تاریخ فلسفه غرب

‫ﺑﺮﺗﺮاﻧﺪ راﺳﻞ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻧﺠﻒ درﯾﺎﺑﻨﺪري‬

A History of Western Philosophy

Bertrand Russell

‫ﺑﺮﺗﺮاﻧﺪ راﺳﻞ‬

‫‪36‬‬ ‫‬ ‫‬ ‫ر  ب‬ ‫ء‬

‫و رواﺑﻂ آن ﺑﺎ اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ از ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺎ اﻣﺮوز‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻧﺠﻒ درﻳﺎﺑﻨﺪري‬

‫‪Bertrand Russell‬‬ ‫‪A History of Western Philosophy‬‬ ‫‪and its Connection with Political and Social Circumstances from the Earliest Times to the Present Day‬‬

‫● ﭼﺎپ اول‪ / 1340 :‬ﺷﺮﻛﺖ ﺳﻬﺎﻣﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺟﻴﺒﻲ‬ ‫● ﻧﺸﺮ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ‪ :‬ﺑﻬﻤﻦ ﻣﺎه ‪1388‬‬ ‫● ﺣﺮوﻓﭽﻴﻨﻲ‪ :‬ﻓﺮﻫﺎد اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ‬ ‫● ﺻﻔﺤﻪآراﻳﻲ و ﻃﺮح ﺟﻠﺪ‪ :‬اﻣﻴﺮ ﻛﺸﻔﻲ‬

‫ﻧﺴﺨﺔ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻔﺎدة ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه‬ ‫و ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎدة ﻣﺎﻟﻲ از آن ﻧﺎر‪‬واﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪[email protected]‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﮐﺘﺎب اول‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﮥ ﻗﺪﯾﻢ‬

‫)‪(Ancient Philosophy‬‬

‫ﮐﺘﺎب دوم‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﮥ ﻗﺮون وﺳﻄﯽ‬ ‫ﮐﺘﺎب ﺳﻮم‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﮥ ﺟﺪﯾﺪ‬

‫)‪(Catholic Philosophy‬‬

‫)‪(Modern Philosophy‬‬

‫‪4‬‬

‫‪236‬‬

‫‪374‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ‪ :‬ﻧﻘﺶ درﺗﺸﺮﯾﺢ ﺧﺼﺎﯾﺺ ﻫﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻗﺪﯾﻢ ﯾﺎ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دو ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ‬ ‫واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻬﻢ دارﻧﺪ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺳﯿﺴﺘﻢ اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ و دﯾﮕﺮي ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺧﺎﻧﻮاده‪.‬‬ ‫اﻣﺮوزه دو ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮي ﻣﻬﻢ و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻣﮑﺘﺐ ﻣﺎرﮐﺲ و دﯾﮕﺮي ﻣﮑﺘﺐ ﻓﺮوﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اوﻟﯽ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﻧﺎﺷﯽ از‬ ‫اﻗﺘﺼﺎد و دوﻣﯽ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﻣﻨﺒﻌﺚ از ﺧﺎﻧﻮاده و اﻣﻮر ﺟﻨﺴﯽ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻪ ﻫﻮا ﺧﻮاه ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو‬ ‫ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬زﯾﺮا واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ وﺿﻊ اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﺴﺄﻟﮥ ﺟﻨﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻣﻦ و از ﻧﻈﺮ رواﺑﻂ ﻋﻠّﯽ‪ ،‬ﻣﺒﯿ‪‬ﻦ ﺑﺮﺗﺮي ﯾﮑﯽ‬ ‫ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺷﮏ ﻧﯿﺴﺖ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺮ اﺧﻼق ﺟﻨﺴﯽ داﺷﺘﻪ و ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬ ‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺗﻘﻮاي ﺟﻨﺴﯽ»ﭘﻮرﺗﯿﻦ«‪1‬ﻫﺎ از ﻧﻈﺮ رواﻧﯽ ﺑﻌﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻻزم ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻪ‬ ‫ﻣﺎﯾﻞ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﺑﺮﺗﺮي ﯾﺎ اﻓﻀﻠﯿﺘﯽ ﺑﺮاي ﻋﺎﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدي و ﯾﺎ ﺟﻨﺴﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮم‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﺮ اﯾﻦ دو را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان از ﻫﻢ‬ ‫ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮐﺮد‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﺑﻄﻮر ﻋﻤﺪه ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﺪارك ﺧﻮراك اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻧﯿﺰ ﺧﻮراك را ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي‬ ‫اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ آﻧﺮا ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﻧﻤﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺮا ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‬ ‫اﻧﮕﯿﺰة اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﯿﺰ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺟﻤﻬﻮرﯾﺖ اﻓﻼﻃﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ دوﻟﺖ‬ ‫ﮐﻮدﮐﺎن را از واﻟﺪﯾﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﯿﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺧﻮد ﺑﺒﺎر آورد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺑﯿﻤﮥ ﻋﻤﺮ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺷﮑﺎل ﭘﺲ اﻧﺪاز‬ ‫ﺷﺨﺼﯽ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽ رود‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻘﺶ ﭘﺪر را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﯿﺮد ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ دار ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻔﺮد‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ ﻫﺎي اﻓﺮاﻃﯽ اﻏﻠﺐ ﻣﻌﮑﻮس ﻗﻀﯿﻪ را ﻋﻨﻮان ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‬ ‫دار ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻔﺮد ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد در آﻧﺼﻮرت ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺼﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﯿﻢ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺑﻘﺎي ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﺘﯽ‬ ‫اﮔﺮ ﮐﺎر ﺑﻪ اﯾﻨﺠﺎ ﻫﻢ ﺑﮑﺸﺪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺘﻮان وﺟﻮد راﺑﻄﮥ ﻧﺰدﯾﮏ و ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﺧﺎﻧﻮاده را اﻧﮑﺎر‬ ‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ودﯾﮕﺮي ﻣﻌﻠﻮل ‪.‬‬ ‫اﺧﻼق ﺟﻨﺴﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ازﭼﻨﺪ ﻻﯾﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه‬

‫‪1‬‬

‫‪ -‬ﻋﻀﻮ ﻓﺮﻗﻪ اي از ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎي اﻧﮕﻠﯿﺲ ﮐﻪ در زﻣﺎن اﻟﯿﺰاﺑﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻣﺬﻫﺐ را ﺗﺼﻔﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ و از ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﭙﯿﺮاﯾﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺻﻮل ﻣﺬﻫﺒﯽ و اﺧﻼﻗﯽ‬

‫ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬ ‫دﻳﺒﺎﭼﻪ‬

‫‪7‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫‪9‬‬

‫‪ .1‬ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘﻴﺶ از ﺳﻘﺮاط‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻇﻬﻮر ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‬

‫‪17‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻠﻄﻲ‬

‫‪33‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس‬

‫‪37‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس‬

‫‪44‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس‬

‫‪52‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ‬

‫‪56‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬آﺗﻦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ‬

‫‪60‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس‬

‫‪63‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‪ :‬اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ‬

‫‪65‬‬

‫ﻓﺼﻞ دﻫﻢ‪ :‬ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس‬

‫‪72‬‬

‫‪ .2‬ﺳﻘﺮاط‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ارﺳﻄﻮ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻳﺎزدﻫﻢ‪ :‬ﺳﻘﺮاط‬

‫‪78‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوازدﻫﻢ‪ :‬ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﭙﺎرت‬

‫‪87‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ :‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻓﻼﻃﻮن‬

‫‪95‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ :‬ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﺔ اﻓﻼﻃﻮن‬

‫‪98‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ‪‬ﻣﺜُﻞ‬

‫‪106‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻓﻼﻃﻮن درﺑﺎرة ﺑﻘﺎي روح‬

‫‪115‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ :‬ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ اﻓﻼﻃﻮن‬

‫‪123‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ :‬ﻣﻌﺮﻓﺖ و ادراك در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن‬

‫‪128‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ‪ :‬ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ارﺳﻄﻮ‬

‫‪136‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ :‬اﺧﻼق ارﺳﻄﻮ‬

‫‪145‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ارﺳﻄﻮ‬

‫‪153‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و دوم‪ :‬ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ‬

‫‪161‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻮم‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌﺖ ارﺳﻄﻮ‬

‫‪167‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‪ :‬رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻧﺠﻮم ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎن‬

‫‪171‬‬

‫‪ .3‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﭘﺲ از ارﺳﻄﻮ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﻬﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‬

‫‪178‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻛﻠﺒﻴﺎن و ﺷﻜﺎﻛﺎن‬

‫‪186‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن‬

‫‪194‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻴﺎن‬

‫‪203‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻬﻢ‪ :‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم و راﺑﻄﺔ آن ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ‬

‫‪217‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻲام‪ :‬ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ‬

‫‪226‬‬

‫دﻳﺒﺎﭼﻪ □ ‪7‬‬

‫د
‬ ‫ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از اﻧﺘﻘﺎداﺗﻲ ﺳﺨﺖﺗﺮ از آﻧﭽﻪ ﺑﻲﺷﻚ ﺳﺰاوار اﺳﺖ در اﻣﺎن ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤـﻪاي از ﺑـﺎب ﺗﻮﺿـﻴﺢ و‬ ‫ﻣﻌﺬرت ﻻزم ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺴﺎن ﺑﻬﺘﺮ از ﻣﻦ ﺑﺎ اﺣﻮال و آﺛﺎر ﻓﻼﺳﻔﻪاي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ‪ -‬ﺟﺰ ﻻﻳـﺐﻧﻴـﺘﺲ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان او را ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ داﻧﺴﺖ ‪ -‬آﺷﻨﺎﻳﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ از ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﻣﻜﺘﺒﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻋﺬر ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ زﻣﻴﻨﻪ وﺳﻴﻌﻲ را در ﺑﺮﮔﻴﺮد‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ آدﻣﻲ ﻋﻤﺮ ﺟﺎوﻳﺪ ﻧﺪارد ﻧﺎﭼﺎر ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ دﺳﺖ ﻣﻲزﻧﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺗﺪوﻳﻦ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن وﻗﺘﻲ ﺻﺮف ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻤﺘﺮ از آﻧﭽﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﺴﻲ ﺻﺮف ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻢ‪ ‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻳﺎ ﻳﻚ دورة ﻛﻮﺗﺎه ﻣﻘﺼـﻮر ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺳـﺨﺘﮕﻴﺮ‬ ‫ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﺻﻮﻻً ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ زﻣﻴﻨﻪ وﺳﻴﻌﻲ را در ﺑﺮﮔﻴﺮد ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد؛ ﻳﺎ اﮔﺮ ﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪاي ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫از رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻛﺘﺎب ﺑﻪ دﺳﺖ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ ﺗـﺄﻟﻴﻒ ﺷـﻮد‪ ،‬در‬ ‫آن ﻣﻴﺎﻧﻪ ﭼﻴﺰي از دﺳﺖ ﻣﻲرود‪ .‬اﮔﺮ در ﺟﺮﻳﺎن ﺗﺎرﻳﺦ وﺣﺪﺗﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﻴﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﻳﻨﺪه راﺑﻄـﺔ ﻧﺰدﻳﻜـﻲ‬ ‫ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن اﻳﻦ وﺣﺪت دورهﻫﺎي ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ در ذﻫﻦ واﺣﺪي ﻓﺮاﻫﻢ آﻳﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﻣﺤﻘـﻖ‬ ‫آﺛﺎر روﺳﻮ ﻫﻨﮕﺎم ﻗﻀﺎوت درﺳﺖ درﺑﺎرة راﺑﻄﺔ روﺳﻮ ﺑﺎ اﺳﭙﺎرﺗﻲ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن وﺻﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ آﻧﻜﻪ ﭘﻠﻮﺗـﺎرك از آن ﺧﺒـﺮ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬دﭼﺎر اﺷﻜﺎل ﮔﺮدد؛ و ﻧﻴﺰ ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﭙﺎرت از ﻋﻠﻢ ﻣﻐﻴﺒﺎت ﺑـﻲﺑﻬـﺮه ﺑﺎﺷـﺪ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ از ﻫـﺎﺑﺰ‬ ‫‪ Hobbes‬و ﻓﻴﺨﺘﻪ ‪ Fichte‬و ﻟﻨﻴﻦ ﺑﻲﺧﺒﺮ‪ .‬ﻧﺸﺎن دادن اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ رواﺑﻂ ﻳﻜﻲ از ﻫﺪﻓﻬﺎي اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ‪ .‬و اﻳـﻦ ﻫـﺪﻓﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ از راه ﺑﺮرﺳﻲ وﺳﻴﻊ دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲداﻧﻢ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻫﻴﭽﻜﺪام از اﻳـﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻬـﺎ ﻋـﻴﻦ اﻳـﻦ ﻫـﺪف ﻣـﺮا‬ ‫دﻧﺒﺎل ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻮﻟﻨﺪ و ﻫﻢ ﻋﻠﺖ‪ :‬از ﺳﻮﻳﻲ ﻣﻌﻠﻮل اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺳـﺎزﻣﺎن ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ زﻣـﺎن‬ ‫ﺧﻮﻳﺸﻨﺪ‪ ،‬و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ‪ -‬اﮔﺮ ﺑﺨﺘﻴﺎر ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ -‬ﻋﻠﺖ ﻋﻘﺎﻳﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي دورهﻫﺎي ﺑﻌـﺪي را‬ ‫ﺷﻜﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻏﺎﻟﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻬﺎ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻳﻜﺎﻳﻚ در ﻓﻀﺎي ﺧﺎﻟﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و راﺑﻄﺔ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺎ دﻳﮕـﺮي ﺑـﺎز‬ ‫ﻧﻤﻮده ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﮔﺎه ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﺑـﺎ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﭘـﻴﺶ از او ﺳـﻨﺠﻴﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻣـﻦ‪ ،‬ﺑـﺮﺧﻼف‪،‬‬ ‫ﻛﻮﺷﻴﺪهام ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﺪ ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺤﻴﻂ ﺧﻮد ﻋﺮﺿﻪ دارم و ﺑﺎز ﻧﻤـﺎﻳﻢ ﻛـﻪ‬ ‫اﻓﻜﺎر و اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ ﻛﻪ در اﺟﺘﻤﺎع ﻋﺼﺮ وي ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﺒﻬﻢ و آﺷﻔﺘﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ،‬در وﺟﻮد او ﻣﺘـﺮاﻛﻢ و ﻣﺘﺒﻠـﻮر ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻓﺼﻞ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﻗﺪري‬ ‫اﻃﻼع از دورة ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬رواﻗﻴﺎن و اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ؛ ﻳﺎ ﺑﻲ آﮔﺎﻫﻲ ﻣﺨﺘﺼـﺮي از ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ رﺷـﺪ ﻛﻠﻴﺴـﺎ از ﻗـﺮن‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎ ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ ،‬از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﺳﺮ در ﺑﻴﺎورد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﻦ آن ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﻳﻲ از ﺧﻄﻮط اﺻـﻠﻲ ﺗـﺎرﻳﺦ را ﻛـﻪ در‬ ‫ﻧﻈﺮم ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ را در ﺗﻔﻜﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﺮدهام؛ و ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺗﻔﺼﻴﻞ را در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑـﺮدهام ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪام ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ‪ -‬ﻣﺜﻼً در ﻣﻮرد آﻏﺎز ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‪ .‬اﻣﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺼـﻠﻬﺎي ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬ ‫ﻧﻴﺰ از ﺑﻴﺎن آﻧﭽﻪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ آن ﻋﺼﺮ ﻳﺎ ﭘﺲ از آن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺎﭼﻴﺰي داﺷـﺘﻪ ﻳـﺎ اﺻـﻮﻻً ﺑـﻲﺗـﺄﺛﻴﺮ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺳـﺨﺖ دوري‬ ‫ﺟﺴﺘﻪام‪.‬‬

‫‪ □ 8‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫در ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﭼﻮن ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺑﺲ دﺷﻮاري اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ در آن از ﺟﺰﺋﻴـﺎت‬ ‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻳﺪ ﺧﺸﻚ و ﺧﺎﻟﻲ و ﺧﺴﺘﻪ ﻛﻨﻨﺪه ﻣﻲﮔﺮدد؛ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﺑـﻴﻢ آن ﻣـﻲرود ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺜﻨﻮي ﻫﻔﺘﺎد ﻣﻦ ﻛﺎﻏﺬ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪام اﻳﻦ دو ﺷﻖ را ﺑﺎﻫﻢ ﺳﺎزش دﻫﻢ‪ ،‬از اﻳﻦ راه ﻛـﻪ ﻓﻘـﻂ از ﻓﻼﺳـﻔﻪاي ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮم داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ؛ و در ﻣﻮرد ﻫﻤﻴﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻧﻴﺰ آن ﺟﺰﺋﻴﺎﺗﻲ را ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورم ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﺿـﺮوري‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺎري در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻄﻠﺐ و ﺟﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻛﻼم ﺑﻪ ﻛﺎر آﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ از دﻳﺮﮔﺎه اﻣﺮي ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪﻫﺎ و ﻳﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ و ﺟﺪل ﻣﺸـﺘﻲ ﻣـﺮدم درس ﺧﻮاﻧـﺪه‬ ‫ﺣﺴـﻨﻲ‬ ‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﺰو زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻮده‪ ،‬و ﻣﻦ ﻛﻮﺷﻴﺪهام آن را ﺑﺪﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻢ‪ .‬اﮔـﺮ اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب ‪‬‬ ‫ﺣﺴﻦ ﻫﻤﺎﻧﺎ از اﻳﻦ رﻫﮕﺬر ﺣﺎﺻﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ‪‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب وﺟﻮد ﺧﻮد را ﻣﺪﻳﻮن دﻛﺘﺮ آﻟﺒﺮت ﺳﻲ ﺑﺎرﻧﺰ ‪ Barnes‬اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ در اﺻـﻞ ﮔﻔﺘﺎرﻫـﺎﻳﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﺆﺳﺴﺔ ﺑﺎرﻧﺰ ﭘﻨﺴﻴﻠﻮاﻧﻴﺎ ﻃﺮح رﻳﺰي ﺷﺪ و ﺣﺘﻲ ﻗﺴﻤﺘﻲ از آن در آن ﻣﺪرﺳﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺴﺮم ﭘﺎﺗﺮﻳﺸﻴﺎ راﺳﻞ ‪ ،Patricia Russell‬در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻏﻠﺐ آﺛﺎر ﺳـﻴﺰده ﺳـﺎل اﺧﻴـﺮم از ﺟﻬـﺖ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت دﻳﮕﺮ ﻳﺎري ﻓﺮاوان ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺗﺮاﻧﺪ راﺳﻞ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ □ ‪9‬‬

‫‪
3‬‬ ‫آن ﺗﺼﻮراﺗﻲ از زﻧﺪﮔﻲ و ﺟﻬﺎن ﻛﻪ »ﻓﻠﺴﻔﻲ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺤﺼﻮل دو ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺗﺼﻮرات دﻳﻨﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺎ ﺑﻪ ارث ﺑﺮدهاﻳﻢ‪ ،‬دﻳﮕﺮي آن ﻧﻮع ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان »ﻋﻠﻤﻲ« ﻧﺎﻣﻴﺪ ‪ -‬ﺑﻪ ﺷﺮظ آﻧﻜـﻪ اﻳـﻦ ﻛﻠﻤـﻪ را ﺑـﻪ وﺳـﻴﻊﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮﻳﻢ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻧﺴﺒﺖ دﺧﺎﻟﺖ اﻳﻦ دو ﻋﺎﻣﻞ در دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﺘﻔـﺎوت اﺳـﺖ؛‬ ‫اﻣﺎ وﺟﻮد ﻣﻘﺪاري از اﻳﻦ دو ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫»ﻓﻠﺴﻔﻪ« ﻛﻠﻤﻪ اﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ وﺳﻴﻊ و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺤﺪود‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﻦ ﻣـﻲﺧـﻮاﻫﻢ اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﻠﻤﻪ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮم؛ و اﻛﻨﻮن ﻣﻲﻛﻮﺷﻢ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ را ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻢ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻦ از اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ در ﻣﻲﻳﺎﺑﻢ‪ ،‬ﺣﺪ وﺳﻂ اﻟﻬﻴﺎت و ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻟﻬﻴـﺎت‪ ،‬ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از ﺗﻔﻜـﺮ‬ ‫درﺑﺎرة ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن داﻧﺶ ﻗﻄﻌﻲ درﺑﺎره ﺷﺎن ﻣﻴﺴﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠـﻢ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻘـﻞ ﺑﺸـﺮ‬ ‫ﺗﻜﻴﻪ دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻧﻘﻠﻲ ‪ -‬ﺧﻮاه ﻣﺮاد از دﻻﻳﻞ ﻧﻘﻠﻲ ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه وﺣﻲ و ﻣﻜﺎﺷﻔﻪ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ داﻧـﺶ‬ ‫»ﻗﻄﻌﻲ« ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ »ﻋﻘﻴﺪة ﺟﺰﻣﻲ« ﻛﻪ از ﺣﺪود داﻧﺶ ﻗﻄﻌﻲ ﻗﺪم ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﮕﺬارد ﺑﻪ اﻟﻬﻴـﺎت ﺗﻌﻠـﻖ دارد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻣﻴﺎن اﻟﻬﻴﺎت و ﻋﻠﻢ ﺑﺮزﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ ﻧﺎﻣﻜﺸﻮف ﺑﺮاي ﻫﺮدو‪ ،‬و در ﻣﻌﺮض ﺣﻤﻠﺔ ﻫﺮدو ﺟﺎﻧﺐ؛ اﻳـﻦ ﺑـﺮزخ ﻫﻤـﺎن ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻐﺰﻫﺎي ﻣﺘﻔﻜﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﺟﻪ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دارﻧﺪ از ﻗﺒﻴﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠـﻢ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺪاﻧﻬﺎ‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺨﻬﺎي ﻗﺎﻃﻊ اﻟﻬﻴﺎن ﻧﻴﺰ اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮﻧﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﻤـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬آﻳـﺎ ﺟﻬـﺎن از روح و‬ ‫ﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه؟ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روح و ﻣﺎده ﭼﻴﺴﺘﻨﺪ؟ آﻳﺎ روح ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺎده اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﺧـﻮد داراي ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﻣﺴـﺘﻘﻠﻲ‬ ‫اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﺟﻬﺎن وﺣﺪﺗﻲ و ﻏﺎﻳﺘﻲ دارد؟ آﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺎﻳﺘﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﺳﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ آﻳﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ واﻗﻌـﺎً وﺟـﻮد دارد‪ ،‬ﻳـﺎ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﻈﻢ ﭘﺮﺳﺘﻲ ﻓﻄﺮﻳﻤﺎن ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻗﺎﻳﻞ ﻫﺴﺘﻴﻢ؟ آﻳﺎ آدﻣﻲ ﻫﻤﺎن ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷـﺨﺺ ﺳـﺘﺎره‬ ‫ﺷﻨﺎس ﻣﻲآﻳﺪ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺎره ﻧﺎﭼﻴﺰي از ﻛﺮﺑﻦ و آب ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ روي ﻳﻚ ﺳﻴﺎرة ﺑﻲاﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲﺧﺰد‪ :‬ﻳﺎ ﻣﻮﺟﻮدي ﻛﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻫﻤﻠﺖ ﻣﻲآﻳﺪ؛ ﻳﺎ ﺷﺎﻳﺪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻫﺮ دوي آﻧﻬﺎﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﺷﻴﻮة زﻳﺴﺖ ﺷﺮﻳﻒ و ﺷﻴﻮة زﻳﺴﺖ ﭘﺴـﺖ وﺟـﻮد دارد؟‬ ‫اﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﭼﻴﺴﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪان دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ؟ آﻳﺎ ﺧﻮﺑﻲ ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﻲ ارزش دارد ﻛﻪ ﺟﺎوﻳﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ اﮔـﺮ ﻫـﻢ‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺳﻨﮕﺪﻻﻧﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮگ ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ ﺑﺎز ﺧﻮﺑﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺟﺴﺘﺠﻮ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻋﻘﻞ« وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻳﺎ آﻧﭽـﻪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ آﺧﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺻﺎﻓﻲ و ﭘﺎﻟﻮدة »ﺣﻤﻖ«؟ ﺑﺮاي اﻳـﻦ ﻗﺒﻴـﻞ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان در آزﻣﺎﻳﺸـﮕﺎه‬ ‫ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺣﻜﻤﺎي اﻟﻬﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﻴﻢ ‪ -‬آﻧﻬﻢ ﭘﺎﺳﺨﻬﺎي ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﺘـﻴﻘﻦ‪ .‬وﻟـﻲ ﻫﻤـﻴﻦ اﻳﻘـﺎن آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن ﺑﺪﮔﻤﺎن در آﻧﻬﺎ ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﺎر ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎري ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻛﺎر ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ دراﻳﻦ ﺻﻮرت ﭼﺮا وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺳﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻻﻳﻨﺤﻠﻲ ﺗﻠـﻒ ﻛﻨـﻴﻢ؟ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺳـﺆال‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان از دو ﻟﺤﺎظ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻳﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻮرخ‪ ،‬ﻳﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻓﺮدي ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ وﺣﺸﺖ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﺷﺨﺺ ﻣﻮرخ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ از ﻋﻬﺪة ﻣﻦ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬از ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ آدﻣﻴـﺎن ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫آزاد ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎرﻫﺎﺷﺎن از ﺟﻬﺎت ﺑﻴﺸﻤﺎر ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺸﺎن درﺑﺎة ﺟﻬﺎن و زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ و اﻳﻨﻜﻪ ﭼـﻪ ﭼﻴـﺰ ﺧﻮﺑﺴـﺖ و ﭼـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰ ﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻣﺮوز ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻫﺮ ﻋﺼﺮ ﻳﺎ ﻣﻠﺘﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ‬ ‫آن ﻋﺼﺮ ﻳﺎ ﻣﻠﺖ را ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﻳـﻚ ﻋﻠﻴـﺖ دو ﺟﺎﻧﺒـﻪ در ﻛـﺎر‬

‫‪ □ 10‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﺳﺖ‪ :‬اوﺿﺎع زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاوان در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﺔ او دارد‪ ،‬و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر در در ﺗﻌﻴـﻴﻦ اوﺿـﺎع‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ در ﻗﺮﻧﻬﺎي ﻣﺘﻤﺎدي‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﺻﻔﺤﺎت آﻳﻨﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ ﻳﻚ ﭘﺎﺳﺦ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺟﻨﺒﺔ ﺷﺨﺼﻲ آن ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻢ آﻧﭽﻪ را ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﻴﻜﻦ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﻴﻢ ﻛـﻪ ﭼـﻪ ﭼﻴﺰﻫـﺎ ﻫﺴـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﻧﻤـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺑـﺪاﻧﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﻛﻪ داراي ﻛﻤﺎل اﻫﻤﻴﺘﻨﺪ از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫـﻴﻢ‪ .‬از ﻃـﺮف دﻳﮕـﺮ اﻟﻬﻴـﺎت اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪة ﺟﺰﻣﻲ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ داﻧﺶ ﻣﺎ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ اﻣﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ از آن اﻣﻮر در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﺰ ﺑﻲداﻧﺸﻲ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﻧﺪارﻳﻢ؛ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻟﻬﻴﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺎﺋﻨﺎت ﻧﻮﻋﻲ ﮔﺴﺘﺎﺧﻲ ﻣﻲورزد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑـﻲﻳﻘﻴﻨـﻲ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﺑـﻴﻢ و اﻣﻴـﺪ ﻗـﻮي‬ ‫دردﻧﺎك اﺳﺖ؛ وﻟﻲ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻲﻛﻤﻚ اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﺗﺴﻠﻲ ﺑﺨﺶ ﺷﺎه ﭘﺮﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎب و ﺗﻮان اﻳـﻦ درد را‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدن ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻃﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺧـﻮد را ﺑﻔـﺮﻳﺒﻴﻢ و‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺨﻬﺎي ﺑﻲﭼﻮن و ﭼﺮا ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻳﻢ‪ .‬آﻣﻮﺧﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﺪون ﻳﻘـﻴﻦ‪ ،‬و ﻣﻌﻬـﺬا‬ ‫ﺑﺪون ﻓﻠﺞ ﺷﺪن از ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺧﺪﻣﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺣـﻖ‬ ‫ﻃﻼب ﺧﻮد اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﻴﺰي ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از اﻟﻬﻴﺎت‪ ،‬در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد در ﻳﻮﻧﺎن آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬و ﭘـﺲ از ﮔﺬراﻧـﺪن دورة‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و ﺳﻘﻮط روم ﺑﺎز در اﻟﻬﻴﺎت ﻏﺮق ﺷﺪ‪ .‬دوﻣـﻴﻦ دورة ﻋﻈﻤـﺖ آن‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻓﺎﺻـﻠﺔ ﻗـﺮن ﻳـﺎزدﻫﻢ و‬ ‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬زﻳـﺮ ﺳـﻠﻄﺔ ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ ﺑـﻮد ‪ -‬ﻣﮕـﺮ در ﻋﺼـﺮ ﭼﻨـﺪ ﻳـﺎﻏﻲ ﺑـﺰرگ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻣﻴﭙﺮاﺗـﻮر ﻓﺮدرﻳـﻚ دوم‬ ‫)‪ .(1250-1195‬اﻳﻦ دوره ﺑﺎ آﺷﻔﺘﮕﻴﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻧﻬﻀﺖ »اﺻﻼح دﻳﻦ« )رﻓﻮرم( ﺑﻪ ﺣﺪ اﻋﻠﻲ رﺳـﻴﺪ ﭘﺎﻳـﺎن ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬دورة‬ ‫ﺳﻮم‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ از ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﻫﺮدو دورة ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻠﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻋﻘﺎﻳـﺪ دﻳﻨـﻲ‬ ‫ﻛﻬﻦ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﻌﺪﻳﻞ اﺣﺘﻴﺎج دارد‪ ،‬و ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﻋﻠﻢ اﻳﺠـﺎب‬ ‫ﻛﻨﺪ آن ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﮕﺮﮔﻮن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ دوره ﻛﻤﺘﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﺑﻪ دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ اﻋﺘﻘﺎد ﺗﺎم و ﺗﻤﺎم دارد‪ .‬اﻛﻨـﻮن در ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻫﻤﻴﺖ دوﻟﺖ از اﻫﻤﻴﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﺪت ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و آزادي ﻓﺮدي ﻧﻴﺰ ﭼﻮن دﻳﻦ و ﻋﻠﻢ در ﺣﺎل اﺧﺘﻼف ﻳـﺎ ﺳـﺎزش ﻧﺎﭘﺎﻳـﺪار ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺮ ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻳﻮﻧﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ از راه وﻓﺎداري ﺑﻪ دوﻟﺘﺸﻬﺮ ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﻣـﻲﺷـﺪ‪ .‬ﺣﺘـﻲ ارﺳـﻄﻮ‪ ،‬ﺑـﺎ آﻧﻜـﻪ ﺷـﺎﻫﺪ‬ ‫ﺑﺮاﻓﺘﺎدن دوﻟﺘﺸﻬﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻴﭻ ﺷﻜﻞ دﻳﮕﺮي از دوﻟﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺑـﻪ اﻋﺘﺒـﺎر ﻧﺸـﺪ‪ .‬آزادي ﻓـﺮدي ﻛـﻪ در‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ وﻇﻴﻔﺔ »ﺷﻬﺮوﻧﺪ«‪ 1‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬در اﺳﭙﺎرت آزادي ﺷﻬﺮوﻧﺪ در ﺣﺪود آزادي‬ ‫وي در آﻟﻤﺎن ﻳﺎ در روﺳﻴﺔ اﻣﺮوز ﺑﻮد‪ 2.‬در آﺗﻦ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮔﺎه ﻓﺸﺎر و ﮔﺮﻓﺘﺎري ﭘﻴﺶ ﻣـﻲآﻣـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‪ ،‬در ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ دورهﻫـﺎي‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺷﻬﺮوﻧﺪ از ﻗﻴﺪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد آزاد ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از زﻣﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺗـﺎ ارﺳـﻄﻮ‬ ‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻋﺘﻘﺎد دﻳﻨﻲ و ﻣﻴﻬﻦﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﺷﻬﺮ« ﻗـﺮار دارد‪ .‬دﺳـﺘﮕﺎﻫﻬﺎي اﺧﻼﻗـﻲِ ﻓﻠﺴـﺔ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺑـﺎ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫»ﺷﻬﺮوﻧﺪان« ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ و ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ در آن ﺳﺮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ﺗﺤـﺖ ﺗﺎﺑﻌﻴـﺖ‬ ‫ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن و ﺳﭙﺲ روﻣﻴﺎن درآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪاﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﻳﺎم اﺳﺘﻘﻼﻟﺸﺎن ﺑﻮد دﻳﮕﺮ ﺑﻪ دردﺷﺎن ﻧﻤﻲﺧﻮرد‪ .‬اﻳﻦ اﻣـﺮ‬ ‫از ﻳﻚ ﺳﻮ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺟﺪا ﺷﺪن از ﺳﻨﻦ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺎﻋﺚ از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﻗﺪرت و اﺳﺘﺤﻜﺎم ﻧﻈﺮﻳﺎت آﻧﻬﺎ ﺷﺪ‪ ،‬و از ﺳﻮي دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ اﺧﻼق ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻓﺮدي آن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬رواﻗﻴﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻓﻀﻴﻠﺘﻤﻨﺪاﻧﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راﺑﻄﺔ روح ﺑـﺎ ﺧـﺪا‬ ‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﻫﻤﭽﻮن راﺑﻄﺔ ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺑﺎ دوﻟﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ رواﻗﻴﺎن راه را ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺎز ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ‬

‫‪ .1‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را آﻗﺎي ﺣﻤﻴﺪ ﻋﻨﺎﻳﺖ در ﺗﺮﺟﻤﺔ »ﺳﻴﺎﺳﺖ« ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﺟﺎي ‪ citizen‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﻣﻲرود‪ .‬م‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدآور ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در زﻣﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻴﺘﻠﺮ ﺑﺮ آﻟﻤﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬م‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ □ ‪11‬‬

‫ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺬﻫﺐ رواﻗﻲ در اﺻﻞ ﻏﻴﺮﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا در ﺳﻪ ﻗﺮن ﻧﺨﺴـﺖ ﭘﻴـﺮوان ﻣﺴـﻴﺢ از ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ دوﻟـﺖ ﻣﺤـﺮوم‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺪت ﺷﺶ ﻗﺮن و ﻧﻴﻢ ﻓﺎﺻﻠﺔ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻴﺎن اﺳﻜﻨﺪر و ﻗﺴـﻄﻨﻄﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ را ﻧـﻪ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺗـﺄﻣﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد و ﻧﻪ اﻳﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪة ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ زور ﺑﻮد ‪ -‬در وﻫﻠﺔ اول زور ﻧﻈـﺎﻣﻲ و‬ ‫ﺳﭙﺲ زور دﺳﺘﮕﺎه دﻳﻮاﻧﻲ دوﻟﺖ‪ .‬ﺳﭙﺎه روم و ﺟﺎدهﻫﺎي روم و ﻗﺎﻧﻮﻧﻬﺎي روم و دﻳﻮاﻧﻴﺎن روم ﻧﺨﺴﺖ ﻳﻚ دوﻟـﺖ ﻣﺮﻛـﺰي‬ ‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه آن دوﻟﺖ را ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ را ﻧﻤﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﻓﻠﺴـﻔﺔ روم ﻧﺴـﺒﺖ داد‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪاي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ دورة دراز‪ ،‬اﻓﻜﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺮاث ﻋﺼﺮ آزادي ﺑﻮد ﺑﺘﺪرﻳﺞ دﻳﮕﺮﮔﻮن ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻓﻜﺎر ﻛﻪ ﺟﻨﺒﺔ دﻳﻨﻲﺷـﺎن‬ ‫ﻣﻲﭼﺮﺑﻴﺪ اﻫﻤﻴﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﻳﺎﻓﺖ؛ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﺗﻌﻠﻘﻲ داﺷﺖ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ ﺑـﺎ روح زﻣﺎﻧـﻪ‬ ‫ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺎﻓﺮان دورة اﺧﻴﺮ ﺳﻨﺘﻬﺎ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را آﻧﻘﺪر ﺗﺮاﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺟـﺎي ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬ ‫در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﻬﻤﻲ را ﻛﻪ در آﻣﻮزﺷﻬﺎي رواﻗﻴﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﻠﻮﻳﺤﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ وﻟـﻴﻜﻦ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ روح ﻋﻤـﻮﻣﻲ‬ ‫ﻋﺼﺮ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ داد ‪ -‬ﻣﻨﻈﻮرم اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ وﻇﻴﻔﺔ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا واﺟﺐﺗﺮ اﺳﺖ از وﻇﻴﻔﺔ‬ ‫او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوﻟﺖ‪ 1.‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ‪ -‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺳﻘﺮاط و ﺣﻮارﻳﺎن »ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ از ﺧﺪا را ﻣﻘـﺪم ﺑـﺮ ﻣﺘﺎﺑﻌـﺖ از اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﺑﺪاﻧﻴﻢ« ‪ -‬ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪن ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﺎﻧﺪ زﻳﺮا ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻳـﺎ ﺧـﻮد آرﻳﻮﺳـﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻳـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ آرﻳﻮﺳﻲ ﺗﻤﺎﻳﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ 2.‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ اﻣﭙﺮاﺗـﻮران ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻋﻘﻴـﺪه ﻣﺴـﻜﻮت ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺷـﺪ‪ .‬در‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺷﺮﻗﻲ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﭘﻨﻬﺎن ﮔﺸﺖ و در اﻣﭙﺮاﺗﻮري روﺳﻴﻪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را از ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎز اﻳﻦ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻪ ﺣﺎل اﺧﺘﻔﺎ درآﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻏﺮب )ﺟﺰ در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﻲ از ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﮔـﻞ( ﻛـﻪ ﻓﺎﺗﺤـﺎن ﺑﺮﺑـﺮ و ﻛـﺎﻓﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ‬ ‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺪم و رﺟﺤﺎن ﺗﺒﻌﻴﺖ از ﻣﺬﻫﺐ در ﻣﻘﺎﺑﻞ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻗﻮة ﺧـﻮد ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬و ﻫﻨـﻮز‬ ‫ﻫﻢ ﺗﺎﺣﺪي ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺠﻮم وﺣﺸﻴﺎن ﺑﺮاي ﻣﺪت ﺷﺶ ﻗﺮن ﺑﻪ ﺗﻤﺪن اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﭘﺎﻳﺎن داد‪ .‬اﻣﺎ دﻧﺒﺎﻟﺔ آن ﺗﻤﺪن در اﻳﺮﻟﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ‬ ‫آﻧﻜﻪ داﻧﻤﺎرﻛﻴﻬﺎ در ﻗﺮن ﻧﻬﻢ آن را ﻧﻴﺰ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤﺪن ﭘﻴﺶ از ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪن ﺑﻪ دﺳﺖ داﻧﻤﺎرﻛﻴﻬـﺎ ﻳـﻚ ﺳـﻴﻤﺎي‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ ،‬و اﺳﻜﺎﺗﻮس ارﻳﺠﻨﺎ ‪ Scotus Erigena‬اﺳﺖ‪ .‬در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺷﺮﻗﻲ ﺗﻤـﺪن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﺳـﻘﻮط‬ ‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ در ‪ 1453‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﺸﻜﻴﺪة اﺷﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮزه ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارﻧﺪ؛ و ﻫﻴﭻ ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺟﻬﺎن اﻫﻤﻴﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ از ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺑـﺮ ﻧﺨﺎﺳـﺖ‪ ،‬ﺟـﺰ ﻳـﻚ ﺳـﻨﺖ ﻫﻨـﺮي و اﻟـﻮاح ﻗـﻮاﻧﻴﻦ روﻣـﻲ ﻳﻮﺳـﺘﻴﻨﻴﻮس‬ ‫)ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ(‪.‬‬ ‫در دوران ﻇﻠﻤﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎ اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ‪ ،‬روم ﻏﺮﺑﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺑﺴﻴﺎر ﺟـﺎﻟﺒﻲ ﺑـﻪ ﺧـﻮد دﻳـﺪ‪.‬‬ ‫اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن وﻇﻴﻔﺔ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و وﻇﻴﻔﺔ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﭘﻴﺶ ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺧـﺘﻼف‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﭘﺎدﺷﺎه در آﻣﺪ‪ .‬داﻣﻨﺔ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﭘﺎپ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ و ﺑﺮﺗﺎﻧﻴـﺎي ﻛﺒﻴـﺮ و اﻳﺮﻟﻨـﺪ و‬ ‫آﻟﻤﺎن و اﺳﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎوي و ﻟﻬﺴﺘﺎن ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪ‪ .‬در آﻏﺎز ﻛﺎر ﺗﺴﻠﻂ ﭘﺎپ ﺑﺮ اﺳﻘﻔﻬﺎ و رؤﺳﺎي دﻳﺮﻫﺎي ﺧﺎرج از ﺣﺪود اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ‬ ‫و ﺟﻨﻮب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در زﻣﺎن ﮔﺮﮔﻮري ﻫﻔﺘﻢ )اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ( اﻳﻦ ﺗﺴﻠﻂ واﻗﻌﻲ و ﻣـﺆﺛﺮ ﮔﺸـﺖ‪ .‬از‬ ‫‪ .1‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮد؛ ﻣﺜﻼً در ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﺔ »آﻧﺘﻴﮕﻮن« اﺛﺮ ﺳﻮﻓﻮﻛﻠﺲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﺶ از رواﻗﻴﺎن ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه ﻣﻤﺪود ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬آرﻳﻮس ‪) Arius‬در ﺣﺪود ‪ ( 256 – 236‬اﺳﻘﻒ ﻣﺮﺗﺪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻛﻪ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﻓﺮﻗﻪ آرﻳﻮﺳﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺪاد او اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔـﺖ اﻗـﺎﻧﻴﻢ‬ ‫ﺛﻼﺛﻪ واﺣﺪ و از ﻳﻚ ﺟﻮﻫﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ »ﻛﻠﻤﻪ« ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ از »اب« اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﺴﻴﺢ را ذاﺗﺎً ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲداﻧﺴﺖ وﻟﻲ ﻣﻨﻜﺮ اﻟﻮﻫﻴﺖ او ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫آرﻳﻮس ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻳﻚ ﺷﻮراي دﻳﻨﻲ ﻛﻪ در ‪ 325‬در ﺷﻬﺮ ﻧﻴﻘﻴﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﻔﺮ و اﻟﺤﺎد ﻣﺤﻜﻮم ﮔﺸﺖ‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 12‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در ﺳﺮاﺳﺮ اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺳﺎزﻣﺎن واﺣﺪي ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ ﻛﻪ از روم رﻫﺒﺮي ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺑﻪ‬ ‫زﻳﺮﻛﻲ و ﺳﻤﺎﺟﺖ در ﻃﻠﺐ ﻗﺪرت ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1300‬در اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻜﺎم دوﻟﺘﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻋﺎدﺗﺎً ﺑﺮد ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ و دوﻟﺖ ﺗﻨﻬﺎ اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن روﺣﺎﻧﻲ و دﻳﻮاﻧﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧـﻪاي و‬ ‫وﺣﺸﻴﺎن ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬وﺣﺪت ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ وﺣﺪت اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮاﺳﻢ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ ادا ﻣﻲﺷـﺪ‪ ،‬و‬ ‫اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﻳﺎ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺟﻨـﻮب ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺗﻌﻠـﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺘﺸـﺎن‪،‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ اﺣﻴﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻨﻦ روﻣﻲ ﺑﻮد و ﺗﺼﻮراﺗﻲ ﻛﻪ از ﻗﺎﻧﻮن و دوﻟﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺑـﺮاي ﻣـﺎرﻛﻮس‬ ‫اورﻟﻴﻮس ﺑﻴﺶ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ آﻧﻬﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻫﻢ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة اداﻣﺔ ﺳﻨﺖﻫـﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﻫﻢ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻣﺘﻤﺪنﺗﺮﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻋﻜﺲ ﻗﺪرت‪ ‬دوﻟﺘﻲ در دﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﺑﺎروﻧﻬﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﻛﻮﺷـﻴﺪﻧﺪ از آن ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ از ﺟﻨﮕﻬـﺎي‬ ‫آﻟﻤﺎن ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه آورده ﺑﻮدﻧﺪ آﻧﭽﻪ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎن ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻗﺎﻧﻮن ﻫﻢ ﻛـﻪ‬ ‫در ﻧﻈﺮ اﻳﻦ ﻓﺎﺗﺤﺎن زورﻣﻨﺪ ﺧﺸﻚ و ﺑﻲروح ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل را داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺎدﺷـﺎه ﻣـﻲﺑﺎﻳﺴـﺖ اﺷـﺮاف ﻓﺌـﻮدال را در‬ ‫ﻗﺪرت ﺧﻮد ﺷﺮﻳﻚ ﺳﺎزد‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﺮ دو ﻃﺮف اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺎه ﻧﻴﺰ اﺟﺎزة ﻃﻐﻴﺎن ﺧﺸﻢ و ﺷﻬﻮت‪ ،‬ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﺟﻨـﮓ و‬ ‫ﻛﺸﺘﺎر و ﻏﺎرت و ﻫﺘﻚ ﻧﺎﻣﻮس‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ داده ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد از ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮد ﺗﻮﺑـﻪ ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﺻـﺎدﻗﺎﻧﻪ‬ ‫ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬واﻧﮕﻬﻲ ﺗﻮﺑﻪ و ﻧﺪاﻣﺖ ﺧﻮد از اﺷﻜﺎل ﺧﺸﻢ و ﺷﻬﻮت اﺳﺖ‪ :‬وﻟﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ در آﻧﻬﺎ آن ﻧﻈـﻢ‬ ‫و آرام و رﻓﺘﺎر ﭘﺴﻨﺪﻳﺪهاي را ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﻛﺎر ﻓﺮﻣﺎﻳﺎن اﻣﺮوزه از ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﺎن ﺧﻮد ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دﻟﺨﻮاه ﺧﻮد ﺑﻨﻮﺷﺪ و ﺑﻜﺸﺪ و ﻋﺸﻖ ﺑﻮرزد‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﻬﺎﻧﺪاري ﺑﻪ ﭼﻪ ﻛﺎرش ﻣﻲآﻳﺪ؟ و اﺻﻮﻻً‬ ‫ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ آن ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ از ﺳﻮاران ﮔﺮدنﻓﺮاز ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﮔﺮدن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺸﺘﻲ ﻓﻀﻞ ﻓﺮوش ﺑﮕﺬارﻧﺪ ﻛﻪ ﺧـﻮد‬ ‫را اﺳﻴﺮ ﺗﺠﺮد ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻲﺑﻬﺮهاﻧﺪ؟ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﻨﻊ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﺒﺮد ﺗﻦ ﺑﻪ ﺗـﻦ و ﻣﺤﺎﻛﻤـﺔ از راه‬ ‫دوﺋﻞ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺎزي و ﻋﺸﻖ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﻲ را ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧـﺪ‪ .‬ﺣﺘـﻲ ﮔـﺎﻫﻲ در اوج ﺧﺸـﻢ ﻣـﺮدان ﺑﺮﺟﺴـﺘﺔ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﻛﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ در ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎز ﻛﻠﻴﺴﺎ ﭘﻴﺮوز ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﺮوزي ﻛﻠﻴﺴﺎ ﭘﺎرهاي ﺑﻪ واﺳـﻄﺔ در اﻧﺤﺼـﺎر‬ ‫داﺷﺘﻦ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺑﻮد و ﭘﺎرهاي ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺪام ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در ﺟﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺪه اﻳـﻦ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮدم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﻋﻤﻴﻖ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ داراي ﻗﺪرت ﺧﺪاﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻓﻼن ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﺎﻗﻲ را در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﮕﺬراﻧﺪ ﻳﺎ در دوزخ‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ رﻋﺎﻳـﺎ را از وﻇﻴﻔـﺔ ﺗﺎﺑﻌﻴـﺖ‬ ‫ﻣﻌﺎف ﻛﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺷﻮرش و ﻃﻐﻴﺎن ﺑﻪ راه ﺑﻴﻨﺪازد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻧﻈﻢ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﺮج و ﻣـﺮج ﺑـﻮد و‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻃﺒﻘﺔ ﺗﺎﺟﺮ را ﻛﻪ در ﺣﺎل ﭘﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻣﻼﺣﻈـﺔ اﺧﻴـﺮ‬ ‫ﺳﻬﻢ ﻗﻄﻌﻲ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﻮﺷﺶ ﺣﻜﺎم ﺷﻤﺎل اروﭘﺎ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻘﺪاري از ﻗﺪرت ﺧـﻮد را در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﺣﻔـﻆ ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ در‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ در ﻫﻨﺮ و ﺣﻤﺎﺳﻪ ﺳﺮاﻳﻲ و رﺳﻮم ﺟﻨﮕﺎوري و ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻈـﺎﻫﺮ آن در ﻋﺮﺻـﺔ ﻓﻜـﺮ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪ ﻃﻮر درﺑﺴﺖ در دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺻﺮﻳﺢ و روﺷﻦ ﻗﺮون وﺳـﻄﻲ آﻳﻨـﺔ‬ ‫ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎي اﻓﻜﺎر زﻣﺎﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة اﻓﻜﺎر ﻳـﻚ دﺳـﺘﻪ از ﻣـﺮدم اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ در ﻣﻴـﺎن ﻛﺸﻴﺸـﺎن ‪ -‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺼﻮص راﻫﺒﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ ‪ -‬ﻋﺪهاي ﺑﻪ ﻋﻠﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﭘﺎپ اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﭼﻨﺪ ﻗـﺮن زودﺗـﺮ از‬ ‫ﺷﻤﺎل ﻛﻮﻫﻬﺎي آﻟﭗ ﻓﺮﻫﻨﮓ در ﻣﻴﺎن ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻓﺮدرﻳﻚ دوم ﻛﻪ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﻣﺬﻫﺐ ﺟﺪﻳـﺪي ﺑﻨﻴـﺎد ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺟﻨﺎح اﻓﺮاﻃﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺿﺪ ﭘﺎپ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻛﻪ در ﻛﺸﻮر ﻧﺎﭘﻞ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﺣﻮزة ﻗﺪرت ﭘـﺎپ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻟـﺪ‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎرح ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺣﺪود ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﭘـﻴﺶ از او‪ ،‬داﻧﺘـﻪ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﻓﺮﻫﻨﮓ دﻳﻨﻲ و ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد و ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻧﻤﺎي ﻣﺘﻌﺎدل ﻫﻤﺔ اﻓﻜﺎر ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ را ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ □ ‪13‬‬

‫ﭘﺲ از داﻧﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺘﻬﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻋﻘﻠﻲ ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ ﺑﻬﻢ ﺧﻮرد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺗﺎ زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫دوام و ﻗﻮام داﺷﺖ اﺟﺰاﻳﺶ ﺗﻤﺎم و ﻣﺮﺗﺐ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎ وﺿﻌﻲ دﻗﻴـﻖ و‬ ‫روﺷﻦ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﺟﻬﺎن ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ آن دﺳﺘﮕﺎه در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ »اﻧﺸﻌﺎب ﺑـﺰرگ«‪ 1‬و ﻧﻬﻀـﺖ‬ ‫ﺟﻠﺐ ﻣﺮدم‪ ،‬و وﺿﻊ ﭘﺎپ در دورة رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح دﻳﻨﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ وﺣﺪت دﻧﻴـﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ را ﺑـﺮﻫﻢ زد و‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺪرﺳﻲ را درﺑﺎرة دوﻟﺖ‪ ،‬ﻛﻪ داﺋﺮ ﺑﺮ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﭘﺎپ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﺑﺮد‪ .‬در دورة رﻧﺴﺎﻧﺲ‪ ،‬داﻧﺸﻬﺎي ﺗﺎزهاي ﻛﻪ از ﻋﺼﺮ‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ و ﻧﻴﺰ از ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ ﻣﺮدم را از دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﺸـﺎن ﺣﻜـﻢ زﻧـﺪاﻧﻬﺎي ﻓﻜـﺮي را ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻧﺠﻮم ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻲ زﻣﻴﻦ و اﻧﺴﺎن را از ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﻧﺠﻮم ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﺑـﻪ زﻳـﺮ آورد‪ .‬در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬت ﺑﺮدن از ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻟﺬت ﺑﺮدن از ﺑﺤﺚ و اﺳﺘﺪﻻل و ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﻨﻈـﻴﻢ و‬ ‫ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺤﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﮔﺮﭼﻪ در زﻣﻴﻨﺔ ﻫﻨﺮ ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪ ،‬در ﻋﺮﺻﺔ ﻓﻜﺮ ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ داﻣﻨـﻪدار و‬ ‫ﺛﻤﺮﺑﺨﺸﻲ را ﺗﺮﺟﻴﺢ داد‪ .‬از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ‪ ،‬ﻣﻮﻧﺘﻨﻲ‪ Montaigne‬ﺑﺎرزﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﺔ آن ﻋﺼﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﺟﺰ ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﻧﻈﻢ از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪ .‬ﻗـﺮون وﺳـﻄﻲ ﻫﺮﭼﻨـﺪ از ﺣﻴـﺚ ﻋﻤـﻞ دوران‬ ‫ﭘﺮﺟﻮش و ﺧﺮوﺷﻲ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻓﻜﺮي ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻼﻗﺔ ﺷﺪﻳﺪي ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺴﻴﺎر دﻗﻴﻘﻲ از ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺮار‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻗﺪرﺗﻲ در اﺻﻞ از ﺧﺪا ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎپ را در اﻣـﻮر دﻳﻨـﻲ و اﻣﭙﺮاﺗـﻮر را‬ ‫در اﻣﻮر دﻧﻴﻮي ﻗﺪرت ﺑﺨﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﭘﺎپ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻫﺮ دو اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ .‬ﭘـﺎپ ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﻳﻜﻲ از ﺣﻜﺎم اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ درآﻣﺪ ﻛﻪ ﺳﺮﮔﺮم ﻳﻚ ﺳﻴﺎﺳـﺖﺑـﺎزي ﺑﺴـﻴﺎر ﺑﻐـﺮﻧﺞ و دور از زﻫـﺪ و ﺗﻘـﻮي ﺑـﻮد‪ .‬دوﻟﺘﻬـﺎي‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﺗﺎزه در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد ﭼﻨﺎن ﻗﺪرﺗﻲ داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻧـﻪ‬ ‫ﭘﺎپ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﻛﺎرﻫﺎﺷﺎن ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻛﻨﺪ و ﻧﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر‪ .‬دوﻟﺘﻬﺎي ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ واﺳـﻄﻪ ﻧﻴـﺮوي ﺑـﺎروت‪ ،‬ﻧﻔـﻮذ ﺗـﺎزه و‬ ‫ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪاي در اﻓﻜﺎر ﻣﺮدم ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ؛ و اﻳﻦ ﻧﻔﻮذ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪة اﻋﺘﻘﺎد روﻣﻴﺎن را ﺑﻪ وﺣﺪت ﺗﻤﺪن ﭘﺎك از ﻣﻴﺎن ﺑﺮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻛﺘﺎب ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻣﻴﺮ« )‪ (Prince‬ﺗﻈﺎﻫﺮ و ﺗﺠﻠﻲ ﻛﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ اﺻـﻞ ﻫـﺪاﻳﺖ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪهاي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻨﺎزع رك و راﺳﺖ ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﻗﺪرت در ﻣﻲآﻳـﺪ‪» .‬اﻣﻴـﺮ« اﻧـﺪرزﻫﺎي‬ ‫زﻳﺮﻛﺎﻧﻪاي ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ در اﻳﻦ ﺑﺎزي ﺑﺮﻧﺪه ﺷﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ در ﻋﺼﺮ ﻋﻈﻤﺖ ﻳﻮﻧﺎن رخ داده ﺑﻮد ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ در زﻣـﺎن‬ ‫ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ روي داد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻴﺪ و ﺑﻨﺪﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﻗﺪﻳﻢ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪﻛﻪ ﺑـﺎ ﺧﺮاﻓـﺎت‬ ‫ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬آزاد ﺷﺪن از ﻗﻴﺪ و ﺑﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﻣﺮدم را ﻓﻌﺎل و ﺧﻼق ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻬﺎر ﺑـﻲﻣﺎﻧﻨـﺪي از ﮔﻠﻬـﺎي ﻧﺒـﻮغ‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﺷﻮب و ﻓﺴﺎدي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ از اﻧﺤﻄﺎط اﺻﻮل اﺧﻼﻗـﻲ ﺣﺎﺻـﻞ آﻣـﺪ‪ ،‬ﻣـﺮدم اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ را ﻣـﻦ‬ ‫ﺣﻴﺚ اﻟﻤﺠﻤﻮع ﻧﺎﺗﻮان ﺳﺎﺧﺖ؛ و آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ زﻳﺮ ﻳﻮغ ﻣﻠﺘﻬﺎﻳﻲ درآﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ از ﻟﺤـﺎظ ﺗﻤـﺪن از ﺧـﻮد آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻋﻘﺐﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻗﺪر آﻧﻬﺎ از ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻴﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﺎﺟﺮاي ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﺼﻴﺒﺖ آﻣﻴﺰ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻣﻠﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎزه ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﻧﻴـﺰ‪،‬‬ ‫ﺟﺰ ﻣﻠﺖ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺪازة اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻴﺎن ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎي ﺑﺰرگ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻔﻜﺮ اروﭘﺎﻳﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻬﻀﺖ اﺻـﻼح دﻳـﻦ ﻗـﺮار دارد‪ .‬اﺻـﻼح دﻳـﻦ ﻳـﻚ ﻧﻬﻀـﺖ‬ ‫ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﭼﻨﺪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻮد و ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺧﻮد را ﻣﺪﻳﻮن ﻋﻠﺘﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻤـﺪﺗﺎً ﻋﺒـﺎرت از ﻃﻐﻴـﺎن ﻣﻠﺘﻬـﺎي‬ ‫ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺳﻠﻄﺔ روم‪ .‬دﻳﻦ ﺷﻤﺎل اروﭘﺎ را ﻣﻘﻬﻮر ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ دﭼﺎر اﻧﺤﻄﺎط ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﺎط ﭘﺎپ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن دﻳﻨﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد و ﺧﺮاج ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ از آﻟﻤﺎن و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻠﺘﻬـﺎ ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز ﻫـﻢ‬ ‫ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺑﻮرﺟﺎ )ﺑﻮرژﻳﺎ( و ﻣﻴﭽﻲ ﻛﻪ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ در ازاي ﭘﻮل ﻧﻘﺪ ارواح ﻣﺮدم را‬

‫‪ .1‬ﻣﺮاد اﻧﺸﻌﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ در ﻛﻠﻴﺴﺎ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ و ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﻲ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑـﻪ ﭘﻴـﺮوي از ﻟـﻮﺗﺮ از ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ ﺟـﺪا‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 14‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫آﻣﺮزﻳﺪه ﻣﻲﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه آن ﭘﻮﻟﻬﺎ را ﺻﺮف ﺗﺠﻤﻼت و ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻼف اﺧﻼق ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺮب ﻣﻠﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي و اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻪ دﺳﺖ ﺑﻬﻢ دادﻧﺪ و ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ روم را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬از ﻃـﺮف دﻳﮕـﺮ‪،‬‬ ‫ﺣﻜﺎم ﻣﺤﻠﻲ درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻗﻠﻤﺮو آﻧﻬﺎ ﻣﻠﻲ ﺷﻮد ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را ﺑﻪ زﻳﺮ ﺳـﻠﻄﺔ ﺧـﻮد درآورﻧـﺪ‪ ،‬و در‬ ‫اﻳﻦ ﺻﻮرت در داﺧﻠﺔ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺎپ در ﻗﺪرﺗﺸﺎن ﺷﺮﻳﻚ ﺑﺎﺷـﺪ ﻧﻴـﺮو ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داﺷـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫واﺳﻄﺔ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻋﻠﺘﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺘﻬﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻟﻮﺗﺮ در ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ اروﭘﺎي ﺷـﻤﺎﻟﻲ از ﺟﺎﻧـﺐ ﻣـﺮدم و ﺣﻜـﺎم ﻳﻜﺴـﺎن ﻣـﻮرد‬ ‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ از ﺳﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ آب ﻣﻲﺧﻮرد‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻘﺪﺳﺶ ﻳﻬﻮدي و اﻟﻬﻴﺎﺗﺶ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻬـﺎﻳﺶ‬ ‫ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ‪ -‬روﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح دﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ روﻣﻲ آن را ﻃﺮد ﻛﺮد و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻴﺶ را ﻣﻼﻳـﻢ‬‫ﺳﺎﺧﺖ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺶ را ﻧﻴﺮوي ﻓﺮاوان ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ دﻳﻦ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﺳـﺮﮔﺮم ﺑـﺎز ﻛـﺮدن و ﺑـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫زدن ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻴﻬﺎي ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﺔ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم و ﻛﻠﻴﺴﺎي روﻣﻲ ﺑـﻮد ﻫﻤﻜـﺎر و ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ ﺷـﺪ‪ .‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬ ‫ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ‪ ،‬وﺣﻲ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺧﺘﻢ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻗﺮن ﺑﻪ ﻗﺮن اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؛ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻓـﺮدي واﺟـﺐ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺷﺨﺼﻲ ﺧﻮد را رﻫﺎ ﻛﻨﺪ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻜـﺲ ﻛﻠﻴﺴـﺎ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان وﺳـﻴﻠﺔ ﻧـﺰول‬ ‫وﺣﻲ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ در ﻛﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪ ،‬و اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺄوﻳﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺮدم در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ اﺧـﺘﻼف ﻧﻈـﺮ ﭘﻴـﺪا ﻛﺮدﻧـﺪ و ﻫـﻴﭻ ﻣﻘـﺎم‬ ‫آﺳﻤﺎﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﺎ درﺑﺎة اﺧﺘﻼف آﻧﻬﺎ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻋﻤﻞ دوﻟﺖ ﻣﺪﻋﻲ آن ﺣﻘﻲ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺳـﺎﺑﻖ ﺑـﻪ ﻛﻠﻴﺴـﺎ‬ ‫ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ادﻋﺎ ﻏﺎﺻﺒﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اﻋﺘﻘﺎد ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺎن روح و ﺧـﺪا ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﻣﻴـﺎﻧﺠﻲ دﻧﻴـﻮي و ﺧـﺎﻛﻲ وﺟـﻮد‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺛﺮات ﻣﻬﻤﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮد از راه اﺳﺘﺸﺎره ﺑﺎ ﻣﺮاﺟـﻊ دﻳﻨـﻲ ﺣﻘـﺎﻳﻖ را ﻣﺘـﻴﻘﻦ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺎ ﺗﻔﻜﺮ دروﻧﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺗﻤﺎﻳـﻞ ﺧﺎﺻـﻲ ﺑـﻪ ﺳـﺮﻋﺖ رﺷـﺪ ﻛـﺮد‪ ،‬ﻛـﻪ در‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﮔﺮاﻳﻴﺪ و در دﻳﺎﻧﺖ در ﺟﻬﺖ ﻋﺮﻓﺎن ﺳﻴﺮ ﻛـﺮد؛ و ﻋﺮﻓـﺎن ﻫﻤـﻮاره ﺑـﻪ دﺷـﻮاري در ﻗﺎﻟـﺐ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدات ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻲ ﻳﻚ ﻣﺬﻫﺐ واﺣﺪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد در آﻣـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ در ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺗﻌـﺪاد اﻓـﺮاد ﻓﻼﺳـﻔﻪ‪ ،‬ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ؛‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻳﻚ اﻣﭙﺮاﺗﻮر در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎپ ﻗﺪ ﻋﻠﻢ ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﺪة زﻳﺎدي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﻠﺤﺪ )ﻳﻌﻨﻲ ﻏﻴﺮﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ(‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ اوﺿﺎع در ﻋﺮﺻﺔ ﻓﻠﺴﻠﻪ و ادب ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻧﻮﻋﻲ ذﻫﻦﮔﺮاﻳﻲ ﻛﻪ ﻣـﺪام ﻋﻤﻴﻘﺘـﺮ ﻣـﻲﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ذﻫﻦﮔﺮاﻳﻲ در آﻏﺎز ﻛﺎر ﻫﻤﭽﻮن وارﺳﺘﮕﻲ ﮔﻮاراﻳﻲ از ﻗﻴﺪ ﺑﺮدﮔﻲ ﻓﻜﺮي ﺟﻠﻮه ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳـﻮي ﻓﺮدﻳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺳﻼﻣﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎ دﻛﺎرت آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻘﺎن اﺳﺎﺳﻴﺶ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از وﺟﻮد ﺧﻮدش و اﻧﺪﻳﺸـﻪﻫـﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﺧﺎرج از آن ﻣﻨﺘﺞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺮﺣﻠﺔ اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺳﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ از ﻃﺮﻳـﻖ ﺑـﺎرﻛﻠﻲ و ﻛﺎﻧـﺖ ﺑـﻪ ﻓﻴﺨﺘـﻪ‬ ‫رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ وي ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻓﻘﻂ ﻧﺸﺌﻪاي از ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻧﺎﺳـﺎﻟﻤﻲ ﻓﻜـﺮي ﻧﺒـﻮد‪ ،‬و از آن روز‬ ‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﺗﻼش ﺑﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺧﻮد را از اﻳﻦ ورﻃﻪ رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺸﺪ و ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻋﻘﻞ ﺳﻠﻴﻢ ﺑﺎزﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ذﻫﻦﮔﺮاﻳﻲ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﻤﻮاره دوش ﺑﻪ دوش ﻫﺮج و ﻣﺮج در ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻟﻮﺗﺮ ﻫﻢ زﻧـﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﻴﺮوان ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻓﺘﺔ او ﻧﻈﺮﻳﺔ »آﻧﺎﺑﺎﭘﺘﻴﺰم« ‪ Anabaptism‬را ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ و ﻣـﺪﺗﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮ ﺷـﻬﺮ‬ ‫ﻣﻮﻧﺴﺘﺮ ‪ Münsser‬ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎﺑﺎﭘﺘﻴﺴﺘﻬﺎ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ را ﻣﺮدود ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﻛـﻪ روحاﻟﻘـﺪس‬ ‫اﺷﺨﺎص ﻧﻴﻚ را در ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و روحاﻟﻘﺪس را ﻧﻤﻲﺗﻮان اﺳﻴﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﻘﺮرات ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ اﺷﺘﺮاﻛﻲ و ﻫﺮج و ﻣﺮج در رواﺑﻂ ﺟﻨﺴﻲ ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ؛ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻳﻚ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻘﺮض‬ ‫ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﻼﻳﻤﺘﺮ‪ ،‬در ﻫﻠﻨﺪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و اﻣﺮﻳﻜﺎ اﺷﺎﻋﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻲﺗـﻮان آﻧﻬـﺎ را‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ □ ‪15‬‬

‫رﻳﺸﺔ ﻓﺮﻗﺔ »ﻛﻮﻳﻜﺮ«‪1‬ﻫﺎ داﻧﺴﺖ‪ .‬در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺷﻜﻞ ﺗﺮﺳﻨﺎﻛﺘﺮي از آﺷﻮﺑﮕﺮاﻳﻲ )آﻧﺎرﺷﻴﺰم( ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ دﻳـﻦ‬ ‫ﻫﻢ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮام در روﺳﻴﻪ و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و ﺗﺎ ﺣﺪ ﻛﻤﺘﺮي در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﭘﻴﺮوزي ﻓـﺮاوان ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورد؛ و ﺗـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﻫﻨﻮز ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺘﺮﺳﻜﻲ ادارة اﻣﻮر ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ را در اﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲرﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺟﺪﻳﺪ آﺷﻮﺑﮕﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺿﺪ دﻳﻨﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﻫﻨﻮز ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از روح ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻲ را در ﺧﻮد ﺳﺮﺷﺘﻪ دارد‪ .‬ﻓﺮق ﻋﻤﺪهاش ﺑﺎ ﻣـﺬﻫﺐ ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎﻧﻲ‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﺧﺼﻮﻣﺘﻲ را ﻛﻪ ﻟﻮﺗﺮ ﺑﺎ ﭘﺎﭘﻬﺎ ﻣﻲورزﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻨﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ دوﻟﺘﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ذﻫﻨﮕﺮاﻳﻲ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺪ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗـﻮان ﺟﻠـﻮش را ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ دورة ﺧـﻮد را ﺑﮕﺬراﻧـﺪ‪ .‬در‬ ‫اﺧﻼق‪ ،‬ﺗﻜﻴﺔ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮ وﺟﺪان ﻓﺮدي اﺳﺎس آﺷﻮﺑﮕﺮاﻳﺎﻧﻪ داﺷﺖ؛ اﻣﺎ ﻋﺎدات و رﺳﻮم ﭼﻨﺎن ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺟـﺰ در‬ ‫ﻣﻮرد ﭼﻨﺪ ﻃﻐﻴﺎن ﺗﺼﺎدﻓﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻐﻴﺎن ﺷﻬﺮ ﻣﻮﻧﺴﺘﺮ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺧﻮد ﭘﻴﺮوان ﻓﺮدﻳﺖ ﻧﻴﺰ در اﺧﻼق ﻫﻤﺎن رﻓﺘـﺎري داﺷـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻌﻤﻮل ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﻮازﻳﻦ ﺗﻘﻮي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﺪ‪ .‬ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ ﻫﺴـﺖ‪ ،‬اﻳـﻦ ﺗﻌـﺎدل ﻧﺎﭘﺎﻳـﺪار ﺑـﻮد؛ و ﻣﺴـﻠﻚ‬ ‫»ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ« ﻛﻪ در ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﺎب ﺷﺪ آن را ﺑﻬﻢ زد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻣﺴﻠﻚ‪ ،‬ﺧﻮﺑﻲ ﻋﻤﻞ را ﻋﻮاﻗﺐ ﺧﻮب آن ﻳـﺎ اﻧﻄﺒـﺎق‬ ‫آن ﺑﺎ ﻣﻘﺮرات اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻌﻴﺎر ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ از اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ ﻛﻪ اﻧﮕﻴﺰة ﻋﻤﻞ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬از ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻣﺴﻠﻚ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪة »ﻗﻬﺮﻣﺎن«‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻛﺎرﻻﻳﻞ و ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺮام ﺑﺎﻳﺮون‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺷﻮر و ﺳـﻮداي‬ ‫ﺗﻨﺪ و ﺷﺪﻳﺪ از ﻫﺮ ﻧﻮع ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ روﻣﺎﻧﺘﻴﻚ در ﻫﻨﺮ و ادﺑﻴﺎت و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﻠﻚ ذﻫﻨﻲ در ﻗﻀﺎوت راﺟﻊ ﺑﻪ اﻓـﺮاد ﺑﺸـﺮ ﻧـﻪ‬ ‫ﭼﻮن اﻋﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﺔ ﻣﻮﺻﻮﻋﺎت ﺗﻔﻜﺮ ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻢ اﻟﺠﻤﺎل ﻟﺬت ﺑﺨﺸﻨﺪ‪ .‬ﺑﺒﺮ از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ زﻳﺒﺎﺗﺮ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﻣﺎ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺒﺮ در ﻗﻔﺲ ﻣﺤﺒﻮس ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻧﻔﺮ روﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬در ﻗﻔﺲ را ﺑﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ و از ﺟﺴـﺖ و‬ ‫ﺧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺒﺎي ﺑﺒﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻫﻼك ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬت ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬وي اﻧﺴﺎن را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺒـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﭼﻮن در اﻳﻦ ﻛﺎر ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﺑﺪ ﻧﺘﺎﻳﺞ آن ﭼﻨﺪان ﻣﻄﺒﻮع و ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮ ﺿﺪ اﺷﻜﺎل ﺳﺨﻴﻒ ﻓﻠﺴﻔﺔ ذﻫﻨﮕﺮاﻳﻲ؛ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻠﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ‬ ‫ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻠﻬﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﺎزش اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮاي دوﻟـﺖ و ﻓـﺮد ﺑـﻪ دو‬ ‫دﻧﻴﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﻜﻞ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻك آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻻك ﺑﺎ »ﺷـﻮق و اﻧﺠـﺬاب« ‪ -‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻓﺮدﻳﺖ آﻧﺎﺑﺎﭘﺘﻴﺴﺘﻬﺎ ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﻗﺪر ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠـﻖ و ﭘﻴـﺮوي ﻛﻮرﻛﻮراﻧـﻪ از رﺳـﻢ و ﻋـﺮف‪ .‬ﻳـﻚ ﻃﻐﻴـﺎن‬ ‫ﻛﺎﻣﻠﺘﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ذﻫﻨﮕﺮاﻳﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ دوﻟﺖ ﭘﺮﺳﺘﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎ ﺑﺮاي‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﺘﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺪان ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ و ﻫﮕﻞ و روﺳﻮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪاﻧـﺪ؛ و ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﺮﻣﻮل و ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن و ﻫﻴﺘﻠﺮ ﺗﺠﺴﻢ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي ﺑﺴﻴﺎر دور از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫در ﻋﻤﻞ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻮﻋﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺔ دوﻟﺖ ﭘﺮﺳﺘﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﻴﺎر دارد‪.‬‬ ‫در ﻃﻲ اﻳﻦ ﺳﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻃﻮﻻﻧﻲ از ﺳﺎل ‪ 600‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﻪ دو دﺳـﺘﻪ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪:‬‬ ‫ﻳﻜﻲ آن دﺳﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻗﻴﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﺳﻔﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮي آن دﺳﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻗﻴـﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬ ‫را ﺷﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﺑﻘﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ دو دﺳﺘﻪ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻧﻀﺒﺎﻃﻴﺎن از دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﺑﻲﭼﻮن و ﭼﺮا‪ ،‬ﭼـﻪ ﻛﻬﻨـﻪ و ﭼـﻪ ﻧـﻮ‪،‬‬ ‫ﻫﻮاداري ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻨﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﺟﺰﻣـﻲ آﻧـﺎن را‬ ‫اﺛﺒﺎت ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ آﻧﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺳﻌﺎدت و ﺧﻮﺷﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺮاﻓﺖ ﻳـﺎ »ﻗﻬﺮﻣـﺎﻧﻲ«‬ ‫را ﺑﺮ ﺳﻌﺎدن ﺗﺮﺟﻴﺢ داد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻏﻴﺮﻋﻘﻼﻧﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﺮاﻫﻲ و ﻫﻤـﺪردي ﻧﺸـﺎن دادهاﻧـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا‬ ‫اﺣﺴﺎس ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ دﺷﻤﻦ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ و ﻫﻤﺎﻣﻨﮕﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ آزادﻳﺨﻮاﻫﺎن‪ ،‬ﻏﻴﺮ از آﺷﻮﺑﮕﺮاﻳﺎن‬ ‫‪ .1‬ﻓﺮﻗﺔ ‪ Quaker‬در ﺣﺪود ‪ 1650‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﺟﻮرج ﻓﻮﻛﺲ )‪ (George Fox‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻨﻴـﺎد ﺷـﺪ و اﻋﻀـﺎي آن ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ را »دوﺳـﺖ«‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 16‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻓﺮاﻃﻲ‪ ،‬ﺑﺎ روش ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ در اﺧﻼق ﺑﻬﺮه و ﻓﺎﻳﺪه را اﺻﻞ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑـﺎ‬ ‫ﺷﻮر و ﺳﻮدا ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ و ﺑﺎ اﺷﻜﺎل ﻋﻤﻴﻖ دﻳﻦ دﺷﻤﻨﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﺣﺘﻲ ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮر آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ اﺳـﻢ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ اﻓﻜﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ وﺿﻮح دﻳﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ اﺧـﺘﻼف ﺑـﻪ اﺷـﻜﺎل‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ دورهﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻋﺎوي ﻫﺮ دو ﻃﺮف اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻋﺎوي ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻫﺮ اﺧﺘﻼف دﻳـﺮ ﭘـﺎي دﻳﮕـﺮي ‪ -‬ﻣﻘـﺪاري‬ ‫ﺣﻖ و ﻣﻘﺪاري ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ از ﺿﺮورﻳﺎت اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫ﻋﻘﻠﻲ اﻳﻦ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ را در اﺟﺘﻤﺎع ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬ﻫﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﻣﻌﺮض دو ﺧﻄـﺮ ﻣﺘﻀـﺎد واﻗـﻊ اﺳـﺖ‪ :‬ﺳـﻔﺖ ﺷـﺪن در‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﭘﻴﺮوي زﻳﺎده از ﺣﺪ از ﻋﺮف و اﻧﻀﺒﺎط‪ ،‬و ﺷﻞ ﺷﺪن ﻳﺎ زﻳﺮ ﻳﻮغ ﺧﺎرﺟﻲ رﻓﺘﻦ در ﻧﺘﻴﺠﺔ رﺷـﺪ ﻓﺮدﻳـﺖ و اﺳـﺘﻘﻼل‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻜﺎري اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺗﻤﺪﻧﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺎ ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﺧﺸﻚ و ﺧﺸﻦ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﻨـﺪ و‬ ‫ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﻧﺮم ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﻔﻴﺪ ﻋﺮف ﻗﺪﻳﻢ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ و ﻣﻀﺮاﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻦ ﻋﺮف ﻗﺪﻳﻢ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﻫﻨﻮز ﺑﺮ اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﻧﺸﺪه‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻤﺪن ﺑﻪ دورة درﺧﺸﺎﻧﻲ از ﻧﺒﻮغ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﺮات ﺑﺮ اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮج و ﻣﺮج آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻻﺟﺮم ﻳﻚ دورة اﺳﺘﺒﺪاد ﺟﺪﻳﺪ ﻓـﺮا‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺟﺪﻳﺪي را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﺟﺰﻣﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻛﻮﺷﺸﻲ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺧﺎرج ﺷﺪن از اﻳﻦ دور‪ .‬اﺳﺎس ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ از ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﭘﺪﻳﺪ آوردن ﻳﻚ ﻧﻈﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﻋﻘﻴـﺪة‬ ‫ﺟﺰﻣﻲ ﻏﻴﺮﻋﻘﻼﻧﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﻴﻦ اﺳﺘﻘﺮار و آرام ﺑﻲآﻧﻜـﻪ ﻗﻴـﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑـﻴﺶ از آﻧﭽـﻪ ﺑـﺮاي ﺑﻘـﺎي اﺟﺘﻤـﺎع‬ ‫ﺿﺮورت دارد ﻻزم آﻳﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﻨﺪه ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد‪.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ □ ‪17‬‬

‫‪ 82‬اول‬

‫‪7‬ر ن ‪ 7‬‬ ‫در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰﺗﺮ ﻳﺎ ﺗﻮﺟﻴﻬﺶ دﺷﻮارﺗﺮ از ﻇﻬﻮر ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﺗﻤﺪن در ﻳﻮﻧﺎن ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪة ﺗﻤﺪن ﻫﺰاران ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮر ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ در ﻣﺼـﺮ و ﺑـﻴﻦاﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ وﺟـﻮد داﺷـﺖ و از آن‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎي ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﻧﻴﺰ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬وﻟﻲ ﻫﻨﻮز ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺎﺻﻲ ﻻزم ﺑﻮد ﺗﺎ ﺗﻤﺪن ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫اﻳﻦ ﻛﻤﺒﻮد را ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در ﻫﻨﺮ و ادب ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻛﺲ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آﻧﭽﻪ اﻳﻦ ﻗـﻮم در زﻣﻴﻨـﺔ‬ ‫ﻓﻜﺮ ﻣﺤﺾ آوردﻧﺪ از ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎي ﻫﻨﺮي و ادﺑﻲ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻛﻢﻧﻈﻴﺮﺗﺮ اﺳـﺖ‪ .‬رﻳﺎﺿـﻴﺎت‪ 1‬و ﻋﻠـﻢ و ﻓﻠﺴـﻔﻪ را ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫آوردﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از وﻗﺎﻳﻊﻧﮕﺎري ﻣﺤﺾ را آﻧﻬﺎ آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﭘـﺎيﺑﻨـﺪ زﻧﺠﻴـﺮ ﺗﻌﺼـﺒﺎت‬ ‫ﻣﻮروﺛﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ آزاداﻧﻪ درﺑﺎرة ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺟﻬﺎن و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺣﻴﺎت ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭼﻨـﺎن ﺷـﮕﻔﺖ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ زﻣﺎﻧﻬﺎي اﺧﻴﺮ ﻣﺮدم ﻗﺎﻧﻊ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﻴﻔﺘﻪوار ﺑﻪ آﺛﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ و درﺑﺎرة ﻧﺒﻮغ ﻳﻮﻧﺎن داد ﺳﺨﻦ‬ ‫ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ اﺣﻮال‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﻠﻤﻲ ﻓﻬﻤﻴﺪ؛ و اﻳﻦ ﻛـﺎري اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﺮﭼﻨـﺪ دﺷـﻮار‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ دﺷﻮارﻳﺶ ﺧﻮب ﻣﻲارزد‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ ﺗﺎﻟﺲ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺗﺎرﻳﺦ زﻣﺎن او را از روي اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻌﻠﻮم ﻛﺮد ﻛـﻪ وي ﺧﺴـﻮﻓﻲ را‬ ‫ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد و اﻳﻦ ﺧﺴﻮف ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﻨﺠﻤﺎن در ﺳﺎل ‪ 585‬ق‪ .‬م‪ .‬روي داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻢ ‪ -‬ﻛﻪ‬ ‫در اﺻﻞ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻧﺒﻮدﻧﺪ ‪ -‬در آﻏﺎز ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﺑﺎ ﻫﻢ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟـﻲ آﻳـﺎ ﭘـﻴﺶ از اﻳـﻦ در ﻳﻮﻧـﺎن و ﻛﺸـﻮرﻫﺎي‬ ‫ﻫﻤﺴﺎﻳﻪاش ﭼﻪ ﻣﻲﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﻫﺮ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﺑﺪﻫﻴﻢ ﺗﺎ اﻧﺪازهاي آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫در ﻗﺮن ﺣﺎﺿﺮ ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ اﺟﺪاد ﻣﺎ داﺷﺘﻨﺪ در دﺳﺘﺮس ﻣﺎ ﮔﺬارده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻦ ﻧﻮﺷﺘﻦ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 4000‬ق‪ .‬م‪ .‬در ﻣﺼﺮ‪ ،‬و ﻧﻪ ﭼﻨﺪان دﻳﺮﺗﺮ از اﻳﻦ در ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ‪ ،‬اﺧﺘﺮاع ﺷﺪ‪ .‬در ﻫـﺮدوي‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﺎ ﻛﺸﻴﺪن ﺗﺼﻮﻳﺮ اﺷﻴﺎ آﻏﺎز ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎ ﺑﻪ زودي ﺷﻜﻞ ﻗﺮاردادي ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻃـﻮري ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﻛﻠﻤﻪاي ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻼﻣﺘﻲ ﻧﺸﺎن داده ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﻨﻮز در ﭼﻴﻦ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺪت ﻫﺰاران ﺳﺎل اﻳﻦ ﺧﻂ ﭘـﺮ‬ ‫زﺣﻤﺖ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻂ اﻟﻔﺒﺎﻳﻲ درآﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻤﺪن در ﻣﺼﺮ و ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ زود آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد رودﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻧﻴﻞ و دﺟﻠﻪ و ﻓﺮات ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻛﺸـﺎورزي‬ ‫را ﺑﺴﻴﺎر آﺳﺎن و ﭘﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در اﻳﻦ دو ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﻤﺪن از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﻤـﺪﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ‬ ‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ در ﻣﻜﺰﻳﻚ و ﭘﺮو ﺑﺎ آن روﺑﺮو ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬در ﻣﺼﺮ اﻳـﻦ ﭘﺎدﺷـﺎه‬ ‫ﻣﺎﻟﻚ ﻫﻤﺔ زﻣﻴﻨﻬﺎ ﺑﻮد‪ .‬دﻳﻦ‪ ،‬دﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﺧﺪاﻳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻳﻚ ﺧﺪاي ﺑﺰرگ ﻧﻴـﺰ ﻛـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺑـﺎ او رواﺑـﻂ ﺑﺴـﻴﺎر ﺻـﻤﻴﻤﺎﻧﻪ‬ ‫داﺷﺖ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﺷﺮاف ﺳﭙﺎﻫﻲ و اﺷﺮاف روﺣﺎﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﭘﺎدﺷﺎه ﺿﻌﻴﻒ ﻳﺎ ﮔﺮﻓﺘـﺎر ﺟﻨـﮓ ﺳـﺨﺘﻲ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﺮاف روﺣﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﻗﺪرت ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﭼﻨﮓ ﺑﻴﻨﺪازﻧﺪ‪ .‬ﺷﺨﻢ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن زﻣﻴﻦ ﺑﺮده و ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﺎ اﺷﺮاف ﻳـﺎ‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﺣﺴﺎب و ﻗﺪري ﻫﻨﺪﺳﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺼﺮﻳﺎن و ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻛـﻪ از ﺷـﻤﺎرش اﻧﮕﺸـﺘﺎن ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬روش اﺳﺘﻨﺘﺎج از ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻛﻠﻲ را ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن اﺑﺪاع ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 18‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﻴﺎن دﻳﻦ ﻣﺼﺮي و دﻳﻦ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎر وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻓﻜﺮ ﻣﺼﺮﻳﺎن ﻣﺸﻐﻮل دﻧﻴﺎي دﻳﮕـﺮ ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﺼـﺮﻳﺎن ﻋﻘﻴـﺪه‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ روح ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن زﻳﺮﻳﻦ ﻧﺰول ﻣﻲﻛﻨﺪ و در آن ﺟﻬﺎن اوﺳـﻴﺮﻳﺲ‪ 1‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ رﻓﺘـﺎري ﻛـﻪ روح ﻫﻨﮕـﺎم‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ روي ﺧﺎك داﺷﺘﻪ در ﺣﻖ او داوري ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺼﺮﻳﺎن ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ روح ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺗـﻦ ﺑـﺎز ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﭘﻨﺪار آﻧﻬﺎ را وا ﻣﻲداﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدﮔﺎن را ﻣﻮﻣﻴﺎﻳﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻘﺒﺮه ﻫﺎي ﻣﺠﻠﻞ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ .‬اﻫﺮام در ﭘﺎﻳﺎن ﻫﺰارة ﭼﻬـﺎرم و آﻏـﺎز‬ ‫ﻫﺰارة ﺳﻮم ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮاﻋﻨﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ ﺗﻤﺪن ﻣﺼﺮي دﭼﺎر رﻛﻮد ﺷﺪ و ﻣﺤﺎﻓﻈـﻪ ﻛـﺎري دﻳﻨـﻲ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ را‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 1800‬ق‪ .‬م‪ .‬ﻣﺼﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻳﻚ ﻗﻮم ﺳﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﻴﻜﺴﻮس‪ 2‬ﮔﺸﻮده ﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻗـﻮم‬ ‫در ﺣﺪود دو ﻗﺮن در ﻣﺼﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﻣﻴﺎن در ﻣﺼﺮ اﺛﺮ ﺟﺎوداﻧﻲ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﮕﺬاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ وﺟﻮدﺷـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش ﺗﻤﺪن ﻣﺼﺮي در ﺳﻮرﻳﻪ و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻛﻤﻚ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﺑﻞ ﺑﻴﺶ از ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ آﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮋاد ﺣﺎم در ﺑﺎﺑﻞ در آﻏﺎز ﺳﺎﻣﻴﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺳـﻮﻣﺮﻳﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﺻﻠﺸﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺧﻂ ﻣﻴﺨﻲ را ﺳﻮﻣﺮﻳﺎن اﺧﺘﺮاع ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺎﻣﻴﺎنِ ﻓﺎﺗﺢ اﻳﻦ ﺧـﻂ را از آﻧﻬـﺎ ﻓـﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺴﺘﻘﻞ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﺑﻞ ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪ و ﻳـﻚ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‪ .‬ﺧﺪاﻳﺎن ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ زﻳﺮدﺳﺖ ﻣﺮدوخ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬درآﻣﺪﻧﺪ؛ و ﻣﺮدوخ وﺿﻌﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻈﻴﺮ آﻧﻜـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬ ‫زﺋﻮس در ﻣﻴﺎن ﺧﺪاﻳﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬در ﻣﺼﺮ ﻧﻴﺰ وﻗﺎﻳﻌﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ روي داده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ادﻳﺎن ﻣﺼﺮ و ﺑﺎﺑﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ادﻳﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻣﺮاﺳﻤﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮاوان ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺤﺼﻮل اﺟﺮا ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬زﻣﻴﻦ ﻣـﺎده‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺮ‪ .‬ﮔﺎو ﻧﺮ ﻣﻈﻬﺮ ﻗﺪرت ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺟﻨﺲ ﻧﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ و ﮔﺎوﭘﺮﺳﺘﻲ اﻣﺮي راﻳﺞ ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﺎﺑﻞ ﻣﺮﺗﺒﺔ ﻋﺸـﺘﺎر‬ ‫)‪ ،(Ishtar‬اﻟﻬﺔ زﻣﻴﻦ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺎدة دﻳﮕﺮ از ﻫﻤﻪ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ آﺳﻴﺎي ﻏﺮﺑـﻲ ﻣـﺮدم »ﻣـﺎدر ﺑـﺰرگ« را‬ ‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮاﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﻣـﺎدر ﺑـﺰرگ را دﻳﺪﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﺎم اﻳﻦ ﻣﺎدر را »آرﺗﻤﻴﺲ« ‪ Artemis‬ﻧﻬﺎدﻧﺪ و اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ﭘﺮﺳﺘﺶ او را ﺧﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﺻﻞ و رﻳﺸﺔ »دﻳﺎﻧـﺎ«‬ ‫‪ Diana‬ﺧﺪاي ﻣﺮدم اﻓﻴﺴﻮس‪ 3‬ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺎدر ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻳﻦ ﻣﺎدر را ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻣـﺮﻳﻢ ﻋـﺬرا درآورد‪ ،‬و در‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻬﺮ اﻓﻴﺴﻮس ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﻮراﻳﻲ دﻳﻨﻲ ﻟﻘﺐ »ﻣﺎدر ﺧﺪا« ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺮﻳﻢ داد‪.‬‬ ‫ﻫﺮﺟﺎ ﻛﻪ دﻳﻦ ﺑﺎ دوﻟﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ در دﮔﺮﮔﻮن ﻛﺮدن اﺟﺰاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آن دﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻳﺎد‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻳﺎ اﻟﻬﻪ ﺑﺎ دوﻟﺖ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮد و ﻋﻼوه ﺑﺮ وﻇﻴﻔﺔ ﻓﺮاوان ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺤﺼـﻮل ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ در ﺟﻨﮕﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺮوزي ﻧﺼﻴﺐ دوﻟﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ و اﻟﻬﻴـﺎت را ﺑـﺎ دﻗـﺖ ﺑـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﻠﻤﺮو اﻣﭙﺮاﺗﻮري را در ﻳﻚ ﻣﻌﺒﺪ ﺟﺎي ﻣﻲدادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎ دوﻟﺖ ﺑﺎ اﺧﻼق ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران ﭼﻨﻴﻦ واﻧﻤﻮد ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻬﺎي ﺧﻮد را از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲدارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺠﺎوز از ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻲﺣﺮﻣﺘﻲ ﺑﻪ ﺧـﺪا ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺪﻳﻤﻴﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻬـﺎي ﺣﻤـﻮراﺑﻲ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺑﺎﺑـﻞ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺣـﺪود ‪ 2100‬ق‪ .‬م‪.‬‬ ‫ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ‪ .‬ﺣﻤﻮراﺑﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻟﻮح ﻗﺎﻧﻮﻧﻬﺎي وي از ﭼﺎﻧﺐ ﻣﺮدوخ ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬راﺑﻄﺔ ﻣﻴﺎن دﻳﻦ و اﺧﻼق از‬ ‫زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮ ﻣﺪام ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫دﻳﻦ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﺑﺮﺧﻼف دﻳﻦ ﻣﺼﺮي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﺎﻣﺮاﻧﻲ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻋﻼﻗﻪ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺳـﻌﺎدت در ﺟﻬـﺎن دﻳﮕـﺮ‪ .‬ﺟـﺎدو و‬ ‫ﻏﻴﺒﮕﻮﻳﻲ و ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺑﺎﺑﻞ ﻧﺒﻮد‪ ،‬از ﺑﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ رﺳﻴﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺑﺎﺑﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ‬ ‫‪ Osiris .1‬ﺧﺪاي ﻣﺼﺮﻳﺎن ﻗﺪﻳﻢ‪ .‬م‪.‬‬ ‫‪ Hyksos .2‬ﻗﻮﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﺻﻠﺸﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻮم ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺪﺗﻬﺎ ﺑﺮ آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻧﺎﻣﺸـﺎن در‬ ‫زﺑﺎن ﻣﺼﺮي ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن« اﺳﺖ‪ .‬م‪.‬‬ ‫‪ Ephysus .3‬ﺷﻬﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﻛﻪ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه دﻳﺎﻧﺎ در آﻧﺠﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬م‪.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ □ ‪19‬‬

‫ﻛﺎرﻫﺎ در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن رواج ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﺎﺑﻞ ﻛﺎرﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻋﻠﻢ درآﻣﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬ ‫ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺑﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ و ﺗﻘﺴﻴﻢ داﻳﺮه ﺑﻪ ‪ 360‬درﺟﻪ؛ و ﻧﻴﺰ ﻛﺸـﻒ ﺗﺴﻠﺴـﻞ در ﺧﺴـﻮف و ﻛﺴـﻮف ﻛـﻪ در‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ آن ﺑﺸﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﺴﻮف را ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻦ و ﻛﺴﻮف را ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳـﺪ ﺗـﺎﻟﺲ داﻧـﺶ‬ ‫ﺑﺎﺑﻠﻲ را ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺪﻧﻬﺎي ﻣﺼﺮ و ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﻛﺸﺎورز ﺑﻮد و ﺗﻤﺪﻧﻬﺎي ﻣﻠﺘﻬﺎي اﻃﺮاف آﻧﻬﺎ در آﻏﺎز ﺷﺒﺎﻧﻲ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺳـﻌﺔ ﺗﺠـﺎرت‪ ،‬ﻛـﻪ در‬ ‫اﺑﺘﺪا ﺗﻤﺎﻣﺎً درﻳﺎﻳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺎزه اي وارد ﺗﻤﺪن ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 1000‬ق‪ .‬م‪ .‬ﺳﻼح از ﻣﻔﺮغ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷـﺪ؛ وﻟـﻲ‬ ‫ﻣﻠﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﻠﺰﻫﺎي ﻻزم را در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻧﺎﭼﺎر اﻳـﻦ ﻓﻠﺰﻫـﺎ را از راه ﺗﺠـﺎرت ﻳـﺎ دزدي درﻳـﺎﻳﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ دزدي درﻳﺎﻳﻲ ﻳﻚ راه ﺣﻞ ﻣﻮﻗﺖ ﺑﻮد و ﻫﺮﮔﺎه اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺎ اﻧﺪازه اي اﺳﺘﻮار ﺑـﻮد ﺗﺠـﺎرت‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺟﺰﻳﺮة ﻛﺮت در ﺗﺠﺎرت ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﺪﺗﻲ در ﺣـﺪود ﻳـﺎزده ﻗـﺮن ‪-‬‬ ‫ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ از ‪ 2500‬ق‪ .‬م‪ .‬ﺗﺎ ‪ 100‬ق‪ .‬م‪ - .‬در ﺟﺰﻳﺮة ﻛﺮت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻣﻴﻨـﻮﻳﻲ ‪ Minoan‬ﻛـﻪ از‬ ‫ﺣﻴﺚ ﻫﻨﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬آﻧﭽﻪ از ﻫﻨﺮ ﻛﺮﺗﻲ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة ﺷـﺎدي و ﺧﻮﺷـﻲ و ﺗﺠﻤـﻞ ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ ﻣﻨﺤﻄـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬و اﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﻜﻲ و ﺗﻴﺮﮔﻲ ﺑﻴﻢ اﻧﮕﻴﺰ ﻣﻌﺒﺪﻫﺎي ﻣﺼﺮي ﻓﺮق ﺑﺴﻴﺎر دارد‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﺗﻤﺪن ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از ﻛﺎوﺷﻬﺎي ﺳﺮ آرﺗﻮر اواﻧﺰ ‪ Sir Arthur Evans‬و دﻳﮕﺮان ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻴﭻ اﻃﻼﻋـﻲ در دﺳـﺖ‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺗﻤﺪن ﻛﺮﺗﻲ ﺗﻤﺪﻧﻲ ﺑﻮد درﻳﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺼﺮ )ﺟﺰ در زﻣـﺎن ﻫﻴﻜﺴـﻮس ﻫـﺎ( ﺗﻤـﺎس ﻧﺰدﻳـﻚ داﺷـﺖ از ﺗﺼـﻮﻳﺮﻫﺎي‬ ‫ﻣﺼﺮي ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﺠﺎرت ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺼﺮ و ﻛﺮت در ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ درﻳـﺎﻧﻮردان ﻛﺮﺗـﻲ ﺻـﻮرت‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺠﺎرت در ﺣﺪود ‪ 1500‬ق‪ .‬م‪ .‬ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﻴﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﻛﺮﺗﻲ ﺧﻮﻳﺸﻲﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ دﻳﻦ ﺳﻮرﻳﻪ و آﺳـﻴﺎي‬ ‫ﺻﻐﻴﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ؛ وﻟﻲ در زﻣﻴﻨﺔ ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﻛﺮت ﺧﻮﻳﺸﻴﻬﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺎ ﻣﺼﺮ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻫﻨﺮ ﻛﺮﺗﻲ اﺻـﺎﻟﺖ دارد و ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺤﻮ ﺧﻴﺮه ﻛﻨﻨﺪه اي زﻧﺪه و ﺑﺎ روح اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﻛﺰ ﺗﻤﺪن ﻛﺮﺗﻲ ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن را »ﻛﺎخ ﻣﻴﻨـﻮس« ﻧﺎﻣﻴـﺪه اﻧـﺪ و در‬ ‫ﺷﻬﺮ ﻛﻨﻮﺳﻮس ‪ Knossos‬واﻗﻊ اﺳﺖ و در ادﺑﻴﺎت ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺪان اﺷﺎره ﻫﺎﻳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﺧﻬﺎي ﻛﺮت ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ﺷﻜﻮه ﺑﻮده‪،‬‬ ‫اﻣﺎ در ﺣﺪود ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ق‪ .‬م‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﺴﻠﺔ وﻗﺎﻳﻊ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮت از روي‬ ‫آﺛﺎر ﻣﺼﺮي ﻛﻪ در ﻛﺮت ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد و آﺛﺎر ﻛﺮﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﺼﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﮔـﺮدد‪ .‬اﻃﻼﻋـﺎت ﻣـﺎ در اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﺼﻮص ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺮﺗﻴﻬﺎ ﻳﻚ اﻟﻬﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻨﺪ اﻟﻬﻪ‪ ،‬را ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺧﺪاي آﻧﻬﺎ »ﺑﺎﻧﻮي ﺟﺎﻧﻮران« ﻳﺎ اﻟﻬﺔ ﺷﻜﺎر اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ اﺻﻞ و ﻣﺄﺧﺬ آرﺗﻤﻴﺲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ 1.‬اﻳﻦ اﻟﻬﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﻏﻴﺮ از »ﺳﺮور ﺟﺎﻧﻮران« ﺗﻨﻬـﺎ ﺧـﺪاي ﻧـﺮ‬ ‫ﭘﺴﺮ ﺟﻮان اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﻮاﻫﺪي ﻛﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺮﺗﻴﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺼﺮﻳﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻮع زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻌﺪي اﻋﺘﻘـﺎد داﺷـﺘﻪ‬ ‫اﻧﺪ ﻛﻪ در آن زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن از روي اﻋﻤﺎل ﺧﻮد در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﭘﺎداش ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃـﻮري ﻛـﻪ از آﺛـﺎر ﻫﻨـﺮي‬ ‫ﻛﺮت ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻣﺮدم ﻛﺮت ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻣﺮدم ﺷﺎد و ﺧﻮﺷﻲ ﺑﻮده اﻧﺪ و ﭼﻨﺪان زﻳﺮ ﺑﺎر ﺧﺮاﻓـﺎت ﺳـﻴﺎه ﻧﺮﻓﺘـﻪ اﻧـﺪ‪ .‬ﮔﺎوﺑـﺎزي را‬ ‫دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ و در اﻳﻦ ﺑﺎزي ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺳﻮار‪ ،‬ﺷﻴﺮﻳﻨﻜﺎرﻳﻬﺎي ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰي ﻣﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﺳـﺮ آرﺗـﻮر اواﻧـﺰ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺎوﺑﺎزﻳﻬﺎ ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﮔﺎوﺑﺎزﻫﺎ از اﺻﻴﻞ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﺠﺒﺎ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻮرد ﻗﺒـﻮل‬ ‫ﻫﻤﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺑﺎزﻳﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺗﺼﻮرﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﭘﺮ ﺣﺮﻛﺖ و ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة واﻗﻌﻴﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺮﺗﻴﻬﺎ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺧﻂ ﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺧﻂ ﻫﻨﻮز ﺧﻮاﻧـﺪه ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﺮدم ﻛـﺮت در ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﺧـﻮد ﻣـﺮدم‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﻲ ﺑﻮده اﻧﺪ و ﺷﻬﺮﻫﺎﺷﺎن ﺑﺎرو ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻲ ﺷﻚ ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ از ﺟﺰﻳﺮه ﺷﺎن دﻓﺎع ﻣﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻳﻦ اﻟﻬﻪ ﻫﻤﺰاد ﻳﺎ ﺟﻔﺘﻲ ﻧﻴﺰ دارد ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺳﺮور ﺟﺎﻧﻮران« ‪ Master of Animals‬ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻪ ﭘﺎي او ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻳﻜـﻲ ﺷـﺪن‬ ‫آرﺗﻤﻴﺲ و )ﻣﺎدر ﺑﺰرگ آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ( در زﻣﺎﻧﻬﺎي دﻳﺮﺗﺮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 20‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻴﻨﻮﻳﻲ ﭘﻴﺶ از ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪن در ﺣﺪود ‪ 1600‬ق‪ .‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻮﻧﺎن راه ﻳﺎﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﮔﺬراﻧﺪن ﻣﺮاﺣﻞ‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺗﺎ ﺣﺪود ‪ 900‬ق‪ .‬م‪ .‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺪﻧﻲ ﻛﻪ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﻳﻮﻧﺎن ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ ﺗﻤـﺪن ﻣﻴﺴـﻨﻪ اي‬ ‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و آن را از روي ﻣﻘﺒﺮه ﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﻗﻠﻌﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺗﭙﻪ ﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎز ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫آﺛﺎر ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ در ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻴﺶ از ﻛﺮت ﺑﻴﻢ ﺟﻨﮓ ﻣﻲ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺒﺮه ﻫﺎ و ﻗﻠﻌﻪ ﻫﺎ در ﻣﺨﻴﻠﺔ ﻣﺮدم ﻳﻮﻧـﺎن‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬آﺛﺎر ﻫﻨﺮي ﻛﻬﻦ در ﻛﺎﺧﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﺎر اﺳﺘﺎدان ﻛﺮﺗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑـﻪ آﺛـﺎر ﻛﺮﺗـﻲ ﺷـﺒﺎﻫﺖ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ .‬ﺗﻤﺪن ﻣﻴﺴﻨﻪ اي‪ ،‬اﮔﺮ از ﭘﺸﺖ ﭘﺮدة ﻣﻪ آﻟﻮد اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺑﺪان ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در آﺛﺎر ﻫﻮﻣﺮ ﺗﺼـﻮﻳﺮ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ درﺑﺎة ﻣﺮدم ﻣﻴﺴﻨﻪ ﺷﻚ ﻓﺮاوان وﺟﻮد دارد‪ .‬آﻳﺎ ﺗﻤﺪن ﺧﻮد را ﻣﺪﻳﻮن ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردن ﻛﺮﺗﻴﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ؟ آﻳﺎ ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﺧﻮد ﻧﮋاد ﻗﺪﻳﻤﻴﺘﺮي از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ؟ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ ﭘﺎﺳـﺦ ﻣﺤﻘـﻖ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان داد‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﺷﻮاﻫﺪي در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان اﺣﺘﻤﺎل داد ﻣﺮدم ﻣﻴﺴـﻨﻪ ﻓﺎﺗﺤـﺎﻧﻲ ﺑـﻮده اﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺳـﺨﻦ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ و ﻻاﻗﻞ اﺷﺮاف آﻧﻬﺎ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن زرﻳﻦ ﻣﻮﻳﻲ ﺑﻮده اﻧﺪ ﻛﻪ از ﺷﻤﺎل آﻣﺪه و زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﺎ ﺧﻮد آورده ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ در ﺳﻪ ﻣﻮج ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻮﻧﻴﻬﺎ ‪ ،Ionians‬ﺳﭙﺲ آﻛﺎﻳﻴﻬﺎ ‪ Achaeans‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم دورﻳﻬـﺎ‬ ‫‪ .Dorians‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻮﻧﻴﻬﺎ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻓﺎﺗﺢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺪن ﻛﺮﺗﻲ را ﻛﺎﻣﻼً ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ روﻣﻴـﺎن ﺗﻤـﺪن‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن را ﻗﺒﻮل ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻮﻧﻴﻬﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﻛﺎﻳﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز واﻗﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﺴﻠﻂ ﺧـﻮد‬ ‫را ﺗﺎ ﺣﺪي از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ .‬از روي ﻟﻮﺣﻪ ﻫﺎي ﺣﺘﻲ‪ 2‬ﻛﻪ در ﺑﻐﺎزﻛﻮي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ آﻛﺎﻳﻴﻬـﺎ در‬ ‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ق‪ .‬م‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﭘﻬﻨﺎور و ﻣﻨﻈﻤﻲ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺪن ﻣﻴﺴـﻨﻪ اي ﻛـﻪ در ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺟﻨﮕﻬـﺎي اﻳﻮﻧﻴﻬـﺎ و آﻛﺎﻳﻬـﺎ‬ ‫ﺿﻌﻴﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ دورﻳﻬﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻗﺒﻠﻲ دﻳﻦ ﻣﻴﻨـﻮﻳﻲ‬ ‫را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ دورﻳﻬﺎ دﻳﻦ اﺻﻠﻲ ﻫﻨﺪ و اروﭘﺎﻳﻲ اﺳﻼف ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ دﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﻣﻴﺴﻨﻪ اي ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺧﻮد را‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ در ﻣﻴﺎن ﻃﺒﻘﺎت ﭘﺎﻳﻴﻦ‪ ،‬اداﻣﻪ داد‪ .‬دﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎن ﻗـﺪﻳﻢ ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ از اﻳـﻦ ﻫـﺮدو ﺑـﻮد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از اﻟﻬﻪ ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺻﻞ و ﻧﺴﺒﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻴﺴﻨﻪ اي ﻣﻲ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﺴﻨﻪﻳﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ‬ ‫ﻳﺎ ﻧﻪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﮔﺮاﻳﻴﺪ و در ﺣﺪود زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻤﺪن ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن ﻋﻤـﺮ ﺧـﻮد‬ ‫رﺳﻴﺪ‪ ،‬آﻫﻦ ﺟﺎي ﻣﻔﺮغ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد؛ و دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ ﺗﻔﻮق در درﻳﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﻴﻨﻴﻘﻴﻬﺎ اﻓﺘﺎد‪.‬‬ ‫ﻫﻢ در دورة اﺧﻴﺮ ﻋﺼﺮ ﻣﻴﺴﻨﻪ و ﻫﻢ ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن آن ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻮﻧﺎن ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷـﺪﻧﺪ و‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺸﺎوزي ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﻲ ﭘﻴﺸﺘﺮ رﻓﺘﻨﺪ و ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺟﺰاﻳﺮ آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ و ﺳﭙﺲ ﺳﻴﺴـﻴﻞ و ﺟﻨـﻮب اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ ﻗـﺪم‬ ‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و در اﻳﻦ ﻧﻘﺎط ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ از راه ﺗﺠﺎرت درﻳﺎﻳﻲ ﮔﺬران ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي درﻳﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫ﻛﻤﻜﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺗﻤﺪن ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﺎزﮔﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮ آﺗـﻦ ﺗﻔـﻮق ﺧـﻮد را ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورد و در آن‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺗﻔﻮق ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻮﻧﺎن ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از آن ﻗﺎﺑﻞ ﻛﺸﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ دره ﻫـﺎي ﺣﺎﺻـﻠﺨﻴﺰ ﺑﺴـﻴﺎري در اﻳـﻦ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ راﻫﺸﺎن ﺑﻪ درﻳﺎ ﺑﺎز اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ راه آﺳﺎن ﺧﻮد اﻳﻦ دره ﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻛﻮﻫﻬـﺎي ﺑـﻴﻦ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻗﻄﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ دره ﻫﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﻣﺠﺰاﻳﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ ﻛﻪ از راه ﻛﺸﺎورزي ﮔﺬران ﻣﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ و‬ ‫ﺑﻪ دور ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ درﻳﺎ ﮔﺮد ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ اوﺿﺎﻋﻲ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﻋـﺪة اﻓـﺮاد ﻳـﻚ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑـﻪ ﺣـﺪي‬ ‫ﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﺣﺎﺻﻞ زﻣﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻧﺎﭼﺎر رو ﺑﻪ درﻳﺎ ﻣﻲ آوردﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬

‫‪1 . The Minoan-Mycenaean Religion and Its Survival in Greek Religion. By Martin P. Nilsson, p. II ff.‬‬ ‫‪ Hittite .2‬ﻳﻜﻲ از اﻗﻮام ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اي ﻛﻪ در ﻫﺰارة دوم ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ و ﺳﻮرﻳﻪ را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬م‪.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ □ ‪21‬‬

‫اﺻﻠﻲ در ﺟﺎﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮاﺗﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دورة ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن آﺳﻴﺎي ﺻـﻐﻴﺮ‬ ‫و ﺳﻴﺴﻴﻞ و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻏﻨﻲ ﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ .‬در اﺳﭙﺎرت‪ ،‬ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺷـﺮاﻓﻲ ﻛﻮﭼـﻚ از دﺳـﺘﺮﻧﺞ‬ ‫ﺑﺮدﮔﺎن ﺳﺘﻤﻜﺸﻲ ﻛﻪ ﻧﮋاد دﻳﮕﺮي داﺷﺘﻨﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﺸﺎورزي ﻛﻪ ﺛﺮوت ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ از‬ ‫ﻛﺸﺎورزاﻧﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﺎن زﻣﻴﻦ را ﺷﺨﻢ ﻣﻲ زدﻧﺪ و ﻣـﻲﻛﺎﺷـﺘﻨﺪ؛ وﻟـﻲ ﻫﺮﺟـﺎ ﻛـﻪ ﺗﺠـﺎرت و‬ ‫ﺻﻨﻌﺖ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻣﺪ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﺎن از دﺳﺘﺮﻧﺞ ﺑﺮدﮔﺎن ﺛﺮوت ﻣﻲ اﻧﺪوﺧﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺑﺮدﮔﺎن ﻣـﺮد در ﻣﻌـﺪﻧﻬﺎ و از ﺑﺮدﮔـﺎن زن‬ ‫در ﻛﺎرﮔﺎﻫﻬﺎي ﭘﺎرﭼﻪ ﺑﺎﻓﻲ ﻛﺎر ﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﻮﻧﻲ اﻳﻦ ﺑﺮدﮔﺎن از ﻗﻮﻣﻬﺎي وﺣﺸﻲ ﻧﻮاﺣﻲ ﻫﻤﺴـﺎﻳﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﺎً و در وﻫﻠﻪ اول در ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺛﺮوت ﻛﻪ زﻳﺎد ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺪاﻳﻲ و ﺑﺮﻛﻨـﺎري زﻧـﺎن ﺗـﻮاﻧﮕﺮان از ﻛﺎرﻫـﺎي‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺰ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺟﺰ در ﺷـﻬﺮﻫﺎي اﺳـﭙﺎرت و ﻟﺴـﺒﻮس‪ ،‬ﺟﻨﺒـﻪ ﻫـﺎي ﻣﺘﻤـﺪن‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬در زﻧﺎن ﻛﻤﺘﺮ دﺧﺎﻟﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻳﻮﻧﺎن ﻳﻚ ﺳﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻠﻲ در ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻮد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺨﺴﺖ از ﺷﻜﻞ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺑـﻪ اﺷـﺮاﻓﻲ‬ ‫و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي اﺳﺘﺒﺪادي و دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻳﻮﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن ﻣﺼـﺮ و ﺑﺎﺑـﻞ‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ اﻟﻌﻨﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﺷﻮراﻳﻲ ﻛﻪ از ﺷﻴﻮخ ﻗﻮم ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ در ﻛﺎر ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺷﻮر ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ؛ و اﮔﺮ از ﻋـﺮف و‬ ‫رﺳﻢ ﺳﺮﻣﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪﻧﺪ از ﻣﻜﺎﻓﺎت ﻋﻤﻞ ﻣﺼﻮن ﻧﻤﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﻲ »اﺳﺘﺒﺪاد« اﻳﻦ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺳـﺘﻤﮕﺮي ﺑـﺮ‬ ‫ﺳﺮ ﻛﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﻚ ﻓﺮد ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻴﺰ ﺑـﺮاﻳﺶ ﻣـﻮروﺛﻲ ﻧﺒـﻮد‪» .‬دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ« ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮدن ﻫﻤﺔ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺑﺮدﮔـﺎن و زﻧـﺎن ﺑـﻪ ﺣﺴـﺎب ﻧﻤـﻲ آﻣﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳـﺎن‬ ‫ﻣﺴﺘﺒﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺪﻳﭽﻲ ‪ ،Medici‬از اﻳﻦ راه ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛـﻪ از ﻣﻴـﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪان ﺣـﺎﻛﻢ )‪(plutocracy‬‬ ‫ﺧﻮد از ﻫﻤﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺒﻊ ﺛﺮوت آﻧﻬﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﻌﺪﻧﻬﺎي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﻮد‪ ،‬و ﭼﻮن رﺳﻢ ﺑﻜﺎر ﺑﺮدن ﺳﻜﻪ را ﺑﻪ ﺗـﺎزﮔﻲ‬ ‫از ﻛﺸﻮر ﻟﻴﺪي ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ و رواج داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮد اﻳﻦ ﻣﻌﺪﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ 1.‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺳﻜﻪ زﻧﻲ ﻛﻤﻲ ﭘﻴﺶ‬ ‫از ‪ 700‬ق‪.‬م‪ .‬اﺧﺘﺮاع ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺗﺠﺎرت ﻳﺎ دزدي درﻳﺎﻳﻲ‪ -‬ﻛﻪ در آﻏﺎز ﺑﻪ ﻧﺪرت از ﻫـﻢ ﺟـﺪا ﺑـﻮد ‪ -‬ﻓﺮاﮔـﺮرﻓﺘﻦ‬ ‫ﻓﻦ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﻓﻦ از ﻫﺰاران ﺳﺎل ﭘﻴﺶ در ﻣﺼﺮ و ﻳﻮﻧﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬و ﻣﻴﺴﻨﻮﻳﻴﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺧﻄﻲ داﺷﺘﻨﺪ )ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ ﻗﺎﻃﻌﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﭘﻴﺶ از ﻗﺮن دﻫﻢ ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼو ﺧﻂ اﻟﻔﺒـﺎﻳﻲ را‬ ‫ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ ﻓﻦ ﻧﻮﺷﺘﻦ را از ﻓﻴﻨﻴﻘﻴﻬﺎ آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﻮم اﺧﻴﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺳﻮرﻳﻪ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﺼـﺮﻳﺎن و‬ ‫ﻫﻢ ﺑﺎ ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن در ﺗﻤﺎس ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در اﻳﻮﻧﻲ و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﺳﻴﺴـﻴﻞ‪ ،‬در ﺗﺠـﺎرت درﻳـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺗﻔﻮق داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺳﻮرﻳﺎن در ﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎري ﺑﻪ اﻳﺨﻨﺎﺗﻮن )ﻓﺮﻋﻮن ﻣﻠﺤﺪ ﻣﺼﺮ( ﺧﻂ ﻣﻴﺨﻲ ﺑـﺎﺑﻠﻲ را ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﻴﺮام ﺻﻮري )‪ (369-969‬اﻟﻔﺒﺎي ﻓﻴﻨﻴﻘﻲ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛـﻪ اﺣﺘﻤـﺎل دارد از ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﺧـﻂ ﻣﺼـﺮي‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺼﺮﻳﺎن اﺑﺘﺪا ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺧﺎﻟﺺ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎ ﻛﻪ اﺷﻜﺎل ﺑﺴـﻴﺎر ﻗـﺮاردادي ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮده‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻼﻣﺘﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﻫﺠﺎﻫﺎ درآﻣﺪﻧﺪ‪) .‬ﻫﺮ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻫﺠﺎي ﻧﺎم ﺷﻴﺌﻲ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮش را ﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ (.‬اﻳﻦ ﺗﺤﻮل آﺧﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻤﺎم و ﻛﻤﺎل ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣﺼـﺮﻳﺎن اﻧﺠـﺎم ﻧﮕﺮﻓـﺖ ﺑﻠﻜـﻪ ﻓﻴﻨﻴﻘﻴـﺎن‬ ‫ﺻﻮرت دادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻟﻔﺒﺎ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺰاﻳﺎﻳﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن اﻳﻦ اﻟﻔﺒﺎ را از ﻓﻴﻨﻴﻘﻴـﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬آن را ﻣﻄـﺎﺑﻖ‬ ‫ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت زﺑﺎن ﺧﻮد ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﺑﺪاع ﺑﺰرگ را ﻧﻴﺰ در آن ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺣـﺮوف ﺻـﺪادار ﺑـﺪان اﻓﺰودﻧـﺪ و ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺮوف ﺑﻴﺼﺪا اﻛﺘﻔﺎ ﺑﺲ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﻚ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن ﭼﻨﻴﻦ روش آﺳﺎﻧﻲ در ﺧﻂ ﻧﻮﻳﺴﻲ ﻇﻬـﻮر ﺗﻤـﺪن ﻳﻮﻧـﺎن را ﺗﺴـﺮﻳﻊ‬ ‫ﻛﺮد‪.‬‬ ‫‪ .1‬ر‪.‬ك »ﻣﻨﺸﺄ اﺟﺒﺎري« ‪P. N. Ure, The Origin of Tyranny‬‬

‫‪ □ 22‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺤﺼﻮل ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ ﻳﻮﻧﺎن ﻫﻮﻣﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ آﻧﭽﻪ درﺑﺎرة ﻫﻮﻣﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑـﺎ ﺣـﺪس و ﮔﻤـﺎن ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ آﺛﺎر ﻫﻮﻣﺮ ﻧﻪ از ﻳﻚ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻠﻜﻪ از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻲ داﻧﺪ ﻣﻴﺎن ﺳﺮودن »اﻳﻠﻴﺎد« و »ادوﻳﺴﻪ« در ﺣﺪود دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ از ‪ 750‬ﺗﺎ ‪ 550‬ق‪.‬م‪ .‬اﺳﺖ‪1‬؛ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ﻛﻪ آﺛـﺎر ﻣﻨﺴـﻮب ﺑـﻪ ﻫـﻮﻣﺮ در ﭘﺎﻳـﺎن ﻗـﺮن ﻫﺸـﺘﻢ‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺗﻤﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .2‬اﺷﻌﺎر ﻫﻮﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﻣﺮوزﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﭘﻪ اﻳﺴﻴﺲ ﺗﺮاﺗـﻮس ‪ Peisistratus‬ﺑـﻪ آﺗـﻦ آورده‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﭘﻪ اﻳﺴﻴﺲ ﺗﺮاﺗﻮس از ‪ 560‬ﺗﺎ ‪ 527‬ق‪.‬م‪) .‬ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﺎﻳﻲ( ﺑﺮ آﺗﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد‪ .‬از زﻣﺎن او ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺟﻮاﻧﺎن آﺗﻦ اﺷﻌﺎر‬ ‫ﻫﻮﻣﺮ را از ﺑﺮﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﻦ اﺷﻌﺎر ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ آﻣﻮزش آﻧﺎن ﺑـﻮد‪ .‬در ﺑﻌﻀـﻲ از ﻗﺴـﻤﺘﻬﺎي ﻳﻮﻧـﺎن‪ ،‬ﻛـﻪ از ﺟﻤﻠـﻪ‬ ‫اﺳﭙﺎرت را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪ ،‬ﻫﻮﻣﺮ ﻧﺎم و اﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮد را در زﻣﺎﻧﻬﺎي دﻳﺮﺗﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬ ‫اﺷﻌﺎر ﻫﻮﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي آراﺳﺘﺔ اواﺧﺮ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈـﺮ اﺷـﺮاف ﻣﺘﻤـﺪﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧﺮاﻓـﺎت‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻮدة ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻋﻮام ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﺧﻴﻠﻲ دﻳﺮﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﺧﺮاﻓـﺎت ﺑـﺎر‬ ‫دﻳﮕﺮ آﻓﺘﺎﺑﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺘﺄﺧﺮ ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻋﻠﻢ ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻮﻣﺮ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫ﺑﺪوي)‪ (primitive‬ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺎﻋﺮي ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﻮع ﻫﻤﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎي‬ ‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ را ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻮاﻓﻖ ﻋﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻖ درﻣﻲ آوردﻧﺪ و از ﺗﻨﻮﻳﺮ اﻓﻜـﺎر ﺑـﻪ ﺷـﻜﻠﻲ ﭘﻴﺮاﺳـﺘﻪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻮاﻓﻖ آرﻣﺎﻧﻬﺎي اﺷﺮاف ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻮاداري ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاﻳﺎن اﻟﻤﭗ‪ ،‬ﻛﻪ در آﺛﺎر ﻫﻮﻣﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة دﻳﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ در زﻣـﺎن ﻫـﻮﻣﺮ و‬ ‫ﭼﻪ ﭘﺲ از او‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬در دﻳﻦ ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺎرﻳﻜﺘﺮ و وﺣﺸﻴﺎﻧﻪ ﺗﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺗﻔﻜـﺮ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻓﻘﻂ در اوج ﻛﻤﺎل ﺧﻮد از آﻧﻬﺎ دوري ﻣﻲ ﺟﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ در ﺣﺎل اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ در ﻟﺤﻈـﺎت ﺿـﻌﻒ‬ ‫ﻳﺎ وﺣﺸﺖ ﺣﻤﻠﺔ ﺧﻮد را آﻏﺎز ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در زﻣﺎن اﻧﺤﻄﺎط ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎن ﻣﻌﻠﻮن ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪاﺗﻲ ﻛـﻪ ﻫـﻮﻣﺮ ﻧﺎدﻳـﺪه‬ ‫اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺑﻮد در دورة درﺧﺸﺎن ﺗﻤﺪن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺪﻓﻮن ﺑﻪ وﺟـﻮد ﺧـﻮد اداﻣـﻪ داده اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﺑﺴـﻴﺎري‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎ را ﻛﻪ در ﺻﻮرت ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺿﺪ و ﻧﻘﻴﺾ و ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻜﻞ اﺑﺘﺪاﻳﻲ دﻳﻦ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪ اي ﺑﻮد ﺗﺎ ﻓﺮدي‪ .‬ﻣﺮاﺳﻢ ﺧﺎﺻﻲ اﺟﺮا ﻣﻲ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﻮة ﺟﺎدو ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪ‬ ‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﺑﺪ؛ ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻣﻮرد اﻓﺰودن ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﺟﺎﻧﻮري و اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ .‬در زﻣﺴﺘﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﺗﺸـﻮﻳﻖ‬ ‫ﻛﺮد ﺗﺎ از ﻧﻴﺮوي ﺧﻮد ﻧﻜﺎﻫﺪ‪ .‬در ﺑﻬﺎر و ﻓﺼﻞ درو ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﺮاﺳﻢ ﺧﺎﺻﻲ اﺟﺮا ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﭼﻨـﺎن ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻴﺠﺎن دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورد‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻴﺠﺎن اﻓﺮاد ﺣﺲ ﻓﺮدي ﺧـﻮد را از ﻳـﺎد ﻣـﻲ ﺑﺮدﻧـﺪ و در ﻗﺒﻴﻠـﻪ‬ ‫ﻣﺤﻮ و ﻣﺴﺘﻬﻠﻚ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن‪ ،‬در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺧﺎﺻﻲ از ﺗﻜﺎﻣﻞ دﻳﻦ‪ ،‬ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﻘﺪس و اﻧﺴـﺎن ﺑـﺎ ﺗﺸـﺮﻳﻔﺎت‬ ‫ﻛﺸﺘﻪ و ﺧﻮرده ﻣﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در دﻳﻨﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭘﻴﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬رﺳـﻢ ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﺮدن اﻧﺴﺎن ﻣﻌﻤﻮﻻً دﻳﺮﺗﺮ از رﺳﻢ ﺧﻮردن ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﭘﺎﻳﻴﺪ‪ .‬در ﻳﻮﻧﺎن ﻧﻴﺰ در آﻏﺎز دورة ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ رﺳـﻢ ﻫﻨـﻮز از ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ﻓﺮاوان ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺪون اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﺧﺸﻨﺶ‪ ،‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﻳﻮﻧﺎن ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ وﻳـﮋه ﻣﺮاﺳـﻢ‬ ‫اﺳﺮار اﻟﻮﺳﻴﺲ ‪ Eleusinian Mysteries‬ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ رﻣﺰ )ﺳﻤﺒﻮﻟﻴﺴﻢ( اﺳﺎس ﻛﺸﺎورزي دارد‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ اﻋﺘﺮاف ﻛﺮد ﻛﻪ در آﺛﺎر ﻫﻮﻣﺮ دﻳﻦ ﭼﻨﺪان دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﺮق ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﺎ اﻧﺴﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺎن داراي ﻋﻤـﺮ‬ ‫ﺟﺎوﻳﺪ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻓﻮق ﺑﺸﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ اﺧﻼق ﺟﺎي ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳـﻒ و ﺗﻤﺠﻴـﺪي ﻧـﺪارد‪ .‬ﻣﺸـﻜﻞ ﻣـﻲ ﺗـﻮان‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺪاﻳﺎن در دل ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﭼﻨﺪان ﺗﺮس و ﺗﻌﺒﺪي ﭘﺪﻳﺪ آورده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺑﻌﻀﻲ از ﻓﺼﻠﻬﺎي آﺛﺎر ﻫـﻮﻣﺮ‪،‬‬ ‫ﮔﻮﻳﺎ ﻓﺼﻠﻬﺎي آﺧﺮ‪ ،‬از ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ ﺑﻲ اﻋﺘﻘﺎدي ﺳﺨﻦ ﻣﻲ رود ﻛﻪ ﻟﺤﻦ ﺧﺎص وﻟﺘﺮ را ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲ آورد‪ .‬اﺣﺴﺎس دﻳﻨﻲ‬ ‫واﻗﻌﻲ و اﺻﻴﻠﻲ ﻛﻪ در آﺛﺎر ﻫﻮﻣﺮ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن اﻟﻤﭗ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ‬ ‫‪ .1‬ر‪.‬ك »ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻮﻧﺎن« ‪Beloch, Griecbische Gescbichte‬‬ ‫‪ .2‬ر‪.‬ك »ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن« ‪Rosrovtseff, History of the Ancient World Vol I. p. 399.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ □ ‪23‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﺔ وﻫﻢ دارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و ﺟﺒﺮ و ﺗﻘﺪﻳﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﺘﻲ زﺋﻮس ﻧﻴﺰ اﺳﻴﺮ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ در ﺗﻤـﺎم‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﺎدي اﻋﺘﻘﺎدي ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﻋﻠـﻢ ﺑـﻪ ﻗـﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮد‪ ،‬ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎن آﺛﺎر ﻫﻮﻣﺮ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎن اﺷﺮاف ﻓﺎﺗﺤﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮاوان ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺤﺼﻮل زﻣﻴﻨﺸﺎن دﺳـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ ﻣﻲزدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻴﻠﺒﺮت ﻣﻮري ‪ Gilbert Murray‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:1‬‬ ‫»ﺧﺪاﻳﺎن ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻠﺘﻬﺎ ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن را ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاﻳﺎن اﻟﻤﭗ ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻛﺎري‬ ‫ﻛﻪ ﻛﺮده اﻧﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد درآورده اﻧﺪ‪ ...‬و ﺗﺎزه ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﮕﺮ ﭼﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ؟ آﻳـﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺎر دوﻟﺖ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ؟ زراﻋﺖ را روﻧﻖ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﻨﺪ؟ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت و ﺻﻨﻌﺖ ﻣﻲ زﻧﻨﺪ؟ ﻫﺮﮔﺰ‪ .‬ﭼﻪ ﻟﺰوﻣﻲ دارد ﺑﻪ ﻛﺎر‬ ‫ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؟ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ آﺳﺎﻧﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎي زﻧﺪﮔﻴﺸﺎن را ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎج و ﺧﺮاج ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺮدﻣـﻲ‬ ‫را ﻛﻪ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺧﺮاج ﺳﺮ ﺑﭙﻴﭽﻨﺪ ﺑﻪ ﺿﺮب ﺑﺮق و رﻋﺪ در ﻫﻢ ﺑﻜﻮﺑﻨﺪ‪] .‬ﺧﺪاﻳﺎن اﻟﻤﭗ[ ﺧﺎﻧﻬﺎي ﻓﺎﺗﺤﻨﺪ‪ ،‬دزدان درﻳـﺎﻳﻲ‬ ‫اﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﺟﻨﮕﺪ و ﻣﻬﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ و ﺑﺎزي ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﭼﻨﮓ ﻣﻲ ﻧﻮازﻧﺪ و ﺷﺮاب ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫ﻣﻲ ﻧﻮﺷﻨﺪ و ﺑﻪ آﻫﻨﮕﺮ ﻟﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار اﻳﺸﺎن اﺳﺖ ﻗﻬﻘﺔ رﻋﺪآﺳﺎ ﻣـﻲ زﻧﻨـﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔـﺰ ﻧﻤـﻲ ﺗﺮﺳـﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ از ﭘﺎدﺷـﺎه‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ دروغ ﻧﻤﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻋﺸﻖ‪ ،‬و در ﺟﻨﮓ‪«.‬‬ ‫ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﺑﺸﺮي ﻫﻮﻣﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮاﻟﻨﺪ و رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﭼﻨﺪان ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧـﺪان ﺑﺮﺟﺴـﺘﺔ آﺛـﺎر او ﺧﺎﻧـﺪان‬ ‫»ﭘﻠﻮﭘﺲ« ‪ peloos‬اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻋﻀﺎي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻮﻓﻖ ﻧﻤﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫»ﺗﺎﻧﺘﺎﻟﻮس ‪ «Tantalos‬ﻣﺆﺳﺲ آﺳﻴﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ‪ ،‬ﻛﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻌﺮض ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀـﻲ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ وي ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ ﺧﺪاﻳﺎن را ﺑﻔﺮﻳﺒﺪ ﺗﺎ از ﮔﻮﺷﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ ﭘﺴﺮش ﭘﻠـﻮﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﻧـﺪ ﭘﻠـﻮﭘﺲ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ‬ ‫ﻣﻌﺠﺰه اي زﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺧﻮد از ﭘﺪرش ﻋﻘﺐ ﻧﻤﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺴﺎﺑﻘﺔ ﻣﻌﺮوف ﮔﺮدوﻧـﺔ ﺟﻨﮕـﻲ ﺑـﺎ اوﻳﻨﻮﻣـﺎﺋﻮس‬ ‫‪ Oinomaos‬ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﻴﺴﺎ ‪ Pisa‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻣﻴﺮﺗﻴﻠﻮس ‪ Myrtilos‬ﮔﺮدوﻧﻪ ران ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﺑﺮﻧﺪه ﻣﻲ ﺷـﻮد و ﻫﻤﺪﺳـﺖ‬ ‫ﺧﻮد را ﻛﻪ ﻗﻮل داده ﺑﻮد ﭘﺎداﺷﺶ ﺑﺪﻫﺪ ﺑﻪ درﻳﺎ ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺧﻮد را از او ﺧﻼص ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻠﻌﻨﺖ ﺑﻪ ﭘﺴﺮاﻧﺶ‬ ‫آﺗﺮﺋﻮس ‪ Atreus‬و ﺗﻴﺴﺘﺲ ‪ Thyestes‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ‪ ate‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ ﺑﻪ ارث ﻣﻲ رﺳـﺪ‪ ،‬و آن ﺗﻤـﺎﻳﻠﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﺎﻳﺖ‪ .‬ﺗﻴﺴﺘﺲ زن ﺑﺮادر ﺧﻮد را ﻣﻲ ﻓﺮﻳﺒـﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ وﺳـﻴﻠﻪ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫»ﺑﺨﺖ« ﺧﺎﻧﺪان‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻮچ زرﻳﻦ ﭘﺸﻢ را ﺑﺪزدد‪ .‬آﺗﺮﺋﻮس ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺧﻮد ﺑﺮادرش را ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧـﺔ‬ ‫آﺷــﺘﻲ او را ﺑــﺎز ﭘــﺲ ﻣــﻲ ﺧﻮاﻧــﺪ و ﺑــﺮ ﺳــﻔﺮه اي ﻛــﻪ از ﮔﻮﺷــﺖ ﺗــﻦ ﻓﺮزﻧــﺪان وي ﻓــﺮاﻫﻢ ﺳــﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻬﻤــﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه اﻳﻦ ﺳﺮﺷﺖ ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎراﻧﻪ ﺑﻪ آﮔﺎﻣﻤﻨﻮن ‪ ،Agamemnon‬ﭘﺴﺮ آﺗﺮﺋﻮس‪ ،‬ﺑﻪ ارث ﻣﻲ رﺳـﺪ‪ .‬او ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ ﻛﺸـﺘﻦ‬ ‫ﻳﻚ ﮔﻮزن ﻣﺎده آرﺗﻤﻴﺲ )اﻟﻬﻪ ﺷﻜﺎر( را ﻣﻲ رﻧﺠﺎﻧﺪ و دﺧﺘﺮ ﺧﻮدش اﻳﻔﻲژﻧﻲ ‪ Iphigenia‬را ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗـﺎ آن اﻟﻬـﻪ‬ ‫را ﺧﺸﻨﻮد ﺳﺎزد و ﺧﻮد را ﺳﺎﻟﻢ در ﺗﺮوا ‪ Troy‬ﺑﻪ ﻛﺸـﺘﻴﻬﺎﻳﺶ ﺑﺮﺳـﺎﻧﺪ‪ .‬آﮔـﺎﻣﻤﻨﻮن ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻧﻮﺑـﺖ ﺧـﻮد ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ زن‬ ‫ﺑﻲوﻓﺎﻳﺶ ﻛﻠﻴﺘﺎﻳﻤﻨﺴﺘﺮا ‪ Klyyaimnestra‬و ﻓﺎﺳﻘﺶ اﻳﺠﻴﺴﺘﻮس ‪ Aigisthos‬ﭘﺴﺮ ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪة ﺗﻴﺴـﺘﺲ ﻛﺸـﺘﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫اورﺳﺘﺲ ‪ Orestes‬ﭘﺴﺮ آﮔﺎﻣﻤﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﭘﺪر‪ ،‬ﻣﺎدر ﺧﻮد واﻳﺠﻴﺴﺘﻮس را ﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪«.2‬‬ ‫آﺛﺎر ﻫﻮﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﺛﺮ ﻛﺎﻣﻞ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ،‬زاﻳﻴﺪة ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﻮﻧﻲ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﻗﺴـﻤﺖ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ آﺳـﻴﺎي ﺻـﻐﻴﺮ و‬ ‫ﺟﺰاﻳﺮ ﻣﺠﺎور آن‪ .‬اﻳﻦ اﺷﻌﺎر در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻻاﻗﻞ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺛﺎﺑﺖ اﻣـﺮوزي‬ ‫ﺧﻮد درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎده ﺷﺪ‪ .‬در ﺧﻼل اﻳﻦ اﺣﻮال در‬ ‫ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﺟﻬﺎن وﻗﺎﻳﻊ ﻣﻬﻢ و اﺳﺎﺳﻲ روي ﻣﻲ داد‪ .‬ﻛﻨﻔﻮﺳﻴﻮس و ﺑﻮدا و زرﺗﺸﺖ‪ ،‬اﮔـﺮ وﺟﻮدﺷـﺎن ﻣﺤﻘـﻖ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫»ﭘﻨﺞ ﻣﺮﺣﻠﺔ دﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ‪1 . Five Stages of Greek Religion, p. 67‬‬ ‫»ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺪوي در ﻳﻮﻧﺎن« ‪2 . Primi4ve Culture in Greece, h. J. Rose, 1925, p 139.‬‬

‫‪ □ 24‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮﻧﻨﺪ‪ 1.‬در ﻧﻴﻤﺔ اﻳﻦ ﻗﺮن ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﻮروش ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن اﻳـﻦ ﻗـﺮن‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﻮﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ داده ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺷـﻮرش ﺑﻴﻬـﻮده اي دﺳـﺖ زدﻧـﺪ‪ ،‬و‬ ‫دارﻳﻮش اﻳﻦ ﺷﻮرش را ﻓﺮو ﻧﺸـﺎﻧﺪ و ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﻣـﺮدان اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮﻫﺎ در ﺑـﻪ در ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋـﺪه اي از ﻓﻴﻠﺴـﻮﻓﺎن اﻳـﻦ دوره‬ ‫ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي آزاد ﻳﻮﻧﺎن ﺳﺮﮔﺮدان از ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﺷﻬﺮي ﻣﻲ رﻓﺘﻨـﺪ و ﺗﻤـﺪﻧﻲ را ﻛـﻪ ﺗـﺎ آن زﻣـﺎن‬ ‫ﻣﺤﺪود و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ اﻳﻮﻧﻲ ﺑﻮد ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﺷﻬﺮﻫﺎ اﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺳﺮﮔﺮدان را ﺑـﻪ ﮔﺮﻣـﻲ ﻣـﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺰﻧﻮﻓﺎﻧﺲ ‪ Xenphanes‬ﻛﻪ در ﻧﻴﻤﺔ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﻲ زﻳﺴﺖ و ﺧﻮد ﻳﻜﻲ از ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﻨﮕـﺎم زﻣﺴـﺘﺎن‬ ‫ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﺧﻮراﻛﻲ ﮔﻮارا ﻛﻨﺎر آﺗﺶ ﻣﻲ ﻟﻤﻴﺪﻳﻢ و ﺷﺮاب ﺷـﻴﺮﻳﻦ ﻣـﻲ ﻧﻮﺷـﻴﺪﻳﻢ و ﻧﺨـﻮد ﺑﺮﺷـﺘﻪ ﻣـﻲ ﺧـﻮردﻳﻢ و‬ ‫ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ‪ :‬ﺳﺮور ﻧﻴﻜﻮ‪ ،‬از ﻛﺪام ﻛﺸﻮري و ﭼﻨﺪ ﺳﺎل داري؟ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣﺎدﻫـﺎ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣﺪﻧـﺪ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮدي؟«‬ ‫ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻳﻮﻧﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺳﻼﻣﻴﺲ ‪ Salamis‬و ﭘﻼﺗﺌﺎ ‪ Plataea‬اﺳﺘﻘﻼﻟﺸﺎن را ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ؛ و ﭘـﺲ‬ ‫‪2‬‬ ‫از اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﻮﻧﻲ ﺑﺮاي ﻣﺪت درازي آزادي ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﺪة زﻳﺎدي اﻳﺎﻟﺘﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ‪ ‬ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ اﻳﺎﻟﺘﻬﺎ از ﻳﻚ ﺷﻬﺮ و ﻣﻘﺪاري زﻣـﻴﻦ‬ ‫ﻛﺸﺎورزي در اﻃﺮاف آن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺪن در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻮﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑـﻮد و ﻓﻘـﻂ ﺗﻌـﺪاد‬ ‫ﻛﻤﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪ آوردن ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﻤﻚ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت‪ ،‬ﻛﻪ در ﺻﻔﺤﺎت آﻳﻨـﺪه از آن ﺑـﻪ ﺷـﺮح ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻫﻤﻴﺖ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ .‬ﻛﻮرﻳﻨـﺖ )ﻗـﺮﻧﻂ( ‪ Corinth‬ﺷـﻬﺮي ﺑـﻮد ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ و‬ ‫ﺗﻮاﻧﮕﺮ و ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﺑﺰرگ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺮدان ﺑﺰرﮔﻲ در داﻣﺎن ﺧﻮد ﻧﭙﺮوراﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺟﻨﺒﺔ ﻛﺸﺎورزي داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آرﻛﺎدﻳﺎ ‪ Arcadia‬ﻛﻪ آوازه اش ﻣﺜﻞ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮدم ﺷﻬﺮي اﻳﻦ ﺟﻮاﻣﻊ را ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ آﻛﻨﺪه از ﺑﻴﻢ و ﻫﺮاس وﺣﺸﻲ و ﻛﻬﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻛﻨﺎن اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﻫﺮﻣﺲ ‪ Hermes‬و ﭘﺎن ‪ Pan‬را ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ و ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺮاي ﻓـﺮاوان ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻣﺤﺼـﻮل‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ و در اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺳﺘﻮن ﭼﻬﺎرﭘﻬﻠﻮ ﺟﺎي ﻣﺠﺴﻤﺔ ﺧﺪا را ﻣﻲ ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﻣﻈﻬـﺮ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﺑـﺰ ﺑـﻮد‪ ،‬زﻳـﺮا‬ ‫دﻫﻘﺎﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻓﻘﻴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﺎو ﻧﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﻮراك ﻛﻤﻴﺎب ﻣﻲ ﺷﺪ ﻣﺠﺴﻤﺔ ﭘﺎن را ﻛﺘﻚ ﻣﻲ زدﻧﺪ‪) .‬ﻫﻨـﻮز‬ ‫در دﻫﻜﺪه ﻫﺎي دور اﻓﺘﺎدة ﭼﻴﻦ ﻛﺎري ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ (.‬ﻗﻮﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﺮدم اﻓﺮاد آن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﺧﻮد را ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﮔﺮگ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳـﻦ ﻗـﻮم ﺑـﺎ ﻣﺮاﺳـﻢ ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ ﻛـﺮدن اﻧﺴـﺎن و آدﻣﺨـﻮاري ﻫﻤﺒﺴـﺘﮕﻲ داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﻗﺮﺑﺎن ﺷﺪه ﻟﺐ ﺑﺰﻧﺪ ﺑﻪ »آدﻣﮕﺮگ ﺷـﺪه« ﻣﺒـﺪل ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﻳـﻚ ﻏـﺎر‬ ‫ﻣﻘﺪس ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ زﺋﻮس ﻟﻴﻜﺎﻳﻮس ‪) Lykaios‬زﺋﻮس ﮔﺮگ( وﺟﻮد داﺷﺖ و در اﻳﻦ ﻏﺎر ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺳﺎﻳﻪ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻫﺮ ﻛـﺲ‬ ‫داﺧﻞ آن ﻣﻲ ﺷﺪ در ﻇﺮف ﻳﻚ ﺳﺎل ﻣﻲ ﻣﺮد‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺧﺮاﻓﺎت در دورة درﺧﺸﺎن ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮد‪.3‬‬ ‫ﭘﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﺑﻌﻀﻲ ﻧﺎم اﺻﻠﻴﺶ ﭘﺎﺋﻮن ‪ ،Paon‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮراك دﻫﻨﺪه ﻳﺎ ﭼﻮﭘﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﻌﺮوﻓﺘـﺮ ﺧـﻮد را‪،‬‬ ‫ﻛﻪ »ﺧﺪاي ﻛﻞ« )‪ (All-God‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻪ دﺳـﺖ آورد؛ زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺷـﻬﺮ آﺗـﻦ ﭘـﺲ از ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ‬ ‫‪4‬‬ ‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﻳﻦ ﺧﺪا را ﺑﺮاي ﭘﺮﺳﺘﺶ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺗﺎرﻳﺦ زﻣﺎن زرﺗﺸﺖ ﺑﺎ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ آن را ‪ 1000‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ .‬ر‪.‬ك »ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﺳـﺘﺎن‬ ‫ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ« ‪Cambridge Ancient History Vol. IV p. 207‬‬ ‫‪ .2‬در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺷﻜﺴﺖ آﺗﻦ از اﺳﭙﺎرت ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺮﻧﻴﻤﺔ ﺳﻮاﺣﻞ آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺣﻖ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﻮاﺣﻞ ﺑﻪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺻـﻠﺢ‬ ‫ﻧﺎﻣﺔ آﻧﺘﺎﻟﺴﻴﺪاس ‪ 387-6) Antalcidas‬ق‪.‬م‪ (.‬ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪود ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﺑﻌﺪ اﻳﻦ ﺳﻮاﺣﻞ ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري اﺳـﻜﻨﺪ ﻣﻨﻀـﻢ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫»ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺪوي« ‪3 . Rose, Primi4ve Greece p. 65, ff.‬‬ ‫»ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ دﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ‪4 . J. E. Harrison, Prolegomena to the Study of Greek Religion, p. 65 I.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ □ ‪25‬‬

‫ﺑﺎري‪ ،‬در ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎ از ﻛﻠﻤـﺔ »دﻳـﻦ« دارﻳـﻢ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ آﻧﻬﺎ را دﻳﻦ ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ دﻳﻦ ﺑﻪ اﻟﻤﭙﻴﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﻧﺒﻮد؛ ﺑﺎ دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس ‪ Dionysus‬ﻳـﺎ ﺑـﺎﻛﻮس ‪ Bacchus‬ارﺗﺒـﺎط‬ ‫داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺪاي ﺑﺪﻧﺎم ﺷﺮاب و ﻣﺴﺘﻲ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﭘﺮﺳﺘﺶ اﻳﻦ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﺮﻓـﺎﻧﻲ ﻋﻤﻴـﻖ ﺑـﻪ‬ ‫وﺟﻮد آﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻼﺳﻔﻪ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗـﺮار داد و ﺣﺘـﻲ در ﺗﺸـﻜﻴﻞ اﻟﻬﻴـﺎت ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻧﻴـﺰ ﺳـﻬﻤﻲ داﺷـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺴﻴﺎر دﻟﻜﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺟﺮﻳﺎن رﺷﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎن را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را درﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس ﻳﺎ ﺑﺎﻛﻮس در اﺻﻞ ﻳﻚ ﺧﺪاي ﺗﺮاﺳﻲ ‪ Thracian‬ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺮاﺳﻴﺎن از ﻟﺤﺎظ ﺗﻤﺪن ﺧﻴﻠـﻲ ﻋﻘﺒﺘـﺮ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن آﻧﻬﺎ را وﺣﺸﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮدم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ ﻛﺸﺎورزان ﺑﺪوي در ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﻣﺮاﺳﻤﻲ داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﺮاي ﻓﺮاوان ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺤﺼﻮل زﻣﻴﻦ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺧﺪاﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ را ﺑﺮﻛﺖ ﻣﻲ داد‪ .‬ﻧﺎم اﻳﻦ ﺧﺪا‬ ‫»ﺑﺎﻛﻮس« ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﮕﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﻳـﺎ ﮔـﺎو ﻧـﺮ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺗﺮاﺳـﻴﺎن راه‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻦ آﺑﺠﻮ را ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ و از ﻧﻮﺷﻴﺪن آﺑﺠﻮ ﻣﺴﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻲ را اﻣﺮي ﺧﺪاﻳﻲ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎﻛﻮس ﺳـﺮ‬ ‫ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻓﺮود آوردﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﺮاب را ﺷـﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻧﻮﺷـﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘـﺎم و ﻣﻨﺰﻟـﺖ ﺑـﺎﻛﻮس در ﻧﻈـﺮ آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎزﻫﻢ‬ ‫ﮔﺮاﻣﻲﺗﺮ ﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪ اﺻﻠﻲ ﺑﺎﻛﻮس ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺑﺮﻛﺖ دادن ﻣﺤﺼﻮﻻت زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺤﺖ وﻇﻴﻔﺔ‬ ‫ﺧﺎص وي در ﻣﻮرد اﻧﮕﻮر و ﻣﺴﺘﻲ ﻣﻘﺪس ﺷﺮاب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺎﻛﻮس درﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ از ﺗﺮاس ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﻤﻲ ﭘﻴﺶ از آﻏﺎز دوران ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮاﺳﻢ ﻛﻴﺶ ﺑﺎﻛﻮس ﭘﺮﺳﺘﻲ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن روﺑﺮو ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﺎﻛﻮس ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎز ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻨﺎﺻﺮ وﺣﺸﻴﺎﻧﺔ زﻳـﺎدي وﺟـﻮد داﺷـﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﭘـﺎره ﭘـﺎره ﻛـﺮدن‬ ‫ﺟﺎﻧﻮران و ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺧﺎم آﻧﻬﺎ‪ .‬ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﻋﺠﻴﺐ اﻳﻦ آﻳﻴﻦ ﺟﺎﻧﺒﺪاري از ﺣﻘﻮق زﻧﺎن ﺑﻮد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ زﻧـﺎن و‬ ‫دﺧﺘﺮان ﻣﺤﺘﺮم دﺳﺘﻪ دﺳﺘﻪ ﺷﺐ را ﺑﺮﻓﺮاز ﺗﭙﻪ ﻫﺎي ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻜﻮﺑﻲ و دﺳﺖ اﻓﺸﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ و اﻳﻦ رﻗﺺ در آﻧﻬﺎ‬ ‫ﺷﻮر و ﺧﻠﺴﻪ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺒﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻴﻲ ﻣﻲ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ اﻧﺪازه اي ﺑﺮ اﺛﺮ اﻟﻜـﻞ دﺳـﺖ ﻣـﻲ داد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺟﻨﺒﺔ ﺟﺬﺑﺔ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﺷﻮﻫﺮان از اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﺮﺳﻨﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ دﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﻧـﺪ‪ .‬اورﻳﭙﻴـﺪس‬ ‫در اﺛﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم »زﻧﺎن ﻣﻌﺒﺪ ﺑﺎﻛﻮس«‪ Bacchae 2‬ﻫﻢ زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﻫﻢ ﺧﺸﻮﻧﺖ اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺠﻴﺐ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس در ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺒﻮل ﻋﺎم ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﻗﺴﻤﺘﻲ از آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ ﺟﻤﺎﻋـﺎﺗﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻤﺪن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺪوي دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ ﭘﻴﺪا ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑـﻪ راه و رﺳـﻢ اﻳـﻦ زﻧـﺪﮔﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ اﺧﻼق ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﻏﺮﻳﺰﻳﺘﺮ و ﭘﺮﺷﻮرﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻼﻗﺔ ﻫﻮﺳﻨﺎﻛﻲ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣـﺮد ﻳـﺎ زﻧـﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ اﺟﺒﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ در رﻓﺘﺎر ﻇﺎﻫﺮي ﺧﻮد ﻣﺘﻤﺪن اﺳﺖ ﺗﺎ در اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺑﺎﻃﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻘـﻮل و ﻣـﻮﻗﺮ ﺑـﻮدن ﺑـﺮاﻳﺶ ﺧﺴـﺘﻪ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺗﻘﻮي و ﻗﻀﻴﻠﺖ را ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺎري ﺑﺮ دوش و ﻃﻮﻗﻲ ﺑﺮ ﮔﺮدن ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ وﺿـﻊ ﻣﻨﺠـﺮ‬ ‫ﺑﻪ ﺑﺮوز ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ در اﺣﺴﺎس و ﻓﻜﺮ و ﻛﺮدار او ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﻣـﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد ﻋﻜـﺲ‬ ‫اﻟﻌﻤﻞ ﻓﻜﺮي اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ درﺑﺎرة ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ اﺣﺴﺎس و ﻛﺮدار ﻧﻴﺰ ﻗﺪري ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻤﺪن را از روي »ﺣﺰم« ﻳﺎ »دوراﻧﺪﻳﺸﻲ« او ﺑﺎز ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻤﺪن ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ رﻧﺞ ﺣﺎل را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬ ‫ﻟﺬت آﻳﻨﺪه ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻟﺬت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻳﻨﺪهاي ﻧﺴﺒﺘﺎً دور ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ آﻣﺪن ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬اﻳـﻦ ﺧﺼـﻠﺖ اﻫﻤﻴـﺖ‬ ‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﺟﺎﻧﻮري ﻳﺎ اﻧﺴﺎن وﺣﺸﻴﻲ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد در ﺑﻬﺎر ﻛﺎر ﻛﻨﺪ ﺗﺎ در زﻣﺴﺘﺎن آﻳﻨﺪه ﺧﻮراك ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورد‬ ‫ ﻣﮕﺮ در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﻛﻪ ﺷﻜﻞ ﻏﺮﻳﺰي ﻣﺤﺾ دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺒﻮر ﻋﺴﻞ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺳﺎزد و ﺳﻨﺠﺎب ﻛﻪ ﮔﺮدو زﻳﺮ ﺧﺎك ﭘﻨﻬـﺎن‬‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﻮارد دوراﻧﺪﻳﺸﻲ در ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺳﺎﺋﻘﺔ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ در ﺟﻬﺖ ﻋﻤﻞ ﺧﺎﺻﻲ وﺟﻮد دارد ﻛـﻪ‪،‬‬

‫‪ 406 -480) Euripides .1‬ق‪.‬م( ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺗﺮاژدي ﻧﻮﻳﺲ ﺑﺰرگ ﻳﻮﻧﺎن‪ .‬م‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪ Les Bacchantes‬ﻳﻜﻲ از ﺗﺮاژدﻳﻬﺎي اورﻳﭙﻴﺪس اﺳﺖ درﺑﺎرة زﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﺑﺎﻛﻮس ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 26‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮ آن ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬دوراﻧﺪﻳﺸﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻓﻘﻂ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ در ﻛﺎر ﻣـﻲ آﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻧﺴﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎري ﺑﺰﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﺋﻘﺔ ﻏﺮﻳﺰي او را در آن ﺟﻬﺖ ﻧﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻘﻠﺶ ﺑﻪ وي ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ در آﻳﻨـﺪه از اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﺎر ﺳﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮد‪ .‬ﺷﻜﺎر ﻣﺴﺘﻠﺰم دوراﻧﺪﻳﺸﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻧﻔﺲ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻟﺬت ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﻛﻨﺪن زﻣﻴﻦ زﺣﻤـﺖ‬ ‫دارد و اﻧﺴﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ و ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺑﺪان دﺳﺖ ﻧﻤﻲزﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺪن ﺟﻠﻮ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ را ﻣﻲ ﮔﻴﺮد؛ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ دوراﻧﺪﻳﺸﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻮد آن ﻣﺎﻧﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺮ او ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻗﺎﻧﻮن و ﻋﺮف و دﻳﻦ‪ .‬ﻣﺎﻧﻊ اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دﻳﻦ را ﺗﻤﺪن از وﺣﺸﻴﮕﺮي ﺑﻪ ارث ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ از‬ ‫ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻏﺮﻳﺰي آن ﻣﻲ ﻛﺎﻫﺪ و آن را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﻢ و ﻗﺎﻋﺪه درﻣﻲ آورد‪ .‬ﺗﻤﺪن ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ را ﺟﻨﺎﻳﺖ ﻣﻲﻧﺎﻣـﺪ‬ ‫و ﻫﺮ ﻛﻪ را ﻣﺮﺗﻜﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺷﻮد ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎرﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﺑﺪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاي آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻣﺠﺎزاﺗﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺲ دﺳﺖ ﺑﺪان ﻛﺎرﻫﺎ ﺑﺰﻧﺪ در ﻣﻌـﺮض ﺳـﺮزﻧﺶ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻗـﺮار ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد‪ .‬ﺑﺮﻗـﺮار ﺷـﺪن‬ ‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬زﻳﺮدﺳﺘﻲ زﻧﺎن و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن ﻃﺒﻘﺔ ﺑﺮدﮔﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد‪ .‬از ﻳﻚ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬ ‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪة ﻓﺮد ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻓﺮد ﻛﻪ ﺧﻮ ﻛﺮده اﺳﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤـﻮع در ﻧﻈـﺮ آورد‪،‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﺎل را ﻓﺪاي آﻳﻨﺪه ﻣﻲ ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﺣﺪ ﺑﮕﺬرد ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﻮرد ﻣﺮدم ﺧﺴﻴﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﻛﺎر ﺑﻪ‬ ‫اﻓﺮاط ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺰم و دوراﻧﺪﻳﺸﻲ ﺑﺎ از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﻣﻘﺪاري از ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫـﺎي زﻧـﺪﮔﻲ ﻫﻤـﺮاه ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﻨﺪة دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺰم ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬در ﺣﺎل ﻣﺴﺘﻲ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻳﺎ روﺣﺎﻧﻲ آن ﺷﻮر و ﺷﻮق ﻳـﺎ‬ ‫ﻗﻮت و ﺷﺪت اﺣﺴﺎﺳﻲ را ﻛﻪ ﺣﺰم از ﻣﻴﺎن ﺑﺮده اﺳﺖ ﺑﺎز ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬دﻧﻴـﺎ را ﭘـﺮ از ﺷـﺎدي و زﻳﺒـﺎﻳﻲ ﻣـﻲ ﺑﻴﻨـﺪ و ﻧﻴـﺮوي‬ ‫ﺧﻴﺎﻟﺶ ﻧﺎﮔﻬﺎن از ﺑﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎرﻳﻬﺎي روزاﻧﻪ رﻫﺎ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺮاﺳﻢ ﻛﻴﺶ ﺑﺎﻛﻮس ﭼﻴﺰي ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورد ﻛـﻪ آن را »ﺟﺬﺑـﻪ«‬ ‫ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪه ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮﺳﺘﻴﺪه ﺟﺬب ﺷﻮد و ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﺪا ﻳﻜﻲ ﺑﺪاﻧـﺪ‪ .‬در ﺑﺴـﻴﺎري از ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ‬ ‫ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎي اﻧﺴﺎن ﻣﻘﺪاري از ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺴﺘﻲ‪ 1‬و از ﻣﻴﺪان راﻧﺪه ﺷﺪن »ﺣﺰم« ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ »ﻫﻮس« ﺳﺮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ ﻧﺒـﻮدن‬ ‫ﻋﻨﺼﺮ آﻳﻴﻦ ﺑﺎﻛﻮﺳﻲ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻼل اﻧﮕﻴﺰ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﻧﻴﺰ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬وﺟـﻮد ﺣـﺰم و‬ ‫ﻫﻮس ﺗﻀﺎدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺗﻀﺎدي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣـﺎ ﻻزك ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﻄﻠﻘـﺎً ﺟﺎﻧـﺐ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻃﺮﻓﻴﻦ آن را ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫در ﻋﺎﻟﻢ ﻓﻜﺮ‪ ،‬ﺗﻤﺪن ﻣﺘﻴﻦ و وزﻳﻦ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﺮادف ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻠﻢ ﺧﺎﻟﺺ و ﺑﻴﻐﺶ ﻛﺎﻓﻲ و رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﻮر و ﻫﻴﺠﺎن و ﻫﻨﺮ و دﻳﻦ ﻫﻢ ﻧﻴﺎز دارد‪ .‬ﻋﻠﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺣﺪودي ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﻴـﺮوي‬ ‫ﺧﻴﺎل را ﻣﺤﺪود ﺳﺎزد‪ .‬از ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﺔ زﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﻌـﺪي‪ ،‬ﻛﺴـﺎﻧﻲ در وﻫﻠـﺔ اول ﻋﻠﻤـﻲ‪ ،‬و‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ در وﻫﻠﺔ اول دﻳﻨﻲ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ .‬دﺳﺘﺔ دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﺗـﺎ اﻧـﺪازة زﻳـﺎدي ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ آﻳـﻴﻦ‬ ‫ﺑﺎﻛﻮﺳﻲ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﻣﻮرد اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬و ﺑﻪ واﺳﻄﺔ او در ﻣﻮرد ﺟﺮﻳﺎﻧﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم در ﻗﺎﻟـﺐ‬ ‫ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﻣﺴﻴﺤﻲ رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﺶ دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﺻﻠﻴﺶ ﻛﺎري وﺣﺸﻴﺎﻧﻪ و از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت زﻧﻨﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻜﻞ وﺣﺸﻴﺎﻧﺔ اﻳﻦ آﻳﻴﻦ ﻧﺒـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﻧﭽﻪ در ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎد ﺷﻜﻞ ﻟﻄﻴﻒ و روﺣﺎﻧﻲ آن ﺑﻮد ﻛـﻪ آن را ﺑـﻪ ارﻓﺌـﻮس‬ ‫‪ Orpheus‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻮﻋﻲ رﻳﺎﺿﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﺎي ﻣﺴﺘﻲ روﺣﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ را ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫اورﻓﺌﻮس ﺳﻴﻤﺎﻳﻲ ﻣﺒﻬﻢ وﻟﻲ ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﻛﻪ وي ﻳﻚ اﻧﺴﺎن واﻗﻌﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮﺧـﻲ دﻳﮕـﺮ او را‬ ‫ﻳﻚ ﺧﺪا ﻳﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺧﻴﺎﻟﻲ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺧﺒﺎر و اﺣﺎدﻳﺚ ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ارﻓﺌﻮس ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﻛﻮس در ﺗﺮاس ﻗـﺪم ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺤﺘﻤﻠﺘﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ او )ﻳﺎ ﻧﻬﻀﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم او ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ( از ﺟﺰﻳﺮة ﻛﺮت ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻴـﺰي‬ ‫‪ .1‬ﻣﻨﻈﻮرم ﻣﺴﺘﻲ روﺣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ اﻟﻜﻠﻲ‪.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ □ ‪27‬‬

‫ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از اﺻﻮل ﻋﻘﺎﻳﺪ اورﻓﺌﻮﺳﻲ از ﻗﺒﻴﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ رﻳﺸـﻪ ﺷـﺎن از ﻣﺼـﺮ آب‬ ‫ﺑﺨﻮرد و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺮت و ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ اورﻓﺌـﻮس ﻣﺼـﻠﺤﻲ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ زﻧـﺎن‬ ‫ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﺑﺎﻛﻮس ﺑﺮ او ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﭘﺎره ﭘﺎره اش ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬در اﺷﻜﺎل ﻗﺪﻳﻢ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‪ ،‬دﻟﺒﺴـﺘﮕﻲ‬ ‫اورﻓﺌﻮس ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺑﺪان اﻧﺪازه ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اورﻓﺌﻮس در وﻫﻠـﺔ اول روﺣـﺎﻧﻲ و ﻓﻴﻠﺴـﻮف‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻣﻮزﺷﻬﺎي اورﻓﺌﻮس )اﮔﺮ او را ﻣﺴﻠﻢ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ( ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻮده ﺑﻪ درﺳـﺘﻲ روﺷـﻦ ﻧﻴﺴـﺖ؛ اﻣـﺎ آﻣﻮزﺷـﻬﺎي اورﻓﺌﻮﺳـﻴﺎن‬ ‫)ﭘﻴﺮوان آﻳﻴﻦ اورﻓﺌﻮﺳﻲ( ﻣﻌﺮوف ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﮕﺎن اﺳﺖ‪ .‬اورﻓﺌﻮﺳﻴﺎن ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺦ ارواح اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻛـﻪ روح‬ ‫ﭘﺲ از ﺗﻨﺎﺳﺦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻓﺘﺎري ﻛﻪ ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت اﺑﺪي ﻣﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪد ﻳﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺬاب اﺑـﺪي ﻳـﺎ ﻋـﺬاب‬ ‫ﻣﻮﻗﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺧﻮد را »ﭘﺎك« ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﻫﻢ ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﻄﻬﻴﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻲ آوردﻧﺪ و ﻫـﻢ از‬ ‫اﻧﻮاع ﺧﺎﺻﻲ از ﭘﻠﻴﺪﻳﻬﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﻌﺼﺒﺎﻧﺸﺎن ﻏﺬاي ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻧﻤﻲﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻫﻨﮕﺎم اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ و ﻣﻨﺎﺳـﻚ‬ ‫ﺧﺎص ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻌﺎﺋﺮ دﻳﻨﻲ ﺟﺎﻧﻮر ﻣﻲ ﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة آﻧﻬﺎ اﻧﺴـﺎن از ﭘـﺎره اي از ﺧـﺎك و ﭘـﺎره اي از آﺳـﻤﺎن‬ ‫ﭘﺎك ﺳﺮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و اﮔﺮ ﭘﺎك زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ ﭘﺎرة آﺳﻤﺎﻧﻲ اش اﻓﺰوده و ﭘﺎرة ﺧﺎﻛﻲ اش ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻓﺮد ﺑﺸـﺮ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺑﺎﻛﻮس ﻳﻜﻲ ﮔﺮدد و او ﻧﻴﺰ »ﻳﻚ ﺑﺎﻛﻮس« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﻮد‪ .‬آﻳﻴﻦ اورﻓﺌﻮﺳﻲ اﻟﻬﻴﺎت دﻗﻴﻘﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ‬ ‫آن ﺑﺎﻛﻮس دوﺑﺎر ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﻳﻜﺒﺎر از ﺷﻜﻢ ﻣﺎدرش ﺳﻤﻠﻪ ‪ Semele‬و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ از ران ﭘﺪرش زﺋﻮس‪.‬‬ ‫اﺷﻜﺎل ﺑﺴﻴﺎري از اﻓﺴﺎﻧﺔ دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس وﺟﻮدد دارد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ اﺷـﻜﺎل دﻳﻮﻧﻴﺴـﻮس ﭘﺴـﺮ زﺋـﻮس و ﭘﺮﺳـﻔﻮن‬ ‫‪ Persephone‬اﺳﺖ؛ در ﺷﻜﻞ دﻳﮕﺮ دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس را در ﻛﻮدﻛﻲ ﻏﻮﻟﻬﺎ ‪ Titans‬ﭘﺎره ﭘﺎره ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻤﺔ ﮔﻮﺷﺘﻬﺎي ﺗـﻨﺶ‪،‬‬ ‫ﺟﺰ دﻟﺶ را‪ ،‬ﻣﻲ ﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ دل او را زﺋﻮس ﺑﻪ ﺳﻤﻠﻪ داد؛ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕـﺮ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ زﺋـﻮس آن را‬ ‫ﺑﻠﻌﻴﺪ؛ در ﻫﺮ دو ﺣﺎل اﻳﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮﻟﺪ دوﺑﺎرة دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎره ﭘﺎره ﺷﺪن ﺟﺎﻧﻮران وﺣﺸـﻲ و ﺧـﻮرده ﺷـﺪن ﮔﻮﺷـﺖ‬ ‫ﺧﺎم آﻧﻬﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ زﻧﺎن ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﺑﺎﻛﻮس‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﺑـﻮد از درآوردن ﺷـﺒﻴﻪ ﭘـﺎره ﭘـﺎره ﺷـﺪن و ﺧـﻮرده ﺷـﺪن‬ ‫دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻏﻮﻟﻬﺎ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﺟﺎﻧﻮر ﺗﺠﺴﻤﻲ از ﺧﺪا ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻏﻮﻟﻬـﺎ ﻣﻮﺟـﻮداﺗﻲ ﺧـﺎﻛﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﺧﺪا ﭘﺮﺗﻮي آﺳﻤﺎﻧﻲ در وﺟﻮدﺷﺎن ﺳﺮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﻧﻴﻤﻲ از ﺧﺎك و ﻧﻴﻤـﻲ از‬ ‫آﺳﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺪف ﻣﻨﺎﺳﻚ آﻳﻴﻦ ﺑﺎﻛﻮﺳﻲ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ او را ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻛﺎﻣﻠﺘﺮ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫اورﻳﭙﻴﺪس اﻋﺘﺮاﻓﻲ در دﻫﺎن ﻳﻚ ﻛﺎﻫﻦ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﻣﻲ ﮔﺬارد ﻛﻪ از اﻳﻦ رﻫﮕﺬر آﻣﻮزﻧﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اي ﺧﺪاﻳﮕﺎن ﺻﻮري ﻧﮋادان!‬ ‫اي زادة زﺋﻮس ﻛﻪ ﺻﺪ دژ از ﺟﺰﻳﺮة ﻛﺮت‬ ‫در ﭘﻴﺶ ﭘﺎي ﺧﻮﻳﺶ داري!‬ ‫ﻣﻦ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻣﻌﺒﺪ ﺗﺎرﻳﻚ‪ ،‬ﺗﺮا ﻣﻲ ﺟﻮﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺒﺪي ﻛﻪ ﺳﻘﻔﺶ از ﺗﻴﺮﻫﺎي ﺗﺮاﺷﻴﺪه اﺳﺖ‬ ‫و ﭘﻮﻻد و ﺧﻮن ﮔﺎو ﻧﺮ‪،‬‬ ‫و ﺑﺎ ﮔﺮﻫﻬﺎي ﻛﻨﺪة ﺳﺮو‬ ‫اﺳﺘﻮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دﻳﮕﺮ روزﻫﺎي ﻣﻦ ﺳﭙﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎﺟﺮاﻳﻲ ﭘﺎك ﻣﻲﮔﺬرد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر و ﻣﺤﺮم ﺣﺮﻳﻢ دﻳﻮ ﻧﻴﺴﻮﺳﻢ‪.‬‬

‫‪ □ 28‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﻴﻤﺸﺐ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻫﻨﮕﺎﻣﺔ زاﮔﺮوس‪ ،1‬ﻫﻨﮕﺎم ﻫﻨﮕﺎﻣﺔ ﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻓﺮﻳﺎد ﺗﻨﺪر آﺳﺎي او را ﺷﻨﻴﺪهام‪.‬‬ ‫ﺳﻨﺘﻬﺎي ﺧﻮﻧﻴﻦ و ﺳﺮﺧﮕﻮن او را ﮔﺰاردهام‪.‬‬ ‫ﺷﻌﻠﺔ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ »ﻣﻴﻬﻦ ﻣﺎم« را ﻓﺮوزان داﺷﺘﻪام‪،‬‬ ‫اﻛﻨﻮن آزاد ﮔﺸﺘﻪام‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻛﻮﺳﻲ از ﻛﺎﻫﻨﺎن زره ﭘﻮش ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪم‪.‬‬ ‫ﺳﭙﻴﺪﺟﺎﻣﻪ و ﭘﺎﻛﭙﻮﺷﻢ‪،‬‬ ‫و ﭘﺎك از ﭘﻠﻴﺪ زاﻳﺶ آدﻣﻲ و ﻛﺎﻟﺒﺪ ﺧﺎﻛﻲام‪،‬‬ ‫و ﻟﺐ و دﻧﺪان ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺟﺎﻧﻮر زﻧﺪهاي ﻧﻴﺎﻟﻮدهام‪.‬‬ ‫در ﻣﻘﺒﺮهﻫﺎ ﻟﻮﺣﻬﺎي اورﻓﺌﻮﺳﻴﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ روي آﻧﻬﺎ روح ﻣﺮده را راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛـﻪ ﭼـﻪ ﺑﻜﻨـﺪ و‬ ‫ﭼﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد را ﻣﺴﺘﺤﻖ آﻣﺮزش ﺑﺸﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻟﻮﺣﻬﺎ ﺷﻜﺴﺖ و ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ )ﻟﻮح ﭘﺘﺎﻟﻴﺎ ‪(Petelia‬‬ ‫ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫در ﻃﺮف ﭼﭗ ﺧﺎﻧﺔ ارواح ﺑﻪ ﭼﺸﻤﻪاي ﺧﻮاﻫﻲ رﺳﻴﺪ‪،‬‬ ‫و در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﭼﺸﻤﻪ درﺧﺖ ﺳﺮوي ﺧﻮاﻫﻲ دﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﭼﺸﻤﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺸﻮ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در »درﻳﺎﭼﺔ ﺧﺎﻃﺮه« ﭼﺸﻤﺔ دﻳﮕﺮي ﺧﻮاﻫﻲ دﻳﺪ‪،‬‬ ‫]ﻛﻪ[ آب ﺧﻨﻚ از آن ﻓﻮران ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺟﻠﻮش ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎﻧﻲ اﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﮕﻮ‪» .‬ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪ زﻣﻴﻦ و آﺳﻤﺎن ﭘﺮ ﺳﺘﺎرهام؛‬ ‫اﻣﺎ ﻧﮋادم ]ﻓﻘﻂ[ از آﺳﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﺧﻮد اﻳﻦ را ﻣﻲ داﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫و اﻳﻨﻚ ﻣﻦ از ﺗﺸﻨﮕﻲ ﻣﻲ ﺳﻮزم و ﻫﻼك ﻣﻲ ﺷﻮم‪ .‬زود ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻴﺪ از آن آب ﺳـﺮدي ﻛـﻪ از »درﻳﺎﭼـﺔ ﺧـﺎﻃﺮه«‬ ‫ﻓﻮران ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪«.‬‬ ‫و آﻧﻬﺎ ﺧﻮد ﺟﺮﻋﻪاي از ]آب[ آن ﭼﺸﻤﺔ ﻣﻘﺪس ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد‪ .‬و از آن ﭘـﺲ ﺗـﻮ ﻧﻴـﺰ در ﻣﻴـﺎن ﻗﻬﺮﻣﺎﻧـﺎن دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺳﺮوري ﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺮد‪...‬‬ ‫ﻟﻮح دﻳﮕﺮي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬درود ]ﺑﺮﺗﻮ[‪ ،‬اي رﻧﺞ دﻳﺪه‪ ...‬ﺗﻮ اﻧﺴﺎن ﺑﻮدهاي و ﺧﺪا ﮔﺸﺘﻪ اي‪ «.‬و ﺑـﺎز در ﻟـﻮح دﻳﮕـﺮ‪» :‬اي‬ ‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ آﻣﺮزﻳﺪه‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﺎﻧﻲ ﺑﻮدن ﺧﺪا ﺧﻮاﻫﻲ ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫ﭼﺸﻤﻪاي ﻛﻪ روح ﻧﺒﺎﻳﺪ از آب آن ﺑﻨﻮﺷﺪ »ﭼﺸﻤﺔ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﻣﻲ آورد‪ .‬آن ﭼﺸﻤﺔ دﻳﮕﺮ »ﭼﺸﻤﺔ‬ ‫ﻳﺎد« اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ روح ﺑﺨﻮاﻫﺪ در دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮد ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺎﻓﻈﻪاي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ از‬ ‫ﺣﺎﻓﻈﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬ ‫اورﻓﺌﻮﺳﻴﺎن ﻓﺮﻗﻪ اي رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﺷﺮاب ﻓﻘـﻂ ﺣﻜـﻢ ﻳـﻚ »رﻣـﺰ« )‪ (symbol‬داﺷـﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﺷﻌﺎﺋﺮ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺪ‪ .‬آن ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ اورﻓﺌﻮﺳﻴﺎن در ﺟﺴﺘﺠﻮﻳﺶ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺴﺘﻲ »ﺟﺬﺑﻪ«‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻳﻜﻲ ﺷﺪن ﺑﺎ ﺧﺪا ﺑﻮد‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﺮ آن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻃـﺮق ﻋـﺎدي ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ آﻣﺪﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس داﺧـﻞ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺷـﺪ‪ .‬ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس ﻣﺼـﻠﺢ ﻛـﻴﺶ‬

‫‪ .1‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس‪.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ □ ‪29‬‬

‫اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺧﻮد اورﻓﺌﻮس ﻣﺼﻠﺢ ﻛﻴﺶ دﻳﻮﻧﻴﺴﻮﺳﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻨﺎﺻﺮ اورﻓﺌﻮﺳـﻲ از ﻃﺮﻳـﻖ ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس وارد‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﺷﺪ‪ ،‬و از ﻃﺮﻳﻖ اﻓﻼﻃﻮن در ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪة ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻳﻨﻲ ﺑﻌﺪ از اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻔﻮذ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﻛﻴﺶ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﻧﻔﻮذ داﺷﺖ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻛﻴﺶ ﺑﺎﻛﻮﺳـﻲ ﺑـﻮد وﺟـﻮد ﺧـﻮد را ﺣﻔـﻆ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺟﻨﺒﺔ زﻧﺎﻧﺔ ﻛﻴﺶ ﺑﺎﻛﻮﺳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از آن دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷـﻮد و‬ ‫در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﺣﺪي ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ وي ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺑﺮاﺑﺮي ﺣﻘﻮق ﺳﻴﺎﺳﻲ زن و ﻣﺮد ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬ ‫»ﺟﻨﺲ زن ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﺗﻘﻮي ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ دارد‪ «.‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺎﻛﻮس ﺣﺮﻣﺖ ﮔﺬاردن ﺑﻪ اﺣﺴﺎﺳـﺎت‬ ‫ﺗﻨﺪ و ﺧﺸﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺮاژدي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از ﻣﻨﺎﺳﻚ ﻛﻴﺶ دﻳﻮﻧﻴﺴﻮﺳﻲ رﻳﺸﻪ ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص اوريﭘﻴـﺪس ﺑـﻪ دو ﺧـﺪاي‬ ‫اورﻓﺌﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس و اروس ‪ Eros‬ارادت ﻣﻲ ورزﻳﺪ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺆدب و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺪاﺷـﺖ‪.‬‬ ‫در ﺗﺮاژدﻳﻬﺎي او اﻳﻦ اﻧﺴﺎن در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺧﺸﻢ ﺧﺪاﻳﺎن از ﻛﻔﺮ و ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﻳﻲ وي‪ ،‬ﻳﺎ دﻳﻮاﻧﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻳﺎ ﺑﻪ اﻧﺪوه و ﻏﻢ دﭼﺎر‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫اﺧﺒﺎر و اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺘﺪاول و ﻛﻬﻦ درﺑﺎة ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻮم ﻣﺘﺎﻧﺖ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴـﻴﻨﻲ از ﺧـﻮد ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲ دادﻧﺪ و اﻳﻦ ﺧﺼﻠﺖ آﻧﻬﺎ را ﻗﺎدر ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﺷﻮر و ﺷﻬﻮت را از ﺑﻴﺮون ﻣـﻮرد ﺗﺤﻘﻴـﻖ و ﺗﻔﻜـﺮ ﻗـﺮار دﻫﻨـﺪ‪ ،‬و در‬ ‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد آرام و ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻈﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻫﻤﺔ زﻳﺒﺎﻳﻴﻬـﺎي ﺷـﻮر و ﺷـﻬﻮت را درﻳﺎﺑﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ ﺧﻴﻠـﻲ‬ ‫ﻳﻜﻄﺮﻓﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ در ﻣﻮرد ﻫﻮﻣﺮ و ﺳﻮﻓﻮﻛﻠﺲ و ارﺳﻄﻮ ﺻﺪق ﻛﻨﺪ؛ ﻟﻴﻜﻦ در ﻣﻮرد آن دﺳﺘﻪ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻛﻴﺶ ﺑﺎﻛﻮﺳﻲ ﻳﺎ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ وﺟـﻪ ﺻـﺎدق ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬در اﻟﻮﺳـﻴﺲ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﻚ ﺳﺮي ﻛﻴﺶ اﻟﻮﺳﻴﺴﻲ ﻣﻘﺪﺳﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ دﻳﻦ دوﻟﺘﻲ آن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲ داد‪ ،‬ﻧﻐﻤـﻪ اي ﺧﻮاﻧـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪:‬‬ ‫ﺑﺎ ﺳﺎﻏﺮت‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻣﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﺮداﻧﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ دﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﺸﻨﮕﻲ ﺟﻨﻮن اﻧﮕﻴﺰت‪،‬‬ ‫ﺑﻪ درة ﭘﺮ ﮔﻞ اﻟﻮﺳﻴﺲ ﺑﻴﺎ‪،‬‬ ‫اي ﺑﺎﻛﻮس ﻛﻪ درود ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎد‪.‬‬ ‫در اﺛﺮ اورﭘﻴﺪس‪ ،‬دﺳﺘﺔ زﻧﺎن ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﺑﺎﻛﻮس ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﺷـﻌﺮ و ﺗـﻮﺣﺶ از ﺧـﻮد ﺑـﺮوز ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫درﺳﺖ ﻧﻘﻄﺔ ﻣﻘﺎﺑﻞ آراﻣﺶ و ﻣﺘﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ .‬از ﺷﻘﻪ ﻛﺮدن ﺟﺎﻧﻮري وﺣﺸﻲ ﺷﺎدي ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﮔﻮﺷـﺖ ﺧـﺎم آن ﺟـﺎﻧﻮر را‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮرﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮﺷﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻛﻮﻫﻬﺎ‬ ‫ﺧﺴﺘﻪ و واﻣﺎﻧﺪه ﺧﻮد را ﻳﻠﻪ ﻛﻨﻲ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻴﻮان ﻣﻘﺪس ﺣﻨﺎﮔﻮن ﭘﻮﺳﺖ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪،‬‬ ‫و دﻳﮕﺮ ﻫﺮﭼﻪ ﻫﺴﺖ دور ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺧﻮﺷﺎ ﺷﺎدي ﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎي زﻧﺪة ﺳﺮخ رﻧﮓ‬ ‫و ﻧﻮﺷﻴﺪن ﺧﻮن ﺑﺰ ﻛﻮﻫﻲ ﭘﺎره ﭘﺎره ﺷﺪه‪.‬‬ ‫و ﺑﻠﻌﻴﺪن ﮔﻮﺷﺖ ﺟﺎﻧﻮر وﺣﺸﻲ‪،‬‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻗﻠﺔ ﺗﭙﻪ آﻓﺘﺎﺑﮕﻴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻬﺎي ﻓﺮﻳﺠﻲ وﻟﻴﺪي‬ ‫»ﺑﺮوﻣﻴﻮس« اﺳﺖ ﻛﻪ راﻫﻨﻤﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 30‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫)ﺑﺮوﻣﻴﻮس ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از اﺳﺎﻣﻲ ﻣﺘﻌﺪد دﻳﻮﻧﻴﻮس اﺳﺖ‪ (.‬رﻗﺺ زﻧﺎن ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ رﻗـﺺ وﺣﺸـﺘﻨﺎك‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﮔﺮﻳﺰي ﺑﻮد از ﻗﻴﺪ و ﺑﻨﺪﻫﺎي ﺗﻤﺪن ﺑﻪ دﻧﻴﺎي زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻏﻴﺮ ﺑﺸﺮي و آزادي ﺑﺎدﻫﺎ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ .‬اﻳﻦ زﻧﺎن ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ دﺳﺘﺨﻮش اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺗﻨﺪ و وﺣﺸﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪:‬‬ ‫دﻳﮕﺮ آﻳﺎ آن رﻗﺼﻬﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺷﺐ ﻫﻤﻪ ﺷﺐ در ﺗﺎرﻳﻜﻲ‬ ‫ﺗﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ اﺧﺘﺮان رﻧﮓ ﻣﻲ ﺑﺎزﻧﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ دارد‬ ‫ﻧﺼﻴﺒﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟‬ ‫دﻳﮕﺮ آﻳﺎ ﺷﺒﻨﻢ را ﺑﺮ ﮔﻠﻮﻳﻢ‬ ‫و ﺟﻨﺒﺶ ﻫﻮا را در ﻣﻮﻳﻢ‬ ‫اﺣﺴﺎس ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد؟‬ ‫دﻳﮕﺮ آﻳﺎ ﭘﺎﻫﺎي ﺳﭙﻴﺪ ﻣﺎ در ﻓﻀﺎي ﺗﺎرﻳﻚ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ درﺧﺸﻴﺪ؟‬ ‫آه‪ ،‬آﻧﻚ ﭘﺎﻫﺎي ﺣﻴﻮان ﺣﻨﺎﮔﻮن ﭘﻮﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻞ ﺳﺒﺰ ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ آﻏﻮش ﺳﺒﺰه و زﻳﺒﺎﻳﻲ ﮔﺮﻳﺨﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻮﺷﺎ ﺟﻬﺶ ﺻﻴﺪي ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﻢ ﺑﺮ او ﭼﻴﺮه ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬ ‫ﺟﻬﺸﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻧﻴﺸﺨﻨﺪﻫﺎ و ﺳﺨﺘﮕﻴﺮﻳﻬﺎ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ از دور دﺳﺖ ﺻﺪاﻳﻲ ﻣﻲ آﻳﺪ‪،‬‬ ‫ﺻﺪا و ﺗﺮس و ﺷﺘﺎب ﺳﮕﻬﺎ‬ ‫ﻛﻪ ﺳﺨﺖ ﻣﻲﺟﻨﺒﻨﺪ و ﻣﻲﻛﻮﺷﻨﺪ‬ ‫و در ﻛﻨﺎره دره و رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲدوﻧﺪ‬ ‫اﻳﻦ ﺻﺪا از ﭼﻴﺴﺖ؟ از وﺣﺸﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ از ﺷﺎدي اﺳﺖ؟‬ ‫و از ﭼﻴﺴﺖ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﻃﻮﻓﺎنوار ﺷﻤﺎ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺰﻳﺰي ﻛﻪ ﭘﺎي اﻧﺴﺎن ﺑﺪان ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ؟‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ در آن ﺻﺪاﻳﻲ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪،‬‬ ‫و در ﺳﺒﺰهﻫﺎي ﭘﺮ ﺳﺎﻳﻪاش‬ ‫ﺟﺎﻧﺪاران ﺟﻨﮕﻞ ﻛﻮﭼﻚ‬ ‫ﭘﻨﻬﺎن از ﻧﻈﺮ‬ ‫ﻣﻲزﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑﺎز ﻣﺪﻋﻲ ﺷﻮﻳﺪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﺮدﻣﻲ »ﻣﺘﻴﻦ« و »ﻣﻮﻗﺮ« ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﭘﻴﺶ ﺧﻮد ﻣﺠﺴﻢ ﻛﻨﻴﺪ‬ ‫ﻛﻪ زﻧﺎن ﺷﻬﺮ ﻓﻴﻼدﻟﻔﻴﺎي اﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬وﻟﻮ در ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻳﻮﺟﻴﻦ اوﻧﻴﻞ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺮﻛﺎﺗﻲ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺮوان ﻛﻴﺶ اورﻓﺌﻮﺳﻲ از ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس ﻛﻪ ﻫﻨﻮز از اﺻﻼح ﻛﻴﺶ ﺧﻮد ﺧﺒﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪» ،‬ﻣﺘﻴﻦ«ﺗـﺮ‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮ اورﻓﺌﻮﺳﻴﺎن زﻧﺪﮔﻲ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺟﺰ رﻧﺞ و ﻣﻼل ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﭼﺮﺧﻲ ﻫﺴـﺘﻴﻢ ﻛـﻪ دور‬ ‫ﺑﻲﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ و ﻣﺮگ را ﻃﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬زﻧﺪﮔﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﺎن در ﺳﺘﺎرﮔﺎن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺎ ﺧﻮد زﻣﻴﻦ ﮔﻴﺮ ﮔﺸﺘﻪ اﻳـﻢ‪ .‬ﻓﻘـﻂ‬ ‫از راه ﭘﺎﻛﻲ و ﺗﺰﻛﻴﺔ ﻧﻔﺲ و رﻳﺎﺿﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺧﻮد را از اﻳﻦ ﭼﺮخ رﻫﺎ ﺳﺎزﻳﻢ و ﺳﺮ اﻧﺠـﺎم ﻟـﺬت ﭘﻴﻮﺳـﺘﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻖ را درﻳﺎﺑﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ آﺳﺎن و ﺧﻮش ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺮود ﺳﻴﺎه ﭘﻮﺳﺘﺎن ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ □ ‪31‬‬

‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﻃﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ‬ ‫ﻫﻤﺔ رﻧﺠﻬﺎﻳﻢ را ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻧﻪ‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﻲ از آﻧﺎن ﻣﺮدﻣﻲ ﺳﻮداﻳﻲ و ﺷﻮرﻳﺪهرﻧﮓ و ﺑﻲآرام ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻔـﺲ ﺧـﻮد در ﺳـﺘﻴﺰ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞ آﻧﺎن را ﺑﻪ راﻫﻲ ﻣﻲ راﻧﺪ و ﻫﻮس ﺑﻪ راﻫﻲ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﺧﻴﺎﻟﺸﺎن ﺑﻬﺸـﺖ را ﺗﺼـﻮر ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ ،‬ﺷﻌﻮرﺷـﺎن دوزخ را‪.‬‬ ‫ﻣﺜﻠﻲ در ﻣﻴﺎﻧﺸﺎن ﺳﺎﻳﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» ،‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﺑﺎﺷﺪ«‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ در ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﻫﻤﻪ ﭼﻴـﺰ زﻳـﺎده‬ ‫روي ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ -‬در ﻓﻜﺮ ﻣﺤﺾ‪ ،‬در ﺷﻌﺮ‪ ،‬در دﻳﻦ‪ ،‬در ﮔﻨﺎه‪ .‬راز ﺑﺰرﮔﻴﺸﺎن ‪ -‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺰرگ ﺑﻮدﻧـﺪ ‪ -‬در آﻣﻴـﺰش‬ ‫ﻋﻘﻞ و ﻫﻮس ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻦ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺳﺮاﺳﺮ زﻣﺎن آﻳﻨﺪه ﺗﻐﻴﻴﺮي را ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در ﺟﻬﺎن‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ ﺻﻮرت دﻫﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﺔ اﺻﻠﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن زﺋﻮس اﺳﺎﻃﻴﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺮوﻣﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ از آﺳـﻤﺎن آﺗـﺶ آورد و‬ ‫ﺷﻜﻨﺠﺔ ﺟﺎودان ﭘﺎداش ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ آﻧﭽﻪ را اﻛﻨﻮن ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻣﻌﺮف ﻫﻤﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻫﻤﺎﻧﻘـﺪر ﻳﻜﻄﺮﻓـﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ اﻳﻦ ﻣﺮدم را ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »ﻣﺘﻴﻦ« وﺻﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ دو ﺗﻤﺎﻳﻞ در ﻳﻮﻧﺎن وﺟـﻮد داﺷـﺖ‪ :‬ﻳﻜـﻲ ﺳـﻮداﻳﻲ‪،‬‬ ‫دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ و آﻧﺠﻬﺎﻧﻲ؛ دﻳﮕﺮي ﺷﺎد‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻋﻘﻼﻧـﻲ و ﺧﻮاﻫـﺎن ﻛﺴـﺐ داﻧـﺶ در ﻣﻮﺿـﻮﻋﻬﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن‪ .‬ﻫـﺮودوت‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺗﻤﺎﻳﻞ اﺧﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦاﻧﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﻼﺳﻔﺔ اﻳﻮﻧﻲ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ارﺳﻄﻮ‪ .‬ﺑﻠﻮك )در ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ از آن ﻧﻘﻞ‬ ‫ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺑﺨﺶ ‪ 1‬ص ‪ (434‬ﭘﺲ از ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻴﺶ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»اﻣﺎ ﻣﻠﺖ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻴﺶ از آن ﻧﻴﺮوي ﺟﻮاﻧﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻋﻘﻴﺪه اي را ﺑﭙﺬﻳﺮد ﻛﻪ اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎن را ﻧﻔـﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و زﻧﺪﮔﻲ واﻗﻌﻲ را ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﺤﻮل ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﻴﺶ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﺤﺪود ﻣﺤـﺎرم ﻣﻨﺤﺼـﺮ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪ و ﺣﺘﻲ در ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺗﻦ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ﺳﺮي ﻣﺬﻫﺒﻲ را ﺑﻪ آﻳﻴﻦ رﺳﻤﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و اﻳﻦ ﻣﺮاﺳـﻢ را‬ ‫ﺑﻪ ﭘﻨﺎه ﻗﺎﻧﻮن در آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻛﻤﺘﺮ ﻧﻔﻮذي ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻫﺰار ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﺑﮕﺬرد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ ‪ -‬ﮔـﻮ‬ ‫در ﻟﺒﺎس ﻣﺒﺪل اﻟﻬﻴﺎت ‪ -‬در دﻧﻴﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭘﻴﺮوز ﺷﻮد‪«.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﮔﺰاﻓﻪ آﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻣﻮرد ﻣﺮاﺳﻢ ﺳﺮي ﻛﻴﺶ اﻟﻮﺳﻴﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﺘـﻮي آن‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻋﻘﺎﻳﺪ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ دﻳﻨﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﮔﺮاﻳﻴﺪﻧﺪ‪،‬‬ ‫و ﭘﻴﺮوان روش ﻋﻘﻼﻧﻲ از آن ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﻴﺰار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان وﺿﻊ ﻛـﻴﺶ اورﻓﺌﻮﺳـﻲ را ﺑـﺎ روش دﺳـﺘﻮري )‪(Methodism‬‬ ‫اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ و اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﺎ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ از ﭘﺪر ﺧﻮد ﻣﻲ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ وﻟـﻲ از اﻳﻨﻜـﻪ در‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻛﻮدﻛﻲ از ﻣﺎدر ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﻪ درﻫﺎي ﺗﻤﺪﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدان از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻧﺪازة زﻳﺎدي ﺑﻪ روﻳـﺶ ﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﭼﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻓﺮا ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻧﻤﻲ داﻧﻴﻢ‪ .‬ﻣﺤﺘﻤﻞ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دورة ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬آﺗﻨﻲ ﻫـﺎ‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﻣﻐﺰي ﺧﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎً آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻪ راه ﻋﻘﻞ ﻣﻲ رﻓﺘﻪ اﻧـﺪ‪ ،‬در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل از‬ ‫ﺣﻴﺚ ﻓﻜﺮ و اﺣﺴﺎس ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺑﺪوي داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻳﺎدﮔﺎر ﺳﻨﺘﻬﺎي ﻗـﺪﻳﻢ و دوران ﻛـﻮدﻛﻲ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﺸﺎري ﺑﺮ آﻧﻬﺎ وارد ﻣﻲ آﻣﺪ اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ‬ ‫ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﺎدة ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻔﻮذ دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص دﻳﻦ ﻏﻴﺮ اﻟﻤﭙﻲ‪ ،‬در ﻓﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ اواﺧﺮ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻚ ﻛﺘﺎب‬ ‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ دﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ‪ Prolegomena to Study of Greek Religion‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺟﻴﻦ ﻫﺮﻳﺴﻦ‬ ‫‪ Jane Harrison‬وﺟﻮد دو ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺪوي و دﻳﻮﻧﻴﺴﻮﺳﻲ را در دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺮدم ﻋﺎدي ﻳﻮﻧﺎن ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻛـﺮد‪ .‬ﻛﺘـﺎب ف‪.‬م‪.‬‬ ‫ﻛﻮرﻧﻔﻮرد ‪ F.M. Corenford‬ﺑﻪ ﻧﺎم »از دﻳﻦ ﺗـﺎ ﻓﻠﺴـﻔﻪ« ‪ From Religion to Philosophy‬ﻛﻮﺷـﻴﺪ ﺗـﺎ ﻃـﻼب ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﻧﻔـﻮذ دﻳـﻦ در ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺳـﺎزد؛ ﻟـﻴﻜﻦ از ﻟﺤـﺎظ ﺑﺴـﻴﺎري از ﺗﻔﺴـﻴﺮﻫﺎﻳﺶ‪ ،‬و ﻳـﺎ ﺣﺘـﻲ از ﻟﺤـﺎظ ﻋﻠـﻢ‬

‫‪ □ 32‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﺮدﻣﺸﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان آن را ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴـﺖ‪ 1.‬ﻣﺘﻌـﺎدﻟﺘﺮﻳﻦ ﺷـﺮﺣﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﺳـﺮاغ دارم در ﻛﺘـﺎب ﺟـﺎن ﺑﺮﻧـﺖ‬ ‫‪» John Barnet‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ« ‪ Early Greek Philosophy‬ﺑﻪ ﺧﺼـﻮص در ﻓﺼـﻞ دوم آن ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان »ﻋﻠـﻢ و‬ ‫دﻳﻦ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻧﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﻬﻀﺖ »ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت دﻳﻦ ﻛﻪ در ﻗـﺮن ﺷﺸـﻢ ﭘـﻴﺶ از ﻣـﻴﻼد ﺳﺮاﺳـﺮ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﻼس ‪ Hellas‬را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪ «.‬اﺧﺘﻼﻓﻲ ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد ﺑﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷـﺪن ﻣﻴـﺪان‬ ‫ﻋﻤﻞ از اﻳﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻏﺮب‪ .‬وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬در ﻗﺴﻤﺖ اروﭘﺎﻳﻲ ﻫﻼس دﻳﻦ ﺑﻪ راﻫﻲ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ راه دﻳـﻦ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﻓـﺮق‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﭘﺮﺳﺘﺶ دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس ﻛﻪ از ﺗﺮاس ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ و در آﺛﺎر ﻫﻮﻣﺮ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﺻـﺮاﺣﺖ از آن ﻳـﺎد‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬در اﺻﻞ ﺣﺎوي ﻃﺮﻳﻖ ﻧﻮي ﺑﺮاي ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻦ در رواﺑﻂ اﻧﺴﺎن و ﺟﻬﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻋﺎﻟﻲ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺧﻮد‬ ‫ﻣﺮدم ﺗﺮاس ﺑﮕﺬارﻳﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﺑﻪ راه ﺧﻄﺎ رﻓﺘﻪ اﻳﻢ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ در اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﺪﻳﺪة وﺟﺪ و ﻧﺸﺎط ﺑـﺮاي ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫اﻳﻦ ﻓﻜﺮ را ﭘﻴﺶ آورد ﻛﻪ روح ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﺰاد ﺿﻌﻴﻒ و درﻣﺎﻧﺪة ﺟﺴﻢ؛ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻫﺮﮔـﺎه از ﺗـﻦ‬ ‫ﺟﺪا ﺷﻮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪«...‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ دﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ وارد ﻣﺮﺣﻠـﻪ اي ﮔـﺮدد ﻛـﻪ ادﻳـﺎن ﺷـﺮﻗﻲ ﭘﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﺪان‬ ‫رﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ و ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻇﻬﻮر ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﻌﻠﻮم ﻛﺮد ﻛﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺟﻠـﻮ اﻳـﻦ ﺗﻤﺎﻳـﻞ را ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺪان ﺳﺒﺐ از ﻧﻮع ﺷﺮﻗﻲ دﻳﻦ اﻳﻤﻦ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻘﺔ روﺣﺎﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻠـﻮل را ﺑـﻪ ﺟـﺎي‬ ‫ﻋﻠﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻜﺎم ﺟﺰﻣﻲ را روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻧﻤﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺣﻜﺎﻣﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴـﺎن در ﺣﻔـﻆ‬ ‫آن ﻣﻲﻛﻮﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻠﺘﻬﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻴﺰ در ﻣﺮاﺣﻞ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﺧﻮد داراي ﻃﺒﻘﺎت روﺣﺎﻧﻲ ﺑـﺪان ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮدن ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻋﻠﻤﻲ ﻧﺠﺎت داد ﺗﺎ ﻧﺒﻮدن ﻃﺒﻘﺎت روﺣﺎﻧﻲ‪.‬‬ ‫»دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪ ‪ -‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻧﻮع ﺑﺸـﺮ ﻗـﺪﻣﺖ داﺷـﺖ ‪ -‬ﺑـﺎ ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺎي اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﺳﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﺧﻮد رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻌﻠـﻮم اﺳـﺖ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ اﺻـﻠﻲ اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺎ آﺗﻴﻜﺎ ‪ Attica‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدهاي‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺟﻨﻮب اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ و ﺟﺰﻳـﺮة‬ ‫ﺳﻴﺴﻴﻞ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺎ ﭘﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﺳﺘﻪ ﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﭘﺮﺳـﺘﺶ دﻳﻮﻧﻴﺴـﻮس‬ ‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ دو ﭼﻴﺰ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻳﻮﻧﺎن ﺗﺎزﮔﻲ داﺷﺖ آﻧﻬﺎ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣـﻲ ﺳـﺎﺧﺖ‪ :‬ﻳﻜـﻲ اﻳﻨﻜـﻪ وﺣـﻲ و‬ ‫ﻣﻜﺎﺷﻔﻪ را ﻣﺒﻨﺎي ﻣﻘﺎم دﻳﻨﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻫـﺎي ﺗﺼـﻨﻌﻲ ﻓـﺮاﻫﻢ آﻣـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫اﺷﻌﺎري ﻛﻪ ﺣﺎوي ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻪ اورﻓﺌﻮس ﺗﺮاﺳﻲ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد اورﻓﺌﻮس ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻋـﺎﻟﻢ ارواح‬ ‫ﻧﺰول ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ در دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ارواﺣﻲ ﻛﻪ ﺟﺴﻤﻬﺎي ﺧﻮد را رﻫﺎ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﻣﺨﺎﻃﺮاﺗﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﺳﺮ راﻫﺸﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎي ﻣﻄﻤﺌﻨﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪ‪«.‬‬ ‫ﺑﺮﻧﺖ ﺳﭙﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻋﻘﺎﻳﺪ اورﻓﺌﻮﺳﻲ و ﻋﻘﺎﻳـﺪي ﻛـﻪ در ﻫﻤـﺎن اﻳـﺎم در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن رواج داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﺷﺒﺎﻫﺖ آﺷﻜﺎري ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وي ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﺑﺮﻗـﺮار ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬آﻧﮕـﺎه‬ ‫ﺑﺮﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻠﻲ ﻛﻠﻤﺔ »‪ «orgy‬ﻣﻲﭘﺮدازد ﻛـﻪ اورﻓﺌﻮﺳـﻴﺎن ان را ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي »ﺷـﻌﻴﺮة دﻳﻨـﻲ« ﺑﻜـﺎر‬ ‫ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و ﻣﺮاد از ﺷﻌﺎﺋﺮ دﻳﻨﻲ ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﻄﻬﻴﺮ ارواح ﭘﻴﺮوان آﻳﻴﻦ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺧﻮد را از دور زاﻳـﺶ و ﻣـﺮگ‬ ‫رﻫﺎ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬اورﻓﺌﻮﺳﻴﺎن ﺑﺮﺧﻼف ﻛﺎﻫﻨﺎن ﻛﻴﺸﻬﺎي اﻟﻤﭙﻲ ﭼﻴﺰي را ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ آن را »ﻛﻠﻴﺴـﺎ« ﺑﻨـﺎﻣﻴﻢ؛‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪﻫﺎﻳﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻧﮋاد و ﺟﻨﺲ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻬﺎ راه داﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻔﻮذ اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌـﻪﻫـﺎ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روش زﻳﺴﺘﻦ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻣﺎ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻛﻮرﻧﻔﻮرد درﺑﺎرة رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻠﻄﻲ □ ‪33‬‬

‫‪ 82‬دوم‬

‫‪  2 56‬‬ ‫در ﻫﻤﺔ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻛﻪ ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻛـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣـﻲﺷـﻮد‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ ﺗﺎﻟﺲ آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از آب ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ ﻣﺒﺘﺪي ﻛﻪ‬ ‫ﺗﻼش ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ‪ -‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﺗﻼﺷﻲ ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﺷﺪﻳﺪ ‪ -‬ﺗﺎ آن ﺣﺮﻣﺘﻲ را ﻛﻪ ﻇـﺎﻫﺮاً ﺑﺮﻧﺎﻣـﺔ ﺗﺤﺼـﻴﻠﻲ ﺑـﺮاي درس ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬ ‫ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ در ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﻛﻨﺪ‪ ،‬دﻟﺴﺮد ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻊﻫﺬا ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺎﻟﺲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ اﺣﺴﺎس‬ ‫اﺣﺘﺮام ﻛﻨﻴﻢ ‪ -‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﺣﺘﺮام را ﺑﺮاي وي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺗﺎ ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻠﻤﻪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎﻟﺲ اﻫﻞ ﻣﻠﻄﻴﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﺑﻮد در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ‪ ،‬و ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﻲ از ﺟﻤﻌﻴـﺖ آن را ﺑﺮدﮔـﺎن‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دادﻧﺪ و در ﻗﺴﻤﺖ آزاد ﻣﺮدم آن‪ ،‬ﻣﺒﺎرزة ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻴﺎن ﺗـﻮاﻧﮕﺮان و ﺗﻬﻴﺪﺳـﺘﺎن ﺟﺮﻳـﺎن داﺷـﺖ‪» .‬در‬ ‫ﻣﻠﻄﻴﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﭘﻴﺮوزي ﺑﺎ ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ ،‬و زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن اﺷﺮاف را ﻣﻲﻛﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﺷﺮاف ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن‬ ‫ﺧﻮد را زﻧﺪه زﻧﺪه ﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ و ﻣﻴﺪاﻧﻬﺎي ﺷﻬﺮ را ﺑﺎ ﻣﺸﻌﻠﻬﺎي زﻧﺪه روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ 1«.‬در زﻣﺎن ﺗـﺎﻟﺲ ﻳـﻚ ﭼﻨـﻴﻦ وﺿـﻊ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﭘﻴﺶ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻠﻄﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﻲ اﻳﻮﻧﻲ‪ ،‬در ﻗﺮﻧﻬﺎي ﻫﻔﺘﻢ و ﺷﺸﻢ از ﺟﻬﺎت اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳـﻴﺮ ﺗﻜـﺎﻣﻠﻲ‬ ‫ﻣﻬﻤﻲ ﻃﻲ ﻛﺮد‪ .‬در آﻏﺎز ﻧﻴﺮو در دﺳﺖ اﺷﺮاف ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻚ زﻣﻴﻨﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺟﺎي ﺧـﻮد را ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﺎﺟﺮان داد‪ .‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻳﻚ ﺣﺎﻛﻢ دادﻧـﺪ ﻛـﻪ )ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻣﻌﻤـﻮل( ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﻤﻚ ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺸﻮر ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻟﻴﺪي در ﻣﺸﺮق ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺳﺎﺣﻠﻲ ﻳﻮﻧـﺎن ﻗـﺮار داﺷـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺗـﺎ‬ ‫زﻣﺎن ﺳﻘﻮط ﻧﻴﻨﻮا )‪ 612‬ق‪.‬م‪ (.‬رواﺑﻂ آن ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﺸﻮر ﻟﻴﺪي را آزاد ﻣـﻲ ﮔﺬاﺷـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻏﺮب ﮔﺮدد‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﻬﺮ ﻣﻠﻄﻴﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﻛﺸﻮر ﻟﻴﺪي و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﺎ ﺷﺨﺺ ﻛﺮوﺳـﻮس آﺧـﺮﻳﻦ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻟﻴﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 546‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﻮروش ﻣﻐﻠﻮب ﺷﺪ‪ ،‬رواﺑﻂ دوﺳﺘﺎﻧﺔ ﺧﻮد را ﻧﮕﻬﺪارد‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻣﻠﻄﻴﻪ و ﻣﺼﺮ ﻧﻴﺰ رواﺑﻂ ﻣﻬﻤﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ؛ ﭼﻮﻧﻜﻪ ﻓﺮﻋﻮن ﻣﺼﺮ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ زور ﺳﺮﺑﺎزان اﺟﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮد و ﺑـﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ‬ ‫دروازة ﭼﻨﺪ ﺷﻬﺮ ﻣﺼﺮ را ﺑﻪ روي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺎز ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎري ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن در ﻣﺼـﺮ ﻣﺴـﺘﻘﺮ ﺷـﺪﻧﺪ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﻗﻠﻌﺔ ﻣﺼﺮي ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﻠﻄﻲ اﺷﻐﺎل ﺷﺪ؛ وﻟﻲ ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﻫﻤﻪ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑـﻴﻦ ﺳـﺎﻟﻬﺎي‬ ‫‪ 610‬ﺗﺎ ‪ 560‬ق‪.‬م‪ .‬در ﺷﻬﺮ داﻓﻨﻪ ‪ Daphnae‬ﺑﻮد‪ .‬ارﻣﻴﺎء‪ ‬ﻧﺒﻲ و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ از ﻓﺮارﻳـﺎن ﺑﻨـﻲ اﺳـﺮاﺋﻴﻞ از دﺳـﺖ ﺑﺨـﺖ‬ ‫اﻟﻨﺼﺮ ﺑﻪ داﻓﻨﻪ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪») .‬ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ«‪ ،‬ﻛﺘﺎب ارﻣﻴﺎء‪ ‬ﻧﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺎب ﭼﻬﻞ و ﺳﻮم‪ ،‬آﻳﺔ ‪ 5‬و ﺑﻌﺪ از آن‪ (.‬ﺑﺪون ﺷﻚ ﻣﺼـﺮﻳﺎن‬ ‫در ﻳﻮﻧﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد در ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ ارﻣﻴﺎء‪ ‬ﻧﺒﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗـﻮم‬ ‫ﻣﻈﻨﻮن و ﻣﺸﻜﻮك ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺟﺰ ﺑﻴﻢ و وﺣﺸﺖ اﺣﺴﺎﺳﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫»ﺗﺎرﻳﺦ دﻧﻴﺎي ﻗﺪﻳﻢ« ‪1 . Rostovtsev, History of Ancient World VOL. 1, p. 204.‬‬

‫‪ □ 34‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ زﻣﺎن ﺗﺎﻟﺲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راﻫﻨﻤﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺗـﺎﻟﺲ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﭘـﻴﺶ ﺑﻴﻨـﻲ ﻛـﺮدن‬ ‫ﺧﺴﻮﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 585‬ق‪.‬م‪ .‬رخ داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮاﺋﻦ دﻳﮕﺮي ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ‬ ‫ﻗﺮار دادن ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﺗﺎﻟﺲ در اﻳﻦ ﺣﺪود زﻣﺎﻧﻲ وﻓﻖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﺧﺴﻮف دﻟﻴـﻞ ﺑـﺮ ﻧﺒـﻮغ ﻓـﻮق اﻟﻌـﺎدة ﺗـﺎﻟﺲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻠﻄﻴﻪ ﺑﺎ ﻛﺸﻮر ﻟﻴﺪي ﻣﺘﻔﻖ ﺑﻮد و ﻟﻴﺪي ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺑﺎﺑﻞ رواﺑﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ داﺷﺖ‪ ،‬و ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺧﺴـﻮف را‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺴﺒﺘﺎً دﻗﻴﻖ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻛﺴﻮف ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻛﻪ در ﻛﺎرﺷﺎن ﺑﻮد و آن اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺴﻮف ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫در ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ زﻣﻴﻦ ﻗﺎﺑﻞ رؤﻳﺖ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻧﻘﻄﻪ دﻳﮕﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻓﻘﻂ ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﻣـﻲ داﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻓﻼن ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻲﺿﺮر اﺳﺖ ﻣﺘﺮﺻﺪ وﻗﻮع ﻛﺴﻮف ﺑﻮدن‪ .‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺗﺎﻟﺲ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻧـﻪ‬ ‫ﺗﺎﻟﺲ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺮا در وﻗﻮع ﺧﺴﻮف و ﻛﺴﻮف ﺗﺴﻠﺴﻞ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﻧﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺑﺎﺑﻠﻲ‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﻟﺲ در ﻣﺼﺮ ﺳﻔﺮ ﻛﺮده و ﻋﻠﻢ ﻫﻨﺪﺳﻪ را از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺮده اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ آﻧﭽـﻪ ﻣﺼـﺮﻳﺎن از ﻫﻨﺪﺳـﻪ‬ ‫ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و دﻟﻴﻠﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺗﺎﻟﺲ ﺑﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻲ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻛﺸﻒ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﺎﺳـﺒﺔ دوري ﻛﺸـﺘﻲ از ﺳـﺎﺣﻞ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻣﺸـﺎﻫﺪة‬ ‫ﻛﺸﺘﻲ در دو ﻧﻘﻄﻪ از ﺧﺸﻜﻲ‪ ،‬و ﺗﻌﻴﻴﻦ ارﺗﻔﺎع ﻫﺮم از روي ﻃﻮل ﺳﺎﻳﺔ آن‪ ،‬از ﻛﺸﻔﻬﺎي ﺗـﺎﻟﺲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﺴـﻴﺎري ﻗﻀـﺎﻳﺎي‬ ‫ﻫﻨﺪﺳﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺎﻟﺲ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎﻟﺲ ﻳﻜﻲ از »ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪ« ﻳﺎ »ﺣﻜﻤﺎي ﺳﺒﻌﻪ« ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺪام ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﮔﻔﺘﺔ ﭘﺮﻣﻐﺰي ﺷـﻬﺮت داﺷـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺣﺎدﻳﺚ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺔ ﺗﺎﻟﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪» :‬آب ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺗﺎﻟﺲ آب را ﻣﺎدهاﻟﻤﻮاد ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮ از آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﻟﺲ ﺑـﺮ آن‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﺮ روي آب ﻗﺮار دارد‪ .‬ارﺳﻄﻮ از ﻗﻮل ﺗﺎﻟﺲ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ روح دارد‪ ،‬زﻳﺮا آﻫﻦ را ﺗﻜـﺎن‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻤﺔ اﺷﻴﺎء اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ از ﺧﺪاﻳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ را‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از آب ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﺮﺿـﻴﺔ ﻋﻠﻤـﻲ در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ رو‬ ‫اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻘﺒﻮل و ﻣﺘﺪاول اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از ﻫﻴﺪروژن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬و‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﺎدداﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﺪروژن دو ﺳﻮم آب را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در ﻓﺮﺿـﻴﻪ ﻫـﺎي ﺧـﻮد ﺑـﻲ ﭘـﺮوا ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻠﻄﻲ اﻳﻦ آﻣﺎدﮔﻲ را داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻫﺎ را ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺠﺮﺑـﻲ ﺑﻴﺎزﻣﺎﻳـﺪ‪ .‬درﺑـﺎرة ﺗـﺎﻟﺲ ﻛﻤﺘـﺮ از آن‬ ‫اﻃﻼع دارﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ او را درﺳﺖ وﺻﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ درﺑﺎة ﺣﻜﻴﻤﺎن ﻣﻠﻄﻲ ﭘﺲ از ﺗﺎﻟﺲ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪،‬‬ ‫و ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻨﮕﺎرﻳﻢ اﻳﻦ ﺣﻜﻴﻤﺎن ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد را از ﻃﺎﻟﺲ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠـﻢ و ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﺗـﺎﻟﺲ ﻫـﺮ دو‬ ‫ﺧﺎم ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﺮﻳﻚ و ﺗﺴﺮﻳﻊ ﺗﻔﻜﺮ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪ‪.‬‬ ‫درﺑﺎرة ﺗﺎﻟﺲ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﻫﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻢ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤـﻴﻦ ﭼﻨـﺪ ﻧﻜﺘـﻪ ﻛـﻪ ﮔﻔـﺘﻢ ﭼﻴـﺰي از‬ ‫اﺣﻮال وي ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺜﻼً داﺳﺘﺎﻧﻲ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ در رﺳﺎﻟﺔ »ﺳﻴﺎﺳـﺖ« )‪ (1259‬ﻧﻘـﻞ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﺧﺎﻟﻲ از ﻟﻄﻒ ﻧﻴﺴﺖ‪» :‬او را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻬﻴﺪﺳﺘﻴﺶ ﺳﺮزﻧﺶ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از ﻓﻠﺴﻠﻪ ﺳﻮدي ﺑﺮﻧﻤﻲﺧﻴﺰد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رواﻳﺖ داﺳﺘﺎن‪،‬‬ ‫ﺗﺎﻟﺲ از روي داﻧﺸﻲ ﻛﻪ از ﺳﺘﺎرﮔﺎن داﺷﺖ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻣﺤﺼﻮل زﻳﺘﻮن ﻓﺮاوان ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺼـﺮ‬ ‫ﭘﻮﻟﻲ ﻛﻪ داﺷﺖ ﺑﻴﻌﺎﻧﻪ اي ﺑﺮاي اﺟﺎرة ﻫﻤﺔ ﻛﺎرﮔﺎﻫﻬﺎي روﻏﻦ ﮔﻴﺮي ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻛﻴـﻮس ‪ Chios‬و ﻣﻠﻴﻄـﻪ ﭘﺮداﺧـﺖ و آن‬ ‫ﻛﺎرﮔﺎﻫﻬﺎ را ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ﻛﻤﻲ اﺟﺎره ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﺴﻲ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ وي ﺑﺮﻧﺨﺎﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎم ﺑﺮداﺷـﺖ ﻣﺤﺼـﻮل ﻛـﻪ ﻓـﺮا رﺳـﻴﺪ و‬ ‫ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺎﻫﻬﺎي روﻏﻦ ﮔﻴﺮي ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎﻟﺲ ﻛﺎرﮔﺎﻫﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﺮ ﺑﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ اﺟـﺎره‬ ‫داد و ﻣﺒﻠﻐﻲ ﭘﻮل ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و از اﻳﻦ راه ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺪف آﻧﻬﺎ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫‪ .1‬ﺑﺮﻧﺖ در ﻛﺘﺎب »ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎن« اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ را ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻠﻄﻲ □ ‪35‬‬

‫اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر ‪ ،Anaximander‬دوﻣﻴﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻠﻄﻲ از ﺗﺎﻟﺲ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺒﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ زﻣﺎن او ﻣـﻮرد ﺗﺮدﻳـﺪ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ وي در ﺳﺎل ‪ 456‬ق‪.‬م‪ .‬ﺷﺼﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و دﻻﻳﻠﻲ ﻫﻢ در دﺳﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﺳﺨﻦ را ﻗﺮﻳﻦ ﺻﺤﺖ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ .‬اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ »ﻫﻤﺔ اﺷﻴﺎ از ﻳﻚ ﻣﺎده ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه اﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ اﻳـﻦ ﻣـﺎده‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﺗﺎﻟﺲ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ آب ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻣﻮادي ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻴﻢ ﻧﻴﺴـﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﻣـﺎده اي اﺳـﺖ‬ ‫ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ و ﺟﺎوﻳﺪان ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺟﻬﺎﻧﻬﺎ را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ« ‪ -‬ﭼـﻮن اﻧﻜﺴـﻴﻤﻨﺪر زﻣـﻴﻦ را ﻳﻜـﻲ از ﺟﻬﺎﻧﻬـﺎي ﻣﺘﻌـﺪد‬ ‫ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺎدة ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮادي ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻴﻢ درﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻣﺒـﺪل‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص وي ﮔﻔﺘﺔ ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮي دارد‪:‬‬ ‫»اﺷﻴﺎ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻘﺮر اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ از آن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدﻧـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﺑﻴﻌـﺪاﻟﺘﻲ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ را در‬ ‫زﻣﺎن ﻣﻘﺘﻀﻲ ﺟﺒﺮان و ﻣﺮﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪«.‬‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ »ﻋﺪل« ﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺪاﻟﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ و ﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺪل ﺑﺸﺮي‪ ،‬در دﻳﻦ و ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻳﻮﻧـﺎن ﺳـﻬﻤﻲ داﺷـﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ آن ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪:‬ﻛﻠﻤﺔ اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ »‪«justice‬‬ ‫]ﻋﺪل[ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ را ﺑﻪ دﺷﻮاري ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮان ﻛﻠﻤﺔ ﺑﻬﺘﺮي ﺑﺮاي اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮد‪ 1.‬ﻓﻜـﺮي ﻛـﻪ‬ ‫اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬در ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎن آﺗﺶ و ﺧﺎك و آب ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﺮﻗـﺮار‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﺮ ﻛﺪام از اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ )ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺧﺪا ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﺷﻮد( ﻣﺪام ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﻠﻤـﺮو ﺧـﻮد را ﮔﺴـﺘﺮش‬ ‫دﻫﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﻧﻮﻋﻲ ﺟﺒﺮ ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻮس ﻃﺒﻴﻌﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﺪام ﺗﻌﺎدل را ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻫﺮﺟﺎ ﻛﻪ آﺗـﺶ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‬ ‫ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﺎك اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪل ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺪود ﺛﺎﺑﺖ و اﺑﺪي ﻛﻪ ﺗﺠﺎوز آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ‪ -‬ﻳﻜﻲ از ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺪاﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎن ﺗﺎﺑﻊ ﻋﺪل ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﻮد ﻧﻴـﺮوي ﻋـﺎﻟﻲ‬ ‫ﻋﺪل داراي ﺷﺨﺼﻴﺖ و ﺗﺠﺴﻢ ﻧﺒﻮد و ﻳﻚ ﺧﺪاي ﻋﺎﻟﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎدهاﻟﻤﻮاد ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ آب و ﻳﺎ ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮد‪ :‬اﮔﺮ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ دﻳﮕﺮ را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ارﺳﻄﻮ از ﻗﻮل وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ :‬ﻫﻮا ﺳﺮد و آب ﻣﺮﻃﻮب و آﺗﺶ ﮔﺮم اﺳﺖ‪» .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻳﻜﻲ از اﻳﻨﻬـﺎ ﻧﺎﻣﺘﻨـﺎﻫﻲ ﻣـﻲ ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫اﻛﻨﻮن آن دﻳﮕﺮان را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ «.‬ﭘﺲ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺳﺘﻴﺰة ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎدهاﻟﻤﻮاد ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻨﺜﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻳﻚ ﺣﺮﻛﺖ داﺋﻢ و اﺑﺪي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺎﺋﻨـﺎت ﺑـﻪ وﺟـﻮد آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﺋﻨﺎت ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ در اﻟﻬﻴﺎت ﻳﻬﻮدي ﻳﺎ ﻣﺴﻴﺤﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻠﻖ ﻧﺸﺪه ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺟـﺎﻧﻮران از ﻋﻨﺼـﺮ‬ ‫ﻣﺮﻃﻮب‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آﻓﺘﺎب ﺑﺨﺎر ﻣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻫﻤـﺔ ﺟﺎﻧـﺪاران از اﺧـﻼف‬ ‫ﻣﺎﻫﻲ اﺳﺖ ‪ .‬وﻟﻲ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺟﺎﻧﻮري ﻏﻴﺮ از آﻧﭽﻪ اﻣﺮوز ﻫﺴﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ در اﺻـﻞ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺻـﻮرت‬ ‫ﻣﻲ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﻮدن دوران ﻛﻮدﻛﻲ ﻧﺴﻠﺶ ﺑﺮﺟﺎ ﻧﻤﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر ﺳﺮﺷﺎر از ﺣﺲ ﻛﻨﺠﻜﺎوي ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻘﺸـﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎ ﻛﺸـﻴﺪ‪ .‬وي‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﺳﺘﻮاﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از ﻗﻮل او ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ آﻓﺘﺎب ﺑﻪ ﺑﺰرﮔـﻲ‬ ‫زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻴﺴﺖ ﺑﺮاﺑﺮ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺖ ﺑﺮاﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر‪ ،‬در ﻫﻤﺔ ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺗﺎزه اي از ﺧﻮد ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬داراي ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﻠﻤﻲ و ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺲ ‪ ،Anaximenes‬آﺧﺮﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﺔ ﻣﻠﻄﻴﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازة اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر ﺟﺎﻟﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎي ﺑﺰرﮔﻲ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ زﻣﺎن وي ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺴـﻠﻢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭘـﺲ از‬

‫‪ .1‬ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﻠﻤﺔ »ﻋﺪل« اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ را ﺑﻬﺘﺮ از ﻛﻠﻤﺔ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ »‪ «justice‬ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 36‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ‪ 494‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳـﺎل اﻳﺮاﻧﻴـﺎن ﻫﻨﮕـﺎم‬ ‫ﻓﺮوﻧﺸﺎﻧﺪن ﺷﻮرش اﻳﻮﻧﻲ ﺷﻬﺮ ﻣﻠﻄﻴﻪ را وﻳﺮان ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺲ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺎدهاﻟﻤﻮاد ﻫﻮاﺳﺖ‪ .‬روح ﻫﻮاﺳﺖ‪ .‬آﺗﺶ ﻫﻮاي رﻗﻴﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫـﻮا ﭼـﻮن ﻣﺘـﺮاﻛﻢ ﮔـﺮدد‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ آب ﻣﺒﺪل ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭼﻮن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﺷﺪ ﺧﺎك‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﻨﮓ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ اﻣﺘﻴـﺎزش‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن ﻣﻮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ را اﺧﺘﻼﻓﻲ ﻛﻤ‪‬ﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ درﺟﺔ ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬ ‫وي زﻣﻴﻦ را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﻣﻴﺰ ﮔﺮد ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ و ﻫﻮا را ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪» .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ روح ﻣﺎ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﮕﻪ ﻣﻲ دارد‪ ،‬ﺑﺎد و ﻧﻔﺲ ﻫﻤﺔ ﺟﻬﺎن را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﮔﻮﻳﺎ ﺟﻬﺎن ﻧﻔﺲ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺲ در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻴﺶ از اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﻴﻦ و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ دﻧﻴﺎي اﻣـﺮوز ارزش آﻧﻬـﺎ را‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻬﻤﻲ در ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرث و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﭘﺲ از وي داﺷﺖ‪ .‬ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳـﺎن ﻛﺸـﻒ ﻛﺮدﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﻛﺮوي اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﺗﻮﻣﻴﺴﺘﻬﺎ ‪ Atomists‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺑﺸﻘﺎب اﺳﺖ‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻠﻄﻲ در آﻧﭽﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در آن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺧﻮاﺳـﺖ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﻤﺎس ﻓﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺑﺎﺑﻞ و ﻣﺼﺮ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻣﻠﻄﻴﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ ارﺗﺒـﺎط‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﻠﺘﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬ﺗﻌﺼﺒﺎت و ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﺪوي در آن رو ﺑﻪ ﻧﺮﻣﻲ ﻧﻬﺎد‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﻮﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺎ آﻏـﺎز ﻗـﺮن ﭘـﻨﺠﻢ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ دارﻳﻮش ﮔﺸﻮده ﺷﺪ‪ ،‬از ﺣﻴﺚ ﻋﻠﻢ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ دﻧﻴﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از آن ﻧﻬﻀﺖ دﻳﻨـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ اورﻓﺌﻮس و دوﻧﻴﺴﻮس ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﭘﺎك و ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬دﻳـﻦ آن دﻳـﻦ اﻟﻤﭙـﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬وﻟـﻲ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻳﻦ را ﻫﻢ ﭼﻨﺪان ﺑﻪ ﺟﺪ ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻧﺪﻳﺶ ﻫـﺎي ﺗـﺎﻟﺲ و اﻧﻜﺴـﻴﻤﻨﺪر و اﻧﻜﺴـﻴﻤﻨﺲ را ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬در اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻧﺴﺒﺖ دادن ﺧﺪاﻳﺎن و اﺷﻴﺎ ﺑـﻪ اوﺻـﺎف اﻧﺴـﺎﻧﻲ و‬ ‫اﺧﻼﻗﻲ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻃﺮح ﻛﺮدﻧﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻗﻮت ﻓﻜﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺤﻘﻘـﻴﻦ ﺑﻌـﺪي را‬ ‫اﻟﻬﺎم ﺑﺨﺸﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺑﻌﺪي ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﺟﻨﻮب اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ ،‬ﺟﻨﺒﺔ دﻳﻨﻲ اش ﺑﻴﺸـﺘﺮ‪ ،‬و ﺧﺎﺻـﻪ‬ ‫ﺟﻨﺒﺔ اورﻓﺌﻮﺳﻲ اش ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻬﺎت ﺟﺎﻟﺒﺘﺮ اﺳﺖ و ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورد ﺷـﺎﻳﺎن‬ ‫ﺗﺤﺴﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻠﻄﻲ ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻠﻤﻲ دارد‪.‬‬

‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس □ ‪37‬‬

‫‪7 82‬م‬

‫ ‪9‬رس‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮش در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻟﺤﺎط ﻗﻮاي ﻓﻜﺮي‪ ،‬ﭼـﻪ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ اش ﺑﻪ راه ﺻﻮاب ﻣﻲ رود و ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻄﺎ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﻓﺮاد اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻗﺪم ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬رﻳﺎﺿﻴﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻲ‪ ،‬ﺑﺎ وي آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷـﻮد؛ و در وﺟـﻮد او‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺑﺎ ﺷﻜﻞ ﺧﺎﺻﻲ از ﻋﺮﻓﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻔﻮذ رﻳﺎﺿﻴﺎت در ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬از زﻣـﺎن ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﻫـﻢ ﻋﻤﻴـﻖ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺄﺳﻒ‪.‬‬ ‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻃﻼﻋﻲ ﻛﻪ از زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ او در دﺳﺖ دارﻳﻢ ﺷﺮوع ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس از ﻣـﺮدم‬ ‫ﺟﺰﻳﺮة ﺳﺎﻣﻮس ‪ Samos‬ﺑﻮد و در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 532‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ وي ﻓﺮزﻧـﺪ ﻳﻜـﻲ از ﺑﺰرﮔـﺎن‬ ‫ﺳﺎﻣﻮس ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻨﺴﺎرﺧﻮس ‪ Monsarchos‬ﺑﻮد و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺪرش آﭘﻮﻟﻮن ﺧﺪا ‪ Apollo‬ﺑـﻮد‪ .‬ﻣـﻦ اﻧﺘﺨـﺎب‬ ‫ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو را ﺑﺮ ﻋﻬﺪة ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﻲ ﮔﺬارم‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺟﺰﻳﺮة ﺳﺎﻣﻮس زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﭘـﻮﻟﻴﻜﺮاﺗﺲ ‪ Polycrates‬ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴﻜﺮاﺗﺲ ﭘﻴﺮ ﻫﺮزه اي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺛﺮوت ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آورد و ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﺑﺰرﮔﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‪.‬‬ ‫ﺟﺰﻳﺮة ﺳﺎﻣﻮس رﻗﻴﺐ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﻣﻠﻄﻴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﺟﺰﻳﺮه در ﺧﺸـﻜﻲ ﻧﻴـﺰ ﺗـﺎ ﺣـﺪود ﺗﺎرﺗﺴـﻮس ‪Tartessus‬‬ ‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎرﺗﺴﻮس ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻌﺪﻧﻬﺎﻳﺶ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴﻜﺮاﺗﺲ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 535‬ق‪.‬م‪ .‬ﺣﺎﻛﻢ ﺳﺎﻣﻮس ﺷﺪ و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 515‬ق‪.‬م‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﺴـﺘﺒﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﻨﺪان ﺑﻪ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﻧﺒﻮد ﺧﻮد را از زﺣﻤﺖ دو ﺑﺮادرش ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎ وي ﺷﺮﻳﻚ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺧـﻼص‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬و ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ اش را ﺑﻴﺸﺘﺮ در راه دزدي درﻳﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬وي از اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﻪ ﺷـﻬﺮ ﻣﻠﻄﻴـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺎزﮔﻲ ﻧﺴـﻠﻴﻢ‬ ‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻮدﺟﻮﻳﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ از ﭘﻴﺸﺮوي اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺮب ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺧـﻮد را ﺑـﺎ آﻣﺎﺳـﻴﺲ‬ ‫ﻓﺮﻋﻮن ﻣﺼﺮ ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﻤﺒﻮﺟﻴﻪ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه اﻳﺮان‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺗﺼـﺮف ﻣﺼـﺮ‬ ‫ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ ،‬ﭘﻮﻟﻴﻜﺮاﺗﺲ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﻴﺮوزي ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺟﺎﻧﺐ را ﻋﻮض ﻛﺮد‪ .‬ﻧﺎوﮔﺎﻧﻲ را ﻛﻪ از دﺷـﻤﻨﺎن‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد ﺗﺸﻜﻴﻞ داده ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﺮﻧﺸﻴﻨﺎن ﻛﺸﺘﻴﻬﺎ ﺷﻮرﻳﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎﻣﻮس ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ ﺗـﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﭘﻮﻟﻴﻜﺮاﺗﺲ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﻮﻟﻴﻜﺮاﺗﺲ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻏﺎﻟﺐ آﻣﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺣﺮص و آز ﺧﻮد ﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎﻛﻢ اﻳﺮاﻧـﻲ‬ ‫ﺷﻬﺮ ﺳﺎرد ﭼﻨﻴﻦ واﻧﻤﻮد ﻛﺮد ﻛﻪ ﻗﺼﺪ دارد ﺑﺮ ﺿﺪ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮدارد و ﺣﺎﺿـﺮ اﺳـﺖ در ازاي ﻛﻤـﻚ ﭘـﻮل‬ ‫ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ ﺑﻪ ﭘﻮﻟﻴﻜﺮاﺗﺲ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﭘﻮﻟﻴﻜﺮاﺗﺲ ﺑﺮاي ﻣﻼﻗﺎت و ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﻪ ﺳﺎرد رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ او را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﻼﺑﻪ زدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴﻜﺮاﺗﺲ ﺣﺎﻣﻲ و ﻣﺸﻮق ﻫﻨﺮﻫﺎي زﻳﺒﺎ ﻫﻢ ﺑﻮد و ﺷـﻬﺮ ﺳـﺎﻣﻮس را ﺑـﺎ ﺑﻨﺎﻫـﺎي ﻋﻤـﻮﻣﻲ زﻳﺒـﺎ ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬آﻧـﺎﻛﺮﺋﻮن‬ ‫‪ Anacreon‬ﺷﺎﻋﺮ درﺑﺎر او ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس از او ﺑﻴﺰار ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ از ﺳﺎﻣﻮس ﺑﻴﺮون رﻓﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ اﻧـﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﻴـﺪ‬ ‫ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺑﻪ ﻣﺼﺮ رﻓﺖ و ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از داﻧﺶ ﺧﻮد را در آﻧﺠﺎ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﻔﺮش ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﺗﺎ ﻫـﺮ اﻧـﺪازه‬ ‫راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس در ﻛﺮوﺗﻮن ‪ ،Croton‬ﺟﻨﻮب اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 38‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺟﻨﻮب اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻣﻮس و ﻣﻠﻄﻴﻪ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺗﻮاﻧﮕﺮي ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه در ﻣﻌـﺮض ﺧﻄـﺮ ﺣﻤﻠـﺔ‬ ‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻗﺮار ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ 1.‬دو ﺷﻬﺮ ﺳﻴﺒﺎرﻳﺲ ‪ Sybaris‬و ﻛﺮوﺗﻮن‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻜﻮه و ﺗﺠﻤـﻞ ﺷـﻬﺮ ﺳـﻴﺒﺎرﻳﺲ‬ ‫ﻣﺜﻞ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﮔﻔﺘﺔ دﻳﺪدوروس ‪ Diodorus‬ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺳﻴﺒﺎرﻳﺲ در اوج ﺑﺰرﮔﻴﺶ ﺑﻪ ‪ 300,000‬ﺗﻦ ﻣـﻲ رﺳـﻴﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ رﻗﻢ ﺑﻲ ﺷﻚ ﮔﺰاﻓﻪآﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺮوﺗﻮن ﻧﻴﺰ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺳﻴﺒﺎرﻳﺲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﺮ دو ﺷﻬﺮ از راه‬ ‫وارد ﻛﺮدن ﻛﺎﻻﻫﺎي اﻳﻮﻧﻲ ﮔﺬران ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻛﺎﻻﻫﺎ ﭘﺎره اي در ﺧﻮد اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻣﺼﺮف ﻣﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ﭘـﺎره اي از‬ ‫ﺳﺎﺣﻞ ﻏﺮﺑﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﺎز ﺑﻪ ﺑﻴﺮون ﺻﺎدر ﻣﻲ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﮔﻞ و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣـﻲ رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﺸﻴﻦ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮة اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺳﺨﺖ ﻣﻲ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺑﻪ ﻛﺮوﺗـﻮن وارد ﺷـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺷﻬﺮ ﺗﺎزه از ﻟﻮﻛﺮي ‪ Locri‬ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﭼﻴﺰي از آﻣﺪن ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺮوﺗﻮن در ﺟﻨﮓ ﺑـﺎ‬ ‫ﺳﻴﺒﺎرﻳﺲ ﭘﻴﺮوزي ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و آن ﺷـﻬﺮ را ﺳـﺨﺖ وﻳـﺮان ﻛـﺮد )‪ 510‬ق‪.‬م‪ .(.‬ﺳـﻴﺒﺎرﻳﺲ در زﻣﻴﻨـﺔ ﺗﺠـﺎرت‬ ‫ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﻣﻠﻄﻴﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮ ﻛﺮوﺗﻮن در ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﺷﻬﺮت داﺷـﺖ‪ .‬دﻣﻮﺳـﺪس ‪ Democeds‬ﻧـﺎﻣﻲ از ﻣـﺮدم‬ ‫ﻛﺮوﺗﻮن ﭘﺰﺷﻚ وﻳﮋة ﭘﻮﻟﻴﻜﺮاﺗﺲ ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ ﭘﺰﺷﻚ وﻳﮋة دارﻳﻮش ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﻛﺮوﺗﻮن ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس اﻧﺠﻤﻨﻲ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺧﻮد ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‪ ،‬و اﻳﻦ اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺪﺗﻲ در ﺷﻬﺮ داراي ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺪﻧﺪ و او ﺑﻪ ﻣﺘﺎﭘﻮﻧﺘﻴﻮن ‪) Metapontion‬ﻧﻴﺰ واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ( رﻓـﺖ و در‬ ‫آﻧﺠﺎ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺑﻪ زودي ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و ﻣﻌﺠﺰات و ﻛﺮاﻣﺎت و ﻗﻮاي ﺟـﺎدوﻳﻲ ﺑـﻪ او ﻧﺴـﺒﺖ‬ ‫دادﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬار ﻣﻜﺘﺐ رﻳﺎﺿﻲ ﻫﻢ ﺑﻮد‪ 2.‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺧﺎﻃﺮة وي ﺑﻪ رواﻳﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪ و ﺑﻴـﺮون‬ ‫ﻛﺸﻴﺪن ﺣﻘﻴﻘﺖ از اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻛﺎري اﺳﺖ دﺷﻮار‪.‬‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻳﻜﻲ از ﺟﺎﻟﺒﺘﺮﻳﻦ و ﺣﻴﺮت اﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدان ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺎدﻳﺚ راﺟﻊ ﺑﻪ وي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﺗﺠﺰﻳﻪ اي از راﺳﺖ و دروغ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺎﻟﺼﺘﺮﻳﻦ اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ از ﻫﻤـﻪ ﻣـﻮرد اﺧﺘﻼﻓﻨـﺪ‪ ،‬ﻧﻴـﺰ ﺳـﻴﻤﺎي‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس را ﺑﺎ روﺣﻴﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﺷﮕﻔﺖ و ﺟﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان او را ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از اﻳﻨﺸﺘﻴﻦ‬ ‫و ﺧﺎﻧﻢ ادي‪ 3‬داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس دﻳﻨﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ اﺻﻮل ﻋﻤﺪة آن ﻋﺒـﺎرت ﺑـﻮد از ﺗﻨﺎﺳـﺦ ارواح‪ 4‬و ﺣﺮﻣـﺖ ﺧـﻮردن‬ ‫ﺣﺒﻮﺑﺎت‪ .‬دﻳﻦ وي ﻓﺮﻗﻪ اي ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻘﺎط ﻗـﺪرت دوﻟﺘـﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲ آورد و ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ از ﻣﻘﺪﺳـﺎن‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ از ﻣﻴﺎن ﺗﻮدة ﻣﺮدم‪ ،‬آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻔﺴﺸﺎن ﺧﻮب ﺗﺰﻛﻴﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻮس ﺧﻮردن ﺣﺒﻮﺑﺎت ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‬ ‫و دﻳﺮ ﻳﺎ زود دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﻣﻲ زدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﺣﻜﺎم دﻳﻦ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺳﻴﺴﻴﻞ در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻛﺎرﺗﺎژﻳﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ اﻳﻦ ﺧﻄﺮ از ﻧﺰدﻳﻚ اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ارﺳﻄﻮ درﺑﺎرة وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺮﮔﺮم رﻳﺎﺿـﻴﺎت و ﺣﺴـﺎب ﺑـﻮد و ﺳـﭙﺲ ﺧـﻮد را ﺗﻨـﺰل داد و ﻣـﺪﺗﻲ ﺑـﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي‬ ‫اﻋﺠﺎزآﻣﻴﺰ ﻛﻪ ﻓﺮﺳﻴﺪس ‪ PHerecydes‬ﺑﺪان ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪«.‬‬ ‫‪ Mrs Eddy .3‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﻣﺬﻫﺐ »ﻋﻠﻢ ﻣﺴﻴﺤﻲ« ‪ Christian Science‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1866‬ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ‪ ،‬ﻋﻠـﺖ و‬ ‫ﻣﻌﻠﻮل ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ اﻣﻮري روﺣﺎﻧﻴﻨﺪ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺻﻞ اﻟﻬﻲ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻣﺴﻴﺢ و روش ﺷﻔﺎﺑﺨﺶ او را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ درك ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻨﺎه و ﺑﻴﻤـﺎري‬ ‫و ﻣﺮگ از ﻣﻴﺎن ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻌﺒﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد از اﻧﺠﻴﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬م‪.‬‬ ‫‪ .4‬دﻟﻘﻚ‪ :‬ﻋﻘﻴﺪة ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس درﺑﺎرة ﻏﺎز وﺣﺸﻲ ﭼﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﻣﺎﻟﻮﻟﻴﻮ‪ :‬ﻋﻘﻴﺪه اش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ روح ﻣﺎدرﺑﺰرگ ﻣﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺑﺪن ﻳﻚ ﻣﺮغ ﺟﺎ ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬ ‫دﻟﻘﻚ‪ :‬ﻧﻈﺮ ﺗﻮ درﺑﺎرة ﻋﻘﻴﺪة او ﭼﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﻣﺎﻟﻮﻟﻴﻮ‪ :‬ﻣﻦ روح را ﺷﺮﻳﻒ ﻣﻲداﻧﻢ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻋﻘﻴﺪة او را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫دﻟﻘﻚ‪ :‬ﺧﺪاﺣﺎﻓﻆ‪ .‬در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺑﻤﺎن‪ .‬ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﻣﻦ از ﻫﻮش ﺗﻮ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻣﺆﻣﻦ ﺧﻮاﻫﻲ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫)از ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﺔ »ﺷﺐ دوازدﻫﻢ« اﺛﺮ ﺷﻜﺴﭙﻴﺮ(‬

‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس □ ‪39‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺎﻳﺪ از ﺧﻮردن ﺣﺒﻮﺑﺎت ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻧﺒﺎﻳﺪ آﻧﭽﻪ را اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺮوس ﺳﻔﻴﺪ دﺳﺖ زد‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﺎن را ﺷﻜﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﻧﺒﺎﻳﺪ از روي ﺗﻴﺮي ﻛﻪ ﺑﺮﺳﺮ راه اﺳﺖ ﻗﺪم ﺑﺮداﺷﺖ‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﻧﺒﺎﻳﺪ آﺗﺶ را ﺑﺎ آﻫﻦ ﺑﻪ ﻫﻢ زد‪.‬‬ ‫‪ .7‬ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻳﻚ ﮔﺮدة ﻧﺎن ﺗﻤﺎم ﺧﻮرد‪.‬‬ ‫‪ .8‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﺎج ﮔﻞ را ﭼﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ .9‬ﻧﺒﺎﻳﺪ روي ﭘﻴﻤﺎﻧﺔ ﻳﻚ رﻃﻠﻲ ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .10‬ﻧﺒﺎﻳﺪ دل زا ﺧﻮرد‪.‬‬ ‫‪ .11‬ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﺟﺎده راه رﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪ .12‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮔﺬارد ﭘﺮﺳﺘﻮ در ﺳﻘﻒ ﺧﺎﻧﻪ ﻻﻧﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .13‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻇﺮﻓﻲ را از روي آﺗﺶ ﺑﺮﻣﻲدارﻳﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺟﺎي آن را روي آﺗﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﮕﺬارﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳـﺪ آﺗـﺶ را‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ .14‬در آﻳﻨﻪ اي ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﭼﺮاغ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﮕﺎه ﻧﻜﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ .15‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از رﺧﺘﺨﻮاب ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰﻳﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﭙﻴﭽﻴﺪ و اﺛﺮ ﺑﺪن ﺧﻮد را روي آن ﺻﺎف ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺗﺼﻮرات ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﺪوي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ را ﺣﺮام و ﻣﻤﻨﻮع ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻮرﻧﻔﻮرد )در ﻛﺘﺎب »از دﻳﻦ ﺗﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ«( ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة وي »ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة ﺷـﺎﺧﺔ اﺻـﻠﻲ آن‬ ‫ﺳﻨﺖ ﻋﺮﻓﺎﻧﻴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻋﻠﻤﻲ ﻗـﺮارش ﻣـﻲ دﻫـﻴﻢ‪ «.‬ﻛﻮرﻧﻔـﻮرد‪ ،‬ﭘﺎرﻣﻨـﺪﻳﺲ ‪ Parmenides‬را‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫»ﻛﺎﺷﻒ ﻣﻨﻄﻖ« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪش‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﺬﻫﺐ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس« ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ »ﺧﻮد اﻓﻼﻃـﻮن ﻧﻴـﺰ ﻣﻨﺒـﻊ‬ ‫اﻟﻬﺎم ﺧﻮد را در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ «.‬ﻛﻮرﻧﻔﻮرد ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻳﻚ ﻧﻬﻀـﺖ اﺻـﻼﺣﻲ در دﻳـﻦ‬ ‫اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و دﻳﻦ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﻳﻚ ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼﺣﻲ در ﭘﺮﺳﺘﺶ دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس ﺑﻮد‪ .‬اﺧﺘﻼف ﺗﻌﻘﻞ و اﺷـﺮاق ﻛـﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﻣﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن ﺧﺪاي اورﻓﺌﻮﺳﻲ و ﺧﺪاﻳﺎن دﻳﮕـﺮي‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻬﺮه ﺷﺎن از ﺗﻤﺪن ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ و ﻧﺰدﻳﻜﻴﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﺪوي ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ‬ ‫اﺧﺘﻼف ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس دو ﺟﺎﻧﺐ اﺷﺮاﻗﻴﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﺷﺮاق او از ﻧﻮﻋﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺻـﺒﻐﺔ ﻋﻘﻠـﻲ و ﻓﻜـﺮي‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻳﻚ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻧﻴﻤﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد و ﮔﻮﻳﺎ ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪» :‬اﻧﺴـﺎﻧﻬﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺧـﺪاﻳﺎن‪ ،‬و‬ ‫ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس‪ «.‬ﻛﻮرﻧﻔﻮرد ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻫﻤـﺔ ﻣﻜﺘﺒﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ از ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس اﻟﻬـﺎم ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﻧـﺪ »ﺟﻨﺒـﺔ آن‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻴﺸﺎن ﻣﻲ ﭼﺮﺑﺪ و ﻫﻤﺔ ارزﺷﻬﺎ را در اﺗﺤﺎد ﻧﺎدﻳﺪه ﺑﺎ ﺧﺪا ﻣﻲ ﺟﻮﻳﻨﺪ و ﺣﻬﺎن ﭘﻴﺪا را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻨـﻮان ﻛـﻪ دروﻏـﻴﻦ و‬ ‫ﻓﺮﻳﺒﻨﺪه اﺳﺖ ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻧﻴﺎ اﻓﻖ ﺗﻴﺮه اي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﺷﻌﺔ اﻧﻮار اﻟﻬﻲ ﻣﻨﻜﺴﺮ ﺷـﺪه و در‬ ‫اﺑﻬﺎم و ﺗﻴﺮﮔﻲ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫دﻳﻜﺎﻳﺎرﻛﻮس ‪ Dikaiarchos‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲ داد ﻛﻪ‪» :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬روح ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﺑـﺎﻗﻲ و ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻜﻞ اﻧﻮاع دﻳﮕﺮي از ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه در ﻣﻲ آﻳﺪ؛ دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻗﺪم ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻫﺴـﺘﻲ ﻣـﻲ ﮔـﺬارد ﭘـﺲ از‬

‫‪ .1‬ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب »ﻓﻠﺴﻠﺔ ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎن« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺑﺮﻧﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 40‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﮔﺬراﻧﺪن دوران ﻣﻌﻴﻨﻲ دوﺑﺎره ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻲ آﻳﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻴﺴﺖ؛ و دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻛﻪ‬ ‫‪1‬‬ ‫زﻧﺪه ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮد‪«.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﻮران ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻛﻪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد‪ ،‬زن و ﻣﺮد ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺴﺎوي ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ؛ ﻣـﺎل و راه و رﺳـﻢ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫اﺷﺘﺮاﻛﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻛﺸﻔﻬﺎي ﻋﻠﻤﻲ و رﻳﺎﺿﻲ را اﻣﺮي اﺷﺘﺮاﻛﻲ‪ ،‬ﻣﻲ اﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس ﺑـﺮ اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﭙﺎﺳﻮس ‪ Hippasos‬ﻣﺘﺎﭘﻨﺘﻴﻮﻧﻲ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن را زﻳﺮ ﭘﺎ ﻧﻬﺎد‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﺮ ﻛﻔﺮ او ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺮاﺑﺶ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﭼﻪ رﺑﻄﻲ دارد؟ راﺑﻄﺔ اﻳﻦ دو‪ ،‬اﺧﻼق و رﻓﺘﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪاﻧﻪ را ﺗﻤﺠﻴـﺪ‬ ‫و ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮﻧﺖ اﻳﻦ اﺧﻼق و رﻓﺘﺎر را ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﺎ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻏﺮﻳﺒﻴﻢ‪ .‬ﺗﻦ ﮔﻮر روان اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ راه ﻓﺮار را در ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﺑﺠﻮﻳﻴﻢ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ رﻣﺔ ﺧـﺪا ﻫﺴـﺘﻴﻢ و‬ ‫او ﭼﻮﭘﺎن ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻲ ﻓﺮﻣﺎن او ﺣﻖ ﻧﺪارﻳﻢ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﺑﮕـﺬارﻳﻢ‪ .‬در اﻳـﻦ زﻧـﺪﮔﻲ ﺳـﻪ ﺟـﻮر اﻧﺴـﺎن ﻫﺴـﺖ ‪ -‬درﺳـﺖ‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ »ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت اﻟﻤﭙﻴﻚ« ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎﻳﻴﻨﺘﺮﻳﻦ دﺳﺘﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﺮﻳﺪ و ﻓـﺮوش‬ ‫ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ ،‬و دﺳﺘﺔ ﺑﺎﻻﺗﺮ آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دﺳﺘﻪ را ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻄﻬﺮات ﻋﻠﻢ ﺧﺎﻟﻲ از ﺗﻌﺼﺐ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻧﺴـﺎن ﻛﺴـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫـﻢ ﺧـﻮد را‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻣﻘﺼﻮر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ واﻗﻌﺎً ﺧﻮد را از »دور وﻻدت« رﻫﺎﻧﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻤﺎت رخ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺴﻴﺎر آﻣﻮزﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬درﺑـﺎرة ﻛﻠﻤـﺔ »‪ «orgy‬ﺳـﺨﻦ ﮔﻔـﺘﻢ؛ اﻛﻨـﻮن‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ درﺑﺎرة ﻛﻠﻤﺔ »‪) «theory‬ﻧﻈﺮﻳﻪ( ﺑﺤﺚ ﻛـﻨﻢ‪ .‬اﻳـﻦ واژه در اﺻـﻞ ﻳـﻚ اﺻـﻄﻼح اورﻓﺌﻮﺳـﻲ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﻮرﻧﻔﻮرد آن را ﺑﻪ »ﺗﻔﻜﺮ ﭘﺮ ﺷﻮر ﻣﺸﻔﻘﺎﻧﻪ« ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﺷﺨﺺ ﻧﺎﻇﺮ »ﺑـﻪ ﺧـﺪاﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ رﻧﺞ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ ﻣﻠﺤﻖ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮگ را در ﻣﺮگ او درك ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﻟﺪ ﻣﺠﺪد او ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺎزﻣﻲ ﮔـﺮدد‪ «.‬ﺑـﺮاي‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس »ﺗﻔﻜﺮ ﭘﺮ ﺷﻮر ﻣﺸﻔﻘﺎﻧﻪ« اﻣﺮي ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﻌﺮﻓﺖ رﻳﺎﺿـﻲ از آن ﺣﺎﺻـﻞ ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳـﻖ ﻛﻠﻤـﺔ‬ ‫»ﺗﺌﻮري« ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻌﻨﻲ داد و ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺎزه اي ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧـﺰد ﻫﻤـﺔ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ از ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس اﻟﻬـﺎم‬ ‫ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺟﻨﺒﺔ »ﻣﻜﺎﺷﻔﺔ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ وﺟﺪ و ﺣﺎل« در ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫در ﻣﺪرﺳﻪ از روي ﺑﻲ ﻣﻴﻠﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ رﻳﺎﺿﻴﺎﺗﻲ ﺧﻮاﻧﺪه اﻧﺪ ﻋﺠﻴﺐ ﺑﻴﺎﻳﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎي ﻛﻪ ﻟﺬت ﺳﺮﻣﺴـﺖ ﻛﻨﻨـﺔ ﻓﻬـﻢ‬ ‫ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ را ‪ ،‬ﻛﻪ ﮔﻬﮕﺎه در رﻳﺎﺿﻴﺎت دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻴﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻋﺸﻖ ﻣﻲ ورزﻧـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري اﮔﺮ ﻫﻢ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ اﻳﻨﻘﺪر ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺗﺠﺮﺑﻲ‬ ‫اﺳﻴﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ رﻳﺎﺿﻴﺪان ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻴﺪان‪ ،‬ﺧﺎﻟﻖ آزاد دﻧﻴﺎي ﺧﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ دﻧﻴﺎي زﻳﺒـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻣﻨﻈﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻟﻲ از ﻟﻄﻒ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﺷﺮﺣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﻧﺖ از اﺧﻼق ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ دﻗﺖ ﻛﻨﻴﻢ و اﺧﺘﻼف اﻳـﻦ اﺧـﻼق را‬ ‫ﺑﺎ ارزﺷﺸﻬﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻣﻮرد ﻳﻚ ﻣﺴﺎﺑﻘﺔ ﻓﻮﺗﺒﺎل‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ داراي ﻓﻜﺮ ﻣﺘﺠﺪد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﻳﻜﻨﺎن را ﻣﻬﻤﺘﺮ از‬ ‫ﺗﻤﺎﺷﺎﮔﺮان ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻣﻮرد دوﻟﺖ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران ﻛﻪ در ﺑﺎزي ﺷﺮﻛﺖ دارﻧﺪ ﺑﻴﺶ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻘـﻂ ﺗﻤﺎﺷـﺎ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ارزﺷﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴـﺮي ﻛـﻪ در ﻧﻈـﺎم اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ روي داده اﺳـﺖ ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺟﻨﮕﺠﻮ و اﺷﺮاﻓﻲ و ﻋﻀﻮ دوﻟﺖ و دﻳﻜﺘﺎﺗﻮر‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ راﺳﺘﻴﻬﺎ و ﺧﻮﺑﻴﻬﺎ ﻣﻌﻴـﺎر و ﻣﻘﻴﺎﺳـﻲ ﺧـﺎص‬ ‫ﺧﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ آﻗﺎي اﺷﺮاﻓﻲ در ﻋﺮﺻﺔ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺪت ﻣﺪﻳﺪي آﻗﺎﻳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﺒﻮغ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‬

‫‪ .1‬ﻛﻮرﻧﻔﻮرد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪ ،‬ص ‪201‬‬ ‫‪» .2‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎن«‪ ،‬ص ‪108‬‬

‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس □ ‪41‬‬

‫واﺑﺴﺘﻪ ﻣﻲ داﻧﺪ؛ زﻳﺮا داﺷﺘﻦ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺗﻔﻜﺮ اﻋﺘﻤﺎد دﻳﻦ را ﺟﻠﺐ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ :‬زﻳﺮا ﮔﺮاﻣﻲ داﺷﺘﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﺎﻟﻲ از ﺗﻌﺼﺐ ﺑـﻪ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻓﻀﻼ آﺑﺮو و ﺣﻴﺜﻴﺖ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻳﻚ آﻗﺎي اﺷﺮاﻓﻲ را ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛـﺮد‪ :‬ﻓـﺮدي از ﺟﺎﻣﻌـﻪ اي ﻛـﻪ از اﻓـﺮاد‬ ‫ﻣﺘﺴﺎوي اﻟﺤﻘﻮق ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و آن ﺟﺎﻣﻌﻪ از دﺳﺘﺮﻧﺞ ﺑﺮدﮔﺎن ﻳﺎ ﺑﺎري از دﺳﺘﺮﻧﺞ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺴﺘﻲ و ﺧﻮارﻳﺸﺎن ﻣﺴـﻠﻢ‬ ‫اﺳﺖ ﮔﺬران ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﺎﺑﺪ و ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺮ دو ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا زﻧﺪﮔﻲ ﻫـﺮ دو ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫ﻓﻜﺮي اﺳﺖ ﺗﺎ ﻓﻌﻠﻲ‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻔﻬﺎي ﺟﺪﻳﺪي ﻛﻪ از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﺮﻳﻔﻬﺎي ﻣـﺬاﻫﺐ ﻓﻠﺴـﻔﻲ »ﻋﻤﻠﮕﺮاﻳـﻲ« ‪ pragmatism‬و »اﺑـﺰار‬ ‫ﮔﺮاﻳﻲ« ‪ instrumentalism‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﻌﻠﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻓﻜﺮي‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﺎرﻳﻒ از ﺻﻨﻌﺖ اﻟﻬﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از اﺷﺮاﻓﻴﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ درﺑﺎة ان ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ ﺑﺮدﮔﻲ را روا ﻣﻲ دارد ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ رﻳﺎﺿـﻴﺎت‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ را ﻣﺪﻳﻮن اﺷﺮاف‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﮔﺮاﻣﻲ داﺷﺘﻦ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪي‪ ،‬از آن ﺟﻬـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﻠﻖ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻔﻴﺪي ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪن رﻳﺎﺿـﻴﺎت ﺑـﺮ ﺣﻴﺜﻴـﺖ اﻧﺪﻳﺸـﻪ اﻓـﺰود و اﻟﻬﻴـﺎت و‬ ‫ﻋﻠﻢ اﺧﻼق و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺮاي آن ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺎز ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻏﻴﺮ آن ﺻﻮرت ﺑﺎز ﻧﻤﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻫﻤﻪ در ﺗﻮﺿﻴﺢ دو ﺟﻨﺒﺔ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺑﻮد‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ دﻳـﻦ‪ ،‬دﻳﮕـﺮي ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان رﻳﺎﺿﻴﺪان ﻣﻄﻠﻖ‪ .‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس در ﻫﺮ دو ﻣﻮرد ﺑﻲ اﻧﺪازه ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد‪ ،‬و اﻳﻦ دو ﺟﻨﺒﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽـﻪ اﻣـﺮوز‬ ‫ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭼﻨﺪان دور ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﻬﺎ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ از ﺑﺎورﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑـﻮده اﻧـﺪ‪ ،‬و اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺑـﺪاﻧﻬﺎ رﻧـﮓ ﺧﻴـﺎﻟﻲ و ﭘﻨـﺪاري‬ ‫ﻣﻲ داده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ )ﻳﺎ ﻃﺎﻟﻊ ﺑﻴﻨﻲ(‪ ،‬و ﺷﻴﻤﻲ ﺑﺎ ﻛﻴﻤﻴﺎﮔﺮي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ رﻳﺎﺿـﻴﺎت ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﻮع ﺧﺎﻟﺼﺘﺮي از ﺧﻄﺎ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ رﻳﺎﺿـﻲ اﻣـﺮي اﺳـﺖ ﻣﺴـﻠﻢ‪،‬‬ ‫دﻗﻴﻖ و ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﺟﻬﺎن واﻗﻊ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ از راه ﺗﻔﻜﺮ ﻣﺤﺾ‪ ،‬ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ رﻳﺎﺿﻴﺎت را ﻏﺎﻳﺘﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺗﺠﺮﺑـﻲ ﻋـﺎدي ﺑـﻪ ﭘـﺎي آن ﻧﻤـﻲ رﺳـﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳـﺎس‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﭘﻴﺶ آﻣﺪ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﺑﺮﺗﺮ از ﺣﺲ و ﻣﻜﺎﺷﻔﻪ ﺑﺮﺗـﺮ از ﻣﺸـﺎﻫﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ دﻧﻴـﺎي ﻣﺤﺴـﻮس ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻧﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺪا ﺑﻪ ﺣﺎل دﻧﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮس‪ .‬از راﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ روﺷـﻬﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ ﻛﻤـﺎل ﻣﻄﻠـﻮب رﻳﺎﺿـﻲ‬ ‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺣﺎﺻﻞ اﻳﻦ ﺟﺴﺘﺠﻮﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻨﺒﻊ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﺑﺴﻴﺎري در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻋﺪد اﺳﺖ‪ «.‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را اﮔﺮ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨـﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﺎً ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺑﻴﻤﻌﻨﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس اﻫﻤﻴﺖ اﻋﺪاد را در ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﻛﺸـﻒ ﻛـﺮد و‬ ‫راﺑﻄــﻪ اي ﻛــﻪ وي ﻣﻴــﺎن ﻣﻮﺳــﻴﻘﻲ و ﺣﺴــﺎب ﭘﺪﻳــﺪ آورد‪ ،‬ﻫﻨــﻮز در اﺻــﻄﻼﺣﺎت رﻳﺎﺿــﻲ »ﻣﻌــﺪل ﻫﺎرﻣﻮﻧﻴــﻚ«‬ ‫)‪ (harmonic mean‬و »ﺗﺼﺎﻋﺪ ﻫﺎرﻣﻮﻧﻴﻚ« )‪ (harmonic progression‬ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس اﻋـﺪا را ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرت اﺷﻜﺎل در ﻧﻈﺮ ﻣـﻲ آورد ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ روي وﺟـﻮه ﺗـﺎس ﻳـﺎ ورق ﺑـﺎزي دﻳـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣـﺎ ﻫﻨـﻮز اﺻـﻄﻼﺣﺎت‬ ‫»ﻋﺪد ﻣﺮﺑﻊ« و »ﻋﺪد ﻣﻜﻌﺐ« را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣـﻲ ﺑـﺮﻳﻢ‪ .‬اﻳـﻦ اﺻـﻄﻼﺣﺎت را از ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﻳـﻢ‪ .‬ﺧـﻮد وي از اﻋـﺪاد‬ ‫ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ و ﻣﺜﻠﺚ و ﻫﺮﻣﻲ و ﻧﻈﺎﻳﺮ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻋﺪاد ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﺗﻌﺪاد رﻳﮕﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ‬ ‫اﺷﻜﺎل ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﮔﻤﺎن ﻣﻲ رود ﻛﻪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺟﻬﺎن را ﻣﺘﺸﻜﻞ از اﺗﻤﻬﺎ ﻣﻲ داﻧﺴـﺘﻪ و اﻧﺪﻳﺸـﻴﺪه‬ ‫ﻛﻪ اﺟﺴﺎم از ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻬﺎﻳﻲ ﻣﺮﻛﺐ از اﺗﻤﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺮد ﻫﻢ ﭼﻴﺪه ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳـﻖ‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺣﺴﺎب را ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺎﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻛﺸﻒ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس‪ ،‬ﻳﺎ ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﻼﻓﺼﻞ او‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﻀـﻴﺔ راﺟـﻊ ﺑـﻪ ﻣﺜﻠـﺚ ﻗـﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﻳـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺠﻤـﻮع‬ ‫ﻣﺠﺬورﻳﻦ دو ﺿﻠﻊ ﻣﺠﺎور زاوﻳﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺠﺬور ﺿﻠﻊ ﺳﻮم‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ وﺗﺮ‪ .‬ﻣﺼﺮﻳﺎن ﻣـﻲ داﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣﺜﻠﺜـﻲ ﻛـﻪ‬

‫‪ □ 42‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﺿﻼﻋﺶ ‪ 3‬و ‪ 4‬و ‪ 5‬ﺑﺎﺷﺪ داراي زاوﻳﺔ ﻗﺎﺋﻤﻪ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﻇﺎﻫﺮاً ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ درﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ ‪32+42=52‬‬ ‫و ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت آن ﻗﻀﻴﺔ ﻛﻠﻲ ﻛﺸﻒ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس‪ ،‬ﻗﻀﻴﺔ او ﻓﻮراً ﺑﻪ ﻛﺸﻒ اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ )اﺻﻢ( ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﺴـﻔﻪ اش ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ‬ ‫ﻣﻐﺎﻳﺮت داﺷﺖ‪ .‬در ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﻳﺔ ﻣﺘﺴﺎوي اﻟﺴﺎﻗﻴﻦ ﻣﺠﺬور وﺗﺮ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺠﺬور ﻫﺮ ﻳﻚ از دو ﺿﻠﻊ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣـﺎل‬ ‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ اﺿﻼع ﻳﻚ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮ ﻃﻮل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻃﻮل وﺗﺮ ﭼﻘـﺪر اﺳـﺖ؟ ﻓـﺮض‬ ‫‪௠‬‬

‫‪௠మ‬‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻃﻮل وﺗﺮ‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬آن وﻗﺖ ﻳﺎ ‪ m‬ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ‪ . n‬اﻛﻨﻮن دارﻳﻢ ‪ m =2n‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ m‬زوج اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ‪ m‬زوج اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ n‬ﻓﺮد اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ‪ . m=2p‬ﭘﺲ ‪ . 4p2=2n2‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ n2=2p2‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ n‬زوج اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺧﻼف‬ ‫‪௡‬‬

‫ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ‪=2‬‬

‫‪௡మ‬‬

‫‪ .‬ﺣـﺎل اﮔـﺮ ‪ m‬و ‪ n‬ﻣﻀـﺮب ﻣﺸـﺘﺮﻛﻲ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬـﺎ را‬ ‫‪2‬‬

‫‪௠‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫اﻧﺪازة ﻃﻮل وﺗﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺎﻻ اﺳﺎﺳﺎً ﻫﻤـﺎن اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺟﻠـﺪ دوم‬

‫ﻓﺮض اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻴﭻ ﻛﺴﺮي ﺑﻪ ازاي‬ ‫‪1‬‬ ‫»ﻛﺘﺎب اﻗﻠﻴﺪس« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﻣﺎ ﻫﺮ واﺣﺪ ﻃﻮﻟﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﻃﻮﻟﻬﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ واﺣﺪ ﻣﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺣﻘﻴﻘـﻲ‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ دو ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺢ ‪ m‬و ‪ n‬وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ‪ m‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻃﻮل ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ‪ n ،‬ﺑﺮاﺑـﺮ واﺣـﺪ ﻣـﺎ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑـﺮ اﺳﺎﺳـﻲ ﻣﺴـﺘﻘﻞ از ﺣﺴـﺎب ﺑﻨﻴـﺎد ﻧﻬـﺎد‪ .‬در‬ ‫رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺎي اﻓﻼﻃﻮن ﻓﺼﻠﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﻠﻘﻲ ﻫﻨﺪﺳﻪ را ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻳﻚ ﻋﻠـﻢ ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﻣـﻲ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ اﻧـﺪ‪.‬‬ ‫اﻗﻠﻴﺪس اﻳﻦ اﺳﺘﻘﻼل را ﻣﺴﻠﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬وي در ﺟﻠﺪ دوم ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺑﺴﻴﺎري را ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ از راه ﺟﺒـﺮ اﺛﺒـﺎت‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬از راه ﻫﻨﺪﺳﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ‪ .(a+b)2=a2+2ab+b2 :‬در ﻧﺘﻴﺠﺔ اﺷﻜﺎﻻﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣـﻮرد اﻋـﺪاد‬ ‫ﮔﻨﮓ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ،‬اﻗﻠﻴﺪس اﻳﻦ راه را ﻻزم داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻋﻴﻦ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ در ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ وي درﺑﺎرة ﻧﺴﺒﺖ در ﺟﻠـﺪﻫﺎي ﭘـﻨﺠﻢ و‬ ‫ﺷﺸﻢ ﻧﻴﺰ ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬روش وي از ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺗﻤﺎﻣﺎً رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ و در دﻗﺖ از رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﻬﺎي ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ‬ ‫ﮔﺮو ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﺴﺎﺑﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬روش اﻗﻠﻴﺪس ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ روﺷﻲ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ در ﻫﻨﺪﺳﻪ اﻣﻜﺎن داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دﻛﺎرت ﻫﻨﺪﺳﺔ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ را اﺑﺪاع ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺣﺴـﺎب ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﺗﻔـﻮق‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬وي ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻋﺪاد ﮔﻨﮓ را ﻣﻤﻜﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ در زﻣﺎن او ﻫﻨﻮز راه ﺣﻞ ﭘﻴﺪا ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻫﻨﺪﺳﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ و روش ﻋﻠﻤﻲ ﻋﻤﻴﻖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﺪﺳﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن آن را ﺑﻨﻴﺎد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺻـﻮل‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﻲ و آﺷﻜﺎري آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧـﻮد ﻣﺴـﻠﻤﻨﺪ )ﻳـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ اﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ(‪ ،‬و آﻧﮕـﺎه ﺑـﺎ اﺳـﺘﺪﻻل‬ ‫اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ رود و ﺑﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜـﻪ از ﭼﻨـﻴﻦ ﺣـﺎﻟﻲ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫دورﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮض اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻮل ﺑﺪﻳﻬﻲ در ﻓﺼﺎي واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﭽﻪ در ﻋﻤﻞ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳـﻖ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ از دﻧﻴﺎي واﻗﻊ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﺸﻒ ﻛﻨﻴﻢ ‪ -‬از اﻳﻦ راه ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ درﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺧﻮدي‬ ‫ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه از اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻴﺪه اﻓﻼﻃﻮن و ﻛﺎﻧﺖ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو را‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ »اﻋﻼﻣﻴﺔ اﺳﺘﻘﻼل اﻣﺮﻳﻜﺎ« ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ اﻳﻦ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﻨﺪ‪ «.‬در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ از اﻗﻠﻴﺪس ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ »ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﻛﻪ در ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ ﻛﻮﺷﺸـﻲ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻦ اﺻﻮل ﺑﺪﻳﻬﻲ اﻗﻠﻴﺪﺳﻲ در زﻣﻴﻨﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ 2.‬رﺳﺎﻟﺔ »اﺻـﻮل« ‪ Principia‬ﻧﻴﻮﺗـﻮن ﻧﻴـﺰ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ از ﻟﺤـﺎظ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺣﻴﺚ ﺷﻜﻞ ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻗﻠﻴﺪس ﻗﺮار دارد‪ .‬اﺷﻜﺎل ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺪرﺳﻲ )اﺳﻜﻮﻻﺳـﺘﻴﻚ( اﻟﻬﻴـﺎت ﻧﻴـﺰ در‬ ‫‪௡‬‬

‫‪ .1‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻗﻠﻴﺪس ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺧﺼـﻮص رك »رﻳﺎﺿـﻴﺎت ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ« ‪ Greek Mathematics‬ﺗـﺄﻟﻴﻒ ﻫﻴـﺚ ‪.Heath‬‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲ رود ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻓﺮاﻧﻜﻠﻴﻦ ﻋﺒﺎرت »ﻣﻘﺪس و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر« را ﻛﻪ ﺟﻔﺮﺳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻋﻮض ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻢ«‪.‬‬

‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس □ ‪43‬‬

‫روش ﺧﻮد از ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺒﻊ اﻟﻬﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺬاﻫﺐ ﺷﺨﺼـﻲ از روش »وﺟـﺪ و ﺣـﺎل« ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و اﻟﻬﻴـﺎت از‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت؛ و اﻳﻦ ﻫﺮ دو را در ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺸﺄ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﺎﻣﻞ و اﺑﺪي‪ ،‬و ﻧﻴـﺰ اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎي ﻣﻔﻬـﻮم و ﻧﺎﻣﺤﺴـﻮس ﻫﻤـﺎن‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﺪﺳﻪ از داﻳﺮه ﻫﺎي ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﺷﻲء ﻣﺤﺴﻮﺳﻲ »ﻛﺎﻣﻼً« ﻣـﺪور ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻫـﺮ اﻧـﺪازه‬ ‫ﭘﺮﮔﺎر را ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮﻳﻢ ﺑﺎز ﻧﻘﺎﻳﺺ و ﻧﺎﺳﺎزﻳﻬﺎﻳﻲ در داﻳﺮه اي ﻛﻪ ﻣﻲ ﻛﺸﻴﻢ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎ اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﻫﺎﻧﻬﺎي دﻗﻴﻖ و ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ »ﺷﻲء آرﻣﺎﻧﻲ« )در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﻲء ﻣﺤﺴﻮس( ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ اﻣـﺮي‬ ‫اﺳﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮوﻳﻢ و ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ از ﺣﺲ اﺻﻴﻠﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و اﺷﻴﺎي ﻓﻜﺮي ﻳﺎ ذﻫﻨﻲ از اﺷﻴﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ادراك ﺣﺴﻲ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ واﻗﻌﻴﺘﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ درﺑﺎرة ﻧﺴﺒﺖ زﻣـﺎن و اﺑـﺪﻳﺖ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ رﻳﺎﺿـﻴﺎت ﻣﻄﻠـﻖ‬ ‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ زﻳﺮا اﺷﻴﺎي رﻳﺎﺿﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﺪاد‪ ،‬اﮔﺮ اﺻﻮﻻً واﻗﻌﻴﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﺑﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺴـﺘﺮ زﻣـﺎن ﻗـﺮار‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ اﺷﻴﺎي اﺑﺪي را ﻣﻲ ﺗﻮان اﻓﻜﺎر ﺧﺪا ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺧﺪا »ﻣﻬﻨـﺪس« )‪(geometer‬‬ ‫ﺳﺮ ﺟﻴﻤﺰ ﺟﻴﻨﺰ ‪ Sir James jeans‬ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﺴﺎب ﻣﻌﺘﺎد اﺳﺖ از اﻳﻨﺠـﺎ آب ﻣـﻲﺧـﻮرد‪.‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﻘﻴﺪة ‪‬‬ ‫دﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﻦ اﺷﺮاﻗﻲ‪ ،‬از زﻣﺎن ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس و ﺧﺎﺻﻪ از زﻣـﺎن اﻓﻼﻃـﻮن ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﻛـﺎﻣﻼً ﻣﺘـﺄﺛﺮ از رﻳﺎﺿـﻴﺎت و‬ ‫اﺳﻠﻮب رﻳﺎﺿﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺐ رﻳﺎﺿﻴﺎت و اﻟﻬﻴﺎت ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬در ﻳﻮﻧﺎن و ﻗﺮون وﺳﻄﻲ و ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺎ ﺷﺨﺺ ﻛﺎﻧﺖ ﺻـﻔﺖ‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻳﻨﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻛﻴﺶ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﺑﻪ آن ادﻳﺎن آﺳـﻴﺎﻳﻲ ﻛـﻪ داراي ﻣﻨﺎﺳـﻚ ﺳـﺮي ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﺷﺒﺎﻫﺖ داﺷﺖ‪ .‬وﻟﻲ در ﻧﻈﺮﻳﺎت اﻓﻼﻃﻮن و اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ‪ St. Augustine‬و ﺗﻮﻣـﺎس اﻛﻮﻳﻨـﺎس ‪ Thomas Aquinas‬و‬ ‫دﻛﺎرت و اﺳﭙﻴﻨﻮزا و ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ‪ ،‬آﻣﻴﺰش ﮔﺮﻣﻲ ﻣﻴﺎن دﻳﻦ و ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺷﻮق و ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘﻲ آﻧﭽـﻪ اﺑـﺪي اﺳـﺖ‪ ،‬وﺟـﻮد‬ ‫دارد‪ .‬اﻳﻦ آﻣﻴﺰش از ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و ﺑﻪ اﻟﻬﻴﺎت اروﭘﺎ ﺟﻨﺒﺔ ﺗﻌﻘﻠﻲ ﻣﻲ دﻫـﺪ و آن را از ﻋﺮﻓـﺎن آﺳـﻴﺎﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺳﺎده ﺗﺮ اﺳﺖ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در زﻣﺎﻧﻬﺎي اﺧﻴﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺷﺪ ﻣﻮارد ﻓﺴﺎد ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻗﻄﻌﻲ و روﺷﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻦ ﺟﺰ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻛﺴﻲ را ﻧﻤﻲ ﺷﻨﺎﺳﻢ ﻛﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﻓﻜﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫را ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ در ﺑﺎدي اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺬﻫﺐ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺟﻠﻮه ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري از آب درﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻬﺎن اﺑﺪي‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﻘﻞ ﻣﻜﺸﻮف ﻣﻲ ﺷﻮد اﻣﺎ ﺑﺮ ﺣﺲ ﻣﻜﺸﻮف ﻧﻤـﻲ‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﺎً از ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻧﻤﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻋﻴﺴﻲ را »ﻛﻠﻤﻪ« ﻧﻤﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ او‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺑﻮد ﺟﻜﻤﺎي اﻟﻬﻲ در ﭘﻲ دﻻﻳﻞ »ﻣﻨﻄﻘﻲ« وﺟﻮد ﺧﺪا و ﺟﺎوداﻧﮕﻲ ﻧﻤﻲ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﺴﺖ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟـﺐ‬ ‫در ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس در ﭘﺲ ﭘﺮدة اﺑﻬﺎم اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ اﺑﻬﺎم ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻜﺘﻪ اي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺿـﻤﻦ‬ ‫ﺑﺤﺜﻬﺎي آﻳﻨﺪة ﻣﺎ روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 44‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬رم‬

‫‬ ‫ ‬ ‫‪7‬‬ ‫ا س‬ ‫اﻣﺮوزه دو ﻃﺮز ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن رواج دارد‪ .‬ﻳﻜﻲ آﻧﻜﻪ از زﻣﺎن ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ زﻣﺎﻧﻬـﺎي اﺧﻴـﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً در‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد و آن اﺣﺘﺮام ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺧﺮاﻓﻲ ﺑﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺪع و ﻣﺨﺘﺮع ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫـﺎ‬ ‫و ﺻﺎﺣﺐ ﻧﺒﻮغ ﻓﻮق ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺟﺪﻳﺪ را ﻧﻤﻲرﺳﺪ ﺳﻮداي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم و ﻣﺮﺗﺒﺔ آﻧﺎن را در ﺳﺮ ﺑﭙﺮوراﻧﻨـﺪ‪ .‬ﻃـﺮز‬ ‫ﻧﮕﺎه دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻪ از ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎي ﻋﻠﻢ و اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮﺷﺒﻴﻨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﺘﺒﺎر و ﻧﻔـﻮذ ﻓﻼﺳـﻔﺔ‬ ‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ را ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺨﺘﻜﻲ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﻴﻨﺔ ﻋﻠﻢ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن دﻳﮕـﺮ ﺑﻬﺘـﺮ اﺳـﺖ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﻤﻜﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ ﻋﻠﻢ ﻛﺮده اﻧﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺷﺨﺼﺎً ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﺟﺎﻧـﺐ ﻫﻴﭽﻜـﺪام از اﻳـﻦ‬ ‫دو ﻧﻈﺮ اﻓﺮاﻃﻲ را ﺑﮕﻴﺮم‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻫﺮ ﻛﺪام از اﻳﻦ دو ﻧﻈﺮ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺻﻮاب و ﺗـﺎ ﺣـﺪي ﺧﻄﺎﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﻴﺶ از آﻧﻜـﻪ وارد‬ ‫ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ ﭼﻪ ﻧﻮع ﺣﻜﻤﺘﻲ ﻫﻨﻮز ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻴﺎﻣﻮزﻳﻢ‪.‬‬ ‫درﺑﺎرة ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﻬﺎن‪ ،‬وﺟﻮد ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ‪ ،‬ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﺑﻮده اﺳﺖ از ﭘﺎﻻﻳﺶ ﺗﺪرﻳﺠﻲ اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻫﺎ‪ ،‬و ﭘﺮوراﻧﺪن ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ آﻧﻬﺎ‪ ،‬و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﺠﺪد آﻧﻬـﺎ ﺑـﺮاي‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﻪ اﻳﺮادﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ وارد ﻣﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬آﻣﻮﺧﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻬﺎن را ﻣﻄـﺎﺑﻖ‬ ‫ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺗﺼﻮر ﻛﺮد‪ .‬ﺧﻮد ﻳﻚ ﻟﺬت ﻓﻜﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﻜﻢ ﭘﺎدزﻫﺮ ﺟﺰﻣﻴﺖ ﻧﻴـﺰ ﻫﺴـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻼوه ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﺎت ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻫﺎ را ﺑـﺎ ﺧـﻮد‬ ‫و ﺑﺎ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﻌﻠﻮم وﻓﻖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬داﻧﺶ اﺻﻴﻞ و ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ ﻓﺮﺿـﻴﻪ ﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ را زﻳﺮ ﺳﻠﻄﺔ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺧﻄﻮر ﻛﺮده اﻧـﺪ‪ .‬در ﺗﻤﺠﻴـﺪ ﻗـﺪرت‬ ‫ﺗﺨﻴﻞ و اﺑﺪاع آﻧﻬﺎ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺠﺮد و ﻣﻌﻨﻮي ﻫﺮﭼﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ زﻳﺎد ﻧﮕﻔﺘﻪ اﻳﻢ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﮔﻔﺘﻨﻴﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻦ درﺑـﺎرة ﻳﻮﻧـﺎن‬ ‫دارم‪ ،‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﭼﻮن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻳﺎد ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺧﻮد زﻧﺪﮔﻲ و رﺷﺪ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت در آﻏﺎز ﻗﺪري ﺧﺎم و ﺑﺪوي ﺑـﻮده اﻧـﺪ‪ ،‬ﻟـﻴﻜﻦ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﻧـﺪ‬ ‫ﺑﻴﺶ از دو ﻫﺰار ﺳﺎل دوام ﻛﻨﻨﺪ و ﭘﺮورش ﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻛﻤﻚ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ داﻧﺶ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻓﻜﺮ ﻣﺤﺾ‪ ،‬رﻧﮕﺶ ﺛـﺎﺑﺘﺮ از ﻛـﺎر‬ ‫درآﻣﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻮم رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻓﻦ اﺳـﺘﺪﻻل اﺳـﺘﻨﺘﺎﺟﻲ را ﻛﺸـﻒ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص ﻫﻨﺪﺳـﻪ از‬ ‫ﻣﺨﺘﺮﻋﺎت آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺪون آن وﺟﻮد ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻤﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻳﻚ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻮدن ﻓﻜـﺮ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‬ ‫آﺷﻜﺎر ﻣﻲ ﺷﻮد‪ :‬ﻓﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از روي آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻲ ﻧﻤﻮد ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻲ اﺳﺘﺪﻻل ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫اﺳﺘﻘﺮاي ﻣﺸﻬﻮدات ﻧﻤﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻓﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﺷﻴﻮة اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻲ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ دﻧﻴﺎي ﻗﺪﻳﻢ‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ را ﻫﻢ دﭼﺎر ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬روش ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ از راه اﺳـﺘﻘﺮا ﺑـﻪ اﺻـﻮل ﺑﺮﺳـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛﻨـﺪي‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺟﺎي اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺘﺎج از اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ و درﺧﺸﺎن را ﻛﻪ زادة ﻓﻜﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮕﻴـﺮد‪ .‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از دﻻﻳﻞ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﻄﺎﺳﺖ ﻛﻪ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﺣﺘﺮام و ارادت ﺧﺮاﻓﻪ آﻣﻴـﺰ ﺳـﺨﻦ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﻓﻜـﺮ‬

‫ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس □ ‪45‬‬

‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از روش ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ ‪ -‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻮﻳﻲ ﻫﻢ از اﻳﻦ روش ﺑـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻛﻮﺷـﺶ در‬ ‫ﺗﺠﻠﻴﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن از راه ﺗﺤﻘﻴﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎي ﻓﻜﺮي ﭼﻬﺎر ﻗﺮن اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﻜﺮ ﺟﺪﻳﺪ اﺛﺮ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮ ﺿﺪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ارادت و اﺣﺘﺮام‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و ﭼﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﻛﻠـﻲ ﺗـﺮي ﻫـﻢ وﺟـﻮد دارد‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻃﺮز ﺑﺮﺧﻮرد درﺳﺖ ﻧﻪ ارادت اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺗﺤﻘﻴﺮ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ در آﻏـﺎز اﻣـﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫وي ﻧﻮﻋﻲ ﻫﻤﺪﻟﻲ )‪ (sympathy‬ﻓﺮﺿﻲ در ﺧﻮد ﭘﺪﻳﺪ آورﻳﻢ ﺗﺎ ﻣﻤﻜﻦ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑـﺪاﻧﻴﻢ اﮔـﺮ ﺑـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺎت او ﺑـﺎور داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻴﻢ ﭼﻪ ﺣﺎﻟﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ؛ و ﻓﻘﻂ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻃﺮز ﺑﺮﺧﻮرد اﻧﺘﻘﺎدي را در ﺧﻮد زﻧﺪه ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬و اﻳـﻦ‬ ‫ﻃﺮز ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻜﺮي ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﻋﻘﺎﻳـﺪي را ﻛـﻪ ﺗـﺎﻛﻨﻮن‬ ‫ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺑﺎور داﺷﺘﻪ‪ ،‬رﻫﺎ ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن‪ ،‬در ﻣﺮﺣﻠﺔ اول ﺣﺲ ﺗﺤﻘﻴﺮ و در ﻣﺮﺣﻠﺔ دوم ارادت ﻣﺎﻧﻊ ﻛـﺎر ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬دو‬ ‫ﭼﻴﺰ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺶ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻴﺮزد‪ ،‬ﻻﺑﺪ از ﻓﻬﻢ و ﻫـﻮش ﺑﻬـﺮه اي داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﻤﻲ رود آن ﻛﺲ در ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﺎﻣﻞ و ﻧﻬﺎﻳﻲ رﺳـﻴﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻫﻮﺷﻤﻨﺪي ﻧﻈﺮي اﻇﻬﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ آﺷﻜﺎرا ﺳﺨﻴﻒ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﺑﻜﻮﺷـﻴﻢ ﺗـﺎ ﺛﺎﺑـﺖ‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ آن ﺑﻪ ﻧﺤﻮي درﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﻮﺷﻴﻢ ﺗﺎ درﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ آن ﻧﻈﺮ ﭼﮕﻮﻧﻪ درﺳﺖ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻃـﺮز ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﺑﺮدن ﺗﺨﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و رواﻧﻲ ﻓﻮراً داﻣﻨﺔ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ را ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲ دﻫﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﻛﻤﻚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ درﻳﺎﺑﻴﻢ در ﻋﺼﺮي ﻛـﻪ‬ ‫داراي ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﮔﺮاﻣﻲ ﻣﺎ اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس و ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس )ﻫﺮﻗﻠﻴﻄﻮس( ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑـﻮد ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﮔﺰﻧﻮﻓﺎﻧﺲ ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺘﺶ از آن دو ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ زﻣﺎن او ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ از روي اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﻣﻌـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ او از ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد و ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﺑﻪ او اﺷﺎره ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﺰﻧﻮﻓﺎﻧﺲ در اﻳﻮﻧﻲ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬ ‫ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را در ﺟﻨﻮب اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد‪ .‬وي ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از ﺧﺎك و آب ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد دﻳﻦ‬ ‫و ﺧﺪاﻳﺎن‪ ،‬ﮔﺰﻧﻮﻓﺎﻧﺲ آزاداﻧﺪﻳﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اي ﺑﻮد‪» .‬ﻫﻮﻣﺮ و ﻫﺰﻳﻮد ‪ Hesiod‬ﻫﻤﺔ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن آدﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻧﻨﮓ و زﺷﺘﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رود ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﻧﺴﺒﺖ داده اﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ دزدي و زﻧـﺎ و ﻓﺮﻳـﺐ و‪ ....‬ﮔـﻮﻳﻲ ﺧـﺪاﻳﺎن ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫آدﻣﻴﺎن زاده ﺷﺪهاﻧﺪ؛ و ﻟﺒـﺎس ﻣـﻲﭘﻮﺷـﻨﺪ و ﺻـﺪا و ﺷـﻜﻞ دارﻧـﺪ‪ ...‬آري اﮔـﺮ ﮔـﺎوان و اﺳـﺒﺎن ﻳـﺎ ﺷـﻴﺮان ﻧﻴـﺰ دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ دﺳﺘﻬﺎي ﺧﻮد ﻧﻘﺎﺷﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻮن آدﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﻫﻨﺮي ﭘﺪﻳﺪ آورﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺒﺎن ﺧـﺪاﻳﺎن را ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻜﻞ اﺳﺐ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و ﮔﺎوان ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﺎو و ﺑﺪن ﺧﺪاﻳﺎن را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﻮع ﺧﻮد ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ...‬ﺣﺒﺸﻴﺎن ﺧﺪاﻳﺎن ﺧﻮد را‬ ‫ﺳﻴﺎه و ﭘﻬﻦ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ؛ ﺗﺮاﻳﺴﺎن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺎﻧﺸﺎن ﭼﺸﻤﺎن آﺑﻲ و ﻣﻮي ﺳﺮخ دارﻧﺪ‪ «.‬ﮔﺰﻧﻮﻓﺎﻧﺲ ﺑﻪ ﺧـﺪاي‬ ‫واﺣﺪي اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ ﻛﻪ از ﺣﻴﺚ ﻫﻴﺌﺖ و ﻓﻜﺮ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺖ؛ و »ﺑﻲ زﺣﻤﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺧـﻮد ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰ را ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ «.‬ﮔﺰﻧﻮﻓﺎﻧﺲ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﺳﻲ ﺗﻨﺎﺳﺦ ارواح را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪» :‬آورده اﻧـﺪ ﻛـﻪ ]ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس[‬ ‫روزي از راﻫﻲ ﻣﻲ ﮔﺬﺷﺖ و دﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﮕﻲ را آزار ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬دﺳﺖ ﺑﺪارﻳﺪ! او را ﻣﺰﻧﻴﺪ ﻛـﻪ روح ﻳﻜـﻲ از دوﺳـﺘﺎن‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻨﻴﺪن ﺻﺪاﻳﺶ او را ﺷﻨﺎﺧﺘﻢ‪ «.‬وي ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻟﻬﻴﺎت ﻧﻤـﻲ ﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻣﺴـﻠﻢ‬ ‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪» .‬درﺑﺎرة ﺧﺪاﻳﺎن و آﻧﭽﻪ ﻣﻦ از آن ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺴـﻠﻢ را ﺑﺪاﻧـﺪ و ]ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻛﺴﻲ[ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺼﺎدف ﭼﻴﺰي ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﺧﻮد او ﺑـﺮ ﺻـﺤﺖ‬ ‫‪1‬‬ ‫آن واﻗﻒ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﺟﺎ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫ﮔﺰﻧﻮﻓﺎﻧﺲ‪ ،‬در ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻤـﺎﻳﻼت اﺷـﺮاﻗﻲ ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس و دﻳﮕـﺮان ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻘـﺎﻣﻲ دارد؛‬ ‫وﻟﻴﻜﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺘﻔﻜﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻃﺮاز اول ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪1 .Edwyn Bevan, stoics and Scepcs, Oxford, 1913, p. 121.‬‬

‫‪ □ 46‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺟﺪا ﻛﺮدن ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺷﺎﮔﺮدان و ﻣﺮﻳﺪان وي ﺑﺴﻴﺎر دﺷـﻮار اﺳـﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ‬ ‫ﺧﻮد ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺪﻳﻤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻔﻮذ ﻣﻜﺘﺐ وي ﭘﺲ از ﻣﻜﺘﺒﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻳﮕـﺮ ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺒﻬﺎ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز ﻫـﻢ ﻧﻔـﻮذ دارد‪ .‬از زﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘـﻮس‬ ‫اﻃﻼع ﻣﻬﻤﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ وي از اﺷﺮاف ﺷﻬﺮ اﻓﺴﻮس ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در زﻣـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﺷـﻬﺮت ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘـﻮس‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اش ﺑﻮد ﻛﻪ‪ :‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در ﺟﺮﻳﺎن اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﻳﻜﻲ از وﺟﻮه ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ اوﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﻫﺮﭼﻨﺪ از ﻣﺮدم اﻳﻮﻧﻲ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺳﻨﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻠﻄﻲ ﺑﺮﻛﻨﺎر ﺑﻮد‪ .‬وي اﻫﻞ ﻋﺮﻓﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﻋﺮﻓـﺎن وي‬ ‫از ﻧﻮﻋﻲ ﺧﺎص ﺑﻮد‪ .‬آﺗﺶ را ﻣﺎدهاﻟﻤﻮاد ﻣﻲ داﻧﺴﺖ و ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷـﻌﻠﺔ آﺗـﺶ از ﻣـﺮگ ﭼﻴـﺰ دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻳﺪ‪» .‬ﻓﺎﻧﻲ ﺑﺎﻗﻲ و ﺑﺎﻗﻲ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ؛ ﻳﻜﻲ در ﻣﺮگ دﻳﮕﺮي ﻣﻲ زﻳﺪ و در زﻧـﺪﮔﻲ دﻳﮕـﺮي ﻣـﻲ ﻣﻴـﺮد‪ «.‬در اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻬﺎن وﺣﺪت وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ وﺣﺪت از ﺟﻤﻊ اﺿﺪاد ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» .‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از ﻳﻚ ﭼﻴـﺰ و ﻳـﻚ ﭼﻴـﺰ از ﻫﻤـﻪ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﭼﻴﺰ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲ آﻳﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺘﻜﺜﺮ از واﺣﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ واﻗﻌﻴﺖ دارد‪«.‬‬ ‫ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از ﺑﻘﺎﻳﺎي آﺛﺎرش ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮدي دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﻲ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﺗﺤﻘﻴـﺮ و ﺗـﻮﻫﻴﻦ‬ ‫ﺳﺨﺖ ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ و ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺨﺎﻟﻒ آدم »دﻣﻮﻛﺮات« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺧﺼﻮص ﻫﻤﺸﻬﺮﻳﺎن ﺧـﻮد ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﺑﻬﺘـﺮ آن‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدان ﺑﺎﻟﻎ اﻓﺴﻮس ﺧﻮد را ﺑﻪ دار آوﻳﺰﻧﺪ و ﺷﻬﺮ را ﺑﺮاي ﭘﺴﺮاﻧﻲ ﻛﻪ رﻳﺶ ﻧﺪارﻧﺪ ﺧﺎﻟﻲ ﺑﮕﺬارﻧﺪ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮد ﺷﻬﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮﻣﻮدوروس ‪ Hermodorus‬را از ﻣﻴﺎن ﺧﻮد راﻧﺪه اﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ »ﻣﺎ ﻛﺴـﻲ‬ ‫را ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮ از دﻳﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ در ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﭘﻴﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ در ﺟـﺎي دﻳﮕـﺮ و در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻣﺮدم دﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس از ﻫﻤﺔ اﺳﻼف ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺟﺰ ﻳﻚ ﺗﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑـﺪي ﻧـﺎم ﻣـﻲ ﺑـﺮد‪ .‬ﻫـﻮﻣﺮ را ﺑﺎﻳـﺪ از‬ ‫]ﻣﻴﺎن ﺻﻔﺤﺎت[ ﻛﺘﺎب ﺑﻴﺮون ﻛﺸﻴﺪ و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ زد‪» «.‬ازﻣﻴﺎن ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘـﻪ ﻫﺎﺷـﺎن را ﺷـﻨﻴﺪه ام‪ ،‬ﻫـﻴﭽﻜﺲ‬ ‫ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻓﻬﻢ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﮕﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺮد از ﻫﻤﮕﻲ دور اﺳﺖ‪ «.‬ﻓﺮاﮔـﺮﻓﺘﻦ ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﺑﺴـﻴﺎر ﻓﻬـﻢ ﻧﻤـﻲآورد‪ ،‬وﮔﺮﻧـﻪ‬ ‫ﻫﺰﻳﻮد و ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﺰﻧﻮﻓﺎﻧﺲ و ﻫﻜﺎﺗﺌﻮس ‪ Hecataeus‬ﻓﻬﻢ ﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪» «.‬ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس‪ ...‬آﻧﭽـﻪ را ﻛـﻪ ﺟـﺰ‬ ‫اﻃﻼع وﺳﻴﻊ و ﻓﻦ ﻣﻮذﻳﮕﺮي ﭼﻴﺰي ﻧﺒﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد ﺑﺮاي ﺧﻮد ادﻋﺎ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ «.‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﻣﺤﻜﻮﻣﻴـﺖ‬ ‫ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺌﻮﺗﺎﻣﻮس ‪ Teutamus‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس او را ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﻛﻪ »ﺑﻴﺶ از دﻳﮕﺮان ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴـﺖ اﺳـﺖ‪«.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﻚ اﺷﺎره از دﻳﮕﺮان ﺟﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬و ﭼﻮن در ﭘﻲ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﺑﮕﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﺌﻮﺗـﺎﻣﻮس ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪:‬‬ ‫»ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﺑﺪﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﻧﻈﺮ ﺗﺤﻘﻴﺮآﻣﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ داﺷﺖ او را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ زور ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺴـﺎن‬ ‫را وادارد ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح رﻓﺘﺎر ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺿﺮب ﭼﻤﺎق ﺑﻪ ﭼﺮاﮔﺎه راﻧﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ «.‬و ﺑـﺎز‪:‬‬ ‫»ﺧﺮان ﻛﺎه را ﺑﺮ ﻃﻼ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲ رود‪ ،‬ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻋﻘﻴﺪه دارد‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺟﻨﮓ ﭘﺪر و ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﻤﮕﺎن اﺳـﺖ‪ .‬اوﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ را ﺧﺪا و ﺑﺮﺧﻲ را اﻧﺴﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺮﺧﻲ را ﺑﺮده و ﺑﺮﺧﻲ را آزاد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﺎز‪» :‬ﻫـﻮﻣﺮ اﺷـﺘﺒﺎه ﻣـﻲ ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻮد آﻳﺎ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺘﻴﺰه از ﻣﻴﺎن ﺧﺪاﻳﺎن و آدﻣﻴﺎن ﺑﺮﺧﻴﺰد؟« وي ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﺑﺮاي ﻧﺎﺑﻮدي ﺟﻬﺎن دﻋﺎ ﻣﻲﻛﺮد؛ زﻳﺮا‬ ‫اﮔﺮ دﻋﺎي او ﻣﺴﺘﺠﺎب ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از ﻣﻴﺎن ﻣﻲ رﻓﺖ‪ «.‬و ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛـﻪ ﺟﻨـﮓ اﻣـﺮي ﻋﻤـﻮﻣﻲ‬ ‫اﺳﺖ و ﺳﺘﻴﺰه ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺳﺘﻴﺰه ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ و از ﻣﻴﺎن ﻣﻲرود‪«.‬‬

‫‪ .1‬ﻛﻮرﻧﻔﻮرد در ﺻﻔﺤﻪ ‪ 184‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﻳﺎد ﻛﺮدﻳﻢ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺣﻖ ﺑﺎ او اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘـﻮس‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ او را ﺷﺒﻴﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ اﻳﻮﻧﻲ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس □ ‪47‬‬

‫اﺧﻼق ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﻧﻮﻋﻲ رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺸﻲ ﻏﺮورآﻣﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻳـﺎدي ﺑـﻪ اﺧـﻼق ﻧﻴﭽـﻪ ‪ Nietzsche‬دارد‪ .‬وي‬ ‫روح را ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از آب و آﺗﺶ ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ دو آﺗﺶ ﺷﺮﻳﻒ اﺳﺖ و آب ﭘﺴﺖ‪ .‬روﺣـﻲ را ﻛـﻪ ﺑـﻴﺶ از ﻫﻤـﻪ آﺗـﺶ‬ ‫دارد‪ ،‬وي روح »ﺧﺸــﻚ« ﻣــﻲﻧﺎﻣــﺪ‪» .‬روح ﺧﺸــﻚ ﺧﺮدﻣﻨــﺪﺗﺮﻳﻦ و ﺑﻬﺘــﺮﻳﻦ ارواح اﺳــﺖ‪» «.‬روﺣﻬــﺎ از ﺗﺮﺷــﺪن ﻟ ـﺬت‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪» «.‬ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﭘﺴﺮي ﻛـﻪ رﻳﺸـﺶ ﻧﺪﻣﻴـﺪه اﺳـﺖ درﻣـﻲآﻳـﺪ؛ اﻓﺘـﺎن و ﺧﻴـﺰان راه ﻣـﻲرود؛‬ ‫ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﭘﺎﻳﺶ را ﻛﺠﺎ ﺑﮕﺬارد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ روﺣﺶ ﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» «.‬ﺑـﺮاي روح‪ ،‬آب ﺷـﺪن ﻫﻤـﺎن اﺳـﺖ و ﻣـﺮگ ﻫﻤـﺎن‪«.‬‬ ‫»ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻣﻴﺎل دل ﺟﻨﮕﻴﺪن‪ .‬دل ﺑﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻴﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺑﻬﺎي روح ﻣﻲﺧﺮد‪ «.‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺧﻮب ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻫﺮﭼﻪ آرزو ﻛﻨﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد« ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺧﻮدداري ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ارج‬ ‫ﻣﻲ ﮔﺬارد‪ ،‬و از ﺷﻬﻮاﺗﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را از ﻫﺪﻓﻬﺎي اﺻﻠﻴﺶ دور ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻧﻔﺮت دارد‪.‬‬ ‫ﻃﺮز ﺑﺮﺧﻮرد ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﺑﺎ ﻛﻴﺸﻬﺎي زﻣﺎن ﺧﻮد ﻳﺎ دﺳﺖ ﻛﻢ ﺑﺎ ﻛﻴﺶ ﺑﺎﻛﻮﺳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ ﺧﺼـﻮﻣﺖ‬ ‫وي ﻏﻴﺮ از ﺧﺼﻮﻣﺖ ﭘﻴﺮوان روش ﺗﻌﻘﻠﻲ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس دﻳﻨﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد دارد و از اﻟﻬﻴﺎت ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﻲ را‬ ‫ﺑﺮاي اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﻮد ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻗﺴﻤﺘﻲ را ﺑﺎ ﺧﺸﻢ ﺷـﺪﻳﺪ ﺑـﻪ دور ﻣـﻲ اﻓﻜﻨـﺪ‪ .‬ﻛﻮرﻧﻔـﻮرد ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘـﻮس را‬ ‫ﺑﺎﻛﻮﺳﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه و ﻓﻴﻠﺪرر ‪ Pfleiderer‬او را ﻣﻔﺴﺮ دﻳﻦ اﺳﺮار داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣـﺬﻫﺐ ﻛـﻪ‬ ‫در آﺛﺎر ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺮاﺳﻤﻲ ﻛـﻪ ﻣﻴـﺎن ﻣـﺮدم ﻣﻌﻤـﻮل‬ ‫اﺳﺖ ﻣﺮاﺳﻢ ﻧﺎﻣﻘﺪﺳﻲ اﺳﺖ‪ «.‬اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ وي در اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺧﻮد ﻣﺮاﺳﻤﻲ ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫»ﻧﺎﻣﻘﺪس« ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﻮﺟﻮد ﻛﺎﻣﻼً ﻓﺮق داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﭼﻨﺎن از ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﻣﺘﻨﻔﺮ ﻧﺒـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻳﻚ ﻣﺼﻠﺢ دﻳﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻤﻼت زﻳﺮ ﻫﻤﺔ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘـﻮس ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪه و ﻃـﺮز ﻧﮕـﺎه او را ﺑـﻪ اﻟﻬﻴـﺎت زﻣـﺎن وي ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺒﺪ دﻟﻔﻲ از آن اوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮد را ﻧﻪ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻧﻪ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲ دارد؛ ﺑﻠﻜﻪ آن را ﺑﻪ ﻛﻨﺎﻳﻪ ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫زن ﭘﻴﻐﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﻟﺒﺎن ﻏﺮان ﻛﻠﻤﺎت ﻧﺎﺧﻮش و ﻧﻴﺎراﺳﺘﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲ راﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ در وﺟﻮد او ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﺻﺪاي ﺧﻮد را از ﭘﺲ ﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ارواح در ﺟﻬﺎن ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﻮي ﮔﻨﺪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻪ ﻣﺮگ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﻣﺮده ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪) .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺮﮔﻬﺎﻳﻲ ﺑﻤﻴﺮﻧﺪ ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪(.‬‬ ‫ﺷﺒﮕﺮدان‪ ،‬ﺟﺎدوﮔﺮان‪ ،‬ﻛﺎﻫﻨﺎن ]ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه[ ﺑﺎﻛﻮس و زﻧﺎن ﻛﺎﻫﻦ ﺧﻢ ﺷﺮاب‪ ،‬دﻻﻻن ﻣﻨﺎﺳﻚ ﺳﺮي‪.‬‬ ‫ﻣﺮاﺳﻤﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ﻧﺎﻣﻘﺪﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺘﻬﺎ دﻋﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻮﻳﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺔ ﻛﺴﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ و ﻧﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺎن و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧـﺎن‬ ‫ﭼﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻧﻪ ﺑﻪ درﮔﺎه دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻲ آوردﻧﺪ و ﺳﺮود ﺷﺮم آور ذَ َﻛﺮﭘﺮﺳـﺘﻲ )‪ (Phallicism‬را‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸﺮﻣﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻓﺘﺨﺎر او دﻳﻮاﻧﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﺟﺸﻦ ﺧـﻢ‬ ‫ﺷﺮاب ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺧﺪاي ﻣﺮدﮔﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﻴﻬﻮده ﺑﺎ آﻟﻮدن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮن‪ ،‬ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﭘﺎك ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬درﺳﺖ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻗـﺪم در ﮔـﻞ و ﻻي‬ ‫ﻧﻬﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﮔﻞ و ﻻي ﺑﺸﻮﻳﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ را در اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﺒﻴﻨﺪ او را دﻳﻮاﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ آﺗﺶ ﻋﻨﺼﺮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﺔ ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮ از آن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﺎد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﺎﻟﺲ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از آب ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬و اﻧﻜﺴـﻴﻤﻨﺲ ﻣـﻲ اﻧﺪﻳﺸـﻴﺪ ﻋﻨﺼـﺮ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻫﻮاﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس آﺗﺶ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻣﭙﺪوﻛﺲ ‪) Empedocles‬اﻧﺒـﺎذﻗﻠﺲ( ﺳـﺎزش ﺳﻴﺎﺳـﺘﻤﺪاراﻧﻪ اي ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد‬

‫‪ □ 48‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﺮد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪ :‬ﺧﺎك و ﻫﻮا و آﺗﺶ و آب‪ .‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در ﻋﻠـﻢ ﺷـﻴﻤﻲ‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻮﻗﻮف ﺷﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻲ در اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﻴﻤﻴﺎﮔﺮان ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺷـﺮوع ﻛﺮدﻧـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻛﻴﻤﻴﺎ و اﻛﺴﻴﺮ ﺣﻴﺎت و راه ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻓﻠﺰﻫﺎي ﭘﺴﺖ ﺑﻪ ﻃﻼ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﭼﻨﺎن ﭘﺮ ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻲ ﻗﺮار ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺘﻔﻜﺮ ﻣﺘﺠﺪد را راﺿﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫»اﻳﻦ ﺟﻬﺎن را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ و ﻧﻪ آدﻣﻴﺎن‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ »آﺗﺶ« ﺟﺎوﻳﺪ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ و اﻛﻨﻮن ﻫﺴﺖ و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮي از آن ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻣﻘﺪاري ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲﮔﺮدد‪«.‬‬ ‫»ﺻﻮرت ﻣﺒﺪل »آﺗﺶ« درﻳﺎﺳﺖ‪ ،‬و درﻳﺎ ﻧﻴﻤﻲ ﺧﺎك اﺳﺖ و ﻧﻴﻤﻲ ﮔﺮدﺑﺎد‪«.‬‬ ‫در ﭼﻨﻴﻦ دﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺮﻛﺖ و ﺗﻐﻴﻴﺮ داﺋﻢ را اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ‪ ،‬و ﺗﻐﻴﻴﺮ داﺋﻢ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘـﻮس ﺑـﺪان‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﻧﻈﺮﻳﺔ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي آن ﺣﺘﻲ ﺑﻴﺶ از ﺣﺮﻛﺖ داﺋﻢ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﻫﻤﻴـﺖ ﺑـﻮد؛ و آن ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﺟﻤﻊ اﺿﺪاد اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺮدم ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ در ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺗﻮاﻓﻖ دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻮاﻓـﻖ و‬ ‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ دو ﻛﺸﺶ ﻣﺘﻀﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻛﺸﺸﻬﺎي ﻛﻤﺎن و زه‪ «.‬اﻋﺘﻘﺎد ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﺑﻪ ﺳﺘﻴﺰه ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬ ‫ارﺗﺒﺎط دارد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﺿﺪاد در ﺣﺎل ﺳﺘﻴﺰ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺣﺮﻛﺘﻲ را ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻳﻚ ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ اﺳـﺖ‪ .‬در ﺟﻬـﺎن‬ ‫وﺣﺪت وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ وﺣﺪت وﺣﺪﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻛﺜﺮت ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫» ﻫﺮ ﺟﻔﺘﻲ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﺗﻤﺎم ﻫﺴﺖ و ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻣﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﺧﻮد ﺗﻮاﻓﻖ و ﺗﻨﺎﻓﺮ دارد‪ .‬ذات ﺧﺪا از ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از ذات ﺧﺪا ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪«.‬‬ ‫ﮔﺎه ﭼﻨﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ وﺣﺪت اﺳﺎﺳﻲﺗﺮ از ﻛﺜﺮت اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫»در ﻧﻈﺮ ﺧﺪا ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ و ﺧﻮب و درﺳﺖ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻴﺰﻫـﺎ را درﺳـﺖ و ﺑﺮﺧـﻲ را ﻧﺎدرﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺪ‪«.‬‬ ‫»راه ﻓﺮاز و راه ﻧﺸﻴﺐ ﻫﺮ دو ﻳﻚ راه اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫»ﺧﺪا روز و ﺷﺐ‪ ،‬زﻣﺴﺘﺎن و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺟﻨﮓ و ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﺳﻴﺮي و ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﺷﻜﺎل ﮔﻮﻧﺎﻛﻮن ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲ ﮔﻴﺮد؛‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ آﺗﺶ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ادوﻳﻪ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺷﻮد؛ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻧـﺎم ﻫـﺮ ﻳـﻚ از آن ادوﻳـﻪ ﺑـﻪ ﻧﺎﻣﻬـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪«.‬‬ ‫ﻣﻊ ﻫﺬا‪ ،‬اﮔﺮ اﺿﺪاد وﺟﻮد ﻧﻤﻲداﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وﺣﺪت ﻧﻴﺰ وﺟﻮد ﻧﻤﻲداﺷﺖ‪» :‬ﺿﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﺎ ﺧﻮب اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻧﻄﻔﺔ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﮕﻞ ‪ Hegel‬ﻛﻪ از ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺿﺪاد ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬در ﺑﻄﻦ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر‪ ،‬زﻳﺮ ﺳﻠﻄﺔ ﻣﻔﻬﻮم ﻋـﺪاﻟﺖ ﺟﻬـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ‪ -‬ﻋـﺪاﻟﺘﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﺸﻪ از ﭘﻴﺮوزي ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻳﻜﻲ از اﺿﺪاد و ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺳﺘﻴﺰه ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫»ﻫﻤﺔ اﺷﻴﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ آﺗﺸﻨﺪ و آﺗﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ اﺷﻴﺎﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﺮ ﻛﺎﻻﻳﻲ ﺑـﻪ ﻃـﻼ‪ ،‬و ﻃـﻼ ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫ﻛﺎﻻﻳﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﺪﻳﻞ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫»آﺗﺶ در ﻣﺮگ ﻫﻮا ﻣﻲزﻳﺪ و ﻫﻮا در ﻣﺮگ آﺗﺶ‪ .‬آب در ﻣﺮگ ﺧﺎك ﻣﻲ زﻳﺪ‪ ،‬و ﺧﺎك در ﻣﺮگ آب‪«.‬‬ ‫»آﻓﺘﺎب از ﺣﺪ ﺧﻮد ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﺗﺠﺎوز ﻛﻨﺪ ارﻳﻨﻴﺲ ﻫﺎ‪ ،‬زﻧﺎن ﺧﺎدم »ﻋﺪاﻟﺖ«‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻓﻬﻤﻴﺪ‪«.‬‬ ‫»ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ اﻣﺮي ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ و ﺳﺘﻴﺰه ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪«.‬‬

‫ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس □ ‪49‬‬

‫ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﺑﺎرﻫﺎ از »ﺧﺪا« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺟﻮدي ﺳﻮاي »ﺧﺪاﻳﺎن« ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد‪» .‬در رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎن ﺧـﺮد ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ در‬ ‫رﻓﺘﺎر ﺧﺪا ﻫﺴﺖ‪ ...‬ﺧﺪا آدﻣﻲ را ﻃﻔﻞ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻚ ﻣﺮد ﻛـﻮدك را ‪ ...‬ﺧﺮدﻣﻨـﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣـﺮدم در ﻗﻴـﺎس ﺑـﺎ ﺧـﺪا‬ ‫ﺑﻮزﻳﻨﻪ اي ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ ﺑﻮزﻳﻨﮕﺎن در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ آدﻣﻲ زﺷﺖ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﺑﺪون ﺷﻚ »ﺧﺪا« ﺗﺠﺴﻢ ﻋﺪاﻟﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﺎﻧﻜـﻪ اﻓﻼﻃـﻮن در رﺳـﺎﻟﺔ‬ ‫»ﺗﻪﺗﺘﻮس« ‪ Tbeaetetus‬ﺷﺮح ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺮوان ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس آن را ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت او ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫»ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ دو ﺑﺎر در ﻳﻚ رودﺧﺎﻧﻪ داﺧﻞ ﺷﻮﻳﻢ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺪام آﺑﻬﺎي ﺗﺎزه روي ﻣﺎ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪«.‬‬ ‫»ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻫﺮ روز ﺗﺎزه اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺟﻬﺎﻧﻲ در اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪» :‬ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ در‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن اﺳﺖ«؛ وﻟﻲ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ اﺻﺎﻟﺖ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در اﺻﺎﻟﺖ ﮔﻔﺘﺔ واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ‪» :‬ﭘﺪر‪ ،‬ﻣﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻢ دروغ ﺑﮕﻮﻳﻢ«‪ ،‬و ﮔﻔﺘﺔ وﻟﻴﻨﮕﺘﻦ‪» :‬ﭘﺎﺳﺪاران ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ و ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻴﺪ!« ﺗﺮدﻳﺪ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺳﺨﻨﺎن ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘـﻮس ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺨﻨﺎن ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘﻴﺶ از اﻓﻼﻃﻮن ﺗﻨﻬﺎ از راه ﻧﻘﻞ ﻗﻮﻟﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ ﺷﺪه ﺑﺮ ﻣـﺎ ﻣﻌﻠـﻮم اﺳـﺖ؛ و اﻳـﻦ ﻗﻮﻟﻬـﺎ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رد ﻛﺮدن ﺳﺨﻨﺎن ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﻮد ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ را از روي ردﻳﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺸﺎن ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﺸﻨﺎﺳـﻴﻢ ﻋﻘﺎﻳـﺪ‬ ‫آن ﻓﻼﺳﻔﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﻣﻲ ﺗﻮان درﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﻪ ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﭘـﻴﺶ از ﺳـﻘﺮاط ﭼﻘـﺪر ﺷـﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴـﻴﻦ‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺣﺘﻲ از ﭘﺲ ﺣﺠﺎب ﺑﺪﺧﻮاﻫﻲ و ﻛﻴﻨﻪ ﺗﻮزي دﺷﻤﻨﺎﻧﺸﺎن ﺑﺰرگ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻـﻮرت‪،‬‬ ‫اﻳﻨﻘﺪر ﻫﺴﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ در اﻳﻦ ﻗﻮل ﻣﺘﻔﻘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﻣﻲآﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ‪» :‬ﻫـﻴﭻ ﭼﻴـﺰ ﻧﻤـﻲﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪) «.‬اﻓﻼﻃﻮن( و ‪» :‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪) «.‬ارﺳﻄﻮ(‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة اﻓﻼﻃﻮن ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ ﺑﻪ رد ﻛﺮدن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺧـﻮاﻫﻢ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ و آن را ﺑﺮرﺳﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﻌﻼً ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻤﻲ ﭘﺮدازم ﻛﻪ ﻓﻠﺴـﻔﻪ در ﺧﺼـﻮص اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﭼـﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻪ ﺷـﺎﻋﺮان ﭼـﻪ اﺣﺴﺎﺳـﻲ دﺳـﺖ داده‪ ،‬و داﻧﺸـﻤﻨﺪان در اﻳـﻦ ﺑـﺎره ﭼـﻪ‬ ‫آﻣﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﭼﻴﺰ ﭘﺎﻳﺪار از ﻋﻤﻴﻘﺘﺮﻳﻦ اﻧﮕﻴﺰه ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻓﻠﺴﻔﻪ راﻧﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻲ ﺷـﻚ‬ ‫اﻳﻦ ﻏﺮﻳﺰه از ﻋﺸﻖ و ﻋﻼﻗﺔ آدﻣﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﻴﻞ او ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻄﺮات ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻴﺸﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻌﺮض ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻗﺮار دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮ‬ ‫و ﺳﻮداﻳﻲﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﺎﻧﺖ ﭘﺎﻳﺪاري را در دو ﭼﻴﺰ ﻣﻲ ﺟﻮﻳﺪ‪ :‬ﺧﺪا و ﻋﻤﺮ ﺟﺎوﻳﺪان‪ .‬در وﺟﻮد ﺧﺪا ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﻐﻴ‪‬ﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‬ ‫و اﺛﺮي از ﺣﺮﻛﺖ دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻧﻴﺰ اﺑﺪي و ﺑﻲﺗﻐﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺎدي و ﺳﺮﺧﻮﺷـﻲ ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ‬ ‫اﻧﺴﺎن را از اﻳﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺟﺎﻣﺪ و راﻛﺪ ﺑﻴﺰار ﺳﺎﺧﺖ؛ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﻣﺘﺮﻗﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻋﺮش اﻟﻬﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ وﺟﻮد دارد و ذات ﺑﺎري ﻫﻢ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺣﺘﻲ در ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺼﻮر ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﭘﺎﻳﺪار وﺟـﻮد‬ ‫دارد‪ ،‬و آن ﺧﻮد اﻣﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﻫﺪف ﺛﺎﺑﺖ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻣﺼﻴﺒﺖ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺪﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻫﻤـﺎن ﺷـﻜﻞ‬ ‫آﻧﺠﻬﺎﻧﻲ ﻗﺪﻳﻢ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ روي زﻣﻴﻦ اﻣﻴﺪي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑـﻪ ﺻـﻠﺢ و ﺳـﻼﻣﺖ‬ ‫رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻋﺮان از دﺳﺖ ﻧﻴﺮوي زﻣﺎن ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻪ را ﺑﺪان ﻋﺸﻖ ورزﻳﺪهاﻧﺪ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﻟﻴﺪهاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪» :‬ﻣﺎ در ﻳﻚ رودﺧﺎﻧﻪ ﻗﺪم ﻣﻲﮔﺬارﻳﻢ و ﻗﺪم ﻧﻤﻲﮔﺬارﻳﻢ؛ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻴﻢ و ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪«.‬‬

‫‪ □ 50‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫»زﻣﺎن رﻧﮓ و روي ﺟﻮاﻧﻲ را دﻳﮕﺮ ﮔﻮن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫و ﺧﻄﻮط زﻳﺒﺎي ﭼﻬﺮه را درﻫﻢ ﻣﻲﺷﻜﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮرش او از ﻧﻮادر ﺧﻮان ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي در ﺑﺮاﺑﺮ داس ﺑﺮان او ﺗﺎب اﻳﺴﺘﺎدن ﻧﺪارد‪«.‬‬ ‫وﻟﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﺷﻌﺎر ﺧﻮدﺷﺎن از اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ و ﻓﻨﺎﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»اﻣﺎ ﺷﻌﺮ ﻣﻦ از آﻓﺖ زﻣﺎن ﻣﺼﻮن ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫و ﺷﻜﻮه و ﺟﻼل ﺗﺮا ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺘﻮد‪«.‬‬ ‫ﻋﺎرﻓﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﻤﺎﻳﻞ دارﻧﺪ ﭼﻮن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﻣﻨﻜﺮ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ در ﺑﺴﺘﺮ زﻣـﺎن ﻗـﺮار دارد‬ ‫ﮔﺬران اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر اﻳﻦ ﺗﺼﻮرات اﺑﺪﻳﺖ را اﺑﺪاع ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ اﺑﺪﻳﺖ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ در ﻃـﻮل زﻣـﺎن ﺑـﻲ ﭘﺎﻳـﺎن ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ وﺟﻮدي اﺳﺖ ﺧﺎرج از ﻫﻤﺔ ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎي دﻧﻴﻮي‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﻲ از اﻟﻬﻴﺎن ﻣﺜﻼً اﺳﻘﻒ وﻳﻠﻴﺎم اﻳﻨـﮓ‪ 1‬اﺑـﺪﻳﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ در ﻫﻤﺔ ﻟﺤﻈﺎت زﻣﺎن آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻮﻋﻲ از ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻼً ﻣﺴﺘﻘﻞ از زﻣـﺎن اﺳـﺖ و در‬ ‫آن ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ و ﺗﻘﺪم و ﺗﺄﺧﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻟﺬا در آن اﻣﻜﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻫﻢ ﻣﻔﻘﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈـﺮ را وآن‪ 2‬ﺑـﻪ ﻃـﺮز‬ ‫ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪاي ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»دوش اﺑﺪﻳﺖ را ﺑﻪ ﺧﻮاب دﻳﺪم‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻮن ﭼﻨﺒﺮي ﺑﺰرگ از ﻧﻮر ﭘﺎك ﺑﻲﭘﺎﻳﺎن‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻪ آراﻣﺶ و ﻫﻤﻪ درﺧﺸﺶ‪،‬‬ ‫و در زﻳﺮ آن‪ ،‬زﻣﺎن‪ :‬ﺳﺎﻋﺘﻬﺎ و روزﻫﺎ و ﺳﺎﻟﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺎﻳﻪاي ﻋﻈﻴﻢ و ﺟﻨﺒﻨﺪه‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﺟﻬﺎن و ﻫﺮﭼﻪ در او ﻫﺴﺖ در آن ﺟﺎي داﺷﺖ‪«.‬‬ ‫در ﭼﻨﺪ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﻮﺷﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﻧﺜﺮي وزﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻄﻠﺒـﻲ ﻛـﻪ ﺗﻌﻘـﻞ و‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و ﺣﻮﺻﻠﺔ ﻛﺎﻓﻲ آن را دﻧﺒﺎل ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻗﺒﻮل آن ﻣﻠﺰم ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻮد ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﻋﺘﻘﺎدي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﻪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﺟﺎوﻳﺪان ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼـﻮر اﺑـﺪﻳﺖ را )ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﭼﻴﺰي ﺳﻮاي ﻣﺪت ﺑﻲ ﭘﺎﻳﺎن( ﻛﻪ از ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﭘﺎرﻣﻨـﺪﻳﺲ ‪ Parmenides‬ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧﻤـﻲ ﺗـﻮان در‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﻳﺎﻓﺖ؛ اﻣﺎ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس آﺗﺶ اﺻﻠﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﺧﺎﻣﻮش ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﻬﺎن ﻫﻤﻴﺸـﻪ »ﻳـﻚ آﺗـﺶ‬ ‫زﻧﺪة ﺟﺎوﻳﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻛﻨﻮن ﻫﺴﺖ و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ «.‬وﻟﻲ آﺗﺶ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺪام در ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ و ﭘﺎﻳﺪاري‬ ‫آن ﭘﺎﻳﺪاري ﻳﻚ ﺟﺮﻳﺎن )‪ (process‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﺎﻳﺪاري ﻣﺎده‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﻧﺴﺒﺖ داد‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻛﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻳﻚ ﻣﺎدة اﺻﻠﻲ در ﻣﻴﺎن ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي ﻣﺘﻐﻴﺮ راﻫﻲ ﺑﺮاي ﮔﺮﻳﺰ از ﻧﻈﺮﻳﺔ‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ داﺋﻢ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺷﻴﻤﻲ اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ را ارﺿﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ آﺗﺶ ﻛـﻪ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻓﻘﻂ اﺷﻴﺎ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﻬﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ ،‬وﻟـﻲ ﻫﻤـﺔ اﺗﻤﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﺳﻮﺧﺘﻦ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﭘﺲ از ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ اﻳـﻦ ﺗﺼـﻮر ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ ﻛـﻪ اﺗـﻢ‬ ‫‪ Rev. William Inge .1‬اﺳﻘﻒ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺳﻦ ﭘﻮل ﻟﻨﺪن ﻛﻪ آﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﻲ در اﻟﻬﻴﺎت و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﻪ »اﺳـﻘﻒ ﻏﻤﮕـﻴﻦ« ﻣﻌـﺮوف ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬م‪.‬‬ ‫‪ (1622-92) Henry Vaughan .2‬ﺷﺎﻋﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻛﻪ اﺷﻌﺎر دﻳﻨﻲ اش ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬م‪.‬‬

‫ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس □ ‪51‬‬

‫ﻓﻨﺎﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﺟﺰ ﺗﻐﻴﻴﺮ آراﻳﺶ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭘﺎﻳﻨﺪه ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺗـﺎ زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ رادﻳـﻮ‬ ‫آﻛﺘﻴﻮﻳﺘﻪ ﻛﺸﻒ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮد؛ وﻟﻲ ﺳﭙﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ اﺗﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺠﺰﻳﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺟﺎي ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻓﻴﺰﻳﻜﺪاﻧﻬﺎ واﺣﺪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻟﻜﺘﺮون« و »ﭘﺮوﺗﻮن« ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ ﻛـﻪ اﺗـﻢ از‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ اﻳﻦ واﺣﺪﻫﺎ آن اﺑﺪﻳﺘﻲ را ﻛـﻪ ﺑـﻪ اﺗـﻢ ﻧﺴـﺒﺖ ﻣـﻲ دادﻧـﺪ دارا‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻬﺎ و ﭘﺮوﺗﻮﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﺳﻨﺪ و ﭼﻴﺰي ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﺎدة ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻣﻮاج اﻧﺮژي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر در ﺟﻬﺎن ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﭘـﺲ ﻣـﻲ ﺑﺎﻳﺴـﺖ اﻧـﺮژي ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ ﺟﺎي ﻣﺎده را ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬وﻟﻲ اﻧﺮژي ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺎده‪ ،‬ﺷـﻜﻞ ﺧـﺎﻟﺺ و ﻣﺼـﻔﺎي ﻣﻔﻬـﻮم »ﺷـﻲء«‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮان آن را در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻴﺎل ﺑﺎ »آﺗﺶ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس« ﻳﻜﻲ داﻧﺴـﺖ؛ وﻟـﻲ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻔﺲ ﺳﻮﺧﺘﻦ اﺳﺖ ﻧﻪ ﭼﻴﺰ ﺳﻮﺧﺘﻨﻲ‪» .‬ﺳﻮﺧﺘﻨﻲ« از ﺻﺤﻨﺔ ﻋﻠﻢ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻴﺮون ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺮد ﺑﻪ ﻛﻼن ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ اﺟﺎزه ﻧﻤﻲ دﻫـﺪ اﺟـﺮام آﺳـﻤﺎﻧﻲ را ﺟﺎوﻳـﺪان‬ ‫اﮔﺮ از ُ‬ ‫ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ .‬ﺳﻴﺎرات از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺟﺪا ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﺑﺮ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﭼﻨﺪي زﻳﺴﺘﻪ اﺳـﺖ و ﭼﻨـﺪي‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻫﺪ زﻳﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ دﻳﺮ ﻳﺎ زود ‪ -‬ﺷﺎﻳﺪ در ﺣﺪود ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل دﻳﮕﺮ‪ -‬ﻣﻨﻔﺠﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻫﻤـﺔ ﺳـﻴﺎرات را‬ ‫ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻻاﻗﻞ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﭼـﻮن روز ﻣﻮﻋـﻮد ﻧﺰدﻳـﻚ ﺷـﻮد‪ ،‬ﺳـﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳـﺎن‬ ‫اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﻲ در ﺣﺴﺎﺑﻬﺎي ﺧﻮد ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻐﻴﻴﺮ داﺋﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺔ دردﻧﺎﻛﻲ اﺳﺖ؛ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺰ ﺑـﺮاي رد ﻛـﺮدن‬ ‫آن ﻛﺎري از دﺳﺘﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ آرزوﻫﺎي ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻳﻦ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻣﻴـﺪﻫﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲرﺳﻴﺪه ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﻠﻢ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ از ﻧﻮ زﻧﺪه ﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺎ ﺳﻤﺎﺟﺖ ﺑﺴﻴﺎر در ﭘﻲ ﭼﻴﺰي ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ ﻛـﻪ ﺗـﺎﺑﻊ‬ ‫ﻗﻠﻤﺮو »زﻣﺎن« ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺑﺎ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ □ 52‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
.94 82‬‬

‫ر  س‬

‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﺑـﺎ ﻣﻴﺎﻧـﻪروي ﻣﻴﺎﻧـﻪاي ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘـﻮس ﺑـﺮ آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ »ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ« ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ »ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ« ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس اﻫﻞ اﻟﺌﺎ ‪ Elea‬ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺟﻨﻮب اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺳﺖ‪ .‬وي در ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﻮل اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺳﻘﺮاط در ﺟﻮاﻧﻲ )ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 450‬ق‪.‬م‪ (.‬ﻣﺤﻀﺮ ﭘﺎرﻣﻨﻴـﺪس را ﻛـﻪ در آن ﻫﻨﮕـﺎم ﭘﻴـﺮ ﺑـﻮد‬ ‫درك ﻛﺮده و ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري از او آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاه اﻳﻦ اﻣﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺧـﻮاه ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫اﻳﻨﻘﺪر ﻫﺴﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﻣﺘﺄﺛﺮ اﺳـﺖ و اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع از ﺟﻬـﺎت دﻳﮕـﺮي ﺟـﺰ دﻳـﺪار ﺳـﻘﺮاط و‬ ‫ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﻧﻴﺰ آﺷﻜﺎر ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺟﻨﻮب اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﺳﻴﺴﻴﻞ ﺑﻴﺶ از ﻓﻼﺳﻔﺔ اﻳﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻳﻼﺗﺸـﺎن ﻋﻤﻮﻣـﺎً ﻋﻠﻤـﻲ و‬ ‫ﺷﻜﺎﻛﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺮب ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬رﻳﺎﺿﻴﺎت‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس‪ ،‬در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﺸﻴﻦ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑـﻴﺶ از اﻳـﻮﻧﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﺛﻤﺮ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰس ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬در آن ﻫﻨﮕﺎم رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺑﻪ اﺷﺮاق و ﻋﺮﻓﺎن آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس از ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس ﻣﺘـﺄﺛﺮ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﺪود اﻳﻦ ﺗﺄﺛﺮ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻲ دﻫﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﻧﻮع ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘـﺲ از او ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﻫﮕـﻞ‪ ،‬و از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮد ﻫﮕﻞ‪ ،‬دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ را اﺑﺪاع ﻛﺮده اﺳﺖ؛ وﻟﻲ آﻧﭽﻪ ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﮔﻔﺘـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ را اﺑﺪاع ﻛﺮده اﺳﺖ؛ وﻟﻲ آﻧﭽﻪ وي واﻗﻌﺎً اﺑـﺪاع ﻛـﺮد ﻋﻠـﻢ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﺔ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس در ﺷﻌﺮي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »درﺑـﺎرة ﻃﺒﻴﻌـﺖ« ﺗﺸـﺮﻳﺢ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﭘﺎرﻣﻨﻴـﺪس ﺣـﻮاس را ﻓﺮﻳﺒﻨـﺪه‬ ‫ﻣﻲ داﻧﺴﺖ و ﻫﻤﺔ اﺷﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮس را ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﻛﻪ وﻫﻢ و ﻓﺮﻳﺒﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ذات‬ ‫»اﺣﺪﻳﺖ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ و ﻧﺎﻣﺮﺋﻲ اﺳﺖ؛ و آن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ در ﺣﻜﻤﺖ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋـﺔ اﺿـﺪاد‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﺿﺪادي وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻲ اﻟﻤﺜﻞ »ﺳﺮد« ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي »ﻏﻴـﺮ ﮔـﺮم« و »ﺗﺎرﻳـﻚ«‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻏﻴﺮ روﺷﻦ« اﺳﺖ‪ .‬وي »اﺣﺪﻳﺖ« را ﭼﻨﺎن ﺗﺼﻮر ﻧﻤﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺧﺪا را ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ وي »اﺣﺪﻳﺖ« را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ وﺟﻮد ﻣﺎدي و ﺑﺴﻴﻂ ﻣﻲ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ ﻛـﺮه‬ ‫ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ اﺣﺪﻳﺖ او را ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺗﻤﺎم آن در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺣﻀﻮر دارد‪.‬‬ ‫ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﺧﻮد را دو ﺑﺨﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﻳﻚ ﺑﺨﺶ »ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻘﻴﻘﺖ« و ﺑﺨﺶ دﻳﮕـﺮ »ﻃﺮﻳـﻖ ﻋﻘﻴـﺪه« ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻴﺎزي ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ دوم ﺑﭙﺮدازﻳﻢ؛ زﻳﺮا ﻧﻜﺎت اﺳﺎﺳﻲ آﻧﭽﻪ وي درﺑﺎرة ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي او ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻧﻴﺴﺖ آﮔﺎه ﺷﻮي ‪ -‬اﻳﻦ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻣﺤﺎل‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻲ آن را ﺑﻴﺎن ﻛﻨـﻲ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﭼـﻪ‬ ‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ درآﻳﺪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس □ ‪53‬‬

‫»ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در آﻳﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻳﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﺴﺖ ﺷﻮد؟ اﮔﺮ ﻫﺴﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ و ﻧﻴﺰ اﮔﺮ در آﻳﻨﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﺪن ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻦ ﻧﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﮔـﻮش‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ‪«.‬‬ ‫»ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ درآﻳﺪ‪ ،‬و ﭼﻴﺰي ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن وﺟﻮد دارد ﻳﻚ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻧﻤـﻲ ﺗـﻮان‬ ‫‪1‬‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻳﺎﻓﺖ ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺪان ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ‪«.‬‬ ‫ﺟﻮﻫﺮ و ﺷﻴﺮة اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ‪ ،‬درﺑﺎرة ﭼﻴﺰي ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ؛ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﻧـﺎﻣﻲ را ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺮﻳﺪ‪ ،‬آن ﻧﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻫﻢ زﺑﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﺧﺎرج از ﺧﻮد داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﺪ در ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ درﺑﺎرة ﭼﻴﺰي ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ از ﭼﻴﺰي ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﺪ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﺎ درﺑﺎره اش ﺳﺨﻨﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﻐﻴ‪‬ﺮ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن و از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫در زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻧﺪﻳﺸﻪ و زﺑـﺎن ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه و ﺑـﺎ دﻧﻴـﺎي واﻗـﻊ ﻣﻨﻄﺒـﻖ‬ ‫ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺻﺤﻴﺢ داﻧﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ارزش اﻳﻦ را دارد ﻛﻪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﭼﻪ ﻣﺎﻳﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ در آن ﻧﻬﻔﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﻜﻞ درآورﻳﻢ‪ :‬اﮔﺮ زﺑﺎن ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻬﻤﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﻨﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺑﻪ ﻃﻮر‬ ‫ﻛﻠﻲ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻤﺎت ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﻠﻤﺎت دﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮاه ﻣﺎ درﺑﺎرة آن ﭼﻴﺰﻫـﺎ ﺳـﺨﻦ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ و‬ ‫ﺧﻮاه ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬آن ﭼﻴﺰﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻤﺜﻞ‪ ،‬ﻣﺎ درﺑﺎرة ﺟﺮج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﺳـﺨﻦ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺎم و ﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺎم )ﻇﺎﻫﺮاً( ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻲ ﺑﻮد؛ و ﺟﻤﻠـﻪ ﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺣـﺎوي اﻳـﻦ ﻧـﺎم‬ ‫ﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻬﻤﻞ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎرﻣﻴﻨﺪس ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺮج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎﻳﺪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻧﺎﻣﺶ را ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻌﻨـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎر ﺑﺮﻳﻢ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ادﻋﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺪارد؛ وﻟﻲ آﻳﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد را از ﭼﻨﮓ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮﻫﺎﻧﻴﻢ؟‬ ‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﺧﻴﺎﻟﻲ را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻫﻤﻠﺖ را‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪» :‬ﻫﻤﻠﺖ ﺷﺎﻫﺰادة داﻧﻤـﺎرك ﺑـﻮد‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺎدة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ .‬ﺑﻴﺎن ﺻﺤﻴﺢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﺷﻜﺴـﭙﻴﺮ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻤﻠﺖ ﺷﺎﻫﺰادة داﻧﻤﺎرك ﺑﻮد‪ «.‬ﻳﺎ روﺷﻨﺘﺮ از اﻳﻦ‪» :‬ﺷﻜﺴﭙﻴﺮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﺎﻫﺰادة داﻧﻤﺎرﻛﻲ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﻤﻠﺖ‪«.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ در اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺧﻴﺎﻟﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﻜﺴﭙﻴﺮ و داﻧﻤﺎرك و ﻟﻔﻆ »ﻫﻤﻠـﺖ« واﻗﻌـﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ؛ وﻟـﻴﻜﻦ‬ ‫ﻟﻔﻆ »ﻫﻤﻠﺖ« در واﻗﻊ اﺳﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ واﻗﻌﺎً »ﻫﻤﻠﺖ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﮔـﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴـﺪ »ﻫﻤﻠـﺖ ﻧـﺎم ﻳـﻚ‬ ‫ﺷﺨﺺ ﺧﻴﺎﻟﻲ اﺳﺖ«‪ ،‬دﻗﻴﻘﺎً ﺻﺤﻴﺢ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﻳﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ »ﺧﻴﺎل ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻠـﺖ ﻧـﺎم ﻳـﻚ ﺷـﺨﺺ واﻗﻌـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻫﻤﺎت ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﺧﻴﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪» .‬ﻳﻮﻧﻴﻜﻮرن« ﻫﻢ ﻳـﻚ ﺟـﺎﻧﻮر ﺧﻴـﺎﻟﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀـﻲ ﺟﻤﻠـﻪ ﻫـﺎ ﻛـﻪ ﺣـﺎوي ﻟﻔـﻆ‬ ‫»ﻳﻮﻧﻴﻜﻮرن«اﻧﺪ راﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﻀﻲ ﻧﺎراﺳﺖ؛ وﻟﻲ در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﭼﻨﺎن ﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺟﻤﻠـﻪ ﻫـﺎ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪» :‬ﻳﻮﻧﻴﻜﻮرن ﻳﻚ ﺷﺎخ دارد‪ «.‬و »ﮔﺎو دو ﺷﺎخ دارد‪ «.‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺟﻤﻠﺔ اﺧﻴﺮ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﮔـﺎو ﻧﮕـﺎه ﻛﻨﻴـﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ در ﻓﻼن ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎو دو ﺷﺎخ دارد‪ .‬اﻣﺎ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻮﻧﻴﻜﻮرن ﻳﻚ ﺷـﺎخ دارد‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺑﺎﻳﺪ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﻮد و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻴﺎن ﺻﺤﻴﺢ اﻳﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻌﻀﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺟـﺎﻧﻮر ﻳـﻚ ﺷـﺎﺧﻲ‬ ‫‪ .1‬ﻳﺎدداﺷﺖ ﺑﺮﻧﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ ...‬اﻧﺪﻳﺸﻪ اي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ اﺳﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ و آن اﺳﻢ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﭼﻴـﺰ‬ ‫واﻗﻌﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫‪ Unicorn .2‬ﺟﺎﻧﻮري اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﺳﺐ اﺳﺖ و ﻳﻚ ﺷﺎخ در ﻣﻴﺎن ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ دارد‪ .‬ﺧﻮد ﻛﻠﻤﺔ »ﻳﻮﻧﻴﻜﻮرن«‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﺗﻜﺸﺎخ« اﺳﺖ‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 54‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻳﻮﻧﻴﻜﻮرن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ «.‬ﻫﻤﺔ آﻧﭽﻪ درﺑﺎرة ﻳﻮﻧﻴﻜﻮرﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه در واﻗﻊ درﺑـﺎرة ﻛﻠﻤـﺔ »ﻳﻮﻧﻴﻜـﻮرن«‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﺔ آﻧﭽﻪ درﺑﺎرة ﻫﻤﻠﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه در واﻗﻊ درﺑﺎرة ﻛﻠﻤﺔ »ﻫﻤﻠﺖ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وﻟﻲ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮارد ﻧﻪ از ﻛﻠﻤﺎت ﺑﻠﻜﻪ از ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻤﺎت ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣـﺎ را ﺑـﻪ ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫ﭘﺎرﻣﻴﻨﺪس ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﻪ ﻛـﺎر رود‪ ،‬ﻣﻌﻨـﺎﻳﺶ ﺑﺎﻳـﺪ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ؛ و ﻟﺬا آﻧﭽﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ درﺑﺎرة ﺟﺮج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ دو راه ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺪارﻳﻢ‪ :‬ﻳﻜﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ او ﻫﻨـﻮز‬ ‫وﺟﻮد دارد؛ دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ اﻟﻔﺎظ »ﺟﺮج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ« را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻳﻢ در واﻗـﻊ درﺑـﺎرة ﻣـﺮدي ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﺎم را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ﻣﻬﻤﻞ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ؛ وﻟـﻲ ﺻـﻮرت اﺧﻴـﺮ ﻛﻤﺘـﺮ ﻣﻬﻤـﻞ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲ رﺳﺪ؛ و ﻣﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ را ﺑﺎز ﻧﻤﺎﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﺻﻮرت اﺧﻴﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ دارد‪.‬‬ ‫ﭘﺎرﻣﻴﻨﺪس ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮض ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺛﺎﺑﺖ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ در واﻗﻊ اﺳﺎس ﺑﺮﻫﺎن اوﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎرﻣﻴﻨـﺪس آن‬ ‫را ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ در ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ ﻳﺎ داﺋﺮهاﻟﻤﻌﺎرف در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻌﻨـﺎي رﺳـﻤﻴﻲ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع ﻋﺎم اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻲ دو ﻧﻔﺮ را ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ را ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑﺮﻧـﺪ و در ﻣﻐـﺰ ﺧـﻮد اﻧﺪﻳﺸـﺔ واﺣـﺪي‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮد ﺟﺮج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﺎم ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻛﻠﻤﺔ »ﻣﻦ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﻠﻤﺔ ﻣﺘﺮادف ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮد‪ .‬او ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد و ﺣﺮﻛﺎت ﺟﺴﻢ ﺧﻮد را ادراك ﻛﻨﺪ و ﻟﺬا ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﺎم ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ ﻛـﺎﻣﻠﺘﺮ از آﻧﭽـﻪ ﺑـﺮاي‬ ‫دﻳﮕﺮان ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬دوﺳﺘﺎﻧﺶ در ﺣﻀﻮر او ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺣﺮﻛﺎت ﺟﺴﻢ او را ادراك ﻛﻨﻨﺪ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫـﺎﻳﺶ را‬ ‫درﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻧﺎم »ﺟﺮج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ« ﺣﺎﻛﻲ از ﭼﻴﺰي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺨﺼﺎً در ﻋﻤﻞ دﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣـﺮگ واﺷـﻴﻨﮕﺘﻦ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺧﺎﻃﺮات را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ادراﻛﺎت ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮدن ﻧﺎم ﺟﺮج واﺷـﻴﻨﮕﺘﻦ در‬ ‫اﻋﻤﺎل ﻣﻐﺰي آﻧﻬﺎ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻛـﻪ واﺷـﻴﻨﮕﺘﻦ را ﻫﺮﮔـﺰ ﻧﻤـﻲ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ اﻳـﻢ‪ ،‬اﻋﻤـﺎل ﻣﻐـﺰي ﺑـﺎز ﺗﻔـﺎوت‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺎ درﺑﺎرة ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﻢ و ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ »آري‪ ،‬آن ﻣـﺮد‪ «.‬ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸـﻴﻢ‬ ‫»ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه‪ «.‬ﻳﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺎ آدﻣﻬﺎي ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻲ اﻃﻼﻋﻲ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ او ﺑـﺮاي ﻣـﺎ ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺟﺮج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎم ﻫﺮ ﭼﻴﺰي را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺎ ﺑﻴﺎورد‪ ،‬اﻳﻨﻘﺪر ﻫﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﺧﻮد واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﺎ وي را ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﻳﻢ؛ ﺑﻠﻜﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺎ ﻣﻲآﻳﺪ ﭼﻴﺰي اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن‬ ‫ﻧﺰد ﺣﻮاس‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﺎﻓﻈﻪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻓﺴﺎد ﺑﺮﻫﺎن ﭘﺎرﻣﻴﻨﺪس را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ داﺋﻢ در ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻤﺎت‪ ،‬زﻳﺮ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﺻـﺤﺖ و ﺑﻄـﻼن‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻛﻪ ﺣﺎوي آن ﻛﻠﻤﺎت اﺳﺖ ﻣﺆﺛﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺟﻤﻠﺔ ﺻـﺤﻴﺤﻲ را در ﻧﻈـﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺣـﺎوي ﻧـﺎم »ﺟـﺮج‬ ‫واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﮕﺬارﻳﺪ »ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه« ﺟﻤﻠﺔ ﻣﺰﺑﻮر ﻗﺎﻋـﺪﺗﺎً ﺻـﺤﺖ‬ ‫ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎﺗﻲ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭘـﻴﺶ از اﻧﺘﺨـﺎب واﺷـﻴﻨﮕﺘﻦ ﺑـﻪ رﻳﺎﺳـﺖ ﺟﻤﻬـﻮر‪،‬‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺷﺨﺼﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬اﻣﻴﺪوارم ﺟﺮج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﺑﺸﻮد«؛ وﻟـﻲ ﻧﻤـﻲ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬ ‫»اﻣﻴﺪوارم ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﺑﺸﻮد«؛ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ آن ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﺷﻬﻮت ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻫﻮﻳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻗﺎﻋﺪه اي ﺑﺮاي ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳـﻦ اﺳـﺘﺜﻨﺎﺋﺎت وﺿـﻊ‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬و در ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻮارد ﻣﻲ ﺗﻮان ﻫﺮ ﻋﺒﺎرت وﺻﻔﻲ را ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺟﺮج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻼق اﺳﺖ ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﻧـﺎم‬ ‫»ﺟﺮج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ« ﻧﻬﺎد‪ .‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻋﺒﺎرات اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ داﻧﺶ ﺧﻮد را درﺑﺎرة ﺟﺮج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫آوردهاﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﭘﺎرﻣﻴﻨﺪس ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ آﻧﭽﻪ را ﻣﻌﻤﻮﻻً ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ در زﻣﺎن ﺣﺎل ﺑـﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﭘـﺲ آن ﭼﻴـﺰ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در واﻗﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬اﻛﻨﻮن ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎرﻣﻴﻨﺪس از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬

