (Αρχιτέκτων και Μη­ χανικός) στην αυλή του Καίσα ρα Βοργία στη Φλωρεντία, Pain­ tre et lngenieur (Ζωγράφος κα ι Μηχανικός) στην αυλή του Λ ουδοβίκου του Ι Β'. Γιατ ί είναι αλ ήθε ια ότι ο δημιουργός της Mona Lisa ζωγράφισε πάρα πολύ λίγο. Μας άφησε δώδεκα μόνο πίνακες. Τόσοι είναι εκείνοι, τουλάχιστον, που θεωρού­ νται αναμφίβολα δικοί του. Αυτό ήταν κα ι ένα στοιχείο έκπλη­ ξης για τους ανθρώπους της εποχής του. Πώς είναι δυνατόν ένας ζωγράφος με τόσο μεγάλο ταλέντο να είναι τόσο φειδω­ λός σε δημιουργίες; Η απάντηση είναι μάλλον απλή. Η ζωή του ήταν κατά βάση αλλού. Μέσα στα μαθηματικά, τα οποία θαύμαζε απεριό­ ριστα, μέσα στη Μηχανική, όπου διέπρεπε, εφόσον τα προβλή­ ματα είχαν σχέση με πρακτικά ζητήματα, μέσα στην Ανατομία, όπου η οξύτητα της ματιάς του και η φινέ τσα των σχεδιασμών του τον έκαναν να ξεχωρίζει, και πάνω απ' όλα μέσα στην Τεχνική, όπου έβρισκε «χώρΟ)) για να εκφραστεί με τον καλύ­ τερο τρόπο η περιέργειά του, η φαντασία του και η απαράμιλλη αισθητική του για τα μεγάλα έργα και για τις μηχανές τις οποίες συνεχώ ς βελτίωνε· τα τειχίσματα του Πιομπ ίνο, στα κανάλια της Ρομάνα, τους μύλους για τις μ ηχανές των υφα­ ντουργείων της Λομβαρδίας, την ιδέα μιας τουρμπίνας ατμού: ο Λεονάρντο ντα Βίντσι ζούσε μέσα στην Τεχνική λειτουργώ­ ντας σαν ένα αχόρταγο πνεύμα. Την έμπνε υση που αναζητούσε την έβρισκε γύρω του ·

32

ΤΑ ΚΑΡΝΕ ΤΟΥ ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ

στους ωρολογοποιούς, στους υαλοφυσητ ές, σ τους τεχνίτες που έφτιαχναν καμπάνες, στις διηγήσεις των ταξιδιωτών που είχαν δει μ ε τα μάτια τους εδώ έναν ανεμόμυλο κι εκεί έναν δίσκο για να λειαίνουν τους καθρέφτες, αλλά και στα επιστη­ μονικά γραπτά του Μεσαίωνα, όπου ανακάλυπτε έως και φυσι­ κούς νόμους για τη διάδοση του φωτός κ αι για την οπτική γενικότερα. Τα καρνέ του είναι «κήποι» ιδεών και υλοποιήσε­ ων, τους οποίους συντηρεί με ευλάβεια. Η ανάλυσή τους, πα­ ρα τηρεί ο Τσαρλς Τρούσντελ, ερευνητής της ιστορίας των μαθηματικών, δείχνει ό τι, ενώ είναι ικανός για εμπνεύσεις τρο­ μερά πρωτό τυπες, «καμία από τις μεγάλες επιστημονικές ανα­ καλύψεις δεν θα μπορούσαμε να του αποδώσουμ ε». Ένας άλλος ερευνητής του έργου του, ο Φίλιππο Αρέντι σημειώνει ότι «η επιστημονική του ιδιοφυία είναι περισσότερο αποτελεσματική στ ις παρατηρήσεις παρά στη σύνθεση, εί ναι πιο ικανός στο να διαισθάνεται παρά στο να αφαιρεί και να συμπεραίνει». Στον τομέα της τεχνικής ξαναφέρνει συχνά στο φως ιδέες προκατό­ χων του, όπως ο Τάκολα ή ο Φ ραντζέσκο ντ ι Τζιόρτζιο τις οποίες, ορισμένες φορές, βελτιώνει. Όσο για την κουλτούρα του, δύσκολο να την κρίνουμε. Είναι βέβαια αρκ ετά ευρυμαθής όχι όμως τόσο, ώστε, σύμφωνα τουλάχιστον με τις προδιαγρα­ φές του Ουμανισμού, να τον χαρακτηρίσουμε Uomo universale. Κι αυτό διότι χειρίζε ται τη λατινική γλώσσα -και στον γρα­ πτό και στον προφορικό λόγο- μ ε όχι και τόσο μεγάλη ευχέ­ ρεια, ελάχιστα πράγματα γνωρίζει για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και η συνάντησή του με τη γεωμετρία είναι αρκε τά όψιμη. «Ε ίναι, τελικά», γράφει ο ιστορικ ός Κάρλο Μακάνι, «άνθρωπος μιας μέσης κουλτούρας, κάπου στο μέσον της από­ στασης που χωρίζει έναν αμαθή από έναν λόγιο». Όταν κατά τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα τα σκορπι­ σμένα εδώ και εκεί καρνέ του ξαναβρέθηκαν και συναρμολο­ γήθηκαν σαν ένα δύσκολο παζλ, η αντίδραση του κόσμου έφθα­ σε στα όρια του ενθουσιασμού και άρχισε η εξύμ νηση ενός ονείρου. Μία ενσάρκωση αυτού του ονείρου είναι η περίφημη

33

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

αυτοπροσωπογραφία του Τορίνο, χρονολογημένη το έτος Ι 5 Ι 2. Με πυκνή γενειάδα και με πολύ μακριά μαλλιά -αν και δεν πρέπει να του είχε απομείνει ούτε μια τρίχα εκείνη την εποχή και μολονότι μια τέτοια «κόμη» δεν ήταν τότε της μόδας - ο Λεονάρντο αυτοπαρουσιάζεται μάλλον ως ένας μάγος παρά ως επιστήμονας. Όταν τα υπέροχα ιχνογραφήματα, τα αναρίθμητα σχεδιά­ σματα, οι ποικίλες σημειώσεις και οι λεπτομερείς περιγραφές του επιβλητικού αυτού ανθρώπου ήρθαν στο φως, ο κόσμος της Τέχνης και της επιστήμ ης συγκλον ίστηκε περισσότερο και από όσο είχε συγκλονιστεί με την ανακάλυψη της Πομπηίας κάτω από τις στάχτες της, εκατόν πενήντα χρόνια πριν. Έ να σωρό παλιά ερωτηματικά βγήκαν στην επιφάνεια: τι ρόλο έπαι­ ξε ο απελευθερωτικός αριστοτελισμός κατά την εποχή εκείνη; Η εαλησία; Π οιοι ήταν εκείνοι που προκάλεσαν την αναγέν­ νηση των τεχνών και των επιστημών μετά τη μακριά νύχτα του Μεσαίωνα; Μήπως ο Λεονάρντο ήταν ο ιππότης που νίκησε τα σκοτάδια της εποχής, ένας μεγάλος καλλιτέχνης, ένας μοναχι­ κός στοχαστής, ένας αληθινός ήρωας της επιστήμης; Κάθε λεπτομέρεια από το έργο του χρησιμοποιήθηκε ως υλικό για τη συγκρότηση του μύθου. Και πριν απ' όλα η

Τζοκόντα. Το

αινιγματικό της χαμόγελο, σιβυλλικό και ασύλληπτο, ήταν ό,τι έπρεπε για την ενίσχυση του μύθου. Χαμογελούσε διότι διέκρι­ νε το μέλλον; Γιατί περί αυτού πρόκειται. Ένας μεγαλοφυής ζωγράφος είχε μπορέσει να διακρίνει «αδιανόητες» μ ηχανές που θα λειτουργούσαν σ' ένα πολύ μακρινό μέλλον. Και σ' αυτό το σημείο επικεντρώθηκε το ενδιαφέρον του κοινού. Ζω­ γράφος, γλύπτης, εφευρέτης, αλλά κυρίως μηχανικός και χρη­ σμοδότης ικανότερος και από τον Νοστράδαμο, προικισμένος με τη θεϊκή δύναμη να βλέπει το μέλλον. Ένας άνθρωπος πολύ πιο μπροστά από την εποχή του, που είχε ξυπνήσει σε στιγμές «νύχτας» όταν οι συνάνθρωποί του βρίσ κονταν σε βαθύ ύπνο. Η απόδειξη; Βρίσ κεται μέσα στα καρνέ. Εκεί υπάρχουν όλα εκείνα που φαντάστηκε' οι ιπτάμενες μηχανές, το ελικόπτε-

34

ΤΑ ΚΑΡΝΕ ΤΟΥ ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ

ρο, το αλεξίπτωτο, οι ερπύστριες, το υποβρύχιο... Όλα αυτά κι ένα σωρό ακόμα «προφητικές εφευρέσεις» αποδίδονται σ' αυ­ τόν χωρίς καμία αναφορά σε προγενέστερους ερευνητές, εφό­ σον αποδεχόμαστε σαν ένα είδος πίστης ότι πριν από τον Λε­ ονάρντο δεν υπήρχε παρά μόνο το σκοτάδι της αμάθειας και ότι χωρίς αυτόν ο Μεσαίωνας θα ήταν ακόμα πιο σκοτεινός. Εφοδιασμένη με τέτοια στοιχεία η δημοτικότητα του Λε­ ονάρντο με την έλευση του εικοστού αιώνα συνέχισε να μεγα­ λώνει αδιάκοπα. Μόνον ο Αρχιμήδης και ο Αϊνστάιν, για δια­ φορετικούς ο καθένας λόγους, θα μπορούσαν να τον ανταγω­ νιστούν. Η συνολική, ωστόσο, παρουσία του Λεονάρντο στο κοινωνικό προσκήνιο είναι πιο έντονη. Αν δεν υπήρχε παρά ένα μόνο βιβλίο που να διακηρύσσει την ιδέα της επιστήμης, αυτό θα περιείχε τους πίνακες και τα περίφημα �χέδια του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Στη σημερινή κοινωνία της εργασίας ο σύγχρονος Ισχυ­ ρός Άνθρωπος έχει βρει το τοτέμ του. Είναι ένα σχέδιο του Λεονάρντο. Δύο άνθρωποι σχεδιασμένοι έτσι, ώστε η εικόνα του ενός να βρίσκεται μέσα στην εικόνα του άλλου' ο πρώτος είναι γυμνός και όρθιος με τα χέρια τεντωμένα οριζόντια σαν «ΕσταυρωμένΟζ». Για τον δεύτερο δεν βλέπουμε παρά μόνο τα τεντωμένα χέρια του λοξά προς τα πάνω και τα ανοιχτά τεντω­ μένα πόδια του. Γιατί μία τέτοια επιλογή; Τι είναι αυτό που παριστάνει το συγκεκριμένο σχεδίασμα και κάνει τον σύγχρο­ νο άνθρωπο να το θεωρεί τοτέμ του πολιτισμού του; Σε μία σύγχρονη διαφήμιση παρουσιάζεται ένας άνθρωπος του ο­ ποίου το άγχος εξαφανίζεται μόλις διαπιστώνει ότι ένας ανα­ ντικατάστατος συνεργάτης του είναι τελικά «εκεί», έτοιμος να τον βοηθήσει. Δύο άνθρωποι σε αλληλομετάθεση. Αυτό ακρι­ βώς παριστάνει και το σχέδιο του Λεονάρντο. Εκεί βρίσκεται και η απάντηση στο γιατί ο σύγχρονος άνθρωπος της τεχνο­ επιστήμης το έχει κάνει τοτέμ. Ο Λεονάρντο πέθανε' ζήτω ο σύγχρονος Ισχυρός Άνθρω­ πος της τεχνοεπιστ ήμης, ο οποίος ξέρει να επιστρέφει στους

35

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

παλιούς καλούς καιρούς, τότε που όλες οι γνώσεις του κόσμου ήταν δυνατόν να γίνονται κτήμα ενός μόνο ανθρώπου. Ο παλιός αυτός κόσμος δεν υπάρχει πλέον, αλλά η αναγέννησή του περ­ νάει μέσα από ένα «δίκτυο αρμοδιοτήτων». Μέσα σ' έναν κό­ σμο ταγμένο σ την υπηρεσία της υπερεξειδίκευσης , η θεϊκή τεχνοεπιστήμη έχει ανάγκη να θ υμάται ότι υπήρξε κάποτε μια εποχή κατά την οποία ήταν απολύτως ανθρώπινη.

36

Τα έnm!α του Μnερvάρ Πα!ιασύ

Ο Μπερνάρ Παλισσύ (1510-1589), ο άνθρωπος που έριξε στη φω τιά τα έπιπλα του σπιτιού του για να φτιάξει κερα μικά, έ'Χει πια 'Χαθ εί από τα σ'Χολικά εηειρίδια της Ιστορίας. Έ'Χει ωστό­ σο σημαδέψει τη σκέψη πολλών γενεών μαθητών Λυκείου, οι οποίοι μέσα από τις περιπέτειές του διδά'Χτηκαν τη σημασία της αφοσ ίωσης σ' έναν σκοπό και της απόλαυσης που σου προσφέρει η προσπάθεια για να πετύ'Χεις κάτι. Από τους 'Χιλιά­ δες αυτούς μαθητές του παρελθόντος, άλλοι μεν τον θαύμασαν -που τόλμησε να ρίξει τα έπιπλά του στη φωτιά, ενώ εκείνοι θα έτρωγαν ξύλ ο αν έκαναν έστω και μι α γρατσουνιά στον μπουφέ της σαλοτραπεζαρίας- άλλοι δ ε έμειναν με την έκπλη­ ξη, διερωτώμενοι «προς τι όλες αυτές οι προσπάθειες για να φτιάξει μπιμπελό σαν αι;τά που βρίσκει κανείς εύκολα στο τζάκι του παππού του;» Τέσσερις αιώνες νωρίτερα οι γείτον ες του Παλισσύ εί'Χαν τα ίδια ερωτήματα. Γιατί, εάν σ ήμερα το κεραμικό έ'Χει γίνει ένα υλικό της πρωτοπορίας -η έρευνα της συμπεριφοράς του θα μπορούσε να οδηγήσει σε επιστημονικές βραβεύσεις- στα Ι 550 οι άνθρωποι θεωρούσαν την κεραμική σαν μία τέ'Χνη μι­ κρής σημασίας, για την οποία δεν θα άξιζε, βέβαια, τον κό πο να θυσιάσει κανείς την ηρεμία της οικογενειακής του ζωής. Από τη σκοπιά του εικοστού αιώνα, η ιστορία του Παλισσύ εντυ­ πωσιάζει ακόμα περισσότερο. Σε μία επο'Χή όπου ο Αμβρόσιος 39

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

Παρέ ανακαλύπτει τη σύγχρονη χειρουργική και ο Κοπέρνικος περιγράφει με επαναστατικό τρόπο τις τροχιές των ουράνιων σωμάτων, ο Παλισσύ κατασκοτώνεται φτιάχνοντας πιάτα δια­ κοσμημένα με καρκίνους και ερπετά σε ανταύγειες βαθυκόκκι­ νες... Περνάει δέκα χρόνια από τη ζωή του σπάζοντας πήλινα αγγεία και επενδύοντάς τα με παράξενα μείγματα, κασσίτερου, αντιμονίου, στάχτης και πέτρας του Ρeήgοrd και συγχρόνως φτιάχνοντας φούρνους υαλουργίας, τους οποίους τροφοδοτεί με καύσ ιμο τους ξύλινους ορθοστάτες από το ν φρά χτη του κή που του και αργότερα με τα τραπέζια κα ι με τις σα νίδες από το πάτωμα του σπιτιού του. «Νιώθω απόλυτα εξουθ ενωμένος λόγω του μόχθου της δουλειάς κα ι της υψηλής θ ερμοκρασίας του φούρ νου. Εδώ και ένα μήνα το πουκάμισό μου έχει κολλήσει πάνω μου και αυτό απωθεί όσους θα ήθελαν να με βοηθήσουν, ενώ στην πόλη με κατακρίνουν γιατί επιδιώκω να ρίξω στη φωτιά το σανίδωμα του σπιτιού μου. Χάνω έτσι, σιγά σιγά, το κύρος μου· δεν είναι λίγοι εκείνοι που με θεωρούν τρελό». Οδηγούμενος από απο­ τυχία σε αποτυχία μέσα από συντρίμμια αγγείων, με φόντο τις φωνές των παιδιών του να ζητάνε φαί, τους γείτονες να τον λοιδορούν και τη γυναίκα του να γκρινιάζει, ο Μπερνάρ Πα­ λισσύ επέμενε. Με το άγχος να είναι το βασικό στοιχείο της όλης προσπάθειας, υπομονετικός αλλά και επίμονος βυθ ιζόταν ολοένα και περισσότερο σε μία απελπισμένη αναζήτηση. Πί­ στευε ότι θα κατάφερνε να φτιάξει σμάλτο σαν αυτό που είχε δει σε μία πηγή της Φαέντσα. «Σμάλτο μιας σπάνιας ομορφιάς, τέτοιας που από τότε -συγκρουόμενος με τη λογική μου­ βάλθηκα να αναζητώ το μυστικό του. Ένιωθα ένας άνθρωπος χωμένος στο απόλυτο σκοτάδι που αρχίζε ι όμως να ψηλαφεί». Έρωτας για την τέχνη; Ο Παλισσύ είναι ένας καλλιτέ­ χνης, ένας ψηλαφητής του σκοταδιού, πρέπει όμως να βρει και ένα καινούριο επάγγελμα. Στα 1540 η υαλουργία δεν αμεί­ βεται· ούτε και η ζωγραφική πορτρέτων αποδίδ ει. Αντί να πε­ ριοριστεί σε μία πτωχική διαβίωση, ζώντας από τις παραγγε40

ΤΑ ΕΠΙΠΛΑ ΤΟΥ ΜΠΕΡΝΑΡ ΠAΛlΣΣY

λίες πορτρέτων και από τα χρωματιστά υαλικά του, ο Παλισσύ θα προτιμήσει να εξ ερευνήσει μια περιοχή άγνωστη αλλά και πολλά υποσχόμενη. Κανένας Γάλλος δεν ξέρει να αντιγράφει τα ιταλικά κεραμικά, παρόλο που οι πλούσ ιοι πελάτες δεν λεί­ πουν. Η επιμονή του κάποτε θ α δικαιωθεί . Ύστερα από αλλε­ πάλληλες αποτυχίες θα καταφέρει να ανακαλύψει το μυστικό του σμάλτου. Το γεγονός θα του προκαλέσει πολύ μεγάλη χα­ ρά. Είναι η χαρά του ανθρώπου που φτάνει σε μ ια καινούρια δημιουργία. Μαζί έρχεται και η αναγνώριση. Η ζωή του αλλά­ ζει εκ βάθρων. Ο σταβλάρχης του Μονμορανσ ί τον φέρνει στη βασιλική αυλή και γίνεται «εφευρέτης των κεραμικών ρουστίκ του βασιλιά και της βασιλομήτορος». Το ήθος φαίνεται να δι­ καιώνεται, αλλά το μαγευτικό κομμάτι της ιστορίας σταματάει εδώ. Ο Πα λισσύ είχε την ατυχή ιδ έα να μεταστραφεί στον προτεσταντισμό την παραμονή της σφαγής του Αγ ίου Βαρθο­ λομαίου. Θα αποφύγει τον θάνατο χάρη στις υψηλές γνωριμίες του, αλλά η ζωή του θα συνεχιστεί μέσα σ ' ένα σκοτεινό κελί της Βαστίλλης, ό που δεν θα τον επισκεφτεί ούτε μία φορά ο βασιλιάς Ερρίκος ο Γ. Η ιστορία του Μπερνάρ Παλισσύ μάς δ ιδάσκει τρία ση­ μαντικά πράγματα: ότι το μέλλον ανήκει στους τολμηρούς, ότι εκείνος που ψάχνει βρίσκει (και κυρίως εφόσον καταφεύγει σε πειραματικές μεθόδους) και ότι σε μια γενναία καρδιά τίποτα δεν είναι αδύνατον. Ο ίδ ιος ο Παλισσύ έλεγε κάποτε: «Π ρέπει κανείς να είνα ι γενναίος, εύστροφος, ευέλικτος και εργατικός». Το ότ ι μόνο το σανίδωμα του πατώματός του δι έσχισε τους αιώνες και γράφτηκε στην ιστορία είναι κατάφωρα άδικο. Για­ τί η «επιστήμη» του Παλισσύ πήγα ινε πολύ πιο μακριά από το μυστικό της κατασκευής σμάλτου. Οδήγησε σε μια «τέχνη της Γης» η οποία απετέλεσε έναν προπομπό της Γεωλογίας, της Παλα ιοντολογίας και της Χημείας. Σε μια εποχή που οι άνθρω­ ποι είναι «σίγουροι» ότι τα νερά των ποταμώ ν έρχονται από το εσωτερικό της Γης, εκείνος αποδεικνύει με πειραματική μέθο­ δο ότι προέρχονται αποκλειστικά και μόνο από τη βροχή. Ενώ 41

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

έναν αιώνα αργότερα ο Ισαάκ Νεύτων θα καταπονηθεί σχεδόν όσο και αυτός -με διαφορετικούς στόχους και με μικρότερη επιτυχία- ασχολούμενος με τους φούρνους των αλχημιστών, «αυτός», ο σπεσιαλίστας του πράσινου με χρώμιο, του λευκού με κασσίτερο και του πορφυρού με χρυσό, έχει ήδη αποδείξει ότι η μετατροπή ενός μετάλλου σε άλλο μέταλλο είναι μια χίμαιρα. Δύο αιώνες πριν από τη γέννηση της κρυσταλλογραφίας προτείνει μια ταξινόμηση των κρυστάλλων. Ενδιαφ έρεται κυ­ ρίως για τα απολιθώματα και -αυθαδιάζοντας σε ό,τι πιστεύει η εποχή του- ισχυρίζεται ότι δεν είναι «λείψανα του Κατα­ κλυσμού» αλλά «είδη που έχουν εξαφανισθεί». Οι νεωτεριστι­ κές αυτές ιδέες, οι ο ποίες σπάνια γεννιούνται σε ανθρώπους πο υ καίνε σανιδώμα τα, σχετικά σ ύντομα θα εκτιμηθούν. Ο Αμβρόσιος Παρέ συμβαίνει να είναι τακτικός ακροατής των δημόσιων διαλέξεων που έδινε ο Παλισσύ στο Παρίσι, πάνω σε διάφορα ζητήματα της ιστορίας της φύσης, λίγο πριν να κλειστεί οριστικά στη Βαστίλλη. Αυτό ωστόσο δεν ήταν αρκε­ τό για την ιστορία των Επιστημών, ώστε να αποδώσει στον Παλισσύ το «ανάστημα» του Λεονάρντο, ο οποίος εύκολα θα τον υποσκελίσει και θα γίνει αυτός το πρότυπο του ανθρώπου της Αναγέννησης. Έμεινε η υπόθεση του σανιδώματος, η ο­ ποία «πέρασε» στους μετα γενέστερους ως ένα αρχέτυπο της σύγκρουσης κοινωνίας και ε πιστήμης. Γιατί είναι αλήθεια ότι ο Παλισσύ έκαψε καθετί πο υ ήταν ξύλινο. Κατ έστρεψε το σπίτι του για να τροφοδοτήσει την επιστημονική αναζήτηση, μεταφράζοντας με τον δικό του τρό­ πο το home sweet home σε «σμάλτο, αγαπημένο σμάλτο». Να κάτι που συμβολίζει υποδειγματικά τη δίψα για γνώση και τη συνεπαγόμενη ορμή, η οπο ία δεν ανακόπτεται από κανένα ε­ μπόδιο. Να κάτι που μας διδάσκει ότι το πάθος της αναζήτησης μπορεί να οδηγήσει μέχρι και στην περιφρόνηση των κοινωνι­ κών συ μβατικών δεδομένων. Το ότι ο μύθος του Παλισσύ χά­ θηκε από τα σχολικά βιβλία είναι εξίσου διδακτικό με τον ίδιο 42

ΤΑ ΕΠΙΠΛΑ ΤΟΥ ΜΠΕΡ1'{ΑΡ ΠΑΛ ΙΣΣΥ

τον μύθο· η κοινωνία ξέρει πάρα πολύ καλά τι πρέπει να περι­ μένει και τι πρέπει να φοβάται από τις παθιασμένες έρευνες. Έμαθε να δυσπιστεί προς τους διάφορους Παλισσύ του σήμε­ ρα, τους περιορίζει σε τύπου CNRS ερευνητικά εργαστήρια και σε περίπτωση επιτυχών αποτελεσμάτων τούς απονέμει μετάλ­ λια. Όσο για την αναπόφευκτη κοινωνική άνοδο του εφευρέτη του σμάλτου, αυτή δεν είχε κάποια ιδιαίτερη σημασία σε μία κοινωνία όπως εκείνη της Γαλλίας του δέκατου έκτου αιώνα. Ο μ ύθος Παλισσύ είναι ζωντανό ς, περιορίζεται όμως στα ξύλινα σανίδια του σπιτιού του. Οι σημερινοί ερευνητές θα μπορούσαν, ωστόσο, να ανα­ γ νωρίσουν τη σημασία των πράξεων του Μ περνάρ Παλισσύ και να τον θεωρήσουν έναν από τους μεγάλους προάγγελους της επιστήμης. Βέβαια, χάθηκε χωρίς να αφήσει πίσω του μα­ θητές και πήρε όλα τα μυστικά στον τά φο του. Αυτό μας φέρνει στη σκέψη την ανησυχητική ύπαρξη «μυστικών», τα οποία πολυάριθμοι ερ ευνητές της εποχής μας επιμένουν να «κρα­ τούν» λόγω και του ειδικού ενδιαφέροντος που εκδηλώνει η σύγχρονη βιομηχανία. Κάποτε ο Μπερνάρ Παλισσύ αναρωτή­ θ ηκε: «Δεν είδ ες τους σμαλτουργούς της Λιμόζ; Έκαναν το λάθος να κρατήσουν την ανακάλυψή τους μυστική και η τέχνη τους έγινε τόσο ευτελής, που τους είναι δύσκολο να κερδίζουν τα προς το ζην με τις τιμές στις οποίες πωλούν τελικά τα έργα τους». Η σύγχρονη τεχνοεπιστήμη έχει συλλάβει την ουσία του όλου ζητήματος. Έχει διακρίνει τον κίνδυνο να υπονομευ­ θ εί η βασική κοινωνική αποστολή της επιστημονικής έρευνας, που είναι η ελεύθερη διάδοση της γνώ σης.

43

Το αεικίvητο

Ο καθένας μας μεγάλωσε με τον ίδιο τρόπο που ενηλικιώθηκε η Ανθρωπότητα. Κατά την ανάπτυξη κάθε ανθρώπου ανακεφα­ λαιώνεται ολόκληρη η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Όλα, λοιπόν, τα βρέφη, περνούν και από την «εποχή του τροχού ». Ξα πλωμένα στο πάτωμα κρατού ν στο ένα χέρι ένα αυτοκινητάκι. Περνούν τον καιρό τους παρατηρώντας ώρες ολόκληρες έναν τροχό να περιστρέφεται κατά τη μία φορά, να σταματάει κι ύστερα να στρέφεται κατά την αντίθετη. Μ ε­ ρικά χρόνια αργότερα τα βρέφη έχουν πλέον γίνει άνθρωποι ενήλικοι. Οι πιο πραγματιστές από αυτούς ξαναπαίζουν το ίδιο παιχνίδι με το τιμόνι του αυτοκινήτου τους. Κάποιοι άλλοι, διόλου πραγματιστές, που είναι και ελάχιστοι, αφιερώνουν τον χρόνο τους -καμιά φορά και τη ζωή τους- στο να περι­ στρέφουν όχι ένα,' τροχό αλλά τον τροχό, αυτόν που θα γυρίζει συνεχώς δίχως ποτέ να σταματάει, μετατρέπουν την άρρητη μακρινή βρεφική ανάμνηση σε έκσταση κοσμική, ρίχνονται, κοντολογίς, στην αναζήτηση του αεικίνητου. Αν υπάρχει ένας μύθος «με σκληρή ζωή», είναι ακριβώς αυτός για το αεικίνητο. Τα πρώτα του ίχνη τα βρίσκουμε τον πέμπτο μ.Χ. αιώνα σε ένα σανσκριτικό χειρόγραφο που εκδό­ θηκε στην Ιταλία με τίτλο Siddhanta CΊromani. Χίλια χρόνια αργότερα ξανακάνει την εμφάνισή του στο Antrum Magico Medicum του Ιταλού Μαρκ Αντουάν Τσιμάρα, τον δέκατο έ45

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

κτο αιώνα στο Le Diverse e Artificiose Macchine το υ επίσης Ιταλού Αγκοστίνο Ραμέλι και τον δέκατο έβδομο αιώνα στο Theatrum Machinarum Novum του Γερμανού Γκέοργκ Μπέ­ κλερ, ο οποίος βέβαια γράφει στα λατινικά, όπως και οι δύο προηγούμενοι. Κατά τρόπο όμως αναπάντεχο η ιδέα κάνει την εμφάνισή της και σε κείμενο του μεγάλου Νεύτωνα, ο οποίος φαντάζεται «να ανακλώνται και να διαθλώνται οι ακτίνες βα­ ρύτητας» ώστε «να δημιουργείται αεικίνητο)) . Στη συ νέχεια η αναζήτηση εξαπλώνεται. Η πολ ύ τεκμ ηριωμένη μ ελέτ η το υ Αμερικάνου ιστορικού της τεχνολογίας Άρθουρ Ορντ-Χιουμ δείχνει ότι οι σχετικές προσπάθειες φθάνουν στο απόγειό τους κατά τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και αρχίζουν αργά να χάνονται κατά το πέρασμα στον εικοστό. Παρά την -χρο­ νολογημένη από το 1775- σχετική απόφαση της Ακαδημίας Επιστημών του Παρισιο ύ να μη δέχεται μνημόνια αναφερόμε­ να στο αεικίνητο (το ίδιο ίσχυε και για τα αναφερόμενα στον τετραγωνισμό του κύκλου και στην τριχοτόμηση γωνίας) χι­ λιάδες αιτήσεις για δι πλώματ α ευρεσιτ εχνίας συνέχισαν να υποβάλλονται μέχρι το 1911 στην Αγγλία και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Οι αιτήσεις βέβαια αυτές εξετάζονταν μόνον εφόσον συνοδεύονταν από αντίστοιχες διατάξεις που μπορούσαν να λειτουργούν. Οι μηχανές υλοπο ίησης του αεικίνητου ακολουθο ύν σαν ένα είδος διακριτικής σκιάς- την πρόοδο της μηχανικής μέσα στους αιώνες. Κατά την εποχή του Μεσαίωνα οι μηχανές αυτές είναι ουσιαστικά νερόμυλοι που ενεργοποιούν έναν ατέρ­ μονα κοχλία. Αυτός, σ τρεφόμενος, ξανανεβάζει το νερό που τους κάνει να συνεχίζουν να περιστρέφονται. Τα σχέδιά τους εμφανίζονται σε περγαμ ηνές της εποχής και συνήθως συνο­ δεύονται από πραγματείες είναι οι πρώτες πραγματείες μηχα­ νικής στην ιστορία της επιστήμης. Στην επόμενη φάση οι α­ εικίνητες μηχανές είναι ανεμόμυλοι που ενεργοποιούν φυση­ τήρες, ενώ αρκετά αργότερα το αεικίνητο επιδιώκεται με εκ­ κρεμή μεγάλης πολυπλοκότητας, με οδοντωτούς τροχούς που 46

ΤΟ ΑεlΚΙΝΗΤΟ

λαδώνονται, ρουλεμά ν με διαμάντια και βαρίδια τοποθετημένα επιδέξια σε κατάλληλες θέσεις. Μαγνήτες «μπαλαντέρ», τριχο­ ειδείς σωλήνες, και σειρές από σπόγγους οι οποίοι συγκρατού­ σαν νερό και το απελευθέρωναν κατά τη συμπίεσή τους έκαναν τη ν εμφάνισή τους πριν αρχίσουν να έρχονται στο προσκήνιο οι ένα σωρό ηλεκτρικές μη χανές με σπειροειδή, μάλιστα, σύρ­ ματα και χάλκινες επαφές, μετά τη ν ανακάλυψη της περίφημης ηλεκτρικής στήλης, γύρω στα 1800, από τον Αλεσάντρο Βόλτα. Όλες αυτές οι ιδιοφυείς μη χανές έπεφταν, βέβαια, «θύματα» των τριβών και των ανελέη των νόμων τη ς μη χανικής. Το σχε­ τικό, ωστόσο, «μουσείο αεικίνη των μη χανών», εκτός του ότι αποτελεί ένα νεκροταφείο απραγματοποίη των στόχων και ψευ­ δαισθήσεων, συνιστά και έναν ύμνο στη ν ανθρώπινη επινοη τι­ κότη τα, το αριστού ργημα της οποίας μπορεί κανείς να σ υνα­ ντήσει στο Μουσείο Βικτωρίας και Αλβέρτου του Λονδίνου. Είναι ένα εκπλη κτικό εκκρεμές, που βρίσκεται εκεί από τη δεκαετία του 1760. Ο κατασκευαστής του λεγόταν Τζέιμς Κοξ. Ωρολογοποιός αλλά και κατασκευαστής πρωτότυπων αυτοματισμών, σύγχρο­ νος του διάσημου Τζον Χάρισον, του εφευρέτη του χρονομέ­ τρου, εξίσου άξιος με αυτόν, αλλά με πολύ μικρότερη φήμη, υπήρξε, οπωσδήποτε, κάτι πολύ περισσότερο από ένας απλός τεχνίτης. Χαρακτηριστική είναι η περίφημη δήλωσή του ότι το εκκρεμές του λειτουργεί βάσει ενός συνόλου διαπλεκόμενων μηχανολΟΎικών και φιλοσοφικών αρχών. Κ αι πράγματι η ενερ­ γειακή του πη γή δεν είναι ούτε το νερό, ο ύτε ο ά νεμος, ούτε ο μαγνη τισμός, ούτε ο ηλεκτρισμός, αλλά οι μεταβολές της ατμο­ σφαιρικής πίεσης. Πρόκειται για ένα τεράστιο βαρόμετρο που περιέχει ογδόντα, περίπου, χιλιόγραμμα υδραργύρου, εφοδια­ σμένο με πλωτήρα, ο οποίος, μέσα από ένα εκπληκτικό σύστη­ μα γραναζιών, ρυθμίζει το ανέβασμα των βαριδιών βάσει των αυξομειώσεων της ατμοσφαιρικής πίεσης. Βέβαια, οι φυσικοί θα «κάνουν ένσταση » για να υποστηρίξουν ότι δεν πρόκειται για αεικίνη το, εφόσον η διάταξη δ εν είναι απομονωμένη ή, με 47

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

τα δικά τους λόγια, «δεν είναι κλειστό το σύστημα». Αλλά και οι μετεωρολόγοι θα αντιτείνουν ότι το μηχάνημα θα πάψει να λειτουργεί αν μεταφερθ εί σε περιοχή με βαρομετρικό τέλμα, όπου η τιμή της ατμοσφαιρικής πίεσης μεταβάλλεται. Το εκ­ κρεμές ωστόσο του Κοξ -εφόσον κανείς δεν το ξεκρέμασε και δεν άδειασε τον υδράργυρό του- εξακολουθ εί να λειτουργεί μέχρι σήμερα και θα συνεχίσει να α ιωρείται μέχρις ότου τα ξύλινα βαρίδια του σαπίσουν για τα καλά. Το εκκρεμές του Κοξ δεν ανέκοψ ε διόλου τις έρευνες για το αει κ ίνητο. Έδ ειχνε, αναμφ ίβο λα , πως δ εν ήταν αρκετά «φιλοσοφικό», εφόσον με την παρεμβολή της ατμόσφαιρας παρέπεμπε εμφανώς σε κάποια εξωτερική ενεργειακή πηγή. Ο νόμος για τη διατήρηση της ενέργειας -ο οποίος επιβάλλει ότι η ενέργεια ενός σ υστήματος μπορεί να αλλάζει «πρόσωπα» αλλά σε καμιά περίπτωση δ εν αυξομειώνεται- συνέχισε να οικοδομείται. Στα 1824 ο Νικολά Λεονάρ Σαντί Καρνό με έναν επιβλητικό τρόπο, απέδειξε ότι είναι αδύνατον να πραγματο­ ποιηθ εί ένα «αληθ ινό» αεικίνητο. Η απόδειξη υπάρχει στο βιβλίο του Σκέψεις πάνω στην κινητήρια δύναμη της φω τιάς, ένα έργο 118 σελίδων, το οποίο εστιάζ ει σε μια θ εμελιώδη ασυμμετρία της φύσης ενώ ειναι δυνατόν μια ποσότητα μηχα­ νικής ενέργειας να μετατραπεί εξ ολοκλήρου σε ενέργεια θερ­ μική, το αντίστροφο δεν είναι δυνατόν να γί νει. Η μέγιστη, λόγου χάριν, απόδοση ενός σύγχρονου κινητήρα αυτοκινήτου μόλις ξεπερνάει το 25%. Το μεγαλύτερο, δηλαδή, μέρος της ενέργειας που προέρχεται από την καί)ση της βενζίνης ξοδεύ­ εται για τη φθορά του κινητήρα και για τη θέρμανση του περι­ βάλλοντος. Για να φθάσει στο μεγάλης σημασίας αυτό συμπέ­ ρασμα, με σοβαρότατο αντίκτυπο πολύ πέραν των συνόρων της θ ερμοδυναμικής -μέχρι και στην περιοχή της βιολογίας- ο Καρνό χρησιμοποίησε το παράδειγμα ενός μ ύλου που λειτουρ­ γεί τροφοδοτούμενος με ενέργεια υπό μορφή θερμότητας και του οποίου η λειτουργία είναι αδύνατη χωρίς την ύπαρξη δύο «πηγών»' μιας θερμής και μιας ψυχρής. Το κυνήγι του αεικίνη48

ΤΟ ΑεΙΚIΝΗΤΟ

του που ξεκίνησε με σκέψεις πάνω σε μύλους φαίνεται να τε­ λειώνει πάλι με σκέψεις πάνω σε μύλους. Τελεία και παύλα; Όχι απο λύτως. Εφόσον η διατήρηση της ενέργειας δ εν είναι ένας φυσικός νόμος, αλλά μία Αρχή με χαρακτήρα αξιώματος, δ εν μπορούμε να πο ύμε ότ ι κάθε ελπίδα έχει χαθεί. Σύμφωνα με τον Μαξ Πλανκ: «Η Αρχή της διατήρησης της ενέργειας είναι, πριν απ' όλα, ένας νόμος ε­ μπειρικός. Μολονότι σήμερα αποδεχόμαστε ότι είναι παγκό­ σμιος και ότι αγκαλιάζει όλα τα γνωστά φαινόμενα, είναι δυ­ νατόν κάποια μέρα να δούμε την ισχύ του να περιορίζεται. Σε μια τέτοια περίπτωση το πρόβλημα του αεικίνητου θα γινόταν ακαριαία ένα πραγματικό πρόβλημα». Σε αναμονή αυτο ύ του γεγονότος το αεικίνητο, διωγμέ νο από τους μύλους, από τα εκκρεμή και από τους κινητήρες, έχει καταφύγει στη «χώρα» των ατόμων, όπου τα ηλεκτρόνια -αν και μέσα σε κβαντικά «στάσιμερ) καταστάσεις- δεν παύουν να περιφέρονται γύρω από πυρήνες εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια. Φαίνεται επίσης να εμφανίζεται στις εύθραυστες και ανησυχητικά τέλειες δια­ τάξεις της σύγχρονης τεχνολογ ίας που λέγονται πυρηνικοί αντιδραστήρες ισχύος. Αυτά τα μηχανήματα θα είχαν σίγουρα σαγηνεύσει τον Τζέιμς Κοξ καθώς παράγουν υλικό -όχι όμως ενέργεια- περισσότερο από όσο καταναλώνουν . Αλλά οι πυ­ ρήνες και τα άτομα δεν παίζουν στο παιχνίδι, θα πουν οι ορθο­ λογιστές της επίσημης επιστ ήμης και ο Σούπερ-Φοίνι ξ σε κα­ μιά περίπτωση δεν συνεπάγεται το ανείπωτο θαύμα μιας μηχα­ νής π ραγματικά αυτόνομης, που θα λει τουργούσε μόνη της ανεξάρτητα από κάθε πηγή ενέργειας και θα ήταν το απόλυτο μηχανολογικό νιρβά να, η αιώνια ψυχή της μηχανικής, που θα αψηφούσε τις τριβές και τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής. Είναι φανερό ότι αυτό το οπο ίο ονειρεύονταν κατά το παρελθόν και θα συνεχίζουν πά ντα να ονειρεύονται οι μύστες του αεικίνητου δ εν έχει τίποτα το «μηχανικό)). Ο Αριστοτέλης φανταζόταν ότι έξω από τη σφαίρα των απλανών αστέρων υ­ πάρχει το «Πρώτο Κινούν» που αποτελεί τη θ εϊκή αιτία της 49

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

κίνησης των πλανητών. Με ανάλογο τρόπο, μύστες του αεικί­ νητου θέλουν να εντοπίσουν και να απομονώσουν την «ψυχή της κίνησης ». Αυτό που αναζητού ν είναι απλά και σε ανηγμένο μοντέλο το μυστικό της ζωής. Σε χειρόγραφο του ένατου μ.Χ. αιώνα διαβάζουμε ότι ο Άραβας αλχημιστής Γιαμπίρ Ιμπν Χα­ γιάν πρότεινε τη συγκέντρωση όλων των οργανικών ουσιών μέσα σε μια σφαίρα αιώνιας κίνησης προκειμένου να αναδη­ μιουργηθεί ζωντανή ύλη. Το γεγονός δείχνει ότι η εμμονή στην ιδέα του αεικίνητου είναι κάτι πολύ πιο σοβαρό από όσο με πρώτη ματιά φαίνεται και εντάσσεται λιγότερο μέσα στην εξέ­ λιξη της μηχανικής και περισσότερο μέσα στην εξέλιξη της βιολογίας. Ποιος τολμά να πει ότι οι μύθοι είναι ευτελείς κα­ τασκευές της ανθρώπινης Σκέψης ; Σίγουρα όχι οι ερευνητές που διαθέτουν φυσική ευφυία, οι γνήσιοι απόγονοι του Ιμπν Χαγιάν και του Τζέιμς Κοξ. Ενώ αυτοί οι τελευταίοι αναζητούσαν το «πνεύμα μέσα στη μηχα­ νή», οι σπεσιαλίστες της Τεχνητής Νοημοσύνης κατασκευά­ ζουν μηχανές που μιμούνται την ανθρώπινη σκέψη. Εάν η σι­ λικόνη των ηλεκτρονικών ψύλλων και τα νευρωνικά δίκτυα έχουν αντικαταστήσει τα καλολαδωμένα γρανάζια, η αναζήτη­ ση της σκεπτόμενης μηχανής μοιάζει σαν μια αδελφή της ανα­ ζήτησης του αεικίνητου. Θα ήταν ίσως ερεθιστικό αν λέγαμε ότι το αεικίνητο δεν ενεργοποιεί τον μύθο του αλλά εκείνος αυτοπεριστρέφεται μέσα στους αιώνες. Η αρχή της διατήρη­ σης της ενέργειας δεν ισχύει για μυθικά αντικείμενα. Ο μεγά­ λος Βίκτορ Ουγκό το είχε εκφράσει με έξοχο τρόπο στο Η τέχνη και η επισ τήμη, λ έγοντας: «Η επιστήμη αναζητεί το αεικίνητο και το βρίσκει' είναι ο ίδιος ο εαυτός της ».

50

Το

μήlo του Νεύτωνα

Είναι το διασημότερο αντικείμενο του «φολκλόρ» της επιστή­ μης. Οι Μπιτλς το έκαναν λογότυπο της δικής τους εταιρείας δίσκων. Η Apple, μία από τις πιο γνωστές φίρμες στην πληρο­ φορικ ή, το χρησιμοποιεί σε μια έ γχρωμη παραλλαγή όπου παρουσιάζεται δαγκωμένο. Το ξανασυναντάμε -τεκμή ριο πα­ γκοσμιότητας- στη Ρουμπρίκα του Γκότλιμπ σχεδιασμένο τη στιγμή που πέφτει στο κεφάλι του Νεύτωνα*' εκείνος εμφανί­ ζεται σοβαρός και ντυμένος με ρούχα της εποχή ς. Στην εγκυ­ κλοπαίδεια Λαρούς. η πτώση του παρουσιάζεται με τον τίτλο Ιστορική ΑλληΎορία. Το περίφημο αυτό μ ήλο που, κά ποια μέρα σε ένα περιβόλι του Λινκολνσά ιρ, άρχισε να πέφτει προς τη γη είναι εξίσου διάσημο με τον Ισαάκ Νεύτωνα και πολύ πιο γνωστό από την έννοια της Παγκόσμιας Έλξης, στην ανακά­ λυψη της οποίας οδήγησε, όπως δείχνουν τα πρά γματα, με τη δική του πτώση. Το μήλο λοιπόν επιμένει να εμφανίζεται ως σύμ βολο σε διάφορους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας -όπως είναι η μουσική, η πληροφορική και η πολιτική- με δεδομένο το ότι διαθέτει ιδιαίτερα μεγάλες εκφραστικές δυνα­ τότητες. Γιατί το μήλο δεν είναι ένας οποιοσδήποτε καρπός.