‫ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس □ ‪55‬‬

‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺎ را در ﺧﺼـﻮص ﺟـﺮج واﺷـﻴﻨﮕﺘﻦ ﮔﻔﺘـﻴﻢ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬داﻧﺸﻲ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﭼﻴﺰي را ﺑﻪ ﻳـﺎد ﻣـﻲ‬ ‫آورد‪ ،‬آن ﻳﺎد در زﻣﺎن ﺣﺎل واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد و در ﻋﻴﻦ واﻗﻌﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد آورده ﻣﻲ ﺷﻮد ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻳﺎد ﺣﺎﻣﻞ وﺻـﻔﻲ از‬ ‫واﻗﻌﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻋﻤﻠﻲ ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن وﺻﻒ و ﻣﻮﺻﻮف ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ آﺳﺎن ﻣﻲ ﺗﻮان از زﺑﺎن ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﮔﺮﻓﺖ؛ و ﻳﮕﺎﻧـﻪ راه اﺣﺘـﺮاز از ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ و رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ زﺑﺎن را ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ ﺣﻜﻤﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘـﻪاﻧـﺪ ﺑﺴـﻂ‬ ‫دﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﺎري‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﭘﺎرﻣﻴﻨﺪس زﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ و آﻧﭽﻪ را ﻣﻦ در اﻳﻨﺠﺎ ﮔﻔﺘﻪ ام ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻦ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮش ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻄﺤﻲ ﻣﻲ آﻣﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬از ﻛﺠﺎ ﻣﻲ داﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﻤﺎ درﺑﺎرة ﺟﺮج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﺑـﻪ زﻣـﺎن ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬ ‫راﺟﻊ اﺳﺖ؟ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮل ﺧﻮدﺗﺎن رﺟﻮع ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻣﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺣﺎﺿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻳﺎدﻫﺎي ﺷﻤﺎ در زﻣﺎن ﺣـﺎل‬ ‫واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ آن را ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲ آورﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺣﺎﻓﻈﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داﻧﺶ ﺑﭙـﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬ﭘـﺲ‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ذﻫﻦ ﺣﺎل ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻟﺬا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫ﻣﻦ اﻛﻨﻮن ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع دﺷﻮاري اﺳﺖ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﺑﺮاي آن آوردم ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻳﺎدآوري ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻠﺴﻔﻲ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ در ﺷﻜﻞ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﻮد رد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﻪ اﺷـﻜﺎل‬ ‫دﻳﮕﺮي از ﻧﻮ زﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻛﻤﺘﺮ اﺗﻔﺎق ﻣﻲ اﻓﺘﺪ ﻛﻪ رد ﻛﺮدن ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮارد اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻣﻘﺪﻣﻪاي اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﺼﻨﻴﻒ ﻫﺎي ﻣﺠﺪد ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺤﺎل ﺑﻮدن ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﻌﺪ از ﭘﺎرﻣﻴﻨﺪس ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﻧﺸﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻬﻤﻠﺘﺮ و ﺑﻐﺮﻧﺠﺘﺮ از‬ ‫آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬آﻧﭽﻪ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﭘﺎرﻣﻴﻨﺪس ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻳﺎم اﺧﻴﺮ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣـﻲ ﺷـﺪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺑﻘـﺎي‬ ‫ﺟﻮﻫﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻠﻤﺔ »ﺟﻮﻫﺮ« در آﺛﺎر اﺧﻼف ﺑﻼﻓﺼـﻞ ﭘﺎرﻣﻴﻨـﺪس ﻧﻴﺎﻣـﺪه اﺳـﺖ؛ ﻟـﻴﻜﻦ ﻣﻔﻬـﻮم آن در اﻓﻜـﺎر آﻧـﺎن دﻳـﺪه‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮض ﺷﺪ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﻗﻲ و ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺤﻤﻮﻟﻬﺎي ﻣﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻓﺮض ﻳﻜﻲ از ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ اﺳﺎﺳـﻲ ﻓﻠﺴـﻔﻪ و‬ ‫رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ و ﻓﻴﺰﻳﻚ و اﻟﻬﻴﺎت ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻴﺶ از دو ﻫﺰار ﺳﺎل دوام ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻦ در ﻳﻜﻲ از ﻓﺼـﻠﻬﺎي آﻳﻨـﺪه در اﻳـﻦ ﺑـﺎره ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﺮح ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ؛ اﻛﻨﻮن ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﺮض ﺑﺮاي اﻳﻦ ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺪون آﻧﻜـﻪ ﺣﻘـﺎﻳﻖ‬ ‫آﺷﻜﺎر اﻧﻜﺎر ﺷﻮﻧﺪ در ﺣﻖ ﺑﺮﻫﺎن ﭘﺎرﻣﻴﻨﺪس ﻧﻴﺰ ﺷﺮط ﻋﺪاﻟﺖ رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 56‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
96 82‬‬

‫ا و ‪6‬‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻓﻴﻠﺴﻮف و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻋﺎﻟﻢ و ﺷﺎرﻻﺗﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺒﻼً در ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﻧﺰد اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ )اﻧﺒﺎذﻗﻠﺲ( ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺤﻮي ﺑﺎرز ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ در ﺣﺪود ‪ 440‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺟﻮاﻧﺘﺮ ﭘﺎرﻣﻴﻨـﺪس ﺑـﻮد ‪-‬‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺶ از ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻬﺎت ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘـﻮس ﺷـﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬وي از ﻣـﺮدم آﻛﺮاﮔـﺎس ‪ Acragas‬واﻗـﻊ در‬ ‫ﺳﺎﺣﻞ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺳﻴﺴﻴﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاري ﺑﻮد دﻣﻮﻛﺮات ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل داﻋﻴﺔ ﺧﺪاﻳﻲ ﻫﻢ داﺷﺖ‪ .‬در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﺸﻴﻦ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﺰﻳﺮة ﺳﻴﺴﻴﻞ ﻣﺪام ﻛﺸﻤﻜﺸﻲ ﻣﻴﺎن دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ و اﺳـﺘﺒﺪاد ﺑﺮﻗـﺮار ﺑـﻮد‪ .‬ﻫـﺮ‬ ‫دﺳﺘﻪاي ﻛﻪ ﻣﻐﺎوب ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬رﻫﺒﺮاﻧﺶ اﻋﺪام ﻳﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪﮔﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن ﻳﻮﻧﺎن ‪ -‬در ﻣﺸﺮق اﻳﺮان‬ ‫و در ﻣﻐﺮب ﻛﺎرﺗﺎژ ‪ -‬وارد ﻣﺬاﻛﺮه ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻧﻮﺑـﺔ ﺧـﻮد ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﮔﻮﻳـﺎ در ﺗﺒﻌﻴـﺪ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ را ﺑﺮ ﻧﺤﻮة زﻧﺪﮔﻲ ﻳﻚ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪة ﺗﻮﻃﺌﻪﮔﺮ ﺗﺮﺟﻴﺢ داده اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ در ﺟﻮاﻧﻲ ﭘﻴﺮو ﻛـﻴﺶ‬ ‫اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً وي ﭘﻴﺶ از ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻋﻠﻢ را درﻫﻢ ﻣﻲ آﻣﻴﺨﺘﻪ و ﻓﻘﻂ در ﺳﺎﻟﻬﺎي آﺧﺮ زﻧـﺪﮔﺎﻧﻴﺶ‪،‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ در ﺗﺒﻌﻴﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫درﺑﺎرة اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺠﺰات و ﻛﺮاﻣﺎﺗﻲ از او ﺳﺮ ﻣﻲ زده؛ و ﻳﺎ ﺷﺎﻳﺪ دﺳﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲ زده ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ؛ و در اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﮔﺎﻫﻲ از ﺟﺎدو و زﻣﺎﻧﻲ از ﻋﻠﻢ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲ ﻛـﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ زﻧﻲ را ﻛﻪ ﻣﺪت ﺳﻲ روز ﻣﺮده ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺪه ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ از ﺧﺪاﻳﺎن اﺳﺖ ﺧﻮد را در دﻫﺎﻧﺔ آﺗﺸﻔﺸﺎن اﺗﻨﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬ ‫»اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ‪ ،‬آن ﻣﺮد ﺑﺰرگ‪،‬‬ ‫در آﺗﺸﻔﺸﺎن اﺗﻨﺎ ﺟﻬﻴﺪ و ﭘﺎك ﺑﺴﻮﺧﺖ‪«.‬‬ ‫ﻣﺎﺗﻴﻮ آرﻧﻮﻟﺪ‪ 1‬ﻧﻴﺰ ﺷﻌﺮي در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺳﺮوده اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ از ﺑـﺪﺗﺮﻳﻦ اﺷـﻌﺎر اوﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﻴـﺖ ﺑـﺎﻻ در آن دﻳـﺪه‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎرﻣﻴﺪﻧﺲ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس ﻛﻪ از او ﻣﺘـﺄﺛﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬او را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺷـﺎﻋﺮ‬ ‫ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ و ﭼﻮن از آﺛﺎر اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﺑﻴﺶ از ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ ﭼﻨﺪ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ارزش وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻋﺮ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ در ﭘﺮدة اﺑﻬﺎم ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ را ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺎﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻮاﻓـﻖ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﻦ ﻧﺨﺴـﺖ‬ ‫درﺑﺎرة ﻋﻠﻢ او‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﻓﻠﺴﻔﻪ اش و ﺳﺮاﻧﺠﺎم دﻳﺎﻧﺘﺶ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻛﻤﻜﻲ ﻛﻪ اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ ﻋﻠﻢ ﻛﺮد اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻮا را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺎدة ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺖ‪ .‬وﺟـﻮد‬ ‫ﻫﻮا را وي ﺑﺎ اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﺳﻄﻞ ﻳـﺎ ﻇـﺮف دﻳﮕـﺮي را وارو در آب ﻓـﺮو ﺑـﺮﻳﻢ‪ ،‬آب وارد آن ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪ (1822-88) Mathew Arnold .1‬ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﻌﺮوف اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ .‬م ‪.‬‬ ‫‪ Titus Lucretius .2‬ﺷﺎﻋﺮ روﻣﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮن اول ق‪.‬م‪ .‬ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻪ و اﺷﻌﺎر ﻓﻠﺴﻔﻲ زﻳﺒﺎﻳﻲ از او ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬م ‪.‬‬

‫اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ □ ‪57‬‬

‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دﺧﺘﺮي ﺳﺮﮔﺮم ﺑﺎزي ﺑﺎ ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ آﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺑﺮﻧﺞ درﺧﺸﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬اﮔـﺮ ﺳـﻮراخ ﻟﻮﻟـﻪ را‬ ‫روي دﺳﺖ زﻳﺒﺎي ﺧﻮد ﺑﮕﺬارد و آﻧﮕﺎه ﺳﺎﻋﺖ را در آب روان ﺳﻴﻤﮕﻮن ﻓﺮو ﺑﺮد‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎن آب وارد ﻟﻮﻟﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ؛ زﻳـﺮا‬ ‫ﻣﻘﺪار ﻫﻮاﻳﻲ ﻛﻪ درون ﻟﻮﻟﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺳﻮراﺧﻬﺎي ﻣﺴﺪود ﻓﺸﺎر ﻣﻲ آورد‪ ،‬آب را در ﻟﻮﻟﻪ راه ﻧﻤـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ آﻧﻜـﻪ دﺧﺘـﺮ‬ ‫دﺳﺖ ﺧﻮد را از روي ﺳﻮراخ ﻣﺴﺪود ﺑﺮدارد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻫﻮا ﺧﺎرج ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻣﻌﺎدل ﺣﺠﻢ آن‪ ،‬آب ﺑﻪ درون ﻣﻲآﻳﺪ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﻗﺴﻤﺘﻲ اﺳﺖ از اﺛﺮي ﻛﻪ وي در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺗﻨﻔﺲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﺣﺪاﻗﻞ ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻧﻴﺮوي ﮔﺮﻳﺰ از ﻣﺮﻛﺰ را ﻧﻴﺰﻛﺸﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ و آن اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺎه ﻳـﻚ ﻓﻨﭽـﺎن‬ ‫آب را ﺑﻪ رﻳﺴﻤﺎﻧﻲ ﺑﺒﻨﺪﻳﻢ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺗﺸﮕﺮدان ﺑﮕﺮداﻧﻴﻢ‪ ،‬آب از ﻓﻨﺠﺎن ﻧﻤﻲرﻳﺰد‪.‬‬ ‫اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻴﺰ ﻧﺮ و ﻣﺎده دارﻧﺪ‪ .‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﻜﺎﻣﻞ و ﺑﻘﺎي اﻧﺴﺐ ﻧﻴﺰ ﻧﻈﺮﻳﻪاي داﺷﺘﻪ )ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫اﻋﺘﺮاف ﻛﺮد ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺧﻴﺎﻟﺒﺎﻓﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ (.‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬در اﺑﺘﺪا »ﮔﺮوه ﻫﺎي ﺑﻴﺸﻤﺎري از ﻣﻮﺟﻮدات ﻓﺎﻧﻲ ﺑﺮ روي‬ ‫زﻣﻴﻦ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻮدن ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻋﻄﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻣﻨﻈﺮﺷﺎن ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﺑﻮد‪ «.‬ﺳـﺮ ﺑـﻲﮔـﺮدن‪،‬‬ ‫ﺑﺎزوي ﺑﻲﺷﺎﻧﻪ‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﺑﻲ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﺗﻚ ﻟﻨﮕﻪ ﻫﺎي ﭘﺎ ﻛﻪ در ﺑﻪ در دﻧﺒﺎل ﺟﻔﺖ ﺧـﻮد ﻣـﻲ ﮔﺸـﺘﻨﺪ‪ ،‬روي زﻣـﻴﻦ وﺟـﻮد‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﺼﺎدف ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ ﺑﺎ دﺳﺘﻬﺎي ﺑﻴﺸﻤﺎر اﻓﺘـﺎن و‬ ‫ﺧﻴﺰان راه ﻣﻲ رﻓﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﺻﻮرت و ﺳﻴﻨﻪ ﺷﺎن رو ﺑﻪ ﺟﻬﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﻦ ﮔﺎو و ﺳﺮ آدﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ از ﺗـﻦ اﻧﺴـﺎن‬ ‫و از ﺳﺮ ﮔﺎو ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ آﻟﺘﻬﺎي زﻧﻲ و ﻣﺮدي ﻫﺮ دو در آﻧﻬﺎ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻋﻘـﻴﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻓﻘﻂ اﺷﻜﺎل ﺧﺎﺻﻲ از اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺧﺼﻮص ﻧﺠﻮم‪ ،‬اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﺶ ﻣﺎه ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻧﻌﻜﺎس ﻧﻮر اﺳﺖ؛ و ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ در‬ ‫ﻣﻮرد ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻫﻢ ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬وي ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﻮر در ﻃﻲ زﻣﺎن ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ زﻣﺎن آﻧﻘﺪر ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ آن را درﻳﺎﺑﻴﻢ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻮف در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻴﺎن واﻗﻊ ﺷﺪن ﻣﺎه ﺣﺎدث ﻣﻲ ﺷﻮد؛ و ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را از اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ‪ Anaxagoras‬آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬار ﻣﻜﺘﺐ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ در اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﻫـﺮ دو ﻣـﺆﺛﺮ اﻓﺘـﺎد‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺑﺮﻧﺖ )‪ (p.234‬اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ در ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺛﺮ ﻛﻠﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة ﻗﺪرت ﻋﻠﻤﻲ ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ اﺳﺖ ‪ -‬ﻛﻪ در اﻋﺼﺎر ﺑﻌﺪي ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪرﺗﻲ ﻫﻤﺴﻨﮓ آن‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎﻣﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ »ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ« )‪ (cosmology‬اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﺧﺎك و ﻫﻮا و آﺗﺶ و آب‬ ‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪) .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ وي ﻛﻠﻤﺔ ﻋﻨﺼﺮ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﺒﺮده اﺳﺖ‪ (.‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ او اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼـﺮ‬ ‫ﺟﺎوﻳﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻮاد ﻣﺮﻛﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎ در‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﭘﺪﻳﺪ آﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ »ﻣﻬﺮ« ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠـﺔ »ﺳـﺘﻴﺰه« از ﻫـﻢ ﺟـﺪا‬ ‫ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮ اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ »ﻣﻬﺮ« و »ﺳﺘﻴﺰه« ﻣﻮاد اﺻﻠﻲ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ردﻳﻒ ﺧـﺎك و ﻫـﻮا و آﺗـﺶ و‬ ‫آب ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ »ﻣﻬﺮ« ﻣﺴﻠﻂ ﻣﻲ ﺷﻮد و زﻣﺎﻧﻲ »ﺳﺘﻴﺰه« ﻣﻲ ﭼﺮﺑﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﻃﻼﻳﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫آن ﻋﺼﺮ »ﻣﻬﺮ« ﻛﺎﻣﻼً ﭘﻴﺮوز ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در آن ﻋﺼﺮ ﻣﺮدم ﻓﻘﻂ آﻓﺮودﻳﺖ ﻗﺒﺮﺳﻲ را ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪه اﻧﺪ )‪ .(p.128‬ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ‬ ‫ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن روي ﻣﻲ دﻫﺪ از روي ﻏﺮض ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ »ﺗﺼﺎدف« و »ﺟﺒﺮ« اﺳـﺖ‪ .‬در ﺗﻐﻴﻴـﺮات ﺟﻬـﺎن دور و‬ ‫ﺗﺴﻠﺴﻞ وﺟﻮد دارد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ »ﻣﻬﺮ« ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺎ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪» ،‬ﺳﺘﻴﺰه« آﻧﻬﺎ را ﺑﺘـﺪرﻳﺞ‬ ‫از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ و ﭼﻮن »ﺳﺘﻴﺰه« آﻧﻬﺎ را ﺟﺪا ﻛﺮد‪» ،‬ﻣﻬﺮ« ﺑﺎر دﻳﮕﺮ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣـﺎدة ﻣﺮﻛـﺐ‬ ‫ﻣﻮﻗﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻋﻨﻨﺎﺻﺮ ﺑﺴﻴﻂ و »ﻣﻬﺮ« و »ﺳﺘﻴﺰه« ﺟﺎوﻳﺪاﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 58‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑﺎ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ از او ﻣﻼﻳﻤﺘﺮ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ »ﺳـﺘﻴﺰه« ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ »ﺳﺘﻴﺰه« و »ﻣﻬﺮ« ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﺗﻐﻴﻴـﺮ را ﭘﺪﻳـﺪ ﻣـﻲ آورﻧـﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃـﻮن در رﺳـﺎﻟﺔ »ﺳﻮﻓﺴـﻄﺎﻳﻲ« اﻣﭙـﺪوﻛﻠﺲ و‬ ‫ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس را در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺘﻔﻜﺮان اﻳﻮﻧﻲ‪ ،‬و در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺘﻔﻜﺮان ﺳﻴﺴﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ رﺳـﻴﺪﻧﺪ ﻛـﻪ ﺗﻠﻔﻴـﻖ دو‬ ‫اﺻﻞ وﺣﺪت و ﻛﺜﺮت ﺗﻌﺒﻴﺮ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﺨﺶﺗﺮي اﺳﺖ؛ و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل واﺣﺪ اﺳﺖ و ﻣﺘﻜﺜﺮ؛ و اﻳﻦ دو ﺑﻪ‬ ‫واﺳﻄﺔ دوﺳﺘﻲ و دﺷﻤﻨﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪام در ﺗﻨﺎﻓﺮ و ﻣﺪام در ﺗﻼﻗﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺗﻌﺒﻴـﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺘﻔﻜـﺮان‬ ‫ﺟﺪي و ﺳﺨﺘﮕﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻧﺮﻣﺘﺮﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﮕﻬﺪاري ﺻﻠﺢ و ﺳﺘﻴﺰة داﺋﻢ اﺻﺮار ﻧﻤﻲ ورزﻧﺪ‪ ،‬و ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﻣﻜﺎن ﺗﻌﻄﻴﻞ‬ ‫و ﺗﺒﺪﻳﻞ اﻳﻦ دو اﻣﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻦ آﻓﺮودﻳﺖ ﺻﻠﺢ و وﺣﺪت ﺑﺮﻗـﺮار ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﺑﺎز ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺻﻞ ﺳﺘﻴﺰه ﻛﺜﺮت و ﺟﻨﮓ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﺮه اﺳﺖ‪ .‬در »ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﻲ« ﺳﺘﻴﺰه در ﺑﻴﺮون و ﻣﻬـﺮ در درون اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﺮه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺳﺘﻴﺰه ﺑﻪ درون راه ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﻬﺮ ﺑﻴﺮون راﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و زﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﺘﻴﺰه‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﺎً‪ ،‬درون و ﻣﻬﺮ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﻴﺮون ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻠﺘﻲ ﻛﻪ روﺷﻦ ﻧﻴﺴـﺖ ‪ -‬ﺣﺮﻛﺘـﻲ در ﺧـﻼف اﻳـﻦ ﺟﻬـﺖ آﻏـﺎز‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ »ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﻲ« ﺑﺎز ﮔﺮدد؛ وﻟﻲ اﻳﻦ »ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﻲ« ﻧﻴﺰ ﭘﺎﻳﺪار ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ دور ﺗﻤﺎﻣـﺎً‬ ‫ﺗﻜﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﻓﺮض ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﺎﻳﺪار ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﻲ ﻧﻈـﺮ اﻣﭙـﺪوﻛﻠﺲ ﺟـﺰ‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻮد‪ .‬وي ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺮ ﺣﺮﻛﺖ را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﺪ و ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﭘﺎرﻣﻨﺪﻳﺲ را ﻧﻴﺰ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورد‪ ،‬و ﻣﻴـﻞ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ در ﻫﻴﭻ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﻨﻲ اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ اﻏﻠﺐ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﻄﻌـﻪ اي‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﻪ اﻏﻠـﺐ اﺣﺘﻤـﺎل ﺑـﻪ ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس راﺟـﻊ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﻣﺮدي ﺑﻮد در داﻧﺶ ﻳﮕﺎﻧﻪ و در ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻛﻪ از ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ ﺧﺮد ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺳﻬﻢ را ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫آورده ﺑﻮد‪ :‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻮا ﻣﻐﺰ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﮔﻤﺎرد ﻫﻤﺔ اﻣﻮري را ﻛﻪ در ﻣﺪت ده ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺴﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻤـﺮ‬ ‫ﺑﺸﺮ روي ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲ دﻳﺪ‪ «.‬در ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﺸـﺮ ﻓﻘـﻂ آﻓﺮودﻳـﺖ را‬ ‫ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪه اﺳﺖ »و از ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ﺑﻮي ﻧﺎﺧﻮش ﺧﻮن ﺧﺎﻟﺺ ﮔﺎو ﻧﺮ ﺑﺮ ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮردن ﭘﺎﻫـﺎي زﻳﺒـﺎي ﺟـﺎﻧﻮر‬ ‫ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺷﺪه در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم از زﺷﺖﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪«.‬‬ ‫اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﻳﻚ ﺑﺎر ﻫﻢ آﺷﻜﺎرا ﺧﻮد را ﺧﺪا ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪:‬‬ ‫» اي دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻛﻪ در ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ ﻣﺸﺮف ﺑﺮ ﻛﻮه زردﻓﺎم آﻛﺮاﮔﺎس ﺧﺎﻧﻪ دارﻳﺪ و ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﻴﻚ ﻣﻲ ﭘﺮدازﻳـﺪ و ﭘﻨـﺎه‬ ‫دﻫﻨﺪة ﻏﺮﻳﺒﺎﻧﻴﺪ و از ﭘﺴﺘﻴﻬﺎ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﻳﺪ‪ ،‬درود ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎد‪ .‬ﻣﻦ در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﺧﺪاﻳﻲ ﺟﺎوﻳﺪاﻧﻢ‪ .‬اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ ﻓـﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴـﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺎن ﮔﺮاﻣﻴﻢ ﻣﻲ دارﻧﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮم ﺗﺎج ﮔﻞ و ﻧﻮارﻫﺎي زﻳﺒﺎ ﻣﻲ ﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﭼـﻮن ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬ ‫آﺑﺎدان ﻗﺪم ﻣﻲ ﮔﺬارم‪ ،‬ﻣﺮدم از زن و ﻣﺮد ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﻦ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ و ﻣﺮا اﻛﺮام و اﻋﺰاز ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫـﻲ ﺑﻴﺸـﻤﺎر ﺳـﺮ در‬ ‫ﭘﻲ ﻣﻦ ﻣﻲ ﮔﺬارﻧﺪ و از ﻣﻦ ﻣﺮاد ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻦ اﻧﺘﻈﺎر ﻏﻴﺒﮕﻮﻳﻲ دارﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻪ روزﻫﺎي ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﻼي ﺑﻴﻤﺎري دﭼﺎر ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﺑﻪ اﻟﺘﻤﺎس ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ آﻧﺎن را ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﻢ‪ ...‬وﻟـﻲ ﻣـﻦ ﭼـﺮا ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ؟ آﻳﺎ اﻣﺮ ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ از ﺣﺪود اﻧﺴﺎن ﻓﺎﻧﻲ و ﻓﺴﺎدﭘﺬﻳﺮ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ؟«‬ ‫در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺧﻮد را ﮔﻨﺎﻫﻜﺎري ﺑﺰرگ اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻔﺎرة ﺑﻴﺪﻳﻨﻲ ﺧﻮد را ﻣﻲﭘﺮدازد‪:‬‬ ‫»در ﺟﻬﺎن ﻧﺎﻣﻮﺳﻲ ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺸﻴﺖ دﻳﺮﻳﻦ ﺧﺪاﻳﺎن اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي ﮔـﺮان اﺳـﺘﻮار ﮔﺸـﺘﻪ‪] ،‬و آن اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺖ[ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻳﻜﻲ از ارﺑﺎب اﻧﻮاع‪ ،‬ﻛﻪ ﻃﻮل زﻣﺎن ﻧﺼﻴﺐ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﺧﻮد را ﮔﻨﺎﻫﻜﺎراﻧﻪ ﺑـﻪ ﺧـﻮن آﻟـﻮده ﺳـﺎﺧﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺳﻲ ﻫﺰار ﺳﺎل از ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪان راﻧﺪه و ﺳﺮﮔﺮدان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟـﻮدات ﻓـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬ ‫دﻧﻴﺎ ﺑﻴﺎﻳﺪ و اﻧﻮاع ﻣﺸﻘﺎت را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ »ﺑﺎد« ﺗﻮاﻧﺎ او را ﺑﻪ »درﻳﺎ« ﻣﻲ اﻧﺪازد و »درﻳﺎ« او را ﺑﻪ »ﺧﺎك« ﺧﺸـﻚ‬ ‫ﻣﻲراﻧﺪ‪ ،‬و »ﺧﺎك« او را ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي »آﻓﺘﺎب« ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و »آﻓﺘﺎب« ﻧﻴﺰ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ او را ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﮔﺮدﺑﺎد و ﻫـﻮا‬

‫اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ □ ‪59‬‬

‫ﻣﻲ اﻓﻜﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺪام او را از دﻳﮕﺮي ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻫﻤﻪ او را از ﺧﻮد ﻣﻲ راﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ اﻛﻨﻮن ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻛﺴﺎﻧﻢ‪ .‬ﺧـﺪاﻳﺎن ﻣـﺮا‬ ‫راﻧﺪه و ﺳﺮﮔﺮدان ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﺘﻴﺰة وﺣﺸﻴﺎﻧﻪ اﻳﻤﺎن آوردم‪«.‬‬ ‫ﻣﺎ از اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻨﺎه اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ اﻃﻼﻋﻲ ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﺎﻳﺪ ﭼﻴﺰي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﭼﻨﺪان ﻣﻬـﻢ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺧﻮد وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»واي ﺑﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﻛﻪ روز ﺑﻲرﺣﻢ ﻣﺮگ ﻣﺮا ﻧﺎﺑﻮد ﻧﺴﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻋﻤﻞ ﭘﻠﻴﺪ ﺧﻮردن ﺷﺪم!‪«...‬‬ ‫»از ﺑﺮگ درﺧﺖ ﻏﺎر ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻴﺪ‪«.‬‬ ‫»ﺑﺪﺑﺨﺘﺎن‪ ،‬اي ﺑﺪﺑﺨﺘﺎن‪ ،‬از ﺣﺒﻮﺑﺎت دﺳﺖ ﺑﺮدارﻳﺪ!«‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺮاﺋﻦ ﻣﻲ ﺗﻮان اﺣﺘﻤﺎل داد ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ از اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﮔﻨﺎﻫﻲ ﺳﺨﺖ ﺗﺮ از ﺟﻮﻳﺪن ﺑﺮگ ﻏﺎر ﻳـﺎ ﺑﻠﻌﻴـﺪن ﻟﻮﺑﻴـﺎ‬ ‫ﺳﺮ ﻧﺰده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻗﻄﻌﺔ آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن ‪ -‬ﻗﻄﻌﻪ اي ﻛﻪ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﻏﺎري ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ در آن ﻣـﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﺎﻳﻪ ﻫـﺎي‬ ‫ﺟﻬﺎن روﺷﻦ ﺑﺮﻳﻦ را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ‪ -‬از زﺑﺎن اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﻧﻴﺰ ﺷﻨﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺳﺮﭼﺸﻤﺔ آن ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اورﻓﺌﻮﺳﻴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ -‬ﺷﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﭼﻨﺪﻳﻦ دور زﻧﺪﮔﻲ از ﮔﻨﺎه اﺣﺘﺮاز ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ‪ -‬ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﻪ ﺟﻤـﻊ ﺧـﺪاﻳﺎن‬ ‫ﻣﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت اﺑﺪي ﻧﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬ ‫»اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم آﻧﻬﺎ‪ 1‬در ﻣﻴﺎن آدﻣﻴﺎن‪ ،‬آدﻣﻴﺎن ﻓﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺷﺎﻋﺮ و ﭘﺰﺷﻚ و ﺷﺎﻫﺰاده ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷـﻮﻧﺪ؛‬ ‫و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺪاﻳﺎن ﭘﺮ اﻓﺘﺘﺨﺎر در ﻣﻲ آﻳﻨﺪ و در ﺧﺎﻧﺔ ﺳﺎﻳﺮ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻨﺰل ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ و ﺑـﺎ آﻧﻬـﺎ ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﺧـﻮان‬ ‫ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬و از اﻧﺪوﻫﻬﺎي ﺑﺸﺮي ﻓﺎرغ و از دﺳﺖ ﺗﻘﺪﻳﺮ در اﻣﺎن و از زﺣﻤﺖ آﺳﻮده ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﻤﺘﺮ ﭼﻴﺰي دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ در ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اورﻓﺌﻮﺳﻲ و ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﺳﻲ ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎزﮔﻲ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از اﻛﺘﺸﺎﻓﺎت ﻋﻠﻤﻲ او‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲ اﺳﺖ و ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮدن دو ﻗـﻮة‬ ‫»ﻣﻬﺮ« و »ﺳﺘﻴﺰه« ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻣﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ‪.‬‬ ‫اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ وﺣﺪت را رد ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﻮر ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺟﺒﺮ و اﺗﻔﺎق اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻗﺼـﺪ و ﻋﻤـﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﻧﻈﺮﻳﺎت اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﭘﺎرﻣﻨﺪﻳﺲ و اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳـﻄﻮ ﻋﻠﻤـﻲﺗـﺮ ﺑـﻮد‪ .‬از ﺟﻬـﺎت دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ‪ ،‬ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ‬ ‫اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ اﺳﻴﺮ ﺧﺮاﻓﺎت ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ وي از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ از ﺑﺴﻴﺎري از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺘﺄﺧﺮ ﺑﺪﺗﺮ ﻧﺒﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ »آﻧﻬﺎ« ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﭘﺎﻛﻲ را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 60‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
93 82‬‬

‫ و ‪ 4‬‬ ‫دوران ﻋﻈﻤﺖ آﺗﻦ از زﻣﺎن دو ﺟﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎن و اﻳﺮان )‪ 490‬ق‪.‬م‪ .‬و ‪ 480‬ق‪.‬م‪ (.‬آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ زﻣـﺎن‪ ،‬اﻳـﻮﻧﻲ و‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﺸﻴﻦ ﺟﻨﻮب اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﺟﺰﻳﺮة ﺳﻴﺴﻴﻞ ﭘﺮورﻧﺪة ﻣﺮدان ﺑﺰرگ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮوزي آﺗﻦ ﺑﺮ دارﻳﻮش در ﻣـﺎراﺗﻮن‬ ‫)‪ (490‬و ﭘﻴﺮوزي ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﻣﺘﺤﺪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮ ﺧﺸﺎﻳﺎرﺷﺎ )‪ ،(480‬ﭘﺴﺮ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ دارﻳﻮش‪ ،‬آﺗﻦ را ﻛﻪ رﻫﺒﺮ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬ ‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻮد ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻴﺜﻴﺖ و آﺑﺮوي ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻳﻮﻧﻴﺎن ﺟﺰاﻳﺮ و ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ آﺳﻴﺎي ﺻـﻐﻴﺮ و ﺑـﺮ ﺿـﺪ‬ ‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺷﻮرﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬راﻧﺪه ﺷﺪن اﻳﺮاﻧﻴﺎن از ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﻳﻮﻧﺎن در آزادي ﻣﺮدم اﻳﻮﻧﻲ ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻣﺮدم اﺳﭙﺎرت ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﮕﻬﺪاري ﺷﻬﺮ ﺧﻮد ﻛﻮﺷﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ در اﺗﺤﺎدﻳﻪ اي ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ اﻳﺮان‬ ‫ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬آﺗﻦ ﻣﻘﺎم ﻣﻬﻢ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اي ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﺔ اﻳﻦ اﺗﺤﺎدﻳﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ از دوﻟﺘﻬﺎي ﻋﻀـﻮ ﻣﻮﻇـﻒ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﺎ ﺗﻌﺪاد ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻛﺸﺘﻲ ﻳﺎ ﺑﻬﺎي آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ دوﻟﺘﻬﺎ ﺷـﻖ دوم را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧـﺪ؛ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫آﺗﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ ﺧﻮد ﺗﻔﻮق درﻳﺎﻳﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ اﺗﺤﺎدﻳﻪ را ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري آﺗﻦ ﻣﺒـﺪل ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬آﺗـﻦ‬ ‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺪ و ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﺔ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ ﻛﺎرش ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ از راه اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت آزاد ﺑـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ رﺳـﻴﺪ و ﺗـﺎ‬ ‫ﺳﺎل ‪ 430‬ق‪.‬م‪ .‬ﻛﻪ ﺳﻘﻮط ﻛﺮد در ﺣﺪود ﺳﻲ ﺳﺎل ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﺼﺮ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ ﺧﻮﺷﺘﺮﻳﻦ و اﻓﺘﺨﺎرآﻣﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻮﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﺷـﻴﻠﻮس ‪ Acschylus‬ﻛـﻪ در ﺟﻨـﮓ ﻳﻮﻧـﺎن ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﺮان ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺗﺮاژدي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﻨﻴﺎد ﻛﺮد و در ﻳﻜﻲ از ﺗﺮاژدﻳﻬﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻳﺮاﻧﻴﺎن« رﺳﻢ اﻧﺘﺨـﺎب ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت‬ ‫ﻫﻮﻣﺮي را ﻛﻨﺎر ﻣﻲ ﮔﺬارد و درﺑﺎرة ﺷﻜﺴـﺖ دارﻳـﻮش ﺳـﺨﻦ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از وي ﺑـﻪ زودي ﺳـﻮﻓﻮﻛﻠﺲ و ﺳـﭙﺲ‬ ‫اوريﭘﻴﺪس ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺎﻋﺮ اﺧﻴﺮ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺟﻨﮓ آﺗﻦ و ﭘﻠﻮﭘﻮﻧﺴﻮس ‪ Peloponnesus‬ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺳﻘﻮط و‬ ‫ﻣــﺮگ ﭘــﺮﻳﻜﻠﺲ ﺷــﺪ‪ ،‬اداﻣــﻪ داﺷــﺖ؛ و در ﻧﺘﻴﺠــﻪ ﺷــﻜﺎﻛﻴﺖ دورة ﭘــﺲ از ﭘــﺮﻳﻜﻠﺲ در اﺷــﻌﺎر وي ﻣــﻨﻌﻜﺲ ﮔﺮدﻳــﺪ‪.‬‬ ‫ارﻳﺴﺘﻮﻓﺎﻧﺲ ‪ Aristoohanes‬ﺷﺎﻋﺮ ﻫﺰال ﻫﻤﺎن ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻣﺬاﻫﺐ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺘـﺪول را از ﻧﻈﺮﮔـﺎه ﻣﺤـﺪود و ﻣـﺆﺛﺮ ﻓﻬـﻢ‬ ‫ﻋﺎدي ﻫﺠﻮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺳﻘﺮاط را ﺑﺪﻳﻢ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﻜﺮ وﺟﻮد زﺋﻮس اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻣـﻮر ﻧﺎﻣﻘـﺪس و ﻋﻠـﻢ دروﻏـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎد ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺧﺸﺎﻳﺎرﺷﺎ آﺗﻦ را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪه و ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻬﺎي آﻛﺮوﭘﻮﻟﻴﺲ ‪ Acropolis‬را ﺑﺎ آﺗﺶ وﻳﺮان ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‪ .‬ﭘـﺮﻳﻜﻠﺲ در‬ ‫ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي آن ﻋﻤﺎرت ﻛﻮﺷﻴﺪ‪ .‬ﭘﺎرﺗﻨﻮن ‪ Parthenon‬و ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻛﻪ وﻳﺮاﻧﻪ ﻫﺎﺷﺎن ﻫﻨﻮز ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ و ﻋﺼـﺮ‬ ‫ﻣﺎ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﺮاﻛﻠﻴﺲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓﻴـﺪﻳﺎس ‪ Phiedias‬ﭘﻴﻜﺮﺗـﺮاش را دوﻟـﺖ آﺗـﻦ‬ ‫اﺳﺘﺨﺪام ﻛﺮد ﺗﺎ ﻣﺠﺴﻤﻪ ﻫﺎي ﺑﺰرﮔﻲ از ﺧﺪاﻳﺎن زن و ﻣﺮد ﺑﺴﺎزد‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ دوره آﺗﻦ زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ و ﭘﺮﺷﻜﻮﻫﺘﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮ‬ ‫دﻧﻴﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﺮودوت‪ ،‬ﭘﺪر ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬از ﻣﺮدم ﻫﺎﻟﻴﻜﺎرﻧﺎﺳﻮس ‪ Halicarnassus‬واﻗﻊ در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﺑﻮد؛ ﻟـﻴﻜﻦ زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﻮد را در‬ ‫آﺗﻦ ﮔﺬراﻧﺪ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ دوﻟﺖ آﺗﻦ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺷﺪ و ﺷﺮح ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎن و اﻳﺮان را از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ آﺗﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ در آﺗﻦ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﺣﻮادث ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗـﺎ آن زﻣـﺎن آﺗـﻦ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﻋﻘﺐ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد؛ ﻧﻪ در ﻫﻨﺮ و ﻧﻪ در ادﺑﻴﺎت ﻫﻴﭻ ﻣﺮد ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻴـﺎورده‬

‫آﺗﻦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ □ ‪61‬‬

‫ﺑﻮد )ﺟﺰ ﺳﻮﻟﻮن ‪ Solon‬ﻛﻪ او ﻧﻴﺰ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رود(‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﺳﺎﺋﻘﺔ ﭘﻴﺮوزي و ﺗـﻮاﻧﮕﺮي و‬ ‫اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﺗﺮﻣﻴﻢ و ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎ‪ ،‬ﮔﺮوه ﻣﻌﻤﺎران و ﭘﻴﻜﺮﺗﺮاﺷﺎن و ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﻮﻳﺴﺎن آﺗﻦ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺟﻬﺎن ﺑﻬﺘﺮ از آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﻮد ﻧﺪﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﺛﺎري ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﻌﺪ را ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار داد‪ .‬و اﻳﻦ اﻣـﺮ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻛﻤﻲ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻳﻮﻧﺎن را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬آﺗﻦ در اوج ﻋﻈﻤﺖ ﺧﻮدف ﻳﻌﻨـﻲ در ﺣـﺪود ‪ 430‬ق‪.‬م‪.‬‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 230,000‬ﺗﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮدﮔﺎن(؛ و ﻧﺎﺣﻴﺔ زراﻋﺘﻲ آﺗﻴﻜﺎ ‪ Attica‬در ﻧﺰدﻳﻚ آﺗﻦ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻤﺘﺮ از ﺧﻮد آﺗﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﭘﻴﺶ از دورة درﺧﺸﺎن آﺗﻦ و ﭼﻪ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ‬ ‫در اﻳﻦ ﺣﺪود داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺗﻮاﻧﺎي آﻓﺮﻳﻨﺶ آﺛﺎر ﻋﺎﻟﻲ و ﺑﺰرگ ﻧﺸﺎن ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ دو ﻧﺎم ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻓـﺰود‪ ،‬و اﻳـﻦ دو ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از ﺳـﻘﺮاط و اﻓﻼﻃـﻮن‪ .‬اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دورة ﻧﺴﺒﺘﺎً دﻳﺮﺗﺮي اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻘﺮاط ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻛﻮدﻛﻲ و ﺟﻮاﻧﻲ را در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد‪ .‬ﻣﺮدم‬ ‫آﺗﻦ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻮق و ذوق ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻌﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ آﺗـﻦ ﻣـﻲ آﻣﺪﻧـﺪ‬ ‫ﮔﻮش ﻓﺮا ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ آرزوي آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻓﻦ ﺟﺪل و ﻣﻨﺎﻇﺮه در ﺳﺮ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ دﻧﺒـﺎل ﻣﻌﻠﻤـﺎن و ﺳﻮﻓﺴـﻄﺎﻳﻴﺎن‬ ‫ﻣﻲ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ‪ 1‬در رﺳﺎﻟﺔ »ﭘﺮوﺗـﺎﮔﻮراس« ‪ Protagoras‬وﺻـﻒ ﻟﻄﻴـﻒ و ﻫﺠـﻮآﻣﻴﺰي دارد از ﺷـﺎﮔﺮدان‬ ‫ﭘﺮﺣﺮارﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻬﻤﺎن ﺑﺮﺟﺴـﺘﺔ آﺗـﻦ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﭘﺮوﺗـﺎﮔﻮراس‪ ،‬ﻣـﻲ ﭼﺴـﺒﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺧـﻮاﻫﻴﻢ دﻳـﺪ‪ ،‬ﭘـﺮﻳﻜﻠﺲ‬ ‫اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس را ﺑﻪ آﺗﻦ آورد و ﺳﻘﺮاط‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﺧﻮدش‪ ،‬از او آﻣﻮﺧﺖ ﻛﻪ در ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد روح ﺑﺮﺗﺮ از ﻣﺎده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﮕﺎرد ﻛﻪ ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺎي او در دورة ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ و ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﻲ از زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺮدم ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﺧـﺎﻧﻮاده ﻫـﺎي‬ ‫اﺷﺮاﻓﻲ آﺗﻦ ﺑﻮد و ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺳﻨﺘﻬﺎي دوراﻧﻲ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺟﻨـﮓ و دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ‪ ،‬ﺛـﺮوت و اﻣﻨﻴـﺖ ﻃﺒﻘـﺎت ﺑـﺎﻻ را‬ ‫ازﻣﻴﺎن ﻧﺒﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎ آﻧﻬﺎ رو ﺑﻪ رو ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬از ﻛﺎر ﻛﺮدن ﺑﻲﻧﻴﺎزﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ اوﻗـﺎت ﻓﺮاﻏـﺖ‬ ‫ﺧﻮد را ﺻﺮف ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻠﻢ و رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻮاﻧﺎن آﺛﺎر ﻫﻮﻣﺮ را ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً از ﺑـﺮ دارﻧـﺪ و ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن‬ ‫ﺣﺮﻓﻪاي اﺷﻌﺎر را ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و داوري ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬در آن زﻣﺎن ﻓﻦ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺗﺎزه ﻛﺸـﻒ ﺷـﺪه و ﻣﻮﺟـﺐ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪن‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺟﺪﻳﺪ درﺳﺖ و ﻧﺎدرﺳﺖ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﺮﺻﺔ داﻧﺶ ﮔﺸﺘﻪ ﺑـﻮد‪ .‬در آن دوره‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﭼﻨـﺪ دورة ﻣﺤـﺪود و ﻣﻌـﺪود‬ ‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﻜﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮان در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻫﻢ ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ و ﻫﻢ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑﺘـﻮان ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻫـﻮش‬ ‫ﺳﻌﺎدت را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺗﻌﺎدل ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﻲ را ﭘﺪﻳﺪ آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌـﺎدل ﻫـﻢ از درون و ﻫـﻢ از‬ ‫ﺑﻴﺮون ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﺷﺪ ‪ -‬از درون ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪ ،‬و از ﺑﻴﺮون ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت‪ .‬ﺑـﺮاي آﻧﻜـﻪ ﺑﺘـﻮاﻧﻴﻢ آﻧﭽـﻪ را‬ ‫ﭘﺲ از ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ روي داد ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎرﻳﺦ آﺗﻴﻜﺎ را ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ دوره ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫در آﻏﺎز دوران ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬آﺗﻴﻜﺎ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻛﺸﺎورزي ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺧـﻮد ﻗـﺎﺋﻢ ﺑـﻮد‪ .‬ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ آن‪ ،‬آﺗـﻦ‪ ،‬ﺷـﻬﺮ‬ ‫ﺑﺰرﮔﻲ ﻧﺒﻮد؛ اﻣﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ رو ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ از ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان و ﭘﻴﺸـﻪوراﻧـﻲ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲ ﺷـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮدن ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺧﻮد در ﺑﺎزارﻫﺎي ﺧﺎرج ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺑﻬﺘـﺮ اﺳـﺖ از زﻣﻴﻨﻬـﺎ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻛﺸﺖ درﺧﺖ ﻣﻮ و زﻳﺘﻮن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد و ﻏﻼت از ﺧﺎرج‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ از ﺳﻮاﺣﻞ درﻳﺎي ﺳﻴﺎه وارد ﺷـﻮد‪ .‬ﻛﺸـﺖ ﻣـﻮ و زﻳﺘـﻮن‬ ‫ﺑﻴﺶ از ﻛﺸﺖ ﻏﻼت ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﺸﺎورزان ﺧﺮده ﭘﺎ زﻳﺮ ﺑﺎر ﻗﺮض رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻋﻬﺪ ﻫﻮﻣﺮ‪ ،‬آﺗﻴﻜـﺎ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ اﻳﺎﻟﺘﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ داﺷﺖ؛ وﻟﻲ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻣﻘﺎم دﻳﻨﻲ در آﻣـﺪ و ﻗـﺪرت‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد را ﭘﺎك از دﺳﺖ داد‪ .‬دوﻟﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ اﺷﺮاف اﻓﺘﺎد‪ ،‬و اﺷﺮاف ﻛﺸﺎورزان ده و ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان ﺷﻬﺮي را زﻳﺮ ﻓﺸـﺎر‬ ‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در آﻏﺎز ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﻮﻟﻮن اﺻﻼﺣﺎﺗﻲ ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ و ﻣﻘـﺪاري آزادي ﺑـﻪ دﺳـﺖ آﻣـﺪ‪ ،‬و در دورة‬ ‫‪ .1‬ﻣﻨﻈﻮر از»ﺳﻘﺮاط اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ« ﺳﻘﺮاﻃﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺧﻼل ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي اﻓﻼﻃﻮن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬م ‪.‬‬

‫‪ □ 62‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺒﺎري ﭘﺲ از ﺳﻮﻟﻮن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺌـﻲﺳﻴﺴـﺘﺮاﺗﻮس ‪ Peisistratus‬و ﭘﺴـﺮش‪ ،‬ﻣﻘـﺪار زﻳـﺎدي از‬ ‫اﺻﻼﺣﺎت ﺳﻮﻟﻮن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ دوره ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳـﻴﺪ‪ ،‬اﺷـﺮاف ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻒ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺗﻮدة ﻣﺮدم را ﺟﻠﺐ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻘﻮط ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ‪ ،‬اﺷـﺮاف ﻳﻮﻧـﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺷـﺮاف‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬از ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ در ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ رﻫﺒﺮان ﺗﻮدة ﻣﺮدم‬ ‫آﺗﻦ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺳﻬﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮي در ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮاﻫﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﭘـﺮﻳﻜﻠﺲ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻗـﺪرت‬ ‫اﻗﺘﺼﺎدي آﺗﻦ ﺑﺪان واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮوز اﺧﺘﻼف روز اﻓﺰون ﻣﻴﺎن آﺗﻦ و اﺳﭙﺎرت ﺷﺪ؛ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﺟﻨﮓ اﻳﻦ دو ﺷﻬﺮ ﺷﺪ )‪ 404-431‬ق‪.‬م‪ .(.‬و در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ آﺗﻦ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺳﻘﻮط ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺣﻴﺜﻴﺖ آﺗﻦ ﺑﺮﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ در ﺣـﺪود ﻳـﻚ ﻫـﺰار ﺳـﺎل‪،‬‬ ‫ﻣﺮﻛﺰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ از ﻟﺤﺎظ رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻋﻠﻮم از آﺗﻦ ﭘﻴﺶ اﻓﺘﺎد؛ وﻟﻲ وﺟﻮد اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ آﺗـﻦ را از ﺣﻴـﺚ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪» .‬آﻛﺎدﻣﻲ« ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن در آن درس ﻣﻲ داد‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﺔ ﻣﻜﺎﺗﺐ دﻳﮕﺮ ﻋﻤﺮ ﻛﺮد و ﺗﺎ دو ﻗﺮن ﭘـﺲ‬ ‫از آﻧﻜﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﻪ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ درآﻣﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ »ﺟﺰﻳﺮة« ﻛﻔﺮ ﺑـﺎ ﺳـﻤﺎﺟﺖ ﺑـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﻮد‬ ‫اداﻣﻪ داد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪ 539‬ﭘﺲ از ﻣﻴﻼد ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ از روي ﺗﻌﺼﺐ دﻳﻨﻲ آﻛﺎدﻣﻲ را ﺑﺴﺖ و »ﻗﺮون ﺳﻴﺎه« ﺑﺮ اروﭘﺎ‬ ‫ﺳﺎﻳﻪ اﻓﻜﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس □ ‪63‬‬

‫‪
96 82‬‬

‫ا‪ 76‬راس‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﻤﺴـﻨﮓ ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس و ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘـﻮس ﻳـﺎ ﭘﺎرﻣﻨﻴـﺪس ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬داراي اﻫﻤﻴـﺖ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس اﻫﻞ اﻳﻮﻧﻲ ﺑﻮد و ﺳﻨﺖ ﻋﻠﻤﻲ و ﻋﻘﻼﻧﻲ آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ را اداﻣﻪ داد‪ .‬وي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴـﻲ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم آﺗﻦ را ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ آﺷﻨﺎ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﻔﺖ ﻋﻠﺖ اﺻﻠﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻃﺒﻴﻌﻲ روح اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 500‬ق‪.‬م‪ .‬در ﺷﻬﺮ ﻛﻼزوﻣﻨﻪ ‪ Clazomenae‬واﻗﻊ در اﻳﻮﻧﻲ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ؛ وﻟـﻲ در ﺣـﺪود‬ ‫ﺳﻲ ﺳﺎل از ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را در آﺗﻦ ﮔﺬراﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺐ ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 462‬ﺗﺎ ‪ 432‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘـﺮﻳﻜﻠﺲ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺘﻤﺪن ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻫﻤﺸﻬﺮﻳﺎن ﺧﻮد ﻛﻤﺮ ﻫﻤﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﻜﺴـﺎﮔﻮراس را ﺑـﻪ آﺗـﻦ ﻓـﺮا ﺧﻮاﻧـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬و ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫آﺳﭙﺎﺳﻴﺎ ‪ Aspasia‬ﻛﻪ ﺧﻮد اﻫﻞ ﻣﻠﻄﻴـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬وي را ﺑـﻪ ﭘـﺮﻳﻜﻠﺲ ﺷﻨﺎﺳـﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃـﻮن در رﺳـﺎﻟﺔ »ﻓﻴـﺪروس«‬ ‫‪ Phaedrus‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ ﺑﺎ اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﻣﻮاﻓﻖ ﺷﺪ‪ ،‬و او ﻣﺮدي داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﭘـﺮﻳﻜﻠﺲ ﻧﻈﺮﻳـﺔ او را درﺑـﺎرة‬ ‫آﻧﭽﻪ در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ آﻣﻮﺧﺖ و ﭘـﺲ از آﻧﻜـﻪ داﻧـﺶ ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﺣﻘﻴﻘـﻲ ﻋﻘـﻞ و ﺑﻼﻫـﺖ را ﻛـﻪ ﻋـﻴﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﺳـﺨﻨﺎن‬ ‫اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﺑﻮد ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ داﻧﺶ آﻧﭽﻪ را ﺑﺮاي ﺑﻬﺘﺮ ﻛﺮدن ﻓﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﺑﻴﺮون ﻛﺸﻴﺪ‪«.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس در اورﻳﭙﻴﺪس ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ وﻟﻴﻜﻦ در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ آﺗﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدم ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ و زﻣﺎﻧﻬﺎ و ﻗﺎره ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮ از آﻧﭽﻪ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺑﺪان ﺧﻮ داﺷﺘﻨﺪ رواج دﻫﻨﺪ‪ ،‬دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻲ ورزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ ﺑﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﻴﺮي رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎﻧﺶ ﺑـﺎ ﺣﻤﻠـﻪ‬ ‫ﻛﺮدن ﺑﻪ دوﺳﺘﺎن او ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻓﻴﺪﻳﺎس ﺑﻬﺘﺎن زدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪاري از ﻃﻼﻳﻲ را ﻛﻪ ﻗـﺮار ﺑـﻮده اﺳـﺖ در‬ ‫ﻣﺠﺴﻤﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد ﺣﻴﻒ و ﻣﻴﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻫﺮ ﻛﻪ را ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎي ﻧﻤﻲ آورد و »درﺑﺎرة ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ« درس ﻣﻲ داد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻜﻤﻪ ﺟﻠﺐ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺮ ﻃﺒـﻖ اﻳـﻦ ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس را ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا وي ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺳـﻨﮓ ﮔﺪاﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ و‬ ‫ﻣﺎه از ﺟﻨﺲ ﺧﺎك اﺳﺖ‪) .‬ﻋﻴﻦ ﻫﻤﻴﻦ اﺗﻬﺎﻣﺎت ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺳﻘﺮاط ﻧﻴﺰ ﺗﻜﺮار ﺷﺪ و ﺳـﻘﺮاط آﻧﻬـﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺎﻃﺮ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻴﺸﺎن رﻳﺸﺨﻨﺪ ﻛﺮد‪ (.‬آﻧﭽﻪ رخ داد ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﻧﺎﭼﺎر ﺷـﺪ آﺗـﻦ را‬ ‫ﺗﺮك ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ او را از زﻧﺪان درآورد و از آﺗﻦ دور ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﺑﻪ اﻳـﻮﻧﻲ ﺑﺎزﮔﺸـﺖ و‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻣﻜﺘﺒﻲ ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ وﺻﻴﺖ وي ﺳﺎﻟﮕﺮد ﻣﺮﮔﺶ را ﺑﺮاي ﻛﻮدﻛﺎن دﺑﺴﺘﺎﻧﻲ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺣﺘﻲ ﻛـﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﭘـﺎرة ﻣـﺎده از ﻫـﺮ‬ ‫ﻋﻨﺼﺮي ﻣﻘﺪاري در ﺧﻮد دارد‪ .‬اﺷﻴﺎ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ ﻛﻪ از آن ﭼﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰي در ﺧـﻮد دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻤﺜﻞ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي آﺗﺶ در ﺧﻮد دارد؛ وﻟﻲ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ وﻗﺘﻲ ﭼﻴﺰي را آﺗﺶ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﻨﺼـﺮ آﺗـﺶ‬ ‫در آن ﺑﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﭽﺮﺑﺪ‪ .‬اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﺑﺮ ﺻﺪ وﺟﻮد ﺧﻸ اﺳـﺘﺪﻻل ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﺎﻋﺖ آﺑﻲ ﻳﺎ ﺧﻴﻚ ‪‬ﭘﺮ ﺑﺎد ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻫﻮا ﻫﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 64‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﺑﺎ اﺳﻼف ﺧﻮد در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارد ﻛـﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ »روح« ‪ nous‬ﺟـﻮﻫﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﭼﻴﺰﻫﺎي زﻧﺪه دﺧﺎﻟﺖ دارد و اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ را از ﻣﺎدة ﻣﺮده ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣـﻲ ﺳـﺎزد‪ .‬وي ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ در ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻘﺪاري از ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﺟﺰ روح‪ ،‬وﺟﻮد دارد؛ و در ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ روح ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪ .‬روح ﺑﺮ ﻫﻤـﺔ ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫دارﻧﺪ ﻣﺴﻠﻂ اﺳﺖ‪ .‬روح ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ و آزاد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻣﺨﻠﻮط ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﺰ در ﻣـﻮرد روح‪ ،‬ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰي‪،‬‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎدﻳﺮي از ﻫﻤﺔ اﺿﺪاد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮﻣـﻲ و ﺳـﺮدي و ﺳـﻔﻴﺪي و ﺳـﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬در ﺑـﺮ دارد‪ .‬اﻧﻜﺴـﺎﮔﻮراس‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ )ﻗﺴﻤﺘﻲ از( ﺑﺮف ﺳﻴﺎه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫روح ﻣﻨﺸﺄ ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ و ﭼﺮﺧﺸﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورد ﻛﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺴﺘﺮش ﻣـﻲ ﻳﺎﺑـﺪ و ﺑﺎﻋـﺚ ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﺒﻜﺘﺮﻳﻦ اﺷﻴﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺤﻴﻂ اﻳﻦ ﭼﺮﺧﺶ ﺑﺮوﻧﺪ و ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮﻳﻦ اﺷﻴﺎ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻣﺮﻛـﺰ آن‪ .‬روح داراي ﺷـﻜﻞ واﺣـﺪي‬ ‫اﺳﺖ و در ﺟﺎﻧﻮران ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺗﺮي ﻇﺎﻫﺮي آدﻣﻲ در اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ آدﻣـﻲ دﺳـﺖ‬ ‫دارد‪ .‬ﻫﻤﺔ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻫﻮش آدﻣﻲ و ﺟﺎﻧﻮران ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ و ﺳﻘﺮاط‪ ‬اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻫﺮ دو از اﻳﻦ ﺷﻜﺎﻳﺖ دارﻧﺪ ﻛﻪ اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﭘﺲ از آن ﻛﻪ روح را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬آن را‬ ‫ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻢ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﻓﻘﻂ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ روح را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻋﻠـﺖ اﻣـﺮي‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ دﻳﮕﺮي ﺳﺮاغ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻀﺎﻳﺎ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺟﺒـﺮ و اﺗﻔـﺎق‬ ‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﺒﺎدي ﻗﻀﺎﻳﺎ ﻧﻤﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬وﻟﻲ در ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ وي »ﺗﻘـﺪﻳﺮ« ﻧﻴـﺰ ﻣﺤﻠـﻲ ﻧـﺪارد‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس اﺧﻼق ﻳﺎ دﻳﺎﻧﺖ را ﭼﻨﺪان ﻣﻬﻢ ﻧﻤﻲ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﺷـﺎﻳﺪ ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ ﻣﺤﺎﻛﻤـﻪ ﻛﻨﻨـﺪﮔﺎﻧﺶ اﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻻﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس از ﻫﻤﺔ اﺳﻼف ﺧﻮد ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﮕـﺮ از ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس‪ .‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﭘﺎرﻣﻨﻴـﺪس در او‪،‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻫﻤﻮ در اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در زﻣﻴﻨﺔ ﻋﻠﻢ‪ ،‬اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ارج ﻓﺮاوان داﺷﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ داد ﺗﺎﺑﺶ ﻣﺎه از اﻧﻌﻜﺎس ﻧﻮر اﺳﺖ‪ ،‬او ﺑـﻮد‬ ‫ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در آﺛﺎر ﭘﺎرﻣﻨﺪﻳﺲ ﻧﻴﺰ ﻗﻄﻌﺔ ﺳﺮﺑﺴﺘﻪ اي دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ او ﻫﻢ اﻳﻦ را ﻣـﻲ داﻧﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬‫اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺻﺤﻴﺢ ﺧﺴﻮف و ﻛﺴﻮف را ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ .‬وي ﻣـﻲ داﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎه ﭘـﺎﻳﻴﻦﺗـﺮ از ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﻗـﺮار دارد‪.‬‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺳﻨﮕﻬﺎي آﺗﺸﻴﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺎ ﺣﺮارت ﺳﺘﺎرﮔﺎن را اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ از‬ ‫ﻣﺎ ﺧﻴﻠﻲ دورﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﻠﻮﭘﻮﻧﺴﻮس ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎه ﻛﻮﻫﻬﺎ و )ﺑﻪ ﺧﻴﺎل او( ﺳﺎﻛﻨﺎﻧﻲ دارد‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﺑﻪ ﻣﻜﺘﺐ اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺲ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳـﺖ‪ ،‬وي ﺳـﻨﺖ ﻋﻘﻼﻧـﻲ و ﻋﻠﻤـﻲ‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﺔ اﻳﻮﻧﻲ را زﻧﺪه ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ .‬آن ﻋﻘﺪة اﺧﻼﻗﻲ و دﻳﻨﻲ ﻛﻪ از ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺎن ﺑﻪ ﺳﻘﺮاط و از ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ اﻓﻼﻃﻮن رﺳـﻴﺪ و‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را دﭼﺎر اﻧﺤﺮاف ﺗﻴﺮه اﻧﺪﻳﺸﺎﻧﻪ )‪ (obscurantist‬ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬در او دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﻛـﺎﻣﻼً در ﺗـﺮاز‬ ‫اول ﻗﺮار ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺑﻪ آﺗﻦ ﺑﺮد‪ ،‬و ﻧﻴﺰ از ﻋﻮاﻣﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳـﻘﺮاط را ﭘﺪﻳـﺪ آورد‪،‬‬ ‫داراي اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ □ ‪65‬‬

‫‪
9 82‬‬

‫‬ ‫‬ ‫‪6‬‬ ‫ ‬ ‫ا  ‬ ‫ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬاران اﺗﻤﻴﺴﻢ ‪ atomism‬دو ﺗﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ :‬ﻟﻴﻮﺳـﻴﭙﻮس ‪ Leucippus‬و دﻣﻮﻛﺮﻳﺘـﻮس ‪) Democritus‬ذﻳﻤﻘـﺮاﻃﻴﺲ(‪.‬‬ ‫ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ دو از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻛﺎر دﺷﻮاري اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻧﺎم اﻳﻦ دو ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻇـﺎﻫﺮاً ﺑﻌﻀـﻲ از آﺛـﺎر‬ ‫ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ در ﺣﺪود ‪ 440‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،1‬اﻫﻞ ﻣﻠﻄﻴﻪ ﺑﻮد و ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻋﻠﻤـﻲ و‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن ﺷﻬﺮ را اداﻣﻪ داد‪ .‬وي ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي از ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس و زﻧﻮ ‪ Zeno‬ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮدو اﻃـﻼع ﻣـﺎ ﺑـﺮ اﺣـﻮال او‬ ‫ﭼﻨﺎن اﻧﺪك اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ اﭘﻴﻜﻮروس )ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺮوان ﺑﻌﺪي دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس( وﺟﻮد او را ﻳﻜﺴـﺮه اﻧﻜـﺎر ﻛـﺮده‬ ‫اﺳﺖ؛ و ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺘﺠﺪدان ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﺑﺎر دﻳﮕﺮ زﻧﺪه ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل در آﺛـﺎر ارﺳـﻄﻮ اﺷـﺎره ﻫـﺎﻳﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﺎور ﻧﻜﺮدﻧﻲ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ وﺟﻮد وي اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮده‪ ،‬اﻳﻦ اﺷﺎره ﻫﺎ )ﻛﻪ ﻣﺘﻀـﻤﻦ ﻧﻘـﻞ‬ ‫ﻗﻮﻟﻬﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ( در آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺳﻴﻤﺎي دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﻠﻮﻣﺘﺮ و ﻣﺸﺨﺺ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس اﻫﻞ آﺑﺪارا ‪ Abdera‬واﻗﻊ در ﺗﺮاس ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ زﻣﺎن او‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻴﺮي اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ‪ -‬ﺑﮕﻴـﺮﻳﻢ در ﺣـﺪود ‪ 432‬ق‪.‬م‪ - .‬وي ﺟـﻮان ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺣﺪود ‪ 420‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﻴﻞ داﻧﺶ ﺳﻔﺮﻫﺎي‬ ‫زﻳﺎدي در ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﺷﺮﻗﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ ﻣﺪت ﻗﺎﺑـﻞ ﻣﻼﺣﻈـﻪ اي را در ﻣﺼـﺮ ﮔﺬراﻧـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ؛ و‬ ‫ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺳﻔﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬وي ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آﺑﺪارا ﺑﺎزﮔﺸﺖ و در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺴﻠﺮ ‪ Zeller‬دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس‬ ‫را »از ﺣﻴﺚ داﻧﺶ از ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘﻴﺶ از دو ﻣﻌﺎﺻﺮ او ﻏﻨﻲ ﺗﺮ و در زﻳﺮﻛﻲ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻓﻜﺮ از اﻏﻠﺐ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺗـﺮ«‬ ‫ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺳﻘﺮاط و ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻟﺬا از ﺣﻴﺚ ﺗﺮﺗﻴﺐ وﻗـﺎﻳﻊ ﺑﺎﻳـﺪ در ﻛﺘـﺎب ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣـﺎ‬ ‫ﻗﺪري دﻳﺮﺗﺮ از اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺸﻜﻞ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﻦ وي از ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻓﻠﺴﻔﺔ او در ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﻫﻤﺸﻬﺮي ﺧﻮد او و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴـﻮف ﺳﻮﻓﺴـﻄﺎﻳﻲ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﻦ او را ﭘﻴﺶ از ﺳﻘﺮاط و ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻢ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﺑﻪ آﺗـﻦ‬ ‫ﺳﻔﺮ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﺮدم آﺗﻦ ﺑﺎ ذوق و ﺷﻮق از او ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ آﺗﻦ رﻓﺘﻢ و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻣـﺮا‬ ‫ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ‪ «.‬در آﺗﻦ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺑﺮﻧﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن از او اﻃﻼﻋﻲ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬ﻟﻴﻜﻦ ارﺳﻄﻮ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس را ﺧﻮب ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ او ﻧﻴﺰ از ﻣﺮدم ﺷﻤﺎل اﻳـﻮﻧﻲ ﺑـﻮد‪ 2«.‬اﻓﻼﻃـﻮن در‬

‫‪ .1‬ﺳﻴﺮﻳﻞ ﺑﻴﻠﻲ ‪ Cyril Bailey‬در ﻛﺘﺎب »اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎي ﺗﻮﻧﺎﻧﻲ و اﭘﻴﻜﻮروس« ‪ The Greek Atomists and Epicurus‬ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻣﻲ زﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس در ﺣﺪود ‪ 430‬ق‪.‬م‪ .‬ﻳﺎ ﻗﺪري زودﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫»از ﺗﺎﻟﺲ ﺗﺎ اﻓﻼﻃﻮن« ‪2 . From Thales to Plato. P. 193.‬‬

‫‪ □ 66‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫»ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت« ﺧﻮد ﻧﺎﻣﻲ از او ﻧﻤﻲ ﺑﺮد‪ .‬وﻟﻲ دﻳﻮﮔﻨﺲ ﻻﺋﺮﺗﻴﻮس‪ 1‬ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ اﻓﻼﻃـﻮن ﭼﻨـﺎن از دﻣﻮﻛﺮﻳﺘـﻮس ﺑـﺪش‬ ‫ﻣﻲ آﻣﺪه ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﻤﺔ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي او را ﺑﺴﻮزاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﺚ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘـﻮس را‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان رﻳﺎﺿـﻴﺪان‪ ،‬داراي ارزش‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬ ‫اﻓﻜﺎر اﺳﺎﺳﻲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺸﺘﺮك ﻟﻴﻮ ﺳﻴﭙﻮس و دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ در ﻣـﻮرد ﭘـﺮورش‬ ‫اﻳﻦ اﻓﻜﺎر ﺑﻪ دﺷﻮاري ﻣﻲ ﺗﻮان اﻳﻦ دو را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﺮاي ﻣﻨﻈـﻮر ﻣـﺎ ﻧﻴـﺰ ﭼﻨـﻴﻦ ﻛﻮﺷﺸـﻲ اﻫﻤﻴـﺖ ﻧـﺪارد‪.‬‬ ‫ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس ‪ -‬اﮔﺮ ﻧﻪ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ‪ -‬ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻴﺎﻧﺔ ﻣﺬﻫﺐ وﺣﺪت و ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺜﺮت را‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﺎرﻣﻴـﺪﻧﺲ و اﻣﭙـﺪوﻛﻠﺲ‬ ‫ﺑﻴﺎن ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ؛ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ اﺗﻤﻴﺴﻢ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ اﻳﻦ دو ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ ،‬و از ﻏﺎﻟﺐ ﺧﻄﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎي ﺑﺪان راﻏﺐ ﺑﻮد اﺣﺘﺮاز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻋﻘﻴﺪه دارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰ از اﺗﻤﻬﺎﻳﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻫﻨﺪﺳـﻲ‪ ،‬ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻘﺴـﻴﻤﻨﺪ‪ :‬ﻣﻴـﺎن اﺗﻤﻬـﺎ‬ ‫ﻓﻀﺎي ﺗﻬﻲ اﺳﺖ؛ و اﺗﻤﻬﺎ ﻓﻨﺎﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻧﺪ؛ و ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛ و ﺗﻌـﺪاد اﺗﻤﻬـﺎ‪ ،‬و‬ ‫ﺣﺘﻲ ﺗﻌﺪاد اﻧﻮاع آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ اﺳﺖ؛ و ﺗﻔﺎوت آﻧﻬﺎ در ﺷﻜﻞ و اﻧﺪازة آﻧﻬﺎ اﺳـﺖ‪ .‬ارﺳـﻄﻮ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻧﻈـﺮ‬ ‫اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ اﺗﻤﻬﺎ از ﺣﻴﺚ ﺣﺮارت ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻓﺮق دارﻧﺪ‪ :‬اﺗﻤﻬﺎي ﻛﺮوي ﻛﻪ آﺗﺶ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﮔﺮﻣﺘـﺮﻳﻦ اﺗﻤﻬـﺎ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬و از ﺣﻴﺚ وزد‪ ،‬ارﺳﻄﻮ از ﻗﻮل دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‪» :‬ﻫـﺮ ﻻﻳﺘﺠﺰاﻳـﻲ ﻫﺮﭼـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪ «.‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ اﺗـﻢ اﺻـﻮﻻً داراي وزن اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﻧـﻪ‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻠﻪ اﻳﺴـﺖ ﻣـﻮرد‬ ‫اﺧﺘﻼف‪.‬‬ ‫اﺗﻤﻬﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ داراي ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺧﺼﻮص ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﺷﺎرﺣﺎن اﺧﺘﻼف ﻧﻈـﺮ ﻣﻮﺟـﻮد‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺗﺴﻠﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸـﻴﺪه اﻧـﺪ ﻛـﻪ اﺗﻤﻬـﺎ ﻫﻤﻴﺸـﻪ در ﺣـﺎل ﺳـﻘﻮﻃﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﻬـﺎ ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﻨﮕﻴﻨﺘﺮﻧﺪ ﺳﺮﻳﻌﺘﺮ ﺳﻘﻮط ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺗﻤﻬﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻘﻮط ﺑﻪ اﺗﻤﻬﺎي ﺳﺒﻚ رﺳﻴﺪه اﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺗﺼﺎدم ﻛﺮده اﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮﭘﻬﺎي ﺑﻴﻠﻴﺎرد از ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪهاﻧﺪ‪ 3.‬ﻧﻈﺮ اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭼﻨـﻴﻦ ﺑـﻮده‪ ،‬و او از‬ ‫ﻏﺎﻟﺐ ﺟﻬﺎت ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﻳﺎت دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﺑﻨﺎ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ؛ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮي ﻧﺴـﺒﺘﺎً دور از‬ ‫ﻫﻮﺷﻤﻨﺪي ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪه اﻧﺘﻘﺎدات ارﺳﻄﻮ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ آورد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ دﻻﻳﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﭘﻨﺪاﺷـﺖ ﻛـﻪ وزن‬ ‫از ﺧﻮاص اﺻﻠﻲ اﺗﻤﻬﺎي ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس و دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ آﻧﻬﺎ اﺗﻤﻬﺎ در اﺻـﻞ‬ ‫و اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻮده اﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﺣﺮﻛﺘـﻲ ﮔﺎزﻫـﺎ ‪ -‬ﻛـﻪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﮔـﺎز را‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺣﺮﻛﺖ اﺗﻤﻬﺎ ﻣﻲ داﻧﺪ ‪ -‬ﺑﻪ اﺗﻤﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺗﻬﻲ ﺑﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻪ ﺑﺎﻻ وﺟـﻮد‬ ‫دارد و ﻧﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ‪ .‬وي ﺣﺮﻛﺖ اﺗﻤﻬﺎ را در روح ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﺮد ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ ذرات ﻏﺒﺎر در ﻧـﻮر ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎد‬ ‫ﻧﻤﻲ وزد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻫﻮﺷﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺗﺮ از ﻧﻈﺮ اﭘﻴﻜﻮروس اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ آن را ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ ﻟﻴﻮﺳـﻴﭙﻮس و‬ ‫‪4‬‬ ‫دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪.‬‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺑﺮﺧﻮرد اﺗﻤﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬دﺳﺘﻪ ﻫﺎﻳﻲ از اﺗﻤﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎي دو‪‬ار در ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ‬ ‫ﺗﺎ اﻧﺪازة زﻳﺎدي ﺑﺮ ﺳﻴﺎق ﻧﻈﺮﻳﺎت اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس اداﻣﻪ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ؛ و اﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﺣﺮﻛـﺖ ﺣﻠﻘـﻪ ﻫـﺎي دو‪‬ار ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮ‬ ‫ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﺴﺒﺖ دادن اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ روح‪ ،‬ﺧﻮد در آن زﻣﺎن ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ Diogenes Laertius .1‬اﻫﻞ ﻻﺋﺮت واﻗﻊ در ﺟﺰﻳﺮة ﺳﻴﺴﻴﻞ در ﻗﺮن دوم ﻳـﺎ ﺳـﻮم ﻣـﻴﻼدي ﻣـﻲ زﻳﺴـﺘﻪ و ده ﺟﻠـﺪ ﻛﺘـﺎب در »زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﻪ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫»رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻳﻮﻧﺎن« ‪2 . Greek Mathema&cs, Vol. 1, p. 176.‬‬ ‫»در ﻛﻮن و ﻓﺴﺎد« ‪3 .On Genera&on and Corrup&on, 316.‬‬ ‫‪ .4‬ﺑﺮﻧﺖ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ را ﻗﺒﻮل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻴﻠﻲ ﻧﻴﺰ در ﻣﻮرد ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس آن را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد )ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ ﺻﻔﺤﻪ ‪(83‬‬

‫اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ □ ‪67‬‬

‫در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد ﻛﻪ اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ را ﻣﺘﻬﻢ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺑﻪ ﺗﺼﺎدف ﻧﺴﺒﺖ ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ؛ ﺣـﺎل‬ ‫آﻧﻜﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ ،‬اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ ﺟﺒﺮي ﻣﺤﺾ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺮ ﻃﺒـﻖ ﻗـﻮاﻧﻴﻨﻲ ﻃﺒﻴﻌـﻲ رخ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ اﻣﻜﺎن وﻗﻮع ﻫﺮ اﻣﺮي را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺼﺎدف اﻧﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ وﺟﻮدش ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻮﻟﻲ دارد ﻛﻪ‪» :‬ﻫﻴﭻ اﻣﺮي ﺑﻲ ﺳﺒﺐ رخ ﻧﻤـﻲ دﻫـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫اﻣﺮي ﺑﺮاي ﻋﻠﺘﻲ و ﺿﺮورﺗﻲ واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ «.‬راﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ وي دﻟﻴﻠﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺪاده اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼـﺮا ﺑﺎﻳـﺪ ﺟﻬـﺎن را در‬ ‫اﺑﺘﺪا ﺑﺪان ﺷﻜﻞ ﻛﻪ ﺑﻮده ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﺗﺼﺎدف ﻧﺴـﺒﺖ داد؛ وﻟـﻲ ﻫﻤﻴﻨﻜـﻪ ﺟﻬـﺎن ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫آﻣﺪ‪ ،‬ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺑﻌﺪي آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﺮ ﻃﺒـﻖ اﺻـﻮل ﻣﻜـﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﻨﻴـﺎد ﺷـﺪ‪ .‬ارﺳـﻄﻮ و دﻳﮕـﺮان ﺑـﺮ ﻟﻴﻮﺳـﻴﭙﻮس و‬ ‫دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﺧﺮده ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﺎن ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺗﻤﻬﺎ را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟـﻴﻜﻦ در اﻳـﻦ ﻣـﻮرد اﺗﻤﻴﺴـﺘﻬﺎ از‬ ‫ﻧﺎﻗﺪان ﺧﻮد ﻋﻤﻴﻘﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻋﻠﻴﺖ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ از ﺟﺎﻳﻲ آﻏﺎز ﺷﻮد؛ و از ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ آﻏـﺎز ﺷـﻮد‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻋﻠـﺖ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﻋﻠﺘﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎن را ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻟﻘﻲ ﻧﺴﺒﺖ داد‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﺘـﻲ در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎز ﺧـﻮد ﺧـﺎﻟﻖ‬ ‫ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ از ﻫﻤﺔ ﻧﻈﺮﻳﺎت دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺟﻬﺎن را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻼف ﺳـﻘﺮاط و اﻓﻼﻃـﻮن و ارﺳـﻄﻮ ﻣﻔﻬـﻮم »ﻏـﺮض« ﻳـﺎ »ﻋﻠـﺖ‬ ‫ﻏﺎﻳﻲ« را ﭘﻴﺶ ﻧﻜﺸﻨﺪ‪» .‬ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ« ﻳﻚ اﻣﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺎدﺛﻪ اي در زﻣﺎن آﻳﻨﺪه ﻛﻪ آن اﻣـﺮ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ آن واﻗـﻊ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﺑﺎ اﻣﻮر ﺑﺸﺮي ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﻧﺎﻧﻮا ﻧﺎن ﻣﻲ ﭘﺰد؟ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮدم ﺑـﻪ ﻧـﺎن ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﭼﺮا راه آﻫﻦ اﺣﺪاث ﻣﻲ ﺷﻮد؟ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮدم ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛـﺮد‪ .‬در اﻳـﻦ ﻣـﻮارد ﻗﻀـﺎﻳﺎ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫ﻏﺮض ﺧﻮد ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ در ﺧﺼـﻮص اﻣـﺮي ﺑﭙﺮﺳـﻴﻢ‪» :‬ﭼـﺮا؟« ﻣﻨﻈﻮرﻣـﺎن از اﻳـﻦ ﭘﺮﺳـﺶ دو ﭼﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ اﻳﻨﻜﻪ‪» :‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﭼﻪ ﻏﺮﺿﻲ دارد؟« دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ‪» :‬ﻛﺪام ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﺒﻠﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪﻧﺪ؟« ﭘﺎﺳﺦ‬ ‫ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﺆال ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻫﻤﺎن از ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻏﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﻠﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ؛ و ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﺆال دوم ﺗﻮﺟﻴـﻪ‬ ‫ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻣﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ از ﭘﻴﺶ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻛﺪاﻣﻴﻚ از اﻳـﻦ دو ﭘﺮﺳـﺶ را‬ ‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻃﺮح ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻫﺮ دو ﭘﺮﺳﺶ را ﻣﻄﺮح ﻛﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﻣـﺎ را‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤﻲ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﻏﺎﻳﻲ راه ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲ ﺑﺮد‪ .‬اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻜـﺎﻧﻴﻜﻲ را ﻃـﺮح‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﺪان دادﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﺧﻼف آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎن رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﭘﺮﺳـﺶ ﻏـﺎﻳﻲ ﻋﻼﻗـﻪ داﺷـﺘﻨﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﺎﻓﻠﺔ ﻋﻠﻢ را ﺑﻪ ﺑﻦﺑﺴﺖ ﻛﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد ﻫﺮ دو ﭘﺮﺳﺶ ﻣﺤﺪودﻳﺘﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﻪ در ﺗﻔﻜﺮ ﻋﺎدي و ﭼﻪ در ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﻧﺎدﻳـﺪه ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻦ دو ﭘﺮﺳﺶ را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ درﺑﺎرة واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ اﻟﻤﺠﻤﻮع )ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﻴﺰ در آن ﺑـﻪ ﺣﺴـﺎب آﻣـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ(‬ ‫ﻃﺮح ﻛﺮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺘﻲ از واﻗﻌﻴﺖ راﺟﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻏﺎﻳﻲ ﻓﻮراً ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻪ »ﺧـﺎﻟﻘﻲ«‬ ‫ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ »ﺻﺎﻧﻌﻲ« ﻛﻪ ﻏﺮض او در ﺟﺮﻳﺎن اﻣﻮر ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ در ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻏﺎﻳﻲ ﭼﻨـﺎن ﺧﻴـﺮهﺳـﺮ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﺆال ﺧﻮد را دﻧﺒﺎل ﻛﻨﺪ و ﺑﭙﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﻏﺎﻳﺖ و ﻏﺮض وﺟﻮد ﺧﻮد »ﺧﺎﻟﻖ« ﭼﻴﺴﺖ؟ آﻧﻮﻗﺖ آﺷﻜﺎر ﻣﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﺆاﻟﺶ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻛﻔﺮ و ﺑﻲدﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺆال ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ؛ ﭼﻮﻧﻜﻪ ﺑـﺮاي ﺑـﺎ ﻣﻌﻨـﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻧﺎﭼـﺎرﻳﻢ‬ ‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﻖ ﺧﻮد ﻣﺨﻠﻮق ﻳﻚ »ﻓﻮق ﺧﺎﻟﻖ« اﺳﺖ و ﻏﺎﻳـﺖ و ﻏﺮﺿـﺶ اوﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ اﻳـﻦ ﻣﻔﻬـﻮم ﻏﺎﻳـﺖ »در«‬ ‫واﻗﻌﻴﺖ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ »ﺑﺎ« واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻦاﻟﺤﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻧﻪ ﺑﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﻫﻢ ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻚ اﻣﺮ را اﻣـﺮ دﻳﮕـﺮي ﺑﺎﻋـﺚ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و آن دﻳﮕﺮي را اﻣﺮ ﺳﻮم‪ ،‬و ﻗﺲ ﻋﻠﻲ ﻫﺬا‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ اﻳﻦ اﻣﻮر ﻋﻠﺘﻲ ﺟﻮﻳﺎ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﻲ رﺳـﻴﻢ ﺑـﻪ‬ ‫‪ .1‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﺟﺒﺮﻳﺖ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ر‪.‬ك ﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.121‬‬

‫‪ □ 68‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺧﺎﻟﻘﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﻲ ﻋﻠﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﺔ ﺗﻮﺟﻴﻬﺎت ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﻠﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻣﺒﻨﺎي ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺎﻟﺬات داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫دﻟﻴﻞ اﮔﺮ اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺗﻤﻬﺎ را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارده اﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻋﻴﺒـﻲ در ﻧﻈﺮﻳـﺔ آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬ ‫ﻧﻤﻲرود‪.‬‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ دﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد ﻣﻲ آورﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺗﺠﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺗﻤﻲ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺮاي‬ ‫اﻳﻦ اﺣﻴﺎ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻋﻠﻢ ﺷﻴﻤﻲ را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن از اﻳﻦ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﻲ ﺧﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪة ﺗﺠﺮﺑﻲ و اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺗﻔﺎوت ﭼﻨﺪان ﺑﺎرزي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﻣﺸﻬﻮدات را ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ و اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﻲ از ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻣﺎﺑﻌـﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﺧـﻮد را ﺑـﺎ ﻣﺸـﺎﻫﺪاﺗﻲ از‬ ‫ﺳﺎﻋﺖ آﺑﻲ و ﺳﻄﻞ ﭼﺮﺧﺎن درﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ‬ ‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺷﻚ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﻣﻘـﺪار زﻳـﺎدي اﺳـﺘﺪﻻل و ﻣﺨﺘﺼـﺮي ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ و‬ ‫ﺣﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻛﺎﻣﻠﻲ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ .‬اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ‪ ،‬از ﺣﺴﻦ اﺗﻔﺎق‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ وﺿﻊ ﻓﺮﺿﻴﻪ اي ﻛﻪ ﺑـﻴﺶ از دو ﻫـﺰار ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ‬ ‫‪1‬‬ ‫دﻻﻳﻠﻲ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت آن ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻋﻘﻴﺪة آﻧﻬﺎ در ﻋﺼﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﻫﻴﭻ ﺷﺎﻟﻮدة اﺳﺘﻮاري ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻼﺳﺔ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد در ﺟﺴﺘﺠﻮي راﻫﻲ ﺑﻮد ﺑـﺮاي ﺳـﺎزش دادن ﺣﻘـﺎﻳﻖ آﺷـﻜﺎر ﺣﺮﻛـﺖ و‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺎ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:2‬‬ ‫»ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ )ﻋﻘﺎﻳﺪ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس( ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﻄﻘﻲ در ﻳﻚ ﺑﺤﺚ ﺟﺪﻟﻲ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬ ‫اﻧﺴﺎن واﻗﻌﻴﺎت را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دﻫﺪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎور ﻛﺮدن آن ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻫﻤﺴﺎﻳﺔ دﻳﻮار ﺑﻪ دﻳﻮار ﺟﻨـﻮن اﺳـﺖ‪ .‬زﻳـﺮا ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ دﻳﻮاﻧﻪ اي ﭼﻨﺎن ﻣﺸﺎﻋﺮ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻲ اﻧﮕﺎرد ﻛـﻪ آﺗـﺶ و ﻳـﺦ ﻫـﺮ دو‬ ‫ﻳﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻣﻴﺎن آﻧﭽﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﺎدات درﺳـﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﺑﺮﺧـﻲ از ﻣـﺮدم از ﺑـﻲ ﺧﺒـﺮي‬ ‫ﻓﺮﻗﻲ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪«.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ اش ﺑﺎ ادراك ﺣﺴﻲ ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑـﻪ وﺟـﻮد آﻣـﺪن ﻳـﺎ از ﻣﻴـﺎن‬ ‫رﻓﺘﻦ ﻳﺎ ﺣﺮﻛﺖ و ﻛﺜﺮت اﺷﻴﺎ را ﻧﻔﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﺪرك ﺑﺪﻳﻦ اﻣﻮر ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ؛ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﭘﻴﺮوان وﺣﺪت وﺟﻮد ﻧﻴﺰ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺪون وﺟﻮد ﺗﻬﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳـﻦ ﺳـﺎزش‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ وي آن را ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪» :‬ﺗﻬﻲ »ﻧﻴﺴﺘﻲ« اﺳﺖ؛ و ﻫﻴﭻ ﺟﺰﺋﻲ از آﻧﭽـﻪ »ﻫﺴـﺖ«‪» ،‬ﻧﻴﺴـﺘﻲ«‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻗﻴﻖ ﻛﻠﻤﻪ »ﻫﺴﺖ«‪ ،‬ﭘﺮ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﭘﺮ »واﺣﺪ« ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑـﻪ ﻋﻜـﺲ »ﻣﺘﻜﺜـﺮ«‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻌﺪاد آن ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ و از ﻓﺮط ﺧﺮدي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺘﻜﺜﺮ ﻫﺎ در ﺗﻬﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ )زﻳﺮا ﻛـﻪ ﺗﻬـﻲ‬ ‫وﺟﻮد دارد( و ﺑﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪن‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن )ﻛﻮن( را ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪن‪ ،‬از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻦ )ﻓﺴﺎد( را‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻼوه ﻫﺮ ﺟﺎ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﺼﺎدف در ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ )زﻳﺮا ﻛﻪ واﺣﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ( ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل رخ ﻣـﻲ دﻫـﺪ و ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﺮاﻛﻢ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و درﻫﻢ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬از آﻧﭽﻪ اﺻﻼً و ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً »واﺣﺪ« اﺳﺖ ﻫﺮﮔـﺰ ﺗﻜﺜّـﺮ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و آﻧﭽﻪ اﺻﻼً و ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﺘﻜﺜﺮ اﺳﺖ ﻫﺮ ﮔﺰ واﺣﺪ ﻧﻤﻲﮔﺮدد؛ و اﻳﻦ ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻫﻤﻪ در ﻳﻚ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮاﻓﻖ دارﻧﺪ و آن اﻳﻨﻜﻪ در ﭘﺮ ﻳـﺎ ﺧـﻸ ﺣﺮﻛـﺖ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ وﺟـﻮد‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ؛ زﻳﺮا در ﺧﻸ ﺣﺮﻛﺖ دوراﻧﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻫﻤﻮاره وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻧﺪﻳﺸﺔ آﻧﻬﺎ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷـﻲء ﻓﻘـﻂ در ﻓﻀـﺎي ﺧـﺎﻟﻲ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و در ﺧﻸ ﺟﺎي ﺧﺎﻟﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان اﺛﺒﺎت ﻛﺮد ﻛﻪ در ﺧﻸ ﺣﺮﻛﺖ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ آﻏـﺎز ﺷـﻮد‪،‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ اﻃﻼع از ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﻨﻄﻘﻲ و رﻳﺎﺿﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ‪ ,‬رك »ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻳﻮﻧﺎن« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﮔﺎﺳﺘﻮن ﻣﻴﻠﻬﻮ‬ ‫‪Gaston Milhaod, Les Philosophies giomitres de la Griece, chap. IV.‬‬ ‫‪» .2‬در ﻛﻮن و ﻓﺴﺎد« ﺻﻔﺤﻪ ‪.325‬‬

‫اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ □ ‪69‬‬

‫وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺮآن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﺑﻲﺗﻐﻴﻴﺮ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﺗﻦ در دﻫﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻸ را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﺑﺮ ﺿﺪ ﻧﻴﺴﺘﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲ ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﻛﺸﻒ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ در واﻗﻊ ﻫﻮا ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﺪ‪) .‬اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ اي اﺳﺖ از آﻣﻴـﺰش آﺷـﻔﺘﻪ وار ﻣﻨﻄـﻖ و‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ (.‬ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪﻳﺎن را ﺑـﺪﻳﻦ ﺻـﻮرت درآورﻳـﻢ‪» :‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻴـﺪ ﺧـﻸ‬ ‫ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﻸ ﻫﻴﭻ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺧﻸ ﻧﻴﺴﺖ‪ «.‬ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫـﺎن ﭘﺎﺳـﺦ دادﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر اﻋﻼم ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﻧﺎدﻳﺪه ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﻤﻠﻲ اﺳـﺖ؛ و‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﻸ ﺑﺎﻳﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻬﻢ آن دﺷﻮار ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺑﻌﺪي اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ و آﺷـﻜﺎرﺗﺮﻳﻦ راه ﺑـﺮاي اﺣﺘـﺮاز از اﺷـﻜﺎل‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻣﺎده« از ﻣﻜﺎن ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻜﺎن ﻫﻴﭻ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﺎل ﻳﻚ ﻇﺮف را دارد ﻛﻪ ﻫﺮ‬ ‫ﻗﺴﻤﺘﻲ از آن را در ﻧﻈﺮ ﻣﻜﺎن ﻫﻴﭻ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﺎل ﻳﻚ ﻇﺮف را دارد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻗﺴﻤﺘﻲ از آن را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﭘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ )»ﻃﺒﻴﻌﺖ«(‪» :‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﺧﻸ وﺟﻮد دارد ﺣﺎﻛﻲ از وﺟﻮد ﻣﻜﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﺴـﺖ؛ زﻳـﺮا‬ ‫ﺧﻸ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻜﺎن ﻛﻪ ﺟﺴﻢ را از آن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ «.‬ﻧﻴﻮﺗﻮن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ را ﺑـﻪ وﺿـﻮح ﺗﻤـﺎم‬ ‫ﺣﻼﺟﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻜﺎن ﻣﻄﻠﻖ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳـﺎس ﺣﺮﻛـﺖ ﻣﻄﻠـﻖ را از ﺣﺮﻛـﺖ ﻧﺴـﺒﻲ‬ ‫ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در دﻋﻮاي ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس‪ ،‬ﻃﺮﻓﻴﻦ )ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﻮدﺷﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ( ﮔﺮﻓﺘﺎر اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺮق اﺳﺖ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻗﻮل ﻛﻪ »اﻓﻼك از ﻣﺸﺮق ﺑﻪ ﻣﻐﺮب ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ« و اﻳﻦ ﻗـﻮل ﻛـﻪ »زﻣـﻴﻦ از‬ ‫ﻣﻐﺮب ﺑﻪ ﻣﺸﺮق ﻣﻲ ﭼﺮﺧﺪ‪ «.‬اﮔﺮ ﻫﻤﺔ ﺣﺮﻛﺎت ﻧﺴﺒﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ دو ﻗﻮل دو ﻃﺮز ﺑﻴـﺎن ﻳـﻚ اﻣـﺮ اﺳـﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﻋﻤﺮو ﭘﺪر زﻳﺪ اﺳﺖ« و »زﻳﺪ ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺮو اﺳﺖ‪ «.‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﻫﻤﺔ ﺣﺮﻛﺎت ﻧﺴـﺒﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﻣﻜـﺎن ﻣﺎد‪‬ﻳـﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﺑﺎز ﻣﺎ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﻴﻢ و ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﭘﺎرﻣﻨﺪﻳﺲ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺧﻸ‪.‬‬ ‫دﻛﺎرت‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻨﺶ ﻋﻴﻨﺎً از ﻧﻮع ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻂ ذاﺗﻲ ﻣﺎده اﺳﺖ و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫ﻣﺎده ﻫﻤﻪ ﺟﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺮ وي ﺑﺴﻂ ﻋﺮض اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﻮﻫﺮ؛ و ﺑﺪون ﺟﻮﻫﺮ ﺧﻮد ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ وي ﻣﻜﺎن ﺧﺎﻟﻲ ﻫﻤﺎن ﻗﺪر ﺑﻴﻤﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻌﺎدت ﺑﺪون ﻣﻮﺟﻮد ﺻﺎﺣﺐ ادراﻛـﻲ ﻛـﻪ ان را درك ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻻﻳـﺐ‬ ‫ﻧﻴﺘﺲ ‪ Leibniz‬ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﺳﺎس دﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﺎ دﻻﻳﻞ دﻛﺎرت ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد ﺑﻪ ﺧﻸ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﺮ آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻜﺎن ﻓﻘﻂ ﻧﻈﺎم رواﺑﻂ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﻴﺎن او و ﻧﻴﻮﺗﻮن ﻣﺠﺎدﻟﺔ ﻣﻌﺮوﻓﻲ در ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ در آن ﻛـﻼرك ‪Clarke‬‬ ‫ﻧﻘﺶ ﻧﻴﻮﺗﻮن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن اﻳﻨﺸﺘﻴﻦ ﺑﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺎﻧﺪ؛ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻳﻨﺸﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻗﻄﻌـﻲ‬ ‫ﭘﻴﺮوزي را ﻧﺼﻴﺐ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻓﻴﺰﻳﻜﺪان ﺟﺪﻳﺪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺎده را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ اﺗﻤﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻜﺎن ﺧﺎﻟﻲ اﻋﺘﻘﺎد ﻧـﺪارد‪ .‬آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺎده ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎز »ﭼﻴﺰي«‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ اﻣﻮاج ﻧﻮر‪ ،‬ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎده دﻳﮕﺮ ان ﻣﻘﺎم ﺑﻠﻨﺪي را ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس در‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺣﺮاز ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎده دﻳﮕﺮ ﺟﻮﻫﺮ ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﺤﻮه اي از اﺟﺘﻤﺎع وﻗﺎﻳﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ وﻗـﺎﻳﻊ‬ ‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان آﻧﻬﺎ را اﺷﻴﺎي ﻣﺎدي داﻧﺴﺖ؛ و ﺑﺎﻗﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻮاج ﻧﻮر‪ ،‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﮔﺮوﻫﻬـﺎ ﺗﻌﻠـﻖ‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬وﻗﺎﻳﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن را »ﭘﺮ« ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ ﻋﻤﺮ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ دارﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣـﻮرد ﻋﻠـﻢ ﺟﺪﻳـﺪ‬

‫‪ .1‬ﺑﻴﻠﻲ )ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ (75‬ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس ﭘﺎﺳﺨﻲ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ »ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ دﻗﻴﻖ« ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﭘﺎﺳـﺦ اﺳﺎﺳـﺎً‬ ‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻮده اﺳﺖ از ﻗﺒﻮل وﺟﻮد ﭼﻴﺰي )ﺗﻬﻲ( ﻛﻪ ﺟﺴﻤﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﻧﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻋﺠﻴﺐ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﺗﻤﻴﺴـﺘﻬﺎ ﻛـﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻬﺎي ﺑﺰرگ زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ واﻗﻌـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﻲ آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺟﺴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫‪ □ 70‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﻮاﻓﻖ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس اﺳﺖ وﻟﻲ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﻮر اﻳﻨﺸـﺘﻴﻦ و ﻧﻈﺮﻳـﺔ »ﻛﻮاﻧﺘـﻮم«‪ ،‬ﻋﻠـﻢ ﺟﺪﻳـﺪ ﺟﺎﻧـﺐ‬ ‫ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس را ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد ﻣﻜﺎن ﻧﻈﺮ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻜـﺎن ﻧـﻪ ﭼﻨـﺪان ﻛـﻪ ﻧﻴﻮﺗـﻮن ﻣـﻲ ﮔﻔـﺖ‪ ،‬و ﻟﻴﻮﺳـﻴﭙﻮس و دﻣﻮﻛﺮﻳﺘـﻮس‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻮﻫﺮ اﺳﺖ؛ و ﻧﻪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ دﻛﺎرت ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸـﻴﺪ از اﻋـﺮاض اﺟﺴـﺎم ﻣﻨﺒﺴـﻂ اﺳـﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد از ﻧﻈﺎم رواﺑﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻮﺟﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺧﻸ ﻣﻮاﻓـﻖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ در‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺘﻮان آن را ﺑﺎ ﺧﻸ ﺳﺎزش داد‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻫﺮ دو ﭼﻴﺰي ﻳﻚ »ﻣﺴﺎﻓﺖ« ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻢ ﻳﺎ‬ ‫ﻓﺰون‪ ،‬وﺟﻮد دارد؛ و اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻓﺖ وﺟﻮد اﺷﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻲ را اﻳﺠﺎب ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮي در ﻓﻴﺰﻳـﻚ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از ﻇﻬﻮر اﻳﻨﺸﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻣﻴﺎن »وﻗﺎﻳﻊ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻴﺎن اﺷـﻴﺎ؛ و ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﻣﻜـﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻀـﻤﻦ‬ ‫زﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ اﺳﺎﺳﺎً‪ ،‬ﻳﻚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﻠـﻞ اﺳـﺖ‪ ،‬و در ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﺟﺪﻳـﺪ ﻓﻌـﻞ و اﻧﻔﻌـﺎل از وراي‬ ‫ﻣﺴﺎﻓﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﭘﻲ رﻳﺰي ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﻨﻄﻘـﻲ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻼوه ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺪﻳﺪ را ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺟﺰ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﻌﺎدﻻت دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد؛ و ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻓﻼﺳﻔﺔ زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻗﺎﺑـﻞ ﻓﻬـﻢ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻂ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻜﺎن ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﻮﺗﻮن اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣﺸـﻜﻞِ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ دادن ﻫﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﻴﺴﺘﻲ را ﺣﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﻴﭻ اﻳﺮاد »ﻣﻨﻄﻘﻲ« وارد ﻧﻴﺴـﺖ؛ وﻟـﻲ اﻳـﺮاد ﻋﻤـﺪه اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻜﺎن ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺖ؛ و ﻟﺬا ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﻋﻠﻢ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻓﺮﺿﻴﺔ ﻻزﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﺮاد ﻋﻠﻤـﻲﺗـﺮ‬ ‫دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺪون اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺎر ﺧﻮد را اداﻣﻪ دﻫـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ دﻧﻴـﺎي اﺗﻤﻴﺴـﺘﻬﺎ ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﻣﻨﻄﻘـﺎً‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻴﺶ از دﻧﻴﺎي ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ دﻧﻴﺎي واﻗﻌﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪.‬‬ ‫دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﺤﻠﻴﻠﻬـﺎي او ﺟﺎﻟـﺐ ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﺗﻢ ﺧﻠﻞ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﺎﺷﺪﻧﻲ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺧﻸ در ﺑﺮ ﻧـﺪارد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺳـﻴﺒﻲ را ﺑـﺎ ﻛـﺎرد‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺮﻳﺪ‪ ،‬آن ﻛﺎرد ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺎﻫﺎي ﺧﺎﻟﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ ﺗﺎ در آن ﺟﺎﻫﺎ داﺧﻞ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻴﺐ ﺧﻸ در ﺑـﺮ ﻧﻤـﻲ داﺷـﺖ‪ ،‬ﺑﻴﻨﻬﺎﻳـﺖ‬ ‫ﺳﺨﺖ و ﻟﺬا ﺟﺴﻤﺎً ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﺗﻢ در درون ﺧﻮد ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﻚ »واﺣﺪ« ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎري ﻛﻪ اﺗﻤﻬﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮﻣﻲ ﺧﻮرﻧـﺪ‪ ،‬و ﻫﺮﮔـﺎه ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ ﺗﺼـﺎدف‬ ‫اﺷﻜﺎﻟﺸﺎن ﻃﻮري ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ درﻫﻢ ﻗﻔﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﺗﻤﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧـﻪ اﺷـﻜﺎل وﺟـﻮد دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫آﺗﺶ از اﺗﻤﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﻛﺮوي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه؛ روح ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﺔ اﺗﺼﺎل اﺗﻤﻬﺎ ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷـﻮد و اﻳـﻦ‬ ‫ﺣﻠﻘﻪﻫﺎ اﺟﺴﺎم‪ ،‬و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺟﻬﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬را ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورﻧﺪ‪ 1.‬ﺟﻬﺎﻧﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﻲ در ﺣﺎل ﺗﻜﻮﻳﻨﻨﺪ و ﺑﺮﺧـﻲ در ﺣـﺎل ﻓﺴـﺎد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺎه ﻳﺎ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﻴﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺟﻬﺎﻧﻲ آﻏﺎز و اﻧﺠـﺎﻣﻲ‬ ‫دارد‪ .‬ﻳﻚ ﺟﻬﺎن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺼﺎدم ﺑﺎ ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮي ﻣﻨﻬﺪم ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ را ﻣﻲ ﺗـﻮان در اﻳـﻦ دو ﺷـﻌﺮ‬ ‫ﺷﻠﻲ ‪ Shelly‬ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮد‪:‬‬ ‫از آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺗﺎ اﻧﻬﺪام‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺟﻬﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺟﻬﺎﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﻏﻠﺘﻨﺪ و ﻣﻲﮔﺬرﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺒﺎﺑﻬﺎ ﺑﺮ آﺑﻬﺎي رودﻫﺎ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻲدرﺧﺸﻨﺪ و ﻣﻲﺗﺮﻛﻨﺪ و درﻣﻲﮔﺬرﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬درﺑﺎره اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﭼﮕﻮﻧﻪ رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ر‪.‬ك ﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ 138‬و ﺑﻌﺪ از آن‪.‬‬

‫اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ □ ‪71‬‬

‫زﻧﺪﮔﻲ از ﻟﺠﻨﺰارﻫﺎي دوران اول ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﻪ ﺟﺎي ﺗﻦ زﻧﺪه ﻣﻘﺪاري آﺗﺶ ﻫﺴﺖ‪،‬وﻟﻲ در ﻣﻐـﺰ ﻳـﺎ ﺳـﻴﻨﻪ‬ ‫آﺗﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪) .‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﺮاﺟﻊ ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺧـﺘﻼف دارﻧـﺪ‪ (.‬ﺗﻔﻜـﺮ ﻧـﻮﻋﻲ ﺣﺮﻛـﺖ اﺳـﺖ و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻤـﻪ ﺟـﺎ‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺣﺮﻛﺖ ﺷﻮد‪ .‬ادراك و ﺗﻔﻜﺮ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ادراك دو ﻧـﻮع اﺳـﺖ‪ :‬ﻳﻜـﻲ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺣـﻮاس‪ ،‬و‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻬﻢ‪ .‬ادراﻛﻬﺎي ﻧﻮع اﺧﻴﺮ ﻓﻘﻂ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ادراك ﺷﻮﻧﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ادراﻛﻬﺎي ﻧﻮع ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻪ‬ ‫ﺣﻮاس ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارﻧﺪ؛ و ﻟﺬا ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻓﺮﻳﺒﻨﺪﮔﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻻك ‪ Locke‬ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺘﻬـﺎﻳﻲ‬ ‫از ﻗﺒﻴﻞ ﮔﺮﻣﺎ و ﻣﺰه و رﻧﮓ‪ ،‬واﻗﻌﺎً در ﺧﻮد ﺷﻲء ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻻت ﺣﺎﺳ‪‬ﺔ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ ﻛﻴﻔﻴﺘﻬـﺎﻳﻲ از‬ ‫ﻗﺒﻴﻞ وزن و ﻏﻠﻈﺖ و ﺳﺨﺘﻲ‪ ،‬واﻗﻌﺎً در ﺧﻮد ﺷﻲء ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﻳﻚ ﻣﺎدي )ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ( ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﻈﺮ او ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬روح از اﺗﻤﻬﺎ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲ ﺷـﺪ و ﺗﻔﻜـﺮ‬ ‫ﻋﻤﻠﻲ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻬﺎن ﻣﻘﺼﻮدي ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﺗﻤﻬﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﺑﻪ دﻳﻦ ﻋﻤـﻮﻣﻲ اﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﺮﺿﺪ روح )‪ (nous‬اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬در اﺧﻼق ﺷﺎدي را ﻫﺪف زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ و اﻋﺘـﺪال و‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ را ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺴﺐ ﺷﺎدي ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬از ﻫﺮ ﭼﻴﺰِ ﺗﻨﺪ و ﺳﻮداﻳﻲ ﺑﻴﺰار ﺑﻮد؛ ﺑﺎ راﺑﻄـﺔ ﺟﻨﺴـﻲ ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ او‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﻟﺬت را ﺑﺮ ﺷﻌﻮر ﭼﻴﺮه ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ دوﺳﺘﻲ ارج ﻣﻲ ﻧﻬﺎد‪ ،‬اﻣﺎ زﻧـﺎن را ﺑـﺪ ﻣـﻲ ﭘﻨﺪاﺷـﺖ و‬ ‫ﻣﻴﻠﻲ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺪاﺷﺖ؛ زﻳﺮا ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ آﻧﻬﺎ را ﻣﺎﻧﻊ ﻛﺎر ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﻣـﻲ داﻧﺴـﺖ‪ .‬دﻣﻮﻛﺮﻳﺘـﻮس در ﻫﻤـﻞ اﻳـﻦ‬ ‫ﺻﻔﺎت ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﺟﺮﻣﻲ ﺑﻨﺘﺎم ‪ Jeremy Bentham‬داﺷﺖ و ﺑﻪ اﻧﺪازة او آﻧﭽﻪ را ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‬ ‫‪1‬‬ ‫دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ‪.‬‬ ‫دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ‪ -‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﻦ ‪ -‬آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺮد‪ ‬آن ﺳﻠﺴﻠﻪ از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻋﻴﺐ ﺧﺎﺻﻲ ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ را ﺗﺒﺎه ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺒﺮا ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳﻔﻪ اي ﻛﻪ ﻣﺎ ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ ﻗـﺮار داده اﻳـﻢ‬ ‫ﺳﺮﮔﺮم ﻛﻮﺷﺸﻲ ﺧﺎﻟﻲ از ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺟﻬﺎن‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣـﺮ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﺟﻬـﺎن را آﺳـﺎﻧﺘﺮ از آﻧﭽـﻪ‬ ‫ﻫﺴﺖ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﻳﻦ ﺧﻮش ﺑﻴﻨﻲ را ﻧﻤﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﻳﺎرﺳﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﻛﻮﺷﺶ را ﺑﻨﻴﺎد ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬روش آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺎه‬ ‫ﻛﻪ ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻋﺼﺮ را در ﺑﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ »ﻓﻘﻂ« ﻋﻠﻤﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺨﻴﻠـﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ و ﺳﺮﺷـﺎر از ﺣـﺲ‬ ‫ﺧﻄﺮﺟﻮﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ‪ -‬از ﺷﻬﺎب ﺛﺎﻗﺐ و ﺧﺴﻮف و ﻛﺴﻮف و ﻣﺎﻫﻲ و ﮔﺮدﺑﺎد ﺗﺎ دﻳﻦ و اﺧـﻼق ‪-‬‬ ‫ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ و اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺷﻜﺎﻓﻨﺪه را ﺑﺎ ذوق و ﺷﻮق ﻛﻮدﻛﺎﻧﻪ ﻳﻜﺠﺎ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎي ﺷﮕﺮف‪ ،‬ﺟﺮﺛﻮﻣﻪ ﻫﺎي ﻓﺴﺎد ﭘﺪﻳﺪ ﻣـﻲآﻳـﺪ و ﺳـﭙﺲ اﻧﺤﻄـﺎط ﺗـﺪرﻳﺠﻲ آﻏـﺎز‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻋﻴﺒﻲ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﭘﺲ از دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد اﻫﻤﻴﺖ ﻏﻴﺮﻻزﻣﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻗﻴﺎس اﻧﺴﺎن و ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﻫﻤﭙﺎي ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲ ﺷـﻮد‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﺴﺐ داﻧﺶ ﺗﺎزه ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻪ ﻛﻪ ﻣﺎ »ﭼﮕﻮﻧﻪ« ﻣﻲ داﻧﻴﻢ؛ ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺳـﻘﺮاط‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ دادن ﺑﻪ اﺧﻼق؛ ﻫﻤﺮاه اﻓﻼﻃﻮن ﻃﺮد ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻋﺎﻟﻢ ﺳﺎﺧﺘﺔ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺤﺾ؛ و ﻫﻤﺮاه ارﺳـﻄﻮ اﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ و ﻏﺮض ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺼﻮر اﺳﺎﺳﻲ ﻋﻠﻢ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻧﺒﻮﻏﻲ ﻛﻪ اﻓﻼﻃـﻮن و ارﺳـﻄﻮ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻓﻜـﺎر آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺑﺪيﻫﺎﻳﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻲ اﻧﺪازه زﻳﺎﻧﺒﺨﺶ از ﻛﺎر درآﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ از زﻣﺎن آﻧﻬﺎ ﻗﻮت و ﻗﺪرت در ﻓﻠﺴﻔﻪ روﺑـﻪ اﻧﺤﻄـﺎط ﻧﻬـﺎد و‬ ‫ﺧﺮاﻓﺎت ﻋﺎدي ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻋﻮد ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﻴﺮوزي ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣـﺪي ﺗـﺎزﮔﻲ داﺷـﺖ ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫آﻣﺪ و ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ ﺗﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ آن ﻗﺪرت و اﺳﺘﻘﻼﻟﻲ را ﻛـﻪ از ﻣﺸﺨﺼـﺎت ﻣﻜﺎﺗـﺐ‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﺳﻘﺮاط اﺳﺖ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻴﺎورد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻓﻘﺮ در دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ ﺛﺮوت ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﺘﺒﺪان؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ آزادي ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از ﺑﺮدﮔﻲ‪«.‬‬

‫‪ □ 72‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬د‪
9‬‬

‫و ‪7‬راس‬ ‫دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺰرگ ﭘﻴﺶ از ﺳﻘﺮاط ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ ﺑﺤـﺚ ﻛـﺮدﻳﻢ‪ ،‬در ﻧﻴﻤـﺔ ﻗـﺮن ﭘـﻨﺠﻢ ﺑـﺎ ﻳـﻚ ﻧﻬﻀـﺖ ﺷـﻜﺎﻛﻴﺖ‬ ‫روﺑﻪرو ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ آن ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس‪ ،‬ﺑﺰرگ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن ﺑـﻮد‪ .‬ﻟﻔـﻆ »ﺳﻮﻓﺴـﻄﺎﻳﻲ« در اﺻـﻞ ﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫ﺑﺪي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣـﺎ از ﻛﻠﻤـﺔ ﻣﻌﻠـﻢ اراده ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ ﺑﺴـﻴﺎر ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑـﻮد‪» .‬ﺳﻮﻓﺴـﻄﺎﻳﻲ« ﻛﺴـﻲ را‬ ‫ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﻮر ﺧﺎﺻﻲ را ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ در زﻧﺪﮔﻲ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ آﻳﺪ ﺑـﻪ ﺟﻮاﻧـﺎن ﻣـﻲ آﻣﻮﺧـﺖ و از اﻳـﻦ راه‬ ‫اﺷﺎﻋﻪ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ آﻣﻮزﺷﻬﺎ ﻣﺪارس ﻋﻤﻮﻣﻲ داﻳﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ درس ﻣـﻲ دادﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺧﻮد ﻳﺎ ﻛﺴﺎﻧﺸﺎن ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻃﺒﻘـﺎﺗﻲ ﺧﺎﺻـﻲ در آﻧﻬـﺎ ﭘﺪﻳـﺪ آﻳـﺪ‪ ،‬و اوﺿـﺎع‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ زﻣﺎن ﻧﻴﺰ اﻳﻦ را ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬در آﺗﻦ و ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻓـﺎﺗﺢ ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻛﻢ ﻛﺮدن ﺛﺮوت ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي اﺷﺮاﻓﻲ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺎري ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻣﻲ رﺳﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻃﺒﻘﺔ ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺗﺠﺴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳـﺖ؛ ﭼـﻮن آﻧﻬـﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣـﺎت و‬ ‫ﻓﺮاﻏﺖ ﻛﺎﻓﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺗﻌﺼﺒﺎت دﻳﺮﻳﻨﻪﺷﺎن را ﻧﺮم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺻﺮف ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑـﺮ ﻫـﻮش و‬ ‫ذﻛﺎوت آﻧﻬﺎ ﻣﻲ اﻓﺰود‪ .‬آﻧﭽﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﻈﺎم ﺑﺮده داري ﻧﻤﻲ زد‪ .‬ﺑﺮده داري ﺗﻮاﻧﮕﺮان را‬ ‫ﻗﺎدر ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻣﺮدم آزاد ﺷﻬﺮ را زﻳﺮ ﻓﺸﺎر ﺑﮕﺬارﻧﺪ از داراﻳﻲ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ آﺗﻦ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻲ ﭼﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﮕﺮان دﺷﻤﻨﻲ دوﺟﺎﻧﺒﻪ اي داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻳﻜـﻲ‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺣﺴﺎدت‪ ،‬و دﻳﮕﺮي ﺑﺮ اﺛـﺮ اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ رواﻳـﺎت و اﺣـﺎدﻳﺜﻲ ﻛـﻪ از ﻗـﺪﻳﻢ درﺑـﺎرة ﺗـﻮاﻧﮕﺮان ﺷـﺎﻳﻊ ﺑـﻮد‪ .‬ﻣـﺮدم‬ ‫ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ‪ -‬و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺣﻖ ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻨﺪ ‪ -‬ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﺑﻲدﻳﻦ و ﺑﻲ اﺧﻼﻗﻨﺪ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻗﺪﻳﻢ را ﺧﺮاب ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬و ﭼـﻪ‬ ‫ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻨﺪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎري ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ ﻫﻤﺒﺴـﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻮآوري ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻤﺎﻳﻼت ارﺗﺠﺎﻋﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ وﺿـﻊ ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ‬ ‫در اﻣﺮﻳﻜﺎي اﻣﺮوز وﺟﻮد دارد‪» .‬اﻧﺠﻤﻦ ﺗﺎﻣﺎﻧﻲ«‪ 1‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﻞ ﻏﺎﻟﺐ آن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻛﻨﻮن ﻫﻢ‪ ‬ﺧﻮد را‬ ‫را در راه دﻓﺎع از اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ و دﻳﻨﻲ ﻛﻬﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻫﺎي ﻧﻬﻀﺖ ﺗﻨﻮﻳﺮ اﻓﻜﺎر ﺻﺮف ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬در اﻣﺮﻳﻜـﺎ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ آﺗﻦ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺔ ﻣﻨﻮر ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻤﺘﺮي دارﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺘﺤﺪ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ در اﻣﺮﻳﻜـﺎ ﻳـﻚ ﻃﺒﻘـﻪ‬ ‫ﻣﻬﻢ و ﺑﺴﻴﺎر روﺷﻨﻔﻜﺮ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻛﺎرش دﻓﺎع از ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ وﻛﻼي دﻋﺎوي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬﺎت‬ ‫وﻇﻴﻔﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن در آﺗﻦ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دادﻧﺪ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ آﺗﻦ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻣﻬﻢ را داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮدﮔﺎن و زﻧﺎن را ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﻲ ﺷﺪ‪ ،‬از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬﺎت ﺑﻴﺶ‬ ‫از ﻫﺮ ﻧﻈﺎم ﺟﺪﻳﺪي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﻀﺎت و ﻏﺎﻟﺐ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن ﻗﻮة ﻣﺠﺮﻳﻪ از راه رأي ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﺨـﺎب ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺪت ﺧﺪﻣﺘﺸﺎن ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﻫﻴﺌﺘﻬﺎي ﻣﻨﺼﻔﺔ ﻣﺎ‪ ،‬از اﻓـﺮاد ﻣﺘﻮﺳـﻂ ﺷـﻬﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪﺷﺎن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از داﺷﺘﻦ ﺳﻮاﺑﻖ ذﻫﻨﻲ و ﺗﻌﺼﺒﺎت‪ ،‬و ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺗﺨﺼﺺ ﺣﺮﻓﻪاي‪ .‬ﺑﺮاي رﺳـﻴﺪﮔﻲ ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫‪ Tammany Society .1‬ﻳﻚ دﺳﺘﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺣﺰب دﻣﻮﻛﺮات اﻣﺮﻳﻜﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺎﻣﺎﻧﻲ«‪ ،‬ﻣﻘﺪس ﺳﺮﺧﭙﻮﺳﺘﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻔﻴﺪﭘﻮﺳﺘﺎن ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻲ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺸﺎن ﻣﻲ داده‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬م‪.‬‬

‫ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس □ ‪73‬‬

‫دﻋﻮاﻳﻲ ﻋﺎدﺗﺎً ﻋﺪة زﻳﺎدي ﻗﺎﺿﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺪﻋﻲ و ﻣﺪﻋﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻳﺎ دادﺳﺘﺎن و ﻣﺘﻬﻢ ﺷﺨﺼﺎً در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻀـﺎت ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ وﻛﻼي ﺣﺮﻓﻪاي‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎ ﺷﻜﺴﺖ در ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻬﺎرت در ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻲ و ﻳـﺎﻓﺘﻦ رگ‪‬‬ ‫ﺧﻮاب ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻧﻄﻘﺶ را ﺧﻮدش اﻳﺮاد ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﺘﺨﺼﺺ را اﺟﻴﺮ ﺳﺎزد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻧﻄﻖ را ﺑﺮاﻳﺶ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ؛ ﻳﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻋﺪة زﻳﺎدي ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در‬ ‫ازاي ﻣﺒﻠﻐﻲ ﭘﻮل ﻓﻨﻮﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوزي در ﻣﺤﺎﻛﻢ ﻻزم ﺑﻮد ﻓﺮا ﮔﻴﺮد‪ .‬وﻇﻴﻔﺔ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن ﺗﻌﻠﻴﻢ دادن ﻫﻤﻴﻦ ﻓﻨـﻮن‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻋﺼﺮ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ ﻋﺼﺮ وﻳﻜﺘﻮرﻳﺎ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬آﺗﻦ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﭼﻨـﺪان‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺟﻨﮓ ﻧﺒﻮد؛ و ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ داﺷﺖ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ اﺷـﺮاف اداره ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﺑﺤـﺚ درﺑـﺎرة‬ ‫اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ ﻳﻚ ﺟﺒﻬﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺑـﻪ ﺗـﺪرﻳﺞ ﻧﻴـﺮو ﮔﺮﻓـﺖ و دوﺳـﺘﺎن او را‬ ‫ﻳﻜﺎﻳﻚ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺟﻨﮓ آﺗﻦ و اﺳﭙﺎرت در ‪ 431‬ق‪.‬م‪ .‬آﻏﺎز ﺷﺪ‪ 1.‬آﺗﻦ )و ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎري ﻧﻘﺎط دﻳﮕﺮ( ﻣﻮرد ﻫﺠـﻮم‬ ‫ﺑﻴﻤﺎري وﺑﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺟﻤﻌﻴﺖ آن در ﺣﺪود ‪ 230,000‬ﺗﻦ ﺑﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬و دﻳﮕﺮ ﻫﺮﮔـﺰ ﺑـﻪ ﻣﻴـﺰان ﭘﻴﺸـﻴﻦ‬ ‫ﻧﺮﺳﻴﺪ‪») .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻮﻧﺎن« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺑﻮري ‪ (Bury, Hisyory of Greece, I, p. 444.‬ﺧـﻮد ﭘـﺮﻳﻜﻠﺲ در ‪ 430‬ق‪.‬م‪ .‬از ﻣﻘـﺎﻣﺶ‬ ‫ﻣﻌﺰول ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺧﺘﻼس از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ دادﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ از ‪ 1501‬ﻗﺎﺿﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺟﺮﻳﻤـﻪ ﺷـﺪ‪ .‬دو‬ ‫ﭘﺴﺮش از وﺑﺎ ﻣﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﻮدش در ﺳﺎل ﺑﻌﺪ )‪ (429‬در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻓﻴﺪﻳﺎس و اﻧﻜﺴـﺎﮔﻮراس ﻣﺤﻜـﻮم ﺷـﺪﻧﺪ؛ آﺳﭙﺎﺳـﻴﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﺑﻲدﻳﻨﻲ و داﻳﺮ ﻛﺮدن ﻣﻜﺎن ﻓﺴﺎد ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮاﺋﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫در ﭼﻨﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲ دﻫﻨـﺪ ﻃـﺮف دﺷـﻤﻨﻲ ﺳﻴﺎﺳـﺘﻤﺪاران دﻣـﻮﻛﺮات ﻗـﺮار‬ ‫ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻳﻠﻨﺪ در اﻣﻮر ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻣﻬﺎرﺗﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ آﺗﻦ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﭘﺮوﻧﺪه ﺳﺎزي ﺧـﻮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد در ﻛﻮﺗـﻪ‬ ‫ﻓﻜﺮي و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﺻﻮل آزادي ﺑﻪ ﭘﺎي اﻣﺮﻳﻜﺎي اﻣﺮوز ﻧﻤﻲرﺳﻴﺪ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻲدﻳﻨـﻲ و‬ ‫ﻓﺎﺳﺪ ﻛﺮدن ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ اﺟﺎزه داده ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ از ﺧﻮد دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎري‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﺖ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن را در ﻣﻴﺎن ﻳﻚ ﻃﺒﻘﻪ و ﻣﻨﻔﻮر ﺑﻮدن آﻧﺎن را در ﻣﻴـﺎن ﻃﺒﻘـﺔ دﻳﮕـﺮ‪،‬‬ ‫روﺷﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن در اﻓﻜﺎر ﺧﻮد ﻣﻘﺎﺻﺪي را ﻣﻲ ﭘﺮوراﻧﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻤﺘـﺮ ﺟﻨﺒـﺔ ﺷﺨﺼـﻲ داﺷـﺖ؛ و روﺷـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﻋﻼﻗﻪ ﺷﺎن ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻫﻢ‪ ‬ﺧﻮد را ﻣﺼﺮوف اﻳـﻦ ﻛـﺮد ﻛـﻪ آﻧﻬـﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرت زﺷﺖ و ﻣﺴﺨﺮه آﻣﻴﺰ ﺟﻠﻮه دﻫﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ از روي ﻣﺠﺎدﻻت اﻓﻼﻃﻮن در ﺣﻖ آﻧﻬﺎ داوري ﻛﺮد‪ .‬ﺑـﻪ ﻗﻄﻌـﺔ زﻳـﺮ از‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ »اوﺗﻴﺪﻣﻮس« ‪ Euthyydmus‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در آن اﻓﻼﻃﻮن ﺳﺮ ﺷﻮﺧﻲ دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ دو ﺗﻦ ﺳﻮﻓﺴـﻄﺎﻳﻲ‪،‬‬ ‫دﻳﻮﻧﻴﺴﻮدوروس ‪ Dionysodorus‬و اوﺗﻴﺪﻣﻮس‪ ،‬ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻨﺪ ﺷﺨﺺ ﺳﺎده ﻟﻮﺣﻲ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻛﻠﺴـﻴﭙﻮس ‪ Clesippus‬را ﮔـﻴﺞ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬دﻳﻮﻧﻴﺴﻮدوروس ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﮓ داري؟‬ ‫آري‪ ،‬ﺳﮓ ﻧﺎﺟﻨﺴﻲ دارم‪.‬‬ ‫و او ﺗﻮﻟﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ دارد؟‬ ‫آري‪ ،‬و ﺧﻴﻠﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺷﺒﻴﻬﻨﺪ‪.‬‬ ‫و آن ﺳﮓ ﭘﺪر آن ﺗﻮﻟﻪ ﻫﺎﺳﺖ؟‬ ‫وي ﮔﻔﺖ‪ :‬آري ﻣﻦ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد دﻳﺪم ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺎدر ﺗﻮﻟﻪ ﻫﺎ ﺟﻔﺖ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫و آن ﺳﮓ ﻣﺎل ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﭼﺮا‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎل ﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬اﻳﻦ ﺟﻨﮓ در ‪ 404‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻛﺎﻣﻞ آﺗﻦ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 74‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﭘﺲ آن ﺳﮓ ﭘﺪر اﺳﺖ و ﻣﺎل ﺗﻮ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﭘﺪر ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻮﻟﻪﻫﺎ ﺑﺮادران ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ در ﻳﻚ ﺣﺎل ﺟﺪي ﺗﺮ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ »ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻲ« اﻓﻼﻃﻮن را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻳﻚ ﺑﺤـﺚ ﻣﻨﻄﻘـﻲ درﺑـﺎرة‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻲ ﻣﻦ ﺑﺎب ﺗﻤﺜﻴﻞ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻌﻼً ﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ آن ﻛﺎري ﻧﺪارﻳﻢ؛ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻦ اﻛﻨﻮن ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻢ از اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﻬﺎﻳﻲ آن اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﻓﻦ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺳﺎزي‪ ،‬از ﻧﻮع رﻳﺎﻛﺎراﻧﻪ اي از ﻣﺴﺨﺮﮔﻲ ﺧﻮدﭘﺴـﻨﺪاﻧﻪ ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از ﻗﻤـﺎش ﻣﻘﻠـﺪي‬ ‫زاﻳﻴﺪه از ﺷﺒﻴﻪ ﺳﺎزي اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﻳﻲ ﻧﻪ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺸﺮي از ﺷﻌﺒﺪه ﺑـﺎزي ﺑـﺎ ﻛﻠﻤـﺎت‪ .‬ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺖ اﺻـﻞ و‬ ‫ﻧﺴﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ داد‪«.‬‬ ‫درﺑﺎرة ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس داﺳﺘﺎﻧﻲ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻲ ﺷﻚ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ارﺗﺒﺎط ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن را ﺑـﺎ ﻣﺤـﺎﻛﻢ‪ ،‬ﻻاﻗـﻞ از ﻧﻈـﺮ ﻋـﻮام‬ ‫اﻟﻨﺎس‪ ،‬روﺷﻦ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﺟﻮاﻧﻲ را ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲ داد ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮار ﻛـﻪ اﮔـﺮ آن ﺟـﻮان در ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫دﻋﻮاي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺧﻮد ﭘﻴﺮوز ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﻖ اﻟﺘﻌﻠﻴﻢ او را ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬و اﻻ ﻧﭙﺮدازد‪ .‬و آﻧﮕﺎه ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دﻋـﻮي ﻋﻠﻴـﻪ آن‬ ‫ﺟﻮان را ﺧﻮد ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺣﻖ اﻟﺘﻌﻠﻴﻤﺶ ﺑﻪ ﻫﺪر ﻧﺮود‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻛﻨﻮن وﻗﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت را رﻫﺎ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس واﻗﻌﺎً ﭼﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣـﺎﺗﻲ‬ ‫در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 500‬ق‪.‬م‪ .‬در ﺷﻬﺮ آﺑﺪارا‪ ،‬ﻫﻤﺎن زادﮔﺎه دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ .‬دوﺑـﺎر ﺑـﻪ آﺗـﻦ ﺳـﻔﺮ‬ ‫ﻛﺮد و ﺳﻔﺮ دوﻣﺶ دﻳﺮﺗﺮ از ‪ 432‬ق‪.‬م‪ .‬ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 444-3‬ق‪.‬م‪ .‬ﻳـﻚ ﻻﻳﺤـﺔ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﺑـﺮاي ﺷـﻬﺮ ﺗـﻮرﻳﻲ ‪Thurii‬‬ ‫ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ او را ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ﺑﻲدﻳﻨﻲ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »درﺑﺎرة ﺧﺪاﻳﺎن« ﻧﻮﺷﺖ ﻛـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ آﻏـﺎز‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪» :‬در ﺧﺼﻮص ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻦ ﻳﻘﻴﻦ ﻧﻤﻲ داﻧﻢ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲ داﻧﻢ ﻛﻪ از ﺣﻴﺚ ﺷﻜﻞ و ﻫﻴﺌﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﭼﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا داﻧﺶ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻮاﻧﻊ ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻬﺎم ﻣﻮﺿﻮع و ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻋﻤﺮ آدﻣﻲ‪ «.‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﺎﻟﻲ از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻔﺮ دوم ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﺑﻪ آﺗﻦ‪ ،‬در رﺳﺎﻟﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﻧﺎم »ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس« ﺑﻪ ﻃﺮز ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻫﺰل آﻣﻴﺰي ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت وي در رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﻪﺗﺘﻮس« ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اش ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬اﻧﺴﺎن ﻣﻴﺰان ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻴـﺰان ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ؛ و ﻣﻴـﺰان‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ «.‬اﻳﻦ ﺑﻴﺎن را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻴـﺰان ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ اﺳـﺖ و ﭼـﻮن‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﻴﻨﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ آن ﻧﻈـﺮ ﻳﻜـﻲ ﺻـﺤﻴﺢ و ﻧﻈـﺮ‬ ‫دﻳﮕﺮي ﺳﻘﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺎﺳﺎض ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺷﻜﺎﻛﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑـﺮ ﭘﺎﻳـﺔ »ﻓﺮﻳﺒﻨـﺪﮔﻲ« ﺣـﻮاس‬ ‫ﭘﻲرﻳﺰي ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﻠﺮ ‪ F. C. S. Schiller‬ﻳﻜﻲ از ﺳﻪ ﺗﻦ ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬاران ﻣﺬﻫﺐ ﻋﻤﻠﮕﺮاﻳﻲ )ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﻢ( ﻋﺎدت داﺷﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺷـﺎﮔﺮد‬ ‫ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﺑﻨﺎﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن در رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﻪﺗﺘﻮس« در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ »ﺑﻬﺘﺮ« از ﻋﻘﻴﺪة دﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ »ﺻﺤﻴﺢ«ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻲ اﻟﻤﺜﻞ وﻗﺘﻲ ﻛﺴـﻲ‬ ‫دﭼﺎر ﺑﻴﻤﺎري ﻳﺮﻗﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در ﻧﻈﺮش زرد ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺪارد ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ اﺷﻴﺎي واﻗﻌﺎً زرد ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ و ﺑـﺪان‬ ‫رﻧﮕﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺺ ﺳﺎﻟﻢ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭼـﻮن ﺗﻨﺪرﺳـﺘﻲ ﺑﻬﺘـﺮ از ﺑﻴﻤـﺎري اﺳـﺖ ﭘـﺲ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪة ﺷﺨﺺ ﺗﻨﺪرﺳﺖ از ﻋﻘﻴﺪة ﺷﺨﺺ ﻳﺮﻗﺎﻧﻲ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺪاﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴـﻢ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻲاﻋﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﻴﻨﻲ‪ ،‬اﻛﺜﺮﻳﺖ را ﻣﺠﺎز و ﻣﺨﺘﺎر ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻪ ﻫـﺮ ﭼـﻪ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ اﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﺑﻪ ﻣﺪاﻓﻌﻪ از ﻗﺎﻧﻮن و ﻗﺮارداد و اﺧﻼق ﻣﺘـﺪاول ﻗـﺪﻳﻢ ﻛﺸـﺎﻧﺪه ﺷـﺪ؛ در‬

‫ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس □ ‪75‬‬

‫ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ ﺧﺪاﻳﺎن وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺧـﺪاﻳﺎن را ﭘﺮﺳـﺘﻴﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻬﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﻧﻈﺮياش ﻛﺎﻣﻞ و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻋﻤﺮ را در ﺳﻔﺮ داﺋﻢ ﮔﺬارﻧﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﻣﻲ ﮔﺸـﺖ و در ازاي‬ ‫ﺣﻖ اﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻲ ﺑﻪ »ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻛﻔﺎﻳﺖ در زﻧﺪﮔﻲ ﻋﻤﻠـﻲ و ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﻓﻜـﺮي ﺑـﻮد« )ﺗﺴـﻠﺮ‪ ،‬ﺻـﻔﺤﻪ ‪ (1299‬درس‬ ‫ﻣﻲ داد‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ‪ -‬ﺑﻪ ﻟﺤﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺧﻮد ﻓﺮوﺷﺎﻧﻪ اﺳﺖ ‪ -‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛـﺎر ﺳﻮﻓﺴـﻄﺎﻳﻴﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﭘﻮل ﮔﺮﻓﺘﻦ در ازاي درس دادن‪ ،‬اﻋﺘﺮاض ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﺧﻮد ﺑﻀﺎﻋﺖ ﻛﺎﻓﻲ داﺷـﺖ و ﻇـﺎﻫﺮاً ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪﻳﻬﺎي‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ او ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ درك ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﮕﻔﺖ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺘﺎدان اﻣﺮوزي ﻫﻢ ﻛﻪ دﻟﻴﻠﻲ ﺑـﺮاي رد ﻛـﺮدن‬ ‫ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻫﺎﻧﺔ ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺧُﺮدهﮔﻴﺮﻳﻬﺎي اﻓﻼﻃﻮن را ﻣﻜﺮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن ﺑﺎ اﻛﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻓﺮﻗﻲ ﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﺰ در ﻣﻴﺎن ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮل اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛـﻪ اﺳـﺘﺎد‬ ‫ﻣﺪرﺳﻪ اي ﺑﻨﻴﺎد ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ از ﭘﺎره اي ﺟﻬﺎت ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺠﻤﻦ اﺧﻮت ﺷﺒﺎﻫﺖ داﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻪ ﻳـﺎ ﻣﻜﺘـﺐ‪ ،‬زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ اﺷﺘﺮاﻛﻲ ﺑﻮد و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ در دﻳﺮ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن ﺧﻮد داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ان را از ﭘﺮده ﺑﻴﺮون ﻧﻤﻲ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ از ﻛﻴﺶ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ اﻳﻦ ﻛﺎﻣﻼً ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻣﻴﺎن ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺒﺮي ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ آﻧﻬﺎ ‪ -‬در ﻧﻈﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ‪ -‬رﺑﻄﻲ ﺑﻪ دﻳﻦ و اﺧﻼق ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﻓـﻦ‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل و اﺣﺘﺠﺎج را درس ﻣﻲ دادﻧﺪ و ﻫﺮ ﻣﺎﻳﻪ داﻧﺶ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر ﻻزم ﺑﻮد ﻣﺪان ﻣﺰﻳﺪ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ‪،‬‬ ‫ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻛﻼي دﻋﺎوي اﻣﺮوزي ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻟﻪ ﻳﺎ ﻋﻠﻴﻪ ﻋﻘﻴﺪه اي اﺳﺘﺪﻻل ﻛـﺮد؛‬ ‫و ﻋﻼﻗﻪاي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺐ اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﺎت ﺧﻮد را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻠﺴـﻔﻪ را ﻃﺮﻳﻘـﻲ از زﻳﺴـﺘﻦ ﻣـﻲ داﻧﺴـﺘﻨﺪ و‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ و دﻳﺎﻧﺖ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﻲ دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً از اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﻜﺎن ﻣﻲ ﺧﻮردﻧـﺪ‪ .‬در ﻧﻈـﺮ آﻧﻬـﺎ ﺳﻮﻓﺴـﻄﺎﻳﻴﺎن‬ ‫ﻣﺮدﻣﻲ ﺳﺒﻜﺴﺮ و ﻓﺎﺳﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺼﻮﻣﺘﻲ ﻛﻪ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن ﻧـﻪ ﻓﻘـﻂ در ﻣـﺮدم ﻋـﺎدي ﺑﻠﻜـﻪ در اﻓﻼﻃـﻮن و ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﺑﻌـﺪي ﻫـﻢ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﻧﺪازه اي ‪ -‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ‪ -‬ﺑﻪ واﺳـﻄﺔ ﻗـﺪرت ﻓﻜﺮﺷـﺎن ﺑـﻮد‪ .‬اﮔـﺮ ﻣـﺎ در ﭘـﮋوﻫﺶ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺻﺎدق و ﺻﻤﻴﻤﻲ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻼﺣﻈﺎت اﺧﻼﻗﻲ را ﻧﺎدﻳﺪه ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﻲ ﺗـﻮاﻧﻴﻢ از ﭘـﻴﺶ ﺑـﺪاﻧﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي از ﻛﺎر در ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ در ﻓﻼن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻮاﻓﻖ اﺧﻼق اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﺳﻮﻓﺴـﻄﺎﻳﻴﺎن ﺣﺎﺿـﺮ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﺟﺎ اﺳﺘﺪﻻل آﻧﻬﺎ را راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﺮوﻧﺪ ‪ -‬و اﺳﺘﺪﻻل ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑـﻪ ﺷـﻜﺎﻛﻴﺖ راﻫﻨﻤـﺎﻳﻲ ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬ﮔﻮرﮔﻴـﺎس‬ ‫‪ ،Gorgias‬ﻳﻜﻲ از ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي وﺟﻮد ﻧـﺪارد؛ و اﮔـﺮ ﭼﻴـﺰي وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ ﻓﺮض آﻧﻜﻪ ﭼﻴﺰي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﻓﺮدي از اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻧﻴـﺰ ﻗﺎﺑـﻞ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺑﺎﺷـﺪ آن ﻓـﺮد‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ درﻳﺎﻓﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ از اﺳﺘﺪﻻﻻت ﮔﻮرﮔﻴﺎس اﻃﻼﻋﻲ ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺑـﺮاي ﻣـﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﻮﺑﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻦ وي داراي ﭼﻨﺎن ﻗﺪرت ﻣﻨﻄﻘﻴﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ را ﻧﺎﭼـﺎر ﻣـﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺸﺖ ﺳﻨﮕﺮ اﺧﻼق ﭘﻨﺎه ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻫﻤﻮاره ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺻـﻮرﺗﻲ‬ ‫ﻛﻪ او ﻧﻴﻚ و ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﻤﺘﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن از ﻟﺤﺎظ ﻓﻜﺮي درﺳـﺖ و ﺻـﺎدق ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﺑﻪ ﺧﻮد اﺟﺎزه ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت را ﺑﺎ ﻣﻌﻴﺎر ﻋﻮاﻗﺐ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺷﺎن ﺑﺴﻨﺠﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺘﻲ در اﻳﻦ ﻣـﻮرد ﻫـﻢ درﺳـﺖ و‬ ‫ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﭼﻨﻴﻦ واﻧﻤﻮد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﺣﻜﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺤﺚ را ﭼﻨﺎن ﻣﻲ ﭘﻴﭽﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﻴﻜﻮ و ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن اﻳﻦ ﻋﻴﺐ را در ﻓﻠﺴﻔﻪ داﺧﻞ ﻛـﺮد‪،‬‬ ‫و از آن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎﻛﻨﻮن اﻳﻦ ﻋﻴﺐ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن ﺑـﻮده ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ رﻧﮓ را ﺑﻪ ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت اﻓﻼﻃﻮن داده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﺎﻳﺐ ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘﺲ از اﻓﻼﻃﻮن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت آﻧﻬﺎ در‬ ‫اﺧﻼﻗﻴﺎت ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻓﺮض آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺪان ﺑﺮﺳﻨﺪ ﺧﻮد از ﭘﻴﺶ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 76‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ در آﺗـﻦ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﺗﻌﻠـﻴﻢ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻣـﻲﭘﺮداﺧﺘـﻪاﻧـﺪ ﻛـﻪ از دﻳـﺪة‬ ‫ﻣﻌﺎﺻﺮاﻧﺸﺎن ﺧﻼف اﺧﻼق ﻣﻲ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و در ﻧﻈﺮ »ﻣﻠﻞ آزاد« ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺰ ﺧﻼف اﺧﻼق ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺗﺮاﺳﻴﻤﺎﺧﻮس‬ ‫‪ Thrtasymachus‬در ﻛﺘﺎب اول »ﺟﻤﻬﻮري« ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺪاﻟﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ آﻧﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻔـﻊ ﻗـﻮي‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ را دوﻟﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻮد ﺧﻮد ﻃﺮح ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ؛ و ﻫﻴﭻ ﻣﻌﻴﺎر ﺑﻲ ﻃﺮﻓﺎﻧﻪ اي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ در ﻛﺸـﺎﻛﺶ ﻧﻴﺮوﻫـﺎ‬ ‫ﺑﺘﻮان ﺑﺪان رﺟﻮع ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﮔﻔﺘﺔ اﻓﻼﻃﻮن )در رﺳﺎﻟﺔ »ﮔﻮرﮔﻴﺎس«( ﻛﺎﻟﻴﻜﻠﺲ ‪ Calicles‬ﻧﻴﺰ داراي ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻈـﺮي ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻗﻮي اﺳﺖ و در ﻧﻈﺎم ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺿﻌﻴﻒ ﭘﺎﻣﺎل اﺳﺖ؛ ﻣﻨﺘﻬﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي‬ ‫ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻛﺎر رﺳﻮم و ﻗﻮاﻋﺪ اﺧﻼﻗﻲ وﺿﻊ ﻛﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﻠﻮ اﻗﻮﻳﺎ را ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻧﻈﺮﻳﺎت در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﺑـﻴﺶ از زﻣـﺎن‬ ‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﺤﻞ ﻗﺒﻮل ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ و داوري ﻣﺎ درﺑﺎرة ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻨﻘﺪر ﻫﺴﺖ ﻛﻪ وﺟﻪ ﻣﺸﺨﺺ آﻧـﺎن اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻬﻢ ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن در ﺗﻐﻴﻴﺮ وﺿﻊ آﺗﻦ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آﺗﻦ در ﻗﺮن ﭘﻨﭽﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺳـﺎدﮔﻲ و ﺧﺸـﻜﻪ‬ ‫ﻣﻘﺪﺳﻲ ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ و ﭘﺮدهدريِ زﻳﺮﻛﺎﻧﻪ و ﺑﻴﺮﺣﻤﺎﻧﻪ داد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻤﺎﻧﻲ ﺧﺮف و ﻣـﻨﺤﻂ و ﻫﻤﺎﻧﻘـﺪر ﺑﻴﺮﺣﻤﺎﻧـﻪ‬ ‫در ﺟﺪال ﺑﻮد‪ .‬در آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ آﺗﻦ از ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﻮﻧﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن و ﭘﻴـﺮوزي ﻣـﺎراﺗﻮن در ‪ 490‬ق‪.‬م‪ .‬ﭘـﻴﺶ‬ ‫آﻣﺪ؛ و در ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﺷﻜﺴﺖ آﺗﻦ از اﺳﭙﺎرت در ‪ 404‬ق‪.‬م‪ .‬و اﻋﺪام ﺳـﻘﺮاط در ‪ 399‬ق‪.‬م‪ .‬روي داد؛ از اﻳـﻦ ﭘـﺲ دﻳﮕـﺮ‬ ‫آﺗﻦ اﻫﻤﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد؛ وﻟﻲ از ﺣﻴﺚ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﻔﻮق ﻣﺴﻠﻤﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورد ﻛـﻪ ﺗـﺎ ﻫﻨﮕـﺎم ﭘﻴـﺮوزي‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ آن را ﻧﮕﻬﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻘﻞ ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺮاي ﻓﻬﻤﻴﺪن ﻧﻈﺮﻳﺎت اﻓﻼﻃﻮن و ﻫﻤﺔ ﺗﻔﻜﺮات ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﭘـﺲ از او ﻻزم اﺳـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﺟﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎن و اﻳﺮان ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﭘﻴﺮوزي ﻗﺎﻃﻊ ﻣﺎراﺗﻮن اﻓﺘﺨﺎر ﻋﻤﺪه ﻧﺼﻴﺐ آﺗﻦ ﺷﺪ‪ .‬ده ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬در ﺟﻨﮓ دوم‪ ،‬آﺗﻨﻴـﺎن‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن در درﻳﺎ ﺑﺮﺗﺮ از ﻫﻤﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﭘﻴﺮوزي در ﺧﺸﻜﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪ ﻛﻪ رﻫﺒﺮان‬ ‫ﻣﺴﻠﻢ دﻧﻴﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﺳﺨﺖ ﻛﻮﺗﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن از ﻗﺴﻤﺖ اروﭘﺎﻳﻲ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻴﺮون راﻧﺪه‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ از ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﺗﻦ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﻗﺴﻤﺖ آﺳﻴﺎﻳﻲ ﻳﻮﻧﺎن و آزاد ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺟﺰاﻳـﺮي را ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﺷﻐﺎل ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﻴﺮوزي درﺧﺸﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬آﺗﻦ در ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﺗﻔﻮق ﻳﺎﻓـﺖ و ﺑـﺮ‬ ‫ﺟﺰاﻳﺮ اﻳﻮﻧﻲ اﺳﺘﻴﻼي ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اي ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬آﺗﻦ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ ﻛﻪ دﻣﻮﻛﺮات و اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻲ ﺑﻮد‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺎﻣﺮواﻳﻲ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻬﺎي ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز وﻳﺮاﻧﻪ ﻫﺎﺷﺎن ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺘﺨـﺎر آﺗـﻦ اﺳـﺖ ﺑـﻪ دﺳـﺖ وي ﺑـﻪ ﺟـﺎي‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﺸﺎﻳﺎرﺷﺎ وﻳﺮان ﻛﺮده ﺑﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮ از ﺣﻴـﺚ ﺛـﺮوت و ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﺑـﻪ ﺳـﺮﻋﺖ رﺷـﺪ ﻛـﺮد‪ ،‬و‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮاﻗﻊ رخ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺛﺮوت در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫اﺧﻼق و ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﺮﻳﻨﻪ رو ﺑﻪ ﺿﻌﻒ ﻧﻬﺎد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﺪاد ﺧﺎرق اﻟﻌﺎده اي ﻣﺮدان ﻧﺎﺑﻐﻪ در آﺗﻦ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳـﻪ ﻧﻤﺎﻳﺸـﻨﺎﻣﻪ ﻧـﻮﻳﺲ ﺑـﺰرگ‪ ،‬آﺷـﻴﻠﻮس‪،‬‬ ‫ﺳﻮﻓﻮﻛﻠﺲ و اورﻳﭙﻴﺪس‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺗﻌﻠـﻖ دارﻧـﺪ‪ .‬آﺷـﻴﻠﻮس در ﺟﻨـﮓ ﻣـﺎراﺗﻮن ﺷـﺮﻛﺖ داﺷـﺖ و ﻧﺒـﺮد ﺳـﻼﻣﻴﺲ‬ ‫‪ Salamis‬را از ﻧﺰدﻳﻚ دﻳﺪ‪ .‬ﺳﻮﻓﻮﻛﻠﺲ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ دﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ اورﻳﭙﻴـﺪس ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﭘﺮوﺗـﺎﮔﻮراس و رﺳـﻢ‬ ‫آزاداﻧﺪﻳﺸﻲ زﻣﺎن ﺧﻮد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻃﺮز ﺑﺮﺧﻮرد او ﺑﺎ اﺳـﺎﻃﻴﺮ ﺷـﻜﺎﻛﺎﻧﻪ و ﻣﺨـﺮب اﺳـﺖ‪ .‬آرﻳﺴـﺘﻮﻓﺎﻧﺲ‪ ،‬ﺷـﺎﻋﺮ ﻫـﺰّال‪،‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط و ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن را ﻫﺠﻮ ﻣﻲ ﻛﺮد؛ اﻣﺎ ﺧﻮد او ﻧﻴﺰ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻔﻞ آﻧﺎن ﺑـﻮد‪ .‬اﻓﻼﻃـﻮن در رﺳـﺎﻟﺔ »ﺑـﺰم ﺳـﺨﻦ«‬ ‫‪ Symposium‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ آرﻳﺴﺘﻮﻓﺎﻧﺲ ﺑﺎ ﺳﻘﺮاط رواﺑﻂ ﺑﺴﻴﺎر دوﺳﺘﺎﻧﻪ اي دارد‪ .‬ﻓﻴﺪﻳﺎسِ ﭘﻴﻜﺮﺗﺮاش ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬ ‫دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻔﻞ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻠﻨﺪي ﻣﻘﺎم آﺗﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻫﻨﺮ ﺑﻮد ﺗﺎ در ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ .‬ﺟﺰ ﺳﻘﺮاط ﻫﻴﭽﻴـﻚ از ﻓﻼﺳـﻔﻪ و رﻳﺎﺿـﻴﺪاﻧﻬﺎي‬ ‫ﺑﺰرگ ﻗﺮن ﭘﻨﺤﻢ آﺗﻨﻲ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﻧﻴﺰ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺑﺤﺜﻬﺎي ﺷﻔﺎﻫﻲ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬

‫ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس □ ‪77‬‬

‫ﭘﻴﺸﺎﻣﺪ ﺟﻨﮓ آﺗﻦ و اﺳﭙﺎرت در ﺳﺎل ‪ 431‬ق‪.‬م‪ .‬و ﻣﺮگ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ در ‪ 429‬ق‪.‬م‪ .‬دوران ﺗﺎرﻳﻜﻲ را در ﺗﺎرﻳﺦ آﺗﻦ آﻏﺎز‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬آﺗﻨﻴﺎن در درﻳﺎ ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در زﻣﻴﻦ ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺎ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن اﺗﻴﻜـﺎ را )ﺟـﺰ‬ ‫آﺗﻦ( ﻣﻜﺮر اﺷﻐﺎل ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ آﺗﻦ از ﺣﺪ ﮔﺬﺷﺖ و آﻧﮕﺎه از ﺑﻴﻤﺎري وﺑـﺎ ﺑـﻪ ﺳـﺨﺘﻲ آﺳـﻴﺐ دﻳـﺪ‪ .‬در‬ ‫‪ 414‬ق‪.‬م‪ .‬آﺗﻨﻴﺎن ﺑﻪ اﻣﻴﺪ ﺗﺼﺮف ﺳﻴﺮاﻛﻮس ﺳﭙﺎه ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ ﺳﻴﺴﻴﻞ ﻛﻪ ﻣﺘﺤﺪ اﺳﭙﺎرت ﺑﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﻛﻮﺷـﺶ‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﺟﻨﮓ آﺗﻨﻴﺎن را ﺗﺮﺳﻨﺎك و ﺳﺘﻤﻜﺎر ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در ‪ 416‬ق‪.‬م‪ .‬ﺟﺰﻳﺮة ﻣﻠﻮس ‪ Melos‬را ﺗﺼﺮف ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫از ﻣــﺮدان آﻧﺠــﺎ ﻫــﺮ ﻛــﻪ را ﺑــﻪ ﺳــﻦ ﺳــﺮﺑﺎزي ﺑــﻮد ﻛُﺸــﺘﻨﺪ و ﺑــﺎﻗﻲ را ﺑــﺮده ﺳــﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﻳﺸــﻨﺎﻣﺔ »زﻧــﺎن ﺗﺮواﻳــﻲ«‬ ‫‪ The Trojan Woman‬اﺛﺮ اورﻳﭙﻴﺪس اﻋﺘﺮاﺿﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ وﺣﺸﻴﮕﺮﻳﻬﺎﺳﺖ‪ .‬اﺧﺘﻼف آﺗﻦ و اﺳﭙﺎرت ﻳﻚ ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ‬ ‫ﻫﻢ داﺷﺖ؛ و آن اﻳﻨﻜﻪ اﺳﭙﺎرت ﻫﻮادار ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮان )‪ (Oligarchy‬ﺑﻮد و آﺗﻦ ﻫﻮادار ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣـﺮدم )دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ(‪.‬‬ ‫آﺗﻨﻴﺎن دﻻﻳﻠﻲ در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺑﺮﺧﻲ از اﺷﺮاف ﺧﻮد ﮔﻤﺎن ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬و اﻋﺘﻘـﺎد ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﭼﻨـﻴﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ در‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﺎوﮔﺎن در اﮔﻮﺳﭙﻮﺗﺎﻣﻲ ‪ Aegospotami‬در ‪ 405‬ق‪.‬م‪ .‬اﺷﺮاف دﺳﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ‪ ،‬اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﻳﻚ »ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮان« در آﺗﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم دوﻟﺖ »ﺳﻲ ﺗَـﻦ ﺟﺒـﺎر« ﻣﻌـﺮوف‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﺳﻲ ﺗﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ رﺋﻴﺲ آﻧﻬﺎ ﻛﺮﻳﺘﻴﺎس ‪ ،Critias‬ﺳـﺎﺑﻘﺎً از ﺷـﺎﮔﺮدان ﺳـﻘﺮاط ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺮدم از اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﺒﺎران ﺑﻴﺰار ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﻖ داﺷﺘﻨﺪ و در ﻇﺮف ﻳﻚ ﺳﺎل آﻧﻬﺎ را ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ رﺿﺎﻳﺖ اﺳـﭙﺎرت ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ در‬ ‫آﺗﻦ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻧﺎﮔﻮاري ﻛﻪ ﺑﺎ دادن ﻋﻔـﻮ ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﺑـﻪ دﺷـﻤﻨﺎن ﺧـﻮد آﻏـﺎز ﻛـﺎر ﻛـﺮد‪ .‬ﻟـﻴﻜﻦ اﮔـﺮ اﻳـﻦ‬ ‫دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮد از اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ از دﺷـﻤﻨﺎن داﺧﻠـﻲ ﺧـﻮد اﻧﺘﻘـﺎم ﺑﮕﻴـﺮد‪ ،‬در ﻋـﻮض ﺧﺮﺳـﻨﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﻤﻮل ﻋﻔﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ دﺷـﻤﻨﺎن را ﺗﻌﻘﻴـﺐ ﻛﻨـﺪ‪ .‬در ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﺤﻴﻄـﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ و اﻋﺪام ﺳﻘﺮاط )‪ 399‬ق‪.‬م‪ (.‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 78‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬ﯾزد‪
9‬‬

‫‪363‬اط‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ ﺗﺎرﻳﺦﻧﻮﻳﺲ ﺳﻘﺮاط ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮاري اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﺎن ﺑﺴـﻴﺎري ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻢ اﺳـﺖ درﺑـﺎرهﺷـﺎن‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪﻛﻲ در دﺳﺖ اﺳﺖ؛ و ﻧﻴﺰ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎز ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ از اﺣﻮاﻟﺸـﺎن اﻃﻼﻋـﺎت ﻓﺮاواﻧـﻲ ﻣﻮﺟـﻮد‬ ‫اﺳﺖ؛ وﻟﻲ در ﺧﺼﻮص ﺳﻘﺮاط ﺗﺮدﻳﺪ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ از اﺣﻮال او اﻧﺪك ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻳﺎ ﺑﺴﻴﺎر؟ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫وي ﻳﻜﻲ از اﻓﺮاد ﻣﺘﻮﺳﻂ اﻟﺤﺎل آﺗﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺻﺮف ﻣﻨﺎﻇﺮه ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲآﻣﻮﺧﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻧـﻪ‬ ‫ﭼﻮن ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن در ازاي ﻣﺰد‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ و ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣـﺮگ ﺷـﺪ‪ ،‬و در ﺳـﺎل ‪ 399‬ق‪.‬م‪ .‬در‬ ‫ﺣﺪود ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎﻟﮕﻲ اﻋﺪاﻣﺶ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ وي در ﺷـﻬﺮ آﺗـﻦ ﺷﺨﺼـﻴﺖ ﻣﻌﺮوﻓـﻲ ﺑـﻮده اﺳـﺖ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫آرﻳﺴﺘﻮﻓﺎﻧﺲ در ﺷﻌﺮ »اﺑﺮﻫﺎ« ‪ The Clouds‬او را دﺳﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ از اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﻪ ﺑﮕﺬرﻳﻢ‪ ،‬دﭼﺎر اﺧـﺘﻼف ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬دو ﺗﻦ از ﺷﺎﮔﺮدان وي‪ ،‬ﮔﺰﻧﻔﻮن ‪ Xenophon‬و اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺴﻴﺎري درﺑﺎرة او ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫـﺎي‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ .‬ﺣﺘﻲ در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ آن دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻘﻴـﺪة ﺑﺮﻧـﺖ‪ ،‬ﮔﺰﻧﻔـﻮن از‬ ‫آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن روﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬و آﻧﺠﺎﻫﺎ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ ﮔﺰﻧﻔﻮن و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﺑـﻪ اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ اﺧﺘﻼف ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﻲ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺐ ﻫﻴﭽﻜﺪام را ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﮔﺰﻧﻔﻮن آﻏﺎز ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺮدي اﺳﺖ ﺳﭙﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻣﻐـﺰ ﻣﻴـﺎن آدﻣﻴـﺎن ﺑﻬـﺮة‬ ‫ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﺪو ﻧﺮﺳﻴﺪه‪ ،‬و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ داراي ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻋﺎدي و ﻣﺘﻌﺎرﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻬﻢ ﺷﺪن ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ ﺑـﻲدﻳﻨـﻲ و ﻓﺎﺳـﺪ‬ ‫ﻛﺮدن ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺮاي ﮔﺰﻧﻔﻮن ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺳﻘﺮاط ﺑﺴﻴﺎر ﻫﻢ دﻳﻨﺪار ﺑﻮد‪ ،‬و در ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ از او ﻣﺘـﺄﺛﺮ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ اﺛﺮي ﻛﺎﻣﻼً ﻧﻴﻜﻮ داﺷﺖ‪ .‬از ﻗﺮار‪ ،‬اﻓﻜﺎر ﺳﻘﺮاط ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺨﺮب ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﺤﺎﻓﻆﻛﺎراﻧﻪ و ﭘﻴﺶ ﭘﺎ اﻓﺘـﺎده‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ دﻓﺎع ﮔﺰﻧﻔﻮن از ﺳﻘﺮاط‪ ،‬از ﺣﺪود ﺣﻘﻴﻘﺖ ﮔﻮﻳﻲ ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﻲ رود‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﺧﺼـﻮﻣﺘﻲ را ﻛـﻪ در‬ ‫ﺣﻖ ﺳﻘﺮاط ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﮔﺬارد‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺑﺮﻧﺖ )»از ﺗـﺎﻟﺲ ﺗـﺎ اﻓﻼﻃـﻮن« ﺻـﻔﺤﻪ ‪» (149‬دﻓـﺎع‬ ‫ﮔﺰﻧﻔﻮن از ﺳﻘﺮاط ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺗﻮﻓﻴﻖ آﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻘﺮاط ﭼﻨـﺎن ﺑـﻮد ﻛـﻪ او ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺰ ﻣﺤﻜـﻮم ﺑـﻪ ﻣـﺮگ‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﺪ‪«.‬‬ ‫در ﻣﻴﺎن ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﻜﻪ ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ ﻫﺮ آﻧﭽـﻪ ﮔﺰﻧﻔـﻮن ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ راﺳـﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﮔﺰﻧﻔﻮن ﻫﻮش و ذﻛﺎوت ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي دروﻏﭙﺮدازي ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن اﻋﺘﺒﺎر ﻧـﺪارد‪ .‬ﻧﻘـﻞ ﺳـﻔﻴﻪ از ﻗـﻮل ﻋﺎﻗـﻞ‪،‬‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ دﻗﻴﻖ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ آن ﺳﻔﻴﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه آﻧﭽﻪ را ﻣﻲ ﺷﻨﻮد ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮاﻳﺶ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﻓﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﻢ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﻢ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺳﺨﺖ ﺗﺮﻳﻦ دﺷﻤﻨﺎﻧﻢ از ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﻧﻘـﻞ ﺷـﻮد ﺗـﺎ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫دوﺳﺘﻲ ﻛﻪ روﺣﺶ از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻲ ﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﺰﻧﻔﻮن ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻧﻜﺘﺔ ﻓﻠﺴـﻔﻲ دﺷـﻮاري ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﺟﺰﺋـﻲ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ از ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ در اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻣﺪﻋﻲ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از ﺧﺎﻃﺮات ﮔﺰﻧﻔﻮن از ﺳﻘﺮاط ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺐ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺰﻧﻔﻮن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ )و اﻓﻼﻃـﻮن ﻧﻴـﺰ( ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﻫﻤﻮاره ﺳﺮﮔﺮم اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدان ﺑﺎ ﻛﻔﺎﻳﺖ را ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳﺆاﻟﻬﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻄـﺮح ﻣـﻲ ﻛـﺮد‬

‫ﺳﻘﺮاط □ ‪79‬‬

‫ﻛﻪ »اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﻛﻔﺸﻲ را ﺗﻌﻤﻴﺮ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﭼـﻪ ﻛﺴـﻲ را ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺪﻳﻦ ﻛـﺎر ﺑﮕﻤـﺎرم؟« و ﺟﻮاﻧـﺎن ﻫﻮﺷـﻤﻨﺪ ﺑـﺪو ﭘﺎﺳـﺦ‬ ‫ﻣﻲ دادﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻛﻔﺎش را‪ ،‬اي ﺳﻘﺮاط‪ «.‬وي درودﮔﺮان و ﻣﺴﮕﺮان و دﻳﮕﺮان را ﻧﻴﺰ ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳـﺆاﻟﻲ از اﻳـﻦ‬ ‫ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ »ﻛﺸﺘﻲ دوﻟﺖ را ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻌﻤﻴﺮ ﻛﻨـﺪ؟«‪ ...‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺳـﻘﺮاط ﺑـﺎ »ﺳـﻲ ﺗـﻦ ﺟﺒـﺎر«‬ ‫اﺧﺘﻼف ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﻛﺮﻳﺘﻴﺎس رﺋﻴﺲ ﺟﺒﺎران ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً از ﺷﺎﮔﺮدان ﺳﻘﺮاط ﺑﻮد و ﺑﺎ ﺷﻴﻮه ﻫﺎي او آﺷﻨﺎﻳﻲ داﺷـﺖ‪ ،‬وي را از‬ ‫درس داد ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺎزداﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻛﻔﺎﺷﺎن و دودﮔﺮان و ﻣﺴﮕﺮاﻧﺖ را رﻫﺎ ﻛﻨﻲ؛ ﭼﻮن آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ‬ ‫ﻗﺪري دور ﺷﻬﺮ ﮔﺮداﻧـﺪهاي ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن ﺑﺎﻳـﺪ ﭘﺎﺷـﻨﻪﻫﺎﻳﺸـﺎن ﺑـﻪ ﻛﻠّـﻲ ﺳـﺎﻳﻴﺪه ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪») «.‬ﺧـﺎﻃﺮات ﮔﺰﻧﻔـﻮن«‬ ‫‪ Xenophon, Memorabilia‬ﻛﺘﺎب اول‪ ،‬ﻓﺼﻞ دوم‪ (.‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در دورة ﻛﻮﺗﺎه »ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮان« ﻛﻪ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﭘﺲ از‬ ‫ﺟﻨﮓ در آﺗﻦ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ روي داد‪ .‬وﻟﻲ در ﻏﺎﻟﺐ اوﻗﺎت آﺗـﻦ ﺣﻜﻮﻣـﺖ دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ داﺷـﺖ‪ ،‬ﺗـﺎ ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه از راه رأي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﺟﻮاﻧﻲ را دﻳﺪ ﻛﻪ آرزو داﺷﺖ ﺳـﺮدار ﺷـﻮد‪ ،‬و او را ﻣﺘﻘﺎﻋـﺪ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﭼﻴﺰي از ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮓ ﺑﻴﺎﻣﻮزد‪ .‬آن ﺟﻮان ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﺳـﻘﺮاط رﻓـﺖ و ﻳـﻚ دورة ﻛﻮﺗـﺎه ﺗﺎﻛﺘﻴـﻚ‬ ‫ﺟﻨﮓ را ﺗﻌﻠﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﻘﺮاط ﭘﺲ از ﻗﺪري ﺗﻤﺠﻴﺪ و ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻫﺰل آﻣﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺎز وي را ﺑـﺮاي ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ رواﻧﻪ ﻛﺮد‪) .‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب؛ ﻛﺘﺎب ﺳﻮم‪ ،‬ﻓﺼﻞ اول‪ (.‬ﺳﻘﺮاط ﺟﻮان دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ آﻣـﻮﺧﺘﻦ اﺻـﻮل ﺑﺎزرﮔـﺎﻧﻲ‬ ‫وادار ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪ را در ﻣﻮرد ﻋﺪة زﻳﺎدي از اﺷﺨﺎص دﻳﮕﺮ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮد‪ .‬اﻣـﺎ آﺗﻨﻴـﺎن ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺗﺸﺨﻴﺺ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻣﻮش ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ زﻫﺮ ﺷﻮﻛﺮان از ﻋـﻼج ﻣﻌـﺎﻳﺒﻲ ﻛـﻪ وي از آﻧﻬـﺎ ﺷـﻜﺎﻳﺖ داﺷـﺖ‬ ‫آﺳﺎﻧﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد ﺷﺮﺣﻲ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن درﺑﺎرة ﺳﻘﺮاط ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﺸﻜﻞ ﻏﻴﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺷـﺮح ﮔﺰﻧﻔـﻮن وﺟـﻮد‬ ‫دارد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﺸﺨﻴﺺ داد ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧـﺪازه ﻣـﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺳـﻘﺮاط واﻗﻌـﻲ را‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﻨﺪ؛ و ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺷﺨﺼﻲ را ﻛﻪ در ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻘﺮاط ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻮﻳﻨﺪة ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮدش ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻮدن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮﻳﺤﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺒﻮغ و ﺳـﺤﺮ ﻛـﻼم ﻓـﻮق اﻟﻌـﺎدهاي‬ ‫دارد‪ .‬ﻫﻴﭽﻜﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﻲاﻧﮕﺎرد ﻛﻪ ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺎي اﻓﻼﻃﻮن ﻋﻴﻨﺎً ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺤﻮي ﻛﻪ وي ﺛﺒﺖ ﻛـﺮده اﺳـﺖ واﻗـﻊ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺧﻮد اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪي ﭼﻨﻴﻦ واﻧﻤﻮد ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل در اﻳﻦ رﺳـﺎﻟﻪ ﻫـﺎ ﻣﺮاﺣـﻞ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت ﻛﺎﻣﻼً ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ و اﺷﺨﺎص ﻛﺎﻣﻼً واﻗﻌﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ‪ .‬ﻗﺪرت ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﻲ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮ آﺛﺎر او‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫آﺛﺎر ﻳﻚ ﻣﻮرخ‪َ ،‬ﮔﺮد ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲ ﭘﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط‪ ‬اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﺤﻜـﻢ و ﺑﺴـﻴﺎر ﺟـﺎﻟﺒﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻦ و‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ او از ﺣﻴﻄﺔ ﻗﺪرت ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎرج اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ اﻓﻼﻃﻮن از ﻋﻬﺪة اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮ ﻣﻲآﻣـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ او واﻗﻌﺎً اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻛﺮده اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رﺳﺎﻟﻪ اي ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺮاﻳﺶ ارزش ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪» ،‬دﻓﺎع« ‪ Apology‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺛﺮ ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﻄﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳـﻘﺮاط در‬ ‫دﻓﺎع از ﺧﻮد در ﻣﺤﻜﻤﻪ اﻳﺮاد ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ -‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺰارش ﺗﻨﺪﻧﻮﻳﺴﻲ ﺷﺪة آن ﻧﻄﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﻧﭽـﻪ از آن ﻧﻄـﻖ در‬ ‫ﺣﺎﻓﻈﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻲ ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪه و ﻓﻮت و ﻓﻦ ادﺑﻲ در آن ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺻـﻮرت ﻛـﻪ ﻫﺴـﺖ‬ ‫درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن در ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و ﺗﺎ اﻧﺪازة رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺸﻲ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ او ﻧﻮﺷـﺘﻪ از ﻗﺒﻴـﻞ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از زﺑﺎن ﺳﻘﺮاط ﺷﻨﻴﺪه اﺳﺖ؛ و ﻗﺼﺪ اﻓﻼﻃﻮن از ﺛﺒﺖ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي وﺳﻴﻊ ﻛﻠﻤﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎﻳﺶ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻧﺴﺒﺘﺎً روﺷﻨﻲ از ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺳﻘﺮاط اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻋﻤﺪة ﻣﺤﺎﻛﻤﺔ ﺳﻘﺮاط ﻣﻮرد ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻌﻘﻴﺐ وي ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ اﻳﻦ اﺗﻬﺎم ﺑﻮد ﻛﻪ »ﺳـﻘﺮاط ﻣـﺮدي‬ ‫ﺑﺪﻛﺎر و ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻨﺠﻜﺎو اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎي زﻳﺮِ زﻣﻴﻦ و ﺑﺎﻻي آﺳﻤﺎن ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ ،‬و ﺑﺪ را ﺧﻮب ﺟﻠﻮه ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻣﻲ آﻣﻮزد‪ «.‬ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺪة ﺧﺼـﻮﻣﺘﻲ ﻛـﻪ در ﺣـﻖ او ﺷـﺪ اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺳﻘﺮاط ﺑﺎ اﺷﺮاف ارﺗﺒﺎط دارد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺷـﺎﮔﺮدان او ازﻳـﻦ دﺳـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﺮﺧـﻲ از آﻧﻬـﺎ ﭘـﺲ از‬ ‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺳﺘﻤﮕﺮﻳﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻔﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ‬

‫‪ □ 80‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻳﻦ اﻣﺮ اﺳﺘﻨﺎد ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ارا ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ‪ ،‬و ﻟﺬا ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ آﺗـﻦ ﺣـﻖ داﺷـﺖ ﻣﺠـﺎزاﺗﻲ ﺧﻔﻴـﻒ ﺗـﺮ از‬ ‫ﻣﺮگ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﻀﺎت ﻣﺘﻬﻢ را ﻣﺠﺮم ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﻴﺎن ﻣﺠـﺎزاﺗﻲ ﻛـﻪ دادﺳـﺘﺎن ﺧﻮاﺳـﺘﻪ و‬ ‫آﻧﻜﻪ ﻣﺘﻬﻢ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻳﻜﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺳﻘﺮاط ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﻣﺠـﺎزات ﻣـﺮگ ﻣﺠـﺎزاﺗﻲ‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻀﺎت آن را ﻛﺎﻓﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺎ وي ﺟﺮﻳﻤـﻪ اي ﺑـﻪ ﻣﺒﻠـﻎ ﺳـﻲ »ﻣﻴﻨـﻪ« ‪Minae‬‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ دوﺳﺘﺎﻧﺶ )از ﺟﻤﻠﻪ اﻓﻼﻃﻮن( ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ آن را ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛ ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﻣﺠﺎزات ﺑﻪ ﻗﺪري ﺳﺒﻚ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺤﻜﻤﻪ را ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آورد و اﻳﻦ ﺑﺎر ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ اﻛﺜﺮﻳﺘﻲ ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣـﺮگ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻲ ﺷـﻚ ﺳـﻘﺮاط اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻴﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﻋﺘـﺮاف ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺮم ﺗﻠﻘﻲ ﺷﻮد از ﻣﺮگ اﺣﺘﺮاز ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫دادﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻣﺤﻜﻤﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از آﻧﻴﺘﻮس ‪ Anitus‬ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار دﻣﻮﻛﺮات؛ ﻣﻠﺘﻮس ‪ Meletus‬ﺷﺎﻋﺮ ﺗﺮاژدي ﻧﻮﻳﺲ‪،‬‬ ‫»ﺟﻮان و ﮔﻤﻨﺎم‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻮﻫﺎي ﺻﺎف و رﻳﺶ ﻛﻢ ﭘﺸﺖ و ﺑﻴﻨﻲ ﻋﻘﺎﺑﻲ«؛ و ﻟﻴﻜﻮن ‪ Lykon‬ﻳﻚ ﺧﻄﻴﺐ ﮔﻤﻨﺎم )رك »از ﺗﺎﻟﺲ‬ ‫ﺗــﺎ اﻓﻼﻃــﻮن« ﺻــﻔﺤﻪ ‪ ،180‬ﺗــﺄﻟﻴﻒ ﺑﺮﻧــﺖ(‪ .‬اﻳــﻦ اﺷــﺨﺎص ﻣــﺪﻋﻲ ﺑﻮدﻧــﺪ ﻛــﻪ ﺳــﻘﺮاط ﺧــﺪاﻳﺎن دﻳــﻦ رﺳــﻤﻲ را‬ ‫ﻧﻤﻲ ﭘﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺪاﻳﺎن دﻳﮕﺮي آورده اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻓﺎﺳﺪﻛﻨﻨﺪه ﺟﻮاﻧﺎن را ﻓﺎﺳﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻻﻳﻨﺤﻞ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﭼﻪ ﻧﺴـﺒﺘﻲ ﺑـﺎ ﺳـﻘﺮاط واﻗﻌـﻲ دارد ﺧـﻮد را رﻧﺠـﻪ‬ ‫ﺑﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ در ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺗﻬﺎﻣﺎت‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن ﭼﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ از زﺑﺎن ﺳﻘﺮاط ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺪﻋﻴﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ زﺑﺎن آوري ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ اﺗﻬﺎم را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد وي ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رد ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ در ﺑﻴﺎن ﺣﻘﻴﻘﺖ زﺑﺎن آور اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﺎدت ﻣﺄﻟﻮف ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺧﻄﺎﺑﺔ ﻣـﺪوﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻨﺎﻳﻊ و ﻟﻄﺎﻳﻒ ﻣﺰﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ «،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺮ او ﺧﺸﻢ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬وي ﺑﻴﺶ از ﻫﻔﺘـﺎد ﺳـﺎل دارد و ﺗـﺎﻛﻨﻮن در ﻣﺤﻜﻤـﻪ اي‬ ‫ﺣﻀﻮر ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ﻃﺮز ﺑﻴﺎﻧﺶ ﺧﻼف رﺳﻢ ﻣﺤﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ او را ﻣﻌﺬور ﺑﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺪﻋﻴﺎن رﺳﻤﻲ‪ ،‬ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﺪﻋﻲ ﻏﻴﺮرﺳﻤﻲ ﻧﻴﺰ دارد‪ ،‬ﻛﻪ از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﻀﺎت ﻛﻮدﻛﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮده اﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺟﺎ از » ﺳﻘﺮاط ﻧﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدي اﺳﺖ داﻧﺎ و درﺑﺎرة آﺳﻤﺎﻧﻬﺎي زﺑﺮﻳﻦ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ و در زﻣﻴﻦ زﻳـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻛﺎوش ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﺪ را ﺧﻮب ﺟﻠﻮه ﻣﻲ دﻫﺪ‪ «،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺗﻬﺎم دﻳﺮﻳﻨـﻪ از ﺟﺎﻧـﺐ اﻓﻜـﺎر ﻋﻤـﻮﻣﻲ‪ ،‬از اﺗﻬﺎﻣـﺎت‬ ‫رﺳﻤﻲ ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﺧﺎﺻﻪ آﻧﻜﻪ وي ﻧﻤـﻲداﻧـﺪ واردﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن اﻳـﻦ اﺗﻬﺎﻣـﺎت ﭼـﻪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ در ﻣـﻮرد‬ ‫ارﻳﺴﺘﻮﻓﺎﻧﺲ‪ 1.‬ﺳﻘﺮاط در ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ دﺷﻤﻨﻲﻫﺎي دﻳﺮﻳﻨﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وي ﻣﺮدي ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻴﺴﺖ ‪» -‬ﻣﺮا ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن درﺑﺎرة‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت ﭼﻪ ﻛﺎر؟« ‪ -‬و ﻧﻴﺰ ﻣﻌﻠﻢ ﻧﻴﺴﺖ و در ازاي ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﺰدي ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﻳﻴﺎن را ﻣﺴﺨﺮه ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و‬ ‫داﻧﺸﻲ را ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺪﻋﻲاش ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺮدود ﻣﻲ ﺷﻤﺎرد‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻴﺴﺖ »دﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ ﻣﺮا داﻧﺎ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻨـﻮان ﺑـﺪﻧﺎم‬ ‫ﮔﺸﺘﻪام؟«‬ ‫ﮔﻮﻳﺎ ﻳﻚ ﺑﺎر از ﻣﻌﺒﺪ دﻟﻔﻲ ﭘﺮﺳﻴﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺷﺨﺼﻲ داﻧﺎﺗﺮ از ﺳﻘﺮاط وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﭘﺎﺳﺦ آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺒﻬﻮت و ﻣﺘﺤﻴﺮ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺧﻮد داﻧﺸﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬و ﺧﺪا ﻧﻴـﺰ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ دروغ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ ﻧﺰد ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲ رود ﻛﻪ ﺑﻪ داﻧﺎﻳﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده اﻧـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ ﺷـﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺧـﺪا را‬ ‫ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺧﻮد ﺳﺎزد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاري ﻣﻲ رود ﻛﻪ »ﺑﺮﺧﻲ او را داﻧﺎ ﻣﻲ ﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﺧـﻮد او ﺧـﻮد را ﺑـﺎز‬ ‫داﻧﺎﺗﺮ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ «.‬اﻣﺎ ﺑﻪ زودي در ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ آن ﻣﺮد داﻧﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺳﻘﺮاط اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻼﻳﻤﺖ و در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل‬ ‫ﺑﻪ ﻗﻮت‪ ،‬ﺑﺮاي او ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺷﺎﻋﺮان ﻣﻲ رود و از آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ از آﺛـﺎر ﺧـﻮد را ﺑـﺮاﻳﺶ‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﺷﺎﻋﺮان از ﻋﻬﺪة اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮﻧﻤﻲآﻳﻨﺪ‪» .‬آﻧﮕﺎه ﻣﻦ داﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﺷـﻌﺮ ﺳـﺮودن ﺷـﺎﻋﺮان از ﻓـﺮط داﻧـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻮﻋﻲ ﻧﺒﻮغ و اﻟﻬﺎم اﺳﺖ‪ «.‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان ﻣﻲ رود‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻨﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻣـﺄﻳﻮس‬ ‫‪ .1‬ﺳﻘﺮاط در ﺷﻌﺮ »اﺑﺮﻫﺎ«ي آرﻳﺴﺘﻮﻓﺎﻧﺲ ﻣﻨﻜﺮ وﺟﻮد زﺋﻮس ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻘﺮاط □ ‪81‬‬

‫ﻛﻨﻨﺪه ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن دﺷﻤﻨﺎن ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﺮاﺷﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ »ﻓﻘﻂ ﺧﺪا داﻧﺎﺳﺖ؛« و ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻛﻪ ارزش داﻧﺶ ﺑﺸﺮ ﻧﺎﭼﻴﺰ و ﻳﺎ ﺧﻮد ﻫﻴﭻ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺪا ﺷﺨﺺ ﺳﻘﺮاط ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺎم ﺳﻘﺮاط را از ﺑﺎب ﻣﺜﺎل ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳـﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻳﻨﻜـﻪ ﺑﮕﻮﻳـﺪ‬ ‫»ﻛﺴﻲ داﻧﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻘﺮاط ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ داﻧﺎﻳﻲ اش ﻫﻴﭻ ارزﺷﻲ ﻧﺪارد‪ «.‬ﻛـﺎر رﺳـﻮا ﻛـﺮدن ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺧـﻮد را داﻧـﺎ‬ ‫واﻧﻤﻮد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻫﻤﺔ وﻗﺖ‪ ‬ﺳﻘﺮاط را ﮔﺮﻓﺘﻪ و او را ﻓﻘﻴﺮ و ﺑﻲﭼﻴﺰ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻘﺮاط وﻇﻴﻔـﺔ ﺧـﻮد ﻣـﻲداﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﮔﻔﺘﺔ ﺧﺪا را ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺎن ﻃﺒﻘﺔ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﺪان ﻛﺎري ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮش دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳـﺨﻨﺎن او‪ ،‬ﻛـﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ را‬ ‫آﺷﻜﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮش ﻓﺮا دﻫﻨﺪ؛ و آﻧﮕﺎه ﺧﻮد اﻳﻦ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺪﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲ ﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑـﺮ ﺷـﻤﺎرة دﺷـﻤﻨﺎن او‬ ‫ﻣﻲاﻓﺰاﻳﻨﺪ‪» .‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺧﻮش ﻧﺪارﻧﺪ ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ادﻋﺎي داﻧﺎﻳﻲﺷﺎن ﻣﻮرد ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪«.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﺑﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﺧﻮد ﻣﻠﺘﻮس‪» ،‬آن ﻣﺮد ﻧﻴﻚ و ﻣـﻴﻬﻦ ﭘﺮﺳـﺖ راﺳـﺘﻴﻦ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻗـﻮل ﺧـﻮدش‪ «.‬ﺳـﻘﺮاط از‬ ‫ﻣﻠﺘﻮس ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺪ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺎن را اﺻﻼح ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻠﺘﻮس ﻧﺨﺴﺖ ﻗﻀﺎت را ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑـﺮد‪ ،‬ﺳـﭙﺲ‬ ‫ﻗﺪم ﺑﻪ ﻗﺪم ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم آﺗﻦ ﺟﻮاﻧﺎن را اﺻﻼح ﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ ﺳـﻘﺮاط‪ .‬در اﻳﻨﺠـﺎ ﺳـﻘﺮاط ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺨﺖ ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺼﻴﺐ ﺷﻬﺮ آﺗﻦ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ آﺗﻨﻴﺎن ﺗﺒﺮﻳﻚ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ زﻳﺴﺘﻦ در ﻣﻴﺎن‬ ‫ﻣﺮدم ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از زﻳﺴﺘﻦ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻓﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط ﭼﻨﺎن ﺳﻔﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠـﻢ‬ ‫و ﻋﻤﺪ ﺑﻪ ﻓﺎﺳﺪ ﻛﺮدن ﻫﻤﺸﻬﺮﻳﺎن ﺧﻮد ﺑﻜﻮﺷﺪ؛ و اﮔﺮ ﺳﻬﻮاً ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ در آن ﺻﻮرت ﻣﻠﺘﻮس ﺑﺎﻳﺪ او را ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﻪ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ‪.‬‬ ‫در ادﻋﺎ ﻧﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪاﻳﺎن رﺳﻤﻲ را ﻧﻤﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺪاﻳﺎﻧﻲ از ﺧﻮد آورده اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻣﻠﺘﻮس ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﻨﻜﺮ وﺟﻮد ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬و اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﺳـﻨﮓ و ﻣـﺎه‬ ‫ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ اﺳﺖ‪ «.‬ﺳﻘﺮاط در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻠﺘﻮس او را ﺑﺎ اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس اﺷﺘﺒﺎه ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻋﻘﺎﻳـﺪش را‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻳﻚ درﻫﻢ در ﺗﻤﺎﺷﺎﺧﺎﻧﻪ ﺷﻨﻴﺪ‪) .‬ﮔﻤﺎن ﻣﻲ رود در ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎي اورﻳﭙﻴﺪس‪ (.‬ﺳﻘﺮاط اﻟﺒﺘـﻪ ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺗﻬﺎم ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎ ﻣﻔﺎد ادﻋﺎﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ دارد‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻛﻠﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺑﻘﻲ »دﻓﺎع« اﺳﺎﺳﺎً ﻟﺤﻦ دﻳﻨﻲ دارد‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﺳﺮﺑﺎز ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داده اﻧﺪ ﻛـﻪ در ﻧﻘﻄـﻪ اي ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ ﺑﺎﻳﺴﺘﺪ‪ ،‬و او ﻣﺪت درازي ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬و اﻛﻨﻮن »ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺟﺮاي وﻇﻴﻔﺔ ﻓﻠﺴﻔﻲ‬ ‫ﺟﺴﺘﺠﻮي در ﺧﻮد و دﻳﮕﺮان ﺑﭙﺮدازم‪ «.‬و اﮔﺮ اﻛﻨﻮن وﻇﻴﻔﺔ ﺧﻮد را ﺗﺮك ﻛﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر ﻧﻨﮕـﻴﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﮔـﻮﻳﻲ‬ ‫وﻇﻴﻔﺔ ﺳﺮﺑﺎزي ﺧﻮد را ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺮسِ از ﻣﺮگ داﻧﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺮ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺮگ ﺧﻴـﺮ‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻘﺮاط ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮط ﺣﻴﺎت ﺑﺪﻫﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﭙـﺮدازد در ﭘﺎﺳـﺦ ﺧﻮاﻫـﺪ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬ ‫»اي ﻣﺮدم آﺗﻦ‪ ،‬ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را ﺣﺮﻣﺖ ﻣﻲ ﮔﺬارم و دوﺳﺖ ﻣﻲ دارم‪ ،‬وﻟﻲ اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا را ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﺷﻤﺎ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﻢ‪ .‬و‬ ‫ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﺎن و ﺗﻮان دارم از ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺗﻌﻠﻴﻢ آن و ﭘﻨﺪ دادن ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ رو ﺑﻪ رو ﺷـﻮد‪ ،‬دﺳـﺖ ﻧﺨـﻮاﻫﻢ‬ ‫ﻛﺸﻴﺪ‪ ...‬زﻳﺮا ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺧﺪاﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﻦ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻫﻴﭻ اﻣﺮي ﻛﻪ از ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧـﺪا ﺑﺰرﮔﺘـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ در‬ ‫ﺷﻬﺮ روي ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ «.‬ﺳﻘﺮاط ﭼﻨﻴﻦ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬ ‫ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺷﻨﻴﺪن آن ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﻓﺮﻳﺎد ﺑﻜﺸﻴﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﻦ ﮔﻮش ﻓـﺮا‬ ‫دادن ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ از ﺷﻤﺎ ﺗﻤﻨﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻓﺮﻳﺎد ﻧﻜﺸﻴﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣـﻲ ﮔـﻮﻳﻢ ﻛـﻪ اﮔـﺮ‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺮا ﺑﻜﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻴﺶ از ﻣﻦ آﺳﻴﺐ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﻣﻠﺘﻮس و ﻧﻪ آﻧﻴﺘﻮس‪ ،‬ﻫﻴﭽﻜـﺪام ﺑـﻪ ﻣـﻦ آﺳـﻴﺐ‬ ‫ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ ‪ -‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮ از ﺧﻮدي آﺳﻴﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ آﻧﻴﺘﻮس ﺑﻬﺘـﺮ از‬ ‫ﺧﻮدي را ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ از ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺤﺮوم ﺳﺎزد؛ و ﭼﻨﻴﻦ ﺑﭙﻨﺪارد‪ ،‬و دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﭙﻨﺪارﻧـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ‬

‫‪ □ 82‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫آﺳﻴﺐ ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ وي رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺎ اﻧﻬﺎ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬زﻳﺮا زﻳﺎن آﻧﻴﺘﻮس ‪ -‬ﻳﻌﻨـﻲ زﻳـﺎن ﺑﻨـﺎﺣﻖ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻳﻚ ﻓﺮد ‪ -‬از ﺑﺪي آن آﺳﻴﺐ ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ دﻓﺎﻋﺶ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻗﻀﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮدش‪ .‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺮﻣﮕﺴﻲ ﺗﺸـﺒﻴﻪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ آﺗﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ او آﺳﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪» .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﺮﺋﺖ ﻣﻲ ﺗـﻮاﻧﻢ ﮔﻔـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺷﻤﺎ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﺧﻮاب ﺑﻴﺪارش ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ( در ﺧﺸﻢ ﺷﻮﻳﺪ و ﮔﻤﺎن ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﺪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛـﻪ‬ ‫آﻧﻴﺘﻮس ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺑﻜﺸﻴﺪ و ﺑﺎﻗﻲ ﻋﻤﺮ را ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺧﻮاب ﺑﮕﺬراﻧﻴـﺪ ‪ -‬ﻣﮕـﺮ آﻧﻜـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ از راه‬ ‫ﻣﺮﺣﻤﺖ ﺧﺮﻣﮕﺲ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺷﻤﺎ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪«.‬‬ ‫ﭼﺮا ﺳﻘﺮاط ﻓﻘﻂ در ﻣﺠﺎﻣﻊ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪ و در اﻣـﻮر اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺑـﻪ دادن ﭘﻨـﺪ و اﻧـﺪرز ﻧﭙﺮداﺧﺘـﻪ؟ »ﺷـﻤﺎ‬ ‫دﻳﺪهاﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻜﺮر و در ﺟﺎﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر از ﻳﻚ ﺳﺮوش ﻏﻴﺒﻲ ﻳﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪ اي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ اﻟﻬﺎم ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺧـﺪاﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻠﺘﻮس در ادﻋﺎﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﺮه ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ام‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺻﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻣﻦ‬ ‫آﻣﺪ ﻛﻪ ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮدم‪ .‬اﻳﻦ ﺻﺪا ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺮا از اﻧﺠﺎم دادن ﻛﺎري ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺪان اﻗﺪام ﻛـﻨﻢ ﻧﻬـﻲ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﺮ ﻧﻤﻲ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮا از ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران ﺑﺮﺣﺬر ﻣﻲ دارد‪ «.‬ﺳﭙﺲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻋـﺎﻟﻢ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﻴﭻ ﻣﺮد درﺳﺘﻜﺎري ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺪت ﻣﺪﻳﺪي ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط دو ﻣﻮرد را ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در آن ﻣﻮارد ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺎﭼﺎر در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬در ﻣﻮرد ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ و در ﻣﻮرد دوم ﺑﺎ »ﺳﻲ ﺗﻦ ﺟﺒﺎر« ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﻳـﺪه‬ ‫اﺳﺖ؛ و در ﻫﺮ دو ﻣﻮرد ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﻲ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺣﺎﺿﺮان ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﺎﮔﺮدان ﺳﺎﺑﻖ او و ﭘـﺪران و ﺑـﺮادران آﻧﻬـﺎ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ؛ اﻣـﺎ در‬ ‫ادﻋﺎﻧﺎﻣﻪ ﺣﺘﻲ ﻳﻜﻲ از اﻳﻨﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪) .‬در »دﻓﺎع« ﺳﻘﺮاط اﻳﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻳﮕﺎﻧـﻪ دﻟﻴﻠـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ وﻛﻴﻞ ﻣﺪاﻓﻊ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ (.‬ﺳﻘﺮاط از ﭘﻴﺮوي رﺳﻢ ﻣﺘﺪاول ﺣﺎﺿﺮ ﻛﺮدن ﻛﻮدﻛﺎن ﮔﺮﻳﺎن ﺧـﻮد‬ ‫در ﻣﺤﻜﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي رﻗﺖ آوردن ﻗﻠﻮب ﻗﻀﺎت‪ ،‬ﺧﻮدداري ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺻﺤﻨﻪ ﻫـﺎﻳﻲ ﻣـﺘﻬﻢ و ﻣﺤﻜﻤـﻪ را‬ ‫ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﻣﻀﺤﻚ و ﻣﺴﺨﺮه ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺳﻘﺮاط وﻇﻴﻔﺔ ﺧﻮد ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﺎت را ﻣﺠﺎب ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﺳـﺮ‬ ‫رﺣﻢ آورد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺻﺪور ﺣﻜﻢ و رد ﺷﺪن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺳﻲ ﻣﻴﻨﻪ ﺟﺮﻳﻤﻪ‪) ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺳﻘﺮاط ﻧـﺎم اﻓﻼﻃـﻮن را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﺿﺎﻣﻨﻬﺎي ﺧﻮد ﻛﻪ در ﻣﺤﻜﻤﻪ ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ(‪ ،‬ﺳﻘﺮاط ﻳﻚ ﺧﻄﺎﺑﺔ ﻧﻬﺎﻳﻲ اﻳﺮاد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا ﻣﺤﻜﻮم ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻦ اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﺧﺸﻨﻮدي ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣـﻦ در آﺳـﺘﺎﻧﺔ‬ ‫ﻣﺮﮔﻢ‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻧﻴﺮوي ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ارزاﻧﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻛﻪ ُﻛﺸـﻨﺪﮔﺎن ﻣـﻦ ﻫﺴـﺘﻴﺪ ﭘﻴﺸـﮕﻮﻳﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ زودي ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﻣﻦ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺗﺮ از آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ روا داﺷﺘﻪ اﻳﺪ در اﻧﺘﻈـﺎر ﺷـﻤﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ ...‬اﮔﺮ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻦ ﻣﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﺪ ﻛﺴﻲ را از ﻧﻜﻮﻫﺶ زﻧﺪﮔﻲ زﻳﺎن آورﺗﺎن ﺑﺎز دارﻳﺪ‪ ،‬در اﺷﺘﺒﺎﻫﻴﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫راه ﻓﺮار راﻫﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﻳﺎ آﺑﺮوﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﺳﺎنﺗﺮﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻒﺗﺮﻳﻦ راه‪ ،‬از ﭘﺎي درآوردن دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ﺳﻘﺮاط رو ﺑﻪ ﻗﻀﺎﺗﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮاﺋﺖ وي رأي دادهاﻧـﺪ؛ و ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ در ﻫﻴﭽﻴـﻚ از ﻛﺎرﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در روز‬ ‫ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ ﺳﺮوش ﻋﺎﻟﻢ ﻏﻴﺒﺶ او را ﻧﻬﻲ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﻣﻮاﻗـﻊ دﻳﮕـﺮ ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﻛـﻼم او را ﻗﻄـﻊ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﻴﺮ اﺳﺖ؛ و از ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣـﺮگ‬ ‫را ﺑﺪ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻧﺪ در اﺷﺘﺒﺎﻫﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺮگ ﻳﺎ ﺧﻮاﺑﻲ اﺳﺖ ﺑﻲرؤﻳﺎ ‪ -‬ﻛﻪ ﺧﻮﺑﻲ آن آﺷﻜﺎر اﺳﺖ ‪ -‬ﻳﺎ رﻓﺘﻦ روح اﺳﺖ ﺑﻪ‬ ‫دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ‪ .‬و آﻳﺎ اﻧﺴﺎن در ازاي ﻫﻢ ﺻﺤﺒﺘﻲ اورﻓﺌﻮس و ﻣﻮﺳﻲ و ﻫﺰﻳﻮد و ﻫﻮﻣﺮ‪ ،‬از ﭼﻪ ﭼﻴـﺰي ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﻴﺴـﺖ دﺳـﺖ‬ ‫ﺑﺸﻮﻳﺪ؟ ﻧﻪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻦ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻣﻦ ﺑﻤﻴﺮم و ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻤﻴﺮم‪ «.‬ﺳـﻘﺮاط ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ در دﻧﻴـﺎي دﻳﮕـﺮ ﺑـﺎ‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﺻﺤﺒﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺮﺑﺖ ﺷﻬﺎدت ﻧﻮﺷﻴﺪه اﻧﺪ؛ و ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺧﻮد را در ﻃﻠـﺐ داﻧـﺶ‬

‫ﺳﻘﺮاط □ ‪83‬‬

‫در آن دﻧﻴﺎ اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪» .‬در دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪن ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ؛ آري ﻣﺴﻠﻢ اﺳـﺖ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا اﮔﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮدم آن دﻧﻴﺎ از ﻣﺎ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎوﻳـﺪان ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪...‬‬ ‫»زﻣﺎن رﺣﻠﺖ ﻓﺮا رﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﻣﺎ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ راه ﺧﻮد ﻣﻲ روﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ راه ﻣﺮگ و ﺷـﻤﺎ ﺑـﻪ راه زﻧـﺪﮔﻲ‪ .‬ﻛـﺪاﻣﻴﻚ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺪ‪«.‬‬ ‫»دﻓﺎع« ﺗﺼﻮﻳﺮ روﺷﻨﻲ از آدم ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ :‬آدﻣﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻄﻤﺌﻦ از ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺰرگ ﻣﻨﺶ‪ ،‬ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎ ﺑﻪ اﻣـﻮر‬ ‫دﻧﻴﻮي‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺮوش ﻋﺎﻟﻢ ﻏﻴﺐ او را ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬و ﻣﺘﻘﺎﻋـﺪ ﺑـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ ﺷـﺮط ﻻزم زﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ‬ ‫ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬روﺷﻦ اﻧﺪﻳﺸﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰ در ﻣﻮرد ﻧﻜﺘﺔ اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ ﺷﻬﺪاي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﻮرﻳﺘﺎﻧﻬـﺎ ‪ Puritans‬ﺷـﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬از‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪن آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ دﻓﺎﻋﺶ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر اﻳﻦ اﺣﺴﺎس دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺳـﻘﺮاط‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑﻪ ﺑﻘﺎي روح دارد‪ ،‬و ﺗﻈﺎﻫﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ﺑـﻴﻢ ﻋـﺬاب‬ ‫اﺑﺪي ﻧﮕﺮان ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺷﻜﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ اش در دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ اي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در رﺳـﺎﻟﺔ »ﻓﻴـﺪو«‬ ‫ﺳﻘﺮاط اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ ﺑﺮاي اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺑﻘﺎي روح ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﺳﻘﺮاط واﻗﻌﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻫﻤـﻴﻦ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺑﻘﺎي روح ﺑﻮده اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻞ آن ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺘﻮان در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺷﻚ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط واﻗﻌﻲ ﻣـﺪﻋﻲ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﺳـﺮوش ﻏﻴﺒـﻲ ﻫـﺪاﻳﺖ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ ﺳﺮوش ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آن را ﻧﺪاي وﺟﺪان ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫ﻧﺪا ﻳﺎ ﺻﻮت واﻗﻌﻲ ﺑﺮ ﺳﻘﺮاط ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﻮﺿـﻮﻋﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ داﻧﺴـﺘﻨﺶ ﻏﻴـﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ژاﻧـﺪارك ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺻﺪاﻫﺎﻳﻲ اﻟﻬﺎم ﻣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از دﻻﻳﻞ ﻋﺎدي ﺟﻨﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻘﺮاط دﭼﺎر ﺣﻤﻼت ﺻﺮﻋﻲ ﺷـﺪه‪ ،‬ﻳـﺎ ﺣـﺪاﻗﻞ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺣﺎدﺛﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺮﺑﺎزي ﺳﻘﺮاط ﺑﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻳﻚ روز ﺻﺒﺢ درﺑﺎرة ﻣﺴﺌﻠﻪ اي ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻞ آن ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻣﺎ از آن دﺳﺖ ﻧﻜﺸﻴﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ از ﺳﺤﺮ ﺗـﺎ ﻇﻬـﺮ‬ ‫ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن اداﻣﻪ داد‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﻏﺮﻗﻪ در ﻓﻜﺮ ﺑﺮ ﺟﺎي ﺧﺸﻚ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺟﻠﺐ ﺷﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺷﮕﻔﺖ زده اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺷﺎﻳﻊ ﺷﺪ ﻛﻪ از ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺳـﻘﺮاط دارد درﺑـﺎرة ﭼﻴـﺰي ﻣـﻲ اﻧﺪﻳﺸـﺪ‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺐ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺷﺎم‪ ،‬ﺗﻨﻲ ﭼﻨـﺪ از اﻳﻮﻧﻴـﺎن از راه ﻛﻨﺠﻜـﺎوي ﺣﺼـﻴﺮﻫﺎي ﺧـﻮد را ﺑﻴـﺮون آوردﻧـﺪ و در ﻫـﻮاي آزاد‬ ‫ﺧﻮاﺑﻴﺪﻧﺪ )ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻢ ﻛﻪ ﺣﺎدﺛﻪ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن روي داده اﺳﺖ ﻧﻪ در زﻣﺴﺘﺎن(‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﻘﺮاط را ﺗﻤﺎﺷـﺎ ﻛﻨﻨـﺪ و ﺑﺒﻴﻨﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ آﻳﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺐ را ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﺎ ﺧﻮاﻫﺪ اﻳﺴﺘﺎد ﻳﺎ ﻧﻪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﺗﺎ ﺻﺒﺢ دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ اﻳﺴﺘﺎد‪ .‬و ﭼـﻮن ﺳـﭙﻴﺪه دﻣﻴـﺪ‪،‬‬ ‫رو ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮرﺷﻴﺪ دﻋﺎﻳﻲ ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ راه ﺧﻮد رﻓﺖ‪) .‬رﺳﺎﻟﺔ »ﺑﺰم«‪(.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﺎﻻت‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺪري ﺧﻔﻴﻒ ﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﻘﺮاط ﭘﻴﺶ آﻣﺪﻫﺎي ﻋﺎدي ﺑـﻮد‪ .‬در آﻏـﺎز رﺳـﺎﻟﺔ »ﺑـﺰم« ﺳـﻘﺮاط ﺑـﺎ‬ ‫آرﻳﺴﺘﻮدﻣﻮس ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲرود‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﺳﻘﺮاط ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻠﺴﻪ اي دﺳـﺖ ﻣـﻲ دﻫـﺪ و ﻋﻘـﺐ ﻣـﻲ ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫آرﻳﺴﺘﻮدﻣﻮس ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﺪ آﮔﺎﺗﻮن ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺳﻘﺮاط را ﭼﻪ ﻛﺮدي؟« آرﻳﺴﺘﻮدﻣﻮس در ﺷﮕﻔﺖ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط ﺑﺎ وي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮده اي ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط را ﺑﻴﺎﺑﺪ‪ ،‬و آن ﺑـﺮده ﺳـﻘﺮاط را در درﮔـﺎه ﺧﺎﻧـﺔ ﻫﻤﺴـﺎﻳﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »]ﺳﻘﺮاط[ آﻧﺠﺎ ﺑﺮ ﺟﺎي ﺧﻮد ﺧﺸﻚ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ او را ﺻـﺪا‬ ‫ﻣﻲزﻧﻢ‪ ،‬ﺗﻜﺎن ﻧﻤﻲﺧﻮرد‪ «.‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط را ﺧﻮب ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ »او ﻋـﺎدت دارد ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﺟـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺗﻮﻗﻒ ﻛﻨﺪ و ﺑﻲ ﺳﺒﺐ از ﺧﻮد ﺑﻴﺨﻮد ﮔﺮدد‪ «.‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺳﻘﺮاط را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﻣﻲﮔﺬاردﻧﺪ و او ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻣـﻲرﺳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺰم ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 84‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻫﻤﻪ ﺗﻮاﻓﻖ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط ﻣﺮدي ﺑﺴﻴﺎر زﺷﺘﺮو ﺑﻮده اﺳﺖ‪» .‬ﺑﻴﻨﻲ ﻛﻮﻓﺘﻪ و ﺷﻜﻢ ﺑﺮآﻣـﺪه داﺷـﺖ‪ ،‬و از‬ ‫ﻫﻤﺔ ﺳﻴﻠﻨﻮس‪1‬ﻫﺎي ﻧﻤﺎﻳﺸﻬﺎي ﺳﺎﺗﻴﺮﻳﻚ زﺷﺘﺮوﺗﺮ ﺑﻮد‪) «.‬ﮔﺰﻧﻔﻮن‪» ،‬ﺑﺰم«(‪ .‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻟﺒﺎﺳﺲ ژﻧﺪه و ﻛﻬﻨﻪ ﻣـﻲ ﭘﻮﺷـﻴﺪ و‬ ‫ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﺎ ﭘﺎي ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﻲ رﻓﺖ‪ .‬ﻗﺪرت او در ﺗﺤﻤﻞ ﮔﺮﻣﺎ و ﺳﺮﻣﺎ و ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ و ﺗﺸﻨﮕﻲ ﻫﻤﻪ را در ﺷـﮕﻔﺖ ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬در‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ »ﺑﺰم« اﻟﻜﺒﻴﺎدس درﺑﺎرة دوران ﺳﺮﺑﺎزي ﺳﻘﺮاط ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺗﺎب و ﺗﻮاﻧﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ آذوﻗﻪ ﻧﻤﻲ رﺳﻴﺪ و ﻣﺎ ﺑﻲ ﻏﺬا ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪﻳﻢ‪ .‬در ﺟﻨﻴﻦ ﻣﻮاﻗﻌﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬ﺳﻘﺮاط ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻣﻦ ﺑﻠﻜﻪ از ﻫﻤﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺑﺎ وي ﻗﺎﺑﻞ ﻗﻴﺎس ﻧﺒـﻮد‪ ...‬ﻗـﺪرﺗﺶ در ﺗﺤﻤـﻞ‬ ‫ﺳﺮﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﺨﺒﻨﺪان ﺳﺨﺘﻲ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ زﻣﺴﺘﺎن در آن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﺳﺮد اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﻪ ﻳﺎ در ﺧﺎﻧـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﻳﺎ اﮔﺮ ﺑﻴﺮون ﻣﻲ رﻓﺘﻨﺪ ﭘﻮﺷﺎك ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﺗﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﺎﻫﺎي ﺧﻮد را در ﭘﺸـﻢ ﻳـﺎ ﻧﻤـﺪ ﻣـﻲﭘﻴﭽﻴﺪﻧـﺪ‪ .‬در‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳﻘﺮاط ﺑﺎ ﭘﺎﻫﺎي ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﭘﻮﺷﺎك ﻋﺎدي ﺧﻮد ﺑﻬﺘـﺮ از ﺳـﺮﺑﺎزان دﻳﮕـﺮ روي ﻳـﺦ ﻗـﺪم ﺑـﺮ ﻣـﻲداﺷـﺖ؛ و‬ ‫ﺳﺮﺑﺎزان از روي ﺧﺸﻢ و ﻛﻴﻨﻪ ﺑﺪو ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﭼﻨﺎن ﻣﻲﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط آﻧﻬﺎ را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﺗﺴﻠﻂ ﺳﻘﺮاط ﺑﺮ ﻫﻤﺔ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻣﻜـﺮر ﻳـﺎد ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬وي ﺷـﺮاب ﺑـﻪ ﻧـﺪرت ﻣـﻲ ﻧﻮﺷـﻴﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ اﮔـﺮ‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﻫﻤﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ ﻛﺴﻲ ﻣﺴﺘﻲ او را ﻧﺪﻳﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﮔـﺮ اﻓﻼﻃـﻮن راﺳـﺖ ﮔﻔﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط در اﻣﺮ ﻋﺸﻘﺒﺎزي ﺣﺘﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰاﻧﻨﺪهﺗﺮﻳﻦ وﺳﻮﺳﻪ از ﺣﺪود ﻋﺸﻖ »اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ« ﺗﺠﺎوز ﻧﻤـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬ﺳـﻘﺮاط‬ ‫ﻳﻚ ﻣﻘﺪس اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻮد؛ و در ﻛﺸﺎﻛﺶ ﻣﻴﺎم روح آﺳﻤﺎﻧﻲ و ﺗﻦ ﺧﺎﻛﻲ‪ ،‬وي ﺑﻪ ﭘﻴـﺮوزي ﻛﺎﻣـﻞ روح ﺑـﺮ‬ ‫ﺗﻦ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ ﻣﺮگ در آﺧﺮ ﻛﺎر‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﭘﻴـﺮوزي اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺳـﻘﺮاط ﻳـﻚ اورﻓﺌﻮﺳـﻲ‬ ‫ﻗﺸﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺳﺎﺳﻲ ﻛﻴﺶ اورﻓﺌﻮﺳﻲ را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد و ﺧﺮاﻓﺎت و ﻣﻨﺎﺳﻚ ﺗﻄﻬﻴﺮ اﻳﻦ ﻛﻴﺶ را ﻣـﺮدود‬ ‫ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻃﻠﻴﻌﻪ و ﻣﺒﺸﺮ ﻫﺮ دو ﻓﺮﻗﺔ رواﻗﻴﺎن )‪ (Stoics‬و ﻛﻠﺒﻴﺎن )‪ (Cynics‬اﺳﺖ‪ .‬رواﻗﻴﺎن ﺑـﺮ آن ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﺧﻮﺑﻲ ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﻠﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ آدﻣﻲ را از ﻓﻀﻴﻠﺖ دور ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ در اﻳـﻦ ﮔﻔﺘـﺔ ﺳـﻘﺮاط‬ ‫ﻣﺴﺘﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻀﺎت ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ وي آﺳﻴﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻠﺒﻴﺎن از ﺧﻮﺑﻴﻬﺎي دﻧﻴﻮي ﺑﻴﺰار ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﺤﻘﻴﺮ در آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ؛ و ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪن اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد از ﺗﺴﻬﻴﻼت ﺗﻤﺪن دوري ﻣﻲﺟﺴﺘﻨﺪ؛ و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻧﻈـﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺎﻋـﺚ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ ﺳﻘﺮاط ژوﻟﻴﺪه و ﺑﺮﻫﻨﻪ ﭘﺎ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎ اﻧﺪازة رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺸﻲ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺳﻘﺮاط را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ اﺧـﻼق ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﻋﻠﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ وي در »دﻓﺎع« ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺮا ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن درﺑﺎرة ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت ﭼﻪ ﻛﺎر؟« ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺎي‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻋﻤﻮم ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن ﺣـﺎﻛﻲ از اﻓﻜـﺎر ﺳـﻘﺮاﻃﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ در ﭘﻴﺮاﻣـﻮن ﺗﻌـﺎرﻳﻒ‬ ‫اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻢ اﺧﻼق دور ﻣﻲ زﻧﻨﺪ‪» .‬ﺧﺎرﻣﻴﺪس« درﺑﺎرة ﻣﻴﺎﻧﻪ روي و اﻋﺘﺪال‪» ،‬ﻟﻮﺳﻴﺲ« درﺑﺎرة دوﺳﺘﻲ‪ ،‬و »ﻻﺧـﺲ«‬ ‫درﺑﺎرة ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺎ ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺳﻘﺮاط اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را روﺷﻦ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ وي ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ داراي اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻘﺮاط اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻣﻜﺮر ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻧﻤـﻲداﻧـﺪ و‬ ‫ﻓﻘﻂ از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ از دﻳﮕﺮان داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻘﺮاط داﻧﺶ را ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺣﺼـﻮل ﻧﻤـﻲ داﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﺑﺮاي ﺟﺴﺘﺠﻮ و ﺗﺤﺼﻴﻞ داﻧﺶ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ از روي ﻋﻠـﻢ و ﻋﻤـﺪ‬ ‫ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻟﺬا ﻓﻘﻂ ﻋﻠﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آدﻣﻲ را ﺑﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻴﺎن ﻓﻀﻴﻠﺖ و داﻧﺶ‪ ،‬از ﺻﻔﺎت ﻣﺸﺨﺺ ﺳﻘﺮاط و اﻓﻼﻃﻮن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ارﺗﺒـﺎط ﺗـﺎ ﺣـﺪي در ﺗﻤـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪ .‬در اﺧﻼق ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺻـﻔﺎي دل داراي اﻫﻤﻴـﺖ اﺳﺎﺳـﻲ اﺳـﺖ؛ ﻳـﺎ‬

‫‪ Silenus .1‬ﭘﺪرﺧﻮاﻧﺪه و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﻨﻨﺪة ﺑﺎﻛﻮس ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﭘﻴﺮﻣﺮد ﻓﺮﺑﻪ و ﻣﻴﺨﻮاره اي ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﻨﺔ ﺑـﺰ دارد در ﻧﻤﺎﻳﺸـﻬﺎي ﻳﻮﻧـﺎن‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ ﻧﺸﺎن داده ﻣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬م‪.‬‬

‫ﺳﻘﺮاط □ ‪85‬‬

‫ﺣﺪاﻗﻞ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر را در ﻣﻴﺎن ﻃﺒﻘﺔ ﺟﺎﻫﻞ و ﻃﺒﻘﺔ درس ﺧﻮاﻧﺪة ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺗﻔـﺎوت ﻣﻴـﺎن‬ ‫اﺧﻼق ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و اﺧﻼق ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﻮة ﺟﺪﻟﻲ )دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ(‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺴﺘﺠﻮي داﻧﺶ از راه ﺳﺆال و ﺟﻮاب‪ ،‬اﺧﺘﺮاع ﺳﻘﺮاط ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳـﺎ اﻳـﻦ ﺷـﻴﻮه ﺑـﻪ‬ ‫روش ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ زﻧﻮ ‪ ،Zeno‬ﺷﺎﮔﺮد ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲ رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در رﺳـﺎﻟﺔ اﻓﻼﻃـﻮن ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان‬ ‫»ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس«‪ ،‬زﻧﻮ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﻛـﻪ در ﺳـﺎﻳﺮ آﺛـﺎر اﻓﻼﻃـﻮن ﺳـﻘﺮاط ﺑـﺎ دﻳﮕـﺮان ﻣﺒﺎﺣﺜـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط ﻳـﻦ ﺷـﻴﻮه را ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑﺴـﺖ و ﭘـﺮورش داد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ دﻳـﺪﻳﻢ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﺮﺳﻨﺪي ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ در دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺎ اﺑﺪ ﺳـﺆال‬ ‫ﻃﺮح ﻛﻨﺪ و دﻳﮕﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ او را ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ در آن دﻧﻴﺎ ﻋﻤﺮ اﺑﺪي ﺧﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﺷﻴﻮة ﺟﺪل را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺤﻮي ﻛﻪ در »دﻓﺎع« وﺻﻒ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﻛﻴﻨﻪ ورزي اﺑﻨﺎي زﻣﺎﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﺑﺪو ﻛﺎﻣﻼً روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در آن ﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻫﻤﺔ دﻏﻠﻜﺎران آﺗﻦ ﺑﺮﺿﺪ او دﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ ﺷﻴﻮة ﺟﺪﻟﻲ ﺑﺮاي ﭘﺎره اي از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺑﺮاي ﭘﺎره اي دﻳﮕﺮ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻴﻮه در ﺗﻌﻴﻴﻦ‬ ‫ﻧﻮع ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻲ اﺛﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت از ﻧﻮﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﺳـﺎزﮔﺎر اﺳـﺖ‪ .‬و‬ ‫ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻧﻔﻮذ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﭘﺲ از وي دﭼﺎر ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎﻳﻲ ﺷـﺪﻧﺪ ﻛـﻪ از اﻳـﻦ ﺷـﻴﻮه ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﺮاي ﺳﻠﻮك ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺗﺠﺮﺑـﻲ ‪ -‬ﻓـﻲاﻟﻤﺜـﻞ ‪ -‬از آن ﺟﻤﻠـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد از ﺷﻴﻮة ﮔﻔﺘﮕﻮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑـﻪ ﻳـﺎد داﺷـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫وي اﻳﻦ ﺷﻴﻮه را ﺑﺮاي ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪن ﺑﺮ ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﺜﺒﺖ ﻛﺸﻔﻴﺎت او را ﻧﻤـﻲ ﺗـﻮان ﺑـﺪون‬ ‫ﺗﺼﻨﻊ و ﺗﻨﻠﻒ ﺑﺴﻴﺎر در ﻗﺎﻟﺐ ﮔﻔﺘﮕﻮ رﻳﺨﺖ‪ .‬در آﺛـﺎر اﻓﻼﻃـﻮن ﺳـﻘﺮاط ﻫﻤـﻮاره ﭼﻨـﻴﻦ واﻧﻤـﻮد ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ از روي‬ ‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻃﺮف ﻣﺨﺎﻃﺐ در اﺧﺘﻴﺎر دارد ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺎﻣـﺎ ﺗﺸـﺒﻴﻪ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬در‬ ‫رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺎي »ﻓﻴﺪو« ‪ Phaedo‬و »ﻣﻨﻮ« ‪ Meno‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﻴﻮة ﺧﻮد را در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﻪ‬ ‫ﻛﺎر ﺑﺮد‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﺆاﻟﻬﺎي راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﻨﻨﺪهاي ﻃﺮح ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﻤـﻲﻛـﻨﻢ ﻫـﻴﭻ داوري آﻧﻬـﺎ را ﻣﺠـﺎز‬ ‫ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻳﺎدآوري ﻳﺎ ﺗﺬﻛﺮ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﻳـﺎدآوري ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺎ در زﻧﺪﮔﻲ ﻗﺒﻠﻲ ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻳﻢ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺜﻼً اﻳﻦ را ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﺷﻴﻮع ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺘﻮان ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ داﻧﺸﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺷﻴﻮة ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ اﻃـﻼع ﻗﺒﻠـﻲ ﻧـﺪارد‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﻠﻮك ﺑﻪ روش ﺳﻘﺮاﻃﻲ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ دارﻧﺪ آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ درﺑﺎرهﺷـﺎن ﻣﻌﻠﻮﻣـﺎت ﻻزم ﺑـﺮاي‬ ‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺻﺤﻴﺢ را در دﺳﺖ دارﻳﻢ اﻣﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ آﺷﻔﺘﮕﻲ ﻓﻜﺮي و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻜﺮدن ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪاﻳـﻢ از اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﺤﻮة ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺆاﻟﻲ از ﻗﺒﻴﻞ »ﻋﺪاﻟﺖ ﭼﻴﺴﺖ« ﺑﺮاي ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ دارد‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻣﺎ ﻛﻠﻤﺎت »ﻋﺎدﻻﻧﻪ« و »ﻏﻴﺮﻋﺎدﻻﻧﻪ« را ﺑﺪون ﻗﻴﺪ و ﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻳﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺮاي ﻣﻮارد اﺳﺘﻌﻤﺎل‬ ‫اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻬﻲ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﻣﻮارد اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻮرد اﺣﺘﻴﺎج ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد داﻧﺴﺘﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ در ﭼـﻪ ﻣـﻮاردي اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺎزه ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻛﺸﻔﻲ در زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻧﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻋﻠﻢ اﺧﻼق‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ روش را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻣﻔﻴﺪ در ﻣﻮرد دﺳﺘﺔ ﺑﺰرﮔﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﻫﺮﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤـﺚ ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫ﺟﻨﺒﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺒﺎﺣﺜـﻪ روش ﺧـﻮﺑﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻓـﻲاﻟﻤﺜـﻞ ﻓـﺮض ﻛﻨﻴـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻛﻪ داراي ﻓﻼن ﻣﺮام ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺣﻖ رأي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬در‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻋﻘﻴـﺪهاش ﺳـﺎزﻳﻢ و ﺑـﺮ او ﺛﺎﺑـﺖ ﻛﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ ﺣـﺪاﻗﻞ ﻳﻜـﻲ از اﻳـﻦ دو‬

‫‪ □ 86‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﮔﻔﺘﻪاش ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺧﻄﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑـﻴﺶ از آﻧﭽـﻪ ﺑﺴـﻴﺎري از ﻣـﺮدم ﺗﺼـﻮر ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ اﺷﺘﺒﺎهﻛﻨﻨﺪﮔﺎن در ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻋﻘﻴﺪه اي را ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻣﻼﻳﻢ وﺿﻊ‬ ‫ﺧﻮد ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲدﻫﻨﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﻛﻪ از ﺣﻴﺚ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﻨﺴـﺠﻢ و ﺧـﺎﻟﻲ از ﺗﻨـﺎﻗﺺ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﻲﮔﻤـﺎن‬ ‫ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﻲ از آن ﻧﺎﮔﻮار و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻣﺘﺪاول ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻴﻮة ﺟﺪﻟﻲ ‪ -‬ﻳﺎ از آن ﻛﻠﻲﺗﺮ‪ ،‬ﻋـﺎدت ﺑـﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜـﺔ آزاد ‪-‬‬ ‫در اﻳﺠﺎد اﻧﺴﺠﺎم ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻛﺸﻒ ﻧﻜﺎت ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﻳﻜﺴﺮه ﺑﻲﻧﺘﻴﺠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﻤﻊ ﻛﻞ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻴﻮة اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒـﺎق‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﻔﻮذ و ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻓﻼﻃﻮن در ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﭘـﺲ از‬ ‫اوﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﭙﺎرت □ ‪87‬‬

‫‪ 82‬دوازد‪
9‬‬

‫ ا رت‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘﺲ از وي‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮ داﻧﺸﻲ درﺑـﺎرة ﺷـﻬﺮ اﺳـﭙﺎرت ﻻزم اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﺳﭙﺎرت از دو راه در ﻓﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ داﺷﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از راه واﻗﻌﻴـﺖ‪ ،‬دﻳﮕـﺮي از راه اﻓﺴـﺎﻧﻪ‪ ،‬و اﻳـﻦ ﻫـﺮ دو داراي اﻫﻤﻴـﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪ :‬واﻗﻌﻴﺖ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن را ﻗﺎدر ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ آﺗﻦ را در ﺟﻨﮓ ﺷﻜﺴﺖ دﻫﻨـﺪ؛ و اﻓﺴـﺎﻧﻪ در ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﻓﻼﻃـﻮن و‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﻴﺸﻤﺎر ﭘﺲ از وي ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﺷﻜﻞ ﻛﺎﻣﻼً ﭘﺮوردة اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ را ﻣﻲ ﺗﻮان در ﻛﺘﺎب ﭘﻠﻮﺗﺎرك ﺑﻪ ﻧﺎم »زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس« ‪ Life of Lycurgus‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﺮد‪ .‬آرﻣﺎﻧﻬﺎي اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ در ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻈﺮﻳﺎت روﺳﻮ و ﻧﻴﭽﻪ و ﻣـﺮام ﻧﺎﺳـﻴﻮﻧﺎل‬ ‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﻬﻢ ﺑﺰرﮔﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ 1.‬از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺑﻴﺶ از واﻗﻌﻴﺖ اﻫﻤﻴﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﻌﻬـﺬا ﻣـﺎ ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﺧﻮد را از واﻗﻌﻴﺖ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻨﺸﺄ و ﻣﺒﺪأ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﺎﻟﺖ ﻻﻛﻮﻧﻴﺎ ﻛﻪ ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت ﭘﺎﻳﺨﺖ آن ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﺣﻴﺔ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ ﭘﻠﻮﭘﻮﻧﺴﻮس را ﻓﺮا ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﻛـﻪ ﻧـﮋاد‬ ‫ﺣﺎﻛﻢ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻮدﻧﺪ در زﻣﺎن ﺣﻤﻠﺔ دورﻳﺎن از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎل اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺮدم آﻧﺠﺎ را ﺑـﺮدة ﺧـﻮد‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮدﮔﺎن را »ﻫﻠﻮت« )‪ (Helot‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬در دوران ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻫﻤﺔ زﻣﻴﻨﻬﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺧـﻮد‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن و ﻋﺮف از ﺷﺨﻢ زدن و ﻛﺸﺘﻦ ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دو ﻋﻠﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ اﻳﻨﻜـﻪ اﻳـﻦ ﻛـﺎر را دون ﺷـﺄن‬ ‫ﺧﻮد ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻫﻤﻮاره آﻣﺎدة ﺧﺪﻣﺖ ﺳﺮﺑﺎزي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮدﮔﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺧﺮﻳـﺪ و ﻓـﺮوش ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و زﻣﻴﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺮد اﺳﭙﺎرﺗﻲ ﻳﻚ ﻳـﺎ ﭼﻨـﺪ ﻗﻄﻌـﻪ‬ ‫زﻣﻴﻦ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮدﮔﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓـﺮوش ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ ﻗـﺎﻧﻮن از ﭘـﺪر ﺑـﻪ ﭘﺴـﺮ‬ ‫ﻣﻲ رﺳﻴﺪﻧﺪ )وﻟﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ارﺛﻴﺔ زﻣﻴﻦ را ﺑﺮاي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﮔﺬاﺷﺖ(‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ زﻣﻴﻦ ﻫﺮ ﺳﺎل از ﻫﻠﻮﺗﻲ ﻛـﻪ روي زﻣـﻴﻦ‬ ‫ﻛﺎر ﻣﻲ ﻛﺮد ﻫﻔﺘﺎد »ﻣﺪﻳﻤﻨﻲ« ‪) medimni‬در ﺣـﺪود ‪ 3780‬ﻛﻴﻠـﻮ( ﻏﻠـﻪ ﺑـﺮاي ﺧـﻮد و دوازده ﻣـﺪﻳﻤﻨﻲ ﺑـﺮاي زﻧـﺶ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﻬﻢ ﻣﻌﻴﻨﻲ از ﺷﺮاب و ﻣﻴﻮه درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻫﻠﻮت ﻣﻲ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻫﻠﻮﺗﻬـﺎ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳـﭙﺎرﺗﻴﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ و از اﺳـﺎرت ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﺳـﺨﺘﻲ ﻧﺎﺧﺮﺳـﻨﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻫﺮﮔـﺎه از دﺳﺘﺸـﺎن ﺑﺮﻣـﻲآﻣـﺪ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮرﻳﺪﻧﺪ‪ .‬اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺧﻄﺮ ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن ﭘﻠﻴﺲ ﻣﺨﻔﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮاي ﺗﻜﻤﻴﻞ اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ؛ و آن اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺎﻟﻲ ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻫﻠﻮﺗﻬﺎ اﻋﻼن ﺟﻨﮓ ﻣﻲ دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﻮاﻧﺎن اﺳﭙﺎرﺗﻲ ﺑﻲ آﻧﻜـﻪ در ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻗﺘﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻫﻠﻮﺗﻬﺎي ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن را از دم ﺗﻴﻎ ﺑﮕﺬراﻧﻨﺪ‪ .‬دوﻟﺖ اﺳﭙﺎرت ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻫﻠﻮﺗﻬﺎ را آزاد ﺳـﺎزد‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﺻﺎﺣﺒﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺪرت‪ ،‬ﻫﻠﻮﺗﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن دادن ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده در ﺟﻨﮓ‪ ،‬آزاد‬ ‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻳﻜﻲ از ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﻛﺸﻮر ﻫﻤﺴﺎﻳﺔ ﺧﻮد ﻣﺴﻨﻴﺎ ‪ Messenia‬را ﺗﺴـﺨﻴﺮ ﻛﺮدﻧـﺪ و‬ ‫ﻣﺮدم آﻧﺠﺎ را ﺑﺮدة ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در اﺳﭙﺎرت »ﺟﺎي زﻳﺴﺖ« ﻳﺎ »ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ« ﻛﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﺗﺴﺨﻴﺮ اﻳـﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬ ‫ﻋﻠﺖ ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪي ﻣﺮدم را ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از دﻛﺘﺮ ﺗﻮﻣﺎس آرﻧﻮﻟﺪ ‪ Thomas Arnold‬و ﻣﺪارس ﻣﻠﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪.‬‬

‫‪ □ 88‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻗﻄﻌﺎت زﻣﻴﻦ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﻮام اﺳﭙﺎرت ﺑﻮد؛ اﺷﺮاف اﻣﻼك ﺧﺎص ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﺎت در واﻗﻊ ﺣﺼـﻪﻫـﺎﻳﻲ از زﻣـﻴﻦ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮدم آزاد ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻻﻛﻮﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻛﻪ »‪ «Perioeci‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﻬﻤﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎر ﻣﺮدم اﺳﭙﺎرت ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﻮد‪ ،‬و از ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮدﻛـﺎن ﻋﻠﻴـﻞ و رﻧﺠـﻮر را‬ ‫ﺳﺮان ﻗﻮم ﻣﻌﺎﻳﻨﻪ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻓﻘﻂ آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ داده ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﭘﺮورش داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤـﺔ ﭘﺴـﺮان ﺗـﺎ‬ ‫ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲ در ﻳﻚ ﻣﺪرﺳﺔ ﺑﺰرگ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﺪف ﺑﺮﻧﺎﻣﺔ اﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻪ آن ﺑﻮد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺳﺨﺖ و ﺑـﻲ اﻋﺘﻨـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫درد و رﻧﺞ و ﺑﺎ اﻧﻀﺒﺎط ﺑﺎرآورد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﺗﻮﺟﻴﻬﻲ ﻧﻤﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻫﺪف اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺮاﭘﺎ در ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ آﻣﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻈﺎم آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ازدواج ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل داﺷـﺘﻨﺪ ﻣﺠـﺎز ﺑـﻮد‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫ﻣﺮد ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺗﺎ ﺳﻲ ﺳﺎﻟﮕﻲ در »ﺧﺎﻧﺔ ﻣﺮدان« زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ازدواج ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ راﺑﻄﺔ ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﭘﻨﻬﺎن ﻧﮕﻬـﺪارد‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫از ﺳﻲ ﺳﺎﻟﮕﻲ‪ ،‬ﻣﺮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻓﺮد ﻛﺎﻣﻞ ﻋﻴﺎر اﺳﭙﺎرﺗﻲ در ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻓﺮدي ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳـﺎزﻣﺎن ﺗﻐﺬﻳـﺔ دﺳـﺘﻪ ﺟﻤﻌـﻲ‬ ‫ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ و ﺑﺎ اﻋﻀﺎي آن ﺳﺎزﻣﺎن ﻏﺬا ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ ،‬و وﻇﻴﻔﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ از ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻦ ﺧـﻮد ﺑـﻪ آن ﺳـﺎزﻣﺎن‬ ‫ﺳﻬﻤﻲ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬دوﻟﺖ اﺳﭙﺎرت ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻓﺮد اﺳﭙﺎرﺗﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻴﻨﻮا ﻳﺎ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ از ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻦ ﺧﻮد ﮔﺬران ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ آن ﻗﻄﻌـﻪ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ از ﺧـﻮد ﺳـﻠﺐ‬ ‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻛﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ آن را ﺑﻪ راﻳﮕﺎن ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ .‬ﻫﻴﭽﻜﺲ اﺟﺎزة داﺷﺘﻦ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺳﻜﻪ از آﻫﻦ زده ﻣﻲ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎدﮔﻲ زﻧﺪﮔﻲ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﺜﻞ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫زﻧﺎن اﺳﭙﺎرت وﺿﻊ ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻘﺎط ﻳﻮﻧﺎن در اﻧﺰوا ﺑﻪ ﺳﺮ ﻧﻤﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬دﺧﺘﺮان ﻧﻴﺰ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻤﺎﺗﻲ را ﻣﻲ دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺴﺮان داده ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳـﺖ اﻳﻨﻜـﻪ ﭘﺴـﺮان ودﺧﺘـﺮان ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬ ‫ورزش ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﺳﭙﺎرت ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ )از »ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس« ﭘﻠﻮﺗﺎرك ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ(‪:‬‬ ‫ﻛﻪ دﺧﺘﺮان ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ورزﺷﻬﺎي دو و ﻛﺸﺘﻲ و ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻴﻠﻪ و ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﺗﻦ ﺧﻮد را ورزﻳﺪه ﺳﺎزﻧﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈـﻮر ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان آﻧﻬﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻐﺬﻳﻪ از ﺑﺪن ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و زﻳﺒﺎ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎر ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ؛ و ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻛﺴﺐ ﻧﻴﺮو ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ورزش ]زﻧـﺎن[ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ‬ ‫درد زاﻳﻤﺎن را آﺳﺎﻧﺘﺮ ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ ...‬و ﮔﺮﭼﻪ دﺧﺘﺮان ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺧﻮد را ﺑﻪ آﺷﻜﺎر ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﻓﻌـﻞ ﺑـﺪي‬ ‫دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﺪ و اﺗﻔﺎق ﻧﻤﻲ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ ورزﺷﻬﺎ ﺑﺎزي ﺑﻮد و ﻫﺮزﮔﻴﻬﺎي ﺟﻮاﻧﻲ در آﻧﻬﺎ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺮداﻧﻲ ﻛﻪ زن ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ »ﻗﺎﻧﻮﻧﺎً ﻧﻨﮕﻴﻦ« ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در ﺳﺮدﺗﺮﻳﻦ ﻫﻮا در ﺑﻴـﺮون‬ ‫ﻣﺤﻞ ورزش و رﻗﺺ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻗﺪم ﺑﺰﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫زﻧﺎن اﺟﺎزه ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ اﺣﺴﺎﺳﻲ را ﻛﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﺼﺎﻟﺢ دوﻟﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ از ﺧﻮد ﺑﺮوز دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ اﺷـﺨﺎص‬ ‫ﺟﺒﻮن و ﺗﺮﺳﻮ را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺗﺮﺳﻮ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻞ آﻧﻬﺎ ﻣﻮرد ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﺮﻓـﺖ؛‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﻮزادﺷﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺿﻌﻒ ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻳﺎ ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن در ﺟﻨـﮓ ﻛﺸـﺘﻪ ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺣـﻖ اﻧﺪوﻫﮕﺴـﺎري‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن را ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدم ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ﻋﻔﺖ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﮔﺮ دوﻟﺖ ﺑﻪ زن ﺷﻮﻫﺮدار ﺑﻲﻓﺮزﻧـﺪي‬ ‫دﺳﺘﻮر ﻣﻲ داد ﻛﻪ ﺑﺒﻴﻨﺪ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺮد دﻳﮕﺮي در اﻓﺰودن ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻴﺶ از ﺷﻮﻫﺮش ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬آن زن اﻋﺘﺮاض ﻧﻤـﻲﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺮزﻧﺪ آوردن را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ارﺳﻄﻮ ﻫﺮ ﭘﺪري ﻛﻪ ﺳﻪ ﭘﺴﺮ داﺷﺖ از ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻈﺎم ﻣﻌـﺎف ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻫﺮ آﻧﻜﻪ ﭼﻬﺎر ﭘﺴﺮ داﺷﺖ از ﻫﻤﺔ ﺧﺪﻣﺎت دوﻟﺘﻲ‪.‬‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن دوﻟﺖ اﺳﭙﺎرت ﺑﻐﺮﻧﺞ ﺑﻮد‪ .‬دو ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬از دو ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬در اﺳﭙﺎرت ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣـﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ و ﺳـﻠﻄﻨﺖ در‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺮ دو ﻣﻮروﺛﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ ﻳﻜﻲ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻣﻲﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ در زﻣـﺎن ﺻـﻠﺢ‬ ‫اﺧﺘﻴﺎرات آﻧﻬﺎ ﻣﺤﺪود ﺑﻮد‪ .‬در ﺿﻴﺎﻓﺘﻬﺎ ﺳﻬﻢ ﻏﺬاي آﻧﻬﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻬﻢ دﻳﮕﺮان ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺎه ﻳﻜﻲ از آن دو درﻣـﻲﮔﺬﺷـﺖ‬ ‫ﻋﺰاي ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻋﻼم ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻋﻀﻮ »ﺷﻮراي ﺷﻴﻮخ« ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻮرا از ﺳﻲ ﺗﻦ )از ﺟﻤﻠﻪ دو ﭘﺎدﺷـﺎه( ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬

‫ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﭙﺎرت □ ‪89‬‬

‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺖ ﺗﻦ دﻳﮕﺮ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺳﻨﺸﺎن ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﺷﺼﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ آﻧﻬـﺎ را ﻣـﺎدام اﻟﻌﻤـﺮ اﻧﺘﺨـﺎب‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﺷﻴﻮخ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻓﻘﻂ از ﻣﻴﺎن ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي اﺷﺮاف اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻮرا ﺑﻪ دﻋـﺎوي ﺟﻨـﺎﻳﻲ رﺳـﻴﺪﮔﻲ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮد و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در »ﻣﺠﻠﺲ« ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬آﻣﺎده ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪» .‬ﻣﺠﻠﺲ« از ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﺷـﻬﺮ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ و ﺣﻖ اﺑﺘﻜﺎر ﻋﻤﻞ ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣﻄـﺮح ﻣـﻲ ﺷـﺪ رأي ﻣﺜﺒـﺖ ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﻲﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﺠﻠﺲ ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺷﻴﻮخ و ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران ﻣـﻲﺑﺎﻳﺴـﺖ ﺗﺼـﻤﻴﻢ ﻣﺠﻠـﺲ را اﻋـﻼم‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻗﺎﻧﻮن اﻋﺘﺒﺎر ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫دوﻟﺖ اﺳﭙﺎرت ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و »ﺷﻮراي ﺷﻴﻮخ« و »ﻣﺠﻠﺲ« ﺷﻌﺒﺔ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺧـﺎص اﺳـﭙﺎرت ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﭘﻨﺞ ﺗﻦ »ﻧﺎﻇﺮ«‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺎر از ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﻣﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬روش ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪن آﻧﻬـﺎ را‬ ‫ارﺳﻄﻮ »ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮدﻛﺎﻧﻪ« ﻣﻲ داﻧﺪ و ﺑﺮي ‪ Bury‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺎر در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎ ﻗﺮﻋﻪ اﻧﺘﺨـﺎب ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﺌـﺖ‬ ‫ﻧﻈﺎر در ﺳﺎزﻣﺎن دوﻟﺘﻲ اﺳﭙﺎرت ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ »دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ« ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲ داد‪ 1‬ﻛـﻪ ﻇـﺎﻫﺮاً ﻏـﺮض از وﺟـﻮد آن ﻗـﺮار دادن‬ ‫وزﻧﻪاي در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﺎه ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﺳﺎس دوﻟﺖ را ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه ﻧﻈﺎر‬ ‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲ ﺧﻮردﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎدام ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد وﻓﺎدار ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻳﻜﻲ از‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎه ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ از ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺮون ﻣﻲرﻓﺖ‪ ،‬دو ﺗﻦ از ﻧﻈﺎر ﻫﻤﺮاه وي ﻣﻲ رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ رﻓﺘـﺎر و ﻛـﺮدار او ﻧﻈـﺎرت ﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺎر ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ دﻳﻮان ﻏﻴﺮﻧﻈﺎﻣﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﺧﺘﻴﺎر ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اواﺧﺮ زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭼﻨﻴﻦ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎزﻣﺎن دوﻟﺘﻲ اﺳﭙﺎرت ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﺔ ﻳﻚ ﻧﻔـﺮ ﻣﺼـﻠﺢ و‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ وي ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺧﻮد را در ﺳـﺎل ‪ 885‬ق‪.‬م‪ .‬ﭘﺪﻳـﺪ آورده اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺎم دوﻟﺖ اﺳﭙﺎرت ﺑﺮ اﺛـﺮ رﺷـﺪ و ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﺗـﺪرﻳﺠﻲ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪه ﺑـﻮد و ﻟﻴﻜﻮرﮔـﻮس ﺷﺨﺼـﻴﺘﻲ‬ ‫اﺳﺎﻃﻴﺮي و در اﺻﻞ از ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻤﺶ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »دور ﻛﻨﻨﺪة ﮔﺮگ« و ﻣﻨﺸﺄش آرﻛﺎدﻳﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت در ﻣﻴﺎن ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﭼﻨﺎن ﺷﻬﺮت و آﺑﺮوﻳﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺷﮕﻔﺖ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‬ ‫در اﺑﺘﺪا ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪ .‬در روزﮔـﺎران ﻗـﺪﻳﻢ ﺷـﻬﺮ اﺳـﭙﺎرت ﻧﻴـﺰ ﺷـﺎﻋﺮان و‬ ‫ﻫﻨﺮﻣﻨﺪاﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺷﺎﻋﺮان و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورد‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﺪود ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﭘـﻴﺶ از ﻣـﻴﻼد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫دﻳﺮﺗﺮ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن دوﻟﺘﻲ اﺳﭙﺎرت )ﻛﻪ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ آن را ﺑﻪ ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس ﻧﺴﺒﺖ داده اﻧﺪ( ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻼﺣﻈـﻪ ﻛـﺮدﻳﻢ درآﻣـﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻓﺪاي ﭘﻴﺮوزي در ﺟﻨﮓ ﺷﺪ‪ .‬و از آن ﭘﺲ دﻳﮕﺮ ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت در آﻧﭽﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺎﻳﺔ ﺗﻤﺪن ﺟﻬﺎن اﻓـﺰود ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﺳﻬﻤﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ دوﻟﺖ اﺳـﭙﺎرت ﻧﻤﻮﻧـﺔ ﻛـﻮﭼﻜﻲ اﺳـﺖ از دوﻟﺘـﻲ ﻛـﻪ ﻧﺎزﻳﻬـﺎ‪ ،‬اﮔـﺮ ﭘﻴـﺮوز‬ ‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺟﻠﻮة دﻳﮕﺮي داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺮي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﮔﺮ ﻧﺎﺷﻨﺎﺳﻲ از آﺗﻦ ﻳﺎ ﻣﻠﻄﻴﻪ ﻣﻲ آﻣﺪ و دﻫﻜﺪه ﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨﺪه اي را ﻛﻪ ﺷﻬﺮ ﺳﺎده و ﺑﻲ ﺑﺮج و ﺑـﺎروي‬ ‫اﺳﭙﺎرت از آﻧﻬﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ ﻣﻲدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻲﮔﻤﺎن ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از اﻋﺼﺎر ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ ‪ -‬ﻋﺼﺮي ﻛـﻪ در‬ ‫آن اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮدي دﻟﻴﺮﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ و ﺳﺎدهﺗﺮ ﺑﻮد و ﻫﻨﻮز ﺛﺮوت ﺗﻨﺶ را ﺗﺒﺎه و اﻧﺪﺷﻪ رواﻧـﺶ را آﺷـﻔﺘﻪ ﻧﺴـﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﭼﻮن اﻓﻼﻃﻮن ﻛﻪ درﺑﺎرة ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ‪ ،‬دوﻟﺖ اﺳﭙﺎرت ﻧﺸﺎﻧﻪاي از ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻮب ﺑـﻮد؛ و ﻳـﻚ‬ ‫ﻧﻔﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻋﺎدي آن را ﺳﺎزﻣﺎن ﺟﺪي و ﺳﺎدة زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻣﻲدﻳﺪ‪ .‬در ﻧﻈـﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ دوري )‪ (Dorian‬ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻬﺎي دورﻳﺎ ﻣﺘﻴﻦ و ﺑﺎوﻗﺎر ﻣﻲﻧﻤﻮد؛ آن را از ﺷﻬﺮ ﺧﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺎﻟﻴﺘﺮ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﻬﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮاي زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻛﺮدن ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ ﻣﻲدﻳﺪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﻋﻨﺎﺻﺮ »دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ« در ﺳﺎزﻣﺎن دوﻟﺘﻲ اﺳﭙﺎرت ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺮدم اﺳـﭙﺎرت ﻣﺠﻤﻮﻋـﺎً‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﻫﻠﻮﺗﻬﺎ« ﻃﺒﻘﺔ ﺣﺎﻛﻤﻪ اي را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ددادﻧﺪ و در ﻛﻤﺎل ﺟﺒﺮ و ﻗﻬﺮ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻏﻴﺮ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن آزاد ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺳﻬﻤﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻤﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫»ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻮﻧﺎن« ‪2 . History of Greece, Vol. I, p. 141.‬‬

‫‪ □ 90‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻠﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳـﭙﺎرت ﺑﺮﻣـﻲاﻧﮕﻴﺨـﺖ ﺛﺒـﺎت و دوام آن ﺑـﻮد‪ .‬در ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن اﻧﻘﻼب رخ داد‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﺳﺎس ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺟﺰ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗـﺪرﻳﺠﻲ ﻗـﺪرت‬ ‫ﻫﻴﺌﺖ ﻧﻈﺎر‪ ،‬آن ﻫﻢ از راﻫﻬﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﺑﻲﺷﺪت ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮي در آن روي ﻧﺪاد‪.‬‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻧﻜﺎر ﻛﺮد ﻛﻪ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﺑﺮاي ﻣﺪت درازي در ﻧﻘﺸﺔ ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﭘﺪﻳﺪ آوردن ﻧـﮋادي ﺟﻨﮕﺠـﻮ و‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺒﺮد ﺗﺮﻣﻮﭘﻴﻞ )‪ 480‬ق‪.‬م‪ (.‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ رﺳﻤﺎً ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺷـﺎﻳﺪ ﺑﺘـﻮان ﮔﻔـﺖ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺷﺠﺎﻋﺖ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺮﻣﻮﭘﻴﻞ ﮔﺬرﮔﺎه ﺗﻨﮕﻲ ﺑﻮد در ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻫﻬﺎ ﻛـﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن اﻣﻴـﺪ داﺷـﺘﻨﺪ در آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺟﻠﻮ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﮔﺬرﮔﺎه ﺳﻴﺼﺪ ﺗﻦ اﺳﭙﺎرﺗﻲ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻗﻮاي اﻣﺪادي ﻫﻤﺔ ﺣﻤﻼت ﺑﺮ اﻳﻦ ﺟﺒﻬـﻪ‬ ‫را دﻓﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن از ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻫﻬﺎ ﺑﻴﺮاﻫﻪاي ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در آن واﺣﺪ از دو ﺟﺎﻧﺐ ﺑـﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ﺣﻤﻠـﻪ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن در ﻣﻮﺿﻊ ﺧﻮد ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﭼﺸﻢ درد ﺷﺪﻳﺪ ﺟـﺰو ﺻـﻮرت ﺑﻴﻤـﺎران ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو اﺻﺮار ورزﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮدهاش او را ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺟﻨـﮓ ﻫـﺪاﻳﺖ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬و رﻓـﺖ و ﻫـﻼك ﺷـﺪ‪ .‬دﻳﮕـﺮي‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫آرﻳﺴﺘﻮدﻣﻮس ‪ Aristodemus‬ﺣﺎﻟﺶ ﭼﻨﺎن ﺧﺮاب ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ از ﻣﻴـﺪان ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﭙﺎرت ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻛﺴﻲ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔـﺖ و او را »آرﻳﺴـﺘﻮدﻣﻮس ﺗﺮﺳـﻮ« ﻧﺎﻣﻴﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻳـﻚ‬ ‫ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬وي ﺑﺎ ﻣﺮگ دﻟﻴﺮاﻧﺔ ﺧﻮد در ﻧﺒﺮد ﭘﻼﺗﺌﺎ ‪ ،Pataea‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﻟﻜﺔ ﻧﻨﮓ را از داﻣﻦ ﺧـﻮد‬ ‫زدود‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻧﺒﺮد ﺗﺮﻣﻮﭘﻴﻞ‪ ،‬اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن در اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﺳﻨﮓ ﻳﺎدﺑﻮدي ﻛﺎر ﮔﺬاردﻧﺪ ﻛﻪ روي آن ﻓﻘﻂ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪» :‬اي‬ ‫ﻧﺎﺷﻨﺎس‪ ،‬ﺑﻪ ﻻﻛﻮﻧﻴﺎن ﺑﮕﻮ ﻛﻪ ﻣﺎ در راه اﻃﺎﻋﺖ ﻓﺮﻣﺎن آﻧﻬﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﺧﻔﺘﻪاﻳﻢ‪«.‬‬ ‫ﺗﺎ ﻣﺪت ﻣﺪﻳﺪي اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﺧﻮد را در زﻣﻴﻦ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﻦ ﺗﻔﻮق را ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 371‬ق‪.‬م‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﺎل ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﻟﻮﻛﺘﺮا ‪ Leuctra‬از ﺗﺒﻲﻫـﺎ ‪ Thebans‬ﺷﻜﺴـﺖ ﺧﻮردﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺷﻜﺴـﺖ‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻈﻤﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﺟﻨﮓ‪ ،‬واﻗﻌﻴﺖ ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ اﺳﺎس ﻧﻈﺮي آن ﺷﻬﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫﺮودوت ﻛـﻪ در‬ ‫دورة ﻋﻈﻤﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺳﭙﺎرت ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻓﺮد اﺳـﭙﺎرﺗﻲ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ در ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫رﺷﻮه ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪ :‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻫﺪﻓﻬﺎي ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ اﺳﭙﺎرﺗﻲ ﺧﻮار داﺷﺘﻦ ﺛﺮوت و دوﺳـﺖ داﺷـﺘﻦ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ زﻧﺎن اﺳﭙﺎرﺗﻲ ﺑﺎ ﻋﻔﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻛﻪ وارث ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ را ﺑﺪان ﺳﺒﺐ‬ ‫ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﻮﻫﺮ ﻣﺎدر ﺧﻮد ﻧﺒﻮد ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن وﻃﻦﭘﺮﺳـﺘﺎن ﺳﺮﺳـﺨﺘﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ؛ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺎﻧﻴﺎس ‪ Pausanias‬ﻓﺎﺗﺢ ﭘﻼﺗﺌﺎ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮد و ﻣﺰدور ﺧﺸﺎﻳﺎرﺷﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ اﻓﺘﻀـﺎﺣﺎت‪،‬‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﭙﺎرت ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻮاره ﺗﻨﮓ ﻧﻈﺮاﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﺗﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ و ﺟﺰاﻳﺮ ﻣﺠﺎور را از دﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‬ ‫آزاد ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬اﺳﭙﺎرت ﺧﻮد را ﻛﻨﺎر ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﻣﺎدام ﻛﻪ اﻳﺎﻟﺖ ﭘﻠﻮﭘﻮﻧﺴﻮس در اﻣﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﺳﭙﺎرت ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﺑـﺎﻗﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫ﻋﻼﻗﻪاي ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻳﻮﻧﺎن ﺻﻮرت ﻣـﻲ ﮔﺮﻓـﺖ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ ﺧﻮدﺳـﺮي و اﻧـﺰوا ﻃﻠﺒـﻲ‬ ‫اﺳﭙﺎرت ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط اﺳﭙﺎرت ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن دوﻟﺘﻲ اﺳﭙﺎرت را ﺑـﻪ ﻟﺤـﻦ ﺑﺴـﻴﺎر ﺧﺼـﻤﺎﻧﻪ اي وﺻـﻒ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 1.‬ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي او ﺑﻪ ﻗﺪري ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮان ﻣﻐﺎﻳﺮت دارد ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺎور ﻛﺮد ﻫﺮ دو درﺑﺎرة ﻳﻚ ﺷﻬﺮ‬ ‫ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ‪» :‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﻛﺸﻮر را دﻟﻴﺮ و ﻣﻌﺘﺪل ﺳﺎزد‪ .‬وي ﻗﺼﺪ ﺧﻮﻳﺶ را در‬ ‫ﻣﻮرد ﻣﺮدان ﻋﻤﻠﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ زﻧﺎن را ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺠﻤﻼت و اﻧﻮاع ﺑﻲاﻋﺘﺪاﻟﻴﻬﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻣـﻮش ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻨﻜﻪ در ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺸﻮري ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ارج ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ؛ ﺧﺎﺻﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدان ﻏﺎﻟـﺐ ﻧﮋادﻫـﺎي‬ ‫‪ .1‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺘﺎب دوم‪.‬‬

‫ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﭙﺎرت □ ‪91‬‬

‫ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺑﻪ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﺔ زﻧﺎن ﺧﻮد درآﻳﻨﺪ‪ ...‬ﺣﺘﻲ در ﻣﻮرد ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻛﻪ در زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ روزﻣﺮه ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻲ آﻳﺪ و ﻓﻘـﻂ ﻫﻨﮕـﺎم‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺑﺪان ﻧﻴﺎز ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻧﺎن ﻻﻛﻮﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ...‬اﻳﻦ آزادي زﻧﺎن ﻻﻛﻮﻧﻲ از ﻗﺪﻳﻤﻴﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎﻧﻬﺎ وﺟـﻮد‬ ‫داﺷﺘﻪ و اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺘﻈﺎرش را داﺷﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺣﺎدﻳﺚ و اﺧﺒﺎر‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ زﻧﺎن‬ ‫را وادار ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺧﻮد ﻛﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس از ﻗﺼﺪ ﺧﻮد ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻛﺮد‪«.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﺳﭙﺲ اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن را ﺑﻪ ﺣﺮص و آز ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﺧﺼﺎﺋﻞ را ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﺎﻣﺴﺎوي ﺛﺮوت ﻣﻲ داﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﮔﺮﭼﻪ ﻗﻄﻌﺎت زﻣﻴﻦ را ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﻓﺮوﺧﺖ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﻳﺎ ﺑﻪ ارث ﺑـﺮاي ﻛﺴـﻲ ﮔﺬاﺷـﺖ‪ .‬و اﺿـﺎﻓﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ دو ﭘﻨﺠﻢ ﻫﻤﺔ زﻣﻴﻨﻬﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ زﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﻴـﺰان ﻋﻈﻴﻤـﻲ ﻛـﻢ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺷﻬﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ده ﻫﺰار ﺗﻦ ﻣﻲ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻨﮕـﺎم ﺷﻜﺴـﺖ ﺧـﻮردن از ﺗﺒـﻲﻫـﺎ ﺟﻤﻌﻴـﺖ‬ ‫اﺳﭙﺎرت از ﻳﻜﻬﺰار ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎن دوﻟﺖ اﺳﭙﺎرت ﻧﻜﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻜﺘﻪ ﺧﺮده ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮان ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﺑﺴـﻴﺎر ﻓﻘﻴﺮﻧـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺳﺒﺐ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺪاﻧﻬﺎ رﺷﻮه داد‪ .‬اﺧﺘﻴﺎرات آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺪري زﻳﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ ﺗﻤﻠـﻖ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ؛ در ﻧﺘﻴﺠﻪ دوﻟﺖ اﺳﭙﺎرت ﺑﻪ ﻳﻚ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻣﺒﺪل ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮان ﺑﻴﺶ از اﻧـﺪازة ﻻزم‬ ‫اﺧﺘﻴﺎر دارﻧﺪ و ﻃﺮز زﻧﺪﮔﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ روح ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﺳﭙﺎرت اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺧﺸﻜﻲ و ﻣﺤﺪودﻳﺖ زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﺮدم‬ ‫ﻋﺪي ﺑﻪ ﺣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﻟﺬاﻳﺬ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ و ﻏﻴﺮﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را در زﻣﺎن اﻧﺤﻄﺎط ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻔﺎﺳـﺪ از زﻣﺎﻧﻬـﺎي‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺤﻦ ﻛﻼم او ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻚ و واﻗﻊ ﺑﻴﻨﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎور ﻧﻜﺮدن ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ دﺷﻮار ﻣـﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ؛‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻼوه اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺎ ﺗﺠﺎرب ﺟﺪﻳﺪي ﻛﻪ از اﺟﺮاي ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻏﻠﻴﻆ و ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺗﻮاﻓﻖ دارد‪ .‬وﻟـﻲ آﻧﭽـﻪ‬ ‫در ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺮدم از اﺳﭙﺎرت ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﺳﭙﺎرت ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ اﺳـﭙﺎرت اﻓﺴـﺎﻧﻪاي ﭘﻠﻮﺗـﺎرك ﺑـﻮد و اﺳـﭙﺎرﺗﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫»ﺟﻤﻬﻮري« اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻮب وﺻﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻮاﻧﺎن ﻗﺮﻧﻬﺎ اﻳﻦ آﺛﺎر را ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ و‬ ‫اﻳﻦ آرزو در دل آﻧﻬﺎ زﺑﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻟﻴﻜﻮرﮔـﻮس ﺣـﺎﻛﻤﻲ ﺣﻜـﻴﻢ ﻳـﺎ ﺣﻜﻴﻤـﻲ ﺣـﺎﻛﻢ‬ ‫ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ .‬اﺟﺘﻤﺎع ﺧﻴﺎﻟﭙﺮﺳﺘﻲ و ﻗﺪرت ﻃﻠﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﮔﻤﺮاﻫﻲ اﺷﺨﺎص ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻋـﺚ ﺑﺴـﻲ ﮔﻤﺮاﻫﻴﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻓﺴﺎﻧﺔ اﺳﭙﺎرت را ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮون وﺳﻄﻲ و ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از زﺑﺎن ﭘﻠﻮﺗﺎرك ﺷﻨﻴﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﭘﻠﻮﺗـﺎرك‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد را ﻧﻮﺷﺖ ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت و ﺳﺮﮔﺬﺷﺘﺶ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﺔ اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﺗﻌﻠـﻖ داﺷـﺖ‪ .‬دوران ﻋﻈﻤـﺖ اﺳـﭙﺎرت از ﻋﺼـﺮ‬ ‫ﭘﻠﻮﺗﺎرك ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻋﺼﺮ ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﻛﻠﻤﺐ از زﻣﺎن ﻣﺎ‪ .‬ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺗﺎرﻳﺦ دوﻟﺘﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي ﭘﻠﻮﺗﺎرك را ﺑﺎ‬ ‫اﺣﺘﻴﺎط ﺗﻤﺎم ﺗﻠﻘﻲ ﻛﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﺘﺒﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ آﺛﺎر ﭘﻠﻮﺗﺎرك اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫دارد‪ .‬ﻳﻮﻧﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ از راه ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻓﻜﺎر و آرﻣﺎﻧﻬﺎ و اﻣﻴﺪﻫﺎي ﺑﺸﺮ ﺟﻬﺎن را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺧﻮد ﻗﺮار داده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ از‬ ‫راه ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺟﺎده ﻫﺎﻳﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﻬﺎ ﻫﻨﻮز ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫آورد ﻛﻪ ﻣﺒﻨﺎ و ﻣﺒﺪأ ﺑﺴﻴﺎري از ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻣﺮوزي اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎده ﻫﺎ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻫﻤﻴـﺖ ﻣـﻲ ﺑﺨﺸـﺪ ﺳـﭙﺎه روم‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﺳﻠﺤﺸﻮري ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺑﺰرﮔﻲ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺳﭙﺎه ﺧـﻮد را ﺑﻴﺸـﺘﺮ در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﺳﻜﻨﺪر ﻧﻴﻤـﻪ وﺣﺸـﻲ ﺑﻴﺎﻳـﺪ و راه و رﺳـﻢ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻴﮕﺮي را در‬ ‫ﺧﺎور ﻧﺰدﻳﻚ رواج دﻫﺪ و زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را زﺑﺎن ادﺑﻲ ﻣﺼﺮ و ﺳﻮرﻳﻪ و آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﺳﺎزد‪ .‬ﺧﻮد ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻫﺮﮔـﺰ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫دادن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻬﻤﻲ ﻗﺎدر ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻧﻴﺮوي ﺳﭙﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺑﻞ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻛﻪ اﺳﺘﻌﺪاد اﺗﺤﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﺳﺎﻳﻞ و وﺳﺎﻳﻂ اﻧﺘﻘﺎل و ﺗﻮﺳﻌﺔ ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﻤﻮاره ﻏﻴﺮﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﻧﺒـﻮغ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﻓﺎﺗﺤـﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧـﻪ را وادار‬ ‫ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ در ﺑﺴﻂ و ﮔﺴﺘﺮش ﺗﻤﺪن و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻜﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 92‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫آﻧﭽﻪ در ﻧﻈﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن اﻫﻤﻴﺖ دارد ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻴﺎن ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧـﺎن ﻳـﺎ ﻣﺒـﺎرزات ﺗﻨـﮓ ﻧﻈﺮاﻧـﺔ‬ ‫اﺣﺰاب ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﻬﻢ ﺧﺎﻃﺮاﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از آن وﻗـﺎﻳﻊ در اذﻫـﺎن ﻣـﺮدم‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻃﺮة ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﭘﺲ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن آﻟﭗ در ذﻫﻦ ﻛﻮﻫﻨﻮردي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺮف و ﺑﻮران دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒـﺎن‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮات ﻛﻪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻣﺤﻮ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در اذﻫﺎن ﻣﺮدم ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻗﻠﻪ ﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﭘﺮﺗـﻮ‬ ‫ﻧﻮر ﺳﭙﻴﺪه دم ﻣﻲدرﺧﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن زﻧﺪه ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ در ﭘﺲ اﺑﺮﻫﺎ ﻫﻨﻮز ﻓـﺮ و ﺷـﻜﻮه ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫اﺳﺖ و ﻫﺮ آن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﻗﻠﻪ ﻫﺎي درﺧﺸﺎن‪ ،‬در ﺻﺪر ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻓﻼﻃﻮن از ﻫﻤﻪ ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺘﺮ ﺑـﻮد‪ ،‬و‬ ‫در ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ارﺳﻄﻮ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ درﺧﺸﺶ داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم رﻓﺘـﻪ رﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺑﺮاي آزادي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ارزش ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻠﻮﺗﺎرك ﺑﻴﺶ از دﻳﮕﺮان ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﭘﻠﻮﺗـﺎرك در آزادﻳﺨﻮاﻫـﺎن‬ ‫ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬاران اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪة اﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻔﻮذ ﻋﻤﻴﻘﻲ داﺷﺖ؛ در آﻟﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴـﻚ‬ ‫را ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻫﻢ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از راﻫﻬﺎي ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﻜﺮ آﻟﻤﺎﻧﻲ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ دارد‪ .‬اﻣﺎ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﭘﻠﻮﺗـﺎرك‬ ‫از ﻟﺤﺎﻇﻲ ﺧﻮب ﺑﻮد و از ﻟﺤـﺎﻇﻲ ﺑـﺪ‪ .‬از ﺣﻴـﺚ ﻟﻴﻜﻮرﮔـﻮس و اﺳـﭙﺎرت ﺗـﺄﺛﻴﺮ وي ﺑـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﺳـﺨﻨﺎن ﭘﻠﻮﺗـﺎرك درﺑـﺎرة‬ ‫ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﺗﻜﺮار ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻫﻢ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺳـﺨﻨﺎن او را در اﻳﻨﺠـﺎ‬ ‫ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﭘﻠﻮﺗﺎرك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس ﻣﺼﻤﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﺑﺮاي ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈـﻮر ﺳـﻔﺮﻫﺎي‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺮد ﺗﺎ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي دوﻟﺘﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ را از ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ .‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﺰﻳﺮة ﻛﺮت را ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر »ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ« ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﭘﺴﻨﺪﻳﺪ؛ ﻟﻴﻜﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻳﻮﻧﻲ را ﻛﻪ داراي ﺣﺸﻮ و زواﺋﺪ ﺑﻴﻬﻮده ﺑﻮد ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻃﺒﻊ ﺧﻮد ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬در ﻣﺼـﺮ ﺑـﺮ ﻓﻮاﺋـﺪ ﺗﻔﻜﻴـﻚ‬ ‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدم آﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ را در اﺳـﭙﺎرت ﻋﻤـﻞ ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫در اﺳﭙﺎرت ﺑﺮاي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان و ﻛﺎرﮔﺮان ﻫﺮﻳﻚ ﺳﻬﻤﻲ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻘﺮر داﺷﺖ و ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻨﺎ ﻧﻬـﺎد و‬ ‫زﻣﻴﻨﻬﺎ را ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم اﺳﭙﺎرت ﺑﻪ ﺗﺴﺎوي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺷﻬﺮ را از درﻣﺎﻧﺪﮔﻲ و ﺣﺴـﺪ و آز و ﺗـﻦ آﺳـﺎﻳﻲ و ﻧﻴـﺰ از ﻓﻘـﺮ و‬ ‫ﺛﺮوت ﺑﭙﻴﺮاﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﺳﻜﺔ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﻣﻨﻊ ﻛﺮد و ﺳﻜﻪ ﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ رواج داد‪ ،‬و ارزش آن ﺳﻜﻪ ﻫﺎ ﭼﻨﺎن اﻧـﺪك‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺎدل ده ﻣﻴﻨﻪ از آن ﺳﻜﻪ ﻫﺎ اﺗﺎﻗﻜﻲ را ﻣﻲ اﻧﺒﺎﺷﺖ‪ .‬ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻤﺔ »ﻓﻨﻮن ﺳﻄﺤﻲ و ﺑﻴﻬـﻮده« را‬ ‫ازﻣﻴﺎن ﺑﺮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﭘﻮل ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي دادن ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺪان ﻓﻨﻮن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﻲ را ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺧﻄﻴﺒﺎن و ﭘﺎاﻧﺪازان و ﺟﻮاﻫﺮﺳﺎزان‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﻜﻪ ﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ را دوﺳﺖ ﻧﻤـﻲداﺷـﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫از اﺳﭙﺎرت دور ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﺎن داد ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺬاﺷﺎن ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﻮدﻛﺎن را ﻋﻤﺪه ﺗﺮﻳﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﻣﺮي ﻛﻪ »ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﺪ« ﻣﻲ داﻧﺴﺖ؛ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﺪف اﺻﻠﻲ ﺷﺎن ﻧﻴﺮوي ﺳﭙﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﺷﻮق ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﻣﻴﺰان ﺗﻮاﻟﺪ و ﺗﻨﺎﺳﻞ داﺷـﺖ‪ .‬ﺑﺎزﻳﻬـﺎ و‬ ‫رﻗﺼﻬﺎي دﺧﺘﺮان ﺑﺮﻫﻨﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺎن را ﺑﻪ زن ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺮﺧﻼف ﮔﻔﺘـﺔ اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﺟﻮاﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﻪ زن ﮔﺮﻓﺘﻦ وادار ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺎ ﺷـﻮق و ﻣﻴـﻞ و رﻏﺒـﺖ ﺑـﺪﻳﻦ ﻛـﺎر‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬رﺳﻢ ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘﻦ زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳـﻚ ارﺗﺒـﺎط ﻧﻬـﺎﻧﻲ‪ ،‬در ﻫـﺮ دو ﻃـﺮف ﻋﺸـﻖ‬ ‫ﺳﻮزاﻧﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد و ﺷﻮر و رﻏﺒﺖ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ زﻧﺪه ﻧﮕﻪ ﻣﻲداﺷﺖ ‪ -‬ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﻋﻘﻴﺪة ﭘﻠﻮﺗﺎرك ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »اﮔﺮ ﻣﺮد ﭘﻴﺮي‪ ،‬زﻧﻲ ﺟﻮان داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮد ﺟﻮاﻧﻲ اﺟﺎزه ﻣﻲ داد ﻛـﻪ از آن زن ﻓﺮزﻧـﺪ ﭘﺪﻳـﺪ آورد‪،‬‬ ‫ﻣﺮدم او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮدي درﺳﺘﻜﺎر زن ﻣﺮد دﻳﮕﺮي را دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ‪ ...‬ﻣﺠﺎز ﺑـﻮد ﻛـﻪ از‬ ‫ﺷﻮﻫﺮ آن زن ﺧﻮاﻫﺶ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﮕﺬارد ﺑﺎ زن او ﻫﻢ آﻏﻮش ﮔـﺮدد و آن زﻣـﻴﻦ زﻳﺒـﺎ و ﺛﻤـﺮﺑﺨﺶ را ﺷـﺨﻢ زﻧـﺪ و ﺗﺨـﻢ‬ ‫ﻛﻮدﻛــﺎن ﻧــﺎزﭘﺮورد در آن ﺑﻜــﺎرد‪ «.‬در اﻳــﻦ ﻣــﻮارد ﻧﻤــﻲﺑﺎﻳﺴــﺖ اﺣﺴﺎﺳــﺎت اﺣﻤﻘﺎﻧــﻪ ﺑــﺮوز داد‪ ،‬زﻳــﺮا ﻛــﻪ ﻟﻴﻜﻮرﮔــﻮس‬ ‫ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ ﻛﻮدﻛﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ آﺳـﺎﻳﺶ ﻋﻤـﻮم‪ ،‬ﻋﻤـﻮﻣﻲ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس ﻣﻲﺧﻮاﺳـﺖ ﻛـﻪ از ﻫـﺮ ﻛﺴـﻲ ﻓﺮزﻧـﺪ‬

‫ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﭙﺎرت □ ‪93‬‬

‫ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻛﻮدﻛﺎن ﻓﻘﻂ از ﻣﺮدان درﺳﺘﻜﺎر ﭘﺪﻳﺪ آﻳﻨﺪ‪ .‬ﭘﻠﻮﺗﺎرك ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﺎن اﺻﻠﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺟﻔﺘﮕﻴﺮي ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎن ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﭘﺪر او را ﺑﻪ ﻧﺰد رﻳﺶ ﺳﻔﻴﺪان ﻗﻮم ﻣﻲ ﺑﺮد ﺗﺎ ﻣﻌﺎﻳﻨﻪاش ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﻮدك ﺳـﺎﻟﻢ‬ ‫ﺑﻮد او را ﺑﻪ ﭘﺪرش ﭘﺲ ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺮورش ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ او را ﺑﻪ ﮔﻮدال آﺑﻲ ﻣﻲ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻫﻤـﺎن آﻏـﺎز ﻛﻮدﻛـﺎن را ﺑـﺎ‬ ‫اوﺿﺎع ﺳﺨﺖ و ﺧﺸﻦ ﭘﺮورش ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻬﺎت ﺧﻮب ﺑﻮد ‪ -‬ﻣﺜﻼً آﻧﻬﺎ را در ﻗﻨﺪاق ﻧﻤﻲﭘﻴﭽﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺴﺮان در‬ ‫ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲ از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﺔ ﺷﺒﺎﻧﻪ روزي ﻣﻲ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺠﺎ آﻧﻬﺎ را ﭼﻨﺪ دﺳﺘﻪ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ دﺳﺘﻪ را ﺗﺤـﺖ ﻓﺮﻣـﺎن‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﺧﻮد آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻫﻮش و ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ ﻗﺮار ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ وﻗﺖ اﺟﺎزه ﻣﻲ داد‪ ،‬ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت‬ ‫ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻲ دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎﻗﻲ وﻗﺖ را ﺻﺮف اﻳﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ درد و رﻧﺞ ﻣﻘﺎوﻣﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬ ‫و زﺣﻤﺖ ﺑﻜﺸﻨﺪ و در ﺟﻨﮓ ﭘﻴﺮوز ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ دوازده ﺳﺎﻟﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻧﻴﻢﺗﻨﻪ ﻧﻤﻲﭘﻮﺷـﻴﺪﻧﺪ و ﺟـﺰ ﺳـﺎﻟﻲ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺷﺴﺘﺸﻮ ﻧﻤﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﻴﺸﻪ ژوﻟﻴﺪه و ﺧﺸﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺎه ﻣﻲ ﺧﻔﺘﻨﺪ و در زﻣﺴﺘﺎن ﺧﺎر ﺑﺘـﻪ ﺑـﻪ ﺑﺴـﺘﺮ‬ ‫ﻛﺎﻫﻲ ﺧﻮد ﻣﺨﻠﻮط ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﻲ آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ دزدي ﻛﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﮔﻴﺮ ﻣﻲاﻓﺘﺎدﻧﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﺷـﺪﻧﺪ ‪ -‬ﻧـﻪ ﺑـﺮاي‬ ‫دزدي‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي ﻛﻮدﻧﻲ‪.‬‬ ‫در اﺳﭙﺎرت ﻋﺸﻖ ﺑﻴﻦ دو ﻫﻤﺠﻨﺲ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﺮد و ﭼﻪ زن‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﺘﻌﺎرف و ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد و ﺟـﺰو ﺑﺮﻧﺎﻣـﺔ ﺗﺮﺑﻴﺘـﻲ ﭘﺴـﺮان‬ ‫ﺑﺎﻟﻎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪ .‬ﻋﺎﺷﻖ در ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮب ﻳﺎ ﺑﺪ ﻣﻌﺸﻮق ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﻠﻮﺗﺎرك ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺎر ﭘﺴـﺮي از‬ ‫زﺧﻤﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺒﺮد ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﻋﺎﺷﻖ آن ﭘﺴﺮ را ﺑﻪ ﺟﺮم ﺗﺮﺳﻮ ﺑﻮدن ﻣﻌﺸﻮﻗﺶ ﺟﺮﻳﻤﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮد اﺳﭙﺎرﺗﻲ‪ ،‬در ﻫﻤﺔ ﻣﺮاﺣﻞ زﻧﺪﮔﻲ آزادﻳﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺪود ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺑﻠﻮغ ﻧﻴﺰ ﻧﻈﻢ و اﻧﻀﺒﺎط در زﻧﺪﮔﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺎزه ﻧﻤﻲ داد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﻧﺤـﻮي ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬زﻧﺪﮔﻲ در ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺪﮔﻲ در اردوﮔﺎه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺟـﺰ اﻧﺠـﺎم دادن‬ ‫وﻇﺎﻳﻒ ﺧﻮد ﭼﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬ﻛﻮﺗﺎه ﺳﺨﻦ آﻧﻜﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺸﻮر ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ ...‬ﻳﻜﻲ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ و ﺧﻮﺷﺘﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس آورد ﻓﺮاﻏﺖ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ وي ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﺧـﻮد‬ ‫را از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﭘﺴﺖ ﻣﻨﻊ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺮدم اﺳﭙﺎرت ﻧﻴﺎزي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ در راه ﻛﺴﺐ ﺛﺮوت ﺟﻬﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا‬ ‫در اﺳﭙﺎرت ﺛﺮوت ﻧﻪ ﺳﻮدي داﺷﺖ و ﻧﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺪان ارج ﻣﻲ ﻧﻬﺎد‪ .‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﻠﻮﺗﻬﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﺳﻴﺮاﻧﻲ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻬﺎ را ﻛﺸﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﺳﺎل ﺳﻬﻤﻲ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن زﻣﻴﻨﻬﺎ ﻣﻲدادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻠﻮﺗﺎرك ﺳﭙﺲ داﺳﺘﺎن ﻳﻚ ﻧﻔﺮ آﺗﻨﻲ را ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺮم ﺗﻨﺒﻠﻲ ﻣﺤﻜـﻮم ﮔﺸـﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬و ﻳﻜـﻲ از اﺳـﭙﺎرﺗﻴﺎن‬ ‫داﺳﺘﺎن او را ﺷﻨﻴﺪ و در ﺷﮕﻔﺖ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬آن ﻣﺮدي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺮم زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺠﻴﺒﺎﻧﻪ و اﺷﺮاﻓﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ‪«.‬‬ ‫ﭘﻠﻮﺗﺎرك اداﻣﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ »ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس اﻓﺮاد ﺷﻬﺮ ﺧـﻮد را ﭼﻨـﺎن ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﻛـﺮده ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻧـﻪ ﻣـﻲﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ و ﻧـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﻨﻬﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﻤﻜﺎري ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺒﻮران ﻋﺴﻞ ﻛﻪ ﮔـﺮد ﻣﻠﻜـﺔ ﺧـﻮد‬ ‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪«.‬‬ ‫اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﺣﻖ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﺎرﺟﻴﺎن را ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ اﺳـﭙﺎرت راه‬ ‫ﻧﻤﻲ دادﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﺑﻴﻢ آن ﻣﻲ رﻓﺖ ﻛﻪ رﺳﻮم ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻻﻛﻮﻧﻴﺎﻳﻲ را از ﻣﻴﺎن ﺑﺒﺮد‪.‬‬ ‫ﭘﻠﻮﺗﺎرك ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ را ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﺣﻖ داﺷﺘﻨﺪ ﻫﺮﮔـﺎه اراده ﻛﻨﻨـﺪ ﻫﻠﻮﺗﻬـﺎ را ﺑﻜﺸـﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﭘﻠﻮﺗﺎرك از ﻗﺒﻮل اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻨﻴﻌﻲ اﺛﺮ ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﺎز ﻣﻲ زﻧﺪ‪» :‬زﻳﺮا ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﭙﺬﻳﺮم ﻛﻪ ﻋﻤﻠـﻲ ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫زﺷﺘﻲ و ﭘﺴﺘﻲ را اﺑﺪاع ﻳﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا از روي رأﻓﺖ و ﻋﺪاﻟﺘﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎﻳﺮ آﺛﺎر وي ﻣﺸﻬﻮد اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﻦ او را‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﺳﻠﻴﻢاﻟﻨﻔﺲ و رﺋﻮف ﻣﻲﭘﻨﺪارم‪ «.‬ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬ﭘﻠﻮﺗﺎرك از دوﻟﺖ اﺳﭙﺎرت ﺟﺰ ﺑﻪ ﺗﻤﺠﻴـﺪ و ﺗﺤﺴـﻴﻦ ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 94‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﭙﺎرت در اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬از ﺷﺮح ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﺔ او‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺼـﻞ ﺑﻌـﺪي‬ ‫ﻣﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ ،‬روﺷﻦ و ﻣﺒﺮﻫﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻓﻼﻃﻮن □ ‪95‬‬

‫‪ 82‬د‪
9‬‬

‫‪4 3‬ﯾ ا‪ 7‬ن‬ ‫از ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ و ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ از ﻫﻤﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ؛ و از اﻳﻦ دو اﻓﻼﻃـﻮن در‬ ‫اﺧﻼف ﺧﻮد ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻦ اﻳﻦ را ﺑﻪ دو دﻟﻴﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ ارﺳﻄﻮ ﺧﻮد ﻣﺤﺼﻮل اﻓﻼﻃـﻮن اﺳـﺖ؛‬ ‫دوم اﻳﻨﻜﻪ اﻟﻬﻴﺎت ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬ﺑﺎري ﺗﺎ ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ ارﺳـﻄﻮﻳﻲ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﺗـﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ اﻓﻼﻃﻮن ‪ -‬و ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻛﻤﺘﺮي ارﺳﻄﻮ ‪ -‬را ﺑﻪ ﺷﺮحﺗﺮ از اﺳﻼف ﻳﺎ اﺧﻼﻓﺸﺎن ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﻋﺒﺎرﺗﺪ از‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺣﻠﻘـﺔ ﺳﻠﺴـﻠﺔ ﻃـﻮﻻﻧﻲ ﻣـﺪاﻳﻦ‬ ‫ﻓﺎﺿﻠﻪ اﺳﺖ؛ دوم ﻧﻈﺮﻳﺔ ‪‬ﻣﺜُﻞ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻻﻳﻨﺤﻞ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ؛ ﺳـﻮم ﺑـﺮاﻫﻴﻦ وي در‬ ‫اﺛﺒﺎت ﺑﻘﺎي روح؛ ﭼﻬﺎرم ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ او؛ ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺼﻮر وي از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎﻃﺮه ﺑﻪ ﺟﺎي ادراك‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤﻪ درﺑﺎرة اوﺿﺎع زﻧﺪﮔﻲ اﻓﻼﻃﻮن و ﻋـﻮاﻣﻠﻲ ﻛـﻪ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻛﻨﻨـﺪة ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﻓﻠﺴـﻔﻲ و‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ وي ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن در ‪ 428-7‬ق‪.‬م‪ - .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺟﻨﮓ آﺗﻦ و اﺳﭙﺎرت ‪ -‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣـﺪ‪ .‬وي ﻳﻜـﻲ از اﺷـﺮاف ﻣﺮﻓـﻪ‬ ‫ﺑﻮد و ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ دوﻟﺖ »ﺳﻲ ﺗﻦ ﺟﺒﺎر« ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﺧﻮﻳﺸـﻲ داﺷـﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ آﺗـﻦ ﺷﻜﺴـﺖ‬ ‫ﺧﻮرد‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن ﺟﻮان ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ وي اﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖ را ﻧﺘﻴﺠﺔ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺧﺎﺻﻪ آﻧﻜﻪ وﺿﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬ ‫و ﻧﺴﺒﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ ﺑﻴﺰارﻳﺶ را از دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬وي ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺳﻘﺮاط ﺑﻮد و ﺑـﺪو ﻋﻼﻗـﻪ و ارادت‬ ‫ﺗﻤﺎم داﺷﺖ؛ و ﺳﻘﺮاط را ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﺷﮕﻔﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ اﻓﻼﻃـﻮن در ﻃـﺮح ﺟﺎﻣﻌـﺔ‬ ‫اﺷﺘﺮاﻛﻲ ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ اﺳﭙﺎرت رو ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن اﻳﻦ ﻫﻨﺮ را داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ‬ ‫اﺻﻮل آزادي را ﭼﻨﺎن ﺟﺎﻣﻪاي ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎي آﻳﻨﺪه را ﻓﺮﻳﺐ دﻫﺪ؛ زﻳﺮا در ﻗﺮﻧﻬـﺎي ﭘـﺲ از او ﻛﺘـﺎب »ﺟﻤﻬـﻮري«‬ ‫ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي »ﺟﻤﻬﻮري« ﻣﺘﻀﻤﻦ ﭼﻪ اﻣﻮري اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﺸـﻪ رﺳـﻢ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن را ﺗﻤﺠﻴﺪ و ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ او را ﻧﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﻣﺸـﺘﺮك ﻣـﺮدان ﺑـﺰرگ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻏﺮض ﻣﻦ واروﻧﺔ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻢ او را ﺑﺸﻨﺎﺳﻢ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻫﻨﮕـﺎم ﺑﺤـﺚ درﺑـﺎرة او ﺑـﺮاﻳﺶ ﻫﻤﺎﻧﻘـﺪر‬ ‫اﺣﺘﺮام ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﻢ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ اﻓﻼﻃـﻮن ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ ﻳـﺎ اﻣﺮﻳﻜـﺎﻳﻲ ﻣﻌﺎﺻـﺮ از ﻣـﺪاﻓﻌﺎن ﺣﻜﻮﻣـﺖ »ﻳـﻚ ﺣﺰﺑـﻲ«‬ ‫)‪ (totalitarianism‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺤﻀﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ در اﻓﻼﻃﻮن اﺛﺮ ﻛﺮدﻧﺪ از ﻗﺒﻴﻠﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ وي را ﺑﺮاي ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ اﺳـﭙﺎرت‬ ‫ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ از اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻮدﻧﺪك ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس‪ ،‬ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس‪ ،‬ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس و ﺳﻘﺮاط‪.‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﻋﻨﺎﺻﺮ ارﻓﺌﻮﺳﻲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺧﻮد را )ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺳﻘﺮاط ﻳﺎ ﻫﺮ واﺳﻄﺔ دﻳﮕﺮي( از ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺟﻨﺒـﺔ دﻳﻨـﻲ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺑﻘﺎي روح‪ ،‬ﺗﻌﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻟﺤﻦ روﺣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺸﺒﻴﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻏﺎر و ﻣﻔﺎد اﻳﻦ ﺗﺸﺒﻴﻪ‪ ،‬و ﻧﻴـﺰ اﺣﺘﺮاﻣـﻲ‬ ‫ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮاي رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬و آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ ﺗﻌﻘﻞ و اﺷﺮاﻗﻖ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮﻳﺎت او دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﻧﻔـﻮذ‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 96‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻓﻼﻃﻮن اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد را از ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺖ اﺑﺪي و ﻣﺴﺘﻘﻞ از زﻣﺎن اﺳـﺖ؛ و دﻳﮕـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﻐﻴ‪‬ﺮ اﻣﺮي ﻣﻮﻫﻮم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻨﻔﻲ را ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺴﻮس ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﭘﺎﻳـﺪار ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴـﺐ اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ ﺑـﺎ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺼﻮل ﻣﻌﺮﻓﺖ از راه ﺣﻮاس اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﻘـﻞ ﺑـﺪان‬ ‫رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ آﻳﻴﻦ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ از ﺳﻘﺮاط‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن اﺷﺘﻐﺎل ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﻲ و ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻏﺎﻳﻲ ﺟﻬﺎن ﺑـﻪ ﺟـﺎي‬ ‫ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ آن را از او ﺑﻪ ارث ﺑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﺧﻮﺑﻴﻬﺎ« ﺑﺮ ﻓﻜﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻴﺶ از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘﻴﺶ از ﺳﻘﺮاط ﺗﺴﻠﻂ دارﻧـﺪ؛‬ ‫و ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﻔﻮذ ﺳﻘﺮاط ﻧﺪاﻧﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ارﺗﺒﺎط اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎ ﻣﺮام »دوﻟﺘﮕﺮاﻳﻲ« )‪ (authoritarianism‬ﭼﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ‪ :‬ﭼﻮن ﺧﻮﺑﻲ و واﻗﻌﻴﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ از زﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دوﻟﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ از روي ﻧﻤﻮﻧﺔ آﺳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﻫـﺮ‬ ‫ﭼﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﺗﺮ ﺑﺪان‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺛﺒﺎت در آن ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳـﺎن‬ ‫آن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ »ﺧﻮﺑﻲ« اﺑﺪي را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﺤﻮي درك ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫دوم اﻳﻨﻜﻪ‪ :‬در ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ اﺷﺮاﻗﻴﺎن‪ ،‬ﻫﺴﺘﺔ ﻳﻘﻴﻨﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺟـﺰ از راه ﺳـﻴﺮ و ﺳـﻠﻮﻛﻲ ﺧـﺎص‬ ‫اﺳﺎﺳﺎً از راه دﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺎن ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ از ﻣﺤﺎرم اﺳﺮار ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨـﺪ؛ و اﮔـﺮ ﻧﻴـﻚ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن آرزو ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﺧـﻮﺑﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ »ﺧﻮﺑﻲ« را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از رﻳﺎﺿﺖ ﻓﻜـﺮي و رﻳﺎﺿـﺖ اﺧﻼﻗـﻲ ﻣﻴﺴـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔـﺎه‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮاﺣﻞ را ﻧﮕﺬراﻧﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﻛﺎر دوﻟﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻻﺟﺮم ﺑﺎﻋﺚ ﻓﺴﺎد دوﻟﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم اﻳﻨﻜﻪ‪ :‬ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮب ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻﻮل اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬اﺻﺮار در آﻣـﻮﺧﺘﻦ‬ ‫ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﻪ دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس ﺟﻮان‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻴﺮاﻛﻮس‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ وي ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻪ ﺑﺎر آﻳﺪ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻛﺎر ﻏﻴﺮﻋﺎﻗﻼﻧـﻪ اي‬ ‫اﺳﺖ؛ وﻟﻲ از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ اﻓﻼﻃﻮن اﻳﻦ ﻛﺎر ﻻزم ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻔﻮذ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس در اﻓﻼﻃﻮن آﻧﻘـﺪر ﺑـﻮد ﻛـﻪ اﻓﻼﻃـﻮن ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺪون رﻳﺎﺿﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اوﻟﻴﮕﺎرﺷﻲ )ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺧـﻮاص و ﺗـﻮاﻧﮕﺮان( را‬ ‫اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم اﻳﻨﻜﻪ‪ :‬اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻛﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺮآن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺮاﻏﺖ ﺑﺮاي ﺣﺼﻮل ﻋﻘﻞ ﺿﺮورت دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﮔﺬران زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﻧﺎﭼﺎرﻧﺪ ﻛﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺳﺮاﻏﻲ از ﻋﻘﻞ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻘﻞ را ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘـﻂ در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد ﻛﻪ از ﺧﻮد ﺑﻀﺎﻋﺘﻲ دارﻧﺪ ﻳﺎ دوﻟﺖ ﺑﺎر ﺗﻼش ﻣﻌﺎش را از دوﺷﺸﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻘﻄـﺔ‬ ‫ﻧﻈﺮ اﺳﺎﺳﺎً اﺷﺮاﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎ اﻓﻜﺎر ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬دو ﺳﺆال ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ‪ :‬آﻳﺎ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧـﺎم »ﻋﻘـﻞ« وﺟـﻮد دارد؟‬ ‫دوم اﻳﻨﻜﻪ‪ :‬ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان دوﻟﺘﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺪان ﺑﺪﻫﺪ؟‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺮاد از »ﻋﻘﻞ« ﻫﻴﭻ ﻧﻮع ﻓﻦ ﺧﺎص‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ آﻧﭽﻪ ﻛﻔﺎش ﻳﺎ ﻃﺒﻴﺐ ﻳﺎ ﺳـﺮدار ﺳـﭙﺎه دارد‪ ،‬ﻧﻴﺴـﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﻋﻘـﻞ‬ ‫ﻛﻠﻲﺗﺮ از اﻳﻨﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا داﺷﺘﻦ ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن را ﻗﺎدر ﻣﻲ ﺳﺎزد ﻛﻪ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑـﻮد‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ از ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺧﻮﺑﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و آﻧﮕﺎه اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﻘﺮاط ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻫﻴﭽﻜﺲ از روي ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﺪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﻧﻤﻲﮔﺮدد ‪ -‬ﻛﻪ از آن ﻣﻲ ﺗﻮان اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﻛـﺲ ﺧـﻮﺑﻲ را‬ ‫ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ ﻋﻤﻠﺶ ﻧﻴﺰ ﻋﻴﻦ ﺻﻮاب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺰد ﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ دور از واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‬ ‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺨﺘﻠﻔﻨﺪ‪ ،‬و ﺷﺨﺺ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺳﺎزش ﻣﻤﻜﻦ را ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻓـﺮاد ﻳـﻚ ﻃﺒﻘـﻪ ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﻠﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ داراي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎدﺗﺎً ﺑـﺎ ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻃﺒﻘـﺎت ﻳـﺎ ﻣﻠـﻞ دﻳﮕـﺮ ﺗﻌـﺎرض ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﻛﻠﻴﺘﺎً ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺎﻓﻌﻲ دارد‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﺤﻮة ﻋﻤﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻓﻼﻃﻮن □ ‪97‬‬

‫در آﻳﻨﺪه ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺪة زﻳـﺎدي دول ﻣﺴـﺘﻘﻞ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻛﻔﺎﻳـﺖ ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺘﻲ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻴﺰ دﺷﻮارﺗﺮﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ در ﭘﻴﺮوي از ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻋﺒﺎرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد از ﺳﺎزش دادن ﻣﻨـﺎﻓﻊ‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻌﺎرض دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻋﻘﻞ« ﻫﺴﺖ آﻳﺎ ﺷﻜﻠﻲ از‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻗﺪرت را ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻋـﺎﻗﻼن ﺑﺪﻫـﺪ؟‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺘﻬﺎ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ ﺷﻮراﻫﺎي ﻋﻤـﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ اﺷـﺘﺒﺎه ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬و در واﻗـﻊ اﺷـﺘﺒﺎه ﻫـﻢ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي اﺷﺮاﻓﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎً اﺣﻤﻘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎﭘﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﻌﺼـﻮم ﺑﻮدﻧﺸـﺎن‪ ،‬ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﻣﺮﺗﻜـﺐ‬ ‫ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ دوﻟـﺖ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻓـﺎرغ اﻟﺘﺤﺼـﻴﻼن‬ ‫داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﻳﺎ ﺣﺘﻲ ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﺳﭙﺮده ﺷﻮد؟ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺮداﻧﻲ ﺳﭙﺮده ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻲﭼﻴﺰ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪهاﻧﺪ‬ ‫وﻟﻲ ﺛﺮوﺗﻬﺎي ﻛﻼن اﻧﺪوﺧﺘﻪاﻧﺪ؟ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ دﺳﺘﺔ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اي از ﻣﺮدم اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﺎً ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻋﻤﻼً از ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﺟﺘﻤﺎع ﻋﺎﻗﻠﺘﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﻌﻠﻴﻤـﺎت ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﻣـﻲﺗـﻮان اﺷـﺨﺎص را‬ ‫داراي ﻋﻘﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺳﺆال ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ آن ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻣﻨﺎﺳﺐ ﭼﻴﺴﺖ؟ و آﻧﮕﺎه ﻣﻌﻠﻮم ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺆال ﻳﻚ ﺳﺆال ﺣﺰﺑﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻳﻚ دﺳﺘﻪ از ﻣﺮدان »ﻋﺎﻗﻞ« و ﺳﭙﺮدن دوﻟﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻧـﺎن‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻠﻪاي اﺳـﺖ ﻻﻳﻨﺤـﻞ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫دﻟﻴﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 98‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬رد‪
9‬‬

‫ ءءا‪7‬ن‬ ‫»ﺟﻤﻬﻮري«‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ رﺳﺎﻟﺔ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ از ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ )اواﺧﺮ ﻛﺘﺎب ﭘﻨﺠﻢ(‬ ‫وﺻﻒ ﺳﺎزﻣﺎن ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺷﺘﺮاﻛﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺪاﻧﻬﺎ رﺳﻴﺪه اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻜـﻴﻢ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎي ﺷﺸـﻢ و ﻫﻔـﺘﻢ ﺻـﺮف‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻠﻤﺔ »ﺣﻜﻴﻢ« ﻳﺎ »ﻓﻴﻠﺴﻮف« ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﺨﺶ دوم را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ دوﻟﺖ ﻫﺎي واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ذﻛﺮ ﻣﻌﺎﻳﺐ و ﻣﺤﺎﺳﻦ آﻧﻬﺎ‪.‬‬ ‫ﻏﺮض ﻇﺎﻫﺮي ﻛﺘﺎب »ﺟﻤﻬﻮري« ﺗﻌﺮﻳﻒ »ﻋﺪاﻟﺖ« اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻫﻤﺎن ﻣﺮاﺣﻞِ اولِ ﺑﺤﺚ اﻓﻼﻃـﻮن ﭼﻨـﻴﻦ ﺗﺸـﺨﻴﺺ‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻗﻀﺎﻳﺎ در ﻣﻘﻴﺎس ﺑﺰرگ آﺳﺎﻧﺘﺮ از ﻣﻘﻴﺎس ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻬﺘﺮ آن اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺟـﺎي آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﭼﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﺷﺨﺺ ﻋﺎدل را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲ آورد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ﻛـﻪ ﭼـﻪ ﻋـﻮاﻣﻠﻲ دوﻟـﺖ ﻋـﺎدل را‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورد‪ .‬و ﭼﻮن ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺎﻳﺪ از ﺟﻤﻠﺔ ﺻﻔﺎت ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دوﻟﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ ﻧﺨﺴـﺖ ﭼﻨـﻴﻦ دوﻟﺘـﻲ وﺻـﻒ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و آﻧﮕﺎه ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﻛﺪاﻣﻴﻚ از ﻛﻤﺎﻻت آن دوﻟﺖ را ﺑﺎﻳﺪ »ﻋﺪاﻟﺖ« ﻧﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﺔ اﻓﻼﻃﻮن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻃﺮح ﻛﻠﻲ آن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه ﻧﻜﺎﺗﻲ را ﻛـﻪ ﭘـﻴﺶ ﻣـﻲآﻳـﺪ‬ ‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﭼﻨﻴﻦ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋـﻮاماﻟﻨـﺎس‪ ،‬ﺳـﺮﺑﺎزان‪ ،‬و ﺳﺮﭘﺮﺳـﺘﺎن‪.‬‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻃﺒﻘﺔ اﺧﻴﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪد اﻓﺮاد اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺎﻳﺪ از آن دو ﻃﺒﻘـﻪ دﻳﮕـﺮ ﺑﺴـﻴﺎر ﻛﻤﺘـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻳﺎ اﻳﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺎدي اﻣﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺷﺨﺺ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﻮﻧﺪ و از آن ﭘﺲ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ وراﺛﺖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ‪ :‬وﻟﻲ در ﻣﻮارد اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻛﻮدك ﻣﺴﺘﻌﺪ را از ﻳﻜﻲ از ﻃﺒﻘﺎت ﭘﺴﺖ ارﺗﻘـﺎ داد‪ ،‬و از ﻣﻴـﺎن ﻓﺮزﻧـﺪان ﻃﺒﻘـﺔ‬ ‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻧﻴﺰ اﮔﺮ ﻛﻮدك ﻳﺎ ﺟﻮان ﻧﺎﺑﺎﺑﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﻲﺗﻮان او را ﺗﻨﺰل داد‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺸﻜﻞ ﻋﻤﺪه اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺤﺮز و ﻣﺴﻠﻢ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳـﺘﺎن ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕـﺬار را ﺟﺎﻣـﺔ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬وي ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﺮﺑﻴﺘـﻲ و اﻗﺘﺼـﺎدي و ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳـﻚ و دﻳﻨـﻲ دارد‪ .‬در ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﻣﻮارد روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه در ﻣﻮرد ﻃﺒﻘﺎت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑﺴـﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﻟﻴﻜﻦ ﻋﻼﻗﺔ اﺻﻠﻲ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﺴـﻮﻋﻴﺎن در ﭘـﺎراﮔﻮاي ﻗـﺪﻳﻢ‪ ،‬و ﻛﺸﻴﺸـﺎن در دوﻟﺘﻬـﺎي‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ ،1870‬و ﺣﺰب ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ در روﺳﻴﺔ اﻣﺮوز‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻃﺒﻘﺔ ﺟﺪاﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻣﺮي ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ اﺳﺖ؛ و آن ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ :‬ورزش و ﻣﻮﺳـﻴﻘﻲ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻳﻦ دو ﻛﻠﻤﻪ در اﺻﻄﻼح اﻓﻼﻃﻮن وﺳﻴﻌﺘﺮ از ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻣﺮوزي آﻧﻬﺎﺳﺖ‪» .‬ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ« ﻗﻠﻤﺮو ﻓﻨﻮن و ﻫﻨﺮﻫـﺎ را ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد و »ورزش« آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺑﺪن و ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ و ﺳﻼﻣﺖ آن راﺟﻊ اﺳﺖ در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬ﻣﻌﻨـﺎي »ﻣﻮﺳـﻴﻘﻲ«‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ از ﻛﻠﻤﺔ »ﻓﺮﻫﻨﮓ« اراده ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ؛ و ﻣﻌﻨﺎي »ورزش« از آﻧﭽﻪ ﻣـﺎ »ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﺑـﺪن«‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ ﻗﺪري وﺳﻴﻌﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﺔ اﻓﻼﻃﻮن □ ‪99‬‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻫﺪف ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﺷﺨﺎص را »ﻧﺠﻴﺐ« )‪ (gentleman‬ﺑﺎر ﺑﻴﺎورد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻧﻔﻮذ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬اﻣﺮوز در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن از اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺴـﺘﻔﺎد ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬آﺗـﻦ در ﻋﺼـﺮ اﻓﻼﻃـﻮن از ﺟﻬﺘـﻲ ﻧﻈﻴـﺮ‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﺮ دو‪ ،‬ﻳـﻚ ﺟﺎﻣﻌـﺔ اﺷـﺮاﻓﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺖ ﻛـﻪ از ﺛـﺮوت و ﺣﻴﺜﻴـﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ را در اﻧﺤﺼﺎر ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺖ؛ و ﺑﺎز در آن ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺷﺮاﻓﻲ ﻧﺎﭼـﺎر ﺑـﻮد ﺑـﺎ رﻓﺘـﺎر و‬ ‫ﻛﺮدار ﻓﺮﻳﺒﺎ و ﻣﺆﺛﺮ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻛﺴـﺐ ﻗـﺪرت ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ در ﻣﺪﻳﻨـﺔ ﻓﺎﺿـﻠﺔ اﻓﻼﻃـﻮن ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﺷـﺮاف‬ ‫ﺑﻼﻣﻌﺮض اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﺎﻧﺖ و ادب و ﺷﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺻﻔﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﭘﺮورش ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫در دﺳﺘﺮس ﺟﻮاﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﻣﻮﺳﻴﻘﻴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺘﺎن ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﻤﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺟﻮاﻧـﺎن‬ ‫ﺗﺤﺖ ﺳﺎﻧﺴﻮر ﺷﺪﻳﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﺎدرﻫﺎ و ﻟَﻠﻪﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺼﻪ ﻫﺎي ﻣﺠﺎز را ﺑﺮاي ﻛﻮدﻛﺎن ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﺛﺎر ﻫﻮﻣﺮ و ﻫﺰﻳـﻮد‬ ‫ﺑﻪ ﭼﻨﺪ دﻟﻴﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ در اﻳﻦ آﺛﺎر ﮔﺎﻫﻲ از ﺧﺪاﻳﺎن ﺣﺮﻛﺎت ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اي ﺳﺮ ﻣـﻲ زﻧـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣﻐـﺎﻳﺮ‬ ‫اﺧﻼق ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﺎن ﭼﻨﻴﻦ آﻣﻮﺧﺖ ﻛﻪ از ﺧﺪاﻳﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﺷﺮارت ﺳﺮ ﻧﻤﻲ زﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺧﺪا ﺻﺎﻧﻊ ﻫﻤﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺻﺎﻧﻊ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺧﻮب اﺳﺖ‪ .‬دوم اﻳﻨﻜﻪ در آﺛﺎر ﻫﻮﻣﺮ و ﻫﺰﻳﻮد ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻫﺴﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﺗﺮﺳـﺎﻧﺪن‬ ‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن از ﻣﺮگ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﻮﺷـﻴﺪ ﻛـﻪ ﺟﻮاﻧـﺎن ﺑـﺮاي ﺟـﺎن‬ ‫دادن در ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ آﻣﺎده و راﻏﺐ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺴـﺮان ﺑﺎﻳـﺪ ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺮدﮔـﻲ ﺑـﺪﺗﺮ از ﻣـﺮگ اﺳـﺖ؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺒﺎﻳـﺪ‬ ‫داﺳﺘﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﻣﺮدان ﻧﻴﻚ ﮔﺮﻳﻪ و زاري ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ زاري آﻧﻬﺎ در ﻋﺰاي دوﺳﺘﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳـﻮم‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ادب ﺣﻜﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺧﻨﺪه ﺳﺮ ﻧﺪﻫﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻫﻮﻣﺮ از ﺻﺪاي »ﻗﻬﻘﻬـﺔ ﻫﻤﻴﺸـﮕﻲ‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎن ﺳﻌﺎﺗﻤﻨﺪ« ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﻣﺎدام ﻛﻪ ﻛﻮدﻛﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت را ﻧﻘﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻣﻮزﮔﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑـﺎ دم‬ ‫ﮔﺮم در ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻋﻴﺎﺷﻲ داد ﺳﺨﻦ ﺑﺪﻫﺪ؟ ﭼﻬﺎرم اﻳﻨﻜﻪ در آﺛﺎر ﻫﻮﻣﺮ ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ در ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺳﻔﺮهﻫﺎي رﻧﮕـﻴﻦ و ﻫﻮﺳـﺮاﻧﻲ‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎن وﺟﻮد دارد؛ و اﻳﻦ ﻗﻄﻌﺎت ﺑﺮاي ﻣﻴﺎﻧﻪروي و اﻋﺘﺪال ﻣﻀﺮ اﺳﺖ‪) .‬اﺳﻘﻒ اﻳﻨﮓ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻚ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺣﻘﻴﻘـﻲ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻴﺖ از ﻳﻜﻲ از اﺷﻌﺎر ﻣﻌﺮوف را ﻛﻪ در وﺻﻒ ﺷﺎدﻳﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺳﺮوده ﺷﺪه اﺳـﺖ ﻣـﻮرد اﻋﺘـﺮاض ﻗـﺮار داد‪» :‬ﻓﺮﻳـﺎد‬ ‫ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪان و ﺳﺮود ﺑﺎدهﮔﺴﺎران‪ («.‬و ﻧﻴﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎﻳﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ در آﻧﻬـﺎ ﺑ‪‬ـﺪان ﺧﺮﺳـﻨﺪ و ﺧﻮﺑـﺎن‬ ‫ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮ روح ﻟﻄﻴﻒ ﻛﻮدﻛﺎن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻀﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻫﻤـﺔ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﺎت‪ ،‬ﺧﻴﻞ ﺷﻌﺮا را ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺤﻜﻮم و ﻣﺮدود داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﺑﺮﻫﺎن ﻋﺠﻴﺐ ﺧﻮد درﺑﺎرة ﻫﻨﺮ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲ ﭘﺮدازد و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺧﻮب ﻧﺒﺎﻳﺪ رﻏﺒﺘـﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﺷﺨﺺ ﺑﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و در اﻏﻠﺐ ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻫﺎ اﺷﺨﺎص ﺑﺪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﺑﺎزﻳﮕﺮي ﻛﻪ‬ ‫ﻧﻘﺶ ﺷﺨﺺ ﺑﺪ را ﺑﺎزي ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻧﺎﭼﺎرﻧﺪ ﺗﻘﻠﻴﺪ اﺷﺨﺎﺻﻲ را ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﻨﺎﻳـﺖ ﻣـﻲ زﻧﻨـﺪ‪ .‬ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎران‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ زﻧﺎن و ﺑﺮدﮔﺎن و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻓﺮوﻣﺎﻳﮕﺎن را اﺷﺨﺎص ﺷﺮﻳﻒ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﻘﻠﻴـﺪ ﻛﻨﻨـﺪ‪) .‬در ﻳﻮﻧـﺎن ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻋﺼﺮ اﻟﻴﺰاﺑﺖ در ﻧﻤﺎﻳﺸﻬﺎ ﻧﻘﺶ زن را ﻣﺮد ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﺮد‪ (.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﺸـﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬اﮔـﺮ اﺻـﻮﻻً ﻣﺠـﺎز ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺟـﺰ‬ ‫ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻣﺮد ﺑﻲﻋﻴﺐ ﻧﺠﻴﺐ و ﺷﺮﻳﻒ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن دﻳﮕﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺤﺎل ﺑﻮدن ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ ﭼﻨـﺎن آﺷـﻜﺎر‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮ آن ﻣﻲ ﺷﻮد دروازة ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ روي ﻫﻤﺔ ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﻮﻳﺴﺎن ﺑﺒﻨﺪد‪.‬‬ ‫»ﻫﺮﮔﺎه ﻳﻜﻲ از ﺣﻀﺮات ﺗﻘﻠﻴﺪﻛﻨﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻓﺮط زﻳﺮﻛﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ ﻣـﺎ ﺑﻴﺎﻳـﺪ و‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺧﻮد و اﺷﻌﺎرش را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ او ﺑﻪ ﺧﺎك ﺧﻮاﻫﻴﻢ اﻓﺘﺎد و وﺟﻮد ﺷـﺮﻳﻒ و ﻧـﺎزﻧﻴﻨﺶ را ﻣـﻮرد‬ ‫ﺗﻌﻈﻴﻢ و ﺗﻜﺮﻳﻢ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﺎﭼﺎر اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻃﻼع او ﺧﻮاﻫﻴﻢ رﺳﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ در ﺷﻬﺮ ﻣﺎ ﻧﻈـﺎﻳﺮ او ﺣـﻖ‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺎزه ﻧﻤﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺳﺮ او را ﺑﺎ روﻏﻦ ﻣ‪‬ﺮ ﺗﺪﻫﻴﻦ ﻛـﺮدﻳﻢ و ﺗـﺎﺟﻲ از ﭘﺸـﻢ ﺑـﺮ‬ ‫ﻓﺮﻗﺶ ﻧﻬﺎدﻳﻢ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻬﺮ دﻳﮕﺮي رواﻧﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪«.‬‬

‫‪ □ 100‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺎﻧﺴﻮر ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺪﻳـﺪ ﻛﻠﻤـﻪ( ﻣـﻲ ﭘـﺮدازد و ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﻬﺎي ﻟﻴﺪﻳﺎﻳﻲ و اﻳﻮﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻤﻨﻮع ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اوﻟﻲ ﻏﻢ اﻧﮕﻴﺰ و دوﻣﻲ ﺳﺴﺘﻲ آور اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﻘـﻂ ﻣﻘـﺎم دوري )ﺑـﺮاي‬ ‫ﺷﺠﺎﻋﺖ( و ﻣﻘﺎم ﻓﺮﻳﮋي )ﺑﺮاي اﻋﺘﺪال( ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺿـﺮﺑﻲ ﺑﺎﻳـﺪ ﺳـﺎده ﺑﺎﺷـﻨﺪ و زﻧـﺪﮔﻲ ﺷـﺠﺎﻋﺎﻧﻪ و‬ ‫ﻣﻮزون و ﻣﺘﻌﺎدﻟﻲ را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺑﺪن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺎﻫﻲ ﺑﺨﻮرد؛ ﮔﻮﺷﺖ ﻧﻴﺰ ﺟﺰ ﺑﺮﻳﺎن ﻛﺮده اش ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺧﻮرده ﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻧﻮاع ﭼﺎﺷﻨﻴﻬﺎ و ﺷﻴﺮﻳﻨﻴﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺼﺮف ﺷﻮد‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدﻣـﻲ ﻛـﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ دﺳـﺘﻮرﻫﺎي او زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﺐ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻮاﻧﺎن ﺗﺎ ﺳﻦ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭼﺸﻤﺸﺎن ﺑﻪ زﺷﺘﻲ و ﺑﺪي ﺑﻴﻔﺘﺪ؛ اﻣﺎ در وﻗﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎي »ﻓﺮﻳﺒﻨـﺪه« رو‬ ‫ﺑﻪ رو ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻓﺮﻳﺒﻨﺪه ﻋﺒﺎرت ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد از ﻣﻨﺎﻇﺮ وﺣﺸﺖ آور و ﻟﺬﺗﻬﺎي ﭘﻠﻴﺪ‪ .‬در ﺑﺮاﺑـﺮ اﻳـﻦ ﭼﻴﺰﻫـﺎ ﺟﻮاﻧـﺎن‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺘﺮﺳﻨﺪ و ﺳﺴﺘﻲ اراده ﻧﺸﺎن ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺎن از اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺸﻬﺎ ﭘﻴﺮوز درآﻣﺪﻧﺪ ﻣﻲ ﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﺑـﺮاي‬ ‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺴﺮان ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﺶ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ‪ ،‬ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮاي ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن زﻧﺪﮔﻲ اﺷﺘﺮاﻛﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و )ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ( ﺑـﺮاي ﺳـﺮﺑﺎزان‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻮع زﻧﺪﮔﻲ را در ﻧﻈﺮ دارد‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﺎﻣﻼً روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺧﺎﻧـﻪ ﻫـﺎي ﻛﻮﭼـﻚ و‬ ‫ﻏﺬاي ﺳﺎده داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺮﺑﺎزي ﺑﺎﺷﺪ؛ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرﻧﺪ؛ ﺟﺰ ﺿـﺮورﻳﺎت ﻫﻴﭽﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬داﺷﺘﻦ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻤﻨﻮع ﺷﻮد‪ .‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﮔﺮﭼﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻟﻴﻠـﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺪف و ﻏﺮض ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح ﻋﻤﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺳـﻌﺎدت ﻳـﻚ ﻃﺒﻘـﻪ‪ .‬ﺛـﺮوت و ﻓﻘـﺮ ﻫـﺮ دو‬ ‫ﻣﻀﺮﻧﺪ؛ و در ﺷﻬﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﻫﻴﭽﻜﺪام وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن اﺳﺘﺪﻻل ﻋﺠﻴﺒﻲ ﻫﻢ درﺑﺎرة ﺟﻨـﮓ دارد؛ ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺷﻬﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﺤﺪ و ﻣﺘﻔﻖ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﺎ از ﻏﺎرت و ﻏﻨـﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕـﻲ‬ ‫ﺳﻬﻤﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻣﺮام اﺷﺘﺮاﻛﻲ را ﺑﺎ ﻗﺪري ﺑﻲ ﻣﻴﻠﻲ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ در ﻣﻮرد ﺧﺎﻧﻮار ﻧﻴﺰ ﺑﻜـﺎر ﻣـﻲﺑﻨـﺪد‪ .‬ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫دوﺳﺘﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰﺷﺎن اﺷﺘﺮاﻛﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ زن و ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن‪ .‬ﺳﻘﺮاط اﻋﺘﺮاف ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺸـﻜﻼﺗﻲ در‬ ‫ﭘﻲ دارد؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻼت ﻃﻮري ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﻮان ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ دﺧﺘـﺮان‬ ‫و ﭘﺴﺮان ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻴﻦ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﺧﺘﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺴﺮان ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ و ورزش و ﻓﻦ ﺟﻨـﮓ را ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧـﺪ‪ .‬زن ﺑﺎﻳـﺪ از‬ ‫ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﺑﺎ ﻣﺮد ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﺗﻌﻠﻴﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺮد را ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺧـﻮﺑﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺳـﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻳـﻚ زن را ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻪ ﺑﺎر ﺧﻮﻫﺪ آورد »زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﺮ دو در اﺻﻞ از ﻳﻚ ﮔﻮﻫﺮﻧﺪ‪ «.‬ﺑﻲ ﺷﻚ زن وﻣـﺮد ﻓـﺮقﻫـﺎﻳﻲ دارﻧـﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ اﻳﻦ ﻓﺮقﻫﺎ رﺑﻄﻲ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ زﻧﺎن ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻣﻨﺎﺳﺒﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﺧـﻲ ﺟﻨﮕـﻲاﻧـﺪ و‬ ‫ﺑﺮاي ﺳﺮﺑﺎزي ﺧﻮﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺨﺺ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن را از زن و ﻣﺮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﻘﺮر ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺧﺎﻧـﻪ و ﺧـﻮراك آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺮ ازدواج‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺎﺳـﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﺮد‪ 1.‬در ﺟﺸـﻨﻬﺎي ﻣﻌﻴﻨـﻲ ﻋﺮوﺳـﻬﺎ و‬ ‫داﻣﺎدﻫﺎ را‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺪادي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺛﺎﺑﺖ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻦ ﻣﻴـﺰان ﺟﻤﻌﻴـﺖ ﻻزم اﺳـﺖ‪ ،‬دﺳـﺖ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داد‪ .‬ﻇـﺎﻫﺮاً‬ ‫ﻫﻤﺴﺮان ﺑﺎ ﻗﺮﻋﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﻮﺧﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺮﻋﻪ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ اﻣﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺣﻜـﺎم‬ ‫ﺷﻬﺮ ﻗﺮﻋﻪ ﻫﺎ را ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻﻮل اﺻﻼح ﻧﮋاد ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛـﺮد و ﺗﺮﺗﻴﺒـﻲ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داد ﻛـﻪ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ واﻟـﺪﻳﻦ ﺑﻴﺸـﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان را دارا ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻛﻮدﻛﺎن ﭘﺲ از ﺗﻮﻟﺪ از واﻟﺪﻳﻨﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ و دﻗﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﻛـﺎر ﺧﻮاﻫـﺪ رﻓـﺖ ﺗـﺎ‬ ‫‪» .1‬اﻳﻦ زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮان اﻳﻦ ﻣﺮدان ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻫﻤﺴﺮي ﺧﺎص ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪«.‬‬

‫ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﺔ اﻓﻼﻃﻮن □ ‪101‬‬

‫واﻟﺪﻳﻦ ﻓﺮزﻧﺪان را ﻧﺸﻨﺎﺳﻨﺪ؛ و ﻧﻴﺰ ﻛﻮدﻛﺎن واﻟﺪﻳﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻴﺎورﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮدﻛﺎن ﻧﺎﻗﺺ اﻟﺨﻠﻘﻪ و آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ واﻟﺪﻳﻨﺸـﺎن‬ ‫ﭘﺴﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ »در ﺟﺎي ﺳﺮي ﻧﺎﻣﻌﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ «.‬اﮔﺮ ﻛﻮدﻛﻲ از واﻟﺪﻳﻨﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ دوﻟﺖ‬ ‫ازدواج آﻧﻬﺎ را ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻛﻮدك ﺣﺮاﻣﺰاده ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻦ ﻣﺎدران ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎن ﺑﻴﺴـﺖ ﺗـﺎ ﭼﻬـﻞ‪ ،‬و‬ ‫ﺳﻦ ﭘﺪران ﻣﻴﺎن ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺗﺎ ﭘﻨﺠﺎه و ﭘﻨﺞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎرج از اﻳﻦ ﺣﺪود ارﺗﺒﺎط آزاد‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﻘﻂ ﺟﻨﻴﻦ ﻳـﺎ ﻛﺸـﺘﻦ ﻧـﻮزاد‬ ‫اﺟﺒﺎري ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در »ازدواج«ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲ دﻫـﺪ‪ ،‬ﻃـﺮﻓﻴﻦ ازدواج ﺣﻘـﻲ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ﺣﻜـﻢ‬ ‫وﻇﻴﻔﻪاي ﻛﻪ در ﻗﺒﺎل دوﻟﺖ دارﻧﺪ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از روي اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﺒﺘﺬﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﻴﻦ و ﺳـﺘﺎﻳﺶ ﻣﺸـﺘﻲ ﺷـﺎﻋﺮ‬ ‫ﻣﺮدود و ﻣﻄﺮود اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻮن ﻫﻴﭽﻜﺲ واﻟﺪﻳﻦ ﺧﻮد را ﻧﻤﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻓﺮدي واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮداﻧﻲ را ﻛﻪ از ﺣﻴﺚ ﺳﺎل ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ‬ ‫ﭘﺪر او ﺑﺎﺷﻨﺪ »ﭘﺪر« ﺑﻨﺎﻣﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد »ﻣﺎدر« و »ﺧﻮاﻫﺮ« و »ﺑﺮادر« ﻧﻴﺰ ﻗﻀﻴﻪ از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪) .‬ﻧﻈﻴﺮ اﻳـﻦ رﺳـﻢ‬ ‫در ﻣﻴﺎن ﺑﻌﻀﻲ ﻗﺒﺎﻳﻞ وﺣﺸﻲ ﻣﺘﺪاول ﺑﻮده و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻣﺒﻠﻐـﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻴـﺎن آن ﻗﺒﺎﻳـﻞ ﻣـﻲ رﻓﺘـﻪ اﻧـﺪ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ( ﻣﻴﺎن »ﭘﺪر« و »دﺧﺘﺮ« و »ﻣﺎدر« و »ﭘﺴﺮ« ازدواج ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ازدواج »ﺧﻮاﻫﺮ« و »ﺑﺮادر« ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻛﻠﻲ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ اﮔﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﻗﺪري ﺑﻴﺸﺘﺮ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع دﻗﺖ ﻣـﻲﻛـﺮد‬ ‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ ﻣﻮارد اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ازدواج »ﺧﻮاﻫﺮ« و »ﺑﺮادر« ازدواج را ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻣﻤﻨﻮع ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪(.‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲاﻧﮕﺎرد ﻛﻪ ﻋﻮاﻃﻔﻲ ﻛﻪ اﻛﻨـﻮن ﻛﻠﻤـﺎت »ﭘـﺪر« و »ﻣـﺎدر« و »ﺧـﻮاﻫﺮ« و »ﺑـﺮادر« ﻣﺘﻀـﻤ‪‬ﻨﻨﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺎﻗﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻳﻚ ﻣﺮد ﺟﻮان دﺳﺖ روي ﻫﻴﭻ ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﺑﻠﻨـﺪ‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﭘﺪر ﺑﻮد و او ﻧﺪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻏﺮض از اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺲ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺷﻮد و روﺣﻴﺔ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻣﺴـﺘﻮﻟﻲ ﮔـﺮدد‬ ‫ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺤﺎي ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ راﺿﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺗﺠﺮد روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪ ﻧﻴﺰ از ﻫﻤـﻴﻦ ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﺷﺮح ﻣﺠﻤﻞ از ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﺔ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺔ دﻳﻨﻲ ﻧﻈﺎم اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻣﻲ ﭘﺮدازﻳﻢ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺟﻨﺒـﺔ‬ ‫دﻳﻨﻲ اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻌﺮوف ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ دوﻟـﺖ ﻣﺪﻳﻨـﺔ ﻓﺎﺿـﻠﻪ ﺑﺎﻳـﺪ در‬ ‫ﮔﻮش ﻣﺮدم ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ دروﻏﮕﻮﻳﻲ ﺣﻖ ﺧﺎص دوﻟﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺗﺠـﻮﻳﺰ دارو ﺣـﻖ ﺧـﺎص‬ ‫ﭘﺰﺷﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﻴﺰ دﻳﺪﻳﻢ دوﻟـﺖ ﺑﺎﻳـﺪ ﭼﻨـﻴﻦ واﻧﻤـﻮد ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ازدواج از روي ﻗﺮﻋـﻪ ﻛﺸـﻲ ﻣﻌـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ دوﻟﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮدم را ﻓﺮﻳﺐ دﻫﺪ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺟﻨﺒﺔ دﻳﻨﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ »دروغ ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ« در ﻛﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن اﻣﻴﺪوار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ دروغ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ را ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺑﻔﺮﻳﺒﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻳﻘﻴﻦ دارد ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﻓﺮﻳﺐ اﻳـﻦ دروغ را ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺧـﻮرد‪ .‬اﻓﻼﻃـﻮن اﻳـﻦ دروغ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اي ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ دروغ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا آدﻣﻴﺎن را ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ آدﻣﻴﺎن از ﻃﻼ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ از ﻧﻘﺮه‪ ،‬و ﺗﻮدة ﻣﺮدم از ‪‬ﻣﻔﺮغ و آﻫﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬آدﻣﻬﺎي ﻃﻼﻳﻲ‬ ‫ﺑﺮاي ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺧﻮﺑﻨﺪ؛ آدﻣﻬﺎي ﻧﻘﺮهاي ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮﺑﺎز ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮان ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي دﺳﺘﻲ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﺮ ﺣﺴـﺐ‬ ‫ﻋﺎدت از ﻧﮋاد واﻟﺪﻳﻦ ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻗﻄﻌﻲ و ﻛﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛـﻮدﻛﻲ از ﻧـﮋاد واﻟـﺪﻳﻦ ﺧـﻮد‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﮋاد ﺧﻮد ﺗﺮﻗﻲ ﻳﺎ ﺗﻨﺰل ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﺣﻖ دارد ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ را ﻣﻲﺗـﻮان در ﻃـﻲ‬ ‫ﻋﻤﺮ دوﻧﺴﻞ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬از ﺳﺎل ‪ 1868‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ژاﭘﻦ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻴﻜـﺎدو از اﺧـﻼف رﺑـﻪاﻟﻨـﻮع ﺧﻮرﺷـﻴﺪ اﺳـﺖ و‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ژاﭘﻦ ﭘﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﺟﻬﺎن ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ژاﭘﻦ ﻫﺮ اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬وﻟﻮ در آﺛﺎر ﻋﻠﻤﻲ ﺧـﻮد‪ ،‬در‬ ‫اﻳﻦ اﺣﻜﺎم ﺷﻚ ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺮم ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺿﺪ ژاﭘﻨﻲ از ﻛﺎر ﻣﻨﻔﺼﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻜﺘﻪاي ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً اﻓﻼﻃﻮن ﺑـﺪان اﻟﺘﻔـﺎﺗﻲ‬ ‫‪ .1‬ر‪.‬ك »ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺠﺮد روﺣﺎﻧﻴﺎن« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻫﻨﺮي ﺳﻲ ﻟﻲ‪Henry C. Lea, A History of Sacerdotal Celibacy .‬‬

‫‪ □ 102‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﻜﺮده اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ و اﻳﺠﺎد اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﺪاﻧﻬﺎ ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﻧـﻮﻋﻲ ﺗﻌﻠـﻴﻢ و‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﺮورش ﻫﻮش و ذﻛﺎوت اﻓﺮاد ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ »ﻋﺪاﻟﺖ« ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﺪف ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺑﺨﺸﻬﺎﺳﺖ در ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳـﻒ‪ ،‬ﻋـﺪاﻟﺖ‬ ‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺳﺮش ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻀﻮﻟﻲ ﻧﻜﻨﺪ؛ ﺷﻬﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ »ﻣﺘﻌﺎدل« اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺸـﻪور‬ ‫و ﺳﺮﺑﺎز و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و در اﻣﻮر ﻃﺒﻘﺎت دﻳﮕﺮ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮش ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻲ ﺷﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﺴﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲ رود اﻳـﻦ ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺪﻳﺪ »ﻋﺪاﻟﺖ« ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﻔﻆ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ ﻛﻪ در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺑﻪ »‪) «justice‬ﻋﺪل( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺣـﺎﻛﻲ‬ ‫از ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﺑﻪ ﺳﺰا داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻣﻌﺎدل دﻗﻴﻘـﻲ ﺑـﺮاي آن ﻳﺎﻓـﺖ ﻧﻤـﻲ‬ ‫ﺷﻮد‪ 1.‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﮔﻔﺘﺔ اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر را دوﺑﺎره ﻳﺎدآوري ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫»اﺷﻴﺎ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻘﺮر اﺳﺖ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ از آن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻲﻋـﺪﻟﻲ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ را‬ ‫در زﻣﺎن ﻣﻘﺘﻀﻲ ﺗﺮﻣﻴﻢ و ﺟﺒﺮان ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از آﻏﺎز ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻳﺎ اﺣﺴﺎﺳﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗـﻮان آن را دﻳﻨـﻲ ﻳـﺎ اﺧﻼﻗـﻲ ﻧﺎﻣﻴـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻳﺎ ﭼﻴﺰي داراي ﺟﺎﻳﮕﺎه و وﻇﻴﻔﺔ ﻣﻌﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﻴﺖ زﺋـﻮس ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﻮد زﺋﻮس ﻧﻴﺰ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮدﻳﮕﺮان ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و ﺗﻘـﺪﻳﺮ ﺑﺴـﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺎﺑﻊ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﻧﻴﺮو وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎوز از ﺣﺪود اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬وﺟﻮد دارد؛ و ﺳﺘﻴﺰه از اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻴﺰد‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻚ ﻧﻮع ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻮق اﻟﻤﭙﻲ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺠﺴﻢ ﺗﺠﺎوزﻛﻨﻨﺪﮔﺎن را ﻣﺠـﺎزات‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻧﻈﻤﻲ را ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮﻫﻢ زﻧﻨﺪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫اﺻﻠﻲ ﺧﻮد و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه‪ ،‬وارد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ را در ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺳﺘﻴﺰه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس و اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻧﻈﺮﻳﺎت وﺣﺪت وﺟﻮدي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﭘﺎرﻣﻨﻴـﺪس‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻣﻨﺸﺄ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺸﺮي اﺳﺖ؛ و ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻟﻮدة ﺗﺼـﻮر اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫از ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﻠﻤﺔ »ﻋﺪاﻟﺖ« ﺑﻴﺶ از ﻣﻔﻬﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ آن ﺑﻪ ﺗﺼﻮر اﻓﻼﻃﻮن ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻧﻔﻮذ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﺎ ﻣﺴﺎوات ﻣﺮﺑﻮط ﺳﺎﺧﺘﻪاﻳﻢ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﻧﻈﺮ اﻓﻼﻃﻮن از اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﻣﺴـﺎوات ﺑـﺮ‬ ‫ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ راﺟﻊ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻛﻪ رﺑﻄﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺎوات ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻔـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫در ﻛﺘﺎب »ﺟﻤﻬﻮري« ﺑﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اداي دﻳﻦ‪ .‬اﻳـﻦ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻠﺖ ﻧﺎرﺳﺎﻳﻲ ﺑﻪ زودي ﻃﺮد ﻣﻲ ﺷﻮد؛ وﻟﻲ ﺟﺰﻳﻲ از آن ﺗﺎ آﺧﺮ ﺑﺤﺚ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺧﺼﻮص ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ را ﺗﺬﻛﺮ داد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﺪم ﺗﺴـﺎوي اﺧﺘﻴـﺎرات و ﺣﻘـﻮق‬ ‫اﻓﺮاد را ﺑﺪون وﻗﻮع ﻇﻠﻢ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲاﻧﮕﺎرد‪ .‬در ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻫﻤﺔ اﺧﺘﻴﺎرات ﺑﺎﻳﺪ در دﺳﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺧﺮدﻣﻨﺘﺮﻳﻦ اﻓﺮاد اﺟﺘﻤﺎع ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻓﻼﻃﻮن ﻓﻘﻂ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻇﻠﻢ واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛـﻪ در ﻣﻴـﺎن ﻃﺒﻘـﺎت دﻳﮕـﺮ‬ ‫اﻓﺮادي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﺧﺮدﻣﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺗﺮﻗـﻲ و ﺗﻨـﺰل‬ ‫اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن وي اﻣﺘﻴﺎز دو ﺟﺎﻧﺒﺔ ﺧﻮن و ﺗﺮﺑﻴـﺖ در اﻏﻠـﺐ ﻣـﻮارد ﻓﺮزﻧـﺪان‬ ‫ﻃﺒﻘﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ را ﺑﺮﺗﺮ از ﻓﺰزﻧﺪان ﻃﺒﻘﺎت دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺑﺎر ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪ .‬اﮔﺮ ﻋﻠـﻢ ﺳﻴﺎﺳـﺘﻲ دﻗﻴﻘﺘـﺮ از آﻧﭽـﻪ ﻫﺴـﺖ وﺟـﻮد‬ ‫ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﺮدم از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻗﻄﻌﻲﺗﺮ و ﻣﺘﻴﻘﻦﺗﺮ از اﻳﻦ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻴﻢ در ﺗﺄﻳﻴـﺪ ﻧﻈـﺎم‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺴﻴﺎر داد ﺳﺨﻦ ﺑﺪﻫﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﺗﻴﻢ ﻓﻮﺗﺒﺎل ﻛﺸﻮر را از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻓﻮﺗﺒﺎﻟﻴﺴﺘﻬﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻴﻢ ﻫﻴﭽﻜﺲ اﻳﻦ ﻛـﺎر را‬ ‫‪ .1‬ر‪.‬ك ﺣﺎﺷﻴﺔ ﺻﻔﺤﺔ ‪70‬‬

‫ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﺔ اﻓﻼﻃﻮن □ ‪103‬‬

‫ﺧﻼف ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ؛ ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ اﻓﺮاد ﺗﻴﻢ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺮﺗﺮي ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آورﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺎزي ﻓﻮﺗﺒﺎل ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺣﻜﻮﻣﺖ آﺗﻦ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ اﻓﺮاد ﺗﻴﻢ از روي ﻗﺮﻋﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺘﻬﺎ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﺸﺨﻴﺺ داد ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺴـﻲ ﺑـﻴﺶ از دﻳﮕـﺮان ﻣﻬـﺎرت دارد؛ و ﺑﺴـﻴﺎر ﺟـﺎي‬ ‫ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ در اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار در ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﻣﻬﺎرت ﺧﻮد ﻧﻔﻊ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻣﻘﺪم ﺑﺪاﻧﺪ ﺑـﺮ ﻧﻔـﻊ ﺧـﻮدش‪ ،‬ﻳـﺎ‬ ‫ﻃﺒﻘﻪاش‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﺰﺑﺶ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﻘﻴﺪهاش‪.‬‬ ‫ﻧﻜﺘﺔ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺒﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﺑﺮﻓﺮض وﺟﻮد دوﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﻦ ﻗـﺪﻳﻢ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ دوﻟﺖ ﺧﻮد اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻳﻚ آرﻣﺎن اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻋﺪاﻟﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻓﺮدي وﻇﻴﻔﺔ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ وﻇﻴﻔﺔ ﻓﺮد ﭼﻴﺴﺖ؟ در ﻛﺸﻮري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺼﺮ ﻗﺪﻳﻢ‬ ‫ﻳﺎ ﻛﺸﻮر اﻳﻨﻜﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮي در آن روي ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺴﻲ وﻇﻴﻔﺔ ﺧـﻮد را از ﭘـﺪرش ﻣـﻲآﻣـﻮزد‪ ،‬و ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫اﺷﻜﺎﻟﻲ ﭘﻴﺶ ﻧﻤﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻛﺸﻮر اﻓﻼﻃﻮن ﻫﻴﭽﻜﺲ ﭘﺪر ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘـﺲ وﻇﻴﻔـﺔ ﻫـﺮ ﻓـﺮد را ﺑﺎﻳـﺪ ذوق آن ﻓـﺮد‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ دوﻟﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﺮ اﺳﺘﻌﺪادي ﻛﻪ در آن ﻓﺮد ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫و ﻣﻘﺼﻮد اﻓﻼﻃﻮن ﺷﻖ اﺧﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﻬﺎرت و اﺳﺘﻌﺪاد ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻣﻀﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻛﻤﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺷﺎﻋﺮي را از اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬و ﻣـﻦ ﻛـﺎري‬ ‫را ﻛﻪ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن در آن ﻣﻬﺎرت ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺖ از اﻳﻦ ﻗﻤﺎش ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻘﺎﺻﺪ دوﻟﺖ در ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ وﻇﻴﻔﺔ ﻫﺮ ﻛﺴـﻲ‬ ‫ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ دﺧﺎﻟﺖ دارد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﺔ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻛﺸﻮر اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻛﺸـﻮر اﺑـﺪاع و ﻧـﻮآوري‬ ‫ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﺮض اﻓﻼﻃﻮن را ﻣﻲﻓﻬﻤﺪ و ﺑﺎ او ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻘﺼﻮدي ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ ﭼﻪ ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﻴﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﺆال ﻣﺒﺘﺬل و ﭘﻴﺶ ﭘﺎ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻴﺘﺸﺎن ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﺎ آن ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﭘﻴﺮوز ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺪة ﻣﻌﻴﻦ و ﻣﻌﺪودي ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬ ‫ﺷﺪت و ﻏﻠﻈﺖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻫﻴﭻ ﻫﻨﺮ ﻳﺎ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻤﻬﻮري از اﻳﻦ ﺟﻬـﺖ ﻧﻴـﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺟﻬـﺎت دﻳﮕـﺮ‪،‬‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ اﺳﭙﺎرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از آن ﻫﻤﻪ ﺻﻐﺮي و ﻛﺒﺮي و ﺳﺨﻦ ﭘـﺮدازي ﺗﻨﻬـﺎ ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻬﺎرت در ﺟﻨﮓ و ﻗﻮت ﻻﻳﻤﻮت‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻗﺤﻂ و ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻪ و ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎﺑﺨﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻛﻪ دﻓﻊ اﻳﻦ دو ﺑﻼ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻫﺪف ﻓﻦ ﻛﺸﻮرداري اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪاي‪ ،‬اﮔﺮ ﻏﺮض از ﺗﻮﺻﻴﻒ آن ﻫﺰل و ﻓﻜﺎﻫﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ آرﻣﺎﻧﻬـﺎي ﺧـﺎﻟﻖ ﺧـﻮد را‬ ‫ﻣﺠﺴﻢ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﮕﺬارﻳﺪ آﻧﭽﻪ را ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﻛﻠﻤﺔ »آرﻣﺎﻧﻬﺎ« )‪ (ideals‬ﻣﺮاد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫـﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ آرﻣﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﺧﻮاﺳـﺘﻦ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺧﻮاﺳـﺘﻦ‬ ‫وﺳﺎﻳﻞ راﺣﺖ ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻏﺬا و ﻣﺴﻜﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن آرﻣﺎن و ﺧﻮاﻫﺶ ﻋﺎدي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ آرﻣـﺎن اﻣـﺮي‬ ‫ﻏﻴﺮﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ؛ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ )ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ( ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ آن ﺧﻮاﻫﺶ را اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ارﺗﺒـﺎط ﺧﺎﺻـﻲ‬ ‫ﻧﺪارد و ﻟﺬا ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻟﻔﺮض ﻣﻮرد ﺧﻮاﻫﺶ ﻫﻤﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬از اﻳﻦ ﻗﺮار ﻣﻲ ﺗـﻮاﻧﻴﻢ »آرﻣـﺎن« را ﭼﻨـﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻛﻨـﻴﻢ‪:‬‬ ‫آرﻣﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻧﻔﺲ ﺷﺨﺺ ﺧﻮاﻫﻨﺪه ﻣﺮﻛﺰ اﻳﻦ ﺧﻮاﻫﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻞ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﺧﻮاﻫﻨﺪه ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ آن را ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻦ آرزو ﻛﻨﻢ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ ﻣـﺮدم ﻏـﺬاي ﻛـﺎﻓﻲ داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻤﻪ در ﺣﻖ ﻫﻢ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﺲ ﻋﻠﻴﻬﺬا؛ و اﮔﺮ ﭼﻴﺰي از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ آرزو ﻛﻨﻢ‪ ،‬اﻳﻦ را ﻫﻢ آرزو ﺧﻮاﻫﻢ ﻛـﺮد‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم آن ﭼﻴﺰ را آرزو ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻢ اﺧﻼﻗﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻏﻴﺮﺷﺨﺼﻲ ﻣـﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ؛‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ در واﻗﻊ آن اﺧﻼق ﺑﺮ ﺷﺎﻟﻮدة ﺷﺨﺼﻲِ ﺧﻮاﻫﺶِ ﺷﺨﺺِ ﻣـﻦ ﻗـﺮار دارد‪ :‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﺧـﻮد آن ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﻦ رﺑﻄﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﺧﻮاﺳﺘﻦ آن ﭼﻴﺰ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻲاﻟﻤﺜـﻞ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬

‫‪ □ 104‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮي ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﻫﻨـﺮ را درك ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠـﺎ ﺗﻔـﺎوت‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن آرﻣﺎﻧﻬﺎي آﻧﻬﺎ را ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﭘﺎي اﺧﺘﻼف ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﺔ ﺷﺨﺼﻲ ﻗﻀﻴﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗـﻮ ﻏﻠـﻂ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻲ ﻛﻪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ آرزو ﻣﻲﻛﻨﻲ؛ ﺗﻮ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم آﻟﻤـﺎن و ﺑـﺪﺑﺨﺘﻲ را ﺑـﺮاي دﻳﮕـﺮان‬ ‫آرزو ﻛﻨﻲ‪ «.‬اﻳﻨﺠﺎ ﻛﻠﻤﺔ »ﺑﺎﻳﺪ« را ﻣﻲ ﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪه ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻦ آرزو ﻛـﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻦ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﭼﻮن آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺘﻢ از ﻟﺤﺎظ روﺣﻲ ﺑﺮاﻳﻢ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤـﺔ آﻧﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ آرزو ﻛﻨﻢ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺟﻮاب ﻧﺎرﺳﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻴﻦ آرﻣﺎﻧﻬﺎي ﻛﺎﻣﻼً ﻏﻴﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻫﻢ ﺗﻌﺎرض وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻧﻴﭽﻪ ﺑـﺎ ﻗـﺪﻳﺲ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻓﺮق دارد؛ ﻣﻌﻬﺬا ﻫﺮدو ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﭘﻴﺮوان ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬دﻳﮕﺮي‬ ‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ .‬ﻣﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﻪ ﭼﻪ وﺳﻴﻠﺔ دﻳﮕﺮي ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﺣﻜﻢ ﻛﻨﻴﻢ؟ ﭘـﺲ‬ ‫اﮔﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ دﻳﮕﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف اﺧﻼﻗﻲ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻋﻮاﻃﻒ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ زور ‪ -‬ﻛـﻪ ﺷـﻜﻞ ﻧﻬـﺎﻳﻲ آن‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﺟﻨﮓ ‪ -‬ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻋﻠـﻢ و روﺷـﻬﺎي ﻣﺸـﺎﻫﺪة ﻋﻠﻤـﻲ ﻣﺘﻮﺳـﻞ‬ ‫ﺷﻮﻳﻢ؛ وﻟﻲ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ اﺧﻼق ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻗﻀﻴﻪ ﻓﻲ اﻟﻮاﻗﻊ از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت‬ ‫اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺑﻘﺔ ﻗﺪرت ‪ -‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺪرت ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ ‪ -‬ﻣﺒﺪل ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺘﺎب »ﺟﻤﻬﻮري«‪ ،‬ﺗﺮاﺳﻴﻤﺎﺧﻮس ﺻﻮرت ﺧﺎم اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺮاﺳـﻴﻤﺎﺧﻮس ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻫﻤﺔ اﺷﺨﺎص ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﻳﻚ ﺷﺨﺺ واﻗﻌﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي ﻳﻚ ﺳﻮﻓﺴـﻄﺎﻳﻲ ﻛﺎﻟﺴـﺪوﻧﻲ ‪،Chalcedon‬‬ ‫و ﻳﻜﻲ از آﻣﻮزﮔﺎران ﻣﺸﻬﻮر ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺑﻮده و در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﻤﺪي آرﻳﺴﺘﻮﻓﺎﻧﺲ‪ 427 ،‬ق‪.‬م‪ .‬ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺳــﻘﺮاط ﺑــﺎ ﺷﺨﺼــﻲ ﺑــﻪ ﻧــﺎم ﺳــﻔﺎﻟﻮس ‪ Cephalus‬و ﺑــﺮادران ﺑﺰرﮔﺘــﺮ اﻓﻼﻃــﻮن‪ ،‬ﮔﻼوﻛــﻮن ‪ Glaucon‬و آدﺋﻴﻤــﺎﻧﺘﻮس‬ ‫‪ ،Adeimantus‬ﺑﺤﺚ ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ درﺑﺎرة ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮاﺳﻴﻤﺎﺧﻮس ﻛﻪ ﺣﻮﺻﻠﻪ اش ﺳﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﺎ اﻋﺘﺮاض ﺷﺪﻳﺪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻬﻤﻼت ﻛﻮدﻛﺎﻧﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن وارد ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﺎ ﻗﻮت و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺗﻤﺎم اﻋﻼم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﻋﺪاﻟﺖ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻣﻨـﺎﻓﻊ اﻗﻮﻳـﺎ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﺑﺎ زﺑﺎﻧﺒﺎزي رد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ و ﭘﺲ از آن دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺳﺎﺳﻲ اﺧﻼق و ﺳﻴﺎﺳﺖ را در ﺑﺮ دارد و ان اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬آﻳﺎ ﺑﺮاي ﺗﻤﻴﺰ دادن »ﺧﻮب« از »ﺑﺪ« ﻣﻌﻴﺎري‬ ‫ﺟﺰ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮﻧﺪة اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ وﺟﻮد دارد؟ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻴﺎري وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺮاﺳﻴﻤﺎﺧﻮس ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻴﺎري وﺟﻮد دارد؟‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ دﻳﻦ در ﻧﻈﺮ اول ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺎده اي دارد‪ :‬ﺧﺪا ﺧﻮب و ﺑﺪ را ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ و آن ﻛـﺲ ﻛـﻪ اراده اش ﺑـﺎ ارادة‬ ‫ﺧﺪا ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺨﺺ ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻫﻢ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ دﻳﺎﻧﺖ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﺣﻜﻤﺎي اﻟﻬﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺪا ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬و از اﻳﻨﺠﺎ ﻻزم ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻌﻴﺎري ﻣﺴﺘﻘﻞ از ارادة ﺧﺪا داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺎﭼﺎر ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ روﺑﺮو ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ‪ :‬آﻳﺎ در ﻗﻮﻟﻲ از ﻗﺒﻴﻞ »ﻟﺬت ﺧﻮب اﺳﺖ« ﺻﺤﺖ ﻳﺎ ﺑﻄـﻼن ﻋﻴﻨـﻲ وﺟـﻮد دارد؟ ‪ -‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ در ﻗﻮﻟﻲ از ﻗﺒﻴﻞ »ﺑﺮف ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ« ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﺤﺚ ﻃﻮﻻﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ ﻋﺪه اي ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان‬ ‫از ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺎﺳﻲ اﺣﺘﺮاز ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲ داﻧﻢ ﻣﺮاد از »ﺻﺤ‪‬ﺖ ﻋﻴﻨـﻲ« ﭼﻴﺴـﺖ‪ ،‬وﻟـﻴﻜﻦ ﺳـﺨﻨﻲ را ﺻـﺤﻴﺢ‬ ‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ »ﺻـﺤﻴﺢ اﺳـﺖ« ﻛـﻪ ﺑـﺮف‬ ‫ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻳﻮﻟﻴﻮس ﻗﻴﺼﺮ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و آب ﻣﺮﻛﺐ از ﻫﻴﺪروژن و اﻛﺴﻴﮋن اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﺲ ﻋﻠﻴﻬﺬا‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ واﻗﻌﻲ روﺑﺮو ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ‪ :‬آﻳﺎ در اﺧﻼق اﻗﻮاﻟﻲ را ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع ﻋﺎم ﺑﺎﺷﺪ وﺟـﻮد دارد؟ اﮔـﺮ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﻗﻮاﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺒﻨﺎي ﻗﻮاﻧﻴﻦ و رﻓﺘﺎر ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬ﻫﺮ دو‪ ،‬واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﻗﻮاﻟﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ‬