•

Τον Άιζακ Νιούτον

(Isaac Newιon) έχουμε «μάθει» να τον λέμε Ισαάκ Νεύτωνα

(Σ.τ.Μ.)

53

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

κάτι που το κάνει να ξεχωρίζει ανάμεσα σε όλους τους ύ καρπο ς των οπωροφόρων. Διαθέτει την κρυφή γοητεία του αγροτικού τρόπου παραγωγής ενώ ταυτόχρονα είναι ελάχιστα «εξαγνισμένο» από το βιβλικό παρελθόν του με τη γνωστή ερεθ ιστική γεύση του προπατορικού αμαρτήματος. Η ιστορία του μήλου συμ βολίζει με εξαιρετικό τρόπο τις νοησιακές επαναστάσεις που μπορούν να ξεσπάσουν από την απλή παρατήρηση ενός αντικειμένου, η συμπεριφορά του ο­ ποίου συνήθως δεν μας απασχολεί. Όλοι οι βιογράφοι του Νεύτωνα συμφωνούν σε ένα συγκεκριμένο σημείο' αναφορά σε παρατήρηση κάποιου μήλου δεν έγινε παρά το 1726, λίγο δηλαδή πριν από το θάνατό του, ενώ η σχετική ανέκδοτη αφή­ γηση τοποθετεί το γεγονός εξήντα χρόνια νωρίτερα, το 1666, τη χρονιά δηλαδή όπου -σύμφωνα με μεταγενέστερες αναφο­ ρές- σκέφτηκε να επεκτείνει τη δράση της βαρύτητας μέχρι τη Σελήνη. Διότι το μήλο δεν είναι δυνατόν να αποσυνδεθεί από το φεγγάΡΖ. Το αυθεντικό εξάλλου ερώτημα ήταν: «εφόσον το μήλο πέφτει, γιατί δεν πέφτει το φεγγάρι;» Και η απάντηση είναι ότι καΖ το φεγγάρι πέφτει (ένα σώμα σε κυκλική κίνηση γύρω από τη Γη συνεχώς πέφτει καθώς «στρίβει» διαρκώς και προς τα «κάτω»), αλλά και ότι πέφτει με τον ίδιο τρόπο. Τα πράγματα, δηλαδή, εξελίχθηκαν έτσι, ώστε να νομιμοποιείται το οποιοδήποτε ερώτημα σχετικά με την αλήθεια της ανέκδο­ της αφήγησης. Ο Γουίλ ιαμ Στάκλεϋ, ο οποίος έγραψε αργότερα το Α\'α­ μνήσεις από τη ζωή του σερ Isaac Newton, τοποθετεί την ιστο­ ρία στις 15 Απρι λίου του 1726. « Μετά το δείπνο ο ωραίος καιρός μάς καλούσε να πιούμε το τσάι μας στον κήπο, κάτω από τις μηλιές. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, ανάμεσα σε άλλα, μου είπε ότι βρισκόταν σε μια κατάσταση ανάλογη με εκείνη του τότε που του ήρθε η ιδέα για την παγκόσμια βαρύ­ τητα. Η ιδέα γεννήθηκε από την πτώση ενός μήλου μια μέρα που εί χε διάθεση να ρεμβάσει και καθόταν στον κήπο». Η ψυχρή και α λαζονική προσωπικό τητα του Νε ύτωνα - ο 0γ πά ρχει

54

ΤΟ ΜΗΛΟ ΤΟΥ ΝΕΥΤΩΝΑ

ποίος έκανε σκόπιμα τα περισσότερα κείμενά του δυσπρόσιτα και τις εξισώσεις του «έτσι ώστε να φέρνουν σε δύσκολη θέση τους μέτριους μαθηματικούς»- δύσκολα συμβιβάζεται με μια δική του αφήγηση τόσο ζεστή και ξεκάθαρη. Ο Στάκλεϋ, ο οποίος δυσκολευόταν να κατανοήσει τα ανώτερα μαθηματικά , εμφανίζεται, εξάλλου, έκπληκτος από την τόλμη της σύντομης αφήγησης ο τόνος της δεν θύμιζε καθόλου τις συνήθως βαθυ­ στόχαστες ανταλλαγές απόψεων με τον σερ Ισαάκ. Παρατηρεί δε ότι η αφήγηση δεν απευθυνόταν σε εκείνον και ό τι δεν υπήρξε άμεσος ακροατής της. Μόνον ένα πρόσωπο, το οποίο ουσιαστικά αγνοούσε τα θέματα της επιστήμης, ήταν όμως πολύ έμπιστο στον σερ Ισαάκ, θα μπορούσε να του αποσπάσει μια τέτοια ομολογία, όπως η ιστορία του μήλου. Το «πρόσωπο» ήταν η Κάθριν Κόντουιτ, η αγαπημένη του ανιψιά, το μόνο από τα μέλη της οικογένειας με το οποίο είχε μία σχετική οικειό­ τητα και -χωρίς αμφιβολία- η μοναδική γυναίκα την οποία πλησίασε ποτέ. Οι γελοιογράφοι της εποχής δεν δίστασαν να σατιρίσουν με σκίτσα τους τον απόλυτο μισογυνισμό του σερ Ισαάκ (όλοι οι βιογράφοι του βε βαιώνουν ότι δεν ερωτεύτηκε ποτέ) αλλά και τη γνωστή σ' όλο το Λονδίνο γοητεία της νε­ αρής και όμορφη ανιψιάς του. Ο Τζόναθαν Σουίφτ μιλάει για την πολύ όμορφη ματιά της (<< Την αγαπώ περισσότερο από οτιδήποτε... » έγραψε κάποτε στην εφημερίδα του) και ο Ρέ­ μοντ ντε Μονμόρτ, μέλος του συμβουλίου της αντιβασιλείας, ομολόγησε: «έχω διατηρήσει μέσα μου μια αίσθ ηση μεγαλείου για το πνεύμα του και για την ομορφιά της». Ο ίδιος ο Βολταί­ ρος έγραφε: «Στα νιάτα μου νόμιζα ότι πίσω από τις μεγάλες επιτυχίες του Νεύτωνα βρισκόταν μόνο η προσωπική του αξία. Ο Ισαάκ Νεύτων είχε όμως και μια πολύ όμορφη ανιψιά, την Κάθριν Κόντουιτ, η οποία υπήρξε και κατάκτηση του υπουρ­ γού Χάλιφαξ. Οι ανακαλύψεις των ροών και της παγκόσμιας βαρύτητας ίσως δεν θα είχαν προχωρήσει χωρίς τη γοητευτική ανιψιά του». Ο λόρδος Χάλιφαξ ήταν, βέβαια, προστάτης του σερ Ισαάκ και πιθανός εραστής της Κάθριν, θα χρειάζονταν 55

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

όμως η κακοπιστία ενός Βολταίρου και η «αδυναμία του» στο να πει μια καλή κουβέντα για να φθάσουμε σε σημείο να ανα­ καλύπτουμε τέτοιου είδους αιτίες πίσω από την επιτυχία της Παγκόσμιας Έλξης. Η λογική, λοιπόν, μας λέει ότι υπάρχει σίγουρα μια γυναί­ κα πίσω από την ιστορία του μήλου, μια ιστορία η οποία απο­ κλείεται να είναι, σε όλες τις πτυχές της, μια επινόηση, α ν και αυτό δεν θα το μάθουμε ποτέ. Υπάρχει ωστόσο και κάτι άλλο που είναι τεκμηριωμένο. Όταν ο θείος πεθαίνει, η Κάθριν είναι ακόμα «εκεί». Εκείνη θα αναλάβει την εκτέλεση της διαθήκης του και εκείνη θα κρατήσει, ανάμεσα σε άλλα προσωπικά του αντικείμενα, ένα σεντούκι το οποίο ο Νεύτων δεν είχε ποτέ εγκαταλείψει από την εποχή που δίδασκε στο Πα νεπιστήμιο του Κέμπριτζ κατά τα πρώτα χρόνια της καριέρας του. Την επίβλεψη του περιεχομένου του σεντουκιού έχει αναλάβει έ­ νας επίσκοπος, ο οποίος, έχον τας ένα είδος «τρόμου» για το ακριβές περιεχόμενο, σφαλίζει με ορμή το καπάκι. Το σεν τούκι θα μείνει στην οικογένεια μέχρι το 1936, οπότε ο λόρδος Λί­ μινγκτον, απόγονος της Κάθριν, θα το πουλήσει σε δημοπρα­ σία. Εξοργισμένος από αυτή την έλλειψη σεβασμού προς το πατρογονικό κειμήλιο ένας διάσημος οικονομολόγος, ο Τζον Μέιναρντ Κέινς, αγοράζει το μεγαλύτερο μέρος από το περιε­ χόμενο του παλιού σεν τουκιού· είναι χιλιάδες χειρόγραφες σελίδες γεμάτες με αλχημιστικά και θεολογικά ζητήματα. Ο όγκος αυτών των «προσωπικών» χειρογράφω ν είναι σχεδόν όσος και εκείνος των επιστημονικών εργασιών του σερ Ισαάκ. Μέσα στο εργαστήριό του στο Κέμπριτζ, ο Νεύτων επιδίδεται όχι μόνο στην «κοινή χημεία» αλλά και στην ανα­ ζήτηση του μυστικού της ζωής. Περιτριγυρισμένος από αγγεία χημείας και ανάβοντας φούρνους οι οποίοι αποτελούσαν και το μοναδ ικό βοηθ ητικό μέσο για να διεισδύσει στο άντρο των μυστικών της ζωής -«φούρνους α ναμμένους συνεχώς πάνω από έξι εβδομάδες, χειμώνα καλοκαίρι»- ο Ισαάκ επιμένει· επιχειρεί να απομονώσει το πνεύμα της φύσης, μία υποδιαίρε56

ΤΟ ΜΗΛΟ ΤΟΥ ΝΕΥΤΩΝΑ

ση της ύλης -έμβιας ή μεταλλικής- εξαιρετικά λεπτεπiλεπτη και με μέγεθος πολύ μικρό ακόμα και για την ανθρώπινη φα­ ντασία, χωρίς το οποίο η Γη θα ήταν ένας πλανήτης νεκρός και αδρανής. Ανάμεσα σε καβαλιστικά διαγράμματα που αναπαρι­ στάνουν τη φιλοσοφική λίθο, ο Κέινς βρίσκει και index chemi­ cus -έναν χημικό πίνακα περιεχομένων- με όλα τα γνωστά στους αλχημιστές «σώματα», όπως επίσης και μια μεγάλη λί­ στα με φράσεις από τις Γραφές, μαζί με τις σημασίες τους σε διάφορες γλώσσες. Ο Νεύτων ήταν πεπεισμένος ότι τα αρχαία δόγματα έπρεπε να απορριφθούν και αναζητούσε μέσα σε ένα καινούριο πλαί­ σιο την αυθεντική υφή της πραγματικότητας βοηθούμενος από τις τρομερές ικανότητές του στο να αναλύει και να συνθέτει, οι οποίες τον οδήγησαν στις περίλαμπρες επιτυχίες των επιστη­ μονικών του εργασιών. Γιατί μέσα στον ίδιο άνθρωπο συγκα­ τοικούσαν αρμονικά ο ένας που έψαχνε για τη φιλοσοφική λίθο και ο άλλος που διέκρινε τα μυστικά της παγκόσμιας βαρύτη­ τας (<<ένα είδος πνεύματος ιδιαίτερα λεπτεπίλεπτου κρυμμένου μέσα στην ουσία των σωμάτων») και τα μυστικά του φωτός (συγκροτούμενου από τεράστιο πλήθος σωματιδίων ασύλλη­ πτα μεγάλης ταχύτητας και ασύλληπτα μικρού μεγέθους). Ει­ ρωνεία της ιστορίας η βαρύτητα αποδεί χθ ηκε, τελικά, πιο μυστηριώδης από τη φιλοσοφική λίθο. Σε αντίθεση με τις άλ­ λες δυνάμεις της φύσης οι οποίες μπορούν και συνυπάρχουν μέσα σε κοινό θεωρητικό πλαίσιο, «εκείνη» παραμένει -του­ λάχιστον μέχρι και σήμερα- ένα αί νιγμα που διαταράσσει τον ύπνο κάθε φυσικού της εποχής μας. «Γιατί πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο Νεύτων ήταν ένας μά γος;» διερωτάται ο Κέ ινς. Λόγω του ειδικού εκείνου βλέμματος που έριξε στο σύμπαν και του στοιχείου που εμπεριείχε η ματιά του, είναι η απάντηση. Το σύμπαν το αντίκρισε σαν ένα α ίνιγμα, ένα μ υστήριο, το οπο ίο θα κατάφερνε να αποκωδικοποιήσει εφαρμόζοντας την καθα57

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

ρή του σκέψη πάνω στις μυστικές ενδείξεις, τις οποίες άφηνε ο Θεός να φαίνονται, για να προσφέρει ένα είδος κυνηγιού του φιλοσοφικού θησαυρού στην αδελφό τητα των στοχαζομένων. Τα ίχνη της ιστορίας του μήλου βρίσκονται μέσα στο σεντούκι όπου ο Νεύτων έκρυβε τα μυστικά. Τόσο όμως τα ίχνη όσο και το σεντούκι τα χρωστάμε στην ανιψιά, την Κάθριν. Κάθριν, σ' ευχαριστούμε.

58

Φραvκεvατάιv

Κάθε φανατικός αναγνώστης αστυνομικώ ν μυθιστορημάτων και ιστοριών τρόμου ξέρει πολύ καλά ό τι πρέπει να είναι ιδια ί­ τερα προσεκτικός απέναντι σε γηραιές κυρίες οι οποίες διαθέ­ τουν μυθιστορηματική φαντασία και είναι ικανές ανάμεσα σε δύο φλιτζάνια τσάι -«θέλετε λίγο γάλα ακόμα;»- να διηγη­ θούν ιστορίες που παγώνουν το αίμα. Αλλά και απέναντι στη ρομαντική υστερία νεαρών ΑγΥλίδων που γνωρίζονται με νε­ αρούς μαθητές κατά την παραμονή τους στο εξωτερικό, χρειά­ ζεται κανείς επίσης να είναι επιφυλακτικός. Όταν η αξιολάτρευτη δεκαεννιάχρονη Μαίρη Γκό ντγου­ ιν, ένα θυελλώδες απομεσήμερο του 1816, σε ένα ελβ ετικό σαλέ στις όχθες της λίμνης Λεμάν πήρε την πένα στα χέρια της, το έκανε για να γράψει μ ια ιστορία τρόμου. Στις δεκαετίες που ακολο ύθησαν, ο ήρωας της ιστορίας αυτής έγινε μ ύθος. Το όνομά του ήταν: Φρανκενστάιν. Στις μέρες μας -περισσό τερο παρά ποτέ - συμβο λίζει τις χειρότερες παρεκτροπές της επιστήμης. Τ ο όνομ ά του είναι αρκετό για να γεμίσει τον ουρανό με αστραπές, κάτω από τους θόλους ενός σκοτεινού πύργου να αντηχήσει το σαρδόνιο γέλιο ενός βδ ελυρού τρελού επιστήμονα και μέσα από την παγωνιά και το σκοτάδι να κάνει διστακτικά την εμφάνισή της η σιλου­ έτα ενός αποκρουστικού τέρατος με ουλές και ραφές πάνω στην επιδερμίδα, όπως στην παλιά ομώνυμη ται νία με τον Μπόρις

6]

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

Καρλόφ. Αυτές βέβαια οι ειιcόνες έρχονται περισσότερο από το σινεμά -ιc υρίως από την ταινία ΦρανΙCενστάlνΤOυ Τζέιμς Χου­ έιλ του έτους 1931- ιcαι λιγότερο από το βιβλίο της Μα ίρης Γιcόντγoυιν Σέλλεϋ, στο οποίο ο Bίιcτo ρ Φρανιcενστάιν, νεαρός φοιτητής με πολλά προσόντα που δεν θυμίζει σε τίποτα τρελό επιστήμονα, συγκεντρώνει με μεγάλη μαεστρία -σ' έναν χώρο του Πανεπιστημίου του Ingolstadt και όχι στα υπόγεια ενός μεσαιωνιιcoύ πύργου- τεμάχια ανθρώπινων πτωμάτων. Ωστό ­ σο, το βιβλίο, κατά τη διαδρομή του, πολιορκήθηκε από διά­ φορα φαντάσματα ιcαι αΠOγυμνώθηΙCε από το αρχικό του περιε­ χόμενο τόσο, που δεν απέμεινε παρά μία λέξη -ο τίτλος Φραν­ ΙCενστάιν- και έ να ηθικό δίδαγμα: Μην εμπιστεύεστε τους επιστήμονες. Η ταχυδακτυλουργία αυτή ήταν αναγκαία για να δημιουργηθεί ο μύθος. Καθώς η αρχιιcή ιστορία στραγγιζόταν από το πραγματιιcό της περιεχόμενο, μετατρεπόμενη σε «άδειο ΙCOχ ύλυ), γινόταν εφικτό να γεννηθεί μέσα εκεί ο ιcαινoύριoς μύθος, ο οποίος, ιcατά παράδοξο τρόπο, έγινε απόλυτα αποδε­ κτός από τις γενιές που αιcoλoύθησαν. Με τον Φρανιcενστάιν της Μα ίρης Σέλλεϋ συνέβη ακριβώς αυτό. Τελικά δεν είναι ούτε ένα βιβλίο πάνω στις τρομακτικές δυνατό τητες της επι­ στήμης ο ύτε ένα απλό φανταστιιcό μυθιστόρημα. Πολλοί από τους αναγνώστες του έργου δ ιερωτώνται εάν πράγματι πρόιcειται για ένα βιβλίο της Μαίρης Σέλλεϋ. Γιατί είναι σίγουρο ό τι τόσο ο σύζυγός της -ο μεγάλος ποιητής Πέρσι Μπά ις Σέλλεϋ, ιδιοσυγκρασία επαναστατιιcή, φιλελεύ­ θερος, ιcληρoνόμoς μιας μεγάλης περιουσίας, αλλά ιcαι απέντα­ 3 ρος- όσο ιcα ι ο λόρδος Μπάυρον -κυνικός Δον Ζουάν και

3. Η παρουσία του λόρδου Μπάυρον σε μία μυθολογία της επιστήμης δικαιο­

λογείται για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι ότι πήρε μέρος στη γέννηση του ΦραΝΙCενστάιν. Ο δεύτερος είναι ότι η μεγάλη του κόρη, η Λαίδη Άντα Λα­ βλέις, έγινε η βοηθός του σχ:απανέα της πληροφορικής Τσαρλς Μπάμπατζ και «έδωσε» το επώνυμό της σε μία γλώσσα προγραμματισμού.

62

ΦΡΑΝΚ.ΕΝΣΤΑΪΝ

ποιητής από τη γενιά των «καταραμ ένων»- έσκυψαν προσε­ κτικά πάνω στα δικά της χειρόγραφα. Ωστόσο, μόνο η Μαίρη Γκόντγουιν Σέλλεϋ ή ταν ικανή να γράψει ένα τέτοιο μυθ ιστό­ ρημα. Το επιστημονικό υποστήριγμα του έργου -ένα τερατώ­ δες πό ρισμ α για την ισχύ που απορρέει από τη σύζευξη χημε ίας και ηλεκτρισμού- προέρχεται εμ φανώς από τον Σέλλεϋ . Φ α­ ' νατικός αναγνώστης, ανάμ εσα σ άλλους, του Έρασμου Δαρβί­ νου (παππού του Κάρολου), του Βο λταίρου και του Ντιντερό,

παθ ιαζόταν για τις έρευνες του Χάμφρεϊ Ντέιβυ -που εκείνη την εποχή είχε καταφέρει να απομονώσει καθαρά μέταλλα με ηλεκτρόλυση- αλλά και για τις εργασίες του Φαραντέι, του Έρστεντ και του Αμπέρ, που τα εκπληκτικά πει ράματά τους είχαν εδραιώ σει την πεποίθηση ότι ανάμεσα στον ηλεκτρισμό και στον μυστηριώδη μαγνητισμό υπάρχει ένας δ εσμός, τον οποίο πολλοί θεωρούσαν ως αφετηρία για την αναζήτηση του μυστικού της ζωής. Γ νώριζ ε επίσης το πείραμ α του Ιταλο ύ Λουίτζι Γκαλβάνι, του καθηγητή ανατομίας, που πίστευε ό τι είχε ανακαλύψει τον «ζωτικό ηλεκτρισμό». Είχε παρατηρήσει ότι οι σπινθήρες που έβγαιναν από μια ηλεκτροστατική μηχα­ ' νή προκαλούσαν συσπάσεις σ ένα κομμέ νο βατραχοπόδαρο μόλις το ά γγιζε μ ε το νυστέρι του . Σε ένα επόμ ενο πείραμα διαπίστωσε ότι οι συσπάσεις μπορούσαν να γίνουν, φθάνει να ' ' ακουμ πούσε τα νεύρα μ ένα τσί γκινο έλασμα και τους μύες μ ένα χάλκινο. Αν και χρειάστηκε η οξυδέρκεια ενός Αλεσάντρο Βόλτα για να ερμηνευθεί το φαινόμενο, να καταρριφθ εί η θεωρία του Γκαλβ άνι και να εφευρεθεί η ηλεκτρική στήλη, η συνταρακτι­ κή εμπειρία του Γκαλβάνι κατεγράφη στη συνείδηση της επι­ στημονικής κοινότητας σαν ένα σύμβο λο. Θεωρήθηκε ένα εί­ δος γέφυρας - μια από τις πρώτες γέφυρες- ανάμ εσα στη βιο­ λογ ία και τη φυσι κή. Α πό μικρή, λο ιπό ν , η λ ικ ία ο Πέρσι Μπάις Σέλλεϋ είχε μ ία δική του ηλεκτροστατική μηχανή σύμφωνα με τους βιογράφους του- ηλέκτριζε μ ε αυτή τα μι­ κρά του ξαδέρφια, αφού προηγουμ ένως είχε καταφέρει να τα

63

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

πείσει. Αργότερα το ερευνητικό του οπλοστάσιο εμπλουτίστη­ κε με μικροσκόπιο, με αντλία κενού και με απαραίτητο υλικ ό για πειράματα χημείας. Φαίνεται λοιπόν καθαρά ότι η ιδέα να αντικατασταθούν τα βατραχοπόδαρα με κομμάτια ανθρώπ ινου σώματος πρέπει να γεννήθ ηκε στη σκέψη του Σέλλεϋ, ο οποίος -όπως και ο περισσότερος, βέβαια, κόσμος κατά τις αρχές του δέκατου ένατου α ιώνα- αντιμετώπιζε τ ις γοη τευτικές προό­ δους της επιστήμης με ενθουσιασμό . Ωστόσο, ο ίδιος δεν θα μπορούσε ποτέ να γράψει τον Φρανκενστάιν. « Με μ ια αδημονία που έφ θανε σε επίπεδα αγωνίας συνέ­ νωσα τα ζ ωτι κά ό ργανα για να μεταβιβ άσω έναν ηλεκτρικ ό σπινθήρα στο άψυχο πλάσμα που βρισκόταν ξαπλωμένο στα πόδια μου. Ήταν, ήδη, μία μετά τα μεσάνυχτα. Η βροχή μαστί­ γωνε τα τζάμια, όταν στο φως του μισοσβησμένου κεριού είδα να ανοίγουν τα κίτρινα και μελαγχολικά μάτι α του πλάσματος. Ανέπνεε βαθιά και ενεργώντας σπασμωδ ικά προσπαθο ύσε να κινήσει τα μέλη του». Το καινούριο πλάσμα έχει δημιουργηθεί.

Τα μέλη του είναι συμμετρικά, τα μαλλιά λαμπερά και μαύρα, τα δόντια επίσ ης λαμπερά, κατάλευκα σαν μαργαριτάρια, αλλά «οι λάμψεις αυτές έρχονται σε φοβερή αντίθεση με τα δακρυ­ σμένα άχρωμα μάτια, το ρυτιδιασμένο πρόσωπο και τη σκοτει­ νή γραμμή των χειλιών». Άφωνος και κατατρομαγμένος ο Βί­

κτορ Φρανκενστάιν εγκαταλείπει αμέσως το δημιούργημά του και για μήνες ο λόκληρους αναζητεί τη λησμονιά μελετώντας ποίηση, κυρίως της Ανατολής. Το τέρας, ορφανό και χωρίς όνομα, τρέφεται μόνο με βε­ λανίδια. Κοιτάζοντας μέσα από τις ρωγμές του σανιδώματος

μ ιας φτωχικής καλύβας, στην οποία έχει καταφύγει, προσπα­ θ εί να κατανοήσει τα συναισθ ήμ ατα και τ ην εντελώς απλή ευτυχία μιας οικογένειας χτυπ ημένης απ ό τη μοίρα. Σε λίγο

θα φύγει για την Ελβετία για να ξαναβρεί εκεί τον δημ ιουργό του, ο οποίος αρνείται επίμονα να του φτιάξει μ ια αρραβωνια­

στικιά. Το ορφανό τέρας αρχίζει μεθ οδ ικά να τον εκδ ικείται -παρά τις απελπισμένες αποδράσεις του Φρανκενστάιν στις

64

ΦΡΑΝΚΕΝΣΤΑΙΝ

τέσσερις γων ιές της Ευρώπης- καταστρέφοντας ένα ένα όλα όσα εκείνος αγαπάει. Συντετριμμένος ο δ υστυχής Βίκτορ πεθαί­ νει, κατά το τέλος μιας ύστατης καταδίωξης με έλκηθρα , στους πάγους της Αρκτικής. Το ορφανό τέρας -για το οποίο ο ανα­ γνώστης έχει αρχίσει να νιώθει συμπάθεια- αυτοπυρπολείται ακριβώς πάνω στον Βόρειο Πόλο χωρίς να διευκρινίζεται πού β ρήκε τα ξύλα για να ανάψει τη φωτιά. Μια ιστορία προφητική αλλά και εμφανώς αλληγορική . Το μήνυμά της φαίνεται καθα­ ρά εάν στη θέση του τέρατος-τιμωρού βάλει κανείς τα πυρηνικά

κατάλοιπα ή τους ιούς της γενετικής. Η παρουσία τους σημαί­ νει οικολογικές συνέπειες ανεξέλεγκτες. Είναι τα τρομακτικά ορφανά τέρατα της σύγχρονης επιστήμης που έχουν σκοπό να εκδικηθο ύν. Είναι, ωστόσο, σίγουρο ότι ούτε η Μαίρη, ούτε ο Σέλλεϋ, ούτε ο Μπά υρον είχαν φανταστεί κάτι τέτοιο. Ο ΦραΥκενστάιν είναι ένα βιβλίο προφητικό αλλά με έναν εντελώς διαφορετι κό τρόπο. Αυτό το διακρίνει κανείς αν παρακολουθήσει την ασυ­ νήθ ιστη ιστορία των τριών δημιουργών του' οι περιπέτειές τους

είναι ασύγκριτα π ιο εντυπωσιακές από εκείνες του μυθιστορή­ ματος. Ο Σέλλεϋ είναι ένας επαναστατημένος νεαρός τον οποίο

δεν καταφέρνουν να τιθασεύσουν ούτε ο ι καθηγητές στο κολέ­ γιο του Ίτον ούτε οι καθηγητές της Οξφόρδης. Εξα ιτίας και των υπερβολών του αλλά και των αθε ϊστικών του πεποιθήσεων αποβάλλεται από το Πανεπιστήμιο. Ο βαρόνος πατέρας του τον αποκληρώνει και εκείνος στα δεκαεπτά του χρόνια θα απαγάγει τη Χάριετ Γουέστμπρουκ, την οποία θα παντρευτεί στη Σκοτία

αφού κάνει μαζί της ένα παιδί στην Ιρλανδία. Η σχέ ση όμως αυτή γρήγορα θα τον κουράσει. Λίγο αργό­ τερα ερωτεύεται κεραυνοβόλα την όμορφη Μαίρη Γκόντγουιν με τα αμυγδαλωτά μάτια. Ο έρωτας ήταν αμοιβαίος. Ε κείνη,

δεκαπέντε μόλις χρόνων, ήταν κόρη ενός από τους δασκάλους του, του θεωρητικού των επαναστατικών ιδεώ ν Γουίλιαμ Γκό­ ντγουιν και της περίφημης φεμ ινίστριας Μα ίρης Γουόλστον­ κραφτ. Μια δ εύτερη απαγωγή, για να ακολουθήσει μια οικτρή

65

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

περ ιπλάνηση στη σπα ρασσόμενη από τον πόλεμο Γαλλί α, στην Ελβετία, στη Γερμανία κα ι στην Ολλανδία. Ε κείνος , η Μαίρη, η κόρη του Κλα ιρ, λίγο α ργότερα και ο Μ πά υρον. Η Μαίρη χάνει το πρώτο της παιδί, η Κλαιρ αφοσιώνεται στον μεγάλο Μπά υρον, που έχει ήδη κατηγορηθεί για αιμομιξία και όλοι μαζί θα πρέπει να ζήσουν αυτοεξόριστοι στην Ελβετία καθώς μία άλλη αδελφ ή της Μαίρης, θύμα και αυτή της κατα­ στροφικής γοητείας του Σέλλεϋ, αυτοκτονεί, ενώ η πρώην σύ­ ζυγός του, η Χάριετ, βρίσκεται πνιγμένη. Το «κολασμένο» τρίο Σέλλεϋ, Μαίρη και Μ πά υρον, αναζητώντας την ουτοπία περισ­ σότερο από ποτέ φεύγει για τη Βενετία, όπου πεθαί νει η κόρη της Κλαιρ κα ι του Μπά υρον, πηγαίνει μετά στη Ρώμη, όπου η Μαίρη χάνει και το δεύτερο παιδί της και φ θάνει τέλος στην Τοσκάνη, όπου απροσδόκητα ο Σέλλεϋ θα συναντήσει τον θά­ νατο - ένα ναυάγιο στη λίμνη της Λα Σπέτσια ύστερα από μια καταιγίδα απρόβλεπτη και το πτώμα του Σέλλεϋ θα βρεθεί ριγ­ μένο στην ακτή. Λίγο αργό τερα θα αποτεφρωθεί μπροστά στα μάτια της Μαίρης και του Μπά υρον. Η τελετουργία της απο ­ τέφρωσης θα εντυπωσιάσει ζωηρά όχι μόνο τους πα ριστάμε­ νους, αλλά και τους α να γνώστες της σχετικής αφήγησης, την οποία ένας από τους πα ρευρισκόμενους, ο Τόμας Μέντγουιν, παρουσίασε στο βιβλίο του Συνομιλίες με τον λόρδο Μπάυρον. Σε έναν πίνακα ζωγραφικής - αντίγραφο του οποίου υπάρχει στην Ιταλία - ο Μπά υρονο και ο ι φίλοι του παρακολουθ ού ν εντυπωσιασμένοι την πτ ήση ενός πα ράξενου πουλιού, το ο­ ποίο (όπως οι «οιωνοί » της α ρχα ίας ε λληνικής παρά δοσης, που περιφέρονται γύρω από τα πτώματα των γενναίων) διαγρά­ φει κύκλους πάνω από την πυρά. Η όλη εικόνα δικα ιολογεί το πετυχημένο σχόλιο ενός Ιταλού της εποχ ής ο οποίος είχε πει: «Era ίl demonio». (Ήταν το δαιμόνιο.) Αυτοκτονίες, θά να τοι παιδιών, αποδράσεις α πό γνωσης, αποτεφρώσεις νεκρών.. Η Μαίρη Σέλλεϋ τα είχε όλα προβλέ­ ψει πέντε χρόνια νωρ ίτερα στο εξαιρετικό μυθ ιστόρημά της, .

που δεν είχε να κάνει με την εξέλιξη της επιστήμης, αλλά με

66

ΦΡΑΝΚΕΝΣΤΑίΝ

την κοινωνική μικροψυχία, η οποία αδυνατούσε να δικαιολο­ γήσει τη φουτουριστική μικροκοινωνία που είχαν επιχειρήσει να διαμορφώσουν ο Μπάυρον και ο Σέλλεϋ. Γιατί είναι αλήθεια ότι ο εκτός κοινωνικών συμβάσεων έρωτας ανάμεσα στη Μαίρη και τον Σέλλεϋ εμπεριείχε μεγάλη ποσό τητα αυθάδειας προς το κοινωνικό κατεστημένο, την οποία η επικρατούσα «ηθική» δ εν παρέλε ιπε να αποδοκιμάζει. Από την άλλη μεριά, ο Μπά υρον διέπραττε συστηματικά το αμάρτημα της μοιχείας με δ ιάφορες Ιταλίδες κόμισσες. Απλοποιώντας κάπως τα πράγματα μπορού­ με να υποστηρίξουμε ότι ο γοητευτικός και μεγαλοφυής Βίκτορ Φρανκενστά ιν δεν είναι άλλος από τον εμπνευσμένο ποιητή Πέρσι Μπάις Σέλλε ϋ. Όσο για το τέρας, αυτό είναι το «δαιμο­ νικό» δίδυμο Σέλλεϋ-Μπάυρον. «Όταν ο Μπάυρον μιλάει και ο Σέλλεϋ δεν απαντά μοιάζει με κεραυνό που πέφτει χωρίς καθό­ λου βροχή», έγραφε κάποτε η Μαίρη. Και το μοναδικό τους «έγκλημα» ήταν ότι δοκίμασαν να υλοποιήσουν επαναστατικές θεωρίες στο εσωτερικό μιας κοινωνίας που δεν ήταν καθόλου έτοιμη να τις δεχθεί. Όσο για τη Μαίρη Γκόντγουιν Σέλλεϋ, αυτή είναι η συγγραφέας μιας ελάχιστα ρομαντικής αυτοβιο­ γραφίας με τ ίτλο Φραι!κενστάιν αυθεντική αφ ήγηση μιας -

τρομερής ιστορίας, την οποία η ίδια είχε καταφέρει να προβλέ ­ ψει. Στα 1840, όταν είχε πια επιστρέψει στη Γενεύη, εξομολο­ γήθηκε στην εφημερίδα της: «Όλη μου η ζωή δεν ήταν παρά μία φαντασμαγορία εξωπραγματική. Οι σκιές που συγκεντρώνο­ νταν γύρω από αυτό το ντεκόρ ήταν οι πραγματικό τητες ... » Η παράξενη αλχημεία με την οποία η λέξη Φρανκενστάιν από όνομα του δημιουργού μετατρά πηκε σε όνομα του τέρατος εξηγείται επίσης αφ' εαυτής : και οι δύο είναι το ίδιο πρόσωπο' « αυτό » θα το καταλάβ ει πολύ καλά μισό αιώνα αργό τερα ο Ρόμπερτ Λιούις Στίβενσον και θα το παρουσιάσει στο Δόκτωρ Τζέκυλ και κύριος Χάυντ. Όσο για τις γεμά τες κινδύνους ανα­ ζητήσεις που οδήγησαν τον Σέλλεϋ και τον Μπά υρον στην αυτοκαταστροφή, γι' αυτές δεν υπάρχει το ανάλογο παράδειγ­ μα στην εποχή μας.

67

Η ΜΠΑΝ1ΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

Ο αιώνας μας δεν εμπ ιστεύεται την ποί ηση και είναι ιδιαί­

τερα καχύποπτος απέναντι σε σοσιαλιστικές ουτοπίες. Όσο για την αποπνέουσα σεβασμό σύγχρονη επιστήμ η, αυτή -μέσα

από εντυπωσιακές επιτυχίες στους τομείς των κεραυνοβόλων καταστροφών- προχωρεί αναπόφευκτα προς την αυτοαναίρε­ ' σ ή της. Έτσι, ενώ καθ όλη τη διάρκεια του δέκατου ένατου α ιώ να, μιας εποχ ής που θεωρήθηκε ευ λογημ ένη λόγω του θριάμβου της επιστημονικής πρακτικής, ο Φρανκενστάιν ήταν σχεδόν κοιμισμένος χωρίς να εμφανίζεται πουθ ενά, σε κάποια στιγμή, ανάμεσα στους δύο παγκόσμιους πολέμους του αιώνα μας, θα «ξυπνήσει», θα βγει από το εργαστ ήριό του και θα εισβάλει στις σκοτεινές κινηματογραφικές αίθουσες. Αυτό συ­ νέβη την ίδια εποχή που τα αληθ ινά τέρατα, δημιουργήμ ατα της επιστημονικής προόδου, είχαν αρχίσει να αποκαλύπτουν το πραγματικό τους προφίλ... Ωστόσο, όπως στην άκρη του νήματος που οδηγεί στα χημικά όπλα βρίσκεται οπωσδήποτε μία έρευνα βασισμένη στον ουμανισμό και, όπως η κατασκευή της πυρηνικής βόμβας «κατάγεται» από ευγενών προθέσεων έρευνες για τα μυστικά της ύλης, έτσι και πίσω από το γεμάτο

ουλές και ραφές πρόσωπο του ορφανού τέρατος βρίσκεται απο­ τυπωμένο το όμορφο και ανήσυχο πρόσωπο μια νεαρής κοπέ­ λας με αμυγδαλωτά μάτια. Αυτή η φαινομ ενικά παράξ ενη συ­ νύπαρξη, όπου η πεντάμορφη συγκατοικεί με το τέρας και το νεαρό κορίτσι με τον θάνατο, δεν έχει πάψει και φαίνεται ότι ποτέ δεν θ α πάψει να δονεί τις εσωτερικές μας χορδές και να ενεργοποιεί τις πιο κρυφές αγωνίες μας.

68

Ο κρίκος 1Ι0υ έΙειlιε

Ο μύθος είναι πάντοτε αχόρταγος και η όρεξή του πολύμορφη και διαρκώς «ανοιχτή». Δεν ικανοποιείται με το να καταβρο­ χθίζει μπανιέρες και μήλα, οι μαθηματικοί τύποι δεν του αρ­ κούν, ενώ συχνά του αρέσει να τρέφεται με έναν κενό χώρο, με μια απουσία, με μια έλλειψη. Ο περίφημος κρίκος που πάντοτε έλειπε και από το 1860 μέχρι σήμερα δεν έπαψε να υποδαυλίζει διάφορα πάθη, περιέχει αρκετές ποσότητες «μυθοτροφής». Επί είκοσι τουλάχιστον χρόνια ο Κάρολος Δαρβίνος δί­ σταζε να εκδώσει την ΚαταΎωΎή των ειδών. Τον κατανοούμε. Είναι ελάχιστες οι επιστημονικές θεωρίες που είχαν έναν τόσο καθοριστικό αντίκτυπο. Γιατί εάν ο Λαπλάς οικοδόμησε το δικό του «Σύστημα του Κόσμου» χωρίς καθόλου να χρησιμο­ ποιήσει την υπόθεση ότι «υπάρχει Θεός», ο Δαρβίνος βρέθηκε σε καλύτερη (ή μήπως χειρότερη;) θέση προκειμένου να απο­ δείξει ότι δεν μας είναι αναγκαία η ιδέα για την ύπαρξη ενός δημιουργού. Σύμφωνα με τον Φρόυντ, εάν ο Κοπέρνικος ήταν εκείνος που στέρησε από τον Άνθρωπο το προνόμιο του να βρίσκεται στο κέντρο του Σύμπαντος, ο Δαρβίνος τού στέρησε το προνόμιο του να αποτελεί ένα ξεχωριστό πλάσμα της δη­ μιουργίας. Ακόμα πιο σπάνιες είναι οι θεωρίες που διαθέτουν μία διεισδυτικότητα όπως αυτή. Βέβαια, δεν πρόκειται για μία ενιαία θεωρία, αλλά για ένα συνεκτικό σύνολο προτάσεων δια­ φορετικών μεταξύ τους, που αρχίζουν από τη φυσική επιλογή

71

Η ΜΠΑΝ1ΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧ1ΜΗΔΗ

και φθάνουν στη δυνατότητα μιας βαθμιαίας εξέλιξης ενός ορισμένου πληθυσμού και στη θεωρία για μια κοινή προέλευ­ ση όλων των ειδών που ζουν στον πλανήτη. Ορισμένες από τις ιδέες αυτού του συνόλου έρχονται σε απευθείας σύγκρουση με την κυρίαρχη ιδεολογία. Εκτός από την αξιοσημείωτη απουσία της θεϊκής Δημιουργίας στην ΚαταΥωΥή των ειδών, το προο­ δευτικό «πέρασμα» από τον ουραγκοτάγκο στον Άνθρωπο -και ειδικά στον «λευκό» Άνθρωπο- κάνει την «αυτοκρα­ τορική φυλή των Ανθρώπων» να νιώθει άβολα και να ενοχλεί­ ται. Η ιδέα της εξέλιξης υπήρχε πάντα στην ατμόσφαιρα, αλλά ένα τέτοιο κοκτέιλ με γένη και με είδη ήταν εντελώς απαράδε­ κτο. Από το 1799 ο Τσαρλς Χουάιτ είχε ήδη προτείνει την ιδέα μιας βαθμιαίας εξέλιξης, στην οποία είχε δώσει το όνομα «η μεγάλη αλυσίδα των ζωντανών οργανισμών». Σύμφωνα με αυ­ τήν, ο γλάρος θα μπορούσε να μετεξελιχθεί σε πίθηκο και ο νέγρος (ή ο άγριος ιθαγενής) σε Ευρωπαίο· σε καμιά όμως περίπτωση δεν θα μπορούσε ο πίθηκος να μετεξελιχθεί σε Άν­ θρωπο. Αυτό ήταν αδιανόητο. Το να τοποθετούμε τον Άνθρω­ πο, το «θαύμα», δηλαδή, της Δημιουργίας, ανάμεσα στα «χωρίς ψυχή» ζώα ήταν πράξη ιερόσυλη και ταυτοχρόνως αντίθετη στην έννοια της προόδου, έννοια την οποία μανιωδώς υποστή­ ριζαν όλοι σχεδόν οι Ευρωπαίοι σε όλη τη διάρκεια του δέκα­ του ένατου αιώνα. Αυτές οι ριζικά καινούριες ιδέες έπρεπε το ταχύτερο δυνατόν να καταπολεμηθούν και σε μία πρώτη μάχη έπρεπε να μεταφερθούν στο γήπεδο του αντιπάλου, όπου θα μπορούσαν να φανούν καθαρά οι αδυναμίες τους. Και, πράγμα­ τι, αν η εξέλιξη με την έννοια που της έδωσε ο Δαρβίνος μπορεί εύκολα να παρατηρηθεί μέσα στους κόλπους ενός ορισμένου είδους, είναι πολύ περισσότερο δυσδιάκριτη από ένα είδος σε ένα άλλο είδος. Εάν ο άνθρωπος κατάγεται από πιθήκους και εάν δεχτούμε ότι η εξέλιξη συντελείται με τρόπο συνεχή, «πού είναι οι πίθηκοι, οι σχεδόν άνθρωποι και οι άνθρωποι, οι σχε­ δόν πίθηκοι;» Δεν έλειπαν τα ισχυρά επιχειρήματα από τους

72

Ο ΚΡΙΚΟΣ ΠΟΥ ΕΛΕΙΠΕ

αντιπάλους του Δαρβίνου. Κινούμενος πάνω σ' ένα ναρκοθετη­ μένο έδαφος αναγνώρισε ότι «οι εμφανείς διαφορές ανάμεσα στις ειδικές μορφές και η απουσία αναρίθμητων κρίκων μετά­ βασης που θα συνέδεαν τους μεν με τους δε δημιουργούν στο εγχείρημα σοβαρές δυσκολίες». Επισημαί νει στη συνέχεια ότι δεν γνωρίζουμε παρά ένα απειροελάχιστο ποσοστό του συνόλου των απολιθωμάτων. Το επιχείρημα δεν μπορούσε σε καμιά περίπτωση να ικανοποιήσει τους αντιπάλους του· είναι, ωστόσο, ρεαλιστικό. Οι σύγχρονοι υπέρμαχοι μιας συνθετικής θεωρίας της εξέλιξης επιμένουν στην άποψη ότι οι σημαντικές παρατηρήσεις πάνω στην εξέ­ λιξη γίνονται σε πληθυσμούς φθίνοντες και μάλιστα με ταχύ­ τατους εξελικτικούς ρυθμούς, γεγονός που περιορίζει στο ελά­ χιστο την πιθανότητα ανεύρεσης σχετικών απολιθωμάτων. Μολονότι πέρασε ένας ολόκληρος αιώνας με παλαιοντολογι­ κές ανακαλύψεις, οι κρίκοι που θα μπορούσαν να συνδέσουν τον άνθρωπο με τον πίθηκο και το πρόβατο με τη στρουθοκά­ μηλο εξακολουθούν να λείπουν. Το κενό επιμένει να διατηρεί­ ται σαν χώρος εκτεταμένος και σκοτεινός. Ο Δαρβίνος πρότεινε ένα άλογο με τρία δάχτυλα, το Hip­ parion, ως ευπρεπή πρόγονο των σημερινών αλόγων, το Zeu­ glodon σαν κρίκο ανάμεσα στα σαρκοβόρα και τις φάλαινες και το Archaeopreryx, ερπετό και πτηνό ταυτόχρονα. Μόνον όμως το τρίτο από αυτά είχε σημαντικό αντίκτυπο στις παλαιοντο­ λογικές αναζητήσεις. Ήταν εμφανές ότι η ομαλώς συνεχιζόμε­ νη εξέλιξη των ειδών, την οποία πρότεινε ο Δαρβίνος, «δυ­ σκολευόταν να απογειωθεί», σαν να είχε μολύβι στα φτερά της. Στην εποχή μας εξακολουθεί να απορρίπτεται ασυζητητί από τους υπέρμαχους της «εξέλιξης με άλματα» καθώς και από τους υποστηρικτές των διάστικτων ισορροπιών (απότομες πλη­ θυσμιακές εκρήξεις ειδών το μεγαλύτερο μέρος των οποίων είχε προηγουμένως αποδεκατιστεί) οι οποίοι πιστεύουν ότι οι κρίκοι δεν λείπουν και ότι στην πραγματικότητα ίσως και να μην υπάρχουν. Τι γίνεται, λόγου χάριν, με τον ορνιθόρυγχο;