‫ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﺔ اﻓﻼﻃﻮن □ ‪105‬‬

‫ﮔﺎه ﻳﻚ اﺧﺘﻼف ﻻﻳﻨﺤﻞ ﻣﻴﺎن دو دﺳﺘﺔ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ ﻣﺎ در ﻋﺮﺻﺔ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﺪﻳﻦ ﻛـﻪ از ﻟﺤـﺎظ ﻓﻠﺴـﻔﻲ‬ ‫ﺣﻖ ﺑﺎ ﻛﺪام ﻃﺮف اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺑﻘﺔ زور ﻳﺎ ﺗﺒﻠﻴﻎ‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﺮ دو‪ ،‬راﻧﺪه ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ اﻓﻼﻃﻮن اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ در واﻗﻊ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻗﺮﻳﺤﺔ ﻧﻤﺎﻳﺸـﻨﺎﻣﻪ ﻧﻮﻳﺴـﻲ او را وادار ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺗﺮاﺳﻴﻤﺎﺧﻮس را ﺑﻪ ﻗﻮت ﺗﻤﺎم ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﺧﻮد وي از ﻗﻮت اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﭘﺎك ﺑﻲﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﻮد اﺟـﺎزه ﻣـﻲ دﻫـﺪ‬ ‫ﻛﻪ در اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮ ﺿﺪ آن ﺳﺨﺖ ﺑﻲاﻧﺼﺎﻓﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻄﻤﺌﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﺧﻮﺑﻲ« وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﻣﺎﻫﻴﺖ آن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻲ ﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ در اﻳﻦ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼﻓﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺨﺺ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣـﺪاﻗﻞ دﭼـﺎر اﺧـﺘﻼل ﻓﻜـﺮي‬ ‫اﺳﺖ؛ ﮔﻮﻳﻲ اﺧﺘﻼف ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻳﻚ اﺧﺘﻼف ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻳﻚ اﻣﺮ واﻗﻌﻲ‪.‬‬ ‫اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن اﻓﻼﻃﻮن و ﺗﺮاﺳﻴﻤﺎﺧﻮس ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ؛ اﻣﺎ وﻇﻴﻔﺔ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ‬ ‫اﺧﺘﻼف را ﺛﺒﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ آﻧﻜﻪ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻤﻬﻮري ﻣﻄﻠﻮب‬ ‫وي »ﺧﻮب« اﺳﺖ؛ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ دﻣﻮﻛﺮات ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻴﻨﻴﺖ اﺧﻼق ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﭙﻨﺪارد ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺛﺒﺎت ﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﻓﻼﻃﻮن »ﺑﺪ« اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺗﺮاﺳﻴﻤﺎﺧﻮس ﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﺑﺤـﺚ ﺑـﺮ ﺳـﺮ اﺛﺒـﺎت ﻳـﺎ رد‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﺤﺚ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺷﻤﺎ آن دوﻟﺘﻲ را ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن آرزو ﻣﻲ ﻛﻨﺪ دوﺳﺖ ﻣﻲدارﻳـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﻧـﻪ‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫دوﺳﺖ ﻣﻲدارﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺧﻮب اﺳﺖ؛ اﮔﺮ دوﺳﺖ ﻧﻤﻲدارﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻋﺪهاي دوﺳﺖ ﺑﺪارﻧـﺪ و ﻋـﺪهاي‬ ‫دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ دﻟﻴﻞ ﺣﻜﻢ ﻛﺮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ زور ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ ‪ -‬ﻳﺎ زور آﺷﻜﺎر‪ ،‬ﻳﺎ زور ﭘﻨﻬﺎن‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از آن ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن درﺑﺎرة آن ﺣﻜﻢ ﻗﻄﻌﻲ ﺻﺎدر ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ دو ﻃـﺮف ﻣﺮداﻧـﻲ‬ ‫وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ اﺣﺘﺮام اﻧﺴﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻘﻴﺪهاي ﻛﻪ اﻓﻼﻃـﻮن از آن ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛـﺮد‪ ،‬ﻣـﺪﺗﻲ‬ ‫ﻣﺪﻳﺪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻼﻣﻌﺎرض ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﮕﺬارﻳﻢ ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻋﺎم‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﻴﺎر ﻋﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻀـﻤﻦ ﻧﺘـﺎﻳﺠﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻛﻤﺘـﺮ ﻛﺴـﻲ‬ ‫ﻗﺒﻮل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻣﺎ در ﻗﺒﺎل ﻋﻠﻤﺎي ﻧﻮآوري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪهاي ﻣـﻲ آوردﻧـﺪ ﻛـﻪ اﺑﺘـﺪا ﻛﻤﺘـﺮ‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻗﺒﻮل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻟﻴﻜﻦ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ؟ اﻳﻦ ﻧﻮآوران ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﺔ اﺳـﺘﺪﻻل ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻫﻤـﻪ را ﺟﻠـﺐ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از راه ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻋﻮاﻃﻒ ﻳﺎ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت دوﻟﺘﻲ ﻳﺎ اﻋﻤﺎل زور‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎ ﻻزم ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻜﻲ ﻏﻴﺮ از اﺟﻤـﺎع ﻋـﺎم‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺧﻼﻗﻲ ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع آﻣﻮزﮔﺎران ﺑﺰرگ دﻳﻨﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻋﻴﺴﺎي ﻣﺴـﻴﺢ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲآﻣﻮﺧﺖ ﻛﻪ دروﻳﺪن ﻏﻼت در روز ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ ﻧﺎﺻـﻮاب ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻧﻔـﺮت داﺷـﺘﻦ از دﺷـﻤﻦ ﻧﺎﺻـﻮاب اﺳـﺖ‪ .‬ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻧﻮآورﻳﻬﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻣﺴﺘﻠﺰم وﺟﻮد ﻣﻌﻴﺎري ﻏﻴﺮ از اﺟﻤﺎع ﻋﺎم اﺳﺖ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎر ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﻴﺎر ﻣﺴﺎﺋﻞ‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ ﻋﻴﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ دﺷﻮاري اﺳﺖ و ﻣﻦ داﻋﻴﺔ ﺣﻞ آن را ﻧﺪارم‪ .‬ﻓﻌﻼً ﺑﮕﺬارﻳـﺪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺛﺒﺖ آن ﻗﺎﻧﻊ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺟﻤﻬﻮري اﻓﻼﻃﻮن ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺪﻳﻨﻪﻫﺎي ﻓﺎﺿﻠﺔ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺼﺪ ﻃﺮح رﻳﺰي ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ واﻗﻌﺎً ﺑﻪ وﺟﻮد آﻳـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ وﺟﻮد آوردن اﻳﻦ ﺟﻤﻬﻮري ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺎ ﺧﻴﺎل ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﺮاﻳﻂ آن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﺔ ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﺤﺎل ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬در ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت ﻋﻤـﻼً ﺗﺤﻘـﻖ ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس ﺑـﻪ ﺗﺸـﻜﻴﻞ دادن‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻗﺪام ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺴﺎﻓﺮت اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﺳﻴﺴﻴﻞ و ﺟﻨﻮب اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ارﺧﻴﺘـﺎس ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮري ‪Archytas‬‬ ‫در ﺷﻬﺮ ﺗﺎراس ‪ Taras‬داراي ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﺳﺘﺨﺪام داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮاي وﺿﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ در آن زﻣﺎن اﻣﺮي ﻣﺘﺪاول ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ آﺗﻦ را ﺳﻮﻟﻮن‪ ،‬و از آن ﺗﻮرﻳﻲ ‪ Thurii‬را ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس وﺿﻊ ﻛﺮد‪ .‬در آن روزﮔﺎر ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺧﺎرج از داﻣﻨﺔ‬ ‫ﻗﺪرت ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﺑﻮدﻧﺪ؛ و ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻴﺴﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن در ﺳﻮاﺣﻞ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﺎ ﮔﻞ ﺟﻤﻬﻮري اﻓﻼﻃﻮن را‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ دﺳﺖ ﺗﺼﺎدف اﻓﻼﻃﻮن را ﺑﻪ ﺳﻴﺮاﻛﻮس اﻧﺪاﺧﺖ ﻛﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﺑﺰرﮔـﻲ ﺑـﻮد دﭼـﺎر ﺟﻨﮕﻬـﺎي‬ ‫ﺳﺨﺖ ﺑﺎ دوﻟﺖ ﻛﺎرﺗﺎژ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻫﻴﭻ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﻛﺎر ﻣﻬﻤﻲ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﻧﺴﻞ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻇﻬﻮر دوﻟـﺖ ﻣﻘـﺪوﻧﻲ‬ ‫ﻫﻤﺔ دوﻟﺘﻬﺎي دﻳﮕﺮ را ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺖ و ﻫﻤﺔ آزﻣﺎﻳﺸﻬﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻮﭼﻚ و ﻣﺤﺪود را ﻋﻘﻴﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 106‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬د‪
9‬‬ ‫ُ‬

‫ُ‬ ‫‪8‬‬ ‫‪242‬ء ‬ ‫اواﺳﻂ ﻛﺘﺎب »ﺟﻤﻬﻮري«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ از اواﺧﺮ ﻛﺘﺎب ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺻﺮف ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺤﺾ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻘﺼﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﻮﻧﺪ ﻳﺎ آﻧﺎﻧﻜﻪ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﺳﻠﻚ ﻓﻼﺳﻔﻪ درآﻳﻨﺪ و ﻧﻴﺮوي ﺳﻴﺎﺳـﺖ و ﺣﻜﻤـﺖ ﺗﻮأﻣـﺎً در ﻓـﺮد واﺣـﺪ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ و ﺳﻠﻄﻨﺖ دارﻧﺪ ﺑﻪ راﺳﺘﻲ و ﺟﺪاً در ‪‬‬ ‫ﺟﻤﻊ ﺷﻮد و از ﻃﺮﻓﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺨﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﻳﻜـﻲ از اﻳـﻦ دو رﺷـﺘﻪ را ﺗﻌﻘﻴـﺐ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ از‬ ‫دﺧﺎﻟﺖ در ادارة اﻣﻮر ﻣﻤﻨﻮع ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ اﻧﺠﺎم ﻧﺸﻮد ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻃﺮﺣﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ در ﺿﻤﻦ اﻳـﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜـﻪ‬ ‫‪1‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ از ﻣﺮﺣﻠﺔ اﻣﻜﺎن ﺑﮕﺬرد و ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﺔ وﺟﻮد ﻧﻬﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻛﻴﺴﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از »ﻓﻠﺴﻔﻪ« ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺑﺤﺜﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻳﻦ ﺳﺆال ﭘـﻴﺶ‬ ‫ﻣﻲ آﻳﺪ ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ »ﺟﻤﻬﻮري« اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﻧﻔﻮذ آن ﻧﻴﺰ از ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘـﺎره اي از‬ ‫ﺳﻄﻮر اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ در ﻧﻬﺎﻳﺖ زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﻟﻄﺎﻓﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﻨﺪهاي )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد ﻣﻦ( ﺑـﺎ آﻧﭽـﻪ اﻓﻼﻃـﻮن ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎً از ﺧﻮاﻧﺪن آن ﺑﻲاﺧﺘﻴﺎر ﺗﻜﺎن ﻣﻲﺧﻮرد‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻤﻴﺰ دادن ﻣﻴﺎن واﻗﻌﻴﺖ و ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻮد و ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﭘﺎرﻣﻨﻴـﺪس آن را ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﺑﺤﺜﻲ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن از آن ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎت و اﺳﺘﺪﻻﻻت ﭘﺎرﻣﻨﻴـﺪس ﻣﻜـﺮر‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬اﻣﺎ در ﺧﺼﻮص ﺑﻮد ﻟﺤﻨﻲ دﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﻲ ﺧﻮرد ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس اﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﺎرﻣﻨﻴـﺪي‪ .‬در زﻣﻴﻨـﺔ‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺴﻴﺎري در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﭘﻲ آن را ﻣﺴـﺘﻘﻴﻤﺎً ﺗـﺎ ﺷـﺎﮔﺮدان ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس‬ ‫دﻧﺒﺎل ﻛﺮد‪ .‬از آﻣﻴﺰش ﻣﻨﻄﻖ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس و ﻧﻈﺮﻳﺔ آﻧﺠﻬﺎﻧﻲ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس و اورﻓﺌﻮﺳﻴﺎن ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﻋﻮاﻃﻒ‬ ‫ﻋﻘﻠﻲ و دﻳﻨﻲ ﻫﺮ دو را راﺿﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬و از اﻳﻦ آﻣﻴﺰش ﻣﻌﺠﻮﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑـﺰرگ را‪،‬‬ ‫از آن ﭘﺲ ﺗﺎ ﻫﮕﻞ‪ ،‬زﻳﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﻼﺳﻔﻪ زﻳﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﭘﻮرﻳﺘﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ و ﻧﻘﺎﺷﻲ‬ ‫و ﺗﺠﻤﻼت ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ اﻋﺘﺮاض ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ را در ﻛﺘﺎب دﻫﻢ »ﺟﻤﻬﻮري« ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭼﺮا در ﻣﺪرﺳﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﻮدﻛﺎن رﻳﺎﺿﻴﺎت درس ﻣﻲ دﻫﻨﺪ؟ دﻻﻳﻞ اﻳﻦ اﻣﺮ در ﻛﺘﺎب ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ‪‬ﻣ ُﺜﻞ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ در ﭼﻨﺪ ﺑﻨﺪ زﻳﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﺳﺆال ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻛﻴﺴﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ اول‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻟﻐﺖ ﺷﻨﺎﺳـﻲ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻓﻴﻠﺴـﻮف‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ دوﺳـﺘﺪار‬ ‫ﺣﻜﻤﺖ‪ .‬وﻟﻴﻜﻦ دوﺳﺘﺪار ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺎ دوﺳﺘﺪار داﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺷـﺨﺺ ﻛﻨﺠﻜـﺎو ﻣـﻲ ﮔـﻮﻳﻴﻢ ﻓﻼﻧـﻲ داﻧـﺶ‬ ‫رادوﺳﺖ ﻣﻲدارد‪ ،‬دو ﺗﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺺ از ﻛﻨﺠﻜﺎوي ﻋﻮاﻣﺎﻧﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻧﻤﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻟـﺬا ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺧـﻮد را اﺻـﻼح ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﺮ راﺳﺘﻲ ﻳﺎ ﺟﻤﺎل ﺣﻖ را دوﺳﺖ ﻣﻲ دارد‪ .‬اﻣﺎ ﺟﻤﺎل ﺣﻖ ﭼﻴﺴﺖ؟‬

‫‪ .1‬ﻧﻘﻞ از »ﺟﻤﻬﻮر« اﻓﻼﻃﻮن‪ .473 ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ آﻗﺎي ﻓﻮأد روﺣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب‪ .‬م ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ‪‬ﻣﺜُﻞ □ ‪107‬‬

‫ﺷﺨﺼﻲ را در ﻧﻈﺮ آورﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي زﻳﺒﺎ را دوﺳﺖ ﻣﻲ دارد‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻻزم ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ در ﻧﻤﺎﻳﺶ ﺗﺮاژدﻳﻬﺎي ﺟﺪﻳـﺪ‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻴﻠﻤﻬﺎي ﺗﺎزه را ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺗﺎزه را ﺑﺸﻨﻮد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻓﻘـﻂ ﭼﻴﺰﻫـﺎي‬ ‫زﻳﺒﺎ را دوﺳﺖ ﻣﻲ دارد؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف زﻳﺒﺎﻳﻲ را ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ دوﺳﺖ ﻣﻲ دارد‪ .‬آﻧﻜﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي زﻳﺒﺎ را دوﺳﺖ ﻣـﻲ دارد‬ ‫ﺧﻮاب ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ؛ و آﻧﻜﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻣﻄﻠﻖ را ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻴﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﻘﻂ داراي ﻋﻘﻴـﺪه اﺳـﺖ؛ ﺣـﺎل‬ ‫آﻧﻜﻪ ﺷﺨﺺ اﺧﻴﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ ﻓﺮق ﻣﻴﺎن »ﻋﻘﻴﺪه« و »ﻣﻌﺮﻓﺖ« ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺮ ﭼﻴـﺰي ﻣﻌﺮﻓـﺖ دارد؛ ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻫﻴﭻ اﺳﺖ‪) .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﭘﺎرﻣﻨﻴـﺪس را ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻣـﻲ آورد‪ (.‬ﭘـﺲ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺼﻮن از ﺧﻄﺎﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻄﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﻲ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺧﻄﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬ﻧـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از آﻧﭽﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ؛ و ﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ در آن ﺻﻮرت ﻋـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺎﻳﺪ از آﻧﭽﻪ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ و ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺘﻀـﻤﻦ ﺻـﻔﺎت ﻣﺘﻀـﺎدﻧﺪ‪ :‬ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ زﻳﺒﺎﺳـﺖ‪ ،‬از‬ ‫ﺟﻬﺘﻲ ﻫﻢ زﺷﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ از ﺟﻬﺘﻲ ﻫﻢ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ اﺳﺖ؛ و ﻫﻜﺬا‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﺷـﻴﺎي‬ ‫ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺤﺴﻮس داراي ﺗﻨﺎﻗﻀﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﺬا ﻣﻴﺎن ﻫﺴﺘﻲ و ﻧﻴﺴـﺘﻲ ﻗـﺮار دارﻧـﺪ‪ ،‬و ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﻣﻨﺸـﺄ ﻋﻘﻴـﺪه واﻗـﻊ ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻨﺸﺄ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪» .‬اﻣﺎ آﻧﺎن ﻛﻪ وﺟﻮد ﻣﻄﻠﻖ و اﺑﺪي و ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬـﺎ داراي‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻌﺮﻓﺘﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻋـﺎﻟﻢ‬ ‫اﺑﺪي ﻓﻮق ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ ﻋﻘﻴﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي زﻳﺒﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ اﻗﺎﻣﻪ ﺷﺪه اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮض اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ زﻳﺒﺎ ﻫﺴـﺖ و زﻳﺒـﺎ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﻳـﺎ ﻋﺎدﻻﻧـﻪ‬ ‫ﻫﺴﺖ و ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻨﺎﻗﺾ دارد و ﻣﻊ ذاﻟﻚ اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ داراي ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺼﺎﺋﺺ ﻣﺘﻨﺎﻗﻀﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻲ رﺳـﻨﺪ؛ ﻟـﺬا‬ ‫اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ واﻗﻌﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬ﻣﺎ در ﻳﻚ رودﺧﺎﻧـﻪ ﻗـﺪم ﻣـﻲ ﮔـﺬارﻳﻢ و ﻗـﺪم ﻧﻤـﻲ ﮔـﺬارﻳﻢ؛ ﻣـﺎ‬ ‫ﻫﺴﺘﻴﻢ و ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ «.‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ را ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس درآﻣﻴﺰﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻬﻤﻲ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺳـﺎﺑﻘﺎً آن را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان در ﻧﻈﺮﻳـﺎت اﺳـﻼف او ﻳﺎﻓـﺖ؛ و آن‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ » ‪‬ﻣ ُﺜﻞ« ﻳﺎ »ﺻﻮر« اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺎره اي ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﭘﺎره اي ﻣﺎﺑﻌـﺪﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺎرة ﻣﻨﻄﻘـﻲ آن ﺑـﻪ ﻣﻌـﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﻤﺎي ﻋﺎم راﺟﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﺟﺎﻧﻮر وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺟﻤﻠﺔ »اﻳﻦ ﮔﺮﺑﻪ اﺳـﺖ« درﺑـﺎرة آﻧﻬـﺎ ﺻـﺪق ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻛﻠﻤﺔ »ﮔﺮﺑﻪ« ﭼﻴﺴﺖ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﻳﺎ آن ﮔﺮﺑﺔ ﺧﺎص‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻳﻚ ﺟﺎﻧﻮر از اﻳـﻦ ﺟﻬـﺖ ﮔﺮﺑـﻪ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺔ ﮔﺮﺑﻪ ﻫﺎ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺮه دارد‪ .‬زﺑﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑـﻲ اﺳـﻤﺎي ﻋـﺎم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫»ﮔﺮﺑﻪ«‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ؛ و ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺳﻤﺎ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻟﻔﻆ »ﮔﺮﺑﻪ« ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻓـﻼن‬ ‫ﻳﺎ ﺑﻬﻤﺎن ﮔﺮﺑﺔ ﺧﺎص ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﮔﺮ ِﺑﮕﻲ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﻟﺪ ﻓﻼن ﮔﺮﺑﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻤﻲآﻳﺪ و ﺑﺎ ﻣﺮگ آن ﮔﺮﺑـﻪ‬ ‫از ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲرود‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻓﺎرغ از زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن اﺳﺖ؛ »اﺑﺪي« اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﭘﺎرة ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﻧﻈﺮﻳـﺔ اﻓﻼﻃـﻮن‪ .‬ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫اﺛﺒﺎت آن‪ ،‬ﺑﮕﺬرﻳﻢ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻟﻤ‪Ĥ‬ل اﻋﺘﺒﺎر دارﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﻗﻮي ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻳﻜﺴﺮه ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﭘﺎرة ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﭘﺎرة ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻛﻠﻤﺔ »ﮔﺮﺑﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮﺑﺔ ﻛﻠﻲ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ »ﻫﻤﺎن ﮔﺮﺑﻪ« ﻛـﻪ ﺧـﺪا آﻓﺮﻳـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻳﻜﺘﺎﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ‪ ،‬از ﻣﺎﻫﻴﺖ آن ﮔﺮﺑﻪ ﺑﻬﺮه اي دارﻧﺪ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺑﻬﺮه ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ؛ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻘﺺ وﺟﻮد ﮔﺮﺑﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬آن ﮔﺮﺑﻪ واﻗﻌﻲ اﺳﺖ؛ ﮔﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در آﺧﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎب »ﺟﻤﻬﻮري« ﺑﺮاي ﻣﺤﻜﻮم ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻧﻘﺎﺷﺎن ﺷﺮح ﺑﺴﻴﺎر روﺷﻨﻲ از ﻧﻈﺮﻳﺔ ‪‬ﻣ ُﺜﻞ ﻳﺎ ﺻﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ اﻓﻼﻃﻮن ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺪه اي از اﻓﺮاد اﺳﻤﻲ ﻣﺸﺘﺮك ﻳﺎ ﻋﺎم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻓﺮاد »ﻣﺜﺎل« ﻳـﺎ‬ ‫»ﺻﻮرت« ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﻧﻴﺰ دارﻧﺪ‪ .‬ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ ﺗﺨﺘﺨﻮاﺑﻬﺎي ﺑﺴـﻴﺎري وﺟـﻮد دارﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻓﻘـﻂ ﻳـﻚ »ﻣﺜـﺎل« ﻳـﺎ »ﺻـﻮرت« از‬

‫‪ □ 108‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺗﺨﺘﺨﻮاب وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻳﻚ ﺗﺨﺘﺨﻮاب در آﻳﻨﻪ ﻓﻘـﻂ ﻇـﺎﻫﺮي اﺳـﺖ و »واﻗﻌـﻲ« ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺗﺨﺘﺨﻮاﺑﻬـﺎي‬ ‫ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻴﺰ ﻏﻴﺮ واﻗﻌﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺼﺎوﻳﺮي از »ﻣﺜﺎل«اﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺗﺨﺘﺨﻮاب واﻗﻌﻲ اﺳﺖ و ﺧﺪا آن را‬ ‫آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺗﺨﺘﺨﻮاب‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺪا آﻓﺮﻳﺪه‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ درﺑﺎرة ﺗﺨﺘﺨﻮاﺑﻬـﺎي ﻣﺘﻌـﺪدي‬ ‫ﻛﻪ درودﮔﺮان ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ ﻓﻘﻂ »ﻋﻘﻴﺪه« ﻣﻲ ﺗﻮان داﺷﺖ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻛﺴﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ آن ﻳﮕﺎﻧـﻪ ﺗﺨﺘﺨـﻮاب »ﻣﺜـﺎﻟﻲ«‬ ‫دﻟﺒﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﺨﺘﺨﻮاﺑﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﻛﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴﻮس ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻋﺘﻨـﺎ ﻧـﺪارد؛ ﻟـﺬا ﺑـﻪ اﻣـﻮر دﻧﻴـﻮي دل‬ ‫ﻧﻤﻲﺑﻨﺪد‪:‬‬ ‫»آن ﻛﺲ ﻛﻪ داراي روح ﺑﺰرگ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﺮاﺳﺮ زﻣﺎن و ﺳﺮاﺳﺮ وﺟﻮد ﻧﻈﺮ دارد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ زﻧـﺪﮔﻲ آدﻣـﻲ را‬ ‫ﻣﻬﻢ ﺑﺪاﻧﺪ؟«‬ ‫ﻛﻮدﻛﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﻮد از اﻳﻨﺠﺎ از ﻣﻴﺎن ﻫﻤﮕﻨﺎﻧﺶ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﻣﻨﺼـﻒ و ﻣﻬﺮﺑـﺎن اﺳـﺖ؛‬ ‫آﻣﻮﺧﺘﻦ را دوﺳﺖ ﻣﻲ دارد؛ ﺣﺎﻓﻈﻪ اش ﻗﻮي و روﺣﻴﺎﺗﺶ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﺘﻌﺎدل اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨـﻴﻦ ﻛـﻮدﻛﻲ را ﺑﺎﻳـﺪ ﺗﻌﻠـﻴﻢ داد ﺗـﺎ‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ آدﺋﻴﻤﺎﻧﺘﻮس اﻋﺘﺮاض ﻛﻨﺎن وارد ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻫﺮ وﻗﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻘﺮاط وارد ﺑﺤﺚ ﻣـﻲ ﺷـﻮد در‬ ‫ﻫﺮ ﻗﺪم ﺧﻮد را ﮔﻤﺮاﻫﺘﺮ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻤﺔ ﺗﺼﻮراﺗﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً در ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ واروﻧﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺳـﻘﺮاط ﻫﺮﭼـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﭘﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲ روﻧﺪ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻣﻮﺟـﻮداﺗﻲ‬ ‫ﻏﺮﻳﺐ ‪ -‬اﮔﺮ ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ دﻏﻠﺒﺎزاﻧﻲ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﻲ ‪ -‬درﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد ﻛﻪ در دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻘﻴﻘﺖ دارد؛ وﻟﻲ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻘﺼﻴﺮ از ﻣـﺮدم اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﻧﻪ از ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ .‬در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺣﻤﻖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲ رﺳـﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘـﻂ در ﻣﻴـﺎن اﺣﻤﻘـﺎن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧﺮدﻣﻨـﺪان‬ ‫ﺑﻲﺧﺮد ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ دو ﺷﻖ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ دو راه ﻣﻮﺟـﻮد اﺳـﺖ‪ :‬ﻳﻜـﻲ ﭘﺎدﺷـﺎه‬ ‫ﺷﺪن ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﺪن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ .‬ﺷﻖ اول ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺘﺪاي ﻛﺎر ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ؛ زﻳﺮا در ﺷﻬﺮي ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻼﺳﻔﻪ آﺑﺮوﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻫﺰاده ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺑﻴﺎﻳﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷـﻮد‪ .‬و »ﻳـﻚ ﺗـﻦ‬ ‫ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻳﻚ ﺗﻦ ﻛﻪ ﺷﻬﺮي را در ﻳﺪ اﺧﺘﻴﺎر دارد وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮ ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ اي را ﻛﻪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺗﺮدﻳﺪ در آن ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻧﺪ ﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪ «.‬اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ دﻳﻮﻧﻴﺴـﻮس ﻛﻮﭼـﻚ‪ ،‬ﺣـﺎﻛﻢ ﺳـﻴﺮاﻛﻮس‪،‬‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺎﻫﺰاده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ آن ﺟﻮان ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﺎﺑﺎب از ﻛﺎر درآﻣﺪ‪.‬‬ ‫در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺷﺸﻢ و ﻫﻔﺘﻢ »ﺟﻤﻬﻮري« اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ دو ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬دوم ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮان ﻳﻚ ﭘﺴﺮ ﻳﺎ دﺧﺘﺮ ﻣﺴﺘﻌﺪ را ﭼﻨﺎن ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﻮد‪ .‬در ﻧﻈﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺑﻴـﻨﺶ اﺳـﺖ ‪-‬‬ ‫»ﺑﻴﻨﺶ ﺟﻤﺎل ﺣﻖ‪ «.‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﻛﺎﻣﻼً ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺻﺮف داﻧﺶ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻋﺸـﻖ ﺑـﻪ داﻧـﺶ اﺳـﺖ‪» .‬ﻋﺸـﻖ‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ «،‬ﻛﻪ اﺳﭙﻴﻨﻮزا از آن ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺳﺖ از ﺗﻔﻜﺮ و اﺣﺴﺎس ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻓﻼﻃـﻮن ﺷـﺒﺎﻫﺖ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻛﻮﺷﺶ و زﺣﻤﺖ ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﺎ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺑﺎ درﺧﺸﺶ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺣﺎﻟﻲ دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﺸﻒ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣـﺎ ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ در ﻟﺤﻈـﺔ ﻛﺸـﻒ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ ﺑﺴﻴﺎر اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ راه ﺧـﻮد را ﺑـﺎز ﻛﻨـﺪ‪ ،‬وﻟـﻴﻜﻦ در آن ﻟﺤﻈـﻪ‬ ‫اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻛﺎﻣﻞ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺎرﻫﺎي آﻓﺮﻳﻨﺸﻲ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﻫﻨﺮ و ﻋﻠﻢ و ادب و ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﭼﻨﻴﻦ ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮان را ﻧﻤﻲ داﻧﻢ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺧﻮد ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫـﺮ وﻗـﺖ ﻣـﻲ ﺧـﻮاﻫﻢ‬ ‫درﺑﺎرة ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد را در ﺟﺰﺋﻴﺎت آن ﻣﻮﺿﻮع ﻏﻮﻃﻪ ور ﻛﻨﻢ ﺗﺎ ﻫﻤﻪ ﺟـﺎي آن ﺑـﺮاﻳﻢ آﺷـﻨﺎ‬ ‫ﮔﺮدد‪ .‬آﻧﮕﺎه‪ ،‬روزي‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﺖ ﻳﺎري ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ آن ﻛﺘﺎب را ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻓﺼﻠﻬﺎﻳﺶ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط و ﻣـﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎﺷـﺪ‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ‪‬ﻣﺜُﻞ □ ‪109‬‬

‫در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ آورم‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎري ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﻨﻢ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﻨﺸـﻴﻨﻢ و آﻧﭽـﻪ را دﻳـﺪه ام روي ﻛﺎﻏـﺬ ﺑﻴـﺎورم‪.‬‬ ‫ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﺗﺸﺒﻴﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن ﻣﻪ آﻟﻮدي را ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻫﻤﺔ راﻫﻬﺎ و ﻗﻠﻪ ﻫـﺎ و دره ﻫـﺎي آن‪ ،‬ﻫـﺮ ﻳـﻚ‬ ‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ذﻫﻦ آﺷﻨﺎ ﺷﻮﻧﺪ؛ و آﻧﮕﺎه از ﺟﺎي ﺑﻠﻨﺪي آن ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن را در ﭘﺮﺗﻮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ درﺧﺸﺎن ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ در ﻛﺎر آﻓﺮﻳﻨﺶ درك ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن اﻃﻤﻴﻨـﺎن و‬ ‫اﻳﻘﺎن ذﻫﻨﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺣﺎل ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺳﺨﺖ ﮔﻤـﺮاه ﻛﻨﻨـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬وﻳﻠﻴـﺎم ﺟﻴﻤـﺰ ‪William James‬‬ ‫داﺳﺘﺎن ﻣﺮدي را ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺛﺮ ﮔﺎز ﺧﻨﺪه آور را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﮔـﺎز ﻗـﺮار ﻣـﻲ ﮔﺮﻓـﺖ راز‬ ‫ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺮ او ﻣﻜﺸﻮف ﻣﻲ ﺷﺪ اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﻮش ﻣﻲ آﻣﺪ آن را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﺎ ﻛﻮﺷـﺶ ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﻮﻓـﻖ‬ ‫ﺷﺪ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ اﺛﺮ ﮔﺎز زاﻳﻞ ﺷﻮد راز را ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ ﺟﺎ آﻣﺪ از ﺟﺎ ﭘﺮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺒﻴﻨـﺪ ﭼـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اش اﻳﻦ ﺑﻮد‪» :‬ﺑﻮي ﻧﻔﺖ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﭘﻴﭽﻴﺪه اﺳﺖ‪ «.‬آﻧﭽﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ روﺷﻦ ﺑﻴﻨﻲ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﮔﻤﺮاه ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺲ از رﻓﻊ آن وﺟﺪ و ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪي ﻣﻮرد آزﻣﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻴﻨﺶ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﻛﻪ وي ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻮﺷﺘﻦ »ﺟﻤﻬﻮري« ﺑﺪان اﻋﺘﻘﺎد ﺗﻤﺎم داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻳﻚ ﺗﻤﺜﻴﻞ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ اﺳـﺖ‬ ‫ﺗﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ آن ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪه روﺷﻦ ﺷﻮد‪ ،‬و آن ﺗﻤﺜﻴﻞ ﻏﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﻤﺜﻴﻞ ﭘﺲ از ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آورده‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺿﺮورت دﻧﻴﺎي » ‪‬ﻣ ُﺜﻞ« را درﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ دﻧﻴﺎي ﻓﻜﺮ از دﻧﻴﺎي ﺣﻮاس ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﺳﭙﺲ ﻓﻜـﺮ‬ ‫و ادراك ﺣﺴﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ دوﮔﻮﻧﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة دو ﻧﻮع ادراك ﺣﺴـﻲ ﻧﻴـﺎزي ﻧـﺪارﻳﻢ؛ اﻣـﺎ دو‬ ‫ﻧﻮع ﻓﻜﺮ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬ﻋﻘﻞ« و »ﻓﻬﻢ‪ «.‬از اﻳﻦ دو‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﻧﻮع ﻋﺎﻟﻴﺘﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﺜﻞ ﺧﺎﻟﺺ ﺳﺮ و ﻛـﺎر دارد‪ .‬و روش ﻛـﺮ آن‬ ‫ﺟﺪﻟﻲ )دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ( اﺳﺖ‪» .‬ﻓﻬﻢ« آن ﻧﻮع ﻓﻜﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود‪ ،‬و از »ﻋﻘﻞ« ﭘﺴﺖ ﺗـﺮ اﺳـﺖ؛ زﻳـﺮا‬ ‫ﻓﺮﺿﻴﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺤﺖ آﻧﻬﺎ را ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﻲ اﻟﻤﺜﻞ در ﻋﻠﻢ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻣﻲﮔـﻮﻳﻴﻢ‪» :‬ﻓـﺮض دارﻳـﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺜﻠﺚ ‪ ABC‬داراي اﺿﻼع ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﺳﺖ‪ «.‬اﻳﻨﺠﺎ ﺧﻼف ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ آﻳﺎ اﺿـﻼع اﻳـﻦ ﻣﺜﻠـﺚ ﻓـﻲاﻟﻮاﻗـﻊ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﺜﻠﺚ را رﺳﻢ ﻛﻨﻴﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎً اﺿﻼﻋﺶ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻣـﺎ‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺧﻄﻮط ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ رﺳﻢ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ »ﻫﺴﺖ« ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﮕﻮﻳﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ آﻧﭽـﻪ را‬ ‫»ﻣﻲﺑﻮد اﮔﺮ‪ «...‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬در دﻧﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮس ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮﻳﻦ اﮔـﺮ رﻳﺎﺿـﻴﺎت ﭼﻴـﺰي ﺑـﻴﺶ از‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻓﺮﺿﻲ در ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻮاﻫﺪي داﺋﺮ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻓﻮق ﻣﺤﺴﻮس در دﻧﻴـﺎي ﻓـﻮق ﻣﺤﺴـﻮس‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺸﻒ اﻳﻦ ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﻓﻬﻢ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺑـﺎ ﻋﻘـﻞ ﻣﻴﺴـﺮ اﺳـﺖ؛ و ﻋﻘـﻞ ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺜﻠﺚ ﺑﺎ اﺿﻼع ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در آﺳﻤﺎن وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از روي آن ﻗﻀـﺎﻳﺎي ﻫﻨﺪﺳـﻲ را ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻗﻄﻌﻲ اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻓﺮﺿﻲ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻤﺎﻧﺪه‪ ،‬و ﺑﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ اﻳﺪهآﻟﻴﺴﺖ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻴـﺰ آﺷـﻜﺎر ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺗﺨﺘﺨﻮاب ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻳﻚ ﻣﺜﻠﺚ آﺳﻤﺎﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﻻاﻗﻞ ﺳـﻪ‬ ‫ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺷﻜﺎل ﻫﻨﺪﺳﻲ‪ ،‬وﻟﻮ ﻣﺜﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣـﺎ از دو داﻳـﺮه ﻣﺘﻘـﺎﻃﻊ‬ ‫ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﻣﻜﺎن وﺟﻮد دو داﻳﺮه ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﻢ؛ و ﻗﺲ ﻋﻠﻲ ﻫﺬا‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣـﻲآﻳـﺪ ﻛـﻪ در ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﺎﺋﻞ ﺷﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻇﻮاﻫﺮ ﻣﺤﺪود و ﻣﻨﺤﺼﺮ داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫وﻟﻲ ﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺪان ﭼﻨﺪان روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲاﻧﮕﺎرﻳﻢ‪.‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻓﺮق ﻣﻴﺎن ﺑﻴﻨﺶ روﺷﻦ ﻋﻘﻞ و ﺑﻴﻨﺶ آﺷﻔﺘﺔ ادراك ﺣﺴﻲ را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﺸﺒﻴﻬﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲ‬ ‫ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺣﻮاس دﻳﮕﺮ ﻓﺮق دارد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﻋﻤـﻞ ﺑﻴﻨـﺎﻳﻲ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﭼﺸـﻢ و‬ ‫ﺷﻲء‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻮر ﻧﻴﺰ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬اﺷﻴﺎﻳﻲ را ﻛﻪ آﻓﺘﺎب ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺗﺎﺑﺪ ﺧﻮب ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ؛ در ﻧﻮر ﻛﻢ آﺷﻔﺘﻪ ﻣـﻲ ﺑﻴﻨـﻴﻢ؛ و در‬ ‫ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﻣﻄﻠﻖ اﺻﻼً ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬دﻧﻴﺎي ‪‬ﻣ ُﺜﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﺪن اﺷﻴﺎﺳﺖ در ﭘﺮﺗﻮ آﻓﺘﺎب؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ دﻧﻴﺎي اﺷـﻴﺎي ﮔـﺬران ﺗـﺎر و‬ ‫ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﭼﺸﻢ را ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺧﻮرﺷﻴﺪ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ ﻧﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﺎ ﺧﻮﺑﻲ‪.‬‬

‫‪ □ 110‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﻔﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺸﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﭼﻴﺰي ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ آن ]ﻧﻮر[ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻫﺴـﺘﻲ ﺑﺘﺎﺑـﺪ‪ ،‬آن را درك ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و‬ ‫روﺷﻦ ﻣﻲ ﮔﺮدد؛ اﻣﺎ ﭼﻮن ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﻧﻴﻢ ﺗﺎرﻳﻚ ﻛﻮن و ﻓﺴﺎد ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬از آن ﻓﻘـﻂ ﻋﻘﻴـﺪه اي ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲ آورد‪ .‬و‬ ‫درﺳﺖ ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬و زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه و زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺪان ﻋﻘﻴﺪه ﭘﺎي ﺑﻨﺪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻛﻮدن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ...‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ و ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺪرت ﻛﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻴﻞ دارم آن را ﻣﺜﺎل ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻨﺎﻣﻴـﺪ‪،‬‬ ‫و ﺷﻤﺎ آن را ﻋﻠﺖ ﻋﻠﻢ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫و اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﻤﺜﻴﻞ ﻣﻌﺮوف ﻏﺎر ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻲﺑﻬﺮهاﻧﺪ ﻣﻲ ﺗـﻮان ﺗﺸـﺒﻴﻪ‬ ‫ﻛﺮد ﺑﻪ زﻧﺪاﻧﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻏﺎري ﺟﺎي دارﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻮ ﻧﮕـﺎه ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ در زﻧﺠﻴﺮﻧـﺪ‪ ،‬و در ﭘﺸـﺖ‬ ‫ﺳﺮﺷﺎن آﺗﺶ اﺳﺖ و در ﭘﻴﺶ روﺷﺎن دﻳﻮار‪ .‬ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ و دﻳﻮار ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻨﺪ ﺳﺎﻳﻪ ﻫﺎي ﺧﻮدﺷﺎن اﺳـﺖ‬ ‫و ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ ﺳﺮﺷﺎن ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻛﻪ از ﭘﺮﺗﻮ آﺗﺶ روي دﻳﻮار ﻧﻘﺶ ﻣﻲ ﺑﻨﺪد‪ .‬زﻧﺪاﻧﻴﺎن ﻧﺎﭼﺎر اﻳـﻦ ﺳـﺎﻳﻪ ﻫـﺎ را‬ ‫واﻗﻌﻲ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻧﺪ و از اﺷﻴﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻳﻦ ﺳﺎﻳﻪ ﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺧﺒﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻳﻚ ﺗﻦ از ﻏﺎر ﻣﻲ ﮔﺮﻳـﺰد و ﻗـﺪم در‬ ‫ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲ ﮔﺬارد‪ ،‬و ﺑﺮاي ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺑـﺎر اﺷـﻴﺎي واﻗﻌـﻲ را ﻣـﻲ ﺑﻴﻨـﺪ و درﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ ﻛـﻪ ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﺳـﺎﻳﻪ ﻫـﺎ او را‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻳﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ زﻧﺪاﻧﻲ ﻓﺮاري از آن ﻓﻼﺳﻔﻪ اي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺧﻮﺑﻨﺪ‪ ،‬وﻇﻴﻔﺔ ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داﻧﺴـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻏﺎر ﺑﺎزﮔﺮدد و ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﻪ زﻧﺪاﻧﻴﺎن ﺑﮕﻮﻳﺪ و راه ﻧﺠﺎت را ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛـﻪ ﻫﺴـﺖ‪ ،‬اﻳـﻦ ﺷـﺨﺺ در‬ ‫ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ زﻧﺪاﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺻﺪق ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد دﭼﺎر اﺷﻜﺎل ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﭼﻮن از روﺷـﻨﻲ ﺑـﻪ ﺗـﺎرﻳﻜﻲ رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﺳﺎﻳﻪ ﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ زﻧﺪاﻧﻴﺎن ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ و در ﻧﻈﺮ زﻧﺪاﻧﻴﺎن اﺑﻠﻪﺗﺮ از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻓﺮار ﻧﻜﺮده ﺑﻮد ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫»ﮔﻔﺘﻢ اﮔﺮ اﻛﻨﻮن ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻨﻈﺮهاي ﭘﻴﺶ ﺧﻮد ﻣﺠﺴﻢ ﻛﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻲ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻧﺴـﺎن ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﭘﻲ ﺑﺮي‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮر ﻛﻦ ﻛﻪ ﻣﺮداﻧﻲ در ﻳﻚ ﻣﺴﻜﻦ زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺑـﻪ ﻏـﺎر ﻣﻘﻴﻤﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺪﺧﻞ آن در‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﺒﻬﺔ ﻏﺎر رو ﺑﻪ روﺷﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮدم از آﻏﺎز ﻃﻔﻮﻟﻴﺖ در اﻳﻦ ﻣﻜﺎن ﺑﻮده اﻧﺪ و ﭘـﺎ و ﮔـﺮدن آﻧـﺎن ﺑـﺎ زﻧﺠﻴـﺮ‬ ‫ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻛﺮد و ﺟﺰ ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ‬ ‫اﻓﻜﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا زﻧﺠﻴﺮ ﻧﻤﻲ ﮔﺬارد ﻛﻪ آﻧﺎن ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻮر آﺗﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻓـﺮاز ﻳـﻚ ﺑﻠﻨـﺪي‬ ‫روﺷﻦ ﺷﺪه از دور ﻣﻲ درﺧﺸﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺎن آﺗﺶ و زﻧﺪاﻧﻴﺎن ﺟﺎدة ﻣﺮﺗﻔﻌﻲ ﻫﺴﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮض ﻛﻦ ﻛـﻪ در ﻃـﻮل اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﺎده دﻳﻮار ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ وﺟﻮد دارد ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﭘﺮده اي ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ دﻫﻨﺪﮔﺎن ﺧﻴﻤﻪ ﺷﺐ ﺑﺎزي ﺑـﻴﻦ ﺧـﻮد و ﺗﻤﺎﺷـﺎ ﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن‬ ‫ﻗﺮار داده و از ﺑﺎﻻي آن ﻋﺮوﺳﻜﻬﺎي ﺧﻮد را ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮض ﻛﺮدم‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ ﺣـﺎل ﻓـﺮض ﻛـﻦ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻃﻮل اﻳﻦ دﻳﻮار ﻛﻮﺗﺎه ﺑﺎرﺑﺮاﻧﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻧﻮع آﻻت ﻋﺒﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺎري ﻛﻪ ﺣﻤﻞ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ از ﺧﻂ اﻟـﺮأس دﻳـﻮار ﺑـﺎﻻﺗﺮ‬ ‫اﺳﺖ و در ﺟﺰو ﺑﺎر آﻧﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺷﻜﺎل اﻧﺴﺎن و ﺣﻴﻮان ﭼﻪ ﺳﻨﮕﻲ ﭼﻪ ﭼﻮﺑﻲ وﺟﻮد دارد و اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻴﺎن ﺑـﺎرﺑﺮاﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻋﺒﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻮﻳﺎ و ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺎﻣﻮﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ ﭼﻪ ﻣﻨﻈﺮة ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰي! ﭼﻪ زﻧﺪاﻧﻴﺎن ﻋﺠﻴﺒﻲ! ﮔﻔـﺘﻢ ﻣﺜـﻞ آﻧـﺎن‬ ‫ﻣﺜﻞ ﺧﻮد ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ در وﺿﻌﻲ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ از ﺧﻮد ﭼﻴﺰي ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ دﻳﺪ ﻧﻪ از ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺧﻮد ﻣﮕﺮ ﺳﺎﻳﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻮر آﺗﺶ ﺑﺮ روي آن ﻗﺴﻤﺖ ﻛﻪ ﻏﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻢ آﻧﺎن اﺳﺖ ﻧﻘﺶ ﻣﻲﺑﻨﺪد‪«1.‬‬ ‫در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺧﻮﺑﻲ )ﺧﻴﺮ( ﻣﻘﺎم ﺧﺎﺻﻲ دارد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ ﻣﻘـﺎم ﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪» .‬ﺧﻮﺑﻲ ذات ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از ﺣﻴﺚ ﻣﻘﺎم و ﻗﺪرت از ذات ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﺎﻻﺗﺮ اﺳـﺖ‪ «.‬در ﺟﺴـﺘﺠﻮي درك ﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺑﺤﺚ و ﺟﺪل ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎي دﻧﻴﺎي ﻓﻜﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺤﺚ و ﺟـﺪل ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ از ﻓﺮﺿـﻴﺎت‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﻬﺎ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺼﻮري ﻛﻪ ﺷﺎﻟﻮدة ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻮرت‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً و ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺧﻮب اﺳﺖ؛ ﻟﺬا درك ﺧﻮﺑﻲ ﻳﻌﻨﻲ درك واﻗﻌﻴـﺖ‪ .‬ﻫﻤـﺎن آﻣﻴـﺰش ﺗﻌﻘـﻞ و اﺷـﺮاق ﻛـﻪ در ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪ 514 ،‬و ‪ .515‬م‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ‪‬ﻣﺜُﻞ □ ‪111‬‬

‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ اوج ﺧﻮب ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﺮاق ﻏﺎﻟﺐ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ‪‬ﻣ ُﺜﻞ اﻓﻼﻃﻮن ﭼﻨﺪ ﻓﺴﺎد آﺷﻜﺎر دارد؛ ﻣﻊ ﻫﺬا اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ را در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺸﺎن ﻣـﻲ دﻫـﺪ؛‬ ‫زﻳﺮا اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻠﻴﺎت را ﻃﺮح ﻛﺮده‪ ،‬و از آن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎﻛﻨﻮن اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬ ‫در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻄﺮح ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺧﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻤﻲ ﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺣﺴـﺎب اﻳـﻦ ﺧـﺎﻣﻲ‬ ‫اﺻﺎﻟﺖ آن را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻫﻤﺔ اﺻﻼﺣﺎت ﻻزم در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﺑـﺎز ﻣﻘـﺪاري از آﻧﭽـﻪ اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در ﻧﻈﺮﻳﻪ اش ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺣﺪاﻗﻞ آﻧﭽﻪ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ از ﻧﻈﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺨﺖ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‬ ‫را ﺑﺎ اﻓﻼﻃﻮن دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺼﻮرات ﺧﻮد را ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﺎً از اﺳـﻤﺎي ﺧـﺎص ﺗﺮﻛﻴـﺐ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﺳﻤﺎي ﻋﺎم ﻧﻴﺰ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ »آدم« و »ﺳﮓ« و »ﮔﺮﺑﻪ« داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ؛ ﻳﺎ اﮔﺮ ﻫﻢ از اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻳﻦ اﺳﻤﺎ‬ ‫اﺣﺘﺮاز ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬از داﺷﺘﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﻧﺴﺒﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺷﺒﻴﻪ« و »ﭘﻴﺶ« و اﻣﺜﺎﻟﺸـﺎن ﻧـﺎﮔﺰﻳﺮﻳﻢ‪ .‬اﻳـﻦ ﻛﻠﻤـﺎت اﺻـﻮات ﺑـﻲ ﻣﻌﻨـﺎ‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ در دﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﺮاﺳﺮ از اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﻤﺎي ﺧﺎص ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲ ﺗـﻮان‬ ‫درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻌﻨﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ راﻫﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي رد اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ را ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻛﻠﻴﺎت ﭘﻲ رﻳﺰي ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻣـﻦ ﻋﺠﺎﻟﺘـﺎً‬ ‫ﺑﺮاي اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺗﺎ ﺣﺪي اﻋﺘﺒﺎر ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲ ﺷﻮم؛ اﻣﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻮﺟﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اوﻻً‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن »ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ« )‪ (philosophical syntax‬را ﻧﻤﻲ ﻓﻬﻤﺪ‪ .‬ﻣـﻦ ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻢ ﺑﮕـﻮﻳﻢ‪» :‬ﺳـﻘﺮاط آدﻣـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ «.‬و »اﻓﻼﻃﻮن آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ «.‬و ﻫﻜﺬا‪ .‬در ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﻣﻲ ﺗﻮان ﻓﺮض ﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﻠﻤﺔ »آدﻣـﻲ« ﻋﻴﻨـﺎً ﻳـﻚ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫دارد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻫﺮ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻣﻌﻨﻲ ﭼﻴـﺰي اﺳـﺖ ﻏﻴـﺮ از ﺳـﻘﺮاط و اﻓﻼﻃـﻮن و ﺳـﺎﻳﺮ اﻓـﺮاد آدﻣـﻲ‪.‬‬ ‫»آدﻣﻲ« ﺻﻔﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪» :‬آدﻣﻲ آدﻣﻲ اﺳﺖ«‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ ﻛﻪ اﻓﻼﻃـﻮن ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪» :‬آدﻣﻲ آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ «.‬اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ زﻳﺒﺎﺳﺖ ﻣﻲ اﻧﺪﺷﺪ ﻛﻪ »آدﻣﻲ« ﻛﻠـﻲ‬ ‫ﻧﺎم ﻳﻚ ﻗﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا آﻓﺮﻳﺪه و آدﻣﻴﺎن ﺟﺰﺋﻲ ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي ﻧﺎﻗﺺ و ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻏﻴﺮواﻗﻌﻲ آن ﻗﺎﻟﺐ اﺻﻠﻴﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫـﻴﭻ وﺟـﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻔﻬﻤﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﺷﻜﺎف ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﻴﺎن »ﻛﻠﻴﺎت« و »ﺟﺰﺋﻴﺎت« وﺟﻮد دارد‪ » .‬ﻣﺜُﻞ« وي در واﻗﻊ ﺟﺰﺋﻴـﺎت دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻮع ﻋﺎدي اﺷﻴﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻢ اﺧﻼق و ﻋﻠﻢ اﻟﺠﻤﺎل ﺑﺮﺗﺮي دارﻧﺪ‪ .‬ﺧـﻮد اﻓﻼﻃـﻮن ﻫـﻢ ﻣﺘﻮﺟـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫اﺷﻜﺎل ﺷﺪ و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در رﺳﺎﻟﺔ »ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس« دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺘﻘﺎد از ﺧﻮد ﻳﻜﻲ از ﺟـﺎﻟﺒﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﻜﺎﻟﻤﺔ »ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس« را آﻧﺘﻴﻔﻮن ‪) ،Antiphon‬ﺑﺮادر ﻧﺎﺗﻨﻲ اﻓﻼﻃﻮن( ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬او ﺗﻨﻬـﺎ ﻛﺴـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎ را ﺑﻪ ﻳﺎد دارد‪ ،‬اﻣﺎ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ اﺳﺐ ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺪارد‪ .‬ﺟﻤﻌﻲ او را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ دﻫﻨـﺔ اﺳـﺒﻲ در دﺳـﺖ‬ ‫دارد‪ ،‬و ﺑﻪ زﺣﻤﺖ وادارش ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﺔ ﻣﻌﺮوف ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس و زﻧـﻮ و ﺳـﻘﺮاط را ﻧﻘـﻞ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳـﺎ اﻳـﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜـﻪ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﭘﻴﺮ )در ﺣﺪود ﺷﺼﺖ و ﭘﻨﺞ( و زﻧﻮ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺳﺎل )در ﺣـﺪود ﭼﻬـﻞ( و ﺳـﻘﺮاط‬ ‫ﺟﻮان ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺜﻞ را ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬وي ﻳﻘﻴﻦ دارد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﺧﻮﺑﻲ ﻣﺜﻠﻲ‬ ‫وﺟﻮد دارد؛ اﻣﺎ ﻳﻘﻴﻦ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺜﺎﻟﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﻛﻪ آﻳﺎ ﺑﺮاي ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣـﻮ‬ ‫و ﮔﻞ و ﻛﺜﺎﻓﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﺜﻠﻲ وﺟﻮد دارد ﺑﺎ ﺧﺸﻢ رد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ اﻣﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ ﻫـﻴﭻ ﭼﻴـﺰ ﺑـﺪون‬ ‫ﻣﺜﺎل وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﺑﺪان ﺳﺒﺐ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﺮﻳﺰد ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﺮﺳﺪ در ورﻃﺔ ﻣﻬﻤﻼت ﺳﻘﻮط ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫»ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﮔﻔﺖ‪ :‬آري ﺳﻘﺮاط‪ ،‬ﻋﻠﺘﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮ ﻫﻨﻮز ﺟﻮاﻧﻲ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻜﻨﻢ زﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ رﺳـﻴﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﻣﺤﻜﻤﺘﺮي ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﺖ را ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬آن وﻗﺖ از ﭘﺴﺖﺗﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺰار ﻧﺨﻮاﻫﻲ ﺑﻮد‪«.‬‬

‫‪ □ 112‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺳﻘﺮاط ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ وي »ﻣﺜﻠﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰي ﺑﻬـﺮه اي از آﻧﻬـﺎ دارد و ﻧـﺎم ﺧـﻮد را از آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻣﺸﺎﺑﻬﻨﺪ ﻛﻪ از ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻬﺮه دارﻧﺪ؛ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺑﺰرﮔﻨﺪ ﻛـﻪ از‬ ‫ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻬﺮه دارﻧﺪ؛ و ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻋﺎدﻻﻧﻪ و زﻳﺒﺎ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻋﺎدﻻﻧﻪ و زﻳﺒﺎﻳﻨﺪ ﻛﻪ از ﻋﺪاﻟﺖ و زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺑﻬﺮه دارﻧﺪ‪«.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﺑﻪ ﺧﺮده ﮔﻴﺮي ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪) :‬اﻟﻒ( آﻳﺎ ﺟﺰﺋﻲ از ﺗﻤﺎم ﻣﺜﺎل ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻓﻘﻂ ﭘﺎره اي از آن را درﺑﺮ‬ ‫دارد؟ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﺷﻖ اﻋﺘﺮاض وارد اﺳﺖ‪ :‬ﺷﻖ اول ﻻزم ﻣﻲ آورد ﻛﻪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ در آن واﺣـﺪ در ﻣﻜﺎﻧﻬـﺎي ﻣﺘﻌـﺪد ﺑﺎﺷـﺪ و‬ ‫ﺷﻖ دوم ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺜﺎل ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭼﻴﺰي ﻛـﻪ ﭘـﺎره اي از ﻛـﻮﭼﻜﻲ را در ﺑـﺮ داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ از »ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻣﻄﻠﻖ« ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻬﻤﻞ اﺳﺖ‪) .‬ب( وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺜﺎل را در ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﺟﺰﺋـﻲ‬ ‫و آن ﻣﺜﺎل ﻫﺮ دو ﻳﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺜﺎل دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ ﺟﺰﺋـﻲ و ﻣﺜـﺎل ﻫـﺮ دو را‬ ‫درﺑﺮ ﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﻫﻜﺬا اﻟﻲ ﻏﻴﺮاﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﻣﺜﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺒﺪل ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬اﻳـﻦ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺮﻫـﺎن ارﺳـﻄﻮ‬ ‫درﺑﺎرة »ﺷﺨﺺ ﺳﻮم« اﺳﺖ‪) (.‬ج( ﺳﻘﺮاط ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺜﻞ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺎﻳﺪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬د( ﺑﻨﺎﺑﺮ دﻟﻴﻠﻲ ﻛﻪ در ﺑﻨﺪ »ب« اراﺋﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑـﻪ ﺟﺰﺋﻴـﺎت ﺷـﺒﺎﻫﺖ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬ﻫـ( اﮔﺮ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻋﻠﻢ ﻣﺎ ﻣﻄﻠـﻖ ﻧﻴﺴـﺖ‪) .‬و( اﮔـﺮ‬ ‫ﻋﻠﻢ ﺧﺪا ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﻣﺎ را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ و ﻟﺬا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻬﺬا ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺜﻞ ﻳﻜﺴﺮه ﻃﺮد ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺜﻞ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﭼﻴﺰي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻋﻘـﻞ ﺑـﺮ آن‬ ‫ﺗﻜﻴﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻌﻘﻞ از ﻣﻴﺎن ﻣﻲ رود؛ و ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻼت وي ﺑﺪان ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ را‬ ‫از ﭘﻴﺶ ﻧﻴﺎﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم از اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ اﻳﺮادﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻲ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮ واﻗﻌﻴﺖ ﺟﺰﺋﻴﺎت از ﺑﻮﺗﺔ آزﻣﺎﻳﺶ درﺳﺖ درآﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ زﻳﺒﺎﺳﺖ از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬﺎت زﺷﺖ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ؛ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ دو ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧـﻴﻢ ﻧﻴـﺰ ﻫﺴـﺖ؛ و ﻗـﺲ ﻋﻠـﻲ ﻫـﺬا‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ درﺑﺎرة ﻳﻚ اﺛﺮ ﻫﻨﺮي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﺟﻬﺎﺗﻲ زﻳﺒﺎ و از ﺟﻬﺎﺗﻲ دﻳﮕﺮ زﺷﺖ اﺳﺖ ﻫﻤﻴﺸـﻪ )ﻻاﻗـﻞ‬ ‫ﺑﻪ ﻓﺮض( ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ اﺛﺮ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »اﻳﻦ ﺟﺰء ﻳﺎ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ زﻳﺒﺎﺳﺖ و آن ﺟﺰء ﻳﺎ آن ﺟﻬﺖ زﺷـﺖ اﺳـﺖ‪«.‬‬ ‫در ﻣﻮرد »دو ﺑﺮاﺑﺮ« و »ﻧﻴﻢ« ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻧﺴﺒﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ ‪ 2‬دو ﺑﺮاﺑـﺮ ‪ 1‬و ﻧـﻴﻢ ‪4‬‬ ‫اﺳﺖ ﺗﻨﺎﻗﻀﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ »ﻓﻼن« ﺑﺰرﮔﺘﺮ از »ﺑﻬﻤﺎن« و ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از »ﺑﺎﺳﺘﺎر« ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬در آن ﺻـﻮرت‬ ‫»ﻓﻼن« در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻫﻢ ﺑﺰگ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن او اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻘﻴﻀـﻴﻦ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ اﺷـﻜﺎﻻت از ﺟﻤﻠـﺔ‬ ‫اﻣﺮاض ﻋﻘﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪة ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻴﺎن واﻗﻌﻴﺖ و ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ را ﻛﻪ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس و اﻓﻼﻃﻮن و ﻫﮕـﻞ ﺑـﺪان ﻧﺴـﺒﺖ ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺻﻮرت واﻗﻌﺎً ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ »ﻫﻴﭻ« ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ‪ ،‬و ﻟـﺬا ﺟـﺰو واﻗﻌﻴـﺖ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن از ﻧﻮع ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪي اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺻﻮرت واﻗﻌﺎً ﻇﺎﻫﺮ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ دﻳﮕﺮ ﭼﺮا ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮاي آن ﺑـﻪ‬ ‫درد آورﻳﻢ؟ اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﻛﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬ﺻﻮرت واﻗﻌﺎً ﻇﺎﻫﺮ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻇـﺎﻫﺮاً ﻇـﺎﻫﺮ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ «.‬وﻟـﻴﻜﻦ اﻳـﻦ ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫ﻓﺎﻳﺪهاي ﻧﺪارد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺎ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪» :‬آﻳﺎ واﻗﻌﺎً ﻇﺎﻫﺮاً ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻳﺎ ﻓﻘﻂ ﻇﺎﻫﺮاً ﻇﺎﻫﺮاً ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد؟« ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻢ ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮاً ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد دﻳﺮ ﻳﺎ زود ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ﻛﻪ واﻗﻌﺎً ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻟﺬا ﺟﺰو واﻗﻌﻴـﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻮﺟﻪ درﺻﺪد اﻧﻜﺎر اﻳﻦ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﺗﺨﺘﺨﻮاﺑﻬـﺎ ﻣﺘﻌﺪدﻧـﺪ‪ ،‬ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ ﺑـﻴﺶ از ﻳـﻚ ﺗﺨﺘﺨـﻮاب‬ ‫واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺎن ﺗﺨﺘﺨﻮاﺑﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ وي ﺑـﺎ ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ ﺿـﻤﻨﻲ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ وﺟﻮد ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﻣﺘﻜﺜﺮ‪ ،‬و اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻛﺜﺮت ﺟﺰو واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬رو ﺑـﻪ رو ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻫـﺮ ﻛﻮﺷﺸـﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ »واﻗﻌﻲ«ﺗﺮ از دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﺠﻴﺐ اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد؛ و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻋﻘﻴـﺪه از ﺣﻴـﺚ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻢ ﻛﻪ ﺑﺮف ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻌﺪ اﮔﺮ ﺑﺒﻴـﻨﻢ‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ‪‬ﻣﺜُﻞ □ ‪113‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﺮف ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ »ﻣﻌﺮﻓﺖ« اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﻫﺮ دو ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤـﺎن آﻣـﺪن ﺑـﺮف ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﻴﻜﻦ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻘﻴﺪه ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ ﻣﻮﺿـﻮع ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻳﻘﻴﻨﻲ و ﺧﻄﺎﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ؛ ﻋﻘﻴﺪه ﻧﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﻄﺎﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از ﺧﻄﺎﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﭼﻴﺰي را ﻛـﻪ ﺻـﻮرﺗﻲ ﺑـﻴﺶ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻲ اﻧﮕﺎرد‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﺗﻜﺮار ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وﻟﻴﻜﻦ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ اﻓﻼﻃﻮن از ﻳﻚ ﺟﻬﺖ ﺑﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﻓﺮق دارد‪ :‬در ﻧﻈﺮ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﻓﻘـﻂ »واﺣـﺪ«‬ ‫وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻧﺰد اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺜﻞ ﻣﺘﻜﺜﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﺧﻮﺑﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﺑﻞ ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ دﻳـﺪﻳﻢ‪،‬‬ ‫ﻳﻚ ﺗﺨﺘﺨﻮاب آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا آﻓﺮﻳﺪه ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﻳﻚ اﻧﺴﺎن آﺳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﮓ آﺳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻳـﻚ ﮔﺮﺑـﺔ آﺳـﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬و‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﺔ آﺳﻤﺎﻧﻲ از ﻫﻤﺔ ﺳﺮﻧﺸﻴﻨﺎن ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع در ﻛﺘـﺎب »ﺟﻤﻬـﻮري«‬ ‫ﺧﻮب ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﻣﺜﺎل اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻓﻜﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ ﻣﻮﺿـﻮع ﻓﻜـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺸـﻜﻞ ﻣـﻲ ﺗـﻮان‬ ‫درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺜﺎل را آﻓﺮﻳﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﺜﺎل ﻓﺎرغ از زﻣﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ﺧﺪا ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﻳﻚ ﺗﺨﺘﺨﻮاب اراده ﻛﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻴﻦ ﻫﻤﺎن ﺗﺨﺘﺨﻮاﺑﻲ را ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺧﺪا آﻓﺮﻳﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺿﻮع در ﻓﻜﺮ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻓﺎرغ از زﻣﺎن اﺳﺖ ﻻﺟﺮم ﻣﺨﻠﻮق ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻨﺠـﺎ ﻣـﺎ ﺑـﻪ ﻣﺸـﻜﻠﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﺑﺴﻴﺎري از روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺘﻔﻠﺴﻒ را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺪث‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺑﺴﺘﺮ زﻣﺎن‬ ‫و ﻣﻜﺎن ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺧﻠﻖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺪث ﻋﻴﻦ ﺟﻬﺎن ﻋﺎدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﻫـﻮم ﺑـﻮدن‪ ،‬و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺪ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و ﻟﺬا ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﻖ ﻓﻘـﻂ وﻫـﻢ و ﺑـﺪي را ﺧﻠـﻖ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از اﺻﺤﺎب ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ )‪ (Gnostics‬در ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﺻﺮار داﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ در ﻧﻈﺮﻳﺎت اﻓﻼﻃـﻮن اﻳـﻦ اﺷـﻜﺎل‬ ‫ﻫﻨﻮز آﺷﻜﺎر ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ وي در ﻛﺘﺎب »ﺟﻤﻬﻮري« ﻫﻴﭻ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﺪان ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻏـﺎر ﺑـﺎزﮔﺮدد و ﺑـﺎ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در ﻋﻤـﺮ ﺧـﻮد ﻫﺮﮔـﺰ‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻧﺪﻳﺪه اﻧﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺧﻮد ﺧﺪا ﻧﻴﺰ اﮔﺮ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ اﺻﻼح ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳـﺪ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻛﺎر را ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻠﻮل ﺧﺪا را در ﺟﺴﻢ ﻣﺴﻴﺢ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺗﻮﺿـﻴﺢ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﺤﺎل ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺧﺪا ﺑﻪ ﻫﻤﺎن دﻧﻴﺎي ﻣﺜﻞ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻧﻜﺮد‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﻏﺎر ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و‬ ‫ﺣﺲ ﻧﻮﻋﺪوﺳﺘﻲ او را وا ﻣﻲدارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻏﺎر ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺪا‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮدش ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺧﻠـﻖ ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫اﺻﻼً ﻏﺎري ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎورد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﺷﻜﺎل ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺧﺪا ﭘﻴﺶ آﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺧﺎﻟﻖ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ وارد ﻧﺒﺎﺷـﺪ؛ زﻳـﺮا اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﻧﻴﺎﻓﺮﻳﺪه ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ آﻧﭽﻪ را ﺧﻮب اﺳﺖ آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺗﻜﺜﺮ دﻧﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮس‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﺪأﻳﻲ ﻏﻴﺮ از ﺧﺪا داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺜﻞ ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪا ﻧﻪ ﺑﻠﻜﻪ اﺟﺰاء‪ ‬ﻣﺮﻛﺒﺔ ذات او ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﻨﺒﺔ ﻛﺜﺮت وﺟﻮدي ﺗﻌﺪد ﻣﺜﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﺳﺎﺳﺎً ﻓﻘﻂ ﺧﺪا ﻳﺎ ﺧﻮﺑﻲ وﺟﻮد دارد؛ و ﻣﺜﻞ ﺻـﻔﺎت اوﻳﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎري‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ اﻓﻼﻃﻮن ﻃﺮح ﺟﺎﻟﺒﻲ ﺑﺮاي ﭘﺮورش ﺟﻮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪ .‬ﭘﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي از ﺻﻔﺎت ﻓﻜﺮي و اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺮاي اﻓﺘﺨﺎر ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻮان ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺎدل و ﻣﻬﺮﺑﺎن و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ و ﺻﺎﺣﺐ ﺣﺎﻓﻈﻪاي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و روﺣﻴﺎﺗﻲ ﻣﻌﺘﺪل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻮاﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪ واﺳﻄﺔ داﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪ از ﺑﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﺳﻲ ﺳﺎﻟﮕﻲ را ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﭼﻬﺎر رﺷﺘﺔ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺬراﻧـﺪ؛‬ ‫و آن ﭼﻬﺎر ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺣﺴﺎب و ﻫﻨﺪﺳﻪ )ﻣﺴﻄﺤﻪ و ﻓﻀﺎﻳﻲ( و ﻧﺠﻮم و ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ‪ .‬ﺗﺤﺼﻴﻞ اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﻫﺎ ﺑﺮاي ﻓﺎﻳـﺪة آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻮة ﻋﺎﻗﻠﺔ ﺟﻮان را ﺑﺮاي ﺳﻴﺮ در اﻣﻮر ﺳﺮﻣﺪي آﻣﺎده ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣـﺜﻼً در رﺷـﺘﺔ ﻧﺠـﻮم ﻟﺰوﻣـﻲ‬ ‫ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺟﻮان ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ واﻗﻌﻲ ﭼﻨﺪان رﻧﺠﻪ ﺳﺎزد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮوﻛﺎرش ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ اﺟﺮام اﺳـﻤﺎﻧﻲ آرﻣـﺎﻧﻲ‬

‫‪ □ 114‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫)اﻳﺪهآل( ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺮدم اﻣﺮوز اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﮕﻔﺖ اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ ﺑـﺮاي ﻧﺠـﻮم‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻔﻴﺪ از آب درآﻣﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻋﺠﻴﺐ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺮﻛﺎت ﻇﺎﻫﺮي ﺳﻴﺎرات‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻴﻚ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻲ ﻧﻈﻢ و ﺑﻐﺮﻧﺞ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ آن ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ آﻧﻬﺎ را ﻳﻚ »ﺧﺎﻟﻖ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري« ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴـﻠﻢ ﺑـﻮد ﻛـﻪ آﺳـﻤﺎن ﻧﻤﻮﻧـﻪ اي‬ ‫اﺳﺖ از زﻳﺒﺎﻳﻲ رﻳﺎﺿﻲ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻴﺴﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺎت ﺳﻴﺎرات ﻣﺴﺘﺪﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ ﺑـﺮاي اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧﻮﺑﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻓﺮاوان ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎ اﻳﻦ ﺳﺆال ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻣﺪ ﻛﻪ‪ :‬آﻳﺎ ﻓﺮﺿﻴﻪاي‬ ‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ آﺷﻔﺘﮕﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﺣﺮﻛﺎت ﺳﻴﺎرات را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻈﻢ و زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﺳـﺎدﮔﻲ درآورد؟ اﮔـﺮ ﭼﻨـﻴﻦ ﻓﺮﺿـﻴﻪاي‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﺧﻮﺑﻲ« اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮدن آن را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬آرﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﺳﺎﻣﻮﺳﻲ ﭼﻨـﻴﻦ ﻓﺮﺿـﻴﻪاي را ﻳﺎﻓـﺖ‪ ،‬و‬ ‫آن اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻤﺔ ﺳﻴﺎرات‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ زﻣﻴﻦ‪ ،‬روي ﻣﺪار ﻣﺴﺘﺪﻳﺮي ﮔﺮد ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ ﻣـﺪت دو ﻫـﺰار ﺳـﺎل‬ ‫ﻣﺮدود ﺑﻮد‪ ،‬و ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻧﻔﻮذ ارﺳﻄﻮ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻓﺮﺿـﻴﻪاي ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ ﻧﻈﻴـﺮ اﻳـﻦ را ﺑـﻪ »ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳـﺎن« ﻧﺴـﺒﺖ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را اﺣﻴﺎ ﻛﺮد و ﺗﻮﻓﻴﻖ آن ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺗﻤﺎﻳﻞ اﻓﻼﻃﻮن را ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ در زﻣﻴﻨﺔ ﻧﺠـﻮم‬ ‫ﻣﻮﺟﻪ ﺟﻠﻮه دﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﻛﭙﻠﺮ ﻛﺸﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺪار ﺳﻴﺎرات ﺑﻴﻀﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ داﻳﺮه‪ ،‬و ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﻳﻜـﻲ از ﻛﺎﻧﻮﻧﻬـﺎي‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻴﻀﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻧﻪ در ﻣﺮﻛﺰ آن و ﺳﭙﺲ ﻧﻴﻮﺗﻮن ﻛﺸﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺪار ﺳﻴﺎرات ﺣﺘﻲ ﺑﻴﻀـﻲ ﻫـﻢ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ آن ﺳﺎدﮔﻲ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن در ﺟﺴﺘﺠﻮﻳﺶ ﺑﻮد و آرﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﻇﺎﻫﺮاً آن را ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻮﻫـﻮم از‬ ‫ﻛﺎر درآﻣﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ﻳﻚ ﭘﻨﺪ ﻛﻠﻲ ﻣﻲ آﻣﻮزد‪ :‬ﻫﺮ ﻓﺮﺿﻴﻪاي‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻬﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑـﺮاي ﻋﻠـﻢ ﻣﻔﻴـﺪ‬ ‫واﻗﻊ ﺷﻮد؛ ﺑﻪ ﺷﺮط اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺨﺖ ﺑﺎ ﻣﻜﺘﺸﻔﻲ ﻳﺎري ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺎر ﺧﻮد را از ﻧﻈﺮﮔﺎه ﺗﺎزهاي ﺑﻨﮕـﺮد‪ .‬اﻣـﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪاي ﺑﻪ ﻳﺎري ﺑﺨﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد را ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺤﻮ اﻧﺠﺎم داد اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ از آن ﭘـﺲ ﻣـﺎﻧﻊ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ ﮔـﺮدد‪.‬‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ »ﺧﻮﺑﻲ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﻠﻴﺪ درك ﻋﻠﻤﻲ ﺟﻬﺎن‪ ،‬در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﺷـﺪ؛ وﻟـﻲ ﺗـﺄﺛﻴﺮ آن‬ ‫در ﻫﻤﺔ ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪي ﻣﻀﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻤﺎﻳﻞ اﻓﻼﻃﻮن ‪ -‬و ﺑﻴﺶ از او ﺗﻤﺎﻳﻞ ارﺳﻄﻮ ‪ -‬ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ و اﺧﻼق در ﻛﺸﺘﻦ ﻋﻠﻢ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‬ ‫ﺳﻬﻢ ﺑﻪ ﺳﺰاﻳﻲ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن اﻣﺮوز‪ ،‬ﺟﺰ ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ‪ ،‬از رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺑﻴﮕﺎﻧﻪاﻧﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺧﻮد اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮاي ﺣﺴـﺎب و‬ ‫ﻫﻨﺪﺳﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪ ،‬و اﻳﻦ ﻋﻠﻮم در ﻓﻠﺴﻔﻪ او ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاوان داﺷﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻤﻮﻧـﻪ اﻳﺴـﺖ از ﻣﻀـﺎر ﺗﺨﺼـﺺ‪:‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ درﺑﺎرة اﻓﻼﻃﻮن ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺑﺴﻲ از ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺟﻮاﻧﻲ ﺧـﻮد را ﺻـﺮف ﻣﻄﺎﻟﻌـﺔ زﺑـﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﻛـﺮده‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و از اﻳﻨﺮو ﺑﺮاي ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻬﻢ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪ ﻣﺠﺎﻟﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻓﻼﻃﻮن درﺑﺎرة ﺑﻘﺎي روح □ ‪115‬‬

‫‪ 82‬د‪
9‬‬

‫‪242‬ءا‪7‬ن رۀ ‪ 3‬روح‬ ‫رﺳﺎﻟﻪاي ﻛﻪ »ﻓﻴﺪو« ‪ Phaedo‬ﻧﺎم دارد‪ ،‬از ﭼﻨﺪ ﺟﻬﺖ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈﺎت زﻧـﺪﮔﻲ ﺳـﻘﺮاط را‬ ‫وﺻﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي او را ﭘﺲ از ﻧﻮﺷﻴﺪن ﺟﺎم ﺷـﻮﻛﺮان‪ ،‬و ﭘـﺲ از آن ﺗـﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ از ﻫـﻮش ﻣـﻲ رود‪ ،‬ﺑـﺎز‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» .‬ﻓﻴﺪو« آرﻣﺎن اﻓﻼﻃﻮن را در ﻣﻮرد اﻧﺴﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ :‬اﻧﺴﺎﻧﻲ در ﺣﺪ اﻋﻼي ﺧﺮدﻣﻨﺪي و ﺧﻮﺑﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗـﺮس‬ ‫از ﻣﺮگ در او راه ﻧﺪارد‪ .‬رﻓﺘﺎر ﺳﻘﺮاط در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮگ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻓﻼﻃﻮن وﺻﻒ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ در زﻣـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن و ﭼـﻪ در‬ ‫ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ از ﻟﺤﺎظ اﺧﻼﻗﻲ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻜﺎﻟﻤﺔ »ﻓﻴﺪو« ﺑﺮاي ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﻏﻴﺮﻣﺘـﺪ ‪‬ﻳﻦ ﻳـﺎ آزاد اﻧـﺪﻳﺶ داراي‬ ‫ﻫﻤﺎن ارزش و اﻋﺘﺒﺎري ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺮح ﻣﺼﻴﺒﺖ ﻣﺴﻴﺢ در اﻧﺠﻴﻞ ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن داراﺳﺖ‪ 1.‬اﻣﺎ ﺑـﻲاﻋﺘﻨـﺎﻳﻲ ﺳـﻘﺮاط‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺮگ در آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎﻋﺘﻬﺎي زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد وي ﺑﻪ ﺑﻘﺎي روح ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد؛ و اﻫﻤﻴﺖ »ﻓﻴﺪو« در اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧـﻪ‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮگ ﻳﻚ ﻣﻈﻠﻮم را ﺷﺮح ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﻴﺶ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺗﻌﻠـﻖ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻟﻬﻴﺎت ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل و آﺑﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﺎ اﻧﺪازة زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از ﻫﻤـﻴﻦ رﺳـﺎﻟﺔ »ﻓﻴـﺪو«‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ اﻓﻼﻃﻮن را ﻧﺎدﻳﺪه ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ اﻳﻦ اﻟﻬﻴﺎت را ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗـﻮان ﻓﻬﻤﻴـﺪ‪» .‬ﻛﺮﻳﺘـﻮ« ‪ ،Crito‬ﻛـﻪ رﺳـﺎﻟﺔ‬ ‫ﻗﺪﻳﻤﻴﺘﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از دوﺳﺘﺎن و ﺷﺎﮔﺮدان ﺳﻘﺮاط ﻧﻘﺸﻪ اي ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﻘﺮاط از زﻧﺪان ﺑﻪ ﺗﺴﺎﻟﻲ‬ ‫‪ Thessaly‬ﻓﺮار ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﮔﺮ ﺳﻘﺮاط ﻓﺮار ﻣﻲ ﻛﺮد دوﻟﺖ آﺗﻦ ﺧﻴﻠﻲ ﻫﻢ ﺧﻮﺷﻮﻗﺖ ﻣﻲ ﺷﺪ؛ و ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻧﻘﺸـﻪ اي‬ ‫ﻛﻪ دوﺳﺘﺎن ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻧﺪ ﺷﺪﻧﻲ ﻫﻢ ﺑﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ ﻫـﻴﭻ وﺟـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻘﺸـﻪ را ﻧﭙـﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬و در‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺤﻜﻮم ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﻄﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﮔﺮﻳﺰ از ﻣﺠﺎزات دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎري ﺧـﻼف ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﻧﺨﺴﺖ اﺻﻠﻲ را ﺑﻴﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺎ آن را ﺑﺎ »ﻣﻮﻋﻈـﻪ ﺑـﺮ ﺑـﺎﻻي ﻛـﻮه« )‪ (Sermon on the Mount‬ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫ﻣﻲ داﻧﻴﻢ‪ .‬و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺪي را ﺑﺎ ﺑﺪي ﺗﻼﻓﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ از آن رﻧﺞ دﻳـﺪه ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪ «.‬آﻧﮕـﺎه ﺳـﻘﺮاط‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ اﻧﮕﺎرد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ آﺗﻦ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻜﺎﻟﻤﻪ اﺳﺖ؛ و در اﻳﻦ ﻣﻜﺎﻟﻤﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ وي ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﺣﺮﻣﺘﻲ را ﺑﻪ ﮔﺮدن دارد ﻛﻪ ﭘﺴﺮ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﺑﺮده ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻮد ﻣﺪﻳﻮن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺮﺗﺒـﺔ اﻳـﻦ ﺣﺮﻣـﺖ از آن‬ ‫ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﻫﺮ ﻓﺮد آﺗﻨﻲ اﮔﺮ از دوﻟﺖ آﺗﻦ ﺑﻴﺰار ﺑﺎﺷﺪ آزاد اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺷﻬﺮ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﻄـﻖ ﻣﻄـﻮل‬ ‫ﺧﻮد را ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﭘﺲ اي ﺳﻘﺮاط‪ ،‬از ﻣﺎ ﻛﻪ ﺗﻮ را ﭘﺮوراﻧﺪهاﻳﻢ ﺑﺸﻨﻮ زﻧﺪﮔﻲ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺖ را ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﻘﺪم ﻣﺪان‪ :‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻋـﺪاﻟﺖ را‬ ‫در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎش‪ ،‬ﺗﺎ ﻛﺮدارت در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﺟﻬﺎن ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺻﻮاب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﭼﻨﺎن ﻛﻨﻲ ﻛﻪ ﻛﺮﻳﺘـﻮ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ‬ ‫ﺧﻮد را ﻗﺮﻳﻦ ﺳﻌﺎدت ﻳﺎ ﻗﺪس ﻳﺎ ﻋﺪاﻟﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺳﻌﺎدت اﺑﺪي ﺳﺎﺧﺘﻪاي و ﻧﻪ ﻛﺴﺎﻧﺖ را‪ .‬ﺗﻮ اﻛﻨﻮن ﺑﻴﮕﻨﺎه ﻣﻲ روي؛ در‬ ‫ﺣﺎﻟﻲ ﻣﻲ روي ﻛﻪ ﺑﺪ ﻧﻜﺮده اي ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ «.‬ﺗﻮ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﻴﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﺮدﻣﻲ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﻮ ﭘﺎﺳـﺦ‬ ‫ﺑﺪي را ﺑﺪي ﺑﺪﻫﻲ‪ ،‬و در ازاي آﺳﻴﺐ آﺳﻴﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻣـﺎ ﺑﺴـﺘﻪاي ﺑﺸـﻜﻨﻲ‪ ،‬و ﺑـﺮ‬ ‫‪» .1‬ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺮگ ﺳﻘﺮاط ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎ اﺳﺖ‪ «.‬در ﻫﻴﭻ ﺗـﺮاژدي ﻗـﺪﻳﻢ ﻳـﺎ ﺟﺪﻳـﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﻫﻴﭻ ﺷﻌﺮي‪ ،‬و در ﻫﻴﭻ ﺗﺎرﻳﺨﻲ )ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻳﻚ ﻣﻮرد( ﭼﻴﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎﻋﺘﻬﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻘﺮاط در آﺛﺎر اﻓﻼﻃـﻮن ﻣﺠـﻮد ﻧـﺪارد‪ «.‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﻠﻤﺎت از روﺣﺎﻧﻲ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻨﺠﺎﻣﻴﻦ ﺟﺎوت ‪ Benjamin Jowett‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 116‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﺳﺰاوار ﺳﺘﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮدت و دوﺳﺘﺎﻧﺖ و ﻛﺸﻮرت و ﻣﺎ‪ ،‬ﺳﺘﻢ رواداري‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺗﺎ زﻧـﺪه اي‬ ‫ﻣﺎ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺧﺸﻢ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﺮادران ﻣﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﺎﻟﻢ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺗـﻮ را دﺷـﻤﻦ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داﺷـﺖ؛ زﻳـﺮا ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬ ‫داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻮ در راه از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدن ﻣﺎ از ﻫﻴﭻ ﻛﺎري ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﻜﺮدهاي‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ » :‬در ﻧﻈﺮم ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺪا‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮاي ﻧﻲ در ﮔﻮش اﻫﻞ ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬ﻃﻨﻴﻦ اﻧﺪاز اﺳـﺖ‪ «.‬و‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ وﻇﻴﻔﻪ دارد ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺣﻜﻢ اﻋﺪام را ﮔﺮدن ﻧﻬﺪ‪.‬‬ ‫در رﺳﺎﻟﺔ »ﻓﻴﺪو« آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﻓﺮا رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻧﺠﻴﺮ از ﭘﺎي ﺳﻘﺮاط ﺑﺮداﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪو اﺟﺎزه دادهاﻧﺪ ﻛﻪ آزاداﻧـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط زن ﺧﻮد را ﺑﻴﺮون ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ ﮔﺮﻳﻪ و زارﻳﺶ ﻣﺨﻞ ﻣﺒﺎﺣﺜﺔ آﻧﻬﺎ ﻧﺸﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﭼﻨﻴﻦ آﻏﺎز ﺳﺨﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ داراي روح ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ از ﻣﺮگ ﺑﺎك ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣـﺮگ را ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﻴﺐ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻣﻊ ﻫﺬا ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﺟﺎن ﺧﻮد را ﻧﻤﻲ ﺳﺘﺎﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪ .‬دوﺳـﺘﺎﻧﺶ‬ ‫ﻣﻲ ﭘﺮﺳﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻤﺮده ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬و ﭘﺎﺳـﺦ ﺳـﻘﺮاط ﻛـﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻣﺴـﻠﻚ اورﻓﺌﻮﺳـﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻋﻴﻦ ﺳﺨﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در اﻳﻦ ﻣﻮرد از زﺑﺎن ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﻨﻴﺪه ﺷﻮد‪» :‬ﻧﻈﺮﻳـﻪ اي ﻫﺴـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫در ﻧﻬﺎن ﻧﺠﻮا ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن زﻧﺪاﻧﻴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻖ ﻧﺪارد در را ﺑﺎز ﻛﻨﺪ و ﺑﻴﺮون رود؛ اﻳﻦ ﺳﺮ ﺑﺰرﮔﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ آن را ﺧﻮب ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻢ‪ «.‬ﺳﻘﺮاط راﺑﻄﺔ اﻧﺴﺎن و ﺧﺪا را ﺑﻪ راﺑﻄﺔ ﮔﻠﻪ و ﮔﻠﻪدار ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‬ ‫اﮔﺮ ﮔﺎو ﺷﻤﺎ ﺟﺴﺎرت ورزد و از راه ﺑﻴﺮون رود‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ؛ و ﻟﺬا »ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻲ دﻟﻴﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺻﺒﺮ ﻛﻨﺪ و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا او را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻦ ﻓﺮاﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳـﺖ ﺟـﺎن ﺧـﻮد را ﻧﺴـﺘﺎﻧﺪ‪ «.‬وي از ﻣـﺮگ ﺧـﻮد‬ ‫اﻧﺪوﻫﻨﺎك ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ »اوﻻً ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاﻳﺎن دﻳﮕﺮي ﻣﻲ روم ﻛﻪ داﻧﺎ و ﺧﻮﺑﻨﺪ )و در اﻳـﻦ ﻣـﻮرد ﻣـﻦ ﺣـﺪ اﻋـﻼي‬ ‫ﻳﻘﻴﻦ را دارم‪ (،‬و ﺛﺎﻧﻴﺎً )ﮔﺮﭼﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻳﻘﻴﻦ ﻧﺪارم‪ (،‬ﺑﻪ ﻧﺰد ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲ روم ﻛﻪ از آﻧﺎن ﻛﻪ رﻫﺎﺷﺎن ﻣﻲﻛـﻨﻢ ﺑﻬﺘﺮﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ اﻃﻤﻴﻨﺎن دارم ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدﮔﺎن ﭼﻴﺰي در ﭘﻴﺶ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ ﺧﻮﺑـﺎن ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﻴﺶ از ﺑـﺪان از آن ﺑﺮﺧـﻮردار‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺮگ ﺟﺪاﻳﻲ روح اﺳﺖ از ﺗﻦ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺛﻨﻮﻳﺖ اﻓﻼﻃﻮن روﺑﺮو ﻣـﻲ ﺷـﻮﻳﻢ ‪ -‬ﺑـﻮد و ﻧﻤـﻮد‪،‬‬ ‫ﻣﻌﻘﻮﻻت و ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت‪ ،‬ﺗﻌﻘﻞ و ادراك ﺣﺴﻲ‪ ،‬روح و ﺗﻦ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻔﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮﻃﻨﺪ‪ ،‬و در ﻫـﺮ ﺟﻔـﺖ اوﻟـﻲ ﻫـﻢ از‬ ‫ﺣﻴﺚ واﻗﻌﻴﺖ و ﻫﻢ از ﺣﻴﺚ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮ دوﻣﻲ ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﻳـﻦ ﺛﻨﻮﻳـﺖ اﺧـﻼق رﻳﺎﺿـﺖ ﻛﺸـﺎﻧﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﺗﺎ ﺣﺪي ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﺗﻤﺎم آن را اﺗﺨﺎذ ﻧﻜﺮد‪ .‬در اﻳـﻦ راه دو ﻣـﺎﻧﻊ وﺟـﻮد داﺷـﺖ‪ :‬ﻳﻜـﻲ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ اﻓﻼﻃﻮن راﺳﺖ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﻛﺎر ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻪاي ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻟـﺬا آﻓﺮﻳﻨﻨـﺪه‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ »ﺧﻮب« ﺑﺎﺷﺪ؛ دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻛﺎر را ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻢ زﻧﺎﺷـﻮﻳﻲ ﺑﻜﺸـﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﻴﺶ ﺗﺠﺮد را اﻣﺮي ﺷﺮﻳﻒ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن از ﻫﺮ دوي اﻳﻦ ﺟﻬﺎت ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺎ اﻓﻼﻃﻮن دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻤﻴﺰ دادن ﻣﻴﺎن ذﻫﻦ و ﻣﺎده‪ ،‬ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻢ و اﻓﻜﺎر ﻋﺎﻣﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﻴﺶ ﭘﺎ اﻓﺘﺎده در آﻣﺪه‬ ‫اﺳﺖ داراي رﻳﺸﺔ دﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و از ﺗﻤﺎﻳﺰ روح و ﺟﺴﻢ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻗﺒﻼً دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬اورﻓﺌﻮﺳﻴﺎن ﺧﻮد را‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ زﻣﻴﻦ و آﺳﻤﺎن ﭘﺮ ﺳﺘﺎره ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ :‬ﺟﺴﻢ از زﻣﻴﻦ و روح از آﺳـﻤﺎن اﺳـﺖ‪ .‬و ﻫﻤـﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ آن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﻮد ﻧﺘﺎﻳﺞ زاﻫﺪاﻧﻪ ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬زﻫﺪ او ﻧﻮﻋﻲ زﻫﺪ ﻣﻌﺘﺪل‬ ‫و ﺑﺰرگ ﻣﻨﺸﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﺴﺮه از ﻫﻤﺔ ﻟﺬات ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻓﻴﻠﺴـﻮف‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪ اﺳﻴﺮ اﻳﻦ ﻟﺬات ﺷﻮد‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﺑﻨﺪ ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﻴﺪن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺪار ﻻزم ﻏـﺬا ﺑﺨـﻮرد‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﺎ آﻧﻜـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﺮاب ﻋﻼﻗـﻪ اي ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﻫﺮﮔـﺎه ﭘـﺎﻳﺶ ﻣـﻲ اﻓﺘـﺎده‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻴﺶ از دﻳﮕﺮان ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻣﺴﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﺑﻨﺪ ﻟﺬت ﻋﺸﻖ ﻳﺎ ﺟﺎﻣﻪﻫـﺎي‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻓﻼﻃﻮن درﺑﺎرة ﺑﻘﺎي روح □ ‪117‬‬

‫ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﻔﺶ‪ ،‬ﻳﺎ دﻳﮕﺮ زﻳﻨﺘﻬﺎي ﺗﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ روح ﻣﻌﻄﻮف ﺳﺎزد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻦ‪]» .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف[‬ ‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ دوﺳﺖ ﻣﻲدارد ﻛﻪ ﺧﻮد را از ﻗﻴﺪ ﺗﻦ ﺧﻼص ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ داﻣﺎن روح ﺑﮕﺮﻳﺰد‪«.‬‬ ‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻋﻮاماﻟﻨﺎس ﺷﺎﻳﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﺔ زاﻫﺪاﻧﻪ در ﻣـﻲآﻳـﺪ؛ وﻟـﻲ‬ ‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻏﺮض و ﻫﺪف اﺻﻠﻲ آن زاﻫﺪاﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺎ ﻛﻮﺷﺶ و ﺗﻼش ﺧﻮد را از ﻟﺬات ﺗﻦ ﻣﺤـﺮوم ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ اﺻﻮﻻً ﻓﻜﺮش ﺑﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮد ﻣﻦ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﺴﻴﺎري را ﻣـﻲﺷﻨﺎﺳـﻢ ﻛـﻪ ﻏـﺬا ﺧـﻮردن را ﺑﺎرﻫـﺎ‬ ‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮده اﻧﺪ و ﺗﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻛﺘﺎﺑﻲ را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺒﺮده اﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺬا ﻧﺨﻮردهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺷﺨﺎص ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻛـﺮده اﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﻻزم ﻣﻲ داﻧﺪ‪ :‬اﻳﻨﺎن ﺑﺎ ﺗﻼش روﺣﻲ ﺧﻮد را از ﺷﻜﻢ ﺧﻮارﮔﻲ ﺑﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻼﻗﻪﺷﺎن ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﭼﻴﺰﻫـﺎي‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ و ﻓﺮاﻣﻮﺷـﻜﺎري زن ﻫـﻢ ﺑﮕﻴـﺮد و ﻓﺮزﻧـﺪ ﭘﺪﻳـﺪ آورد‪ ،‬و آﻧﻬـﺎ را‬ ‫ﭘﺮورش دﻫﺪ؛ اﻣﺎ از ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻧﺎن آزادي ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﻧﺪ ﺑﺮ دﺷﻮاري اﻳﻦ اﻣـﺮ اﻓـﺰوده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺟـﺎي ﺗﻌﺠـﺐ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﮔﺰاﻧﺘﻴﭗ ‪) Xanthippe‬زن ﺳﻘﺮاط( ﻏﺮوﻟﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﻲﻛﻮﺷﻨﺪ راﺑﻄﺔ روح را ﺑﺎ ﺗﻦ ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ در ﻧﻈـﺮ ﺳـﺎﻳﺮ ﻣـﺮدم‪ ،‬ﺑـﺮاي‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ درك ﻟﺬت ﻧﻜﻨﺪ و در ﻟﺬات ﺷﺮﻛﺖ ﻧﺠﻮﻳﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ارزش ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ‪ -‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑـﻲآﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺧﻮد ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬در ﺟﻤﻠﺔ ﺑﺎﻻ ﻧﻈﺮ ﻃﺒﻘﺔ ﺧﺎﺻﻲ از اﺧﻼﻗﻴﺎن را ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻟـﺬات ﺗـﻦ ﺗﻨﻬـﺎ ﻟـﺬاﺗﻲ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ از اﺧﻼﻗﻴﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ در ﭘـﻲ ﻟـﺬات ﺗـﻦ ﻧﺒﺎﺷـﺪ از ﻫﻤـﺔ ﻟـﺬات‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺤﺮوم ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ زﻳﺎﻧﻬﺎي ﺑﻴﺸﻤﺎر ﺑﻪ ﺑﺸـﺮ رﺳـﺎﻧﻴﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﻣـﺎ‬ ‫ﺟﺪاﻳﻲ روح و ﺗﻦ را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻟﺬت ﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روح اﺳـﺖ‪ .‬ﺣﺴـﺪ و اﺷـﻜﺎل‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺳﺘﻢ و ﻗﺪرت ﭘﺮﺳﺘﻲ از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﻄﺎن ﻣﻴﻠﺘـﻮن از ﻋـﺬاب ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ ﻳـﻚ ﻗـﺪم ﺑـﺎﻻﺗﺮ ﻣـﻲ ﮔـﺬارد و از‬ ‫ﺧﺮاﺑﻜﺎرﻳﻬﺎي ﺧﻮد ﻓﻘﻂ ﻟﺬت روﺣﻲ ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻟﺬﺗﻬﺎي ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣـﺮام ﻣـﻲﺳـﺎزﻧﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻟﺬﺗﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﺧﻮد را ﺑﻲﺣﻔﺎظ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﺪرت ﭘﺮﺳﺘﻲ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻗﺴﺎوﺗﻬﺎ و‬ ‫ﺳﺘﻤﮕﺎرﻳﻬﺎي وﺣﺸﺘﻨﺎﻛﻲ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﻦ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﻫﻴﺘﻠﺮ از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣـﺮدم اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻟﺬﺗﻬﺎي ﺗﻦ ﺑﺮاي او ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ اﻫﻤﻴﺘﻨﺪ‪ .‬آزاد ﺷﺪن از ﺗﺴﻠﻂ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ اﻣـﺎ در‬ ‫ﺑﺰرﮔﻲ ﮔﻨﺎه ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺰرﮔﻲ ﺗﻘﻮي‪.‬‬ ‫ﺑﺎري اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮔﺮﻳﺰي ﺑﻮد ﻛﻪ زدﻳﻢ؛ و اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﻘﺮاط ﺑﺎزﮔﺮدﻳﻢ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻘﻼﻧﻲ دﻳﺎﻧﺘﻲ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن )ﺑﻪ درﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ( ﺑﻪ ﺳﻘﺮاط ﻧﺴـﺒﺖ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺗﻦ آدﻣﻲ ﻣﺎﻧﻊ ﻛﺴﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ و ﺷﻨﻮاﻳﻲ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪرﻧﺪ؛ وﺟﻮد ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﺼﻮل ﻣﻌﺮﻓﺖ آن ﺑـﺮاي‬ ‫روح ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از راه ﺗﻌﻘﻞ ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ از راه ﺣﺲ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺿـﻤﻨﻲ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ را ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻃﺮد ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛـﻪ ﺷـﻬﺮي‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم »آﺗﻦ« وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﻳﺎ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺳﻘﺮاط« ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮگ او‪ ،‬و ﺷﺠﺎﻋﺘﻲ ﻛـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﻣـﺮگ ﻧﺸـﺎن‬ ‫داد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﺗﻌﻠﻖ دارد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ از راه ﺣﻮاس ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ و ﺷﻨﻮاﻳﻲ از اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت اﻃـﻼع ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲآورﻳﻢ و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺮاي ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ و ﺷﻨﻮاﻳﻲ اﻋﺘﺒﺎري ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮاي ﻓﻴﻠﺴﻮف ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧـﺪ؟‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻨﻄﻖ و رﻳﺎﺿﻴﺎت؛ اﻣﺎ اﻳﻨﻬﺎ اﻣﻮر ﻓﺮﺿﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﺑﻴﺎن ﻗﻄﻌﻲ را درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن واﻗﻊ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨـﺪ؛ ﻗـﺪم‬ ‫ﺑﻌﺪي ‪ -‬و ﻗﻄﻌﻲ ‪ -‬ﺑﺮ ﻣﺜﺎل ﺧﻮﺑﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺜﺎل رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮﺑﻲ را واﻗﻌﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﺬا‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﮕﻴﺮد ﻛﻪ دﻧﻴﺎي ﻣﺜﻞ دﻧﻴﺎي واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘﺲ از اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﺎﻫﻴﺖ واﻗﻌﻴـﺖ و ﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫اﺳﺘﺪﻻﻻﺗﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ ﮔﻮﻳﺎ ﺧﻮد اﻓﻼﻃﻮن اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻓﻼﻃﻮن را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﭘﻨﺪار را ﻣﻮﺟﻪ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ □ 118‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺳﻘﺮاط ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ درﺟﻪ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ روح ﮔﺮد ﺧﻮد ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺻﺪا ﻳﺎ ﻣﻨﻈﺮه ﻳﺎ‬ ‫درد ﻳﺎ ﻟﺬت ﻣﺨﻞ ﺟﻤﻌﻴﺖ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ روح از ﺑﺪن ﺟﺪا ﺷﻮد و در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻫﺴﺘﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺮود؛ »و در اﻳﻦ ﺣـﺎل‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺪن را ﭘﺴﺖ ﻣﻲدارد‪ «.‬از اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﻣﺜـﻞ ﻳـﺎ ﺻـﻮر ﻳـﺎ ذوات ﻣـﻲ ﭘـﺮدازد‪.‬‬ ‫ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻣﻄﻠﻖ و ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻄﻠﻖ وﺟﻮد دارﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﺸﻢ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺒﻴﻨﺪ‪» .‬و ﻣﻦ ﺗﻨﻬﺎ از اﻳﻨﻬﺎ ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲ ﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از ﺑﺰرﮔﻲ و ﺳﻼﻣﺖ و ﻗﻮت ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ذات ﻳﺎ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔـﻮﻳﻢ‪ «.‬اﻳـﻦ ﭼﻴﺰﻫـﺎ را‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻋﻘﻞ دﻳﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ در ﻗﺎﻟﺐ ﺗﻦ ﮔﺮﻓﺘﺎرﻳﻢ‪ ،‬و روح از ﻣﻀﺮت ﺗـﻦ ﻣﺘـﺄﺛﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﻴـﻞ ﻣـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ارﺿﺎ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻋﻠﻤﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راه ﻛﺴﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣـﺮدود ﻣـﻲ دارد؛ زﻳـﺮا ﺷﺨﺼـﻲ ﻛـﻪ ﻣﺸـﻐﻮل‬ ‫آزﻣﺎﻳﺶ ﺑﺎﺷﺪ »ﺑﻪ ﮔﺮد ﺧﻮد« ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و از ﺻﺪاﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻇﺮ ﻧﻴﺰ اﺣﺘﺮاز ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬دو ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﻓﻜـﺮي‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ روش اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﺳﻴﺮ و ﺳﻠﻮك ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﺮا در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن و ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺎن اﻳﻦ دو ﺑﺎ ﻫﻢ درآﻣﻴﺨﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺗﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺗﻤﺎس ﻣﺎ را ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲ ﺳـﺎزد؛ اﻣـﺎ در ﻧﻈـﺮ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﺗﻦ از دو ﺟﻬﺖ ﻣﺨﻞ ﻛﺴﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻦ ﺑﻴﻨﺶ ﻣﺎ را دﭼﺎر اﺑﻬﺎم و آﺷﻔﺘﮕﻲ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و ﺑﺎﻋـﺚ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ دﻧﻴﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﭘﺸﺖ ﺷﻴﺸﻪ ﻧﮕﺎه ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎر ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ؛ دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻨﺒـﻊ ﺷـﻬﻮات‪،‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺎ را از ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺳﻴﺮ در ﺟﻬﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﻧﻘﻞ ﻣﻘﺪاري از ﮔﻔﺘـﻪ ﻫـﺎي اﻓﻼﻃـﻮن اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ را روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﺗﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﻴﺎزي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻏﺬا دارد ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻨﺒﻊ زﺣﻤﺖ ﺑﻲﭘﺎﻳﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻣﻌﺮض ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣـﺎ را‬ ‫از ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎز ﻣﻲدارﻧﺪ‪ .‬ﺗﻦ ﻣﺎ را آﻛﻨﺪه از ﻋﺸﻖ و ﺷﻬﻮت و وﻫﻢ و ﺣﻤﺎﻗﺖ ﺑﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ ،‬و ﻗﺪرت ﺗﻔﻜﺮ‬ ‫را ﻋﻤﻼً از ﻣﺎ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺟﻨﮓ و ﺳﺘﻴﺰ و اﻓﺘـﺮاق از ﻛﺠـﺎ ﺑـﺮ ﻣـﻲ ﺧﻴـﺰد؟ آﻳـﺎ اﻳـﻦ آﻓﺘﻬـﺎ ﺟـﺰ ﺑـﺪن و ﺷـﻬﻮات آن‬ ‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪاي دارﻧﺪ؟ ﺟﻨﮓ از ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﭘﻮل ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻴﺰد‪ ،‬و ﭘﻮل را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺪن و ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺪان ﺑﻪ دﺳـﺖ آورد‪.‬‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﻣﻮاﻧﻊ دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ .‬و اﻣﺎ آﺧﺮﻳﻦ و ﺑـﺪﺗﺮﻳﻦ ﻫﻤـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ اﮔـﺮ‬ ‫ﻓﺮاﻏﺘﻲ دﺳﺖ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ آن را ﺻﺮف ﺗﻔﻜﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺪن ﻣﺪام ﺑﺮ ﻣﺎ ﻫﺠـﻮم ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و ﺑﺎﻋـﺚ ﭘﺮﻳﺸـﺎﻧﻲ و درﻫـﻢ‬ ‫رﻳﺨﺘﮕﻲ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻤﺎن ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﭼﻨﺎن ﻣﺎ را ﻣﺘﺤﻴﺮ ﻣﻲ ﺳﺎزد ﻛﻪ از دﻳﺪار ﺟﻤﺎل ﺣﻖ ﻣﺤﺮوم ﻣﻲ ﻣﺎﻧﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺮ ﻣـﺎ‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ در ﭘﻲ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ درﺑﺎرة ﭼﻴﺰي ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻦ را رﻫﺎ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬روح ﻓـﻲ ﺣـﺪ ذاﺗـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ در‬ ‫اﺷﻴﺎي ﻓﻲ ﺣﺪ ذاﺗﻪ ﺑﻨﮕﺮد‪ ،‬و در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ وﺻﺎل ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻛﻪ ﺟﻮﻳﺎﻳﺶ ﻫﺴﺘﻴﻢ و ﺧﻮد را ﻋﺎﺷﻖ ﺟﻤﺎﻟﺶ‬ ‫ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﻢ ﻧﺎﺋﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ در زﻧﺪﮔﻲ دﺳﺖ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﻴﺴﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ زﻳـﺮا ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫روح اﺳﻴﺮ ﺗﻦ اﺳﺖ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻛﺴﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺎﻟﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻛﺴﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬اﮔﺮ اﺻﻮﻻً ﻣﻴﺴﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻛﻮل ﺑﻪ ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫و ﭼﻮن ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ از ﻗﻴﺪ ﺳﻔﺎﻫﺖ ﺗﻦ ﺧﻼص ﺷﻮﻳﻢ ﭘﺎك ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﭘﺎﻛﺎن ﻣﺤﺸﻮر ﺧـﻮاﻫﻴﻢ ﮔﺸـﺖ‪ ،‬و ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﺟﺎ دﻳﺪه از دﻳﺪار ﻓﻴﺾ ﻋﻈﻤﻲ روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬و آن ﺟﺰ ﻧﻮر ﺣﻖ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻧﺎﭘﺎﻛـﺎن ﻣﺠـﺎز ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺎﻛﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮﻧﺪ‪ ... ،‬و ﭘﺎﻛﻲ ﭼﻴﺴﺖ ﺟﺰ رﻫﺎﻳﻲ از ﻗﻴﺪ ﺗﻦ؟ ‪ ...‬و اﻳﻦ رﻫﺎﻳﻲ را ﻣﺮگ ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ ‪ ...‬و ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺣﻘﻴﻘـﻲ‪ ،‬و‬ ‫ﻓﻘﻂ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺧﻮاﻫﺎن رﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ روﺣﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻚ ﺳﻜﺔ ﺣﻴﻘﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺑﺎ آن ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻛﺮد‪ ،‬و آن ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬاران اﺳﺮار ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻴﻬﻮده ﻧﺒﻮد ﻛﻪ در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻤﺜﻴﻞ‬ ‫اﺷﺎره ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻧﺎﭘﺎك و ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﻪ دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺮود آراﻣﮕﺎﻫﺶ در ﻣﺮداب ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ ،‬و ﻫـﺮ ﻛـﺲ‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻓﻼﻃﻮن درﺑﺎرة ﺑﻘﺎي روح □ ‪119‬‬

‫ﭘﺲ از ﭘﺎك ﺷﺪن و ﻣﺤﺮم ﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ اﺳﺮار ﻗﺪم ﺑﻪ آن ﺟﻬﺎن ﺑﮕﺬارد ﺑﺎ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺤﺸـﻮر ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬زﻳـﺮا‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ در‬ ‫اﺳﺮار آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺪاران ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ وﻟﻲ ﻋﺎرﻓﺎن اﻧﺪك؛ و ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺮاد از ﻋﺎرف ﻫﻤﺎن ﻓﻴﻠﺴﻮف اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ زﺑﺎن و ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ و ﻣﺄﺧﻮذ از »اﺳﺮار« اﺳﺖ‪» .‬ﭘﺎﻛﻲ« ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ اﺳـﺖ اورﻓﺌﻮﺳـﻲ ﻛـﻪ در اﺻـﻞ ﻣﻌﻨـﺎي آن ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﻚ ﻛﻴﺶ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﻧﻈﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺮاد از »ﭘﺎﻛﻲ« رﻫﺎﻳﻲ از اﺳـﺎرت ﺗـﻦ و اﻋﻤـﺎل آن‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ از زﺑﺎن اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺸﻨﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﭘﻮل در ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﭘﻮل ﺑـﺮاي ﺧـﺪﻣﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻦ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﻤﺔ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎرﻛﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؛ وﻟـﻲ ﻧﻴﻤـﺔ دوم آن ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﻮﻟﻲ ﻧـﺎﭼﻴﺰ‬ ‫ﮔﺬران ﻛﻨﺪ؛ و اﻳﻦ اﻟﺒﺘﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﻋﺘﻘﺎد دارد ﻛﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺎﻳﺪ از ﻛﺎر ﺑﺪﻧﻲ ﻣﻌﺎف ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﭘﻮﻟﻲ ﮔﺬران ﻛﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺑﺴﻴﺎر ﻓﻘﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﻴﭻ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﻳﻲ آﺗﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ آﺗﻨﻴﺎن اﻣﻜﺎن داد ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻛﺎﻻي ﻣﻌﻨـﻮي‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻛﺎﻻي ﻣﺎدي ﺧﺮج ﺑﺮ ﻣﻲدارد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧـﺪازه ﺑـﻪ اوﺿـﺎع اﻗﺘﺼـﺎدي ﺑﺴـﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﻋﻠـﻢ ﺑـﻪ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ و‬ ‫آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه و دورﺑﻴﻦ و رﻳﺰﺑﻴﻦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻴﺎز دارد‪ .‬ﻣﺨﺎرج زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ ﻣـﻲﭘﺮدازﻧـﺪ ﺑﺎﻳـﺪ از دﺳـﺘﺮﻧﺞ‬ ‫دﻳﮕﺮان ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺮ اﻫﻞ ﻋﺮﻓﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﺪﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﺣﻤﺎﻗﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﻣﺮد ﻣﻘـﺪس ﻫﻨـﺪي ﻳـﺎ ﺗﺒﺘـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ اﺳﺒﺎب و آﻻﺗﻲ ﻧﻴﺎز ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﻮﺷﺎﻛﺶ ﮔﺰي ﻛﺮﺑﺎس و ﺧﻮراﻛﺶ ﻣﺸﺘﻲ ﺑﺮﻧﺞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺼﺮ اﺣﺴﺎﻧﻲ زﻧﺪﮔﻴﺶ‬ ‫را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا او را داﻧﺎ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻈﺮ اﻓﻼﻃﻮن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد درﺑﺎرة »ﻓﻴﺪو« ﺑﺎزﮔﺮدﻳﻢ‪ :‬ﺳﺒﺲ ‪ Cebes‬درﺑﺎرة ﺑﻘﺎي روح ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﻇﻬﺎر ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و از‬ ‫ﺳﻘﺮاط دﻟﻴﻞ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط دﻻﻳﻠﻲ ﻣﻲآورد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻻﻳﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دﻟﻴﻞ ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ داراي ﺿﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﺿﺪ ﺧﻮد ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﻧﺪ ‪ -‬و اﻳﻦ ﺳـﺨﻦ ﻣـﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﺎد ﻧﻈﺮ اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر درﺑﺎرة ﻋﺪاﻟﺖ ﺟﻬﺎن ﻣﻲ اﻧﺪازد‪ .‬زﻧﺪﮔﻲ و ﻣﺮگ ﺿﺪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﺬا ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺎﻳـﺪ دﻳﮕـﺮي را ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫آورد‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ارواح ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﺎﻳﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗـﺎ در ﻣﻮﻗـﻊ ﻣﻘﺘﻀـﻲ ﺑـﻪ روي زﻣـﻴﻦ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﻼم ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬و ﺗﺨﻢ زﻧﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺑﻤﻴﺮد‪ «.‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دﻟﻴﻞ دوم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻳﺎدآوري ﻳﺎ ﺗﺬﻛﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ روح ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﺶ از ﺗﻮﻟﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫داﺋﺮ ﺑﺮ ﺗﺬﻛﺮ ﺑﻮدن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ داراي ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ ﺗﺴـﺎوي ﺗـﺎم‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ از ﺗﺴﺎوي ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ﺗﺠﺮﺑﻪ دارﻳﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺴﺎوي ﺗﺎم ﻳﺎ ﻣﻄﻠﻖ ﻫﺮﮔـﺰ در ﻣﻴـﺎن اﺷـﻴﺎي‬ ‫ﻣﺤﺴﻮس دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا ﻣﺎ ﻣﺮاد ﺧﻮد را از »ﺗﺴﺎوي ﻣﻄﻠﻖ« در ﻣﻲﻳـﺎﺑﻴﻢ‪ .‬و ﭼـﻮن اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﻲ را ﺑـﻪ ﺗﺠﺮﺑـﻪ در‬ ‫ﻧﻴﺎﻓﺘﻪاﻳﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻻﺑﺪ آن را از ﻳﻚ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﺎ ﺧﻮد آوردهاﻳﻢ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن در ﻣﻮرد ﻫﻤﺔ ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ‪ ،‬وﺟﻮد ذوات‪ ،‬و اﺳﺘﻌﺪاد ﻣﺎ ﺑﺮاي درﻳﺎﻓﺘﻦ آﻧﻬـﺎ‪ ،‬دﻟﻴـﻞ ﺑـﺮ آن ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ روح‬ ‫ﺷﺨﺺ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ از ﭘﻴﺶ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﺗﺬﻛﺮ ﺑﻮدن ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬در رﺳﺎﻟﺔ »ﻣﻨﻮ« ‪) Meno‬ﺑﻌﺪ از ﺑﻨﺪ ‪ (82‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭘﺮوراﻧﺪه ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در‬ ‫اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺳﻘﺮاط ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﺗﻌﻠﻴﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺣﺎﻓﻈﻪ وﺟﻮد دارد‪ «.‬ﺳﻘﺮاط ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ﻣﻨـﻮ را‬ ‫وادار ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻏﻼم ﺑﭽﻪ اي را ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺳﻘﺮاط از آن ﻏﻼم ﺑﭽﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻣـﻲ ﭘﺮﺳـﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳـﺎ ﭘﺎﺳـﺨﻬﺎي‬ ‫ﭘﺴﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ وي در واﻗﻊ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻣﻲداﻧﺪ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺧﻮدش ﺧﺒﺮ ﻧﺪارد‪ .‬در رﺳـﺎﻟﺔ »ﻣﻨـﻮ« ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﻓﻴـﺪو«‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ روح ﻣﻌﺮﻓﺖ را از ﻳﻚ زﻧﺪﮔﻲ ﻗﺒﻠﻲ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲآورد‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اوﻻً اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن در ﻣﻮرد ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺻـﺪق ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬آن ﻏـﻼم ﺑﭽـﻪ را‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮان راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﺮد ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ »ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﻴﺎورد« ﻛﻪ اﻫﺮام ﻣﺼﺮ در ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺷﻬﺮ ﺗﺮوا در ﭼﻪ ﺳـﺎﻟﻲ‬ ‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪ ‪ -‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ وي در آن وﻗﺎﻳﻊ ﺣﺎﺿﺮ و ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ آن ﻧـﻮع ﻣﻌﺮﻓـﺖ را ﻛـﻪ »از ﭘﻴﺸـﻲ« ‪a priori‬‬

‫‪ □ 120‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻴﺸﻮد ‪ -‬ﺧﺎﺻﻪ ﻣﻨﻄﻖ و رﻳﺎﺿﻴﺎت ‪ -‬ﻣﻲﺗﻮان ﻓﺮض ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺟﻮد دارد‪ .‬در واﻗﻊ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﺮﻓﺖ )ﻏﻴﺮ از ﺳﻴﺮ و ﺳﻠﻮك ﻋﺮﻓـﺎﻧﻲ( ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﻌﺮﻓﺘـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻓﻼﻃـﻮن آن را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺣﻘﻴﻘـﻲ‬ ‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ در ﻣﻮرد رﻳﺎﺿﻴﺎت ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺪﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﭘﺎﺳﺦ داد‪.‬‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم »ﺗﺴﺎوي« را در ﻧﻈﺮ ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻋﺘﺮاف ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ در ﻣﻴﺎن اﺷـﻴﺎي ﻣﺤﺴـﻮس ﺗﺠﺮﺑـﻪ اي از ﺗﺴـﺎوي ﺗـﺎم‬ ‫ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺴﺎوي ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺴﺎوي ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲ رﺳـﻴﻢ؟ ﻧﻜﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﺻﻮﻻً ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ؟‬ ‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻳﻚ ﻣﻮرد ﻣﺸﺨﺺ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪» .‬ﻣﺘﺮ« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻃﻮل ﻳﻚ ﻣﻴﻠﺔ ﻣﻌﻴﻦ در ﺷـﻬﺮ ﭘـﺎرﻳﺲ در ﻳـﻚ‬ ‫درﺟﻪ ﺣﺮارت ﻣﻌﻴﻦ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ در ﺧﺼﻮص ﻣﻴﻠﺔ دﻳﮕﺮي ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻃﻮل آن ﻳﻚ ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﻔﺘـﺔ ﻣـﺎ ﭼﻴﺴـﺖ؟‬ ‫ﻣﻦ ﻓﻜﺮ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺔ ﻣﺎ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ‪ :‬دﻗﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ روﺷﻬﺎي اﻧﺪازه ﮔﻴـﺮي ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﻠﺔ ﻣﺎ از آن ﻣﺘﺮ اﺻﻠﻲ ﻛﻪ در ﭘﺎرﻳﺲ وﺟﻮد دارد ﺑﻠﻨـﺪﺗﺮ اﺳـﺖ ﻳـﺎ‬ ‫ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻲ ﺑﺎك ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﺧﻮد ﺑﻴﻔﺰاﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻓﻦ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻫـﺮ اﻧـﺪازه‬ ‫دﻗﻴﻘﺘﺮ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺎز اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻫﻨﻮز ﻳﻚ ﺑﻴﺎن ﺗﺠﺮﺑﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮ آن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺠﺮﺑﻲ آن را ﻧﻔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ واﻗﻌﺎً‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻓﻼﻃـﻮن ﻣـﻲﭘﻨﺪاﺷـﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺴﺎوي ﻣﻄﻠﻖ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﺎزه ﺑﻪ ﻓﺮض اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺴﺎوي را ﻓﻲاﻟﻮاﻗﻊ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﻮدﻛﻲ ﭘﻴﺶ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺳـﻦ‬ ‫ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ وي اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم را از ﺗﺠﺮﺑﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﮔـﻮ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ آن را ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﮕﻴﺮد‪ .‬واﻧﮕﻬﻲ‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﺎ ﭘﻴﺶ از ﺗﻮﻟﺪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﻓﻌﻠﻲ واﺟﺪ اﻳﻦ ﻣﻔﻬـﻮم‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ آن وﺟﻮد ﻧﻴﺰ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ادراك ﺣﺴﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﮔﺮ ﻓﺮض ﻛﻨـﻴﻢ ﻗﺴـﻤﺘﻲ از ﻣﻮﺟﻮدﻳـﺖ ﭘﻴﺸـﻴﻦ ﻣـﺎ‬ ‫ﻓﻮق ﻣﺤﺴﻮس ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺆال ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا اﻳﻦ ﻓﺮض را در ﻣﻮرد ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻓﻌﻠـﻲ ﺧـﻮد ﻧﻜﻨـﻴﻢ؟ ﺑﻨـﺎﺑﺮ‬ ‫اﻳﻦ دﻻﻳﻞ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﺳﻘﺮاط ﻣﺮدود اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﺬﻛﺮ ﺑﻮدن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺒﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬در ﺣﺪود ﻧﻴﻤﻲ از آﻧﭽـﻪ ﻻزم ﺑـﻮد‬ ‫ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﻴﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ روح ﻣﺎ ﭘﻴﺶ از ﺗﻮﻟﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ روح ﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣـﺮگ ﻧﻴـﺰ وﺟـﻮد‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻴﻤﺔ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﻫﺎن آن ﻫﻨﻮز در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ «.‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺳـﻘﺮاط ﺑـﻪ اﺳـﺘﺪﻻل در اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﺼﻮص ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻘﺎي روح از ﻫﻤﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰي از‬ ‫ﺿﺪ ﺧﻮد ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮگ را ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورد‪ ،‬ﻣﺮگ ﻧﻴـﺰ ﺑﺎﻳـﺪ زﻧـﺪﮔﻲ را ﭘﺪﻳـﺪ آورد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﺑﺮﻫﺎن دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻲ اﻓﺰاﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺔ آن در ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳﺮﻳﻦﺗﺮ اﺳﺖ؛ و آن اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻓﻘـﻂ ﭼﻴﺰﻫـﺎي‬ ‫ﻣﺮﻛﺐ دﺳﺘﺨﻮش ﻓﺴﺎد ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ روح ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﺑﺴﻴﻂ اﺳﺖ و از اﺟﺰا ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺼـﻮر‬ ‫ﺳﻘﺮاط‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎ ﭼﻴﺰ ﺑﺴﻴﻂ آﻏﺎز و اﻧﺠﺎم ﻧﺪارد و ﺗﻐﻴﻴﺮي در آن رخ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳـﻦ ﻗﻴـﺎس ذوات ﻻﻳﺘﻐﻴﺮﻧـﺪ؛ ﻓـﻲاﻟﻤﺜـﻞ‬ ‫زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﻫﻤﻮاره ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ ﭼﻴﺰﻫـﺎي زﻳﺒـﺎ ﻣـﺪام در ﺗﻐﻴﻴﺮﻧـﺪ‪ .‬و ﻫـﻢ ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﻗﻴـﺎس‬ ‫ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﻣﻮﻗﺖ و ﻣﻌﻘﻮﻻت ﻣﺆﺑﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﺴﻢ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ و روح ﻣﻌﻘﻮل؛ ﻟﺬا روح در زﻣﺮة ﭼﻴﺰﻫﺎي اﺑﺪي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫روح ﭼﻮن ﺧﻮد اﺑﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺷﺎد و روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﭼﻴﺰﻫﺎي اﺑـﺪي‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻣﻌﻘـﻮﻻت‪ ،‬ﺑﻴﻨﺪﻳﺸـﺪ؛ اﻣـﺎ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻮن و ﻓﺴﺎد ﺑﭙﺮدازد دﭼﺎر ﺣﻴﺮت و ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫روح‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﺴﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﻴﻠﺔ ادراك ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ و ﺷﻨﻮاﻳﻲ و ﺣﻮاس دﻳﮕـﺮ را‬ ‫ﺑﻜﺎر ﻣﻲﮔﻤﺎرد‪) ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ادراك ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺟﺴﻢ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻫﻤﺎن ادراك ﺣﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ(‪] ...‬در اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬روح[ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫ﺟﺴﻢ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻮن و ﻓﺴﺎد ﻛﺸﺎﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺳﺮﮔﺸﺘﻪ و ﺣﻴﺮان ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ روح ﺑـﺎ ﻛـﻮن و ﻓﺴـﺎد روﺑـﺮو‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﺎن را ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و دﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﮔﺮد او ﻣﻲ ﭼﺮﺧﺪ‪ ...‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲآﻳﺪ وارد ﻋـﺎﻟﻢ دﻳﮕـﺮي‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻓﻼﻃﻮن درﺑﺎرة ﺑﻘﺎي روح □ ‪121‬‬

‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻠﻮص و اﺑﺪﻳﺖ و ﺛﺒﺎت اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻨﻬﺎ از ﺟﻨﺲ روﺣﻨﺪ و روح در ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﻣـﻲ ﺑـﺮد و در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻌﻲ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬و در ﻫﻤﺎن ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺖ ﻛﻪ روح از ﺧﻄﺎ ﻣﺼﻮن ﻣﻲﮔﺮدد و ﭼﻮن ﺑﺎ ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ ارﺗﺒﺎط دارد ﺧـﻮد‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ؛ و اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬روح ﺧﺮدﻣﻨﺪي ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫روح ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت از اﺳﺎرت ﺗﻦ رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﺎﻣﺮﺋﻲ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓـﺖ‬ ‫و ﺑﺎ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺤﺸﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ روح ﻧﺎﭘﺎك ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻦ ﻋﺸﻖ ورزﻳﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺒﺤﻲ درﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ در ﮔﻮر‬ ‫ﻻﻧﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺴﻢ ﺟﺎﻧﻮراﻧﻲ ﭼﻮن ﺧﺮ و ﮔﺮگ و ﻋﻘـﺎب ﻣـﻲ رود‪ .‬اﮔـﺮ ﺷﺨﺼـﻲ ﺑـﻲ آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﺗﻘﻮي زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻧﺒﻮر ﻋﺴﻞ‪ ،‬ﻳـﺎ زﻧﺒـﻮر ﻋـﺎدي‪ ،‬ﻳـﺎ ﻣﻮرﭼـﻪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﺟـﺎﻧﻮر اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ دﻳﮕـﺮي‬ ‫درﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺣﻘﻴﻘﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲ رود‪» .‬ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺎﻣﻮﺧﺘﻪ و ﻫﻨﮕﺎم رﺣﻠـﺖ‬ ‫از اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻛﺎﻣﻼً ﭘﺎك ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺟﺎزة ﻫﻤﻨﺸﻴﻨﻲ ﺑﺎ ﺧﺪاﻳﺎن را ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ؛ اﻳـﻦ ﺳـﻌﺎدت ﺧـﺎص دوﺳـﺘﺪاران ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪ «.‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ دوﺳﺘﺪاران ﻓﻠﺴﻔﻪ از ﺷﻬﻮات ﺗﻦ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺪان ﺳـﺒﺐ ﻛـﻪ از ﻓﻘـﺮ و ﻧﻨـﮓ‬ ‫ﻫﺮاﺳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻞ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻛﻪ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ ﻛﻪ روح ﺑﻪ ﺑﺪن ﺑﺴﺘﻪ ﻳﺎ ﭼﺴﺒﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬ ‫او را درﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻓﻘﻂ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﭘﺲ ﻣﻴﻠﻪ ﻫﺎي زﻧﺪان ﻫﺴﺘﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ را ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ ،‬و از دﻳـﺪن ﻫﺴـﺘﻲ و ﻓـﻲ اﻟـﺬات و‬ ‫ﺑﺎﻟﺬات ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮد‪ ... ،‬و ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺷﻬﻮت ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ اﺳﺎرت ﺧﻮد ﺑﻮد‪ «.‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻴﺎﻧﻪروي را ﻣﺮام ﺧﻮد ﻣﻲ ﺳﺎزد »زﻳـﺮا‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﻟﺬت ﻳﺎ رﻧﺠﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻴﺨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ روح را ﺑﻪ ﺟﺴﻢ ﻣﻲﻛﻮﺑﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ روح ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺴﻢ ﻣﻲﺷﻮد و اﻳﻦ ﺣﺎل‬ ‫را ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬و ﺟﺴﻢ ﻧﻴﺰ آن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪«.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﻴﻤﻴﺎس ‪ Simmias‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪة ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري را ﭘﻴﺶ ﻣﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ روح آﻫﻨﮓ )‪ (harmony‬اﺳﺖ؛ و ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﮓ ﺑﺸﻜﻨﺪ آﻳﺎ آﻫﻨﮓ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ؟ ﺳﻘﺮاط ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ روح آﻫﻨﮓ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ آﻫﻨـﮓ ﻣﺮﻛـﺐ‬ ‫اﺳﺖ و روح ﺑﺴﻴﻂ‪ .‬واﻧﮕﻬﻲ آﻫﻨﮓ ﺑﻮدن روح ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻗﺒﻠﻲ روح ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﺬﻛﺮ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳـﻴﺪ ﺳـﺎزﮔﺎر‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ آﻫﻨﮓ ﭘﻴﺶ از ﭼﻨﮓ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ﺳﻘﺮاط ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮﻳﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺟﺎﻟـﺐ اﺳـﺖ وﻟـﻴﻜﻦ ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ اﺻـﻠﻲ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وي ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺜﻞ را ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ »ﻣﺜﻞ وﺟﻮد دارﻧﺪ و ﺳﺎﻳﺮ اﺷـﻴﺎ از وﺟـﻮد‬ ‫ﻣﺜﻞ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪﻧﺪ و ﻧﺎم ﺧﻮد را از ﻣﺜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ« ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺳـﻘﺮاط ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ارواح را ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﺑﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲ روﻧﺪ و ﺑﺪان ﺑﻪ دوزخ‪ ،‬و ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺣﺎﻻن ﺑﻪ اﻋﺮاف‪.‬‬ ‫واﭘﺴﻴﻦ ﻟﺤﻈﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻘﺮاط و ﺑﺪرود ﮔﻔﺘﻦ او ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﺧﺮﻳﻦ ﻛﻼم ﺳﻘﺮاط اﻳﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻛﺮﻳﺘـﻮ‪ ،‬ﻣـﻦ‬ ‫ﻳﻚ ﺧﺮوس ﺑﻪ اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس ‪ Asclepius‬ﻣﺪﻳﻮﻧﻢ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﻪ ﻳﺎد ﺧﻮاﻫﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻳﻦ ﻣﺮا ادا ﻛﻨﻲ؟« ﺗﻮﺿﻴﺢ آﻧﻜﻪ ﻣـﺮدم‬ ‫ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﭼﻮن از ﺑﻴﻤﺎري ﺷﻔﺎ ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﺧﺮوﺳﻲ ﻧﺬر اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ و ﺳﻘﺮاط از ﺗﺐ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﻔﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﻴﺪو ﻣﻜﺎﻟﻤﻪ را ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪]» :‬ﺳﻘﺮاط[ داﻧﺎﺗﺮﻳﻦ و ﻋﺎدلﺗﺮﻳﻦ و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮد اﻳﻦ روزﮔﺎر ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﻮد‪ .‬آﻳﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ اﺧﻼﻗﻲ درﺑﺎرة ﺳﻘﺮاط ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ؟ )ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﺳﻘﺮاﻃﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ (.‬ﻣﺤﺎﺳﻦ او آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺗﻮﻓﻴﻖ دﻧﻴﻮي اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﺪارد؛ ﭼﻨـﺎن از‬ ‫ﺗﺮس ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ دم واﭘﺴﻴﻦ ﻣﺘﺎﻧﺖ و ادب و ﻧﻜﺘﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺧﻮ را ﺣﻔﻆ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺪان ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ ﺧـﻮد ﺣـﻖ‬ ‫ﻣﻲﭘﻨﺪارد ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺳﻘﺮاط ﻣﻌﺎﻳﺐ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ ﻧﻴﺰ دارد‪ :‬در ﺑﺤـﺚ و اﺳـﺘﺪﻻل‬ ‫ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﻛﺎر اﺳﺖ و ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺑﻴﻄﺮﻓﺎﻧـﺔ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‪ ،‬ﻧﻴـﺮوي اﻧﺪﻳﺸـﺔ ﺧـﻮد را ﺑـﺮاي‬ ‫اﺛﺒﺎت ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲاﻧﺪازد‪ .‬ﻧﻮﻋﻲ ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي و ﭼﺮب زﺑﺎﻧﻲ در او دﻳﺪه ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن را ﺑـﻪ ﻳـﺎد‬ ‫ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺳﺎﻟﻮس ﻣﻲ اﻧﺪازد‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻘﺮاط اﻋﺘﻘﺎد ﻧﻤﻲداﺷﺖ ﻛـﻪ در آن ﺟﻬـﺎن ﺑـﺎ ﺧـﺪاﻳﺎن ﻣﺤﺸـﻮر و از ﺳـﻌﺎدت اﺑـﺪي‬ ‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺷﺠﺎﻋﺘﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮگ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬وي‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻋـﺪهاي از اﺳـﻼف ﺧـﻮد‪ ،‬ﻧﺤـﻮة‬ ‫ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺼﻤﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺟﻬﺎن را ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﺧـﻮد اﺛﺒـﺎت ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺧﻴﺎﻧـﺖ ﺑـﻪ‬

‫‪ □ 122‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ و ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﮔﻨﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬ﺳﻘﺮاط را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﻧﺴـﺎن ﻣـﻲﺗـﻮان ﻣﻘﺒـﻮل ﺟﻤـﻊ ﻗﺪﻳﺴـﺎن‬ ‫ﭘﻨﺪاﺷﺖ؛ وﻟﻴﻜﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ آن اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺪت ﻣﺪﻳـﺪي در ﺗﺼـﻔﻴﻪ ﺧﺎﻧـﺔ ﻋﻠـﻢ‪ ،‬دورة اﻋـﺮاف ﺧـﻮد را‬ ‫ﺑﮕﺬراﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ اﻓﻼﻃﻮن □ ‪123‬‬

‫‪
93 82‬‬

‫‪ 6‬ا ‪7‬ن‬ ‫ﻓﺮﺿﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ )‪ (cosmology‬اﻓﻼﻃﻮن در رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﻴﻤﺎﻳﻮس«‪ 1‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺴﺮو ‪ Cicero‬اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ را ﺑﻪ‬ ‫زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﻳﮕﺎﻧﻪ رﺳﺎﻟﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻐﺮب زﻣـﻴﻦ در ﻗـﺮون وﺳـﻄﻲ ﺑـﺎ آن آﺷـﻨﺎﻳﻲ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﭼﻪ در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ و ﭼﻪ ﭘﻴﺶ از آن ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ آﺛﺎر اﻓﻼﻃـﻮن در ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻧـﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴـﺎن‪ ،‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬ ‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ و ﺷﮕﻔﺖ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﺔ آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺣﻤﻘﺎﻧـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ رﺳـﺎﻟﻪ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻲ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻫﻤﻴﺘﺶ ﭼﻨﺪان اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ آن را اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻪ ﺷﺮح ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫در رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﻴﻤﺎﻳﻮس« ﺟﺎي ﺳﻘﺮاط را ﻳﻚ ﺗﻦ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪة ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﻜﺘـﺐ ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮري در‬ ‫اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ )ﺗﺎ اﻧﺪازهاي( اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري ﻛﻪ اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﻬﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ رﺳـﺎﻟﻪ ﻧﺨﺴـﺖ‬ ‫ﻣﺠﻤﻠﻲ از ﭘﻨﺞ ﻛﺘﺎب اول »ﺟﻤﻬﻮري« ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳـﭙﺲ اﻓﺴـﺎﻧﺔ »آﺗﻼﻧﺘـﻴﺲ« ﻧﻘـﻞ ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ ،‬از اﻳـﻦ ﻗـﺮار ﻛـﻪ‬ ‫»آﺗﻼﻧﺘﻴﺲ« ﺟﺰﻳﺮهاي ﺑﻮده اﺳﺖ رو ﺑﻪ روي »ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﻫﺮﻛﻮل« ﻛﻪ وﺳﻌﺖ آن از ﻣﺤﻤﻮع ﻟﻴﺒـﻲ و آﺳـﻴﺎ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺗﻴﻤﺎﻳﻮس‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﻨﺠﻢ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن‪ ،‬از آﻏﺎز ﺗﺎ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻣـﻲﭘـﺮدازد‪ .‬ﺧﻼﺻـﺔ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي او از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ را ﻋﻘﻞ در ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬و ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﺘﻐﻴﺮ را ﻋﻘﻴﺪه‪ .‬ﺟﻬﺎن ﭼﻮن ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺪﻳﻢ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭘﺲ ﺧﺪا‬ ‫آن را آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪا ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻬﺎن را از روي ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻗﺪﻳﻢ آﻓﺮﻳﺪ‪ .‬ﭼﻮن از ﺣﺴـﺪ ﻣﺒﺮاﺳـﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳـﺖ ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰ ﺣﺘﻲ اﻻﻣﻜﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ‪» .‬ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺣﺘﻲ اﻻﻣﻜﺎن ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ و ﻫـﻴﭻ ﭼﻴـﺰ ﺑـﺪ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪«.‬‬ ‫»ﭼﻮن دﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺴﻮس ﻗﺮار ﻧﺪارد و ﺳﺮاﺳﺮ دﭼﺎر ﺟﻨﺒﺸﻲ آﺷﻔﺘﻪ و ﺑﻲﻧﻈﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﻲﻧﻈﻤـﻲ ﻧﻈـﻢ ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫آورد‪) «.‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاي اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺧﺪاي ﻳﻬﻮد و ﺧﺪاي ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬ﺟﻬـﺎن را از ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎورده ﺑﻠﻜﻪ آن را از ﻣﻮادي ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ »ﺗﻨﻈﻴﻢ« ﻛﺮده اﺳﺖ‪ (.‬ﺧـﺪا ﻋﻘـﻞ را در روح و روح را در ﺗـﻦ‬ ‫ﺟﺎي داد‪ .‬ﺟﻬﺎن را ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺑﻪ ﺻﻮررت ﻣﻮﺟﻮد ﺟﺎﻧﺪاري ﻛﻪ داراي روح و ﻋﻘﻞ اﺳﺖ درآورد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﭘﻨﺪار ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘﻴﺶ از‬ ‫ﺳﻘﺮاط‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺟﻬﺎن وﺟﻮد دارد و ﻫﺴﺘﻲ ﻣﺘﻌﺪد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺟﻬـﺎن وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺳﻮاد ﻣﻮﻗﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻣﺨﻠﺪ ﺧﻮد ﺟﺎﻧﺪاري ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺟﺎﻧﺪاران دﻳﮕـﺮ‬ ‫را در ﺑﺮدارد‪ .‬ﺟﻬﺎن ﻛﺮوي اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ »ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ« ﺑﻬﺘﺮ از »ﻧﺎﻫﻤﺎﻧﻨﺪ« اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﺔ ﺟـﺎي ﻛـﺮه ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻣﻲﭼﺮﺧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﭼﺮﺧﺶ ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ؛ و ﭼﻮن ﭼﺮﺧﺶ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ ﭘﺲ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ و ﭘـﺎ‬ ‫ﻧﻴﺎز ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از آﺗﺶ و ﻫﻮا و آب و ﺧﺎك؛ و ﮔﻮﻳﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻳﻚ ﻋﺪد اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻋﺪاد ﺑﺎ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺸﺘﺮك دارﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺴﺒﺖ آﺗﺶ ﺑﻪ ﻫﻮا ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻮاﺳﺖ ﺑﻪ آب‪ ،‬و آب ﺑﻪ ﺧـﺎك‪ .‬ﺧـﺪا در ﺳـﺎﺧﺘﻦ‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻫﻤﺔ ﻋﻨﺎﺻﺮ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺗﻤﺎم اﺳﺖ و در ﻣﻌﺮض ﭘﻴﺮي و ﺑﻴﻤﺎري ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﺴـﺒﺖ اﺟـﺰاي‬ ‫‪ Timaeus .1‬اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺒﻬﻢ ﻓﺮاوان اﺳﺖ و ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮوز اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن ﺷﺎرﺣﺎن ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻛﻮرﻧﻔـﻮرد‬ ‫در ﻛﺘﺎب ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴﻴﻦ او ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ اﻓﻼﻃﻮن« ‪ Plato’s Cosmology‬ﻣﻮاﻓﻘﻢ‪.‬‬

‫‪ □ 124‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ دارد‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﻬﺎن داراي روح دوﺳﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ و اﺟﺰاي آن ﺟﺰ ﺑﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﺧﻮد از ﻫﻢ ﻧﭙﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺪا ﻧﺨﺴﺖ روح را آﻓﺮﻳﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﻦ را‪ .‬روح از »ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮِ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ« و »ﺗﻘﺴﻴﻢ ﭘﺬﻳﺮِ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮ« ﺗﺮﻛﻴـﺐ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺧﻮد ذات ﺛﺎﻟﺜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن آن دو اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ در زﻳﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺷﺮﺣﻲ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري درﺑﺎرة ﺳﺘﺎرﮔﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺒﺪأ زﻣﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪:‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺪر و آﻓﺮﻳﻨﻨﺪة ﺟﻨﺒﺶ و زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ آﻓﺮﻳﻨﻨﺪة ﺧﻮد و ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻮﻗﺖ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺨﻠﺪ را دﻳﺪ ﺷﺎد ﺷﺪ و‬ ‫در آن ﺣﺎل ﻣﺼﻤﻢ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﻮاد را ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﺗﺮ ﺳـﺎزد‪ .‬و ﭼـﻮن اﺻـﻞ ﻣﺨﻠـﺪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﺳـﺖ ﺟﻬـﺎن را ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺣﺘﻲاﻻﻣﻜﺎن ﺧﻠﻮد ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻫﺴﺘﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت اﻣﻜﺎن ﺧﻠﻮد ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫رأي ﺧﺪا ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺘﺤﺮﻛﻲ از ﺧﻠﻮد ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﺳﻤﺎن را ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮد اﻳـﻦ ﺗﺼـﻮﻳﺮ را‬ ‫ﻣﺨﻠﺪ وﻟﻲ از ﺣﻴﺚ ﻋﺪد ﻣﺘﺤﺮك ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻠﻮد ﺑﺮ وﺣﺪت اﺳﺘﻮار اﺳـﺖ؛ و اﻳـﻦ ﺗﺼـﻮﻳﺮ را ﻣـﺎ »زﻣـﺎن«‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺷﺐ و روز ﻧﺒﻮد‪ .‬درﺑﺎرة ذات اﺑﺪﻳﺖ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﺑﻮد« ﻳﺎ »ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘـﻂ »ﻫﺴـﺖ« ﺻـﺤﻴﺢ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ درﺑﺎرة »ﺗﺼﻮر ﻣﺘﺤﺮك ﺧﻠﻮد« ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﺑﻮد« ﻳﺎ »ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد« درﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻳﻢ‪.‬‬ ‫زﻣﺎن و آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ در ﻳﻚ آن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﺑﺮاي آن آﻓﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﻮران ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ ﺣﺴـﺎب ﻳـﺎد ﺑﮕﻴﺮﻧـﺪ ‪-‬‬ ‫ﭼﻮﻧﻜﻪ ﮔﻮﻳﺎ اﮔﺮ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﺷﺐ و روز ﻧﺒﻮد آدﻣﻲ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ اﻋﺪاد ﻧﻤﻲاﻓﺘﺎد‪ .‬دﻳﺪن روز و ﺷﺐ‪ ،‬و ﻣﺎﻫﻬﺎ و ﺳﺎﻟﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﻋـﺪد‬ ‫را ﭘﺪﻳﺪ آورد و ﺗﺼﻮر زﻣﺎن را ﺑﻪ ﻣﺎ داد‪ ،‬و ﻓﻠﺴﻔﻪ از اﻳﻨﺠﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻧﻌﻤﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺨﺸـﻴﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﺰ ﻛﻞ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻧﻮع ﺟﺎﻧﻮر وﺟﻮد دارد‪ :‬ﺧﺪاﻳﺎن‪ ،‬ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺎن‪ ،‬و ﺟﺎﻧﻮران زﻣﻴﻨﻲ‪ .‬ﺧـﺪاﻳﺎن ﺑﻴﺸـﺘﺮ از آﺗﺸـﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺛﻮاﺑﺖ ﺟﺎﻧﻮران آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺧﺎﻟﺪﻧﺪ‪ .‬آﻓﺮﻳﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ« ﻧﺎﺑﻮدﺷﺎن ﺳﺎزد‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤـﻲ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ آﻓﺮﻳﻨﻨﺪه ﺟﺰء‪ ‬ﺧﺎﻟﺪ و آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺟﺎﻧﻮران را ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﺰء‪ ‬ﻓﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن واﮔـﺬار ﻛـﺮد‪) .‬ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ را ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن در آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭼﻨﺪان ﺑـﻪ ﺟـﺪ ﮔﺮﻓـﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻴﻤﺎﻳﻮس در آﻏﺎز ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ در ﺟﺴﺘﺠﻮي اﺣﺘﻤﺎل اﺳﺖ و از ﺣﺼﻮل ﻳﻘﻴﻦ ﻣﺄﻳﻮس اﺳﺖ‪ .‬آﺷﻜﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻋﻘﺎﻳﺪ او ﺧﻴﺎﻟﺒﺎﻓﻲ اﺳﺖ و ﻣﺮاد اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻌﻨﺎي ﻇﺎﻫﺮي ﻋﺒﺎرات ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻴﻤﺎﻳﻮس ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آﻓﺮﻳﻨﻨﺪه ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺳﺘﺎره اي روﺣﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬روﺣﻬﺎ اﺣﺴﺎس و ﻣﺤﺒﺖ و ﺗﺮس و ﺧﺸـﻢ دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻋﻮاﻃﻒ را ﻣﻬﺎر ﻛﻨﻨﺪ رﺳﺘﮕﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬واﻻ ﻓﻼ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺧﻮب زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑـﻪ ﺳـﺘﺎرة‬ ‫ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ و ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت اﺑﺪي ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﻴﻮﺳﺖ؛ ﻟﻴﻜﻦ اﮔﺮ ﺑﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ در زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﻌﺪي ﻣﺒـﺪل ﺑـﻪ زن ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮد ﻳﺎ زﻧﻲ در ﺑﺪﻛﺎرﮔﻲ اﻓﺮاط ورزد ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﺣﻴﻮان ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬و روﺣﺶ ﻫﻤﻮاره از ﺟﺴﻤﻲ ﺑﻪ ﺟﺴﻤﻲ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻋﻘﻞ او ﭘﻴﺮوز ﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪا ﻣﻘﺪاري روح در زﻣﻴﻦ و ﻣﻘﺪاري در ﻣﺎه و ﻣﻘﺪاري در ﺳﻴﺎرات و ﺛﻮاﺑﺖ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ؛ و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺪﻧﻬﺎي اﻳﻦ ارواح را ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن دﻳﮕﺮ واﮔﺬار ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دو ﻗﺴﻢ ﻋﻠﺖ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻋﻠﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻌﻮرﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﻠﻞ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ در آﻣـﺪه اﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﻧﻮﺑـﺔ‬ ‫ﺧﻮد وادار ﺷﺪه اﻧﺪ ﻋﻠﻞ دﻳﮕﺮ را ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ درآورﻧﺪ‪ .‬ﻋﻞ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎ ﺷﻌﻮرﻧﺪ و ﺳﺎزﻧﺪة ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺧـﻮب و زﻳﺒﺎﻳﻨـﺪ‪ .‬ﻋﻠـﻞ‬ ‫دوم آﺛﺎر ﺗﺼﺎدﻓﻲ ﺑﻲﻧﻈﻢ و ﺑﻲﻗﺎﻋﺪه را ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ دو ﻗﺴﻢ ﻋﻠﻞ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛـﺮد‪ .‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ آﻓـﺮﻳﻨﺶ ﻣﺮﻛـﺐ‬

‫‪ .1‬ﻇﺎﻫﺮاً »وآن« ‪ Vaughan‬ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاﻧﺪن اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ‪ ،‬ﺷﻌﺮ »دوش اﺑﺪﻳﺖ را ﺑﻪ ﺧﻮاب دﻳﺪم« را ﺳﺮوده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ اﻓﻼﻃﻮن □ ‪125‬‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬و ازﺿﺮورت و ﺷﻌﻮر ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺿـﺮورت ﺗـﺎﺑﻊ ﻧﻴـﺮوي ﺧـﺪا ﻧﻴﺴـﺖ‪ (.‬در اﻳﻨﺠـﺎ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺗﻴﻤﺎﻳﻮس ﻣﻲﭘﺮدازد ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﺳﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﺟﺒﺮ در آﻓﺮﻳﻨﺶ دارد‪.‬‬ ‫ﺧﺎك و ﻫﻮا و آﺗﺶ و آب‪ ،‬اﺻﻮل ﻳﺎ ﺣﺮوف ﻳﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻫﺠﺎﻫﺎ ﻳـﺎ ﺟﻤـﻼت ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ‪ ،‬آﺗﺶ را ﻧﺒﺎﻳﺪ »اﻳﻦ« ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ آن را »ﭼﻨﻴﻦ« ﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ آﺗﺶ ﺟﻮﻫﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از ﺟـﻮﻫﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ اﻳﻦ ﺳﺆال ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ‪ :‬آﻳﺎ ذاﺗﻬﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ اﺳﻤﻨﺪ؟ ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻋﻘﻴﺪة ﺻﺤﻴﺢ ﻫﺮ دو ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻻزم ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛـﻪ ﻣﻌﺮﻓـﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓـﺖ از‬ ‫ذاﺗﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ذاﺗﻬﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﺳﻢ ﻣﺤﺾ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻴـﺪة ﺻـﺤﻴﺢ ﺗﻔـﺎوت دارد‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻳﻜﻲ از ﻃﺮﻳﻖ اﻋﻼم ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮي از ﻃﺮﻳﻖ اﻗﻨﺎع؛ ﻳﻜﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ در ﻋﻘﻴﺪة ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺸﺘﺮﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﺨﺘﺺ ﺧﺪاﻳﺎن و ﻋﺪة ﻗﻠﻴﻠﻲ از آدﻣﻴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺷﮕﻔﺘﻲ درﺑﺎرة ﻣﻜﺎن ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ زﻣﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻣﻴﺎن ﺟﻬﺎن ذاﺗﻬﺎ و‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ ﻫﺴﺘﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ و ﻣﺨﻠﻮق ﻧﻴﺴﺖ و ﻓﻨﺎﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ و ﻫﺮﮔـﺰ ﭼﻴـﺰي را از ﺧـﺎرج ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﻮد راه ﻧﻤﻲدﻫﺪ و ﺧﻮد در ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي داﺧﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻧﺎﭘﻴﺪا و ﺣﻮاس ﻗﺎدر ﺑﻪ درك آن ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ و‬ ‫ﻓﻘﻂ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ درﺑﺎرة آن ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ‪ ،‬و ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ ﻫﻤﻨﺎم آن ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑـﻪ آن ﺷـﺒﻴﻪ اﺳـﺖ و ﺣـﻮاس آن را‬ ‫درك ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺨﻠﻮق اﺳﺖ و ﻫﻤﻮاره در ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ و در ﻣﻜﺎن واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد و از ﻣﻜﺎن ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺣـﺲ و‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه آن را در ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺳﻮﻣﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و آن ﻣﻜﺎن اﺳﺖ و ازﻟﻲ و اﺑـﺪي اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻓﻨـﺎ ﻧﻤـﻲﭘـﺬﻳﺮد و‬ ‫ﺑﺮاي اﺷﻴﺎي ﻣﺨﻠﻮق ﺟﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻲ واﺳﻄﺔ ﺣﺲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻧﻮﻋﻲ ﻋﻘﻞ ﻏﻴﺮ ﺣﻘﻴﻘﻲ درﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﺸﻜﻞ‬ ‫ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ واﻗﻌﻴﺖ دارد‪ ،‬و ﻣﺎ آن را‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ روﻳﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ وﺟﻮد ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻜـﺎﻧﻲ را ﭘـﺮ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻧﻪ در آﺳﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ در زﻣﻴﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺔ ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮاري اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻦ ادﻋﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻛـﻪ آن را ﺧـﻮب ﻣـﻲ ﻓﻬﻤـﻢ‪ .‬اﻣـﺎ ﮔﻤـﺎن ﻣـﻲ ﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه‪ ،‬از ﺗﻔﻜﺮ درﺑﺎرة ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﺣﺴﺎب ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻊ ﻫﺬا ﺑﺎ ﻣﻜﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از وﺟـﻮه ﺟﻬـﺎن ﻣﺤﺴـﻮس اﺳـﺖ‪ ،‬ارﺗﺒـﺎط دارد‪ .‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ‪،‬‬ ‫ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﻌﺪي ﻧﻮﻋﻲ ﺑﺎزﻳﮕﻮﺷﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗـﻮاﻧﻢ از اﻳـﻦ اﻧﺪﻳﺸـﻪ دوري ﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﻴﺰي ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻴﻤﺎﻳﻮس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﺧﺎك و ﻫﻮا و آﺗﺶ و آب ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬ ‫دو ﻧﻮع ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﻳﻪ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻣﺜﻠﺜﻲ ﻛﻪ ﻧﺼﻒ ﻣﺮﺑﻊ اﺳﺖ‪ ،‬و دﻳﮕﺮي ﻣﺜﻠﺜﻲ ﻛﻪ ﻧﺼﻒ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺘﺴﺎوياﻻﺿﻼع اﺳـﺖ‪ .‬در‬ ‫آﻏﺎز ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ درﻫﻢ رﻳﺨﺘﻪ ﺑﻮده‪ ،‬و »ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﻧﻈﻢ و آراﻳـﺶ ﻳﺎﺑﻨـﺪ و ﺟﻬـﺎن را ﭘﺪﻳـﺪ آورﻧـﺪ در‬ ‫ﺟﺎﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻮدهاﻧﺪ؛« وﻟﻲ ﺳﭙﺲ ﺧﺪا آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ و ﻋﺪد آراﻳﺶ داد و »آﻧﻬﺎ را ﻛﻪ ﺧﻮب و زﻳﺒﺎ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ ﺗـﺎ ﺳـﺮ‬ ‫ﺣﺪ اﻣﻜﺎن ﺧﻮب و زﻳﺒﺎ ﺳﺎﺧﺖ‪ «.‬ﮔﻮﻳﺎ آن ﻣﺜﻠﺜﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﻳﺎد ﻛﺮدﻳﻢ زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ اﺷﻜﺎﻟﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺧﺪا آﻧﻬـﺎ را در‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺎده ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺜﻠﺜﻬﺎ ﭼﻬﺎر ﺗﺎ از اﺣﺠﺎم ﻣﻨﺘﻈﻢ ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ را ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻳـﻚ از اﺗﻤﻬـﺎي ﭼﻬـﺎر ﻋﻨﺼـﺮ‬ ‫اﺻﻠﻲ ﻳﻜﻲ از آن اﺣﺠﺎم ﻣﻨﺘﻈﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﺗﻢ ﺧﺎك ﺷﺶ ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬اﺗﻢ آﺗﺶ ﭼﻬﺎر ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬اﺗﻢ ﻫﻮا ﻫﺸـﺖ ﺳـﻄﺤﻲ‪ ،‬و اﺗـﻢ‬ ‫آب ﺑﻴﺴﺖ ﺳﻄﺤﻲ اﺳﺖ‪) .‬درﺑﺎرة دوازده ﺳﻄﺤﻲ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﺳﺨﻨﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪(.‬‬

‫‪ .1‬ﻛﻮرﻧﻔــﻮرد )در »ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳــﻲ اﻓﻼﻃــﻮن«( ﻣــﻲ ﮔﻮﻳــﺪ ﻛــﻪ »ﺿــﺮورت« را ﻧﺒﺎﻳــﺪ ﺑــﺎ ﺗﺼــﻮر ﺟﺪﻳــﺪ ﺣﻜﻮﻣــﺖ ﺟﺒــﺮي ﻗــﺎﻧﻮن‬ ‫)‪ (deterministic reign of law‬اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ »ﺟﺒﺮ« رخ ﻣﻲ دﻫﺪ از روي ﻏﺮض ﻧﻴﺴﺖ؛ در اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﻧﻈﻢ و ﻏﺮض‬ ‫و ﭘﻴﺮوي از ﻗﺎﻧﻮن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ □ 126‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺣﺠﺎم ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺳﻴﺰدﻫﻢ اُﻗﻠﻴﺪس ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ در زﻣﺎن اﻓﻼﻃـﻮن ﻛﺸـﻒ ﺗـﺎزهاي ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﺸﻒ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﻪﺗﺘﻮس‪ ،‬ﻛﻪ در رﺳﺎﻟﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد وي ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺮدي ﺑﺴﻴﺎر ﺟﻮان ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﺎﻣﻞ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ‬ ‫اﺣﺎدﻳﺚ‪ ،‬ﺗﻪﺗﺘﻮس ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﻓﻘﻂ ﭘﻨﺞ ﻛﺜﻴﺮاﻟﺴﻄﻮح ﻣﻨـﺘﻈﻢ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬و از اﻳـﻦ ﭘـﻨﺞ‪ ،‬ﻫﺸـﺖ‬ ‫ﺳﻄﺤﻲ و ﺑﻴﺴﺖ ﺳـﻄﺤﻲ را ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮد‪ 1.‬وﺟـﻮه ﭼﻬـﺎر ﺳـﻄﺤﻲ و ﻫﺸـﺖ ﺳـﻄﺤﻲ و ﺑﻴﺴـﺖ ﺳـﻄﺤﻲ ﻣﻨـﺘﻈﻢ ﻣﺜﻠـﺚ‬ ‫ﻣﺘﺴﺎوياﻻﺿﻼع اﺳﺖ‪ .‬دوازده ﺳﻄﺤﻲ داراي وﺟﻮه ﭘﻨﺞ ﺿﻠﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ دو ﻣﺜﻠﺚ اﻓﻼﻃﻮن وﺟﻮه آن را‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ وي دوازده ﺳﻄﺤﻲ را در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫درﺑﺎرة دوازده ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن ﻓﻘﻂ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﭘﻨﺠﻢ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺧﺪا در ﻃـﺮح ﺟﻬـﺎن ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﺑﺮد‪ «.‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ و ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن دوازده ﺳﻄﺤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺟﻬـﺎن ﻛـﺮوي‬ ‫ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 2.‬ﻛﺜﻴﺮاﻻﺿﻼع ﭘﻨﺞ ﺿـﻠﻌﻲ ﻫﻤﻴﺸـﻪ در ﺟـﺎدوﮔﺮي ﻣﻘـﺎﻣﻲ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﮔﻮﻳـﺎ اﻳـﻦ ﻣﻘـﺎم را ﻣـﺪﻳﻮن‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ را »ﺳﻼﻣﺖ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸـﺎن ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ اﻓـﺮاد ﻓﺮﻗـﺔ دﻳﻨـﻲ ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ 3.‬ﻇﺎﻫﺮاً ﭘﻨﺞ ﺿﻠﻌﻲ ﺧﻮاص ﺧﻮد را از اﻳﻨﺠﺎ دارد ﻛﻪ دوازده ﺳﻄﺤﻲ داراي وﺟﻮه ﭘﻨﺞ ﺿﻠﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ از‬ ‫ﺟﻬﺘﻲ ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ ﺟﺎﻟﺐ و ﮔﻴﺮاﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗـﻮان ﻣﻄﺎﻟـﺐ زﻳـﺎدي را در اﻳـﻦ‬ ‫زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻴﻤﺎﻳﻮس ﭘﺲ از ﺑﺤﺜﻲ درﺑﺎرة اﺣﺴﺎس‪ ،‬ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ دو روح ﻛﻪ در اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺑﺎﻗﻲ و دﻳﮕـﺮ ﻓـﺎﻧﻲ؛‬ ‫ﻳﻜﻲ ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪا‪ ،‬و دﻳﮕﺮي ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪاﻳﺎن‪ .‬روح ﻓﺎﻧﻲ »ﺗـﺎﺑﻊ ﻋﻮاﻃـﻒ وﺣﺸـﺘﻨﺎك ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ اﺳـﺖ و ﻣﻘـﺪم ﺑـﺮ‬ ‫ﻫﻤﻪ]ي اﻳﻦ ﻋﻮاﻃﻒ[ ﻟﺬت اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺑﺪي اﺳﺖ؛ و ﭘﺲ از آن رﻧﺞ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را از ﺧـﻮﺑﻲ ﺑـﺎز ﻣـﻲدارد؛ و‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺗﻬﻮر و ﺗﺮس‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺸﺎوراﻧﻲ ﻧﺎﺑﺨﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﺸﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻞ ﻓﺮو ﻧﺸﻴﻨﺪ؛ و اﻣﻴﺪي ﻛﻪ آﺳﺎن ﮔﻤﺮاه ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻨﻬـﺎ را آﻧﻬـﺎ‬ ‫]ﺧﺪاﻳﺎن[ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻻزم ﺑﺎ ﺣﻮاس ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻲﺑﺎﻛﺎﻧﻪ درﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻨﺪ و آدﻣﻲ را ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪«.‬‬ ‫روح ﺑﺎﻗﻲ در ﺳﺮ‪ ،‬و روح ﻓﺎﻧﻲ در ﺳﻴﻨﻪ ﺟﺎي دارد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي ﺷﮕﻔﺖ آوري ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻏـﺮض از وﺟـﻮد روده ﻫـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻦ ﻏﺬا از ﭘﺮﺧﻮري ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﺮﺣﻲ ﻧﻴﺰ درﺑﺎرة ﺗﻨﺎﺳﺦ ارواح آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻣـﺮدان‬ ‫ﭘﺴﺖ و ﻧﺎدرﺳﺖ در زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻌﺪي ﺧﻮد زن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﻣﺮدان ﺑﻴﮕﻨﺎه اﻣﺎ ﺳﺒﻚ ﻣﻐﺰي ﻛﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ ﺳـﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳـﻲ را‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﺑﻲ داﻧﺴﺘﻦ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻣﻲ ﺗﻮان ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻣﺒﺪل ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷـﺪ؛ و ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺪارﻧﺪ )ﻳﻌﻨﻲ دوﺳﺘﺪار ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ( ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺎﻧﻮران وﺣﺸﻲ در ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ؛ و اﺑﻠﻪﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻲ‬ ‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ ﺑﻨﺪ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻮﺿﻮع را ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﻣﺎ درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﻧﻴﺎ ﺟﺎﻧﻮران ﻓﺎﻧﻲ و ﺑﺎﻗﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻛـﺮده و‬ ‫از اﻳﻦ ﺟﺎﻧﻮران ﻛﻤﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺧﻮد ﺟﺎﻧﻮري ﻣﺮﺋﻲ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎوي ﺧﺪاي ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻮرت ﺧﺪاي ﻣﻌﻨﻮي‬ ‫ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ و ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ اﺷﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻓﻠﻚ ﻣﻨﺤﺼﺮ واﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺸﺨﻴﺺ داد ﻛﻪ در رﺳﺎﻟﺔ ﺗﻴﻤﺎﻳﻮس ﭼﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﺪ ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎزي‬ ‫ﺧﻴﺎل اﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺷﺮح ﺧﻠﻘﺖ و ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن ﻧﻈﻢ از ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ را ﺑﺎﻳـﺪ ﻛـﺎﻣﻼً ﺑـﻪ ﺟـﺪ ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ و راﺑﻄﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﺣﺠﺎم ﻣﻨﺘﻈﻢ و ﻣﺜﻠﺜﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨـﺪ‪ .‬آﻧﭽـﻪ درﺑـﺎرة زﻣـﺎن و‬

‫‪ .1‬رك ﺑﻪ »رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« اﺛﺮ ﻫﻴﺖ‪Heath, Greek Mathemacs, Vol. I, pp. 159, 162, 294, 296 .‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﺮاي ﺳﺎزش دادن اﻳﻦ دو ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب »ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ اﻓﻼﻃﻮن« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﻮرﻧﻔﻮرد‪ ،‬ص ‪ 219‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻫﻴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.161‬‬

‫ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ اﻓﻼﻃﻮن □ ‪127‬‬

‫ﻣﻜﺎن آﻣﺪه ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﻋﺘﻘﺎد دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻧﻈﺮي ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺪث ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﺳﻮادي از اﺻﻞ ﻗﺪﻳﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺧﺘﻼط ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر در ﺟﻬﺎن ﻋﻘﻴﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ و ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮر ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ اﺧﺘﻼط‪ ،‬از ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺑﺪي ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ زﺣﻤﺖ اﻟﻬﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﺖ دوري ﺟﺴﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻣﻨﻈﻮر اﻓﻼﻃﻮن از »ﺟﺎﻧﻮر ﺟﻬﺎﻧﻲ« ﺟﺪي اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫آﻧﭽﻪ درﺑﺎرة ﺗﻨﺎﺳﺦ ارواح ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و ﺳﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪاﻳﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻏﻴﺮ اﺳﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻤﺜﻴﻞ و ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻄﻠﺐ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﺧﻮر ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬ ‫ﻓﺮاوان داﺷﺘﻪ؛ و اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻪ آن ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﺧﻴﺎﻟﺒﺎﻓﻲ دارد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 128‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
94 82‬‬

‫‪ 333‬و اا  ‪ 36‬ءا ‪7‬ن‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺘﺠﺪدان اﻳﻦ را ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻲاﻧﮕﺎرﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﺠﺮﺑﻲ واﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ ادراك ﻳـﺎ ﻣﺸـﺘﻖ از آن اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ در ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻜﺘﺒﻬﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﻈﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ وﺟﻮد دارد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻛـﻪ ﺷﺎﻳﺴـﺘﺔ‬ ‫ﻧﺎم »ﻣﻌﺮﻓﺖ« ﺑﺎﺷﺪ از ﺣﻮاس ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﻘﻴﻘـﻲ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ‬ ‫»‪ «2+2=4‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻗﻮﻟﻲ از ﻗﺒﻴﻞ »ﺑﺮف ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ« آﻧﻘﺪر اﺑﻬﺎم و ﻋﺪم اﻳﻘﺎن دارد ﻛـﻪ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ در‬ ‫ردﻳﻒ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺤﻠﻲ از اﻋﺮاب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﭘﻲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﺗﺎ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس دﻧﺒﺎل ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺟﻬﺎن ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺷﻜﻞ ﺻﺮﻳﺢ و روﺷﻦ آن را از اﻓﻼﻃﻮن ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﭙﺮدازم ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة اﻧﺘﻘﺎد اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻛـﻪ ﻣﻌﺮﻓـﺖ و ادراك ﻫـﺮ دو ﻳـﻚ‬ ‫ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎد ﻧﻴﻤﺔ اول رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﻪﺗﺘﻮس« را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻜﺎﻟﻤﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﺑﺮاي »ﻣﻌﺮﻓﺖ« ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻨﻔﻲ ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن ﻣـﻲ رﺳـﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻣﺮدود ﻣﻲ ﮔﺮدد؛ و اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﺗﻌﺮﻳﻒ رﺿﺎﻳﺖﺑﺨﺸﻲ اراﺋﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻢ داد‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﻪﺗﺘﻮس ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫»ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻛﺴﻲ ﺑﺮ ﭼﻴﺰي ﻣﻌﺮﻓﺖ دارد‪ ،‬آن ﭼﻴﺰ را درك ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﻦ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ادراك ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﺑﺎ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس‪ ،‬داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ »اﻧﺴﺎن ﻣﻴﺰان ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ «،‬ﻳﻜﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ و آن را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻣﻔﺮوﺿﻲ »در ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و در ﻧﻈﺮ ﺗﻮ ﻫﻤﺎن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﺗـﻮ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ «.‬ﺳﻘﺮاط اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﭘﺲ ادراك ﻫﻤﻴﺸﻪ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺴـﺖ‪ .‬و ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺑـﺮي از‬ ‫ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ «.‬ﻗﺴﻤﺖ زﻳﺎدي از اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬ﺻﺮف ﺗﻮﺻﻴﻒ ادراك ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬و ﭘـﺲ از آﻧﻜـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﺛﺒﺎت اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻴﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ ادراك ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻃﻮل ﻧﻤﻲﻛﺸﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس را ﻣﻲ اﻓﺰاﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻫﻤـﻮاره در ﺗﻐﻴﻴـﺮ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ »ﻫﻤﺔ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از روي رﺿﺎي ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ در واﻗﻊ در ﺣﺎل ﺷﺪن اﻧﺪ‪ «.‬اﻓﻼﻃﻮن اﻳﻦ را در ﻣﻮرد‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺣﺲ ﺻﺎدق ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻣﻮرد ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺻﺎدق ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺜﺒﺖ او در ﻫﻴﭻ ﺟﺎي رﺳﺎﻟﻪ‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس )وﻟﻮ اﻳﻨﻜﻪ آن را ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺣﺲ ﺻـﺎدق ﺑـﺪاﻧﻴﻢ( و ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ادراك‪ ،‬روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ راﺟﻊ اﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ‪ ،‬ﻣﻲﺷﻮد ﻧﻪ آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺎﺳـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﭼـﻮن ﻋـﺪد ‪ 6‬ﺑﺰﮔﺘـﺮ از ‪ 4‬و‬ ‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از ‪ 12‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ‪ 6‬ﻫﻢ ﺑﺰرگ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬و اﻳﻦ اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺳـﻘﺮاط اﻛﻨـﻮن از‬ ‫ﺗﻪ ﺗﺘﻮس ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻗﺪ ﻧﻜﺸﻴﺪه ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل دﻳﮕﺮ ﺳﻘﺮاط از ﺗﻪ ﺗﺘﻮس ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد؛ ﭘـﺲ ﺳـﻘﺮاط‬ ‫ﻫﻢ ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻛﻮﺗﺎه‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻗﻀﻴﺔ ﻧﺴﺒﻲ اﻓﻼﻃﻮن را دﭼﺎر ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬

‫ﻣﻌﺮﻓﺖ و ادراك در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن □ ‪129‬‬

‫ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﺰرگ را ﺗﺎ زﻣﺎن ﻫﮕﻞ )و از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮد ﻫﮕﻞ را( ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ وﺿﻊ دﭼﺎر ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻌﻤﺎﻫﺎ ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن اﺻﻠﻲ ﭼﻨﺪان ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارﻧﺪ و ﻣﻲ ﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻜﺎﻟﻤﻪ ﺑﺎز ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ادراك ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ادراك ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﻤﻞ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻣﻴﺎن ﺷـﻲء و آﻟـﺖ‬ ‫ﺣﺎﺳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺮ دو در ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﺧﻮب اﺳﺖ ﺷﺮاب ﺑﻪ دﻫﺎﻧﺶ ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎر اﺳﺖ ﺗﺮش‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ادراك ﻛﻨﻨـﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ادراك را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺧُﺮدهﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻃﺮف ﺑﺮﺧﻲ را ﭘﺲ ﻣﻲ ﮔﻴـﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺧﻮك و ﺑﻮزﻳﻨﻪ را ﻧﻴﺰ ﻣﻴﺰان ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻴﺰ ادراك ﻛﻨﻨﺪه اﻧـﺪ‪ .‬درﺑـﺎرة اﻋﺘﺒـﺎر‬ ‫ادراك ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب دﻳﺪن و دﻳﻮاﻧﮕﻲ ﻧﻴﺰ ﺳﺆاﻟﻬﺎﻳﻲ ﻃﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس درﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﻫﻴﭽﻜﺲ از ﻛﺲ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ :‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺧﺪاﻳﺎن داﻧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻞ ﺟﺪيﺗﺮ آﻧﻜﻪ وي از ﻳﻚ اﺑﻠـﻪ‬ ‫داﻧﺎﺗﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﮔﺮ ﻗﻀﺎوت ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﺎوت ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‬ ‫ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ دﻟﻴﻠﺸﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازة دﻟﻴﻞ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس اﻋﺘﺒﺎر دارد‪.‬‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﻋﺠﺎﻟﺘﺎً ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﻣﻲ ﮔﺬارد و ﺑﻪ ﮔﺮدن ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﺧﺮده ﻫﺎ ﭘﺎﺳـﺦ‬ ‫ﺑﻴﺎﺑﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺧﻮاب دﻳﺪن‪ ،‬ﻣﺪرﻛﺎت ﻋﺎﻟﻢ روﻳﺎ ﻣﺪرﻛﺎت ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ؛ اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻮك و ﺑﻮزﻳﻨﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻳﻚ ﻧﺎﺳﺰاي ﻣﺒﺘﺬل ﻃﺮد ﻣﻲ ﺷﻮد؛ در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻛﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﻴﺰان ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳـﺖ ﭘـﺲ ﻫـﺮ ﻛـﺲ ﺑـﻪ اﻧـﺪازة‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻘﺮاط از ﻃﺮف ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ ﻣﻲ دﻫﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از ﺣﻜﻢ دﻳﮕﺮ »ﺻﺤﻴﺢﺗﺮ« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از آن ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻋﻮاﻗﺐ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﻬﺘـﺮي ﺑـﺮ آن‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ »ﻋﻤﻞ ﮔﺮاﻳﻲ« را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲآورد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻫﻢ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺳﻘﺮاط ﺧﻮد آن را اﺧﺘﺮاع ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬او را راﺿـﻲ ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻣـﺜﻼً اﺻـﺮار ﻣـﻲورزد ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﭘﺰﺷﻚ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻴﻤﺎريِ ﻣﺮا ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﻴﺶ از ﺧﻮد ﻣﻦ آﻳﻨﺪه ام را ﻣﻲ داﻧﺪ؛ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮدم در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛﻪ دوﻟﺖ ﭼﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺻﺎدر ﻛﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼف ﻧﻈـﺮ ﭘﻴـﺪا ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ اﻳـﻦ اﺧـﺘﻼف ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺮدم درﺑﺎرة آﻳﻨﺪه ﺑﻴﺶ از دﻳﮕﺮان اﻃﻼع دارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬از ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ‪ :‬ﺷـﺨﺺ‬ ‫داﻧﺎ ﺑﺮاي ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻣﻴﺰاﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﻬﺘﺮ از ﺷﺨﺺ ﻧﺎدان‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻫﻤﻪ ﺧﺮده ﮔﻴﺮي از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻴﺰان ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﺧـﺮده ﻫـﺎ از ﻧﻈﺮﻳـﻪ اي ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ »ﻣﻌﺮﻓﺖ« ﻳﻌﻨﻲ »ادراك« ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ -‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺧﻴـﺮ ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﺎﺑﻖ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد و آن اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺎﻓﻈﻪ را ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ادراك ﺑﻪ ﺣﺴـﺎب آورد‪.‬‬ ‫ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬و ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ اﺻﻼح ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس‪ .‬اﺑﺘﺪا اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﻓﺮاﻃﻲ ﻃﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛـﻪ‬ ‫در اﻳﻦ ﻛﺎر از ﭘﻴﺮوان ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس در ﻣﻴﺎن ﺟﻮاﻧﺎن ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ ﺷﻬﺮ اﻓﺴﻮس ﭘﻴﺮوي ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از دو‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ از ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ‪ ،‬دﻳﮕﺮي از ﺟﻬﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻴﻔﻲ؛ و ﺑﻪ زﻋﻢ اﻓﻼﻃـﻮن‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘـﻮس‬ ‫ﻛﻪ داﺋﺮ ﺑﺮ ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ اﺳﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﺟﻬﺖ اﺳﺖ‪ 2،‬و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻛﻴﻔـﻲ روي‬

‫‪ .1‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻋﺚ ارادت ﺷﻴﻠﺮ ‪ F.C.S. Schiller‬ﺑﻪ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﮔﻮﻳﺎ اﻓﻼﻃﻮن و ﺟﻮاﻧﺎن ﭘﺮ ﺷﻮر اﻓﺴﻮس در ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﺣﺮﻛﺎت اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺴﺘﻠﺰم‬ ‫آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻲء ﻣﻌﻴﻦ اﻟﻒ زﻣﺎﻧﻲ در اﻳﻨﺠﺎ و زﻣﺎﻧﻲ در آﻧﺠﺎ ﺑﺎﺷﺪ و در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ ﻫﻤﺎن ﺷﻲء ﺑـﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧـﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮﻳـﻪ اي ﻛـﻪ اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻴﻔﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻫﺮ دو ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬و ﻟﻴﻜﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﻄﺮح ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﻛﻮاﻧﺘـﻮمِ ←‬

‫‪ □ 130‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻫﻤﻮاره ﻫﻤﺔ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ دﻫـﺪ؛ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻋﻘﻴـﺪة ﻣـﺮدان زﻳـﺮك و ﻫﻮﺷـﻤﻨﺪ‬ ‫اﻓﺴﻮس‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻋﻮاﻗﺐ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪي دارد‪ .‬ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪» :‬اﻳﻦ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ؛« زﻳـﺮا اﮔـﺮ ﻫﻨﮕـﺎم ﻟـﺐ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺨﻦ ﮔﺸﻮدن ﺳﻔﻴﺪ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺟﻤﻠﺔ ﻣﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮﺳﺪ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي را ﻣﻲ ﺑﻴﻨـﻴﻢ‬ ‫درﺳﺖ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﻳﻢ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ دﻳﺪن ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻧﺪﻳﺪن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ در ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ دﻳـﺪن‬ ‫ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﻪ ﺟﺎي دﻳﺪن ﻧﺪﻳﺪن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻧﺸﻮد؛ ﻳـﺎ ادراك ﺑـﻪ ﺟـﺎي ادراك ﻋـﺪم ادراك ﺧﻮاﻧـﺪه ﻧﺸـﻮد‪ .‬و ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ »ادراك ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‪ «،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ادراك ﻋﺪم ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ از اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎﻻ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺎﻳﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻤﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬وﻟـﻮ اﻳﻨﻜـﻪ ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ‬ ‫ﻫﻤﻮاره در ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻛﻪ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻫـﻴﭻ ﺑﻴـﺎﻧﻲ ﻗﻄﻌـﻲ‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﺑﻴﺎﻧﻲ ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ ﻏﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻴﺎن و ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺛﺎﺑﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ را ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎ اﻳـﻦ ﭘـﺬﻳﺮش‬ ‫ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از رﺳﺎﻟﻪ از ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﭘﺮﻣﻨﻴﺪس ﺧﻮدداري ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻘـﺎم ﭘﺎرﻣﻨﻴـﺪس واﻻﺗـﺮ از آن‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان درﺑﺎرة او ﺑﺤﺚ ﻛﺮد‪ .‬وي ﺳﻴﻤﺎي »ﻣﺤﺘﺮم و ﺗﺮس آوري اﺳـﺖ‪» «.‬در او ﻧـﻮﻋﻲ ﻋﻤـﻖ وﺟـﻮد داﺷـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻳﻜﺴﺮه ﺧﻮب و ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﺑﻮد‪ «.‬وي »ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻣـﻦ اﺳـﺖ‪ «.‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ اﺷـﺎرات‪ ،‬اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﻋﻼﻗﺔ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺛﺎﺑﺖ و ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ‪ ،‬و ﺑﻴﺰارﻳﺶ را از ﺟﺮﻳﺎن ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻲ‪ ،‬ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺑﺮﻫﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از اﻳﻦ اﻇﻬﺎر ارادت ﺑﻪ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس از ﭘﺮوراﻧﺪن ﻳﻚ ﺟﻮاب ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪي در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘـﻮس ﺧـﻮدداري‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻬﺎﻳﻲ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮ ﺿﺪ ﻳﻜﻲ ﺑﻮدن ﻣﻌﺮﻓﺖ و ادراك‪ .‬وي ﭼﻨﻴﻦ آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ از راه‬ ‫ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش ادراك ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش؛ و ﺳﭙﺲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪاري از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﻫﻴﭽﻴـﻚ از‬ ‫آﻟﺘﻬﺎي ﺣﺲ ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ‪ ،‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺻﺪاﻫﺎ و رﻧﮕﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻫﻴﭻ آﻟـﺖ ﺧﺎﺻـﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ادراك »وﺟﻮد و ﻋﺪم‪ ،‬ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ و اﺧﺘﻼف‪ ،‬و ﻧﻴﺰ وﺣﺪت و ﻛﺜﺮت ﻋﻤﻮﻣـﺎً‪ «،‬وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع در ﻣﻮرد ﻣﺤﺘﺮم و ﻏﻴﺮﻣﺤﺘﺮم و ﺧﻮب و ﺑﺪ ﻧﻴﺰ ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» .‬ذﻫﻦ ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ را ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﺧـﻮدش ﻣـﻮرد‬ ‫ﺗﻔﻜﺮ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ و ﺑﺎﻗﻲ را از راه دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ‪ «.‬ﻣﺎ ﺳﺨﺘﻲ و ﻧﺮﻣﻲ را از راه ﻟﻤﺲ ﻛﺮدن ادراك ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ذﻫﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺳﺨﺘﻲ و ﻧﺮﻣﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ و ﺿﺪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ذﻫﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد را درﻳﺎﺑﺪ؛ و ﻣﺎ اﮔﺮ‬ ‫وﺟﻮد را درﻧﻴﺎﺑﻴﻢ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺣﻘﻴﻘﺖ را درﻳﺎﺑﻴﻢ‪ .‬از اﻳﻨﻬﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑـﺮ اﺷـﻴﺎ از راه ﺣـﻮاس ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ از راه ﺣﻮاس ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﺷﻴﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﻔﻜـﺮ اﺳـﺖ ﻧـﻪ‬ ‫ﺗﺄﺛﺮ؛ و ادراك ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻛﻪ »ﺳﻬﻤﻲ در ﻓﻬﻤﻴﺪن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ در ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ وﺟـﻮد ﺳـﻬﻴﻢ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮ ﺿﺪ ﻳﻜﻲ ﺑﻮدن ﻣﻌﺮﻓﺖ و ادراك‪ ،‬ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﻦ آﻧﭽﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻳـﺪ رد ﺷـﻮد‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﺳﻪ رأي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻢ را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫)‪ (1‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ادراك اﺳﺖ‪.‬‬ ‫)‪ (2‬اﻧﺴﺎن ﻣﻴﺰان ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫)‪ (3‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در ﺣﺎل ﺟﺮﻳﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫→ ﺟﺪﻳﺪ ﺣﺘﻲ از ﺗﻨﺪروﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎﮔﺮدان ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس در زﻣﺎن اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻴﺰ ﺗﻨﺪﺗﺮ ﻣـﻲرود‪ .‬ﻻﺑـﺪ اﻓﻼﻃـﻮن اﻳـﻦ ﺗﻨـﺪروي را ﺑـﺮاي ﻋﻠـﻢ ﻣﻀـﺮ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﺖ و ادراك در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن □ ‪131‬‬

‫)‪ (1‬رأي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ را‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮﻫﺎن اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻘﺪﻣﺘﺎً ﺑﺪان ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺣﺪ ﺧﻮد ﻣﻮرد‬ ‫ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻗﻄﻌﺔ آﺧﺮ رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻛﻪ آن را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﻗﻴـﺎس و‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮ وﺟﻮد و ﻓﻬﻤﻴﺪن ﻋﺪد در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻘﺎم اﺳﺎﺳﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺸﻤﻮل ادراك ﻧﻤﻲﺷـﻮﻧﺪ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﺛـﺮ آﻧﻬـﺎ از راه‬ ‫ﻫﻴﭽﻜﺪام از آﻟﺘﻬﺎي ﺣﺲ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﮔﻔﺖ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳـﺖ؛ ﺑﮕﺬارﻳـﺪ ﺑـﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪي‬ ‫آﻏﺎز ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ دو درﺟﻪ از رﻧﮓ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻢ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﺎﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺧﻮد‪ ،‬آن‬ ‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »درﻳﺎﻓﺖ« )‪ (percept‬ﻧﻤﻲ ﭘﺬﻳﺮم‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آن را »ﺣﻜﻢ ادراك« )‪ (judgment of perception‬ﻣﻲداﻧـﻢ‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ »درﻳﺎﻓﺖ« ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻞ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ روي ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻓﻴﺰﻳﻚ و ﺟﻬﺎن رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ‬ ‫اﻧﺪازه ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﻼﻃﻮن ادراك را ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن ادراك ﻛﻨﻨﺪه و ﺷﻲء ﻣﻲ داﻧﻴﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﻣـﻲﮔـﻮﻳﻴﻢ‪» :‬ﻣـﻦ‬ ‫ﻳﻚ ﻣﻴﺰ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‪ «.‬اﻣﺎ »ﻣﻦ« و »ﻣﻴﺰ« اﺟﺰاي ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻫﺴﺘﺔ اﺻﻠﻲ روﻳﺪاد ﺧﺎﻟﺺ ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﻟﻜﺔ رﻧـﮓ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻟﻜﻪ ﻫﺎي رﻧﮓ ﺑﺎ ﺗﺼﻮرات ﻟﻤﺴﻲ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ )ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ :‬ﺗﺼﻮرات ﻟﻤﺴﻲ را ﺗﺪاﻋﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ(‪،‬‬ ‫و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻴﺎن ﺷﺪن ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺒﻊ ﺧﺎﻃﺮاﺗﻲ درآﻳﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ »درﻳﺎﻓـﺖ« ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫ﺗﺼﻮرات ﻟﻤﺴﻲ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻋﻴﻦ« در ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ و ﭼـﻮن ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻛﻠﻤـﺎت و‬ ‫ﺧﺎﻃﺮات ﻛﺎﻣﻞ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت »ادراك« در ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﺰو »ذﻫﻦ« اﺳﺖ و رواﻧﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬درﻳﺎﻓﺖ ﻓﻘﻂ ﻳـﻚ‬ ‫روﻳﺪاد اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻪ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻏﻠﻂ؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﻠﻤﺎت ﻛﺎﻣﻞ ﺷﻮد ﺣﻜﻢ اﺳـﺖ و ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺻـﺤﻴﺢ ﻳـﺎ‬ ‫ﻏﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را ﻣﻦ »ﺣﻜﻢ ادراك« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻢ؛ و اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ »ﻣﻌﺮﻓﺖ ادراك اﺳﺖ« ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﻮد ﻛﻪ‪» :‬ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺣﻜﺎم ادراك اﺳﺖ‪ «.‬ﻓﻘﻂ در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ از ﻟﺤـﺎظ دﺳـﺘﻮر زﺑـﺎن‬ ‫درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎزﮔﺮدﻳﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي و ﻧﺎﻫﻤﺎﻧﻨﺪي‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ دو رﻧﮓ را در ﻳﻚ زﻣﺎن ادراك ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﻳﺎ ﻧﺎﻫﻤﺎﻧﻨﺪي آﻧﻬﺎ را ﺟﺰو ﻓﺮض ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﻢ و آن را در ﺣﻜﻢ ادراك ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن اﻓﻼﻃﻮن داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺎ آﻟﺘﻲ ﺑﺮاي ادراك ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﻳﺎ ﻧﺎﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﻧﺪارﻳﻢ ﻏﺸﺎي ﻣﻐﺰ را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻮﻫ‪‬ﻢ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ‬ ‫آﻟﺘﻬﺎي ﺣﺲ ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﻄﺢ ﺑﺪن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي و ﻧﺎﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ دز ﺷﻤﺎر ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﺪرك ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻓـﺮض ﻛﻨـﻴﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺎ دو رﻧﮓ اﻟﻒ و ب را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬و ﺣﻜﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ‪» :‬اﻟﻒ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ب اﺳـﺖ‪ «.‬و ﻧﻴـﺰ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ اﻓﻼﻃـﻮن ﻓـﺮض‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ اوﻻً ﻋﻠﻲاﻟﻌﻤﻮم ﺻﺎدق اﺳﺖ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻋﻠﻲاﻟﺨﺼﻮص‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮرد ﺗﺤﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‪ ،‬ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت راﺑﻄﺔ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﻣﻴﺎن اﻟﻒ و ب ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣـﺎ از ﺟﺎﻧـﺐ ﺧـﻮد ﺑـﺮ‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﻳﻲ ﺣﻜﻢ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻜـﻢ ﻣـﺎ در ﻛـﺎر ﺑـﻮد‪ ،‬اﻳـﻦ ﺣﻜـﻢ اﻧﺸـﺎﻳﻲ ﻣـﻲ ﺑـﻮد و ﻗﺎﺑﻠﻴـﺖ ﺻـﺪق و ﻛـﺬب‬ ‫ﻧﻤﻲداﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺻﺪق و ﻛﺬب دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﻣﻴﺎن ﻣﻮﺟـﻮد اﻟـﻒ و ب اﺳـﺖ و‬ ‫اﻣﺮي ﺻﺮﻓﺎً ذﻫﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﻜﻢ »اﻟﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ب اﺳﺖ« )اﮔﺮ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ( ﺑﻪ اﻋﺘﺒـﺎر »واﻗﻌﻴﺘـﻲ« ﺻـﺎدق اﺳـﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺣﻜﻢ »اﻟﻒ ﺳﺮخ اﺳﺖ‪ «،‬ﻳﺎ »اﻟﻒ ﮔﺮد اﺳﺖ‪ «،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ادراك ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ذﻫﻦ ﺑـﻴﺶ از‬ ‫ادراك رﻧﮓ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻗﻮﻳﺎً ﺑﺮ آن ﺗﻜﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺻﺪا و رﻧﮓ ﻣﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ اي‬ ‫دارﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ دو را در آن واﺣﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﻢ ﻛﻪ ﺻﺪا و رﻧﮓ وﺟﻮد دارﻧـﺪ‪ .‬وﺟـﻮد ﺑـﻪ ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ‬ ‫ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﺔ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ را در ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑـﺪون رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ وﺟـﻮد وﺻـﻮل ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 132‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﺿﺪ اﻓﻼﻃﻮن اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮد ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﻣﻮرد ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي و ﻧﺎﻫﻤﺎﻧﻨﺪي آوردﻳﻢ ﺗﻔﺎوت ﻛﻠﻲ دارد‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮﻫﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ آﻧﭽﻪ اﻓﻼﻃﻮن درﺑﺎرة وﺟﻮد ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ از ﺣﻴﺚ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻏﻠﻂ اﺳﺖ؛ ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﻼم )‪ (syntax‬ﻏﻠﻄﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ داراي اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ ‪ -‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮرد اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻧﻴـﺰ در ﻣـﻮرد‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت دﻳﮕﺮي از ﻗﺒﻴﻞ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ )‪ (ontology‬در اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا‪.‬‬ ‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ‪» :‬ﺷﻴﺮ وﺟﻮد دارد اﻣﺎ دواﻟﭙﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ «.‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ ﺷـﻴﺮ راﺟـﻊ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﺪ دﺳﺖ ﻛﻮدك را ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ و ﺑﻪ ﺑﺎغ وﺣﺶ ﺑﺒﺮﻳﺪش و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪» :‬ﻧﮕﺎه ﻛـﻦ‪ ،‬آن ﺷـﻴﺮ اﺳـﺖ؛« و ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮔﻔﺘﺔ ﺧﻮد را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﺔ اﺧﻴﺮ ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﻫﻴﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ »ﻟﻬﺬا ﺷﻴﺮ وﺟﻮد دارد‪ «،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻓﻴﻠﺴـﻮف‬ ‫ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻢ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺎﺷﻴﺪ و اﻳﻦ را ﺑﻪ ﺟﻤﻠﺔ ﺧﻮد ﺑﻴﻔﺰاﻳﻴﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻬﻤﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﻳﺪ‪ .‬ﻗﻮل »ﺷﻴﺮ وﺟـﻮد دارد«‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﺷﻴﺮ ﻫﺴﺖ‪ «،‬ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬ﻋﺒﺎرت »‪ x‬ﺷﻴﺮ اﺳﺖ« ﺑﻪ ازاي ‪ x‬ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ «.‬وﻟﻲ درﺑـﺎرة آن ‪x‬‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ »وﺟﻮد دارد‪ «،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻌﻞ »وﺟﻮد داﺷﺘﻦ« را ﻓﻘﻂ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ در ﻳﻚ وﺻﻒ ﻛﺎﻣﻞ ﻳﺎ ﻧـﺎﻗﺺ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎر ﺑﺮﻳﻢ‪» .‬ﺷﻴﺮ« ﻳﻚ وﺻﻒ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ اﺳﻢ ﺑﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد اﻃﻼق ﻣـﻲ ﺷـﻮد؛ اﻣـﺎ »ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﺷـﻴﺮ‬ ‫ﺑﺎغوﺣﺶ« وﺻﻒ ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻼق اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻟﻜﺔ رﻧﮓ ﺳﺮخ ﻧﮕﺎه ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻢ ﺑﮕـﻮﻳﻢ‪» :‬اﻳـﻦ درﻳﺎﻓـﺖ ﻛﻨـﻮﻧﻲ ﻣـﻦ‬ ‫اﺳﺖ؛« و ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪» :‬درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻮﻧﻲ وﺟﻮد دارد‪ «،‬اﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪» :‬اﻳﻦ وﺟﻮد دارد‪ «،‬زﻳﺮا »وﺟﻮد دارد« ﻓﻘﻂ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ در ﻣﻮرد »وﺻﻒ«‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ »اﺳﻢ‪ «،‬ﺑﻜﺎر ﺑﺮده ﺷﻮد‪ 1.‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺎ را از ﺷـﺮ »وﺟـﻮد‪ «،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ذﻫﻦ از اﺷﻴﺎ در ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺧﻼص ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﻓﻬﻤﻴﺪن ﻣﻌﻨﻲ اﻋﺪاد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ دو ﭼﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوت را ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داد‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻗﻀـﺎﻳﺎي‬ ‫ﺣﺴﺎﺑﻲ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺗﺠﺮﺑﻲِ ﺷﻤﺎرش اﻋﺪاد‪ «2+2=4» .‬از ﻧﻮع ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬و »ﻣﻦ ده اﻧﮕﺸﺖ دارم« از ﻧﻮع دوم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺎ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻮاﻓﻘﻢ ﻛﻪ ﺣﺴﺎب‪ ،‬و رﻳﺎﺿـﻴﺎت ﻣﺤـﺾ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ‪ ،‬از ادراك ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻣﺤﺾ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻜﺮارﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ »آدﻣﻲ آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ «،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻐﺮﻧﺠﺘﺮ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻓﻬﻤﻴـﺪن ﺻـﺤﺖ ﻳـﻚ‬ ‫ﻗﻀﻴﺔ رﻳﺎﺿﻲ ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ دﻧﻴﺎ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ از ﺗﻌﺎرﻳﻒ )ﻛﻪ ﻏﺮض از آﻧﻬﺎ ﻓﻘﻂ اﺧﺘﺼﺎر اﺳـﺖ( ﺻـﺮف ﻧﻈـﺮ ﻛﻨـﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ رﻣﺰﻫﺎ ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﻗﺒﻴﻞ »ﻳﺎ« و »ﻧﻪ« و »ﺗﻤﺎم« و »ﺑﻌﻀﻲ‪ «،‬ﻛﻪ ﺑـﺮﺧﻼف ﻛﻠﻤـﺔ »ﺳـﻘﺮاط« ﺑـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰي در ﻋﺎﻟﻢ واﻗﻊ راﺟﻊ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﺔ رﻳﺎﺿﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ دو ﮔﺮوه از رﻣﺰﻫﺎ ﻳﻚ ﻣﻌﻨـﻲ دارﻧـﺪ‪ ،‬و ﻣـﺎدام ﻛـﻪ ﻣـﺎ از‬ ‫ﺣﺪود رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻣﺤﺾ ﺗﺠﺎوز ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻲ داﻧﺴﺘﻦ ﭼﻴﺰي درﺑﺎرة آﻧﭽـﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ادراك اﺳـﺖ ﻓﻬﻤﻴـﺪه‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ رﻳﺎﺿﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ادراك اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ از ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺑﺎ رﻣﺰﻫﺎ ﺳﺮ و ﻛﺎر دارد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺷﻤﺎرﺷﻲ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ »ﻣﻦ ده اﻧﮕﺸﺖ دارم‪ «،‬از ﻣﻘﻮﻟﺔ ﻛﺎﻣﻼً ﺟـﺪاﻳﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ؛ و ﭘﻴﺪاﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺣـﺪاﻗﻞ ﺗـﺎ‬ ‫اﻧﺪازهاي ﺑﻪ ادراك ﺑﺴﺘﮕﻲ دارﻧﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر »اﻧﮕﺸﺖ« از ادراك ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬اﻣـﺎ ﺗﺼـﻮر »ده« ﭼﻄـﻮر؟ در‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ »ﻛﻠﻲ« ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻳﺎ »ﻣﺜﺎل« اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺑﺮﺧﻮرده اﻳﻢ‪ .‬ﻧﻤﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ‬ ‫ﻛﻪ »ده« از ادراك ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺼﻮري ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ در آن ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ده ﻣﺼـﺪاق از ﻳـﻚ ﭼﻴـﺰ ﺑﻨﮕـﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﺠﻤﻮع اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻳﻚ دﺳﺘﻢ را »ﭘﻨﺠـﻪ« ﺑﻨـﺎﻣﻢ‪ .‬در‬ ‫اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ »ﻣﻦ دو ﭘﻨﺠﻪ دارد‪ «،‬و اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪة ﻫﻤﺎن ﺣﻘﻴﻘﺖ ادراﻛﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣـﻦ‬ ‫ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻋﺪد ده آن را وﺻﻒ ﻛﺮدم‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻗﻮل »ﻣﻦ ده اﻧﮕﺸﺖ دارم‪ «،‬در ﻗﻴـﺎس ﺑـﺎ »اﻳـﻦ ﺳـﺮخ اﺳـﺖ‪«،‬‬ ‫ادراك ﺳﻬﻢ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ و ﺗﺼﻮر ﺳﻬﻢ ﺑﺰرﮔﺘﺮ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﻓﻘﻂ ﻳﻚ اﺧﺘﻼف ﻛﻤﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬دراﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ آﺧﺮ از ﺟﻠﺪ آﺧﺮ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﺖ و ادراك در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن □ ‪133‬‬

‫ﺟﻮاب ﻛﺎﻣﻞ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻛﻠﻤﺔ »ده« در آﻧﻬﺎ آﻣﺪه اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﻗﻀـﺎﻳﺎ را ﺑـﻪ ﻃـﺮز ﺻـﺤﻴﺢ‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﻨﻴﻢ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺟﺰﺋﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ ده از آن ﻣﺴﺘﻔﺎد ﺷﻮد در آﻧﻬﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع در‬ ‫ﻣﻮرد ﻋﺪد ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ده ﭘﻴﭽﻴﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻠﻲ ﺑﮕـﻮﻳﻢ‪» :‬ﻣـﻦ دو دﺳـﺖ دارم‪ «.‬اﻳـﻦ ﺟﻤﻠـﻪ‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ‪:‬‬ ‫»‪ a‬و ‪ b‬را دارﻳﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ‪ a‬و ‪ b‬ﻳﻜﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ‪ x‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻤﻠﺔ »‪ x‬دﺳﺖ ﻣﻦ اﺳﺖ« در ﺻـﻮرﺗﻲ‪ ،‬و ﻓﻘـﻂ در آن‬ ‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﺻﺎدق اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ x‬ﻋﺒﺎرت از ‪ a‬ﻳﺎ ‪ x‬ﻋﺒﺎرت از ‪ b‬ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫در ﺑﻴﺎن ﺑﺎﻻ ﻛﻠﻤﺔ »دو« ذﻛﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ دو ﺣﺮف ‪ a‬و ‪ b‬ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻴـﺎز ﻣـﺎ ﺑـﻪ داﻧﺴـﺘﻦ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻨﻬﺎ دو ﺣﺮﻓﻨﺪ از ﻧﻴﺎز ﻣﺎ ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻨﻬﺎ دو ﺣﺮﻓﻨﺪ از ﻧﻴﺎز ﻣﺎ ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻴﺎﻫﻨﺪ ﻳﺎ ﺳﻔﻴﺪ ﻳـﺎ ﻓـﻼن‬ ‫رﻧﮓ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻋﺪاد ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎي دﻗﻴﻖ ﻛﻠﻤﻪ »ﺻﻮري«اﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ ﻛﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن داﺋﺮ ﺑﺮ دو ﻋﻀﻮي ﺑـﻮدن‬ ‫دﺳﺘﻪ ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺷﻴﺎ را ﺗﺼﺪﻳﻖ و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻧﻪ در اﺟﺰاي ﻣﺸﻜﻞ ﺑﻠﻜﻪ در ﺻﻮرت ﻣﺸﺘﺮﻛﻨﺪ؛ و از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﺑـﺎ‬ ‫ﻗﻀﺎﻳﺎي راﺟﻊ ﺑﻪ »ﻣﺠﺴﻤﺔ آزادي« ﻳﺎ ﻣﺎه ﻳﺎ ﺟﺮج واﺷﻨﮕﺘﻦ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴـﻞ ﻗﻀـﺎﻳﺎ ﺑـﻪ ﭘـﺎرة ﺧﺎﺻـﻲ از »زﻣـﺎن‬ ‫ﻣﻜﺎن« راﺟﻌﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺔ ﺑﻴﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة »ﻣﺠﺴﻤﺔ آزادي« ﻣﺼﺪاق دارد ﻣﺸﺘﺮك اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻴﺎن ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ »دو ﻓﻼن وﺟﻮد دارد‪ «،‬ﺟﺰ ﺻﻮرت ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﻧﺸـﺎﻧﺔ »دو« ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﻗﻀﻴﻪاي ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ در آن ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻐﺮﻧﺠﺘﺮ اﺳﺖ از ارﺗﺒﺎط ﻧﺸﺎﻧﺔ »ﺳﺮخ« ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﻗﻀـﻴﻪ اي ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ در آن ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﺔ »دو« ﻫﻴﭻ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻧﺪارد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ وﻗﺘـﻲ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ در ﺑﻴﺎن ﺻﺤﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در ﻣﻌﻨﺎي آن ﺑﻴﺎن ﻫﻴﭻ ﺟﺰﺋﻲ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﻧﺸـﺎﻧﻪ ﺑـﺪان راﺟـﻊ ﺑﺎﺷـﺪ وﺟـﻮد‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ادﻣﻪ دﻫﻴﻢ ﻛﻪ اﻋﺪاد اﺑﺪياﻧﺪ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﻗﺲ ﻋﻠـﻲ ﻫـﺬا؛ وﻟـﻲ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻧﻴﺰ ﺑﻴﻔﺰاﻳﻴﻢ ﻛﻪ اﻋﺪاد ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﺼﻮرات ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ دﻳﮕﺮ‪ :‬اﻓﻼﻃﻮن درﺑﺎرة ﺻﺪا و رﻧﮓ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﺮ دو ﺑﺎ ﻫﻢ دوﺗﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻳﻜﻲ‪ «.‬درﺑـﺎرة‬ ‫دو ﺑﺤﺚ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻳﻚ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮرد وﺟﻮد روي داده‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﻤﻮل »ﻳﻚ« ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺷﻴﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ دﺳﺘﻪ ﻫﺎي آﺣﺎد ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔـﺖ‪» :‬زﻣـﻴﻦ‬ ‫ﻳﻚ ﻣﺎه دارد‪ «،‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﻣﺎه ﻳﻚ اﺳﺖ« ﻣﺮﺗﻜﺐ اﺷﺘﺒﺎه دﺳﺘﻮري ﺷﺪه اﻳﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻌﻨﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻤﻠﻪاي ﭼﻪ ﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﺑﻮد؟ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪» :‬ﻣﺎه ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ؛« زﻳﺮا ﻣﺎه اﺟﺰاي ﻣﺘﻌﺪد دارد‪ .‬ﮔﻔـﺘﻦ اﻳـﻦ ﻛـﻪ »زﻣـﻴﻦ ﻳـﻚ ﻣـﺎه‬ ‫دارد‪ «،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻴﺎن ﻳﻜﻲ از ﺧﻮاص ﻣﻬﻢ »ﻣﺎه زﻣﻴﻦ‪ «،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻴﺎن ﺧﺎﺻﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬ ‫»‪ c‬ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ »‪ x‬ﻣﺎه زﻣﻴﻦ اﺳﺖ« در ﺻﻮرﺗﻲ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ در آن ﺻﻮرت‪ ،‬ﺻﺎدق اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ x‬ﻋﺒﺎرت از ‪ c‬ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺠﻮﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻣﺎه زﻣﻴﻦ« ﻛﻠﻤﺔ »ﻣﺎه« ﻳﺎ ﻫﺮ اﺳﻢ ﺧﺎص دﻳﮕﺮي ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﺎ‬ ‫ﻣﻬﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻳﺎ ﻣﻜﺮرﮔﻮﻳﻲ )‪ .(tautology‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ »ﻳـﻚ« از ﻣﺨﺘﺼـﺎت ﺑﻌﻀـﻲ ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ اﺳـﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ »ده« از‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﻔﻬﻮم »اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻣﻦ« اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻛﻪ »زﻣﻴﻦ ﻳﻚ ﻣﺎه دارد ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎه ﻳﻚ اﺳـﺖ‪ «،‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن اﻧـﺪازه‬ ‫ﻏﻠﻂ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﺣﻮارﻳﺎن دوازده ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭘﻄﺮس از ﺣﻮارﻳﺎن ﺑﻮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭘﻄﺮس دوازده ﺑﻮد‪ «.‬ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ اﮔـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎي »دوازده« ﺑﮕﺬارﻳﻢ »ﺳﻔﻴﺪ« ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺑﺎﻻ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺻﻮري‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻨﻄﻘﻲ و رﻳﺎﺿﻲ‪ ،‬وﺟـﻮد دارد ﻛـﻪ از ادراك ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﻓﻼﻃﻮن در ﻣﻮرد ﻫﻤﺔ ﻣﻌﺎرف دﻳﮕﺮ ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺛﺒـﺎت ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ اﺛﺒﺎت ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮاي ﺻﺤﻴﺢ داﻧﺴﺘﻦ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺧـﻮد ﺑﺮﻫـﺎن ﻣﻌﺘﺒـﺮي ﻧﻴـﺎورده‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 134‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫)‪ (2‬اﻛﻨﻮن ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ اﻧﺴﺎن ﻣﻴﺰان ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ؛ ﻳﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻈﺮ وي‪ ،‬ﻫـﺮ‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻴﺰان ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻘﻄﺔ آﻏﺎز ﺑﺤﺚ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ دارد‪ .‬آﺷﻜﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در آﻏﺎز ﻛﺎر ﻣﻴﺎن‬ ‫»اﺳﺘﻨﺒﺎط« )‪ (inference‬و »درﻳﺎﻓﺖ« )‪ (percept‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬درﻳﺎﻓﺖ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ درﻳﺎﻓﺘﻬـﺎي ﺧـﻮد او‬ ‫ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ از درﻳﺎﻓﺘﻬﺎي دﻳﮕﺮان ﻣﻲداﻧﺪ از راه اﺳﺘﻨﺒﺎط از درﻳﺎﻓﺘﻬﺎي ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬درﻳﺎﻓﺘﻬﺎي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺣﺎل ﺧﻮاب دﻳﺪﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ درﻳﺎﻓﺘﻬﺎي دﻳﻮاﻧﮕﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان درﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازة درﻳﺎﻓﺘﻬﺎي دﻳﮕﺮان اﻋﺘﺒﺎر دارﻧﺪ؛ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﺮادي ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮ آﻧﻬﺎ وارد اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن زﻣﻴﻨﻪﺷﺎن ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻬﺎي ﻏﻠﻄﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﭼﻄﻮر؟ آﻳﺎ اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧـﺪازه ﺷﺨﺼـﻲ و ﺧﺼﻮﺻـﻴﻨﺪ؟ ﺑﺎﻳـﺪ ﻋﺘـﺮاف ﻛﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ از ﺟﻬﺘـﻲ‬ ‫ﭼﻨﻴﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎور ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ﺑﺎور ﻛﻨﻢ‪ .‬درﺳـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ دﻟﻴـﻞ ﻣـﻦ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از زﺑﺎن دﻳﮕﺮي ﺟﺎري ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آن دﻟﻴﻞ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﺎﻣﻼً ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮض ﻛﻨﻴـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻦ ﻗﺎﺿﻲام و ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﺷﻬﻮد ﮔﻮش ﻣﻲدﻫﻢ‪ .‬و ﻣﻦ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮري ﺑﺎﺷﻢ ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻋﻘﻴـﺪة‬ ‫ﺷﺨﺺ ﺣﺴﺎﺑﺪار را در ﻣﻮرد ارﻗﺎم و اﻋﺪاد ﺑﺮ ﻋﻘﻴﺪة ﺧﻮد ﺗﺮﺟﻴﺢ دﻫﻢ؛ زﻳﺮا ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﺑـﻪ ﻛـﺮات ﻧﻈـﺮ او را‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ وﻟﻲ ﭘﺲ از اﻧﺪﻛﻲ ﺗﺄﻣﻞ درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﻛﻪ ﺣﻖ ﺑﺎ اوﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻦ ﻣﻲﺗـﻮاﻧﻢ ﺑﭙـﺬﻳﺮم‬ ‫ﻛﻪ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﻣﻦ داﻧﺎﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس‪ ،‬اﮔﺮ درﺳﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ دﻻﻳﻞ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻇﺎﻫﺮ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣـﻦِ ﮔﺬﺷـﺘﻪ را ﻣـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮ ﻣﻮرد ﻗﻀﺎوت ﻗﺮار داد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﻳـﻚ ﻓـﺮض ﻗﺒﻠـﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬و آن اﻳﻨﻜـﻪ در ﻣـﻮرد‬ ‫اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻬﺎ ‪ -‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ درﻳﺎﻓﺘﻬﺎ ‪ -‬ﻳﻚ ﻣﺤﻚ ﻏﻴﺮﺷﺨﺼﻲ وﺟﻮ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺮ اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺗﻔـﺎق از اﻣـﺮي‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ درﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻫﺮ اﺳﺘﻨﺒﺎط دﻳﮕﺮي ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ آن آﺷـﻔﺘﮕﻲ ﻓﻜـﺮي ﻛـﻪ اﻓﻼﻃـﻮن از ﭘﺮوﺗـﺎﮔﻮراس اﺳـﺘﻨﺘﺎج‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ در واﻗﻊ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻜﺘﺔ ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﺎ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن )‪ (empiricists‬ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ادراﻛﺎت ﻣﺤﻚ ﺻﺤﺖ اﺳﺘﻨﺒﺎط در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺗﺠﺮﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬ ‫)‪ (3‬ﻧﻈﺮﻳﺔ »ﺟﺮﻳﺎن ﻛ ّﻠﻲ« را اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﺰاﻓﻪ آﻣﻴﺰي ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﺑﺪان ﺷﻜﻞ ﮔﺰاﻓﻪ آﻣﻴﺰ ﺑﺎور داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ رﻧﮕﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﻣـﻲ ﺑﻴـﻨﻢ ﻣـﺪام در ﺣـﺎل‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻛﻠﻤﻪاي ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺳﺮخ« ﺑﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ درﺟﻪ از رﻧﮓ اﻃﻼق ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﭘﺲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣـﻦ ﻣـﻲ ﮔـﻮﻳﻢ‪» :‬ﻣـﻦ ﺳـﺮخ‬ ‫ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻢ« دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ در ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ اداي اﻳﻦ ﺑﻴﺎن اداﻣﻪ دارد‪ ،‬ﺻﺤﺖ آن دوام ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺧـﻮد را‬ ‫از اﻳﻦ راه ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺿﺪاد ﻣﻨﻄﻘﻲ ‪ -‬از ﻗﺒﻴﻞ ادراك ﻛﺮدن و ادراك ﻧﻜﺮدن‪ ،‬داﻧﺴﺘﻦ و ﻧﺪاﻧﺴـﺘﻦ ‪ -‬را در‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ داﺋﻢ ﻣﻲﮔﺬارد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺿﺪاد ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﻴﻒ و ﺗﺮﺳﻴﻢ آن ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴـﺪ ﻛـﻪ در ﻳـﻚ‬ ‫روز ﻣﻪ آﻟﻮدي ﻣﺮدي را ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﺪ ﻛﻪ در راﻫﻲ از ﺷﻤﺎ دور ﻣﻲ ﺷﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﻣـﺮد ﻣﺤـﻮ و ﻣﺤـﻮﺗﺮ ﻣـﻲ ﺷـﻮد و ﺳـﺮ اﻧﺠـﺎم‬ ‫ﻟﺤﻈﻪاي ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻳﻘﻴﻦ دارﻳﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ او را ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ و ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺘﻴﺪ ﻛـﻪ او‬ ‫را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻳﻚ دورة ﺗﺮدﻳﺪ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﺿﺪاد ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺮاي آﺳﺎﻧﻲ ﻛﺎر ﻣﺎ اﺧﺘﺮاع ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ داﺋﻢ ﻻزﻣـﻪ اش در‬ ‫دﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﺳﻨﺠﺶ ﻛﻤ‪‬ﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن اﻣﻜﺎن آن را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ‬ ‫وي در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﭘﺮت اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻤﺎت ﺗﺎ ﺣﺪي ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺒﻮد ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺤﺎل ﻣـﻲﺑـﻮد‪ .‬اﻳﻨﺠـﺎ ﻧﻴـﺰ آﺳـﺎن‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ راه ﮔﺰاﻓﻪ ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻛﻠﻤـﺔ »ﻣﺜـﺎل« را در ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﭘﺲ از ﻳﻚ ﺟﺮﻳﺎن آﻣﻮزﺷﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ آﻧﭽﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ آن داده اﺳﺖ از آن اراده‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻤﺎت روي ﻣﻲ دﻫﻨﺪ از ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﻛﻠﻤـﺎت آﻧﻬـﺎ را ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺗﻐﻴﻴﺮي در ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻤـﺎت رخ ﻧﺪﻫـﺪ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ در ﻣـﻮرد ﻛﻠﻤـﺎت ﻣﺠـﺮد‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻲ و رﻳﺎﺿﻲ ﺻﺎدق ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﺠﺮد ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻀﺎﻳﺎ راﺟﻌﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ذات آﻧﻬﺎ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ‬

‫ﻣﻌﺮﻓﺖ و ادراك در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن □ ‪135‬‬

‫ﺑﺎز ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ و رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻋﻠﻮم ﺧﺎﺻﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬زﻳﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎرف ﻏﻴﺮ رﻳﺎﺿـﻲ را ﺑـﻴﺶ از‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﺰرگ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﺎ اﻓﻼﻃﻮن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﻣﻌﻬﺬا اﻳﻦ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺧﻄﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 136‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪7 82‬زد‪
9‬‬

‫‪3‬ا‪3 2‬ءار‪72‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاﻧﺪن آﺛﺎر ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻬﻤﻲ‪ ،‬ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻓﻜـﺎر او را از دو ﺟﻬـﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﻛﻨـﻴﻢ‪ :‬ﻳﻜـﻲ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫اﺳﻼﻓﺶ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺧﻼﻓﺶ‪ .‬از ﺟﻬﺖ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ارﺳﻄﻮ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺗﺤﺴﻴﻦ اﺳﺖ و از ﺟﻬـﺖ دوم ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن‬ ‫اﻧﺪازه ﺳﺰاورا ﺳﺮزﻧﺶ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻳﺐ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬اﺧﻼف او ﺑﻴﺶ از ﺧـﻮدش ﻣﺴـﺌﻮﻟﻨﺪ‪ .‬ارﺳـﻄﻮ در ﭘﺎﻳـﺎن دورة ﺧـﻼق‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎن ﻇﻬﻮر ﻛﺮد؛ و ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ دو ﻫﺰار ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺖ ﺗﺎ ﺟﻬﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﺑﺘﻮان او را‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺐ‪ ،‬ﻫﻤﺴﻨﮓ ارﺳﻄﻮ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ دورة دراز‪ ،‬ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ارﺳﻄﻮ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟـﺖ ﻛﻠﻴﺴـﺎ‬ ‫ﺑﻲﭼﻮن و ﭼﺮا ﺑﻮد‪ .‬در زﻣﻴﻨﺔ ﻋﻠﻢ ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻧﻊ ﻣﻬﻤﻲ در راه ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ درآﻣـﺪ‪ .‬از آﻏـﺎز ﻗـﺮن‬ ‫ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻫﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻓﻜﺮي ﻣﻬﻤﻲ ﻧﺎﭼﺎر ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﻧﻈﺮﻳـﺎت ارﺳـﻄﻮﻳﻲ آﻏـﺎز‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در زﻣﻴﻨﺔ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻊ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﺻـﺎدق اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ ﻫـﺮ ﻳـﻚ از اﺳـﻼف ارﺳـﻄﻮ‪) ،‬ﺷـﺎﻳﺪ ﺟـﺰ‬ ‫دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس( ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ وي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآوردﻧﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﻣﺼﻴﺒﺖ ﺑﺎر ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﺷـﺮط اﻧﺼـﺎف‬ ‫را در ﺣﻖ ارﺳﻄﻮ رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ در آﻏﺎز ﺑﺤﺚ ﻫـﻢ ﺷـﻬﺮت ﻓـﻮقاﻟﻌـﺎدة ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ او را ﻓﺮاﻣـﻮش ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬و ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺘﻲ را ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮت ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺑﺎر آورد و ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮت ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﮔﻮﻳﺎ در ‪ 384‬ق‪.‬م‪ .‬در ﺷﻬﺮ اﺳﺘﺎﮔﻴﺮا ‪ ،Stagyra‬واﻗﻊ در ﺗﺮاس‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ .‬ﭘﺪرش ﻣﻘﺎم ﭘﺰﺷﻚ ﺧﺎص ﭘﺎدﺷﺎه‬ ‫ﻣﻘﺪوﻧﻴﻪ را ﺑﻪ ارث ﺑﺮده ﺑﻮد‪ .‬ارﺳﻄﻮ در ﻫﻴﺠﺪه ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ آﺗﻦ رﻓﺖ و ﺷﺎﮔﺮد اﻓﻼﻃﻮن ﺷﺪ و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ اﻓﻼﻃـﻮن در‬ ‫‪ 348-7‬ق‪.‬م‪ ، .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﻪ ﻣﺪت ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل در »آﻛﺎدﻣﻲ« ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﭼﻨﺪي ﺑـﻪ ﻣﺴـﺎﻓﺮت ﭘﺮداﺧـﺖ و ﺑـﺎ‬ ‫زﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺮ ﻳﺎ ﺧﻮاﻫﺮزادة ﺟﺒﺎري ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺮﻣﻴﺎس ‪ Hermias‬ﺑﻮد ازدواج ﻛﺮد‪) .‬در اﻓﻮاه ﺷﺎﻳﻊ ﺑﻮد ﻛﻪ آن زن رﻓﻴﻘـﻪ ﻳـﺎ‬ ‫دﺧﺘﺮ ﻫﺮﻣﻴﺎس اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺷﺎﻳﻌﺎت ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ ﻫﺮﻣﻴـﺎس ﻣﻘﻄـﻮعاﻟﻨﺴـﻞ ﺑـﻮد‪ (.‬در ﺳـﺎل ‪ 343‬ق‪.‬م‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ آﻣﻮزﮔﺎر اﺳﻜﻨﺪر ﺷﺪ و در آن ﻣﻘﺎم ﺑﻮد ﺗﺎ اﺳﻜﻨﺪر ﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﻪ ﺷﺪ و ﭘﺪرش او را در اﻳﻦ ﺳـﻦ رﺷـﻴﺪ داﻧﺴـﺖ‪ ،‬و‬ ‫اﺳﻜﻨﺪر در ﻏﻴﺎب ﻓﻴﻠﻴﭗ ﻧﺎﻳﺐاﻟﺴﻠﻄﻤﻨﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻴﻞ دارد درﺑﺎرة رواﺑﻂ ارﺳـﻄﻮ و اﺳـﻜﻨﺪر‬ ‫ﺑﺪاﻧﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻌﻠﻮم ﻛﺮد؛ ﺧﺎﺻﻪ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ زودي در ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع؛ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎي ﻓـﺮاوان ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم آﻧﻬﺎ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً آﻧﻬﺎ را ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮدوي آﻧﻬـﺎ ارادت ﻣـﻲ ورزﻧـﺪ‬ ‫ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﺎد ﺷﺎﮔﺮد را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺧﻮد ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ .‬ﻫﮕﻞ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎي اﺳﻜﻨﺪر ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة ﻓﻮاﻳﺪ ﻋﻤﻠـﻲ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻦ ‪ A. W. Benn‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺟﺎي ﺗﺄﺳﻒ ﻣﻲ ﺑﻮد اﮔﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد ﮔﻮاﻫﻲ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮ از ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺳﻜﻨﺪر اراﺋﻪ دﻫﺪ ‪ ...‬اﺳﻜﻨﺪرِ ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪ و ﻣﻲﺧﻮاره و ﺳﻨﮕﺪل و ﻛﻴﻨـﻪﺟـﻮ و ﺧﺮاﻓـﺎت ﭘﺮﺳـﺖ‪ ،‬رذاﻳـﻞ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺳﺮﻛﺮدﮔﺎن ﻛﻮهﻧﺸﻴﻨﺎن اﺳﻜﺎﺗﻠﻨﺪ و دﻳﻮاﻧﮕﻲﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺧﻮدﻛﺎﻣﺔ ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ را در ﺧﻮد ﮔﺮد آورده ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﺧﺼﻮص ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺳﻜﻨﺪر ﺑﺎ ﺑﻦ ﻣﻮاﻓﻘﻢ‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪه دارم ﻛـﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي اﺳـﻜﻨﺪر‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﮔﺮ او ﻧﻤﻲﺑﻮد ﺑﺴﺎﻛﻪ ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻳﻜﺴﺮه ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺗﺄﺛﻴﺮ ارﺳﻄﻮ‬

‫»ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻳﻮﻧﺎن« ‪1. The greek Philosophers, Vol. I, p. 285.‬‬

‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ارﺳﻄﻮ □ ‪137‬‬

‫در اﺳﻜﻨﺪر ﻣﺎ آزادﻳﻢ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻣﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﻣﻲ آﻳﺪ ﺣﺪس ﺑﺰﻧﻴﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ را ﻫﻴﭻ ﻣﻲ داﻧـﻢ‪.‬‬ ‫اﺳﻜﻨﺪر ﺟﻮاﻧﻲ ﺟﺎه ﻃﻠﺐ و ﭘﺮﺷﻮر ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﺪرش ﻣﻴﺎﻧﺔ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺮد درس ﺧﻮاﻧـﺪن ﻫـﻢ‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ دوﻟﺘﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻴﺶ از ﺻﺪ ﻫﺰار ﺗﻦ ﻧﻔﻮس داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ 1‬و ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣﻴﺎﻧـﻪ روي را ﻣﻮﻋﻈـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺷﺎﮔﺮدان او را ﭘﻴﺮي ﻧﻜﺘﻪ ﮔﻴﺮ و ﻧﺎدﻟﭙﺬﻳﺮ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻪ و ﻣـﻲ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺪرش اﻳﻦ ﭘﻴﺮﻣﺮد را ﺑﺮﺳﺮ او ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ او را از ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﺑﺎز دارد‪ .‬راﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﻜﻨﺪر ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﺧـﻮد‬ ‫را ﻣﺘﻤﺪن ﺟﻠﻮه دﻫﺪ ﺑﺮاي ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﺳﻠﺴﻠﺔ او‪ ،‬ﻛﻪ ﻣـﻲ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻨﺪ وﺣﺸﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺣﺘﺮام ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﺮاف روﺳﻴﺔ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﭘﺎرﻳﺲ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان آن اﺣﺘﺮام را ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺮﺑﻴﺖ ارﺳﻄﻮ داﻧﺴﺖ‪ .‬و ﻣﻦ در ﺷﺨﺼﻴﺖ‬ ‫اﺳﻜﻨﺪر ﺻﻔﺖ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ اﺣﻴﺎﻧﺎً ﺑﺘﻮان آن را ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺮﺑﻴﺖ ارﺳﻄﻮ داﻧﺴﺖ ﺳﺮاغ ﻧﺪارم‪.‬‬ ‫ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰﺗﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﻜﻨﺪر ﻧﻴﺰ در ارﺳﻄﻮ ﺗﺎ ﺑﺪان ﭘﺎﻳﻪ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺑـﻮد؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﻓﻜـﺎر ارﺳـﻄﻮ در زﻣﻴﻨـﺔ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ دورة دوﻟﺘﻬﺎي ﺷﻬﺮي ﺷﭙﺮي ﺷﺪه و دورة دوﻟﺘﻬﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻓـﺮا‬ ‫رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﺗﺎ ﺑﻪ آﺧﺮ ﻧﻴﺰ اﺳﻜﻨﺪر را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »آن ﺟﻮاﻧﻚ ﺑﻴﻜﺎره ﻛـﻪ از ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺳـﺮ در‬ ‫ﻧﻤﻲآورد« ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﺳﻬﺎي اﻳﻦ دو ﻣﺮد ﺑﺰرگ ﭼﻨﺎن ﺑﻲﺣﺎﺻﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧـﺎن‬ ‫در دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮي ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﺳﺎل ‪ 335‬ق‪.‬م‪ .‬ﺗﺎ ‪ 323‬ق‪.‬م‪) .‬ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺳﻜﻨﺪر درﮔﺬﺷﺖ( ارﺳﻄﻮ در ﺷﻬﺮ آﺗﻦ ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ دوازده ﺳـﺎل‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ وي ﻣﻜﺘﺐ ﺧﻮدر را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺧﻮد را ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺮگ اﺳﻜﻨﺪر آﺗﻨﻴﺎن ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﻴـﺎن ﺑﺮداﺷـﺘﻨﺪ و‬ ‫ﺑﻪ دﺷﻤﻨﻲ دوﺳﺘﺎن اﺳﻜﻨﺪر‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﺑﻴﺪﻳﻨﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﺷﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻼف ﺳـﻘﺮاط ﻓـﺮار را ﺑـﺮ‬ ‫ﻗﺮار ﺗﺮﺟﻴﺢ داد‪ .‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ (322) ،‬از ﺟﻬﺎن درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﺳﻼف ﺧﻮد ﻓﺮق ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ .‬وي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﻴﻠﺴـﻮﻓﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻠﻢ وار ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺎي او ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺒﺎﺣﺜﺎﺗﺶ ﻣﺮﺗﺒﻨﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻌﻠﻤﻲ اﺳﺖ ﺣﺮﻓـﻪاي‪،‬‬ ‫ﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻣﻠﻬﻢ‪ .‬آﺛﺎرش اﻧﺘﻘﺎدي و دﻗﻴﻖ و ﺧﺸﻚ اﺳﺖ و اﺛﺮي از ﺷﻮر و ﺳﻮداي ﺑﺎﻛﻮﺳﻲ در آﻧﻬﺎ دﻳﺪه ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪ .‬آن‬ ‫ﻋﻨﺎﺻﺮ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﻛﻪ در اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد در ارﺳﻄﻮ رﻗﻴﻖ ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﺎ ﻣﻘـﺪار زﻳـﺎدي ﻋﻘـﻞ ﺳـﻠﻴﻢ درآﻣﻴﺨﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮاردي ﻛﻪ آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ ﺟﻨﺒﺔ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ دارد اﻧﺴﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺎل ﻃﺒﻴﻌﻲ او ﺗﺤﺖاﻟﺸـﻌﺎع ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ از ﺷﻮر و ﺷﻮق ﺑﺮي اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻤﻴـﻖ دﻳﻨـﻲ در او دﻳـﺪه ﻧﻤـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﺧﻄﺎﻫـﺎي‬ ‫اﺳﻼف وي ﺧﻄﺎﻫﺎي اﻓﺘﺨﺎرآﻣﻴﺰ ﺟﻮاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺤﺎل زﻧﺪ؛ و ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺧﻮد او ﺧﻄﺎﻫﺎي ﭘﻴـﺮي اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را از ﻗﻴﺪ ﺗﻌﺼﺒﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ رﻫﺎ ﺳﺎزد‪ .‬ارﺳﻄﻮ در ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺟﺰﺋﻴـﺎت و اﻧﺘﻘـﺎد از ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬ ‫ﺣﺪ اﻋﻼي ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺪاﺷﺘﻦ روﺷﻦ ﺑﻴﻨﻲ اﺳﺎﺳﻲ و ﺷﻮر ﻛﺎﻓﻲ در ﺑﻨﺎي ﻛﻠﻴﺎت ﻛﻤﻴﺘﺶ‬ ‫ﻟﻨﮓ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻛﺮدن در اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﺮح ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ارﺳﻄﻮ را از ﻛﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ آﻏﺎز ﻛﺮد ﻛﺎر دﺷﻮاري اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄـﺔ‬ ‫ﺷﺮوع ﺧﺮده ﮔﻴﺮي ارﺳﻄﻮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ ‪‬ﻣ ُﺜﻞ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ و ﺷﺮح ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻠﻴﺎت ﻛﻪ ﺧﻮد وي ﺑﻪ ﺟﺎي آن اراﺋـﻪ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮي ﺑﺮ ﺿﺪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ‪‬ﻣﺜُﻞ ﻣﻲآورد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ را از ﭘﻴﺶ در رﺳـﺎﻟﺔ ﭘﺎرﻣﻨﻴـﺪس اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮان دﻳﺪ‪ .‬ﻗﻮﻳﺘﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن »اﻧﺴﺎن ﺳﻮم« اﺳﺖ‪ ،‬و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از آن ﺟﻬﺖ اﻧﺴـﺎن اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺜﺎﻟﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﻣﺜﺎﻟﻲ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ اﻧﺴـﺎن ﻋـﺎدي و ﻫـﻢ‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ »اﺧﻼق« ‪1. Eihics, 1170 B.‬‬

‫‪ □ 138‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻧﺴﺎن ﻣﺜﺎﻟﻲ ﺑﺪو ﺷﺒﻴﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻘﺮاط ﻫﻢ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺣﻴﻮان؛ ﭘﺲ اﻳﻦ ﺳﺆال ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﻣﺜﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺣﻴﻮان ﻣﺜﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد اﻧﻮاع ﺣﻴﻮان‪ ،‬ﺣﻴﻮاﻧﻬﺎي ﻣﺜﺎﻟﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻻزم ﻧﻴﺴـﺖ‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ دﻧﺒﺎل ﻛﻨﻴﻢ؛ ارﺳﻄﻮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را روﺷﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻋﺪه اي از اﻓﺮاد در ﺻـﻔﺘﻲ ﻣﺸـﺘﺮك‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ آن اﻓﺮاد ﺑﺎ ﭼﻴﺰي ﻧﺴﺒﺖ دارﻧﺪ ﻛﻪ از ﻧﻮع ﺧﻮد آﻧﻬﺎ وﻟﻴﻜﻦ ﻛﻠﻲﺗﺮ و ﻛﺎﻣﻞﺗـﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﺴﻠﻢ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﻮد ارﺳﻄﻮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ؛ و ﻫﻤـﻴﻦ ﻧﺎروﺷـﻨﻲ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ اﺧﺘﻼف »ﻧﺎﻣﮕﺮاﻳﺎن« )‪ (nominalists‬و »وااﻗﻌﮕﺮاﻳﺎن« )‪ (realists‬را در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺐ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ارﺳﻄﻮ ﻫﻤﺎن ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺪاري ﺷﻌﻮر ﻋـﺎدي درآﻣﻴﺨﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ارﺳﻄﻮ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎ ﺷﻌﻮر ﻋﺎدي آﺳـﺎن در ﻧﻤـﻲآﻣﻴـﺰد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ را ﺑﻔﻬﻤﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد ﻛﻪ وي ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻋـﺎدي ﺷﺨﺼـﻲ را ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و روﺣـﺶ از‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻲﺧﺒﺮ اﺳﺖ؛ و زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﺟﺪﻳﺪي ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻜﻴﻪ ﻛﺮدن ﺑـﺮ‬ ‫ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ از آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻗﻄﻌﻪ دﻳﮕﺮي آن ﻗﻄﻌﺔ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺻﻼح ﺷﺪه ﻳـﺎ ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬ ‫ﺷﻜﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ آﺳﺎﻧﺘﺮﻳﻦ راه ﺑﺮاي ﻓﻬﻤﻴﺪن ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻠﻴﺎت و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺎده و ﺻـﻮرت ارﺳـﻄﻮ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺷﻌﻮر ﻋﺎدي را‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪة ﻧﻴﻤﻲ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ارﺳﻄﻮ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺷـﺮح دﻫـﻴﻢ و ﺳـﭙﺲ ﺗﻐﻴﻴﺮﺷـﻜﻞﻫـﺎي‬ ‫اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ را ﻛﻪ وي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻠﻴﺎت ﺗﺎ ﺣﺪي ﺳﺎده اﺳﺖ‪ :‬در زﺑﺎن اﺳـﻤﺎي ﺧـﺎص و ﺻـﻔﺎت وﺟـﻮد دارﻧـﺪ‪ .‬اﺳـﻤﺎي ﺧـﺎص ﺑـﻪ »اﺷـﻴﺎ« ﻳـﺎ‬ ‫»اﺷﺨﺎﺻﻲ« اﻃﻼق ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺷﻲء ﻳﺎ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﻢ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﺪان اﻃﻼق ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺎه‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬و ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﻳﮕﺎﻧﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﻤﺎ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻣﺘﻌﺪد ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ از ﻃـﺮف دﻳﮕـﺮ ﻛﻠﻤـﺎﺗﻲ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﮔﺮﺑﻪ‪» «،‬ﺳﮓ« و »اﻧﺴﺎن« ﺑﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺘﻌﺪد اﻃﻼق ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻠﻴﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي اﻳـﻦ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻠﻤﺎت اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺎت‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺳﻔﻴﺪ‪» «،‬ﺳﺨﺖ‪» «،‬ﮔﺮد‪ «،‬و ﺟـﺰ اﻳﻨﻬـﺎ‪ .‬ارﺳـﻄﻮ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﺮاد ﻣﻦ از اﺻﻄﻼح »ﻛﻠّﻲ« ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺮادم از »ﺟﺰﺋﻲ« ﭼﻴـﺰي اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫اﺳﻢ ﺧﺎص ﻣﻔﻴﺪ »ﺟﻮﻫﺮ« اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ آﻧﭽﻪ از ﺻـﻔﺖ ﻳـﺎ اﺳـﻢ ﻋـﺎم‪ ،‬از ﻗﺒﻴـﻞ »آدﻣـﻲ« ﻳـﺎ »اﻧﺴـﺎن« ﻣﺴـﺘﻔﺎد‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪» ،‬ﻛﻠّﻲ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺟﻮﻫﺮ »اﻳﻦ« اﺳﺖ‪ ،‬و ﻛﻠّﻲ »ﭼﻨﻴﻦ« ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻮع ﭼﻴﺰ دﻻﻟﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ ﺧـﻮد‬ ‫ﭼﻴﺰ‪ .‬ﻛﻠﻲ ﺟﻮﻫﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ »اﻳﻦ« ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬ﺗﺨﺘﺨﻮاب آﺳـﻤﺎﻧﻲ اﻓﻼﻃـﻮن در ﻧﻈـﺮ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ درك آن ﻧﺎﺋـﻞ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ »اﻳﻦ« ﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ در اﻳﻦ ﺑﺎره اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ (.‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ؛ »ﻣﺤﺎل ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﺻﻄﻼح ﻛﻠّﻲ ﻧﺎم ﺟﻮﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺟﻮﻫﺮِ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺎص آن ﭼﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﺗﻌﻠـﻖ ﻧﻴﺎﺑـﺪ‪،‬‬ ‫ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﭼﻴﺰي ﻛﻠﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﺗﻌﻠﻖ ﻳﺎﺑـﺪ‪ «.‬ﺗـﺎ‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻟﺐ‪ ‬ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺧﻮد ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋـﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪» :‬ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑـﺎزي ﻓﻮﺗﺒـﺎل وﺟـﻮد دارد‪«،‬‬ ‫ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺮدم اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ را ﺗﻮﺿﻴﺢ واﺿﺤﺎت ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﻧﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣـﻦ از اﻳـﻦ ﮔﻔﺘـﻪ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺑﮕﻴـﺮم ﻛـﻪ ﺑـﺎزي ﻓﻮﺗﺒـﺎل‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻲ ﻓﻮﺗﺒﺎل ﺑﺎزان وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺮدم ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻬﻤﻞ ﻣـﻲ ﮔـﻮﻳﻢ؛ و ﺣـﻖ ﺑـﺎ آﻧﻬـﺎ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻴﺎس‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺎدري« وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻛﻪ ﻣﺎدراﻧﻲ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﻴـﺰي ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫»ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ« وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻛﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ وﺟﻮد دارﻧﺪ؛ و »ﺳﺮﺧﻲ« وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑـﺪان ﺳـﺒﺐ‬ ‫‪1. On Interpreta%on, 174.‬‬

‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ارﺳﻄﻮ □ ‪139‬‬

‫ﻛﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺳﺮخ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ واﺑﺴﺘﮕﻲ دو ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻮﺗﺒـﺎل ﺑـﺎزي ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ اﮔـﺮ ﻫـﻢ‬ ‫ﻓﻮﺗﺒﺎل ﺑﺎزي ﻧﻤﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎز وﺟﻮد ﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ؛ وﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻋﺎدﺗﺎً ﺷﻴﺮﻳﻨﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ ﺗـﺮش ﺷـﻮﻧﺪ؛ و ﭼﻬـﺮة ﻣـﻦ‬ ‫ﻋﺎدﺗﺎً ﺳﺮخ اﺳﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻲآﻧﻜﻪ دﻳﮕﺮ ﭼﻬﺮة ﻣﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ رﻧﮓ ﺧﻮد را ﺑﺒﺎزد‪ .‬از اﻳﻦ راه ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫـﺪاﻳﺖ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺻﻔﺖ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي اﺳﻢ ﺧﺎص اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻋﻜﺲ ﻗﻀﻴﻪ ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣـﻦ ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫ارﺳﻄﻮ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ وي در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻋﻘﻴﺪهاي ﻋﺎدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن »ﻓﺎﺿﻼﻧﻪ« ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ دﻗﺖ و ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﺎر آﺳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﻛـﻪ ﺑـﺎزي ﻓﻮﺗﺒـﺎل ﻧﺘﻮاﻧـﺪ ﺑـﻲ ﻓﻮﺗﺒـﺎل ﺑـﺎزان‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻲﻓﻼن ﻳﺎ ﺑﻬﻤﺎن ﻓﻮﺗﺒﺎل ﺑﺎز ﺧﺎص ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻳـﻚ ﺷـﺨﺺ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻓﻮﺗﺒﺎل ﺑﺎزي ﻛﻨﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻛﺎري ﺑﻜﻨﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺻﻔﺖ ﺳﺮﺧﻲ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﺑﻲ ﻣﻮﺻﻮف وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻲﻓﻼن ﻳﺎ ﺑﻬﻤﺎن ﻣﻮﺻﻮف ﺧﺎص ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻴـﺎس ﻣﻮﺻـﻮف‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻲ ﺻﻔﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻲﻓﻼن ﻳﺎ ﺑﻬﻤﺎن ﺻﻔﺖ ﺧﺎص ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘـﺲ ﻣﺒﻨـﺎي ﺗﻤـﺎﻳﺰ‬ ‫اﺷﻴﺎ و ﻛﻴﻔﻴ‪‬ﺎت ﻣﻮﻫﻮم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺒﻨﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ در واﻗﻊ ﻳﻚ ﻣﺒﻨﺎي زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ و ﻧﺎﺷﻲ از »ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛـﻼم« )‪ (syntax‬اﺳـﺖ‪ .‬در زﺑـﺎن‪،‬‬ ‫اﺳﻤﺎي ﺧﺎص و ﺻﻔﺎت و اﻟﻔﺎظ ﻧﺴﺒﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺎ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﻋﻤﺮو داﻧﺎﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺪ ﻧﺎدان اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮو ﺑﻠﻨـﺪﺗﺮ‬ ‫از زﻳﺪ اﺳﺖ‪ «.‬اﻳﻨﺠﺎ‪» ،‬ﻋﻤﺮو« و »زﻳﺪ« اﺳﻢ ﺧﺎص و »داﻧﺎ« و »ﻧﺎدان« ﺻـﻔﺖ و »ﺑﻠﻨـﺪﺗﺮ« ﻟﻔـﻆ ﻧﺴـﺒﻲ اﺳـﺖ‪ .‬از زﻣـﺎن‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺎ اﻳﻦ اﺧﺘﻼف دﺳﺘﻮري و ﺗﺄﻟﻴﻔﻲ را ﺑﻪ ﻃﺮز ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ‪ :‬ﻋﻤـﺮ و زﻳـﺪ‬ ‫ﺟﻮاﻫﺮﻧﺪ و داﻧﺎﻳﻲ و ﻧﺎداﻧﻲ ﻛﻠﻴﺎت‪) .‬اﻟﻔﺎظ ﻧﺴﺒﻲ را ﻳﺎ ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ (.‬ﺷﺎﻳﺪ ﭘﺲ از دﻗـﺖ‬ ‫ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﻛﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎ اﺧﺘﻼف ﺗﺄﻟﻴﻔﻲ رﺑﻂ دارﻧﺪ؛ وﻟﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ رﺑﻄﻲ ﺑﺮﻗـﺮار ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ‬ ‫رﺑﻂ از راه ﺗﺤﻠﻴﻠﻬﺎي ﻣﻔﺼﻞ ﻣﻌﻠﻮم ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ‪ ،‬اﺗﻔﺎﻗﺎً‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﭘﺪﻳـﺪ آوردن ﻳـﻚ زﺑـﺎن ﺳـﺎﺧﺘﮕﻲ ﻓﻠﺴـﻔﻲ اﺳـﺖ؛ و‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ زﺑﺎﻧﻲ ﺣﺎوي اﺳﻤﺎﺋﻲ از ﻗﺒﻴﻞ »ﻋﻤﺮو« و »زﻳﺪ« و ﺻﻔﺎﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ »داﻧﺎ« و »ﻧﺎدان« ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﺑﻠﻜـﻪ در اﻳـﻦ زﺑـﺎن‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻮرد ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ و ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد ﻛﻪ ﻣﻔﺎدﺷﺎن ﻛﻤﺘـﺮ ﺑﻐـﺮﻧﺞ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺻﻮرت ﻧﮕﻴﺮد ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻠﻴﺎت را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻓﻲ و واﻓﻲ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗـﺮار داد‪ .‬واﻧﮕﻬـﻲ‪ ،‬ﭼـﻮن ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻣﺴـﺌﻠﻪاي ﻛـﻪ ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﻣﺎﺳﺖ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﺷﺮوع ﻛﺎر ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻴﻢ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻠﻴﺎت را روﺷﻦ ﺳﺎزم ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ )ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ( اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬ ‫ﺧﻮد روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺜﻞ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻳﻚ ﻗﺪم ﭘﻴﺸـﺘﺮ اﺳـﺖ و ﻣﺴـﻠﻤﺎً ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﻧﻈﺮ دارد‪.‬‬ ‫اﺻﻄﻼح دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ در ﻗﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ و ﻧﺰد ﭘﻴﺮوان ﻣﺪرﺳﻲ او اﻫﻤﻴـﺖ دارد‪ ،‬و آن »ذات« اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ اﺻـﻄﻼح ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ روي ﻣﺮادف »ﺟﻮﻫﺮ« ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ذات آن ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﺑﻲ آﻧﻜﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰ ﻧﺒﺎﺷﺪ آن ﻣﺨﺘﺼﺎت را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻮع ﻧﻴﺰ داراي ذات اﺳﺖ‪ .‬ﻣـﻦ ﻫﻨﮕـﺎم‬ ‫ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم »ذات« ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺸﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ذات‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬـﻮم‬ ‫آﺷﻔﺘﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ دﻗﺖ و روﺷﻨﻲ را ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﻧﻜﺘﺔ دﻳﮕﺮ در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﺰ »ﻣﺎده« از »ﺻﻮرت« اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ »ﻣﺎده‪ «،‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ »ﺻﻮرت« ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻏﻴﺮ از »ﻣﺎده« در ﺑﺮاﺑﺮ »روح« اﺳﺖ‪(.‬‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎز اﺳﺎس اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﺷﻌﻮر ﻋﺎدي ﺗﺸﻜﻴﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ؛ وﻟﻲ در اﻳﻨﺠﺎ آن دﮔﺮﮔﻮﻧﻴﻬﺎي اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻌﻮر‬ ‫ﻋﺎدي داده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻴﺶ از ﻣﻮرد »ﻛﻠﻲ« اﻫﻤﻴﺖ دارد‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﺠﺴﻤﺔ ﻣﺮﻣﺮ آﻏﺎز ﻛﻨـﻴﻢ‪:‬‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺮﻣﺮ ﻣﺎده اﺳﺖ و ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﻜﺮﺗﺮاش ﺑﺪان ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ ﺻﻮرت‪ .‬ﺗﻤﺜﻴﻞ ﺧﻮد ارﺳﻄﻮ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﻲ‬

‫‪ □ 140‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻳﻚ ﻛﺮة ‪‬ﻣﻔﺮﻏﻲ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬ﻣﻔﺮغ ﻣﺎده اﺳﺖ و ﻛﺮوﻳﺖ ﺻﻮرت‪ .‬در ﻣﻮرد درﻳﺎي آرام‪ ،‬آب ﻣﺎده اﺳـﺖ و ﻫﻤـﻮاري ﺻـﻮرت‪ .‬ﺗـﺎ‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻗﻀﻴﻪ ﺳﺎده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎده ﭼﻴﺰ ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﻴﻨﻲ اﺳﺖ؛ و ﺻـﻮرت ﺟـﻮﻫﺮ ﺷـﻲء اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﻨﻈﻮر ارﺳﻄﻮ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺷﻌﻮر ﻋﺎدي ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬ﻫﺮ »ﺷﻲء«ي ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺤﺪود ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺪودش‬ ‫ﺻﻮرت او را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ ﻗﺪري آب را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﺟﺰﺋﻲ از آن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻇﺮﻓـﻲ‬ ‫از ﻣﺎﺑﻘﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺷﻮد؛ و ﺳﭙﺲ اﻳﻦ ﺟﺰء ﻳﻚ »ﺷﻲء« ﻣﻲ ﺷﻮد؛ وﻟﻲ ﻣﺎدام ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺰء ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﺤﻮي از ﺗـﻮدة ﻳﻜﭙﺎرﭼـﺔ‬ ‫آب ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻧﮕﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﺷﻲء« ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺠﺴﻤﻪ »ﺷﻲء« اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﺮﻣﺮي ﻛﻪ ﻣﺠﺴﻤﻪ از آن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﺰﺋﻲ از ﻳﻚ ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓ ﻳﺎ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﻣﻌﺪن ﺑﻮد ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒـﻪ‬ ‫ﻣﺎ ﻧﻤﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻮﻫﺮﻳﺖ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ؛ اﻣﺎ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻓﺮﺿـﻴﺔ اﺗﻤـﻲ در ﻣﻐـﺰ ﻣـﺎ‬ ‫رﻳﺸﻪ دواﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﺮ اﺗﻤﻲ ﻳﻚ »ﺷﻲء« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ از ﺳـﺎﻳﺮ اﺗﻤﻬـﺎ ﻣﺤـﺪود و ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ‬ ‫اﺳﺖ؛ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬داراي »ﺻﻮرت« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ اول دﺷﻮر ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ روح ﺻـﻮرت ﺟﺴـﻢ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮاد از ﺻﻮرت »ﺷﻜﻞ« ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻦ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آن روح ﺻـﻮرت‬ ‫ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ در دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ ارﺳﻄﻮ روح ﻋﺎﻣﻠﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺟﺴـﻢ را‬ ‫ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﻣﻲ ﺳﺎزد ‪ -‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻏﺮض واﺣﺪي را دﻧﺒﺎل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و داراي ﺧﺼﺎﻳﺼﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎ از ﻛﻠﻤـﺔ »ارﮔﺎﻧﻴﺴـﻢ«‬ ‫)‪ (organism‬اراده ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻏﺮض ﭼﺸﻢ دﻳﺪن اﺳﺖ؛ وﻟﻲ اﮔﺮ ﭼﺸـﻢ از ﺑـﺪن ﺟـﺪا ﺷـﻮد ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺑﺒﻴﻨـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ روح اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ »ﺻﻮرت« ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﺨﺘﻲ از ﻣﺎده وﺣﺪت ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ؛ و اﻳﻦ وﺣﺪت ﻏﺎﻟﺒـﺎً‬ ‫ اﮔﺮ ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ ﻫﻤﻴﺸﻪ ‪ -‬وﺣﺪت ﻏﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ »ﺻﻮرت« ارﺳﻄﻮ ﻗﺪم را از اﻳﻦ ﺣـﺪ ﻓﺮاﺗـﺮ ﻣـﻲﮔـﺬارد‪ ،‬و ﺑـﻪ‬‫ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ از آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮارﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺻﻮرت ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ذات و ﺟﻮﻫﺮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آن ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻮر ﺟﻮاﻫﺮﻧﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ ﻛﻠﻴـﺎت ﺟـﻮاﻫﺮ‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻳﻚ ﮔﻮي ‪‬ﻣﻔﺮﻏﻲ ﺑﺴﺎزد ﻣﺎده و ﺻﻮرت آن ﮔﻮي ﻫـﺮ دو از ﭘـﻴﺶ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ؛ و‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎري ﻛﻪ آن ﺷﺨﺺ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن دو را ﻓﺮاﻫﻢ ﺑﻴﺎورد‪ .‬دﺧﺎﻟﺖ آن ﺷـﺨﺾ در ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺻـﻮرت ﮔـﻮي‬ ‫ﺑﻴﺶ از دﺧﺎﻟﺖ وي در ﺳﺎﺧﺘﻦ ‪‬ﻣﻔﺮغ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﺎده ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻴﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺎوﻳﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﭼﻴﺰﻫـﺎ ﻣـﺎده‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺣﺮﻛﺖ در ﻣﻜﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﺷﻴﺎ ﭼﻮن ﺻﻮرت ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺬ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ در ﻣﻲآﻳﻨﺪ؛ ﻣﺎدة ﺑـﻲﺻـﻮرت‬ ‫ﻗﻮة ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻛﻪ ﺻﻮر ﺟﻮاﻫﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻣﺎده اي ﻛﻪ در آن ﺗﺠﺴﻢ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ارﺳﻄﻮ را در ﻣﻌﺮض ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد وي ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺜﻞ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻣﻲ آورد ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺮاد ارﺳﻄﻮ از ﺻﻮرت ﭼﻴـﺰي اﺳـﺖ ﻳﻜﺴـﺮه ﺟـﺪا از‬ ‫ﻛﻠﻲ؛ وﻟﻲ ﺻﻮرت ﺑﺴﻴﺎري از ﺧﺼﺎﻳﺺ ﻛﻠﻲ را داراﺳﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ ﺻـﻮرت از ﻣـﺎده »واﻗﻌـﻲﺗـﺮ« اﺳـﺖ؛ اﻳـﻦ‬ ‫»اﻧﺤﺼﺎر واﻗﻌﻴﺖ« ﻫﻤﺎن ﻣﺜﻞ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲآورد‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻛﻪ ارﺳـﻄﻮ در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﺔ اﻓﻼﻃـﻮن ﻣـﻲدﻫـﺪ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاً ﻛﻤﺘﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺴـﻠﺮ ‪ Zeller‬ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﻋﻘﻴـﺪه اﺳـﺖ؛ وي درﺑـﺎرة ﻣﺴـﺌﻠﺔ ﺻـﻮرت و ﻣـﺎده‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ دﻟﻴﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ اﺑﻬﺎم ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ را در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻨﺠﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ‪ ،‬وي ﻓﻘﻂ ﺗـﺎ ﺣـﺪي‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺧﻮد را از ﻗﻴﺪ ﺗﻤﺎﻳﻞ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪن ﺟﻮﻫﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮاي ﻣﺜﻞ رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪» .‬ﺻﻮر« ارﺳـﻄﻮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫»ﻣﺜﻞ« اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬داراي وﺟﻮد ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ را ﺗﺤﺖاﻟﺸﻌﺎع ﺧﻮد ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ رﺷﺪ ﻣﺜﻞ را از ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺗﺠﺮﺑﻲ زﻳﺮﻛﺎﻧﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻧﻴـﺰ درﺳـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬

‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ارﺳﻄﻮ □ ‪141‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ اﻋﻼي ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺧﻮد از ﺗﺠﺮﺑﻪ و ادراك ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﻲ رﺳـﻨﺪ‪ ،‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم دﮔﺮدﻳﺴـﻲ‬ ‫ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ و از ﺻﻮرت ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻓﻜﺮ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻠﻮة ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻋﺎﻟﻢ ﻓﻮق ﻣﺤﺴﻮس در ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺮاق ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ اﮔﺮ ارﺳﻄﻮ اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎد را ﻣﻲﺷﻨﻴﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺑﻴﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣﻲرﺳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻲ ﻫﻴﭻ دو ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﺻﻮرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫ﻣﺮدي دو ﻛﺮة ‪‬ﻣﻔﺮﻏﻲ ﺑﺴﺎزد‪) ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ( ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮوﻳﺖ ﺧـﺎص ﺧـﻮد را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻛﺮوﻳﺘـﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﺟﻮﻫﺮي و ﺟﺰﺋﻲ‪ ،‬و ﻣﺼﺪاﻗﻲ اﺳﺖ از »ﻛﺮوﻳﺖ« ﻣﻄﻠﻖ و ﻛﻠﻲ‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﻴﻦ او ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣـﻦ ﮔﻤـﺎن ﻧﻤـﻲ ﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ ﻓﺤـﻮاي‬ ‫ﻛﻼﻣﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدم ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮي را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﻨﺪ؛ و ﻣﺤﻞ اﻳﻦ ﺧﺮده ﮔﻴﺮي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧـﺪ ﻛـﻪ در ﻧﻈـﺮ ارﺳـﻄﻮ‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺮوﻳﺖ ﺟﺰﺋﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ از اﺳﺎس ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ او ﻳﻜﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﭼـﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ و ﻣﺎده ﻛﺎﻫﺶ ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬اﺷﻴﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﭘﺬﻳﺮﺗﺮ ﻣﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ ﻣﻮاﻓـﻖ ﺑـﺎﻗﻲ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ارﺳـﻄﻮ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺻﻮرت ﺑﺘﻮاﻧﺪ در اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺘﻌﺪد ﺗﺠﺴﻢ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ارﺳﻄﻮ ﻣـﻲﺧﻮاﺳـﺖ ﺑﮕﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﻌـﺪاد‬ ‫ﻣﺼﺪاﻗﻬﺎي ﻛﺮوﻳﺖ‪ ،‬ﺻﻮر ﻛﺮوﻳﺖ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺧﻮد ﺗﻐﻴﻴـﺮات ﺑﺴـﻴﺎر اﺳﺎﺳـﻲ ﺑﺪﻫـﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮ ﻛﻪ ﺻﻮرت ﻋﻴﻦ ذات ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ ﺑﺎ راه ﻓﺮاري ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺎده و ﺻﻮرت در ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻗﻮه از ﻓﻌﻞ رﺑـﻂ دارد‪ .‬ﻣـﺎدة ﻣﺤـﺾ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻗـﻮة ﺻـﻮرت ﺗﺼـﻮر‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻋﺒﺎرت از ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ آن را »ﺗﻜﺎﻣﻞ« )‪ (evolution‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﻢ؛ ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ ﭘـﺲ از‬ ‫روي ﻧﻤﻮدن ﺗﻐﻴﻴﺮ‪ ،‬ﺷﻲء‪ ‬ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺻﻮرت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ »ﻓﻌﻠـﻲ« اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺪا ﺻﻮرت ﻣﺤﺾ و ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در او ﻫﻴﭻ ﺗﻐﻴﻴﺮي روي ﻧﻤﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺧـﻮش‬ ‫ﺑﻴﻨﺎﻧﻪ )‪ (optimistic‬و »ﻏﺎﻳﺖ ﻧﮕﺮاﻧﻪ« )‪ (teleological‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ‪ ،‬ﺟﻬـﺎن و ﻫﺮﭼـﻪ در او ﻫﺴـﺖ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره از آﻧﭽﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮده ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﻣﻲرود‪.‬‬ ‫ﺗﺼﻮر ﻗﻮه در ﭘﺎره اي ﻣﻮارد ﺳﺎده اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ اﻳﻦ اﺻﻄﻼح را ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﻴـﺎن ﺧـﻮد را ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر در آن ﻣﻔﻘﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪» :‬ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓ ﻣﺮﻣﺮ ﻣﺠﺴﻤﺔ ﺑﺎﻟﻘﻮه اﺳﺖ‪ «.‬اﻣـﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﻮه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺗﺼﻮر اﺳﺎﺳﻲ و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر رود‪ ،‬ﻣﺘﻀﻤﻦ آﺷﻔﺘﮕﻲ ﻓﻜﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺤﻮة ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓـﺘﻦ‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺼﻮر در ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ ﻳﻚ از ﻣﻌﺎﻳﺐ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ اوﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﻬﻴﺎت ارﺳﻄﻮ ﻣﺒﺤﺚ دﻟﻜﺸﻲ اﺳﺖ و رواﺑﻂ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ او دارد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻟﻬﻴـﺎت )‪ (theology‬ﻳﻜـﻲ‬ ‫از ﻧﺎﻣﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ »ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ ﻣﻲﮔﺬارد‪) .‬رﺳﺎﻟﺔ »ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﺔ« ارﺳـﻄﻮ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫ﺧﻮد او ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪(.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﻮﻫﺮ وﺟﻮد دارد‪ :‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻣﺤﺴﻮس و ﻓﺎﻧﻴﻨﺪ؛ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻣﺤﺴﻮﺳﻨﺪ و ﻟﻲ ﻓـﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ؛‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻧﻪ ﻣﺤﺴﻮﺳﻨﺪ و ﻧﻪ ﻓﺎﻧﻲ‪ .‬دﺳﺘﺔ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺎﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺟﺎﻧﻮران اﺳﺖ؛ دﺳﺘﺔ دوم ﺷﺎﻣﻞ اﺟﺮام ﺳـﻤﺎوي اﺳـﺖ‬ ‫)ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ در آﻧﻬﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﺟﺰ ﺣﺮﻛﺖ روي ﻧﻤﻲدﻫﺪ؛( دﺳﺘﺔ ﺳﻮم ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﺔ اﻧﺴﺎن‪ ،‬و ﻧﻴـﺰ ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن اﺻﻠﻲ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن »ﻋ ّﻠﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ« اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﺒﺶ را ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورد‪ ،‬و‬ ‫ﺧﻮد آن ﭼﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎﺟﻨﺒﻴﺪه و ﺟﺎودان و ﺟﻮﻫﺮ و ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻴـﻞ و ﻣﻮﺿـﻮع ﻓﻜـﺮ ﺟﻨـﺒﺶ‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورﻧﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻫﺮ ﻋﻠﺖ دﻳﮕﺮي ﭼﻨﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ درآﻳﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮپ ﺑﻴﻠﻴﺎرد(‪ .‬ﺧﺪا‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻧﺪﺷﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎﺳﺖ‪» .‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ از آن ﺧﺪاﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻓﻌﻠﻴـﺖ اﻧﺪﻳﺸـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫اﺳﺖ؛ و ﺧﺪا آن ﻓﻌﻠﻴﺖ اﺳﺖ؛ و ﻓﻌﻠﻴﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد واﺑﺴﺘﺔ ﺧﺪا ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎوﻳﺪان اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ ﮔـﻮﻳﻴﻢ ﺧـﺪا وﺟـﻮدي‬ ‫اﺳﺖ زﻧﺪه‪ ،‬ﺟﺎوﻳﺪان‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ زﻧﺪﮔﻲ و ﻣﺪت ﻣﺪوام و ﻣﺆﺑﺪ از آن ﺧﺪاﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺪاﺳﺖ« )‪.(1072 b‬‬

‫‪ □ 142‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫»ﭘﺲ‪ ،‬از آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ آﻣﺪ روﺷﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻮﻫﺮي وﺟﻮد دارد ﻛـﻪ ﺟﺎوﻳـﺪان و ﺟﻨـﺒﺶ ﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ و ﺟـﺪا از ﻣﺤﺴﻮﺳـﺎت‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎز ﻧﻤﻮده ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻮﻫﺮ داراي ﺣﺠﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺴﻴﻂ و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ ‪ ...‬وﻟﻲ ﺑﺎز ﻧﻤﻮده ﺷﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻮﻫﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻜﺎن ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﻫﻤﺔ ﺗﻐﻴﻴﺮات دﻳﮕﺮ اﺳﺖ« )‪.(1073 a‬‬ ‫ﺧﺪاي ارﺳﻄﻮ داراي ﺻﻔﺎت ﺧﺪاي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻓﺮود ﻣﺮﺗﺒﺔ ﻛﺒﺮﻳﺎﻳﻲ اوﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﭼﻴﺰي ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﻛﺎﻣﻞ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ ﻫـﻢ اوﺳـﺖ‪» .‬اﻧﺪﻳﺸـﺔ اﻟﻬـﻲ ﺑﺎﻳـﺪ درﺑـﺎرة ﺧـﻮد ﺑﻴﻨﺪﻳﺸـﺪ‪) ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ او ﻋـﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎﺳﺖ( و اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن او اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن درﺑﺎرة اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ« )‪ .(1074 b‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﺪا‬ ‫از وﺟﻮد ﺟﻬﺎن زﻳﺮﻳﻦ ﻣﺎ آﮔﺎه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺎﺷﻖ ﺧـﺪا‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺸﻖ ﺧﺪا ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل اﻧﺴﺎن ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺟﻨﺒﺎﻧﻨﺪة ﻧﺎﺟﻨﺒﻴﺪه« ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﺪﻳﺪ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ ﻧﺠﻮﻣﻲ ﻣﺎ را ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ راﻫﺒـﺮي‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻬﻞ و ﻫﻔﺖ ﻳﺎ ﭘﻨﺠﺎه و ﭘﻨﺞ ﺟﻨﺒﺎﻧﻨﺪة ﻧﺎﺟﻨﺒﻴﺪه وﺟﻮد دارﻧﺪ )‪ .(1074 a‬راﺑﻄﺔ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺧﺪا‪ ،‬روﺷـﻦ ﻧﺸـﺪه‬ ‫اﺳﺖ؛ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻬﻞ و ﻫﻔﺖ ﻳﺎ ﭘﻨﺠﺎه و ﭘﻨﺞ ﺧﺪا وﺟﻮد دارد‪ .‬زﻳـﺮا‬ ‫ارﺳﻄﻮ در ﻳﻜﻲ از ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﻘﻞ ﺷﺪ ﭼﻨﻴﻦ اداﻣﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ‪» :‬ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ را ﻧﺎدﻳـﺪه ﺑﮕﻴـﺮﻳﻢ‬ ‫ﻛﻪ آﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻮﻫﺮي ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮﻳﻢ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از ﻳﻜﻲ؟« و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﭼﻬـﻞ و‬ ‫ﻫﻔﺖ ﻳﺎ ﭘﻨﺠﺎه و ﭘﻨﺞ ﺟﻨﺒﺎﻧﻨﺪة ﻧﺎﺟﻨﺒﻴﺪه ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺼﻮر »ﺟﻨﺒﺎﻧﻨﺪة ﻧﺎﺟﻨﺒﻴﺪه« ﺗﺼﻮر دﺷﻮاري اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﺘﺠﺪدان ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﻫﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻳﻚ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬ ‫ﻗﺒﻠﻲ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺟﻬﺎن زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻲﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﺑﻮد ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻲﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮر ارﺳﻄﻮ را ﺑﻔﻬﻤـﻴﻢ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫آﻧﭽﻪ را وي درﺑﺎرة ﻋﻠﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮ ﻋﻠـﺖ ﺑـﺮ ﭼﻬـﺎر ﻗﺴـﻢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺎدي و ﺻﻮري و ﻓﺎﻋﻠﻲ و ﻏﺎﻳﻲ‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﺎز ﻫﻤﺎن ﻣﺮد ﭘﻴﻜﺮﺗﺮاش را ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﻴﻢ‪ :‬ﻋﻠﺖ ﻣﺎدي ﻣﺠﺴـﻤﺔ ﻣﺮﻣـﺮ‬ ‫اﺳﺖ؛ ﻋﻠﺖ ﺻﻮري ذات ﻣﺠﺴﻤﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ؛ ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﻗﻠﻢ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺮﻣﺮ؛ ﻋﻠـﺖ ﻏـﺎﻳﻲ ﻫـﺪﻓﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﻜﺮ ﺗﺮاش در ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬در اﺻﻄﻼح اﻣﺮوز‪ ،‬ﻟﻔﻆ »ﻋﻠﺖ« ﻓﻘﻂ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ ﻓـﺎﻋﻠﻲ اﻃـﻼق ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﺟﻨﺒﺎﻧﻨـﺪة‬ ‫ﻧﺎﺟﻨﺒﻴﺪه را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ داﻧﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﺪف و ﻏﺎﻳﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ اﺳﺖ در ﺟﻬﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷـﺪن‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺪا‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ارﺳﻄﻮ ﻋﻤﻴﻘﺎً دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ وﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺎ ﺣﺪي راﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﻳﻜﻲ از ﺟﻬﺎت‬ ‫دﻳﺎﻧﺖ او را‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻧﺴﺒﺘﺎً آزاد‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ وﺻﻒ ﻛﺮد‪:‬‬ ‫ﺧﺪا ﺟﺎوداﻧﻪ وﺟﻮد دارد؛ و او اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ﺳﻌﺎدت و ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎﻟﺬات؛ و ﻫـﻴﭻ ﻏـﺮض ﺗﺤﻘـﻖ ﻧﻴﺎﻓﺘـﻪ اي در او‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺴﻮس‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ اﺳـﺖ؛ وﻟـﻲ زﻧـﺪﮔﻲ و ﻣﻴـﻞ و اﻧﺪﻳﺸـﺔ ﻧـﺎﻗﺺ و ﺷـﻮق دارد‪ .‬ﻫﻤـﺔ ﺟﺎﻧـﺪاران‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﺮ ﺧﺪا آﮔﺎﻫﻨﺪ و ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪن ﺧﺪا و ﻋﺸﻖ ورزﻳﺪن ﺑﺪو ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ در ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺧﺪا ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ ﻫـﺮ‬ ‫ﺟﻨﺒﺸﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ‪ ،‬ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﻣﻮرد اﺷﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮس ﻫﻤﻴﺸﻪ درد ﻳﺎ ﺗﻔﺎﻟﻪ اي از ﻣﺎده ﺑﺮ ﺟـﺎي‬ ‫ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺧﺪا از ﺻﻮرت ﺑﻲ ﻣﺎده ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺳﻮي ﺻﻮرت ﻛﻤﺎل ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺻـﻮرﺗﺶ‬ ‫اﻓﺰاﻳﺶ و ﻣﺎده اش ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد؛ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﻬﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﺎﻧﻨﺪﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻟـﻲ اﻳـﻦ ﺟﺮﻳـﺎن ﺑـﻪ ﺣـﺪ‬ ‫ﻛﻤﺎل ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺎده ﭘﺎك از ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲرود‪.‬‬ ‫اﻳﻦ دﻳﺎﻧﺖ‪ ،‬دﻳﺎﻧﺖ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﺗﻜﺎﻣﻞ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻤﺎل ﺛﺎﺑﺖ ﺧﺪا ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺸﻘﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺪو ﻣﻲ ورزﻧـﺪ‬ ‫ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ در ﻣﻲآورد‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻨﺘﻨﻲ ﺑﺮ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺣﻜﻤﺖ ارﺳـﻄﻮ ﺑـﺮ زﻳﺴـﺖ ﺷﻨﺎﺳـﻲ‬ ‫اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬اﺧﺘﻼف دﻳﺎﻧﺖ آن دو را ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻓﻘـﻂ ﮔﻮﺷـﻪاي از دﻳـﻦ ارﺳـﻄﻮ ﺑـﻮد‪ .‬در او‪ ،‬دﻟﺒﺴـﺘﮕﻲ ﺧـﺎص ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ﺑـﻪ ﻛﻤـﺎل ﺛﺎﺑـﺖ و ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ و‬ ‫ﺑﺮﺗﺮﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ از ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ارﺳﻄﻮ درﺑﺎرة روح ﻳﺎ ﻧﻔﺲ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺔ ﻓﻠﺴﻔﺔ او را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ارﺳﻄﻮ □ ‪143‬‬

‫اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ارﺳﻄﻮ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺑﻘﺎي روح ﺑﻮد ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﺷﺪﻳﺪ ﺷﺎرﺣﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﺑـﻦ رﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﺑﻘﺎي روح ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺮواﻧﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻓﺮاﻃﻲﺗـﺮﻳﻦ آﻧﻬـﺎ‬ ‫را »اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ؛ و داﻧﺘﻪ آﻧﺎن را در دوزخ ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮد‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ارﺳﻄﻮ ﺑﻐﺮﻧﺞ اﺳﺖ و ﺑـﻪ‬ ‫آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻮرد ﺳﻮء ﺗﻔﺎﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬وي در رﺳﺎﻟﺔ »درﺑﺎرة روح« روح را واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺴﻢ ﻣﻲ داﻧﺪ و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮري‬ ‫ﺗﻨﺎﺳﺦ ارواح را ﺑﻪ رﻳﺸﺨﻨﺪ ﻣﻲﮔﻴﺮد )‪ .(407 b‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ روح ﻫﻤﺮاه ﺑﺪن از ﻣﻴﺎن ﻣﻲ رود‪» :‬ﺑﻲ ﺷـﻚ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ روح از ﺑﺪن ﺟﺪاﻳﻲ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ« )‪(413 a‬؛ وﻟﻲ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‪» :‬ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﺗﻘـﺪﻳﺮ‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از اﺟﺰاي آن ﭼﻨﻴﻨﻨﺪ‪ «.‬روح و ﺑﺪن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎده و ﺻﻮرت ﺑﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮﻃﻨـﺪ‪» .‬روح ﺑﺎﻳـﺪ ﺟـﻮﻫﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﺻﻮرت ﺣﺴﻢ ﻣﺎدي‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﺎوي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎﻟﻘﻮه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺟﻮﻫﺮ ﻓﻌﻠﻴﺖ اﺳﺖ؛ و ﻟﺬا روح ﻓﻌﻠﻴﺖ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬ ‫وﺻﻒ ﺷﺪ« )‪ .(412 a‬روح »ﺟﻮﻫﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺪ ذات ﺷﻲء ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ روح »ﭼـﻪ ﺑـﻮد ذاﺗـﻲ«‬ ‫ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ وﺻﻒ ﺷﺪ« )ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺴﻢ زﻧﺪه( )‪ .(412 b‬روح ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻓﻌﻠﻴـﺖ ﺟﺴـﻢ ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﺎوي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﺴﻤﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ وﺻﻒ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺟﺴﻢ ﻧﻈﺎم ﻳﺎﻓﺘﻪ )‪ .(412 a‬ﭘﺮﺳـﻴﺪن اﻳﻨﻜـﻪ روح‬ ‫و ﺟﺴﻢ ﻳﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﻣﻮم و ﻧﻘﺸﻲ ﻛﻪ ﻣ‪‬ﻬﺮ روي آن ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد ﻳﻜﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻳﺎ ﻧﻪ )‪ .(413 a‬ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻏﺬا دادن ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ رواﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن دارﻧﺪ )‪ .(413 a‬روح ﻋﻠـﺖ ﻏـﺎﻳﻲ ﺟﺴـﻢ‬ ‫اﺳﺖ )‪ .(414 a‬در اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻴﺎن »روح« )‪ (soul‬و »ﻧﻔﺲ« )‪ (mind‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻧﻔﺲ را ﺑﺎﻻﺗﺮ از‬ ‫روح ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و آن را ﻛﻤﺘﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﻦ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ارﺗﺒﺎط روح و ﺟﺴﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻔـﺲ‬ ‫ﺟﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻧﻔﺲ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ در روح اﺳـﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘـﻪ‪ ،‬و آن را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان از ﻣﻴـﺎن ﺑـﺮد«‬ ‫)‪ .(408 b‬و ﺑﺎز‪» :‬ﻫﻨﻮز ﻧﺸﺎﻧﻲ از ﻧﻔﺲ در دﺳﺖ ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺎ روح ﺗﻔـﺎوت ﺑﺴـﻴﺎر دارد‪ ،‬و ﺗﻔـﺎوت‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻣﻴﺎن ﺑﺎﻗﻲ و ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ و ﺟﺪا از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻴﺮوي رواﻧﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از آﻧﭽـﻪ ﮔﻔﺘـﻴﻢ ﻣﻌﻠـﻮم‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭽﻜﺪام از ﺳﺎﻳﺮ اﺟﺰاي روح‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﺪارﻧﺪ« )‪ .(413 b‬ﻧﻔـﺲ آن ﻗﺴـﻤﺖ از‬ ‫وﺟﻮد ﻣﺎﺳﺖ ﻛﻪ رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻓﻠﺴﻔﻪ را در ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮﻋﻬﺎي ﻧﻔﺲ ﻣﺴﺘﻘﻞ از زﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧـﻮد ﻧﻔـﺲ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ از زﻣﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬روح ﺣﺮﻛﺖ دﻫﻨﺪة ﺗﻦ و ادراك ﻛﻨﻨﺪة ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت اﺳﺖ؛ ﺧﺼﺎﻳﺺ آن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻏﺬا‬ ‫دادن ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺄﺛﺮ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﺟﻨﺒﻨﺪﮔﻲ )‪ .(413 b‬اﻣﺎ ﻧﻔﺲ وﻇﻴﻔﺔ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮي دارد‪ ،‬و آن اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺗـﻦ ﻳـﺎ‬ ‫ﺣﻮاس ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺪارد‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﻔﺲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﺎﺑﻘﻲ روح ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ارﺳﻄﻮ را درﺑﺎرة روح ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ روح »ﺻﻮرت« ﺟﺴﻢ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﻣﻴـﺎن‬ ‫روح و ﺷﻜﻞ ﭼﻪ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از وﺣﺪت ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑـﻪ ﻣﻘـﺪاري‬ ‫ﻣﺎده‪ .‬آن ﻗﺴﻤﺖ از ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓ ﻣﺮﻣﺮ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﭘﺲ ﻣﺠﺴﻤﻪاي ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻫﻨﻮز از ﻣﺎﺑﻘﻲ ﻣﺮﻣﺮ ﺟﺪا ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ و ﻟـﺬا‬ ‫ﻫﻨﻮز »ﭼﻴﺰ« ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻫﻨﻮز وﺣﺪت ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﭘﻴﻜﺮﺗﺮاش ﻣﺠﺴﻤﻪ را ﺳﺎﺧﺖ وﺣﺪت ﻣﻲ ﻳﺎﺑـﺪ‪ ،‬و اﻳـﻦ‬ ‫وﺣﺪت را از ﺷﻜﻞ ﺧﻮد ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ آن ﺟﺰء‪ ‬اﺳﺎﺳﻲ روح‪ ،‬ﻛﻪ روح ﺑـﻪ اﻋﺘﺒـﺎر آن ﺟـﺰء »ﺻـﻮرت« ﺑـﺪن‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪن را‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬وﺣﺪت ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺪن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺷـﻲء اﻏﺮاﺿـﻲ‬ ‫را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻋﻀﻮ ﻣﺠﺰا و ﻣﻨﻔﺮد اﻏﺮاﺿﻲ دارد ﻛﻪ ﺑﻴﺮون از ﺣﺪود اوﺳﺖ‪ .‬ﭼﺸﻢ ﺑﻴﺮون از ﺑﺪن ﻗﺎدر ﺑـﻪ دﻳـﺪن‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻴﺎس‪ ،‬اﻓﻌﺎل ﺑﺴﻴﺎري را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛﻪ ﺟﺎﻧﻮر ﻳﺎ ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ آن اﻓﻌـﺎل ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ درﺑﺎرة ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﺟﺰاي ﺑﺪن ﺟﺎﻧﻮر ﻳﺎ ﮔﻴﺎه ﺻﺪق ﻧﻜﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧﻈـﺎم ﻳـﺎ ﺻـﻮرت‬ ‫ﺟﻮﻫﺮﻳﺖ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﮔﻴﺎه ﻳﺎ ﺟﺎﻧﻮر ﺟﻮﻫﺮﻳﺖ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ آن را روح ﻣﻲ ﻧﺎﻣـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫»ﻧﻔﺲ« ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ آن ﺑﺎ ﺑﺪن ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺟﺰﺋـﻲ از روح ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻋـﺪة ﻛﻤـﻲ از ﺟـﺎﻧﻮران‬ ‫داراي ﻧﻔﺴﻨﺪ )‪ .(415 a‬ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روح اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻠﺖ ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻧﻔﺲ ﻫﺮﮔـﺰ درﺑـﺎرة‬ ‫اﻣﻮر ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻤﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ از ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ دوري ﺟﺴﺖ و در ﭘﻲ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ رﻓﺖ )‪.(432 b‬‬

‫‪ □ 144‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻣﺸﺎﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﺗﻔﺎوت از ﺣﻴﺚ اﺻﻄﻼﺣﺎت‪ ،‬در رﺳﺎﻟﺔ »اﺧﻼق ﻧﻴﻜﻮﻣـﺎﺧﻮس« ﺗﺸـﺮﻳﺢ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻔﺲ ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺘﻌﻘﻞ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻌﻘﻞ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻧﻴﺰ دوﺗﺎﺳﺖ‪ :‬ﻧﻔﺲ ﻧﺒﺎﺗﻲ‬ ‫ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺟﺎﻧﺪاري‪ ،‬اﻋﻢ از ﻧﺒﺎت و ﺣﻴﻮان‪ ،‬وﺟﻮد دارد؛ و ﻧﻔﺲ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺎص ﺣﻴﻮان اﺳـﺖ )‪ .(1102 b‬اﻣـﺎ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺘﻌﻘﻞ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻌﺎدت ﻛﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﻛـﺎﻣﻼً ﺑـﺪان دﺳـﺖ ﻳﺎﻓـﺖ‪» .‬ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫زﻧﺪﮔﻴﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺣﺪ آدﻣﻲ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ آدﻣﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ آدﻣﻲ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻟﺤـﺎظ داﺷـﺘﻦ ﻳـﻚ ﻋﻨﺼـﺮ ﻣﻠﻜـﻮﺗﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؛ و ]ﻓﻘﻂ[ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ ﻛـﻪ در ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﻣﺎﻫﻴـﺖ او‬ ‫آن ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ ﺑﺮ ﺟﻨﺒﺔ دﻳﮕﺮ )ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻤﻠﻲ( ﺗﻔﻮق داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻋﻘﻞ ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﻮرد آدﻣﻲ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮي ]اﻣﺮي[ ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻴﻚ ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ﺳـﺨﻦ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﮔـﻮش ﻓـﺮا دﻫـﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﭼﻮن ﻣﺎ ﺑﺸﺮﻳﻢ ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺑﺸﺮي ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﻢ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد را ﺣﺘﻲ اﻟﻘﻮه ﺟﺎودان ﻛﻨﻴﻢ و ﻫﻤﺔ رﮔﻬـﺎي‬ ‫ﺧﻮد را وادارﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ وﺟﻮد ﻣﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ از ﺣﻴـﺚ ﺣﺠـﻢ ﻧـﺎﭼﻴﺰ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺣﻴﺚ ﻧﻴﺮو ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﻓﻀﻞ و اﺷﺮف اﺳﺖ« )‪.(1177 b‬‬ ‫از اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﺮدﻳ‪‬ﺖ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﭽﻪ ﻳﻚ ﺗﻦ را از دﻳﮕﺮان ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲ ﺳﺎزد ‪ -‬ﺑﻪ ﺑﺪن و ﻧﻔﺲ ﻏﻴﺮ‬ ‫ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻧﻔﺲ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻳﺎ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮي ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ و ﻏﻴﺮ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ ﺻﺪف ﻣﺎﻫﻲ را دوﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲدارد‪ ،‬دﻳﮕﺮي آﻧﺎﻧﺎس را‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ آﻧﺎن را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ آن دو درﺑـﺎرة ﺟـﺪول ﺿـﺮب‬ ‫ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ درﺳﺖ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻗﻲ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻣﺎ را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻣﺎ را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺤﺪ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻘﺎي ﻧﻔﺲ ﻳﺎ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻘﺎي اﻓﺮاد ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ و ﻣﺠﺰا ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺟـﺰو‬ ‫ﺑﻘﺎي ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﺑﻘﺎي ﻓﺮدي ﻳﺎ ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن و ﺳﭙﺲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﺎور‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎور ارﺳﻄﻮ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﺎ آن ﺣﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻘﻞ اﺳﺖ از ﺧﺪا ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪ اﺳـﺖ؛ و اﻳـﻦ ﺑﻬـﺮه‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻨﺼﺮ ﺧﺪاﻳﻲ را در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﻮد اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﺪ‪ ،‬و اﻓﺰاﻳﺶ اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻓﻀـﻴﻠﺖ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻛﺎﻣﻞ ﻳﺎﺑﺪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ و ﻣﺠﺰا وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻛﻼم ارﺳﻄﻮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﻦ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﻲﺗﺮﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺧﻼق ارﺳﻄﻮ □ ‪145‬‬

‫‪
96 82‬‬

‫اق ار‪ 72‬‬ ‫در ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ ﺳﻪ رﺳﺎﻟﻪ درﺑﺎرة اﺧﻼق وﺟﻮد دارد؛ وﻟﻲ اﻛﻨﻮن ﻋﻘﻴﺪة ﻋﻤﻮم ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دو ﺗﺎ از اﻳﻦ ﺳﻪ را‬ ‫ﺷﺎﮔﺮدان ارﺳﻄﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﺧﺼﻮص اﺻﺎﻟﺖ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪة رﺳﺎﻟﺔ ﺳﻮم‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »اﺧﻼق ﻧﻴﻜﻮﻣـﺎﺧﻮس« ﺷـﻜﻲ در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﺣﺘﻲ در اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻧﻴﺰ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺖ )ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘـﻨﺠﻢ و ﺷﺸـﻢ و ﻫﻔـﺘﻢ( ﻛـﻪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎ ﺑـﺮ ﻧﻈـﺮ ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻣﺤﻘﻘﺎن‪ ،‬ﺑﺎ آﺛﺎر ﺷﺎﮔﺮدان ارﺳﻄﻮ درآﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف را ﻧﺎدﻳﺪه ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺮﻓﺖ و رﺳﺎﻟﺔ »اﺧﻼق‬ ‫ﻧﻴﻜﻮﻣﺎﺧﻮس« را ﻛﻠ ‪‬ﻴﺘﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺛﺮ ارﺳﻄﻮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻢ داد‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ارﺳﻄﻮ در زﻣﻴﻨﺔ اﺧﻼق‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺮدم ﺑـﺎ ﻓﺮﻫﻨـﮓ و ﺑـﺎ ﺗﺠﺮﺑـﺔ ﻋﺼـﺮ اوﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬ ‫ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ دﻳﺎﻧﺖ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ و از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻼف اﻳﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎد ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي‬ ‫آﻧﻬﺎ را در ﻣﻮرد ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ و ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻲﺗﻮان در ﻛﺘﺎب »ﺟﻤﻬﻮري« ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ از ﺣـﺪ ﻳـﻚ‬ ‫ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﻣﺆدب و ﻣﻮﻗﺮ ﻓﺮاﺗﺮ ﻳﺎ ﻓﺮوﺗﺮ ﻧﻤﻲ روﻧﺪ‪ ،‬در رﺳﺎﻟﺔ »اﺧﻼق« ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺪون اﺻﻮﻟﻲ را ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺧﻮاﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آن اﺻﻮل ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﻮد‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از اﻳـﻦ ﺗﻮﻗـﻊ دارﻧـﺪ ﻧﻮﻣﻴـﺪ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺮدم ﻣﺴﻦ و ﻣﺤﺘﺮﻣﻨﺪ؛ و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬از ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺗﺎﻛﻨﻮن‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻓﺮوﻧﺸـﺎﻧﺪن ﺷـﻮر و ﺣـﺮارت‬ ‫ﺟﻮاﻧﺎن از اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﺶ ﻋﻤﻘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻴـﺰار‬ ‫ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺳﻌﺎدت اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ روح اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺣﻖ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﻔـﺲ را ﺑـﻪ‬ ‫دو ﺟﺰء‪ ‬ﺑﺨﺮد و ﻧﺎﺑﺨﺮد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺧﻮد وي ﺟﺰء‪ ‬ﻧﺎﺑﺨﺮد را ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻧﺒﺎﺗﻲ )ﻛـﻪ در ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻧﻴـﺰ وﺟـﻮد دارد‪ (،‬و ﻧﻔـﺲ‬ ‫ﺣﻴﻮاﻧﻲ )ﻛﻪ ﺧﺎص ﺟﺎﻧﻮران اﺳﺖ( ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻔﺲ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﺎ اﻧﺪازه اي ﺑﺨـﺮد ﺑﺎﺷـﺪ؛ و آن ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻧﻔﺲ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺑﺪان ﻣﻴﻞ دارد ﭼﻴﺰي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﻳﺎ ﺧﺮد آن را ﻣﺼﺎب ﺑﺪاﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع در ﺗﻌﺮﻳـﻒ‬ ‫ﻓﻀﻴﻠﺖ داراي اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در ﺣﻜﻤﺖ ارﺳﻄﻮ ﻋﻘﻞ ﺻﺮﻓﺎً اﻧﺪﻳﺸﮕﻲ اﺳـﺖ و ﺑـﻲﻛﻤـﻚ ﻧﻔـﺲ ﺣﻴـﻮاﻧﻲ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻘﻠﻲ و اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺎ دو ﺟـﺰء‪ ‬ﻧﻔـﺲ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮﻧـﺪ‪ .‬ﻓﻀـﺎﻳﻞ ﻋﻘﻠـﻲ از آﻣـﻮﺧﺘﻦ ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻓﻀﺎﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ از ﻋﺎدت‪ .‬وﻇﻴﻔﺔ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﺪﻳﺪ آوردن ﻋﺎدﺗﻬﺎي ﺧﻮب ﺷﻬﺮوﻧﺪان را ﺧﻮب ﺳـﺎزد‪.‬‬ ‫ﻣﺎ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم دادن ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻋﺎدل ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻧﻴﺰ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال اﺳﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد ﻛﻪ‬ ‫اﮔﺮ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻛﺴﺐ ﻋﺎدﺗﻬﺎي ﺧﻮب وادار ﻛﻨﻨﺪ زﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ از اﻧﺠﺎم دادن ﻛﺎرﻫﺎي ﺧـﻮب ﻟـﺬت ﺧـﻮاﻫﻴﻢ ﺑـﺮد‪.‬‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻠﺖ را ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲ آورد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎدرش ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻓﻀﻴﻠﺖ را اﮔﺮ ﻧﺪاري ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﺒﻨﺪ‪.‬‬ ‫دﻳﻮ رﺳﻮم ﺷﻌﻮر را ﻣﻲﺧﻮرد‪،‬‬ ‫و ﻋﺎداﺗﻲ ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ دارد‪،‬‬

‫‪ □ 146‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه و زﻳﺒﺎ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻟﺒﺎﺳﻲ ﺑﺮازﻧﺪه ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﺪ!‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﻴﺔ ﻣﻌﺮوف ﻣﻴﺎﻧﻪ روي‪ .‬ﻫﺮ ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ ﺣﺪ وﺳﻂ اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﻳﻂ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام در ﺟﺎي ﺧـﻮد‬ ‫رذﻳﻠﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻓﻀﺎﺋﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻲ رﺳـﺪ‪ .‬ﺷـﺠﺎﻋﺖ ﺣـﺪ وﺳـﻂ ﺑﺰدﻟـﻲ و ﺑـﻲ ﭘﺮواﻳـﻲ اﺳـﺖ؛‬ ‫ﺳﺨﺎوت ﺣﺪ وﺳﻂ ﺗﺒﺬﻳﺮ و ﺑﺨﻞ اﺳﺖ؛ ﻋﺰت ﻧﻔﺲ ﺣﺪ وﺳﻂ ﺧﻮدﺧﻮاﻫﻲ و ﺧﺎﻛﺴﺎري اﺳـﺖ؛ ﻧﻜﺘـﻪ ﺳـﻨﺠﻲ ﺣـﺪ وﺳـﻂ‬ ‫ﻟﻮدﮔﻲ و ﺧﺸﻜﻲ اﺳﺖ؛ آزرم ﺣﺪ وﺳﻂ ﻛﻤﺮوﻳﻲ و درﻳﺪﮔﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از ﻓﻀـﺎﺋﻞ در اﻳـﻦ‬ ‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻧﻤﻲﮔﻨﺠﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺣﺪ وﺳﻂ ﻻف زﻧﻲ و ﻓﺮوﺗﻨﻲ دروﻏـﻴﻦ اﺳـﺖ‬ ‫)‪(1108 b‬؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ درﺑﺎرة ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻤـﻲ داﻧـﻢ ﻛـﻪ راﺳـﺘﮕﻮﻳﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي وﺳﻴﻌﺘﺮ ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در اﻳﻦ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺑﮕﻨﺠﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ زﻣﺎﻧﻲ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺷـﻬﺮدار‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳـﺔ ارﺳـﻄﻮ را‬ ‫ﺷﻌﺎر ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﭘﺎﻳﺎن دورة ﺷﻬﺮداري اش ﻧﻄﻘﻲ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣـﻦ ﻛﻮﺷـﻴﺪه ام از ﺧـﻂ ﺑﺎرﻳـﻚ ﺣـﺪ وﺳـﻂ‬ ‫ﺑﻲﻏﺮﺿﻲ و ﻏﺮضراﻧﻲ ﻣﻨﺤﺮف ﻧﺸﻮم‪ «.‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻴﺎﻧﻪروي در راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻜﻞ ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪﺗﺮ از اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ارﺳﻄﻮ در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﻲ ﻫﻤﺎن ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺘﺪاول زﻣﺎن اوﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎره اي ﻣﻮارد‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺷـﻜﻠﻲ از‬ ‫اﺷﺮاﻓﻴﺖ در ﻣﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺎﻳﺪ او ﺑﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﻓﺮق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻋﻘﻴﺪه دارﻳﻢ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ در ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺧﻼق‪،‬‬ ‫داراي ﺣﻘﻮق ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ و ﻻزﻣﺔ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﺴﺎوات اﺳﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد ﻛـﻪ ﻻزﻣـﺔ ﻋـﺪاﻟﺖ ﻣﺴـﺎوات ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﺗﺴﻬﻴﻢ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ؛ و اﻳﻦ ﺗﺴﻬﻴﻢ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻓﻘﻂ ﮔﺎﻫﻲ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎوات اﺳـﺖ )‪ .(1131 b‬ﻋـﺪاﻟﺖ ارﺑـﺎب ﻳـﺎ‬ ‫ﭘﺪر ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺗﻔﺎوت دارد؛ زﻳﺮا ﺑﺮده ﻳﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻠﻚ اﺳﺖ و ﺑﻴﻌﺪاﻟﺘﻲ در ﺣﻖ ﻣﻠﻚ ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ )‪ .(1134 a‬اﻣـﺎ‬ ‫در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺷﺨﺺ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﺮدة ﺧﻮد دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻧﺪﻛﻲ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪» :‬دو‬ ‫ﻃﺮف ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺑﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮده‪ ،‬اﻓﺰاري ﺟﺎﻧﺪار اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ وي‬ ‫دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺴﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻫﺮ اﻧﺴـﺎن دﻳﮕـﺮي ﻛـﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ در‬ ‫ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻃﺮف ﺗﻮاﻓﻖ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻋﺪاﻟﺖ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ‬ ‫ﺑﺮده‪ ،‬از ﺣﻴﺚ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ او دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ« )‪.(1161 a‬‬ ‫ﭘﺪر ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺎﺧﻠﻒ را از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺪر را از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﺪ؛ زﻳﺮاﻛﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ از ﭘـﺪر دﻳﻨـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﮔﺮدن دارد ‪ -‬ﺧﺎﺻﻪ وﺟﻮد ﺧﻮد را ‪ -‬ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ادا ﻛﻨﺪ )‪ .(1163 b‬در رواﺑﻂ ﻧﺎﻣﺴﺎوي‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛـﺲ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﺪر ﺧﻮد ﻣﻮرد ﻣﺤﺒﺖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬درﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﻛﻬﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﻬﺘﺮ ﺑﻴﺶ از ﻣﺤﺒﺖ ﻣﻬﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻧـﺎن و‬ ‫ﻛﻮدﻛﺎن و رﻋﺎﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮان و واﻟﺪﻳﻦ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺧﻮد ﻣﺤﺒﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑـﻴﺶ از آﻧﭽـﻪ اﺷـﺨﺎص اﺧﻴـﺮ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪاﻧﻬﺎ دارﻧﺪ‪ ...‬در ازدواج ﺧﻮب »ﻣﺮد ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻗﺪر ﺧﻮد در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﺣﻜﻢ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ؛ اﻣـﺎ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎل زن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ زن ﺧﻮد ﻣﺤﻮل ﺳﺎزد‪ (1165 b) «.‬ﻣﺮد ﻧﺒﺎﻳـﺪ در ﺣﻴﻄـﺔ اﺧﺘﻴـﺎرات زن‬ ‫دﺧﺎﻟﺖ ﻛﻨﺪ؛ و زن ﻧﻴﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺮد دﺧﺎﻟﺖ ﻛﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ زن ﺛﺮوﺗﻲ ﺑﻪ ارث ﻣﻲﺑﺮد اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮد ﺑﺸﺮ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺪﻳﺲ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ .‬اﻧﺴﺎن ارﺳﻄﻮ ﺑﺎﻳﺪ داراي ﻋﺰت ﻧﻔـﺲ ﺑﺎﺷـﺪ و‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺧﻮد را ﻛﻮﭼﻚ ﻧﺸﻤﺮد‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﻛﺲ را در ﺧﻮر ﻧﻔﺮت اﺳﺖ ﻣﻨﻔﻮر ﺑﺪارد )‪ .(1124 b‬وﺻـﻒ اﻧﺴـﺎن ﺑﺰرﮔـﻮار‪ ،‬از‬ ‫ﻟﺤﺎظ ﻧﺸﺎن دادن ﺗﻔﺎوت اﺧﻼق ﭘﻴﺶ از ﻣﺴﻴﺢ و اﺧﻼق ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬و ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد آن ﻧﻴﭽﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را اﺧـﻼق‬ ‫ﺑﺮدﮔﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر دﻟﻜﺶ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ دارد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻋﻠﻲ درﺟﻪ ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻛـﻪ ﺷـﺨﺺ ﺑﻬﺘـﺮ‬ ‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ دارد‪ ،‬و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺷﺎﻳﺴـﺘﮕﻲ را داراﺳـﺖ‪ .‬و زﻧـﺪﮔﻲ از ﻫـﺮ ﺣﻴـﺚ ﺑـﺮ ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮازﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎزﻳﺒﻨﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ دﺳﺘﻬﺎي ﺧﻮد را از ﻫﻢ ﺑﺎز ﻛﻨﺪ و از ﺧﻄﺮ ﺑﮕﺮﻳﺰد‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ‬

‫اﺧﻼق ارﺳﻄﻮ □ ‪147‬‬

‫دﻳﮕﺮي آﺳﻴﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮش ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺟﻠﻮهاي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ دﺳﺖ ﺑـﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي ﻧﻨﮕـﻴﻦ‬ ‫ﺑﻴﺎﻻﻳﺪ؟‪ ...‬ﭘﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﻮاري در رأس ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻗـﺮار دارد‪ :‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﺳـﺎﻳﺮ ﻓﻀـﺎﺋﻞ را‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ ،‬و ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﻲآﻧﻬﺎ دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ دﺷﻮار اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺎﺷـﺪ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻲﺷﺮاﻓﺖ و ﻧﻴﻚ ﺳﻴﺮﺗﻲ ﺑﺰرﮔﻮاري ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﻧﺎم و ﻧﻨﮓ ﺳﺮوﻛﺎر دارد‪ .‬ﺑـﺎ رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺎم ﺑﻠﻨﺪي ﻛﻪ ﺧﻮﺑﺎن ارزاﻧﻲ ﻛﻨﻨﺪ آﻫﺴﺘﻪ ﺧﺮﺳﻨﺪ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧـﻮد‪ ،‬و ﺣﺘـﻲ ﻓﺮوﺗـﺮ از ﺟﺎﻳﮕـﺎه‬ ‫ﺧﻮد‪ ،‬دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﺎﻣﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﺣﺪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ وي ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﻘﺪﻳﺮ آن را ﻣﻲ ﭘـﺬﻳﺮد؛‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ آﻧﺎن ﭼﻴﺰ ﺑﺰرﮔﺘﺮي ﻧﺪارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺪو ارزاﻧﻲ ﻛﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ]اﻧﺴﺎن ﺑﺰرﮔﻮار[ اﻓﺘﺨﺎري را ﻛﻪ ﻫﺮ ﻧﺎﻛﺴﻲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑـﻪ ﻋﻠﺘـﻲ‬ ‫ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ ﺑﺪو ﺑﺒﺨﺸﺪ ﭘﺴﺖ ﻣﻲ ﺷﻤﺎرد؛ زﻳﺮا آﻧﭽﻪ در ﺧﻮر اوﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ؛ و ﻧﻨﮓ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛـﻪ در ﺣـﻖ‬ ‫وي ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬ﻗﺪرت و ﺛﺮوت ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻄﻠﻮﺑﻨﺪ؛ و در ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﻓﺘﺨﺎر را ﺑـﻪ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﻧﮕﻴﺮد ﺳﺎﻳﺮ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻨﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﺘﻜﺒﺮ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ...‬ﻣﺮد ﺑﺰرﮔـﻮار ﺑـﺎ ﻣﺨـﺎﻃﺮات‬ ‫ﻧﺎﭼﻴﺰ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ... ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺮات ﺑﺰرگ رو ﺑﻪ رو ﻣﻲ ﮔﺮدد؛ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﺧﻄـﺮ اﺳـﺖ از ﺟـﺎن‬ ‫ﺧﻮد ﭘﺮوا ﻧﺪارد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻲ داﻧﺪ زﻧﺪﮔﻲ ]ﻓﻘﻂ[ ﺗﺤﺖ ﺷﺮوﻃﻲ ارزش دارد‪ .‬و او از آن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﺴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮان‬ ‫ﺳﻮد ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ وﻟﻴﻜﻦ ﺧﻮد از درﻳﺎﻓﺖ آن ﺳﻮد ﻋﺎر دارﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺳﻮد رﺳﺎﻧﺪن ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻣﻬﺘـﺮي و ﺳـﻮد درﻳـﺎﻓﺘﻦ ﻧﺸـﺎﻧﺔ‬ ‫ﻛﻬﺘﺮي اﺳﺖ‪ .‬و او آﻣﺎده اﺳﺖ ﺗﺎ در ﻋﻮض ﺳﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛـﻪ از اﻳـﻦ راه ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ دﻳـﻦ ﺳﻮدرﺳـﺎن اﺻـﻠﻲ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ]آن ﺳﻮدرﺳﺎن[ رﻫﻴﻦ ﻣﻨﺖ او ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺸﺖ ‪ ...‬ﻧﺸﺎن ﺷﺨﺺ ﺑﺰﮔﻮار اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﭼﻴﺰي را ﺗﻤﻨﺎ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﭼﻴﺰي را ﺗﻤﻨﺎ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاي دﺳﺘﮕﻴﺮي آﻣﺎده ﺑﺎﺷﺪ؛ و در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ داراي ﻣﻘـﺎم و‬ ‫ﻣﻨﺰﻟﺖ رﻓﻴﻌﻨﺪ وﻗﺎر از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ﻣﺘﻮﺳﻂاﻟﺤﺎل ﺑﻲﻛﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﺑـﻮدن از ﻃﺒﻘـﺔ ﻧﺨﺴـﺖ‬ ‫ﻛﺎري اﺳﺖ دﺷﻮار‪ ،‬و ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮدن از ﻃﺒﻘﺔ اﺧﻴﺮ ﻛﺎري اﺳﺖ آﺳﺎن؛ و ﺑﺮﺗﺮي ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﺑـﺮ ﻃﺒﻘـﺔ ﻧﺨﺴـﺖ ﻧﺸـﺎﻧﺔ ﺑـﻲ ادﺑـﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻣﻀﻴﻊ ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر ﭘﺴﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ زورورزي ﺑـﺎ ﻣـﺮدم ﻧـﺎﺗﻮان‪ ...‬او در اﺑـﺮاز‬ ‫ﻣﺤﺒﺖ و ﻧﻔﺮت ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺻﺮﻳﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘﻦ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺧﻮد ﻳﻌﻨـﻲ اﻧﺪﻳﺸـﺔ دﻳﮕـﺮان را ﺑـﺮ راﺳـﺘﻲ‬ ‫ﻣﻘﺪم داﺷﺘﻦ؛ و اﻳﻦ ﻛﺎر ﺗﺮﺳﻮﻳﺎن اﺳﺖ‪ ...‬در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ آزاد اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﺑـﻪ راﺳـﺘﮕﻮﻳﻲ‬ ‫ﺳﺒﻴﻞ اﺳﺘﻬﺰا ﺑﺎ ﻋﻮام ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ...‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮ ﻧﺪارد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ در‬ ‫ﻋﺎدت دارد‪ ،‬ﻣﻜﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ‪‬‬ ‫ﻧﻈﺮ او ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺑﺰرگ و ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ...‬و ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﻤﺠﻴـﺪ ﺧـﻮد و ﺗﺤﻘﻴـﺮ دﻳﮕـﺮان دﻟﺒﺴـﺘﻪ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ...‬ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ داﺷﺘﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎي زﻳﺒﺎ و ﺑﻲﺳﻮد را ﺑﺮ داﺷﺘﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﭘﺮﺳﻮد ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ...‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻬـﺎ‬ ‫راه رﻓﺘﻦ آﻫﺴﺘﻪ و ﺻﺪاي آرام و ﺑﻴﺎن ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ در ﺧﻮر ﺷﺨﺺ ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪ ...‬ﭘﺲ ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺖ اﻧﺴـﺎن ﺑﺰرﮔـﻮار؛ ﻫـﺮ‬ ‫ﻛﺲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺔ او ﻧﺮﺳﺪ ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻛﺲ از او ﺑﮕﺬرد ﺧﻮدﺧﻮاه« )‪.(1123 b -1125 a‬‬ ‫اﻧﺴﺎن از ﺗﺼﻮر اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺨﺺ ﺧﻮدﺧﻮاه ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﺮﺧﻮد ﻣﻲﻟﺮزد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ درﺑﺎرة اﻧﺴﺎن ﺑﺰرﮔﻮار ﻫﺮ ﭼﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬و آن اﻳﻨﻜﻪ در اﺟﺘﻤـﺎع ﺗﻌـﺪاد ﻓﺮاواﻧـﻲ از اﻳـﻦ‬ ‫اﻓﺮاد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرم ﺻﺮف اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻛﻠّﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻓﻀـﻴﻠﺖ دﺷـﻮار اﺳـﺖ ﭘـﺲ ﺑﻌﻴـﺪ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺻﺎﺣﺐ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻨﻈﻮرم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﻘـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻢ ﻧﻈﻴﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪ واﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ اﺧﻼق را ﺷﺎﺧﻪاي از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻲ داﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻤﺠﻴـﺪي ﻛـﻪ از ﻏـﺮور و ﻋـﺰتﻧﻔـﺲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ او ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ و ﺳـﭙﺲ ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﺷـﺮاﻓﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻼﻃﻴﻦ و اﺷﺮاف ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ »ﺑﺰرﮔﻮار« ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻳﻚ آدم ﻋﺎدي ﺧﻮاﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎري را ﺳﺮﻣﺸـﻖ زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﻮد‬ ‫ﺳﺎزد وﺿﻌﺶ ﺧﻨﺪهآور ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴﺌﻠﻪاي را ﭘﻴﺶ ﻣﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﻤﻲ اﺧﻼﻗﻲ و ﻧﻴﻤﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ؛ و آن اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻛـﻪ در آن‪،‬‬ ‫ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﺳﺎزﻣﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ در اﺧﺘﻴﺎر اﻗﻠﻴﺖ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و از اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﭼﻴﺰﻫـﺎي‬

‫‪ □ 148‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫درﺟﻪ دوم ﻗﺎﻧﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ اﺧﻼﻗﻲ رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ؟ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ آري؛ ﻧﻴﭽﻪ ﻫﻢ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻮاﻓـﻖ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬رواﻗﻴﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و دﻣﻮﻛﺮاﺗﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﻪ‪ .‬رواﻗﻴﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻓﻀﻴﻠﺖ را ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲ داﻧﻨـﺪ و‬ ‫ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﻛﻪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎن را از ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺤﺮوم ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻈـﺎم ﻋﺎدﻻﻧـﻪ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻻزم‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻲ ﻋﺪاﻟﺘﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻓﻘﻂ در اﻣﻮر ﺑﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬دﻣﻮﻛﺮاﺗﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺣـﺪاﻗﻞ‬ ‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از زور و ﻣﺎل؛ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻈـﺎم‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﮔﺮدن ﻧﻬﻨﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻏﻴﺮﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮ رواﻗﻴﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺼﻮري از ﻓﻀﻴﻠﺖ را ﻻزم ﻣﻲ آورد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﻮر ارﺳﻄﻮ ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎر دارد؛ زﻳﺮا ﻧﻈﺮ رواﻗﻴـﺎن‬ ‫و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎﻳﺪ داﺋﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺮاي ﺑﺮده و ارﺑﺎب ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﻣﻴﺴ‪‬ﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﺧﻼق ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻋﺰتﻧﻔﺲ را‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﻲ ﺷﻤﺎرد‪ ،‬ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﻜﺴﺖ ﻧﻔﺴﻲ را‪ ،‬ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﻋﻴﺐ ﻣـﻲ ﺷﻨﺎﺳـﺪ‪ ،‬ﻣـﻲ ﺳـﺘﺎﻳﺪ‪ .‬ﻓﻀـﺎﻳﻞ‬ ‫ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﺔ ﻓﻀﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ارج ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﮕﻲ از ﺻـﻒ ﻓﻀـﺎﺋﻞ ﺑﻴـﺮون راﻧـﺪه‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﺮاي آن ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻓﻘﻴﺮ و ﺣﻘﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﺻﺎﺣﺐ ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘـﺎپ ﮔﺮﮔـﻮري ﻛﺒﻴـﺮ‬ ‫اﺳﻘﻔﻲ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻣﻮﺧﺘﻦ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﺳﺨﺖ ﻣﺆاﺧﺬه ﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻓﻀﺎﺋﻞ ﺧﺎص اﻗﻠﻴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﺎً ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ اﺧﻼق از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫ﻫﺪف ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻓﺮد ﺧﻮب‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺧﻮب ﭼﻨﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ اي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ‬ ‫در آن ﻣﻌﻤﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در دﺳﺘﺔ ﻧﻮازﻧﺪﮔﺎن‪» ،‬وﻳﻮﻟﻮن اول« از »اوﺑﻮ« ﻣﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮدوي آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺧـﻮﺑﻲ دﺳـﺘﺔ‬ ‫ﻧﻮازﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻻزﻣﻨﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ دﺳﺘﺔ ﻧﻮازﻧﺪﮔﺎن را ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ اﻳـﻦ اﺻـﻞ ﺗﺸـﻜﻴﻞ دﻫـﻴﻢ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﺳﺎزي را ﺑﺪﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاي او‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﺮد ﻣﺠﺰا و ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺳﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻈﻴـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ اﻣـﺮ در ﻣـﻮرد‬ ‫دوﻟﺘﻬﺎي ﺑﺰرگ‪ ‬اﻣﺮوزي ﻧﻴﺰ »ﻫﺮ ﭼﻨﺪ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ« ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ ‪ -‬ﺑﺮﺧﻼف دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﻲ‬ ‫ در دﺳﺖ ﺑﺮﺧﻲ اﺷﺨﺎص ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري ﻳﺎ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ‪ ،‬ﻗﺪرت ﻓﺮاوان ﻣﻲ ﮔﺬارد و از آﻧﻬـﺎ ﻛﻔﺎﻳـﺖ و‬‫ﻟﻴﺎﻗﺘﻲ اﻧﺘﻈﺎر دارد ﻛﻪ از اﻓﺮاد ﻋﺎدي ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﺘﻮﻗﻊ ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ دﻳﻨـﻲ ﻳـﺎ اﺧـﺘﻼف ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫ﻧﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري ﺧﻮب ﺑﻴﺶ از ﺑﻨّﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺘﺮام اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ از‬ ‫رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﻲرود ﻛﻪ ﻋﻴﻨﺎً ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎن ﺑﺰرﮔﻮار ارﺳﻄﻮ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﻲ از او اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲ رود ﻛﻪ ﺗـﺎ اﻧـﺪازه اي ﺑـﺎ‬ ‫اﻓﺮاد ﻋﺎدي ﺗﻔﺎوت ﻛﻨﺪ و داراي ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎم او ﻣﺮﺑـﻮط ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ اﻳـﻦ ﻣﺤﺎﺳـﻦ ﺧـﺎص‬ ‫»اﺧﻼﻗﻲ« ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺻﻔﺖ »اﺧﻼﻗﻲ« را ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ ﻣﺤـﺪودﺗﺮ از ﻣـﺮاد ارﺳـﻄﻮ‬ ‫ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﺤﺎﺳﻦ اﺧﻼﻗﻲ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﻦ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﺰﻣ ‪‬ﻴﺖ اﺣﻜﺎم ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻣﺮوز ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻋﺼـﺮ ﻳﻮﻧـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﺣﺴﻦ اﺧﻼﻗـﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻣـﺎ‬ ‫ﺣﺴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻳﺎ آﻫﻨﮕﺴﺎز ﻳﺎ ﻧﻘﺎش ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ‪‬‬ ‫ﺑﺎرزﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ ‪‬‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻧﻤﻲﮔﺬارﻳﻢ؛ ﻳﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﻤﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ داﺷـﺘﻦ اﻳـﻦ ﻣﺤﺎﺳـﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺴﻦ اﺧﻼﻗﻲ ﻓﻘﻂ ﺑـﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي ارادي ﻣﺮﺑـﻮط ﻣـﻲ ﺷـﻮد؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﻣﻴـﺎن راﻫﻬـﺎي ﻣﻤﻜـﻦ راه ﺻـﻮاب را‬ ‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮود‪ .‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن‪ 1.‬ﻣﺮا ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻛﻪ اُﭘﺮا ﻧﻨﻮﺷﺘﻪام ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﻘﺼﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻦ از اﻳﻦ ﻫﻨﺮ ﺑﻲﺑﻬﺮهام‪ .‬ﻧﻈﺮ دﻳﻨﻲ اﻳﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه دو راه ﻋﻤﻞ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﺪاﻧﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻛـﺪاﻣﻴﻚ راه ﺻـﻮاب اﺳـﺖ؛ و ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪن آن راه‬ ‫دﻳﮕﺮ ﮔﻨﺎه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﮔﻨﺎه اﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﻣﺮ ﻣﺜﺒﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛـﻪ ﺷـﺨﺺ‬ ‫درس ﺧﻮاﻧﺪه را از ﺷﺨﺺ درس ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﻳﺎ ﺷﺨﺺ زﻳﺮك را از ﺷﺨﺺ ﻛﻮدن اﺧﻼﻗﺎً ﺑﻬﺘـﺮ ﺑـﺪاﻧﻴﻢ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳـﻖ ﺗﻌـﺪاد‬ ‫‪ .1‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ را ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ )‪ .(1150 a‬اﻣﺎ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ او از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اراده ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻧـﺪازة ﻧﺘـﺎﻳﺞ ﺗﻔﺴـﻴﺮ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ آن دوررس ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺧﻼق ارﺳﻄﻮ □ ‪149‬‬

‫ﻓﺮاواﻧﻲ از ﻣﺤﺎﺳﻦ ﻛﻪ داراي اﻫﻤﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ از ﻗﻠﻤﺮو اﺧﻼق ﻃـﺮد ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﺻـﻔﺖ »ﺧـﻼف اﺧـﻼق‪ «،‬ﺑـﺮ‬ ‫ﺣﺴﺐ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺟﺪﻳﺪ ﺧﻮد‪ ،‬از ﺻﻔﺖ »ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب« داﻣﻨﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻨﮕﺘﺮي دارد‪ .‬ﻛﻢ ﻋﻘﻞ ﺑﻮدن ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺧـﻼف‬ ‫اﺧﻼق ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را درﺑﺎرة اﺧﻼق ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳـﺪ ﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﺑﻲ را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈـﺮ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮ ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺧﻮﺑﻲ ﺳﻌﺎدت اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﺳﻌﺎدت ﻓﻘـﻂ ﺑـﺮاي ﻓﻴﻠﺴـﻮف‬ ‫ﻣﻴﺴ‪‬ﺮ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ از ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻴﺐ آن ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﻲرود‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺧﻼﻗﻲ را‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ را ﻫﺪف ﺑﺸﻤﺎرﻧﺪ ﻳﺎ وﺳﻴﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻛـﺮد‪ .‬ارﺳـﻄﻮ‬ ‫روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻀﺎﺋﻞ وﺳﺎﻳﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻫﺪﻓﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﻌﺎدت ﺑﺎﺷﺪ‪» .‬ﭼﻮن ﻫﺪف ﭼﻴـﺰي اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺎ آن را آرزو ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و وﺳﻴﻠﻪ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎرهاش ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﻢ و آن را ﺑﺮ ﻣـﻲﮔـﺰﻳﻨﻴﻢ‪] ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ[ اﻋﻤـﺎل‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ و اﺧﺘﻴﺎري ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ رﻋﺎﻳﺖ ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﻪ اﺳـﺖ« )‪ .(1113 b‬اﻣـﺎ ﻓﻀـﻴﻠﺖ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ دارد ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آن ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺸﻤﻮل ﻫﺪف ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪» :‬ﺧـﻮﺑﻲ ﺑﺸـﺮي ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ روح اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﻀﻴﻠﺖ در زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺎﻣﻞ« )‪ .(1098 a‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ارﺳﻄﻮ اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻫﺪﻓﻨﺪ ﺣـﺎل‬ ‫آﻧﻜﻪ ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻋﻤﻠﻲ وﺳﺎﻳﻠﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻣﻮزﮔﺎران اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻋﻤﻮﻣـﺎً‬ ‫ﺧﻮﺑﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺧﻮد ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻀﻴﻠﺖ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﻔﺲ ﻓﻀﻴﻠﺖ ارج ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﻧـﻪ ﺑـﻪ اﻋﺘﺒـﺎر ﻧﻔـﺲ‬ ‫اﺛﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮﺷﻲ را ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻓﻀﻴﻠﺖ وﺳﻴﻠﻪ اي ﺑـﻴﺶ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ دﻳﮕﺮي از ﺧﻮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﺗﻌﺮﻳﻒ آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻀﻴﻠﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ را ﺧﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ؛ ﻳﻌﻨـﻲ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﻓﻀﺎﺋﻞ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺧﻮﺑﻴﻬﺎي ﺳﻮاي ﻓﻀﺎﺋﻠﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼً ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ارﺳﻄﻮ در اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ )ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻛﺎﻣﻼً( ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻨﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ وﻇﻴﻔﺔ اﺧـﻼق اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ را ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻛﻨـﺪ؛ و‬ ‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﻮد‪ :‬ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺼﻮل ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫راﺑﻄﺔ اﺧﻼق و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺧﻼﻗﻲ دﻳﮕﺮي را ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺶ ﻣﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ داراي اﻫﻤﻴـﺖ ﻓـﺮاوان اﺳـﺖ‪ .‬ﮔـﺮﻓﺘﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﻮﺑﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﺻﻮاب ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮﺑﻲ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻟﻤ‪Ĥ‬ل ﺧﻮﺑﻲ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﮋاد ﺑﺸﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ در‬ ‫اﻳﻦ ﺻﻮرت آﻳﺎ ﺧﻮﺑﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ ﺧﻮﺑﻴﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﺮاد از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﭼﻴﺰي اﺳـﺖ اﺳﺎﺳـﺎً‬ ‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻛﻞ و ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﺟﺰا ﻧﺪارد؟ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﻪ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻟﺬﺗﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﺟﺰاي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺪن‬ ‫ﺑﺴﺘﮕﻲ دارﻧﺪ؛ ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺎ از ﺑﻮي ﺧﻮش ﻟﺬت ﺑﺒـﺮﻳﻢ؛‬ ‫وﻟﻲ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از آن ﺑﻮ ﻟﺬت ﺑﺒﺮد‪ .‬ﻛﺴـﺎﻧﻲ در ﭘﺎﺳـﺦ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ ﻗﻴـﺎس‬ ‫ﺧﻮﺑﻴﻬﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻛﻠّﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﺟﺰا ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺴـﺎن‪ ،‬اﮔـﺮ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻫﮕﻞ ﺑﺮ آن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﻴﻔﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ ﻳﻜﻲ از ﺻﻔﺎت ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ﻣـﻦﺣﻴـﺚاﻟﻤﺠﻤـﻮع؛‬ ‫ﻟﻴﻜﻦ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺧﻮﺑﻲ را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻧﺴـﺒﺖ دﻫـﻴﻢ ﻛﻤﺘـﺮ از آن اﺷـﺘﺒﺎه‬ ‫ﻛﺮدهاﻳﻢ ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﺮد ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻣﻲ ﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ :‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺻﻔﺎت‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪﻫﻴﻢ ﻛﻪ آن ﺻﻔﺎت را ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﺠﺰاي آن ﻛﺸﻮر ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻴﻢ ‪ -‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ آن ﻛﺸـﻮر‬ ‫وﺳﻴﻊ اﺳﺖ و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و ﭘﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ و ﻫﻜﺬا‪ .‬ﻧﻈﺮي ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎﺳـﺖ‪ ،‬ﺻـﻔﺎت اﺧﻼﻗـﻲ را در زﻣـﺮة اﻳـﻦ دﺳـﺘﻪ از‬ ‫ﺻﻔﺎت ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺻﻔﺎت ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺒﻌﻲ و اﺷﺘﻘﺎﻗﻲ ﺑﻪ اﻓـﺮاد ﺗﻌﻠـﻖ ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﭘﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻳﺎ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺧﻮب ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴـﺰان ﺧـﻮﺑﻲ اﻳـﻦ ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﺑﻴﺶ از ﻣﻴﺰان ﭘﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻮدن او ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻼﺳﻔﺔ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﻈـﺮ ارﺳـﻄﻮ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺎ اﻧﺪازهاي‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺗﺼﻮري ﻛﻪ وي از ﻋﺪاﻟﺖ دارد‪.‬‬

‫‪ □ 150‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﻲ از رﺳﺎﻟﺔ »اﺧﻼق« ﻣﺼﺮوف ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة دوﺳـﺘﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ؛ و اﻳـﻦ دوﺳـﺘﻲ ﻫﻤـﺔ رواﺑﻄـﻲ را ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬دوﺳﺘﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﻓﻘﻂ ﻣﻴﺎن ﺧﻮﺑﺎن ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻧﺴـﺎن ﺑـﺎ‬ ‫ﻛﺴﺎن ﺑﺴﻴﺎري دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﻣﺶ ﺑﺎﻻﺗﺮ از اوﺳﺖ دوﺳﺖ ﺷـﻮد؛ ﻣﮕـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ آن ﻛـﺲ داراي‬ ‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺣﺮﻣﺘﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺪو ﻣﻲ ﮔﺬارد ﻣﻮﺟﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﺸـﺘﺮ دﻳـﺪﻳﻢ ﻛـﻪ در‬ ‫رواﺑﻂ ﻧﺎﻣﺴﺎوي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﺑﻂ ﺷﻮﻫﺮ و زن‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﺪر و ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﺑﺮﺗﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻬﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺒﺮد‪ ...‬دوﺳـﺖ ﺷـﺪن‬ ‫ﺑﺎ ﺧﺪا ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ او ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﺤﺒﺖ ورزد‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﻛﻪ آﻳﺎ ﺷﺨﺺ‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد دوﺳﺖ ﺷﻮد؛ و ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺎ ﺑﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎً از ﺧﻮد ﺑﻴﺰارﻧﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﺧﻮب ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد را دوﺳﺖ ﺑـﺪارد ‪ -‬اﻣـﺎ ﻧﺠﻴﺒﺎﻧـﻪ )‪ .(1169 a‬دوﺳـﺘﺎن ﻫﻨﮕـﺎم‬ ‫ﺳﺨﺘﻲ اﺳﺒﺎب ﺗﺴﻼي ﺧﺎﻃﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﻨﺎي ﻫﻤﺪردي دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ آﻳـﻴﻦ زﻧـﺎن و ﻣـﺮدانِ زن ﺻـﻔﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬دوﺳﺘﺎن را زﺣﻤﺖ دﻫﺪ )‪ .(1171 b‬ﺗﻨﻬـﺎ در ﻫﻨﮕـﺎم ﺳـﺨﺘﻲ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ دوﺳـﺘﺎن ﻣﻄﻠﻮﺑﻨـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دوﺳﺘﺎﻧﻲ ﻧﻴﺎز دارد ﺗﺎ آﻧﺎن را در ﺳﻌﺎدت ﺧﻮد ﺳﻬﻴﻢ ﺳﺎزد‪ .‬دﻧﻴﺎ را ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺑﻪ ﺷﺮط ﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺪﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﺶ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ دﻳﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ .(1169 b) ،‬آﻧﭽﻪ ارﺳـﻄﻮ‬ ‫درﺑﺎرة دوﺳﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ و ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﻛﻪ از ﺣﺪود ﺷﻌﻮر ﻋـﺎدي ﺗﺠـﺎوز ﻛﻨـﺪ در اﻳـﻦ ﮔﻔﺘـﻪ ﻫـﺎ دﻳـﺪه‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﺟﻨﺒﺔ ﺻﺤﻴﺢ و ﺳﺎﻟﻢ ﻓﻜﺮ ﺧﻮد را در ﺑﺤﺚ »ﻟﺬت« ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃـﻮن اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع را ﺑـﻪ ﻃـﺮزي‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ زاﻫﺪاﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬت‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ارﺳﻄﻮ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬از ﺳﻌﺎدت ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ اﺳـﺖ ‪-‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻲ ﻟﺬت ﺳﻌﺎدت ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﻪ ﻧﻈﺮ درﺑﺎرة ﻟﺬت وﺟﻮد دارد‪ (1) :‬ﻟﺬت ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺧﻮب ﻧﻴﺴﺖ؛ )‪ (2‬ﺑﺮﺧﻲ ﻟﺬات ﺧﻮﺑﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻟﺬات ﺑﺪﻧﺪ؛ )‪ (3‬ﻟﺬت ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫وي ﺷﻖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ را رد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ رﻧـﺞ ﻣﺴـﻠﻤﺎً ﺑـﺪ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻟـﺬت ﺑﺎﻳـﺪ ﺧـﻮب ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ارﺳـﻄﻮ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﺴﻴﺎر درﺳﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﻮل ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ زﻳﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻧﻴﺰ ﺳـﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﺎﻃـﻞ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺪاري ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻻزﻣﺔ ﺳﻌﺎدت اﺳﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻟﺬات ﺟﺴـﻤﺎﻧﻴﻨﺪ رد ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ؛ ﻫـﺮ‬ ‫ﭼﻴﺰي داراي ﻣﻘﺪاري ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺎدر ﺑﻪ درك ﻟﺬات ﻋﺎﻟﻴﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدﻣﺎن ﺧـﻮب ﻫﻤﻴﺸـﻪ از ﻟـﺬت‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﻫﻤﻮاره از ﻟﺬﺗﻲ واﺣﺪ و ﺑﺴﻴﻂ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ )‪.(1152-1154‬‬ ‫در ﻳﻜﻲ از ﻓﺼﻮل ﺑﻌﺪي ﻛﺘﺎب »اﺧﻼق« ﺑﺤﺚ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ درﺑﺎرة ﻟﺬت وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻛـﻪ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﺎ آﻧﭽـﻪ در ﺑـﺎﻻ‬ ‫ﮔﺬﺷﺖ ﺗﻮاﻓﻖ ﺗﺎم ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻟﺬات ﺑﺪ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ اﻳـﻦ ﻟـﺬات ﺑـﺮاي ﻣﺮدﻣـﺎن‬ ‫ﺧﻮب ﻟﺬﺗﻲ ﻧﺪارد )‪(1173‬؛ و ﻟﺬات از ﺣﻴﺚ ﻧﻮع ﺑﺎ ﻫﻢ ﻓـﺮق دارﻧـﺪ )ﻫﻤﺎﻧﺠـﺎ(؛ و ﻟـﺬات‪ ،‬ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ اﻳﻨﻜـﻪ واﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﺧﻮب ﻳﺎ ﺑﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺧﻮب و ﺑﺪ دارﻧﺪ )‪ .(1175 b‬ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ ﻫﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻴﺶ از ﻟـﺬت ارزش دارد؛ ﻫـﻴﭽﻜﺲ‬ ‫راﺿﻲ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺧﺮدﺳﺎﻻن زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد‪ ،‬وﻟﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻨﻴﻦ زﻧﺪﮔﻴﻲ ﻟـﺬت ﺑﺨـﺶ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻫـﺮ ﺣﻴـﻮاﻧﻲ‬ ‫ﻟﺬت ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد؛ و ﻟﺬت ﺧﺎص اﻧﺴﺎن ﻟﺬت ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪاي در ﻛﺘﺎب اﺧﻼق ﻛﻪ ﺻﺮف ﺷﻮر ﻋﺎدي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺳﻌﺎدت در ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﻀـﻴﻠﺖ‬ ‫ﺧﻴﺰ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ و ﺳﻌﺎدت ﻛﺎﻣﻞ در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﺳﺖ؛ و آن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﻜﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﻜﺮ ﺑﺮ ﺟﻨﮓ ﻳﺎ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﻳـﺎ ﻫـﺮ‬ ‫ﻣﺸﻐﻠﺔ دﻳﮕﺮي رﺟﺤﺎن دارد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﻓﺮاﻏﺖ را ﻣﻴﺴﺮ ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬و ﻓﺮاﻏﺖ اﺳﺎس ﺳـﻌﺎدت اﺳـﺖ‪ .‬از ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﻋﻤﻠـﻲ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻧﻮﻋﻲ ﺳﻌﺎدت درﺟﺔ دوم ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﺳﻌﺎدت ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﻋﻘﻞ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ‬ ‫دﻳﮕﺮي اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﺘﻔﻜﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و در ﺣﺪ ﻣﺘﻔﻜـﺮ ﺑـﻮدﻧﺶ در زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﺪاﻳﻲ ﺳـﻬﻴﻢ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫»ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﺪا‪ ،‬ﻛﻪ در ﺳﻌﺎدت از ﻫﻤﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻜﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬از ﻣﻴﺎن اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﺷـﺨﺺ ﻓﻴﻠﺴـﻮف ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﺪا ﻣﺎﻧﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮدﻣﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺧﻼق ارﺳﻄﻮ □ ‪151‬‬

‫ﻫﺮﻛﺲ ﻋﻘﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد و ورزش دﻫﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺣﺎل روﺣﻲ اﺳـﺖ و ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﻧـﺰد‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎن از ﻫﻤﻪ ﮔﺮاﻣﻲﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﺧﺪاﻳﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺑﺸﺮي داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻘـﻞ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ آﻧﻬﺎ از آﻧﭽﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪﺗﺮ و در ﻧﻈﺮﺷﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ )ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻘﻞ( ﺧﺸﻨﻮد ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﻴﺰ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﭼﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻬﺮ ﻣﻲ ورزﻧﺪ و ﺣﺮﻣﺖ ﻣﻲ ﻧﻬﻨﺪ ﭘﺎداش دﻫﻨﺪ؛ و اﻳﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﺪاﻧﭽـﻪ ﻧـﺰد آﻧـﺎن ﮔﺮاﻣـﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻛﺎر آﻧﺎن ﺻﻮاب و ﺑﺰرﮔﻮاراﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬و آﺷﻜﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺻﻔﺎت ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﻛﺴـﻲ ﺑـﻪ ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ وي ﻧﺰد ﺧﺪاﻳﺎن ﮔﺮاﻣﻲﺗﺮﻳﻦ ﻛﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اوﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﺧﻮﺷـﺒﺨﺖﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﺮدﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ و از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﻧﻴﺰ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺧﺮﺳﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )‪.(1179 a‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ‪ ،‬از ﺣﻴﺚ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب »اﺧﻼق« اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺑﻨﺪي ﻛﻪ از اﻳﻦ ﭘﺲ ﻣـﻲآﻳـﺪ ﺑـﺮاي اﻧﺘﻘـﺎل ﺑﺤـﺚ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﻣﺤﺎﺳﻦ و ﻣﻌﺎﻳﺐ ﻛﺘﺎب »اﺧﻼق« ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ رﻏـﻢ ﺑﺴـﻴﺎري ﻧﻜـﺎت ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬در زﻣﻴﻨﺔ اﺧﻼق ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎي ﻣﺴﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻛﺘﺸـﺎف ﻣﺘـﻴﻘﻦ‪ ،‬دﺳـﺖ ﻧـﺪاده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در اﺧﻼق ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻳـﻚ رﺳـﺎﻟﺔ ﻗـﺪﻳﻤﻲ‬ ‫در ﺑﺎب اﺧﻼق ﺑﻪ ﺟﻬﺘﻲ از ﺟﻬﺎت ارزﺷﺶ ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ رﺳﺎﻟﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ارﺳـﻄﻮ درﺑـﺎرة ﻧﺠـﻮم ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة اﺧﻼق ﺳـﺨﻦ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻧﻤـﻲ ﺗـﻮان ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻧﺤﻮ درﺑﺎرة ﺻﺤﺖ ﻳﺎ ﺑﻄﻼن ﺳﺨﻦ او ﺣﻜﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺳﻪ ﺳﺆال دارﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ درﺑﺎرة اﺧﻼق ارﺳـﻄﻮ‬ ‫ﻳﺎ اﺧﻼق ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف دﻳﮕﺮ ﻃﺮح ﻛﻨﻴﻢ‪ :‬آﻳﺎ اﻳﻦ اﺧﻼق در درون ﺧﻮد ﺗﻮاﻓﻖ دارد؟ آﻳـﺎ ﺑـﺎ ﻣـﺎﺑﻘﻲ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﺻـﺎﺣﺐ اﻳـﻦ‬ ‫اﺧﻼق ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﻲ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻮاﻓﻖ اﺣﺴﺎﺳﺎت اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ؟ اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺦِ ﺳﺆال اول ﻳﺎ‬ ‫دوم ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺮﺗﻜﺐ اﺷﺘﺒﺎه ﻓﻜﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺦِ ﺳﺆال ﺳـﻮم ﻣﻨﻔـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﻣـﺎ ﺣـﻖ‬ ‫ﻧﺪارﻳﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ او اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻴﻨﻘﺪر ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻈﺮات او را ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﺳﺆال را در ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﻛﻪ در »اﺧﻼق ﻧﻴﻜﻮﻣﺎﺧﻮس« ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫)‪ (1‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺗﻮاﻓﻖ دارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ از ﭼﻨﺪ ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺪود و ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﻣﻬـﻢ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻛـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫ﺳﻌﺎدت اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﻌﺎدت ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺗﻮﻓﻴﻖ آﻣﻴﺰ‪ ،‬ﺧﻮب ﭘﺮوراﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﻓﻀـﻴﻠﺘﻲ ﺣـﺪ‬ ‫وﺳﻂ دو ﻧﻬﺎﻳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺎﻛﻴﺰه و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﭘﺮوراﻧﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﻗﺮﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻖ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ‪ ،‬در ﻣـﻮرد ﺗﻔﻜـﺮ‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﺳﺖ ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻏـﺮض از ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺣـﺪ وﺳـﻂ ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﻴﺎﻧﻪ روي ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن آن در ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻋﻘﻠﻲ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪ دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺎﻳﺪ وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻧﻴﺰ ﻗـﺪري‬ ‫ﻣﺒﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻮدﻛﺎن و ﺟﻮاﻧﺎن را وادار ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺎدت اﻧﺠﺎم دادن ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮب را ﻓﺮاﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻋـﺎدت‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻟﺬت در ﻓﻀﻴﻠﺖ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮد و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻗـﺎﻧﻮن رﻓﺘـﺎر اﻧﺴـﺎن ﺑـﻲاﺟﺒـﺎري ﺑـﺎ ﻓﻀـﻴﻠﺖ‬ ‫درآﻣﻴﺰد‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه اﻣﻜﺎن دارد ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻋﺎدﺗﻬﺎي ﺑﺪ ﻓﺮاﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨـﻮاﻫﻴﻢ‬ ‫ﺧﺮد ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﮔﺮ از اﻳﻦ وﺿﻊ دوري ﻧﺠﻮﻳﻴﻢ ﺑﻨـﺎي‬ ‫از اﻳﻦ وﺿﻊ دوري ﺑﺠﻮﻳﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار داراي ‪‬‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻟﺬت ﺑﺨﺶ اﺳﺖ ﻓﺮو ﻣﻲ رﻳﺰد؛ ﻧﻬﺎﻳﺖ آﻧﻜﻪ ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳـﺖ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﺧﻼق‪.‬‬ ‫)‪ (2‬اﺧﻼق ارﺳﻄﻮ از ﻫﺮ ﺣﻴﺚ ﺑﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ او ﺗﻮاﻓﻖ دارد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ او ﺑﻴـﺎن ﻧـﻮﻋﻲ ﺧـﻮشﺑﻴﻨـﻲ‬ ‫اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﻋﻠﻞ ﻏﺎﻳﻲ ﺑﺎور دارد‪ ،‬و اﻳﻦ ﺑﺎور ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼـﻮدي ﺑـﺮ ﺳـﻴﺮ‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﺟﻬﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وي ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﭼﻨﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺸﻜّﻞ‪ ،‬ﻳﺎ ﺻﻮرت‪ ،‬را اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ؛ و اَﻋﻤـﺎل‬ ‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺧﻴﺰ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬راﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﻲ از اﺧﻼق ﻋﻤﻠﻲِ ارﺳﻄﻮ‬

‫‪ □ 152‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺧﺺ ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﺸﺎﻫﺪة اﻣﻮر ﺑﺸﺮي اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻧﻈﺮﻳﺔ او‪ ،‬ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺟﺰو ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻌﺔ او ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫)‪ (3‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ذوق و ﺳﻠﻴﻘﺔ ارﺳﻄﻮ را در اﺧﻼق ﺑﺎ ذوق و ﺳﻠﻴﻘﺔ ﺧﻮد ﺑﺴﻨﺠﻴﻢ‪ ،‬در وﻫﻠﺔ اول‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛـﻪ ﭘـﻴﺶ‬ ‫از اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺪم ﻣﺴﺎوات ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدﻣﺎن اﻣﺮوزه ﻧﻔﺮتآور اﺳﺖ‪ .‬در اﺧﻼق ارﺳـﻄﻮ‬ ‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﺮادي ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﻔﻮق ﺷﻮﻫﺮ و ﭘﺪر ﺑﺮ زن و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬وارد ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣـﻲ ﺧـﻮرد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺟﻬﺎن اﺳﺎﺳﺎً ﻣﺨﺘﺺ ﻋﺪة ﻣﻌﺪودي اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤـﺎن اﻧﺴـﺎﻧﻬﺎي ﺑﺰرﮔـﻮار و ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻇﺎﻫﺮاً ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻮدة ﻣﺮدم وﺳﻴﻠﻪ اي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮاي ﭘﺪﻳﺪ آوردن ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ ﺣﺎﻛﻢ و ﻋﺎﻟﻢ‪ .‬ﻛﺎﻧـﺖ‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻏﺎﻳﺘﻲ اﺳﺖ؛ و اﻳﻦ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻴﺎﻧﻲ داﻧﺴﺖ از ﻧﻈﺮي ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﻄﺮح ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﺧﺎﻟﻲ از اﺷﻜﺎل ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ دو ﻓﺮد ﺗﻌﺎرض ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧـﺖ وﺳـﻴﻠﻪ اي ﺑـﺮاي‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻛﺮدن ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﻏﺎﻳﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان اﺻﻠﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺑـﺮ‬ ‫ﻃﺒﻖ آن اﺻﻞ ﺑﺘﻮان ﺣﻜﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻮد؟ ﭼﻨﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑـﻴﺶ از ﻓـﺮد ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ اﺻﻞ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻌﺘﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺘﺎم ‪ Bentham‬و »ﺑﻬﺮه ﺟﻮﻳﺎن« )‪» (utilitarians‬ﻋﺪاﻟﺖ« را‬ ‫ﺑﻪ »ﻣﺴﺎوات« ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻨﺎﻓﻊ دو ﻓﺮد ﺗﻌﺎرض ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬راه ﺻﺤﻴﺢ آن راﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺠﻤـﻮع‬ ‫ﺳﻌﺎدﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺪاﻣﻴﻚ از ﻃﺮﻓﻴﻦ از ﺳﻌﺎدت ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻌﺎدت ﺑﻪ ﭼﻪ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺗﺴﻬﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻬﻢ ﻃﺮف‪ ‬ﺑﻬﺘﺮ از ﺳﻬﻢ ﻃﺮف‪ ‬ﺑـﺪﺗﺮ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑﺎﺷـﺪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اداش ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﻪ ﻣﻜﺎﻓﺎت رﺳﻴﺪن ﺑﺪي ﺳﻌﺎدت ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ؛ ﻧﻪ ﺑـﺪان ﺳـﺒﺐ‬ ‫ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺧﻼﻗﻲ ﻧﻬﺎﻳﻲ داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﺧﻮﺑﺎن ﺑﻴﺶ از ﺑﺪان اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ‪،‬‬ ‫»ﻋﺪاﻟﺖ« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺳﻨﺠﺶ ﻣﻘﺪار ﺳﻌﺎدﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻫﺮ اﻣﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺳـﻮد ﻳـﻚ ﻓـﺮد ﻳـﺎ‬ ‫ﻃﺒﻘﻪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ زﻳﺎن ﻓﺮد ﻳﺎ ﻃﺒﻘﺔ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺗﺼﻮر دﻳﮕﺮي از ﻋﺪاﻟﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز‬ ‫در ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺴﺎن ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ‪ -‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺔ دﻳﻨﻲ داﺷـﺖ ‪ -‬ﻣـﻲاﻧﺪﻳﺸـﻴﺪﻧﺪ ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰ ﻳـﺎ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ داراي ﺣﻴﻄﻪ ﻳﺎ ﺣﺮﻳﻢ ﺧﺎص ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺠـﺎوز از آن »ﻏﻴﺮﻋﺎدﻻﻧـﻪ« اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ اﺷـﺨﺎص‪ ،‬ﺑـﻪ اﻋﺘﺒـﺎر‬ ‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻳﺎ اﺳﺘﻌﺪادﺷﺎن‪ ،‬ﺣﻴﻄﻪاي وﺳﻴﻌﺘﺮ از ﺣﻴﻄﺔ دﻳﮕﺮان دارﻧـﺪ؛ و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔـﺮ اﻳـﻦ اﺷـﺨﺎص ﺳـﻬﻢ ﺑﻴﺸـﺘﺮي از‬ ‫ﺳﻌﺎدت درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲ روي ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻲاﻧﮕﺎرد؛ اﻣﺎ ﺷﺎﻟﻮدهﻫﺎي آن در دﻳﺎﻧﺖ ﺑـﺪوي‪،‬‬ ‫ﻛﻪ در آﺛﺎر ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻗﺪﻳﻢ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲﺧﻮرد‪.‬‬ ‫در آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ ﺟﺎي ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان آن را ﻧﻴﻜﺨﻮاﻫﻲ ﻳﺎ ﺑﺸﺮ دوﺳﺘﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ ﻛﺎﻣﻼً ﺧﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬رﻧﺠﻬﺎي ﻧﻮع ﺑﺸـﺮ‪،‬‬ ‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ از آﻧﻬﺎ آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬او را ﺗﻜﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬اﻳﻦ رﻧﺠﻬﺎ را از ﻟﺤﺎظ ﻋﻘﻠﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺪي ﻣـﻲ ﺷﻨﺎﺳـﺪ؛ وﻟـﻲ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻧﺸﺎﻧﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ از اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ رﻧﺠﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﮕﺮاﻧﻲ او ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ رﻧﺠﺒﺮان دوﺳﺘﺎن او ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ در رﺳﺎﻟﺔ »اﺧﻼق« ﻧﻮﻋﻲ ﻓﻘﺮِ ﻋﺎﻃﻔﻲ دﻳﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ در آﺛـﺎر ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﭘﻴﺸـﻴﻦ ﻫﻮﻳـﺪا ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﺗﻔﻜﺮات ارﺳﻄﻮ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺑﺸﺮي ﻧﻮﻋﻲ راﺣﺘﻲ و آﺳﻮدﮔﻲ ﻏﻴﺮ ﻣﻮﺟﻪ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﮔـﻮﻳﻲ ﻫﻤـﺔ آن ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد اﻧﺴﺎن ﻋﺸﻖ ﭘﺮ ﺷﻮر و ﺷﻮق ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان اﺣﺴﺎس ﻛﻨﺪ از ﻳﺎد رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺣﺘـﻲ ﺗﻮﺻـﻴﻔﻲ ﻛـﻪ او از‬ ‫دوﺳﺘﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺣﺮارﺗﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻫﻴﭻ ﻧﺸﺎﻧﻪ اي ﺑﺮوز ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ او ﻧﻴﺰ ﻣﺰة آن ﺣﺎﻟﻲ را ﻛﻪ ﻃﺎﻗـﺖ از‬ ‫ﻛﻒ ﻋﻘﻞ و ﺧﻮﻳﺸﺘﻦداري ﻣﻲرﺑﺎﻳﺪ ﭼﺸﻴﺪه اﺳﺖ؛ ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﻤﺔ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻋﻤﻴﻖ زﻧﺪﮔﻲ اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺮ او ﻣﺠﻬﻮﻟﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﺗـﻮان‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ آن ﻋﻮاﻟﻢِ ﺑﺸﺮي را ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد ﻳﻜﺴﺮه از ﻗﻠﻢ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﻣﺮدان راﺣﺖﻃﻠﺒﻲ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻮر و ﺷﻬﻮﺗﺸﺎن ﭼﻨﺪان ﻗﻮﺗﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻳـﺎ ﺷـﻴﻄﺎن داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻴﻞ ﻧﺎﻣﻼﻳﻤﺎت آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ورﻃﺔ ﻳﺄس اﻓﻜﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ ﻫﻴﭻ ﻣﻄﻠﺐ ﺟﺎﻟﺒﻲ وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ دﻻﻳﻞ‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ »اﺧﻼق« ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﺷﻬﺮﺗﻲ ﻛﻪ دارد‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ اﻫﻤﻴﺖ واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ارﺳﻄﻮ □ ‪153‬‬

‫‪ 66 82‬و ﯾ‪
9‬‬

‫‪ 36‬ء ار‪72‬‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ »ﺳﻴﺎﺳﺖ« ﻫﻢ دﻟﻜﺶ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﻬﻢ ‪ -‬دﻟﻜﺶ اﺳﺖ‪ ،‬از آﻧﻜﻪ ﺗﻌﺼﺒﺎت و ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن درس ﺧﻮاﻧـﺪة زﻣـﺎن‬ ‫ارﺳﻄﻮ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ؛ و ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻮل ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻗـﺮون وﺳـﻄﻲ ﻧﻔـﻮذ و ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬ ‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎدة ﺳﻴﺎﺳـﺘﻤﺪاران اﻣـﺮوزي‬ ‫واﻗﻊ ﺷﻮد؛ وﻟﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺮاواﻧﻲ در آن ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت دﺳﺘﻪ ﻫﺎ و ﺟﻤﺎﻋﺘﻬﺎي ﻗﺴـﻤﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻳﻮﻧـﺎن را‬ ‫روﺷﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬از اﺷﻜﺎل دوﻟﺘﻬﺎي ﻏﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭼﻨﺪان اﻃﻼﻋﻲ از آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﺎرهﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺼﺮ و ﺑﺎﺑﻞ و اﻳﺮان و ﻛﺎرﺗﺎژ دارد؛ وﻟﻲ ﺟﺰ در ﻣﻮرد ﻛﺎرﺗﺎژ‪ ،‬اﻳﻦ اﺷﺎرهﻫﺎ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺳﻄﺤﻲ اﺳﺖ‪ .‬از اﺳﻜﻨﺪر ﺳـﺨﻨﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲ آﻳﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ ﻛﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﺟﻬﺎن داد ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ آﮔﺎﻫﻲ دﻳـﺪه ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺑﺤـﺚ ﻫﻤـﻮاره در‬ ‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن »دوﻟﺘﻬﺎي ﺷﻬﺮي« دور ﻣﻲ زﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻦ اﻳﻦ دوﻟﺘﻬﺎ دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎن از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺻﻮرت آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد؛ وﻟـﻲ از زﻣـﺎن ارﺳـﻄﻮ ﺗـﺎ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﻮر ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻪ آزﻣﺎﻳﺸﻬﺎي اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷـﺪ ﭘﺪﻳـﺪ ﻧﻴﺎﻣـﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﺑﺪان ﺗﻮﺳﻞ ﻣﻲ ﺟﻮﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ دﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻃﻲ ﭘـﺎﻧﺰده‬ ‫ﻗﺮن ﭘﺲ از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪن اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﺴﺘﻪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ ﻧﻜﺎت ﻇﺮﻳﻒ ﻓﺮاواﻧﻲ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺑﺤـﺚ درﺑـﺎرة ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺮﺧﻲ از آن ﻧﻜﺎت را ﻳﺎدآور ﺷـﻮﻳﻢ‪ .‬ارﺳـﻄﻮ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ اورﻳﭙﻴـﺪس در درﺑـﺎر‬ ‫ارﺧﻪﻻﺋﻮس ‪ Archelaus‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬دﻛﺎمﻧﻴﺨﻮس ‪ Decamnichus‬ﻧﺎﻣﻲ او را ﺑﻪ ﺑﺪ ﺑﻮﻳﻲ دﻫﺎن ﻣﺘﻬﻢ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﺧﺸﻢ اورﻳﭙﻴﺪس را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪ ﺑﺪو اﺟﺎزه داد ﻛﻪ دﻛـﺎم ﻧﻴﺨـﻮس را ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ ﺑﺰﻧـﺪ؛ و زد‪ .‬دﻛـﺎم‬ ‫ﻧﻴﺨﻮس ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺮ ﺿﺪ ﭘﺎدﺷﺎه در دﺳﻴﺴـﻪاي ﺷﺸـﺮﻛﺖ ﻛـﺮد و ﭘﺎدﺷـﺎه را ﺑﺮاﻧـﺪاﺧﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ در اﻳـﻦ ﻫﻨﮕـﺎم‬ ‫اورﻳﭙﻴﺪس درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻄﻔﺔ ﻛﻮدﻛﺎن را ﺑﺎﻳﺪ در زﻣﺴﺘﺎن ﺑﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎد از ﺳﻮي ﺷﻤﺎل ﻣﻲ وزد‪ .‬دﻳﮕـﺮ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﺑﺪ زﺑﺎﻧﻲ ﺳﺨﺖ دوري ﺟﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا »ﮔﻔﺘﺎر زﺷﺖ ﺑﻪ ﻛﺮدار زﺷﺖ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ «.‬دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻴﺸـﺮﻣﻲ را ﻧﺒﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺗﺤﻤﻞ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه‪ ،‬ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺘﻲ ﻫﺮزﮔﻲ را ﻧﻴﺰ ﻣﺠﺎز ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣـﺮدم ﻧﺒﺎﻳـﺪ زود ازدواج ﻛﻨﻨـﺪ؛‬ ‫زﻳﺮا اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن دﺧﺘﺮاﻧﻲ ﺿﻌﻴﻒ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛ و زﻧﺎن ﺑﻲﻋﻔﺖ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺷـﺪ و ﺷـﻮﻫﺮان ﻧﺤﻴـﻒ و ﻧـﺰار‬ ‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺳﻦ ﻣﻘﺘﻀﻲ ازدواج ﺑﺮاي ﻣﺮد ﺳﻲ و ﻫﻔﺖ و ﺑﺮاي زن ﻫﺠﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﺎﻟﺲ ﺣﻜﻴﻢ ﻛﻪ از ﺗﻬﻴﺪﺳﺘﻲ در زﺣﻤﺖ ﺑﻮد ﻫﻤﺔ ﻛﺎرﮔﺎﻫﻬﺎي روﻏﻨﮕﻴﺮي را اﺟﺎره ﻛﺮد و‬ ‫آﻧﮕﺎه ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﺮخ اﺟﺎرة آﻧﻬﺎ را در اﻧﺤﺼﺎر ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﺮد ﻛـﻪ ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ ﻓﻼﺳـﻔﻪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭘﻮل درآورﻧﺪ؛ و اﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﻬﻴﺪﺳﺘﻲ روزﮔﺎر ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﺷﺎن ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﭘـﻮل‬ ‫ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻛﻨﻮن وﻗﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﺪيﺗﺮ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب »ﺳﻴﺎﺳﺖ« ﺑﺎ ﻳﺎدآوري اﻫﻤﻴﺖ دوﻟﺖ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دوﻟﺖ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺪف آن واﻻﺗﺮﻳﻦ ﺧﻮﺑﻲ‬ ‫ﻳﺎ ﺧﻴﺮاﻋﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺧﺎﻧﻮاده ﻗﺮار دارد‪ ،‬و آن ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ دو راﺑﻄﺔ اﺳﺎﺳـﻲ ﺑﻨـﺎ ﺷـﺪه ﻛـﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‬

‫‪ □ 154‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫راﺑﻄﺔ زن و ﻣﺮد‪ ،‬و راﺑﻄﺔ ارﺑﺎب و ﺑﺮده؛ و اﻳﻦ ﻫﺮ دو رواﺑﻄﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺧﺎﻧﻮار ﻛﻪ ﻓـﺮاﻫﻢ آﻳﻨـﺪ ﻳـﻚ دﻫﻜـﺪه‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورﻧﺪ؛ و ﭼﻨﺪ دﻫﻜﺪه ﻳﻚ دوﻟﺖ ‪ -‬ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ آﻧﻘﺪر ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﻬﺎي ﺧﻮد را ﺗـﺄﻣﻴﻦ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬دوﻟﺖ ﮔﺮﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻌﺪ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻗﺮار دارد ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺘﻲ ﺑﺮ ﻓﺮد ﻣﻘﺪم اﺳﺖ؛ زﻳﺮا »ﺻـﻮرﺗﻲ‬ ‫را ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﭘﺲ از رﺷﺪ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد ﻣﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ آن ﭼﻴﺰ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪ «.‬و ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﺸـﺮي ﭘـﺲ از رﺷـﺪ ﻛﺎﻣـﻞ ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرت دوﻟﺖ در ﻣﻲآﻳﺪ؛ و ﻛﻞ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﺟﺰء اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮري ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻮر »ارﮔﺎﻧﻴﺴﻢ« اﺳﺖ‪ :‬ارﺳﻄﻮ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ دﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪن ﺑﺪن‪ ،‬دﻳﮕﺮ دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ دﺳﺖ را ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ ﻏـﺮض از وﺟـﻮد آن ‪-‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ‪ -‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد؛ و ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ را دﺳﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺗﻦ زﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻗﻴﺎس‪ ،‬ﻓﺮد ﻧﻴﺰ اﮔﺮ ﺟﺰو دوﻟﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻏﺮض ﺧﻮد را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ را ﺑﻨﺎ ﻧﻬـﺎد‪،‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران ﺑﻮد؛ زﻳﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﺪون ﻗﺎﻧﻮن از ﺣﻴﻮان ﭘﺴﺖﺗﺮ اﺳﺖ و وﺟﻮد ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬دوﻟﺖ ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫ﻋﺒﺎرت از اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد از آن ﺗﺒﺎدل ﻛﺎﻻ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از وﻗﻮع ﺟﺮم ﺑﺎﺷﺪ‪» :‬ﻣﻘﺼﻮد از دوﻟﺖ زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﻮب‬ ‫اﺳﺖ ‪ ...‬دوﻟﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺗﺤﺎد ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ و دﻫﻜﺪهﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻧﺪﮔﻲ ﻛـﺎﻣﻠﻲ ﻛـﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪﻳﻬﺎي ﺧـﻮد را‬ ‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ؛ و ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ از اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ و ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ اﺳﺖ« )‪» .(1280 a‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮب وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﻣﺤﺾ« )‪.(1281 a‬‬ ‫ﭼﻮن دوﻟﺖ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪ را ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة دوﻟﺖ را ﺑﺎﻳـﺪ از‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده آﻏﺎز ﻛﺮد‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﺼﺮوف ﺑﺮدﮔﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ -‬زﻳﺮا ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺮدﮔﺎن را ﺟﺰو ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮدﮔﻲ اﻣﺮي ﺻﺤﻴﺢ و ﻣﺼﻠﺤﺖ آﻣﻴﺰ اﺳﺖ؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﺮده ﺑﺎﻳﺪ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻮد ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫زﻳﺮدﺳﺖ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﻲ زﺑﺮدﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧـﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮي ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺘـﺎً ﺑـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮدﮔـﺎن ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜــﻪ ﺑﺎﻳـﺪ از ﻧـﮋادي ﭘﺴـﺖﺗـﺮ و داراي روﺣـﻲ ﻛـﻮﭼﻜﺘﺮ ﺑﺎﺷــﻨﺪ‬ ‫)‪ 1330 a‬و ‪ .(1255 a‬ﺟﺎﻧﻮران اﻫﻠﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ آدﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ در وﺿﻊ ﺑﻬﺘﺮي ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮﻧـﺪ؛ و ﺑـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻗﻴﺎس‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﭘﺴﺘﻨﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻳﺮدﺳﺖ ﺑﺮﺗﺮان زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ روزﮔﺎر ﺑﻬﺘﺮي دارﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪه ﺷﻮد ﻛﻪ‬ ‫آﻳﺎ ﺑﺮده ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺳﻴﺮان ﺟﻨﮕﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﺎر درﺳﺘﻲ اﺳﺖ؟ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ زور‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ زوري ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﭘﻴﺮوزي در‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮي اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺟﻨـﮓ‪ ،‬در ﺻـﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬ ‫ﺿﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﺮاي زﻳﺮدﺳﺘﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﻧﻤـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸـﻪ اﻣـﺮي ﻋﺎدﻻﻧـﻪ اﺳـﺖ‬ ‫)‪(1256 a‬؛ و ﮔﻮﻳﺎ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮردي ﺑﺮده ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻃﺮف ﻣﻐﻠﻮب ﻛﺎر درﺳﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻋﻤﻞ ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻫﻴﭻ ﻣﻠﺘﻲ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘـﺎً ﺑـﻪ ﻗﺼـﺪ زﻳﺮدﺳـﺘﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻏﺮض ﻃﺒﻴﻌﺖ دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺟﻨﮓ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻫﺮ ﺟﻨﮕﻲ ﺣﻖ ﺑـﺎ ﻗـﻮي اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫آﻓﺮﻳﻦ!‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﺤﺜﻲ درﺑﺎرة ﺗﺠﺎرت ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ در اﺻﻮل ﻗﻀﺎوت ﻣﺪرﺳﻲ اﺛـﺮي ﻋﻤﻴـﻖ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰي دو‬ ‫اﺳﺘﻌﻤﺎل دارد‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻛﻔﺶ را ﻣﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﭘـﺎ ﻛـﺮد؛ اﻳـﻦ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺷﺎﻳﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ؛ و‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﺎ ﭼﻴﺰي ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻛﺮد؛ اﻳﻦ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛـﻪ ﻛﻔـﺎش ﺑـﻪ‬ ‫ﻟﺤﺎﻇﻲ ﭘﺴﺖ و ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﺮاي ﮔﺬران زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻔﺸﻬﺎي ﺧـﻮد را ﻣﺒﺎدﻟـﻪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ارﺳـﻄﻮ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺸﻪورري ﺟﺰو ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻓﻦ ﺛﺮوت اﻧﺪوزي ﻧﻴﺴﺖ )‪ .(1257 a‬راه ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺛﺮوت اﻧﺪوﺧﺘﻦ ﻣﻬﺎرت در اداره ﻛﺮدن ﺧﺎﻧـﻪ و‬ ‫زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺮوﺗﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ راه ﺑﻪ دﺳﺖ آﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺪود اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺛﺮوﺗﻲ ﻛﻪ از راه ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ دﺳﺖ آﻳـﺪ ﻣﺤـﺪود ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ ﭘﻮل ﺳﺮوﻛﺎر دارد؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺛﺮوت اﻧﺪوﺧﺘﻦ ﺳﻜﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺛﺮوﺗﻲ ﻛﻪ از راه ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ دﺳﺖ آﻳﺪ ﺑﻪ ﺣـﻖ ﻣـﻮرد‬ ‫ﺗﻨﻔﺮ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪» .‬ﻣﻨﻔﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮعِ ]ﻛﺴـﺐ ﺛـﺮوت[‪ ،‬ﺑـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ دﻟﻴـﻞ‪ ،‬رﺑـﺎﺧﻮاري اﺳـﺖ‪ .‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ارﺳﻄﻮ □ ‪155‬‬

‫]رﺑﺎﺧﻮار[ از ﭘﻮل ﺧﻮد ﺳﻮد ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﻧﻪ از راه وﻇﻴﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ آن‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﭘﻮل ﺑﺮاي ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓـﺘﻦ در ﻣﺒﺎدﻟـﻪ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻦ از راه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻮد‪ ...‬اﻳﻦ راه از ﻫﻤﺔ راﻫﻬﺎي ﺛﺮوت اﻧﺪوزي ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲﺗﺮ اﺳﺖ« )‪.(1258‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ در ﻛﺘﺎب »دﻳﻦ و ﻇﻬﻮر ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪ داري« ‪ Religion and the Rise of Capitalism‬اﺛـﺮ‬ ‫ﺗﺎوﻧﻲ ‪ Tawney‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﺎوﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي او ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﺻﻮل‬ ‫ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ »رﺑﺎﺧﻮاري« ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺎدل ﺗﻤﺎم ﭘﻮل ﺳﻮد ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺮوز ﭘـﻮل را ﻓﻘـﻂ ﺑـﻪ ﻧﺮﺧـﻲ ﮔـﺰاف ﺑـﻪ ﻣﺮاﺑﺤـﻪ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺘﻦ‪ .‬از ﻋﺼﺮ ﻳﻮﻧﺎن ﺗﺎ اﻣﺮوز‪ ،‬ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ‪ -‬ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ آن ﻗﺴﻤﺖ از ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﻛﻪ رﺷﺪ اﻗﺘﺼـﺎدي داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ ‪ -‬ﺑـﻪ دو‬ ‫ﻃﺒﻘﺔ ﺑﺪﻫﻜﺎر و ﺑﺴﺘﺎﻧﻜﺎر ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻫﻜﺎران ﺑﺎ رﺑﺎﺧﻮاري ﻣﺨﺎﻟﻔﻨﺪ و ﺑﺴﺘﺎﻧﻜﺎران ﻣﻮاﻓﻖ‪ .‬زﻣﻴﻨﺪاران ﻏﺎﻟﺐِ اوﻗـﺎت‬ ‫ﺑﺪﻫﻜﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴـﺘﺎﻧﻜﺎر ﺑـﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﻓﻼﺳـﻔﻪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﭼﻨـﺪ ﻣـﻮرد‬ ‫اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدي ﻃﺒﻘﻪاي ﻛﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ داﺷـﺘﻪ ﻣﻨﻄﺒـﻖ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﻳـﺎ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﻃﺒﻘـﺔ‬ ‫زﻣﻴﻨﺪاران ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ در ﺧﺪﻣﺖ آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﺎ رﺑﺎﺧﻮاري ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﻗـﺮون وﺳـﻄﻲ اﻫـﻞ ﻛﻠﻴﺴـﺎ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و داراﻳﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﻏﺎﻟﺒﺎً زﻣﻴﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻛﻠﻴﺴﺎ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﻤﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ در ﻋﻘﻴـﺪة ارﺳـﻄﻮ‬ ‫ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻋﺘﺮاض آﻧﺎن ﺑﻪ رﺑﺎﺧﻮاري ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺮام ﺿﺪ ﻳﻬﻮدي ﻧﻴﺰ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺟﺎري‬ ‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﺑﺎروﻧﻬﺎ ﺧـﻮد اﺧﺘﻼﻓـﻲ داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﮔـﺎﻫﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎﻻ ﻣـﻲﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻫـﺮ دو ﻃـﺮف‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻳﻬﻮدي ﺧﺒﻴﺚ ﻛﻪ در ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ از ﺳﺨﺘﻲ ﻧﺠﺎﺗﺸﺎن داده ﺑﻮد و اﻛﻨـﻮن در ﻗﺒـﺎل ﭘﻮﻟﻬـﺎﻳﺶ ﺧـﻮد را‬ ‫ﻣﺴﺘﺤﻖ ﭘﺎداﺷﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻧﻬﻀﺖ »اﺻﻼح دﻳﻦ« )‪ (Reformation‬وﺿﻊ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﺮوﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﺳﺮﺳـﺨﺖ ﺗـﺎﺟﺮ ﭘﻴﺸـﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻗﺮض دادن ﭘﻮل در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻮد ﺑﺮاﻳﺸﺎن اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ داﺷـﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻧﺨﺴـﺖ ﻛـﺎﻟﻮﻳﻦ ‪ Calvin‬و ﭘـﺲ از او‬ ‫ﺳﺎﻳﺮ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن رﺑﺎﺧﻮاري را ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ از اﻳﻦ ﻛﺎر ﭘﻴﺮوي ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻫﻲ ﻗﺪﻳﻢ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻛﻪ درآﻣﺪﺷﺎن از ﻣﺤﻞ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔـﺬارﻳﻬﺎي داﻧﺸـﮕﺎه‬ ‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ از ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺮﻳﺪﻧﺪ و دﻳﮕﺮ ﺑﺎ زﻣﻴﻨﺪاري راﺑﻄﻪاي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ رﺑـﺎﺧﻮاران را ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬در ﻫـﺮ‬ ‫ﻛﺪام از اﻳﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪاي از دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮاي ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﻋﻘﻴﺪهاي ﻛـﻪ از ﻟﺤـﺎظ اﻗﺘﺼـﺎدي ﻣﺘﻀـﻤﻦ ﺻـﺮﻓﻪ و‬ ‫ﺻﻼح ﺑﻮده ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﺔ اﻓﻼﻃﻮن را ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در اﻧﺘﻘﺎدات ارﺳﻄﻮ ﻧﺨﺴـﺖ اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﺔ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺐ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺑﻪ دوﻟﺖ وﺣﺪت ﻣﻲ دﻫﺪ و آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺮد در ﻣﻲآورد‪ .‬ﺳـﭙﺲ‬ ‫اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮاي از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدن ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﻫﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪهاي ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﺑﺪان ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲﭘﻨﺪارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ دادن ﻋﻨﻮان »ﻓﺮزﻧﺪ« ﺑﻪ ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻨﺸﺎن اﻗﺘﻀﺎي ﻓﺮزﻧﺪي ﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻮاﻃﻔﻲ را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺧـﻮد دارﻧـﺪ‪ .‬در ﻣـﻮرد‬ ‫ﻋﻨﻮان »ﭘﺪر« ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ .‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻴﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ اﻓﺮاد ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﺟـﻪ را‬ ‫درﻳﺎﻓﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؛ و اﮔﺮ »ﻓﺮزﻧﺪان« ﻣﻴﺎن »ﭘﺪران« ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺘﺮﻛﺎً ﻓﺮاﻣﻮش ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺮادرزاده ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ »ﻓﺮزﻧﺪ‪ «.‬ﻃﺮح اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺎﻳﺔ ﻣﻬـﺮ و ﻣﺤﺒـﺖ را رﻗﻴـﻖ‬ ‫ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺳﺘﺪﻻل ﻏﺮﻳﺒﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬داﻳﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻮن ﺧﻮدداري از ارﺗﻜﺎب زﻧﺎ ﻓﻀـﻴﻠﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ درﻳـﻎ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﭽﻨﺎن ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻀﻴﻠﺖ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه رذﻳﻠﺘﻲ ﻛـﻪ ﻧﻘـﻴﺾ آن اﺳـﺖ از ﻣﻴﺎﻧـﻪ ﺑـﺮدارد‬ ‫)‪ .(1263‬آﻧﮕﺎه ارﺳﻄﻮ از ﻣﺎ ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ زن اﺷﺘﺮاﻛﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺎﻧﻪ را ﻛﻪ اداره ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؟‬ ‫ﻣﻦ ﻳﻚ وﻗﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻧﻮﺷﺘﻢ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﻌﻤﺎري و ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ «،‬و در آن ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﺸﺎن دادم ﻛﻪ ﻫﻤـﺔ ﻛﺴـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻈﺎم اﺷﺘﺮاﻛﻲ را ﺑﺎ اﻣﺤﺎي ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻼزم ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﻃﺮﻓﺪار ﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎي اﺷـﺘﺮاﻛﻲ ﺑـﺮاي ﺳـﻜﻮﻧﺖ ﮔﺮوﻫﻬـﺎي‬

‫‪ □ 156‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﺰرگ‪ ،‬و آﺷﭙﺰﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﺷﺘﺮاﻛﻲ و ﺗﺎﻻرﻫﺎي ﻏﺬاﺧﻮري اﺷﺘﺮاﻛﻲ و اﻗﺎﻣﺘﮕﺎﻫﻬﺎي اﺷﺘﺮاﻛﻲ و ﺷـﻴﺮﺧﻮارﮔﺎﻫﻬﺎي اﺷـﺘﺮاﻛﻲ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺎم را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮﻣﻌﺔ ﺑﻲﺗﺠﺮد ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺑـﺮاي اﺟـﺮاي ﻃﺮﺣﻬـﺎي اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ دارد؛ وﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎً از ﺑﺴﻴﺎري از ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ وي ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﺤﺎلﺗﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺎم اﺷﺘﺮاﻛﻲِ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ارﺳﻄﻮ را ﻧﮕﺮان ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﻣﺮدم ﺗﻨﺒﻞ را ﻫـﺪف ﺧﺸـﻢ دﻳﮕـﺮان ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺎزﻋﺎﺗﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺴﻔﺮان ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺳﺮش ﺑﻪ آﻏـﻞ ﺧـﻮدش‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اﻣﺎ ﻣﺮدم را ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﺎن ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳـﺎدي در اﺧﺘﻴـﺎر دﻳﮕـﺮان‬ ‫ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺖ و دﺳﺘﮕﻴﺮي ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻲ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻـﻲ اﻳـﻦ ﻓﻀـﺎﻳﻞ ﻏﻴـﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ارﺳـﻄﻮ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻃﺮﺣﻬﺎي اﻓﻼﻃﻮن ﺧﻮب ﺑﻮدﻧﺪ زودﺗﺮ از اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﻣـﻲرﺳـﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣـﻦ ﺑـﺎ اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺴﺘﻢ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﻴﺰي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺮا ﺑﺎ او ﻣﻮاﻓﻖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬آن ﭼﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ ﻣﻲﺑﻮد ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﺑﺮ ﺿﺪ اﻓﻼﻃﻮن‬ ‫ﻣﻲآورد‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﺒﺤﺚ ﺑﺮدﮔﻲ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﻣﺴﺎوات اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮدﮔﺎن و زﻧﺎن زﻳﺮدﺳـﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻳـﺎ ﺑـﺎز‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﺴﺎوي ﺑﻮدن ﻫﻤﺔ ﺷﻬﺮوﻧﺪان از ﺣﻴﺚ ﺣﻘﻮق ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ؟ ارﺳـﻄﻮ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ﺑﺮآﻧﻨـﺪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺴﺎواﺗﻲ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻧﻘﻼﺑﺎت ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﺤﻮة ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﺎل روي ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬ارﺳـﻄﻮ اﻳـﻦ ﺑﺮﻫـﺎن را رد‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ادﻋﺎ ﻛﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺰرگ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ زﻳﺎدهروي روي ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ اﺛـﺮ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪي؛ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻫـﻴﭽﻜﺲ‬ ‫ﺑﺮاي اﺣﺘﺮاز از ﺳﺮﻣﺎ ﺟﺒﺎر ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫دوﻟﺘﻲ ﺧﻮب اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺪﻓﺶ ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و دوﻟﺘﻲ ﺑﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ در اﻧﺪﻳﺸـﺔ ﺧـﻮد ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫دوﻟﺖ ﺧﻮب ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ‪ ،‬اﺷﺮاﻓﻲ‪ ،‬و ﻣﺸﺮوﻃﻪ )ﻳﺎ ﭘﻮﻟﻴﺘﻲ(‪ .‬دوﻟﺖ ﺑﺪ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮ ﺳـﻪ ﻗﺴـﻢ اﺳـﺖ‪ :‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﺟﺒﺎران‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮان )‪ (oligarchy‬و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮدة ﻣﺮدم )‪ .(democracy‬اﺷـﻜﺎل ﻣﻴـﺎﻧﻲ ﺑﺴـﻴﺎر ﻧﻴـﺰ وﺟـﻮد دارد‪.‬‬ ‫ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻳﺎ ﺑﺪي دوﻟﺖ از روي ﻛﻴﻔﻴﺎت اﺧﻼﻗﻲ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﺪرت ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻧـﻪ از روي ﺷـﻜﻞ ﺳـﺎزﻣﺎن‬ ‫دوﻟﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻓﻘﻂ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺷﺮاف‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﻨﺪ اﺳـﺖ و ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺗـﻮاﻧﮕﺮان از آن‬ ‫ﻣﺮدم ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ .‬و ارﺳﻄﻮ ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﺛﺮوت را ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﺮادف ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ وي‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻴﺎﻧﻪ روي‪ ،‬ﺑﺪان اﻋﺘﻘـﺎد دارد‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺛﺮوت ﻣﻌﺘﺪل ﺑﻪ اﻏﻠﺐ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﻓﻀﻴﻠﺖ را ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ ﻣﺎدﻳـﺎت ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻤﻲآورد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎدﻳﺎت را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻓﻀﺎﻳﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آورد؛ و ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﺧﻮاه ﻋﺒﺎرت از ﻟﺬت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻓﻀﻴﻠﺖ‪ ،‬ﺧـﻮاه‬ ‫ﻫﺮ دو‪ ،‬ﻧﺰد ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ذﻫﻦ و ﺿﻤﻴﺮﺷﺎن ﺑﻴﺶ از دﻳﮕﺮان ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و داراي ﺳﻬﻢ ﻣﺘﻮﺳﻄﻲ از ﻣﺎدﻳـﺎت ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﻧﺰد ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺑـﻲﻓﺎﻳـﺪهاي ﻣﺎدﻳـﺎت در اﺧﺘﻴـﺎر دارﻧـﺪ اﻣـﺎ از ﺣﻴـﺚ ﻛﻴﻔﻴـﺎت ﻋـﺎﻟﻴﺘﺮ‬ ‫ُﻛﻤﻴﺘﺸﺎن ﻣﻲﻟﻨﮕﺪ« )‪ b‬و ‪ .(1323 a‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣـﺮدم )آرﻳﺴﺘﻮﻛﺮاﺳـﻲ( و ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﺮدم )اوﻟﻴﮕﺎرﺷﻲ( ﻓﺮق اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻏﻠﺐِ اﺣﺘﻤﺎل ﺛﺮوت ﻣﺘﻮﺳﻄﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮدم و ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﺟﻤﻬﻮري ]= ﻳﺎ ﭘﻮﻟﻴﺘﻲ[ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻓـﺮق دارﻧـﺪ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ در آﻧﭽـﻪ ارﺳـﻄﻮ »ﭘـﻮﻟﻴﺘﻲ«‬ ‫)‪ (Polity‬ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮي ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد )‪ .(1293 b‬اﻣﺎ ﻣﻴﺎن ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ و ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺟﺒـﺎري‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺗﻔﺎوت اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮان را از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺣﺴﺐ وﺿﻊ اﻗﺘﺼﺎدي ﻃﺒﻘﺔ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮار ﻣـﻲدﻫـﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﻲﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﻲﭼﻴﺰان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ‬ﺗﻮاﻧﮕﺮان اﺳﺖ؛ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮدم ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻲﭼﻴﺰ ﺑﻲﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺑﻬﺘﺮ از اﺷﺮاﻓﻲ‪ ،‬و اﺷﺮاﻓﻲ ﺑﻬﺘﺮ از »ﭘﻮﻟﻴﺘﻲ« اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷـﻜﻞ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻓﺎﺳـﺪ‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻫﻤﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺒﺎري ﺑﺪﺗﺮ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮان و ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺗـﻮاﻧﮕﺮان ﺑـﺪﺗﺮ از‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ارﺳﻄﻮ □ ‪157‬‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ارﺳﻄﻮ دﻓﺎعِ ﺑﻪ ﺳﺰاﻳﻲ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮدم ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛـﻪ ﻏﺎﻟـﺐ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد‬ ‫ﺑﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻣﻴﺎن ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﺑﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮدم از ﻫﻤﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺼﻮر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮدم ﻳﺎ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﻮري ﻛﻪ ﻣﺎ از دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ دارﻳﻢ اﻓﺮاﻃـﻲﺗـﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن ﻗﻀﺎت ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻮازﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮان اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻗﻀـﺎت از راه‬ ‫ﻗﺮﻋﻪ ﻛﺸﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻮازﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣـﺮدم اﺳـﺖ‪ .‬در اﺷـﻜﺎل اﻓﺮاﻃـﻲ دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ در ﻳﻮﻧـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺠﻤـﻊ ﻋﻤـﻮﻣﻲ‬ ‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮد و در ﻫﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻼً ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻣﺤﺎﻛﻢ آﺗﻦ از ﮔﺮوﻫﻲ از ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ‬ ‫ﻗﺮﻋﻪ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ و ﻫﻴﭻ ﻗﺎﺿﻴﻲ در ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺤﺎﻛﻢ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮوﻧﺪان اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬ ‫زﺑﺎن آوري ﻣﺘﻬﻢ ﻳﺎ ﻣﺪﻋﻲ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﻳﺎ اﻏﺮاض ﺣﺰﺑﻲ را در رأي ﺧﻮد دﺧﺎﻟﺖ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻣـﻮرد‬ ‫اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب »ﺳﻴﺎﺳﺖ« ﺑﺤﺚ ﻣﻔﺼﻠﻲ ﻧﻴﺰ درﺑﺎرة ﻋﻠﻞ اﻧﻘﻼب دارد‪ .‬در ﻳﻮﻧﺎن اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه رخ ﻣﻲداد ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻖ در‬ ‫اﻣﺮﻳﻜﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ارﺳﻄﻮ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﻣﺘﻌﺪدي در دﺳﺖ داﺷﺖ ﺗﺎ از آﻧﻬﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠـﺖ ﻋﻤـﺪه‪ ،‬اﺧـﺘﻼف‪‬‬ ‫ﺗﻮاﻧﮕﺮان و ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮدم از اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ﻣﺮدﻣـﻲ ﻛـﻪ از ﺣﻴـﺚ آزادي‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﻤﻪ ﺣﻴﺚ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮان از اﻳﻦ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ آب ﻣﻲﺧﻮرد ﻛـﻪ ﻣﺮدﻣـﻲ ﻛـﻪ از ﻳـﻚ ﺣﻴـﺚ‬ ‫ﺑﺮﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ دو داراي ﻧﻮﻋﻲ ﻋﺪاﻟﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻋﺪاﻟﺖ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫»ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻫﺮ دو ﻃﺒﻘﻪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺳﻬﻤﻲ ﻛﻪ در دوﻟﺖ دارﻧﺪ ﺑﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪي ﻛﻪ از ﭘﻴﺶ در ﺳﺮ ﭘﺮوراﻧـﺪهاﻧـﺪ ﻣﻨﻄﺒـﻖ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‬ ‫دﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﻣﻲزﻧﻨﺪ« )‪ .(1301 a‬در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮدم ﻛﻤﺘﺮ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮان اﺣﺘﻤـﺎل اﻧﻘـﻼب ﻣـﻲرود؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺟﺎﻧﺐ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را رﻫﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ اﻳﻦ ﺗﻮاﻧﮕﺮان آدﻣﻬﺎي ﮔﺮدن ﻛﻠﻔﺘﻲ ﺑﻮده اﻧﺪ؛ زﻳﺮا ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‬ ‫ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻣﻦ دﺷﻤﻦ ﻣﺮدم ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ﻗـﺪرت دارم از رﺳـﺎﻧﺪن‬ ‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ آزار ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ «.‬اﻣﺮوز ﻣﺮﺗﺠﻌﺎن اﻳﻦ اﻧﺪازه ﺻﺮاﺣﺖ ﻟﻬﺠﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﻧﻘﻼب ﻻزﻣﻨﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت دوﻟﺘﻲ در ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬اﺣﺘـﺮام ﮔـﺬاردن ﺑـﻪ ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﺣﺘﻲ در اﻣﻮر ﺟﺰﺋﻲ‪ ،‬و رﻋﺎﻳﺖ ﻋﺪاﻟﺖ در اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن و ادارة ﻣﻤﻠﻜﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »ﻣﺴﺎوات ﻧﺴـﺒﻲ و اﻳﻨﻜـﻪ ﻫـﺮ ﺷﺨﺼـﻲ از‬ ‫ﺣﻘﻮق ﺧﻮد ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ« )‪ .(1307 a ،1307 b ،1310 a‬ﻫﻴﭻ ﭘﻴﺪا ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ارﺳـﻄﻮ دﺷـﻮاري ﻣﻮﺿـﻮع »ﻣﺴـﺎوات‬ ‫ﻧﺴﺒﻲ« را درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻨﻲ ﻣﺴﺎواﺗﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻓﻀﻴﻠﺖ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬و اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در زﻣﻴﻨﺔ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﺑـﺮ‬ ‫ﺣﺴﺐ ﻣﻘﺪار درآﻣﺪ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻴﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺷﺮاف و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮان‪ ،‬ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﻣـﻲﻛﻮﺷـﺪ ﺑـﺪان‬ ‫ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﺎﻟﺖ ﻣﻮروﺛﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻤﻴﻖ و ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎﻳﻲ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺣﺘـﻲ در آن‬ ‫ﺻﻮرت ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﻃﺒﻘﺔ وﺳﻴﻌﻲ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﻲاﺻﻞ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ آﻧﺎن را در دوﻟﺖ ﺷﺮاﻛﺖ داد ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا دﺳـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﻘﻼب ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬دوﻟﺘﻬﺎي اﺷﺮاﻓﻲ ﻣﻮروﺛﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺪت درازي دوام ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﻳﮕﺎﻧـﻪ ﻣﻨﺒـﻊ درآﻣـﺪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺗﺤﻠﻴﻞ آﺧﺮ ﻫﻤﺎن ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮيِ درآﻣﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮد دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ‬ ‫ﺗﻤﺎم ﻣﻲ ﺷﻮد‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﭘﺪﻳﺪ آوردن »ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﺴﺒﻲ« ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻫﺮ اﻣﺘﻴﺎزي ﺟﺰ ﺛﺮوت ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﺤﻜـﻮم ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ درآﻣﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒـﺮ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺰ‬ ‫ﻧﺪﻳﺪم ﻧﻴﻜﻤﺮدي ﻧﺎن ﺧﻮد را از راه درﻳﻮزه ﺑﻪ دﺳﺖ آورد؛ و ارﺳﻄﻮ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺧﻮب درآﻣﺪﺷـﺎن درﺳـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﺪازة درآﻣﺪ ﺧﻮد او اﺳﺖ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻪ ﺑﺴﻴﺎر و ﻧﻪ ﻛﻢ‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰ ﺗﺴﺎوي ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ »ﻋﺪاﻟﺖ«‬ ‫در ﻋﻤﻞ ﺻﻔﺘﻲ را ﻣﻼك اﻋﺘﺒﺎر ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ داد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻳﻜﺴﺮه ﺗﻔﺎوت دارد؛ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ آن را ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دﻟﻜﺸﻲ ﻧﻴﺰ درﺑﺎرة ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺒﺎري ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﺟﺒﺎر ﺧﻮاﻫﺎن ﺛـﺮوت اﺳـﺖ؛ ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺧﻮاﻫـﺎن‬ ‫اﻓﺘﺨﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﺟﺒﺎر ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺰدورﻧﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﻬﺮوﻧﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺟﺒﺎران ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻓﺮﻳﺒﻜﺎرﻧﺪ و ﺑﺎ دادن‬

‫‪ □ 158‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻳﻦ ﻗﻮل ﻛﻪ ﻣﺮدم را در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮدن ﻛﺸﺎن ﻧﮕﻬﺪاري ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد ﻗﺪرت ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﺑـﻪ ﻟﺤـﻦ ﻣﺎﻛﻴـﺎوﻟﻲِ‬ ‫رﻳﺸﺨﻨﺪآﻣﻴﺰي ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺟﺒﺎر ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري ﻗﺪرت ﺧﻮد ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﻨﺪ؛ ﺑﺎﻳﺪ از ﭘﺎﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﻤﺘﺎزي‪ ،‬از‬ ‫راه اﻋﺪام ﻳﺎ ﻋﻨﺪاﻟﻠﺰوم ﺟﻨﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ؛ ﺑﺎﻳﺪ ﻏﺬاﺧﻮري دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ‪ ،‬ﻣﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﻠﻴﻤـﺎﺗﻲ را ﻛـﻪ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﺨﺎﻟﻒ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻣﻤﻨﻮع ﺳﺎزد؛ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺠﻤﻊ ﻳﺎ ﻣﺒﺎﺣﺜﺔ ادﺑﻲ را اﺟﺎزه دﻫﺪ؛ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﮕﺬارد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺮدم ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺧﻮب ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ؛ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﺎن را ﻣﺠﺒﻮر ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﻼء ﻋﺎم ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺮام او زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﺎﻳـﺪ ﺟﺎﺳﻮﺳـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎرآﮔﺎﻫﺎن زن در ﺳﻴﺮاﻛﻮس‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﻤﺎرد؛ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺨﻢ ﻧﺰاع و ﻧﻔﺎق ﺑﭙﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﺗﺒﺎع ﺧﻮد را دﭼﺎر ﻓﻘﺮ ﺳﺎزد؛ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫زﻧﺎن و ﺑﺮدﮔﺎن ﻗﺪرت ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮاﻳﺶ ﺧﺒﺮﭼﻴﻨﻲ ﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻨﮓ راه ﺑﻴﻨﺪازد ﺗﺎ اﺗﺒﺎﻋﺶ ﺳﺮﮔﺮم و ﺑﻪ رﻫﺒـﺮي ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ )‪ a‬و ‪.(1313 b‬‬ ‫ﺟﺎي ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺔ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب ارﺳﻄﻮ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﭘﺎره اﻣﺮوز ﻣﺼﺪاق دارد‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ رذﻳﻠﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﺣﺪ ﺷﺨﺺ ﺟﺒﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ راه دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻧﮕﻬـﺪاري ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺟﺒـﺎري‬ ‫وﺟﻮد دارد؛ و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺪارا و ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ دﻳﺎﻧﺖ‪ .‬اﻣﺎ ارﺳﻄﻮ ﺣﻜﻢ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺪاﻣﻴﻚ از اﻳﻦ دو راه ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل ﺗﻮﻓﻴﻖ دارد‪.‬‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻔﺼﻠﻲ ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺪف دوﻟﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ و اﻳﻦ اﻣـﺮ ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺴﺎن ﻧﻈﺮ ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮي داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻳـﻚ اﺳـﺘﺜﻨﺎ ﻫـﻢ دارد‪ :‬ﺗﺼـﺮف »ﺑﺮدﮔـﺎن ﻃﺒﻴﻌـﻲ«‬ ‫درﺳﺖ و ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻨﮓ ﺑﺮ ﺿﺪ وﺣﺸﻴﺎن را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﻨﮓ ﺑﺮ ﺿـﺪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن »ﺑﺮدة ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﻓﻘﻂ وﺳﻴﻠﻪ اﺳﺖ ﻧـﻪ ﻫـﺪف؛ ﺷـﻬﺮ‪ ،‬در‬ ‫وﺿﻊ ﺗﻨﻬﺎ و ﻣﺠﺰا ﻛﻪ ﺗﺼﺮف آن ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دوﻟﺘﻲ ﻛﻪ در ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻲ زﻧـﺪﮔﻲ ﻛﻨـﺪ ﻻزم‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ راﻛﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪا و ﻛﺎﺋﻨﺎت راﻛﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﺎرﺟﻲ در ﻣﻮرد آﻧﻬﺎ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﮔﺮﭼﻪ ﺷﺎﻳﺪ‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺑﺮاي ﺣﺼﻮل ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﻛﻪ دوﻟﺖ در ﺟﺴﺘﺠﻮي آن اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ وﺳﻴﻠﺔ ﻻزﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﻧﻔﺲ ﺟﻨﮓ ﺳﻌﺎدت ﻧﻴﺴﺖ؛‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺳﻌﺎدت ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از اﻳﻨﺠﺎ اﻳﻦ ﺳﺆال ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ‪ :‬ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﭼﻪ وﺳﻌﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ؟ ارﺳﻄﻮ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺑـﺰرگ‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ ﺧﻮب اداره ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻧﻔﻮسِ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻈﻢ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬ﻛﺸﻮر ﺑﺎﻳﺪ آن ﻗﺪر وﺳﻌﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﻬﺎي ﺧﻮد را ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ از ﺣﺪودي ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﺳﺖ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻛﺸـﻮر‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ آن ﻗﺪر ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻓﺮاد آن ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺧﺼـﺎﻳﺺ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳـﻨﺪ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ در ﻏﻴـﺮ اﻳـﻦ ﺻـﻮرت ﻫﻨﮕـﺎم‬ ‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت و ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻘﺪر ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از ﺑﺎﻻي ﺗﭙﻪاي ﺑﺘﻮان ﺗﻤﺎﻣﻲ آن را‬ ‫ﻧﻈﺎره ﻛﺮد‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺸﻮري ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﻬﺎي ﺧـﻮد را ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨـﺪ )‪ ،(1326 b‬و واردات و ﺻـﺎدرات‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )‪ .(1327 a‬در اﻳﻦ دو ﮔﻔﺘﻪ ﺗﻨﺎﻗﻀﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﻛﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺣﻖ ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ ﺷﻬﺮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪» .‬ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻧﺒﺎﻳﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﺻﻨﻌﺘﻲ‬ ‫ﻳﺎ ﺗﺠﺎرﺗﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﭼﻨﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺴﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪ «.‬ﻛﺸـﺎورز ﻫـﻢ ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ؛ زﻳـﺮا ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﺮاﻏﺖ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﺎﻳﺪ زﻣﻴﻨﺪار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﺸﺎورزان ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮدﮔﺎﻧﻲ از ﻧﮋاد دﻳﮕـﺮي ﺑﺎﺷـﻨﺪ )‪ .(1330 a‬ارﺳـﻄﻮ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﮋادﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﺎ روﺣﻨﺪ و ﻧﮋادﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﺎ ﻫﻮش؛ ﭘﺲ ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﺎﻳﺪ از ﻧﮋادﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎ روح ﺑﻮدن ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﻼح و ﺻﺮﻓﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﺎ روﺣﻨﺪ و ﻫﻢ ﺑﺎ ﻫـﻮش‪ .‬ﺑـﺮ آﻧـﺎن ﺑﻬﺘـﺮ از ﻗﺒﺎﻳـﻞ‬ ‫وﺣﺸﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن اﮔﺮ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮﻧﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﺮ ﺟﻬـﺎن ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻛﻨﻨـﺪ )‪ .(1327 a‬ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ارﺳﻄﻮ اﺷﺎره اي ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻜﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﭼﻨﻴﻦ اﺷﺎره اي ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد وﺳﻌﺖ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ارﺳﻄﻮ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻫﻤﺎن اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻟﻴﺒﺮاﻟﻬﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺪان دﭼﺎرﻧﺪ؛ ﻣﻨﺘﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻴﺰان اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻓﺮق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺸﻮري ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ از ﺧﻮد دﻓـﺎع ﻛﻨـﺪ؛ و‪ ،‬اﮔـﺮ ﺑﺨـﻮاﻫﻴﻢ ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ارﺳﻄﻮ □ ‪159‬‬

‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻲ از ﺟﻨﮓ ﺟﺎن ﺑﻪ در ﺑﺮد‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺸﻮري ﺣﺘﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻲدﺷﻮاري از ﺧﻮد دﻓﺎع ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮي ﻣﺴـﺘﻠﺰم‬ ‫ﭼﻪ وﺳﻌﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻨﻌﺖ و ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕـﻲ ﻣﺮﺑـﻮط اﺳـﺖ‪ .‬در زﻣـﺎن ارﺳـﻄﻮ دوﻟﺘﻬـﺎي ﺷـﻬﺮي ﺑﺮاﻓﺘـﺎده ﺑﻮدﻧـﺪ؛ زﻳـﺮا‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﺪوﻧﻴﻪ از ﺧﻮد دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ؛ در زﻣﺎن ﻣﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻘﺪوﻧﻴﻪ ﻫﻢ ﺟﺰو آن اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺮاﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن‪ 1‬ﻫﻮاداري از اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺎﻣﻞ ﻳﻮﻧﺎن ﻳﺎ ﻫﺮ ﻛﺸﻮر ﻛﻮﭼﻚ دﻳﮕﺮي ﻫﻤﺎن ﻗﺪر ﺑﻲ ﺛﻤﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻮاداري از اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺎﻣﻞ ﺷﻬﺮي ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻗﻠﻤﺮو آن را ﺑﺘﻮان از ﺑﺎﻻي ﺗﭙﺔ ﺑﻠﻨﺪي ﻧﻈﺎره ﻛﺮد‪ .‬اﺳﺘﻘﻼل ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﻛﺸﻮر ﻳﺎ اﺗﺤﺎدﻳﻪ اي ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻌﺮض ﻫـﺮ ﻛﺸـﻮر ﺑﻴﮕﺎﻧـﻪ اي را دﻓـﻊ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻫـﻴﭻ ﻛﺸـﻮري ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از اﻣﺮﻳﻜﺎ ﻳﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻮاب اﻳﻦ اﺣﺘﻴﺎج را ﻧﻤﻲدﻫﺪ؛ و ﺷﺎﻳﺪ اﺗﺤﺎد ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻘﺼﻮد‬ ‫ﻛﺎﻓﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب »ﺳﻴﺎﺳﺖ«‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ ﻣﺎﺳﺖ ﻧﺎﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺤﺜﻲ درﺑﺎرة ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﺧﺎﺗﻤـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﭙﺲ ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﺎن ﻣـﻲﺗـﻮان ﻫﻨﺮﻫـﺎي‬ ‫ﺳﻮدﻣﻨﺪي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺷﭙﺰي‪ ،‬آﻣﻮﺧﺖ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﺟﺰو ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷـﻜﻞ دوﻟـﺖ‬ ‫ﺧﻮد ﭘﺮورش ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﻳﺎ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻣﻮزش ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻔﺎوت ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ در‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ارﺳﻄﻮ ﻻزم ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺷﻬﺮوﻧﺪان در ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﻬﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﺎﻳﺪ آﻧﭽﻪ را ﺑﺮاﻳﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﭘﺴﺖ ﺳﺎزد ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﺑﺪاﻧﻬﺎ آﻣﻮﺧـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺪﻧﻬﺎﺷﺎن را از رﻳﺨﺖ ﺑﻴﻨﺪازد؛ ﻳﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﺎل ﺗﻮاﻧﺎ ﺳﺎزد‪ .‬ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﺘﺪل ورزش ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬و ﻧـﻪ‬ ‫ﺗﺎ آن ﺣﺪ ﻛﻪ ﻣﻬﺎرت ﺣﺮﻓﻪاي ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ .‬ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﺷـﺮﻛﺖ در ﻣﺴـﺎﺑﻘﻪﻫـﺎي اﻟﻤﭙﻴـﻚ ورزش ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‬ ‫ﺗﻨﺪرﺳﺘﻲﺷﺎن آﺳﻴﺐ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ؛ و اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ از اﻳﻨﺠﺎ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺧﺮدﺳﺎﻟﮕﻲ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﺳﺎﻟﺨﻮردﮔﻲ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﺎز ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آورﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﺎﻳـﺪ ر‪‬ﺳـﺎﻣﻲ ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ زﻳﺒـﺎﻳﻲ ﺷـﻜﻞ ﺑﺸـﺮ را‬ ‫درﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪ ﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻣﺒﻴﻦ اﻓﻜﺎر اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ و ﻟﺬت ﺑﺮدن از آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﺎن آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﺧﻮاﻧﺪن‬ ‫آواز و ﻧﻮاﺧﺘﻦ اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﺎن ﺗﻌﻠﻴﻢ داد‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ ﻣﻮﺳـﻴﻘﻲ را ﻧﻘـﺪ ﻛﻨﻨـﺪ و از آن‬ ‫ﻟﺬت ﺑﺮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن و ﻧﻮازﻧﺪﮔﺎن ﻣﺎﻫﺮ درآﻳﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻫﻴﭻ آزاد ﻣـﺮدي ﺑـﻪ ﺧﻮاﻧـﺪن آواز ﻳـﺎ‬ ‫ﻧﻮاﺧﺘﻦ ﻣﺴﻴﻘﻲ ﻧﻤﻲ ﭘﺮدازد‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺴﺘﻲ‪ .‬ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷـﺘﻦ را‪ ،‬ﺑـﺎ آﻧﻜـﻪ ﻓﻨـﻮﻧﻲ ﺑـﻲﻓﺎﻳـﺪهاﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺣﺼﻮل »ﻓﻀﻴﻠﺖ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺎﻳﺪه‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ارﺳﻄﻮ از »ﻓﻀﻴﻠﺖ« ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ »اﺧﻼق« ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ و در »ﺳﻴﺎﺳﺖ« ﻣﻜﺮر ﺑﺪان اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻔﺮوﺿﺎت اﺳﺎﺳﻲ ارﺳﻄﻮ در ﻛﺘﺎب »ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ «،‬ﺑﺎ ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺟﺪﻳﺪ ﻓـﺮق ﺑﺴـﻴﺎر دارد‪ .‬در ﻧﻈـﺮ او‪ ،‬ﻫـﺪف‬ ‫دوﻟﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭘﺪﻳﺪ آوردن اﺷﺮاف‪ ‬ﺑﺎﻓﺮﻫﻨﮓ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﻢ داراي روح اﺷﺮاﻓﻲ و ﻫﻢ دﻟﺒﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ و‬ ‫ﻫﻨﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﻪ ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻠﻲ در زﻣﺎن ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ وﺟﻮد داﺷﺖ ‪ -‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ در ﻣﻴـﺎن ﻫﻤـﺔ ﻣـﺮدم‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻧـﺰد‬ ‫ﻃﺒﻘﺔ ﻣﺮﻓﻪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺳﺎﻟﻬﺎي آﺧﺮ دورة ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ رو ﺑﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻧﻬﺎد‪ .‬ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﻛﻪ ﺑﻲﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﻲ‬ ‫دوﺳﺘﺎن ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻴﺎﻧﺖ و ﺟﻨﺎﻳﺖ و ﻗﺎﻧﻮنﺷـﻜﻨﻲ و راﻫﻬـﺎي دﻳﮕـﺮي ﻛـﻪ ﭼﻨـﺪان‬ ‫ﺟﻮاﻧﻤﺮداﻧﻪ ﻧﺒﻮد ﺑﻪ دﻓﺎع از اﻣﺘﻴﺎزات ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺳﻘﺮاط‪ ،‬آﺗﺶ ﻛﻴﻦ ﺗﻮدة ﻣﺮدم آﺗﻦ ﻓﺮوﻧﺸﺴـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﺷﻬﺮ آﺗﻦ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺮﻛﺰ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي دﻳﮕـﺮي اﻧﺘﻘـﺎل ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬در ﺳﺮاﺳـﺮ دورة‬ ‫اﺧﻴﺮ زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻗﺪرت از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ :‬ﻗﺪرت در ﭼﻨﮓ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻗﻮي ﭘﻨﺠـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬و ﻓﺮﻫﻨـﮓ در دﺳـﺖ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻧﺎﺗﻮان و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮده‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ در اﻳﺎم ﻋﻈﻤﺖ روم ﻓﻘﻂ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﺼﺪاق داﺷﺖ؛ اﻣـﺎ ﭘـﻴﺶ از ﺳﻴﺴـﺮو و ﻣـﺎرﻛﻮس‬ ‫اورﻟﻴﻮس ‪ Marcus Aurelius‬ﻛﺎﻣﻼً ﺻﺎدق ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻫﺠﻮم وﺣﺸﻴﺎن‪» ،‬ﻧﺠﺒﺎ« را وﺣﺸﻴﺎن ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲدادﻧـﺪ‪ ،‬و‬ ‫‪ .1‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1941‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 160‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻫﻞ ﻋﻠﻢ را ﻛﺸﻴﺸﺎن زﻳﺮك ﺟﻨﻮﺑﻲ‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻊ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺗﺎ زﻣﺎن رﻧﺴﺎﻧﺲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻮاماﻟﻨﺎس ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻛﺴﺐ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻛﺮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬از رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺼﻮر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﺷﺮاف ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ رواج ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ در ﻗـﺮن‬ ‫ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ وﺿﻊ ﭘﺎﻳﺎن دادﻧﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ در اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و ﭘـﺲ از آن ﺗﺠﺴـﻢ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﺷﺮاف ﺑﺎﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دورة ﭘﺲ از ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮدة ﻣﺮدم از اﻣﺘﻴﺎزات ﺧﻮد دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ؛ وﻟـﻲ‬ ‫در اﻳﻦ ﮔﻴﺮودار ﻫﻢ ﺷﺮاﻓﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻢ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﻮد را‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ دﻳﮕﺮ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻇﻬﻮر ﺻﻨﻌﺖ ﻫﻤـﺮاه‬ ‫ﺑﺎ ﻓﻨﻮن ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ دﻳﮕﺮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷـﺪن ﺗﻌﻠـﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻛـﻪ ﺗﻮاﻧـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺨﺸﻴﺪ اﻣﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺒﺨﺸﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﻮع ﺟﺪﻳﺪي از ﻋﻮام ﻓﺮﻳﺒﺎن را ﺗﻮاﻧـﺎ ﺳـﺎﺧﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﺟﺪﻳﺪي ﺗﺒﻠﻴﻎ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬دورة اﺷﺮاف ﺑﺎﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻗﻄﻌﻲ و اﺑﺪي ﺑﻪ ﺳﺮ رﺳﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ دورة ﺑﻬﺘﺮي ﻧﺪاد‪.‬‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ □ ‪161‬‬

‫‪ 66 82‬و دوم‬

‫‪ 722‬ار‪7 2‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ در ﺑﺴﻴﺎري زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻈﻴﻢ داﺷﺖ؛ در زﻣﻴﻨﺔ ﻣﻨﻄﻖ ﺗﺄﺛﻴﺮش از ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻋﻈﻴﻤﺘﺮ ﺑـﻮد‪ .‬در اواﺧـﺮ‬ ‫دورة ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻫﻨﻮز در ﺣﻜﻤﺖ اوﻟﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم اول ﺑﻮد‪ ،‬در ﺣﻮزة ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ ﻣﺮﺟﻊ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬و‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎم در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻘﺎم اول را در ﺣﻜﻤـﺖ اوﻟـﻲ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﺪو ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از رﻧﺴﺎﻧﺲ ارﺳﻄﻮ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم را ﺗﺎ ﺣﺪي از دﺳﺖ داد؛ اﻣﺎ در ﻣﻨﻄﻖ ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﻣﻘـﺎم ﺧـﻮد را‬ ‫ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ اﻣﺮوز ﻫﻢ آﻣﻮزﮔﺎران ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺑﺴﻴﺎري از دﻳﮕﺮان اﻛﺘﺸﺎﻓﺎت ﻣﻨﻄﻖ ﺟﺪﻳﺪ را ﺑـﺎ ﻟﺠـﺎج رد ﻣـﻲ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﻧﺠﻮم ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻛﻬﻨﻪ و ﻣﻨﺴﻮخ اﺳﺖ ﺳﻔﺖ و ﺳﺨﺖ ﻣﻲﭼﺴـﺒﻨﺪ‪ .‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ ارﺳـﻄﻮ در‬ ‫زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﭼﻨﺎن ﻣﻐﺎﻳﺮ رروﺷﻦ اﻧﺪﻳﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺷﻮاري ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ وي ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ اﺳـﻼف ﺧـﻮد )از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ اﻓﻼﻃﻮن( ﺑﻪ ﭼﻪ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ ﻋﻈﻴﻤـﻲ ﺗﻮﻓﻴـﻖ ﻳﺎﻓـﺖ؛ ﻳـﺎ ﻛـﺎر او در زﻣﻴﻨـﺔ ﻣﻨﻄـﻖ ﺗـﺎ ﭼـﻪ ﭘﺎﻳـﻪ ﺷـﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲ ﺑﻮد اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻘﺪﻣﺔ دو ﻫﺰار ﺳﺎل رﻛﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اي از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺪاوم ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺑﺤﺚ راﺟـﻊ‬ ‫ﺑﻪ اﺳﻼف ارﺳﻄﻮ ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻳﺎدآوري ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﻼم آﻧﺎن وﺣﻲ ﻣﻨﺰل ﻧﻴﺴﺖ و ﻟﺬا ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺷـﺎن‬ ‫را ﺳﺘﻮد ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺗﺼﻮر ﺷﻮد ﺷﺨﺺ ﺳﺘﺎﻳﻨﺪه ﭘﺎي ﻧﻈﺮﻳﺎت آﻧﺎن ﺻﺤﻪ ﻣﻲﮔﺬارد‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ارﺳﻄﻮ ﻫﻨﻮز ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚ و ﻣﺠﺎدﻟـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻟﺤﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺧﺸﻚ درﺑﺎرة او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻛﺎر ارﺳﻄﻮ در ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻗﻴﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻴﺎس ﻋﺒﺎرت از ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺳﻪ ﺟﺰء‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻛﺒـﺮي‬ ‫و ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺻﻐﺮي و ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ .‬ﻗﻴﺎس اﻗﺴﺎم ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دارد و ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﺑﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ ﻧﺎﻣﻲ ﻧﻬﺎده اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴـﻢ آن اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ »ﺑﺎرﺑﺎرا« ‪ Barbara‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻫﺮ آدﻣﻴﻲ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪) ،‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻛﺒﺮي(‬ ‫ﺳﻘﺮاط آدﻣﻲ اﺳﺖ‪) ،‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺻﻐﺮي(‬ ‫ﭘﺲ ﺳﻘﺮاط ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ )ﻧﺘﻴﺠﻪ(‬ ‫ﻳﺎ‪:‬‬ ‫ﻫﺮ آدﻣﻴﻲ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻫﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آدﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﻫﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫)ارﺳﻄﻮ اﻳﻦ دو ﻗﺴﻢ را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻤﻴﺰ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻄﺎﺳﺖ‪(.‬‬ ‫اﻗﺴﺎم دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﻗﺮارﻧﺪ‪ :‬ﻫﻴﭻ ﻣﺎﻫﻴﻲ ﻋﺎﻗﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﻮﺳﻪ اي ﻣﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻴﭻ ﻛﻮﺳﻪاي ﻋﺎﻗﻞ ﻧﻴﺴﺖ )اﻳـﻦ‬ ‫ﻗﺴﻢ »ﺳﻼرﻧﺖ« ‪ Celarent‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪(.‬‬ ‫ﻫﺮ آدﻣﻴﻲ ﻋﺎﻗﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﺟﺎﻧﻮران آدﻣﻴﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮﺧﻲ از ﺟـﺎﻧﻮران ﻋﺎﻗﻠﻨـﺪ‪) .‬اﻳـﻦ ﻗﺴـﻢ »دارﻳـﻲ« ‪ Darii‬ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪(.‬‬

‫‪ □ 162‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ ﺳﻴﺎه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از ادﻣﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮﺧﻲ از آدﻣﻴﺎن ﺳﻴﺎه ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪) .‬اﻳﻦ ﻗﺴـﻢ »ﻓﺮﻳـﻮ« ‪Ferrio‬‬

‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪(.‬‬ ‫اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ »ﺷﻜﻞ اول« را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ دو ﺷﻜﻞ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ آن اﻓﺰود‪ ،‬و ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﺷﻜﻞ ﭼﻬﺎرﻣﻲ‬ ‫ﺑﺮ آن ﻣﺰﻳﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻪ ﺷﻜﻞ اﺧﻴﺮ را ﻣﻲ ﺗﻮان از راﻫﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﺷـﻜﻞ اول ﻣﺒـﺪل‬ ‫ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻧﺘﺎﻳﺞ را از ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از »ﺑﺮﺧﻲ از آدﻣﻴﺎن ﻓﺎﻧﻴﻨﺪ« ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ‪» :‬ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫ﻓﺎﻧﻴﺎن آدﻣﻴﻨﺪ‪ «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ را از »ﻫﺮ آدﻣﻴﻲ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ« ﻫﻢ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از »ﻫﻴﭻ ﺧﺪاﻳﻲ ﻓـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ« ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ »ﻫﻴﭻ ﻓﺎﻧﻴﻲ ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ؛« وﻟﻲ از »ﺑﺮﺧﻲ از آدﻣﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻨﺪ« ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ‪:‬‬ ‫»ﺑﺮﺧﻲ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن آدﻣﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﺑﺮ آن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﺎت‪ ،‬ﻫﺮ اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻲﻛﻢ و زﻳﺎد ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻗﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫اﺳﺖ؛ و ﺑﺎ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻫﻤﺔ اﻗﺴﺎم ﻣﻔﻴﺪ و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻗﻴﺎس و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻫﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻔﺮوﺿﻲ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻣـﻲﺗـﻮان از ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﺻﻮرت ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻣﻨﻄﻖ ﺷﻜﻞ ﺑﻮد و ﺑﺪﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﻫﻢ ﻣﻬﻢ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴﻴﻦ‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ آن را ﺻـﻮرت‬ ‫ﻧﻬﺎﻳﻲ ‪ -‬و ﻧﻪ اﺑﺘﺪاﻳﻲ ‪ -‬ﻣﻨﻄﻖ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﺳﻪ اﻳﺮاد ﺑﺮ آن وارد اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ .1‬وﺟﻮد ﻓﺴﺎد ﺻﻮري در داﺧﻞ دﺳﺘﮕﺎه؛‬ ‫‪ .2‬ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪن ارزش ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﺑﺮاي ﻗﻴﺎس ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ اﺷﻜﺎل اﺳﺘﺪﻻل؛‬ ‫‪ .3‬ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪن ارزش ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از اﺷﻜﺎل اﺳﺘﺪﻻل‪.‬‬ ‫درﺑﺎرة ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺪﻛﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﻓﺴﺎد ﺻﻮري‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﺤﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻳﻦ دو ﻗﻀﻴﻪ آﻏﺎز ﻛﻨﻴﻢ‪» :‬ﺳﻘﺮاط آدﻣـﻲ اﺳـﺖ‪ «،‬و »ﻫـﺮ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻴﻲ آدﻣـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ «.‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دو را ﻛﺎﻣﻼً از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻨﻄـﻖ ارﺳـﻄﻮ ﺻـﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻀﻴﺔ »ﻫﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ آدﻣﻲ اﺳﺖ« ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑـﻲ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﺿﻤﻨﻲ ﺑﺮﺧﻲ از ﻗﻴﺎﺳﻬﺎي ارﺳﻄﻮ ﻛﺎذب ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻳﻦ ﻗﻴﺎس را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﻫﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ ﺑﻌﻀـﻲ آدﻣـﻲ ﺳـﻔﻴﺪ اﺳـﺖ‪ «.‬اﻳـﻦ ﻗﻴـﺎس در ﺻـﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪» :‬ﻫﺮ ﻛﻮه ﻃﻼﻳﻲ ﻛﻮه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫـﺮ ﻛـﻮه‬ ‫ﻃﻼﻳﻲ ﻃﻼ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻌﻀﻲ ﻛﻮه ﻃﻼ اﺳﺖ‪ «،‬ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻗﻴﺎس ﻣﻦ دروغ اﺳﺖ؛ ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت آن ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ درﺳـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ واﺿﺢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﻀﻴﺔ »ﻫﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ آدﻣﻲ اﺳﺖ« را ﺑـﻪ دو ﻗﻀـﻴﻪ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻛﻨـﻴﻢ‪ :‬ﻳﻜـﻲ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫»ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ «،‬دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ »اﮔﺮ ﭼﻴﺰي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﭼﻴﺰ آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ «.‬ﻗﻀﻴﺔ اﺧﻴﺮ ﻛـﺎﻣﻼً ﺷـﺮﻃﻲ اﺳـﺖ و‬ ‫ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﻗﻀﻴﺔ »ﻫﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ آدﻣﻲ اﺳﺖ« ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮ اﺳﺖ از ﻗﻀﻴﺔ »ﺳﻘﺮاط آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ «.‬در ﻗﻀﻴﺔ »ﺳﻘﺮاط آدﻣﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪» «،‬ﺳﻘﺮاط« ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﻗﻀﻴﺔ »ﻫﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ آدﻣﻲ اﺳﺖ‪» «،‬ﻫﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ« ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻧﻪ‬ ‫در ﻗﻀﻴﺔ »ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن وﺟﻮد دارﻧﺪ« ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺮ »ﻫﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ« دﻻﻟﺖ ﻛﻨﺪ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ در ﻗﻀﻴﺔ »اﮔﺮ ﭼﻴﺰي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﭼﻴﺰ آدﻣﻲ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﻄﺎي ﺻﻮري ﻣﺤﺾ ﻣﻨﺸﺄ ﺧﻄﺎﻫﺎﻳﻲ در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﺿﻊ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﻣـﺎ را در‬ ‫دو ﻗﻀﻴﺔ »ﺳﻘﺮاط ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ «،‬و »ﻫﺮ آدﻣﻴﻲ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ« در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮاي داﻧﺴﺘﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻗﻀـﻴﺔ »ﺳـﻘﺮاط ﻓـﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﺖ« ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت دﻳﮕﺮان ﺗﻜﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﺗﻜﻴﻪ ﻛﺮد‪ ،‬ﺷﻬﺎدت ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻗﻬﻘـﺮا ﺑﺒـﺮد‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ □ ‪163‬‬

‫ﺗﺎ ﺑﺮﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط را ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﻣﺮدة او را ﻧﻴﺰ دﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع ﻣ‪‬ـﺪر‪‬ك ‪ -‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﺟﺴﺪ ﻣﺮده ﺳﻘﺮاط ‪ -‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ آن ﺟﺴﺪ »ﺳﻘﺮاط« ﻧﺎم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻓـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﻮدن ﺳﻘﺮاط ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪» :‬ﻫﺮ آدﻣﻴﻲ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ «،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻔﺎوت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻋﻠﻢ ﻣـﺎ‬ ‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻛﻠﻲ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮاري اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ ﻟﻐﻮي ﻣﺤﻀﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻫﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ آدﻣﻲ اﺳـﺖ‪ «.‬از‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي »ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ آدﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻛﻠﻲ را ﻣﻲﺗـﻮان‬ ‫از روي ﻛﺘﺎب ﻟﻐﺖ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﺮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ از اﺻﻞ ﻟﻐﺖ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮة ﻛﺎرﺑﺮد ﻟﻐﺖ راﺟﻌﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫»ﻫﺮ آدﻣﻴﻲ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ« از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در »آدﻣﻲ ﺟﺎوﻳﺪ« از ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻫﻴﭻ ﺗﻨﺎﻗﻀﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﻀﻴﺔ »ﻫﺮ آدﻣﻴﻲ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ«‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺳﺘﻘﺮاﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻫﻴﭻ ﻣﻮرد ﻣﺤﻘﻖ و ﻣﺼﺪﻗﻲ ﻛﻪ آدﻣـﻲ )ﻣـﺜﻼً( ﺑـﻴﺶ از ‪150‬‬ ‫ﺳﺎل ﻋﻤﺮ ﻛﻨﺪ دﻳﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻗﻀﻴﻪ را ﻣﺤﺘﻤﻞ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺤﻘﻖ‪ .‬ﺗﺎ زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ آدﻣﻴـﺎن زﻧـﺪه وﺟـﻮد‬ ‫دارﻧﺪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻄﺎﻫﺎي ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ از اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺎ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻗﻀﻴﺔ »ﻫﺮ آدﻣﻴﻲ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ« »ﻫﺮ آدﻣﻴـﻲ« ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻗﻀﻴﺔ »ﺳﻘﺮاط ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪» «،‬ﺳﻘﺮاط« ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﻴﺪان داد ﻛﻪ »ﻫﺮ آدﻣﻴﻲ«‬ ‫ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﻧﻮع وﺟﻮدي دﻻﻟﺖ دارد ﻛﻪ »ﺳﻘﺮاط‪ «.‬اﻳﻦ اﻣﺮ ارﺳﻄﻮ را ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﮔﻔـﺖ ﻫـﺮ ﻧـﻮﻋﻲ ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﺟﻮﻫﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮد ارﺳﻄﻮ دﻗﺖ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع را ﺳـﺒﻚ و ﻗﺎﺑـﻞ ﻫﻀـﻢ ﺳـﺎزد؛ اﻣـﺎ ﺷـﺎﮔﺮداﻧﺶ‪ ،‬ﺧﺎﺻـﻪ‬ ‫ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﭘﺮواﻳﻲ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺷﺘﺒﺎه دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻳﻦ ﺧﻄﺎ ﺑﺪان دﭼﺎر ﻣﻲ ﺷـﻮد اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻲ ﭘﻨـﺪارد ﻣﺤﻤـﻮلِ ﻣﺤﻤـﻮل‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺤﻤﻮلِ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪» :‬ﺳﻘﺮاط ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ «،‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ارﺳـﻄﻮ‬ ‫»آدﻣﻲ« ﻣﺤﻤﻮل »ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« و »ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ﻣﺤﻤﻮل »ﺳﻘﺮاط« و ﻟﺬا »آدﻣﻲ« ﻣﺤﻤﻮل »ﺳﻘﺮاط« اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ »آدﻣﻲ« ﻣﺤﻤﻮل »ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻴﺎن اﺳﻢ و ﻣﺤﻤﻮل‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﺣﻜﻤﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﺟﺰﺋـﻲ و ﻛﻠـﻲ‪،‬‬ ‫ﻣﺒﻬﻢ و ﻣﺤﻮ ﻣﻲ ﺷﻮد و اﻳﻦ اﻣﺮ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ وﺧﻴﻤﻲ ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﻲآورد‪ .‬ﻳﻜـﻲ از اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎﺗﻲ ﻛـﻪ از اﻳـﻦ رﻫﮕـﺬر ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫ﻣﻲ آﻣﺪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻧﻮﻋﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻓﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻴﻦ ﻫﻤﺎن ﻳﻚ ﻓﺮد اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﺣﺼﻮل ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺻﺤﻴﺢ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻋﺪد ﻳﻚ را ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ ﻣﻐﺎﻟﻄﺎت ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻲﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪن ارزشِ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﺑﺮاي ﻗﻴـﺎس‪ .‬ﻗﻴـﺎس ﻓﻘـﻂ ﻳﻜـﻲ از اﻗﺴـﺎم اﺳـﺘﺪﻻل اﺳـﺘﻨﺘﺎﺟﻲ اﺳـﺖ‪ .‬در‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ ﺗﻤﺎﻣﺎً اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻲ‪ ،‬ﻗﻴﺎس ﻛﻤﺘﺮ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان اﺳـﺘﺪﻻﻻت رﻳﺎﺿـﻲ را ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ‬ ‫ﻗﻴﺎس درآورد؛ اﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﺗﺼﻨﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺗﺎزه ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻮﻳﺖ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ ﻫـﻢ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﺴﺎب را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﭼﻴﺰي را ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ‪ 16‬ﺷﻴﻠﻴﻨﮓ و ‪ 3‬ﭘﻨﻲ ﺑﺨﺮم و ﻳﻚ اﺳﻜﻨﺎس ﻳﻚ ﻟﻴـﺮهاي ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺲ ﺑﮕﻴﺮم؟ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ اﻳﻦ ﺣﺴﺎب ﺳﺎده را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻗﻴﺎس درآورﻳﻢ ﻛﺎر ﻋﺒﺜﻲ ﻛـﺮده اﻳـﻢ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺻﻠﻲ اﺳﺘﺪﻻل را از ﻧﻈﺮ ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ در ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻴﺰ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻏﻴﺮﻗﻴﺎﺳﻲ وﺟﻮد دارد؛‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﺳﺐ ﺟﺎﻧﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﺮ اﺳﺐ ﺳﺮ ﺟﺎﻧﻮر اﺳﺖ‪ «.‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻗﻴﺎﺳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺟﺰو اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮﻧـﺪ‪ ،‬و ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﺗﻘﺪم ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ اﺷﻜﺎل اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺗﻘﺪم ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻗﻴـﺎس در اﺳـﺘﻨﺘﺎج ﻓﻼﺳـﻔﻪ را در ﻣـﻮرد‬ ‫ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺳﺘﺪﻻل رﻳﺎﺿﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳـﻴﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت اﺻﻮل ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ؛ وﻟﻴﻜﻦ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺻﻮل ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ اﻧـﺪازة اﺻـﻮل ﻣﻨﻄﻘـﻲ‬ ‫ﻣﺘﻴﻘﻦ اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻼف ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ارادت ورزﻳﺪن ﺑﻪ ارﺳﻄﻮ در راه ﺧﻄﺎ اﻓﺘﺎد‪.‬‬

‫‪ □ 164‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ .3‬ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪن ارزشِ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺘﺎج‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﺟﺪﻳـﺪ اﺳـﺖ‬ ‫ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺘﺎج ارزش ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ارﺳﻄﻮ ﻛﻤﺘﺮ از اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ راه ﺧﻄﺎ ﻣﻲرود‪ .‬وي ﻣﻜﺮر اﻫﻤﻴﺖ اﺳـﺘﻘﺮا‬ ‫را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺴﻴﺎر دارد ﻛﻪ‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﺎت اﺳﺘﻨﺘﺎج را از ﻛﺠﺎ ﻣﻲداﻧﻴﻢ؟ ﻣﻊ ﻫﺬا ارﺳﻄﻮ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﻮد ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻏﻴﺮﻻزﻣﻲ ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎ ﻗﺒﻮل ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛـﻪ زﻳـﺪ ﻓـﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﺖ؛ و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﺮﺳﺮي ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ را ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ واﻗﻌﺎً ﻣﻲداﻧـﻴﻢ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ »ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ «،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ »ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﺻـﺪ و ﭘﻨﺠـﺎه‬ ‫ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﺻﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﻓـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ دﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﻢ زﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﺳﺘﻨﺘﺎج‪ .‬ﻗـﺪرت اﻳـﻦ اﺳـﺘﺪﻻل از‬ ‫اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﺔ آن ﻫﻢ اﺣﺘﻤﺎل اﺳﺖ ﻧﻪ اﻳﻘﺎن‪ .‬اﻣﺎ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﺎزه ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ از اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺧﺎرج از ﺣﻴﻄﺔ ﻣﻨﻄﻖ و رﻳﺎﺿﻴﺎت اﺳـﺘﻘﺮاﺋﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ اﺳـﺘﻨﺘﺎﺟﻲ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎت اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺣﻘﻮق و اﻟﻬﻴﺎت‪ ،‬ﻛﻪ اﺻﻮل ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﻮد را از ﻧﺼﻮص ﺑﻲﭼﻮن و ﭼـﺮاي ﻗـﻮاﻧﻴﻦ و‬ ‫ﻛﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﺤﻠﻴﻞ اول« ﻳﺎ »اﻧﺎﻟﻮﻃﻴﻘﺎ« ‪ ،The Prior Analytics‬ﻛﻪ درﺑﺎرة ﻗﻴﺎس ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ارﺳـﻄﻮ آﺛـﺎر‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ در ﻣﻨﻄﻖ دارد ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳـﻦ آﺛـﺎر‪ ،‬رﺳـﺎﻟﺔ ﻛﻮﺗـﺎﻫﻲ اﺳـﺖ درﺑـﺎرة‬ ‫»ﻣﻘﻮﻻت« ﻳﺎ »ﻗﺎﻃﻴﻐﻮرﻳﺎس« ‪ .The Categories‬ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس ﻧﻮاﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺷﺮﺣﻲ ﺑﺮ اﻳـﻦ رﺳـﺎﻟﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻛـﻪ در ﺣﻜﻤـﺖ‬ ‫ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاوان داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻛﻨﻮن ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس را ﻧﺎدﻳﺪه ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ و ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﻪ ارﺳﻄﻮ ﻣﻨﺤﺼﺮ‬ ‫ﺳﺎزﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ اﻋﺘﺮاف ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪام‪ ،‬ﭼﻪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳـﻄﻮ و ﭼـﻪ در ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻛﺎﻧـﺖ ﻳـﺎ ﻫﮕـﻞ‪ ،‬ﻣـﺮاد از ﻟﻔـﻂ‬ ‫»ﻣﻘﻮﻟﻪ« را درﺳﺖ درﻳﺎﺑﻢ؛ و ﺷﺨﺼﺎً ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﻴﺴﺘﻢ ﻛﻪ اﺻﻄﻼح »ﻣﻘﻮﻟﻪ«‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻳﻚ ﺗﺼﻮر روﺷﻦ‪ ،‬در ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬ ‫ﻣﻔﻴﺪ ﻓﺎﻳﺪه اي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ ده ﻣﻘﻮﻟﻪ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺟﻮﻫﺮ‪ ،‬ﻛﻢ‪ ،‬ﻛﻴﻒ‪ ،‬وﺿـﻊ‪ ،‬اﻳـﻦ‪ ،‬ﻣﻠـﻚ‪ ،‬ﻣﺘـﻲ‪،‬‬ ‫ﻓﻌﻞ‪ ،‬اﻧﻔﻌﺎل‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺻﻄﻼح »ﻣﻘﻮﻟﻪ« آﻣﺪه اﻳﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺒﻴﻴﻨﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ روي ﻣﺮﻛﺐ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﺑﺮ‪ «...‬و ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻤﺎن ده ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدﻳﻢ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﻨﻈﻮر از اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻳـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﻠﻤﻪاي ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ﻣﺮﻛﺐ از ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻤﺎت دﻳﮕﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮ ﺟﻮﻫﺮ ﻳﺎ ﻛﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﻴﻒ‪ ،‬ﻳﺎ ﺳـﺎﻳﺮ »ﻣﻘـﻮﻻت‪«.‬‬ ‫از اﺻﻠﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻻت دﻫﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻫﻴﭻ ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫»ﺟﻮﻫﺮ« در ﺑﺪاﻳﺖ اﻣﺮ ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ ﺑﺮ »ﻣﻮﺿﻮع« ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬و در ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺣﻠﻮل ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﺎﻫﻴﺖ را ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ »در ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺣﻠﻮل دارد« ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ آن ﺟﻮﻫﺮ ﺟﺰو ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻲ ﻣﻮﺿـﻮع ﻧﺘﻮاﻧـﺪ‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻣﺮ آورده ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﻠﻮل ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ در ذﻫﻦ آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﻠﻮل ﺳﻔﻴﺪي در ﭘﻮﺳﺖ‬ ‫ﺑﺪن‪ .‬ﺟﻮﻫﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺪوي ﻓﻮق‪ ،‬ﺷﻲء ﻳﺎ ﺷﺨﺺ ﻳﺎ ﺟﺎﻧﻮر ﻣﻨﻔﺮد اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺟﻮﻫﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺛﺎﻧﻮي ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻮع ﻳـﺎ ﺟـﻨﺲ‬ ‫ ﻣﺜﻼً »اﻧﺴﺎن« ﻳﺎ »ﺣﻴﻮان« ‪ -‬ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﺛﺎﻧﻮي ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬و در آﺛﺎر ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺑﻌـﺪ از‬‫ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﻣﻐﺎﻟﻄﺎت ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻴﺪان داده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﺤﻠﻴﻞ دوم« ‪ The Posstrior Analytics‬درﺑﺎرة ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ اﺳـﺘﻨﺘﺎج‬ ‫ﻗﻴﺎﺳﻲ را ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ ،‬و آن اﻳﻨﻜﻪ‪ :‬آﻳﺎ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ؟ ﭼﻮن ﻻزم اﺳﺖ ﻛـﻪ اﺳـﺘﻨﺘﺎج‬ ‫از ﺟﺎﻳﻲ آﻏﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻘﻄﺔ ﺷﺮوع اﺳﺘﻨﺘﺎج را اﻣﺮ اﺛﺒﺎت ﻧﺸﺪه اي ﻗﺮار دﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﺎ ﺑﺮ آن اﻣـﺮ ﺑـﻪ ﻃﺮﻳﻘـﻲ‬ ‫ﻏﻴﺮ از اﺳﺘﺪﻻل ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ارﺳﻄﻮ را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺎن ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻛـﺮد؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺑـﺎ ﻣﻔﻬـﻮم‬ ‫»ذات« ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﺎﻫﻴﺖ ذاﺗﻲ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم »ذات« ﻳﻜـﻲ از‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ □ ‪165‬‬

‫اﺟﺰاي اﺻﻠﻲ ﻫﻤﺔ دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻌﺪ از ارﺳﻄﻮ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ ﻣﻔﻬـﻮم ﺑـﻪ ﻃـﺮز‬ ‫ﻋﻼج ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي آﺷﻔﺘﻪ و ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن ﻻزم ﻣﻲ آورد ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤﻪ درﺑﺎرة آن ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ »ذات« ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »آن ﺧﻮاص آن ﭼﻴﺰ ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑـﻲ از دﺳـﺖ‬ ‫دادن آن ﺧﻮاص ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ‪ «.‬ﺳﻘﺮاط ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﺎه ﺷﺎد و ﮔﺎه ﻏﻤﮕﻴﻦ‪ ،‬ﻳﺎ ﮔﺎه ﺧـﻮش و ﮔـﺎه ﻧـﺎﺧﻮش ﺑﺎﺷـﺪ؛‬ ‫ﭼﻮن او ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻲآﻧﻜﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﻘﺮاط ﻧﺒﺎﺷﺪ اﻳﻦ ﺧﻮاص ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﺧﻮاص ﺟﺰو ذات او ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ذات ﺳﻘﺮاط اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ او اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ ﮔﻮ اﻳﻨﻜـﻪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳـﺎن ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﻨﺎﺳـﺦ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ اﻳﻦ را ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺴﺌﻠﺔ »ذات« ﻣﺴﺌﻠﻪ اي اﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻃـﺮز اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻛﻠﻤـﺎت‪ .‬ﻣـﺎ‬ ‫ﻳﻚ اﺳﻢ را در ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ اﻃﻼق ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺟﻠﻮه ﻫﺎي ﻳﻚ »ﺷﺨﺺ« ﻳﺎ‬ ‫ﻳﻚ »ﺷﻲء«‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻟﻐﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ »ذات« ﺳﻘﺮاط ﻋﺒﺎرت اﺳـﺖ از آن ﺧﻮاﺻـﻲ ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﻏﺎﻳـﺐ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﺎم »ﺳﻘﺮاط« را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ :‬ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ذات داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺷﻲء ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺼﻮر »ﺟﻮﻫﺮ« ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺼﻮر »ذات« ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﻜﻲ از ﺗﺴﻬﻴﻼت ﻟﻐﻮي ﺑـﻪ ﻣﺒﺤـﺚ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن را ﺗﻮﺿﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺳﻬﻞ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﻋـﺪه وﻗـﺎﻳﻊ ﺧـﺎص را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان وﻗـﺎﻳﻊ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫»ﺳﻘﺮاط« ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬و ﻳﻚ ﻋﺪه وﻗﺎﻳﻊ دﻳﮕﺮ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان وﻗﺎﻳﻊ زﻧﺪﮔﻲ »زﻳﺪ« )ﻣﺜﻼً( ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ اﻣـﺮ ﻣـﺎ را ﻫـﺪاﻳﺖ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ ﻟﻔﻆ »ﺳﻘﺮاط« ﻳﺎ »زﻳﺪ« را دال ﺑﺮ ﭼﻴﺰي ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ در ﻓﻼن ﺗﻌﺪاد ﺳﺎل وﺟﻮد دارد و از اﻣﻮري ﻛﻪ ﺑﺮ‬ ‫او ﻃﺎري ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي »ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ«ﺗﺮ و »واﻗﻌﻲ«ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻘﺮاط ﺑﻴﻤﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻓﻜـﺮ ﻣـﻲ ﻛﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ روزي ﺷﻔﺎ ﻳﺎﺑﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺴﺘﻲ او ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺑﻴﻤﺎري اﺳـﺖ‪ .‬از ﻃـﺮف دﻳﮕـﺮ ﺑﻴﻤـﺎري ﻻزم ﻣـﻲآورد ﻛـﻪ ﺷﺨﺼـﻲ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﺑﻴﻤﺎر ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻻزﻣﺔ ﻫﺴﺘﻲ ﺳﻘﺮاط ﺑﻴﻤﺎري ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺳﻘﺮاط را ﻣﻮﺟﻮد ﺑـﺪاﻧﻴﻢ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ »اﻣﺮي« ﺑﺮ او واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺧﻮد او از اﻣﻮري ﻛﻪ ﺑﺮ او ﻃﺎري ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲﺗﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫»ﺟﻮﻫﺮ‪ «،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪي ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺗﺼﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ از اﺷﻜﺎﻻت ﻣﺒﺮي ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮع اﻋﺮاض اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل از ﻫﻤﺔ اﻋﺮاض ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻋﺮاض را از ﺟـﻮﻫﺮ ﻣﻨﺘـﺰع‬ ‫ﺳﺎزﻳﻢ و ﺑﻜﻮﺷﻴﻢ ﺧﻮد ﺟﻮﻫﺮ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨـﻮاﻫﻴﻢ ﻣﻮﺿـﻮع را ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﻳﻚ ﺟﻮﻫﺮ را از ﺟﻮﻫﺮ دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﺳﺎزد؟ اﻳﻦ ﭼﻴﺰ ﺗﻔﺎوت اﻋﺮاض‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻨﻄﻖ ﺟﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺪد ﺟﻮاﻫﺮ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﺗﻔﺎوت اﻋﺮاض اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻻزم ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ دو ﺟـﻮﻫﺮ ﻓﻘﻂ دو‬ ‫ﺟﻮﻫﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ﺟﻬﺘﻲ ازﺟﻬﺎت آﻧﻬﺎ را ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻤﻴﺰ داد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺎ از ﻛﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻛﻨﻴﻢ ﻛـﻪ آﻧﻬـﺎ‬ ‫دو ﺟﻮﻫﺮﻧﺪ؟‬ ‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ »ﺟﻮﻫﺮ« راه آﺳﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي وﻗﺎﻳﻊ‪ .‬ﻣﺎ درﺑـﺎرة زﻳـﺪ ﭼـﻪ ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺑـﺪاﻧﻴﻢ؟‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وي ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻧﻘﺸﻲ از رﻧﮕﻬﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ؛ ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔـﺘﻦ او ﮔـﻮش ﻣـﻲ دﻫـﻴﻢ‪ ،‬ﺳﻠﺴـﻠﻪ اي از‬ ‫اﺻﻮات ﻣﻲ ﺷﻨﻮﻳﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﻋﻘﻴﺪه دارﻳﻢ ﻛﻪ او ﻧﻴﺰ ﭼﻮن ﻣﺎ ﻓﻜﺮ و اﺣﺴﺎس دارد‪ .‬وﻟﻲ آﻳﺎ زﻳﺪ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ‪ ،‬ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻓﻘﻂ‬ ‫ﻳﻚ ﻗﻼب ﺧﻴﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ ﺑﺪان آوﻳﺨﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻴـﺎز اﻳـﻦ وﻗـﺎﻳﻊ ﺑـﻪ داﺷـﺘﻦ ﻗﻼﺑـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺪان‬ ‫ﺑﻴﺎوﻳﺰﻧﺪ از ﻧﻴﺎز زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﮔﺎوي ﻛﻪ روي ﺷﺎخ او ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛـﻪ در ﻣـﻮارد ﻣﺸـﺎﺑﻪ‪ ،‬در زﻣﻴﻨـﺔ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪ ،‬ﻟﻔﻈﻲ از ﻗﺒﻴﻞ »ﻓﺮاﻧﺴﻪ« )ﻣﺜﻼً( ﻓﻘﻂ ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻟﻐﻮي اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻓﻮق و وراي ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻛﺸـﻮر ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻓﺮاﻧﺴﻪ« وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ در ﻣﻮرد »زﻳﺪ« ﺻﺎدق اﺳﺖ‪» .‬زﻳﺪ« ﻳﻚ اﺳـﻢ ﺟﻤـﻊ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ وﻗﺎﻳﻊ؛ اﮔﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮاي آن ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮﻳﻢ اﻳﻦ ﻧﺎم دال ﺑﺮ ﭼﻴﺰي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‬ ‫اﺳﺖ؛ و ﻟﺬا ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 166‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺧﻼﺻﻪ اﻳﻨﻜﻪ »ﺟﻮﻫﺮ« ﻳﻚ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﻤﻼت ﻣﺮﻛﺐ از ﻣﺒﺘﺪا )ﻣﻮﺿﻮع( و‬ ‫ﺧﺒﺮ )ﻣﺤﻤﻮل( ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﻬﺎن‪.‬‬ ‫ﻣﻦ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺼـﻞ از آﻧﻬـﺎ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣـﺎً ﻏﻠـﻂ اﺳـﺖ؛ ﺑـﻪ‬ ‫اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺻﻮري ﻗﻴﺎس‪ ،‬ﻛﻪ آن ﻫﻢ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺮوز ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻴﺎﻣﻮزد اﮔﺮ آﺛـﺎر ارﺳـﻄﻮ ﻳـﺎ ﻫـﺮ‬ ‫ﻛﺪام از ﭘﻴﺮوان او را ﺑﺨﻮاﻧﺪ وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺗﻠﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا‪ ،‬آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ در ﺑﺎب ﻣﻨﻄـﻖ ﻧﺸـﺎن دﻫﻨـﺪة ﻗـﺪرت ﻓﺮواﻧـﻲ‬ ‫اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻳﻦ آﺛﺎر در زﻣﺎﻧﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﻮة اﺑﺪاع ﻓﻜﺮي ﻫﻨﻮز از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻧﻴﻔﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﺸـﺮ ﻣﻔﻴـﺪ واﻗـﻊ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ اﻳﻦ آﺛﺎر درﺳﺖ در ﭘﺎﻳﺎن دورة زاﻳﻨﺪة ﻓﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺒﺐ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻗـﻮل ﻣﺴـﻠﻢ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﺮويِ اﺑﺪاع ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ زﻧﺪه ﺷﺪ دو ﻫﺰار ﺳﺎل از ﺳﻠﻄﻨﺖ ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﺬﺷـﺖ و ﺧﻠـﻊ او‬ ‫ﻛﺎري ﺑﺲ دﺷﻮار ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻫﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻲ در ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﭘﻴﺮوان ارﺳـﻄﻮ‬ ‫رو ﺑﻪ رو ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌﺖ ارﺳﻄﻮ □ ‪167‬‬

‫‪ 66 82‬و ‪7‬م‬

‫‪ 36‬ء‪ 53‬ار‪72‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ درﺑﺎرة دو ﻛﺘﺎب از آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ ﺑﺤﺚ ﻛﻨﻢ‪ :‬ﻳﻜﻲ آن ﻛﻪ»ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﻳـﺎ »ﺳـﻤﺎع ﻃﺒﻴﻌـﻲ« ‪Physics‬‬

‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ آن ﻛﻪ »درﺑﺎرة آﺳﻤﺎن« ‪ On the Heavens‬ﻧﺎم دارد‪ .‬اﻳﻦ دو ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ راﺑﻄﺔ ﻧﺰدﻳﻚ دارﻧﺪ؛‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب دوم رﺷﺘﺔ اﺳﺘﺪﻻل را از ﺟﺎﻳﻲ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺘـﺎب ﻧﺨﺴـﺖ ﭘﺎﻳـﺎن داده اﺳـﺖ‪ .‬ﻫـﺮ دو ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﻮر ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮده اﻧـﺪ‪ .‬ﻛﻠﻤـﺎﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ »اﺛﻴـﺮ« )ﻳـﺎ »ﻋﻨﺼـﺮ ﭘـﻨﺠﻢ«‬ ‫‪ (quintessence‬و »ﺗﺤﺖ اﻟﻘﻤﺮ« از ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻳﻦ دو ﻛﺘﺎب ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗـﻮان ﺣﺘـﻲ ﻳـﻚ‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ از اﻳﻦ دو ﻛﺘﺎب در ﭘﺮﺗﻮ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮض اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ارﺳﻄﻮ ‪ -‬ﻫﻤﭽﻮن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ‪ -‬درﺑﺎرة ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ زﻣﻴﻨﺔ ﺗﺨﻴﻞ و ﺗﻔﻜﺮ او را ﺑﺸﻨﺎﺳـﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﻋﻼوه ﺑﺮ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ رﺳﻤﻴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲ دارد‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎه ﺑﺴﻴﺎر ﺳـﺎده ﺗـﺮي ﻧﻴـﺰ دارد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺧﻮد از آن ﭘﺎك ﺑﻴﺨﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻢ از آن ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻛـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ دﺳـﺘﮕﺎﻫﻲ ﺻـﻮرت‬ ‫ﺑﺎزار ﻧﺪارد؛ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﭼﻴﺰي ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻢ و ﺧﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮد ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺑﻪ اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﻴﭽﻴﺪه اﻋﺘﻘﺎد دارد ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺎن دﺳـﺘﮕﺎه ﺳـﺎده و ﺧـﺎم اوﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ از‬ ‫دﻳﮕﺮان ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ آن را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد آن را ﭼﻨﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺑﻄﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﭻ و ﺧﻢ و ﺷﺎخ و ﺑﺮگ ﺑﺮاي اﺑﻄﺎل اﻧﺘﻘﺎدات دﻳﮕﺮان اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﺷﻮد؛ وﻟﻲ اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺑـﻪ ﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ ﻫﺮﮔـﺰ ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﻣﺜﺒـﺖ‬ ‫ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻣﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺤﺖ ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻣﻤﻜﻦ ﺷﻮد؛ ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻨﺒﺔ اﻟﺰام آور ﻫﺮ ﻧﻈﺮﻳـﻪاي‪،‬‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺻﺎﺣﺐ آن ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺗﺼـﻮرات ﺗﺨﻴﻠـﻲ ﭘﻴﺸـﻴﻦ اوﺳـﺖ‪ ،‬ﻳـﺎ ﻫﻤـﺎن ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ ﺳـﺎﻧﺘﺎﻳﺎﻧﺎ‬ ‫‪ Santayana‬آن را »اﻳﻤﺎن ﺑﻬﻴﻤﻲ« )‪ (animal faith‬ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت ﻣﻴﺎن زﻣﻴﻨﺔ ﺗﺨﻴﻠﻲ ارﺳﻄﻮ ﺑﺎ زﻣﻴﻨﺔ ﺗﺨﻴﻠﻲ ﻣﺤﻘﻖ اﻣﺮوزي ﻓﺮق ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوز ﺟﻮاﻧﺎن زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻧﺎﻣﺶ ﻣﺎﺷﻴﻦ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲ آورد‪ .‬ﺑﺎ اﺗﻮﻣﺒﻴﻞ و ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ ﺳﺮوﻛﺎر دارﻧـﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺣﺘﻲ در ﺗﺎرﻳﻜﺘﺮﻳﻦ زواﻳﺎي ﺿﻤﻴﺮ ﻧﺎﺑﺨﻮدﺷﺎن ﻧﻤﻲاﻧﺪﻳﺸﻨﺪ ﻛﻪ درون اﺗﻮﻣﺒﻴﻞ ﻧﻮﻋﻲ اﺳﺐ ﭘﻨﻬـﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬ﻳـﺎ ﻫﻮاﭘﻴﻤـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﻤﻚ ﺑﺎﻟﻬﺎي ﻣﺮﻏﻲ ﺟﺎدوﻳﻲ ﭘﺮواز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺗﺼﻮر ﺗﺨﻴﻠﻲ ﻣﺎ از ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻛﻪ در آن آدﻣﻲ ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺤـﻴﻂ‬ ‫ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻴﺠﺎن و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﻔﻴﺪ ‪ -‬ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺗﻨﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻧﻮران اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺣﺮﻛﺖ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﻠﻤﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻜـﺎﻧﻴﻜﻲ ﻣﺤـﺾ اﺻـﻮﻻً رخ‬ ‫ﻧﻤﻲﻧﻤﻮد ‪ -‬ﻣﮕﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻢ ﻧﻮاﺑﻎ و ﻧﻮادري ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس و ارﺷﻤﻴﺪس‪ .‬دو دﺳـﺘﻪ از ﭘﺪﻳـﺪه ﻫـﺎ ﻣﻬـﻢ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ :‬ﺣﺮﻛﺎت ﺟﺎﻧﻮران‪ ،‬و ﺣﺮﻛﺎت اﺟﺮام ﺳﻤﺎوي‪ .‬در ﻧﻈﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺘﺠﺪد ﺑﺪن ﺣﻴﻮان ﻣﺎﺷﻴﻨﻲ اﺳـﺖ دﻗﻴـﻖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻓﻴﺰﻳﻜﻮﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻐﺮﻧﺠﻲ دارد؛ و ﻫﺮ ﻛﺸﻒ ﺟﺪﻳﺪي‪ ،‬ﻗﺪﻣﻲ اﺳـﺖ در راه از ﻣﻴـﺎن ﺑﺮداﺷـﺘﻦ ﻓـﺮق ﺑـﻴﻦ‬ ‫ﺟﺎﻧﻮر و ﻣﺎﺷﻴﻦ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲﺗﺮ ﻣﻲﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺎت ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻴﺠﺎن را ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺎت ﺟﺎﻧﺪاران ﺗﺸﺒﻴﻪ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻛﻮدك‪ ‬ﺟﺎﻧﻮر زﻧﺪه را ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ از ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺗﻤﻴﺰ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺟـﺎﻧﻮر ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬

‫‪ □ 168‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ‪ ‬ﺟﺎﻧﻮر ﺧﻮد را در ﻧﻈﺮ ﺑﺴﻴﺎري از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ ارﺳـﻄﻮ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﺳـﺎس ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻋﻤـﻮﻣﻲ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ ﭼﻄﻮر؟ ﺗﻔﺎوت آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺟﺎﻧﻮران در ﻧﻈﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺮﻛﺎت آﻧﻬﺎ دﻳﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد؛ وﻟـﻲ اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻓﻘﻂ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺑﺮﺗﺮي ﻛﻤﺎل آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ‪ -‬ﺑﮕﺬرﻳﻢ از اﻳﻨﻜﻪ در ﺑﺰرﮔﻲ ﭼﻪﻫﺎ ﻣـﻲاﻧﺪﻳﺸـﻴﺪﻧﺪ ‪ -‬در‬ ‫ﻛﻮدﻛﻲ ﻣﻲ ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس را ﺑﻪ ﺟﺮم ﺑﻲدﻳﻨـﻲ ﺗﺤـﺖ ﺗﻌﻘﻴـﺐ ﻗـﺮار دادﻧـﺪ زﻳـﺮا‬ ‫ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه ﺟﺎﻧﺪار ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻧﺘﻮاﻧـﺪ ﺧـﻮد اﺟـﺮام آﺳـﻤﺎﻧﻲ را ﺧـﺪاﻳﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﭙﻨﺪارد ﺣﺪاﻗﻞ ﺣﺮﻛﺎت آن اﺟﺮام را ﻣﻨﺒﻌﺚ از ادارة ذاﺗﻲ ﺧﺪاﻳﻲ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲوار دﻟﺒﺴـﺘﮕﻲ ﺧﺎﺻـﻲ ﺑـﻪ ﻧﻈـﻢ و‬ ‫ﺳﺎدﮔﻲ ﻫﻨﺪﺳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ »اراده« ﻣﻨﺸﺄ و ﻣﻨﺒﻊ ﻫﻤﺔ ﺣﺮﻛﺎت ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ارادة ﺑﻲﺛﺒﺎت اﻧﺴﺎن‬ ‫و ﺣﻴﻮان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در آﺳﻤﺎن ارادة ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮ »ﺻﺎﻧﻊ اﻋﻈﻢ« ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﺎﻻ درﺑﺎرة ﻫﻤﺔ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي ارﺳﻄﻮ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻜـﺮي‬ ‫او را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ و روﺷﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮد ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﺸﻒ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت‪ ،‬اﻛﻨﻮن ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ آﻧﭽﻪ ارﺳﻄﻮ واﻗﻌﺎً ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﭼﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت در ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن آن را »ﻓﻮزﻳﺲ« )‪ phusis‬ﻳﺎ ‪ (physis‬ﻣـﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﻠﻤﻪ را »ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻌﻨﺎي آن ﻋﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻛﻠﻤﺔ »ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫـﻴﻢ‪ .‬ﻣـﺎ‬ ‫ﻫﻨﻮز از »ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ« و »ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮﻳﻢ وﻟﻴﻜﻦ ﺧﻮد ﻛﻠﻤﺔ »ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ «،‬ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﻣﻌـﺎﻧﻲ ﺑﺴـﻴﺎر وﺳـﻴﻊ و‬ ‫ﻣﺘﻌﺪد دارد‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي »ﻓﻮزﻳﺲ« را ﻧﻤﻲرﺳـﺎﻧﺪ‪» .‬ﻓـﻮزﻳﺲ« ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﻧﺸـﻮ و ﻧﻤـﺎ ﺑـﻮده اﺳـﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ »ﻓـﻮزﻳﺲ« ﻳـﺎ‬ ‫»ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﻳﻚ داﻧﺔ ﺑﻠﻮط اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ درﺧﺖ ﺑﻠﻮط ﺑﺸﻮد‪ ،‬و در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻤﻪ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ارﺳـﻄﻮﻳﻲاش‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻳﻢ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻏﺎﻳﺖ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ آن وﺟـﻮد دارد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎي ﻏﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻃﺒﻴﻌﺖ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻋﻠﺘﻬـﺎي‬ ‫دﻳﮕﺮ‪ .‬ﺟﺎﻧﻮران و ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺟﺮﻣﻬﺎي ﺑﺴﻴﻂ )ﻋﻨﺎﺻﺮ( ﺑﻪ اﻗﺘﺼﺎي ﻃﺒﻴﻌﺖ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬و درون آﻧﻬـﺎ ﻗـﻮة ﺣﺮﻛـﺖ ﻣﻮﺟـﻮد‬ ‫اﺳﺖ‪) .‬ﻛﻠﻤﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ »ﺣﺮﻛﺖ« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ وﺳﻴﻌﺘﺮ از »ﺣﺮﻛﺎت اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ« دارد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑـﺮ ﺣﺮﻛـﺖ اﻧﺘﻘـﺎﻟﻲ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮات ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ را ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ (.‬ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺒﺪأ ﺣﺮﻛﺖ ﻳﺎ ﺳﻜﻮن اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﺷﻴﺎ داراي ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﻗﻮة داﺧﻠﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ »ﻃﺒﻴﻌﺖ« دارﻧﺪ‪ .‬اﺻﻄﻼح »ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﺷﻴﺎ و ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ آﻧﻬـﺎ اﻃـﻼق ﻣـﻲﺷـﻮد‪) .‬از‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻠﻤﺔ »ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ« ﺣﺎﻛﻲ از ﺟﺮم و ﺗﻘﺼﻴﺮ ﺷﺪ‪ (.‬ﻃﺒﻴﻌﺖ در ﺻﻮرت ﻧﻪ در ﻣﺎده‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑـﺎﻟﻘﻮه ﮔﻮﺷـﺖ‬ ‫ﻳﺎ اﺳﺘﺨﻮان ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻨﻮز ﺑﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﻮد دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮد آن ﭼﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤـﺎل‬ ‫رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ را ﮔﻮﻳﺎ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻋﻠﻢ زﻳﺴﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬داﻧـﺔ ﺑﻠـﻮط »ﺑﻠﻘـﻮه« درﺧـﺖ ﺑﻠـﻮط‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ اﺳﺖ ﺑﻪ آن دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻞ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻣﺮي ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻲ ‪‬ﻛﺸـﺪ ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ درﺑـﺎرة‬ ‫ﻧﻈﺮي ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻃﺒﻴﻌﺖ از روي ﺟﺒﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻏﺎﻳﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ارﺳﻄﻮ ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﺑﻪ ﺑﺤـﺚ درﺑـﺎرة‬ ‫ﺑﻘﺎي اﻧﺴﺐ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻘﺎي اﻧﺴﺐ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﻣﺤﺘﻮﻣﻨـﺪ‪،‬‬ ‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻠﺴﻠﺔ وﻗﺎﻳﻊ ﻏﺎﻳﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻣﺮاﺣﻞ ﻗﺒﻠﻲ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻏﺎﻳﺖ ﻃﻲ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫»ﻃﺒﻴﻌﻲ«اﻧﺪ ﻛﻪ »ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻣﺪاوم ﻛﻪ از ﻗﻮهاي دروﻧﻲ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﻣﻲرﺳﻨﺪ« )‪.(1095‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺼﻮر از »ﻃﺒﻴﻌﺖ«‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺸـﻮ و ﻧﻤـﺎي ﺟـﺎﻧﻮران و ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﺗﻨﺎﺳـﺐ ﺷـﺎﻳﺎن‬ ‫ﺗﺤﺴﻴﻨﻲ دارد‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻧﻌﻲ ﺑﺰرگ در راه ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻣﻨﺒﻌﻲ از ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺧﻼﻗﻲِ ﻏﻠﻂ‪ ،‬در آﻣﺪ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ‬ ‫اﺧﻴﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﻫﻨﻮز ﻫﻢ زﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌﺖ ارﺳﻄﻮ □ ‪169‬‬

‫ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪن آﻧﭽﻪ در ﻗﻮه اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﻣﻌﺎﻳـﺐ دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺣﺮﻛﺎت اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻟﻒ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ب ﺣﺮﻛـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ب ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻟﻒ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ و ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ در ﺣﺮﻛﺖ و دﻳﮕﺮي ﺳﺎﻛﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺳﮕﻲ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻲ را ﻣﻲﻗﺎﭘﺪ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﺷﻌﻮر ﻋﺎدي ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﮓ در ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ و اﺳـﺘﺨﻮان )ﺗـﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻗﺎﭘﻴﺪه ﻧﺸﺪه( ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﮓ داراي ﻏﺎﻳﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳـﺖ از اﺟـﺮا‬ ‫و اﻛﻤﺎل »ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﺳﮓ‪ .‬اﻣﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ را ﻧﻤﻲ ﺗﻮان در ﻣﻮرد ﻣﺎدة ﺑﻴﺠـﺎن ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮد‪ ،‬و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻫﻴﭻ ﺗﺼﻮري از »ﻏﺎﻳﺖ« ﻣﻔﻴﺪ ﻓﺎﻳﺪهاي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻫـﻴﭻ ﺣﺮﻛﺘـﻲ را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان در‬ ‫داﻳﺮة ﻋﻠﻢ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﺧﻸ را ﺑﺪان ﺳﺎن ﻛﻪ ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس و دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس آن را ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ رد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﺑﻪ ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﻏﺮﻳﺒﻲ درﺑﺎرة زﻣﺎن‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺷﺎﻳﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ زﻣﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ زﻣﺎن ﻣﺮﻛﺐ از ﮔﺬﺷـﺘﻪ و آﻳﻨـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و از اﻳﻦ دو ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد و دﻳﮕﺮي ﻫﻨﻮز وﺟﻮد ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را رد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ‬ ‫زﻣﺎن ﺣﺮﻛﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ ﺷﻤﺎرش اﺳﺖ‪) .‬روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺑﺮاي ﺷﻤﺎرش اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ (.‬و اداﻣـﻪ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﻛﻪ آﻳﺎ زﻣﺎن ﺑﺪون روح ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ؛ زﻳـﺮا اﮔـﺮ ﺷـﻤﺎرﻧﺪهاي ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﺷﻤﺮده ﻧﻴﺰ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ و ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ زﻣﺎن ﻣﺴﺘﺰم ﺷﻤﺎرش اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ارﺳﻄﻮ زﻣﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻼن ﺗﻌﺪاد ﺳـﺎﻋﺖ‬ ‫ﻳﺎ روز ﻳﺎ ﺳﺎل ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬وي اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﺟﺎوﻳﺪاﻧﻨﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛـﻪ در ﺑﺴـﺘﺮ زﻣـﺎن ﻗـﺮار ﻧﺪارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻨﻈﻮرش ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ اﻋﺪاد ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﺑﻲﺣﺮﻛﺖ زﻣﺎن ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد ﻳﺎﺑﺪ؛ و ﻫﻤﻪ در اﻳﻦ ﺧﺼـﻮص‬ ‫ﻣﻮاﻓﻘﻨﺪ ﻛﻪ زﻣﺎن اﻣﺮي اﺳﺖ ﻗﺪﻳﻢ )ﻏﻴﺮ ﻣﺤﺪث( ‪ -‬ﻣﮕﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺤﻲ ارﺳﻄﻮ ﻧﺎﭼـﺎر ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ از او ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ؛ زﻳﺮا اﻧﺠﻴﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن آﻏﺎز داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ »ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺟﻨﺒﺎﻧﻨﺪة ﻧﺎﺟﻨﺒﻴﺪه ﻳـﺎ ﻣﺤـﺮك ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‪ ،‬ﻛـﻪ در ﺑﺤـﺚ راﺟـﻊ ﺑـﻪ‬ ‫»ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ« آن را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻣﺤﺮك ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﺎﻋـﺚ ﺣﺮﻛـﺖ‬ ‫ﻣﺴﺘﺪﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺴﺘﺪﻳﺮ ﻧﻮع ﺑﺪوي ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻮﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺪاوم و ﺑﻲﭘﺎﻳﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﺮك‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ داراي اﺟﺰا ﻳﺎ ﺣﺠﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و در ﻣﺤﻴﻂ ﺟﻬﺎن واﻗﻊ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪﻳﻢ ﺑﻪ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب »آﺳﻤﺎن« ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﺎده و دﻟﻜﺸﻲ را ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در زﻳﺮ ﻣﺎه واﻗﻌﻨﺪ در ﻣﻌـﺮض ﻛـﻮن و ﻓﺴـﺎد‬ ‫ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺎه ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻗﺪﻳﻢ و ﻓﻨﺎﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺮوي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎن اﺳـﺖ‪ .‬در ﻓﻠـﻚ »زﻳـﺮ‬ ‫ﻣﺎه« )ﺗﺤﺖ اﻟﻘﻤﺮ( ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ ﺧﺎك و آب و آﺗﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﻴﻜﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﭘﻨﺠﻤﻲ ﻧﻴﺰ وﺟـﻮد دارد‬ ‫ﻛﻪ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ از آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ زﻣﻴﻨﻲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﺣﺮﻛﺖ ﻋﻨﺼﺮ ﭘـﻨﺠﻢ ﻣﺴـﺘﺪﻳﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻓﻼك ﻛﺎﻣﻼً ﻛﺮوﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ ﻣﻠﻜﻮﺗﻲﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﺛﻮاﺑﺖ و ﺳﻴﺎرات ﻧﻪ از آﺗﺶ ﺑﻠﻜـﻪ از ﻋﻨﺼـﺮ ﭘـﻨﺠﻢ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﺣﺮﻛﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﻨﺒﻌﺚ از ﺣﺮﻛﺖ اﻓﻼك اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﺘﺼﻞاﻧﺪ‪) .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﺷـﺎﻋﺮاﻧﻪ در‬ ‫»ﺑﻬﺸﺖ« داﻧﺘﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪(.‬‬ ‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﺔ زﻣﻴﻨﻲ ﺟﺎوﻳﺪان ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ زاﻳﻴﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬آﺗﺶ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺳﺒﻚ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲاش ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﻻﺳﺖ؛ ﺧﺎك ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺳﻨﮕﻴﻦ اﺳﺖ؛ ﺑﺎد ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺳﺒﻚ اﺳﺖ و آب ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺳﻨﮕﻴﻦ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺸﻜﻼت ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺮاي ﻗﺮﻧﻬﺎي ﺑﻌﺪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن دﻧﺒﺎﻟﻪ دار ﻛﻪ ﻓﻨﺎﭘﺬﻳﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻧﺎﭼـﺎر‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﻓﻠﻚ زﻳﺮ ﻣﺎه ﻣﻨﺴﻮب ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﻌﻠـﻮم ﺷـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺳـﺘﺎرﮔﺎن در ﻣـﺪاري ﮔـﺮد‪‬‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻣﺎه ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭼـﻮن ﺣﺮﻛـﺖ‬

‫‪ □ 170‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺟﺴﺎم ﻃﺒﻴﻌﻲ روي ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻴﺮي ﺑﻪ ﻃﻮر اﻓﻘﻲ رﻫﺎ ﺷﻮد ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ ﻃـﻮر اﻓﻘـﻲ ﺣﺮﻛـﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﻛﺮد و آﻧﮕﺎه ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮدي ﻓﺮود ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻛﺸـﻒ ﮔﺎﻟﻴﻠـﻪ داﺋـﺮ ﺑﺮاﻳﻨﻜـﻪ ﺗﻴـﺮ روي ﺧـﻂ ﻣﻨﺤﻨـﻲ ﻳـﺎ ﻫﻤـﺎن‬ ‫»ﺳﻬﻤﻲ« ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻜـﺎران ارﺳـﻄﻮﻳﻲ او را ﺳـﺨﺖ ﺷـﮕﻔﺖ زده ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜـﻮس ‪ Copernicus‬و ﻛﭙﻠـﺮ‬ ‫‪ Kepler‬و ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻨﻜﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروزي ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﻪ ﮔﺮد ﺧﻮد و ﺳﺎﻟﻲ ﻳﻚ ﺑﺎر ﮔـﺮد‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدد ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ ﻧﻴﺰ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻧﺒﺮد ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ ﻳﻚ ﻧﻜﺘﺔ ﻛﻠﻲﺗﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ارﺳﻄﻮ ﺑﺎ »ﻗﺎﻧﻮن اول ﺣﺮﻛﺖ« ﻧﻴﻮﺗﻮن ﻛﻪ اﺑﺘـﺪا ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﮔﻠﻴﻠـﻪ ﻣﻄـﺮح ﺷـﺪ‬ ‫ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻫﺮ ﺟﺴﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ از ﭘﻴﺶ در ﺣﺮ ﻛﺖ ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺮﻋﺖ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮد را اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﻠﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴـﻪ‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ آن ‪ -‬ﭼﻪ در ﺳﺮﻋﺖ و ﭼﻪ در ﺟﻬﺖ ‪ -‬ﻻزم ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺴﺘﺪﻳﺮ‪ ،‬ﻛـﻪ ارﺳـﻄﻮ آن را ﺣﺮﻛـﺖ ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺟﺴـﺎم‬ ‫آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺪاوم در ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ؛ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻧﻴﺮوﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﻣﺮﻛـﺰ‬ ‫داﻳﺮه ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺎذﺑﺔ ﻧﻴﻮﺗﻮن ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﺧﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺎوداﻧﮕﻲ و ﻓﺴﺎد ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﭼﺎر ﻣﺘﺮوك ﺷـﺪ‪ .‬ﻋﻤـﺮ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ و ﺳـﺘﺎرﮔﺎن دراز‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﺑﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻨﺎن از اﺑﺮي ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪهاﻧﺪ و ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﻳﺎ ﻣﻨﻔﺠﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﻳﺎ از ﺳﺮﻣﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻓﺴﺮد‪ .‬ﭼﻴـﺰي‬ ‫در ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺪا از ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﻓﺴﺎد ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻋﻘﻴﺪة ارﺳﻄﻮ ﻛﻪ ﺧﻼف اﻳﻦ را ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻗـﺮون وﺳـﻄﻲ ﻣـﻮرد‬ ‫ﻗﺒﻮل ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬از ﻛﻴﺶ ﻛﻔﺮآﻣﻴﺰ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻧﺠﻮم ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎن □ ‪171‬‬

‫‪ 66 82‬و رم‬

‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪7‬‬ ‫رﯾت و م   ن‬ ‫در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺤﺚ ﻣﻦ درﺑﺎرة رﻳﺎﺿﻴﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر رﻳﺎﺿﻴﺎت‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ راﺑﻄﻪاي ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﺎ ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪ -‬راﺑﻄﻪاي ﻛﻪ ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در رﻳﺎﺿﻴﺎت‬ ‫و ﻧﺠﻮم از ﻫﺮ زﻣﻴﻨﺔ دﻳﮕﺮي ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺘﺮ و روﺷﻨﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽـﻪ آﻧـﺎن در زﻣﻴﻨـﻪ ﻫـﺎي ﻫﻨـﺮ و ادب و ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻛﺮدﻧـﺪ ﺷـﺎﻳﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺮﺣﺴﺐ ذوق ﺷﺨﺺ داور‪ ،‬ﺧﻮب و ﺑﺪ ﺑﺮدار ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ آﻧﭽﻪ در ﻫﻨﺪﺳﻪ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ ﻳﻜﺴﺮه ﺑﻲﭼﻮن و ﭼﺮاﺳـﺖ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ داﻧﺶ را ﻣﺒﻠﻐﻲ از ﻣﺼﺮ و ﻣﺒﻠﻐﻲ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻛﻤﺘﺮ‪ ،‬از ﺑﺎﺑﻞ وام ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ وﻟﻲ آﻧﭽﻪ از اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ دﺳـﺖ آوردﻧـﺪ‪ ،‬در‬ ‫زﻣﻴﻨﺔ رﻳﺎﺿﻴﺎت‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺳﺎده ﺑﻮد و در زﻣﻴﻨﺔ ﻧﺠﻮم ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺳﻮاﺑﻖ رﺻﺪﮔﻴﺮﻳﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺪﺗﻲ دراز را در ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻓﻦ اﺳﺘﺪﻻل رﻳﺎﺿﻲ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻛﺎﻣﻼً رﻳﺸﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ دارد‪.‬‬ ‫داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﺴﻴﺎري ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﻛـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪان را ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت رﻳﺎﺿﻲ ﺑﺮ ﻣﻲاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻬﻦﺗﺮﻳﻦ و ﺳﺎدهﺗـﺮﻳﻦ اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ از ﺗـﺎﻟﺲ ﺣﻜﺎﻳـﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد ﻓﺮﻋﻮن از او ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ارﺗﻔﺎع ﻫﺮﻣﻲ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎﻟﺲ ﻣﻨﺘﻈﺮ وﻗﺘـﻲ از‬ ‫روز ﺷﺪ ﻛﻪ در آن وﻗﺖ ﺳﺎﻳﺔ ﺧﻮد او ﺑﻪ درازاي ﻗﺎﻣﺖ او ﺑﻮد؛ آﻧﮕﺎه ﺳﺎﻳﺔ ﻫﺮم را اﻧـﺪازه ﮔﺮﻓـﺖ ‪ -‬ﻛـﻪ اﻟﺒﺘـﻪ ﻣﺴـﺎوي ﺑـﺎ‬ ‫ارﺗﻔﺎع ﻫﺮم ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠـﻢ ﻣﻨـﺎﻇﺮ و ﻣﺮاﻳـﺎ )‪ (perspective‬را ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺑـﺎر آﮔﺎﺗـﺎرﻛﻮس ‪Agatharcus‬‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻫﻨﺪﺳﻪدان ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار داد ﺗﺎ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻫﺎي اﺳﺨﻴﻠﻮس )آﺷﻴﻞ( دﻛﻮر ﺑﺴﺎزد‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮدن‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻛﺸﺘﻲ از ﺳﺎﺣﻞ‪ ،‬ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺗﺎﻟﺲ آن را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮد‪ ،‬در ﻫﻤﺎن زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻗـﺪﻳﻢ ﺑـﻪ راهﺣـﻞ ﺻـﺤﻴﺢ‬ ‫رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻛـﺮدن‬ ‫ﺣﺠﻢ‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﻛﺎﻫﻨﺎن ﻣﻌﺒﺪي ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮوش ﻣﻌﺒﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺪا ﺧﻮاﻫﺎن ﻣﺠﺴﻤﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺠـﻢ‬ ‫آن دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺠﺴﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎﻫﻨﺎن ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﺑﻌﺎد ﻣﺠﺴﻤﻪ را ﺑﺎﻳﺪ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫دﻳﺪﻧﺪ ﻣﺠﺴﻤﻪ اي ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻫﺸﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺠﺴﻤﺔ اﺻﻠﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ و ﺧـﺮج ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﺠﺴـﻤﻪ اي‬ ‫ﺑﻴﺶ از آن ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه اي ﻧﺰد اﻓﻼﻃﻮن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ آﻳﺎ در آﻛﺎدﻣﻲ ﻛﺴـﻲ‬ ‫ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺸﻜﻞ آﻧﺎن را آﺳﺎن ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﻛﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫در ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﺼﺎدف آﺛﺎر ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻓﺮاوان ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ا‪‬ﺷﻜﺎل آن ﻣﺴـﺌﻠﻪ اﻟﺒﺘـﻪ در ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮدن‬ ‫رﻳﺸﺔ ﺳﻮم ﻋﺪد ‪ 2‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رﻳﺸﺔ دو ﻋﺪد ‪ ،2‬ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻋﺪد ﮔﻨﮕﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺸﻒ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮده و راﻫﻬﺎي اﺻﻠﻴﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻣﻘﺪار آن در دﺳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راه از اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ :‬دو ﺳﺘﻮن از اﻋﺪاد ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ آﻧﻬـﺎ را‬ ‫ﺳﺘﻮن ‪ a‬و ﺳﺘﻮن ‪ b‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﻫﺮ دو ﺳﺘﻮن از ﻋﺪد ‪ 1‬آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬رﻗﻢ ﺑﻌﺪي ﺳﺘﻮن ‪ a‬در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ اي ﻋﺒـﺎرت‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد از ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ آﺧﺮﻳﻦ ارﻗﺎم ﺳﺘﻮن ﻫﺎي ‪ a‬و ‪ .b‬رﻗﻢ ﺑﻌﺪي ﺳـﺘﻮن ‪ b‬از اﻓـﺰودن دو ﺑﺮاﺑـﺮ ‪ a‬ﻗﺒﻠـﻲ ﺑـﻪ ‪ b‬ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﺷﺶ ﺟﻔﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬

‫‪ □ 172‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫در ﻫﺮ ﺟﻔﺘﻲ ‪ 2a2-b2‬ﻳﺎ ‪ 1‬اﺳﺖ ﻳﺎ ‪ . -1‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬

‫‪b‬‬

‫‪a‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪99‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪70‬‬

‫
‬ ‫‬

‫ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺐ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ رﻳﺸﺔ دوم ﻋـﺪد دو؛ و در ﻫـﺮ ﻣﺮﺣﻠـﺔ‬ ‫‬

‫ﺑـﻪ‬

‫ﺟﺪﻳﺪ اﻳﻦ ﺗﻘﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺠـﺬور‬ ‫ﻃﻮر ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ ‪.2‬‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ‪ -‬ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺳﻴﻤﺎﻳﻲ ﻣﺒﻬﻢ دارد ‪ -‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﭘﺮوﻛﻠﻮس ‪ Proclus‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻨﺪﺳـﻪ را در‬ ‫ﺷﻤﺎر ﻋﻠﻮم ﻋﺎﻟﻲ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮاﺟﻊ ﻋﻠﻤـﻲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ ﺳـﺮ ﺗﻮﻣـﺎس ﻫﻴـﺚ‪ 1،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﻛـﻪ اﺣﺘﻤـﺎل دارد ﺧـﻮد‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻗﻀﻴﻪ اي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم او ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻛﺸﻒ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ و آن ﻗﻀﻴﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﻗـﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﻳـﻪ‬ ‫ﻣﺠﺬور وﺗﺮ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺠﺬورﻳﻦ دو ﺿﻠﻊ دﻳﮕﺮ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ را ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺎن از زﻣﺎﻧﻬـﺎي ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ و ﻧﻴﺰ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮع زواﻳﺎي ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ دو ﻗﺎﺋﻤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رﻳﺸﻪﻫﺎي ﮔﻨﮓ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از رﻳﺸﺔ دوم ﻋﺪد ‪ ،2‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻮارد ﺧﺎص ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﺗﺌـﻮدوروس ‪ ،Theodorus‬از ﻣﻌﺎﺻـﺮان‬ ‫ﺳﻘﺮاط‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ و ﺗﻪﺗﺘﻮس‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻫﻤﺰﻣﺎن اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻧـﺪﻛﻲ از او ﭘﻴﺮﺗـﺮ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬در‬ ‫اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎم ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﺮد‪ .‬دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﻫﻢ رﺳﺎﻟﻪ اي درﺑﺎرة رﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﮔﻨﮓ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳـﺖ؛ وﻟـﻲ از ﻣﺤﺘﻮﻳـﺎت‬ ‫آن ﭼﻨﺪان اﻃﻼﻋﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻓﻼﻃـﻮن ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﻋﻼﻗـﻪاي ﻋﻤﻴـﻖ داﺷـﺖ و از ﻛﺎرﻫـﺎي ﺗﺌـﻮدوروس در‬ ‫رﺳﺎﻟﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺨﺺ اﺧﻴﺮ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در رﺳﺎﻟﺔ »ﻗﻮاﻧﻴﻦ« )‪ (819 - 820‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑـﻲ اﻃﻼﻋـﻲِ‬ ‫ﻋﻤﻮم از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺎﻳﺔ ﺷﺮﻣﺴﺎري اﺳﺖ؛ و ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد وي در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً دﻳﺮ زﻧﺪﮔﻴﺶ ﺑﻪ ﻛﺴﺐ اﻃـﻼع در‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺎره ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع رﻳﺸﻪﻫﺎي ﮔﻨﮓ اﻟﺒﺘﻪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري ﻣﻘﺎم ﻣﻬﻤﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪﻫﺎي ﻛﺸﻒ رﻳﺸﻪﻫﺎي ﮔﻨﮓ ﻋﺒـﺎرت ﺑـﻮد از اﺑـﺪاع ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺗﻨﺎﺳـﺐ ﻫﻨﺪﺳـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫اودوﻛﺴﻮس ‪) Eudoxus‬در ﺣﺪود ‪ - 408‬در ﺣﺪود ‪ 355‬ق‪.‬م‪ (.‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اودوﻛﺴﻮس ﻓﻘﻂ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻨﺎﺳـﺐ‬ ‫ﻋﺪدي وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ‪ a‬ﺑﻪ ‪ b‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ‪ d‬ﺑﻪ ‪ c‬اﺳـﺖ‪ ،‬در ﺻـﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب ‪ a‬در ‪b‬‬ ‫ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ‪ b‬در ‪ c‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬در ﻏﻴﺎب ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻋﺪدي رﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﮔﻨﮓ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ اﻋﺪاد ﮔﻮﻳﺎ )ﻣﻨﻄـﻖ(‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اودوﻛﺴﻮس ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﺎزه اي ﺑﻪ دﺳﺖ داد ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻣﺒﺮاﺳﺖ و در ﻗﺎﻟﺐ ﺷـﻴﻮهاي ﻗـﺮار‬ ‫دارد ﻛﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺟﺪﻳﺪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲآورد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ در ﻛﺘﺎب اُﻗﻠﻴﺪس ﭘﺮورده ﺷﺪه و داراي زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻣﻨﻄﻘـﻲ‬ ‫ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اودوﻛﺴﻮس ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ »روش اﻓﻨﺎ« )‪ (method of exhaustion‬را اﺑﺪاع ﻛﺮده ﻳﺎ آن را ﻛﺎﻣﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ روش‬ ‫را ﺑﻌﺪﻫﺎ ارﺷﻤﻴﺪس ﺑﺎ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺴﺖ‪ .‬روش اﻓﻨﺎ ﭘﻴﺶ درآﻣﺪ »ﺣﺴﺎب ﺟﺎﻣﻌـﻪ« )‪ (integral calculus‬اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﺴﺎﺣﺖ داﻳﺮه را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮان در داﻳﺮه ﻳﻚ ﺷﺶ ﺿﻠﻌﻲ ﻳﺎ دوازده ﺿﻠﻌﻲ ﻣﻨـﺘﻈﻢ ﻣﺤـﺎط‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﻌﺪاد اﺿﻼع اﻳﻦ ﻛﺜﻴﺮاﻻﺿﻼع ﻣﻨﺘﻈﻢ را ﺑﻪ ﻫﺰار ﻳـﺎ ﻣﻴﻠﻴـﻮن رﺳـﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ﻣﺴـﺎﺣﺖ ﭼﻨـﻴﻦ ﻛﺜﻴﺮاﻻﺿـﻼﻋﻲ‪ ،‬ﺗﻌـﺪاد‬ ‫‬

‫»رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ‪1. Sir Thomas Heath, Greek Mathema$cs Vol. I, p. 145.‬‬

‫رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻧﺠﻮم ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎن □ ‪173‬‬

‫اﺿﻼﻋﺶ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺠﺬور ﻗﻄﺮ داﻳﺮه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻌﺪاد اﺿﻼع را زﻳﺎد ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺛﺎﺑـﺖ ﻛﻨـﻴﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻛﺜﻴﺮاﻻﺿﻼع را ﺑﻪ ﻣﻘﺪاري ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﻛﻪ ﺗﻔـﺎوت آن ﺑـﺎ ﻣﺴـﺎﺣﺖ داﻳـﺮه از ﻫـﺮ ﻣﻘـﺪار ﻗﺒﻠـﻲ‪،‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﺎﭼﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻘﺼﻮد »اﺻﻞ ارﺷﻤﻴﺪس« ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬اﻳـﻦ اﺻـﻞ )ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ آن را ﻗـﺪري‬ ‫ﺳﺎده ﻛﻨﻴﻢ( ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ از دو ﻣﻘﺪار ﻧﺎﻣﺴﺎوي آن را ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ ﻧﺼﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه آن ﻧﺼﻒ را ﻧﺼﻒ ﻛﻨﻴﻢ و‬ ‫ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال ﭘﻴﺶ روﻳﻢ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻣﻘﺪاري ﺧﻮاﻫﻴﻢ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ از ﻣﻘﺪار ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ اﺻﻠﻲ ﻛـﻮﭼﻜﺘﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت‬ ‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ‪ a‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ‪ b‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺢ ‪ n‬وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ‪ 2n‬ﺿﺮب در ‪ b‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ از ‪.a‬‬ ‫روش اﻓﻨﺎ ﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﻄﺢ ﺷﻠﺠﻤﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ارﺷﻤﻴﺪس ﺑﻪ دﺳـﺖ آورد؛ و ﮔـﺎه ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺐ ﻣﺪاوم ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﺜﺎل ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﻄﺢ داﻳﺮه دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﻄﺢ داﻳﺮه‬ ‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺤﻴﻂ داﻳﺮه ﺑﻪ ﻗﻄﺮ آن ﻛﻪ ‪ π‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ارﺷـﻤﻴﺪس در ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪ ﺗﻘﺮﻳـﺐ‬

‫‬ ‫‬

‫ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬وي ﺑﺎ ﻣﺤﺎط ﻛﺮدن و ﻣﺤﻴﻂ ﻛﺮدن ﻳﻚ ﻛﺜﻴﺮاﻻﺿﻼع ‪ 96‬ﺿﻠﻌﻲ ﺑﺮ داﻳﺮه ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ‪ π‬ﻛـﻮﭼﻜﺘﺮ از‬

‫را ﺑـﻪ‬ ‫ ‬ ‫‪3‬‬

‫و‬

‫ ‪ 3‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ روش را ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺎ ﻫﺮ درﺟﻪاي از ﺗﻘﺮﻳﺐ اداﻣﻪ داد‪ ،‬و از ﻫﻴﭻ روش دﻳﮕﺮي ﻫﻢ در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ از‬ ‫ ‬ ‫ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﻛﺎري ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﻛﺜﻴﺮاﻻﺿﻼعﻫﺎي ﻣﺤﺎﻃﻲ و ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺮاي ﺗﻘﺮﻳﺐ ﻋﺪد ‪ π‬از زﻣﺎن اﻧﺘﻴﻔﻮن‬ ‫‪ Antiphon‬ﻛﻪ از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺳﻘﺮاط ﺑﻮد ﺳﺎﺑﻘﻪ دارد‪.‬‬ ‫اوﻗﻠﻴﺪس ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺟﻮاﻧﻲِ ﻣﻦ ﻫﻨﻮز ﻛﺘﺎﺑﺶ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻛﺘﺎب درس رﺳﻤﻲ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎن ﺑـﻮد‪ ،‬در ﺣـﺪود ﺳـﺎل‬ ‫‪ 300‬ق‪.‬م‪ ، .‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻲ ﭘﺲ از ﻣـﺮگ اﺳـﻜﻨﺪر و ارﺳـﻄﻮ‪ ،‬در اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻣـﻲزﻳﺴـﺖ‪ .‬ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈـﻢ ﻛﺘـﺎب »اﺻـﻮل«‬ ‫‪ Elements‬وي ﺗﺎزﮔﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﻀﺎﻳﺎ و ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻫﻨﺪﺳﺔ او ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﻮد اُﻗﻠﻴﺪس ﺑﻮد‪ .‬اﻧﺴـﺎن ﻫﺮﭼـﻪ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻨﺪﺳﻪ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ و ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺤﺚ وي درﺑﺎرة‬ ‫ﺧﻄﻮط ﻣﻮازي ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﻌﺮوف ﺧﻄﻮط ﻣﻮازي‪ ،‬داراي اﻳﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﻀﺎﻋﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ در اﺳﺘﻨﺘﺎج دﻗﻴﻖ اﺳـﺖ‬ ‫و ﻫﻢ ﻣﺸﻜﻮك ﺑﻮدن ﻓﺮض ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ را ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻤﻲدارد‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻛﻪ ﭘﺲ از اودوﻛﺴـﻮس ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫روﺷﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﻧﻈﻴﺮ روﺷﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ واﻳﺮﺷﺘﺮاس ‪ Weierstrass‬در ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ وارد ﺗﺤﻠﻴـﻞ رﻳﺎﺿـﻲ ﻛـﺮد‪ ،‬از‬ ‫ﻫﻤﺔ اﺷﻜﺎﻻت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﮔﻨﮓ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اُﻗﻠﻴﺪس ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺟﺒﺮ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬و‪ ،‬در ﻛﺘـﺎب‬ ‫دﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺮة رﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﮔﻨﮓ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﻣﻲ رود ﺑﺮ ﺳﺮ ﻫﻨﺪﺳﺔ ﻓﻀﺎﻳﻲ و ﺑﺤﺚ را ﺑﺎ ﺑﻨﺎ ﻛﺮدن اﺣﺠـﺎم‬ ‫ﻣﻨﺘﻈﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﻪﺗﺘﻮس ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه و در رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﻴﻤﺎﺋﻮس« اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺴﻠﻢ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫»اﺻﻮل« اُﻗﻠﻴﺪس ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﻠﻢ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻳﻜـﻲ از ﻛـﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ‬ ‫آﺛﺎر ﻓﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﺎﻳﺐ ﺧﺎص ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن را دارد‪ :‬روش اﺳـﺘﻨﺘﺎﺟﻲ ﻣﺤـﺾ اﺳـﺖ و در درون آن راﻫـﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺻﺤﺖ ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﻣﺴﻠﻢ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻫﻨﺪﺳﺔ ﻏﻴﺮِ‬ ‫اُﻗﻠﻴﺪﺳﻲ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻏﻠﻂ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺤﺖ و ﺑﻄـﻼن آﻧﻬـﺎ‬ ‫را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻮاﻳﺪ ﻋﻠﻤﻲ اﻣﻮر ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻜﺮّر ﺑﻴﺎن ﻛﺮده ﺑﻮد ﻧـﺰد اُﻗﻠﻴـﺪس ﻫـﻢ دﻳـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﮔﺮدان او ﭘﺲ از ﮔﻮش ﻓﺮادادن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﻴﻪ اي ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﺤﺼـﻴﻞ ﻫﻨﺪﺳـﻪ ﭼـﻪ ﻓﺎﻳـﺪه اي‬ ‫دارد؛ و اُﻗﻠﻴﺪس در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺮدهاي را ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺸﻴﺰي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻮان ﺑﺪه‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺣﺘﻤـﺎً از ﺗﺤﺼـﻴﻞ‬ ‫ﻓﺎﻳﺪه ﺑﺮد‪ «.‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮ ﺗﺤﻘﻴﺮ آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻮاﻳﺪ ﻋﻤﻠﻲ اﻣﻮر از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻮﺟﻪ ﺑﻮد‪ .‬در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻫـﻴﭽﻜﺲ ﮔﻤـﺎن‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃﺎت ﻓﺎﻳﺪه و ﻣﻮرد اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻲ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻛﺸـﻒ ﻛـﺮد‬ ‫ﻛﻪ ﭘﺮﺗﺎﺑﻪ روي ﺧﻂ ﺳﻬﻤﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻛﭙﻠﺮ ﻛﺸﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﻴﺎرات روي ﻣﺪار ﺑﻴﻀﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﻧﺎﮔﻬـﺎن‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺻﺮف ﻋﺸﻖِ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﻠﻴﺪ ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﻲ و ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم درآﻣﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 174‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫روﻣﻴﺎن ﺑﻴﺶ از آن ﺳﺮﮔﺮم اﻣﻮر ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ آﺛﺎر اُﻗﻠﻴﺪس را ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻛﺴـﻲ از روﻣﻴـﺎن ﻛـﻪ از‬ ‫اُﻗﻠﻴﺪس ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد ﺳﻴﺴﺮو اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ در زﻣﺎن او ﻫﻨﻮز ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺘﺐ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨـﻲ ﻣﻌﻤـﻮل ﻧﺒـﻮد‪ ،‬و راﺳـﺘﻲ ﻫـﻢ‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس ‪) Boethius‬در ﺣﺪود ‪ 480‬ﻣﻴﻼدي( ﻫﻴﭻ ﺳﺎﺑﻘﻪاي از ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻻﺗﻴﻨﻲ دﻳـﺪه ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﻗـﺪرت‬ ‫درك ﺗﺎزﻳﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪ :‬در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 760‬ﻣﻴﻼدي اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﺷﺮﻗﻲ )ﺑﻴﺰاﻧﺲ( ﻧﺴﺨﻪ اي از ﻛﺘﺎب اُﻗﻠﻴﺪس را ﺑـﺮاي‬ ‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 800‬ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻫﺎروناﻟﺮﺷﻴﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺎزي از آن ﻛﺘـﺎب ﻓـﺮاﻫﻢ آﻣـﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻻﺗﻴﻨﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 1120‬ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ادﻻرد ﺑـﺎﺗﻲ ‪ Adelard of Bath‬از‬ ‫زﺑﺎن ﺗﺎزي ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از آن ﭘﺲ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ رواج ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﻓﻘـﻂ در اواﺧـﺮ‬ ‫رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﻦ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲﭘﺮدازم ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﻛﻪ ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در آن زﻣﻴﻨـﻪ ﻫـﻢ ﭼـﻮن ﻫﻨﺪﺳـﻪ ﻓـﺮاوان ﺑـﻮد‪ .‬ﭘـﻴﺶ از دورة‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در ﻣﺼﺮ و ﺑﺎﺑﻞ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه و رﺻﺪ ﮔﻴﺮي ﺷﺎﻟﻮده اي رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺮﻛﺎت آﺷﻜﺎر ﺳـﻴﺎرات را ﺛﺒـﺖ‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ داﻧﺴﺘﻪ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺳﺘﺎرة ﺷﺎم و ﺳﺘﺎرة ﺳﺤﺮ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد دور را در ﺧﺴﻮف و ﻛﺴﻮف در ﺑﺎﺑـﻞ ﻣﺴـﻠﻤﺎً‬ ‫و در ﻣﺼﺮ ﻣﺤﺘﻤﻼً ﻛﺸﻒ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﺧﺴﻮف را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ ﻣﻄﻤـﺌﻦ ﭘـﻴﺶ‬ ‫ﺑﻴﻨﻲ ﻛﺮد‪ .‬وﻟﻲ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﺴﻮف ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﺴﻮف ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﻳﻚ ﺟﺎي ﻣﻌﻴﻦ ﻗﺎﺑﻞ رؤﻳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻘﺴﻴﻢ زاوﻳﺔ‬ ‫ﻗﺎﺋﻤﻪ را ﺑﻪ ﻧﻮد درﺟﻪ‪ ،‬و ﻫﺮ درﺟﻪ را ﺑﻪ ﺷﺼﺖ دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬ﻣﺎ از ﺑﺎﺑﻠﻴـﺎن دارﻳـﻢ‪ .‬ﺑﺎﺑﻠﻴـﺎن ﺑـﻪ ﻋـﺪد ﺷﺼـﺖ‪ ،‬و ﺣﺘـﻲ دﺳـﺘﮕﺎه‬ ‫ﺷﻤﺎرش ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺷﺼﺖ‪ ،‬دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ داﻧﺶ ﭘﻴﺸـﮕﺎﻣﺎن ﺧـﻮد را ره آورد‬ ‫ﺳﻔﺮ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﺑﺪاﻧﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ داﻧﺸﻲ ﻛﻪ واﻗﻌﺎً ﭘﻴﺶ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ‬ ‫ﺧﺴﻮف ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﺎﻟﺲ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﻔﻮذ داﻧﺶ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و دﻟﻴﻠﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ ﺗـﺎﻟﺲ ﺑـﺮ آﻧﭽـﻪ از ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬ ‫ﺣﺴﻦ اﺗﻔﺎق ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺼﺮي ﻳﺎ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﭼﻴﺰي اﻓﺰود؛ و راﺳﺖ درآﻣﺪن ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲاش از ‪‬‬ ‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻲ از ﻗﺪﻳﻤﻴﺘﺮﻳﻦ اﻛﺘﺸﺎﻓﺎت و ﻓﺮﺿﻴﺎت ﺻﺤﻴﺢ آﻏﺎز ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر ﻣـﻲ اﻧﺪﻳﺸـﻴﺪ ﻛـﻪ‬ ‫زﻣﻴﻦ آزاد در ﻓﻀﺎ ﺷﻨﺎور اﺳﺖ و ﺑﺮ ﭼﻴﺰي ﺗﻜﻴﻪ ﻧﺪارد‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﺎت ﻋﺼﺮ ﺧﻮد را رد ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر ﺧﺮده ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن زﻣﻴﻦ در ﻣﺮﻛﺰ واﻗﻊ اﺳﺖ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨـﺪ؛ زﻳـﺮا دﻟﻴﻠـﻲ ﻧـﺪارد ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ در ﻳﻚ ﺟﻬﺖ را ﺑﺮ ﺣﺮﻛﺖ در ﺣﻬﺖ دﻳﮕﺮ ﺗﺮﺟﻴﺢ دﻫﺪ‪ .‬وي ﻣﻲﮔﻔﺖ ‪ -‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻫﺮﮔﺎه ‪‬ﻣﺮدي‬ ‫را وﺳﻂ داﻳﺮهاي ﺑﮕﺬارﻳﻢ و در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺤﻴﻂ داﻳﺮه ﺧﻮراك ﺑﭽﻴﻨـﻴﻢ‪ ،‬آن ﻣـﺮد ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﻓﻘـﺪ دﻟﻴـﻞ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن ﻳﻜﻲ از ﺧﻮراﻛﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي دﻳﮕﺮي ﺳﺮاﻧﺠﺎم از ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﺗﻠﻒ ﺷﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﺑﺮﻫـﺎن در ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻣﺪرﺳـﻲ ﻫـﻢ ﺗﻜـﺮار‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻧﻪ درﺑﺎرة ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ درﺑﺎرة اﺧﺘﻴﺎر‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻪ ﺻـﻮرت »ﺧـﺮ ﺑﻮرﻳـﺪان« ‪Buridan‬‬ ‫دراﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺮ ﺑﻮرﻳﺪان از ﻣﻴﺎن دو دﺳﺘﻪ ﻋﻠﻒ ﻛﻪ در ﭼﭗ و راﺳﺖ او ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﺴﺎوي ﻗﺮار دارد ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻳﻜـﻲ را‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ از ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﻣﻲﻣﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺑﻪ اﻏﻠﺐ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ زﻣﻴﻦ را ﻛﺮوي اﻧﮕﺎﺷﺖ؛ وﻟﻲ )ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺼـﻮر ﻛـﺮد ﻛـﻪ( دﻻﻳـﻞ وي‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﺔ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻠﻤﻲ‪ .‬اﻣﺎ دﻻﻳﻞ ﻋﻠﻤﻲ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﺑـﻪ زودي ﻛﺸـﻒ ﺷـﺪ‪ .‬اﻧﻜﺴـﺎﮔﻮراس‬ ‫ﻛﺸﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﻮر ﻣـﺎه ﻋـﺎرﻳﺘﻲ اﺳـﺖ و ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻗﻄﻌـﻲ ﺧﺴـﻮف را ﺑـﻪ دﺳـﺖ داد‪ .‬ﺧـﻮد وي ﻫﻨـﻮز زﻣـﻴﻦ را ﻣﺴـﻄﺢ‬ ‫ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﻜﻞ ﺳﺎﻳﺔ زﻣﻴﻦ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺴﻮف ﺑﻪ روي ﻣﺎه ﻣﻲ اﻓﺘﺪ دﻻﻳﻞ ﻗﻄﻌﻲ ﺑـﺮ ﻛﺮوﻳـﺖ زﻣـﻴﻦ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺎن داد‪ .‬ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺎن ﻗﺪم را از اﻳﻦ ﻫﻢ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻬﺎدﻧﺪ و زﻣﻴﻦ را ﻳﻜﻲ از ﺳﺘﺎرﮔﺎن داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻲ داﻧﺴـﺘﻨﺪ )ﮔﻮﻳـﺎ‬ ‫از ﻗﻮل ﺧﻮد ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس( ﻛﻪ ﺳﺘﺎرة ﺷﺎم و ﺳﺘﺎرة ﺳﺤﺮي ﻳﻜﻲ اﺳﺖ؛ و ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ زﻣـﻴﻦ‪،‬‬ ‫روي ﻣﺪار ﻣﺴﺘﺪﻳﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﺮد ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﮔﺮد »آﺗﺶ ﻣﺮﻛﺰي‪ «.‬آﻧﺎن ﻛﺸﻒ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪﻛـﻪ ﻣـﺎه‬ ‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ روﻳﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﻓﻘـﻂ ﻳـﻚ روﻳـﺶ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬ ‫»آﺗﺶ ﻣﺮﻛﺰي« اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ در ﺳﻮﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ رو ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﺮﻛﺰي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ آن آﺗـﺶ ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬

‫رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻧﺠﻮم ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎن □ ‪175‬‬

‫ﻧﺎﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ .‬اﺗﺶ ﻣﺮﻛﺰي را »ﺧﺎﻧﺔ زﺋﻮس« ﻳﺎ »ﻣﺎدر ﺧﺪاﻳﺎن« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ؛ و ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗـﺎﺑﺶ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ اﻧﻌﻜـﺎس‬ ‫ﻧﻮر آن آﺗﺶ اﺳﺖ؛ و ﻋﻼوه ﺑﺮ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺟﺴﻢ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم »زﻣﻴﻦ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ «،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ از آﺗـﺶ ﻣﺮﻛـﺰي وﺟـﻮد‬ ‫دارد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع دو دﻟﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﻣﺄﺧﻮذ از اﺳﺮار اﻋـﺪاد‪ .‬دﻟﻴـﻞ ﻋﻠﻤـﻲ ﻋﺒـﺎرت ﺑـﻮد از اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪة ﺻﺤﻴﺢ ﻛﻪ ﮔﺎه ﺧﺴﻮف ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ رخ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه ﻫﺮ دو ﺑﺎﻻي اﻓﻖ ﻗﺮار داردﻧـﺪ‪ .‬اﻧﻜﺴـﺎر ﻧـﻮر‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰد آﻧﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮد؛ و در اﻳﻦ ﻣﻮارد ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺒﺐ ﺧﺴﻮف ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎﻳﺔ ﺟﺴﻤﻲ ﻏﻴـﺮ‬ ‫از زﻣﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ و زﻣﻴﻦ و »زﻣﻴﻦ ﻣﻘﺎﺑﻞ« روي ﻫـﻢ ده ﺟﺴـﻢ‬ ‫آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ده ﻋﺪد رﻣﺰي ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري ﺑﻪ ﻓﻴﻠﻮﻻﺋﻮس ﺗﺒﻲ ‪ Philolaus of Thebes‬ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﭘﻴﺶ از ﻣـﻴﻼد ﻣـﻲ زﻳﺴـﺘﻪ‬ ‫ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﻴﺎﻟﻲ اﺳﺖ و ﺑﺨﺸﻲ از آن ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻣﻼً ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ؛ زﻳـﺮا‬ ‫ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ آن ﻛﻮﺷﺶ ﻓﻜﺮي را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼﻮر ﻓﺮﺿﻴﺔ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﻻزم اﺳﺖ در ﺑﺮ دارد‪ .‬ﺗﺼﻮر ﻛﺮدن زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﻧـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎن ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺛﺎﺑﺖ ﺟﺎوﻳﺪان ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ ﻛـﺮه اي ﺳـﺮﮔﺮدان در‬ ‫ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة وارﺳﺘﮕﻲ ﺷﮕﻔﺘﻲ اﺳﺖ از ﻗﻴﺪ ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮي ﻛﻪ آدﻣﻲ را ﻣﺮﻛﺰ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺼﻮر ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬ ‫اﻧﺴﺎن از ﺟﻬﺎن ﻳﻚ ﺑﺎر ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻜﺎﻧﻲ ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻫﺪاﻳﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻳﺎري ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻈﺮﻳـﺎت دﻗﻴـﻖﺗـﺮ‬ ‫ﭼﻨﺪان دﺷﻮار ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪات ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻓﺰوده ﺷﺪ‪ .‬اوﺋﻨﻮﭘﻴﺪس ‪ ،Oenopides‬ﻛﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ از اﻧﻜﺴﺎﮔﻮراس ﻣﻲ زﻳﺴـﺖ‪،‬‬ ‫ﻛﺠﻲ ﻣﺪار زﻣﻴﻦ را ﻛﺸﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ زودي روﺷﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺎﻳﺪ از زﻣﻴﻦ ﺑﺴـﻴﺎر ﺑﺰرﮔﺘـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ؛ و اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﮔﻔﺘـﺔ‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ زﻣﻴﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲ ﻛـﺮد‪ .‬ﻫﻨـﻮز ﭼﻴـﺰي از زﻣـﺎن اﻓﻼﻃـﻮن ﻧﮕﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺎن »آﺗﺶ ﻣﺮﻛﺰي« و »زﻣﻴﻦ ﻣﻘﺎﺑﻞ« را رﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮاﻛﻠﻴﺪس ﭘﻮﻧﺘﻮﺳﻲ ‪) Heraclides of Pontus‬ﻛﻪ زﻣـﺎﻧﺶ‬ ‫در ﺣﺪود ‪ 388‬ﺗﺎ ‪ 315‬ق‪.‬م‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ ارﺳﻄﻮ اﺳﺖ( ﻛﺸﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ زﻫﺮه و ﻋﻄﺎرد ﮔﺮد ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ اﻳـﻦ‬ ‫ﺷﺪ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﻫﺮ ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ ﻳﻜﺒﺎر ﮔﺮد ﻣﺤﻮر ﺧﻮد ﻣﻲﭼﺮﺧـﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿـﻮع اﺧﻴـﺮ ﻗـﺪم ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﻬﻤـﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﺳﻼف وي ﺑﺮﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮاﻛﻠﻴﺪس ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻜﺘﺐ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻮد و ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮد ﺑﺰرﮔﻲ ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﻟـﻴﻜﻦ‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲرود ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ و از او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺮد ﺳﺒﻜﺴﺮ ﻧﺎم ﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﺳﺎﻣﻮﺳﻲ ‪ Aristarchus of Samos‬ﻛﻪ در ﺣﺪود ‪ 310‬ﺗﺎ ‪ 230‬ق‪.‬م‪ .‬ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻪ‪ ،‬و از اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻴﺴﺖ و‬ ‫ﭘﻨﺞ ﺳﺎل از ارﺷﻤﻴﺪس ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮده‪ ،‬ﺟﺎﻟﺒﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺠﻢ زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ وي ﺷﻜﻞ ﻛﺎﻣﻞ ﻓﺮﺿـﻴﺔ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜـﻮس‬ ‫را ﻃﺮح ﻛﺮد؛ ﻳﻌﻨﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ زﻣﻴﻦ‪ ،‬در داﻳﺮه ﻫﺎﻳﻲ ﮔﺮد ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬و زﻣﻴﻦ ﻫﺮ ﺑﻴﺴـﺖ‬ ‫و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ ﻳﻚ ﺑﺎر ﮔﺮد ﺧﻮد ﻣﻲ ﭼﺮﺧﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻗﺪري ﺑﻮر ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻳﮕﺎﻧـﻪ اﺛـﺮي ﻛـﻪ از ارﻳﺴـﺘﺎرﺧﻮس‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﻪ رﺳﺎﻟﺔ »درﺑﺎرة اﻧﺪازهﻫﺎ و ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎي ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه«‪ 1‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﺮﻛـﺰ ﺑـﻮدن زﻣـﻴﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از ﺣﻴﺚ ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻛﻪ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ در آن ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﺗﺨﺎذ ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ؛ و‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ وي ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺧﻼف ﻋﻘﻞ داﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻏﻴﺮﻻزم را ﺑﺎ ﻋﻘﻴﺪة ﻋﻤﻮم ﻣﻨﺠﻤـﺎن در آن‬ ‫ﺳﺮ ﺗﻮﻣـﺎس ﻫﻴـﺚ در اﺛـﺮ‬ ‫رﺳﺎﻟﻪ ﺑﺮ دوش ﺑﻜﺸﺪ؛ ﻳﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﭘﺲ از ﻧﻮﺷﺘﻦ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﺿﻴﺔ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬‬ ‫اﺧﻴﺮ ﺧﻮد درﺑﺎرة ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس‪ 2،‬ﻛﻪ ﻣﺘﻦ و ﺗﺮﺟﻤﺔ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ را در ﺑﺮ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﺧﻴﺮ ﺗﻤﺎﻳﻞ دارد؛ اﻣـﺎ در ﻫـﺮ ﺣـﺎل‬ ‫ﺷﻮاﻫﺪ اﻳﻨﻜﻪ ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﻧﻈﺮ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس را ﻋﻨﻮان ﻛﺮده اﺳﺖ ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1. On the Sizes and Distances of the Sun and the Moon.‬‬ ‫‪» .2‬ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﺳﺎﻣﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس زﻣـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن« )»‪ («Iristrachus of Samos, the Ancient Copernicus‬ﻣﻄﺎﻟـﺐ زﻳـﺮ‬ ‫ﻣﺄﺧﻮذ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 176‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻮاﻫﺪ اﻳﻦ اﻣﺮ از آن ارﺷﻤﻴﺪس اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳـﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺟـﻮاﻧﺘﺮ ارﻳﺴـﺘﺎرﺧﻮس ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ارﺷﻤﻴﺪس در ﺿﻤﻦ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ درﺑﺎرة ﮔﻠﻮن ‪ Gelon‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻴﺮاﻛﻮس‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﻛﺘـﺎﺑﻲ ﭘﺪﻳـﺪ آورد‬ ‫ﻛﻪ »ﺣﺎوي ﻓﺮﺿﻴﺎت ﺧﺎﺻﻲ« ﺑﻮد‪ ،‬و اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻓﺮﺿﻴﺎت وي ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از اﻳﻨﻜـﻪ ﺛﻮاﺑـﺖ و ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﺑـﻲﺣﺮﻛـﺖ‬ ‫ﺑﺮﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬و زﻣﻴﻦ روي ﻣﺤﻴﻂ داﻳﺮه ﮔﺮد ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲ ﮔـﺮدد و ﺧﻮرﺷـﻴﺪ در ﻣﻴـﺎن ﻣـﺪار ﺟـﺎي دارد‪«.‬‬ ‫ﻗﻄﻌﻪ اي ﻧﻴﺰ در ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻠﻮﺗﺎرك دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻠﺌﺎﻧﺘﺲ ‪» Cleanthes‬ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ وﻇﻴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﺳﺎﻣﻮﺳﻲ را ﺑﻪ ﺟﺮم ﺑﻲدﻳﻨﻲ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ وي ﻛﺎﻧﻮن ﺟﻬﺎن )ﻳﻌﻨﻲ زﻣﻴﻦ( را ﺑﻪ ﺣﺮﻛـﺖ‬ ‫درآورده اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺑﺮاي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه را ﻣﺤﻘﻖ ﺳﺎزد ﻛﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺮﺟﺎي ﺛﺎﺑﺖ اﺳـﺖ و زﻣـﻴﻦ در‬ ‫ﻣﺪاري ﻛﺞ ﮔﺮد آن ﻣﻲ ﮔـﺮدد‪ ،‬در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﮔـﺮد ﻣﺤـﻮر ﺧـﻮد ﻧﻴـﺰ در ﭼـﺮﺧﺶ اﺳـﺖ‪ «.‬ﻛﻠﺌـﺎﻧﺘﺲ از ﻣﻌﺎﺻـﺮان‬ ‫ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﺑﻮد و در ﺣﺪود ‪ 232‬ق‪.‬م‪ .‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در ﻗﻄﻌﺔ دﻳﮕﺮي ﭘﻠﻮﺗﺎرك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ارﻳﺴـﺘﺎرﺧﻮس ﻧﻈـﺮ ﺧـﻮد را‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻠﻒ او‪ ،‬ﺳﻠﻴﻮﻛﻮس ‪ Seleucus‬آن را ﻣﺴﻠﻢ داﻧﺴﺖ‪) .‬ﺳـﻠﻴﻮﻛﻮس در ﺣـﺪود ‪150‬‬ ‫ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪ‪ (.‬آﺋﻪﺗﻴﻮس ‪ Aёtius‬و ﺳﻜﺴﺘﻮس اﻣﭙﻴﺮﻳﻜﻮس ‪ Sextus Empiricus‬ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ارﻳﺴـﺘﺎرﺧﻮس اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ ارﻳﺴـﺘﺎرﺧﻮس ﻧﻴـﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮔﺎﻟﻴﻠـﻪ در دو‬ ‫ﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬از ﺗﻌﺼﺒﺎت دﻳﻨﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﻟﺤﻦ ﻛﻠﺌﺎﻧﺘﺲ ﺳﺎﺑﻖاﻟﺬﻛﺮ ﺑـﺮ ﻣـﻲآﻳـﺪ‪ ،‬ﭘﺎﻳـﺔ‬ ‫ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻓﺮﺿﻴﺔ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻌﻲ ﻳﺎ آزﻣﺎﻳﺸﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﭘﻴﺶ ﻛﺸﻴﺪه ﺷـﺪ‪ ،‬ﺳـﻠﻴﻮﻛﻮس آن‬ ‫را ﻗﻄﻌﻲ ﮔﺮﻓﺖ؛ وﻟﻲ از ﻣﻴﺎن ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﻜﺮد‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﻫﻴﭙـﺎرﺧﻮس‬ ‫ﺳﺮ ﺗﻮﻣﺎس ﻫﻴﺚ از او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﻣـﻨﺠﻢ‬ ‫‪ Hipparchus‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 161‬ﺗﺎ ‪ 126‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪ‪ .‬‬ ‫زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 1.‬ﻫﻴﭙﺎرﺧﻮس ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از روي اﺳـﻠﻮب ﺑـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻦ درﺑـﺎرة ﻣﺜﻠﺜـﺎت ﭘﺮداﺧـﺖ؛‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن اﻓﺰاﻳﺶ و ﻛﺎﻫﺶ ﻃﻮل روز و ﺷﺐ را ﻛﺸﻒ ﻛﺮد؛ ﻃﻮل ﻣﺎه ﻗﻤﺮي را‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻄﺎﻳﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ ﺛﺎﻧﻴـﻪ‪ ،‬ﻣﻌـﻴﻦ ﻛـﺮد؛‬ ‫ﺗﺨﻤﻴﻨﻬﺎي ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس را درﺑﺎرة اﻧﺪازه ﻫﺎ و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﺎي ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه اﺻـﻼح ﻛـﺮد؛ و ﺻـﻮرﺗﻲ از ﻫﺸﺘﺼـﺪ و ﭘﻨﺠـﺎه‬ ‫ﺳﺘﺎرة ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻃﻮل و ﻋﺮض آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي رد ﻛﺮدن ﻓﺮﺿﻴﺔ ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس داﺋﺮ ﺑـﺮ ﻣﺮﻛﺰﻳـﺖ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ »ﻓﻠﻜﻬﺎي ﺗﺪوﻳﺮ« )‪ (epicycles‬را ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ داﻳﺮه ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰﻫﺎﺷﺎن ﺑﺮ ﻣﺤﻴﻂ داﻳﺮة ﺑﺰرﮔﺘـﺮي ﺑﺎﺷـﺪ ‪ -‬اﺗﺨـﺎذ و‬ ‫اﺻﻼح ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را اﭘﻮﻟﻮﻧﻴﻮس ‪ ،Apollonius‬ﻛﻪ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 220‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪ اﺑﺪاع ﻛﺮده ﺑـﻮد‪ .‬دﺳـﺘﮕﺎﻫﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻄﻠﻤﻴﻮسِ ﻣﻨﺠﻢ ‪ -‬ﻛﻪ در اواﺳﻂ ﻗﺮن دوم ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣـﺪ ‪ -‬ﻣﻌـﺮوف ﺷـﺪ‪ ،‬ﺷـﻜﻞ ﭘـﺮوردة ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﻧﻴﺰ ﭼﻴﺰي‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎﭼﻴﺰ‪ ،‬از ﻓﺮﺿﻴﺔ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪة ارﻳﺴـﺘﺎرﺧﻮس ﺧﻮاﻧـﺪه ﺑـﻮده و ﻳـﺎﻓﺘﻦ‬ ‫ﻣﺮﺟﻌﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻓﺮﺿﻴﺔ ﺗﺎزهاش دﻟﺶ را ﮔﺮم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﮕﺬرﻳﻢ‪ ،‬ﻓﺮﺿـﻴﺔ ارﻳﺴـﺘﺎرﺧﻮس در ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺲ از وي در واﻗﻊ ﻫﻴﭻ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در ﺗﺨﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﻫﺎي زﻣﻴﻦ و ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻓﻮاﺻﻞ ﻣـﺎه و ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‪ ،‬روﺷـﻬﺎﻳﻲ ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺒﻮدن اﺑﺰار ﻛﺎر دﻗﻴﻖ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺑﺴـﻴﺎري از ﻧﺘـﺎﻳﺠﻲ‬ ‫ﻛﻪ آﻧﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ در ﻧﻈـﺮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﻧﺒـﻮدن اﺑـﺰار ﻛـﺎر‪ ،‬ﺑـﻪ ﻃـﺮزي ﺷـﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴـﺰ ﻗـﺮﻳﻦ ﺻـﺤﺖ اﺳـﺖ‪ .‬اراﺗﻮﺳـﺘﻨﺲ‬ ‫‪ Eratosthenes‬ﻗﻄﺮ زﻣﻴﻦ را ‪ 7850‬ﻣﻴﻞ ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻘﻂ در ﺣﺪود ﭘﻨﺠﺎه ﻣﻴـﻞ ﻛﻤﺘـﺮ از اﻧـﺪازة ﺣﻘﻴﻘـﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﺎه را ‪ 29/5‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻄﺮ زﻣﻴﻦ ﺣﺴﺎب ﻛﺮد؛ رﻗﻢ ﺻﺤﻴﺢ ‪ 30/2‬اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﻫﻴﭽﻜـﺪام از آﻧـﺎن در‬

‫‪1. Greek Mathema$cs, Vol II, p. 253.‬‬

‫رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻧﺠﻮم ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎن □ ‪177‬‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ اﻧﺪازه و ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻧﺸـﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤـﻪ اﻳـﻦ دو رﻗـﻢ را ﻛﻤﺘـﺮ از ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﺣﺴـﺎب ﻛﺮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺨﻤﻴﻨﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺎ واﺣﺪ ﻗﺮار دادن ﻗﻄﺮ زﻣﻴﻦ از اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد‪:‬‬ ‫ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس‪180 :‬؛ ﻫﻴﭙﺎرﺧﻮس‪1254 :‬؛ ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﻮس‪6545 :1‬؛‬ ‫رﻗﻢ ﺻﺤﻴﺢ ‪ 11726‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ اﻳﻦ ﺗﺨﻤﻴﻨﻬﺎ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻧﺰدﻳﻜﺘـﺮ ﻣـﻲﺷـﺪه اﺳـﺖ‪) .‬اﻣـﺎ رﻗـﻢ‬ ‫ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﺗﻨﺰل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ (،‬و رﻗﻢ ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﻮس در ﺣﺪود ﻧﺼﻒ رﻗﻢ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺗﺼﻮري ﻛﻪ آﻧﺎن از ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ‬ ‫ﺷﻤﺴﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﭼﻨﺪان دور از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﺠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ‪ .‬ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺣﺮﻛﺎت اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ را ﻳﻜﺪﺳﺖ و ﻣﺴﺘﺪﻳﺮ‪ ،‬ﻳـﺎ ﻣﺮﻛـﺐ از‬ ‫ﺣﺮﻛﺎت ﻣﺴﺘﺪﻳﺮ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺗﺼﻮر »ﻧﻴﺮو« را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻴﺘـﻲ از اﻓﻼﻛـﻲ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺷـﺪه ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً در ﺣﺮﻛﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﺟﺮام ﻓﻠﻜﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن روي آﻧﻬﺎ ﻧﺼﺐ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ ﻇﻬـﻮر ﻧﻴﻮﺗـﻮن و ﻧﻴـﺮوي ﺟﺎذﺑـﻪ‪ ،‬ﻧﻘﻄـﺔ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪي ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪ‪ .‬ﺷﮕﻔﺖ اﻳﻨﻜﻪ در »ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋـﺎم اﻳﻨﺸـﺘﻴﻦ« ﻛـﻪ ﺗﺼـﻮرِ »ﻧﻴـﺮو‪ «،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻴﻮﺗﻮﻧﻲ ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬در آن راه ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﻫﻨﺪﺳﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ از ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﻨﺠﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺮﻛﺎت ﻇﺎﻫﺮي اﺟﺴﺎم آﺳﻤﺎﻧﻲ در ﻓﻠﻚ ﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻓﺮﺿﻴﺔ ﻳـﻚ‬ ‫ﺣﺴﻦ ﻓﺮﺿﻴﺔ ﻛـﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻲ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺔ ﺛﺎﻟﺚ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ارﺗﻔﺎع‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ را ﺣﺘﻲاﻻﻣﻜﺎن ﺳﺎده ﻛﻨﺪ‪ .‬‬ ‫داﺷﺘﻦ آن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳـﺎدﮔﻲ آن اﺳـﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻧﺴـﺒﻴﺖ ﺣﺮﻛـﺖ‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻠﺔ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻣﻄـﺮح ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن در‬ ‫ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻓﺮﺿﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ‪ -‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ از روي ﻗﺼﺪ و ﻋﻤـﺪ ‪ -‬ﻣﺴـﺌﻠﻪ را از راه‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ آﻧﺎن ﺑﺎ اﺳﻼﻓﺸﺎن‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺧﻼﻓﺸﺎن ﺗﺎ ﺑﺮﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﻫـﺮ‬ ‫ﻣﺤﻘﻘﻲ را ﺑﻪ ﻧﺒﻮغ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺷﮕﻔﺖ آﻧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫دو ﻣﺮد ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ‪ ،‬ارﺷﻤﻴﺪس و اﭘﻮﻟﻮﻧﻴﻮس‪ ،‬ﺟﻤﻊ رﻳﺎﺿﻴﺪانﻫﺎي ﻃﺮاز اول ﻳﻮﻧﺎن را ﻛﺎﻣـﻞ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ارﺷـﻤﻴﺪس‬ ‫دوﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﻋﻤﻮزادة ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻴﺮاﻛﻮس ﺑﻮد؛ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﻬﺮ ﺳﻴﺮاﻛﻮس در ‪ 212‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف روﻣﻴـﺎن درآﻣـﺪ‬ ‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﭘﻮﻟﻮﻧﻴﻮس در ﺟﻮاﻧﻲ در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪ .‬ارﺷﻤﻴﺪس ﻧﻪ ﻓﻘﻂ رﻳﺎﺿﻴﺪان ﺑﻠﻜـﻪ ﻓﻴﺰﻳﻜـﺪان و ﻣﺤﻘـﻖ ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﺗﻌﺎدل آﺑﮕﻮﻧﻪﻫﺎ )‪ (hydrostatics‬ﻧﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬اﭘﻮﻟﻮﻧﻴﻮس ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ آﺛﺎر ﺧﻮد درﺑﺎرة ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺮوﻃـﺎت اﻫﻤﻴـﺖ دارد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ درﺑﺎرة اﻳﻦ دو داﻧﺸﻤﻨﺪ ﭼﻴﺰي ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻨﺎن دﻳﺮﺗﺮ از آن آﻣﺪﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ در ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ دو ﻣﺮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻨﻮز ﻛﺎرﻫﺎي ﺷﺎﻳﺎن اﺣﺘﺮاﻣﻲ در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻋﺼﺮ ﺑﺰرگ ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن‬ ‫رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬زﻳﺮ ﺳﻠﻄﺔ روﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ را ﻛﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آزادي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ ،‬و در ﻋﻮض‬ ‫ارادت و اﺣﺘﺮام ﻓﻠﺞ ﻛﻨﻨﺪهاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼف ﺧﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬آن ﺳﺮﺑﺎز روﻣﻲ ﻛﻪ ارﺷﻤﻴﺪس را ُﻛﺸﺖ‪ ،‬ﻣﻈﻬـﺮي‬ ‫ﺑﻮد از ﻫﻼﻛﺖ ﻓﻜﺮ اﺻﻴﻞ و ﺑﺪﻳﻊ ﻛﻪ روم در ﺳﺮاﺳﺮ دﻧﻴﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺎﻋﺚ آن ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ Posidonius .1‬اﺳﺘﺎد ﺳﻴﺴﺮو‪ .‬وي در ﻧﻴﻤﺔ اﺧﻴﺮ ﻗﺮن دوم ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 178‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 66 82‬و ‪
.94‬‬

‫ن ‪7‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ دﻧﻴﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ زﺑﺎن را در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ دوره ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ :‬دورة »دوﻟﺘﺸﻬﺮ«ﻫﺎي آزاد ﻛـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻓﻴﻠﻴﭗ و اﺳﻜﻨﺪر ﭘﺎﻳﺎن ﮔﺮﻓﺖ؛ دورة ﺗﺴﻠﻂ ﻣﻘﺪوﻧﻴﻪ‪ ،‬ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﺑﻘﺎﻳﺎي آن ﺑﺎ اﻟﺤﺎق ﻣﺼﺮ ﺑﻪ روم ﭘﺲ از ﻣـﺮگ ﻛﻠﺌﻮﭘـﺎﺗﺮا‬ ‫از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ؛ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم دورة اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻪ دوره‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺨﺺ دورة ﻧﺨﺴﺖ آزادي و ﺑﻲﻧﻈﻤـﻲ و‪ ،‬از آن‬ ‫دورة دوم رﻗﻴﺖ و ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ و‪ ،‬از آن دورة ﺳﻮم رﻗﻴﺖ و ﻧﻈﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﺳﻪ دوره‪ ،‬دورة دوم ﺑﻪ »ﻋﺼﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎري ﻛﻪ در اﻳﻦ دوره در زﻣﻴﻨﺔ ﻋﻠﻮم و رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺻﻮرت‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺪان ﻧﺎﻳﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭘﻲ رﻳﺰي ﻣﻜﺘﺒﻬـﺎي‬ ‫اﭘﻴﻜﻮري و رواﻗﻲ )‪ (Stoic‬و ﻧﻴﺰ ﻣﻜﺘﺐ ﺷﻚﮔﺮاﻳﻲ )‪ (Scepticism‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻜﻤـﻞ و ﻣـﺪون‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫اﻳﻦ دوره ﻫﻨﻮز ﻫﻢ از رﻫﮕﺬر ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻫﻤﻴﺖ دارد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻫﻤﻴﺖ آن ﺑﻪ ﭘﺎي دورة اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﻧﻤـﻲرﺳـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از‬ ‫ﻗﺮن ﺳﻮم ق‪.‬م‪ .‬دﻳﮕﺮ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﻮر ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن )‪ (Neoplatonists‬در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﻴﻼدي در واﻗﻊ ﻫﻴﭻ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺎزهاي‬ ‫در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺪت ﺑﻮد ﻛﻪ دﻧﻴﺎي روﻣﻲ ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوزي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ آﻣﺎده ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫دورة ﻛﻮﺗﺎه ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻜﻨﺪر ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻳﻮﻧﺎن را دﻳﮕﺮﮔﻮن ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬در ﻣـﺪت ده ﺳـﺎل‪ ،‬از ‪ 334‬ﺗـﺎ ‪ 324‬ق‪.‬م‪ .‬اﺳـﻜﻨﺪر‬ ‫آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ و ﺳﻮرﻳﻪ و ﻣﺼﺮ و ﺑﺎﺑﻞ و اﻳـﺮان و ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ و ﺑﻠـﺦ و ﭘﻨﺠـﺎب را ﺗﺼـﺮف ﻛـﺮد‪ .‬ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﻲ اﻳـﺮان‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد دﻳﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﻪ ﺟﻨﮓ از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪ .‬ﻛﻨﺠﻜﺎوي ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ﺑـﺎ داﻧﺸـﻬﺎي ﻛﻬـﻦ و‬ ‫ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن‪ ،‬و دوﺗﺎ ﭘﺮﺳﺘﻲ زرﺗﺸﺘﻲ‪ ،‬و دﻳﻨﻬﺎي ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ‪ -‬ﻛـﻪ در ﻣﻴـﺎن آﻧﻬـﺎ دﻳـﻦ ﺑـﻮداﻳﻲ در راه ﺗﻔـﻮق ﭘـﻴﺶ‬ ‫ﻣﻲ رﻓﺖ ‪ -‬آﺷﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺳﺮ ﻛﺸﻴﺪ؛ ﺣﺘﻲ در ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻬﺎي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬و ﺳﻮاﺣﻞ ﺳﻴﺤﻮن و ﺷـﺎﺧﻪﻫـﺎي‬ ‫رود ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد؛ و ﻛﻮﺷﻴﺪ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺳﺎزﻣﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر ﭘﺪﻳـﺪ آورد‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺳﭙﺎه او ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اروﭘﺎ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻴﻞ ﺧﻮد ﺗﺴﻠﻴﻢ او ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬اﺳﻜﻨﺪر در آﻏﺎز ﻛﺎر ﺧﻮد را ﭘﻴﺸﻮاي ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻛﺸﻮر ﮔﺸﺎﻳﻲ او ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓـﺖ ﺳﻴﺎﺳـﺖ‬ ‫آﻣﻴﺰش دوﺳﺘﺎﻧﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و ﻏﻴﺮﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ اﺳﻜﻨﺪر را ﺑﺪﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻮد‪ .‬از ﻳﻚ ﺳـﻮ ﭘﻴـﺪا ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن او‪ ،‬ﻛـﻪ ﭼﻨـﺪان زﻳـﺎد‬ ‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﭘﻬﻨﺎوري را ﺑﻪ زور ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺮ ﺳﺎزش ﺑﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺗﺼﺮف ﺷﺪه ﺗﻜﻴـﻪ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺟﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺎدﺷﺎه آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺧﻮ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬و اﺳﻜﻨﺪر ﺑﺎزي ﻛﺮدن‬ ‫ﻧﻘﺶ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ را ﺑﺎب ﻃﺒﻊ ﺧﻮد ﻣﻲ دﻳﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ اﺳﻜﻨﺪر واﻗﻌﺎً ﺧﻮد را ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻳﺎ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎﻋـﺚ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ رواﻧﺸﻨﺎﺳﺎن ﺑﻪ ﺣﻞ آن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻗـﺎﻃﻊ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ وي در ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻓﺮاﻋﻨﻪ‪ ،‬و در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه از ﭼﺎﭘﻠﻮﺳـﻲِ‬ ‫ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﺎن ﺧﺮم و ﺧﺮﺳﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮﻛﺮدﮔﺎن ﻣﻘﺪوﻧﻲ او ‪ -‬ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را »ﻧﺪﻳﻤﺎن« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ ‪ -‬در ﺑﺮاﺑـﺮ او رﻓﺘـﺎري داﺷـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﺷﺮاف ﻣﻐﺮب زﻣـﻴﻦ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣﺸـﺮوﻃﺔ ﺧـﻮد ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدادﻧـﺪ‪ :‬ﺧـﻮد را در ﺑﺮاﺑـﺮ او ﺑـﻪ ﺧـﺎك‬ ‫ﻧﻤﻲاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ﺧﻄﺮ ﺟﺎﻧﻲ از اﻧﺪرز دادن و ﺧﺮده ﮔﻴﺮي ﺧﻮدداري ﻧﻤﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧـﺪﻳﻤﺎن او را‬

‫ﺟﻬﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ □ ‪179‬‬

‫وادار ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﻴﺸﺮوي ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﮔﻨﮓ از ﺳﻮاﺣﻞ ﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي وﻃﻦ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬در ﻟﺤﻈﺔ ﺣﺴﺎﺳـﻲ ﺟﻠـﻮ او‬ ‫را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻨﻴﺎن‪ ،‬اﮔﺮ اﺣﺘﺮام ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﻨﻲﺷﺎن ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﺮ ﻧﺮﻣﻲ و ﺳـﺎزش داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﺮ ﺑﺮاي اﺳﻜﻨﺪر ﻣﺸﻜﻠﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎورد‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻮن ﻳﺎ ﺑﻌﻞ را ﺑﺎ زﺋﻮس ﻳﻜﻲ ﻛﻨﺪ و ﺧـﻮد را ﭘﺴـﺮ‬ ‫ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬رواﻧﺸﻨﺎﺳﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﻜﻨﺪر از ﭘﺪرش ﻓﻴﻠﻴﭗ ﺑﻴﺰار ﺑﻮده و ﺷﺎﻳﺪ در ﻛﺸﺘﻦ او ﻫﻢ دﺳﺖ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ؛‬ ‫و دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻪ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎدرش اوﻟﻴﻤﭙﻴﺎس ‪ ،Olympias‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺸـﻮﻗﺔ ﻳﻜـﻲ از ﺧـﺪاﻳﺎن‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎرﻫﺎي اﺳﻜﻨﺪر ﭼﻨﺎن ﻣﻌﺠﺰه آﺳﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ او اﺻﻞ و ﻣﻨﺸﺄ ﺗﻮﻓﻴﻘﻬـﺎي ﺷـﮕﺮف ﺧـﻮد را‬ ‫اﻋﺠﺎز ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن اﺣﺴﺎس ﺑﺮﺗﺮي ﺷﺪﻳﺪي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻧﮋادﻫـﺎي ﺷـﻤﺎﻟﻲ ﺑـﺎ‬ ‫روﺣﻨﺪ و ﻧﮋادﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻣﺘﻤﺪن وﻟﻲ ﻓﻘﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻫﻢ ﺑﺎ روﺣﻨﺪ و ﻫﻢ ﻣﺘﻤﺪن‪ ،‬ﺑﻲ ﺷﻚ ﻋﻘﻴﺪة ﻋﻤﻮم را ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﺑﺮده ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن را ﺧﻄﺎ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ درﺑﺎرة ﻏﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﭼﻨـﻴﻦ اﻋﺘﻘـﺎدي ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﻜﻨﺪر ﻛﻪ ﺧﻮد ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ اﺣﺴﺎس ﺑﺮﺗﺮي را درﻫﻢ ﺷﻜﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮد وي دو ﺷـﺎﻫﺪﺧﺖ ﻏﻴـﺮ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ را ﺑـﻪ‬ ‫زﻧﻲ ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﺮ ﻛﺮدﮔﺎن ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺧﻮد را واداﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ زﻧﺎن اﺻﻴﻞ زادة اﻳﺮاﻧﻲ ازدواج ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ در ﺷﻬﺮﻫﺎيِ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲِ ﺑﻴﺸﻤﺎري ﻛﻪ اﺳﻜﻨﺪر در ﺧﺎرج از ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻨﺎ ﻛﺮد ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻤﺎرة ﻣﺮدان ﻣﻬـﺎﺟﺮ‬ ‫ﺑﻴﺶ از زﻧﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻻزم ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮدان در ازدواج ﺑﺎ زﻧﺎن ﻣﺤﻠﻲ از اﺳﻜﻨﺪر ﭘﻴﺮوي ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﻧﻮع ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع‪ ،‬در ﺳﺮ ﻣﺮدان ﻣﺘﻔﻜﺮ راه ﻳﺎﺑـﺪ؛ و اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد دﻳﺮﻳﻦ ﺳﺎل آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دوﻟﺘﺸﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬و )ﺗﺎ ﺣﺪ ﻛﻤﺘﺮي( ﺑﻪ ﻧﮋاد ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﺎﻓﻲ و ﻛﺎﻣﻞ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻧﻤـﻲ رﺳـﻴﺪ‪ .‬در زﻣﻴﻨـﺔ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ »ﺟﻬﺎن ﻣﻴﻬﻨﻲ« )‪ (cosmopolitan‬ﺑﺎ ﻇﻬﻮر رواﻗﻴﺎن آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد؛ اﻣﺎ در ﻋﻤـﻞ آﻏـﺎز آن ﻗـﺪﻳﻤﻴﺘﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﻇﻬﻮر اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺎرن ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ و ﺗﺄﺛﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و ﻏﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن دو ﺟﺎﻧﺒـﻪ ﺑـﻮد‪ :‬ﻏﻴـﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫اﻧﺪﻛﻲ از ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺴﻴﺎري از ﺧﺮاﻓﺎت آﻧﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤـﺪن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ داﻣﻨـﺔ ﭘﻬﻨـﺎورﺗـﺮي‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻠﻮص و ﺑﻴﻐﺸﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲاش ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺎﺳﺎً ﺗﻤﺪن ﺷﻬﺮي ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﺸـﺎورزي ﻣـﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﻳﻨـﺎن در ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫آوردن آﻧﭽﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﺪان ﺳﻬﻤﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻠﻄﻴﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در ﻋﻠـﻢ و‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ادﺑﻴﺎت ﻣﻘﺎم ﺑﻠﻨﺪي داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﻏﺎﻟﺒـﺎً در ﻣﺤﺎﺻـﺮة اﻗـﻮام ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻤﺪن را ﻧﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻴﻨﻴﻘﻴﺎن ﺑﻨﻴﺎد ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺻﻮر و ﺳﻴﺪون و ﻛﺎرﺗﺎژ ﻛـﺎر‬ ‫ﺑﺪﻧﻲ در درون ﺷﻬﺮ ﺑﺮ ﻋﻬﺪة ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و در ﺟﻨﮕﻬﺎ از ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺰدور اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬زﻧﺪﮔﻲ اﻳﻦ ﺷـﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺑـﺮﺧﻼف‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ اﻣﺮوزي‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮدهﻫﺎي وﺳﻴﻊ روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ از ﺣﻴﺚ ﺧﻮن و ﺣﻘﻮق ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺘﻜﻲ‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ ﺗﻤﺪن را در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در ﻧﻴﻤﺔ اﺧﻴـﺮ ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ در ﺧـﺎور دور ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﺳﻨﮕﺎﭘﻮر و ﻫﻮﻧﮓﻛﻮﻧﮓ و ﺷﺎﻧﮕﻬﺎي و دﻳﮕﺮ ﺑﻨﺪرﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﻣﻌﺎﻫﺪة ﭼـﻴﻦ ﺟﺰاﻳـﺮ اروﭘـﺎﻳﻲ ﻛـﻮﭼﻜﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ در آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺳﻔﻴﺪﭘﻮﺳﺘﺎن ﺟﻮاﻣﻊ اﺷﺮاﻓﻲ ﺗﺠﺎري ﺗﺸﻜﻴﻞ داده ﺑﻮدﻧﺪ و از دﺳﺘﺮﻧﺞ ﻣﺰدوران ﮔﺬران ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬در‬ ‫ﺷﻤﺎل ﺧﻂ ﻣﻴﺴﻮن دﻳﻜﺴﻮن ‪ ،Mason Dixon‬ﭼـﻮن ﭼﻨـﻴﻦ دﺳـﺘﺮﻧﺠﻲ ﻣﻮﺟـﻮد ﻧﺒـﻮد‪ ،‬ﺳﻔﻴﺪﭘﻮﺳـﺘﺎن ﻧﺎﭼـﺎر ﺧـﻮد ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺸﺎورزي ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺗﺴﻠﻂ ﻧﮋاد ﺳﻔﻴﺪ ﺑﺮ اﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﺄﻣﻮن و ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺗﺴﻠﻂ اﻳـﻦ ﻧـﮋاد‬ ‫ﺑﺮ ﺧﺎور دور ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﺎك از ﻣﻴﺎن ﺑﺮود‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از اﻳﻦ ﻧـﻮع ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬ ‫ﺳﻔﻴﺪﭘﻮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ ﺻﻨﻌﺖ او‪ ،‬ﺑﺮﺟﺎي ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﺎ را ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ وﺿﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﺷـﺮﻗﻲ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري اﺳﻜﻨﺪر ﻳﺎري ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﻜﻨﺪر ﺑﺮ ﻣﺨﻴﻠﺔ آﺳﻴﺎ ﻋﻈﻴﻢ و ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻮد‪» .‬ﻛﺘﺎب اول ﻣﻜﺎﺑﻴﺎن« ﺑﺎ ﺷﺮﺣﻲ از ﻛﺎرﻫﺎي اﺳﻜﻨﺪر آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ □ 180‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫»و آن ﭘﺲ از اﺳﻜﻨﺪر رخ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﭘﺴﺮ ﻓﻴﻠﻴﭗ ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺑﻮد و از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭼﺘﻴﺌﻴﻢ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و دارا ﭘﺎدﺷـﺎه ﭘﺎرﺳـﻬﺎ و‬ ‫ﻣﺎدﻫﺎ را ﺷﻜﺴﺖ داد و ﺑﺮ ﺟﺎي او ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺖ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﻳﻮﻧﺎن ﻓﺮﻣﺎن راﻧﺪ و ﺟﻨﮓ ﺑﺴﻴﺎر ﻛـﺮد‬ ‫و ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درآورد و ﺧﻮن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن روي زﻣﻴﻦ ﺑﺮﻳﺨﺖ و ﺑﻪ اﻧﺘﻬـﺎي ﺟﻬـﺎن ﺧـﺎﻛﻲ رﻓـﺖ و از‬ ‫ﻣﻠﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎج و ﺧﺮاج ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪاﻧﻜﻪ زﻣﻴﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ او رام ﮔﺸﺖ و او ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺳﺮﻣﺴﺖ ﺷﺪ و ﺑﻠﻨـﺪ ﭘـﺮوازي آﻏـﺎز‬ ‫ﻛﺮد و آﻧﮕﺎه ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﺰرگ و ﺳﺘﺮگ ﺑﻴﺎراﺳﺖ و ﺑﺮ ﻣﻤﺎﻟﻚ و ﺧﻼﻳﻖ و ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎن راﻧﺪ و ﺟﻤﻠﻪ را ﺧﺮاﺟﮕﺰار ﺧـﻮﻳﺶ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ و درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﺧﺪﻣﺘﻜﺎران ﺧﻮد آﻧﺎن را ﻛﻪ ﻣﺤﺘـﺮم ﺑﻮدﻧـﺪ و از‬ ‫‪1‬‬ ‫روزﮔﺎر ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﺎ او ﺑﺴﺮ ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز زﻧﺪه ﺑﻮد ﻗﻠﻤﺮو ﺧـﻮﻳﺶ را ﻣﻴـﺎن آﻧـﺎن ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻮال اﺳﻜﻨﺪر دوازده ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد و آﻧﮕﺎه درﮔﺬﺷﺖ‪«.‬‬ ‫اﺳﻜﻨﺪر در دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ اﻓﺴﺎﻧﻪاي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺧـﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻮﭼـﻚ‪ ‬داﻣﻨـﻪﻫـﺎي ﻫﻴﻤﺎﻟﻴـﺎ ﻫﻨـﻮز ﺧـﻮد را از‬ ‫دودﻣﺎن اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ 2.‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﻴﭻ ﻗﻬﺮﻣﺎن واﻗﻌﻲ دﻳﮕﺮي ﭼﻨﻴﻦ زﻣﻴﻨﺔ ﻛﺎﻣﻠﻲ ﺑﺮاي اﻓﺴﺎﻧﻪ ﭘﺮدازي و ﺷﻌﺮ‬ ‫ﺳﺮاﻳﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ اﺳﻜﻨﺪر ﻛﻮﺷﺶ ﺷﺪ ﺗﺎ وﺣﺪت اﻣﭙﺮاﺗـﻮري او ﻧﮕﻬﺪاﺷـﺘﻪ ﺷـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ از دو ﭘﺴـﺮ اﺳـﻜﻨﺪر ﻳﻜـﻲ ﻛـﻮدك‬ ‫ﺧﺮدﺳﺎل ﺑﻮد‪ ،‬و دﻳﮕﺮي ﻫﻨﻮز ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﭘﺴﺮ ﻫﻮاداراﻧﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺟﻨﮕـﻲ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺖ‬ ‫ﻫﺮ دو از ﻣﻴﺪان راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻣﭙﺮاﺗﻮري او ﻣﻴﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي ﺳﻪ ﺗﻦ از ﺳﺮداراﻧﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ؛ و ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺐ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﻜﻲ ﻗﺴﻤﺖ اروﭘﺎﻳﻲ و ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻗﺴﻤﺖ آﻓﺮﻳﻘﺎﻳﻲ و ﺑﻪ آن ﺳﻪ دﻳﮕﺮ ﻗﺴﻤﺖ آﺳﻴﺎﻳﻲ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت اﺳﻜﻨﺪر رﺳـﻴﺪ‪ .‬ﻗﺴـﻤﺖ‬ ‫اروﭘﺎﻳﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻮادﮔﺎن آﻧﺘﻴﮕﻮﻧﻮس ‪ Antigonus‬اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺼﺮ را ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورد‪ ،‬اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ را‬ ‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺳﻠﻮﻛﻮس‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮ آﺳﻴﺎ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺳﺮﮔﺮم ﺟﻨﮓ و ﺟـﺪال ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺛﺎﺑﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﻲ در زﻣﺎﻧﻬﺎي دﻳﺮﺗﺮ اﻧﻄﺎﻛ ‪‬ﻴﻪ‪ 3‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ دوﻟﺖ ﺳﻠﻮﻛﻲ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﺎن و ﺳﻠﻮﻛﻴﺎن ﻫﺮ دو ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﻜﻨﺪر را‪ ،‬ﻛﻪ آﻣﻴﺰش ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬رﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي‬ ‫ﺟﺒﺎر ﻧﻈﺎﻣﻲ ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ ﻛﻪ در آﻏﺎز ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻮد ﺑﺮ ﺳﻬﻤﻲ ﻛﻪ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺑـﻪ آﻧـﺎن رﺳـﻴﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬و ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺰدور ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﺎن ﻣﺼﺮ را ﺑﺎ اﻳﻤﻨﻲ رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺸﻲ در دﺳﺖ داﺷـﺘﻨﺪ؛ وﻟـﻲ در آﺳـﻴﺎ دو‬ ‫ﻗﺮن ﺑﺎ ﺟﻨﮕﻬﺎي درﻫﻢ و ﺑﺮﻫﻢ ﻣﻴﺎن ﻣﺪﻋﻴﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮔﺬﺷﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ ﺑﺎ درآﻣـﺪن آن ﻧـﻮاﺣﻲ ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف‬ ‫دوﻟﺖ روم ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ دو ﻗﺮن اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﭘﺎرﺗﻬﺎ در آﻣﺪ و »ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑـﺎﺧﺘﺮي« ﺑـﻴﺶ از ﭘـﻴﺶ از ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬ ‫اﺻﻠﻲ ﺧﻮد ﻣﺠﺰا ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در ﻗﺮن دوم ق‪.‬م‪) .‬ﻛﻪ از آن ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮاﻓﺘﺎدﻧﺪ( ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻨﺎﻧﺪر ‪ Menander‬ﻛـﻪ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮرﻳﺶ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن داﻣﻨﻪاي ﭘﻬﻨﺎور داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻴﺎن او و ﻛﺎﻫﻨﻲ ﺑﻮداﻳﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺎﻟﻲ ‪) Pali‬زﺑـﺎن دﻳﻨـﻲ‬ ‫ﺑﻮداﻳﻴﺎن( ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻗﺴﻤﺘﻲ از آن ﺑﻪ زﺑﺎن ﭼﻴﻨﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳـﺖ‪ .‬دﻛﺘـﺮ ﺗـﺎرن ‪ Tarn‬ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ اﺳـﺎس‬ ‫ﻧﺴﺨﺔ ﭘﺎﻟﻲ ﻣﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ ﻧﺴﺨﺔ ﭼﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻛﻨـﺎره ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﻣﻨﺎﻧـﺪر از ﺳـﻠﻄﻨﺖ و درآﻣـﺪن او ﺑـﻪ ﺳـﻠﻚ‬ ‫ﻣﻘﺪﺳﺎن ﺑﻮداﻳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﺑﻲاﺳﺎس اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم دﻳﻦ ﺑﻮداﻳﻲ ﻧﻬﻀﺘﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳـﻮي ﺧـﻮد ﻣـﻲﻛﺸـﻴﺪ‪ .‬آﺳـﻮﻛﺎ )‪ 228-264‬ق‪.‬م‪،(.‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻘﺪس ﺑﻮداﻳﻲ‪ ،‬در ﻧﻮﺷﺘﻪ اي ﻛﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﺌﺘﻬﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﻧـﺰد ﻫﻤـﺔ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن‬

‫‪ .1‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻲ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺷﺎﻳﺪ اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع راﺳﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﭘﺴﺮان ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ در داﻧﺸﮕﺎه اﻛﺴﻔﻮرد ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺷﻬﺮي در ﺗﺮﻛﻴﻪ در ﻛﻨﺎر رود اوروﻧﺘﺲ )ﻧﻬﺮاﻟﻌﺎﺻﻲ( واﻗﻊ در ‪ 22‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺳﺎﺣﻞ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ‪.‬‬

‫ﺟﻬﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ □ ‪181‬‬

‫ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪» :‬و در ﻧﻈﺮ ﺧﺪاوﻧﺪﮔﺎر اﻳﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻴﺮوزي ﻗﺎﻧﻮن؛ و ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪﮔﺎر ﻫﻢ در ﻛﺸﻮر ﺧﻮد روا داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻢ در ﺳـﺮزﻣﻴﻨﻬﺎي ﻫﻤﺴـﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺗـﺎ ﺣـﺪود ﺷﺸﺼـﺪ ﻓﺮﺳـﻨﮓ ‪-‬‬ ‫ﺣﺘﻲ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ آﻧﺘﻴﺨﻮس ‪ ،Antiochuss‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺎم دارد؛ و در آﻧﺴﻮي آﻧﺘﻴﺨﻮس‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﻠﻤـﺮو ﭼﻬـﺎر‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻄﻠﻴﻤﻮس و آﻧﺘﻴﮕﻮﻧﻮس و ﻣﺎﮔﺎس ‪ Magas‬و اﺳﻜﻨﺪر ﻧﺎم دارﻧﺪ‪ ...‬و ﻧﻴﺰ در اﻳﻨﺠـﺎ‪ ،‬در ﻗﻠﻤـﺮو ﭘﺎدﺷـﺎه در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎﻫﺎ ‪) «.1Yonas‬ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﭘﻨﺠﺎب‪ (.‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﻫﻴﭻ ﺷﺮﺣﻲ درﺑﺎرة اﻳـﻦ ﻫﻴﺌﺘﻬـﺎي دﻳﻨـﻲ در‬ ‫دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﺑﺎﺑﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻤﻴﻘﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻳﮕﺎﻧـﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ ﻓﺮﺿـﻴﺔ‬ ‫ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻲ از ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﺳﺎﻣﻮﺳﻲ ﭘﻴﺮوي ﻛـﺮد ﺳـﻠﻮﻛﻮس ﺑـﻮد ﻛـﻪ در ﺣـﺪود ‪ 150‬ق‪.‬م‪ .‬در ﺳـﻠﻮﻛﻴﻪ ‪ ،Seleucia‬در‬ ‫ﺳﺎﺣﻞ رود دﺟﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪ‪ .‬ﺗﺎﺳﻴﺘﻮس ‪ Tacitus‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻗﺮن اول ﻣﻴﻼدي ﺳﻠﻮﻛﻴﻪ »ﺑﻪ ﻋﺎدت وﺣﺸـﻴﺎﻧﺔ ﭘﺎرﺗﻬـﺎ‬ ‫ﺗﻨﺰل ﻧﻜﺮده و ﻫﻨﻮز ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬار ﺳﻠﻮﻛﻮس‪ 2‬را ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺼﺪ ﺗﻦ از ﺷﻬﺮوﻧﺪان‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داراﻳﻲ ﻳـﺎ‬ ‫داﻧﺎﻳﻲ ﺷﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ در دوﻟﺖ ﺳﻬﻤﻲ دارﻧﺪ‪ «3.‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﺑـﻴﻦاﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻏﺮﺑﻲﺗﺮ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﺑﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب درآﻣﺪ و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻴﺮوزي اﺳﻼم ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺳﻮرﻳﻪ )ﻏﻴﺮ از ﻳﻬﻮدﻳﻪ( از ﺣﻴﺚ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻛﺎﻣﻼً ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺷﺪﻧﺪ؛ اﻣـﺎ ﺗـﻮده ﻫـﺎي روﺳـﺘﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر ﺑﻮدﻧﺪ دﻳﻨﻬﺎ و زﺑﺎﻧﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺧﻮ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ 4.‬در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺳﻮاﺣﻞ‬ ‫ﻗﺮﻧﻬﺎ در ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺧﻮد ﻧﻔﻮذ داﺷﺘﻨﺪ؛ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺎﺗﺢ ﺷﺪن ﻣﻘﺪوﻧﻴﻪ اﻳﻦ ﻧﻔﻮذ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺮﺧـﻮرد راه و رﺳـﻢ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد در »ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﻜﺎﺑﻴﺎن« ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﺮﺧﻼف ﺳﺎﻳﺮ وﻗﺎﻳﻊ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻣﻘﺪوﻧﻴـﻪ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫دﻟﻜﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ در ﻳﻜﻲ از ﻓﺼﻠﻬﺎي آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻳﺸﻪ و رﺷﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ رﺳﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﺧـﻮاﻫﻢ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ .‬در ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻔﻮذ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﺳﺨﺖ و اﺳﺘﻮاري روﺑﺮو ﻧﺸﺪ‪.‬‬ ‫از ﺣﻴﺚ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬درﺧﺸﺎﻧﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻗﺮن ﺳﻮم ق‪.‬م‪ .‬ﭘﺪﻳﺪ آوردن ﺷﻬﺮ اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﺼـﺮ ﻛﻤﺘـﺮ از ﻗﺴـﻤﺘﻬﺎي‬ ‫اروﭘﺎﻳﻲ ﻳﺎ آﺳﻴﺎﻳﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻘﺪوﻧﻴﻪ ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﺷﺪ و اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت داراي وﺿﻊ و ﻣـﻮﻗﻌﻲ ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﻨﺎﺳـﺐ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻄﻠﻴﻤﻮﺳﺎن ﺣﺎﻣﻲ و ﻣﺮوج ﻋﻠﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﻣـﺮدان آن ﻋﺼـﺮ را ﺑـﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ ﺧـﻮد ﺟﻠـﺐ ﻛﺮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت در اﻧﺤﺼﺎر اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ درآﻣﺪ و ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻘﻮط رم ﺑﺪﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ارﺷـﻤﻴﺪس از ﻣـﺮدم‬ ‫ﺳﻴﺴﻴﻞ )ﺻﻘﻠﺒﻪ( ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺟﻬﺎن ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ ﻛﻪ در آﻧﺤﺎ دوﻟﺘﺸﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺘﻘﻼل ﺧـﻮد را )ﺗـﺎ روز‬ ‫ﻣﺮگ ارﺷﻤﻴﺪس در ‪ 212‬ق‪.‬م‪ (.‬ﺣﻔﻆ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ارﺷﻤﻴﺪس ﻫﻢ در اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺗﺤﺼـﻴﻞ ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪ .‬اراﺗﻮﺳـﺘﻨﺲ‬ ‫رﺋﻴﺲ ﻛﺘﺎﺑﺪاران ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﻣﻌﺮوف اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻮد‪ .‬رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﻬﺎ و داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻛﻪ در ﻗـﺮن ﺳـﻮم ق‪.‬م‪ .‬راﺑﻄـﻪ اي ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ داﺷﺘﻨﺪ از ﺣﻴﺚ ﻗﺪرت ﺑﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻗﺮﻧﻬـﺎي ﭘـﻴﺶ ﺑﺮاﺑـﺮي ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬و آﺛـﺎري ﻛـﻪ ﭘﺪﻳـﺪ آوردﻧـﺪ‬ ‫ﻫﻤﺴﻨﮓ آﺛﺎر آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻼف ﺧﻮد ﻫﻤﺔ ﻋﻠﻮم را زﻣﻴﻨﺔ ﻛـﺎر ﺧـﻮد ﺑﺪاﻧﻨـﺪ و‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻛﻠﻲ و ﻋﺎم اراﺋﻪ ﻛﻨﻨـﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي اﻣـﺮوزي ﻛﻠﻤـﻪ‪» ،‬ﻣﺘﺨﺼـﺺ« ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اُﻗﻠﻴـﺪس و ارﻳﺴـﺘﺎرﺧﻮس و‬ ‫ارﺷﻤﻴﺪس و اﭘﻮﻟﻮﻧﻴﻮس ﺑﻪ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و در زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ اﺑﺪاع ﭘﻴﺶ ﻧﻤﻲرﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺟﻬﺎن داﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻫﻤﺔ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺨﺼﺺ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺨﺺ آن ﻋﺼـﺮ ﺑـﻮد‪ .‬در ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺧـﻮد ﻣﺨﺘـﺎر‬ ‫ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬در ﻗﺮﻧﻬﺎي ﭘﻨﺠﻢ و ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺗﻦ ﻣﺮد ﺑﺎ ﻛﻔﺎﻳﺖ‪ ،‬ﻛﻔﺎﻳـﺖ ﻫﻤـﻪ ﻛـﺎر را دارد‪ .‬ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﺮدي ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻮﻗﻊ ﺳﭙﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺬار‪ ،‬ﻳﺎ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻘﺮاط ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ از ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺑﻴـﺰار ﺑـﻮد‬ ‫‪ .1‬اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ را ﺑﻮان ‪ Bevan‬در ﻛﺘﺎب »ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺳﻠﻮﻛﻮس« ‪ House of Seleucus Vol. I, p. 298n‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻨﺠﻢ‪.‬‬ ‫»ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪ ﻫﺎ« ‪3. Annals, Book VI. Chap 42.‬‬ ‫»ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ« ‪4. Cambridge Ancient History, Vol. VII, pp. 194-5.‬‬

‫‪ □ 182‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد را از ﻛﺸﻤﻜﺸﻬﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻧﮕﻬﺪارد‪ .‬وي در ﺟﻮاﻧﻲ ﺳﺮﺑﺎز و )ﺑﺎ آﻧﻜﻪ در »دﻓﺎع« اﻳـﻦ را ﺗﻜـﺬﻳﺐ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ( ﻣﺤﺼﻞ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺷﻚ ﺑﻪ ﺟﻮاﻧـﺎن اﺷـﺮاﻓﻲ ﻛـﻪ ﺧﻮاﻫـﺎن‬ ‫ﺗﺎزهﺗﺮﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻮدﻧﺪ ﻓﺮاﻏﺘﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آورد ﺑﻪ ﻃﺮح ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﺑـﺮاي ﺷـﻬﺮ ﺗـﻮرﻳﻲ ﻣـﻲ ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬اﻓﻼﻃـﻮن ﻫـﻢ از‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎزي ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺮﺳﻴﺪ‪ .‬ﮔﺰﻧﻔﻮن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ درﺑﺎرة ﺳﻘﺮاط ﻣﺸـﻐﻮل ﺑـﻮد و ﻧـﻪ از‬ ‫اﺷﺮاف روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﺮداري ﻣﻲ ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﻬﺎي ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري ﻣﻲﻛﻮﺷـﻴﺪﻧﺪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﺷﻬﺮي را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻻزم ﺑﻮد در اﻣﺮ ﻗﻀﺎ و ﺳﺎﻳﺮ اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺷﺮاﻛﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﺳﻮم اﻳﻦ‬ ‫وﺿﻊ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ در دوﻟﺘﻬﺎي ﺷﻬﺮيِ ﻛﻬﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎزي ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺑـﺎزي دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻣﺤﻠﻲ و ﺑﻲاﻫﻤﻴﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎن در ﺳﺎﻳﺔ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﻛﺸﺎﻛﺶ ﺟـﺪي و واﻗﻌـﻲ‬ ‫ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺸﺎﻛﺸـﻬﺎ‪ ،‬ﭘـﺎي اﺻـﻮل در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻠﻚ و ﻣﺎل ﺑﻮد ‪ -‬ﻣﻴﺎن ﺣﺎدﺛﻪ ‪ -‬ﺟﻮﻳﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ رﻗﺎﺑـﺖ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﻲﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي دﻳـﻮاﻧﻲ و ﻓﻨـﻲ ﻣـﻲﮔﻤﺎﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣـﺜﻼً در ﻣﺼـﺮ‪ ،‬در زﻣﻴﻨـﺔ‬ ‫آﺑﻴﺎري و زﻫﻜﺸﻲ ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺎﻫﻲ و دﻳﻮاﻧﻲ و ﭘﺰﺷﻚ و رﻳﺎﺿﻴﺪان و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ در ﻓﻦ ﻫﻤﺔ اﻳﻨﺎن ﺣﺮﻳﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫روزﮔﺎر ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻴﺴﻪاش از ﻧﻘﺪﻳﻨﻪ ﭘﺮ و ﺳﺮش از ﻫﻮاي ﻗﺪرت ﺗﻬﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ زﻧـﺪﮔﻲ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﺧﻮﺷﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﺬار ﻟﺸﻜﺮ ﻏﺎرﺗﮕﺮي ﺑﻪ ﻛﻮي او ﻧﻤﻲ اﻓﺘﺎد‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻛـﻪ ﺧـﻮد را ﻣـﻮرد ﻋﻨﺎﻳـﺖ و ﺣﻤﺎﻳـﺖ‬ ‫ﺷﻬﺮﻳﺎري ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮﺷﻜﻮﻫﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ در ﻫﻨﺮ ﭼﺎﭘﻠﻮﺳـﻲ‬ ‫اﺳﺘﺎد ﺑﺎﺷﻨﺪ و از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻟﻄﻴﻔﻪ ﻫﺎي اﺣﻤﻘﺎﻧﺔ ﻫﻤﺎﻳﻮﻧﻲ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﺪ ﺑﻪ دل راه ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻴﺰي ﻛـﻪ اﻣﻨﻴـﺖ‬ ‫ﻳﺎ اﻳﻤﻨﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺴﺎ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﻮرﺷﻲ در ﻛﺎخ ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ روي دﻫـﺪ و ﺑﺴـﺎط وﻟـﻲ ﻧﻌﻤـﺖ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﭼﺎﭘﻠﻮس را در ﻧﻮردد؛ ﻳﺎ آﻧﻜﻪ ﻏﻼﻃﻴﺎن ﺳﺮاﻳﺶ را وﻳﺮان ﻛﻨﻨﺪ؛ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻴﺎن دو ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﺒـﺮدي درﺑﮕﻴـﺮد و در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺷﻬﺮ دﺳﺘﺨﻮش ﭼﭙﺎول ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺟﺎي ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻲ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭘﺮﺳـﺘﺶ اﻟﻬـﺔ »ﺑﺨـﺖ«‬ ‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺎم اﻣﻮر ﺑﺸﺮي ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻤﻲﻧﻤﻮد‪ .‬ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﻳـﺎﻓﺘﻦ ﻧﺸـﺎﻧﻲ از ﻋﻘـﻞ در ﮔﻮﺷـﻪ اي از‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ ﺗﻼش ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺧﻮد ﻓﺮو ﻣﻲ رﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻴﻄﺎن ﻣﻴﻠﺘﻮن ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻣـﻲرﺳـﻴﺪﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ‪:‬‬ ‫ﻧﻔﺲ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ و در درون ﺧﻮد‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺑﻬﺸﺘﻲ دوزﺧﻲ‪ ،‬و از دوزﺧﻲ ﺑﻬﺸﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺴﺎزد‪.‬‬ ‫ﺑﺎري ﺟﺰ ﺧﻮد ﺟﻮﻳﺎن ﺣﺎدﺛﻪﺧﻮاه ﻛﺴﻲ ﻫﻮاي ﺷﺮﻛﺖ ﺟﺴﺘﻦ در ﻛﺎرﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ در ﺳـﺮ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از دورة‬ ‫درﺧﺸﺎن ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎي اﺳﻜﻨﺪر‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺒﻮدن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪة ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻧﻴـﺮوي ﭘﺎﻳـﺪار ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورد‪ ،‬ﻳـﺎ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻦ اﺻﻞ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬دﻧﻴﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ در ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻓﺮو رﻓـﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﻜﻼت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻛﺎﻣﻞ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ روﻣﻴﺎن در ﻣﻘﺎم ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫اﺑﻠﻪ و ﺣﻴﻮان ﺻﻔﺖ ﺑﻮدﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﺣﺪاﻗﻞ ﻧﻈﻢ و ﻧﺴﻘﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ .‬آن ﺑﻲ ﻧﻈﻤﻲ روزﻫﺎي دﻳﺮﻳﻦ آزادي ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﺤﻤـﻞ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﺮ ﻓﺮدي در آن ﺳﻬﻤﻲ داﺷﺖ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺑﻲﻧﻈﻤﻲِ ﺗﺎزة ﻣﻘﺪوﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﻜﺎم ﺑﻲﻛﻔﺎﻳﺖ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺗﺤﻤﻴـﻞ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻜﺒﺎره ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﺑﻮد ‪ -‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از اﺳﺎرت ﺑﻌﺪي در دﺳﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ روم ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﺎرﺿﺎﻳﻲ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻴﻢ اﻧﻘﻼب ﻣﻲ رﻓﺖ‪ .‬ﻣﺰد ﻛﺎر آزاد‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ رﻗﺎﺑﺖ ﻛﺎر ﺑﺮدﮔﺎن ﺷـﺮﻗﻲ‪ ،‬ﭘـﺎﻳﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲ آﻣﺪ‪ ،‬و ﺑﻬﺎي ﻟﻮازم زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎﻻ ﻣﻲ رﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ اﻧﺴﺎن ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﻜﻨﺪر در آﻏﺎز ﻛﺎر ﺧﻮد از ﺑﺴﺘﻦ ﻗﺮاردادﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻦ ﻃﺒﻘﺔ ﺑﻲ ﭼﻴﺰ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪» .‬در ﻣﻌﺎﻫﺪاﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 355‬ﻣﻴـﺎن اﺳـﻜﻨﺪر و »د‪‬ول‬

‫ﺟﻬﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ □ ‪183‬‬

‫اﺗﺤﺎدﻳﺔ ﻛﻮرﻧﻴﺖ« ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ ﻗﺮار ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻬﺎده ﺷﺪ ﻛـﻪ ﺷـﻮراي ﺟﺎﻣﻌـﻪ و ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن اﺳـﻜﻨﺪر ﺗﺮﺗﻴﺒـﻲ ﺑﺪﻫﻨـﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﻣﺼﺎدرة اﻣﻮال ﺷﺨﺼﻲ ﻳﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ اراﺿﻲ ﻳﺎ اﺑﻄﺎل دﻳﻮن ﻳﺎ آزاد ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮدﮔـﺎن ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫اﻧﻘﻼب روي ﻧﺪﻫﺪ‪ 1«.‬در دﻧﻴﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻌﺎﺑﺪ ﻛﺎرِ ﺑﺎﻧﻜﻬﺎ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺰاﻧﺔ ﻃﻼ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ ،‬و اﻋﺘﺒـﺎرات ﺑـﻪ‬ ‫وﺳﻴﻠﺔ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﻌﺒﺪ آﭘﻮﻟﻮ واﻗﻊ در دﻟﻮس ‪ Delos‬ﺑﺎ ﺳﻮد ﺻـﺪي ده ﭘـﻮل ﻗـﺮض ﻣـﻲداد‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از آن ﻣﺮاﺑﺤﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺎرﮔﺮان آزادي ﻛﻪ دﺳﺘﻤﺰدﺷﺎن ﻛﻔﺎف ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﻬﺎي ﺧﺸﻚ و ﺧﺎﻟﻲ را ﻫـﻢ ﻧﻤـﻲداد‪ ،‬اﮔـﺮ ﺟـﻮان و ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺰدور ﺑﭙﻴﻮﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺰدور ﻫﻢ ﭘﺮ از ﺳﺨﺘﻲ و ﻣﺨـﺎﻃﺮه ﺑـﻮد؛‬ ‫وﻟﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻓﺮﺻﺘﻬﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ در ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﻏﺎرت ﻳﻚ ﺷﻬﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺮﻗﻲ ﭘﺎي دﻫﺪ؛ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‬ ‫ﺷﻮرش ﭘﺮ ﻣﻨﻔﻌﺘﻲ رخ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻻﺑﺪ ﻣﺮﺧﺺ ﻛﺮدن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و ﺑﺴﺎ ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻋﻠﻞ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً داﺋﻤﻲ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫آن روح ﺷﻬﺮي ﻛﻬﻦ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻛﻬﻨﺴﺎل ﻳﻮﻧﺎن ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺗﺎزهاي ﻛﻪ اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻨﺎ ﻛﺮده‬ ‫ﺑﻮد دوام ﻧﻜﺮد ‪ -‬و اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ از اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﭘﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﺷﻬﺮ ﺗﺎزهاي از ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻛﻬﻦ‬ ‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ آﻣﺪ‪ ،‬و رﺷﺘﻪاي ﻋﺎﻃﻔﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪ او را ﺑﺎ ﻣﺎدرش ﻧﮕﻪ ﻣﻲداﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ رﺷﺘﻪ دوام ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻣـﻮرد‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻲ ﺷﻬﺮ ﻻﻣﭙﺴﺎﻛﻮس ‪ ،Lampsacus‬واﻗـﻊ در ﻛﻨـﺎر دارداﻧـﻞ‪ ،‬در ﺳـﺎل ‪ 196‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑـﻪ ﺗﺤﻘﻴـﻖ رﺳـﻴﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻠﻮﻛﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻛﺮد‪ .‬ﻻﻣﭙﺴﺎﻛﻮس ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﻛﻪ از روم ﺣﻤﺎﻳـﺖ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ؛‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎﻧﻲ ﺑﻪ رم ﮔﺴﻴﻞ ﺷﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺴﺘﺎدﮔﺎن ﻳﻜﺮاﺳﺖ ﺑﻪ رم ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻫﻤـﺔ دوري راه ﻧﺨﺴـﺖ ﺑـﻪ ﺑﻨـﺪر‬ ‫ﻣﺎرﺳﻲ رﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻻﻣﭙﺴﺎﻛﻮس ﻣﺴﺘﻌﻤﺮة ﻓﻮﻛﻴﺎ ‪ Phocaea‬ﺑﻮد‪ ،‬و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑـﺎ روﻣﻴـﺎن دوﺳـﺘﻲ داﺷـﺖ‪ .‬ﻣـﺮدم‬ ‫ﻣﺎرﺳﻲ ﭘﺲ از ﺷﻨﻴﺪن ﻧﻄﻖ ﺳﻔﻴﺮ ﺑﺮ آن ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﺷﻬﺮي ﻛﻪ آن را ﺧﻮاﻫﺮ ﺷـﻬﺮ ﺧـﻮد ﻣـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻫﻴﺌﺘﻲ ﺑﻪ رم ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻛﻪ دور از ﺳﺎﺣﻞ ﻣﺎرﺳﻲ ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻫﻢ ﻧﮋاد ﺧـﻮد در آﺳـﻴﺎي‬ ‫ﺻﻐﻴﺮ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻏﻼﻃﻴﺎن‪ ،‬در اﻳﻦ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺷﻬﺮ ﻻﻣﭙﺴﺎﻛﻮس را دوﺳﺖ ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬دوﻟﺖ روم ﻃﺒﻌـﺎً از‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪ اي ﺑﺮاي ﻣﺪاﺧﻠﻪ در ﻛﺎرﻫﺎي آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﺧﺮﺳﻨﺪ ﺷﺪ و ﺑﺎ وﺳﺎﻃﺖ روم ﻻﻣﭙﺴﺎﻛﻮس آزادي ﺧـﻮد را ﺣﻔـﻆ‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻛﺮد ‪ -‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎك روﻣﻴﺎن آن را ﻣﺰاﺣﻢ ﺧﻮد ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن آﺳﻴﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺧﻮد را »دوﺳﺘﺎر ﻳﻮﻧﺎن« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺟﺎزه ﻣـﻲ داد‪ ،‬ﺑـﺎ‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻛﻬﻦ ﻳﻮﻧﺎن دوﺳﺘﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ آرزو و )ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ( ادﻋﺎ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد ﻣﺨﺘـﺎر‬ ‫ﺗﻮده اي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺧﺮاج ﻧﮕﺰارﻧﺪ‪ ،‬و از زﺣﻤﺖ ﭘﺎدﮔﺎﻧﻬﺎي ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ آزاد ﺑﻪ ﺳـﺮ ﺑﺮﻧـﺪ‪ .‬دوﺳـﺘﻲ اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮﻫﺎ ارزش‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﺻﺎدر ﻛﻨﻨﺪة ﺳﺮﺑﺎز ﻣﺰدور ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﻬﺎ ﺑﻨـﺪرﮔﺎﻫﻬﺎي ﻣﻬﻤـﻲ در اﺧﺘﻴـﺎر داﺷـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﻴﻜﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ در اﻧﺘﺨﺎب ﺟﺎﻧﺐ ﺧـﺒﻂ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف درآﻣـﺪن ﺧـﺎك آﻧﻬـﺎ ﺣﺘﻤـﻲ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﻠﻮﻛﻲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺪ رﻓﺘﺎري ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎﺗﻲ ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺘﻬﺎي ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻛﻬـﻦ را ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﺸـﺎن از ﻳـﻚ ﻧـﮋاد‬ ‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻮﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣـﺮدم ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺣﺎدﺛـﻪ ﺟﻮﻳـﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻧﻈﻴـﺮ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﺮﻳﻜﺎ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ در ﻳﻮﻫﺎﻧﺴﺒﻮرگ ﻣﻨﺰل ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ؛ ﻧﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان آرام و ﺳﺮ ﺑﺮاﻫـﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺴـﺘﻌﻤﺮه‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺎﻟﺔ »ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﻗﺮن ﺳﻮم« ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺗﺎرن ‪ Tarn‬در ﻛﺘﺎب »ﻋﺼﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ‪The Hellenis1c Age, Cambridge, 1923 .‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻲاﻧﺪازه دﻟﻜﺶ اﺳﺖ و در آن اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ آﺳﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪ‪.‬‬ ‫‪3. Bevan, House of Seleucus, Vol. II, pp. 45-6.‬‬

‫‪ □ 184‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﺸﻴﻨﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮕﺎن ﻧﻴﻮ اﻳﻨﮕﻠﻨﺪ ‪ .New England‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﭘﺎدﺷـﺎه را ﺗﺴـﻬﻴﻞ ﻣـﻲﻛـﺮد‪ ،‬اﻣـﺎ از‬ ‫ﻟﺤﺎظ ﮔﺴﺘﺮش ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ دﻟﻴﻞ ﺿﻌﻒ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ دﻳﻦ و ﺧﺮاﻓﺎت ﻏﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در دﻧﻴﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻋﻤﺪﺗﺎً ‪ -‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﻛﻠﻴﺘﺎً ‪ -‬ﺑﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽـﻪ‬ ‫ﺑﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻬﻮد و اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﺑﻮداﻳﻴﺎن ﻫﻤﻪ دﻳﻨﻬﺎﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻲﮔﻤﺎن از ﺷﺮك ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻓﻼﺳـﻔﺔ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ اﻳﻦ ادﻳﺎن ﻛﺴﺐ ﻓﻴﺾ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺎﺑﻠﻴـﺎن و ﻛﻠـﺪاﻧﻴﺎن ﺑـﻴﺶ از ﻫﻤـﻪ در ﺗﺨﻴـﻞ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﻗﺪﻣﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺎﺑﻘﺔ روﺣﺎﻧﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﺰار ﺳﺎل ﻣﻲ رﺳﻴﺪ‪ ،‬و ﻫـﺰاران ﺳـﺎل‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺧﻮد آﻧﺎن ادﻋﺎ ﺑﺮ آن ﻣﻲ اﻓﺰودﻧﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري داﻧﺶ ﺻﺤﻴﺢ و اﺻﻴﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﻴـﺎن آﻧﻬـﺎ رواج داﺷـﺖ‪ .‬ﺑﺎﺑﻠﻴـﺎن‬ ‫ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭘﻴﺶ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﺴﻮف را ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳـﻦ داﻧـﺶ ﻓﻘـﻂ واﺳـﻄﺔ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﺑﺎﺑـﻞ در‬ ‫ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن از ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﺘﺎرهﺑﻴﻨﻲ و ﺟﺎدوﮔﺮي ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﮔﻴﻠﺒﺮت ﻣﻮري‪Gilbert Murray‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺳﺘﺎرهﺑﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﻤﺎرﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎن ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺟﺰﻳﺮة دور اﻓﺘﺎده اي ﺑﻴﻔﺘﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺟـﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن اﻓﺘـﺎد‪ .‬ﻣﻘﺒـﺮة‬ ‫اوزﻳﻤﺎﻧﺪﻳﺎس ‪ ،Ozymandias‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﻮدوروس ‪ Diodorus‬آن را وﺻﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﻋﻼﺋﻢ ﺳـﺘﺎره ﺑﻴﻨـﻲ ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬آراﻣﮕﺎه آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس اول ﻛﻪ در ﻛﻮﻣﺎژن ‪ Commagene‬ﻛﺸﻒ ﺷﺪ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل را دارد‪ .‬ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻧﮕﺮان آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻏﺮﻳﺐ اﺳﺖ اﻳﻨﻜـﻪ ﻫﻤـﻪ ﺑـﺮاي ﮔـﺮﻓﺘﻦ اﻳـﻦ ﺑﻴﻤـﺎري آﻣـﺎدﮔﻲ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ 1«.‬ﮔﻮﻳﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در زﻣﺎن اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺮدي ﻛﻠﺪاﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺮوﺳﻮس ‪ Berosus‬ﺳـﺘﺎره ﺑﻴﻨـﻲ‬ ‫را آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ در ﺟﺰﻳﺮة ﻛﻮس ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﺳﻨﻜﺎ ‪» Seneca‬ﺑﻌﻞ را ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛـﺮد‪ «.‬ﭘﺮوﻓﺴـﻮر‬ ‫ﻣﻮري ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻻﺑﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وي »ﭼﺸﻢ ﺑﻌﻞ« را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫رﺳﺎﻟﻪ اي اﺳﺖ در ﻫﻔﺘﺎد ﻟﻮح ﻛﻪ از ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ آﺷﻮر ﺑﻨﻲﭘﺎل )‪ 626-686‬ق‪.‬م‪ (.‬ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣـﺪه‪ ،‬اﻣـﺎ در ﻫـﺰارة ﺳـﻮم ق‪.‬م‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺳﺎرﮔﻮن ‪ Sargon‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻼﺳﻔﺔ درﺟﺔ اول دﭼﺎر اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ اﻋﺘﻘـﺎد ﭼـﻮن آﻳﻨـﺪه را‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺟﺒﺮ ﻳﺎ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ آن را در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﺘﻘـﺎد ﻋﻤـﻮم‬ ‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺑﺨﺖ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻲﺷﻚ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻫﺮ دو اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ آﻧﻬﺎ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﮔـﻢ ﮔﺸـﺘﮕﻲ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻴﺶ از ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻓﻜﺮي اﻧﺤﻄﺎط اﺧﻼﻗﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد‪ .‬ﻧﺎاﻣﻨﻲ ﻣﺪاوم‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪن‬ ‫ﻋﺪهاي ﻣﻌﺪود از ﻋﺎﻟﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﺗﺪﻳﻦ و ﻓﺼﻴﻠﺖ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﻀـﺎﻳﻞ ﭘـﻴﺶ ﭘـﺎ اﻓﺘـﺎده و روزﻣـﺮة اﺷـﺨﺎص‬ ‫ﻣﺤﺘﺮم ﻋﺎدي ﺳﺎزش ﻧﺪارد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺮدا اﻧﺪوﺧﺘﺔ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﺎد رود‪ ،‬در ﺻﺮﻓﻪ ﺟﻮﻳﻲ اﻣﺮوز ﺣﻜﻤﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬ ‫ﻧﻤﻲرﺳﺪ؛ و در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻛﺲ درﺳﺘﻲ ﻛﻨﻲ ﺗﻮ را ﺧﻮاﻫﺪ ﻓﺮﻳﻔﺖ‪ ،‬درﺳﺘﻜﺎري ﺣﺴﻨﻲ ﻧﺪارد؛ و ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻫﺪﻓﻲ ﻣﻬﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﺎﻳﺔ ﭘﻴﺮوزي ﺑﻠﺮزد‪ ،‬در راه ﻫﺪف ﻛﻮﺷﻴﺪن ﺑﻲﺣﺎﺻﻞ اﺳﺖ؛ و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ زﺑﺎن ﺑﺎزي و ﭘﺸـﺖ‬ ‫ﻫﻢ اﻧﺪازي زﻧﺪﮔﻲ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻀﺎﻳﻠﺶ ﻫﻴﭻ ﻣﻨﺒﻌـﻲ ﺟـﺰ ﺣـﺰم و‬ ‫دوراﻧﺪﻳﺸﻲ ﻣﺎدي ﻧﺪارد‪ ،‬در ﭼﻨﻴﻦ دﻧﻴﺎﻳﻲ اﮔﺮ ﺟﺮأت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮔﻤﻨـﺎﻣﻲ را‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﻴﻠﺔ آﺳﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﮔﺬران ﻋﻤﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺎﻧﺪر ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﺼﺮ اﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺴﻴﺎر دﻳﺪهام‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ در ﻧﻬﺎد ﺧﻮد دﻏﻠﻜﺎر ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‬ ‫»ﭘﻨﺞ ﻣﺮﺣﻠﺔ دﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ‪1. Five Stages of Greek Religion pp. 177-8.‬‬ ‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪.176‬‬

‫ﺟﻬﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ □ ‪185‬‬

‫و از ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﻧﺎﭼﺎر دﻏﻠﻜﺎر ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺧﻼق ﻗﺮن ﺳﻮم ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد را ‪ -‬ﺟﺰ در ﻣﻮرد ﭼﻨﺪ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ‪ -‬در ﭼﻨـﺪ ﻛﻠﻤـﻪ ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ در آن ﭼﻨﺪ ﺗﻦ اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻤﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﻴﻢ ﺟﺎي اﻣﻴﺪ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد؛ و ﻫﺪف زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ در ﺑـﺮدن‬ ‫ﮔﻠﻴﻢ ﺧﻮﻳﺶ از ﻣﻮج ﺑﻮد ﺗﺎ ﺳﻌﻲ در ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻏﺮﻳﻖ‪» .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ اوﻟﻲ در ﻃﺎق ﻧﻴﺴﺎن ﻣﻲاﻓﺘﺪ و اﺧـﻼق ‪ -‬ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن ﺟﻨﺒـﺔ‬ ‫ﻓﺮدي دارد ‪ -‬در ﻃﺮاز اول ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻓﻠﺴـﻔﻪ دﻳﮕـﺮ ﺧـﻂ‪ ‬آﺗﺸـﻲ در ﭘﻴﺸـﺎﭘﻴﺶ ﺟﻮﻳﻨـﺪﮔﺎن ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻧﻌﺶﻛﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻛﺎروان ﺗﻼشِ ﻣﻌﺎش ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و درﻣﺎﻧﺪﮔﺎن و زﺧﻤﻴﺎن را از ﺳﺮ راه ﺑﺮ ﻣﻲدارد‪«.‬‬

‫‪1. C. F. Angus in Cambridge Ancient History Vol, VII, p. 231.‬‬ ‫ﺷﻌﺮ ﻣﻨﺎﻧﺪر ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺼﻞ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 186‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 66 82‬و ‪
96‬‬

‫ن و  شن‬ ‫در دورهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬راﺑﻄﺔ ﻣﺮداﻧﻲ ﻛﻪ از ﺣﻴﺚ ﻗﻮاي ﻓﻜﺮي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﺎ اﺟﺘﻤﺎع زﻣﺎن ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫در ﺑﺮﺧﻲ دوره ﻫـﺎيﺧﺠﺴـﺘﻪ اﻳـﻦ ﻣـﺮدان ﺑـﺎ ﻣﺤـﻴﻂ ﺧـﻮد ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ؛ اﻟﺒﺘـﻪ اﺻـﻼﺣﺎﺗﻲ را ﻛـﻪ ﺿـﺮوري‬ ‫ﻣﻲدﻳﺪهاﻧﺪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮده اﻧﺪ ﻛﻪ از ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﺷﺎن اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣـﺮدان از‬ ‫دﻧﻴﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻫﻢ اﺻﻼح ﻧﻤﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺰار ﻧﺒﻮده اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در دوره ﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻣﺮدان اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻮده اﻧﺪ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﺟﻬﺎن را ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻲ دﻳﺪه اﻧﺪ و اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﻪ ﻳﻤﻦ ﻣﺠﺎﻫـﺪت اﻳﺸـﺎن‪،‬‬ ‫زود ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮد‪ .‬ﻧﻴﺰ در دوره اي دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻣﺮدان از ﺟﻬﺎن ﻧﻮﻣﻴﺪ ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺪي ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻦ آن ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ روﺣﻴﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﻧﻮﻣﻴـﺪي‬ ‫ژرﻓﺘﺮي ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ زﻣﻴﻨﻲ را اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺪ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ آﻳﻨﺪه ﻳﺎ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺼﻌﻴﺪ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﭼﺸـﻢ‬ ‫اﻣﻴﺪ ﻣﻲدوزد‪.‬‬ ‫در ﺑﺮﺧﻲ دورهﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺮدان ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﻪ در ﻳﻚ زﻣﺎن ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ روﺷﻬﺎ را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ آﻏﺎز ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ :‬ﮔﻮﺗﻪ راﺿﻲ و راﺣﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺘﺎم ‪ Bentham‬اﺻﻼح ﻃﻠﺐ اﺳﺖ؛ ﺷـﻠﻲ ‪Shelly‬‬ ‫اﻧﻘﻼﺑﻲ اﺳﺖ؛ ﻟﺌﻮﭘﺎردي ‪ Leopardi‬ﺑﺪﺑﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﻴﺸﺘﺮ دورهﻫﺎ‪ ،‬ﻟﺤﻦ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮ آﺛﺎر ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺰرگ ﻏﻠﺒـﻪ دارد‪.‬‬ ‫در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در دورة اﻟﻴﺰاﺑﺖ و ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن آﺳﻮده ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ؛ در ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‪ ،‬در ﺣـﺪود ﺳـﺎل ‪1750‬‬ ‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺷﺪﻧﺪ؛ در آﻟﻤﺎن از ‪ 1813‬ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫در دوران ﺗﺴﻠﻂ ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﻣﻴﺎن آﻧﭽﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي ﻣﻮرد اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻮد و آﻧﭽـﻪ در ﻋﻤـﻞ‬ ‫اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﺷﺪ ﺗﻀﺎدي وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺳﺮاي ﺳﭙﻨﺠﻲ ﻣﺤﻨﺖ ﺑﺎري ﺑﻮد ﻛﻪ در آن آدﻣﻲ ﺑﺎ رﻧـﺞ و‬ ‫ﻣﺸﻘﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺳﺮاي ﺟﺎودان آﻣﺎده ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً اﻫﻞ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از‬ ‫ﻣﺴﺘﻲ ﻗﺪرت ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺮﻛﻨﺎر ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬در زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮد ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬دﺳـﺖ وﺑﺎﻟﺸـﺎن‬ ‫ﺑﺎز ﺑﻮد‪ ،‬از اﻳﻦ ﺳﺒﺐ روﺣﻴﺎت ﻃﺒﻘﺔ ﺣﺎﻛﻤﻪ را داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از آن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧـﻮﻳﺶ را ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﺷـﺪه ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎﻳﻲ ﻏﺮﻳـﺐ‬ ‫ﻣﻲاﻧﮕﺎرﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ از دوﮔﺎﻧﮕﻲ ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻛﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﺘﻘﺪات اﺧﺮوي اﺳﺘﻮار ﺑﻮد در اﻣﻮر دﻧﻴﻮي و روزﻣﺮه ﻧﻴﺰ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪.‬‬ ‫آﻣﺎدﮔﻲ روﺣﻲ ﺑﺮاي ﭘﺬﻳﺮش ﺟﻨﺒﺔ اﺧﺮوي ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺢ از دورة ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑـﺎ زوال دوﻟﺘﺸـﻬﺮﻫﺎ ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫ﺷﻜﻮه و ﺷﻜﺎﻳﺘﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً از دﻧﻴﺎ ﻧﻮﻣﻴﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺎ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﮔﻬﮕﺎه از اﻳﻦ و آن ‪‬‬ ‫از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد را ﻋﻘﻴﻢ و ﻧﺎﺗﻮان اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺎه ﺑﻪ ﻃﺒﻘـﺔ ﺷﻜﺴـﺖ ﺧـﻮردهاي ﺗﻌﻠـﻖ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻴﺰ ﺷﻜﺴﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺼﺪاق اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ »ﺑﺎزي ﺳـﺮ ﺷﻜﺴـﺘﻦ ﻫـﻢ دارد‪ «،‬ﻧـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﺧﺮدﻣﻨﺪ از زور و زر ﻣﺤﺮوم اﺳﺖ و ﭼﺎره اي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس‪ ،‬و ﮔﺎه اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴﻮس را‬ ‫ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎن ﭘﻨﺎه ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ ﺑﺮاي ﺣﻜﻴﻢ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﻜﺎم ﻧﻘﺸﻪ ﻫﺎي ﻋﻤﻠﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻗـﺪرت‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن اﻓﺘﺎد ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎن ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺑـﻮد از ﺳﻴﺎﺳـﺖ روي ﮔﺮداﻧﺪﻧـﺪ‪ ،‬و ﻫـﻢ و ﻏـﻢ ﺧـﻮد را‬

‫ﻛﻠﺒﻴﺎن و ﺷﻜﺎﻛﺎن □ ‪187‬‬

‫ﻣﺼﺮوف ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻓﻀﻴﻠﺖ و رﺳﺘﮕﺎري ﻓﺮدي ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﻧﭙﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان دوﻟﺖ ﺧﻮب ﭘﺪﻳـﺪ آورد؛ ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان در ﺟﻬﺎنِ رذﻳﻠﺖ ﺑﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻳﺎ در وراي ﻣﺤﻨﺖ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ‪،‬‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻤﻲ ﺑﻮد‪ :‬ﭘﻴﺶ از آن ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از آن ﺑﺎز رواﻗﻴﺎن ﭼﻨﺪي ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‬ ‫ اﻟﺒﺘﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ روم‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻳﻮﻧﺎن‪ .‬ﻣﻊ ﻫﺬا اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ واﻗﻌﻲ ﺑﻮد‪ .‬از دورة ﻛﻮﺗﺎه ﭘﺮداﺧﺘﻦ رواﻗﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳـﺖ‬‫روم ﻛﻪ ﺑﮕﺬرﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ و اﺣﺴﺎﺳﻲ ﺟﺪي داﺷﺘﻨﺪ روز ﺑﻪ روز ذﻫﻨﻲ ﺗﺮ و اﻧﻔﺮادي ﺗـﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ از اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ رﺳﺘﮕﺎري ﻓﺮدي ﻓﺮاﻫﻢ آورد و اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب اﻟﻬـﺎم دﻫﻨـﺪة ﻣﺒﻠﻐـﺎن‬ ‫دﻳﻨﻲ و ﭘﺪﻳﺪ آورﻧﺪة ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ واﻗﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ از ﺗـﻪ دل ﺑـﺪان‬ ‫ﺑﮕﺮاﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﺸﻖ ﺣﻘﻴﻘﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﺠﺎل ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻧﻤﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻓﻼﺳﻔﺔ دورة ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﻓﺮاد آدﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺤﺪودﺗﺮﻧﺪ از ﻣﺮدم دوره اي ﻛﻪ در آن ﻫﻨﻮز دوﻟﺘﺸﻬﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻟﻬﺎم ﺑﺨﺶ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳـﻔﺔ‬ ‫دورة ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﻨﻮز ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻛﻤﺘﺮ اﻣﻴﺪوارﻧﺪ ﻛـﻪ اﻧﺪﻳﺸـﻪﻫﺎﺷـﺎن در اﻣـﻮر دﻧﻴـﻮي‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﺑﻪ ﺑﺎر آورد‪.‬‬ ‫در ﭘﻴﺮاﻣﻮن زﻣﺎن اﺳﻜﻨﺪر ﭼﻬﺎر ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬رواﻗﻴﺎن و اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن ﻛﻪ ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻓﺼـﻠﻬﺎي‬ ‫آﻳﻨﺪه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻓﺼﻞ ﺣﺎﺿﺮ درﺑﺎرة ﻛﻠﺒﻴﺎن )‪ (Cynics‬و ﺷﻜﺎﻛﺎن )‪ (Sceptics‬ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻜﺘﺐ ﻛﻠﺒﻴﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار آن‪ ،‬دﻳﻮﮔﻨﺲ ‪ Diogenes‬از ﻋﻘﺎﻳﺪ آﻧﺘﻴﺲﺗﻨﺲ ‪ - Antisthenes‬ﻳﻜﻲ از ﺷـﺎﮔﺮدان‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﻛﻪ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل از اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮد ‪ -‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺘﻴﺲﺗـﻨﺲ ﺷﺨﺼـﻴﺘﻲ ﺟﺎﻟـﺐ ﺗﻮﺟـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻬﺎت ﺑﺎ ﺗﺎﻟﺴﺘﻮي ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬وي ﺗﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺳﻘﺮاط در ﻣﺤﻔﻞ اﺷﺮاﻓﻲ ﺷﺎﮔﺮدان وي ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﻣـﻲ ﺑـﺮد و‬ ‫ﻧﺸﺎﻧﻲ از ارﺗﺪاد ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲداد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺟﻮاﻧﻲ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷـﺖ‪ ،‬ﭼﻴـﺰي ‪ -‬ﺷـﺎﻳﺪ ﺷﻜﺴـﺖ آﺗـﻦ ﻳـﺎ ﻣـﺮگ‬ ‫ﺳﻘﺮاط ﻳﺎ ﺑﻴﺰاري از زﺑﺎن ﻓﻠﺴﻔﻲ ‪ -‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ وي از آﻧﭽﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ در ﻧﻈﺮش ارزﻧﺪه ﺑﻮد ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺷﻮد‪ .‬دﻳﮕﺮ ﺟـﺰ ﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫ﺻﺎف و ﺳﺎده ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻛﺎرﮔﺮان ﻣﺤﺸﻮر ﺷﺪ و ﺟﺎﻣﺔ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻦ ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﻪ زﺑـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺮدم درس‬ ‫ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﻧﻴﺰ ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ در ﻛﻮي و ﺑﺮزن ﺑﻪ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪﻫﺎي دﻗﻴـﻖ و ﻧﻜـﺎت ﺑﺎرﻳـﻚ در ﻧﻈـﺮش ﺑـﻲارزش ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺖ آﻧﭽﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺎدة ﻋﺎدي ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ »ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ« اﻋﺘﻘﺎد داﺷـﺖ‪ .‬و در‬ ‫اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد اﻓﺮاط ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻲﮔﻔﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻪ دوﻟﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ ﺧﺼﻮﺻـﻲ‪ ،‬ﻧـﻪ زﻧﺎﺷـﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻧـﻪ دﻳـﻦ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺮواﻧﺶ ‪ -‬اﮔﺮ ﻧﮕﻮﻳﻲ ﺧﻮدش ‪ -‬ﺑﺮدﮔﻲ را ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬وي زاﻫﺪ ﺗﻤﺎم ﻋﻴﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﺎ از ﺗﺠﻤﻼت و ﻟـﺬات ﺗﺼـﻨﻌﻲ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﺑﻴﺰار ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻢ ﻣﺠﻨﻮن ﺑﺎﺷﻢ و ﻋﻴﺎش ﻧﺒﺎﺷﻢ‪«.‬‬ ‫ﺷﻬﺮت دﻳﻮﮔﻨﺲ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮد آﻧﺘﻴﺲﺗﻨﺲ‪ ،‬از آوازة اﺳﺘﺎدش ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺖ‪ .‬دﻳﻮﮔﻨﺲ »ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻮد از ﻣﺮدم ﺳـﻴﻨﻮپ ‪،Sinope‬‬ ‫واﻗﻊ در ﺳﺎﺣﻞ درﻳﺎي ﺳﻴﺎه‪ ،‬ﻛﻪ ]آﻧﺘﻴﺲﺗﻨﺲ[ وي را اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﮕﺮﻓـﺖ‪ .‬ﻓﺮزﻧـﺪ ﺻـﺮاﻓﻲ ﺑـﺪﻧﺎم ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺟـﺮم‬ ‫ﺳﺎﻳﻴﺪن و از ﺑﻬﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬آﻧﺘﻴﺲﺗﻨﺲ اﻳﻦ ﺟﻮان را از ﻧﺰد ﺧـﻮد ﺑﺮاﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ او از ﺟـﺎي‬ ‫ﻧﺠﻨﺒﻴﺪ‪ .‬ﻃﺎﻟﺐ »ﺣﻜﻤﺖ« ﺑﻮد و ﻣﻲ دﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﺘﻴﺲﺗﻨﺲ داراي ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪﻓﺶ در زﻧﺪﮔﻲ ﻫﻤﺎن ﭼﻴـﺰي ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺪرش اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد؛ ﻳﻌﻨﻲ از ﺑﻬﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺰاﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﺘﺮ‪ :‬ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻤـﺔ ﻣﺴـﻜﻮﻛﺎﺗﻲ را‬ ‫ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن راﻳﺞ اﺳﺖ از ﺑﻬﺎ ﺑﻴﻨﺪازد‪ .‬ﻋﻨﺎوﻳﻦ و اﻟﻘﺎب ﻗـﺮاردادي را دروغ ﻣـﻲ داﻧﺴـﺖ‪ .‬ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻟﻘـﺐ ﺳـﺮداري و‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺮاﻓﺖ و داﻧﺎﻳﻲ و ﺧﻮﺷﻲ و ﺛﺮوت ﺑﺮ آﻧﻬﺎ اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻓﻠﺰي ﺑﻲﺑﻬﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻛﻪ ﻋﻨﺎوﻳﻨﻲ ﺑﻪ دروغ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻘﺶ ﺷﺪه ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫دﻳﻮﮔﻨﺲ ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﮓ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ او را »ﻛﻠﺒﻲ« ﻧﺎﻣﻴﺪﻧـﺪ‪ .‬وي ﺑـﻪ ﻫﻤـﺔ ﻗﺮاردادﻫـﺎ ‪ -‬از‬ ‫دﻳﻦ و آداب و رﺳﻮم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك و ﭘﺎﻛﻴﺰﮔﻲ ‪ -‬ﭘﺸﺖ ﭘﺎ زد‪ .‬ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ دﻳـﻮﮔﻨﺲ در ﺗﺸـﺘﻲ‬ ‫‪1. Benn, Vol II, pp 4,5: Murray, Five Stages, pp. 113-14.‬‬ ‫‪2. Ibid. p. 117.‬‬

‫‪ □ 188‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ؛ اﻣﺎ ﮔﻴﻠﺒﺮت ﻣﻮري اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ ﺗﺸﺖ ﻧﺒﻮده و ﺧﻤﺮة ﺑﺰرﮔـﻲ ﺑـﻮده‪ ،‬از ﻧـﻮﻋﻲ‬ ‫ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺮاي دﻓﻦ اﺟﺴﺎد ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ‪ 1.‬دﻳﻮﮔﻨﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻮﻛﻴﺎن ﻫﻨﺪي ﺑﺎ درﻳﻮزه روزﮔﺎر ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬وي‬ ‫ﺑﺮادري ﺧﻮد را ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﺟﺎﻧﻮران ﻧﻴﺰ اﻋﻼم ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺮدي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در زﻣﺎن زﻧﺪﮔﻴﺶ ﻧﻴﺰ اﻓﺴـﺎﻧﻪﻫـﺎ‬ ‫درﺑﺎره اش ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻪ دﻳﺪن او رﻓﺖ و ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺨﻮاﻫـﺪ‪ ،‬و دﻳـﻮﮔﻨﺲ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬ ‫»از ﺟﻠﻮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻛﻨﺎر ﺑﺮو‪«.‬‬ ‫ﺣﻜﻤﺖ دﻳﻮﮔﻨﺲ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ اﻣﺮوز در زﺑﺎﻧﻬﺎي اروﭘﺎﻳﻲ »‪) «Cyncial‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺮدهدراﻧﻪ و ﺑﻴﺸﺮﻣﺎﻧﻪ( ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻳﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻼف آن اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻮﮔﻨﺲ ﻋﺸﻘﻲ ﭘﺮ ﺷﻮر ﺑﻪ »ﻓﻀﻴﻠﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﻴﻔﺔ دﻧﻴﻮي را در ﻗﻴـﺎس‬ ‫ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﻓﺮزاﻧﮕﻲ را در وارﺳﺘﮕﻲ از ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻟـﺬﺗﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ از‬ ‫ﻣﺎل ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻴﺰد دل ﻣﺒﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ از ﻗﻴﺪ ﺗﺮس ﺑﺮﻫﻲ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد رواﻗﻴﺎن ﻧﻈﺮ دﻳﻮﮔﻨﺲ را ﺷﻌﺎر ﺧـﻮد‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﭘﺸﺖ ﭘﺎ زدن ﺑﻪ ﺗﺴﻬﻴﻼت و ﺗﻔﺮﻳﺤﺎت ﺗﻤﺪن از او ﭘﻴﺮوي ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ .‬دﻳﻮﮔﻨﺲ ﭘﺮوﻣﺘﻪ را‪ ،‬از آن ﺳﺒﺐ‬ ‫ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﺎ ﻓﻨﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻐﺮﻧﺠﻲ و ﺗﺼﻨﻊ زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺪﻳﺪ را ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ آﺷﻨﺎ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻣﺠﺎزات ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬از اﻳﻦ‬ ‫ﺣﻴﺚ دﻳﻮﮔﻨﺲ ﺑﺎ ﺗﺎﺋﻮﻳﻴﺎن‪ 2‬و روﺳﻮ و ﺗﺎﻟﺴﺘﻮي ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد؛ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﺴﺖ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻋﻘﺎﻳﺪش ﺑﻴﺶ از آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮد دﻳﻮﮔﻨﺲ ﻣﻌﺎﺻﺮ ارﺳﻄﻮ ﺑﻮد؛ ﻧﻈﺮﻳﻪ اش از ﻟﺤﺎظ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺑﻪ »دورة ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬ارﺳـﻄﻮ‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻬﺮه اي ﮔﺸﺎده ﺑﺎ ﺟﻬﺎن روﺑﺮو ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از او ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑـﻪ ﻟﺤﻨـﻲ ﻧﻐﻤـﺔ‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ و ﻳﺄس ﺳﺮ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ :‬دﻧﻴﺎ ﺑﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ ﺧﻮد را از آن ﺑﻲﻧﻴﺎز ﻛﻨﻴﻢ؛ ﻟﺬﺗﻬﺎي ﻣﺎدي ﻧﺎﭘﺎﻳﺪارﻧﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﺑـﻪ ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬ ‫ﺑﺨﺖ و اﻗﺒﺎل ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺳﻌﻲ و ﻛﺎرداﻧﻲ؛ ﻓﻘﻂ ﻟﺬﺗﻬﺎي ﻣﻌﻨﻮي ‪ -‬ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﻳـﺎ ﺑـﻲﻧﻴـﺎزي ﺣﺎﺻـﻞ از‬ ‫ﺗﺴﻠﻴﻢ و رﺿﺎ ‪ -‬ﻣﺤﻞ اﻋﺘﻨﺎ و اﻋﺘﺒﺎرﻧﺪ؛ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻓﻘﻂ اﻳﻦ ﻟﺬﺗﻬﺎ در ﻧﻈـﺮِ ﻣـﺮد‪ ‬ﺧﺮدﻣﻨـﺪ‪ ‬ﻓﺮزاﻧـﻪ ارزش دارﻧـﺪ‪ .‬ﺧـﻮد‬ ‫دﻳﻮﮔﻨﺲ از ﺣﻴﺚ ﻗﻮاي ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪاش‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳﺎت »دورة ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« از ﻧﻮﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدﻣﺎن‬ ‫ﻧﺤﻴﻒ و ﻧﺰار ﻣﺄﻳﻮس از ﻟﺬت ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﺮض از ﭘـﺮداﺧﺘﻦ آن داﻣﻨـﻪ دادن‬ ‫ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﻫﻨﺮي ﻳﺎ ﻋﻠﻤﻲ ﻳﺎ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻔﻴﺪ دﻳﮕﺮ ﻧﺒﻮد ‪ -‬ﻣﮕﺮ اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ ﺿﺪ ﻇﻠﻢ و ﻓﺴﺎد ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪان‪.‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻛﻠﺒﻴﺎن در ﻣﻴﺎن ﻋﻮاماﻟﻨﺎس ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﻛﺎري اﺳﺖ دﻟﻜـﺶ‪ .‬در آﻏـﺎز ﻗـﺮن ﺳـﻮم ق‪.‬م‪.‬‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻛﻠﺒﻴﺎن‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ ،‬ﺑﺎب ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻠﺒﻴﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﺎﻳﻲ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻲ دادﻧﺪ و در آﻧﻬﺎ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﻪ آﺳﺎن اﺳﺖ دل ﻛﻨﺪن از ﻣﺎدﻳﺎت‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻮش اﺳﺖ ﻏﺬاﻫﺎي ﺳﺎده‪ ،‬ﭼﻪ ﮔﺮم اﺳﺖ ﻟﺒﺎﺳـﻬﺎي ارزان ﺑﻬـﺎ )ﻛـﻪ ﺷـﺎﻳﺪ در‬ ‫ﻣﺼﺮ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ!(‪ ،‬ﭼﻪ اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ اﺳﺖ وﻃﻦ ﭘﺮﺳﺘﻲ ﻳﺎ ﮔﺮﻳﺴـﺘﻦ در ﻣـﺮگ ﻋﺰﻳـﺰان‪ .‬ﺗﻠـﺲ ‪ ،Teles‬ﻳﻜـﻲ از ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﻜﻤﺖ ﻛﻠﺒﻴﺎن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﻮام ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬آﻳﺎ ﻣﺮگ زن ﻳﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﺧﻮدم‬ ‫را ﻛﻪ ﻫﻨﻮز زﻧﺪه ام ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﻢ و دﻳﮕﺮ در ﺑﻨﺪ اﻣﻮال ﺧﻮد ﻧﺒﺎﺷﻢ؟«‪ 3‬اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﺸﻜﻞ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﺳﺎده ﻛﻪ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﺳﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻋﻼﻗـﻪ ﻛـﺮد ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﻴﺴـﺖ ﭼـﻪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ اﻳـﻦ ﻣـﻮاﻋﻆ را‬ ‫ﻣﻲﭘﺴﻨﺪﻳﺪهاﻧﺪ؛ ﺗﻮاﻧﮕﺮان‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ رﻧﺠﻬﺎي دروﻳﺸﺎن را ﺧﻴﺎﻟﻲ ﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﺎﺳﻪﻟﻴﺴﺎن ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺧـﻮد اﻃﻤﻴﻨـﺎن‬ ‫ﻣﻲ دادﻧﺪ ﻛﺎﺳﻪﻟﻴﺴﻲ ﻋﻴﺒﻲ ﻧﺪارد؟ ﺗﻠﺲ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﺗـﻮ ﺳـﺨﺎوﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ﻣـﻲدﻫـﻲ‪ ،‬و ﻣـﻦ دﻟﻴﺮاﻧـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺳﺘﺎﻧﻢ؛ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﻲاﻓﺘﻢ و ﻧﻪ ﺧﻮد را در ﭘﺎي ﺗﻮ ﭘﺴﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻣﻲﻧﺎﻟﻢ‪ 4«.‬ﭼﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ راﺣﺖ ﺑﺨﺸـﻲ! ﺣﻜﻤـﺖ‬

‫‪1. Ibid. p. 119.‬‬ ‫‪ Taoists .2‬ﭘﻴﺮوان آﻳﻴﻦ ﭼﻴﻨﻲ ‪ Taoism‬ﻛﻪ از ﻟﻔﻆ »ﺗﺎﺋﻮ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »راه« ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺧﺒﺎر در ﻗـﺮن ﺷﺸـﻢ ق‪.‬م‪ .‬ﻻﺋﻮﺗﺴـﻪ‬ ‫‪ Lao – Tse‬آن را ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد‪ .‬ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ آﻳﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺎﻣﻮس ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬و ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳـﻲ در ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬ ‫ﺳﺎدﮔﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬م‪.‬‬ ‫‪3. Hellenis-c Age (Cambridge 1923), p. 84ff.‬‬ ‫‪4. Ibid, p. 86.‬‬

‫ﻛﻠﺒﻴﺎن و ﺷﻜﺎﻛﺎن □ ‪189‬‬

‫ﻛﻠﺒﻲ ﻋﻮاﻣﺎﻧﻪ ﻧﻤﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي ﺟﻬﺎن ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻮﻋﻲ ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺸـﺎن‬ ‫داد‪ .‬در ﻣﻮرد ﺷﺨﺺ ﻗﺮض ﮔﻴﺮﻧﺪه‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺪاﻗﻞ اﻣﺘﻨﺎن از ﺷﺨﺺ ﻗـﺮض دﻫﻨـﺪه درآﻳـﺪ‪ .‬از‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﻠﻤﺔ ‪) Cynic‬ﻛﻠﺒﻲ( ﻣﻌﻨﺎي اﻣﺮوزي ﺧﻮد )»ﺑﻲﺣﻴﺎ«‪» ،‬ﺑﻲﭼﺸﻢ و رو«( را ﺑﻪ دﺳـﺖ آورده‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﻠﺒﻴﺎن را رواﻗﻴﺎن ﻛﻪ داراي ﻓﻠﺴﻔﻪاي روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﻛﺎﻣـﻞﺗـﺮ و ﭘﺮداﺧﺘـﻪﺗـﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑـﻪ ارث‬ ‫ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﭘﻴﺮﻫﻮ ‪ Pyrrho‬اﻋﻼم ﺷـﺪ‪ .‬وي در ﺳـﭙﺎه‬ ‫اﺳﻜﻨﺪر ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد و در ﺟﻨﮕﻬﺎي آن ﺳﭙﺎه ﺗﺎ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ از ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﺑﻪ ﻣـﺰة ﺳـﻔﺮ ﭘـﻲ ﺑـﺮده و‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻋﻤﺮ را در زادﮔﺎه ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﻬﺮ اﻟﻴﺲ ‪ Elis‬ﮔﺬراﻧﺪه و ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 275‬ق‪.‬م‪ .‬درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﺗﻨﻈـﻴﻢ و‬ ‫ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﻜﻬﺎي ﻛﻬﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎزة ﻧﻈﺮﻳﺎت او ﻓﺮاوان ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ در ﻣﻮرد ﺣﻮاس از دوره ﻫﺎي ﺑﺴـﻴﺎر ﻗـﺪﻳﻢ ﮔﺮﻳﺒـﺎن‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻛﺴﺎﻧﻲ از اﻳﻦ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﺑﺮﻛﻨﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ارزش ﻣﻌﺮﻓـﺖ زاﻳـﻲ ادراك‬ ‫را اﻧﻜﺎر ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻧﻜﺎر را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﻤﻠﻲ ﺑﺮاي ﺟﺰﻣﻴﺖ ﻓﻜﺮي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗـﺮار ﻣـﻲدادﻧـﺪ‪ .‬ﺳﻮﻓﺴـﻄﺎﻳﻴﺎن‪،‬‬ ‫ﺧﺎﺻﻪ ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس و ﮔﻮرﮔﻴﺎس از اﺑﻬﺎﻣﺎت و ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﻇﺎﻫﺮي ادراك ﺣﺴﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ »ذﻫـﻦ ﮔﺮاﻳـﻲ« )‪(Subjectivism‬‬ ‫رﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ »ذﻫﻦ ﮔﺮاﻳﻲ« ﻫﻴﻮم ‪ Hume‬ﺑﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬و اﻣﺎ ﭘﻴﺮﻫﻮ ﻇﺎﻫﺮاً )ﭼﻮﻧﻜﻪ از ﻓـﺮط زﻳﺮﻛـﻲ ﻛﺘـﺎﺑﻲ‬ ‫ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ( ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ در اﺧﻼق و ﻣﻨﻄﻖ را ﺑﺮ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ در ﺣﻮاس اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ وي ﻣﺪﻋﻲ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮ ﻋﻤﻞ دﻳﮕﺮ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻼﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي اﻳـﻦ ﻋﻘﻴـﺪه در ﻋﻤـﻞ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺮﻧﮓ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﭘﻴﺮو اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روز ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣـﻲ رود و‬ ‫ﻣﺮاﺳﻢ زاﻧﻮ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ زدن را ﺗﻤﺎم و ﻛﻤﺎل ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﻲآورد‪ ،‬ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻜﺪام از ﻋﻘﺎﻳﺪي ﻛﻪ اﻟﻬﺎم دﻫﻨـﺪة اﻳـﻦ اﻋﻤـﺎل‬ ‫اﺳﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻜﺎﻛﺎن زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن در ﻫﻤﺔ ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻦ ﺷﺮك ﺷﺮاﻛﺖ ﻣﻲ ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﮔـﺎه ﺧـﻮد از ﻛﺎﻫﻨـﺎن‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ اﻳﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮﺷﺎن را آﺳﻮده ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان اﺛﺒﺎت ﻛـﺮد ﻛـﻪ اﻳـﻦ رﻓﺘـﺎر ﺧﻄﺎﺳـﺖ؛ و ﺷـﻌﻮر‬ ‫ﻋﺎدي اﻳﺸﺎن )ﻛﻪ از دﺳﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺎن ﺟﺎن ﺑﻪ در ﻣﻲﺑﺮد( ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲداد ﻛﻪ اﻳﻦ رﻓﺘـﺎر ﻗـﺮﻳﻦ ﺻـﺮﻓﻪ و ﺻـﻼح‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از اذﻫﺎن ﻏﻴﺮﻓﻠﺴﻔﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧـﻮد ﻣـﻲﻛﺸـﻴﺪ‪ .‬ﻣـﺮدم اﺧـﺘﻼف ﻣﻜﺘﺒﻬـﺎ و ﺷـﺪت‬ ‫ﻣﺸﺎﺟﺮات و ﻣﺠﺎدﻻت آﻧﻬﺎ را ﻣﻲ دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﻜﺘﺒﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﻜﺴﺎن ﻣﺪﻋﻲ ﻣﻌﺮﻓﺘـﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ در واﻗﻊ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺣﺼﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺴﻼي ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺮدم ﺗﻨﺒﻞ ﺑـﻮد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻣـﺮدم ﻧـﺎدان را ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺸﻬﻮر داﻧﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘـﺎً ﺑـﻪ ﻛﺘـﺎب آﺳـﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺷـﻜﺎﻛﻴﺖ‬ ‫رﺿﺎﻳﺖﺑﺨﺶ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن »دورة ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻮﺷﺪاروي رﻧـﺞ و ﻏـﻢ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﭼﺮا ﻏﻢ ﻓﺮدا را ﺑﺨﻮرﻳﻢ؟ ﻓﺮدا ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﺟـﺎي ﻏـﻢ ﺧـﻮردن ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻴﻢ دم را درﻳـﺎﺑﻴﻢ‪.‬‬ ‫»روزي ﻛﻪ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ «.‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺘﻬﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﺗﺎ ﺣﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﻗﺒﻮل ﻋﺎم ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺷﻚ ﻣﺤﺾ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗـﻮان آن را »ﺷـﻚ ﺟﺰﻣـﻲ« ﻧﺎﻣﻴـﺪ‪.‬‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﭼﻨﻴﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻳﻘﻴﻦ ﻧﺪارم‪ «.‬اﻧﺪﻳﺸـﻤﻨﺪ ﻛﻨﺠﻜـﺎو ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﻧﻤـﻲداﻧـﻢ‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻣﻴﺪوارم ﻛﻪ ﻛﺸﻒ ﻛﻨﻢ‪ «.‬ﺷﻜﺎك ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ ،‬و ﻫـﻴﭽﻜﺲ ﻫﺮﮔـﺰ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ‬ ‫داﻧﺴﺖ‪ «.‬وﺟﻮد ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﺟﺰﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻴﻎ اﻧﺘﻘﺎد را ﺑﺮ ﺗﻦ اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺮان ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﺑـﻪ ﺷـﻜﺎﻛﺎن‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺣﺼﻮل ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺰﻣﻲ ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻓﻮراً ﺗﻜـﺬﻳﺐ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬وﻟـﻲ ﺗﻜـﺬﻳﺐ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﭼﻨﺪان ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 190‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫و اﻣﺎ ﺗﻴﻤﻮن ‪ Timon‬ﺷﺎﮔﺮد ﭘﻴﺮﻫﻮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻘﻠﻲ اراﺋﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ از ﻧﻈﺮﮔﺎه ﻣﻨﻄﻖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑـﺪاﻧﻬﺎ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫دﺷﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن آن را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد؛ و ﻫﺮ ﻗﻴﺎﺳﻲ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻨﺪﺳﺔ اُﻗﻠﻴﺪﺳﻲ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از اﺻﻮل ﻋﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ آﻏﺎز ﻛﺮد‪ .‬ﺗﻴﻤﻮن اﻣﻜﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﭼﻨﻴﻦ اﺻﻮﻟﻲ را ﻣﻨﻜـﺮ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي اﺛﺒﺎت ﺷﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﻫﺮ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻳﺎ دور ﻻزم ﻣﻲآﻳﺪ ﻳـﺎ ﺗﺴﻠﺴـﻞ‪ ،‬و‬ ‫در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﺗﻴﺸﻪ ﺑﺮ رﻳﺸـﺔ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ارﺳـﻄﻮ ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬ ‫ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺗﺴﻠﻂ داﺷﺖ ﻣﻲزد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از اﺷﻜﺎل ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﻣﻮرد ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ وﺟـﻪ ﺷـﻜﺎك ﺗﻤـﺎم ﻋﻴـﺎر‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺧﺎﻃﺮ ﺷﻜﺎﻛﺎن زﻣﺎنِ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻜﺎﻛﺎن ﻗﺪﻳﻢ درﺑﺎرة ﻧﻤﻮدﻫﺎ‪ ،‬ﻳﺎ ﻗﻀﺎﻳﺎي اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻋﻘﻴـﺪة‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪة داﻧﺶ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺎ از ﻧﻤﻮدﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻚ ﻧﻤﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ آﺛﺎر ﺗﻴﻤﻮن از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ دو‬ ‫ﻗﻄﻌﻪ از آﻧﭽﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را روﺷﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻗﻄﻌﺎت ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻧﻤـﻮد ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﻣﻌﺘﺒـﺮ اﺳـﺖ‪«.‬‬ ‫ﻗﻄﻌﺔ دﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ از ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺴﻞ ﺷﻴﺮﻳﻦ اﺳﺖ ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﻢ؛ اﻣﺎ ﮔﻔـﺘﻦ اﻳـﻦ را ﻛـﻪ ﻋﺴـﻞ ﺷـﻴﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺠﺎز ﻣﻲداﻧﻢ‪ «1.‬اﻣﺎ ﺷﻜﺎك اﻣﺮزوي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ ﻧﻤـﻮد ﻓﻘـﻂ روي ﻣـﻲدﻫـﺪ؛ ﻧـﻪ ﻣﻌﺘﺒـﺮ اﺳـﺖ و ﻧـﻪ‬ ‫ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻳﺎ ﺑﻲ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻴﺎن اﺳﺖ؛ و ﻫﻴﭻ ﺑﻴﺎﻧﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ اش ﺑﺎ ﻧﻤﻮد ﭼﻨﺎن ﻧﺰدﻳـﻚ ﻧﻴﺴـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ دروغ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺷﻜﺎك اﻣﺮوزي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺎن »ﻋﺴﻞ ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪم ﻓﻘﻂ ﻗﻮﻳﺎً ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫و ﻣﺘﻴﻘﻦ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻴﻤﻮن از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬﺎت ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﻴﻮم دارد‪ .‬ﻫﻴﻮم ﻣﻲ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﭼﻴـﺰي را ﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺰ ﻣـﻮرد‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺗﻢ ‪ -‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮد؛ وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دو ﻧﻤﻮد ﻣﻜﺮر ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﺷـﻮﻧﺪ‬ ‫اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻳﻜﻲ از دﻳﮕﺮي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻴﻤﻮن در ﺳﺎﻟﻬﺎي آﺧﺮ ﻋﻤﺮ دراز ﺧﻮد در آﺗﻦ ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪ .‬و در ﺳﺎل ‪ 235‬ق‪.‬م‪ .‬در آﻧﺠﺎ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺮگ او ﻣﻜﺘﺐ‬ ‫ﭘﻴﺮﻫﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻜﺘﺐ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻋﺠﻴﺐ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺎت او را »آﻛﺎدﻣﻲ« ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة ﺳـﻨﺖ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮدي ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﻘﻼب ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻓﻠﺴﻔﻲ را ﭘﺪﻳﺪ آورد آرﺳﻪزﻳﻼﺋﻮس ‪ Arcesilaus‬از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺗﻴﻤﻮن ﺑـﻮد ﻛـﻪ در‬ ‫ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 240‬ق‪.‬م‪ .‬در ﭘﻴﺮي درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم از اﻓﻼﻃﻮن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺟﻬﺎت ﻣﻌﻘﻮﻻت ﻓﻮق‬ ‫ﻣﺤﺴﻮس و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮي روح ﺑﺎﻗﻲ از ﺟﺴﻢ ﻓﺎﻧﻲ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت اﻓﻼﻃﻮن ﭼﻨﺪ ﭘﻬﻠﻮ اﺳﺖ و از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬـﺎت ﻣـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﺑﺪاﻧﻬﺎ داد‪ .‬ﺳﻘﺮاط اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ را ﻃﻴﻌﺎً ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺘﻬﺰا ﻣﻲﻛﻨـﻴﻢ؛‬ ‫وﻟﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﺟﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺪف آﻧﻬﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه‬ ‫را در ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ رﻫﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ‪ -‬ﻣﺜﻼً ﻗﺴﻤﺖ اﺧﻴﺮ ﻣﻜﺎﻟﻤﺔ »ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس« ‪ -‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ ﻛـﻪ ﻏـﺮض‬ ‫از ﻧﻮﺷﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﺟﺰ ﻧﺸﺎن دادن اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺪﻋﺎي ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻳـﻚ اﻧـﺪازه‬ ‫ﻣﻮﺟﻪ ﺟﻠﻮه دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺟﺪل اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺎي وﺳﻴﻠﻪ ﻫﺪف اﻧﮕﺎﺷﺖ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﺻـﻮرت ﺑـﺮاي دﻓـﺎع از ﺷـﻜﺎﻛﻴﺖ‬ ‫ﺟﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً آرﺳﻪ زﻳﻼﺋﻮس ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت اﻓﻼﻃﻮن را‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻨﻮز او را ﻣﺮﺷﺪ و ﻣﺮاد ﺧﻮد ﻣـﻲ ﻧﺎﻣﻴـﺪ‪ ،‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺻـﻮرت‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬آرﺳﻪ زﻳﻼﺋﻮس ﺳﺮ اﻓﻼﻃﻮن را ﺑﺮﻳﺪه ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﺗﻨـﻲ ﻛـﻪ ﺑﺮﺟـﺎي ﻣﺎﻧـﺪه ﺑـﻮد ﺗـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﻲ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻣﺤﻀﺮ آرﺳﻪ زﻳﻼﺋﻮس اﺳﺘﻔﺎﺿﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﻓﻠﺞ ﺷﺪن ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ روش آﻣـﻮزش او‬ ‫ﺑﺮﻛﻨﺎر ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬روش او ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻓﺮاوان ﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬او ﺧﻮد ﻫﻴﭻ ﻧﻈﺮي را ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ رد ﻫﺮ ﻧﻈﺮي ﻛـﻪ‬ ‫‪ .1‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ادوﻳﻦ ﺑﻮان در ﻛﺘﺎب »رواﻗﻴﺎن و ﺷﻜﺎﻛﺎن« ‪Stoics and Scep-cs, p. 126.‬‬

‫ﻛﻠﺒﻴﺎن و ﺷﻜﺎﻛﺎن □ ‪191‬‬

‫ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ ﻃﺮح ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﮔﺎه ﺧﻮد در دو ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺘﻮاﻟﻲ دو ﻗﻀﻴﺔ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ را ﻣﻄﺮح ﻣـﻲ ﻛـﺮد و ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲ داد ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺳـﻮد ﻫـﺮ ﻛـﺪام اﺳـﺘﺪﻻل ﻛـﺮد‪ .‬ﺷـﺎﮔﺮدي ﻛـﻪ ﻗـﺪرت ﻣﻘﺎوﻣﻤـﺖ و ﺳـﺮﭘﻴﭽﻲ داﺷـﺖ‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺮدﺳﺘﻲ در اﺳﺘﺪﻻل و ﻓﻮت و ﻓﻦ اﺣﺘﺮاز از ﺳﻔﺴﻄﻪ و ﻣﻐﻠﻄﻪ را ﻓﺮاﮔﻴﺮد‪ .‬اﻣﺎ در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭽﻴﻚ ازﺷﺎﮔﺮدان او ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺎﻣﻮﺧﺘﻨﺪ ﻣﮕﺮ زﻳﺮﻛﻲ و ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ .‬ﻧﻔﻮذ آرﺳﻪ زﻳﻼﺋﻮس ﺑـﻪ ﻗـﺪري ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﺗﺎ دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل در »آﻛﺎدﻣﻲ« ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫در اواﺳﻂ اﻳﻦ دورة ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ واﻗﻌﺔ ﺑﺎﻣﺰهاي رخ داد‪ .‬ﻛﺎرﻧﻴـﺎدس ‪ - Carneades‬ﻳﻜـﻲ از ﺟﺎﻧﺸـﻴﻨﺎن ﺷﺎﻳﺴـﺘﺔ آرﺳـﻪ‬ ‫زﻳﻼﺋﻮس ﺑﺮ ﻛﺮﺳﻲ اﺳﺘﺎدي »آﻛﺎدﻣﻲ« ‪ -‬ﻳﻜﻲ از ﺳﻪ ﺗﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 156‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫از ﻃﺮف آﺗﻦ ﺑﻪ رم اﻋﺰام ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎرﻧﻴﺎدس دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﺳﻔﺎرت را ﻣﺎﻧﻊ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﻛﻪ دﺳﺖ داده ﺑﻮد ﻗـﺮار‬ ‫دﻫﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻏﺎز ﻳﻚ دوره ﻣﺠﻠﺲ درس را در ﺷﻬﺮ رم اﻋﻼم ﻛﺮد‪ .‬ﺟﻮاﻧﺎن آن زﻣﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪ رﻓﺘﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن و‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺴﺐ ﻣﻌﺎرف ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺷﺘﻴﺎق داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺮاي ﺷﻨﻴﺪن درس او ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ درس او ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻓﻼﻃـﻮن و‬ ‫ارﺳﻄﻮ در ﺑﺎب ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻮد و ﻛﺎﻣﻼً آﻣﻮزﻧﺪه و ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻛﻨﻨﺪه ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣـﺎ درس دوم ﻋﺒـﺎرت ﺑـﻮد از رد آﻧﭽـﻪ در ﺟﻠﺴـﺔ‬ ‫ﻗﺒﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ‪ -‬ﻧﻪ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻋﻜﺲ آن ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻫـﻴﭻ ﻋﻘﻴـﺪه اي ﻣﺤـﻞ‬ ‫اﻋﺘﺒﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺳﻘﺮاط اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ زﻳﺎن ﻇﻠﻢ ﺑﺮاي ﻇﺎﻟﻢ ﺑﻴﺶ از ﻣﻈﻠـﻮم اﺳـﺖ‪ .‬ﻛﺎرﻧﻴـﺎدس در درس‬ ‫دوم اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ ﻛﻪ دول ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﺠﺎوزﻫﺎي ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺿﻌﻴﻒ ﺧـﻮد ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ آورده اﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را در ﺷﻬﺮ رم ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان اﻧﻜﺎر ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻜﺴﺘﻦ ﻛﺸﺘﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﺟﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﺟﺎن ﺿﻌﻴﻔﺘﺮ از ﺧﻮدي ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻜﻨﺪ اﺣﻤﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ در ﻧﻈـﺮ وي ﺷـﻌﺎر »اول‬ ‫زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن« ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻜﺴﺘﻦ ﻛﺸﺘﻲ ﻳﺎ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪﻫﺎ اﻋﻼم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﺠﺎت ﺷﺨﺺ ﻧﻤﻲ ﺷـﻮد‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫ﺷﻤﺎ در ﺣﺎل ﻓﺮار از ﭘﻴﺶ دﺷﻤﻦ ﻓﺎﺗﺢ اﺳﺐ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده ﺑﺎﺷﻴﺪ اﻣﺎ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻘﻄﺎرﺗﺎن زﺧﻤـﻲ و ﺑـﺮ اﺳـﺒﻲ‬ ‫ﺳﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻛﺮد؟ اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺎﺷﻴﺪ او را از اﺳﺐ ﺑﻪ زﻳﺮ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ و ﺧـﻮد ﺳـﻮار ﻣـﻲ ﺷـﻮﻳﺪ؛‬ ‫ﻋﺪاﻟﺖ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ .‬ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻﻻت از زﺑﺎن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮو اﻓﻼﻃﻮن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﺷـﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴـﺰ‬ ‫اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﮔﻮﻳﺎ ﺟﻮاﻧﺎن رم ﻛﻪ داراي ﻣﻐﺰ ﻣﺘﺠﺪد ﺑﻮدﻧﺪ از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺮدي ﻫﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﺸﻨﻮد ﻧﺸﺪ‪ ،‬و او ﻛﺎﺗﻮ ‪Cato‬ي ﭘﻴﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة اﺧﻼق ﺳﺨﺖ و ﺧﺸﻚ و ﺳﺒﻌﺎﻧﻪ و‬ ‫اﺑﻠﻬﺎﻧﻪ اي ﺑﻮد ﻛﻪ رم ﺑﺎ اﺗﻜﺎي ﺑﻪ آن ﻛﺎرﺗﺎژ را ﺷﻜﺴﺖ داده ﺑﻮد‪ .‬وي از ﺟﻮاﻧﻲ ﺗﺎ ﭘﻴﺮي ﺳﺎده ﻣﻲ زﻳﺴﺖ و ﺳﺤﺮﺧﻴﺰ ﺑـﻮد‬ ‫و ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺪﻧﻲ ﺳﺨﺖ ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻏﺬاي ﻧﺎﻫﻤﻮار ﻣﻲﺧﻮرد و ﺟﺰ ﺟﺎﻣﺔ ﺑﺴﻴﺎر ارزان ﺑﻬﺎ ﻧﻤﻲﭘﻮﺷﻴﺪ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ دوﻟـﺖ‬ ‫ﺑﻲ اﻧﺪازه اﻣﻴﻦ و درﺳﺘﻜﺎر ﺑﻮد و از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ا‪‬رﺗﺸﺎ و اﺧﺘﻼس ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬وي رﻋﺎﻳﺖ ﻫﻤﺔ اﺻﻮﻟﻲ را ﻛﻪ ﺧـﻮد ﻣﺮﻋـﻲ‬ ‫ﻣﻲ داﺷﺖ از ﻣﺮدم رم ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ و ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻬﻢ ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺑﺪﻛﺎران ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻛﺎري اﺳـﺖ ﻛـﻪ از ﺷـﺨﺺ‬ ‫درﺳﺘﻜﺎر ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﺗﻮ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﻨﺘﻬﺎي ﺳﺨﺖ و ﺧﺸﻦِ زﻧﺪﮔﻲ روﻣﻲ را اﺟﺮا ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫»ﻛﺎﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻴﻠﻴﻮس ‪ Manilius‬ﻧﺎﻣﻲ را ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮي ﻣﻲ رﻓﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻛﻨﺴﻮﻟﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه ﺷـﻮد از ﺳـﻨﺎ ﺑﻴـﺮون‬ ‫راﻧﺪ؛ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ در روز روﺷﻦ ﺟﻠﻮ دﺧﺘﺮش زن ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺷﻮق ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﺑﻮﺳـﻴﺪه ﺑـﻮد و ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ وي را‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻲﻛﺮد ﺑﺪو ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ زﻧﺶ ﻫﺮﮔﺰ او را ﻧﻤﻲﺑﻮﺳﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ رﻋﺪ ﻣﻲﻏﺮد‪«.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﺗﻮ ﻗﺪرت را در دﺳﺖ داﺷﺖ ﺗﺠﻤﻞﭘﺮﺳﺘﻲ و ﺟﺸﻦ ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮد‪ .‬زن ﺧﻮد را ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﺎن ﺧﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﺮدﮔﺎﻧﺶ ﻧﻴﺰ ﺷﻴﺮ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮدهزادﮔﺎن ﻓﺮزﻧﺪان او را دوﺳﺖ ﺑﺪارﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮدﮔﺎﻧﺶ ﭘﻴﺮ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ و دﻳﮕﺮ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻛﺎر ﻛﺮدن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﺣﺴﺎس رﺣﻢ و ﺷﻔﻘﺖ آﻧﻬـﺎ را ﻣـﻲ ﻓﺮوﺧـﺖ‪ .‬وي‬ ‫اﺻﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮدﮔﺎﻧﺶ ﻳﺎ در ﺣﺎل ﻛﺎر ﻛﺮدن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﺎ در ﺧﻮاب‪ .‬ﺑﺮدﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﻧـﺰاع و زد و ﺧـﻮرد ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬ ‫‪ .1‬ﭘﻠﻮﺗﺎرك‪» ،‬ﺣﻴﺎت ﻣﺮدان ﻧﺎﻣﻲ«‪ ،‬ﻣﺎرﻛﻮس ﻛﺎﺗﻮ‪(North’s Plutarch Lives, Marcus Cato) .‬‬

‫‪ □ 192‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا »ﺻﻼح ﻧﻤﻲدﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ «.‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑـﺮده اي ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﺧﻄـﺎي ﻣﻬﻤـﻲ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺮدﮔﺎن را ﻓﺮا ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را وادار ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﺑﺮدة ﺧﻄﺎﻛﺎر را ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه ﺣﻜـﻢ‬ ‫را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺟﻠﻮ ﭼﺸﻢ ﺑﺮدﮔﺎن اﺟﺮا ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺗﻀﺎد ﻛﺎﺗﻮ و ﻛﺎرﻧﻴﺎدس ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻚ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﺧﻼﻗﻲ ﺧﺸـﻚ و ﻛﻬﻨـﻪ ﭘﺮﺳـﺘﺎﻧﻪ ﻫﻤﭽـﻮن ﺣﻴـﻮان ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬و‬ ‫دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺧﻼﻗﻲ ﺳﺴﺖ و آﻟﻮده ﺑﻪ ﻓﺴﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺟﻨﺲ و ﭘﻠﻴﺪ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫»ﻣﺎرﻛﻮس ﻛﺎﺗﻮ از ﻫﻤﺎن آﻏﺰ اﻣﺮ ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑـﻪ ﻓﺮاﮔـﺮﻓﺘﻦ زﺑـﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ و اﻳـﻦ ﻛـﺎر در رم رواج ﮔﺮﻓـﺖ‬ ‫ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪ ﺑﻮد و از آن ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا ﺟﻮاﻧﺎن رم ﻛﻪ ﻣﺸﺘﺎق ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ داﻧﺶ و دﺳﺖ ﻳـﺎﻓﺘﻦ ﺑـﻪ ﻓﺼـﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏـﺖ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺷﺮاﻓﺖ و اﻓﺘﺨﺎر ﺳﻼح را ﺑﻪ ﻳﻜﺴﻮ ﺑﻴﻨﺪازﻧﺪ‪ ...‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ روزي در ﺳﻨﺎ ﺧﺮده ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺪت اﻗﺎﻣـﺖ ﻓﺮﺳـﺘﺎدﮔﺎن‬ ‫ﺑﻪ درازا ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ و ﺷﺘﺎﺑﻲ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲ دﻫﻨﺪ؛ و ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻨﺎن ﻣﺮداﻧﻲ زﻳﺮﻛﻨﺪ و آﻧﭽﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫آﺳﺎﻧﻲ دﻧﺒﺎل ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﮔﺮ ﻣﻼﺣﻈﺎت دﻳﮕﺮي در ﻛﺎر ﻧﺒﻮد ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﻛـﻪ ﺑـﺮاي آﻧـﺎن ﺟـﻮاﺑﻲ‬ ‫ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﺧﻮد ﺑﺎزﭘﺲ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺪارس ﺧﻮد ﺑﺮوﻧﺪ و ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﻌﻠﻴﻢ دﻫﻨﺪ و دﺳﺖ از‬ ‫ﺳﺮ ﻛﻮدﻛﺎن روﻣﻲ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻬﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮدن از ﻗﺎﻧﻮن را ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘـﻴﺶ از اﻳـﻦ آﻣﻮﺧﺘـﻪ اﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ وي اﻳـﻦ‬ ‫ﺳﺨﻨﺎن را‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬از روي ﺑﺪﺧﻮاﻫﻲ در ﺣﻖ ﻛﺎرﻧﻴﺎدس در ﺳﻨﺎ ﺑﻴﺎن ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﺪﻳﻦ ﻋﻠـﺖ ﺑﻴـﺎن‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻛﺮد ﻛﻪ وي اﺻﻮﻻً از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻴﺰار ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﻛﺎﺗﻮ آﺗﻨﻴﺎن ﻧﮋادي ﭘﺴﺖ و ﺑﻲﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺳﻔﺴﻄﻪ ﺑﺎﻓﻴﻬـﺎي ﺳـﻄﺤﻲ ﻣﺘﻔﻜـﺮان‬ ‫دﭼﺎر اﻧﺤﻄﺎط ﺷﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﻮاﻧﺎن روﻣﻲ را ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﭘﺎك و ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎي و ﺑﻴﺮﺣﻢ و اﺣﻤﻖ ﻧﮕﺎه داﺷـﺖ‪ .‬وﻟـﻲ ﻛﻮﺷـﺶ او ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺮﺳﻴﺪ‪ :‬روﻣﻴﺎنِ دورة ﺑﻌﺪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻌﺎﻳﺐ ﻛﺎﺗﻮ را ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻣﻌﺎﻳﺐ ﻛﺎرﻧﻴﺎدس را ﻧﻴـﺰ ﻛﺴـﺐ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫رﺋﻴﺲ دﻳﮕﺮ »آﻛﺎدﻣﻲ« ﭘﺲ از ﻛﺎرﻧﻴﺎدس‪) ،‬در ﺣﺪود ‪ 180‬ﺗﺎ ‪ 110‬ق‪.‬م‪ (.‬ﻣـﺮدي ﻛﺎرﺗـﺎژي ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻧـﺎم اﺻـﻠﻲ اش‬ ‫ﻫﺎﺳــﺪروﺑﺎل ‪ Hasdrubal‬ﺑــﻮد اﻣــﺎ ﺧﻮﺷــﺘﺮ داﺷــﺖ ﻛــﻪ ﻧــﺰد ﻳﻮﻧﺎﻧﻴــﺎن ﺧــﻮد را ﻛﻠﻴﺘﻮﻣــﺎﺧﻮس ‪ Clitomachus‬ﺑﻨﺎﻣــﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻠﻴﺘﻮﻣﺎﺧﻮس ﺑﺮﺧﻼف ﻛﺎرﻧﻴﺎدس‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺲ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﺎرﺻـﺪ ﻛﺘـﺎب ﻧﻮﺷـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬ ‫ﻓﻴﻨﻴﻘﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﺻﻮل ﻧﻈﺮﻳﺎت او‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺻﻮل ﻛﺎرﻧﻴﺎدس ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺻﻮل از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬـﺎت ﻣﻔﻴـﺪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎرﻧﻴﺎدس و ﻛﻠﻴﺘﻮﻣﺎﺧﻮس ﺑﺎ ﻓﺎﻟﮕﻴﺮي و ﺟﺎدوﮔﺮي و ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ ﻛﻪ روز ﺑـﻪ روز ﮔﺴـﺘﺮش ﻣـﻲ ﻳﺎﻓـﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻔﻴﺪي درﺑﺎرة ﺣﺴﺎب اﺣﺘﻤﺎﻻت ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻗﺮار ﻛﻪ‪ :‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ در اﺣﺴﺎس ﻳﻘـﻴﻦ‬ ‫درﺑﺎرة ﻫﻴﭻ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ذﻳﺤﻖ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺻﺤﺖ ﺑﻌﻀﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ از ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸـﺘﺮ اﺳـﺖ‪ .‬در ﻋﻤـﻞ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل را راﻫﻨﻤﺎي ﺧﻮد ﺳﺎزﻳﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻋﻘﻞ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺤﺘﻤﻞﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﺎت ﻣﻤﻜﻦ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎ آن ﻣﻮاﻓﻘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ رﺳﺎﻻﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ در آﻧﻬﺎ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه از ﻣﻴﺎن رﻓﺘـﻪ اﻧـﺪ و‬ ‫ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ را از روي اﺷﺎرهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ از ﻧﻮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻛﻠﻴﺘﻮﻣﺎﺧﻮس آﻛﺎدﻣﻲ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬و از زﻣﺎن آﻧﺘﻴﻮﺧﻮس )ﻛﻪ در ‪ 69‬ق‪.‬م‪ .‬درﮔﺬﺷـﺖ( ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت آﻛﺎدﻣﻲ ﻋﻤﻼً از ﻧﻈﺮﻳﺎت رواﻗﻴﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ از ﻣﻴﺎن ﻧﺮﻓﺖ‪ .‬آﻧﻪ ﺳﻴﺪﻣﻮس ‪ Aenesidemus‬ﻛﺮﺗﻲ‪ ،‬آن را اﺣﻴﺎ ﻛﺮد‪ .‬وي از ﻣﺮدم ﻛﻨﻮﺳﻮس ﺑـﻮد و‪ ،‬ﺗـﺎ‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ دو ﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از او ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ در آن ﺷﻬﺮ رواج داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و درﺑﺎرﻳـﺎن ﻓﺎﺳـﺪ و ﻫـﺮزة ﻛـﺮت ﺑـﺎ‬ ‫ﺷﻚ ﻛﺮدن در ﺧﺪاﻳﻲ »ﺑﺎﻧﻮي ﺟﺎﻧﻮران« ﻋﻴﺶ و ﻋﺸﺮت ﺧﻮد را ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﺗـﺎرﻳﺦ ﻋﺼـﺮ آﻧـﻪ ﺳـﻴﺪﻣﻮس ﺑـﻪ‬ ‫درﺳﺘﻲ داﻧﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وي ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺣﺘﻤﺎل را ﻛﻪ ﻛﺎرﻧﻴﺎدس ﻋﻨﻮان ﻛﺮده ﺑـﻮد ﺑـﻪ دور اﻓﻜﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﺷـﻜﻞ ﻛﻬﻨـﺔ‬ ‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪.‬‬

‫ﻛﻠﺒﻴﺎن و ﺷﻜﺎﻛﺎن □ ‪193‬‬

‫ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﭼﺴﺒﻴﺪ‪ .‬ﻧﻔﻮذ او ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا در ﻗﺮن دوم ﻣﻴﻼدي ﻟﻮﺳـﻴﻦ ‪ Locian‬ﺷـﺎﻋﺮ و ﭘـﺲ از او ﺳﻜﺴـﺘﻮس‬ ‫اﻣﭙﻴﺮﻳﻜﻮس ‪ Sextus Empiricus‬از او ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدﻧﺪ؛ و ﺷﺨﺺ اﺧﻴﺮاﻟﺬﻛﺮ ﻳﮕﺎﻧـﻪ ﻓﻴﻠﺴـﻮف ﺷـﻜﺎك ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫آﺛﺎرش ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻘﺎﻟﻪ اي در دﺳﺖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ ﭼﻨﺪ ﺑﺮ ﺿﺪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﺪا« ﻛﻪ ادوﻳﻦ ﺑﻮان در‬ ‫ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »دﻳﻦ دورة اﺧﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن« ‪) Later Greek Religion‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ (56-52‬آن را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﺳـﺖ و‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺳﻜﺴﺘﻮس اﻣﭙﻴﺮﻳﻜﻮس آن را از ﻗﻮل ﻛﻠﻴﺘﻮﻣﺎﺧﻮس ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺗﺬﻛﺎر اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﻜﺎﻛﺎن در ﻛﺮدار ﺑﻪ ﺧﺪا و دﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺷﻜﺎﻛﺎن در ﻋﻤﻞ از‬ ‫راه و رﺳﻢ ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬وﻟﻲ درﺑﺎرة آن ﻫﻴﭻ ﻋﻘﻴﺪه اي ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﻣﺎ از وﺟﻮد ﺧﺪاﻳﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ و آﻧﻬـﺎ را‬ ‫ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺘﻴﻢ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪة ﺗﻘﺪﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در اﻳـﻦ ﺳـﺨﻨﺎن ﻫـﻴﭻ اﻋﺘﻘـﺎدي را ﺑﻴـﺎن ﻧﻤـﻲﻛﻨـﻴﻢ و از‬ ‫ﺑﻲﺑﺎﻛﻲِ ﺟﺰﻣﻴﺎن ﻣﻲﭘﺮﻫﻴﺰﻳﻢ‪«.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم درﺑﺎرة ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺧﺪا اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺮﺧﻲ او را ﺟﺴﻢ ﻣـﻲ داﻧﻨـﺪ و ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﻏﻴﺮ ﺟﺴﻢ؛ و ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ادراﻛﻲ از وﺟﻮد او ﻧﺪارﻳﻢ و ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ اوﺻﺎف او ﭘﻲ ﺑﺮﻳﻢ‪ .‬وﺟﻮد ﺧـﺪا ﺑـﻪ ﺧـﻮدي ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﺒﺮﻫﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ آﺷﻔﺘﻪاي ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﺑـﺮاي اﺛﺒـﺎت اﻳﻨﻜـﻪ اﻗﺎﻣـﺔ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺑﺪي را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬ ‫»ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﻠﻢ ﺧﺪا را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﺳﻘﻮط در ﻧﻮﻋﻲ ﺑﻲدﻳﻨﻲ ﺧـﻮدداري ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﺧﺪا ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﻳﺪ اﺧﺘﻴﺎر دارد‪ ،‬او را ﺳﺎزﻧﺪة ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺑﺪ ﻧﻴﺰ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ او ﻓﻘـﻂ ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎ را در اﺧﺘﻴﺎر دارد‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي در اﺧﺘﻴﺎر او ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺧـﺪا را ﻳـﺎ ﺧﺴـﻴﺲ ﺑﺪاﻧﻨـﺪ ﻳـﺎ ﻧـﺎﺗﻮان؛ و‬ ‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻮﻋﻲ ﺑﻲدﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣﺪود ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﻴﻼدي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد درس ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد ﺑـﺎ روح زﻣـﺎن‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫روز ﺑﻪ روز ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺬﻫﺐ ﺟﺰﻣﻲ و ﻧﻈﺮﻳﺔ رﺳﺘﮕﺎري اﺧﺮوي ﮔﺮاﻳﺶ ﻣـﻲﻳﺎﻓـﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓـﺎت داﺷـﺖ‪ .‬ﺷـﻜﺎﻛﻴﺖ آن اﻧـﺪازه‬ ‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم درس ﺧﻮاﻧﺪه را از دﻳﻦ رﺳﻤﻲ ﻧﺎراﺿﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﺘﻲ در ﻋﺮﺻﺔ ﻓﻜﺮ ﻧﻴﺰ ﭼﻴﺰ ﻣﺜﺒﺘـﻲ در ﭼﻨﺘـﻪ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي آن دﻳﻦ ﺑﮕﺬارد‪ .‬از رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ دﻳﻨﻲ در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮارد ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺟﺬﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ :‬وﻟﻲ در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺮاي ﺷﻚ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻲآﻧﻜـﻪ ﺑـﻪ اﺳـﺘﺪﻻﻻت‬ ‫ﺷﻜﺎﻛﺎن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ روي ﺧﻮد را از آﻧﺎن ﺑﺮﺗﺎﻓﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﻋﺘﺒﺎر ﺧﺪاﻳﺎن اﻟﻤﭗ از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ ﺑﺮاي ﻫﺠﻮم ادﻳﺎن ﺷـﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫در ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮ ﺧﺮاﻓﺎت ﭘﺮﺳﺘﺎن از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺳﺒﻘﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬راه ﺑﺎز ﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﻴﺮوز آﻣﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 194‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 66 82‬و ‪
93‬‬

‫‬ ‫‪7‬‬ ‫‬ ‫ا رﯾن‬ ‫دو ﻣﻜﺘﺐ ﺑﺰرگ دورة ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻜﺎﺗﺐ رواﻗـﻲ و اﭘﻴﻜـﻮري‪ ،‬در ﻳـﻚ زﻣـﺎن ﺗﺄﺳـﻴﺲ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺆﺳﺴـﺎن آﻧﻬـﺎ‪ ،‬زﻧـﻮ و‬ ‫اﭘﻴﻜﻮروس‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻳﻚ زﻣﺎن ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل اﺧﺘﻼف ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان رﺋـﻴﺲ ﻓﺮﻗـﺔ ﺧـﻮد در آﺗـﻦ ﺟـﺎﻳﮕﺰﻳﻦ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت آﻧﺎن ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺆﺳـﺲ ﻓﺮﻗـﺔ‬ ‫اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ آﻳﻴﻦ رواﻗﻲ ﺳﻴﺮ ﺗﻜـﺎﻣﻠﻲ درازي دارد ﻛـﻪ ﺳـﺎﺑﻘﻪاش ﺑـﻪ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﻣـﺎرﻛﻮس اورﻟﻴـﻮس‬ ‫‪ ،Marcus Aurelius‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 180‬ق‪.‬م‪ .‬درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ اﻃـﻼع از زﻧـﺪﮔﻲ اﭘﻴﻜـﻮروس‪ ،‬دﻳـﻮﮔﻨﺲ ﻻﺋﺮﺗﻴـﻮس ‪ Laertius‬اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻗـﺮن ﺳـﻮم ﻣـﻴﻼدي‬ ‫ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ دو اﺷﻜﺎل ﻫﻢ در ﭘﻴﺶ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮد دﻳﻮﮔﻨﺲ ﻻﺋﺮﺗﻴﻮس ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ‬ ‫ارزش ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﺪارﻧﺪ ﻳﺎ ارزش ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﺎن ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ ﺑﭙﺬﻳﺮد؛ دوم اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻛﺘﺎب »زﻧـﺪﮔﻲ« ‪ Life‬او اﺗﻬﺎﻣـﺎت‬ ‫رﺳﻮاﻳﻲآﻣﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ رواﻗﻴﺎن ﺑﻪ اﭘﻴﻜﻮروس ﻣﻲﺑﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺰ روﺷﻦ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻳﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻳﻜﻲ از اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي رﺳﻮاﻳﻲآﻣﻴﺰي ﻛﻪ رواﻗﻴﺎن درآورده اﻧﺪ ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ اﺳﺖ درﺑﺎرة ﺧـﻮد‬ ‫آﻧﺎن‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺧﻼق ﺟﻨﺖ ﻣﻜﺎﻧﻲ رواﻗﻴﺎن ﻣﻮرد ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻳـﺎد آورد‪ .‬اﻣـﺎ درﺑـﺎرة‬ ‫اﭘﻴﻜﻮروس‪ ،‬اﻳﻦ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ در ﺑﺮ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﮔﻮﻳﺎ ﻣﺎدر اﭘﻴﻜﻮروس زﻧـﻲ ﺟـﺎدوﮔﺮ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬و‬ ‫دﻳﻮﮔﻨﺲ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»آﻧﺎن )ﻇﺎﻫﺮاً رواﻗﻴﺎن( ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ وي ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺎدرش ﻣﻲرﻓﺖ و دﻋﺎﻫﺎي ﺗﻄﻬﻴﺮ را ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﺑـﺮاي‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻗﻮت ﻻﻳﻤﻮت ﺑﻪ ﭘﺪر ﺧﻮد ﻛﻪ درس اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﻣﻲداد ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﺮد‪«.‬‬ ‫ﺑﻴﻠﻲ ‪ Bailey‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﭼﻨﻴﻦ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :1‬و اﮔﺮ اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎن ﻛـﻪ وي ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان دﺳـﺘﻴﺎر ﻫﻤـﺮاه‬ ‫ﻣﺎدرش ﻣﻲ رﻓﺘﻪ و اوراد او را ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﺮده ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ اﺣﺘﻤـﺎل ﻗـﻮي ﻣـﻲ رود ﻛـﻪ وي در ﻫﻤـﺎن اوان‬ ‫ﻛﻮدﻛﻲ از ﺧﺮاﻓﺎت ﻧﻔﺮﺗﻲ در دﻟﺶ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ از اﺟﺰاي ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﻓﻠﺴﻔﺔ او ﺷﺪ‪ «.‬ﻧﻈﺮ ﺟﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫ﺑﻪ آﺳﻮدﮔﻲ وﺟﺪان ﻣﺮدم دورة اﺧﻴﺮ زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻗﺒﻴﺢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮان اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاﻳﺶ‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪ 2.‬اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻧﻈﺮ ﺑﺎﻻﺳﺖ ﻛﻪ اﭘﻴﻜﻮروس دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﻣﺎدر ﺧﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺳﺎﺳﻲ زﻧﺪﮔﻲ اﭘﻴﻜﻮروس ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ‪ .‬ﭘﺪرش از ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﻲ ﭼﻴﺰ آﺗﻨﻲ ﺳﺎﻛﻦ ﺳﺎﻣﻮس ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﭘﻴﻜﻮروس در ‪ 342‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ زادﮔﺎه او ﺳﺎﻣﻮس ﺑﻮد ﻳﺎ آﺗﻴﻜﺎ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣـﺎل‪ ،‬دورة ﻛـﻮدﻛﻴﺶ‬

‫‪» .1‬اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و اﭘﻴﻜـﻮروس« ‪ .The greek Atomists and Epicurus by Cyril Baily Oxford, 1928, p. 221‬آﻗـﺎي‬ ‫ﺑﻴﻠﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﺣﻮال و آﺛﺎر اﭘﻴﻜﻮروس را ﺑﻪ ﺻﻮرت رﺷﺘﻪ اي ﺗﺨﺼﺼﻲ در آورده اﺳﺖ و ﻛﺘﺎب او ﺑﺮاي ﻃﻼب ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬رواﻗﻴﺎن در ﺣﻖ اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﻲ اﻧﺼﺎﻓﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس ‪ Epictetus‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻳﻦ اﺳﺖ آن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻪ ﺗﻮ‬ ‫ﺧﻮد را ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ آن ﻣﻲ داﻧﻲ‪ ،‬ﺧﻮردن‪ ،‬ﻧﻮﺷﻴﺪن‪ ،‬ﺟﻤﺎع‪ ،‬ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ‪ ،‬و ﺧﺮﻧﺎس ﻛﺸﻴﺪن‪ «.‬از »ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس«‪:‬‬ ‫‪Discourses of Epictetus, Book II, chap. xx.‬‬ ‫‪» .3‬ﭘﻨﺞ ﻣﺮﺣﻠﻪ« از ﮔﻴﻠﺒﺮت ﻣﻮري ‪Gilbert Murray, Five Stage p. 130‬‬

‫اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن □ ‪195‬‬

‫در ﺳﺎﻣﻮس ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺧﻮدش ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ از ﭼﻬﺎرده ﺳـﺎﻟﮕﻲ ﺑـﻪ ﺗﺤﺼـﻴﻞ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در ﻫﺠـﺪه ﺳـﺎﻟﮕﻲ‪،‬‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﻘﺎرن ﻣﺮگ اﺳﻜﻨﺪر‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ ﺑﻪ آﺗﻦ رﻓﺖ؛ وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ وي در آﺗـﻦ ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﻣـﻲﺑـﺮد‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان آﺗﻦ از ﺳﺎﻣﻮﺳﻲ ﺑﻴﺮون راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ )‪ 322‬ق‪.‬م‪ (.‬ﺧﺎﻧﻮادة اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﻪ آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ .‬ﺧـﻮد او ﻧﻴـﺰ در‬ ‫آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﻳﺎ ﺷﺎﻳﺪ زودﺗـﺮ از اﻳـﻦ‪ ،‬از ﻧﻮﺳـﻴﻔﺎﻧﺲ ‪ ،Nausiphanes‬ﻛـﻪ ﮔﻮﻳـﺎ از ﭘﻴـﺮوان‬ ‫دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬درس ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ از دﻣﻮﻛﺮﻳﺘـﻮس ﻣﺘـﺄﺛﺮ اﺳـﺖ‬ ‫ﺧﻮد او ﺟﺰ ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﺮ از ﻧﻮﺳﻴﻔﺎﻧﺲ ﻧﺎم ﻧﻤﻲﺑﺮد‪ ،‬و او را »ﻧﺮم ﺗﻦ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬ ‫اﭘﻴﻜـﻮروس ﺑـﻪ ﺳـﺎل ‪ 321‬ﻣﻜﺘــﺐ ﺧـﻮد را ﺗﺄﺳــﻴﺲ ﻛـﺮد‪ .‬ﺟــﺎي آن ﻧﺨﺴـﺖ در ﻣﻴﺘــﻴﻠﻦ ‪ Mitylene‬و ﺳــﭙﺲ در‬ ‫ﻻﻣﭙﺴﺎﻛﻮس ﺑﻮد‪ ،‬و در ‪ 307‬ﺑﻪ آﺗﻦ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 307-1‬ق‪.‬م‪ .‬درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺳﺨﺖ ﺟﻮاﻧﻲ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ او در آﺗﻦ آرام ﺑﻮد و ﻓﻘﻂ ﺑﻴﻤـﺎري آزارش ﻣـﻲ داد‪ .‬ﺧﺎﻧـﻪ اي داﺷـﺖ و ﺑـﺎﻏﻲ‬ ‫)ﻇﺎﻫﺮاً ﺟﺪا از ﺧﺎﻧﻪ( و در ﻫﻤﺎن ﺑﺎغ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺲ درس ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬در آﻏﺎز ﻛﺎر ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﻜﺘـﺐ او ﺳـﻪ ﺑـﺮادرش و‬ ‫ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ از دﻳﮕﺮان ﺑﻮدﻧﺪ؛ وﻟﻲ در آﺗﻦ اﻃﺮاﻓﻴﺎﻧﺶ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ؛ و اﻳﻨﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻴﺮوان ﻓﻠﺴﻔﻲ او ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﺪهاي از‬ ‫آﻧﻬﺎ را دوﺳﺘﺎن او و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن‪ ،‬و ﺑﺮدﮔﺎن و ﻛﻨﻴﺰﻛﺎن‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬دﺷﻤﻨﺎن اﭘﻴﻜـﻮروس اﻳـﻦ ﻛﻨﻴﺰﻛـﺎن را ﺑﻬﺎﻧـﺔ‬ ‫ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ در ﺣﻖ او داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻇﺎﻫﺮاً ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﻬﺘﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﭘﻴﻜﻮروس ﺑـﺮاي دوﺳـﺘﻲ و اﺧـﻼص اﻧﺴـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻇﺮﻓﻴﺘﻲ ﺷﮕﺮف داﺷﺖ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان و اﻓﺮاد اﻧﺠﻤﻦ ﺧﻮد ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬و در اﺑﺮاز اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺧﻮد وﻗـﺎر و‬ ‫اﺣﺘﻴﺎﻃﻲ را ﻛﻪ از ﻓﻼﺳﻔﺔ آن زﻣﺎن اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﻃﺮز ﺷﮕﻔﺖ آوري ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻋـﺎري از‬ ‫ﺗﺼﻨﻊ و ﺗﻈﺎﻫﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺠﻤﻦ آﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺎرهاي از اﻳﻦ ﺳﺎدﮔﻲ اﺻﻮﻟﻲ ﺑﻮد و ﭘﺎرهاي )ﺑﻲﺷﻚ( ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺑﻲﭘﻮﻟﻲ‪ .‬ﺧﻮردﻧﻲ و‬ ‫ﻧﻮﺷﻴﺪﻧﻲ ﺷﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺎن و آب ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ اﭘﻴﻜﻮروس را ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮش آﻣـﺪ‪ .‬ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺎن و آب روز‬ ‫ﻣﻲﮔﺬراﻧﻢ ﺗﻨﻢ از ﺧﻮﺷﻲ ﺳﺮﺷﺎر اﺳﺖ؛ و ﺑﺮ ﺧﻮﺷﻴﻬﺎي ﺗﺠﻤﻞ آﻣﻴﺰ آب دﻫﺎن ﻣﻲ اﻧﺪازم‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد آن ﺧﻮﺷـﻴﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﺨﺘﻴﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﭘﻲ دارﻧﺪ‪ «.‬اﻧﺠﻤﻦ آﻧﻬﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻣﺎﻟﻲ دﺳﺖ ﻛﻢ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑـﻪ ﻛﻤﻜﻬـﺎي دﺳـﺘﻪ ﺟﻤﻌـﻲ‬ ‫ﺗﻜﻴﻪ داﺷﺖ‪ .‬اﭘﻴﻜﻮروس ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اﻧﺪﻛﻲ ﭘﻨﻴﺮ ﻛﻬﻨﻪ ﺑﺮاﻳﻢ ﺑﻔﺮﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﺮﮔﺎه ﻫﻮس داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﺧﻮد را ﺑـﺪان ﻣﻬﻤـﺎن‬ ‫ﻛﻨﻢ‪ «.‬ﺑﻪ دوﺳﺖ دﻳﮕﺮ‪» :‬از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮدت و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺖ ﻫﺪاﻳﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ادﻣﺔ زﻧﺪﮔﻲِ ﺟﻤﻊ ﻣﻘﺪس ﻣﺎ ﺑﻔﺮﺳﺖ‪ «.‬و ﺑﺎز‪» :‬ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﻛﻤﻜﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ...‬ﺷﺎﮔﺮدان را ﻓﺮﻣﻮد ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ در آﻧﺴﻮي ﻛﻮﻫﻬﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﻴـﻞ‬ ‫دارم ﻛﻪ از ﻫﺮ ﻛﺪام از ﺷﻤﺎ ﺳﺎﻟﻲ دوﻳﺴﺖ و ﺑﻴﺴﺖ دراﺧﻢ‪ 1‬درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻢ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺑﻴﺶ‪«.‬‬ ‫اﭘﻴﻜﻮروس در ﻫﻤﺔ ﻋﻤﺮ از ﺑﻴﻤﺎري رﻧﺞ ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬وﻟﻲ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ رﻧﺞ را ﺑﺎ ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ ﺗﺤﻤـﻞ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در زﻳﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻧﻴﺰ ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻪ ﻳﻚ ﺗﻦ رواﻗﻲ‪ .‬دو ﻧﺎﻣﻪ ‪ -‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ‬ ‫ﭼﻨﺪ روز ﭘﻴﺶ از ﻣﺮگ او و دﻳﮕﺮي در روز ﻣﺮﮔﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ‪ -‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ وي در اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪة ﺧﻮد ﺗـﺎ اﻧـﺪازهاي‬ ‫ﺣﻖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﻣﺔ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﻔﺖ روز ﭘﻴﺶ از ﻧﻮﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ اﻧﺴﺪاد ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪ و ﻣﻦ دردﻫﺎﻳﻲ ﻛﺸـﻴﺪم‬ ‫ﻛﻪ ﺟﺎن آدﻣﻲ را ﺑﻪ ﻟﺐ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﻃـﻮري ﺷـﺪم ﺗـﺎ ﭼﻬـﺎر ﭘـﻨﺞ ﺳـﺎﻟﻲ از اﻃﻔـﺎل ﻣﺘـﺮودوروس ‪Metrodorus‬‬ ‫ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﻦ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ اﻛﻨﻮن ﺧﺮج ﻣﻦ ﻣﻲﻛﻨﻲ ﺧﺮج آﻧﻬﺎ ﻣﻜﻦ‪ «.‬ﻧﺎﻣﺔ دوم ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ اﻳﻦ را در روز واﻗﻌـﺎً‬ ‫ﺧﻮش زﻧﺪﮔﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻢ‪ ،‬ﭼﻮﻧﻜﻪ ﻣﺮﮔﻢ ﻓﺮا رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﻤﺎري ﻣﺜﺎﻧﻪ و ﻣﻌﺪة ﻣﻦ راه ﺧـﻮد را ﻣـﻲ ﭘﻴﻤﺎﻳﻨـﺪ‪ ،‬و از‬ ‫ﺷﺪت ﻣﻌﻤﻮل ﺧﻮد ﻛﻢ و ﻛﺎﺳﺘﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ از ﻳﺎدآوري ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺗـﻮ داﺷـﺘﻪام دﻟـﻢ از ﺷـﺎدي ﻟﺒﺮﻳـﺰ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﻋﻼﻗﻪ اي ﻛﻪ از زﻣﺎن ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ و ﻓﻠﺴﻔﻪ داﺷـﺘﻪ اي اﻧﺘﻈـﺎر دارم از اﻃﻔـﺎل ﻣﺘـﺮودوروس ﺧـﻮب‬

‫‪ .1‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً در ﺣﺪود ﺻﺪ ﺗﻮﻣﺎن‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 196‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﻨﻲ‪ «.‬ﻣﺘﺮودوروس ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﮔﺮدان ﻗﺪﻳﻢ اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﻮد ﻛﻪ درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑـﻮد و اﭘﻴﻜـﻮروس در وﺻـﻴﺘﻨﺎﻣﻪ اش‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ آﻧﻬﺎ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﺧﻠﻴﻖ و ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﻮد‪ ،‬در ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺟﻨﺒـﺔ دﻳﮕـﺮي از ﺷﺨﺼـﻴﺖ او ﻇـﺎﻫﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ اي ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد وي را ﻣﺪﻳﻮﻧﺸﺎن داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﮔﻤﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﻢ اﻳﻦ ﻏﺮﻏﺮوﻫﺎ ﻣـﺮا‬ ‫ﺷﺎﮔﺮد »ﻧﺮم ﺗﻦ« )ﻧﻮﺳﻴﻔﺎﻧﺲ( ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺟﻮان ﻣﻴﺨﻮاره ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت او ﮔﻮش ﻣﻲدادهام‪ .‬زﻳﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮاﺳﺘﻲ ﻣﺮد ﺑﺪي ﺑﻮد و ﻋﺎدﺗﻬﺎي او ﻫﺮﮔﺰ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻧﻤـﻲﻛـﺮد‪ 1.‬اﭘﻴﻜـﻮروس ﻫﺮﮔـﺰ دﻳﻨـﻲ را ﻛـﻪ از‬ ‫دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬و در ﻣﻮرد ﻟﻴﻮﺳﻴﭙﻮس ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﺻﻼً ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳـﺖ؛ و‬ ‫ﺑﻲ ﺷﻚ ﻣﺮادش اﻳﻦ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛـﻪ آن ﻛـﺲ ﻓﻴﻠﺴـﻮف ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫دﻳﻮﮔﻨﺲ ﻻﺋﺮﺗﻴﻮس رﻳﺰ ﻛﺎﻣﻞ دﺷﻨﺎﻣﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﻪ ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪﺗـﺮﻳﻦ اﺳـﻼف ﺧـﻮد ﻣـﻲداده اﺳـﺖ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻲﻟﻄﻔﻲ در ﺣﻖ ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﻋﻴﺐ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ اﻓﺰوده ﻣﻲ ﺷﻮد و آن ﺟﺰﻣﻴﺖ ﺧﻮدﻛﺎﻣﺎﻧﺔ اوﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﺎﮔﺮدان‬ ‫اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻣﺬﻫﺒﻲ را ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت او ﺑﻮد ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ و ﺣﻖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﺮده ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫آﺧﺮ‪ ،‬ﻫﻴﭽﻴﻚ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺣﻜﻤـﺖ اﭘﻴﻜـﻮروس ﭼﻴـﺰي ﻧﻴﻔـﺰود‪ ،‬و ﭼﻴـﺰي از آن را دﮔﺮﮔـﻮن ﻧﻜـﺮد‪ .‬دوﻳﺴـﺖ ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ‪،‬‬ ‫ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس ‪ Lucretius‬ﻓﻠﺴﻔﺔ اﭘﻴﻜﻮروس را ﺑﻪ ﺷﻌﺮ در آورد و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺣﻜـﻢ ﻛـﺮد‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﻧﻈـﺮي ﺑـﺮ ﺗﻌـﺎﻟﻴﻢ‬ ‫اﺳﺘﺎد ﻧﻴﻔﺰود‪ .‬در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﻴﺎس ﻣﻴﺴﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ آﺛﺎر ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس دﻗﻴﻘﺎً ﺑﺎ اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬و ﻋﻘﻴـﺪة‬ ‫ﻋﻤﻮم ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان آﺛﺎر ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس را ﺑﺮاي ﭘـﺮ ﻛـﺮدن ﺧﻼﺋـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮ اﺛـﺮ از ﻣﻴـﺎن رﻓـﺘﻦ ﺳﻴﺼـﺪ رﺳـﺎﻟﺔ‬ ‫اﭘﻴﻜﻮروس در ذﻫﻦ ﻣﺎ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد اﭘﻴﻜﻮروس ﭼﻴﺰي در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ‪ -‬ﻣﮕـﺮ ﭼﻨـﺪ ﻧﺎﻣـﻪ‪،‬‬ ‫ﭼﻨﺪ ﻗﻄﻌﻪ از رﺳﺎﻻت او‪ ،‬و ﮔﻔﺘﺎري ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺻﻠﻲ ‪.«Principal Doctrines‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ اﭘﻴﻜﻮروس ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎي زﻣﺎن او )ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﻘﺪاري از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺷـﻜﺎﻛﻴﺖ(‪ ،‬در وﻫﻠـﺔ اول ﺑـﺮاي ﺗـﺄﻣﻴﻦ‬ ‫آرام رواﻧﻲ ﻃﺮح رﻳﺰي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﭘﻴﻜﻮروس ﻟﺬت را ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ و ﺑﺎ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اي ﺑﻪ ﻫﻤـﺔ ﻧﺘـﺎﻳﺞ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟﺬت آﻏﺎز و اﻧﺠﺎم زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ اﺳﺖ‪ «.‬دﻳـﻮﮔﻨﺲ ﻻﺋﺮﺗﻴـﻮس از ﻗـﻮل او ﻧﻘـﻞ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ »ﻫﺪف زﻧﺪﮔﻲ« ‪ The End of Life‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﻟـﺬﺗﻬﺎي ﭼﺸـﺎﻳﻲ و ﻟـﺬﺗﻬﺎي ﻋﺸـﻖ و‬ ‫ﻟﺬﺗﻬﺎي ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ و ﺷﻨﻮاﻳﻲ را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارم دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﺧﻮﺑﻲ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺼﻮر ﻛـﻨﻢ‪ «.‬ﺑـﺎز‪» :‬ﺳـﺮآﻏﺎز و ﺳﺮﭼﺸـﻤﺔ ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﺧﻮﺑﻴﻬﺎ ﻟﺬت ﺷﻜﻢ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﻲ ﺣﻜﻤﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ را ﺑﺎﻳﺪ راﺟﻊ ﺑﻪ آن داﻧﺴﺖ‪ «.‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻟـﺬت روح ﺗﻔﻜـﺮ درﺑـﺎرة‬ ‫ﻟﺬﺗﻬﺎي ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻳﮕﺎﻧﻪ اﻣﺘﻴﺎز آن ﺑﺮ ﻟﺬﺗﻬﺎي ﺟﺴﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻔﻜﺮ درﺑـﺎرة رﻧـﺞ ﺑـﻪ ﺗﻔﻜـﺮ‬ ‫درﺑﺎرة ﺧﻮﺷﻲ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺮ ﻟﺬﺗﻬﺎي روﺣﻲ ﺑﻴﺶ از ﻟﺬﺗﻬﺎي ﺟﺴﻤﻲ ﺗﺴﻠﻂ دارﻳﻢ‪» .‬ﻓﻀﻴﻠﺖ‪ «،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫»ﺣﺰم در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻟﺬت« ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﻤﻲ ﺑﻲ ﻣﺴﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻋﺪاﻟﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از رﻓﺘﺎري ﻛﻪ ﻋﻠﺘﻲ ﺑﺮاي ﺗﺮﺳـﻴﺪن‬ ‫از دﻳﮕﺮان از آن ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎﻳﺪ ‪ -‬و اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪاي درﺑﺎرة ﻣﻨﺸﺄ اﺟﺘﻤﺎع ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫»ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﭘﻴﻜﻮروس از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻛﻪ ﻟﺬات را ﺑﻪ دو دﺳﺘﺔ ﻓﻌﺎل و ﻣﻨﻔﻌﻞ ﻳﺎ ﻣﺘﺤﺮك و ﺳﺎﻛﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﺑـﺎ ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫اﺳﻼف ﺧﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﺻﺎﻟﺖ ﻟﺬت ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮده اﻧﺪ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬ﻟﺬت ﻣﺘﺤﺮك دﺳﺖ ﻳـﺎﻓﺘﻦ ﺑـﺮ ﻣﻘﺼـﻮدي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺑﺪان ﮔﺮاﻳﺶ دارد و آن ﮔﺮاﻳﺶ دردﻧﺎك اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬت ﺳﺎﻛﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺎﻟﺖ اﻋﺘﺪاﻟﻲ ﻛـﻪ ﻧﺘﻴﺠـﺔ آن وﺿـﻌﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻔﻘﻮد ﺑﺎﺷﺪ اﻧﺴﺎن ﺑﺪان ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛـﻪ ارﺿـﺎي ﺣـﺲ ﮔﺮﺳـﻨﮕﻲ در‬ ‫ﺣﻴﻦ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻟﺬت ﻣﺘﺤﺮك اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻜﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ارﺿﺎي ﻛﺎﻣﻞ ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﻧﺎﮔﻬﺎن دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻟـﺬت‬ ‫ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ دو ﻧﻮع ﻟﺬت‪ ،‬اﭘﻴﻜﻮروس ﻃﺒﻌﺎً ﻧﻮع دوم را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺣﺰم ﻣﻲ داﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻟـﺬت ﭘـﺎك و‬ ‫»ﻓﻼﺳﻔﺔ رواﻗﻲ و اﭘﻴﻜﻮري« ‪1. The stoic and Epicuran Philosophers, by W. J. Oates. P. 47.‬‬

‫اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن □ ‪197‬‬

‫ﺑﻲﻏﺶ اﺳﺖ و ﺑﻪ وﺟﻮد درد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﺮك ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺪن در ﺣـﺎل اﻋﺘـﺪال ﺑﺎﺷـﺪ دردي وﺟـﻮد‬ ‫ﻧﺪارد؛ ﭘﺲ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﻃﻠﺐ اﻋﺘﺪال ﺑﺎﺷﻴﻢ و ﻟﺬﺗﻬﺎي آرام را ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﻮﺷـﻴﻬﺎي ﺷـﺪﻳﺪ را‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﭘﻴﻜﻮروس آرزو ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺣﺎل ﺳﻴﺮي ﻣﻼﻳﻢ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻫﺮﮔـﺰ اﺷـﺘﻬﺎي ﺗﻨـﺪ و ﺗﻴـﺰي‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬در ﻋﻤﻞ وي ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻛﺸﺎﻧﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي وﺟﻮد ﻟﺬت ﻓﻘـﺪان درد را ﻣﻄﻠـﻮب اﻧﺴـﺎن ﺧﺮدﻣﻨـﺪ‬ ‫ﺑﺪاﻧﺪ‪ 1.‬ﺷﻜﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ رﻳﺸﻪ و ﻣﻨﺸﺄ ﺳﺎﻳﺮ اﻣﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دل درد ﻟﺬت ﭘﺮﺧـﻮري را از ﻳـﺎد ﻣـﻲ ﺑـﺮد‪ .‬و ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﻪ ﻧﺎن ﺧﺎﻟﻲ ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ و ﻓﻘﻂ در روزﻫﺎي ﺟﺸـﻦ و ﺿـﻴﺎﻓﺖ ﻟﺨﺘـﻲ ﭘﻨﻴـﺮ ﺑـﺪان ﻣـﻲ اﻓـﺰود‪.‬‬ ‫ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ داراﻳﻲ و ﻧﺎم ﺑﻲﺣﺎﺻﻠﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﻗﺎﻧﻊ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﻘﺮار ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪» .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﺧﻮﺑﻲ ﺣﺰم اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺰم ﺣﺘﻲ از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺰ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪ «.‬در ﻧﻈﺮ وي ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از دﺳـﺘﮕﺎه ﻋﻤﻠـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺗﺄﻣﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻻزﻣﺔ آن را ﻓﻘﻂ ﺷﻌﻮر ﻋـﺎدي ﻣـﻲ داﻧﺴـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻣﻨﻄـﻖ و رﻳﺎﺿـﻴﺎت و‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ دﻗﻴﻘﻲ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺗﺠﻮﻳﺰ و ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪ .‬اﭘﻴﻜـﻮروس ﺑـﻪ ﺷـﺎﮔﺮد و دوﺳـﺖ ﺧـﻮد ﭘﻴﺘـﻮﻛﻠﺲ ‪Pythocles‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‪» :‬از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﮕﺮﻳﺰ‪ «.‬ﻳﻜﻲ از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺻﻮل وي اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﺑﺎﻳﺪ از زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬ ‫ﻛﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ زﻳﺮا ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻗﺪرت ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آورد ﺑﺮ ﺷﻤﺎر ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺪو ﺣﺴـﺪ ﻣـﻲ ورزﻧـﺪ‪ ،‬و ﻟـﺬا‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺪو آﺳﻴﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺰوده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از ﻣﺼﻴﺒﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺟﺎن ﺑﻪ در ﺑﺮد‪ ،‬در ﭼﻨﻴﻦ وﺿـﻌﻲ‬ ‫آرام روح ﺑﺮ او ﺣﺮام ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻜﻮﺷﺪ ﮔﻤﻨﺎم زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ دﺷﻤﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺸﻖ ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از »ﻣﺘﺤﺮك ﺗﺮﻳﻦ« ﻟﺬﺗﻬﺎ ﻣﻨﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‪» :‬راﺑﻄﺔ ﺟﻨﺴـﻲ‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻓﺎﻳﺪهاي ﻧﺪاﺷﺘﻪ و اﮔﺮ ﺿﺮري ﻧﺮﺳﺎﻧﺪه از ﻳﺎري ﺑﺨﺖ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ «.‬وي ﻛﻮدﻛـﺎن )دﻳﮕـﺮان( را دوﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺮاي ارﺿﺎي اﻳﻦ ﻋﻼﻗﺔ ﺧﻮد اﻣﻴﺪش ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان از ﭘﻨﺪ وي ﭘﻴﺮوي ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ وي در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻮدﻛﺎن را ﺑﺮﺧﻼف اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا وي زن ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻓﺮزﻧـﺪ ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫آوردن را ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺼﺮاف از ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺟﺪي ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس ﻛﻪ در ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮدن ﻋﺸﻖ از اﭘﻴﻜﻮروس ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﺪ‬ ‫راﺑﻄﺔ ﺟﻨﺴﻲ را ﺑﻲﺿﺮر ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺷﻮر ﺷﻬﻮت آﻣﻴﺨﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة اﭘﻴﻜﻮروس ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻟﺬت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬دوﺳﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﺘﺎم ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد ﻛﻪ ﻫﻤـﺔ ﻣـﺮدم در ﻫﻤـﺔ‬ ‫اوﻗﺎت در ﻃﻠﺐ ﻟﺬت ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻳﻦ ﻃﻠﺐ ﮔﺎه ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ اﺳﺖ و ﮔﺎه ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧﻪ‪ .‬اﻣـﺎ ‪ -‬ﺑـﺎز ﻫـﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﻨﺘـﺎم ‪-‬‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﻬﺮﺑﺎن او ﻣﺪام رأﻳﺶ را ﻣﻲ زﻧﺪ و او را ﺑﻪ رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار ﺷﺎﻳﺎن ﺳﺘﺎﻳﺸﻲ وادار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﺧـﻮد‬ ‫وي ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از آن دوري ﺟﻮﻳﺪ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﭘﻴﻜﻮروس دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﺑﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻮدي ﻛﻪ از آﻧﻬـﺎ ﻣـﻲ ﺑـﺮده‬ ‫دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻠﻘﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧـﺪازه ﻛـﻪ در ﻓﻠﺴـﻔﺔ او دﻳﮕـﺮان‬ ‫ﺧﻮدﺧﻮاه اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ اﺳﻴﺮ ﺧﻮدﺧﻮاﻫﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺳﻴﺴﺮو ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﭘﻴﻜﻮروس ﻋﻘﻴﺪه داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫»دوﺳﺘﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﻟﺬت ﺟﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺑﭙﺮوراﻧﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻲ آن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ در اﻣﺎن و ﻓـﺎرغ‬ ‫از ﺑﻴﻢ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺣﺘﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮﺷﻲ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪ «.‬اﻣـﺎ ﮔـﺎه ﻧﻴـﺰ اﭘﻴﻜـﻮروس ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﺧـﻮد را‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﺮ دوﺳﺘﻴﻲ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪ «،‬و ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﭼﻪ از اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﻛﻤـﻚ‬ ‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪«.‬‬ ‫ﺑﺎ آﻧﻜﻪ دﻳﮕﺮان اﺧﻼق اﭘﻴﻜﻮروس را ﺣﻴﻮاﻧﻲ و ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﻼي روﺣـﻲ ﻣـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬وي ﻣﺴـﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗـﻲ و ﻓﻠﺴـﻔﻲ را‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺟﺪ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬از اﻧﺠﻤﻦ ﺑﺎغ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺟﻤﻊ ﻣﻘﺪس ﻣﺎ« ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد‪.‬‬

‫‪) .1‬در ﻧﻈﺮ اﭘﻴﻜﻮروس( »ﻓﻘﺪان درد‪ ،‬ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﻟﺬت اﺳﺖ؛ و ﺣﺘﻲ در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻬـﺎﻳﻲ ﺣﻘﻴﻘـﻲ ﺗـﺮﻳﻦ ﻟـﺬات ﻫﻤـﻴﻦ اﺳـﺖ‪ «.‬ﺑﻴﻠـﻲ در ﻛﺘـﺎب‬ ‫»اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و اﭘﻴﻜﻮروس‪ ،‬ص ‪.249‬‬

‫‪ □ 198‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم »درﺑﺎرة ﺗﻘﺪس« ‪ On Holiness‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﺷـﻮر و ﺷـﻮﻗﻲ ﻛـﻪ در ﻣﺼـﻠﺤﻴﻦ دﻳﻨـﻲ دﻳـﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد در او وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي دردﻫﺎي ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺷﺪت دﻟﺴﻮزي ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴـﺰ اﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫اﺳﺘﻮاري داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدم از ﻓﻠﺴﻔﺔ او ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻨﺪ از دردﻫﺎﺷﺎن ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴـﻔﺔ او ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﻣﺮدي رﻧﺠﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي دﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﺎدت آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﺎدﺛﻪ در آن ﻣﺴﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ :‬ﻛـﻢ ﺑﺨﻮرﻳـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺒﺎدا رودل ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ؛ ﻛﻢ ﺑﻨﻮﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﻓﺮدا ﺳﺮﺗﺎن درد ﺑﮕﻴﺮد؛ از ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻋﺸﻖ و ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﺷـﺪﻳﺪ‬ ‫ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ؛ زن ﻣﮕﻴﺮﻳﺪ و ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻴﺎورﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﺳﻴﺮ ﺑﺨﺖ و اﻗﺒﺎل ﻧﺸﻮﻳﺪ؛ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻴﺎﻣﻮزﻳﺪ ﻛﻪ در زﻧﺪﮔﻲ روﺣﻲ ﺧﻮد درﺑـﺎرة‬ ‫ﻟﺬت ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﺪ و از درد دوري ﺟﻮﻳﻴﺪ‪ .‬درد ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﺑﺪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻣـﺪﺗﺶ ﻛﻮﺗـﺎه اﺳـﺖ‪ ،‬و اﮔـﺮ‬ ‫ﻣﺪﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻧﻀﺒﺎط روﺣﻲ و اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن درﺑﺎرة ﻟﺬت ﺑﺮ درد ﭘﻴـﺮوز ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﺎﻻﺗﺮ از ﻫﻤـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ ﭼﻨـﺎن‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ از ﺗﺮس ﻓﺎرغ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺗﺮس ﺑﻮد ﻛﻪ اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻈﺮي ﻛﺸﻴﺪه ﺷـﺪ‪ .‬وي ﻋﻘﻴـﺪه داﺷـﺖ ﻛـﻪ دو‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺮس ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از دﻳﻦ و ﻣﺮگ‪ ،‬و ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮﻃﻨﺪ؛ زﻳﺮا دﻳﻦ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺮدﮔﺎن ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ اﭘﻴﻜﻮروس در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻓﻠﺴﻔﻪ اي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ ﺧـﺪاﻳﺎن در اﻣـﻮر ﺑﺸـﺮي‬ ‫ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ و روح ﺑﺎ ﺟﺴﻢ از ﻣﻴﺎن ﻣﻲرود‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺘﻔﻜﺮان اﻣﺮوزي دﻳﻦ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﻴﻠﺔ ﺗﺴﻼي ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺸﺮ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ؛ وﻟﻲ اﭘﻴﻜﻮروس ﺧﻼف اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد را‬ ‫دارد‪ .‬در ﻧﻈﺮ وي ﻣﺪاﺧﻠﺔ ﻣﺎوراي ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺳﺮﭼﺸﻤﺔ وﺣﺸﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺑﻘﺎي روح را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﻣﻴـﺪ اﻧﺴـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻦ از ﺑﻨﺪ درد و رﻧﺞ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎدي ﺷﻮم ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪات‪ ،‬وي ﻧﻈﺮﻳﻪاي دﻗﻴـﻖ ﺗﻨﻈـﻴﻢ ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬ ‫رﻫﺎﻧﻴﺪن اﻧﺴﺎن از اﻋﺘﻘﺎداﺗﻲ ﻛﻪ وﺣﺸﺖ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورﻧﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﭘﻴﻜﻮروس دﻫﺮي ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺒﺮي ﻧﺒﻮد‪ .‬در اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن از اﺗﻢ و ﺗﻬﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﭘﻴﺮو دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﺑـﻮد؛‬ ‫وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻼف دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ اﺗﻤﻬﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻛﺎﻣﻼً از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼً دﻳﺪﻳﻢ‪،‬‬ ‫ﺗﺼﻮر ﺟﺒﺮﻳﺖ در ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ رﻳﺸﺔ دﻳﻨﻲ داﺷﺖ‪ ،‬و ﺷﺎﻳﺪ ﺣﻖ ﺑﺎ اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ دﻳـﻦ را در ﺻـﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺟﺒﺮﻳﺖ ﻛﺎري ﻧﻤﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ اي ﻧﺎﻗﺺ و ﻧﺎﺗﻤﺎم ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﺗﻤﻬـﺎي او وزن دارﻧـﺪ و در ﺣـﺎل ﺳـﻘﻮط داﺋﻤﻨـﺪ؛ اﻣـﺎ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺳﻘﻮط اﺗﻤﻬﺎ ﻣﺮﻛﺰ زﻣﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺗﻤﻬﺎ ﺑﻪ »ﭘﺎﻳﻴﻦ«‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺳﻘﻮط ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ اﺗﻤﻬﺎ ﺑـﻪ‬ ‫واﺳﻄﺔ ﭼﻴﺰي ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬اﻧﺪﻛﻲ از ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﻣﻨﺤﺮف ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪1‬؛ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎ اﺗﻤﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﺗﺼﺎدم ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬از‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎي ﮔﺮدان و ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮﻳﺔ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﻴﺎر دارد ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳـﺪ‪.‬‬ ‫روح ﻣﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬و از اﺟﺰاﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺟﺰاي ﺑﺎد و ﮔﺮﻣﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬اﭘﻴﻜﻮروس ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺑـﺎد ذاﺗـﺎً ﺑـﺎ ﻫـﻮا‬ ‫ﻓﺮق دارد و ﻫﻮاي ﻣﺘﺤﺮك ﻧﻴﺴﺖ‪ (.‬اﺗﻤﻬﺎي روح در ﺑﺪن ﭘﺮاﻛﻨﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﺣﺴﺎس ﻛﺮدن ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺟﺴﺎم ورﻗﻪﻫﺎي‬ ‫ﻧﺎزﻛﻲ از ﺧﻮد ﺑﻴﺮون ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ورﻗﻪ ﻫﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﺲ از ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪن ﺟﺴﻤﻲ ﻛـﻪ از آن ﺟـﺪا ﺷـﺪه اﻧـﺪ ﻧﻴـﺰ‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺧﻮاب دﻳﺪن را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ روح ﻣﻼﺷﻲ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬و اﺗﻤﻬـﺎي آن ‪ -‬ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ -‬دﻳﮕﺮ ﻗﺪرت اﺣﺴﺎس ﻛﺮدن ﻧﺪارد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﺑﺪن ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮد اﭘﻴﻜﻮروس‪» ،‬ﻣﺮگ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻫﻴﭻ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﭼﻴﺰي ﻛـﻪ ﻣﺘﻼﺷـﻲ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﻓﺎﻗـﺪ اﺣﺴـﺎس اﺳـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻛﻪ اﺣﺴﺎس ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻴﭻ اﺳﺖ‪«.‬‬

‫‪ .1‬در زﻣﺎن ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ادﻳﻨﮕﺘﻦ ‪ Eddington‬در ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺧﻮد از اﺻﻞ ﺣﺘﻤﻴﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮي را ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫)ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ اﻃﻼع از ﻧﻈﺮ ادﻳﻨﮕﺘﻦ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﺔ »ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي«‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ آﻗﺎي ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺗﻤـﺪن‪ ،‬در‬ ‫ﻛﺘﺎب »ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻤﻲ«‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬م‪(.‬‬

‫اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن □ ‪199‬‬

‫و اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺧﺪاﻳﺎن‪ ،‬اﭘﻴﻜﻮروس اﻋﺘﻘﺎد اﺳﺘﻮاري ﺑﻪ وﺟﻮد آﻧﻬﺎ دارد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺗﺼـﻮر‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎن را ﻛﻪ در اذﻫﺎن وﺟﻮد دارد ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﻃﻤﻴﻨﺎن دارد ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺪاﺧﻠﻪ در اﻣـﻮر ﺑﺸـﺮي‬ ‫رﻧﺠﻪ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺧﺪاﻳﺎن ﻟﺬت ﺟﻮﻳﺎﻧﻲ ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ از ﭘﻨـﺪ اﭘﻴﻜـﻮروس ﭘﻴـﺮوي ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و از زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻨﺎره ﻣﻲﺟﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮدن زﺣﻤﺘﻲ اﺳﺖ ﻏﻴﺮ ﻻزم‪ ،‬و ﺧﺪاﻳﺎن در زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﻛﻪ ﺳـﻌﺎدت ﻣﻄﻠـﻖ اﺳـﺖ‬ ‫ﺑﺪان ﮔﺮاﻳﺸﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻏﻴﺒﮕﻮﻳﻲ و ﻓﺎﻟﮕﻴﺮي و اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻛﺎرﻫﺎ ﺧﺮاﻓﺎت ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ از ﺧﺸﻢ ﺧﺪاﻳﺎن ﻳﺎ آﺗﺶ دوزخ ﺑﻴﻤﻲ ﺑﻪ دل راه دﻫﻴﻢ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻴﺮوي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ‬ ‫از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ارادة آزاد دارﻳﻢ و ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺴﻠﻄﻴﻢ‪ .‬از ﻣﺮگ ﮔﺮﻳـﺰي ﻧﻴﺴـﺖ؛‬ ‫وﻟﻲ ﻣﺮگ‪ ،‬اﮔﺮ آن را درﺳﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻴﺰ ﺑﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻧﺪرزﻫﺎي اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﺎ ﺣﺰم زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺷـﺎﻳﺪ ﺗـﺎ‬ ‫اﻧﺪازهاي از درد رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﺑﻴﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ اﭘﻴﻜﻮروس ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﻼﻳﻢ و ﻣﻌﺘﺪل اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﺮاي ﺑـﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ‬ ‫ﺷﻮر و ﺟﺬﺑﻪ در ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﺑﺪﺑﺨﺘﻴﻬﺎي ﺑﺸﺮ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﻪ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪاي ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﺑﺮاي آن ارزﺷـﻲ ﻗﺎﺋـﻞ ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺧﺮاﻓﺎت ﭘﺮﺳﺘﺎن آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬وي‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﭼﻨﺪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺮاي ﭘﺪﻳﺪه اي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻴﻬـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ ﻣﺎه را ﺑﻪ ﻃﺮق ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮده اﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﻋﺘﺒﺎر اﻳﻦ ﻃﺮق‪ ،‬ﻣﺎدام ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه را ﺑﻪ ﺧـﺪاﻳﺎن‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه اﺳﺖ و ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺪم ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ دارﻧﺪ ﻛﻨﺠﻜﺎوي ﺑﻴﻬﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫ﻋﺠﻴﺐ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ داﻧﺶ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﻴﻔﺰودﻧﺪ‪ .‬اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن ﺑﺎ اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد روز اﻓـﺰون ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻪ ﺟﺎدو و ﺟﻨﺒﻞ و ﺳﺘﺎرهﺑﻴﻨﻲ و ﻏﻴﺒﮕﻮﻳﻲ ﻛﺎر ﻣﻔﻴﺪي اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺆﺳـﺲ ﻣﻜﺘـﺐ ﺧـﻮد‬ ‫داراي ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺟﺰﻣﻲ و ﻓﻜﺮ ﻣﺤﺪود ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﺟـﺰ ﺳـﻌﺎدت ﻓـﺮدي ﺧـﻮد دﻟﺒﺴـﺘﮕﻲ ﺣﻘﻴﻘـﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴـﺮوان‬ ‫اﭘﻴﻜﻮروس اﺣﻜﺎم ﻣﺬﻫﺐ او را از ﺑﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮد ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺑﺮ آن ﻧﻴﻔﺰودﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﮕﺎﻧﻪ ﭘﻴﺮو ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ اﭘﻴﻜﻮروس ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس ﺷﺎﻋﺮ )‪ 99-55‬ق‪.‬م‪ (.‬اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ژوﻟﻴـﻮس ﺳـﺰار ﺑـﻮد‪ .‬در آﺧـﺮﻳﻦ‬ ‫روزﻫﺎي ﺟﻤﻬﻮري روم اﻧﺪﻳﺸﺔ آزاد ﺑﺎب ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻧﻈﺮﻳﺎت اﭘﻴﻜﻮروس در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم درس ﺧﻮاﻧﺪه ﻃﺮﻓﺪار داﺷـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر اوﮔﻮﺳﺘﻮس ‪ Augustus‬دﻳﻦ و ﺗﻘﻮاي ﻣﻨﺴﻮخ و ﻗﺪﻳﻤﻲ را اﺣﻴﺎ ﻛـﺮد‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ اﺷـﻌﺎر ﻟﻮﻛﺮﺗﻴـﻮس از ﻧﻈﺮﻫـﺎ‬ ‫اﻓﺘﺎد و ﺗﺎ زﻣﺎن رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﺪﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ از ﻛﺘـﺎب ﻟﻮﻛﺮﺗﻴـﻮس ﺑـﺎﻗﻲ ﺑـﻮد و آن‬ ‫ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ ﻧﻴﺰ از دﺳﺖ ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن ﺑﻪ دﺷﻮاري ﺳﺎﻟﻢ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻛﻤﺘﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرﮔﻲ ﻧﺎﭼـﺎر ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻣـﺪﺗﻲ ﺑـﺪﻳﻦ درازي در‬ ‫اﻧﺘﻈﺎر ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻤﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻫﻤﺔ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن آﺛﺎر ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس را درﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﻟﻮﻛﺮﺗﻴـﻮس و ﺑﻨﺠـﺎﻣﻴﻦ‬ ‫ﻓﺮاﻧﻜﻠﻴﻦ دو ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﺔ ﺷﻠﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس ﻓﻠﺴﻔﺔ اﭘﻴﻜﻮروس را در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻈﻢ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﺗﻦ ﮔﺮﭼﻪ از ﺣﻴﺚ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧـﺪ‪ ،‬از‬ ‫ﻟﺤﺎظ ﻃﺒﻊ و ذوق ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎر دارﻧﺪ‪ .‬ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس ﻣﺮدي ﺑﻮد ﺳﻮدازده و ﭘﺮ ﺷﻮر و ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از اﭘﻴﻜﻮروس ﺑـﻪ ﻫـﺪاﻳﺖ‬ ‫ﺣﺰم و اﺣﺘﻴﺎط ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻮد‪ .‬وي ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻇﺎﻫﺮاً دﭼﺎر ﺣﻤﻼت ﺟﻨﻮن ﻣﻮﺳﻤﻲ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﺸﻖ ﻳﺎ از آﺛﺎر ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﺔ داروي ﻣﻬﺮ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻟﻮﻛﺮﺗﻴـﻮس اﭘﻴﻜـﻮروس را ﻫﻤﭽـﻮن ﻣﻨﺠـﻲ ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﻲداﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﻜﻪ او را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﻨﺪة دﻳﻦ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ از او ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻮر و ﺟﺬﺑﺔ دﻳﻨﻲ از آن ﻣﻲﺗﺮاود ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻴﺎت ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺮ ﭘﻬﻨﺔ ﺧﺎك‪،‬‬ ‫آﺷﻜﺎرا ﭘﺎﻳﻤﺎل ﺧﺸﻮﻧﺖ دﻳﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد؛‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دﻳﻦ از ﻓﺮاز اﻓﻼك‪،‬‬ ‫ﺑﺎ ﺣﺎل و ﻫﻴﺌﺘﻲ ﻫﺮاﺳﻨﺎك‪،‬‬