73

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

Αποτελεί τον ενωτικό κρίκο κάποιων ζώων; Ποιων; Και οι γιγάντιοι θαλάσσιοι σκώληκες Riftia, που ισορροπούν τα δύο ολόκληρα μέτρα του σώματός τους σε βάθος 3.000 μέτρων; Και η δεκάδα των παράξενων ζώων -το ένα από αυτά λέγεται Hal1ucigenia- που βρέθηκαν στο ρήγμα του Μπέργκες, στη Βρετανική Κολομβία; Κάτω από το βάρος αναρίθμητων σχετι­ κών αλυσίδων οι παλαιοντολόγοι της εποχής μας συμφωνούν στο ότι δεν υπάρχει μια κοινή αλυσίδα με κάπως όμοιους κρί­ κους που να συνδέει το είδος άνθρωπος με το είδος κοχύλι του Α γίου Ιακώβου και ότι αυτό που υπάρχει θυμίζει μία έκταση με

θάμνους οι οποίοι υπόκεινται σε σταθερό κλάδεμα των άχρη­ στων κλώνων με τον ανελέητο και «τυφλό» ρυθμό μιας συνε­ χούς εξαφάνισης. Δεν είναι καθόλου αθώο το ότι η μεγάλη αλυσίδα των ζωντανών πλασμάτων -μια μηχανιστική αναλογία χαρακτη­ ριστική του τέλους του δέκατου ένατου αιώνα- αντικαταστά­ θηκε από μία μεταφορά, στην οποία η εικόνα παραπέμπει σε χλωρίδα και ειδικά σε θάμνους. Πρόκειται για μια πιο οικολο­ γική θεώρηση. Το πέρασμα από την αλυσίδα στους θάμνους δεν έγινε τυχαία. Ο κρίκος που έλειπε υπήρξε έμβλημα μιας κοινω­ νίας και μιας εποχής και συγκεκριμένα της βικτωριανής επο­ χής, που θεωρούσε ανυπόφορη την ιδέα σύμφωνα με την οποία οι λόρδοι της -που έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το γενε­ αλογικό τους δέντρο- θα ήταν δυνατόν να έχουν τους ίδιους προγόνους με τους χωριάτες μικροκαλλιεργητές του Γουορτσε­ στερσάιρ, τους οποίους δεν «είχαν» παρά για να κλαδεύουν τις μηλιές τους, όπως και με τους ιθαγενείς της Αφρικής, ΟΙ οποίοι συνέχιζαν να σκαρφαλώνουν σε δέντρα της ζούγκλας. Η ανα­ ζήτηση του κρίκου που έλειπε είχε γίνει από τότε ένα ζήτημα τιμής, ένα πρόβλημα που έπρεπε οπωσδήποτε να έχει μια ορι­ σμένη λύση. Γιατί ο πρόγονος τους ανθρώπου -εφόσον υπήρ­ χε- δεν θα μπορούσε να είναι ένας πρωτόγονος ή, ακόμα χει­ ρότερα, ένα ζώο χωρίς την παραμικρή αβρότητα, χωρίς την ιδιαίτερη εκείνη λεπτότητα που χαρακτηρίζει το ανθρώπινο

74

Ο ΚΡΙΚΟΣ ΠΟΥ ΕΛΕΙΠΕ

πνεύμα. Η αναζήτηση της προέλευσης του ανθρώπου θα έπρε­ πε να έχει ως πρελούδιο την απόδειξη του ότι ο άνθρωπος είναι αδύνατον να κατάγεται από τα ζώα. Ο κρίκος έπρεπε να απου­ σιάζει εφόσον η ενδεχόμενη εμφάνισή του θα ήταν δυνατόν να επιβάλει μία ριζική αναθεώρηση στο «προφανές» ότι στην κορυφή της κλίμακας των όντων είναι θρονιασμένος ο Homo Sapiens sapiens, εγκατεστημένος εκεί -χωρίς να ξέρουμε «πώς»- από έναν Θεό ο οποίος ποτέ δεν μετάνιωσε. Καινούριοι, όμως, δρόμοι φάνηκε ότι άρχισαν να διανοί­ γονται όταν δύο σημαντικοί παλαιοντολόγοι, ο Τσαρλς Ντό­ ζον και ο Πιέρ Τεγιάρ ντε Σαρντέν, σε ένα λατομείο της Κορ­ νουάλης στο Πιλτντάουν, ανακάλυψαν ένα κρανίο και μια γνά­ θο, και τα δύο αρκετά πιθηκόμορφα. Ευτυχώς η χρονολόγηση του ανθρώπινου τελικά κρανίου «έδειξε Μεσαίωνα», ενώ η μελέτη της γνάθου έδειξε δόντια λιμαρισμένα επιδέξια και ο­ μοιότητα με γνάθο ουραγκοτάγκου. Ένα άλλο εύρημα -αρ­ κετά χρόνια μετά- άνοιγε δρόμο προς τη λογική της εξέλι­ ξης ήταν ο εντυπωσιακός κοιλάκανθος, ιχθύς της τριαδικής και της ιουρασικής περιόδου, ο οποίος ψαρεύτηκε στα 1938 στα νησιά Κομόρες. Τα δύο πτερύγια της ράχης του και οι εσωτερικές ρινικές του χοάνες επανενεργοποίησαν τον μύθο. Το ζωντανό αυτό απολίθωμα αποτέλεσε σοβαρό δείγμα της εξέλιξης. Ο μύθος του χαμένου κρίκου φάνηκε ότι θα συνέχιζε την καριέρα του. Κάθε καινούρια ανακάλυψη, δόντι, γνάθος, επιγονατίδα ανθρωποειδούς, ξαναζωντάνευε το πρωταρχικό ε­ ρώτημα: «το καινούριο εύρημα αντιστοιχεί σε απευθείας πρό­ γονο ή σε πλάσμα που ανήκει σε παρακλάδι του γενεαλογικού μας δέντρου;» Οι μόνοι «βεριτάμπλ» χαμένοι κρίκοι βρίσκονται τελικά μέσα στη λογοτεχνία. Στο Ο χαμένος κόσμος του Κόναν Ντόυλ, στο Η νήσος του δόκτορα Μορό του Χέρμπερτ Τζορτζ Γουέλς και στο Δόκτωρ Τζέκυλ του Ρόμπερτ Λιούις Στίβενσον. Λιποτακτώντας από τη χώρα της Επιστήμης ο κρίκος έγινε όντως μια πολύτιμη παρουσία στον χώρο της λογοτεχνίας

75

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

και της δραματουργίας ειδικότερα. Το αρχικό ζήτημα άρχισε σιγά σιγά να παραμερίζεται από μια λογική «αναζήτησης ενό­ χου». Ο Άγγλος Γκίλιαν Μπιρ, ένας ειδικός πάνω στην ιστο­ ρία του κρίκου, υπαινίχθηκε κάποτε ότι ο κρίκος θα μπορούσε να εμπλουτίσει με καινούριες ιδέες το αστυνομικό μυθιστόρη­ μα. Τι συμβαίνει σήμερα με τον μύθο; Έχει πεθάνει; «ο κρίκος, όχι», απαντούν οι αντίπαλοι των θεωριών της εξέλιξης και ασχολούνται ενεργά με το να τον διατηρούν στ η ζωή, ενώ ισχυρίζονται ότι εκείνο που αποτελεί κυριολεκτικά μύθο είναι η θεωρία της εξέλιξης. «Θα μπορούσε κανείς να αναμένει ότι μια θεωρία τόσο βασική, η οποία κυριολεκτικά άλλαξε τον κόσμο, είναι κάτι άλλο από μια μεταφυσική θεώρηση ... Στο κάτω κάτω η δαρβινική θεωρία της εξέλιξης είναι ούτε λιγότε­ ρο ούτε περισσότερο ο μεγάλος κοσμογονικός μύθος του εικο­ στού αιώνα», έγραψε κάποτε ο Αυστραλός γενετιστής Μάικλ Ντέντον. ... Παράξενη άποψη διατυπωμένη από έναν γενετιστή ο οποίος γνωρίζει πάρα πολύ καλά ότι ο μεγάλος μύθος του ει­ κοστού αιώνα είναι αυτός της γενετικής. Διότι από τον κρίκο έχουμε ήδη μετακινηθεί προς το γονιδίωμα -τη μακρόστενη αυτή αλυσίδα αμινοξέων διπλωμένων μέσα στην «καρδιά» κάθε κυττάρου μας- η διευθέτηση του οποίου κρύβει όλα τα μυστι­ κά της ζωής. Ωστόσο -παρά την αντίθετη άποψη των μορια­ κών βιολόγων, οι οποίοι εμπιστεύονται ιδιαίτερα την παντοδυ­ ναμία του DNA- η ιδέα, ότι το ανθρώπινο γονιδίωμα και η γονίδιο προς γονίδιο (θυμίζει κρίκο με κρίκο;) αποκωδίκευσή του θα μπορούσε να μας αποκαλύψει καθετί που θα θέλαμε να μάθουμε για την καταγωγή του ανθρώπου, είναι τόσο απλοϊκή, όσο και η παλιά υπόθεση του Τσαρλς Χουάιτ. Η ιδέα αυτή φαίνεται πάντως ότι θα έχει την ίδια τύχη. Έχει ήδη γίνει ένα πρώτης τάξεως δραματικό έργο, όπως έδειξε και η τερά­ στια επιτυχία του Jurassic Park, του πάρκου της Ιουρασικής περιόδου. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι ο συγγραφέας του έρ­ γου, Μάικλ Κράιτον, προτίμησε να ξυπνήσει τους δεινόσαυ-

76

Ο ΚΡΙΚΟΣ ΠΟΥ ΕΛεωε

ρους και όχι τον «παππού» μας τον Αυστραλοπίθηκο και τη Δουλτσινέα του τη Λούση. Τελικά, οι περισσότεροι από μας αποδεχόμαστε -έστω και με κάποια δυσφορία- ότι ο Άνθρω­ πος κατάγεται από τα ζώα, αλλά το γεγονός ότι αρνιόμαστε να αντικρίσουμε ένα «Πλειόκαινης περιόδου παρκ» κατοικημένο από ανθρωποειδή αποδεικνύει ότι το πρόβλημα του χαμένου κρίκου δεν έχει ακόμα λυθεί.

77

Ο δαίμοvας του ΜάξΥουεΑ

Ποια είναι η φυσικοχημική σύσταση της Κόλασης; Στα 1902 ένας ανήσυχος εφημέριος επιχε ίρησε να δώσει μια «επιστη­ μονική απάντηση» στο ερώτημα. Η κάπως τολμηρή απάντησή του δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ο φίλος του κληρικού, περιο­ δικό της εποχής που αγωνιζόταν εναντίον της γαλλικής μασο­ νίας: «Πρέπει να υπάρχει κάποιος νόμος στον οποίο να υπακού­ ει η Κόλαση, αλλά ο καλός Θεός δεν μας τον έχει αποκαλύψει γιατί δεν συνηθίζει να μας αποκαλύπτει επιστημονικά μυστικά που μας είναι εντελώς άχρηστα». Στις αρχές του εικοστού αιώνα ακόμα και η ίδια η Κόλαση δεν μπορε ί να ξεφύγει από τον κανόνα πάνω στον οποίο θεμε­ λιώθηκε η σύγχρονη επιστήμη, ότι υπάρχουν νόμοι για όλη τη φύση. Και την εποχή που ο ανήσυχος εφημέριος έθετε το τολ­ μηρό ερώτημα, όλοι πίστευαν ότι οι περίφημοι αυτοί νόμοι αφορούσαν σε όλα ανεξαιρέτως τα φαινόμενα και ότι μπορού­ σαν να διατυπώνονται σχεδόν με κάθε λεπτομέρεια. Δεν είχε γίνει ακόμα γνωστό ότι ο Μαξ Πλανκ. χωρίς κανέναν δισταγ­ 4 μό, είχε ήδη προτείνει την κβαντική θεώρηση. εισάγοντας

4. Ο Max Planck θεωρούσε ότι η ακτινοβολία απορροφάται από την ύλη ασυ­

νεχώς ότι η απορρόφηση, δηλαδή, Ύίνεται κατά ποσά (κβάντα) τα οποία δεν είναι διαιρετά επ' άπειρον.

79

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

έτσι στην «καρδιά » της ύλης την ασυνέχεια. Αντίθετα, ήταν όλοι σχεδόν πεπεισμένοι (όπως ο Φίλιπ φον Τζόλι, καθηγητής του Πλανκ στο πανεπιστήμιο του Μονάχου, ο οποίος μάλιστα επιχείρησε να αποτρέψει τον μαθητή του από το να κάνει κα­ ριέρα στη θεωρητική φυσική) ότι η θεωρητική φυσική έχει ολοκληρωθεί με τη θερμοδυναμική και ότι δεν υπάρχουν πλέ­ ον μυστήρια στον Κόσμο. Όλα τα φαινόμενα, από τις κινήσεις των πλανητών μέχρι τη διάδοση των ηλεκτρομαγνητικών κυ­ μάτων, θα μπορούσαν να ερμηνεύονται με τους νόμους του Νεύτωνα και με τις εξισώσεις του Μάξγουελ. Η απόλυτη υπακοή όλων των φαινομένων στους νόμους αυτούς αντιστοιχούσε στην εικόνα ενός Σύμπαντος κυριαρχού­ μενου από την Αιτιότητα. Το Σύμπαν ήταν ένας γιγάντιος ωρο­ λογιακός μηχανισμός μέσα στον οποίο το κάθε γεγονός ήταν μηχανιστικά συνδ εδεμένο με μια αιτία. Στο έργο του Φιλοσο­ φικά δοκiμια πάνω στη θεωρητική θεμελiωση των πιθανοτή­ των, το οποίο εκδόθηκε το 1814, ο μαρκήσιος Πιέρ Σιμόν ντε

Λαπλάς είχε ήδη παρουσιάσει στους συγχρόνους του ένα μνη­ μόνιο, το οποίο, για πολλές από τις επόμενες δεκαετίες, θα συνόψιζε την επιστήμη του δέκατου ένατου αιώνα. Μέσα σ' αυτό διακήρυσσε ότι μία μεγάλη διάνοια, η οποία θα γνώριζε τη θέση και την ταχύτητα κάθε σωματιδίου του Σύμπαντος (σε μία ορισμένη στιγμή) θα ήταν ικανή να αφηγείται το παρελθόν και να γνωρίζει απόλυτα το μέλλον. Στη νευτωVΙKή μηχανική το μέλλον και το παρελθόν είναι ισοδύναμα· αυτό θα πει ότι εάν αναστρέψουμε την πορε ία του χρόνου οι εξισώσεις παραμέ­ · νουν αμετάβλητες . Και ποιος είναι ο ρόλος του Θεού μέσα σ' όλα αυτά; Όταν ο Μέγας Ναπολέων τον ρώτησε γιατί δεν αναφέρεται καθόλου

*

Εάν στις διαφορικές εξισώσεις που μας δίνουν τη θέση και την ταχύτητα σε κάποια «μελλοντική στιγμή

t»

αντικαταστήσουμε το t με -t οι εξισώσεις ε­

ξακολουθούν να ισχύουν (Σ.τ.Μ.).

80

Ο ΔΑΙΜΟΝΑΣ ΤΟΥ ΜΑΞΓΟΥΕΛ

στον Δημιουργό μέσα στο βιβλίο του Περιγραφή του Συστή­ ματος του Κόσμου, ο Λαπλάς τού απά ντησε αλαζονικά: «Α­ γαπητέ κύριε, δεν χρειάστηκα καθόλου αυτή την υπόθεση» . Θα μπορούσαμε βέβαια να αντιστρέψουμε τον συλλογισμό και να υποστηρίξουμε, όπως έκανε ο φιλόσοφος Γκαστόν Μπασλάρ, ότι «το να υποθέτουμε την ύπαρξη μ ιας μαθηματι­ κής διάνοιας, η οποία διαθέτει φόρμουλα ικανή να συνδέει το παρελθόν και το μέλλον όλων των κινήσεων, δεν είναι παρά μια πράξη που υποκαθιστά την αρχική υπόθεση για ύπαρξη ενός Θεού». Η διάνοια δηλαδή αυτή δεν είναι παρά ένα υποκατάστα­ το του Θεού. Η διάνοια-παντογνώστης, την οποία πρότεινε, πολύ σύ­ ντομα ονομάστηκε «Δαίμονας του Λαπλάς» με την ίδια λογική που από την ιδέα μιας απόλυτης γνώσης δημιουργήθηκε ένας διαβολικός όφις λίγες μηλιές πιο πέρα στον Παράδεισο. Στο γνωστό έργο του Γκαίτε, ο Φάουστ, σ' ένα άσμα του, λέει «Αχ, να μπορούσα να μάθω όλα όσα κρύβει η φύση μέσα στα σπλά­ χνα της, καθετί που υπάρχει για τον άνθρωπο στο κέντρο της ενέργειας του Κόσμου... » Εξάλλου, ο μαρκήσιος Λαπλάς, σύγχρονος του μεγάλου Γκαίτε, του απαντά χωρίς αμφιταλαντεύσεις, ότι κάτι τέτοιο είναι δυνατόν να γίνει κάτω από δύο προϋποθέσεις. Η πρώτη ήταν να βρεθεί ένας δαίμονας (και ο Φάουστ ήταν «ό,τι έπρεπε» γι' αυτόν τον ρόλο). Η δεύτερη προϋπόθεση ήταν να γίνει απο­ δεκτή η ιδέα ότι, από τη στιγμή που μία φόρμουλα μας επιτρέ­ πει να γνωρίζουμε την κίνηση ενός ατόμου, όλα μπορούν να γίνουν, εφόσον τα πολύπλοκα συστήματα μπορούν και ανάγο­ νται σε απλά, εφόσον, δηλαδή, καθένα τους θεωρε ίται μ ία «σύνθεση» απλών συστημά των. Εννοε ίται ότι όλο αυτό δ εν ήταν παρά ένα όνειρο απατηλό, μια ψευδαίσθηση . Στην αστρο­ νομ ία παύουμε να θεωρούμε ακριβε ίς τις εξισώσεις από τη στιγμή που στην αλληλεπίδραση συμμετέχουν περισσότερα από δύο άστρα. Αυτό που συμβαίνει είναι κάτι πολυπλοκότερο και ο οποιοσδήποτε μαθηματικός μπορεί να αποδείξει ότι ο 81

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

· ντετερμινισμός και η αντιστρεψιμότητα δ εν ισχύουν παρά · Ί μόνο σε πολύ απλές περιπτώσεις. Ο λια Πριγκοζί/ και η Ιζαμπέλ Στένγκερς στο βιβλίο τους Η νέα συμμαχία γράφουν: «Σ' έναν κόσμο ό που είναι υπαρκτός ο δαίμονας του Λαπλάς, απουσιάζουν και η πολυπλοκότητα αλλά και η ιστορία. Η φύ­ ση που υπακού ει στην κλασική δυναμική είναι μια φύση η οποία, εκτός από το ότι έχει αμνησία, είναι ταυτοχρόνως ολο­ κληρωτικά εξαρτημένη από το παρελθόν της». Βέβαια, κατά τον δέκατο ένατο αιώνα (και θα δούμε ότι ακόμα και στην εποχή μας ο δαίμονας εξακολουθεί να επιβιώνει) ο ντετερμινι­ σμός του Λαπλάς υπήρχε μέσα στην ατμόσφαιρα της εποχής, δεν ήταν εκτός κλίματος. Το «μία καλή εξίσωση αξίζει πολύ περισσότερο από μία κρυστάλλινη σφαίρα», ήταν μία διατύπω­ ση που ταίριαζε στην κυρίαρχη λογική του αιώνα. Μέσα σ' αυτό το κλίμα ένας δεύτερος δαίμονας εισέβαλε στην περιοχή της θριαμβευτικά εξελισσόμενης φυσικής της εποχής εκείνης. Το «κουτί» από το οποίο βγήκε ήταν η θερμο­ δυναμική. Ένα παράξενο κουτί φτιαγμένο από πολλούς κατα­ σκευαστές. Ανάμεσά τους, ο Καρνό, ο Κλαούζιους και ο Μάγερ ήταν ίσως οι πιο σημαντικοί. Ο δ εύτερος νόμος της θερμοδυ­ ναμικής διατείνεται ότι κάθε φορά που εκτελείται έργο, η ενέρ­ γεια (ενώ ποσοτικά διατηρείται) ποιοτικά υποβαθμίζεται' μειώ­ νεται η πολυτιμότητά της. Η υποβάθμιση αυτή περιγράφεται και ως αύξηση της εντροπίας ή ως αύξηση της αταξίας του συστήματος. Εφαρμοζόμενος στο Σύμπαν, ο δ εύτερος αυτός νόμος της θερμοδυναμικής προαναγγέλλει ότι πορεύεται ανα­ πόδραστα προς τον θά νατο. Είναι ένας «θερμικός» θάνατος όπου όλη η «πολύτιμη» ενέργεια του Σύμπαντος έχει σκορπί­ σει με τη μορφή θερμικής ενέργειας. Με μια πρώτη ματιά η

• Η αποδοχή της απόλυτης ισχύος της αιτιότητας (Σ.τ.Μ.)

.

•• Ο I1)'a Prigogin και η lsabelle Stengers έγραψαν μαζί το βιβλίο La nouveJle AJlianse (Η νέα συμμαχία) (Σ.τ.Μ.).

82

Ο ΔΑΙΜΟΝΑΣ ΤΟΥ ΜΆΞΓΟΥΕΛ

θερμοδυναμική φαίνεται να ενισχύει τον ντετερμινισμό, εφό­ σον το ίδιο το Σύμπαν έχει ένα μέλλον προδιαγεγραμμένο με απόλυτη βεβαιότητα. Μένει ωστόσο μετέωρη η απάντηση σ' ένα βασικό ερώτημα: «Πώς είναι δυνατόν η αντιστρεψιμότητα της νευτωνικής μηχανικής να "συγκατοικήσει" με τη μη αντι­ στρεψιμότητα της θερμοδυναμικής;» Από τη μια πλευρά η μη αντιστρεψιμότητα φαίνεται να συμφωνεί με την καθ ημερινή εμπειρία' το έμβρυο γίνεται βρέφος, το βρέφος νήπιο, το νήπιο γίνεται παιδί και ενήλικος και το δρομολόγιο δεν έχει επιστρο­ φή. Από την άλλη πλευρά, η βιολογική αυτή μη αντιστρεψιμό­ τητα φαίνεται να αυθαδιάζει στον δεύτερο νόμο της θερμοδυ­ ναμικής, ο οποίος «επιμένει» ότι εκείνο που οπωσδήποτε αυξά­ νει είναι ο βαθμός αταςίαςενός συστήματος, ενώ η «περιπέτεια της ανάπτυξης» κάθε οργανισμού δ είχνει μια αύξηση στον βαθμό οργάνωσης με την πάροδο του χρόνου. Αυτό το παράδοξο του χρόνου -που προκύπτει από το γεγονός ότι τα ζωντανά πλάσματα δεν είναι «μονωμένα συστή­ ματα» και δείχνουν, γι' αυτόν τον λόγο, να παραβιάζουν τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής- ενεργοποίησε τη φαντα­ σία ορισμένων φυσικών. Ο Τζέιμς Κλερκ Μάξγουελ, ο θεμε­ λιωτής του ηλεκτρομαγνητισμού, άρχισε να αναζητεί θεωρητι­ κά σχήματα που θα μπορούσαν να φωτίσουν τις πιθανές ρωγμές του δεύτερου νόμου. Φαντάστηκε έναν κλειστό χώρο χωρισμέ­ νο σε δύο θαλάμους, οι οποίοι μπορούσαν να επικοινωνούν με ένα κόσκινο. Αυτό βρισκόταν στο μεταξύ των δύο θαλάμων χώρισμα και μπορούσε να ανοίγει και να κλείνει, ήταν δηλαδή ένα είδος πύλης. Οι θάλαμοι περιε ίχαν αέριο, τα μόρια του οποίου χαρακτηρίζονταν, εννοείται, από μια μεγάλη ποικιλία ταχυτήτων. Δίπλα ακριβώς στο κόσκινο φαντάστηκε έναν μι­ κροσκοπικό δαίμονα (και αυτή τη φορά ήταν ο λόρδος Κέλβιν αυτός που απέδωσε διαβολική υπόσταση στο μικροσκοπικό πλάσμα του Μάξγουελ) να παίζει τον ρόλο του πορτιέρη και να ανοίγει την πύλη-κόσκινο όταν έβλεπε είτε ένα «γρήγορο» μόριο να κατευθύνεται προς τον αριστερό θάλαμο είτε ένα 83

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

«αργό» μόριο να κατευθύνεται προς τον δεξι ό θάλαμο. Έτσι, με την πάροδο του χρόνου, στον αριστερό θάλαμο θα τείνουν να συγκεντρωθούν τα σχετικώς ταχύτερα μόρια, πράγμα που σημα ίνει ότι η ποσότητα του αερίου στον θάλαμο αυτόν θα παρουσιάζ ει διαρκώς αυξανόμενη θερμ οκρασία. Στον δεξιό, αντίθετα, θάλαμο θα συγκεντρώνονται τα συγκριτικά πιο βρα­ δυκίνητα μόρια και η ποσότητα του εκεί αερίου θα παρουσιάζει θερμοκρασιακή μείωση. Σε αντίθεση, λοιπόν, με όσα επιβάλλει ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής, η διαφορά των θερμο­ κρασιών των δύο θαλάμων συνεχώς θα μεγαλώνε ι, θα έχουμε, κατά συνέπεια, μια ελάττωση της εντροπίας του κλειστού αυ­ τού συστήματος. Και αυτό, βέβαια, θα συμβαίνει «χάρη στην οξυδέρκεια του μικροσκοπικού δαιμόνlOυ θυρωρού και στην ποσότητα πληροφορίας την οποία εκείνος κατέχει». Αρκετά χρόνια αργότερα, σε μία του διάλεξη με τίτλο «Η επιστήμη και το αυτεξούσιο» , ο Μάξγουελ, απευθυνόμενος στους παλιούς φοιτητές του Κέμπριτζ θα διακηρύξει ότι «μό­ νον οι ερμηνείες που βασίζονται στη νευτωνική δυναμική είναι απόλυτα αιτιοκρατικέφ. Θα χρειαστεί όμως «να περιμένουμε» έναν περίπου αιώνα για να δο θεί μια απάντηση στο ερώτημα που έθετ ε ο Μάξγουελ με τον μικροσκοπικό θυρωρό. Αυτή δόθηκε από τους φυσικούς Leo Szilard και Leon ΒήΙΙοuίn στα 1950. Το να κατέχουμε μια ποσότητα πληροφορίας, υποστήριξε ο ΒήΙΙοuίn, ισοδυναμεί με κατανάλωση μιας ποσότητας ενέρ­ γ ειας. Το ότι ο δ αίμονας-θυρωρός του Μάξγουελ απέκτησε κάποιες γνώσεις συνεπάγεται και μια αύξηση της εντροπίας. «ο δα ίμονας έχει πια γεράσει αρκετά· είναι καιρός να τον συνταξιοδοτήσουμε», καταλήγει κάνοντας, εννοείται, χιούμορ ο Leon ΒήΙΙοuίn. Ωστόσο, όπως δείχνουν τα πράγματα, θα αρ­ γήσει να αποσυρθεί, μολονότι δεν κάνει πια συχνά την εμφά­ νισή του. Η μυθιιcή ιδέα ενός Σύμπαντος το οποίο πειθαρχεί σε νόμους διατυπωμένους μαθηματικά, απλούς αλλά και παγκό­ σμιους, η ιδέα, με άλλα λόγια, ενός Σύμπαντος «ερμηνεύσι­ μου» είναι βέβαια μία ιδέα ανα δ ρομική και συν υπάρχ ει με 84

Ο ΔΑΙΜΟΝΑΣ ΤΟΥ ΜΑΞΓΟΥΕΛ

την ιδέα ότι στα χρόνια που έρχοντα ι οι επιστήμονες θα κατα­ φέρουν να οικοδομήσουν την έσχατη θεωρία. «Σε λίγα χρό­ νια», έλεγε κάποτε ο Φράνσις Μπέικον, «τα μυστικά του Σύ­ μ παντος θα αποκαλυφθούν οριστικά». Κα ι αυτά τα έλεγε γύρω στα 1600. Η φράση του συνάντ ησε την ηχώ της στα 1980, όταν κατά τη διάρκεια της τελετής για την ανάληψη της θέσης του Νεύτωνα στο Κέμπριτζ, ο αστροφυσικός Στέφεν Χόκινγκ στην εναρκτήρια ομιλία του έδωσε τον τίτλο «Η θεωρητική φυσική αγγίζει το τέλος της;» Η διατύπωση είναι σκοπίμως προκλητι­ κή, φανερώνει όμως μια συμμετοχή στο παγκόσμιο παιχνίδι των σύγχρονων επιστημονικών φαντασιώσεων. Εάν, τέλος, κά­ ποιος θελήσει να αναζητήσει τον δαίμονα της δικής μας επο­ χής, θα τον συναντήσει αν κοιτάξει προς τη μεριά της μοριακής βιολογίας και της γενετικής. Είχε μάλιστα την τιμή να φιγου­ ράρει σε μια από τις επ ικεφαλίδες του περίφημου βιβλίου του Ζακ Μονό Η τύχη και η αναγκαιότητα. Β ρίσκεται στο έργο όλων εκε ίνων που πιστεύουν στην ιδέα ενός βιολογικού ντε­ τερμινισμού. Κατά τα μέσα της δεκαετίας του εξήντα ο Ε. Ο . Γου ίλσον, βιολόγος. ε ιδικός στ η συμ περιφορά των μ υρμη­ γκιών, είχε γράψει ένα σοβαρό πόνημα με τίτλο Η κοινωνlO­ βlOλογία ό που, ύστερα από μία λεπτομ ερή ανάλυση των κοινω­ νιών των εντόμων, επιχειρε ί κατά το τέλος του βιβλίου μια σύγκριση με την κοινωνία των ανθρώπω ν. Θέλοντας και μη δ ημιούργησε μία ρωγμή στους «κοινωνι οβ ιολόγους» , οι ο­ ποίοι οικοδομούν θεωρίες πάνω στην απλή ιδέα, σύμφωνα με την οποία, «εφόσον τα γονίδια καθορίζουν τον άνθρωπο και ο άνθρωπος καθορίζει τη μορφή της κοινωνίας, άρα τα γονίδια καθορίζουν τη μορφή της κοινωνίας». Η ιδέα έχει ακόμα ευρύ­ τερη απήχηση στις Ηνωμένες Πολιτείες, εάν πιστέψουμε αυτά που λέγονται· ότι εκε ί, δηλαδή, υπάρχουν ερευνητικές ομάδες που αναζητούν με πάθος τα γονίδια της βίας, τα γονίδια της ομοφυλοφιλίας, ακόμα και τα γονίδια της ευφυίας. Παρότι, όμως, τα γονίδια φα ίνε τα ι ότι εμπλέκονται στον καθορισμό της συμ περιφοράς των ανθρώπων, δεν είναι καθόλου βέβαιο 85

Η ΜΠΑΝιΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά μπορεί να αναχθεί σε συμπερι­ φορές γονιδίων. Τελικά, οι δαίμονες της εποχής μας, οι οποίοι μοιάζουν περισσότερο με προσωπικότητες του Τεξ Έιβέρι, παρουσιά­ ζουν ένα φαουστικό ενδιαφέρον για τους σύγχρονους επιστή­ μονες . Σ' αυτούς θα μπορούσε κανείς να αφιερώσει τα λόγια του Μεφίστο: « Είμαι εκείνος που πάντοτε θέλει το κακό και πάντα κάνει το καλό » Θα τους θύμιζαν την αιώνια αποτυχία στην αναζ ήτηση του έσχατου νόμου και την αιώνια επιτυχία σε και­ νούριες επιστημονικές ανακαλύψεις. ...

86

Ο μύθος τnς προόδου

«Πριν από πενήντα μόλις χρόνια», έγραφε στα 1901 ο Leon ΒΙΟΥ, «κάτι από το βαθύ σκοτάδι του Μεσαίωνα εξακολουθού­ σε να διεισδύει μέσα στις έρευνες. Κάθε νεαρός αστός που αμφισβητούσε την ύπαρξη του σκοταδιού αυτού, δύσκολα έ­ βρισκε στηρίγματα για την άποψή του». Σήμερα ένας «καινού­ ριος Μεσαίωνας» εξαγγέλλεται ήδη. Σε ένα βιβλίο με αυτόν ακριβώς τον τίτλο ο πολιτειολόγος Alain Minc αποφαίνεται ότι η βοήθεια του Θεού και η υποστήριξη της κοινότητας στην οποία ανήκε ήταν για τον άνθρωπο του Μεσαίωνα ένα είδος οπλισμού, ώστε να μπορεί να αντιμετωπίζει έναν κόσμο χωρίς καμία πρόοδο, χωρίς καμία προοπτική. Και διατυπώνει την άποψη ότι στον εικοστό αιώνα οι αναφορές αυτές έχουν αντι­ κατασταθεί από τον μύθο της προόδου με τον οποίο ο άνθρωπος του αιώνα μας έχει ταυτιστεί. Και η αγωνία για αυτόν τον μύθο, υποστηρίζει ο Minc, είναι εκείνη που μας οδηγεί σε καινούριο Μεσαίωνα. «Πρόκειται για μία προφητεία ή για μία διαπίστωση;» αναρωτιόταν στα 1972 ο Ουμπέρτο Έκο με ένα άρθρο του στο περιοδικό Espresso, αφιερωμένο εξ ολοκλήρου σ' αυτό ακριβώς το ζήτημα, για το οποίο είχε ανοίξει μεγάλη συζήτη­ ση κατά την εποχή εκείνη. Μπορούμε εύκολα να διακρίνουμε δύο διαφορετικές εποχές μέσα στον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα, μας θυμίζει ο Έκο. Η πρώτη, από την πτώση της ρωμαϊκής αυτο-

89

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

ιφατορίας μέχρι το έτος 1000, είναι εκείνη που σημαδεύτηκε από συνεχείς κρίσεις, πολιτισμικές συγκρούσεις και ατμό­ σφαιρα παρακμής. Η δεύτερη εποχή αρχίζει το έτος ] 000 και φθάνει μέχρι τη σχολή των ουμανιστών. Πολλοί ιστορικοί θεωρούν ότι κατά τις εποχές αυτές έχουμε τρεις περιόδους αναγέννησης εκείνη της εποχής του Καρλομάγνου, μια δεύ­ τερη μεταξύ του ενδέκατου και του δωδέκατου αιώνα και την τρίτη, στην οποία και δόθηκε το όνομα «Αναγέννηση» με Άλφα κεφαλαίο. «Είναι προφανές», συνεχίζει ο Ουμπέρτο Έκο, «ότι το να συγκρίνουμε τη συγκεκριμένη σημερινή επο­ χή με μία ιστορική περίοδο η οποία κράτησε περισσότερο από χίλια χρόνια δεν αποτελεί σοβαρή προσέγγιση». Ο ευρωπαϊκός Μεσαίωνας, με έναν δικό του τρόπο, φέρνει σε αντιπαράθεση δύο ιδέες εντελώς διαφορετικές. Την ιδέα της προόδου, η οποία διακατέχεται από την ελπίδα ενός χρυσού αιώνα και την ιδέα της επιστροφής του Χριστού στη Γη, στην οποία περιέχεται και η αίσθηση μιας αδιάκοπα βελτιούμενης πνευματιιcότητας. Η δεύτερη αυτή ελληνοεβραϊκής καταγωγής ιδέα έρχεται μέσα από τον μεσσιανισμό, ενώ η πρώτη, μέσα από εντελώς διαφορετική λογική, οδηγεί σε συνεχή οικοδόμηση της Γνώσης. Ωστόσο και οι δύο διαχέονται μέσα στον χριστια­ νισμό. Σύμφωνα με τον Άγιο Αυγουστίνο, ο χρόνος είναι γραμ­ μικός και οι άνθρωποι της Πολιτείας του Θεού μορφώνονται αδιάκοπα και εξελίσσονται προοδευτικά καθώς κυλάει ο χρό­ νος. Οκτώ αιώνες αργότερα η φωνή του Βερνάρδου της Σαρτρ υψώνεται για να εκφράσει την πίστη στην πρόοδο των ανθρώ­ πων: «Είμαστε νάνοι στηριζόμενοι πάνω σε ώμους γιγάντων. Μπορούμε έτσι και βλέπουμε πιο καθαρά και πιο μακριά από εκείνους, όχι επειδή η όρασή μας είναι οξύτερη ούτε γιατί είμαστε πιο ψηλοί από εκείνους, αλλά γιατί στηριζόμαστε πά­ νω τους, γιατί είμαστε ανεβασμένοι πάνω στους ώμους αυτών των γιγάντων». Η περίφημη αυτή παρομοίωση -την οποία αργότερα χρησιμοποίησε και ο Νεύτων για λογαριασμό του- εκφράζει, σύμφωνα με τον ιστορικό Ζακ Αε Γκοφ, «την

90

Ο ΜΥθΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ

έννοια της πολιτισμικής προόδου. Κοντολογίς, την έννοια της προόδου μέσα στην Ιστορία». Στο ζήτημα που εδώ μας απασχολεί - «υπάρχει αγωνία για την πρόοδο;»- η αρνητική συσχέτιση με τον Μεσαίωνα είναι πάντως κάτι παραπάνω από ένα παιχνίδι της σκέψης. Συμμετέ­ χει στη διατήρηση του μύθου, υπαινισσόμενη την αντίθεση ανάμεσα στον σκοτεινό Μεσαίωνα και στον αιώνα του Διαφω­ τισμού. Το αρχικό χάος του παλαιότερου κόσμου άρχισε να μετασχηματίζεται σε μία τάξη καινούρια και αρμονική, μία τάξη η οποία συνέχισε να εδραιώνεται κάτω από την ακαταμά­ χητη ώθηση των δυνάμεων της προόδου. Σύνθεση γεγονότων του παρελθόντος και προφητειών για το μέλλον. Η σύνθεση βασίζεται πάνω σε μία ερμηνεία της Ιστορίας σύμφωνα με την οποία η κοινωνία προοδεύει αργά αλλά σταθερά και απε­ ριόριστα προς μία κατεύθυνση επιθυμητή. Η ιδέα ευδοκίμησε ιδιαίτερα στα χρόνια μεταξύ του 1750 και του 1900. Αρχικά, κατά την εποχή του Διαφωτισμού, κάτω από μια μεγάλη ποικιλία επιδράσεων από διανοούμενους, όπως ο Τιργκό, υπουργός Οικονομικών επί Λουδοβίκου !ΣΤ, ο μαρ� κήσιος Κοντορσέ, ο Σκοτσέζος φιλόσοφος Άνταμ Σμιθ και ο κόμης Σαιν Σιμόν. Μέσα στο πνεύμα της εποχής εκείνης η έννοια πρόοδος αρχίζει, αργά αλλά σταθερά, να αντικαθιστά τη Θεία Πρόνοια. Και, το κυριότερο, έρχεται σύντομα να συ­ ναντηθεί με τις ιδέες της Ελευθερίας και της Ισότητας. Μια καινούρια κοινωνία κάνει την εμφάνισή της στον ορίζοντα. Θέλει πιθανόν να κυβερνηθεί από ανθρώπους που διαθέτουν επιστημονική σκέψη όπως στο Νέα Α τλαντίς, την ουτοπία που επινόησε στις αρχές του δέκατου έβδομου αιώνα ο Φράν­ σις Μπέικον. Διότι, σύμφωνα, λόγου χάριν, με τον Κοντορσέ, ο δρόμος που οδηγεί στον χρυσό αιώνα είναι πρόδηλα στρωμένος από υλικό επιστήμης. Όλα τα ηθικά και πολιτικά σφάλματα είναι στην ουσία θεμελιωμένα πάνω σε σφάλματα φιλοσοφικά, τα οποία με τη σειρά τους συνδέονται με σφάλματα επιστημονι-

91

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

κά. Όπως, με το να γνωρίζουμε τους φυσικούς νόμους, μπορού­ με να προβλέψουμε τα μελλοντικά φαινόμενα, κατά ανάλογο τρόπο θα μπορούσαμε, γνωρίζοντας την Ιστορία του Ανθρώ­ που, να προβλέψουμε το πεπρωμένο του. Την εποχή εκείνη η επιστήμη θεωρείται η μοναδική οδός αναζήτησης που οδηγεί στη Γνώση και, φυσικά, η αναζήτηση αυτή είναι αμερόληπτη. Και είναι επίσης πρόδηλο ότι εκείνοι που υιοθετούν αυτές τις αντιλήψεις είναι άνθρωποι αφοσιωμένοι στην έννοια της επι­ στημονικής αλήθειας και στρατευμένοι στον αγώνα εναντίον της δεισιδαιμονίας. Το πρότυπό τους και η έμπνευσή τους πηγάζουν πιθανόν από τη μυθική εικόνα του Γαλιλαίου και της δίκης του, την οποία διατηρούν στη μυθολογική εκδοχή της, εκείνη στην οποία ο μεγάλος σοφός προφέρει την περίφημη φράση Eppur si muove, που σημαίνει Και όμως κινείται. Τον φανταζόμαστε μεμψίμοιρο και ταυτοχρόνως χειμαρρώδη να κάνει μια διακρι­ τική κίνηση σεβάσμού προς τους ευρισκόμενους σε έξαψη α­ νακριτές του, οι οποίοι τον πιέζουν να απαρνηθεί τις «κοπερ­ νίκειες}) ιδέες του για την κίνηση της Γης. Το ότι ο Γαλιλαίος ποτέ δεν πρόφερε τη φράση αυτή μετά το τέλος της δίκης είναι γεγονός, αλλά και το ότι η Εκκλησία τελικά μετακινήθηκε από τον αρχικό δογματισμό της προς την κατεύθυνση μιας καινού­ ριας σύνθεσης της ελεύθερης και ανεξάρτητης σκέψης, του στασιαστικού πνεύματος, του ορθολογισμού και της επιστημο­ νικής έρευνας είναι κι αυτό γεγονός αδιαμφισβήτητο. Η έννοια πρόοδος κατά την εποχή εκείνη έχει ριζώσει για τα καλά πάνω σε έδαφος επιστήμης. Κατά τον δέκατο ένατο αιώνα η έννοια πρόοδος προσαρ­ τάται στην γαλλική επαναστατική τριλογία lίberte, egalίte, fra­ ternite (ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα) και γίνεται η κυρίαρ­ χη ιδέα, η οποία εγγυάται επιστημονικά την πορεία της ανθρω­ πότητας προς μια καλύτερη κοινωνία. Με τον Αύγουστο Κοντ και τον νόμο του περί της προόδου (η αγάπη ως βασική προϋ­ πόθεση, η τάξη ως βάση και η πρόοδος ως σκοπός) οικοδομεί-