‫‪ □ 200‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﺮ آدﻣﻴﺎن ﻣﺮدﮔﺎر ﺗﻦ ﺧﻤﺎﻧﺪه ﭼﻨﮓ و دﻧﺪان ﻣﻲﻧﻤﻮد؛‬ ‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪،‬‬ ‫ﻣﺮدي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺳﺮ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﻗﺪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺖ‪،‬‬ ‫و ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﻦ ﻣﻴﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ در او ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪.‬‬ ‫او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺶ دﻳﻦ ﺑﻪ اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺪاﻳﺎن‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﺪر و آذرﺧﺶ‪،‬‬ ‫و ﻧﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺎ ﻏﺮﺷﻬﺎي ﺗﺮﺳﺎﻧﻨﺪهاش‪،‬‬ ‫ﻫﻴﭽﻴﻚ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ او را زﺑﻮن از ﭘﺎي ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻲﺑﺎﻛﻲ روﺣﺶ را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ او ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻜﻨﻨﺪة درﻫﺎي ﺑﺴﺘﺔ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ روان ﭘﺮ ﺷﻮر و ﺗﻮاﻧﺎﻳﺶ ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ او ﭘﻴﺶ رﻓﺖ و ﭘﻴﺸﺘﺮ رﻓﺖ‪،‬‬ ‫ﺗﺎ دورﺗﺮﻳﻦ راﻫﻬﺎ‪،‬‬ ‫آن ﺳﻮي ﺑﺮج و ﺑﺎروﻫﺎي ﻣﺸﺘﻌﻞ ﺟﻬﺎن‪.‬‬ ‫و ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ او ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺑﻠﻨﺪ و روح ﮔﺸﺎدة ﺧﻮﻳﺶ‪،‬‬ ‫ﻓﺮاﺧﻨﺎي ﺟﻬﺎن را ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﺮا و ﻓﺮو ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫و ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺮدار ﻓﺎﺗﺤﻲ ﻧﺰد ﻣﺎ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ره آوردش داﻧﺸﻲ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ از آﻧﭽﻪ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻲآﻣﻮزدﻣﺎن ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ ﺑﺮ ﭼﻪ ﺑﻨﻴﺎدي اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪،‬‬ ‫و ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪﻣﺎن ﻛﻪ ﻣﺮزﻫﺎ ﻛﺠﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ رو اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن دﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﭘﺎي ﻣﺮدم ﻓﺮو رﻳﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺧـﻮﻳﺶ آﺷـﻜﺎرا ﭘﺎﻳﻤـﺎل ﺷـﺪه اﺳـﺖ ‪-‬‬ ‫ﭘﺎﻳﻤﺎل ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺣﻴﺎت ﺑﺸﺮي‪،‬‬ ‫از ﭘﻴﺮوزي اوﺳﺖ ﻛﻪ آدﻣﻴﺎن ﺳﺮ ﺑﻪ ﺳﭙﻬﺮ ﻣﻲﺳﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در وﺻﻒ ﻧﺸﺎط و ﺷﺎدي دﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻣﻨﺎﺳـﻚ آن ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ ﺑﭙـﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﻋﻠـﻞ و‬ ‫اﺳﺒﺎب ﻧﻔﺮت اﭘﻴﻜﻮروس و ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس از دﻳﺎﻧﺖ ﭼﻨﺪان آﺳﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺷﻌﺮ ﻛﻴـﺘﺲ ‪ Keats‬ﺑـﻪ ﻧـﺎم »ﭼﻜﺎﻣـﻪاي‬ ‫درﺑﺎرة ﻳﻚ ﺧﺎﻛﺪان ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ‪ Ode on a Grecian Urn‬ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت دﻳﻨﻲ را ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ ﺗﺸـﺮﻳﻔﺎت‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻧﻮع ادﻳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن را از وﺣﺸﺖ و ﻇﻠﻤﺖ ﭘﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﻋﺎﻣـﺔ‬ ‫ﻣﺮدم ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ از اﻳﻦ ﻧﻮع ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺷﺎد و ﺑﺎ ﻧﺸﺎط ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪاﻳﺎن اﻟﻤﭙﻴﻚ‪ ،‬در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﺷﻜﺎل دﻳـﻦ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﺣﻴﻮاﻧﻲ و ﺧﺮاﻓﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺣﺘﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺪاﻳﺎن اﻟﻤﭙﻴﻚ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣﺪود ﻗﺮن ﻫﻔـﺘﻢ ﻳـﺎ ﺷﺸـﻢ‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﮔﻬﮕﺎه ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﺎﻧﻲ از ﻣﻴﺎن آدﻣﻴﺎن ﻃﻠﺐ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣﺮ در اﺳـﺎﻃﻴﺮ و ﻧﻤﺎﻳﺸـﻨﺎﻣﻪ ﻫـﺎ اﻧﻌﻜـﺎس ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ 1.‬در زﻣﺎن اﭘﻴﻜﻮروس ﻫﻨﻮز در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن اﻧﺴﺎن ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ روﻣﻴﺎن اﻳـﻦ ﻛـﺎر در‬ ‫ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﺤﺮاﻧﻲ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ ﺟﻨﮓ ﻛﺎرﺗﺎژ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺘﻤﺪنﺗﺮﻳﻦ اﻗﻮام ﺑﺮﺑﺮ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن اﻳﻔﻲ ژﻧﻲ را ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻣﻀﺮات دﻳﻦ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎب اول‪.100-85 ،‬‬

‫اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن □ ‪201‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺟﻴﻦ ﻫﺎرﻳﺴﻮن ‪ Jane Harrison‬ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻴﻦ و ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ اﺛﺒﺎت ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ دﻳـﻦ‬ ‫رﺳﻤﻲ زﺋﻮس و ﺧﺎﻧﻮادة او ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺑﺪوي دﻳﮕﺮي ﻫﻢ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺮاﺳﻤﻲ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ وﺣﺸﻴﺎﻧﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺮاﺳﻢ در ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻳﻦ اورﻓﺌﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﺰاج رواج ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬دﺧﻴﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺎه ﻣﻲﭘﻨـﺪارد ﻛـﻪ »دوزخ«‬ ‫اﺧﺘﺮاع ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﭘﻨﺪار اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻛﺎري ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛﺮدﻧﺪ ﻓﻘﻂ ﺗﻨﻈـﻴﻢ‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻋﺎﻣﺔ ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ .‬از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪي ﻛﺘﺎب »ﺟﻤﻬﻮري« اﻓﻼﻃﻮن ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ در آﺗﻦ ﺗـﺮس از ﻣﻜﺎﻓـﺎت ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ‬ ‫ﺷﺎﻳﻊ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻌﻴﺪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﻴﺎن ﺳﻘﺮاط و اﭘﻴﻜﻮروس اﻳﻦ ﺗﺮس ﺗﺨﻔﻴﻒ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻣﻨﻈﻮرم اﻗﻠﻴﺖ‬ ‫درس ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻮدة ﻋﻮام را در ﻧﻈﺮ دارم‪ (.‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ دادن ﻣﺼﺎﺋﺒﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻃـﺎﻋﻮن و‬ ‫زﻣﻴﻦ ﻟﺮزه و ﺷﻜﺴﺖ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ ﺧﺪاﻳﺎن‪ ،‬ﻳﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺳﻌﺪ و ﻧﺤﺲ‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﺘﺪاول ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻫﻨـﺮ‬ ‫و ادﺑﻴﺎت ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از ﺣﻴﺚ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻏﻠﻂ اﻧﺪاز اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ و ﺗﺎﺑﻠﻮﻫﺎي ﻧﻘﺎﺷـﻲ اﺷـﺮاف‬ ‫اﺛﺮي از ﻣﺬﻫﺐ »ﻣﺘﺪﻳﺴﻢ« ‪ Methodism‬ﺑﺮﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﻣﺎ اﻛﻨﻮن از اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﻗـﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ ﭼـﻪ ﺧﺒـﺮي‬ ‫ﻣﻲداﺷﺘﻴﻢ؟ ﻣﺘﺪﻳﺴﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬از ﭘﺎﻳﻴﻦ اﺟﺘﻤـﺎع آﻏـﺎز ﺷـﺪ و در زﻣـﺎن ﺑﺎﺳـﻮل ‪ Boswell‬و ﺳـﺮ ﺟﻮﺷـﻮا‬ ‫رﻳﻨﻮﻟﺪز ‪ Sir Joshua Reynolds‬ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در آﻧﭽﻪ آﻧﺎن راﺟﻊ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ اﺷﺎره اي ﺑﻪ ﻗﺪرت‬ ‫آن دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺒﺎﻳﺪ از روي ﺗﺼﺎوﻳﺮ »ﺧﺎﻛﺪاﻧﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ﻳﺎ آﺛﺎر ﺷﺎﻋﺮان و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن اﺷﺮاﻓﻲ درﺑﺎرة دﻳﻦ ﺗـﻮده‬ ‫ﻣﺮدم ﻳﻮﻧﺎن داوري ﻛﺮد‪ .‬اﭘﻴﻜﻮروس ﻧﻪ از ﺣﻴﺚ ﻧﺴﺐ اﺷﺮاﻓﻲ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺳـﺒﺐ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ دﺷـﻤﻨﻲ‬ ‫ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ او را ﺑﺎ دﻳﺎﻧﺖ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺷﻌﺮ ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس‪ ،‬از رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻓﻠﺴﻔﺔ اﭘﻴﻜـﻮروس ﻧـﺰد ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن ﻣﻌـﺮوف ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺣﺮﻓﻪاي ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺗﻮﺟـﻪ ﺷـﺎن را ﺟﻠـﺐ ﻛـﺮده ﺗﻨﺎﻗﻀـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫زﻣﻴﻨﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﺎده ﮔﺮاﻳﻲ و ﻧﻔﻲ ﺗﻘﺪﻳﺮ و رد دﻳﻦ و ﺑﻘﺎي روح ﻣﻴﺎن اﻳﻦ اﺷﻌﺎر و آﻳـﻴﻦ ﻣﺴـﻴﺤﻲ دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن اﻣﺮوزي ﻣﻲ ﺧﻮرد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ‪ -‬ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻫﻤﻪ ﻏﻢ آﻟـﻮد و ﺧﻔﮕـﻲ آور‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻮﻳﺪ آزادي از ﻗﻴﺪ ﺗﺮس و ﻫﺮاس ﻣﻄـﺮح ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﻮﻛﺮﺗﻴـﻮس درﺳـﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ اﻋﺘﻘﺎد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت دﻳﻨﻲ اﻳﻤﺎن دارد‪ .‬وي ﭘﺲ از ﺗﻮﺻﻴﻒ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻧﺒﺮد دروﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در ﺟﺴﺘﺠﻮي راه ﮔﺮﻳﺰ ﻣﻲﮔﺮدد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫از ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻣﻲﮔﺮﻳﺰد‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﻪ راﺳﺘﻲ از آن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﮔﺮﻳﺨﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﻨﮕﺶ ﺑﻪ ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪،‬‬ ‫و ﺑﻪ ﻧﻨﮕﺶ دﺷﻨﺎم ﻣﻲدﻫﺪ؛‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎر اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﺑﻴﻤﺎرﻳﺶ از ﭼﻴﺴﺖ و ﭼﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻣﻲﺷﺪ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ داﻧﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ‪،‬‬ ‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي داﻧﺴﺘﻦ راﻫﻲ ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻛﺎر ﺧﻮد را رﻫﺎ ﻣﻲﻛﺮد‪،‬‬ ‫ﺗﺎ ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ را ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﭼﻴﺴﺖ و ﭼﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫زﻳﺮا اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ زﻳﺴﺖ ﻛﻪ آدﻣﻴﺎن ﻣﺮدﮔﺎر دارﻧﺪ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻔﺴﻲاﻧﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺑﻲﭼﻨﺪ ﻣﻬﻠﺖ ﻣﺎﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﭘﻴﺶ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ در ﭘﻴﺶ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻟﺤﻈﻪاي ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬

‫‪ □ 202‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﻪ در آن ﻧﻴﺰ ﺟﺎي ﺷﻚ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺼﺮ اﭘﻴﻜﻮروس ﻋﺼﺮ ﻣﻼل آوري ﺑﻮد‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺼﺮي ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺻﻮرت وارﺳﺘﮕﻲ دﻟﭙـﺬﻳﺮي از رﻧﺠﻬـﺎي‬ ‫روﺣﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ در ﻧﻈﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ روﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ ،‬آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺮن ﺟﻤﻬﻮري ﻧﻮﻣﻴﺪي و ﺳﺮﺧﻮردﮔﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﺮداﻧـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻴﺮوي ﺷﮕﺮف داﺷﺘﻨﺪ در اﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪ آوردن ﻧﻈﻤﻲ ﻧﻮ ﺑﺮ روي آﺷﻔﺘﮕﻴﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﺮﮔﺮم ﺑﻮدﻧـﺪ؛ و اﻳـﻦ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻛﺎري ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن در آن ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺮ اﺷﺮاف ﻛﻪ از ﻣﻴﺪان ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﻨﺎره ﻣـﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﻋﻼﻗـﻪ اي ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺴﺐ ﻗﺪرت و اﻧﺪوﺧﺘﻦ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺟﺮﻳﺎن وﻗﺎﻳﻊ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻋﻤﻴﻘﺎً ﻳﺄس اﻧﮕﻴـﺰ ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣﺼـﻴﺒﺖ‬ ‫ﺟﻨﻮن ﻣﻮﺳﻤﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻴﻔﺰاﻳﻴﻢ دﻳﮕﺮ ﻋﺠﻴﺐ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس اﻣﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻧـﺎﺑﻮدي را ﻫﻤﭽـﻮن راه‪‬‬ ‫رﻫﺎﻳﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺗﺮس از ﻣﺮگ در ﻏﺮاﻳﺰ اﻧﺴﺎن رﻳﺸﻪ اي ﭼﻨﺎن ﻋﻤﻴﻖ دارد ﻛﻪ ﻣﺬﻫﺐ اﭘﻴﻜﻮري در ﻫﻴﭻ زﻣﺎﻧﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻗﺒﻮل ﻋـﺎم‬ ‫ﻳﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺸـﺘﻲ ﻣـﺮدم درس ﺧﻮاﻧـﺪه ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬ﺣﺘـﻲ در ﻣﻴـﺎن ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﻧﻴـﺰ ‪ -‬از زﻣـﺎن‬ ‫اوﮔﻮﺳﺘﻮس ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ‪ -‬اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺬﻫﺐ رواﻗﻴﺎن ﻃﺮد ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬راﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺬﻫﺐ اﭘﻴﻜﻮري‪ ،‬ﮔﻴﺮم ﺑـﺎ ﻗـﺪرﺗﻲ‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﺸﺼﺪ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻣﺮگ وي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻓﺸﺎر ﻣﺤﻨﺖ و ﻣﺮارت‪ ‬زﻧﺪﮔﻲِ ﺧﺎﻛﻲ ﺑـﺮ دوش آدﻣـﻲ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪ ﻣﺮدم از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﺎ دﻳﻦ داروي ﻣﺴﻜﻦ ﻗﻮﻳﺘﺮي ﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻤﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ و ﺗﻮدة ﻣﺮدم درس ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﻪ ﺧﺮاﻓـﺎت ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﺷـﺮﻗﻲ ﭘﻨﺎﻫﻨـﺪه ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ آﻳـﻴﻦ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ روي آوردﻧﺪ ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ ﻗﺪﻳﻢ ﺧﻮد ﻫﻤﺔ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎ و ﻟﺬﺗﻬﺎ را ﺑـﻪ آﻧﺴـﻮي ﮔـﻮر ﺣﻮاﻟـﺖ ﻣـﻲداد و ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ درﺳﺖ ﻧﻘﻄﺔ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺬﻫﺐ اﭘﻴﻜﻮري ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﭘﺎﻳـﺎن ﻗـﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ ﻧﻈﺮﻳـﺎﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺣﻴﺎ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺘﺎم و ﭘﻴﺮواﻧﺶ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن آوردﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻛـﺎر از روي‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﺎ آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ اﻳـﻦ اﺷـﺨﺎص آن را ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن اﻧـﺪازه دﺷـﻤﻦ ﻣـﻲداﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﭘﻴﻜﻮروس ﻣﺬاﻫﺐ زﻣﺎن ﺧﻮد را‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻴﺎن □ ‪203‬‬

‫‪ 66 82‬و ‪
96‬‬

‫‪36‬ءروان‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻴﺎن در اﺻﻞ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﭘﻴﻜﻮري ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﻤﺮش از آن ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺛﺒﺎت ﻋﻘﺎﻳﺪش ﻛﻤﺘﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻌـﺎﻟﻴﻢ‬ ‫ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬار اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬زﻧﻮ‪ ،‬ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﺳﻮم ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس‪ ،‬ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗـﺮن‬ ‫دوم ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﻣﻤﺎﺛﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬زﻧﻮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﻣﺎده ﮔﺮاي ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺎﺗﺶ ﺑﻴﺸـﺘﺮ از ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﻛﻠﺒﻴـﺎن و‬ ‫ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬وﻟﻲ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ رواﻗﻴﺎن ﺑﺎ درآﻣﻴﺨﺘﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎده را رﻫـﺎ ﻛﺮدﻧـﺪ ﺗـﺎ‬ ‫ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﻤﺘﺮ اﺛﺮي از ﻣﺎده ﮔﺮاﻳﻲ در ﻧﻈﺮﻳﺎت آﻧﺎن ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬راﺳـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ اﺧﻼﻗـﻲ رواﻗﻴـﺎن‬ ‫ﭼﻨﺪان ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ و اﻛﺜﺮ آﻧﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ اﻫﻤﻴﺖ را ﺑﺮاي آن ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺣﺘﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﻴﺰ ﻟﺤﻦ ﻛـﻼم آﻧـﺎن‬ ‫ﺷﺪت و ﺿﻌﻒ دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ زﻣﺎن ﻣﻲ ﮔﺬرد از ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻏﻴـﺮ اﺧﻼﻗـﻲ ﻓﻠﺴـﻔﺔ رواﻗﻴـﺎن ﻛﻤﺘـﺮ ﺳـﺨﻦ ﺑـﻪ ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻜﻴﺔ آﻧﺎن ﺑﺮ اﺧﻼق و آن ﻗﺴﻤﺖ از اﻟﻬﻴﺎت ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒـﺔ اﺧﻼﻗـﻲ دارد ﻗـﺮار ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد‪ .‬در ﻣـﻮرد‬ ‫رواﻗﻴﺎن ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻛﺎر ﻣﺎ ار اﻳﻦ ﺣﻴﺚ دﺷﻮار اﺳﺖ ﻛﻪ از آﺛﺎر آﻧﺎن ﺑﻴﺶ از ﭼﻨﺪ ﻗﻄﻌﺔ ﻣﻌﺪود ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﻘـﻂ آﺛـﺎر‬ ‫ﺳﻨﻜﺎ ‪ Seneca‬و اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس ‪ Epictetus‬و ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺮون اول و دوم ﻣﻴﻼدي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻛﺎﻣﻞ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻴﺎن ﻛﻤﺘﺮ از ﻫﻤﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن درﺑﺎره ﺷﺎن ﺑﺤﺚ ﻛﺮده اﻳﻢ ﺟﻨﺒﺔ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ دارد‪ .‬رواﻗﻴـﺎن ﻗـﺪﻳﻢ‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺳﻮري و رواﻗﻴﺎن اﺧﻴﺮ اﻏﻠﺐ روﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎرن ‪) Tarn‬در ﻛﺘﺎب »ﺗﻤـﺪن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ«(‪ 1‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻛﻠـﺪاﻧﻴﺎن را در ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫رواﻗﻴﺎن ﻣﺤﺘﻤﻞ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬اوﺑﺮوگ ‪ Ueberweg‬درﺳﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬در ﺟﺮﻳﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﺮدن ﻏﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬آﻧﭽﻪ‬ ‫را ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺧﻮد آﻧﺎن ﺑﻮد از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻴﺎن ﺑﺮﺧﻼف اﻏﻠـﺐ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻫـﺎي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺧـﺎﻟﺺ از ﺣﻴـﺚ‬ ‫ﻋﻮاﻃﻒ ﻣﺤﺪود و از ﺟﻬﺘﻲ ﺗﻌﺼﺐ آﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ دﻳﻨﻴﻲ ﻫﻢ در آن دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺟﻬـﺎن ﺧـﻮد را ﺑـﺪاﻧﻬﺎ‬ ‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻣﻲ دﻳﺪ‪ ،‬و ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ از ﺗﺄﻣﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻲ ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﮔﻴﺮاﻳﻲ ﺧﺎﺻـﻲ داﺷـﺖ‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴـﻮر‬ ‫ﮔﻴﻠﺒﺮت ﻣﻮري ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ اﺧﻼف اﺳﻜﻨﺪر ‪ -‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻫﻤﺔ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﻬﻢ ﺑﻌﺪ از زﻧـﻮ ‪ -‬ﺧـﻮد را رواﻗـﻲ‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪«.‬‬ ‫زﻧﻮ ﻣﺮدي ﻓﻴﻨﻴﻘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺣﺪود ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد در ﺳﻴﺘﻴﻮم ‪ Citium‬واﻗﻊ در ﻗﺒﺮس ﺑﻪ دﻧﻴـﺎ‬ ‫آﻣﺪ‪ .‬ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ از ﺧﺎﻧﻮادهاي ﺗﺠﺎرت ﭘﻴﺸﻪ ﺑﻮده و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻣﻨـﺎﻓﻊِ ﺗﺠـﺎري او را ﺑـﻪ آﺗـﻦ ﻛﺸـﺎﻧﻴﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﭘﺎﻳﺶ ﺑﻪ آﺗﻦ رﺳﻴﺪ ﺷﻮق ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ در او ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﻠﺒﻴﺎن ﺑـﻴﺶ از ﻣﻜﺘﺒﻬـﺎي دﻳﮕـﺮ ﺑـﺎ ذوق او‬ ‫ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮوان اﻓﻼﻃﻮن او را ﻣﺘﻬﻢ ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛـﻪ »آﻛـﺎدﻣﻲ« را از‬ ‫ﻛﺎر ﺑﺎز داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗـﺎرﻳﺦ رواﻗﻴـﺎن‪ ،‬ﺳـﻘﺮاط ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﻗـﺪﻳﺲ آﻧـﺎن ﺑـﻮد‪ .‬رﻓﺘـﺎر او ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﻣﺤﺎﻛﻤـﻪ‪،‬‬ ‫ﺳﺮﭘﻴﭽﻲاش از ﻓﺮار‪ ،‬ﻣﺘﺎﻧﺘﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮگ‪ ،‬اﻳﻦ دﻋﻮﻳﺶ ﻛﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﺶ از ﺳـﺘﻤﻜﺶ آﺳـﻴﺐ ﻣـﻲ رﺳـﺎﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﻠﻴﻢ رواﻗﻴﺎن ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻲﭘﺮواﻳﻲ ﺳﻘﺮاط از ﺳﺮﻣﺎ و ﮔﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺳﺎدﮔﻴﺶ در ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك‪ ،‬وارﺳـﺘﮕﻲ ﻛـﺎﻣﻠﺶ‬ ‫از ﻫﻤﺔ اﺳﺒﺎب راﺣﺖ ﺟﺴﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ رواﻗﻴﺎن ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻮاﻓﻖ ﺑـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ رواﻗﻴـﺎن ﻧﻈﺮﻳـﺔ ‪‬ﻣﺜُـﻞ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ را ﻧﮕﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬و‬ ‫‪1. Hellenisc Civilizaon, p. 28.‬‬

‫‪ □ 204‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮﺷﺎن ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﻓﻼﻃﻮن را در اﺛﺒﺎت ﺑﻘﺎي روح رد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ رواﻗﻴﺎن دورة اﺧﻴﺮ در ﻏﻴﺮ ﻣـﺎدي داﻧﺴـﺘﻦ روح از‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬رواﻗﻴﺎن دورة ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس ﻫﻢ داﺳﺘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ روح از آﺗﺶ ﻣـﺎدي ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ در آﺛﺎر اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس و ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد؛ ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ ﻫﺴـﺖ‬ ‫ﮔﻮﻳﺎ در آﺛﺎر اﻳﻨﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ »آﺗﺶ« را درﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫زﻧﻮ ﺣﻮﺻﻠﺔ ﻣﻮﺷﻜﺎﻓﻴﻬﺎي ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬وي ﻓﻀﻴﻠﺖ را ﻣﻬﻢ ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﺑﺮاي ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﺎﺑﻌـﺪﻃﺒﻴﻌﺖ ﺗـﺎ‬ ‫ﺟﺎﻳﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺣﺼﻮل ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻧﻮ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺷﻌﻮر ﻋﺎدي‪ ،‬ﻛﻪ در ﻳﻮﻧﺎن ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻣﺎده ﮔﺮاﻳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ زﻣﺎن ﺧﻮد ﻧﺒﺮد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﻚ آوردن در اﻋﺘﺒﺎر ﺣﻮاس او را ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻣﻲ ﺳـﺎﺧﺖ‬ ‫و ﺑﺮ آن ﻣﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ درآوردن ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺿﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺣﻮاس راه اﻓﺮاط ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫»زﻧﻮ اﺑﺘﺪا وﺟﻮد ﺟﻬﺎن واﻗﻌﻲ را ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ .‬ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺷﻜﺎك ﭘﺮﺳﻴﺪ‪» :‬ﻣﻨﻈﻮرت از ﺟﻬـﺎن واﻗﻌـﻲ ﭼﻴﺴـﺖ؟« ]ﮔﻔـﺖ‪[:‬‬ ‫»ﻣﻨﻈﻮرم ﺟﻬﺎن ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ و ﻣﺎدي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻴﺰ ﺟﺴﻢ ﻣﺎدي اﺳﺖ‪ «.‬ﺷﻜﺎك ﭘﺮﺳﻴﺪ‪» :‬ﺧﺪا و روح‬ ‫ﭼﻄﻮر؟« زﻧﻮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺎدﻳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ از اﻳﻦ ﻣﻴﺰ ﻫﻢ ﻣﺎدي ﺗﺮﻧﺪ‪] «.‬ﭘﺮﺳﻴﺪ‪» [:‬ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻳﺎ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻳـﺎ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻢ اﺟﺴﺎم ﻣﺎدﻳﻨﺪ؟« زﻧﻮ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺎدﻳﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ زﻧﻮ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎري از دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﻌﺼﺐ ورزﻳﺪن در ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﺧﺎص ﺧﻮد دﭼﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﻤﺪهاي ﻛﻪ ﻣﻜﺘﺐ رواﻗﻴﺎن در ﻫﻤﺔ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﭘﺎي ﺑﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ ﻣﺮﺑﻮﻃﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺒـﺮ ﺟﻬـﺎﻧﻲ و اﺧﺘﻴـﺎر‬ ‫ﺑﺸﺮي‪ .‬زﻧﻮ ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺼﺎدف وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﺟﺮﻳﺎن اﻣﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺎﺑﻊ ﺟﺒﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫در اﺻﻞ ﻓﻘﻂ آﺗﺶ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﺳﭙﺲ ﻋﻨﺎﺻﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻮا و آب و ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺑﺘﺮدﻳﺞ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪهاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ دﻳﺮ ﻳﺎ زود ﻳﻚ آﺗﺶ ﺳﻮزي ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎﻧﻲ روي ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﺒﺪل ﺑﻪ آﺗﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ‬ ‫ﻧﻈﺮ رواﻗﻴﺎن اﻳﻦ آﺗﺶ ﺳﻮزي‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻬﺎن در آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬ﺳﺮﻣﻨﺰل ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﭘﺎﻳﺎن ﻳـﻚ دوره‬ ‫اﺳﺖ؛ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻲﻏﻴﺮاﻟﻨﻬﺎﻳﻪ ﺗﻜﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ روي ﻣﻲدﻫﺪ از اﻳﻦ ﭘﻴﺶ روي داده اﺳﺖ و از اﻳﻦ ﭘﺲ ﻧﻴﺰ‬ ‫روي ﺧﻮاﻫﺪ داد ‪ -‬ﻧﻪ ﻳﻜﺒﺎر‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﺑﺎر‪.‬‬ ‫ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻋﺎري از ﺷﺎدي و ﻧﺸﺎط ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ و از ﻫـﻴﭻ ﺟﻬﺘـﻲ ﺗﺴـﻠﻲ ﺑﺨـﺶﺗـﺮ از ﻣـﺎده ﮔﺮاﻳـﻲ‬ ‫ﻣﺘﻌﺎرف‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎده ﮔﺮاﻳﻲ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﺮﺳﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻘﻂ ﻳﻜﻲ از ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻲ ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﻬﻴﺎت ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎن اﻣﻮر ﻃﺒﻴﻌﺖ را »ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار«ي ﻛـﻪ در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل »ﺧـﺪاي ﻗـﺎدر ﻣﻨـﺎن«‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ اﺟﺰاﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗـﺎ اﺳـﺒﺎب ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺗﺤﻘـﻖ‬ ‫ﻏﺎﻳﺎت ﺧﺎﺻﻲ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻏﺎﻳﺎت را‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن و ارﺑﺎب اﻧﻮاع ﻣﺮﺑﻮط ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ در زﻧـﺪﮔﻲ آدﻣـﻲ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي داراي ﻏﺎﻳﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ آدﻣﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﺟـﺎﻧﻮران ﺑـﺮاي ﺧـﻮراك ﺧﻮﺑﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﺑﺮاي آزﻣﻮدن ﻣﻴﺰان دﻟﻴﺮي ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ؛ ﺣﺘﻲ ﺳﺎس ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﻲ ﻓﺎﻳﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺻﺒﺢ زود از ﺧـﻮاب‬ ‫ﺑﻴﺪار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻧﻤﻲ ﮔﺬارد ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه در رﺧﺘﺨﻮاب ﺑﻤﺎﻧﻴﻢ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﺑﺮﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﮔﺎه »ﺧﺪا« و ﮔﺎه »زﺋـﻮس« ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﻨﻜﺎ اﻳﻦ زﺋﻮس را از زﺋﻮﺳﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﻋﺘﻘﺎد ﻋﺎﻣﺔ ﻣـﺮدم ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬وي ﺑـﺮاي زﺋـﻮس‬ ‫ﻋﻮاماﻟﻨﺎس ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ او را ﺗﺎﺑﻊ زﺋﻮس رواﻗﻴﺎن ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺪا از ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬روح ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺎ در وﺟﻮد ﺧﻮد ﺑﻬﺮه اي از »آﺗـﺶ اﻟﻬـﻲ« دارﻳـﻢ‪ .‬ﻫﻤـﺔ اﺷـﻴﺎ‬ ‫اﺟﺰاي ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎﻫﻨﺪ‪ ،‬و آن »ﻃﺒﻴﻌﺖ« اﺳﺖ‪ .‬زﻧﺪﮔﻲ ﻓﺮدي ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺧﻮب اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬از ﻳـﻚ‬ ‫ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ زﻧﺪﮔﻴﻬﺎ ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺪانﺳﺎن اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﻣﻘـﺮر داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ از‬ ‫»ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻲ« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﮔﻴﻠﺒﺮت ﻣﻮري‪1. Gilbert Murray, The Stoic Philosophy, (1915), p. 25. - .‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻴﺎن □ ‪205‬‬

‫ﺟﻬﺖ دﻳﮕﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﻲ ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﺳﺖ ﻛـﻪ ارادة ﻓـﺮدي ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﻏﺎﻳﺘﻬـﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ از ﺟﻤﻠـﺔ‬ ‫ﻏﺎﻳﺘﻬﺎي ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ارادهاي ﻛﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﺧﺒﻴﺚ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺟﺒﺮاً از ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﺧﺪا ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻜﻢ اﺟﺒﺎر و اﺿﻄﺮار ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻛﻠﺌﺎﻧﺘﺲ ‪ Cleanthes‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﮕﻬﺎﻳﻲ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﺎري ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻧﺎﭼﺎرﻧﺪ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﮔﺎري ﺑﺮود آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺧﻮﺑﻲ در زﻧﺪﮔﻲ ﻓﺮد ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺳﻼﻣﺖ‪ ،‬ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﺛﺮوت‪ ،‬اﻫﻤﻴﺘـﻲ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺴﻜﻦ ﻓﻀﻴﻠﺖ اراده اﺳﺖ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﻲ ﻫﺮ ﻣﺮدي ﻫﺮ آﻧﭽﻪ واﻗﻌﺎً ﺧﻮب ﻳﺎ ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻘـﻂ ﺑـﻪ ﺧـﻮد آن ﻓـﺮد ﺑﺴـﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺟﺒﺎري زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧـﻮد را ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﻧﮕـﻪ دارد؛‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻘﺮاط ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻤﻴﺮد‪ .‬ﻣﺮدﻣﺎن دﻳﮕﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﻇﻮاﻫﺮ دﺳـﺖ دارﻧـﺪ؛‬ ‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﻛﺎﻣﻼً در اﺧﺘﻴﺎر ﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﻫﺮ ﻓﺮدي اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺎﻣﻞ دارد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮط ﻛﻪ ﻋﻨﺎن ﺧﻮد را از ﭼﻨﮓ ﺗﻤﺎﻳﻼت دﻧﻴﻮي ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤـﺎﻳﻼت ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﺑﺮ اﺛﺮ داوري ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﭼﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪي ﻛﻪ داروﻳﺶ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ در ﻫﻤﺔ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑـﺮاي آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ارزش اﺳﺖ ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺴﻠﻂ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻧﻴـﺮوي ﺧـﺎرﺟﻲ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ اورا از ﻓﻀـﻴﻠﺖ‬ ‫ﻣﺤﺮوم ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬اﺷﻜﺎﻻت ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﻀﻴﻠﺖ واﻗﻌﺎً ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻛﺎر ﺧﺪاي ﻗـﺎدر ﻣﻄﻠـﻖ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺪﻳﺪ آوردن ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران ﺑﻴﺸﻤﺎر ﭘﺪﻳﺪ آوردهاﻧﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﻳﮕﺎﻧـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ دﻳﮕﺮ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺳﺘﻢ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ زﻳﺮا ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ رواﻗﻴﺎن ﻫﺮﮔﺰ از ﺗﻜﺮار اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻤـﻲآﺳـﺎﻳﻨﺪ ‪-‬‬ ‫ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﺑﺮاي ﺳﺘﻤﻜﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﺳﺎزد ﺗﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺼﻴﻠﺖ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺟﻬﺎن ﺗﺎﺑﻊ ﺟﺒﺮ ﻣﺤﺾ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﭘﺲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻦ داراي ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺎﺷﻢ ﻳﺎ ﻧﺒﺎﺷﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺧﺒﻴﺚ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣـﺮا ﺧﺒﻴـﺚ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و آن آزادي و اﺧﺘﻴﺎري ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺮاﻳﻢ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫از ﻟﺤﺎظ ﻓﻜﺮ ﺟﺪﻳﺪ دﺷﻮار اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺷﻴﻔﺘﻪ و ﻣﺸﺘﺎق زﻧﺪﮔﻲ ﻓﻀﻴﻠﺖﻣﻨﺪاﻧﻪاي ﺑﺸﻮد ﻛﻪ ﭼﻴﺰي از آن ﺑﻪ دﺳﺖ‬ ‫ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎ ﻓﻼن ﭘﺰﺷﻚ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻴﻮع ﻃﺎﻋﻮن ﺟﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﻣﻲاﻧﺪازد ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ؛ زﻳـﺮا ﻣـﻲاﻧﺪﻳﺸـﻴﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﺑﺪ اﺳﺖ و ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ از وﺟﻮدش ﺑﻜﺎﻫﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻴﻤﺎري ﺑﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﭘﺰﺷﻚ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ آﺳـﻮده در ﺧﺎﻧـﻪ‬ ‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮ رواﻗﻴﺎن‪ ،‬ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﻏﺎﻳﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﻔﻌﻲ ﻋﺎﻳﺪ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﻫﺴـﺘﻲ را از‬ ‫ﻧﻈﺮﮔﺎه دوري ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻧﺎﺑﻮدي ﺟﻬﺎن در آﺗﺶ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه ﺗﻜﺮار ﺷﺪن ﺗﻤﺎم ﺟﺮﻳﺎن ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ .‬آﻳﺎ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﺑﻲﻧﺘﻴﺠﻪﺗﺮ از اﻳﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺷﺎﻳﺪ در ﺑﺮﺧﻲ ﺟﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺪت زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺮﻗﻲ و ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ دﻳﺪه ﺷﻮد؛ اﻣـﺎ از ﻧﻈـﺮ ﻛﻠـﻲ‬ ‫ﺟﺰ ﺗﻜﺮار ﻣﻜﺮرات ﭼﻴﺰي رخ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻨـﺎن دردﻧﺎﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺗـﺎب ﺗﺤﻤﻠﺸـﺎن را‬ ‫ﻧﺪارﻳﻢ اﻳﻦ اﻣﻴﺪ را دارﻳﻢ ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰﻫﺎ روزي ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮﺳﻨﺪ؛ اﻣﺎ رواﻗﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛـﻪ آﻧﭽـﻪ اﻛﻨـﻮن روي‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ روي ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻧﺰد ﺧﻮد ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم از ﻳﺄس‬ ‫ﺧﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺸﻜﻲ ﺧﺎص ﻓﻀﻴﻠﺖ رواﻗﻲ ﻫﻢ اﻓﺰوده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﻣﺬﻫﺐ رواﻗﻴﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷـﻮاﻫﺪ ﺑـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﻋﻮاﻃﻒ ﻣﺤﻜﻮﻣﻨﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﺣﻜﻴﻢ اﺣﺴﺎس دﻟﺴﻮزي ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ اﮔﺮ زن و ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻤﻴﺮﻧﺪ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ واﻗﻌـﻪ ﻣـﺎﻧﻊ‬ ‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺷﺨﺺ او ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﻋﻤﻴﻘﺎً ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬دوﺳﺘﻲ‪ ،‬ﻛﻪ اﭘﻴﻜﻮروس آن را ﺑﺪان ﺣﺪ ﻣﻲ ﺳﺘﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ‬ ‫اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﺼﻴﺒﺖ ﻓﻼن دوﺳﺖ آراﻣﺶ ﻣﻘﺪس اﻧﺴﺎن را ﺑﺮ ﻫﻢ زﻧﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﻣﻮﻇﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﭙﺮدازد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺠﺎل رﻋﺎﻳﺖ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ و ﻏﻴـﺮه را ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﻓﺎﻳﺪه رﺳﺎﻧﺪن ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺷﻮد؛ زﻳﺮا ﻓﻮاﻳـﺪي ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑﺮﺳـﺎﻧﺪ ‪-‬‬

‫‪ □ 206‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺻﻠﺢ ﻳﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﻮراك ﻣﺮدم ‪ -‬ﻓﻮاﻳﺪ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ؛ و در ﻫـﺮ ﺻـﻮرت ﺑـﺮاي اﻧﺴـﺎن ﻫـﻴﭻ ﭼﻴـﺰي ﺟـﺰ‬ ‫ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻫﻤﻴﺖ ﻧﺪارد‪ .‬رواﻗﻲ ﻓﻀﻴﻠﺘﻤﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﺧﻮﺑﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻓﻀﻴﻠﺘﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔـﺰ از ﺧـﺎﻃﺮ او‬ ‫ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ اش را ﻫﻤﭽﻮن ﺧﻮد دوﺳﺖ ﺑﺪارد؛ دوﺳﺘﻲ و ﻋﺸﻖ در ﺗﺼﻮري ﻛﻪ رواﻗﻴـﺎن از ﻓﻀـﻴﻠﺖ دارﻧـﺪ‬ ‫ﺟﺰ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﻄﺤﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻛﻪ از »ﻋﺸﻖ« ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻋﺎﻃﻔﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣـﻲﮔﻴـﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ اﺻـﻞ‬ ‫)‪ .(principle‬رواﻗﻴﺎن ﻋﺸﻖ ﻛﻠﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﺻﻞ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺻﻞ در ﺣﻜﻤﺖ ﺳﻨﻜﺎ و اﺧﻼف او دﻳـﺪه‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد؛ و ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻨﺎن ﻫﻢ آن را از رواﻗﻴﺎن ﭘﻴﺶ از ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻜﺘﺐ رواﻗﻴﺎن ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ ﺷﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺣﻜﻢ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﺧﻮد ﻧﺮم و ﻣﻼﻳﻢ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬وﺟﻮد ﺗﻨﺎﻗﺾ در ﻋﻘﺎﻳﺪﺷـﺎن آﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫ﻣﺮدﻣﺎﻧﻲ درآورد ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻬﺘﺮ از آﻧﻜﻪ در ﺻﻮرت ﺑﺮاﺋﺖ از ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﻲﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ رواﻗﻴﺎن ﺷـﺒﺎﻫﺖ دارد‪ ،‬ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺑﺮادر ﺧﻮد ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ او را دوﺳﺖ ﻣﻲ دارد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻗـﺎﻧﻮن اﺧـﻼق ﺣﻜـﻢ ﺑـﻪ ﻣﻬﺮﺑـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ؛ وﻟﻲ ﻣﻦ ﺷﻚ دارم در اﻳﻦ ﻛﻪ وي در زﻧﺪﮔﻲ ﺧﺼﻮﺻﻲاش ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻋﻤﻞ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﮕﺬارﻳﺪ از اﻳﻦ ﻛﻠﻴﺎت ﺑﮕﺬرﻳﻢ و ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻲ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫از آﺛﺎر زﻧﻮ ﻓﻘﻂ ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ 1.‬از اﻳﻦ ﻗﻄﻌﺎت ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ وي ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روح آﺗﺸﻴﻦ ﺟﻬﺎن‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﺮده و ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺟﻮﻫﺮ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﺟﻮﻫﺮ ﺧﺪا را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺗﺮﺗﻮﻟﻴـﺎن‬ ‫‪ Tertullian‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ زﻧﻮ‪ ،‬ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺴﻞ در ﺷﺒﻜﻪ ﻫﺎي ﻛﻨﺪو‪ ،‬در ﺟﻬﺎن ﮔﺴـﺘﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎ ﺑـﺮ‬ ‫ﻗﻮل دﻳﻮﮔﻨﺲ ﻻﺋﺮﺗﻴﻮس‪ ،‬زﻧﻮ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ »ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻠﻲ« ﻛﻪ ﻫﻤﺎن »ﺷﻌﻮر ﻋﺎﻟﻲ« اﺳﺖ و ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن زﺋﻮس اﺳﺖ ﻛﻪ »رﺋﻴﺲ ﻋﺎﻟﻲ« ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا‪ ،‬روح‪ ،‬ﺗﻘﺪﻳﺮ‪ ،‬زﺋـﻮس‪ ،‬ﻫﻤـﻪ ﻳـﻚ ﭼﻴﺰﻧـﺪ‪ .‬ﺗﻘـﺪﻳﺮ‬ ‫ﻧﻴﺮوﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎده را ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ درﻣﻲآورد‪ ،‬و »ﭘﺮوردﮔﺎر« و »ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﻧﺎﻣﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﭼﻴﺰﻧﺪ‪ .‬زﻧﻮ ﻋﻘﻴﺪه ﻧـﺪارد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪا ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﻻزم اﺳﺖ‪» .‬ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﭘﺮﺳﺘﺸـﮕﺎه را ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﻳﺎ ﻣﻘﺪس داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﺔ دﺳﺖ ﺑﻨﺎﻳﺎن و ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ و ﻣﻘﺪس ﻧﻴﺴﺖ‪ «.‬ﮔﻮﻳﺎ زﻧﻮ ﻫـﻢ‪،‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﻗﻴﺎن دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺘﺎرهﺑﻴﻨﻲ و ﻏﻴﺒﮕﻮﻳﻲ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺴﺮو ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وي ﺑﺮاي ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻗﺎﺋـﻞ‬ ‫ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﺪاﻳﻲ ﺑﻮد‪ .‬دﻳﻮﮔﻨﺲ ﻻﺋﺮﺗﻴﻮس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬رواﻗﻴﺎن ﻫﻤﻪ ﻏﻴﺐ ﮔﻮﻳﻲ را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﮔﺮ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﻘﺪﻳﺮ« وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻏﻴﺒﮕﻮﻳﻲ ﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ زﻧـﻮ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ ،‬رواﻗﻴـﺎن واﻗﻌﻴـﺖ داﺷـﺘﻦ ﻓـﻦ‬ ‫ﻏﻴﺒﮕﻮﻳﻲ را ﺑﺎ ذﻛﺮ ﻣﻮارد ﺻﺪق آن اﺛﺒﺎت ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ «.‬ﺧﺮﻳﺴﻴﭙﻮس ‪ Chrysippus‬ﻧﻴﺰ اﻳﻦ را ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ رواﻗﻴﺎن درﺑﺎرة ﻓﻀﻴﻠﺖ در آن ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ ﻛﻪ از آﺛﺎر زﻧﻮ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ زﻧﻮ ﺑﺪﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺎور داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﻠﺌﺎﻧﺘﺲ آﺳﻮﺳﻲ ‪ Cleanthse of Assos‬ﺧﻠﻒ ﺑﻼﻓﺼﻞ زﻧﻮ‪ ،‬ﺑﻪ دو ﻟﺤﺎظ ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴـﺖ‪ :‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ دﻳـﺪﻳﻢ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﺳﺎﻣﻮﺳﻲ را ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﺑﻪ ﺟﺎي زﻣﻴﻦ در ﻣﺮﻛـﺰ ﺟﻬـﺎن ﻗـﺮار‬ ‫داده اﺳﺖ؛ دوم‪» :‬ﺳﺮود زﺋﻮس« را‪ ،‬ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﭘﻮپ ‪ Pope‬ﻳﺎ ﻫﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ درس ﺧﻮاﻧﺪهاي در ﻗﺮن ﭘﺲ از ﻧﻴﻮﺗﻮن ﺳﺮوده‪،‬‬ ‫او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﻋﺎي ﻛﻮﺗﺎه ﻛﻠﺌﺎﻧﺘﺲ ﺣﺘﻲ از اﻳﻦ اﻧﺪازه ﻧﻴﺰ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲﺗﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺑﻨﻤﺎي راه ﻣﺮا‪ ،‬اي زﺋﻮس و ﺗﻮ اي ﺗﻘﺪﻳﺮ‪،‬‬ ‫راﻫﻢ ﺑﻨﻤﺎي‪.‬‬ ‫ﺑﻨﻤﺎي ﻛﻪ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﮕﻮ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻣﻘﺮر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻄﺎﻟﺐ زﻳﺮ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ »ادﻳﺎن اﺧﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺑﻮان ‪:‬‬ ‫‪Bevan, Later Greek Religions, p. Iff‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻴﺎن □ ‪207‬‬

‫راﻫﻢ ﺑﻨﻤﺎي‪.‬‬ ‫ﺑﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻢ ﻫﻮل و ﻫﺮاﺳﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﺳﺎﻟﻚ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻮام‪.‬‬ ‫راﻫﻢ ﺑﻨﻤﺎي‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻮ را اﺳﺘﻮار ﻧﺪارم‪،‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮا ﭘﺎي از اﻛﺮاه ﺑﻠﻨﮕﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺎز ﻫﻢ رﻫﻨﻮرد راه ﺗﻮام‪.‬‬ ‫ﺧﺮﻳﺴﻴﭙﻮس )‪ 207 -280‬ق‪.‬م‪ (.‬ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻛﻠﺌﺎﻧﺘﺲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاي ﭘﺮ ﻛﺎر ﺑﻮد و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛـﻪ ﻫﻔﺘﺼـﺪ و ﭘـﻨﺞ‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬وي ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻲ را ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺪون ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺧﺮﻳﺴﻴﭙﻮس ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻘـﻂ زﺋـﻮس‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ »آﺗـﺶ واﻻ«‬ ‫ﺟﺎوﻳﺪان اﺳﺖ؛ و ﺧﺪاﻳﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه‪ ،‬زاده ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺮد‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﻘﻴـﺪة وي ﺧـﺪا در ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫آﻣﺪن ﺑﺪي دﺧﺎﻟﺘﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ وي اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﺟﺒﺮﻳﺖ وﻓﻖ ﻣﻲداده اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺎي دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻴﻮة ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس درﺑﺎرة ﺑﺪي ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﺿﺪاد ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورﻧﺪ‪ ،‬و وﺟـﻮد ﺧـﻮﺑﻲ ﺑـﺪون‬ ‫ﺑﺪي ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻴﭻ ﻣﻬﻤﻠﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺪون ﺑـﺪي وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﺪي ﻣﻨﺎﻓﻲ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﻀﺎد ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ «.‬اﻣﺎ ﺑـﺮاي ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻓﻼﻃﻮن رﺟﻮع ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس‪.‬‬ ‫ﺧﺮﻳﺴﻴﭙﻮس ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺧﻮب ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ و ﺷﺨﺺ ﺑﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺪﺑﺨﺖ؛ و ﺳـﻌﺎدت ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﺧﻮب از ﻫﻴﭻ ﺟﻬﺘﻲ ﺑﺎ ﺳﻌﺎدت ﺧﺪا ﻓﺮق ﻧﺪارد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻪ آﻳﺎ روح ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈـﺮ‬ ‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻛﻠﺌﺎﻧﺘﺲ ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ارواح ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم آﺗﺶ ﺟﻬﺎﻧﻲ آﻳﻨﺪه )ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در وﺟﻮد ﺧـﺪا‬ ‫ﻣﺴﺘﻬﻠﻚ ﻣﻲﺷﻮد؛( وﻟﻲ ﺧﺮﻳﺴﻴﭙﻮس ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد ﻛﺴﺎن ﺧﺮدﻣﻨﺪ و ﺣﻜﻴﻢ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺮﻳﺴﻴﭙﻮس ﻛﻤﺘﺮ از رواﻗﻴﺎن دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺤـﺾ و ﻣﻄﻠـﻖ ﺑـﻮد؛ و در ﺣﻘﻴﻘـﺖ وي ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺳﺎﺳﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻗﻴﺎس ﺷﺮﻃﻲ و ﻣﻨﻔﺼﻞ او اﺻﻄﻼح »اﻧﻔﺼﺎل« را رواﻗﻴـﺎن آوردﻧـﺪ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ در دﺳـﺘﻮر‬ ‫زﺑﺎن و وﺟﻮه ﺻﺮف اﻧﻔﻌﺎل ﻧﻴﺰ از اﺑﺪاﻋﺎت آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ 1.‬ﺧﺮﻳﺴﻴﭙﻮس و ﺳﺎﻳﺮ رواﻗﻴﺎن ﻣﻠﻬﻢ از آﺛﺎر او ﻧﻈﺮﻳﺔ ﭘﻴﭽﻴﺪه اي درﺑﺎرة‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪة آن ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ اﺻﻮل و ﻋﻘﺎﻳﺪي را ﻧﻴﺰ ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﻛﻪ ﻣﻮرد »اﺟﻤﺎع ﻋـﺎم« اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ زﻧﻮ و رواﻗﻴﺎن روﻣﻲ ﻫﻤﺔ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻧﻈﺮي را ﺗﺎﺑﻊ و ﻓﺮع اﺧﻼق ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﻧـﻮ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬ ‫ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺎﻏﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻣﻨﻄﻖ دﻳﻮار و ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت درﺧﺘﺎن و اﺧﻼق ﻣﻴﻮه؛ ﻳـﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﺨـﻢﻣﺮﻏـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آن‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ ﭘﻮﺳﺖ و ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت ﺳﻔﻴﺪه و اﺧﻼق زرده اﺳﺖ‪ 2.‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺧﺮﻳﺴﻴﭙﻮس ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻧﻈـﺮي ﻗﺎﺋـﻞ‬ ‫ﺑﻪ ارزش ﻓﺮاوان ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻧﻔﻮذ وي را ﺑﺘﻮان ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪة اﻳﻦ اﻣﺮ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن رواﻗﻴﺎن ﻣﺮداﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎﻳﻲ در رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺧﺮﻳﺴﻴﭙﻮس‪ ،‬دو ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻬﻢ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻓﺮاواﻧـﻲ در ﻓﻠﺴـﻔﺔ رواﻗـﻲ ﭘﺪﻳـﺪ آوردﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ دو ﺗـﻦ ﭘـﺎﻧﺘﻴﻮس‬ ‫‪ Panaetius‬و ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﻮس ‪ Posidonius‬ﻧﺎم داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎﻧﺘﻴﻮس ﻣﻘﺪار ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈـﻪاي از ﺣﻜﻤـﺖ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ را داﺧـﻞ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻣﺎده ﮔﺮاﻳﻲ را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬وي از دوﺳﺘﺎن ﺳﻲ ﭘﻴـﻮ ‪ Scipio‬ي ﻛﻮﭼـﻚ ﺑـﻮد و در اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻫـﺎي‬ ‫ﺳﻴﺴﺮو‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ او ﺑﻪ روﻣﻴﺎن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ داﺷـﺖ‪ .‬ﭘﻮزﻳـﺪوﻧﻴﻮس‪ ،‬ﻛـﻪ ﺳﻴﺴـﺮو در رودز‬

‫‪1. See Barth, Die Stoa, 4th Edion, Stu3gart, 1922.‬‬ ‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪.‬‬

‫‪ □ 208‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ Rhodes‬ﻧﺰد او درس ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ در ﺳﻴﺴﺮو ﺗﺄﺛﻴﺮي ﺑﻴﺸﺘﺮ داﺷﺖ‪ .‬ﺧﻮد ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﻮس ﻧـﺰد ﭘـﺎﻧﺘﻴﻮس‪ ،‬ﻛـﻪ در ﺣـﺪود‬ ‫‪ 110‬ق‪.‬م‪ .‬درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬درس ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﻮس )از ﺣﺪود ‪ 135‬ﺗﺎ ‪ 51‬ق‪.‬م‪ (.‬ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺳﻮري ﺑﻮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺳﻠﻮﻛﻴﺎن ﻣﻨﻘﺮض ﺷـﺪ‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻛﻮدﻛﻲ را ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺳﻮرﻳﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ او ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏـﺮب ﺳـﻔﺮ ﻛﻨـﺪ و ﻧﺨﺴـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫آﺗﻦ‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺖ رواﻗﻲ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻏﺮﺑﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﺮود‪.‬‬ ‫او »ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮﻳﺶ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃﻠـﺲ‪ ،‬در آﻧﺴـﻮي دﻧﻴـﺎي ﻣﻜﺸـﻮف‪ ،‬ﻏـﺮوب ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬و دﻳـﺪ‬ ‫درﺧﺘﺎن ﺳﺎﺣﻞ آﻓﺮﻳﻘﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺎك اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﭘﺮ از ﺑﻮزﻳﻨﮕﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺑـﺮ در ﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎي دﻫﻜـﺪهﻫـﺎي آﻧﺴـﻮي ﺑﻨـﺪر ﻣﺎرﺳـﻲ‬ ‫ﻛﻠﻪﻫﺎي آدﻣﻲ آوﻳﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ آدﻣﻴﺨﻮاري ﻣﻨﻈﺮهاي اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻫﺮ روز ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧـﻮرد‪ 1.‬ﭘﻮزﻳـﺪوﻧﻴﻮس‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري در زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬و در واﻗﻊ ﻳﻜﻲ از ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻣﺴﺎﻓﺮت او اﺷـﺘﻴﺎق او ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ و ﺗﺤﻘﻴـﻖ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺰر و ﻣﺪ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻤﻲ ﺷﺪ‪ .‬وي در زﻣﻴﻨـﺔ ﻧﺠـﻮم ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت درﺧﺸـﺎن ﻛـﺮد‪ ،‬و‬ ‫‪2‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﺔ وي درﺑﺎرة ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬در زﻣـﺎن ﻗـﺪﻳﻢ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﻮس ﻣﻮرخ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻮد و ﻛﺎر ﭘﻮﻟﻴﺒﻴﻮس ‪ Polybius‬را دﻧﺒﺎل ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻌﺮوﻓﻴـﺖ وي ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف اﻟﺘﻘﺎﻃﻲ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ وي ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﻓﻼﻃﻮن را‪ ،‬ﻛـﻪ ﻇـﺎﻫﺮاً در دورة ﺷـﻜﺎﻛﻴﺖ آﻛـﺎدﻣﻲ ﻓﺮاﻣـﻮش‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻲ درآﻣﻴﺨﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﻮس ﺑﻪ اﻓﻼﻃﻮن در ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ وي راﺟﻊ ﺑﻪ روح و زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣـﺮگ ﻫﻮﻳﺪاﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺎﻧﺘﻴﻮس‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از رواﻗﻴﺎن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ روح ﻫﻤﺮاه ﺑﺪن ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﻮس‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ ،‬ﮔﻔﺖ ﻛﻪ روح در ﻫـﻮا زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫را اداﻣﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ آﺗﺶ ﺳﻮزي ﺟﻬﺎﻧﻲ رخ دﻫﺪ‪ .‬دوزخ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ وﻟﻲ ﻣﺮدم ﺑﺪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣـﺮدم ﺧـﻮب‬ ‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﮔﻨﺎه ﺣﺒﺎﺑﻬﺎي روح را ﮔﻞ آﻟﻮد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻤﻲ ﮔﺬارد ﻛﻪ روح ﺑـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ روح ﻧﻴـﻚ اوج ﺑﮕﻴـﺮد‪.‬‬ ‫ارواحِ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﺎك ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺠﺴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ارواﺣـﻲ ﻛـﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘـﺎً ﻓﻀـﻴﻠﺘﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺑـﻪ ﻓﻠـﻚ‬ ‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻋﺮوج ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻤﺎﺷﺎي ﮔﺮدش ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻣﻲﮔﺬارﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ارواح ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﻪ ارواح دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻛﻤﻚ ﻛﻨﻨﺪ؛ و اﻳﻦ اﻣﺮ )ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﻮس( ﺣﻘﻴﻘﺖ داﺷﺘﻦ ﻋﻠﻢ ﺳﺘﺎرهﺑﻴﻨﻲ را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻮان ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﻮس ﺑﺎ اﺣﻴﺎي ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ اورﻓﺌﻮﺳـﻲ و دﺧﺎﻟـﺖ دادن ﻋﻘﺎﻳـﺪ »ﻧـﻮ ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮري«‬ ‫‪ Neo-Pythagorean‬راه را ﺑﺮاي ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ ‪ Gnosticism‬ﻫﻤﻮار ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ و ﺑﺴـﻴﺎر درﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻗﺪوﻣﺶ ﺑﺮاي ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﻮس ﻧﺤﻮﺳﺖ داﺷﺖ ﻛﻴﺶ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻧﺒـﻮد ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻓﺮﺿﻴﺔ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻠﺌﺎﻧﺘﺲ ﺣﻖ داﺷﺖ ﻛﻪ ارﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﺳﺎﻣﻮﺳﻲ را دﺷﻤﻨﻲ ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻲ )ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻪ از ﺣﻴﺚ ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ( اﻫﻤﻴﺘﺸﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از رواﻗﻴﺎن ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ‬ ‫از ﺳﻪ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻨﻜﺎ‪ ،‬اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس‪ ،‬و ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ وزﻳﺮ و ﻏـﻼم و‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻨﻜﺎ )از ﺣﺪود ‪ 3‬ق‪.‬م‪ .‬ﺗﺎ ‪ 65‬ﻣﻴﻼدي( ﻳﻚ ﺗﻦ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺪرش ﻣﺮدي درس ﺧﻮاﻧـﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ در رم زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺳﻨﻜﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺳﻴﺎﺳﺖ وارد ﺷﺪ و ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺗﻮﻓﻴـﻖ ﻳﺎﻓـﺖ‪ ،‬ﺗـﺎ آﻧﻜـﻪ در ﺳـﺎل ‪ 41‬ﻣـﻴﻼدي اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﻛﻠﻮدﻳـﻮس‬ ‫‪ Claudius‬او را ﺑﻪ ﺟﺰﻳﺮة ﻛﻮرس ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﺳـﻨﻜﺎ دﺷـﻤﻨﻲ ﻣﻠﻜـﻪ ﻣﺴـﺎﻟﻴﻨﺎ ‪ Messalina‬را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘـﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﮔﺮﻳﭙﻴﻨﺎ ‪ ،Agrippina‬زن دوم ﻛﻠﻮدﻳﻮس‪ ،‬ﺳﻨﻜﺎ را در ‪ 48‬ﻣﻴﻼدي از ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺑﺎز ﺧﻮاﻧـﺪ و او را آﻣﻮزﮔـﺎر ﭘﺴـﺮ ﻳـﺎزده ﺳـﺎﻟﺔ‬ ‫»رواﻗﻴﺎن و ﺷﻜﺎﻛﺎن« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺑﻮان‪1. Bevan, Stoics and Scepcs, P. 88. - .‬‬ ‫‪ .2‬وي ﺗﺨﻤﻴﻦ زد ﻛﻪ اﮔﺮ از ﻛﺎدﻳﺰ ‪ Cadiz‬ﻛﺸﺘﻲ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺮب ﺑﺮاﻧﻴﻢ ﭘﺲ از ﭘﻴﻤﻮدن ‪ Stade 70,000‬ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺧـﻮاﻫﻴﻢ رﺳـﻴﺪ‪.‬‬ ‫»اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺒﻨﺎي اﺻﻠﻲ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﻛﻠﻤﺐ ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫‪Tarn, Hellenisc Civilizaon, p. 249.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻴﺎن □ ‪209‬‬

‫ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺳﻨﻜﺎ در ﻣﻮرد ﺷﺎﮔﺮدش ﺑﻪ ﻗﺪر ارﺳﻄﻮ ﺑﺨﺘﻴﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺷﺎﮔﺮدش اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻧﺮون ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻨﻜﺎ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺗﻦ رواﻗﻲ رﺳﻤﺎً از ﺛﺮوت و ﻣﻜﻨﺖ ﺑﻴﺰار ﺑﻮد ﻋﻤﻼً داراﻳﻲ ﻓﺮاوان ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗـﻮﻟﻲ ﺑـﺮ ﺳﻴﺼـﺪ ﻣﻴﻠﻴـﻮن‬ ‫ﺳﺴﺘﺮس ‪) Sesterce‬در ﺣﺪود ﺷﺸﺼﺪ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻮﻣﺎن( ﺑﺎﻟﻎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ دﻳـﻮ ‪ Dio‬وي ﻣﻘـﺪار زﻳـﺎدي از اﻳـﻦ‬ ‫ﭘﻮل را از راه ﻗﺮض دادن ﭘﻮل در ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬و ﻧﺮخ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﺑﺖ ﺳﻮد ﭘﻮل ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﻳﻜـﻲ از ﻋﻠـﻞ روي‬ ‫ﻧﻤﻮدن اﻧﻘﻼب در آن ﻛﺸﻮر ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻘﻴﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻠﻜﻪ ﺑﻮدﻳﺴـﻴﺎ ‪ Boadicea‬ﺷﻮرﺷـﻲ‬ ‫را ﺑﺮ ﺿﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داراﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة آﻧﺎن ﭘﻴﺸﻮاي ﻣﻜﺘﺐ زﻫﺪ و رﻳﺎﺿﺖ ﺑﻮده رﻫﺒﺮي ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﺮون ﻟﮕﺎم ﮔﺴﻴﺨﺘﻪﺗﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻨﻜﺎ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ از ﻛﺎر ﻣﻲ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ‪ -‬ﺑﻪ ﺣﻖ ﻳﺎ ﻧـﺎﺣﻖ ‪ -‬ﻣـﺘﻬﻢ ﺷـﺪ‬ ‫ﻛﻪ در ﺗﻮﻃﺌﺔ وﺳﻴﻌﻲ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻏﺮض از آن ﻛﺸﺘﻦ ﻧﺮون و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪن ﻳﻚ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺟﺪﻳﺪ ‪ -‬ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ﺧﻮد‬ ‫ﺳﻨﻜﺎ ‪ -‬ﺑﻮده اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪاش از راه ﻟﻄﻒ و ﻣﺮﺣﻤﺖ ﺑﻪ او اﺟﺎزه داده ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻛﺎر ﺳﻨﻜﺎ ﻋﺒﺮت اﻧﮕﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﺗﺼﻤﻴﻢ اﻣﭙﺮاﺗﻮر آﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ وﺿﻴﺘﻨﺎﻣﻪاي ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻮن‬ ‫ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﺎري ﭼﻨﻴﻦ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻓﺮﺻﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادة ﮔﺮﻳﺎن ﺧﻮد رو ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻏﻢ ﻣﺨﻮرﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺷﻤﺎ ﻣﻴﺮاﺛﻲ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﻲ ﮔﺬارم ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از ﻣﺎل دﻧﻴﺎ ارزش دارد‪ ،‬و آن ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺳﺮﻣﺸﻖ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺳﺖ؛« ﻳـﺎ‬ ‫ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ‪ .‬آﻧﮕﺎه رگ ﺧﻮد را ﺑﺮﻳﺪ و دﺑﻴﺮاﻧﺶ را ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺳﺨﻨﺎن دم واﭘﺴﻴﻦ را ﻳﺎدداﺷﺖ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺗﺎﺳـﻴﺘﻮس‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وي ﺗﺎ ﻟﺤﻈﺔ آﺧﺮ ﻫﻢ ﻧﻈﻘﺶ ﻛﻮر ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺑﺮادرزادهاش ﻟﻮﻛﺎن ‪ Lucan‬ﺷﺎﻋﺮ ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﺎن ﻫﻨﮕﺎم دﭼـﺎر ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻣﺮگ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﻌﺮﻫﺎي ﺧﻮدش درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪ‪ ،‬درﺑﺎرة ﺳـﻨﻜﺎ ﺑﻴﺸـﺘﺮ از روي ﻋﻘﺎﻳـﺪش ﻛـﻪ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑﻮد داوري ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از روي ﻛﺎرﻫﺎﻳﺶ ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻮك ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺗﻦ از روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺻـﺪر ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﻣـﺪﻋﻲ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻨﻜﺎ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻛﺴﺎﻧﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻳﺮوم ﻗﺪﻳﺲ ‪ St. Jerom‬ﺑﺮ آن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻨﻜﺎ و ﭘـﻮﻟﺲ رﺳـﻮل ﺑـﺎ‬ ‫ﻫﻢ ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس )ﻣﺘﻮﻟﺪ در ﺣﺪود ‪ 60‬و ﻣﺘﻮﻓﻲ در ﺣﺪود ‪ 100‬ﻣﻴﻼدي( ﻛﺴﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺳـﻨﻜﺎ ﺗﻔـﺎوت ﺑﺴـﻴﺎر دارد ‪-‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻓﺮاوان ﻣﻴـﺎن آﻧﻬـﺎ دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬اﭘﻴﻜﺘﺘـﻮس ﻳـﻚ ﺗـﻦ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ و در اﺑﺘـﺪا ﺑـﺮدة‬ ‫اﭘﺎﻓﺮودﻳﺘﻮس ‪ Epaphroditus‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد از ﺑﺮدﮔﺎن آزاد ﺷﺪة ﻧﺮون ﺑﻮد و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ وزارت او رﺳـﻴﺪ‪ .‬اﭘﻴﻜﺘﺘـﻮس ﻟﻨـﮓ‬ ‫ﺑﻮد و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺠﺎزاﺗﻬﺎي ﺷـﺪﻳﺪ دورة ﺑﺮدﮔـﻲ ﺑـﺪﻳﻦ ﺣـﺎل اﻓﺘـﺎده ﺑـﻮد‪ .‬وي ﺗـﺎ ﺳـﺎل ‪ 90‬ﻣـﻴﻼدي در رم‬ ‫ﻣﻲ زﻳﺴﺖ و ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲ ﻛﺮد و در آن ﺳﺎل اﻣﭙﺮاﺗﻮر دوﻣﻴﺴﻴﻦ ‪ ،Domitian‬ﻛﻪ اﻫﻞ ﻓﻜﺮ ﺑـﻪ ﻛـﺎرش ﻧﻤـﻲآﻣﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﺔ روم را ﻧﻔﻲ ﺑﻠﺪ ﻛﺮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻮﭘﻮﻟﻴﺲ ‪ Nicopolis‬واﻗـﻊ در اﭘﻴـﺮوس ‪ Epirus‬رﻓـﺖ و ﭘـﺲ از‬ ‫آﻧﻜﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺪرﻳﺲ ﭘﺮداﺧﺖ در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس )‪ 180 - 121‬ﻣﻴﻼدي( در آن ﻛﻔﺔ ﺗﺮازوي اﺟﺘﻤﺎع ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬وي ﻓﺮزﻧﺪﺧﻮاﻧـﺪة اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﻧﻴـﻚ‬ ‫ﺳﻴﺮت آﻧﺘﻮﻧﻴﻨﻮس ‪ Antoninus‬ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻋﻤﻮ و ﭘﺪر زن او ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻣـﺎرﻛﻮس اورﻟﻴـﻮس ﻛـﻪ در‬ ‫‪ 161‬ﻣﻴﻼدي ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﺷﺪ ﻫﻤﻮاره ﻳﺎد او را ﮔﺮاﻣﻲ ﻣﻲداﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس در دورة ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ در راه ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻓﻀﻴﻠﺖ رواﻗﻲ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪ‪ .‬وي اﺣﺘﻴﺎج ﻣﺒﺮﻣـﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻴﺒﺎﻳﻲ‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬زﻳﺮا دورة ﺳﻠﻄﻨﺘﺶ ﺑﺎ ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣﻴﻦ ﻟﺮزه و ﻧﺎﺧﻮﺷﻴﻬﺎي ﻫﻤﻪﺟﺎﮔﻴﺮ و ﺟﻨﮕﻬـﺎي دراز و دﺷـﻮار و‬ ‫ﻃﻐﻴﺎﻧﻬﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺘﺎب »اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ« ‪ Meditations‬ي او‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺧﻮد اوﺳﺖ‪ ،‬و ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻧﺘﺸﺎر‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ او وﻇﺎﻳﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲاش را ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺎري ﺑﺮ دوش ﺧـﻮد اﺣﺴـﺎس ﻣـﻲ ﻛـﺮده و از‬ ‫ﺧﺴﺘﮕﻲ ﺷﺪﻳﺪ رﻧﺞ ﻣﻲﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﭘﺴﺮش ﻛﻮﻣﻮدوس ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي او ﻧﺸﺴﺖ ﻳﻜﻲ از ﻧﺎﺑﻜﺎرﺗﺮﻳﻦ اﻓـﺮاد ﮔـﺮوه اﻧﺒـﻮه‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﻧﺎﺑﻜﺎر از ﻛﺎر درآﻣﺪ؛ وﻟﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺪرش زﻧـﺪه ﺑـﻮد ﺗﻤـﺎﻳﻼت ﭘﻠﻴـﺪ ﺧـﻮد را ﭘﻮﺷـﻴﺪه ﻧﮕـﻪ دارد‪.‬‬ ‫ﻓﺎوﺳﺘﻴﻨﺎ‪ ،‬زن ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﺑﻮد؛ وﻟﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺪو ﮔﻤﺎن ﺑﺪ ﻧﺒﺮد و ﭘﺲ‬ ‫از ﻣﺮگ آن زن ﺑﺮاي ﺗﺠﻠﻴﻞ روح او ﻣﺘﻘﺒﻞ زﺣﻤﺖ ﻓﺮاوان ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺑـﺪﻳﻦ ﻋﻨـﻮان ﻛـﻪ دﻳـﻦ‬

‫‪ □ 210‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫رﺳﻤﻲ را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﺮار ﻣﻲداد‪ ،‬زﻳﺮا دﻳﻦ رﺳﻤﻲ را از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻻزم ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬در ﻫﻤﺔ ﻛﺎرﻫـﺎﻳﺶ‬ ‫ﺟﺪﻳﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ داد‪ ،‬وﻟﻲ در اﻛﺜﺮ آﻧﻬﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ .‬ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس داراي ﺳﻴﻤﺎﻳﻲ ﻏﻢ اﻧﮕﻴـﺰ اﺳـﺖ‪ .‬وي ﻳـﻚ‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ از ﺗﻤﺎﻳﻼت دﻧﻴﻮي را ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛـﺮد‪ ،‬و ﺗﻤـﺎﻳﻠﻲ ﻛـﻪ در ﻧﻈـﺮ او ﺑـﻴﺶ از ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﻓﺮﻳﺒﻨﺪه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ آرام و آﺳﻮدهاي ﺑﻴﺮون از ﺷﻬﺮ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد‪ .‬وي ﻫﺮﮔﺰ ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﺮاي ﺗﺴﻠﻴﻢ‬ ‫ﺷﺪن ﺑﺪﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎورد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از »اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ«ي او در اردوﮔﺎﻫﻬﺎ و ﻧﺒﺮدﮔﺎﻫﻬﺎي دوردﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ؛‬ ‫و ﺳﺨﺘﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺒﺮدﻫﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺮگ او ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس و ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس در ﻫﻤﺔ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴـﻔﻲ اﺗﻔـﺎق ﻧﻈـﺮ دارﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﺮ ﻋﺼﺮي ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ ،‬وﺿﻊ ﻓﺮدي ﻛﻤﺘﺮ از آﻧﭽـﻪ ﮔـﺎﻫﻲ ﻣـﻲﭘﻨﺪارﻧـﺪ در‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻓﺮدي ﺗﺄﺛﻴﺮ دارد‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً وﺳﻌﺖ ﻧﻈﺮ ﺧﺎﺻﻲ دارﻧﺪ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺣﻮادث زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﺗـﺎ ﺣـﺪ زﻳـﺎدي ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺴﺎب ﻧﻴﺎورﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﻣﺤﺎﺳﻦ و ﻣﻌﺎﻳﺐ ﺑﺰرگ زﻣﺎن ﺧﻮد ﻓﺎرغ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻧﺎﻣﺴـﺎﻋﺪ ﺑـﻪ‬ ‫اﺧﺘﺮاع وﺳﻴﻠﺔ ﺗﺴﻼي ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬و در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺧﺎﻟﺺ ﻓﻜﺮ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺒﻮن ‪ ،Gibbon‬ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻔﺼﻞ او ﺑﺎ ﺷﺮح ﻛﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﻛﻮﻣﻮدوس آﻏﺎز ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻗـﺮن‬ ‫ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻫﻤﺪاﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ دورة آﻧﺘﻮﻧﻴﻦﻫﺎ ‪ Antonines‬را ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪» .‬اﮔﺮ از ﻛﺴﻲ ﺑﺨﻮاﻫﻨـﺪ ﺗـﺎ دورهاي‬ ‫از ﺗﺎرﻳﺦ را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در آن دوره ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﺑﻴﺶ از ﻣﻮاﻗﻊ دﻳﮕﺮ از ﺳﻌﺎدت و ﺛﺮوت ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ‬ ‫ﺑﻲ ﺗﺮدﻳﺪ دوره اي را اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ از ﻣﺮگ دوﻣﻴﺴﻴﻦ آﻏﺎز ﻣـﻲ ﺷـﻮد و ﺑـﺎ ﺗﺎﺟﮕـﺬاري ﻛﻮﻣـﻮدوس ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ‪ «.‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮدﮔﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ رﻧﺠﻬﺎي ﺗﻮاﻧﻔﺮﺳﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮد و ﻧﻴﺮوي دﻧﻴﺎي‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ را از رﻳﺸﻪ ﻣﻲﺧﻮرد‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎﻳﺸﻬﺎي ﮔﻼدﻳﺎﺗﻮري و ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺟﺎﻧﻮران وﺣﺸﻲ ﻣﺮﺳـﻮم ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﻛﺎرﻫـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﺪت ﺳﺘﻤﮕﺎراﻧﻪ و ﺧﻮﻧﺨﻮاراﻧﻪ ﺑﻮد و ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﭘﺴﺖ ﺷﺪن ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ ﻟﺬت ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ ﺑﻮده‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﮔﻼدﻳﺎﺗﻮرﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ُﻛﻨﺪ ﻧﺒﺮد ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻓﺮﻣـﺎن دواﻣـﻲ‬ ‫ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ وي ﺑﺮاي ﻣﻨﻊ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺟﺎﻧﻮران وﺣﺸﻲ ﻛﺎري ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ در‬ ‫ﻛﺎﻫﺶ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺷﻬﺮ رم ﺑﻪ ﻓﺮوش آزاد ﻏﻠﺔ اﻳﺎﻻت اﺗﻜﺎ داﺷـﺖ‪ .‬ﻫﻤـﺔ اﺧﺘﻴـﺎرات در دﺳـﺖ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر و وزﻳـﺮان او ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﺮﺻﺔ ﭘﻬﻨﺎور اﻣﭙﺮاﺗﻮري‪ ،‬ﺟﺰ از ﺳﺮداراﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﺴﺘﻪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻛﺎري ﺟـﺰ‬ ‫ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﺮدم ﺧﻮﺑﻴﻬﺎ را در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺟﺴﺘﻨﺪ و در ﻧﻈﺮ آﻧﺎن آﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺧـﻮد ﻣـﻼل آور و ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻠﺶ ﻫﺮاس اﻧﮕﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻟﺤﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس را ﺑﺎ ﻟﺤﻦ ﺑﻴﻜﻦ ‪ Bacon‬ﻳـﺎ ﻻك ‪ Locke‬ﻳـﺎ‬ ‫ﻛﻨﺪورﺳﻪ ‪ Condorecet‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﻢ ﻓﺮق ﻣﻴﺎن ﻋﺼﺮ ﺧﺴﺘﻪ و ﻋﺼﺮ اﻣﻴﺪوار را ﻋﻴﺎن ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬در ﻋﺼﺮ اﻣﻴﺪوار‪ ،‬ﻣﻌﺎﻳﺐ‬ ‫ﻋﻈﻴﻢ ﻣﻮﺟﻮد را ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺤﻤﻞ ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻳﺐ ﮔﺬراﻧﻨﺪ؛ وﻟﻲ در ﻋﺼﺮ ﺧﺴﺘﻪ ﺣﺘـﻲ ﻣﺤﺎﺳـﻦ‬ ‫واﻗﻌﻲ ﻫﻢ رﻧﮓ و ﺑﻮي ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﺧﻼق رواﻗﻴﺎن ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ زﻣﺎن اﭘﻴﻜـﻮروس و ﻣـﺎرﻛﻮس اورﻟﻴـﻮس ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﻳﻦ اﺧﻼق ﺗﺤﻤﻞ را ﺑﻪ ﺟﺎي اﻣﻴﺪ ﻣﺒﻨﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻲﺷﻚ از ﻟﺤﺎظ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲِ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮران آﻧﺘﻮﻧﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﺼﺎر ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎن رﻧﺴﺎﻧﺲ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد؛ وﻟـﻲ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت دﻗﻴﻖ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از روي آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎرﻳﺶ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ‬ ‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪-‬روﻣﻲ در ﻧﻮاﺣﻲ زراﻋﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻤﺪن در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﺣﺘﻲ در درون ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻃﺒﻘﺔ ﻛﺎرﮔﺮي وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ از ﻓﻘﺮ ﻓﺮاوان رﻧﺞ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﻃﺒﻘﺔ ﺑﺮدﮔـﺎن ﻫـﻢ ﻋﻈـﻴﻢ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫روﺳﺘﻮوﺗﺴﻒ ‪ Rostovtseff‬ﺑﺤﺜﻲ درﺑﺎرة اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪: 1‬‬

‫‪» .1‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي اﻣﭙﺮاﺗﻮري رم‪ «.‬ﺗﺄﻟﻴﻒ روﺳﺘﻮوﺗﺴﻒ ‪:‬‬ ‫‪Rostovtseff, The Social and Economic History of the Roman Empire, p. 179.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻴﺎن □ ‪211‬‬

‫»ﺗﺼﻮر اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻧﻤﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﺷﺎن ﺟﺎﻟﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎ ﺑﺮ ﻣـﻲآﻳـﺪ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﻜﻮه و ﺟﻼل ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻗﻠﻴﺖ ﻛﻮﭼﻜﻲ از ﺟﻤﻌﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺣﺘﻲ آﺳﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﻗﻠﻴﺖ ﻛﻮﭼﻚ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ‬ ‫ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎﻟﻨﺴﺒﻪ ﺿﻌﻴﻒ ﺗﻜﻴﻪ داﺷﺖ؛ و ﺗﻮدهﻫﺎي وﺳﻴﻊ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺷﻬﺮ ﻳﺎ درآﻣﺪي ﺑﺴﻴﺎر ﻧـﺎﭼﻴﺰ داﺷـﺘﻨﺪ ﻳـﺎ در ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬ ‫ﻓﻘﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺛﺮوت ﺷﻬﺮﻫﺎ را زﻳﺎد ﺑﺰرگ ﺟﻠﻮه دﻫﻴﻢ‪ .‬ﻧﻤﺎي ﻇﺎﻫﺮي آن ﻏﻠﻂ اﻧﺪاز اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺮ روي ﺧﺎك در ﺟﺴﻢ ﺧﺎﻛﻲ زﻧﺪاﻧﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس ﻧﻘـﻞ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫وي ﻫﻤﻮاره ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﺗﻮ روح ﺣﻘﻴﺮي ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﺎزهاي را ﺑﺮ دوش ﻣﻲﻛﺸﻲ‪ «.‬زﺋﻮس ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺟﺴـﻢ را‬ ‫آزاد ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻬﺮهاي از اﻟﻮﻫﻴﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﭘﺪر آدﻣﻴﺎن اﺳﺖ و ﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻳﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ‪:‬‬ ‫»ﻣﻦ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ آﺗﻨﻲ ﻫﺴﺘﻢ‪ «.‬ﻳﺎ‪» :‬ﻣﻦ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ روﻣﻲ ﻫﺴﺘﻢ‪ «.‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﻣﻦ ﻳﻜﻲ از اﻓـﺮاد ﺟﻬـﺎن ﻫﺴـﺘﻢ‪ «.‬اﮔـﺮ‬ ‫ﺷﻤﺎ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﻗﻴﺼﺮ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ و اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻛﺮد؛ ﭘﺲ اﻛﻨﻮن از اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺧﺪا ﻫﺴـﺘﻴﺪ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﭼﻘﺪر اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ و اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻛﻨﻴﺪ؟ اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺧـﻮﺑﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺧـﻮاﻫﻴﻢ دﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﺑـﺪﻳﻲ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ داﻣﻨﮕﻴﺮﺗﺎن ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻤﻴﺮم‪ .‬وﻟﻲ آﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻧﺎﻟﻪ و زاري ﻫﻢ ﺑﻤﻴﺮم؟ ﺑﺎﻳﺪ زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﻮم‪ .‬وﻟﻲ آﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻴﻮن ﻫﻢ ﺑﻜـﻨﻢ؟ ﺑﺎﻳـﺪ ﺗﺒﻌﻴـﺪ‬ ‫ﺷﻮم‪ .‬وﻟﻲ آﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﻦ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ روي ﺧﻨﺪان و ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺻﻠﺢ و ﺻﻔﺎ ﺑﺮوم؟ »راز را ﺑﮕﻮ‪ «.‬ﻣﻦ از ﮔﻔـﺘﻦ‬ ‫راز ﺳﺮ ﺑﺎز ﻣﻲزﻧﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ‪» .‬وﻟﻲ ﺗﻮ را ﺑﻪ زﻧﺠﻴﺮ ﻣﻲﻛﺸﻢ‪ «.‬ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ‪ ،‬اي ﻣـﺮدك؟ ﻣـﺮا‬ ‫ﺑﻪ زﻧﺠﻴﺮ ﻣﻲﻛﺸﻲ؟ آري ﭘﺎﻳﻢ را ﺑﻪ زﻧﺠﻴﺮ ﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺸﻴﺪ؛ وﻟﻲ ارادهام را ﭼﻄﻮر؟ ﻧﻪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ زﺋﻮس ﻫـﻢ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺮ آن‬ ‫دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪» .‬ﺗﻮ را زﻧﺪاﻧﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ «.‬ﻣﻨﻈﻮرت اﻳﻦ ﭘﺎره ﺟﺴﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دارم‪» .‬ﺳﺮت را ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮﻳﺪ‪ «.‬ﭼـﺮا؟ ﻣـﻦ‬ ‫ﭼﻪ وﻗﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻛﺴﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﺳﺮم را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺮﻳﺪ؟‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ در ﭘﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲرود ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﺳﺮﻣﺸﻖﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ روز ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﻳﻨﻬﺎ ﺧﻮد را ورزﻳﺪه ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ از ﺧﺪا اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺧﻮب از ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» .‬ﺳﺮﺑﺎز ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲﺧﻮرد ﻛﻪ ﺣﺮﻣﺖ‬ ‫ﻗﻴﺼﺮ را ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﮕﻪ دارد؛ وﻟﻲ ﻣﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ اﺣﺘﺮام ﺧﻮد را ﻧﮕﻪ دارﻳﻢ‪» 2«.‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﻤﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺧﺎك ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮي از ﻓﺮار ﺳﺮ ﺑﻪ آﻧﭽـﻪ روي ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻧﮕـﺮان‬ ‫‪3‬‬ ‫اﺳﺖ؛ و ﺷﻤﺎ ﺑﺎﻳﺪ رﺿﺎﻳﺖ او را ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻣﻘﺪم ﺑﺪارﻳﺪ‪«.‬‬ ‫ﭘﺲ ﻳﻚ ﺗﻦ رواﻗﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ؟‬ ‫ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﻤﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ در ﻗﺎﻟﺐ داورﻳﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮدش ﺟﺎري ﻣﻲﺷﻮد رﻳﺨﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻨـﺎن ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻣﺠﺴﻤﺔ ﻛﺎر ﻓﻴﺪﻳﺎس ‪ Phidias‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻫﻨﺮ ﭘﻴﻜﺮ ﺗﺮاﺷﻲ ﻓﻴﺪﻳﺎس ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﻤﺎﻳﻴـﺪ‬ ‫ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ و در ﺣﻴﻦ ﺧﻄﺮ ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ و در ﺣﺎل ﻧﺰع ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ و در ﻗﻴـﺪ ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﺧﻮﺷـﺒﺨﺖ و در‬ ‫زﻳﺮ ﺑﺎر ﻧﻨﮓ ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬او را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﻤﺎﻳﻴﺪ؛ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ از دﻳﺪن ﻳﻚ ﺗﻦ رواﻗﻲ ﺧﺮﺳﻨﺪ ﺧـﻮاﻫﻢ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻴﺪ ﻳﻚ ﺗﻦ رواﻗﻲ ﻛﺎﻣﻞ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﻤﺎﻳﻴﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﻤﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ در راه ﻛﻤـﺎل ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻛﺴـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻗﺪم در اﻳﻦ راه ﻧﻬﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻤﺖ را در ﺣﻖ ﻣﻦ ﺑﻜﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﭘﻴﺮﻣـﺮدي ﭼـﻮن ﻣـﻦ از ﻧﺸـﺎن دادن ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻧﺪﻳﺪهام درﻳﻎ ﻣﻜﻨﻴﺪ‪ .‬ﭼﻪ! آﻳﺎ در اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪاﻳﺪ ﻛﻪ زﺋﻮس ﻳﺎ ﻓﻴﺪﻳﺎس ﻳﺎ آﺗﻨـﺎي اورا‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ آن ﻣﺠﺴـﻤﺔ ﻋـﺎج و‬

‫‪ .1‬ﻧﻘﻞ از ‪ Oates‬در ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ از آن ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪.‬‬

‫‪ □ 212‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻃﻼ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﻴﺪ داد؟ آﻧﭽﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﻃﻠﺒﻢ روح اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﺷﻤﺎ روح ﺷﺨﺼﻲ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ آرزوﻣﻨـﺪ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺎ ﺧﺪا ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ و دﻳﮕﺮ ﺧﺪا ﻳﺎ آدﻣﻲ را ﻣﻘﺼﺮ ﻧﺪاﻧﺪ‪ ،‬و در ﻫﻴﭻ اﻣﺮي ﻋـﺎﺟﺰ ﻧﻤﺎﻧـﺪ‪ ،‬و ﻫـﻴﭻ ﺑـﺪﺑﺨﺘﻲ اﺣﺴـﺎس‬ ‫ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬و از ﺧﺸﻢ و ﺑﺨﻞ و ﺣﺴﺪ آزاد ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ‪ -‬ﭼﺮا در ﭘﺮده ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﺳﺨﻦ را؟ ‪ -‬آرزوﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎﻧﻴﺖ‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻟﻮﻫﻴﺖ ﻣﺒﺪل ﻛﻨﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﺟﺴﻢ ﺧﻮار و ﺣﻘﻴﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺼﺪ ﭘﻴﻮﺳـﺘﻦ ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬او را ﺑـﻪ ﻣـﻦ‬ ‫ﺑﻨﻤﺎﻳﻴﺪ‪ .‬ﻧﻪ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس ﻫﺮﮔﺰ از ﺗﻜﺮار اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻤﻲآﺳﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد رو ﺑﻪ رو ﺷﺪ‪ .‬وي اﻳﻦ‬ ‫ﻛﺎر را ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮد را دوﺳﺖ ﺑﺪارﻳﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬او ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﻗﻴﺎن از‬ ‫ﻟﺬت ﺑﻴﺰار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﺗﻦ زﻳﺒﺎﺳﺖ‪ .‬آري ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ از آن ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺒﺎﺗﺮ اﺳﺖ ‪ -‬و آن آزادي از ﻗﻴﺪ ﺷـﻬﻮت و اﺿـﻄﺮاب اﺳـﺖ‪ ،‬درك اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻮر اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻴﺴﺖ‪) «.‬ص ‪» (428‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ ﺑﺎزﻳﮕﺮي اﺳﺖ در ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺪا ﻧﻘﺸﻬﺎﻳﺶ را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ وﻇﻴﻔﺔ ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﺶ ﺧﻮد را‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺎزي ﻛﻨﻴﻢ‪«.‬‬ ‫در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس در آﻧﻬﺎ ﺿﺒﻂ اﺳﺖ ﺻﺪاﻗﺖ و ﺳﺎدﮔﻲ ﺑﺴﻴﺎر دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬اﻳﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎ را‬ ‫ﺷﺎﮔﺮدش آرﻳﺎن ‪ Arrian‬از روي ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎﻳﻲ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ (.‬اﺧﻼق اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس ﻋﻠﻮي و ﻏﻴﺮ دﻧﻴﻮي اﺳﺖ‪ .‬در زﻣﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ وﻇﻴﻔﺔ ﻋﻤﺪة اﻧﺴﺎن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪرت ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺒﺎري ﺑﻪ دﺷﻮاري ﻣﻲﺷﺪ ﭼﻴﺰي ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮ از اﻳﻦ‬ ‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﺧﻼق از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬﺎت‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺑﺮادري آدﻣﻴﺎن و ﺗﺴﺎوي ﺑﺮدﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺮ اﺧﻼق اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﻳﺎ ﻫﺮ‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف دﻳﮕﺮي ﻛﻪ اﻓﻜﺎرش ﻣﻠﻬﻢ از دوﻟﺘﺸﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ .‬در زﻣﺎن اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس‪ ،‬وﺿﻊ دﻧﻴﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﭘـﺎﻳﻴﻦﺗـﺮ از آﺗـﻦِ‬ ‫ﻋﻬﺪ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ ﺑﻮد؛ وﻟﻲ ﺑﺪﻳﻬﺎي دﻧﻴﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺮغ آرزوي او را ﭘﺮ و ﺑﺎل داده ﺑﻮد؛ و ﺟﻬﺎن ﻣﻄﻠـﻮﺑﺶ از ﺟﻬـﺎن ﻣﻄﻠـﻮب‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﻮﺟﻮد وي از ﺟﻬﺎن ﻣﻮﺟﻮد ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ آﺗﻦ ﻓﺮوﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫»اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ«ي ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس ﺑﺎ ﻗﺪرداﻧﻲ از دﻳﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺪرﺑﺰرگ‪ ،‬ﭘﺪر و ﭘﺪرﺧﻮاﻧﺪهاش ﺑﺮ ﮔﺮدن او دارﻧـﺪ آﻏـﺎز‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارﻳﻬﺎي او ﺧﺎﻟﻲ از ﻏﺮاﺑﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ از دﻳﻮﮔﻨﺘﻮس ‪ Diognetus‬آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ دم از اﻋﺠﺎز ﻣﻲزﻧﻨﺪ ﮔﻮش ﻓﺮا ﻧﺪﻫﺪ؛ از روﺳﺘﻴﻜﻮس ‪ Rusticus‬آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺷـﻌﺮ ﻧﺴـﺮاﻳﺪ؛ از‬ ‫ﺳﻜﺴﺘﻮس ‪ Sextus‬آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻲﺗﻈﺎﻫﺮ ﻣﺘﻴﻦ و ﻣﻮﻗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ از اﺳﻜﻨﺪر ﻧﺤﻮي‪ 1‬آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﻠـﻂ دﺳـﺘﻮري‬ ‫دﻳﮕﺮان را ﺑﻪ ر‪‬ﺧﺸﺎن ﻧﻜﺸﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد ﺟﻤﻠﺔ ﺻﺤﻴﺢ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد؛ از اﺳﻜﻨﺪر اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ‪ 2‬آﻣﻮﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﺜﺮت ﻣﺸﻐﻠﻪ را ﻋﺬر ﺗﺄﺧﻴﺮ در ﭘﺎﺳﺦ دادن ﻧﺎﻣﻪ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﺪ؛ از ﭘﺪر ﺧﻮاﻧﺪهاش آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺴـﺮان ﻋﺸـﻖ ﻧـﻮرزد‪.‬‬ ‫ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﻣﺪﻳﻮن ﺧﺪاﻳﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻴﺶ از اﻧـﺪازه در ﻛﻨـﺎر ﻣﻌﺸـﻮﻗﺔ ﭘـﺪرﺑﺰرﮔﺶ‬ ‫ﻧﻤﺎﻧﺪه و ﭘﻴﺶ از ﻣﻮﻗﻊ ﻧﺸﺎن ﻣﺮدي از ﺧﻮد ﺑﺮوز ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻧﻪ ﻛﻮدﻧﻨﺪ و ﻧﻪ ﺟﺴﻤﺸﺎن ﻣﻌﻴﻮب اﺳﺖ؛ ﻛـﻪ‬ ‫زﻧﺶ ﻣﻄﻴﻊ و ﻣﻬﺮﺑﺎن و ﺳﺎده اﺳﺖ؛ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭘﺮداﺧﺖ وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗـﺎرﻳﺦ و ﻗﻴﺎﺳـﻴﺎت و‬ ‫ﻧﺠﻮم ﺗﻠﻒ ﻧﻜﺮد‪.‬‬ ‫در »اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ«‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﺒﺔ ﺷﺨﺼﻲ ﻧﺪارد ﺑﺎ اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴـﻮس در‬ ‫ﻣﻮرد ﺑﻘﺎي روح ﺷﻚ دارد؛ وﻟﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﭼﻮن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮ در ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ را ﺑـﻪ‬ ‫درود ﺑﮕﻮﻳﻲ ﻫﻤﺔ ﻛﺎرﻫﺎ و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎﻳﺖ را ﺑﺮ اﻳﻦ ﺣﺴﺎب ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﻦ‪ «.‬آن زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮب اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺟﻬـﺎن ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ داﺷﺘﻦ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻫﻤﺎن اﻃﺎﻋﺖ از ارادة ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1. Alexander the grammarian.‬‬ ‫‪2. Alexander the Platonist.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻴﺎن □ ‪213‬‬

‫»اي ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﻦ زود و دﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﻓﺼﻠﻬﺎي ﺗﻮ ﺑﻴﺎورد ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻣﻴﻮه اﺳﺖ‪ .‬اي ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از ﺗﻮ ﻣـﻲآﻳـﺪ؛ ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰ در ﺗﻮ وﺟﻮد دارد؛ و ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﻬﺮ ﮔﺮاﻣﻲ ﺳﻜﺮوﭘﺲ ‪ ،Cecrops‬ﭘﺲ آﻳﺎ ﺗﻮ ﻧﺨﻮاﻫﻲ‬ ‫ﮔﻔﺖ ﺷﻬﺮ ﮔﺮاﻣﻲ زﺋﻮس؟«‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ »ﺷﻬﺮ ﺧﺪا«ي اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺎ ﺣﺪي از اﻳﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻛﺎﻓﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻳﻚ ﻓﺮﺷﺘﺔ راﻫﻨﻤﺎ ﻣﻲدﻫﺪ؛ و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻋﻘﻴﺪه اي اﺳﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻓﺮﺷﺘﺔ ﻧﮕﻬﺒﺎن« ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬وي در ﭘﻨﺪاﺷﺘﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺑﻪ ﻫـﻢ ﺑﺎﻓﺘـﺔ‬ ‫ﻣﺘﺮاﻛﻢ اﺣﺴﺎس ﺗﺴﻼي ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﻮﺟﻮدي زﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺟﻮﻫﺮ و ﻳـﻚ روح دارد‪ .‬ﻳﻜـﻲ‬ ‫از ﭘﻨﺪﻫﺎي او اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻣﻜﺮر ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﻫﻤﺔ اﺷﻴﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﻬﺎن را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﺑﺪه‪» «.‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﮕﺬرد‬ ‫از ازل ﺑﺮاﻳﺖ آﻣﺎده ﺷﺪه؛ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻠﺘﻬﺎ از ازل رﺷﺘﺔ وﺟﻮد را ﺗﺄﺑﻴﺪه اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎرﻛﻮس‬ ‫اورﻟﻴﻮس در دوﻟﺖ روم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪة رواﻗﻲ ﻧﻴﺰ اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﺟﺎﻣﻌـﺔ واﺣـﺪي اﺳـﺖ‪» :‬ﺷـﻬﺮ و‬ ‫ﻛﺸﻮر ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻨﻜﻪ آﻧﺘﻮﻧﻴﺘﻮس ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬رم اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻢ ﺷﻬﺮ و ﻛﺸﻮرم ﺟﻬـﺎن اﺳـﺖ‪«.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻛﻪ در ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻫﻤﺔ رواﻗﻴﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد؛ و آن ﺳﺎزش دادن ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة وﻇﻴﻔﺔ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬آدﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬ ‫وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ «.‬و ﺑﺎز در ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ ﻓﻘـﻂ ارادة ﻓﻀـﻴﻠﺘﻤﻨﺪ ﺧـﻮب اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﺪي ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ دﻳﮕﺮي آﺳﻴﺐ ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ «.‬وي ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﻫـﻢ‬ ‫ﺳﻮدي ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﻪ ﺑﺪي ﻧﺮون ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺟﺰ ﺧﻮدش آﺳﻴﺐ ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ از ﺳﺨﻨﺎن او اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻃﺒﻌﺎً ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺧﺎﺻﻴﺖ اﻧﺴﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ دوﺳـﺖ ﺑـﺪارد‪ .‬و اﻳـﻦ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ آن ﻛﺴﺎن ﺑﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ در ﻧﻈﺮ ﺑﻴﺎوري ﻛﻪ آﻧﺎن ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﺗﻮاَﻧﺪ و از روي ﻧﺎداﻧﻲ ﺑﺪ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑـﻪ‬ ‫زودي ﺗﻮ و آﻧﺎن ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻣﺮد؛ و ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺪﻛﺎر ﺑﻪ ﺗﻮ ﻫﻴﭻ آﺳﻴﺒﻲ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪه‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ وي ارادة ﺗﻮ را از آﻧﭽﻪ ﺑﻮد‬ ‫ﺑﺪﺗﺮ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫و ﺑﺎز‪» :‬ﺑﺸﺮ را دوﺳﺖ ﺑﺪار‪ .‬ﺧﺪا را اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻦ‪ ...‬و ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻄﻌﺎت‪ ،‬ﺗﻨﺎﻗﻀﺎﺗﻲ را ﻛﻪ در اﺧﻼق و اﻟﻬﻴﺎت رواﻗﻴﺎن وﺟﻮد دارد ﺑﻪ وﺿﻮح ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ‪ .‬از ﻳـﻚ ﻃـﺮف ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي واﺣﺪ و ﻛﺎﻣﻼً ﺟﺒﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻪ در آن رخ ﻣﻲدﻫﺪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﻠﺘﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳـﺖ؛ از ﻃـﺮف دﻳﮕـﺮ ارادة‬ ‫ﻓﺮد ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﻋﻠﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد‪ .‬اﻳـﻦ ﻳـﻚ ﺗﻨـﺎﻗﺾ‪ .‬ﺗﻨـﺎﻗﺾ‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ راﺑﻄﺔ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻳﻚ دارد‪ .‬ﭼﻮن اراده ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ارادة ﻓﻀﻴﻠﺘﻤﻨﺪ ﺧﻮب اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ‬ ‫ﺷﺨﺺ ﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﻖ دﻳﮕﺮان ﺑﺪي ﻛﻨﺪ و ﻧﻪ ﺧﻮﺑﻲ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻤﻨﻮع دوﺳﺘﻲ ﺗﻮ ‪‬ﻫﻤﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬درﺑﺎرة ﻫﺮ ﻳﻚ از‬ ‫اﻳﻦ ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤﻪاي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﻴﺎن ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر ار آن ﺗﻨﺎﻗﻀﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز در ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و در ﻣﻮاﻗـﻊ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺷﻜﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻛﻨﻮن ﺷﻜﻞ رواﻗﻲ آن ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﻳﻚ ﺗﻦ رواﻗﻲ را وادار ﻛﻨﻴﻢ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻳـﻚ »اﺳـﺘﻨﻄﺎق ﺳـﻘﺮاط وار« ﭘﺎﺳـﺦ دﻫـﺪ‪ ،‬آن‬ ‫ﺷﺨﺺ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺪاﻓﻌﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ :‬ﺟﻬﺎن »وﺟﻮد«ي واﺣﺪ و زﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬داراي روﺣﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗـﻮان آن را‬ ‫»ﺧﺪا« ﻳﺎ »ﻋﻘﻞ« ﻫﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ وﺟﻮد ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ‪ .‬رأي ﺧﺪا در آﻏﺎز ﻛـﺎر ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﻧﺘـﺎﻳﺞ را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﮔـﺎﻫﻲ‪ ،‬در ﭘـﺎرهاي ﻣـﻮارد‬ ‫ﺧﺎص‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻟﻮاﻳﺢ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺸـﺮي ﻧﻴـﺰ‬

‫‪ □ 214‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﺤﺾ ﺛﺒﺎت ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮﺧﻲ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎت را ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﭘﺎرهاي از آﺗﺶ و ﭘﺎرهاي از ﺧﺎك ﭘﺴﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻟﺤﺎظ آﺗﺶ ﺑﻮدﻧﺶ )ﻳﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ آن آﺗﺶ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﺎﺷﺪ( اﻧﺴﺎن ﺟﺰو ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آن ﺟـﺰو اﻟﻬـﻲ اﻧﺴـﺎن‬ ‫ارادة ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺠﺮي دارد آن اراده ﺟﺰو ارادة ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ در ﭼﻨـﻴﻦ وﺿـﻌﻲ ارادة‬ ‫ﺑﺸﺮي ﻣﺨﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﺗﺎ ﺣﺪي اﺳﺘﻮار اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﻣﺎ ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻣﻴﻞ و ارادة ﺧﻮد را ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻗﺮار دﻫـﻴﻢ ﻓـﺮو ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫رﻳﺨﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻣﺎ اﻳﻦ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ ﺑﻴﻤﺎري ﺳﻮء‪ ‬ﻫﺎﺿـﻤﻪ در ﻓﻀـﻴﻠﺖ اﻧﺴـﺎن اﺛـﺮ ﺑـﺪ‬ ‫دارد‪ .‬و ﺑﺎ داروﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زور ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺧﻮراﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ ﻧﻴﺮوي اراده را ﻣﻲﺗـﻮان از ﻣﻴـﺎن ﺑـﺮد‪ .‬ﻣﺜـﺎل ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ‬ ‫اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮدي را ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺟﺒﺎر او را ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ زﻧﺪاﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺜـﺎﻟﻲ‬ ‫ﻛﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﻴﺮ ﻣﻮارد ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ آن ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ دورة دﻳﮕﺮي در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻣﺮدان ﺑﺎ‬ ‫آن ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻴﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻮب رواﻗﻴﺎن اﺳﺖ رﻓﺘﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع روﺷﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻜﻨﺠﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ را در ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﻜﺴﺖ؛ و اﻳﻦ ﻫﻢ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرﻓﻴﻦ و ﻛﻮﻛﺎﻳﻴﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺴﺎن را رام ﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫در واﻗﻊ اراده ﺗﺎ وﻗﺘﻲ از دﺳﺖ ﺟﺒﺎر آزاد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ آن ﺟﺒﺎر از روﺷﻬﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻲﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﺔ اﻓﺮاﻃـﻲ‬ ‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﺎن ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺟﺒﺮ در ﺟﻬﺎن ﺑﻴﺠﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬در زﻣﻴﻨﺔ ﺗﻤـﺎﻳﻼت ﺑﺸـﺮ ﻧﻴـﺰ ﻋﻤﻮﻣـﺎً‬ ‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻢ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻜﺮ ﻫﻢ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ‪ -‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫در ﻫﺮ دو ﺟﺎﻧﺐ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻗﻮت اﺳﺖ؛ و دﻟﻴﻞ ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪهاي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را در ﻳﻚ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﭙـﺬﻳﺮﻳﻢ‬ ‫و در زﻣﻴﻨﺔ دﻳﮕﺮ رد ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻳﻚ ﺗﻦ رواﻗﻲ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ روش ﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﺑﺎﻳـﺪ داﺋـﺮ ﺑـﺮ ﺗﺤﻤـﻞ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ارادة ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﻠﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ارادة ﻓﻀﻴﻠﺘﻤﻨﺪ در ﻧﻈﺮ او ﻣﺨﺘـﺎر ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ در‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺧﻮد را ﻣﺪﻳﻮن ﻧﻔﻮذ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﻧﻴﺎﻛﺎن و آﻣﻮزﮔﺎران ﺧﻮد ﻣﻲداﻧـﺪ؛‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ارادة ﺧﻮب ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﻠﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ارادة ﺑﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ رواﻗﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣـﻖ ﺑﮕﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ او ﻣﻮﺟﺐ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﭘﻴﺮوان آن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ‬ ‫ﻳﻚ اﺷﺘﺒﺎه ﻓﻜﺮي در اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ دﺧﻴﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ و رذﻳﻠﺖ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻳﻜﺴﺎن ﻧﺘﻴﺠﺔ اﺟﺘﻨـﺎب ﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ‬ ‫ﻋﻠﺘﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪاﻧﺪ )ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ رواﻗﻴﺎن ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ (،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻣﺴﺎﻋﻲ ﺗﻬﺬﻳﺐﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﺧـﻼق اﺛـﺮ ﻓﻠـﺞ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ دوم‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ رواﻗﻴﺎن در ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻨﻮع دوﺳﺘﻲ را ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﻧﻈﺮي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻫﻴﭽﻜﺲ در ﺣﻖ دﻳﮕﺮي ﻧﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑـﺪي؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻓﻘـﻂ ارادة ﻓﻀـﻴﻠﺘﻤﻨﺪ‬ ‫ﺧﻮب اﺳﺖ و آن ﻫﻢ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻋﻠﺘﻬﺎي ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﻴﺶ از آن دﻳﮕﺮ ﻣﺨﺼﻮص و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑـﻪ رواﻗﻴـﺎن )و‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺪهاي از اﺧﻼﻗﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ( اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﺮا ﺧﻮد آﻧﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﺗﻨـﺎﻗﺾ ﻧﺸـﺪهاﻧـﺪ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫رواﻗﻴﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎري از دﻳﮕﺮان‪ ،‬داراي دو دﺳﺘﮕﺎه اﺧﻼﻗﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ :‬ﻳـﻚ دﺳـﺘﮕﺎه ﻋـﺎﻟﻲ ﺑـﺮاي ﺧﻮدﺷـﺎن‪ ،‬و ﻳـﻚ‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺴﺖ ﺑﺮاي »ﻧﮋادﻫﺎي ﭘﺴﺖ ﺑﻲﻗﺎﻧﻮن‪ «.‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف رواﻗﻲ درﺑﺎرة ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ ﺑﺮ آن اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ و ﻫﻤﺔ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي دﻧﻴﻮي ﺑﻲارزﺷـﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺘـﻲ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ آرزو ﻛـﺮدن ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﻲ ﻣﻐـﺎﻳﺮ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﺸﺪن ﺑﻪ رﺿﺎي ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴـﻮس‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣـﺮدي ﻛـﺎري‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم را ﻣﻲ ﭼﺮﺧﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮب ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻲ آﻳﺪ‪ .‬او وﻇﻴﻔﻪ دارد ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ ﺑﺪﻫـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﺸﺘﻴﻬﺎي ﺣﺎﻣﻞ ﻏﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ از آﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﻪ روم ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻣﺼﺎﺋﺐ ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎي ﻫﻤﻪﺟﺎ ﮔﻴﺮ ﻛﺎرﻫـﺎي ﻻزم ﺻـﻮرت‬ ‫ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬و دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺮﺑﺮ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎ ﺗﺠﺎوز ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻨﻬﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس در رواﺑﻂ ﺧـﻮد ﺑـﺎ آن‬ ‫ﻋﺪه از رﻋﺎﻳﺎﻳﺶ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را‪ ،‬ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻳﺎ ﺑﺎﻟﻘﻮه‪ ،‬ﻓﻼﺳﻔﺔ رواﻗﻲ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ ﻣﻌﻴﺎرﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺎرف و دﻧﻴـﻮي ﺧـﻮﺑﻲ و ﺑـﺪي را‬ ‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎﺳﺖ ﻛﻪ وي ﺑﻪ وﻇﺎﻳﻒ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﻴﺲ دوﻟﺖ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻴﺎن □ ‪215‬‬

‫ﻏﺮﻳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد اﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪ در ﺷﻤﺎر وﻇﺎﻳﻒ ﻋﺎﻟﻲ ﺣﻜﻴﻢ رواﻗﻲ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ از اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺣﻜـﻴﻢ‬ ‫رواﻗﻲ آن را اﺳﺎﺳﺎً ﻏﻠﻂ ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ اﻳﺮاد ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﭘﺎﺳﺨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﺟـﺎي اﻋﺘـﺮاض ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻨﺪان ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ را ﻛﺎﻧﺖ ﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ ﺑﺪﻫـﺪ ﻛـﻪ دﺳـﺘﮕﺎه اﺧﻼﻗـﻲاش‬ ‫ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه اﺧﻼﻗﻲ رواﻗﻴﺎن دارد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺧﻮﺑﻲ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‬ ‫ﻣﮕﺮ ارادة ﺧﻮب؛ اﻣﺎ اراده وﻗﺘﻲ ﺧﻮب اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ آن ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﺧﻨﺜﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﻛﻪ آﻗﺎي ﻓﻼن ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺪﺑﺨﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﻀﻴﻠﺘﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛـﺮد ﻛـﻪ او را ﺧﻮﺷـﺒﺨﺖ‬ ‫ﺳﺎزم؛ زﻳﺮا ﻗﺎﻧﻮن اﺧﻼﻗﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ آﻗﺎي ﻓﻼن را ﻓﻀـﻴﻠﺘﻤﻨﺪ ﺳـﺎزم‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻓﻀـﻴﻠﺖ وي در‬ ‫دﺳﺖ ﺧﻮد اوﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ در راه ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﺳﺎﺧﺘﻦ‪ ،‬ﻳﺎ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ‪ ،‬ﻳﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﺎﻟﻢ ﺳـﺎﺧﺘﻦ او‬ ‫ﻛﺎري ﺻﻮرت دﻫﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺧﻼق رواﻗﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪:‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺧﻮب ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ آﻧﭽﻪ واﻗﻌﺎً ﺧﻮب اﺳﺖ ارادهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ‬ ‫ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻳﻦ ﺧﻮﺑﻴﻬﺎي دروﻏﻴﻦ ﺑﺮاي دﻳﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﻨﻄﻘﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ وﻟﻲ اﮔﺮ ﻣـﺎ ﺑـﻪ راﺳـﺘﻲ ﺑـﺎور‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺧﻮب ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻲارزش اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﻳـﺮا در آن‬ ‫ﺻﻮرت ارادة ﻓﻀﻴﻠﺘﻤﻨﺪ را ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻤﺖ رواﻗﻴﺎن در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﺷﻐﺎل و اﻧﮕﻮر ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻣـﺎ ﻧﻤـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺧﻮﺷـﺒﺨﺖ ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺧﻮب ﺑﺎﺷﻴﻢ؛ ﭘﺲ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ واﻧﻤﻮد ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﻮب ﻫﺴﺘﻴﻢ ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺑﻮدن ﻋﻴﺒﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬ ‫ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪ اﺳﺖ و در ﻳﻚ دﻧﻴﺎي ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن و ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ ﻧﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﻋﻤﺪة رواﻗﻴﺎن از ﻟﺤﺎظ اﺧﻼق ﺑﻮد‪ ،‬از دو ﻟﺤﺎظ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺗﻌـﺎﻟﻴﻢ آﻧـﺎن در زﻣﻴﻨـﻪﻫـﺎي ﻏﻴـﺮ از اﺧـﻼق‬ ‫ﺛﻤﺮﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺑﺎر آورد؛ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬رواﻗﻴﺎن ﺑﻪ رﻏﻢ اﻓﻼﻃﻮن ادراك را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻓﺮﻳﺒﻨـﺪﮔﻲ ﺣـﻮاس در ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫دادن ﺟﻜﻢ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ دﻗﺖ از آن اﺣﺘﺮاز ﻛﺮد‪ .‬اﺳﻔﺎﺋﺮوس ‪ ،Sphaerus‬ﻳﻜﻲ از ﻓﻼﺳﻔﺔ رواﻗـﻲ و‬ ‫ﺷﺎﮔﺮد ﺑﻼﻓﺼﻞ زﻧﻮ‪ ،‬ﻳﻜﺒﺎر ﺑﻪ درﺑﺎر ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﭘﺎدﺷﺎه دﻋﻮت ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد اﻧﺎري ﺑـﻪ او ﺗﻌـﺎرف‬ ‫ﻛﺮد ﻛﻪ از ﻣﻮم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺗﺎ ﺧﻮاﺳﺖ اﻧﺎر را ﺑﺨـﻮرد ﭘﺎدﺷـﺎه ﺑـﻪ او ﺧﻨﺪﻳـﺪ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴـﻮف ﭘﺎﺳـﺦ داد ﻛـﻪ در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻮدن اﻧﺎر اﺣﺴﺎس ﻳﻘﻴﻦ ﻧﻜﺮده‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻌﻴﺪ داﻧﺴﺘﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭼﻴـﺰ ﻧﺎﻣـﺄﻛﻮﻟﻲ ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﺳـﻔﺮة ﺷـﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻴﺎورﻧـﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫اﺳﻔﺎﺋﺮوس در اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰي ﻛﻪ رواﻗﻴﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻴﺎن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ادراك ﻣﻲﺗﻮان‬ ‫درﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻳﻘﻴﻨﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﺮد‪ ،‬و ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ واﺳﻄﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺳـﺎﻟﻢ و‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻋﻘﺎﻳﺪ رواﻗﻴﺎن در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ داراي ﻧﻔﻮذ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﺎي اﻳﺮاد ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺸـﺘﺮ داﺷـﺖ؛ و‬ ‫آن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ »ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و اﺻﻮل ﻓﻄﺮي‪ «.‬ﻣﻨﻄﻖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻳﻜﺴﺮه ﻗﻴﺎﺳـﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬و اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﻣﺴـﺌﻠﺔ ﻣﻘـﺪﻣﺎت‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ را ﭘﻴﺶ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻋﺎم ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻴﭻ روﺷﻲ ﺑﺮاي اﺛﺒـﺎت‬ ‫آﻧﻬﺎ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬رواﻗﻴﺎن ﺑﺮ آن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﺻﻮﻟﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮز درﺧﺸﺎﻧﻲ آﺷﻜﺎر ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع ﻋﺎم اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫اﺻﻮل را‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اُﻗﻠﻴﺪس در ﻛﺘﺎب »اﺻﻮل« ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﺳﺎس ﻗﻴﺎس و اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻗﺮار داد‪ .‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻓﻄﺮي‬

‫‪1. Diogenes Laerus, Vol VII, p. 177.‬‬

‫‪ □ 216‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫را ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺤﻮ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺒﺪأ ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈـﺮ در ﺳﺮاﺳـﺮ ﻗـﺮون وﺳـﻄﻲ‪ ،‬و ﺣﺘـﻲ ﻧـﺰد‬ ‫دﻛﺎرت‪ ،‬ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اﻓﺘﺎد‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ »ﺣﻖ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ «،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮﻧﻬﺎي ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﻫﻔﺪﻫﻢ و ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬اﺣﻴـﺎي ﻳـﻚ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫رواﻗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﻬﻤﻲ در آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رواﻗﻴـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻴـﺎن »ﺣﻘـﻮق ﻃﺒﻴﻌـﻲ«‬ ‫‪ jus natural‬و »ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮي« ‪ jus gentium‬ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ از اﺻـﻮﻟﻲ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪة رواﻗﻴﺎن اﺳﺎس ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬رواﻗﻴﺎن ﺑﺮ آن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤـﺔ اﻓـﺮاد ﻃﺒﻴﻌﺘـﺎً ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس در »اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ«ي ﺧﻮد ﺑﻪ دوﻟﺘﻲ اﻇﻬﺎر ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﻳﻚ ﻗـﺎﻧﻮن داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ؛‬ ‫دوﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﺎوي آزادي ﺑﻴﺎن اداره ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آزادي رﻋﺎﻳﺎ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ اﺣﺘـﺮام ﺑﮕـﺬارد‪«.‬‬ ‫ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﭼﻨﻴﻦ آرﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻛﺎﻣﻞ و ﺧﺎﻟﻲ از ﺗﻀﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮد؛ وﻟـﻲ ﻫﻤـﻴﻦ آرﻣـﺎن در‬ ‫اﺻﻄﻼح ﻗﻮاﻧﻴﻦ‪ ،‬و ﺧﺎﺻﻪ در ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻊ زﻧﺎن و ﺑﺮدﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺣﻜﻤﺖ رواﻗﻲ را ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺎرﻳﺖ ﮔﺮﻓﺖ؛ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺠﺎل و ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺮاي ﻧﺒﺮد ﻣﺆﺛﺮ ﺑـﺎ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ دﺳﺖ داد‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺎت رواﻗﻴﺎن درﺑﺎرة ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺗﺴﺎوي ﻃﺒﻴﻌﻲ در ﺟﺎﻣﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺧﻮد ﻋﻤـﻼً ﭼﻨـﺎن‬ ‫ﻗﺪرﺗﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺣﺘﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻫﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬

‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري رم و راﺑﻄﺔ آن ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ □ ‪217‬‬

‫‪ 66 82‬و ‪
9‬‬

‫اا‪7‬ر روم و را‪ 2‬ء!ن  ‪4‬‬

‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ ،‬از راﻫﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺟﺪا از ﻫﻢ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ روم در ﺗﻔﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭼﻨﺪان ﻣﻬﻢ ﻳﺎ ﻋﻤﻴﻖ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫دوم‪ :‬ﺗﺄﺛﻴﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن و ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ در ﻧﻴﻤﺔ ﻏﺮﺑﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ .‬اﻳـﻦ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻴـﻖ و ﭘﺎﻳـﺪار ﺑـﻮد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻛـﻴﺶ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ :‬اﻫﻤﻴﺖ دورة ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺻﻠﺢ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم در ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺧﻮ دادن ﻣـﺮدم ﺑـﻪ ﺗﻤـﺪن واﺣـﺪي ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ واﺣﺪي ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم از ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮات روم را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آوردن ﺷﺮح ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺨﺘﺼﺮي از رﺋﻮس ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻣﻔﻴـﺪ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﺸﻮرﮔﺸﺎﻳﻲ اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻪ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﺔ ﻏﺮﺑﻲ ﺳﺮاﻳﺖ ﻧﻜﺮد؛ و اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ در آﻏـﺎز ﻗـﺮن ﺳـﻮم ق‪.‬م‪ .‬ﺗﺤـﺖ ﺣﻜﻮﻣـﺖ دو‬ ‫دوﻟﺘﺸﻬﺮ ﻣﻘﺘﺪر‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺎرﺗﺎژ و ﺳـﻴﺮاﻛﻮس‪ ،‬ﻗـﺮار داﺷـﺖ‪ .‬در ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ و دوﻣـﻴﻦ ﺟﻨـﮓ روم و ﻛﺎرﺗـﺎژ‪ 241- 264) ،‬و‬ ‫‪ (201 -218‬روم ﺳﻴﺮاﻛﻮس را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛﺮد و ﻛﺎرﺗﺎژ را ﺑﻪ درﺟﺔ ﻳﻚ دوﻟﺖ ﺑﻲاﻫﻤﻴﺖ ﺗﻨﺰل داد‪ .‬در ﻃﻮل ﻗـﺮن دوم‪ ،‬روم‬ ‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻣﻘﺪوﻧﻲ را ﺗﺼﺮف ﻛﺮد ‪ -‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺼـﺮ ﺗـﺎ ﻫﻨﮕـﺎم ﻣـﺮگ ﻛﻠﺌﻮﭘـﺎﺗﺮا )‪ 30‬ق‪.‬م‪ (.‬ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ دوﻟـﺖ‬ ‫ﺗﺤﺖاﻟﺤﻤﺎﻳﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد اداﻣﻪ داد‪ .‬ﺗﺼﺮف اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﺣﻮادث ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻫﺎﻧﻴﺒﺎل ﺻﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ؛ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬ ‫در اواﻳﻞ ﻗﺮن اول ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻗﻴﺼﺮ ﻣﺴﺨﺮ ﺷﺪ؛ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﺣﺪود ﺻﺪ ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف در آﻣـﺪ‪ .‬ﻣﺮزﻫـﺎي‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ ،‬در دورة ﻋﻄﻤﺖ آن‪ ،‬در اروﭘﺎ راﻳﻦ و داﻧﻮب ﺑﻮد و در آﺳﻴﺎ ﻓﺮات و در آﻓﺮﻳﻘﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺻﺤﺮا‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮي روم در آﻓﺮﻳﻘﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ) ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﻃﻦ ﺳـﻴﭙﺮﻳﻦ ﻗـﺪﻳﺲ ‪ St. Cyprian‬و‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ داراي اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ( ﺑﻴﺶ از ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﭘـﻴﺶ از زﻣـﺎن‬ ‫روﻣﻴﺎن و ﭼﻪ ﭘﺲ از آن زﻣﺎن ﻧﻮاﺣﻲ ﭘﻬﻨﺎوري زﻳﺮ ﻛﺸﺖ ﺑـﻮد و روﻣﻴـﺎن از ﻣﺤﺼـﻮﻻت آن ﺑـﺮاي ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪﻳﻬﺎي‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﭘﺮ ﺟﻤﻌﻴـﺖ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮري روم روﻳﻬﻤﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻴﺶ از دوﻳﺴـﺖ ﺳـﺎل‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ از ﺗﺎﺟﮕـﺬاري‬ ‫اوﮔﻮﺳﺘﻮس )‪ 30‬ق‪.‬م‪ (.‬ﺗﺎ ﻓﺎﺟﻌﻪ ﻫﺎي ﻗﺮن ﺳﻮم‪ ،‬از ﺻﻠﺢ و آرام ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﺪت در اﺳﺎس ﺣﻜﻮﻣﺖ روم ﺗﻜﺎﻣﻞ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﻬﻤﻲ روي ﻧﻤﻮد‪ .‬روم در اﺻﻞ دوﻟﺘﺸﻬﺮ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫دوﻟﺘﺸﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﭼﻨﺪان ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺧﺎﺻﻪ از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺗﺠﺎرت ﺧـﺎرﺟﻲ ﻧﺒـﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻮﻧﺎن ﻋﻬﺪ ﻫﻮﻣﺮ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﺷﺮاﻓﻲ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻋـﻴﻦ آﻧﻜـﻪ ﻋﻨﺼـﺮ اﺷـﺮاﻓﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫دوﻟﺖ ﺗﺠﺴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻋﻨﺼﺮ ﺗﻮدهاي ﻧﻴﺰ ﺑﺮ آن اﻓﺰوده ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺎﻧﺘﻴﻮس ‪) Panaetius‬ﻳﻜﻲ از رواﻗﻴﺎن ﻛﻪ ﭘﻮﻟﭙﻴﻮس و ﺳﻴﺴﺮو ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺶ را ﺗﻜﺮار ﻛﺮدﻧﺪ( ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫از اﻳﻦ ﺳﺎزش ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻄﻠﻮب ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ و اﺷﺮاﻓﻴﺖ و ﺗﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺸﻮرﮔﺸـﺎﻳﻴﻬﺎي‬ ‫روم اﻳﻦ ﺗﻌﺎدل ﺑﻲاﺳﺎس را ﺑﺮ ﻫﻢ زد‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎ‪ ،‬ﺛﺮوت ﺟﺪﻳﺪ ﻓﺮاوان ﺑﺮاي ﻃﺒﻘﺔ اﺷﺮاف‪ ،‬و ﺗﺎ ﺣﺪ ﻛﻤﺘﺮي ﺑـﺮاي ﻗﺸـﺮ‬

‫‪ □ 218‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﺎﻻي ﻃﺒﻘﺔ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻛﻪ »دﻻوران« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬ﻛﺸﺎورزي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﻛﻪ در دﺳﺖ دﻫﻘﺎﻧﺎن ﺧﺮدهﭘﺎﻳﻲ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ دﺳﺘﺮﻧﺞ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﺎن ﻏﻠﻪ ﻣﻲﻛﺎﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﻼك وﺳﻴﻌﻲ ﻣﺒﺪل ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺷـﺮاف روم ﺗﻌﻠـﻖ داﺷـﺖ؛ و در‬ ‫اﻳﻦ اﻣﻼك ﺑﺎ دﺳﺘﺮﻧﺞ ﺑﺮدﮔﺎن اﻧﮕﻮر و زﻳﺘﻮن ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻴﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﻨﺎ‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻗـﺪرت‬ ‫ﻣﻄﻠﻘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺪرت ﺑﻪ ﻃﺮز ﺑﻴﺸﺮﻣﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﭘﺮ ﻛﺮدن ﻛﻴﺴﻪ ﻫﺎي ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓـﺖ‪ ،‬ﺑـﻲآﻧﻜـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻨﺎﻓﻊ دوﻟﺖ ﻳﺎ آﺳﺎﻳﺶ رﻋﻴﺖ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﺸﻮد‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻳﻚ ﺟﻨﺒﺶ ﺗﻮدهاي ﻛﻪ در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن دوم ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺑﺮادران ﮔﺮاﻛﻮس آﻏـﺎز ﺷـﺪ ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﺳﻠﺴـﻠﻪ‬ ‫ﺟﻨﮕﻬﺎي داﺧﻠﻲ ﮔﺸﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﻳﻮﻧﺎن رخ ﻣـﻲداد ‪ -‬ﺑـﻪ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻳـﻚ دوﻟـﺖ »ﺟﺒـﺎري« اﻧﺠﺎﻣﻴـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪة ﺟﺮﻳﺎﻧﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻳﻮﻧﺎن ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻮد در ﻋﺮﺻﺔ ﭘﻬﻨﺎور اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺧﺎﻟﻲ از ﺷـﮕﻔﺘﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫اوﮔﻮﺳﺘﻮس‪ ،‬ﭘﺴﺮﺧﻮاﻧﺪه و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻳﻮﻟﻴﻮس ﻗﻴﺼﺮ‪ ،‬ﻛﻪ از ‪ 30‬ق‪.‬م‪ .‬ﺗﺎ ‪ 14‬ﻣـﻴﻼدي ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻛـﺮد‪ ،‬ﻧﺒﺮدﻫـﺎي داﺧﻠـﻲ را‬ ‫ﺧﺎﺗﻤﻪ داد و ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺧﺎرﺟﻲ را ﻧﻴﺰ )ﺑﺎ ﭼﻨﺪ اﺳﺘﺜﻨﺎ( ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﭘـﺲ‬ ‫از آﻏﺎز ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎن روي ﺻﻠﺢ و آرام دﻳﺪ‪.‬‬ ‫دو ﭼﻴﺰ ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﻮﻧﺎن را دﭼﺎر ﺷﻜﺴﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ دﻋﻮي ﻫﺮ ﺷﻬﺮي ﺑﺮاي ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ؛ دوم ﻧﺒـﺮد‬ ‫ﺷﺪﻳﺪ و ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺗﻮاﻧﮕﺮان و ﺑﻲﭼﻴﺰان در داﺧﻞ اﻛﺜﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ .‬ﭘـﺲ از ﻣﺴـﺨﺮ ﺷـﺪن ﻛﺎرﺗـﺎژ و ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻠـﺖ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺆﺛﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ روم ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻠـﺖ دوم ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﺑﺮﺟـﺎي ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬در‬ ‫ﺟﻨﮕﻬﺎي داﺧﻠﻲ ﻳﻚ ﺳﺮدار ﺧﻮد را ﻃﺮﻓﺪار ﻣﺮدم اﻋﻼم ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﻴﺮوزي ﻧﺼﻴﺐ ﻛﺴﻲ ﻣﻲ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺧـﻮد‬ ‫ﭘﺎداش ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻲداد‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺰد و ﻏﻨﻴﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ زﻣﻴﻦ ﻫﻢ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﭘﺲ از ﻫﺮ ﺟﻨـﮓ داﺧﻠـﻲ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺘﺼﺮﻓﺎن زﻣﻴﻦ ﻛﻪ اﺳﻤﺎً ﻣﺴﺘﺄﺟﺮ دوﻟﺖ ﺑﻮدﻧﺪ رﺳﻤﺎً از ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺎ ﺑﺮاي ﺳﺮدار ﻓـﺎﺗﺢ‬ ‫ﺑﺎز ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺨﺎرج ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ در ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﺪام ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و ﻣﺼﺎدرة اﻣﻮال آﻧﺎن ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻓﺠﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺑﺮﭼﻴﺪه ﻧﺸﺪ؛ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎي اوﮔﻮﺳﺘﻮس ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺗﻌﺠـﺐ‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ رﻗﻴﺒﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ او ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺸﻒ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ دورة ﺟﻨﮕﻬﺎي داﺧﻠﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي دﻧﻴﺎي روﻣﻲ ﺷﮕﻔﺖ آور ﺑﻮد؛ و اﻳـﻦ ﺷـﮕﻔﺘﻲ‬ ‫ﻫﻤﻪ را ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮔﺮوه ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻴﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ روم‪ ،‬ﺗﺤـﺖ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫اوﮔﻮﺳﺘﻮس‪ ،‬آن ﻧﻈﻢ و ﻗﺮاري را ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن ﺑﻴﻬﻮده در ﻃﻠـﺒﺶ ﻛﻮﺷـﻴﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺧـﻮد روم ﻧﻴـﺰ ﭘـﻴﺶ از‬ ‫اوﮔﻮﺳﺘﻮس آن را ﺟﺴﺘﻪ و ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬ﺟﺰ اﻋﻀﺎي ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻴﺎن ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم آرامِ ﻋﻤﻴـﻖ اﺣﺴـﺎس ﻛﺮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﮔﻔﺘﺔ روﺳﺘﻮوﺗﺴﻒ‪ ،‬روﻣﻴﺎن ﭼﻴﺰ ﺗﺎزهاي ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﻧﻴﺎورده ﺑﻮدﻧـﺪ‪» ،‬ﻣﮕـﺮ ﻓﻘـﺮ و ورﺷﻜﺴـﺘﮕﻲ و ﺑﺴـﺘﻦ راه ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪«.‬‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺖ اوﮔﻮﺳﺘﻮس دورة ﺧﻮش اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ دوره ادارة اﻣﻮر اﻳـﺎﻻت ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﺎ اﻧـﺪﻛﻲ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫آﺳﺎﻳﺶ ﻣﺮدم‪ ،‬و ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺎراج‪ ،‬ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪ‪ .‬اوﮔﺴﺘﻮس ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ رﺳﻤﺎً ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﺪاﻳﻲ رﺳـﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫در اﻳﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﻋﻨﻮان ﺧﺪاﻳﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮان او را ﺳﺘﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺸﻪوران ﺻﻠﺢ ﻋﻤﻮﻣﻲ را ﻣﻮﻓـﻖ ﻣﺼـﻠﺤﺖ ﺧـﻮد‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻴﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻪ اوﮔﻮﺳﺘﻮس ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺗﻤﺎم ﺑﺎ آن رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛـﺮد‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﻓﺮﺻـﺘﻲ را ﺑـﺮاي ﻓـﺮو‬ ‫رﻳﺨﺘﻦ ﺑﺎرانِ اﺣﺘﺮاﻣﺎت و اﺧﺘﻴﺎرات ﺑﺮ ﺳﺮ او از دﺳﺖ ﻧﺪاد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ دﻧﻴﺎ ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﺑﻮد‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻣﻨﻴﺖ ﺑﺮ ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﻮﻳﻲ رﺟﺤﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬زﻧـﺪﮔﻲ ﺗـﺎ اﻧـﺪازهاي ﺑـﻲﻧﻤـﻚ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻗﺪﻳﻢ ﻫﺮ ﻓﺮد آزاد ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺠﺎل ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﻮﻳﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﻓﻴﻠﻴﭗ و اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻪ اﻳﻦ وﺿﻊ ﺧﺎﺗﻤﻪ دادﻧـﺪ؛‬

‫‪ 121- 153) Giaus Gracchus .1‬ق‪.‬م‪ (.‬و ﺑﺮادرش ‪ 133-163) Tiberius‬ق‪.‬م‪ (.‬ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران روﻣﻲ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ‪ .‬م‪.‬‬ ‫‪2. History of Ancient World, Vol, II, p. 255.‬‬

‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري رم و راﺑﻄﺔ آن ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ □ ‪219‬‬

‫و در ﺟﻬﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻓﻘﻂ وارﺛﺎن ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از آزادي ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬دﻧﻴـﺎي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺟـﻮاﻧﻲ ﺧـﻮد را از‬ ‫دﺳﺖ داد‪ ،‬ﻳﺎ ﻗﻴﺪ دﻳﻦ را ﺑﻪ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﻠﺒﻲ را ﭘﻴﺸﺔ ﺧـﻮد ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﻴـﺪ ﺗﺤﻘـﻖ ﺑﺨﺸـﻴﺪن ﺑـﻪ آرﻣﺎﻧﻬـﺎ در‬ ‫ﻛﺎﻟﺒﺪﻫﺎي ﺧﺎﻛﻲ از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ؛ و ﺑﺎ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻦ اﻳﻦ اﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮدان ﻳﻮﻧﺎن ذوق ﺧـﻮد را ﻧﻴـﺰ از دﺳـﺖ دادﻧـﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻧﻈﺮ ﺳﻘﺮاط ﺑﻬﺸﺖ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ وي ﺑﺘﻮاﻧﺪ در آن ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻇﺮة ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﻧﻈﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘـﺲ از‬ ‫اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻬﺸﺖ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮ روي ﺧﺎك ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در روم اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮات در زﻣﺎن دﻳﺮﺗﺮي روي ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﺷﻜﻞ آﻧﻬﻢ ﻛﻤﺘﺮ دردﻧﺎك ﺑـﻮد‪ .‬روم ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻳﻮﻧـﺎن ﺗﺼـﺮف‬ ‫ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ روم داراي ﻧﻴﺮوي ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮ ﭘﻴﺮوزﻣﻨـﺪي ﺑـﻮد‪ .‬در ﺳﺮاﺳـﺮ ﺟﻨﮕﻬـﺎي داﺧﻠـﻲ‪ ،‬ﺧـﻮد روﻣﻴـﺎن ﺑﺎﻋـﺚ‬ ‫ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن ﺻﻠﺢ و ﻧﻈﻢ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻜﺮدﻧﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن ﺑﻪ‬ ‫اوﮔﻮﺳﺘﻮس‪ ،‬ﻫﻢ روم و ﻫﻢ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬ﻫﻢ ﺻﻠﺢ و ﻫﻢ ﻧﻈﻢ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اوﮔﻮﺳﺘﻮس روﻣﻲ ﺑﻮد و ﺑﻴﺸﺘﺮ روﻣﻴﺎن از‬ ‫ﺳﺮ رﺿﺎ و رﻏﺒﺖ ﺗﺴﻠﻴﻢ او ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻗﺪرﺗﻲ ﻛﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳـﻦ‪ ،‬اوﮔﻮﺳـﺘﻮس دﻗـﺖ ﻣـﻲﻛـﺮد ﺗـﺎ‬ ‫ﻣﻨﺸﺄ و ﻣﺒﻨﺎي دوﻟﺖ ﺧﻮد را ﻛﻪ ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮد ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﺪارد‪ ،‬و ﺧﻮد را ﻣﺘﻜﻲ ﺑـﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﻬـﺎي ﻣﺠﻠـﺲ اﻋﻴـﺎن ﻧﺸـﺎن‬ ‫دﻫﺪ‪ .‬ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺪح و ﺛﻨﺎي ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻴﺎن در ﺣﻖ او ﺗﺎ ﺣﺪي رﻳﺎﻛﺎراﻧﻪ ﺑﻮد؛ ﻟﻴﻜﻦ ﻏﻴﺮ از ﻃﺒﻘﺔ اﻋﻴـﺎن ﻛـﻪ ﺳـﻨﺎ را‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻫﻴﭽﻜﺲ در ﺣﻜﻮﻣﺖ اوﮔﻮﺳﺘﻮس اﺣﺴﺎس ﺣﻘﺎرت ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﺣﺎﻟﺖ روﻣﻴﺎن در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﺎﻟـﺖ ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﺮد ﻋﺎﺷﻖ ﭘﻴﺸﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻮي در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻋﻤﺮي ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎي ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﺳـﺮ ﺑـﺮاه ﺷـﺪه و ﺗـﻦ ﺑـﻪ ازدواج‬ ‫ﻋﺎﻗﻼﻧﻪاي داده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺮﭼﻪ راﺣﺖ و رﺿﺎﻳﺖ آﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬آﻓﺮﻳﻨﻨﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ ﻋﺼﺮ اوﮔﻮﺳـﺘﻮس در‬ ‫روزﮔﺎري ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧـﺎراﺣﺘﻲ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻮد‪ .‬ﻫـﻮراس ‪ Horace‬از ﻓﻴﻠﻴﭙـﻲ ‪ Philippi‬ﮔﺮﻳﺨـﺖ؛ و ﻣـﺰارع او و‬ ‫وﻳﺮژﻳﻞ ‪ Virgil‬ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺳﺮﺑﺎزان ﻓﺎﺗﺢ ﻣﺼﺎدره ﺷﺪ‪ .‬اوﮔﻮﺳﺘﻮس ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آرام ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ رﻳﺎ ﺑﻪ اﺣﻴﺎي رﺳﻮم دﻳﻨﺪاري‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ ﭘﺮداﺧﺖ؛ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺎﭼﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت و ﺗﺘﺒﻌﺎت آزاد‪ ،‬ﻧﻈﺮي ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﺨﺎﻟﻒ داﺷﺖ‪ .‬دﻧﻴﺎي روﻣﻲ ﻳﻜﺪﺳﺖ‬ ‫و ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺷﺪ؛ و اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن در دورة ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﺑﻌﺪي ﻫﻢ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺟﺎﻧﺸـﻴﻨﺎن اوﮔﻮﺳـﺘﻮس ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫اﻋﻀﺎي ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻴﺎن و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد رﻗﻴﺐ ﺟﻘﺔ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﮕﺪﻟﻲ ﻫﺮاس اﻧﮕﻴﺰي رﻓﺘـﺎر ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﻮء‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﻦ دوره ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﻪ اﻳﺎﻻت ﻫﻢ ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﺮد؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ آن دﺳﺘﮕﺎه و دﻳﻮاﻧﻲ ﻛﻪ اوﮔﻮﺳـﺘﻮس ﺳـﺎﺧﺘﻪ و‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺤﻮي رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲداد‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﺎﺟﮕﺬاري ﺗﺮاژان ‪ Trajan‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 98‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬دورة ﺑﻬﺘﺮي آﻏـﺎز ﺷـﺪ‪ ،‬و ﺗـﺎ ﻣـﺮگ ﻣـﺎرﻛﻮس اورﻟﻴـﻮس در ‪180‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺪت‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘـﻪ ﻣﻘـﺪور اﺳـﺖ‪ ،‬ﺧـﻮب ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻜﺲ‪ ،‬در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻓﺠﺎﻳﻊ وﺣﺸﺖ آوري رخ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻴﺮوي ﺧﻮد ﺷﺪﻧﺪ و در ازاي ﭘﻮل ﻧﻘـﺪ ﻳـﺎ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫اﺳﻮده اﺷﺨﺎص را ﺑﺮ ﺗﺨﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ ﻳﺎ از آن ﺳﺮﻧﮕﻮن ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺳﭙﺎه روم ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻧﻴـﺮوي‬ ‫ﺟﻨﮕﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﻗﺪرت ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد‪ .‬ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ از ﺷﻤﺎل و ﻣﺸﺮق ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو روم ﻫﺠﻮم آوردﻧﺪ و دﺳﺖ ﺑﻪ ﻏﺎرت ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺎه ﻛﻪ ﺳﺮﮔﺮم اﺳﺘﻔﺎده ﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﻲ و اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﻲ ﺑﻮد از ﻋﻬﺪة دﻓﺎع ﺑﺮ ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪ .‬ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻟﻴـﺎت ﺑـﻪ ﻫـﻢ ﺧـﻮرد؛‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻛﺎﻫﺸﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺟﻨﮕﻬﺎي داﺧﻠﻲ و رواج رﺷﻮه ﺧـﻮاري در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺨﺎرج ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻧﺎﺧﻮﺷﻲِ واﮔﻴﺮدار ﺟﻤﻌﻴﺖ را ﻛﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳـﻴﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم در آﺳﺘﺎﻧﺔ ﺳﻘﻮط اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ دو ﻣﺮد ﻓﻌﺎل و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ از ﺣﺪوث اﻳﻦ اﻣﺮ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ دو ﻋﺒـﺎرت ﺑﻮدﻧـﺪ از دﻳﻮﻛﻠﻴﺴـﻴﻦ ‪Diocetian‬‬ ‫)‪ 305-286‬ﻣﻴﻼدي( و ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ )ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ( ﻛﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻼﻣﻌﺎرض او از ‪ 312‬ﺗﺎ ‪ 337‬ﻣﻴﻼدي اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو‪،‬‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم را ﺑﻪ دو ﻧﻴﻤﺔ ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ؛ و ﻣﻼك ﺗﻘﺴﻴﻢ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺐ‪ ،‬زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻻﺗﻴﻨـﻲ و ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ روم ﺷﺮﻗﻲ را در ﺑﻴﺰﻧﻄﻴـﻮم ﻗـﺮار داد و ﻧـﺎم آن ﺷـﻬﺮ را »ﻛﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﻴﻨﻮﭘﻞ )ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﻴﻪ( ﻧﻬـﺎد‪.‬‬ ‫دﻳﻮﻛﻠﻴﺴﻴﻦ ﺑﺎ دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺳﭙﺎه روم‪ ،‬آن را ﻟﮕﺎم زد‪ .‬از اﻳﻦ ﭘﺲ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ ﻧﻴﺮوي ﺟﻨﮕﻲ از اﻗـﻮام وﺣﺸـﻲ‪،‬‬

‫‪ □ 220‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺧﺎﺻﻪ ﻃﻮاﻳﻒ ژرﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ؛ و راه رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ روي ژرﻣﻨﻬﺎ ﺑـﺎز ﺑـﻮد‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﻮد‪ ،‬و در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ آن ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪ‪ .‬اﻗﻮام وﺣﺸﻲ ﺑـﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ رﺳـﻴﺪﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن از ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺮاي ارﺑﺎب روﻣﻲ ﺑﺎ ﺻﺮﻓﻪﺗـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻌﻬـﺬا ﻛـﺎر دﻳﻮﻛﻠﻴﺴـﻴﻦ ﺑـﻴﺶ از ﻳـﻚ ﻗـﺮن‬ ‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﻓﺘﺎد‪ .‬اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﻣﺼﻴﺒﺖ ﺧﻴﺰ از آب درآﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ روم ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺧﻮد ﻣﺨﺘﺎري ﻣﻲداد و ﺟﻤﻊ آوري ﻣﺎﻟﻴﺎت را ﺑﺮ ﻋﻬـﺪة ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﻦ ﺷـﻬﺮﻫﺎ ﻣـﻲﮔﺬاﺷـﺖ و‬ ‫دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﻓﻘﻂ رﻗﻢ ﺛﺎﺑﺘﻲ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺷﻬﺮي ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﻓﻮر ﺛﺮوت‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻄﻠـﻮب‬ ‫داده ﺑﻮد؛ وﻟﻲ اﻛﻨﻮن ﻛﻪ اوﺿﺎع اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺧﺮاب ﺑﻮد ﻣﻘﺪار ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷـﺪ ﺑـﻴﺶ از آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺘﻮان ﺑﻲ ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ وﺻﻮل ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻳﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﺎً ﻣﺴﺌﻮل اﻣﺮ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﻮدﻧﺪ ﺑـﺮاي ﺷـﺎﻧﻪ ﺧـﺎﻟﻲ ﻛـﺮدن از زﻳـﺮ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ ﭘﺎ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺰ ﻣﻲﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬دﻳﻮﻛﻠﻴﺴﻴﻦ ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﺷﻬﺮﻫﺎ را وادار ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﻣﺮ ﻣﺎﻟﻴﺎت را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧـﺪ و ﮔﺮﻳـﺰ را‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﻋﻼم داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﻠﺘﻬﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ‪ ،‬وي ﺗﻮدة ﻣﺮدم روﺳﺘﺎﻫﺎ را ﻣﺒﺪل ﺑﻪ »ﺳﺮف« ﻛﺮد ﻛـﻪ واﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ‬ ‫زﻣﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﻖ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﺑﻌﺪي اﻳﻦ وﺿﻊ را ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺑﺪﻋﺖ دﻳﻮﻛﻠﻴﺴﻴﻦ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻳﻦ رﺳﻤﻲ دوﻟﺘﻲ ﺑﻮد؛ و ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﻮﺟﺐ اﻳﻦ ﺑﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﻲ از ﺳﺮﺑﺎزان او ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ژرﻣﻨﻬـﺎ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري روم را‬ ‫ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻴﺜﻴﺖ آن اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ آن ﻣﻘﺪار از ﺗﻤﺪن ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﻲ را‬ ‫ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﺬب ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﺮاي اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻞ آن ﺑﺨﺶ از اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻛﻪ ﺟﺰو ﻧﻴﻤﺔ ﺷﺮﻗﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺻﻮرﺗﻲ دﻳﮕﺮ داﺷﺖ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺷﺮﻗﻲ ﮔﺮﭼـﻪ از ﺣﻴـﺚ‬ ‫وﺳﻌﺖ ﻫﻤﻮاره ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ )ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎي زودﮔـﺬر ﻳﻮﺳـﺘﻴﻨﻴﻮس ‪ Justinian‬در ﻗـﺮن ﺷﺸـﻢ( ﺗـﺎ ﺳـﺎل‬ ‫‪ ،1453‬ﻛﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺮﻛﻬﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ داد‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻨـﺎﻃﻘﻲ ﻛـﻪ ﺟـﺰو‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺷﺮﻗﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻼوة آﻓﺮﻳﻘﺎ و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در ﻏﺮب‪ ،‬دﻳـﻦ اﺳـﻼم را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬اﻋـﺮاب ﺑـﺮﺧﻼف‬ ‫ژرﻣﻨﻬﺎ دﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻣﻐﻠﻮب را رد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻤﺪن آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﺷـﺮﻗﻲ از ﺣﻴـﺚ ﺗﻤـﺪن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺑـﻮد ﻧـﻪ‬ ‫ﻻﺗﻴﻨﻲ؛ در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻋﺮاب ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ادب و ﺑﻘﺎﻳﺎي ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻻﺗﻴﻨﻲ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ از ﻃﺮﻳﻖ ﻧﻔﻮذ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﻤﺎل آﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ،‬دﻧﻴﺎي ﻏﺮب آﻧﭽﻪ را از ﻣﻴﺮاث ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن از دﺳﺖ داده ﺑﻮد رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﺎز ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ آورد‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم در ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ روم ﺑﺮ ﺗﻔﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ از ﻗﺮن دوم ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﺑﺎ دو ﺗﻦ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‬ ‫ﭘﻮﻟﻴﺒﻴﻮس ﻣﻮرخ و ﭘﺎﻧﺘﻴﻮس ﻓﻴﻠﺴﻮف رواﻗﻲ‪ .‬ﻧﺤﻮة ﺑﺮﺧﻮرد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎ روﻣﻴـﺎن ﺗﺤﻘﻴـﺮ آﻣﻴﺨﺘـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺮس ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺧﻮد را از ﺣﻴﺚ ﺗﻤﺪن ﺑﺮﺗﺮ اﻣﺎ از ﺣﻴﺚ ﻧﻴﺮو ﻓﺮوﺗﺮ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ روﻣﻴﺎن در اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬از‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻘﻂ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻣﺮي ﭘﺴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﺗﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻗـﺮن دوم ﭘـﻴﺶ از‬ ‫ﻣﻴﻼد آدﻣﻲ ﺑﻮد ﻟﺬت دوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﺪذﻫﻦ‪ ،‬در ﻣﻌﺎﻣﻼت زﻳﺮك‪ ،‬در اﻣﻮر زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎر‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻫـﻢ در ﻣﻴـﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ داراي اﺳﺘﻌﺪاد ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻮدﻧﺪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻛﺴﺎن‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ ﺷﻜﺎﻛﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻛﺎرﻧﻴـﺪس‪ ،‬ﺟـﺪي‬ ‫ﺑﻮدن را از ﻣﻴﺪان راﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ زﻳﺮﻛﻲ و ﻧﻜﺘﻪ ﺳﻨﺠﻲ ﻣﻴﺪان دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن و ﻓﺮﻗﻪاي از رواﻗﻴﺎن‪،‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ آرام و ﮔﻮﺷﻪ ﮔﻴﺮي را اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺪة ﻛﻤﻲ ﻧﻴﺰ ﻛـﻪ ﺑﺼﻴﺮﺗﺸـﺎن از آﻧﭽـﻪ ارﺳـﻄﻮ در ﻣـﻮرد اﺳـﻜﻨﺪر‬ ‫ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻈﻤﺖ روم ﻧﺘﻴﺠﺔ وﺟﻮد اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺰد ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴﺒﻴﻮس ﻣﻮرخ ﻛﻪ در ﺣﻮاﻟﻲ ‪ 200‬ق‪.‬م‪ .‬در آرﻛﺎدﻳﺎ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﻴﺮ ﺑﻪ رم ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﺑﺨﺖ ﺑﺪو ﻳﺎري ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺳﻴﭙﻴﻮ ‪ Scipio‬ي ﻛﻮﭼﻚ دوﺳـﺖ ﺷـﺪ و در ﺑﺴـﻴﺎري از ﺟﻨﮕﻬـﺎي آن ﺳـﺮدار ﻫﻤـﺮاه او رﻓـﺖ‪.‬‬

‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري رم و راﺑﻄﺔ آن ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ □ ‪221‬‬

‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﺪرت زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻛﺜﺮ روﻣﻴﺎن ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده ﺑﺎ زﺑﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ آﺷـﻨﺎﻳﻲ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫وﺿﻊ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﭘﻮﻟﻴﺒﭙﻮس را ﺑﺎ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ ﻛﺎﻣﻼً آﺷﻨﺎ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬وي ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻛﺎرﺗﺎژ را‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺎب ﺟﻬـﺎﻧﮕﻴﺮي را ﺑـﻪ‬ ‫روي روﻣﻴﺎن ﮔﺸﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺗﺤﺴﻴﻦ آﻣﻴﺰي ﻛﻪ وي ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﺣﻜﻮﻣـﺖ روم داﺷـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪن اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﺣﺎل ﻛﻬﻨﻪ ﺷﺪن و ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪن ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺷـﻜﻞ ﺣﻜﻮﻣـﺖ روم‪ ،‬از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﺛﺒﺎت و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي اﻛﺜﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره در ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﺟﺤﺎن داﺷﺖ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫روﻣﻴﺎن ﺗﺎرﻳﺦ او را ﺑﺎ ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ در اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻫﻢ از ﺧﻮاﻧﺪن آن ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺟﺎي ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺎﻧﺘﻴﻮس رواﻗﻲ را در ﻓﺼﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دادﻳﻢ‪ .‬وي دوﺳﺖ ﭘﻮﻟﻴﺒﻴﻮس ﺑـﻮد و ﻣﺎﻧﻨـﺪ او در ﻛﻨـﻒ ﺣﻤﺎﻳـﺖ‬ ‫ﺳﻴﭙﺒﻮي ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻴﭙﻴﻮ زﻧﺪه ﺑﻮد ﭘﺎﻧﺘﻴﻮس ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﺷﻬﺮ رم زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛـﺮد‪ ،‬وﻟـﻲ ﭘـﺲ از‬ ‫ﻣﺮگ او در ‪ 129‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺷﺪ ﻣﻜﺘﺐ رواﻗﻲ ﺑﻪ آﺗﻦ رﻓﺖ و در آﻧﺠـﺎ ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬در روم ﻫﻨـﻮز آن اﻣﻴـﺪواري ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻣﻜﺎن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد وﺟﻮد داﺷﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻳﻮﻧﺎن اﻳـﻦ اﻣﻴـﺪواري را از دﺳـﺖ داده ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﭘﺎﻧﺘﻴﻮس در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت رواﻗﻴﺎن ﻗﺪﻳﻤﻴﺘﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ دارد و ﻛﻤﺘـﺮ ﺑـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻛﻠﺒﻴـﺎن ﺷـﺒﻴﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻧﻈﺮ ﺗﺤﺴﻴﻦ آﻣﻴﺮي ﻛﻪ روﻣﻴﺎن درس ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻼﻃﻮن داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﻧﺘﻴﻮس ﺗﻨﮓ‬ ‫ﻧﻈﺮي ﺧﺸﻚ و ﺟﺰﻣﻲ رواﻗﻴﺎن داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﻧﺘﻴﻮس ﺗﻨﮓ ﻧﻈﺮيِ ﺧﺸـﻚ و ﺟﺰﻣـﻲ رواﻗﻴـﺎن ﭘﻴﺸـﻴﻦ را‬ ‫ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﻣﺬﻫﺐ رواﻗﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺪان ﺷﻜﻞ ﮔﺸﺎدهﺗﺮي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﭘﺎﻧﺘﻴﻮس و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎﻧﺶ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮرد‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ روﻣﻴﺎن ﻛﻪ ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ ﺟﺪي داﺷﺘﻨﺪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻌﺪ اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻋﻤﺮ ﺧـﻮد را در روم ﮔﺬراﻧـﺪ‪ .‬وي ﻣﻘـﺪار زﻳـﺎدي از ﺣﻜـﻢ و‬ ‫اﻣﺜﺎل و اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺧﻮد را از روم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﺧﺮدﻣﻨﺪان اﻧﺪرز ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ در ﺣﻀـﻮر اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﺑـﺮ ﺧـﻮد‬ ‫ﻧﻠﺮزﻧﺪ‪ .‬ﺗﺄﺛﻴﺮ اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس ﺑﺮ ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس ﺑﺮ ﻣﺎ روﺷﻦ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ دﻧﺒﺎل ﻛﺮدن ﻧﻔﻮذ وي ﺑﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻛﺎر دﺷﻮاري اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻠﻮﺗﺎرك )در ﺣﺪود ‪ 130 - 46‬ﻣﻴﻼدي( در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺣﻴﺎت ﻣﺮدان ﻧﺎﻣﻲ« ﺗﺸـﺎﺑﻬﻲ ﻣﻴـﺎن ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﺮدان دو ﻛﺸﻮر ﻳﻮﻧﺎن و روم ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬وي ﻣﺪت درازي در ﺷﻬﺮ روم زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد و از ﺟﺎﻧﺐ ﻫﺎدرﻳـﺎن ‪ Hadrian‬و‬ ‫ﺗﺮاژان‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻜﺮﻳﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ »ﺣﻴﺎت« ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺘﻌـﺪدي ﻫـﻢ در ﻓﻠﺴـﻔﻪ و دﻳﺎﻧـﺖ و ﺗـﺎرﻳﺦ و‬ ‫اﺧﻼق ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺮض از ﻛﺘﺎب »ﺣﻴﺎت« اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ روم و ﻳﻮﻧﺎن از ﻟﺤﺎظ ﻓﻜﺮي ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻮاﻓﻖ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎي اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ رم در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ زﺑﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮري در ﺣﻜﻢ آﻓﺘﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻠﺴـﻔﻪ و‬ ‫ﻫﻨﺮ ﻫﺮ دو ﺳﻘﻮط ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن دوم ﻣﻴﻼدي‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮاي اﺷﺨﺎص ﻣﺮﻓﻪ اﻟﺤﺎل ﺧﻮﺷـﺎﻳﻨﺪ ﺑـﻮد‪ .‬اﻧﮕﻴـﺰهاي ﺑـﺮاي‬ ‫ﺷﻮر و اﺷﺘﻴﺎق در ﻛﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﻣﺠﺎﻟﻲ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺣﺼﻮل ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎي ﺑﺰرگ وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬ﻣﻜﺎﺗـﺐ رﺳـﻤﻲ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫آﻛﺎدﻣﻲ و ﻣﺸﺎﺋﻴﺎن و اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن و رواﻗﻴﺎن ‪ -‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻳﻮﺳﺘﻴﻨﻴﻮس ﺑﺴﺎط آﻧﻬـﺎ را ﺑﺮﭼﻴـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻫﻴﭽﻴﻚ از آﻧﻬﺎ از زﻣﺎن ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻧﺸﺎﻧﻲ از زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺸـﺎن ﻧﺪادﻧـﺪ؛ ﻣﮕـﺮ ﻧـﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴـﺎن در ﻗـﺮن ﺳـﻮم‬ ‫ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ آﻳﻨﺪه از آﻧﻬﺎ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن اﺻﻮﻻً از روم ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ .‬دو ﻧﻴﻤـﻪ روﻣـﻲ و‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ؛ آﺷﻨﺎﻳﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﻏﺮب ﻛﻤﻴﺎب ﺷﺪﻧﺪ؛ و در ﺷـﺮق ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﭘﺲ از ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ ﻓﻘﻂ در ﻣﺤﺎﻛﻢ و در ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن و ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﺑﺮ روم‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ دو ﭼﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوت را ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﻧﻔﻮذ‬ ‫ﻫﻨﺮ و ادب و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در اﻛﺜﺮ ﻣﺮدم ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﺔ روم؛ دوم ﮔﺴﺘﺮش دﻳﻦ و ﺧﺮاﻓﺎت ﻏﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ‪.‬‬ ‫)‪ (1‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ روﻣﻴﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺗﻤﺎس ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎم ﻣﻘﺎﻳﺴـﻪ ﺑـﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن وﺣﺸـﻲ و‬ ‫ﻧﺎﻫﻨﺠﺎر ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت از آﻧﺎن ﺑﺴﻲ ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻨﺎﻋﺖ و زراﻋﺖ و ﻛﺸـﻮرداري و ﻣﻜﺎﻟﻤـﻪ و ﻫﻨـﺮ‬ ‫ﻟﺬت ﺑﺮدن از زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬در ﻫﻨﺮ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و ادب‪ ،‬در ﻫﻤﺔ اﻳﻦ اﻣﻮر‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ روﻣﻴـﺎن‬

‫‪ □ 222‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫در آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮد و ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ روﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﭼﻴﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺴـﺒﺖ‬ ‫ﭘﺮوﺳﻴﺎن ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن در ‪ 1814‬و ‪ 1815‬ﺑﻮد؛ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﺴﺖ ﻧﺴﺒﺖ اﺧﻴﺮ ﻣﻮﻗﺖ ﺑﻮد و ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ روﻣﻴـﺎن و‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﺪﺗﻲ دراز ﭘﺎﻳﺪار ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻛﺎرﺗﺎژ ﺟﻮاﻧﺎن روﻣﻲ ﻋﻼﻗﺔ ﺗﺤﺴﻴﻦ آﻣﻴﺰي ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬زﺑﺎن‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻌﻤﺎري ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻜﺮﺗﺮاﺷﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاﻳﺎن روﻣﻲ ﺑـﺎ‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻳﻜﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻓﺴﺎﻧﻪاي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻣﻨﺸﺄ ﻧﮋاد رروﻣﻴﺎن ﺷﻬﺮ ﺗﺮواﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻣﻴـﺎن‬ ‫اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن و روم راﺑﻄﻪاي ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﻋﺮان ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺑﺤﻮر و اوزان ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﻋﺎرﻳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬و ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﻻﺗﻴﻨـﻲ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را اﺗﺨﺎذ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺎر روﻣﻴﺎن از ﺣﻴﺚ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻃﻔﻴﻠﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬روﻣﻴﺎن ﻧﻪ اﺷﻜﺎل ﺗﺎزهاي در‬ ‫ﻫﻨﺮ آوردهاﻧﺪ و ﻧﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﻧﻮﻳﻲ ﺑﻨﻴﺎد ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﻪ در ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﻛﺘﺸﺎﻓﺎﺗﻲ ﻧﺎﻳﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺟـﺎدهﻫـﺎي ﺧـﻮب و‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨﻈﻢ و ﺳﭙﺎه ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ‪ .‬از ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻬﺎت ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن دوﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺷﺪن روم ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﻧﻮﻋﻲ ﻧﺮﻣﻲ در آداب و رﺳﻮم روﻣﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻛﺎﺗﻮ ﺳـﺎزﮔﺎر ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﺗـﺎ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻛﺎرﺗﺎژ‪ ،‬روﻣﻴﺎن ﻣﻠﺘﻲ ﻛﺸﺎورز ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﺎﺳﻦ و ﻣﻌﺎﻳﺐ روﺳـﺘﺎﻳﻴﺎن را داﺷـﺘﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﻣﺮدﻣـﻲ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺳﺨﺖ‪ ،‬ﻛﺎري‪ ،‬ﺧﺸﻦ‪ ،‬ﻟﺠﻮج‪ ،‬اﺑﻠﻪ‪ .‬زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ ﺷﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻃﺮز ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ اﺻﻮل ﭘﺪرﺳـﺮي‬ ‫ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن ﻣﻄﻴﻊ ﻣﺤﺾ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﺛﺮوت اوﺿﺎع دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺰارع ﻛﻮﭼﻚ از ﻣﻴـﺎن‬ ‫رﻓﺘﻨﺪ و ﺟﺎي ﺧﻮد را رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ اﻣﻼك وﺳﻴﻊ دادﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ اﻣﻼك ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷـﺪﻧﺪ ﺗـﺎ ﺑـﺎ وﺳـﺎﻳﻞ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﻛﺸﺖ و زرع ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻘﺔ ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﺳﻮداﮔﺮان و ﮔﺮوه ﻛﺜﻴﺮي از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ ﻏﻨﻴﻤـﺖ و‬ ‫ﻏﺎرت ﺑﻪ ﻧﺎن و ﻧﻮا رﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻧﻮاب«ﻫﺎي ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻛﻪ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺛﺮوت ﺑـﻪ دﺳـﺖ آوردﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬زﻧﺎن ﻛﻪ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮدﮔـﺎﻧﻲ ﺳـﺮ ﺑـﻪ راه و ﺑـﺎ ﺗﻘـﻮي ﺑﻮدﻧـﺪ آزاد و ﻓﺎﺳـﺪ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﻃـﻼق رواج ﮔﺮﻓـﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان از ﺑﺎردار ﺷﺪن زﻧﺎن ﺧﻮد ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻛﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﭘﻴﺶ ﻧﻈﻴـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ اﺣـﻮال را از ﺳـﺮ ﮔﺬراﻧـﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺸﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ روﻣﻴﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬آن ﭼﻴﺰي را ﻛﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴـﺎن »اﻧﺤﻄـﺎط اﺧﻼﻗـﻲ« ﻣـﻲﻧﺎﻣﻨـﺪ ﺗﺸـﻮﻳﻖ و‬ ‫ﺗﺴﺮﻳﻊ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ در ﻓﺎﺳﺪﺗﺮﻳﻦ دورة اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﺎز ﻫﻢ ﻳﻚ ﺗﻦ روﻣﻲ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺧﻮد را ﺣـﺎﻓﻆ و ﻣـﺪاﻓﻊ ﭘـﺎﻛﻲ‬ ‫اﺧﻼق در ﺑﺮاﺑﺮ آﻟﻮدﮔﻲ و اﻧﺤﻄﺎط ﻳﻮﻧﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫از ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻳﻮﻧﺎن در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ رو ﺑﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﻧﻬﺎد؛ و ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺪه اﻳﻦ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ دﭼﺎر اﻧﺤﻄﺎط ﺷﺪﻳﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻋﻠﺘﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ را ﺑﺎﻳﺪ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬ ‫در اواﺧﺮ دورة اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ اﺳﺘﺒﺪاد ﻧﻈﺎﻣﻲ دوﻟﺖ ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﺑﻖ آﺷﻜﺎر ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻳﻚ ﺳﺮدار ﻓـﺎﺗﺢ‬ ‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺣﺘﻲ ﻋﺎﻟﻲﻣﻘﺎمﺗﺮﻳﻦ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﻫـﻢ از روﻣﻴـﺎن درس ﺧﻮاﻧـﺪه و‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺮدﻣﺎﻧﻲ ﻧﻴﻤﻪ وﺣﺸﻲ ﻛﻪ از ﻣﺮزﻫـﺎي اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻣـﻲآﻣﺪﻧـﺪ ﻣﻘﺎﻣﻬـﺎي ﺳـﭙﺎﻫﻲ را در دﺳـﺖ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﺸﻦ از ﻋﻠﻮ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺮدم ﻣﺘﻤﺪن ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﻴﺎت در ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻓﺮاد ﻛﺸﻮر ﻧﻴﺰ ﻓﻘﻴﺮﺗﺮ از آن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در راه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺎل ﻓﺮاوان ﺧﺮج ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬دوﻟـﺖ ﻧﻴـﺰ ﺗﺤﺼـﻴﻞ و‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ را اﻣﺮي زاﺋﺪ و ﻏﻴﺮ ﻻزم ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ در دﻧﻴﺎي ﻏـﺮب ﻓﻘـﻂ ﺗﻨـﻲ ﭼﻨـﺪ ﻛـﻪ داراي ﺗﺤﺼـﻴﻼت‬ ‫ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺳﻮاد ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫)‪ (2‬دﻳﻦ و ﺧﺮاﻓﺎت ﻏﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺗﺴـﻠﻂ ﺑﻴﺸـﺘﺮ و اﺳـﺘﻮارﺗﺮي در ﻏـﺮب ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺳﺎﺑﻘﺎً دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﺸﻮرﮔﺸﺎﻳﻲﻫﺎي اﺳﻜﻨﺪر دﻧﻴﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑـﺎﺑﻠﻲ و اﻳﺮاﻧـﻲ و ﻣﺼـﺮي آﺷـﻨﺎ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻛﺸﻮرﮔﺸﺎﻳﻲﻫﺎي روم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻃﺮﻳﻖ دﻧﻴﺎي ﻏﺮب را ﺑﺎ آن ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﻳﻬـﻮدي و ﻣﺴـﻴﺤﻲ آﺷـﻨﺎ‬

‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري رم و راﺑﻄﺔ آن ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ □ ‪223‬‬

‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﻦ آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺠﻴﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد در آﻳﻨﺪه ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻢ داد؛ اﻛﻨـﻮن ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺮاﻓﺎت ﻣﻠﻞ ﻛﺎﻓﺮ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫در ﺷﻬﺮ رم‪ ،‬ﻫﺮ ﻓﺮﻗﻪ و ﻫﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي در ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻣﺤﺎﻓﻞ دوﻟﺘﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎﻧﻲ داﺷـﺖ و ﮔـﺎه ﺗـﻮﻓﻴﻘﻲ ﻫـﻢ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲآورد‪ .‬ﻟﻮﺳﻴﻦ ‪ ،Locian‬ﻛﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ زودﺑﺎوري و ﺳﺎده ﻟﻮﺣﻲ ﻣﺘﺪاول آن ﻋﺼﺮ ﻃﺮﻓﺪار ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻮد‪ ،‬داﺳﺘﺎﻧﻲ ﻧﻘﻞ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً آن را راﺳﺖ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ داﺳﺘﺎن درﺑﺎرة ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻌﺠﺰه ﻛﻨﻨﺪهاي اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻧـﺎم اﺳـﻜﻨﺪر ﭘـﺎﻓﻼﮔﻮﻧﻲ‬ ‫‪ Alexander the Paphlagonian‬ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎران را ﺷﻔﺎ ﻣـﻲﺑﺨﺸـﻴﺪه و از آﻳﻨـﺪه ﺧﺒـﺮ ﻣـﻲداده و ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎج ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘـﻪ و‬ ‫ﻛﻼﻫﺒﺮداري ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬آوازة او ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺎرﻛﻮس اورﻟﻴﻮس رﺳـﻴﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ در آن ﻫﻨﮕـﺎم در رود داﻧـﻮب ﺑـﺎ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬ ‫ﻣﺎرﻛﻮﻣﺎﻧﻲ ‪ Marcomanni‬ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺘﺸﺎره ﻛﺮده ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺟﻨﮓ ﭘﻴﺮوز ﺷﻮد‪ ،‬و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔـﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﮔﺮ دو رأس ﺷﻴﺮ در رود داﻧﻮب ﺑﻴﻨﺪازد ﭘﻴﺮوزي ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﻤـﻞ ﻛـﺮد‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﭘﻴﺮوزي ﻧﺼﻴﺐ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺎرﻛﻮﻣﺎﻧﻲ ﺷﺪ‪ .‬ام ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳـﻦ ﺧﻄـﺎ ﺷـﻬﺮت اﺳـﻜﻨﺪر ﻫﻤﭽﻨـﺎن اﻓـﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻳﻜـﻲ از‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم روﺗﻴﻠﻴﺎﻧﻮس ‪ Rutilianus‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ در ﻣﻮارد ﺑﺴﻴﺎري از اﺳﻜﻨﺪر اﺳﺘﺸﺎره ﻛﺮده ﺑﻮد ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫درﺑﺎرة اﻧﺘﺨﺎب ﻫﻤﺴﺮ ﻧﻈﺮ او را ﺟﻮﻳﺎ ﺷﺪ‪ .‬از ﻗﻀﺎ اﺳﻜﻨﺪر ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻧـﺪﻳﻤﻴﻮن‪ Endymion 2‬از ﻣﺮﺣﻤـﺖ ﻣـﺎه ﺑﺮﺧـﻮردار‬ ‫ﺷﺪه و دﺧﺘﺮي ﻧﻴﺰ از او ﺑﻪ ﻫﻢ رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد و ﺳﺮوش ﻏﻴﺒﻲ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮد ﻛـﻪ روﺗﻴﻠﻴـﺎﻧﻮس آن دﺧﺘـﺮ را ﺑـﻪ زﻧـﻲ ﺑﮕﻴـﺮد‪.‬‬ ‫»روﺗﻴﻠﻴﺎﻧﻮس ﻛﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺼﺖ ﺳﺎل داﺷﺖ ﻓﻮراً ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا را اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ ﻛـﺮدن ﺻـﺪﻫﺎ ﮔـﺎو در راه‬ ‫ﻣﺎدر زن آﺳﻤﺎﻧﻲاش داﻣﺎدي ﺧﻮد را ﺟﺸﻦ ﮔﺮﻓﺖ‪«3.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﻛﺎرﻫﺎي اﺳﻜﻨﺪر‪ ،‬ﺳﻠﻄﻨﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮر اﻻﮔﺎﺑﺎﻟﻮس ‪ 23-218) Elagabalus‬ﻣﻴﻼدي( ﺑﻮد‪ .‬وي ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻣﭙﺮاﺗﻮري رﺳﻴﺪ از ﻛﺎﻫﻨﺎن آﻓﺘﺎب ﭘﺮﺳﺖ ﺳﻮرﻳﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر از ﺳﻮرﻳﻪ ﺑـﻪ‬ ‫رم ﻣﻲرﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻴﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد و اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ زودﺗﺮ از ﺧﻮد وي ﺑﻪ رم رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺗﺼـﻮﻳﺮ‬ ‫او ﺑﺎ ﺟﺒﻪﻫﺎي ﻣﻘﺪس اﺑﺮﻳﺸﻤﻴﻦ و زرﺑﻔﺖ‪ ،‬ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﻓﻴﻨﻴﻘﻴﺎن و ﻣﺎدﻫﺎ ﻓﺮاخ دوﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻛﺸـﻴﺪه ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺎج ﺑﻠﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﺮ داﺷﺖ و ﻳﻘﻪﻫﺎ و ﺣﻤﺎﻳﻠﻬﺎي ﻓﺮاواﻧﺶ ﺑﻪ ﮔﻮﻫﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑﻬﺎﺷـﺎن از ﺣﺴـﺎب ﺑﻴـﺮون ﺑـﻮد آراﺳـﺘﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﺑﺮواﻧﺶ رﻧﮓ ﺳﻴﺎه ﺧﻮرده و ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎﻳﺶ ﺳﺮﺧﺎب و ﺳﻔﻴﺪاب زده ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻨﺎﺗﻮرﻫﺎي ﻣﺤﺘﺮم آه از ﻧﻬﺎد ﺑﺮﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و اﻋﺘﺮاف‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺪﻳﺪ ﻫﻤﻮﻃﻨﺎن ﺧﻮد را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳـﺪ در زﻳـﺮ ﺗﺠﻤـﻼت زﻧﺎﻧـﺔ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻣﻄﻠﻘﺔ ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻨﻲ ﺧﻮار و ﺧﻔﻴﻒ ﺷﻮﻧﺪ‪ 4.‬اﻻﮔﺎﺑﺎﻟﻮس ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻬﻤﻲ از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺳﭙﺎﻫﻲ روم ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﺶ ﺑﻮد ﺑﺎ ﺷﻮر‬ ‫و ﺣﺮارت ﺗﻌﺼﺐ آﻣﻴﺰي ﺑﻪ رواج دادن ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬ﻧـﺎم وي ﻧـﺎم ﺧـﺪاي ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ در‬ ‫ﺣﻤﺺ او را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ و ﺧﻮد وي ﻧﻴﺰ در آﻧﺠﺎ ﻣﻘﺎم ﻛﺎﻫﻦ ﺑـﺰرگ را داﺷـﺖ‪ .‬ﻣـﺎدر ﻳـﺎ ﻣـﺎدرﺑﺰرگ او ﻛـﻪ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواي‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻮد درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ او راه اﻓﺮاط ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﺪ و او را ﻣﻌﺰول ﻛﺮد و اﺳﻜﻨﺪر )‪ (35-222‬ﺑـﺮادرزادة ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﺟـﺎي او‬ ‫ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻳﻼت و اﻃﻮار ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻨﻲاش ﻣﻼﻳﻤﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻌﺠﻮن ﻋﻘﺎﻳﺪي ﻛﻪ در زﻣﺎن او اﻣﻜﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ در اﺗـﺎق‬ ‫او ﺗﺠﺴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ اﺗﺎق ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎي اﺑﺮاﻫﻴﻢ و اورﻓﺌﻮس و اﭘﻮﻟﻮﻧﻴﻮس و ﻋﻴﺴﻲ در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻴﺶ ﻣﻬﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻛﻪ رﻳﺸﺔ اﻳﺮاﻧﻲ داﺷﺖ رﻗﻴﺐ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻮد ‪ -‬ﺧﺎﺻﻪ در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣـﻴﻼدي‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮران‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑﻪ ﺗﻼﺷﻬﺎي ﻧﻮﻣﻴﺪاﻧﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ زدﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﺣﺴﺎس ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ دﻳﻦ آن ﺛﺒﺎت و‬ ‫ﻗﺮار را ﻛﻪ ﺑﺪان ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺪﻳﺪ آورد؛ اﻣﺎ دﻳﻦ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از ادﻳـﺎن ﺟﺪﻳـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺑـﺎ ادﻳـﺎن ﺟﺪﻳـﺪ‬ ‫‪1. See Cumont, Oriental Religions in Roman Paganism.‬‬ ‫‪ .2‬در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﻤﻴﻮن ﺟﻮان ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﻠﻦ‪ ،‬اﻟﻬﺔ ﻣﺎده‪ ،‬ﻋﺎﺷﻖ او ﺷﺪ و او را ﺧﻮاب ﻛـﺮد و در ﺧـﻮاب ﺑـﺎ او‬ ‫ﻫﻤﺎﻏﻮش ﺷﺪ‪ .‬م‪.‬‬ ‫‪3. Benn, The Greek Philosophers, Vol. II. P. 226.‬‬ ‫‪4. Gibbon, chap. VI.‬‬

‫‪ □ 224‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻦ دﻳﻦ ﺑﻪ رم وارد ﺷﺪ و از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻬﺮ )ﻳﺎ ﻣﻴﺘـﺮا(‬ ‫ﺧﺪاي ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻘﻄﺎر ﺳﻮري ﺧﻮد ﺟﻨﺒﺔ زﻧﺎﻧﻪ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﺧـﺪاﻳﻲ ﺟﻨﮕـﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬و ﺟﻨـﮓ او‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻧﺒﺮد ﺑﺰرگ ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ از زﻣﺎن زرﺗﺸﺖ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺟﺰو دﻳﻦ ﺑﻮد‪ .‬روﺗﺴﻮوﺗﺴﻒ‪ 1‬در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻧﻘـﺶ‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اي را درج ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻘﺶ در ﻫﺪرﻧﻬﺎﻳﻢ ‪ ،Heddernheim‬واﻗﻊ در‬ ‫آﻟﻤﺎن‪ ،‬در ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ از زﻳﺮ ﺧﺎك ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻘﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﻴـﺮوان ﻛـﻴﺶ ﻣﻬﺮﭘﺮﺳـﺘﻲ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ در‬ ‫ﺷﺮق‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻏﺮب ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻓﺮاوان ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪن اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺎري ﺗﻮﻓﻴﻖ آﻣﻴﺰ ﺑﻮد؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻛﻮﺷﺸﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮاي رواج‬ ‫دادن دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ آن ﻛﻮﺷﺸـﻬﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ‪ ،‬از ﻧﻈـﺮ دوﻟﺘـﻲ‪ ،‬ﻧﻈﻴـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ ﻛـﺎري ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻛﻮﺷﺸﻬﺎ از اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زوال و اﻧﺤﻄﺎط دﻧﻴﺎي روم‪ ،‬اﻣﻜـﺎن‬ ‫ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻴﺸﻬﺎي ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎن و روم ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎل ﻣﺮدي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﻪ اﻣـﻮر دﻧﻴـﻮي دﻟﺒﺴـﺘﻪ و ﺑـﻪ ﺳـﻌﺎدت روي‬ ‫زﻣﻴﻦ اﻣﻴﺪوار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬آﺳﻴﺎ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ زﻫﺮ ﻳﺄس را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭼﺸﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎدزﻫﺮ ﺑﻬﺘﺮي ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﻣﻴﺪواري اﺧﺮوي ﻓـﺮاﻫﻢ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد؛ و در ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺔ ﭘﺎدزﻫﺮﻫﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در دادن ﺗﺴﻼي ﺧﺎﻃﺮ از ﻫﻤﻪ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﺴـﺖ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻳﻦ رﺳﻤﻲ درآﻣﺪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺟﺬب ﻛﺮده ﺑﻮد و اﻳﻦ اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﻳـﺪ‬ ‫را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻮاد ﻳﻬﻮدي ﻛﻪ در ﺧﻮد داﺷﺖ در ﻗﺮﻧﻬﺎي ﺑﻌﺪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﭘﺲ داد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻳﻜﻲ ﺷﺪن دوﻟﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻤﺪن دورة ﻋﻈﻤﺖ ﻳﻮﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎﺻـﻞ ﺗﻤـﺪن ﻛـﺮت از‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻧﺮﻓﺖ ﻧﺨﺴﺖ اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ روم ﻗﺪﻳﻢ‪ .‬در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ق‪.‬م‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﭼﻨﮕﻴﺰﺧـﺎن ﻇﻬـﻮر ﻛـﺮده ﺑـﻮد‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻫﻤﺔ آن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮد از ﺻﻔﺤﺔ روزﮔﺎر ﺑﺰداﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺸﺎﻳﺎرﺷـﺎه اﻧـﺪﻛﻲ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﺪرت و ﻛﻔﺎﻳﺖ داﺷﺖ ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را از ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از دﻓﻊ ﺣﻤﻼت او ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺴـﻴﺎر ﻓﺮوﺗـﺮ‬ ‫ﻣﻲآورد‪ .‬دورة اﺳﺨﻴﻠﻮس ﺗﺎ اﻓﻼﻃﻮن را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻤﺔ ﻛﺎرﻫﺎي اﻳﻦ دوره ﺑﻪ دﺳﺖ اﻗﻠﻴﺘﻲ از ﺟﻤﻌﻴـﺖ ﭼﻨـﺪ ﺷـﻬﺮ‬ ‫ﺗﺠﺎرﺗﻲ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ آﻳﻨﺪه ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻗﺪرﺗﻲ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻫﺠﻮم ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ؛ اﻣـﺎ‪ ،‬از‬ ‫ﺣﺴﻦ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﺷﮕﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف درآوردﻧـﺪ »دوﺳـﺘﺪار ﻳﻮﻧـﺎن« ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑـﺮﺧﻼف آﻧﭽـﻪ از‬ ‫‪‬‬ ‫ﺧﺸﺎﻳﺎرﺷﺎ ﻳﺎ ﻛﺎرﺗﺎژ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮد را وﻳﺮان ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﻪ ﻣـﺎ اﻛﻨـﻮن ﺑـﺎ ﻛﺎرﻫـﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن در‬ ‫زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻫﻨﺮ و ادب و ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻢ آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺛﺒﺎت و ﻗﺮاري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻏﺮﺑﻲ در ﻳﻮﻧﺎن ﭘﺪﻳـﺪ آوردﻧـﺪ؛‬ ‫و ﻧﻴﺰ ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﺎﺗﺤﺎن آن اﻧﺪازه ﻓﻬﻢ و ﺷﻌﻮر داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺪﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑـﻪ زﻳـﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺸـﺎن درآﻣـﺪه ﺑـﻮد‬ ‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻨﺘﻬﺎي ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري آن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬اﺳﻜﻨﺪر و روﻣﻴﺎن ﺑﺎﻋﺚ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن ﻓﻠﺴـﻔﻪ اي ﺷـﺪﻧﺪ ﻛـﻪ از آﻧﭽـﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن در‬ ‫زﻣﺎن آزادي ﺧﻮد ﭘﺪﻳﺪ آورده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬رواﻗﻴﺎن ﺑﻪ ﺑﺮادري ﻧـﻮع ﺑﺸـﺮ اﻋﺘﻘـﺎد داﺷـﺘﻨﺪ و ﻣﺤﺒـﺖ و‬ ‫ﻫﻤﺪردي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻧﻤﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺴﻠﻂ ﻃﻮﻻﻧﻲ روم ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن را ﺑﻪ ﺗﻤـﺪن واﺣـﺪ در زﻳـﺮ ﻟـﻮاي دوﻟـﺖ‬ ‫واﺣﺪ ﺧﻮ داد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﭘﺎره ﻫﺎي ﻣﻬﻤﻲ از ﺟﻬﺎن زﻳﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ روم ﻧﺒﻮد ‪ -‬ﺧﺎﺻﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﭼﻴﻦ‪ .‬وﻟﻲ در‬ ‫ﻧﻈﺮ روﻣﻴﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﺮون از ﻣﺮزﻫﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻓﻘﻂ اﻗﻮام ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﺔ وﺣﺸﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻫـﺮ وﻗـﺖ‬ ‫ارزش داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درآورد‪ .‬در ﻧﻈﺮ روﻣﻴﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮرري روم اﺳﺎﺳﺎً و ﻣﻌﻨﺎً ﻳﻚ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺟﻬﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻴﺮاث ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻫﻢ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻛﻴﺸﻬﺎي ﺑﻮداﻳﻲ و ﻛﻨﻔﻮﺳﻴﻮﺳﻲ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ اﺳﻼم‪ ،‬ﺧـﻮد‬ ‫را »ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ« )ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺎم( ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬دﻋﻮي »ﺻﻼﺣﻴﺖ ﺣﻔﻆ اﻣﻨﻴﺖ در ﺳﺮاﺳـﺮ ﺟﻬـﺎن«‪ 2‬ﻛـﻪ ﻛﻠﻴﺴـﺎ آن را از رواﻗﻴـﺎن‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ ﺟﺎذﺑﺔ ﺧﻮد را ﻣﺪﻳﻮن ﻋﺎﻟﻤﮕﻴﺮي ﻇﺎﻫﺮي اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻗـﺮون وﺳـﻄﻲ‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از زﻣـﺎن ﺷـﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ‪،‬‬ ‫‪1. History of the Ancient World. Vol, II. P. 343.‬‬ ‫‪2. Secures judicat orbis terrarum.‬‬

‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري رم و راﺑﻄﺔ آن ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ □ ‪225‬‬

‫ﻛﻠﻴﺴﺎ و »اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻘﺪس روم« در ﻣﻌﻨﻲ ﻋﺎﻟﻤﮕﻴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ در واﻗـﻊ ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺼﻮرات ﺧﺎﻧﻮادة ﺑﺸﺮي و دﻳﻦ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ )ﻋﺎم( و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺎﻟﻤﮕﻴﺮ از ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﺪاﻧﻬﺎ‬ ‫ﺗﺤﻘﻖ ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻓﻜﺮ ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻬﻤﻲ ﻛﻪ روم در ﮔﺴﺘﺮاﻧﺪن داﻣﻨﺔ ﺗﻤﺪن داﺷﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻤﺎل اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ و ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و ﻗﺴـﻤﺘﻬﺎﻳﻲ از‬ ‫آﻟﻤﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺴﺨﺮ ﺷﺪن ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روم ﻣﺘﻤﺪن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺧﻮد روم اﺳﺘﻌﺪاد ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫آوردن ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻟﻲ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ .‬در آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ُﮔﻞ ﻣﺮداﻧﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻢ ﺑﺎ ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺧﻮد در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺪن ﺳﺎﺑﻘﺔ ﺑﻴﺸﺘﺮ داﺷﺖ ﻫﻤﺴﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻫﺠﻮم وﺣﺸﻴﺎن اﺑﺮ ﺗـﻮﺣﺶ ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺗﻤﺪن را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻪ دﺳـﺖ روم‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﻤﺪن ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﭘﺎي ﺗﻤﺪن آﺗﻦ در ﻋﺼﺮ ﭘﺮﻳﻜﻠﺲ ﻧﺮﺳﻴﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ در‬ ‫دﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺟﻨﮓ و وﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻤﻴﺖ ﻫﻢ ﺑﺎﻟﻤ‪Ĥ‬ل ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ؛ و اﻳﻦ ﻛﻤﻴﺖ را روم ﭘﺪﻳﺪ آورد‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﺳﻄﺔ اﻧﺘﻘﺎل ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ .‬در ﻗـﺮن ﻫﻔـﺘﻢ اﻣـﺖ‪ ‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮِ اﺳـﻼم ﺳـﻮرﻳﻪ و ﻣﺼـﺮ و‬ ‫آﻓﺮﻳﻘﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درآوردﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﺑﻌﺪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎي آﻧﺎن آﺳﺎن و ﺟﻨﮕﻬﺎﺷـﺎن ﻛﻮﺗـﺎه‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺟﺰ در ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺼﺐ ﻧﻤﻲورزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻳﻬﻮدﻳـﺎن را ﺗـﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺟﺰﻳـﻪ‬ ‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ آزاد ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻋﺮاب ﺧﻴﻠﻲ زود ﺗﻤﺪن اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺷﺮﻗﻲ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ وﻟﻲ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﺴـﺘﮕﻲ و زوال‬ ‫و اﻧﺤﻄﺎط‪ ،‬اﻣﻴﺪ و ﺗﺮﻗﻲ و ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﺸﺎن ﻣﺘـﻮن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ را ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ و ﺷـﺮح ﺑـﺮ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﺑﺴﻲ از ﺷﻬﺮت ﺧﻮد را از آﻧﻬﺎ دارد‪ .‬در زﻣﺎن ﻗـﺪﻳﻢ از ارﺳـﻄﻮ ﻛﻤﺘـﺮ ﻧـﺎﻣﻲ ﺑـﺮده ﻣـﻲﺷـﺪ و او را ﺑـﺎ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن در ﻳﻚ ﺗﺮاز ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﻟﻐﺎت را ﻛﻪ ﻣﺎ از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻣﻲآﻣﻮزﻳﻢ‪ .‬ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﭼﻮن ﺟﺒﺮ‪ ،‬اﻟﻜـﻞ‪،‬‬ ‫ﻛﻴﻤﻴﺎ‪ ،‬اﻧﺒﻴﻖ‪ ،‬ﻗﻠﻴﺎ‪ ،‬اﻟﺴﻤﺖ‪ ،‬زﻧﻴﻂ‪ ،‬ﻛﻪ در زﺑﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ روﻧﺪ از ﻋﺮﺑﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻏﻴﺮ از »اﻟﻜﻞ« ]اﻟﻜﺤﻞ[ ‪ -‬ﻛـﻪ‬ ‫در ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﺮاب ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﻣﺎدة ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ ‪ -‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﺗﺼﻮر روﺷﻨﻲ از ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﻣـﺪﻳﻮن‬ ‫اﻋﺮاب ﻫﺴﺘﻴﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺟﺒﺮ را ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎنِ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ اﺧﺘﺮاع ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن آن را ﭘـﻴﺶ ﺑﺮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫»ﻛﻴﻤﻴﺎ« و »اﻧﺒﻴﻖ« و »ﻗﻠﻴﺎ« ﻟﻐﺎﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺸـﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در راه ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﻓﻠـﺰات ﺑـﻪ ﻃـﻼ ﺻـﻮرت ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻨﺪ‪ .‬اﻋﺮاب ﻛﻴﻤﻴﺎﮔﺮي را از ﻳﻮﻧﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در دﻧﺒﺎل ﻛﺮدن آن ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ رﺟﻮع ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪» 1.‬اﻟﺴـﻤﺖ« و‬ ‫»زﻧﻴﻂ« ﻫﻢ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻢ ﻫﻴﺌﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﻋﺮاب ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻛﻠﻤﺎت دﻳﻨﻲ را ﻛﻪ ﻣﺎ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از اﻋﺮاب ﺑﻪ ﮔﺮدن دارﻳﻢ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﻲدارد؛ زﻳـﺮا ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در اروﭘﺎ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻓﻨﻲ ﻻزم از زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻻﺗﻴﻨﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪ‪ .‬در‬ ‫زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬اﻋﺮاب در ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺑﻴﺶ از اﺑﺪاع اﺳﺘﻌﺪاد ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻫﻤﻴﺖ اﻋﺮاب در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ ‪-‬‬ ‫و ﻧﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ‪ -‬ﻛﻪ آن ﻗﺴﻤﺖ از ﺳﻨﻦ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻳﻮﻧﺎن را ﻛﻪ ﻓﻘﻂ در اﻣﭙﺮاﺗـﻮري روم ﺷـﺮﻗﻲ ﻣـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ زﻧـﺪه ﺑﻤﺎﻧـﺪ‬ ‫ﺑﻼواﺳﻄﻪ ﺑﻪ ارث ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺎ ﺣﺪ ﻛﻤﺘﺮي در ﺟﺰﻳﺮة ﺳﻴﺴﻴﻞ‪ ،‬دﻧﻴـﺎي ﻏـﺮب را از‬ ‫وﺟﻮد ارﺳﻄﻮ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ از وﺟﻮد اﻋﺪاد ﻋﺮﺑﻲ و ﺟﺒﺮ و ﺷﻴﻤﻲ‪ ،‬آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻤﺎس ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و ﺗﺤﻘﻴـﻖ را در ﻗـﺮن‬ ‫ﻳﺎزدﻫﻢ اﺣﻴﺎ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻗﺮن ﺳـﻴﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺗـﺎزه آﻣـﻮﺧﺘﻦ زﺑـﺎن‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اروﭘﺎﻳﻴﺎن را ﻗﺎدر ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﻪ آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ و ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻋﻬﺪ ﻗـﺪﻳﻢ رﺟـﻮع ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫اﮔﺮ اﻋﺮاب ﺳﻨﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻧﮕﻪ ﻧﻤﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﻣﺮدان دورة رﻧﺴﺎﻧﺲ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﺑﺮدﻧﺪ ﻛـﻪ از اﺣﻴـﺎي ﻣﻌـﺎرف ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‬ ‫ﭼﻪ ﻓﻮاﻳﺪي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻋﺎﻳﺪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪1. See Alcbemy, Child of Greek Philosophy, by Arthur John Hopkins, Colombia, 1934.‬‬

‫‪ □ 226‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
 82‬ام‬

‫‪  7‬‬ ‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ )‪ 70-204‬ﻣﻴﻼدي( ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﻣﻜﺘﺐ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ‪ ،‬آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺮد ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﺰرگ ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪت زﻧـﺪﮔﻲ او‬ ‫ﺑﺎ ﻳﻜﻲ از ﻣﺼﻴﺒﺖ آﻣﻴﺰﺗﺮﻳﻦ دورهﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ روم ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪﻛﻲ ﭘﻴﺶ از ﺗﻮﻟﺪ او ﺳﭙﺎه روم ﭘﻲ ﺑﻪ ﻧﻴـﺮوي‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺮده ﺑﻮد و ﺷﺮوع ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺼﺐ اﻣﭙﺮاﺗﻮران در ازاي ﭘﻮل ﻧﻘﺪ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﻛﺸﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺎﻟﻲ ﻛﺮدن ﺗﺨـﺖ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﻣﺠﺪد‪ .‬اﻳﻦ اﻣـﻮر‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴـﺘﮕﻲ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن را ﺑـﺮاي ﻣﺪاﻓﻌـﻪ از ﻣﺮزﻫـﺎ از ﻣﻴـﺎن ﺑـﺮد‪ ،‬و راه را ﺑـﺮاي‬ ‫ﻫﺠﻮﻣﻬﺎي ﭘﺮ ﻗﺪرت ژرﻣﻨﻬﺎ از ﺷﻤﺎل و اﻳﺮاﻧﻴﺎن از ﻣﺸﺮق ﺑﺎز ﻛﺮد‪ .‬ﺟﻨـﮓ و ﻧﺎﺧﻮﺷـﻲ در ﺣـﺪود ﻳـﻚ ﺳـﻮم از ﺟﻤﻌﻴـﺖ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮد؛ و اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺎﻟﻴﺎت و ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺛﺮوت ﺣﺘـﻲ آن اﻳﺎﻟﺘﻬـﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ از دﺳـﺘﺮس ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬ ‫دﺷﻤﻦ ﺑﻴﺮون ﺑﻮدﻧﺪ دﭼﺎر ورﺷﻜﺴﺘﮕﻲِ اﻗﺘﺼﺎدي ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺿﺮﺑﺔ ﺳﺨﺖ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﻓﺮو آﻣﺪ ﻛﻪ زاﻳﻨﺪة ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﺑﺮاي ﮔﺮﻳﺰ از ﭼﻨﮕﺎل ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳﺘﺎﻧﺎن ﮔﺮوه ﮔﺮوه ﻋﻼﺋﻖ ﺧﻮد را ﻣﻲﻫﺸﺘﻨﺪ و ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﭘﺲ از ﻣـﺮگ‬ ‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻧﻮ ﻧﻈﻤﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ و ﺑﺎ ﻛﻮﺷﺸﻬﺎي ﭘﺮزور دﻳﻮﻛﻠﻴﺴﻴﻦ و ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻮﻗﺘﺎً ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در آﺛﺎر ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ از ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ از ﻣﺎﻧﻊ ﻓﻘﺮ و وﻳﺮاﻧـﻲ ﻛـﻪ در ﻋـﺎﻟﻢ‬ ‫واﻗﻊ رو ﺑﻪ روﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد روي ﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ درﺑﺎرة ﻋﺎﻟﻢ اﺑـﺪي ﺧـﻮﺑﻲ و زﻳﺒـﺎﻳﻲ ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﺑـﺎ‬ ‫ﺟﺪيﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدان ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻫﻤﺔ آﻧﺎن‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﭼﻪ ﻛﺎﻓﺮ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣـﻲ ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ از دﻧﻴـﺎي‬ ‫واﻗﻌﻲ ﻫﻴﭻ اﻣﻴﺪي ﺑﺮ ﻧﻤﻲﺧﻴﺰد و ﻓﻘﻂ »دﻧﻴﺎي دﻳﮕـﺮ« اﺳـﺖ ﻛـﻪ ارزش دل ﺑﺴـﺘﻦ دارد‪ .‬در ﻧﻈـﺮ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن »دﻧﻴـﺎي‬ ‫دﻳﮕﺮ« ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از »ﻣﻠﻜﻮت آﺳﻤﺎن« ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ از ﻟﺬات آن ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪ .‬در ﻧﻈـﺮ اﻓﻼﻃـﻮن آن‬ ‫دﻧﻴﺎ ﻫﻤﺎن ﻋﺎﻟﻢ »ﻣﺜﻞ« ﺑﻮد ﻛﻪ دﻧﻴﺎي واﻗﻌﻲ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ دﻧﻴﺎي ﻣﻮﻫﻮم ﻇﺎﻫﺮي اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻬﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﺎت را ﺑـﺎ‬ ‫ﻫﻢ در آﻣﻴﺨﺘﻨﺪ و ﻣﻘﺪار زﻳـﺎدي از ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ را در ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﺧـﻮد داﺧـﻞ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﺳـﻘﻒ اﻳﻨـﮓ ‪ ،Inge‬در ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﻳﺶ درﺑﺎرة ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ‪ ،‬دﻳﻨﻲ را ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ از ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد ﺑﻪ ﺣﻖ ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﺬﻫﺐ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺣﻴﺎت ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﻪ ﺟﺮأت ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻲ اﺻﻄﻜﺎك ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺷـﻮد‪ «.‬و ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‪» :‬ﺟـﺪا ﻛـﺮدن ﻣـﺬﻫﺐ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ از‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻲ از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪن ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ «.‬و ﻳﺎدآور ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ اوﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ از دﺳـﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴـﻔﻲ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﭘﺎﻛﺘﺮﻳﻦ و روﺷﻨﺘﺮﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ« ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬و ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ را ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻲ داﻧـﺪ ﻛـﻪ در وﺟـﻮد او‬ ‫»اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎر دﻳﮕﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد‪ «،‬و ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻧﺪﻛﻲ دﻳﺮﺗﺮ ﻣﻲزﻳﺴﺖ »ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ و اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﻲ ﭼﻨﺪ را ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬ ‫ﻣﻲداد و ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﮔﻔﺘﺔ اﺳﻘﻒ اﻳﻨﮓ‪» ،‬ﺗﻮﻣـﺎس اﻛﻮﻳﻨـﺎس ﺑـﻪ ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ ﻧﺰدﻳﻜﺘـﺮ اﺳـﺖ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ارﺳـﻄﻮي‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﻲ‪«.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﻗـﺮون وﺳـﻄﺎﻳﻲ و اﻟﻬﻴـﺎت ﻛـﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ داراي‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮرخ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﺎﻳﺪ دﻗﺖ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ را ﻛﻪ در اﻳـﻦ دﻳـﻦ رخ‬ ‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬و ﺣﺘﻲ اﺷﻜﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ را ﻛﻪ اﻳﻦ دﻳـﻦ در ﻳـﻚ دوره ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺧـﻮد ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬در ﻧﻈـﺮ آورد‪ .‬در‬ ‫اﻧﺠﻴﻠﻬﺎي ﻣﺮﻗﺲ و ﻣﺘﻲ و ﻟﻮﻗﺎ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﺛﺮي از ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻣﺮﻳﻜﺎي اﻣﺮوز‪ ،‬از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ □ ‪227‬‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺪوي اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ در اﻣﺮﻳﻜﺎ دور از ﻓﻜﺮ و اﺣﺴﺎس ﻋﻤﻮم اﺳﺖ و اﻛﺜﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻣﺮﻳﻜـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ وﻇﺎﻳﻒ دﻧﻴﻮي و ﺗﺮﻗﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در اﻣﻮر روزﻣﺮه ﺳﺮوﻛﺎر دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﻣﻴﺪﻫﺎي ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ و اﺧﺮوي ﻛـﻪ ﺗﺴـﻠﻲ‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻧﻴﺎ آﻳﺔ ﻳﺄس در ﮔﻮﺷﺸﺎن ﻓـﺮو ﻣـﻲﺧﻮاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈـﻮرم اﻳـﻦ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ در ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﺟﺰﻣـﻲ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮي رخ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﻞ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻮارد ﺗﺄﻛﻴﺪ و ﻋﻼﻗﻪ ﺗﻔﺎوت ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻣﺘﺠـﺪد‬ ‫ﻧﺘﻮاﻧﺪ درﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻗﺮﻧﻬـﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ را ﺑﺸﻨﺎﺳـﺪ‪ .‬ﻣـﺎ‪ ،‬ﭼـﻮن‬ ‫ﺑﺤﺜﻤﺎن ﺟﻨﺒﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺆﺛﺮ ﻗﺮون ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪﻳﻢ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﻤﻲﺗـﻮان ﺑـﺎ آﻧﭽـﻪ اﺳـﻘﻒ اﻳﻨـﮓ‬ ‫درﺑﺎرة ﻧﻔﻮذ اﻓﻼﻃﻮن و ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻓﻘﻂ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻲ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬او ﺑﻬﺘﺮ از ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف دﻳﮕـﺮي ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة ﻳـﻚ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣﻬـﻢ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻬﻢ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و آﺷﻜﺎرﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ دﻻﻳﻞ اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ ﺻـﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻋـﺪة ﻣﺤﻘﻘـﺎن ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﻛـﻪ در ﺧﺼـﻮص ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻨﺪ ﭼﻨﺪان زﻳﺎد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺳﻘﻒ اﻳﻨﮓ از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻳﻚ ﻣﻮرد اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﻳـﻚ دﺳـﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ داراي زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﻳﻦ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻲﮔﻤﺎن در دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ وﺟﻮد دارد‪ .‬در آﺛﺎر ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ دﻳـﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﻨﺪﻫﺎﻳﻲ از ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ »ﺑﻬﺸﺖ« داﻧﺘﻪ ﻣﻲاﻧﺪازد و ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻴﭻ ﻧﻈﻴﺮ دﻳﮕﺮي در ادﺑﻴـﺎت ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﻛﻪ وي از ﻋﺎﻟﻢ اﺑﺪي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره‬ ‫در ﺧﻴﺎل اوج ﮔﺮﻓﺘﺔ ﻣﺎ زﻧﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ‬ ‫آواي ﻧﺮم ﻧﻐﻤﺔ ﭘﺎﻛﻲ را‬ ‫ﻛﻪ در ﭘﺎي ﺳﺮﻳﺮي ﻳﺎﻗﻮت ﮔﻮن‬ ‫ﺑﺮاي ﺳﺮوري ﻛﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺳﺮﻳﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬ ‫ﺳﺮوده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻣﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﺒﻲ را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن در ﺣﺎﻟـﺖ ﻳـﺎ‬ ‫وﺿﻊ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﺑﺎور داﺷﺘﻦ ﺑﺪان ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎدي و ﻏﻢ ﺳﺎده ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﻧـﻮاع ﺳـﺎدة ﺷـﻌﺮ و‬ ‫ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ آن ﻏﻢ و ﺷﺎدي ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﻌﻤﻖ درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻠﺴﻔﻲ ﭘﺪﻳـﺪ ﻣـﻲآورد‪ .‬اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺪﺑﻴﻦِ ﺷﺎد ﻳﺎ ﺧﻮشﺑﻴﻦِ ﻏﻤﮕﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﺳﺎﻣﻮﺋﻞ ﺑﺎﺗﻠﺮ ‪ Samuel Butler‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺼﺪاق ﻣﻮرد‬ ‫اول ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻣﺼﺪاق ﺷﺎﻳﺎن ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﻮرد دوم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻋﺼﺮي ﭼﻮن ﻋﺼﺮ او‪ ،‬ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ رﻳﺨﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﻮد را ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ‪ ،‬اﮔـﺮ اﺻـﻮﻻً‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻔﻜﺮ درﺑﺎرة ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺗﺄﺛﺮات ﺣﻮاس دورﻧﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﻫﻤﻮاره‬ ‫ﻋﻨﺼﺮ ﺳﺨﺘﻲ و ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ در ﺧﻮد دارد و ﻣﻴﺎن آن و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﺳﺎدة ﻳـﻚ ﻛـﻮدك ﻓـﺮق ﺑﺴـﻴﺎر اﺳـﺖ‪ .‬و ﭼـﻮن اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ از ﺟﻬﺎن روزﻣﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺑﻠﻜﻪ از ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﺨﻴﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳـﺪ‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﻗـﺪرﺗﻲ اﺳـﺖ در ﻧﺎدﻳـﺪه‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻳﺎ ﺑﻴﺰاري ﺟﺴﺘﻦ از زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻧﻮاﻋﻲ از ﺧﻮش ﺑﻴﻨﻲ ﻓﻠﺴـﻔﻲ را اﺑـﺪاع ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻓﻮق ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت اﺳﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﻲ ﻏﺮﻳـﺰي و ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺑﺮﺧـﻮردار ﺑـﻮده‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻧﻴﻮي ﻛﻠﻤﻪ ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺑﻮدهاﻧﺪ وﻟﻴﻜﻦ ﺑﺎ ﻋﺰم اﺳﺘﻮار در ﭘﻲ ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﻲ واﻻﺗـﺮي در‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻣﻌﻘﻮﻻت ﻣﻲﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻠﻨﺪي دارد‪.‬‬ ‫اﻣﺘﻴﺎزات ﻓﻜﺮي او را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﻮﭼﻚ ﺷﻤﺮد‪ .‬ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ از ﺑﺴـﻴﺎري ﺟﻬـﺎت ﺗﻌـﺎﻟﻴﻢ اﻓﻼﻃـﻮن را روﺷـﻦ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪاي را ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﻣﺸـﺘﺮك ﺧـﻮد او و ﺑﺴـﻴﺎري از دﻳﮕـﺮان اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺣـﺪ اﻋـﻼي‬ ‫اﺳﺘﺤﻜﺎم و اﻧﺴﺠﺎم ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺴﻂ و ﭘﺮورش داده اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻﻻﺗﺶ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺎده ﮔﺮاﻳﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ و ﻣﺠﻤﻮﻋـﺔ ﺗﺼـﻮرش از‬ ‫راﺑﻄﺔ روح و ﺟﺴﻢ از ﺗﺼﻮر اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ روﺷﻨﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 228‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﭙﻴﻨﻮزا داراي ﻧﻮﻋﻲ ﻃﻬﺎرت اﺧﻼق و ﻣﻨﺎﻋﺖ ﻃﺒﻊ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﻴﺮاﺳﺖ‪ .‬ﻟﺤﻦ ﺳـﺨﻨﺶ ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺗﻨﺪ ﻳﺎ ﻋﺘﺎب آﻣﻴﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﻮاره ﻗﺼﺪش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ را در ﻧﻈﺮش ﻣﻬـﻢ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺳـﺎده‬ ‫ﺗﺮﻳﻦ زﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﻣﺎ درﺑﺎرة او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ او ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﻧﺴﺎن ﻣﺤﺒﺖ اﺣﺴﺎس ﻧﻜﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬از روي ﺷﺮح ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دوﺳـﺖ و ﺷـﺎﮔﺮدش ﻓﺮﻓﻮرﻳـﻮس درﺑـﺎرة او ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬ ‫روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس ﻳﻚ ﺗﻦ ﺳﺎﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺎم اﺻﻠﻴﺶ ﻣﺎﻟﺨﻮس ‪ Malchus‬ﺑﻮد‪ (.‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺷﺮح ﺣﺎل ﺳـﺨﻦ از‬ ‫ﻣﻌﺠﺰات و ﻛﺮاﻣﺎت ﻧﻴﺰ ﻣﻲرود و اﻳﻦ اﻣﺮ اﻋﺘﻤﺎد ﻛﺎﻣﻞ را ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﻌﺘﻤﺪﺗﺮ آن ﻧﻴﺰ دﺷﻮار ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺑﺮاي وﺟﻮد ﻇﺎﻫﺮي ﺧﻮد ﻛﻪ در ﺑﺴﺘﺮ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮد و از ﺳﺨﻦ ﮔﻔـﺘﻦ درﺑـﺎرة‬ ‫ﻋﻮارض وﺟﻮد واﻗﻌﻲ ﺧﻮد ﺑﻴﺰاري ﻣﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺼﺮ ﺑﻪ دﻧﻴـﺎ آﻣـﺪه و ﻣـﻲداﻧـﻴﻢ ﻛـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم‬ ‫ﺟﻮاﻧﻲ در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ درس ﺧﻮاﻧﺪه و ﺗﺎ ﺳﻲ و ﻫﺸﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲ در اﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻢ او در آن ﺷـﻬﺮ آﻣﻮﻧﻴـﻮس‬ ‫ﺳﺎﻛﺎس ‪ Ammionius Saccas‬ﺑﻮده ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً او را ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﻣﻜﺘﺐ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ در ﺳﻔﺮ ﺟﻨﮕﻲ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﮔﻮردﻳﺎن ‪ Gordian‬ﺳﻮم ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻫﻤﺮاه وي رﻓﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺼـﺪ ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ در اﻳـﻦ ﺳـﻔﺮ آن‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻫﻨﻮز ﺟـﻮان ﺑـﻮد‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ رﺳـﻢ آن زﻣـﺎن ﺑـﻮد ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن او را‬ ‫ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ رخ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 244‬ﻣﻴﻼدي در ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ ﺳـﺮﮔﺮم ﻧﺒـﺮد ﺑـﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻧﻘﺸﺔ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻮد را در ﻣﺸﺮق رﻫﺎ ﻛﺮد و ﺑﻪ رم رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪ و ﺑـﻪ زودي ﺷـﺮوع ﺑـﻪ ﺗـﺪرﻳﺲ‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﺠﻠﺲ درس او ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻋﺪة زﻳﺎدي ﻛﺴﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔـﻮذ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﮔﺎﻟﻴﻠﻴﻪ ﻧﻮس ‪ Galilienus‬واﻗﻊ ﺷـﺪ‪ 1.‬ﻳـﻚ ﺑـﺎر ﻧﻘﺸـﻪ ﻛﺸـﻴﺪ ﺗـﺎ ﺟﻤﻬـﻮري اﻓﻼﻃـﻮن را در‬ ‫ﻛﺎﻣﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ Campania‬ﺑﺮﭘﺎ ﻛﻨﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﺷﻬﺮي ﺗﺎزه ﺑﺴﺎزد و ﻧـﺎﻣﺶ را ﭘﻼﺗﻮﻧﻮﭘـﻮﻟﻴﺲ ‪ Platonopolis‬ﺑﮕـﺬارد‪.‬‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﺟﺎزه را ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﺠﻴﺐ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ در آن زﻣـﺎن‬ ‫ﺟﺎﻳﻲ ﭼﻨﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ رم ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻳﻚ ﺷﻬﺮ ﺟﺪﻳﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ وﻟـﻲ ﺷـﺎﻳﺪ در آن ﻫﻨﮕـﺎم ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫اﻣﺮوز اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺎﻻرﻳﺎ ﺧﻴﺰ ﺑﻮده و ﺷﺎﻳﺪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺗﺎ ﭼﻬﻞ و ﻧﻪ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﭼﻴﺰي ﻧﻨﻮﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ از‬ ‫آن ﭘﺲ آﺛﺎر ﻓﺮاوان ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد‪ .‬آﺛﺎر او ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس ﮔﺮد آورده و ﻣـﺪون ﺷـﺪ‪ .‬ﻓﺮﻓﻮرﻳـﻮس ﺑـﻴﺶ از ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﮔﺮاﻳﺶ داﺷﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻜﺘﺐ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺑﻴﺶ از آﻧﻜﻪ وﻓﺎداري ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ آن ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣـﻲﻛـﺮد‬ ‫ﺑﻪ ﺣﺎﻧﺐ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺑﻪ اﻓﻼﻃﻮن ارادت ﺑﺴﻴﺎر دارد و در آﺛﺎر ﺧﻮد ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ ﻛﻠﻤﺔ »او« ﺑﻪ اﻓﻼﻃـﻮن اﺷـﺎره ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬از ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ اﺣﺘﺮام ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ رواﻗﻴﺎن و اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن‪ ،‬ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬ ‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ رواﻗﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺎده ﮔﺮاﻳﻲﺷﺎن‪ ،‬و ﺑﺎ اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻣﺠﻤﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ارﺳﻄﻮ از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻋﻘﺎﻳﺪ ارﺳﻄﻮ ﺑﻲ ذﻛﺮ ﻧﺎم او اﺧﺬ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد اﻧﺴﺎن ﻧﻔﻮذ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس را اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ آن اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻛﻪ در آﺛﺎر ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺪازة اﻓﻼﻃﻮن واﻗﻌﻲ زﻧﺪه و ﭘﺮ ﺧﻮن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ از ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن در »رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﻧﻬﮕﺎﻧﻪ« )‪ Enneads‬ﻛﻪ ﻧﺎم آﺛﺎر ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ اﺳﺖ‪ (،‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣﺜـﻞ و‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ »ﻓﻴﺪو« و ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﺘﺎب ﺷﺸﻢ »ﺟﻤﻬﻮري« و ﺑﺤﺚ ﻋﺸـﻖ ﻛـﻪ در رﺳـﺎﻟﺔ »ﺑـﺰم« آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻋﻼﻳـﻖ‬ ‫‪ .1‬ﮔﻴﺒﻮن درﺑﺎرة ﮔﺎﻟﻴﻠﻴﻪ ﻧﻮس ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬وي در ﭼﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﻋﺠﻴﺐ وﻟﻲ ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه اﺳﺘﺎد ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺨﻨﻮري زﺑـﺎن آور و ﺷـﺎﻋﺮي ﺧـﻮش ﻗﺮﻳﺤـﻪ و‬ ‫ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﻲ ﻣﺎﻫﺮ و آﺷﭙﺰي ﻣﻤﺘﺎز و ﺷﻬﺮﻳﺎري ﺳﺨﺖ ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﻮر و ﺗﻮﺟﻪ او ﺑﺮاي رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ اﻣـﻮر ﺧﻄﻴـﺮ دوﻟﺘـﻲ ﺿـﺮورت‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺣﻜﻴﻢ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﺮزﮔﻲ ﻣﻲ ﮔﺬراﻧﻴﺪ ﻳﺎ ﻣﻘﺪﻣﺎت ورود ﺧﻮد را در ﺳﻠﻚ اﺳﺮار ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آﻣﺎده ﻣـﻲ ﻛـﺮد ﻳـﺎ‬ ‫ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻳﻚ ﻛﺮﺳﻲ در ﻣﺤﻜﻤﺔ آﺗﻦ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪ‪ - «.‬ﻓﺼﻞ دﻫﻢ‬

‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ □ ‪229‬‬

‫ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻀﺎﺋﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﻟﺬت ﺑﺮدن از رﻳﺎﺿﻴﺎت‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻋﻮاﻃﻒ اﻓﺮاد ﺑﺸـﺮ و ﻫﻤـﺪردي‬ ‫ﻧﻤﻮدن ﺑﺎ آﻧﻬﺎ‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﻣﺰاح و ﺑﺬﻟﻪ ﮔﻮﻳﻲ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬در آﺛـﺎر ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ اﺻـﻼً دﻳـﺪه ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻛﺎرﻻﻳـﻞ‬ ‫‪ Carlyle‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ »ﺗﺜﻠﻴﺚ ﻣﻘﺪس« آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳـﺖ از واﺣـﺪ و روح و ﻧﻔـﺲ‪ .‬اﻳـﻦ ﺳـﻪ‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف اﻗﺎﻧﻴﻢ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﺣﻴﺚ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻘﺎم واﺣﺪ از ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ و ﭘـﺲ از او‬ ‫‪1‬‬ ‫روح و ﺳﭙﺲ ﻧﻔﺲ ﻗﺮار دارد‪«.‬‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ذات واﺣﺪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه »ﺧﺪا« و زﻣﺎﻧﻲ »ﺧﻴﺮ« ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬وﺟـﻮد او ﺑـﺎﻻﺗﺮ از »ﻫﺴـﺘﻲ«‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و »ﻫﺴﺘﻲ« ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺮﺗﺒﺔ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از واﺣﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺧﻮاص و ﺻـﻔﺎﺗﻲ ﺑـﺪو ﻧﺴـﺒﺖ دﻫـﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻓﻘـﻂ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »او ﻫﺴﺖ« )اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس را ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲآورد‪ (.‬درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ از ﺧﺪا ﺑﻪ »ﻛﻞ« ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﻨﻴﻢ؛ زﻳﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺪا ﺑﺎﻻﺗﺮ از »ﻛﻞ« اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا در ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺣﻲ و ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ .‬واﺣﺪ ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺑﻪ آﻣﺪن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺣﻀـﻮر‬ ‫دارد‪» ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻫﻴﭻ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ «.‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﮔـﺎه از »واﺣـﺪ« ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان »ﺧﻴـﺮ« ﻧـﺎم ﻣـﻲ ﺑـﺮد‪،‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد او ﺑﺮ »ﺧﻴﺮ« و »زﻳﺒﺎﻳﻲ« ﻫﺮ دو ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ »واﺣﺪ« ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﺪاي ارﺳﻄﻮ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا از ﻓـﺮوغ ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﻲﻧﻴﺎز اﺳﺖ و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺨﻠﻮق را در ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲآورد‪» .‬واﺣﺪ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳﺖ و در ﻣﻮرد او ﺳﻜﻮت ﺑـﻴﺶ از ﻫـﺮ ﻛﻼﻣـﻲ‬ ‫ﺣﺎوي ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﺑﻪ اﻗﻨﻮم دوم ﻛﻪ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ آن را »‪ «nous‬ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻛﻠﻤﻪاي ﻛـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﺻـﺤﻴﺢ اﻳـﻦ ﻟﻔـﻆ را‬ ‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً آن را ﺑﻪ »‪) «mind‬ذﻫﻦ( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ ﻛﻠﻤـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫درﺳﺖ ‪ nous‬را ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ؛ ﺧﺎﺻﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﻠﻤﺔ اﺧﻴﺮ در ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ ﻛـﻪ ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ‬ ‫»ذﻫﻦ« )‪ (mind‬را ﺑﺎﻻﺗﺮ از »ﻧﻔﺲ« )‪ (soul‬ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ از اﻳـﻦ ﻛﻠﻤـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲآﻳـﺪ‪،‬‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً ﻧﺎدرﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻚﻛﻨﺎ ‪ McKenna‬ﻣﺘﺮﺟﻢ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ آﺛﺎر ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ »ﻗﻮة ﻋﻘﻼﻧـﻲ« )‪(Intellectual Principle‬‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ؛ وﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ را ﻛﻪ در ﺧﻮر ﺣﺮﻣﺖ دﻳﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﺳـﻘﻒ‬ ‫اﻳﻨﮓ »روح« )‪ (Spirit‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﺻﻄﻼح ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻴﺰ ﻓﺎﻗﺪ ﻋﻨﺼﺮ ﻋﻘﻠـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ 3،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ در ﻫﻤﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﭘﺲ از ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس در ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬در ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس و اﻓﻼﻃﻮن و ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ‪ ،‬رﻳﺎﺿﻴﺎت ‪ -‬ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﻌﻘﻮﻻت اﺳﺖ ‪ -‬و ﻫﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ اي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻬـﺎن ﻏﻴـﺮ ﻣﺤﺴـﻮس‬ ‫راﺟﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻨﺒﺔ ﻻﻫﻮﺗﻲ دارد‪ .‬و ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ اﻋﻤـﺎل ‪ nous‬را ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ‪ .‬ﻳـﺎ ﺣـﺪاﻗﻞ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ راه رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آن اﻋﻤﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺗﺼﻮر ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻨﺠﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﻋﻘﻠـﻲ ﻣـﺬﻫﺐ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ‪ -‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﻧﺠﻴﻞ ﻳﻮﺣﻨﺎ ‪ -‬ﻣﺴﻴﺢ را ﺑﺎ »ﻟﻮﮔﻮس« ‪ Logos‬ﻳﻜﻲ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪» .‬ﻟﻮﮔﻮس« را اﻳﻨﺠـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫»ﻋﻘﻞ« )‪ (reason‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد؛ و ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺎ ‪ nous‬را ﺑﻪ »ﻋﻘﻞ« ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬ﻣـﻦ ﺑـﻪ ﭘﻴـﺮوي از‬ ‫اﺳﻘﻒ اﻳﻨﮓ ﻛﻠﻤﺔ »روح« )‪ (Spirit‬را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮد ‪ -‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﻗﻴﺪ اﻳﻦ ﺷﺮط ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻳﻚ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﻘﻠﻲ را ﻧﻴـﺰ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﺪارد‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻋﻴﻦ ﻛﻠﻤﺔ ‪ nous‬را ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫‪ .1‬اورﻳﮕﻦ ‪ Origen‬ﻛﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺑﻮد و ﻫﺮ دو ﻧﺰد ﻳﻚ ﻣﻌﻠﻢ درس ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻗﻨﻮم اول ﺑﺮﺗﺮ از اﻗﻨـﻮم دوم و اﻗﻨـﻮم‬ ‫دوم ﺑﺮﺗﺮ از اﻗﻨﻮم ﺳﻮم اﺳﺖ و در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺑﺎ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮ اورﻳﮕﻦ ﺑﻌﺪﻫﺎ از ﻃﺮف ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻛﻔـﺮ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪2. Fi"h Ennead, Fi"h Tractate, Chap. 12.‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﺮﺣﻮم ﻓﺮوﻏﻲ در »ﺳﻴﺮ ﺣﻜﻤﺖ در اروﭘﺎ« در اﻳﻦ ﻣﻮرد »ﻋﻘﻞ« ﻳﺎ »ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻘﻮﻻت« ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ ﻣـﺎ ﺑـﻪ ﭘﻴـﺮوي از ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة‬ ‫ﻛﺘﺎب و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﻛﻠﻤﺔ »روح« را ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 230‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ‪ nous‬ﺗﺼﻮﻳﺮ »واﺣﺪ« اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﭘﺪﻳﺪ آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ »واﺣـﺪ« در ﺳـﻴﺮ ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦ‬ ‫ﺟﻮﻳﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﻈﺮي ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬و ‪ nous‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮر اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد‬ ‫واﺣﺪ ﺑﺴﻴﻂ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﺪ؛ در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺗﺤﺎد ﻋﺎﻗﻞ و ﻣﻌﻘﻮل ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ .‬در ﻣـﻮرد‬ ‫ﺧﺪا‪ ،‬ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻴﺰ او را ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﻨﻴﺮ و وﺟﻮد ﻣﺴﺘﻨﻴﺮ ﻫﺮ دو ﻳﻚ وﺟﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﺸﺒﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان »‪ «nous‬را ﻧﻮري داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ذات اﺣﺪ در ﭘﺮﺗﻮ آن ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻣـﺎ ﻣﻴﺴـﺮ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ »ﻧﻔﺲ اﻟﻬﻲ«‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻮد ﺳﺮي آن را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮده اﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮاي ﺣﺼـﻮل ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬ ‫ﺑﺮ »ﻧﻔﺲ اﻟﻬﻲ« ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻔﺲ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻴﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺴـﻢ را‪ ،‬و‬ ‫آن ﭘﺎره از روح را ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﺴﻢ در آﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و »اﻣﻴﺎل ﺷﻬﻮاﻧﻲ و اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺑﻴﻬﻮدﮔﻲﻫﺎ« را رﻫﺎ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬آﻧﭽـﻪ ﭘـﺲ از‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮي اﺳﺖ از »ﻋﻘﻞ اﻟﻬﻲ‪«.‬‬ ‫»آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻮق و ﺟﺬﺑﺔ اﻟﻬﻲ ﻣﺴﺨﺮ و ﻣﻠﻬﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ آﮔﺎﻫﻨﺪ ﻛﻪ وﺟﻮدي ﻋﻈﻴﻢ در درون ﺧـﻮد دارﻧـﺪ؛‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ آن وﺟﻮد ﭼﻴﺴﺖ‪ .‬از ﺣﺮﻛﺎﺗﻲ ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ ﺳﺮ ﻣﻲ زﻧﺪ‪ ،‬و ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺸﺎن ﺟـﺎري ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪،‬‬ ‫ﺑﺪان ﻧﻴﺮو‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ در ﻣﻲ آورد ﭘﻲ ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻃﺮﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ روح ﺧـﻮد را‬ ‫ﭘﺎك و ﺻﺎﻓﻲ ﺳﺎزﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺎرﻳﺘﻌﺎﻟﻲ روي ﻣﻲآورﻳﻢ و ﺑﺮ »ﻧﻔﺲ اﻟﻬﻲ« ﻛﻪ در درون ﻣﺎﺳﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﻛﻨـﻴﻢ‪،‬‬ ‫و آن ﭘﺪﻳﺪ آورﻧﺪة ﻫﺴﺘﻲ و ﻫﻤﺔ واﺑﺴﺘﻪ ﻫﺎي آن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ آن وﺟﻮد دﻳﮕﺮ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ و در ﻣـﻲﻳـﺎﺑﻴﻢ ﻛـﻪ در آن‬ ‫وﺟﻮد ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺻﻠﻲ اﺳﺖ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮ و ﺑﺰرﮔﺘﺮ از آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ و ﺑﺮﺗﺮ از ﻋﻘﻞ و‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻧﻔﺲ و ﺣﺲ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎ را ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ در ﻧﻤﻲآﻣﻴﺰد‪«.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ »ﺷﻮق و ﺟﺬﺑﺔ اﻟﻬﻲ ﻣﺴﺨﺮ و ﻣﻠﻬـﻢ« ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ »‪ «nous‬را ﻣـﻲ ﺑﻴﻨـﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﭼﺸﻢﻣﺎن ﺑﻪ ﺟﻤﺎل ذات اﺣﺪﻳﺖ ﻧﻴﺰ روﺷﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ وﺻﺎل ﺣﻖ ﻧﺎﺋـﻞ ﺷـﻮﻳﻢ ﻛُﻤﻴـﺖ ﻋﻘـﻞ‬ ‫ﻟﻨﮓ ﻣﻲﺷﻮد و زﺑﺎن از ﺑﻴﺎن آﻧﭽﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻗﺎﺻﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺗﻌﻘﻞ و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﭘﺲ از زاﻳﻞ ﺷﺪن آن ﺣﺎل ﻣﻴﺴـﺮ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫»در ﻟﺤﻈﺔ وﺻﺎل ﻣﺠﺎل ﻗﺎل و ﻣﻘﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ از رﻓﻊ آن وﺟﺪ و ﺣﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﻌﻘـﻞ ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ روح ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﻨﻮر ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ وﺻﺎل دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮر ﺗﺮاوش وﺟﻮد ﺑﺎرﻳﺘﻌﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺣﻀﻮر او‬ ‫را ﺑﺎور ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ آن ﺧﺪاي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ او را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻣﻲ آﻳﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﻮري ﻣﻲ آورد‪ .‬ﻧﻮر دﻟﻴﻞ ﺑﺮ‬ ‫ﺣﻀﻮر اوﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ روح‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﺴﺐ ﻧﻮر ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻳﺪار ﺟﻤﺎل اﻟﻬﻲ ﻧﺎﻳﻞ ﻧﮕﺸـﺘﻪ‪ ،‬و ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣﻨـﻮر‬ ‫ﮔﺸﺖ ﺑﻪ وﺻﺎل ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮد رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻄﻠﻮب ﺣﻘﻴﻘﻲ روح ﻛﺴﺐ ﻧﻮر و دﻳﺪار ﺟﻤﺎل ﺣﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨـﻮر ﺑـﻪ ﻧـﻮر‬ ‫ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ اﺳﺖ و ﻧﻮر اوﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺒﺐ دﻳﺪار ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ روح از او ﻧـﻮر ﻣـﻲﮔﻴـﺮد و او را ﻣـﻲﺑﻴﻨـﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻧـﻮرِ‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﻗﺎدر ﺑﻪ دﻳﺪن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲﺳﺎزد‪«.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﻳﺪار ﺟﻤﺎل ﺣﻖ ﻧﺎﻳﻞ ﺷﺪ؟‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻗﻄﻊ ﻋﻼﻗﻪ از ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﻟﺖ »ﺟﺬﺑﻪ« )ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻴﺮون ﺷﺪن از ﺧﻮد و ﺟﺬب ﺷﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻄﻠﻮب( ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ دﺳﺖ ﻣﻲداد‪:‬‬ ‫ﺑﺎرﻫﺎ از ﺟﺴﻢ ﺧﺎرج ﺷﺪه ام و درون ﺧﻮد ﻋﺮوج ﻛﺮده ام و از ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺮ ﻛﻨﺎر رﻓﺘﻪ ام و در ﺧﻮد ﺟﻤﻊ آﻣﺪه ام و ﺑﻪ‬ ‫دﻳﺪار ﺟﻤﺎل ﺑﻲ ﻣﺜﺎﻟﻲ ﻧﺎﻳﻞ ﮔﺸﺘﻪ ام و در آن ﺣﺎل ﺑﻪ وﺻﺎل ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ وﺟﻮد اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ام و ﻃﻌﻢ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻧـﺪﮔﻲ را‬ ‫ﭼﺸﻴﺪه ام و ﺑﻪ ذات »اﻟﻬﻲ« ﻣﻠﺤﻖ ﮔﺸﺘﻪ ام و در وﺟﻮد او ﺳﻜﻮﻧﺖ ﺟﺴﺘﻪ ام و ﺑـﺎﻻﺗﺮ از ﻫـﺮ آﻧﭽـﻪ در ﻗﻠﻤـﺮو روح ذات‬ ‫اﻟﻬﻲ ﻓﺮوﺗﺮ اﺳﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ام؛ اﻣﺎ ﻟﺤﻈﺔ ﻧﺰول ﻓﺮا ﻣﻲ رﺳﺪ و از ﻣﺮﺣﻠـﺔ وﺟـﺪ و ﺣـﺎل ﺑـﻪ ورﻃـﺔ ﻗﻴـﻞ و ﻗـﺎل ﺳـﻘﻮط‬

‫‪1. Emmeads, V, 3, 14.‬‬ ‫‪2. Emmeads, V, 3, 17.‬‬

‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ □ ‪231‬‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي اﻗﺎﻣﺖ در ﻣﻘﺎم اﻟﻮﻫﻴﺖ از ﺧﻮد ﻣﻲ ﭘﺮﺳﻢ ﭼﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﺮود آﻣﺪم و ﭼﮕﻮﻧﻪ روح وارد ﺟﺴـﻢ ﺷـﺪ‬ ‫‪1‬‬ ‫ روﺣﻲ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در درون ﺟﺴﻢ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎن وﺟﻮد ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪.‬‬‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﺑﻪ »ﻧﻔﺲ«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﺧﺮﻳﻦ اﻗﻨﻮم ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ‪ .‬ﻧﻔﺲ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ از »‪ «nous‬ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ اﺳﺖ ﭘﺪﻳﺪ آورﻧـﺪة ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎي زﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه و ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺪا را ﻧﻔﺲ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﺲ زادة ﻋﻘﻞ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ و دو‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ دارد‪ :‬ﺟﺎﻧﺐ دروﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ »‪ «nous‬اﺳﺖ‪ ،‬و ﺟﺎﻧﺐ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻛﻪ رو ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﺧـﺎرج دارد‪ .‬روح ﺑﻴﺮوﻧـﻲ ﺑـﺎ ﺳـﻴﺮ‬ ‫ﻧﺰوﻟﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد و در اﻳﻦ ﺳﻴﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﺧﻮد را ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺎﺷـﺪ ﭘﺪﻳـﺪ ﻣـﻲآورد‪ .‬رواﻗﻴـﺎن‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﺑﺎ ﺧﺪا ﻳﻜﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ آن را ﭘﺴﺖﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻧﻔﺲ از ﻧﮕﺮﻳﺴـﺘﻦ‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺎﻻ ﻳﻌﻨﻲ »‪ «nous‬ﻏﻔﻠﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬از او ﺻـﺎدر ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬از اﻳـﻦ ﺳـﺨﻦ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫اﺻﺤﺎب ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺮﺋﻲ و ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳـﺪ داﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮي ﻧﺪارد‪ .‬در ﻧﻈﺮ او ﻋﺎﻟﻢِ ﻣﺤﺴﻮس زﻳﺒﺎﺳﺖ و ﺟﺎي ﻧﻔﻮس ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ از ﺣﻴﺚ ﺧـﻮﺑﻲ ﺑـﻪ ﭘـﺎي‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ .‬در ﺑﺤﺚ اﻧﺘﻘﺎديِ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﻴﺮاﻳﻲ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻫﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ وﺟـﻮد و ﺧـﺎﻟﻖ آن‬ ‫ﺑﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت اﻫﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑـﺎﻃﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﻴـﺰاري ﺟﺴـﺘﻦ از ﻣﺎدﻳـﺎت‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﻪ از اﻓﻼﻃﻮن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻋﺘﺮاﺿﺎت او ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬از ﻳﻚ ﻃﺮف ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ آﻓـﺮﻳﻨﺶ ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻣﺎدي ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬از روي ﺧﺎﻃﺮهاي ﻛﻪ از اﻟﻮﻫﻴﺖ دارد اﻳﻦ ﺟﻬﺎن را ﻣﻲ آﻓﺮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠـﺖ ﻛـﻪ ﻓـﺮود آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴﻮس ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ ﺧﻮب اﺳﺖ‪ .‬وي زﻳﺒﺎﻳﻲ اﻣﻮر ﻣﺤﺴﻮس را ﺑﺎ‬ ‫ﻗﻮت ﺗﻤﺎم اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻛﻴﺴﺖ ﻧﻮاي ﻋﻘﻞ را ﺑﻪ ﮔﻮش ﺟﺎن ﺑﺸﻨﻮد و ‪ -‬اﮔﺮ ﻣﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻧﺘﻮاﻧﺪ آن ﻧﻮا را ﺑﻪ ﺻـﺪاي‬ ‫ﻣﺤﺴﻮس ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ؟ ﻛﺪام ﻋﺎﻟﻢ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻳﺎ ﺣﺴﺎب ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از ﺗﻘﺎرﻧﻬﺎ و ﺗﻄﺎﺑﻘﻬﺎ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﻪ در اﺷﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮس دﻳـﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﻟﺬت ﻧﺒﺮد؟ ﺣﺘﻲ ﺗﺼﺎوﻳﺮ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺗﻦ ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻧﻘﺎﺷﻲ را ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻳـﻚ‬ ‫ﭼﻴﺰ را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻃﺮﻳﻖ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺷﺒﻴﻪ ﻣﻜﻨﻮﻧﺎت ﺧﺎﻃﺮ در اﺷﻴﺎي ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ وﺟﺪ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ و ذات ﺣـﻖ را‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲ آورﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻋﺸﻖ« از آن ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻴﺰد‪ .‬ﭘﺲ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻘﺶ ﺟﻤﺎل ﺣـﻖ ﺑـﺮ ﭼﻬـﺮة‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺮي روح را ﺑﻪ ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮ ﭘﺮواز دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ دﻳﺪن اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻧﻘﺶِ ﻋﺠﺐ ﺑﺮ در و دﻳﻮار وﺟﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻈـﻢ‬ ‫ﺷﮕﺮف ﻛﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺔ دوري از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﭼﻨﺎن ﺗﻴﺮه ﻣﻐﺰ و ﻛﻮردل ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ذات ﺣـﻖ‬ ‫را ﺑﻪ ﻳﺎد ﻧﻴﺎورد و در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻋﻈﻤﺖ ﻛﻪ از آن ﻣﺒﺪأ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮد اﺣﺴﺎس اﺣﺘـﺮام ﻧﻜﻨـﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔـﺎه ﻛﺴـﻲ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫‪2‬‬ ‫اﺣﺴﺎس ﻧﻜﻨﺪ ﻧﺸﺎﻧﺔ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺗﺄﻣﻞ ﻛﺮده و ﻧﻪ از آن ﺟﻬﺎن ﺧﺒﺮي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي رد ﻧﻈﺮ اﺻﺤﺎب ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ‪ ،‬دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﺻﺤﺎب ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣـﺎه‬ ‫و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻫﻴﭻ ﺟﻨﺒﺔ اﻟﻮﻫﻴﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ روﺣﻲ ﺧﺒﻴﺚ آﻧﻬﺎ را ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻗﺎﺑـﻞ ادراك‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫روح ﺑﺸﺮي ﺣﺎوي ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺟﺴﺎم آﺳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﺧﺪا ﻣﺎﻧﻨﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﺮ اﻧﺴـﺎن ﺑـﻲ‬ ‫اﻧﺪازه ﺑﺮﺗﺮي دارﻧﺪ‪» .‬ﻋﺮﻓﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ روح ﺧﻮد را‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ روح ﺣﻘﻴﺮﺗﺮﻳﻦ اﻓـﺮاد ﺑﺸـﺮ را‪ ،‬ﺟﺎوﻳـﺪان و ﺣـﺎﺋﺰ ﻣﻘـﺎم اﻟﻮﻫﻴـﺖ‬ ‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ اﻓﻼك و ﺳﺘﺎرﮔﺎن راﺑﻄﻪاي ﺑﺎ اﺻﻞ ﺑﻘﺎ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ و ﺳـﺘﺎرﮔﺎن از روح آﻧـﺎن‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺎﻛﺘﺮ و زﻳﺒﺎﺗﺮﻧﺪ‪ 3«.‬در ﻣﻜﺎﻟﻤﺔ »ﺗﻴﻤﺎﻳﻮس« ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻈﺮ ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ وﺟـﻮد دارد؛ و ﺑﺮﺧـﻲ از آﺑـﺎي ﻛـﻴﺶ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺜﻼً اورﻳﮕﻦ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﺗﺨﺎذ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﻗﻮة ﺗﺨﻴﻞ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﮔﺮاﻳﺶ دارد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‬ ‫‪1. Emmeads, IV, 8, 1.‬‬ ‫‪2. Emmeads, II, 9, 16.‬‬ ‫‪3. Emmeads, II, 9, 5.‬‬

‫‪ □ 232‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪة ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از دﻳﺪن اﺟﺮام ﺳﻤﺎوي ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﻪ اﻧﺴﺎن دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﺎﻋـﺚ ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﺧﻮد را در ﺟﻬﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻲﻛﺲ و ﺗﻨﻬﺎ اﺣﺴﺎس ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﺴﻠﻚ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻫﻴﭻ ﺟﻨﺒﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮاي زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻧﺎﮔﻮار ﻳﺎ ﺑﺎ آن دﺷﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻣـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ داﻧﺴـﺖ‬ ‫ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن دﻳﻨﻲ‪ ،‬در ﻗﺮﻧﻬﺎي ﻣﺘﻤﺎدي‪ ،‬ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ درﻣﻮرد او ﻣﺼـﺪاق دارد‪ .‬ﭘـﺲ از‬ ‫او ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﻟﺬات ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺷﻴﻄﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻛﺎﻓﺮان و ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬ﻫﻤـﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺠﻠﻴﻞ زﺷﺘﻲ و ﭘﻠﺸﺘﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﻮﻟﻴﺎن ﺣﻮاري‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺪﻳﺴﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎي اﻣﺮوز‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺮ ﭘﺸﻤﻲ رﻳـﺶ ﺧـﻮد ﻣﺒﺎﻫـﺎت‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻫﻴﭻ در آﺛﺎر ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺎده ﻣﺨﻠﻮق روح اﺳﺖ و واﻗﻌﻴﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﺮ روﺣﻲ داراي ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻌﻬﻮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آﻧﻜﻪ ﻓﺮارﺳـﻴﺪ‬ ‫روح ﻓﺮود ﻣﻲ آﻳﺪ و در ﺟﺴﻢ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮد ﺣﻠﻮل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﮕﻴﺰة آن ﻋﻘﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﻞ‬ ‫ﺟﻨﺴﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ روح از ﺑﺪن ﺑﻴﺮون رود اﮔﺮ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﺴﻢ دﻳﮕﺮي ﺣﻠﻮل ﻛﻨـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻋﺪاﻟﺖ آن روح ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺠﺎزات ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺴﻲ در اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎدر ﺧﻮد را ﺑﻜﺸﺪ در زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻌﺪي ﻣﺒـﺪل ﺑـﻪ زن‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﺴﺮش ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ‪ 1.‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﻲ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ دارد؛ اﻣﺎ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ ﺧﻄﺎﻫـﺎي‬ ‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫آﻳﺎ ﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﻪ ﻳﺎد ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ؟ ﺟﻮاب اﻳﻦ ﺳﺆال ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ ﺟﻮاﺑﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‬ ‫ﻛﻪ از زﺑﺎن اﻟﻬﻴﺎن اﻣﺮوزي ﺑﺘﻮان ﺷﻨﻴﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ در زﻣـﺎن اﺳـﺖ؛ ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ و ﺣﻘﻴﻘـﻲﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ در اﺑﺪﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ روح ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ اﺑﺪي ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮد رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻗـﻮة ﺣﺎﻓﻈـﻪ را از دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬دوﺳﺘﺎﻧﻦ و زن و ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻓﺮاﻣﻮش ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ و از اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ در ﻳﺎد ﻣﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ و ﻓﻘﻂ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ درﺑﺎرة ﻣﻌﻘﻮﻻت ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن از ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻳﺎد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن در‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺷﻬﻮد از ﺧﻮد ﺑﻲﺧﺒﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬روح ﺑﺎ »‪ «nous‬ﻳﻜﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ وﻟﻲ اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺑـﺎ از ﻣﻴـﺎن رﻓـﺘﻦ روح ﺻـﻮرت‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ روح و »‪ «nous‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻳﻚ وﺟﻮد و دو وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در رﺳﺎﻟﺔ ﭼﻬﺎرم از رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﻧﻬﮕﺎﻧﺔ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑـﺎرة ﺑﻘـﺎي روح اﺧﺘﺼـﺎص‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﺴﻢ ﭼﻮن ﻣﺮﻛﺐ اﺳﺖ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺟﺴﻢ ﺟﺰو وﺟﻮد ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﺎﻗﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ روح ﺑﺎ‬ ‫ﺟﺴﻢ ﭼﻪ ﻧﺴﺒﺘﻲ دارد؟ ارﺳﻄﻮ )ﻛﻪ از او ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻳﺎد ﻧﻤﻲﺷﻮد( ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ روح ﺻﻮرت ﺟﺴﻢ اﺳﺖ؛ وﻟـﻲ ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﻣﺮدود ﻣﻲداﻧﺪ زﻳﺮا ﻛﻪ اﮔﺮ روح ﺻﻮرت ﺟﺴﻢ ﺑﻮد ﻋﻤﻞ ﺗﻌﻘﻞ ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪ .‬رواﻗﻴـﺎن روح را ﻣـﺎدي ﻣـﻲ‬ ‫داﻧﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ وﺣﺪت روح ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺎده ﭼﻮن ﻣﻨﻔﻌﻞ اﺳﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧـﻮدي‬ ‫ﺧﻮد ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ روح ﻣﺎده را ﺧﻠﻖ ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎده ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﮔﺮ روح ﻧﺒﺎﺷـﺪ ﻣـﺎده در ﻳـﻚ‬ ‫ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﻫﻢ زدن ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬روح ﻧﻪ ﻣﺎده اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺻﻮرت ﺟﺴـﻢ ﻣـﺎدي‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ »ذات« اﺳـﺖ و »ذات« ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﻤﻨﻲ از اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ روح ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺜﻞ اﺑـﺪي ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟـﻲ‬ ‫ﻓﻘﻂ در آﺛﺎر ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫روح ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﺮاﻏﺖ و آزادي ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻨﻲ را ﺗﺮك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و در ﺟﺴﻢ ﺣﻠﻮل ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ‬ ‫ﺷﻬﻮت‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻬﻮت ﮔﺎه ﭘﺴﺖ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻟﻨﺴﺒﻪ ﺷﺮﻳﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻔﺲ در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﺣﻮال ﺧﻮد ﻣﺎﻳـﻞ‬ ‫اﺳﺖ از روي ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﻛﻪ در روح )‪ (nous‬دﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﻤﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ «.‬ﻳﻌﻨﻲ روح ﻗﻠﻤﺮو دروﻧﻲ ذات را ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸـﻪ در‬ ‫ﻣﻲآورد و ﻣﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﻻﻣﻜﺎن ﺷﺒﻴﻪ ﺑﺪان ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺘﻮان آن را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻜﺎﺷـﻔﺔ دروﻧـﻲ‬

‫‪1. Emmeads, III, 2, 13.‬‬

‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ □ ‪233‬‬

‫از ﺑﻴﺮون ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻗﺮار داد؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ )ﻣﺜﻼً( آﻫﻨﮕﺴﺎز ﻧﺨﺴﺖ آﻫﻨﮓ ﺧﻮد را در ﺧﻴﺎل ﻣﻲآورد و آﻧﮕﺎه ﻣﻴﻞ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻮازش آن را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ارﻛﺴﺘﺮ ﺑﺸﻨﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ روح ﺑﻪ ﺧﻠﻖ و اﻳﺠﺎد‪ ،‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﺎﮔﻮار دارد‪ .‬روح‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﻋـﺎﻟﻢ ذات زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ از ارواح‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در آن ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ ﺟﺪا ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﺟﺴﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻧﺎﭼـﺎر ﻣـﻲﮔـﺮدد ﺑـﺮ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﭘﺴﺖﺗﺮ از ﺧﻮد ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻴﺎن او و ارواح دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﺴﻤﻬﺎي دﻳﮕﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮاق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪» .‬ﺟﺴـﻢ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ را در ﻫﻢ و آﺷﻔﺘﻪ ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬اﻣﺎ در آﻧﺠﺎ‪ 1‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ روﺷﻦ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬در اﺣﺘﺮاز از اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﻪ ﺧﻠﻘﺖ اﻣﺮي ﺧﻄﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬دﭼﺎر اﺷﻜﺎل ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫روح در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﺣﻮال ﺧﻮد ﺑﻪ »‪ ،«nous‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺎﻟﻢ ذات‪ ،‬راﺿﻲ و ﻗﺎﻧﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ اﺣـﻮال ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﻲﺑﻮد ﺑﻪ ﺧﻠﻖ و اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻤﻞ ﺧﻠﻖ را ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ ﻣﻌـﺬور داﺷـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺨﻠﻮق از ﺣﻴﺚ ﻃﺮح ﻛﻠﻲ ﺧﻮد ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻬـﺎن ﻧﺴـﺨﺔ ﺑـﺪل ﺟﻬـﺎن‬ ‫اﺑﺪي اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر داراي زﻳﺒﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺪ ﻧﺴﺨﺔ ﺑﺪل ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روﺷـﻦﺗـﺮﻳﻦ ﺑﻴـﺎن اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع در‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﺔ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪: 3‬‬ ‫ﭘﺮﺳﻴﺪن اﻳﻨﻜﻪ ﭼﺮا روح ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد را ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺮﺳﻴﺪن اﻳﻨﻜﻪ ﭼﺮا روح وﺟﻮد دارد و ﭼﺮا ﺧﺎﻟﻖ ﺧﻠـﻖ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻓﺮض ﺑﺪاﻳﺖ ﺑﺮاي اﺑﺪﻳﺖ را ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻀـﻤﻦ اﺳـﺖ و ﻋـﻼوه ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺧﻠﻘـﺖ را ﻋﻤـﻞ وﺟـﻮد ﻣﺘﻠـﻮﻧﻲ‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ رأي او ﺑﺮ اﻣﺮي ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ آﻣﻮﺧﺖ ‪ -‬اﮔﺮ ﻃﺎﻗﺖ آﻣﻮﺧﺘﻦ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ‪ -‬ﻛـﻪ ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﺳـﺎﻛﻨﺎن ﻋـﺎﻟﻢ ﺑـﺎﻻ‬ ‫ﭼﻴﺴﺖ؛ و ﺑﺎﻳﺪ آﻧﺎن را ﻣﻨﻊ ﻛﺮد ﺗﺎ دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ از اﻧﻜﺎر ﻗﻮاي ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻮاﻳﻲ ﻛﻪ ﺑـﺪﻳﻦ آﺳـﺎﻧﻲ ﺑـﺮ آن ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺳﺮاﭘﺎ ﺗﺮس آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺎزل ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺣﺘﻲ در ادارة اﻣﻮر ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺮاي ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻤﻠﻪاي وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ادارة اﻣﻮر ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﺒﻴﻦ دﻟﻴﻞ آﺷـﻜﺎر‬ ‫ﺑﺮ وﺟﻮد ذات ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ وﺟﻮد ﻛﻞ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﺟﻮدات ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻛﻪ ﺷﺐ و روز از ﺳﺮﭼﺸﻤﺔ ﺣﻴﺎت او ﻣﺎﻳﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧـﺪ‬ ‫و ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ ﺑﻲﺷﻜﻞ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺟﻬﺎن ﺣﻴﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻣﻨﺘﻈﻢ و ﻣﻀﺒﻮط و ﻣﺆﺗﺮ و ﻣﻌﺘﻘﺪ و ﻣﺤﻴﻂ‪ ،‬و ﻧﺸـﺎن‬ ‫دﻫﻨﺪة ﺣﻜﻤﺘﻲ ﺑﻴﺮون از ﺣﺪ ﺗﺼﻮر‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺗﺼﻮﻳﺮي اﺳـﺖ روﺷـﻦ و زﻳﺒـﺎ از ذوات‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ؟ ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن اﺻﻴﻞ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺴﺨﺔ ﺑﺪل اﺳﺖ؛ وﻟـﻴﻜﻦ ﻣﺎﻫﻴـﺖ آن ﻫﻤـﻴﻦ اﺳـﺖ؛ ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل رﻣﺰ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﻮل ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺴﺨﺔ ﺑﺪل ﻧﺎرﺳﺎﺳﺖ ﺻﺤﺖ ﻧـﺪارد؛ در اﻳـﻦ ﻧﺴـﺨﺔ‬ ‫ﺑﺪل از ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در ﺣﺪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺎدي زﻳﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺿﺮورﺗﺎً ﺑﺎﻳﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ و اﻫﺘﻤﺎم ‪ -‬زﻳﺮا ﻛﻪ روح ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬ ‫وﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ داراي ﻓﻌﻞ دوﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﮔﺎه در درون ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ و ﮔﺎه ﺑﻪ ﺑﻴﺮون ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﭘـﺲ ﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻣﺆﺧﺮ ﺑﺮ وﺟﻮد ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻓﻘﻂ ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ ﻧﻴـﺮو در ﺣـﺪ آن ﺧـﺘﻢ ﺷـﻮد از ﺻـﺪور ﭼﻴـﺰي ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از ﺧﻮد ﻋﺎﺟﺰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻛﻠﻤﺔ آﻧﺠﺎ را ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺜﻼً در اﻳﻦ ﺷﻌﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎﻣﻲ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪،‬‬ ‫ﺣﻴﺎت ﺑﻲاﺷﻚ »آﻧﺠﺎ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪2. Emmeads, IV, 9, 5.‬‬ ‫‪3. Emmeads, II, 9, 8.‬‬

‫‪ □ 234‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ اﻫﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻛﻪ از اﺻﻮل ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳـﺪ‪ .‬ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬ ‫را‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﺗﻔﺎوت از ﺣﻴﺚ اﺻﻄﻼﺣﺎت‪ ،‬اﻟﻬﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺑﻪ ارث ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬ﺑﺪن ﻟﺰوم اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬ ‫ﻛﻔﺮآﻣﻴﺰ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﻖ ﭘﻴﺶ از ﺧﻠﻘﺖ ﻧﻘﺼﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬درر ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ دﺷـﻮار ﻣـﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴـﺖ ﻣﺸـﻜﻞ آﻧـﺎن از‬ ‫ﻣﺸﻜﻞ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻧﻔﺲ ﺧﻠﻘﺖ را اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ؛ ﺣﺎل‬ ‫آﻧﻜﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﻤﻞ ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ ارادة ﻣﺨﺘﺎر ﺧﺪا ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ درﻳﺎﻓﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮي از ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ از زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻣﺠﺮد دارد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ وﺿﻊ »روح« را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﺣـﺪ ﻓﺎﺻـﻞ‬ ‫ذات اﺣﺪﻳﺖ و ﻧﻔﺲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺎ ﺑﻼﻏﺘﻲ ﻛﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ذات ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ را در ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲراﻧﺪ ﻣﺤﻤﻠﻲ ﺑﻲ روح ﻳﺎ ﺣﺘـﻲ ﺧـﻮد روح ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻮد؛ ﺑﻠﻜـﻪ در‬ ‫ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ او ﺟﻤﺎﻟﻲ ﺗﺎﺑﻨﺎك در ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮودﺳﺘﺎن ﻣﻲآﻳﻨـﺪ و آﻧﮕـﺎه ﻣﻬﺘـﺮان و‬ ‫ﻓﺮادﺳﺘﻦ و ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه و ﺷﺎﻫﻮارﺗﺮان دﺳﺘﻪ دﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻓﺮا ﻣـﻲ رﺳـﻨﺪ و ﭘـﺲ ﻧـﺪﻳﻤﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪة ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎه‬ ‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻣﻴﺎن آن ﺷﻜﻮه و ﺟﻼل ﻧﺎﮔﺎه ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺧﻮد ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲﮔﺮدد و ﻫﻤﮕﺎن در ﺑﺮاﺑﺮش ﺑﻪ ﺧـﺎك‬ ‫ﻣﻲ اﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ او درود ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ‪ -‬ﻣﮕﺮ آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﺷﺎي ﺟﻨﺠﺎل ﭘﻴﺶ از رﺳﻴﺪن ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه دل ﺧﻮش ﻛـﺮده و رﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻳﻜﻲ از »ﻣﻘﺎﻻت« درﺑﺎرة »زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲ« ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و از آن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺣﺴﺎس ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻴﺰد‪:1‬‬ ‫ﺑﻲﮔﻤﺎن ﺧﺪاﻳﺎن ﻫﻤﻪ زﻳﺒﺎ و ﺑﺎ ﺷﻜﻮﻫﻨﺪ‪ ،‬و زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺷﺎن از ﺣﺪود ﺑﻴﺎن ﻣﺎ ﺑﻴﺮون اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰ آﻧـﺎن را ﭼﻨـﻴﻦ زﻳﺒـﺎ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ ﻋﻘﻠﻲ ﻛﻪ از درون آﻧﻬﺎ ﺗﺠﻠﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ(‪.‬‬ ‫راﺣﺖ و آﺳﺎﻳﺶ در آﻧﺠﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺎدر و داﻳﻪ و وﺟﻮد و ﺟﻮﻫﺮ اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ دﺳـﺘﺨﻮش‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺎﺷﺪ در ﻣﻌﺮض دﻳﺪ آﻧﻬﺎﺳﺖ؛ و ﺧﻮد را در ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰ ﺷﻔﺎف اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺗﻴﺮه و ﺗﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻧﻮر ﻋﻠﻲﻧﻮر اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ در وﺟﻮد ﺧﻮد ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را‬ ‫ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را در ﻫﺮ ﻳﻚ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻫﻢ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻫﻤـﻪ ﺟﺎﺳـﺖ و‬ ‫ﻫﺮ ﻳﻚ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ و ﺷُﻜﻮه آن ﺑﻲﭘﺎﻳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ‬آﻧﺠـﺎ ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن اﺳﺖ؛ و ﻫﺮ ﺳﺘﺎرهاي ﻫﻤﺔ ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻠﻲ از ﻫﺴﺘﻲ در ﻫﺮ ﻛﺪام ﺗﺴﻠﻂ دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺮ ﻛﺪام در‬ ‫ﻳﻜﺎﻳﻚ دﻳﮕﺮان ﻣﻨﻌﻜﺲ ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻘﺼﻲ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن از ﺣﻴﺚ ﻧﺴﺨﺔ ﺑﺪل ﺑـﻮدن دارد‪ ،‬ﻋﻴـﺐ ﻣﺜﺒﺘـﻲ ﻧﻴـﺰ‬ ‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از ﮔﻨﺎه ﺑﺮ ﻣﻲ ﺧﻴﺰد‪ .‬ﮔﻨﺎه ﻧﺘﻴﺠﺔ اﺧﺘﻴﺎر اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ﺟﺒﺮﻳﺎن و ﺧﺎﺻﻪ ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﺎن ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻪ‬ ‫اﺧﺘﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ وي ﺗﺎ آن اﻧﺪازه ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ را ﻳﻜﺴﺮه ﻣﺮدود ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﻛﻮﺷـﺪ ﺣـﺪودي ﺑـﺮاي آن‬ ‫ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺗﺤﺪﻳﺪ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﺑﺎ اﺻﻞ اﺧﺘﻴﺎر ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺟﺎدوﮔﺮي ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻛﺎر را ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺣﻜﻴﻢ از ﺣﻴﻄﺔ ﻗﺪرت ﺟﺎدوﮔﺮان ﺑﻴﺮون اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس ﺣﻜﺎﻳـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ رﻗﺎﺑﺖ داﺷﺖ ﺧﻮاﺳﺖ او را ﻃﻠﺴﻢ ﻛﻨﺪ وﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ آﻧﻜﻪ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺣﻜﻴﻤـﻲ ﻣﻘـﺪس‬ ‫و ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﻠﺴﻢ ﺧﻮد آن رﻗﻴﺐ را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس و ﺳﺎﻳﺮ ﭘﻴﺮوان ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از ﺧـﻮد وي ﺑـﻪ ﺧﺮاﻓـﺎت‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ .‬در ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در زﻣﺎن او ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺮاﻓﺎت اﻧﺪك اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﻜﻮﺷﻴﻢ ﻣﺤﺎﺳﻦ و ﻣﻌﺎﻳﺐ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ را ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪة آن‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻋﻘﻼﻧﻲ و داراي اﺳـﻠﻮب اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫وارد اﻟﻬﻴﺎت ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪ ﺧﻼﺻﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪1. Emmeads, V, 8.‬‬

‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ □ ‪235‬‬

‫ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ آن را ﻣﺄﻣﻦ ارﻣﺎﻧﻬﺎ و اﻣﻴﺪﻫﺎ ﻣﻲداﻧﺴـﺖ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ آن را‬ ‫ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻛﻮﺷﺶ اﺧﻼﻗﻲ و ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬در ﻗﺮن ﺳﻮم و ﻗﺮون ﭘﺲ از ﺣﻤﻠﺔ اﻗﻮام وﺣﺸﻲ‪ ،‬ﺗﻤـﺪن ﻏـﺮب ﺑـﻪ زوال‬ ‫ﻛﻠﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻟﻬﻴﺎت ﻳﮕﺎﻧﻪ زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﻜﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻧﺎﺑﻮدي ﺟﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد دﺳـﺘﮕﺎﻫﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﺷﺪ دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﺻﺮﻓﺎً و ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺧﺮاﻓﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻘﺪار ﻓﺮاواﻧﻲ از آﺛﺎر ﻓﻜﺮي ﻳﻮﻧﺎن و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺧـﻼق‬ ‫را ﻛﻪ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك رواﻗﻴﺎن و ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬در ﺧﻮد ﺣﻔﻆ ﻛﺮد؛ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺎﻳـﺪ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﮔـﺎه اﻳـﻦ ﻋﻨﺎﺻـﺮ را در‬ ‫اﻋﻤﺎق وﺟﻮد ﺧﻮد دﻓﻦ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻇﻬﻮر ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ را ﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ آﻣﺪن رﻧﺴﺎﻧﺲ‪ ،‬ﻋـﺎﻣﻠﻲ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻣﺠﺪد آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ آﺛﺎر ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ اﻳﻦ ﻋﻴﺐ را دارد ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺸﺎﻫﺪة ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻜﺎﺷـﻔﺔ‬ ‫دروﻧﻲ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ درون را ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﻢ‪ «nous» ،‬را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ داراي ﻣﻘﺎم اﻟﻮﻫﻴﺖ اﺳـﺖ؛ و ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮون را ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﻢ ﻧﻘﺎﺋﺺ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴﻮس را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ذﻫﻦ ﮔﺮاﻳﻲ داراي ﺳﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺗـﺪرﻳﺠﻲ اﺳـﺖ و‬ ‫آن را در ﻧﻈﺮﻳﺎت ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس و ﺳﻘﺮاط و اﻓﻼﻃﻮن و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رواﻗﻴﺎن و اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ در اﺑﺘﺪا ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺑﺤﺚ ﻧﻈﺮي ﻧﺒﻮد و رﺑﻄﻲ ﺑﻪ ﺣﺎﻻت و روﺣﻴﺎت ﻧﺪاﺷﺖ و ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺖ ﺣـﺲ ﻛﻨﺠﻜـﺎوي‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ را از ﻣﻴﺎن ﺑﺒﺮد‪ .‬ﭘﻴﺸﺘﺮ دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﻮس در ﺣﺪود ‪ 100‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﺟﺰر و ﻣﺪ ﺑﻪ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ‬ ‫و ﺳﻮاﺣﻞ آﻓﺮﻳﻘﺎ در اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ ﺳﻔﺮ ﻛﺮد؛ اﻣﺎ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ذﻫﻦ ﮔﺮاﻳﻲ ﺑﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣـﺮدم ﻧﻴـﺰ ﻫﻤﭽـﻮن ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺸـﺎن‬ ‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ .‬دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻢ ﭘﺮورش ﻧﻴﺎﻓﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﻬﻢ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي را ﻛﻪ‬ ‫در ﺣﻴﻄﺔ ﻗﺪرت اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ اﻣﺎ در ﻗﺮون ﺑﻌﺪي ﻓﻘﻂ ارادة ﻓﻀﻴﻠﺘﻤﻨﺪ ﺷﺮط ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪ ﺷـﺪ و‬ ‫ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﻳﺎ ﺗﺮﻗﻲ دادن ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺑﺸﺮي ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧﻴﺰ در ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺧﻼﻗﻲ ﺧﻮد از‬ ‫اﻳﻦ ﻋﻴﺐ ﻣﺒﺮا ﻧﺒﻮد؛ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﻋﻤﻞ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ دادن ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻫﺪﻓﻲ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮاي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﺧﻼﻗﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻧﻔﺲ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻫﻢ آﻏﺎز اﺳﺖ و ﻫﻢ اﻧﺠﺎم‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﻧﺠﺎم اﺳﺖ و از ﻧﻈﺮ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ آﻏﺎز‪ .‬در دﻧﻴﺎي ﻗـﺪﻳﻢ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن ﺳﺮﺧﻮردﮔﻲ ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻋﺎرض ﺑﺸﺮ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد و ﻧﻴﺮوي او ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻳﺄس از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺎت‬ ‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺣﺮﻛﺘﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬اﻣﺎ در دﻧﻴﺎي ﺧﺎم و ﺑﻲﺗﻤـﺪن اﻗـﻮام وﺣﺸـﻲ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺳﺮﺷﺎرش ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺗﺤﺪﻳﺪ و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﺤﺮﻳﻚ و ﺗﺴﺮﻳﻊ‪ ،‬آﻧﭽﻪ از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻔـﻮذ‬ ‫ﻛﻨﺪ ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻣﺼﻴﺒﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺎ آن ﻣﺒﺎرزه ﻛﺮد ﺳﺴﺘﻲ و رﻛﻮد ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﺷـﺪت و ﺧﺸـﻮﻧﺖ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺎر ﻧﻘﻞ آن ﻣﻘﺪار از ﺣﻜﻤﺖ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ آﺧﺮﻳﻦ دورة اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‬ ‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬ ‫‪238‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫‪ .1‬آﺑﺎء‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺳﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد‬

‫‪242‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﭼﻬﺎر ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺖ‬

‫‪254‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺳﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎ‬

‫‪262‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻟﻬﻴﺎت اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ‬

‫‪275‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻗﺮﻧﻬﺎي ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ‬

‫‪286‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻗﺪﻳﺲ و ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ‬

‫‪293‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺪرﺳﻴﺎن‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ در ﻋﺼﺮ ﻇﻠﻤﺖ‬

‫‪302‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﺟﺎن اﺳﻜﺎت‬

‫‪311‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‪ :‬اﺻﻼح ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ‬

‫‪316‬‬

‫ﻓﺼﻞ دﻫﻢ‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﻼﻣﻲ‬

‫‪325‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻳﺎزدﻫﻢ‪ :‬ﻗﺮن دوازدﻫﻢ‬

‫‪332‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوازدﻫﻢ‪ :‬ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ‬

‫‪341‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ :‬ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻗﺪﻳﺲ‬

‫‪349‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ :‬ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ‬

‫‪357‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬اﻓﻮل دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ‬

‫‪366‬‬

‫‪ □ 238‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
3‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ از اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ اراده ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ از زﻣﺎن اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺗﺎ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑـﺮ‬ ‫ﻓﻜﺮ اروﭘﺎﻳﻲ ﺗﺴﻠﻂ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ دورة ﻫﺰار ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬و ﭘﺲ از آن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻓﻼﺳﻔﻪاي ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻜﺘـﺐ ﻛﻠـﻲ‬ ‫ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و از ﻣﻴﺎن آﻧﺎن اورﻳﮕﻦ ‪ Origen‬را ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﭘﺲ از رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫ﺑﻮده اﻧﺪ؛ و اﻣﺮوز ﻫﻢ ﻫﻤﺔ اﺳﺘﺎدانِ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﻛﻪ ﭘﻴﺮو ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻗـﺮون وﺳـﻄﺎﻳﻲ‪،‬‬ ‫ﺧﺎﺻﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس‪ ،‬ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ از آن ﺟﻤﻠﻪ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻘﻂ در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﻴﺎن اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ و رﻧﺴﺎﻧﺲ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻋﺼﺮ در راه ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﻣﻲﻛﻮﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻗـﺮون ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﭘـﻴﺶ از اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ‪،‬‬ ‫رواﻗﻴﺎن و ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن آﺑﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺗﺤﺖاﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ؛ ﭘﺲ از رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻧﻴﺰ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ‪،‬‬ ‫ﺣﺘﻲ از ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ اﻳﻤﺎن ﻛﺎﻣﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اداﻣﻪ دادن ﺳﻨﺖ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳـﻲ )اﺳﻜﻮﻻﺳـﺘﻴﻚ(‬ ‫ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫دورهاي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎ دورهﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ و ﺑﻌﺪي و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺟﻬﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻓﺮق دارد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦِ اﻳﻦ ﺟﻬﺎت ﻗﺪرت ﻛﻠﻴﺴﺎﺳﺖ‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎ رواﺑﻂ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﻠﺴـﻔﻲ را ﺑـﺎ اوﺿـﺎع‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آن را از ‪ 400‬ﺗﺎ ‪ 1400‬ﻣﻴﻼدي ﺣﺴﺎب ﻛﺮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ دورة دﻳﮕـﺮ‪،‬‬ ‫ﭼﻪ ﻗﺒﻞ‪ ،‬و ﭼﻪ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻋﻘﻴﺪه اي‪ ،‬ﻛـﻪ ﭘـﺎره اي از آن‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳﺖ و ﭘﺎرهاي دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻤﺎن ﻋﻘﻴﺪهاي ﻛﻪ اﺳﺎﺳﺶ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻣـﺎل‬ ‫و زور ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآورد‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻏﻴﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻧﺰاع ﺑﻮدن‪ ،‬از ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲﺧﻮردﻧـﺪ؛ زﻳـﺮا‬ ‫ﻛﻪ ﺗﻮدة ﻣﺮدم‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﻏﺎﻟﺐ ﺧﻮد آن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن‪ ،‬در دل ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴـﺖ ﻣـﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻛﻠﻴﺴـﺎ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺳﻨﺘﻬﺎي روﻣﻲ و ژرﻣﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ .‬در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﻣﻴﺎن ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن‪ ،‬ﺳـﻨﺖ روﻣـﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪﺗﺮ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻨﺖ ژرﻣﻨﻲ در ﻣﻴﺎن اﺷﺮاف ﻓﺌﻮدال‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﭘﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﻮت داﺷﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﮔﺬﺷـﺖ‬ ‫و ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از اﻳﻦ دو ﺳﻨﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺟﺒﻬﺔ ﻣﺨﺎﻟﻔﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ از آن ﺣﺎﺻﻞ ﺷـﻮد؛ و اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﺮ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از اﻳﻦ ﺳﻨﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻓﻲ و واﻓﻲ ﺗﺠﺴﻢ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آن ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻛﻪ ﻣﺎ اﻛﻨﻮن در دﺳﺖ دارﻳﻢ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳـﻚ ﺟﺎﻧﺒـﻪ درﺑـﺎرة ﻗـﺮون‬ ‫وﺳﻄﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ‪ ،‬آن ﻣﺮدان اﻳﻦ دوره ﻛﻪ ﺳﻬﻤﻲ در زﻧﺪﮔﻲ ﻓﻜﺮي ﻋﺼﺮ ﺧـﻮد داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﻪ‬ ‫اﻫﻞ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﻏﻴﺮ روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ؛ وﻟﻴﻜﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻮرﻛﻮراﻧﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮون وﺳﻄﻲ آﺛﺎر ﻏﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﻣﻬﻤﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ آﺛﺎر ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺖ‪ .‬در ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻴﺶ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ آﺛﺎر ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ اﻳﻦ آﺛﺎر‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ داﻧﺘﻪ ﻣـﻲرﺳـﻴﻢ‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺮدي ﻏﻴﺮ روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺎ اﻃﻼع از ﻋﻠﻮم دﻳﻨﻲ زﻣﺎن ﺧﻮد دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم روﺣﺎﻧﻴـﺎن در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ را در اﻧﺤﺼﺎر ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ آﺛﺎر ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﻴﺰ از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ دﻟﻴـﻞ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺪون ﺷﺮح ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻔﺼﻠﻲ درﺑﺎرة ﺟﺮﻳﺎن رﺷﺪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي روﺣـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً دﺳـﺘﮕﺎه‬ ‫ﭘﺎپ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ □ ‪239‬‬

‫ﺟﻬﺎن ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﻬﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﺎ اﺷـﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻔـﻲ از دوﮔـﺎﻧﮕﻲ ﻣﺸـﺨﺺ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دوﮔﺎﻧﮕﻲ ﻣﻴﺎن روﺣﺎﻧﻴﺎن و ﻋﺎﻣﺔ ﻣﺮدم‪ ،‬دوﮔﺎﻧﮕﻲ ﻣﻴﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻻﺗﻴﻨﻲ و ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﺗﻴﻮﺗـﻮﻧﻲ ‪ ،Teuton‬دوﮔـﺎﻧﮕﻲ‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ آﺳﻤﺎﻧﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺖ زﻣﻴﻨﻲ‪ ،‬و دوﮔﺎﻧﮕﻲ ﻣﻴﺎن روح و ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪ از ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻗﺮون وﺳﻄﻲ اﺳﺖ؛ و ﻫﻤـﺔ‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ در اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن ﭘﺎپ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دوﮔﺎﻧﮕﻲ ﻣﻴﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻻﺗﻴﻨﻲ و ﺗﻴﻮﺗـﻮﻧﻲ ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺣﻤﻠـﺔ ﺑﺮﺑﺮﻫـﺎ‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﺎﻳﺮ دوﮔﺎﻧﮕﻲﻫﺎ رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻋﻤﻴﻘﺘﺮ دارﻧﺪ‪ .‬رواﺑﻂ ﻣﻴـﺎن ﻣـﺮدم ﻋـﺎﻣﻲ و روﺣﺎﻧﻴـﺎن از رواﺑـﻂ ﺷـﻤﻮﺋﻴﻞ و‬ ‫ﺷﺎﺋﻮل ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و دﻋﻮي ﺑﺮﺗﺮي روﺣﺎﻧﻴﺎن از دورة ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن آرﻳﻮﺳﻲ و ﻧﻴﻤﻪ آرﻳﻮﺳﻲ آﻏﺎز ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬دوﮔـﺎﻧﮕﻲ‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ آﺳﻤﺎﻧﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺖ زﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ در »ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ« ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ ،‬در ﻛﺘـﺎب اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫»ﺷﻬﺮ ﺧﺪا« )‪ (The City of God‬ﺗﺤﺖ ﻧﻈﻢ و ﻗﺎﻋﺪه درآﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دوﮔﺎﻧﮕﻲ ﻣﻴﺎن ﺟﺴﻢ و روح را ﺑﺎﻳﺪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن اﻳﻦ دوﮔـﺎﻧﮕﻲ را ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻛﺮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ دوﮔﺎﻧﮕﻲ در ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل ﻧﻴﺰ ﺳﻬﻢ داﺷﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻣﺬﻫﻲ »رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺸﻲ« )‪ (asceticism‬ﻣﺴـﻴﺤﻲ در‬ ‫ﻗﺮون ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﺼﺮ ﻇﻠﻤﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﻜﺮي در اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑـﻮد ﺑـﻪ دو دوره‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از زﻣﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪن ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﺗﺎ ﻣﺮگ ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس ‪ ،Boethius‬اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎن‬ ‫ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﻗﺮار دارد و اﻳﻦ ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺎﻃﺮة ﺗـﺎزه اي در ذﻫـﻦ‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﻗﻮﻣﻲ ﻣﺰاﺣﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺑﺨﺸـﻲ ﻣﺴـﺘﻘﻞ از ﺟﻬـﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ‪.‬‬ ‫ﻫﻨﻮز ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺘﻤﺪﻧﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در آن ﻣﺮدم ﻣﺮﻓﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻃﺒﻘﺔ‬ ‫روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻋﺎدي ﻧﻴﺰ ﻛﺘﺎب ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ در ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دوره و ﻋﺼﺮ ﻇﻠﻤﺖ ﻗﺮار ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬وي ﺧـﻮد را ﺗـﺎﺑﻊ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﺷﺮﻗﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﺮﺑﺮ ﮔﺮدن ﻛﺸﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬از اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﺟـﺪاﻳﻲ ﻃﺒﻘـﺔ‬ ‫روﺣﺎﻧﻲ از ﻣﺮدم ﻋﺎدي روز ﺑﻪ روز ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﺷﺮاف ﻏﻴﺮ روﺣﺎﻧﻲ ﻧﻈﺎم ﻓﺌﻮداﻟﻲ را ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورﻧﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫـﺮج‬ ‫و ﻣﺮﺟﻲ ﻛﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎ ﺑﻮد ﻗﺪري ﺗﺨﻔﻴﻒ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬روﺣﺎﻧﻴﺎن از ﻓﺮوﺗﻨﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ راﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ در‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻓﻘﻂ اﻓﺮاد ﻃﺒﻘﺎت ﻓﺮودﺳﺖ از اﻳﻦ ﻓﺮوﺗﻨﻲ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻏﺮور ﭘﻴﺶ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬در دوﺋﻞ و ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ از ﻃﺮﻳـﻖ‬ ‫ﺟﻨﮓ و ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت و ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻴﻬﺎي ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺗﺠﺴﻢ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ و ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬـﺎ ﻣﺨـﺎﻟﻒ اﺳـﺖ و ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ از آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎ ﺗﻼﺷﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ آﻏﺎز ﻛﺮد ﺑﻪ دﺷﻮاري ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد را از ﻗﻴـﺪ اﺷـﺮاف ﻓﺌـﻮدال‬ ‫آزاد ﻛﻨﺪ؛ و اﻳﻦ آزادي ﻳﻜﻲ از ﻣﻮﺟﺒﺎت در آﻣﺪن اروﭘﺎ از ﻋﺼﺮ ﻇﻠﻤﺖ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دورة اﻋﺘﻼي ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﻗﺮار داﺷﺖ و از ﻟﺤﺎظ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﭘﻴﺶ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‬ ‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻮد‪ .‬دوﻣﻴﻦ دوره ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﺑﻪ اوج ﺧـﻮد رﺳـﻴﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﭼـﻪ از ﺣﻴـﺚ ﺧـﻮد‪ ‬ﺗﻮﻣـﺎس‬ ‫اﻛﻮﻳﻨﺎس و ﭼﻪ از ﺣﻴﺚ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎﻧﺶ‪ ،‬در آن ﻧﻔﻮذ ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﻣـﻲﭼﺮﺑـﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬـﺬا آن دوﮔـﺎﻧﮕﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻛﺘﺎب »ﺷﻬﺮ ﺧﺪا« دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬وﺟﻮد ﺧﻮد را ﻛﺎﻣﻼً ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺷﻬﺮ ﺧﺪا اﺳﺖ و ﻓﻼﺳـﻔﻪ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺑـﻪ دﻓـﺎع از ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﭘﺮداﺧـﺖ و ﺳـﺮﮔﺮم ﮔـﺮد آوردن دﻻﻳـﻞ ﺷـﺪ ﺗـﺎ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﺠﻬﻴﺰ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﺎ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ﻋﻘﻞ در ﻋﺮﺻﺔ ﺑﺤـﺚ‪،‬‬ ‫ﻣﺒﺎرز ﻣﻲﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻜﻤﺎي اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ ﻣـﺮدم را از ﻫـﺮ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺗﻮﺳﻞ و اﺳﺘﺪﻻل ﻣ‪Ĥ‬ﻻً ﺧﻄﺎ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ در ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﺗﻮﻓﻴـﻖ ﻓـﺮاوان ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺎر آورد‪.‬‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻛﺎﻣﻞ و ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﻮاﻣﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦِ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ رﺷﺪ ﻳﻚ ﻃﺒﻘﺔ ﺗﺎﺟﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد ‪ -‬ﻧﺨﺴﺖ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﺳﭙﺲ در ﺟﺎﻫـﺎي دﻳﮕـﺮ‪ .‬اﺷـﺮاف ﻓﺌـﻮدال‬

‫‪ □ 240‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺎدان و اﺑﻠﻪ و وﺣﺸﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻮام اﻟﻨﺎس‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ از ﺣﻴﺚ ﻫﻮش و اﺧﻼق و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲِ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻫـﺮج و‬ ‫ﻣﺮج ﺑﺮ اﺷﺮاف ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻘﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺎﺟﺮ در ﻫﻮش و اﺣﺎﻃﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻧﻴﻮي ﺑﺎ ﻃﺒﻘﺔ روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺳـﻠﻮك ﺑـﺎ اﺷـﺮاف ﺑـﻴﺶ از‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ داﺷﺖ‪ .‬در ﻣﻴﺎن روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﻃﺒﻘﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻃﺮﻓـﺪار آزادﻳﻬـﺎي ﻣـﺪﻧﻲ ﺑـﻴﺶ از روﺣﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫ﻫﻮاﺧﻮاه داﺷﺖ‪.‬‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻤﺎﻳﻼت آزادﻳﺨﻮاﻫﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﭘﺎپ را ﻳﺎري داد ﺗﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر را ﺷﻜﺴـﺖ دﻫـﺪ‪،‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر اﻓﺘﺎد ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ اﻗﺘﺼﺎدي را از ﺳﻠﻄﺔ روﺣﺎﻧﻴﺎن آزاد ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻋﻠﻞ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻗﺮون وﺳـﻄﻲ‪ ،‬ﻇﻬـﻮر ﺣﻜﻮﻣﺘﻬـﺎي ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ ﻣﺴـﺘﻘﻞ و ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ ﺑـﻮد در ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ .‬ﭘﺲ از ﻧﻴﻤﺔ ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﭼﻮن ﻫﺮج و ﻣﺮج داﺧﻠﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧـﻮد را ﻓﺮوﻧﺸـﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑـﺎ‬ ‫ﻃﺒﻘﺔ ﺑﺎزرﮔﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺮ ﺿﺪ اﺷﺮاف ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎراي آن ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠّﻲ ﺑﺎ ﭘﺎپ ﻧﺒﺮد ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ اﺣﻮال‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﻧﻴﺰ آن آﺑﺮوﻳﻲ را ﻛﻪ در ﻗﺮﻧﻬﺎي ﻳﺎزدﻫﻢ و دوازدﻫﻢ داﺷـﺖ‪ ،‬و در آن ﻫﻨﮕـﺎم روﻳﻬﻤﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ آن ﺑﻮد‪ ،‬از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ .‬اوﻻً ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آﻟﺖ ﺷـﺪن در دﺳـﺖ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ در دورهاي ﻛـﻪ ﻣﻘـﺮ ﭘﺎﭘﻬـﺎ در‬ ‫آوﻳﻨﻴﻮن ‪ Avignon‬ﺑﻮد‪ ،‬و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺑﻪ واﺳﻄﺔ »اﻧﺸﻌﺎب ﺑﺰرگ«‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬دﻧﻴـﺎي ﻏـﺮب را ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ راﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ وﺟﻮد اﺷﺮاﻓﻴﺖ روﺣﺎﻧﻲ ﻣﺴﺘﻘﻘﻞ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ و ﻧـﻪ ﻣﻄﻠـﻮب‪.‬‬ ‫در ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع ﻣﻘﺎم آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﺗﻨـﻲ ﭼﻨـﺪ از ﺣﻜـﺎم‬ ‫اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزﻳﻬﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪه و دور از ﺗﻘﻮا ﺳﺮﮔﺮم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ رﻧﺴﺎﻧﺲ و اﺻﻼح دﻳﻦ )‪ (Reformation‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻗﺮون وﺳـﻄﻲ را از ﻫـﻢ ﭘﺎﺷـﻴﺪ؛ و ﻫﻨـﻮز ﻫـﻢ‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ آن ﺣﺪ ﻣﻨﻈﻢ و ﻇﺎﻫﺮاً ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎي آن را ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺮﻳﺎن رﺷﺪ و اﻧﺤﻄﺎط اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴـﺐ‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫در ﺗﻤﺎم اﻳﻦ دوران‪ ،‬ﻣﺮدم اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ از اﻣﻮر دﻧﻴﻮي ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮدﻧﺪ و ﻓﻘﻂ اﻣﻴﺪ ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎي دﻳﮕـﺮ اﻳـﻦ دﻧﻴـﺎ را ﻗـﺎب‬ ‫ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدي اﻧﻌﻜﺎس اﻣﻮري ﺑﻮد ﻛﻪ در اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻗـﺮن ﺳـﻮم دورة ﻣﺼـﻴﺒﺖ ﺑـﺎري‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺮن ﺳﻄﺢ ﻛﻠﻲ آﺳﺎﻳﺶ ﻣﺮدم ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺗﻨﺰل ﻓﺎﺣﺶ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ آراﻣﻲ در ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم‪ ،‬ﻗـﺮن ﭘـﻨﺠﻢ‬ ‫ﻧﺎﺑﻮدي اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم و ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪن ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ را ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو آن اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺎ ﺧﻮد آورد‪ .‬ﻗﺸﺮ ﺑﺎﺳﻮاد و ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ‪ ‬ﺷﻬﺮﻧﺸـﻴﻦ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﺗﻤﺪن روﻣﻲ دورة اﺧﻴﺮ ﺑﺪان ﺗﻜﻴﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮوه ﻓﺮارﻳﺎن و ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﮔﺮﺳﻨﻪ درآﻣﺪ؛ ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﻫﻢ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ در روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 1000‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﺿﺮﺑﻪﻫﺎي ﺗﺎزه ﻳﻜـﻲ ﭘـﺲ از دﻳﮕـﺮي ﻓـﺮود‬ ‫آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺿﺮﺑﻪ ﻫﺎ ﻣﺠﺎﻟﻲ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ ﺗﺎزه ﻛﺮدن و ﻛﻤﺮ راﺳﺖ ﻛـﺮدن از زﻳـﺮ ﺿـﺮﺑﺔ ﭘﻴﺸـﻴﻦ دﺳـﺖ دﻫـﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﮕﻬﺎي روم ﺷﺮﻗﻲ و ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮِ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪة ﺗﻤﺪن اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮد‪ .‬اﻋﺮاب ﺑﻴﺸﺘﺮِ ﻗﻠﻤﺮو اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﺷـﺮﻗﻲ را‬ ‫ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﻮد را در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ رم ﻧﻴﺰ دﺳـﺖ‬ ‫اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬داﻧﻤﺎرﻛﻴﻬﺎ و ﻧﻮرﻣﻨﻬﺎ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﺳﻴﺴﻴﻠﻲ و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺳـﺮ ﺑـﻪ آﺷـﻮب ﺑﺮداﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ‬ ‫ﻗﺮﻧﻬﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺮ از ﺧﻄﺮ و ﻣﺸﻘﺖ ﺑﻮد‪ .‬واﻗﻌﻴﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺮاﻓﺎت ﺳﻴﺎه ﻧﻴﺰ آن را ﺑﺪﺗﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻘﻴﺪة ﻋﻤـﻮم ﺑـﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻛﺜﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ رﻓﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﻣﺮدم اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ارواح ﺧﺒﻴﺜﻪ ﮔﺮد‬ ‫آﻧﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ آﻧﻜﻪ در ﻣﻌﺮض ﺳﺤﺮ و اﻓﺴﻮنِ ﺟﺎدوﮔﺮان ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬درك ﻟﺬت زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻤﻜـﻦ ﻧﺒـﻮد‪ ،‬ﻣﮕـﺮ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﻟﺤﻈﺎت ﻓﺮﺧﻨﺪه اي ﺑﻲﺧﻴﺎﻟﻲ ﻛﻮدﻛﺎن را در ﺧﻮد ﭘﺪﻳـﺪ آورﻧـﺪ‪ .‬ﻓﻘـﺮ و ﻓﻼﻛـﺖ ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﺷﺪت اﺣﺴﺎﺳﺎت دﻳﻨﻲ ﻣﻲاﻓﺰود‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم زﻧﺪﮔﻲ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎي دون ﻣﻨﺰﻟـﻲ ﺑـﻮد در راه ﻣﺪﻳﻨـﺔ آﺳـﻤﺎﻧﻲ؛ در اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺧﺎﻛﻲ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺣﺎﻳﺰ اﻫﻤﻴﺖ و ارزش ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﺒﻮد ‪ -‬ﻣﮕﺮ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎري ﺳـﺨﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﻪ‬ ‫رﺳﺘﮕﺎري اﺑﺪي ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در اوج ﺗﻤﺪن ﺧﻮد‪ ،‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺎن ﺧﺎﻛﻲ‪ ،‬زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﻟﺬت ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ □ ‪241‬‬

‫اﻣﭙﺪوﻛﻠﺲ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻫﻤﺸﻬﺮﻳﺎن ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اي دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻛﻪ در ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ ﻣﺸﺮف ﺑـﺮ ﻛـﻮه زرد آﻛﺮاﮔـﺎس ﺧﺎﻧـﻪ‬ ‫دارﻳﺪ و ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﻴﻚ ﻣﻲ ﭘﺮدازﻳﺪ و ﭘﻨﺎه دﻫﻨﺪة ﻏﺮﻳﺒﺎﻧﻴﺪ و از ﭘﺴﺘﻴﻬﺎ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪاﻳـﺪ‪ ،‬درود ﺑـﺮ ﺷـﻤﺎ ﺑـﺎد‪ «.‬اﻣـﺎ در اﻋﺼـﺎر‬ ‫ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺗﺎ دورة رﻧﺴﺎﻧﺲ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﺳﺎده اي در ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺴﻮس ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس اﻣﻴـﺪ‬ ‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در دل آﻧﻬﺎ‪ ،‬آﻛﺮاﮔﺎس ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ اورﺷﻠﻴﻢ ﻃﻼﻳﻲ داد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺷـﺎدﻣﺎﻧﻲ اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺷﻮر و ﺷﻮق ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻫﻤﺎن ﻛﻠﻤﺎت ﺳﺎﺑﻖ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣـﻲﺑﺮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻴﻜﻦ‬ ‫ﻋﻤﻖ ﺻﺪاﻗﺘﺸﺎن ﻛﻤﺘﺮ از ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻻزم داﻧﺴﺘﻪام ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﻴﺮ ﺗﻜﻮﻳﻦ و ﻣﻌﻨﻲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻬﺎﻳﻲ ‪ -‬ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ در ﻣـﻮرد‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ ﻻزم اﺳﺖ ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ اﺳﺎﺳﺎً ﻓﻠﺴﻔﻪاي اﺳﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻳـﻚ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ در ﻣﻮاردي ﻛـﻪ از ﺗﻌﺼـﺐ ﺑﻴﮕﺎﻧـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً در‬ ‫اﺧﻼق و ﺳﻴﺎﺳﻴﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻣﺴـﻴﺤﻲ درﺑـﺎرة ﻗـﻮاﻧﻴﻦ اﺧﻼﻗـﻲ‪ ،‬و ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬ ‫ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ درﺑﺎرة رواﺑﻂ ﻛﻠﻴﺴﺎ و دوﻟﺖ ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ وﻇﻴﻔﺔ دوﮔﺎﻧﻪاي ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ﻫﻤﺎن روزﻫﺎي ﻧﺨﺴﺖ در‬ ‫ﻗﺒﺎل ﺧﺪا و ﻗﻴﺼﺮ ‪ -‬ﻳﺎ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻗﺒﺎل ﻛﻠﻴﺴﺎ و دوﻟﺖ ‪ -‬داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﭘﻴﺶ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ روم و ﻳﻮﻧـﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻴﭻ روي دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ وﻇﻴﻔﺔ دوﮔﺎﻧﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻻزم را ﺑﺮاي آﻧﻬـﺎ ﺑﺴـﺎزﻧﺪ‪ .‬در ﻋﻤـﻞ‬ ‫ﺣﻞ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن دو ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻣﺸﺨﺺ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﭘﻴﺶ از ﺳـﻘﻮط اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻏﺮﺑـﻲ‪ ،‬دﻳﮕـﺮي ﭘـﺲ از آن‪.‬‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎي ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻃﻮﻻﻧﻲ اﺳﻘﻔﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻪ اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ ‪ St. Ambrose‬در ﭘﺎﻳﺎن آن ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ ،‬زﻣﻴﻨـﻪ را ﺑـﺮاي ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺣﻤﻠﺔ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﺑﻪ ﻣﺪت درازي ﻫـﺮج و ﻣـﺮج و ﺟﻬـﻞِ‬ ‫روز اﻓﺰون ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎ ﺷﺪ‪ .‬در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﻴﺎن ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس و اﻧﺴﻠﻢ ﻗﺪﻳﺲ ‪ ،St. Anselm‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻴﺶ از ﭘﻨﺞ ﻗﺮن‪ ،‬ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ ،‬و او ﺟﺎن اﺳﻜﺎت ‪ John the Scot‬اﺳﺖ؛ و او ﭼﻮن اﻳﺮﻟﻨﺪي ﺑـﻮد‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺗـﺎ‬ ‫ﺣﺪ زﻳﺎدي از ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﻏﺮب ﺷﻜﻞ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ ﺑﺮﻛﻨﺎر ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ دوره ﺑـﺎ آﻧﻜـﻪ ﻓﻴﻠﺴـﻮﻓﻲ‬ ‫ﻧﺒﻮد رﺷﺪ ﻓﻜﺮي ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﺎدي را ﻣﻄﺮح ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﻞ آﻧﻬﺎ اﻓﺘﺎد ﺑﺮ ﻋﻬﺪة ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ و ﻧﺤﻮهﻫـﺎي‬ ‫ﺗﻔﻜﺮي ﻛﻪ ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮد را ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي ﺣﻔـﻆ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ و‬ ‫ﻧﺤﻮه ﻫﺎي ﺗﻔﻜﺮ را ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺳﺎزان ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎوردﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺮدان ﻋﻤﻞ‪ ،‬در ﻓﺸﺎر اﺧﺘﻼف و ﺗﻌﺎرض ﺑـﻪ وﺟـﻮد آﻣـﺪ‪.‬‬ ‫اﺻﻼح اﺧﻼﻗﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺑﻼﻓﺼﻞ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻠـﻲ ﺑـﻮد در ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺘﻬﻼك‬ ‫روزاﻓﺰون ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻧﻈﺎم ﻓﺌﻮداﻟﻲ‪ .‬ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻴﻠﺪﺑﺮاﻧﺪ ‪ Hildebrand‬را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ؛ و ﺑـﺮاي ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ‬ ‫ﻫﻴﻠﺪﺑﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﻣﻔﺎﺳﺪي را ﻛﻪ وي ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ ﻧﺒـﺮد ﺑﺮﺧﺎﺳـﺖ ﺑـﺪاﻧﻴﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻧﻤـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﭘـﻲ رﻳـﺰي‬ ‫»اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻘﺪس روم« و ﺗﺄﺛﻴﺮ آن را ﺑﺮ ﺗﻔﻜﺮ اروﭘﺎﻳﻲ از ﻧﻈﺮ دور ﺑﺪارﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ دﻻﻳﻞ‪ ،‬در ﺻﻔﺤﺎت آﻳﻨﺪه ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﺎ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮﺧـﻮرد ﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ارﺗﺒﺎط آن ﺑﺎ رﺷﺪ ﺗﻔﻜﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻓﻮراً آﺷﻜﺎر ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻧﻘﻞ ﻣﻘﺪاري از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺼﻮﺻﺎً از اﻳﻦ ﺟﻬـﺖ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻻزم‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دوره از ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺒﻬﻢ و ﺗﺎرﻳﻚ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺪﻳﻢ و ﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺪﻳﺪ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻛﺎﻣﻞ‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﻔﻮذ اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ و ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ و ﻫﻴﻠﺪﺑﺮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻔﻜﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬از ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻼﺳﻔﺔ رﺳﻤﻲ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﺑﺤﺜﻲ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ درﺑﺎرة ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺳﺎﺳﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺷﺨﺎص و ﻋﺼﺮ آﻧﻬـﺎ‪ ،‬اﻣـﺮي‬ ‫ﻻزم و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ □ 242‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬اول‬

‫ د ‪ 7‬م ‪ 7‬د‬ ‫دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬ﺑﺪان ﺷﻜﻞ ﻛﻪ از اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﻪ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺐ از ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﻮد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻘﺪاري ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً از اﻓﻼﻃﻮن و ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل ﻣﻘـﺪاري از ﻋﻘﺎﻳـﺪ رواﻗﻴـﺎن ﻧﻴـﺰ در آن دﺧﺎﻟـﺖ‬ ‫داﺷﺖ؛ دوم درك ﺧﺎﺻﻲ از اﺧﻼق و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻪ از ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﺳﻮم ﻧﻈﺮﻳـﺎﺗﻲ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً درﺑـﺎرة رﺳـﺘﮕﺎري‬ ‫اﺧﺮوي‪ ،‬ﻛﻪ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎزﮔﻲ داﺷﺖ ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﭘﻲ آن را ﻣﻲﺗﻮان در ﻛﻴﺶ اورﻓﺌﻮﺳﻲ و ﻣﺬاﻫﺐ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ آن در ﺧـﺎور‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻳﻬﻮدي دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬وﺟﻮد ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻘﺪﺳﻲ ﻛﻪ از آﻓﺮﻳﻨﺶ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﺳﺮﻣﻨﺰل ﻣﻘﺼﻮدي در آﻳﻨﺪه ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫رﻓﺘﺎر ﺧﺪا را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬وﺟﻮد ﮔﺮوه ﻣﻌﺪودي از اﺑﻨﺎي ﺑﺸﺮ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﺤﺒـﺖ ﺧـﺎص دارد‪ .‬ﻳﻬﻮدﻳـﺎن اﻳـﻦ ﮔـﺮوه را »ﻗـﻮم ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه«‬ ‫)‪ (Chosen People‬و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آﻧﺎن را »ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن« )‪ (elect‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬درﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎزهاي از »ﻋﻤﻞ درﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺜﻼً اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻓﻮاﻳﺪ ﺻﺪﻗﻪ دادن را ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ از ﻳﻬﻮدﻳﺖ اﺧﻴـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺮاي ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﻛﻴﺶ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﻳﺎ ﻛﻴﺸﻬﺎي ﻛـﺎﻓﺮي ﻣﺸـﺮق زﻣـﻴﻦ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺸﺮدوﺳﺘﻲ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻓﻀﻴﻠﺖ از ﻧﻈﺮ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ﻇـﺎﻫﺮاً از ﻳﻬﻮدﻳـﺎن اﻗﺘﺒـﺎس‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﺒﺮاﻧـﻲ‪ ،‬ﻣـﺜﻼً اﺣﻜـﺎم دﻫﮕﺎﻧـﻪ را‪ ،‬ﻧﮕـﻪ داﺷـﺘﻨﺪ؛ ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ ﻗﺴـﻤﺘﻬﺎي‬ ‫ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﻲ و ﻣﻨﺎﺳﻚ دﻳﻨﻲ آن را ﻃﺮد ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﻋﻘﻴﺪه« ﻫﻤﺎن اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ را داﺷﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﺷﺮﻳﻌﺖ« ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﺻﺤﻴﺢ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ اﻧـﺪازة ﻋﻤـﻞ‬ ‫ﺧﻴﺮ اﻫﻤﻴﺖ دارد و اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺎﺳﺎً ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽـﻪ در دﻳـﻦ ﻣﺴـﻴﺢ رﻳﺸـﺔ ﻳﻬـﻮدي دارد‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮع ﻣﺴـﺘﺜﻨﻲ ﺑـﻮدن‬ ‫»ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﻣﺴﻴﺢ‪ .‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺢ ﺳﻌﺎدت دﻧﻴﻮي و ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﻗﻮم ﻳﻬﻮد را ﺑﺮ روي ﺧﺎك ﺑﺮاي آﻧﺎن‬ ‫ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻣﺴﻴﺢ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آﻳﻨﺪه ﺑﻮد؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺴﻴﺢ ﻫﻤﺎن‬ ‫ﺷﺨﺺ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻋﻴﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ »ﻛﻠﻤﺔ« )‪ (Logos‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧـﺎن ﻧﻴـﺰ ﺷـﺒﺎﻫﺖ دارد؛ و او ﭘﻴـﺮوزي ﭘﻴـﺮوان‬ ‫ﺧﻮد را‪ ،‬ﻧﻪ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﺑﻠﻜﻪ در آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻮﻳﺪ داده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﻣﻠﻜﻮت آﺳﻤﺎن‪ .‬از ﻳﻚ ﺟﻬﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ دﻧﻴﺎي دﻳﮕـﺮ ﺑـﺎ ﭘﻴـﺮوان اﺧﻴـﺮ‬ ‫ﻣﻜﺘﺐ اﻓﻼﻃﻮن وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك دارﻧﺪ؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺰد ﻳﻬﻮد و ﻧﺼـﺎرا در ﻗﻴـﺎس ﺑـﺎ ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺻـﻮرﺗﻲ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻣﻠﻤﻮس ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ وﺟـﻪ ﺑـﺎرزي در ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ‪ -‬ﻧـﻪ در ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧـﻪ ‪ -‬دﻳـﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴﻮس واﻗﻊ در زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن وﻫﻤﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﻃﺮﻳﻖ رﻳﺎﺿﺖ ﻓﻜـﺮي‬ ‫و اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اي ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﻗﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ؛ و ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺖ دارد‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕـﺮ‪،‬‬

‫ﺳﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد □ ‪243‬‬

‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن »دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ« را ﺟﺪا از اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آن را در آﻳﻨﺪه ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در آن‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺗﻘﻮا ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت اﺑﺪي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﻣﺮدم ﮔﻨﻬﻜﺎر ﺑﻪ ﻋﺬاب اﺑﺪي دﭼﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴـﺪه روح‬ ‫اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮﻳﺎﻧﻪ داﺷﺖ و ﺑﺮاي ﻋﺎرف و ﻋﺎﻣﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺑﻮد؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﻨﺸﺄ اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺎره اي وﻗﺎﻳﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد را ﺑﺎزﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺎ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ را ﻫﻴﭻ ﻣﻨﺒﻌﻲ ﺧﺎرج از »ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ« ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨـﺪ و ﻣﺤـﺎل اﺳـﺖ ﺗﺸـﺨﻴﺺ دﻫـﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫اﻓﺴﺎﻧﺔ ﻣﺤﺾ ﻛﺠﺎ ﺧﺘﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻛﺠﺎ ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ ﺑﺎ اﻓﺴﺎﻧﻪ درﻣﻲآﻣﻴﺰد‪ .‬داود و ﺳﻠﻴﻤﺎن را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ وﺟﻮد ﺗﺎرﻳﺨﻲ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ؛ اﻣﺎ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺮاﺣﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻲ رﺳﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﻴﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ دو‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺮاﺋﻴﻞ و دﻳﮕـﺮي ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻳﻬﻮدﻳـﻪ‪ .‬از ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در »ﻋﻬـﺪ ﻋﺘﻴـﻖ« ﻣﺬﻛﻮرﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﺧﺎرج از آن ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﺶ را ﺑﺮده اﻧﺪ اﺣﺐ ﭘﺎدﺷﺎه اﺳـﺮاﺋﻴﻞ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻳـﻚ ﻧﺎﻣـﺔ آﺷـﻮري‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ‪ 853‬ق‪.‬م‪ .‬از او ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﺷﻮرﻳﺎن ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ‪ 722‬ق‪.‬م‪ .‬ﻗﻠﻤـﺮو ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺷـﻤﺎﻟﻲ را ﺗﺼـﺮف ﻛﺮدﻧـﺪ و‬ ‫ﮔﺮوه ﻛﺜﻴﺮي از ﺳﺎﻛﻨﺎن آﻧﺠﺎ را ﻛﻮچ دادﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻳﻬﻮدﻳـﻪ ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﺑﻨـﻲاﺳـﺮاﺋﻴﻞ را ﻧﮕـﻪ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﻬﻮدﻳﻪ از ﺗﺼﺮف آﺷﻮر اﻳﻤﻦ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻗﺪرت آﺷﻮر ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﺼـﺮف ﻧﻴﻨـﻮا ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﺑﺎﺑﻠﻴـﺎن در ‪ 606‬ق‪.‬م‪ .‬از‬ ‫ﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ‪ 586‬ق‪.‬م‪ .‬ﻧﺒﻮﻛﺪ ﻧﺼﺮ اورﺷﻠﻴﻢ را ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه آﻧﺠﺎ را وﻳﺮان ﻛـﺮد و ﮔـﺮوه ﻛﺜﻴـﺮي از ﺳـﺎﻛﻨﺎن‬ ‫اورﺷﻠﻴﻢ را ﺑﻪ ﺑﺎﺑﻞ ﻛﻮچ داد‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎﺑﻞ در ‪ 538‬ق‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﻮروش ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻣﺎدﻫﺎ و ﭘﺎرﺳﻬﺎ اﻓﺘـﺎد‪ .‬ﻛـﻮروش در‬ ‫‪ 537‬ق‪.‬م‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺣﻖ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﺑـﻪ رﻫﺒـﺮي‬ ‫ﻧﺤﻤﻴﺎ و ﻋﺰرا ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه اورﺷﻠﻴﻢ را از ﻧﻮ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و دﻳﻦ ﻳﻬﻮدي رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻗﻮام ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫در دورة اﺳﺎرت ﻳﻬﻮد‪ ،‬و ﭼﻨﺪي ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬دﻳﻦ ﻳﻬﻮدي دورة رﺷﺪ و ﺗﻄﻮ‪‬ر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ را ﻃﻲ ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا ﻣﻴﺎن ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ و ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ از ﻟﺤﺎظ دﻳﺎﻧﺖ اﺧﺘﻼف ﻣﻬﻤﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در آﻏﺎز ‪‬ﻳ ‪‬ﻬﻮ‪‬ه‪‬‬ ‫ﺧﺪاي ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﺎص داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ وﺟﻮد ﺧﺪاﻳﺎن دﻳﮕﺮ اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻲ ﺷـﺪ و ﭘﺮﺳـﺘﺶ آﻧﻬـﺎ‬ ‫اﻣﺮي ﻋﺎدي ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﻮ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺟﺰ ﻣﻦ ﺧﺪاﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻲ‪ «،‬در ﺣﻘﻴﻘـﺖ از ﺑـﺪﻋﺘﻲ‬ ‫ﺳﺨﻦ ﻣﻲرود ﻛﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﻴﺶ از دورة اﺳﺎرت ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳﻔﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮان‬ ‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ دوره ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﺧـﺪاﻳﺎنِ اﻣـﻢِ‬ ‫ﻛﺎﻓﺮ ﮔﻨﺎه اﺳﺖ و اﻋﻼم ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوز ﺷﺪن در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﭘﻴﺎﭘﻲ آن زﻣﺎن ﻧﻈﺮ ﻋﻨﺎﻳـﺖ ﻳﻬـﻮه ﺷـﺮط ﻻزم اﺳـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه ﻳﻬﻮه ﺑﺒﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺧﻮد او ﺧﺪاﻳﺎن دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﻮد را درﻳﻎ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷـﺖ‪ .‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ارﻣﻴﺎ و ﺣﺰﻗﻴﺎل اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ را آوردهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ ﻳﻚ دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻗﻲ ادﻳﺎن ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻃﻠﻨـﺪ و ﺧـﺪا ﻛـﺎﻓﺮان را‬ ‫ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻘﻞ ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤﻪاي از ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﻪ روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﻌﺎﻟﻴﻤﺸﺎن ﻛﻤﻚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻛﻔﺮي ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮ ﺿﺪ آن اﻋﺘﺮاض ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در آن زﻣﺎن ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه رواج داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬آﻳﺎ آﻧﭽﻪ را ﻛـﻪ اﻳﺸـﺎن‬ ‫در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻬﻮدا و ﻛﻮﭼﻪ ﻫﺎي اورﺷﻠﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻲ؟ ﭘﺴﺮان ﻫﻴﺰم ﺟﻤﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﭘﺪران آﺗﺶ ﻣﻲ اﻓﺮوزﻧـﺪ و‬ ‫زﻧﺎن ﺧﻤﻴﺮ ﻣﻲﺳﺮﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﻗﺮﺻﻬﺎ ﺑﺮاي ﻣﻠﻜﺔ آﺳﻤﺎن ]ﻋﺸﺘﺎر[ ﺑﺴـﺎزﻧﺪ و ﻫـﺪاﻳﺎي رﻳﺨﺘﻨـﻲ ]ﺷـﺮاب[ ﺑـﺮاي ﺧـﺪﻳﺎن ﻏﻴـﺮ‬ ‫رﻳﺨﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺮا ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺳﺎزﻧﺪ‪ 1«.‬ﺧﺪا از اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي ﺑﻠﻨـﺪ ﺧـﻮد را در ﺗُﻮﻓَـﺖ ﻛـﻪ در وادي اﺑـﻦ‬

‫‪» .1‬ﻛﺘﺎب ارﻣﻴﺎ ﻧﺒﻲ« ‪ 17 :7‬و ‪.18‬‬

‫‪ □ 244‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺣﻨﻮم اﺳﺖ ﺑﻨﺎ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺴﺮان و دﺧﺘﺮان ﺧﻮﻳﺶ را در آﺗﺶ ﺑﺴﻮزاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ اﻳﻨﻜﺎر را اﻣﺮ ﻧﻔﺮﻣﻮده ﺑـﻮدم و ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻴﺎورده‪«.‬‬ ‫در ﻛﺘﺎب ارﻣﻴﺎ ﻗﻄﻌﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺒﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻣﺼﺮ را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﻲ ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮد ارﻣﻴـﺎ‬ ‫ﻣﺪﺗﻲ در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻓﺮاري ﻛﻪ در ﻣﺼﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻬـﻮه ﻫﻤـﺔ‬ ‫آﻧﺎن را ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ زﻧﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮاي ﺧﺪاﻳﺎن دﻳﮕﺮ ﻋﻮد و ﻛﻨﺪر ﺳﻮزاﻧﺪهاﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﺑـﻪ ﺳـﺨﻨﺎن او‬ ‫ﮔﻮش ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎً آﻧﭽﻪ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺧﻮدﻣﺎن ﺟﺎري ﺷﻮد اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﺑﺮاي ﻣﻠﻜﺔ آﺳـﻤﺎن ﻋـﻮد‬ ‫ﻣﻲﺳﻮزاﻧﻴﻢ و در راه او ﺷﺮاب ﻧﺬر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺎ و ﭘﺪراﻧﻤﺎن در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻬﻮدا و ﻛﻮﭼﻪ ﻫﺎي اورﺷـﻠﻴﻢ ﻛـﺮدهاﻳـﻢ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ در آن زﻣﺎن آذوﻗﺔ ﻓﺮاوان داﺷﺘﻴﻢ و در آﺳﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻳﻢ و از ﺑﺪﻳﻬﺎ در اﻣﺎن ﺑﻮدﻳﻢ‪ «.‬وﻟﻲ ارﻣﻴـﺎ ﺑـﻪ آﻧـﺎن‬ ‫اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ از ﭼﺸﻢ ﻳﻬﻮه دور ﻧﻤﻲ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ ﻫﻤـﻴﻦ ﻛﺎرﻫﺎﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺪﺑﺨﺘﻲ‬ ‫ﮔﺮﻳﺒﺎن آﻧﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪» .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻳﻬﻮه ﺻﺒﺎﻳﻮت ﺧﺪاي اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻨﻚ ﻣﻦ روي ﺧﻮد را ﺑـﺮ ﺷـﻤﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﻼ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻢ ﺗﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻳﻬﻮدا را ﻫﻼك ﻛﻨﻢ و ﺑﻘﻴﺔ ﻳﻬﻮدا را ﻛﻪ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ و ﺳﺎﻛﻦ ﺷﺪن در آﻧﺠﺎ را ﺟـﺰم ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ‬ ‫ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺟﻤﻴﻊ اﻳﺸﺎن در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺼﺮ ﻫﻼك ﺷﻮﻧﺪ و اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻗﺤـﻂ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ اﻓﺘـﺎد و از ﺧـﻮرد و‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻗﺤﻂ ﺗﻠﻒ ﺷﺪه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺮد و ﻣﻮرد ﻧﻔﺮﻳﻦ و دﻫﺸﺖ و ﻟﻌﻨﺖ و ﻋﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪«.‬‬ ‫ﺣﺰﻗﻴﺎل ﻧﻴﺰ از ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﻲ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه در ﺷﮕﻔﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻜﺎﺷﻔﻪ زﻧـﺎﻧﻲ را ﺑـﺪو ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ در دروازة ﺟﻨﻮب ﺑﺮاي ﺗﻤﻮز )ﻳﻜﻲ از ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﺎﺑﻞ( ﮔﺮﻳـﻪ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ؛ و ﺳـﭙﺲ »اﻋﻤـﺎل زﺷـﺘﺮي« را ﺑـﺪو‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪ ،‬و آن ﻣﻨﻈﺮة ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻣﺮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ در ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ آﻓﺘﺎب ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﻋﻼم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ »ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻦ ﻧﻴﺰ در ﻏﺼﺐ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد و ﭼﺸﻢ ﻣﻦ ﺷﻔﻘﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و رﺣﻤﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻓﺮﻣﻮد و اﮔﺮﭼﻪ ﺑـﻪ‬ ‫‪3‬‬ ‫آواز ﺑﻠﻨﺪ ﺑﮕﻮش ﻣﻦ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ اﻳﺸﺎن را اﺟﺎﺑﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد‪«.‬‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاً ﻓﻜﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﺰ ﻳﻚ دﻳﻦ ﻫﻤﺔ ادﻳﺎن ﺑﺎﻃﻠﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن را ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﺪﻋﺘﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان آوردهاﻧﺪ‪ .‬ﻓﻲاﻟﺠﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻠﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻨﺪي داﺷﺘﻪاﻧﺪ و اﻧﺘﻈﺎر روزي را ﻣـﻲﻛﺸـﻴﺪهاﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮدي را ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد‪ ،‬دوران اﺳﺎرت ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺳﺮزﻧﺸﻬﺎي اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻳﻬـﻮه ﻗـﺎدر ﻣﻄﻠـﻖ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻳﻬـﻮد »ﻗـﻮم‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪة« او‪ ،‬ﭘﺲ رﻧﺞ و ﻋﺬاب اﻳﻦ ﻗﻮم ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد اﻳﻦ ﻗﻮم ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﺧﺸـﻢ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻨﺒﻴﻪ ﭘﺪراﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺠﺎزات ﭘﺎك و ﻃﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬دﻳـﻦ ﻳﻬـﻮدي در‬ ‫دورة اﺳﺎرت از زﻣﺎن آزادي ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺸﻜﺘﺮ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در ﻣﻴﺎن آن دﺳﺘﻪ از ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﺑـﻞ‬ ‫ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮي روي ﻧﻨﻤﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺰرا و ﻧﺤﻤﻴﺎ ﭘﺲ از دوران اﺳﺎرت ﺑﻪ اورﺷﻠﻴﻢ ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻨﺪ‪ ،‬از‬ ‫آﻧﻜﻪ دﻳﺪﻧﺪ ﻣﺮدم ﻳﻬﻮد ﺑﺎ اﻣﻢ ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮدي وﺻﻠﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺳﺨﺖ در ﺷﮕﻔﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ وﺻـﻠﺘﻬﺎ را ﭘـﺲ‬ ‫‪4‬‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻴﺎن اﻗﻮام ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻏﺮور ﻣﻠﻲ ﺷﺪﻳﺪي ﻛﻪ داﺷﺘﻨﺪ از دﻳﮕﺮان ﺟﺪا ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻗـﻮام دﻳﮕـﺮ‪،‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻗﻮم دﻳﮕﺮي در ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً و ﺑﺎﻃﻨﺎً ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ در ﻫﻤـﻪ ﺣـﺎل‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮي ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺑﺪﺑﺨﺘﻴﻬﺎﺷﺎن ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺧﺸﻢ ﺧﺪاﺳﺖ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﭘـﺎﻛﻲ‬ ‫و ﺻﻔﺎي اﻳﻤﺎن و ﻣﻨﺎﺳﻚ دﻳﻨﻲ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﺳﻔﺎر ﺗﺎرﻳﺨﻲ »ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ«‪ ،‬ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﭘﺲ از دورة اﺳﺎرت ﮔـﺮدآوري‬ ‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب ‪.31: 7‬‬ ‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب ‪ 11: 44‬ﺗﺎ آﺧﺮ‪.‬‬ ‫‪» .3‬ﻛﺘﺎب ﺣﺰﻗﻴﺎل ﻧﺒﻲ« ‪ 18: 8‬ﺗﺎ آﺧﺮ‪.‬‬ ‫‪» .4‬ﻛﺘﺎب ﻋﺰرا« ‪ 9: 5‬و ‪.10‬‬

‫ﺳﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد □ ‪245‬‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺗﺼﻮر ﮔﻤﺮاه ﻛﻨﻨﺪهاي اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا در اﻳﻦ اﺳـﻔﺎر ﭼﻨـﻴﻦ آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻋﻤـﺎل ﺑـﺖ‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ اي ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﻋﺘﺮاض ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ اﻧﺤﺮاف از اﻳﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺤﻜﻢ ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻳﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎد‬ ‫ﻣﺤﻜﻢ ﺳﺎﺑﻖ ﻫﺮﮔﺰ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ و اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﻮرات ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ‬ ‫در اﺑﺪاع و اﺧﺘﺮاع دﻳﻦ ﺧﻮد دﺧﻴﻞ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از آداب و رﺳﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ از ﻣﺸﺨﺼﺎت دﻳﻦ ﻳﻬﻮدي ﺷﺪ در دورة اﺳﺎرت ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ رﻳﺸﺔ ﭘـﺎرهاي‬ ‫از آﻧﻬﺎ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺮ آن ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﻳﺮان ﺷﺪن ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه‪ ،‬ﻛـﻪ ﻓﻘـﻂ در آﻧﺠـﺎ ﻋﻤـﻞ ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ ﻛـﺮدن اﻧﺠـﺎم‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻧﺎﭼﺎر ﻣﺮاﺳﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن را ﺗﺮك ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻛﻨﻴﺴـﻪ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲﺷـﺪ و آن‬ ‫ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﻲ از ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس ﻛﻪ در آن زﻣﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ در ﻛﻨﻴﺴﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﻲﺷـﺪ‪ .‬اﻫﻤﻴـﺖ روز ﺷـﻨﺒﻪ در اﻳـﻦ ﻫﻨﮕـﺎم‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺧﺘﻨﻪ ﻛﺮدن ﺳﻨﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﮔﺸﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ﭘـﻴﺶ دﻳـﺪﻳﻢ‪ ،‬وﺻـﻠﺖ ﺑـﺎ ﻣـﺮدم ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻳﻬﻮدي در دورة اﺳﺎرت ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪ‪ .‬ﺟﺪاﻳﻲ ﻳﻬﻮدﻳﺎن از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدم از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪» .‬ﻣـﻦ ﻳﻬـﻮه ﺧـﺪاي ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را از اﻣﺘﻬﺎ اﻣﺘﻴﺎز ﻛﺮده ام‪» 1«.‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻨﻲ اﺳﺮاﺋﻴﻞ را ﺧﻄﺎب ﻛﺮده ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﮕﻮ ﻣﻘـﺪس ﺑﺎﺷـﻴﺪ‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻦ ﻳﻬﻮه ﺧﺪاي ﺷﻤﺎ ﻗﺪوس ﻫﺴﺘﻢ‪ 2«.‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻳﻬـﻮد از ﻣﺤﺼـﻮﻻت اﻳـﻦ دوره اﺳـﺖ‪ ،‬و اﻳـﻦ ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﻤﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ وﺣﺪت ﻣﻠﻲ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻣﺎ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺻﺤﻴﻔﺔ اﺷﻌﻴﺎي ﻧﺒﻲ« در دﺳﺖ دارﻳﻢ‪ ،‬اﺛﺮ دو ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﭘﻴﺶ از اﺳﺎرت ﻣﻲزﻳﺴـﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﭘﺲ از آن‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ دوم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺷﻌﻴﺎي ﺛﺎﻧﻲ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻟﺒﺘﺮﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ‪ .‬وي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻗﻮل ﺧﺪا‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺟﺰ ﻣﻦ ﺧﺪاﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ «.‬اﺷﻌﻴﺎي ﺛﺎﻧﻲ ﺑﻪ رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺗﻦ ﻋﻘﻴﺪه دارد‪ ،‬و ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺮ اﺛـﺮ ﻧﻔـﻮذ‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺮاي او ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲﻫﺎي وي درﺑﺎرة ﻇﻬﻮر ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦِ ﻧﺼﻮص ﺗـﻮرات ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻇﻬﻮر ﻋﻴﺴﻲ را ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﺷﻌﻴﺎي ﺛﺎﻧﻲ در ﻣﺠﺎدﻻت ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ ﻛﺎﻓﺮان و ﻳﻬﻮدﻳﺎن وﻃﻴﻔﺔ ﻣﻬﻤﻲ ﺑـﺮ ﻋﻬـﺪه داﺷـﺖ‪ ،‬و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦِ آن ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﻣﻲﭘﺮدازم‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻣﻠﺘﻬﺎ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻤـﺎن ﺧﻮاﻫﻨـﺪ آورد‪» :‬و اﻳﺸـﺎن ﺷﻤﺸـﻴﺮﻫﺎي‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﮔﺎوآﻫﻦ و ﻧﻴﺰه ﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮاي ار‪‬ه ﻫﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﻜﺴﺖ و اﻣﺘﻲ ﺑﺮ اﻣﺘﻲ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﻛﺸـﻴﺪ و ﺑـﺎر‬ ‫‪4‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺟﻨﮓ را ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ آﻣﻮﺧﺖ‪» 3«.‬اﻳﻨﻚ ﺑﺎﻛﺮه ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪه ﭘﺴﺮي ﺧﻮاﻫﺪ زاﻳﻴﺪ و ﻧﺎم او را ﻋ‪‬ﻤﺎﻧﻮﺋﻴﻞ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺧﻮاﻧـﺪ‪«.‬‬ ‫)ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﻧﺺ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﺧﺘﻼف ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻣـﻲ ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﺗﺮﺟﻤـﺔ‬ ‫ﺻﺤﻴﺢ اﻳﻦ ﻧﺺ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »زن ﺟﻮاﻧﻲ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ «. ...‬وﻟـﻲ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻋﻘﻴـﺪه داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن دروغ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ( »ﻗﻮﻣﻲ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺳﺎﻟﻚ ﻣﻲﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻮر ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﻳﺪ و ﺑﺮ ﺳﺎﻛﻨﺎن زﻣﻴﻦ ﺳـﺎﻳﺔ ﻣـﻮت ﻧـﻮر ﺳـﺎﻃﻊ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ...‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ وﻟﺪي زاﻳﻴﺪه و ﭘﺴﺮي ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺷـﺪ و ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑـﺮ دوش او ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد و اﺳـﻢ او‬ ‫ﻋﺠﻴﺐ و ﻣﺸﻴﺮ و ﺧﺪاي ﻗﺪﻳﺮ و ﭘﺪر ﺳﺮﻣﺪي و ﺳﺮور ﺳﻼﻣﺘﻲ ﺧﻮاﻧﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ 5«.‬ﻗﺴﻤﺘﻲ ﻛـﻪ ﻇـﺎﻫﺮاً ﺑـﻴﺶ از ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﺟﻨﺒﺔ ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ دارد ﺑﺎب ﭘﻨﺠﺎه و ﺳﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻄﻌﺔ ﻣﻌﺮوف را در ﺑﺮ دارد‪» :‬ﺧﻮار و ﻧﺰد ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺮدود و ﺻـﺎﺣﺐ‬ ‫ﻏﻤﻬﺎ و رﻧﺞ دﻳﺪه‪ ...‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻘﺼﻴﺮﻫﺎي ﻣﺎ ﻣﺠﺮوح و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺎ ﻛﻮﻓﺘﻪ ﮔﺮدﻳﺪه و ﺗﺄدﻳـﺐ ﺳـﻼﻣﺘﻲ‬ ‫ﻣﺎ ﺑﺮ وي آﻣﺪ و از زﺧﻤﻬﺎي او ﻣﺎ ﺷﻔﺎ ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‪ ...‬او ﻣﻈﻠﻮم ﺷﺪ اﻣﺎ ﺗﻮاﺿﻊ ﻧﻤﻮده دﻫﺎن ﺧﻮد را ﻧﮕﺸﻮد‪ .‬ﻣﺜﻞ ﺑﺮهاي ﻛﻪ ﺑﺮاي‬ ‫‪» .1‬ﺳﻔﺮ ﻻوﻳﺎن« ‪.24: 20‬‬ ‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب ‪.2: 19‬‬ ‫‪» .3‬ﻛﺘﺎب اﺷﻌﻴﺎ ﻧﺒﻲ« ‪.4: 2‬‬ ‫‪ .4‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب ‪.14: 7‬‬ ‫‪ .5‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب ‪ 2: 9‬و ‪.6‬‬

‫‪ □ 246‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ذﺑﺢ ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﻛﻪ ﻧﺰد ﭘﺸﻢ ﺑﺮﻧﺪهاش ﺑﻲ زﺑﺎن اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻨـﺎن دﻫـﺎن ﺧـﻮد را ﻧﮕﺸـﻮد‪ «.‬در اﻳﻨﺠـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫وﺿﻮح ﮔﻔﺖ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮدي ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻤﻮل رﺳـﺘﮕﺎري اﺑـﺪي ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺷـﺪ‪» :‬و اﻣﺘﻬـﺎ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻧـﻮر ﺗـﻮ و‬ ‫‪1‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي درﺧﺸﻨﺪﮔﻲِ ﻃﻠﻮع ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ‪«.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻋﺰرا و ﻧﺤﻤﻴﺎ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ از ﺻﺤﻨﺔ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬دوﻟﺖ ﻳﻬﻮدﻳﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﻳـﻚ ﺣﻜﻮﻣـﺖ دﻳﻨـﻲ‬ ‫)‪ (theocracy‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻗﻠﻤﺮو آن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺪود ﺑﻮد و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل ﺑـﻮان ‪ E. Bevan‬ﻓﻘـﻂ ﺗـﺎ ﭘـﺎﻧﺰده ﻣﻴﻠـﻲ اﻃـﺮاف‬ ‫اورﺷﻠﻴﻢ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ 2.‬ﭘﺲ از اﺳﻜﻨﺪر‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﺎن ﻣﺼﺮ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﻠﻮﻛﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﺧﺘﻼف ﺑﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫اﺧﺘﻼف ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻧﻴﺮو در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺟﻨـﮓ در ﺑﮕﻴـﺮد‪ ،‬و اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن‬ ‫ﻣﺪﺗﻲ ﻣﺪﻳﺪ در ﭘﻴﺮوي دﻳﻦ ﺧﻮد آزاد ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪات اﺧﻼﻗﻲ آﻧﺎن در اﻳﻦ دوره در ﻛﺘﺎب »ﺣﻜﻤﺖ ﻳﺴﻮع ﭘﺴﺮ ﺳﻴﺮاخ« ﻛـﻪ ﻣﺤـﺘﻤﻼً در ﺣـﺪود ﺳـﺎل ‪ 200‬ق‪.‬م‪.‬‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﭼﻨﺪي ﭘﻴﺶ ﻓﻘﻂ ﻧﺴﺨﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در دﺳﺖ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺰ در ﺷﻤﺎر‬ ‫»اﺳﻔﺎر ﻣﺠﻌﻮﻟﻪ« ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ اﺧﻴﺮاً ﻳﻚ ﻧﺴﺨﺔ ﻋﺒﺮي از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﺸﻒ ﺷﺪه ﻛﻪ از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬـﺎت ﺑـﺎ ﻧﺴـﺨﺔ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪاش در »اﺳﻔﺎر ﻣﺠﻌﻮﻟﻪ« ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ اﺧﺘﻼف دارد‪ .‬اﺧﻼﻗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب ﺗﻌﻠـﻴﻢ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬اﺧﻼﻗـﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر دﻧﻴﻮي‪ .‬داﺷﺘﻦ اﻋﺘﺒﺎر و آﺑﺮو در ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻮرد ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬راﺳـﺘﻲ و درﺳـﺘﻲ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ روش ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻳﻬﻮه ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺎ را ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬و اﻳـﻦ ﺑـﻪ ﻧﻔـﻊ ﻣﺎﺳـﺖ‪ .‬ﺧﻴـﺮات و‬ ‫‪‬ﻣﺒﺮّات ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻧﻔﻮذ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺳﺘﺎﻳﺶ از ﻋﻠﻢ ﻃﺐ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺑﺮدﮔﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ زﻳﺎد ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮد‪» .‬ﻋﻠﻒ ﺧﺸﻚ و ﭼﻮب ﺗﺮ و ﺑﺎر ﮔﺮان ﺑﺮاي ﺧﺮان اﺳﺖ و ﻧﺎن و ﻣﺆاﺧﺬه و ﻛﺎر ﺑـﺮاي‬ ‫ﺧﺪﻣﺘﻜﺎران‪ ...‬او را ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎل اوﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﮕﻤﺎرﻳﺪ‪ ،‬و اﮔـﺮ ﺳـﺮ از اﻃﺎﻋـﺖ ﺑـﺎز زﻧـﺪ‪ ،‬زﻧﺠﻴﺮﻫـﺎﻳﺶ را ﮔﺮاﻧﺘـﺮ‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ‪ 24 : 18) «.‬و ‪ (28‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﺮﻳﺪﻧﺶ ﺑﻬـﺎﻳﻲ ﭘﺮداﺧﺘـﻪاي و ﻫﺮﮔـﺎه ﻓـﺮار‬ ‫اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻨﺪ ﭘﻮﻟﺖ را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻲ‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي ﻣﻔﻴﺪ ﺣـﺪي دارد‪) .‬ﻫﻤـﺎن ﻛﺘـﺎب‪ 30 ،‬و ‪ (31‬دﺧﺘـﺮ‬ ‫داﺷﺘﻦ ﻣﺎﻳﺔ ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً در ﻋﺼﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻛﺘﺎب دﺧﺘﺮان ﺑﻪ اﻋﻤـﺎل ﺧـﻼف اﺧـﻼق ﺳـﺨﺖ ﻣﻌﺘـﺎد‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ (11-9 : 32) .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﺗﺤﻘﻴﺮآﻣﻴﺰي دارد‪» :‬ﺑﻴﺪ از ﭘﻴﺮاﻫﻦ وﺧﺒﺎﺛـﺖ از زن ﺑـﺮ ﻣـﻲﺧﻴـﺰد‪«.‬‬ ‫)ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪ (.13 ،‬ﺧﻮش رﻓﺘﺎري ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻄﺎﺳﺖ؛ درﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻛﻮدﻛﻲ ﮔﺮدﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺧﻢ ﻛﻨـﻴﻢ‬ ‫)‪ 23 : 7‬و ‪.(24‬‬ ‫روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎﺗﻮي ﺑﺰرگ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة زﺷﺖروي ﺳﻮداﮔﺮان ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ آرام و ﺣﻖ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻠﻮﻛﻲ‪ ،‬ﺳﺨﺖ از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪ‪ .‬آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس ﺑﺮ آن‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻮﻧﺎن درآورد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 175‬ق‪.‬م‪ .‬ورزﺷﮕﺎﻫﻲ در اورﺷﻠﻴﻢ ﺑﻨـﺎ ﻛـﺮد و ﺑـﻪ ﺟﻮاﻧـﺎن‬ ‫آﻣﻮﺧﺖ ﻛﻪ ﻛﻼه ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﮕﺬارﻧﺪ و ورزش ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﺗﻦ ﻳﻬﻮدي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺎﺳﻮن در اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻪ او ﻛﻤﻚ ﻛـﺮد و ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﺮدن اورﺷﻠﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس او را اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌـﺔ روﺣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ را در دﺳـﺖ‬ ‫داﺷﺖ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺴﺘﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺟﺎذﺑﺔ ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را اﺣﺴﺎس ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﻓﺮﻗﻪاي ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺎم ﺣﺴﻴﺪﻳﻪ )ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻘﺪس( روﺑﺮو ﺷﺪ و اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ در ﻣﻴﺎن روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن ﻗﺪرت داﺷﺖ‪ 3.‬در ﺳﺎل ‪ 170‬ق‪.‬م‪ .‬ﻛﻪ آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺼﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺷﻮرش ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس اﺟﺴﺎم ﻣﻘﺪس را از ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﺑﻴﺮون ﺑﺮد و ﺑﻪ ﺟـﺎي آﻧﻬـﺎ‬ ‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب ‪.3: 60‬‬ ‫‪2. Jerusalem under the High Priests. P. 12.‬‬ ‫‪ .3‬ﺷﺎﻳﺪ اﺳﻨﻴﺎن ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺸﺎن در ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اوﻟﻴﻪ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬ﻓﺮﻳﺴﻴﺎن ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ (.‬رك ‪:‬‬ ‫‪History of Israel, Vol. II, p. 323, ff‬‬

‫ﺳﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد □ ‪247‬‬

‫ﻣﺠﺴﻤﺔ ﺧﺪا را ﻗﺮار داد‪ .‬او ﻳﻬﻮه و زﺋﻮس را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻳﻜﻲ ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر در ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪه ﺑـﻮد‪ 1.‬او‬ ‫ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﻛﻪ دﻳﻦ ﻳﻬﻮدي را رﻳﺸﻪ ﻛﻦ ﻛﻨﺪ و از اﺟﺮاي ﺳﻨﺖ ﺧﺘﻨﻪ ﻛﺮدن و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻳﻬﻮدي ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﻏـﺬا ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﺷﻬﺮ اورﺷﻠﻴﻢ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﮔﺮدن ﻧﻬﺎد‪ ،‬وﻟﻲ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺧﺎرج از اورﺷﻠﻴﻢ ﺑﺎ ﺳﺮﺳﺨﺘﻲ ﻓﺮاوان ﺑﺮاﺑﺮش اﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ دوره در ﻛﺘﺎب » ‪‬ﻣ ّﻜﺎﺑﻴﺎن« ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ اول ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ آﻧﺘﻴﻮﻛـﻮس ﻓﺮﻣـﺎن داد ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺔ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻗﻠﻤﺮو او ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻠﺘﻲ واﺣﺪ درآﻳﻨﺪ و از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﺪاﮔﺎﻧﺔ ﺧﻮد دﺳﺖ ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮدي‬ ‫از اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮﻣـﺎن داده ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣﺮاﺳـﻢ ﺳ‪‬ـﺒﺖ را ﺗـﺮك‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ و ﺧﻮك ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را ﺧﺘﻨﻪ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺲ از اﻳـﻦ ﻓﺮﻣـﺎن ﺳـﺮﭘﻴﭽﻲ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﺮگ را اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﮔﺮوه ﻛﺜﻴﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪» .‬زﻧﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻛﻮدﻛـﺎن‬ ‫ﺧﻮد را ﺧﺘﻨﻪ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ؛ ﻛﻮدﻛﺎن ﺣﻠﻖ آوﻳﺰ ﺷﺪﻧﺪ؛ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻏﺎرت رﻓﺖ؛ و ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻋﻤـﻞ ﺧﺘﻨـﻪ‬ ‫ﻛﺮدن را اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮدﻧﺪ از دم ﺗﻴﻎ ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻋـﺰم ﺧـﻮد را ﺟـﺰم ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ از‬ ‫ﺧﻮردن ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻧﺎﭘﺎك اﺟﺘﻨﺎب ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﺮگ را ﺑﺮ آﻟﻮده ﺷﺪن ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺘﻬﺎي ﻧﺎﭘﺎك و زﻳـﺮ ﭘـﺎ ﻧﻬـﺎدن آﻳـﻴﻦ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻣﻘﺪس رﺟﺤﺎن ﻧﻬﺎدﻧﺪ و آﻧﮕﺎه ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪«.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﻘﺎي روح در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻳﻬﻮد راﻳﺞ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ از آن در ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ آﻧﺎن ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺗﻘﻮا در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺎن ﭘﺎداش ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﻋﺬاب و آزاري ﻛﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﮕﻴﺮ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺗﻘﻮا ﻣﻲ ﺷﻮد ﻧﺸـﺎن داد‬ ‫ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻋﺪاﻟﺖ آﺳﻤﺎن ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻻزم آﻣﺪ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ﻣﻜﺎﻓﺎت و اﺟـﺮ اﺧـﺮوي ﻣﻌﺘﻘـﺪ‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﻫﻤﺔ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﻋﻴﺴﻲ ﻫﻨﻮز ﺻ‪‬ﺪوﻗﻴﺎن آن را ﻣﺮدود ﻣـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ؛ ﻣﻨﺘﻬـﺎ در‬ ‫آن ﻫﻨﮕﺎم دﻳﮕﺮ ﺻﺪوﻗﻴﺎن ﮔﺮوه ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻫﻤﺔ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد ﺑﻪ ﺑﻘﺎي روح اﻋﺘﻘﺎد ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻮرش ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس ﺑﻪ دﺳﺖ ﻳﻬﻮدا ﻣﻜﺎﺑﻴﻮس رﻫﺒﺮي ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﺮداري ﺑﺎ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﺑـﻮد‪ .‬وي ﻧﺨﺴـﺖ‬ ‫اورﺷﻠﻴﻢ را ﮔﺮﻓﺖ )‪ 164‬ق‪.‬م‪ (.‬و آﻧﮕﺎه دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺮض زد‪ .‬ﮔﺎه ﻫﻤﺔ ﻣﺮدان را ﻣـﻲﻛﺸـﺖ و ﮔـﺎه آﻧـﺎن را ﺑـﻪ زور ﺧﺘﻨـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮادرش ﻳﻮﻧﺎﺗﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻛﺎﻫﻦ ﺑﺰرگ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ و اﺟﺎزه ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ اورﺷﻠﻴﻢ را ﺑﻪ زور ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﺼـﺮف ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫وي ﺑﺎ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻳﻮﭘﺎ و ﻋﻜﺎ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺳﺎﻣﺮا را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪ و ﺑﺎ دوﻟﺖ روم ﺑﻪ ﻣﺬاﻛﺮه ﭘﺮداﺧﺖ و ﺗﻮاﻧﺴـﺖ اﺳـﺘﻘﻼل ﻛﺎﻣـﻞ‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬اﻋﻘﺎب او ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﻘﺎم ﻛﺎﻫﻦ ﺑﺰرگ را ﺗﺎ زﻣﺎن ﻫﻴﺮودﻳﺲ ﺑﻪ ارث ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺣﺴـﻤﻮﻧﻴﺎن‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﻳﻦ دوره در ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺸﻘﺖ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺬاب و آزار دﻻوري ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻤﻮدﻧﺪ ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ اﻳـﻦ دﻻوري‬ ‫ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻨﺪان ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺘﻨﻪ ﻛﺮدن ﭘﺴﺮان و ﺣﺮام داﻧﺴﺘﻦ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮك‪.‬‬ ‫دورة آزار ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس ﭼﻬﺎرم‪ ،‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻬﻮد ﻟﺤﻈﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻬﻮدﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻣﻢ ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻳﻬﻮد درآﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ روز ﺑﻪ روز ﺑﻴﺸﺘﺮ آداب و رﺳﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻳﻬﻮدﻳـﻪ ﮔـﺮوه ﻛـﻮﭼﻜﻲ ﺑـﻴﺶ‬ ‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺣﺘﻲ در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻧﻴﺰ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و زورﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﻗﺒﻮل ﺑﺪﻋﺘﻬﺎي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺗﻤﺎﻳـﻞ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﻣﻘﺎوﻣـﺖ‬ ‫دﻟﻴﺮاﻧﺔ ﻓﺮﻗﺔ ﺣﺴﻴﺪﻳﻪ ﻧﻤﻲﺑﻮد ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻛﻪ دﻳﻦ ﻳﻬﻮد ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ از ﻣﻴﺎن ﻣﻲرﻓﺖ؛ و اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﺪ اﺳﻼم و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺪان ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎوﺗﺰﻧـﺪ ‪ Townsend‬در ﻣﻘﺪﻣـﺔ ﺧـﻮد ﺑـﺮ‬ ‫ﺳﻔﺮ ﭼﻬﺎرم ﻣﻜﺎﺑﻴﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:3‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر اﻋﺘﺮاﺿﻲ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ .‬ر‪.‬ك ‪Le&er of Ariseas, 15, 16. :‬‬ ‫‪2. I Maccabees I, 60-3.‬‬ ‫‪3. The Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old Testament in English; Edited by R. H. Charles, Vol,‬‬ ‫‪II, p. 659.‬‬

‫‪ □ 248‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫»ﺧﻮب ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻳﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﺑﺴـﺘﺮ ﻧﺸـﻮ و ﻧﻤـﺎ‬ ‫ﻧﻤﻲداﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺧﻮن ﺷﻬﺪاي ﻣﻜﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺖ را ﻧﺠﺎت دادﻧﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﻄﻔﺔ ﻛﻠﻴﺴـﺎ را ﭘﺪﻳـﺪ آورد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺟﻬﺖ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺳﻼم ﻧﻴﺰ‪ ،‬وﺣﺪاﻧﻴﺖ را از ﻣﻨﺒﻊ ﻳﻬﻮدي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻏﻠـﺐ اﺣﺘﻤـﺎل دﻧﻴـﺎي‬ ‫اﻣﺮوز اﺻﻞ وﺟﻮد وﺣﺪاﻧﻴﺖ را ﭼﻪ در ﻏﺮب و ﭼﻪ در ﺷﺮق ﺑﻪ ﻣﻜﺎﺑﻴﺎن ﻣﺪﻳﻮن اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺧﻮد ﻣ ّﻜﺎﺑﻴﺎن در دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان و ﭘـﺲ از ﺗﻮﻓﻴـﻖ ﻳـﺎﻓﺘﻦ در‬ ‫ﻣﻘﺎم ﻛﺎﻫﻦ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺘﻲ دﻧﻴﻮي و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻘﺘﻀﺎي روز دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻬﻴﺪان ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻔﺮ‬ ‫ﭼﻬﺎرم »ﻣﻜﺎﺑﻴﺎن«‪ ،‬ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً در ﺣﻮاﻟﻲ ﻋﺼﺮ ﻋﻴﺴﻲ در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫـﻢ اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ را و ﻫـﻢ ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﻧﻜﺎت ﺟﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮ را روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ رﻏﻢ ﻋﻨﻮان ﺧﻮد ﻫﻴﭻ ﺟﺎ ﻧـﺎﻣﻲ از ﻣﻜﺎﺑﻴـﺎن ﻧﻤـﻲﺑـﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ از ﻗـﺪرت‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻳﻚ ﭘﻴﺮﻣﺮد‪ ،‬و ﭘﺲ از او ﻫﻔﺖ ﺑﺮادر ﺟﻮان‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس اﻳﻦ ﻫﻔﺖ ﺑﺮادر را ﻧﺨﺴـﺖ ﺷـﻜﻨﺠﻪ‬ ‫داد و آﻧﮕﺎه در آﺗﺶ ﺳﻮزاﻧﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺎدرﺷﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد دل ﻣـﻲداد ﺗـﺎ ﺳﺴـﺘﻲ ﺑـﻪ ﺧـﻮد راه‬ ‫ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮش رام ﻛﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ ﺧـﻮردن ﮔﻮﺷـﺖ‬ ‫ﺧﻮك رﺿﺎﻳﺖ دﻫﻨﺪ آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ داد و ﻛﺎرﻫﺎي ﺧـﻮب ﺑـﻪ دﺳـﺖ آﻧﻬـﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺳـﭙﺮد‪.‬‬ ‫ﺟﻮاﻧﺎن ﺳﺮ ﺑﺎز ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه آﻻت ﺷﻜﻨﺠﻪ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬وﻟﻲ آﻧﺎن ﺧﻢ ﺑﻪ اﺑـﺮو ﻧﻤـﻲآورﻧـﺪ‪ ،‬و ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ او ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻪ ﻋﺬاب اﺑﺪي ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ ﺧـﻮد آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﺳـﻌﺎدت ﺟـﺎودان ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ آﻧﺎن را ﻳﻜﺎﻳﻚ در ﺣﻀﻮر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و در ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻢ ﻣﺎدرﺷﺎن ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺑﻪ ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮك‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﭼﻮن ﺳﺮ ﺑﺎز ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺎدﺷﺎه رو ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﻮد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻣﻴﺪوارم ﺳﺮﺑﺎزاﻧﻢ از اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺮح اﻳﻦ ﻗﺼﻪ اﻟﺒﺘـﻪ ﮔﺮاﻓـﻪ آﻣﻴـﺰ اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ دارد ﻛﻪ ﻋﺬاب و آزار ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻮد و در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻣﻘﺎوﻣﺖ دﻟﻴﺮاﻧﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓـﺖ؛ و ﻧﻴـﺰ ﺣﻘﻴﻘـﺖ دارد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻬﻢ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺧﺘﻨﻪ‪ ،‬و ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮك‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﻳﻚ ﺟﻬﺖ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻳﻬﻮدي ﻣﺘﻌﺼﺒﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬زﺑـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫وي در ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد زﺑﺎن ﻓﻼﺳﻔﺔ رواﻗﻲ اﺳﺖ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن درﺳﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫رواﻗﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫»ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﻢ ﻣﺴﺌﻠﻪاي اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ درﺟﻪ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳـﺎ ﻋﻘـﻞ‬ ‫ﻣﻠﻬﻢ ﺑﺮ ﻋﻮاﻃﻒ ﺗﺴﻠﻂ ﻛﺎﻣﻞ دارد ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬و ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ را ﺟﺪاً ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ آن ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪«.‬‬ ‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن درس ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣـﺎل ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺳـﻤﺎﺟﺘﻲ‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻳﻬﻮدي‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ ﺧﺘﻨﻪ ﻛﺮدن و اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ﺳﺒﺖ و ﺧﻮدداري از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮك و ﮔﻮﺷـﺘﻬﺎي‬ ‫ﻧﺎﭘﺎك‪ ،‬ﻣﻲﭼﺴﺒﻴﺪﻧﺪ‪ .‬از زﻣﺎن ﻧﺤﻤﻴﺎ ﺗﺎ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط اورﺷﻠﻴﻢ در ﺳﺎل ‪ 70‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﺮاي ﺷـﺮﻳﻌﺖ‬ ‫ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺎن وﺟﻮد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﻲ را ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺗﺎزه ﻣﻲ آوردﻧﺪ ﺑﺮ ﻧﻤﻲ ﺗﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬در ﻣﻴـﺎن‬ ‫آﻧﺎن‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻛﺘﺎب ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ ﭼﻨﻴﻦ واﻧﻤﻮد ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻛﺘـﺎب ﻛﻬﻨـﻪاي‬ ‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ از داﻧﻴﺎل ﻳﺎ ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺑﻲﭼﻮن و ﭼﺮاي ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﺑـﻮد ﺑﺮﺟـﺎي ﻣﺎﻧـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺼﺎﻳﺺ ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﻠﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﮕﻪ ﻣﻲ داﺷﺖ؛ وﻟـﻲ اﻫﻤﻴـﺖ زﻳـﺎدي ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻳﻬﻮدي ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ اﺻﺎﻟﺖ و ﻧﻴﺮوي اﺑﺪاع را از آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻓﺖ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎري ﺳـﺨﺖ‬ ‫دﭼﺎر ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺸﻜﻲ و ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي ﻃﻐﻴﺎن ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل را ﺑﺮ ﺿﺪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺐ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺼﻮر ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﻮن ﻳﻬﻮدي دورة ﭘﻴﺶ از ﺗﻮﻟﺪ ﻋﻴﺴﻲ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ »ﻋﻬـﺪ ﺟﺪﻳـﺪ«‬ ‫ﻳﻚ آﻏﺎز ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در اﻳﻦ دوره ﺗﻨﻮر ﻧﺒﻮت ﻫﻨﻮز ﮔﺮم ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻧﺒﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺮاي آﻧﻜـﻪ ﻣـﺮدم ﺑـﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺸـﺎن‬ ‫ﮔﻮش ﻓﺮا دﻫﻨﺪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ آﺛﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤـﻪ ﺟﺎﻟـﺐ‬