92

Ο ΜΥθΟΣ ΤΗΣ Ι1.ΡΟΟΔΟΥ

ται η ιδέα μιας κοινωνικής εξέλιξης σίγουρα προς όφελος των κοινωνιών των ανθρώπων. «Η πρόοδος είναι ένας νόμος της ζωής», διακηρύσσει ο κοινωνιολόγος Χέρμπερτ Σπένσερ. Πρό­ οδος και εξέλιξη. Για τον γεωλόγο Λάιελ, όπως και για τον Κάρολο Δαρβίνο, οι δύο λέξεις είναι συνώνυμες και σημαί­ νουν διαρκή μεταβολή. Για τον Γκομπινό (το πόνημά του Δο­ κίμιο πάνω στην ανισότητα των ανθρώπινων φυλών κυκλοφό­ ρησε στα 1855) η πρόοδος και η εξέλιξη οφείλουν να οδηγή­ σουν την ανώτερη φυλή (που είναι βέβαια η Άρια) στο να κυριαρχήσει πάνω στον πλανήτη. Με έναν πολύ πιο διακριτι­ κό τρόπο ο οικονομολόγος και φιλόσοφος Τζον Στιούαρτ Μιλ εκδίδει το δικό του δοκίμιο Για την ελευθερία, στα 1859, την ίδια, δηλαδή, χρονιά με το Η εξέλιξη των ειδών του Δαρβίνου. Εκεί υπερασπίζεται μία απλή αρχή περί «ελευθερίας η οποία εμπεριέχει τον σεβασμό του άλλου, εκτός εάν ο άλλος είναι ανίκανος, σακάτης ή ανήκει σε ράτσα καθυστερημένων». Ο Μιλ, για τον οποίο ο ντετερμινισμός είναι ο μεγάλος νόμος της φύσης, είναι ίσως ο πιο φλογερός κήρυκας της προόδου, αλλά, κατ' αυτόν, η πρόοδος δεν αφορά υποχρεωτικά σε όλους τους ανθρώπους. Όλα, βέβαια, δεν είναι ρόδινα σ' αυτόν τον αιώνα, ο ο­ ποίος αντιμετωπίζει με δέος το μεγαλείο των εφευρέσεων και των ανακαλύψεων. Οι κριτικές μπορεί να μην είναι πολλές, είναι όμως διατυπωμένες με οξύτητα. Η Βιομηχανική Επανά­ σταση αφήνει πολλούς ανθρώπους στο κοινωνικό περιθώριο και η επιστημονική ιδεολογία ακολουθεί διακριτικά τα χνάρια της. Παράδειγμα διανοούμενου της νέας εποχής, ο Γερμανός φυσικός Χέλμχολτς, ενώ τονίζει ότι προορισμός της επιστήμης είναι η αναζήτηση της Αλήθειας, στα 1893 αναγνωρίζει σχεδόν «με το ζόρι» ότι η επιστήμη θα μπορούσε «περιστασιακά» να προσφέρει κοινωνικά ευεργετήματα. Η ιδέα της προόδου φθά­ νει στο απόγειο με τον Τεγιάρ ντε Σαρντέν ο οποίος είναι από­ λυτα πεπεισμένος ότι «η τόσο διαιρεμένη σήμερα ανθρωπότητα θα μπορούσε να ξαναενωθεί γύρω από την ιδέα της προόδου και

93

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

την συνεπαγόμενη πίστη στην πρόοδο αυτή». Ξεσπάει όμως ο Α' Παγκόσμιος πόλεμος και μαζί μ' αυτόν η Δύση εισέρχεται «και με τα δύο πόδια», όπως έγραψε το 1924 ο Πολ Βαλερί, «σ' έναν κόσμο ο οποίος βαπτίζει πρόοδο την τάση του για μια ολέθρια ακρίβεια». Η επιστήμη βιομηχανοποιείται απόλυτα και οι επιστήμονες προσαρμόζονται στους νέους ρόλους. Κα­ τά το τέλος του πολέμου ο Αϊνστάιν θα πει: «το ότι οι περισσό­ τεροι νέοι γίνονται αξιωματικοί, έμποροι ή επιστήμονες καθο­ ρίζεται από τις περιστάσεις». Η διάκριση ανάμεσα στην ακα­ δημαϊκή επιστήμη, η οποία καταπιάνεται με ζητήματα θεμελιώ­ δη, και στην εφαρμοσμένη επιστήμη -την ασχολούμενη με τεχνικά και πρακτικά προβλήματα- βαθμιαία εξασθενεί. Από τότε η πρόοδος δεν θεωρείται πλέον αυτονόητα μια ευλογία. Αντιμετωπίζεται σαν ένα εγχείρημα ανθρώπινο, υπο­ κείμενο -όπως και κάθε άλλο- σε σφάλματα και σε αμφιβο­ λίες, σε βλακεία και σε διαφθορά, όπως μαρτυρεί η συμμετοχή επιστημόνων στο σφαγείο που ονομάζεται «πόλεμος με χημικά όπλα». Η ιδέα ωστόσο καταφέρνει και επιβιώνει. Στα 1933 παρά τη μεγάλη οικονομική κρίση η παγκόσμια έκθεση του Σικάγου έχει τίτλο «Ένας αιώνας προόδου» και σ' ένα αέτωμα της κεντρικής πύλης υπάρχει το αγέρωχο απόφθεγμα «η επι­ στήμη εφευρίσκει, η βιομηχανία εφαρμόζει, ο άνθρωπος επιδο­ κιμάζει». Πρόκειται για μια αισιοδοξία η οποία θα σφυροκο­ πηθεί από τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο (τον «πόλεμο των μάγων», όπως τελικά ονομάστηκε, δεδομένου ότι κατά τη διάρκειά του υπήρξαν σημαντικές εξελίξεις στα ραντάρ και στα ηλεκτρονι­ κά) και ειδικά από τα τρομακτικά «επεισόδια» της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι. Η πρόοδος, όπως διαπιστώνει κανείς, ε­ κτείνεται τώρα πέρα από τους κύκλους των διανοούμενων, εισ­ δύει σε περιοχές ανεξέλεγκτες, όπου το «απροσδιόριστο» κυ­ ριαρχεί. Την ίδια περίπου εποχή, και μέσα από την κβαντομη­ χανική, η έννοια απροσδιοριστία έρχεται να υπονομεύσει τον «ήσυχο» ντετερμινισμό του Λαπλάς. Είναι η στιγμή που η επιστήμη «κατασκηνώνει» φρόνιμα πάνω στην ιδέα της ουδε-

94

Ο ΜΥθΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ

τερότητας αναφορικά με τις κοινωνικές ευθύνες και ομολογεί ότι οι καιροί δεν ευνοούν αυτό που κάποτε είχε θεωρηθεί υπο­ χρεωτικό, τη σύνδεση, δηλαδή, της επιστημονικοτεχνολογι­ κής προόδου με την πρόοδο της ανθρωπότητας. Η άποψη είναι όμως ανυπεράσπιστη και αυτό φαίνεται καθαρά αν σκεφτούμε ότι η θαλιδομίδη και το Τσερνομπίλ είναι δύο μόνο χάντρες σε ένα κομπολόι καταστροφών, οι οποίες κατάφεραν να αμαυρώ­ σουν το καθαρό πορτρέτο που είχαμε φτιάξει για την έννοια της προόδου. Μέσα σ' αυτό το πνεύμα της σύγχρονης εποχής, η αντικειμενική γνώση -από την οποία ελπίζαμε ότι θα αντλού­ σαμε τα πάντα- μοιάζει όλο και λιγότερο με κέρας της Αμάλ­ θειας, μοιάζει όλο και περισσότερο με κουτί της Πανδώρας. Οι αρχηγοί των διαφόρων κρατών καταβάλλουν προσπά­ θειες «ώστε να μπορέσουν να αντιδράσουν στις συνέπειες της επιστημονικοτεχνολογικής επανάστασης, η οποία έχει αλλά­ ξει εκ βάθρων τη μορφή της εργασίας για εκατομμύρια εργα­ S ζομένους» χαρακτηρίζοντας έτσι, έστω και διστακτικά, την πρόοδο σαν έναν καινούριο αντίπαλο. Από τον οικονομικό πόλεμο μέχρι τον αγώνα εναντίον της μυϊκής δυστροφίας του

Duchenne, η επιστήμη συμμετέχει σε όλες τις μάχες που διεξά­ γονται για την εξουσία πάνω στη γνώση. Η καινούρια θεώρηση είναι τέτοια, που ο κυρίαρχος όρος σήμερα δεν είναι πλέον η λέξη γνώση αλλά η φράση εφαρμογές της έρευνας ή, ακόμα καλύτερα, ο όρος καινοτομίες. Είναι εξάλλου αδιάφορο το «ποιες καινοτομίες», μια και κανένας δεν διαθέτει σήμερα μία επαρκώς διεισδυτική ματιά ώστε να δει σφαιρικά την πραγμα­ τικότητα και να μην διακηρύσσει μονότονα ότι «την πρόοδο κανείς δεν μπορεί να τη σταματήσει». «Καμία κοινωνία δεν ευημερεί», έλεγε κάποτε ο Τοκβίλ και συνέχιζε: «καμία κοινωνία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τα δόγματά τηρ>. Και χωρίς τους μύθους της, θα λέγαμε εμείς.

5. Απόσπασμα από ομιλία του Φρανσουά Μιτεράν.

95

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

Ειδικά όμως ο μύθος της προόδου έχει σήμερα αναμφίβολα εξασθενήσει έχοντας χάσει την αυθεντική απλότητα που διέθε­ τε στα «νεανικά του χρόνια». Τελικά, ίσως το λατινικό progres­

SiO να σημαίνει «δρόμος προς την αρετή».

96

Το φίδι του Κεκουλέ

Έχει μυρωδιά παράξενη. Είναι υγρό δηλητηριώδες και καρκι­ νογόνο. Όταν αναφλέγεται, ένας εντυπωσιακά μαύρος καπνός κάνει την εμφάνισή του. Το όνομά του είναι βενζόλιο και τα σχολικά βιβλία χημείας μάς λένε ότι ο μοριακός του τύπος είναι C6H6_ έξι άτομα άνθρακα και έξι άτομα υδρογόνου. Μας λένε όμως και κάτι ακόμα' ότι τα έξι άτομα άνθρακα σχηματί­ ζουν έναν δακτύλιο, βρίσκονται σε «κύκλο». Οι ιδιότητές του είναι σημαντικές: βασιζόμενοι σ' αυτό οι άνθρωποι παρασκεύα­ σαν ένα πλήθος από χρωστικές ουσίες, εκρηκτικά, πλαστικά υλικά και εντομοκτόνα. Όσο για την περίφημη διαφάνειά του, φτάνει να πούμε ότι είναι τόσο διαφανές όσο και το γυαλί. Ένα κομμάτι γυαλί βυθισμένο σε βενζόλιο γίνεται αόρατο. Το σχεδόν μαγικό αυτό υγρό σχετίζεται και με μία συ­ ναρπαστική ιστορία. Το χρονικό της αποσαφήνισης της μο­ ριακής του δομής, κατά τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση μέσα στα χρονικά των διαφό­ ρων ανακαλύψεων και εξακολουθεί να εξάπτει τη φαντασία των ανθρώπων. Φανταστείτε λοιπόν ότι η ανακάλυψη έγινε μέσα σε όνειρο. Έστρεψα την πολυθρόνα μου προς τη φωτιά και χαλάρω­ σα τόσο, που ένιωσα πια μισοκοιμισμένος. Τα μικροσκο­ πικά άτομα άρχισαν πάλι να πηγαινοέρχονται πάνω κάτω 99

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ

ΤΟΥ

ΑΡΧΙΜΗΔΗ

μπροστά στα μάτια μου (... ). Σχημάτιζαν μακρόστενες α­ λυσίδες, πολλά ήταν ενωμένα σφικτά μεταξύ τους, βρίσκο­ νταν όμως όλα σε αδιάκοπη κίνηση. Έβλεπα τις αλυσίδες να μπλέκονται και να περιστρέφονται σαν να ήταν μακρό­ στενα φίδια. Ένα όμως από αυτά τράβηξε έντονα την προ­ σοχή μου. Τι ήταν αυτό εκεί κάτω; Ένα από τα φίδια είχε δαγκώσει την ίδια την ουρά του και στριφογύριζε με έναν αστείο τρόπο μπροστά στα μάτια μου. Ξύπνησα με μια ξαφνική έκλαμψη (... ) .

Ο άνθρωπος που είδε στον ύπνο του τον χημικό τύπο του βενζο­ λίου -αυτόν, δηλαδή, τον οποίο οι συνάδελφοί του χρόνια ολόκληρα αναζητούσαν- λεγόταν Φρειδερίκος Αύγουστος Κεκουλέ. Σε μια εποχή που οι χημικοί ακόμα «ξιφομαχού­ σαν» για το «εάν υπάρχουν άτομα» -και οι μεν υποστήριζαν ότι τα άτομα πράγματι υπάρχουν, ενώ οι δε επέμεναν ότι δεν αποτελούν τίποτε άλλο από πλάσματα της ανθρώπινης νόησής μας- ο Κεκουλέ έκανε αποφασιστικά την επιλογή του. Τα άτομα σίγουρα υπήρχαν ως βασικά δομικά συστατικά της ύ­ λης. Και όχι μόνον αυτό. Μπορούσε και τα έβλεπε με το βλέμ­ μα, εννοείται, της σκέψης. Και δεν ήταν μόνο το όνειρο που είδε μισοκοιμισμένος πάνω στην πολυθρόνα. Πριν από επτά χρόνια μέσα σ' ένα λονδρέζικο λεωφορείο είχε «πρωτοδεί» άτομα να χοροπηδούν μπροστά στα μάτια του· στα «μάτια» της σκέψης του, εννοείται. Είχε οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι τα άτομα του άνθρακα μπορούσαν να συγκροτούν μακρό­ στενες αλυσίδες. Και το κρίσιμο αυτό συμπέρασμα -που βα­ σίζεται στο ότι καθένα από τα άτομα άνθρακα μπορεί και «διατηρεί» τέσσερις χημικούς δεσμούς με τα γειτονικά του­ αποτελεί με τη σειρά του το θεμέλιο της οργανικής χημείας. Η επιστήμη αυτή είχε μεγάλο σουξέ κατά τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα καθώς -επιτέλους- επέτρεπε τη δημιουργία συνθετικών από οργανικές ουσίες, ενώ ταυτόχρονα απεδείκνυε ότι η «ζωική πνοή» -για την οποία είχε εδραιωθεί η πεποίθη100

ΤΟ ΦΙΔΙ ΤΟΥ ΚΕΚΟΥΑΕ

ση πως ήταν αναγκαία προκειμένου να ζωοδοτεί κάθε ζωντανό πλάσμα- ήταν άχρηστη, τουλάχιστον για την επιστήμη. Μπορεί κανείς να εντυπωσιαστεί από το γεγονός ότι οι χημικοί πέρασαν από την αλυσίδα στον κύκλο την εποχή ακρι­ βώς που εφευρέθηκε το πετάλι του ποδηλάτου. Ο πρώτος αυτός μηχανισμός μεταβίβασης κίνησης μέσω α'λυσίδας επινοήθηκε το έτος 1869. Προξενεί, επίσης, εντύπωση το να βλέπουμε να κάνει την εμφάνισή του ένα φίδι, το οποίο συνδυαζόμενο με το μήλο του Νεύτωνα δημιουργεί μία καθαρά ειδυλλιακή εικόνα παραδείσου. Τα πράγματα όμως δεν ήταν τόσο ειδυλλιακά. Τα διάφορα «πιστεύω» στην ύπαρξη ατόμων έκαναν τη θεϊκή κα­ ταγωγή της ζωής να θεωρείται περιττή και την πίστη σ' αυτήν να αρχίσει να κλονίζεται, με συνέπεια όλοι εκείνοι που εξακο­ λουθούσαν να πιστεύουν περισσότερο στον Θεό και λιγότερο στα άτομα άρχισαν να επιτίθενται στις απόψεις των χημικών, οι οποίες κατ' αυτούς ανέδιδαν μία οσμή που θύμιζε θειάφι. Έπαιξε ρόλο και το ότι αυτός που μύησε τους ανθρώπους στην οργανική χημεία, ο Κεκουλέ, βασίστηκε σε ένα τυπικά «εσω­ τερικό» όραμα που άγγιζε τον αποκρυφισμό. Το φίδι που δα­ γκώνει την ουρά του -και αυτό το ήξεραν όλοι οι αλχημι­ στές- είναι ο Ουροβόρος, σύμβολο της ενότητας ύλης και σύμπαντος, έμβλημα του ιερού περίπλου της Δημιουργίας, ο οποίος αυτοδημιουργείται και αυτοκαταναλώνεται. Είναι, με λίγα λόγια, μια εικόνα που αντιστοιχεί στο περίφημο «το όλον βρίσκεται μέσα στο όλον». Για να είμαστε, όμως, ακριβείς χρειάζεται να θυμηθούμε ότι ισχύει και το αντίστροφο. Κατά παράξενο τρόπο, οι πιο έντονες επιθέσεις ενάντια στο όραμα του Κεκουλέ δεν έγιναν από θεολόγους -όπως κανείς θα περίμενε- αλλά από τους χημικούς της εποχής του. Θεωρούσαν απαράδεκτο το ότι μια καινούρια επιστήμη μόλις -και ύστερα από μακροχρόνιο μόχθο- απελευθερωμέ­ νη από το παλιό αλχημιστικό της παρελθόν θα μπορούσε να οικοδομηθεί πάνω στο όραμα ενός φιδιού που δαγκώνει την ουρά του. Χωρίς να το θέλει ο Κεκουλέ είχε αγγίξει μια ευαί10 1

Η ΜΠΑΝ1ΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

σθητη χορδή η οποία ποτέ δεν είχε πάψει να δονείται. Ένα χρόνο αργότερα σ' ένα εξειδικευμένο γερμανικό περιοδικό, το Chemische Berichte, βλέπουμε ένα σχέδιο με δύο βενζοϊκούς κύκλους, καθένας από τους οποίους σχηματιζόταν από έξι πι­ θήκους έτσι ώστε ο ένας να κρατιέται από την ουρά του άλλου. Το όραμα δέχτηκε επιθέσεις κυρίως εκ μέρους των «καθαρών» και σκληρών χημικών. Η τελευταία χρονολογείται το 1985. Η Ένωση Αμερικανών Χημικών είχε τότε αφιερώσει την ετήσια επιστημονική Συνδιάσκεψή της στην υπόθεση του βενζολίου. οπότε δύο Αμερικανοί χημικοί βρήκαν την ευκαιρία να υπο­ στηρίξουν ότι ο Κεκουλέ ήταν αδύνατον να έχει δει στον ύπνο του την περίφημη φόρμουλα του βενζολίου. Γιατί έχει χυθεί τόσο πολύ μελάνι για ένα απλό όνειρο; Ποιο είναι το κίνητρο όλων αυτών των επιθέσεων; Δεν είναι, σίγουρα, ούτε κάποια διάθεση απόρριψης της αλχημείας -η οποία, εξάλλου, είτε το θέλουμε είτε όχι, είναι ο πρόγονος της σημερινής χημείας- ούτε κάποια ακαμψία θεολογική. Είμα­ στε λοιπόν αναγκασμένοι να προσανατολιστούμε σε μια ερμη­ νεία εντελώς διαφορετική. Όπως και τον Νεύτωνα -ο οποίος, εξάλλου, πέρασε μήνες ολόκληρους ασχολούμενος αποκλει­ στικά με τους αλχημιστικούς του φούρνους- τον Κεκουλέ πρέπει να τον άγγιξε η «χάρις». με την έννοια που της έδιναν οι αρχαίοι εσωτερικιστές. Στο Η πηγή των εραστών της επι­ στήμης, κλασικό έργο της αλχημείας, γραμμένο στα 1413, ο γεννημένος στη Βαλανσιέν συγγραφέας του Ζαν ντε Λαφο­ · νταίν εξηγεί λεπτομερώς το πώς αποκτάται η γνώση από τους μυούμενους. Είναι πολύ πιθανό ότι Και ο λαϊκός μύθος για Γνώση εξ Αποκαλύψεως κατάγεται από αυτό το έργο. Διότι ο Λαφονταίν, τεσσερισήμισι αιώνες πριν από τον Κεκουλέ, ήταν και αυτός ένας ονειροπόλος, ο οποίος δυόμισι αιώνες πριν από τον Νεύτωνα είχε αδυναμία στα περιβόλια:

• Ο Jehan de La Fontain. La Fonιaine des amoureux de science (Σ.τ.Μ.).

102

ΤΟ ΦΙΔΙ ΤΟΥ ΚΕΚΟΥΛΕ

λίγο μετά το φαί με πήρε ο ύπνος μέσα σ' ένα μαγευτικό περιβόλι και από όσο κατάλαβα κοιμήθηκα αρκετές ώρες. Γεύτηκα την απόλαυση του να είμαι μέσα στο όνειρο που είχα ονειρευτεί. Μέσα στο όνειρο ο Λαφονταίν συναντά δύο όμορφες γυναίκες με καθαρό βλέμμα -η μία είναι η Γνώση και η άλλη η Φρό­ νηση- οι οποίες του αποκαλύπτουν: Η

επιστήμη είναι δώρο του Θεού έρχεται μέσα από την έμπνευση. Έτσι προσφέρεται από τον Θεό σε ανθρώπους που μπορούν να εμπιlέονται. Ιδού, λοιπόν, διατυπωμένο σε μια γλώσσα δροσερή αυτό που δεν μπορούν να ανεχθούν οι χημικοί, τόσο οι σύγχρονοι όσο και εκείνοι του παρελθόντος. Είναι η αδικία του να βλέπουν εξαιρετικά όνειρα μόνον ορισμένοι «εκλεκτοί» (<<Γιατί οι άγγε­ λοι του Κυρίου επιλέγουν αυτούς και όχι άλλους;» αναρωτιέται ο φυσικός Ίνφελντ) ενώ άλλοι μοχθούν και «δίνουν το αίμα τους» χωρίς ποτέ να καταφέρουν να αγγίξουν τη Γη της Επαγ­ γελίας. Γιατί είναι γεγονός ότι η αλήθεια κατά κανόνα αποκα­ λύπτεται βαθμιαία εφόσον οφείλει να είναι η κατάληξη μιας αργής και κοπιαστικής εργασίας, η οποία συνίσταται στο να συγκεντρώνει κανείς δεδομένα ανόμοια για να δημιουργήσει ένα ευπρόσδεκτο κόρπους. Ακόμα κι αν οι ρίζες της χάνονται μέσα σε σκοτάδια ανεξέλεγκτα -κανείς δεν είναι τέλειος- η επιστήμη δεν θα μπορούσε να οικοδομηθεί παρά μόνο πάνω στην εμπειρία και τον Ορθό Λόγο. Ο χημικός δεν ονειρεύε­ ται, αλλά εργάζεται, και κάθε εισβολή του ασυνείδητου μέσα στο εργαστήριο οφείλεται σε ελεγχόμενη αιτία. Το φίδι του Κεκουλέ χρωστάει την καριέρα του σ' αυτό το 103

Η ΜΠΑΝΙΕΡ Α ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

«Jcάτι» που παρεισφρύει στη μυθική σχισμή η οποία χωρίζει αυτό που είναι επιστημονικό από αυτό που δεν ε ίναι. Αποδοκι­ μάζοντας το βασικό ονειροπόλημα οι χημικοί παίρνουν μια θέση τόσο δογματική όσο και οι απλοί άνθρωποι όταν πι­ στεύουν αμετακίνητα στη θεϊκή αποκάλυψη. Άνθρωπος που εργαζόταν μανιωδώς, αλλά και πεπεισμένος ορθολογιστής, ο Κεκουλέ είχε την τύχη να βρεθεί μισοκοιμισμένος σε μια κα­ τάσταση ευνοϊκ ή για δημιουργία, σε μια κατάσταση όπου η συνείδηση συμμετέχει πολύ διακριτικά, ενώ η επιστημονική αυστηρότητα με τα πόδια της μέσα σε νερό ονείρου αρχίζει σιγά σιγά να χαλαρώνει, σε μια κατάσταση όπου οι συνήθεις εκλογικευμένες εκδοχές σαν κομμάτια ενός παζλ, αρχίζουν να αναδιατάσσονται. Το γεγονός ότι δύσκολα μαθηματικά και χημικά προβλήματα μπόρεσαν να λυθούν μόνο μέσα σε τέ­ τοιου είδους καταστάσεις χαλάρωσης, έχει σχέση περισσότε­ ρο με την ψυχολογία και λιγότερο με Αποκάλυψη. Το ότι το φίδι του Κεκουλέ απέκτησε μια τόσο μεγάλη φήμη, σημαίνει ότι το σύνορο ανάμεσα στο σώμα και το πνεύμα ή και ανάμεσα στην επιστήμη και τη λαϊκή σοφία είναι ασύλληπτο όσο ένα φιδάκι άκακο και μισοναρκωμένο.

104

Ο πίνακας του Mεvτεlέyεφ

Τι είναι η χημεία; Συνταγές μαγειρικής και το χειρότερο είναι ότι θα πρέ πει στο τέλος να πλύνεις και τα πιάτα. Κάπως έτσι απαντούν στη σχετική ερώτηση αρκετοί από τους μαθ ητές Λυ­ κείου. Η απάντηση αυτή μπορεί να αδικεί κατάφωρα τη σύγ­ χρονη χημεία (και διότι τα σημερινά εργαστήρια δ ιαθέτουν ειδικές δ ιατάξεις για να πλένονται τα σκεύη), περιγράφ ει, ω­ στόσο, με εξαιρετικό τρόπο την ά ποψη των ανθ ρώ πων που ζούσαν στα μέσα του περασμένου αιώνα, εποχή κατά την ο­ ποία στα βιβλία χημείας οι συνταγές ήταν πολύ περισσότερες από τους μοριακούς τύπους, τα καινού ρια χημικά στοιχεία πολλαπλασιάζονταν με απολύτως άναρχο τρό πο και οι οπαδοί της ατομικής θεωρίας διασταύρωναν τα ξίφη τους με τους αντι­ πάλους. Την ίδια όμως εποχή (1869) ένας νεαρός Ρώσος χημι­ κός, καθηγητής στο από μακρο πανεπιστήμιο της Αγ ίας Πε­ τρούπολης, είχε την παράξενη ιδέα να «ταξινομήσει» όλα τα τότε γνωστά απλά σώματα με κριτήριο την τιμή της ατομικής τους μάζας και σε σειρές ανά επτά. Δημιουργήθηκαν έτσι στή­ λες. Κατά έναν ανεξήγητο τρό πο τα σ ώματα που βρέθηκαν στην ίδ ια στήλη πα ρο υσίαζαν -με ελά χ ιστες εξαιρέσεις­ συγγενικές χημικές ιδιότητες. Ο Ντιμίτρι Μεντελέγεφ -αυτό ήταν το όνομά του- την εποχή εκείνη α γνοεί το γιατί τα απλά σώματα της φύσης ομαδοποιούνται σε οικογένειες σε έναν 107

Η ΜΠΑΝ1ΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

βιβλικής απλότη τας πίνακα θεμελιωμένο πάνω στον αριθμό επτά. Αυτό όμως δεν τον εμπόδισε να προτείνει τον πίνακα ως μνημοτεχνικό κανόνα στους σπουδαστές του. Το εύρημα έδει­ χνε συμπαθ ητικό, αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό για να συγκινη­ θούν οι συνάδελφοί του, οι οποίοι υποδέχθηκαν την ιδέα του παράξενου πίνακα με ψυχρότητα υπερβολική. Του έλειπε ένα μεγάλο κομμάτι του παζλ και οι χημικοί συνάδελφοί του δεν παρέλειπαν να τονίζουν το αδιαμφισβήτητο αυτό γεγονός. Πει­ σματάρης και με υπερβολική εμπιστοσύ νη στη διαίσθ ησή του, ο Ντιμίτρι Μεντελέγεφ γέμισε τα κενά με τρία υποθετικά στοι­ χεία, για τα οποία η επιστημονική κοινότητα της εποχής κατά τα επόμενα δέκα χρόνια αντιδρούσε με λεπτή ειρωνεία και με συγκαλυμμένο σαρκασμό. Το 1879 αρχίζει όμως μία μεταστρο­ φή, δεδομένου ότι ανακαλύφθηκε το στοιχείο σκάνδιο, το ο­ ποίο, κατά θαυμαστό τρόπο, έπαιρνε τη θέση του ενός από τα τρία που έλειπαν. Δεκαεπτά χρόνια αργότερα, το γάλλιο και το γερμάνιο γέμισαν τα δύο άλλα κενά και άφησαν άφωνους τους χημικούς όλου του κόσμου. Κι ακόμα, στην α υγή του εικοστού αιώνα, τα λεγό μενα ευγενή αέρια -ό πως είναι το ήλιον, το νέον και το αργόν- δημιούργησαν μια καινούρια στήλη, ό­ γδοη στη σειρά, η οποία -παρότι ο Μεντελέγεφ δεν την είχε προβλέψει- ενσωματωνόταν με πολύ φυσικό τρόπο στον προ­ τεινόμενο πίνακα. Η εικόνα του Μεντελέγεφ έγινε από τότε εικόνα ενός προ­ φήτη. Η πυκνή του γενειάδα και τα μακ ριά του μαλλιά που έπεφταν στους ώμους -με δ εδομένο ότι τα έκοβε μία φορά τον χρόνο- συνέβαλαν ενεργά στη δ ιαμόρφωσ η της συγκεκρι­ μένης εικόνας. Μέρα με τη μέρα ο πίνακας γινόταν το αρχέτυπο κάθ ε αστραπιαίας και δ ιαισθ ητικής ανακάλ υ ψης, η οποί α προηγούνταν της εποχής της κατά πολλές δεκαετίες. Σε στιγ­ μή που η χημεία βρισκόταν σε μεγάλη αταξία και τα δ ιάφορα στοιχεία συνέχιζαν να συσσωρεύονται δημιουργώντας ένα τρο­ μακτικό χάος, ιδού ένας νεαρός Ρώσος χημικός -για τον οποίο κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει το παραμικρό, καθώς ανήκε 108

Ο

ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΟΥ

ΜΕΝΤΕΛΕΓΕΦ

στο περιθώριο των κυρίαρχων επιστημονικών ρευμάτων- πιά­ νει στο χέρι την καλύτερη πένα του και, σπρωγμένος από μια εντελώς ξαφνική έμπνευση, γράφει εσπευσμένα σε ένα κομμάτι χαρτιού -σαν ένα είδος προφήτη Μωυσή- για έναν καινού­ ριο νόμο. Ο γενναίος και εργατικός πειραματιστής, σκυμμένος πάνω στους δοκιμαστικούς σωλήνες του, έρχεται να υποσκελί­ σει τους μεγάλους θεωρητικούς, τους στηριζό μενους στα ανα­ λόγια των διαλέξεων. Η περίπτωσή του συνιστά μία εκδίκησ η εκ μέρους εκείνω ν που πιστεύουν ότι ο ι ερευνητές της ύλης αξίζει τον κό πο να προχωρούν ακόμα και μόνοι τους. Είναι γεγονός ότι το εμπειρικό αυτό πνεύμα του Μεντελέ­ γεφ έκανε μεγάλη ζημιά στους ατυχείς προδρόμο υς του' στον Τζον Νιούλαντς, για παράδειγμα, που τέσσερα χρόνια νωρίτε­ ρα είχε δ ιατυπώσει τον πυθαγόρειας λο γικής «νό μο για τις οκτάβες», σ ύμφω να με τον οποίο οι χημι κές ιδιότητες των στοιχείω ν επαναλαμβάνονται όπως οι τόνοι μιας μουσικής κλί­ μακας ή στον Αλέξ ντε Σανκουρτουά που είχ ε προτείνει μια ταξινό μησ η των στοιχείων -αλλά και ορισμένων μορίων­ βασιζόμενη πάνω σε μια πολύ σοφιστικέ «γαιώδη έλικα». Ο ίδιος ο Μεντελέγεφ δεν θεωρητικολογεί. Ανακαλύπτει μια πε­ ριοδικότητα, την προτείνει και ερευνά όλες τις συνέπειες της ανακάλυψής του. «Οι φυσικοί νόμοι δεν παρουσιάζουν εξαιρέ­ σεις και σ' α υτό ακ ριβώς διαφ έρο υν από τους κανόνες της γρα μματι κής». Στ η βάσ η της ακ λόνητης α υτής πεποίθ ησ ης βρίσκεται και η β εβαιότητά του ότι η φύση δεν παίζει παιχνί­ δ ια και από τη στιγμή που αποκαλύπτει τα μυστικά της δ εν κρατάει τίποτα κρυφό. Ο Ντιμίτρι Μεντελέγεφ είναι καθαρός και σκληρός. Πιστεύει στην ύπαρξη ατόμων και αυτό δεν είναι κάτι το εξαιρετικό για την εποχή του. Πιστεύει επίσ ης στην απλότητα των φυσ ικών νό μων και η πίστη του αυτή θα του παίξει αργότερα ένα πολύ άσχημο παιχνίδι. Η υστ ιώδ μ ηρ ης περιοδικότητα που ανακάλυψε ο Μεντε­ λέγεφ θα ερμηνευτεί πολλά χρόν ια μετά, όταν η κβαντομηχα­ νική θα εξηγήσει ότι η χημική συμπεριφο ρά τω ν ατόμων βασί109

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

ζεται στον αριθμό των ηλεκτρονίων τους και ότι τα ηλεκτρόνια κατανέμονται σε ομοκεντρικά στρώματα σύμφωνα με ένα νόμο (θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμ ε «νό μο της οκτάδας») όπου ο αριθμός «οκτώ» παίζει έναν βασικό ρό λο. Το γεγονός ότ ι ο Μεντελέγεφ είχε μαντέψει από το ] 869 πράγματα που διαλευκάνθηκαν στη δεκαετία του] 920, προσθέτει κάτι επιπλέ­ ον στη δόξα του. Ωστόσο, η Μ περναντέτ Μπενσόντ-Βενσάν, ιστορικός της επιστήμης, απέδειξε πρόσφατα ότ ι τελ ικά ήταν ένας πολύ παράξενος προφήτης. Οι απόψεις του για τη φύση της ραδιενέργειας είναι εκεί­ νες που τον προδίδο υν. Το φαινόμενο ραδιενέργεια το ανακά­ λυψαν ο Πιέρ και η Μαρία Κιουρί, τους οποίους αυτός επισκέ­ φθηκε στα 1902. Δεν πιστεύει καθόλου στις ακτινοβολίες γ ια τις οποίες εκείνοι μιλούν και είναι από λυτα εχθ ρικός στην ιδέα της μεταστοιχείωσης. Τα «δικά του» τα άτομα είναι α ιώνια και ανα λλοίωτα. Καθένα. από α υτά κατέχε ι μία ακ λόνητ η θέσ η στον πίνακά «του» και δεν θα μπορούσε ποτέ να συ μπεριφέρε­ ται με τόσο φαντασμαγορικούς τρόπους. Ο ίδιος προτείνει για το φαινόμενο ραδιενέργεια μία θεωρία πρωτότυπη αλλά και παραληρηματική συ γχρόνως. Σύμφωνα με αυτήν, η ραδιενέρ­ γεια οφείλεται στην έλξη που υφίσταται ο αιθέρας από τα βαριά άτομα. Ο αιθέρας είναι ένα υποθ ετικό αβαρές ρευστό για το οποίο, κατά την εποχή εκείνη, εξακολο υθεί να πιστεύεται ότι υπάρχει σε ό λο το Σύμπαν (μολονότι καμιά απόδειξη για την ύπαρξή του δεν έχει ποτέ παρούσιαστεί) και η θεωρία του Με­ ντελέγεφ βασίζεται στην αποδοχή της ύπαρξης του ρευστού αυτού. Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγα μόλις χρόνια αργότερα ο Αλβέρτος Αϊνστάιν θα απορρίψει την ιδέα της ύπαρξης αιθέ­ ρα και θα τη ρίξει για πάντα στον μεγάλο κάδο της Ιστορίας των ιδεών. Στο μεταξύ, ο Μεντελέγεφ δεν σταματάει εκεί. Για να διασώσει τον πίνακά του από την «απειλή» της ραδιενέρ­ γειας προχωρεί σε μια ακόμα κίνηση. Σ υμπεριλαμβάνει τον α ιθέρα στον πίνακα των στοιχείων και μά λ ιστα στη στήλη των αδρανών ευγενών αερίων με δεδομένο ότι δεν αντιδρά χη1 10

Ο ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΟΥ ΜΕΝΤΕΛΕΓΕΦ

μικά με κανένα στοιχείο. Αποδέχεται, τέλος, ότι πρόκειται για χημιιcό στοιχείο χωρίς μάζα (με δ εδο μένο το ότι θεωρείται αβαρής) και το γεγονός αυτό δεν είναι απλά ενοχλητικό για τους χημικούς της εποχής . Επιεικώς θεωρε ίται μία μεγά λη γκαφα. Η μεγαλοπρεπής αυτή γκάφα, που αποδόθηκε στον μεγά λο επιστήμονα όταν βρισκόταν στη δύση της καριέρας του, δ εν θα γράψει ιστορία. Αγνοώντας τις προφητείες του Μεντελέγεφ, οι φυσικοί νόμοι θα είναι περίπ λοκοι όσο τουλάχιστον και οι κανόνες της γραμματικής. Τα «ισότοπα» (ο όρος δ ημιουργήθη­ κε από τις ελληνικ ές λέξεις «ίσος» και «τόπος») -είτε ραδιε­ νεργά είτε μη ραδιενεργά- ήρθαν τελικά να συγκατοικήσουν με τα σταθερά άτομα στους ίδιους «τόπους» του πίνακα, παρά τη θέλ ηση του εμπνευστή και δημιο υργού του πίνακα, του Ντιμίτρι Μεντελέγεφ, ο οποίος τα έβλ επε σαν τρα υλίσματα της γραμματικής της φ ύσης που δεν είναι ποτέ δυνατόν να συμβούν. Η ανέκδοτη αυτή εργασία δείχνει με ενάργεια ότι μπορεί ί κανε ς να είναι προφήτης και συγχρόνως οπισθοδρομικός και ότι ο Μεντελέγεφ, ο οποίος πράγματι διέθετε μία διαίσθ ηση μεγαλοφυή, ήταν επίσης ένας από τους πλέον φανατικούς θετι­ κιστές επιστήμονες της εποχής του. Πρέπει όμως εδώ να στα­ θούμε. Το γεγονός ότι η μεγαλοφυία είναι δυνατόν να «συμ­ βιώνει» με τυφλή ισχυρογνωμοσύνη και ότι στις μεγάλες νοη­ τικ ές παρεμβάσεις είναι δυνατόν να γίνονται και σφάλματα οφειλόμενα σε αφέλεια, δεν παύει να μας θυμίζει ότι οι μεγάλοι σοφοί είναι και αυτοί άνθρωποι σαν όλους εμάς τους υπόλοι­ πους και ότι μία δυσάρεστη εξέλιξη, ό πως αυτή της πορείας του Μεντελέ γεφ, απειλεί κάθε ερευνητικό πνεύμα που επιχειρεί να ταξινομήσει τον Κόσμο. Βέβαια, όταν ένα ολόκληρο Σύμπαν βρίσκεται τακτοποιημένο μέσα σε έναν πίνακα, δεν είναι και μικρό πράγμα το ότι το καθετί βρίσκει εκεί μια διιcή του θέση.

1 11

Η ερωμένη του Αλφρέδου Νόμπελ

Το βραβείο Νόμπελ, που απονέμεται κάθε φθινόπωρο σε διανο­ ούμενους από όλο τον κόσμο, με μια εθιμοτυπική τελετή μεγά­ λης πολυπλοκότητας μέσα σ' έναν «γοτθικό ναό της γνώσης», είναι αυτό καθεαυτό ένας μεγάλος μύθος. Ποιος ερευνητής, οσοδήποτε σεμνός και αν είναι, δεν ονειρεύεται να πάρει από τα χέρια του βασιλιά της Σουηδίας ένα τέτοιο σκήπτρο συνο­ δευόμενο από μερικές φράσεις αποδιδόμενου σεβασμού και 6 από έξι περίπου εκατομμύρια γαλλικά φράγκα ; Και αμέσως ο νέος νομπελίστας, είτε είναι ερευνητής των στοιχειωδών σω­ ματιδίων είτε σπεσιαλίστας στη γενετική, θα κληθεί μπροστά σε τηλεοπτικές κάμερες απ' όλο τον κόσμο να εκφράσει τη γνώμη του για την πορεία των κοινωνιών, για το χρέος προς τις χώρες του τρίτου,κόσμου και για τη μορφή της δημοκρατίας σήμερα. Ενώ οι αστροναύτες ουσιαστικά ποτέ δεν επέστρεψαν στα βήματα που έκαναν πάνω στην επιφάνεια του φεγγαριού και ενώ οι κάθε φορά τυχεροί του Λόττο είναι ανίκανοι να

6. Το τελετουργικό της απονομής του βραβείου Νόμπελ αποτελεί αντικείμενο ενδιαφέρουσας κοινωνιολογικής μελέτης. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι ίδιοι οι πρώην νομπελίστες κάθε χρόνο το γελοιοποιούν σε απονομές των «Ig

Nobel» (στα αγγλικά προφέρεται ignobJe και στα γαλλικά σημαίνει ποταπός) στις χειρότερες επιστημονικές εργασίες της χρονιάς.