‫ﺳﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد □ ‪249‬‬

‫اﺳﺖ‪» ،‬ﻛﺘﺎب اﻧﻮخ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻣﺮﻛﺐ از آﺛﺎر ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦِ آﻧﻬﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﭘﻴﺶ از‬ ‫ﻋﺼﺮ ﻣﻜﺎﺑﻴﺎن و آﺧﺮﻳﻦِ آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 64‬ق‪.‬م‪ .‬اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ‬ ‫ﻛﺘﺎب را ﻣﻜﺎﺷﻔﺔ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ اﻧﻮخ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﻟﺤﺎظ ﺷﻨﺎﺧﺖ آن ﺟﻨﺒـﻪ از ﻳﻬﻮدﻳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ‬ ‫ﻣﺒﺪل ﺷﺪ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن »ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ« ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب آﺷﻨﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ژود ﻗـﺪﻳﺲ ‪St. Jude‬‬ ‫اﻳــﻦ ﻛﺘــﺎب واﻗﻌــﺎً ﺑــﻪ ﻗﻠــﻢ اﻧــﻮخ ﻧﻮﺷــﺘﻪ ﺷــﺪه اﺳــﺖ‪ .‬آﺑــﺎي ﺻــﺪر ﻣﺴــﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨــﺪ ﻛﻠﻤﻨــﺖ اﺳــﻜﻨﺪراﻧﻲ‬ ‫‪ Clement of Alexandria‬آن را ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲداﻧﺴﺖ وﻟﻲ ﻳﺮوم و اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ آن را ﻣﺮدود ﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ و دﻳﮕﺮ ﻧﺸﺎﻧﻲ از آن ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎﻣﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺳـﻪ ﻧﺴـﺨﺔ ﺧﻄـﻲ آن ﺑـﻪ‬ ‫زﺑﺎن ﺣﺒﺸﻲ در ﺣﺒﺸﻪ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎﻳﻲ از ﺑﻌﻀﻲ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي آن ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ‬ ‫آﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ در اﺻﻞ ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺒﺮي و ﻗﺴـﻤﺘﻲ ﺑـﻪ زﺑـﺎن آراﻣـﻲ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن آن از ﻓﺮﻗﺔ ﺣﺴﻴﺪﻳﻪ و از اﻋﻘﺎب ﻓﺮﻳﺴﻴﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن و ﺣﻜـﺎم ﻋﻤﻮﻣـﺎً و ﺣﺴـﻤﻮﻧﻴﺎن و‬ ‫ﺻﺪوﻗﻴﺎن ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و در ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻈﺮﻳﺔ »ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳـﺪ«‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً در ﻣـﻮارد ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﺢ و دوزخ و‬ ‫ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ آﻛﻨﺪه از »ﺗﻤﺜﻴﻼت« و در آن ﺑﻴﺶ از »ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ« ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﻛﺎﺋﻨـﺎت دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬در اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﺻﺤﻨﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ و روز داوري و ﻏﻴﺮه ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ادﺑﻲ آن اوج ﻣﻲﮔﻴـﺮد ﺧﻮاﻧﻨـﺪه ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﺎد »ﺑﻬﺶ ﮔﻤﺸﺪه« ‪ Paradise Lost‬ﻣﻴﻠﺘﻮن ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن از اوج ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﺪ »ﻛﺘـﺐ ﻧﺒـﻮي«‪ 1‬ﺑﻠﻴـﻚ را ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬ ‫ﻣﻲآورد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﻔﺴﻴﺮي از اﻣﺜﺎل ‪ 2‬و ‪ 4‬از ﺑﺎب ﺷﺸﻢ ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻓﺴـﺎﻧﺔ ﭘﺮوﻣﺘـﻪ‬ ‫ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ذوب ﻓﻠﺰ را ﺑﻪ آدﻣﻴﺎن ﻳﺎد ﻣﻲدﻫﻨـﺪ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺑـﻪ ﮔﻨـﺎه ﻓـﺎش‬ ‫ﻛﺮدن »اﺳﺮار ازل« ﻣﻜﺎﻓﺎت ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن آدﻣﻴﺨﻮار ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﮔﻨﺎه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﺴﺦ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮداﻧﺸـﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺪاﻳﺎن ﻛﻔّﺎر و زﻧﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت »زﻧﺎن ﺑﺎﻟﺪار« )‪ (sirens‬در ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺬاب اﺑـﺪي‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻔﻬﺎﻳﻲ از ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ارزش ادﺑﻲ آﻧﻬﺎ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬در روز داوري‪» ،‬ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫آدم‪ ،‬ﻛﻪ درﺳﺖ ﻛﺮدار اﺳﺖ« ﺑﺮ ﺗﺨﺖ اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻲ ﻧﺸﻴﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ از اﻣﻢ ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮدي ﺳﺮاﻧﺠﺎم از ﻛﺮدة ﺧـﻮﻳﺶ ﭘﺸـﻴﻤﺎن‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ اﻟﻬﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬وﻟﻲ اﻏﻠﺐ ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮدﻳـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ آداب و ﺳـﻨﺘﻬﺎي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺗﺴـﻠﻴﻢ‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﻌﻨﺖ اﺑﺪي دﭼﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪا دﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ از اﻳﻨﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﻴـﺮد‪ ،‬و دﻋـﺎي‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﺠﺎب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﻲ اﺧﺘﺼـﺎص دارد‪ ،‬و در اﻳـﻦ ﻓﺼـﻞ ﺑـﺮ ﻣـﺎ ﻣﻌﻠـﻮم ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ و ﻣـﺎه داراي‬ ‫ﮔﺮدوﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎد آﻧﻬﺎ را ﻣﻲراﻧﺪ؛ و ﺳﺎل داراي ‪ 364‬روز اﺳﺖ؛ و ﮔﻨﺎﻫـﺎن آدﻣـﻲ ﺑﺎﻋـﺚ ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ اﺟـﺮام‬ ‫ﺳﻤﺎوي از ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ؛ و ﻓﻘﻂ ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺘﻘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳـﻲ را ﻓـﺮا ﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ .‬ﺷـﻬﺎﺑﻬﺎي ﺛﺎﻗـﺐ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﻘﻮط ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﻔﺖ ﻣﻠﻚ ﻣﻘﺮب ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻘﺪس ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﻜﺎﺑﻴﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﻤﺎن ﺳﺮﮔﺬﺷﺘﻲ را ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺑﺘـﺪاي آن را‬ ‫در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس و اﻧﺘﻬﺎﻳﺶ را در ﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲﺗﻮان ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ آﻳﻨﺪه ﻣﻲ ﭘﺮدازد و درﺑﺎرة اورﺷﻠﻴﻢ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬و ﻳﻬﻮدي ﺷﺪن ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران و ﻇﻬﻮر ﻣﺴﻴﺢ داد ﺳﺨﻦ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ «Prophetic Books» .1‬ﺷﺶ ﻛﺘﺎب از آﺛﺎر وﻳﻠﻴﺎم ﺑﻠﻴﻚ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﻘـﺎش اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ در آﻧﻬـﺎ از آﻓـﺮﻳﻨﺶ و ﭘﻴـﺪاﻳﺶ ﺟﻬـﺎن ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﻣﻲرود‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 250‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫درﺑﺎرة ﻣﻜﺎﻓﺎت ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران و اﺟﺮ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲ رود‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﺮﮔﺰ ﺷﻴﻮة ﮔﺬﺷـﺖ‬ ‫و ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﮔﻨﺎﻫﻜـﺎران ﻧﺸـﺎن ﻧﻤـﻲدﻫﻨـﺪ‪» .‬اي ﮔﻨﺎﻫﻜـﺎران در روز داوري ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ دﻋـﺎي‬ ‫ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران را ﻣﻲ ﺷﻨﻮﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺠﺎ ﭘﻨﺎه ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﺪ؟« »ﮔﻨﺎه ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه ﺑﻠﻜﻪ آدﻣﻲ ﺧﻮد آن را ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳـﺖ‪«.‬‬ ‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺸﺮ در آﺳﻤﺎن ﺛﺒﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪» .‬ﺷﻤﺎ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران ﺑﻪ ﻟﻌﻨﺖ اﺑﺪي دﭼﺎر ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ و روي آﺳﺎﻳﺶ ﻧﺨﻮاﻫﻴﺪ دﻳـﺪ‪«.‬‬ ‫ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ وﻟـﻲ روح آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ »ﺷـﻴﻮل«‬ ‫)دوزخ( ﺳﻘﻮط ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و در آﻧﺠﺎ دﭼﺎر ﺗﺎرﻳﻜﻲ و زﻧﺠﻴﺮ و ﺷﻌﻠﻪﻫﺎي ﻓﺮوزان ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬و اﻣـﺎ از اﺣـﻮال ﻧﻴﻜﻮﻛـﺎران‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪» ،‬ﻣﻦ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ اﻟﻲاﻻﺑﺪ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪«.‬‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﻛﺘﺎب ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ اﻳﻤﺎن و راه راﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ داد و آﻧﻬـﺎ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ دﻳـﺪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺗﺎرﻳﻜﻲ زاﻳﻴﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ رﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران ﻧﻮر ﺑﺎران ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬و ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران ﺑﻪ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨـﺪ‬ ‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻳﺴﺖ و آﻧﺎ را ﻏﺮق در ﻧﻮر ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﻳﺪ‪ ،‬و آﻧﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ رﻓﺖ ﻛﻪ روزﻫﺎ و ﻓﺼﻠﻬﺎ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻣﻌﻴﻦ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن درﺑـﺎرة ﮔﻨـﺎه ﺑﺴـﻴﺎر ﻣـﻲاﻧﺪﻳﺸـﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻛﻤﺘـﺮ ﻛﺴـﻲ از آﻧـﺎن ﺧـﻮد را ﮔﻨﺎﻫﻜـﺎر‬ ‫ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺧﻮد را ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر داﻧﺴﺘﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺪﻋﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﺖ و ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﻤﺜﻴﻞ ﻓﺮّﻳﺴﻲ و ﺑﺎﺟﮕﻴﺮ‪ 1‬ﺑﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ‬ ‫راه ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﺗﺒﺎن ﻳﻬﻮدي را ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺪﻋﺖ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﻪ ﭘﻴـﺮوان ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻓﺮوﺗﻨﻲ ﻋﻴﺴﻲ را ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎً ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻣﻴﺎن ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﺻﻴﻞ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎﺗﻲ ﻫﻢ ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ ﻣـﻲﺧـﻮرد‪ .‬ﺑـﺮاي ﻣﺜـﺎل »ﻋﻬـﺪ‬ ‫دوازده ﺑﻄﺮﻳﻖ« را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 109‬و ‪ 107‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﺑﻪ دﺳﺖ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﻳﺴﻴﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻮﺣﻨـﺎ‬ ‫ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس‪ ،‬از ﺣﻜﺎم روﺣﺎﻧﻲ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺣﺴﻤﻮﻧﻴﺎن ارادت ﻣﻲورزﻳﺪه ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟـﺐ اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب ﺑـﺎ ﺗﻌـﺎﻟﻴﻢ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺧﺘﻼف دارد‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ اﺧﺘﻼف در ﺟﺰﺋﻴﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺣﺬف اﻳﻦ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺧﻼﻗﻲ آن ﺑﺎ‬ ‫»ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ« ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻛﺘﺮ ﭼﺎرﻟﺰ ‪ R. H. Charles‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻮﻋﻈﺔ ﺑﺎﻻي ﻛﻮه در ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺘﻨﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ دارﻳﻢ از ﻟﺤﺎظ روح ﻣﻄﻠﺐ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﻋﺒﺎرات آن را ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻣﻲﺑﻴﻨـﻴﻢ‪ .‬ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻗﻄﻌﺎت اﻧﺎﺟﻴﻞ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺟﻊ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ‪:‬‬ ‫»ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را از ﺗﻪ دل دوﺳﺖ ﺑﺪارﻳﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﺘﻤﻲ روا دارد ﺑـﺎ او آرام ﺳـﺨﻦ ﺑﮕـﻮ و روح ﺧـﻮد را ﻧﻴـﺰ از‬ ‫ﺗﺰوﻳﺮ و رﻳﺎ دور ﺑﺪار‪ ،‬و اﮔﺮ او ﭘﺸﻴﻤﺎن ﮔﺮدد و اﻋﺘﺮاف ﻛﻨﺪ او را ﺑﺒﺨﺶ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ ﺑﺮ او ﺧﺸﻢ ﻣﮕﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺒـﺎدا زﻫـﺮ‬ ‫ﺧﺸﻢ ﺗﻮ در او ﻛﺎرﮔﺮ اﻓﺘﺪ و زﺑﺎن ﺑﻪ دﺷﻨﺎم ﺑﮕﺸﺎﻳﺪ و ﮔﻨﺎه ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را دو ﭼﻨـﺪان ﻛﻨـﺪ‪ ...‬و اﮔـﺮ ﺷـﺮم ﻧـﺪارد و در ﻛـﺎر‬ ‫ﻧﺎﺻﻮاب اﺑﺮام ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺑﺎز او را از ﺗﻪ دل ﺑﺒﺨﺶ و ﺳﺰاي او را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺪا ﺑﺴﭙﺎر‪«.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻤﺜﻴﻞ ﻓﺮﻳﺴﻲ و ﺑﺎﺟﮕﻴﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ » :‬و ]ﻋﻴﺴﻲ[ اﻳﻦ ﻣﺜﻞ را آورد ﺑﺮاي ﺑﻌﻀﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد اﻋﺘﻤﺎد ﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺎدل ﺑﻮدﻧﺪ و دﻳﮕـﺮان‬ ‫را ﺣﻘﻴﺮ ﻣﻲ ﺷﻤﺮدﻧﺪ ‪ ¤‬ﻛﻪ دو ﻧﻔﺮ ﻳﻜﻲ ﻓﺮﻳﺴﻲ و دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺟﮕﻴﺮ ﺑﻪ ﻫﻴﻜﻞ رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻋﺒﺎدت ﻛﻨﻨﺪ ‪ ¤‬آن ﻓﺮﻳﺴﻲ اﻳﺴﺘﺎده ﺑﺪﻳﻦ ﻃـﻮر ﺑـﺎ ﺧـﻮد‬ ‫دﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺎ ﺗﺮا ﺷﻜﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدم ﺣﺮﻳﺺ و ﻇﺎﻟﻢ و زﻧﺎﻛﺎر ﻧﻴﺴﺘﻢ و ﻧﻪ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﺑﺎﺟﮕﻴﺮ ‪ ... ¤‬اﻣﺎ آن ﺑﺎﺟﮕﻴﺮ دور اﻳﺴﺘﺎده‬ ‫ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮد را ﺑﺴﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺳﻴﻨﺔ ﺧﻮد زده ﮔﻔﺖ ﺧﺪاﻳﺎ ﺑﺮ ﻣﻦ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﺗﺮﺣﻢ ﻓﺮﻣﺎ ‪ ¤‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﺷﺨﺺ ﻋﺎدل ﻛﺮده ﺷﺪه ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮد رﻓﺖ ﺑﻪ ﺧﻼف آن دﻳﮕﺮ زﻳﺮا ﻫﺮﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮاﻓﺮازد ﭘﺴﺖ ﮔﺮدد و ﻫﺮ ﻛـﺲ ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦ را ﻓـﺮوﺗﻦ ﺳـﺎزد‬ ‫ﺳﺮاﻓﺮازي ﻳﺎﺑﺪ‪» «.‬اﻧﺠﻴﻞ ﻟﻮﻗﺎ« ‪ .15-9 : 18‬م‪.‬‬

‫ﺳﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد □ ‪251‬‬

‫دﻛﺘﺮ ﭼﺎرﻟﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ آﺷـﻨﺎ ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬ ‫»ﺧﺪا و ﻫﻤﺴﺎﻳﻪات را دوﺳﺖ ﺑﺪار‪«.‬‬ ‫»ﺧﺪا را در ﺳﺮاﺳﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد دوﺳﺖ ﺑﺪارﻳﺪ و ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻧﻴﺰ از ﺗﻪ دل دوﺳﺖ ﺑﺪارﻳﺪ‪«.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫»ﻣﻦ ﺧﺪا را دوﺳﺖ ﻣﻲدارم‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﻓﺮدي از اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ را از ﺗﻪ دل دوﺳﺖ ﻣﻲدارم‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﺘﻲ )‪ (39-37 : 22‬ﻗﻴﺎس ﻛﺮد‪ .‬در »ﻋﻬﺪ دوازده ﺑﻄﺮﻳﻖ« ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ در رد و‬ ‫ﺗﻘﺒﻴﺢ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻔﺮت آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً‪:‬‬ ‫»ﺧﺸﻢ اﻧﺴﺎن را ﻛﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻤﻲﮔﺬارد اﻧﺴﺎن ﭼﻬﺮة ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﺴﻲ را ﺑﺒﻴﻨﺪ« »ﭘـﺲ ﻧﻔـﺮت ﺷـﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ دروغ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲرود‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮدي ﻧﻴﺰ آﻣﺮزﻳـﺪه‬ ‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن از روي اﻧﺎﺟﻴﻞ ﭼﻨﻴﻦ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺴﻴﺎن را ﺑﺪ ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺧـﻮد ﻓﺮﻳﺴـﻲ ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ او ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﻨﺪﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ از ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺑﺎرز ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻣﺴـﻴﺢ ﺟﻠـﻮه‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ دﺷﻮار ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺘﻲ در ﻋﺼـﺮ ﺧـﻮد ﻧﻴـﺰ اﺳـﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﻗﺎﻋﺪة ﻓﺮﻳﺴﻴﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﮔﻤﺎن ﻣﻲرود ﻛﻪ ﻋﻘﺎﻳـﺪ راﻳﺠﺘـﺮ ﻓﺮﻳﺴـﻴﺎن ﻫﻤﺎﻧﻬـﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ در ﻛﺘـﺎب ﻳـﻮﻧﺲ دﻳـﺪه‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد؛ دوم اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻧﻬﻀﺘﻬﺎ ﻫﻤﻮاره ﮔﺮاﻳﺸﻲ ﺑﻪ ﺧﺸﻜﻲ و اﻧﺠﻤﺎد دارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ اﺻﻮل ﺟﻔﺮﺳﻦ را‬ ‫از اﺻﻮل »دﺧﺘﺮان اﻧﻘﻼب اﻣﺮﻳﻜﺎ«‪ 2‬اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﻨﺪ؟ ﺳﻮم اﻳﻨﻜﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺧﺎص‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺮﻳﺴﻴﺎن ﻣﻲداﻧـﻴﻢ ﻛـﻪ اﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻳﻬﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﻖ و ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ زودي ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ و اﺣﺴﺎس ﺗﺎزه و زﻧﺪه را در ﻣﻴـﺎن آﻧـﺎن‬ ‫از ﻣﻴﺎن ﺑﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ دﻛﺘﺮ ﭼﺎرﻟﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺴﻴﺎن از آرﻣﺎﻧﻬﺎي دﻳﺮﻳﻦ ﺧﻮد دﺳﺖ ﺷﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺸﻬﺎ و اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫ﻫﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺪﻗﻴﻖ در ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻘﺼﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻳﺮي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻧﻈـﺎم اﺧﻼﻗـﻲ‬ ‫واﻻﻳﻲ ﻛﻪ از آن ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺣﺴﻴﺪﻳﺎن و ﺗﻌـﺎﻟﻴﻢ آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫زودي ﻳﻬﻮدﻳﺖ را ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺟﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﻮد را در آﻏﻮش ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﭘﺲ از دورهاي ﻛﻪ زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻜﺎم روﺣﺎﻧﻲ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺎرك آﻧﺘﻮﻧﻲ دوﺳﺖ ﺧﻮد ﻫـﺮود را ﭘﺎدﺷـﺎه ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﺳـﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮود ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﻮﻳﻲ ﺑﻮد ﺧﻮﺷﮕﺬران‪ ،‬ﻏﺎﻟﺐ اوﻗﺎت در ﺳﺮاﺷﻴﺐ ورﺷﻜﺴﺘﮕﻲ‪ ،‬ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻓﻞ اﺷﺮاﻓﻲ رم‪ ،‬و از دﻳﺎﻧـﺖ‬ ‫ﻳﻬﻮدي ﭘﺎك ﺑﻲﺧﺒﺮ‪ .‬زﻧﺶ از ﺧﺎﻧﺪان ﺣﻜﺎم روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﻮد وي از ادوﻣﻴﺎن ﺑﻮد و ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣـﻲﻛـﺮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ او ﺑﺪ ﮔﻤﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮود ﺑﺎ اﻗﺘﻀﺎي زﻣﺎن ﻣﺎﻫﺮاﻧﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ اوﻛﺘﺎوﻳﻮس ‪Octavius‬‬ ‫ﭘﻴﺮوز ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺎرك آﻧﺘﻮﻧﻲ را رﻫﺎ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي آﺷﺘﻲ دادن ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﺎ ﺧﻮد ﺗﻼﺷﻬﺎي ﻓﺮاوان ﻛـﺮد‪ .‬ﭘﺮﺳﺘﺸـﮕﺎه‬ ‫اورﺷﻠﻴﻢ را از ﻧﻮ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ آن را ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد و ردﻳﻔﻬﺎﻳﻲ از ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﻗﺮﻧﻄﻲ در آن ﻗﺮار داد‪ .‬ﺑـﺮ ﺑـﺎﻻي‬ ‫دروازة اﺻﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﻋﻘﺎﺑﻲ ﻃﻼﻳﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻓﺮﻣﺎن دوم از ده ﻓﺮﻣﺎن را ﻧﻘﺾ ﻛـﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺷـﺎﻳﻊ ﺷـﺪ‬ ‫ﻫﺮود در ﺣﺎل ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺴﻴﺎن ﻋﻘﺎب را از ﺑﺎﻻي دروازه ﭘـﺎﻳﻴﻦ ﻛﺸـﻴﺪﻧﺪ و او ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﺳـﺰاي اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﻋـﺪه اي از‬ ‫ﻓﺮﻳﺴﻴﺎن را ﻫﻼك ﻛﺮد‪ .‬ﻫﺮود در ﺳﺎل ‪ 4‬ق‪.‬م‪ .‬درﮔﺬﺷﺖ و دﻳﺮي از ﻣـﺮگ او ﻧﮕﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ روﻣﻴـﺎن ﺳـﻠﻄﻨﺖ او را‬

‫‪ .1‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ از آن ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ص ‪.291-2‬‬ ‫‪ .2‬اﻧﺠﻤﻨﻲ ﻛﻪ در ‪ 1890‬در اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي زﻧﺪه ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻦ ﺧﺎﻃﺮة اﻧﻘﻼب اﻣﺮﻳﻜﺎ و ﺗﺮوﻳﺞ وﻃﻦ ﭘﺮﺳﺘﻲ و ﻏﻴﺮه‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 252‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﻨﺤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﻬﻮدﻳﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻳﻚ ﺧﺮاﺟﮕﺰار ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻮﻧﺘﻴﻮس ﭘﻴﻼت ‪ Ponitius Pilate‬ﻛﻪ در ﺳـﺎل ‪ 26‬ﻣـﻴﻼدي‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ ﻣﺮد ﻣﺪﺑﺮ و ﻣﺮدﻣﺪاري ﻧﺒﻮد و ﺑﻪ زودي ﺑﺮﻛﻨﺎر ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ‪ 66‬ﻣﻴﻼدي ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ رﻫﺒﺮي دﺳﺘﺔ ﻣﺘﻌﺼﺒﻴﺎن ﺷﻮرش ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﻮرش آﻧﻬﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﺧـﻮرد و در ﺳـﺎل ‪70‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي اورﺷﻠﻴﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ روﻣﻴﺎن اﻓﺘﺎد‪ .‬ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه وﻳﺮان ﺷﺪ و در ﻳﻬﻮدﻳﻪ ﭼﻨﺪان ﻳﻬﻮدي ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫آوارﮔﺎن ﻳﻬﻮدي ﻗﺮﻧﻬﺎ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ زﻣﺎن اﻫﻤﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﺻﻮﻻً و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﺸـﺎورز ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ در‬ ‫دورة اﺳﺎرت از ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ ﻋﺰرا و ﻧﺤﻤﻴﺎ در ﺑﺎﺑﻞ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻋـﺪه‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﺛﺮوت ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﻨﺎ ﺷﺪن ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ ،‬ﮔﺮوه ﻓﺮاواﻧﻲ از ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﺧﺖ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﮔـﺮوه‬ ‫ﻣﺤﻠﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺟﻬﻮد ﻣﺤﻠﻪ«‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻏﺮض از آن ﻣﺤـﻞ آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن را از آﻟـﻮده‬ ‫ﺷﺪن ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮدي ﻣﺤﻔﻮظ دارد‪ .‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻳﻬﻮدﻳـﻪ آداب و رﺳـﻮم‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و زﺑﺎن ﻋﺒﺮي را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻻزم آﻣﺪ ﻛﻪ ﺗﻮرات ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬و در‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ »ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻫﻔﺘﺎد ﺗﻦ« ﻳﺎ »ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﺒﻌﻴﻨﻲ« ‪ Septuagint‬ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪ‪» .‬اﺳﻔﺎر ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ« ﻳـﺎ »ﺧﻤﺴـﺔ ﻣﻮﺳـﻮي« در‬ ‫اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ق‪.‬م‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﺗﻮرات ﻛﻤﻲ دﻳﺮﺗﺮ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ درآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫درﺑﺎرة »ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﺒﻌﻴﻨﻲ« اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻬﺎده ﺷﺪ ﻛـﻪ ﻛـﺎر ﻫﻔﺘـﺎد‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻛﺘﺎب را ﻣﺴﺘﻘﻼً ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺳـﭙﺲ ﭼـﻮن ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻫـﺎ را ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫ﻧﻬﺎدﻧﺪ دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺮ ﻣﻮﻳﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﻤﺔ آﻧﺎن از آﺳـﻤﺎن ﻣﻠﻬـﻢ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ ﻫﻤـﺔ اﻳﻨﻬـﺎ‪،‬‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﻌﺪي ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ »ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﺒﻌﻴﻨﻲ« ﻏﻠﻄﻬﺎي ﻓﺮاوان دارد‪ .‬ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬ ‫را ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﻋﺒﺮي ﺗﻮرات ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻼف ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ‪ -‬ﻛـﻪ از ﻣﻴـﺎن‬ ‫آﻧﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴﻲ زﺑﺎن ﻋﺒﺮي ﻣﻲداﻧﺴﺖ ‪ -‬ﻏﺎﻟﺒﺎً »ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﺒﻌﻴﻨﻲ« ﻳﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻻﺗﻴﻨﻲ اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ اورﻳﮕﻦ ﻣﺘﻦ ﺑﻬﺘﺮي ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ ﻣـﻲ داﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻫـﺎي‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻐﻠﻮﻃﻲ در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻳﺮوم ﻗﺪﻳﺲ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ووﻟﮕﺎت« ‪ Vulgate‬را ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻛﺎر وي اﺑﺘﺪا ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻓﺮاوان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻳﺮوم در ﺗﻬﻴﺔ ﻣﺘﻦ ﺧﻮد از ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻛﻤﻚ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان را ﻣﺨﺪوش ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﺎﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻇﻬـﻮر ﻋﻴﺴـﻲ را از‬ ‫ﭘﻴﺶ ﺑﺸﺎرت دادهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻳﺮوم ﻗﺪﻳﺲ ﻣﻘﺒﻮل اﻓﺘﺎد‪ ،‬و اﺛﺮ وي ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ‬ ‫ﺳﻨﺪﻳﺖ دارد‪.‬‬ ‫ﻓﻴﻠﻮي ﺣﻜﻴﻢ ‪ Philo‬ﻛﻪ ﻣﻌﺼﺮ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻗﻠﻤﺮو ﻓﻜﺮ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ﺑـﺮ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻴﻠﻮ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺔ اﻳﻤﺎﻧﺶ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻓﻠﺴﻔﻲ در وﻫﻠـﺔ اول اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗـﺄﺛﻴﺮات ﻣﻬـﻢ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺗﺄﺛﻴﺮات رواﻗﻴﺎن و ﻧﻮ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺎن‪ .‬ﻧﻔﻮذ ﻓﻴﻠﻮ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط اورﺷﻠﻴﻢ از ﻣﻴـﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ آﺑـﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬ ‫درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ وي ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ راه را ﺑﺮاي وﻓﻖ دادن ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و اﺳﻔﺎر آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﺔ ﺷﻬﺮﻫﺎي زﻣﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺤﻠﻪ ﻫﺎي ﻳﻬﻮدي ﻧﺸﻴﻦ ﺑﺰرگ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻫﻤﺮاه ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺳـﺎﻳﺮ ادﻳـﺎن‬ ‫ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻚ ﺷﻜﺎﻛﻲ ﻗﺎﻧﻊ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ادﻳﺎن رﺳـﻤﻲ ﻳﻮﻧـﺎن و روم‪ ،‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ در‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺟﻨﻮب روﺳﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺴﺎن ﺑﻪ دﻳﻦ ﻳﻬﻮدي درآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ در‬ ‫آﻏﺎز ﻛﺎر ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻳﻬﻮدي و ﻧﻴﻤﻪ ﻳﻬﻮدي روي آورد‪ .‬وﻟﻲ دﻳﻦ ﻳﻬﻮدي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﺧﺺ ﭘـﺲ از ﺳـﻘﻮط اورﺷـﻠﻴﻢ روز ﺑـﻪ‬ ‫روز ﻣﺤﺪودﺗﺮ و ﺗﻌﺼﺐ آﻣﻴﺰﺗﺮ ﺷﺪ ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼً ﭘﺲ از اﺳﻴﺮ ﺷﺪن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺒﻮﻛﺪر ﻧﺼﺮ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﭘـﺲ از ﻗـﺮن اول‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﺘﺒﻠﻮر و ﻣﻨﺠﻤﺪ ﺷﺪ و رواﺑﻂ ﻳﻬﻮدﻳﺖ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻛﺎﻣﻼً ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ و ﺧﺎرﺟﻲ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﺮام ﺿﺪ ﻳﻬﻮد را ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﺤﺮﻳﻚ و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﺮد‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻫـﻴﭻ ﺟـﺎﻳﻲ در ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬ ‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﭼﻨﺎن ﻋﺬاب و آزار ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛـﻪ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺟـﺰ ﭘـﺮداﺧﺘﻦ ﭘـﻮل ﺑـﺮاي ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن‬

‫ﺳﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد □ ‪253‬‬

‫ﻛﺎﺗﺪراﻟﻬﺎ و ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺳﻬﻤﻲ در ﺗﻤﺪن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ دوره ﻓﻘـﻂ در ﻣﻴـﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﺷﺪ و ﻗﻮم ﻳﻬﻮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي روﺷﻦ را دﻧﺒﺎل ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻣﺘﻤـﺪنﺗـﺮ و اﻧﺴـﺎنﺗـﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺴﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﻪ ﺗﻌﻘﻴـﺐ و آزار ﻳﻬﻮدﻳـﺎن‬ ‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﻫﻨﮕﺎم اوج ﻫﻴﺠﺎﻧﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺷﺪت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ ﺑﺎ ﻏـﺎرت ﻳﻬﻮدﻳـﺎن و‬ ‫ﻛﺸﺘﺎر آﻧﺎن ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬در ﻏﺎﻟﺐ اوﻗﺎت ﺑﺎ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ روي ﺑـﺪرﻓﺘﺎري ﻧﻤـﻲﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﻗﺴﻤﺖ آﻓﺮﻳﻘـﺎﻳﻲ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ )اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎي ﻣﻐﺮﺑـﻲ( ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ ﺧـﺪﻣﺖ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬آﺛـﺎر اﺑـﻦ ﻣﻴﻤـﻮن‬ ‫)‪ ،(1135-1204‬ﻛﻪ در ﻛﻮردوا )ﻗﺮﻃﺒﻪ( ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻋﺪهاي ﻣﻨﺒﻊ ﻗﺴﻤﺖ زﻳـﺎدي از ﻓﻠﺴـﻔﺔ اﺳـﭙﻴﻨﻮزا اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد در آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻮدن ﻛﻪ اﻧﺪوﺧﺘﺔ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻐﺮﺑﻴﺎن را‬ ‫ﺑﻪ آﻧﺎن اﻧﺘﻘﺎل دادﻧﺪ‪ .‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪي ﻛﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻋﺒﺮي و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻋﺮﺑﻲ را ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳـﻄﻮ آﺷـﻨﺎﻳﻲ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ در ﻣﺮﺗﺒﺔ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮي ﺑﻮدﻧﺪ ﺳﻬﻤﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼو ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﻧﻴﺰ ﭼﻮن ﻛﻴﻤﻴﺎﮔﺮي و ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻄﻠﻮب اروﭘﺎﻳﻴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﻳﺎد دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻧﻴﺰ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ﺗﻤﺪن ﺧﺪﻣﺎت ﻓﺮاوان ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﻮم ﻳﻬﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫اﻓﺮاد اﺟﺘﻤﺎع‪.‬‬

‫‪ □ 254‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬دوم‬

‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫  ر ‪4‬ن ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺧﻮد ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻜﻞ اﺻﻼح ﺷﺪة ﻳﻬﻮدﻳﺖ ﺑﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻴﻤـﺰ ﻗـﺪﻳﺲ‬ ‫‪ ،St. James‬و ﻛﻤﺘﺮ از او ﭘﻄﺮس ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻗﺪم از اﻳﻦ ﺣﺪ ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻮﻓـﻖ‬ ‫ﻫﻢ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل ﻣﺼﻤﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺎن را ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺘﻨﻪ ﺷﻮﻧﺪ و ﻳﺎ ﺧـﻮد را ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﺷـﺮﻳﻌﺖ‬ ‫ﻳﻬﻮد ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ درآورد‪ .‬ﺷﺮح رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻓﺮﻗﻪ از ﻧﻈﺮﮔﺎه ﻓﺮﻗﺔ ﭘـﻮﻟﺲ در »اﻋﻤـﺎل رﺳـﻮﻻن« آﻣـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬آن اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل در ﻧﻘﺎط ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‪ ،‬ﺑﻲﺷﻚ از ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺗﺎزه ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺷـﺪه و‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي دﻳﻦ ﺗﺎزهاي ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬در آن دوره ﻛﻪ اﻳﻤﺎﻧﻬﺎ ﺳﺴـﺘﻲ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد اﻳﻘﺎﻧـﺎت‬ ‫دﻳﻦ ﻳﻬﻮدي اﻳﻦ دﻳﺎﻧﺖ را ﮔﻴﺮا و ﻛﺸﻨﺪه ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﻨﺖ ﺧﺘﻨﻪ ﻛﺮدن ﻣﺎﻧﻊ راه ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻬﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﻏـﺬا ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻛﻤﻜﻲ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻫﻴﭻ ﻣﺎﻧﻊ دﻳﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﻤﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺎﻧﻊ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻧﮕـﺬارد دﻳـﻦ ﻳﻬـﻮد ﻋـﺎﻟﻤﮕﻴﺮ‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل‪ ،‬از اﺟﺰاي دﻳﻦ ﻳﻬﻮدي آﻧﭽـﻪ را ﺟﺎﻟـﺐ و ﺟـﺎذب ﺑـﻮد ﻧﮕـﺎه داﺷـﺖ و آﻧﭽـﻪ را‬ ‫ﻗﺒﻮﻟﺶ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮدي دﺷﻮار ﻣﻲﻧﻤﻮد ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن »ﻗﻮم ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه« ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻧﺎﮔﻮاري و ﮔﺰﻧﺪﮔﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻏﺮور ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ داﺷـﺖ ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﮔﻨﻮﺳﺘﻴﻜﻬﺎ ‪ Gnostics‬ﻳﺎ ﻋﺮﻓﺎي ﺻﺪر ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه را رد ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺮ اﻳـﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺴﻮس ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪاي ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﻠﺪاﺑﺎﺋﻮط ‪ Ialdabaoth‬ﻛﻪ ﭘﺴﺮ ﻳﺎﻏﻲ ﺳـﻮﻓﻴﺎ ‪) Sophia‬ﺣﻜﻤـﺖ‬ ‫آﺳﻤﺎﻧﻲ( اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺪا ﻳﻬﻮه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮرات ﻧﺎﻣﺶ را ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬و ﻣﺎر ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻗﺼـﺪ ﻓﺮﻳـﺐ ﻧﺪاﺷـﺖ‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻮا را از ﻓﺮﻳﺐ آن ﺧﺪا آﮔﺎه ﺳﺎزد‪ .‬ﺧﺪاي ﺑﺰرگ ﻣـﺪت ﻣﺪﻳـﺪي ﻳﻠـﺪاﺑﺎﺋﻮط را آزاد ﮔﺬاﺷـﺖ ﺗـﺎ ﻫﺮﭼـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﺪاي ﺑﺰرگ ﭘﺴﺮ ﺧﻮد را ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻣﻮﻗﺘﺎً در ﺟﺴﻢ اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﺣﻠﻮل ﻛﻨﺪ و دﻧﻴـﺎ‬ ‫را از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻧﺎﺻﻮاب ﻣﻮﺳﻲ رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻳﺎ ﻋﻘﻴﺪهاي ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ را داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎً آن را ﺑـﺎ ﻧـﻮﻋﻲ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ درﻣﻲآﻣﻴﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼً دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ در رد اﻳـﻦ ﻋﻘﻴـﺪه دﭼـﺎر ﻣﺸـﻜﻞ ﺷـﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻮﺳﺘﻴﺴﻴﺴـﻢ‬ ‫‪ Gnosticism‬ﺣﺪ وﺳﻄﻲ ﻣﻴﺎن ﺷﺮك ﻓﻠﺴﻔﻲ و دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ در ﻋﻴﻦ ﺣـﺎل ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻴﺴﻲ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ ﻳﻬﻮدﻳﺎن را ﺑﺪ ﻣﻲ اﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ در ﻣﻮرد ﻣﺎﻧﻮﻳﺖ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ آن اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ درآﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪاق داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻮﻳﺖ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ و زرﺗﺸﺘﻲ را ﺑﻪ ﻫﻢ درآﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺪي اﺻﻠﻲ اﺳﺖ ﻣﺜﺒﺖ ﻛﻪ در ﻣﺎده ﺗﺠﺴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻧﻴﻜﻲ در روح ﺳﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺎﻧﻮي ﮔﻮﺷـﺘﺨﻮاري‬ ‫و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ راﺑﻄﺔ ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﺣﺘﻲ زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ را ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ »ﺣﺪ وﺳﻂ« ﻛﻤﻚ زﻳﺎدي ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣـﺮدم‬ ‫درس ﺧﻮاﻧﺪه و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﺪة ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ زﺑﺎن دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ »ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ« ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ را از آﻧـﺎن ﺑﺮﺣـﺬر‬ ‫ﻣﻲدارد‪» :‬اي ﺗﻴﻤﻮﺗﺎؤس ﺗﻮ آن اﻣﺎﻧﺖ را ﻣﺤﻔﻮظ دار و از ﺑﻴﻬﻮدهﮔﻮﻳﻲﻫﺎي ﺣﺮام و از ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻣﻌﺮﻓـﺖ ]‪ [Gnosis‬دروغ‬ ‫‪1‬‬ ‫اﻋﺘﺮاض ﻧﻤﺎ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ ﭼﻮن ادﻋﺎي آن ﻛﺮددﻧﺪ از اﻳﻤﺎن ﻣﻨﺤﺮف ﮔﺸﺘﻨﺪ‪«.‬‬

‫‪» .1‬ﺗﻴﻤﻮﺗﺎؤس اول« ‪ 20: 6‬و ‪.21‬‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﭼﻬﺎر ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺖ □ ‪255‬‬

‫ﮔﻨﻮﺳﺘﻴﻜﻬﺎ و ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﺑﻪ رﺷﺪ و ﮔﺴﺘﺮش ﺧﻮد اداﻣـﻪ دادﻧـﺪ؛ وﻟـﻲ از آن‬ ‫ﭘﺲ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﻧﻔﻮذي داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻳﻜﻲ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي ﻋﺮﻓﺎي ﺻﺪر ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ )ﮔﻨﻮﺳﺘﻴﻜﻬﺎ( را اﺗﺨﺎذ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﻓـﺮدي از اﻓـﺮاد‬ ‫ﺑﺸﺮ ﺑﻮد و »ﭘﺴﺮ ﺧﺪا« در ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﺷﺪ و در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﻠﻮب ﺷﺪن ﻧﻴﺰ او را ﺗﺮك ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻼم اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ )اﻟﻬﻲ اﻟﻬﻲ ﭼﺮا ﻣﺮا واﮔﺬاردي؟(‪ 1‬و اﻳﻦ ﻛﻼﻣـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﮔﻔـﺖ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آن را ﻫﻤﻮاره دﺷﻮار ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻨﻮﺳﺘﻴﻜﻬﺎ زاﻳﻴﺪه ﺷﺪن و ﻛﻮدك ﺑﻮدن و‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺼﻠﻮب ﺷﺪن را ﺑﺮاي‬ ‫»ﭘﺴﺮ ﺧﺪا« ﻛﺴﺮ ﺷﺄن ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻮادث ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳـﺖ ﻧـﻪ ﺑـﺮ ﭘﺴـﺮ‬ ‫آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺧﺪا‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻟﻮﻫﻴﺖ ﻋﻴﺴﻲ را ﻣﻨﻜﺮ ﺑﻮد ﻧﺒﻮت او را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺻﻨﻔﻲ ﺷﺪﻳﺪي داﺷـﺖ‬ ‫داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ وي ﻧﻈﺮ ﻓﺮﻗﺔ دوﺳﺘﻴﻚ ‪ Docetic‬را )ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ‬ ‫از ﻓﺮق ﮔﻨﻮﺳﺘﻴﻚ ﺑﻮد( ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آن آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺻﻠﻴﺐ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ ﺷـﺒﻴﻬﻲ ﺑـﻴﺶ ﻧﺒـﻮد و اﻣـﺮ ﺑـﺮ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن و‬ ‫روﻣﻴﺎن ﻣﺸﺘﺒﻪ ﺷﺪ و اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮد را از آن ﺷﺒﻴﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻘﺪاري از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻋﺮﻓﺎي ﺻﺪر ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑـﻪ دﻳـﻦ‬ ‫اﺳﻼم راه ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫رﻓﺘﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻋﺼﺮ ﺑﻪ زودي ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻘﻴﺪة راﻳﺞ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺧـﺪا ﺑـﺎ اوﻟﻴـﺎ و اﻧﺒﻴـﺎ ﻛـﻪ ﻣـﺮدان‬ ‫ﻣﻘﺪﺳﻲ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻇﻬﻮر ﻣﺴﻴﺢ را ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺢ ﻇﻬﻮر ﻛﺮد‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳـﺎن او‬ ‫را ﺑﺎز ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و از آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﺧﺒﻴﺚ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﻋﻴﺴـﻲ ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮﺳـﻮي را ﻟﻐـﻮ ﻛـﺮد و دو‬ ‫ﺣﻜﻢ دوﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﺧﺪا و دوﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﻫﻤﺴـﺎﻳﻪ را ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ آن ﺳـﺎﺧﺖ؛ و اﻳـﻦ را ﻧﻴـﺰ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن‪ ،‬از روي ﺧﺒﺎﺛـﺖ‪،‬‬ ‫ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮام ﺿﺪ ﻳﻬﻮد ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ ﺧﻮد آﻏﺎز ﮔﺸﺖ و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻇﺎﻫﺮي‬ ‫آن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺑﺮوز ﻗﻮت و ﺣﺮارت اﻳﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻮاﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ اﻳﻦ آﺗـﺶ را داﻣـﻦ زدﻧـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ‬ ‫ﭼﻪ اﻧﺪازه در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺳﺎﺧﺘﻨﺶ ﻣﺤﺎل ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻛﻪ رﻧﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻗﺎﻟﺐ ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ در ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬اﻟﻬﻴﺎت ﻳﻬﻮدي ﻫﻤﻮاره ﺳـﺎده‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻬﻮه از ﺻﻮرت ﺧﺪاي ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﺪاي ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﺧﺎﻟﻖ زﻣﻴﻦ و آﺳﻤﺎن درآﻣﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ دﻳﺪه ﺷﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺘﻘﻲ در روي زﻣﻴﻦ از ﺛﺮوت و ﻛﺎﻣﺮاﻧﻲ ﺑﻲﺑﻬﺮهاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺪل اﻟﻬﻲ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺣﻮاﻟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻘـﺎي روح را‬ ‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻳﻬﻮد در ﺳﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺧﻮد ﺣﺎوي ﻫﻴﭻ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬در آن ﻫﻴﭻ ﻧﻜﺘـﺔ‬ ‫ﻣﺮﻣﻮزي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﻫﺮ ﻓﺮد ﻳﻬﻮدي ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻓﻬﻢ آن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﺎدﮔﻲ دﻳﻦ ﻳﻬﻮد‪ ،‬روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬در اﻧﺎﺟﻴﻞ ﻣﺘﻲ و ﻣﺮﻗﺲ و ﻟﻮﻗﺎ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در اﻧﺠﻴﻞ ﻳﻮﺣﻨﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻲ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻜﻞ ﻣﻔﻬﻮم اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ و رواﻗﻲ »ﻛﻠﻤﻪ« درآورده‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺎدﮔﻲ از ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠـﺎ ﻣﻨﻄـﻮر ﻧﻈـﺮ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة‬ ‫اﻧﺠﻴﻞ ﭼﻬﺎرم ﺻﻮرت ﻛﻼﻣﻲ ﻋﻴﺴﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻋﻴﺴﺎي ﺑﺸﺮي‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻣﻮرد آﺑﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺣﺘﻲ ﭘـﻴﺶ از ﻳﻮﺣﻨـﺎ‬ ‫ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬در آﺛﺎر آﻧﺎن اﺷﺎره ﺑﻪ اﻧﺠﻴﻞ ﻳﻮﺣﻨﺎ از اﺷﺎرات ﺑﻪ ﺳﻪ اﻧﺠﻴﻞ دﻳﮕﺮ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬رﺳـﺎﻻت ﭘـﻮﻟﺲ‬ ‫رﺳﻮل ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً درﺑﺎرة رﺳﺘﮕﺎري روح‪ ،‬ﺣﺎوي ﻣﻘﺪار ﻓﺮاواﻧﻲ اﻟﻬﻴﺎت اﺳـﺖ و در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل آﺷـﻨﺎﻳﻲ ﺑﺴـﻴﺎر او را ﺑـﺎ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﺟﺎ از ﻣﻨﺎﻧـﺪروس ‪ Menander‬ﻧﻘـﻞ ﻗـﻮل ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و ﺟـﺎي دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ اﭘﻴﻤﻨﻴـﺪس‬ ‫‪ Epimenides‬ﻛﺮﺗﻲ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﻛﺮت دروﻏﮕﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺦ‪ 2.‬ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ؛ ﭘﻮﻟﺲ‪ 3‬ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬ ‫»ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺷﻤﺎ را ﻧﺮﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﻜﺮ ﺑﺎﻃﻞ‪«. ...‬‬ ‫‪» .1‬اﻧﺠﻴﻞ ﻣﺮﻗﺲ« ‪. 34 : 15‬‬ ‫‪ .2‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎي ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻳﻜﻲ از اﻫﻞ ﻛﺮت ﮔﻔﺖ »ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﻛﺮت دروﻏﮕﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛« اﻳﻦ ﻗﻮل راﺳـﺖ اﺳـﺖ ﻳـﺎ‬ ‫دروغ! ‪ -‬م‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻳﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة رﺳﺎﻟﺔ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﭘﻮﻟﺲ ‪» -‬ﻛﻮﻟﺴﻴﺎن« ‪. 8 : 2‬‬

‫‪ □ 256‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫آﺛﺎري ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻣﺘﻮن دﻳﻨﻲ ﻋﺒـﺮي ﺗﻠﻔﻴـﻖ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺗـﺎ زﻣـﺎن اورﻳﮕـﻦ )‪ 254-185‬ﻣـﻴﻼدي(‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻏﻴﺮ ﻣﺪون و ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻮد‪ .‬اورﻳﮕﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻴﻠﻮ در اﺳﻜﻨﺪﻳﻪ ﻣﻲ زﻳﺴﺖ و اﻳﻦ ﺷﻬﺮ از زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑﻨـﺎ ﺷـﺪ ﺗـﺎ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻘﻮط‪ ،‬ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ ﺗﺠـﺎرت و داﻧﺸـﮕﺎﻫﻲ ﻛـﻪ در آن وﺟـﻮد داﺷـﺖ ﻣﺮﻛـﺰ ﻋﻤـﺪة ﺑﺮﺧـﻮرد و اﻟﺘﻘـﺎط آرا و ﻋﻘﺎﻳـﺪ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻮد‪ .‬اورﻳﮕﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺧﻮد ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺷـﺎﮔﺮد آﻣﻮﻧﻴـﻮس ﺳـﺎﻛﺎس ‪ Ammonius Saccas‬ﺑـﻮد ﻛـﻪ او را‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺴﺎن ﺑﺎﻧﻲ ﻣﻜﺘﺐ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺎت اورﻳﮕﻦ ﻛﻪ در ﻛﺘـﺎﺑﺶ ﺑـﻪ ﻧـﺎم »ﻣﺒـﺎدي« ‪De Principals‬‬ ‫ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ دارد‪ ،‬و اﻳﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻴﺶ از ﺣـﺪي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ رﺳﻤﻲ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اورﻳﮕﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺧـﺪا ‪ -‬اب و اﺑـﻦ و روح اﻟﻘـﺪس ‪ -‬ﻳﻜﺴـﺮ ﻣﺠـﺮد از ﺟﺴـﻢ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺳـﺘﺎرﮔﺎن‬ ‫ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ زﻧﺪه ﻣﺘﻌﻘﻠﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ارواﺣﻲ را ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از آﻧﻬﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ در آﻧﻬﺎ دﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ وي ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﻮد‪ .‬ارواح اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم وﻻدت از ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲ آﻳﻨـﺪ‬ ‫و در ﺑﺪن ﺣﻠﻮل ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﻴﺶ از ﺣﻠﻮل در ﺗﻦ آدﻣﻲ از آﻏﺎز ﺧﻠﻘﺖ ﻣﻮﺟـﻮد ﺑـﻮده اﻧـﺪ‪ .‬در ﻧﻈـﺮ اورﻳﮕـﻦ »ﻧـﺎﺋﻮس«‬ ‫‪ Nous‬و روح ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻫﻤﺎن ﺗﻤﺎﻳﺰي را دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ »ﻧـﺎﺋﻮس« ﻓﺎﺳـﺪ ﺷـﻮد ﺑـﻪ‬ ‫روح ﻣﺒﺪل ﻣﻲ ﮔﺮدد؛ و روح ﭼﻮن ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﮕﻴﺮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎم »ﻧﺎﺋﻮس« ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻤﺔ ارواح ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺴﻴﺢ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬و در آن ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ از ﺟﺴﻢ ﺗﺠﺮد ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺷﻴﻄﺎن ﻧﻴﺰ ﺳﺮاﻧﺠﺎم رﺳﺘﮕﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اورﻳﮕﻦ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ در آﻏﺎز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از آﺑﺎي دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻋﺘﻘﺎد ﺑـﻪ ﭼﻬـﺎر اﺻـﻞ‬ ‫ﻛﻔﺮآﻣﻴﺰ زﻳﺮ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬وﺟﻮد ﭘﻴﺸﻴﻦ ارواح‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﻓﻼﻃﻮن‪.‬‬ ‫‪ .2‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺸﺮي ﻋﻴﺴﻲ ‪ -‬و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻟﻬـﻲ او ‪ -‬ﭘـﻴﺶ از ﺣﻠـﻮل در ﺟﺴـﻢ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ در روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ‪ ،‬اﺟﺴﺎم ﻣﺎ ﺑﻪ اﺟﺴﺎم ﻛﺎﻣﻼً اﺛﻴﺮي ﻣﺒﺪل ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﺷﻴﻄﺎن‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم رﺳﺘﮕﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮوم ﻗﺪﻳﺲ ﻛﻪ اورﻳﮕﻦ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ زﺣﻤﺘﻲ ﻛﻪ در ﺗﻬﻴـﺔ ﻣـﺘﻦ ﺻـﺤﻴﺢ »ﻋﻬـﺪ ﻋﺘﻴـﻖ« ﻛﺸـﻴﺪه ﺑـﻮد ﺑـﺎ اﻧـﺪﻛﻲ‬ ‫ﺑﻲﭘﺮواﻳﻲ ﺳﺘﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺷﺮط اﺣﺘﻴﺎط را در اﻳﻦ دﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ رد ﻛﺮدن ﺧﻄﺎﻫﺎي اورﻳﮕﻦ‬ ‫در ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﻣﺼﺮوف دارد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻟﻐﺰﺷﻬﺎي اورﻳﮕﻦ ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬او در ﺟﻮاﻧﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺧﻄﺎي ﺟﺒﺮان ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﻼم را ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ »ﺧﺼﻲﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﻠﻜﻮن ﺧﺪا ﺧﻮد را ﺧﺼﻲ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ«‪ 1‬ﺑـﻪ ﺟـﺪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد؛‬ ‫ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖِ ﻓﺮار از وﺳﻮﺳﺔ ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﻛﻪ اورﻳﮕﻦ ﺑﻲ ﭘﺮوا ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺴﺖ‪ ،‬از ﻃﺮف ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﺤﻜـﻮم ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬از اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺻﻼﺣﻴﺖ وي را ﺑﺮاي اﺣﺮاز ﻣﻘﺎﻣﺎت روﺣﺎﻧﻲ ﺳﻠﺐ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕـﺮ ﮔﻮﻳـﺎ ﮔﺮوﻫـﻲ از روﺣﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف اﻳﻦ ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻋﻤﻞ اورﻳﮕﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮوز ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻔﺼ‪‬ﻠﺘﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎب اورﻳﮕﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم »رد‪ ‬ﺑﺮ ﺳﻠﻮس« ‪ .Against Celus‬ﺳﻠﻮس ﻣﺆﻟـﻒ ﻛﺘـﺎﺑﻲ اﺳـﺖ ﺑـﺮ ﺿـﺪ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اورﻳﮕﻦ ﻗﻠﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻧﻜﺘﻪ ﺑـﻪ ﻧﻜﺘـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺨﻨﺎن ﺳـﻠﻮس ﭘﺎﺳـﺦ دﻫـﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻠﻮس در آﻏﺎز ﺳﺨﻦ اﻳﺮاد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻏﻴﺮﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬اورﻳﮕﻦ اﻳﻦ را اﻧﻜﺎر ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻏﻴﺮﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﻮدن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺘﻞ ﻳﻚ ﺟﺒﺎر ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻠﻮس ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﺑـﻪ ﻣﻮﺿـﻮﻋﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻲ ﺷـﻚ ﻋﻠـﺖ‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻲ ﻟﻄﻔﻲ او ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ از ﻣﻴﺎن ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗـﻮﻣﻲ وﺣﺸـﻴﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫‪» .1‬اﻧﺠﻴﻞ ﻣﺘﻲ« ‪. 12 : 19‬‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﭼﻬﺎر ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺖ □ ‪257‬‬

‫ﻓﻘﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻗﻮام وﺣﺸﻲ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اورﻳﮕﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎن ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﺎﺟﻴﻞ ﺑﭙﺮدازد ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ اﻧﺎﺟﻴﻞ ﺣﺎوي ﺣﻘﻴﻘﺘﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﺗﻤﻬﻴـﺪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻓﻜـﺮ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ »اﻧﺠﻴﻞ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد دارد ﻛـﻪ از ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ اﺳـﺘﺪﻻل ﺳـﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘـﺔ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺗﺮ اﺳﺖ و اﻳﻦ روش آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺗﺮ را ﺣﻮاري »ﺗﻈﺎﻫﺮ روح و ﻗﺪرت« ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ ‪» -‬ﺗﻈﺎﻫﺮ روح« ﺑﻪ ﺟﻬـﺖ‬ ‫ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد اﻳﻤﺎن در ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﺢ ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد؛ و »ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻗﺪرت« ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻋﻼﺋﻢ و ﻣﻌﺠﺰاﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ آﻧﻬـﺎ اﻋﺘﻘـﺎد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪ ،‬ﺑـﻪ دﻻﻳـﻞ‬ ‫ﻓﺮاوان‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ آﺛﺎر آﻧﻬﺎ ﻫﻨﻮز در ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﻧﺠﻴﻞ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ؛ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺑـﺮاي اﻋﺘﻘـﺎد آوردن ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﺑﺮﻫـﺎن دوﮔﺎﻧـﻪ )ﻋﻘﻠـﻲ و ﻧﻘﻠـﻲ(‬ ‫ﻣﻲ آورد ﻛﻪ از ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﺖ‪ .‬از ﻳﻚ ﻃﺮف ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ‪ ،‬اﮔﺮ درﺳﺖ ﺑـﻪ ﻛـﺎر رود‪ ،‬ﺑـﺮاي اﺛﺒـﺎت دﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺧﺪا و ﺑﻘﺎي روح و اﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻳـﻦ اﺻـﻮل اﺳﺎﺳـﻲ‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮ را ﻧﻴﺰ اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﻬﺎم آﺳﻤﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﻣﺘﻮن از آﻧﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﻧﺒﻴﺎ ﻇﻬـﻮر ﻣﺴـﻴﺢ‬ ‫را ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻌﺠﺰات و ﻛﺮاﻣﺎت ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮدﻧﺪ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ آﻧﺎن در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ اﺛـﺮات ﻣﻔﻴـﺪ‬ ‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ دﻻﻳﻞ اﻛﻨﻮن ﻛﻬﻨﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺴﻤﺖ اﺧﻴﺮ را ﻫﻨﻮز وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ ﺑﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲ ﺑـﺮد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺗﻤﺎم اﻳﻦ دﻻﻳﻞ ﺗﺎ زﻣﺎن رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از اﺳﺘﺪﻻﻻت اورﻳﮕﻦ ﻏﺮﻳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﺎدوﮔﺮان ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻲآﻧﻜـﻪ ﺧـﻮد ﺑﺪاﻧﻨـﺪ ﺑـﻪ »ﺧـﺪاي اﺑـﺮاﻫﻴﻢ«‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻣﻮري ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺟﺎدوﮔﺮي اﺳﻢ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺧـﺪا را ﺑـﻪ ﻧﺎﻣﻬـﺎي‬ ‫ﻳﻬﻮدي‪ ،‬ﻣﺼﺮي‪ ،‬ﺑﺎﺑﻠﻲ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺮﻫﻤﻨﻲ ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻲ ﺗﻔﺎوت ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اوراد ﺟﺎدوﮔﺮان وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺷـﻮد‬ ‫اﺛﺮ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺟـﺎدوﮔﺮان آن زﻣـﺎن از ﻫﻤـﺔ ادﻳـﺎن ﻣﻌﻠـﻮم اورادي ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اورﻳﮕﻦ درﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻻﺑﺪ آن اورادي ﻛﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺒﺮي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷـﺪه ﺑـﻴﺶ از ﻫﻤـﻪ ﻣـﺆﺛﺮ ﺑـﻮده‬ ‫‪2‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل وي وﻗﺘﻲ ﺟﺎﻟﺒﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻮﺳﻲ ﺟﺎدوﮔﺮي را ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎري‪ ،‬اورﻳﮕﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ در »ﺣﻜﻮﻣﺖ آﺳـﻤﺎﻧﻲ«‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬ﺷﺮﻛﺖ ﺟﻮﻳﻨﺪ‪ 3.‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﭘﺲ از زﻣﺎن ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺗﻌﺪﻳﻞ ﺷﺪه‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻘﺪاري از آن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ در ﻛﺘﺎب »ﺷﻴﺮ ﺧﺪا« ﺗﻠﻮﻳﺤﺎً ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛـﻪ اﻫـﻞ ﻛﻠﻴﺴـﺎ‪ ،‬از‬ ‫زﻣﺎن ﺳﻘﻮط اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺧﻮﻧﺴﺮد و ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺎﺟﻌـﺎت دﻧﻴـﻮي ﺑﻨﮕﺮﻧـﺪ و اﺳـﺘﻌﺪادﻫﺎي ﺷـﮕﺮف ﺧـﻮد را در راه‬ ‫اﻧﻀﺒﺎط ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ و ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻛﻼﻣﻲ و ﺗﻮﺳﻌﺔ ر‪‬ﻫﺒﺎﻧﻴﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر اﻧﺪازد‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻫـﻢ آﺛـﺎري از اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺻﻮرت ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺐ اﺷﺨﺎص ﺳﻴﺎﺳﺖ را اﻣﺮي »دﻧﻴﻮي« ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺑﺮازﻧﺪة ﻣﺮدم ﻣﻘﺪس ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ در ﻃﻮل ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﺑﻪ ﻛﻨﺪي‪ ،‬و ﭘﺲ از ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺷـﺪن ﻛﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﺑـﻪ ﺳـﺮﻋﺖ‪ ،‬رﺷـﺪ ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫اﺳﻘﻔﻬﺎ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺗﺴﻠﻂ زﻳﺎدي ﺑﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺣﻮزة ﺧﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ؛‬ ‫وﻟﻲ ﭘﻴﺶ از ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬ ‫ﺑﺰرگ ﻗﺪرت اﺳﻘﻔﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻴﺮات و ﻣﺒﺮاﺗﻲ ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺮدم ﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺬر و ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣـﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ اﺳﻘﻔﻬﺎ ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﺳﻘﻔﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﻛﻤﻚ ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻤﺮي آﻧـﺎن را ﻗﻄـﻊ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Origen, Contra Celsum, Book I, chap. ii.‬‬ ‫‪2. Ibid, Book I, chap, XXVI.‬‬ ‫‪3. Ibid, Book VIII, chap, XXV.‬‬

‫‪ □ 258‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻮدهاي از ﻣﺮدم ﮔﺪا و ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ارادة اﺳﻘﻒ را اﺟﺮا ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ دوﻟـﺖ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪ ﺑﻪ اﺳﻘﻔﻬﺎ ﻣﺸﺎﻏﻞ دﻳﻮاﻧﻲ و ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻣﺤﻮل ﺷﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ در ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻧﻈـﺮي‪ ،‬ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫آﻣﺪ‪ .‬ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ از ﻧﺰاع ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎ و آرﻳﻮﺳﻴﺎن ﺑﻪ ﺗﻨﮓ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬و ﭼﻮن ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن واﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﮔﺮوه ﻣﺘﺤﺪي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﺑﺮاي ﺣﻞ اﻳﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت »ﺷﻮراي ﻧﻴﻘﻴﻪ« از ﻫﻤﺔ ﻓـﺮق‬ ‫و ﻣﻠﻞ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ و »اﺻﻮل دﻳﻦ ﻧﻴﻘﻴﻪ«‪ 1‬را ﻃﺮح ﻛﺮد و در ﻣﻮرد ﺑﺪﻋﺖ آرﻳﻮس ﻣﻼك ﺻﺤﺖ ﻋﻘﻴـﺪه را ﺑـﺮاي‬ ‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻌﻴﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﺧﺘﻼﻓﺎت دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻣﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺷـﻮراي ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ؛ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ از ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﺻﻼﺣﻴﺖ ﭘﺎپ ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻳﻦ ﺷﻮرا را ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺨﺺ ﭘﺎپ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮد ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع ﺗﺴـﻠﻄﻲ ﻧﺪاﺷـﺖ؛ اﻳـﻦ ﺗﺴـﻠﻂ را در دورة‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر دﻳﺮﺗﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬رﺷﺪ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﻗﺪرت ﭘﺎپ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺴﻴﺎر دﻟﻜﺸﻲ اﺳﺖ و ﻣﻦ در ﻓﺼﻮل آﻳﻨـﺪه از آن ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ رﺷﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﭘﻴﺶ از ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻋﻠـﻞ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺷـﺪن ﻛﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﻣﻮﺿـﻮﻋﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺒﻮن‪ Gibbon 2‬ﺑﺮاي آن ﭘﻨﺞ ﻋﻠﺖ ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫»اول‪ :‬ﺷﻮر و ﺣﺮارت اﻧﻌﻄﺎف ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻳﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺷﻮر و ﺷﻮق ﺗﻌﺼﺐ آﻣﻴﺰ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ از دﻳﻦ ﻳﻬـﻮدي‬ ‫آﻣﺪه ﺑﻮد وﻟﻲ ﺗﻨﮓ ﻧﻈﺮﻳﻬﺎ و ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻏﻴﺮاﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آن‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي دﻋﻮت ﻣﺮدم ﺑﻪ دﻳـﻦ ﻳﻬـﻮدي‪ ،‬ﻏﻴﺮﻳﻬﻮدﻳـﺎن را از‬ ‫ﻗﺒﻮل ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮﺳﻮي ﻣﻲرﻣﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻔﻴﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫دوم‪ :‬ﻧﻈﺮﻳﺔ زﻧﺪﮔﻲ دوﺑﺎره در آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺿﺎﻓﺎت و اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﻣﻬﻢ وزن و اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ :‬ﻣﻌﺠﺰات و ﻛﺮاﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺑﺪوي ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬اﺧﻼق ﭘﺎك و ﺟﺪي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪.‬‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬اﺗﺤﺎد و اﻧﻀﺒﺎط ﺟﻤﻬﻮري ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ در ﻗﻠﺐ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم دوﻟﺘﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﺑﻨﺪه ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫آورد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ را ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ ﺑﺪان اﻓـﺰود‪ .‬ﻋﻠـﺖ اول‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ اﻧﻌﻄـﺎف ﻧﺎﭘـﺬﻳﺮي و‬ ‫ﺗﻌﺼﺐ ﻛﻪ از ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎ در ﻋﺼـﺮ ﺧـﻮد ﻧﻴـﺰ ﺷـﺎﻫﺪ ﻧﺘـﺎﻳﺞ ﺗﻌﺼـﺐ و‬ ‫ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺑﻮدهاﻳﻢ‪ .‬ﻏﺎﻟـﺐ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﺑﻬﺸـﺖ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ رﻓـﺖ و ﻛﻔـﺎر در دﻧﻴـﺎي دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫وﺣﺸﺘﻨﺎﻛﺘﺮﻳﻦ ﻋﺬاﺑﻬﺎ دﭼﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎﻳﺮ ادﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻛﻮس رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻲزدﻧﺪ اﻳـﻦ ﺧﺼﻴﺼـﺔ‬ ‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﻨﻨﺪه را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن »ﻣﺎدرِ ﺑﺰرگ« )‪ (Great Mother‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺟـﺮاي ﻣﺮاﺳـﻢ ﺗﻌﻤﻴـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺧﻮن ﮔﺎو )‪ (Taurobolium‬ﻛﻪ ﻧﻈﻴﺮ ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻮد ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻧﻤﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ اﻳﻦ ﻣﺮاﺳـﻢ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎ ﻧﻴﺎورد ﺑﻪ دوزخ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﺑﺎ ﺧﻮن ﮔﺮان ﺗﻤﺎم ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﮔﺎو ﻧـﺮي‬ ‫را ﺑﻜﺸﻨﺪ و ﺑﮕﺬارﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﻧﺶ ﺑﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺗﺎزه اﻳﻤﺎن آورده ﺑﻮد ﺑﺮﻳﺰد‪ .‬ﭼﻨـﻴﻦ رﺳـﻤﻲ اﺷـﺮاﻓﻲ اﺳـﺖ و ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫اﺳﺎس دﻳﻨﻲ واﻗﻊ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺎﻃﺒﺔ ﻣﺮدم را‪ ،‬از وﺿﻴﻊ و ﺷﺮﻳﻒ و ﺑﺮده و آزاد‪ ،‬در ﺑﺮ ﮔﻴﺮد‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻬﺎت ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑـﺮ‬ ‫رﻗﻴﺒﺎن ﺧﻮد ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﻪ ﻋﻴﻨﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻣﺮوزﻳﺶ ﻛﻪ در ‪ 362‬ﺗﺴﺠﻴﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪2. The Decline and Fall of the Roman Empire, chap, XV.‬‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﭼﻬﺎر ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺖ □ ‪259‬‬

‫و اﻣﺎ زﻧﺪﮔﻲ دوﺑﺎره در آﻳﻨﺪه‪ :‬در ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﺔ اورﻓﺌﻮﺳـﻴﺎن ﺑﻴـﺎن ﺷـﺪه و ﺳـﭙﺲ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آن را دﻧﺒﺎل ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻧﺒﻴﺎي ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﭘﻴـﺮوان ﻣﻮﻋﻈـﻪ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ روﺣﺎﻧﻲ را ﻗﻮم ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ 1.‬ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺑﻘـﺎي روح در ﻛـﻴﺶ‬ ‫اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﺷﻜﻞ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ و در ﻣﺬﻫﺐ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺷﻜﻞ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻜﻞ اﺧﻴﺮ ﭼﻮن ﻣﺘﻜﻲ ﺑـﻪ اﺳـﺘﺪﻻﻻت‬ ‫دﺷﻮار ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ در ﻣﻴﺎن ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﺑﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺷﻜﻞ اورﻓﺌﻮﺳﻲ ﺑﻘـﺎي روح در اﻓﻜـﺎر ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﻋﺼـﺮ‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻈﻴﻢ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻴﺎن ﻛﻔﺎر ﭘﻴﺶ از ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﺑﻠﻜـﻪ ﻧﻴـﺰ در ﻣﻴـﺎن ﻳﻬﻮدﻳـﺎن و ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‪ .‬ﻋﻨﺎﺻـﺮ‬ ‫ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﺮار‪ ،‬ﭼﻪ اورﻓﺌﻮﺳﻲ و ﭼﻪ آﺳﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي در اﻟﻬﻴﺎت ﻣﺴﻴﺤﻲ دﺧﺎﻟﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺴﺎﻧﺔ اﺻﻠﻲ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺬاﻫﺐ اﻓﺴﺎﻧﺔ ﺧﺪاي ﻣﻴﺮﻧﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎز زﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ 2.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺑﻘـﺎي روح ﻛﻤﺘـﺮ از‬ ‫آﻧﭽﻪ ﮔﻴﺒﻮن ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ در ﺗﻮﺳﻌﺔ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ دﺧﺎﻟﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺠﺰات و ﻛﺮاﻣﺎت اﻟﺒﺘﻪ در ﺗﺒﻠﻴﻎ ﺟﺎي ﻣﻬﻤﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ در دورهﻫـﺎي اﺧﻴـﺮ ﻋﺼـﺮ ﻗـﺪﻳﻢ ﻣﻌﺠـﺰه ﺧﻴﻠـﻲ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ داﺷﺖ و ﺣﻖ اﻧﺤﺼﺎري ﻫﻴﭻ ﻣﺬﻫﺐ ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬درك اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﭼﺮا در اﻳﻦ ﺑﺎزار رﻗﺎﺑﺖ ﻛﺎﻻي ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ‬ ‫ﺑﻴﺶ از ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺧﺮﻳﺪار داﺷﺘﻪ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﭼﻨﺪان آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﮔﻴﺒﻮن ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ را ﺑﻪ‬ ‫ﺣﺴﺎب ﻧﻴﺎورده‪ ،‬و آن »ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺠﺰاﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﺧﻮد ذﻛـﺮ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ در‬ ‫زﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر دور آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آن ﻫﻢ در ﻣﻴﺎن ﻗﻮﻣﻲ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم ﻋﺼﺮ ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺮارآﻣﻴﺰ ﺟﻠﻮه ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺮﺗﺒﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺟﻬﺎن را از آﻏﺎز ﺧﻠﻘﺖ ﺑﻴﺎن ﻣـﻲﻛـﺮد و ﻣﻄـﺎﺑﻖ اﻳـﻦ ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﺪا‬ ‫ﻫﻤﻴﺸﻪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺮاي ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﺑﻌﺪ ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰات و ﻛﺮاﻣﺎت ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺤﻘﻖ ﺗﺎرﻳﺦ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ‬ ‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪة ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ اﻓﺴﺎﻧﻪ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻗﺪﻳﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮد‪ .‬آﻧـﺎن ﺑـﻪ رواﻳﺘـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻮﻣﺮ از ﻣﺤﺎﺻﺮة ﺗﺮوا ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮد اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ؛ اﻓﺴﺎﻧﺔ روﻣﻮﻟﻮس و رﻣـﻮس‪ 3‬و ﻏﻴـﺮه را ﺑـﺎور ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اورﻳﮕـﻦ‬ ‫ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ رواﻳﺎت را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ و اﺧﺒﺎر ﻳﻬﻮدﻳﺎن را رد ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳـﻦ اﺳـﺘﺪﻻل ﻫـﻴﭻ دﻟﻴـﻞ ﻣﻨﻄﻘـﻲ‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻣﻌﺠﺰات »ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ« اﻣﺮي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد؛ و ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰات زﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﻌـﺪ از‬ ‫آن ﻧﻴﺰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً از ﻟﺤﺎظ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﺧﻼق ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﻴﺶ از ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﺑﻲﺷﻚ از اﺧﻼق ﻏﻴﺮﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺘﻮﺳـﻂ ﺑﺴـﻲ ﺑﻬﺘـﺮ ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﮔـﺎه از‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ دوﻟﺖ ﻋﺬاب ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ و در رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﻛﻔﺎر ﻫﻤﻴﺸﻪ وﺿﻌﻲ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻳﻤﺎن ﻗﻄﻌـﻲ داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻘﻮا ﭘﺎداش ﺧﻮد را در ﺑﻬﺸﺖ درﻳﺎﻓﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و ﮔﻨﺎه در دوزخ ﺑﻪ ﺳﺰاي ﺧـﻮد ﺧﻮاﻫـﺪ رﺳـﻴﺪ‪ .‬ﻛـﻒ‪ ‬ﻧﻔـﺲ آﻧـﺎن در‬ ‫رواﺑﻂ ﺟﻨﺴﻲ در ﻋﺼﺮ ﻗﺪﻳﻢ ﻛﻤﺘﺮ ﻧﻈﻴﺮ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﻠﻴﻨﻲ ‪ Pliny‬ﻛﻪ وﻇﻴﻔﺔ رﺳﻤﻴﺶ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻮد ﻧﻴﻜـﻮﻳﻲ اﺧـﻼق‬ ‫آﻧﺎن را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪن ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺷﺨﺎص اﺑﻦاﻟﻮﻗﺖ ﻧﻴﺰ ﭘﻴـﺪا ﺷـﺪﻧﺪ؛‬ ‫وﻟﻲ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻪ داراي اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ اﻧﻌﻄﺎف ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬ ‫ﻣﻦ ﮔﻴﺒﻮن ﺣﻖ دارد ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺧﻼق ﻋﺎﻟﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻞ ﺗﻮﺳﻌﺔ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاوان ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺒﻮن »اﺗﺤﺎد و اﻧﻀﺒﺎط ﺟﻤﻬﻮري ﻣﺴﻴﺤﻲ« را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺧﺮﻳﻦ ﻋﻠﺖ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ از ﻣﻴﺎن ﭘﻨﺞ ﻋﻠﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲآورد‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﻚ از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ اﺳـﺖ‪ .‬در دﻧﻴـﺎي اﻣـﺮوز ﻣـﺎ ﺑـﻪ ﺳـﺎزﻣﺎن ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺧـﻮ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ؛ ﻫﺮ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاري ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ آراي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورد؛ وﻟﻲ اﻳـﻦ آرا ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ آراي دﻳﮕـﺮ ﺗﻌـﺪﻳﻞ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻳﻚ ﻧﺎﻣﺰد ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ در وﺿﻊ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪي ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﻣﺰد ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ از ﺳـﺎﻳﺮ ﻧﺎﻣﺰدﻫـﺎ ﺷـﺎﻧﺲ ﺑﻴﺸـﺘﺮي ﻣـﻲداﺷـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫‪1. Oesterley and Robinson, Hebrew Religion.‬‬ ‫‪2. Angus, The Mystery Religions and Christianity.‬‬ ‫‪ Romulus .3‬و ‪ Remus‬دو ﺑﺮادر اﺳﺎﻃﻴﺮي ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار روم‪.‬‬

‫‪ □ 260‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺔ ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ آن ﺟﻤﺎﻋـﺖ را‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺟﺒﻬﺔ واﺣﺪ ﻣﺘﺸﻜﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآورد‪ .‬ﺟﺒﻬﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻔﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ ﻫﻤـﻪ ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻣﺘﺸﻜﻞ و از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻲ اﺛﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ روﺳﺘﻮﺗﺴﻒ ‪ Rostovtseff‬ﺣﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺰرﮔـﻲ‬ ‫از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ در ﻛﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﻣـﺆﺛﺮ اﻓﺘـﺎد‪ .‬ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﺻـﻮرت‪ ،‬ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز در اﻗﻠﻴﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻮﻋﻲ ﺳﺎزﻣﺎن داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﭼـﻪ اﻣـﺮوز ﻋـﺎدي اﺳـﺖ آن روز ﺗـﺎزﮔﻲ داﺷـﺖ؛ و اﻳـﻦ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﮔﺮوﻫﻲ ﻓﺸﺮده را ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﺮوه ﻓﺸﺮدهاي در ﺑﺮاﺑﺮش وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫اﻣﺮ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺷﻮر و ﺣﺮارﺗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در واﻗﻊ ﻣﻨﺤﺼﺮاً از آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ و اﻳـﻦ ﺷـﻮر و ﺣـﺮارت ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻴﺮاﺛﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻮر و ﺣﺮارت را ﺑﺮ ﺿﺪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻛـﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻓﺮ و ﻣﻠﺤﺪ وﺟﻮد داﺷﺖ و ﻋﺪهﺷﺎن ﻧﻴﺰ ﻛﻢ ﻧﺒـﻮد؛ وﻟـﻲ ﻣـﺆﻣﻨﻴﻦ وﺳـﻴﻠﺔ ﻣﺠـﺎزات آﻧـﺎن را در‬ ‫اﺧﺘﻴﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮاﻫﺐ ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻗـﺪرت و ﺛـﺮوت در دﺳـﺖ روﺣـﺎﻧﻴﻮن ﻗـﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ؛ در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻛﻠﻴﺴﺎ اﺧﺘﻼ ﺑﺮوز ﻛﺮد؛ و ﻣﻨﺎزﻋﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻛﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ اﻣﺘﻴـﺎزات دﻧﻴـﻮي ﻧﻴـﺰ‬ ‫درآﻣﺪ‪ .‬ﺧﻮد ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ در اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﻲﻃﺮﻓﻲ را ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﺮد اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣـﺮگ او ﺟﺎﻧﺸـﻴﻨﺎﻧﺶ‬ ‫)ﺟﺰ ژوﻟﻴﺎن ﻣﺮﺗﺪ( ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﺑـﻪ ﺗﺨـﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻦ ﺗﺌﻮدوﺳـﻴﻮس ‪ Theodosius‬در‪ 379‬ﻛـﻢ و ﺑـﻴﺶ ﺟﺎﻧـﺐ آرﻳﻮﺳـﻴﺎن را‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻬﺮﻣﺎن اﻳﻦ دوره ﻫﻤﺎﻧﺎ آﺗﺎﻧﺎﺳﻴﻮس )ﺣﺪود ‪ (374-297‬اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻃﻮﻻﻧﻴﺶ ﺑﻲﺑـﺎﻛﺘﺮﻳﻦ ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎن‬ ‫»اﺻﻮل ﻧﻴﻘﻴﻪ« ﺑﻮد‪ .‬دورة ﺑﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﺗﺎ ﺷﻮراي ﻛﺎﻟﺴﺪون )‪ ،(451‬از ﻟﺤﺎط اﻫﻤﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻴﻲ ﻛﻪ اﻟﻬﻴـﺎت در‬ ‫اﻳﻦ زﻣﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬رﻧﮓ ﺧﺎﺻﻲ دارد‪ .‬دو ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﺗﻮاﺗﺮ آرام ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑﺮ ﻫﻢ ﻣﻲ زد‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ »ﺗﺜﻠﻴـﺚ«‪،‬‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻋﻘﻴﺪة »ﺣﻠﻮل«‪ .‬در زﻣﺎن آﺗﺎﻧﺎﺳﻴﻮس ﻓﻘﻂ ﻣﺴﺌﻠﺔ اول ﻣﻄﺮح ﺑﻮد ‪ .‬آرﻳﻮس‪ ،‬از ﻛﺸﻴﺸﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪ اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ ،‬ﺑـﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ »اﺑﻦ« ﻣﺴﺎوي و ﻣﻌﺎدل »اب« ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺨﻠـﻮق اوﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ رأي اﮔـﺮ در دورة ﭘﻴﺸـﺘﺮي ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺑﺎﻋﺚ اﺧﺘﻼف ﻣﻬﻤﻲ ﻧﺸﻮد؛ وﻟﻲ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻏﺎﻟﺐ ﻋﻠﻤﺎي ﻛﻼم آن را ﻣـﺮدود داﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﻪاي‬ ‫ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻛﺮﺳﻲ ﻧﺸﺴﺖ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛـﻪ »اب« و »اﺑـﻦ« ﻣﺴـﺎوي و ﻣﻌـﺎدل و از ﻳـﻚ ﺟﻮﻫﺮﻧـﺪ و ﻣﻌﻬـﺬا از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﻣﺘﻤﺎﻳﺰﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ رأي ﻛﻪ آن دو وﺟﻮد ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻞ ﺟﻠﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻳﻚ وﺟﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ و آن را ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺎم آورﻧﺪهاش ﺳﺎﺑﻠﻴﻮس ‪» Sabellius‬ﺑﺪﻋﺖ ﺳﺎﺑﻠﻲ« ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻋﺘﻘﺎد ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ روي ﺧـﻂ ﺑـﺎرﻳﻜﻲ‬ ‫ﻗﺪم ﺑﺮدارد‪ :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ »اب« و »اﺑﻦ« را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮ ﻻزﻣﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ اﻟﺤﺎد آرﻳﻮﺳـﻲ ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﺮ وﺣﺪت آن دو ﺑﻲﺟﻬﺖ ﺗﻜﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻗﺪم در ﺧﻄﺔ ﺑﺪﻋﺖ ﺳﺎﺑﻠﻲ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺷﻮراي ﻧﻴﻘﻴﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت آرﻳﻮس ﺑﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻫﻨﮕﻔﺖ ﻣﺤﻜﻮم ﺷـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﺷـﻜﺎل دﻳﮕـﺮ آن را ﻋﻠﻤـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﭘـﻴﺶ‬ ‫ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آﺗﺎﻧﺎﺳﻴﻮس ﻛﻪ از ﺳﺎل ‪ 328‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣـﺮگ‪ ،‬اﺳـﻘﻒ اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻼﻗﻪ و ﺗﻌﺼﺐ ﺷﺪﻳﺪي ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺻﻮل ﻧﻴﻘﻴﻪ داﺷﺖ ﻣﺪاوم در ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﻣـﻲﺑـﺮد‪ .‬وي در ﻣﺼـﺮ‬ ‫ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﻋﻈﻴﻤﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﻣﺪت ﺟﺪال و اﺧﺘﻼف ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻲ ﺗﺰﻟﺰل در ﭘﺸﺖ ﺳـﺮش ﺑـﺎﻗﻲ ﺑـﻮد‪ .‬ﺟﺎﻟـﺐ اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﺟﺪاﻟﻬﺎي ﻛﻼﻣﻲ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻠﻲ )ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﺤﻠﻲ(‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي روﻣﻴﺎن ﻇﺎﻫﺮاً از‬ ‫ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺟﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ و آﺳﻴﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ آرﻳﻮﺳﻲ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺼﺮ ﺑﺎ ﺗﻌﺼـﺐ ﺷـﺪﻳﺪ‬ ‫ﺑﻪ آﺗﺎﻧﺎﺳﻴﻮس ﮔﺮاﻳﻴﺪ و ﻏﺮب ﺑﺎ ﻫﺮ دو دﺳﺖ ﻓﺘﻮاي ﺷﻮراي ﻧﻴﻘﻴﻪ را ﭼﺴﺒﻴﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺧﺘﻢ اﺧـﺘﻼف آرﻳﻮﺳـﻲ اﺧﺘﻼﻓـﺎت‬ ‫ﺗﺎزهاي ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ از ﻫﻤﺎن ﻗﺒﻴﻞ ﺑﺮوز ﻛﺮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺼﺮ در ﺟﻬﺘﻲ و ﺳﻮرﻳﻪ در ﺟﻬﺘـﻲ دﻳﮕـﺮ ﻃﺮﻳـﻖ اﻟﺤـﺎد در ﭘـﻴﺶ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻃﺮق اﻟﺤﺎد ﻛﻪ ﭘﻮﻳﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﻮرد ﻋﺬاب و اﻳﺬاي ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻗـﺮار ﻣـﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ وﺣـﺪت اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﺷـﺮﻗﻲ را‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﭼﻬﺎر ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺖ □ ‪261‬‬

‫دﺷﻮار و ﭘﻴﺮوزي اﺳﻼم را آﺳﺎن ﻛﺮد‪ .‬ﺟﻨﺒﺸﻬﺎي اﻧﺸﻌﺎﺑﻲ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻋﺠﻴﺐ و ﻏﻴﺮﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻋﺠﻴﺐ اﺳـﺖ‬ ‫ارﺗﺒﺎﻃﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺸﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻐﺮﻧﺞ ﻛﻼﻣﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮران روم از ‪ 335‬ﺗﺎ ‪ ،378‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺟﺮأت داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻃﺮﻓﺪار ﻋﻘﺎﻳﺪ آرﻳﻮﺳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ژوﻟﻴﺎن ﻣﺮﺗـﺪ‬ ‫)‪ (63-361‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺎﻓﺮ در ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت داﺧﻠﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑـﻲﻃـﺮف ﺑـﻮد‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم در ‪ 379‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﺗﺌﻮدوﺳـﻴﻮس‬ ‫ﻳﻜﺴﺮه ﺟﺎﻧﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﻴﺮوزي آﻧﺎن در ﺳﺮاﺳﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ ‪ St. Ambrose‬و ﻳﺮوم ﻗﺪﻳﺲ و اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻓﺼـﻞ آﻳﻨـﺪه از آﻧﻬـﺎ ﺑﺤـﺚ ﺧـﻮاﻫﻴﻢ ﻛـﺮد‪،‬‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را در اﻳﻦ دورة ﭘﻴﺮوزي ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻏﺮب ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻳﻦ ﭘﻴـﺮوزي ﺑـﺎر‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺗﺴﻠﻂ آرﻳﻮﺳﻴﺎن ﭘﻴﺶ آﻣﺪ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺴﻠﻂ ﮔﻮﺗﻬﺎ و واﻧﺪاﻟﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ را ﺗﺴﺨﻴﺮ و ﻣﻴـﺎن ﺧـﻮد‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺳﺘﻴﻼي اﻳﻦ اﻗﻮام در ﺣﺪود ﻳﻚ ﻗﺮن ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴـﺪ‪ ،‬و در ﭘﺎﻳـﺎن اﻳـﻦ ﻗـﺮن ﺑـﻪ دﺳـﺖ ژوﺳـﺘﻴﻨﻴﻦ و‬ ‫ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ و ﻓﺮاﻧﻜﻬﺎ از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ؛ و از اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ و ﻓﺮاﻧﻜﻬﺎ و ﻣ‪Ĥ‬ﻻً ﻟﻤﺒﺎردﻫـﺎ ﻧﻴـﺰ ﻣـﺆﻣﻦ ﺑـﻪ ﻣـﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻗﻄﻌﻲ ﻧﺎﻳﻞ آﻣﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 262‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪7 82‬م‬

‫ ‪6  4‬‬ ‫ﭼﻬﺎر ﺗﻦ را »ﻣﺠﺘﻬﺪ« )دﻛﺘﺮ( ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻏﺮب ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ :‬اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬ﻳﺮوم ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ‪ ،‬و ﭘـﺎپ ﮔﺮﮔـﻮري‬ ‫ﻛﺒﻴﺮ‪ .‬از اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺗﻦ‪ ،‬ﺳﻪ ﺗﻦ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﺗﻦ ﻣﺘﺄﺧﺮ ﺑﺮ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻓﺼـﻞ ﺷـﺮﺣﻲ از‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎن ﺳﻪ ﺗﻦ اول ﺑﻴﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد و ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻧﻈﺮﻳﺎت اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ را‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦِ اﻳـﻦ ﺳـﻪ ﺗـﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻳﻜﻲ از ﻓﺼﻮل آﻳﻨﺪه ﻧﮕﻪ ﺧﻮاﻫﻢ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺒﺮوز و ﻳﺮوم و اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻫﺮ ﺳﻪ در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﻴﺎن ﭘﻴﺮوزي ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ در اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم و ﻫﺠﻮم ﻗﺒﺎﻳـﻞ‬ ‫وﺣﺸﻲ ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﺗﻦ اﻳﺎم ﺟﻮاﻧﻲ ﺧﻮ را در دورة ﺣﻜﻮﻣﺖ ژوﻟﻴﺎن ﻣﺮﺗـﺪ ﮔﺬراﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻳـﺮوم ﺗـﺎ ده ﺳـﺎل ﭘـﺲ از‬ ‫ﺨﺮ ﺷﺪن روم ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﻮﺗﻬﺎ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن آﻻرﻳﻚ ‪ Alaric‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺗـﺎ ﻫﻨﮕـﺎم ﻳـﻮرش واﻧـﺪاﻟﻬﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺴ ّ‬ ‫آﻓﺮﻳﻘﺎ زﻧﺪه ﺑﻮد و در ﻣﻮﻗﻊ ﻣﺤﺎﺻﺮة ﻫﻴﭙﻮ ‪ ،Hippo‬ﻛﻪ وي اﺳﻘﻒ آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ ،‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﺳﻪ ﺗﻦ‪ ،‬ﺣﻜـﺎم‬ ‫اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ وﺣﺸﻲ ﺑﻠﻜﻪ آرﻳﻮﺳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺪن ﺗﺎ ﻗﺮﻧﻬﺎ دﭼﺎر اﻧﺤﻄﺎط ﺷﺪ و ﻫـﺰار ﺳـﺎل ﮔﺬﺷـﺖ ﺗـﺎ‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺎز ﻣﺮداﻧﻲ ﻛﻪ در ﻋﻠﻢ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﻤﺴـﻨﮓ آﻧـﺎن ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﭘﺪﻳـﺪ آورد‪ .‬در ﺳﺮاﺳـﺮ ﻋﺼـﺮ ﻇﻠﻤـﺖ و ﻗـﺮون‬ ‫وﺳﻄﻲ‪ ،‬ﺻﻼﺣﻴﺖ و ﻣﻘﺎم اﻳﻦ ﺳﻪ ﺗﻦ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ در آن ﺷـﻜﻞ ﮔﺮﻓـﺖ ﺑـﻴﺶ از ﻫـﺮ ﻛـﺲ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺔ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﺮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬اﻣﺒﺮوز ﻣﻔﻬﻮم راﺑﻄﺔ ﻛﻠﻴﺴﺎ و دوﻟﺖ را از ﻧﻈﺮ ﺟﺎﻣﻌﺔ دﻳﻨﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﺳـﺎﺧﺖ؛ ﻳـﺮوم‬ ‫ﺗﻮرات و اﻧﺠﻴﻞ ﻻﺗﻴﻨﻲ را ﺑﺮاي ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺮك ﻋﻤﺪة اﻗﺒﺎل ﻣـﺮدم ﺑـﻪ ﺳـﻮي رﻫﺒﺎﻧﻴـﺖ ﺑـﻮد؛ و‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﺗﺎ زﻣﺎن اﺻﻼح دﻳﻦ )رﻓﻮرم( اﺳﺘﻮار ﻧﮕﻪ داﺷﺖ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ او ﻣﻨﺸـﺄ ﻋﻤـﺪة ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬ ‫ﻟﻮﺗﺮ و ﻛﺎﻟﻮﻳﻦ واﻗﻊ ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴﻲ از ﺣﻴﺚ ﻧﻔﻮذ از اﻳﻦ ﺳﻪ ﺗﻦ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﺳـﺘﻘﻼل ﻛﻠﻴﺴـﺎ در‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺗﻤﺎم ﺑﻴﺎن ﻣﻲ دارد‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﺗﺎزه و اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن اﺻـﻼح‬ ‫دﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮد را ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﺎﺑﺰ ‪ Hobbes‬در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه زده اﺳﺘﺪﻻﻻت او ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﺮ‬ ‫ﺿﺪ اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻛﻼﻣﻲ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﻢ آراي اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﻼف ﺑﻮد و ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ و‬ ‫ﻳﺎﻧﺴﺘﻴﻬﺎ ‪ Jansenists‬ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ او و ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎي رﺳﻤﻲ ﺑﻪ ﺿﺪ او ﺟﺪال ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ ﺷﻬﺮ ﻣﻴﻼن و اﻣﺒﺮوز اﺳـﻘﻒ آن ﺑـﻮد‪ .‬وﻇـﺎﻳﻒ اﺳـﻘﻔﻲ ﻏﺎﻟﺒـﺎً او را ﺑـﺎ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮران در ﺗﻤﺎس ﻗﺮار ﻣﻲ داد و او در ﻣﻘﺎم ﺧﻄﺎب ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻢرﺗﺒﻪ و ﮔﺎﻫﻲ ﻫﻢ ﭼﻮن ﻣﺎﻓﻮق ﺑﺮ آﻧﻬﺎ رﻓﺘﺎر‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬رواﺑﻂ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎ درﺑﺎر اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺗﻀﺎدي را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ از ﻣﺸﺨﺼﺎت آن ﻋﺼﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻌﻨـﻲ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬ ‫دوﻟﺖ ﺿﻌﻴﻒ و ﺑﻲﻛﻔﺎﻳﺖ و در دﺳﺖ ﻣﺮدﻣﺎن ﺧﻮدﺑﻴﻦ و ﻫﺮزه ﺑـﻮد و ﺟـﺰ از ﺣﻴﻠـﻪ ﻫـﺎ و ﺧﺪﻋـﻪ ﻫـﺎي آﻧـﻲ ﺳﻴﺎﺳـﺘﻲ‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻗﻮي و ﻗﺎدر ﺑﻮد و ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺮداﻧﻲ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺧﻮد را ﻓﺪاي ﻣﻨـﺎﻓﻊ‬ ‫آن ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﻴﺎﺳﺘﻲ ﭼﻨﺎن دوراﻧﺪﻳﺸﺎﻧﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻫﺰار ﺳﺎل آﻳﻨﺪه را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﺮد‪ .‬راﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺳـﻦ‬ ‫و ﻣﺰاﻳﺎ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﻌﺼﺐ و ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ ﺑﺪون اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺳﻦ در آن زﻣﺎن ﻫﻴﭻ ﺟﻨﺒﺶ اﺻﻼﺣﻲ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺗﻮﻓﻴـﻖ‬ ‫ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎ □ ‪263‬‬

‫اﻣﺒﺮوز ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﺮﺻﺖ و اﻣﻜﺎن داﺷﺖ ﺗﺎ در ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﻲ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﭘﺪرش‪ ،‬ﻛـﻪ او ﻧﻴـﺰ اﻣﺒـﺮوز ﻧـﺎم‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﮔﻮﻟﻬﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻮد او ﻣﺤﺘﻤﻼً در ﺷﻬﺮ ﺗﺮو ‪ Treves‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ ﻛﻪ ﺷﻬﺮي ﺑﻮد ﻣﺮزي و در آﻧﺠﺎ ﻗﻮاي روﻣـﻲ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﺗﺠﺎوز ژرﻣﻨﻬﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺒﺮوز را در ﺳﻴﺰده ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ رم ﺑﺮدﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ‬ ‫ﻛﺎﻣﻞ دﻳﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺎﻳﺔ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺶ ﻣﺤﻜﻢ رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ رﺷﺪ رﺳﻴﺪ ﺑﻪ وﻛﺎﻟﺖ دﻋـﺎوي ﭘﺮداﺧـﺖ و‬ ‫در اﻳﻦ ﻛﺎر ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻓﺮاوان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در ﺳﻲ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري ﻟﻴﮕﻮرﻳﺎ ‪ Liguria‬و اﻣﻴﻠﻴﺎ ‪ Aemilia‬ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﭼﻬـﺎر‬ ‫ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﻲ روي ﮔﺮداﻧﻴﺪ و از ﻃﺮﻳﻖ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﻘﻒ ﻣﻴﻼن ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪ‪ .‬رﻗﻴﺐ وي در‬ ‫اﻳﻦ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻳﻚ ﻧﺎﻣﺰد آرﻳﻮﺳﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺒﺮوز ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﻮال دﻧﻴﻮي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻓﻘﻴﺮان و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﺑﺎﻗﻲ ﻋﻤـﺮ‬ ‫ﺧﻮد را وﻗﻒ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻛﺮد‪ ،‬و در اﻳﻦ راه ﮔﺎه ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺮات ﺑﺰرگ رو ﺑﻪ رو ﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ وي ﺑﻪ اﻧﮕﻴﺰة ﻋﻮاﻣﻞ دﻧﻴـﻮي‬ ‫اﻳﻦ راه را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻜﺮد‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ راﻫﺶ را ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ داﻧﺴﺖ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﮔـﺮ در ﺧـﺪﻣﺖ‬ ‫دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻫﻢ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬در آن زﻣﺎن ﺑﺮاي ﺟﻮﻻن دادن ﺗﻮﺳﻦ ﻛﻔﺎﻳﺖ و ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺧﻮﻳﺶ ‪ -‬ﺑﺪان ﺳﺎن ﻛﻪ در‬ ‫اﺟﺮاي وﻇﺎﻳﻒ اﺳﻘﻔﻲ ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﻴﺴﺮ ﺑﻮد ‪ -‬ﻣﻴﺪان ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻤﻲﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫در ُﻧﻪ ﺳﺎل اول دورة اﺳﻘﻔﻲ اﻣﺒﺮوز‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻏﺮب ﮔﺮاﺗﻴﺎن ‪ Gratian‬ﺑﻮدﻛﻪ ﻣﺮدي ﺑـﻮد ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ ﻣـﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﻘـﻮا‪،‬‬ ‫ﺳﻬﻞ اﻧﮕﺎر‪ .‬او ﺑﻪ ﺷﻜﺎر ﭼﻨﺎن دﻟﺒﺴﺘﻪ و ﺳﺮﮔﺮم ﺑﻮد ﻛﻪ دوﻟﺖ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳـﻴﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ ﻏﺎﺻﺒﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎﻛﺴﻴﻤﻮس ‪ Maximus‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ وي ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺗـﺎج و ﺗﺨـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺮادرش واﻟﻨﺘﻴﻨﻴﻦ ‪ Valentinian‬رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﺴﺮ ﺑﭽﻪاي ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮد‪ .‬در آﻏﺎز ﻛﺎر زﻣﺎم اﺧﺘﻴﺎر او در دﺳﺖ ﻣﺎدرش ژوﺳﺘﻴﻨﺎ‬ ‫زنِ اﻣﭙﺮاﺗﻮر واﻟﻨﺘﻴﻨﻴﻦ اول ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ژوﺳﺘﻴﻨﺎ ﻣﺬﻫﺐ آرﻳﻮﺳﻲ داﺷﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن او و اﻣﺒﺮوز ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﺳﻪ ﺗﻦ ﻗﺪﻳﺴﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ از آﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﺑﻴﺸﻤﺎري ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺴـﻴﺎر از آﻧﻬـﺎ ﻣﺤﻔـﻮظ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺎ درﺑﺎرة آﻧﺎن ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻛﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺟﺰ از ﭼﻨﺪ ﺗﻦ ﻣﻌـﺪود‪ ،‬از آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﺔ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺧﺒﺮ دارﻳﻢ‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ اﺻﻨﺎف ﻣﺮدم ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﺎﻣـﻪ ﻫـﺎﻳﺶ‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﺧﺼﻮص ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺮي و اﻧﻀﺒﺎط ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻳﺮوم ﻗﺪﻳﺲ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺧﻄﺎب ﺑﻪ دوﺷـﻴﺰﮔﺎن اﺳـﺖ و ﺑـﻪ‬ ‫آﻧﻬﺎ اﻧﺪرز ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻜﺎرت ﺧﻮد را ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺪارﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﺎﻟﺒﺘﺮﻳﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي اﻣﺒـﺮوز ﻗـﺪﻳﺲ ﺧﻄـﺎب‬ ‫ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮران اﺳﺖ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻮﺷﺰد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﭼﻪ ﻣﻮاردي و ﺟﻬﺎﺗﻲ در اﺟﺮاي وﻇﺎﻳﻒ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ؛ ﺑﺎ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺗﻬﻨﻴﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در اﻧﺠﺎم دادن وﻇﺎﻳﻔﺸﺎن ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﺒﺮوز ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﻞ آن اﻗﺪام ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه و ﻣﺠﺴﻤﺔ ﭘﻴـﺮوزي در رم ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﻛﻔﺮ در ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﺳﻨﺎﺗﻮرﻫﺎي رم ﺑﻴﺶ از ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﺟـﺎي ﻣﺎﻧـﺪه ﺑـﻮد و دﻳـﻦ رﺳـﻤﻲ در دﺳـﺖ اﺷـﺮاف‬ ‫روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻏﺮور اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﻳﺎن ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻨﻮس‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺠﺴﻤﺔ ﭘﻴـﺮوزي را از‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ژوﻟﻴﺎن ﻣﺮﺗﺪ آن را ﺑﺎز ﺑﻪ ﺳﺮ ﺟﺎﻳﺶ ﻛﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﮔﺮاﺗﻴـﺎن آن را ﺑـﺎز از آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﻳﻚ ﻫﻴﺌﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺳﻴﻤﺎﻛﻮس‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﺷﻬﺮ‪ ،‬از اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮد ﻛـﻪ آن ﻣﺠﺴـﻤﻪ را‬ ‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﺎﻳﺶ ﻧﺼﺐ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻴﻤﺎﻛﻮس‪ ،‬ﻛﻪ در زﻧﺪﮔﻲ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﺸﻲ ﺑﺎزي ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از اﻓﺮاد ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد ‪-‬‬ ‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻲ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬اﺷﺮاﻓﻲ‪ ،‬درس ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﻛﺎﻓﺮ‪ .‬وي در ﺳﺎل ‪ 382‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻋﺘﺮاﺿﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪ ﻛـﺮده ﺑـﻮد‬ ‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﮔﺮاﺗﻴﺎن از رم ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺗﺒﻌﻴﺪ دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ؛ زﻳﺮا ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ وي در ﺳﺎل ‪ 384‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار رم ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺟﺪ‪ ‬آن ﺳﻴﻤﺎﻛﻮﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺪر زن ﺑﻮﺋﺘﻴـﻮس ‪ Boethius‬ﺑـﻮد و در دورة اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﺗﺌﻮدورﻳـﻚ ﺷـﻬﺮت‬ ‫داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻨﺎﺗﻮرﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻋﺘﺮاض ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻣﺒﺮوز و ﭘﺎپ )داﻣﺎﺳﻮس ‪ (Damasus‬ﻛـﺎر ﺧـﻮد را ﻧـﺰد اﻣﭙﺮاﺗـﻮر از‬ ‫ﭘﻴﺶ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﮔﺮاﺗﻴﺎن‪ ،‬ﺳﻴﻤﺎﻛﻮس و ﺳﻨﺎﺗﻮرﻫﺎي ﻛﺎﻓﺮ از اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺟﺪﻳـﺪ‪ ،‬واﻟﻨﺘﻴﻨـﻴﻦ دوم‪ ،‬در ‪ 384‬ﻣـﻴﻼدي‬

‫‪ □ 264‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻛﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪ را ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺒﺮوز در رد اﻳﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻧﻮﺷﺖ و در آن ﺑـﻪ ﺑﻴـﺎن اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺗﻮدة ﻣﺮدم در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮد ﺗﻌﻬﺪ ﺧﺪﻣﺖ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﮔـﺮدن دارﻧـﺪ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﻧﻴـﺰ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬ ‫ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل وﻇﻴﻔﺔ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺮﻋﻬﺪه دارد‪ 1.‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﻣﮕﺬارﻳﺪ ﻛﺴﻲ از ﺟﻮاﻧﻲ ﺷﻤﺎ اﺳـﺘﻔﺎده ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ آن ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎﻳﻲ از ﺷﻤﺎ دارد ﻛﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ روح ﺷﻤﺎ اﺳﻴﺮ رﻳﺴﻤﺎن ﺧﺮاﻓﺎت او ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻞ ﺷـﻮق و ﺣـﺮارت او‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ درﺳﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺣﻤﺎﻳﺖ و دﻓﺎع ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺼ‪‬ﺮ و ﭘﺮﺣﺮارت ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ وي ﺑﺎ ﺷﻮر ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫از اﻣﻮر ﺑﻴﻬﻮده دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ «.‬اﻣﺒﺮوز ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮد ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺟﺒﺎر ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧـﻮردن در ﻗﺮﺑﺎﻧﮕـﺎه‪ ‬ﺑـﺖ ﻋـﺬاﺑﻲ‬ ‫اﻟﻴﻢ اﺳﺖ‪» .‬اﮔﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﺪﻧﻲ ﻣﻲ ﺑﻮد در آن ﺻﻮرت ﺣﻖ ﺟﻮاب ﺑﺮاي ﮔﺮوه ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ؛ ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮي دﻳﻨﻲ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻛﻪ اﺳﻘﻒ ﺷﻬﺮم در اﻳﻦ ﻣﻮرد ادﻋﺎﻳﻲ دارم‪ ...‬ﻣﺴﻠﻤﺎً اﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎن دﻳﮕﺮي ﺻﺎدر ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎ اﺳﻘﻔﻬﺎ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺳﻮﺧﺘﻦ ﺑﺴﺎزﻳﻢ و دم ﺑﺮﻧﻴﺎورﻳﻢ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ روزي ﺑـﻪ ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﺑﻴﺎﻳﻴـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻳـﺎ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻛﺸﻴﺸﻲ در آﻧﺠﺎ ﻧﺨﻮاﻫﻴﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﻳﺎ ﻛﺸﻴﺸﻲ را ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ درون راه ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد‪«.‬‬ ‫ﻧﺎﻣﺔ دﻳﮕﺮ ﺗﺬﻛﺮ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﻣﺼﺮف اﻣﻮري ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺛﺮوت ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻬﺎي ﻛﻔﺎر ﻫﺮﮔﺰ ﺑـﻪ آن‬ ‫ﻣﺼﺎرف ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎﻫﺪاري از ﻓﻘﺮا و ﻣﺴﺎﻛﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺎن ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﺮﺷﻤﺎرﻧﺪ ﻛـﻪ ﭼﻨـﺪ‬ ‫ﺑﻨﺪه را ﺑﺎز ﺧﺮﻳﺪهاﻧﺪ و ﭼﻨـﺪ ﻣﺴـﻜﻴﻦ ﻣﺴـﺘﻤﻨﺪ را اﻃﻌـﺎم ﻛـﺮدهاﻧـﺪ و ﺑـﺮاي ﭼﻨـﺪ ﺗﺒﻌﻴـﺪي ﻣﺎﻳﺤﺘـﺎج زﻧـﺪﮔﻲ ﻓـﺮاﻫﻢ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ؟« اﻳﻦ ﺳﺨﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻮد‪ ،‬و اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ آن را ﻛﺎﻣﻼً ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻏﺎﺻﺐ اوژﻧﻴﻮس ‪ Eugenius‬ﻛﻪ ﻃﺮﻓﺪار ﻛﻔـﺎر ﺑـﻮد ﺑـﺎر‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه و ﻣﺠﺴﻤﻪ را ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺖ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ اوژﻧﻴﻮس ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺌﻮدوﺳﻴﻮس در ‪ 394‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻌﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺣﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﻘﻒ اﻣﺒﺮوز در آﻏﺎز ﻛﺎر ﺑﺎ درﺑﺎر اﻣﭙﺮاﺗﻮري رواﺑﻂ ﺑﺴﻴﺎر دوﺳﺘﺎﻧﻪ داﺷﺖ و ﻳﻜﺒﺎر ﺑﻪ وي ﻣﺄﻣﻮرﻳـﺖ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻣﺤـﻮل‬ ‫ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﺎﻛﺴﻴﻤﻮس ﻏﺎﺻﺐ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻴﻢ ﺣﻤﻠﻪ اش ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻣﻲ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮود و ﺑﺎ وي ﻣﺬاﻛﺮه ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺎ دﻳـﺮي ﻧﮕﺬﺷـﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﺧﺘﻼف ﺷﺪﻳﺪي در ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﺮﻳﺲ ژوﺳﺘﻴﻨﺎ ﻛﻪ آرﻳﻮﺳﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮد درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ در ﺷﻬﺮ ﻣـﻴﻼن‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﺑﻪ آرﻳﻮﺳﻴﺎن واﮔﺬارده ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ اﻣﺒﺮوز درﺧﻮاﺳﺖ او را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺮدم ﺟﺎﻧﺐ اﻣﺒﺮوز را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﻧﺒـﻮه ﺧﻠـﻖ‬ ‫در ﻛﻠﻴﺴﺎ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان ﮔﻮت ﻛﻪ ﺧﻮد آرﻳﻮﺳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ اﻳـﻦ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﺮدم از در دوﺳﺘﻲ درآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺒﺮوز در ﻧﺎﻣﺔ ﭘﺮ ﺷﻮري ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺮش ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :3‬ﻛﻨﺘﻬﺎ و ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن ﻋـﻮام آﻣﺪﻧـﺪ و از‬ ‫ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﻓﻮراً ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻨﻢ و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺣﻖ ﺧﻮد را اﻋﻤﺎل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ در ﻳـﺪ‬ ‫ﻗﺪرت اوﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ وي آﻧﭽﻪ را ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻦ دارد از ﻣﻦ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ زﻣﻴﻦ و ﭘﻮل و ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰي‬ ‫از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻛﻪ از آنِ ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺗﺴﻠﻴﻢ آن اﺑﺎ ﻧﺪارم‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺎﻳﻤﻠﻚ ﻣﻦ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻓﻘﺮا دارد؛ اﻣﺎ ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﺪا دارﻧﺪ در ﻳﺪ ﻗﺪرت اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻠﻚ ﻣﻮروﺛﻲ ﻣﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻢ اﷲ ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﻴﺪ؛ اﮔﺮ ﺷـﺨﺺ ﻣـﺮا‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺗﺎ ﻓﻲاﻟﺤﺎل رواﻧﻪ ﺷﻮم‪ .‬آﻳﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻣﺮا ﺑﻪ زﻧﺠﻴﺮ ﺑﻜﺸﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﺪ؟ در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑـﺎ ﻛﻤـﺎل ﻣﻴـﻞ‬ ‫ﺣﺎﺿﺮم‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﻧﺒﻮه ﺧﻼﻳﻖ از ﺧﻮد دﻓﺎع ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺟﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﺮاﺑﻬﺎ ﭘﻨﺎه ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺮﺟﻴﺢ‬ ‫ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ﺧﻮﻧﻢ در راه اﻳﻦ ﻣﺤﺮاﺑﻬﺎ رﻳﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﻨﻴﺪم ﻣﺮدان ﻣﺴﻠﺢ ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﻛﻠﻴﺴﺎ اﻋﺰام ﺷـﺪه اﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً دﭼﺎر وﺣﺸﺖ و اﺿﻄﺮاب ﺷﺪم ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا در ﻧﺘﻴﺠﺔ دﻓﺎع ﻣﺮدم از ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻛﺸﺘﺎري واﻗﻊ ﺷﻮد ﻛﻪ آﺳﻴﺐ آن ﺑﻪ ﺗﻤﺎم‬ ‫ﺷﻬﺮ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬دﻋﺎ ﻛﺮدم ﻛﻪ ﻣﻦ زﻧﺪه ﻧﻤﺎﻧﻢ ﺗﺎ وﻳﺮاﻧﻲ ﺗﻤﺎم اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﺒﻴﻨﻢ‪«.‬‬

‫‪1. Epistle XVII.‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ را ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪3. Ibid, xx.‬‬

‫ﺳﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎ □ ‪265‬‬

‫اﻳﻦ ﺗﺮس اﻏﺮاق آﻣﻴﺰ ﻧﺒﻮد؛ زﻳﺮا ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ﮔﻮت ﻧﺎﮔﻬﺎن دﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي وﺣﺸـﻴﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ در ﻏﺎرت رم دﺳﺖ زدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻴﺮوي اﻣﺒﺮوز ﻧﺎﺷﻲ از ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ .‬وي را ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم را ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ او در ﭘﺎﺳـﺦ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻧﻜﺮدن آﻧﺎن در ﺣﺪود ﻗﺪرت ﻣﻦ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻟـﻴﻜﻦ آرام ﻧﮕﻬﺪاﺷـﺘﻦ آﻧـﺎن در دﺳـﺖ ﺧﺪاﺳـﺖ‪ «.‬اﻣﺒـﺮوز‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آرﻳﻮﺳﻴﺎن ﺟﺮأت ﻧﻜﺮد ﻗﺪم ﭘﻴﺶ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﺗـﻦ آرﻳﻮﺳـﻲ‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻪ وي رﺳﻤﺎً اﻣﺮ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪ ﻛﻪ در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﻗﻮة ﻗﻬﺮﻳﻪ ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﺮﺑﺎزان از ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﻗﻮة ﻗﻬﺮﻳﻪ ﺧﻮدداري ﻛﺮدﻧﺪ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﻋﻘـﺐ ﻧﺸـﻴﻨﻲ ﺷـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺒﺎرزه ﭘﻴﺮوزي ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺮاي اﺳﺘﻘﻼل ﺟﺎﻣﻌﺔ روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪ .‬اﻣﺒﺮوز ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اﻣﻮري ﻫﺴﺖ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ دوﻟـﺖ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺻﻠﻲ را ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺧﺘﻼف ﺑﻌﺪي وي ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺗﺌﻮدوﺳﻴﻮس ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻨﻴﺴﻪ اي از آنِ ﻳﻬﻮدﻳﺎن آﺗﺶ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد و ﻛﻨـﺖ ﻧﺎﺣﻴـﺔ ﺷـﺮﻗﻲ‬ ‫ﮔﺰارش داده ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻚ اﺳﻘﻒ ﻣﺤﻞ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﻣﺴﺒﺒﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﻲ آﺗـﺶ‬ ‫ﺳﻮزي ﻣﺠﺎزات ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ اﺳﻘﻒ ﻣﻘﺼﺮ‪ ،‬ﻛﻨﻴﺴﻪ را ﺑﺴﺎزد‪ .‬اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ ﺗﻘﺼﻴﺮ آن اﺳﻘﻒ را اﻧﻜﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻧﻪ اذﻋﺎن‪،‬‬ ‫ﻟﻜﻦ از اﻳﻨﻜﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﺿﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺟﺎﻧﺐ ﻳﻬﻮدﻳﺎن را ﻣﻲ ﮔﻴﺮد در ﺧﺸﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛـﻪ اﺳـﻘﻒ از‬ ‫ﻓﺮﻣﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﻨﺪ؛ در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ در ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﺧﻮد اﺻﺮار ورزد ﺷﻬﻴﺪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ و اﮔـﺮ ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﺷـﻮد‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﻨﺖ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮد ﻛﻪ ﺷﺨﺼﺎً ﻛﻨﻴﺴﻪ را ﺑﻪ ﺧﺮج ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ﻧﻮ ﺑﺴﺎزد ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ؟ در اﻳـﻦ‬ ‫ﺻﻮرت اﻣﭙﺮاﺗﻮر داراي ﻳﻚ واﻟﻲ ﻣﺮﺗﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﻣﻮال ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺑﻲدﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ‪» .‬آﻳﺎ در‬ ‫اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺪ از وﻳﺮاﻧﻪ ﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺑﻲدﻳﻨﻲ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد؟ و آﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺮاﺛﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺑﺮﻛـﺎت ﻧـﺎم‬ ‫ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﺑﻲدﻳﻨﺎن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدد؟« اﻣﺒﺮوز در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻄﻠـﺐ را ﭼﻨـﻴﻦ اداﻣـﻪ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬اﻣﭙﺮاﺗﻮرا‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻧﻀﺒﺎط ﻣﻠﻚ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺷﺪهاي‪ .‬در اﻳﻦ ﺻـﻮرت آﻳـﺎ ﻧﺸـﺎن دادن اﻧﻀـﺒﺎط‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺻﻴﺎﻧﺖ دﻳﻦ؟ واﺟﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻀﺎوت ﺑﻪ ﻧﻔﻊ دﻳﻦ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮرا‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻧﺸﻨﻴﺪه اي ﻛﻪ ﭼـﻮن‬ ‫ژوﻟﻴﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي ﻣﻌﺒﺪ اورﺷﻠﻴﻢ را ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﺎف ﻛﺮدن ﺳﻨﮓ و ﺧـﺎك آن ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ ﻃﻌﻤـﺔ‬ ‫ﺣﺮﻳﻖ ﺷﺪﻧﺪ؟«‬ ‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ وﻳﺮان ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﻨﻴﺴﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ روي ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﻣﺠـﺎزات و ﻣﻜﺎﻓـﺎﺗﻲ در ﭘـﻲ داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪاي اﺳﺖ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آﻧﻜﻪ ﻗﺪرت ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻚ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺿﺪ ﻳﻬﻮدي‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫اﺧﺘﻼف ﺑﻌﺪي ﻣﻴﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮر و اﻣﺒﺮوز ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ اﺧﻴﺮ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻛﺴﺐ آﺑﺮو و ﺣﺮﻣـﺖ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻮد‪ .‬در ﺳـﺎل ‪390‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺗﺌﻮدوﺳﻴﻮس در ﻣﻴﻼن ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﻋﻮام اﻟﻨﺎس در ﺗﺴﺎﻟﻮﻧﻴﻜﺎ ‪ Thessalonica‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪة ﭘﺎدﮔﺎن را‬ ‫ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺌﻮدوﺳﻴﻮس ﺑﺎ درﻳﺎﻓﺖ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ از ﺷﺪت ﺧﺸﻢ ﺑﻴﺘﺎب ﺷﺪ و ﻓﺮﻣﺎن اﻧﺘﻘﺎم دﻫﺸﺖ اﻧﮕﻴﺰي ﺻﺎدر ﻛـﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮدم در ﺳﻴﺮك ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﺮ ﺳﺮﺷﺎن رﻳﺨﺘﻨﺪ و دﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻛﺸـﺘﺎر ﮔﺸـﻮدﻧﺪ‪ ،‬و در اﻳـﻦ ﻛﺸـﺘﺎر‬ ‫ﺑﻲﺣﺴﺎب ﺣﺪاﻗﻞ ﻫﻔﺖ ﻫﺰار ﺗﻦ ﺗﻠﻒ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم اﻣﺒﺮوز ﻛﻪ از ﭘﻴﺶ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﻳﻦ ﻛﺎر ﻛﻮﺷـﻴﺪه وﻟـﻲ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻧﺎﻣﻪ اي ﻧﻮﺷﺖ ﻣﺸﺤﻮن از ﺷﻬﺎﻣﺖ و ﺷﺠﺎع ﭘﺮﺷﻜﻮه‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺻﺮﻓﺎً درﺑﺎرة اﺻـﻮل اﺧﻼﻗـﻲ‬ ‫ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در اﻳﻦ ﻳﻚ ﻣﻮرد دﻳﮕﺮ ﭘﺎي ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻼﻣﻲ و ﻗﺪرت ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪:‬‬ ‫»در ﺷﻬﺮ ﺗﺴﺎﻟﻮﻧﻴﻜﺎ ﻛﺎري ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﺳـﺎﺑﻘﻪ اي ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬و ﻣـﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻢ از وﻗـﻮع آن‬ ‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻢ؛ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻤﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از آن ﺑﻪ ﻛﺮات ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮدم‪ ،‬ﺗﺬﻛﺮ دادم ﻛﻪ اﻳـﻦ ﻋﻤـﻞ‪،‬‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻓﺠﻴﻌﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪«.‬‬

‫‪ □ 266‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫داود ﺑﻪ ﻛﺮات ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﻲﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﮔﻨﺎه ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﺪاﻣﺖ اﻋﺘﺮاف ﻣـﻲﻛـﺮد‪ 1.‬آﻳـﺎ ﺗﺌﻮدوﺳـﻴﻮس ﻧﻴـﺰ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؟ اﻣﺒﺮوز ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‪» :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺟﺮأت ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻔﺎره ﻧﺨﻮاﻫﻢ داﺷـﺖ‪ .‬آﻳـﺎ‬ ‫آﻧﭽﻪ ﭘﺲ از رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﺧﻮن ﻳﻚ ﺗﻦ ﺑﻴﮕﻨﺎه ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﺧﻮن ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﺜﻴﺮ از ﺑﻴﮕﻨﺎﻫﺎن ﻣﺠـﺎز‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر از ﻛﺮدة ﺧﻮد ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺟﺒ‪‬ﺔ ارﻏﻮاﻧﻲ ﻋﻼﻣـﺖ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري را از ﺗـﻦ ﺑـﻪ در آورده ﺑـﻮد‪ ،‬در‬ ‫ﻛﺎﺗﺪرال ﻣﻴﻼن در ﻣﻸ ﻋﺎم آﻳﻴﻦ اﺳﺘﻐﻔﺎر را ﺑﻪ ﺟﺎ آورد و از آن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎ در ﮔﺬﺷﺘﻨﺶ در ﺳﺎل ‪ 395‬ﺑﺎ اﻣﺒـﺮوز اﺧﺘﻼﻓـﻲ‬ ‫ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺒﺮوز در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاري ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺟﻬﺎت دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﻮد‪ .‬او ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳـﺎﻳﺮ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن‬ ‫روﺣﺎﻧﻲ رﺳﺎﻟﻪ اي در ﺗﻤﺠﻴﺪ ﺑﻜﺎرت و رﺳﺎﻟﺔ دﻳﮕﺮي در ﺗﺤﺬﻳﺮ از ازدواج ﺑﺎ زﻧﺎن ﺑﻴﻮه ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟـﺎﻳﻲ را‬ ‫ﺑﺮاي ﻛﺎﺗﺪرال ﺗﺎزة ﺧﻮد اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮده ﺑﻮد ﻓﻮراً دو اﺳﻜﻠﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ در آﻧﺠﺎ ﻛﺸﻒ ﺷﺪ ) و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺒﺮوز در ﺧﻮاب ﺧﺒﺮ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ(‪ ،‬و ﺑﻌﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺳﻜﻠﺘﻬﺎ اﻋﺠﺎز ﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻣﺒﺮوز اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﺳـﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ دو‬ ‫ﺗﻦ از ﺷﻬﻴﺪان ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي او ﻣﻌﺠﺰات دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و او ﺑﺎ ﺗﻤﺎم آن ﺧﻮشﺑـﺎوري ﻛـﻪ‬ ‫وﺟﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻋﺼﺮ اوﺳﺖ از آن ﻣﻌﺠﺰات ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪ .‬اﻣﺒـﺮوز ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺤﻘـﻖ از ﻳـﺮوم و ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺣﻜـﻴﻢ از‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪاش ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاري ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت و ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺖ‬ ‫ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻃﺮاز اول را اﺣﺮاز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﺮوم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﺮﺟﻢ »ﻣﺘﻦ راﻳﺞ« ﻻﺗﻴﻨﻲ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ (Vulgate) ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﺗﺮﺟﻤـﺔ‬ ‫رﺳﻤﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ از ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺬﻛﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎن وي ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺮاي اﻃـﻼع از‬ ‫»ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ« ﺑﻪ »ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﺒﻌﻴﻨﻲ« ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﻮارد ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﻋﺒﺮي آن اﺧـﺘﻼف داﺷـﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ ﭘﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫دﻳﺪﻳﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺪﻳﻦ ﭘﻨﺪار ﭘﺎي ﺑﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از زﻣـﺎن ﻃﻠـﻮع ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﻣﺘـﻮن ﻋﺒـﺮي را‪ ،‬در آن‬ ‫ﻣﻮاﺿﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﻇﻬﻮر ﻣﺴﻴﺢ را ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺻـﺤﻴﺢ و دور از ﺣـﺐ و‬ ‫ﺑﻐﺺ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻳﺮوم ﻧﻴﺰ آن را ﻗﻮﻳﺎً رد ﻛﺮد‪ .‬وي ﻛﻤـﻚ ﻣﺮﺑﻴـﺎن ﻳﻬـﻮدي را ﻛـﻪ از ﺑـﻴﻢ‬ ‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﺑﺪو ﻳﺎري ﻣﻲدادﻧﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻳﺮوم در دﻓﺎع از ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤﻠﺔ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻫـﺮ ﻛـﺲ در اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮود از ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ «.‬ﭼﻮن وي ﻣﺘﻨﻲ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﻣﻌﺘﺒـﺮ ﻣـﻲ داﻧﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﺔ وي در آﻏﺎز ﻛﺎر ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ روﺑﺮو ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎز ﻛـﺮد و اﻳـﻦ ﭘﻴـﺮوزي ﺗـﺎ ﺣـﺪي‬ ‫ﻣﺪﻳﻮن ﺣﻤﺎﻳﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ از آن ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻬﻤﻲ از‬ ‫ﻣﺘﻮن اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻳﺮوم در ‪ - 345‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﭘﺲ از اﻣﺒﺮوز ‪ -‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻟﺪ او ﺷﻬﺮي ﺑﻮد در ﺣﻮاﻟﻲ اﻛﻴﻠﻴـﺎ ‪ Aquileia‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺎم اﺳﺘﺮﻳﺪون ‪ Stridon‬ﻛﻪ در ‪ 377‬ﺑﺎ ﺣﻤﻠﺔ ﮔﻮﺗﻬﺎ وﻳﺮان ﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادة وي ﻣﺮﻓﻪ ﺑﻮد وﻟﻲ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤـﻲ رﻓـﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﺮوم ﺑﻪ رم رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎن ﭘﺮداﺧﺖ و زﻧﺪﮔﻲ ﮔﻨﺎه آﻟﻮدي داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺳﻔﺮي در ﻛﺸـﻮر‬ ‫ﮔﻮل در اﻛﻴﻠﻴﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷﺪ و در ﺳﻠﻚ رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺸﺎن در آﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﻣﺪت ﭘﻨﺞ ﺳﺎل را ﺑﻪ ﺻـﻮرت راﻫﺒـﻲ ﻣﻨـﺰوي‬ ‫در ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺳﻮرﻳﻪ ﮔﺬراﻧﺪ‪» :‬زﻧﺪﮔﻲ وي در ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺗﻮﺑﻪ و اﻧﺎﺑﺔ ﺷﺪﻳﺪ و اﺷﻚ و آه و ﻓﻐﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮاﺗﺮ ﺧﻠﺴـﻪ‬ ‫و ﺟﺬﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آن ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬و وﺳﻮﺳﺔ ﺧﺎﻃﺮات زﻧﺪﮔﻲ رم‪ .‬وي در ﺣﺠﺮه ﻳﺎ ﻣﻐﺰه اي ﻣﻲ زﻳﺴـﺖ و ﻧـﺎن روزاﻧـﻪ اش را‬

‫‪ .1‬اﻳﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ »ﻛﺘﺎب ﺳﻤﻮﺋﻴﻞ ﻧﺒﻲ« ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ ﻛﺘﺐ ﻣﻘﺪس را ﺑﺮ ﺿﺪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﺳﺮاﺳـﺮ ﻗـﺮون‬ ‫وﺳﻄﻲ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ و ﺣﺘﻲ در ﺟﺪال ﻣﻴﺎن ﭘﻴﻮرﺗﻴﺎﻧﻬﺎي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺎ ﺳﻠﺴﻠﺔ اﺳﺘﻮارت ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺮح ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً در آﺛـﺎر ﻣﻴﻠﺘـﻮن ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ آن اﺷـﺎره‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎ □ ‪267‬‬

‫ﺧﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آورد و ﭘﻼس ﻣﻲ ﭘﻮﺷﻴﺪ‪ 1«.‬ﭘﺲ از اﻳﻦ دوره ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺳﻔﺮ ﻛﺮد‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﺎل ﻧﻴﺰ در رم ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑـﺮد‬ ‫و در آﻧﺠﺎ دوﺳﺖ و ﻣﺸﺎور ﭘﺎپ داﻣﺎﺳﻮس ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﺸﻮﻳﻖ او ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﺮوم ﻗﺪﻳﺲ در ﻣﺪت ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺴﺎن ﻣﺸﺎﺟﺮه و ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫وي درﺑﺎرة رﻓﺘﺎر ﭘﻄﺮس‪ ،‬ﻛﻪ از ﻗﺮار ﮔﻔﺘﺔ ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل در »ﻏﻼﻃﻴﺎن دوم« ﻣﺸﻜﻮك ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﺸﺎﺟﺮه‬ ‫ﻛﺮد؛ ﺑﺮ ﺳﺮ اورﻳﮕﻦ از دوﺳﺖ ﺧﻮد روﻓﻴﻨﻮس ‪ Rufinus‬ﺑﺮﻳﺪ؛ و در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﭘﻼﮔﻴﻮس ﺑﻪ ﺣﺪي ﻣﺼ‪‬ﺮ و ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﺻﻮﻣﻌﻪ اش ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﺔ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻋﻮام اﻟﻨﺎس ﭘﻼﮔﻴﻮﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ داﻣﺎﺳﻮس ﺑـﺎ ﭘـﺎپ ﺟﺪﻳـﺪ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﺸﺎﺟﺮه ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬وي در ﻣﺪت اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد در رم ﺑﺎ ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ از ﺑﺎﻧﻮان ﻛﻪ اﺷﺮاﻓﻲ و ﻫﻢ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻮدﻧﺪ آﺷﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻳﺮوم ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ را وادار ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻠﻚ رﻳﺎﺿﺖ و رﻫﺒﺎﻧﻴﺖ درآﻳﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎپ ﺟﺪﻳﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از دﻳﮕـﺮان از اﻳـﻦ ﻛـﺎر‬ ‫ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻠﻞ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻳﺮوم رم را ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺑﻴﺖاﻟﻠﺤﻢ رﻫﺎ ﻛﺮد و از ‪ 386‬ﺗﺎ زﻣـﺎن ﻣـﺮﮔﺶ در ‪420‬‬ ‫در آن ﺷﻬﺮ زﻳﺴﺖ‪.‬‬ ‫در ﻣﻴﺎن زﻧﺎن ﻣﺘﺸﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ او ﮔﺮوﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ دو ﺗﻦ ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮﻧﺪ و اﻳﻦ دو ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺑﻴﻮه زﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘـﺎوﻻ ‪Paula‬‬ ‫و دﺧﺘﺮش ﺑﻪ ﻧﺎم اوﺳﺘﻮﺷﻴﻮم ‪ .Eustochium‬ﻫﺮ دوي اﻳﻦ ﺑﺎﻧﻮان در ﺳﻔﺮ ﻋﺠﻴﺐ ﻳﺮوم ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻠﺤﻢ ﻫﻤﺮاه او رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺎﻧﻮان ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي اﺷﺮاﻓﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻧﺴﺎن ﻧﺎﭼﺎر اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در رﻓﺘﺎر و راﺑﻄﺔ ﻳﺮوم ﻗﺪﻳﺲ‬ ‫ﺑﺎ آﻧﺎن رﻧﮕﻲ از ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺎوﻻ در ﺑﻴﺖاﻟﻠﺤﻢ درﮔﺬﺷـﺖ ﻳـﺮوم ﻗﻄﻌـﻪاي ﺑـﺮاي ﺳـﻨﮓ‬ ‫ﻣﺰارش ﺳﺮود‪ ،‬از اﻳﻦ ﻗﺮار‪:‬‬ ‫در اﻳﻦ ﮔﻮر ﻳﻜﻲ از زادﮔﺎن ﺳﻴﭙﻴﻮن آرﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از دﺧﺘﺮان ﺧﺎﻧﺪان ﺷﻬﺮ ﭘﺎوﻟﻴﻦ‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻧﻮادﮔﺎن ﮔﺮاﻛﻮﺳﻬﺎ‪،‬‬ ‫از ﻧﺴﺐ آﮔﺎﻣﻤﻨﻮن‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎﻧﻮ ﭘﺎوﻻ آرﻣﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻧﻮر ﭼﺸﻢ واﻟﺪﻳﻨﺶ ﺑﻮد و اوﺳﺘﻮﺷﻴﻮم‬ ‫دﺧﺘﺮ اوﺳﺖ‪ ،‬و او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ زن روﻣﻲ اﺳﺖ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺴﻴﺢ ﻣﺸﻘﺖ زﻳﺴﺘﻦ در ﺑﻴﺖاﻟﻠﺤﻢ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻳﺮوم ﺑﻪ اوﺳﺘﻮﺷﻴﻮم ﺧﻮاﻧﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺮوم راﺟﻊ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺑﻜﺎرت ﺑﻪ زﺑـﺎن ﺑﺴـﻴﺎر ﺻـﺮﻳﺢ و ﺑـﺎ ذﻛـﺮ‬ ‫ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﻪ وي ﭘﻨﺪ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬وي ﻣﻌﻨﻲ دﻗﻴﻖ و ﻣﻮﺿﻌﻲ ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﻤﺜﻴﻼت »ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ« را ﺑﺮاي او ﺷﺮح ﻣﻲدﻫـﺪ و ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ ﻋﺮﻓﺎن ﺷﻬﻮاﻧﻲ ﻟﺬات زﻧﺪﮔﻲ رﻫﺒﺎﻧﻲ را ﻣﻲﺳﺘﺎﻳﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ راﻫﺒﻪ »ﻋﺮوس ﻣﺴﻴﺢ« اﺳﺖ و اﻳﻦ ازدواج را ﻏـﺰل‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﻲ ﺳﺘﺎﻳﺪ‪ .‬در ﻧﺎﻣﺔ ﻣﻔﺼﻠﻲ ﻛﻪ ﻳﺮوم ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن اوﺳﺘﻮﺷﻴﻮم ﺑﻪ ﻣﺎدر او ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣـﮋدة ﺟـﺎﻟﺒﻲ ﺑـﻪ وي‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬آﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ او ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﻤﺴﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ]ﻣﺴﻴﺢ[ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺳﺮﺑﺎز ﺷﻤﺎ را ﺧﺸـﻤﮕﻴﻦ ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ؟ او‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ارزاﻧﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺷﻤﺎ اﻛﻨﻮن ﻣﺎدرزن ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻴﺪ‪«.‬‬ ‫در ﻫﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اوﺳﺘﻮﺷﻴﻮم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﻛﺎري ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﻠﻮت اﺗﺎﻗﺘﺎن ﻫﻤﻮاره ﻧﮕﺎﻫﺒﺎن ﺷـﻤﺎ ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﻛـﺎري ﻛﻨﻴـﺪ ﻛـﻪ داﻣـﺎد در درون وﺟﻮدﺗـﺎن ﺑـﺎ ﺷـﻤﺎ‬ ‫درآﻣﻴﺰد‪ .‬آﻳﺎ دﻋﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﺪ؟ اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺎ داﻣﺎد ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس را ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ اﮔﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴـﺪ‬ ‫‪1. Seleci Library of Nicene and Post-Nicene Fathers, Vol VI, p. 17.‬‬ ‫‪2. Ibid, p. 212.‬‬ ‫‪3. Ibid, p. 30.‬‬

‫‪ □ 268‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاب ﺷﻤﺎ را در ﻣﻲ رﺑﺎﻳﺪ او ﭘﺸﺖ‪ ‬در ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷـﻮد و دﺳـﺘﺶ را از روزﻧـﺔ در ﺑـﻪ‬ ‫درون ﻣﻲ آورد و ﻗﻠﺐ ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي او ﺑﻪ ﺗﭙﺶ در ﻣﻲ آﻳﺪ و ﺷﻤﺎ ﺑﻴﺪار ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ‪ :‬ﻣـﻦ ﺑﻴﻤـﺎر ﻋﺸـﻘﻢ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه او ﺟﻮاب ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻏﻲ ﻣﺤﺼﻮر و ﭼﺸﻤﻪاي ﻣﺴﺪود و ﻓﻮارهاي ﻣﻤﻬﻮر اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫در ﻫﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺲ از آﻧﻜـﻪ ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦ را از ﺧﻮﻳﺸـﺎن و دوﺳـﺘﺎن ﺑﺮﻳـﺪه اﺳـﺖ ‪» -‬و از اﻳـﻦ‬ ‫دﺷﻮارﺗﺮ‪ ،‬از ﺧﻮراﻛﻬﺎي ﻟﺬﻳﺬ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﻌﺘﺎد ﺑﻮدم« ‪ -‬ﻫﻨﻮز ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ از ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺧﻮد دل ﺑﺮﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ‬ ‫را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻣﻲ ﺑﺮد‪» .‬و ﻣﻦ ﻛﻪ ﻣﺮدي ﺑﻴﻨﻮا ﺑﻮدم روزه ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﺲ از آن ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧـﺪن‬ ‫آﺛﺎر ﺳﻴﺴﺮو اﺟﺮ ﺧﻮد را ﺿﺎﻳﻊ ﻛﻨﻢ‪ «.‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷـﺒﺎﻧﻪ روز ﺗﻮﺑـﻪ و ﻧـﺪاﻣﺖ ﺑـﺎز ﺳـﻘﻮط ﻣـﻲ ﻛـﺮد و آﺛـﺎرﭘﻼوﺗﻮس‬ ‫‪ Plautus‬را ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻫﻮﺳﺮاﻧﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي اﻧﺒﻴﺎ در ﻧﻈﺮش »ﺧﺸﻚ و ﻣﻨﺰﺟﺮ ﻛﻨﻨﺪه« ﺟﻠﻮه ﻣـﻲﻛـﺮد‪ .‬ﺗـﺎ‬ ‫آﻧﻜﻪ ﻳﻜﺒﺎر در ﺣﺎل ﺗﺐ روز ﻣﺤﺸﺮ را در ﺧﻮاب ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ و ﻣﺴﻴﺢ از او ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﻛﻴﺴﺖ و او در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﺖ و ﺟﻮاب ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ‪» :‬دروغ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻮ ﭘﻴﺮو ﺳﻴﺴﺮو ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﻴﺮو ﻣﺴﻴﺢ‪ «.‬و ﻓﺮﻣﺎن ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺿﺮب ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ او را اﺻﻼح ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻳﺮوم در ﺧﻮاب ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﺸﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﺑﺎراﻟﻬﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﻛﺘـﺐ دﻧﻴـﻮي در‬ ‫ﺗﻌﻠﻖ ﺧﻮد ﻧﮕﺎه دارم ﻳﺎ اﮔﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺐ را ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ ،‬وﺟﻮد ﺗﻮ را اﻧﻜﺎر ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻢ‪ «.‬وي اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻮاب‪» ،‬ﺧﻮاب‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻳﺎ رؤﻳﺎي ﻳﺎوهاي ﻧﺒﻮد‪«.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل‪ ،‬در ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻳﺮوم ﻛﻤﺘﺮ از آﺛﺎر ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟـﻲ ﭘـﺲ از‬ ‫ﭼﻨﺪي ﺑﺎز وي در داﻣﻦ آﺛﺎر وﻳﺮژﻳﻞ و ﻫﻮراس و ﺣﺘﻲ اوﻳﺪ ﺳﻘﻮط ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ اﺷـﻌﺎر را از‬ ‫ﺣﺎﻓﻈﺔ ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺧﺎﺻﻪ آﻧﻜﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﻓﻌﺎت ﺗﻜﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻳﺮوم ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ اﺛﺮ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻣﻦ ﺳﺮاغ دارم اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ را ﻛـﻪ در ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺳـﻘﻮط اﻣﭙﺮاﺗـﻮري رم ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫‪2‬‬ ‫آﻣﺪه ﺑﻮد ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 396‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﻓﺎﺟﻌﺎت زﻣﺎن ﺧﻮد ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻢ ﺗﻨﻢ ﻣﻲﻟﺮزد‪ .‬ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮن روﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻫﺮ روز در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﻴﺎن ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ و ﺟﺒﺎل آﻟﭗ رﻳﺨﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﻴﺘﻴﺎ و ﺗﺮاس و ﻣﻘﺪوﻧﻴﻪ و داﺳـﺒﺎ و ﺗﺴـﺎﻟﻲ و اﻛﺎﺋﻴـﺎ و‬ ‫اﭘﻴﺮوس و داﻟﻤﺎﺗﻴﺎ و ﭘﺎﺗﻮﻧﻴﺎس‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﻮﺗﻬﺎ و ﺳﺎرﻣﺎﺗﻴﻬﺎ و ﻛﺎدﻳﻬﺎ و آﻟﻨﻬـﺎ و ﻫﻮﻧﻬـﺎ و واﻧـﺪاﻟﻬﺎ و ﻣﺎرﭼﻴﻬـﺎ ﻏـﺎرت‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬دﻧﻴﺎي روﻣﻲ در ﺣﺎل ﺳﻘﻮط اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻬﺬا ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺳﺮ ﻓﺮود آوردن ﮔﺮدن ﺧﻮد را اﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻧﮕـﻪ ﻣـﻲدارﻳـﻢ‪ .‬آﻳـﺎ‬ ‫ﺑﺮاي ﻗﺮﻧﻄﻴﺎن ﻳﺎ آﺗﻨﻴﺎن ﻳﺎ ﻻﻛﺪوﻧﻴﺎن ﻳﺎ آرﻛﺎدﻳﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﺮ ﻛﺪام از اﻗﻮام ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻛﻨـﻮن ﻛـﻪ وﺣﺸـﻴﺎن ﺑـﺮ آﻧـﺎن ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﭼﻪ ﻧﺸﺎﻧﻲ از ﺷﺠﺎﻋﺖ و دﻟﻴﺮي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؟ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ از ﭼﻨﺪ ﺷﻬﺮ ﻧﺎم ﺑـﺮدم؛ وﻟـﻲ اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮﻫﺎ ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ‬ ‫دوﻟﺘﻬﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ وﺣﺸﻴﮕﺮي ﻫﻮﻧﻬﺎ را در اروﭘﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و آﻧﮕﺎه ﻧﺎﻣﻪ را ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﻲ دﻫـﺪ‪» :‬ﺑـﺮاي اداي ﺣـﻖ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ زﺑﺎن ﺗﻮﺳﻴﺪﻳﺪس و ﺳﺎﻟﻮﺳﺖ ‪ Sallust‬اﻟﻜﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻫﻔﺪه ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻪ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف رم ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»دﻧﻴﺎ ﺑﻪ وﻳﺮاﻧﻪ اي ﻣﺒﺪل ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬آري! و ﭼﻪ ﻧﻨﮕﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﻣـﺎ ﻫﻨـﻮز زﻧـﺪه و ﺷـﻜﻮﻓﺎﻧﻨﺪ‪ .‬آن‬ ‫ﺷﻬﺮ ﺷﻬﻴﺮ‪ ،‬آن ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ ،‬ﻃﻌﻤﺔ ﺣﺮﻳﻘﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﺷﺪ‪ .‬و دﻳﮕﺮ ﻧﻘﻄﻪ اي ﺑـﺮ روي زﻣـﻴﻦ ﻧﻤﺎﻧـﺪ ﻛـﻪ روﻣﻴـﺎن‬ ‫ﺑﺪاﻧﺠﺎ آواره ﻧﮕﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻘﺪس ﺑﻮدﻧﺪ اﻛﻨﻮن ﺗﻠﻬﺎﻳﻲ از ﺧﺎك و ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤـﻪ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﮔﺮد ﮔﺮدآوردن ﻣﺎل ﻣﻲﭼﺮﺧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛـﻪ ﮔـﻮﻳﻲ ﻓـﺮدا ﺧـﻮاﻫﻴﻢ ﻣـﺮد‪ ،‬و ﭼﻨـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫‪ .1‬اﻳﻦ دﺷﻤﻨﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎ ادﺑﻴﺎت ﻛﺎﻓﺮان ﺗﺎ ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ در ﺳﺮاﺳﺮ اروﭘﺎ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در اﻳﺮﻟﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻣﺮدﻣﺎﻧﺶ ﺧﺪاﻳﺎن ااﻟﻤﭙﻲ را ﻫﺮﮔﺰ‬ ‫ﻧﻤﻲ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻴﺰ از آن ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﺎﻛﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫‪2. Letter IX.‬‬ ‫‪3. Letter cXXVIII.‬‬

‫ﺳﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎ □ ‪269‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎي دﻧﻴﻮي ﻣﺸﻐﻮﻟﻴﻢ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ اﻟﻲاﻻﺑﺪ رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن اﻓﻜﻨﺪه اﻳﻢ‪ .‬دﻳﻮارﻫﺎ و ﺳـﻘﻔﻬﺎ و ﺳـﺘﻮﻧﻬﺎ از‬ ‫ﻃﻼ ﻣﻲدرﺧﺸﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻬﺬا ﻣﺴﻴﺢ در ﻗﺎﻟﺐ ﻓﻘﻴﺮان و ﻣﺴﻜﻴﻨﺎن‪ ،‬ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﮔﺮﺳﻨﻪ در ﭘﺲ درﻫﺎي ﻣﺎ ﺟﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ را ﻳﺮوم ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺼﺎدف در ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ دوﺳﺘﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺰم داﺷـﺘﻪ دﺧﺘـﺮ ﺧـﻮد را ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺳﻠﻚ دﺧﺘﺮان ﻋﺬرا درآورد‪ ،‬و ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻧﺎﻣﻪ در ﺧﺼﻮص ﻗﻮاﻋﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺗﺮﺑﻴﺖ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ دﺧﺘﺮان‬ ‫رﻋﺎﻳﺖ ﺷﻮد‪ .‬و اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻋﻤﻴﻘﻲ ﻛﻪ ﻳﺮوم درﺑﺎرة ﺳﻘﻮط دﻧﻴﺎي ﻗﺪﻳﻢ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫـﺪ‬ ‫در ﻧﻈﺮ وي ﺣﻔﻆ ﺑﻜﺎرت ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﭘﻴﺮوزي ﺑﺮ ﻫﻮﻧﻬﺎ و واﻧﺪاﻟﻬﺎ و ﮔﻮﺗﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﻓﻜﺎر ﻳﺮوم ﻫﺮﮔـﺰ و ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ روي ﻣﺘﻮﺟـﻪ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻤﻲﮔﺮدد؛ ﻫﺮﮔﺰ زﻳﺎﻧﻬﺎي ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ را ﺑﺎز ﻧﻤﻲﻧﻤﺎﻳﺪ؛ ﻫﺮﮔﺰ ﺧﻄﺮات ﺗﻜﻴﻪ داﺷﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﭙﺎه وﺣﺸﻲ را‬ ‫ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲ دﻫﺪ‪ .‬و اﻳﻦ اﻣﺮ در ﻣﻮرد اﻣﺒﺮوز و اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬راﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺒﺮوز ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺎي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻣﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ و ﻗﻮﻳﺘﺮﻳﻦ ﻣﻐﺰﻫـﺎي زﻣـﺎن‬ ‫ﺗﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺪ از ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻧﻴﻮي ﺑﻪ دور ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺟﺎي ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري دﭼﺎر اﻧﺤﻄﺎط و وﻳﺮاﻧﻲ ﺷـﻮد‪ .‬از ﻃـﺮف‬ ‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﺎب ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺮدم و ﺗﻮاﻧﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ اﻣﻴﺪﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ در ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫اﻣﻴﺪﻫﺎي دﻧﻴﻮي ﺑﻴﻬﻮده ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴﻴﻨﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻧﻘﻄـﺔ ﻧﻈـﺮ در »ﺷـﻬﺮ ﺧـﺪا«‪ ،‬ﻋـﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦِ‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﻦ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ درﺑﺎرة ﺷﺨﺺ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ و ﺑﺤﺚ درﺑـﺎرة ﻓﻠﺴـﻔﻪ و اﻟﻬﻴـﺎت او را ﺑـﻪ ﻓﺼـﻞ‬ ‫آﻳﻨﺪه ﻣﺤﻮل ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ در ‪ ،358‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻪ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻳﺮوم و ﭼﻬﺎرده ﺳﺎل ﭘﺲ از اﻣﺒﺮوز ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ .‬وي از اﻫﺎﻟﻲ آﻓﺮﻳﻘﺎي روﻣﻲ‬ ‫ﺑﻮد و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد‪ .‬ﻣﺎدرش ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﭘﺪرش ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻣـﺪﺗﻲ ﭘﻴـﺮو‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺎﻧﻮي ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺷﺪ و در ﺷﻬﺮ ﻣﻴﻼن ﺑﻪ دﺳﺖ اﻣﺒﺮوز ﻏﺴـﻞ ﺗﻌﻤﻴـﺪ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬در ﺣـﺪود ﺳـﺎل ‪396‬‬ ‫اﺳﻘﻒ ﺷﻬﺮ ﻫﻴﭙﻮ ‪ Hippo‬در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻛﺎرﺗﺎژ )ﻗﺮﻃﺎﺟﻨﻪ( ﺷﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺶ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 430‬در ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﺎ از اوان زﻧﺪﮔﻲ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه اي اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﻏﺎﻟﺐ ﻋﻠﻤﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ در دﺳﺖ اﺳﺖ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫او در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻋﺘﺮاﻓﺎت« از اﻳﻦ دورة زﻧﺪﮔﻴﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬از اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب اﺷـﺨﺎص ﻧﺎﻣـﺪاري ﺗﻘﻠﻴـﺪ‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﺎﻳﺪ روﺳﻮ و ﺗﻮﻟﺴﺘﻮي را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬و ﻣـﻦ ﮔﻤـﺎن ﻧﻤـﻲﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ ﭘـﻴﺶ از »اﻋﺘﺮاﻓـﺎت«‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﻴﺎس ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ از ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻬﺎت ﺷـﺒﻴﻪ ﺗﻮﻟﺴـﺘﻮي‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﺣﻴﺚ ﻗﺪرت اﻧﺪﻳﺸﻪ از او ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﺮدي ﺑﻮد ﭘﺮ ﺷﻮر و ﺳﻮداﻳﻲ و در ﺟﻮاﻧﻲ از ﺳﺮﻣﺸﻖ زﻫﺪ و ﭘﺮﻫﻴـﺰ‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻓﺮاوان داﺷﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﻴﺮوﻳﻲ دورﻧﻲ و ﻓﻄﺮي او را در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲ راﻧﺪ‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﻮﻟﺴـﺘﻮي در‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎي آﺧﺮ ﻋﻤﺮ دﭼﺎر ﻧﻮﻋﻲ وﺳﻮاس ﮔﻨﺎه ﺷﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ زﻧﺪﮔﻴﺶ را ﺳﺨﺖ و ﺧﺸﻦ و ﻓﻠﺴﻔﻪاش را ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫وي ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﻤﺎم ﺑﺎ اﻧﻮاع اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪ؛ و ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧـﻮد وي‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻳﺎﻧﺴﻨﻴﻮس ‪ Jansenius‬ﺗﻜﺮار ﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺤﺮاف و اﻟﺤـﺎد اﻋـﻼم ﺷـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺗـﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ او را اﺗﺨﺎذ ﻧﻜﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺻﺤﺖ و اﻋﺘﺒﺎر آﻧﻬﺎ را ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﻗﺮار ﻧﺪاد‪.‬‬ ‫از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ وﻗﺎﻳﻊ زﻧﺪﮔﻲ او ﻛﻪ در »اﻋﺘﺮاﻓﺎت« آﻣﺪه واﻗﻌـﻪ اي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻛـﻮدﻛﻴﺶ رخ ﻧﻤـﻮده و او را از ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫ﻛﻮدﻛﺎن ﻣﻤﺘﺎز ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً وي ﺑﺎ ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ از ﻛﻮدﻛﺎن ﻫﻤﺴﺎل ﺧﻮد ﻣﻴﻮه ﻫﺎي درﺧﺖ ﮔﻼﺑﻲ ﻳﻜـﻲ از ﻫﻤﺴـﺎﻳﮕﺎن را‬ ‫ﻏﺎرت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺳﻬﻞ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮدﺷﺎن ﮔﻼﺑﻲﻫﺎي ﺑﻬﺘﺮ از آن ﻫﻢ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ‬ ‫در ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﻤﺮش اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺧﺒﺎﺛﺘﻲ ﻓﻮق ﺗﺼﻮر ﻣﻲاﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻣﻲﺑﻮد ﻳﺎ وﺳﻴﻠﺔ دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي ﺑﻪ ﭼﻨـﮓ آوردن‬ ‫ﮔﻼﺑﻲ ﻧﻤﻲداﺷﺖ ﺑﺎز ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺪﻳﻦ ﺑﺪي ﻧﻤﻲﺑﻮد؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺪان ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺎﺟﻨﺴﻲ ﻣﺤﺾ ﺑـﻮده ﻛـﻪ از‬ ‫ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺧﺒﺎﺛﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﺒﺎﺛﺖ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﻴﻦ اﻣـﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻋﻤـﻞ را ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ در ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻧﻤﻲﮔﻨﺠﺪ ﺳﻴﺎه ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ از ﺧﺪاي ﺧﻮد اﺳﺘﺪﻋﺎي ﻋﻔﻮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ □ 270‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫»ﺧﺪاﻳﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﻦ ﻧﻈﺮي ﺑﻴﻔﻜﻦ؛ ﺑﻪ ﻗﻠﺒﻲ ﻛﻪ در ﻗﻌﺮ ورﻃﻪ ﺑﺮ آن رﺣﻤﺖ داﺷﺘﻪاي‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﻨﮕﺮ ﺗﺎ ﻗﻠﺐ ﻣـﻦ ﺑـﺎ ﺗـﻮ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ در آن ورﻃﻪ ﭼﻪ ﻣﻲﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻲﺟﻬﺘﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺧﺒﺎﺛﺖ ﺷﻮم؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺷﺮّ‬ ‫ﻣﺤﺮﻛﻲ ﺟﺰ ﻧﻔﺲِ ﻋﻤﻞِ ﺷﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬آن ﻋﻤﻞ زﺷﺖ ﺑـﻮد و ﻣـﻦ آن را دوﺳـﺖ ﻣـﻲ داﺷـﺘﻢ‪ .‬ﻣـﻦ ﺧﺮاﺑﻜـﺎري را دوﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲداﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﺧﻄﺎي ﺧﻮد را دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻧﺎ آن ﭼﻴﺰي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪم‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻔﺲ ﺧﻄـﺎي ﺧـﻮد‬ ‫را دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ روح ﭘﻠﻴﺪي ﺑﻮدم ﻛﻪ از دوﻟﺖ ﻋﻠﻮي ﺣﻀﻮرت ﺑﻪ ﺣﻀﻴﺾ اﺧﺮاج از ﭘﻴﺸﮕﺎﻫﺖ ﻓﺮو اﻓﺘـﺎدم‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫‪1‬‬ ‫از ﻧﻨﮓ ﺧﻮد ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻧﻔﺲ ﻧﻨﮓ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻢ‪«.‬‬ ‫ﺑﺎري‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال ﺗﺎ ﻫﻔﺖ ﻓﺼﻞ دﻳﮕﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ رود و در ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﻦ ﻓﺼﻮل درﺑـﺎرة ﭼﻴـﺪن ﭼﻨـﺪ داﻧـﻪ ﮔﻼﺑـﻲ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزي ﻛﻮدﻛﺎﻧﻪ داد ﺳﺨﻦ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم اﻣﺮوزي‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮﻋﻲ ﺑﻴﻤﺎري اﺳﺖ‪2‬؛ وﻟﻲ در ﻋﺼـﺮ ﺧـﻮد اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ‬ ‫اﻳﻦ ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ و ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺗﻘﺪﻳﺲ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ وﺳﻮاس ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﻛﻪ در زﻣﺎن اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﻗـﻮي ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راه ﺳﺎزش دادن ﻋﺰت ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻬﻮه ﺧﺪاي ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﺑـﻮد و ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﻮم ﻳﻬﻮد ﻫﻢ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﺎص داﺷﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﺮا ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت و ﻛﺎﻣﺮاﻧﻲ ﻧﻤﻲرﺳـﻴﺪﻧﺪ؟ ﺑـﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ ﺧﺒﻴـﺚ ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮد ازدواج ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﻴﺮوي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻏﻔﻠﺖ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﺎت ﺧﺪا ﻣﺘﻮﺟﺔ ﻗﻮم ﻳﻬـﻮد اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﭼﻮن ﻋﻤﻞ ﻧﻴﻚ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻧﻴﻜﻲﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﻧﻴﺰ ﻓﻘﻂ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺤﻨﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﭘـﺲ ﻗـﻮم ﻳﻬـﻮد‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺤﻨﺖ ﺗﺰﻛﻴﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﺤﻨﺖ را ﺑﺎﻳﺪ آﻳﺘﻲ از ﻣﺤﺒﺖ ﭘﺪراﻧﺔ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﺟﺎي »ﻗﻮم ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه« ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ در ﺟﻨﺒﺔ رواﻧﻲ ﮔﻨـﺎه ﺟـﺰ از ﻳـﻚ ﺟﻬـﺖ ﭼﻨـﺪان‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻜﺮد‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد دﭼﺎر رﻧﺞ و ﻣﺤﻨﺖ ﺷﺪ؛ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ زﺣﻤﺖ و ﺑﺪﻋﺖﮔـﺬارﻳﻬﺎ دﭼـﺎر آﻣـﺪ؛ اﻓـﺮاد‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺰ در زﻳﺮ ﻓﺸﺎر ﻋﺬاب و آزار ﺑﻪ ورﻃﺔ ارﺗﺪاد ﺳﻘﻮط ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻗﺒﻼً ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﺗﻄﻮر ﻣﻬﻤﻲ در ﻣﻔﻬﻮم‬ ‫ﮔﻨﺎه ﭘﺪﻳﺪ آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و آن اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﮔﻨﺎه ﻓﺮدي را ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﻨﺎه ﻗﻮﻣﻲ ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﺻﻞ ﻣﺠﻤﻮع ﻗﻮم ﻳﻬـﻮد‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﻲ ﺷﺪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺟﺰاي آن را ﻣﻲدﻳﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﮔﻨﺎه ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﺷﺨﺼـﻲ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮد‪ ،‬و ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺟﺎي ﻗﻮم ﻳﻬﻮد را ﮔﺮﻓﺖ اﻳﻦ ﺗﻄﻮر اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻛﺮد؛ زﻳﺮا ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ وﺟﻮد روﺣﺎﻧﻲ ﻣﺒﺮا از ﮔﻨﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻓﺮد ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺧـﺎرج ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮔﻨﺎه ﺑﺎ ﻋﺰت ﻧﻔﺲ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺰت در اﺻﻞ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد ﺑﻮد وﻟـﻲ ﺑﻌـﺪاً ﺑـﻪ ﻓـﺮد ﺗﻌﻠـﻖ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﺒﺮا از ﮔﻨﺎه ﺑﻮد‪ .‬و اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻛﻼم ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ‪ :‬ﻳﻜـﻲ ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬و دﻳﮕﺮي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روح ﻓﺮد‪ .‬در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﺄﺧﺮ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎ ﺑﺮاي ﻗﺴﻤﺖ اول و ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ ﺑـﺮاي ﻗﺴـﻤﺖ دوم‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در آﺛﺎر اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﻫﺮ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﻲآﻧﻜـﻪ وي در اﻳـﻦ ﻣﻴﺎﻧـﻪ اﺣﺴـﺎس‬ ‫ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﺠﺎتﻳﺎﺑﻨﺪﮔﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﺠﺎﺗﺸﺎن را ﻣﻘﺪر ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‪ :‬اﻳـﻦ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از راﺑﻄـﺔ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ روح ﺑﺎ ﺧﺪا‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﺠﺎت ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻟﺬا ﺑـﻪ ﻋﻀـﻮﻳﺖ ﻛﻠﻴﺴـﺎ در آﻣـﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻠﻴﺴﺎ واﺳﻂ ﻣﻴﺎن روح و ﺧﺪا ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﮔﻨﺎه آن اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در راﺑﻄﺔ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ روح ﺑﺎ ﺧﺪا ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﺎﺳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ‪‬‬ ‫ﺑﺨﺸﻨﺪة ﻣﻬﺮﺑﺎن اﻓﺮاد آدﻣﻲ را ﺑﻪ رﻧﺞ و ﺗﻌﺼﺐ دﭼﺎر ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬و ﭼﺮا ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ارواح آدﻣﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ در اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻣﺨﻠﻮق ﺣﺎﺋﺰ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﺎي ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻟﻬﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح دﻳﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﻗـﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﺔ ﻣﺮدي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ داراي وﺳﻮاس ﮔﻨﺎه ﺷﺪﻳﺪ و ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ از ﮔﻼﺑﻲ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ »اﻋﺘﺮاﻓﺎت« در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت دﻳﮕﺮ ﭼﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﻔﺘﻨﻲ دارد‪.‬‬

‫‪1. Confessions Book II, chap. iv.‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻬﺎﺗﻤﺎ ﮔﺎﻧﺪي را ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻛﻨﻢ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در اﺗﻮﺑﻴﻮﮔﺮاﻓﻲ او ﻗﻄﻌﻪﻫﺎﻳﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎﻻ دارد‪.‬‬

‫ﺳﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎ □ ‪271‬‬

‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻦ را ﺑﻪ راﺣﺘﻲ در داﻣﺎن ﻣﺎدر آﻣﻮﺧﺘﻪ وﻟﻲ از زﺑﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﻧﻔـﺮت داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ زﺑﺎن را در ﻣﺪرﺳﻪ »ﺑﺎ ﺷﺪت و ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﻣﺠﺎزات ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ« ﻣﻲﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺑـﺪو ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧـﺪ‪ .‬اﻃـﻼع وي از زﺑـﺎن‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﺼﻮر ﺷﻮد ﻛﻪ وي از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ درس ﻣﻌﻠـﻢ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫زﻣﺰﻣﺔ ﻣﺤﺒﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﺧﻮد او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﭘﺲ ﻛﺎﻣﻼً واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻨﺠﻜﺎوي آزاداﻧﻪ ﺑﻴﺶ از اﺟﺒﺎر وﺣﺸﺖ آور ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎ را ﺑﻪ آﻣﻮﺧﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟـﺐ وادار‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻴﻜﻦ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻜﻠﻴﻒ و اﺟﺒﺎر ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﺣﻜﺎم ﺗـﻮ از ﭼـﻮب اﺳـﺘﺎد ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺗـﺎ ﻣﺼـﺎﺋﺐ ﺷـﻬﺪا‪ ،‬آن آزادي را از‬ ‫اﻧﺤﺮاف ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارد‪ .‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺗﻮ در ﺣﻜﻢ داروﻫﺎي ﺗﻠﺦ ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗـﻮ ﻣـﻲﺧﻮاﻧﻨـﺪ و از‬ ‫آن ﺷﺎدي و ﺳﺒﻜﺴﺮي زﻳﺎن ﺑﺨﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺟﺪاﻳﻲ ﻣﺎ از ﺗﻮ اﺳﺖ دور ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﺟﻮر اﺳﺘﺎد‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻴﺎﻣﻮزد‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ او را از »ﺷﺎدي و ﺳﺒﻜﺴﺮي زﻳﺎن ﺑﺨﺶ« دور‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ؛ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ در ﻧﻈﺮ او ﺟﻮر اﺳﺘﺎد ﺟﺰء‪ ‬ﻣﻄﻠﻮب ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﮔﻨـﺎه را ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﺸﻐﻠﺔ ﻓﻜﺮ ﺑﺸﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد ﻣﻲ ﭘﺮدازد و ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻧـﻪ‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﻮدك دﺑﺴﺘﺎﻧﻲ ﺑﻮده ﺑﺎ دروغ ﮔﻔﺘﻦ و دزدﻳﺪن ﻏﺬا ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺣﺘﻲ ﺑﻴﺶ از اﻳﻨﻬـﺎ دﺳـﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﮔﻨﺎه آﻟﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﻚ ﻓﺼﻞ ﺗﻤﺎم از ﻛﺘﺎب ﺧﻮد را )ﻛﺘﺎب اول‪ ،‬ﻓﺼـﻞ ﻫﻔـﺘﻢ( ﺑـﻪ اﺛﺒـﺎت اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻛﻮدﻛﺎن ﺷﻴﺮﺧﻮاره ﻧﻴﺰ وﺟﻮدﺷﺎن از ﮔﻨـﺎه ‪ -‬ﺷـﻜﻤﺨﻮارﮔﻲ‪ ،‬ﺣﺴـﺪ و رذاﻳـﻞ وﺣﺸـﺘﻨﺎك دﻳﮕـﺮ ‪-‬‬ ‫آﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﺷﻬﻮات ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ او ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻲﺷﻮد‪» .‬در ﺷـﺎﻧﺰدﻫﻤﻴﻦ ﺳـﺎل زﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ‬ ‫ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﻨﻮن ﺷﻬﻮت ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﻨﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺗﻮ از ﭘﻠﻴﺪي آدﻣﻲ ﮔﺴﺘﺎخ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺟﻨـﻮن ﺑـﺮ ﻣـﻦ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻏﺎﻟﺐ آﻣﺪه و ﻣﻦ ﺧﻮد را ﻳﻜﺴﺮ زﺑﻮن او ﺳﺎﺧﺘﻢ‪ ،‬در ﻛﺠﺎ ﺳﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮدم و از ﻟﺬات ﺧﺎﻧﺔ ﺗﻮ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ دور ﺑﻮدم؟«‬ ‫ﭘﺪرِ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﻳﻦ ﻋﺎدت زﺷﺖ او ﺑﻪ ﺧﻮد زﺣﻤﺘﻲ ﻧﻤﻲداد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ در اﻣـﺮ ﺗﺤﺼـﻴﻞ او را ﻳـﺎري‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺎدرش ﻣﻮﻧﻴﺴﻜﺎي ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬او را ﺑﻪ راه ﻋﻔﺖ و ﭘﺎﻛﺪاﻣﻨﻲ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وﻟـﻲ‬ ‫ﺣﺘﻲ او ﻧﻴﺰ در آن ﻫﻨﮕﺎم از ﺗﺮس آﻧﻜﻪ »آﻳﻨﺪه ﻣﻦ ﺑﺮ اﺛﺮ وﺟﻮد زن ﺧﺮاب ﺷﻮد«‪ ،‬ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد زن ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ درﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ ﻛﺎرﺗﺎژ ﻣﻲ رود‪» ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻳﮓﺟﻮﺷﻲ از ﻋﺸﻘﻬﺎي ﺑﻲ ﺑﻨﺪ و ﺑﺎر در ﭘﻴﺮاﻣـﻮن ﻣـﻦ در‬ ‫ﻏﻠﻴﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻨﻮز ﻋﺸﻖ ﻧﻤﻲ ورزﻳﺪم‪ .‬وﻟﻲ ﻋﺸﻖ ورزﻳﺪن را دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺘﻢ و از روي ﻧﻴﺎز ﻋﻤﻴﻖ از ﺑﻲ ﻧﻴﺎزي ﺧـﻮد‬ ‫از ﻋﺸﻖ ورزي ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻢ‪ .‬در ﭘﻲ آﻧﭽﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺪان ﻋﺎﺷﻖ ﺷﻮم ﻣﻲﮔﺸﺘﻢ‪ ،‬و ﻋﺎﺷـﻖ ﻋﺸـﻖ ورزي ﺷـﺪم‪ ،‬و از اﻣﻨﻴـﺖ و‬ ‫ﺳﻼﻣﺖ ﺑﻴﺰار ﺑﻮدم‪ ...‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺎﺷﻖ و ﻣﻌﺸﻮق ﺑﻮدن در ﻧﻈﺮم ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﻴﺮﻳﻦﺗﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ از وﺟـﻮد‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ دوﺳﺘﺶ ﻣﻲداﺷﺘﻢ ﻟﺬت ﻣﻲ ﺑﺮدم‪ ،‬و ﭼﺸﻤﺔ دوﺳﺘﻲ را ﺑـﻪ ﺷـﻬﻮت ﻣـﻲآﻟـﻮدم و ﺻـﻔﺎي آﺳـﻤﺎنِ آن را ﺑـﻪ‬ ‫اﺑﺮﻫﺎي دوزﺧﻲ ﺷﻬﻮت ﺗﻴﺮه ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻢ‪ 2«.‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت رواﺑﻂ وي را ﺑﺎ ﻣﻌﺸﻮﻗﻪ اي وﺻﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺳـﺎﻟﻬﺎ ﺑـﺎ‬ ‫وﻓﺎداري ﺑﺪو ﻋﺸﻖ ﻣﻲورزﻳﺪ‪ 3‬و از او ﺻﺎﺣﺐ ﭘﺴﺮي ﺷﺪ و ﺑﺪان ﭘﺴﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺒﺖ داﺷﺖ‪ ،‬و ﭘـﺲ از در آﻣـﺪن ﺑـﻪ ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ‪ ‬دﻳﻨﻲ آن ﭘﺴﺮ ﻣﺒﺬول ﻣﻲداﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم وﻗﺖ آن ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ او و ﻣﺎدرش ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ در ﻓﻜﺮ ﻋﺮوﺳﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﺑـﺎ دﺧﺘـﺮي ﻛـﻪ ﻣـﺎدرش‬ ‫ﻣﻲ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﺰدي ﻣﻲ ﺑﻨﺪد و ﻻزم ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﺸﻮﻗﻪاش ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻌﺸﻮﻗﺔ ﻣـﻦ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻣﺎﻧﻌﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ازدواج ﻣﻦ از ﻣﻦ ﺑﺮﻳﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻠﺐ ﻣﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ داﺷﺖ و ﺑﺮﻳﺪن از او ﻗﻠﺐ ﻣـﺮا ﻣﺠـﺮوح و ﺧـﻮﻧﻴﻦ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬او ﺑﻪ آﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪] ،‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم در ﻣﻴﻼن ﺑﻮد‪ [،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗـﻮ ﺳـﻮﮔﻨﺪ ﻣـﻲ ﺧـﻮرد ﻛـﻪ‬ ‫‪1. Confessions, Book II, chap. ii.‬‬ ‫‪2. Ibid, Book III, chap. i.‬‬ ‫‪3. Ibid, Book IV, chap. ii.‬‬

‫‪ □ 272‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ ﻣﺮد دﻳﮕﺮي ﻣﺤﺸﻮر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ و ﭘﺴﺮي را ﻛﻪ ﻣﻦ از او داﺷﺘﻢ ﻧﺰد ﻣﻦ ﮔﺬاﺷﺖ‪ 1«.‬اﻣـﺎ ﭼـﻮن ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﻛـﻢ‬ ‫ﺳﻨﻲ ﻋﺮوس ازدواج ﺗﺎ دو ﺳﺎل دﻳﮕﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﻌﺸـﻮﻗﺔ دﻳﮕـﺮي ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ ﻛﻤﺘـﺮ از ﻣﻌﺸـﻮﻗﺔ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫رﺳﻤﻴﺖ داﺷﺖ و ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮد‪ .‬وﺟﺪان اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﺪام او را ﻋﺬاب ﻣﻲ داد و او ﺑﻪ دﻋـﺎ ﺧﻮاﻧـﺪن ﻣـﻲ ﭘﺮداﺧـﺖ‪.‬‬ ‫»ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺠﺎﺑﺖ و ﻧﻴﺮوي ﻛﻒ‪ ‬ﻧﻔﺲ ﺑﺪه‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ اﻛﻨﻮن‪ 2«.‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ وﻗﺖ ازدواج ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬دﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﻛﺎﻣﻞ‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻋﻤﺮ را وﻗﻒ ﺗﺠﺮد ﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭘﻴﺶ از اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬در ﻧﻮزده ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺗﺤﺼﻴﻼت ﺧﻮد را در ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﻃﺮﻳـﻖ آﺛـﺎر ﺳﻴﺴـﺮو‬ ‫ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ آﺷﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺑﭙﺮردازد‪ ،‬اﻣﺎ دﻳﺪ ﻛﻪ از وزن و ﺷﻜﻮه ﺳﻴﺴﺮو در آن اﺛـﺮي ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺎﻧﻮي ﮔﺮوﻳﺪ و ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺪوه ﻣﺎدرِ ﺧﻮد ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻐﻞ وي ﻣﻌﻠﻤـﻲ ﻣﻌـﺎﻧﻲ و ﺑﻴـﺎن ﺑـﻮد و ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ ﻫﻢ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌﺪ ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺳـﺘﺎره ﺑﻴﻨـﻲ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ »ﻋﻠـﺖ اﺟﺘﻨـﺎب‬ ‫ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺗﻮ در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ‪ 3«.‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ اﺟﺎزه ﻣﻲداد ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬وي ﺧﺼﻮﺻﺎً‬ ‫از »ده ﻣﻘﻮﻟﺔ« ارﺳﻄﻮ ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻲ ﻛﻤﻚ ﻣﻌﻠﻢ آن را ﺑﻔﻬﻤـﺪ‪» .‬و ﺑـﺮاي ﻣـﻦ‪ ،‬ﭘﻠﻴـﺪﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﺑﻨﺪة ﺷﻬﻮات ﭘﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﻮدي داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﺘﺎب ﻓﻨﻮن ﺑﻪ اﺻﻄﻼح آزاد ﻣﻲ ﺧﻮاﻧـﺪم و آﻧﭽـﻪ را ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻢ‬ ‫ﺑﺨﻮاﻧﻢ ﻣﻲ ﻓﻬﻤﻴﺪم؟ ‪ ...‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻦ ﭘﺸﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻮر و روي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮي اﺷﻴﺎي ﻣﺴﺘﻨﻴﺮ ﻛﺮده ﺑـﻮدم و ﺑـﺮ‬ ‫ﭼﻬﺮة ﺧﻮد ﻣﻦ ﻧﻮري ﻧﻤﻲﺗﺎﺑﻴﺪ‪ 4«.‬در اﻳﻦ زﻣﺎن اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺟﺴﻤﻲ ﺑﺰرگ و ﻧﻮراﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺧﻮدش‬ ‫را ﻧﻴﺰ ﺟﺰﺋﻲ از آن ﺟﺴﻢ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬اي ﻛﺎش ﻛﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن ﺧﻄـﺎ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﺑﮕـﺬرد‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺟﺰﺋﻴﺎت آراي آﻧﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دﻻﻳﻞ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ در رد‪ ‬ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻮي ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻠﻤﻲ دارد‪ .‬وي‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮل ﺧـﻮدش ‪ ،‬آﻧﭽـﻪ‬ ‫در ﺑﺎب ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﻲ از روي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﺎن آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» .‬و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي ﻣـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻗﻴﺎس ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﻨﻮن ﺣﻤﺎﻗﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ در ﺑﺎب اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻗﻠﻤﻔﺮﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮده اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ ﻫـﻴﭻ ﻳـﻚ از اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺘﺪﻻﻻت وي درﺑﺎرة اﻋﺘﺪاﻻت و اﻧﻘﻼﺑﺎت ﻓﺼﻠﻲ و ﺧﺴﻮﻓﺎت و ﻛﺴﻮﻓﺎت و اﻳـﻦ ﻗﺒﻴـﻞ اﻣـﻮر ﻛـﻪ ﻣـﻦ از ﻣﻄﺎﻟﻌـﺔ ﻛﺘـﺐ‬ ‫دﻧﻴﻮي آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدم در ﻧﻈﺮم درﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑـﺎ دﻻﻳﻠـﻲ از‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻣﺪ و ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﻮد‪ ‬ﻣﻦ راﺳﺖ در ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﺑـﺮﻋﻜﺲ ﺑـﻮد‪ «.‬وي ﺟﺎﻧـﺐ اﺣﺘﻴـﺎط را‬ ‫رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺑﻄﻼن اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ وﻗﺘﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ آن ﻟﺤﻦ ﻗﺎﻃﻊ ﻛﻪ ﺧﺎص اﻟﻬﺎم آﺳﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن آﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن اﻳﻦ ﺳﺆال ﭘـﻴﺶ ﻣـﻲآﻳـﺪ ﻛـﻪ اﮔـﺮ‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ در زﻣﺎن ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻣﻲزﻳﺴﺖ ﭼﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻳﻚ اﺳﻘﻒ ﻣﺎﻧﻮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺎوﺳﺘﻮس ‪ Faustus‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داﻧﺸـﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻓـﺮد آن ﻓﺮﻗـﻪ ﺷـﻬﺮت داﺷـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻣﻴـﺪ‬ ‫ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮدن ﺷﻚ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﺎ وي ﻣﻼﻗﺎت و ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻛﺮد‪» .‬اﻣﺎ او را از ﻋﻠﻮم دﻧﻴﻮي ﺟﺰ دﺳـﺘﻮر زﺑـﺎن‪ ،‬ﻛـﻪ در آن ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﺶ از ﺣﺪود ﻋﺎدي ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﻲرود‪ ،‬ﺑﻲﺧﺒﺮ ﻳﺎﻓﺘﻢ‪ .‬وﻟﻴﻜﻦ ﭼﻮن ﻗﺪري از »ﺧﻄﺎﺑـﻪ ﻫـﺎي ﺗـﻮﻟﻲ« ‪ Tully‬و اﻧـﺪﻛﻲ از‬ ‫ﻛﺘﺐ ﺳﻨﻜﺎ و ﻣﺨﺘﺼﺮي از آﺛﺎر ﺷﻌﺮا و ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎﺑﻲ درﺑﺎرة ﻓﺮﻗﺔ ﻣﺎﻧﻮي‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ و ﺑﺎ ﻧﻈﻢ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻣﻤﺎرﺳﺘﻲ ﻛﻪ در ﻣﺤﺎوره ﻣﻲ ورزﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﺑﻼﻏﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺷـﻌﻮر‬ ‫‪6‬‬ ‫و ذوق ﺳﻠﻴﻢ و ﻧﻮﻋﻲ ﻣﻼﺣﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪﺗﺮ و ﻓﺮﻳﺒﻨﺪهﺗﺮ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪«.‬‬ ‫‪1. Ibid, Book VI, chap. xv.‬‬ ‫‪2. Ibid, Book VIII, chap. vii.‬‬ ‫‪3. Ibid, Book IV, chap. iii.‬‬ ‫‪4. Ibid, Book IV, chap. xvi.‬‬ ‫‪5. Ibid, Book V, chap. iii.‬‬ ‫‪6. Ibid, Book V, chap vi.‬‬

‫ﺳﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎ □ ‪273‬‬

‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻓﺎوﺳﺘﻮس را در ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﻧﺠﻮﻣﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﻟﻜﻞ ﻧﺎﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن »ﻣﺸﺤﻮن‬ ‫از اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي دور و دراز درﺑﺎرة آﺳﻤﺎن و ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه اﺳﺖ‪ «،‬ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻛﺸﻒ ﻛﺮده اﻧـﺪ‬ ‫ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت از ﻓﺎوﺳﺘﻮس ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻓﺎوﺳﺘﻮس ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺟﻬـﻞ ﺧـﻮد را اﻋﺘـﺮاف‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ او را ﺣﺘﻲ دوﺳﺖﺗﺮ داﺷﺘﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻓﺮوﺗﻨﻲ ﺳﺎده ﺣﺘﻲ از آﻧﭽﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﻣﻦ ﺑﻮد ﺟﺬاﺑﺘﺮ اﺳـﺖ‬ ‫‪1‬‬ ‫و ﻣﻦ او را در ﻣﺴﺎﺋﻞ دﺷﻮار و دﻗﻴﻖ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﻳﺎﻓﺘﻢ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻃﺮز ﺑﺴﻴﺎر ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰي آزاد اﻧﺪﻳﺸﺎﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﺎن ﻋﺼـﺮي اﻧﺘﻈـﺎر ﺷـﻨﻴﺪن آن را‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ ﺑﺎ روﺷﻲ ﻛﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﻌﺪاً در ﻗﺒﺎل ﭘﻴﺮوان ﻓﺮق ﺿـﺎﻟّﻪ در ﭘـﻴﺶ ﮔﺮﻓـﺖ ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﺮ آن ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ رم ﺑﺮود‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﻮدش ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻧﻪ ﺑﺪان ﻋﻠﺖ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻣـﺰد ﻣﻌﻠﻤـﻲ‬ ‫ﺑﻴﺶ از ﻛﺎرﺗﺎژ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻞ ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ در ﻛﺎرﺗﺎژ ﺟﻨﺠﺎل ﺷﺎﮔﺮدان در ﻣﺠﻠـﺲ درس ﺑـﻪ ﺣـﺪي ﺑـﻮد ﻛـﻪ اﻣـﺮ ﺗﻌﻠـﻴﻢ را‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در رم‪ ،‬ﺟﻨﺠﺎل ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺎﮔﺮدان ﺑـﻪ ﻧﻴﺮﻧـﮓ و دﻏﻠـﻲ از ﭘـﺮداﺧﺘﻦ ﺷـﻬﺮﻳﻪ ﻃﻔـﺮه‬ ‫ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در رم اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن راﺑﻄﻪ داﺷﺖ‪ ،‬وﺑﻲ ﭘﺎﻳﺔ اﻳﻤﺎﻧﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﺳﺴﺖﺗﺮ ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ .‬رﻓﺘـﻪ‬ ‫رﻓﺘﻪ ﺑﺪﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﻲ اﻓﺘﺪ ﻛﻪ اﺻﺤﺎب آﻛﺎدﻣﻲ ﺣﻖ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺷﻚ ﻛـﺮد‪ 2.‬اﻣـﺎ ﻫﻨـﻮز در‬ ‫اﻳﻦ ﻓﻜﺮ ﺑﺎ ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬اﻳﻦ ﺧﻮد ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﺎﻫﻴـﺖ دﻳﮕـﺮي )ﻛـﻪ ﻧـﺪاﻧﻢ‬ ‫ﭼﻴﺴﺖ( در اﻧﺪرون ﻣﺎ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﻲﺷﻮد‪ «.‬و ﻧﻴﺰ »ﺑﺪي« را ﻧﻮﻋﻲ وﺟﻮد ﻣﺎدي ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭼـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺶ از ورود ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ و ﭼﻪ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﮔﻨﺎه ﻫﻤﻮاره ذﻫﻦ اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ را ﻣﺸـﻐﻮل ﻣـﻲداﺷـﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﮔﺬراﻧﺪن ﺣﺪود ﻳﻚ ﺳﺎل در رم‪ ،‬ﺳﻴﻤﺎﻛﻮس‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﺷﻬﺮ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﻣﻴﻼن ﻛﻪ ﻣﺪرس‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻣﻴﻼن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬در ﻣﻴﻼن اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﺎ اﻣﺒﺮوز آﺷﻨﺎ ﺷـﺪ ﻛـﻪ »ﻧـﺰد ﻫﻤـﺔ ﺟﻬﺎﻧﻴـﺎن از‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦِ ﻣﺮدان ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ «.‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ اﻣﺒﺮوز ﺑﺪو ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺷﺪ و ﻋﻘﻴﺪة ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ را ﺑـﺮ ﻋﻘﻴـﺪة‬ ‫ﻣﺎﻧﻮي ﺗﺮﺟﻴﺢ داد‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻜﺎﻛﻴﺘﻲ ﻛﻪ از اﺻﺤﺎب آﻛﺎدﻣﻲ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﺪﺗﻲ او را از ورود ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ ﺑـﺎز داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫راﺟﻊ ﺑﻪ ﺧﻮد آﻛﺎدﻣﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻌﻬﺬا ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻧﺎم ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪة ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬روح ﺑﻴﻤـﺎر‬ ‫‪3‬‬ ‫ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﻜﺮدم‪«.‬‬ ‫در ﻣﻴﻼن ﻣﺎدرش ﺑﺪو ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺎدر ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاواﻧﻲ در ﺗﺴﺮﻳﻊ آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺪﻣﻬﺎي او ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺎدر اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺎﻟﺼﻲ ﺑﻮد و اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام از او ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎدر اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﺧﺼﻮﺻـﺎً در‬ ‫اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮاي وي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺖ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻣﺒﺮوز ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ ﻣﺸـﻐﻠﺔ ﺑﺴـﻴﺎر ﻓﺮﺻـﺖ ﻧﻤـﻲﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﺎ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫در »اﻋﺘﺮاﻓﺎت« ﻓﺼﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺒﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ در آن اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ را ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻗﻴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ »ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﺘﺐ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن ]را در دﺳﺘﺮس او ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ[ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﻻﺗﻴﻨـﻲ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬و در آن ﻛﺘﺐ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬و ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد دﻻﻳﻞ ﻓـﺮاوان و ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪم ﻛﻪ‪» :‬در اﺑﺘﺪا ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻮد و ﻛﻠﻤﻪ ﻧﺰد ﺧﺪا ﺑﻮد و ﻛﻠﻤﻪ ﺧﺪا ﺑﻮد‪ :‬ﻫﻤﺎن در اﺑﺘﺪا ﻧﺰد ﺧﺪا ﺑﻮد؛ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ‬ ‫‪1. Ibid, Book II, chap. vii.‬‬ ‫‪2. Ibid, Book V, chap. x.‬‬ ‫‪3. Ibid, Book V, chap xiv.‬‬ ‫‪4. Ibid, Book VII, chap. ix.‬‬

‫‪ □ 274‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫او آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از او ﭼﻴﺰي از ﻣﻮﺟﻮدات وﺟﻮد ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ :‬آﻧﭽﻪ او آﻓﺮﻳﺪ ﺣﻴﺎت اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﻴﺎت ﻧﻮر اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﻧـﻮر‬ ‫در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﻣﻲدرﺧﺸﺪ‪ ،‬و ﺗﺎرﻳﻜﻲ آن را درﻧﻴﺎﻓﺖ‪ «.‬و روح اﻧﺴﺎن ﮔﺮﭼﻪ »ﺑﺮ ﻧﻮر ﺷـﻬﺎدت ﻣـﻲدﻫـﺪ« اﻣـﺎ »ﺧـﻮد آن ﻧـﻮر‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛« ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻛﻠﻤﺔ ﺧﺪا »آن ﻧﻮر ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﻲ آﻳـﺪ ﻣﻨـﻮر ﻣـﻲﮔﺮداﻧـﺪ‪ «.‬و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪم ﻛﻪ »او در ﺟﻬﺎن ﺑﻮد و ﺟﻬﺎن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ او آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪ و ﺟﻬﺎن او را ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ‪ «.‬اﻣﺎ اﻳﻦ را ﻛﻪ او »ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺎﺻـﺎن‬ ‫ﺧﻮد آﻣﺪ و ﺧﺎﺻﺎﻧﺶ او را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ آن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ او را ﻗﺒﻮل ﻛﺮدﻧﺪ ﻗﺪرت داد ﺗﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺪا ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ او اﻳﻤﺎن آورد‪ «،‬در آﻧﺠﺎ ﻧﺨﻮاﻧﺪم‪ «.‬و ﻧﻴﺰ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ در آﻧﺠﺎ ﻧﺨﻮاﻧﺪ ﻛﻪ »ﻛﻠﻤﻪ ﺟﺴﻢ ﮔﺮدﻳﺪ و در ﻣﻴـﺎن ﻣـﺎ‬ ‫ﺳﺎﻛﻦ ﺷﺪ‪ «،‬و ﻧﻴﺰ ﻧﺨﻮاﻧﺪ ﻛﻪ »ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﻓﺮوﺗﻦ ﺳﺎﺧﺖ و ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻮت ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣـﻮت ﺻـﻠﻴﺐ ﻣﻄﻴـﻊ ﮔﺮدﻳـﺪ؛« و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻧﺨﻮاﻧﺪ ﻛﻪ »ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻴﺴﻲ ﻫﺮ زاﻧﻮﻳﻲ‪ ...‬ﺧﻢ ﺷﻮد‪«.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ وي در آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣﺎﺑﻌـﺪﻃﺒﻴﻌﻲ »ﻛﻠﻤـﻪ« را ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ اﻣـﺎ از ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫»ﺣﻠﻮل« و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻨﺘﺞ از آن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺸﺮ‪ ،‬اﺛﺮي ﻧﺪﻳﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﮔـﺎﻫﻲ در ﻣـﺬﻫﺐ اورﻓﺌﻮﺳـﻲ و ﺳـﺎﻳﺮ ﻣـﺬاﻫﺐ‬ ‫اﺳﺮاري ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﺣﻠﻮل و رﺳﺘﮕﺎري ﻧﻴﺴﺖ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ از‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﻲﺧﺒﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎ آن واﻗﻌﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺎﻟﻨﺴﺒﻪ اﺧﻴﺮ ‪ -‬ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬رﺑﻄـﻲ‬ ‫ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺛﻨﻮﻳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺪي ﺟﻮﻫﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺎﺷـﻲ از ﺧﺒـﺚ اراده‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ در آﺛﺎر ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل ﻣﺎﻳﺔ ﺗﺴﻠﻲ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬او ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺲ از ﻛﺸـﺎﻛﺶ ﺳـﺨﺖ دروﻧـﻲ ﺑـﻪ ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ درآﻣﺪ )‪ (386‬و ﻛﺮﺳﻲ اﺳﺘﺎدي را ﺗﺮك ﮔﻔﺖ و ﺑﺎ ﻣﻌﺸﻮﻗﻪ و ﻧﺎﻣﺰدش ﻗﻄﻊ ﻋﻼﻗﻪ ﻛﺮد و ﭘـﺲ از اﻧـﺪك ﻣـﺪﺗﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ و آﺳﺎﻳﺶ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺎدرش از اﻳﻦ اﻣﺮ ﺷﺎد ﺷﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﭘـﺲ از آن‬ ‫ﻋﻤﺮش ﭼﻨﺪان وﻓﺎ ﻧﻜﺮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 388‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﻪ آﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﺎﻗﻲ ﻋﻤﺮ را در آﻧﺠﺎ ﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻣﺪت ﻫﻤـﺔ‬ ‫وﻗﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم دادن وﻇﺎﻳﻒ اﺳﻘﻔﻲ و ﻧﻮﺷﺘﻦ رد‪‬ﻳﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑـﺮ ﺿـﺪ ﻓﺮﻗـﻪﻫـﺎي ﺿـﺎﻟّﺔ دوﻧﺎﺋﻴﺴـﺖ )‪ (Donatist‬و‬ ‫ﻣﺎﻧﻮي و ﭘﻼﮔﻴﻮﺳﻲ ﮔﺬراﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1. Ibid, Book VII, chap. xxi.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻟﻬﻴﺎت اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ □ ‪275‬‬

‫‪ 82‬رم‬

‫‬ ‫‪6‬‬ ‫‬ ‫‪ 36‬و ا‪0‬ت ا‪  7‬‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ آﺛﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﺼﻠﻲ ‪ -‬ﺧﺼﻮﺻﺎً در زﻣﻴﻨﺔ اﻟﻬﻴﺎت ‪ -‬دارد‪ .‬ﻣﻘﺪاري از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫـﺎي او درﺑـﺎرة ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻣـﻮرد‬ ‫ﻧﺰاع ﻋﺼﺮ او ﺑﻮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻓﻘﻂ در ﻫﻤﺎن ﻋﺼﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪ؛ وﻟﻲ ﻣﻘـﺪار دﻳﮕـﺮي از‬ ‫آﺛﺎر او‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ آراي ﻓﺮﻗﺔ ﭘﻼﮔﻴﻮﺳﻲ راﺟﻊ اﺳﺖ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد را ﺗﺎ ﻗﺮون ﺟﺪﻳﺪ ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪ .‬ﻣـﻦ در ﻧﻈـﺮ ﻧـﺪارم‬ ‫ﻛﻪ درﺑﺎرة ﻫﻤﺔ آﺛﺎر اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﺤﺚ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر او آﻧﻬﺎ را ﻛﻪ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻳﺎ ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ داراي‬ ‫اﻫﻤﻴﺘﻨﺪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﻢ‪ .‬آﻧﭽﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ذﻛﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺤﺾ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ؛ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻧﻈﺮﻳﺔ او درﺑﺎرة زﻣﺎن‪.‬‬ ‫دوم‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ او‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در »ﺷﻬﺮ ﺧﺪا« ﭘﺮوراﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻈﺮﻳﺔ او درﺑﺎرة رﺳﺘﮕﺎري‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﭘﻼﮔﻴﻮﺳﻴﺎن ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺤﺾ‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﻛﻤﺘﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺤﺾ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲدارد‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲﭘﺮدازد ﻗﺪرت ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮد از ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻃﻮﻳﻞ ﻣﺘﻔﻜﺮاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﻈـﺮي ﻣﺤـﺾ آﻧـﺎن ﻧـﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺎ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﻣﻘﺪس ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ در ﻣﻮرد ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﻴﺶ از او‪ ،‬ﻣـﺜﻼً اورﻳﮕـﻦ‪ ،‬ﺻـﺎدق ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﻧـﺰد اورﻳﮕـﻦ ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﻛﻨﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و در ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺪاﺧﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ ﻧـﺰد اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻔﻜﺮ اﺻﻴﻞ و ﺑﺪﻳﻊ در زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺤﺾ ﻣﻲﮔﺮدد اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﭼـﺮا ﻓﻠﺴـﻔﺔ اﻓﻼﻃـﻮن از ﺑﻌﻀـﻲ‬ ‫ﺟﻬﺎت ﺑﺎ »ﺳ‪‬ﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ« ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺤﺾ ﻛﺘﺎب ﻳﺎزدﻫﻢ »اﻋﺘﺮاﻓﺎت« اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺎﭘﻬﺎي ﻣﺘﺪاول »اﻋﺘﺮاﻓﺎت« ﺑﻪ ﻛﺘـﺎب دﻫـﻢ‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻛﺘﺎب ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن را ﺟﻠﺐ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺣﺎوي ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫اﺧﺺ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺮح ﺣﺎل‪ .‬ﻛﺘﺎب ﻳﺎزدﻫﻢ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ آﻓﺮﻳﻨﺶ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎب اول ﺳﻔﺮ ﭘﻴـﺪاﻳﺶ ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن ﻋﻘﻴﺪه دارد‪ ،‬واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﺎرﻳﺦ وﻗﻮع آن ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﻌﺘﺮﺿﻲ را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﻳﺮاد را ﻣﻲآورد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺳﺦ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ را ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻﻻت اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺧﻴﺎﻟﻲ درﻳﺎﺑﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺟﻬﺎن از ﻫﻴﭻ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ »ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ« ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻓﻜﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭘﺎك ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن از آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﺎدة اوﻟﻴﻪاي را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺪان ﺷﻜﻞ ﺑﺨﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫در ﻣﻮرد ارﺳﻄﻮ ﻫﻢ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاي آﻧﺎن ﺻﺎﻧﻊ و ﻣﻌﻤﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﺎﻟﻖ‪ .‬ﻣﺎده ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﺟﺎوﻳﺪان و ﻏﻴﺮ ﻣﺨﻠـﻮق‪ ،‬و‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺷﻜﻞ آن ﺗﺎﺑﻊ ارادة ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻓﺮد ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻓﺮض اﺳﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺟﻬﺎن از ﻣﺎدة ﺧﺎﺻﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻠﻜﻪ از ﻫﻴﭻ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻈﻢ و ﺷﻜﻞ ﻣﺨﻠـﻮق ﺧـﺪا ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻣﺎده را ﻧﻴﺰ ﺧﺪا ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 276‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪة ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﻓﺮﻳﻨﺶ از ﻫﻴﭻ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ در دوراﻧﻬﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه و ﺑـﻪ وﺣـﺪت وﺟـﻮد‬ ‫اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺬﻫﺐ وﺣﺪت وﺟﻮد ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا و ﺟﻬﺎن از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﭼﻴﺰي در‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺟﺰﺋﻲ از وﺟﻮد ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﺑﻪ ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ وﺟﻪ ﭘﺮوراﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻫﻤﺔ اﻫﻞ ﻋﺮﻓﺎن‬ ‫ﻣﺠﺬوب اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ در ﻗﺮون ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮاي اﻫﻞ ﻋﺮﻓﺎن دﺷﻮار ﺑﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻛﺎﻣـﻞ‬ ‫ﻋﻴﺎري ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺗﺼﻮر وﺟﻮد ﺟﻬﺎن در ﺧﺎرج از وﺟﻮد ﺧﺪا دﺷﻮار اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ از اﻳـﻦ‬ ‫رﻫﮕﺬر ﻫﻴﭻ دﺷﻮاري ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ‪» .‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ« در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﺺ ﺻﺮﻳﺢ دارد‪ ،‬و اﻳﻦ ﻗـﺪر او را ﻛﻔﺎﻳـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬رأي او‬ ‫درﺑﺎرة زﻣﺎن ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﺮا دﻧﻴﺎ زودﺗﺮ آﻓﺮﻳﺪه ﻧﺸﺪ؟ زﻳﺮا ﻛﻪ »زودﺗﺮ«ي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬زﻣﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪا‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ از زﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﺧﺪا ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺣﺎل اﺑﺪي وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺳـﺮﻣﺪ‪‬ﻳﺖ اﻟﻬـﻲ از‬ ‫اﺿﺎﻓﺔ زﻣﺎن ﺑﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮاﺳﺮ زﻣﺎن ﻧﺰد او ﺣﺎل اﺳﺖ‪ .‬او ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺮ آﻓﺮﻳﻨﺶ زﻣـﺎن ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا اﻳـﻦ ﻣﺴـﺘﻠﺰم آن‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺪا داﺧﻞ در زﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ او ﻫﻤﻮاره از ﺳﻴﺮ زﻣﺎن ﺑﻴﺮون اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ را ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﻲ درﺑﺎرة زﻣﺎن ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪» :‬ﭘﺲ زﻣﺎن ﭼﻴﺴﺖ؟ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ از ﻣﻦ ﻧﭙﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻣـﻲ داﻧـﻢ ﭼﻴﺴـﺖ؛ ﻟـﻴﻜﻦ اﮔـﺮ ﺑﺨـﻮاﻫﻢ ﺑـﺮاي ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻢ‪ ،‬ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ «.‬اﺷﻜﺎﻻت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎﻋﺚ ﺣﻴﺮت او ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﺴﺖ و ﻧﻪ آﻳﻨـﺪه‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺣﺎل واﻗﻌﺎً ﻫﺴﺖ‪.‬ﺣﺎل ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ اﺳﺖ و زﻣﺎن را ﻓﻘﻂ در ﺣﺎلِ ﮔﺬﺷﺘﻦ ﻣﻲﺗﻮان اﻧـﺪازه ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﺣﺎل‪ ،‬زﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﻳﻨﺪه در واﻗﻊ وﺟﻮد دارد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﻨـﺎﻗﺾ ﻣـﻲرﺳـﻴﻢ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ راﻫـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﺮاي اﺣﺘﺮاز از اﻳﻦ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﻳﻨﺪه را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﻲ ﺗـﻮان در‬ ‫ﻧﻈﺮ آورد‪» :‬ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺧﺎﻃﺮه و آﻳﻨﺪه را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﻧﺘﻈـﺎر اﻧﻄﺒـﺎق داد؛ و ﺧـﺎﻃﺮه و اﻧﺘﻈـﺎر دو اﻣـﺮ ﻛﻨـﻮﻧﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﻪ زﻣﺎن وﺟﻮد دارد‪» :‬ﺣﺎﻟﻲ از ﭼﻴﺰﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺎﻟﻲ از ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺣﺎﺿـﺮ‪ ،‬و ﺣـﺎﻟﻲ از ﭼﻴﺰﻫـﺎي‬ ‫‪1‬‬ ‫آﻳﻨﺪه‪» «.‬ﺣﺎل ﭼﻴﺰﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﺎﻃﺮه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل ﭼﻴﺰﻫﺎي آﻳﻨﺪه اﻧﺘﻈﺎر اﺳـﺖ‪«.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻪ زﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل و آﻳﻨﺪه وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺗﺴﺎﻫﻞ در ﺑﻴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺗﻮﺟﻪ دارد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺸﻜﻼت را ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺣﻞ ﻧﻜـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬روح ﻣـﻦ آرزوﻣﻨـﺪ‪‬‬ ‫داﻧﺴﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﻌﻤﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻏﺎﻣﺾ اﺳﺖ‪ «،‬و دﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ذﻫﻦ او را روﺷﻦ ﺳﺎزد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺪا اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻋﻼﻗﻪ اش ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺎﺷﻲ از ﻛﻨﺠﻜﺎوي ﺑﻴﻬﻮده ﻧﻴﺴﺖ‪» .‬ﺑﺎراﻟﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻦ در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺗﻮ اﻋﺘﺮاف ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﻤـﻲ داﻧـﻢ‬ ‫زﻣﺎن ﭼﻴﺴﺖ‪ «.‬اﻣﺎ ﻛﻨﻪ آن راه ﺣﻠﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻋﺒﺎرت از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ زﻣﺎن اﻣﺮي اﺳـﺖ ذﻫﻨـﻲ‪ .‬زﻣـﺎن در ذﻫـﻦ‬ ‫ﺑﺸﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲآورد‪ 2.‬از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺪون ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺨﻠـﻮق‬ ‫زﻣﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ 3،‬و ﻧﺎم ﺑﺮدن از زﻣﺎن ﭘﻴﺶ از ﺧﻠﻘﺖ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺧﻮد ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ زﻣﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻣﺮي ذﻫﻨﻴﻲ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺴﺘﻢ؛ اﻣﺎ ﻗﻮت اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬ ‫آﺷﻜﺎر اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻗﺪم را از اﻳﻦ ﻫﻢ ﻓﺮاﺗـﺮ ﺑﮕـﺬارم و‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ در ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻳﻮﻧـﺎن ﻳﺎﻓـﺖ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ ﻋﻈﻴﻤـﻲ را ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ در ﻣﻘﺎم ﻗﻴﺎس ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﺎﻧﺖ داﺋﺮ ﺑﺮ ذﻫﻨﻲ ﺑﻮدن زﻣﺎن ﻛﻪ از ﻋﻬﺪ او ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﻮرد ﻗﺒـﻮل ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﺑﻬﺘﺮ و روﺷﻦﺗﺮي دارد‪.‬‬

‫‪1. Confessions, Book XI, chap xx.‬‬ ‫‪2. Ibid, chap. xxvii.‬‬ ‫‪3. Ibid, chap. xxx.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻟﻬﻴﺎت اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ □ ‪277‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ زﻣﺎن ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺟﻨﺒﻪاي از اﻓﻜﺎر ﻣـﺎ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از اﻓﺮاﻃـﻲ ﺗـﺮﻳﻦ اﺷـﻜﺎل ﻣـﺬﻫﺐ اﺻـﺎﻟﺖ ذﻫـﻦ‬ ‫)‪ ،(Subjectivism‬اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬از زﻣﺎن ﭘﺮوﺗﺎﮔﻮراس و ﺳﻘﺮاط رو ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻬﺎد‪ .‬ﺟﻨﺒﺔ ﻋﺎﻃﻔﻲ اﻳﻦ ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺷﺘﻐﺎل ﺷﺪﻳﺪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﮔﻨﺎه و اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ دﻳﺮﺗﺮ از ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻘﻼﻧـﻲ آن ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺪ‪ .‬ﻧـﺰد اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ ﻫﺮ دو ﺟﻨﺒﺔ اﻳﻦ اﺻﺎﻟﺖ ذﻫﻦ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﺻﺎﻟﺖ ذﻫﻦ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ راﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻠﻜﻪ »ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻢ« )‪ (cogito‬دﻛﺎرت را ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬در رﺳـﺎﻟﺔ »ﺧﻄـﺎب ﺑـﻪ ﻧﻔـﺲ« ‪Soliloquia‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اي ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﺑﺪاﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻲ؟ ﻣـﻦ ﻣـﻲداﻧـﻢ‪ .‬از ﻛﺠـﺎ آﻣـﺪهاي؟ ﻧﻤـﻲداﻧـﻢ‪ .‬ﺧـﻮد را ﻣﻨﻔـﺮد‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻲ ﻳﺎ ﻣﺘﻜﺜﺮ؟ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ .‬آﻳﺎ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻛﻪ در ﺣﺮﻛﺘﻲ؟ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ .‬آﻳﺎ ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻲ؟ ﻣﻲداﻧـﻢ‪ «.‬اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﺎوي ﻗﻀﻴﺔ »ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻢ« )‪ (cogito‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺎﺳـﺦ دﻛـﺎرت را ﺑـﻪ ﻗﻀـﻴﺔ »ﻣـﻲﺟﻨـﺒﻢ ﭘـﺲ ﻫﺴـﺘﻢ«‬ ‫)‪ (ambulo ergo sum‬ﮔﺎﺳﻨﺪي ‪ Gassendi‬را ﻧﻴﺰ در ﺑﺮدارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻓﻴﻠﺴـﻮف ﺷﺎﻳﺴـﺘﺔ‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺑﻠﻨﺪي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺷﻬﺮ ﺧﺪا‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 410‬ﻛﻪ ﺷﻬﺮ رم ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﮔﻮﺗﻬﺎ در آﻣﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻓﺮان ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد اﻳﻦ ﻣﺼﻴﺒﺖ را ﻧﺘﻴﺠﺔ ﭘﺸﺖ ﻛﺮدن ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎن ﻗﺪﻳﻢ داﻧﺴﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ژوﭘﻴﺘﺮ را ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ ﺷﻬﺮ رم ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ اﻛﻨﻮن ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر‬ ‫از او روﻳﮕﺮدان ﺷﺪه‪ ،‬دﻳﮕﺮ ژوﭘﻴﺘﺮ از ﻣﺮدم ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺎﻓﺮان ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻻزم داﺷﺖ‪» .‬ﺷﻬﺮ ﺧـﺪا« ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﻣﻴﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 412‬و ‪ 427‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺪﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل داد‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب در‬ ‫ﺣﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﻴﺪان ﭘﻬﻨﺎوري را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻘﺸﺔ ﻛﺎﻣﻠﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل و آﻳﻨﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮون ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﻣﺒـﺎرزة ﻣﻴـﺎن ﻛﻠﻴﺴـﺎ و ﺳـﺮان ﺣﻜﻮﻣﺘﻬـﺎ ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬ ‫ﻓﺮاوان داﺷﺖ‪.‬‬ ‫»ﺷﻬﺮ ﺧﺪا« ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺑﺰرگ‪ ،‬در ﺣﺎﻓﻈﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آن را ﺧﻮاﻧﺪهاﻧـﺪ ﭘـﺲ از دوﺑـﺎره ﺧﻮاﻧـﺪن ﺷـﻜﻞ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮي ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺴﻴﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬و ﻏـﺮض اﺻـﻠﻲ‬ ‫آﻧﻬﻢ در ﻣﻴﺎن اﻧﺒﻮه ﺣﺸﻮ و زواﺋﺪي ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ اﺳﺖ ﻗﺪري ﮔﻢ و ﻧﺎﭘﻴﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﻣﻔﻬـﻮم وﺳـﻴﻊ‬ ‫ﺗﻀﺎد ﻣﻴﺎن ﺷﻬﺮ اﻳﻦ دﻧﻴﺎ و ﺷﻬﺮ ﺧﺪا اﻟﻬﺎم ﺑﺨﺶ ﮔﺮوه ﻛﺜﻴﺮي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه و ﺣﺘﻲ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻧﻈﺮي ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺎن ﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﮔﺮ از ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﮕﺬرﻳﻢ و ﺑﻪ ﻟﺐ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﻢ ﻧﻤﺎي ﻛﺘﺎب از آﻧﭽﻪ در واﻗﻊ ﻫﺴـﺖ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ ،‬و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ﺟﺎن ﻛﻼم از دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ‪ .‬ﭘـﺲ ﻣـﻦ ﺧـﻮاﻫﻢ‬ ‫ﻛﻮﺷﻴﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻫﺮ دو ﺧﻄﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻢ ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺷﺮﺣﻲ از ﺟﺰﺋﻴﺎت آن ﺑﻴﺎن ﺧـﻮاﻫﻢ ﻛـﺮد و آﻧﮕـﺎه ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻲ آن‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﺗﻄﻮر و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫»ﺷﻬﺮ ﺧﺪا« ﺑﺎ ذﻛﺮ ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﻲ از ﻏﺎرت رم آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻏﺮض از ﻃﺮح اﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﻮد در‬ ‫دوره ﻫﺎي ﭘﻴﺶ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺣﻮادث از اﻳﻦ ﺑﺪﺗﺮ ﻫﻢ رخ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻣﻴـﺎن ﻫﻤـﻴﻦ ﻛـﺎﻓﺮاﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻨﻚ ﮔﻨﺎه ﻏﺎرت رم را ﺑﻪ ﮔﺮدن ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﻲاﻧﺪازﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺎرت ﺑـﻪ ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﭘﻨـﺎه آوردﻧـﺪ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﮔﻮﺗﻬﺎ ﭼﻮن ﺧﻮد ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﺣﺮﻣﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﻧﮕﺎه ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ در ﻏـﺎرت ﺗـﺮوا ﻣﻌﺒـﺪ ﻳﻮﻧـﻮ ‪Jono‬‬ ‫ﺟﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﺎن را ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﺧﺪاﻳﺎن ﻫﻢ ﺷﻬﺮ را از وﻳﺮاﻧﻲ ﺣﻔﻆ ﻧﻜﺮدﻧـﺪ‪ .‬روﻣﻴـﺎن از وﻳـﺮان ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻣﻌﺎﺑـﺪ‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در ﻣﻲآوردﻧﺪ ﺧﻮدداري ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻏﺎرت رم از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ از ﻏﺎﻟﺐ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺳﺒﻜﺘﺮ ﺑﻮد‪ ،‬و اﻳـﻦ از‬ ‫ﺑﺮﻛﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 278‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﭼﺎر اﻳﻦ ﻏﺎرت ﺷﺪﻧﺪ ﺣﻖ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ دﻟﻴﻞ‪ :‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪه اي از ﮔﻮﺗﻬﺎي ﺷﺮﻳﺮ از‬ ‫اﻣﻮال اﻳﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ ﺟﺰاي ﻋﻤﻞ ﺧﻮد را ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﻳﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﻫﻤـﺔ ﮔﻨﺎﻫﻜـﺎران در‬ ‫روي زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻜﺎﻓﺎت ﺧﻮد ﻣﻲ رﺳﻴﺪﻧﺪ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ روز داوري ﺑـﺎﻗﻲ ﻧﻤـﻲ ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﭘﺮﻫﻴﺰﮔـﺎر ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺼﺎﺋﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺰﻛﻴﺔ آﻧﺎن ﺷﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻣﻘـﺪس ﺑـﺎ از دﺳـﺖ دادن ﻣـﺎل و ﻣﻨـﺎل‬ ‫دﻧﻴﻮي ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي را ﻛﻪ داراي ارزش ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺎﺷﺪ از دﺳﺖ ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﺟﺴﺎد آﻧﺎن را دﻓﻦ ﻧﻜﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻃﻌﻤﺔ ﺟﺎﻧﻮران‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎﻛﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺟﺎﻧﻮران ﺷﻜﻤﺨﻮاره در رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻣﺴﺌﻠﺔ دﺧﺘﺮان ﺑﺎﻛﺮة ﻣﻮﻣﻨﻪ اي ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺎرت ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻇـﺎﻫﺮاً ﮔﺮوﻫـﻲ‬ ‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻮده اﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻮاﺗﻴﻦ ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﮔﻨﺎﻫﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺷﺮف ﺑﻜﺎرت را از دﺳـﺖ داده اﻧـﺪ‪ .‬اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه را رد ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ »ﻫﻴﻬﺎت‪ ،‬ﺷﻬﻮت دﻳﮕﺮان ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮ را آﻟﻮده ﺳﺎزد‪ «.‬ﻋﺼﻤﺖ از‬ ‫ﻓﻀﺎﻳﻞ روح اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﺠﺎوز ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ زاﻳﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺖ ﮔﻨـﺎه‪ ،‬وﻟـﻮ آﻧﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ ﻧﻴﺎﻳـﺪ‪ ،‬از دﺳـﺖ ﻣـﻲرود‪.‬‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺠﺎوزات ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ را ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ روا داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﺎن اﻳﻦ ﺗﺠﺎوزات از ﻋﺼـﻤﺖ و‬ ‫ﻛﻒ‪ ‬ﻧﻔﺲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﻣﻐﺮور ﺑﻮده اﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮدﻛﺸﻲ اﺷﺨﺎص از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺒﺎدا ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درازي درﺑﺎرة ﻟﻮﻛﺮﺳﻴﺎ ‪ Lucretia‬ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﻲ ﺧﻮد را ﺑﻜﺸﺪ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺧﻮدﻛﺸـﻲ در ﻫـﺮ‬ ‫ﺣﺎل ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺮاي ﺑﺮاﺋﺖ زﻧﺎن ﺑﺎ زﻫﺪ و ورﻋﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﺮط دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺋـﻞ اﺳـﺖ‪:‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﻮاﺗﻴﻦ ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﺗﺠﺎوز ﻟﺬت ﺑﺒﺮﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﻟﺬت ﺑﺒﺮﻧﺪ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎرﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷﺮح ﺧﺒﺎﺛﺖ ﺧﺪاﻳﺎن ﻛﻔﺎر ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﺜﻼً‪» :‬ﻧﻤﺎﻳﺸﻬﺎي ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮ ﭘﻠﻴﺪ و اﻳﻦ اﺑﺎﻃﻴـﻞ دور از ﻋﻔـﺖ‬ ‫در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺴﺎد ﻣﺮدم ﺑﻪ رم ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺧﺪاﻳﺎن ﺷﻤﺎ آﻣﺪ‪ 1«.‬ﺑﻬﺘـﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن ﻣـﺮد ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻘﻮاﻳﻲ ﭼﻮن اﺳﻜﻴﭙﻴﻮ را ﺑﭙﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ اﻳﻦ ﺧﺪاﻳﺎن ﻓﺎﺳﺪ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬و اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻏﺎرت ﺷﻬﺮ رم‪ ،‬ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬ ‫از اﻳﻦ اﻣﺮ آزرده ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ آﻧﺎن در زﻳﺎرﺗﮕﺎه ﺷﻬﺮ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه دارﻧﺪ‪«.‬‬ ‫در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻫﺮ دو ﺷﻬﺮ ‪ -‬زﻣﻴﻨﻲ و آﺳﻤﺎﻧﻲ ‪ -‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪهاﻧﺪ؛ وﻟﻲ در دﻧﻴﺎي دﻳﮕـﺮ آﻣﺮزﻳـﺪﮔﺎن و ﻣﻄـﺮودﻳﻦ‬ ‫درﮔﺎه ﺧﺪا از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺣﺘﻲ در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ‬ ‫دﺷﻤﻦ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺻﻒ آﻣﺮزﻳﺪﮔﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ دﺷﻮارﺗﺮﻳﻦ وﻇﻴﻔﺔ او ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از رد ﻛـﺮدن ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﺎ ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ آﻧﺎن ﺗﻮاﻓﻖ دارﻧﺪ ‪ -‬ﻣﺜﻼً در ﻣﻮرد ﺑﻘﺎي روح و آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺪا‪.‬‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪاﻳﺎن ﺷﺮك را واژﮔﻮن ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺧﻼﻗﻲ آﻧﺎن ﻫﻢ ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺧـﺪاﻳﺎن ﺷـﺮك‬ ‫ﺧﺒﻴﺚ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ وﺟﻮد ﺧﺪاﻳﺎن را اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺪاﻳﺎن وﺟﻮد دارﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬـﺎ ﺷـﻴﺎﻃﻴﻨﻲ‬ ‫ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺪاﻳﺎن دوﺳﺖ ﻣﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﭘﻠﻴﺪ درﺑﺎرة آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺮدﻣـﺎن‬ ‫آﺳﻴﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮ اﻏﻠﺐ ﻛﺎﻓﺮان ﻛﺮدار ژوﭘﻴﺘﺮ ﺑﻴﺶ از ﮔﻔﺘﺎر اﻓﻼﻃﻮن ﻳﺎ ﻛﺎﺗﻮ اﻫﻤﻴﺖ دارد‪» .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان‬ ‫اذن اﻗﺎﻣﺖ در ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻧﻤﻲداد ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ارزﺷﺶ ﺑـﻴﺶ از ﺧـﺪاﻳﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻴـﻞ دارﻧـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺸﻬﺎي روي ﺻﺤﻨﻪ ﺣﻖ ﺣﺮﻣﺘﺸﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي آورده ﺷﻮد‪«.‬‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﺷﻬﺮ رم را از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﻧﺎن ﺳﺎﺑﻴﻦ ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻬﺮي ﻓﺎﺳﺪ و ﺷـﺮﻳﺮ ﻣـﻲ ﺷﻨﺎﺳـﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻠﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺘﺎب او ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﮔﻨﺎﻫﻜﺎري اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺗﺨﺼﻴﺺ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺗﺼـﻮر‬ ‫‪1. The City of God, I, 31.‬‬ ‫‪2. Ibid, I, 35.‬‬ ‫‪3. Ibid, II, 14.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻟﻬﻴﺎت اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ □ ‪279‬‬

‫درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪن دوﻟﺖ ﺷﻬﺮ رم دﭼﺎر ﻣﺼﻴﺒﺖ و ﺑﻼ ﻧﻤﻲﺷﺪه؛ از دﺳﺖ ﮔﻮﻟﻬﺎ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﻨﮕﻬـﺎي‬ ‫داﺧﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻫﺠﻮم ﮔﻮﺗﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺶ از آن‪ ،‬رﻧﺞ و ﻣﺼﻴﺒﺖ ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ دروغ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻣﻲ ﺗﻮان از روي ﺑﺨﺖ و دوﻟﺖ ﻣﺘﻔﺎوت ﻛﻮدﻛﺎن ﺗـﻮأم‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﻳﻚ ﻃﺎﻟﻊ دارﻧﺪ‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪ 1.‬ﻣﻔﻬﻮم رواﻗﻲ »ﺗﻘﺪﻳﺮ« )ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ ﻣﺮﺑـﻮط ﻣـﻲﺷـﺪ( اﺷـﺘﺒﺎه اﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ داراي اﺧﺘﻴﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬راﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻋﻠﻢ ﻗﺒﻠﻲ ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺎ دارد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻠﻢ ﻗﺒﻠـﻲ‬ ‫او ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﺧﻄﺎﺳﺖ ﻛﻪ زﻫﺪ و ﺗﻘﻮا ﺷﻘﺎوت ﻣﻲ آورد‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛـﻪ ﻓﻘـﻂ ﺷـﻘﺎوت‬ ‫در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﻣﺴﻴﺤﻲ آﻧﺎن ﻛﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪ زﻫﺪ و ﺗﻘﻮا ﺑﻮده اﻧﺪ از ﺳﻌﺎدت ﺑﻬﺮه داﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ و‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ و ﺗﺌﻮدوﺳﻴﻮس ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ و ﻛﺎﻣﺮوا ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﺑـﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫دﻳﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ دوﻟﺖ ﻳﻬﻮد ﭘﺎ ﺑﺮ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻛﺘﺎب آﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺷﺮح ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻮاﻓﻘﻲ از ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﻓﻼﻃﻮن را ﺑﺮﺗﺮ از ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳـﻔﺔ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ او‪ ،‬دﻳﮕﺮان ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺪان را ﺑﺮاي اﻓﻼﻃﻮن ﺧﺎﻟﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﮕﺬار ﻛﻪ ﺗﺎﻟﺲ ﺑﺎ آب و اﻧﻜﺴـﻴﻤﻨﺲ‬ ‫ﺑﺎ ﻫﻮا و رواﻗﻴﺎن ﺑﺎ آﺗﺶ و اﭘﻴﻜﻮروس ﺑﺎ ذرات ﺧﻮد دور ﺷﻮﻧﺪ‪ 2.‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺎدي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺪا ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺟﺴﻤﻴﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻫﻤـﺔ اﺷـﻴﺎ وﺟـﻮد ﺧـﻮد را از وﺟـﻮد‬ ‫ﻻﻳﺰال و ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ ﺧﺪا دارﻧﺪ‪ .‬و ﻧﻴﺰ اﻓﻼﻃﻮن درﺳﺖ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛـﻪ ادراك ﺣﺴـﻲ ﻣﺄﺧـﺬ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮﻧﻴـﺎن در‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ و اﺧﻼق ﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﻓﻀﻴﻠﺖ دارﻧﺪ و از ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻧﺪ‪» .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻪ زﻣـﺎﻧﺶ ﭼﻨـﺪان‬ ‫دور ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن را از ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﺪ‪ «.‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﻘﺎم ارﺳﻄﻮ را ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از اﻓﻼﻃﻮن وﻟـﻲ ﺑـﺎﻻﺗﺮ از‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﺔ دﻳﮕﺮ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﻫﺮ دو ﺧﺪاﻳﺎن را ﺧﻮب ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ آﻧـﺎن‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ رواﻗﻴﺎن ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺷﻬﻮات را ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷـﻬﻮات ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻣﻨﺸﺄ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺧﺸﻢ ﻳﺎ رﻗﺖ ﻗﻠﺐ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻣﺤﻜﻮم ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ در ﺟﺴـﺘﺠﻮي ﻋﻠـﻞ اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻮاﻃﻒ ﺑﺮ آﻳﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن درﺑﺎرة ﺧﺪاي واﺣﺪ ﺻﺤﻴﺢ و درﺑﺎرة ﺧﺪاﻳﺎن ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ .‬ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻦ و ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻦ »ﺣﻠﻮل« ﻧﻴـﺰ از ﺟﺎﻧـﺐ‬ ‫آﻧﺎن ﺧﻄﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺤﺚ ﻣﻔﺼﻠﻲ ﻧﻴﺰ درﺑﺎرة ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ ﻃﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻧـﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴـﺎن ﺑﺴـﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺧﻮب ﻳﺎ ﺑﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺑﺮ اﺷﻴﺎي ﻣﻮﻗﺖ در ﻧﻈﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﻠﻴـﺪ اﺳـﺖ )ﮔﺮﭼـﻪ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﻳﻦ ﻋﻠﻢ را دارﻧﺪ(‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﺎ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺘﻔﻖاﻟﻘﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺸﻬﻮد ﭘﺴﺖﺗﺮ از ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻠﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻳﺎزدﻫﻢ ﺑﺎ ﺷﺮﺣﻲ درﺑﺎرة ﺷﻬﺮ ﺧﺪا آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪» .‬ﺷﻬﺮ ﺧﺪا« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺠﻤﻊ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺑﺮ وﺟـﻮد‬ ‫ﺧﺪا ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻳﺎري ﻣﺴﻴﺢ ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﻘﻞ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻛﺸﻒ ﻛﺮد )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻓﻠﺴـﻔﻲ(‬ ‫وﻟﻴﻜﻦ ﺑﺮاي ﺣﺼﻮل ﻋﻠﻢ دﻳﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﺳﻔﺎر ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس رﺟﻮع ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﭘﻲ اﻳـﻦ ﺑﺎﺷـﻴﻢ ﻛـﻪ ﻣﻔﻬـﻮم زﻣـﺎن و‬ ‫ﻣﻜﺎن را ﭘﻴﺶ از آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺟﻬﺎن درﻳﺎﺑﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از آﻓﺮﻳﻨﺶ زﻣﺎن وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬و در ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺗﺎزﮔﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﻜﺎك آﻛﺎدﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺎرﻧﻴﺪس ‪ Carneades‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻴﺎس ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ‪:‬‬ ‫‪Cumont, Oriental Religions in Roman Paganism, p. 166.‬‬ ‫‪2. The City of God, VIII, 5.‬‬

‫‪ □ 280‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻫﺮ آﻣﺮزﻳﺪهاي ‪‬ﻣﺨ ّﻠﺪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﺮ ﻣﺨﻠﺪي آﻣﺮزﻳﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻴﻄﺎن و دوزخ‪ .‬ﺧﺪا ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺷﻴﻄﺎن از ﭘـﻴﺶ‬ ‫آﮔﺎه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻓﺎﻳﺪة آن ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻧﻴﺰ در ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺟﻬﺎن ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻛﻪ وﺟﻮد ﺷـﻴﻄﺎن در ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻜﻢ ﻣﺨﺎﻟﻒ در ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اورﻳﮕﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ارواح ﺑﺮاي ﻣﺠﺎزات ﻛﺸﻴﺪن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺟﺴﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻻزم ﻣـﻲ آﻣـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ارواح ﺑﺪ اﺟﺴﺎم ﺑﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺧﺒﻴﺚﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬـﺎ‪ ،‬داراي اﺟﺴـﺎم اﺛﻴـﺮي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ از‬ ‫اﺟﺴﺎم ﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ ﺟﻬﺎن در ﺷﺶ روز ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺶ ﻋﺪد ﺗﺎم اﺳﺖ )ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺧﻮد ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ(‪.‬‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺧﻮب و ﺑﺪ دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ داراي ذاﺗﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺪا ﺑﻨﺎ ﺑـﻪ ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺧـﻮد دﺷـﻤﻦ ﺧـﺪا‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ارادة ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻨﻨﺪ‪ .‬ارادة ﺧﺒﻴﺚ ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻪ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺎﻗﺼﻪ دارد‪ .‬اﻳﻦ اراده اﺛـﺮ ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻘﺺ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻤﺮ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻛﻤﺘﺮ از ﺷﺶ ﻫﺰار ﺳﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺼﻮر ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻜﺮار ﻧﻤﻲﺷﻮد‪» .‬ﻣﺴﻴﺢ ﻳﻜﺒﺎر ﺑﻪ‬ ‫‪1‬‬

‫ﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺎ ﻣﺮد‪«.‬‬ ‫اﺟﺪاد ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ ﻧﻤﻲﻣﺮدﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﭼﻮن ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪﻧﺪ ﻫﻤﺔ اﻋﻘﺎب آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﻣﻴﺮﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮردن ﺳﻴﺐ )ﺷﺠﺮة ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ( ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺮگ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺮگ اﺑﺪي‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻟﻌﻨﺖ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس ﺧﻄﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪﺳﻴﻦ در ﺑﻬﺸﺖ ﺟﺴﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎً ﺟﺴﻢ ﻣﻘﺪﺳﻴﻦ در ﺑﻬﺸـﺖ از ﺟﺴـﻢ آدم ﭘـﻴﺶ از‬ ‫ﻫﺒﻮط ﺑﻬﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﺟﺴﺎم ﻣﻘﺪﺳﻴﻦ روح ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ روﺣﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و وزن ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻣـﺮدان داراي‬ ‫ﺟﺴﻢ ﻣﺬﻛﺮ و زﻧﺎن داراي ﺟﺴﻢ ﻣﺆﻧﺚ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و آﻧﺎن ﻛﻪ در ﻛﻮدﻛﻲ ﻣﺮدهاﻧﺪ ﺑﺎ اﺟﺴﺎم ﺑﺎﻟﻎ زﻧﺪه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻨﺎه آدم اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺮگ اﺑﺪي )ﻟﻌﻨﺖ( ﺑﻨﻲآدم ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ ﺑﺨﺸـﺎﻳﺶ اﻟﻬـﻲ ﮔـﺮوه ﻛﺜﻴـﺮي را از اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺮگ رﻫﺎﻳﻲ ﻧﺨﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻨﺎه ﻧﺎﺷﻲ از روح اﺳﺖ ﻧﻪ از ﺗﻦ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن و ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن ﻫﺮ دو در ﻧﺴﺒﺖ دادن ﮔﻨﺎه ﺑـﻪ ﺗـﻦ‬ ‫در اﺷﺘﺒﺎﻫﻨﺪ ‪ -‬ﮔﺮﭼﻪ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺑﺪي ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺠﺎزات ﻛﺮدن ﻫﻤﺔ ﺑﻨﻲ آدم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎه آدم اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ ﻋﻴﻦ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻋﺪل اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ ﮔﻨﺎه آدﻣﻴﺰاد ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد داراي ﺟﺴﻢ روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ روح ﺧﺎﻛﻲ و ﺷﻬﻮاﻧﻲ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﻄﻮ‪‬ل و دﻗﻴﻘﻲ درﺑﺎرة ﺷﻬﻮت ﺟﻨﺴﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣـﺎ ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﮔﻨـﺎه‬ ‫آدم اﺳﻴﺮ ﺷﻬﻮت ﺷﺪه اﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺤﺚ از ﻟﺤﺎظ ﻧﺸﺎن دادن ﻛﻴﻔﻴﺎت رواﻧﻲِ ﻣﺴـﻠﻚ رﻳﺎﺿـﺖ ﻛﺸـﻲ ﺑﺴـﻴﺎر روﺷـﻦ ﻛﻨﻨـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ وارد ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع را دور از ادب ﻣـﻲداﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻛﻪ وي ﻃﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ اذﻋﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ راﺑﻄﺔ ﺟﻨﺴﻲ ﺑﻴﻦ زوﺟﻴﻦ ﮔﻨﺎه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮط ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن ﺣﺼﻮل ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬـﺬا‬ ‫ﻣﺮد ﺑﺎ ﺗﻘﻮا ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در زﻧﺪﮔﻲ زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺷﻬﻮت را از ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺑﺮاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ در زﻧـﺪﮔﻲ زﻧﺎﺷـﻮﻳﻲ ﻧﻴـﺰ از‬ ‫ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺣﺠﺐ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم از ﻋﻤﻞ ﻣﻘﺎرﺑﺖ ﺷﺮﻣﻨﺪهاﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ »اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺸﺮوع ﻃﺒﻴﻌـﺖ از اﺟـﺪاد ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺠﻠﺖ ﻣﺠﺎزات ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ «.‬ﻛﻠﺒﻴﺎن ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺎرغ از ﺷـﺮم و ﺣﻴـﺎ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و دﻳـﻮﮔﻨﺲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﮓ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮم و ﺣﻴﺎ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺧﺖ؛ ﻣﻌﻬﺬا ﺣﺘﻲ ﺧﻮد او ﻫﻢ ﭘﺲ از ﻳﻜﺒﺎر دﺳﺖ از ﻛﺎري‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻬﺎﻳﻴﺖ ﺑﻴﺸﺮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﺟﻨﺒﺔ ﺷﺮم آور ﺷـﻬﻮت ﺗﻤـﺮد آن از ﺗﺒﻌﻴـﺖ اراده اﺳـﺖ‪ .‬آدم و ﺣـﻮا ﭘـﻴﺶ از ﻫﺒـﻮط‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻲ اﺣﺴﺎس ﺷﺮم ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻘﺎرﺑﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در واﻗﻊ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﻧﻜﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺻـﻨﻌﺘﮕﺮان در ﻛـﺎر ﺧـﻮد‬

‫‪» .1‬روﻣﻴﺎن« ﺑﺎب ﺷﺸﻢ؛ »ﺗﺴﺎﻟﻮﻧﻴﻜﻴﺎن« ﺑﺎب ﭼﻬﺎرم‪.‬‬ ‫‪2. The City of God, XIV, 15.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻟﻬﻴﺎت اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ □ ‪281‬‬

‫دﺳﺘﺸﺎن را ﺑﻲ ﺷﻬﻮت ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ آدم ﻧﻴﺰ اﮔﺮ از ﺷﺠﺮة ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ اﺣﺘﺮاز ﻣﻲ ﻛـﺮد ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﺟﻨﺴﻲ را ﺑﻲ اﺣﺴﺎس ﺣﺎﻻﺗﻲ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﻼزم آن اﺳﺖ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬و اﻋﻀﺎي ﺗﻨﺎﺳﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ اﻋﻀﺎي ﺑـﺪن‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ اراده ﻣﻲﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﺷﻬﻮت در اﻣﺮ ﻣﻘﺎرﺑﺖ ﺟﻨﺴﻲ ﻣﻜﺎﻓﺎت ﮔﻨﺎه آدم اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ اﺳﺖ؛ و اﮔـﺮ اﻳـﻦ ﺷـﻬﻮت ﻧﺒـﻮد‬ ‫ﻋﻤﻞ ﺟﻨﺴﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﻣﺒﺮا از ﻟﺬت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺟﺰﺋﻴﺎﺗﻲ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﻇﺎﻳﻒ اﻻﻋﻀﺎ ﻛﻪ ﻣﺘـﺮﺟﻢ »ﺷـﻬﺮ ﺧـﺪا«‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ آﻧﻬﺎ را در اﺑﻬﺎم ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارده‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑـﺎﻻ ﻧﻈﺮﻳـﺔ اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ را در ﺑـﺎب‬ ‫ﺟﻨﺴﻴﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻴﺰاري رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺸﺎن از ﻏﺮﻳﺰة ﺟﻨﺴﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺮد اﻳـﻦ ﻏﺮﻳـﺰه از ﺗﺒﻌﻴـﺖ‬ ‫اراده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺴﻠﻂ ﻛﺎﻣﻞ اراده ﺑﺮ ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﺗﺴـﻠﻄﻲ ﺑـﺮاي ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻋﻤﻞ ﺟﻨﺴﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﺟﻨﺴﻲ ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از زﻣﺎن ﻫﺒﻮط آدم دﻧﻴﺎ ﺑﻪ دو ﺷﻬﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و از اﻳﻦ دو ﻳﻜﻲ اﻟﻲاﻻﺑﺪ در ﭘﻨﺎه ﺧﺪا ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬و‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻣﺪام ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﻴﻄﺎن ﻣﺤﻨﺖ و ﻣﺮارت ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﻗﺎﺑﻴﻞ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺷـﻴﻄﺎن و ﻫﺎﺑﻴـﻞ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ‬ ‫ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻫﺎﺑﻴﻞ ﺑﻪ ﻳﻤﻦ رﺣﻤﺖ اﻟﻬﻲ و ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺗﻘﺪﻳﺮ‪ ،‬اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ و ﻣﺴﺎﻓﺮ زﻣﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﻧﺒﻴﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺧﺪا ﺗﻌﻠﻖ داﺷـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﻣﺮگ ﻣﺘﻮﺷﺎﻟﻢ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ را ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻌﺮوف ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ »ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﺒﻌﻴﻨﻲ« از ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس و ﺗﺮﺟﻤﺔ رﺳـﻤﻲ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ )‪ (Vulgate‬ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ‪» .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﺒﻌﻴﻨﻲ« ﺣﺎﻛﻲ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺷﺎﻟﻢ ﭼﻬﺎرده ﺳﺎل ﭘﺲ از ﺗﻮﻓـﺎن‬ ‫ﻧﻮح زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و اﻳﻦ ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ از ﺳﺮﻧﺸﻴﻨﺎن ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻣﺎ از ﺗﺮﺟﻤﺔ رﺳﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﺘﻮن‬ ‫ﻋﺒﺮي اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺷﺎﻟﻢ در ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﻓﺎن آﻣﺪ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺣـﻖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ ﻳﺮوم ﻗﺪﻳﺲ و ﻣﺘﻮن ﻋﺒﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺮدم ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﺪﺧﻮاﻫﻲ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺘﻮن‬ ‫ﻋﺒﺮي را ﻣﺨﺪوش ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه را رد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕـﺮ »ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﺳـﺒﻌﻴﻨﻲ« ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬ ‫آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻻﺑـﺪ ﻧﺴ‪‬ـﺎخ ﺑﻄﻠﻤﻴـﻮس در‬ ‫ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮداري از »ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﺒﻌﻴﻨﻲ« دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ درﺑﺎرة ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫـﺎي »ﻋﻬـﺪ ﻋﺘﻴـﻖ« ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬ ‫»ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﺒﻌﻴﻨﻲ را ﭼﻨﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺗﺮﺟﻤﺔ دﻳﮕﺮي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ ﻛﻤﺎ آﻧﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﺔ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻻﺗﻴﻨـﻲ ﻣـﺎ ﻧﻴـﺰ از روي‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻛﺸﻴﺶ داﻧﺸﻤﻨﺪ و زﺑﺎن دان ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﺮوم ﻫﻤﺎن ﻣﺘﻮن را از ﻋﺒﺮي ﺑـﻪ ﻻﺗﻴﻨـﻲ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻛـﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺻﺤﺖ زﺣﻤﺎت ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﺔ او را ﻛﻼً ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ »ﻫﻔﺘﺎد ﺗﻦ«‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺮّات دﭼﺎر ﺧﻄﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺬاﻟﻚ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ﻣﺴﻴﺢ ﻓﺮدي را ﺑﺮ ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﺜﺮت‪ ،‬ﻋﻠﻲاﻟﺨﺼـﻮص ﻛـﻪ از ﺟﺎﻧـﺐ‬ ‫ﻛﺎﻫﻦ ﺑﺰرگ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﮔﻤﺎرده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬رﺟﺤﺎن ﻧﻤﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ «.‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ اﻋﺠﺎز ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ ﻫﻔﺘـﺎد ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻣﺴـﺘﻘﻞ را‬ ‫ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬و اﻳﻦ را دﻟﻴﻞ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ »ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﺒﻌﻴﻨﻲ« ﺑﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺘﻦ ﻋﺒﺮي ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه از اﻟﻬﺎم آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺻﻼﺣﻴﺖ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻳﺮوم ﻗﺪﻳﺲ ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﻧﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ و ﻳﺮوم ﺑﺮ ﺳﺮ اﺑﻦاﻟﻮﻗﺖ ﺑﻮدن ﭘﻄﺮس ﻣﻘﺪس‪ 1‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﺪال ﻧﻜﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷـﺎﻳﺪ اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﺑـﺎ ﺛﺒـﺎت‬ ‫ﻗﺪم ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺟﺎﻧﺐ ﻳﺮوم را ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪» .1‬رﺳﺎﻟﺔ ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل ﺑﻪ ﻏﻼﻃﻴﺎن« ‪. 14-11 : 2‬‬

‫‪ □ 282‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻘﺪس و ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺎدي را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻛـﻪ اﻧﺌـﺎس ‪Aeneas‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ آﻣﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺪون‪ 1‬در اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻗﺎﺿﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و آﺧﺮﻳﻦ ﻋﺬاب ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در زﻣـﺎن ﺣﻜﻮﻣـﺖ دﺟ‪‬ـﺎل ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺎرﻳﺦ آن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴﻴﻨﻲ در ذم و رد ﺷﻜﻨﺠﻪ دادن در ﻣﺤﺎﻛﻢ‪ ،‬اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ ﺑـﻪ ﺟﻨـﮓ اﺻـﺤﺎب آﻛـﺎدﻣﻲ‬ ‫ﻣﻲ رود ﻛﻪ در ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺷﻚ ﻣﻲ آورﻧﺪ‪» .‬ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻣﺴـﻴﺢ از اﻳـﻦ ﺗﺸـﻜﻴﻜﺎت ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺟﻨـﻮن ﺑﻴـﺰار اﺳـﺖ؛ زﻳـﺮا از‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ درك ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﺤﻘﻖﺗﺮﻳﻦ ﻋﻠﻢ را دارد‪ «.‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑـﻪ ﺻـﺤﺖ ﻛﺘـﺐ آﺳـﻤﺎﻧﻲ اﻋﺘﻘـﺎد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪ .‬آﻧﮕـﺎه‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺟﺪا از دﻳﺎﻧﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﻛـﺎﻓﺮان »ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ ﻧﻔـﻮذ‬ ‫ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ ﭘﻠﻴﺪ و ﻣﺴﺘﻬﺠﻦ ﺗﺒﺎه و ﺑﻲ آﺑﺮو ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ «.‬ﺻﻔﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻓﺮد ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺳﺖ در ﻓﺮد ﻛﺎﻓﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫رذﻳﻠﺖ در ﻣﻲ آﻳﺪ‪» .‬آن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد او ]روح[ در ﺷﻤﺎر ﻓﻀﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﺬا او را ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬اﮔـﺮ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺪا راﺟﻊ ﻧﺒﺎﺷﺪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ رذاﺋﻠﻨﺪ‪ «.‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺻﻒ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﻼﻛﺖ اﺑﺪي‬ ‫دﭼﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪» .‬در ﻣﺠﺎدﻻت ﻣﺎ ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﻳﺎ درد ﭘﻴﺮوز ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻟﺬا ﻣﺮگ ﻣﻌﻨﻲ درد را از ﻣﻴﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮد‪،‬‬ ‫ﻳﺎ ﭘﻴﺮوزي از آن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و او درد را ﺧﻮاﻫﻨﺪ راﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ درد ﻫﻤﻮاره ﻋﺎرض ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﻫﻤـﻮاره درد‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺸﻴﺪ و ﻫﺮ دو دوام ﻣﺠﺎزات ﻣﻌﻴﻦ را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪«.‬‬ ‫دو رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪ :‬رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ روح در ﻫﻨﮕـﺎم ﻣـﺮگ‪ ،‬و رﺳـﺘﺎﺧﻴﺰ ﺟﺴـﻢ در روز داوري‪ .‬ﭘـﺲ از ﺑﺤﺜـﻲ درﺑـﺎرة‬ ‫ﻣﺸﻜﻼت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دورة ﻣﻠﻜﻮت ﻣﺴﻴﺢ و ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻳﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج‪ ،‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﻗﻄﻌـﻪاي از »رﺳـﺎﻟﺔ‬ ‫دوم ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل ﺑﻪ ﺗﺴﺎﻟﻮﻧﻴﻜﻴﺎن« ) ‪ 11 : 2‬و ‪ (12‬ﻣﻲﭘﺮدازد‪:‬‬ ‫»و ﺧﺪا ﻓﺮﻳﺒﻲ ﺳﺨﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ دروﻏﻲ را ﺑﺎور ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻠﻌﻮن ﺷـﻮﻧﺪ ﻫﻤـﺔ آن ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ راﺳـﺘﻲ را ﺑـﺎور‬ ‫ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎراﺳﺘﻲ ﺷﺎد ﺷﺪﻧﺪ‪ 2.‬ﺷﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺮدم ﺧﻼف ﻋﺪل ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاي ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺨﺴﺖ آﻧـﺎن را‬ ‫ﻓﺮﻳﺐ دﻫﺪ و آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﻓﺮﻳﺐ ﺧﻮردن ﻣﺠﺎزاﺗﺸﺎن ﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ در ﻧﻈﺮ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻋﻴﻦ ﻋﺪل اﺳﺖ‪» .‬ﭼـﻮن‬ ‫ﻣﺤﻜﻮﻣﻨﺪ ﮔﻤﺮاه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﮔﻤﺮاﻫﻨﺪ ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﻤﺮاﻫﻲ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ داوري ﺧﺪاﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﻋﺎدﻻﻧﻪ؛ ﺣﺘﻲ داوري ﺧﺪا ﻛﻪ از آﻏﺎز ﺟﻬﺎن اﻋﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺮدﻣﺎن را ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن و ﻣﺮدودﻳﻦ‪ .‬و اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي را از روي ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﺪي ﻣﺮدم اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ارادة ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤـﻪ ﺑـﻪ ﻳـﻚ‬ ‫اﻧﺪازه ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻟﻌﻨﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﺬا ﺟﺎي ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺑﺮاي ﻣﺮدودﻳﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬از ﻗﻄﻌﻪاي ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ از ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل ﻧﻘﻞ ﺷـﺪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم از آن ﺳﺒﺐ ﺧﺒﻴﺜﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدودﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ آﻧﻜﻪ از آن ﺳﺒﺐ ﻛﻪ ﻣﺮدودﻧﺪ ﺧﺒﻴﺚ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ اﺟﺴﺎد ﻣﻼﻋﻴﻦ اﻟﻲاﻻﺑﺪ در آﺗﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻮﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻲ آﻧﻜﻪ آﺗﺶ آﻧﻬﺎ را از ﻣﻴﺎن ﺑﺒـﺮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﺮ ﻫﻴﭻ ﻋﺠﻴﺐ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺳﻤﻨﺪر و آﺗﺸﻔﺸﺎن اﺗﻨﺎ ﻧﻴﺰ در آﺗﺶ ﻣﻲﺳﻮزﻧﺪ و از ﻣﻴـﺎن ﻧﻤـﻲروﻧـﺪ‪ .‬ﺷـﻴﺎﻃﻴﻦ ﮔﺮﭼـﻪ‬ ‫ﺧﻮد داراي ﺟﺴﻢ ﻣﺎدي ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ در آﺗﺶ ﻣﺎدي ﻣﻲﺳﻮزﻧﺪ‪ .‬ﻋﺬاب ﺟﻬﻨﻢ ﺗﻄﻬﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﻴﺴﺖ و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻗﺪﻳﺴﺎن ﻫـﻢ آن‬ ‫را ﺗﺨﻔﻴﻒ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد‪ .‬اورﻳﮕﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ دوزخ اﺑﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺮﺗﺪ‪‬ﻳﻦ و ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬـﺎي ﮔﻨﺎﻫﻜـﺎر ﻫـﻢ‬ ‫دﭼﺎر ﻟﻌﻨﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫»ﺷﻬﺮ ﺧﺪا« ﺑﺎ ﺷﺮح ﻣﻜﺎﺷﻔﺔ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ از دﻳﺪار ﺧﺪا در ﺑﻬﺸﺖ و ﺳﻌﺎدت اﺑﺪي ﺷﻬﺮ ﺧﺪا ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ درﺑﺎرة ﻋﺒﺪون ﻣـﻲداﻧـﻴﻢ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ وي ﭼﻬـﻞ ﭘﺴـﺮ و ﺳـﻲ ﻧـﻮاده داﺷـﺘﻪ و ﻫﻤـﺔ اﻳـﻦ ﻫﻔﺘـﺎد ﺗـﻦ ﺳـﻮار ﺑـﺮ اﻻغ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪهاﻧﺪ‪») .‬ﺳﻔﺮ داوران« ‪(.14: 12‬‬ ‫‪ .2‬اﻳﻦ ﻣﺜﻞ در ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻓﺎرﺳﻲ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﭼﺎپ »ﺑﻴﺒﻞ ﺳﻮﺳﺎﺋﻴﺘﻲ داراﻟﺴﻠﻄﻨﺔ ﻟﻨﺪن« ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ ﺧـﺪا ﺑـﻪ اﻳﺸـﺎن‬ ‫ﻋﻤﻞ ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ دروغ را ﺑﺎور ﻛﻨﻨﺪ و ﺗﺎ ﻓﺘﻮاﻳﻲ ﺷﻮد ﺑﺮ ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ راﺳﺘﻲ را ﺑﺎور ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺎراﺳﺘﻲ ﺷﺎد ﺷﺪﻧﺪ‪ «.‬م‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻟﻬﻴﺎت اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ □ ‪283‬‬

‫اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻠﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ آوردﻳﻢ روﺷﻦ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺆﺛﺮ ﻛﺘﺎب اﻳﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻛﻠﻴﺴـﺎ از‬ ‫دوﻟﺖ ﺟﺪاﺳﺖ‪ ،‬و دوﻟﺖ ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺰو ﺷﻬﺮ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم اﻣﻮر دﻳﻨـﻲ از ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﺗﺒﻌﻴـﺖ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﻫﻤﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻧﻈﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ داده اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‪ ،‬و در ﻣﺪت رﺷﺪ ﺗـﺪرﻳﺠﻲ‬ ‫ﻗﺪرت ﭘﺎپ و اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن ﭘﺎپ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر‪ ،‬ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻈﺮي ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻗـﻮال اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﻬﻮد در دورة اﻓﺴـﺎﻧﻪ اي »داوران« و دورة ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﭘـﺲ از ﺑﺎزﮔﺸـﺖ از اﺳـﺎرت ﺑﺎﺑـﻞ‪،‬‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از اﻳﻦ ﻟﺤـﺎظ از ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻳﻬـﻮد ﭘﻴـﺮوي ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺿـﻌﻒ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮران و ﻏﺎﻟﺐ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻏﺮﺑﻲ در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي ﻗﺎدر ﺳﺎﺧﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ آرﻣﺎن »ﺷـﻬﺮ ﺧـﺪا« را‬ ‫ﺟﺎﻣﺔ ﻋﻤﻞ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬در ﺷﺮق ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻗﺪرت داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﭘﻴﺶ ﻧﻴﺎﻣﺪه‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از‬ ‫ﻏﺮب ﺗﺎﺑﻊ دوﻟﺖ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح دﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ را درﺑﺎرة رﺳﺘﮕﺎري اﺣﻴﺎ ﻛﺮد‪ ،‬ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ او را درﺑﺎرة دوﻟﺖ دﻳﻨﻲ ﻣﻄﺮود ﺳـﺎﺧﺖ‬ ‫و ﺑﻪ اراﺳﺘﻴﺎﻧﻴﺴﻢ‪ 1‬ﮔﺮوﻳﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺿﺮورﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ در ﻧﺒﺮد ﺑـﺎ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬـﺎ ﺑـﺎ آن‬ ‫رو ﺑﻪ رو ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اراﺳﺘﻴﺎﻧﻴﺴﻢ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ از ﺗﻪ دل ﻧﺒﻮد و ﻣﺆﻣﻨﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ ﻗـﺮار‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎﭘﺎﭘﺘﻴﺴﺘﻬﺎ و اﺻﺤﺎب »ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﺎﻣﺲ« و ﻛﻮﻳﻜﺮﻫﺎ ﻣﻘﺪاري از ﻧﻈﺮﻳﺔ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑـﺮاي ﻛﻠﻴﺴـﺎ‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ ﻛﻤﺘﺮي ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ از ﻃﺮﻓﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﻳﺮ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺿﺮورت ﻏﺴـﻞ ﺗﻌﻤﻴـﺪ ﺑـﺮاي‬ ‫رﺳﺘﮕﺎري ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ دو ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎي اﻓﺮاﻃﻲ ﻋﻘﻴﺪة دوم را رد ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ در‬ ‫ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺮگ و ﻋﺎﻟﻢ ‪‬ﻋﻘﺒﻲ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب »ﺷﻬﺮ ﺧﺪا« ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻄﻠﺒﻲ در ﺑﺮ دارد ﻛﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﺗﺎزﮔﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻣﻄﺎﻟﺐ آن‪ ،‬آﻧﭽـﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻣـﺮگ و‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻘﺒﻲ اﺳﺖ رﻳﺸﺔ ﻳﻬﻮدي دارد و از ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺘﺎب »ﻣﻜﺎﺷـﻔﺔ ﻳﻮﺣﻨـﺎ« وارد ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺗﻘـﺪﻳﺮ و‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﻲ از رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺎي ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ آن را ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺎﻣﻠﺘﺮ و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺗﺮ ﭘﺮوراﻧـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻴﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻘﺪس و ﺗﺎرﻳﺦ ﻏﻴﺮ ﻣﻘﺪس ﺑﻪ وﺿﻮح ﺗﻤﺎم در »ﻋﻬـﺪ ﻋﺘﻴـﻖ« روﺷـﻦ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻛـﺎري ﻛـﻪ‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻛﺮد اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻠﻔﻴﻖ ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻣﺮﺑﻮط ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﻘﻮط اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ و دوران ﻫﺮج و ﻣﺮﺟﻲ ﻛﻪ از ﭘﻲ آن آﻣﺪ ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬ﺑـﻲ آﻧﻜـﻪ ﺗﺰﻟـﺰل ﺷـﺪﻳﺪي در ارﻛـﺎن‬ ‫اﻳﻤﺎﻧﺸﺎن ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻘﺪس ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻃﺮﺣﻲ ﻛﻪ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد از ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﻳﻨﺪه ﻧﻘﺶ ﻛﺮده ﻃﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻤﺔ اوﻗﺎت ﻣﺮدم ﻣﺤﺮوم و ﺷﻮر ﺑﺨـﺖ‬ ‫ﻛﺸﺶ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي در آن ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ اﻳﻦ ﻃﺮح را ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﻄﺒﻴﻖ داد‪ ،‬ﻣﺎرﻛﺲ آن را ﺑـﺎ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﻢ‬ ‫ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﺎرﻛﺲ از ﻟﺤﺎظ رواﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ زﻳﺮ را ﺑﻜﺎر ﺑﺮد‪:‬‬ ‫ﻳﻬﻮه = ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ‬ ‫ﻣﺴﻴﺢ = ﻣﺎرﻛﺲ‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن = ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ = ﺣﺰب ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﻇﻬﻮر ﻣﺠﺪد = اﻧﻘﻼب‬ ‫دوزخ = ﻣﺠﺎزات ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داران‬ ‫دورة ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺴﻴﺢ = ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺷﺘﺮاﻛﻲ‬ ‫‪ Erastianism .1‬ﻋﻘﻴﺪهاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﺗﺎﺑﻊ دوﻟﺖ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 284‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﻠﻤﺎت ﻃﺮف راﺳﺖ ﻣﺤﺘﻮي ﻋﺎﻃﻔﻲ ﻛﻠﻤﺎت ﻃﺮف ﭼﭗ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ؛ و اﻳﻦ ﻣﺤﺘﻮي‪ ،‬ﻛﻪ ﺑـﺎ ذﻫـﻦ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻳﺎ ﻳﻬﻮدي ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﺷﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻬﺎن آﻳﻨﺪه اي را ﻛﻪ ﻣﺎرﻛﺲ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺮاي‬ ‫ﭘﻴﺮوان ﻣﺮام ﻧﺎزي ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪاي ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻧﺎزي ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﺎﻟﺼﺘﺮ از »ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴـﻖ« ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺷﺪه و ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺎرﻛﺲ ﺟﻨﺒﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ دارد و ﻣﺴﻴﺢ آﻧﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣ ّﻜﺎﺑﻴﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﻴﺴﺎي ﻣﺴﻴﺢ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺧﻼف ﭘﻼﮔﻴﻮس‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ از ﻧﺎﻓﺬﺗﺮﻳﻦ اﺟﺰاي اﻟﻬﻴﺎت اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اﻟﺤﺎد ﭘﻼﮔﻴﻮس اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻼﮔﻴـﻮس ﻣـﺮدي ﺑـﻮد از‬ ‫ﻣﺮدم وﻳﻠﺰ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻧﺎم اﺻﻠﻴﺶ ﻣﻮرﮔﺎن ‪ Morgan‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﻣﺮد درﻳﺎ« اﺳـﺖ؛ و »ﭘﻼﮔﻴـﻮس« ﻫـﻢ در زﺑـﺎن‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬او روﺣﺎﻧﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﻛﻤﺎل و ﺧﻮش ﻣﺤﻀﺮي ﺑﻮد و از ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺧﻮد ﻛﻤﺘﺮ ﺗﻌﺼﺐ‬ ‫داﺷﺖ؛ ﺑﻪ ﺗﻔﻮﻳﺾ و اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ »ﮔﻨﺎه ﻓﻄﺮي« )‪ (Original Sin‬ﻣﻌﺘﺮض‪ ،‬و ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻣﻮاﻓﻖ ﺗﻘﻮا ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﺣﺎﺻﻞ اﻫﺘﻤﺎم روﺣﻲ ﺧﻮد اوﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻋﻤﻠﺶ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺑﻬﺸـﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫رﻓﺖ و ﭘﺎداش ﺗﻘﻮاي ﺧﻮد را ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻣﺮوز ﭘﻴﺶ ﭘﺎ اﻓﺘﺎده ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻳﺪ‪ ،‬در آن روزﮔﺎر ﺧﻠﺠﺎن ﺷﺪﻳﺪي ﭘﺪﻳﺪ آورد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺟﻬﺪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿﻼﻟﺖ اﻋﻼم ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺗﻮﻓﻴـﻖ ﻣﻮﻗـﺖ ﺑﺴـﻴﺎر ﻳﺎﻓـﺖ‪.‬‬‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺑﻄﺮﻳﻖ اورﺷﻠﻴﻢ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ و او را از ﻛﻴﺪ آن ﻣﺒﺪع ﺗﺮ دﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻋﻠﻤﺎي روﺣﺎﻧﻲ ﺷﺮق را ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮﻳﺶ وادار ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر دارد‪ .‬ﺣﺘـﻲ ﭘـﺲ از ﺗﻜﻔﻴـﺮ ﭘﻼﮔﻴـﻮس ﺑـﺎز ﻛﺴـﺎن‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻛﻪ »ﻧﻴﻤﻪ ﭘﻼﮔﻴﻮﺳﻲ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ اﺷﻜﺎل رﻗﻴﻘﻲ از ﻋﻘﺎﻳﺪ او را ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺪت ﻣﺪﻳﺪي ﮔﺬﺷﺖ ﺗﺎ‬ ‫آﻧﻜﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﺧﺎﻟﺺ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﭘﻴﺮوزي ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬و اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ در آﻧﺠـﺎ ﺗﻜﻔﻴـﺮ‬ ‫ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﻴﻤﻪ ﭘﻼﮔﻴﻮﺳﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 529‬در ﺷﻮراي اوراﻧﮋ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ آدم اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻫﺒـﻮط داراي ارادة ﻣﺨﺘـﺎر ﺑـﻮد و ﻣـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ از ارﺗﻜـﺎب ﮔﻨـﺎه‬ ‫ﺧﻮدداري ﻛﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﭼﻮن او و ﺣﻮا از ﺷﺠﺮة ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺧﻮردﻧﺪ و ﻓﺴﺎد در آﻧﻬﺎ راه ﻳﺎﻓﺖ و اﻳﻦ ﻓﺴﺎد ﺑﻪ ﻫﻤـﺔ اﻋﻘـﺎب آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻴﺮاث رﺳﻴﺪ و ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮﻳﺶ از ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه ﺧﻮدداري ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ اﻟﻬﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ آدﻣﻴﺰاده اﻣﻜﺎن ﺗﻘﻮا ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻫﻤﺔ ﻣﺎ ﮔﻨﺎه آدم را ﺑﻪ ارث ﺑﺮده اﻳﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻣﺎ ﻣﺴـﺘﺤﻖ ﻟﻌﻨـﺖ اﺑـﺪي ﻫﺴـﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻲ ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻣﻲ ﻣﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻛﻮدﻛﺎن‪ ،‬دﭼﺎر ﻋﺬاب اﺑﺪي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺣﻘـﻲ ﻧـﺪارﻳﻢ ﻛـﻪ از اﻳـﻦ‬ ‫وﺿﻊ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﻨﻴﻢ؛ زﻳﺮا ﻫﻤﺔ ﻣﺎ ﺧﺒﻴﺚ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪) .‬در »اﻋﺘﺮاﻓﺎت« اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﮔﻨﺎﻫـﺎﻧﻲ را ﻛـﻪ در ﮔﻬـﻮاره ﻣﺮﺗﻜـﺐ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺮ ﻣﻲ ﺷﻤﺎرد‪ (.‬اﻣﺎ ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ اﻟﻬﻲ از ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ را ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑـﻪ ﺑﻬﺸـﺖ ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨﺪ‪ :‬اﻳﻨﺎن ﻫﻤﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن ﺑﺪان ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺧﻮﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﻲ روﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺎ ﺧﺒﻴـﺚ‬ ‫ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻟﻄﻒ اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻜﻨـﺪ و ﻣـﺎ را دﻳﮕﺮﮔـﻮن ﺳـﺎزد‪.‬‬ ‫ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان آورد ﻛﻪ ﭼﺮا ﺑﻌﻀﻲ رﺳﺘﮕﺎر ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ ﻋﺬاب اﺑﺪي ﮔﺮﻓﺘﺎر‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ارادة ﺑـﻲ ﻣﺤـﺮك‬ ‫ذات ﺑﺎري ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﻟﻌﻨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻋﺪل اﻟﻬﻲ و آﻣﺮزش ﻧﺸﺎﻧﺔ رﺣﻤﺖ اوﺳﺖ؛ و ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧـﺪازه ﻣﻈﻬـﺮ ﺧـﻮﺑﻲ او‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ وﺣﺸﺘﻨﺎك را ‪ -‬ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﺎﻟﻮﻳﻦ اﺣﻴﺎ ﺷﺪ و از زﻣﺎن او ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ آن را رﻫـﺎ‬ ‫ﻛﺮد ‪ -‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل ﻳﺎﻓﺖ؛ ﺧﺼﻮﺻﺎً در »رﺳﺎﻟﺔ ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل ﺑﻪ روﻣﻴﺎن‪ «.‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑـﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎي‬ ‫ﭘﻮﻟﺲ ﻫﻤﺎن ﻛﺎري را ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﻮاد ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮش را از اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫـﺎ اﺳـﺘﺎداﻧﻪ اﺳـﺖ و‬ ‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻄﻠﺐ و ﻣﻌﻨﻲ را از ﻣﺘﻮن ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﻮﻟﺲ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﺛﺎر ﭘﻮﻟﺲ درﺳﺖ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻟﻬﻴﺎت اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ □ ‪285‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ را اﻓﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻋﺠﻴﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻳﺪ ﻛﻪ ﻟﻌﻨﺖ و ﻋﺬاب ﻛﻮدﻛﺎن ﺗﻌﻤﻴـﺪ ﻧﻴﺎﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻧﻤﻲﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻬﻞ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺎدل ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ داده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﻳـﺪ داﻧﺴـﺖ‬ ‫ﻛﻪ وﺳﻮاس ﮔﻨﺎه ﭼﻨﺎن ﺑﺮ وﺟﻮدش ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ واﻗﻌﺎً ﻛﻮدﻛﺎن را دﺳﺖ و ﭘﺎي ﺷـﻴﻄﺎن ﻣـﻲﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻘـﺪار‬ ‫زﻳﺎدي از ﻗﺴﺎوﺗﻬﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ از وﺳﻮاس وﺣﺸﺘﻨﺎك ﮔﻨﺎه ﻋﻤﻮﻣﻲ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ آب ﻣﻲﺧﻮرد‪.‬‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻳﻚ اﺷﻜﺎل ﻋﻘﻼﻧﻲ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ را ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﻣﺸﻮش ﻣﻲ دارد؛ اﻣﺎ آن اﺷﻜﺎل اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﺗﻘـﺪﻳﺮ اﻛﺜﺮﻳـﺖ‬ ‫ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻨﻲ آدم ﻋﺬاب اﺑﺪي اﺳﺖ ﭘﺲ ﺧﻠﻘﺖ ﻣﺎ از ازل ﻛﺎر ﻧﺎروا ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺒﺐ ﺗﺸﻮﻳﺶ او اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔـﺮ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬ ‫ﭘﻮﻟﺲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﮔﻨﺎه ﻓﻄﺮي از آدم اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ ﺑﻪ اﻋﻘﺎب او ﺑﻪ ارث رﺳﻴﺪه‪ ،‬ﭘﺲ روح ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺪن ﻣﺸﺘﻖ و ﻣﻨﺒﻌﺚ از‬ ‫وﺟﻮد واﻟﺪﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﮔﻨﺎه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روح اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻦ‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺷﻜﺎﻻﺗﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺳﻜﻮت اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮده‪ ،‬ﭘﺲ اﺟﺘﻬﺎد در اﻳﻦ ﻣـﻮرد ﻻزﻣـﺔ رﺳـﺘﮕﺎري ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ از ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ درﻣﻲﮔﺬرد‪.‬‬ ‫ﺟﺎي ﺷﮕﻔﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﭘﻴﺶ از ﻋﺼﺮ ﻃﻠﻤﺖ ﻧﻪ در اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻧﺠﺎت ﺗﻤﺪن ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ در ﭘـﻲ‬ ‫ﺑﻴﺮون راﻧﺪن وﺣﺸﻴﺎن ﻳﺎ اﺻﻼح ﻣﻔﺎﺳﺪ و دﺳﺘﮕﺎه ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻢ‪ ‬ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑـﻪ ﻣﻮﻋﻈـﺔ ﻣﺤﺎﺳـﻦ ﺑﻜـﺎرت و ﻣﻠﻌﻨـﺖ‬ ‫ﻛﻮدﻛﺎن ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﻣﻘﺼﻮر ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻮدن آن ﺗﻔﻜﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ وﺣﺸﻴﺎن ﺳـﭙﺮد‪،‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺟﺎي ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻗﺮﻧﻬﺎي ﺑﻌﺪي در ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺧﺮاﻓﺎت ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ از ﻫﻤﺔ دورهﻫﺎي ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺎرﻳﺨﻲ درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 286‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
.94 82‬‬

‫‪4‬‬ ‫‬ ‫‪9‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪
.  4‬و
‬

‫ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻗﺮن ﻫﺠﻮم ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ و ﺳﻘﻮط اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ در ‪ ،430‬دﻳﮕـﺮ ﻛﻤﺘـﺮ ﺟـﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺮن‪ ،‬ﻗﺮن ﻋﻤﻞ ﺑﻮد‪ ،‬آن ﻫﻢ ﻋﻤﻞ وﻳﺮاﻧﮕﺮي‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮن ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣﺴـﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣـﻞ‬ ‫اروﭘﺎ ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺮن ﺑﻮد ﻛﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و آن را »اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن« ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻗﺮن ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻓﺮاﻧﻜﻬﺎ ﻛﺸﻮر ﮔﻮل را ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺒﺪل ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و واﻧﺪاﻟﻬﺎ ﺑﺮ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻧﺎم ﺧﻮد را ﺑـﺮ اﻧـﺪﻟﺲ ﻧﻬﺎدﻧـﺪ‪ .‬ﭘﺎﺗﺮﻳـﻚ‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻣﻴﺎﻧﺔ اﻳﻦ ﻗﺮن اﻳﺮﻟﻨﺪﻳﺎن را ﺑﻪ دﻳـﻦ ﻣﺴـﻴﺢ درآورد‪ .‬در ﺳﺮاﺳـﺮ ﻣﻐـﺮب زﻣـﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬـﺎي ﻧﺎﻫﻨﺠـﺎر‬ ‫ژرﻣﻨﻲ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي »اﻣﭙﺮاﺗﻮري« ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎم »اﻣﭙﺮاﺗﻮر« از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪ ،‬ﻃﺮق و ﺷﻮارع ﺑـﺰرگ رو ﺑـﻪ وﻳﺮاﻧـﻲ‬ ‫ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺗﺠﺎرت وﺳﻴﻊ و ﻋﻤﺪه را ﭘﺎﻳﺎن داد‪ ،‬و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﭼﻪ از ﻟﺤـﺎظ اﻗﺘﺼـﺎدي ﺷـﻜﻞ‬ ‫ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎم و ﻣﺮﺟﻊ ﻣﺮﻛﺰي ﻓﻘﻂ در ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ؛ آن ﻫﻢ ﺑﻪ دﺷﻮاري ﺑﺴﻴﺎر‪.‬‬ ‫در ﻣﻴﺎن ﻗﺒﺎﻳﻞ ژرﻣﻨﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪﻧﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﮔﻮﺗﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻮﻧﻬﺎ ﻛﻪ از ﺟﺎﻧـﺐ‬ ‫ﻣﺸﺮق ﺑﻪ ژرﻣﻨﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻨﺎن را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻐﺮب راﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ژرﻣﻨﻬﺎ ﻧﺨﺴـﺖ ﻛﻮﺷـﻴﺪﻧﺪ ﻛـﻪ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﺷـﺮﻗﻲ را‬ ‫ﺗﺼﺮف ﻛﻨﻨﺪ اﻣﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ روي آوردﻧﺪ‪ .‬از زﻣﺎن دﻳﻮﻛﻠﺘﻴﺎن ﮔﻮﺗﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮﺑﺎز ﻣﺰدور در ﺳـﭙﺎه‬ ‫روم ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ؛ و اﻳﻦ وﺿﻊ آﻧﺎن را ﺑﻴﺶ از ﺣﺪي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﺮﺑﺮ ﻣﻴﺴﺮ ﻣﻲﺑﻮد ﺑﺎ ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﻲ آﺷﻨﺎ ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻻرﻳﻚ ‪ ،Alaric‬ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﻮﺗﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 410‬رم را ﺗﺼﺮف و ﻏﺎرت ﻛـﺮد‪ ،‬وﻟـﻲ ﺧـﻮدش در ﻫﻤـﺎن ﺳـﺎل درﮔﺬﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ادوواﻛﺮ ‪ Odovaker‬ﭘﺎدﺷﺎه اوﺳﺘﺮوﮔﻮﺗﻬﺎ ‪) Ostrogoths‬ﮔﻮﺗﻬـﺎي ﺷـﺮﻗﻲ( در ﺳـﺎل ‪ 476‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻏﺮﺑـﻲ را ﻣﻨﻘـﺮض‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 493‬ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻛﺮد؛ و آﻧﮕﺎه ﺑﻪ دﺳﺖ اوﺳﺘﺮوﮔﻮت دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﺗﺌﻮدورﻳـﻚ ‪ Theodoric‬ﻛـﻪ ﺗـﺎ ﺳـﺎل ‪526‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻮد ﺧﺎﺋﻨﺎﻧﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬درﺑﺎرة ﺗﺌﻮدورﻳﻚ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ دارم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃـﻮر ﺧﻼﺻـﻪ ﻧﻘـﻞ ﺧـﻮاﻫﻢ ﻛـﺮد‪ .‬او ﻫـﻢ در‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ و ﻫﻢ در اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺟﺎي ﻣﻬﻤﻲ دارد‪ .‬در »ﻧﻴﺒﻠﻮ ﻧﮕﻦ ﻟﻴﺪ« او را ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﺘﺮﻳﺶ ﻓﻦ ﺑـﺮن ‪ Dietrich von Bern‬ﻇـﺎﻫﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد )و در اﻳﻨﺠﺎ »ﺑﺮن« ﻫﻤﺎن وروﻧﺎ ‪ Verona‬اﺳﺖ(‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ اﺣﻮال واﻧﺪاﻟﻬﺎ در آﻓﺮﻳﻘﺎ و وﻳﺴﻴﮕﻮﺗﻬﺎ ‪) Visigoths‬ﮔﻮﺗﻬﺎي ﻏﺮﺑـﻲ( در ﺟﻨـﻮب ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و ﻓﺮاﻧﻜﻬـﺎ در ﺷـﻤﺎل‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در اواﺳﻂ ﺣﻤﻠﺔ ﮔﻮﺗﻬﺎ‪ ،‬ﻳﻮرش ﻫﻮﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن آﺗﻴﻼ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻮﻧﻬﺎ از ﻧﮋاد ﻣﻐﻮل ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻬـﺬا‬ ‫ﻏﺎﺑﺎً ﺑﺎ ﮔﻮﺗﻬﺎ ﻫﻤﺪﺳﺖ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻟﺤﻈﺔ ﺑﺤﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﺳﺎل ‪ 451‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺸـﻮر ﮔـﻮل ﺣﻤﻠـﻪ ﺑﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﮔﻮﺗﻬـﺎ‬ ‫ﺟﺪال ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﻮﺗﻬﺎ و روﻣﻴﺎن در آن ﺳﺎل ﻫﻤﺪﺳﺘﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و آﻧﻬـﺎ را در ﺷـﺎﻟﻮن ‪ Chalon‬ﺷﻜﺴـﺖ دادﻧـﺪ‪ .‬آﻧﮕـﺎه‬ ‫آﺗﻴﻼ ﺑﻪ ﺿﺪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﭘﻴﺸﺮوي ﺑﻪ ﺳﻮي رم اﻓﺘﺎد؛ اﻣﺎ ﭘﺎپ ﻟﺌﻮ ‪ Leo‬ﺑﺪو ﻳﺎدآور ﺷـﺪ ﻛـﻪ اﻻرﻳـﻚ ﭘـﺲ از‬ ‫ﻏﺎرت رم ﻣﺮده اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ او را ﻣﻨﺼﺮف ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﻳـﻦ ﮔﺬﺷـﺖ ﻫـﻢ او را ﭼﻨـﺪان ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﻧﻴﺎﻣـﺪ و ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ او ﻗﺪرت ﻫﻮﻧﻬﺎ ﻓﺮو رﻳﺨﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ دورة ﻫﺮج و ﻣﺮج‪ ،‬ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﺑﻐﺮﻧﺠﻲ درﺑﺎرة ﻣﺴﺌﻠﺔ »ﺣﻠﻮل« ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻠﻤـﺪاران اﻳـﻦ اﺧـﺘﻼف دو‬ ‫ﻛﺸﻴﺶ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺳﻴﺮﻳﻞ ‪ Cyril‬و ﻧﺴﻄﻮرﻳﻮس ‪ Nestorius‬و از اﻳﻦ دو ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﺮﺟﺴﺐ ﺗﺼﺎدف اوﻟـﻲ در ﺷـﻤﺎر‬ ‫ﻗﺪﻳﺴﺎن ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ و دوﻣﻲ ﻣﻠﺤﺪ و زﻧﺪﻳﻖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻴﺮﻳﻞ ﻗﺪﻳﺲ از ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 412‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣـﺮﮔﺶ در ‪444‬‬

‫ﻗﺮﻧﻬﺎي ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ □ ‪287‬‬

‫اﺳﻘﻒ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺴﻄﻮرﻳﻮس اﺳﻘﻒ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻋﺒـﺎرت ﺑـﻮد از راﺑﻄـﺔ اﻟﻮﻫﻴـﺖ ﻣﺴـﻴﺢ ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺸﺮﻳﺖ وي‪ .‬آﻳﺎ دو ﺷﺨﺺ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﻻﻫﻮﺗﻲ و دﻳﮕﺮي ﻧﺎﺳﻮﺗﻲ ﺑﻮد؟ ﻧﻈﺮ ﻧﺴﻄﻮرﻳﻮس ﻫﻤـﻴﻦ ﺑـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬آﻳﺎ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻣﺎﻫﻴﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻳﺎ دو ﻣﺎﻫﻴﺖ‪ ،‬ﻻﻫﻮﺗﻲ و ﻧﺎﺳﻮﺗﻲ‪ ،‬در ﻳﻚ ﺷـﺨﺺ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﺴـﺎﺋﻞ در ﻗـﺮن‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ ﺷﻮر و ﻏﻠﻐﻠﻪاي ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎور ﻧﺸﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪» .‬در ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺗﺨﻠﻴﻂ اﻟﻮﻫﻴﺖ و ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ ﺷـﺪت‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺗﻔﻜﻴﻚ آن دو ﺳﺨﺖ ﻣﻲﻫﺮاﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﻲ ﻻﻳﻨﺤﻞ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫ﺳﻴﺮﻳﻞ ﻗﺪﻳﺲ ﻛﻪ ﻃﺮﻓﺪار وﺣﺪت ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮدي ﺑﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻌﺼﺐ‪ .‬او ﻣﻘﺎم اﺳﻘﻔﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﻳـﻚ ﻣـﺮدم ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺎراج ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻛﺜﻴﺮي از ﻣﺮدم اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣـﻞ ﺷـﻬﺮت وي ﻟـﻮث ﻛـﺮدن‬ ‫ﺧﻮن ﻫﻴﭙﺎﺗﻴﺎ ‪ Hypathia‬اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭙﺎﺗﻴﺎ ﺑﺎﻧﻮي ﻣﻨﺸﺨﺼﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در آن ﻋﺼﺮِ ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ اﻋﺘﻘﺎد داﺷـﺖ‬ ‫و اﺳﺘﻌﺪاد ﺧﻮد را وﻗﻒ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬او را »از ﮔﺮدوﻧﻪ اش ﺑﻴﺮون ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺮﻫﻦ از ﺗﻨﺶ در آوردﻧـﺪ و ﺑﺮﻫﻨـﻪ‬ ‫ﻛﺸﺎن ﻛﺸﺎن ﺗﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺮدﻧﺪش و ]در آﻧﺠﺎ[ ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﻄﺮﻗﺎري و ﺟﻤﻌﻲ از ﻣﺘﻌﺼﺒﻴﻦ وﺣﺸـﻲ و ﺑـﻲرﺣـﻢ ﻗﺼـﺎﺑﻲ ﺷـﺪ‪:‬‬ ‫ﮔﻮﺷﺖ او را ﺑﺎ ﺻﺪﻓﻬﺎي ﺗﻴﺰ از اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﻳﺶ ﺗﺮاﺷﻴﺪﻧﺪ و ﺳﺎﻗﻬﺎي ﻟﺮزاﻧﺶ را در آﺗﺶ اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫـﺪاﻳﺎي ﺑـﻪ ﻣﻮﻗـﻊ ﺟﻠـﻮ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت و ﻣﺠﺎزات را ﮔﺮﻓﺖ‪«.‬‬ ‫ﺳﻴﺮﻳﻞ ﻗﺪﻳﺲ ﭼﻮن ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﺴـﻄﻮرﻳﻮس‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣـﻲ ﮔﻔـﺖ ﻣﺴـﻴﺢ داراي دو ﺷﺨﺼـﻴﺖ ﻻﻫـﻮﺗﻲ و‬ ‫ﻧﺎﺳﻮﺗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ دارد ﮔﻤﺮاه ﻣﻲ ﺷﻮد دﻟﺶ ﺑﻪ درد آﻣﺪ‪ .‬ﻧﺴﻄﻮرﻳﻮس ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻘﻴﺪة ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ رﺳـﻢ ﺗـﺎزة‬ ‫»ﻣﺎدر ﺧﺪا« ﻧﺎﻣﻴﺪن ﻣﺮﻳﻢ ﻋﺬرا ﻣﻌﺘﺮض ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﻳﻢ ﻓﻘﻂ ﻣﺎدر ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻧﺎﺳﻮﺗﻲ ﻋﻴﺴـﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺷﺨﺼـﻴﺖ‬ ‫ﻻﻫﻮﺗﻲ او‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎدر ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ﻣﻲ ﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﺳﻘﻔﻬﺎي ﻣﺸﺮق ﺳﻮﺋﺰ ﺟﺎﻧﺐ ﻧﺴﻄﻮرﻳﻮس را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﺳﻘﻔﻬﺎي ﻣﻐﺮب ﺳﻮﺋﺰ ﺟﺎﻧﺐ ﺳﻴﺮﻳﻞ را‪ .‬ﺷﻮراﻳﻲ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‬ ‫ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 431‬در ﺷﻬﺮ اﻓﻴﺴﻮس ﺟﻠﺴﻪ اي ﺗﺸﻜﻴﻞ داد ﺗﺎ در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﺗﺼـﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴـﺮد‪ .‬اﺳـﻘﻔﻬﺎي ﻏﺮﺑـﻲ‬ ‫زودﺗﺮ وارد ﺟﻠﺴﻪ ﺷﺪﻧﺪ و در را ﺑﻪ روي دﻳﺮآﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﺳﻮد ﺳﻴﺮﻳﻞ ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬ﻛﻪ رﻳﺎﺳـﺖ ﺟﻠﺴـﻪ را ﺑـﺮ‬ ‫ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪» .‬ﺟﻨﺠﺎل اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ اﺳﻘﻒ‪ ،‬از ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺳﻴﺰده ﻗﺮن ﭘﻴﺶ‪ ،‬اﻛﻨﻮن ﺟﻨﺒﺔ ﺣﺮﻣـﺖ »ﺳـﻮﻣﻴﻦ‬ ‫‪3‬‬ ‫ﺷﻮراي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ« را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺼﻤﻴﻢ اﻳﻦ ﺷﻮرا‪ ،‬ﻧﺴﻄﻮرﻳﻮس ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺪع و ﻣﻠﺤﺪ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ آن ﻣﺮد ﺳﺨﻦ ﺧﻮﻳﺶ را ﭘـﺲ‬ ‫ﻧﮕﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻗﺔ ﻧﺴﻄﻮري را ﺑﻨﻴﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ در ﺳﻮرﻳﻪ و ﻫﻤﺔ ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﭘﻴﺮوان ﺑﺴـﻴﺎر ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﭼﻨـﺪ ﻗـﺮن ﺑﻌـﺪ ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﻧﺴﻄﻮري در ﭼﻴﻦ ﭼﻨﺎن ﻗﻮت ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲ رﻓﺖ ﻣﺬﻫﺐ رﺳﻤﻲ ﮔﺮدد‪ .‬در ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﺒﻠﻐـﻴﻦ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ و‬ ‫ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﻲ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﻧﺴﻄﻮرﻳﺎن روﺑﺮو ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﻘﻴﺐ و آزار ﻧﺴﻄﻮرﻳﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ دوﻟﺖ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ در ﻣﻴﺎن‬ ‫ﻣﺮدم ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدﻳﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﻓﺘﺢ ﺳﻮرﻳﻪ ﻳﺎري ﻛﺮد‪.‬‬ ‫زﺑﺎن ﻧﺴﻄﻮرﻳﻮس‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ ﺧﻮد ﮔﺮوه ﻛﺜﻴﺮي را ﮔﻤﺮاه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﻌﻤﺔ ﻛﺮﻣﻬﺎ ﺷﺪ ‪ -‬ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﺑﻪ ﻣـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﻃﻮر اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺮ اﻓﻴﺴﻮس اﻳﻦ را آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮﻳﻢ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آرﺗﻤﻴﺲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﺑﻪاﻟﻨﻮع ﺧﻮﻳﺶ ﻫﻨﻮز ﻫﻤﺎن ﺷﻮر‬ ‫و ﺗﻌﺼﺐ زﻣﺎن ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل را ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد‪ .‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﻳﻢ در آﻧﺠﺎ دﻓﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ‪ ،499‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺳﻴﺮﻳﻞ‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻌﻲ از روﺣﺎﻧﻴﻮن در اﻓﻴﺴﻮس ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ ﺗﺎ داﻣﻨﺔ ﭘﻴﺮوزي را ﮔﺴﺘﺮش دﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻗﻀـﺎ در ورﻃـﺔ ﺑـﺪﻋﺘﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻘﻄﺔ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺪﻋﺖ ﻧﺴﻄﻮري ﺑﻮد ﺳﻘﻮط ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪﻋﺖ را »ﻣﻮﻧﻮﻓﻴﺰﻳﺖ« ﻳﺎ »ﻃﺒﻴﻌﺖ واﺣﺪ« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ و داﺋـﺮ ﺑـﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺢ داراي ﻃﺒﻴﻌﺖ واﺣﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻴﺮﻳﻞ ﻗﺪﻳﺲ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم زﻧﺪه ﻣﻲ ﺑﻮد ﺑﻲﺷﻚ از اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ‬ ‫‪1. Gibbon, op.cit., chap. xlvii.‬‬ ‫‪2.Ibid.‬‬ ‫‪3. Gibbon, op.cit, xlvii.‬‬

‫‪ □ 288‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲ ﻧﻤﻮد و در ورﻃﺔ ﺑﺪﻋﺖ و زﻧﺪﻗﻪ ﺳﻘﻮط ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر از اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻊ ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﭘـﺎپ آن را‬ ‫ﻣﺮدود داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺎپ ﻟﺌﻮ ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﭘﺎﭘﻲ ﻛﻪ آﺗﻴﻼ را از ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ رم ﻣﻨﺼﺮف ﻛﺮد ‪ -‬در ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺟﻨـﮓ ﺷـﺎﻟﻮن رخ‬ ‫ﻧﻤﻮد ﺑـﻪ ﺳـﺎل ‪ 451‬ﻳـﻚ ﺷـﻮراي ﺟﻬـﺎﻧﻲ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ در ﺷـﻬﺮ ﻛﺎﻟﺴـﺪون ﺗﺸـﻜﻴﻞ داد‪ ،‬و اﻳـﻦ ﺷـﻮرا ﭘﻴـﺮوان ﻋﻘﻴـﺪة‬ ‫»ﻣﻮﻧﻮﻓﻴﺰﻳﺖ« را ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮد و ﺻﻮرت ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﻠﻮل را ﻣﻌـﻴﻦ ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﺷـﻮراي اﻓﻴﺴـﻮس ﭼﻨـﻴﻦ رأي داد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺴﻴﺢ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ »ﺷﺨﺺ« اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﻮراي ﻛﺎﻟﺴﺪون رأي داد ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺢ در دو »ﻣﺎﻫﻴﺖ« وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻳﻜـﻲ ﻧﺎﺳـﻮﺗﻲ و‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻻﻫﻮﺗﻲ‪ .‬ﻧﻔﻮذ ﭘﺎپ در ﺻﺪور اﻳﻦ رأي ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﻠﻲ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫»ﻣﻮﻧﻮﻓﻴﺰﻳﺘﻬﺎ« )»ﻳﻌﻘﻮﺑﻴﻪ«( ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺴﻄﻮرﻳﺎن از ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدن ﺑﻪ رأي ﺷﻮرا ﺳـﺮﭘﻴﭽﻴﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺼـﺮ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﻋﺎﻣـﺔ‬ ‫ﻣﺮدم ﺑﺪﻋﺖ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪﻋﺖ و اﻟﺤﺎد در ﻃﻮل رودﺧﺎﻧﺔ ﻧﻴﻞ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪ و ﺗﺎ ﺣﺒﺸـﻪ ﭘـﻴﺶ رﻓـﺖ‪ .‬ﻣﻠﺤـﺪ ﺑـﻮدن‬ ‫ﺣﺒﺸﻴﺎن ﻳﻜﻲ از دﻻﻳﻠﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻮﻟﻴﻨﻲ ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﺣﺒﺸﻪ ذﻛﺮ ﻛـﺮد‪ .‬اﻟﺤـﺎد ﻣﺼـﺮ ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻟﺤـﺎد ﻣﻘﺎﺑـﻞ آن در‬ ‫ﺳﻮرﻳﻪ‪ ،‬ﻓﺘﺢ آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ را ﺑﺮاي اﻋﺮاب آﺳﺎن ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﭼﻬﺎر ﺗﻦ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮓ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺗﻦ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺑﻮﺋﺘﻴـﻮس‪،‬‬ ‫ژوﺳﺘﻴﺘﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ‪ ،Benedict‬و ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻦ در ﺑﺎﻗﻲ ﻓﺼﻞ ﺣﺎﺿﺮ و آﻳﻨﺪه ﻫﻤﻴﻦ اﺷـﺨﺎص‬ ‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺼﺮف اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﻮﺗﻬﺎ ﺗﻤﺪن روﻣﻲ را ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺪاد‪ .‬در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺗﺌﻮدورﻳﻚ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﮔﻮﺗﻬﺎ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن‬ ‫ﻣﺪﻧﻲ و دﻳﻮاﻧﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻛﺎﻣﻼً روﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ از ﺻﻠﺢ و آزادي ﻣﺬﻫﺐ )ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺗﺎ دورة آﺧﺮ( ﺑﻬﺮه داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺎدﺷـﺎه ﻫـﻢ ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﻫﻢ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬وي ﺑﺮاي ادارة اﻣﻮر ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻛﻨﺴﻮﻟﻬﺎﻳﻲ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن روم را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻣﺠﻠـﺲ ﺳـﻨﺎ‬ ‫را ﺑﺎز ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ وارد ﺷﻬﺮ رم ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﺪن رﻓﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺌﻮدورﻳﻚ ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮد آرﻳﻮﺳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺎﻟﻬﺎي آﺧـﺮ زﻧـﺪﮔﻴﺶ ﺑـﺎ ﻛﻠﻴﺴـﺎ رواﺑـﻂ دوﺳـﺘﺎﻧﻪ داﺷـﺖ‪ .‬در ﺳـﺎل ‪،523‬‬ ‫ژوﺳﻴﺘﻴﻦِ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﺬﻫﺐ آرﻳﻮﺳﻲ را ﻏﻴﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﻋﻼم ﻛﺮد‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺌﻮدورﻳﻚ را ﻧﮕﺮان ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻧﮕﺮاﻧﻲ او ﺑﻴﺠﺎ ﻧﺒـﻮد‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎﺋﻘﺔ ﻫﻤﺪردي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺟﺎﻧﺐ اﻣﭙﺮاﺗﻮر را ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺌﻮدورﻳﻚ‪ ،‬درﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺎدرﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﺸﺔ ﺷﻮرﺷﻲ در ﻛﺎر و ﭘﺎي ﻛﺴﺎﻧﻲ از دوﻟﺖ ﺧﻮد او در ﻣﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﺌﻮدورﻳـﻚ وزﻳـﺮ‬ ‫ﺧــﻮد را زﻧــﺪاﻧﻲ و اﻋــﺪام ﻛﻨــﺪ‪ .‬اﻳــﻦ وزﻳــﺮ ﺳــﻨﺎﺗﻮر ﺑﻮﺋﺘﻴــﻮس ﺑــﻮد ﻛــﻪ ﻛﺘــﺎﺑﺶ ﺑــﻪ ﻧــﺎم »ﺗﺴــ ّﻠﻴﺎت ﻓﻠﺴــﻔﻪ«‬ ‫)‪ (Consolations of Philosophy‬در زﻧﺪان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس داراي ﺳﻴﻤﺎي ﺑﻲﻣﺎﻧﻨﺪي اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ آﺛﺎر او را ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﻣﻲ ﺳﺘﻮدﻧﺪ‪ ،‬و او را ﭼـﻮن‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺆﻣﻨﻲ ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و از او ﭼﻮن ﻳﻜﻲ از آﺑﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ »ﺗﺴ ّﻠﻴﺎت ﻓﻠﺴﻔﻪ«ي او ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳـﺎل‬ ‫‪ 524‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در اﻧﺘﻈﺎر اﻋﺪام روز ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﺛﺮي اﺳﺖ ﺻﺮﻓﺎً اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺒـﻮدن او را‬ ‫اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﻴﻼي ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﻔﺮ ﺑﺮ او ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮﻳﺘﺮ از ﻋﻠﻢ ﻛﻼم ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ اﺛـﺮ‬ ‫ﻛﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً رﺳﺎﻟﻪاي در »ﺗﺜﻠﻴﺚ« ﻛﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺪو اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﺑﺴـﻴﺎري از ﻣﺮاﺟـﻊ ﻣﺠﻌـﻮل اﺳـﺖ و رﺑﻄـﻲ ﺑـﺪو‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻫﻤﻴﻦ آﺛﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻣـﺆﻣﻦ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ و ﻣﻘـﺪار زﻳـﺎدي از ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ آﺛﺎر او ﺑﻪ ﺧﻮرد ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎﻧﺶ رﻓﺖ‪ .‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ از زﺑﺎن ﻛﺴﻲ ﺟﺰ او ﺷـﻨﻴﺪه ﻣـﻲﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻮرد ﺳﻮء‪‬ﻇﻦ واﻗﻊ ﻣﻲﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺳﺖ از ﺷﻌﺮ و ﻧﺜﺮ‪ .‬او از زﺑﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺜﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در‬ ‫اﻳﻦ اﺛﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ آﺛﺎر داﻧﺘﻪ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻲ ﺷﻚ داﻧﺘﻪ در ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ »زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻮ« ‪ Vita Nouva‬ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ او‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫»ﺗﺴ ّﻠﻴﺎت« ﻛﻪ ﮔﻴﺒﻮن ﺑﻪ ﺣﻖ آن را »ﻛﺘﺎب زر‪‬ﻳﻦ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ آﻏـﺎز ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺳـﻘﺮاط و اﻓﻼﻃـﻮن و‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﺣﻜﻤﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و رواﻗﻴﺎن و اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن و دﻳﮕﺮان ﻏﺎﺻﺒﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺮدم ﺑـﻲدﻳـﻦ آﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﻏﻠـﻂ‬

‫ﻗﺮﻧﻬﺎي ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ □ ‪289‬‬

‫دوﺳﺘﺪار ﺣﻜﻤﺖ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وي از اﻳﻦ دﺳﺘﻮر ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﭘﻴﺮو ﺧﺪا ﺑـﺎش«‬ ‫)و ﻧﻪ از دﺳﺘﻮر ﻣﺴﻴﺤﻲ(‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﺑﻲ )ﻳﺎ ﺧﻴﺮ( ﺳﻌﺎدت اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن آﻣـﺮزش ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬و ﺧـﻮﺑﻲ ﻟـﺬت ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫دوﺳﺘﻲ »اﻣﺮي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻘﺪس« اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪار ﻓﺮاواﻧﻲ اﺧﻼﻗﻴﺎت دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﺑـﺎ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫رواﻗﻲ دارد‪ .‬و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ از آراي ﺳﻨﻜﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺨﺘﺼﺮي ﻧﻴﺰ از آﻏﺎز رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﻴﻤﺎﺋﻮس« ‪ Timaeus‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﻢ آﻣﺪه و در ﭘﻲ آن ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺧﺎﻟﺺ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮﺋﺘﻴـﻮس ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻧﻘـﺺ‪،‬‬ ‫ﻛﻤﻲ و ﻧﻴﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺧﻮد ﺑﺮ وﺟﻮد ﻣﻈﻬﺮ ﻛﻤﺎل دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻓﺮدي و ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﻮدن ﺷﺮ را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد؛ ﺳـﭙﺲ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ وﺣﺪت وﺟﻮد ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮﻣﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺸـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آﻣﺮزش و ﺧﺪا ﻫﺮ دو ﻛﻤﺎل ﺧﻮﺑﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻟﺬا ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪» .‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻛﺴﺐ اﻟﻮﻫﻴﺖ ﺳـﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪» «.‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻟﻮﻫﻴﺖ ﻛﺴﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻒ ﺧﺪاﻳﺎن درﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﻛـﻪ ﺳـﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺧﺪاﺳـﺖ‪ .‬از‬ ‫ﺣﻴﺚ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺧﺪا واﺣﺪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ از ﺣﻴﺚ ﺷﺮاﻛﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﺴﺐ ﻓﻴﺾ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎﺷﺪ‪» «.‬ﺧﻼﺻﻪ و اﺻـﻞ‬ ‫و ﻋﻠﺖ ﺟﻤﻴﻊ آﻧﭽﻪ را ﻣﻄﻠﻮب ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﻮﺑﻲ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» «.‬آﻳﺎ ﺧﺪا ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻧﻪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺪي ﻫﻴﭻ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺑﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻨـﺪ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻫـﺮ دو در‬ ‫ﻃﻠﺐ ﺧﻮﺑﻴﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺪان دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﺪ اﮔﺮ از ﻣﻜﺎﻓﺎت ﺑﮕﺮﻳﺰﻧﺪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻜﺎﻓـﺎت‬ ‫را ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺰد ﻣﺮدم داﻧﺎ ﻧﻔﺮت ﻣﺤﻠﻲ ﻧﺪارد‪«.‬‬ ‫ﻟﺤﻦ ﻛﺘﺎب »ﺗﺴ ّﻠﻴﺎت ﺑﻪ ﻟﺤﻦ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻴﺶ از ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻴﭻ اﺛﺮي از ﺧﺮاﻓﺎت ﻳﺎ ﺑﻴﻤـﺎري‬ ‫ﻋﺼﺮ ﻳﺎ وﺳﻮاس ﮔﻨﺎه ﻳﺎ ﺗﻼش ﺷﺪﻳﺪ در ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﺎ ﻻﻳﺤﺼﻞ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬آرامِ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮ آن ﺣﻜـﻢ ﻓﺮﻣﺎﺳـﺖ ‪-‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﮔﺮ ﻛﺘﺎب در اﻳﺎم ﻛﺎﻣﺮاﻧﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻴﻢ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن از روي ﺷـﻜﻢ ﺳـﻴﺮ و ﺧﻴـﺎل‬ ‫راﺣﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ »ﺗﺴ ّﻠﻴﺎت« در زﻧﺪان و در زﻳﺮ ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﺪازة ﺳﺨﻨﺎن واﭘﺴﻴﻦ ﺳﻘﺮاط اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺷﺎﻳﺎن ﺳﺘﺎﻳﺶ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﺗﺎ ﭘﺲ از ﻧﻴﻮﺗﻮن دﻳﮕﺮ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲﺧﻮرد‪ .‬ﻣﻦ در اﻳﻨﺠﺎ ﻳﻜﻲ از اﺷﻌﺎر اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب را‬ ‫ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ »رﺳﺎﻟﺔ درﺑﺎرة آدﻣﻲ ‪ «Essay on Man‬اﺛﺮ ﭘﻮپ ‪ Pope‬ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬ ‫ﻫﺮ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺧﺪاوﻧﺪﮔﺎر‬ ‫ﻳﺎ ذﻫﻨﻲ ﻣﻨﺰه ﺑﻨﮕﺮد‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻪ دﻳﺪﮔﺎن ﺑﺮ آﺳﻤﺎن ﺧﻴﺮه دارد؛‬ ‫ﺑﺮ آن آﺳﻤﺎن ﻛﻪ ﮔﺮدش ﻣﺴﺘﻘﺮش ﺳﺘﺎرﮔﺎن را در ﺻﻠﺢ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪ داده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻪ آﺗﺶ درﺧﺸﺎن ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬ ‫ﮔﺮدوﻧﺔ ﺧﻮاﻫﺮش را ﻣﻨﻮﻗﻒ ﻣﻲﺳﺎزد‪،‬‬ ‫و ﻧﻪ دب‪ ‬اﻛﺒﺮ آرزوﻣﻨﺪ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﭘﺮﺗﻮش را در ﻻﺑﻼي اﻣﻮاج اﻗﻴﺎﻧﻮس ﭘﻨﻬﺎن دارد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺧﻢ ﺷﺪة دﻳﮕﺮ را ﻧﻈﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺪام در ﭼﺮﺧﺶ ﺑﻪ ﮔﺮد آﺳﻤﺎن رﻓﻴﻊ اﺳﺖ‬ ‫و ﻫﺮﮔﺰ اﻗﻴﺎﻧﻮس را ﻟﻤﺲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺪار ﺧﺎص ﻧﻮر ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﻲ‬ ‫ﻓﺮا رﺳﻴﺪن ﺷﺐ ﭘﺮ اﻟﻬﺎم را ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‬ ‫و ﺳﺘﺎرة ﺑﺎﻣﺪاد ﭘﻴﺶ از ﺑﺮ آﻣﺪن روز ﻣﻲرود‪.‬‬

‫‪ □ 290‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻋﺸﻘﻲ دو ﺟﺎﻧﺒﻪ‬ ‫ﮔﺮدﺷﻬﺎ را ﺟﺎودان ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺟﻨﮓ و ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲﻫﺎي ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ‪،‬‬ ‫از ﻛﺮات ﺳﻤﺎوي ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﭘﺬﻳﺮش ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ‬ ‫ﺑﺎ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻋﻨﺎﺻﺮ را‬ ‫ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﮔﺮه ﻣﻲزﻧﺪ؛‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﺮﻃﻮب اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺸﻜﻲ ﻣﻲﮔﺮاﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺮﻣﺎي ﺳﻮزان‬ ‫ﺑﺎ ﺷﻌﻠﻪﻫﺎ دوﺳﺘﻲ ﻣﻲوزد‬ ‫آﺗﺶ ﻟﺮزان ﻣﺮﺗﺒﻪاي رﻓﻴﻊ اﺣﺮاز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫و زﻣﻴﻦ ﺳﺘﺮگ ﺑﻪ ﮔﻮدي ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎل ﭘﺮ ُﮔﻞ‬ ‫ﻧﻔﺲ ﻋﻄﺮ آﮔﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺑﻬﺎر ﻣﻲدﻣﺪ‪،‬‬ ‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﻮزان آﺑﺴﺘﻦ ﻏﻠﻪ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﭘﺎﻳﻴﺰ از ﺑﺎر درﺧﺘﺎن ﻣﻴﻮه ﻣﻲﭘﺮورد‪.‬‬ ‫رﻳﺰش ﺑﺎران‬ ‫زﻣﺴﺘﺎن را رﻃﻮﺑﺖ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻮاﻋﺪ‬ ‫ﺗﻤﺎم ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت زﻧﺪة روي زﻣﻴﻦ را‬ ‫ﻣﻲﭘﺮورد‪ ،‬اﺑﻘﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫و ﻫﻢ اﻳﻨﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات‬ ‫ﻏﺎﻳﺖ و اﻧﺘﻬﺎ را ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻟﻖ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻣﻘﺎﻣﻲ رﻓﻴﻊ ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ‬ ‫و اﻓﺴﺎر ﺗﻤﺎم ﻛﺎﺋﻨﺎت را ﺑﻪ دﺳﺖ دارد‪.‬‬ ‫او ﺳﻠﻄﺎﻧﻲ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺳﺮوري و ﻗﺪرت ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬ ‫ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از او ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد‪ ،‬از او ﺷﻜﻮﻓﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬از او ﻣﻲﺗﺮاود‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن و ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺰاري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻮق آﻧﺎن را روﺷﻦ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﻗﺪرت او ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‬ ‫آﻧﭽﻪ دوران ﺧﺮاﻣﻴﺪﻧﺶ‬ ‫ﺗﻨﺪ و ﺳﺮﻳﻊ اﺳﺖ‬ ‫ﻧﺎﮔﻬﺎن در ﻣﺴﻴﺮش از ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎز اﻳﺴﺘﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻧﻪ ﻧﻴﺮوي او ﺑﻮد‬

‫ﻗﺮﻧﻬﺎي ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ □ ‪291‬‬

‫ﺗﻌﺪ‪‬ي ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﺑﻮد؛‬ ‫و ﻫﻢ اوﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﮔﺮدش آﻧﺎن را ﻛﻪ دوراﻧﻲ دراز دارﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﻚ دور ﭘﺮﮔﺎر ﻣﺤﺪود ﻣﻲﻛﻨﺪ‬ ‫و ﺗﻘﺪﻳﺮي ﻛﻪ‬ ‫ﻫﻢ اﻛﻨﻮن زﻳﺐ ﻫﻤﮕﺎن اﺳﺖ‬ ‫ﻣﻨﻬﺪم ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺷﻜﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻣﺴﺎﻓﺘﻲ ﺑﻌﻴﺪ از اﺑﺘﺪاﻳﺸﺎن دور ﻣﻲاﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺸﻘﻲ ﭘﺮ ﻧﻴﺮو‪،‬‬ ‫آرزوي ﺑﺎزﮔﺸﺸﺖ ﺑﻪ ﭼﺸﻤﺔ آﻏﺎز‪،‬‬ ‫در ﻫﻤﮕﺎن ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰِ دﻧﻴﻮي‬ ‫دوام و ﺑﻘﺎ ﻧﺪارد‪،‬‬ ‫ﻣﮕﺮ ﻋﺸﻖ اﻳﻦ ﻣﻌﻠﻮل را ﺑﻪ ﻋﻠﺘﻲ ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا ﺑﺪان ﺟﻮﻫﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺎر دوﺳﺘﻴﺶ را ﺑﺎ ﺗﺌﻮدورﻳﻚ ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﭘـﺪرش و ﺧـﻮدش و دو ﭘﺴـﺮش ﻫﻤـﻪ ﻣﻘـﺎم ﻛﻨﺴـﻮﻟﻲ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺪر زﻧﺶ ﺳﻴﻤﺎﺧﻮس )اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻧﻮة ﻫﻤﺎن ﺳﻴﻤﺎﺧﻮﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺠﺴﻤﺔ آزادي ﺑﺎ اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ اﺧـﺘﻼف ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد( در درﺑﺎر ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﻮت ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺑﻠﻨﺪي داﺷﺖ‪ .‬ﺗﺌﻮدورﻳﻚ ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس را از آن ﺟﻬـﺖ ﺑـﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ ﺗـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ او ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت را اﺻﻼح ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎده ﻟﻮح ﺑﺮﺑﺮ را ﺑﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﺳﺎﻋﺖ آﻓﺘﺎﺑﻲ و ﺳـﺎﻋﺖ آﺑـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ آورد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ آزادي ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس از ﻗﻴﺪ ﺧﺮاﻓﺎت‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي اﺷﺮاﻓﻲ رم ﺑـﻪ اﻧـﺪازة ﺟﺎﻫـﺎي دﻳﮕـﺮ ﻋﺠﻴـﺐ‬ ‫ﻧﺒﻮد؛ اﻣﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻳﻦ آزادي ﺑﺎ داﻧﺶ وﺳﻴﻊ و دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪ و ﺻﻼح ﻣﺮدم ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس را ﻳﮕﺎﻧﺔ آن ﻋﺼﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫در ﻣﺪت دو ﻗﺮن ﭘﻴﺶ و ده ﻗﺮن ﭘﺲ از او‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻴﭻ ﻣﺮد اروﭘﺎﻳﻲ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺪر او آزاد از ﺧﺮاﻓﺎت و ﺗﻌﺼـﺒﺎت‬ ‫و ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺮ ﻋﻠﻮم و اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﻧﮕﻬﻲ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﻦ او ﻫﻤﻪ ﻣﻨﻔﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ او ﺑﻠﻨﺪ و ﺑﻲﻏﺮﺿـﺎﻧﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﺮدي در ﻫﺮ ﻋﺼﺮي ﻛﻪ ﻣﻲزﻳﺴﺖ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﺑﻮد؛ و در ﻋﺼﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ وﺟﻮدش ﻳﻜﺒـﺎره ﺷـﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴـﺰ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺪاري از ﺷﻬﺮت ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ او را ﺷﻬﻴﺪ دﺳﺖ آرﻳﻮﺳﻴﺎن ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﺼﻮر در ﺣﺪود دوﻳﺴﺖ ﺗﺎ ﺳﻴﺼﺪ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻣﺮگ او ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬در ﭘﺎوﻳﺎ ‪ Pavia‬او را از ﻗﺪﻳﺴﺎن ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در‬ ‫واﻗﻊ ﻋﻨﻮان ﻗﺪﻳﺲ رﺳﻤﺎً ﺑﻪ وي داده ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺳﻴﺮﻳﻞ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫دو ﺳﺎل ﭘﺲ از اﻋﺪام ﺑﻮﺋﺘﻴـﻮس‪ ،‬ﺗﺌﻮدورﻳـﻚ درﮔﺬﺷـﺖ‪ .‬ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ ژوﺳـﺘﻴﻨﻴﻦ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﺷـﺪ‪ .‬وي ﺗـﺎ ﺳـﺎل ‪565‬‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛﺮد و در اﻳﻦ ﻣﺪت دراز ﺗﻮاﻧﺴﺖ آﺳﻴﺐ ﻓﺮاوان ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ اﻧﺪﻛﻲ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻤﺪة ﺷﻬﺮت وي ﺑـﻪ‬ ‫واﺳﻄﺔ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ »ﺧﻼﺻﺔ ﻗﻮاﻧﻴﻦ« اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺣﻘﻮﻗـﺪاﻧﺎن اﺳـﺖ وارد ﻧﺨـﻮاﻫﻢ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ ﻣﺮدي ﺑﻮد ﺑﺴﻴﺎر دﻳﻨﺪار‪ ،‬و اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را او دو ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺑﺴـﺘﻦ ﻣـﺪارس ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬ ‫در آﺗﻦ ‪ -‬ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﺬﻫﺐ ﻛﻔﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد ‪ -‬اﻋﻼم داﺷﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﺑﻴﻜـﺎر رو ﺑـﻪ اﻳـﺮان ﻧﻬﺎدﻧـﺪ و در آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ از آﻧﺎن ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ آﻧﺎن از دﻳﺪن رﺳﻢ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺗﻌﺪد زوﺟﺎت و ازدواج ﺑﺎ ﻣﺤـﺎرم ﺳـﺨﺖ در‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ ﺷﺪﻧﺪ ‪ -‬و ﮔﻴﺒﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﮕﻔﺘﻲ آﻧﺎن ﺑﻴﺶ از آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮازﻧﺪة ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ‪ -‬و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺑـﻪ وﻃـﻦ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻫﺎ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﺳﺎل ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺷﺎﻫﻜﺎر )‪ ،(532‬ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ ﺷﺎﻫﻜﺎر دﻳﮕﺮي آﻏﺎز ﻛـﺮد‬

‫‪ □ 292‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﺰاوار ﺗﺤﺴﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﺳـﻦ ﺻـﻮﻓﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﻦ ﺳـﻦ ﺻـﻮﻓﻲ را ﻧﺪﻳـﺪهام‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫ﻛﺎﺷﻴﻬﺎي زﻳﺒﺎي آن ﻋﺼﺮ را در راوﻧﺎ ‪ Ravenna‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﺮدهام‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﺎﺷﻴﻬﺎ ﺗﺼﺎوﻳﺮ ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ و اﻣﭙﺮاﺗﺮﻳﺲ ﺗﺌـﻮدورا‬ ‫‪ Theodora‬ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻫﺮ دوي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺪا ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ ﻛﺸﻴﺪه ﺷـﺪه‪ ،‬ﮔـﻮ اﻳﻨﻜـﻪ ﺗﺌـﻮدورا‬ ‫ﺑﺎﻧﻮﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻋﻔﺖ و ﺗﻘﻮا را ﭼﻨﺪان ﺳﺨﺖ ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺖ و ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ او را در ﺳﻴﺮك ﺑﻪ ﺗﻮر زده ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺪﺗﺮ آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ واﺣﺪ )ﻣﻮﻧﻮﻓﻴﺰﻳﺖ( ﺗﻤﺎﻳﻞ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎري ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮد اﻣﭙﺮاﺗﻮر‪ ،‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺔ اﻳﻤﺎﻧﺶ ﻣﺤﻜﻢ و ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺬﻫﺐ ﺻﺤﻴﺢ ﺑـﻮد‬ ‫ ﻣﮕﺮ در ﻣﺴﺌﻠﺔ »ﺳﻪ ﻓﺼﻞ‪ «،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺷﻮراي ﻛﺎﻟﺴﺪون ﺳﻪ ﺗﻦ از آﺑﺎء را ﻛـﻪ ﮔﻤـﺎن ﻧﺴـﻄﻮري ﺑـﻮدن ﺑـﺮ آﻧﻬـﺎ‬‫ﻣﻲ رﻓﺖ از اﺗﻬﺎم اﻟﺤﺎد ﻣﺒﺮا داﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﺗﺌﻮدورا ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﮔﺮوه ﻛﺜﻴﺮي از دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻓﺘﻮاﻫﺎي ﺷﻮرا را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﻳﻚ را‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻏﺮب ﺑﺮ ﺳﺮ ﻫﻤﺔ ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﺷﻮرا اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﻧﺸﺎن داد و ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﻛﺎر ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗـﺮﻳﺲ‬ ‫ﺑﻨﺎي آزار ﻛﺮدن ﭘﺎپ را ﺑﮕﺬارد‪ .‬ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ او را ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪ‪ ،‬و ﺗﺌﻮدورا ﭘﺲ از ﻣـﺮﮔﺶ در ‪ 548‬ﻫﻤـﺎن ﺻـﻮرﺗﻲ را ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻛﺮد ﻛﻪ »ﺷﺎﻫﺰادة ﻫﻤﺴﺮ ﻣﻠﻜﻪ« ﭘﺲ از ﻣﺮگ در ﻧﻈﺮ ﻣﻠﻜﻪ وﻳﻜﺘﻮرﻳﺎ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳـﻖ ژوﺳـﺘﻴﻨﻴﻦ ﻧﻴـﺰ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم در‬ ‫ورﻃﺔ اﻟﺤﺎد ﺳﻘﻮط ﻛﺮد‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻮرﺧﺎن آن ﻋﺼﺮ )اواﮔﺮﻳﻮس ‪ (Evagrius‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﭼﻮن ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺟـﺰاي اﻋﻤـﺎل‬ ‫ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ ﺧﻮد را دﻳﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي درﻳﺎﻓﺖ ﻋﺪاﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ آن ﺑﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺮﺳﻲ داوري دوزخ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﺳﻮدا را در ﺳﺮ ﻣﻲﭘﺨﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻠﻤـﺮو اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻏﺮﺑـﻲ را از دﺳـﺖ ﺑﺮﺑﺮﻫـﺎ ﭘـﺲ‬ ‫ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬او در ﺳﺎل ‪ 535‬ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و اﺑﺘﺪا در ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﮔﻮﺗﻬﺎ ﭘﻴﺮوزي ﺳﺮﻳﻌﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﻣﺮدم ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ از او‬ ‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ و او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺷﻬﺮ رم در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﻗﺪم ﭘﻴﺶ ﻧﻬﺎد‪ .‬اﻣﺎ ﮔﻮﺗﻬﺎ ﻓـﺮاﻫﻢ ﺷـﺪﻧﺪ و ﺟﻨـﮓ ﻫﺠـﺪه‬ ‫ﺳﺎل ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺷﻬﺮ رم‪ ،‬و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻤﻠﺔ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ رﻧﺞ ﻛﺸﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺮ رم ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﺗﺼﺮف ﺷﺪ‪ :‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺑﻴﺰاﻧﺲ‪ ،‬دو ﺑﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﻮﺗﻬﺎ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻬﺮ ﻛـﻮﭼﻜﻲ در‬ ‫آﻣﺪ‪ .‬ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن در آﻓﺮﻳﻘﺎ ﻧﻴﺰ روي ﻧﻤﻮد‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ ﻧﻴﺰ ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴـﺖ ﻣـﺮدم از ﺳـﭙﺎه او‬ ‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ آﻧﮕﺎه ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ دﺳﺘﮕﺎه دوﻟﺘﻲ روم ﺷﺮﻗﻲ ﻓﺎﺳﺪ و ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬﺎي آن ﻛﻤـﺮ ﺷـﻜﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم آرزو ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﺗﻬﺎ و واﻧﺪاﻟﻬﺎ ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎل ﻋﻤﺮ ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ اﻳﻤـﺎن‬ ‫و اﻋﺘﻘﺎد اﻣﭙﺮاﺗﻮر‪ ،‬ﺟﺪاً از او ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ﺗﺴﺨﻴﺮ دوﺑﺎرة ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﮔﻮل ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻧﻜﺮد‪ ،‬و ﻋﻠﺖ اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﺮ از ﻃﺮﻓﻲ ‪‬ﺑﻌﺪ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺑﻮد و از ﻃﺮﻓﻲ دﻳﮕﺮ ﺗﻌﺼﺐ ﻓﺮاﻧﻜﻬﺎ در اﻳﻤﺎن ﻣﺬﻫﺒﻴﺸﺎن‪.‬‬ ‫در ‪ ،568‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻪ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻣﺮگ ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺑﺴﻴﺎر وﺣﺸﻲ و ﺧﺸﻨﻲ از ژرﻣﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ‬ ‫ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﮕﻬﺎي ﮔﺎه و ﺑﻴﮕﺎه ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي روم ﺷﺮﻗﻲ ﺗﺎ دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺎ ﺣﺪود ﻋﺼﺮ ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ‪،‬‬ ‫اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻗﻠﻤﺮو روم ﺷﺮﻗﻲ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي روم ﺷﺮﻗﻲ از ﺷﻤﺎل ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻋﺮاب رو ﺑـﻪ رو‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮ رم اﺳﻤﺎً ﺗﺎﺑﻊ آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﺪ و ﭘﺎﭘﻬﺎ و اﻣﭙﺮاﺗﻮران روم ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از آﻣﺪن ﻟﻤﺒﺎردﻫـﺎ‬ ‫اﻳﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﺑﺮ ﻏﺎﻟﺐ ﻧﻘﺎط اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻳﺎ اﺻﻼً ﺗﺴﻠﻄﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﮔﺮ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪك ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ دوره ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻤـﺪن‬ ‫اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ را وﻳﺮان ﻛﺮد‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ وﻧﻴﺲ را ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎدﻧﺪ آوارﮔﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻇﻠﻢ ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ ﺑـﺪاﻧﺠﺎ ﭘﻨـﺎه ﻣـﻲآوردﻧـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در اﺧﺒﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ ﻓﺮارﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺟﻨﮓ آﺗﻴﻼ ﺟﺎن ﺑﻪ در ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻗﺪﻳﺲ و ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ □ ‪293‬‬

‫‪
96 82‬‬

‫ﯾ‪ 6 1‬و ‪78‬ر   ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم زوال ﻛﻠﻲ ﺗﻤﺪن ﻛﻪ در ﻣﺪت ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻣﺪاوم ﻗﺮن ﺷﺸﻢ و ﻗﺮﻧﻬﺎي ﭘﺲ از آن ﭘﻴﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﻫﻤـﻪ ﻛﻠﻴﺴـﺎ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪة ﺗﻤﺪن روم ﻗﺪﻳﻢ را ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﻗﺺ اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺗﻌﺼﺐ و ﺧﺮاﻓﻪﭘﺮﺳﺘﻲ‬ ‫ﺣﺘﻲ ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ روﺣﺎﻧﻴﺎن آن ﻋﺼﺮ ﭼﻴﺮه ﺑﻮد و ﻋﻠﻮم دﻧﻴﻮي ﺣﺮام ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤـﻪ‪ ،‬ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي روﺣـﺎﻧﻲ‬ ‫ﭼﺎرﭼﻮب اﺳﺘﻮاري ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ ﻛﻪ در آن‪ ،‬در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﺄﺧﺮ‪ ،‬اﺣﻴﺎي داﻧﺶ و ﻫﻨﺮﻫﺎي ﺗﻤﺪن ﻣﻤﻜﻦ ﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫در دورهاي ﻛﻪ از آن ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺳﻪ ﻓﻘﺮه از ﻛﺎرﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﺟﻨـﺒﺶ رﻫﺒﺎﻧﻴ‪‬ـﺖ؛‬ ‫دوم ﻧﻔﻮذ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﻋﺼﺮ ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ؛ ﺳﻮم ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪن ﺑﺮﺑﺮﻫﺎي ﻣﺸﺮك ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣﺮﺳـﻠﻴﻦ‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫درﺑﺎرة ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ اﻣﻮر ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻧﺪﻛﻲ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ رﻫﺒﺎﻧﻴﺖ در ﺣﺪود اﺑﺘﺪاي ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﻣﺼﺮ و ﺳﻮرﻳﻪ ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ آﻏـﺎز ﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺟﻨـﺒﺶ دو ﺷـﻜﻞ‬ ‫داﺷﺖ‪ :‬اﻧﺰوا و ﺻﻮﻣﻌﻪ‪ .‬آﻧﺘﻮﻧﻲ ﻗﺪﻳﺲ ﻛﻪ ﺳﺮﺳﻠﺴﻠﺔ ﻣﻨﺰوﻳﺎن اﺳﺖ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 250‬در ﻣﺼﺮ ﺑﻪ دﻧﻴـﺎ آﻣـﺪ و در ‪270‬‬ ‫ﺗﺎرك دﻧﻴﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ در ﻛﻠﺒﻪ اي ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮﻳﺶ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﻴﺎﺑـﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺮد‪ .‬اﻣﺎ آوازهاش در زﻣﺎﻧﻪ ﭘﻴﭽﻴﺪ و ﻣﺮدﻣﺎن از دور و ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺷﻨﻴﺪن ﻣﻮﻋﻈـﺔ او ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ ﺳـﺒﺐ در‬ ‫ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 305‬در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را اﻧﺪرز دﻫﺪ و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ در اﻧـﺰوا ﺗﺸـﻮﻳﻖ ﻛﻨـﺪ‪ .‬آﻧﺘـﻮﻧﻲ ﻗـﺪﻳﺲ ﺑـﺎ‬ ‫رﻳﺎﺿﺖ‪ ‬ﺳﺨﺖ ﻣﻲ زﻳﺴﺖ و ﺧﻮر و ﺧﻮاب و ﺷﺮاب ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻠﻲ ﻛﻪ ﺑـﺮاي دوام زﻧـﺪﮔﻲ ﻻزم اﺳـﺖ رﺳـﺎﻧﻴﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﻴﻄﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﺮدن ﻣﻨﺎﻇﺮ و ﻣﺮاﻳﺎي ﻫﻮس اﻧﮕﻴﺰ ﺑﻪ ﻓﺮﻳﻔﺘﻦ او ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪ‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ او در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺗﻠﺒـﻴﺲ اﺑﻠـﻴﺲ‬ ‫ﺷﻘﻲ ﻣﺮداﻧﻪ اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬در آﺧﺮ ﻋﻤﺮ آﻧﺘﻮﻧﻲ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺗﻴﺒﺎﺋﻴﺪ‪ 1‬ﭘـﺮ از ﻣﻨﺰوﻳـﺎﻧﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ از زﻧـﺪﮔﻲ و ﻋﻘﺎﻳـﺪ وي‬ ‫ﺳﺮﻣﺸﻖ و اﻟﻬﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻲ از ﭘﺲ او‪ - ،‬در ﺣﺪود ‪ 315‬ﻳﺎ ‪ - 320‬ﻣﺼﺮي دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺎﺧﻮﻣﻴﻮس ‪ Pachomius‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺻـﻮﻣﻌﻪ‬ ‫را ﺑﻨﻴﺎد ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻜﺎن راﻫﺒﺎن داراي زﻧﺪﮔﻲ اﺷﺘﺮاﻛﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ در ﻣﻴـﺎن ﻧﺒـﻮد‪ ،‬ﺧـﻮراك را ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬و ﻓﺮاﻳﺾ دﻳﻨﻲ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺠﺎ ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ .‬رﻫﺒﺎﻧ ‪‬ﻴﺘﻲ ﻛﻪ دﻧﻴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت رﻫﺒﺎﻧﻴﺖ آﻧﺘﻮﻧﻲ ﻗﺪﻳﺲ‪ .‬در ﺻﻮﻣﻌﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از روي ﻧﻤﻮﻧﺔ ﭘﺎﺧﻮﻣﻴﻮس ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬راﻫﺒـﺎن ﺑـﻪ ﺟـﺎي‬ ‫آﻧﻜﻪ ﻫﻤﺔ وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺟﺴﻢ ﺑﮕﺬراﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ آن‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ در ﻫﻤﻴﻦ روزﮔﺎر‪ ،‬رﻫﺒﺎﻧ ‪‬ﻴﺖ در ﺳﻮرﻳﻪ و ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﺣﺪ رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺸـﻲ از ﻣﺼـﺮ ﻫـﻢ‬ ‫ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺖ‪ .‬ﺳﻤﻌﻮن ﻋﻤﻮدي ﻗﺪﻳﺲ‪ St. Simeon Stylites 2‬و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺰوﻳﺎن ﻋﻤﻮدي ﺳﻮري ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬رﻫﺒﺎﻧﻴـﺖ از ﻣﺸـﺮق‬ ‫زﻣﻴﻦ‪ ،‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺎﺳﻴﻞ ﻗﺪﻳﺲ ‪) St. Basil‬در ﺣﺪود ‪ (360‬ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ زﺑـﺎن راه ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﺻـﻮﻣﻌﻪ ﻫـﺎي‬ ‫‪ .1‬ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺷﻬﺮ ﻣﺼﺮي ﺗﺐ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺳﻤﻌﻮن ﻗﺪﻳﺲ را ﺑﺪان ﺟﻬﺖ »ﻋﻤﻮدي« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺸﻲ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻳﻚ ﺳﺘﻮن )ﻋﻤﻮد( زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﭘﻴـﺮوان او را ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ »اﺻﺤﺎب ﻋﻤﺪه« )»اﺻﺤﺎب ﺳﺘﻮن«( ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 294‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﺎﺳﻴﻞ ﻗﺪﻳﺲ ﺟﻨﺒﺔ رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺸﻲﺷﺎن ﺳﺒﻜﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮﻣﻌﻪﻫﺎ ﻳﺘﻴﻢﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺪرﺳﺔ ﭘﺴﺮاﻧﻪ )ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑـﺮاي ﭘﺴـﺮاﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﺳﻠﻚ راﻫﺒﺎن در آﻳﻨﺪ( داﻳﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در آﻏﺎز ﻛﺎر رﻫﺒﺎﻧﻴﺖ ﺟﻨﺒﺸﻲ ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ ﺑﻮدﻛﻪ ﻳﻜﺴﺮه ﺑﻴﺮون از ﺳﺎزﻣﺎن ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﺑـﻮد‪ .‬آﺗﺎﻧﺎﺳـﻴﻮس ﻗـﺪﻳﺲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫رﻫﺒﺎﻧﻴﺖ را ﺑﺎ روﺣﺎﻧﻴﺖ آﺷﺘﻲ داد‪ .‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻧﻔﻮذ آن ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪة ﺑﺮ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ راﻫﺒﺎن ﻛﺸﻴﺶ ﻫﻢ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬ ‫و ﻫﻢ او ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﻗﺎﻣﺖ در رم‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ،339‬ﺟﻨﺒﺶ رﻫﺒﺎﻧﻴـﺖ را ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎي ﻏـﺮب ﺷﻨﺎﺳـﺎﻧﺪ‪ .‬ﻳـﺮوم ﻗـﺪﻳﺲ ﺑـﻪ‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﻛﻤﻚ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺮد‪ ،‬و اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ آن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ آﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﺮد‪ .‬ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﺗﻮري ‪Martin of Tours‬‬ ‫در ﮔﻮل و ﭘﺎﺗﺮﻳﻚ ﻗـﺪﻳﺲ در اﻳﺮﻟﻨـﺪ ﺻـﻮﻣﻌﻪ ﺑـﺎز ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺻـﻮﻣﻌﺔ اﻳﻮﻧـﺎ ‪ Iona‬در ‪ 566‬ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻛﻮﻟﻮﻣﺒـﺎي ﻗـﺪﻳﺲ‬ ‫‪ St. Colomba‬ﺑﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬در روزﮔﺎر ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ راﻫﺒﺎن در ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي روﺣـﺎﻧﻲ ﻗـﺮار ﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﺻـﻮﻣﻌﻪ ﻫـﺎ ﻣﻨﺸـﺄ‬ ‫ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اوﻻً ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺸﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﻲ ﺻﻮﻣﻌﻪ را ﺑﺮاي زﻳﺴـﺘﻦ ﺟـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﺮﻓﻪ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ راﻫﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮ آﻧﻜﻪ راﻫﺒﺎن ﺑـﺎ ﻫـﻮ و ﺟﻨﺠـﺎل از اﺳـﻘﻔﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻲ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ‬ ‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻣﺴﻴﺤﻲ )و ﺣﺘﻲ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ( ﺑﻪ ورﻃـﺔ اﻟﺤـﺎد ﺳـﻘﻮط ﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺠﻤﻊ اﻓﻴﺴﻮس )ﻧﻪ ﺷﻮراي اﻓﻴﺴﻮس( ﻛﻪ در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ وﺣـﺪت ﻃﺒﻴﻌـﺖ )ﻣﻮﻧﻮﻓﻴﺰﻳﺘﻬـﺎ( رأي داد ﻣﺮﻏـﻮب ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫راﻫﺒﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﭘﺎپ ﻧﺒﻮد ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻣﻮﻧﻮﻓﻴﺰﻳﺘﻬﺎ داﺋﻤﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬در دورهﻫـﺎي ﺑﻌـﺪ دﻳﮕـﺮ از اﻳـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺑﻲﻧﻈﻤﻴﻬﺎ روي ﻧﻨﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ راﻫﺒﻪﻫﺎ ﭘﻴﺶ از راﻫﺒﺎن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪهاﻧﺪ و ﻗﺪﻣﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫راﻫﺒﺎن از ﭘﺎﻛﻴﺰﮔﻲ ﺑﻴﺰار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﭙﺶ را »ﻣﺮوارﻳﺪ ﺧﺪا« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺗﻘﺪس ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺪﻳﺴﺎن‪ ،‬از زن و‬ ‫ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻟﻴﺪﻧﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺬﺷﺘﻦ از رودﺧﺎﻧﻪ آب ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺸﺎن ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮﻧﻬﺎي ﺑﻌﺪ‪ ،‬راﻫﺒﺎن ﺧﺪﻣﺖ‬ ‫ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮدم ﻛﺸﺎورزان ﻣﺎﻫﺮي ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ از آﻧـﺎن ﻋﻠـﻢ را زﻧـﺪه ﻧﮕـﻪ ﻣـﻲ داﺷـﺘﻨﺪ ﻳـﺎ زﻧـﺪه‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در آﻏﺎز‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ در ﻧﺰد ﻣﻨﺰوﻳﺎن‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ در ﻛﺎر ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ راﻫﺒﺎن ﻛﺎر ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻴﺰي‬ ‫ﺟﺰ ﺑﻪ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﺷﺮع ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؛ و ﻓﻀﻴﻠﺖ را از راه ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻨﻔﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﺗـﻦ ﺗﺤﺼـﻴﻞ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬راﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺮوم ﻗﺪﻳﺲ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاش را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺑﺮد‪ ،‬وﻟﻲ او ﻫﻢ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺎر ﮔﻨﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﺎم در رﻫﺒﺎﻧﻴﺖ ﻏﺮﺑﻲ ﻧﺎم ﺑﻨـﺪﻳﻜﺖ ﻗـﺪﻳﺲ‪ ،‬ﺑﻨﻴـﺎدﮔﺰار ﺳﻠﺴـﻠﺔ ﺑﻨـﺪﻳﻜﺘﻲ اﺳـﺖ‪ .‬وي در ﺣـﺪود ‪ 480‬در‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادهاي از ﻧﺠﺒﺎي اوﻣﺒﺮﻳﺎﻳﻲ‪ 1‬در ﻧﺰدﻳﻜﻲ اﺳﭙﻮﻟﺘﻮ ‪ Spoleto‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ .‬در ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲ از ﺗﺠﻤﻼت و ﺗﻔﺮﻳﺤـﺎت رم‬ ‫ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺑﻪ ﻏﺎري ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و ﺳﻪ ﺳﺎل در آن ﻏﺎر زﻳﺴﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ ﺧـﻮد ﻛﺎﺳـﺖ و در ﺣـﺪود ﺳـﺎل ‪ 520‬دﻳـﺮ‬ ‫ﻣﻌﺮوف »ﻣﻮﻧﺘﻪ ﻛﺎﺳﻴﻨﻮ« ‪ Monte Cassino‬را ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد‪ ،‬و »ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻨﺪﻳﻜﺘﻲ« را ﺑﺮاي آن دﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎ آب و‬ ‫ﻫﻮاي ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ اﻧﻄﺒﺎق ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آن دﺷﻮاري زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ رﻫﺒﺎﻧﻲ از رﺳﻢ ﻣﻌﻤﻮل راﻫﺒـﺎن ﺳـﻮري و ﻣﺼـﺮي‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﺮ اﻓﺮاط در رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺸﻲ ﻣﻴﺎن راﻫﺒﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬و آﻧﻜـﻪ ﺑـﻴﺶ از ﻫﻤـﻪ‬ ‫اﻓﺮاط ﻣﻲ ﻧﻤﻮد ﻣﻘﺪﺳﺘﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ اﻳﻦ وﺿﻊ را ﭘﺎﻳـﺎن داد و ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﻌﻤـﻮل داﺷـﺖ ﻛـﻪ ﭘـﺮداﺧﺘﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺸﻘﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﺣﺪود ﺷﺮع ﺑﮕﺬرد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﺟﺎزة ﭘﻴﺮ دﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮ دﻳﺮ اﺧﺘﻴﺎرات ﻓﺮاوان داﺷﺖ‪ .‬او ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ ﻋﻤﺮ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ و )در ﺣﺪود »ﻗﺎﻧﻮن« و ﺷﺮع( ﺑﺮ راﻫﺒﺎن ﺧﻮد ﻣﺴﺘﺒﺪاﻧﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد و راﻫﺒﺎن ﺑﺮﺧﻼف ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺣﻖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ دﻳﺮ ﺧﻮد را رﻫﺎ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ دﻳﺮي دﻳﮕﺮ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﻌﺪ راﻫﺒـﺎن ﺳﻠﺴـﻠﺔ ﺑﻨـﺪﻳﻜﺘﻲ ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ و‬ ‫داﻧﺶ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در آﻏﺎز ﻛﺎر ﺟﺰ ﻣﺘﻮن دﻳﻨﻲ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ Umbria .1‬ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي ﻣﺮﻛﺰي‪ .‬م‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻗﺪﻳﺲ و ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ □ ‪295‬‬

‫ﻫﺮ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد دارد ﻛﻪ از ﻧ ‪‬ﻴﺎت ﺑﻨﻴﺎدﮔﺰار آن ﺟﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎرزﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﺔ اﻳﻦ اﻣـﺮ ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ اﮔﺮ ﻋﻴﺴﻲ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﭘﻮﻟﺲ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣـﻲدﻳـﺪ در ﺷـﮕﻔﺖ ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪ .‬ﺳﻠﺴـﻠﺔ ﺑﻨـﺪﻳﻜﺘﻲ ﻧﻤﻮﻧـﺔ‬ ‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮي از ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪ .‬راﻫﺒﺎن ﻋﻬﺪ ﻓﻘﺮ و ﻃﺎﻋﺖ و ﻋﻔﺖ ﻣﻲ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺒﻮن در اﻳـﻦ ﺑـﺎره ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬در ﺟـﺎﻳﻲ‬ ‫اﻋﺘﺮاف ﻳﻚ ﭘﻴﺮ دﻳﺮ ﺑﻨﺪﻳﻜﺘﻲ را ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻨﻴﺪه ﻳﺎ ﺧﻮاﻧﺪهام‪» :‬ﻋﻬﺪ ﻓﻘﺮ ﻣﻦ ﺳﺎﻟﻲ ﺻﺪ ﻫﺰار ﻛﺮون ﺑﺮاﻳﻢ در آﻣـﺪ داﺷـﺘﻪ‪ ،‬و‬ ‫ﻋﻬﺪ ﻃﺎﻋﺖ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﺔ اﻣﻴﺮي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا رﺳﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪ «.‬ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﻬﺪ ﻋﻔﺖ او را ﻣﻦ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮده ام‪ 1«.‬اﻣﺎ اﻧﺤﺮاف اﻳـﻦ‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ از ﻧ ‪‬ﻴﺎت ﺑﻨﻴﺎد ﮔﺰارش ﺑﻪ ﻫﻴﭻ روي از ﺟﻤﻴﻊ ﺟﻬﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﺳﻒ ﻧﻴﺴﺖ و اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﺧﺼﻮﺻـﺎً در ﻣـﻮرد ﻋﻠـﻢ و‬ ‫داﻧﺶ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﻣﻮﻧﺘﻪ ﻛﺎﺳﻴﻨﻮ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪ ،‬و ﺟﻬﺎن از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬـﺎت د‪‬ﻳـﻦ ﺳـﻨﮕﻴﻨﻲ از ﻗﺮﻳﺤـﺔ ﻋﻠﻤـﻲ‬ ‫راﻫﺒﺎن ﺑﻨﺪﻳﻜﺘﻲ ﺑﻪ ﮔﺮدن دارد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻗﺪﻳﺲ از ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻨﻴﺎد ﻛﺮدن دﻳﺮ ﻣﻮﻧﺘﻪ ﻛﺎﺳﻴﻨﻮ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 543‬ﻛـﻪ درﮔﺬﺷـﺖ‪ ،‬در ﻫﻤـﺎن دﻳـﺮ ﻣـﻲ زﻳﺴـﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﺪﻛﻲ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ ﻛﻪ ﺧﻮد از راﺧﺒﺎن ﺑﻨﺪﻳﻜﺘﻲ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ ﺑﺮﺳـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ دﻳـﺮ را ﻟﻤﺒﺎردﻫـﺎ ﻏـﺎرت‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬راﻫﺒﺎن ﺑﻪ رم ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻮن ﺑﻴﻢ ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﻧﺘﻪ ﻛﺎﺳﻴﻨﻮ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫از روي ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت ﭘﺎپ ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 593‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻜﺎت ﺑﺴﻴﺎر درﺑﺎرة ﺑﻨـﺪﻳﻜﺖ ﻗـﺪﻳﺲ ﺑـﺮ ﻣـﺎ ﻣﻌﻠـﻮم‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬او »در رم ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ]ﻋﻠﻮم[ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻟﻜﻦ ﭼﻮن ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺴﺎن را ﺑﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ داﻧﺶ در‬ ‫ورﻃﺔ ﻟﻬﻮ و ﻟﻌﺐ ﻓﺮو اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ ﭘﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن ﻧﻬﺎده ﺑﻮد ﺑﺎز ﭘﺲ ﻛﺸﻴﺪ ﻣﺒﺎدا در آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻃﺮﻳﻖ اﻓﺮاط‬ ‫ﺑﭙﻮﻳﺪ و ﺧﻮد در آن ورﻃﺔ ﭘﺮ ﻣﺨﺎﻓﺖ ﻣﺤﺮوم از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﺳﻘﻮط ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ دﺳﺖ از ﻛﺘﺎب ﺑﻜﺸﻴﺪ و ﺑﻪ ﺗـﺮك ﻣﻠـﻚ و‬ ‫ﻣﺎل ﭘﺪر ﮔﻔﺖ ﺗﺎ ﻫﻢ‪ ‬ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺣﻖ ﻣﻘﺼﻮر دارد و در ﻃﻠﺐ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮﻳﺶ دﺳﺖ ﻳﺎﺑـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﻗﺴﻢ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﻞِ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻴﺎﻣﻮﺧﺘﻪ آراﺳﺘﻪ ﺑﻮد ﻗﺪم در راه ﻧﻬﺎد‪«.‬‬ ‫ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻓﻮراً ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻌﺠﺰات و ﻛﺮاﻣﺎت ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻌﺠﺰه اش اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﻏﺮﺑﺎل ﺷﻜﺴـﺘﻪ را ﺑـﻪ ﻗـﻮت دﻋـﺎ‬ ‫ﺗﻌﻤﻴﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﻏﺮﺑﺎل را ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻛﻠﻴﺴﺎ آوﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬و آن ﻏﺮﺑﺎل ﺗﺎ »ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﺣﺘـﻲ در ﺣـﻴﻦ ﺑﻠـﻮاي ﻟﻤﺒﺎردﻫـﺎ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﻲﺑﻮد‪ «.‬اﻣﺎ ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻗﺪﻳﺲ ﻏﺮﺑﺎل را رﻫﺎ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻏﺎر ﺧﻮد رﻓﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺟﺰ ﻳﻜﻲ از دوﺳـﺘﺎﻧﺶ او‬ ‫را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬و آن دوﺳﺖ ﺧﻮراك ﺑﺪو ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻛﻪ ﺧﻮراك را ﺑﺮ ﺳـﺮ رﻳﺴـﻤﺎﻧﻲ ﻣـﻲﺑﺴـﺖ و ﺑـﻪ ﻏـﺎر‬ ‫ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﺪان زﻧﮕﻮﻟﻪ اي آوﻳﺨﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ رﺳﻴﺪن ﺧﻮراك را ﺑﻪ آن ﺑﺰرگ ﺧﺒﺮ دﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻚ ﺑﺎر ﺷـﻴﻄﺎن ﺳـﻨﮕﻲ‬ ‫ﺑﻪ رﻳﺴﻤﺎن اﻧﺪاﺧﺖ و ﻫﻢ رﻳﺴﻤﺎن را ﭘﺎره ﻛﺮد و ﻫﻢ زﻧﮕﻮﻟﻪ را ﺷﻜﺴﺖ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا اﻣﻴـﺪ دﺷـﻤﻦ ﺑﻨـﻲ آدم ﺑـﻪ ﺑـﺮ ﻫـﻢ زدن‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻏﺬاي آن ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺮﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻮن ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﺑﻪ ﺣﺪي ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا ﺑﻮد در ﮔﺬراﻧﻴﺪ‪ ،‬در روز ﻋﻴﺪ ﻗﻴﺎﻣﺖ )ﭘﺎك( ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣـﺎ ﺑـﺮ ﻛﺸﻴﺸـﻲ ﻇـﺎﻫﺮ‬ ‫ﺷﺪ و ﻣﺤﻞ آن زاﻫﺪ ﻣﻨﺰوي را ﺑﺪو ﻧﻤﻮد و او را ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ ﻋﻴﺪ ﻗﻴﺎﻣﺖ را ﺑﺎ آن ﻗﺪﻳﺲ ﺑﮕﺬراﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎرن ﻫﻤﻴﻦ اﺣﻮال ﺗﻨـﻲ‬ ‫ﭼﻨﺪ از ﺷﺒﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ او را ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪» .‬اﺑﺘﺪا ﭼﻮن او را در ﻣﻴﺎﻧﺔ ﺑﺘﻪ زاري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آوردﻧﺪ و دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻫﻨﻲ از ﭘﻮﺳﺖ ﺑﻪ ﺗـﻦ‬ ‫دارد‪ ،‬او را ﺟﺎﻧﻮري ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﻟﻜﻦ ﭼﻮن ﺧﺎدمِ درﮔﺎه اﻟﻬﻲ را ﺑﺸﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ او از زﻧـﺪﮔﻲ ﺑﻬﻴﻤـﻲ‬ ‫]ﺧﻮد دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و[ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺔ رﺣﻤﺖ و دﻳﻦ و اﻳﻤﺎن در آﻣﺪﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮان از وﺳﻮﺳﻪ ﻫﺎي ﺗﻦ در اﻣﺎن ﻧﺒﻮد‪» .‬زﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ وي زﻣﺎﻧﻲ دﻳﺪه ﺑﻮد و روح ﺧﺒﻴﺚ ﻳـﺎد آن‬ ‫زن را در او زﻧﺪه ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و آن ﻳﺎد روح ﺧﺎدم درﮔﺎه اﻟﻬﻲ را ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻗﻮت در ]آﺗﺶ[ ﺷﻬﻮت ﻣﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﻛﻪ ﮔـﺎه ﻟـﺬت‬ ‫ﺑﺮ او ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ و ﻋﺰم ﺗﺮك ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻣﻲ ﻛﺮد؛ ﻟﻜﻦ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﺣﻮل ﻗﻮت اﻟﻬﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲ آﻣـﺪ و ﭼـﻮن ﺑﺘـﻪ ﻫـﺎي‬ ‫ﺧﺎر و ﮔﺰﻧﻪ را ﻣﻲ دﻳﺪ ﺟﺒﻪ از ﺗﻦ ﺑﻪ دور ﻣﻲ اﻓﻜﻨﺪ و ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦ در ﻣﻴـﺎن ﺑﺘـﻪ ﻫـﺎ ﻣـﻲ اﻧـﺪاﺧﺖ و آﻧﻘـﺪر در آن ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻣﻲ ﻏﻠﺘﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﺮ ﻣﻲﺧﺎﺳﺖ ﺗﻨﺶ ﺳﺮاﺳﺮ رﻳﺶ ﺑﻮد؛ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺑﺎ ﺟﺮاﺣﺖ ﺗﻦ درد روح را ﻋﻼج ﻣﻲﻛﺮد‪«.‬‬