113

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

αναλογιστούν τη βαθύτερη σημασία μιας αιφνίδιας εύνοιας της τύχης, έχουμε δει νομπελίστες στην κορυφαία στιγμή της αναγνώρισης του έργου τους να βυθίζονται σε βαθυστόχαστους διαλογισμούς. Το ότι το Νόμπελ δεν είναι ένα βραβείο όπως τα άλλα οφείλεται στο μέγεθος, κυρίως, του χρηματικού ποσού από το οποίο συνοδεύεται. Στο ξεκίνημα του θεσμού, το έτος δηλαδή

1901, έφθανε τις διακόσιες, περίπου, χιλιάδες γαλλικά φράγκα, ενώ σήμερα το ποσό ανέρχεται σε ύψος που δικαιολογημένα προκαλεί τον θαυμασμό για τις ικανότητες των διαχειριστών του κληροδοτήματος Νόμπελ. Είναι ακόμα η τιμιότητα της επιτροπής που το απονέμει, η οποία, στα πλαίσια της πολιτι­ κής ουδετερότητας της Σουηδίας θεωρείται -δίκαια ή άδικα, δεν έχει σημασία- υπεράνω πάσης υποψίας και οποιασδήποτε σκοπιμότητας. Τελικά, η ετήσια αναγνώριση των πρωταθλη­ τών της διανόησης υπάρχει για να επιβεβαιώνει την αδιάκοπη πρόοδο της ανθρώπινης γνώσης, ταυτόχρονα όμως γεφυρώνει δύο έννοιες που συνήθως «ζουν» χωριστά: την έρευνα και το χρήμα. Από την εποχή που πρωτοεμφανίστηκε ο θεσμός, το βραβείο Νόμπελ δεν έπαψε να προκαλεί το ενδιαφέρον του Τύπου σ' όλες τις χώρες του κόσμου, και ιδιαίτερα στη Γαλ­ λία, τη χώρα των αριστείων και του βραβείου της Λεγεώνας της Τιμής. Όσο για τη διττή υπόσταση -χωρίς την οποία κανένας μύθος δεν θα μπορούσε να διατηρηθεί- στην περίπτωση του μύθου Νόμπελ είναι σαφής. Για αρκετά χρόνια ο Αλφρέδος Νόμπελ έδινε προς τα έξω την εικόνα ενός τρελού επιστήμονα -κυρίως όταν το εργοστάσιό του στη Σουηδία, το Ι 864, ανα­ τινάχτηκε- για να καταλήξει τελικά μοναχικός ειρηνιστής και πεπεισμένος ουμανιστής. Και είναι πάνω από όλα «το χρή­ μα από τη δυναμίτιδα», το οποίο -σύμφωνα με τους όρους της διαθήκης- θα ανταμείβει όσους εργάζονται «προς όφελος της Ανθρωπότητας». Και οι αντιφάσεις δεν σταματούν εδώ. Το ότι το Νόμπελ της Ειρήνης δείχνει να ενδιαφέρει μια πολυεθνική

1 14

Η ΕΡΩΜΕΝΗ ΤΟΥ ΑΛΦΡΕΔΟΥ ΝΟΜΠΕΛ

με ενδιαφέροντα στη βιομηχανία όπλων προκαλεί οπωσδήποτε έκπληξη, αν και αυτό απορρέει και από την κυριαρχούσα τότε ιδέα της προόδου. «Θα ήθελα», έλεγε ο Νόμπελ, «να ανακαλύ­ ψω μία ουσία ή μία μηχανή με καταστροφικές δυνατότητες

τέτοιες, ώστε καμία κυβέρνηση να μην τολμά να τη χρησιμο­

ποιήσει». Γοητευτική αφέλεια, η οποία εμπεριέχει μια ντελι­ κάτη απόχρωση ουτοπίας σίγουρα αναχρονιστικής αλλά και συγκινητικής ταυτοχρόνως. Ένας ακόμα πιο σκληρός μύθος είναι εκείνος που συνδέ­ εται με την προσωπικότητα του Αλφρέδου Νόμπελ. Στον επι­ στημονικό τομέα το βραβείο απονέμεται σε φυσικούς, χημι­ κούς, σε βιολόγους και σε οικονομολόγους και όχι σε μαθημα­ τικούς, οι οποίοι από το 1936 αρκούνται στο μετάλλιο Φιλντς. Ο λόγος για τον οποίο αγνοούνται οι μαθηματικοί είναι γνω­ στός και συχνά περιγράφεται με μια δόση ειρωνείας. Σε κείμενο που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στην επιστημονική επιθεώρηση

Sciences frontieres διαβάζουμε ότι «ο επιφανέστερος μαθηματι­ κός της εποχής, ο Μίταγκ-Λέφλερ, ο οποίος θα μπορούσε να είχε βραβευτεί στον τομέα του -εάν βέβαια είχε θεσμοθετηθεί βραβείο- δεν ήταν άλλος από τον εραστή της κυρίας Νόμπελ». Το εάν η κυρία Νόμπελ προτιμούσε τις μαθηματικές εξισώσείς περισσότερο από τους χημικούς τύπους είναι ένα τόσο ενδια­ φέρον ζήτημα, που συζητιέται από όλο τον κόσμο μέσα από το δίκτυο Internet στη ρουμπρίκα FAQ (Frequently Asked Ques­ tions). Αμέσως βέβαια μπορεί κανείς να πληροφορηθεί ότι ο Αλφρέδος Νόμπελ δεν παντρεύτηκε ποτέ και πως ποτέ δεν υπήρξε καμιά κυρία Νόμπελ. Τι συνέβαινε με τον Νόμπελ; Θα πρέπει να είχε κάποια αγαπημένη. Ένας εκατομμυριούχος ουμανιστής είναι κάπως απίθανο να είναι μοναχικός τύπος. Ξέρουμε ότι είχε μια σύντο­ μη ερωτική περιπέτεια στα δεκαοκτώ του χρόνια στο Παρίσι, μία πλατωνική σχέση με την Μπέρτα Κίνσκι -βραβείο Νόμπελ Ειρήνης το 1905- και πολύ αργότερα μια σχέση με τη Βιενέζα ανθοπώλιδα Σόφι Ες, η οποία του δρόσισε τη ζωή

115

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

όταν εκείνος είχε πια πατήσει τα σαράντα. Ήταν μια ερωτική ιστορία που του κόστισε αρκετά. Ωστόσο, οι βιογράφοι του αμφιβάλλουν για το εάν έστω και η ελάχιστη συναισθηματική αλληλεπίδραση είχε δημιουργηθεί μεταξύ τους. Ο Αλφρέδος έμενε τότε στο Παρίσι, ενώ την ίδια εποχή ο Μίταγκ-Λέφλερ έκανε πολυτελή ζωή στη Στοκχόλμη. Ο Σουηδός μαθηματικός -και ίσως εδώ βρίσκεται η λύση του αινίγματος- ποτέ δεν υπήρξε πρότυπο σεμνότητας. Φιλόδοξος, ματαιόδοξος και ρα­ διούργος, κατάφερνε να αναμειγνύει επιδέξια τις δημόσιες σχέ­ σεις με τις διαφορικές εξισώσεις. Αυτό φαίνεται και από τις δραστηριότητές του' είχε καταφέρει να είναι εκδότης του Acta

Mathematica, της πιο έγκυρης μαθηματικής επιθεώρησης της εποχής του, και ταυτόχρονα να είναι πρύτανης σ' ένα καινούριο πανεπιστήμιο, το Χέγκσκολα της Στοκχόλμης. Τίποτε δεν απο­ δεικνύει ότι ήταν ο μεγαλύτερος μαθηματικός της εποχής. Ο Ανρί Πουανκαρέ, στον οποίο επιχειρήθηκε μάταια να απονε­ μηθεί το Νόμπελ του έτους 19 10, ήταν μια ασύγκριτα μεγαλύ­ τερη διάνοια από εκείνον. Ο ίδιος ο Μίταγκ-Λέφλερ, κατά την εποχή που ο Νόμπελ συνέτασσε τη διαθήκη του, επιδίωξε μέσα από επιτήδειες δια­ πραγματεύσεις να πετύχει οφέλη για το Χέγκσκολα, όπως είχε συμβεί με τα άλλα σουηδικά ιδρύματα τα επιφορτισμένα με την απονομή του βραβείου. Η προσπάθειά του απέτυχε και η όλη ιστορία χαρακτηρίστηκε από έναν διαπρεπή καθηγητή του Χέγκσκολα ως «φιάσκο Νόμπελ». Ωστόσο, ο Μίταγκ-Λέφλερ δεν είχε ιδιαίτερα μοχθήσει γι' αυτόν τον σκοπό, δεδομένου ότι είχε ήδη προσεγγίσει ερωτικά τη Σόφι Ες. Η Ελίζαμπεθ Κρό­ φορντ. αναφερόμενη στην ιστορία του βραβείου, γράφει: Ακόμα και αν ο Μίταγκ-Λέφλερ επλήγη από τη μη απονο­ μή ανάλογου βραβείου σε μαθηματικούς και από τον απο­ κλεισμό του Χέγκσκολα από την τελευταία διαθήκη του Νόμπελ, ουδέποτε εκδήλωσε δημόσια τη δυσαρέσκειά του. Κατάφερε να δείξει ότι είχε πάρει την εκδίκησή του. δια-

1 16

Η ΕΡΩΜΕΝΗ ΤΟΥ ΑΛΦΡΕΔΟΥ ΝΟΜΠΕΛ

δίδοντας την ιστορία του ερωτικού ανταγωνισμού ανάμεσα στον Αλφρέδο Νόμπελ -ο οποίος ήταν δεκαπέντε χρόνια μεγαλύτερός του- και σ' εκείνον. Είχαν διεκδικήσει την καρδιά της ίδιας γυναίκας και ο Νόμπελ είχε ηττηθεί. Το τελευταίο αυτό στοιχείο υπάρχει και στο δίκτυο Ίντερνετ. Χαρακτηρίζεται «ψυχολογικό», δείχνει ότι η μεγαλοψυχία του Νόμπελ στις μέρες μας έχει αναγνωριστεί, αλλά θέτει το ερώ­ τημα: «Πώς είναι δυνατόν ο Αλφρέδος Νόμπελ, γράφοντας τη διαθήκη του με μοναδική πρόθεση το καλό της ανθρωπότητας, να επέτρεψε σε μια τόσο προσωπική του υπόθεση να επηρεάσει τα ιδεαλιστικά σχέδιά του;» Ίσως μπορέσουν να απαντήσουν στο ερώτημα οι ερευνητές ψυχολόγοι. Είναι, όμως, γεγονός ότι ούτε ο Μίταγκ-Λέφλερ ούτε η Σόφι Ες ευνοήθηκαν από τη μεγάλη κληρονομιά. Βέβαια, μολονότι αυτό δεν ικανοποιεί εκείνους που αρέσκονται σε ανέκδοτα, ο αποκλεισμός των μα­ θηματικών από το βραβείο έχει μια πιο απλή εξήγηση. Ο Αλ­ φρέδος Νόμπελ ήταν ένας μηχανικός σύμφωνα με την παράδο­ ση του δέκατου ένατου αιώνα και αυτό σημαίνει ότι ήταν εξαρ­ χής προκατειλημμένος υπέρ των πειραματικών δραστηριοτή­ των και κατά των θεωρητικών συλλήψεων. Σύμφωνα με το δικό του πνεύμα οι εφευρέσεις και οι ανακαλύψεις που έπρεπε να βραβεύονται ήταν εκείνες που είχαν μια άμεση χρησιμότητα για το καλό όλων των ανθρώπων. Έτσι, ανάμεσα στα πρώτα Νόμπελ Φυσικής συναντάμε τον Σουηδό μηχανικό Γκούσταβ Ντάλεν, ο οποίος βραβεύτηκε «για την ανακάλυψη των αυτό­ ματων ρυθμιστών που χρησιμοποιούνται κατά τη λειτουργία των φάρων και των υφαλοδεικτών». Ακόμα και ο Αϊνστάιν πήρε το βραβείο Νόμπελ για την εργασία του πάνω στο φωτοηλεκτρικό φαινόμενο και όχι για τη θεωρία της Σχετικότητας, η οποία θεωρήθηκε ότι δεν ήταν τόσο σημαντική αναφορικά με τα οφέλη που μπορούσε να προσφέρει στην ανθρωπότητα. Όσο για τον Πουανκαρέ, όταν το 1910 προτάθηκε για το Νόμπελ της φυσικής, βρέθηκε αντι-

1 17

Η ΕΡΩΜΕΝΗ ΤΟΥ λλΦΡΕΔΟΥ ΝΟΜΠΕΛ

μέτωπος με τους αδελφούς Ράιτ, τους δύο σκαπανείς της αερο­ πορίας. Και αυτό δεν είναι τόσο παράδοξο για ένα βραβείο όπως το Νόμπελ' δημιουργημένο «από έναν εφευρέτη για εφευ­ ρ έτες» απέκλειε εξ ορισμού τους μαθηματικούς και συμβόλιζε την επιβολή της εφαρμοσμένης έρευνας πάνω στην αφηρημένη σκέψη. Η ιστορία των επιπτώσεων που είχε η ερωτική απογοήτευ­ ση του Νόμπελ πάνω στη διαμόρφωση του βραβείου πρέπει λοιπόν να είναι ένα αποκύημα φαντασίας. Ίσως πάλι να δη­ μιουργήθηκε και από μια αντίδραση ενάντια στο κυριαρχούμε­ νο από αρσενικούς «σύμπαν» του ιδρύματος Νόμπελ, του επι­ φορτισμένου με την απονομ ή του βραβείου. Ωστόσο, αν και ελάχιστες γυναίκες πήραν Νόμπελ και παρότι η Σοφία Ες δεν πήρε απο λύτως τίποτα, οι γυναίκες που ωφελήθηκαν έμμεσα από τις απονομές των βραβείων υπήρξαν πολύ περισσότερες 7 από όσο θα μπορούσε κανείς να φανταστεί • Ο Αϊνστάιν έδωσε όλο το χρηματικό ποσό του βραβείου στην πρώην σύζυγό του Μιλέβα και ο Ρόμπερτ Λούκας, Νόμπελ Οικονομίας για το

1995, παραχώρησε το μισό από το ποσό του βραβείου στη σύζυγό του Ρίτα. Αυτή η τελευταία, ευρισκόμενη επί επτά χρό­ νια σε διάσταση με τον σύζυγό της, είχε φροντίσει να υπάρχει στο συμβόλαιο του διαζυγίου η εξής ρήτρα: «Σε περίπτωση που ο Ρόμπερτ Λούκας τιμηθ εί με το βραβείο Νόμπελ πριν από την 31 η Οκτωβρίου του 1995, η σύζυγος θα πάρει το 50% του χρη-

7. Τολμούμε εδώ να μνημονεύσουμε και την τράπεζα σπέρματος που έχει δη­ μιουργήσει ο Αμερικάνος εκατομμυριούχος Ρόμπερτ Γκράχαμ. Όλοι οι δότες είναι μεγαλοφυείς επιστήμονες και οι πελάτες μπορούν να εmλέγουν ένα «μωρό Νόμπελ». εφόσον τρεις νομπελίστες -ανάμεσά τους και ο Γουίλιαμ Σόκλεϋ. Νόμπελ φυσικής το 1956 για την ανακάλυψη του τρανζίστορ- έχουν προσφέρει το δικό τους σπέρμα. «Το γεγονός αυτό)). αναγνωρίζει ο Γκράχαμ. «μπορεί να στρέφει πάνω μας τα φώτα της δημοσιότητας, αλλά οι δότες είναι ήδη μεγάλης ηλικίας και αυτό το σπέρμα οι Ύ\>ναίκες δεν το προτιμούν)).

118

Η ΕΡΩΜΕΝΗ ΤΟΥ λλΦΡΕΔΟΥ ΝΟΜΠΕΛ

ματικού ποσού» . Η είδηση για την απονομ ή ήρθ ε δεκαπέντε μόλις μέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία και ο Ρόμπερτ Λο ύκας, ως τίμιος παίκτης, έκανε ένα σχόλιο που μάλλον δεν θα άρεσε στον βιομήχα νο Αλφρέδο Νόμπελ: « Η συμφωνία εί­ ναι συμφωνία» .

1 19

Στις δύο απέναντι γωνίες του οικοδομήματος της μυθολογίας της επιστήμης βρίσκονται μ ία κραυγή -το Εύρηκα- και μία εξίσωση, η Ε

mc2. Η κραυγή συμβολίζει τη δύναμη του αν­ θρώπινου σώματος, η εξίσωση τις δυνατότητες του πνεύματος του ανθρώπου. Γιατί, εάν ο Αρχιμήδης χρησιμοποιούσε το ίδιο =

του το σώμα για να «δοκιμάζει» τους φυσικούς νόμους, ο Αλ­ βέρτος Αϊνστάιν είχε ως βασικό του γνώρισμα το ότι ήταν ένα καθαρό πνεύμα. Είχε, εξάλλου, δωρίσει τον εγκέφαλό του στην ιατρική, ενώ το σώμα του αποτεφρώθηκε και η στάχτη σκορπί­ στηκε στους τέσσερις ανέμους. Χωρίς να θέλουμε να εμβαθύ­ νουμε ούτε στο «πού εδράζει η ανθρώπινη σκέψη» ούτε σε ζητήματα σχετιζόμενα με το σώμα των μεγάλων σοφών -ό­ πως το ότι το σώμα του Αρχιμήδη επέπλεε στο νερό, το ότι ο Γαλιλαίος τυφλώθηκε ή και το ότι ο Νεύτων παρουσίασε εγκε­ φαλικές δυσλειτουργίες- μπορούμε να α ναγνωρίσουμε ότι «ο άνθρωπος-εγκέφαλος» είναι ένας πανά ρχαιος μύθος τον οποίο ο αστροφυσικός Στέφεν Χόκινγκ -συρρικνωμένος και ακινη­ τοποιημένος πάνω στην αναπηρική του καρέκλα- ενσαρκώνει με τον καλύτερο τ ρόπο, ενώ ταυτόχρονα συμβολίζει και το φάντασμα της σαγήνης που ασκεί στους ανθρώπους ένα μεγά­ λο πνεύμα όπως αυτός σχετικά πρόσφατα πήρε διαζύγιο από τη γυναίκα του και παντρεύτηκε την πρώην νοσοκόμα του. Ένας άλλος μύθος -σε μικρότερο βαθμό αποδεκτός- είναι ότι, εάν

121

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

η καθαρή σκέψη αποκτάται μέσα από παραμερισμό των ανα­ γκών του ανθρώπινου σώματος, το ίδιο το σώμα πρέπει να διαφυλά σσει τις «μ νήμες» του. Ερευνώ ντας έναν προς ένα ν τους νευρώνες του Αϊνστά ιν -όπως είχαμε κάνει και με τον αμφιβληστροειδή του γνωστού για την ανακάλυψη της αχρω­ μα τοψίας Τζον Ντά λτον- ελπίζουμε ότι θα ανακαλύψουμε κάποιες ελλείψεις ή κάποιους μη φυσιολογικούς πολλαπλασια­ σμούς νευρωνικών κυττά ρων, με δεδομέ νο ότι στην περίπτωση του Ντάλτον είχε διαπιστωθεί η απουσία κυττάρων ευαίσθητων στο πράσινο χρώμα. Η γελοία αυτή έρευνα που γίνεται με σκάνερ και με συνή­ θη ηλεκτρονικά μικροσκόπια είναι μία από τις τελευταίες εκ­ δηλώσεις μιας μακράς σειράς υποψιών και εξονυχιστικών εξε­ τάσεων, των οποίων ο Αϊνστάιν υπήρξε το μεγάλο θύμα. Κατά Ι τη δ ιά ρκεια του Α Παγκοσμίου πολέμου ορισμένοι Γάλλοι αντισημίτες και ρεβανσιστές είχαν έντεχνα υπογραμμίσει τη γερμανοεβραϊκή καταγωγή του. Άλλοι, πάλι, τον κατηγορού­ σαν για σνομπισμό, ενώ μερικοί επιστ ήμονες, που τον φθονού­ σαν για τις επιτυχίες του, χαρακτήριζαν τη θεωρία της Σχετι­ κότητας ως ένα καθαρά διανοητικό κατασκεύασμα. Και, δυστυ­ χώς γι' αυτούς, είχαν σπεύσει να κοινοποιήσουν τους χαρακτη­ ρισμούς λίγο πριν αρχίσουν η μία μετά την άλλη να έρχονται οι πειραματικές επιβεβαιώσεις της θεωρίας του. Αργότερα επιχεί­ ρησαν να αποδώσουν στον μεγάλο επιστήμονα την πατρότητα της ατομικής βόμβας. Τέλος -και εδώ ισχύει το σερσέ λα φαμ- με τη συγκατάθεση της πρώτης του γυναίκας, της Μιλέ­ βα Μάριτς, επιδίωξαν να αποδώσουν σ' αυτήν τη «μητρότητα» της θεωρίας της Σχετικότητας. Τελευταίο, χρονολογικά, επει­ σόδιο είναι οι ψίθυροι στα σαλόνια ότι ο Αϊνστάιν ήταν τρελός και με αυτό θα μπορούσαν να εξηγηθούν όλα. Γιατί τόσο μίσος προς αυτόν τον θαρραλέο άνθρωπο που κυκλοφορούσε χωρίς να φοράει κάλτσες, απέφευγε τις κοσμι­ κές εμφανίσεις, απεχθανόταν τη ματαιοδοξία και ένα από τα λίγα που ήθελε ήταν να κάθεται σε μια γωνιά και να καπνίζει

122

πίπα; Γιατί άραγε τόσο μίσος; Μήπως επειδή κρέμασε ερωτη­ ματικά κάτω από τα «προφανή» με τα οποία έχουμε μεγαλώσει; Μήπως επειδή αμφισβήτησε τις βεβαιότητες πάνω στις οποίες εδράζεται η λαϊκή σοφία, τις ποικίλες βεβαιότητες που μεταβι­ βάζονται από γενιά σε γενιά -τόσο σίγουρα όσο και τα γονί­ δια- και οι οποίες συντηρούν τον κοινωνικό σεβασμό προς την ιερότητα της ορθολογικής σκέψης; Το ότι η μάζα μπορεί να πεθαίνει και να γεννιέται στη θέση της ισοδύναμη ενέργεια, το ότι ο χώρος και ο χρόνος είναι δυνατόν να σμίγουν, είναι ιδέες που πριονίζουν το σταθερό κλαδί στο οποίο στηρίζονται (ή μήπως ταλαντεύονται;) ο κοινός νους και η «υγιής» σκέψη. Εάν ο χρόνος πάψει να είναι το σταθερό πρά γμα που ήταν εδώ και τόσες γενιές, τι θα απογίνουμε στο μέλλον; Από κείνη τη στιγμή και πέρα ο Αλβέρτος Αϊνστάιν γίνεται ο υπ' αριθμόν ένα εχθρός των κοινωνικών βεβαιοτήτων και πρέπει να πληρώ­ σει: το τίμημα είναι να μείνει περιθωριακός για πάντα. Πρέπει οπωσδήποτε είτε να θεωρηθεί ότι είναι κακός -κάτι σαν ψευ­ τοφάουστ- είτε ότι έρχεται από άλλον πλανήτη -η εξίσωση Ε = mc2 «ακούγεταο) κάπως σαν τις τέσσερις νότες στο Στενές επαφές τρίτου τύποv- είτε ότι είναι τρελός και πρέπει να κλει­ στεί στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον μέχρι το τέλος της ζωής του. Εκείνο που, τελοσπάντων, επείγει είναι το να μυθοποιηθεί από την κορυφή ως τα νύχια μέσα από τη φωτογραφία που τον δείχνει να βγάζει έξω τη γλώσσα του, μέσα από τον εγκέφαλό του που θα ανατεθεί στην ανατομία, μέσα από την εξίσωση Ε = mc2 που πρέπει να θεωρηθεί μαγική. Από το Areuh = m� στο Ε = Μ6, περνώντας από το μπλου­ τζίν E= C17 στο HP=Mc2, συναντάμε αμέτρητους «τύπους» που χρησιμοποιούν τη δόξα της εξίσωσης ισοδυναμίας ανάμε­ σα στην ενέργεια και τη μάζα. Ο Ρολάν Μπαρτ στο κείμενό του Ο εγκέφαλος του Αϊνστάιν διακρίνει σ' αυτήν το αρχέτυπο της αποκάλυψης: «Η ιστορική εξίσωση Ε = mc2 μέσα από την α­

πρόσμενη απλότητά της ταιριάζει απόλυτα στην καθαρή ιδέα του κλειδιού, του γυμνού, ίσιου και από ένα και μόνο μέταλλο

123

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

κλειδιού, που με μία μαγευτική ευχέρεια ανοίγει την πόρτα την οποία αγωνιζόμασταν μανιωδώς να ανοίξουμε εδώ και αιώ­ 8 νες» . Ωστόσο, η επιτυχία της εξίσωσης δεν έρχεται αμέσως. Για πολλά χρόνια θα μείνει στη σκιά του «όλα είναι σχετικά», το οποίο προσεγγίζεται ευκολότερα και για τον κοινό νου είναι πολύ πιο οικείο. Δεν θα γίνει διάσημη παρά μόνο όταν αποδεί­ ξει το πόσα πράγματα είναι ικανή να εκφράσει μέσα, κυρίως, από τη συγκυρία της κατασκευής της ατομικής βόμβας - ακό­ μα κι αν τόσο η εξίσωση όσο και ο δημιουργός της δεν έχουν ούτε στο παραμικρό συμβάλει στην κατασκευή του τρομακτι­ κού αυτού όπλου. Η θεωρητική καταγωγή της βόμβας βρίσκε­ ται στην ανακάλυψη της ραδιενέργειας και στη θεωρητική επεξεργασία της δομής του ατόμου και όχι, βέβαια, στη θεωρία της Σχετικότητας. Έπρεπε όμως η «Αποκάλυψη τώρα» -την οποία δημιούργησε η χρήση της ατομικής βόμβας- να βρει μια επιστημονική εξίσωση στα μέτρα της και έναν υπεύθυνο που θα είχε τη μQρφή εκπεσόντος Αρχαγγέλου. Αμέσως βρέθη­ κε αυτός που θα έπαιζε τον ρόλο του πρωταγωνιστή' μόνον ο Αλβέρτος Αϊνστάιν είχε τις δυνατότητες να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις ενός τέτοιου ρόλου.

8. Σε άλλο σημείο του βιβλίου του Μυθολογίες, ο Ρολάν Μπαρτ αναλύει επι­ δέξια τον μηχανισμό μέσα από τον οποίο μυθοποιείται η εξίσωση E=mc2: Όταν το νόημα είναι υπερπλήρες, ο μύθος αδυνατεί να εισχωρήσει μέσα του, οπότε το περικυκλώνει και το κυριεύει ολόκληρο. Αυτό το κατα­ φέρνει με τη μαθηματική γλώσσα, η οποία είναι, βέβαια, μία γλώσσα συμπαγής, που έχει πάρει τα μέτρα της απέναντι σε κάθε απειλή αυθαί­ ρετης ερμηνείας. Καμία παρασιτική σημασία δεν είναι δυνατό\' να διεισδύσει μέσα της. Έτσι, ο μύθος αναγκάζεται να την κυριεύσει μονο­ κόμματα. θα πάρει μια τέτοια μαθηματική (Ε

=

mc2) φόρμουλα και θα

μετατρέψει το αναλλοίωτο αυτό νόημα σε αμιγές σημαίνον της μαθημα­ τικότητας. Βλέπουμε ότι αυτό που κλέβει εδώ ο μύθος είναι μία αντίστα­ ση, μία αγνότητα.

124

Η απρόσμενη απλότητα της εξίσωσης συνδυάζεται και με μια παράξενη ομορφιά. Οι περισσότερες από τις εξισώσεις της φυσικής είναι μάλλον άχαρες και ελάχιστες ασκούν ακατανί­ κητη έλξη. Η εξίσωση, λόγου χά ριν, του Νεύτωνα για την Παγκόσμια Έλξη μάς ασκεί κάποια μικρή έλξη. Η εξίσωση V = lR του νόμου του Ομ .δεν είναι κακή, αν και μυρίζει λίγο

«τσίκνω>. Η Β

=

mg που συνδέει τη μάζα με το βάρος ενός

σώματος είναι κάπως βαριά. Όσο για τον Αϊνστάιν, αυτός θα μπορούσε με την Rik=Ova δοξάσει μια και καλή τη θεωρία της Γενικής Σχετικότητας, που ομόφωνα κρίνεται ως μία από τις πιο όμορφες θεωρίες της φυσικής, αλλά ένας τανυστής καμπυ­ λότητας δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει κατανοητός από τον πολύ κόσμο. Για τη μάζα όμως και για την ενέργεια δεν συμβαί­ νει το ίδιο: όλος ο κόσμος «κάτι ξέρει» γι' αυτές ή έστω νομίζει 2 πως ξέρει. Ιδού λοιπόν η Ε = mc μια φωτεινή εξίσωση ή μάλ­ λον φωτεινή στο τετρά γωνο! Όσο για το τι ακριβώς σημαίνει, αυτό δεν έχει ιδιαίτερη σημασία. Είναι, όμως, σχετικά εύκολο να καταλάβει κανείς ότι το Ε μπορεί να παριστάνει την ενέρ­ γεια που ακτινοβολήθηκε από τον Ήλιο, όταν m είναι η ηλιακή μάζα που «χάθηκε» κατά τις πυρηνικές αντιδράσεις που τον κάνουν να λάμπει. Μπορεί επίσης να συλλά βει ότι εάν Ε είναι η ενέργεια που «απελευθερώνεται» κατά την έκρηξη μιας πυ­ ρηνικής βόμβας, το m θα παριστάνει το κατά πόσον ελαττώθη­ κε η μάζα του ουρανίου κατά την πυρηνική σχάση. Αυτά όλα είναι, βέβαια, κάπως επιφανειακά, γιατί, αν διεισδύσουμε λίγο περισσότερο στο εσωτερικό της, θα διαπιστώσουμε ότι η εξί­ 2 σωση E=mc είναι ουσιαστικά ακατανόητη. Ανεξάρτητα ό­ μως από αυτό, έχει μεγάλη σημασία το ότι ένας απλός άνθρω­ πος είναι δυνατόν να έχει -ή. έστω, να νομίζει ότι έχει- μια μικρή, έστω, πρόσβαση στο εσωτερικό ενός μεγάλου μυστικού του κοσμου. Η υπόθεση για αλήθειες εξ αποκαλύψεως είναι ενδιαφέ­ ρουσα και θα μπορούσε, ίσως, να ευδοκιμήσει τόσο για τον Νεύτωνα, όσο και για τον Λεονάρντο ντα Βίντσι. Ο Αμερικα-

125

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

νός Τζέραλντ Χόλτον (Gerald Holton), ερευνητής της ιστορίας της επιστήμης και ειδιJCός στη μελέτη του έργου του Αϊνστάιν, έχει διατυπώσει μιαν άποψη διαφoρεΤιJCή. Σύμφωνα με αυτόν, η σκέψη του Αϊνστάιν -η μεγαλοφυία του οποίου συνίσταται στο ότι μπορεί να ξεσκεπάζει τις ασυμμετρίες των φυσικών νόμων, να βρίσκει λύσεις για τα παράδοξα και να ενοποιεί αντιτιθέμενες καταστάσεις- είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την προσωπικότητά του, η οποία σίγουρα περιέχει στοιχεία παραδοξότητας. Γερο-σοφός και ταυτόχρονα ζωηρός έφηβος, μοναχικός αλλά και δημόσιο πρόσωπο, ορθολογιστής αλλά και εμπιστευόμενος την προσωπική του διαίσθηση, άθεος και συγ­ χρόνως, με έναν διJCό του τρόπο, θρήσκος, προσφέρεται αμέσως για το παιχνίδι της μυθοποίησης για τη δημιουργία μιας εικό­ νας η οποία αμέσως θα παραπέμπει και στην αντίθετή της. Από την άλλη μεριά, μας λέει ο Χόλτον, «το στιλ της ζωής του είχε πάνω του μια αποτύπωση των φυσικών νόμων». Όπως ο Γου­ λιέλμος του Όκαμ (1285-1349) έγινε διάσημος για το ξύρισμά του («είναι κενό νοήματος το να εργάζεσαι με πολλά πράγματα όταν είναι δυνατόν να τα βγάζεις πέρα με λίγα»), ο Αϊνστάιν έλεγε: «Ξυρίζομαι με ένα σαπούνι' τα δύο σαπούνια είναι πε­ ριπλοκή». Συνολικά ο Αϊνστάιν μπορεί να μη δέχεται ότι κάτι ανακαλύπτει, αλλά τίποτα δεν τον εμποδίζει να ανακαλύπτει. Είναι τόσο απλός, που αρκείται στο να χρησιμοποιεί τη θεώ­ ρηση ότι η φύση έρχεται στο ραντεβού με τους νόμους της με τα όπλα της και με τις αποσκευές της και ότι οι πανάρχαιες αντιθέσεις -τις οποί ες είχαμε κάθε λόγο να θεωρούμε αιώ­ νιες- διαλύονται μόνες τους. Ο χώρος και ο χρόνος είναι ένα πρά γμα ενιαίο, η μάζα και η ενέργεια επίσης. Η Ε

=

mc2 είναι λοιπόν η μαθηματική έκφραση της προ­

σωπικότητάς του, μια συμπύκνωση αυτού που είναι ο Αϊνστάιν (Αϊνστάιν = mc 2). Ας μην ξεχνάμε ότι ο μικρός Αλβέρτος είχε για πολλά χρόνια υποφέρει από το πρόβλημα της γλώσσας. Μιλούσε πάρα πολύ αργά ή δεν μιλούσε καθόλου και σ' όλη τη ζωή του αντιμετώπιζε μεγάλες δυσκολίες στο να εκφράζεται.

126

Όπως έλεγε ο ίδιος, αυτό μπορούσε ίσως να εξηγήσει το μεγά­ λο του ταλέντο στο να χειρίζεται τις έννοιες, στο να παίζει με τις ιδέες και με τις νοητικές εικόνες, στο να συλλαμβάνει -α­ συνείδητα και έξω από κάθε φορμαλισμό- καινούριες συσχε­ τίσεις μεταξύ τους. Μετά την Ε mc2, την τρομακτικά αποτε­ =

λεσματική αλλά και ουσιαστικά ακατανόητη αυτή φόρμουλα, μας καλεί να στοχαστούμε πά νω σε μία έσχατη φόρμουλα σκέ­ ψης: «αυτό που γίνεται απόλυτα κατανοητό, ποτέ δεν μπορεί να διατυπωθεί πλήρως».

127

Ο χρυσός αριθμός του ΜατίΑα Ι'κύκα

Υπάρχουν αυτοί που απεχθάνονται τον αριθμό τέσσερα, ορι­ σμένοι που λατρεύουν το εννέα, οι προληπτικοί που συναριθ­ μούν τα αριθμητικά ψηφία της χρονιάς για να δουν αν θα πάνε καλά τα πράγματα, υπάρχουν και κάποιοι ανήσυχοι, που προ­ σέχουν τα στοιχεία των μητρώων εγγραφής. Υπάρχουν ιδιοφυ­ ίες της αριθμητικής που διατηρούν με τους αριθμούς σχέσεις ζεστές και τετράγωνες, όπως ο διάσημος μαθηματικός Ραμανι­ ζάν, τον οποίο μια μέρα επισκέφτηκε ένας φίλος λέγοντάς του: - Λέω να πάρω το ταξί νούμερο 1729" ελπίζω ότι αυτό δεν είναι κακό σημάδι. - Καθόλου, του απάντησε αμέσως ο Ραμανιζάν· είναι ο μικρότερος αριθμός που θα μπορούσε να εκφραστεί με δύο διαφορετικούς τρόπους ως άθροισμα δύο κύβων. Υπάρχουν, τέλος, και οι κοινοί θνητοί, που διατηρούν μέτριες σχέσεις με την αριθμητική και τη θεωρία των αριθ­ μών, αλλά είναι πεισμένοι ότι οι αριθμοί έχουν απόκρυφες ιδιότητες. Αυτό φαίνεται και από το φιλολογικό σουξέ που έχει ο λεγόμενος χρυσός αριθμός με τον οποίο δεκάδες θεωρη­ τικοί έχουν ασχοληθεί και χιλιάδες σελίδες έχουν γραφτεί για χάρη του. Ο αριθμός αυτός συμβολίζεται με το γράμμα Φ, είναι μια πράγματι παράξενη υπόθεση, αν και γνωστός από τα πολύ παλιά χρόνια. Πριν από τον Λε Κορμπυζιέ, ο οποίος δίδαξε τη χρήση του στην αρχιτεκτονική, τον συναντάμε σε πολλούς 129

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

ζωγράφους των αρχών του εικοστού αιώνα, σε γοτθικούς κα­ θεδρικούς ναούς, στις προσόψεις ελληνικών ναών, ακόμα και στην «καρδιά» της Μεγάλης Πυραμίδας. Λέγεται ακόμα ότι διέσχισε τους αιώνες μέσα από την προφορική παράδοση των Πυθαγορείων, θεωρούμενος μυστικό παγκόσμιο και αναλλοίω­ το. Τα γλυπτά του Πραξιτέλη και οι πίνακες του Σερά θα μπο­ ρούσαν έτσι να προσεγγιστούν σύμφωνα με τους κανόνες μιας «θεϊκής αναλογίας». Το έτος Ι 509 εκδόθηκε το μνημειώδες έργο De divina pro­ portione (Περί της θεϊκής αναλογίας) με σχέδια του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Ο συγγραφέας του, Ιταλός μαθηματικός Λούκα Πατσιόλι, ασχολείται με τον παράξενο λόγο, στον οποίο είχε αναφερθεί και ο Ευκλείδης, και γράφει: «θα λέμε ότι μια ευθεία χωρίζεται σε άκρο και μέσο λόγο εφόσον αυτή σε σχέση με το μεγαλύτερο από τα δύο τμήματα είναι όσο και το μεγαλύτερο τμήμα σε σχέση με το μικρότερο». Όταν χωρίζουμε ένα τμήμα σε δύο κομμάτια, ένα μεγάλο κι ένα μικρό, κάνουμε μια τομή, η οποία είναι «θεϊκή» ή «χρυσή», εάν ο λόγος του μεγάλου προς το μικρό είναι ίσος με τον λόγο ολόκληρου προς το μεγάλο. Και δεν χρειάζεται να είσαι γεωμετρική ιδιοφυία για να αποδείξεις ότι ο ζητούμενος λόγος είναι

Ι

+J5

ή 1,618034...

2

Ο αριθμός αυτός έχει πολλές ιδιαιτερότητες. Εάν αφαιρέ­

σουμε μία μονάδα προκύπτει ο 0,618034.. ο οποίος είναι ο αντίστροφός του. Εάν, δε, τον υψώσουμε στο τετράγωνο, γίνε­ ται κατά μία ακριβώς μονάδα μεγαλύτερος εφόσον προκύπτει ο 2,618034 Ο Φ είναι έτσι το αποτέλεσμα του: .

. . .

..J1+Jl+.Jl+�. καθώς και του:

1+

Ι

1+ _Ι 1+ 1+1 ... 130

Ο ΧΡΥΣΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΟΥ ΜΑΤΙΛΑ ΓκΥΚΑ

Όλο αυτό μπορεί να έχει μεγάλη μαθηματική ομορφιά, αλλά δεν αρκεί για να κατανοήσουμε το «σουξέ» του χρυσού αριθμού μέσα στους αιώνες. Τα βιβλία που αναφέρονται σ' αυτόν δεν είναι βιβλία μαθηματικών· είναι κυρίως βιβλία δια­ πνεόμενα από αποκρυφισμό και μυστικισμό, που θεωρούν τον Φ ένα είδος λειψάνου διατηρούμενου σαν από θαύμα από τη Γνώση των αρχαίων μυστών ή δείχνουν, με τη βοήθεια σχημά­ των, πως η πρόσοψη του Παρθενώνα εγγράφεται μέσα σε ένα χρυσό ορθογώνιο, σ' ένα δηλαδή ορθογώνιο με πλευρές 1:1,618. Το διασημότερο από τα βιβλία αυτά είναι το Ο χρυσός αριθμός, βιβλίο του 1931, στο οποίο ένας παράξενος δικηγό­ ρος, μηχανικός και διπλωμάτης, ο Ρουμάνος Ματίλα Γκύκα διακηρύσσει ότι έχει ανακαλύψει «τους νόμους του αριθμού που εξουσιάζει την αρμονία του Κόσμου και της ομορφιάς». Μ' έναν μαγευτικό λυρισμό η πρόζα του αναμειγνύει επιδέξια την τέχνη, τα μαθηματικά και τη μεταφυσική με σκοπό να αποδείξει ότι ο χρυσός αριθμός είναι το κλειδί της ομορφιάς και της ζωής: το καταλαβαίνουμε, φθάνει να παρατηρήσουμε το κοχύλι, λόγου χάριν, του οστρακόδερμου ναυτίλος είναι σχε­ διασμένο σύμφωνα με μία λογαριθμική έλικα όπου υπεισέρχε­ ται ο αριθμός φ. Ο Γκύκα αναφέρει μεν τις πηγές του -τον Πατσιόλι, τον Ευκλείδη και τον Πυθαγόρα- αλλά βασίζεται σε μελέτες πολύ πιο πρόσφατες και αποκλειστικά γερμανικές στον φιλόσοφο Άντολφ Τσάιζινγκ, ο οποίος το 1870 διακήρυσσε ότι η ομορ­ φιά είναι αναλογία -εννοείται χρυσή- εφόσον το ωραίο είναι η γέφυρα που συνδέει το ενιαίο με τη διαφορετικότητα· στον φυσικό Γκούσταβ Φέχνερ, κήρυκα μιας εμπειρικής αισθητικής, ο οποίος απέδειξε ότι μια μεγάλη πλειοψηφία ανθρώπων βρί­ σκει το χρυσό ορθογώνιο πιο ευχάριστο από όλα τα άλλα. Βασίζεται, τέλος, στον πατέρα Ντεζιντέριους Λεντς, έναν Βε­ νεδικτίνο μοναχό, παθιασμένο με τη γεωμετρία, την οποία δί­ δασκε σαν ιερή τέχνη όπου παρενέβαινε η θεϊκή αναλογία. Πέρα από αυτούς ούτε ο Λούκα Πατσιόλι ούτε οι Έλληνες 13 1

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

φαίνονται πουθενά. Τίποτε άλλο, παρά η εκχειλίζουσα φαντα­ σία του Ματίλα Γκύκα, του οποίου το ανομολόγητο όνειρο ήταν, αναμφίβολα, να θεμελιώσει τον μυστικισμό και την αι­ σθητική του δυτικού κόσμου πάνω σε σταθερές βάσεις. «Η γεωμετρία», διακήρυσσε, «είναι αυτή που έδωσε στη λευκή φυλή την τεχνολογική και πολιτική υπεροχή απέναντι στις άλλες». Χρειάζεται να δυσπιστούμε στους αριθμούς και, κυρίως, εάν είναι χρυσοί. Αυτό το σύνθημα -που ίσως και να ενοχλού­ σε ορισμένους μαθηματικούς- υπήρξε καθοδηγητικό στην κοπιαστική ερευνητική εργασία της ιστορικού της Τέχνης Μαργκερίτ Νεβέ, η οποία έχει συγκεντρώσει και τις περισσό­ τερες από τις λεπτομέρειες της ιστορίας που αφηγούμαστε εδώ. Με την πεποίθηση ότι η Τέχνη συνιστά πάνω απ' όλα μία απόρριψη νόμων και θεωριών -που έχουν ηλικία 2000 ε­ τών- ανέλαβε να επαληθεύσει εάν οι μοντέρνοι ζωγράφοι και ειδικά ο Σινιάκ, ο Σερά, ο Σερυζιέ και ο Μονέ χρησιμοποί­ ησαν τον χρυσό αριθμό κατά τη δημιουργία των έργων τους. Μελετώντας εξονυχιστικά τα κείμενα και τη σχετική αλληλο­ γραφία, αναλύοντας τις ραδιογραφίες των πινάκων και τα συ­ γκεκριμένα προσχέδια κατέληξε σ' ένα συμπέρασμα το οποίο άξιζε όσο το βάρος της σε χρυσάφι· όλοι αυτοί οι καλλιτέχνες υποδιαιρούσαν τον καμβά σε όγδοα, κάτι που μπορεί να το κάνει και ένα παιδί οκτώ χρόνων. Το 4/8 είναι η τέλεια συμμε­ τρία. Το 6/8 (τρία τέταρτα, τρουά καρ) δεν έχει καμία αισθητική αξία. Αντί γι' αυτό, το 5/8, που είναι λιγότερο συνηθισμένο, βρίσκεται στη βάση της δημιουργίας πολλών έργων. Αλλά το 5/8 είναι ίσο με 0,625, απέχει μόλις 7 χιλιοστά από το 0,618 αντίστροφο του αριθμού φ. απέχει όσο το πάχος ενός πινέλου. Μία μόνο πινελιά θα ήταν αρκετή για να ξαναστείλει τον Μα­ τίλα Γκύκα στα γεμάτα με χρυσούς αριθμούς όνειρά του, τον πατέρα Λεντς στην αγκαλιά του κανόνα και του διαβήτη και τον χρυσό αριθμό στην αρχειοθήκη των μαθηματικών παραδο­ ξοτήτων. 132

Ο ΧΡΥΣΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΟΥ ΜΑΤΙΛΑ ΓΚΥΚΑ

Ο χωρισμός σε μέσο και άκρο λόγο αδυνατεί να συμπερι­

λάβει όλα όσα είναι πέραν του έλλογου και γι' αυτό τελικά οξύνει τα πάθη. Η ισότητα του λόγου των μικρών με τον λόγο των μεγάλων, η ομοιότητα μιας υποδιαίρερης με τον αρχικό εαυτό της και η παρουσία ενός μικρόκοσμου μέσα στον μακρό­ κοσμο είναι προσεγγίσεις με ρίζες εμφανώς μέσα στο έδαφος του μυστικισμού, ρίζες τις οποίες ορισμένες αρχαιοελληνικές και μεσαιωνικές αναφορές επαρκώς επισήμαναν. Σύμφωνα με όλα αυτά ο ανθρώπινος εγκέφαλος οφείλει να επικοινωνεί με ποικίλους σκοτεινούς τρόπους με τον κόσμο, του οποίου απο­ τελεί τμήμα αναπόσπαστο. Το γεγονός ότι μπροστά σε μια χρυσή αναλογία οι νευρώνες του σκιρτούν, τον κάνει να συνδέ­ εται με τις πλέον «αιθέριες» περιοχές των μαθηματικών. Και τα μαθηματικά είναι μια γλώσσα θεϊκή, που σημαίνει άσπιλη, αμόλυντη και σχετικά απρόσιτη. Ο χρυσός αριθμός, γνήσιο μικρό νιρβάνα της αριθμητικής, είναι λοιπόν ένα εκλεκτό μο­ νοπάτι για το «πέραν» και μία αδιάψευστη απόδειξη της θεϊκής φύσης του ανθρώπου. Για να φτάσει κανείς στον Παράδεισο, θα μπορούσε να συμβουλευτεί τον Ραμανιζάν· εκείνος θα του έλεγε «πάρε το ταξί με το νούμερο 1,6 18034...» Σε σχέση με τη δεκαετία του '30 οι μύστες του χρυσού αριθμού έχουν, στην εποχή μας, αισθητά λιγοστέψει. Μια και­ νούρια μαθηματική παραδοξότητα έχει πάρει πλέον τη σκυτά­ λη. Πρόκειται για τα φράκταλ, μορφές «αυτοομοιότητας» δη­ μιουργημένες από υπολογιστή βάσει απλών εξισώσεων, οντό­ τητες οι οποίες «κατευθυνόμενες» προς την άβυσσο του μηδε­ νός μάς προκαλούν νοησιακό ίλιγγο, ενώ αυτές επαναλαμβά­ νουν το ίδιο μοτίβο σε όλες τις κλίμακες -από εκείνη των ανθρώπινων διαστάσεων μέχρις εκείνες της περιοχής του μη­ δενός- καθώς και το πιο μικρό ακόμα τμήμα τους μοιάζει με το όλον. Η ενασχόληση με αυτές τις μεγαλοπρεπείς μορφές έχει γίνει μία «βεριτάμπλ» μόδα -σε σημείο να εμφανίζονται τι σερτ φράκταλ και ομπρέλες φράκταλ- και ορισμένοι παραλη­ ρούντες από ενθουσιασμό παρομοιάζουν τα φράκταλ με «απο133

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

τυπώματα του Θεού». Το θεϊκό φράκταλ θα μπορούσε, ίσως, να αντικαταστήσει τον χρυσό αριθμό. Περιμένουμε ανυπόμονα έναν νέο Γκύκα -ίσως σε παραλλαγή κυβερνοπάνκ- ο ο­ ποίος θα αποδείξει πως οι αυστραλοπίθηκοι -οι ικανότητες των οποίων σε υπολογισμούς ποτέ δεν αμφισβητήθηκαν- πά­ νω στο χώμα της σπηλιάς τους, κάτω από τους βράχους, σχε­ δίαζαν αριστουργήματα φράκταλ.

134

Β Υάτα του ΣρέντινΥκερ

«Κατά μία κλασική θεώρηση», παρατηρούσε κάποτε ο Ρολάν Μπαρτ, «η επιστημονική γλώσσα θεωρείται εργαλείο τόσο διαφανές, όσο και ουδέτερο». Είναι, κατά κάποιον τρόπο, αντι­ κειμενική και βρίσκεται στην υπηρεσία του αντικειμένου της. Στους αντίποδες της λογοτεχνικής γλώσσας εκφράζει με αυτόν τον τρόπο την παγκοσμιότητα του γνωστικού αντικειμένου. Αυτά από τη μεριά της κλασικής θεώρησης. «Στην πραγματι­ κότητα», γράφει ο πανεπιστημιακός Ντέιβιντ Λοκ στο Science as Writing (Η Επιστήμη ως Γραφή), «η ιστορία την οποία αφηγείται η επιστήμη είναι μια αληθινή ιστορία, αλλά ποτέ δεν είναι η αληθινή ιστορία, ενώ είναι πάντα μία ιστορία». Η γλώσσα των επιστημονικών διατυπώσεων συμμετέχει στην α­ ναπαράσταση του κόσμου' έχει το δικό της μερίδιο. Κατ' αρ­ χήν διότι μία επιστημονική δημοσίευση εμπεριέχει αυτό που ο σερ Πίτερ Μένταγουορ -βραβείο Νόμπελ Ιατρικής 1960ονόμαζε «υπολογισμένη υποκρισία», την επιλογή, δηλαδή, και τη μορφοποίηση δεδομένων, την επιλογή ανθρώπων και ερευνητικών αναφορών, κοντολογίς όλη την οργάνωση του υπό δημοσίευση άρθρου σύμφωνα με τους κανόνες του περιο­ δικού στο οποίο θα γίνει η δημοσίευση. Υπάρχει όμως και άλλο επιχείρημα: «Όλες οι ανακαλύψεις», έγραφε κάποτε ο Έρβιν Σρέντινγκερ, «ακόμα και οι πιο "εσωτερικές" και πρω­ τοποριακές, αν βγουν έξω από το πολιτισμικό τους πλαίσιο, 137

Η ΜΠΑΝιΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

χάνουν το νόημά τους». Το άτομο του Λουκρήτιου δεν είναι το άτομο του Ντάλτον, το οποίο με τη σειρά του δεν είναι το άτομο του Μπορ και ακόμα περισσότερο δεν είναι το άτομο του Σρέ­ ντινγκερ. Και ακόμα διότι ορισμένες επιστημονικές ιδέες ανα­ πτύσσονται έτσι ώστε, ξεπερνώντας τις προθέσεις των δη­ μιουργών τους, τους παρασύρουν μέσα στις περιοχές του μύ­ θου. Υπό αυτήν την έννοια η ιστορία της γάτας του Σρέντιν­ γκερ -αν και όχι τόσο γνωστή- αποτελεί ένα χαρακτηριστι­ κό παράδειγμα. Στην άκρη του νήματος της ιστορίας αυτής υπάρχει η έρευνα πάνω στη φύση των ατόμων και των στοιχειωδών συ­ στατικών της ύλης. Η αρχική εικόνα είναι οικεία, σχεδόν σε όλους. Μερικά διασταυρωμένα στεφάνια και στο κοινό τους κέντρο μία μπίλια. Πάνω σε ένα από αυτά μία άλλη μπίλια, πολύ πιο μικρή, περιφέρεται. Είναι το μοντέλο του ατόμου. Μία μικρογραφία ηλιακού συστήματος στη θέση του Ήλιου ο ατομικός πυρήνας και υπό την επίδραση της ηλεκτρικής έλξης το ηλεκτρόνιο είναι ένας πλανήτης σε κυκλική τροχιά. Έτσι το φαντάστηκε ο Νεοζηλανδός φυσικός Έρνεστ Ράδερ­ φορντ στις αρχές του αιώνα. Είχε προηγηθεί το περίφημο πεί­ ραμα κατά το οποίο βομβάρδισε ένα λεπτό φύλλο χρυσού με σωμάτια α -πυρήνες του στοιχείου ήλlOν- και διαπίστωσε ότι ορισμένα από αυτά παρουσίαζαν σημαντική απόκλιση από την αρχική τους τροχιά, ενώ σε μερικές περιπτώσεις η συμπεριφορά τους ισοδυναμούσε με ανάκλαση από τους πυρή­ νες των ατόμων χρυσού. Επτά χρόνια αργότερα το μοντέλο άρχιζε να αμφισβητείται και κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1920 ενταφιάστηκε. Παρ' όλα αυτά εξακολουθεί να διδάσκεται στα σχολεία και να συνδέεται με την αναπαράσταση την οποία διατηρούμε στη σκέψη μας για τη «μορφή» κάθε ατόμου. Γιατί, όμως, το κβαντικό άτομο, ο διάδοχος του ατόμου του Ράδερ­ φορντ, δεν μπόρεσε να επιβληθεί έξω από τους στενά επιστη­ μονικούς κύκλους; Ίσως διότι δεν είναι δυνατόν να το αναπα­ ραστήσουμε με τις γνωστές εικόνες. Όπως έγραψε ο φυσικός 138

Η ΓΑΤΑ ΤΟΥ ΣΤΡΕΝΤΙΝΓΚΕΡ

Φριτς Ρέρλιχ, «η γλώσσα μας δεν διαθέτει λέξεις για τον κόσμο των κβάντων»' αλλά δεν διαθέτουμε και εικόνες που να είναι οικείες σε όλους μας, θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε. Πώς είναι δυνατόν να σχεδιάσουμε «κάτι» που φαίνεται ορισμένες φορές σαν κύμα, άλλες φορές σαν σωματίδιο και συνήθως ούτε σαν κύμα ούτε σαν σωματίδιο, και το οποίο -εκτός από τις στιγμές που το παρατηρούμε- δεν έχει τίποτε που να θυμίζει την καθημερινή εμπειρία; Είναι αδύνατον να το αναπαραστή­ σουμε και δεν έχει καμία σχέση με το μηχανιστικό πλανητικό μοντέλο. Μετά το 1930 το ηλεκτρόνιο, όπως και κάθε στοιχειώδες συστατικό ύλης, δεν περιγράφεται ούτε σαν σωματίδιο ούτε σαν κύμα. Περιγράφεται σαν μία «κυματοσυνάρτηση ψ», συ­ νάρτηση η οποία -θεωρώντας το συστατικό σε μία περιοχή του χώρου- μπορεί να προσδιορίσει τη μεγαλύτερη ή τη μι­ κρότερη πιθανότητα του να βρίσκεται εκεί. Κατά τη στιγμή ακριβώς της παρατήρησης η κυματοσυνάρτηση, που μέχρι τό­ τε ήταν ένας κατάλογος όλων των πιθανών καταστάσεων, ανά­ γεται -περιορίζεται- σε μία και μόνον κατάσταση. Στη γλώσ­ σα των φυσικών αυτό λέγεται «αναγωγή του διανύσματος κα­ τάστασης» και η αναγωγή αυτή γέννησε το παράδοξο της γάτας του Σρέντινγκερ. Ο Αυστριακός Έρβιν Σρέντινγκερ (Erwin Schrodinger, 1887- 196 1) υπήρξε ένας από τους πρωτοπόρους της κβαντομη­ χανικής, η οποία αναστάτωσε τη φυσική του εικοστού αιώνα. Υπήρξε ένας από τους θεμελιωτές μιας καινούριας αντίληψης για την ύλη «πολύ λιγότερο υλιστικής» από εκείνη που επικρα­ τούσε τον δέκατο ένατο αιώνα. Τόσο φυσικός όσο και φιλόσο­ φος, θεωρούσε ότι σκοπός των επιστημών -και σ' αυτό έγκει­ ται και η μεγάλη αξία τους- είναι να δώσουν απάντηση στο ερώτημα «Ποιοι είμαστε;» Πνεύμα ιδιαίτερα γόνιμο έγραψε, το 1944, το Τι είναι η ζωή; ένα βιβλίο που άσκησε έντονη επίδρα­ ση στους δημιουργούς της μοριακής βιολογίας. Αναλύοντας τη σχέση του Μικρόκοσμου με τον Μακρόκοσμο κάνει μια υπό139

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

θεση για την οργάνωση των στοιχείων της κληρονομικότητας σύμφωνα με απεριοδική κρυσταλλική δομή. Ανάμεσα στους αναγνώστες του θα είναι και οι άνθρωποι που λίγα χρόνια αργότερα θα επινοήσουν την ελικοειδή δομή του DNA. Το ουσιαστικό, όμως, μέρος του έργου του αφιερώθηκε, κατ' αρχήν, στην εμβάθυνση των εννοιών της κβαντομηχανι­ κής και, στη συνέχεια, στις επιπλοκές τους. «Τι είναι η ύλη;» ή, μάλλον, «πώς την αναπαριστάνει η σκέψη μας;» Αυτά είναι τα ερωτήματα που κυρίως τον απασχόλησαν. Και η σκέψη του θα βρει την ευκαιρία να ασκηθεί όταν τον Μάιο του 1935 ο Αϊν­ στάιν δημοσίευσε ένα άρθρο, στο οποίο αμφισβήτησε την ε­ γκυρότητα της κβαντομηχανικής μέσα από το πρόβλημα των μετρήσεων. Ενώ για τον Σρέντινγκερ η κυματοσυνάρτηση Ψ περιγράφει την πραγματικότητα ενός συστήματος, για τον Αϊν­ στάιν δεν είναι παρά μια στατιστική περιγραφή ενός συνόλου συστημάτων. Στις επιστολές που έστελνε ο ένας στον άλλον -από τον Μάιο μέχρι τον Αύγουστο του 1935- χρησιμοποίησαν μετα­ φορές με τις οποίες επιδίωξαν να περιγράψουν τη φύση του καινούριου παραδείγματος. «Ας υποθέσουμε», έγραψε ο Αϊνστάιν στον Σρέντινγκερ, «ότι το σύστημά μας είναι μία ουσία σε ασταθή χημική ισορροπία, ένα βαρέλι, λόγου χάριν, με πυρίτιδα, η οποία, λόγω εσωτερικών δυνάμεων, είναι δυνατόν να εκραγεί και ότι η μέση διάρκεια ζωής της είναι γύρω στο ένα έτος. Το σύστημα μπορεί εύκολα να περιγραφεί με όρους κβαντο­ μηχανικής. Αρχικά η κυματοσυνάρτηση Ψ χαρακτηρίζει μια μακροκατάσταση προσδιοριζόμενη με αρκετή ακρί­ βεια. Αλλά η σχετική εξίσωση οφείλει να εκφράζει και το ότι μετά το τέλος του έτους καμιά έκρηξη δεν θα μπορεί να συμβεί. Η κυματοσυνάρτηση Ψ είναι λοιπόν υποχρε­ ωμένη να περιγράφει ταυτοχρόνως ένα σύστημα που δεν έχει ακόμα εκραγεί και ένα σύστημα που έχει ήδη εκραγεί. 140

Η ΓΑΤΑ ΤΟΥ ΣΤΡΕΝΠΝΓΚΕΡ

Η κυματοσυνάρτηση είναι δηλαδή ένα είδος κράματος και

καμιά ερμηνευτική τεχνική δεν μπορεί να την κάνει ικανή να εκφράσει την πραγματική κατάσταση των πραγμάτων». Στην απαντητική του επιστολή ο Σρέντινγκερ έγραψε: «Μέσα σ' έναν σφραγισμένο θάλαμο βρίσκονται ένας α­ παριθμητής Γκάιγκερ, ένας ειδικός ενισχυτής, ένα φιαλί­ διο με υδροκυάνιο και μια γάτα. Υπάρχει και μια μικρή ραδιενεργός ποσότητα ουρανίου, τόσο μικρή, ώστε κατά την επόμενη ώρα η πιθανότητα να διασπαστεί ένα άτομο ουρανίου είναι όση και η πιθανότητα να μη διασπαστεί κανένα άτομο ουρανίου. Ο ειδικός ενισχυτής λειτουργεί έτσι, ώστε με την πρώτη ραδιενεργό διάσπαση το φιαλίδιο με το θανατηφόρο δηλητήριο να σπάσει αμέσως. Στο τέλος της μιας ώρας μέσα στην κυματοσυνάρτηση Ψ του όλου συστήματος συνυπάρχουν ισότιμα μία νεκρή γάτα και μία γάτα ολοζώντανη». Η όλη εικόνα φωτίζει το πρόβλημα των κβαντικών μετρήσεων.

Σε μια χρονική στιγμή ή σε μιαν άλλη ο κυματοσυρμός πρέπει να υποστεί «αναγωγή», να περάσει, δηλαδή, από τη συνύπαρξη -«υπέρθεση» όπως λένε οι φυσικοί- των δύο καταστάσεων (γάτα ζωντανή και γάτα νεκρή) σε μία και μόνον κατάσταση. Είναι αυτονόητο ότι δεν υπάρχουν παρά δύο μόνο λύσεις. Στην ιδεαλιστική θεώρηση -που υποστηρίχθηκε επί σειρά ετών από τον Βίγκνερ (Eugene Wigner) και τον φον Νόιμαν (John νοη Neumann)- ο παρατηρητής κοιτάζει τη γάτα από τον φεγγίτη και η επέμβαση αυτή της ανθρώπινης συνείδησης έχει ως αποτέλεσμα την κατάρρευση της υπέρθεσης των δύο καταστάσεων. Εάν, όμως, υποθέσουμε ότι είναι αδύνατον να κοιτάξουμε απευθείας μέσα από τον φεγγίτη και ότι μπορούμε να φωτογραφίζουμε όσα συμβαίνουν στον θάλαμο με μια μηχα­ νή και συμφωνήσουμε ώστε το σχετικό φιλμ να μην το ανοί­ ξουμε παρά ένα χρόνο μετά, θα είναι δύσκολο να ισχυριστούμε 14]

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

ότι η όψιμη αναγνώριση της κατάστασης της γάτας θα μας βοηθήσει να ανατρέξουμε στο τι συνέβη κατά τη διάρκεια του έτους. Σύμφωνα, πάλι, με την υλιστική θεώρηση, υπεύθυνη για την αναγωγή του κυματοσυρμού είναι η ειδική ενισχυτική συ­ σκευή (η οποία, ενεργοποιούμενη από την εκπομπή ραδιενέρ­ γειας, προκάλεσε τη θραύση του φιαλιδίου) με δεδομένο ότι το «πέρασμα» από τον μικρόκοσμο των ατόμων ουρανίου στον μακρόκοσμο της ειδικής συσκευής, συνεπάγεται εξαφάνιση των κβαντικών φαινομένων. Χρειάζεται, βέβαια, εδώ να διευ­ κρινίσουμε ότι και αυτή η προσέγγιση έχει αδυναμίες, όπως το αδιανόητο του ότι μία δράση από απόσταση μπορεί να συμβεί ακαριαία. Η ιστορία της γάτας υπογραμμίζει ότι η παρουσία ανθρώπου παρατηρητή διαταράσσει τις μετρήσεις. Η προκα­ λούμενη αναστάτωση επιφέρει την «αναγωγή» του κυματοσυρ­ μού και -επιτέλους- ένα αποτέλεσμα αντιληπτό από τα αν­ θρώπινα αισθητήρια, όπως μια τροχιά στον θάλαμο φυσαλί­ δων, έναν σπινθηρισμό στην οθόνη και -γιατί όχι- τη ζωή ή τον θάνατο της γάτας. Ωστόσο, η κβαντική θεωρία, μολονότι τόσο έγκυρη στις εφαρμογές της, δεν παρέχει μία σωστή θεω­ ρία μετρήσεων. Για να κατανοηθεί αυτό το ζήτημα προσφέρε­ ται το παράδοξο της γάτας. Τι άλλο μας διδάσκει η γάτα του Σρέντινκγερ; Κατ' αρχήν το να μην υιοθετούμε αβασάνιστα τις κοινότοπες απόψεις για ύπαρξη αντικειμενικής αλήθειας, για το ότι υπάρχουν αιώνιοι νόμοι που κυβερνούν τον Κόσμο και για το ότι κάποτε θα βρεθούν άνθρωποι που θα μπορέσουν να ανακαλύψουν τους νόμους αυτούς. Σύμφωνα με τον Μπορ και τον Χάιζενμπεργκ (Heisenberg) -σήμερα ξέρουμε ότι από «κβαντική» σκοπιά είχαν άδικο- είναι αδύνατον να παρατηρήσουμε ένα αντικεί­ μενο χωρίς να επιδράσουμε πάνω του. «Γι' αυτούς», έλεγε ο Σρέντινγκερ, «το μυστηριώδες τείχος ανάμεσα σε υποκείμενο και αντικείμενο έχει καταρρεύσει». Ο ίδιος δεν ασπάζεται αυ­ τήν την ιδέα. «Το πνεύμα το οποίο ευθύνεται για την παρατή142

Η Γ ΑΤ Α ΤΟΥ ΣΤΡΕΝΤΙΝΓΚΕΡ

ρηση δεν είναι φυσικό σύστημα και δεν μπορεί, ως εκ τούτου, να αλληλεπιδρά με φυσικά συστήματα». «Όπως και στη Μά­ σκα του Κόκκινου Θανάτου», έλεγε ο Σρέντιγκερ -φανατικός αναγνώστης του Έντγκαρ Άλαν Πόε- «όταν ο πιο θαρραλέος χορευτής βγάζει τη μάσκα του αγνώστου, δεν βρίσκει παρά το κενό. Με τον ίδιο τρόπο, ο παρατηρητής δεν μπορεί να βρίσκε­ ται μέσα στην αναπαράστασή μας για τον κόσμο διότι είναι η αναπαράστασή μας, αποτελεί μέρος του όλου». Η γάτα μάς λέει ακόμα ότι είναι ζωντανή όσο είναι παρού­ σα μέσα στην επιχειρηματολογία του Σρέντινγκερ. Αυτό είναι κάτι καινούριο για τη φυσική, η οποία δεν συνηθίζει να επικα­ λείται συστήματα τόσο περίπλοκα. Και αυτό ακριβώς που ακυ­ ρώνει τη μεταφορική αυτή σύλληψη είναι ότι η γάτα αποτελεί «ζωντανό σύστημα» και, συνεπώς, αναπόφευκτα ανοικτό και όχι απομονωμένο. Η κλασική, όμως, κβαντική θεώρηση, όπως αυτή του φον Νόιμαν, δεν μπορεί να περιγράψει ένα σύστημα παρά μόνον εάν είναι κλειστό. Οι πιο σύγχρονες προσεγγίσεις -ό­ πως αυτή του Ονέ και ιδιαίτερα των Wojciech Zurek και Ρόμπερτ Γκρίφιθς- «φωτίζουν» κυρίως τις μεταξύ συστημάτων αλληλε­ πιδράσεις, τις συσκευές παρατήρησης και το περιβάλλον. Σύμ­ φωνα με αυτούς η φαινομενική αναγωγή του διανύσματος κατά­ στασης οφείλεται στην έλλειψη συνάφειας με το περιβάλλον. Οι μόνες ιδέες που διείσδυσαν στον χώρο της γενικότερης κουλτούρας είναι «η γάτα», η σχετιζόμενη με αυτήν Αρχή της Αβεβαιότητας9 και η γενικότερη ιδέα περί μιας ιντετερμινιστι­ κής φυσικής - μη αιτιοκρατούμενης. Αυτό οφείλεται σε τρεις λόγους. Ο πρώτος είναι η δυσκολία στο να προσεγγιστεί η

9. Διατυπωμέ\'η το 1927 από τον ΧάιζενμπερΎΚ η Αρχή της Αβεβαιό τητας υ­ ποστηρίζει ότι σε μια δεδομένη χρονική στιγμή είναι αδύνατον να αποδώ­ σουμε σε ένα σωματίδιο μια ορισμένη θέση και ταυτό χρονα μια ορισμένη ταχύτητα. Όσο ακριβέστερα είναι προσδιο ρισμένη η θέση του, τόσο λιγότερο

γνωστή θα είναι η ταχύτητά του και αντίστροφα. Σήμερα μιλάμε και για Αρχ ή 143

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

κβαντομηχανική, μολονότι το μαθηματικό της οπλοστάσιο δεν είναι πιο περίπλοκο από εκείνο της σχετικότητας. Αυτό της προσδίδει μια πνοή μυστικισμού σαν αυτή που αποπνέει η δι­ δασκαλία των γκουρού. Στις αρχές της δεκαετίας του '80 ένα πόστερ «Υψηλού Διαλογισμού» παρουσίασε στην αριστερή πλευρά μια λίστα με τις θεϊκές εντολές και στη δεξιά μια άλλη λίστα με τις πιο «απόκρυφες» εξισώσεις της κβαντομηχανικής και της σχετικότητας. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι σε μια εποχή αβεβαιότητας όπως η σημερινή, μια επιστήμη η οποία φαίνεται ικανή να διαχειρίζεται την αβεβαιότητα έχει κάτι το καθησυ­ χαστικό. Ο τρίτος, τέλος, λόγος είναι ότι μέσα από τις διάφορες παραδοξότητές της -και χωρίς να ξεχνάμε την κηδεμονική παρουσία του Αϊνστάιν, ο οποίος φημιζόταν για το ότι ποτέ δεν αρνήθηκε την αναζήτηση «στοιχειωδών συστατικών της πραγματικότητας»- η κβαντομηχανική δείχνει περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη επιστήμη ικανή να εξερευνήσει τα «πιο πέρα» από τις σκιές της σπηλιάς του Πλάτωνα, το μυστι­ κό της φύσης του κόσμου. Να λοιπόν γιατί, ενώ οι γάτες του Μποντλαίρ «με τις αλληγορικές κόρες οφθαλμών» μπορούσαν να φλερτάρουν με το Υπερπέραν, η γάτα του Σρέντινγκερ, ένα ζώο αληθινό, στο κατώφλι του θανάτου, μπορεί και φλερτάρει με το Πραγματικό.

της Απροσδιοριστίας, δίνοντας έμφαση στο γεγονός ότι το «φλου» αφορά στη φύση των σωματιδ ίων και ό χι στις συσκευές με τις οποίες επιχειρούμε να τα πα ρατη ρήσουμε.

144

EξωynινOl

Σε βιβλίο του που κυκλοφόρησε το 1993 ένας Γάλλος δημοσιο­ γράφος εξέφρασε μέσω του τίτλου έναν εύθραυστο συσχετισμό:

UFO· η επιστήμη προοδεύει. Με την ισοπεδωτική αυτή μετα­ φορά ο συγγραφέας καταφέρνει ένα καίριο κτύπημα στην πε­ ποίθ ηση ότι οι εξωγήινοι επισκέ πτες όντως υπά ρχουν. Στο μεταξύ, η επιστήμη σαν ένα μικρό εργατικό μυρμήγκι συσσω­ ρεύει με αργούς ρυθμούς τις αποδείξεις αυτής της αποκάλυψης. Επιπρόσθετα, και πιθανόν χωρίς να το συνειδητοποιεί, ο Γάλ­ λος δημοσιογράφος αναγνωρίζε ι ότι η σύγχρονη επιστήμη εί ­ ναι για το ν μέσο πολίτη κάτι σαν ένας στόλος ιπτάμενω� δί­ σκων, που περιφέρονται πάνω από την καθ ημερινή μας ζωή και μέσα από τις εκδηλώσεις τους εμφανίζονται αόρατοι και ακα­ τανόητοι. Διότι καθετί που έχει σχέση με τα UFO μάς οδηγεί στην επιστήμη. Και πρώτο απ' όλα η ληξιαρχική πράξη της γέννησής τους, το έτος ] 947. Στις 24 Ιουνίου της χρονιά ς εκείνης ο Κένεθ Άρνο λντ, ά κ τοικος μιας μικρής πόλης του Αϊντάχο των Ηνωμένων Πο­ λιτειών, ενώ βρισκόταν σε πτήση ανάμεσα στο ό ρος Ρε νιέ και στο όρος Άνταμς τ ης Πολιτείας Ουάσιγκτον, διέ κρινε κάπο ια στιγμή μέσα από το σκάφος του εννέα λαμπερά αντικείμε να να ίπτανται σε ύψος 3.000 μέτρων με ταχύτητα 1.700 χιλιομέτρων την ώρα, μια ταχύτητα απίστευτα μεγάλη για εκείνη την εποχή. Σε ερώτηση του Μπιλ Μπέκετ, δημοσιογράφου μιας τοπικής

147

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

εφημερίδας, είπε ότι καθένα από τα παράξενα αυτά αντικείμενα περιδινιζόταν όπως ένας δίσκος που χοροπηδά πάνω σε νερό. Η φράση του αυτή είχε συνέπειες. Κατά τις επόμενες ώρες η με­ ταφορά θα αποδοθεί ως περιγραφή και οι «ιπτάμενοι δίσκο\) (flying saucers) -σύμφωνα μ ε τη διατύπωση του ευφάνταστου αρχισυντάκτη της τοπικής εφημ ερίδας- θα κάνουν την εμφά­ νισή τους στα πρωτοσέλιδα όλων των εφημε ρίδων των Ηνωμέ­ νων Πο λιτειών. Ο χορός των ιπτάμενων δίσκων είχε αρχίσει. Το ενδιαφέρον των Αμερικανώ ν ανέβηκε κατακόρυφα και μ ε ταχύτατους ρυθμούς, αν κρίνουμε από τη σφυγμομέτρηση που έκανε το Ινστιτούτο Γκάλοπ στις 19 Αυγούστου του 1947. Στους δέκα Αμ ερικανούς πολίτες, οι εννέα είχαν ακούσει για ιπτάμενους δίσκους τη στιγμή που δύο ή το πολύ τρεις στους δέκα ήξεραν κάτι για το σχέδιο Μάρσαλ για την ευρωπαϊκή ανοικοδόμηση. Για όλους εκείνους που παθ ιάστηκαν με αυτή την ιστορία, καθώς και με τις άλλες που ακολούθησαν, ένας καινούριος ό ρος θα παραγκωνίσει τον αρχικό -ιπτάμενοι δί­ σκοι- και θα «στεγάσει» όλα τα παράξενα αντικείμενα, για τα οποία ποικίλες μαρτυρίες ά ρχισαν να καταφθάνουν από τη Φινλανδία και από τη Σουηδία κατά την αμέσως επόμενη χρο­ νιά. Ιπτάμενα πούρα, πύραυλοι-φαντάσματα και φλεγό μενες σφαίρες, θα αρχίσουν όλα μαζί να περιγράφονται ως UFO (Unidentified Flying Objects), ιπτάμενα δηλαδή αντικείμ ενα άγνωστης ταυτότητας. Οι ερευνητές της αμερικανικής αεροπο­ ρίας, θέλοντας να αποδώσουν σ ε μία γλώσσα πιο επιστημονική την λαϊκής προέλευσης αρχική φράση ιπτάμενοι δίσκοl, επέ­ βαλαν τα αρχικά UFo. Κάνοντας αυτό, σημειώνει ο Κιθ Τόμ­ σον στο βι βλίο του Angels and Aliens, θέλησαν να προσδιορί­ σουν τα αντικείμενα αυτά ως υπαρκτά αντικείμενα -κάτι που έ πρεπε βέβαια να αποδειχθεί- αλλά και ως αντικείμενα άγνω­ στης ταυτότητας, θεώρηση που προϋπέθετε ότι η ταυτότητά τους ήταν αδύνατον να καθοριστεί. Πενήντα χρόνια πέρασαν και στο αρχικό ερώτημα «εάν τα UFO είναι πραγματικά αντικείμενα ή παράγωγα του συλλογι-

148

ΕΞΩΓΗΙΝΟΙ

κού υποσυνείδητου» καμιά πειστική απάντηση δεν έχει ακόμα δοθεί. Η αρχική όμως αυτή διάζευξη ξεπερνιέ ται καθώς διαπι­ στώνεται ότι οι ιστορίες με τα UFO χάνουν το ενδιαφέρον τους από τη στιγμή που η εξέλιξή τους οδηγεί στην περιγραφή της «ε παφής» με τα εξωγήινα όντα. Όσ. αφηγήσεις, τόσο ανούσιες ήταν οι περιγραφές των «συναντή­ σ εων». Τα σίριαλ των αρχικών διηγήσεων τα διαδέχτηκαν α­ νούσιοι και θλιβεροί αυτοσχεδιασμοί περί συναντήσεων κατά τις οποίες τα άτομα που είχαν έρθει σε επαφή με εξωγήινο υς είχαν ξεχάσει όλες τις λεπτομέρειες της συνάντησης. Όλο το αρχικό φολκλόρ με ίχνη επισκεπτών, λαμπερά αντικείμενα και νυχτερινές εμφανίσεις εικονογραφεί μόνο το πρώτο μέρος των διηγήσ εων, οι οποίες εξασθενίζουν από τη στιγμή που αρχί­ ζουν οι περιγραφές των γκρίζων ή πράσινων επισκεπτών και των πιλότων που οδηγούσαν τα διαστρικά σκάφη. Ας ξεχάσου­ μ ε, όμως, με τη σειρά μας το αρχικό ερώτημα για να ασχολη­ θούμε μ ' ένα άλλο εξίσου ενδιαφέρον με αυτό. «Γιατί τα UFO εμφανίστηκαν σ' αυτή τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή;» Κατ' αρχήν δεν πρόκειται για την πρώτη εμφάνιση αντι­ ένων ε κ ιμ στον ουρανό. Μέσα στους μύθους των ιθαγενών της Γ ουιάνα υπά ρχουν παράξενα αντικείμενα μεγάλης ποικιλομορ­ φίας που διασχίζουν τους ουρανούς και σύμφωνα με τον Λεβί­ Σ τρος συνδέονται μ ε τα αντίστοιχα αντικείμ ενα της εποχής μας. Απ' ό που όμως και να προέρχονται όλα αυτά, η πρώτη εμφάνιση, η βασιζόμενη σε καταγραμμένες μαρτυρίες, ανάγε­ ται στα χρόνια τα αμέσως μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο. Δύο χρόνια πριν από τη μαρτυρία του Κένεθ Άρνο λντ, ένα αλλόκοτο φωτεινό μανιτά ρι φώτισε τον ουρανό της Τζορνάντα ντελ Μουέρτο στην περιοχή του Νιου Μέξικο. Η πρώτη αυτή ατομική βόμβα εξερράγη τη Δευτέρα 16 Ιουλίου 1945 στις 5.29 το πρωί. Ο Κένεθ Μπαίνμπριτζ, υπεύθυνος για το επιχείρημα «Τρίνιτω>, στράφηκε τότε προς τον Οπενχά ιμε ρ και του είπε: «Α πό 'δώ και πέρα είμαστε όλοι παιδιά της καινούριας κατά­ ρας». Λί γες μέρες αργότερα, δύο τέ τοιες βόμβες αφάνισαν πρώ-

149

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

τα τη Χιροσίμα και αμέσως μετά το Ναγκασάκι. Για πρώτη φορά στην ιστορία του ο άνθ ρωπος διέθε τε ένα ό πλο ικανό να καταστρέψει τον πλανήτη. Αυτή τουλάχιστον είναι η εντύ­ πωση που αποκομίζουν οι Δυτικοί καθώς κοιτάζουν τις φωτο­ γραφίες με τις δύο γιαπωνέζικες πόλεις - ή μάλλον με ό,τι απέμεινε από αυτές. Α πό 'δώ και πέρα η επιστήμη παύει να είναι αθώα στα μάτια τουλάχιστον της κοινής γνώμης. Η επι­ χείρηση «Τρίνιτυ» συμβολίζει μία εξέλιξη αναμενόμε νη από την εποχή του ΑΙ Παγκοσμίου πολέμου. Οι επιστήμονες δε ν θα είναι πια εξερευνητές της ωφέλιμης και αμερόληπτης Γνώσης, η οποία αποβλέπει σ το καλό της Ανθρωπότητας και μόνον σ' αυτό. Η επιστήμη πέθανε' ζήτω η τεχνοεπιστήμη. Υπάρχει μέσα σ' όλα αυτά κάτι που να οδηγεί σε ιπτάμε­ νους δίσκους; Ίσως το όνειρο για μια υπέρτατη πανά γαθ η δύ­ ναμη που θα ήταν ικανή να ελέγχει την ανθρώπινη επιστήμη και να περιορίζει την παντοδυναμία της. Α υτό εξάλλου εκφρά­ ζεται και με το φιλμ The day the Earth stood sti11 (Η μέρα που η Γη έμεινε ακίνητη) που γύρισε το ]95] ο Ρόμπερτ Γουάιζ. Σ' αυτό αφηγείται την ιστορία ενός πλάσματος που ήρθε από κά­ ποιο άστρο και ζήτησε από τους κατοίκους της Γης να σταμα­ τήσουν τις πυρηνικές δοκιμές . Σαράντα χρόνια αργότερα, ένα παρόμοιο μήνυμα υπάρχει και στο φιλμ Η Άβυσσος, όπου οι εξωγήινοι, κρυμμένοι σε μια ωκεά νια τάφρο, ματαιώνουν την έκρηξη μιας υδ ρογονοβόμβας. Κάτι που φέρνει στο μυαλό λευ­ κή μαγεία, ίσως και μαύρη. Ο ρόλος, πάντως, των UFO είναι να συμβάλουν στο να ξεπεραστεί η αντίθεση ανάμεσα στην πενι­ κιλίνη και τη Χιροσί μα. Ο Μισλέ, αναλύοντας τον ρόλο των μαγισσών κατά τον Μεσαίωνα, γράφει ότι η επαναστατική τους συμπεριφορά πή­ γαζε από την απουσία ελπίδας που χαρακτήριζε εκείνη την εποχή, την ιδιαίτερα δύσκολη για μια γυναίκα. Η μάγισσα, ως μοναδικός γιατρός για τους ανθρώπους της εποχής εκεί­ νης, ευνόησε την εμφάνιση της σύγχρονης επιστήμης. «Η Σί­ βυλλα μπορούσε να προβλέπει την ανθρώπινη μοίρα, ενώ η

150

ΕΞΩΓΗΙΝΟΙ

μάγισσα μπορούσε και να επιδρά πάνω της» . Η μία διάβαζε το αναπόφευκτα ε περχό με νο μέλλον, η άλλ η κατάφερ νε με τη δράση της να το αποσοβεί. Κάπως α ντ ίστοιχα λειτουργούν σήμερα οι αστρολόγοι και οι εξωγήινοι επισκέπτες. Ο ι πρώ­ τοι, βασιζόμενοι στην «επιστήμη της εξουσίας των άστρων» , διαβάζουν μέσα από τις σχετι κές θέσεις των ουράνιων σωμάτων

τη μοίρα καθενός από εμάς, ενώ οι εξωγήινοι επισκέπτες είναι ικανοί να επηρεάσουν το πεπρωμένο μας. Ο ρόλος τους φα ίνε­ ται να περιορίζ εται από την αδυναμία τους απέναντι σε μια

πα νίσχυρη επιστήμη, η οποία εμφανίζ εται σαν το μοναδικό καταφύγιο, χωρίς, ωστόσο, να είναι σ ίγουρο ότι διαθέτει τα μέσα. Από εδώ πηγάζει και το ένα, αν όχι το κυρίαρχο, χαρα­ κτηριστικό των επισκεπτών. Προερχόμενοι από έναν τεχνολο­ γικό παρά δεισο, ξεφε ύγουν από τα πλα ίσια της ανθρώπινης ε πιστήμης και συχνά αψηφο ύν τους νό μους του Σύμπαντος, στους οποίους εμείς οι άνθρωποι πιστεύουμε. Έχοντας τη δυ­ νατότητα να πραγματοποιούν αθόρυβες πτήσεις και να μετακι­ νούνται με απίστευτα μεγάλες ταχύτητες, είναι σ ίγουρα αόρα­

τοι για τα ανθρώπινα ραν τάρ. Αποτελούν ένα κομμάτι του μέλλον τος, βρίσκονται μέσα σ' αυτό το μέλλον, για το οποίο οι ειδικοί μάς λένε και μας ξαναλένε ότι πρέ πει να βιαστούμε και να κινηθο ύμε προς αυ­ τό. Διότι στην εποχή μας το παρόν δεν γίνεται πια κατανοητό με βάση το παρελθόν, αλλά μόνο σε σχέση με το επερχόμενο

μέλλον, το οποίο οφείλουμε να οικοδομήσουμε. Σε μιαν εποχή όπου τα βιομηχανικά προϊόντα βρίσκονται σε εμπόλεμη κατά­ σταση μεταξύ τους -καθώς ένας υπολογιστής, έξι μόλις μήνες μετά την πρώτη εμ φάνισή του, θεωρείται ξεπερασμέ νος και κάθε νέα τεχνολογία αρχίζει να γερνάει από την πρώτη στιγμή που υιοθετείται- σε μια εποχή που η πληροφορία είνα ι πραγ­

ματι κός πλούτος, οι εξωγήινοι αποτελούν στοιχείο ενθάρρυν­ σης καθώς είναι τόσο «προχωρημένοι» και τόσο μακριά μέσα στο μέλλον, που δεν έχουν καμία ανάγκη να εξε λιχθούν. Μπο­ ρούν να βρίσκονται σε στασιμότητα ενώ εμείς δεν μπορούμε.

151

Η ΜΠΑΝ1ΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

Εκείνοι ακίνητοι, εμείς σε αγώνα δρόμο υ. Εκείνοι αθώοι, εμείς με καθόλου καθα ρά χέρια. Να γιατί ο Λακόμπ, ο σοφός ουμα­ νιστής της ταινίας Στενές επαφές τρίτου τύπου, ορθολο γιστής

αλλά όχι τέλειος, δεν μπορεί να διεισδύσει στο εξωγήινο δια­ στημικό σκάφος του Σ πίλμπεργκ. Σε αντίθεση προς τους ελά­

χιστους ενήλικους που κατάφεραν να παραμείνουν αθώοι, εκεί­ νος είναι φορέας του προπατορικού αμαρτήματος της Ε πιστή­ μης, το οποίο συμβολίζεται με τη Χιροσίμα. Υπο βάλλοντάς μας την ιδέα της ύπαρξ ης ενό ς κόσμ ο υ πο λύ μακρινού που δεν αγωνιά για το μέλλον, ενός κόσμο υ απ' όπου θα μπορούσα­ με να ατενίζουμε συνο λικά το Σύμπαν, οι εξωγήινοι ενσαρκώ­ νουν την ελπίδα της επιστήμης στον αγώνα της να ξαναβρεί τη χαμένη της αθωότητα.

152

Το ΜΠΙΥΚ ΜπανΥΚ

Σε μια κατάλληλη ατμόσφαιρα «κόμικς», το Μπιγκ Μπανγκ (Big Bang) θα μπορούσε να είναι η εικόνα μιας τσιχλόφουσκας που βγαίνει σιγά σιγά από το στόμα ενός ήρωα της Μάρβελ. Μια πανδαισία χρωμάτων που φαίνονται να έχουν ξεφύγει από αμερικάνικο περιοδικό, σαν εκείνα όπου ο μυθολογικός ή ο λαϊκός ήρωας χρησιμοποιεί τις υπερεξουσίες του, χρησιμο­ ποιεί τις υπεράνθρωπες δυνατότητές του. Το μήνυμα ΜΠΙΎΚ ΜπανΎΚ, εξαιρετικά περιληπτικό, παραπέμπει σε μια επιστή­ μη ικανή να διεισδύει στον κόσμο των medja, όπου η παγκο­ σμιότητα και ο διεθνής αντίκτυπος εξαρτώνται από τη γλώσσα της επικοινωνίας. Και δεν είναι μόνον η σύμπραξη της μαγικής εξίσωσης Ε mc2 του Αϊνστάιν - βασικό μυστικό του κόσμου συμπυκνωμένο μέσα σε τρία γράμματα, ίσως ακατανόητα, αλλά σίγουρα «καλομαγειρεμένα». Είναι, ίσως περισσότερο, η αρχι­ κή ονοματοδοσία, η επιλογή της φράσης Μπιγκ Μπανγκ, «ωμή» και αποκαλυπτική μιας διεργασίας την οποία ο Μάρ­ σαλ Μακ Λιούαν είχε συνοψίσει με τη φράση «το μήνυμα είναι ένα μασάζ». Όταν ο Μισέλ Ροκάρ έκανε την περίφημη έκκλη­ ση για την ενότητα του Σοσιαλιστικού Κόμματος Γαλλίας και πρότεινε το σχήμα Μπιγκ Μπανγκ, φανταζόταν ότι στην κοινή γνώμη θα λειτουργούσε σαν εικόνα μιας μεγάλης αναταραχής, η οποία μέσα από μια μεγάλη έκρηξη θα κατέληγε στη δη­ μιουργία ενός νέου «σοσιαλιστικού Σύμπαντος». Βέβαια, στην =

155

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

πολιτική, όπως και στην επιστήμη, η οποιαδήποτε μεταφορά είναι δίκοπο μαχαίρι. Γιατί όμως Μπιγκ (Big); Αλλά και γιατί Μπανγκ (Bang); Για το Big που σημαίνει μεγάλο, η απάντηση φαίνεται σχετικά εύκολη. Πάρτε ένα άστρο, έλεγε ο Έντινγκτον, πολλαπλασιά­ στε το με το εκατό χιλιάδες εκατομμύρια και θα έχετε έναν γαλαξία. Πάρτε έναν γαλαξία, πολλαπλασιάστε τον με το εκα­ τό χιλιάδες εκατομμύρια και θα έχετε το Σύμπαν. Είναι, δηλα­ δή, αδύνατον να φανταστεί κανείς έστω και μια υποψία χαμό­ γελου στην αφετηρία μιας τέτοιας απεραντοσύνης. Διαπιστώ­ νουμε, ωστόσο, ότι κατά την εποχή της Big Science ο όρος φαινόταν σαν να έχει δημιουργηθεί για να καταγραφεί ανάμε­ σα σ' αυτά που ο Άλβιν Βάινμπεργκ ονόμαζε <ψύμβολα της εποχής μας», όπως οι τεράστιοι επιταχυντές σωματιδίων, οι πυρηνικοί αντιδραστήρες και τα διαστημόπλοια. «Οι διατά­ ξεις αυτές», έλεγε, «εκφράζουν τις μεγάλες αξίες και τις βασι­ κές κατευθύνσεις της κουλτούρας μας, όπως συνέβαινε παλαιό­ τερα με τους καθεδρικούς ναούς και ακόμα πιο παλιά με τις πυραμίδεζ). Και καταλήγει -το έτος 1961- σε μία προειδο­ ποίηση στην οποία κατονομάζει τις τρεις μάστιγες της Big Science· το χρήμα, τα media και τους τεχνοκράτες. Η πρώτη οφείλει να ελέγχει τις άλλες δύο και να τις κατευθύνει. Αυτό που πρέπει, δηλαδή, να γίνει -εκφραζόμενο στην «καθαρή γλώσσα» της τρίτης χιλιετίας μετά Χριστόν- είναι να χρησι­ μοποιηθούν τα media ώστε τα κολοσσιαία ποσά των επενδύσε­ ων να δικαιολογηθούν από τα πορίσματα της επιστημονικής έρευνας. Όσο για το Μπανγκ (Bang), τα πράγματα δεν είναι τόσο σαφή. Ο όρος υπονοεί κάποια θορυβώδη έκρηξη που συνέβη σε συγκεκριμένο σημείο του χώρου. Σύμφωνα όμως με τη σχετική θεωρία ο χώρος και ο χρόνος δεν προϋπάρχουν, αλλά «γεν­ νιούνταΙ» εκείνη ακριβώς τη στιγμή και επιπλέον -για να χρησιμοποιήσουμε το διαφημιστικό σποτ ενός φιλμ επιστημο­ νικής φαντασίας- «στο διάστημα, όσο και να φωνάζουμε, δεν 156

ΤΟ

ΜΠΙΓΚ ΜΠΑΝΓΚ

μας ακούει κανείς». Όπως λένε οι φυσικοί, τα ηχητικά κύματα δεν διαδίδονται στο κενό. Ωστόσο, το Μπανγκ αφήνει στη σκέψη μας «ίχνη από ήχο». Μας έρχεται στο νου η εικόνα ενός υπερηχητικού σκάφους που αφήνει τη λευκή διάστικτη υπογραφή του σε γαλάζιο ουρανό. Γιατί αυτή η εικόνα; Γιατί αυτός ο ήχος; Δεν ξέρουμε το γιατί αλλά όλο αυτό μας είναι οικείο. Στον κόσμο των σύγχρονων ιδεών το Μπιγκ Μπανγκ δεν είναι ούτε πολύ αλλόκοτο ούτε και πολύ οικείο. Και το εάν συνέβη πριν από δέκα, δώδεκα ή και είκοσι δισεκατομμύρια χρόνια, δεν φαίνεται να έχει ιδιαίτερη σημασία. Υπάρχει, μας λέει και μας βεβαιώνει η επιστήμη, κάποια αφετηρία. Μία αρχή της ιστορίας του Σύμπαντος. Ο όρος Μπιγκ Μπανγκ συνοψίζει μια θεωρία, σύμφωνα με την οποία οι επιστήμονες έχουν να πουν πολλά για τη δημιουργία του Σύμπαντος εκτός από τις πρώτες στιγμές του «νεογέννητου», ανάμεσα στο χρόνο μηδέν μέχρι το 10-43 του πρώτου δευτερο­ λέπτου, για τις οποίες η κβαντική αβεβαιότητα εμποδίζει τις περιγραφές. Πίσω από αυτό το παραβάν, το τι μπορεί κανείς να διακρίνει εξαρτάται από το τι υπάρχει μέσα του. Μπορεί, λόγου χάριν, να διακρίνει το χέρι του Παντοδύναμου ή τον Θεό της ψυχής, σύμφωνα με την προσφιλή έκφραση των αστρονόμων της «Θεολογικής Γνώσης του Πρίνστον»10. Για έναν νεαρό μαθητή το Μπιγκ Μπανγκ είναι η αποκάλυψη ενός μυστικού όπως αυτό που θα μπορούσε να του εμπιστευτεί ένας γερο-ερυ­ θρόδερμος Ομάχα, λέγοντάς του ότι πρόκειται για μια ιστορία που του την είχε διηγηθεί ο πατέρας του. Ο Αμερικανός εθνο­ λόγος Αλεξάντερ Έλιοτ αναφέρει ότι, σύμφωνα με τους Ινδιά­ νους της Βόρειας Αμερικής, όλα τα πλάσματα του Σύμπαντος

10. Στο βιβλίο του La Gnose de Pτinseton (Παρίσι, εκδόσεις Hachette, 1991) ο Raymond Ruyer εξηΎεί πώς κατά τα τέλη της δεκαετίας του '60 οι ραδιο­ αστρονόμοι και οι μαθηματικοί του Αστεροσκοπείου του Πάλομαρ ενέπλεξαν «παράνομω> τον Θεό μέσα στην υπόθεση της επιστήμης.