‫‪1. op.cit. ,xxxvii, note 57.‬‬

‫‪ □ 296‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﭼﻮن ﺻﻴﺖ ﺷﻬﺮت ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻗﺪﻳﺲ از ﺣﺪود آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬راﻫﺒﺎن دﻳﺮي ﻛﻪ ﭘﻴﺮش وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑـﻮد از‬ ‫او ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﭘﻴﺮ درﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮد‪ ،‬و ﭼﻨﺎن در رﻋﺎﻳﺖ زﻫﺪ و ﭘﺮﻫﻴﺰ ﺧﺸﻚ اﺑﺮام‬ ‫ﻧﻤﻮد ﻛﻪ راﻫﺒﺎن دﻳﺮ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺮ آن ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﭘﻴﺎﻟﻪ ﺷﺮاب زﻫﺮآﻟـﻮد او را ﺑﻜﺸـﻨﺪ؛ اﻣـﺎ ﺑﻨـﺪﻳﻜﺖ روي آن‬ ‫ﭘﻴﺎﻟﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺻﻠﻴﺐ ﻛﺸﻴﺪ و ﭘﻴﺎﻟﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﭘﺎره ﺷﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ وي ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺗﻌﻤﻴﺮ ﻏﺮﺑﺎل ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﻌﺠﺰة ﻣﻔﻴﺪي ﻧﺒﻮد ﻛﻪ از ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻗﺪﻳﺲ ﺳﺮزد‪ .‬روزي از روزﻫﺎ ﻳﻚ ﮔﻮت ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر داﺷﺖ ﺑﺎ‬ ‫ﺗﻴﺸﻪ ﺑﺘﻪﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺧﺎر را ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺳﺮ ﺗﻴﺸﻪ از دﺳﺘﻪ ﺟﺪا ﺷـﺪ و در آب ژرف اﻓﺘـﺎد‪ .‬ﺑﻨـﺪﻳﻜﺖ ﻗـﺪﻳﺲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺤﺾ آﻧﻜﻪ از واﻗﻌﻪ ﺧﺒﺮ ﻳﺎﻓﺖ دﺳﺘﺔ ﺗﻴﺸﻪ را در آب ﻓﺮو ﺑﺮد‪ ،‬و ﺳﺮ آﻫﻨﻲ ﺗﻴﺸﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و دوﺑﺎره ﺑﺎ دﺳﺘﻪ ﺟﻔﺖ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻛﺸﻴﺸﻲ از ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ آوازة او رﺷﻚ ﻣﻲ ﺑﺮد روزي ﻳﻚ ﮔﺮده ﻧﺎن زﻫﺮآﻟﻮد ﺑـﺮاﻳﺶ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﺑﻪ ﻛﺮاﻣﺖ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ آن ﻧﺎن زﻫﺮآﻟﻮد اﺳﺖ‪ .‬آن ﺣﻀـﺮت را ﻋـﺎدت ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ رﻳـﺰة ﻧـﺎن ﺑـﺮاي ﻣﺮﻏـﻲ‬ ‫ﻣﻲ ﭘﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬و در آن روز ﻣﺮغ آﻣﺪ و ﺣﻀﺮت ﺑﻪ آن ﻣﺮغ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ ﻋﻴﺴﺎي ﻣﺴﻴﺢ اﻳﻦ ﻧﺎن را ﺑـﺮدار و‬ ‫در ﺟﺎﻳﻲ ﺑﮕﺬار ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺪان دﺳﺘﺮس ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ «.‬ﻣﺮغ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮد‪ ،‬و ﭼﻮن ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺣﻀﺮت ﺟﻴﺮة روزاﻧﻪ اش را ﺑـﺪو داد‪.‬‬ ‫آن ﻛﺸﻴﺶ ﻧﺎﺑﻜﺎر ﭼﻮن دﻳﺪ ﻛﻪ از ﻛﺸﺘﻦ ﺟﺴﻢ ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻗﺪﻳﺲ ﻋﺎﺟﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﻛﻪ روح او را ﺑﻜﺸﺪ؛ ﭘـﺲ ﺷـﺶ‬ ‫ﺗﻦ زن ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻪ دﻳﺮ او ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺗﺮﺳﻴﺪ ﻣﺒﺎدا راﻫﺒﺎن ﺟﻮان ﺑـﻪ ارﺗﻜـﺎب ﮔﻨـﺎه ﺗﺤﺮﻳـﻚ ﺷـﻮﻧﺪ و ﺑـﺮاي آﻧﻜـﻪ آن‬ ‫ﻛﺸﻴﺶ اﻧﮕﻴﺰهاي ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ از آن ﻣﺤﻞ رﺧﺖ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ آن ﻛﺸﻴﺶ در زﻳﺮ آوار ﺧﺎﻧـﺔ ﺧـﻮد ﻛﺸـﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از راﻫﺒﺎن ﺧﺒﺮ را ﺑﻪ ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﺑـﺮ ﻣـﺮگ آن ﻋﺎﺻـﻲ‬ ‫ﮔﺮﻳﺴﺖ و راﻫﺒﺎن را ﻛﻪ از اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﺷﺎد ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﻨﺒﻴﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ذﻛﺮ ﻣﻌﺠﺰات و ﻛﺮاﻣﺎت ﻧﻤﻲﭘﺮدازد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﮔﺎﻫﻲ از راه ﻟﻄﻒ ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ ﻫﻢ از زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻨـﺪﻳﻜﺖ ﻗـﺪﻳﺲ‬ ‫ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﭘﺲ از ﺑﻨﺎ ﻛﺮدن دوازده ﺻﻮﻣﻌﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻣﻮﻧﺘﻪ ﻛﺎﺳﻴﻨﻮ ﻣﻲ رود‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﭘﺮﺳﺘﺸـﮕﺎﻫﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮدم روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﭘﺮﺳﺘﺶ آﭘﻮﻟﻮ در آن ﮔﺮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪» .‬ﺣﺘﻲ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺮدم دﻳﻮاﻧﺔ ﺑﻲدﻳﻦ ﺑـﺪﺗﺮﻳﻦ ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﻬـﺎ‬ ‫را ﻧﺬر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ «.‬ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ آن ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه را وﻳﺮان ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺟﺎي آن ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﻣﻲﺳﺎزد و ﻛﻔﺎر آن ﺣﻮل و ﺣﻮش را‬ ‫ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ درﻣﻲآورد‪ .‬ﺷﻴﻄﺎن از اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫»دﺷﻤﻦ دﻳﺮﻳﻦ ﺑﻨﻲآدم را اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻮش ﻧﻴﺎﻣﺪ و اﻳﻦ ﺑﺎر ﻧﻪ در ﺧﻔﺎ ﻳﺎ در ﺧﻮاب ﺑﻠﻜﻪ در ﻣـﻸ ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦ را در ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫دﻳﺪﮔﺎن آن ﭘﺪر ﻣﻘـﺪس ﻇـﺎﻫﺮ ﺳـﺎﺧﺖ و ﻓﺮﻳـﺎد ﺑﺮداﺷـﺖ ﻛـﻪ وي ﺑـﺪو آﺳـﻴﺐ رﺳـﺎﻧﻴﺪه اﺳـﺖ‪ .‬راﻫﺒـﺎن ﺻـﺪاي او را‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ ﻟﻜﻦ ﺧﻮد او را ﻧﻤﻲ دﻳﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﺪر ﻣﻘﺪس ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ ]ﺷﻴﻄﺎن[ ﺑﻪ ﻫﻴﺌﺘﻲ ﺑﺲ ﻣﻬﻴﺐ و درﻧﺪه ﺑـﻪ‬ ‫رأي اﻟﻌﻴﻦ ﺑﺮ او ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻮﻳﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ دﻫﺎن آﺗﺸﻴﻦ و ﭼﺸـﻤﺎن ﺳـﻮزاﻧﺶ او را ﭘـﺎره ﭘـﺎره ﻛﻨـﺪ؛ و آﻧﭽـﻪ‬ ‫اﺑﻠﻴﺲ ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﻫﻤﺔ راﻫﺒﺎن ﺑﺸﻨﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﺑﻠﻴﺲ اﺑﺘﺪا او را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪ و ﭼﻮن آن ﻣﺮد ﺧﺪا ﺑﺪو ﭘﺎﺳـﺨﻲ ﻋﻨﺎﻳـﺖ‬ ‫ﻧﻔﺮﻣﻮد ﭘﺲ ﺷﻴﻄﺎن ﺑﺪو دﺷﻨﺎم و ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺖ؛ و ﭼﻮن ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮداﺷﺖ و او را »ﺑﻨﺖ ﻣﻘﺪس« ﻧﺎﻣﻴـﺪ و ﻣﻌﻬـﺬا دﻳـﺪ ﻛـﻪ او‬ ‫اﻟﺘﻔﺎت ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎل ﻟﺤﻦ ﺧﻮد را دﻳﮕﺮ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺖ ﻣﻠﻌﻮن و ﻧﺎﻣﻘﺪس ﺗﻮ را ﺑﺎ ﻣﻦ ﭼﻪ ﻛﺎر اﺳـﺖ؟ ﭼـﺮا ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺳﺎن ﻣﺮا آزار ﻣﻲرﺳﺎﻧﻲ؟« داﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺧﺘﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻻﺑﺪ ﺷﻴﻄﺎن ﻣﺄﻳﻮس ﺷﺪه و دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ از اﻳﻦ ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت ﻗﺪري ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدم‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ از ﺳﻪ ﺟﻬﺖ داراي اﻫﻤﻴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴـﺖ اﻳﻨﻜـﻪ ﻣﻨﺒـﻊ اﺻـﻠﻲ‬ ‫اﻃﻼع ﻣﺎ ﺑﺮ اﺣﻮال ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت اﺳﺖ‪ ،‬و »ﻗﺎﻧﻮن« او ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻫﻤﺔ دﻳﺮﻫﺎي ﻣﻐﺮب زﻣـﻴﻦ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ ﻣﮕـﺮ‬ ‫دﻳﺮﻫﺎي اﻳﺮﻟﻨﺪ و دﻳﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺮﻟﻨﺪﻳﻬﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ‪ .‬دوم اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت ﺗﺼﻮﻳﺮي زﻧـﺪه از ﻣﺤـﻴﻂ ﻓﻜـﺮي‬ ‫ﻣﺘﻤﺪنﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮم اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﭘﺎپ ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ و آﺧﺮﻳﻦ »ﻣﺠﺘﻬﺪ« ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻏﺮب اﺳﺖ و از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﻜﻲ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﭘﺎﭘﻬﺎﺳـﺖ‪ .‬اﻛﻨـﻮن‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺎپ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻗﺪﻳﺲ و ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ □ ‪297‬‬

‫و‪ .‬ﻫـ ‪ .‬ﻫﺎﺗﻮن ‪ W. H. Hutton‬اﺳﻘﻒ ﻧﻮرﺗﻤﭙﺘﻮن ‪ Northampton‬ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﮔﺮﮔـﻮري ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﻣـﺮد ﻗـﺮن‬ ‫ﺷﺸﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻛﻮس رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ وي ﺑﺰﻧﻨﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ و ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻗـﺪﻳﺲ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮ ﺳﺔ اﻳﻨﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻴﻘﻲ ﺑﺮ ﻗﺮون ﭘﺲ از ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ از ﺟﻬﺖ »ﻗﻮاﻧﻴﻦ«اش )ﻧﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎﺗﺶ ﻛﻪ ﭼﻨـﺪ‬ ‫روزي ﺑﻴﺶ ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ(؛ ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺳﻠﺴﻠﺔ راﻫﺒﺎﻧﺶ؛ و ﮔﺮﮔﻮري ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ اﻓـﺰودن ﺑـﺮ ﻗـﺪرت دﺳـﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ‪ .‬در‬ ‫ﻣﻜﺎﻟﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﮔﺮوري ﺳﻔﻴﻪ و ﺳﺎده ﻟﻮح ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻴﺎﺳـﺘﻤﺪار ﺷﺨﺼـﻲ اﺳـﺖ زﻳـﺮك و‬ ‫زﺑﺮدﺳﺖ و ﻧﻴﻚ آﮔﺎه از اﻳﻦ ﻛﻪ در دﻧﻴﺎي ﺑﻐﺮﻧﺞ و ﻣﺘﻐﻴﺮي ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در آن ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﻫـﺪﻓﻬﺎﻳﻲ ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﻧﺎﺋـﻞ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻀﺎد ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدان ﻋﻤﻞ از ﻟﺤﺎظ ﻗﻮاي ﻓﻜـﺮي در ﻃـﺮاز دوم ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎﭘﻲ ﻛﻪ ﻟﻘﺐ ﻛﺒﻴﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬در ﺣﺪود ‪ 540‬در ﺧﺎﻧﻮادة اﺻﻴﻞ و ﺗﻮاﻧﮕﺮي در ﺷﻬﺮ رم ﺑﻪ دﻧﻴـﺎ‬ ‫آﻣﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﺶ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻫﻤﺴﺮش را از دﺳﺖ داد ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺧﻮد وي ﻧﻴﺰ در ﺟﻮاﻧﻲ ﺻـﺎﺣﺐ ﻛـﺎخ و‬ ‫ﺛﺮوت ﻓﺮاوان ﺑﻮد‪ .‬آﻧﭽﻪ را در آن روزﮔﺎر ﺗﺤﺼﻴﻼت ﺧﻮب ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺬراﻧﻴﺪ؛ ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ اﻳـﻦ ﺗﺤﺼـﻴﻼت ﺷـﺎﻣﻞ زﺑـﺎن‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﮔﺮﮔﻮري ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺷﺶ ﺳﺎل در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺮد ﻫﺮﮔﺰ اﻳﻦ زﺑﺎن را ﻧﻴﺎﻣﻮﺧﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 573‬ﮔﺮﮔـﻮري‬ ‫ﺷﻬﺮدار روم ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﻳﻦ او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﻃﻠﺒﻴﺪ و ﮔﺮﮔﻮري از ﺷﻐﻞ ﺧـﻮﻳﺶ دﺳـﺖ ﻛﺸـﻴﺪ و ﺛـﺮوت ﺧـﻮد را وﻗـﻒ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻦ دﻳﺮ و ﻣﺼﺮف اﻣﻮر ﺧﻴﺮﻳﻪ ﻛﺮد و ﻗﺼﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﺧﺎﻧـﺔ راﻫﺒـﺎن درآورد و ﺧـﻮد ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﺳـﻠﻚ راﻫﺒـﺎن‬ ‫ﺑﻨﺪﻳﻜﺘﻲ درآﻣﺪ‪ .‬ﮔﺮﮔﻮري ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﻌﻤﻖ و رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺸﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ واﺳﻄﺔ رﻳﺎﺿﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻛﺸـﻴﺪ ﺳـﻼﻣﺖ ﺟﺴـﻢ‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ از دﺳﺖ داد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺎپ ﭘﻼﮔﻴﻮس دوم ﻛﻪ از ﻗﺪرت و ﻣﻬﺎرت او در ﺳﻴﺎﺳﺖ آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬او را ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻓﺮﺳﺘﺎدة ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ اﻋﺰام ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ از زﻣﺎن ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ رم رﺳﻤﺎً ﺗـﺎﺑﻊ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري از ﺳﺎل ‪ 579‬ﺗﺎ ‪ 585‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻛﻠﻴﺴﺎ در درﺑﺎر اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻮد و در ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﺑﺎ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺷﺮﻗﻲ ‪ -‬ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫ﺑﻴﺶ از روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺮاي ﺳﻘﻮط در ورﻃﺔ اﻟﺤﺎد و ﺑﺪﻋﺖ اﺳـﺘﻌﺪاد داﺷـﺘﻨﺪ ‪ -‬آراي ﭘـﺎپ را ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﻛـﺮد‪ .‬اﺳـﻘﻒ‬ ‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪة ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺟﺴﺎم ﻣﺎ در روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري اﻣﭙﺮاﺗﻮر را از اﻓﺘﺎدن در اﻳﻦ ﭘﺮﺗﮕﺎه ﻛﻔﺮ ﻧﺠﺎت داد؛ اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ وﻇﻴﻔﺔ اﺻﻠﻲ ﺧﻮد را ﻛﻪ وادار ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر‬ ‫ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﻴﻦ ‪ 585‬ﺗﺎ ‪ 590‬را ﮔﺮﮔﻮري ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ دﻳﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺬراﻧﻴﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﭘﺎپ درﮔﺬﺷﺖ و ﮔﺮﮔﻮري ﺑـﺮ ﺟـﺎي او‬ ‫ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬اوﺿﺎع روزﮔﺎر دﺷﻮار ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ دﺷﻮاري ﻓﺮﺻﺘﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ در اﺧﺘﻴﺎر ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﻗـﺎدر و ﺑـﺎ ﻛﻔﺎﻳـﺖ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ را ﻣﻴﺪان ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘـﺎ در ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺿـﻌﻒ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي روم‬ ‫ﺷﺮﻗﻲ و اﻧﺤﻄﺎط ﮔﻮﺗﻬﺎي ﻏﺮﺑﻲ و ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﻣﻐﺮﺑﻴﺎن دﭼﺎر ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ .‬در ﻓﺮاﻧﺴـﺔ ﻣﻴـﺎن ﺷـﻤﺎل و ﺟﻨـﻮب‬ ‫ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﻲ در ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻛﻪ در ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ روﻣﻴﺎن ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ در آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻤﻠﺔ ﺳﺎﻛﺴﻮﻧﻬﺎ ﺑﺎر دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﻮز آﺛﺎري از ﻣﺬﻫﺐ آرﻳﻮﺳﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮد و ﺑﺪﻋﺖ »ﺳﻪ ﻓﺼﻞ« ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﺎﺑﻮد ﻧﮕﺸـﺘﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫آﺷﻔﺘﮕﻲ روزﮔﺎر ﺣﺘﻲ در اﺳﻘﻔﻬﺎ ﻫﻢ ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن از ﺣﺪ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺑﻮدن در ﭘﺮﻫﻴﺰ و ﺗﻘـﻮا راه‬ ‫درازي ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﺣﻘﻮق و ﻣﺰاﻳﺎي روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺎزارش ﮔﺮم ﺑﻮد‪ ،‬و اﻳﻦ ﻓﺴﺎد ﺗﺎ ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن ﻳـﺎزدﻫﻢ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻴﺪاد ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺴﺎد‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺪرت و دراﻳﺖ ﻣﺒﺎرزه ﻛﺮد‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﺟﻠﻮس ﮔﺮﮔﻮري ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﭘﺎﭘﻲ‪ ،‬اﺳـﻘﻒ رم‪،‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮد در ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻣﺮاﺗﺐ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﻴﺮون از ﺣﻮزة ﺧﻮﻳﺶ ﺟﺮﻳﺎن ﺣﻜﻢ و ﻧﻔـﻮذ ﻛـﻼم‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ رواﺑﻄﺶ ﺑﺎ ﭘﺎپ ﺑﺴﻴﺎر دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﭘﻴﺪا ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫـﻴﭻ روي ﺗـﺎﺑﻊ ﭘـﺎپ‬ ‫ﻧﻤﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﮔﻮري ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺳﺠﺎﻳﺎي ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬و ﺗﺎ ﺣﺪي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ ﻫـﺮج و ﻣﺮﺟـﻲ ﻛـﻪ ﺣﻜﻤﻔﺮﻣـﺎ ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭼﻨﺎن ﻗﺪرﺗﻲ اﻋﻤﺎل ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺳﺮاﺳﺮ ﻏﺮب واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺣﺘﻲ در ﺷﺮق ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪ ﻛﻤﺘـﺮي‪،‬‬

‫‪ □ 298‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻪ ﺣﻜﻢ او ﮔﺮدن ﻧﻬﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﮔﻮري اﻳﻦ ﻗﺪرت را ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﺳﻘﻔﻬﺎ و ﺣﻜﺎم در اﻗﺼﺎ ﻧﻘﺎط دﻧﻴﺎي‬ ‫روﻣﻲ اﻋﻤﺎل ﻛﺮد؛ اﻣﺎ راﻫﻬﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪» .‬ﻛﺘﺎب دﺳﺘﻮر ﺷﺒﺎﻧﻲ« ‪ Book of Pastoral Rule‬او ﻛﻪ ﺣﺎوي ﭘﻨﺪ‬ ‫و اﻧﺪرز ﺑﻪ اﺳﻘﻔﻬﺎﺳﺖ در اواﻳﻞ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ داراي ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاوان ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺑﺮاي وﻇﺎﻳﻒ اﺳـﻘﻔﻬﺎ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻨﻮان ﻧﻴﺰ ﻗﺒﻮل ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮﮔﻮري آن را در درﺟﺔ اول ﺑﺮاي اﺳﻘﻒ راوﻧﺎ ﻧﻮﺷـﺖ و ﺳـﭙﺲ آن را‬ ‫ﺑﺮاي اﺳﻘﻒ اﺷﺒﻴﻠﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺤﻠﻴﻒ ﺑﻪ اﺳـﻘﻔﻬﺎ ﻣـﻲدادﻧـﺪ‪ .‬آﻟﻔـﺮد‬ ‫ﻛﺒﻴﺮ آن را ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻮﺳﺎﻛﺴﻮن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد‪ .‬در ﺷﺮق اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲ ﮔﺸـﺖ‪» .‬ﻛﺘـﺎب‬ ‫دﺳﺘﻮر ﺷﺒﺎﻧﻲ« اﻧﺪرزﻫﺎي ﺳﺎﻟﻢ ‪ -‬اﮔﺮ ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ ﺷﮕﻔﺖ ‪ -‬ﺑﻪ اﺳﻘﻔﻬﺎ ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ ﺣﺴﺎب ﻛـﺎر ﺧـﻮﻳﺶ را از ﻳـﺎد ﻧﺒﺮﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﺣ ّﻜﺎم ﻋﻴﺐ ﺟﻮﻳﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻮاره ﺧﻄﺮ آﺗﺶ دوزخ را‪ ،‬در ﺻﻮرت ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ از ﻧﺼـﺎﻳﺢ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬در ﮔﻮﺷﺸﺎن ﻓﺮو ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﮔﺮﮔﻮري ﺑﺴﻴﺎر دﻟﻜﺶ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖ او را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻞ از اﻳﻦ ﺟﻬـﺖ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻛﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮي از ﻋﺼﺮ او ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻟﺤﻦ ﺑﻴﺎﻧﺶ ﺟﺰ در ﻣﻮرد اﻣﭙﺮاﺗﻮر و ﺑﺎﻧﻮان درﺑﺎر روم ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻟﺤﻦ ﻣﻌﻠﻤـﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﮔﺎه ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺆاﺧﺬه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺰ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮدﻳﺪي در ﺣﻖ اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ ﺧﻮد ﻧﻤﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺳﺎل ‪ 599‬او را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺎﻣﻪ اي اﺳﺖ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﺳﻘﻒ ﻛﺎﻟﻴﺎري ‪Cagliari‬‬ ‫در ﺳﺎردﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﭘﻴﺮﻳﺶ ﻓﺎﺳﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮﮔﻮري در ﺟﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺷﻨﻴﺪه ام ﻛﻪ در روز ﺧﺪا ﻗﺒﻞ از ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎي آوردن ﻓﺮﻳﻀﺔ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﻢ زدن ﻣﻠﻚ ﺣﺎﻣﻞِ اﻳﻦ ﻫﺪاﻳﺎ اﻗﺪام ﻛﺮدهاي‪ ...‬و اﻳﻀﺎً ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻧﻴﺰ از ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ‬ ‫ﺣﺼﻦ آن ﻣﺘﻌﻠﻘﻪ ﺧﻮد داري ﻧﻨﻤﻮدهاي‪ ...‬ﭼﻮن ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﻮي ﺳﭙﻴﺪ ﺗﺮا ﻧﮕﻪ ﻣﻲ دارﻳﻢ‪ ،‬ﺗﻮ ﻫﻢ اي ﭘﻴﺮ ﻣﺮد‬ ‫ﻛﻤﻲ ﺑﻴﻨﺪﻳﺶ و از اﻳﻦ رﻓﺘﺎر ﺳﺨﻴﻒ و ﻛﺮدار ﻋﻔﻴﻒ دﺳﺖ ﺑﻜﺶ‪ «.‬در ﻫﻤـﻴﻦ ﺣـﺎل و در ﻫﻤـﻴﻦ ﺧﺼـﻮص ﺑـﻪ ﻣﻘﺎﻣـﺎت‬ ‫دوﻟﺘﻲ ﺳﺎردﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﻘﻒ را ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺪﻓﻴﻦ ﭘﻮل ﻣﻲ ﻃﻠﺒـﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺑﺎز ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻛﻪ اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﺪ ﻳﻚ ﻳﻬﻮدي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪه ﺻﻠﻴﺐ و ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺮﻳﻢ را در ﻛﻨﻴﺴﻪ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﻣﻮرد ﻋﺘﺎب ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ آن اﺳﻘﻒ و ﺳﺎﻳﺮ اﺳﻘﻔﻬﺎي ﺳﺎردﻧﻲ ﺑﻲاﺟﺎزة ﻣﺮﻛﺰ ﺑﻪ ﻣﺴـﺎﻓﺮت ﻣـﻲ ﭘﺮدازﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺸﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻨﻬﺎ ﻧﺎﻣﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻨﺪي ﺑﻪ واﻟﻲ داﻟﻤﺎﺳﻲ ‪ Dalmatia‬ﻣـﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ و در‬ ‫ﺿﻤﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻧﺤﻮ رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪا و ﺧﻠﻖ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورﻳﺪ‪ «.‬و ﺑﺎز‪» :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن و دل و اﺷﻚ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﺎﻳﺴـﺘﺔ ﺷﻤﺎﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺠـﻲ‬ ‫ﺧﻮد را در ﻗﺒﺎل اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ اﻋﻤﺎل از ﺧﻮد راﺿﻲ ﻛﻨﻴﺪ‪ «.‬ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﻲ از آن ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺳﺮزده ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪاي اﺳﺖ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻛﺎﻟﻴﻨﻴﻜﻮس ‪ Calinicus‬واﻟﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﻛﻪ در آن ﭘﻴﺮوزي او را ﺑـﺮ اﺳـﻼوﻫﺎ ﺗﺒﺮﻳـﻚ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ و دﺳﺘﻮر ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﺪة اﻳﺴﺘﺮﻳﺎ ‪ Istria‬ﻛﻪ در ﻣﻮرد »ﺳﻪ ﻓﺼﻞ« دﭼﺎر اﺷـﺘﺒﺎه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺑﻪ اﺳﻘﻒ راوﻧﺎ ﻫﻢ ﻧﺎﻣﻪ اي ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﺳﻘﻒ ﺳﻴﺮاﻛﻮس ﻛﻪ در آن ﮔﺮﮔﻮري ﺑﻪ‬ ‫ﺟﺎي ﺧﺮده ﮔﻴﺮي ﺑﺮ دﻳﮕﺮان از ﺧﻮد دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬و آن اﻳﻨﻜـﻪ آﻳـﺎ در ﻓـﻼن‬ ‫ﺟﺎي ﻋﺸﺎي رﺑﺎﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ »ﻫﻠﻠﻮﻳﺎ« ﮔﻔﺖ ﻳﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ؟ اﮔﺮ ﮔﺮﮔﻮري ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وي اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺼـﻮر اﺳـﻘﻒ‬ ‫ﺳﻴﺮاﻛﻮس‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮﺷﺎﻣﺪ ﺣﻀﺮات روم ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ از ﻳﻌﻘﻮب ﺣـﻮاري ﻣﻨﻘـﻮل اﺳـﺖ و ﻳـﺮوم‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ آن را ﺑﺪو آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻧﺪ وي ﺑﻲﺟﻬﺖ از رﺳﻢ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬در اﺷـﺘﺒﺎﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫)ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻔﺎق ﻣﻴﺎن »ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻗﺪﻳﻢ« روﺳﻴﻪ ﺑﻮد‪(.‬‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري ﭼﻨﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﻣﻠﻜﻪ ﻫﺎي اﻗﻮام وﺣﺸﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮوﻧﻴﺸﻴﻠﺪ ‪ ،Brunichild‬ﻣﻠﻜـﺔ ﻓﺮاﻧﻜﻬـﺎ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از اﺳﻘﻔﻬﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﻋﻄﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺮﮔﻮري ﻫﻢ ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﻗﺒﻮل ﺗﻘﺎﺿـﺎي او داﺷـﺖ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدة ﻣﻠﻜﻪ از ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮﮔﻮري ﺑﻪ اﮔﻴﻠﻮﻟﻒ ‪ Agilulph‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ ﻧﺎﻣﻪاي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ و ﺻـﻠﺢ را‬ ‫ﺑﻪ وي ﺗﺒﺮﻳﻚ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻗﺪﻳﺲ و ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ □ ‪299‬‬

‫»زﻳﺮا اﮔﺮ ﺻﻠﺢ ﻣﻊاﻟﺘﺄﺳﻒ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﺟﺰ رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮن دﻫﻘﺎﻧﺎن ﺑﻴﻨـﻮاﻳﻲ ﻛـﻪ زﺣﻤﺎﺗﺸـﺎن ﺑـﺮاي ﻃـﺮﻓﻴﻦ‬ ‫ﻣﻔﻴﺪ ﻓﺎﻳﺪه اﺳﺖ ﭼﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻋﺎﻳﺪ ﻣﻲﺷﺪ؟«‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ وﻗﺖ ﺑﻪ ﻣﻠﻜﻪ ﺗﺌﻮدﻟﻴﻨﺪا ‪ ،Theodelinda‬ﻫﻤﺴﺮ آﮔﻴﻠﻮﻟﻒ‪ ،‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﺑﻜﻮﺷـﺪ در ﺷـﻮﻫﺮش ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻧﻴﻜـﻮ‬ ‫ﻛﻨﺪ و او را وادارد ﻛﻪ در ﻃﺮﻳﻖ ﺧﻴﺮ ﻗﺪم ﺑﺮدارد‪ .‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺑﺮوﻧﻴﺸﻴﻠﺪ ﻧﺎﻣﻪاي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ و از دو ﭼﻴـﺰ ﻗﻠﻤـﺮو او ﺧـﺮده‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ :‬ﻳﻜﻲ اﻳﻨﻜﻪ اﺷﺨﺎص ﻏﻴﺮ روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺸﻴﺶ ﺳﺎده دوره اي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آزﻣﺎﻳﺶ ﻃﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎم اﺳﻘﻔﻲ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ؛ دﻳﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻣﺠﺎزﻧﺪ ﺑﺮدة ﻣﺴﻴﺤﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﮔـﻮري ﺑـﻪ ﺗﺌﻮدورﻳـﻚ و ﺗﺌـﻮدﺑﺮت‬ ‫‪ ،Theodebert‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻓﺮاﻧﻜﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻛﻤﺎل دﻳﻨﺪاري ﻗﻮم ﻓﺮاﻧﻚ ﻣﻴﻞ ﻧﺪارد ﺟﺰ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻄﺒـﻮع‬ ‫ﺳﺨﻨﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻟﻜﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺧـﻮدداري ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ در ﻗﻠﻤـﺮو آﻧﻬـﺎ ﺧﺮﻳـﺪ و ﻓـﺮوش ﻣﻘﺎﻣـﺎت و‬ ‫اﻣﺘﻴﺎزات روﺣﺎﻧﻲ رواج دارد‪ .‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ درﺑﺎرة ﺳﺘﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﻘﻒ ﺗﻮرﻳﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪ اي ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﻗﻮام وﺣﺸﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺤﺴﻴﻦ و ﺗﻌﺎرف اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ رﻳﭽﺎرد ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﻮﺗﻬﺎي ﻏﺮﺑﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ آرﻳﻮﺳﻲ ﺑﻮد اﻣﺎ در ﺳﺎل ‪ 587‬ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎپ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدن »ﻳﻚ ﻛﻠﻴـﺪ ﻣﻘـﺪس ﭘﻄـﺮس‬ ‫]ﭘﺎداش ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ[ ﺣﺎﻣﻞ ﺑﺮﻛﺎت وي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻳـﻦ ﻛﻠﻴـﺪ ﻛﻮﭼـﻚ از ﺗـﻦ ﻣﺒـﺎرك ﺣـﻮاري ﺣـﺎوي آﻫـﻦ زﻧﺠﻴﺮﻫـﺎي او‬ ‫]ﭘﻄﺮس[ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﭽﻪ ﮔﺮدن او را ﺑﺮاي ﺷﻬﺎدت اﺳـﻴﺮ ﻛـﺮد‪ ،‬ﮔـﺮدن ﺷـﻤﺎ را از ﺟﻤﻴـﻊ ﻣﻌﺎﺻـﻲ آزاد ﻛﻨـﺪ‪ «.‬ﻣـﻦ ﻫـﻢ‬ ‫اﻣﻴﺪوارم ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﺪﻳﻪ ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻄﻴﺮ ﻣﻠﻮﻛﺎﻧﻪ را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري درﺑﺎرة ﻣﺠﻤﻊ ﻣﺒﺪع اﻓﻴﺴﻮس ﺑﻪ اﺳﻘﻒ اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ دﺳﺘﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ » :‬ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺎ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ در ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ﻣﺸﺮق ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺟﺰ از ﻃﺮﻳﻖ رﺷﻮت ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﻘﺪﺳﻪ ﻧﺎﺋﻞ ﮔﺮدد؛« و اﻳﻦ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﺳﻘﻒ ﻫﺮ ﺟﺎ در ﺣﺪ ﻗﺪرت ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﺎﺑﺪ ﺑﺎﻳﺪ در اﺻﻼح آن ﺑﻜﻮﺷﺪ‪ .‬اﺳﻘﻒ ﻣﺎرﺳﻲ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺷﻜﺴﺘﻦ ﭘﻴﻜﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﻮده ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ :‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﭘﻴﻜﺮ ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻜﻦ اﻳﻦ ﭘﻴﻜﺮﻫﺎ ﻣﻔﻴﺪﻧﺪ و ﺑﺎﻳـﺪ ﺣﺮﻣـﺖ‬ ‫آﻧﻬﺎ را ﻧﮕﻬﺪاﺷﺖ‪ .‬دو ﺗﻦ از اﺳﻘﻔﻬﺎي ﮔﻮل را ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺑﺎﻧﻮﻳﻲ ﻣﻪ ﺗﺎرك دﻧﻴﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺠﺒـﻮر ﺑـﻪ‬ ‫ازدواج ﺷﺪه اﺳﺖ‪» .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺎم ﻣﺰدوران را ﺧﻮاﻫﻴﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﻣﺘﻴﺎز ﺷﺒﺎﻧﺎن را‪«.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ در ﺑﺎﻻ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﺎﻣﻪ از ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻳﻚ ﺳﺎل ﮔﺮﮔﻮري اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎي ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ او‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺳﺎل ﻣﻲﻧﺎﻟﺪ )‪ (cxxi‬ﻣﺠﺎﻟﻲ ﺑﺮاي ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﻌﻤﻖ ﻧﻤﻲﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم دﻧﻴﻮي ﻧﻈﺮ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑـﻪ دﺳـﻴﺪرﻳﻮس ‪ ،Desiderius‬اﺳـﻘﻒ وﻳـﻦ ‪) Vienne‬ﻓﺮاﻧﺴـﻪ(‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺎ ﻣﻄﻠﺒﻲ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪون اﺣﺴﺎس ﺷﺮم ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ذﻛﺮ آن ﻣﺒـﺎدرت ورزﻳـﻢ‪ .‬ﻏـﺮض اﻳﻨﻜـﻪ آن‬ ‫ﺑﺮادر را ﻋﺎدت ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻲ اﺷﺨﺎص دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ ﻗﺪري ﺧﻄﺎ ﻣـﻲداﻧـﻴﻢ و‬ ‫ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﺷﺪﺗﻲ ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺴﻤﻮﻋﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎﻟﻪ و اﻧﺪوه ﻣﺒﺪل ﻛﺮدﻳﻢ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﺗﻤﺠﻴـﺪ ﻣﺴـﻴﺢ و ﺗﻤﺠﻴـﺪ‬ ‫ژوﭘﻴﺘﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﻳﻚ دﻫﺎن ﺟﺎري ﺷﻮد‪ ...‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻛـﻪ ﻧﻘـﻞ ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﻄﻠﺒـﻲ در ﺣـﻖ ﻳـﻚ ﻛﺸـﻴﺶ ﻣﻮﺟـﺐ‬ ‫اﺷﻤﺌﺰاز ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺷﻮاﻫﺪ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و اد ّﻟﺔ ﻗﻮﻳﻪ ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ آن را ﻣﻌﻠﻮم ﻛﺮد‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﺗﺎ ﭼﻬﺎر ﻗﺮن ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺎ زﻣﺎن ﮔﺮﺑـﺮت ‪) Gerbert‬ﺳﻴﻠﻮﺳـﺘﺮ دوم( در ﻛﻠﻴﺴـﺎ‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ از ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎ ﻋﻠﻮم از در دوﺳﺘﻲ درآﻣﺪ‪.‬‬ ‫رﻓﺘﺎر ﮔﺮﮔﻮري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از رﻓﺘﺎرش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﻗﻮام وﺣﺸـﻲ اﺣﺘـﺮام آﻣﻴـﺰ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺒﻲ در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬آﻧﭽﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﺆﻣﻦ ﻣﺘﺪﻳﻦ را ﺷﺎد ﻣﻲﺳﺎزد و آﻧﭽﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ در ﻳﺪ ﻗـﺪرت‬ ‫اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﮕﺬار آﻧﭽﻪ رأﻳﺶ ﺑﺪان ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻣﺒﺎدا ﻛﻪ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺎ را در ﻋﺰل ]ﻳﻚ اﺳﻘﻒ ﻣﺆﻣﻦ[ ﺑﺎﻋـﺚ‬ ‫ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا ﻣﺎ از ﻋﻤﻞ او‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻮاﻓﻖ ﺷﺮع ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺮوي ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ «.‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻮرﻳﺲ ‪ Maurice‬در ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬ ‫ﺷﻮرﺷﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﻤﻨﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻮﻛﺎس ‪ Phocas‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ از ﻣﻘﺎم اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺧﻠﻊ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﻴﻦ ﻛـﻪ‬

‫‪ □ 300‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫آن ﺷﺨﺺ ﺗﺎزه ﺑﻪ دوﻟﺖ رﺳﻴﺪه ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﭘﻨﺞ ﭘﺴـﺮ ﻣـﻮرﻳﺲ را در ﭘـﻴﺶ ﭼﺸـﻢ ﭘـﺪر‬ ‫ﻛﺸﺘﻨﺪ و آﻧﮕﺎه ﺧﻮد اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺳﺎﻟﺨﻮرده را ﻧﻴﺰ ﻫﻼك ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻮﻛﺎس اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ اﺳـﻘﻒ ﺑـﺰرگ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﻴﻪ‪ ،‬ﻛـﻪ راه‬ ‫ﻓﺮاري ﺟﺰ ﻣﺮگ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺟﮕﺬاري ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﮕﻔﺖ آور اﺳﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﮔﺮﮔﻮري از ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻧﺴﺒﺘﺎً اﻳﻤﻦ ﺧـﻮد‪،‬‬ ‫از رم‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪاي ﭘﺮ از ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﻲ ﻣﺸﻤﺌﺰ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻏﺎﺻﺐ و زﻧﺶ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﮔﺮﮔـﻮري ﻣـﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ‪» :‬اﻳـﻦ ﻓـﺮق ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﻠﻞ و اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﺟﻤﻬـﻮري وﺟـﻮد دارد ﻛـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن ﻣﻠـﻞ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواي ﺑﺮدﮔﺎﻧﻨـﺪ و اﻣﭙﺮاﺗـﻮران ﺟﻤﻬـﻮري‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺮدان آزاد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ...‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﻠﺐ آن ﻣﺆﻣﻦ را در ﺟﻤﻴﻊ اﻓﻜﺎر و اﻋﻤﺎل در ﻇﻞّ رﺣﻤﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﮕـﺎه‬ ‫دارد‪ ،‬و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻋﺪاﻟﺖ ‪‬ﻣﺠﺮا ﮔﺮدد‪ ،‬و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺷﻔﻘﺖ ﺻﻮرت ﭘـﺬﻳﺮد‪ ،‬روح اﻟﻘـﺪس ﻛـﻪ‬ ‫در ﺳﻴﻨﺔ ﺷﻤﺎ ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ ﻫﺪاﻳﺖ ﻓﺮﻣﺎﻳﺎد‪ «.‬و ﺑﻪ زن ﻓﻮﻛﺎس‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗـﺮﻳﺲ ﻟﺌﻮﻧﻴـﺎ ‪ Leonia‬ﻣـﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ‪» :‬ﺑـﻪ ﭼـﻪ زﺑـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ ﭼﻪ ذﻫﻨﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﺮاﻧﺔ ﺻﻠﺢ و آرام اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺷﻤﺎ ﭼﻪ دﻳﻦ ﺑﺰرﮔـﻲ ﺑـﻪ درﮔـﺎه‬ ‫ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارﻳﻢ؛ ﺻﻠﺢ و آراﻣﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎﻳﺔ آن ﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ دﻳﺮﻳﻦ از ﺷﺎﻧﺔ ﻣﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﻃﻮق ﺧﻔﻴﻒ‬ ‫ﻋﺒﻮدﻳﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺟﺎي آن را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ «.‬از اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﻮرﻳﺲ را ﻏﻮﻟﻲ ﺑﻲﺷﺎخ و دم ﻣﻲﭘﻨﺪارد؛ ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ‬ ‫او در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﻧﻴﻜﺪل ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﮔﺮﮔﻮري او را ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺬور ﻣﻲدارﻧﺪ ﻛﻪ وي از ﻓﺠﺎﻳﻌﻲ ﻛـﻪ ﻓﻮﻛـﺎس‬ ‫ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺧﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ او ﺑﻲﮔﻤﺎن ﺑﺎ ﻋﺎدت ﻣﺄﻟﻮف ﻏﺎﺻﺒﺎن روم ﺷﺮﻗﻲ آﺷﻨﺎﻳﻲ داﺷﺖ‪ ،‬و درﻧﮓ ﻧﻜﺮد ﺗـﺎ‬ ‫ﭘﻴﺪا ﺷﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ ﻓﻮﻛﺎس از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻫﺴﺖ ﻳﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﻔﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻬﻤﻲ از ﻧﻔﻮذ روز اﻓﺰون ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑـﻮد‪ .‬ﮔﻮﺗﻬـﺎ ﭘـﻴﺶ از ﭘﺎﻳـﺎن ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫اوﻟﻔﻴﻼس ‪ Ulphilas‬ﻳﺎ اوﻟﻔﻴﻼ ‪ Ulfila‬ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ در آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ‪ -‬آن ﻫﻢ ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣـﺬﻫﺐ آرﻳﻮﺳـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫واﻧﺪاﻟﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺗﺌﻮدورﻳﻚ‪ ،‬ﮔﻮﺗﻬﺎ ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﻮﺗﻬـﺎي ﻏﺮﺑـﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ دﻳـﺪﻳﻢ‪ ،‬در‬ ‫زﻣﺎن ﮔﺮﮔﻮري ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ درآﻣﺪ‪ .‬ﻓﺮاﻧﻜﻬﺎ از زﻣﺎن ﻛﻠﻮوﻳﺲ ‪ Clovis‬ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﺮﻟﻨـﺪﻳﺎن ﭘـﻴﺶ از ﺳـﻘﻮط‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﺎﺗﺮﻳﻚ ﻗﺪﻳﺲ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ از اﺷﺮاف روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺳﺎﻣﺮﺳﺘﺸـﻴﺮ ‪ Somersetshire‬ﺑـﻮد‪ 1‬و‬ ‫از ‪ 432‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺶ در ‪ 461‬در ﻣﻴﺎن اﻳﺮﻟﻨﺪﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﺮﻟﻨﺪﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ در اﻣﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻣـﺮدم‬ ‫اﺳﻜﺎﺗﻠﻨﺪ و ﺷﻤﺎل اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻳﺎري ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺒﻠﻎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﻮﻟﻮﻣﺒﺎي ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻣﻔﺼـﻠﻲ در‬ ‫ﺧﺼﻮص ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻴﺪ ﻗﻴﺎم ﻣﺴﻴﺢ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﮔﺮﮔﻮري ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺻـﺮف ﻧﻈـﺮ از‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻧﻮرﺗﻮﻣﺒﺮﻳﺎ ‪ ،Northumbria‬ﻛﺎر ﺧﺎص ﮔﺮﮔﻮري ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را ﻫﻤﻪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﮔﻮري ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﭘـﺎپ‬

‫ﺷﻮد روزي دو ﭘﺴﺮ زرﻳﻦ ﻣﻮي آﺑﻲ ﭼﺸﻢ را در ﺑﺎزار ﺑﺮده ﻓﺮوﺷﺎن دﻳﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺑﺪو ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛـﻪ »اﻳﻨﻬـﺎ اﻧﮕـﻞ ]‪= Angle‬‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ[اﻧﺪ‪ «،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ »ﻧﻪ‪ ،‬اﻧﺠﻞ ]‪ = Angel‬ﻓﺮﺷﺘﻪ[اﻧﺪ‪ «.‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘـﺎپ ﺷـﺪ‪ ،‬اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ را ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﻨﺖ ‪ Kent‬ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ اﻳﻦ »اﻧﮕﻞ«ﻫﺎ را ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ و‬ ‫ادﻳﻠﺒﺮت ‪ ،Edilbert‬ﭘﺎدﺷﺎه اﻧﮕﻠﻬﺎ‪ ،‬و دﻳﮕﺮان از وي ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﮔﻮري ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻛـﻪ ﭘﺮﺳﺘﺸـﮕﺎﻫﻬﺎي ﻛﻔـﺮ در‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ وﻳﺮان ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻬﺎ را ﺷﻜﺴﺖ و ﭘﺮرﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻬﺎ را ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﺒﺪل ﻛﺮد‪ .‬اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﺎپ ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ دﺧﺘﺮ ﻋﻢ و ﭘﺴﺮ ﻋﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ازدواج ﻛﻨﻨﺪ ﻳـﺎ ﻧـﻪ‪ ،‬و آﻳـﺎ زن و‬ ‫ﺷﻮﻫﺮي ﻛﻪ ﺷﺐ ﭘﻴﺶ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻣﺠﺎزﻧﺪ وارد ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪) ،‬ﮔﺮﮔﻮري ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﮔـﺮ ﻏﺴـﻞ ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ آري( و‬ ‫ﻗﺲ ﻋﻠﻲ ﻫﺬا‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﭘﺎپ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺒﺐ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻣـﺮوز ﻣـﺎ ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫دورهاي ﻛﻪ از آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ را دارد ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺰرﮔﺎﻧﺶ از ﺣﺪ ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺴﻴﺎري از دوره ﻫـﺎي دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ آن ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺮ ﻗﺮﻧﻬﺎي ﺑﻌﺪي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن روﻣﻲ و رﻫﺒﺎﻧﻴﺖ و دﺳـﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ‪ ،‬ﻧﻔـﻮذ ﻋﻤﻴـﻖ و‬ ‫‪ .1‬ﻻاﻗﻞ ﺑﺮي ‪ ،Bury‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺷﺮح ﺣﺎل آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻗﺪﻳﺲ و ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ □ ‪301‬‬

‫ﭘﺎﻳﻨﺪة ﺧﻮد را ﻣﺪﻳﻮن ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ و ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ و ﮔﺮﮔﻮري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﻗﺮن ﺷﺸـﻢ ﮔﺮﭼـﻪ از اﺳـﻼف ﺧـﻮﻳﺶ در ﺗﻤـﺪن‬ ‫ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺪﻧﺸﺎن در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭼﻬﺎر ﻗﺮن ﺑﻌـﺪي ﺑﺴـﻲ ﺑـﺎﻻﺗﺮ ﺑـﻮد؛ و اﻳـﻦ ﻣـﺮدم ﻣﻮﻓـﻖ ﺑـﻪ ﭘﺪﻳـﺪ آوردن‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ را رام ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺬﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺳﻪ ﺗـﻦ دو ﺗـﻦ از اﻋﻴـﺎن رم‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﻮﻣﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮﮔﻮري‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﻠﻤﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺮد ﺳﻠﺴﺔ روﻣﻴـﺎن اﺳـﺖ‪ .‬ﻟﺤـﻦ ﺣﺎﻛﻤﺎﻧـﺔ او‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ از ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﻣﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬رﻳﺸﺔ ﻏﺮﻳﺰﻳﺶ از اﺷﺮاﻓﻴﺖ روﻣﻲ آب ﻣﻲﺧﻮرد‪ .‬ﭘﺲ از او‪ ،‬دﻳﮕـﺮ ﺷـﻬﺮ رم ﺗـﺎ‬ ‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﺮزﻧﺪ زادن ﺳﺘﺮون ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در ﺣﺎل ﺳﻘﻮط ﺗﻮاﻧﺴﺖ روح ﻓﺎﺗﺤـﺎن ﺧـﻮد را ﺑـﻪ زﻧﺠﻴـﺮ‬ ‫ﺑﻜﺸﺪ‪ :‬ﺣﺮﻣﺘﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻨﺪ ﭘﻄﺮس اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺮﺳﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ از ﺗﺨـﺖ ﻗﻴﺼـﺮ در دل‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ راه دﻳﮕﺮي ﻣﻲرﻓﺖ‪ .‬ﻣﺤ ‪‬ﻤﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﮔﻮري ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳـﺐ ﺳـﻲ ﺳـﺎﻟﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ □ 302‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
93 82‬‬

‫‪9‬‬ ‫ ‬ ‫‪5‬‬ ‫د‪  A‬پ  ‪ 3‬‬ ‫در ﻣﺪت ﭼﻬﺎر ﻗﺮن ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﻴﺎن ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ و ﺳﻴﻠﻮﺳﺘﺮ دوم‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ از ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺒﻬﺎي ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴـﺰ ﮔﺬﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ ﺗﺎﺑﻊ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮد و ﮔﺎﻫﻲ ﭘﻴﺮو اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬و ﺑﺎز ﮔﺎﻫﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺴ ّﻠﻂ اﺷﺮاف رم ﻗﺮار داﺷﺖ؛ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‬ ‫ﭘﺎﭘﻬﺎي ﺑﺎ ﻗﺪرت و ﺑﺎ ﻛﻔﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻟﺤﺎظ ﻣﺴﺎﻋﺪ‪ ،‬ﺳ ّﻨﺖ‪ ‬ﻗـﺪرت ﭘـﺎپ را ﺑﻨـﺎ ﻧﻬﺎدﻧـﺪ‪ .‬دورة ﻣﻴـﺎن ‪ 600‬ﺗـﺎ ‪1000‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ و راﺑﻄﺔ آن ﺑﺎ دوﻟﺖ اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺎم دارد‪.‬‬ ‫ﭘﺎﭘﻬﺎ‪ ،‬رﻫﺎﻳﻲ از اﺳﺘﻴﻼي اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ زور اﺳﻠﺤﺔ ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧـﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﺳـﻌﻲ و ﻋﻤـﻞ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ؛ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل زره اي ﺣﺲ ﺣﻖ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﻫﻤﻮاره ﺗﺎﺑﻊ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺣﻜﻢ ﻛﺮدن در اﻣﻮر دﻳﻨﻲ و ﻋﺰل و ﻧﺼﺐ اﺳﻘﻔﻬﺎ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﺳﻘﻔﻬﺎي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ ﻣﻲداﻧﺴـﺖ‪.‬‬ ‫رﻫﺒﺎﻧﺎن ﺗﻼش ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد را از زﻳﺮ اﺳﺘﻴﻼي اﻣﭙﺮاﺗﻮر درآوردﻧﺪ‪ ،‬و از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﮔـﺎه ﺟﺎﻧـﺐ ﭘـﺎپ را ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﻘﻔﻬﺎي ﺑﺰرگ‪ ‬ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻣﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺴﻠﻴﻢ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻬﻲ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻘﺎم ﭘـﺎپ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎه ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﭘﺎپ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬رﻓﺘﺎرش ﺑﺎ ﭘـﺎپ دوﺳـﺘﺎﻧﻪﺗـﺮ از رﻓﺘـﺎر‬ ‫اﺳﻘﻒ ﺑﺰرگ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺪة ﺟﺪاﻳﻲ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺷﺮق از ﻏﺮب ﻫﻤﻴﻦ ﮔﺮدن ﻧﻨﻬﺎدن ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﺷـﺮق‬ ‫ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﭘﺎپ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ روم ﺷﺮﻗﻲ از ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎﭘﻬﺎ ﺑﻴﻢ آن داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا ﺧﻮد ﻧﻴﺰ اﺳﻴﺮ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎي زورﻣﻨـﺪ ﺷـﻮﻧﺪ؛ و ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺪﺑﻴﺮِ اﺗﺤﺎد ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﻜﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و آﻟﻤﺎن را ﺗﺼﺮف ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را از اﻳﻦ ﺧﻄﺮ ﻧﺠﺎت دادﻧـﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ‬ ‫اﺗﺤﺎد »اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻘﺪس روم« ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اش ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﻴﺎن ﭘﺎپ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻗﺪرت ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻛﺎروﻟﻴﻨﮓ ‪ Carolingian‬زود رو ﺑﻪ زوال رﻓﺖ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﭘﺎپ از اﻳﻦ زوال ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻛﺮد و در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن‬ ‫ﻧﻬﻢ ﻧﻴﻜﻼي اول ﻧﻴﺮوي ﭘﺎپ را ﺑﻪ ﺣﺪي رﺳﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از آن ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﻣﻨﺠـﺮ ﺷـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ اﺷﺮاف رم اﺳﺘﻘﻼﻟﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻧﻴﺮو در ﻗﺮن دﻫﻢ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ را ﺑﻪ زﻳـﺮ ﺗﺴـﻠﻂ ﺧـﻮﻳﺶ درآورد‪ ،‬و از‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺼﻴﺒﺖ ﺑﺎر ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺮح اﻳﻨﻜﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ‪ ،‬و ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻳـﻚ ﺟﻨـﺒﺶ‬ ‫اﺻﻼﺣﻲ ﺑﺰرگ از ﻗﻴﺪ اﺳﺎرت اﺷﺮاف ﻓﺌﻮدال ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻳﻜﻲ از ﻓﺼﻠﻬﺎي آﻳﻨﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬رم ﻫﻨﻮز زﻳﺮ اﺳﺘﻴﻼي ﺳﻴﺎه اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﺑﻮد‪ ،‬و ﭘﺎﭘﻬﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮﻧﺪ و ﻳﺎ ﻧﺘـﺎﻳﺞ ﻧﺎﻓﺮﻣـﺎﻧﻲ‬ ‫را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﭼﻮن ﻫﻮﻧﻮرﻳﻮس ‪ Honorius‬ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ از راه دﻳـﻦ ﻣﻨﺤـﺮف ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ؛ و‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ ﭼﻮن ﻣﺎرﺗﻴﻦ اول اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﻣﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ زﻧﺪان اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻲاﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬از ‪ 685‬ﺗـﺎ ‪ 752‬اﻏﻠـﺐ ﭘﺎﭘﻬـﺎ ﺳـﻮري ﻳـﺎ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺘﺪرﻳﺞ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻗﻠﻤﺮو ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﻗـﺪرت روم ﺷـﺮﻗﻲ رو ﺑـﻪ زوال ﻧﻬـﺎد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮرر ﻟﺌـﻮي‬ ‫اﻳﺴﻮري ‪ Leo the Isaurian‬در ﺳﺎل ‪ 726‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﻣﺠﺴﻤﻪ ﻫﺎي ﻣﺴﻴﺢ را ﺑﺸﻜﻨﻨﺪ؛ و اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﺮاﺳﺮ‬ ‫ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﺑﻠﻜﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮوه ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﻣﺮدم ﺷﺮق ﻧﻴﺰ ﺑﺪﻋﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ‪ .‬ﭘﺎﭘﻬـﺎ در ﺑﺮاﺑـﺮ اﻳـﻦ ﻓﺮﻣـﺎن اﻳﺴـﺘﺎدﮔﻲ‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﭘﻴﺮوز ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ‪ 787‬در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﭙﺮاﺗﺮﻳﺲ اﻳﺮن )ﻛﻪ در اﺑﺘـﺪا ﻧﻴﺎﺑـﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ را ﺑـﺮ ﻋﻬـﺪه‬

‫دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ در ﻋﺼﺮ ﻇﻠﻤﺖ □ ‪303‬‬

‫داﺷﺖ( ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﺑﺪﻋﺖ ﻣﺠﺴﻤﻪ ﺷﻜﻨﻲ را ﺗﺮك ﮔﻔﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ اﺣﻮال وﻗﺎﻳﻊ ﻏﺮب ﻧﻴﺰ اﺳـﺘﻴﻼي روم ﺷـﺮﻗﻲ را ﺑـﺮ‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﺗﺎ اﺑﺪ ﭘﺎﻳﺎن داد‪.‬‬ ‫در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 751‬ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ ﺷﻬﺮ راوﻧﺎ را ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آوردﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ واﻗﻌـﻪ در‬ ‫ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﭘﺎﭘﻬﺎ را در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮي ﻋﻈﻴﻢ از ﺟﺎﻧﺐ ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﻲ داد‪ ،‬آﻧﻬﺎ را از ﻗﻴﺪ اﻃﺎﻋﺖ اﻣﭙﺮاﺗـﻮران ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻳﻜﺴﺮه رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﭘﺎﭘﻬﺎ ﻗﺒﻼً ﺑﻪ ﭼﻨﺪ دﻟﻴﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن را ﺑﺮ ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻘـﺎم اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬ ‫ﻣﺸﺮوع ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﺮﺑﺮ اﮔﺮ از ﺟﺎﻧﺐ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻏﺎﺻﺐ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫دوم اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﺘﻤﺪن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮم اﻳﻨﻜﻪ ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ اﻧﺘﺮﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴـﻢ روﻣـﻲ‬ ‫را ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﭼﻬﺎرم اﻳﻨﻜﻪ ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ ﻗﺒﻼً آرﻳﻮﺳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از درآﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﺎز ﻫﻢ اﻧـﺪﻛﻲ ﺑﻐـﺾ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ در ﺳﺎل ‪ 739‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻟﻴﻮﺗﭙﺮاﻧﺪ ‪ Liutprand‬ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف رم ﺣﺮﻛـﺖ ﻛﺮدﻧـﺪ و ﺑـﺎ ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﺷـﺪﻳﺪ ﭘـﺎپ‬ ‫ﮔﺮﮔﻮر ﺳﻮم ﻛﻪ از ﻓﺮاﻧﻜﻬﺎ ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺖ رو ﺑﻪ رو ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺮووﻳﺠـﻲ ‪ Merovingian‬ﻛـﻪ از اﻋﻘـﺎب ﻛﻠـﻮوﻳﺲ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻗﺪرت ﺧﻮد را در ﻗﻠﻤﺮو ﻓﺮاﻧﻜﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ »رؤﺳﺎي درﺑﺎر« اداره ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘـﺎك از دﺳـﺖ داده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم رﺋﻴﺲ درﺑﺎر ﻣﺮدي ﺑﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻮاﻧﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎرل ﻣﺎرﺗﻞ ‪ Charles Martel‬ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻳﻠﻴﺎم ﻓﺎﺗﺢ ﺣﺮاﻣﺰاده ﺑﻮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺮد در ﺳﺎل ‪ 732‬در ﺟﻨﮓ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺗﻮر ﻣﻐﺮﺑﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺷﻜﺴﺖ داده و ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧﺠﺎت داده ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺟﻠﺐ ﺣﻖ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ اﺣﺘﻴـﺎج او را واداﺷـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻘـﺪاري از زﻣﻴﻨﻬـﺎي‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﺗﺼﺮف ﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﺮﺗﺒﺔ او را در ﻧﻈﺮ ﻋﺎﻟﻢ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺎﻳﻴﻦ آورد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬او و ﮔﺮﮔﻮري ﺳﻮم ﻫﺮ‬ ‫دو در ﺳﺎل ‪ 741‬درﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﭘﭙﻴﻦ ‪ Pepin‬رﺿﺎﻳﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﻓـﺮاﻫﻢ ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﭘـﺎپ اﺳـﺘﻔﺎن ﺳـﻮم در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 754‬ﺑﺮاي ﻓﺮار از دﺳﺖ ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ از ﻛﻮﻫﻬﺎي آﻟﭗ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺎ ﭘﭙﻴﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮد‪ ،‬و ﻣﻴﺎن آﻧﻬـﺎ ﻣﻌﺎﻣﻠـﻪ اي ﺻـﻮرت‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺳﻮد ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎپ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻟﺸﻜﺮي اﺣﺘﻴﺎج داﺷﺖ‪ ،‬و ﭘﭙﻴﻦ ﻣﺤﺘـﺎج ﺑـﻪ ﭼﻴـﺰي ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﭘﺎپ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺪو ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬و آن ﻣﺸﺮوع ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه او ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي آﺧـﺮﻳﻦ ﻓـﺮد ﺳﻠﺴـﻠﺔ ﻣﺮووﻳﻨﺠـﻲ‪.‬‬ ‫درﻋﻮض ﭘﭙﻴﻦ ﺷﻬﺮ راوﻧﺎ و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻗﻠﻤﺮو ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺎﺑﻖ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ را در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﺪو ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬و ﭼﻮن اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﻲرﻓﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺨﺸﺸﻲ را ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻗﻄﻊ رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﭘﺎﭘﻬﺎ ﺗﺎﺑﻊ اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻪ راﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﻣـﻲرﻓـﺖ‪ .‬در ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﺷـﺮﻗﻲ‪ ،‬اﺳـﻘﻒ‬ ‫ﺑﺰرگ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻧﻪ ﻫﺮﮔﺰ آن آزادي و اﺳﺘﻘﻼل را از دﺳﺘﮕﺎه دوﻟـﺖ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورد و ﻧـﻪ ﺑـﺪان ﺗﻔـﻮﻗﻲ ﻛـﻪ ﭘـﺎپ ﺑـﺮ‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻏﺮب داﺷﺖ ﻧﺎﻳﻞ آﻣﺪ‪ .‬در اﺑﺘﺪا ﻫﻤﺔ اﺳﻘﻔﻬﺎ در ﻳﻚ ﺗﺮاز ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ روش ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬در ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ در ﭼﻨﺪ ﺟﺎ ﻣﻘﺎم اﺳﻘﻒ ﺑﺰرگ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ و اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ و اورﺷـﻠﻴﻢ؛ ﺣـﺎل‬ ‫آﻧﻜﻪ ﭘﺎپ ﻳﮕﺎﻧﻪ اﺳﻘﻒ ﺑﺰرگ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﺑﻮد‪) .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ اﺳﻼم اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد‪ (.‬در‬ ‫ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪت ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﺑﻴﺴﻮاد ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮد؛ و اﻳﻦ اﻣـﺮ‬ ‫ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻏﺮﺑﻲ اﻣﻴﺎزي ﻣﻲ داد ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺷﺮﻗﻲ از آن ﺑﻲ ﺑﻬﺮه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻴﺜﻴـﺖ و اﻋﺘﺒـﺎر ﺷـﻬﺮ رم از ﻫﻤـﺔ ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬ ‫ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺣﺎﻣﻞ ﺳ ّﻨﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري و اﺧﺒﺎر ﺷﻬﺎدت ﭘﻮﻟﺲ و ﭘﻄﺮس ﺑﻮد‪ ،‬و ﭘﻄـﺮس را ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎپ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬در رم اﻋﺘﺒﺎر اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺑـﺎ اﻋﺘﺒـﺎر ﭘـﺎپ ﻛـﻮس رﻗﺎﺑـﺖ ﺑﺰﻧـﺪ‪ ،‬ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻮداﻳﻲ در ﺳﺮ ﻧﻤـﻲ ﭘﺨﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳـﺎن اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻣﻘـﺪس رم از ﻧﻴـﺮوي واﻗﻌـﻲ‬ ‫ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻓﻘﻂ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻲ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺎپ ﺗﺎج را ﺑﺮ ﺳﺮﺷﺎن ﻣﻲﮔﺬاﺷـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻳﻦ دﻻﻳﻞ آزاد ﺷﺪن ﭘﺎپ از ﻗﻴﺪ ﻋﺒﻮدﻳﺖ روم ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻫﻢ در اﺳﺘﻘﻼل ﻛﻠﻴﺴﺎ از دﺳﺖ ﺳﻼﻃﻴﻦ و ﻫـﻢ در ﺗﺄﺳـﻴﺲ‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭘﺎپ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﺎﺳﻲ داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 304‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻌﻀﻲ اﺳﻨﺎد ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻨﺪ »ﻋﻄﻴ‪‬ﺔ ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ« و »ﻣﻨﺸﻮر ﻣﺠﻌﻮل« ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ اﻳـﻦ دوره اﺳـﺖ‪» .‬ﻣﻨﺸـﻮر‬ ‫ﻣﺠﻌﻮل« رﺑﻄﻲ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ درﺑﺎرة »ﻋﻄﻴﺔ ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ« ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺪﻛﻲ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔـﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي آﻧﻜـﻪ ﻋﻄﻴ‪‬ـﺔ ﭘﭙـﻴﻦ‬ ‫ﻗﺪﻣﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻫﻞ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺳﻨﺪي ﺟﻌﻞ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣـﺪﻋﻲ ﺷـﺪﻧﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺳـﻨﺪ ﻓﺮﻣـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از ﺟﺎﻧـﺐ‬ ‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺻﺎدر ﺷﺪه‪ ،‬داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻮن ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ »رم ﻧـﻮ« را ﺑﻨﻴـﺎد ﻧﻬـﺎد‪» ،‬رم ﻛﻬـﻦ« را ﺑـﺎ ﻫﻤـﺔ ﻗﻠﻤـﺮو‬ ‫ﻏﺮﺑﻲاش ﺑﻪ ﭘﺎپ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻴﺮاث ﻛﻪ اﺳﺎس ﻗﺪرت دﻧﻴﻮي ﭘﺎپ ﺑﻮد در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗـﺮون وﺳـﻄﻲ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ ﺳـﻨﺪ‬ ‫ﺻﺤﻴﺢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻟﻮرﻧﺰو واﻻ ‪ Lorenzo Valla‬ﺑﻪ ﺳـﺎل ‪ 1439‬ﻣﺠﻌـﻮل‬ ‫اﻋﻼم ﺷﺪ‪ .‬روي ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد »درﺑﺎرة دﻗﺎﻳﻖ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ«‪ ،‬و ﻃﺒﻌﺎً در ﺳﻨﺪي ﻛﻪ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة ﻗﺮن ﻫﺸـﺘﻢ ﺑـﻮد اﺛـﺮي از‬ ‫آن دﻗﺎﻳﻖ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬و ﺷﮕﻔﺖ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ از اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺮ ﺿﺪ »ﻋﻄﻴ‪‬ﺔ ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ« ﭘﺎپ ﻧﻴﻜﻼي ﭘﻨﺠﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﺼﺎﺣﺖ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ را از ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎ دوﺳﺖﺗﺮ ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ وزارت ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻟﻮرﻧﺰو واﮔﺬار ﻛﺮد‪ .‬وﻟﻲ اﻟﺒﺘـﻪ‬ ‫ﻧﻴﻜﻼي ﭘﻨﺠﻢ ﻗﺼﺪ آن ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ از دوﻟﺘﻬﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ دﺳﺖ ﺑﺸﻮﻳﺪ ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺣﻖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﭘﺎپ ﺑﺮ آن دوﻟﺘﻬﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس‬ ‫آن »ﻋﻄﻴ‪‬ﻪ« اﺳﺘﻮار ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣﻀﻤﻮن اﻳﻦ ﺳﻨﺪ ﺟﺎﻟﺐ را دﻳﻼﻳﻞ ﺑﺮﻧﺰ ‪ C. Delisle Burns‬ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﭘﺲ از ﺷﺮح ﻣﺠﻤﻠﻲ از اﺻﻮل ﻧﻴﻘﻴﻪ و ﻫﺒﻮط آدم و وﻻدت ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﺟﺰام ﻣﺒـﺘﻼ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻃﺒﺎ در ﻋﻼﺟﺶ ﻋﺎﺟﺰ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻪ ﻛﺎﻫﻨﺎن ﭘﺮﺳﺘﺸـﮕﺎه ژوﭘﻴﺘـﺮ روي ﻣـﻲ آورد و آﻧـﺎن‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ وي ﭼﻨﺪ ﻛﻮدك ﺷﻴﺮﺧﻮار را ﺑﻜﺸﺪ ﺗﻦ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﻮن آﻧﺎن ﺑﺸﻮﻳﺪ؛ اﻣﺎ ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ آن ﻛﻮدﻛـﺎن را‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زاري ﻣﺎدراﻧﺸﺎن ﺑﺎز ﭘﺲ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و آن ﺷﺐ ﭘﻄﺮس و ﭘﻮﻟﺲ در ﺧﻮاب ﺑﺮ او ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺎپ ﺳﻴﻠﻮﺳﺘﺮ در ﻏﺎري واﻗﻊ در ﺳـﻮراﻛﺘﻪ ‪ Soracte‬ﭘﻨﻬـﺎن اﺳـﺖ و ﺷـﻔﺎي ﻗﺴـﻄﻨﻄﻴﻦ در دﺳـﺖ اوﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ او ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﻮراﻛﺘﻪ ﻣﻲ رود و »ﭘﺎپ ﺟﻬﺎن« ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﻄﺮس و ﭘﻮﻟﺲ از ﺣﻮارﻳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از ﺧﺪاﻳﺎن؛ و ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎﻳﻲ ﺑﺪو ﻧﺸﺎن‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬و او ﭼﻬﺮه ﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در ﻋﺎﻟﻢ رؤﻳﺎ دﻳﺪه ﺑﻮد ﺑﺎز ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻤﺔ ﺳـﺎﺗﺮاﭘﻬﺎي ﺧـﻮد‬ ‫اذﻋﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﭘﺎپ ﺳﻴﻠﻮﺳﺘﺮ دورة ﻣﺠﺎزاﺗﻲ ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ در اﻳﻦ ﻣﺪت ﻟﺒﺎس ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺗـﻦ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺳﭙﺲ او را ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﺣﺎل ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ دﺳﺘﻲ را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ از آﺳﻤﺎن ﻓﺮود ﻣﻲ آﻳﺪ و او را ﻟﻤـﺲ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎل از ﺑﻴﻤﺎري ﺟﺬام ﺷﻔﺎ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﻲ را ﺗﺮك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه »ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﺳﺎﺗﺮاﭘﻬﺎ و اﻋﻴﺎن و اﺷـﺮاف‬ ‫و ﻗﺎﻃﺒﺔ ﻣﺮدم روم ﺻﻼح ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻧﻴﺮو را ﺑـﻪ ﻗﻠﻤـﺮو ﭘﻄـﺮس اﻋﻄـﺎ ﻛﻨـﺪ‪ «،‬و ﻧﻴـﺰ ﺟﻜﻮﻣـﺖ ﺑـﺮ اﻧﻄﺎﻛﻴـﻪ و‬ ‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ و اورﺷﻠﻴﻢ و ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ را ﺑﺪان ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﻗﺼﺮ ﻻﺗﺮان ‪ Lateran‬ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﺑﻨﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗـﺎج و‬ ‫ﻧﻴﻤﺘﺎج و ﻟﺒﺎﺳﻬﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎپ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻧﻴﻤﺘﺎﺟﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﺎپ ﻣﻲ ﮔـﺬارد و دﻫﻨـﺔ اﺳـﺐ او را در دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و »رم و ﻫﻤﺔ اﻳﺎﻻت و ﻣﺤﻼت و وﻻﻳﺎت اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﻏﺮب را ﺑﻪ ﺳﻴﻠﻮﺳﺘﺮ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن او ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ ﺗﺎ اﻳـﻦ اﻣـﻼك‬ ‫اﻟﻲاﻻﺑﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﻛﻠﻴﺴﺎي روم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ «.‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺮق ﻣﻲ رود‪» ،‬زﻳﺮا در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻘﻔﻬﺎ و رﺋﻴﺲ دﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺴﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر زﻣﻴﻨﻲ ﻫﻢ داراي ﻗﺪرت ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﭘﭙﻴﻦ و ﭘﺎپ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻣﻜﺮري ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻓﺮاﻧﻜﻬـﺎ ﻛﺮدﻧـﺪ ﺷﻜﺴـﺖ ﺧﻮردﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 774‬ﭘﺴﺮ ﭘﭙﻴﻦ‪ ،‬ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻴﺪ و ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ را ﻳﻜﺴﺮه ﺷﻜﺴﺖ داد و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه ﺷﻬﺮ رم را ﺗﺼﺮف ﻛﺮد و در آﻧﺠﺎ ﻋﻄﻴ‪‬ﺔ ﭘﭙﻴﻦ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺎﭘﻬﺎي آن زﻣـﺎن‪ ،‬ﻫﺎدرﻳـﺎن و‬ ‫ﻟﺌﻮي ﺳﻮم‪ ،‬ﻧﻔﻊ ﺧﻮﻳﺶ را در آن دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺷـﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈـﻢ‬ ‫ﺧﺎك آﻟﻤﺎن را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛﺮد و ﺳﺎﻛﺴﻮﻧﻬﺎ را ﺑﻪ زور ﻋﺬاب و آزار ﺷﺪﻳﺪ ﺑـﻪ دﻳﺎﻧـﺖ ﻣﺴـﻴﺢ درآورد و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬ ‫ﻏﺮﺑﻲ را در وﺟﻮد ﺧﻮﻳﺶ اﺣﻴﺎ ﻛﺮد و در روز ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ ﺳﺎل ‪ 800‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﺎپ ﺗﺎج اﻣﭙﺮاﺗﻮري را ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻬﺎد‪.‬‬ ‫‪ .1‬اﻳﻦ را از ﻛﺘﺎب ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪهاي ﺑﻪ ﻧﺎم ‪ The First Europe‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬

‫دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ در ﻋﺼﺮ ﻇﻠﻤﺖ □ ‪305‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺷﺪن »اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻘﺪس روم« ﻓﺼﻠﻲ ﺗﺎزه در ﺗﻔﻜﺮ اروﭘﺎﻳﻲ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﮔـﻮ اﻳﻨﻜـﻪ در ﻋﻤـﻞ ﭼﻨـﺪان ﺗﻐﻴﻴـﺮي‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲ آورد‪ .‬در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻣﺮدم اﻋﺘﻴﺎد ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ اوﻫﺎم ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ اﻳﻦ زﻣﺎن اﻳﻦ ﺗـﻮ ‪‬ﻫﻢ ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﺎﻻت ﻏﺮﺑﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺳﺎﺑﻖ روم ﻣﻠﻚ ﻃﻠﻖ اﻣﭙﺮاﺗﻮرِ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﻴﻪ اﺳـﺖ ‪ -‬ﻛـﻪ ﻳﮕﺎﻧـﻪ ﻣﺮﺟـﻊ ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ اوﻫﺎم ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﺳﺘﺎد ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻨﺪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺧـﺎﻟﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواي‬ ‫ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬اﻳﺮن )ﻛﻪ ﺧﻮد را »اﻣﭙﺮاﺗﻮر« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ ﻧﻪ »اﻣﭙﺮاﺗﺮﻳﺲ«( ﻏﺎﺻﺐ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا زن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ‬ ‫دﻋﻮي ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﺸﺮوع ﺑﻮدن ﻣﻘﺎم اﻣﭙﺮاﺗﻮرﻳﺶ ﺑﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﭘﺎپ اﺗﻜـﺎ ﻣـﻲ داد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ از آﻏـﺎز ﻛـﺎر ﻣﻴـﺎن ﭘـﺎپ و‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ دو ﺟﺎﻧﺒﻪ اي ﺑﺮ ﻗﺮار ﺷﺪ‪ :‬ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺷﻮد ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ دﺳـﺖ ﭘـﺎپ ﺗﺎﺟﮕـﺬاري‬ ‫ﻛﻨﺪ؛ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺪت ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﻫﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي ﻋﺰل و ﻧﺼﺐ ﭘﺎﭘﻬﺎ را ﺣﻖ ﺧﻮﻳﺶ ﻣـﻲ داﻧﺴـﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﺸﺮوع ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر و ﭘﺎپ ﻫﺮ دو ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺑﺮاي ﻫﺮ دو ﺟﺎﻧﺐ ﻧﺎﮔﻮار ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﻗﺮن از آن ﮔﺮﻳﺰي ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي داﺋﻢ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ رخ ﻣﻲ داد ﻛﻪ ﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻮد اﻳﻦ ﻃﺮف و ﮔﺎه ﺑﻪ ﺳـﻮد آن‬ ‫ﻃﺮف ﺗﻤﺎم ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ اﺧﺘﻼف ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﺎرﻳﻚ رﺳﻴﺪ‪ .‬اﺑﺘـﺪا ﭘﻴـﺮوزي ﺑـﺎ ﭘـﺎپ ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ وي ﻧﻔﻮذ ﻣﻌﻨﻮي ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد‪ .‬ﭘﺎپ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻫﺮ دو ﺑﺮ ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎپ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻫـﻢ‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺗﺎ زﻣﺎن ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ آن ﻧﻈﺮﻳﺔ دﻗﻴﻖ ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺧﺼـﻮص ﻗـﺪرت اﻳـﻦ دو‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﻮد از ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد‪ .‬وﺣﺪت ﻋـﺎﻟﻢ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺪﻋﺎي اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در زﻣﻴﻨﺔ اﻣﻮر دﻧﻴﻮي ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ؛ در زﻣﻴﻨﺔ دﻳﺎﻧـﺖ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺟﻨﺒﺶ اﺻﻼح دﻳﻦ )رﻓﻮرم( آن را در ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ‪.‬‬ ‫دﻛﺘﺮ ﮔﺮﻫﺎرد زﻟﻴﮕﺮ‪ Gerhard Seeliger 1‬ﺻﻔﺎت ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ و اﻃﺮاﻓﻴﺎﻧﺶ را ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫»در درﺑﺎر ﺷﺎرل زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻗﻮت و ﻧﺸﺎط روﻧﻖ داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻈﻤﺖ و ﻧﺒـﻮغ دﻳـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻓﺴـﺎد ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ .‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺷﺎررل در اﻧﺘﺨﺎب اﻃﺮاﻓﻴﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻮﺷﻜﺎف و ﺳﺨﺘﮕﻴﺮ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﺧـﻮد او ﻫـﻢ ﻧﻤﻮﻧـﺔ اﺧـﻼق ﻧﺒـﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﺴﺎرﺗﻬﺎ را ازﺟﺎﻧﺐ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ دوﺳﺘﺸﺎن ﻣﻲ داﺷﺖ ﻳﺎ وﺟﻮدﺷﺎن را ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲ ﻛـﺮد‪ .‬او را‬ ‫»اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻘﺪس« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در زﻧﺪﮔﺎﻧﻴﺶ ﻧﺸﺎﻧﻲ از ﻗﺪس دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻟﻜﻮﻳﻦ ‪ Alcuin‬او را ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺎم‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و دﺧﺘﺮ زﻳﺒﺎﻳﺶ روﺗﺮود ‪ Rotrud‬را ﺑﻪ ﺻﻔﺎت ﺣﻤﻴﺪه و ﺧﺼﺎل و ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﻣـﺪح ﻣـﻲﻛﻨـﺪ؛ و ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ آن‬ ‫دﺧﺘﺮ از ﻛﻨﺖ رودرﻳﻚ ﻣﻴﻨﻲ ‪ Count Roderic of Maine‬ﺑﻴﺮون از ﻧﻜﺎح ﭘﺴـﺮي زاﻳﻴـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﺷـﺎرل ﻧﻤـﻲﺧﻮاﺳـﺖ از‬ ‫دﺧﺘﺮش ﺟﺪا ﺷﻮد و اﺟﺎزه ﻧﻤﻲ داد ﻛﻪ آن دو ﺑﺎ ﻫﻢ ازدواج ﻛﻨﻨﺪ؛ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮد ﭼﻨـﻴﻦ ﻋـﻮاﻗﺒﻲ را ﺗﺤﻤـﻞ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫دﺧﺘﺮ دﻳﮕﺮش ﺑﺮﺗﺎ ‪ Bertha‬ﻧﻴﺰ از اﻧﮕﻴﻠﺒﺮت ‪ Angilbert‬رﺋﻴﺲ ﻣﺆﻣﻦ و ﻣﺘﺪﻳﻦ دﻳﺮ رﻳﻜﻴﺮ ﻗـﺪﻳﺲ ‪ St. Riquier‬دو ﭘﺴـﺮ‬ ‫زاﻳﻴﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ درﺑﺎر ﺷﺎرل ﻣﺮﻛﺰ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻲﺑﻨﺪ و ﺑﺎري ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮﺑﺮي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻛﻠﻴﺴـﺎ اﺗﺤـﺎد ﺳﻴﺎﺳـﻲ داﺷـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺷﺨﺼـﺎً ﺑـﺎر ﺑﻴﻬـﻮدة ﺗـﺪﻳﻦ را ﺑـﻪ دوش‬ ‫ﻧﻤﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺧﻮدش ﺳﻮاد ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻳﻚ دورة ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺟﻴﺎت ادﺑﻲ را آﻏﺎز ﻛﺮد‪ .‬در زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻲ ﺑﻨﺪ و‬ ‫ﺑﺎر ﺑﻮد و ﺑﻪ دﺧﺘﺮاﻧﺶ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺗﺮوﻳﺞ زﻫﺪ و ﺗﻘﺪس در ﻣﻴﺎن رﻋﺎﻳﺎي ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ آﻧﭽﻪ در‬ ‫ﻗﻮه داﺷﺖ اﻧﺠﺎم داد‪ .‬او ﻧﻴﺰ ﭼﻮن ﭘﺪرش ﭘﭙﻴﻦ از ﺷﻮق و ﺣﺮارت ﻣﺒﻠﻐﺎن ﺑﺮاي ﺑﺴﻂ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد در آﻟﻤﺎن ﻣﺎﻫﺮاﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ ﻣﻲ داد ﻛﻪ ﭘﺎﭘﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ را اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻨﺪ؛ و ﭘﺎﭘﻬﺎ ﺑﻪ ﻃﻴﺐ ﺧﺎﻃﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ رم ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﺑﺮي ﻣﺒﺪل ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد و در آﻧﺠﺎ ﺷﺨﺺ ﭘﺎپ ﺑـﺪون ﺣﻤﺎﻳـﺖ ﺧـﺎرﺟﻲ در اﻣـﺎن ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﻣﺮاﺳـﻢ‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﭘﺎپ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺒﺮدﻫﺎي اﻏﺘﺸﺎش آﻣﻴﺰ ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ‪ 799‬دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺤﻠـﻲ ﭘـﺎپ او را‬

‫‪1. Cambridge Medieval History, II, 663.‬‬

‫‪ □ 306‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و زﻧﺪاﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻮرش ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﺷﺎرل ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ دورة ﻧﻈﻤﻲ آﻏﺎز‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ او ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺧﻴﺎل آن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ‪ ،‬از ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺤﻜﻤﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻫﻴﺌﺘـﻲ از‬ ‫رﻫﺒﺎﻧﺎن ﺑﻪ اﻣﺮ ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ درآﻣﺪه ﺑﻮد و ﺑﺴﻴﺎر ﺑـﻴﺶ از ﻛﺸـﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در دﺳـﺖ اﺳـﻘﻔﻬﺎي ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﺨﺘﺎر ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻮد از رم اﻃﺎﻋﺖ ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻛـﺮدن آﻟﻤـﺎن ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﺑﻮﻧﻴﻔـﺎس ﻗـﺪﻳﺲ ‪St. Boniface‬‬ ‫)‪ (680-754‬اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وي ﻣﺒﻠﻐﻲ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ از دوﺳﺘﺎن ﺷﺎرل ﻣﺎرﺗﻞ و ﭘﭙﻴﻦ ﺑﻮد و ﻛـﺎﻣﻼً از ﭘـﺎپ اﻃﺎﻋـﺖ ﻣـﻲﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻮﻧﻴﻔﺎس دﻳﺮﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري در آﻟﻤﺎن ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و دوﺳﺘﺶ ﮔﺎل ﻗﺪﻳﺲ ‪ St. Gall‬دﻳﺮ ﺳﻮﻳﺴـﻲ را ﺑﻨـﺎ ﻧﻬـﺎد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺎم وي‬ ‫ﻣﻌﺮف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻮﻧﻴﻔﺎس ﭘﭙﻴﻦ را ﺑﺎ ﻣﺮاﺳﻤﻲ ﻛﻪ از »ﻛﺘﺎب اول ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن« ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺮ ﺗﺨـﺖ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻮﻧﻴﻔﺎس ﻗﺪﻳﺲ اﻫﻞ د‪‬و‪‬ن ﺷﻴﺮ ﺑﻮد و در ا‪‬ﻛﺴﺘﺮ و وﻳﻨﭽﺴﺘﺮ درس ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬وي در ﺳﺎل ‪ 716‬ﺑﻪ ﻓﺮﻳﺰﻳﺎ رﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ‬ ‫ﺑﻪ زودي ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬در ‪ 717‬ﺑﻪ رم رﻓﺖ و در ‪ 719‬ﭘﺎپ ﮔﺮﮔﻮري دوم او را ﺑﻪ آﻟﻤﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗـﺎ آﻟﻤﺎﻧﻬـﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ درآورد و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﻣﺒﻠﻐﺎن اﻳﺮﻟﻨﺪي )ﻛﻪ ﭼﺎﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد دارﻳﻢ در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻴـﺪ ﻗﻴـﺎم و ﻃـﺮز ﺗﺮاﺷـﻴﺪن ﺳـﺮ‬ ‫رﻫﺒﺎﻧﺎن دﭼﺎر ﺿﻼﻟﺖ ﺑﻮدﻧﺪ( ﻣﺒﺎرزه ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 722‬ﺑﻪ رم ﺑﺎزﮔﺸـﺖ و در آﻧﺠـﺎ ﭘـﺎپ ﮔﺮﮔـﻮري‬ ‫دوم ﺑﻪ او ﻣﻘﺎم اﺳﻘﻒ ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﺑﻮﻧﻴﻔﺎس ﺳﻮﮔﻨﺪ اﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮرد‪ .‬ﭘﺎپ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ او داد ﺗﺎ ﺑـﺮاي ﺷـﺎرل ارﺗـﻞ ﺑﺒـﺮد و او را‬ ‫ﻣﺄﻣﻮر ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻣﻠﺤﺪان را ﺳﺮﻛﻮب ﻛﻨﺪ‪ .‬و ﻛﻔﺎر را ﻫﻢ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ در آورد‪ .‬در ‪ 732‬ﺑﻮﻧﻴﻔﺎس اﺳﻘﻒ ﺑـﺰرگ ﺷـﺪ و‬ ‫در ‪ 738‬ﺑﺮاي ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ رم رﻓﺖ‪ .‬در ‪ 741‬ﭘﺎپ زﻛﺮﻳﺎ ﺑﺪو ﺳﻔﺎرت داد و ﻣﺄﻣﻮر اﺻﻼح ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻓﺮاﻧﻜﻬـﺎ ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬وي‬ ‫دﻳﺮ ﻓﻮﻟﺪا ‪ Fulda‬را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد و ﺑﺮاي آن ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺳﺨﺖﺗﺮ از ﻗﺎﻧﻮن دﻳﺮ ﺑﻨﺪﻳﻜﺘﻲ وﺿﻊ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ اﺳـﻘﻒ‬ ‫اﻳﺮﻟﻨﺪي اﻫﻞ ﺳﺎﻟﺰﺑﻮرگ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ وﻳﺮژﻳﻞ ﺑﻮد ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ دﻧﻴﺎي ﻣـﺎ دﻧﻴﺎﻫـﺎي دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﻫﻢ وﺟﻮد دارد؛ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎم اﺳـﻘﻔﻲ رﺳـﻴﺪه ﺑـﻮد‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ ،754‬ﭘـﺲ از ﺑﺎزﮔﺸـﺖ از ﻓﺮﻳﺰﻳـﺎ‪ ،‬ﺑﻮﻧﻴﻔـﺎس و‬ ‫ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﻔﺎر ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ وﺟﻮد ﺑﻮﻧﻴﻔﺎس ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در آﻟﻤﺎن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﭘـﺎپ ﺷـﺪ و ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎي اﻳﺮﻟﻨﺪ واﺑﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم دﻳﺮﻫﺎي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص دﻳﺮ ﻳﻮرﻛﺸﻴﺮ‪ ،‬داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴـﻴﺎر ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬آن ﺗﻤـﺪﻧﻲ ﻛـﻪ در زﻣـﺎن‬ ‫اﺳﺘﻴﻼي روم در ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺗﻤﺪن ﺟﺪﻳﺪي ﻛﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺪاﻧﺠﺎ آورده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﮔﺮد دﻳﺮﻫﺎي ﺑﻨﺪﻳﻜﺘﻲ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از رم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﺎب ﺑﻴﺪ ‪ Bede‬ﻳﻜﻲ از راﻫﺒﺎن ﺟـﺎرو ‪Jarrow‬‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﮔﺮدش اﻛﺒﺮت ‪ ،Ecgbert‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺳﻘﻒ اﻋﻈـﻢ ﻳـﻮرك‪ ،‬ﻣﺪرﺳـﺔ دﻳﻨﻴـﻲ ﺑﻨـﺎ ﻧﻬـﺎد ﻛـﻪ اﻟﻜـﻮﻳﻦ ‪ Alcuin‬در آن‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﻟﻜﻮﻳﻦ در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﺳﻴﻤﺎي درﺧﺸﺎﻧﻲ دارد‪ .‬وي در ﺳﺎل ‪ 780‬ﺑﻪ رم رﻓﺖ و ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺴـﺎﻓﺮت ﺑـﻪ ﭘﺎرﻣـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ دﻳﺪار ﻛﺮد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر او را ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﻜﻬﺎ زﺑـﺎن ﻻﺗﻴﻨـﻲ ﺑﻴـﺎﻣﻮزد و ﻣﻌﻠـﻢ ﺧـﺎﻧﻮادة ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫اﻟﻜﻮﻳﻦ ﻣﺪت درازي از ﻋﻤﺮ ﺧﻮﻳﺶ را در درﺑﺎر ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد و ﺑﻪ ﻛـﺎر ﺗﻌﻠـﻴﻢ و ﺗﺄﺳـﻴﺲ ﻣـﺪارس ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ وي رﺋﻴﺲ دﻳﺮ ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ در ﺗﻮر ﺑﻮد‪ .‬اﻟﻜﻮﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻨﻈﻮم ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﻳـﻮرك‪.‬‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮد ﺑﻲ ﺳﻮاد ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ارزش ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺖ‪ ،‬و وﺟﻮدش ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻛﻮﺗـﺎﻫﻲ ﻇﻠﻤـﺖ ﻋﺼـﺮ‬ ‫ﻇﻠﻤﺖ را ﺗﺨﻔﻴﻒ داد‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺎري ﻛﻪ وي در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﺮد ﭼﻨﺪ ﺻﺒﺎﺣﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ‪ .‬ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻳﻮرﻛﺸـﻴﺮ ﺗـﺎ ﻣـﺪﺗﻲ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ داﻧﻤﺎرﻛﻴﻬﺎ از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪ ،‬و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻮرﻣﻨﻬﺎ آﺳﻴﺐ دﻳﺪ‪ .‬اﻋﺮاب ﺑﻪ ﺟﻨﻮب اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻫﺠﻮم آوردﻧﺪ‬ ‫و ﺟﺰﻳﺮة ﺳﻴﺴﻴﻞ را ﺗﺼﺮف ﻛﺮدﻧﺪ و در ‪ 846‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪ رم ﻧﻴﺰ دﺳـﺖ ﻳﺎزﻳﺪﻧـﺪ‪ .‬روﻳﻬﻤﺮﻓﺘـﻪ ﻗـﺮن دﻫـﻢ ﺗـﺎرﻳﻜﺘﺮﻳﻦ دورة‬ ‫دﻧﻴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻗﺮن ﻧﻬﻢ را روﺣﺎﻧﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﭼﻬﺮة ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﺟـﺎنِ اﺳـﻜﺎت‪ ،‬روﺷـﻦ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬درﺑﺎرة اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ زودي ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ در ﻋﺼﺮ ﻇﻠﻤﺖ □ ‪307‬‬

‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬زوال ﻗﺪرت ﺳﻠﺴﻠﺔ او اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺳﻮد دﺳﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ ﺗﻤـﺎم ﺷـﺪ‪ .‬ﭘـﺎپ ﻧـﻴﻜﻼي اول )‪(858-67‬‬ ‫ﻗﺪرت ﭘﺎپ را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ اي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﮔﺬﺷﺘﻪ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬وي ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺑﺎ ﺷﺎرل اﺻﻠﻊ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺑـﺎ‬ ‫ﻟﻮﺗﺎر دوم‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻟﻮرن‪ ،‬و ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﺎ اﺳﻘﻔﻬﺎي ﻫﻤﺔ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺟﺪال ﻛﺮد‪ ،‬و ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ در ﻫﻤﺔ ﺟـﺪاﻟﻬﺎ ﭘﻴـﺮوز‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري ﻧﻮاﺣﻲ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﺤﻠﻲ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﻜﻼ ﺑﻪ اﺻﻼح اﻳـﻦ وﺿـﻊ ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬دو ﺟـﺪال‬ ‫ﺑﺰرگ او ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻃﻼق ﻟﻮﺗﺎر دوم و ﻋﺰل ﻏﻴﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﻳﮕﻨﺎﺗﻴﻮس دوم ‪ Ignatius‬اﺳـﻘﻒ اﻋﻈـﻢ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﻴﻪ‪ .‬در ﻗـﺮون‬ ‫وﺳﻄﻲ ﻧﻴﺮوي ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻃﻼﻗﻬﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن دﺧﺎﻟـﺖ ﻓـﺮاوان داﺷـﺖ‪ .‬ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن ﻣـﺮدان ﺧﺸـﻢ آوري ﺑﻮدﻧـﺪ و ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲاﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻊ ﻃﻼق اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻔﻂ در ﻣﻮرد رﻋﺎﻳﺎ اﻋﺘﺒﺎر دارد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻘﺪ ازدواج را ﻓﻘﻂ ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫ﺟﺎري ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺎه ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻜﺎﺣﻲ را اﺑﻄﺎل ﻣﻲﻛﺮد ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮي ﺑﺮ ﺳـﺮ وراﺛـﺖ ﺗـﺎج و ﺗﺨـﺖ ﺟﻨـﮓ ﺧـﺎﻧﻮادﮔﻲ در‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻃﻼق ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ازدواﺟﻬﺎي ﺧﻼف ﻗﺎﻋﺪة آﻧﺎن ﺟـﺎي ﭘـﺎﻳﺶ ﻣﺤﻜـﻢ ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در زﻣﺎن ﻫﻨﺮي ﻫﺸﺘﻢ ﻛﻠﻴﺴﺎ اﻳﻦ ﺟﺎي ﭘﺎ را از دﺳﺖ داد؛ اﻣﺎ در زﻣﺎن ادوارد ﻫﺸﺘﻢ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ آن را ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫آورد‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻟﻮﺗﺎر ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻃﻼق ﻛﺮد‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻗﻠﻤﺮو او ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺎپ ﻧﻴﻜﻼ اﺳﻘﻔﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻋﺰل ﻛﺮد و از ﻗﺒﻮل ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻃﻼق ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺳﺮ ﺑﺎز زد‪ .‬ﺑﺮادر ﻟﻮﺗﺎر‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻟـﻮﻳﻲ دوم‪ ،‬ﺑـﻪ ﻗﺼـﺪ ﺳـﺮﻧﮕﻮن‬ ‫ﻛﺮدن ﭘﺎپ ﺑﻪ رم ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺮﺳﻲ ﺧﺮاﻓﻲ ﺑﺮ او ﭼﻴﺮه آﻣﺪ و ﻳﺎ ﭘﺲ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺣـﺮف ﭘـﺎپ ﺑـﻪ ﻛﺮﺳـﻲ‬ ‫ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ ﻗﻀﻴﺔ اﻳﮕﻨﺎﺗﻴﻮس از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن داد ﭘﺎپ ﻫﻨﻮز ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ اﻇﻬﺎر وﺟﻮد ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﮕﻨﺎﺗﻴﻮس ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﻳﺐاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﺎرداس ‪ Bardas‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮد از ﻣﻘﺎم اﺳﻘﻔﻲ ﻣﻌﺰول ﺷﺪ و ﻓﻮﺗﻴـﻮس ‪ Photius‬ﻛـﻪ ﺗـﺎ آن‬ ‫زﻣﺎن ﻫﻴﭻ ﻣﻘﺎم روﺣﺎﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي او ﻣﻨﺼﻮب ﮔﺸﺖ‪ .‬دوﻟﺖ ﺑﻴﺰاﻧﺲ از ﭘﺎپ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺻﺤﻪ ﺑﮕﺬارد‪.‬‬ ‫ﭘﺎپ دو ﺗﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ در ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﭼﻮن ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ رﺳـﻴﺪﻧﺪ ﺗﺮﺳـﻴﺪﻧﺪ و ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﺴﺎﻋﺪ دادﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ از ﻧﻈﺮ ﭘﺎپ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﺑﺮ ﺣﻘﺎﻳﻖ اﻣﺮ واﻗﻒ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﻮراﻳﻲ ﺑﻪ رم‬ ‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻳﻜﻲ از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن را از ﻣﻘﺎم اﺳﻘﻔﻲ اﻧﺪاﺧﺖ و اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﺳﻴﺮاﻛﻮس را ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻮﺗﻴﻮس ﺑﻪ دﺳﺖ او ﺗﻘﺪﻳﺲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ او ﻣﻘﺎم داده ﺑﻮد ﻣﻌﺰول ﻛﺮد‪ ،‬و ﻫﻤﺔ ﻛﺴـﺎﻧﻲ را‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ او ﻣﻌﺰول ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻴﻜﺎﺋﻴﻞ ﺳﻮم از اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ در ﺧﺸﻢ ﺷﺪ و‬ ‫ﻧﺎﻣﺔ درﺷﺘﻲ ﺑﻪ ﭘﺎپ ﻧﻮﺷﺖ و ﻟﻴﻜﻦ ﭘﺎپ ﭘﺎﺳﺦ داد ﻛﻪ‪» :‬دورة ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن ﻛﺸـﻴﺶ و اﻣﭙﺮاﺗـﻮران اﺳـﻘﻒ ﺳـﭙﺮي ﺷـﺪه و‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻳﻦ دو ﻣﻘﺎم را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻨﻔﻚ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺣﻴﺎت اﺧﺮوي ﺑﻪ ﭘـﺎپ ﻣﺤﺘﺎﺟﻨـﺪ‪ ،‬و ﺣـﺎل‬ ‫آﻧﻜﻪ ﭘﺎﭘﻬﺎ ﺟﺰ در ﻣﻮرد اﻣﻮر دﻧﻴﻮي ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﻣﺤﺘﺎج ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ «.‬ﻓﻮﺗﻴﻮس و اﻣﭙﺮاﺗﻮر در ﭘﺎﺳـﺦ ﺷـﻮراﻳﻲ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ و‬ ‫اﻳﻦ ﺷﻮرا ﭘﺎپ را ﻃﺮد ﻛﺮد و ﻛﻠﻴﺴﺎي رم را ﻣﺒﺪع ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻴﺰي از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻴﻜﺎﺋﻴﻞ ﺳﻮم ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ‬ ‫رﺳﻴﺪ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺶ ﺑﺎﺳﻴﻞ ‪ Basil‬اﻳﮕﻨﺎﺗﻴﻮس را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬و ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ آﺷـﻜﺎرا ﺣﻜـﻢ ﭘـﺎپ را در اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻧﻴﻜﻼ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣـﺪ‪ ،‬و ﻋﻠـﺖ ﻛﻠـﻲ آن را ﺑﺎﻳـﺪ در اﻧﻘﻼﺑﻬـﺎي درﺑـﺎري‬ ‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﻳﮕﻨﺎﺗﻴﻮس‪ ،‬ﻓﻮﺗﻴﻮس دوﺑﺎره اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﺷﺪ و ﺷﻜﺎف ﻣﻴﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺷﺮق و ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻏـﺮب‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻧﻴﻜﻼ ﻣ‪Ĥ‬ﻻً ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻴﻜﻼ در ﺗﺤﻤﻴﻞ ارادة ﺧﻮد ﺑﻪ اﺳﻘﻔﻬﺎ ﺑﻴﺶ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن دﭼﺎر ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﺳﻘﻔﻬﺎي ﺑﺰرگ رﻓﺘـﻪ رﻓﺘـﻪ ﺧـﻮد را‬ ‫ﻣﺮدان ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﻲ دﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻴﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺳﻠﻄﺎن روﺣﺎﻧﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻴﻜﻼ ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺳـﻘﻔﻬﺎ‬ ‫وﺟﻮد ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺪو ﻣﺪﻳﻮﻧﻨﺪ و ﺗﺎ زﻧﺪه ﺑﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻳﻦ ادﻋﺎ را ﺑﻪ ﻛﺮﺳﻲ ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮون ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ ﻣـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻪ آﻳﺎ اﺳﻘﻔﻬﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﻮﻧﺪ ﻣﻮرد ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻮد‪ .‬در اﺑﺘﺪا اﺳﻘﻔﻬﺎ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ آراي ﻣـﺆﻣﻨﻴﻦ در‬ ‫ﺷﻬﺮ ﻣﺬﻫﺒﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻏﺎﻟﺒﺎً اﺗﻔﺎق ﻣﻲ اﻓﺘﺎد ﻛﻪ اﺳﻘﻔﻬﺎي ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﺷﻮراﻳﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲ دادﻧـﺪ و اﺳـﻘﻒ‬

‫‪ □ 308‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز را ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬اﺳﻘﻒ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه و زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ اﻣﺮ ﭘﺎپ ﻣﻌـﻴﻦ ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪ .‬در ﻣـﻮرد‬ ‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ ﻋﺰل اﺳﻘﻒ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ روﺷﻦ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ ﭘﺎپ ﺑﺎ ﺷﻮراي اﻳﺎﻟﺘﻲ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺣﻖ دارد اﺳﻘﻒ را ﻣﺤﺎﻛﻤـﻪ‬ ‫ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻗﺪرت و ﻣﻘﺎم اﺳﻘﻒ را واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻴـﺰان ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ و ﻗـﺪرت ﺷـﺨﺺ ﺷـﺎﻏﻞ آن ﻣﻘـﺎم‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻴﻜﻼ ﻗﺪرت ﭘﺎپ را ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺑﺴﻂ داد‪ ،‬اﻣﺎ در دﺳﺖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎﻧﺶ ﻗـﺪرت ﭘـﺎپ ﺑـﺎر‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎزﻟﻲ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫در ﻗﺮن دﻫﻢ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﻳﻜﺴﺮه در دﺳﺖ اﺷﺮاف رم ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻗﺎﻧﻮن ﺛﺎﺑﺘﻲ ﺑﺮاي اﻧﺘﺨـﺎب ﭘـﺎپ وﺿـﻊ ﻧﺸـﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺎﭘﻬﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻘﺎم ﺧﻮد را ﻣﺪﻳﻮن آراي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﺎه ﻣﺪﻳﻮن اﻣﭙﺮاﺗﻮران و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ .‬ﮔﺎه ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﭼـﻮن در ﻗـﺮن دﻫـﻢ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎم را از دوﻟﺖ ﺳﺮ ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﺷﻬﺮ رم ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آوردﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺷﻬﺮ رم دﻳﮕـﺮ آن ﺗﻤـﺪن ﻋﺼـﺮ ﮔﺮﮔـﻮري‬ ‫ﻛﺒﻴﺮ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻓﺮﻗﻪ اي در ﺷﻬﺮ در ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و زﻣﺎﻧﻲ ﻓﻼن ﺧﺎﻧﻮادة ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎ زور و ﻧﻴﺮﻧـﮓ ﻗـﺪرت‬ ‫را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آورد‪ .‬ﺿﻌﻒ و ﺑﻲ ﻧﻈﻤﻲ اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ اﻧﺪازه اي رﺳـﻴﺪ ﻛـﻪ ﺑﻘـﺎي دﻧﻴـﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ در‬ ‫ﺧﻄﺮ ﻧﺎﺑﻮدي ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر و ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ آن ﻗﺪرت را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻗﻠﻤﺮو ﺧـﻮﻳﺶ ‪ -‬ﻛـﻪ زاﻳﻴـﺪة‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎي ﺣﻜﺎﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ و ﺗﻴﻮﻟﺪار آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ ‪ -‬ﻟﮕﺎم ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺠﺎرﻫﺎ ﺑـﺮ ﺷـﻤﺎل اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ ﻣـﻲ ﺗﺎﺧﺘﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﺣﻞ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﺔ ﻧﻮرﻣﻨﻬﺎ ﺑﻮد؛ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ در ‪ 911‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﻮرﻣﺎﻧﺪي ﺑﻪ آﻧﺎن واﮔـﺬار ﺷـﺪ و آﻧـﺎن ﻧﻴـﺰ در ﻋـﻮض‬ ‫ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺧﻄﺮ ﺑﺮاي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﺟﻨﻮب ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﺟﺎﻧﺐ اﻋﺮاب ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻪ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ را‬ ‫ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺣﺮﻣﺘﻲ ﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻋﺮاب در ﺣﺪود ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﺳﻴﺴﻴﻞ را ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺼﺮف ﻛﺮدﻧـﺪ و در‬ ‫ﺳﺎﺣﻞ رودﺧﺎﻧﺔ ﮔﺎرﻳﻠﻴﺎﻧﻮ ‪ ،Garigliano‬ﻧﺰدﻳﻚ ﻧﺎﭘﻞ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ و دﻳﺮ ﻣﻮﻧﺖ ﻛﺎﺳﻴﻨﻮ و دﻳﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ دﻳﮕﺮ را وﻳـﺮان‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ و در ﺳﺎﺣﻞ ﭘﺮ وﻧﺲ ﻧﻴﺰ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و از آﻧﺠﺎ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و دره ﻫﺎي آﻟﭗ را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار دادﻧﺪ و راه آﻣﺪ و ﺷـﺪ‬ ‫ﻣﻴﺎن رم و ﺷﻤﺎل اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ را ﺑﺮﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫دوﻟﺖ ﺑﻴﺰاﻧﺲ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 915‬ﺑﺮ اﻋﺮاب رودﺧﺎﻧﺔ ﮔﺎرﻳﻠﻴﺎﻧﻮ ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪ‪ ،‬از ﺗﺼﺮف اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آﻧـﺎن ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ دوﻟﺖ آن اﻧﺪازه ﻧﻴﺮو ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣﺎن ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ ﺑﺮ رم ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻛﻨـﺪ؛ و دﺳـﺘﮕﺎه‬ ‫ﭘﺎپ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪ ﻣﺪت ﺻﺪ ﺳﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺒﻊ ﻋﻮاﻳﺪ ﻣﺘﻔﺮﻗﺔ اﺷﺮاف رم ‪ -‬ﻛـﻪ ﻛﻨﺘﻬـﺎي ﺗﻮﺳـﻜﻮﻟﻮم ‪ Tusculum‬ﺑﻮدﻧـﺪ ‪-‬‬ ‫درآﻣﺪ‪ .‬در آﻏﺎز ﻗﺮن دﻫﻢ »ﺳﻨﺎﺗﻮر« ﺗﺌﻮﻓﻴﻼﻛﺖ ‪ Theophylact‬و دﺧﺘﺮش ﻣﺎروﺗﺰﻳﺎ ‪ Marozia‬ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ اﻓـﺮاد ﺷـﻬﺮ‬ ‫رم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ در ﺧﺎﻧﻮادة آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﻮروﺛﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎروﺗﺰﻳﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﻮﻫﺮ ﻛـﺮد و ﺗﻌـﺪاد ﻧـﺎﻣﻌﻠﻮﻣﻲ ﻫـﻢ ﻓﺎﺳـﻖ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻓﺎﺳﻘﻬﺎ را او ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺮﮔﻴﻮس دوم ‪ (904-11) Sergius‬ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﭘﺎﭘﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺴﺮ ﻣﺎروﺗﺰﻳﺎ و ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﺳﺮﮔﻴﻮس دوم ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺎن ﻳﺎزدﻫﻢ )‪ (931-36‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ رﺳﻴﺪ‪ ،‬و ﻧﻮة ﻣﺎروﺗﺰﻳﺎ ﺟﺎن دوازدﻫﻢ )‪ (955-64‬ﺑﻮد ﻛـﻪ در‬ ‫ﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﻲ ﭘﺎپ ﺷﺪه و »ﺑﺎ ﻫﻮﺳﺒﺎزﻳﻬﺎ و ﻋﻴﺎﺷﻴﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻛﺎخ ﻻﺗﺮان ‪ Lateran‬ﻛﺮد ﺳﻘﻮط دﺳـﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ را ﻛﺎﻣـﻞ‬ ‫ﻛﺮد‪ 1«.‬ﮔﻮﻳﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮوﺗﺰﻳﺎ را ﻣﻨﺸﺄ آن اﻓﺴﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻳﻚ ﭘﺎپ زن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم »ژان« وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺎﭘﻬﺎي اﻳﻦ دوره ﻃﺒﻌﺎً ﻫﻤﺔ ﻧﻔﻮذي را ﻛﻪ اﺳﻼﻓﺸﺎن در ﻣﺸـﺮق ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورده ﺑﻮدﻧـﺪ از دﺳـﺖ دادﻧـﺪ؛ و ﻧﻴـﺰ آن‬ ‫ﻗﺪرﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﺎپ ﻧﻴﻜﻼي اول ﺑﺎ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺗﻤﺎم ﺑﺮ اﺳﻘﻔﻬﺎي ﺷﻤﺎل ﺟﺒﺎل آﻟﭗ اﻋﻤﺎل ﻣﻲ ﻛﺮد از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪ .‬ﺷﻮراﻫﺎي اﻳـﺎﻟﺘﻲ‬ ‫ﺧﻮد را ﻳﻜﺴﺮه ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﭘﺎپ اﻋﻼم ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﺣﻜﺎم و ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺘﻘﻼل ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﺳـﻘﻔﻬﺎ روز ﺑـﻪ روز‬ ‫ﺷﺒﺎﻫﺘﺸﺎن ﺑﻪ ﺣﻜﺎم ﻓﺌﻮدال ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ‪» .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﻧﻴـﺰ ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ ﻫﻤـﺎن ﻫـﺮج و‬ ‫ﻣﺮﺟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻏﻴﺮ روﺣﺎﻧﻲ در آن ﻏﻮﻃﻪ ور اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﺷﻬﻮات‪ ‬زﺷﺖ اﻓﺴﺎر ﮔﺴﻴﺨﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و آن ﻋﺪه از روﺣﺎﻧﻴﺎن‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻋﻼﻗﻪ اي ﺑﻪ دﻳﻦ و ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎري روح دارﻧﺪ و در ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲاﻧـﺪ ﺑـﺮ اﻳـﻦ اﻧﺤﻄـﺎط ﻋـﺎﻟﻤﮕﻴﺮ زاري‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻧﻈﺎر ﻣﻮﻣﻨﻴﻦ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺧﺮت و روز داوري ﻣﻌﻄﻮف ﻣﻲدارﻧﺪ‪«.‬‬ ‫‪1. Cambridge Medieval History, III, 455.‬‬ ‫‪2. Ibid.‬‬

‫دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ در ﻋﺼﺮ ﻇﻠﻤﺖ □ ‪309‬‬

‫اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﭼﻮن ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم وﺣﺸﺖ ﺧﺎﺻﻲ از ﭘﺎﻳـﺎن ﻳـﺎﻓﺘﻦ ﻋﻤـﺮ ﺟﻬـﺎن در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1000‬ﻣﻴﻼدي ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮده اﻳﻢ‪ .‬از زﻣﺎن ﭘﻮﻟﺲ ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن ﺟﻬـﺎن را‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﺮﮔﺰ از ﻛﺎر و ﻛﺴﺐ روزاﻧﺔ ﺧﻮﻳﺶ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1000‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺳﺎﻟﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ در آن ﺗﻤﺪن اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﭘﺴﺖ ﺗﺮﻳﻦ ﺣﺪ ﺧﻮد رﺳﻴﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻘﻄـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬آن ﻗﻮس ﺻﻌﻮدي ﻛﻪ ﺗﺎ ‪ 1914‬اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬در اﺑﺘﺪا ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ اﺻﻼح رﻫﺒﺎﻧﻴـﺖ ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬در ﺧﺎرج از ﮔﺮوﻫﻬﺎي رﻫﺒﺎﻧﻲ‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺮدﻣﻲ ﻧﺎﻫﻨﺠﺎر و ﻓﺎﺳﺪ و دﻟﺒﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻣﻮر دﻧﻴـﻮي ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺎل و‬ ‫ﻣﻨﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﻣﺤﻞ ﺻﺪﻗﺎت ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﻪ دﺳﺘﺸﺎن اﻓﺘﺎده ﺑﻮد آﻧﺎن را ﻓﺎﺳﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻼ ﺑﻪ ﻛﺮّات ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﮔﺮوﻫﻬـﺎي‬ ‫رﻫﺒﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ آﻣﺪ؛ ﻟﻴﻜﻦ ﻫﺮ ﺑﺎر ﻛﻪ ﻓﺴﺎد ﺑﻪ ﺣﺪ ﺷﻴﺎع ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻣﺼﻠﺤﻴﻦ ﺑﺎ ﺣﺮارﺗـﻲ ﺑـﻪ اﺻـﻼح آن ﺑـﺮ ﻣـﻲﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫اﺧﻼق در آن ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺟﺎﻧﻲ ﺗﺎزه ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻜﺘﺔ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺳﺎل ‪ 1000‬ﻣﻴﻼدي را در ﻧﻘﻄﺔ اﻧﻌﻄﺎف ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲ ﺳـﺎزد ﻣﺘﻮﻗـﻒ ﺷـﺪن ﭘﻴﺮوزﻳﻬـﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و‬ ‫ﺑﺮﺑﺮﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﻛﻢ در اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ‪ .‬ﮔﻮﺗﻬﺎ و ﻟﻤﺒﺎردﻫﺎ و ﻣﺠﺎرﻫﺎ و ﻧﻮرﻣﻨﻬﺎ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت اﻣـﻮاج ﭘـﻲ در ﭘـﻲ‬ ‫ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ اﻗﻮام ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺔ ﺧﻮد ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ درآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺔ ﺧﻮد ﺳﻨﺖ ﺗﻤـﺪن را ﺳﺴـﺖ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﻨﺪﻳﻦ دوﻟﺖ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺑﺮﺑـﺮ درآﻣـﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن اﺳـﺘﻴﻼي ﺧـﻮد را ﺑـﺮ‬ ‫ﺗﻴﻮﻟﺪاران از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﺑـﺰرگ ﺑـﻪ راه اﻓﺘـﺎد‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻤـﺔ اﻗـﻮام ﻓـﺎﺗﺢ و‬ ‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺢ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﺴﻜﻦ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮرﻣﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮان آﻣﺪﻧﺪ اﺳﺘﻌﺪاد‬ ‫ﺧﺎﺻﻲ در ﻛﺴﺐ ﺗﻤﺪن ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺟﺰﻳﺮة ﺳﻴﺴﻴﻞ را از دﺳﺖ اﻋﺮاب ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ را از ﺣﻤﻠـﺔ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در‬ ‫اﻣﺎن ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را از داﻧﻤﺎرﻛﻴﻬﺎ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي از ﻋﺎﻟﻢ روم ﺟﺪاﻳﺶ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ آن ﻋـﺎﻟﻢ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن در ﻧﻮرﻣﺎﻧﺪي ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﻣﻜﺎن ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت دادﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ اﻣـﺮ ﺳـﻬﻤﻲ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺻﻼح »ﻋﺼﺮ ﻇﻠﻤﺖ« ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻳﻢ و ﻣﺮاد از آن ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺳﺎل ‪ 600‬ﺗﺎ ‪ 1000‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟـﻪ ﻣـﺎ را ﺗـﺎ ﺣـﺪ ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻻزﻣﻲ ﺑﻪ اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻣﻌﻄﻮف ﻣﻲ دارد؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻳﻦ زﻣﺎن در ﭼﻴﻦ دورة ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺗﺎﻧﮓ ‪ Tang‬را در ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﻴـﺮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ دورة ﺷﻌﺮ ﭼﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺼﺮ از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬـﺎت دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ ﻋﺼـﺮي ﺑﺴـﻴﺎر ﺷـﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻤـﺪن‬ ‫درﺧﺸﺎن اﺳﻼم در اﻳﻦ ﻋﺼﺮ از ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺗﺎ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺷﻜﻮﻓﺎن ﺷﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕـﺎم دﻧﻴـﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ از دﺳـﺖ داده‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺪن از دﺳﺖ ﻧﺪاده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع واروﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻴﭽﻜﺲ در اﻳﻦ زﻣﺎن ﮔﻤﺎن ﻧﻤـﻲ ﺑـﺮد ﻛـﻪ اروﭘـﺎي ﻏﺮﺑـﻲ ﺑﻌـﺪﻫﺎ از‬ ‫ﻟﺤﺎظ ﻗﺪرت ﻳﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺮ دﻳﮕﺮ ﺟﺎﻫﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﻤﺪن ﻫﻤﺎﻧـﺎ ﺗﻤـﺪن اروﭘـﺎي ﻏﺮﺑـﻲ‬ ‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﭘﻨﺪار ﺣﺎﻛﻲ از ﻛﻮﺗﻪ ﺑﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻣﺤﺘﻮي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺗﻤـﺪن ﺧـﻮد را از ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧـﺔ ﺷـﺮﻗﻲ‪ ،‬از‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و از ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ‪ .‬و اﻣﺎ ﻗﺪرت‪ :‬اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ از زﻣﺎن ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻛﺎرﺗﺎژ ﺗﺎ ﺳﻘﻮط رم ‪ -‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺑـﻪ ﺗﻘﺮﻳـﺐ در‬ ‫ﺷﺶ ﻗﺮن ﻣﻴﺎن ‪ 200‬ق‪.‬م‪ .‬ﺗﺎ ‪ 400‬ﻣﻴﻼدي ‪ -‬ﺗﻔﻮق داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ زﻣﺎن ﻫﻴﭽﻴـﻚ از دول اروﭘـﺎي ﻏﺮﺑـﻲ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﻗﺪرت ﺑﺎ ﭼﻴﻦ و ژاﭘﻦ و ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻼﻓﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﻴﺎس ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻔﻮق ﻣﺎ از زﻣﺎن رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﭘﺎره اي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﻓﻦ اﺳﺖ و ﭘﺎره اي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻗﺮون وﺳﻄﻲ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ در ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺷﻴﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﺮ ﻟﺰوم اداﻣﺔ اﻳـﻦ ﺗﻔـﻮق دﻻﻟـﺖ داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﺣﺎﺿﺮ‪ 1‬روﺳﻴﻪ و ﭼﻴﻦ و ژاﭘﻦ ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺷﮕﺮﻓﻲ ﻧﺸﺎن داده اﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺳﺔ اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻓﻨـﻮن ﻏﺮﺑـﻲ را‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻟﻚ ﺷﺮﻗﻲ ‪ -‬ﺑﻴﺰاﻧﺴﻲ ﻳﺎ ﻛﻨﻔﻮﺳﻴﻮﺳﻲ ﻳﺎ ﺷﻴﻨﺘﻮ ‪ - Shinto‬ﺟﻤﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﻧﻴـﺰ اﮔـﺮ آزاد ﺷـﻮد ﻋﻨﺼـﺮ‬

‫‪ .1‬ﻳﺎدآوري ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را در زﻣﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 310‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺷﺮﻗﻲ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻊ ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﺰود‪ .‬ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﭼﻨﺪ ﻗﺮن آﻳﻨﺪه ﺗﻤﺪن ‪ -‬ﺑﻪ ﺷﺮﻃﻲ ﻛﻪ ﺟـﺎن ﺑـﻪ در ﺑـﺮد ‪-‬‬ ‫اﺷﻜﺎﻟﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﺘﺮ از آﻧﭽﻪ از زﻣﺎن رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺗﺎﻛﻨﻮن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻧﻴـﺰ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬و دﻓـﻊ آن از دﻓـﻊ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴـﻢ زور دﺷـﻮارﺗﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﺪﺗﻬﺎ ﭘـﺲ از ﺳـﻘﻮط‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ ‪ -‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺎ زﻣﺎن رﻓﻮرم ‪ -‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ اروﭘﺎ رﻧﮕﻲ از اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴـﻢ روم داﺷـﺖ‪ .‬ﻫـﻢ اﻛﻨـﻮن اﻳـﻦ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ در ﻣﺬاق ﻣﺎ ﻃﻌﻢ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﺨـﻮاﻫﻴﻢ در دﻧﻴـﺎي ﭘـﺲ از ﺟﻨـﮓ ﻛﻨـﻮﻧﻲ‬ ‫آﺳﻮده ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ در اﻓﻜﺎر ﺧﻮد ﺑﺮاي آﺳﻴﺎ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻠﻜﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺴـﺎوات ﻗﺎﻳـﻞ ﺷـﻮﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ اﻳﻦ ﻛﺎر ﭼﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪ ،‬اﻣﺎ ﻳﻘﻴﻦ دارم ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات ژرف و ﺷﮕﻔﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺟﺎن اﺳﻜﺎت □ ‪311‬‬

‫‪
96 82‬‬

‫ ن ا ت‬ ‫ﺟﺎن اﺳﻜﺎت ﻳﺎ ﻳﻮﻫﺎﻧﺲ اﺳﻜﻮﺗﻮس ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﻛﻠﻤﺔ »ارﻳﻮﺟﻨﺎ« ‪ Eriugena‬ﻳﺎ »ارﻳﺠﻨﺎ« ‪ Erigena‬ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ اﺳـﻢ او اﻓـﺰوده‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ 1‬ﻳﻜﻲ از ﺷﮕﻔﺖﺗﺮﻳﻦ ﺳﻴﻤﺎﻫﺎي ﻗﺮن ﻧﻬﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻳـﺎ ﭘـﺎﻧﺰدﻫﻢ زﻳﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد ﭼﻨـﻴﻦ ﺷـﮕﻔﺖ‬ ‫ﻧﻤﻲﻧﻤﻮد‪ .‬وي ﻣﺮدي ﺑﻮد اﻳﺮﻟﻨﺪي و ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ و در زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺘﺎد و در ﺷﻤﺎر ﻓﺮﻗﺔ ﭘﻼﮔﻴﻮﺳﻲ‪ ،‬و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻚ‬ ‫وﺣﺪت وﺟﻮد‪ .‬ﻣﺪت درازي از ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را در ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺷﺎرل اﺻﻠﻊ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮔﺬراﻧﻴﺪ و ﺑﺎ آﻧﻜـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎً ﭘـﺎي‬ ‫اﻳﻤﺎﻧﺶ ﺳﺨﺖ ﻣﻲﻟﻨﮕﻴﺪ از دﺳﺖ ﻋﻤ‪‬ﺎل ﺗﻌﻘﻴﺐ و ﻋﺬاب ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ در ﺑﺮد‪ .‬وي ﻋﻘﻞ را ﺑﺮﺗﺮ از اﻳﻤـﺎن ﻣـﻲ داﻧﺴـﺖ و‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﻣﺎت روﺣﺎﻧﻲ ﻗﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ارزﺷﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﻣﻌﻬﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﭘﻴﺪا ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ از او‬ ‫ﺣﻜﻤ ‪‬ﻴﺖ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻇﻬﻮر ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺮدي ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮﻟﻨﺪي در ﻗﺮون ﭘﺲ از ﭘﺎﺗﺮﻳﻚ ﻗـﺪﻳﺲ ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻠﺦ ﻛﻪ ﭘﺎﺗﺮﻳﻚ ﻗﺪﻳﺲ ﻣﺮدي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺑﻮد‪ ،‬دو ﻣﻮﺿﻮع دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ در ﺗﻠﺨـﻲ‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ آﻧﻜﻪ ﭘﻴﺶ از رﻓﺘﻦ ﭘﺎﺗﺮﻳﻚ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻪ اﻳﺮﻟﻨﺪ در آﻧﺠﺎ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ؛ دﻳﮕـﺮ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﭘﺎﺗﺮﻳﻚ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻳﺮﻟﻨﺪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮﻟﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﻤﻦ ﻗﺪم اﻳﺸﺎن ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻚ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﮔﻮل ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺸﻮر ﮔﻮل ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠـﺔ آﺗـﻴﻼ و ﮔﻮﺗﻬـﺎ و واﻧـﺪاﻟﻬﺎ و‬ ‫آﻻرﻳﻚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪» ،‬ﻫﻤﺔ ﻣﺮدان داﻧﺸﻤﻨﺪي ﻛﻪ در ﺳﺎﺣﻞ ﻛﺸﻮر ﮔﻮل ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨـﺪ و در آن ﻛﺸـﻮرﻫﺎي آن ﺳـﻮي‬ ‫درﻳﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﺮﻟﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ارﻣﻐﺎﻧﻲ ﺑﺰرگ از داﻧﺶ ﺑﺮاي ﻣـﺮدم ﺑﺮدﻧـﺪ‪» 2.‬اﮔـﺮ از اﻳـﻦ ﻣـﺮدان ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﭘﻨﺎه ﺑﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻻﺑﺪ اﻧﮕﻠﻬﺎ و ﺳﺎﻛﺴﻮﻧﻬﺎ و ژوﺗﻬﺎ ‪ Jutes‬ﻛﺎرﺷﺎن را ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ؛ اﻣﺎ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﺮﻟﻨـﺪ رﻓﺘﻨـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻫﻤﻜﺎري ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻬﻤﻲ از داﻧﺶ و ﺗﻤﺪن را ﻛﻪ در اروﭘـﺎ رو ﺑـﻪ زوال ﺑـﻮد ﺑـﻪ اﻳﺮﻟﻨـﺪ ﻣﻨﺘﻘـﻞ‬ ‫ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬دﻻﻳﻞ ﻗﻮي در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺮاﺳـﺮ ﻗـﺮون ﺷﺸـﻢ و ﻫﻔـﺘﻢ و ﻫﺸـﺘﻢ در اﻳﺮﻟﻨـﺪ اﻃـﻼع از زﺑـﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ و‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ آﺛﺎر ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻻﺗﻴﻨﻲ در ﻣﻴﺎن اﻳﺮﻟﻨـﺪﻳﺎن ﺷـﺎﻳﻊ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬از زﻣـﺎن ﺗﺌـﻮدور ‪Theodore‬‬ ‫اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﻛﺎﻧﺘﺮﺑﻮري )‪ (669-90‬ﻛﻪ ﺧﻮد ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮد و در آﺗﻦ درس ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺷـﺎﻳﺪ ﻛـﻪ در ﺷـﻤﺎل ﻧﻴـﺰ ﻣﺒﻠﻐـﺎن اﻳﺮﻟﻨـﺪي اﻳـﻦ زﺑـﺎن را ﺑـﻪ ﻣـﺮدم آﻣﻮﺧﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﻧﺘـﺎﮔﻮ ﺟﻴﻤـﺰ‬ ‫‪ Montague James‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻋﻄﺶ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ در اﻳﺮﻟﻨﺪ ﺗﻨﺪﺗﺮ ﺑﻮد و ﻛﺎر ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در آﻧﺠﺎ‬ ‫زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ )وﻛﻤﺘﺮ از آن زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ( را ﻓﻀﻼ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ‪ ...‬ﭘﺲ از آﻧﻜـﻪ ﻧﺨﺴـﺖ در ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺷـﻮر و ﺣـﺮارت‬ ‫ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اوﺿﺎع ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ وﻃﻦ اﻳـﻦ ﺟﻤﺎﻋـﺖ دﺳـﺘﻪ دﺳـﺘﻪ ﺑـﻪ ﻗـﺎرة اروﭘـﺎ رو ﻧﻬﺎدﻧـﺪ‪ ،‬در ﺟﻤـﻊ آوري‬ ‫‪ .1‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺣﺸﻮ زاﺋﺪ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧـﺎم وي ﻣـﻲ ﺷـﻮد »ﺟـﺎن اﻳﺮﻟﻨـﺪي اﻫـﻞ اﻳﺮﻟﻨـﺪ«‪ .‬ﺑﺎﻳـﺪ داﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ در ﻗـﺮن ﻧﻬـﻢ‬ ‫»اﺳﻜﻮﺗﻮس« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »اﻳﺮﻟﻨﺪي« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪2. Cambridge Medieval History, III, 501.‬‬ ‫‪ .3‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ در ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ از ﺟﻠﺪ ﺳﻮم »ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮون وﺳﻄﺎي ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ« ﺑﻪ دﻗﺖ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ آن اﺳﺖ ﻛـﻪ اﻳﺮﻟﻨـﺪﻳﻬﺎ‬ ‫زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 312‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬ ‫‪1‬‬

‫ﭘﺎرهﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨﺪة آﺛﺎري ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﺑﻪ ارزش آﻧﻬﺎ ﭘﻲ ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ «.‬ﻫﻴﺮﻳﻚ اوﮔﺴﺮي ‪Heiric of Auxerre‬‬

‫در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 876‬اﻳﻦ ﻫﺠﻮم داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮﻟﻨﺪي را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬اﻳﺮﻟﻨﺪ ﻛﻪ از ﺧﻄﺮات درﻳﺎ ﻧﻔﺮت دارد ﺑـﺎ‬ ‫اﻧﺒﻮه ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ ﻣﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻓﻀﻼ ﺑﻪ ﻃﻴﺐ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻼي وﻃـﻦ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ ﺗـﺎ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺧﻮد را در اﺧﺘﻴﺎر ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺣﻜﻴﻢ ]ﻳﻌﻨﻲ ﺷﺎرل اﺻﻠﻊ[ ﺑﮕﺬراﻧﺪ‪«.‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮدان داﻧﺸﻤﻨﺪ در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ﺟﺒﺮاً ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺳـﺮﮔﺮداﻧﻲ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬در آﻏـﺎز ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻳﻮﻧـﺎن ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﻪ از ﺣﻤﻠﺔ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و در ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬در زﻣﺎن ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ از ﻳﻮﻧﺎن ﺑـﻪ ﻧـﺰد‬ ‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي ﻓﺮار از ﻗﻮم ژرﻣﻦ از ﮔـﻮل ﺑـﻪ ﻣﺠﻤـﻊ اﻟﺠﺰاﻳـﺮ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ‬ ‫ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ و در ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﺑﺮاي ﻓﺮار از دﺳﺖ اﻗﻮان اﺳﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎوي از اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و اﻳﺮﻟﻨﺪ ﺑﺎز ﺑﻪ ﮔﻮل ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ‬ ‫ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻓﻼﺳﻔﺔ آﻟﻤﺎن ﻧﺎﭼﺎرﻧﺪ ﻛﻪ از دﺳﺖ ﻫﻤﻮﻃﻨﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﻐﺮب ﺑﮕﺮﻳﺰﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر ﻃﻮل ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺸﻴﺪ ﺗﺎ ﺑـﺎز‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان از ﻣﻐﺮب ﺑﻪ ﻣﺸﺮق ﭘﻨﺎه ﺑﺮﻧﺪ؟‬ ‫از ﻣﺮدم اﻳﺮﻟﻨﺪ در اﻳﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻨﺖ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻛﻼﺳﻴﻚ را ﺑﺮاي اروﭘﺎ ﺣﻔﻆ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﻗﺼﻲ در دﺳـﺖ‬ ‫دارﻳﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﺗﻮﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي آﻧﺎن ﭘﻴﺪاﺳﺖ داﻧﺶ آﻧﺎن آﻛﻨﺪه از اﻳﻤﺎن اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤـﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ دﻗـﺎﻳﻖ و‬ ‫ﻣﻌﻀﻼت ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﭼﻨﺪان ﺳﺮوﻛﺎري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬داﻧﺶ آﻧﺎن از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ رﻫﺒﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻛﻠﻴﺴـﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻓﺎﻗـﺪ آن‬ ‫ﻃﺮز ﻧﻈﺎرة اداري اﺳﺖ ﻛﻪ از زﻣﺎن ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ وﺟﻪ ﻣﺸﺨﺺ روﺣﺎﻧﻴﺎن اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬و ﭼـﻮن در ﻏﺎﻟـﺐ‬ ‫اوﻗﺎت ﻣﻴﺎن رم و اﻳﺮﻟﻨﺪ راﺑﻄﺔ ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﺒﻮد ﻋﻠﻤﺎي اﻳﺮﻟﻨﺪ ﭘﺎپ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در زﻣﺎن اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ آن ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ ﭘﻼﮔﻴـﻮس اﺣﺘﻤـﺎﻻً اﻫـﻞ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ ﺑـﻮد ﺑﻌﻀـﻲ او را‬ ‫اﻳﺮﻟﻨﺪي داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺪﻋﺖ او در اﻳﺮﻟﻨﺪ از ﺗﺤﻜﻢ ﭘﺎپ ﺟﺎن ﺑﻪ در ﺑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻪ دﺷـﻮاري در ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬ ‫ﮔﻮل ﻧﻴﺰ ﺟﺎن ﺑﻪ در ﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ اوﺿﺎع ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﺗﺎزﮔﻲ و آزادي ﺷﮕﻔﺖ آور اﻓﻜﺎر ﺟﺎنِ اﺳﻜﺎت را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫آﻏﺎز و اﻧﺠﺎم زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎن اﺳﻜﺎت ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و ﻣﺎ ﻓﻘﻂ از اواﺳﻂ ﻋﻤﺮ او اﻃﻼع دارﻳﻢ‪ .‬در آن ﻣﺪت وي در ﺧـﺪﻣﺖ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺗﻮﻟﺪش را در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 800‬و ﻣﺮﮔﺶ را در ﺣﺪود ‪ 877‬داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬و ﻫـﺮ دو ﺗـﺎرﻳﺦ از‬ ‫روي ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬وي در دورة ﭘﺎﭘﻲ ﭘﺎپ ﻧـﻴﻜﻼي اول در ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬و در زﻧـﺪﮔﻲ او ﺑـﺎز ﻫـﻢ ﺑـﺎ اﺷﺨﺎﺻـﻲ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ در زﻧﺪﮔﻲ آن ﭘﺎپ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎرل اﺻﻠﻊ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻴﻜﺎﺋﻴﻞ‪ ،‬و ﺧﻮد ﭘﺎپ‪.‬‬ ‫ﺟﺎن در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 843‬از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺎرل اﺻﻠﻊ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ دﻋﻮت ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او رﻳﺎﺳﺖ ﻣﺪرﺳﺔ درﻳﺎ را ﺑـﺮ ﻋﻬـﺪه‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻴﺎن راﻫﺒﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔﻮﺗﺸﺎﻟﻚ ‪ Gottschalk‬و روﺣﺎﻧﻲ ﻣﻬﻤـﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻫﻴﻨﻜﻤـﺎر ‪ Hincmar‬اﺳـﻘﻒ‬ ‫اﻋﻈﻢ رﻧﺲ ‪ Rheims‬اﺧﺘﻼﻓﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﺒﺮ و ﺗﻔﻮﻳﺾ درﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬راﻫﺐ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺟﺒﺮ و اﺳﻘﻒ ﻗﺎﻳﻞ ﺑـﻪ ﺗﻔـﻮﻳﺾ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﺟﺎن در رﺳﺎﻟﻪ اي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »در ﺑﺎب ﺗﻘﺪﻳﺮ اﻟﻬﻲ« ‪ On Divine Predestination‬از اﺳﻘﻒ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ در اﻳﻦ‬ ‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻗﺪم را از ﺣﺪ اﺣﺘﻴﺎط ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻬﺎد‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﻮد‪ .‬اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ در ﻳﻜـﻲ از ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎﻳﺶ ﺑـﺮ ﺿـﺪ‬ ‫ﭘﻼﮔﻴﻮس در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﺤﺚ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻈﺮ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻣﻲﻧﻤﻮد و ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﺘﺮ از آن ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺻـﺮﻳﺢ ﺑـﺎ‬ ‫وي ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺎن ﻃﺮﻓﺪار ﺗﻔﻮﻳﺾ ﺑﻮد و ﺑﺴﺎ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺧﺸﻢ روﺣﺎﻧﻴﺎن را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨـﺖ ﺟﻨﺒـﺔ‬ ‫ﺻﺮﻓﺎً ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳﺘﺪﻻل وي ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ وي ﺑﺎ اﺻﻮل ﻣﻘﺒﻮﻟﺔ اﻟﻬﻴﺎت اﻇﻬﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑـﻞ از اﻳـﻦ ﺟﻬـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮاي ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ وﺣﻲ و اﻟﻬﺎم‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺗﺮ از آن‪ ،‬و ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل ﺣﻜﻤﺖ و اﻟﻬﻴﺎت ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘـﺪ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻘﻞ و وﺣﻲ ﻫﺮ دو ﻣﻨﺒﻊ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻌﺎرض داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ؛ اﻣـﺎ ﻫﺮﮔـﺎه در‬ ‫ﺣﺎل ﺗﻌﺎرض ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻳﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻘﻞ را ﺗﺮﺟﻴﺢ داد‪ .‬ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ دﻳﺎﻧﺖ ﺻﺤﻴﺢ ﻫﻤﺎن ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﺻـﺤﻴﺢ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻋﻜـﺲ‬

‫‪1. Loc. Cit, pp. 507-8.‬‬ ‫‪2. Loc. Cit, p. 524.‬‬

‫ﺟﺎن اﺳﻜﺎت □ ‪313‬‬

‫ﻗﻀﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺻﺤﻴﺢ ﻫﻤﺎن دﻳﺎﻧـﺖ ﺻـﺤﻴﺢ اﺳـﺖ‪ .‬دو ﺷـﻮرا در ﺳـﺎﻟﻬﺎي ‪ 855‬و ‪ 859‬آﺛـﺎر او را‬ ‫ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮد‪ ،‬و ﺷﻮراي اول آن آﺛﺎر را »ﻫﺮﻳﺴﺔ اﻳﺮﻟﻨﺪي« ﻧﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺟﺎن اﺳﻜﺎت ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﭘﺎدﺷﺎه ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺎ وي دوﺳﺘﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ از ﻣﺠﺎزات ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﻗـﻮل‬ ‫وﻳﻠﻴﺎم ﻣﺎﻣﺴﺒﻮرﻳﺎﻳﻲ ‪ William of Malmesbury‬را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺒﻲ در ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺮف ﺷﺎم از ﺟﺎن ﻣـﻲ ﭘﺮﺳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫»ﭼﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ اي ﻣﻴﺎن ﻳﻚ اﻳﺮﻟﻨﺪي )‪ (Scot‬و ﻳﻚ ﻣﻴﺨﻮاره )‪ (sot‬ﻫﺴﺖ؟ و ﺟﺎن در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »ﻓﻘﻂ ﻣﻴﺰ ﺷـﺎم‪«.‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه در ‪ 877‬درﮔﺬﺷﺖ و از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ دﻳﮕﺮ ﺧﺒﺮي از ﺟﺎن در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ﻛـﻪ وي ﻧﻴـﺰ‬ ‫در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺣﺎﻛﻲ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻟﻔﺮد ﻛﺒﻴﺮ او را ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﺟﺎن در‬ ‫آﻧﺠﺎ رﺋﻴﺲ دﻳﺮ ﻣﺎﻣﺴﺒﻮري ﻳﺎ آﺗﻠﻨﻲ ‪ Athelney‬ﺷﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖ راﻫﺒﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺑـﻼ ﺑـﺮ‬ ‫ﺟﺎن دﻳﮕﺮي آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺎر دﻳﮕﺮ ﺟﺎن از ﺗﺮﺟﻤﺔ »رﺳﺎﻟﺔ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ دﻳﻮﻧﻴﺴﻮس« ‪ Pseudo_Dionysius‬ﺑﻮد از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ؛ و آن ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫در آﻏﺎز ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺷﻬﺮت ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل در آﺗﻦ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﻲ ﻛﺮد »ﭼﻨـﺪ ﻧﻔـﺮ ﺑـﺪو ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ‬ ‫اﻳﻤﺎن آوردﻧﺪ و از ﺟﻤﻠﺔ اﻳﺸﺎن دﻳﻮﻧﻴﺴﻴﻮس آرﻳﻮﺑﺎﻏﻮس ﺑﻮد« )»اﻋﻤﺎل رﺳﻮﻻن« ‪ .(34 : 17‬اﻛﻨﻮن از اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑـﻴﺶ از‬ ‫اﻳﻦ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲ داﻧﻴﻢ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﺴﻴﺎري درﺑﺎرة او در دﺳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻮﻧﻴﺴـﻴﻮس ﺑـﻪ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬ ‫رﻓﺘﻪ و دﻳﺮ دﻧﻲ ﻗﺪﻳﺲ را ﺑﻨﺎ ﮔﺬارده‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻫﻴﻠﺪون ‪ Hilduin‬ﻛﻪ درﺳﺖ ﭘﻴﺶ از ورود ﺟﺎن ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ رﺋـﻴﺲ دﻳـﺮ‬ ‫ﺑﻮده ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة ﻛﺘـﺎب ﻣﻬﻤـﻲ ﺑـﻮده ﻛـﻪ ﻣـﺬﻫﺐ ﻧـﻮ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ را ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺳﺎزش ﻣﻲ داده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﻴﻦ ﻗـﺪر ﻣﺴـﻠﻢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭘـﻴﺶ از ‪500‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي و ﭘﺲ از ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺷﻬﺮت ﺑﺴﻴﺎر داﺷـﺖ و ﺑﺴـﻴﺎر ﻣـﻮرد ﺗﺤﺴـﻴﻦ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻐﺮب ﺷﻬﺮت ﻋﺎم ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻴﻜﺎﺋﻴﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ‪ 827‬ﻧﺴـﺨﻪ اي از آن را ﺑـﺮاي ﻟـﻮﻳﻲ ﻣﺘـﺪﻳﻦ‬ ‫‪ Louis the Pious‬ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻟﻮﻳﻲ آن را ﺑﻪ رﺋﻴﺲ دﻳﺮ ﺳﺎﺑﻖ اﻟﺬﻛﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻠﺪون‪ ،‬داد‪ .‬وي آن ﻛﺘﺎب را ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷـﺎﮔﺮد ﭘـﻮﻟﺲ‬ ‫رﺳﻮل ﺑﺎﻧﻲ دﻳﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲداﻧﺴﺖ و دﻟﺶ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﻀﻤﻮن آن آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﺴﻲ ﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ آن را از زﺑـﺎن‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺟﺎن ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ .‬وي ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﺎ ﻣﻴﻞ و رﻏﺒـﺖ اﻧﺠـﺎم داده‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻀﻤﻮن »رﺳﺎﻟﺔ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ دﻳﻮﻧﻴﺴﻴﻮس« ﺑﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮدش ﺗﻮاﻓﻖ و ﻧﺰدﻳﻜﻲ داﺷـﺖ‪ .‬و اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب از آن‬ ‫زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ داراي ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاوان ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺟﺎن در ‪ 860‬ﻣﻴﻼدي ﺑﺮاي ﭘﺎپ ﻧﻴﻜﻼ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎپ از اﻳﻦ ﻛﺎر رﻧﺠﻴﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از اﻧﺘﺸـﺎر ﻛﺘـﺎب از‬ ‫او اﺟﺎزه ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺷﺎرل دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺟﺎن را ﺑﻪ رم ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ؛ وﻟﻲ ﺷﺎرل اﻳﻦ دﺳﺘﻮر را ﻧﺎﺷﻨﻴﺪه ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ در‬ ‫اﺻﻞ ﻛﺘﺎب و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻓﻀﻞ و داﻧﺸﻲ ﻛﻪ در ﺗﺮﺟﻤﺔ آن ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎپ ﺟﺎي اﻳﺮادي ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘـﺲ ﻛﺘـﺎب را‬ ‫ﺑﺮاي اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﺪار ﺧﻮد آﻧﺎﺳﺘﺎﺳﻴﻮس ‪ Anastasius‬داد و آن ﺷﺨﺺ ﻛﻪ ﺧـﻮد ﻳﻮﻧـﺎﻧﻴﻲ ﺻـﺎﺣﺐ ﻛﻤـﺎل ﺑـﻮد‪ ،‬از‬ ‫دﻳﺪن اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮدي از ﻛﺸﻮري دوردﺳﺖ و وﺣﺸﻲ اﻃﻼﻋﻲ ﭼﻨﺎن ﻋﻤﻴﻖ از زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ دارد در ﺷﮕﻔﺖ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮ ﺟﺎن )ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ( »در ﺑﺎب ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ« ‪ On the Division of Nature‬ﻧﺎم داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب‬ ‫اﺛﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ در دورة ﻣﺪرﺳﻲ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ آن را »رﺋﺎﻟﻴﺴﺘﻲ« ﺑﻨﺎﻣﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻓﻼﻃـﻮن ﻣـﻲ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫»ﻛﻠﻴﺎت« ﻣﻘﺪم ﺑﺮ »ﺟﺰﺋﻴﺎت«اﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻞ آﻧﭽﻪ را ﻫﻢ ﻛﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰو »ﻃﺒﻴﻌـﺖ« ﻣـﻲ داﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺠﻤﻮع ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻃﺒﻘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ (1) :‬آﻧﭽﻪ ﺧﺎﻟﻖ اﺳﺖ و ﻣﺨﻠﻮق ﻧﻴﺴﺖ‪ (2) ،‬آﻧﭽﻪ ﺧﺎﻟﻖ اﺳﺖ و ﻣﺨﻠـﻮق‬ ‫اﺳﺖ‪ (3) ،‬آﻧﭽﻪ ﻣﺨﻠﻮق اﺳﺖ و ﺧﺎﻟﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ (4) ،‬آﻧﭽﻪ ﻧﻪ ﺧﺎﻟﻖ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺨﻠﻮق‪ .‬ﻃﺒﻘﺔ اول اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺪاﺳﺖ؛ دوم ‪‬ﻣﺜُـﻞ‬ ‫)اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ( اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ؛ ﺳﻮم اﺷﻴﺎي واﻗﻊ در زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن اﺳﺖ؛ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺗﻌﺠﺐ‪ ،‬ﺑـﺎز ﺧﺪاﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺧﺎﻟﻖ« ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻧﻬﺎﻳﺖ« و »ﻏﺎﻳﺖ« ﻫﻤﺔ اﺷﻴﺎ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ از ﺧﺪا ﺟﺪا ﺷﻮد در ﺗﻼش اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬

‫‪ □ 314‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻪ »او« ﺑﺎز ﮔﺮدد و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﺎﻳﺎن ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻫﻤﺎن آﻏﺎز آﻧﻬﺎﺳـﺖ‪ .‬ﺣـﺪ ﻓﺎﺻـﻞ ﻣﻴـﺎن ذات اﺣـﺪﻳﺖ و ﻛﺜـﺮت‬ ‫»ﻟﻮﮔﻮس« )ﻛﻠﻤﻪ( اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﺎن اﻣﻮر ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ را‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ اﺷﻴﺎي ﻣﺎدي ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﻨﺎه ﻛﻪ ﻣﻌﻨـﺎي آن ﻓﻘـﺪان ﻃـﺮح‬ ‫اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰو ﻋﺪﻣﻴﺎت ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ دارد‪ .‬ﻓﻘﻂ آﻧﻜﻪ ﺧﺎﻟﻖ اﺳﺖ و ﻣﺨﻠﻮق ﻧﻴﺴﺖ داراي وﺟـﻮد ذاﺗـﻲ اﺳـﺖ و ذات و‬ ‫ﻣﺎﻫﻴﺖ ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا آﻏﺎز و ﻣﻴﺎن و ﭘﺎﻳﺎن ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﺧـﺪا ﺑـﺮ اﻧﺴـﺎن و ﺣﺘـﻲ ﺑـﺮ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن‬ ‫ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪» :‬ﺧﺪا ﺑﺮ وﺟﻮد ﺧﻮد ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺧﺪا »ﭼﻪ« ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬از ﻳـﻚ ﺟﻬـﺖ او ﺑـﺮ‬ ‫ﺧﻮد و ﺑﺮ ﻫﺮ ﻋﻘﻞ دﻳﮕﺮي ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ‪ 1«.‬در وﺟﻮد اﺷﻴﺎ وﺟﻮد ﺧﺪا را ﻣﻲ ﺗﻮان دﻳﺪ‪ ،‬و در ﻧﻈﻢ آﻧﻬـﺎ ﺣﻜﻤـﺘﺶ را و در‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ آﻧﻬﺎ ﺣﻴﺎﺗﺶ را‪ .‬وﺟﻮدش »اب« اﺳﺖ و ﺣﻜﻤﺘﺶ »اﺑﻦ« و ﺣﻴﺎﺗﺶ »روح اﻟﻘﺪس‪ «.‬اﻣﺎ دﻳﻮﻧﻴﺴﻴﻮس ﺣﻖ دارد ﻛﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻧﺎم ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺮ ﺧﺪا ﻧﻬﺎد‪ .‬اﻟﻬﻴﺎت ﺛﺒﻮﺗﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺧﺪا راﺳﺘﻲ اﺳﺖ و ﻧﻴﻜﻲ اﺳﺖ و ﺟﻮﻫﺮ اﺳﺖ و ﻫﻜﺬا؛ اﻣﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﺻﻔﺎت ﺛﺒﻮﺗﻲ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﻲ از ﺧﺪا ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺻﺤﺖ دارﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﺻﻔﺎت ﺿـﺪي دارﻧـﺪ و‬ ‫ﺧﺪا ﺿﺪ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫آن ﻃﺒﻘﻪ از اﺷﻴﺎ ﻛﻪ ﻫﻢ ﺧﺎﻟﻘﻨﺪ و ﻫﻢ ﻣﺨﻠﻮق ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﺔ ﻋﻠﻞ اوﻟﻴﻪ ﻳﺎ ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﻫـﺎي اﺻـﻠﻲ )‪ (prototypes‬ﻳـﺎ ‪‬ﻣﺜُـﻞ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع ﻛﻞ اﻳﻦ ﻋﻠﻞ اوﻟﻴﻪ »ﻟﻮﮔﻮس« اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎنِ ‪‬ﻣ ُﺜﻞ ﻗﺪﻳﻢ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﺨﻠﻮق اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻋﻠـﻞ‬ ‫اوﻟﻴﻪ در ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ روح اﻟﻘﺪس ﺑﺎﻋﺚ اﺷﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮس ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎدﻳـﺖ آﻧﻬـﺎ ﻣﻮﻫـﻮم اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﮔﻔﺘـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮدات را از »ﻫﻴﭻ« آﻓﺮﻳﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ »ﻫﻴﭻ« ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﺧﺪا را اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮد؛ ﺑﺪان ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ او از ﺣـﺪود‬ ‫ﻫﺮ ﻋﻠﻤﻲ در ﻣﻲﮔﺬرد‪.‬‬ ‫ﺧﻠﻘﺖ ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻗﺪﻳﻢ‪ :‬ذات ﻫﺮ ﺷﻲء ﻣﺤﺪودي ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻣﺨﻠﻮق وﺟﻮدي ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺨﻠﻮق در ﺧـﺪا‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﺧﺪا ﺑﻪ ﻃﺮزي ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻴﺎن ﺧﻮد را در ﻣﺨﻠﻮق ﻣﺘﺠﻠﻲ ﻣﻲﺳﺎزد‪» .‬ﺗﺜﻠﻴـﺚ ﻣﻘـﺪس ﺧـﻮد را در ﻣـﺎ و در‬ ‫ﺧﻮد دوﺳﺖ ﻣﻲدارد؛«‪» 2‬او ﺧﻮد را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ و ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪«.‬‬ ‫رﻳﺸﺔ ﮔﻨﺎه در اﺧﺘﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻨﺎه از آﻧﺠﺎ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﺪا ﺷﻮد ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮد ﺷﺪ‪ .‬اﺻﻞ‬ ‫ﺑﺪي در ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در ﺧﺪا ﻣﺜﺎﻟﻲ از ﺑﺪي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑـﺪي ﻧﻴﺴـﺘﻲ اﺳـﺖ و اﺻـﻠﻲ ﻧـﺪارد؛ زﻳـﺮا اﮔـﺮ اﺻـﻠﻲ‬ ‫ﻣﻲداﺷﺖ ﺿﺮوري ﻣﻲﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪي ﻓﻘﺪان ﻧﻴﻜﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫»ﻛﻠﻤﻪ« )ﻟﻮﮔﻮس( اﺻﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺜﺮت را ﺑﻪ اﺣﺪﻳﺖ و اﻧﺴﺎن را ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﻣـﻲرﺳـﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫»ﻣﻨﺠﻲ« ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا آن ﺟﺰء از اﻧﺴﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻟﻮﻫﻴﺖ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺎن ﺑﺎ اﻧﻜﺎر ﻣﺎدﻳ‪‬ﺖ اﺷﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺎ ﻣﺸﺎﺋﻴﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲ ورزد‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن را ﺳﺮآﻣﺪ ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﻣـﻲ ﻧﺎﻣـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺳـﻪ‬ ‫ﻃﺒﻘﺔ اول ﻣﻘﻮﻻت او ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از »ﺟﻨﺒﺎﻧﻨﺪة ﻧﺎﺟﻨﺒﻴﺪه« و »ﺟﻨﺒﺎﻧﻨﺪة ﺟﻨﺒﻴﺪة« ارﺳـﻄﻮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﻮﻟﺔ وﺟﻮد ﭼﻬﺎرم ﺟﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﻜﻪ ﻧﻪ ﺧﺎﻟﻖ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺨﻠﻮق‪ ،‬از ﻧﻈﺮﻳﺔ دﻳﻮ ﻧﻴﺴﻴﻮس آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻫﻤـﺔ‬ ‫اﺷﻴﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﺧﻼﺻﻪاي ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ آوردﻳﻢ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎن اﺳﻜﺎت از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺻﺤﻴﺢ اﻻﻋﺘﻘـﺎد )‪ (orthodox‬ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻚ وﺣﺪت وﺟﻮدي او واﻗﻌﻴﺖ ﻣﺎدي اﺷﻴﺎ را ﻣﺮدود ﻣﻲ داﻧﺪ ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻌﺒﻴـﺮي ﻛـﻪ وي از‬ ‫آﻓﺮﻳﻨﺶ از »ﻫﻴﭻ« ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻃﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻋﺎﻟﻢ روﺣﺎﻧﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﺰﻣﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬ﺗﺜﻠﻴـﺚ او ﻛـﻪ ﺷـﺒﺎﻫﺖ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺗﺜﻠﻴﺚ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ دارد ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻛﻪ ﺟﺎن در اﻳﻦ ﺑـﺎره ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﺑـﺎز در ﺣﻔـﻆ ﺗﺴـﺎوي اﻗـﺎﻧﻴﻢ ﺛﻼﺛـﻪ در‬

‫‪ .1‬ﻗﻴﺎس ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﺮادﻟﻲ ‪ Bradley‬در ﺧﺼﻮص ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻮدن ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻴﺴﻮر از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻘﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻗﻴﺎس ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ اﺳﭙﻴﻨﻮزا‪.‬‬

‫ﺟﺎن اﺳﻜﺎت □ ‪315‬‬

‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﺳﺘﻘﻼل ﻓﻜﺮ وي از اﻳﻦ ﺑﺪﻋﺘﻬﺎ ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ ،‬و در ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻧـﻮ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ او ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﺎن آﺑﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ رواج داﺷﺖ در اﻳﺮﻟﻨﺪ ﻧﻴﺰ راﻳﺞ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺷـﺎﻳﺪ اﮔـﺮ ﻣـﺎ درﺑـﺎرة‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻳﺮﻟﻨﺪ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎ ﻧﻬﻢ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺘﻴﻢ وﺟﻮد او در ﻧﻈﺮﻣﺎن اﻳﻦ ﻗﺪر ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻧﻤﻲﻧﻤـﻮد‪ .‬از‬ ‫ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﺜﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻼف ﻣﺬﻫﺐ در ﻧﻈﺮﻳﺎت او ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺄﺛﻴﺮ »رﺳـﺎﻟﺔ ﻣﻨﺴـﻮب ﺑـﻪ دﻳﻮﻧﻴﺴـﻴﻮس«‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ راﺑﻄﺔ ﻓﺮﺿﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اش ﺑﺎ ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه او را ﺻـﺤﻴﺢ اﻻﻋﺘﻘـﺎد ﻣـﻲﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺳﻔﺮ ﭘﻴـﺪاﻳﺶ« از‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺧﻠﻘﺖ ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻼف ﻣﺬﻫﺐ اﺳﺖ و از اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺷﺮح » ‪‬‬ ‫ﺑﺎب ﺗﻤﺜﻴﻞ و اﺳﺘﻌﺎره اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻬﺸﺖ و ﻫﺒﻮط آدم را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ از ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺟـﺎن ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ وﺣﺪت وﺟﻮدﻳﺎن در ﻣﻮرد ﮔﻨﺎه دﭼﺎر اﺷﻜﺎل ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آدﻣﻲ در ازل ﺑﻲ ﮔﻨﺎه ﺑﻮد و از ﺗﻤﺎﻳﺰ‬ ‫ﺟﻨﺴﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺒﺮاﺑﻮد‪ ،‬و اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻼم اﺳﺖ ﻛﻪ »او ﻣﺮد و زن را آﻓﺮﻳﺪ‪ «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﺟﺎن در ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬ ‫ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه ﺑﻮد ﻛﻪ آدﻣﻲ ﺑﻪ دو ﺟﻨﺲ ﻧﺮ و ﻣﺎده ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﺷـﺪ‪ ،‬و زن ﺗﺠﺴـﻢ ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﺷـﻬﻮاﻧﻲ و ﺳـﺎﻗﻂ اﻧﺴـﺎن اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺟﻨﺴﻲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ از ﻣﻴﺎن ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ و ﻣـﺎ داراي ﺟﺴـﻤﻲ ﻛـﺎﻣﻼً روﺣـﺎﻧﻲ ﺧـﻮاﻫﻴﻢ ﺷـﺪ‪ 1.‬ﮔﻨـﺎه ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﮔﻤﺮاﻫﻲ اراده‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي را ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﻧﻴﻚ ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ و ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺠﺎزات ﮔﻨﺎه ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺳـﺖ و آن ﻋﺒـﺎرت‬ ‫اﺳﺖ از ﻛﺸﻒ ﺧﺒﺎﺛﺖ اﻣﻴﺎل ﮔﻨﺎﻫﻜﺎراﻧﻪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺠﺎزات اﺑﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺟﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اورﻳﮕﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺘـﻲ ﺷـﻴﺎﻃﻴﻦ‬ ‫ﻫﻢ در ﻓﺮﺟﺎم ﻛﺎر ‪ -‬ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭘﺲ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ‪ -‬رﺳﺘﮕﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺟﺎن از »رﺳﺎﻟﺔ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ دﻳﻮﻧﻴﺴﻴﻮس« در ﺗﻔﻜﺮ ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻈﻴﻤﻲ داﺷﺖ‪ ،‬و ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ ﻛﺘـﺎب‬ ‫اﺻﻠﻲ او‪» ،‬در ﺑﺎب ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﺗﺄﺛﻴﺮش ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪك ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻟﺤـﺎد و ﺑـﺪﻋﺖ ﻣﺤﻜـﻮم ﺷـﺪ و‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1225‬ﭘﺎپ ﻫﻮﻧﻮرﻳﻮس ﺳﻮم ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﻫﻤﺔ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﻳﺶ را ﺑﺴﻮزاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﺧـﻮب‬ ‫اﺟﺮا ﻧﺸﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻗﻴﺎس ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ‪.‬‬

‫‪ □ 316‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
9 82‬‬

‫اح ‪4  6‬ن ﯾزد
‪9‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬اروﭘﺎ در ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻌﻲ ﻧﺎﻳﻞ آﻣـﺪ ﻛـﻪ ﻧﺘـﺎﻳﺞ آن ﺑﻌـﺪاً از‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻧﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت دورة ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ﻧﻮﻋﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ آن ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺴـﺘﺤﻜﻢ و ﭘـﺎ ﺑـﺮ ﺟـﺎ از‬ ‫آب در ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺪاوم و ﭼﻨﺪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺎ اﺻﻼح رﻫﺒﺎﻧﻴﺖ آﻏﺎز ﺷـﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ و ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﺮد‪ ،‬و در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ .‬اﻋﺮاب ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻧﻮرﻣﻨﻬـﺎ‬ ‫از ﺳﻴﺴﻴﻠﻲ راﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎرﻫﺎ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺢ درآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﺖ و ﺗـﺎز ﻧﻤـﻲﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ ،‬و ﻓـﺘﺢ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻮرﻣﻨﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر دﻳﮕﺮ دﺳﺘﺨﻮش ﻳﻮرﺷﻬﺎي اﻗـﻮام اﺳـﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎوي ﻧﺸـﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻨﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﻛﻪ ﺟﺰ در ﻧﻘﺎﻃﻲ ﻛﻪ ﻧﻔﻮذ ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮد ﺻﻮرت ﺑﺮﺑﺮي داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺳـﻄﺢ و ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬ ‫در ﻣﻴﺎن روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺳﺨﺖ ﺑﺎﻻ رﻓﺖ‪ ،‬و در ﻣﻴﺎن اﺷﺮاف ﻏﻴﺮ روﺣﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺮﻗﻲ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ در ﻣﺮاﺣﻞ اول ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼﺣﻲ در اذﻫﺎن ﻣﺼﻠﺤﻴﻦ ﻓﻘﻂ اﻧﮕﻴﺰه ﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻮد‪ .‬روﺣﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﭼﻪ رﺳـﻤﻲ‬ ‫و ﭼﻪ ﻋﺎدي‪ ،‬ﺑﻪ راﻫﻬﺎي ﺑﺪ اﻓﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺮدان ﺟﺪي و ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪﻣﻲ ﺑﺮ آن ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن را وا دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮاﻓـﻖ‬ ‫اﺻﻮل دﻳﺎﻧﺖ ﺧﻮﻳﺶ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﭘﺲ اﻳﻦ اﻧﮕﻴﺰة اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺤﺾ اﻧﮕﻴﺰة دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﻮر ﻧﺎﻫﺸﻴﺎر ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﺮد وﻟﻲ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ آﺷﻜﺎر ﺷﺪ؛ و اﻳﻦ اﻧﮕﻴﺰه ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺳـﺎﺋﻘﺔ ﻛﺎﻣـﻞ ﺳـﺎﺧﺘﻦ اﻧﻔﻜـﺎك اﻣـﻮر‬ ‫روﺣﺎﻧﻲ از دﻳﻮاﻧﻲ و اﻓﺰودن ﺑﺮ ﻗﺪرت ﮔﺮوه اول‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح ﻃﻠﺒﻲ در ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻓﻮراً ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻌﺎرض ﺷﺪﻳﺪي ﻣﻴﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮر و ﭘﺎپ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻛﺸﻴﺸﺎن در ﻣﺼﺮ و ﺑﺎﺑﻞ و اﻳﺮان ﻓﺮﻗـﺔ ﺟﺪاﮔﺎﻧـﺔ ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪي ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻳﻮﻧﺎن و روم ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﺻـﺪر ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﻣﻴـﺎن روﺣﺎﻧﻴـﺎن و‬ ‫دﻳﻮاﻧﻴﺎن رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ .‬در »ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ« ﻛﻠﻤﺔ »اﺳﻘﻒ« ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ دارد ﻏﻴﺮ از آﻧﭽﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﺎ از آن در ﻣﻲﻳـﺎﺑﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﻔﻜﻴﻚ روﺣﺎﻧﻴﺎن از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدم داراي دو ﺟﻨﺒﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ و دﻳﮕﺮي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬و ﺟﻨﺒـﺔ ﺳﻴﺎﺳـﻲ آن واﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﺑﻮد‪ .‬روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻣﻮرد ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ داراي ﻗﻮاي ﻣﻌﺠﺰ آﺳﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ ‪ -‬ﻣﮕـﺮ در ﻣـﻮرد ﻏﺴـﻞ‬ ‫ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻛﻪ اﺟﺮاي آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺮدم ﻏﻴﺮ روﺣﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺑـﻲ ﻛﻤـﻚ روﺣﺎﻧﻴـﺎن ازدواج و ﺑﺨﺸـﻮدﮔﻲ ﮔﻨﺎﻫـﺎن و‬ ‫ﺗﻘﺪﻳﺲ و ﺗﺪﻫﻴﻦ ﻗﺒﻞ از ﻣﺮگ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ .‬در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺣﺘﻲ ﻣﻬﻤﺘﺮ از اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﺧﻮردن ﻧـﺎن و ﺷـﺮاب ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺠﺰة »ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺟﻮﻫﺮ ﻳﺎ اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ« در ﻋﺸﺎي رﺑ‪‬ﺎﻧﻲ ﻓﻘﻂ از ﻋﻬﺪة ﻛﺸﻴﺶ ﺑﺮ ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ در ﻗﺮن ﻳـﺎزدﻫﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 1079‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ ﻳﺎ »ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺟﻮﻫﺮ« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻜﻲ از اﺻﻮل دﻳﻦ در آﻣﺪ‪ ،‬ﮔـﻮ اﻳﻨﻜـﻪ از دﻳـﺮ ﺑـﺎز‬ ‫ﻣﻮرد اﻋﺘﻘﺎد ﻋﻤﻮم ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻗﻮاي ﻣﻌﺠﺰ آﺳﺎﻳﻲ ﻛﻪ داﺷﺘﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻼن ﺷﺨﺺ ﻋﻤﺮ ﺑﺎﻗﻲ را در ﺑﻬﺸﺖ‬ ‫ﺑﮕﺬراﻧﺪ ﻳﺎ در دوزخ‪ .‬اﮔﺮ آن ﺷﺨﺺ در ﺣﺎل ﻛﻔﺮ ﻣﻲ ﻣﺮد ﺑﻪ دوزخ ﻣـﻲ رﻓـﺖ‪ ،‬و اﮔـﺮ ﭘـﻴﺶ از ﻣـﺮگ او ﻛﺸـﻴﺶ ﻛﻠﻴـﺔ‬ ‫ﻣﺮاﺳﻢ ﻻزم را ﺑﺮاﻳﺶ اﺟﺮا ﻣﻲﻛﺮد در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً اﻋﺘﺮاف و ﺗﻮﺑﻪ ﻣﻲﻛﺮد ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺼﻴﺒﺶ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬

‫اﺻﻼح ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ □ ‪317‬‬

‫اﻣﺎ ﭘﻴﺶ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﺪﺗﻲ ‪ -‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﻣﺪت ﺑﺴﻴﺎر درازي ‪ -‬ﻋـﺬاب ﻋـﺎﻟﻢ ﺑـﺮزخ را ﺗﺤﻤـﻞ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺸﻴﺸﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﺪت را ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﭼﻨﺪ دﻋﺎ ﻛﻮﺗﺎه ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ازاي ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﻴﺐ ﺧﺎﻃﺮ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم‪ ،‬از ﻋﺎﻣﻲ و روﺣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ و اﻳﻦ اﻣـﺮ ﻳـﻚ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺧﺸـﻚ و‬ ‫ﺧﺎﻟﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ اﻋﺘﺒﺎر رﺳﻤﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻮاي اﻋﺠﺎز آﻣﻴﺰ ﺑﺎرﻫﺎ ﻛﺸﻴﺸﺎن را در ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺣﻜـﺎم ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪي ﻛـﻪ‬ ‫در رأس ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﺎ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﻲ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ ﭼﻴﺮه ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻗﻮا از دو ﺟﻬﺖ ﻣﺤﺪود ﺑﻮد‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻃﻐﻴﺎن ﺑـﻲ ﺑﺎﻛﺎﻧـﺔ‬ ‫ﺣﻜﺎم ﻛﻪ از ﻓﺮط ﺧﺸﻢ ﻋﻨﺎن ﻣﻲﮔﺴﻴﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﻧﻔﺎﻗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺧﻮد روﺣﺎﻧﻴﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺷﻬﺮ رم ﺗـﺎ‬ ‫زﻣﺎن ﮔﺮﮔﻮري ﺳﻮن ﻛﻤﺘﺮ ﺣﺮﻣﺘﻲ ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ ﭘﺎپ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻛﻴﻦ و ﺳﺘﻴﺰ ﺟﻨﺠﺎﻟﻬﺎي ﻓﺮﻗﻪ اي ﺑﺮ آﻧﺎن ﭼﻴـﺮه‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ ﭘﺎپ را ﻣﻲرﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺪاﻧﻲ ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻫﺮ ﻣﻲﺧﻮراﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ ﺑﺎ او ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ آﻧـﺎن‬ ‫ﺟﻮر درﻣﻲآﻣﺪ؟ ﻣﻘﺪاري از راز اﻳﻦ اﻣﺮ اﻟﺒﺘﻪ در ﻋﺪم ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻘﺪاري ﻫﻢ از اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺮگ از ﻫﻤﺔ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻛﻨﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻪ در رم ﻛﻤﺘـﺮ از ﺟﺎﻫـﺎي دﻳﮕـﺮ ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﺳﻘﻔﻬﺎي ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد را ﻣﻄﻴﻊ و ﻣﻨﻘﺎد ارادة ﺧﻮد ﺳﺎزﻧﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ آن‬ ‫ﻗﺪر ﺟﺎدوي روﺣﺎﻧﻲ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در روز ﺣﺸﺮ ﺧـﻮد را از ﻟﻌﻨـﺖ و ﻋـﺬاب اﺑـﺪي ﻧﺠـﺎت ﺑﺨﺸـﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻧﺼﺒﺎط ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ و وﺟﻮد ﻳﻚ دوﻟﺖ ﻣﺘﺤﺪ روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﻗﺪرت روﺣﺎﻧﻴﺎن اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ داﺷـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﺻـﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰء و ﻓﺮع اﺻﻼح اﺧﻼﻗﻲ روﺣﺎﻧﻴﺎن در ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻗـﺪرت روﺣﺎﻧﻴـﺎن ﻓﻘـﻂ در ﺻـﻮرﺗﻲ ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﺔ روﺣﺎﻧﻲ ﻓﺪاﻛﺎري ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻨﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ ﻣﻔﺎﺳﺪي ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺼﻠﺤﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﺔ روﺣﺎﻧﻲ ﺑـﺮ ﺿـﺪ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺮد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ رﺳﻢ ﻓﺮوش ﺣﻘﻮق و ﻣﺰاﻳﺎي روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﻮد و ﻋﺎدت ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﺘﻌﻪ‪ .‬درﺑﺎرة ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻣﻔﺎﺳﺪ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫اﻧﺪﻛﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺻﺪﻗﺎت و ﺧﻴﺮات ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از اﺳـﻘﻔﻬﺎ اﻣـﻼك وﺳـﻴﻊ داﺷـﺘﻨﺪ و ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺣﻮزه ﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﻧﻴﺰ ﻋﻤﻮﻣﺎً از آﻧﭽﻪ در آن زﻣﺎن زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺮﻓﻬﻲ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲ آﻣﺪ ﺑﺮﺧـﻮردار ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺣـﻖ‬ ‫ﻧﺼﺐ اﺳﻘﻒ ﻋﻤﻼً در دﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺠﺒﺎي ﻣﺤﻠـﻲ ﻣـﻲ اﻓﺘـﺎد‪ .‬ﻓـﺮوش ﻣﻘـﺎم اﺳـﻘﻔﻲ ﻧـﺰد‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﻣﺮي ﻋﺎدي ﺑﻮد‪ ،‬و در واﻗﻊ ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻤﺪة درآﻣﺪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﺳﻘﻒ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺔ ﺧﻮد آن‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت روﺣﺎﻧﻲ را ﻛﻪ در ﺣﻴﻄﺔ اﺧﺘﻴﺎرش ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ و آن ﻣﻲﻓﺮوﺧﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﻫـﻢ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﮔﺮﺑـﺮت ‪Gerbert‬‬ ‫)ﺳﻴﻠﻮﺳﺘﺮ دوم( از ﻗﻮل اﺳﻘﻔﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬زر را ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﻢ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ را ﻛﺸﻴﺸﻲ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﻢ و زر ﻣﻲ ﮔﻴـﺮم‪،‬‬ ‫ﻳﻜﻲ را اﺳﻘﻔﻲ ﻣﻲ دﻫﻢ و ﺗﻮدهاي از ﺳﻴﻢ ﻣﻲﺳﺘﺎﻧﻢ‪ .‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ‪ ،‬آن زري را ﻛﻪ روزي دادم و اﻛﻨﻮن ﺑﻲ ﻛﻢ و ﻛﺎﺳﺖ ﺑـﺎز در‬ ‫ﻛﻴﺴﺔ ﺧﻮد دارم‪ 1«.‬ﭘﻄﺮس داﻣﻴﺎن ‪ Peter Damian‬در ﺳﺎل ‪ 1059‬در ﻣﻴﻼن درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺷﻬﺮ‪ ،‬از اﺳﻘﻒ‬ ‫اﻋﻈﻢ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻓﺮوش ﻣﻘﺎﻣﺎت روﺣﺎﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻊ و ﺣﺎل اﺑﺪاً اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﺮوش ﻣﻘﺎﻣﺎت روﺣﺎﻧﻴﺖ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻨﺎه داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﻨﺎه ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻴﺐ آن ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﺘﻴﺎزات روﺣـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻓﻀﻞ و ﻟﻴﺎﻗﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺛﺮوت اﺷﺨﺎص ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد؛ ﻧﻔﻮذ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻏﻴﺮ روﺣﺎﻧﻲ را در ﺗﻌﻴﻴﻦ اﺳـﻘﻔﻬﺎ‬ ‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺎﻋﺚ اﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﻮدﻳﺖ اﺳﻘﻔﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻜﺎم دﻧﻴﻮي ﻣﻲﺷﺪ؛ و ﻧﺘﻴﺠﺘﺎً ﻣﻘﺎم اﺳـﻘﻔﻲ را ﺟﺰﺋـﻲ از ﻧﻈـﺎم‬ ‫ﻓﺌﻮداﻟﻲ ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ اﻣﺘﻴﺎزي را ﻣﻲ ﺧﺮد ﻻﺟﺮم ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳـﺖ ﻫـﺮ‬ ‫ﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﺎز ﻳﺎﺑﺪ؛ و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ دﻻﻳﻞ در ﺗﻼش ﺟﺎﻣﻌﺔ روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻗﺪرت‪ ،‬ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﺎ ﻓـﺮوش ﻣﻘﺎﻣـﺎت‬ ‫روﺣﺎﻧﻲ رﻛﻦ ﻻزﻣﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد‪.‬‬

‫‪1. Cambridge Medieval History, V, chap. 10.‬‬

‫‪ □ 318‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺗﺠﺮد روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻤﻮل ﻧﻈﺎﻳﺮ اﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺼـﻠﺤﻴﻦ ﻗـﺮن ﻳـﺎزدﻫﻢ ﻏﺎﻟﺒـﺎً از »ﻧﮕﻬـﺪاري ﻣﺘﻌـﻪ« ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺑﻮد از »ازدواج« ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬راﻫﺒﺎن اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻋﻔﺎف ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮرﻧﺪ از‬ ‫ازدواج ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ازدواج ﻛﺸﻴﺸﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺮدم ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻣﻨـﻊ ﺻـﺮﻳﺤﻲ وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺣﻮزه ﺣﻖ ازدواج دارﻧﺪ‪ .‬در ﻏﺮب ﻧﻴﺰ در ﻗﺮن ﻳـﺎزدﻫﻢ ﻏﺎﻟـﺐ ﻛﺸﻴﺸـﺎن ﺣـﻮزه‬ ‫داراي ﻋﻴﺎل ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺳﻘﻔﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺔ ﺧﻮد ﺑﺮ ﮔﻔﺘﺔ ﭘﻮﻟﺲ ﻗﺪﻳﺲ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ »ﭘﺲ اﺳﻘﻒ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻲ ﻣﻼﻣـﺖ و‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﻳﻚ زن‪ ...‬ﺑﺎﺷﺪ‪ 1«.‬در ﻣﻮرد ﺗﺠﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮوش ﻣﻘﺎم روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺧﻼﻗﻲ آﺷﻜﺎري در ﻣﻴﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﺻﺮار و‬ ‫اﺑﺮام در ﺗﺠﺮد روﺣﺎﻧﻴﺎن داراي اﻧﮕﻴﺰه ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰه ﻫﺎي ﻣﺒﺎرزه ﺑـﺮ ﺿـﺪ ﻓـﺮوش ﻣﻘـﺎم ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫‪2‬‬ ‫داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺸﻴﺸﺎن ﭼﻮن ازدواج ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻃﺒﻌﺎً ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﻮال ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﺑﻪ ﭘﺴﺮان ﺧﻮد اﻧﺘﻘﺎل دﻫﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭘﺴﺮاﻧﺸﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺎﻣﺔ روﺣﺎﻧﻴﺖ در ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻗﺎﻧﻮﻧﺎً ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﺪﻣﻬﺎي اﺻﻼح ﻃﻠﺒـﺎن ﻋﺒـﺎرت‬ ‫ﺑﻮد از ﻣﻨﻊ ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻣﻘﺎم روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﭘﺴﺮان ﻛﺸﻴﺸﺎن‪ 3.‬اﻣﺎ در ﻫﺮج و ﻣﺮج آن روزﮔﺎران ﺑﺎز ﻫﻢ اﻳﻦ ﺧﻄـﺮ وﺟـﻮد داﺷـﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﭘﺴﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻳﻚ ﻛﻼه ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺮاي ﻛﺎر ﺑﺪوزﻧـﺪ و ﻗﺴـﻤﺘﻲ از اراﺿـﻲ ﻛﻠﻴﺴـﺎ را از اﺧﺘﻴـﺎر‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺧﺎرج ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈﺔ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ در ﻛﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺸﻴﺶ ﻣﺜﻞ ﻫﻤﺴـﺎﻳﺔ ﺧـﻮد داراي‬ ‫ﻋﻴﺎل و اوﻻد ﻣﻲ ﺑﻮد ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﭼﻨﺪان ﻓﺮﻗﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺣﺪاﻗﻞ از ﻗﺮن ﭘـﻨﺠﻢ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ‬ ‫ﺗﺠﺮد ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻓﺮاوان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و اﮔﺮ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﺪرﺗﺸـﺎن واﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﺪاﻧﻬﺎ ﺑـﻮد‬ ‫ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺣﺮﻣﺘﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ ﻣﺼﻠﺤﺖ دﻳﺪﺷﺎن آن ﺑﻮد ﻛﻪ زن ﻧﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺧﻮد را ﻇﺎﻫﺮاً از ﻣﺮدم ﺟـﺪا ﺳـﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﺼﻠﺤﻴﻦ ﻫﻢ ﺑﻲ ﺷﻚ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدن ﻛﻪ ﻧﻜﺎح ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻓﻲاﻟﻮاﻗﻊ ﮔﻨﺎه ﻧﻴﺴﺖ از ﺗﺠﺮد ﻧﺎزﻟﺘﺮ و اﻗﺪام ﺑـﻪ آن ﻫﻤﺎﻧـﺎ‬ ‫ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻮﻟﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »ﻟﻜﻦ اﮔﺮ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻧﺪارﻧﺪ ﻧﻜﺎح ﺑﻜﻨﻨـﺪ‪ 4«.‬اﻣـﺎ ﻣـﺮد ﻣﻘـﺪس‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ »ﭘﺮﻫﻴﺰ« ﻗﺎدر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺠﺮد روﺣﺎﻧﻴﺎن در ﻧﻔﻮذ و ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ اﺧﻼﻗﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ داراي اﻫﻤﻴـﺖ اﺳﺎﺳـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻛﻠﻲ اﻛﻨﻮن ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ واﻗﻌﻲ ﻧﻬﻀﺖ اﺧﻼﻗﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﺑﻘﺔ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺻﻮﻣﻌﺔ ﻛﻠﻮﻧﻲ ‪ Cluny‬ﺑﻪ دﺳﺖ وﻳﻠﻴﺎم ﻣﺘـﺪﻳﻦ‪ ،‬دوك اﻛـﻮﻳﺘﻦ ‪ Aquitaine‬در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 910‬ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﻮﻣﻌﻪ از اﺑﺘﺪا از ﻫﺮ ﻧﻔﻮذ ﺧﺎرﺟﻲ ﺟﺰ ﻧﻔﻮذ ﭘـﺎپ آزاد ﺑـﻮد‪ ،‬و از اﻳـﻦ ﮔﺬﺷـﺘﻪ رﺋـﻴﺲ آن ﺑـﺮ ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫ﺻﻮاﻣﻌﻲ ﻛﻪ از آن ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻈﺎرت داﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺻﻮاﻣﻊ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﻓﺎﻗﺪ اﻧﻀﺒﺎط ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻛﻠـﻮﻧﻲ در‬ ‫ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از اﻓﺮاط در رﻳﺎﺿﺖ ﭘﺮﻫﻴﺰ داﺷﺖ دﻗﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﺪود ﺣﻴﺎ و آداب را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬دوﻣﻴﻦ رﺋﻴﺲ اﻳـﻦ‬ ‫دﻳﺮ‪ ،‬اودو ‪ ،Odo‬ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺗﺼﺪي ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺻﻮﻣﻌﺔ روﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﻬﺪة وي ﻣﺤﻮل ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑـﺎ او‬ ‫ﻳﺎر ﻧﺒﻮد‪» .‬ﻓﺎرﻓﺎ ‪ Farfa‬ﻛﻪ ﻣﻴﺎن دو رﺋﻴﺲ دﻳﺮي ﻛﻪ ﺳﻠﻒ ﺧﻮد را ﻛﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻣـﻮرد ﻧـﺰاع ﺑـﻮد‪ ،‬از ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻦ رﻫﺒﺎﻧـﺎن‬ ‫ﻛﻠﻮﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اودو اﻣﺘﻨﺎع ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻪ ﻛﻤﻚ زﻫﺮ ﺧـﻮد را از زﺣﻤـﺖ رﺋﻴﺴـﻲ ﻛـﻪ اﻟﺒﺮﻳـﻚ ‪ Alberic‬ﺟﺒـﺮاً ﺑـﺮ آن‬ ‫ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺧﻼص ﻛﺮد‪) 5«.‬اﻟﺒﺮﻳﻚ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي رم ﺑﻮد ﻛﻪ اودو را دﻋﻮت ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪ (.‬در ﻗـﺮن دوازدﻫـﻢ ﺣـﺪ‪‬ت و‬

‫‪» .1‬رﺳﺎﻟﺔ اول ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل ﺑﻪ ﺗﻴﻤﺎﺋﻮس« ‪.2 : 3‬‬ ‫‪2. Henry C. Lea, The Hitory of Sacerdotal Celibacy.‬‬ ‫‪ .3‬در ‪ 1046‬ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺻﺎدر ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺴﺮان ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن ﻏﻴﺮ روﺣﺎﻧﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ اﺳﻘﻒ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺣﻜـﻢ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺣـﻖ ﻧﺪارﻧـﺪ‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت روﺣﺎﻧﻲ را اﺷﻐﺎل ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪» .4‬رﺳﺎﻟﺔ اول ﭘﻮﻟﺲ ﺑﻪ ﻗﺮﻧﺘﻴﺎن« ‪.9 : 7‬‬ ‫‪5. Cambridge Medieval History, V, 662.‬‬

‫اﺻﻼح ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ □ ‪319‬‬

‫ﺣﺮارت ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح ﻃﻠﺒﻲ ﻓﺮو ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﻧﺎر ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري زﻳﺒﺎي ﺻﻮاﻣﻊ اﻋﺘﺮاض داﺷﺖ‪ .‬او ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻛﺜﺮ ﻣﺮدان‬ ‫ﺟﺪي آن زﻣﺎن ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻋﺎﻟﻲ روﺣﺎﻧﻲ را ﻧﺸﺎن ﻏﺮور ﻣﻌﺼﻴﺖ آﻣﻴﺰ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫در ﻃﻮل ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ رﻫﺒﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ از ﻃﺮف ﻣﺼﻠﺤﻴﻦ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ‪ .‬رﻣﻮاﻟـﺪ ‪ Romuald‬ﻛـﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﻨﺰوي رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺶ ﺑﻮد ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻛﺎﻣﺎﻟﺪوﻟﻲ ‪ Camaldolese‬را در ﺳﺎل ‪ 1012‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﻄﺮس داﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪ زودي درﺑﺎره اش ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔـﺖ‪ ،‬از ﭘﻴـﺮوان او ﺑـﻮد‪ .‬ﺳﻠﺴـﻠﺔ ﻛـﺎرﺗﻮزي ‪ ،Carthusian‬ﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺰ از ﺟـﺪﻳﺖ و‬ ‫ﺳﺨﺖﮔﻴﺮﻳﺸﺎن ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬در ‪ 1084‬ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﺑﺮوﻧـﻮ ﻛﻠﻨـﻲ ‪ Bruno of Cologne‬ﺗﺄﺳـﻴﺲ ﺷـﺪ‪ .‬در ‪ 1098‬ﺳﻠﺴـﻠﺔ‬ ‫ﺳﻴﺴﺘﺮﺳﻲ ‪ Cistercian‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ و در ‪ 1113‬ﺑﺮﻧﺎر ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻪ آن ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻨـﺪﻳﻜﺘﻲ را ﺑـﻪ دﻗـﺖ‬ ‫اﺟﺮا ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﻨﺠﺮه ﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ داراي ﺷﻴﺸﻪ ﻫﺎي رﻧﮕﻴﻦ ﺑﻮد ﻣﻤﻨﻮع ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻛﺎرﻫﺎي ﺟﺴﻤﻲ »ﺑﺮادران ﻋﺎﻣﻲ« را‬ ‫اﺳﺘﺨﺪام ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮادران ﺳﻮﮔﻨﺪ رﻫﺒﺎﻧﻴﺖ ﻣﻲ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﻖ آﻣﻮﺧﺘﻦ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﻴﺸـﺘﺮ در‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻛﺎرﻫﺎي دﻳﮕﺮ از ﻗﺒﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﻴﺰ از آﻧﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷـﺪ‪ .‬ﺻـﻮﻣﻌﺔ‬ ‫ﻓﻮﻧﺘﻴﻦ ‪ Fountains Abbey‬واﻗﻊ در ﻳﻮرﻛﺸﻴﺮ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮔﺮوه ﺳﻴﺴﺘﺮﺳـﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺧـﻮد ﻧﻤﻮﻧـﺔ ﺟـﺎﻟﺒﻲ اﺳـﺖ از ﻛـﺎر‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ را ﺗﻠﺒﻴﺲ اﺑﻠﻴﺲ ﺷﻘﻲ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﻗﻀﻴﺔ ﻓﺎرﻓﺎ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ اﺻﻼح ﺻﻮاﻣﻊ را داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ داراي ﺟـﺮأت و ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﻓـﺮاوان‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎن ﻫﺮ ﺟﺎ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻣﻮرد ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ دوﻟﺖ ﻗﺮار ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻤـﻴﻦ ﻣـﺮدان و ﭘﻴﺮواﻧﺸـﺎن‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﺻﻼح دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ را در وﻫﻠﺔ اول و ﺳﭙﺲ اﺻﻼح ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﺻﻼح دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ در اﺑﺘﺪاي اﻣﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آﺧﺮﻳﻦ ﭘﺎﭘﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﻮد را از ﻃﺮﻳـﻖ‬ ‫وراﺛﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﭘﺎپ ﺑﻨﺪﻳﻜﺖ ﻧﻬﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ در ‪ 1032‬اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و ﮔﻮﻳﺎ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻴﺶ از دوازده ﺳﺎل ﻧﺪاﺷـﺖ‪.‬‬ ‫وي ﭘﺴﺮ اﻟﺒﺮﻳﻚ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻧﻴﺰ در ﺣﺪﻳﺚ اودو ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮده اﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺎپ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺳﺎﻟﺶ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺷـﺪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﮔﺮاﻳﻴﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺣﺘﻲ ﻣﺮدم رم از او در ﺷﮕﻔﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﺎر ﻓﺴﺎدش ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﺸـﻴﺪ ﻛـﻪ ﺗﺼـﻤﻴﻢ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ از ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ زن ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﻣﻘـﺎم ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﭘـﺪر ﺗﻌﻤﻴـﺪﻳﺶ ﻓﺮوﺧـﺖ و آن ﺷـﺨﺺ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري ﺷﺸﻢ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﭘﺎﭘﻲ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ را از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻌﺎﻣﻠـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورده ﺑـﻮد‪ ،‬ﺧـﻮد از‬ ‫اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎن ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻫﻴﻠﺪ ﺑﺮاﻧﺪ )ﮔﺮﮔﻮري ﻫﻔﺘﻢ( دوﺳﺘﻲ داﺷﺖ؛ اﻣﺎ از ﻃﺮز رﺳﻴﺪﻧﺶ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ رﺳـﻮاﺗﺮ از آن ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮔﺮدد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺟﻮان ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻫﻨﺮي ﺳﻮم )‪ (1039 - 56‬اﺻـﻼح ﻃﻠـﺐ ﺑﺴـﻴﺎر ﻣـﺆﻣﻨﻲ ﺑـﻮد و از ﻓـﺮوش‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻓﻘﺪان ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻬﻤﻲ از درآﻣﺪش ﺑﻮد دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﻟﻴﻜﻦ ﺣﻖ ﻧﺼﺐ اﺳﻘﻔﻬﺎ را ﺑـﺮاي‬ ‫ﺧﻮد ﻧﮕﻬﺪاﺷﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1046‬در ﺑﻴﺴﺖ و دو ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ آﻣﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﻣﻘﺎم ﺑﺎ ﮔﺮﮔﻮري ﺷﺸـﻢ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻨﺮي ﺳﻮم در ﻣﺪت ﻓﺮواﻧﺮواﻳﻲاش اﺧﺘﻴﺎر ﻋﺰل و ﻧﺼﺐ ﭘﺎﭘﻬﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﮕـﺎه داﺷـﺖ وﻟـﻲ از اﻳـﻦ اﺧﺘﻴـﺎر ﺑـﺮاي‬ ‫اﺻــﻼح ﻛﻠﻴﺴــﺎ ﻋﺎﻗﻼﻧــﻪ اﺳــﺘﻔﺎده ﻛــﺮد‪ .‬ﭘــﺲ از ﺧــﻼص ﺷــﺪن از ﮔﺮﮔــﻮري ﺷﺸــﻢ‪ ،‬وي ﻳــﻚ اﺳــﻘﻒ آﻟﻤــﺎﻧﻲ ﺑــﻪ ﻧــﺎم‬ ‫ﺳﻮﻳﺠﺮﺑﺎﻣﺒﺮﮔﻲ ‪ Suidger of Bamberg‬را ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺮدم رم از ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﭘﺎپ ‪ -‬ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﻫﻤﻴﺸـﻪ آن را ﺳـﻮء‬ ‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ‪ -‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎپ ﺟﺪﻳﺪ در ﺳﺎل ﺑﻌﺪ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﭘـﺎپ در‬ ‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﻴﺰ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ -‬ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ زﻫﺮ ‪ -‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻫﻨﺮي ﺳﻮم ﻳﻜـﻲ از ﺧﻮﻳﺸـﺎن ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﺑﺮوﻧﻮي ﺗﻮﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻟﺌﻮي ﻧﻬﻢ )‪ (1049 -54‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻳﻚ اﺻﻼح ﻃﻠـﺐ ﺟـﺪي ﺑـﻮد و‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري رﻓﺖ و ﺷﻮراﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‪ .‬وي ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ن‪.‬رﻣﻨﻬﺎ در ﺟﻨﻮب اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻣﺒﺎرزه ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫در اﻳﻦ ﻛﺎر ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﻴﻠﺪ ﺑﺮاﻧﺪ دوﺳﺖ او ﻳﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﺷﺎﮔﺮد او ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻟﻮﻳﻲ ﻧﻬﻢ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﻳـﻚ‬ ‫ﭘﺎپ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔﺒﻬﺎرد آﻳﺨﺸﺘﺎﺗﻲ ‪ Geghard of Eichstadt‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان وﻳﻜﺘـﻮر دوم در ‪ 1055‬ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﺴﻨﺪ ﭘﺎﭘﻲ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺳﺎل ﺑﻌﺪ درﮔﺬﺷﺖ و ﻳﻚ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از او ﭘﺎپ ﻧﻴﺰ ﺟﻬﺎن را ﺑﺪرود ﮔﻔﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺑـﻪ‬

‫‪ □ 320‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻌﺪ ﺟﻨﺒﺔ دوﺳﺘﺎﻧﺔ رواﺑﻂ اﻣﭙﺮاﺗﻮر و ﭘﺎپ رو ﺑﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﻧﻬﺎد‪ .‬ﭘﺎپ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻫﻨﺮي ﺳﻮم ﻧﻔﻮذ اﺧﻼﻗﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورده‬ ‫ﺑﻮد ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺘﻘﻼل از اﻣﭙﺮاﺗﻮر و ﺳﭙﺲ ﻣﺪﻋﻲ ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺮ وي ﺷﺪ؛ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﺪاﻟﻲ ﺑﺰرگ ﻛﻪ دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل‬ ‫ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ و ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮر و ﺗﻔﻮق ﭘﺎپ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬آﻏﺎز ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﻨﺮي ﺳـﻮم‬ ‫در اﺻﻼح دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﻣ‪Ĥ‬ﻻً از روي دوراﻧﺪﻳﺸﻲ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﻫﻨﺮي ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﭘﻨﭽﺎه ﺳﺎل ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛﺮد )‪ .(1056-1106‬وي در اﺑﺘﺪا ﺻﻐﻴﺮ ﺑﻮد و ﻣﺎدرش اﮔـﻨﺲ‬ ‫‪ Agnes‬ﻧﻴﺎﺑﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎن ﻧﻬﻢ ﻣـﺪت ﻳـﻚ ﺳـﺎل ﭘـﺎپ ﺑـﻮد‪ .‬ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ او ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬـﺎ ﭘـﺎﭘﻲ‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ اﻣﺎ ﻣﺮدم روم ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺣﻖ رأي ﺧﻮد ﻛﻪ ﻗﺒﻼً از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺎپ دﻳﮕﺮي را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗـﺮﻳﺲ‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﺎﻣﺰد آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻴﻜﻼي دوم ﺑﻪ ﻣﺴﻨﺪ ﭘﺎﭘﻲ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬دورة او‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ ﺳﺎل ﻧﺒﻮد‪،‬‬ ‫دورة ﻣﻬﻤﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬او ﺑﺎ ﻧﻮرﻣﻨﻬﺎ ﺻﻠﺢ ﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﺎري ﻛﺮد ﻛـﻪ اﺗﻜـﺎي دﺳـﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ ﺑـﻪ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ ﺷﺪ‪ .‬در زﻣﺎن او ﻃﺮز اﻧﺘﺨﺎب ﭘﺎﭘﻬﺎ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻣﻌـﻴﻦ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﺮ ﻃﺒـﻖ آن ﻓﺮﻣـﺎن ﻧﺨﺴـﺖ ﻣـﻲﺑﺎﻳﺴـﺖ اﺳﺴـﻘﻔﻬﺎي‬ ‫ﻛﺎردﻳﻨﺎل و ﺳﭙﺲ ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎ و ﭘﺲ از آﻧﻬﺎ ﺳﺎﻳﺮ روﺣﺎﻧﻴﺎن اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و آﻧﮕـﺎه از ﻣـﺮدم ﻧﻴـﺰ رأي ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ رأي ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت و ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺎزي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ آﻧﻜﻪ ﭘﺎپ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴـﺖ‬ ‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﺳﻘﻔﻬﺎي ﻛﺎردﻳﻨﺎل اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد‪ .‬اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ در ﺻﻮرت اﻣﻜﺎن در رم ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد؛ وﻟﻴﻜﻦ اﮔﺮ اوﺿﺎع‬ ‫و اﺣﻮال اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت را در رم ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻠﻲ رو ﺑﻪ رو ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺠﺎم دادن آن در رم ﺑﻪ ﺻـﻼح ﻧﻤـﻲﺑـﻮد‪ ،‬در ﺟـﺎي‬ ‫دﻳﮕﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻫﻴﭻ ﺳﻬﻤﻲ ﺑﺮاي اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻨﻈﻮر ﻧﮕﺸـﺘﻪ ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﻓﺮﻣـﺎن ﻛـﻪ ﭘـﺲ از ﻣـﺪﺗﻬﺎ‬ ‫ﻣﺒﺎرزه ﻗﺒﻮﻻﻧﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﺪم در راه آزاد ﺳﺎﺧﺘﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ از اﺳﺘﻴﻼي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻴﻜﻼي دوم ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آن در آﻳﻨﺪه ﻫﺮ ﻣﻘﺎم روﺣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺗﻔﻮﻳﺾ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﻣﻘﺎم ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻄﻒ ﺑـﻪ ﻣﺎﺳـﺒﻖ ﻧﻤـﻲﺷـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا در آن ﺻـﻮرت ﻣﻘـﺎم‬ ‫اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲداد‪.‬‬ ‫در دورة ﭘﺎﭘﻲ ﻧﻴﻜﻼي دوم ﺟﺪاﻟﻲ ﺗﻤﺎﺷﺎﻳﻲ در ﻣﻴﻼن در ﮔﺮﻓﺖ اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ ﻣـﺪﻋﻲ‬ ‫ﻣﻘﺪاري آزادي و اﺳﺘﻘﻼل از ﭘﺎپ ﺷﺪ‪ .‬او و روﺣﺎﻧﻴﺎن اﻃﺮاﻓﺶ ﺑﺎ اﺷﺮاف ﻫﻤﺪﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﺻـﻼح ﺑـﻪ ﺷـﺪت ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‬ ‫ﻣﻲ ورزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻛﺎﺳﺒﺎن و ﻃﺒﻘﺎت ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺆﻣﻦ و ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺗﻈﺎﻫﺮات اﻏﺘﺸﺎش‬ ‫آﻣﻴﺰي ﺑﻪ ﻫﻮاداري از ﺗﺠﺮد روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎﻧﺔ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﺑﻪ ﻧـﺎم »ﭘﺎﺗـﺎرﻳﻦ« ‪ Patarine‬ﺑـﺮ‬ ‫ﺿﺪ اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ و ﻫﻮاداراﻧﺶ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1059‬ﭘﺎپ ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح ﻃﻠﺒﻲ‪ ،‬روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻠﻨـﺪ ﻣﺮﺗﺒـﻪ‬ ‫ﭘﻄﺮس داﻣﻴﺎن ﻗﺪﻳﺲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻴﻼن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﭘﻄﺮس ﻗﺪﻳﺲ ﺻﺎﺣﺐ رﺳﺎﻟﻪاي ﺑﻮد ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ »در‬ ‫ﺑﺎب ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻘﺔ اﻟﻬﻲ« ‪ On Divine Ommipotence‬ﺣﺎﻛﻲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﻜﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻐـﺎﻳﺮ اﺻـﻞ‬ ‫اﻣﺘﻨﺎع اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﺎﻃﻞ و ﻛﺄن ﻟﻢ ﻳﻜـﻦ ﺳـﺎزد‪) .‬ﺗﻮﻣـﺎس ﻗـﺪﻳﺲ اﻳـﻦ رأي را ﻣـﺮدود‬ ‫داﻧﺴﺖ و از زﻣﺎن او ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺟﺰو آراي ﺧﻼف ﻣﺬﻫﺐ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ (.‬او ﺑـﺎ دﻳﺎﻟﻴﻜﺘﻴـﻚ )ﻳﻌﻨـﻲ اﺣﺘﺠـﺎج ﻧﻈـﺮي(‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﻮده و از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻛﻨﻴﺰ« اﻟﻬﻴﺎت ﻧﺎم ﺑﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼً دﻳﺪﻳﻢ ﭘﻄﺮس ﻗﺪﻳﺲ از ﭘﻴـﺮوان روﻣﻮاﻟـﺪ‬ ‫ﻣﻨﺰوي ﺑﻮد و ﺑﻪ دﺧﺎﻟﺖ در ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻲﻣﻴﻠﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺸﺎن ﻣﻲ داد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻘﺪس او ﺑﺮاي دﺳـﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ آن ﻗـﺪر‬ ‫ارزش داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺻﺮار زﻳﺎد از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎن اﻗـﺪام ﻛﻨـﺪ‪ ،‬و او ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﻲ ﭘـﺎپ را‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬در ‪ 1059‬در ﺷﻬﺮ ﻣﻴﻼن در ﻣﺠﻤﻌﻲ از روﺣﺎﻧﻴﺎن در ذم ﻣﻌﺎﻣﻠﺔ ﻣﻘﺎﻣﺎت دﻳﻨـﻲ ﺳـﺨﻦ راﻧـﺪ‪ .‬اﺑﺘـﺪا روﺣﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫ﭼﻨﺎن در ﺧﺸﻢ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺶ در ﺧﻄﺮ اﻓﺘﺎد‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ ﺑﻴﺎن او ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪ و آﻧﻬﺎ ﻫﻤﮕﻲ ﺑﺎ‬ ‫ﭼﺸﻤﺎن اﺷﻜﺒﺎر ﺟﺮم ﺧﻮد را ﻧﺰد او اﻋﺘﺮاف ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻗﻮل دادﻧﺪ ﻛﻪ از رم ﻧﻴﺰ اﻃﺎﻋـﺖ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬در زﻣـﺎن ﭘـﺎپ‬ ‫ﺑﻌﺪي ﺑﺮ ﺳﺮ ﺣﻮزة اﺳﻘﻒ ﻣﻴﻼن اﺧﺘﻼﻓﻲ ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﭘﻴﺶ آﻣﺪ و در اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘـﺎپ ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ ﭘﺎﺗـﺎرﻳﻦ ﺑـﺮ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﺻﻼح ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ □ ‪321‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻧﻴﻜﻼي دوم در ﺳﺎل ‪ 1061‬ﻣﻴﺎن ﻫﻨﺮي ﭼﻬﺎرم ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺳﻦ رﺷﺪ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد و ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎ ﺑﺮ ﺳـﺮ‬ ‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﭘﺎپ اﺧﺘﻼف اﻓﺘﺎد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻓﺮﻣﺎن اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد در اﻧﺘﺨـﺎب ﭘـﺎپ‬ ‫ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﺳﻪ ﺳﺎل ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﻣﻴﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮر و درﺑﺎر ﭘـﺎپ ﻋﻤـﻼً زورآزﻣـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺻﻮرت ﺑﮕﻴﺮد ﻧﻈﺮ ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﺮﺳﻲ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻛﻔﺔ ﺗﺮازو را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬـﺎ ﺳـﻨﮕﻴﻦ ﺳـﺎﺧﺖ ﻣﺤﺎﺳـﻦ و‬ ‫اﻣﺘﻴﺎزات ﭘﺎپ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻛﺎرﻳﻨﺎﻟﻬﺎ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ وي ﻣﺮدي ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻓﻀـﻴﻠﺖ و ﺗﺠﺮﺑـﻪ را ﺑـﺎ ﻫـﻢ داﺷـﺖ و ﺷـﺎﮔﺮد ﺳـﺎﺑﻖ‬ ‫ﻻﻧﻔﺮاﻧﻚ ‪ Lanfranc‬ﺑﻮد )ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﻛﺎﻧﺘﺮﺑﻮري ﺷﺪ‪ (.‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﻳﻦ ﭘﺎپ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر دوم‪ ،‬ﻫﻴﻠـﺪ ﺑﺮاﻧـﺪ‬ ‫)ﮔﺮﮔﻮري ﻫﻔﺘﻢ( اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري ﻫﻔﺘﻢ )‪ (1073-85‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﺮزﺗﺮﻳﻦ ﭘﺎﭘﻬﺎﺳﺖ‪ .‬او از ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭘﻴﺶ ﻣﺮدي ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷـﺪ و در‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاوان داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻧﻔﻮذ او ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﭘـﺎپ اﻟﻜﺴـﺎﻧﺪر دوم اﻗـﺪام وﻳﻠﻴـﺎم ﻓـﺎﺗﺢ را ﺑـﺮاي ﺗﺴـﺨﻴﺮ‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﺼﻮﻳﺐ و ﺗﻘﺪﻳﺲ ﻛﺮد‪ .‬او ﭼﻪ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﭼﻪ در ﺷﻤﺎل ﻃﺮﻓـﺪار ﻧﻮرﻣﻨﻬـﺎ ﺑـﻮد‪ .‬او از اﺷـﺨﺎص ﻣـﻮرد‬ ‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﮔﺮﮔﻮري ﺷﺸﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ ﺧﺮﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﻣﻘﺎم ﻣﺒﺎررزه ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻋﺰل اﻳﻦ ﭘﺎپ ﻫﻴﻠﺪ ﺑﺮاﻧـﺪ‬ ‫دو ﺳﺎل در ﺗﺒﻌﻴﺪ ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﺑﺎﻗﻲ زﻧﺪﮔﻴﺶ در رم ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬او ﺷﺨﺺ درس ﺧﻮاﻧﺪه و داﻧﺸﻤﻨﺪي ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ از‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ اﻟﻬﺎم ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻈﺮﻳﺎت او را از زﺑﺎن ﭘﺎپ ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻫﻴﻠـﺪ‬ ‫ﺑﺮاﻧﺪ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ رﺳﻴﺪ ﺧﻮد را ﺳﺨﻨﮕﻮي ﭘﻄﺮس ﻗﺪﻳﺲ داﻧﺴﺖ و اﻳﻦ اﻣـﺮ اﻋﺘﻤـﺎد ﺑـﻪ ﻧﻔـﺲ را در او ﺑـﻪ‬ ‫درﺟﻪ اي رﺳﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻮازﻳﻦ دﻧﻴﻮي ﺟﻮر ﻧﺒﻮد‪ .‬او ﻗﺒﻮل داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﻗﺪرت اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻧﻴﺰ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬در اﺑﺘﺪا‬ ‫ﭘﺎپ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دو ﭼﺸﻢ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﻴﺎس ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن او و اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺟﺪاﻟﻲ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه از آﻧﻬﺎ ﻧﺎم ﺑﺮد ‪ -‬و اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺎپ را ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬ﭘﺎپ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ از ﻟﺤﺎظ اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺮﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺣﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻏﻴﺮ ﺻﺎﻟﺢ ﺷﺪ او را ﺧﻠﻊ ﻛﻨﺪ‪ .‬و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑـﺎ ﭘـﺎپ‬ ‫ﺣﺎﻛﻲ از ﻓﺴﺎد ﻧﺒﻮد‪ .‬او ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً و ﻋﻤﻴﻘﺎً اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭘﺎپ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﺗﺤﻜﻴﻢ رﺳﻢ ﺗﺠﺮد روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻛﻤـﻚ ﻛـﺮد‪ .‬در آﻟﻤـﺎن روﺣﺎﻧﻴـﺎن اﻋﺘـﺮاض‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع و ﻧﻴﺰ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺒﺪاري از اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺎﻣﺔ ﻣﺮدم در ﻫﻤـﻪ ﺟـﺖ‬ ‫ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﻣﺠﺮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﮔﻮري ﺗﻈﺎﻫﺮاﺗﻲ را ﺑﺮ ﺿﺪ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﻣﺘﺄﻫﻞ و اﻫـﻞ ﺑﻴﺘﺸـﺎن داﻣـﻦ زد و‬ ‫در اﻳﻦ ﺗﻈﺎﻫﺮات ﻏﺎﻟﺐ آن ﻛﺸﻴﺸﺎن و زﻧﺎﻧﺸﺎن آﺳﻴﺐ و ﺷﻜﻨﺠﺔ ﺳﺨﺖ دﻳﺪﻧﺪ‪ .‬او از ﻣﺮدم دﻋﻮت ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮاﺳـﻢ‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﺸﻴﺶ ﻣﺘﺄﻫﻠﻲ اﺟﺮا ﺷﻮد از ﺣﻀﻮر در آن ﺧﻮدداري ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻛﺸﻴﺸﺎن ﻣﺘﺄﻫﻞ اﻧﺠﺎم ﺑﮕﻴﺮد ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺣﻖ ورود ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎﻋـﺚ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ روﺣﺎﻧﻴﺎن و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻣﺮدم ﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ در رم ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﺎﭘﻬﺎ ﺟﺎﻧﺸﺎن در ﺧﻄﺮ واﻗـﻊ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻫﻴﻠـﺪ ﺑﺮاﻧـﺪ در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫در زﻣﺎن ﮔﺮﮔﻮري اﺧﺘﻼﻓﻲ ﺑﺰرگ ﺑﺮ ﺳﺮ »ﺧﻠﻌﺖ« در ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺳﻘﻔﻲ ﻣـﻲ رﺳـﻴﺪ‪ ،‬ﻳـﻚ‬ ‫اﻧﮕﺸﺘﺮي و ﻳﻚ ﭼﻮﺑﺪﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻣﻘﺎم ﺑﺪو اﻋﻄﺎ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﻠﻌﺘﻬﺎ را اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه )ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺤـﻞ( ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺤﻞ ﺑﻪ اﺳﻘﻒ ﻣﻲ داد‪ .‬ﮔﺮﮔﻮري اﺻﺮار ورزﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻠﻌﺘﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺎپ ﺑﻪ اﺳﻘﻒ داده ﺷﻮد‪ ،‬و‬ ‫اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﻳﻜﻲ از ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در راه ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﻦ دﺳﺘﮕﺎه روﺣﺎﻧﻴﺖ از دﺳﺘﮕﺎه دوﻟﺖ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓـﺖ و‬ ‫ﻣﺪت ﻣﺪﻳﺪي ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﭘﻴﺮوزي ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬ ‫ﻣﺠﺎدﻟﻪاي ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ واﻗﻌﺔ ﻗﺼﺮ ﻛﺎﻧﻮﺳﺎ ‪ Canossa‬ﻛﺸﻴﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻘﺎم اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻤﻲ ﻣﻴﻼن آﻏﺎز ﺷـﺪ‪ .‬در ‪1075‬‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﻲ رأي دﻫﻨﺪﮔﺎن ﻳﻚ ﺗﻦ اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﻣﻌﻴﻦ و ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺎپ اﻳﻦ ﻛﺎر را دﺧﺎﻟـﺖ در ﺣﻘـﻮق ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﻲ داﻧﺴﺖ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر را ﺑﻪ ﺧﻠﻊ و ﺗﻜﻔﻴﺮ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑـﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳـﻖ اﻧﺘﻘـﺎم ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ ﺷـﻮراﻳﻲ از اﺳـﻘﻔﻬﺎ در‬ ‫ورﻣﺲ ‪ Worms‬ﺗﺸﻜﻴﻞ داد و در آن ﺷﻮرا اﺳﻘﻔﻬﺎ واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎپ ﻧﻔﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑـﺪو ﻧﺎﻣـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ و او را ﺑـﻪ‬

‫‪ □ 322‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫زﻧﺎﻛﺎري و ﺷﻬﺎدت ﻛﺬب و )ﺑﺪﺗﺮ از ﻫﻤﻪ( ﺑﺪ رﻓﺘﺎري ﺑﺎ اﺳﻘﻔﻬﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ وي ﻧﺎﻣـﻪاي ﻧﻮﺷـﺖ و‬ ‫ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم اﻣﭙﺮاﺗﻮر از ﻫﺮ ﻗﻀﺎوت و ﺣﻜﻢ دﻧﻴﻮي ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر و اﺳﻘﻔﻬﺎﻳﺶ ﮔﺮﮔـﻮري را ﻣﻌـﺰول اﻋـﻼم‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﺮﮔﻮري ﻧﻴﺰ اﻣﭙﺮاﺗﻮر و اﺳﻘﻔﻬﺎﻳﺶ را ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﻣﻌﺰول اﻋﻼم داﺷﺖ‪ .‬ﺻﺤﻨﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻬﻴﺎ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﭘﺮدة اول ﭘﻴﺮوزي ﻧﺼﻴﺐ ﭘﺎپ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎﻛﺴﻮﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﺑﺮ ﺿﺪ ﻫﻨﺮي ﭼﻬﺎرم ﺷﻮرﻳﺪه و ﺑﻌﺪ او از در ﺻـﻠﺢ در آﻣـﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ دوﺑﺎره ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳﻘﻔﻬﺎي آﻟﻤﺎن ﺑﺎ ﮔﺮﮔﻮري ﺻﻠﺢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن از ﻃﺮز رﻓﺘﺎر اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﺑـﺎ ﭘـﺎپ‬ ‫ﺗﻜﺎن ﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ )‪ (1077‬ﻫﻨﺮي ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ از ﭘﺎپ ﻃﻠﺐ ﻋﻔﻮ ﻛﻨﺪ‪ .‬در دل زﻣﺴـﺘﺎن ﺑـﺎ زن و ﭘﺴـﺮ‬ ‫ﺷﻴﺮ ﺧﻮاره اش و ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ از ﻣﻼزﻣﺎن از ﻣﻤﻌﺒﺮ ﻣﻮﻧﺖ ﭼﻨﻴﺲ ‪ Mont Cenis‬ﮔﺬﺷﺖ و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﺼﺮ ﻛﺎﻧﻮﺳﺎ ﻛـﻪ ﻣﻘـﺮ‬ ‫ﭘﺎپ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻠﺘﻤﺲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺎپ او را ﻣﺪت ﺳﻪ روز ﺑﺎ ﭘـﺎي ﺑﺮﻫﻨـﻪ و ﻟﺒـﺎس ﻣﺠـﺎزات ﻣﻨﺘﻈـﺮ ﻧﮕـﻪ داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ او ﺑﺎر داد‪ .‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻪ ﺧﻄﺎي ﺧﻮد اﻋﺘﺮاف ﻛﺮد و اﻇﻬﺎر ﻧﺪاﻣﺖ ﻧﻤﻮد و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرد ﻛﻪ در آﺗﻴﻪ‬ ‫از دﺳﺘﻮر ﭘﺎپ ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﺪ و در ﻣﺒﺎرزة ﭘـﺎپ ﺑـﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن آﻟﻤـﺎﻧﻴﺶ او را ﻳـﺎي دﻫـﺪ‪ ،‬ﭘـﺎپ او را ﺑﺨﺸـﻴﺪ و از ﺗﻜﻔﻴـﺮ او‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭘﻴﺮوزي ﭘﺎپ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﻮد‪ .‬زﻳﺮا وي در دام ﻳﻜﻲ از اﺻﻮل دﻳﻨﻲ ﺧﻮد اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﻣـﻲ ﺑﺎﻳﺴـﺖ ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﻧﺎدم و ﺗﻮﺑﻪ ﻛﺎر را ﻋﻔﻮ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻋﺠﻴﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ او اﻳﻦ ﻃﻮر ﻓﺮﻳﺐ ﻫﻨﺮي را ﺧﻮرد و ﺗﻮﺑﺔ او را ﺻـﺎدﻗﺎﻧﻪ ﭘﻨﺪاﺷـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫زودي ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺧﻮد ﭘﻲ ﺑﺮد‪ .‬دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از دﺷﻤﻨﺎن آﻟﻤـﺎﻧﻲ ﻫﻨـﺮي ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ آﻧـﺎن اﺣﺴـﺎس‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ وي ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻧﺎرو زده اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اوﺿﺎع ﺑﻪ ﺿﺪ او ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫دﺷﻤﻨﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻫﻨﺮي اﻣﭙﺮاﺗﻮر دﻳﮕﺮي اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم رودﻟﻒ‪ .‬در اﺑﺘﺪا ﭘﺎپ در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ را ﺣـﻖ‬ ‫ﺧﻮد ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻫﻨﺮي و رودﻟﻒ ﻳﻜﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﺪ‪ ،‬از ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧـﻮد داري ﻛـﺮد‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﭼـﻮن در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1080‬دروغ ﺑﻮدن ﻧﺪاﻣﺖ ﻫﻨﺮي را ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ رودﻟﻒ ﻧﻈﺮ داد‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻫﻨﺮي ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن‬ ‫ﺑﺮ اﻛﺜﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮد در آﻟﻤﺎن ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪه ﺑﻮد دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﻫﻮادارش ﭘﺎپ دﻳﮕﺮي اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮدﻧـﺪ و در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1084‬ﻫﻤﺮاه آن ﭘﺎپ وارد رم ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎپ ﻗﻼﺑﻲ ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺎﺟﮕﺬاري او را اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬وﻟـﻲ ﺑـﻪ زودي اﻣﭙﺮاﺗـﻮر و ﭘـﺎپ ﻧﺎﭼـﺎر‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ از ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻮرﻣﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﺮاي آزاد ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮔﺮﮔﻮري آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮرﻣﻨﻬﺎ ﺑﺎ وﺣﺸـﻴﮕﺮي ﺷـﻬﺮ رم را‬ ‫ﻏﺎرت ﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﺮﮔﻮري را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﮔﻮري ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺶ در ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در واﻗﻊ زﻧﺪاﻧﻲ آﻧﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﺎپ ﺑﻪ ﻣﺼﻴﺒﺖ ﺧﺘﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎﻧﺶ اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬ ‫را ﺑﺎ روش ﻣﻼﻳﻤﺘﺮي دﻧﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎزﺷﻲ ﻣﻮﻗﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻮد ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺧﺘﻼف اﺳﺎﺳﺎً ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺣـﻞ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪي آن را در ﻓﺼﻠﻬﺎي آﻳﻨﺪه ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن اﻧﺪﻛﻲ در ﺑﺎب ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت ﻓﻜﺮي در ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ .‬در ﻗﺮن دﻫﻢ ﺟﺰ ﮔﺮﺑﺮت )ﭘـﺎپ ﺳﻴﻠﻮﺳـﺘﺮ‬ ‫دوم ‪ (999-1003‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺗﺎزه او ﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ رﻳﺎﺿﻴﺪان اﺳﺖ ﺗﺎ ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ .‬اﻣﺎ در ﻃـﻲ ﻗـﺮن ﻳـﺎزدﻫﻢ‬ ‫رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻣﺮداﻧﻲ ﻇﻬﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ داراي ﻣﻘﺎم ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﻳﻨﺎن اﻧﺴﻠﻢ روﺳـﻠﻴﻦ ‪ Roscelin‬ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺳﺰاوار ﺗﺬﻛﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻫﻤﻪ رﻫﺒﺎﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼﺣﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﭘﻄﺮس داﻣﻴﺎن ﻛﻪ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻼً ﻧﺎم ﺑﺮده اﻳﻢ‪ .‬ﺑﺮﻧﮕﺎر ﺗﻮري ‪) Berengar of Tours‬ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (1088‬از‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﮔﺮاﻳﺎن )راﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻬﺎ( ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ ،‬ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛـﻪ ﻋﻘـﻞ ﺑـﺮ ﻣﺮﺟـﻊ‬ ‫ﻣﺮﺟ‪‬ﺢ اﺳﺖ‪ ،‬و در دﻓﺎع از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ آﺛﺎر ﺟﺎن اﺳﻜﺎت اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺟـﺎن اﺳـﻜﺎت ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ‬ ‫ﺗﻜﻔﻴﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﻧﮕﺎر ﻣﻨﻜﺮ اﺳﺘﺤﺎﻟﺔ ﻧﺎن و ﺷﺮاب ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺖ و ﺧﻮن ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻮد‪ ،‬و دو ﺑﺎر او را وادار ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻛﺮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻻﻧﻔﺮاﻧﻚ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »دم و ﻟﺤﻢ ﻣﺴﻴﺢ« ‪ De corpore elsanguine Domini‬ﺑـﺎ ﺑـﺪﻋﺘﻬﺎي او ﺟﻨﮕﻴـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻻﻧﻔﺮاﻧﻚ در ﭘﺎوﻳﺎ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ ،‬در ﺑﻮﻟﻮﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺣﻘﻮق ﭘﺮداﺧﺖ و در اﺣﺘﺠﺎج ﻧﻈﺮي )دﻳﺎﻟﻴﻜﺘﻴـﻚ( ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎم‬

‫اﺻﻼح ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ □ ‪323‬‬

‫اول رﺳﻴﺪ؛ آﻧﮕﺎه از اﺣﺘﺠﺎج ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﭘﺮداﺧﺖ و وارد ﺻﻮﻣﻌﺔ ﺑﻚ ‪ Bec‬در ﻧﻮرﻣﺎﻧـﺪي ﺷـﺪ و در آﻧﺠـﺎ ادارة‬ ‫ﻣﺪرﺳﻪاي را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وﻳﻠﻴﺎم ﻓﺎﺗﺢ در ﺳﺎل ‪ 1070‬او را اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﻛﺎﻧﺘﺮﺑﻮري ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﺴﻠﻢ ﻗﺪﻳﺲ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻻﻧﻔﺮاﻧـﻚ از ﻣـﺮدم اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ و در ﺟﺮﮔـﺔ رﻫﺒﺎﻧـﺎن ﺻـﻮﻣﻌﺔ ﺑـﻚ و اﺳـﻘﻒ اﻋﻈـﻢ ﻛـﺎﻧﺘﺮﺑﻮري‬ ‫)‪ (1093-1109‬ﺑﻮد و در اﻳﻦ ﻣﻘﺎم از اﺻﻮل ﮔﺮﮔﻮري ﻫﻔﺘﻢ ﭘﻴﺮوي و ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻛﺮد‪ .‬او ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺨﺘـﺮع‬ ‫»ﺑﺮﻫﺎن وﺟﻮدي اﺛﺒﺎت ﺻﺎﻧﻊ« ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﺮاري ﻛﻪ وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ »ﺧﺪا« را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺘﻌ َﻠﻖ ﻣﻤﻜﻦ ﻓﻜﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺣﺎل ﮔﻮﻳﻴﻢ اﮔﺮ اﻣﺮي ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻓﻜـﺮ ﻣﺎﺳـﺖ وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ اﻣـﺮ‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻋﻴﻨﺎً ﻧﻈﻴﺮ آن و داراي وﺟﻮد ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ از آن ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻓﻜﺮ ﺑﺎﻳﺪ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت اﻣﺮ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ از آن ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻤﻜﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﺪا وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﻫﺮﮔﺰ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﺧﻮد اﻧﺴﻠﻢ ﻗﺪﻳﺲ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓـﺖ و‬ ‫ﭘﺲ از آن ﺗﺎ ﻧﻴﻤﺔ آﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ در ﻃﺎق ﻧﻴﺴﺎن اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس آن را ﻣﺮدود داﻧﺴﺖ و ﻧﻔﻮذ وي ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﻬﺘﺮي داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬دﻛـﺎرت ﺑـﺎ اﻧـﺪﻛﻲ ﺟـﺮح و‬ ‫ﺗﻌﺪﻳﻞ آن را ﺑﺎر دﻳﮕﺮ زﻧﺪه ﻛﺮد‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﺰودن ﺗﻜﻤﻠـﻪاي داﺋـﺮ ﺑـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ ﺧـﺪا »ﻣﻤﻜـﻦ« اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﻳﻜﺴﺮه از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻌـﺬاﻟﻚ اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ در اﺳﺎس دﺳﺘﮕﺎه ﻫﮕﻞ و ﭘﻴﺮوان او ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ و در اﺻﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺮادﻟـﻲ ‪ Bradley‬آورده ﻧﻴـﺰ ﻇـﺎﻫﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬آﻧﭽﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺴﺖ‪«.‬‬ ‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ داراي ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻣﻤﺘﺎزي ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺎﻳﺎن اﺣﺘﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧـﻮاه ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ واﻗﻌﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﭼﻴﺰي ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﺎ ﺑﺮﺳﺪ و ﺻﺮف رﺳﻴﺪﻧﺶ ﺑﻪ ﻓﻜـﺮ ﻣـﺎ وﺟـﻮدش را در ﺧـﺎرج از‬ ‫ﻓﻜﺮ ﻣﺎ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ؟ ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﻣﺎﻳﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻛﺎر ﻓﻴﻠﺴـﻮف اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻔﻜﺮ درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﺸﻒ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ از راه ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ .‬اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻴﺎن ﻓﻜﺮ ﻣﺤﺾ و اﺷـﻴﺎ‬ ‫ﭘﻠﻲ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻴﺰ ﻧﻮﻋﻲ ﺑﺮﻫﺎن وﺟﻮدي ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺷـﻜﻞ ﻛﻠـﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﻋﻴﻨﻲ ﻣ‪‬ﺜﻞ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﺶ از اﻧﺴﻠﻢ ﻫﻴﭽﻜﺲ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﺎﻟﺺ و ﻋﺮﻳـﺎن ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎر ﻧﺒﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺻﺮف از ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ آن ﻣﻲﻛﺎﻫﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع را ﻧﻴـﺰ ﺑﺎﻳـﺪ در ﺷـﻤﺎر‬ ‫اﻓﺘﺨﺎرات اﻧﺴﻠﻢ ﺛﺒﺖ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫از ﺟﻬﺎت دﻳﮕﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻧﺴﻠﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ از اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻘﺪاري ﻋﻨﺎﺻـﺮ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ از اﻳـﻦ ﻃﺮﻳـﻖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻧﺴﻠﻢ راه ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﻪ ﻣ‪‬ﺜﻞ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ اﻋﺘﻘﺎد دارد و از اﻳـﻦ ﻣﺜـﻞ ﺑﺮﻫـﺎن دﻳﮕـﺮي ﺑـﺮاي اﺛﺒـﺎت وﺟـﻮد ﺧـﺪا‬ ‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ وﺟﻮد ﺧﺪا ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺜﻠﻴﺚ را ﻧﻴﺰ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪) .‬ﺑﻪ ﻳﺎد دارﻳـﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻧﻴﺰ داراي ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﺜﻠﻴﺚ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻧﻪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺻﺤﻴﺢ اﻟﻌﻘﻴـﺪه ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺻـﺤﺖ آن را ﺗﺼـﺪﻳﻖ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ (.‬اﻧﺴﻠﻢ ﻋﻘﻞ را ﺗﺎﺑﻊ اﻳﻤﺎن ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﺑﺎور ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺗﺎ ﺑﻔﻬﻤﻢ‪ «.‬ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ ﺑـﺪون‬ ‫ﺑﺎور داﺷﺘﻦ ﻓﻬﻤﻴﺪن ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺧﺪا »ﻋﺎدل« ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻋﺪل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﺎد دارﻳﻢ ﻛﻪ ﺟﺎن اﺳـﻜﺎت ﻫـﻢ‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ .‬رﻳﺸﺔ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ اﻓﻼﻃﻮن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﺴﻠﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻼﻓﺶ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭘﻴﺮو ﺳ ّﻨﺖ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺳ ّﻨﺖ ارﺳﻄﻮﻳﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ‬ ‫آن ﺻﻔﺎت ﺑﺎرز ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﻪ »ﻣﺪرﺳﻲ« )اﺳﻜﻮﻻﺳﺘﻴﻚ( ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻧﺰد ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﺑﻪ ﺣﺪ اﻋﻼ ﻣﻲ رﺳـﺪ ﻧـﺰد‬ ‫او دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ روﺳﻠﻴﻦ آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﻧﺴـﻠﻢ اﻣـﺎ ﻫﻔـﺪه ﺳـﺎل از او‬ ‫ﺟﻮاﻧﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬روﺳﻠﻴﻦ دورة ﺗﺎزه اي را آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻣﺎ او را در ﻓﺼﻞ دﻳﮕﺮي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺗﺎ ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘـﻪ را ﺑـﻪ ﻳـﺎد داﺷـﺖ ﻛـﻪ آﺛـﺎر‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﻏﻴﺮ از ﻗﻄﻌﻪ اي از رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﻴﻤﺎﺋﻮس«‪ ،‬ﺑﻪ دو ﻳﺎ ﺳﻪ واﺳﻄﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣـﺜﻼً اﮔـﺮ آﺛـﺎر اﻓﻼﻃـﻮن ﻧﺒـﻮد‬

‫‪ □ 324‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺟﺎن اﺳﻜﺎت ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ آن ﻧﻈﺮﻳـﺎﺗﻲ را ﻛـﻪ داﺷـﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﻣﻨﺘﻬـﺎ ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈـﻢ ﻧﻈﺮﻳـﺎت اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ او از‬ ‫دﻳﻮﻧﻴﺴﻴﻮس ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷـﺎﮔﺮد ﭘﺮوﻛﻠـﻮس ‪Proclus‬‬ ‫ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎن اﺳﻜﺎت ﻧﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺎﻣﻲ از ﭘﺮوﻛﻠﻮس ﺷـﻨﻴﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و ﻧـﻪ ﺳـﻄﺮي از آﺛـﺎر‬ ‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻏﻴﺮ از دﻳﻮﻧﻴﺴﻴﻮس‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ دﻳﮕﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻳﻚ ﻣﺤﻘﻖ اﻣﺮوزي از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد اﻓﻼﻃﻮن اﺳﺘﺨﺮاج ﻣـﻲﻛﻨـﺪ از ﺑﺴـﻴﺎري ﺟﻬـﺎت ﺗﻔـﺎوت‬ ‫دارد‪ .‬در آن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﻤﺔ آن ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ دﻳﻦ ﻧﺪارد ﺣﺬف ﺷﺪه ﺑﻮد و در ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻳﻨﻲ ﺟﻨﺒﻪ ﻫـﺎي ﺧﺎﺻـﻲ‬ ‫از آن ﺑﻪ ﺑﻬﺎي از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺴﻂ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ ﻗـﺒﻼً اﻳـﻦ ﺗﻐﻴﻴـﺮ را در‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن داده ﺑﻮد‪ .‬اﻃﻼع از آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻗﻄﻌـﺎﺗﻲ از ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎي او ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬـﺎ در ﺟﻬـﺖ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﭽﻪ ﺗﺎ ﻗﺮن دوازدﻫﻢ از آﺛـﺎر او ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد ﻋﺒـﺎرت ﺑـﻮد از ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﺑﻮﺋﺘﻴـﻮس از »ﻣﻘـﻮﻻت« و‬ ‫»ﺗﻌﺪﻳﻼت« ‪ .De emendation‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ارﺳﻄﻮ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻳﺎﻟﻴﻜﺘﻴﻜﻲ ﺧﺎﻟﺺ و اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻴﻠﺴـﻮف دﻳﻨـﻲ‬ ‫ﻣﺤﺾ و ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮﻳﺔ ‪‬ﻣ ُﺜﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺖ اﺧﻴﺮ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ اﻳﻦ دو ﺗﺼﻮر ﻧﺎﻗﺺ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺗﺼﻮر ﻓﻠﺴﻔﺔ‬ ‫ارﺳﻄﻮ‪ ،‬رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ اﺻﻼح ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد اﻓﻼﻃﻮن ﺗﺎ زﻣﺎن رﻧﺴﺎﻧﺲ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن اداﻣﻪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﻼﻣﻲ □ ‪325‬‬

‫‪ 82‬د‪
9‬‬

‫‪ 4‬و ‪36‬ءا‬ ‫ﺣﻤﻼﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺷﺮﻗﻲ و آﻓﺮﻳﻘﺎ و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎ ﺣﻤﻼت اﻗﻮام وﺣﺸـﻲ ﺷـﻤﺎﻟﻲ ﺑـﻪ ﻏـﺮب‪ ،‬از دو‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺷﺮﻗﻲ ﺗﺎ ‪ ،1453‬ﻳﻌﻨﻲ در ﺣﺪود ﻫﺰار ﺳـﺎل ﺑﻴﺸـﺘﺮ از اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻏﺮﺑـﻲ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ؛ دوم اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻤﻼت اﺻﻠﻲ ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ ﭘـﺲ از ﻓـﺘﺢ ﺑـﻪ‬ ‫دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ درﻧﻴﺎﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤﺪن ﻣﻬ ‪‬ﻤﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺠﺮت ﻛﻪ ﻣﺒﺪأ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ در ‪ 622‬ﻣﻴﻼدي واﻗﻊ ﺷﺪ و ده ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺤ ‪‬ﻤﺪ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣـﺮگ‬ ‫او ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎت اﻋﺮاب ﺷﺮوع ﺷﺪ و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺘﻲ ﺷﮕﺮف اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در ﺷﺮق‪ ،‬ﺳﻮرﻳﻪ در ‪ 634‬ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‬ ‫و در ﻇﺮف دو ﺳﺎل ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آﻣﺪ‪ ،‬در ‪ 637‬ﺑﻪ اﻳﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺪ و در ‪ 650‬ﻓﺘﺢ آن ﻛﺎﻣﻞ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن در‬ ‫‪ 664‬ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ در ‪ 669‬ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪ )و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در ‪ .(716-17‬ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺮب ﺑﻪ اﻳـﻦ‬ ‫اﻧﺪازه ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﺼﺮ در ‪ 642‬ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آﻣﺪ‪ .‬ﺗﺼﺮف ﻛﺎرﺗﺎژ ﺗﺎ ‪ 697‬ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻓﺘﺎد‪ .‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺟـﺰ ﮔﻮﺷـﺔ ﻛـﻮﭼﻜﻲ‬ ‫در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬در ‪ 711-12‬ﻓﺘﺢ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺴﺘﺮش ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺮب )ﺟﺰ در ﺳﻴﺴﻴﻞ و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ( در ﻧﺘﻴﺠﺔ‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ آﻧﺎن در ﺟﻨﮓ ﺗﻮر در ‪ 732‬ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ و اﻳﻦ درﺳﺖ ﺻﺪ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮد‪) .‬ﺗﺮﻛﻬﺎي ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪاً ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ را ﺑﻪ ﺗﺼﻒ درآوردﻧﺪ ﺑﻪ دورهاي دﻳﺮﺗﺮ از آﻧﭽﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎﺳﺖ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪(.‬‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ اﻳﻦ ﮔﺴﺘﺮش را ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻳﺮان و اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺷﺮﻗﻲ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻧﻴﺮوي ﺧﻮد را‬ ‫از دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮرﻳﺎن ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻧﺴﻄﻮري ﺑﻮدﻧﺪ از دﺳﺖ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎ ﻋﺬاب ﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در‬ ‫ازاي ﺟﺰﻳﻪ ﻫﻤﺔ ﻓﺮق ﻣﺴﻴﺤﻲ را آزاد ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺤﻮ در ﻣﺼﺮ ﻣﻮﻧﻮﻓﻴﺰﻳﺘﻬﺎ )ﻳﻌﻘﻮﺑﻴﻪ( ﻛـﻪ اﻛﺜﺮﻳـﺖ ﻣـﺮدم را‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ از ﻣﻬﺎﺟﻤﻴﻦ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در آﻓﺮﻳﻘﺎ اﻋﺮاب ﺑﺎ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻪ روﻣﻴﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﺳﻴﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﺎﻣـﻞ آﻧـﺎن‬ ‫ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺤﺪ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬اﻋﺮاب و ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﻣﺘﺤﺪاً ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧـﺪ و در آﻧﺠـﺎ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﻛـﻪ از ﮔﻮﺗﻬـﺎي‬ ‫ﻏﺮﺑﻲ ﺳﺨﺖ ﻋﺬاب ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻳﺎري دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﻳﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ وﺣﺪاﻧﻴﺖ ﺳﺎدهاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﻀﻼت ﻛﻼﻣﻲ »ﺗﺜﻠﻴﺚ« و »ﺣﻠﻮل« ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﺑﻐﺮﻧﺞ ﻧﮕﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒـﺮ‬ ‫ادﻋﺎي اﻟﻮﻫﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺖ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﻲ در ﺣﻖ او ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬او ﺳ ّﻨﺖ ﻳﻬﻮد را داﺋﺮ ﺑﺮ ﻣﻨﻊ ﺷـﻤﺎﻳﻞ و ﺗﺼـﻮﻳﺮ‬ ‫اﺣﻴﺎ ﻛﺮد و ﺷﺮب ﻣﺴﻜﺮات را ﻧﻴﺰ ﺣﺮام ﻛﺮد‪ .‬وﻇﻴﻔـﺔ ﻣـﺆﻣﻨﻴﻦ اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺮاي اﺳـﻼم ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﻳﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﺬاب رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن و زرﺗﺸﺘﻴﺎن ﻣﻨﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮآن اﻳﻦ ﻣﻠﻞ را »اﻫﻞ ﻛﺘﺎب«‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮو ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻳﻚ ﻛﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺑﻮد و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺮاي ﺑـﺮآوردن ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪﻳﻬﺎي ﻣـﺮدﻣﺶ روز ﺑـﻪ روز ﻛﻤﺘـﺮ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺘﻮﺣﺎت اﻋﺮاب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻮرش و ﻏﺎرت ﻣﺤﺾ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬و ﻓﻘـﻂ وﻗﺘـﻲ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت اﺷـﻐﺎل داﺋﻤـﻲ‬ ‫درآﻣﺪ ﻛﻪ ﺿﻌﻒ دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻬﺎن در ﻇﺮف ﻣـﺪت ﺑﻴﺴـﺖ ﺳـﺎل ﻣﺮدﻣـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﻧـﻮاع ﻣﺸـﻘﺎت و‬ ‫ﻣﺮارﺗﻬﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﻜﻨﺖ ﺑﺎري در ﺣﺎﺷﻴﺔ ﺻﺤﺮا ﺧﻮ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺧﻮد را ﺻـﺎﺣﺐ ﺑﺮﺧـﻲ از ﻏﻨـﻲﺗـﺮﻳﻦ ﻧـﻮاﺣﻲ ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺠﻤﻞ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ و از ﻇﺮاﺋﻒ و ﻧﻔﺎﺋﺲ ﻳﻚ ﺗﻤﺪن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬اﻋـﺮاب‬

‫‪ □ 326‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫در ﺑﺮاﺑﺮ وﺳﻮﺳﺔ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺻﻮرت از اﻏﻠﺐ اﻗﻮام وﺣﺸﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﻣﭙﺮاﺗﻮري آﻧﻬﺎ ﺑـﺪون ﺟﻨﮕﻬـﺎي‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪ ،‬ﺧﺮاﺑﻲ ﻛﻤﺘﺮ روي داده و ﺳﺎزﻣﺎن اداري ﻣﺘﺼﺮﻓﺎﻧﺸﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً دﺳﺖ ﻧﺨﻮرده ﺑـﺮ ﺟـﺎي ﻣﺎﻧـﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﺮان و در اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺷﺮﻗﻲ دﺳﺘﮕﺎه اداري دوﻟﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎزﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻋـﺮب در اﺑﺘـﺪا از ﭘـﻴﭻ و‬ ‫ﺧﻢ آن ﺳﺮ درﻧﻤﻲآوردﻧﺪ و ﻧﺎﭼﺎر ﺗﺼﺪي ﻫﻤﺎن ﻣﺮدان ورزﻳﺪه اي را ﻛﻪ در رأس ﻛﺎرﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣـﺮدان ﻧﻴـﺰ‬ ‫اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ارﺑﺎﺑﺎن ﺟﺪﻳﺪ ﺧﻮد ﺑﻲ ﻣﻴﻠﻲ ﻧﺸﺎن ﻧﺪادﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻛـﻪ ﭘـﻴﺶ آﻣـﺪه ﺑـﻮد ﻛـﺎر آﻧﻬـﺎ را‬ ‫آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﻲﻛﺮد؛ زﻳﺮا از ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋـﻼوه‪ ،‬ﺑﺴـﻴﺎري از ﻣـﺮدم ﺑـﺮاي‬ ‫ﻓﺮار از ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را رﻫﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ و اﺳﻼم آوردﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺮب ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪاي ﺑﻮد زﻳﺮا ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻬﻤﻲ از ﻗﺪس و ﺣﺮﻣـﺖ او را‬ ‫ﺑﻪ ارث ﺑﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻤﺎً اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ زودي ﻣﻮروﺛﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺧﻠﻔﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻨﻲاﻣﻴﻪ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل‬ ‫‪ 750‬ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﺨﺼﻲ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺒﻮت ﻣﺤ ‪‬ﻤﺪ را ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺤـﺾ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬و اﻳـﻦ‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣﺘﻌﺼﺐﺗﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲورزﻳﺪ‪ .‬اﻋﺮاب‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﻲ از ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﻚ دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪ‬ ‫ﺗﺼﺮف ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﮋاد ﭼﻨﺪان ﻣﺘﺪﻳﻨﻲ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﮕﻴﺰة ﻓﺘﻮﺣﺎت آﻧﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺛﺮوت و ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺑﻮد ﺗﺎ دﻳﺎﻧﺖ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺪم ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎﻧﻲ ﭼﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻲدﺷﻮاري ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮ ﺗﻮدهﻫﺎي ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺪﻧﻲ ﻋﺎﻟﻲﺗﺮ و دﻳﻨﻲ‬ ‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ داﺷﺘﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺮﻋﻜﺲ از ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ روزﮔﺎران ﻣﺮدﻣﻲ ﻋﻤﻴﻘﺎً ﻣﺘﺪﻳﻦ و ﻗﻮﻳﺎً ﻣﺘﻔﻜﺮ ﺑﻮدﻧـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣـﺮدم ﭘـﺲ از آﻧﻜـﻪ‬ ‫اﺳﻼم آوردﻧﺪ‪ ،‬از اﺳﻼم ﭼﻴﺰي ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺒﺘﺮ و دﻳﻨﻲﺗﺮ و ﻓﻠﺴﻔﻲﺗﺮ از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮر ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و آل او درآﻣﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫از زﻣﺎن ﻣﺮگ ﻋﻠﻲ داﻣﺎد ﻣﺤ ‪‬ﻤﺪ در ‪ ،661‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ دو ﻓﺮﻗﺔ ﺳﻨّﻲ و ﺷﻴﻌﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﻓﺮﻗـﺔ اول ﻓﺮﻗـﺔ ﺑﺰرﮔﺘـﺮ‬ ‫اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﺔ دوم از ﻋﻠﻲ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺧﻠﻔﺎي ﺑﻨﻲاﻣﻴﻪ را ﻏﺎﺻﺐ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﻓﺮﻗـﺔ ﺷـﻴﻌﻪ‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﻲاﻣﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻓﺸﺎر اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم از ﺧﻼﻓـﺖ اﻓﺘﺎدﻧـﺪ و ﺧﻠﻔـﺎي ﻋﺒﺎﺳـﻲ ﻛـﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة ﻣﻨـﺎﻓﻊ‬ ‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آﻧﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻘﺮ ﺧﻼﻓﺖ از دﻣﺸﻖ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﺒﺎﺳـﻴﺎن از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻴﺶ از اﻣﻮﻳﺎن ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري اﺳﻼم را ﺑﻪ زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن آورﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﺗﻦ‬ ‫از ﻃﺎﻳﻔﺔ ﺑﻨﻲاﻣﻴﻪ از ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﺟﺎن ﺑﻪ در ﺑﺮد و ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﮔﺮﻳﺨﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺣﻖ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ‪ .‬از آن‬ ‫زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ از دﻧﻴﺎي اﺳﻼم ﻣﺴﺘﻘﻞ ﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻼﻓﺖ در دﺳﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺷﻜﻮه رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻫﺎرون اﻟﺮﺷـﻴﺪ )ﻣﺘـﻮﻓﻲ ‪(809‬‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ و اﻣﭙﺮاﺗﺮﻳﺲ اﻳﺮن ﺑﻮد و ﺳﻴﻤﺎي اﻓﺴﺎﻧﻪ او ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻛﺘﺎب »ﻫﺰار و ﻳﻚ ﺷﺐ« ﻧﺰد ﻫﻤﻪ ﻛـﺲ‬ ‫آﺷﻨﺎﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎر او ﻣﺮﻛﺰ درﺧﺸﺎﻧﻲ از ﺗﺠﻤﻞ و ﺷﻌﺮ و داﻧﺶ ﺑﻮد‪ .‬درآﻣﺪ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ او ﺳﺮ ﺑـﻪ ﻓﻠـﻚ ﻣـﻲزد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮرﻳﺶ از‬ ‫ﺟﺒﻞ ﻃﺎرق ﺗﺎ رود ﺳﻨﺪ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد‪ .‬اراده اش ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺟﻼدي در اﻟﺘﺰام رﻛﺎب داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ اﺷـﺎرة‬ ‫ﺳﺮ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻠﻴﻔﻪ وﻇﻴﻔﺔ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﻲداد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺷﻜﻮه و ﺟﻼل دواﻣﻲ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﻣﺮﺗﻜﺐ اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد را ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺗﺮﻛﻬﺎ ﻛﻪ ﺗـﺎﺑﻊ ﺧﻠﻴﻔـﻪ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ ﺗﺸـﻜﻴﻞ داد و ﻗـﺪرت‬ ‫ﺧﻠﻴﻔﻪ را ﺑﻪ ﺻﻔﺮ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن از دﺳﺖ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺧﺴﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ او را ﻛﻮر ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻳﺎ ﻣـﻲﻛﺸـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻬﺬا ﺧﻼﻓﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ و آﺧﺮﻳﻦ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻋﺒﺎﺳﻲ در ‪ 1256‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ‪ 800,000‬ﺗﻦ از ﻣﺮدم ﺑﻐﺪاد ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻐﻮﻟﻬﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻋﺮاب داراي ﻋﻴﺒﻬﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻧﻈﻴﺮ ﻋﻴﺒﻬﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻼوة ﻋﻴﺒﻬﺎي دﻳﮕـﺮ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻣﻄﻠﻘﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻌﺪد زوﺟﺎت در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ وراﺛﺖ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﭘﻴﺮوزي ﻳﻜﻲ از ﭘﺴﺮان ﺣﺎﻛﻢ و ﻣﺮگ دﻳﮕﺮان ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺮاب ﮔﺮوه ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﻲ ﺑـﺮده‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﺎه اﻳﻦ ﺑﺮدﮔﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻴﺎﻣﻬﺎي ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻣﻲ زدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺠﺎرت رﺷـﺪ‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﻼﻣﻲ □ ‪327‬‬

‫ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻛﻪ ﻣﻘﺮ ﺧﻼﻓﺖ در ﻣﺮﻛﺰ ﺷﺮق و ﻏـﺮب واﻗـﻊ ﺑـﻮد‪» .‬ﺛـﺮوت ﻓـﺮاوان ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺮاي ﭼﻴﺰﻫـﺎي‬ ‫ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﻳﻲ ﭼﻮن دﻳﺒﺎي ﭼﻴﻨﻲ و ﺧﺰ اروﭘﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﭘﺪﻳﺪ آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اوﺿﺎع ﺧـﺎص دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﭼـﻮن‬ ‫وﺳﻌﺖ ﻓﺮاوان اﻣﭙﺮاﺗﻮري اﺳﻼم و رواج زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ زﺑﺎن ﺟﻬﺎﻧﻲ و ﻣﻘـﺎم ﺷـﺎﻣﺨﻲ ﻛـﻪ ﻓﻘـﻪ اﺳـﻼﻣﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻛﺎﺳﺐ و ﺗﺎﺟﺮ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺠﺎرت ﺗﺮﻗﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺧـﻮد ﻧﻴـﺰ ﺗـﺎﺟﺮ ﺑـﻮد و ﺗﺠـﺎرت ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم زﻳﺎرت ﻣﻜﻪ را ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ 1«.‬اﻳﻦ ﺗﺠﺎرت ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺣﺪت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻮد ﺑﺮ ﺟـﺎده ﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫اﻋﺮاب از روﻣﻴﺎن و اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ ارث ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻼف ﻓﺎﺗﺤﻴﻦ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ رو ﺑﻪ وﻳﺮاﻧﻲ ﻧﻬﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬ ‫اﺳﻼم رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪ‪ .‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و اﻳـﺮان و آﻓﺮﻳﻘـﺎي ﺷـﻤﺎﻟﻲ و ﻣﺼـﺮ ﻳﻜـﻲ ﭘـﺲ از دﻳﮕـﺮي از آن ﺟـﺪا ﺷـﺪﻧﺪ و‬ ‫اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺎﻣﻞ ﻳﺎ ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﺟﺰاي اﻗﺘﺼﺎد ﻋﺮب ﻛﺸﺎورزي ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻃﺮز ﻣﺎﻫﺮاﻧﺔ آﺑﻴﺎري آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ زﻳﺴﺘﻦ در ﻧﻘﺎط ﻛـﻢ‬ ‫آب ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﻛﺸﺎورزي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ از ﻣﺠﺎري و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي آﺑﻴﺎري اﻋﺮاب اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻤﺘﺎز دﻧﻴﺎي اﺳﻼم ﮔﺮﭼﻪ در ﺳﻮرﻳﻪ ﺟﻮاﻧﻪ زد‪ ،‬ﺑﻪ زودي در دو اﻧﺘﻬـﺎي ﺷـﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑـﻲ آن‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ اﻳـﺮان و‬ ‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺷﻜﻮﻓﻪ داد‪ .‬ﺳﻮرﻳﻬﺎ در ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ اﻋﺮاب ﺑﻪ ارﺳﻄﻮ ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﻧﺴـﻄﻮرﻳﺎن او را ﺑـﺮ اﻓﻼﻃـﻮن‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﺔ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎ‪ ،‬رﺟﺤﺎن ﻣﻲﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬اﻋﺮاب ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮد را از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧـﺎن از ﺳـﻮرﻳﻬﺎ ﻛﺴـﺐ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ از ﻫﻤﻦ آﻏﺎز ارﺳﻄﻮ را ﻣﻬﻤﺘﺮ از اﻓﻼﻃﻮن داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﺬاﻟﻚ ارﺳﻄﻮي آﻧﺎن ﺟﺎﻣﺔ ﻧﻮ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ ﺑـﺮ ﺗـﻦ‬ ‫دارد‪ .‬اﻟﻜﻨﺪي )ﻣﺘﻮﻓﻲ ﺣﺪود ‪ ،(873‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻮﺷﺖ و ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻗﺎﺑﻞ ذﻛـﺮي‬ ‫ﻛﻪ ﺧﻮد از اﻋﺮاب ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از »رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﻧﻬﮕﺎﻧﻪ«ي ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻟﻬﻴـﺎت‬ ‫ارﺳﻄﻮ«‪ 2‬اﻧﺘﺸﺎر داد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ آﺷﻔﺘﮕﻲ ﻋﻈﻴﻢ اﻓﻜﺎر ﻋﺮب در ﺧﺼﻮص ارﺳـﻄﻮ ﺷـﺪ و ﻗﺮﻧﻬـﺎ ﻃـﻮل ﻛﺸـﻴﺪ ﺗـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫آﺷﻔﺘﮕﻲ ﺑﺮ ﻃﺮف ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ اﺣﻮال ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻳﺮان ﺑﺎ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺗﻤﺎس ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮد را در زﻣﻴﻨﺔ ﻧﺠﻮم از‬ ‫ﻣﺘﻮن ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺪود ‪ 830‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﺎي ﺧﻮارزﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻧﺠﻮﻣﻲ و رﻳﺎﺿـﻲ از‬ ‫زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﺑـﻮد ﻛﺘـﺎﺑﻲ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﻛـﺮد ﻛـﻪ در ﻗـﺮن دوازدﻫـﻢ ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان »ﺧـﻮارزﻣﻲ در ﺑـﺎب ارﻗـﺎم ﻫﻨـﺪي«‬ ‫‪ Algoritmi de numero Indorum‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ .‬آﻧﭽـﻪ ﻣـﺎ ارﻗـﺎم »ﻋﺮﺑـﻲ« ﻣـﻲ ﻧـﺎﻣﻴﻢ و در واﻗـﻊ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫»ﻫﻨﺪي« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﻮد ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻛﺘﺎب دﻳﮕـﺮي ﻫـﻢ درﺑـﺎرة ﺟﺒـﺮ‬ ‫ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب درﺳﻲ در ﻏﺮب ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺪن اﻳﺮاﻧﻲ ﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻓﻜﺮي و ﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻫﻨﺮي ﺗﺎ ﺣﻤﻠﺔ ﻣﻐﻮل در ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺷﺎﻳﺎن ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑﻮد‪،‬‬ ‫اﻣﺎ از زﻳﺮ ﺿﺮﺑﺔ آن ﺣﻤﻠﻪ دﻳﮕﺮ ﻛﻤﺮ راﺳﺖ ﻧﻜﺮد‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ آﺷﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻋﺮ و ﻫﻢ رﻳﺎﺿـﻴﺪان‬ ‫‪3‬‬ ‫ﺣﺸّﺎﺷـﻴﻦ‬ ‫ﺑﻮد و ﺗﻘﻮﻳﻢ را در ‪ 1079‬اﺻﻼح ﻛﺮد‪ .‬ﺷﮕﻔﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺻﻤﻴﻤﻲﺗﺮﻳﻦ دوﺳﺖ او »ﭘﻴﺮ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن« ﻣﺆﺳﺲ ﻓﺮﻗـﺔ ‪‬‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﺷﻬﺮت اﻓﺴﺎﻧﻪاي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺷﻌﺮاي ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮدوﺳﻲ )در ﺣﺪود ‪ (941‬ﺳﺮاﻳﻨﺪة »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« ﺑﻪ‬ ‫ﻗﻮل ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺛﺮ او را ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ ﺗﺎﻟﻲ ﻫﻤﺮاﺳﺖ‪ .‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻴﺰ ﻳﺪ ﻃﻮﻻﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻗﺔ ﺻﻮﻓﻴﻪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ وﺟﻮد دارد در ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺄوﻳﻞ ﻋﺮﻓـﺎﻧﻲ و ﺗﻤﺜﻴﻠـﻲ اﺣﻜـﺎم ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺑـﺮاي ﺧـﻮد‬ ‫آزادي ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻳﻚ ﻓﺮﻗﺔ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﺴﻄﻮرﻳﺎن ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﻧﻴﺎي اﺳﻼم راه ﻳﺎﻓﺖ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ وﺟـﻪ داراي ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺪرﺳﺔ آﻧﻬﺎ در اﻟﺮﻫﺎ در ﺳﺎل ‪ 481‬ﺑﻪ دﺳﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮر زﻧﻮ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻋﻠﻤﺎي آن در ﻣﺪرﺳـﻪ ﺑـﻪ اﻳـﺮان‬ ‫‪1. Cambridge Medieval History, IV, 286.‬‬ ‫‪» .2‬اﻟﺮﺑﻮﺑﻴﺘﻪ ﻋﻨﺪ ارﺳﻄﻮ«‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻟﻘﺐ ﭘﻴﺮوان ﺣﺴﻦ ﺻﺒﺎح و ﮔﺎه ﻣﻄﻠﻖ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﺎن‪.‬‬

‫‪ □ 328‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻛﺎر ﺧﻮد را دﻧﺒﺎل ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ از ﻧﻔﻮذ اﻓﻜﺎر اﻳﺮاﻧﻲ در اﻣﺎن ﻧﻤﺎﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻧﺴـﻄﻮرﻳﺎن ارﺳـﻄﻮ را‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﻄﻘﺶ ارج ﻣﻲﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻋﺮب ﻧﻴﺰ اﺑﺘﺪا ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ اﻫﻤﻴﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ »ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ« و »ﻧﻔﺲ« او را ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻋﺮب ﻋﻤﻮﻣﺎً دراي ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و ﻋﻼﻳـﻖ داﺋـﺮهاﻟﻤﻌـﺎرﻓﻲ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻛﻴﻤﻴﺎﮔﺮي و ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ و ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ ﺑـﻪ ﻳـﻚ اﻧـﺪازه ﻋﻼﻗـﻪ ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﻛﻪ ﻣﺘﻌﺼﺐ و ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﺪ ﮔﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻣﻨﻴـﺖ ﺧـﻮد را )ﻫﺮﮔـﺎه‬ ‫اﻣﻨﻴﺖ داﺷﺘﻨﺪ( ﻣﺪﻳﻮن ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻧﺴﺒﺘﺎً آزاد اﻧﺪﻳﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫دو ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻳﻜﻲ اﻳﺮاﻧﻲ و دﻳﮕﺮي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از اﺑـﻦ ﺳـﻴﻨﺎ و‬ ‫اﺑﻦ رﺷﺪ‪ .‬اوﻟﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و دوﻣﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻬﺮت دارد‪.‬‬ ‫اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ )‪ (980-1037‬ﻋﻤﺮش را در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﮔﺬراﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد ﻓﻘﻂ در ﻋﺎﻟﻢ ﺷﻌﺮ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫او در ﺑﺨﺎرا ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ ﺧﻴﻮه و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن رﻓﺖ‪ .‬ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﻃـﺐ و ﺣﻜﻤـﺖ‬ ‫در اﺻﻔﻬﺎن ﭘﺮداﺧﺖ و ﺳﭙﺲ در ري ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮﺗﺶ در ﻃﺐ ﺑﻴﺶ از ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻃﺐ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﭼﻴﺰ‬ ‫ﻣﻬﻤﻲ ﻧﻴﻔﺰود‪ .‬از ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﺗﺎ ﻫﻔﺪﻫﻢ آﺛﺎر او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راﻫﻨﻤﺎي ﻃﺐ در اروﭘـﺎ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲ رﻓـﺖ‪ .‬اﺑـﻦ ﺳـﻴﻨﺎ ﻣـﺮد‬ ‫ﻣﻘﺪﺳﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﻼﻗﺔ زﻳﺎدي ﺑﻪ زن و ﺷﺮاب داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺘﻌﺼﺒﻴﻦ در ﺣﻖ او ﺑﺪ ﮔﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ او ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ‬ ‫ﺣﺬاﻗﺖ در ﻃﺐ ﺑﺎ ﺣﻜﺎم دوﺳﺘﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﺧﺼﻮﻣﺖ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺰدور ﺗﺮك ﺑﺮاﻳﺶ ﺳﺒﺐ زﺣﻤﺖ ﻣﻲ ﺷﺪ و زﻣﺎﻧﻲ در‬ ‫اﺧﺘﻔﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﭼﻨﺪي ﻫﻢ ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﺘﺎد‪ .‬اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ ﻣﺆﻟﻒ داﺋﺮهاﻟﻤﻌﺎرﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ دﺷـﻤﻨﻲ‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً از آن ﺑﻲﺧﺒﺮ ﻣﺎﻧﺪه وﻟﻲ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي ﻻﺗﻴﻨﻲ آن در ﻏﺮب ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻴﻔﻴـﺎت روﺣـﻲ او‬ ‫ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ اﺻﺎﻟﺖ ﺗﺠﺮﺑﻪ دارد‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ او ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ اﺳﺖ و ﻛﻤﺘﺮ از اﺳﻼف ﻣﺴـﻠﻤﺎن او رﻧـﮓ ﻧـﻮ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ دارد‪ .‬ﻓﻜـﺮ او ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﺲ از وي ﻣﺸﻐﻮل ﻣﺴﺌﻠﺔ »ﻛﻠﻴﺎت« اﺳﺖ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛـﻪ ﻛﻠﻴـﺎت ﻣﻘـﺪم ﺑـﺮ اﺷـﻴﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ دو ﻧﻈﺮ دارد‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ و دﻳﮕﺮي ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ رد ﻧﻈﺮﻳﺎت اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬اﻳﻦ اﻣـﺮ آﺛـﺎر‬ ‫او را ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻮب ﺷﺎرﺣﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻛﻪ اﺑﻦ رﺷﺪ و آﻟﺒﺮﺗﻮس ﻣﺎﮔﻨﻮس ‪ Albertus Magnus‬ﺗﻜﺮار ﻛـﺮده اﻧـﺪ‪ ،‬و آن از اﻳـﻦ ﻗـﺮار‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻜﺮ ﺗﺠﺮﻳﺪ را در ﺻﻮر ﻛﻠﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد‪ 1«.‬از اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﺼﻮر ﺷﻮد ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﻛﻠﻴـﺎت ﻣﺴـﺘﻘﻞ از‬ ‫ﻓﻜﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺳﺎده ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﺟﻨﺎس ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻠﻴـﺎت ‪ -‬در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل‬ ‫ﻣﻘﺪم ﺑﺮ اﺷﻴﺎ و در اﺷﻴﺎ و ﻣﺆﺧﺮ ﺑﺮ اﺷﻴﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺎت در ﻋﻠـﻢ ﺧـﺪا‬ ‫ﻣﻘﺪم ﺑﺮ اﺷﻴﺎﺋﻨﺪ‪) .‬ﻣﺜﻼً ﺧﺪا ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﮔﺮﺑﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬از اﻳﻨﺠﺎ ﻻزم ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺜﺎل »ﮔﺮﺑﻪ« در ﻓﻜﺮ ﺧـﺪا ﺑﺎﺷـﺪ و‬ ‫ﻟﺬا اﻳﻦ ﻣﺜﺎل از آن ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﮔﺮﺑﻪﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ‪ (.‬اﺟﻨﺎس در اﺷﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬در اﺷﻴﺎء ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﺑـﻪ‬ ‫ﺧﻠﻖ ﺷﺪ »ﮔﺮﺑﮕﻲ« در ﻫﺮ ﮔﺮﺑﻪاي وﺟﻮد دارد‪ (.‬اﺟﻨﺎس ﻣﺆﺧﺮ ﺑﺮ اﺷﻴﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﮔﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري را دﻳـﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ و ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻲ »ﮔﺮﺑﻪ« ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪ (.‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑـﺮاي ﺗﻠﻔﻴـﻖ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺑﺪاع ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ رﺷﺪ )‪ (1126-98‬در ﻧﻘﻄﺔ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ در دﻧﻴﺎي اﺳﻼم ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪ .‬وي در ﻛﻮردوا )ﻗﺮﻃﺒﻪ( ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎ آﻣـﺪ و‬ ‫در آﻧﺠﺎ ﭘﺪر و ﺟﺪش ﻣﻨﺼﺐ ﻗﻀﺎ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮد او ﻧﻴﺰ ﻧﺨﺴـﺖ در ﺳـﻮﻳﻞ )اﺷـﺒﻴﻠﻴﻪ( و ﺳـﭙﺲ در ﻛـﻮردوا ﻗﺎﺿـﻲ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ اﻟﻬﻴﺎت و ﺣﻘﻮق و ﺳﭙﺲ ﻃﺐ و رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮدي ﻛﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﺠﺰﻳـﻪ‬

‫‪ .1‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻋﺮﺑﻲ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬دﻛﺘﺮ زﻛﻲ ﻧﺠﻴﺐ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﺷﻴﺔ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ در آﺛﺎر اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‬ ‫ﺳﺮاغ دارد از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪» :‬اﻟﻘﻮه اﻟﻨﻈﺮﻳﻪ ﺗﺼﻴﺮ اﻟﺼﻮر اﻟﻜﻠﻴﻪ ﻣﺠﺮده‪ «.‬م‪.‬‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﻼﻣﻲ □ ‪329‬‬

‫و ﺗﺤﻠﻴﻞ آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ اﺑﻮ ﻳﻌﻘﻮب ﻳﻮﺳﻒ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮدﻧﺪ )ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ(‪ .‬ﺧﻠﻴﻔﻪ او را ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار داد و در ‪ 1184‬او را ﻃﺒﻴﺐ ﺧﺎص ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧـﻪ ﺑﻴﻤـﺎر دو ﺳـﺎل‬ ‫ﺑﻌﺪ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﻳﻌﻘﻮب اﻟﻤﻨﺼﻮر ﺣﻤﺎﻳﺖ ﭘﺪر ﺧﻮد را از اﺑﻦ رﺷﺪ ﻳﺎزده ﺳﺎل اداﻣﻪ داد‪ .‬ﺑﻌﺪ‪ ،‬از ﺗﺮس ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‬ ‫ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن ﺑﺎ اﺑﻦ رﺷﺪ‪ ،‬او را از ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻛﻪ داﺷﺖ ﻣﺤﺮوم ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺗﺒﻌﻴﺪﮔﺎه او ﻧﺨﺴﺖ ﺟﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ در‬ ‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻛﻮردوا و ﺳﭙﺲ ﻣﺮاﻛﺶ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻦ رﺷﺪ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻗﺪﻳﻢ را ﺑـﻪ ﺑﻬـﺎي از دﺳـﺖ رﻓـﺘﻦ اﻳﻤـﺎن ﺣﻘﻴﻘـﻲ‬ ‫ﭘﺮورش ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻟﻤﻨﺼﻮر ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮد ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ را وﻋﻴﺪ داده اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺗﻨﻬﺎ درﻳﺎﻓﺖ‪ .‬و ﻫﺮ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨـﺔ ﻣﻨﻄـﻖ و ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آﻣـﺪ‬ ‫ﻃﻌﻤﺔ آﺗﺶ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻤﻲ ﭘﺲ از اﻳﻦ زﻣﺎن ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻐﺮﺑﻴﺎن در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺳﺨﺖ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﻼﻣﻲ ﺑـﻪ اﺑـﻦ‬ ‫رﺷﺪ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺧﺘﻢ ﺷﺪ‪ ،‬و در ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻘﺎط دﻧﻴﺎي اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﺗﻌﺼﺐ دﻳﻨﻲ ﺧﺸﻚ و ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺠﺎل ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﻌﻘﻞ را از ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﺑﺮداﺷﺖ‪.‬‬ ‫از ﻟﻄﺎﺋﻒ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اوﺑﺮوگ دﻓﺎع از اﺑﻦ رﺷﺪ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﻤﺖ ﻛﻔﺮ و اﻟﺤﺎد ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﻲﮔﻴـﺮد ‪ -‬در ﺻـﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرة اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬اوﺑﺮوگ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻫﻞ ﻋﺮﻓﺎن ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳـﻚ از‬ ‫آﻳﺎت ﻗﺮآن ‪ 7‬ﻳﺎ ‪ 70‬ﻳﺎ ‪ 700‬ﺗﻔﺴﻴﺮ دارد‪ ،‬و ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻐﻮي آن ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻧﺎدان اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً از اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﻐﺎﻳﺮ ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ از ﻣﻴـﺎن ‪ 700‬ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﺣـﺪاﻗﻞ ﻳـﻚ ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﺑـﺎ آﻧﭽـﻪ‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ در دﻧﻴﺎي اﺳﻼم ﻣﺮدم ﻧﺎدان ﺑﺎ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫داﻧﺸﻲ ﻛﻪ ﻗﺪم را از ﺣﺪود »ﻛﻼم اﷲ ﻣﺠﻴﺪ« ﻓﺮاﺗﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬داﻧﺶ ﭘﮋوﻫـﻲ ﺧﻄﺮﻧـﺎك ﺑـﻮد‪ ،‬وﻟـﻮ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺪ روي ﺑﺪﻋﺖ ﻳﺎ اﻟﺤﺎد ﺷﺨﺺ داﻧﺶ ﭘﮋوه اﻧﮕﺸﺖ ﺑﮕﺬارد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﻫﻞ ﻋﺮﻓﺎن ﻛﻪ ﺗﻮدة ﻣـﺮدم ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺗﺤﺖاﻟﻠﻔﻆ ﻗﺮآن ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻨﺪ وﻟﻲ ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﻧﻴﺎز ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻗﺒـﻮل‬ ‫ﻋﺎم ﺑﻴﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ رﺷﺪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ را ﻛﻪ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺴﻠﻚ ﻧﻮ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ ﻗـﺮار‬ ‫داﺷﺖ اﺻﻼح ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺮاي ارﺳﻄﻮ ﻫﻤﺎن ﻧﻮع اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ﻣﺆﺳﺴـﻴﻦ ادﻳـﺎن ﻗﺎﺋـﻞ ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ارادت او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ارﺳﻄﻮ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از ارادت اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎﺳﺖ‪ .‬وي ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ وﺟﻮد ﺧﺪا را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺪون اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ‬ ‫وﺣﻲ و اﻟﻬﺎم اﺛﺒﺎت ﻛﺮد ‪ -‬و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺑﻘﺎي روح ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﺑﻦ رﺷﺪ ارﺳﻄﻮ را از ﻧﺰدﻳﻚ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ روح ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻘﻞ )‪ (nous‬ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻘﺎي ﺷﺨﺺ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻋﻘﻞ ﻛﻪ در اﺷﺨﺎص ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻳﻜﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﻟﺒﺘـﻪ ﻣـﻮرد‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻣﺒﺎرزة ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ رﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻼﺳﻔﺔ اﺧﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻤﺎﻧﺶ ﺑﻲﭼﻮن و ﭼﺮا ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻓﺮﻗﻪاي از ﻋﻠﻤـﺎي دﻳﻨـﻲ‬ ‫داراي ﻋﻘﻴﺪة ﺻﺤﻴﺢ و ﺧﺎﻟﺺ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻀﺮ ﺑﻪ ﺣﺎل دﻳﻦ اﺳﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲ ورزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜـﻲ از‬ ‫اﻳﻨﺎن‪ ،‬ﻏﺰاﻟﻲ‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻮﺷﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﻬﺎﻓﺖ اﻟﻔﻼﺳﻔﻪ« و ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻫﻤﺔ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻻزم در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ ﻧﻴـﺎزي‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ از وﺣﻲ و اﻟﻬﺎم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦ رﺷﺪ در ﺟﻮاب او ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻮﺷﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﻬﺎﻓﺖ اﻟﺘﻬﺎﻓﺖ«‪ .‬آن ﺟﺰﻣﻴﺎت دﻳﻨـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻏﺰاﻟﻲ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﭘﻴﺶ ﻛﺸﻴﺪ و از آﻧﻬﺎ دﻓﺎع ﻛﺮد ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺟﻬـﺎن در زﻣـﺎن از ﻫـﻴﭻ‪،‬‬ ‫واﻗﻌﻴﺖ داﺷﺘﻦ ﺻﻔﺎت اﻟﻬﻲ‪ ،‬و رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺟﺴﻢ‪ .‬اﺑﻦ رﺷﺪ ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ دﻳﻦ ﺣـﺎوي ﺣﻘـﺎﻳﻖ ﻓﻠﺴـﻔﻲ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ‬ ‫ﺗﻤﺜﻴﻞ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻣﻮرد آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻣﺼﺪاق دارد‪ ،‬و ﺧﻮد او ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻓﻴﻠﺴـﻮف آﻓـﺮﻳﻨﺶ را ﺑـﻪ ﻃﺮﻳـﻖ‬ ‫ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 330‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻫﻤﻴﺖ اﺑﻦ رﺷﺪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻴﺶ از ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﻼﻣﻲ وي ﺑﻦﺑﺴـﺘﻲ ﺑـﻴﺶ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺒﺪأ و آﻏﺎز ﻣﺤﺴﻴﻮب ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬آﺛـﺎر وي در ﻗـﺮن ﺳـﻴﺰدﻫﻢ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻣﺎﻳﻜـﻞ اﺳـﻜﺎت‬ ‫‪ Micheal Scott‬ﺑﻪ ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن اﺑﻦ رﺷﺪ آن آﺛﺎر را در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣـﺮ ﺷـﮕﻔﺖ‬ ‫اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﻮذ وي در اروﭘﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻴﺰ در ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻏﻴﺮ رﺳﻤﻲ آزاد اﻧﺪﻳﺸـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻨﻜﺮ ﺑﻘﺎي روح ﺑﻮدﻧﺪ و »اﺑﻦ رﺷﺪي« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺣﺮﻓﻪاي ﺳﺘﺎﻳﻨﺪﮔﺎن اﺑﻦ رﺷـﺪ اﺑﺘـﺪا در ﻣﻴـﺎن‬ ‫راﻫﺒﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ و ﺳﭙﺲ در داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺑﺎب در ﻳﻜﻲ از ﻓﺼﻮل آﻳﻨﺪه ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻔﻜﺮ اﺻﻲ و ﺑﺪﻳﻊ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺮداﻧﻲ ﭼـﻮن اﺑـﻦ ﺳـﻴﻨﺎ و اﺑـﻦ رﺷـﺪ اﺳﺎﺳـﺎً ﺷـﺎرح‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻋﻠﻤﻲ در ﻣﻨﻄﻖ و ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ از ارﺳﻄﻮ و ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن و در ﻃﺐ از ﺟـﺎﻟﻴﻨﻮس‬ ‫در ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﻲ و رﻳﺎﺿﻴﺎت از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻫﻨﺪي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و اﻫﻞ ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻴﺰ ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻳﻨﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻗـﺪﻳﻢ‬ ‫اﻳﺮاﻧﻲ ﭼﺎﺷﻨﻲ زدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﺛﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ در زﻣﻴﻨﺔ رﻳﺎﺿـﻴﺎت و ﺷـﻴﻤﻲ ﺗـﺎزﮔﻲ ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲ دﻫﻨﺪ و ﻛﺸﻔﻴﺎت آﻧﺎن در زﻣﻴﻨﺔ ﺷﻴﻤﻲ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺼﺎدﻓﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي آﻧﺎن در ﻛﻴﻤﻴﺎﮔﺮي ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﻲ‬ ‫در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ادوار ﺧﻮد از ﺟﻬﺖ ﻫﻨﺮ و از ﺟﻬﺎت ﻓﻨﻲ ﺑﺴﻴﺎري ﻗﺎﺑﻞ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑـﻮد‪ ،‬وﻟـﻴﻜﻦ ﻫـﻴﭻ ﻗـﺪرﺗﻲ در زﻣﻴﻨـﺔ ﺗﻔﻜـﺮ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺮي ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﺗﻤﺪن‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ آن را ﻧﺎﭼﻴﺰ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ اﻧﺘﻘـﺎل‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻴﺎن ﺗﻤﺪن ﻗﺪﻳﻢ و ﺗﻤﺪن ﺟﺪﻳﺪ ارروﭘﺎ ﻗﺮون ﻣﻈﻠﻤﻪ ﺣﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﻴﺰاﻧﺴﻴﻬﺎ ﺑﺎ آﻧﻜـﻪ آن ﻗـﺪرت ﻓﻜـﺮي را‬ ‫ﻛﻪ ﻻزﻣﺔ اﺑﺪاع اﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎه زاﻳﻨﺪة ﺗﻤﺪن را ﻧﮕﻬﺪاﺷـﺘﻨﺪ ‪ -‬و آن ﻋﺒـﺎرت ﺑـﻮد از ﺗﻌﻠـﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴـﺖ و ﻛﺘـﺎب و‬ ‫ﻓﺮاﻏﺖ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ .‬ﻫﺮ دوي اﻳﻦ ﻣﻠﻞ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﻴﺰاﻧﺴﻴﻬﺎ ‪ -‬در ﺑـﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ﻣﻐـﺮب زﻣـﻴﻦ ﭘـﺲ از‬ ‫درآﻣﺪن از ﺑﺮﺑﺮﻳﺖ ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺴﻤﺎﻧﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ ،‬و ﺑﻴﺰاﻧﺴﻴﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ .‬در ﻫﺮ دو ﻣـﻮرد‪،‬‬ ‫اﻳﻦ اﻧﮕﻴﺰش اﻓﻜﺎر ﺗﺎزهاي ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از اﻓﻜﺎر اﻧﮕﻴﺰﻧﺪﮔﺎن‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻮرد اول ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﺑﻮد و ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﻣـﻮرد دوم‬ ‫رﻧﺴﺎﻧﺲ )ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻮرد اﺧﻴﺮ ﻋﻠﻞ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ داﺷﺖ(‪ .‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻣﻴﺎن ﻣﻐﺮﺑﻴـﺎن اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ و ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺣﻠﻘـﺔ اﺗﺼـﺎل‬ ‫ﻣﻔﻴﺪي ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺮدم ﭼﻮن از ﻃﺮﻓﻲ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻧﺎﭼﺎر زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﻧﻴـﺰ ﻓـﺮا ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ از ﻋﻠﻞ درآﻣﻴﺨﺘﻦ داﻧﺶ ﻋﺮﺑﻲ و اروﭘﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻼﺳﻔﺔ ارﺳﻄﻮﻳﻲ را در‬ ‫ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻣﻮرد ﻋﺬاب و آزار ﻗﺮار دادﻧﺪ و آن ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻧﺎﭼـﺎر ﺷـﺪﻧﺪ ﻧـﺰد ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﺧﺼﻮﺻـﺎً در ﭘـﺮوﻧﺲ ‪Provence‬‬ ‫ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻬﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ و او اﺑﻦ ﻣﻴﻤﻮن اﺳﺖ‪ .‬وي در ‪ 1135‬در ﻛﻮردوا ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ اﻣـﺎ از‬ ‫ﺳﻲ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ ﻗﺎﻫﺮه رﻓﺖ و ﺑﺎﻗﻲ ﻋﻤﺮ را در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﻴﻤﻮن آﺛﺎرش را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎﻳﺶ‬ ‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻴﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺒﺮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪي ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻓﺮدرﻳﻚ دوم آﺛـﺎر وي ﺑـﻪ ﻻﺗﻴﻨـﻲ‬ ‫ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﻴﻤﻮن ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »راﻫﻨﻤـﺎي ﺳﺮﮔﺸـﺘﮕﺎن« )»دﻟﻴـﻞ اﻟﺤـﺎﺋﺮﻳﻦ«( ﻛـﻪ ﺧﻄـﺎب ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده اﻧﺪ‪ .‬ﻏﺮض اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺳﺎزش دادن ﻓﻠﺴـﻔﺔ ارﺳـﻄﻮ ﺑـﺎ اﻟﻬﻴـﺎت ﻳﻬـﻮدي‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻧﻴﻮي ﻣﺮﺟﻊ ارﺳﻄﻮ اﺳﺖ و در ﻣﺴﺎﺋﻞ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻣﺮﺟﻊ وﺣﻲ و اﻟﻬﺎم؛ اﻣﺎ در ﻋﻠﻢ ﺧﺪا ﻓﻠﺴﻔﻪ و وﺣﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻠﺤﻖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺣﻘﻴﻘﺖ وﻇﻴﻔﻪاي اﺳﺖ دﻳﻨﻲ‪ .‬ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ ﻣـﺮدود اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﻨﺞ ﻛﺘـﺎب اول »ﻋﻬـﺪ‬ ‫ﻋﺘﻴﻖ« را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻟﻔﻈﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻔﻈﻲ ﺑـﺎ ﻋﻘـﻞ راﺳـﺖ ﻧﻴﺎﻣـﺪ ﺑﺎﻳـﺪ در ﺟﺴـﺘﺠﻮي ﺗﻔﺴـﻴﺮ‬ ‫ﺗﻤﺜﻴﻠﻲ آن ﺑﺮآﻳﻴﻢ‪ .‬در رد‪ ‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧـﻪ ﻫﻤـﺎن »ﺻـﻮرت« ﺑﻠﻜـﻪ »ﻣـﺎد‪‬ه« را ﻧﻴـﺰ از ﻫـﻴﭻ آﻓﺮﻳـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻼﺻﻪاي از رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﻴﻤﺎﺋﻮس« ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﺮﺑﻲ آن آﺷﻨﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪ( و آن را در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﺑﺮ ارﺳـﻄﻮ‬ ‫رﺟﺤﺎن ﻣﻲﮔﺬارد‪ .‬ذرات اﻟﻬﻲ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺷـﻨﺎﺧﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﺑﺮﺗـﺮ از ﺟﻤﻴـﻊ ﻛﻤـﺎﻻت ﻣﻨﺘﺴـﺒﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻳﻬﻮدﻳـﺎن‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﻼﻣﻲ □ ‪331‬‬

‫اﺑﻦ ﻣﻴﻤﻮن را ﻻﻣﺬﻫﺐ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻛﺎر را ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑﺮ ﺿـﺪ او ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ﻛﻪ او در اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﺤﻞّ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 332‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬ﯾزد‪
9‬‬

‫‪4‬ن دوازد‪
9‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﭼﻬﺎر ﺟﻨﺒﻪ از ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ .1‬اداﻣﺔ ﺗﻌﺎرض اﻣﭙﺮاﺗﻮري و دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻇﻬﻮر ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻟﻤﺒﺎرد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ‪.‬‬ ‫‪ .4‬رﺷﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺎ ﻗﺮن ﺑﻌﺪي اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎﻣﻲ ﻧﻨﮕﻴﻦ رﺳﻴﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ در ورد‬ ‫ﺳﻪ ﻧﻬﻀﺖ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ آﻧﭽﻪ را در ﻗﺮن دوازدﻫﻢ در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺳﻴﺮ و اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻮد ﺑﻪ ﺣـﺪ اﻋـﻼي ﺧـﻮد رﺳـﺎﻧﻴﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﭘﺎپ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻌﻲ ﺑﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻟﻤﺒﺎرد اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻄﻤﺌﻨﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧـﺪ‪ ،‬و ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺣﺪ ﺧﻮد رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﻣﻬﻴﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺟﺮﻳﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻠﻜﻪ ﺳﻪ ﺟﺮﻳﺎن دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ و ﺟﺎﻣﻌﺔ روﺣﺎﻧﻴﺖ‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎپ ﺑﺮ ﺿﺪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﺎ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻟﻤﺒﺎرد ﻫﻤﺪﺳﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺎپ اورﺑﺎن ‪ Urban‬دوم ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺟﻨـﮓ ﺻـﻠﻴﺒﻲ را آﻏـﺎز‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬و ﭘﺎﭘﻬﺎي ﺑﻌﺪي ﻧﻴﺰ ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﻤﺪة ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺑﻌﺪي ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﻫﻤﻪ از روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﻣﻮاﻇـﺐ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را از ﺣﺪود اﻳﻤﺎن ﺻﺤﻴﺢ ﻗﺪم را ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﮔﺮ دﭼﺎر ﮔﻤﺮاﻫـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ آﻧـﺎن را ﮔﻮﺷـﻤﺎل دﻫـﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ‬ ‫اﺣﺴﺎس ﭘﻴﺮوزي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺧﻮد را در آن ﺳﻬﻴﻢ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻧﻴﺮوي اﺑﺪاع و اﺑﺘﻜﺎر ﻓﻜﺮي آﻧـﺎن را ﺗﺤﺮﻳـﻚ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫از ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺷﮕﻔﺖ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻳﻜﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺮون ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﺧﻼق و ﻣﺒﺪع ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮔﺮوﻫـﻲ‬ ‫ﺧﻂ ﻣﺸﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻛﻬﻨﻪ و ﻣﻨﺪرس ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر در آﻟﻤﺎن ﺑﻪ اﺻﻮل ﻓﺌﻮداﻟﻲ ﻋﻬﺪ ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ اﺳـﺘﻨﺎد‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮد و در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن روﻣﻲ و ﻗﺪرت اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﻗﺪﻳﻢ‪ .‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻟﻤﺒﺎرد از اﻳـﻦ ﻫـﻢ ﻋﻘﺒﺘـﺮ رﻓﺘﻨـﺪ و ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي‬ ‫ﺟﻤﻬﻮري رم را ﮔﻮاه آوردﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوه ﭘﺎپ دﻋﺎوي ﺧﻮد را ﭘﺎرهاي ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻨﺪ ﻣﺠﻌﻮل »ﻫﺪﻳﺔ ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ« و ﭘـﺎره اي ﺑـﺮ‬ ‫رواﺑﻂ ﺷﺎﺋﻮل و ﺷﻤﻮﺋﻴﻞ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺗﻮرات آﻣﺪه‪ ،‬اﺗﻜﺎ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﻳﺎ ﺑﺮ ﻛﺘﺐ ﻣﻘﺪس اﺳﺘﻨﺎد ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ و‬ ‫ﻳﺎ در وﻫﻠﺔ اول از اﻗﻮال اﻓﻼﻃﻮن و ﺳﭙﺲ ارﺳﻄﻮ ﮔﻮاه ﻣﻲ آوردﻧﺪ؛ و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ اﺑﺪاع ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﺮ را ﭘﻨﻬﺎن ﺑﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪن اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮر اﺳﻼم‬ ‫داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﻳﺐ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻛﻬﻨﻪ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺧﻮرد‪ .‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد اﻣﭙﺮاﺗﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﻬﻨﮕﻲ اﺻﻄﻼح ﺑﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺣﺎل ﻣﻄـﺎﺑﻖ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ رو ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﻲرﻓﺖ و اﻣﭙﺮاﺗﻮري رم ﺧﺎﻃﺮهاي ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد‪ .‬ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ﭼﻮن در ﻣﺮاﺣﻞ اﺧﻴﺮ رﺷﺪ و ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﺧـﻮد ﺷـﺒﺎﻫﺘﻬﺎي زﻳـﺎدي ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬ ‫ﻳﻮﻧﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﻨﺪ از آن ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ رﻳﺨﺖ و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺧﻮد را از آﻧﻬﺎ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮدن ﺷﺮاﻳﻂ‬

‫ﻗﺮن دوازدﻫﻢ □ ‪333‬‬

‫اﻳﻦ وﺿﻊ را ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آورد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻤﻬﻮرﻳﻬﺎي ﺗﺠـﺎري ﻛﻮﭼـﻚ و ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ و ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﺘﻤـﺪﻧﻲ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲ ﺷـﻮد در‬ ‫ﻣﺤﺎﺻﺮة دوﻟﺘﻬﺎي ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻛﻪ از ﺣﻴﺚ ﻓﺮﻫﻨﮓ از آﻧﻬﺎ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﻣﺪرﺳـﻲ ﻫـﺮ اﻧـﺪازه ﻫـﻢ ﺑـﻪ ارﺳـﻄﻮ ارادت‬ ‫ﺑﻮرزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز از ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻋﺮب اﺻﺎﻟﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ‪ -‬ﺣﻘﻴﻘﺖ آﻧﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻫـﺮ ﻓﻴﻠﺴـﻮﻓﻲ‬ ‫ﭘﺲ از ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎري اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ‪ ،‬اﺻﺎﻟﺖ دارﻧﺪ‪ .‬در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻜﺮ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ اﺻﺎﻟﺖ ﻣﻤﺘﺎز دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺎرض اﻣﭙﺮاﺗﻮري و دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ‬ ‫از زﻣﺎن ﮔﺮﮔﻮري ﻫﻔﺘﻢ ﺗﺎ ﻣﻴﺎﻧﺔ ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﺗﺎرﻳﺦ اروﭘﺎ ﮔﺮد ﻣﺒﺎرزه اي دور ﻣﻲ زد ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑـﺮ‬ ‫ﺳﺮ ﻗﺪرت در ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺮف ﻛﻠﻴﺴﺎ در وﻫﻠﺔ اول اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﻴـﺰ ﮔـﺎﻫﻲ ﺑـﺎ ﭘـﺎپ‬ ‫دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬دوران ﭘﺎﭘﻲ ﮔﺮﮔﻮري ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺎ ﻣﺼﻴﺒﺖ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اورﺑـﺎن دوم )‪ (1088 -99‬ﺳﻴﺎﺳـﺖ‬ ‫او را ﺑﺎ ﻣﻼﻳﻤﺖ اداﻣﻪ داد و ﺑﺮ ﺿﺪ ﺧﻠﻌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ روﺣﺎﻧﻴﺎن از ﺣﻜﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮد و ﺧﻮاﻫﺎن آن ﺷﺪ ﻛﻪ اﻧﺘﺨـﺎب‬ ‫اﺳﻘﻔﻬﺎ آزاداﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ روﺣﺎﻧﻴﺎن و ﻣﺮدم اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪) .‬ﺑﻲﺷﻚ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﺮدم در اﻧﺘﺨﺎﺑـﺎت ﻛـﺎﻣﻼً ﻇـﺎﻫﺮي و ﺗﺸـﺮﻳﻔﺎﺗﻲ‬ ‫ﻣﻲﺑﻮد‪ (.‬اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ اﮔﺮ روﺣﺎﻧﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪاي از ﺟﺎﻧﺐ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﺮﻣﺎن اﺳﻘﻔﻲ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اورﺑﺎن ﺑﺎ او در ﻧﻤﻲاﻓﺘﺎد‪.‬‬ ‫اﺑﺘﺪا اورﺑﺎن ﻓﻘﻂ در ﻗﻠﻤﺮو ﻧﻮرﻣﻨﻬﺎ ﺗﺄﻣﻴﻦ داﺷﺖ؛ اﻣﺎ در ‪ 1093‬ﻛﻨﺮاد ﭘﺴﺮ ﻫﻨﺮي ﭼﻬﺎرم ﺑﺮ ﺿﺪ ﭘﺪرش ﺷـﻮرﻳﺪ و ﺑـﺎ‬ ‫ﻫﻤﺪﺳﺘﻲ ﭘﺎپ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درآورد‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ »اﺗﺤﺎدﻳﺔ ﻟﻤﺒﺎرد« ﻛﻪ اﺗﺤﺎدﻳﻪ اي ﺑﻮد از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷـﻬﺮ ﺑـﻪ‬ ‫رﻳﺎﺳﺖ ﻣﻴﻼن‪ ،‬از ﭘﺎپ ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬در ‪ 1094‬اورﺑﺎن ﮔﺸﺖ ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ اي در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ زد و ﺑـﺮ‬ ‫ﻓﻴﻠﻴﭗ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻏﺎﻟﺐ آﻣﺪ‪ .‬ﻓﻴﻠﻴﭗ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ زوﺟﺔ ﺧﻮد را ﻃﻼق دﻫﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬـﺖ از ﻃـﺮف ﭘـﺎپ ﻣـﻮرد‬ ‫ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ‪ 1095‬اورﺑﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺻﻠﻴﺒﻲ را در ﺷﻮراي ﻛﻠﺮﻣﻮﻧﺖ اﻋﻼم ﻛﺮد و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﻲ از ﺷﻮر و‬ ‫ﻫﻴﺠﺎن دﻳﻨﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻮﻳﺖ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ و ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺎراﺟﻬﺎي ﻓﺠﻴﻊ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﺷـﺪ‪ .‬ﺳـﺎﻟﻬﺎي آﺧـﺮ ﻋﻤـﺮ‬ ‫اورﺑﺎن ﺑﻪ اﻳﻤﻨﻲ در رم ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺎﭘﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺪرت اﻳﻤﻨﻲ داﺷﺘﻨﺪ ‪ -‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺎپ ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﭘﺎﺳﻜﺎل دوم‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اورﺑﺎن از ﻣﺮدم ﻛﻠﻮﻧﻲ ﺑﻮد و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮ ﺳﺮ »ﺧﻠﻌـﺖ« را اداﻣـﻪ داد و در ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻫﻨﺮي ﭼﻬﺎرم در ‪ ،1106‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻌﺪي ﻫﻨﺮي ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎپ ﻛـﻪ اﻫـﻞ‬ ‫دﻧﻴﺎ ﻧﺒﻮد و ﺗﻘﺪﺳﺶ ﺑﺮ ﺑﻴﻨﺶ ﺳﻴﺎﺳﻴﺶ ﻣﻲ ﭼﺮﺑﻴﺪ ﻏﺎﻟﺐ آﻣﺪ‪ .‬ﭘﺎپ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر رﺳﻢ ﺧﻠﻌـﺖ دادن را ﻟﻐـﻮ‬ ‫ﻛﻨﺪ و در ﻋﻮض اﺳﻘﻔﻬﺎ و رؤﺳﺎي ﺻﻮاﻣﻊ ﻧﻴﺰ ﻋﻼﺋﻖ دﻧﻴﻮي را ﻣﺮدود و ﻣﻄﺮود اﻋﻼم دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺗﻈـﺎﻫﺮ ﺑـﻪ ﻣﻮاﻓﻘـﺖ‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺎزش آﻓﺘﺎﺑﻲ ﺷﺪ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ ﭘﺎپ ﺳﺨﺖ ﺷﻮرﻳﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻛـﻪ در رم ﺑـﻮد از ﻓﺮﺻـﺖ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و ﭘﺎپ را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺎپ ﺑـﻪ ﺗﻬﺪﻳـﺪﻫﺎي او ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﺷـﺪ و در ﻣﻮﺿـﻮع ﺧﻠﻌـﺖ ﻋﻘـﺐ ﻧﺸـﻴﻨﻲ ﻛـﺮد و ﻣﺮاﺳـﻢ‬ ‫ﺗﺎﺟﮕﺬاري ﻫﻨﺮي ﭘﻨﺠﻢ را اﻧﺠﺎم داد‪ .‬اﻣﺎ ﻳﺎزده ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﭘﺎپ ﻛﺎﻟﻴﺴـﻜﺘﻮس ‪ Calixtus‬دوم ﺑـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ ﻗـﺮارداد ﻛﻠﻴﺴـﺎ و‬ ‫دوﻟﺖ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »ﻗﺮارداد و رﻣﺰ« در ‪ 1122‬ﻫﻨﺮي ﭘﻨﺠﻢ را در ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺧﻠﻌﺖ وادار ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﺮد و ﻧﻈﺎرت ﺑـﺮ اﻧﺘﺨـﺎب‬ ‫اﺳﻘﻔﻬﺎ را در ﺑﻮرﮔﻮﻧﻲ و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ از دﺳﺖ وي ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺧﺎﻟﺺ اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺎپ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻨﺮي ﺳﻮم ﺑﻮد ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﻣﺴـﺎوي ﺷـﺪ‪ .‬در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ وي ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﺑﺮ آن اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت ﻣﻲﻛـﺮد‪ ،‬ﻛﺎﻣـﻞ ﮔﺸـﺘﻪ ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ اﻓـﺰاﻳﺶ‬ ‫ﻗﺪرت ﭘﺎپ از اﻫﻤﻴﺖ ﻧﺴﺒﻲ اﺳﻘﻔﻬﺎ ﻛﺎﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﭘﺎپ اﻛﻨﻮن از ﺳﻠﻄﺔ ﻏﻴﺮ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬و روﺣﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﭘﻴﺶ از ﺷﺮوع ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼﺣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻘﻮا داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻇﻬﻮر ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻟﻤﺒﺎرد‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺑﻌﺪي ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻓﺮدرﻳﻚ ﺑﺎرﺑﺎروﺳﺎ ‪ (1152-90) Barbarossa‬ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬او ﻣﺮدي ﺑﻮد ﺗﻮاﻧـﺎ و ﻛـﺎري‬ ‫ﻛﻪ در ﻫﺮ اﻣﺮ ﺧﻄﻴﺮي ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي در آن ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﭘﻴﺮوز ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮدي ﺑﻮد درس ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻻﺗﻴﻨـﻲ را ﺑـﺎ‬ ‫ﻟﺬت ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ دﺷﻮاري ﺑﺪان زﺑﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ؛ اﻃﻼﻋﺶ ﺑﺮ آﺛﺎر ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ و روﻣـﻲ ﺑﺴـﻴﺎر و از دوﺳـﺘﺪاران‬

‫‪ □ 334‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻗﺎﻧﻮن روم ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻮد را وارث اﻣﭙﺮاﺗﻮران روم ﻣﻲ داﻧﺴﺖ و اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي آﻧﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن آﻟﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﻮد در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻟﻤﺒﺎرد در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﺗﻔﻮق رﺳﻤﻲ او را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ ﻫﺮ ﮔـﺎه ﻛـﻪ وي در‬ ‫اﻣﻮرﺷﺎن دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲ ﻧﻤﻮد اﻋﺘﺮاض ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ‪ -‬ﻣﮕﺮ آن ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻣﻴﻼن ﺑﺎك داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ ﺿﺪ ﻣﻴﻼن ﺧﻮد‬ ‫را در ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬ﻧﻬﻀﺖ ﭘﺎﺗﺎرﻳﻦ در ﻣﻴﻼن اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ دﻣـﻮﻛﺮاﺗﻲ ﻫﻤـﺮاه ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﻤﺎل اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻫﻮادار ﻣﻴﻼن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ اﻛﺜﺮ آﻧﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﺿﺪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر دﺳﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲدادﻧﺪ‪.‬‬ ‫دو ﺳﺎل ﭘﺲ از ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺎرﺑﺎروﺳﺎ‪ ،‬ﻫﺎدرﻳﺎن ‪ Hadrian‬ﭼﻬﺎرم‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ در ﻧـﺮوژ ‪‬ﻣﺒﻠّـﻎ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎپ ﺷﺪ‪ .‬در اﺑﺘﺪا وي ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر رواﺑﻂ ﮔﺮﻣﻲ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو ﺑﻪ واﺳﻄﺔ دﺷﻤﻦ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷــﻬﺮ رم در ﻣﻘﺎﺑــﻞ ﻫــﺮ دوي آﻧﻬــﺎ ﻳﻜﺴــﺎن دﻋــﻮي اﺳــﺘﻘﻼل ﻣــﻲ ﻛــﺮد و ﻣﻠﺤــﺪ ﻣﻘﺪﺳــﻲ ﺑــﻪ ﻧــﺎم آرﻧﻮﻟــﺪ ﺑﺮﺳــﻴﺎﻳﻲ‬ ‫‪1Arnonld of Berscia‬را در اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻃﻠﺒﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺤﺎد آرﻧﻮﻟﺪ ﺧﻴﻠـﻲ ﺳـﺨﺖ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻣـﻲﮔﻔـﺖ »آن‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻛﻪ داراي ﻣﻠﻜﻨﺪ و آن اﺳﻘﻔﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺗﻴـﻮل دارﻧـﺪ و آن راﻫﺒـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺻـﺎﺣﺐ ﻣﺎﻟﻨـﺪ آﻣﺮزﻳـﺪه‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ «.‬وي ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺻﺎﺣﺐ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ وﺟﻮد ﺧﻮد را ﺗﻤﺎﻣـﺎً وﻗـﻒ اﻣـﻮر‬ ‫روﺣﺎﻧﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ در ﺻﺪاﻗﺖ زﻫﺪش ﺷﻚ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻟﺤﺎدش او را ﺧﺒﻴـﺚ ﻣـﻲ داﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﻧـﺎرد‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻪ ﻣﻲآﺷﺎﻣﺪ و ﻧﻪ ﻣﻲﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻮن اﺑﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﺧﻮن ارواح ﺗﺸﻨﻪ‬ ‫و ﮔﺮﺳﻨﻪ اﺳﺖ‪ «.‬ﺳﻠﻒ ﻫﺎدرﻳﺎن در ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ ﺑﺎرﺑﺎروﺳﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ آرﻧﻮﻟـﺪ ﻃﺮﻓـﺪار ﻓﺮﻗـﺔ‬ ‫ﺗﻮده اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﺳﻨﺎﺗﻮر و دو ﻛﻨﺴﻮل اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ و اﻣﭙﺮاﺗﻮرﺷﺎن ﻫـﻢ از ﻣﻴـﺎن ﺧﻮدﺷـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮدرﻳﻚ ﻛﻪ ﻋﺎزم اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻮد ﻃﺒﻌﺎً از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻜﺎن ﺧﻮرد‪ .‬ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﺮدم رم ﺑﺮاي آزادي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮف آرﻧﻮﻟﺪ‬ ‫ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻲﺷﺪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻏﺘﺸﺎش ﺷﺪ و در آن اﻏﺘﺸﺎش ﻳﻚ ﻛﺎردﻳﻨﺎل ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﭘـﺎپ ﺟﺪﻳـﺪ‪،‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺎدرﻳﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺮ رم را از اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم »ﻫﻔﺘﺔ ﻣﻘﺪس« ﺑﻮد و ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﺮ روﻣﻴﺎن ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪ‬ ‫و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ و ﻗﻮل دادﻧﺪ ﻛﻪ آرﻧﻮﻟﺪ را از آﻧﺠﺎ ﺑﺮاﻧﻨﺪ‪ .‬آرﻧﻮﻟﺪ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮر دﺳﺘﮕﻴﺮش ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬او را‬ ‫ﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ و ﺧﺎﻛﺴﺘﺮش را در رودﺧﺎﻧﺔ ﺗﻴﺒﺮ رﻳﺨﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﻣﺮدم آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺛﺎر ﻣﻘﺪس ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از ﻣـﺪﺗﻲ‬ ‫ﻣﻌﻄﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻲ ﻣﻴﻠﻲ ﻓﺮدرﻳﻚ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻨﺎن و رﻛﺎب اﺳﺐ ﭘﺎپ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻴﺎده ﺷﺪن ﭘﻴﺶ آﻣـﺪ‪ ،‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﭘـﺎپ‬ ‫در ‪ 1155‬در ﻣﻴﺎن ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺸﺘﺎر ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻓﺮوﻧﺸﺎﻧﺪه ﺷﺪ ﺗﺎج را ﺑﺮ ﺳﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻧﻬﺎد‪.‬‬ ‫ﭼﻮن از ﺷﺮ آن ﻣﺮد ﺷﺮﻳﻒ ﺧﻼص ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺎز دﺳﺖ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران ﻇﺮﻳﻒ ﺑﺎز ﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺠﺎدﻻت ﺧﻮد را از ﺳﺮ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺎپ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﻧﻮرﻣﻨﻬﺎ ﺻﻠﺢ ﻛﺮد در ‪ 1157‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﺮأت داد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺪت ﺑﻴﺴـﺖ ﺳـﺎل‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﺪاوﻣﻲ ﻣﻴﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮر از ﻳﻚ ﻃﺮف و ﭘﺎپ و ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻟﻤﺒﺎرد از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ در ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻮرﻣﻨﻬﺎ ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫از ﭘﺎپ ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﮓ اﺻﻠﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ »اﺗﺤﺎدﻳﺔ ﻟﻤﺒﺎرد« ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﻛـﻪ از »آزادي«‬ ‫ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ و از اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺗﻮده اي ﺷﺪﻳﺪ اﻟﻬﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ را ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻛـﺮد و ﺣﺘـﻲ در‬ ‫‪ 1162‬ﻣﻴﻼن را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درآورد و آن را ﺑﺎ ﺧﺎك ﻳﻜﺴﺎن ﺳﺎﺧﺖ و ﻣﺮدﻣﺶ را ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ در ﺟـﺎي دﻳﮕـﺮ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ »اﺗﺤﺎدﻳﺔ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ« ﻣﻴﻼن را از ﻧﻮ ﺳـﺎﺧﺖ و ﻣـﺮدم آن ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﺑـﺪاﻧﺠﺎ ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻨﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻫﻤﺎن ﺳﺎل اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻛﻪ ﻳﻚ »ﭘﺎپ ﻣﻌﺎرض«‪ 2‬ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﻬﻴﻪ دﻳﺪه ﺑـﻮد ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﻋﻈـﻴﻢ ﺑـﻪ رم ﻟﺸـﻜﺮ ﻛﺸـﻴﺪ‪ .‬ﭘـﺎپ‬ ‫ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﻓﻴﻪ را ﺑﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻴﻤﺎري ﻃﺎﻋﻮن ﺳﭙﺎه ﻓﺮدرﻳﻚ را درو ﻛﺮد و ﺧﻮد وي ﺑـﻪ‬ ‫‪ .1‬ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ وي ﺷﺎﮔﺮد آﺑﻼر ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬در ﺑﻴﺸﺘﺮ اوﻗﺎت ﻳﻚ »ﭘﺎپ ﻣﻌﺎرض« وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻫﺎدرﻳﺎن ﭼﻬﺎرم دو ﺗﻦ ﻣﺪﻋﻲ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﺳﻮم و وﻳﻜﺘﻮر ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﺒﺔ ﭘﺎﭘﻲ‬ ‫ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ زور آزﻣﺎﻳﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻳﻜﺘﻮر ﭼﻬﺎرم )ﻛﻪ ﭘﺎپ ﻣﻌﺎرض ﺑﻮد( ﭼﻮن در ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺒﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد از ﻫﻮاداران ﺧﻮد ﺟﺒﻪ اي را ﻛﻪ ﻗـﺒﻼً‬ ‫ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد ﮔﺮﻓﺖ وﻟﻲ از ﻓﺮط ﺷﺘﺎب آن را واروﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻦ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻗﺮن دوازدﻫﻢ □ ‪335‬‬

‫ﺻﻮرت ﻓﺮاري ﻳﻜﻪ و ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ آﻟﻤﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻴﺴﻴﻞ ﺑﻠﻜﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻳﻮﻧﺎن ﻧﻴﺰ در ﺟﺎﻧـﺐ‬ ‫»اﺗﺤﺎدﻳﺔ ﻟﻤﺒﺎرد« ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎرﺑﺎروﺳﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ زد‪ ،‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺻﻠﺢ ﺷﺪ و ﻫﻤـﻪ ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫آزادي ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ داد‪ .‬در ﺟﺪال ﺑﻴﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮري و دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﺷـﺮاﻳﻂ ﺻـﻠﺢ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻳـﻚ از ﻃـﺮﻓﻴﻦ ﭘﻴـﺮوزي ﻛﺎﻣـﻞ‬ ‫ﻧﺒﺨﺸﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺎرﺑﺎروﺳﺎ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻴﺮ ﺷﺪ‪ .‬در ‪ 1189‬ﺑﻪ ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺻﻠﻴﺒﻲ رﻓﺖ و ﺳﺎل ﺑﻌﺪ درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺟﺪال ﻃﻮﻻﻧﻲ آﻧﭽﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاوان ﻳﺎﻓﺖ ﻇﻬﻮر ﺷﻬﺮﻫﺎي آزاد ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻴﺮوي اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﺑـﺎ ﻧﻈـﻢ ﻣـﻨﺤﻂ‬ ‫ﻣﻠﻮك اﻟﻄﻮاﻳﻔﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺮوي ﭘﺎپ ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﺮاﺣﻞ رﺷﺪ را ﻃﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻟﻴﻜﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺎﺷـﻲ از اﺣﺘﻴـﺎﺟﻲ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺿﺪﻳﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ او ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر در ﺟﻬﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد او اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﺷﺪ؛ و از اﻳـﻦ رو وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﺧﻄـﺮ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ ﻗﺪرت ﭘﺎپ ﻫﻢ رو ﺑﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﻧﻬﺎد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻴﺮوي ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻧﻴﺮوﻳـﻲ ﺗـﺎزه و ﺣﺎﺻـﻞ ﺗﺮﻗـﻲ اﻗﺘﺼـﺎدي و‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ اﺷﻜﺎل ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻧﺸﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻴﺰي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ‬ ‫ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ در ادﺑﻴﺎت و ﻫﻨﺮ و ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ درﺟﻪ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳـﻦ ﺗﺮﻗﻴﻬـﺎ در‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﭘﻴﺮوزاﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎرﺑﺎروﺳﺎ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻣﻤﻜﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ از ﻃﺮﻳـﻖ ﺗﺠـﺎرت ﮔـﺬران‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و در ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﻛﻪ آرام و ﻗﺮار ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد ﺗﺠﺎرت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﻮد ﻣﻲ داد‪ .‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻛﻨﺎر درﻳﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ وﻧـﻴﺲ و‬ ‫ﺟﻨﻮوا و ﭘﻴﺰا‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮاي آزادي ﺧﻮد ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻤﺘﺮ از ﺷـﻬﺮﻫﺎي داﻣﻨـﺔ آﻟـﭗ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دروازه ﻫﺎي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ اﻫﻤﻴﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ دﻟﻴـﻞ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻴﻼن در‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﺟﺎﻟﺒﺘﺮﻳﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎن ﻫﻨﺮي ﺳﻮم ﻣﺮدم ﻣﻴﻼن ﺑـﻪ ﭘﻴـﺮوي از اﺳـﻘﻒ ﺧـﻮﻳﺶ ﻗـﺎﻧﻊ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻬﻀﺖ ﭘﺎﺗﺎرﻳﻦ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻳﻜﻲ از ﻓﺼﻠﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ذﻛﺮ آن رﻓﺖ‪ ،‬اﻳﻦ وﺿﻊ را دﮔﺮﮔﻮن ﻛﺮد‪ .‬اﺳﻘﻒ ﺟﺎﻧﺐ اﺷـﺮاف‬ ‫را ﮔﺮﻓﺖ و ﻳﻚ ﻧﻬﻀﺖ ﺗﻮده اي ﻗﻮي ﺑﺎ او و اﺷﺮاف ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﻏـﺎز ﻛـﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ از ﻣﻘـﺪﻣﺎت دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ از اﻳـﻦ ﻣﺒـﺎرزه‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﺣﻜﺎم ﺷﻬﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺮدم اﻧﺘﺨﺎب ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬ ‫ﺷﻤﺎل‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﺑﻮﻟﻮﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺔ داﻧﺸﻤﻨﺪي از ﺣﻘﻮق داﻧﺎن ﻏﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﺣﻘـﻮق روﻣـﻲ ﺗﺒﺤـﺮ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻋﻮام ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ داراي ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ ﺑـﺲ ﺑﻬﺘـﺮ از ﻧﺠﺒـﺎي ﺷـﻤﺎل آﻟـﭗ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺗﺠﺎري ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در ﺟﺪال ﭘﺎپ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺎپ را ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺧﻮد داراي ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨـﻲ و‬ ‫دﻳﻦ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺮن دوازدﻫﻢ و ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻫﻠﻨﺪ ﭘﺲ از اﺻـﻼح دﻳـﻦ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺘﻬﺎﻳﻲ از ﻧﻮع ﺑﺪﻋﺖ ﭘﻮرﻳﺘﺎﻧﻬﺎ روي آوردﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﺮدم اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ آزاد اﻧﺪﻳﺸﻲ ﮔﺮاﻳﻴﺪﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮاﺳﻢ ﻛﻠﻴﺴﺎ را‬ ‫ﻃﻮﻃﻲ وار ادا ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﻠﺒﺎً از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻳﻤﺎن و دﻳﺎﻧﺘﻲ ﺑﺮي ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬داﻧﺘﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺮد ﻧﻮع ﻗﺪﻳﻢ و ﺑﻮﻛـﺎﭼﻮ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻓﺮد ﻧﻮع ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ‬ ‫ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﻨﮓ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ از ﻟﺤﺎظ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻫﻤﻴﺘـﻲ دارﻧـﺪ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﺑﺘﻜﺎر ﺷﺮوع ﺟﻨﮓ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ و‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻳﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺑـﺎ ﺗﺒﻠﻴﻐـﺎت ﺟﻨﮕـﻲ و ﺷـﻮر و‬ ‫ﺣﺮارﺗﻲ ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ آن در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻧﻴﺮوي ﭘﺎپ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ ﻛﺸـﺘﺎر ﮔـﺮوه ﻛﺜﻴـﺮي از‬ ‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﺮ ﻛﺲ ﻫﻢ ﻛﺸﺘﻪ ﻧﺸﺪ از اﻣﻮال ﺧﻮد ﻣﺤﺮوم ﺷﺪ و ﺑﻪ زور ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨﮓ‬ ‫ﺻﻠﻴﺒﻲ در آﻟﻤﺎن‪ ،‬و در ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ رﻳﭽـﺎرد ﺷـﻴﺮدل در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳـﺎنِ ﺑﺴـﻴﺎري را‬ ‫ﻛﺸﺘﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻮرك‪ ،‬ﻛﻪ در آن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻮد را آﻏﺎز ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﺤﻨﺔ ﻳﻜﻲ از ﺳﻬﻤﻨﺎﻛﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﻛﺸﺘﺎرﻫﺎي ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﭘﻴﺶ از ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً اﻧﺤﺼﺎر ﺗﺠﺎرت ﻛﺎﻻﻫﺎي ﻣﺸـﺮق زﻣـﻴﻦ را در ﺳﺮاﺳـﺮ‬ ‫اروﭘﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺟﻨﮕﻬﺎ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﺬاب و آزار ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﻳﻦ ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻓﺘﺎد‪.‬‬

‫‪ □ 336‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از آﺛﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوت ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎﺧﺘﻦ رواﺑﻂ ادﺑﻲ ﺑﺎ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﻴﻪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫اﻳﻦ رواﺑﻂ در ﻗﺮن دوازدﻫﻢ و اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي زﻳﺎدي از ﻣﺘﻮن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ زﺑـﺎن ﻻﺗﻴﻨـﻲ ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ زﻳﺎد ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ وﻧﻴﺴﻴﻬﺎ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎﻳﻲ ﺑـﻪ آﺛـﺎر ﻗـﺪﻳﻢ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ در ﺷﺎﻧﮕﻬﺎي ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آﺛﺎر ﻗـﺪﻳﻢ ﭼﻴﻨـﻲ ﻣـﻲرﻓﺘﻨـﺪ‪.‬‬ ‫)ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت اروﭘﺎﻳﻴﺎن از آﺛﺎر ﻗﺪﻳﻢ ﭼﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﺒﻠّﻐﻴﻦ دﻳﻨﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪(.‬‬ ‫رﺷﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺧﺺ ﻛﻠﻤﻪ در اواﻳﻞ ﻗـﺮن دوازدﻫـﻢ آﻏـﺎز ﻣـﻲﺷـﻮد و ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻜﺘـﺐ ﻓﻠﺴـﻔﻲ داراي‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﻌﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬اوﻻً ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺣﺪودي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة آن دﻳﺎﻧـﺖ ﺻـﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و اﮔـﺮ آراي‬ ‫وي از ﻃﺮف ﺷﻮراﻳﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﻮد ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد را ﭘﺲ ﺑﮕﻴﺮد و از آن ﺑﮕﺬرد‪ .‬اﻳﻦ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺮس‬ ‫داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻗﺎﺿﻲ ﺑﺪوي اﺳﺖ ﺑﻪ رأي ﻣﺤﻜﻤـﺔ اﺳـﺘﻨﺎف‪ .‬ﺛﺎﻧﻴـﺎً ارﺳـﻄﻮ‪ ،‬ﻛـﻪ در ﻗـﺮون دوازدﻫـﻢ و‬ ‫ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﺑﻬﺘﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮﻟﻴ‪‬ﺘﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮﺟﻊ روز ﺑﻪ روز اﻓﺰاﻳﺶ ﻣـﻲ ﻳﺎﺑـﺪ و اﻓﻼﻃـﻮن ﻣﻘـﺎم‬ ‫اول را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً اﻋﺘﻘﺎد زﻳﺎدي ﺑﻪ »دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ« )اﺣﺘﺠﺎج ﻧﻈـﺮي( و اﺳـﺘﺪﻻل ﻗﻴﺎﺳـﻲ وﺟـﻮد دارد‪ .‬ﻣﺸـﺮب‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎرﻳﻚ ﺑﻴﻨﻲ و ﻣﻮﺷﻜﺎﻓﻲ و ﺟﺪل ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ روش ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‪ .‬راﺑﻌﺎً ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻠﻴـﺎت ﺑـﺎ ﻣﻌﻠـﻮم‬ ‫ﺷﺪن اﻳﻨﻜﻪ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ در آن ﺧﺼﻮص ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﭘـﻴﺶ ﻛﺸـﻴﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد؛ ﺗﺼـﻮر اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻠﻴﺎت ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ ﺑﺤﺚ ﻓﻼﺳﻔﺔ اﻳﻦ دوره ﺑﻮده اﺳﺖ ﺧﻄﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﻣﻘﺪﻣﺎت را ﺑﺮاي ﻗﺮن ﺳـﻴﺰدﻫﻢ ﻛـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦِ ﻓﻼﺳـﻔﻪ را‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻗﺪﻳﻤﻴﺘﺮ ﺷﻮر و ﺷﻮق ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬاران و ﭘﻴﺸﻘﺪﻣﺎن را دارﻧﺪ‪ .‬در آﻧﻬﺎ اﻋﺘﻤـﺎد ﻓﻜـﺮي‬ ‫ﺗﺎزه اي دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و در زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺣﻜﺎم دﻳﻨﻲ ﺗﻔﻜﺮ را زﻳﺎد ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻋﻠﻴـﺮﻏﻢ ارادﺗـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ارﺳﻄﻮ دارﻧﺪ ﻋﻘﻠﺸﻠﻦ آزاد اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺑﻪ ﺟﻮﻻن ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻋﻴﺒﻬﺎي ﺷﻴﻮة ﻣﺪرﺳﻲ ﻫﻤﺎن ﻋﻴﺒﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﭼـﺎر‬ ‫از ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ اﺣﺘﺠﺎج ﻧﻈﺮي ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺑﻲ اﻋﺘﻨـﺎﻳﻲ ﺑـﻪ ﺣﻘـﺎﻳﻖ و ﻋﻠـﻢ‪ ،‬اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ اﺳـﺘﺪﻻل در‬ ‫ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ درﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﺑـﺮ ﺗﻤـﺎﻳﺰات و دﻗﻴـﻖ ﻟﻔﻈـﻲ‪ .‬ﻣـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻴﻮب را در ﻓﺮﺻﺘﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮرد اﻓﻼﻃﻮن ﭘﻴﺶ آﻣﺪ ذﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﺑﺲ اﻓﺮاﻃﻲﺗـﺮ ﻇـﺎﻫﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان او را ﻣﺪرﺳﻲ ﺗﻤﺎم ﻋﻴﺎر ﻧﺎﻣﻴﺪ روﺳﻠﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬از زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ او اﻃﻼﻋﺎت زﻳﺎدي در دﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺣﺪود ‪ 1050‬در ﻛﺎﻣﭙﻴﻦ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و در ﻟﻮش‪ ،‬واﻗﻊ در ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﭘﺮداﺧﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ آﺑﻼر‬ ‫ﺷﺎﮔﺮد او ﺷﺪ‪ .‬در ‪ 1092‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺷﻮراﻳﻲ در رﻧﺲ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ اﻟﺤﺎد ﺷﺪ و از ﺗﺮس ﺳﻨﮕﺴﺎر ﺷﺪن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺸﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬ ‫ذوق »ﻟﻴﻨﺞ« ﻛﺮدن داﺷﺘﻨﺪ ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻛﺮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﺧﻴﺮهﺳﺮي ﺑﻪ اﻧﺴـﻠﻢ ﻗـﺪﻳﺲ ﺣﻤﻠـﻪ‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ رم ﮔﺮﻳﺨﺖ و در آﻧﺠﺎ او را ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎ آﺷﺘﻲ دادﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺪود ‪ 1120‬وي از ﺻﺤﻨﺔ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺮﮔﺶ درﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي روﺳﻠﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧـﺪه ﻣﮕـﺮ ﻧﺎﻣـﻪ اي ﺧﻄـﺎب ﺑـﻪ آﺑـﻼر در‬ ‫ﺧﺼﻮص »ﺗﺜﻠﻴﺚ«‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ آﺑﻼر را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و اﺧﺘﮕﻲ او را ﺑﻪ رﻳﺸﺨﻨﺪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬اوﺑﺮوگ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺪرت اﺑـﺮاز‬ ‫اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪه ﻛﻪ روﺳﻠﻴﻦ آدم ﭼﻨﺪان ﺟﺪي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻋﻘﺎﻳﺪ روﺳـﻠﻴﻦ را‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ از روي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي اﻧﺘﻘﺎدي اﻧﺴﻠﻢ و آﻳﻼر ﻣﻲ ﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﺮاري ﻛﻪ اﻧﺴﻠﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ روﺳﻠﻴﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻪ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ »ﻛﻠﻴﺎت« ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ‪ Flatus Vocis‬ﻳﻌﻨﻲ » َﻧ َﻔﺲِ ﺻﺪا« ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﺑـﻪ ﺟـﺪ ﺑﮕﻴـﺮﻳﻢ ﻣﻌﻨـﺎﻳﺶ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ »ﻛﻠﻲ« ﻳﻚ اﻣﺮ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻣﺎ ﻛﻠﻤﻪ اي را ﺗﻠﻔﻆ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴـﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮان ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ روﺳﻠﻴﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪة اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ اي ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻧﺴﻠﻢ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻘﻴﺪة‬

‫ﻗﺮن دوازدﻫﻢ □ ‪337‬‬

‫روﺳﻠﻴﻦ »ﺑﺸﺮ« ﻳﻚ واﺣﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ اﺳﻢ ﻋﺎم اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴـﻠﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ از ﻳـﻚ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ ﺧـﻮب اﻧﺘﻈـﺎر ﻣـﻲ رود‪،‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ روﺳﻠﻴﻦ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را دارد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ وي ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‬ ‫ﺑﺮ آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻞِ داراي اﺟﺰا از ﺧﻮد واﻗﻌﻴﺖ ﻧﺪارد ﺑﻠﻜﻪ ﻟﻔﻆ ﺻﺮف اﺳﺖ و واﻗﻌﻴـﺖ ﻫﻤﺎﻧـﺎ از آن اﺟﺰاﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ او را ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ اﺗﻤﻴﺴﻢ اﻓﺮاﻃﻲ ﻛﺸﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت اﻳﻦ ﻧﻈﺮ وي را‬ ‫در ﻣﻮرد »ﺗﺜﻠﻴﺚ« ﺑﻪ اﺷﻜﺎل دﭼﺎر ﻛﺮد‪ .‬در ﻧﻈﺮ وي اﻗﺎﻧﻴﻢ ﺛﻼﺛﻪ ﺳﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﻟﻔﻆ ﻣﺎﻧﻊ از اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﺳﻪ ﺧﺪا« وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺷﻖ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻪ وي ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ »اﺑـﻦ« ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫»اَب« و »روح اﻟﻘﺪس« ﻧﻴﺰ در ﺟﺴﻢ آدﻣﻲ ﺣﻠﻮل ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬وي ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت را ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺧﻼف ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸـﺨﻴﺺ‬ ‫داده ﺷــﺪ در ‪ 1092‬در ﺷــﻮراي رﻧــﺲ ﭘــﺲ ﮔﺮﻓــﺖ‪ .‬اﻛﻨــﻮن ﻣﻤﻜــﻦ ﻧﻴﺴــﺖ ﺑــﺪاﻧﻴﻢ او درﺑــﺎرة »ﻛﻠﻴــﺎت« دﻗﻴﻘ ـﺎً ﭼــﻪ‬ ‫ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪه‪ ،‬وﻟﻲ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺮو ﻧﻮﻋﻲ »ﻧﺎﻣﮕﺮاﻳﻲ« )‪ (nominalism‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﮔﺮدش آﺑﻼر از او ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮ و ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬وي در ﺣﺪود ‪ 1079‬در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﻧﺎﻧـﺖ ‪ Nantes‬ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎ‬ ‫آﻣﺪ و در ﭘﺎرﻳﺲ از ﺷﺎﮔﺮدان وﻳﻠﻴﺎم ﺷـﺎﻣﭙﻮﻳﻲ ‪) William of Champeaux‬از رﺋﺎﻟﻴﺴـﺘﻬﺎ( ﺑـﻮد و ﺳـﭙﺲ ﻣﻌﻠـﻢ ﻣﺪرﺳـﺔ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺑﺰرگ ﭘﺎرﻳﺲ ﺷﺪ‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت وﻳﻠﻴﺎم ﻣﺒﺎرزه ﻛﺮد و او را وادار ﻛﺮد ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬س از‬ ‫آﻧﻜﻪ ﭼﻨﺪي در ﻣﺤﻀﺮ اﻧﺴﻠﻢ ﻻﺋﻮﻳﻲ )ﻏﻴﺮ از آﻧﻜﻪ اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﺑﻮد( ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ اﻟﻬﻴﺎت ﭘﺮداﺧـﺖ‪ ،‬در ‪ 1113‬ﺑـﻪ ﭘـﺎرﻳﺲ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻠﻢ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﻓﺮاوان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬و در ﻫﻤﻴﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺎﺳـﻖ ﻫﻠـﻮﺋﻴﺰ ‪ Heloise‬ﺑـﺮادرزادة ﺣـﺎﻛﻢ‬ ‫ﺷﺮع ﻓﻮﻟﺒﺮ ‪ Fulbert‬ﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ او را اﺧﺘﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﺑﻼر و ﻫﻠﻮﺋﻴﺰ ﻧﺎﭼﺎر ﺗـﺎرك دﻧﻴـﺎ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬آﺑـﻼر در‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﺻﻮاﻣﻊ ﺳﻦ دﻧﻲ ﻣﻌﺘﻜﻒ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﻠﻮﺋﻴﺰ ﺑﻪ دﻳﺮي در آرژاﻧﺘﻮي ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ .‬ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻓﺎﺿﻠﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺎم اﺷﻤﺎﻳﻠﺪر ‪ Schmeildler‬ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﻓﺴﺎﻧﺔ ادﺑﻲ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ آﺑﻼر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺻﻼﺣﻴﺖ ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرة‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﺪارم‪ ،‬وﻟﻲ در ﺷﺨﺼﻴﺖ آﺑﻼر ﭼﻴﺰي دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺳـﺎزد‪ .‬او ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺧـﻮدﺑﻴﻦ و‬ ‫ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﺟﻮ و ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﭘﺲ از آن ﻣﺼﻴﺒﺖ ﺧﻮار و ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻫﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻫﻠﻮﺋﻴﺰ ﺑﺎ ﻋﺸﻖ و ﺳﻮز ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﺗﻨﺪﺗﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ آﺑﻼر آﻧﻬﺎ را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺮﺣﻤـﻲ ﺑـﺮ زﺧـﻢ ﻏـﺮور ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﮕﺬارد‪.‬‬ ‫آﺑﻼر ﺣﺘﻲ در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺮك دﻧﻴﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻠﻢ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﻓﺮاوان داﺷﺖ‪ .‬ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻪ زﻳﺮﻛﻲ او و ﻣﻬﺎرﺗﺶ در ﺟﺪل‬ ‫و ﺑﻲ ارادﺗﻲ اش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻤﺎن ﭘﻴﺮﺗﺮﺷﺎن دﻟﺒﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮﻣﺮدان ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴـﺒﺖ از او ﺑﻴـﺰار ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬آﺑـﻼر در‬ ‫‪ 1121‬در ﺳﻮاﺳﻮن ﺑﻪ ﺟﺮم ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻳﻚ ﻛﺘﺎب ﺧﻼف ﻣﺬﻫﺐ درﺑﺎرة ﺗﺜﻠﻴﺚ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘـﺲ از آﻧﻜـﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ رﺳـﻢ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮل ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪ و ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد را ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺻﻮﻣﻌﺔ ﺳﻦ ژﻳﻠﺪا ‪ St. Gildas‬در ﺑﺮﻳﺘـﺎﻧﻲ ﻣﻨﺼـﻮب ﺷـﺪ‪ ،‬و‬ ‫رﻫﺒﺎﻧﺎن آﻧﺠﺎ را ﺑﺪﻛﺎراﻧﻲ وﺣﺸﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﮔﺬراﻧﺪن ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﻧﺎﮔﻮار در اﻳﻦ ﺗﺒﻌﻴﺪﮔﺎه ﺑﻪ ﺟـﺎي ﻧﺴـﺒﺘﺎً ﻣﺘﻤـﺪﻧﺘﺮي‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺑﻌﺪي وي ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺷﻬﺎدت ﺟﺎن ﺳﺎﻟﺴﺒﻮرﻳﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑـﺎ ﺗﻮﻓﻴـﻖ ﻓـﺮاوان‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در ‪ 1141‬وي در ﻣﻮرد ﺑﺮﻧﺎر ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻳﻦ ﺑﺎر ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺘﺶ در ﺷﻬﺮ ﺳـﺎن‬ ‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از آن آﺑﻼر ﺑﻪ ﻛﻠﻮﻧﻲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺳﺎل ﺑﻌﺪ درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎب آﺑﻼر ﻛﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1121-22‬ﺗﺼﻨﻴﻒ ﺷﺪه ‪ Sic et Non‬ﻳﻌﻨﻲ »آري ﻳـﺎ ﻧـﻪ« ﻧـﺎم دارد‪ .‬در اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﺘﺎب وي در رد‪ ‬و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺑﺴﻴﺎري از آرا ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺪون ﻗﺼﺪ وﺻﻮل ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺟﺪﻟﻲ اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻔﺲ‬ ‫ﺟﺪل را دوﺳﺖ ﻣﻲ دارد و ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ذﻫﻦ آدﻣﻲ را ﺗﻨـﺪ ﻣـﻲﺳـﺎزد‪ .‬ﻛﺘـﺎب وي در ﺑﻴﺪارﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻣـﺮدم از‬ ‫ﺧﻮاﺑﻬﺎي ﺟﺰﻣﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮ آﺑﻼر داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﺪل )ﺳﻮاي ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس( ﺗﻨﻬﺎ راﻫﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻫﻴﺞ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺗﺠﺮﺑﻲ واﻗﻊ ﺷـﻮد‪ ،‬در زﻣـﺎن ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻣﺤﻠّﻞ ﺗﻌﺼﺒﺎت و ﻣﺸﻮق اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﻲ واﻫﻤﺔ ﻣﻔﻜﺮه‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ دﺷﺖ‪ .‬او ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻏﻴـﺮ از ﻣﺘـﻮن ﻣﻘـﺪس ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﭼﻴﺰ ﻣﺼﻮن از ﺧﻄﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﺣﻮارﻳﻮن و آﺑﺎء ﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 338‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ارزﺷﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﻣﺘﺠﺪدان ﮔﺰاﻓﻪ آﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬وي »ﻣﻨﻄـﻖ« )‪ (logic‬را ﻋﻠـﻢ ﺧـﺎص‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﺑﺎ اﺷﺘﻘﺎق آن از ﻟﻔﻆ »‪) «Logos‬ﻛﻠﻤﻪ( ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻧﺠﻴﻞ ﻳﻮﺣﻨﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »در اﺑﺘﺪا ﻛﻠﻤـﻪ‬ ‫]‪ [Logos‬ﺑﻮد‪ «...،‬و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﺑﻼر اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺮاﻓﺖ ﻣﻨﻄﻖ )‪ (Logic‬را اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ ﻋﻤﺪة وي در ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ او ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ اﺳﺖ اﻧﺘﻘﺎدي ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ اﺳـﺖ‪ .‬در ﻣـﻮرد‬ ‫ﻛﻠﻴﺎت‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻌﺪد ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ »ﭼﻴـﺰ«ي را ﺣﻤـﻞ ﻧﻤـﻲﻛﻨـﻴﻢ ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ »ﻛﻠﻤﻪ«اي را ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ وي از ﻧﺎﻣﮕﺮاﻳﺎن اﺳﺖ‪ .‬و اﻣـﺎ در رد‪ ‬ﻧﻈـﺮ روﺳـﻠﻴﻦ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻳـﻚ‬ ‫» َﻧ َﻔﺲِ ﺻﻮت« )‪ (flatus vocis‬ﻳﻚ »ﭼﻴﺰ« اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺣﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻠﻤـﺔ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي اﻣـﺮ ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻛﻠﻤﺔ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ وي ﺑﻪ ارﺳﻄﻮ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ و ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ اﺷـﻴﺎء ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﺷﺒﻴﻬﻨﺪ و اﻳﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻛﻠﻴﺎت را ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ وﺟﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻣﻴﺎن دو ﭼﻴﺰ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺧﻮد ﻳـﻚ ﭼﻴـﺰ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺧﻄـﺎي‬ ‫رﺋﺎﻟﻴﺴﻢ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ رﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﺣﺘﻲ از اﻳﻦ ﻫﻢ ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮ اﺳـﺖ؛ ﻣـﺜﻼً اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻛﻠﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺷﻴﺎء ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺼﺎوﻳﺮ آﺷﻔﺘﻪ اي از اﺷﻴﺎي ﻣﺘﻌﺪدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ‪‬ﻣﺜُـﻞ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ را ﻳﻜﺴـﺮه‬ ‫ﻣﻄﺮود ﻧﻤﻲ داﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺜﻞ در ذات ﺑﺎري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﻟﺒﻬﺎي ﺧﻠﻘﺖ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜُﻞ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﻮﺟﻮد در ذات‬ ‫ﺑﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎً ﺑﺴﻴﺎر ﻗـﻮي اﺳـﺖ‪ .‬ﺟﺪﻳـﺪﺗﺮﻳﻦ ﺑﺤﺜﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ درﺑـﺎرة‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻠﻴﺎت ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ از اﻳﻦ ﺣﺪ ﭼﻨﺪان ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻧﺎر ﻗﺪﻳﺲ ﻛﻪ ﻗﺪوﺳﻴ‪‬ﺘﺶ ﺑـﺮاي ﻫﻮﺷـﻤﻨﺪ ﺳـﺎﺧﺘﻦ‬ ‫ﻛﺎﻓﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،1‬از ﻓﻬﻢ ﺳﺨﻨﺎن آﺑﻼر درﻣﺎﻧﺪ و اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻧﺎرواﻳﻲ ﺑﺪو ﺑﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ آﺑـﻼر در ﺑـﺎب ﺗﺜﻠﻴـﺚ ﻫﻤﭽـﻮن‬ ‫ﻧﻈﺮ آرﻳﻮﺳﻴﺎن اﺳﺖ و در ﺑﺎب رﺣﻤﺖ اﻟﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﭘﻼﮔﻮﺳﻴﺎن و در ﺑﺎب ﺷﺨﺺ ﻣﺴﻴﺢ ﻫﻤﭽﻮن ﻧﺴﻄﻮرﻳﺎن‪ ،‬و ﺑﺎ زﺣﻤﺘﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد اﻟﺤﺎد ﺧﻮد را اﺛﺒﺎت ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ و از اﻳﻨﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑـﺎ اﻳـﻦ دﻋـﻮي ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺪا را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮي ﻛﺎﻣﻼً ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻋﺘﺒﺎر اﻳﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ را از ﻣﻴﺎن ﻣﻲ ﺑـﺮد‪ .‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ آﺑـﻼر‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ اﺧﻴﺮ را ﻫﺮﮔﺰﻣﺪﻋﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻋﺮﺻﺔ ﭘﻬﻨﺎوري ﺑﺮاي اﻳﻤﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ او ﻧﻴﺰ ﭼﻮن اﻧﺴﻠﻢ ﺑﺮ‬ ‫آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺜﻠﻴﺚ را ﺑﻲ ﻣﺪد وﺣﻲ و اﻟﻬﺎم ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻋﻘﻠﻲ اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪ .‬راﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﺒـﺎر »روح اﻟﻘـﺪس« را‬ ‫ﺑﺎ »روح اﻟﻌﺎﻟﻢ« اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻳﻜﻲ داﻧﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آﻧﻜﻪ ﺗﻌﺎرض اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﺑﺎ اﺻﻮل دﻳﻦ ﺑﺪو ﮔﻮﺷﺰد ﻛﺮدﻧﺪ آن را رﻫﺎ‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺳﺘﻴﺰه ﺟﻮﻳﻲ او ﺑﻴﺶ از ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺶ ﻣﻮﺟﺐ آن ﺷﺪ ﻛﻪ وي را ﺑﻪ اﻟﺤﺎد ﻣﺘﻬﻢ ﺳﺎزﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﺧﻮي ﺧﺮده ﮔﻴـﺮي از‬ ‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻢ‪ ،‬او را ﻣﻮرد ﺑﻐﺾ ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺮدم ﻣﺘﻨﻔﺬ ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان آن زﻣﺎن از آﺑﻼر ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ اﺣﺘﺠﺎج ﻧﻈﺮي ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در »ﻣﺪرﺳـﺔ‬ ‫ﺷﺎرﺗﺮ« ‪ charters‬ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻗﺪﻳﻢ را ﻣﻲﺳﺘﻮد و ﺧﺼﻮﺻﺎً از اﻓﻼﻃﻮن و ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس ﭘﻴـﺮوي‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺑﺎز ﭘﻴﺪا ﺷﺪه ﺑﻮد و آدﻻر ﺑﺎﺗﻲ ‪ Adelard of Bath‬در اواﻳﻞ ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﺑﻪ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ رﻓـﺖ و‬ ‫آﺛﺎر اوﻗﻠﻴﺪس را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﻴﻮة ﺧﺸﻚ ﻣﺪرﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ رﻫﺒﺮ آن ﺑﺮﻧﺎر ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺪر ﺑﺮﻧـﺎر‬ ‫از ﺟﻨﮕﺎوران ﺑﻮد و در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺻﻠﻴﺒﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮد وي از رﻫﺒﺎﻧﺎن ﺳﻴﺴﺘﺮﺳﻲ ﺑـﻮد و در ‪ 1115‬رﺋـﻴﺲ دﻳـﺮ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻠﻮرو ‪ Clairvaux‬ﺷﺪ‪ .‬وي در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﺔ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ در ﭼﺮﺑﺎﻧﺪن ﺗـﺮازو ﺑـﺮ‬ ‫ﺿﺪ »ﭘﺎﭘﻬﺎي ﻣﻌﺎرض« و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖ و اﻟﺤﺎد در ﺷـﻤﺎل اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ و ﺳـﻨﮕﻴﻦ ﺳـﺎﺧﺘﻦ وزﻧـﺔ اﻳﻤـﺎن ﺑـﺮ دوش ﻓﻼﺳـﻔﻪ‬ ‫ﺣﺎدﺛﻪﺟﻮ و ﻣﻮﻋﻈﻪ ﺑﺮاي دوﻣﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺻﻠﻴﺒﻲ ﺳﻬﻢ ﺑﺴﻴﺎر داﺷـﺖ‪ .‬در ﺣﻤﻠـﻪ ﺑـﻪ ﻓﻼﺳـﻔﻪ‪ ،‬ﺑﺮﻧـﺎر ﻗـﺪﻳﺲ ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﻣﻮﻓـﻖ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﺟﻨﮓ ﺻﻠﻴﺒﻲ اش ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ژﻳﻠﺒـﺮ دوﻻﭘـﻮره ‪ Gilbert de la Porrée‬را‪ ،‬ﻛـﻪ ارادﺗـﺶ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﻮﺋﺘﻴﻮس ﺑﻴﺸﺘﺮ از آن ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﺿﺪ ﻛﻔﺮ و اﻟﺤﺎد ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣﻲ ﻛـﺮد‪ ،‬ﻣﺤﻜـﻮم ﺳـﺎزد‪ .‬ﺑﺮﻧـﺎر ﻗـﺪﻳﺲ ﮔﺮﭼـﻪ اﻫـﻞ‬ ‫‪ .1‬ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺮﻧﺎر ﻗﺪﻳﺲ در اوﺻﺎف ﻣﻔﻜﺮة او ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺷﺨﺼﻴﺖ او ﺑﻮد‪» .‬داﺋﺮهاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﻜﺎ«‬

‫ﻗﺮن دوازدﻫﻢ □ ‪339‬‬

‫ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﺳﻴﺮ ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﻲ واﻗﻌﺎً ﻣﺘﺪﻳﻦ داﺷﺖ و ﻣﻨﺎﺟﺎﺗﻬﺎي ﻻﺗﻴﻨﻲ اش زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ 1.‬ﺑـﺮ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ او ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻋﺮﻓﺎن و اﺷﺮاق ﻏﺎﻟﺐ آﻣﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻧﺰد ژواﻛﻴﻢ ﻓﻠﻮراﻳﻲ ‪) Joachim of Flora‬ﻣﺘﻮﻓﻲ‬ ‫‪ (1202‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﺷﺒﻪ اﻟﺤﺎد ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﺷﺪ ‪ -‬اﻣﺎ ﻧﻔﻮذ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن دﻳﺮﺗﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻧﺎر ﻗﺪﻳﺲ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ دﻳﻨﻲ را ﻧﻪ در ﺗﻌﻘﻞ ﺑﻠﻜﻪ در ﺣﺎل و ﺳﻴﺮ و ﺳﻠﻮك ذﻫﻨﻲ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﺑﻼر و ﺑﺮﻧﺎر ﺷﺎﻳﺪ ﻫﺮ دو ﺑـﻪ ﻳـﻚ‬ ‫اﻧﺪازه ﻳﻚ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻧﺎر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻋﺎرف دﻳﻨﻲ از اﺷﺘﻐﺎل دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﺑﻪ اﻣﻮر دﻧﻴﻮي ﺗﺄﺳﻒ ﻣﻲ ﺧﻮرد و از ﻗﺪرت ﻓﺎﻧﻲ دﻧﻴﻮي ﺑﻴﺰار‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺻﻠﻴﺒﻲ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﻮﻳﺎ ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺷﻮرو وﺷﻮق دﻳﻨـﻲ‬ ‫ﭼﺮخ آن ﻧﻤﻲﭼﺮﺧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺷﻜﺎﻳﺖ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدﻣﺎن را »ﻗﺎﻧﻮن ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺮعِ‬ ‫ﺧﺪا‪ «.‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﺎپ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ از ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﺷﮕﻔﺖ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬وﻇﻴﻔـﺔ ﭘـﺎپ وﻇﻴﻔـﺔ روﺣـﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬او ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ واﻗﻌﻲ اﻗﺪام ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺎ ارادت و اﺣﺘﺮام ﺑﻲ اﻧﺘﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺎپ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ و ﭘـﺎپ را‬ ‫»ﺳﺮور اﺳﺎﻗﻔﻪ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺣﻮارﻳﻮن و وارث ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ ﻫﺎﺑﻴﻞ و ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻧـﻮح و ﺷـﻴﺨﻮﺧﺖ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ و ﻣﺮﺗﺒـﻪ و ﺷـﺮاﻓﺖ‬ ‫ﻫﺎرون و وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺳﻲ و ﻗﻀﺎوت ﺷﻤﻮﺋﻴﻞ و ﻗﺪرت ﭘﻄﺮس و ﻣﺲ‪ ‬ﻣﺴﻴﺤﺎ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬و ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺧـﺎﻟﺺ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬـﺎي ﺑﺮﻧـﺎر‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت ﭘﺎپ در اﻣﻮر دﻧﻴﻮي‪.‬‬ ‫ﺟﺎنِ ﺳﺎﻟﺴﺒﻮرﻳﺎﻳﻲ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺘﻔﻜﺮ ﻣﻬﻤﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬از ﺟﻬﺖ ﺷﺮح ﻣﻔﺼﻠﻲ ﻛﻪ از اوﺿﺎع و اﺣـﻮال زﻣـﺎن ﺧـﻮﻳﺶ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬وي دﺑﻴﺮ ﺳﻪ ﺗﻦ از اﺳﻘﻔﻬﺎي ﻛﺎﻧﺘﺮﺑﻮري ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻜـﻲ از آﻧـﺎن ﺗﻮﻣـﺎس ﺑﻜـﺖ ‪ Becket‬ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫دوﺳﺖ ﻫﺎدرﻳﺎن ﭼﻬﺎرم ﺑﻮد و در ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮش اﺳﻘﻒ ﺷﺎرﺗﺮ ﺷـﺪ و در ﻫﻤﺎﻧﺠـﺎ ﺑـﻪ ﺳـﺎل ‪ 1180‬درﮔﺬﺷـﺖ‪ .‬در ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬ ‫ﺧﺎرج از ﺣﺪود دﻳﻦ و اﻳﻤﺎن ﻣﺮدي ﺑﻮد داراي ﻣﺸﺮب ﺷﻜﺎك و ﺧﻮد را از اﺻﺤﺎب آﻛﺎﻣﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪) .‬ﺑـﺪان ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ از اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ اراده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ (.‬ﺣﺮﻣﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را زﻳﺎد ﻧﮕﻪ ﻧﻤﻲدارد‪ .‬ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ »ﭘﺎدﺷـﺎه‪ ‬ﺑـﻲﺳـﻮاد ﺧـﺮِ‬ ‫ﺗﺎﺟﺪار اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎر ﻗﺪﻳﺲ ارادت ﻣﻲ ورزد‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮب ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻮﺷﺶ او ﺑﺮاي ﺳﺎزش دادن اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ‬ ‫ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ‪ .‬آﺑﻼر را ﻣﻲ ﺳﺘﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻠّﻴﺎت او‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ روﺳﻠﻴﻦ‪ ،‬ﭘﻮزﺧﻨﺪ ﻣـﻲ زد‪ .‬ﻣﻨﻄـﻖ‬ ‫را ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮ ﻛﺘﺎب داﻧﺶ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ آن را ﻓﻲ ﺣﺪ ذاﺗﻪ ﺧﺸﻚ و ﻋﻘﻴﻢ ﻣـﻲ اﻧﮕﺎﺷـﺖ‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻔـﺖ ارﺳـﻄﻮ را‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان اﺻﻼح ﻛﺮد‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﻣﻨﻄﻖ او ﻧﻴﺰ ﺟﺎي اﺻﻼح دارد‪ .‬ارادت ﺑـﻪ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻗـﺪﻳﻢ ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﻣـﺎﻧﻊ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻋﻘـﻞ‬ ‫اﻧﺘﻘﺎدي ﺷﻮد‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻧﻈﺮ وي »ﺳﺮور ﻓﻼﺳﻔﻪ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻛﺜﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺷﺨﺼﺎً آﺷﻨﺎﺳـﺖ و در‬ ‫ﻣﻨﺎﻇﺮات ﻣﺪرﺳﻲ ﺷﺮﻛﺖ دوﺳﺘﺎﻧﻪاي دارد‪ .‬ﻳﻜﺒﺎر ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﻳﺪ دﻳﺪار ﭘﺲ از ﺳﻲ ﺳﺎل ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣـﻲرود‬ ‫از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ ﻫﻨﻮز ﺑﺮ ﺳﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻟﺒﺨﻨﺪ ﻣﻲ زﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺤﺎﻓﻠﻲ ﻛﻪ وي در آﻧﻬـﺎ آﻣـﺪ و‬ ‫ﺷﺪ دارد ﺑﻪ ﺳﺎﻟﻨﻬﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ آﻛﺴﻔﻮرد در ﺳﻲ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ او ﻣـﺪارس ﻛﻠﻴﺴـﺎﻳﻲ ﺟـﺎي‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ دادﻧﺪ و داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ‪ ،‬دﺳﺖ ﻛﻢ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬از آن روز ﺗﺎﻛﻨﻮن دوام ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻬﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻇﺮف ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﺷﻤﺎر ﻛﺘﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻛﻪ در دﺳﺘﺮس داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻮد اﻓﺰاﻳﺶ دادﻧـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ ﺳﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻋﻤﺪه داﺷﺖ‪ :‬ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ و ﭘﺎﻟﺮﻣﻮ ‪ Palermo‬و ﺗﻮﻟﺪو ‪ .Toledo‬از اﻳﻦ ﺳﻪ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﺗﻮﻟـﺪو‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از آﻧﺠﺎ ﻣﻲآﻣﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از روي ﻣﺘﻮن ﻋﺮﺑﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻧـﻪ از ﻣﺘـﻮن اﺻـﻠﻲ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‪ .‬در رﺑـﻊ دوم ﻗـﺮن‬ ‫دوازدﻫﻢ رﻳﻤﻮﻧﺪ ‪ Raymond‬اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﺗﻮﻟﺪو داﻧﺸﻜﺪهاي ﺑﺮاي ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ داد ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺛﻤـﺮ ﺑﺨـﺶ ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫‪ 1128‬ﺟﻴﻤﺰ وﻧﻴﺴﻲ رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺎي »آﻧﺎﻟﻮﻃﻴﻘﺎ« و »ﻃﻮﺑﻴﻘﺎ« و »ﺳﻔﺴﻄﻪ«ي ارﺳﻄﻮ را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﺔ‪ ،‬ﻣﻐـﺮب زﻣـﻴﻦ‬ ‫»آﻧﺎﻟﻮﻃﻴﻘﺎي دوم« را دﺷﻮار ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺎﻧﺮي آرﻳﺴﺘﻴﭙﻮس ﻛﺎﺗﺎﻧﻴﺎﻳﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪» (1162‬ﻓﻴﺪو« و »ﻣﻨـﻮ« را ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻛـﺮد‪ ،‬و‬