157

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

ήταν κάποτε πνεύματα χωρίς σάρκα που κυκλοφορούσαν στο διάστημα. Κάποτε έφθασαν στη Γη, που ήταν τότε βυθισμένη στα νερά. Τα πνεύματα έμειναν εκεί - μέσα, δηλαδή, στα νε­ ρά- μέχρι που, κάποια μέρα, ένας τεράστιος βράχος προερχό­ μενος από τον βυθό βγήκε στην επιφάνεια, όπου εξερράγη με έναν τρομακτικό θόρυβο και ανεφλέγη. Τεράστιες φλόγες φώ­ τισαν τον κόσμο και έφθασαν μέχρι τον ουρανό. Τα νερά εξα­ τμίστηκαν και δημιουργήθηκαν σύννεφα. Η στεριά έκανε τότε την εμφάνισή της. Τα πνεύματα των φυτών και αμέσως μετά τα πνεύματα των ζώων απέκτησαν μια νέα φυσική μορφή. Τελικά εμφανίστηκαν και οι άνθρωποι. «ο μύθΟζ», έλεγε ο Μιρτσέα Ελιάντε, «αφηγείται μια ιερή ιστορία, η οποία έχει όμως σχέση με γεγονότα που συντελέστηκαν σε αρχέγονο χρόνο, κατά τη μυθική περίοδο της Αρχής [... ]. Και είναι πάντοτε αφήγηση μιας Δημιουργίας. Εξάλλου, οι μύθοι, σε αντίθεση με τα παρα­ μύθια, τα οποία είναι καθαρά ανθρώπινες επινοήσεις, αναγνω­ ρίζονται από τις διάφορες κοινωνίες ως αληθινοί)). Το Μπιγκ Μπανγκ μάς είναι οικείο. Αυτό δεν μειώνει το επιστημονικό του κύρος, αν και παραδόξως το όνομα ΜΠΙΎΚ ΜπανΎΚ επελέγη γι' αυτόν ακριβώς το σκοπό -να μειώσει δηλαδή το κύρος της θεωρίας- από τον άνθρωπο που το επι­ νόησε. Αυτός ήταν ο αστρονόμος Φρεντ Χόυλ (Fred Hoyle). Το χρησιμοποίησε χλευαστικά σε μια σειρά ραδιοφωνικών εκπο­ μπών στο BB� το έτος 1950. Ο Χόυλ θεωρούσε εντελώς γελοία την ιδέα σύμφωνα με την οποία το Σύμπαν γεννήθηκε και άρχι­ σε να φουσκώνει σαν ένα λαστιχένιο μπαλόνι κατά τη διάρκεια των δισεκατομμυρίων ετών που ακολούθησαν. Και δεν ήταν ο μόνος. Ο ίδιος ο Αϊνστάιν είχε επιχειρήσει να απορρίψει αυτή την υπόθεση. Το 1917, ενώ οικοδομούσε ένα κοσμολογικό μο­ ντέλο βασιζόμενος στις εξισώσεις της γενικής σχετικότητας, είχε πεισματώσει διαπιστώνοντας ότι από οποιοδήποτε σημείο και να ξεκινούσε κατέληγε πάντοτε σε ένα διαστελλόμενο Σύ­ μπαν. Αμέσως μετά, για να εξαναγκάσει το κοσμολογικό μοντέ­ λο του να μείνει στατικό, κάλυπτε ορισμένα μαθηματικά στοι158

ΤΟ

ΜΠΙΓΚ ΜΠΑΝΓΚ

χεία του, ώστε αυτό να συμφωνεί ταυτόχρονα και με τη θεωρία της σχετικότητας αλλά και με την κυρίαρχη επί δύο χιλιάδες χρόνια ιδέα ενός κόσμου αναλλοίωτου ως την αιωνιότητα. Το τέχνασμα δεν ήταν, όμως, πειστικό. Και έγινε ακόμα λιγότερο πειστικό το έτος 1929, όταν ο Έντγουιν Χαμπλ (Ed­ win Hubble) απέδειξε ότι όλοι οι γαλαξίες απομακρύνονται από εμάς με ταχύτητα ανάλογη προς την απόστασή τους. Όσο πιο μακριά βρίσκονται, τόσο πιο γρήγορα απομακρύνονται. Από τότε άρχισε να εδραιώνεται η άποψη για ένα διαστελλόμενο Σύμπαν, όπως το είχαν προβλέψει οι εξισώσεις του Αϊνστάιν, μολονότι ο ίδιος καθόλου δεν το ήθελε. Εκείνος όμως που έθεσε τους αστρονόμους «στην τροχιά» του Μπιγκ Μπανγκ ήταν ο Βέλγος αβάς Ζορζ Λεμαίτρ (Georges Lemaitre). Ήταν αυτός που, με το βλέμμα της σκέψης του, «είδε}} το φιλμ της περιπέ­ τειας του Σύμπαντος να προβάλλεται ανάποδα, οπότε είδε τους γαλαξίες να πλησιάζουν όλο και περισσότερο, όλο και περισ­ σότερο, μέχρι να δημιουργήσουν αυτό το οποίο ονόμασε αρχέ­ γονο ατομο. Σε μια συνέντευξη Τύπου, που έδωσε παρουσία του Αϊν­ στάιν στη βιβλιοθήκη του αστεροσκοπείου του όρους Γουίλ­ σον, στην Πασαντένα, εκφράστηκε με τον συνήθη λυρισμό του: <<Στην αρχή των πάντων είχαμε την πυρπόληση μιας ομορφιάς απίστευτης. Τότε έγινε η έκρηξη, ο Μεγάλος Θόρυβος (Big Noise) και οι ουρανοί γέμισαν με αναθυμιάσεις. Εμείς, οι άν­ θρωποι, ήρθαμε πολύ αργά στο έργο και το καλύτερο που θα μπορούσαμε να κάνουμε το κάναμε· εικονογραφήσαμε τη μεγα­ λοπρέπεια της επετείου της Δημιουργίαζ}}. Συγχαίροντας θερμά τον Λεμαίτρ, ο Αϊνστάιν τού είπε: «Ήταν η πιο όμορφη και η πιο ικανοποιητική, από όλες τις ερμηνείες που έχω, μέχρι σή­ μερα, ακούσει}}. Μπορεί όμως η θεωρία αυτή να ήταν αισθητικά εξαιρετική αλλά δεν συνιστούσε τίποτα περισσότερο από μία υπόθεση. Τριάντα χρόνια αργότερα, ο Φρεντ Χόυλ εξακολου­ θούσε να την απορρίπτει. Και δεν ήταν μόνον αυτός. Οι τότε υπολογισμοί έδειχναν ότι η ηλικία του Σύμπαντος ήταν πολύ 159

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

μικρότερη από εκείνη του δικού μας γαλαξία. Οι οπαδοί, όμως, του Μπιγκ Μπανγκ ήταν έτοιμοι για μια μεγάλη μάχη. Φέρνο­ ντας στη φαντασία τους τα πρώτα λεπτά του Σύμπαντος, ο Γκάμοφ, ο Αλφέρ και ο Χέρμαν είχαν συμπεράνει ότι μέσα στην κοσμική σούπα αυτών των πρώτων στιγμών οι κινήσεις των αρχέγονων σωματιδίων θα έπρεπε να σημαίνουν τρομακτι­ κά υψηλές θερμοκρασίες του νεογέννητου Σύμπαντος. Η ακτι­ νοβολία που είχε τότε αποδεσμευτεί θα έπρεπε κατά τις διαδρο­ μές της στο συνεχώς διαστελλόμενο Σύμπαν να παρουσιάζει αδιάκοπη μείωση της θερμοκρασίας και της συχνότητάς της και «σήμερα» θα έπρεπε ακόμα να υφίσταται ως μια θάλασσα φωτονίων που αντιστοιχούσε σε θερμοκρασία λίγων μόλις βαθ­ μών πάνω από το απόλυτο μηδέν. Είχαν, με άλλα λόγια, προ­ βλέψει ότι στο σημερινό Σύμπαν έπρεπε να υπάρχει μια ακτι­ νοβολία, η οποία, ως μήνυμα του παρελθόντος, αποτελούσε ένα απολιθωμένο φως με συχνότητα της περιοχής των μικροκυμά­ των. Στα 1965 ο Άρνο Πεντσίας και ο Ρόμπερτ Γουίλσον, φυ­ σικοί των εργαστηρίων Μπελ, συνέλαβαν, με την ειδική κεραία τους, αυτόν ακριβώς τον «απόηχο» του Μπιγκ Μπανγκ. Επρό­ κειτο για μια πολύ σημαντική ανακάλυψη. Η θεωρία του Μπιγκ Μπανγκ γνώρισε έτσι τον θρίαμβο. Η λέξη του Φρεντ Χόυλ, σε πείσμα του γεννήτορά της, άρχισε να κάνει μια μεγάλη καριέρα εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή. Η σύγχρονη επιστήμη εισέβαλε στα μέσα μαζικής ενημέρωσης με τις τρομακτικές δυνατότητες. Κατά τη νέα αυτή εποχή, οι εφημερίδες άρχισαν να αφιερώνουν ολόκληρες στήλες στην επιστημονική δραστηριότητα παρότι το περιεχόμενο των κει­ μένων ήταν συχνά διαφορετικό από αυτό που οι τίτλοι υπόσχο­ νταν. «Η μυθική σκέψη», γράφει ο Μιρτσέα Ελιάντε, «λει­ τουργεί με σύμβολα, τα οποία αποτελούν μεσολαβητές ανάμε­ σα στις εικόνες και στις έννοιες [... ]. Είναι ένα διανοητικό παιχνίδι, στο οποίο εμπλέκονται τα πιο ετερόκλητα στοιχεία, φθάνει να είναι διαθέσιμα». Το περιοδικό Science et Vie δημο­ σιεύει άρθρα όπως το «300 εκατομμύρια δολάρια για να επαλη160

το

MmrK ΜΠΑΝΓΚ

θευθεί ο Αϊνστάιν» ή το «Ένας σοφός ρίχνει φως στα μυστήρια του Σύμπαντος», η εφημερίδα Liberation κάνει κύριο θέμα την Υπεραγωγιμότητα, η Monde παρουσιάζει άρθρο με τίτλο «Η μνήμη του νερού», το Express έχει άρθρο για τους κομήτες. Το διανοητικό παιχνίδι βρίσκεται σε εξέλιξη. Μας μιλάει για κά­ ποιους κοντορεβιθούληδες του Σύμπαντος, που αναζητούν μέ­ σα σ' αυτό τις ρίζες τους και το πεπρωμένο τους.

161

Οι μαύρες τρύπες \

Καθώς το Παλομίνο, διαστημικό σκάφος προερχόμενο από τα στούντιο Γουόλτ Ντίσνεϊ, καταφθάνει το 1980 στις κινηματο­ γραφικές οθόνες, ο κόσμος εξερευνά τα μυστήρια μιας μαθημα­ τικής παραδοξότητας, η οποία είνα ι πιο γνωστή με το όνομα μαύρη τρύπα. Παρακολουθώντας μια απολαυστική περιπέτεια οι άνθρωποι-θεατές μαθαίνουν ότι το βαρυτικό πεδίο μιας μαύ­ ρης τρύπας είναι τόσο ισχυρό, ώστε τίποτα (ή σχεδόν τίποτα) δεν του ξεφεύγε ι. Μαθαίνουν επίσης ότι ο χρόνος σταματάει και ο χώρος δεν υπάρχει πια. Μαθαίνουν τέλος πως η καινούρια έν­ νοια θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τα μυστικά της Δημιουρ­ γίας του Σύμπαντος και της ενδεχόμενης καταστροφής του. Κάθε άστρο έχει έναν κύκλο ζωής. Κάποτε και αυτό πε­ θαίνει. Οι φυσικοί και οι μαθ ηματ ικοί έχουν δικούς τους τρό­ πους να περιγράφουν ορισμένα από τα αστρικά πτώματα. Σύμ­ φωνα με αυτούς, υπάρχουν οι μαύρες τρύπες του Σβάρτσιλντ (σφαιρικές, χωρίς περιστροφική κίνηση και χωρίς ηλεκτρικό φορτίο), οι μαύρες τρύπες του Κερ (όχι σφαιρικές, με περιστρο­ φική κίνηση) και οι μαύρες τρύπες των Ράισνερ-Νόρντστρομ (σφαιρικές, χωρίς περιστροφική κίνηση, αλλά ηλεκτρικά φορ­ τισμένες). Ορισμένες έχουν το μέγεθ ος ενός ατόμου, ενώ άλλες είναι όσο ένας γαλαξίας. Σ' αυτές τις κλασικές μαύρες τρύπες θα πρέπε ι να προσθέσουμε και τις κβαντικές. Ωστόσο, ένα μο ντέλο στάνταρντ και χωρίς παραλλαγές, ό πως αυτ ό του

163

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

Σβάρτσιλντ, δεν αρκεί για να εντοπίσουμε τις διαφορές μεταξύ ενός έργου του Ντίσνεϊ και -θα τολμήσουμε να πούμε- της Πραγματικότητας. Διότι είναι γεγονός πως οι επιστήμονες δεν είναι πεπεισμένοι ότι όντως υπάρχουν οι παράξενες αυτές οντό­ τητες, οι οποίες στις 27 Δεκεμβρίου του 1967, κατά τη διάρκεια μιας διάλεξης του διάσημου κοσμολόγου Τζον Άρτσιμπαλντ Χουίλερ, βαφτίστηκαν μαύρες τρύπες. Η καλύτερη από τις υποψήφιες, ο Κύκνος Χ-Ι, ενώ βρ ίσκεται στην καρδιά του γαλαξία μας, αρνείται μέχρι σήμερα να αυτοπροσδιοριστεί με βεβαιότητα ως μαύρη τρύπα. Αποδεχόμαστε, ωστόσο, την ύπαρξή τους για τις ανάγκες προσομοίωσης. Ένας «αρκετά» υπομονετικός παρατηρητής -ο οποίος υποτίθεται ότι μπορεί να κοιτάξει τον ουρανό για μερικά εκατομμύρια χρόνια- θα μπορέσει να διακρίνει ότι ένα άστρο δέκα φορές μεγαλύτερο από τον Ήλιο μας μετατρέπεται σε κόκκινο γίγαντα αφού καταναλώσει όλο το υδρογόνο του. Κατά λογική συνέπεια, το άστρο αυτό τώρα ξοδεύει το ήλιο που διαθέτει μέχρι να εξαντληθούν όλα τα αποθέματα. Μέχρις εδώ οι αντιδράσεις πυρηνικής σύντηξης που συντελούνται στον πυρήνα του επαρκούν για να εξισορροπείται το αποτέλεσμα της βαρυτικής έλξης ανάμεσα στα τμήματά του. Από τη στιγμή όμως που έχει εξαντλήσει τα πυρηνικά του καύσιμα -το υδρο­ γόνο δηλαδή και το ήλιο- τίποτα δεν μπορεί να αντιπαρατεθεί στη βαρυτική έλξη, τίποτα δεν μπορεί να εμποδίσει την πορεία προς τη βαρυτική κατάρρευση. Το άστρο συρρικνώνεται μέχρι να γίνει μια σφαίρα με ακτίνα 30 εκατοστών και μέση πυκνότη­ τα 1015 γραμμαρίων ανά κυβικό εκατοστό. Ένα δισεκατομμύριο τόνοι μάζας χωράνε μέσα σε μια δακτυλήθρα ραψίματος. Στο εσωτερικό της σφαίρας ο χωρόχρονος έχει πλέον καμπυλωθεί τόσο, ώστε ακόμα και το φως, παρά την φοβερή ταχύτητα των 300.000 χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο, δ εν μπορεί να ξεφύγει. Ο «ορίζοντας» της μαύρης τρύπας προσδιορίζεται σαν ένα σύνορο πέρα από το οποίο η αναγκαία ταχύτητα διαφυγής είναι μεγα­ λύτερη από την ταχύτητα του φωτός.

164

ΟΙ ΜΑ ΥΡΕΣ ΤΡΥΠΕΣ

Το Παλομίνο της κινηματογραφικής ταινίας μπόρεσε , !! παρ' όλα αυτά, να πλησιάσει χωρίς ρίσκο. Τρεις φυσικοί κατάφεραν να κάνουν τους υπολογισμούς: τα σχετικιστικά α­ ποτελέσματα δεν θα ήταν αισθητά παρά μόνο σε απόσταση δέκα ακτίνων μαύρης τρύπας. Με άλλα λόγια, το σκάφος θα μπορούσε να πλησιάσει μέσα από τροχιέ αυστηρά προσδιο­

ς

ρισμένες. Αυτό σημαίνει ότι εάν, λόγου χάριν, ο Ήλιος μας γινόταν ξαφνικά μια μαύρη τρύπα, οι πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος δεν θα μπορούσαν να παρεκκλίνουν από τις τροχιές τους ούτε κατά ένα χιλιοστό του χιλιοστού. Βέβαια, σε μια τέτοια περίπτωση θα είχαν συμβεί πολύ πιο συγκλονιστικά πράγματα, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Εάν, τώρα, οι του διαστημικού σ κάφους αποφασίσουν να αποστείλουν προς τη μαύρη τρύπα μια μικρή διαστημάκατο για εξερεύνηση, αυτή -από τη σκοπιά των ανθρώπων του σκά­ φους- θα χρειαστεί άπειρο χρόνο για να φθάσει στον ορίζο­ ντα της μαύρης τρύπας. Αντίθετα, για το εσωτερικό της ακάτου η χρονική διάρκεια του ταξιδιού θα είναι πεπερασμένη και μάλιστα ο χρόνος θα κυλάει εξαιρετικά γρήγορα. Σε λιγότερο από ένα δέκατο του χιλιοστού του δευτερολέπτου τα σωματίδια της διαστημακάτου, ήδη διεσπαρμένα, θα έχουν φτάσει στην . καρδιά της μαύρης τρύπας. Μπορούμε, συνοψίζοντας, να πούμε ότι η μαύρη τρύπα των μαθηματικών και των αστρονόμων δεν έχει καμιά σχέση με κάποιο γιγάντιο απορροφητήρα όπου ο χρόνος ακινητο­ ποιείται και ο χώρος εξαφανίζεται. Το ότι ο ι ποικίλες περιγρα­ φές οδηγούν τη φαντασία των μη ειδικών σ' αυτήν ακριβώς την εικόνα σημαίνει ότι η σχετική θεωρία είναι μάλλον κακοχωνε­ μένη από τους επίδοξους εκλαϊκευτές της. Κατ' αρχήν -και αυτό δ εν αποτελεί έκπληξη- η γοητεία που ασκούν οι μαύρες τρύπες στον απλό άνθρωπο εγγράφεται

11. Ο Ρίτσαρντ Μάτζνερ,

ο

Τσβι Πιράν και ο Τόνι Ρόθμαν.

165

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο του ενδιαφέροντος που δείχνει ο κόσμος για τέτοιου είδους ζητήματα από τον δέκατο ένατο αιώνα. Από τον Καμίλ Φλαμαριόν (Camille FΙammaήοn) στον Στέφεν Χόκινγκ και από τον Ιμπέρ Ριβς (Hubert Reeves) στον Στίβεν Βάινμπεργκ (Steven Weinberg) η εκδοτική επιτυχία των βιβλίων που εκλαϊκεύουν την αστροφυσική είναι τεράστια. Το να διακρίνουμε στον ουρανό, μια νύχτα του καλοκαι­ ριού, το ρυάκι του Γαλαξία θα ήταν αρκετό για να μας οδηγήσει σε έναν από τους λόγους αυτής της επιτυχίας. Ένας ακόμα λόγος είνα ι η κληρονομιά που μας έχουν αφήσει οι Χαλ­ δαίοι, οι Έλληνες αλλά και όλοι εκείνοι οι μακρινοί μας πρό­ γονοι που αναρωτήθηκαν για το εάν και κατά πόσον τα άστρα του ουρανού επηρεάζουν τη μοίρα μας. Η αστρολογία και η αστρονομία συναντώνται εδώ σαν δύο αδελφές οι οποίες, ακό­ μα και σήμερα, δεν βρίσκονται πολύ μακριά η μία από την άλλη. Ανάμεσα σε άλλα, λιγότερο γνωστά, παραδείγματα είναι και εκείνο του Φρανσουά Μιτεράν, ο οποίος κατά τη διάρκεια 12 μιας ομιλίας του , απευθ υνόμενος προς τους ακροατές του, μίλησε εγκωμιαστικά γ ια τον ρόλο της αστρολογ ίας. Σύμφωνα με την ελληνική γλώσσα, «αστρολογία» σημαίνει «μελέτη των άστρων» και η μελέτη αυτή άλλοτε επιδιώκει να περιγράφει τις κι νήσεις των άστρων και άλλοτε να διερευνά τις επιδράσεις τους πάνω στην ανθρώπινη μοίρα. Η δεύτερη αυτή επιδίωξη, σχετιζόμενη με την καθαρή αστρολογία, άρχισε να κερδίζει έδαφος σε βάρος της πρώτης, ιδιαίτερα από την εποχή όπου μια στωική θεώρηση για τη θ εϊκή φύση των άστρων άρχισε να εξαπλώνεται, καθυστερημένα στους Έλληνες και σχετικά νωρίς στους Λατίνους. Η αστρολογία άρχισε να ακμάζει αλλά και να περιορίζεται φυσιολογικά στην πρακτική του να προ­ ετοιμάζει το μέλλον, αφήνοντας στους αστρονόμους το καθή-

12. Αυτό συνέβη το 1982 κατά τη διάρκεια της Εθνικής Συνδιάσκεψης με θέμα

«Έρευνα και Τεχνολογία».

166

ΟΙ ΜΑγΡΕΣ ΤΡΥΠΕΣ

κον να «προβλέπουν» τις θέσεις των ουράνιω ν σωμάτων. Η αστρολογία και η αστρονομία έγ ιναν έτσι δύο διαφορετικές δραστηριότητες. Ωστόσο, ακόμα και στην εποχή του μεγάλου Κ έ π λ ερ, έ νας σημαντ ικός αριθ μ ός αστρονό μων -ανά μεσά

τους και ο ίδιος ο Κέπλερ- εξακολουθ ούσε να πιστεύει σε αστρολογικές προσεγγίσεις. Το φαγητό έπρεπε να μείνει ακό­

μα στη φωτιά ώστε να μπορέσει να βράσε ι. Μία μικρή έρευνα στα σύ γχρονα γυκαικε ία περιοδ ικά και ειδικά στη στήλη ωροσκό πιο είνα ι αρκετή για να πείσει ότι η

αστρολογία σήμερα βρίσκεται πολύ μακριά από την «επιστή­ μη» ερμηνείας των ονείρων. Επαγγελματι κή δραστηριότητα, έρωτας, φ ιλία, κοινωνική δράση' όλα τα ενδιαφέ ροντά της κο­

λυμπούν μέσα στο πέλαγος του «πρακτικού», βρίσκονται μέσα στην περιοχή της καθ ημερινότητας. Η αστρολογία, ενώ θ α μπορούσε να λειτουργήσει σαν αντίβαρο σε μια εμφανώς ψυ­ χρή και ορθ ολογική σύγχρονη επιστήμη, εμπλέκεται αντίθετα σε μια προσπάθεια να μιμηθεί την πανίσχυρη αδελφή της. Η παν ίσχυρη, σήμερα, αστρονομία δεν έχει ανάγκη να φορέσει άλλα ρούχα από τα δικά της, δεν χρειάζετα ι να δανειστε ί από την αστρολογία τ ίποτα, δεδομέ νου ότι, μέσα στη συνείδηση του απλού ανθρώπου, είναι ικανή να προβλέπει την εμφάνιση ε νός κομήτη και τον θάνατο ενός άστρου και επιπλέον προσφέ­ ρε ι σημαντική βοήθεια στην έρευνα γ ια την προέλευση του Σύμπαντος, στην οποία η σύγχρονη αστρολογία δεν μπορεί να προσφέρει τίποτα. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο ένα σοβαρό ερώτημα παραμένει, ωστόσο, αναπάντητο: μέσα στο θαυμάσιο βεστιάριο της σύγ­

χρονης αστρονομ ίας, ανάμεσα σε κόκκινους γίγα ντες, λευκούς νάνους, αστέρες νετρονίων, κβάζαρ και πάλσαρ, γιατί άραγε οι μαύρες τρύ πες ευνοούνται περισσότερο από όλα τα υπόλοιπα και διατηρούν σε υψηλά επίπεδα τη δημοτικότητά τους;

Σε ένα συμβόλαιο του δ έκατου πέμπτου αιώ να που φέρε ι την υπογραφή ενός Καταλανού ζωγράφου της εποχής υπάρχει ένας όρος, σύ μφωνα με τον οποίο οι διάβολοι που θα υπάρχουν

167

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

στον πίνακα θα πρέπει να μην είναι όλοι μαύρου χρώματος, αλλά θα πρέπει να υπάρχουν και κόαινοι και πράσινοι. Στη χριστιανική παράδοση, γράφει ο Ζαν Μινουά στο βιβλίο του Η Εκκλησία και η Επιστήμη, το μαύρο είναι το χρώμα του δια­ βόλου. Χωρίς να ισχυριζόμαστε ότι η μαύρη τρύπα έχει την τάση να υποκαθιστά, μέσα στη φαντασία μας, την κόλαση, θα έπρεπε, ίσως, να παραδεχθ ού με ότι η πτυχή της εκείνη που φέρνει στο μυαλό τον αδηφάγο Μολώχ (<<οι κανίβαλοι του Σύμπαντος» ήταν ο τίτλος ενός άρθρου για τις μαύρες τρύπες στο περιοδικό Εξπρές) είναι αρκετά σαγηνευτική. Οι μυθικές της, ωστόσο, πτυχές είναι ακόμα πιο ενδιαφέρουσες. Απορρο­ φά το φως και ακινητοποιεί τον χρόνο. Ακριβώς εκεί διακρίνει κανείς ότι μέσα από αυτό που φανταζόμαστε σαν μαύρη τρύπα εκφράζεται ένας φόβος που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη εποχή. « Με τον σιδηρόδρομο ο χώρος εκμηδεν ίζεται· δεν μας απομέ­ νει παρά μόνο ο χρόνος»), έγραφε στα 1850 ο Ερρίκος Χάινε. Μισό αιώνα αργότερα η ανησυχία μετακινήθηκε από τον χώρο στον χωρόχρονο. Έχουμε οικοδομήσει έναν βιομηχανικό πο­ λιτισμό πάνω σε διαδικασίες αδιάκοπης ανα νέωσης, έναν κό­ σμο-τεντωμένο ελατήριο, καθώς η τεχνική εξελίσσεται πιο γρήγορα από την κουλτούρα. Όλα μάς λένε ότι το μέλλον είναι το παρόν γιατί, καθώς διαπιστώνει ο φιλόσοφος Πολ Βιριλιό, «η ταχύτητα εκμηδενίζει τον χρόνω). Μας εκθ ειάζουν τα πλε­ ονεκτήματα της αμεσότητας του CNN και του «πραγματικού χρόνοω) στα τηλεοπτικά δίκτυα. Όπως μας διαβεβαιώνει και η διαφήμιση του Chronopost, «είμαστε οι μετρ του χρόνου»). Α­ πέναντι στην υπόσχεση εδώ και τώρα, τι πιο τρομακτικό θα μπορούσε να αντιπαρατεθεί από την αιώνια στιγμή της μαύρης τρύπας;

168

Η πεταλούδα του Λόρεvτς

Μια από τις πιο πρόσφατες επιστημονικές καινοτομίες είναι και η έννοια χάος. Οι ποικίλοι ζηλωτές των μαθηματικών εξι­ σώσεων ξέρουν πολύ καλά ότι αυτή η λέξη του συρμού υποδη­ λώνει την εντυπωσιακή συμπεριφορά ορισμένων «δυναμικών μη γραμμικών συστημάτων» και υπονοεί ότι είναι αδύνατον να προβλέψουμε την εξέλιξη ενός φαινομένου, το οποίο, ωστό­ σο, περιγράφεται από εξισώσεις αιτιοκρατικές. Ορισμένα φυ­ σικά φαινόμενα, τα οποία μέχρι τώρα θεωρούσαμε a priori προβλέψιμα, αποκαλύπτονται «ανυπάκουα» σε όλους τους φυ­ σικούς νόμους και εκδηλώνουν χαοτική συμπεριφορά. Ένα απλό, λόγου χάριν, εκκρεμές κάτω από την επίδραση μιας α­ μυδρότατης διαταραχής μπορεί να εκδηλώσει συμπεριφορές «τρέλας». Το ηλιακό μας σύστημα, το οποίο θεωρείται μοντέ­ λο κανονικότητας, βρίσκεται τελικά σε ασταθή ισορροπία. Ύστερα από μερικά εκατομμύρια χρόνια θα θυμίζει τη γνωστή εκείνη διαφήμιση του αεριώδους ποτού, στην οποία οι πλανή­ τες εμφανίζονται ζωηροί σαν τινέιτζερς της δεκαετίας του '60. Όσο για τη χαοτική συμπεριφορά της γήινης ατμόσφαιρας, αυτή γίνεται καθημερινά αισθητή μέσα από την αδυναμία ακρί­ βειας και τα συχνά σφάλματα των μετεωρολογικών προβλέψε­ ων. Ήδη από το 1902 ο Ανρί Πουανκαρέ γράφοντας το Η Επιστήμη και η Υπόθεση, είχε επισημάνει ότι «Ένα δέκατο του βαθμού λιγότερο ή περισσότερο σε ένα οποιοδήποτε ση171

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

μείο και ο κυκλώνας θα ξεσπάσει εδώ και όχι εκεί». Και ο Ρώσος μαθηματικός Κολμογκόροφ είχε καταφέρει να προωθή­ σει τον παράξενο αυτόν συλλογισμό χωρίς ωστόσο να μπορέ­ σει, λόγω του ότι δεν διέθετε αξιόλογο υπολογιστή, να οδηγη­ θεί σε εντυπωσιακά συμπεράσματα. Εκείνος που τελικά (το 1972) κατάφερε να αποσαφηνίσει την περίφημη έννοια αιτιοιφατΖκό χάος ήταν ο μετεωρολόγος Έντουαρντ Λόρεντς (Edward Lorenz), ο οποίος δεν μπόρεσε, βέβαια, να αποφύγει τις βίαιες συγκρούσεις με πολλούς από τους τομείς της επιστήμης. Αυτό, όμως, που δεν ήταν και τόσο αναμενόμενο ήταν η διείσδυση της ιδέας στη λογοτεχνία και στο σινεμά, όχι από τον πλάγιο δρόμο της μη γραμμικής δυνα­ μικής, αλλά χάρη σε μια πετυχημένη μεταφορά, η οποία έγινε και το έμβλημά της. Για να εξηγήσει το γεγονός ότι αρκεί μια ελάχιστη διαταραχή για να κάνει ένα σύστημα να εκδηλώσει χαοτική συμπεριφορά -αυτό που οι φυσικοί ονομάζουν πο­ μπωδώς «ευαισθησία στις αρχικές συνθήκες»- ο Λόρεντς έ­ δωσε μια διάλεξη στην οποία δόθηκε, ερήμην του, ο τίτλος «Το κτύπημα των φτερών μιας πεταλούδας στη Βραζιλία μπορεί να προκαλέσει το ξέσπασμα ενός τυφώνα στο Τέξας;» Ο απόηχος του ερωτήματος ήταν όντως απρόσμενος. Η βραζιλιάνικη πε­ ταλούδα προκάλεσε μια κυριολεκτική θύελλα στα μέσα μαζι­ κής ενημέρωσης. Η φράση «φαινόμενο πεταλούδας» έκανε τον γύρο του κόσμου. Έγινε αναγκαίο συστατικό κάθε προσπά­ θειας εκλαίκευσης είτε μέσα από επιστημονικά άρθρα είτε μέ­ σα από σενάρια κινηματογραφικών έργων. Στο φιλμ του Σί­ ντνεϊ Πόλακ Αβάνα, ο Ρόμπερτ Ρέντφορντ ακούει εκστατικός τη συμπρωταγωνίστριά του να λέει ότι μια λιβελούλα στη θά­ λασσα της Κίνας μπορεί να προκαλέσει μια λαίλαπα στην Καραϊβική. Στο Τζουράσικ Παρκ, ο μαθηματικός προλέγει αυτό που θα συμβεί με τους δεινόσαυρους, επικαλούμενος το γεγονός ότι μια πεταλούδα στην Κίνα μπορεί να προκαλέσει μια θύελλα στη Νέα Υόρκη. Ο νέος αυτός επιστημονικός μύθος παρουσιάζει ένα ιδιαί172

Η ΠεΤΑΛΟΥΔΑ ΤΟΥ ΛΟΡΕΝΤΣ

τερο ενδιαφέρον, καθώς είναι εύκολο να παρακολουθήσει κα­ νείς τη γέννησή του και την οικοδόμησή του. Και ιδού η πρώτη έκπληξη. Η διάσημη μεταφορά δεν ήταν ιδέα του Λόρεντς. Ο ίδιος διαβεβαιώνει ότι χρησιμοποίησε το παράδειγμα ενός γλά­ ρου και όχι μιας πεταλούδας. Η ιδέα ήταν του οργανωτή της διάλεξης, Φίλιπ Μέριλις. Όσο για την τεράστια φήμη που απέκτησε, η φράση χρωστάει πολλά στο μπεστ σέλερ του Α­ μερικανού δημοσιογράφου Τζέιμς Γκλέικ (James Gleick) Η Θεωρία του Χάους, το πρώτο κεφάλαιο του οποίου έχει τον τίτλο «Το φαινόμενο πεταλούδας». Ο μύθος της πεταλούδας μπόρεσε από τότε να «πετάξει» με τα δικά του φτερά και να γίνει περιβόητος μέσα από ένα σωρό βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης. Εκεί συναντά κανείς διάφορες πεταλούδες -λε­ πιδόπτερα, λιβελούλες, κολεόπτερα- να φτεροκοπούν στις πιο εξωτικές περιοχές. Με την εξαίρεση της Αφρικής (που αγνοήθηκε ίσως διότι εκεί το χάος δεν είναι παρά μία μεταφο­ ρά) το δάσος του Αμαζονίου και η Άπω Ανατολή είναι οι πιο ευνοημένες περιοχές ακολουθούμενες, χωρίς να ξέρουμε το γιατί, από τον κόλπο του Σίδνεϋ και την Κίνα. Βρίσκουμε επί­ σης πεταλούδα παριζιάνικη να διαταράσσει τις κλιματικές συν­ θήκες του Παρισιού, εικόνα ασυνήθιστη, γιατί, σύμφωνα με το τυπικό σχήμα, η πεταλούδα είναι εξωτική, φτεροκοπάει δια­ σκεδάζοντας και προκαλεί σοβαρή κλιματική διαταραχή σ' έναν τόπο ο οποίος είναι, σε μας τους δυτικούς, οικείος. Ωστόσο, ακόμα και αν εξαιρέσουμε τη γαλλο-γαλλική πεταλούδα, ερευνώντας διαπιστώνουμε ότι το τυπικό σχήμα σπάνια υιοθετείται, εκτός από τους Αμερικανούς συγγραφείς. Η έρευνα σε σαράντα πεταλούδες οι οποίες φτεροκοπούν σε ισάριθμα βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης σε γαλλική και σε αγγλική γλώσσα, δείχνει ότι όλοι οι Αμερικανοί συγγραφείς αναφέρουν ως «τόπο καταστροφής» τις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ ένας μόνο Γάλλος συγγραφέας στους έξι αναφέρει τη Γαλ­ λία. Το φαινόμενο πεταλούδας αντιμετωπίζεται συνεπώς ως ένα φαινόμενο τυπικά αμερικάνικο, όπως εξάλλου και η θεωρία του 173

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

χάους, οι σημαντικότερες εφαρμογές της οποίας (κυρίως στη βιολογία και στις κοινωνικές επιστήμες) προέρχονται από έ­ ρευνες σε αμερικανικά πανεπιστήμια. Το γεγονός αυτό υπο­ γραμμίζει τον αυξανόμενο «εξαμερικανισμό» της επιστήμης. Δείχνει επίσης ότι μία από τις προϋποθέσεις -σύμφωνα με τον Ρολάν Μπαρτ- δημιουργίας μύθου, η «απουσία ιστο­ ρίας» λειτουργεί και εδώ. Ένα αντικείμενο δεν μπορεί να γίνει μυθικό παρά μόνο εάν είναι καινούριο, εάν δηλαδή δεν μετα­ φέρει κανένα ενοχλητικό ιστορικό φορτίο. Το χάος, όπως και το φαινόμενο πεταλούδας, πρέπει επιτακτικά να θεωρηθούν παρθένα γνωστικά αντικείμενα και να ξεχάσουν τη μακρινή καταγωγή τους. Ο Πουανκαρέ, ο Κολμογκόροφ και οι υπόλοι­ ποι δεν θα πρέπει να συσχετιστούν με την πανάρχαιη γέννηση της έννοιας χάος. Πώς θα ήταν δυνατόν μία «καινούρια», σύμ­ φωνα με τον Γκλέικ, «επιστήμη», να έχει τόσο μακρινούς προ­ γόνους; Να λοιπόν γι�τί -αφού προσεκτικά αγνόησαν όλες τις ευρωπαϊκές και τις ρωσικές αναφορές πάνω στο ζήτημα του χάους- οι Αμερικανοί δημοσιογράφοι και οι συμπατριώτες τους ερευνητές παρουσιάζουν μια πεταλούδα να προκαλεί κα­ ταστροφές αποκλειστικά και μόνο στην Αμερική. Μπορεί το φαινόμενο πεταλούδας να μην έχει επιστημο­ νικούς προγόνους, έχει ωστόσο φιλολογικούς: σ' ένα μικρό κείμενο του Άρθουρ Σνίτσλερ με τίτλο Η τριπλή ειδοποίηση, στο μυθιστόρημα Η καταΙΎίδα του Τζορτζ Στιούαρτ, όπου ένας μετεωρολόγος βεβαιώνει ότι κάποιος που φτερνίζεται στην Κίνα μπορεί να προκαλέσει μία χιονοθύελλα στη Νέα Υόρκη και στη νουβέλα του Ρέι Μπράντμπερι με τίτλο Ήχος κεραυνού που εκδόθηκε το 1948. Σ' αυτήν παρουσιάζεται ένα σαφάρι κάπως παράξενο' ένα κυνήγι τυραννόσαυρου οργανωμένο στα 2055 από μία κοινωνία η οποία έχει ανακαλύψει τη μηχανή που επιστρέφει στο παρελθόν. Για να μην αναστατώνουν το παρελ­ θόν -πράγμα που θα είχε φοβερές συνέπειες στο μέλλον- οι κυνηγοί πρέπει οπωσδήποτε να παραμένουν πάνω σε ένα με­ ταλλικό γεφύρωμα ... αλλά ο ήρωας, ο Έκελς, πέφτει από εκεί 174

Η ΠΕΤΑΛΟΥ ΔΑ ΤΟΥ ΛΟΡΕΝΤΣ

και κάνει ορισμένα βήματα στη λάσπη. Επιστρέφοντας στο έτος 2055 διαπιστώνει ότι η χώρα του κυβερνάται από έναν απεχθή δικτάτορα. Τρομερά ανήσυχος ο Έκελς, παρατηρεί τα πέλματά του: «. ..χωμένη μέσα στο βούρκο, εκπέμποντας πρά­ σινες αλλά και σκούρες αναλαμπές, υπήρχε μία θαυμάσια πε­ ταλούδα, πανέμορφη αλλά νεκρή. "Όχι, όχι... γιατί ένα τόσο όμορφο πλάσμα; Γιατί μια πεταλούδα; Όχι, όχι... ", κραύγασε ο Έκελς». Αν πλησιάσουμε πιο κοντά, θα δούμε καθαρά και ένα άλλο ουσιώδες συστατικό της αρχικής σημασίας. Παρατηρούμε πράγματι δύο, κυρίως, τύπους να κυριαρχούν στα διάφορα πα­ ραδείγματα πάνω στο φαινόμενο πεταλούδας. Από τη μία είναι εκείνοι που ακολουθούν πιστά την αυθεντική μεταφορά των Λόρεντς-Μέριλις. Κατ' αυτούς, οι πεταλούδες φτεροκοπούν στη Βραζιλία και προκαλούν συνέπειες στις Ηνωμένες Πολι­ τείες της Αμερικής. Από την άλλη είναι εκείνοι που ακολου­ θούν τον Τζέιμς Γκλέικ, όπου πεταλούδες Κίνας δημιουργούν και αυτές προβλήματα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μάλλον για να προσαρμόσουν τη μεταφορά έτσι, ώστε να εξυπηρετεί δι­ κούς τους σκοπούς, οι συγγραφείς αυτοί προτιμούν να χρησι­ μοποιούν την παραλλαγή Made in USA, θυσιάζοντας την ορθό­ τητα στο βωμό αυτού που εκείνοι θεωρούν ως επιστημονική αναγνώριση. Ξεχνούν βέβαια ότι το φαινόμενο πεταλούδας ξεκίνησε σαν παιδαγωγικό εργαλείο. σαν μία απλή δροσερή παρένθεση, μία εικόνα που θα βοηθούσε στην αποσαφήνιση της ιδιαίτερα δύσκολης έννοιας. Ο ίδιος μηχανισμός τέθηκε σε λειτουργία και κατά τη διάδοση της έννοιας χάος. όπου δύο βασικοί τύποι χάους χρησιμοποιήθηκαν ως αφετηρίες για πολύ τολμηρούς υπολογισμούς, ιδιαίτερα στον τομέα των κοινωνικών επιστημώψ το χάος των φυσικών -μολονότι η σχέση μεταξύ ενός κοινωνικού συστήματος και ενός φυσικού συστήματος δεν είναι καθόλου σαφής- και το χάος που μας παρουσιάζουν οι βιολόγοι, το αναφερόμενο στους ρυθμούς της ανθρώπινης καρδιάς και στους νευρώνες του συστήματος ό175

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

σφρησης ενός λαγού. Εκεί η άμεση αναλογία είναι μεταξύ ατόμου και νευρώνα ή κοινωνίας και ηλιακού συστήματος, δίχως να γίνεται καμία προσπάθεια προσαρμογής, που θα μπο­ ρούσε να εμπλουτίσει μία καθαρά φιλολογική παράδοση, όπως αυτή του χάους. Πού βρίσκεται λοιπόν το κριτικό πνεύμα των ερευνητών μας; Σίγουρα όχι στην ανάλυση της έννοιας χάος και των ε­ φαρμογών της, αλλά στην κριτική του φαινομένου πεταλούδας. Πράγματι, οι φυσικοί και οι μαθηματικοί δεν επιστρέφουν στην πεταλούδα, παρά μόνο με κριτική διάθεση. Ο ίδιος ο Λόρεντς στη διάλεξή του το 1972 αποσαφήνιζε ότι, εάν η πε­ ταλούδα μπορούσε να προκαλέσει έναν τυφώνα, ο οποίος χωρίς αυτήν δεν θα ξεσπούσε, μπορούσε εξίσου να εμποδίσει το ξέ­ σπασμα ενός τυφώνα13, το οποίο θα συνέβαινε αν δεν υπήρχε αυτή. Ένας μάλιστα αξιόλογος Γάλλος ερευνητής τόλμησε πρόσφατα να επιτεθεί κατά μέτωπο γράφοντας: Κ .. η τόσο ό­ μορφη εικόνα του φτερουγίσματος της πεταλούδας, η οποία προκαλεί βίαιες ατμοσφαιρικές αναταραχές στην άλλη πλευ­ ρά του πλανήτη, είναι ανακριβής, διότι συνυπάρχει με τη "διάχυση" σφαλμάτων σε πολύ μικρή κλίμακα». Εάν δεχθούμε ότι οι πεταλούδες, οι οποίες γενικά πετούν μόνο σε καταστά­ σεις άπνοιας, είναι λιγότερο ικανές από τους γλάρους στο να προκαλούν με ένα φτερούγισμα και ύστερα από εκθετική αύξη­ ση των συνεπειών ξεσπάσματα κυκλώνων, πρέπει να δεχθούμε

13. Συχνά παρατηρούνται και φαινόμενα «αντι-πεταλούδας» καθώς δεν είναι τόσο δύσκολο να βρει κανείς στην ΑΥΥλία αποικίες με «μονάρχες» (Danaus plex­ ίρραι) με πεταλούδες, δηλαδή, που είναι πολύ κοινές στο Μεξικό. Οι μετε­ ωρολόγοι το ερμηνεύουν υποστηρίζοντας ότι οι πεταλούδες-μονάρχες φτά­ νουν στην Αγγλία μεταφερόμενες από τους ανυψωτικούς ανέμους της ουράς ενός κυκλώνα. Από αυτό βγαίνει αβίαστα το συμπέρασμα ότι ένας κυκλώνας στο Μεξικό μπορεί να προκαλέσει το φτεροκόπημα μιας πεταλούδας στην Αγγλία.

176

Η ΠΕΤΑΛΟΥΔΑ ΤΟΥ ΛΟΡΕΝΤΣ

ότι η αθώα αυτή αλληγορία έχει πάψει να παραγκωνίζει τη θεωρία την οποία επιδίωξε να «εικονογραφήσει», καθώς η αλ­ ληγορία έχει πλέον γίνει αποδέκτης όλων των επιθέσεων που θα έπρεπε να γίνονται εναντίον της θεωρίας. Χωρίς καμία αμφι­ βολία, ένας καινούριος μύθος βγαίνει μόλις τώρα από τη χρυ­ σαλλίδα του και δοκιμάζει τα νέα του φτερά.

177

Στο όνομα τnς επιστήμnς

Στα γαλλικά γ ράμματα η λέξη επιστήμη ( science) εμφανίζεται για πρώτη φορά το Ι 080 στο ί\σμα του Ρολάνδου αποδιδόμενη στον βάρδο Τυρόλδο. «Puis sunt muntez e υηΙ grant science», λέει ο βάρδος σε γαλλικά της εποχής, που σημαίνει «Ανεβαί­ νουν στη σέλα και χειρίζονται επιδέξια την κατάσταση ». Ανα­ φέρεται στους ιππείς μιας εμπροσθοφυλακή ς με α ρχηγό τον γενναίο Ρολάνδο καθώς ετοιμάζονται να α ντιμετωπίσουν τους Σαρακηνούς. Δάνειο της λατινικής γλώσσας, στην οποία η λέξη scientia χρησιμοποιείται από τους Ρ ωμαίους με νοια του θεωρητική Ύνώση όταν εκγαλλίζεται και science, χάνει το αρχικό σημασιακό της περιεχόμενο. -

την έν­ γίνεται Δεν θα

το ξαναβρεί παρά τρεις αιώνες αργότερα. Όχι ότι όλα αυτά τα χρόνια η «επιστήμη» του Αριστοτέλη είχε χαθεί από προσώ­ που της Γης. Δεν ήταν όμως «κάτι» που να ανήκει στην πρακτι­ κή των κοινωνιών και να θεωρείται χρήσιμο. Μια αμυδρή πα­ ρουσία της θα μπορούσε κανείς να διακρίνει μόνο στη Βαγδά­ τη, στο Πεκίνο και στο Βυζάντιο. Ειδικά δε στον Βόσπορο η αριστοτελική επιστήμη ακούει στο όνομα quadrivium. Στο ε­ σωτερικό της συναθροίζονται η Αριθμητική, η Γεωμετρία και η Θεωρία της Μουσικής. Μερικές φορές «έρχεται» και η Φυ­ σική να προστεθεί στην παρέα. Όλα αυτά δεν έχουν βέβαια καμία σχέση με το science που χρησιμοποιεί ο Τυρόλδος, υπο­ νοώντας την τέλεια επιδεξιότητα του επαγγε λματία είτε αυτός

181

Η MΠANIEPA ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

είναι ιππέας, είτε μαραγκός, είτε ζαχαροπλάστης. Σίγουρα μέ­ τριο ντεμπούτο για μια λέξη, η οποία χίλια χρόνια αργότερα θα εμφανίζει τις αργές κινήσεις και το ύφος γερουσιαστή, ο οποίος δεν χάνει την ευκαιρία να επιδεικνύει τα εύσημά του. Μια πρόσφατη εκπομπή είχε τον τίτλο «Η επιστήμη αλλά­ ζει τη ζωή». Παρόλο που μπορούμε εύκολα να φανταστούμε και άλλα πράγματα που θα μας άλλαζαν τη ζωή (ο θάνατος, ο έρω­ τας, το κρασί ... ) η φράση αυτή μπορεί να θεωρηθεί ως αφετηρία προκειμένου να προσδιορίσουμε την έννοια

επιστήμη.

Για ένα

τόσο μεγάλο «θηρίο», όπως η επιστήμη, που αφήνει ανεξίτηλα ίχνη στο πέρασμά του, θα μπορούσε κανείς να αναζητήσει έναν πιο αυστηρό ορισμό, εξετάζοντας προσεκτικά το σύνολο αυτών των ιχνών. Θα πρέπει, δηλαδή, να συμφωνήσουμε ότι η επιστή­ μη σχετίζεται με σοβαρές αλλαγές που έχουν επέλθει στις κοι­ νωνίες κατά τα ογδόντα τελευταία χρόνια, αν όχι εξαιτίας της, πάντως «στο όνομά της». Η πρώτη από τις μεταβολές αυτές -σίγουρα ερήμην της επιστήμης- φαίνεται στην κατακερματισμένη μορ φή του προ­ σφερόμενου θεάματος, κατάλληλου να ελκύει το ενδιαφέρον ενός κοινού το οποίο θεωρείται ότι αντιδρά μόνο στις αλλαγές της μελωδίας και όχι σ' αυτή την ίδια τη μελωδία. Ο θεατής των τεκταινομένων μεταφέρεται σε ένα παράξενο πέλαγος, εγκατα­ λείπεται καταμεσής και σε κάθε σκηνή του έργου που παρακο­ λουθεί ακούγονται ακόμα οι τίτλοι της προηγούμενης, καθένας τους σαν να αναγγέλλει μια μεγάλη νίκη: «Η εποχή της από­ λυτης ακρίβειας», «Οι μεταφορές του μέλλοντος», «Επικοινω­ νία με την ταχύτητα του φωτός». Οι αλλαγές συντελούνται μπροστά στα μάτια του κι εκείνος παραμένει θεατής. Πα ρακο­ λουθεί τα παιχνίδια βίντεο να αντικαθιστούν τα παλιά καφενεία στις όχθες του Μάρ νη, βλέπει τα πυρηνικά εργοστάσια να παίρνουν τη θέση των γεμάτων με κάρβουνο καροτσιών, δια­ κρίνει τη φόρμουλα- Ι να παραμερίζει τις άμαξες και τα ατομικά ρολόγια να διαδέχονται τα παλιά ρολόγια τσέπης. Την εποχή του Τυρόλδου ένας πεφωτισμένος θεατρικός

182

ΣΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

επιχειρηματίας, πρόγονος των σημερινών, θέλησε να ανεβάσει ένα έργο για την επιστήμη. Αγνοούσε βέβαια ένα σωρό πράγ­ ματα. Δεν ήξερε για το περίφημο ρολόι του νερού του Σι ΣO νγΙC, ιcαύxημα του αυτoιcράτoρα της Κίνας, το οποίο μπορούσε να αναπαράγει τις ιcινήσεις του Ήλιου, της Σελήνης ιcαι των ά­ στρων με μια αιcρίβεια άγνωστη μέχρι τότε. Δεν ήξερε ότι οι Άραβες είχαν φέρει το δειcαδιιc ό σύστημα α ρίθμησης στην Ισπανία, ούτε ότι ο ΤσενγΙC Ko υνγιc ΛιανγΙC περιέγραφε σε ένα βιβλίο του το μεταλλιιcό ψάρι-μαγνήτη που έδειχνε τον Βορρά, ούτε ιcαι ότι ο Πέρσης ποιητής Ομάρ Καγιάμ είχε βρει τη λύση μιας εξίσωσης τρίτου βαθμού. Ήξερε όμως άλλα πράγ­ ματα. Είχε μάθει για την απόσταξη του αλιcoόλ, την οποία οι Ιταλοί είχαν ιcαταφέρει, συνέβαινε να γνωρίζει ότι ο ιcoμήτης του Χάλεϋ απoδ είιcνυε το λάθος του Xάστινγιcς ιcαι είχε αΙCOύ­ σει για την ιcαινoύρια ΙΠΠOσυσΙCευή που διευιcόλυνε πάρα πολύ την ιcίνηση των αλόγων. Αυτά του ήταν αριcετά, διότι με το εγχείρημά του ήθελε να δώσει την απάντηση που εκείνος ΙCα­ ταλάβαινε στο ερώτημα «τι είναι επιστήμη;» ιcαι γι' αυτόν ε­ πιστήμη σήμαινε το να ξέρεις να ζεις καλά. Εξάλλου, ιcαι ο σημερινός του απόγονος, ο παραγωγός τη­ OΠΤΙΙC λε ών εκπομπών, δεν ιcάνει τίποτε άλλο από το «να ορίζε1) την επιστήμη με τον τρόπο που αυτός την αντιλαμβάνεται ιcαι έτσι να την παρουσιάζει. Η επιστήμη μπορεί να μας δώσει, η επιστήμη μπορεί να μας σκοτώσει, η επιστήμη μπορεί να μας μεταφέρει πιο γρήγορα ιcαι πιο μαιcριά. Κι ακόμα· η επιστήμη μπορεί να ιcάνει αυτό που θα θέλατε αλλά ιcαι αυτό που δεν θα θέλατε. Κατά βάθος, επιστήμη είναι το πνεύμα του λυχναριού, αυτό που επιιcαλείται ο Αλαντίν για να πετύχει τους σκοπούς του. Κινούμενος σε συμμετριιcή τροχιά, ένας μυστηριώδης ε­ γκληματίας που υπέγραφε Unabomber έΙCανε την εμφάνισή του στις Ηνωμένες Πολιτείες με είιcoσι τρεις συνoλιιcά δολοφονι­ κές απόπειρες, η πρώτη το 1978. Τρεις άνθρωποι σιcoτώθηιcαν με βόμβα που τους είχε στείλει με το ταχυδρομείο. Ο Τσαρλς Επστάιν, ειδιιcός στη νόσο του Αλτσχάιμερ ιcαι στο σύνδρομο

183

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

Ντάουν έχασε μερικά από τα δάχτυλα του ενός χεριού. Ο Ντέι­ βιντ Γκέλερντερ παραμορφώθηκε από την ίδια αιτία. Ήταν ο δημιουργός του προγράμματος που ονομάστηκε Ada προς τι ­ μήν της κόμισσας Λαβλ έις, θυγατέρας του λόρδου Μπάυρον και συνυπεύθυνης για την κατασκευή του πρώτου υπολογι­ στή. Κανένας από τους δύο δεν είχε ασχοληθεί ερευνητικά με πειραματόζωα, γεγονός που θα μπορούσε - υποθετικά- να έχει προκαλέσει όσους διαφωνούν με αυτού του είδους τις δρα­ στηριότητες. Δεν είχαν επίσης ασχοληθεί με έρευνα σε ιστούς εμβρύου, ώστε να έχουν προκαλ έσει τους εναντίον των εκτρώ­ σεων ακτιβιστές που υπάρχουν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το μοναδικό κοινό στοιχείο που είχαν τα θύματα ήταν ότι η ερευ­ νητική τους δραστηριότητα άγγιζε, λιγότερο ή περισσότερο, την προηγμένη τεχνολογία. Τον Σεπτέμβριο του 1995 ο Una­ bomber, απειλώντας ότι θα στείλει νέους εκρηκτικούς μηχανι­ σμούς με το ταχυδρομείο, αξίωσε να δημοσιευτεί σε ορισμένες �φημερίδες ένα μανιφέστο 35.000 λέξεων. Η απαίτησή του έγινε δεκτή. Το μανιφέστο για «τη βιομη­ χανική κοινωνία και το μέλλον της» δημοσιεύτηκε στην Ουά­

σιγκτον Ποστ.

Μπορεί σ' αυτό κανείς να διαβάσει, ανάμεσα σε

άλλα, ότι κίνητρο των επιστημόνων δεν είναι ούτε η περιέργεια ούτε το καλό της ανθρωπότητας και ότι η επιστήμη βαδίζει στα τυφλά υπακούοντας στις διαθέσεις των ερευνητών και στα κε­ λεύσματα των πολ ιτικών και των διευθυντών των μεγάλων επι­ χειρήσεων. Πώς βλέπει αυτός ο άνθρωπος την επιστήμη; Αν τον κρίνουμε από τις προθέσεις του, πρέπει να δεχθούμε ότι η άποψή του ταυτίζεται με εκείνη του τηλεοπτικού παραγωγού στον οποίο προηγουμένως αναφερθήκαμε. Από τη μία η έκρη­ ξη της επιστημονικής γνώσης, την οποία προβάλλει ο παρα­ γωγός. Από την ά λλη οι εκρ ήξεις των ταχυδρομικών δεμάτων με στόχο ό λους εκείνους τους οποίους ο «άλλος» θεωρεί τυ­ φλούς υπηρέτες της επιστημονικής γνώσης. Το νόμισμα έχει δύο όψεις. Ο καλός παραγωγός Τζέκυλ, με το που θα σβήσουν οι προβολείς, μετατρέπεται σε μανιακό Χάυντ, αποστολέα δε-

184

ΣΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

μάτων με δυναμίτιδα και μανιφέστων. Όλο αυτό είναι βέβαια μια απλή μεταφορά που έχει σκοπό να υπογραμμίσει ότι ο Τζέκυλ και ο Χάυντ μοιράζονται μια κοινή ιδέα για το τι είναι επιστήμη, αν και η κοινή αφετηρία δεν τους εμποδίζει να οδη­ γηθούν σε εντελώς διαφορετικές αντιδράσεις. Είναι προφανές ότι υπάρχουν τε ράστιες διαφορές ανάμεσα σ' αυτή την τεμαχισμένη άποψη για τη μυστηριώδη ηρωίδα επιστήμη και στην αληθινή της υπόσταση. Διαφορές μεγάλες όσο και εκείνες που χωρίζουν την εποποιία που γράφτηκε για να υμνήσει μια εκστρατεία του Καρλομάγνου και σε αυτό που πραγματικά συνέβη όταν ξεκίνησε με τους μισθοφόρους για να βοηθήσει έναν μουσουλμάνο αρχηγό στη διαμάχη του με τον εμίρη της Κόρδοβας. Α νάμεσα στην ονειρεμένη εικόνα της επιστήμης, η οποία προβάλλεται από τα media και τελικά κυριαρχεί στην κοινή γνώμη, και στην πραγματική της εικόνα, υπάρχει μια απόστα­ ση μεγάλη όσο και εκείνη ανάμεσα στην εποποιία του Καρλο­ μάγνου και σε αυτά που όντως διαδραματίστηκαν κατά τη δ ιάρ­ κεια της εκστρατείας με τους σκληρούς μισθοφόρους του. Η «απόσταση» αυτή μας φέρνει στο μυαλό ένα ποτάμι με τις δύο του όχθες. Ενώ στην αριστερή αναγνωρίζουμε τις μεγάλες επι­ τυχίες της επιστημονικής δραστηριότητας, στη δεξιά όχθη μάς εντυπωσιάζει η σχεδόν απόλυτη απουσία της από την πολιτι­ σμική σκηνή και ο ασήμαντος ·ρόλος της στο έργο

αvθρώπιvη

κουλτούρα. Διότι υπάρχουν κατ' α ρχήν οι εκπληκτικές επιτυχίες της, στις οποίες ο απλός άνθρωπος συμμετέχει αναμφίβολα. Π ι­ στεύει, όμως, στην επιστήμη; Ένας από τους λόγους που θα τον έκαναν να πιστέψει είναι το ότι μπορεί να αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα μέσα από την τεχνολογία. Όταν, στις 15 Οκτωβρίου του 1783, ο μαρκήσιος ντ' Αρλάντ και ο Πιλάτρ ντε Ροζιέ πέταξαν πάνω από το Μετς με αερόστατο, το αόρατο αέριο για το οποίο μιλούσε ο Λαβουαζιέ «έγινε» κάτι που μπο­ ρούσες να το ψηλαφήσεις. Όταν, στις 6 Αυγούστου του] 945, η

185

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

πρώτη ατομική βόμβα εξαφάνισε τη Χιροσίμα, η αόρατη ενέρ­ γεια του ατομικού πυρήνα προκάλεσε την αφύπνιση των συνει­ δήσεων. Από το όνειρο του Ίκαρου μέχρι την προμηθεϊκή φωτιά, ο δεσμός μας με το αόρατο σφυρηλατείται μέσα από τις εμπειρίες. Το ότι η τεχνολογία επικυρώνει την αξιοπιστία της επιστήμης είναι ένα αξίωμα απολύτως αποδεκτό, το οποίο οι ασχολούμενοι με τη στοιχειώδη έρευνα -οι εφαρμογές της οποίας δεν είναι ορατές στο άμεσο μέλλον - δεν παύουν να το επισείουν κάθε φορά που τους ζητούνται εχέγγυα για τον συ­ γκεκριμένο τους ρόλο. Από το ίδιο αξίωμα πηγάζει και η μα­ χητική άποψη του Γουόλτερ Μάσεϊ, διευθυντή του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών της Αμερικής, ο οποίος πρόσφατα δήλω­ σε: « ο κόσμος ακούει να λέγεται ότι εμείς οι Αμερικανοί εί­ μαστε το νούμερο ένα στην επιστήμη και θέλει να ξέρει γιατί αυτό δεν βελτιώνει την καθημερινή μας ζωή. Το μόνο πράγμα που λειτουργεί σωστά σ' αυτή τη χώρα δεν φαίνεται να δίνει κανενα μερισμα». Διότι η πίστη απαιτεί συνεχώς καινούρια θαύματα. Και σε μία εποχή όπου κάθε χρόνος έχει το μερίδιό του σε μερικές από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις του αιώνα, οι άνθρωποι γίνονται ολοένα και πιο απαιτητικοί. Η αρχική τους πίστη έχει αρχίσει να διαφθείρεται. Αντί να βλέπουν τις αρετές της επιστήμης έχουν αρχίσει να επικεντρώνουν κυρίως στις σκοτεινές της πλευρές. Η ιδέα ότι η επιστήμη «φέρνει» στον άνθρωπο τόσο το καλό όσο και το κακό σιγά σιγά εξαπλώνεται. Η επιστήμη εξελίσσεται πολύ γρήγορα σε σχέση με τη σύντομη διάρκεια της ζωής και με ένα αίσθημα καρτερίας διαπιστώνουμε ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια τρομακτική δύναμη που μας ξε­ περνάει, μπροστά σ' ένα μαύρο κουτί, από το οποίο βγαίνουν απίστευτα αντικείμενα· φάρμακα για την ημικρανία, διαστημι­ κά σκάφη και λέιζερ. Είμαστε μπροστά σ' έναν χώρο μυθιστο­ ρηματικό, στον οποίο περιφέρονται απόμακροι θεοί του απεί­ ρως μικρού, όπως είναι τα αόρατα μποζόνια και τα κουάρκ αλλά και μεγαλοπρεπείς θεοί του απείρως μεγάλου όπως οι

186

ΣΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

αδηφάγες μαύρες τρύπες, οι εκπληκτικοί κόκκινοι γίγαντες και οι σταφιδιασμένοι λευκοί νάνοι. Βέβαια, στις καθημερινές συζητήσεις διεισδύει μια υπερ­ τίμηση των δυνατοτήτων της επιστήμης. Μέσα από τις διαφη­ μίσεις η λευκή και ακηλίδωτη εργαστηριακή μπλούζα παραπέ­ μπει στην ήρεμη δύναμη του επιστημονικού ορθολογισμού, στην αντικειμενικότητα, η οποία προσδ ίδει στους θεωρητι­ κούς επιστήμονες την ικανότητα να προλέγουν. Αγωνιούμε για κάτι; Κινδυνεύουμε; Για κάθε μας πρόβλημα υπάρχει μια στερεότυπη απάντηση: Η επιστήμη θα φροντίσει γι' αυτό. Η μοναδική προϋπόθεση είναι να της προσφέρουμε τα εφόδια και να την εμπιστευθούμε. Κάποτε θα μας δώσει τις απαντήσεις. Είναι απλώς ζήτημα χρόνου και χρήματος, σαν να πρόκειται για ένα συγκεκριμένο μονοπάτι, που οδηγεί σίγουρα στην ανα­ κάλυψη. Και ιδ ού ένα παράδοξο. Δεν ελπίζουμε σε σωτηρία αν αναζητήσουμε δρόμους έξω από την επιστήμη, ωστόσο νιώθου­ με καλά με την ιδέα ότι καθετί που βγαίνει από το μαύρο κουτί είναι τόσο απρόβλεπτο όσο και το ότι αυτό που δ εν βγαίνει είναι αναμενόμενο. Αλλά το πιο παράξενο έρχεται από το μέλλον. Μέσα στην πληθώρα των ανακαλύψεων και των εφευρέσεων είναι, όπως ήδη είπαμε, εμφανής η απουσία της επιστήμης από τη σκηνή που παίζεται το έργο ανθρώπινη κουλτούρα. Σύμπτω μα της απουσίας αυτής είναι η ανυπαρξία των φλογερών διενέξεων που θα μπορούσαν να κινήσουν το ενδιαφέρον των εκτός επι­ στήμης απλών ανθρώπων για τη νευτωνική σύνθεση, για τη δαρβινική θεωρία της εξέλιξης ή για τη σχετικότητα του Αλ­ βέρτου Αϊνστάιν. Οι μεγάλες συγκρούσεις κατά τις τελευταίες δεκαετίες, που έχουν παρουσιαστεί και σε στήλες περιοδικών, έχουν ως αντικείμενο την οικονομία, την ηθική, την τεχνική και τη θεολογία. Οι άνθρωποι παθιάζονται ως οπαδ οί ή ως αντίπαλοι της πυρηνικής σύντηξης στο όνομα μιας ανεξάντλη­ της ενεργειακής πηγής, διαφωνία που συμβολίζεται σαν αγώ­ νας ενός χημικού Δαβίδ εναντίον των Γολιάθ των θερμοπυρη-

187

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧ1ΜΗΔΗ

νικών συντήξεων. Έγιναν σφοδρές μάχες για το εάν το νερό έχει μνήμη αλλά και μια πρόσφατη για τ η γενετική. Μάλιστα αυτή η τελευταία είναι και η μόνη διένεξη που θέτει ένα ερώ­ τημα για το μέλλον των ανθρώπων. Οι άλλες αντικατοπτρίζουν περισσότερο την ντελικάτη σχέση επιστήμης και μέσων μαζι­ κής ενημέ ρωσης και λιγότερο τη σημερινή κατ άσταση της επιστήμης. Πρέπει να πούμε ότι δεν είναι τόσο εύκολο να οργανωθεί νας έ τέτοιος διάλογος. Οι γλώσσες της επιστήμης έχουν γίνει τόσο εξειδικευμένες, που στους κόλπους μιας συγκεκριμένης επιστήμης υπάρχουν κλάδοι και παρακλάδια, μέσα στα οποία η επικοινωνία είναι δύσκολη όσο ανάμεσα σ' έναν ιθαγενή Πα­ πούα και σ ' έναν ερυθρόδερμο της φυλής Ναβάχο. Έξαλλοι οι προβολείς των φυσικών, των γενετιστών και των κοσμολόγων φωτίζουν το Σύμπαν με έναν τρόπο που μάλλον αποπλανεί. Στην υποατομική, λόγου χάριν, κλίμακα το ηλεκτρόνιο -ό­ πως και τα άλλα Ρ"τοιχειώδη σωματίδια- δ εν είναι έ να αντι­ κείμενο που μπορεί να εντοπιστεί στον χώρο και στον χρόνο, αλλά ένα «πράγμα» που εμφανίζεται άλλοτε σαν κύμα και άλ­ λοτε σαν σωματίδιο, χωρίς να είναι ούτε το έ να ούτε το άλλο. Στην κοσμολογία και στη φυσι κή οι αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε στοιχειώδη σωματίδια έχουν διάρκεια ένα περίπου δισεκα­ τομμύριο φορές μικρότερη από αυτήν που μπορεί να συλλάβει ο ανθρώπινος νους. Έτσι, το ενδιαφέρον των περιηγήσεων σε τέτοιους απόμακρους κόσμους περιορίζεται μόνο σ τους επι­ σ τήμονες. Και αυ τοί οι ίδιοι αναγκάζονται να καταφεύγουν σε αλληγορίες και σε μεταφορές καθώς τους είναι ιδιαίτερα δύσκολο να εξερευνήσουν αυτές τις τόσο δυσπρόσιτες περιο­ χές. Ο αστρονόμος Φρεντ Χόυλ φαντάζεται ό τι ο σπόρος της ζωής στον πλανήτη ήρθε από «περαστικούς» εξωγήινους πριν από μερικά δισεκατομμύρια χρόνια. Και το Μπιγκ Μπανγκ δεν είναι η χειρότερη από τις ποικίλες μεταφορές που μας βυθίζουν σε πηγές ίδιες με αυτές του μύθου. Γιατί, από όλα όσα μας λένε οι επιστ ήμονες. εμείς δεν κρατάμε παρά αυτές τις εικόνες.

188

ΣΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΗΣ Ε"ΠΙΣΤΗΜΗΣ

Και πιστεύουμε στις μαύρες τρύπες όπως οι Γάλλοι χωρι­ κοί πίστευαν σε πνεύματα του δάσους. Ο απλός άνθρωπος, όταν ακούει να μιλούν για παράξενο ελκυστή, για θεωρία καταστρο­ φής, για ενδιάμεσο μποζόνιο και για φράκταλ, ομολογεί ότι όλα αυτά είναι για εκείνον λέξεις κενές από περιεχόμενο και ότι του είναι αδύνατον να συγκροτήσει έστω και την παραμι­ κρή ιδέα, ακόμα κι αν η μουσική ο ρισμένων από τις λέξεις αυτές του έχει γίνει οικεία. Υψηλό, χαμηλό, παράξενο, χαρι­ τωμένο, ιδού μερικά από τα παρατσούκλια των κουάρκ. Σίγου­ ρα οι υπολογισμοί των φυσικών προσεγγίζουν την πραγματι­ κότητα, αλλά οι εμπειρίες τους παίρνουν μια κατεύθυνση που δ εν μεταγράφεται σε γλώσσα μαθηματικών. Για τους περισσό­ τερους ανθρώπους ο κόσμος αυτός είναι παράξενος, αν όχι αφύσικος. Σ' αυτό ακριβώς οφείλονται το ότι η επιστήμη α ρ­ νείται να παίξει στο έργο

ανθρώπινη κουλτούρα

αλλά και οι

μετακινήσεις των ανθρώπων προς τις περιοχές του ασυνείδη­ του. Γιατί; Διότι, μας λέει ο Λεβί-Στρος, «τα πράγματα εξελίσ­ σονται αντίθετα σε σχέση με άλλες κοινωνίες που δ εν διαθέ­ τουν γραφή και στις οποίες οι θετικές γνώσεις βρίσκονται πιο μπροστά από τις δυνάμεις της φαντασίας. Σε μας, οι θετικές γνώσεις ξεπερνούν τόσο πιο πολύ τις δυνάμεις της φαντα­ σίας, ώστε αυτές οι τελευταίες, ανίκανες να κατανοήσουν τον κόσμο που τους αποκαλύπτεται, επιστρέφουν στην περιοχή του μύθου αναζητώντας πηγές». Γύρω στα 1850 οι επιστήμονες μας διαβεβαίωναν ότι επίκειται η μετάβαση από την τότε σκοτεινή περίοδο προς μια εποχή φωτός, διότι η επιστήμη ανακαλύπτει και θα συνεχίσει να ανακαλύπτει την αλήθεια και θα κατατρο­ πώσει τις λανθασμένες ιδέες, τις θρησκείες, τις παραδ όσεις και τους μύθους. Σήμερα φαίνεται καθαρά ότι είχαν άδικο· επρό­ κειτο για μια μεγάλη πλάνη. «Έκπληξη», καταλήγει ο Λεβί­ Στρος, «είναι ο διάλογος με μια επιστήμη η οποία αντιμετωπί­ ζει τη μυθική σκέψη και πάλι σαν πραγματική».

189

Το σκάφος του διαβόλου

Μια κοινωνία για την οποία ο Ντονατέλο είναι χελωνάκι νί­ ντσα και ο Σωκράτης σύστημα για κρατήσεις θέσεων στα τρέ­ να, είναι μία κοινωνία που ρέπει προς την αμηχανία. Αμηχανία, επίσης, θα μπορούσε να νιώθει και ο αναγνώστης αυτού του βιβλίου καθώς βρίσκεται αντιμέτωπος με τη λέξη μύθος. Λέγο­ ντας όιί ο Τζέιμς Ντην και η Μέριλιν Μονρόε έχουν γίνει μύθοι της εποχής μας, σίγουρα δεν εννοούμε το ίδιο πράγμα με τον «μύθο της πλήρους απασχόλησης», για τον οποίο γράφει ο οικονομικός συνεργάτης μιας εφημερίδας, ούτε με τον μαλαι­ σιανό μύθο της δημιουργίας του Νούγκου από τον Ιπίλα, στον οποίο αναφέρεται ο Μιρτσέα Ελιάντε. Ελάχιστες λέξεις έχουν τόσο αβέβαιη σημασία σήμερα. Λέγοντας ότι η επιστήμη -K�Ι όλα όσα συνδέονται μαζί της- παραπέμπει τόσο στην ορθολο­ γική όσο και στη μυθική σκέψη, υποτίθεται ότι έχουμε σιωπη­ ρά ορίσει τον μύθο μέσα από τη λειτουργία του. Συγκαλεί τους ανθρώπους γύρω από μια κοινή ιδέα για το Σύμπαν και για την Ύπαρξη. Εκφράζει απόψεις για το πεπρωμένο της κοινωνίας μας. Διαλύει τις αντιφάσεις και αντιμετωπίζει τα σκάνδαλα. Ποια «κοινή ιδέα»; Ποιο πεπρωμένο; Ποιες αντιφάσεις Ποια σκάνδαλα; Κατ' αρχήν μία ιδέα είναι αυτή η οποία, σύμφωνα με το λεξικό Ρομπέρ, ορίζει την επιστήμη ως «ακριβή γνώση, παγκό­ σμια, επαληθεύσιμη, εκφραζόμενη με νόμους». Είναι η παλιά

191

Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

ιδέα που θεωρεί το Σύμπαν σαν ένα τεράστιο Μηχάνημα με λεπτεπίλεπτες λειτουργίες, τις οποίες εμείς οι άνθρωποι θα μπορούσαμε να ιcατανoήσoυμε. Ένα πεπρωμέ\'ο. Η απoιcάλυψη των μυστιιcών του Σύμπα­ ντος, η οποία, όμως, βρίσιcεται σε διάσταση με τη σύγχρονη επιστημoνιιcή έρευνα, ιcαθώς αυτή η τελευταία προσανατολίζε­ ται περισσότερο προς τις δυνατότητες δράσης πάνω στη φύση παρά προς την ιcατανόηση των νόμων της. Ο δρόμος, δηλαδή, που έχει χαράξει ιcατευθύνεται λιγότερο προς την ιcατανόηση ιcαι περισσότερο προς την ιcυριαρχία. «Στα νιάτα μου», έγραφε ιcάπoτε ο βιολόγος Έρβιν ΣάργΙCαφ, «η ιcραυγή της μάχης ήταν γνώση. Σήμερα, για τους νέους επιστήμονες, η ιcραυγή είναι δύναμη». Μία αντίφαση. Η oρθoλoγιιcή σιcέψη φαίνεται σαν να εί­ ναι «ειc φύσεως» η μoναδιιcή σωστή σιcέψη ιcαι να απορρίπτει ιcαθετί που βρίσιcεται στην περιοχή του μύθου ΙCαι των θρη­ σιcειών. Αλλά η επιστημoνιιcή αλήθεια δεν είναι όλη η αλή­ θεια του ιcόσμoυ ιcαι σ' αυτό αιcριβώς ο μύθος μπορεί ΙCαι παίζει έναν ρόλο σημαντιιcό. Μιλάει για πράγματα που δεν θα μπο­ ρούσαν, διαφoρετιιcά, να περιγραφούν. Τέλος, ένα σκάνδαλο. Πώς θα ήταν δυνατόν, η ιcαθαρή και αποστασιοποιημένη έρευνα να είναι συμβατή με έναν αιώνα που έχει γνωρίσει δύο παγιcόσμιoυς πολέμους, τη Χιροσίμα, τις OΙΙCOλOγΙΙCές ιcαταστρoφές ιcαι ιcαθώς φθάνει στο τέλος του βρίσιcεται μέσα στην απειλητιιcή σιcιά των εγχειρημάτων της γενετιιcής; Η ανησυχία αυτή είναι συστατιιcό της συγιcoλλητιιcής ου­

σίας η οποία εξασφαλίζει τη συνοχή των επιστημoνιιcών μας μύθων. Η έννοια επιστήμη χωρίς συνείδηση δεν είναι ιcάτι ιcαινoύριo. Ήδη από την εποχή του Ραμπελαί είχε φθάσει στην πλήρη ωριμότητά της. «ο όφις, σύμβολο της γνώσης, έχει ιcαταιcτήσει τη Γη», γράφει ο φιλόσοφος Ερνστ Τζίνγιcερ, «ιcαι το ιcαίριo ερώτημα είναι το εάν είναι αυτός που ιcρύβεται πίσω από την επιστήμη». Ας μην ξεχνάμε ότι είναι ιcαι σύμβολο

192

ΤΟ ΣΚΑΦΟΣ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ

του διαβόλου. Ο Πίκοκ, ένας αξιόλογος συγγραφέας του δέκα­ του ένατου αιώνα, το είχε εκφράσει πιο καθαρά από οποιονδή­ ποτε άλλον. Μαζί του επιστρέφουμε, σίγουρα λοξοδρομώντας, στον πύργο του Φρανκενστάιν. Στα 1860 εκδίδεται το μυθιστό­ ρημα του αξιότιμου Τόμας Λαβ Πίκοκ Gryll Grange όπου, ένας από τους ήρωες, ο δόκτωρ Οπίαμους, λέει: «Έφθασα σε σημείο να σκέφτομαι ότι το ύπατο πεπρωμένο της επιστήμης είναι η εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους». Για να δικαιολογήσει την απαισιόδοξη αυτή θεώρηση ο Πίκοκ, φίλος του ποιητή Σέλλεϋ και της συζύγου του Μαίρης, εκθέτει φύρδην μίγδην όλες τις συμφορές της εποχής, τις σχετιζόμενες με την επιστήμη. Εκρή­ ξεις στα εργοστάσια πυρίτιδας, στα μηχανοστάσια των πλοίων και στις στοές των ανθρακωρυχείων, βελτιώσεις στα περίστρο­ φα, στα βλήμαΤG και στα κανόνια, μετατροπές των απορριμμά­ των σε δηλητήρια, ανεργία, μόλυνση της ατμόσφαιρας του Λονδίνου τέτοια, ώστε «κανένα ζωντανό πλάσμα δεν θα μπορεί στο μέλλον να αναπνέει ατιμώρητο». Μια σειρά από συμφορές με επιπλέον συνέπειες την καταστροφή της βιοτεχνίας και τη συγκέντρωση των ανθρώπων στις πόλεις. Όλες οφείλονται στη γνωστή «σπείρα» των επιστημόνων, η οποία αρνείται τις ευθύ­ νες της και καταγγέλλει ως υπεύθυνη για τις καταστροφές και τα ναυάγια την τρέλα της ταχύτητας. «Τρέχουν σαν να συμμε­ τέχουν σε αγώνα δρόμου' καθένας τους θεωρεί τον εαυτό του Ερμή που έπρεπε γρήγορα να παραδώσει το μήνυμα προσωπικά στον Δία». Γιατί, όμως, ένας τέτοιος «φιλιππικός» εναντίον της επι­ στήμης; Στα 1819 ο Πίκοκ προσλαμβάνεται στην Εταιρεία Δυ­ τικών Ινδιών, μία μεγάλη επιχείρηση με δραστηριότητες που βρίσκονταν μέσα στο παρακάτω τρίγωνο: «Όπιο των φυτειών της Βεγγάλης, τσάι των Κινέζων καταναλωτών οπίου, χρήμα των Άγγλων που συνηθίζουν να πίνουν τσάι». Ο Πίκοκ ανέβη­ κε με μόχθο όλα τα σκαλοπάτια της ιεραρχίας για να φθάσει το 1836 στη ζηλευτή θέση του Γενικού Επιθεωρητή. Από αυτή τη

θέση υποστήριξε ένθερμα τη δημιουργία ενός καινούριου στό-

193

Η ΜΠΑΝ1ΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

λου κανονιοφόρων, ανάμεσα στις οποίες η Nemesis έκανε το Ι 840 την εμφάνισή της και θεωρήθηκε σαν ένα από τα κοσμή­

ματα της εποχής. Ευέλικτη, ταχύπλοη, γλιστρούσε πάνω στα κύματα χάρη στα δύο μοτέρ των 60 ίππων, διέθετε μικρό βύθι­ σμα για να μπορεί να «ανεβαίνευ) τα ποτάμια και κυρίως έναν εξοπλισμό επιβλητικό για το μέγεθός της: δέκα μικρά κανόνια, δύο κανόνια των 32, όλμους, ακόμα και εκτοξευτή πυραύλων. Το σύνολο προστατευόταν από μία κατάλληλη θωράκιση. Ή­ ταν ένα θαύμα της εποχής του ατμού. Σε αντίθεση με τους μεγαλέμπορους του λονδρέζικου City,

το βρετανικό ναυτικό δεν έβλεπε με πολύ καλό μάτι αυτό το ενοχλητικό, γεμάτο με κάρβουνο, ατσάλινο σκάφος που είχε παρεισφρήσει ανάμεσα στους λευκούς κύκνους του στόλου. Χρειάζεται επίσης να πούμε ότι για κάθε έμπειρο ναυτικό ένα ατσάλινο σκαρί σήμαινε -για την εποχή εκείνη- ατόπημα πρώτου μεγέθους. Και αυτό γιατί το ατσάλι επιδρούσε στις πυξίδες του πλοίου και τις έκανε να τρελαίνονται. Λοιπόν; Σκάφος με άχρηστες πυξίδες; Μπροστά στο διαφαινόμενο αδιέ­ ξοδο η θεά των επιστημών αποφάσισε να φωτίσει τη σκέψη του βασιλικού αστρονόμου Τζορτζ Άιρι. Το 1838 ανακάλυψε μια μέθοδο που εξουδετέρωνε τη μαγνητική επίδραση του χάλυβα στις πυξίδες. Τρία χρόνια αργότερα η Νέμεσις, σαν θυγατέρα της νύχτας, ανέβαινε τον ποταμό Περλ σκορπίζοντας τον τρό­ μο από την Καντόν μέχρι το Γουαμπόα, σε σημείο που οι στρατιώτες της Αυτοκρατορίας του Ουρανού τη βάφτισαν σ κά­ φος του διαβόλου. Έτσι κερδήθηκε ο πρώτος πόλεμος για το όπιο. Η ιστορία αυτή εμπεριέχει όλα τα στοιχεία μιας συνταγής

η οποία στη συνέχεια άρχισε να χρησιμοποιείται. Παίρνετε μερικές καινούριες τεχνικές -πτεροτροχούς και σκαριά από ατσάλι - και τις παραδίδετε σε οραματιστές αποφασισμένους να δοκιμάζουν τις κάθε είδους καινοτομίες. Προσθέτετε και μια αγορά ζωηρή και με απαιτήσεις. Το εμπόριο του οπίου ήταν στην πρώτη γραμμή κατά την εποχή εκείνη. Μην ξεχάσετε την

194

το

ΣΚΑΦΟΣ ΤΟΥ ΔlΑΒΟΛΟΥ

παρέμβαση ενός διάσημου επιστήμονα, επικεφαλής του Γκρή­ νουιτς. Το βασιλικό αστεροσκοπείο βρισκόταν υπό την εξάρ­ τηση του βασιλικού ναυτικού, για το οποiο ο βασικός στόχος της χαρτογράφησης του ουρανού ήταν η καλύτερη ναυσιπλοία του στόλου. Από αυτήν ακριβώς την περιοχή της Πραγματικό­ τητας, άντλησε το υλικό του ο Πίκοκ. Οι τύψεις του είναι καλοδεχούμενες. Υπήρχε όμως τίποτα που να μπορεί να πλή­ ξει έναν επιστήμονα; Οι αστρονόμοι ζουν στη σκιά, ευθύνονται για μεγάλες ανακαλύψεις, δεν είναι όμως στρατιώτες στην υ­ πηρεσία των λόρδων ναυάρχων; Οι μηχανικοί και οι αρχισιδη­ ρουργοί που έχουν αντιληφθεί την τρομερή δύναμη του χάλυβα θα έχουν μια ειδική θέση στο εδώλιο των κατηγορουμένων; Πώς, με άλλα λόγια, θα μπορέσουμε να προσδιορίσουμε την ταυτότητα του δημιουργού του τέρατος; Μήπως «δόκτωρ Φραν­ κενστάιν»; Υπάρχουν όμως αμφιβολίες και γι' αυτό; Σ' αυτό το ταξίδι, όπου η Νέμεσις εξαντλεί τις εκπληκτι­ κές δυνατότητές της, ο Πίκοκ εντοπίζει τον ένοχο και τον κατονομάζει· είναι η επιστήμη. Στην εποχή μας ο λόγος του -έστω και με ορισμένες προσαρμογές- δεν εκπλήσσει κα.νέ­ ναν. Διότι ένα βασικό ζήτημα που απασχολεί τους απλούς ανθρώπους είναι το να ξέρουν, στους καιρούς που έρχονται, εάν η επιστήμη θα αποδειχθεί ένα τέρας πιο τρομακτικό από τα υπόλοιπα. Η αγωνία από την οποία διακατέχεται ο δόκτωρ Οπίαμους δεν έχει χάσει την επικαιρότητά της. Σε όλη τη διαδρομή αυτού του βιβλίου συναντηθήκαμε με προσωπικότητες και με έννοιες φορείς ενός μύθου, ο οποίος τις ξεπερνά. Στους παλαιότερους ήρωες, όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι ή ο Αρχιμήδης, προστέθηκε η καθησυχαστική φιγούρα του Αλβέρτου Αϊνστάιν και οι εξωγήινοι επισκέπτες, επίσης καθησυχαστικοί καθώς (τεχνολογικά) «έρχονται από το μέλ­ λον» και είναι η απόδειξη ότι ίσως και εμείς έχουμε κάποιο μέλλον. Ήρθε αργότερα η συνάντησή μας με την έννοια χάος πάνω στα φτερά της πεταλούδας του Λόρεντς και η Αρχή της Αβεβαιότητας πίσω από τα μάτια της πιθανόν μελλοθάνατης

195

Η ΜΠΑΝ1ΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ

γάτας του Σρέντινγκερ. Συναντηθήκαμε, ακόμα και με δεινό­ σαυρους, οι οποίοι δεν παύουν να μας ασκούν γοητεία -στο βαθμό βέβαια που τα τέρατα μπορούν να μας γοητεύουν- όπως και με τον μύθο για το τέλος του κόσμου τον οποίο υποδηλώνει η ιστορία τους. Όλα αυτά τελικά υπογραμμίζουν ένα γεγονός απλό, αν και σχετικά παράδοξο. Η επιστήμη και ο μύθος δεν είναι δύο κόσμοι διαφορετι­

κοί. Εάν δεν υπήρχε μυθολογική και θρησκευτική σκέψη, δεν Ι4 θα είχε υπάρξει επιστήμη. Ο Κέπλερ υπήρξε αστρολόγος όσο και αστρονόμος. Ο Νεύτων υπήρξε αλχημιστής. Ο Μπορ είχε διαλέξει τον ενδιάμεσο δρόμο του ταό, ενώ ο Σρέντινγκερ ήξε­ ρε πολλά για τον ινδουισμό. Θα μπορούσε κανείς να σταχυο­ λογήσει μια σειρά από ονόματα, από τον Παράκελσο μέχρι τον Γκίλμπερτ, και από τον Χάρβεϋ και τον Γκλάουμπερ, ο οποίος με το να πιστεύει παθιασμένα στην anima mundi και στο πνεύ­ μα της θεϊκής αρμονίας των άστρων έχασε την ευκαιρία να θεωρείται ένας από τους σκαπανείς της σύγχρονης επιστή­ μης. Η «διαδρομή» δεν είχε βέβαια ως μοναδικό της στόχο να αποδείξει ότι οι επιστήμονες είναι, πάνω απ' όλα, άνθρωποι. Στο γνωστό τεράστιο πόστερ ο Αλβέρτος Αϊνστάιν βγάζει έξω τη γλώσσα του και μας το θυμίζει όποτε χρειαστεί. Ένας από τους βασικούς της στόχους ήταν να υπογραμμίσει ότι η επιστή­ μη μπορεί να συμμετέχει στις διεργασίες αναπαράστασης του κόσμου, ταυτόχρονα όμως η ίδια υφίσταται αδιάκοπες διεργα­ σίες από τον κόσμο αυτό. Όσο για το ότι λειτουργεί σαν «ρεζερβουάρ» των ανθρώ­ πινων μύθων είναι μάλλον ένδειξη σφριγηλότητας. Το αντίθετο

14. Και αυτό δεν είναι μία συνηγορία υπέρ των ψευδών επιστημών. Μόνο στη Γαλλία 40.000 μέχρι 50.000 άνθρωποι προσεγγίζουν σ' αυτές. Έχουν κα­ ταγραφεί 6.000 αστρολόγοι και 500 περίπου μάγοι. Για να γίνει η σύγκριση χρειάζεται να πούμε ότι οι ερευνητές και οι μηχανικοί στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (CNRS) είναι 11.000 περίπου.

196

το

ΣΚΑΦΟΣ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ

θα φανέρωνε μια ατροφία αλλά και την ανικανότητά της στο να ανανεώσει -με χρώματα της εποχής μας- το αρχικό της σχέ­ διο, αυτό δηλαδή που παρουσιάστηκε κατά τις απαρχές της σύγχρονης επιστήμης, αυτό που σε τελευταία ανάλυση είναι ο θεμελιακός της μύθος. Αν σκεπάσουμε τις σκοτεινές πλευρές του, το ακτινόμετρο του Κρουκς θα πάψει να περιστρέφεται.

197