‫‪ .1‬ﻣﻨﺎﺟﺎﺗﻬﺎي ﻻﺗﻴﻨﻲ ﻣﺴﺠﻊ و ﻣﻘﻔﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﺎه ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ و ﮔﺎه ﻧﺮم و ﭘﺮ ﺳﻮز و ﮔﺪاز‪ ،‬ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒـﻪ ﻫـﺎي اﺣﺴﺎﺳـﺎت‬ ‫دﻳﻨﻲ آن روزﮔﺎران را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 340‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻟﻴﻜﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي او ﺗـﺄﺛﻴﺮ آﻧـﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼـﻮن ﻣﻌﻠﻮﻣـﺎت ﻣﻐـﺮب زﻣـﻴﻦ از ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻳﻮﻧـﺎن ﻧـﺎﻗﺺ ﺑـﻮد‪ ،‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﻘﺎدﻳﺮ زﻳﺎدي از آن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺮ ﻏﺮب ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ و اﺷﺘﻴﺎﻗﻲ ﺑﺮاي ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻛـﺎﻣﻠﺘﺮ‬ ‫از ﻋﺼﺮ ﻗﺪﻳﻢ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻳﻮغ ﺗﻌﺼﺐ دﻳﻨﻲ ﺑﺪان ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﮔﺎه ﻣﻲﭘﻨﺪارد ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻛﺘﺎب ﺧـﻮد‬ ‫را ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ و آﻧﮕﺎه ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﺧﻼف ﻣﺬﻫﺐ آن را ﭘﺲ از ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻫﺎي ﻋﻠﻨﻲ ﻣﻔﺼﻞ ﭘﺲ ﺑﮕﻴـﺮد‪ .‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻓﻼﺳـﻔﺔ زﻣـﺎن‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮاي ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وزﻧﻪ اي در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑـﺪﻋﺖ و اﻟﺤـﺎد‬ ‫ﻛﻼﻣﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ ﺑﺎز ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺆﻣﻦ و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣـﺮ ﺑﺎﻋـﺚ‬ ‫ﺷﺪ ﻛﻪ آرﻧﻮﻟﺪ ﺑﺮﺳﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺧﺒﺎﺛـﺖ ﺧﺎﺻـﻲ ﭘﻴـﺪا ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻣﺪرﺳـﻲ اوﻟﻴـﻪ را‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﻜﻲ از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺒﺎرزة ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻗﺪرت داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ □ ‪341‬‬

‫‪ 82‬دوازد‪
9‬‬

‫‪4‬ن د‪
9‬‬ ‫در ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﺔ اوج رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﻛﻪ از زﻣﺎن ﺳﻘﻮط رم ﺑﺘﺪﻳﺮج ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﺷﻜﻞ ﻣﻤﻜﻦ درآﻣﺪ‪ .‬ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪﮔﻲ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ و ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺑﺎ ﺧﻮد آورد‪ ،‬و ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ آﻏﺎز آن ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ‬ ‫و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺪﻳﺪ از آﻧﻬﺎ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻗـﺮن ﺳـﻴﺰدﻫﻢ ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﺰرگ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺳﻮم و ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻗﺪﻳﺲ و ﻓﺮدرﻳﻚ دوم و ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺧﺎصِ ﺧـﻮد ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن‬ ‫ﻋﺎﻟﻲﻣﻘﺎم ﻧﻮع ﺧﻮﻳﺸﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺰرﮔﻲ ﻧﻴﺰ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺑـﺰرگ ﻫﻤـﺮاه و ﻫﻤﺒﺴـﺘﻪ ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻮن ﻛﺎﺗﺪراﻟﻬﺎي ﮔﻮﺗﻴﻚ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ادﺑﻴﺎت رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ و آرﺗﻮر ﻧﻴﺒﻠﻮﻧﮕﻦ‪ ،‬ﺗﺠﻠـﻲ ﺳـﺮآﻏﺎز ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣﺸـﺮوﻃﻪ‪،‬‬ ‫ﺻﻮرت »ﻣﻨﺸﻮر ﺑﺰرگ« ‪ Magna Carta‬و ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻮام اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ .‬ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺎ را ﻓﻮراً ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠـﺐ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻣﺪرﺳـﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺻــﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﺗﻮﻣــﺎس اﻛﻮﻳﻨـﺎس ﺗﺸـﺮﻳﺢ ﺷـﺪه اﺳــﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﻣـﻦ اﻳـﻦ ﺳــﺨﻦ را‬ ‫ﻣﻲﮔﺬارم ﺗﺎ ﻓﺼﻞ دﻳﮕﺮ‪ ،‬و ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻲﻛﻮﺷﻢ از واﻗﻌﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﺤﻴﻂ ﻓﻜﺮي آن ﻋﺼﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاوان داﺷﺘﻨﺪ ﺷـﺮح‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺮي ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫در آﻏﺎز ﻗﺮن ﺳﻴﻤﺎي اﺻﻠﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﭘﺎپ اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺳﻮم )‪ (1198-1216‬اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺳﻴﺎﺳـﺘﻤﺪاري اﺳـﺖ ﺑـﺰرگ و‬ ‫ﻣﺮدي اﺳﺖ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺑﻲ اﻧﺘﻬﺎ و اﻳﻤﺎن ﻣﺤﻜﻢ ﺑﻪ ﮔﺰاﻓﺘﺮﻳﻦ دﻋﺎوي دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﺧﻀﻮع و ﻓﺮوﺗﻨﻲ ﻣﺴـﻴﺤﻲ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﭘﺎﭘﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ﺑﻨﮕﺮ‪ ،‬اﻣﺮوز ﺗﻮ را ﺳﺮور ﻣﻠﻞ و ﻣﻤﺎﻟﻚ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ام ﺗـﺎ‬ ‫ﺑﺮﻛﻨﻲ و ﺑﺸﻜﻨﻲ و وﻳﺮان ﻛﻨﻲ و واژﮔﻮن ﺳﺎزي و ﺑﻨﺎ ﻛﻨﻲ و ﺑﻜﺎري‪ «.‬او ﺧﻮد را »ﺷـﺎه ﺷـﺎﻫﺎن و ﺑـﺰرگ ﺑﺰرﮔـﺎن و اﻣـﺎم‬ ‫اﺑﺪاﻵﺑﺎد و ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻠﻚاﻟﺼﺪق« ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻬﺎﺑﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ رخ دﻳﮕـﺮان ﺑﻜﺸـﺪ از ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﺷـﺮاﻳﻂ ﻣﺴـﺎﻋﺪي‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺳﻴﺴﻴﻞ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻫﻨﺮي ﺷﺸﻢ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (1197‬ﺷﻮﻫﺮ ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺲ وارث ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻧﻮرﻣﻦ درآﻣﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫و ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﺪﻳﺪ ﻓﺮدرﻳﻚ ﺑﻮد ﻛﻪ در وﻗﺖ ﺟﻠﻮس اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻛﺸﻮر آﺷـﻔﺘﻪ ﺑـﻮد و ﻛﻨﺴـﺘﺎﻧﺲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﺎري ﭘﺎپ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭘﺎپ را ﻗﻴ‪‬ﻢ ﻃﻔﻞ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ ﻗﺒﻮل ﺗﻔﻮق ﭘﺎپ ﺣﻖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭘﺴﺮ ﺧﻮد را در ﺳﻴﺴﻴﻞ ﺗﺄﻣﻴﻦ‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺮﺗﻐﺎل و آراﮔﻮن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻔﻮق ﭘﺎپ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺷـﺎه ﺟـﺎن ﭘـﺲ از ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﺷـﺪﻳﺪي‬ ‫ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ ﻛﺸﻮر ﺧﻮد را در اﺧﺘﻴﺎر اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺑﮕﺬارد و آﻧﮕﺎه آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻴﻮﻟﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺎپ ﭘﺲ ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ وﻧﻴﺴﻴﻬﺎ در ﻗﻀﻴﺔ ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺻﻠﻴﺒﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﺮ او ﻓﺎﺋﻖ آﻳﻨـﺪ‪ .‬ﺳـﺮﺑﺎزان ﺻـﻠﻴﺐ ﻣـﻲ ﺑﺎﻳﺴـﺖ در‬ ‫وﻧﻴﺲ ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻲ ﺑﻨﺸﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺗﻬﻴﺔ ﻛﺸﺘﻲ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻛﺎﻓﻲ دﺷﻮارﻳﻬﺎﻳﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﺟﺰ وﻧﻴﺴﻴﻬﺎ ﻛﺸﺘﻲ ﻛﺎﻓﻲ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ و اﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﺮف دﻻﻳﻞ ﻣﺎﻟﻲ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي اورﺷﻠﻴﻢ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ را ﺗﺼﺮف ﻛﻨﻨﺪ ‪ -‬زﻳﺮا‬ ‫در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﭘﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ و اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﺻﻠﻴﺒﻲ روي ﺧﻮﺷﻲ ﻧﺸـﺎن ﻧـﺪاده ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻻزم آﻣﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮ وﻧﻴﺴﻴﻬﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درآﻣﺪ و ﻳﻚ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻻﺗﻴﻨﻲ در آﻧﺠﺎ ﻗﺮار داده ﺷـﺪ‪ .‬در‬ ‫اﺑﺘﺪا اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﭙﺲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﻲﺗـﻮان دو ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﺷـﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑـﻲ را ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﻣﺘﺤـﺪ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪) .‬اﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﺑﻴﻬﻮده از آب درآﻣﺪ‪ (.‬ﺟﺰ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﻦ ﻛﺴﻲ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤـﻮي از اﻧﺤـﺎ ﺑـﺮ اﻳﻨﻮﺳـﻨﺖ‬ ‫ﺳﻮم ﭘﻴﺮوز ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي ﻓﺘﻮاي ﺟﻬﺎد ﺑـﺰرگ ﺑـﺮ ﺿـﺪ اﻟﺒﻴﮋاﻧﺴـﻬﺎ ‪ Albigenses‬را ﺻـﺎدر ﻛـﺮد‪ ،‬و آن ﺟﻨـﮓ اﻟﺤـﺎد و‬

‫‪ □ 342‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ و ﺛﺮوت و ﻓﺮﻫﻨﮓ را ﻳﻜﺠﺎ از ﺟﻨﻮب ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﻳﺸﻪ ﻛﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬رﻳﻤﻮﻧـﺪ ﻛﻨـﺖ ﺗﻮﻟـﻮز ‪ Toulouse‬را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﺑﻲﻋﻼﻗﮕﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻣﻌﺰول ﻛﺮد‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻟﺒﻴﮋاﻧﺴﻬﺎ را ﺑﻪ زﻳﺮ ﻓﺮﻣـﺎن رﻫﺒـﺮ آن ﺟﻨـﮓ‪ ،‬ﺳـﻴﻤﻮن دو ﻣﻮﺗﻔـﻮر‬ ‫‪ Simon de Mootfort‬ﭘﺪر ﭘﺪر ﭘﺎرﻟﻤﺎن درآورد‪ .‬ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر اوﺗﻮ ‪ Otto‬ﻧﺰاع ﻛﺮد و از آﻟﻤﺎﻧﻬﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ او را ﺧﻠﻊ ﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫آﻟﻤﺎﻧﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد وي ﻓﺮدرﻳﻚ دوم را ﻛﻪ ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺳﻦ رﺷﺪ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي او ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﭘـﺎپ‬ ‫ﺑﻪ ازاي ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺧﻮد ﻗﻮﻟﻬﺎي ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ از ﻓﺮدرﻳﻚ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻓﺮدرﻳﻚ ﺗﺼﻤﻴﻢ داﺷﺖ در اوﻟﻴﻦ ﻓﺮﺻﺖ از ﻗﻮل ﺧـﻮد‬ ‫ﻋﺪول ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺳﻮم ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎپ »ﻛﺒﻴﺮ«ي ﺑﻮد ﻛﻪ در او اﺛﺮي از ﺗﻘﺪس دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬اﺻﻼح ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت روﺣﺎﻧﻲ از ﺟﻬﺖ ﺣﻴﺜﻴﺖ اﺧﻼﻗﻲ اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ ﻛﻨﻨﺪ و ﻟﺬا ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﻧﺪ ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ ﺿـﺮورت ﻧـﺪارد زﺣﻤـﺖ‬ ‫ﺗﻘﺪس را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻫﻤﻮار ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از زﻣﺎن او ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﻧﮕﻴﺰة ﻗـﺪرت روز ﺑـﻪ روز ﺑـﺮ دﺳـﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ ﻣﺤـﻴﻂ و ﻣﺴـﻠﻂ ﺷـﺪ و‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺮدان دﻳﻨﻲ را‪ ،‬ﺣﺘﻲ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺪرت دﺳـﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ‬ ‫را اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﺪ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﻣﺪون ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬واﻟﺘﺮ ﻓﻦ درﻓﻮ ﮔﻠﻮاﻳﺪه ‪ Walther von der Vogelweide‬اﻳـﻦ ﻗـﺎﻧﻮن را‬ ‫»ﺳﻴﺎه ﺗﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ از دوزخ ﺑﻴﺮون آﻣﺪه« ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ ﻫﻨـﻮز ﭘﻴﺮوزﻳﻬـﺎي ﭘـﺮ آوازهاي در ﭘـﻴﺶ‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺤﻮة ﺳﻘﻮط ﺑﻌﺪي آن از ﻫﻤﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺎﺑﻞ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﺮدرﻳﻚ دوم ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺳﻮم ﺑﻮد از ﺳﺎل ‪ 1212‬ﺑﻪ آﻟﻤﺎن رﻓﺖ و ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﭘـﺎپ ﺑـﻪ ﺟـﺎي اوﺗـﻮ‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮد اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ زﻧﺪه ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﺒﻴﻨﺪ ﭼﻪ دﺷﻤﻦ ﻣﻬﻴﺒﻲ ﺑﺮاي دﺳﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ در آﺳـﺘﻴﻦ ﭘـﺮورده‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺮدرﻳــﻚ ﻛــﻪ ﻳﻜــﻲ از ﺟــﺎﻟﺒﺘﺮﻳﻦ ﭘﺎدﺷــﺎﻫﺎن ﺗــﺎرﻳﺦ اﺳــﺖ دوران ﻛــﻮدﻛﻲ و ﺟــﻮاﻧﻴﺶ را در ﻣﺤــﻴﻂ دﺷــﻮار و‬ ‫ﺧﺼﻮﻣﺖآﻣﻴﺰي ﮔﺬراﻧﺪه ﺑﻮد و ﭘﺪرش ﻫﻨﺮي ﺷﺸﻢ )ﭘﺴﺮ ﺑﺎرﺑﺎروﺳﺎ( ﻧﻮرﻣﻨﻬﺎي ﺳﻴﺴﻴﻞ را ﺷﻜﺴﺖ داده و ﺑـﺎ ﻛﻨﺴـﺘﺎﻧﺲ‬ ‫وارث آن ﻛﺸﻮر ازدواج ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬وي ﻳﻚ ﭘﺎدﮔﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ در آﻧﺠﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ داد ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻧﻔﺮت ﻣﺮدم ﺳﻴﺴـﻴﻞ ﺑـﻮد‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫ﺧﻮد در ‪ 1197‬ﻛﻪ ﻓﺮدرﻳﻚ دو ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺲ ﺑﺎ آﻟﻤﺎﻧﻬﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺪ و ﻛﻮﺷﻴﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺪون‬ ‫آﻧﻬﺎ و ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﭘﺎپ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬آﻟﻤﺎﻧﻬﺎ در ﺧﺸﻢ ﺷﺪﻧﺪ و اوﺗﻮ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ ﺳﻴﺴﻴﻞ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درآود‪ ،‬و ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﻧﺰاع‬ ‫وي را ﺑﺎ ﭘﺎپ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎﻟﺮﻣﻮ‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺮدرﻳﻚ ﻛﻮدﻛﻲ ﺧﻮد را آﻧﺠﺎ ﮔﺬراﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دﭼﺎر ﮔﺮﻓﺘﺎرﻳﻬﺎي دﻳﮕـﺮ ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻐﻴﺎن ﻣﻲ زدﻧﺪ؛ ﭘﻴﺰاﻧﻬﺎ ﺟﻨﻮاﻳﻴﻬـﺎ ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ و ﺑـﺎ ﻫـﺮ ﻛـﺲ دﻳﮕـﺮ ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﺗﺼـﺮف ﺟﺰﻳـﺮه‬ ‫ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ؛ رﺟﺎل ﺳﻴﺴﻴﻞ ﺑﺮﺣﺴﺐ آﻧﻜﻪ ﻛﺪام ﻃﺮف ﺑﻬﺎي ﮔﺰاﻓﺘﺮي ﺑﺮاي ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻣﻲ ﭘﺮداﺧـﺖ‪ ،‬ﻣـﺪام ﺟﺎﻧـﺐ ﻋـﻮض‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا ﺳﻴﺴﻴﻞ از ﺣﻴﺚ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻣﺘﻴﺎزات ﺑﺰرﮔﻲ داﺷﺖ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﺗﻤﺪﻧﻬﺎي اﺳﻼﻣﻲ و ﺑﻴﺰاﻧﺴـﻲ و اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎﻳﻲ و‬ ‫آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮﻣﻲﺧﻮردﻧﺪ و در ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲ آﻣﻴﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﻴﭻ ﺟﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻈﻴﺮ آن ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﺳﻴﺴﻴﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‬ ‫و ﻋﺮﺑﻲ ﻫﻨﻮز زﺑﺎﻧﻬﺎي زﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮدرﻳﻚ ﺷﺶ زﺑﺎن آﻣﻮﺧﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺔ آن ﺷﺶ زﺑﺎن ﺑﻪ رواﻧﻲ و ﻧﻜﺘﻪ ﭘـﺮدازي ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﺮب آﺷﻨﺎ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رواﺑﻂ دوﺳﺘﺎﻧﻪ داﺷﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﮕﻔﺘﻲ و ﻧـﺎراﺣﺘﻲ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬ ‫ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬وي از ﻃﺎﻳﻔﺔ ﻫﻮﻫﻨﺸﺘﺎﻓﻦ ‪ Hohenstaufen‬ﺑﻮد و در آﻟﻤﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد را آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺣﺴـﺎب آورد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻋﻮاﻃﻒ ﻣﺮدي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ رﻧﮕﻲ ﻫﻢ از ﺑﻴﺰاﻧﺲ و ﻋﺮﺑﻴﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎﺻـﺮاﻧﺶ ﺑـﻪ ﺷـﮕﻔﺘﻲ در‬ ‫وي ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺷﮕﻔﺘﻲ آﻧﻬﺎ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ وﺣﺸﺖ ﻣﺒﺪل ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬وي را »اﻋﺠﻮﺑﺔ ﺟﻬﺎن و ﻣﺒـﺪع ﺷـﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴـﺰ«‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮز در ﺣﻴﺎت ﺑﻮد ﻛﻪ درﺑﺎره اش اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑـﻪ ﻧـﺎم »ﺳـﻪ ﻃـﺮّار«‬ ‫‪ De Tribus Impostoribus‬و ﻣﻨﻈﻮرش از ﺳﻪ ﻃﺮار ﻣﻮﺳﻲ و ﻋﻴﺴﻲ و ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻛﻪ اﺻﻼً وﺟﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﺑﺴﻴﺎري از دﺷﻤﻨﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪ و آﺧﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ □ ‪343‬‬

‫ﻛﻠﻤﺎت »‪ «Guelf‬و »‪ «Ghilbelline‬در زﻣﺎن رﻗﺎﺑﺖ اوﺗﻮ و ﻓﺮدرﻳﻚ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﺨﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎﻧﻬـﺎ اﻓﺘـﺎد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﻠﻤﺎت اﺷﻜﺎل ﻣﻘﻠﻮب »‪ «Welf‬و »‪ «Walblingen‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ آن دو رﻗﻴﺐ اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺮادرزادة اوﺗـﻮ از اﺟـﺪاد‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪(.‬‬ ‫اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺳﻮم در ‪ 1216‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اوﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ از ﻓﺮدرﻳﻚ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده ﺑﻮد در ‪ 1218‬درﮔﺬﺷـﺖ‪ .‬ﭘـﺎپ ﺟﺪﻳـﺪ‬ ‫ﻫﻮﻧﻮرﻳﻮس ‪ Honorius‬ﺳﻮم در اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﻓﺮدرﻳﻚ رواﺑﻂ ﮔﺮﻣﻲ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻴﺰي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎﻧـﻪ ﺷـﺎن ﺷـﻜﺮآب ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮدرﻳﻚ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺻﻠﻴﺒﻲ ﺧﻮدداري ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻟﻤﺒﺎرد دﺳﺖ ﺑـﻪ ﮔﺮﻳﺒـﺎن ﺷـﺪ ﻛـﻪ از ‪1226‬‬ ‫ﻳﻚ ﭘﻴﻤﺎن اﺗﺤﺎد ﺗﻌﺎرﺿﻲ و ﺗﺪاﻓﻌﻲ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ از آﻟﻤـﺎﻧﻲﻫـﺎ ﻧﻔـﺮت داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﺷﺎﻋﺮان آﻧﻬﺎ ﺷﻌﺮي ﺑﺮ ﺿﺪ آﻟﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﺳﺮوده ﺑﻮد ﻛﻪ‪» :‬ﻣﺮدم آﻟﻤﺎن را دوﺳﺖ ﻣﺪار‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﮕﻬﺎي ﻫﺎر از ﺗﻮ دور ﺑﺎد‪ «.‬ﮔﻮﻳـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﺷﻌﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪة اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻟﻤﺒﺎرد در آن اﻳﺎم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮدرﻳﻚ ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﺳﺖ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻤﺎﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﭙﺮدازد؛ اﻣﺎ در ‪ 1227‬ﻫﻮﻧﻮرﻳﻮس درﮔﺬﺷﺖ و ﮔﺮﮔﻮري ﻧﻬﻢ ﺑﻪ ﺟﺎي او ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷـﺨﺺ رﻳﺎﺿـﺖ ﻛـﺶ‬ ‫ﭘﺮﺷﻮري ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﻋﺸﻖ ﻣﻲ ورزﻳﺪ و ﻣﻮرد ﻣﺤﺒﺖ او ﺑﻮد‪) .‬ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ را دو ﺳـﺎل ﭘـﺲ از ﻣـﺮﮔﺶ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎم ﻗﺪ‪‬وﺳﻴﺖ ارﺗﻘﺎ داد‪ (.‬ﮔﺮﮔﻮري ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ را ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺟﻨـﮓ ﺻـﻠﻴﺒﻲ ﻣﻬـﻢ ﻧﻤـﻲ داﻧﺴـﺖ و ﻓﺮدرﻳـﻚ را ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬ ‫ﺧﻮدداري از ﺟﻨﮓ ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﺮدرﻳﻚ ﻛﻪ ﺑﺎ دﺧﺘﺮ و وارث ﭘﺎدﺷﺎه اورﺷﻠﻴﻢ ازدواج ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻲ ﻣﻴﻞ ﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺎه‬ ‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﺑﺮود‪ ،‬و ﺧﻮد را ﭘﺎدﺷﺎه اورﺷﻠﻴﻢ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬در ‪ 1228‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز در ﺣـﺎل ﺗﻜﻔﻴـﺮ ﺑـﻮد ﺑـﻪ اورﺷـﻠﻴﻢ‬ ‫رﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ رﻓﺘﻦ ﺣﺘﻲ ﺑﻴﺶ از ﻧﺮﻓﺘﻦ ﮔﺮﮔﻮري را ﺧﺸﻤﻨﺎك ﺳﺎﺧﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﮕﺮ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﺻـﻠﻴﺒﻲ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ در‬ ‫زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﭘﺎپ او را ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺟﻬﺎد ﻛﻨﻨﺪ؟ ﻓﺮدرﻳﻚ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ رﺳﻴﺪ ﺑـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از در‬ ‫دوﺳﺘﻲ درآﻣﺪ ‪ -‬ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ داد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ اورﺷﻠﻴﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻮق اﻟﺠﻴﺸﻲ ﭼﻨﺪان ارزش ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮاي آن‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ؛ و ﺗﻮاﻧﺴﺖ آﻧﻬﺎ را ﻣﺠﺎب و وادار ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻬﺮ را ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ ﺑﻪ وي ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﭘـﺎپ را ﺑـﺎز ﻫـﻢ‬ ‫ﺧﺸﻤﻨﺎﻛﺘﺮ ﺳﺎﺧﺖ؛ زﻳﺮا وي ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻛﻔﺎر ﺑﺠﻨﮕﺪ ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ آﻧﻬـﺎ ﻣـﺬاﻛﺮه ﻛﻨـﺪ‪ .‬در ﻫـﺮ ﺻـﻮرت‬ ‫ﻓﺮدرﻳﻚ در اورﺷﻠﻴﻢ ﺗﺎﺟﮕﺬارﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﺰا ﻛﺮد و ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻮﻓﻴﻖ او را ﻣﻨﻜﺮ ﺷﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1230‬ﻣﻴﺎن اﻣﭙﺮاﺗـﻮر‬ ‫و ﭘﺎپ ﺻﻠﺢ اﻓﺘﺎد‪.‬‬ ‫در ﻣﺪت ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺻﻠﺤﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن در ﭘﻲ داﺷﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻫﻢ‪ ‬ﺧﻮد را ﻣﻘﺼﻮر اﻣﻮر ﻛﺸﻮر ﺳﻴﺴﻴﻞ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﻤﻚ وزﻳﺮش ﭘﻴﺘﺮو دﻻ وﻳﻨﻴﺎ ‪ Pietro della Vigna‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺪﻳﺪي ﻣﺪو‪‬ن و ﻣﺠﺮي ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ از ﻗﺎﻧﻮن روم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻮد و ﺳﻄﺢ ﻋﺎﻟﻲ ﺗﻤﺪن را در ﻗﻠﻤﺮو ﺟﻨﻮﺑﻲ وي ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻮراً ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪ ﺗـﺎ ﻣـﺮدم ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‬ ‫زﺑﺎن ﺳﻴﺴﻴﻞ ﻧﻴﺰ از آن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻬﻤﻲ در ﻧﺎﭘﻞ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﻜﺔ زري ﺿﺮب ﻛـﺮد ﺑـﻪ ﻧـﺎم »اوﮔﻮﺳـﺘﺎل«‬ ‫‪ augustal‬ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻜﺔ زري ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن در ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﺿﺮب ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺠﺎرت آزاد را ﺑﺮﻗﺮار ﺳـﺎﺧﺖ‬ ‫و ﻫﻤﺔ ﮔﻤﺮﻛﻬﺎي داﺧﻠﻲ را ﻣﻨﺤﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﻨﺘﺨﺒﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻮراي ﺧـﻮد ﻓﺮاﺧﻮاﻧـﺪ ﻛـﻪ اﻟﺒﺘـﻪ ﻓﻘـﻂ‬ ‫اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺸﻮرت داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ دورة ﺻﻠﺢ ﺑﺎ اﺧﺘﻼف ﻣﺠﺪد ﻓﺮدرﻳﻚ ﺑﺎ »اﺗﺤﺎدﻳﺔ ﻟﻤﺒﺎرد« در ‪ 1237‬ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن رﺳـﻴﺪ‪ .‬ﭘـﺎپ ﺟﺎﻧـﺐ اﺗﺤﺎدﻳـﻪ را‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ و دوﺑﺎره اﻣﭙﺮاﺗﻮر را ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻛﺮد‪ .‬از اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎ ﻣﺮگ ﻓﺮدرﻳﻚ در ‪ 1250‬ﻋﻤﻼً ﺟﻨﮓ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ دوام داﺷـﺖ و ﺑـﺎ‬ ‫ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺳﺨﺖ ﺗﺮ و ﺑﻲ رﺣﻤﺎﻧﻪ ﺗﺮ و ﺧﻴﺎﻧﺖ آﻣﻴﺰﺗﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺪت ﻓﺮﺷﺘﺔ ﺑﺨﺖ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺟﺎﻧـﺐ‬ ‫ﺧﻮد را ﻋﻮض ﻛﺮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم درﮔﺬﺷﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻫﻨﻮز ﺣﻞ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‬ ‫ﻓﺮدرﻳﻚ ﺷﻮﻧﺪ ﻗﺪرت او را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﭘﺎپ را ﭘﻴﺮوز ﺑﺮ ﺟﺎ ﻧﻬﺎدﻧـﺪ و‬ ‫رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺮگ ﭘﺎﭘﻬﺎ ﭼﻨﺪان ﺗﻐﻴﻴﺮي در اﻳﻦ ﻛﺸﺎﻛﺶ ﻧﻤﻲداد‪ .‬ﻫﺮ ﭘﺎپ ﺟﺪﻳﺪي ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺳﻠﻒ ﺧﻮد را ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﺑـﺪون ﺗﻐﻴﻴـﺮي‬ ‫دﻧﺒﺎل ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﮔﺮﮔﻮري ﻧﻬﻢ در ‪ 1241‬درﮔﺬﺷﺖ و در ‪ 1243‬اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﭼﻬﺎرم ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از دﺷﻤﻨﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ ﻓﺮدرﻳـﻚ‬

‫‪ □ 344‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻮد اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‪ .‬ﻟﻮﻳﻲ ﻧﻬﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ دﻳﻦ و اﻳﻤﺎن اﺳﺘﻮاري ﻛﻪ داﺷـﺖ ﻛﻮﺷـﻴﺪ ﺗـﺎ از ﺷـﺪت ﻋﻤـﻞ ﮔﺮﮔـﻮري و اﻳﻨﻮﺳـﻨﺖ‬ ‫ﭼﻬﺎرم ﺑﻜﺎﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﻘﺪﻣﺔ آﺷﺘﻲ از ﺟﺎﻧﺐ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر را رد ﻣـﻲ ﻛـﺮد و ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﺣﻴﻠﻪ و ﺗﺰوﻳﺮ ﺧﻼف دﻳﻦ و وﺟﺪان ﺑﺮ ﺿﺪ او ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬او را ﻣﺨﻠﻮع اﻋﻼم ﻛﺮد؛ ﺑـﺮ ﺿـﺪ او اﻋـﻼن ﺟﻬـﺎد داد؛‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻃﺮﻓﺪاران او را ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻛﺮد؛ ﺑﺮادران ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ او ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻛﺮدﻧـﺪ؛ ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ ﺑـﻪ ﺟﻨـﮓ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ؛ در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻃﺮﻓﺪاران ﻇﺎﻫﺮي او ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻫﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﺮدرﻳﻚ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺑﻲرﺣﻤﻲ ﻧﺸﺎن‬ ‫دﻫﺪ‪ .‬ﺗﻮﻃﺌﻪﮔﺮان ﺑﻪ ﻃﺮز ﻓﺠﻴﻌﻲ ﻣﺠﺎزات ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و زﻧﺪاﻧﻴﺎن از ﭼﺸﻢ راﺳﺖ و دﺳﺖ راﺳﺖ ﻣﺤﺮوم ﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﺒﺎر در ﺟﺮﻳﺎن اﻳﻦ ﻧﺒﺮد ﻏﻮﻻن‪ ،‬ﻓﺮدرﻳﻚ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﻜﺮ اﻓﺘﺎد ﻛﻪ دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪي ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﻨﺪ و ﻗﺮار ﺑﻮد ﻛﻪ در آن دﻳﻦ‬ ‫ﺧﻮدش ﻣﺴﻴﺢ ﺷﻮد و ﭘﻴﺘﺮو دﻻ وﻳﻨﻴﺎ ﻫﻢ ﻧﻘﺶ ﭘﻄﺮس ﺣﻮاري را ﺑﺎزي ﻛﻨﺪ‪ 1.‬ﻓﺮدرﻳﻚ ﻛﺎر را ﺗﺎ ﻋﻠﻨﻲ ﻛﺮدن ﻧﻘﺸﺔ ﺧـﻮد‬ ‫ﭘﻴﺶ ﻧﺒﺮد ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ دﻻ وﻳﻨﻴﺎ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﺣﻖ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺘﺮو ﺑﺮ‬ ‫ﺿﺪ او ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻮﻃﺌﻪ ﭼﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ او را ﻛﻮر ﻛﺮدﻧﺪ و در ﻗﻔﺴﻲ ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ و در ﺷـﻬﺮ ﮔﺮداﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﭘﻴﺘﺮو ﺑﺎ ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﺧﻮد را از رﻧﺠﻬﺎي ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﻧﺠﺎت داد‪.‬‬ ‫ﻓﺮدرﻳﻚ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻗﺪرت و ﻛﻔﺎﻳﺘﺶ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮد ﭘﻴﺮوز ﺷﻮد؛ زﻳﺮا ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺿﺪ ﭘﺎﭘﻲ ﻛﻪ در زﻣﺎن او وﺟﻮد داﺷﺖ ﻫﻤـﻪ‬ ‫از ﻣﺮدم ﻣﺘﺪﻳﻦ و دﻣﻮﻛﺮات ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻫﺪف ﺧﻮد وي آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﻈﻴﺮ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري روم ﭘـﻴﺶ‬ ‫از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬وي در زﻣﻴﻨﺔ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺘﺮﻗﻲ و روﺷﻦ ﺑﻴﻦ ﺑـﻮد و در ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﻋﻘـﺐ اﻓﺘـﺎده‪ .‬درﺑـﺎرش درﺑـﺎي‬ ‫ﺷﺮﻗﻲ و داراي ﺣﺮﻣﺴﺮا و ﮔﺮوه ﺧﻮاﺟﮕﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ در درﺑﺎر ﻫﻤﻮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﻌﺮ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮدش ﻫﻢ ﻃﺒـﻊ ﺷـﻌﺮ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬در اﺧﺘﻼﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ داﺷﺖ در ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺎپ ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد و در آﻧﻬﺎ از ﺧﻄﺮات ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﺔ‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ اﮔﺮ در ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﺎ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﺮدم روﺑﺮو ﻣﻲ ﮔﺸﺖ اﻣـﺎ در ﻋﺼـﺮ‬ ‫ﺧﻮد او ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻧﻜﺮد‪ .‬ﻓﺮق ﺿﺎﻟّﻪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻣﺘﺤﺪ او ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﻧﻈﺮ او ﻳﺎﻏﻴﺎﻧﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و او ﺑﺮاي ﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ ﭘـﺎپ ﺑـﻪ‬ ‫آزار آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺤﺾ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻧﺒﻮد ﺷﻬﺮﻫﺎي آزاد ﺑﺎ ﭘﺎپ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﺮدرﻳﻚ ﺧﻮاﻫﺎن ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻮد آن ﺷﻬﺮﻫﺎ اﺗﺤﺎد ﺑﺎ ﭘﺎپ را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‪ ،‬ﺑـﺎ آﻧﻜـﻪ از ﺧﺮاﻓـﺎت‬ ‫ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻣﺒﺮا ﺑﻮد از ﻟﺤﺎظ داﻧﺶ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻴﺰ راه درازي از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻋﺼﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد وﺿـﻊ و ﻣﻮﻗـﻊ وي‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺳﺒﺐ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ آزادﻳﺨﻮاﻫﺎﻧﻪ ﺑﻮد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزد‪ .‬ﻓﺮدرﻳـﻚ ﻧﺎﭼـﺎر ﺷﻜﺴـﺖ‬ ‫ﺧﻮررد؛ اﻣﺎ در ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺔ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﮔﺎن ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺟﺎﻟﺒﺘﺮﻳﻦ اﻓﺮاد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻼﺣﺪه اي ﻛﻪ اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺳﻮم ﺑـﺮ ﺿـﺪ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺟﻬﺎد ﻛﺮد و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻫﻤﺔ ﺣﻜﺎم و ﺳﻼﻃﻴﻦ )از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮدرﻳﻚ( ﻣﻮرد ﻋﺬاب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺑﺮرﺳـﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ ﻫﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺧﻮد‪ ،‬و ﻫﻢ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﺮه اي از اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ آن زﻣـﺎن را ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ؛ و در ﺗﻤـﺎم‬‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي آن ﻋﺼﺮ ﻛﻤﺘﺮ اﺷﺎره اي ﺑﻪ اﻳﻦ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻟﺒﺘﺮﻳﻦ و ﻧﻴﺰ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮﻗﺔ ﺿﺎﻟّﻪ ﻓﺮﻗﺔ »ﻛﺎﺗﺎرﻫـﺎ«‬ ‫‪ Cathari‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺟﻨﻮب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻟﺒﻴﮋاﻧﺴﻬﺎ« ﻣﻌﺮوﻓﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺎت آﻧﺎن از راه ﺑﺎﻟﻜﺎن از آﺳﻴﺎ آﻣـﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻃﺮﻓﺪار ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺖ و در ﺟﻨﻮب ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﻣﺮدم‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺠﺒﺎ ﻛﻪ دوﺳﺖ‬ ‫ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ ﺑﻬﺎﻧﻪ اي ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ اراﺿﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺮﻓـﺪار اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﭘـﺎره اي از ﻋﻠـﻞ‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش اﻟﺤﺎد ﻳﺄﺳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺷﻜﺴﺖ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم دﺳﺖ داده ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﻋﻠـﺖ ﻋﻤـﺪه آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫روح ﻣﺮدم از ﺛﺮوت و ﺧﺒﺎﺛﺖ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻴﺰار و ﻧﻔﻮر ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﺣﺴﺎﺳﺎت داﻣﻨـﻪ داري ﻧﻈﻴـﺮ ﭘﻮرﻳﺘﺎرﻳﺴـﻢ در دوره ﻫـﺎي‬ ‫ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﻘﺪس ﻓﺮدي ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﻓﻘﺮ ارﺗﺒـﺎط داﺷـﺖ‪ .‬ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ ﺑـﻮد و‬ ‫ﺳﺨﺖ ﺟﻨﺒﺔ دﻧﻴﻮي ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ر‪.‬ك ﺑﻪ ﺷﺮح ﺣﺎل ﻓﺮدرﻳﻚ دوم ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ‪.Hermann Kantorowicz‬‬

‫ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ □ ‪345‬‬

‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺸﻴﺸـﺎن ﺳـﺨﺖ ﻓـﺎﺟﺮ و ﻓﺎﺳـﻖ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬راﻫﺒـﺎن‪ ،‬ﺳﻠﺴـﻪ ﻫـﺎي ﻗـﺪﻳﻢ و ﻛﺸﻴﺸـﻬﺎي ﻧـﻮاﺣﻲ را ﻣـﺘﻬﻢ‬ ‫ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﺎن از اﻋﺘﺮاف ﻣﺆﻣﻨﺎت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﻤﺮاه ﺳﺎﺧﺘﻦ آﻧﺎن ﺳﻮء‪ ‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ؛ و دﺷـﻤﻨﺎن آﻧﻬـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫اﺗﻬﺎﻣﺎت را ﻋﻴﻨﺎً ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻜﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺗﻬﺎﻣﺎت ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﻮﺟﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﻗﺪر ﻛﻠﻴﺴﺎ‬ ‫در زﻣﻴﻨﺔ دﻳﻦ ﺗﺴﻠﻂ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آورد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻣﺮدم ﺳﺎده از ﺗﻀـﺎدي ﻛـﻪ ﻣﻴـﺎن ﮔﻔﺘـﺎر و ﻛـﺮدار اﻫـﻞ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺷﮕﻔﺖ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن اﻧﮕﻴﺰه ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ رﻓﻮرم ﺷﺪ در ﻗـﺮن ﺳـﻴﺰدﻫﻢ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻛﺎرﮔﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮق ﻋﻤﺪه اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻜﺎم دﻧﻴﻮي ﻫﻨﻮز آﻣﺎدﮔﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻼﺣﺪة ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﻣﺘﺤـﺪ ﮔﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و اﻳـﻦ‬ ‫وﺿﻊ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﻌﻠﻮل اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻓﻠﺴﻔﻪاي اﻟﺤﺎد را ﺑﺎ دﻋﻮي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎزش ﻧﻤﻲداد‪.‬‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﺮﻗﺔ ﻛﺎﺗﺎر را ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﻤﻲﺗﻮان داﻧﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﻫـﺎي دﺷـﻤﻨﺎن‬ ‫آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ رﻓﺾ و اﻟﺤﺎد ﺧﻮب آﺷﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻜﺮﺷﺎن ﻣﻲ رﺳﺪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻫﻤﺔ ﻓﺮق ﺳﺎﺑﻖ را ﺑﻪ ﻓﺮﻗﺔ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دادﻧـﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﺘﻤﺴـﻚ اﻳـﻦ اﺳـﻨﺎدﻫﺎ ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﺷـﺒﺎﻫﺘﻬﺎي‬ ‫ﻧﺎﻗﺺ و ﺟﺰﻳﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺟﺎي ﺗﺮدﻳـﺪ ﻧـﺪارد‪ .‬ﮔﻮﻳـﺎ ﻛﺎﺗﺎرﻫـﺎ ﺛﻨـﻮي ﺑـﻮده اﻧـﺪ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﮔﻨﻮﺳﺘﻴﻜﻬﺎ ﻳﻬﻮة ﺗﻮرات را ﺧﺪاﻳﻜﻲ ﺧﺒﻴﺚ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧـﺪاي ﺣﻘﻴﻘـﻲ ﻓﻘـﻂ در اﻧﺠﻴـﻞ ﺗﺠﻠـﻲ ﻛـﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎده را اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺪ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺗﻘﻮا رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺗﻦ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣـﺮدم ﺑـﺪ ﺑـﻪ ﻗﺎﻟـﺐ‬ ‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت در ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﮔﻴﺎﻫﺨﻮار ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﺘـﻲ از ﺗﺨـﻢ ﻣـﺮغ و ﭘﻨﻴـﺮ و ﺷـﻴﺮ ﻧﻴـﺰ ﭘﺮﻫﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدن ﺗﻮاﻟﺪ و ﺗﻨﺎﺳﻞ ﻣﺎﻫﻲ از راه ﻋﻤﻞ ﺟﻨﺴﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ رواﺑـﻂ‬ ‫ﺟﻨﺴﻲ در ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﭘﺴﺖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ اﻧﺰﺟﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ازدواج ﺣﺘﻲ از زﻧﺎ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﺟﺮﻣـﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻣﺠﺮم از ارﺗﻜﺎب آن راﺿﻲ و ﺧﺮﺳﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﻣﻨﻌﻲ ﻧﻤﻲ دﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘـﻮن اﻧﺠﻴـﻞ را‬ ‫ﭘﻴﺶ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺤﺖاﻟﻠﻔﻆ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﺳﺰا ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﻲ آوردﻧﺪ و ﮔﻮﻧﺔ دﻳﮕﺮ را ﺑﺮاي درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮدن‬ ‫ﺳﻴﻠﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ .‬ﻋﺬاب دﻫﻨﺪﮔﺎن آﻧﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﺒﺎر ﻣـﺮدي ﻣـﺘﻬﻢ ﺑـﻪ اﻟﺤـﺎد ﺷـﺪه ﺑـﻮد و در دﻓـﺎع از‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﻣﻲﺧﻮرد و دروغ و ﻧﺎﺳﺰا ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺳﺨﺖ اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ را ﻓﻘﻂ اﺷﺨﺎص ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻘﺪس ﻛﻪ »ﻛﺎﻣﻞ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ اﺟﺮا ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و دﻳﮕـﺮان‬ ‫ﻣﺠﺎز ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺨﻮرﻧﺪ و ﺣﺘﻲ ازدواج ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ در اﺻﻞ و ﻣﻨﺸﺄ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت دﻟﻜﺶ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺟﻨﮕﺠﻮوﻳﺎن ﺻـﻠﻴﺒﻲ ﺑـﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ و ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬ ‫آﻣﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﺸﺄ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻗﻪ اي ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻮﮔﻮﻣﻴﻠﻬـﺎ ‪ Bogomiles‬در ﺑﻠﻐﺎرﺳـﺘﺎن‪ .‬در ‪ 1167‬ﻛـﻪ ﻛﺎﺗﺎرﻫـﺎ در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﺗﻮﻟـﻮز‬ ‫ﺷﻮراﻳﻲ ﻧﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﻠﻐﺎر ﻫﻢ در آن ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻮﮔﻮﻣﻴﻠﻬﺎ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻧﻮﺑـﺔ ﺧـﻮد ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ از ﻣﺎﻧﻮﻳـﺎن و‬ ‫ﭘﻮﻟﺴﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻮﻟﺴﻴﺎن ﻳﻚ ﻓﺮﻗﺔ ارﻣﻨﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻤﻴﺪ دادن اﻃﻔﺎل و وﺟﻮد اﻋﺮاف و ﺗﻮﺳـﻞ ﺑـﻪ ارواح ﻗﺪﻳﺴـﻴﻦ و‬ ‫ﺗﺜﻠﻴﺚ ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ در ﺗﺮاس ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪﻧﺪ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻠﻐﺎرﺳﺘﺎن راه ﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﭘﻮﻟﺴـﻴﺎن ﭘﻴـﺮو‬ ‫ﻣﺎرﺳﻴﻮن ‪) Marcion‬در ﺣﺪود ‪ 150‬ﻣﻴﻼدي( ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ ﺑﺎ ﻃﺮد ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻳﻬﻮدي ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ از ﭘـﻮﻟﺲ رﺳـﻮل‬ ‫ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ و ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺧﻮد از ﻋﺮﻓﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ )ﮔﻨﻮﺳﺘﻴﻜﻬﺎ( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻫﺘﻬﺎﻳﻲ ﺑﺪاﻧﻬﺎ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺪﻋﺖ داﻣﻨﻪ دار دﻳﮕﺮي ﻛﻪ درﺑﺎرة آن ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد ﺑﺪﻋﺖ واﻟﺪاﻧﺴﻬﺎ ‪ Waldenses‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﭘﻴـﺮوان‬ ‫ﭘﻄﺮ واﻟﺪو ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺆﻣﻨﻲ ﭘﺮ ﺷﻮر ﺑﻮد و در ‪ 1170‬ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺴﻴﺢ اﻋﻼم »ﺟﻬﺎد« ﻛﺮد‪ .‬ﺗﻤﺎم داراﻳـﻲ ﺧـﻮد‬ ‫را ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان داد و ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻓﻘﺮاي ﻟﻴﻮن« ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻘﺮ و ﭘﺮﻫﻴـﺰ ﺷـﺪﻳﺪ ﻣـﻲ زﻳﺴـﺘﻨﺪ و در اﺑﺘـﺪا‬ ‫ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﭘﺎپ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﺗﻘﺒﻴﺢ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺗﻨﺪ روي ﻛﺮدﻧﺪ و ‪ 1184‬ﺷـﻮراي وروﻧـﺎ آﻧـﺎن را ﻣﺤﻜـﻮم‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ آﻧﺎن اﻋﻼم ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﻋﺎﻗﻞ و ﻋﺎدﻟﻲ ﺻﻼﺣﻴﺖ دارد ﻛـﻪ ﻣﺘـﻮن ﻣﻘـﺪس را ﻣﻮﻋﻈـﻪ و ﺗﺸـﺮﻳﺢ‬ ‫ﻛﻨﺪ؛ آﻧﮕﺎه ﺧﻮد را از ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺧﻼص ﻛﺮدﻧﺪ و روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺧﻮد را از ﻣﻴﺎن ﺧـﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻓﺮﻗـﻪ در‬ ‫ﻟﻤﺒﺎردي و ﺑﻮﻫﻢ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و راه را ﺑﺮاي ﻫﻮﺳﻴﺘﻬﺎ ‪ Hussites‬ﻫﻤﻮار ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﺗﻌﻘﻴـﺐ و آزار اﻟﺒﻴﮋاﻧﺴـﻬﺎ‬

‫‪ □ 346‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﻪ ﻓﻘﺮا ﻫﻢ ﺑﻲ ﻧﺼﻴﺐ ﻧﻤﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﻪ ﻣﻮن ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﻠﺘﻮن ﺳﻮﻧﺎت ﺧﻮد را ﻛﻪ »ﺧﺪاﻳﺎ اﻧﺘﻘﺎم ﻗﺪﻳﺴﻴﻦ‬ ‫ﺷﻬﻴﺪ ﺧﻮد را ﺑﮕﻴﺮ« ﻧﺎم دارد ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻋﺬاب و آزار ﻓﻘﺮاي ﻋﺼﺮ ﺧﻮﻳﺶ در ﭘﻴﻪ ﻣﻮن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻘﺎﻳﺎي اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺗﺎ‬ ‫ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻫﻢ در درهﻫﺎي دور اﻓﺘﺎدة آﻟﭗ و در اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺮﺟﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﻧﻮاع ﺑﺪﻋﺖ و اﻟﺤﺎد ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﺑﻪ وﺣﺸﺖ اﻧﺪاﺧﺖ و اﻗﺪاﻣﺎت ﺳﺨﺘﻲ ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ آﻧﻬﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬اﻳﻨﻮﺳـﻨﺖ‬ ‫ﺳﻮم ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺪﻋﺎن ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﻣﺮﮔﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺢ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬وي از ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺟﻬﺎدي ﺑﺮ ﺿﺪ اﻟﺒﻴﮋاﻧﺴﻬﺎ آﻏﺎز ﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻋﻤﻞ در ‪ 1209‬ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺑـﻲ رﺣﻤـﻲ و ﺷـﺪﺗﻲ ﺑـﺎورﻧﻜﺮدﻧﻲ؛ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺼﻮص ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف ﻛﺎرﻛﺎﺳﻮن ‪ Carcassonne‬ﻗﺘﻞﻋﺎم ﻫﻮﻟﻨﺎﻛﻲ روي داد‪ .‬در اﺑﺘﺪا ﻛﺸﻒ ﺑـﺪﻋﺖ و اﻟﺤـﺎد ﺑـﻪ ﻋﻬـﺪة‬ ‫اﺳﻘﻔﻬﺎ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻛﻪ وﻇﺎﻳﻒ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ داﺷـﺘﻨﺪ ﺳـﻨﮕﻴﻦ و ﻃﺎﻗـﺖ ﻓﺮﺳـﺎ ﺷـﺪ و در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1233‬ﮔﺮﮔﻮري ﻧﻬﻢ اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن را ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪ را از دﺳـﺖ اﺳـﻘﻔﻬﺎ ﺗﺤﻮﻳـﻞ ﺑﮕﻴـﺮد‪ .‬از ‪ 1254‬ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن ﻣﻮرد اﺗﻬﺎم ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎب وﻛﻴﻞ ﻣﺪاﻓﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‬ ‫اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺿﺒﻂ و در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺎدره ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻬﻤﻲ ﻣﺠﺮم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑـﻪ ﻗـﻮاي‬ ‫دوﻟﺘﻲ ﻣﻲ ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ دﻋﺎي ﺧﻴﺮ را ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه او ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺶ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻤﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔـﺮ ﻣـﺄﻣﻮرﻳﻦ دوﻟﺘـﻲ در‬ ‫ﺳﻮزاﻧﺪن او اﻫﻤﺎل ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻢ آن ﻣﻲ رﻓﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد آﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن اﺣﻀﺎر ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻋﺎدي آن ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﺮد ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ و ﺟﺎدوﮔﺮي را ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ دور ﻧﻤﻲداﺷﺖ‪ .‬در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻫـﺪف‬ ‫اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﺻﻞ و ﻣﻠﺖ ﺧـﻮد را ﭘﻨﻬـﺎن ﻣـﻲ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﻜﻴﺰﻳﺴـﻴﻮن ﻫﺮﮔـﺰ ﺑـﻪ ﻛﺸـﻮرﻫﺎي‬ ‫اﺳﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎوي و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن راه ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻧﮕﻠﻴﺴـﻬﺎ ﻫـﻴﭻ اﺑـﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ آن را در ﻣـﻮرد ژاﻧـﺪارك ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑﺮﻧـﺪ‪.‬‬ ‫روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن در ﻛﺎر ﺧﻮد ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ‪ ،‬و در ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﺪﻋﺖ اﻟﺒﻴﮋاﻧﺴﻲ را ﻳﻜﺴﺮه از روي زﻣﻴﻦ ﻣﺤﻮ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫در آﻏﺎز ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮرﺷﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ ﺷﺪت آن ﻛﻢ از ﺷﻮرش ﻗﺮن ﺷـﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻧﺒـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫واﺳﻄﺔ ﻇﻬﻮر ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻓﻘﺮ ﺗﺎ ﺣﺪي از اﻳﻦ ﺧﻄﺮ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻗﺪﻳﺲ و دوﻣﻴﻨﻴﻚ ﻗﺪﻳﺲ ﺧﺪﻣﺘﻲ ﺑـﻪ ﻛﻠﻴﺴـﺎ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﭘﺎﭘﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻗﺪﻳﺲ اﺳﻴﺴـﻲ )‪ 1182-1226‬ﻳـﺎ ‪ (1181‬ﻳﻜـﻲ از دوﺳـﺖ داﺷـﺘﻨﻲ ﺗـﺮﻳﻦ ﻣﺮداﻧـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬وي در ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮادة ﻣﺮﻓﻪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و در ﺟﻮاﻧﻲ از ﺧﻮﺷﻴﻬﺎي ﻋـﺎدي ﭘﺮﻫﻴـﺰي ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﻳـﻚ روز ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﻮاره ﺑﺮ ﻳﻚ ﺑﻴﻤﺎر ﺟﺰاﻣﻲ ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺲ ﺗﺮﺣﻢ ﺷﺪﻳﺪي ﺑﺮ او ﭼﻴﺮه ﺷـﺪ و از اﺳـﺐ ﻓـﺮود آﻣـﺪ و آن ﻣـﺮد ﺑﻴﻤـﺎر را‬ ‫ﺑﻮﺳﻴﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﺎل و ﻣﻨﺎل دﻧﻴﻮي را ﺗﺮك ﺑﮕﻮﻳﺪ و زﻧﺪﮔﻲ ﺧـﻮد را وﻗـﻒ‬ ‫ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﻛﺎر ﺧﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺪرش ﻛﻪ ﺗﺎﺟﺮي ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻮد از اﻳﻦ ﻛـﺎر در ﺧﺸـﻢ ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺖ او را ﻣﻨﺼـﺮف ﺳـﺎزد‪.‬‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﺑﻪ زودي ﭘﻴﺮواﻧﻲ ﺑﻪ دور ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﻛﺮد؛ و ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻘﺮ ﻛﺎﻣﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬در اﺑﺘـﺪا‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﻲ در آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻳﺎدي ﺑﻪ »ﻓﻘﺮاي ﻟﻴـﻮن« داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫‪‬ﻣﺮﺳﻠﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻪ ﻧﻘﺎط دور دﺳﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻣﻠﺤﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮﺳﻠﻴﻦ ﺑﺮﺧﻼف رﻫﺒﺎﻧﺎن‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر ﺳﻮﮔﻨﺪي ﻣﻲ ﺧﻮردﻧﺪ وﻟﻲ ﻫﻴﭽﻜﺲ آن را ﺑﻪ ﺟﺪ ﻧﻤﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺑـﺎ ﻓﻘـﺮ زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺳﻮم آن اﻧﺪازه زﻳﺮك ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻮاﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ را‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ در داﻳﺮة ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬درﻳﺎﺑـﺪ‬ ‫و اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1209‬ﻳﺎ ‪ 1210‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺟﺪﻳﺪ را ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﮔﺮﮔﻮري ﻧﻬﻢ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﺷـﺨﺺ ﻓﺮاﻧﺴـﻴﺲ‬ ‫دوﺳﺘﻲ داﺷﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﻳﺖ را در ﺣﻖ او ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ داد‪ ،‬و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﻘﺮراﺗﻲ ﺑﺮ او ﺗﺤﻤﻴـﻞ ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬ ‫اﺣﻮال ﺳﻮداﻳﻲ و ﺑﻲﺳﺎﻣﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ دﺷﻮار ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ .‬ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻓﻘﺮ را ﺑـﻪ ﻣﺤـﺪودﺗﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ آن‬ ‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﺎﻧﻪ و ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد ﻣﻌﺘﺮض ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة او ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻧﺎن ﺧﻮد‬ ‫را از راه ﮔﺪاﻳﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ ،‬و ﺟﺰ ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﺳﺖ ﺗﺼﺎدف ﺑﺪاﻧﺠﺎﻫﺎ ﻣﻬﻤﺎﻧﺸـﺎن ﻛﻨـﺪ ﺧﺎﻧـﻪ و ﻛﺎﺷـﺎﻧﻪ اي ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1219‬او ﺑﻪ ﻣﺸﺮق ﺳﻔﺮ ﻛﺮد و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﺑـﻪ ﻣﻬﺮﺑـﺎﻧﻲ از او ﭘـﺬﻳﺮاﻳﻲ‬

‫ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ □ ‪347‬‬

‫ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﻼم را رﻫﺎ ﻧﻜﺮد‪ .‬ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ دﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﺮاي ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺧﺎﻧـﻪ اي ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﻧـﺪ و ﺳـﺨﺖ‬ ‫رﻧﺠﻴﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺎپ او را واداﺷﺖ و ﻳﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ ﮔﺮﮔﻮري او را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻗﺪﻳﺴﻲ ارﺗﻘﺎ داد‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﻗﺎﻧﻮن او را در ﺧﺼﻮص ﻓﻘﺮ ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ از ﺣﻴﺚ ﻗﺪس و ﺗﻘﻮا ﻫﻤﺴﻨﮕﻬﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ او را در ﻣﻴـﺎن ﻗﺪﻳﺴـﺎن ﻳﮕﺎﻧـﻪ ﻣـﻲ ﺳـﺎزد‪،‬‬ ‫ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﻓﻄﺮي و ﻣﺤﺒﺖ ﻛﻠﻲ و ﻃﺒﻊ ﺷﻌﺮ اوﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﻜﻲ او ﻫﻤﻴﺸﻪ دور از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗـﻼش و ﺗﻘﻼﻳـﻲ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲآﻳـﺪ‪،‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﻫﻴﭻ ﻏﻞ و ﻏﺸﻲ در آن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه را دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﺮد‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻳﻚ ﻣﺮد ﻣﻬﺮﺑﺎن‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺷﺎﻋﺮ‪ .‬ﻣﻨﺎﺟﺎت او را ﺑﺎ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﭘﻴﺶ از ﻣﺮگ ﺳـﺮوده اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان اﺛﺮ اﻳﺨﻨﺎﺗﻮن ‪ Ikhnaton‬آﻓﺘﺎب ﭘﺮﺳﺖ ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﻛﺎﻣﻼً‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺎﻳﺔ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ دارد‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ اﻳـﻦ ﻣﺎﻳـﻪ‬ ‫ﭼﻨﺪان آﺷﻜﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺬاﻣﻴﻬﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮد وﻇﻴﻔﻪ اي اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف اﻏﻠﺐ ﻗﺪﻳﺴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮان دﻟﺒﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ آﻣﺮزش ﺧـﻮﻳﺶ‪ .‬ﻫﺮﮔـﺰ‪،‬‬ ‫ﺣﺘــﻲ ﻧﺴــﺒﺖ ﺑــﻪ وﺿــﻴﻊ ﺗــﺮﻳﻦ ﻳــﺎ ﺧﺒﻴــﺚ ﺗــﺮﻳﻦ اﺷــﺨﺎص‪ ،‬اﺣﺴــﺎس ﺗﻔــﻮﻗﻲ ﻧﺸــﺎن ﻧﻤــﻲ داد‪ .‬ﺗﻮﻣــﺎس ﺳــﻼﻧﻮﻳﻲ‬ ‫‪ Thomas of Celano‬در ﺣﻖ او ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ در ﻣﻴﺎن ﻗﺪﻳﺴﺎن ﻳﻚ ﺳﺮو ﮔﺮدن از آﻧﺎن ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑـﻮد و در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران‪ ،‬ﺧﻮد ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺷﻴﻄﺎن وﺟﻮد ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬آﻳﻨﺪة ﺳﻠﺴﻠﻪ اي ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻛﻤﺎل رﺿـﺎﻳﺖ او‬ ‫ﻣﻲ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺑﻼﻓﺼﻞ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮادر اﻟﻴﺎس‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﻴﺲ ﻓﺮﻗﻪ ﺗﺮك ﻛﺎﻣﻞ اﺻﻮل ﻓﻘـﺮ را ﻣﺠـﺎز‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬و ﺧﻮد در ﺗﺠﻤﻞ ﻏﻮﻃﻪ ور ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻛﺎر راﻫﺒﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ در ﺳـﺎﻟﻬﺎي ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ ﻣﺆﺳـﺲ‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮدن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﻛﻴﻞ ﺑﺎﺷـﻲ در ﺟﻨﮕﻬـﺎي ﺳـﺨﺖ و ﺧـﻮﻧﻴﻦ ﮔﻠﻔﻬـﺎ و ﮔﻴﺒﻠﻨﻬـﺎ‪ .‬دﺳـﺘﮕﺎه‬ ‫اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن ﻛﻪ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ،‬در ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻛﺸـﻮر ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﭘﻴـﺮوان او ﮔﺮداﻧـﺪه‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻗﻠﻴﺖ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »راﻫﺒﺎن روﺣﻲ« ‪ Spirituals‬ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت او وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ ﺟﺮم‬ ‫اﻟﺤﺎد ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن ﺳﻮزاﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺢ و ﺣﻮارﻳﺎن ﻫـﻴﭻ ﻣـﺎﻳﻤﻠﻜﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺣﺘﻲ ﻟﺒﺎس ﺗﻨﺸﺎن ﻫﻢ از آنِ ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه در ‪ 1323‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ژان ﺑﻴﺴﺖ و دوم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑـﺪﻋﺖ ﻣﺤﻜـﻮم‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺧﺎﻟﺺ زﻧﺪﮔﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﺔ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﻓﺎﺳﺪ دﻳﮕﺮ و ﺗﻘﻮﻳـﺖ دﺳـﺘﮕﺎه‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﺖ و ﺗﺴﻬﻴﻞ ﺷﻜﻨﺠﻪ و آزار ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آزاد اﻧﺪﻳﺸﻲ و ﺟﺪﻳﺖ اﺧﻼﻗﻲ ﺗﻨﺪ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﺻﻔﺎت و اﻏـﺮاضِ‬ ‫او ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻧﺎﮔﻮارﺗﺮ وﻣﺴﺨﺮهﺗﺮ از ﻛﺎر ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻪ ﺗﺼﻮر آورد‪.‬‬ ‫دوﻣﻴﻨﻴﻚ ﻗﺪﻳﺲ ‪ (1170-1221) St. Dominic‬ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﺘﺮ از ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣـﺮدي ﻛﺎﺳـﺘﻴﻠﻲ و‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﻮﻳﻮﻻ ‪ Loyola‬اﻳﻤﺎن ﺗﻌﺼﺐ آﻣﻴﺰي ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺧﺎص و ﺧﺎﻟﺺ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ داﺷﺖ‪ .‬ﻫﺪف اﺻﻠﻲ او ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﻟﺤﺎد ﺑـﻮد‬ ‫و ﻓﻘﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﻴﻠﻪاي ﺑﺮاي ﻧﻴﻞ ﺑﺪﻳﻦ ﻫﺪف اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮد‪ .‬در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺟﻨـﮓ آﻟﺒﻴﮋاﻧﺴـﻬﺎ ﺣﺎﺿـﺮ و ﻧـﺎﻇﺮ ﺑـﻮد‪ ،‬ﮔـﻮ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﺠﺎﻳﻊ ﺷﺪﻳﺪ آن ﺟﻨﮓ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺄﺳﻒ او ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺳﻠﺴـﻠﺔ دوﻣﻴﻨﻴﻜـﻲ در ‪ 1215‬ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺳﻮم ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ و ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺳﺮﻳﻌﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ اﺛﺮي از اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﻛﻪ ﻣـﻦ در دوﻣﻴﻨﻴـﻚ ﻗـﺪﻳﺲ ﺳـﺮاغ‬ ‫دارم اﻋﺘﺮاف اوﺳﺖ ﺑﻪ ژوردن ﺳﺎﻛﺴﻮﻧﻴﺎﻳﻲ ﺣﺎﻛﻲ از اﻳﻢ ﻛﻪ وي ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ زﻧﺎن ﺟﻮان را از ﺻﺤﺒﺖ ﻛـﺮدن ﺑـﺎ زﻧـﺎن ﭘﻴـﺮ‬ ‫ﺧﻮشﺗﺮ دارد‪ .‬اﻣﺎ در ﺳﺎل ‪ 1242‬دﻳﺮ دوﻣﻴﻨﻴﻜﻲ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺗﻮﻗﻴﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮد ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻗﻄﻌـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ از ﺷـﺮح ﺣـﺎل‬ ‫ﻣﺆﺳﺲ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ژوردن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺬف ﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﻛﺎر اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن دوﻣﻴﻨﻴﻜﻴﺎن ﺣﺘﻲ از ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﻓﻌﺎﻟﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻣﻌﻬﺬا ﺑﺎ ﻋﺸـﻖ و ﻋﻼﻗـﻪ اي ﻛـﻪ ﺑـﻪ داﻧـﺶ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ ﺧﺪﻣﺖ ارزﻧﺪه اي ﺑﻪ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺟﺰو ﻣﻘﺎﺻﺪ دوﻣﻴﻨﻴﻚ ﻗﺪﻳﺲ ﻧﺒﻮد‪ .‬او ﻓﺮﻣـﺎن داده‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮادراﻧﺶ »ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻋﻠﻮم دﻧﻴﻮي و ﻓﻨﻮن آزاد ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا‪ «.‬اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن در ﺳﺎل ‪ 1259‬ﻟﻐﻮ ﺷـﺪ و‬ ‫از آن ﭘﺲ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﻴﻞ داﻧﺶ اﻧﺪوزي دوﻣﻴﻨﻴﻜﻴﺎن ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪاﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ‪ .‬ﻛﺎر ﺑﺪﻧﻲ از ﺟﻤﻠﺔ وﻇﺎﻳﻒ آﻧﺎن ﻧﺒﻮد‪،‬‬

‫‪ □ 348‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫و ﺳﺎﻋﺎت ﻋﺒﺎدت را ﻛﻢ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻓﺮاﻏﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬دوﻣﻴﻨﻴﻜﻴـﺎن ﻫـﻢ‪ ‬ﺧـﻮد را ﻣﺼـﺮوف اﻳـﻦ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ را ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺢ ﺳﺎزش دﻫﻨﺪ‪ .‬آﻟﺒﺮﺗﻮس ﻣﺎﮔﻨﻮس و ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ دو دوﻣﻴﻨﻴﻜـﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﺎر را ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻘﺪور ﺑﻮد ﭘﻴﺶ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻔﻮذ و ﻣﻘﺎم ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﭼﻨﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﻛـﺮد ﻛـﻪ دوﻣﻴﻨﻴﻜﻴـﺎن ﭘـﺲ از او در‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻨﺪان ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻲ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﺣﺘﻲ ﺑﻴﺶ از دوﻣﻴﻨﻴﻚ از داﻧﺶ ﺑﻴﺰاري ﻣﻲﻧﻤﻮد و در دورة ﭘـﺲ از‬ ‫او ﺑﺰرﮔــﺎن ﻋﻠــﻢ ﺑﻴﺸــﺘﺮ از ﻣﻴــﺎن راﻫﺒــﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴــﻲ ﺑﺮﺧﺎﺳــﺘﻨﺪ‪ .‬روﺟــﺮ ﺑــﻴﻜﻦ ‪ Roger Bacon‬دوﻧــﺲ اﺳــﻜﻮﺗﻮس‬ ‫‪ Duns Scotus‬و وﻳﻠﻴﺎم اوﻛﺎﻣﻲ ‪ William of Occam‬ﻫﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ اﻳﻦ »ﺑﺮادران دﻳﻨـﻲ« از ﺑـﺎب ﻓـﺮاﻫﻢ‬ ‫آوردﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻓﺼﻮل آﻳﻨﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻗﺪﻳﺲ □ ‪349‬‬

‫‪ 82‬د‪
9‬‬

‫‪7‬س ا‪7‬س  ‪6‬‬ ‫ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس )ﻣﺘﻮﻟﺪ ‪ 1225‬ﻳﺎ ‪ 1226‬و ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (1274‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺪرﺳﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬در‬ ‫ﻫﺮ ﻣﺪرﺳﺔ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﺰو ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺤﻴﺢ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬از ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1879‬ﻛﻪ ﭘﺎپ ﻟﺌﻮي ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺮار ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺠﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻮﻣـﺎس ﻗـﺪﻳﺲ ﻧـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ و ﻛﺎﻧﺖ و ﻫﮕﻞ داراي ﻧﻔﻮذ زﻧﺪه اي اﺳـﺖ ‪ -‬و در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻔﻮذ وي ﺣﺘﻲ از ﻛﺎﻧﺖ و ﻫﮕـﻞ ﺑﻴﺸـﺘﺮ اﺳـﺖ‪ .‬از ﻏﺎﻟـﺐ ﺟﻬـﺎت ﺗﻮﻣـﺎس ارﺳـﻄﻮ را ﭼﻨـﺎن از ﻧﺰدﻳـﻚ ﭘﻴـﺮوي‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ در ﻣﻴﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎ ﺣﻜﻢ ﻳﻜﻲ از آﺑﺎي دﻳﻨﻲ را ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و اﻧﺘﻘﺎد ﺑﺮ ارﺳﻄﻮ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﻣﺤﺾ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻧﻮﻋﻲ ﺑﻲ اﻳﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ‪ 1.‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬در زﻣﺎن اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻫﻨﻮز ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺎﻃﺮ ارﺳﻄﻮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺒﺎرزه ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻔﻮذ اﻛﻮﻳﻨﺎس اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي را ﺗـﺎ زﻣـﺎن رﻧﺴـﺎﻧﺲ ﻣﺴـﺘﻘﺮ ﺳـﺎﺧﺖ‪ ،‬آﻧﮕـﺎه‪،‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮ از دورة ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﻧﻈﺮ اﻛﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﺎردﻳﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ دﺳـﺖ آورد‪.‬‬ ‫در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻢ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﻫﻢ ﭘﻴﺮو دﻛﺎرت ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣـﺎ ‪‬ﻟﺒﺮاﻧﺶ ‪ Malebranche‬ﺑـﺎ آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺧﻮد ﻛﺸﻴﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬وﻟﻲ در روزﮔﺎر ﻣﺎ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ آزادﻳﻬﺎ ﺟـﺰو اﻣـﻮر ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﻣﺎس ﭘﺴﺮ ﻛﻨﺖ اﻛﻮﻳﻨﻮ ‪ Aquino‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺎﺧﺶ در ﻛﺸﻮر ﻧﺎﭘﻞ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﻮﻧﺖﻛﺎﺳﻨﻮ واﻗﻊ ﺑﻮد‪ ،‬و در اﻳﻨﺠـﺎ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﺗﺤﺼﻴﻼت »ﻣﺠﺘﻬﺪ ‪‬ﻣ َﻠﻚ ﺳﻴﺮت« آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬وي ﻣﺪت ﺷﺶ ﺳﺎل در داﻧﺸـﮕﺎه ﻓﺮدرﻳـﻚ دوم در ﻧﺎﭘـﻞ ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﺑـﺮد‪،‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻓﺮﻗﺔ دوﻣﻴﻨﻴﻜﻲ ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﺑﻪ ﻛﻮﻟﻮﻧﻲ رﻓﺖ ﺗﺎ ﻧﺰد آﻟﺒﺮﺗﻮس ﻣﺎﮔﻨﻮس‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳـﻔﺔ آن زﻣـﺎن از ﺳـﺮان‬ ‫ﻣﺸﺎﻳﻴﺎن و ارﺳﻄﻮﻳﻴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻠﻤ‪‬ﺬ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ اﻗﺎﻣﺖ در ﻛﻮﻟﻮﻧﻲ و ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑـﻪ ﺟـﺰ ﺳـﻪ ﺳـﺎل‬ ‫)‪ (1259-62‬ﺑﻘﻴﺔ ﻋﻤﺮ را در آﻧﺠﺎ ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﺳﺎل را در ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﻮد و در آﻧﺠﺎ دوﻣﻴﻨﻴﻜﻴﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﭘﻴـﺮوي از آراي‬ ‫ارﺳﻄﻮ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻘﺎﻣﺎت داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ در زﺣﻤﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻳﻦ ﮔﻤﺎن ﺑـﺮ آﻧﻬـﺎ ﻣـﻲ رﻓـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﺑـﻦ رﺷـﺪﻳﻬﺎ‪ ،‬ﻛـﻪ ﮔـﺮوه‬ ‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي در داﻧﺸﮕﺎه داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻼﻗﺔ ﻛﻔﺮ آﻣﻴﺰي دارﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ رﺷﺪﻳﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻛﻪ از ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮ آن‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ روح ﻓﺮد ﺟﺎوﻳﺪان ﻧﻴﺴﺖ و ﺟﺎوداﻧﮕﻲ ﻓﻘﻂ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻏﻴـﺮِ ﺷﺨﺼـﻲ اﺳـﺖ و در ذوات ﻋﻘـﻮل‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪‬ﻣﻤﺎ ‪‬ﺛﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺪت ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻳﺎدآوري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣـﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻴﻠﺔ »ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ« ﺗﻮﺳﻞ ﻣﻲ ﺟﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﻘﻞ و در اﻟﻬﻴﺎت ﻣﺒﺘﻨـﻲ‬ ‫ﺑﺮ ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻊ ارﺳﻄﻮ را ﺑﺪﻧﺎم ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و ﺗﻮﻣﺎس در ﭘﺎرﻳﺲ ﻣﺸﻐﻮل اﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻀﺮات ﭘﻴـﺮوي‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ از ﻧﻈﺮﻳﺎت اﻋﺮاب را دﻓﻊ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﻲﻧﻈﻴﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬ ‫اﻛﻮﻳﻨــﺎس ﺑــﺮ ﺧــﻼف اﺳــﻼﻓﺶ درﺑــﺎرة ارﺳــﻄﻮ واﻗﻌــﺎً اﻃــﻼع ﻛــﺎﻓﻲ داﺷــﺖ‪ .‬دوﺳــﺘﺶ وﻳﻠﻴــﺎم ﻣــﻮرﺑﻜﻲ‬ ‫‪ William of Moerbeke‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺘﻮن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺮاﻳﺶ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮد و ﺧﻮد ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺷﺮح ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎن وي‪،‬‬

‫‪ .1‬ﻳﻜﺒﺎر ﻣﻦ در ﻳﻚ ﻧﻄﻖ رادﻳﻮﻳﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﻛﺮدم‪ ،‬و اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﻛﺎﺗﻮﻳﻜﻬﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 350‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺗﺼﻮرات ﻣﺮدم از ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺣﺸﻮ و زواﻳﺪ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻣﺒﻬﻢ و ﺗﺎرﻳﻚ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻮﻣﺎس از ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﺣﻘﻴﻘـﻲ ارﺳـﻄﻮ‬ ‫ﭘﻴﺮوي ﻣﻲ ﻛﺮد و از ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﺪان ﻧﺤﻮي ﻛﻪ در ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻴﺰار ﺑﻮد‪ .‬او ﻣﻮﻓﻖ‬ ‫ﺷﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎزد ﻛﻪ دﺳﺘﮕﺎه ارﺳﻄﻮ ﺑﺮاي اﺳﺎس ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮ از دﺳﺘﮕﺎه اﻓﻼﻃـﻮن اﺳـﺖ و اﺑـﻦ‬ ‫رﺷﺪﻳﻬﺎيِ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻲ ارﺳﻄﻮ را ﻏﻠﻂ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺷﺨﺼـﺎً ﺑـﺮ آﻧـﻢ ﻛـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﻃﺒﻴﻌـﻲ »ﻛﺘـﺎب ﻧﻔـﺲ«‬ ‫‪ De Anima‬ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﺑﻦ رﺷﺪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻛﻮﻳﻨﺎس‪ .‬اﻣﺎ از زﻣﺎن ﺗﻮﻣﺎس ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﻋﻜـﺲ اﻳـﻦ‬ ‫ﻗﻀﻴﻪ را ﺗﻌﻠﻴﻢ داده اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ارﺳﻄﻮ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻏﻠﺐ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻨﻄﻖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ آراي ﻧﻬـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻧﺒﻮده و ﭘﺲ از وي ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻏﻠﻂ از آب درآﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻳﺎ ﻣﻌﻠﻤﺎن ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻪ اﻇﻬﺎر اﻳﻦ ﻧﻈـﺮ ﻫـﻢ ﻣﺠـﺎز‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮ ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﻳﻌﻨﻲ »ﻛﺘﺎب رد‪ ‬ﺑﺮ اﻣﻢ ﺿـﺎﻟّﻪ« ‪ Summa contra Gentiles‬ﺑـﻴﻦ ﺳـﺎﻟﻬﺎي ‪1259-64‬‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺘﺎب اﺛﺒﺎت ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ اﺳﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه اي ﻛـﻪ ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﺮض ﻫﻨﻮز ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﻓﺮﺿﻲ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋـﺮب ﺗﺒﺤـﺮ دارد‪.‬‬ ‫ﺗﻮﻣﺎس ﻛﺘﺎب دﻳﮕﺮي ﻧﻮﺷﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻠﻢ ﻛﻼم« ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﭼﻨﺪان ﺟﺎﻟﺐ‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻏﺮض آن ﻛﻤﺘﺮ اﻗﺎﻣﺔ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ را از ﭘﻴﺶ ﻣﺴﻠﻢ ﻓﺮض ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ در زﻳﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻣﺠﻤﻠﻲ اﺳﺖ از ﻛﺘﺎب »رد‪ ‬ﺑﺮ اﻣﻢ‪«.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻣﻘﺼﻮد از »ﺣﻜﻤﺖ« را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺮدي در رﺷﺘﺔ ﺧﺎﺻـﻲ‪ ،‬ﻣـﺜﻼً ﺳـﺎﺧﺘﻦ‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺣﻜﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ آن ﻣﺮد وﺳﻴﻠﺔ وﺻﻮل ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﺧﺎﺻﻲ را ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳـﺪ‪ .‬ﻟﻜـﻦ ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﻏﺎﻳﺎت ﺧﺎص ﺗﺎﺑﻊ ﻏﺎﻳﺖ ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﻜﻤﺖ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ دﺧﻴﻞ در ﻏﺎﻳﺖ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻏﺎﻳﺎت ﻋﺎﻟﻢ ﻫﻤﺎﻧـﺎ ﺧﻴـﺮ ﻋﻘـﻞ‪،‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ »ﺣﻘﻴﻘﺖ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ و واﻻﺗﺮﻳﻦ و ﻣﻔﻴﺪﺗﺮﻳﻦ و ﻟﺬت ﺑﺨﺶﺗـﺮﻳﻦ اﺷـﺘﻐﺎﻻت‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻗﻮل »ﺣﻜﻴﻢ«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻮﻣﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﻦ اﻋﻼم ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻘـﻞ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮم‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻔﺎر ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻟﻜﻦ ﻋﻘﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ در اﻣﻮر اﻟﻬﻲ ﻗﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪ :‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻘﻞ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺰﻳﻲ از دﻳﻦ را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮ اﺛﺒﺎت ﺳﺎﻳﺮ اﺟﺰاي آن ﻗﺎدر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻋﻘﻞ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد ﺧـﺪا و ﺑﻘـﺎي‬ ‫روح را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﺛﺒﺎت ﺗﺜﻠﻴﺚ و ﺣﻠﻮل و روز داوري از او ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ‬ ‫اﺛﺒﺎت ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ و ﻣﻮاﻓﻖ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ »ﻣﺨـﺎﻟﻒ« ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻜﺘﺔ ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن اﺟﺰاي دﻳﻦ را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﺑﺎ ﻋﻘـﻞ ﻧﻴﺴـﺖ ﺟـﺪا ﺳـﺎزﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ از ﭼﻬﺎر ﺑﺎب »رد‪ ‬ﺑﺮ اﻣﻢ‪ «،‬ﺳﻪ ﺑﺎب اول ﻫﻴﭻ اﺳﺘﻨﺎدي ﺑﻪ ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ‬ ‫ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد ﺑﺎ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﻲرﺳﺪ اﻧﻄﺒﺎق دارد؛ و ﻓﻘﻂ در ﺑﺎب ﭼﻬـﺎرم ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ ﻛـﻪ ﺟـﺰ از راه ﻛﺸـﻒ و‬ ‫ﺷﻬﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﺪم اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮ آﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻏﻴﺮ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ وﺟﻮد ﺧﺪا )ﺑﻪ ﻗﻮل آﻧﻬـﺎ( ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﻮدي ﺧﻮد ﻣﺒﺮﻫﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺧﺪا را ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ درﺳﺖ ﻣﻲﺑﻮد‪ :‬زﻳﺮا )ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻌﺪاً اﺛﺒـﺎت ﻣـﻲ ﺷـﻮد(‬ ‫در ﺧﺪا وﺟﻮد و ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺎ از ﻣﺎﻫﻴﺖ او ﺟﺰ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﻗﺼﻲ ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﺑﻴﺶ از ﻣﺮدم ﻧﺎدان‬ ‫از ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺧﺪا آﮔﺎﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن از ﻫﺮ دو ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام آﻧﻘﺪر ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ وﺟـﻮد ﺧـﺪا‬ ‫را از ﻣﺎﻫﻴﺖ او اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻌﺮﻓﻪاﻟﻮﺟﻮدي رد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ آن دﺳﺘﻪ از ﺣﻘﺎﻳﻖ دﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ از ﻃﺮﻳـﻖ اﻳﻤـﺎن ﻧﻴـﺰ ﻗﺎﺑـﻞ ﻓﻬـﻢ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ دﺷﻮار اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻓﻬﻢ آﻧﻬﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ؛ اﻣـﺎ اﻳﻤـﺎن ﺑـﺮاي ﻣـﺮدم ﻧـﺎدان و ﺟﻮاﻧـﺎن و‬

‫ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻗﺪﻳﺲ □ ‪351‬‬

‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﺷﺘﻐﺎﻻت ﻋﻤﻠﻲ ﻓﺮاﻏﺖ آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ اﺷﺨﺎص ﻛﺸـﻒ و ﺷـﻬﻮد‬ ‫ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻓﻘﻂ از راه اﻳﻤﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻘﺪﻣﺎت اﺳﺘﺪﻻل‪،‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺳﺎﻟﺔ »ﺗﺤﻠﻴﻞ دوم« آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻧﺎﺷﻲ از ﺣﻮاس ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮﭼﻪ از ﺣﺲ ﻓﺮاﺗﺮ‬ ‫ﺑﺮود ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬و ﺣﺘﻲ اﮔﺮ درﺳﺖ ﻫﻢ ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﺧﺪا ﺑﻪ واﺳـﻄﺔ آﺛـﺎر ﻣﺤﺴـﻮس ﺧـﻮد‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻲﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫وﺟﻮد ﺧﺪا‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺑﺮﻫﺎن »ﺟﻨﺒﺎﻧﻨﺪة ﻧﺎﺟﻨﺒﻴﺪه« اﺛﺒﺎت ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﺷﻴﺎﻳﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺟﻨﺒﺎﻧﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و اﺷﻴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻣﻲ ﺟﻨﺒﺎﻧﻨﺪ و ﻫﻢ ﺟﻨﺒﺎﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ ﺟﻨﺒﺎﻧﻴﺪه ﺷـﻮد‪،‬‬ ‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﭼﻴﺰي ﺟﻨﺒﺎﻧﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﭼﻮن ﺗﺴﻠﺴﻞ ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ در ﻧﻘﻄﻪ اي ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻣﻲ رﺳـﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﺎﻳﺮ ﭼﻴﺰﻫﺎ را ﻣﻲﺟﻨﺒﺎﻧﺪ ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﺟﻨﺒﺎﻧﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺎﻧﻨﺪة ﻧﺎﺟﻨﺒﻴﺪه ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﺮاد ﺷﻮد ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺪﻣﺖ ﺣﺮﻛﺖ را ﻻزم ﻣﻲآورد ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎ ﻣﺮدود اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ زﻳﺮا در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل در ﻓﺮﺿﻴﺔ ﻗﺪﻣﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺿﻴﺔ ﻣﺨﺎﻟﻒ آن ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم آﻏﺎز و ﻟﺬا ﻣﺴﺘﻠﺰم »ﻋﻠﺖ اول« اﺳـﺖ ﻧـﻪ‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪﺷﻪاي ﺑﺪان وارد ﻧﻤﻲآورد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آن را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻛﺘﺎب »ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻋﻠﻢ ﻛﻼم« ﭘﻨﺞ ﺑﺮﻫﺎن در اﺛﺒﺎت ﺧﺪا ذﻛﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮﻫﺎن ﺟﻨﺒﺎﻧﻨﺪة ﻧﺎﺟﻨﺒﻴـﺪه‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬ ‫آﻣﺪ‪ .‬دوم ﺑﺮﻫﺎن »ﻋﻠﺖ اول« ﻛﻪ ﺑﺎز ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﺎل ﺑﻮدن ﺗﺴﻠﺴﻞ ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮم اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻠﺴـﻠﺔ ﻋﻠـﻞ ﺑﺎﻳـﺪ ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﺒﺪأ ازﻟﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻫﻤﺎن ﺑﺮﻫﺎن دوم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﻬﺎرم اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ در ﺟﻬﺎن ﻛﻤﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪،‬‬ ‫و اﻳﻦ ﻛﻤﺎﻻت ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎﺷﻲ از وﺟﻮدي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺠﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﺣﺘﻲ اﺷـﻴﺎي ﺑﻴﺠـﺎن ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻏﺮﺿﻲ ﻣﻔﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻏﺮض ﺑﺎﻳﺪ وﺟﻮدي ﺧﺎرج از ﺧﻮد آن اﺷﻴﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻮﺟـﻮدات زﻧـﺪه ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ داراي‬ ‫اﻏﺮاض دروﻧﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ ﺑﻪ »ﻛﺘﺎب رد‪ .«‬ﭘﺲ از اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا اﻛﻨﻮن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺴﻴﺎري از ﺻﻔﺎت او را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﺻﻔﺎت ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒ ‪‬ﻴﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ذات ﺧﺪا ﻓﻘﻂ از ﻃﺮﻳﻖ ﺻﻔﺎت ﺳﻠﺒ ‪‬ﻴﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﺧـﺪا‬ ‫ﻗــﺪﻳﻢ اﺳــﺖ‪ ،‬زﻳــﺮا ﺣﺮﻛــﺖ ﻧــﺪارد؛ ﺧــﺪا ﻻﻳﺘﻐﻴــﺮ اﺳــﺖ‪ ،‬زﻳــﺮا ﺣــﺎوي ﻫــﻴﭻ ﻗــﻮة ﻣﻨﻔﻌﻠــﻲ ﻧﻴﺴــﺖ‪ .‬دﻳﻮﻳــﺪ دﻳﻨــﺎﻧﺘﻲ‬ ‫‪) David of Dinant‬ﻳﻚ وﺣﺪت وﺟﻮدي ﻣﺎدي ﻣﺸﺮب اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ( ﭼﻨﻴﻦ »ﻳﺎوه ﺳﺮاﻳﻴﺪه اﺳﺖ« ﻛﻪ ﺧﺪا ﻫﻤﺎن‬ ‫ﻣﺎدهاﻟﻤﻮاد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻣﺎدهاﻟﻤﻮاد اﻧﻔﻌﺎل ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺧﺪا ﻓﻌـﻞ ﻣﺤـﺾ اﺳـﺖ‪ .‬در ﺧـﺪا‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﺴﻢ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا اﺟﺴﺎم ﻣﺮﻛﺐ از اﺟﺰاﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺪا ﻋﻴﻦ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺴﻴﻂ ﻧﻤﻲﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺮﻛﺐ از ﻣﺎﻫﻴﺖ و وﺟﻮد ﻣﻲ ﺷﺪ‪) .‬اﻳﻦ‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ (.‬در ﺧﺪا ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻋﻴﻦ وﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﺑﺮي از اﻋﺮاض اﺳﺖ‪ .‬او را ﺑـﺎ ﻫـﻴﭻ ﻓﺼـﻞ ﺟـﻮﻫﺮي ﻧﻤـﻲ ﺗـﻮان‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺗﺤﺖ ﻫﻴﭻ ﻧﻮﻋﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و او را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﻛﻤﺎل ﻫﻴﭻ ﺟﻨﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺷﻴﺎ از ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﺟﻬﺎت ﺑﻪ ﺧﺪا ﺷﺒﻴﻬﻨﺪ‪ ،‬و از ﺟﻬﺎت دﻳﮕﺮ ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﺷﻴﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺷﺒﻴﻬﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗـﺮ از اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺧﺪا ﺑﻪ اﺷﻴﺎ ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺪا ﺧﻮﺑﻲ )ﺧﻴﺮ( اﺳﺖ و ﺧﻮﺑﻲِ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ؛ او ﺧﻮﺑﻲِ ﻫﺮ ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﻋﺎﻗﻞ اﺳﺖ و ﺗﻌﻘـﻞ او ﻣﺎﻫﻴـﺖ اوﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺪا ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺧﻮد ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ و ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻛﺎﻣﻞ دارد‪) .‬ﺑﻪ ﻳﺎد دارﻳﻢ ﻛﻪ ﺟﺎن اﺳﻜﺎت ﻧﻈﺮ دﻳﮕﺮي داﺷﺖ‪(.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ در ﻋﻘﻞ ﺧﺪا ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬او اﻣﻮر ﻣﺘﻌﺪد را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺷﻜﺎل ﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫داﻧﺴﺖ اﻣﻮري ﻛﻪ او ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ در وﺟﻮد او ﻫﺴﺘﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰي ﻧﺪارﻧﺪ؛ و ﺑـﺮﺧﻼف آﻧﭽـﻪ اﻓﻼﻃـﻮن ﻣـﻲ ﭘﻨﺪاﺷـﺖ وﺟـﻮد‬ ‫‪ .1‬ﻣﻨﺘﻬﺎ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ‪ 47‬ﻳﺎ ‪ 55‬ﺧﺪا ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ □ 352‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺻﻮر اﺷﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺟﺪا از ﻣﺎده ﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﻧـﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻊ ذﻟﻚ ﺧﺪا ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺻﻮر را ﭘﻴﺶ از ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ .‬راه ﺣﻞ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻔﻬﻮم و ﺗﺼﻮر ﻋﻘﻞ اﻟﻬـﻲ‪،‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ او ﺧﻮد را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻼم‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺷﺒﻴﻪ ﺧﺪاي ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺮاي ﺧﺪاﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺷـﺒﻴﻪ ﻫﻤـﺔ آن‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺷﺒﻴﻪ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻧﻮع ﻣﻌﻘـﻮﻟﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ذات ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻧﻴﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛﻬﻪ ﻛﻠﻤﺔ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ 1«.‬ﻫﺮ ﺻﻮرﺗﻲ از ﺣﻴـﺚ آﻧﻜـﻪ اﻣـﺮي ﻣﺜﺒـﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻘﻞ ﺧﺪا آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ در ذرات ﺧﻮﻳﺶ ﺣﺎوي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻛﻪ ﻣﻲﻓﻬﻤـﺪ‬ ‫ﻛﺠﺎي آن ﭼﻴﺰ ﺑﻪ او ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺖ و ﻛﺠﺎي آن ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﺎﻫﻴﺖ ﮔﻴﺎه زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ داﻧـﺶ‪ ،‬و ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﺣﻴـﻮان‬ ‫داﻧﺶ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻋﻘﻞ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮔﻴﺎه از ﺣﻴﺚ زﻧﺪه ﺑﻮدن ﺷﺒﻴﻪ ﺧﺪاﺳﺖ اﻣﺎ از ﺣﻴﺚ ﻧﺪاﺷﺘﻦ داﻧﺶ ﺑـﻪ او ﺑـﻲﺷـﺒﺎﻫﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻴﻮان از ﺣﻴﺚ داﺷﺘﻦ داﻧﺶ ﺷﺒﻴﻪ ﺧﺪاﺳﺖ و از ﺣﻴﺚ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻋﻘﻞ ﺑﻪ او ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺎ ﺧﺪا‬ ‫ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺳﻠﺐ و ﻧﻔﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺪا در آن واﺣﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬داﻧﺶ وي ﻋﺎدي ﻳﺎ ﻣﺴﺘﺪل ﻳﺎ ﻣﺒﺮﻫﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﺣﻖ اﺳـﺖ‪) .‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﻠﻤﻪ‪(.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ اي ﻛﻪ ﻫﻢ اﻓﻼﻃـﻮن و ﻫـﻢ ارﺳـﻄﻮ را ﮔﺮﻓﺘـﺎر ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬آﻳـﺎ ﺧـﺪا ﺟﺰﺋﻴـﺎت را ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ و ﻳﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺎت و ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻛﻠﻲ ﻋﻠﻢ دارد؟ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭼﻮن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺧـﺪا‬ ‫ﺑﻪ اﻣﻮر ﺟﺰﺋﻲ ﻋﻠﻢ دارد؛ ﻣﻌﻬﺬا ﺑﺮاﻫﻴﻦ وزﻳﻨﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﻫﻔﺖ ﺑﺮﻫﺎن از اﻳﻦ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫را ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺎرد و آﻧﮕﺎه ﺑﻪ رد آﻧﻬﺎ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻔﺖ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮارﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺟﺰﺋﻴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺎده ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻏﻴﺮ ﻣﺎدي ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ آن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﻮﻧﺪ؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑـﺮاي وﺟـﻮد‬ ‫ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﻟﻮﺟﻮدﻧﺪ ﻧﻪ واﺟﺐ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﺰ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻳﻘﻴﻦ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﺑﺮﺧﻲ از اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﺗﺎﺑﻊ ارادهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ اراده ﻛﻨﻨﺪه ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ از ﺣﻴﺚ ﺗﻌﺪاد ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ از ﺣﻴﺚ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻮدن ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .6‬اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از آﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺪا ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .7‬در ﺑﺮﺧﻲ اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﺷﺮّ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺧﺪا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺮّ را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻮﻳﻨﺎس در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧـﺪا اﺷـﻴﺎي ﺟﺰﺋـﻲ را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻋﻠـﺖ آن اﺷـﻴﺎ ﻣـﻲ ﺷﻨﺎﺳـﺪ‪ ،‬و او ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ را‬ ‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺻﻨﻌﺘﮕﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺸـﻐﻮل ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﭼﻴـﺰي اﺳـﺖ‪ ،‬آن را ﻣـﻲ ﺷﻨﺎﺳـﺪ‪ .‬او‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﻟﻮﺟﻮد را ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا او ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ در زﻣﺎن ﺣﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨـﺪ؛ ﭼـﺮا ﻛـﻪ ﺧـﻮد او در‬ ‫زﻣﺎن واﻗﻊ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬او از روح و ﻧﻴﺎن ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﻣﺎ آﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻢ او ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ داﻧﺶ ﻣـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬او‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎي ﭘﺴﺖ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺗﻤﺎﻣﺎً ‪‬ﭘﺴﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻫﺮ ﭼﻴـﺰي ﻣﻘـﺪاري ﺷـﺮاﻓﺖ وﺟـﻮد‬ ‫دارد‪ ،‬و در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺧﺪا ﻓﻘﻂ ﺧﻮد را ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺮﻳﻒ اﺳﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ ﻧﻈـﺎم‬ ‫ﺑﺪون ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﺟﺰاي ‪‬ﭘﺴﺖ آن ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آﺧﺮ آﻧﻜﻪ ﺧﺪا ﺷﺮّ را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺧﻴﺮ ﻣﻴﺘﻠﺰم ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺿﺪ‬ ‫آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺮّ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1. Summa contra Gentiles, Book I, chap. iii.‬‬

‫ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻗﺪﻳﺲ □ ‪353‬‬

‫در ﺧﺪا اراده وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ارادة ﺧﺪا ذات اوﺳﺖ و ﻣﻮﺿﻮع اﺻـﻠﻲ آن ذات اﻟﻬـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺧـﺪا در اراده ﻛـﺮدن ﺧـﻮد‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮ را ﻧﻴﺰ اراده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺧﺪا ﻏﺎﻳﺖ ﺟﻤﻴﻊ ﭼﻴﺰﻫﺎﺳﺖ‪ .‬او ﺣﺘﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را اراده ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬او وﺟﻮد ﺧﻮد و ﺧﻮﺑﻲ را اراده ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮ را‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ اراده ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺿﺮورﺗﺎً اراده ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪا‬ ‫ارادة آزاد ﻳﻌﻨﻲ اﺧﺘﻴﺎر دارد؛ ﺑﺮاي ارادة او ﻣﻲﺗﻮان »وﺟﻬﻲ« ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ »ﻋﻠﺘﻲ« ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ‬ ‫را ﻛﻪ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻣﺤﺎﻟﻨﺪ اراده ﻛﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻨﺎﻗﺾ را ﻣﺼﺪاق ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺮاي اﻣﺮي ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻣﺎﻓﻮق‬ ‫ﻗﺪرت اﻟﻬﻲ اﺳﺖ ﻣﺜﺎﻟﻲ ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﺪان ﻣﺤﻜﻢ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺧﺪا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺧﺮ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﺧﺪا ‪‬ﺑﻬﺠﺖ و ﺳﺮور و ﻣﺤﺒﺖ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺧﺪا از ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻧﻔﺮت ﻧﺪارد و داراي ﻓﻀـﺎﻳﻞ ﻓﻜـﺮي و ﻋﻤﻠـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺧـﺪا‬ ‫ﻣﺒﺘﻬﺞ اﺳﺖ و ﺑﻬﺠﺖ او ﺑﻪ ذات ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن )در ﻛﺘﺎب دوم( ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮاي رد اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺧﺪا ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﺟﻬﺎن را ﺑﺮﺧﻼف ﻋﻘﻴﺪة ﻗﺪﻣﺎ از ﻫﻴﭻ آﻓﺮﻳﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪا ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺴﻢ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻳﺎ ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﻛـﺎري درﺑﻤﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﺧﺴـﺘﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻳـﺎ‬ ‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺧﺸﻤﻨﺎك ﮔﺮدد‪ ،‬ﻳﺎ ﻏﻤﮕﻴﻦ ﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺎري ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن روح ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﺎري ﺑﻜﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮع زواﻳﺎي ﻳﻚ ﻣﺜﻠﺚ دو ﻗﺎﺋﻤﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﺎﻃﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﻮد‪ ،‬ﻳـﺎ ﺧـﺪاي دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﺑﺴﺎزد‪ ،‬و ﻳﺎ ﺧﻮد را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب دوم ﺑﻴﺸﺖ ﺻﺮف ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة روح اﻧﺴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﺟﻮﻫﺮﻫﺎي ﻋﻘﻠﻲ ﻏﻴﺮ ﻣﺎدي و ﻓﺎﺳﺪ ﻧﺸـﺪﻧﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺟﺴﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در اﻧﺴﺎن روح ﺑﺎ ﺗﻦ ﻣﺘﺤﺪ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ روح ﺻـﻮرت ﺟﺴـﻢ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻧﺴﺎن ﺳﻪ روح وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ روح وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺗﻤﺎم روح در ﻫﻤﺔ اﻋﻀﺎي ﺑﺪن ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺣﺎﺿﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫روح ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺑﺮﺧﻼف روح اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻋﻘﻞ ﻗﺴﻤﺘﻲ از روح ﻫﺮ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮ اﺑﻦ رﺷـﺪ‪ ،‬ﻓﻘـﻂ ﻳـﻚ‬ ‫ﻋﻘﻞ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ در آن ﺳﻬﻴﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬روح ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﻄﻔﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻫـﺮ ﻓـﺮد‬ ‫آدﻣﻲ از ﻧﻮ ﺧﻠﻖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺸﻜﻠﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ در ﻧﺘﻴﺠﺔ راﺑﻄﺔ ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺗﻮﻟـﺪ ﻣـﻲ ﻳﺎﺑـﺪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا در اﻣﺮ زﻧﺎ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﻳﺮاد ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪) .‬اﻳﺮاد ﻣﻬﻤﻲ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻫﺴﺖ ﻛﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ را ﻧﮕﺮان ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و آن در ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎل ﮔﻨﺎه ﻓﻄﺮي اﺳﺖ‪ .‬آن ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﻣـﻲ ﺷـﻮد‬ ‫روح اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ روح ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد و از ﻧﻮ ﺧﻠﻖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﮔﻨﺎه آدم اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ را ﺑﻪ ارث ﺑﺒﺮد؟ اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪(.‬‬ ‫در ﻣﻮرد ﻋﻘﻞ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻠﻴﺎت ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺗﻮﻣﺎس ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮ اﺳـﺖ‪ .‬ﻛﻠﻴـﺎت در ﺧـﺎرج از‬ ‫روح وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﻋﻘﻞ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻛﻠﻴﺎت اﺷﻴﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در ﺧﺎرج از روح ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب ﺳﻮم ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪي اﻣﺮي ﺳﻬﻮي اﺳﺖ‪ ،‬و ذات ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬و داراي ﻋﻠﺘـﻲ ﻋﺎرﺿـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﻋﻠﺖ ﺧﻮب اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑﻪ ﺧﺪا دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﻫﻤﺔ ﭼﻴﺰﻫﺎﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﻌﺎدت آدﻣـﻲ ﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻟﺬات ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ و ﺣﺮﻣﺖ و اﻓﺘﺨﺎر و ﺛﺮوت دﻧﻴﻮي و ﻳﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺗﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻣـﺘﻤﻜﻦ در ﺣـﻮاس ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺳـﻌﺎدت ﻧﻬـﺎﻳﻲ‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻋﺒﺎرت از اﻋﻤﺎل ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺧﻼﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ اﻋﻤﺎل وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ اﻳـﻦ ﺳـﻌﺎدت در ﺗﻔﻜـﺮ و ﺗﺄﻣـﻞ‬ ‫درﺑﺎرة ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻛﻪ اﻛﺜﺮ ﻣﺮدم از ﺧﺪا درﻧﺪ ﻳﺎ آن ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ اﺳﺘﺪﻻل درﺑﺎرة او ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣـﻲآﻳـﺪ‪،‬‬ ‫ﻳﺎ ﺣﺘﻲ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻛﻪ از راه اﻳﻤﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻣﺎ از دﻳﺪار ﺣﻖ ﺑﺬاﺗﻪ ﻳﺎ دﺳﺖ ﻳـﺎﻓﺘﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﻌﺎدت ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻋﺎﺟﺰﻳﻢ‪ .‬وﻟﻴﻜﻦ در ﻋﺎﻟﻢ دﻳﮕﺮ ﺟﻤﺎل او را روﻳﺎروي ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ‪) .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻳﺎدآوري ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ﻣﻘﺼـﻮد‬ ‫از »روﻳﺎروي« ﻣﻌﻨﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺧﺪا »رو« ﻧﺪارد‪ (.‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﺋﻘﺔ ﻧﻴﺮوي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣـﺎ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ در ﭘﺮﺗـﻮ‬

‫‪ □ 354‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﻮر اﻟﻬﻲ واﻗﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ و ﺣﺘﻲ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻴﺰ ﻣﺎ او را ﺑﺎﻟﺘﻤﺎﻣﻪ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ رؤﻳـﺖ‪ ،‬ﻣـﺎ ﺣﻴـﺎت ﺟﺎوﻳـﺪان‪،‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻴﺎت ﺧﺎرج از ﻗﻴﺪ زﻣﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻘﺪﻳﺮ اﻟﻬﻲ ﺧﺎﻟﻲ از ﺷﺮّ و اﺣﺘﻤﺎل و اﺧﺘﻴﺎر و ﺑﺨﺖ و اﻗﺒﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺷﺮّ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻋﻠﻞ ﺛﺎﻧﻮي ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﺜـﻞ‬ ‫آن ﻣﺜﻞ ﺻﻨﻌﺘﮕﺮ ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺰار ﺑﺪ در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺴﺎوي ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻣﺮاﺗﺒﻲ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻓﺮﺷﺘﻪ اي ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻧﻮع ﺧﻮﻳﺶ اﺳـﺖ؛‬ ‫زﻳﺮا ﭼﻮن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻓﺎﻗﺪ ﺟﺴﻤﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﻣﺸﺨﺼﻪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ واﺳـﻄﺔ وﺿـﻊ ﺧـﻮد در‬ ‫ﻓﻀﺎ‪.‬‬ ‫ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻫﻤﺎن دﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮ ﺿﺪ آن ﻣﻲآورﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدود اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻮﻳﻨﺎس در ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﺆال ﻛﻪ »آﻳـﺎ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ وﺟﻮد دارد؟« ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﻳﺮ اﻟﻬﻲ ﻧﺎم »ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ« ﺑـﺪﻫﻴﻢ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑﻬﺘـﺮ‬ ‫اﺳﺖ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﻜﻨﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ »ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ« از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻛ ّﻔﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد داﺋـﺮ ﺑـﺮ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻣﻊذﻟﻚ دﻋﺎ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﻦ در ﻓﻬـﻢ اﻳـﻦ اﺳـﺘﺪﻻل درﻣﺎﻧـﺪهام‪ (.‬ﺧـﺪا ﮔـﺎﻫﻲ‬ ‫دﺳﺖ ﺑﻪ اﻋﺠﺎز ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺰ او ﻛﺴﻲ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﺷـﻴﺎﻃﻴﻦ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺤﺮ اﻋﺠﺎز ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻧﻴﺰ ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫»ﺷﺮﻳﻌﺖ اﻟﻬﻲ« ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا را دوﺳﺖ ﺑﺪارﻳﻢ‪ ،‬و ﭘﺲ از او ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺧﻮد ﻧﻴـﺰ ﻣﺤﺒـﺖ داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬زﻧﺎ را ﻣﻨﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺪر ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﻮار ﻣﺎدر ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از ﻣﻮاﻟﻴـﺪ را ﭼـﻮن‬ ‫ﺧﻼف ﻣﺸﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﻟﻜﻦ ﺗﺠﺮد ﻣﺎدام اﻟﻌﻤﺮ را ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﻘﺪ ﻧﻜﺎح ﺑﺎﻳﺪ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﻓﺴﺦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا در ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻓﺮزﻧﺪ وﺟﻮد ﭘﺪر ﻻزم اﺳﺖ؛ ﻫﻢ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﭘﺪر از ﻣﺎدر ﻛﺎﻣﻠﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫـﻢ از آن‬ ‫ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺗﻨﺒﻴﻪ ﻻزم ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺪر ﻧﻴﺮوي ﺑﺪﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد‪ .‬ﻫﺮ ﻣﻘﺎرﺑﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﮔﻨﺎه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﻣـﺮي ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬ ‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ را ﺑﻪ اﻧﺪازة ﭘﺮﻫﻴﺰ و ﻛﻒ ﻧﻔﺲ ﺧﻮب ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ در ورﻃﺔ اﻟﺤﺎد ﺟﻮﻳﻨﻴـﺎن‪ 1‬ﺳـﻘﻮط ﻛـﺮده اﻳـﻢ‪.‬‬ ‫زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ ﻣﻴﺎن ﻳﻚ زن و ﻳﻚ ﻣﺮد ﺻﻮرت ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺗﻌﺪد زن ﺳﺘﻤﮕﺎري ﺑﺎ زﻧﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺗﻌﺪد ﺷﻮﻫﺮ اﺑﻮ‪‬ت را‬ ‫ﻣﺸﻜﻮك و ﻧﺎﻣﻌﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ازدواج ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم را ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﻊ ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ را ﺑﻐﺮﻧﺞ ﻣـﻲ ﺳـﺎزد‪ .‬ﺑـﺮ‬ ‫ﺿﺪ ازدواج ﺧﻮاﻫﺮ و ﺑﺮادر ﻳﻚ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ ﻣﻲآورد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺤﺒﺖ ﻫﻤﺴﺮي ﺑﺎ ﻣﺤﺒـﺖ ﺧـﻮاﻫﺮ‬ ‫ﺑﺮادري ﺑﻪ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭼﻨﺎن ﺷﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻘﺎرﺑﺖ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺗﻮﻣﺎس درﺑﺎرة اﺧﻼﻗﻴﺎت‪ ‬اﻣﻮر ﺟﻨﺴﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻋﻘﻠﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺑـﺮ‬ ‫اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ اﻟﻬﻲ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﻪ ﻛﺘﺎاب اول‪ ،‬اﻛﻮﻳﻨﺎس ﺧﺸﻨﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ آﻳـﺎﺗﻲ‬ ‫ﺑﭙﺮدازد ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻋﻘﻞ او را ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪاي رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺘﺐ ﻣﻘﺪس ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺧﻮد را ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺘﻮن آﺳﻤﺎﻧﻲ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺤﺚ‪ ‬ﺑﺴﻴﺎر زﻧﺪه و دﻟﻜﺸﻲ درﺑﺎرة ﻓﻘﺮ اﺧﺘﻴﺎري آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ اﻧﺘﻈـﺎر ﻣـﻲ رود‪ ،‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺻﻮل ﻓﺮق دروﻳﺸﻲ ﻣﻮاﻓﻘﺖ دارد؛ اﻣﺎ اﻳﺮادات را ﺑﺎ ﭼﻨﺎن واﻗﻊ ﺑﻴﻨﻲ و ﻗﻮﺗﻲ ﺑﻴﺎن ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه آﻧﻬﺎ را واﻗﻌﺎً از زﺑﺎن ﻓﻘﺮا ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﮔﻨﺎه و ﺗﻘﺪﻳﺮ و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ ،‬و در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت وي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه ﻛﺒﻴﺮه زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎوداﻧﻲ را ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اوﺳﺖ از دﺳﺖ ﻣـﻲ دﻫـﺪ و‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﻋﺬاب اﺑﺪي ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻣﺪد ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ اﻟﻬﻲ از ﮔﻨﺎه ﻣﺒﺮا ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻣﻌﻬﺬا ﮔﻨﺎﻫﻜـﺎران‬ ‫اﮔﺮ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎورﻧﺪ ﺳﺰاوار ﻋﻘﻮﺑﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن در راه راﺳﺖ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫـﻴﭻ ﻛـﺲ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ »ﻣﺴـﺘﺤﻖ«‬ ‫‪) Jovinian .1‬ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم( ﻣﻨﻜﺮ ﺑﻜﺎرت ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﻣﺮﻳﻢ و ﻣﺨﺎﻟﻒ رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺸﻲ ﺑﻮد‪ .‬م‪.‬‬

‫ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻗﺪﻳﺲ □ ‪355‬‬

‫ﺗﺄﻳﻴﺪ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﻋﻠﺖ ﮔﻨﺎه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﻀﻲ را در ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﮔﺬارد و ﺑﺮﺧﻲ را ﺑﺮاي رﻓـﺘﻦ ﺑـﻪ ﺑﻬﺸـﺖ‬ ‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﻨﺪ و ﺑﻌﻀﻲ در ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻪ دوزخ ﻣﻲ روﻧﺪ‪ .‬وي ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻘﻴـﺪه دارد ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻛـﺲ ﺑـﺪون‬ ‫ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ راه ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬و اﻳﻦ از زﻣﺮة آن ﺣﻘﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﻘﻞ ﻣﻄﻠﻖ ﻗﺎﺑـﻞ اﺛﺒـﺎت ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺑﻞ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻧﺠﻴﻞ ﻳﻮﺣﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺎب ﺳﻮم ﻣﺜﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﻣﻜﺸﻮف ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم راﺟﻊ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺜﻠﻴﺚ و ﺣﻠﻮل و ﺗﻔﻮق ﻣﻘﺎم ﭘﺎپ و ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨـﻲ و رﺳـﺘﺎﺧﻴﺰ ﺗـﻦ‪ .‬اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺎي اﻟﻬﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻦ درﺑﺎرة آن ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺧﺪا وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻘﻞ و ﻃﺮﻳﻖ وﺣﻲ و اﻟﻬﺎم‪ ،‬و ﻃﺮﻳﻖ وﺟﺪان ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺮ اﻣﻮري ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﺒﻼً ﻓﻘﻂ از ﻃﺮﻳﻖ وﺣﻲ و اﻟﻬﺎم ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ وي درﺑﺎرة ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻮم ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اي ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎن ﺑﺎﺷﺪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻴﺶ از دو ﻃﺮﻳﻖ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺸﺮب ﺗﻮﻣﺎس ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﻘﻼﻧـﻲ اﺳـﺖ ﺗـﺎ‬ ‫ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‪.‬‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﻜﺎر ﻧﺰول ﺛﺎﻧﻮي روح اﻟﻘﺪس و ﺗﻔﻮق ﻣﻘﺎم ﭘﺎپ ﻣﻮرد ﻣﻼﻣﺖ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫـﺪ‪ ،‬و ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎدر ﻋﻴﺴﻲ از روح اﻟﻘﺪس ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﺟﺴﻤﺎً ﭘﺴﺮ روحاﻟﻘﺪس ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﻚ و ﺗﻘﺪﻳﺴﺎت دﻳﻨﻲ ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻓﺎﺳﻖ ﻫﻢ اﺟﺮا ﺷﻮد ﺻﺤﻴﺢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻜﺘـﺔ‬ ‫ﻣﻬﻤﻲ در اﺻﻮل اﻋﺘﻘﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪة ﻛﺜﻴﺮي از ﻛﺸﻴﺸﺎن در ﺣﻴﻦ ارﺗﻜﺎب ﻣﻌﺎﺻﻲ ﻛﺒﻴﺮه ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻣـﺆﻣﻨﻴﻦ از‬ ‫آن ﻣﻲ ﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا ﻣﺮاﺳﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﻦ ﻛﺸﻴﺸﺎن اﺟﺮا ﻣﻲ ﺷﻮد ﻓﺎﻗـﺪ اﻋﺘﺒـﺎر ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﻣﻮﺟـﺐ‬ ‫ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﻤﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﺪ و ﻧﻜﺎﺣﺶ درﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻳﺎ آﻣﺮزش ﺻﺤﻴﺢ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻪ‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻊ‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ اﺧﺘﻼف و ﻧﻔﺎق ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺧﺸﻜﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎن ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻃﺒﻘﻪ اي از ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺑـﻪ وﺟـﻮد آورﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ زﻫﺪ و ﺻﻼﺣﺸﺎن اﻋﺘﺒﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺷـﺪ ﺑـﻪ ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﺑﺴـﻴﺎر اﻋـﻼم ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﮔﻨـﺎه‬ ‫ﻛﺸﻴﺶ ﺻﻼﺣﻴﺖ او را ﺑﺮاي اﺟﺮاي وﻇﺎﻳﻔﺶ ﺳﻠﺐ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻣﻮﺿﻮع رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﻣﺎس ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ را ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮ ﺿﺪ ﻧﻈﺮﻳﺔ رﺳﻤﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ اﻗﺎﻣﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳـﻦ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ در ﻧﻈـﺮ اول اﺷـﻜﺎﻻت‬ ‫ﺑﺰرﮔﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﻣﺎس ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﻲ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﺟﺰ ﮔﻮﺷﺖ آدﻣﻲ ﻧﺨـﻮرده ﺑﺎﺷـﺪ و واﻟـﺪﻳﻨﺶ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺬﺷﺖ؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻴـﺎن وي ﻇﻠـﻢ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺷﻜﻢﺧﻮارﮔﻲ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ از ﺟﺴﻢ ﻣﺤﺮوم ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ و اﮔـﺮ آن اﺷـﺨﺎص ﺟﺴـﻢ ﺧـﻮد را‬ ‫ﺑﺎزﻳﺎﺑﻨﺪ ﺟﺴﻢ آن ﺷﺨﺺ آدﻣﻴﺨﻮار از ﭼﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ؟ ﺑﻨﺪه ﺧﻮﺷـﻮﻗﺘﻢ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺑﺮﻫـﺎن را‪ ،‬ﻛـﻪ در ﻧﻈـﺮ اول‬ ‫دﻧﺪان ﺷﻜﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬اﻛﻮﻳﻨﺎس ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ داده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﻣﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻮﻳﺖ ﺟﺴﻢ ﺑﻪ ﺑﻘـﺎي ﻫﻤـﺎن‬ ‫اﺟﺰاي ﻣﺎدي ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﺟﺴﻢ اﻧﺴﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد‪ .‬در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت در ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻋﻤﺎل ﺗﻐﺬﻳـﻪ‬ ‫و ﮔﻮارش ﺑﺪن اﻧﺴﺎن در ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮل داﻳﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ‪ ،‬زﻧﮕﻲ و روﻣﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺟﺴـﻢ ﺧـﻮد را‬ ‫درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ اﺟﺴﺎم از ﻫﻤﺎن ﻣﻮادي ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ در ﺑﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻮده ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻛﻨـﻮن‬ ‫ﻛﻪ ﺧﻴﺎﻟﻤﺎن از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ راﺣﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺧﻼﺻﺔ ﺧﻮد را از »ﻛﺘﺎب رد ﺑﺮ اﻣﻢ ﺿﺎﻟﻪ« ﭘﺎﻳﺎن دﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ از ﻟﺤﺎظ ﺧﻄﻮط ﻛﻠﻲِ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ ﺗﻮاﻓﻖ دارد و رد‪ ‬و ﻗﺒﻮل آن در ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ رد‪ ‬و ﻗﺒﻮل ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎزﮔﻲ ﺗﻮﻣﺎس در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳـﻄﻮ را ﺑـﺎ ﺣـﺪاﻗﻞ ﺟـﺮح و‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺎ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻧﻄﺒﺎق ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬وي در زﻣﺎن ﺧﻮد ﻣﺒﺪع ﺟﺴﻮري ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻈﺮﻳﺎت او از ﻃﺮف داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي ﭘﺎرﻳﺲ و اﻛﺴﻔﻮرد ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ وي از ﻟﺤﺎظ ﺗﻨﻈﻴﻢ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴـﻔﻲ‬ ‫‪» .1‬ﻋﻴﺴﻲ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ آﻣﻴﻦ آﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ از آب و روح ﻣﻮﻟﻮد ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ داﺧﻞ ﻣﻠﻜﻮت ﺧﺪا ﺷﻮد‪«.‬‬

‫‪ □ 356‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫از اﺑﺪاﻋﺎت او ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻫﻤﺔ ﻧﻈﺮﻳﺎت او ﻫﻢ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲ ﺑﻮد‪» ،‬ﻛﺘﺎب رد« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﺛﺮ ﻋﻈﻴﻢ ﻓﻜـﺮي‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻛﻮﻳﻨﺎس وﻗﺘﻲ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪاي را رد ﻛﻨﺪ ﻧﺨﺴﺖ آن را ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬و ﻏﺎﻟﺒـﺎً در اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﻗـﺪرت‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻮاره ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺟﺎﻧﺐ اﻧﺼﺎف را ﻧﮕﺎه دارد‪ .‬ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﺄﺧﻮذ از ﻋﻘـﻞ و ﺑـﺮاﻫﻴﻦ ﺣﺎﺻـﻞ از‬ ‫ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد را ﺑﺎ ﭼﻨﺎن وﺿﻮﺣﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺗﺤﺴﻴﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ارﺳـﻄﻮ را ﺧـﻮب ﻣـﻲﺷﻨﺎﺳـﺪ‪ ،‬و ﻛـﺎﻣﻼً‬ ‫ﻣﻲﻓﻬﻤﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﻖ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‪ ‬ﭘﻴﺶ از وي ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻬﺬا اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺷﻬﺮت ﻋﻈﻴﻢ او ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺗﻮﺳﻞ وي ﺑﻪ ﻋﻘـﻞ ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﻣﻌﻨـﻲ از روي‬ ‫ﺻﺪاﻗﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻧﺘﻴﺠﻪ اي ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد از ﭘﻴﺶ ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻮﺿﻮع ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﺴﺦ ﺑﻮدن ﻋﻘﺪ ﻧﻜـﺎح را‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع دﻓﺎع ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﺪر در ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ؛ )اﻟﻒ( زﻳﺮا ﻛـﻪ وي‬ ‫ﻋﺎﻗﻠﺘﺮ از ﻣﺎدر اﺳﺖ؛ )ب( زﻳﺮا ﭼﻮن از ﻣﺎدر ﻗﻮﻳﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻨﺒﻴﻪ ﺑﺪﻧﻲ را اﺟﺮا ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻣﺮﺑﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ )اﻟﻒ( ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣـﺮد را ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ ﻋـﺎﻗﻠﺘﺮ از زن ﺑـﺪاﻧﻴﻢ؛ )ب( آن ﻧـﻮع‬ ‫ﺗﻨﺒﻴﻬﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻧﻴﺮوي ﺑﺪﻧﻲ ﻓﺮاوان اﺳﺖ در ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻔﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮﺑﻲ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ ﻗـﺪم را از اﻳـﻦ ﻫـﻢ‬ ‫ﻓﺮاﺗﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﭘﺪر در اﻣﺮ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻘﺸﻲ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﭘﻴﺮوان ﺗﻮﻣـﺎس‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻠﻞ از اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ وﺣﺪت زوﺟﻴﻦ و زوﺟﺎت در ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﻤﺮ دﺳﺖ ﺑﻜﺸـﻨﺪ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻋﺘﻘﺎد آﻧﺎن ﻏﻴﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬ ‫ﻳﺎ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ را ﻛﻪ در اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا آورده اﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳـﻦ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‪ ،‬ﺳـﻮاي آن ﻛـﻪ از ﻋﻠـﻞ ﻏـﺎﻳﻲ‬ ‫اﺷﻴﺎي ﻏﻴﺮ ذﻳﺮوح ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮض ﻣﺤﺎل ﺑﻮدن ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺑﺪون ﻣﺒﺪأ ﻗﺮار دارد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮ رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﻲ ﻣﻲداﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮي ﻣﺤﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺳﻠﺴﻠﺔ اﻋﺪاد ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻨﻔﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻬﺎي ﻳﻚ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻮارد ﺧﻼف اﻳـﻦ‬ ‫ﻓﺮض اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻴﭻ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﺑﻮدن اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺗﻮﻣﺎس ﻣﺠﺎب و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷـﻮد‪ ،‬از اﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺪا دﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﻤﻲدارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮﻫﺎن دﻳﮕﺮي اﺧﺘﺮاع ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ وﺣﻲ و اﻟﻬﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ دﻋﻮي ﻣﺎﻫﻴﺖ و وﺟﻮد ﺧﺪا ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ذات ﺧﺪا ﻫﻤﺎن ﺻـﻔﺎت او از ﻗﺒﻴـﻞ ﺧـﻮﺑﻲ و ﻗـﺪرت و ﻏﻴـﺮ ذﻟـﻚ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺨﻠﻴﻂ ﻣﻴﺎن ﻧﺤﻮة وﺟﻮد ﻛﻠﻴﺎت و ﺟﺰﺋﻴﺎت اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺨﻠﻴﻂ در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ ،‬و ﻇﺎﻫﺮاً در ﻓﻠﺴﻔﺔ‬ ‫ارﺳﻄﻮ از آن اﺣﺘﺮاز ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ ذات ﺧﺪا از ﺟﻨﺲ ﻛﻠﻴـﺎت اﺳـﺖ در ﺣـﺎﻟﻲ‬ ‫ﻛﻪ وﺟﻮد او ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻴﺎن ﺻﺤﻴﺢ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا در ﺣﺪود اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ‬ ‫ﺣﺎﺋﺰ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﺣﺎﻛﻲ از ﻧﻮﻋﻲ ﺧﻠﻂ و اﺑﻬﺎم ﻧﺤﻮة ﺗﺄﻟﻴﻒ و اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻟﻔﺎظ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﺑـﺮاﻫﻴﻦ اﺛﺒـﺎت ﺻـﺎﻧﻊ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺪون آن‪ ،‬ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫از روح ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﺰد ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻛﻤﺘﺮ اﺛﺮي دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬او ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻘﺮاط اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ زﻣـﺎم‬ ‫ﻋﻘﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﻒ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺴﭙﺎرد ﺗﺎ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﺧﺎﻃﺮﺧﻮاه اوﺳﺖ ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮﮔﺮم ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬ ‫آن از ﭘﻴﺶ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﺎزي ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺧﻮد ﺣﻘﻴﻘـﺖ را ﻣـﻲداﻧـﺪ؛ ﻳﻌﻨـﻲ آن ﺣﻘﻴﻘـﺖ در‬ ‫ﻛﻴﺶ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ اﻋﻼم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺮاي ﻗﺴﻤﺘﻲ از آن ﻛﻴﺶ ﺑﻴﺎﺑـﺪ‪ ،‬زﻫـﻲ ﺳـﻌﺎدت؛ و‬ ‫اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ داﻣﺎن وﺣﻲ و اﻟﻬﺎم ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮﻫـﺎن ﺑـﺮاي ﻧﺘـﺎﻳﺠﻲ ﻛـﻪ از ﭘـﻴﺶ‬ ‫ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ دﻓﺎع ﺧﺼﻮﺻﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﺷﺎﻳﺴـﺘﺔ آن اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺣﻜﻤﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﻳﺎ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ در ﻳﻚ ﺗﺮاز ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ □ ‪357‬‬

‫‪ 82‬رد‪
9‬‬

‫  ا‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫ ‬ ‫ر ن ‪ 4‬‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ و ﺧﺪﺷﻪﻧﺎﭘﺬﻳﺮي اﻋﺘﻘﺎد ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‪ ،‬روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ از دوﻣﻴﻨﻴﻜﻴﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻴـﺎن اﻳـﻦ دو‬ ‫ﮔﺮوه رﻗﺎﺑﺖ ﺷﺪﻳﺪي ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد و ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻴﺎن ﻣﺎﻳﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳـﻪ ﻓﻴﻠﺴـﻮف ﻣﻬـﻢ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از روﺟﺮ ﺑـﻴﻜﻦ و دوﻧـﺲ اﺳـﻜﻮﺗﻮس و وﻳﻠﻴـﺎم اوﻛـﺎﻣﻲ‪ .‬ﺑﻮﻧـﺎوﻧﺘﻮراي ﻗـﺪﻳﺲ ‪ St. Bonaventura‬و‬ ‫ﻣﺎﺗﻴﻮي آﻛﻮاﺳﭙﺎرﺗﺎﻳﻲ ‪ Matthew of Aquasparta‬ﻫﻢ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻬﻨﺪ‪.‬‬ ‫روﺟﺮ ﺑﻴﻜﻦ )ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺣﺪود ‪ ،1214‬ﻣﺘﻮﻓﻲ ﺣﺪود ‪ (1294‬در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﻲ در ﻋﺼﺮ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﺧﺺ ﻛﻠﻤﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣـﺮدي ﺑـﻮد داراي‬ ‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻋﺸﻖ ﻣﻔﺮط ﺑﻪ رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻋﻠﻮم‪ .‬در ﻋﺼﺮ او ﻋﻠﻢ ﺑﺎ ﻛﻴﻤﻴﺎﮔﺮي آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮد و ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺟﺎدوﮔﺮي ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ؛ و ﺑﻴﻜﻦ ﻣﺪام ﺑﻪ اﺗﻬﺎم اﻟﺤﺎد و ﺟﺎدوﮔﺮي در زﺣﻤﺖ ﻣﻲ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺑﻪ ﺳـﺎل ‪ 1257‬ﺑﻮﻧـﺎوﻧﺘﻮراي‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ رﺋﻴﺲ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ او را در ﭘﺎرﻳﺲ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار داد و ﺣﻖ اﻧﺘﺸﺎر آﺛﺎرش را از او ﺳﻠﺐ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ در ﺣـﺎﻟﻲ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﻗﻮة ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻲ دو ﻓﻮﻟﻚ ‪ Guy de Foulques‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﭘﺎپ در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺑـﻪ او ﻓﺮﻣـﺎن داد ﺗـﺎ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﭘﺎپ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺑﻴﻜﻦ در ﻣﺪت ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺳﻪ ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺖ ﺑـﻪ ﻧﺎﻣﻬـﺎي‬ ‫»ﻛﺘﺎب ﺑﺰرگ« ‪» ،Opus Majus‬ﻛﺘﺎب ﻛﻮﭼﻚ« ‪ Opus Minus‬و »ﻛﺘـﺎب ﺳـﻮم« ‪ .Opus Tertium‬اﻳـﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎ ﻇـﺎﻫﺮاً‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻛﺮدﻧﺪ و در ﺳﺎل ‪ 1268‬ﺑﻴﻜﻦ اﺟﺎزه ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ از ﺗﺒﻌﻴﺪﮔﺎه ﭘﺎرﻳﺲ ﺑـﻪ اﻛﺴـﻔﻮرد ﺑـﺎزﮔﺮدد‪ .‬اﻣـﺎ ﻫـﻴﭻ ﭼﻴـﺰ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ درس ﺣﺰم و اﺣﺘﻴﺎط ﺑﻪ ﺑﻴﻜﻦ ﺑﻴﺎﻣﻮزد‪ .‬ﻋﺎدت داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮز ﺗﺤﻘﻴﺮ آﻣﻴﺰي ﺑـﺮ ﻓﺎﺿـﻞ ﺗـﺮﻳﻦ ﻣﻌﺎﺻـﺮان‬ ‫ﺧﻮد ﺧﺮده ﺑﮕﻴﺮد و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﺛﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻋﺮﺑﻲ را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺳﺨﺖ ﺑـﻲﺻـﻼﺣﻴﺖ‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﻜﻦ در ‪ 1271‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻮﺷﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺠﻤﻮﻋـﺔ ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﻓﻠﺴـﻔﻲ« ‪ Philosophiae Compendium Studii‬و‬ ‫در آن ﺑﻪ ﻧﺎداﻧﻲ و ﺑﻲ اﻃﻼﻋﻲ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺮ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ او در ﻣﻴﺎن ﻫﻤﮕﻨﺎﻧﺶ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﻔـﺰود؛ و در‬ ‫‪ 1278‬ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﺶ از ﻃﺮف رﺋﻴﺲ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ و ﺧﻮدش ﭼﻬﺎرده ﺳﺎل ﺑـﻪ زﻧـﺪان اﻓﺘـﺎد‪ .‬در ‪ 1292‬از زﻧـﺪان آزاد‬ ‫ﺷﺪ و ﻛﻤﻲ ﭘﺲ از آن درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﻜﻦ داراي ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت داﺋﺮهاﻟﻤﻌﺎرﻓﻲ وﻟﻲ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻈﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ آن ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺠﺮﺑـﻪ ارزش ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد و اﻫﻤﻴﺖ آن را ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻗﻮس و ﻗﺰح ﻧﺸﺎن ﻣﻲ داد‪ .‬در ﺑﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺧﻮب ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ اﻳﻦ ﻗﺴـﻤﺖ از‬ ‫آﺛﺎر او را ﺧﻮاﻧﺪه و از آن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬رﻳﺎﺿﻴﺪان ﺧﻮﺑﻲ ﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺘﺐ ﺷﺸﻢ و ﻧﻬﻢ اُﻗﻠﻴـﺪس را در آﺛـﺎر ﺧـﻮد ﻧﻘـﻞ‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﺑﻲ درﺑﺎرة ﻋﻠﻢ ﻣﻨـﺎﻇﺮ و ﻣﺮاﻳـﺎ ﻧﻴـﺰ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄـﻖ را رﺷـﺘﺔ ﺑﻴﻬـﻮدهاي‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﻛﻴﻤﻴﺎﮔﺮي آﻧﻘﺪر اﻫﻤﻴﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ در آن ﺑﺎب ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺷَﻤﻪاي از ﺣﻴﻄﻪ و ﺷﻴﻮة ﻓﻜﺮ او را ﻧﺸﺎن داده ﺑﺎﺷﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺧﻼﺻﻪاي از »ﻛﺘﺎب ﺑﺰرگ« ﻣﻲﭘﺮدازم‪.‬‬ ‫ﺑﻴﻜﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﺎداﻧﻲ ﭼﻬﺎر ﻋﻠﺖ دارد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﭘﻴﺮوي از ﻣﺮﺟﻊ ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ؛ )و ﭼﻮن ﻛﺘﺎب ﺑـﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌـﺔ‬ ‫ﭘﺎپ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎﻃﺎً ﺗﺬﻛﺮ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد(؛ دوم ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻋـﺎدت؛ ﺳـﻮم ﻋﻘﻴـﺪة ﺗـﻮدة‬ ‫ﻧﺎدان؛ )و ﮔﻮﻳﺎ اﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻪ ﺟﺰ ﺧﻮد او ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﺔ ﻣﻌﺎﺻﺮاﻧﺶ ﻣﻲ ﺷﻮد(؛ ﭼﻬﺎرم ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘﻦ ﻧـﺎداﻧﻲ ﺧـﻮد ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬

‫‪ □ 358‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﺸﺎن دادن داﻧﺶ و ﺧﺮد ﻇﺎﻫﺮي‪ .‬ﻫﻤﺔ ﺑﺪﻳﻬﺎي ﺑﺸﺮ از اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻋﻠﺖ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﻠـﺖ ﭼﻬـﺎرم‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺟﺎﻧﺒﺪاري از ﻳﻚ ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬ﺧﻄﺎﺳﺖ اﮔﺮ ﺑﻪ داﻧﺶ اﺳﻼف ﻳﺎ رﺳﻢ و ﻋﺎدت ﻣﺄﻟﻮف ﻳﺎ ﻋﻘﻴﺔ ﻋﻤﻮم اﺳﺘﻨﺎد ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑـﻴﻜﻦ‬ ‫در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي ﺳﻨﻜﺎ و ﺳﻴﺴـﺮو و اﺑـﻦﺳـﻴﻨﺎ و اﺑـﻦرﺷـﺪ و ادﻻرد ﺑـﺎﺗﻲ ‪ Adelard of Bath‬و ﻳـﺮوم‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ و ﻛﺮﻳﺴﻮﺳﺘﻮم ﻗﺪﻳﺲ ‪ St. Chrysostom‬اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ در ﻧﻈﺮ او اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﺑـﺮاي اﺛﺒـﺎت اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻊ اﺳﺘﻨﺎد ﻛﻨﺪ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ارادت ﺑﻴﻜﻦ ﺑﻪ ارﺳﻄﻮ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﺎﻟﻲ از ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳـﺪ ﻧﻴﺴـﺖ‪» .‬ﻓﻘـﻂ ارﺳـﻄﻮ و ﭘﻴـﺮواﻧﺶ در ﻧﻈـﺮ ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﺣﻜﻴﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ «.‬ﺑﻴﻜﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ ﻫﻤـﺔ ﻣﻌﺎﺻـﺮان ﺧـﻮد ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ از ارﺳـﻄﻮ ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻋﻨﻮان »ﺣﻜﻴﻢ« را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ارﺳﻄﻮ ﻫﻢ ﺑﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﺣﺪ ﺣﻜﻤـﺖ ﺑﺸـﺮي ﻧﺮﺳـﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ارﺳﻄﻮ‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ »ﺳﺮور و ﭘﻴﺸﻮاي ﺣﻜﻤﺖ« اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ او ﻫﻢ ﭘﺪﻳﺪة ﻗﻮس و ﻗﺰح را ﻛـﺎﻣﻼً درك ﻧﻜـﺮده ﺑـﻮد؛‬ ‫زﻳﺮا ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ آن را ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ »ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ« اﻧﺘﺸﺎر ﺑﺨﺎر آب اﺳﺖ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺧﺖ‪) .‬ﻣﻌﻬﺬا وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺧـﻮد ﺑـﻴﻜﻦ درﺑـﺎرة‬ ‫ﻗﻮﺳﻮ ﻗﺰح ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل از اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ (.‬ﺑﻴﻜﻦ ﺑﻪ ﻛﺮات ﺳـﺨﻨﺎﻧﻲ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫رﻧﮓ و ﺑﻮي اﻋﺘﻘﺎد ﺗﺎم و ﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ دارد؛ از ﻗﺒﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﻛﺎﻣﻞ در ﻛﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﺧﺬ داﻧﺶ از ﻛﻔﺎر ﻣﺤﻞ اﻳـﺮاد‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ از ﻟﺤﻦ ﻛﻼﻣﺶ ﺻﺪاﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ و اﺑﻦ رﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺮات از ﻓﺎراﺑﻲ و ﮔـﺎه ﻧﻴـﺰ‬ ‫از اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ ﺑﻠﺨﻲ و دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻗﻮل اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ را ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈـﻮر ﻧﻘـﻞ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺛﺎﺑـﺖ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت ﭘﻴﺶ از ﺗﻮﻓﺎن ﻧﻮح وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﻮح و ﭘﺴﺮاﻧﺶ از آن ﺑﺎ اﻃﻼع ﺑﻮده اﻧﺪ؛ و اﻳﻦ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻦ ﻧﻤﻮﻧـﻪ اي‬ ‫اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ از ﻋﻠﻤﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻴﺎﻣﻮزﻳﻢ‪ .‬ﺑﻴﻜﻦ رﻳﺎﺿﻴﺎت را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮕﺎﻧـﻪ ﻣﻨﺒـﻊ ﻋﻠـﻢ ﻳﻘـﻴﻦ )ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻣﻜﺸﻮف( و ﺟﺰء‪ ‬ﻻزم ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺳﺘﺎرهﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﺳﺘﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﻜﻦ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از اﺑﻦ رﺷﺪ ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ ذﻫﻦ ﻓﻌﺎل ﺟﻮﻫﺮي اﺳﺖ ذاﺗﺎً ﺳﻮاي روح‪ .‬اﻗﻮال اﻟﻬﻴﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﮔﺮوس ﺗﺴﺖ ‪ Grosseteste‬اﺳﻘﻒ‪ ‬ﻟﻴﻨﻜﻠﻦ‪ ،‬را در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ ﻧﻘﻞ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ ﻛﻪ در آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ از ﺧﻼف اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﻐﻠﻮط اﺳﺖ‪ .‬از اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﻧﻘﻞ‬ ‫ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ واﺳﻄﻪ از ﻗﻮل ﺳﻴﺴﺮو‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ دو واﺳﻄﻪ از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻋـﺮب درﺑـﺎرة ﻓﺮﻓﻮرﻳـﻮس ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻘﻞ از اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ آن ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس ارادت ﻓﺮاواﻧﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس را درﺑﺎرة ﻛﻠﻴﺎت »ﻛﻮدﻛﺎﻧﻪ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬ ‫در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﭼﻮن ﺗﺠﺮﺑﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻴﺶ از اﺳﺘﺪﻻل ارزش ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻜﻦ ﻣﻮرد ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻼﻳﻖ ﺑﻴﻜﻦ‪ ،‬و ﻧﺤﻮة ﺑﺤﺚ او درﺑﺎرة ﻗﻀﺎﻳﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻼﻳﻖ و ﺷﻴﻮة ﻣﺪرﺳـﻴﺎن واﻗﻌـﻲ ﻓـﺮق ﺑﺴـﻴﺎ دارد‪.‬‬ ‫ﻋﻼﻳﻖ داﺋﺮهاﻟﻤﻌﺎرﻓﻲ او ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻋﻼﻳﻖ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻋﺮب اﺳﺖ ﻛﻪ او را ﺑﻴﺶ از ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗـﺮار‬ ‫داده اﻧﺪ‪ .‬ﺣﻜﻤﺎي ﻋﺮب ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﻜﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ دﻟﺒﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎدو و ﺳـﺘﺎره ﺑﻴﻨـﻲ ﻋﻘﻴـﺪه داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺟﺎدو را اﻣﺮي ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ را ﻧﻴﺮﻧﮓ و ﻓﺮﻳﺐ ﻣـﻲ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳـﻴﻤﺎي ﺑـﻴﻜﻦ از اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ اﻳـﻦ ﻣـﺮد در ﻋﺼـﺮ ﺧـﻮد‬ ‫ﻧﻔﻮذ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺗﺎ آن اﻧﺪازه ﻛﻪ ﮔﺎه ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻠﻤﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﻜﻦ ﺑﺎروت را اﺧﺘﺮاع ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﻟﺒﺘﻪ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻮﻧﺎوﻧﺘﻮراي ﻗﺪﻳﺲ )‪ ،(1221-1274‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﻴﺲ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ ﺑﻴﻜﻦ را از اﻧﺘﺸﺎر آﺛﺎرش ﻣﻤﻨﻮع داﺷﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﺮدي ﺑﻮد ﻳﻜﺴﺮه از ﻧﻮع دﻳﮕﺮ‪ .‬او ﺑﻪ ﺳ ّﻨﺖ اﻧﺴﻠﻢ ﻗﺪﻳﺲ ﺗﻌﻠﻖ داﺷـﺖ و از ﺑﺮﻫـﺎن او در اﺛﺒـﺎت وﺟـﻮد ﺧـﺪا ﺟﺎﻧﺒـﺪاري‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬در ﻣﺬﻫﺐ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻮﻋﻲ ﻣﻐﺎﻳﺮت اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﻲدﻳﺪ؛ ﺑﻪ ‪‬ﻣ ُﺜﻞ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻋﻘﻴـﺪه داﺷـﺖ؛ وﻟـﻲ‬

‫ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ □ ‪359‬‬

‫ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻓﻘﻂ ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺪاﻧﻬﺎ دارد‪ .‬در آﺛﺎرش اﻗﻮال اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻓﺮاوان ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ از اﻗـﻮال‬ ‫ﺣﻜﻤﺎي ﻋﺮب اﺛﺮي ﻧﻴﺴﺖ و از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ ﻧﻴﺰ ﻛﻤﺘﺮ ﭼﻴﺰي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺗﻴﻮي آﻛﻮاﺳﭙﺎرﺗﺎﻳﻲ )در ﺣﺪود ‪ (1235-1302‬از ﭘﻴﺮوان ﺑﻮﻧﺎوﻧﺘﻮرا ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻛﻤﺘﺮ از وي از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺟﺪﻳـﺪ در‬ ‫اﻣﺎن ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬او ﺟﺰو ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻲ رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺒﺪاري از ﻋﻘﺎﻳﺪ اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﻳﺪ‪ .‬وﻟﻲ در آﺛﺎر او ارﺳﻄﻮ ﻧﺎم »ﺣﻜﻴﻢ« ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﻗﻮال ﺣﻜﻴﻢ ﻣﻜـﺮر ﻧﻘـﻞ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬از‬ ‫اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﺑﻪ ﻛﺮات ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد؛ اﻗﻮال اﻧﺴـﻠﻢ ﻗـﺪﻳﺲ را ﺑـﺎ اﺣﺘـﺮام ﻧﻘـﻞ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ؛ و در ﻣـﻮرد دﻳﻮﻧﻴﺴـﻴﻮس ﻧﻴـﺰ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺮﺟﻊ و ﻣﻘﺘﺪاي اﺻﻠﻲ او اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺗﻴﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺪ وﺳﻄﻲ ﻣﻴﺎن اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ‪ .‬ﻣﺜُﻞ اﻓﻼﻃﻮن »ﺧﻄﺎي ﻣﺤـﺾ« اﺳـﺖ؛ از اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺜﻞ ﺣﻜﻤﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲ آﻳﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ارﺳﻄﻮ ﻫﻢ در اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ او ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ آورد وﻟﻲ از ﺣﺼﻮل ﺣﻜﻤﺖ ﻋﺎﺟﺰ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﺗﻴﻮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮل اﻣﻮر ﻋـﺎﻟﻲ و داﻧـﻲ ﻫـﺮ‬ ‫دو اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ از اﺷﻴﺎي ﺧﺎرﺟﻲ و ﻋﻘﻮل ﻛﺎﻣﻠﻪ ﻫﺮ دو ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫دوﻧﺲ اﺳﻜﻮﺗﻮس )در ﺣﺪود ‪ (1270-1308‬ﻣﺠﺎدﻟﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻴﺎن را ﺑﺎ ﺗﻮﻣﺎس اداﻣﻪ دارد‪ .‬او در اﺳﻜﺎﺗﻠﻨﺪ ﻳـﺎ اوﻟﺴـﺘﺮ‬ ‫‪ Ulster‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬در اﻛﺴﻔﻮرد ﺑﻪ ﺳﻠﻚ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻴﺎن درآﻣﺪ‪ ،‬و ﺳﺎﻟﻬﺎي آﺧﺮ ﻋﻤﺮ را در ﭘـﺎرﻳﺲ ﮔﺬراﻧـﺪ‪ .‬اﺳـﻜﻮﺗﻮس در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮﻣﺎس از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﻲآﻻﻳﺸﻲ ﺑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺮﻳﻢ ﻋﺬرا دﻓﺎع ﻛﺮد و در اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜـﻪ داﻧﺸـﮕﺎه ﭘـﺎرﻳﺲ و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻤـﺎم‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﺎ او ﻣﻮاﻓﻖ ﺷﺪ‪ .‬او ﻧﻴﺰ از ﭘﻴﺮوان اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺶ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﻮﻧﺎوﻧﺘﻮرا‪ ،‬ﻳـﺎ ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﻣﺘﻴﻮي آﻛﻮاﺳﭙﺎرﺗﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻓﺮاﻃﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آن دو‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮﻫﺎي او ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﻧﺎﺷـﻲ از آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ او ﻣﻘﺪار ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﻣﺬﻫﺐ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ )ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ( دﺧﺎﻟﺖ دارد‪.‬‬ ‫ﻣﺜﻼً اﺳﻜﻮﺗﻮس ﺑﻪ ﺑﺤﺚ در ﺑﺎب اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﻛﻪ »آﻳﺎ ﺳﺎﻟﻚ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﺧﺎﻟﺼـﻲ را‬ ‫از ﻃﺮﻳﻖ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺑﺪون َﻓﻴﻀﺎن ﺧﺎﺻﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﻧﻮر ﻏﻴﺮ ﻣﺨﻠﻮق درﻳﺎﺑـﺪ؟« و اﺳـﺘﺪﻻل ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‪ .‬در‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل از اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ از ﻧﻈﺮ ﺧﻮد دﻓﺎع ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺸـﻜﻠﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻲ ﺑﻴﻨـﺪ ﻣﺜـﻞ‬ ‫ﺑﻴﺴﺘﻢ از ﺑﺎب اول »رﺳﺎﻟﺔ ﭘﻮﻟﺲ رﺳﻮل ﺑﻪ روﻣﻴﺎن« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻧﺎدﻳﺪة او‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻮت ﺳﺮﻣﺪي‬ ‫و اﻟﻮﻫﻴﺘﺶ از ﺣﻴﻦ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﺎرﻫﺎي او ﻓﻬﻤﻴﺪه و دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ اﻳﺸﺎن را ﻋﺬري ﻧﺒﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫دوﻧﺲ اﺳﻜﻮﺗﻮس رﺋﺎﻟﻴﺴﺖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻲ ﺑﻮد‪ .‬او ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﺑﻮد و ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﭘﻼﮔﻴﻮﺳﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮ آن ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ »وﺟﻮد« ﻋﻴﻦ »ﻣﺎﻫﻴﺖ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ »ﺑﺪﻳﻬﻴﺎت«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺪون اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻴﺎت ﺳﻪ ﻧﻮﻋﻨﺪ‪ (1) :‬اﺻﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧـﻮدي ﺧـﻮد ﻣﻌﻠﻮﻣﻨـﺪ؛ )‪ (2‬اﻣـﻮري ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﻣﻌﻠـﻮم ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ؛‬ ‫)‪ (3‬اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﻣﺎ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺪون ﻓﻴﺾ اﻟﻬﻲ ﻣﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﻛﺜﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻴﺎن از دوﻧﺲ اﺳﻜﻮﺗﻮس ﺑﻴﺶ از ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬دوﻧﺲ اﺳﻜﻮﺗﻮس ﻣـﻲ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﻮن ﻣﻴﺎن وﺟﻮد و ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻓﺮﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﭘﺲ »اﺻﻞ ﺗﺸـﺨّﺺ« ﻳﻌﻨـﻲ آﻧﭽـﻪ ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰي را از ﭼﻴﺰﻫـﺎي دﻳﮕـﺮ ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ‬ ‫ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺎده )ﻳﺎ ﻫﻴﻮﻻ(‪» .‬اﺻﻞ ﺗﺸﺨّﺺ« ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺧﺎﺻﻲ رﺟﻮع ﻛﻨـﻴﻢ ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫در ﻣﻴﺎن ﺻﻔﺎت ﻣﺨﺘﺼﺔ اﺷﻴﺎ ﺑﺮﺧﻲ ذاﺗﻲ و ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺮﺿﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺻﻔﺎت ﻋﺮﺿﻲ آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺷـﺊ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﺑﺪون از دﺳﺖ دادن ذات ﺧﻮد از آﻧﻬﺎ ﻋﺎري ﺷﻮد ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ داﺷﺘﻦ ﻛﻼه‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﺊ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻳﻚ ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻛﻨـﻮن‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺌﻮال ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ دو ﻓﺮد ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻮع داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ آﻳﺎ اﻳﻦ دو ﻫﻤﻴﺸﻪ ذاﺗﺎً ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨـﺪ ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ذات اﻧﻬﺎ ﻋﻴﻨﺎً ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﻣﻤﺎﺛﻞ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ در ﻣﻮرد ﺟﻮاﻫﺮ ﻣـﺎدي ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ اﺧﻴـﺮ و در‬ ‫ﻣﻮرد ﺟﻮاﻫﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﺎدي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻗﺒﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬دوﻧﺲ اﺳﻜﻮﺗﻮس ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن دو ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺸـﺨﺺ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬

‫‪ □ 360‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺗﺸﺨّﺺ ذاﺗﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎدة ﺧﺎﻟﺺ از اﺟﺰاي ﻣﻤﺎﺛﻠﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻓﻘﻂ از روي وﺿﻌﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺟﺰا در ﻓﻀﺎ دارﻧﺪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﻴﺼﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﻚ ﻓﺮد آدﻣﻲ ﻛـﻪ از ﺟﺴـﻢ‬ ‫و روح ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻓﻘﻂ از ﻟﺤﺎظ وﺿﻊ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺟﺴﻢ ﺧﻮد ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻓﺮد دﻳﮓ ﺗﻔـﺎوت »ﺟﺴـﻤﻲ« داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬ ‫)اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻣﻮرد دو ﻧﻔﺮ ﺗﻮأﻣﺎن ﻣﺼﺪاق ﺑﻴﺎﺑﺪ‪ (.‬اﻣﺎ دوﻧـﺲ اﺳـﻜﻮﺗﻮس از ﺟﺎﻧـﺐ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ دو ﭼﻴﺰ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﺰ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻔﺎوت ﻛﻴﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺑﻴﺶ از ﻧﻈﺮ ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻗﺮاﺑﺖ دارد‪.‬‬ ‫ﻗﺒﻞ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺟﺪﻳﺪش ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ را ﺑﮕـﺬراﻧﻴﻢ‪ .‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻗـﺪم‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻃﺮد ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻴﺎن ﺻـﻔﺎت ذاﺗـﻲ و ﻋﺮﺿـﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺪرﺳﻴﺎن از ارﺳﻄﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ دﻗﺖ آن را ﺑﻴـﺎن ﻛﻨـﻴﻢ واﻗﻌﻴـﺖ ﺧـﻮد را از دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي »ذات« اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ را ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪» .‬ﺗﻤﺎم ﻗﻀـﺎﻳﺎﻳﻲ ﻛـﻪ درﺑـﺎرة ﺷـﺊ ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﺻﺎدق اﺳﺖ‪) «.‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ وﺿﻊ ﻣﻜﺎﻧﻲ و زﻣﺎﻧﻲ ﻫﻨﻮز در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ (.‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻣﺤـﺎل‬ ‫اﺳــﺖ دو ﭼﻴــﺰ ﺑــﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨــﻲ ﻋﻴﻨــﺎً ﻫﻤﺎﻧﻨــﺪ ﺑﺎﺷــﻨﺪ‪ ،‬و اﻳــﻦ ﻫﻤــﺎن اﺻــﻞ »ﻫﻤﺎﻧﺴــﺘﻲ اﻣــﻮر ﻏﻴــﺮ ﻗﺎﺑــﻞ ﺗﻤﻴﻴــﺰ«‬ ‫)‪ (identity of indiscernibles‬اوﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮف ﻋﻠﻤﺎي ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آﻧـﺎن ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻛـﻪ دو ﭘـﺎره از‬ ‫ﻣﺎده ﻓﻘﻂ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﻟﺤﺎظ وﺿﻊ ﻣﻜﺎﻧﻲ و زﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﻄﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ دﺷﻮارﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻧﺴﺒﻴﺖ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﺴﺒﺖ درآورده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي درآوردن ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻣﺮوزي ﻻزم اﺳﺖ ﻗﺪم دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬و آن ﻃﺮد ﻣﻔﻬﻮم »ﺟﻮﻫﺮ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻮن اﻳﻦ ﻛﺎر ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻳﻚ »ﺷﺊ« ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻛﻴﻔﻴﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ دﻳﮕﺮ در آن ﻫﻴﭻ ﻫﺴـﺘﺔ »ﺷـﻴﺌﻴ‪‬ﺖ«‬ ‫ﺧﺎﻟﺺ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻇﺎﻫﺮاً ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ »ﺟﻮﻫﺮ« را ﻣﻄﺮود ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻈﺮي اﺗﺨﺎذ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫اﺳﻜﻮﺗﻮس ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻧﻈﺮ ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺸﻜﻼت ﻓﺮاواﻧﻲ در ﻣﻮرد زﻣـﺎن و ﻣﻜـﺎن ﭘﺪﻳـﺪ ﻣـﻲ آورد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮم رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان »اﺳـﻤﺎي ﺧـﺎص« در ﻛﺘـﺎب »ﺗﺤﻘﻴـﻖ در ﻣﻌﻨـﻲ و‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ« ‪ Inquiry into Meaning and Truth‬ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دادهام‪.‬‬ ‫وﻳﻠﻴﺎم اوﻛﺎﻣﻲ ﭘﺲ از ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬از ﺷﺮح ﺣﺎل او اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﻗﺼﻲ دارﻳـﻢ‪ .‬ﮔﻮﻳـﺎ‬ ‫ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1290‬و ‪ 1300‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه‪ ،‬و در دﻫﻢ آورﻳﻞ درﮔﺬﺷﺘﻪ؛ اﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﺎل ﻣﺮﮔﺶ ‪ 1349‬اﺳﺖ ﻳﺎ‬ ‫‪) .1350‬ﻃﺎﻋﻮن در ﺳﺎل ‪ 1349‬ﺑﻴﺪاد ﻣﻲﻛﺮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺮﮔﺶ در اﻳﻦ ﺳﺎل واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ (.‬ﺑﺴﻴﺎري ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ او در اوﻛﻬﺎم ‪ Ockham‬واﻗﻊ در ﺳﻮري ‪ Surrey‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﻴﻜﻦ دﻻﻳـﻞ ﺑﺮﻧـﺰ اوﻛﻬـﺎمِ واﻗـﻊ در ﻳﻮرﻛﺸـﻴﺮ را‬ ‫ﺻﺤﻴﺢ ﺗﺮ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬وي ﻣﺪﺗﻲ در اﻛﺴﻔﻮرد ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﭘﺎرﻳﺲ رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﻧﺨﺴﺖ ﺷﺎﮔﺮد و ﺳﭙﺲ رﻗﻴـﺐ‬ ‫دوﻧﺲ اﺳﻜﻮﺗﻮس ﺷﺪ‪ .‬در دﻋﻮاي ﻣﻴﺎن ﻓﺮﻗﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ و ﭘﺎپ ﺟﺎن ﺑﻴﺴﺖ و دوم ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻘﺮ ﭘﺎي او ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻴـﺎن‬ ‫آﻣﺪ‪ .‬ﭘﺎپ ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻣﻴﻜﺎﺋﻴﻞ ﺳﺴﻨﺎﻳﻲ ‪ Michael of Cesena‬رﺋﻴﺲ ﻓﺮﻗﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ »روﺣﻴﻮن« را ﻣﻮرد ﻋـﺬاب و آزار‬ ‫ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﺶ از ﻣﺎﺟﺮي‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺮاردادي زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻋﻀﺎي ﻓﺮﻗﺔ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﭘﺎپ واﮔﺬار ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ‬ ‫او ﻣﻨﺎﻓﻊ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﮔﻨﺎه ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺑﻪ ﮔﺮدن ﻓﻘﺮا ﺑﻴﻔﺘﺪ‪ .‬ﺟﺎن ﺑﻴﺴﺖ و دوم ﺑﻪ اﻳـﻦ وﺿـﻊ ﭘﺎﻳـﺎن داد و‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺻﺮﻳﺢ را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ اﻓﺮاد ﻓﺮﻗـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺮﻛﺮدﮔﻲ ﻣﻴﻜﺎﺋﻴـﻞ ﺳﺴـﻨﺎﻳﻲ ﺳـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اوﻛﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﭘﺎپ ﺑﻪ آوﻳﻨﻴﻮن ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ اﺗﻬﺎم اﻟﺤﺎد در ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺟـﻮﻫﺮ‬ ‫ﭘﺎﺳــﺦ ﺑﺪﻫــﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻧــﺐ ﻣﻴﻜﺎﺋﻴــﻞ ﺳﺴــﻨﺎﻳﻲ را ﮔﺮﻓــﺖ‪ ،‬و ﻣــﺮد ﻣﻬــﻢ دﻳﮕــﺮي ﻧﻴــﺰ‪ ،‬ﻳﻌﻨــﻲ ﻣﺎرﺳــﻴﻠﻴﻮي ﭘــﺎدواﻳﻲ‬ ‫‪ ،Marsiglio of Padua‬ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر را ﻛﺮد‪ .‬ﻫﺮ ﺳﺔ آﻧﻬﺎ ﺗﻜﻔﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ از آوﻳﻨﻴﻮن ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧـﺰد اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﻟـﻮﻳﻲ‬ ‫ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﻮﻳﻲ ﻳﻜﻲ از دو ﺗﻦ ﻣﺪﻋﻴﺎن ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري و ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم آﻟﻤﺎن ﺑﻮد وﻟﻲ ﭘﺎپ ﺑﺎ آن ﻣـﺪﻋﻲ‬

‫ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ □ ‪361‬‬

‫دﻳﮕﺮ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺎپ ﻟﻮﻳﻲ را ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻛﺮد و ﻟﻮﻳﻲ از ﭘﺎپ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﻮراي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺑـﺮد‪ .‬ﺧـﻮد ﭘـﺎپ ﻧﻴـﺰ ﻣـﺘﻬﻢ ﺑـﻪ‬ ‫اﻟﺤﺎد ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اوﻛﺎﻣﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر را دﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ از ﻣﻦ دﻓﺎع ﻛﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻦ ﻫـﻢ ﺑـﺎ ﻗﻠـﻢ از ﺗـﻮ دﻓـﺎع‬ ‫ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ «.‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬او و ﻣﺎرﺳﻴﻠﻴﻮي ﭘﺎدواﻳﻲ ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳـﺖ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر در ﻣـﻮﻧﻴﺦ ﺟـﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷـﺪﻧﺪ و ﺑـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻦ‬ ‫رﺳﺎﻻت ﺳﻴﺎﺳﻴﻲ ﻛﻪ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ؛ وﻟﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﻣﭙﺮاﺗﻮر در ‪ 1338‬ﭼﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ اوﻛﺎﻣﻲ‬ ‫آﻣﺪ‪ ،‬روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ وي ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎ آﺷﺘﻲ ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻄﺔ اﻣﭙﺮاﺗﻮري دﻳﮕﺮ آن ﻧﺒﻮد ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻫﻮﻫﻨﺸﺘﺎوﻓﻦ ﺑﻮد‪ ،‬و دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ دﻋﺎوﻳﺶ روز ﺑـﻪ روز‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ دﻳﮕﺮ آن ﻋﺰت و ﺣﺮﻣﺖ ﺳﺎﺑﻖ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻮﻧﻴﻔـﺎس ﻫﺸـﺘﻢ‪ ،‬در آﻏـﺎز ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎردﻫﻢ ﻣﻘـﺮ ﭘـﺎپ را ﺑـﻪ‬ ‫آوﻳﻨﻴﻮن اﻧﺘﻘﺎل داده ﺑﻮد‪ ،‬و ﭘﺎپ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻜﻲ از ﻣﺘﺎﺑﻌﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ درآﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻫﻢ ﭘﻴﺶ ﺳﻘﻮط‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻗﺪرت ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ داﻋﻴﺔ ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺮﻳﻦ ﻧـﻮع ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺑـﺮ ﺟﻬـﺎن را ﻫـﻢ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﭘﺎپ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ از ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ از دﻋﻮي ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺧﻮد در ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻧﻴﻮي ﻛﺎﺳـﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﺪال ﻣﻴﺎن ﭘﺎپ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﺪال ﻣﻴﺎن ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و آﻟﻤـﺎن ﺑـﻮد‪ .‬اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن در زﻣـﺎن ادوارد‬ ‫ﺳﻮم ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﻮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺎ آﻟﻤﺎن ﻣﺘﺤﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺎ ﭘﺎپ ﻧﻴﺰ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫دﺷﻤﻨﺎن ﭘﺎپ ﺧﻮاﻫﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﺷﻮراي ﻋﺎم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮﺟﻊ روﺣـﺎﻧﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣـﻲﺷـﺪ آن را ﺑﺮﺗـﺮ از ﭘـﺎپ‬ ‫داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﭘﺎپ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً در ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﻟﺤﻦ آزادﻳﺨﻮاﻫﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ و اﻳﻦ ﻟﺤﻦ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎ آﺷﻜﺎر ﺑﻮد‪ .‬اﻳـﻦ دﮔﺮﮔـﻮﻧﻲ‪ ،‬اﻣـﺮ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﭘﺎپ را ﻧﻴﺮوي ﺗﺎزهاي ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ رﻓﻮرم ﺷﺪ‪.‬‬ ‫داﻧﺘﻪ )‪ (1265-1321‬ﮔﺮﭼﻪ در ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي ﻣﺒﺪع ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻔﻜﺮ از ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻗـﺪري‬ ‫ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺘﺎب وي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »در ﺑﺎب ﺳﻠﻄﻨﺖ« ‪ De Monarchia‬از ﻟﺤﺎظ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ اﻧﺪﻛﻲ ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻛﻨﻨﺪة‬ ‫ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻓﺮﻗﺔ »ﮔﻴﺒﻠﻴﻦ« اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺻﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑـﺎ زﻣـﺎن ﺧـﻮد ﺗﻮاﻓـﻖ ﻣـﻲ داﺷـﺖ‪ .‬داﻧﺘـﻪ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر و ﭘﺎپ را ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻫﺮ دو را ﻣﻨﺼﻮب از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬در »ﻛﻤـﺪي اﻟﻬـﻲ« ﺷـﻴﻄﺎن او داراي ﺳـﻪ دﻫـﺎن‬ ‫اﺳﺖ و در اﻳﻦ ﺳﻪ دﻫﺎن ﻣﺪام ﻳﻬﻮداي اﺳﺨﺮﻳﻮﻃﻲ و ﺑﺮوﺗﻮس و ﻛﺎﺳﻴﻮس را ﻣﻲﺟﻮد؛ زﻳﺮا ﻫﺮ ﺳﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﺧﻴﺎﻧـﺖ‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ :‬اوﻟﻲ در ﺣﻖ ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬و ﺑﺎﻗﻲ در ﺣﻖ ﻗﻴﺼﺮ‪ .‬اﻓﻜﺎر داﻧﺘﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﻓﻜـﺎر ﻳـﻚ ﻓـﺮد ﻏﻴـﺮ‬ ‫روﺣﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ اﻓﻜﺎر ﻧﻔﻮذ و ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻪ ﻃﺮز ﻣﺄﻳﻮس ﻛﻨﻨﺪهاي ﻛﻬﻨﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬ﻣﺎرﺳﻴﻠﻴﻮي ﭘﺎدواﻳﻲ )‪ (1270-1342‬ﺷﻜﻞ ﺗﺎزه اي در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﭘﺎپ ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﻛﻪ در آن اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﺻﻮرت وزﻧﻪ و زﻳﻨﺖ دارد‪ .‬او ﻳﻜﻲ از دوﺳﺘﺎن ﻧﺰدﻳﻚ وﻳﻠﻴﺎم اوﻛﺎﻣﻲ ﺑﻮد و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ او ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗـﺮار ﻣـﻲ داد‪ .‬از‬ ‫ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد او از اوﻛﺎﻣﻲ ﻣﻬﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﻖ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺰاري ﺑﺎ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣـﺮدم اﺳـﺖ و اﻛﺜﺮﻳـﺖ ﻣـﺮدم‬ ‫ﺣﻖ دارﻧﺪ ﺣﻜﺎم را ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ را ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻣﻲ دﻫﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻏﻴﺮ روﺣﺎﻧﻲ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺣﻖ ﺷﺮﻛﺖ در آن ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺎ ﺷـﺮﻛﺖ ﻣـﺮدم ﻏﻴـﺮ روﺣـﺎﻧﻲ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺷـﻮﻧﺪ و اﻳـﻦ ﺷـﻮراﻫﺎ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺷﻮراي ﻋﺎم را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺷﻮراي ﻋﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻖ ﺗﻜﻔﻴﺮ اﺷﺨﺎص و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺘﻮن ﻣﻘـﺪس را دارا ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻤﺔ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺷﺮﻛﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺮ اﻣﻮر دﻧﻴـﻮي ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﻛﺲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺪون ﻣﻮاﻓﻘﺖ دوﻟﺖ ﺗﻜﻔﻴﺮ ﺷﻮد و ﭘﺎپ ﻧﺒﺎﻳﺪ اﺧﺘﻴﺎرات ﺧﺎص دارا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اوﻛﺎﻣﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻣﺎرﺳﻴﻠﻴﻮ ﭘﻴﺶ ﻧﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻳﻚ ﺷﻴﻮة ﻛﺎﻣﻼً دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮراي ﻋﺎم ﻃﺮح ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاي رﻓﻊ و اﺻﻼح »اﻧﺸﻌﺎب ﺑﺰرگ« ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮرا ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑﻮد ﻧﻬﻀﺖ ﺷـﻮرا ﻃﻠﺒـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫اوج ﺧﻮد رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﻓﺮوﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻣﺪﻋﺎي اﻳـﻦ ﻧﻬﻀـﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ در آﺛـﺎر‬

‫‪ □ 362‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﺎرﺳﻴﻠﻴﻮ ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎﻧﻬﺎاﺗﺨﺎذ ﺷـﺪ ﺗﻔـﺎوت داﺷـﺖ‪ .‬ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎﻧﻬﺎ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺎن ﺣﻖ اﺟﺘﻬﺎد ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪ رأي ﺷﻮراي ﻋﺎم ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻋﻘﻴـﺪة ﻣـﺬﻫﺒﻲ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ دﺳﺘﮕﺎه دوﻟﺘﻲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ درﺑﺎرة آن ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎرﺳﻴﻠﻴﻮ ﺑﺮﻋﻜﺲ ﻫﻨﻮز ﺧﻮاﻫﺎن وﺣﺪت ﻣـﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ از ﻃﺮرﻳﻖ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﻫﺪف ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻘﺔ ﭘﺎپ‪ .‬در ﻋﻤﻞ اﻛﺜﺮ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ ﭼـﻮن‬ ‫ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪﻧﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎري ﻛﻪ ﻛﺮدﻧﺪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه را ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺎپ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻧـﻪ ﺣـﻖ اﺟﺘﻬـﺎد‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ و ﻧﻪ ﺷﻴﻮة دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﺑﺮاي ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﮔﺮوه در ﻣﺒﺎرزة ﺧﻮد ﺑـﺎ ﭘـﺎپ‬ ‫از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻧﻬﻀﺖ ﺷﻮرا ﻃﻠﺒﻲ ﻛﻤﻚ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﻮﺗﺮ از ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺔ ﻣﺪرﺳﻴﺎن اوﻛﺎﻣﻲ را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲداد‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﮔـﺮوه‬ ‫ﻛﺜﻴﺮي از ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺣﺘﻲ در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺟﺘﻬﺎد ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤـﻴﻦ اﻣـﺮ‬ ‫در ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﻮرد ﻋﻤﺪة اﺧﺘﻼف »ﻣﺴﺘﻘﻼن« ‪ Independents‬و »ﭘﺮﺳﺒﻴﺘﺮﻳﻦﻫﺎ« ‪ Presbyterians‬ﺑﻮد‪.‬‬ ‫آﺛﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ اوﻛﺎﻣﻲ‪ 1‬ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻣﻨﺎﻇﺮة ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و در آﻧﻬﺎ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ ﻋﻠﻴﻪ و ﻟﻪ دﻋﺎوي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻗﺎﻣﻪ ﺷـﺪه و‬ ‫ﮔﺎه ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﺘﻴﺠﻪ اي ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ اﻣﺮوز ﺑﺎ ﻧﻮع ﺻﺮﻳﺤﺘﺮي از ﺗﺒﻠﻴﻎ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻳﻢ‪ ،‬وﻟـﻲ در ﻋﺼـﺮ اوﻛـﺎﻣﻲ‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺷﻴﻮهاي ﻛﻪ او در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﭼﻨﺪ ﺷﻴﻮه و ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ او را روﺷﻦ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ ﻣﻄﻮ‪‬ﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻫﺸﺖ ﺳﺆال راﺟﻊ ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎرات ﭘﺎپ« دارد‪ .‬ﺳﺆال ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫در ﻛﻠﻴﺴﺎ و دوﻟﺖ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺣﻖ ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺳﺆال دوم‪ :‬آﻳﺎ ﻣﻘـﺎم دوﻟﺘـﻲ ﺑـﻲ واﺳـﻄﻪ از ﺟﺎﻧـﺐ ﺧـﺪا‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﺳﻮم‪ :‬آﻳﺎ ﭘﺎپ ﺣﻖ دارد ﻛﻪ ﻗﻀﺎوت در اﻣﻮر دﻧﻴﻮي را ﺑـﻪ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر و ﺳـﺎﻳﺮ ﺣﻜـﺎم واﮔـﺬار ﻛﻨـﺪ؟‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬آﻳﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﺧﺘﻴﺎرات ﺗﺎم ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه آﻟﻤﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ؟ ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸـﻢ‪ :‬ﻛﻠﻴﺴـﺎ از‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻘﻮق اﺳﻘﻔﻬﺎ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺘﺒﺮك ﭼﻪ ﺣﻘﻮﻗﻲ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آورد؟ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬آﻳﺎ ﺗﺎﺟﮕـﺬارﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻳـﻚ‬ ‫اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﻏﻴﺮ ﺻﺎﻟﺢ اﻧﺠﺎم ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﺣﺎﺋﺰ اﻋﺘﺒﺎر ﻫﺴﺖ؟ ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬اﻳﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه‬ ‫آﻟﻤﺎن ﻟﻘﺐ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻲ دﻫﺪ؟ ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ در آن زﻣﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﺎد ﺳﻴﺎﺳﺖ روز ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻳﻚ رﺳﺎﻟﺔ دﻳﮕﺮ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون اﺟﺎزة ﭘﺎپ اﻣﻮال ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻛﻨـﺪ؟ اﻳـﻦ‬ ‫رﺳﺎﻟﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺴﺘﻦ ادوارد ﺳﻮم ﺑﺮ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ادوارد از ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻮد‪.‬‬ ‫دﻳﮕﺮ رﺳﺎﻟﻪاي اﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺷﻮري درﺑﺎرة اﻣﺮ ازدواج« و در آن اﻳﻦ ﺳﺆال ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ آﻳﺎ ﻋﻤـﻞ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر در ازدواج ﺑﺎ ﻋﻤﻮزادهاش ﻣﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﻪ؟‬ ‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اوﻛﺎﻣﻲ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺷﻤﺸﻴﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮر را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن وﻗﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺤﺾ اوﻛﺎﻣﻲ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺘﺎب ﺑﺴﻴﺎر ﺧـﻮﺑﻲ ﻫﺴـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺎم »ﻣﻨﻄﻖ وﻳﻠﻴﺎم اوﻛﺎﻣﻲ« ﺗﺄﻟﻴﻒ ارﻧﺴﺖ اي ﻣﻮدي‪ 2‬و ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻴﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑـﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ آن ﻗﺪري ﻏﺮﻳﺐ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺗـﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺗﻤـﺎﻳﻠﻲ‬ ‫دارﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ را در ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺧﻼق او ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﻋﻤﻮﻣـﺎً‬ ‫ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎرﺣﺎن اوﻛﺎﻣﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺴﻲ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ ﻛﻪ اﺿﻤﺤﻼل ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ را ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ‪ -‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺒﺸـﺮ‬ ‫دﻛﺎرت‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﺮ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﺔ ﺷﺨﺺ ﺷﺎرح ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻮدي‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﺎ آن ﻣﻮاﻓﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ .‬او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اوﻛﺎﻣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻢ‪ ‬ﺧﻮد را ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﻣﺼﺮوف ﻣﻲ داﺷﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺧﺎﻟﺺ ارﺳﻄﻮ را‪ ،‬ﻛﻪ از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﺮب آزاد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ زﻧﺪه ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻏـﺮض ﺗﻮﻣـﺎس‬ ‫‪1.Guillelmi de Ockham Opera Poli)ca, Manchester University Press, 1940.‬‬ ‫‪2. Ernest E. Moody, The Logic of William of Occam.‬‬

‫ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ □ ‪363‬‬

‫ﻗﺪﻳﺲ ﻫﻢ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛـﻪ دﻳـﺪﻳﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴـﻴﺎن ﭘﻴـﺮوي از اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ را از ﻧﺰدﻳـﻚ اداﻣـﻪ‬ ‫ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ وﺿﻊ اوﻛﺎﻣﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﻮدي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ اوﻛﺎﻣﻲ ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻣﻮرﺧـﺎن ﺟﺪﻳـﺪ در‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻳﻚ راه اﻧﺘﻘﺎل »ﺗﺪرﻳﺠﻲ« از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﺑـﺎ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﺟﺪﻳـﺪ دارﻧـﺪ ﻣﺨـﺪوش و‬ ‫ﻣﻌﻴﻮب ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم در آﺛﺎر اوﻛﺎﻣﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻴﺎﺑﻨـﺪ‪ ،‬ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ او در ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ را ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اوﻛﺎﻣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺟﻤﻠﻪ اي ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻛﻪ در آﺛﺎر او دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد وﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »اُﺳﺘﺮة اوﻛـﺎﻣﻲ« ﺷـﻬﺮت‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و آن اﻳﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﺗﻜﺜﻴﺮ اﻣﻮر ﺑﺪون ﺿﺮورت ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ «.‬اوﻛﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﻧﮕﻔﺘﻪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺳـﺨﻦ دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ؛ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﺑﻴﻬﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎري ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﻛـﺮد‬ ‫ﺑﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺮده ﺷﻮد‪ «.‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ در ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺪون اﺗﺨﺎذ ﻓﻼن اﻣﺮ ﻣﻔﺮوض ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ دﻟﻴﻠـﻲ ﻧـﺪارد‬ ‫ﻛﻪ آن اﻣﺮ را ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺧﻮد ﻣﻦ در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ اﻳﻦ اﺻﻞ را ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﻴﺪ ﻳﺎﻓﺘﻪام‪.‬‬ ‫اوﻛﺎﻣﻲ در ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﮕﺮاﻳﻲ )اﺻﺎﻟﺖ ﺗﺴﻤﻴﻪ( اﺳﺖ وﻟﻲ ﻇﺎﻫﺮاً در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻧﺎﻣﮕﺮاﻳـﺎن‬ ‫ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ 1‬او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺎﻧﻲ ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬او ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان دوﻧﺲ اﺳﻜﻮﺗﻮس ارﺳـﻄﻮ را ﻏﻠـﻂ ﺗﻔﺴـﻴﺮ‬ ‫ﻛﺮده اﻧﺪ و ﺗﻘﺼﻴﺮ آن ﭘﺎره اي ﺑﻪ ﮔﺮدن اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ و ﭘﺎره اي ﺑﻪ ﮔﺮدن اﺑـﻦ ﺳﻴﻨﺎﺳـﺖ‪ ،‬و ﻟـﻴﻜﻦ ﭘـﺎره اي ﻫـﻢ ﺑـﻪ‬ ‫واﺳﻄﺔ ﻋﻠﺖ ﻗﺪﻳﻤﻴﺘﺮي اﺳﺖ و آن رﺳﺎﻟﺔ ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس درﺑﺎرة »ﻗﺎﻃﻴﻘﻮرﻳﺎ«ي ارﺳﻄﻮ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻓﺮﻓﻮرﻳـﻮس ﺳـﻪ‬ ‫ﺳﺆال ﻃﺮح ﻛﺮده اﺳﺖ‪ (1) :‬آﻳﺎ اﺟﻨﺎس و اﻧﻮاع ﺟﻮاﻫﺮﻧﺪ؟ )‪ (2‬آﻳﺎ ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻳـﺎ ﻏﻴـﺮ ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ؟ )‪ (3‬اﮔـﺮ ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﺟﺴﻤﺎﻧﻴﻨﺪ آﻳﺎ ﺣﺎل در اﺟﺴﺎم ﻣﺤﺴﻮﺳﻨﺪ ﻳﺎ ﺧﺎرج از آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ اوﻛﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﺳﻪ ﺳﺆال را درﺑﺎرة ﻣﻘﻮﻻت ارﺳﻄﻮ ﻃـﺮح‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻛﺘﺎب »ارﻏﻨﻮن« ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻣﺎﺑﻌـﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﻮد‪ .‬اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻛﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه را رﻓﻊ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ دوﻧﺲ اﺳﻜﻮﺗﻮس آن را دوﺑﺎره ﭘـﻴﺶ ﻛﺸـﻴﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ و ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ اﻟﻬﻴﺎت واﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اوﻛﺎﻣﻲ داﻣﻦ ﻫﻤﺖ ﺑﻪ ﻛﻤﺮ زد ﺗﺎ آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺎز از‬ ‫ﻫﻢ ﺟﺪا ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ اوﻛﺎﻣﻲ ﻣﻨﻄﻖ اﺑﺰار ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄـﻖ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﺷﻴﺎ راﺟﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺷﻴﺎ ﺟﺰﺋﻲاﻧﺪ وﻟﻲ در ﻣﻴﺎن اﺳﻤﺎي اﺷﻴﺎ ﻛﻠﻴﺎت وﺟﻮد‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ در ﻛﻠﻴﺎت ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻋﻠﻢ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد ﺑﻲ آﻧﻜﻪ درﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﺑﺤـﺚ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄـﻖ ﺑـﺎ‬ ‫اﺳﻤﺎ و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺳﺮو ﻛﺎر دارد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ آﻧﻬﺎ را ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻻت ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﻮر ذﻳﻤﻌﻨﻲ در ﻧﻈﺮ ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد‪.‬‬ ‫ﺟﻤﻠﺔ »اﻧﺴﺎن ﻧﻮع اﺳﺖ« ﻗﻀﻴﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن را اﻳﺠـﺎب ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄـﻖ راﺟـﻊ ﺑـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﺔ ﺧﻮد ذﻫﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ وﺟﻮدﺷﺎن ﺟﺰ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ وﺟﻮد ﻋﻘﻞ ﻣﻘﺪور ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻔﻬـﻮم‬ ‫ﻳﻚ ﻋﻼﻣﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻛﻠﻤﻪ ﻳﻚ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻮﺿﻮع )ﻗﺮاردادي( اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ‬ ‫ﭼﻴﺰ ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮﻳﻢ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺮ ذﻳﻤﻌﻨﻲ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎن آﻧﻬـﺎ ﻗﺎﻳـﻞ ﺑـﻪ ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﺷـﻮﻳﻢ‪،‬‬ ‫وﮔﺮﻧﻪ دﭼﺎر ﻣﻐﻠﻄﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﮔﺮدﻳﻢ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ‪» :‬اﻧﺴﺎن ﻧﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻘﺮاط اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﻘﺮاط ﻧﻮع اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺷﻴﺎ دﻻﻟﺖ ﻛﻨﻨﺪ »اﺳﻤﺎي ﻣﻌﻘﻮﻻت اول« و ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑـﺮ ﻛﻠﻤـﺎت دﻳﮕـﺮي دﻻﻟـﺖ ﻛﻨﻨـﺪ »اﺳـﻤﺎي‬ ‫ﻣﻌﻘﻮﻻت ﺛﺎﻧﻲ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻋﻠﻮم اﺳﻤﺎ از ﻧﻮع اوﻟﻨﺪ و در ﻣﻨﻄﻖ از ﻧﻮع ﺛﺎﻧﻲ‪ .‬اﺳـﻤﺎي ﻣﺼـﻄﻠﺢ در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ را دارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺪﻟﻮل آﻧﻬـﺎ ﻫـﻢ ﻣﻌﻘـﻮﻻت اول اﺳـﺖ و ﻫـﻢ ﻣﻌﻘـﻮﻻت ﺛـﺎﻧﻲ‪ .‬درﺳـﺖ ﺷـﺶ اﺻـﻄﻼح‬

‫‪ .1‬ﻣﺜﻼً ﺳﻮاﻳﻨﺰﻫﺪ ‪ Swineshead‬و ﻫﻴﺘﺰﺑﺮي ‪ Heytesbury‬و ﮔﺮﺳﻮن ‪ Gerson‬و داﻳﻲ ‪.d’Ailly‬‬

‫‪ □ 364‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ ﺷﺊ‪ ،‬ﺷﺊ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬واﺣﺪ‪ ،‬ﺣﻖ‪ ،‬ﺧﻴـﺮ‪ 1.‬اﻳـﻦ اﺻـﻄﻼﺣﺎت داراي اﻳـﻦ ﺧﺼﻮﺻـﻴﺖ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻠﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻨﻄﻖ را ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﻳﻨﻬﺎ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺗﻔ ‪‬ﻬﻢ راﺟﻊ ﺑﻪ اﺷﻴﺎ اﺳﺖ ﻧﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺻﻮر ﻣﻮﻟﻮد ذﻫﻦ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﻮر ﻧﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻮرد ﺗﻔ ‪‬ﻬﻢ واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬ﺑـﻞ‬ ‫آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آن ﺗﻔ ‪‬ﻬﻢ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻛﻠﻴﺎت ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻓﻘﻂ اﺳﻤﺎ ﻳﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑـﺮ ﺑﺴـﻴﺎري اﺳـﻤﺎ ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ دﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻠﻨﺪ‪ .‬ﻛﻠﻲ و ﺟﻨﺲ و ﻧﻮع اﺳﻤﺎي ﻣﻌﻘﻮﻻت ﺛﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ اﺷـﻴﺎ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن واﺣﺪ و ﻫﺴﺘﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﺪﻳﻠﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻛﻠﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آن ﻛﻠﻲ واﺣـﺪ و ﻓـﺮد ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻛﻠـﻲ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻋﻼﻣﺘﻲ از اﻣﻮر ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد اوﻛﺎﻣﻲ ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ اﺑﻦ رﺷﺪ و اﺑﻦ ﺳـﻴﻨﺎ و ﭘﻴـﺮوان اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﺑـﺎ اﻛﻮﻳﻨـﺎس‬ ‫ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ‪ .‬اوﻛﺎﻣﻲ و اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻫﺮ دو ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ اﻓﺮاد اﺷﻴﺎ و اﻓﺮاد اذﻫﺎن و اﻋﻤﺎل ﺗﻔ ‪‬ﻬﻢ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬درﺳﺖ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ دو »ﻛﻠﻴﺎت ﻣﻘﺪم ﺑﺮ اﺷﻴﺎ« را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﭘﺬﻳﺮش ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺧﻠﻘﺖ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺪا ﭘـﻴﺶ‬ ‫از ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺨﻠﻮق ﺧﻮد را در ذﻫﻦ دارا ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﺧﻠﻖ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ اﻟﻬﻴـﺎت اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮي ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ »ﻛﻠﻴﺎت ﻣﺆﺧﺮ ﺑﺮ اﺷﻴﺎ« ﺳـﺮو ﻛـﺎر دارد‪ .‬اوﻛـﺎﻣﻲ در ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺑﺸـﺮي‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ ﻛﻠﻴﺎت را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺊ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط ﺑﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺷـﺊ ﺛـﺎﻟﺜﻲ‬ ‫ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »ﺷﺒﺎﻫﺖ«‪ .‬ﺷﺒﺎﻫﺖ اﺳﻢ ﻳﻚ ﻣﻌﻘﻮل ﺛﺎﻧﻮي اﺳﺖ و وﺟﻮدش در ذﻫﻦ اﺳﺖ‪) .‬ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪(.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ اوﻛﺎﻣﻲ ﻗﻀﺎﻳﺎي راﺟﻊ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﻤﻜﻦ اﻟﻮﺟﻮد آﻳﻨﺪه ﻓﻌﻼً ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺻﺪق و ﻛﺬب ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬او ﺑﺮاي وﻓـﻖ دادن‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻴﭻ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮارد ﻣﻨﻄـﻖ را از ﻗﻴـﺪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ و‬ ‫اﻟﻬﻴﺎت آزاد ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارد‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﭼﻨﺪ از ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت اوﻛﺎﻣﻲ ﺧﺎﻟﻲ از ﻓﺎﻳﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪» :‬آﻳﺎ ﺟﺰﺋﻴﺎت اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ اوﻟﻮﻳـﺖ‬ ‫ﺣﺼﻮل در وﻫﻠﺔ اول ﻣﺪرك ﻓﻬﻢ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد؟«‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ‪ :‬ﻛ ّﻠﻲ ﻣﺘﻌ َﻠﻖ ﺧﺎص و اوﻟﻴﺔ ﻓﻬﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻟﻪ‪ :‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺣﺲ و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻓﻬﻢ ﻫﺮ دو ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻣﺘﻌﻠﻖ اوﻟﻴﺔ ﺣﺲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻃﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪) .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺑﺮﻫﺎن ﻗﻮي ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪(.‬‬ ‫وي ﭼﻨﻴﻦ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬ﺷﺊ ﺧﺎرج از ذﻫﻦ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻋﻼﻣﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﻌﺮﻓﺘـﻲ )ﻳﻌﻨـﻲ ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬ ‫ﺟﺰﺋﻲ( ﻓﻬﻤﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﺰﺋﻲ در وﻫﻠﺔ اول ﻣﻌﻠﻮم ذﻫﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻣﻮر ﺧﺎرج از ذﻫﻦ ﺟﺰﺋﻲاﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻧﺘﺰاﻋﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ وﺟﻮد ﻗﺒﻠﻲ ﻣﻌﺮﻓﺖ »ﺣﺴﻲ« )ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑـﺮ ادراك(‬ ‫اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﭼﻬﺎر ﺷﻚ را ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪ ،‬و آﻧﮕﺎه ﺑﻪ رﻓﻊ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﭘﺮدازد‪.‬‬ ‫اوﻛﺎﻣﻲ ﺑﺎ دادن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺆال اﺻﻠﻲ ﺧﻮد ﺑﺤﺚ را ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ »ﻛﻠـﻲ ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ‬ ‫اوﻟﻮﻳﺖ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ اول ذﻫﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اوﻟﻮ‪‬ﻳﺖ ﺣﺼﻮل‪«.‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ادراك ﻣﺄﺧﺬ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻫﺴﺖ ﺗﺎ ﭼـﻪ اﻧـﺪازه؟ ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﺎد دارﻳﻢ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮون در رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﻪﺗﺌﻮس« ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻳﻌﻨـﻲ ادراك را رد ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ ﻣﺴـﻠﻢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اوﻛﺎﻣﻲ از رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﻪﺗﺌﻮس« اﻃﻼﻋﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﻫﻢ اﻃﻼﻋﻲ ﻣﻲداﺷﺖ ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻲﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﻛﻪ »آﻳﺎ روح ﻧﺒﺎﺗﻲ و روح ﻋﺎﻗﻠﻪ در اﻧﺴﺎن ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰﻧﺪ؟« ﺟـﻮاب ﻣﺜﺒـﺖ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬ﻫـﺮ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﺛﺒﺎت آن را ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﺑﺮاﻫﻴﻦ وي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳـﺎﺋﻘﺔ ﺑﺮﺧـﻲ ﺷـﻬﻮات ﺧـﻮد‬ ‫ﭼﻴﺰي را ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ و ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ از آن ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻘﻞ و ﺷﻬﻮت ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ دو ﻗﻠﻤـﺮو ﻣﺘﻔـﺎوت ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻦ ﻓﺮﺻﺖ اﻳﻦ را ﻧﺪارم ﻛﻪ ﻣﻮارد اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻲ را ﻛﻪ اوﻛﺎﻣﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار دﻫﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻲ □ ‪365‬‬

‫ﺑﺮﻫﺎن دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺴﻴﺎت در روح ﻧﺒﺎﺗﻲ وﺟﻮد ذﻫﻨﻲ دارﻧﺪ و ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ در روح ﻋﺎﻗﻠـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬دﻳﮕـﺮ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ روح ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻣﻨﺒﺴﻂ و ﻣﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ روح ﻋﺎﻗﻠﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻦ دو ﺻﻔﺖ را ﻧﺪارد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﭼﻬـﺎر اﻳـﺮاد را‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻟﻬﻴﺎت اﺳﺖ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 1،‬وﻟﻲ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮي ﻛﻪ اوﻛﺎﻣﻲ در اﻳﻨﺠﺎ اﺗﺨـﺎذ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﻏﻴﺮ از آن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از او اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ روح ﻫﺮ ﺷﺨﺼـﻲ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬ ‫اوﺳﺖ و ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﻏﻴﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﻣﻮاﻓﻖ و ﺑﺎ اﺑﻦ رﺷﺪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﺛﺎر اوﻛﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺎ اﺻﺮار ورزﻳﺪن ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻨﻄﻖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮي را ﺑﺪون رﺟﻮع ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛـﺮد‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺗﺤﺮﻳﻚ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﺷﺪ‪ .‬وي ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﭘﻴﺮوان اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﺑﺘﺪا اﺷﻴﺎ را ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫درك و ﺑﺸﺮ را ﻓﺎﻗﺪ ادراك ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎرﻗﺔ ﻓﻴﻀﻲ از »ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ« ﺑﺪو ﻣﻲاﻓﺰاﻳﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ را اﻣﻜﺎن ﭘـﺬﻳﺮ ﺳـﺎزد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻟﺤﻦ ﻛﻼم ﺑﺎ او ﻓﺮق دارد‪ ،‬زﻳﺮا اﻛﻮﻳﻨﺎس در وﻫﻠﺔ اول ﺣﻜـﻴﻢ اﻟﻬـﻲ‬ ‫اﺳﺖ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اوﻛﺎﻣﻲ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭘﺎي ﻣﻨﻄﻖ در ﻣﻴﺎن اﺳﺖ ﺟﺰو ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻏﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫روش او ﺑــﻪ ﻣﺤﻘﻘــﻴﻦ ﻣﺴــﺎﺋﻞ ﺧــﺎص اﻋﺘﻤــﺎد و اﻃﻤﻴﻨــﺎن ﺑﺨﺸــﻴﺪ‪ .‬ﻳﻜــﻲ از اﻳــﻦ ﻣﺤﻘﻘــﻴﻦ ﻧــﻴﻜﻼي اورﺳــﻤﻲ‬ ‫‪) Nicholas of Oresme‬ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (1382‬از ﭘﻴﺮوان او ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳ ‪‬ﻴﺎرات را ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﻗـﺮار داد‪ .‬اﻳـﻦ ﺷـﺨﺺ ﺗـﺎ‬ ‫ﺣﺪي ﻣﺒﺸﺮ ﻇﻬﻮر ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺑﻮد‪ .‬او ﻫﺮ دو ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ زﻣﻴﻦ و ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻣﻄﺮح ﻛـﺮد و اﻋـﻼم داﺷـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﻮﺟﻮد در آن زﻣﺎن را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺣﻜﻢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از وﻳﻠﻴﺎم اوﻛﺎﻣﻲ دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻴﻢ ﺑﺰرﮔﻲ از ﻣﻴﺎن ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺖ‪ .‬دورة ﺑﻌﺪي ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﺰرگ در اواﺧﺮ رﻧﺴـﺎﻧﺲ‬ ‫آﻏﺎز ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺜﻼً‪ :‬ﺑﻴﻦ »ﺟﻤﻌﻪاﻟﺼﻠﻴﺐ« و ﻋﻴﺪ ﻗﻴﺎم‪ ،‬روح ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ دوزخ ﻧﺰول ﻛﺮد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺟﺴﺪش در ﮔﻮر ﻳﻮﺳﻒ راﻣﻪاي ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ روح‬ ‫ﻧﺒﺎﺗﻲ از روح ﻋﺎﻗﻠﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻳﺎ روح ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻣﺴﻴﺢ اﻳﻦ ﻣﺪت را در دوزخ ﮔﺬراﻧﺪ ﻳﺎ در ﮔﻮر؟‬

‫‪ □ 366‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬د‪
9‬‬

‫ا‪7‬ل د‪  A‬پ‬ ‫ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻋﻈﻴﻤﻲ را‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ و دﻳﻨﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬و ﺑـﻪ ﺗـﺄﻧﻲ از آﻣﻴـﺰش ﻋﻨﺎﺻـﺮ‬ ‫ﻣﺘﻌﺪد ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﻤﺎل رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻋﻨﺼﺮ اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺧﺎص ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻫـﺎي‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرث و ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس و اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ‪ .‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻜﻨﺪر‪ ،‬ﻣـﻮج ﻋﻈﻴﻤـﻲ از ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﺷـﺮﻗﻲ ﺑـﺪان‬ ‫اﻓﺰوده ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﻴﺶ اورﻓﺌﻮﺳﻲ و ﻣﺬﻫﺐ اﺳﺮار‪ ،‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ دﻧﻴﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ زﺑـﺎن و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم دﻧﻴـﺎي‬ ‫ﻻﺗﻴﻨﻲ زﺑﺎن را ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاي ﻣﻴﺮﻧﺪه و رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺧﻮردن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻮﺷﺖ ﺧﺪا را داﺷﺖ در ﻣﺮاﺳﻢ‬ ‫دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻮﻟﺪ ﺛﺎﻧﻮي و آﻏﺎز ﻛﺮدن ﺣﻴﺎت ﺟﺪﻳﺪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺮاﺳﻤﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺟﺰو اﻟﻬﻴﺎت ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺑﺰرﮔـﻲ‬ ‫از ﻛﻔﺎر روم ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺮاه اﻳﻨﻬﺎ اﺧﻼق ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺳﻌﻲ در آزاد ﺳﺎﺧﺘﻦ روح از ﻗﻴﺪ ﺟﺴـﻢ ﻧﻴـﺰ آﻣـﺪ ﻛـﻪ ﺣـﺪاﻗﻞ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﻧﻈﺮي اﺧﻼق رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺸﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬از ﺳﻮرﻳﻪ و ﻣﺼﺮ و ﺑﺎﺑﻞ و اﻳﺮان ﺳﺎزﻣﺎن ﺟﺎﻣﻌﺔ روﺣـﺎﻧﻴﻲ وارد ﺷـﺪ ﻛـﻪ از ﻣـﺮدم ﻏﻴـﺮ‬ ‫روﺣﺎﻧﻲ ﺟﺪا ﺑﻮد و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺟﺎدوﻳﻲ و ﻧﻔﻮذ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺮاوان داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ ﺟﺎﻟﺐ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑـﺎ اﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬از ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ وارد ﺷﺪ‪ .‬از اﻳﺮان ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﻮﻋﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﺛﻨـﻮي وارد ﺷـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫دﻧﻴﺎ را ﻧﺒﺮدﮔﺎه دو ﻟﺸﻜﺮ ﺑﺰرگ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬ﻟﺸﻜﺮ ﺧﻮب زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن اﻫﻮراﻣﺰدا ﺑﻮد‪ ،‬و ﻟﺸﻜﺮ ﺑﺪ زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن اﻫﺮﻳﻤﻦ‪ .‬ﺟـﺎدوي‬ ‫ﺳﻴﺎه از ﺟﻤﻠﺔ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ اﻫﺮﻳﻤﻦ و ﭘﻴـﺮواﻧﺶ در ﻋـﺎﻟﻢ ارواح اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﺷـﻴﻄﺎن ﺷـﻜﻞ ﺗﻜﺎﻣـﻞ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪاي از ﻫﻤﺎن اﻫﺮﻳﻤﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻮج ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﻋﻤﺎل اﻗﻮام وﺣﺸﻲ ﻧﻴﺰ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧـﻮ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ ﺑـﺎ ﺑﻌﻀـﻲ ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﺷـﺪ‪ .‬در ﻣـﺬاﻫﺐ‬ ‫اورﻓﺌﻮﺳﻲ و ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري و ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﻲ از ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻓﻼﻃﻮن و ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﺷـﺮﻗﻲ ﺑـﻪ آﺳـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺷﺎﻳﺪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد آن ﻋﻘﺎﻳﺪ در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺪﻳﻢ از ﻣﺸﺮق ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫رﺷﺪ و ﺑﺴﻂ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﭘﻴﺶ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺎ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ و ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫اﻓﻜﺎر اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻋﻤﻴﻘﺎً دﻳﻨﻲ ﺑﻮد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺪون ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻓﺮاوان ﻣﻨﺸﺄ و ﻣﻠﻬـﻢ ﻳـﻚ دﻳـﻦ ﭘﻴﺮوزﻣﻨـﺪ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ آﻧﻬﺎ دﺷﻮار ﺑﻮد و ﻣﺮدم آن را ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻃﺮﻳﻘﻲ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﺮاي رﺳﺘﮕﺎري اراﺋﻪ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﻮده ﻫﺎي ﻣﺮدم ﺳﺨﺖ ﺑﻐﺮﻧﺞ و ﻣﺘﻔﻜﺮاﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎري آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ دﻳـﻦ ﻗـﺪﻳﻤﻲ ﻳﻮﻧـﺎن را ﺣﻔـﻆ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻳﻦ را ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻤﺜﻴﻠﻲ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﻨﺒـﻪ ﻫـﺎي ﻏﻴـﺮ اﺧﻼﻗـﻲ آن ﺗﻌـﺪﻳﻞ ﺷـﻮد و ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻮﺣﻴﺪ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨـﻲ و اﻟﻬﻴـﺎت ﺷـﺮﻗﻲ رﻗﺎﺑـﺖ ﻛﻨـﺪ دﭼـﺎر‬ ‫اﻧﺤﻄﺎط ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻏﻴﺒﮕﻮﻳﺎن ﻣﻌﺎﺑـﺪ از ﻏﻴﺒﮕـﻮﻳﻲ ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺟﺎﻣﻌـﺔ روﺣـﺎﻧﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد ﻃﺒﻘـﺔ ﻣﺸـﺨﺺ و‬ ‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺣﻴﺎي دﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ ﻟﻨﮓ ﻟﻨﮕﺎن ﺑﻮد و ﺻﻮرت‪‬‬ ‫ﻓﺮﺳﻮده و ﻓﻀﻞ ﻓﺮوﺷﺎﻧﻪاي ﺑﻪ آن دﻳﻦ ﻣﻲ داد؛ و اﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﺳﻴﻤﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮر ژوﻟﻴﺎن ﻣﺮﺗﺪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧـﻮرد‪ .‬در‬ ‫ﻗﺮن ﺳﻮم اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ دﻳﻦ آﺳﻴﺎﻳﻲ دﻧﻴﺎي روﻣﻲ را ﻓﺘﺢ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ‪ -‬ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ در آن زﻣـﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ دﻳﻦ دﻳﮕﺮ ﻫﻨﻮز اﻣﻜﺎن ﭘﻴﺮوزي دارﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻓﻮل دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ □ ‪367‬‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻋﻮاﻣﻞ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻗﺪرت را از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺖ‪ .‬از ﻗﻮم ﻳﻬﻮد »ﻛﺘﺎب ﻣﻘـﺪس« و اﻳـﻦ دﻋـﻮي را‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻳﻚ دﻳﻦ ﺑﻘﻴﺔ ادﻳﺎن ﻫﻤﻪ ﺑﺪ و ﺑﺎﻃﻠﻨﺪ اﺗﺨﺎد ﻛﺮد اﻣﺎ از ﺗﺒﻌﻴﺾ ﻧـﮋادي و ﺳـﺨﺖﮔﻴﺮﻳﻬـﺎي ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮﺳـﻮي‬ ‫دوري ﺟﺴﺖ‪ .‬ﻳﻬﻮدﻳﺖ اﺧﻴﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ را آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟـﻲ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺷـﻜﻞ روﺷـﻨﻲ ﺑـﻪ دوزخ و‬ ‫ﺑﻬﺸﺖ دادﻧﺪ و ﻃﺮق رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ و ﻧﺠﺎت از دﻳﮕﺮي را ﻣﻌﻠﻮم ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻴﺪ ﻗﻴﺎم‪ ،‬ﻋﻴﺪ ﻓﺼﺢ ﻳﻬـﻮد و ﻣﺮاﺳـﻢ ﻛﻔـﺎر را ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺖ‪ .‬ﺛﻨﻮﻳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺟﺬب ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻋﺘﻘـﺎد ﻣﺤﻜﻤﺘـﺮي‬ ‫ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺧﺪاي ﻧﻴﻜﻲ ﻗﺮار داده ﺷﺪ و اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺪان اﻓﺰوده ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺸﺮﻛﺎن ﭘﻴـﺮوان ﺷـﻴﻄﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در ﺑـﺪو‬ ‫اﻣﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ﻟﺤﺎظ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﭘﺎي رﻗﻴﺒﺎن ﺧﻮد ﻧﻤﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻳﺐ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ اﺻـﻼح ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫در اﺑﺘﺪا ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﺑﻴﻦ ﮔﻨﻮﺳﺘﻴﻜﻬﺎي ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺖ ﺗﺎ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻛﺎﻣـﻞ ﻋﻴـﺎر‪ ،‬اﻣـﺎ از‬ ‫زﻣﺎن اورﻳﮕﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ دادن ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻳﻚ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻛـﺎﻓﻲ و واﻓـﻲ ﺑـﺮاي ﺧـﻮد‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ در ﺻﺪر ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻗﺪري ﻣﺒﻬﻢ و ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ در زﻣﺎن اﻣﺒﺮوز ﻗـﺪﻳﺲ دﻳﮕـﺮ ﺻـﻮرت‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﮔﻴﺮاﻳﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺪرت و ﺟﺪاﻳﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ روﺣﺎﻧﻲ از ﺷﺮق ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﺎ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ داﺧـﻞ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ ‪ -‬ﻛﻪ ﻃﺮز ادارة اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم در آن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد ‪ -‬اﻳﻦ ﻗـﺪرت و ﺟـﺪاﻳﻲ ﭘـﺮورش ﻳﺎﻓـﺖ‪» .‬ﻋﻬـﺪ ﻋﺘﻴـﻖ« و‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ اﺳﺮار و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ روم ﻫﻤﻪ در ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻪ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺷـﺪ و ﭼﻨـﺎن ﻗـﺪرﺗﻲ‬ ‫ﺑﺪان ﺑﺨﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﭘﺎي آن ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ روم ﻗﺪﻳﻢ ‪ -‬ﮔﺮﭼﻪ آﻫﺴﺘﻪﺗﺮ ‪ -‬رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ از ﺻﻮرت ﺟﻤﻬﻮري ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ‬ ‫درآﻣﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﺮاﺣﻞ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ را در رﺷﺪ ﻗﺪرت ﭘﺎپ‪ ،‬از ﮔﺮﮔﻮري ﻛﺒﻴﺮ ﺗﺎ ﻧﻴﻜﻼي اول و ﮔﺮﮔﻮري ﻫﻔﺘﻢ و اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺳﻮم و‬ ‫ﺗﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻫﻮﻫﻨﺸﺘﺎﻓﻦ در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﮔﻠﻔﻬﺎ و ﮔﻴﺒﻠﻴﻨﻬﺎ از ﻧﻈﺮ ﮔﺬراﻧﺪﻳﻢ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ اﺣﻮال ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن اﮔﻮﺳﺘﻴﺘﻲ ﺑﻮد و ﻟﺬا ﺳﺨﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﺎ ورود ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺎزهاي ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳـﻄﺔ ﺗﻤـﺎس‬ ‫ﺑﺎ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ ﻏﻨﻲ ﺗﺮ ﺷﺪ‪ .‬در ﻃﻮل ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ارﺳﻄﻮ در ﻏﺮب ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑـﻪ ﻛﻤـﺎل‬ ‫رﺳﻴﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻔﻮذ آﻟﺒﺮﺗﻮس ﻣﺎﮔﻨﻮس و ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس در اذﻫﺎن اﻫﻞ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﺔ آﺛـﺎر ارﺳـﻄﻮ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻋـﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﺮﺟﻊ ‪ -‬ﭘﺲ از ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس و ﻛﻠﻴﺴﺎ ‪ -‬ﻣﺴﺠﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻫﻢ ارﺳـﻄﻮ در ﻣﻴـﺎن ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻘﺎم را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻢ ﻛﻪ ﻗﺮار دادن ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻓﻼﻃـﻮن و اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ از ﻧﻘﻄـﺔ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺮب اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻴﺶ از ارﺳﻄﻮ دﻳﻨـﻲ ﺑـﻮد و اﻟﻬﻴـﺎت ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ از‬ ‫ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ وﻓﻖ داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ادراك ﻧﻴﺴـﺖ ﺑﻠﻜـﻪ ﻧـﻮﻋﻲ ﻳـﺎدآوري‬ ‫اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ ﺑﺴﻲ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬راه را ﺑـﺮاي‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺳﻴﺮ و ﺳﻠﻮك رؤﻳﺎﻳﻲ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺎز ﻛﺮد‪.‬‬ ‫در ﺗﺠﺰﻳﺔ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ‪ ،‬ﻛﻪ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺎﻳﻊ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻴﺶ از ﻓﻠﺴﻔﻪ دﺧﺎﻟﺖ داﺷﺖ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬ ‫ﺑﻴﺰاﻧﺲ در ‪ 1204‬ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻗﻮم ﻻﺗﻴﻦ درآﻣﺪ و ﺗﺎ ‪ 1261‬در دﺳﺖ آﻧﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣـﺪت ﻣـﺬﻫﺐ رﺳـﻤﻲ آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻮد ﻧﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از ‪ 1261‬ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ از دﺳﺖ ﭘﺎپ ﺧﺎرج ﺷـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺎ وﺟـﻮد ﻗـﺮار اﺗﺤـﺎد‬ ‫ﻇﺎﻫﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1438‬در ﺷﻬﺮ ﻓﺮارا ‪ Ferara‬ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ دﻳﮕﺮ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ او ﻧﻴﻔﺘﺎد‪ .‬ﺷﻜﺴﺖ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻏﺮﺑـﻲ‬ ‫در ﺟﺪال ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻇﻬﻮر ﺳﻠﻄﻨﺘﻬﺎي ﻣﻠﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺮاي ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﻔﻴﺪ ﻧﻴﻔﺘﺎد‪ ،‬و در ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ‬ ‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﭘﺎپ آﻟﺖ دﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮ از اﻳﻦ ﻋﻠﻞ‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﻃﺒﻘﺔ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺗﻮاﻧﮕﺮ و اﻓـﺰاﻳﺶ داﻧـﺶ در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮ از اﻳﻦ ﻋﻠﻞ‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﻃﺒﻘﺔ ﺑﺎزرﮔﺎن ﺗﻮاﻧﮕﺮ و اﻓﺰاﻳﺶ داﻧﺶ در ﻣﻴﺎن ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ .‬ﻫـﺮ دوي‬ ‫اﻳﻦ ﻋﻠﻞ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺗﺎ اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﺸﺎن در آن ﻛﺸﻮر ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻐﺮب زﻣـﻴﻦ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﻤﺎل اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ از ﻫﻤﺔ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﻤﺎل ﻏﻨﻲ ﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻏﻴﺮ روﺣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص‬ ‫در رﺷﺘﺔ ﺣﻘﻮق و ﻃﺐ‪ ،‬روز ﺑﻪ روز ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ روح اﺳـﺘﻘﻼل ﻃﻠﺒـﻲ داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ‬

‫‪ □ 368‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺧﻄﺮي از ﺟﺎﻧﺐ اﻣﭙﺮاﺗﻮر اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻲ ﺷﺪ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﭘﺎپ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻬﻀﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻗﺪري ﺧﻔﻴـﻒﺗـﺮ‪،‬‬ ‫در ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻓﻼﻧﺪرز ﺑﻪ ﺛﺮوت و ﻣﻜﻨﺖ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و وﺿﻊ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻫﺎﻧﺰ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﺠﺎرت ﭘﺸﻢ ﻣﻨﺒﻊ ﺛﺮوت ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ از آن اﻋﺼﺎري ﺑﻮد ﻛﻪ در آن ﺗﻤﺎﻳﻼﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان آﻧﻬـﺎ را‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻣﻠﻲ از آن ﻫﻢ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ ﺑـﻮد‪ .‬دﺳـﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ ﻛـﻪ ﻗـﺪس و‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺧﻮد را ﺳﺨﺖ از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻛﺰ ﺧﺮاج ﮔﻴﺮﻳﻲ ﺟﻠﻮه ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎج و ﺧﺮاج ﺳـﻨﮕﻴﻨﻲ‬ ‫را‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮدﻧﺪ در داﺧﻞ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﭘﺎﭘﻬﺎ دﻳﮕﺮ ﻧﻪ آن ﻣﺮﺟﻌﻴـﺖ‬ ‫اﺧﻼﻗﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻗﺪرﺗﺸﺎن ﺑﻮد ﺣﺎﺋﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ آن را داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺳﻮم و ﮔﺮﮔﻮري ﭼﻬﺎرم ﻫﻤﻜﺎري و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎردﻫﻢ ﺟـﺪيﺗـﺮﻳﻦ رﺟـﺎل ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ راﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در آﻏﺎز ﻗﺮن ﻫﻨﻮز اﻳﻦ ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺳﻘﻮط دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ آﻓﺘـﺎﺑﻲ ﻧﺸـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﺑﻮﻧﻴﻔـﺎﻧﺲ ﻫﺸـﺘﻢ در ﻓﺮﻣـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫‪ Unam Sanctam‬ﭘﺎﻳﺔ دﻋﻮي ﮔﺰاف را از ﻫﻤﺔ ﭘﺎﭘﻬﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬او ﺳﺎل ‪ 1300‬را ﺳـﺎل ﺟﺸـﻦ آﻣـﺮزش ﻗـﺮار داد؛‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ در آن ﺳﺎل ﻫﻤﺔ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ رم ﻣﻲ رﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺮاﺳـﻢ ﻣﻌﻴﻨـﻲ را اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲ دادﻧـﺪ ﻣـﻮرد ﺑﺨﺸـﺎﻳﺶ ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﺒﺎﻟﻎ ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﺔ ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﺟﻴﺐ ﻣﺮدم رم ﻓﺎﻳﺪه رﺳﻴﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻗﺮار ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﺻﺪﻣﻴﻦ ﺳـﺎﻟﻲ‬ ‫ﺳﺎل ﺟﺸﻦ آﻣﺮزش اﻋﻼم ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻨﺎﻓﻊ آن ﺑﻪ ﻗﺪري زﻳﺎد ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ را ﺑﻪ ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل و ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ ﺑﻴﺴـﺖ و‬ ‫ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺗﻘﻠﻴﻞ دادﻧﺪ‪ ،‬و اﻛﻨﻮن ﻫﻨﻮز ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮار ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎل آﻣﺮزش‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳـﺎل ‪ 1300‬ﭘـﺎپ را در اوج‬ ‫ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬و اﻳﻦ ﺳﺎل را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺎرﻳﺦ آﻏﺎز ﺳﻘﻮط دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﻣﺤﺴﻮب داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻮﻧﻴﻔﺎﻧﺲ ﻫﺸﺘﻢ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در آﻧﺎﻧﻲ ‪ Anagni‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﻲ ﭘـﺎپ در‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ ،‬او را در ﺑﺮج ﻟﻨﺪن ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﻫﻨﺮي ﺳﻮم در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎروﻧﻬﺎي ﺷﻮرﺷﻲ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ؛ اﻣـﺎ در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1267‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﺴﺮ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ادوارد اول ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺖ از آﻧﺠـﺎ ﻧﺠـﺎت ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬در زﻣـﺎن او در ﻛﻠﻴﺴـﺎ‬ ‫دﺳﺘﺔ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي از ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد و ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب او ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎي ﻓﺮاﻧﺴـﻮي ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬او ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﻖ دارد از روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﮕﻴﺮد ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬اﺧـﺘﻼف ﺷـﺪﻳﺪي ﺑـﺎ ﻓﻴﻠﻴـﭗ‬ ‫ﭼﻬﺎرم ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻮﻧﻴﻔﺎﻧﺲ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺑﺎزي و ﺣﺮص و آز ﺧﻮ داﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ ﻣـﻲ ﺧﻮاﺳـﺖ ﺗـﺎ‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺧﻮد را ﺗﻮﺳﻌﻪ دﻫﺪ‪ .‬او را ﺑﻪ اﻟﺤﺎد ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﺗﻬﺎم ﻧﺎروا ﻫﻢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﻳـﺮا‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ وي از ﭘﻴﺮوان اﺑﻦ رﺷﺪ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺑﻘﺎي روح ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺪاﻟﺶ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻗﺪري‬ ‫ﺷﺪﻳﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﺑﺮاي دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ او ﻓﺮﺳﺘﺎد و در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺘﻮاي ﻳﻚ ﺷﻮراي ﻋﻤـﻮﻣﻲ او را از‬ ‫ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ ﻣﻨﻌﺰل ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻮﻧﻴﻔﺎﻧﺲ در آﻧﺎﻧﻲ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ رم ﻓـﺮار ﻛـﺮد و در رم درﮔﺬﺷـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از اﻳـﻦ‬ ‫واﻗﻌﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ ﭘﺎﭘﻲ را ﻳﺎراي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺎپ در دﺳﺖ دﻳﮕﺮي ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎ در ﺳﺎل ‪ 1305‬اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﺑﺮدو را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ و‬ ‫او ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﻠﻤﻨﺖ ﭘﻨﺠﻢ ‪ Clement‬ﺑﺮ ﻛﺮﺳﻲ ﭘﺎﭘﻲ ﺟﻠﻮس ﻛﺮد‪ .‬وي از ﻣﺮدم ﮔﺎﺳﻜﻮﻧﻲ ﺑﻮد و ﻫﻤـﻮاره در ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة‬ ‫دﺳﺘﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬در ﻫﻤﺔ ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ داﺷﺖ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻧﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻟﻴﻮن ﺗﺎﺟﮕﺬاري ﻛﺮد و در ‪ 1309‬در‬ ‫آوﻳﻨﻴﻮن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪ‪ ،‬و از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺎ ﻣﺪت ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻘﺮ ﭘﺎﭘﻬﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻠﻤﻨﺖ ﭘﻨﺠﻢ اﺗﺤﺎد ﺧﻮد را ﺑـﺎ ﭘﺎدﺷـﺎه‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻗﺪام ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺪﺳﺘﻲ او ﺑﺮ ﺿـﺪ ﺗﺎﻣﭙﻼرﻫـﺎ ‪ Templars‬ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ آورد‪ ،‬اﻋـﻼم ﻛـﺮد‪ .‬ﭘـﺎپ و‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﭘﻮل ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺎپ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺑﺎزي و ﺧﺎﺻﻪ ﺧﺮﺟﻲ ﻣﻌﺘﺎد ﺑـﻮد‪ ،‬و ﭘﺎدﺷـﺎه ﺑـﺪان‬ ‫ﺳﺒﺐ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺨﺎرج ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﺷﻮرش ﻓﻠﻤﺎﻧﻬﺎ و دﺳﺘﮕﺎه دوﻟﺖ ﺧﻮد را‪ ،‬ﻛﻪ روز ﺑﻪ روز ﺑﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آن‬ ‫اﻓﺰوده ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺑﺎﻧﻜﺪاران ﻟﻤﺒﺎردي را ﻏﺎرت ﻛﺮد و ﺟﺎن ﻳﻬﻮدﻳﺎن را ﺑﺮ ﻟـﺐ آورد‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮش رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﻣﭙﻼرﻫﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺎﻧﻜﺪارﻧﺪ‪ ،‬در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﻼك و اراﺿﻲ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ‬

‫اﻓﻮل دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ □ ‪369‬‬

‫ﭘﺎپ ﻣﻲ ﺗﻮان از ﭼﻨﮕﺸﺎن ﺑﻪ درآورد‪ .‬ﭘﺲ ﻗﺮار ﺷﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻛﺸﻒ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺗﺎﻣﭙﻼرﻫـﺎ در ورﻃـﺔ رﻓـﺺ و اﻟﺤـﺎد ﺳـﻘﻮط‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎه و ﭘﺎپ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ .‬در روز ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1308‬ﻫﻤﺔ ﺳﺮان ﺗﺎﻣﭙﻼرﻫﺎ در ﻓﺮاﻧﺴـﻪ زﻧـﺪاﻧﻲ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ رﺷﺘﻪ ﺳﺆال ﻣﻬﻢ ﻛﻪ از ﭘﻴﺶ ﻃﺮح ﺷﺪه ﺑﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻜﺎﻳﻚ آﻧﻬﺎ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ در زﻳـﺮ ﺷـﻜﻨﺠﻪ اﻋﺘـﺮاف‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﻄﺎن را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻛﺮده اﻧﺪ و ﺑﻪ اﻧﻮاع اﻋﻤﺎل ﻛﻔﺮآﻣﻴﺰ دﻳﮕﺮ دﺳﺖ زدهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1313‬ﭘﺎپ ﻓﺮﻗـﺔ‬ ‫ﺗﺎﻣﭙﻼرﻫﺎ را ﻣﻨﺤﻞ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﻣﺼﺎدره ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﺮح اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا را در ﻛﺘﺎب ﻫﻨﺮي ﺳﻲ ﻟﻲ ‪ Henry C. Lea‬ﺑﻪ ﻧﺎمِ‬ ‫»ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن« )‪ (History of the Inquisition‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﭘﺲ از ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﻛﺎﻣـﻞ ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﻌﻠـﻮم‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﺗﻬﺎﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺎﻣﭙﻼرﻫﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ از ﺑﻴﺦ دروغ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد ﺗﺎﻣﭙﻼرﻫﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدي ﭘﺎپ و ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻮر آﻣـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ در اﻏﻠـﺐ ﻣـﻮارد و در اﻛﺜـﺮ ﻧﻘـﺎط دﻧﻴـﺎي‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻨﺎﻓﻊ آن دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﺼﺎدم ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬در زﻣـﺎن ﺑﻮﻧﻴﻔـﺎﻧﺲ ﻫﺸـﺘﻢ‪ ،‬ﻓﻴﻠﻴـﭗ ﭼﻬـﺎرم در اﺧﺘﻼﻓـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﺳـﺮ‬ ‫ﻣﺎﻟﻴﺎتﺑﻨﺪي ﺑﺎ ﭘﺎپ داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ اﻣﻼك )ﺣﺘﻲ اﻣﻼك ﻛﻠﻴﺴﺎ( را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮد‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﭘـﺎپ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﺪ‪ ،‬در اروﭘﺎ آن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ دﺷﻤﻨﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻻﺟﺮم ﺑﺎ ﭘﺎپ ﻫﻢ دﺷـﻤﻦ ﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻗﻴﺼﺮ از وﻳﻠﻴﺎم اوﻛﺎﻣﻲ و ﻣﺎرﺳﻠﻴﻮي ﭘﺎدواﻳﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﻛﻤﻲ ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪ ﻛـﻪ وﻳﻜﻠﻴـﻒ‬ ‫‪ Wycliffe‬از ﺟﺎن ﮔﻮﻧﺘﻲ ‪ John of Gaunt‬ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم دﻳﮕﺮ اﺳﻘﻔﻬﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً و ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺎﺑﻊ ﭘﺎپ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ روز ﻋﺪة ﺑﻴﺸﺘﺮي از آﻧﻬﺎ از ﭘﺎپ ﻓﺮﻣﺎن اﺳـﻘﻔﻲ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي رﻫﺒﺎﻧﻲ و دوﻣﻴﻨﻴﻜﻴﺎن ﻫﻢ ﻣﻄﻴﻊ ﭘﺎپ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﺰد ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻴﺎن ﻫﻨﻮز ﻳﻚ روح ﻣﺴـﺘﻘﻞ دﻳـﺪه‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ اﺧﺘﻼف آﻧﺎن ﺑﺎ ﺟﺎن ﺑﻴﺴﺖ و دوم ﺷﺪ و ﻣﺎ در ﺷﺮح ﺣﺎل وﻳﻠﻴﺎم اوﻛﺎﻣﻲ ﺑـﺪان اﺷـﺎره ﻛـﺮدﻳﻢ‪ .‬در‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن اﻳﻦ اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﻣﺎرﺳﻴﻠﻴﻮ ﻗﻴﺼﺮ را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ رم ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در آن ﺷـﻬﺮ ﺗـﺎج اﻣﭙﺮاﺗـﻮري از ﺟﺎﻧـﺐ‬ ‫ﻣﺮدم ﺑﺪو ﺗﻔﻮﻳﺾ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺮدم ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺧﻠﻊ ﺟﺎن ﺑﻴﺴـﺖ و دوم را اﻋـﻼم داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳـﻚ »ﭘـﺎپ ﻣﻌـﺎرض« از ﻓﺮﻗـﺔ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻴﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ از ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﺟﺰ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪن از اﺣﺘﺮام و ارادت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ ﺗﺴﻠﻂ ﭘﺎپ‪ ،‬در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﺮد ﮔﺎه ﺑﺎ ﻧﻬﻀـﺖ ﻣﻠـﻲ ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ ﻫﻤـﺮاه‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ و ﮔﺎه ﺑﺎ وﺣﺸﺖ ﭘﻮرﻳﺘﺎﻧﻬﺎ از ﻓﺴﺎد و دﻧﻴﻮﻳﺖ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﻣﻼزم ﺑﻮد‪ .‬در ﺧﻮد رم‪ ،‬اﻳﻦ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‬ ‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬در زﻣﺎن ﻛﻠﻤﻨﺖ ﺷﺸﻢ )‪ (1342-52‬ﻣﺪﺗﻲ ﺷﻬﺮ رم در ﺻﺪد آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﭘﺎپ ﻏﺎﻳـﺐ‬ ‫ﺧﻼص ﻛﻨﺪ‪ ،‬و راﻫﺒﺮ اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺮد ﺷﮕﺮﻓﻲ ﭼﻮن ﻛﻮﻻ دي رﻳﻨﺘﺰي ‪ Cola di Rienzi‬ﺑﻮد‪ .‬ﺷـﻬﺮ رم ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ از ﺳـﻠﻄﺔ‬ ‫ﭘﺎﭘﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از دﺳﺖ اﺷﺮاف ﻣﺤﻠﻲ ﻧﻴﺰ در رﻧﺞ و ﻋﺬاب ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻏﻮﻏﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در ﻗﺮن دﻫﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﺑـﻲ آﺑﺮوﻳـﻲ ﭘـﺎپ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻞ ﻓﺮار ﭘﺎﭘﻬﺎ ﺑﻪ آوﻳﻨﻴﻮن‪ ،‬ﺑﺮاي ﮔﺮﻳﺰ از دﺳﺖ اﺷﺮاف‪ ‬ﺑﻲ ﺑﻨـﺪ و‬ ‫ﺑﺎر رم ﺑﻮد‪ .‬رﻳﻨﺘﺰي ﻛﻪ ﺧﻮد ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺮدي ﻣﻲ ﻓﺮوش ﺑﻮد‪ ،‬در اﺑﺘﺪا ﺑﺮ ﺿﺪ اﺷﺮاف ﺷﻮرﻳﺪ و در اﻳﻦ ﻛﺎر از ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﭘـﺎپ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬او ﺷﻮر و ﻫﻴﺠﺎن ﻋﻤﻮﻣﻲ را ﭼﻨﺎن ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ ﻛﻪ اﺷﺮاف ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﻧﻬﺎدﻧﺪ )‪.(1347‬‬ ‫ﭘﺘﺮارك ﻛﻪ او را ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد و ﺷﻌﺮي ﻫﻢ در ﻣﺪﺣﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬او را ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﺎر ﺑـﺰرگ‬ ‫و ﺷﺮﻳﻒ ﺧﻮد را اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ .‬وي ﻋﻨﻮان وﻛﻴﻞِ ﺗﻮدة ﻣﺮدم را ﻳﺎﻓﺖ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﺮدم رم را ﺑﺮ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري اﻋـﻼم ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ وي از اﻳﻦ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺗﺼﻮري دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ ﭘﺎرﻟﻤﺎن از آﻧﻬﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﺮوزي ﭼﺸﻢ او را ﻓﺮﻳﻔﺖ و ﺧﻮد را ﺑﺰرگ ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫اوﻗﺎت ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮر دو ﻣﺪﻋﻲ داﺷﺖ‪ .‬رﻳﻨﺘﺰي ﻫﺮ دوي آﻧﺎن و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ »اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن« را ﺑـﻪ ﺣﻀـﻮر ﺧـﻮد‬ ‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﻫﺮ دو ﻣﺪﻋﻲ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ را ﺑﺮ ﺿﺪ او ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ ،‬و ﭘﺎپ ﻧﻴﺰ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﻜﻢ دادن در اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺣﻖ ﺧﻮد ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺪ‪ .‬رﻳﻨﺘﺰي در ‪ 1352‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﭘﺎپ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﺪ‬ ‫و دو ﺳﺎﻟﻲ در ﺣﺒﺲ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﻛﻠﻤﻨﺖ ﺷﺸﻢ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ آزاد ﺷﺪ و ﺑﻪ رم ﺑﺎزﮔﺸﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﭼﻨـﺪ ﻣـﺎﻫﻲ‬

‫‪ □ 370‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻗﺪرت ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﺎر ﻋﻤﺮ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺘﺶ ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﻮاماﻟﻨﺎس ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺮون ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺘـﺮارك‬ ‫ﺷﻬﺮي در ﻣﺪح او ﺳﺮوده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫واﺿﺢ و ﻣﺒﺮﻫﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻣـﺆﺛﺮ در رأس ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ ﺑـﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ رم ﺧﻮد را از ﻗﻴﺪ ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﻫﺎ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺟﻨﮕﻬـﺎي اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن و ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‪ ،‬ﻛـﻪ در آﻧﻬـﺎ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬ ‫ﺷﻜﺴﺘﻬﺎي ﺳﺨﺖ ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ ،‬ﻛﺸﻮر اﺧﻴﺮ را ﺟﺎي ﻧﺎاﻣﻨﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت اورﺑﺎن ﭘـﻨﺠﻢ در ﺳـﺎل ‪ 1367‬ﺑـﻪ‬ ‫رم رﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در ﭘﻴﭻ و ﺧﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ رم ﻋﺎﺟﺰ ﻣﺎﻧﺪ و ﻛﻤﻲ ﭘـﻴﺶ از ﻣـﺮگ ﺑـﻪ آوﻳﻨﻴـﻮن ﺑﺎزﮔﺸـﺖ‪ .‬ﭘـﺎپ ﺑﻌـﺪي‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﮔﺮﮔﻮري ﻳﺎزدﻫﻢ‪ ،‬ارادة اﺳﺘﻮارﺗﺮي داﺷﺖ‪ .‬ﺧﺼﻮﻣﺖ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﭘﺎپ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑﺴـﻴﺎري از ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬ ‫اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻓﻠﻮراﻧﺲ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺑﺎ ﭘﺎپ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﮔﺮﮔـﻮري ﺑـﺎ ﺑﺰﮔﺸـﺖ ﺑـﻪ رم و ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬـﺎي‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻮي آﻧﭽﻪ در ﻗﺪرت داﺷﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻊ ﺧﻮد را ﻧﮕﺎه دارد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ او ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪ ﻛـﻪ دو ﮔـﺮوه‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻮي و رﻣﻲ در ﻣﺠﻤﻊ ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎ آﺷﺘﻲ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﻴﻞ ﮔﺮوه رﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺮدي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺑـﺎرﺗﻮﻟﻮﻣﺌﻮ ﭘﺮﻳﻨـﺎﻧﻮ‬ ‫‪ Bartolomeo Prignano‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اورﺑﺎن ﺷﺸﻢ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و ﺑﺮ ﻛﺮﺳﻲ ﭘﺎﭘﻲ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺪه اي از ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎ اﻧﺘﺨـﺎب‬ ‫او را ﻏﻴﺮ ﺷﺮﻋﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺧﻮد روﺑﺮت ژﻧﻮي ‪ Robert of Geneva‬راﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﺮوه ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺗﻌﻠﻖ داﺷـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺷﺨﺺ ﻛﻠﻤﻨﺖ ﻫﻔﺘﻢ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ و در آوﻳﻨﻴﻮن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ »اﻧﺸﻌﺎب ﺑﺰرگ« ﻛﻪ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل دوام ﻳﺎﻓﺖ آﻏﺎز ﮔﺸـﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﭘـﺎپ آوﻳﻨﻴـﻮن را ﺑـﻪ رﺳـﻤﻴﺖ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺖ و دﺷﻤﻨﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﺎپ رم را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﻜﺎﺗﻠﻨﺪ دﺷﻤﻦ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻮد و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن دﺷﻤﻦ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ؛ ﺑـﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ اﺳـﻜﺎﺗﻠﻨﺪ ﭘـﺎپ آوﻳﻨﻴـﻮن را ﺑـﻪ رﺳـﻤﻴﺖ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﭘﺎپ ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎ را از ﻣﻴﺎن ﻫﻮاداران ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﭘﺎﭘﻬﺎ‪ ،‬ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎ‬ ‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺎپ دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ ﺟﺎي او ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ راﻫﻲ ﺑﺮاي ﺑﻬﻢ آوردن اﻳﻦ ﺷﻜﺎف ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻣﮕﺮ ﺑـﻪ وﺟـﻮد‬ ‫آﻣﺪن ﻗﺪرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﺮ دو ﭘﺎپ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روﺷﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ از اﻳﻦ دو ﭘﺎپ ﻓﻘﻂ ﻳﻜﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺮ ﺣﻖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻳﻚ ﭘﺎپ »ﺑﺮ ﺣﻖ« ﻻزم ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ راه ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺗﺸﻜﻴﻞ »ﺷﻮراي ﻋﺎم«‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﻳﺲ ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي‬ ‫ژرﺳﻮن ‪ Gerson‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﺎزهاي ﺑﻪ وﺟﻮ آورد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﻮرا ﺣﻖ اﺑﺪاع و اﺑﺘﻜﺎر ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻜﺎم و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻛﻪ اﻧﺸﻌﺎب را‬ ‫ﻣﺨﻞ ﻛﺎر ﺧﻮد ﻣﻲ دﻳﺪﻧﺪ از اﻳﻦ اﻣﺮ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ‪ 1409‬ﺷﻮراﻳﻲ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ و در ﭘﻴﺰا ‪ Pisa‬ﺗﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺟﻠﺴﻪ داد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺷﻮرا ﺑﺎ ﻃﺮز ﻣﻔﺘﻀﺤﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻮرا ﻫﺮ دو ﭘﺎپ را ﺑﻪ ﺟﺮم رﻓﺾ و ﻧﻔﺎق ﻣﻌﺰول ﺳـﺎﺧﺖ و‬ ‫ﭘﺎپ ﺛﺎﻟﺜﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي آﻧﻬﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺎپ اﺧﻴﺮاﻟﺬﻛﺮ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎﻳﺶ ﺷﺨﺼﻲ را ﻛﻪ ﺳـﺎﺑﻖ ﺑـﺮ آن‬ ‫دزد درﻳﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي او ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺎن ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻮم ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﭘﺎﭘﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑـﺎر ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎي دو ﭘﺎپ ﺳﻪ ﭘﺎپ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ،‬و ﭘﺎپ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪة ﺷﻮرا ﻣﺮد ﻫﺮزه و ﺑﺪﻧﺎﻣﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ وﺿﻊ از ﻫﺮ وﻗﺖ دﻳﮕﺮي ﻣﺄﻳﻮس ﻛﻨﻨﺪهﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻃﺮﻓﺪاران ﺷﻮراﻳﻲ ﺧﻮد را از ﺗﻚ و ﺗﺎ ﻧﻴﻨﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در ‪ 1414‬ﺷﻮراي ﺟﺪﻳـﺪي ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ ﻛﻨﺴـﺘﺎﻧﺲ ‪Constance‬‬ ‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ و دﺳﺖ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺷﺪﻳﺪ زد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻮرا ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮﻣﺎن داد ﻛﻪ ﭘﺎﭘﻬﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺷﻮراﻫﺎ را ﻣﻨﺤـﻞ ﻛﻨﻨـﺪ و‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﻮارد ﻣﻌﻴﻨﻲ از ﺷﻮرا ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻛﻨﻨﺪ؛ و ﻧﻴﺰ ﺣﻜﻢ داد ﻛﻪ ﭘﺎﭘﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﻳﻚ ﺑﺎر ﻳﻚ ﺷﻮراي ﻋﺎم ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫دﻫﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻮرا ﺟﺎن ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻮم را ﻣﻌﺰول و ﭘﺎپ رم را وادار ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺎپ آوﻳﻨﻴﻮن از اﺳﺘﻌﻔﺎ ﺳﺮﭘﻴﭽﻴﺪ و ﭘـﺲ‬ ‫از ﻣﺮﮔﺶ ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي او ﭘﺎﭘﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم اﺳـﻴﺮ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺑـﻮد‪ ،‬از‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ او ﺧﻮدداري ﻛﺮد و دار و دﺳﺘﺔ او اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم از ﻣﻴـﺎن رﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬و ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﺑﺮاي ﭘﺎﭘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1417‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺷﻮرا ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﻧﺸﺴﺖ ﻣﻌﺎرﺿﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت را ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ رﻓﺘﺎري ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻮس ‪ Huss‬ﺷـﺎﮔﺮد ﺑـﻮﻫﻤﻲ وﻳﻜﻠﻴـﻒ ﻛﺮدﻧـﺪ ﭘﺴـﻨﺪﻳﺪه‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻪ او ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺟﺎﻧﻲ دادﻧﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻮل ﺑﻪ ﻛﻨﺴـﺘﺎﻧﺲ آوردﻧـﺪ؛ اﻣـﺎ ﻫﻤﻴﻨﻜـﻪ ﺑـﺪاﻧﺠﺎ رﺳـﻴﺪ او را ﻣﺤﻜـﻮم ﻛﺮدﻧـﺪ و‬

‫اﻓﻮل دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ □ ‪371‬‬

‫ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ .‬وﻳﻜﻠﻴﻒ ﻣﺮده ﺑﻮد و از ﺟﺎﻧﺐ او ﻫﻢ ﺧﻄﺮي ﻧﻤـﻲرﻓـﺖ؛ ﻣﻌﻬـﺬا ﺷـﻮرا ﻓﺮﻣـﺎن داد ﺗـﺎ ﮔـﻮرش را ﻧـﺒﺶ ﻛﻨﻨـﺪ و‬ ‫اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﻳﺶ را ﺑﺴﻮزاﻧﻨﺪ‪ .‬اﻧﮕﻴﺰة اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﺮﻓﺪاران ﻧﻬﻀﺖ ﺷﻮراﻳﻲ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ اﺗﻬﺎم رﻓـﺾ و‬ ‫اﻟﺤﺎدي ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻮراي ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺲ ﻧﻔﺎق را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در آﻏﺎز اﻣﻴﺪوار ﺑﻪ اﻧﺠﺎم دادن ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷـﻮرا‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘﺔ ﭘﺎﭘﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﭘﻨﺠﻢ ﭘﻴﺶ از اﻧﺘﺨـﺎب ﺷـﺪن ﺗﻌﻬـﺪات زﻳـﺎدي‬ ‫داده ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺎره اي از اﻳﻦ ﺗﻌﻬﺪات را او ﻋﻤﻞ ﻛﺮد و ﺑﻌﻀﻲ را ﻧﻘﺺ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺷـﻮرا داﺋـﺮ ﺑـﺮ ﻟـﺰوم ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺷـﻮراي‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻫﺮ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﮔﺮدن ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﻬﺪ ﺧﻮد وﻓﺎدار ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬ﭼـﻮن ﺷـﻮراي ﻛﻨﺴـﺘﺎﻧﺲ در ‪1417‬‬ ‫ﻣﻨﺤﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1424‬ﺷﻮراي دﻳﮕﺮي ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻧﻴﺎﻓﺖ؛ ﺳﭙﺲ در ﺳﺎل ‪ 1431‬ﺷﻮراﻳﻲ دﻳﮕـﺮ‬ ‫دﻋﻮت ﺷﺪ ﺗﺎ در ﺑﺎل ‪ Basel‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻠﺴﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﭘﻨﺠﻢ درﺳﺖ در ﻫﻤﻴﻦ وﻗﺖ درﮔﺬﺷﺖ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او‪ ،‬اوژﻧﻴﻮس‬ ‫ﭼﻬﺎرم ‪ Eugenius‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﺪت ﭘﺎﭘﻲ ﺧﻮد ﺑﺎ ﮔﺮوه اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎن ﻛﻪ زﻣﺎم ﺷﻮرا را در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺳـﺨﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‬ ‫ورزﻳﺪ‪ .‬ﺷﻮرا را ﻣﻨﺤﻞ ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﻮرا از ﻗﺒﻮل اﻧﺤﻼل ﺧﻮد ﺳﺮﭘﻴﭽﻴﺪ‪ .‬در ‪ 1433‬اوژﻧﻴﻮس ﻣﺪﺗﻲ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮد‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫در ‪ 1437‬ﺑﺎر دﻳﮕﻲ اﻧﺤﻼل ﺷﻮرا را اﻋﻼم داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺷﻮرا اﺟﻼس ﺧﻮد را ﺗﺎ ‪ 1448‬ﺣﻔـﻆ ﻛـﺮد و ﺗـﺎ آن ﺳـﺎل‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ اﺷﻜﺎر ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺎپ در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺷﻮرا ﭘﻴﺮوزي ﺗﺎم ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪ .‬در ‪ 1439‬ﺷﻮرا ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻳﻚ ﭘﺎپ‬ ‫ﻣﻌﺎرض )آﺧﺮﻳﻦ ﭘﺎپ ﻣﻌﺎرض ﺗﺎرﻳﺦ( رواﺑﻂ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﭘﺎپ ﺗﻴﺮه ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺎپ ﻣﻌﺎرض ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ از ﻣﻘـﺎم ﺧـﻮد‬ ‫ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي ﻛﺮد‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل اوژﻧﻴﻮس ﭼﻬﺎرم ﺷﻮراﻳﻲ از اﻋﻮان ﺧﻮﻳﺶ در ﻓﺮارا ﺗﺸﻜﻴﻞ داد و ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻛﺴـﺐ ﺣﻴﺜﻴـﺖ ﻛـﺮد‪ .‬در‬ ‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﻛﻪ از ﺑﻴﻢ آﺳﻴﺐ ﺗﺮﻛﻬﺎ ﺑﻴﭽﺎره ﺑﻮد‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺧﻮد را ﺗﺎﺑﻊ ﻛﻠﻴﺴﺎي رم اﻋـﻼم ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺎﺗﺢ درآﻣﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﻮي ﻋﺰت و ﺣﺮﻣﺖ ﺧﻮد را در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳـﺎدي از‬ ‫دﺳﺖ داد‪.‬‬ ‫ﺷﺮح ﺣﺎل و ﻧﻈﺮﻳﺎت وﻳﻜﻠﻴﻒ )در ﺣﺪود ‪ (1320-84‬ﻧﻤﻮﻧﻪ اي اﺳﺖ از ﻛﺎﻫﺶ ﻗﺪرت و ﻣﺮﺟﻌﻴـﺖ دﺳـﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ در‬ ‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ .‬او ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻓﺮﻗﺔ رﻫﺒﺎﻧﻲ و »ﺑﺮادران ﻣﺴﻴﺤﻲ« ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫وﻳﻜﻠﻴﻒ در اﻛﺴﻔﻮررد ﺷﻬﺮت ﻓﺮاوان داﺷﺖ و ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1372‬در آﻧﺠﺎ در اﻟﻬﻴـﺎت ﺑـﻪ درﺟـﺔ اﺟﺘﻬـﺎد رﺳـﻴﺪ‪ .‬ﻣـﺪت‬ ‫ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻫﻢ ﻣﺪﻳﺮ ﺑﺎﻟﻴﻮل ‪ Balliol‬ﺑﻮد‪.‬‬ ‫وي آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺮد از ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﻣﻬﻢ اﻛﺴﻔﻮرد اﺳﺖ‪ .‬وﻳﻜﻴﻠﻴﻒ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﺨﺺ ﭘﻴﺸﺮوﻳﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬رﺋﺎﻟﻴﺴـﺖ ﺑـﻮد‬ ‫و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﮔﺮاﻳﺶ داﺷﺖ ﺗﺎ ارﺳﻄﻮ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اواﻣﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺸـﺎﺋﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫دﻧﻴﺎي واﻗﻌﻲ ﻳﻜﻲ از دﻧﻴﺎﻫﺎي ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ دﻧﻴﺎي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺧﺪا ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از اﻧﺘﺨﺎب اﺣﺴﻦ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫آﻧﭽﻪ او را ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲ ﺳﺎزد اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﮔﻮﻳﺎ ﺧﻮدش ﻫﻢ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻋﻼﻗﺔ ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ از‬ ‫اﻛﺴﻔﻮرد ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮي ﻛﺮد و زﻧﺪﮔﻲ ﻳﻚ روﺣﺎﻧﻲ ده ﻧﺸﻴﻦ را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ده ﺳﺎل آﺧﺮ ﻋﻤﺮش ﺑﻪ ﻓﺮﻣـﺎن دوﻟـﺖ‬ ‫ﻛﺸﻴﺶ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻟﻮﺗﺮورث ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﺗﺪرﻳﺲ ﺧﻮد را در اﻛﺴﻔﻮرد ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ ﻣﻲداد‪.‬‬ ‫وﻳﻜﻴﻠﻒ از ﻟﺤﺎظ ﻛﻨﺪي ﻣﻔﺮط ﺗﺤﻮل ﻓﻜﺮﻳﺶ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ‪ 1372‬ﻛﻪ ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ داﺷﺖ ﻫﻨﻮز ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎي رم اﻋﺘﻘﺎد ﺗﺎم داﺷﺖ‪ ،‬و ﮔﻮﻳﺎ ﭘﺲ از اﻳﻦ زﻣﺎن راﻓﻀﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻗﻮت و ﺷﺪت اﺣﺴﺎﺳـﺎت‬ ‫اﺧﻼﻗﻴﺶ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺪردﻳﺶ ﺑﺎ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و وﺣﺸﺘﺶ از روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و دﻧﻴﺎﭘﺮﺳﺖ او را ﺑﻪ ﺟﺎﻧـﺐ رﻓـﺺ و اﻟﺤـﺎد‬ ‫راﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﻤﻠﻪاش ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ در اﺑﺘﺪا ﻧﻈﺮي و ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻮد؛ ﮔﺴﺘﺮش ﻃﻐﻴﺎن‬ ‫او ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﺪا ﺷﺪن وﻳﻜﻴﻠﻒ از ﻛﻠﻴﺴﺎي رم در ‪ 1376‬ﺑﺎ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎﻳﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »در ﺑﺎب ﺣﻜﻮﻣﺖ‬ ‫ﻣﺪﻧﻲ« در اﻛﺴﻔﻮرد اﻳﺮاد ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﻋﻨﻮان ﻛﺮد ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﺣﻖ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬

‫‪ □ 372‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ درﺳﺘﻜﺎري اﺳﺖ و روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻧﺎدرﺳﺘﻜﺎر ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻘـﻲ را ﺣـﺎﺋﺰ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﺸـﺨﻴﺺ اﻳﻨﻜـﻪ ﻓـﻼن روﺣـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻣﻮاﻟﺶ را در ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎل و ﻣﻨـﺎل از‬ ‫ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﻣﺴﻴﺢ و ﺣﻮارﻳﺎﻧﺶ ﻫﻴﭻ ﻣﺎﻟﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻫﻢ ﻧﺒﺎﻳﺪ دارا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺟـﺰ‬ ‫راﻫﺒﺎن ﻫﻤﺔ روﺣﺎﻧﻴﺎن را از او رﻧﺠﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن از ﻧﻈﺮﻳﺎت او اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﭘﺎپ ﻣﺎﻟﻴـﺎت ﻫﻨﮕﻔﺘـﻲ در‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﮔﺮد ﻣﻲآورد‪ ،‬و اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻛﻪ ﭘﻮل ﻧﺒﺎﻳﺪ از اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺟﻴﺐ ﭘﺎپ ﺑﺮود ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻔﻊ و ﺻﻼح‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص اﻳﻦ اﻣﺮ وﻗﺘﻲ ﻣﺼﺪاق داﺷﺖ ﻛﻪ ﭘﺎپِ ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺟﻨـﮓ ﺑـﻮد‪ .‬ﺟـﺎن‬ ‫ﮔﻮﻧﺘﻲ ﻛﻪ در ﻣﺪت ﺻﻐﺮ ﺳﻦ رﻳﭽﺎرد دوم ﻗﺪرت را در دﺳﺖ داﺷﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺑﺎ وﻳﻜﻠﻴﻒ دوﺳـﺘﻲ ﻛـﺮد‪ .‬از‬ ‫ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﮔﺮﮔﻮري ﻳﺎزدﻫﻢ ﻫﻴﺠﺪه ﻣﻮﺿـﻮع از ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎي وﻳﻜﻠﻴـﻒ را ﻣﺤﻜـﻮم ﻛـﺮد و ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﺎت از‬ ‫ﻣﺎرﺳﻴﻠﻴﻮي ﭘﺎدواﻳﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻳﻜﻠﻴﻒ را ﺑﺮاي ﺣﻀﻮر در ﻣﺤﻜﻤﻪاي ﻛﻪ از اﺳﻘﻔﻬﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷـﺪ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻠﻜﻪ و ﺗﻮدة ﻣﺮدم از او ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و داﻧﺸﮕﺎه اﻛﺴﻔﻮرد ﻧﻴﺰ از ﻗﺒﻮل ﺣﻖ ﻗﻀﺎوت ﭘـﺎپ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﻌﻠﻤـﻴﻦ ﺧـﻮد‬ ‫ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﺮد‪) .‬ﺣﺘﻲ در آن اﻳﺎم ﻧﻴﺰ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ آزادي درس و ﺑﺤﺚ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪(.‬‬ ‫در ﺧﻼل اﻳﻦ اﺣﻮال‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1378‬و ‪ ،1379‬وﻳﻜﻠﻴﻒ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ رﺳﺎﻻت ﻓﺎﺿﻼﻧﺔ ﺧﻮد اداﻣﻪ داد و در اﻳﻦ‬ ‫رﺳﺎﻻت ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺧﺪاﺳﺖ و اﺳﻘﻔﻬﺎ ﺗﺎﺑﻊ وي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ »اﻧﺸﻌﺎب ﺑﺰرگ« ﭘﻴﺶ آﻣـﺪ‪ ،‬ﭘـﺎ را‬ ‫از اﻳﻦ ﻫﻢ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻬﺎد و ﭘﺎپ را »دﺟ‪‬ﺎل« ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭘﺬﻳﺮش »ﻋﻄﻴـﺔ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻴﻦ« ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺟﻤﻴـﻊ‬ ‫ﭘﺎﭘﻬﺎي ﭘﺲ از آن واﻗﻌﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻳﻜﻠﻴﻒ »ووﻟﮕـﺎت« را ﺑـﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻛـﺮد و ﮔـﺮوه »ﻛﺸﻴﺸـﺎن ﻓﻘﻴـﺮ« را‬ ‫ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﺳـﺒﺎب رﻧﺠـﺶ راﻫﺒـﺎن را ﻓـﺮاﻫﻢ ﻛـﺮد‪» (.‬ﻛﺸﻴﺸـﺎن‬ ‫ﻓﻘﻴﺮ« را ﺑﻪ ﺻﻮرت واﻋﻈﻴﻦ ﺳﻴﺎر ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﻤﺎﺷﺖ و وﻇﻴﻔﺔ آﻧﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ از ﻓﻘﺮا ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺣﻤﻼت او ﺑﻪ ﻛﺮاﻣـﺎت‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺠﺰة ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺟﻮﻫﺮ را اﻧﻜﺎر ﻛﺮد و آن را ﻧﻴﺮﻧﮓ و ﺣﻜﺎﻗﺖ ﻛﻔﺮآﻣﻴﺰ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﻛﺎر ﺑﺪﻳﻨﺠﺎ ﻛـﻪ‬ ‫رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺟﺎن ﮔﻮﻧﺘﻲ ﺑﺪو دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﻮد‪.‬‬ ‫»ﺷﻮرش دﻫﻘﺎﻧﺎن« در ‪ 1381‬ﺑﻪ رﻫﺒﺮي وات ﺗﺎﻳﻠﺮ ‪ Wat Tyler‬ﻛﺎر را ﺑﺮ وﻳﻜﻠﻴﻒ دﺷﻮارﺗﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬دﻟﻴﻠـﻲ در دﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ وي اﻳﻦ ﺷﻮرش را ﻓﻌﺎﻻﻧﻪ داﻣﻦ زده ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ وﻳﻜﻠﻴﻒ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻟـﻮﺗﺮ در ﺷـﺮاﻳﻂ ﻣﺸـﺎﺑﻪ‪ ،‬از ﻣﺤﻜـﻮم ﻛـﺮدن‬ ‫ﺷﻮرش ﺧﻮدداري ﻛﺮد‪ .‬ﺟﺎن ﺑﺎل ‪ Johk Ball‬ﻛﺸﻴﺶ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﻛﻪ از ﻣﻘﺎم ﻛﺸﻴﺸﻲ ﻋﺰﻟﺶ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﻮد ﻳﻜـﻲ‬ ‫از رﻫﺒﺮان ﺷﻮرش ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﻜﻠﻴﻒ ارادت ﻣﻲ ورزﻳﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺎﮔﻮار ﺑﻮد‪ .‬وﻟﻲ ﭼﻮن ﺟﺎن ﺑﺎل در ‪ 1366‬ﺗﻜﻔﻴﺮ ﺷﺪه ﺑـﻮد‬ ‫و وﻳﻜﻠﻴﻒ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻫﻨﻮز واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﺟﺎن ﺑﺎل ﻻﺑﺪ ﻣﺴﺘﻘﻼً ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد رﺳـﻴﺪه ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺷﺘﺮاﻛﻲ وﻳﻜﻠﻴﻒ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ »ﻛﺸﻴﺸﺎن ﻓﻘﻴﺮ« ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﻌﻤﻴﻢ داده ﻣﻲﺷﺪ ﭼﻮن در اﺻﻞ ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻻﺗﻴﻨـﻲ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ دﻫﻘﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﺪان دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻳﻜﻠﻴﻒ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﺧﻮد ﺑﻴﺶ از اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻮرد ﻋﺬاب ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓـﺖ‪.‬‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه اﻛﺴﻔﻮرد ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد از او دﻓﺎع ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻴﺎن واﻋﻈﻴﻦ ﺳـﻴﺎر را ﻣﺤﻜـﻮم و ﻣﻤﻨـﻮع‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻮام از ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻮدداري ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻲ ﺷﻚ اﮔﺮ ﻋﻤﺮ وﻳﻜﻠﻴـﻒ ﺑﻴﺸـﺘﺮ دوام ﻛـﺮده ﺑـﻮد دردﺳـﺮﻫﺎﻳﻲ‬ ‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺶ در ‪ 1384‬ﻫﻨﻮز رﺳﻤﺎً ﻣﺤﻜﻮم ﻧﺸﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﺟﺴـﺪش را در ﻣﺤﻠـﻲ ﻛـﻪ درﮔﺬﺷـﺖ‪،‬‬ ‫ﻟﻮﺗﺮورث‪ ،‬دﻓﻦ ﻛﺮدﻧﺪ و اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﻳﺶ در آﻧﺠﺎ آرﻣﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن ﺷـﻮراي ﻛﻨﺴـﺘﺎﻧﺲ آﻧﻬـﺎ را درآوردﻧـﺪ و‬ ‫ﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺮوان او در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻛﻪ ﻟﻮﻻردﻫﺎ ‪ Lollards‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻮرد ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و از ﺻـﻔﺤﺔ روزﮔـﺎر ﻣﺤـﻮ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻳﻨﻜﻪ زن رﻳﭽﺎرد دوم از اﻫﻞ ﺑﻮﻫﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺎت وﻳﻜﻠﻴﻒ در ﺑﻮﻫﻢ ﻛﻪ ﻫﻮس در آﻧﺠﺎ ﭘﻴـﺮو او ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﺷﻬﺮت ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬و در ﺑﻮﻫﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻋﺬاب و ﺳﺨﺘﮕﻴﺮﻳﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺣﻖ ﭘﻴﺮوان او روا داﺷﺘﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳﺎت او ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم رﻓـﻮرم‬

‫اﻓﻮل دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ □ ‪373‬‬

‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ اﻓﻜﺎر ﺑﻪ ﺳﻮي اﺧﺘﻔﺎ راﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻜﺮ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ دﺳـﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ در اذﻫـﺎن‬ ‫ﻣﺮدم ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮاي ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫در ﻃﻮل ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻋﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺳﻘﻮط دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﻣﺰﻳﺪ ﺷﺪ و ﺗﺤﻮل ﺳﺮﻳﻌﻲ را ﻛﻪ ﻫﻢ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺸﺖ‪ .‬اﺧﺘﺮاع ﺑﺎروت د‪‬و‪‬ل ﻣﺮﻛﺰي را ﻗﻮي و اﺷﺮاف ﻣﻠﻮك اﻟﻄﻮاﻳﻒ را ﺿﻌﻴﻒ ﻛـﺮد‪ .‬در‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻟﻮﻳﻲ ﻳﺎزدﻫﻢ و ادوارد ﭼﻬﺎرم ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺧﻮدﺳﺮي و ﻫـﺮج و ﻣـﺮج ﻃﻠﺒـﻲ اﺷـﺮاف ﺑـﺎ ﻃﺒﻘـﺔ‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺗﺎ ﺳﺎﻟﻬﺎي آﺧﺮ ﻗﺮن از ﺳﭙﺎﻫﻬﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ در اﻣﺎن ﺑﻮد و در ﻃﺮﻳﻖ ﺛﺮوت و ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬ ‫ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﭘﻴﺶ ﻣﻲرﻓﺖ‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺎﺳﺎً از ﺗﻤﺪن ﭘﻴﺶ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﺮﻓـﺖ؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﻳﻮﻧـﺎن و‬ ‫رم را ﻣﻲﺳﺘﻮد و ﻗﺮون وﺳﻄﻲ را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻴﻮه ﻫﺎي ادﺑﻲ ﺑﻪ ﺷﻴﻮه ﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻳﻌﻨﻲ آﺧﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪة ﻋﻬﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺗﺮﻛﻬﺎ درآﻣﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل‬ ‫اوﻣﺎﻧﻴﺴﺘﻬﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬واﺳﻜﻮداﮔﺎﻣﺎ و ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﻛﻠﻤﺐ دﻧﻴﺎ را ﺗﻮﺳﻌﻪ دادﻧﺪ و ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﻛﺎﺋﻨﺎت را وﺳـﻴﻌﺘﺮ ﺳـﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫»ﻋﻄﻴﺔ ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻣﺮدود ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻴﺮ و ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻓﻀﻼ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺑﻴﺰاﻧﺴﻴﺎن‬ ‫آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ؛ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎ و ﺷﺮﺣﻬﺎي ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ و اﮔﻮﺳﺘﻴﻨﻲ ﺑﻠﻜﻪ آﺛﺎر ﺧﻮد اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺴـﺘﻘﻴﻤﺎً در‬ ‫دﺳﺘﺮس ﻓﻀﻼ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻛﺮة ارض دﻳﮕﺮ ﻫﻤﭽـﻮن وادي ﻣﺤﻨـﺖ و ﻣﻨﺰﻟـﻲ ﻣﺸـﻘﺖﺑـﺎر در راه دﻧﻴـﺎي دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻧﻤﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در آن اﻣﻜﺎن ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻟﺬات دﻧﻴﻮي و ﺷﻬﺮت و زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﺣﺎدﺛﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﺑـﻮد‪ .‬ﻗﺮﻧﻬـﺎي‬ ‫دراز رﻳﺎﺿﺖﻛﺸﻲ در ﻏﻮﻏﺎي ﻧﻘﺎﺷﻲ و ﺷﻌﺮ و ﺧﻮﺷﻲ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ ﻫـﻢ ﻗـﺮون وﺳـﻄﻲ‬ ‫ﺑﻲﺗﻼش و ﺗﻘﻼ ﺟﺎن ﻧﺴﭙﺮد‪ .‬ﺳﺎووﻧﺎروﻻ ‪ Savonarola‬و ﻟﺌﻮﻧﺎردو ﻫﺮ دو در ﻳﻚ ﺳﺎل ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘـﻪ ﻣـﺮدم‬ ‫دﻳﮕﺮ از وﺣﺸﺘﻬﺎي دﻳـﺮﻳﻦ ﻣﺘـﻮﺣﺶ ﻧﻤـﻲﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬و آزاديِ ﺗـﺎزه روﺣﺸـﺎن را ﺳﺮﻣﺴـﺖ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﺳﺮﻣﺴـﺘﻲ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ دﻳﺮ ﺑﭙﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﺠﺎﻟﺘﺎً ﺗﺮس را ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﺔ ﻓﺮﺧﻨﺪة آزادي‪ ،‬ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ‪ :‬ﻧﻘﺶ درﺗﺸﺮﯾﺢ ﺧﺼﺎﯾﺺ ﻫﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻗﺪﯾﻢ ﯾﺎ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دو ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ‬ ‫واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻬﻢ دارﻧﺪ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺳﯿﺴﺘﻢ اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ و دﯾﮕﺮي ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺧﺎﻧﻮاده‪.‬‬ ‫اﻣﺮوزه دو ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮي ﻣﻬﻢ و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻣﮑﺘﺐ ﻣﺎرﮐﺲ و دﯾﮕﺮي ﻣﮑﺘﺐ ﻓﺮوﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اوﻟﯽ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﻧﺎﺷﯽ از‬ ‫اﻗﺘﺼﺎد و دوﻣﯽ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﻣﻨﺒﻌﺚ از ﺧﺎﻧﻮاده و اﻣﻮر ﺟﻨﺴﯽ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻪ ﻫﻮا ﺧﻮاه ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو‬ ‫ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬زﯾﺮا واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ وﺿﻊ اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﺴﺄﻟﮥ ﺟﻨﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻣﻦ و از ﻧﻈﺮ رواﺑﻂ ﻋﻠّﯽ‪ ،‬ﻣﺒﯿ‪‬ﻦ ﺑﺮﺗﺮي ﯾﮑﯽ‬ ‫ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺷﮏ ﻧﯿﺴﺖ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺮ اﺧﻼق ﺟﻨﺴﯽ داﺷﺘﻪ و ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬ ‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺗﻘﻮاي ﺟﻨﺴﯽ»ﭘﻮرﺗﯿﻦ«‪1‬ﻫﺎ از ﻧﻈﺮ رواﻧﯽ ﺑﻌﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻻزم ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻪ‬ ‫ﻣﺎﯾﻞ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﺑﺮﺗﺮي ﯾﺎ اﻓﻀﻠﯿﺘﯽ ﺑﺮاي ﻋﺎﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدي و ﯾﺎ ﺟﻨﺴﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮم‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﺮ اﯾﻦ دو را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان از ﻫﻢ‬ ‫ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮐﺮد‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﺑﻄﻮر ﻋﻤﺪه ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﺪارك ﺧﻮراك اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻧﯿﺰ ﺧﻮراك را ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي‬ ‫اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ آﻧﺮا ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﻧﻤﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺮا ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‬ ‫اﻧﮕﯿﺰة اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﯿﺰ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺟﻤﻬﻮرﯾﺖ اﻓﻼﻃﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ دوﻟﺖ‬ ‫ﮐﻮدﮐﺎن را از واﻟﺪﯾﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﯿﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺧﻮد ﺑﺒﺎر آورد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺑﯿﻤﮥ ﻋﻤﺮ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺷﮑﺎل ﭘﺲ اﻧﺪاز‬ ‫ﺷﺨﺼﯽ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽ رود‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻘﺶ ﭘﺪر را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﯿﺮد ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ دار ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻔﺮد‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ ﻫﺎي اﻓﺮاﻃﯽ اﻏﻠﺐ ﻣﻌﮑﻮس ﻗﻀﯿﻪ را ﻋﻨﻮان ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‬ ‫دار ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻔﺮد ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد در آﻧﺼﻮرت ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺼﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﯿﻢ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺑﻘﺎي ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﺘﯽ‬ ‫اﮔﺮ ﮐﺎر ﺑﻪ اﯾﻨﺠﺎ ﻫﻢ ﺑﮑﺸﺪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺘﻮان وﺟﻮد راﺑﻄﮥ ﻧﺰدﯾﮏ و ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﺧﺎﻧﻮاده را اﻧﮑﺎر‬ ‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ودﯾﮕﺮي ﻣﻌﻠﻮل ‪.‬‬ ‫اﺧﻼق ﺟﻨﺴﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ازﭼﻨﺪ ﻻﯾﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه‬

‫‪1‬‬

‫‪ -‬ﻋﻀﻮ ﻓﺮﻗﻪ اي از ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎي اﻧﮕﻠﯿﺲ ﮐﻪ در زﻣﺎن اﻟﯿﺰاﺑﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻣﺬﻫﺐ را ﺗﺼﻔﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ و از ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﭙﯿﺮاﯾﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺻﻮل ﻣﺬﻫﺒﯽ و اﺧﻼﻗﯽ‬

‫ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ .1‬از رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺗﺎ ﻫﻴﻮم‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ‬

‫‪377‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻧﺴﺎﻧﺲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‬

‫‪380‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ‬

‫‪386‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬اراﺳﻤﻮس و ﻣﻮر‬

‫‪392‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬رﻓﻮرم و ﺿﺪ رﻓﻮرم‬

‫‪400‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻇﻬﻮر ﻋﻠﻢ‬

‫‪403‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﺑﻴﻜﻦ‬

‫‪414‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﻟﻮاﻳﺘﺎن ﻫﺎﺑﺰ‬

‫‪418‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‪ :‬دﻛﺎرت‬

‫‪426‬‬

‫ﻓﺼﻞ دﻫﻢ‪ :‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا‬

‫‪434‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻳﺎزدﻫﻢ‪ :‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ‬

‫‪443‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوازدﻫﻢ‪ :‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻲ‬

‫‪454‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ :‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻻك‬

‫‪459‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻻك‬

‫‪468‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻻك‬

‫‪484‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬ﺑﺎرﻛﻠﻲ‬

‫‪489‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ :‬ﻫﻴﻮم‬

‫‪498‬‬

‫‪ .2‬از روﺳﻮ ﺗﺎ اﻣﺮوز‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ :‬ﻧﻬﻀﺖ روﻣﺎﻧﺘﻴﻚ‬

‫‪509‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ‪ :‬روﺳﻮ‬

‫‪516‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ :‬ﻛﺎﻧﺖ‬

‫‪528‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ‪ :‬ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎي ﻓﻜﺮي در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‬

‫‪540‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و دوم‪ :‬ﻫﮕﻞ‬

‫‪547‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺎﻳﺮون‬

‫‪558‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور‬

‫‪563‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻧﻴﭽﻪ‬

‫‪568‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺸﻢ‪ :‬ﺑﻬﺮهﺟﻮﻳﺎن‬

‫‪578‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ‬

‫‪584‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﺑﺮﮔﺴﻮن‬

‫‪590‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻬﻢ‪ :‬وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ‬

‫‪603‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻲام‪ :‬ﺟﺎن دﻳﻮﻳﻲ‬

‫‪609‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻲ و ﻳﻜﻢ‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ‬

‫‪616‬‬

‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ □ ‪377‬‬

‫‪ 82‬اول‬

‫‪246‬ت ‪  7‬‬ ‫آن دوره از ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً »ﺟﺪﻳﺪ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬داراي ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻓﻜﺮي ﺧﺎﺻﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از ﺑﺴـﻴﺎري ﺟﻬـﺎت ﺑـﺎ‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬از اﻳﻦ وﺟﻮه ﺗﻔـﺎوت‪ ،‬دو ﺗـﺎ از ﻫﻤـﻪ ﻣﻬﻤﺘـﺮ اﺳـﺖ‪ :‬ﻛـﺎﻫﺶ ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ ﻛﻠﻴﺴـﺎ‪ ،‬و‬ ‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت ﻋﻠﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ دو وﺟﻪ‪ ،‬وﺟﻮه دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ارﺗﺒﺎط ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ دﻧﻴـﻮي اﺳـﺖ و‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ روﺣﺎﻧﻲ و دﻳﻨﻲ‪ .‬دوﻟﺘﻬﺎ روز ﺑﻪ روز ﺟﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺟﻊ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻧﻈـﺎرت ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬در اﺑﺘﺪا ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ‬ﻣﻠﺘﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ در دﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬـﺎي‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺑﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻣﺒﺪل ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻳﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺟﺒـﺎران ﻣـﻲ اﻓﺘـﺪ‪ .‬در ﺳﺮاﺳـﺮ اﻳـﻦ دوره )ﺻـﺮف ﻧﻈـﺮ از ﻓـﺮاز و‬ ‫ﻧﺸﻴﺒﻬﺎي ﺟﺰﺋﻲ( ﻗﺪرت‪ ‬دوﻟﺖ ﻣﻠﻲ و وﻇﺎﻳﻔﻲ ﻛﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺪاوم اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑـﺪ‪ .‬وﻟـﻲ در ﻏﺎﻟـﺐ اوﻗـﺎت‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻛﻤﺘﺮ از ﻧﻔﻮذي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ داﺷﺖ‪ .‬اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﻣﻠﻮك اﻟﻄـﻮاﻳﻔﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺷﻤﺎل ﺟﺒﺎل آﻟﭗ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ وﺟﻮد ﺧﻮد را در ﺑﺮار د‪‬ول ﻣﺮﻛﺰي ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ اﻫﻤﻴـﺖ ﺳﻴﺎﺳـﻲ و‬ ‫ﺳﭙﺲ اﻫﻤﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺟﺎي ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺷﺮاﻓﻲ را ﭘﺎدﺷﺎه ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﺘﺤـﺪ اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬و اﻳﻦ دو در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺪرت را ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺘﻬﺎي ﻣﺘﻔﺎوت و ﺑﻴﻦ ﺧﻮد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﺑﻠﻲ ﺑﻪ ﺟـﺬب‬ ‫و ﺣﻞ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ در ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺷﺮاﻓﻲ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬از زﻣﺎن اﻧﻘﻼﺑﺎت اﻣﺮﻳﻜـﺎ و ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ‪ ،‬دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻴﺮوي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻬﻤﻲ درﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﻢ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑـﻞ دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ‪ 1917‬ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ دوﻟﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﺷﻜﻞ‬ ‫ﺗﺎزه اي از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﺑﺠﺚ ﻣﺎ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ ﻓﺮﻫﻨﮓ »ﻟﻴﺒﺮال« اﺳـﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﺤﻮي ﺑﺎ ﺗﺠﺎرت ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎت ﻣﻬﻤﻲ دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در آﻟﻤـﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد؛ ﺑﺮاي ذﻛﺮ دو ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻓﻴﺨﺘﻪ و ﻫﮕﻞ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﺷﺎن ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺑﺎ ﺗﺠﺎرت ﺑﻲ ارﺗﺒـﺎط‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎت ﻣﻮارد ﻧﻤﻮﻧﻪ وار ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﻨﺒﺔ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳـﺪ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫از ﺟﻨﺒﺔ ﺗﺮﻣﻴﻤﻲ آن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺒﻮل ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬زودﺗﺮ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬در رﻧﺴﺎﻧﺲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻋﻠﻢ ﺳـﻬﻢ ﺑﺴـﻴﺎر ﻧـﺎﭼﻴﺰي ﺑﺮﻋﻬـﺪه‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎ در اذﻫﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ زﻣﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮد و ﻫﻨﻮز ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﺬﺷـﺘﻪ اي‬ ‫دورﺗﺮ از ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻗﺪﻳﻢ و ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺣﻤﻠﺔ ﺟﺪي ﻋﻠﻢ اﻧﺘﺸﺎر ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜـﻮس ﺑـﻮد در ‪1543‬؛ اﻣـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﻔﻮذي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎورد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﻛﭙﻠﺮ و ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ در ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ آن را اﺗﺨـﺎذ و اﺻـﻼح ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ‬ ‫ﻧﺒﺮد ﺑﻴﻦ ﻋﻠﻢ و اﺣﻜﺎم ﺟﺰﻣﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻧﺒﺮد ﭘﻴﺮوان ﺳـﻨﺘﻬﺎي ﻗـﺪﻳﻢ ﺑـﺮ ﺿـﺪ داﻧـﺶ ﻧـﻮ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧـﺪ و ﻋﺎﻗﺒـﺖ‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻋﻠﻢ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اﻛﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻗﺮار دارد ﺑﺎ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔـﺎوت اﺳـﺖ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻋﻠﻢ ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ دوﻟﺘﻲ‪ .‬ﻧﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ آن را رد ﻛﺮد ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﻋﻘﻮﺑﺘﻲ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬و ﻧـﻪ اﮔـﺮ آن را ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ‬ ‫دﻟﻴﻞ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺣﺰم و اﺣﺘﻴﺎط ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻘﺎ و رواج آن ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﻜﻴﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ذاﺗﺎً ﺑـﺮ‬ ‫ﻋﻘﻞ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه اﻳﻦ ﺟﺎﻛﻤﻴﺖ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ و ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﺎﻧﻊ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋـﺔ اﺣﻜـﺎم ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ‬

‫‪ □ 378‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﻛﺎﻣﻠﻲ ﺷﺎﻣﻞ اﺧﻼق و آﻣﺎل ﺑﺸﺮي و ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﻳﻨﺪة ﺟﻬﺎن را در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﮕـﺬارد و ﺗﺨﻄـﻲ‬ ‫از آن را اﺟﺎزه ﻧﺪﻫﺪ‪ .‬ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻋﻘﻞ ﻓﻘﻂ درﺑﺎرة ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﺣﻜﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ در ﺣـﺎل ﺣﺎﺿـﺮ ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ؛ و اﻳﻦ ﻫﻢ در اﻗﻴﺎﻧﻮس ﻣﺠﻬﻮﻻت ﺟﺰﻳﺮة ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑـﻴﺶ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺗﻔـﺎوت دﻳﮕـﺮي ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ‬ ‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دﻳﻨﻲ ﻛﻪ اﺣﻜﻢ ﺧﻮد را ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻣﺤﻘﻖ و اﻟﻲ اﻻﺑﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﻋﻼم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و آن اﻳﻨﻜﻪ اﺣﻜﺎم ﻋﻠﻢ‬ ‫از ﺑﺎب ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺑﺮ اﺳﺎس اﺣﺘﻤﺎل اﻋﻼم ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﻳﻠﻨﺪ؛ و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺸﺮﺑﻲ اﻳﺠـﺎد ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﺸﺮب ﺟﺰﻣﻴﺎن ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎر دارد‪.‬‬ ‫ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻦ از ﻋﻠﻢ »ﻧﻈﺮي« ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﻮﺷﺸﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي »ﻓﻬﻤﻴﺪن« ﺟﻬﺎن‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻠﻢ »ﻋﻤﻠﻲ«‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﻮﺷﺸـﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺮ اي »دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺘﻦ« ﺟﻬﺎن‪ ،‬از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ اﻫﻤﻴﺖ آن اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻋﻠﻢ ﻧﻈﺮي را از اذﻫﺎن ﺑﻴﺮون راﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﻋﻠـﻢ ﻧﺨﺴـﺖ در ﻣـﻮرد ﺟﻨـﮓ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ و ﻟﺌﻮﻧﺎردو داوﻳﻨﭽﻲ ﺑﺎ دﻋﻮي ﺑﻬﺘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ وﺿﻊ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ و اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻣﺸﺎﻏﻞ دوﻟﺘﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آوردﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ از‬ ‫زﻣﺎن آﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺳﻬﻢ داﻧﺸﻤﻨﺪان در ﺟﻨﮓ ﻣﺮﺗﺒﺎً ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻧـﺎن در ﺗﻮﺳـﻌﺔ ﺗﻮﻟﻴـﺪات ﻣﺎﺷـﻴﻨﻲ و آﺷـﻨﺎ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺑﺨﺎر و ﺳﭙﺲ ﺑﺮق‪ ،‬دﻳﺮﺗﺮ آﻣﺪ و ﻣﮕﺮ ﺗﺎ اوﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد آﺛﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻬـﻢ آﻏـﺎز ﻧﻜـﺮد‪ .‬ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﭘﻴﺮوزي ﺧﻮد را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺪﻳﻮن ﻓﺎﻳﺪة ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻮﺷﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻠﻢ را از ﺟﻨﺒﺔ ﻧﻈﺮي آن ﺟﺪا ﺳﺎزﻧﺪ‪،‬‬ ‫و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﻠﻢ را ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﻦ درآورﻧﺪ‪ ،‬و ﺻﻮرت ﻧﻈﺮﻳﻪاي درﺑﺎرة ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺟﻬـﺎن را ﻫـﺮ ﭼـﻪ ﻛﻤﺘـﺮ‬ ‫ﺑﺪان ﺑﺎﻗﻲ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻔﻮذ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ در ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دورة ﺑﺴﻴﺎر اﺧﻴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رﻫﺎﻳﻲ از ﻗﻴﺪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ رﺷﺪ ﻓﺮدﻳﺖ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺣﺪ ﻫﺮج و ﻣﺮج رﺳﻴﺪ‪ .‬در اذﻫﺎن ﻣﺮدم ﻋﺼﺮ‬ ‫رﻧﺴﺎﻧﺲ‪ ،‬اﻧﻀﺒﺎط ‪ -‬ﭼﻪ ﻓﻜﺮي و ﭼﻪ اﺧﻼﻗﻲ و ﭼﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ‪ -‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ را ﺗﺪاﻋﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻨﻄـﻖ‬ ‫ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﻣﺤﺪود ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ از دﻗﺖ را ﭘﺮورش دﻫﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﻣﻜﺘـﺐ ﻣﻨﻄﻘـﻲ از‬ ‫ﻣﺪ اﻓﺘﺎد؛ در اﺑﺘﺪا ﭼﻴﺰ ﺑﻬﺘﺮي ﺟﺎي آن را ﻧﮕﺮﻓﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺗﻘﻠﻴﺪ اﻟﺘﻘﺎﻃﻲ از ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻗﺪﻳﻢ رواج ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺗـﺎ ﻗـﺮن‬ ‫ﻫﻔﺪﻫﻢ ﭼﻴﺰ ﻣﻬﻤﻲ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ .‬ﻫﺮج و ﻣﺮج اﺧﻼﻗﻲ و ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ در ﻗـﺮن ﭘـﺎﻧﺰدﻫﻢ وﺣﺸـﺖ آور ﺑـﻮد و‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل آزادي از ﻗﻴﺪ و ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻓﻜﺮي ﺑﻪ ﺑﺮوز ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻧﺒـﻮغ ﻫﻨـﺮي و ادﺑـﻲ‬ ‫ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﭘﺎﻳﺪار ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬رﻓﻮرم و ﺿﺪ رﻓﻮرم‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﻲ اﺳﺎرت اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ در دﺳﺖ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳـﻦ و‬ ‫ﻫﻢ ﻣﻌﺎﻳﺐ رﻧﺴﺎﻧﺲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ را ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻬﻀﺖ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎل ﻛﻮﻫﻬﺎي آﻟﭗ ﺳـﺮاﻳﺖ ﻛـﺮد دﻳﮕـﺮ آن‬ ‫روح ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻃﻠﺐ را ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ ﻓﺮدﻳﺖ و ذﻫﻨﻴﺖ در ﺧﻮد ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در دﻛـﺎرت ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﺑﺮ ﻳﻘﻴﻦ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺧﻮد ﺑﻨﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ و وﺿـﻮح و ﺗﻤـﺎﻳﺰ را )ﻛـﻪ ﻫـﺮ دو اﻣـﺮ ذﻫﻨـﻲ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻚ ﺻﺤﺖ ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ .‬ﻧﺰد اﺳﭙﻴﻨﻮزا اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲ ﺧﻮرد‪ ،‬وﻟـﻲ در »آﺣـﺎد ﺳـﺮ ﺑﺴـﺘﺔ«‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻻك ﻛﻪ »ﻣﺸﺮﺑﺶ« ﻛﺎﻣﻼً ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻲ ﻣﻴﻠﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ذﻫﻨﻲ ﻣـﻲﮔﺮاﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ راﺟﻊ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﻳﺎ ﻋﺪم ﺗﻮاﻓﻖ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﻗﺪري ﻣﺸﻤﺌﺰ ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻬـﺎي‬ ‫ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﺷﺪﻳﺪ از ﭼﻨﮓ آن ﻣﻲﮔﺮﻳﺰد‪ .‬ﺑﺎر ﻛﻠﻲ ﭘﺲ از ﻃﺮد ﻣﺎده‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻛﻤـﻚ ﺻـﻮرﺗﻲ از »ﺧـﺪا« از ذﻫﻨﻴـﺖ ﻛﺎﻣـﻞ‬ ‫ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﻌﺪي آن را ﺟﺎﻳﺰ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻧﺰد ﻫﻴﻮم ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﻣﻨﺠـﺮ ﺷـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را رد ﻛﻨﺪ و ﻧﻪ آن را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ و ﻓﻴﺨﺘﻪ ﭼﻪ از ﺣﻴﺚ روﺣﻴﺎت و ﭼﻪ از ﺣﻴـﺚ ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬ ‫ذﻫﻨﻲ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻫﮕﻞ از ﺑﺮﻛﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺧﻮد را از اﻳﻦ ورﻃﻪ ﻧﺠﺎت داد‪ .‬روﺳﻮ و ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ذﻫﻨﻴﺖ را از ﻣﺒﺤـﺚ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ اﺧﻼق و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻛﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﺮج و ﻣـﺮج ﻛﺎﻣـﻞ‪ ،‬از ﻗﺒﻴـﻞ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﺑـﺎﻛﻮﻧﻴﻦ‬ ‫‪ Bakunin‬رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﻮرت اﻓﺮاﻃﻲ ذﻫﻨﻴﺖ ﻧﻮﻋﻲ ﺟﻨﻮن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ □ ‪379‬‬

‫در ﻫﻤﻴﻦ اﺣﻮال ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻦ داﺷﺖ در ﻣﺮدان ﻋﻤﻞ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻴﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻧﻈﺮي‬ ‫ﺗﻔﺎوت ﻛﺎﻣﻞ داﺷﺖ‪ .‬ﻓﻦ ﻧﻮﻋﻲ اﺣﺴﺎس ﻗﺪرت ﭘﺪﻳﺪ آورد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﺘﺮ از دوره ﻫﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬ ‫اﺳﻴﺮ ﻣﺤﻴﻂ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺪرﺗﻲ ﻛﻪ ﻓﻦ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻗﺪرت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺮدي‪ .‬ﻳﻚ ﻓﺮد ﻣﺘﻮﺳﻂ اﮔﺮ در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺰﻳﺮه اي ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ در آن ﻧﻪ آب ﺑﻮد و ﻧﻪ آﺑﺎداﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از اﻣﺮوز ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ وﺳـﺎﻳﻞ زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﻮد را ﻓـﺮاﻫﻢ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﻦ ﻋﻠﻤﻲ ﻫﻤﻜﺎري ﻋﺪة زﻳﺎدي از اﻓﺮاد را ﻛﻪ ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي واﺣﺪي ﻣﺘﺸﻜﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻻزم ﻣﻲ آورد‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻤﺎﻳـﻞ‬ ‫اﻳﻦ ﻓﻦ در ﺣﻬﺖ ﺧﻼف ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﺣﺘﻲ ﻓﺮدﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻦ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻨﻈﻢ و ﺧﻮش ﺑـﺎﻓﺘﻲ‬ ‫اﺣﺘﻴﺎج دارد‪ .‬ﻓﻦ ﺑﺮﺧﻼف دﻳﻦ ﺧﻨﺜﻲ و ﺑﻲ ﻃﺮف اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ دﺳﺖ ﺑـﻪ‬ ‫اﻋﺠﺎز ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻤﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻪ اﻋﺠﺎزي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻓﻦ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻤـﻞ‪ ،‬ﻣﻘﺎﺻـﺪي ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻬﺎرت ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺼﺮوف آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺗﺼﺎدف اﺳﺖ‪ .‬رؤﺳﺎي ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﺰرﮔﻲ ﻛـﻪ ﻓـﻦ وﺟـﻮد آﻧﻬـﺎ را‬ ‫ﻻزم ﻣﻲ آورد‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻓﻦ را ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﻬﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻏﺮﻳﺰة ﻗﺪرت ﻃﻠﺒﻲ اﻣﺮوز ﺟﻮﻻﻧﮕـﺎﻫﻲ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣﻠﻬـﻢ و ﻣﻮﺟـﺪ آﻧﻬـﺎ ﻓـﻦ ﻋﻠﻤـﻲ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪﻫﺎي ﻗﺪرت‪ ،‬و ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ دارﻧﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ اﻣﺮ ﻏﻴﺮ ﺑﺸﺮي را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎدة ﺧﺎم در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬دﻳﮕـﺮ ﻣﻘﺎﺻـﺪ در‬ ‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﺎﻫﺮاﻧﻪ ﺑﻮدن ﺟﺮﻳﺎن ﻋﻤﻞ داراي ارزش اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﻧﻮﻋﻲ ﺟﻨﻮن اﺳﺖ؛ و در ﻋﺼﺮ ﻣـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﺟﻨﻮن اﺳﺖ؛ ﺟﻨﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﻋﻼج آن داروﻳﻲ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫دﻧﻴﺎي ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم راﻫﻲ ﺑﺮاي ﺧﺎﺗﻤﻪ دادن ﺑﻪ ﻫـﺮج و ﻣـﺮج ﻳﺎﻓـﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬـﺎ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري روم ﻳـﻚ‬ ‫واﻗﻌﻴﺖ ﺧﺸﻦ و ﺑﻲرﺣﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻳﻚ ﻓﻜﺮ‪ .‬دﻧﻴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ راه ﺧﺎﺗﻤﻪ دادن ﻫﺮج و ﻣﺮج را در ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺟﺴـﺘﺠﻮ ﻣـﻲﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻳﻚ ﻓﻜﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻓﻜﺮ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻓﻲ و واﻓﻲ ﺟﺎﻣﺔ ﻋﻤﻞ ﻧﭙﻮﺷﻴﺪ‪ .‬ﻧﻪ راه ﺣﻞ ﻋﻬـﺪ ﻗـﺪﻳﻢ رﺿـﺎﻳﺖ ﺑﺨـﺶ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬و ﻧﻪ راه ﺣﻞ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ‪ -‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﻓﻜﺮ راﺳﺖ در ﻧﻤﻲ آﻣﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﻋﻤﻞ‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ دﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي راه ﺣﻠﻲ ﻧﻈﻴﺮ راه ﺣﻞ ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ ﺳﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫زور ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷﻮد و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ارادة زورﻣﻨﺪان ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﻣﻴﺪﻫﺎي ﺗﻮدة ﻣﺮدم‪ .‬ﻣﺸﻜﻞ ﻳﻚ ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺑـﺎ‬ ‫دوام و رﺿﺎﻳﺘﺒﺨﺶ را ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺳﺘﺤﻜﺎم اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم و اﻳﺪهآﻟﻴﺴﻢ »ﺷﻬﺮ ﺧﺪا«ي اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ ﻣـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﺣﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺣﺼﻮل اﻳﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪي ﻻزم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ □ 380‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬دوم‬

‫ر‪ 66‬ا  ‬ ‫ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﺟﺪﻳـﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ ﻗـﺮون وﺳـﻄﺎﻳﻲ‪ ،‬در اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ ﺑـﺎ ﻧﻬﻀـﺘﻲ آﻏـﺎز ﺷـﺪ ﻛـﻪ آن را »رﻧﺴـﺎﻧﺲ«‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در اﺑﺘﺪا ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﭘﺘﺮارك‪ ،‬داراي اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨـﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ؛ وﻟـﻲ در ﺟﺮﻳـﺎن ﻗـﺮن ﭘـﺎﻧﺰدﻫﻢ اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﺑﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﺰرگ ﻓﻀﻼي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﭼﻪ روﺣﺎﻧﻲ و ﭼﻪ ﻋﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳﺮاﻳﺖ ﻛـﺮد‪ .‬از ﺑﻌﻀـﻲ ﻟﺤـﺎظ‪ ،‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻴـﺎنِ ﻋﺼـﺮ‬ ‫رﻧﺴﺎﻧﺲ ‪ -‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﻟﺌﻮرﻧﺎدو داوﻳﻨﭽﻲ و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻤﺎر دﻳﮕﺮ ‪ -‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ آن ارادﺗﻲ را ﻛﻪ از ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪ ﺧﺼﻴﺼﺔ ﻧﻮآوران و ﻣﺒﺪﻋﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻤﺒﻮد ارادت رﻫﺎﻳﻲ ﻧﺎﻗﺺ و ﻧﺎﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ از ﭼﻨﮕﺎل ﺧﺮاﻓـﺎت‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﺰﻳﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﻫﻨﻮز ﺑﺮاي ﻣﺮاﺟﻊ ﻫﻤﺎن ﺣﺮﻣﺘﻲ را ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻌﻤـﻮل‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻣﺮاﺟﻊ ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺪﻣﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي رﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺷﺪ و ﻣﺮاد‪ ،‬ﻗﻀﺎوت ﻓـﺮدي‬ ‫ﻻزم ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻛﻤﺘﺮ ﻓﺮد اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﺮأت ﻣﻲداد ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪهاي دل ﺑﺒﻨﺪد ﻛﻪ ﻧﺰد ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻗـﺪﻳﻢ ﻳـﺎ‬ ‫در ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﺮﺟﻌﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻳﻚ ﻧﻈﺮ اﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑـﻪ وﺿـﻊ ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ ﺑﻴﻨـﺪازﻳﻢ‪ .‬ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ‬ ‫ﻓﺮدرﻳﻚ دوم در ‪ ،1250‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﺎك اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ از دﺧﺎﻟﺖ ﺧﺎرﺟﻲ آزاد ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺷﺎرل ﻫﺸﺘﻢ ﭘﺎدﺷـﺎه ﻓﺮاﻧﺴـﻪ در ‪1494‬‬ ‫ﺑﺪان ﻛﺸﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﭘﻨﺞ دوﻟﺖ ﻣﻬﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻴﻼن و وﻧﻴﺲ و ﻓﻠﻮراﻧﺲ و ﻗﻠﻤﺮو ﭘﺎپ و ﻧﺎﭘﻞ؛ ﻋﻼوه ﺑـﺮ‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ ﭼﻨﺪ اﻣﻴﺮ ﻧﺸﻴﻦ ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺗﺤﺎد ﺑﺎ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻳﺎ ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ از آن‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻔـﺎوت‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ ‪ 1378‬ﺟﻨﻮا در ﺗﺠﺎرت و ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﺑﺎ وﻧﻴﺲ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﺮد؛ وﻟﻲ ﭘﺲ از آن ﺳﺎل ﺗـﺎﺑﻊ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣـﻴﻼن‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻼن ﻛﻪ در ﻗﺮن دوازدﻫﻢ رﻫﺒﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺳﻠﺴـﻠﺔ ﻫﻮﻫﻨﺸـﺘﺎوﻓﻦ ﺑـﻪ‬ ‫زﻳﺮ ﺣﻜﻮم ﺳﻠﺴﻠﺔ وﻳﺴﻜﻮﻧﺘﻲ درآﻣﺪ؛ و اﻳﻨﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎ ﻛﻔﺎﻳﺘﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﺸﺎن ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻗـﺪرت و ﻧﻔـﻮذ ﺑـﻮد ﻧـﻪ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﺌﻮداﻟﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ 170‬ﺳﺎل‪ ،‬از ‪ 1277‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ ،1447‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬آﻧﮕـﺎه ﭘـﺲ از ﺳـﻪ ﺳـﺎل‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﻤﻬﻮري ﺧﺎﻧﺪان ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﻔﻮرﺗﺰا ‪ Sforza‬ﻛﻪ ﺑﺎ وﻳﺴﻜﻮﻧﺘﻴﻬﺎ ﻣﻨﺴـﻮب ﺑﻮدﻧـﺪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ را ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ آوردﻧﺪ و ﻟﻘﺐ »دوﻛﻬﺎي ﻣﻴﻼن« ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از ‪ 1494‬ﺗﺎ ‪ 1535‬ﻣﻴﻼن ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﻣﻴﺎن ﻓﺮاﻧﺴـﻮﻳﺎن و اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻴﺎن‬ ‫ﺑﻮد؛ اﺳﻔﻮرﺗﺰاﻫﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻃﺮف و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﺘﺤﺪ ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ ﻣـﺪت ﮔـﺎﻫﻲ در ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﺑـﻪ ﺳـﺮ‬ ‫ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و ﮔﺎﻫﻲ رﺳﻤﺎً ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬در ‪ ،1535‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺷﺎرل ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼن را ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺧـﻮد‬ ‫اﻓﺰود‪.‬‬ ‫ﺟﻤﻬﻮري وﻧﻴﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻗﺮون اول ﻋﻈﻤﺖ ﺧﻮد‪ ،‬اﻧﺪﻛﻲ دور از ﻋﺮﺻﺔ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ ﻗـﺮار ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻤﻬﻮري ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف اﻗﻮام وﺣﺸﻲ در ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و در اﺑﺘﺪا ﺧﻮد را ﺗﺎﺑﻊ اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﺷﺮﻗﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﺳـ ّﻨﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ اﺿﺎﻓﺔ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﻪ ﺗﺠﺎرت وﻧﻴﺲ ﺑﺎ ﺷﺮق ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﺳﺘﻘﻼﻟﻲ داده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ زﻣـﺎن ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺷـﻮراي‬ ‫ﺗﺮﻧﺖ ‪ (1545) Trent‬ﻧﻴﺰ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﭘﺎﺋﻮﻟﻮﺳﺎرﭘﻲ ‪ PaoloSarpi‬وﻧﻴﺴﻲ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﺷﻮرا ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﺮ‬

‫رﻧﺴﺎﻧﺲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ □ ‪381‬‬

‫ﺿﺪ ﭘﺎپ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﺸﺘﺮ دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺟﻨﮓ ﺻﻠﻴﺒﻲ ﭼﻬﺎرم ﭼﮕﻮﻧﻪ وﻧﻴﺲ ﺑﻪ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ اﺻﺮار ورزﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر‬ ‫ﺑﻪ روﻧﻖ ﺗﺠﺎرت وﻧﻴﺲ ﻛﻤﻚ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﺗﺼﺮف ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺮﻛﻬﺎ در ‪ 1453‬ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت آن ﻟﻄﻤﻪ زد‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻛﻪ ﭘﺎرهاي از آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻬﻴﺔ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬وﻧﻴﺴﻴﻬﺎ در ﻗﺮون ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘـﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻻزم دﻳﺪﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اراﺿﻲ ﻓﺮاواﻧﻲ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ دﺷﻤﻨﻴﻬﺎﻳﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم در ‪ 1509‬ﻣﻨﺠـﺮ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ اﺗﺤﺎدﻳﺔ ﻛﺎﻣﺒﺮاي ‪ Camberai‬ﺷﺪ؛ و آن اﺗﺤﺎدﻳﻪاي از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮد و وﻧﻴﺲ را ﺷﻜﺴـﺖ داد‪ .‬ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫ﺑﻮد وﻧﻴﺲ از اﻳﻦ ﺳﺎﻧﺤﻪ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺠﺎت آن از ﺣﺎدﺛﺔ ﻛﺸﻒ راه دﻣﺎﻏﺔ اﻣﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﻨﺪ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ واﺳـﻜﻮداﮔﺎﻣﺎ‬ ‫)‪ (1497-8‬ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﺔ ﻧﻴﺮوي ﺗﺮﻛﻬﺎ‪ ،‬وﻧﻴﺲ را زﻣﻴﻦ زد؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ آن ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﺑـﺎﻗﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺗـﺎ‬ ‫آﻧﻜﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن از اﺳﺘﻘﻼل ﻣﺤﺮوم ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ وﻧﻴﺲ ﻛﻪ در اﺻﻞ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﺑﻮد‪ ،‬رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ را از دﺳﺖ داد و از ‪ 1297‬ﺻﻮرﺗﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ ﺑـﻪ‬ ‫اوﻟﻴﮕﺎرﺷﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﺳﺎس ﻗﺪرت ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از »ﺷﻮراي ﻛﺒﻴﺮ« ﻛﻪ ﻋﻀـﻮﻳﺖ آن از آن ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ ﻣـﻮروﺛﻲ و‬ ‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي درﺟﻪ اول ﺷﺪ‪ .‬ﻗﻮة اﺟﺮاﺋﻴﻪ در دﺳﺖ »ﺷﻮراي ده ﻧﻔﺮي« ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ »ﺷﻮراي ﻛﺒﻴﺮ« اﻧﺘﺨـﺎب‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬دوﺟﻪ ‪ ،Doge‬رﺋﻴﺲ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﻲِ دوﻟﺖ ﻣﺎداماﻟﻌﻤﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﺧﺘﻴﺎرات رﺳـﻤﻲ او ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﺤـﺪود‪ ،‬وﻟـﻲ در‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻧﻔﻮذش ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻗﺎﻃﻊ ﺑﻮد‪ .‬دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﻲ وﻧﻴﺲ ﺑﻪ زﻳﺮﻛﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد و ﮔﺰارﺷﻬﺎي ﺳﻔﺮاي وﻧﻴﺴﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﻓـﺬ ﺑـﻮد‪ .‬از‬ ‫زﻣﺎن راﻧﻜﻪ ‪ Ranke‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن اﻳﻦ ﮔﺰارﺷﻬﺎ را در ﺷﻤﺎر ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻃﻼع راﺟﻊ ﺑﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ ﺑﻜـﺎر‬ ‫ﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﻣﺘﻤﺪنﺗﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮ دﻧﻴﺎ و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺸﺄ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدان ﺑﺰرگ ادب ﺑﺎ ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﺑﺴﺘﮕﻲ‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻧﺪ ﻣﺮدان ﻗﺪﻳﻢ و ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺮدان اﺧﻴﺮ ﻫﻨﺮ ﻧﻘﺎﺷﻲ‪ .‬وﻟﻲ ﻓﻌﻼً ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳـﺖ ﺗـﺎ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ .‬در ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﺳﻪ ﻃﺒﻘﻪ در ﻓﻠﻮراﻧﺲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در ﻣﺒﺎرزه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﻧﺠﺒﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﻣﺮدم ﺧﺮدهﭘﺎ‪ .‬ﻧﺠﺒﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻃﺮﻓﺪار ﻓﺮﻗﺔ ﮔﻴﺒﻠـﻴﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ و دو ﻃﺒﻘـﺔ دﻳﮕـﺮ ﻃﺮﻓـﺪار ﻓﺮﻗـﺔ ﮔﻠـﻒ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺒﻠﻴﻨﻬﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ‪ 1266‬ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ و در ﻣﺪت ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﮔﺮوه ﻣﺮدم ﺧﺮدهﭘﺎ از ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ ﺟﻠـﻮ‬ ‫اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﭘﺎﻳﺪاري ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ از ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ ﻛـﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن آن‬ ‫را »ﺟﺒﺎري« )‪ (tyranny‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺪﻳﭽﻲ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﻠﻮراﻧﺲ را ﺑـﻪ دﺳـﺖ آوردﻧـﺪ‪ ،‬در اﺑﺘـﺪا ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮان ﺟﺒﻬﺔ دﻣﻮﻛﺮات ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻛﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮزﻳﻤﻮدي ﻣﺪﻳﭽﻲ )‪ (1389-1464‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮد از اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫ﻛﻪ ﺳﺮﺷﻨﺎس و ﺷﺎﺧﺺ ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻣﻘﺎم رﺳﻤﻴﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬راز ﻗﺪرت او در ﻣﻬﺎرﺗﺶ در اﻣـﻮر اﻧﺘﺨﺎﺑـﺎﺗﻲ ﻧﻬﻔﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ .‬او‬ ‫ﻣﺮدي زﻳﺮك ﺑﻮد و در ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﺮدم دار و در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﺑﻲ رﺣﻢ‪ .‬ﭘﺲ از او ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻧـﻮهاش ﻟـﻮرﻧﺘﺰوي‬ ‫ﺑﺎ ﺷﻜﻮه ﺑﻪ ﺟﺎي وي ﻧﺸﺴﺖ و از ‪ 1469‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺶ در ‪ 1492‬زﻣﺎم ﻗﺪرت را در دﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو ﺗـﻦ ﻫـﺮ دو‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺧﻮد را ﻣﺪﻳﻮن ﺛﺮوﺗﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از راه ﺗﺠﺎرت و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻌﺎدن و از ﺳﺎﻳﺮ ﺻـﻨﺎﻳﻊ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮد را آﺑﺎدان ﺳﺎزﻧﺪ و ﻫﻢ ﺷﻬﺮ ﻓﻠﻮراﻧﺲ را؛ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ در زﻣـﺎن‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻧﻬﺎ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺛﺮوت و آﺑﺎداﻧﻲ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺘﺮو ‪ Pietro‬ﭘﺴﺮ ﻟﻮرﻧﺘﺰو وﻣﺤﺎﺳﻦ ﭘﺪر را ﻧﺪاﺷﺖ و در ﺳﺎل ‪ 1494‬اﺧﺮاج ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﻧﻔـﻮذ ﺳـﺎووﻧﺎروﻻ‬ ‫‪ Savonarola‬ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد و در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﻮﻋﻲ ﻣﻨﺰه ﻃﻠﺒﻲ ﻣﺮدم را از ﺷﺎدي و ﺗﺠﻤـﻞ و اﻧﺪﻳﺸـﺔ آزاد روﮔـﺮدان‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻳﻚ ﻧﻮع دﻳﻨﺪاري ﺳﻮق داد ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﺻﻔﺎت و ﻣﺸﺨﺼﺎت دوره ﻫﺎي ﺳﺎده ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‪،‬‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬دﺷﻤﻨﺎن ﺳﺎووﻧﺎروﻻ ﭘﻴﺮوز ﺷﺪﻧﺪ و او را اﻋﺪام ﻛﺮدﻧﺪ و ﺟﺴﺪش را ﺳـﻮزاﻧﺪﻧﺪ )‪ .(1498‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﺟﻤﻬﻮري ﻛﻪ رﺳﻤﺎً دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ و در واﻗﻊ ﭘﻠﻮﺗﻮﻛﺮاﺗﻲ )ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮان( ﺑـﻮد ﺗـﺎ ‪ 1512‬اداﻣـﻪ ﻳﺎﻓـﺖ ﺗـﺎ آﻧﻜـﻪ ﺧﺎﻧـﺪان‬ ‫ﻣﺪﻳﭽﻲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ زﻣﺎم اﻣﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﭘﺴﺮان ﻟﻮرﻧﺘﺰو ﻛﻪ در ﭼﻬﺎرده ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻛﺎردﻳﻨـﺎﻟﻲ رﺳـﻴﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1513‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎپ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﺌـﻮي دﻫـﻢ ﺑـﺮ ﻣﺴـﻨﺪ ﻧﺸﺴـﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧـﺪان ﻣـﺪﻳﭽﻲ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬

‫‪ □ 382‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﮔﺮاﻧﺪوﻛﻬﺎي ﺗﻮﺳﻜﺎﻧﻲ ﺗﺎ ‪ 1737‬ﺑﺮ ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺧﻼل اﻳﻦ اﺣﻮال ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳـﺎﻳﺮ ﻧـﻮاﺣﻲ‬ ‫اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻓﻘﻴﺮ ﺷﺪه و اﻫﻴﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻗﺪرت دﻧﻴﻮي ﭘﺎپ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﺧﻮد را ﻣﺪﻳﻮن ﭘﭙﻴﻦ و ﺳﻨﺪ ﺟﻌﻠﻲ »ﻋﻄﻴﺔ ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ« ﺑﻮد در ﻣﺪت رﻧﺴـﺎﻧﺲ اﻓـﺰاﻳﺶ‬ ‫ﻓﺮاوان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ روﺷﻲ ﻛﻪ ﭘﺎﭘﻬﺎ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدﻧـﺪ‪ ،‬آﺑـﺮوي روﺣـﺎﻧﻲ دﺳـﺘﮕﺎه ﭘـﺎپ را ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ‬ ‫رﻳﺨﺖ‪ .‬ﻧﻬﻀﺖ ﺷﻮراﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن ﺷﻮراي ﺑﺎل و ﭘـﺎپ اوژﻧﻴـﻮس ﭼﻬـﺎرم )‪ (1431-47‬ﺑـﻪ ﻋﺎﻗﺒـﺖ اﻧـﺪوﻫﻨﺎﻛﻲ‬ ‫رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺟﺪي ﺗﺮﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻮد؛ و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮ آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة اﻓﻜﺎر روﺣﺎﻧﻴـﺎن ﺷـﻤﺎل ﻛﻮﻫﻬـﺎي‬ ‫آﻟﭗ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﺮوزي ﭘﺎپ ﭘﻴﺮوزي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و )ﺗﺎ ﺣﺪ ﻛﻤﺘﺮي( ﭘﻴﺮوزي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻤﺪن اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن ﭘـﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻤﺪن ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺣﺎل ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪ .‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻴﺎن در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟـﺪي‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در اﺧﻼق و دﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ در ﻧﻈﺮ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ در زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺴـﻴﺎري‬ ‫را ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﻜﻼي ﭘﻨﺠﻢ )‪ ،(1447-55‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎپ اوﻣﺎﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت روﺣﺎﻧﻲ را ﺑـﻪ ﻓﻀـﻼ و دﻧﺸـﻤﻨﺪان واﮔـﺬار‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻓﻀﻞ و داﻧﺶ آﻧﺎن اﺣﺘﺮام ﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت دﻳﮕﺮ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻟﻮرﻧﺘﺰو واﻻ ﻛﻪ ﻣـﺮدي‬ ‫ﺑﻮد اﭘﻴﻜﻮري ﻣﺸﺮب و ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﺳﻨﺪ »ﻋﻄﻴﺔ ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ« ﻣﺠﻌـﻮل اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻧﺜـﺮ ﺗﺮﺟﻤـﺔ رﺳـﻤﻲ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﻣﻘﺪس )»ووﻟﮕﺎت«( را ﺑﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ را ﺑﻪ اﻟﺤﺎد ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﻨﺸﻲ ﻣﺨﺼﻮص ﭘـﺎپ‬ ‫ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺸﻮﻳﻖ اوﻣﺎﻧﻴﺴﻢ و ﺗﺮﺟﻴﺢ آن ﺑﺮ ﺗﺪ ‪‬ﻳﻦ و ﺗﻤﺎﻣ ‪‬ﻴﺖ اﻳﻤـﺎن و اﻋﺘﻘـﺎد‪ ،‬ﺗـﺎ ﺗﺼـﺮف رم در ‪1527‬‬ ‫اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺸﻮﻳﻖ اوﻣﺎﻧﻴﺴﻢ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮدم ﺟﺪي ﺷﻤﺎل را ﺷﮕﻔﺖ زده ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﺑﺎﺷـﺪ؛‬ ‫اﻣﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﻨﮓ ﻃﻠﺒﻲ و زﻧﺪﮔﻲ دور از اﺧﻼق ﺑﻌﻀﻲ از ﭘﺎﭘﻬﺎ از ﻫﻴﭻ ﻧﻘﻄـﺔ ﻧﻈـﺮي ﻗﺎﺑـﻞ دﻓـﺎع ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ از ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻗﺪرت ﺑﺎزي ﻣﺤﺾ و ﻣﻄﻠﻖ‪ .‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﺷﺸﻢ )‪ (1492-1503‬در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت ﺗﺼﺪي ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ زﻧﺪﮔﻴﺶ را وﻗﻒ‬ ‫ﺑﺰرگ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧـﻮد و ﺧـﺎﻧﻮاده اش ﻛـﺮد‪ .‬وي دو ﭘﺴـﺮ داﺷـﺖ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ دوك ﮔﺎﻧـﺪﻳﺎ ‪ Gandia‬و دﻳﮕـﺮي ﺳـﺰار ﺑﻮرﺟﻴـﺎ‬ ‫‪ Cesar Borgia‬و از اﻳﻦ دو اوﻟﻲ را ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ دوك ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ و اﺣﺘﻤﺎل ﻣـﻲ رود ﻛـﻪ ﻗﺎﺗـﻞ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﺑﺮادرش ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻣﻴﺪ و آرزوي ﭘﺎپ ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣـﻲ ﺑﺎﻳﺴـﺖ ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﺳـﺰار ﺷـﻮد‪ .‬ﭘـﺎپ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺪﺳﺘﻲ ﭘﺴﺮش روﻣﺎﻧﻴﺎ ‪ Romagna‬و آﻧﻜﻮﻧﺎ ‪ Ancona‬را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درآوردﻧﺪ و اﻳﻦ دو ﻧﺎﺣﻴﻪ را ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻳـﻚ‬ ‫اﻣﻴﺮ ﻧﺸﻴﻦ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺎپ درﮔﺬﺷﺖ ﺳﺰار ﺳﺨﺖ ﺑﻴﻤﺎر ﺑـﻮد و ﺑـﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺖ ﺑـﻲدرﻧـﮓ‬ ‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺘﻮﺣﺎت آﻧﺎن ﺑﺎز ﺑﻪ ارﺛﻴﺔ ﭘﻄﺮس ﻗﺪﻳﺲ ﻣﺤﺪود ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺧﺒﺎﺛﺖ اﻳﻦ دو ﺗـﻦ ﺑـﻪ زودي اﻓﺴـﺎﻧﻪ‬ ‫ﺷﺪ و ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲ ﺗﻮان در ﻗﺘﻠﻬﺎي ﺑﻲ ﺷﻤﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﺮدن آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﮔﺬارﻧﺪ ﺻـﺤﻴﺢ را از ﺳـﻘﻴﻢ ﺗﻤﻴـﺰ داد‪ .‬اﻣـﺎ در اﻳـﻦ‬ ‫ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﻨﻮن ﺧﺪﻋﻪ و ﺧﻴﺎﻧﺖ را از آﻧﭽﻪ ﻗﺒﻼً ﺳﺎﺑﻘﻪ داﺷﺖ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ژوﻟﻴﻮي دوم )‪ (1503-13‬ﻛﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎي اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﺷﺸﻢ ﻧﺸﺴﺖ در زﻫﺪ و ﺗﺪﻳﻦ ﻫﻨﺮي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﻤﺘﺮ از ﺳﻠﻒ ﺧـﻮﻳﺶ اﻣﻜـﺎن ﻓﻀـﺎﺣﺖ و رﺳـﻮاﻳﻲ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ داد‪ .‬او ﻫﻢ اﻣﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ دادن ﻗﻠﻤﺮو ﭘﺎپ را اداﻣﻪ داد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ وي ﺧـﺎﻟﻲ از ﻣﺤﺎﺳـﻨﻲ ﻧﺒـﻮد‪،‬‬ ‫ﺣﺴﻨﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬رﻓﻮرم ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺗﺼﺪي ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او‪ ،‬ﻟﺌﻮي دﻫـﻢ )‪،(1513-21‬‬ ‫وﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﻴﺲ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ‪‬‬ ‫آﻏﺎز ﺷﺪ ﻣﺤﺼﻮل ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻲدﻳﻨﺎﻧﺔ ﭘﺎﭘﻬﺎي دورة رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻧﺘﻬﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ در دﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﺎﭘﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﻴﺴﻴﻞ ﻫﻢ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ آن اﺗﺤـﺎد داﺷـﺖ‪ .‬ﻧﺎﭘـﻞ و ﺳﻴﺴـﻴﻞ ﻗـﺒﻼً‬ ‫ﻗﻠﻤﺮو ﺧﺎص و ﺷﺨﺼﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻓﺮدرﻳﻚ دوم ﺑﻮد‪ .‬وي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ اي ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورده ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ روﺷﻦ وﻟﻲ ﻣﺴﺘﺒﺪاﻧﻪ ﺑﻮد و ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻗﺪرﺗﻲ را در دﺳﺖ اﺷﺮاف ﻓﺌﻮدال ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣـﺮگ او ﻧﺎﭘـﻞ و‬ ‫ﺳﻴﺴﻴﻞ ﺑﻪ ﭘﺴﺮ ﻧﺎﻣﺸﺮوﻋﺶ ﻣﺎﻧﻔﺮد ‪ Manfred‬رﺳﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﭘﺴـﺮ دﺷـﻤﻨﻲِ آﺷـﺘﻲﻧﺎﭘـﺬﻳﺮِ ﻛﻠﻴﺴـﺎ را ﺑـﻪ ارث ﺑـﺮد و در‬ ‫‪ 1266‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮاﻓﺘﺎد‪ .‬ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن دﺷﻤﻨﻲ ﻣﺮدم را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮدﻧﺪ و در واﻗﻌﺔ »ﻧﻤـﺎز‬

‫رﻧﺴﺎﻧﺲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ □ ‪383‬‬

‫ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن ﺳﻴﺴﻴﻞ«‪ (1282) 1‬ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﻗﻠﻤﺮو ﻧﺎﭘﻞ و ﺳﻴﺴﻴﻞ ﺑﻪ ﭘﻄﺮ ﺳﻮم آراﮔﻮﻧﻲ و وارﺛـﺎﻧﺶ‬ ‫ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﮔﻴﺮودارﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺟﺪاﻳﻲ ﻧﺎﭘﻞ و ﺳﻴﺴﻴﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕـﺮ اﻳـﻦ دو ﻧﺎﺣﻴـﻪ در ‪1443‬‬ ‫ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻟﻔﻮﻧﺴﻮي ﺳﺨﻲ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺣﺎﻣﻴﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﺷﻌﺮ و ادب اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻨﻀﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از ‪ 1495‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺳﻪ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻧﺎﭘﻞ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧـﺪ آراﮔـﻮﻧﻲ اﻓﺘـﺎد )‪.(1502‬‬ ‫ﺷﺎرل ﺳﻮم و ﻟﻮﻳﻲ دوازدﻫﻢ و ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ اول‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﻲ دﻋﺎوﻳﻲ ﺑﺮ ﻣﻴﻼن و ﻧﺎﭘﻞ داﺷـﺘﻨﺪ )ﻛـﻪ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﺣﻘﻮﻗﻲ اﺳﺎس ﻣﺤﻜﻤﻲ ﻧﺪاﺷﺖ(‪ .‬ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎي ﻣﻮﻗﺘﻲ ﺑﻪ دﺳـﺖ آوردﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫ﻫﻤﻪ از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻴﺎن ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮوزي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و »ﺿﺪ رﻓـﻮرم« رﻧﺴـﺎﻧﺲ اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ را ﭘﺎﻳـﺎن داد‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﭘـﺎپ‬ ‫ﻛﻠﻤﻨﺖ ﻫﻔﺘﻢ ﺳﺪي در راه »ﺿﺪ رﻓﻮرم« ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺪﻳﭽﻲ ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ دوﺳﺘﻲ داﺷـﺖ‪ .‬ﺷـﺎرل‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ در ‪ 1527‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﺳﭙﺎه ﺑﺰرﮔﻲ از ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ رم را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درآوردﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﭘﺎﭘﻬﺎ از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑـﻪ‬ ‫دﻳﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و رﻧﺴﺎﻧﺲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎزي ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻗﺪرت در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻪ ﻃﺮزي ﺑﺎورﻧﻜﺮدﻧﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﺑﻐﺮﻧﺞ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻜـﺎم ﻛﻮﭼـﻚ ﻛـﻪ اﻏﻠـﺐ ﺧـﻮد را ﺟﺒ‪‬ـﺎر‬ ‫ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻳﻜـﻲ از ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺑـﺰرگ ﻣﺘﺤـﺪ ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬و زﻣـﺎﻧﻲ ﺑـﺎ دﻳﮕـﺮي ﻃـﺮح دوﺳـﺘﻲ‬ ‫ﻣﻲرﻳﺨﺘﻨﺪ؛ و اﮔﺮ دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺧﻮب ﺑﺎزي ﻧﻤﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﭘﺎك ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬داﺋﻤﺎً ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﻲ در ﺟﺮﻳﺎن ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺗـﺎ‬ ‫زﻣﺎن آﻣﺪن ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن‪ ،‬در ‪ ،1494‬اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺪون ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺰدوراﻧﻲ ﺑﻮدن ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺮات وﻇﺎﻳﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺗﻤﺎم ﻋﻴﺎر ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺠﺎرت ﻣﻲ ﺷﺪ و ﻧﻪ ﺟﻠﻮ اﻓﺰاﻳﺶ‬ ‫ﺛﺮوت ﻛﺸﻮر را ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎزي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ اي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻓﺮاﻧﺴـﻮﻳﺎن‬ ‫ﻗﺪم ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﮔﺬاردﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻲ دﻓﺎع ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﻣﺮدم را ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﻣـﻲﻛﺸـﺘﻨﺪ‬ ‫اﺳﺒﺎب ﺣﻴﺮت اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻴﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻴﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻴﺎن درﮔﺮﻓﺖ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺟﺪي ﺑـﻮد و رﻧـﺞ‬ ‫و ﻓﻘﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮد آورد‪ .‬اﻣﺎ دوﻟﺘﻬﺎي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪﭼﻴﻨﻲ و ﻓﺘﻨﻪﮔﺮي ﺑـﺮ ﺿـﺪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ اداﻣـﻪ ﻣـﻲدادﻧـﺪ و دﺧﺎﻟـﺖ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن ﻳﺎ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻴﺎن را در ﻣﺠﺎدﻻت داﺧﻠﻲ ﺧﻮد ﺑﺮﻣﻲاﻧﮕﻴﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺣﺴﺎس وﺣـﺪت ﻣﻠـﻲ در ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از ﻛﻒ رﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻛﺸﻒ اﻣﺮﻳﻜﺎ و راه دﻣﺎﻏﺔ اﻣﻴﺪ ﺑﻪ ﺳـﻮي ﻣﺸـﺮق زﻣـﻴﻦ‪ ،‬از‬ ‫ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻦ اﻫﻤﻴﺖ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ اﻣﺮي ﺣﺘﻤﻲ و اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻳﻦ ﺳﻘﻮط ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﻛﻤﺘـﺮ ﻓﺎﺟﻌـﻪآﻣﻴـﺰ و ﻛﻤﺘـﺮ‬ ‫ﻣﻼزم ﺑﺎ ﻣﺤﻮ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﻤﺪن اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫رﻧﺴﺎﻧﺲ دورة ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎي ﺑﺰرﮔﻲ در زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ دوره ﻛﺎرﻫﻬﺎﻳﻲ ﺻﻮرت داد ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻋﻈﻤﺖ ﻗﺮن‬ ‫ﻫﻔﺪﻫﻢ را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اوﻻً دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﻞ و زﻧﺠﻴﺮي ﻓﻜﺮي درآﻣـﺪه ﺑـﻮد در ﻫـﻢ ﺷﻜﺴـﺖ‪.‬‬ ‫رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن را اﺣﻴﺎ ﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺣﺪاﻗﻞ آن اﻧﺪازه اﺳﺘﻘﻼل ﻓﻜﺮي را ﻛﻪ ﻻزﻣﺔ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻴـﺎن‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ اﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ آورد‪ .‬در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻫﺮ دو ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬رﻧﺴﺎﻧﺲ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و اﺻﻴﻠﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ داد ﻛﻪ‬ ‫از ﻟﻔﺎﻇﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن و ﺷﺎرﺣﺎن ﻋﺮب زﺑﺎن ﻣﺒﺮا ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﻬﻤﺘﺮ آﻧﻜﻪ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﻜﺮي را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻳﻚ ﻛﺎر ﻟﺬت ﺑﺨﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮد و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻔﻜﺮ ﻣﺤﺪود و ﻣﺤﺒﻮس ﻛﻪ ﻫـﺪﻓﻲ ﺟـﺰ ﺻـﻴﺎﻧﺖ ﻳـﻚ ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﻌﻴﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺮار دادن اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﺟﺎي ارﺳﻄﻮي دورة ﻣﺪرﺳﻲ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻓﻀـﻼ و داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﻴﺰاﻧﺴـﻲ ﺗﺴـﺮﻳﻊ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺘﻲ در ﺷﻮراي ﻓﺮارا )‪ ،(1438‬ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ﺷﺮق و ﻏﺮب را اﺳﻤﺎً ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﻨـﺎﻇﺮه اي درﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫در آن ﺑﻴﺰاﻧﺴﻴﻬﺎ ﻣﺪﻋﻲ ﺑﺮﺗﺮي اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺮ ارﺳﻄﻮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﻤﻴﺴﺘﻮس ﭘﻠﺘﻮ ‪ Gemistus Pletho‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ ﻣـﺬﻫﺐ‬

‫‪ .1‬ﺷﻮرش اﻫﺎﻟﻲ ﺳﻴﺴﻴﻞ ﺑﺮ ﺷﺎرل اول ﻛﻪ ﻣﻘﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻮد را از ﭘﺎﻟﺮﻣﻮ ﺑﻪ ﻧﺎﭘﻞ ﺑﺮده و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺳﻴﺴﻴﻞ را ﺑﻪ اﻓﺴـﺮان ﻓﺮاﻧﺴـﻮي واﮔـﺬار‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 384‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﭘﺮﺷﻮري ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ اﻳﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎدش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻮد‪ ،‬در رواج ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاوان‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺴﺎرﻳﻮن ‪ Bessarion‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻲ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻮزﻳﻤـﻮ و ﻟـﻮرﻧﺘﺰو دي‬ ‫ﻣﺪﻳﭽﻲ ﻫﺮ دو ﺑﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻌﺘﺎد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮزﻳﻤﻮ آﻛﺎدﻣﻲ ﻓﻠﻮراﻧﺲ را ﻛـﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻛـﺎرش ﻣﻄﺎﻟﻌـﺔ ﻓﻠﺴـﻔﺔ اﻓﻼﻃـﻮن ﺑـﻮد‬ ‫ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد و ﻟﻮرﻧﺘﺰو آن را اداﻣﻪ داد‪ .‬ﻛﻮزﻳﻤﻮ در ﺣﺎﻟﻲ درﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت اﻓﻼﻃﻮن ﮔـﻮش ﻣـﻲداد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫اوﻣﺎﻧﻴﺴﺘﻬﺎي اﻳﻦ دوره ﭼﻨﺎن ﺳﺮﮔﺮم ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ از ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻓﺮﺻـﺖ ﻫـﻴﭻ اﺑـﺪاﻋﻲ در ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻳﻚ ﻧﻬﻀﺖ ﺗﻮدهاي ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻬﻀﺘﻲ ﺑـﻮد در ﻣﻴـﺎن ﻋـﺪة ﻣﺤـﺪودي از ﻓﻀـﻼ و ﻫﻨﺮﻣﻨـﺪان ﻛـﻪ از ﻃـﺮف‬ ‫ﺣﺎﻣﻴﺎن آزاد اﻧﺪﻳﺶ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺧﺎﻧﺪان ﻣـﺪﻳﭽﻲ و ﭘﺎﭘﻬـﺎي اوﻣﺎﻧﻴﺴـﺖ ﺗﺸـﻮﻳﻖ ﻣـﻲﺷـﺪ‪ .‬ﭘﺘـﺮارك و ﺑﻮﻛـﺎﭼﻮ در ﻗـﺮن‬ ‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ازﻟﺤﺎظ ﻓﻜﺮي ﺑﻪ دورة رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻔﺎوت ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ زﻣﺎن ﺧﻮد ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢﺷـﺎن‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ از اوﻣﺎﻧﻴﺴﺘﻬﺎي ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻃﺮز ﺑﺮﺧﻮرد ﻓﺼﻼي رﻧﺴﺎﻧﺲ را ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻌﻀـﻲ از آﻧـﺎن آزاد اﻧـﺪﻳﺶ دو‬ ‫آﺗﺸﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﺣﺘﻲ ﻫﻤﻴﻨﺎن ﭼﻮن ﻣﺮگ را ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲ دﻳﺪﻧﺪ ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺪﻫﻴﻦ را ﺑﺠﺎ ﻣﻲآوردﻧﺪ و ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎ آﺷـﺘﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن از ﺧﺒﺎﺛﺖ و ﻧﺎﻛﺴﻲ ﭘﺎﭘﻬﺎي زﻣﺎن ﺳﺨﺖ آزرده ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻌﻬﺬا ﺧﺪﻣﺖ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ آﻏـﻮش ﺑـﺎز‬ ‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﭽﺎردﻳﻨﻲ ‪ Guicciardini‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺲ در ‪ 1529‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻣﻦ از ﺟﺎهﻃﻠﺒﻲ و ﺣﺮص و ﻫﺮزﮔﻲ ﻛﺸﻴﺸﺎن اﺷﻤﺌﺰاز ﻧﺪارد؛ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﻳـﻚ از‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻳﺐ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻧﻔﺮت اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻞ ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ و ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺪﻋﻲ داﺷـﺘﻦ رواﺑـﻂ‬ ‫ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺎ ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎزﻳﺒﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻳﺐ ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻨﺎﻗﺾ دارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺟﻤـﻊ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻓﻘﻂ در اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ در درﺑـﺎر ﭼﻨـﺪﻳﻦ‬ ‫ﭘﺎپ داﺷﺘﻪ ام ﻣﺮا ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺤﺾ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮدم ﺑﺰرﮔﻲ آﻧﺎن را ﺑﺨﻮاﻫﻢ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ اﮔﺮ ﭘﺎي اﻳﻦ اﻣـﺮ در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﻟﻮﺗﺮ را ﭼﻮن ﺟﺎن ﺧﻮد دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺧـﻮد را از ﻗـﻮاﻧﻴﻨﻲ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ‪ -‬ﺑـﺪان‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻲاﻟﻌﻤﻮم ﺗﻔﻬﻴﻢ و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد ‪ -‬ﺑﻪ ﮔﺮدن ﻣﺎ ﻣﻲﮔﺬارد ﺧﻼص ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻞ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻛـﻪ روزي را ﺑﺒﻴـﻨﻢ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻴﻞ اوﺑﺎش و اراذل را ﺑﺮ ﺧﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﻮﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻲﻋﻴﺐ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﻲﻗﺪرت‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻟﺬت ﺑﺨﺸﻲ دارد‪ ،‬و ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا اوﻣﺎﻧﻴﺴﺘﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ رﻓﻮرم را آﻏـﺎز ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻛﺜﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺣﺪ وﺳﻄﻲ ﻣﻴﺎن اﻋﺘﻘﺎد ﺗﺎم و آزاد اﻧﺪﻳﺸﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ؛ وﺿﻌﻲ ﻧﻈﻴﺮ وﺿﻊ ﻟﻮﺗﺮ ﺑـﺮاي آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ آن ﻋﻼﻗﺔ ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻗﺎﻳﻖ ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﺳﻮﭼﻮ ‪ Masuccio‬ﭘـﺲ از‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻓﺴﺎد راﻫﺒﺎن و راﻫﺒﻪﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺟﺰاي آﻧﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻋﺮاف را از ﻣﻴﺎن ﺑـﺮدارد‪ .‬در آن ﺻـﻮرت آﻧـﺎن دﻳﮕـﺮ ﺻـﺪﻗﻪ اي درﻳﺎﻓـﺖ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ و ﻧﺎﭼﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ دوﺑﺎره ﺑﻴﻠﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪«.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻼف ﻟﻮﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﻧﻤﻲرﺳﺪ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﺣﻔﻆ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‪ ،‬وﺟﻮد اﻋﺮاف را اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺛﺮوت رم ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﻗﻠﻤﺮوﻫﺎي ﭘﺎپ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷـﺖ؛ و ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻤـﺪة آن ﺑـﺎ‬ ‫ﺧﺮاﺟﻲ ﻛﻪ از ﻣﺠﻤﻮع دﻧﻴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﮔﺸﺖ‪ ،‬و وﺳﻴﻠﺔ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﺧﺮاج ﻧﻴـﺰ اﻟﻬﻴـﺎﺗﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮد ﻛﻠﻴﺪﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ در دﺳﺖ ﭘﺎپ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺆﺛﺮي اﻳﻦ اﻟﻬﻴﺎت را ﻣـﻮرد ﺗﺮدﻳـﺪ و اﻋﺘـﺮاض‬ ‫ﻗﺮار ﻣﻲداد ﺧﻄﺮ ﻓﻘﺮ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬و از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﻣﻘﺎم آن ﻛﺸﻮر را در دﻧﻴﺎي ﻏﺮب‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻲ اﻋﺘﻘﺎدي‬

‫‪ .1‬ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب ‪ Renaissance in Italy‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ‪ Burkhart‬ﻗﺴﻤﺖ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻓﺼﻞ دوم‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪.‬‬

‫رﻧﺴﺎﻧﺲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ □ ‪385‬‬

‫اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ در ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺻﺮﻓﺎً ﺟﻨﺒﺔ ﻓﻜﺮي داﺷﺖ و ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ اﻧﺸـﻌﺎب ﻳـﺎ اﻳﺠـﺎد ﻳـﻚ‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ ﺗﻮدهاي ﺑﻪ ﺿﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﺜﻨﺎ‪ ،‬و آن ﻫﻢ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﺤـﺪودي از ﻗﻀـﻴﻪ را‬ ‫در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺳﺎووﻧﺎروﻻ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻓﻜﺮي ﺑﻪ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﺜﺮ اوﻣﺎﻧﻴﺴﺘﻬﺎ آن ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﺮاﻓﻲ را ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ ﻃﺮﻓﺪاراﻧﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺣﻔﻆ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎدو و ﺟﻨﺒـﻞ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫ﺑﻮد ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﻫﺸﺘﻢ در ‪ 1484‬ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺟـﺎدوﮔﺮي ﺻـﺎدر ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﺬاب و آزار وﺣﺸﺖآور زﻧﺎن ﺟﺎدوﮔﺮ در آﻟﻤﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻘﺎط ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص در ﻧﻈـﺮ آزاداﻧﺪﻳﺸـﺎن‬ ‫ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﭼﻨﺎن رواﺟﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ از زﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺗﺎ ﺑﺪان ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺛـﺮ رﻫـﺎﻳﻲ از ﻛﻠﻴﺴـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺎن درﺳﺖ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻞ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ دروازة ﻣﻐﺰﺷﺎن ﺑﻪ روي ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺰﺧﺮﻓﺎت ﻋﺘﻴﻖ ﺑﺎزﮔﺮدد‪.‬‬ ‫از ﻟﺤﺎظ اﺧﻼﻗﻲ ﻫﻢ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺛﺮ رﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﻓﺎﺟﻌﻪ آﻣﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺧﻼﻗـﻲ ﻛﻬﻨـﻪ ﺣﺮﻣـﺖ ﺧـﻮد را از‬ ‫دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ ،‬اﻛﺜﺮ ﺣﻜﺎم ﻣﻘﺎم ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻪ دﺳﺎ آورده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻗﺴﺎوت در ﺣﻔﻆ آن ﻣـﻲ ﻛﻮﺷـﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬـﺎ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﺮﻛﺖ در ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺎﺟﮕﺬاري ﭘﺎﭘﻲ دﻋﻮت ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﺗﺮس ﻣﺴﻤﻮم ﺷﺪن‪ ،‬ﺷﺮاب و ﺳﺎﻗﻲﺷـﺎن را ﺑـﺎ‬ ‫ﺧﻮد ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ 1.‬ﺟﺰ از ﺳﺎووﻧﺎروﻻ ﻛﻤﺘﺮ ﻓﺮد اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻳﻚ اﻣﺮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﺧﻄـﺮ ﻣـﻲ اﻧـﺪاﺧﺖ‪ .‬ﻣﻀـﺎر‬ ‫ﻓﺴﺎد دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ آﺷﻜﺎر ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺎري ﺑﺮاي اﺻﻼح آن ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻄﻠﻮب ﺑﻮدن وﺣﺪت اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻫﻮﻳﺪا ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺣﻜﺎم ﻗﺎدر ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻄﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺬﻟﻚ ﻳﻜﺎﻳﻚ ﺣﻜﺎم اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫در ﻫﺮ اﺧﺘﻼﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ از ﻫﺮ ﻗﺪرت ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ دوره‬ ‫ﺟﻨﺎﻳﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻧﻤﻲرﺳﺪ ‪ -‬ﻣﮕﺮ از ﻣﻴـﺎن ﺑـﺮدن ﻧﺴـﺦ ﻣﺘـﻮن ﻗـﺪﻳﻢ ‪ -‬ﻛـﻪ ﻣـﺮدم دورة رﻧﺴـﺎﻧﺲ زﻳـﺎد ﻣﺮﺗﻜـﺐ آن‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎرج از ﻋﺮﺻﺔ اﺧﻼﻗﻴﺎت‪ ،‬رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺑﺰرﮔﻲ داﺷﺖ‪ .‬در ﻣﻌﻤﺎري و ﻧﻘﺎﺷﻲ و ﺷﻌﺮ اﻳﻦ دوره ﺷﻬﺮت ﺧﻮد را ﻧﮕـﺎه‬ ‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻣﺮدان ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻟﺌﻮﻧﺎردو داوﻳﻨﭽﻲ و ﻣﻴﻜـﻞ آﻧﺠﻠـﻮ ﻣﺎﻛﻴـﺎوﻟﻲ را ﭘﺪﻳـﺪ آورد؛ ﻣﺮدﻣـﺎن‬ ‫درس ﺧﻮاﻧﺪه را از ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ و داﻧﺸﻤﻨﺪان را‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﺮدة ﻋﻬﺪ ﻗـﺪﻳﻢ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻌﺮوف ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺘﻔﺎوت داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬رﻧﺴـﺎﻧﺲ‬ ‫ﺑﺎ اﺣﻴﺎي ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﭼﻨﺎن ﻣﺤﻴﻂ ﻓﻜﺮﻳﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ در آن ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺷﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺗﻮﻓﻴﻘﻬـﺎي‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن رﻗﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ ،‬و در آن ﻧﺒﻮغ ﻓﺮدي ﺑﺎ ﭼﻨﺎن آزادﻳﻲ ﻛﻪ از زﻣﺎن اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ ﺳـﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬ﺷـﻜﻮﻓﺎن ﮔـﺮدد‪.‬‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻣﻮاﻓﻖ ﭘﺮورش ﻓﺮدي ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺛﺒﺎت ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻲ ﺛﺒﺎﺗﻲ و ﻓﺮدﻳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺿـﻌﻲ ﻛـﻪ در ﻳﻮﻧـﺎن‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻚ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲِ ﺛﺎﺑﺖ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤـﺔ دﺳـﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﺛـﺎﺑﺘﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪهاﻧﺪ ﺟﻠﻮ رﺷﺪ ﻓﺮاوان اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﻫﻨﺮي و ﻓﻜﺮي را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﻣﺎ ﺣﺎﺿﺮﻳﻢ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﻫﺮج و ﻣـﺮج و‬ ‫ﺟﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﺛﺎر ﺑﺰرﮔﻲ ﻧﻈﻴﺮ آﺛﺎر رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﻴﻢ؟ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬اﻣﺮوزه ﻛﻤﺘﺮ‪ .‬ﺗﺎﻛﻨﻮن راه ﺣﻠﻲ ﺑﺮاي اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭘﻴﺪا ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻫﺮ روز ﺑﺮ اﻫﻤﻴﺖ آن ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اول‪.‬‬

‫‪ □ 386‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪7 82‬م‬

‫ ّ‬ ‫ و ‬

‫رﻧﺴﺎﻧﺲ ﮔﺮﭼﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻧﻈﺮي ﻣﻬﻤﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎورد‪ ،‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺮدي ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪاي‬ ‫دارد؛ و اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﻴﻜﻮﻟﻮ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ‪ Nicola Machiavelli‬اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎدت ﺑﺮ اﻳـﻦ ﺟـﺎري اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﺷـﺨﺎص از ﺷـﻨﻴﺪن‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ او اﻇﻬﺎر ﺷﮕﻔﺖ زدﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎً او ﮔﺎﻫﻲ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻼﺳﻔﺔ دﻳﮕﺮ ﻧﻴـﺰ اﮔـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه از ﺗﻠﺒﻴﺲ و رﻳﺎ ﺑﺮي ﻣﻲﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺎﻛﻴـﺎوﻟﻲ ﻋﻠﻤـﻲ و‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻲ اﺳﺖ و ﻣﺒﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﺧﻮد او در اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ؛ و ﻫﺪف آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻣﻌﻴﻨـﻲ‬ ‫را‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻪ آﻳﺎ آن ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺑﺪﻧﺪ ﻳﺎ ﺧﻮب‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻫـﺮ وﻗـﺖ ﻛـﻪ ﭘـﺎﻳﺶ ﻣـﻲ اﻓﺘـﺪ و‬ ‫ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ازﻣﻘﺎﺻﺪي ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻮب اوﺳﺖ ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻣﻘﺎﺻﺪش ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻫﻤﺔ ﻣﺎ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﺑﺪﻧﺎﻣﻲ او ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺧﺸﻢ رﻳﺎﻛﺎراﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻔﺮت دارﻧـﺪ از اﻳﻨﻜـﻪ ﻛﺴـﻲ ﺑـﺪﻛﺎري را ﺑـﻪ ﺻـﺮاﺣﺖ‬ ‫اﻋﺘﺮاف ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ راﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎز در ﻋﻘﺎﻳﺪ او ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ اﻧﺘﻘﺎد اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ او زﺑﺎنِ زﻣﺎنِ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺻﺪاﻗﺖ ﻓﻜﺮﻳﻲ در ﺑﻲ ﺻﺪاﻗﺘﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬در ﻫﻴﭻ زﻣﺎن ﻳـﺎ ﻛﺸـﻮر دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻤﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺷﺎﻳﺪ در ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ و در ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺧﻮد را ﻣـﺪﻳﻮن ﺳﻮﻓﺴـﻄﺎﻳﻴﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ و‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺳﻴﺎﺳﻴﺸﺎن را ﻣﺪﻳﻮن ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺑﻴﻦ دوﻟﺘﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﻛﻪ در ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻫﻢ ﭼﻮن اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي ﻋﺼﺮ رﻧﺴـﺎﻧﺲ ﻣـﻼزم‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺒﻮغ ﻓﺮدي ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ )‪ (1467-1527‬اﻫﻞ ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﺑﻮد و ﭘﺪرش وﻛﻴﻞ دﻋﺎوي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺣﺎﻟﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل داﺷﺖ‪،‬‬ ‫ﺳﺎووﻧﺎروﻻ ﺑﺮ ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﺗﺴﻠﻂ داﺷﺖ؛ و ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻧﺪوﻫﺒﺎر او در ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ اﺛﺮ ﻋﻤﻴﻘـﻲ ﺑـﺮ ﺟـﺎي ﻧﻬـﺎد؛ زﻳـﺮا‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﻤﺔ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﻣﺴﻠﺢ ﻓﺎﺗﺢ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻫﻤﺔ ﺑﻲﺳﻼﺣﺎن ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردهاﻧﺪ«‪ ،‬و آﻧﮕـﺎه ﺳـﺎووﻧﺎروﻻ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ اي از ﮔﺮوه اﺧﻴﺮ ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬از ﮔﺮوه ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻮﺳـﻲ و ﻛـﻮروش و ﺗﺴـﻴﻮس ‪ Theseus‬و روﻣﻮﻟـﻮس ‪ Romulus‬را‬ ‫ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﺴﻴﺢ ﻧﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از اﻋﺪام ﺳﺎووﻧﺎروﻻ‪ ،‬ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻣﻘﺎم ﻛﻮﭼﻜﻲ در دوﻟﺖ ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد )‪ ،(1498‬و ﺗـﺎ ﺑﺎزﮔﺸـﺖ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺪﻳﭽﻲ در ‪ 1512‬در ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻣـﺪت ﮔـﺎﻫﻲ ﻧﺄﻧﻮرﻳﺘﻬـﺎي دﻳﭙﻠﻤـﺎﺗﻲ‬ ‫ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﻋﻬﺪة او ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭼﻮن ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺪﻳﭽﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﻳﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬زﻧـﺪاﻧﻴﺶ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫ﺑﺮاﺋﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﺮد و ﺑﺪو اﺟﺎزه داده ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺗﻘﺎﻋـﺪ در دﻫﻜـﺪه اي ﻧﺰدﻳـﻚ ﻓﻠـﻮراﻧﺲ زﻧـﺪﮔﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬از ﺑﻴﻜـﺎري‪،‬‬ ‫ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮش »اﻣﻴﺮ« ‪ Prince‬در ‪ 1513‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻟﻮرﻧﺘﺰوي ﺑﺎ ﺷـﻜﻮه اﻫـﺪا‬ ‫ﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻈﺮِ ﻟﻄﻒ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺪﻳﭽﻲ را ﺑﻪ ﺳـﻮي ﺧـﻮد ﺟﻠـﺐ ﻛﻨـﺪ؛ )ﮔﺮﭼـﻪ ﺑﻌـﺪاً‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﻴﺪواري ﺑﻴﻬﻮده ﺑﻮد‪ (.‬ﻟﺤﻦ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺷﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺘـﺎب ﻣﻔﺼـﻠﺘﺮ‬ ‫او ﺑﻪ ﻧﺎم »ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ« ‪ Discourses‬ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ آن ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮز آﺷﻜﺎرﺗﺮي ﻟﺤﻦ ﺟﻤﻬﻮرﻳﺨـﻮاﻫﻲ‬ ‫و آزاد ﻃﻠﺒﻲ دارد‪ .‬در آﻏﺎز ﻛﺘﺎب »اﻣﻴﺮ« ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﺟﻤﻬﻮري ﺳﺨﻦ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﮔﻔـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا‬

‫ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ □ ‪387‬‬

‫ﻛﻪ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺑﺤﺚ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﭘـﺲ از ﺧﻮاﻧـﺪن »اﻣﻴـﺮ«‪» ،‬ﮔﻔﺘﺎرﻫـﺎ« را ﻧﺨﻮاﻧﻨـﺪ در‬ ‫ﻣﻌﺮض اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﺮة ﺑﺴﻴﺎر ﻳﻚ ﺟﺎﻧﺒﻪاي از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ از آﺷﺘﻲ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺪﻳﭽﻲ ﻧﻮﻣﻴﺪ ﺷﺪ ﻧﺎﭼﺎر ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﻲ را اداﻣﻪ داد‪ ،‬و ﺗـﺎ ﺳـﺎل ﻣـﺮﮔﺶ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﺗﺼﺮف رم ﺑﻪ دﺳﺖ ﻗﻮاي ﺷﺎرل ﭘﻨﺠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺗﻘﺎﻋﺪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺎل را ﻣﻲﺗـﻮان ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺳـﺎﻟﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺴﺎب آورد ﻛﻪ ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻛﺘﺎب »اﻣﻴﺮ« اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از روي ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و واﻗﻌﻴﺎت ﻋﺼﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﻛﻪ اﻣﻴﺮ ﻧﺸﻴﻨﻬﺎ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﮕﻪ داري ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ از دﺳﺖ ﻣﻲ روﻧﺪ‪ .‬در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻓـﺮاوان‪،‬‬ ‫ﭼﻪ ﻛﻮﭼﻚ و ﭼﻪ ﺑﺰرگ‪ ،‬از اﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﻧﺸﻴﻨﻬﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ دوره ﻛﻤﺘﺮ ﺣﺎﻛﻤﻲ وارث ﺑﺮ ﺣﻖ ﻗﻠﻤـﺮو ﺧـﻮد ﺑـﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﺣﺘﻲ ﭘﺎﭘﻬﺎ ﻧﻴﺰ در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ﺑﻪ زور دﻏﻠﻲ و ﺗﻘﻠﺐ در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﭘﻴﺮوز ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺣﺼﻮل ﺗﻮﻓﻴﻖ در اﻳﻦ زﻣـﺎن‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ در زﻣﺎﻧﻬﺎي آراﻣﺘﺮ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻛـﻪ در اﻳـﻦ زﻣـﺎن از ﺟﻨﺎﻳﺘﻬـﺎ و ﺧﻴﺎﻧﺘﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺎه در ﻗـﺮن‬ ‫ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ و ﻧﻮزدﻫﻢ روي ﻣﻲ داد ﺑﺎﻋﺚ ﺳﻠﺐ ﺻﻼﺣﻴﺖ اﺷﺨﺎص ﻣﻲﮔﺸﺖ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ در ﺷﮕﻔﺖ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻋﺼـﺮ ﻣـﺎ‬ ‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ را درك ﻛﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎي ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﺑﺎ روﺷﻬﺎﻳﻲ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﭘﺴـﺘﻲ‬ ‫روﺷﻬﺎي ﻣﻌﻤﻮل اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ اﻣﺮوز زﻧﺪه ﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻴﺘﻠﺮ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺣﺮﻳﻖ‬ ‫راﻳﺸﻨﺎگ و ﺗﺼﻔﻴﺔ ﺣﺰب ﻧﺎزي در ‪ 1934‬و ﻋﻬﺪ ﺷﻜﻨﻲ ﭘﺲ از ﻣﻮﻧﻴﺦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺒﺮه و ﻛﺎرﺷﻨﺎس ﻓﻦ ﻛﺸﻮرداري ﻣـﻮرد‬ ‫ﺗﺤﺴﻴﻦ و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻗﺮار ﻣﻲداد‪.‬‬ ‫ﺳﺰار ﺑﻮرﺟﻴﺎ‪ ،‬ﭘﺴﺮ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﺷﺸﻢ ﻧﻴﺰ ﺳﺰاوار ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ او ﻣﺴﺌﻠﺔ دﺷﻮاري ﺑﻮد‪ :‬ﻧﺨﺴـﺖ اﻳﻨﻜـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﺮگ ﺑﺮادرش وارث ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺟﺎه ﻃﻠﺒﻴﻬﺎي ﭘﺪر ﮔﺮدد؛ دوم اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘـﺎپ زﻣﻴﻨﻬـﺎﻳﻲ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺼﺮف درآورد ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﺑﻪ ﺧﻮد او ﺗﻌﻠﻖ ﮔﻴﺮد و ﻧﻪ ﺑﻪ اﻣـﻼك ﭘـﺎپ؛ ﺳـﻮم اﻳﻨﻜـﻪ »ﻣﺠﻤـﻊ‬ ‫ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎ« را ﭼﻨﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ دﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﺎپ ﺑﻌﺪي از دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد او ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺰار ﺑﻮرﺟﻴﺎ اﻳـﻦ ﻫـﺪف دﺷـﻮار را ﺑـﺎ ﻣﻬـﺎرت‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮد و ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻫﺮ اﻣﻴﺮ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺎﻳﺪ از اﻋﻤﺎل او درس ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺳـﺰار ﺷﻜﺴـﺖ‬ ‫ﺧﻮرد‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﻠﺖ آن ﭼﻴﺰي ﺟﺰ »ﺑﺨﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ« ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻗﻀﺎ را ﻓﻮت ﭘﺪرش ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﺧﻮد ﺳﺰار ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺳﺨﺖ ﺑﻴﻤﺎر ﺑﻮد و ﺗﺎ از ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮد را ﻣﺘﺸﻜﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﺨﺖ ﺗﺮﻳﻦ دﺷـﻤﻨﺎﻧﺶ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در روز اﻧﺘﺨﺎب ﭘﺎپ‪ ،‬ﺳﺰار ﺑﻪ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﻬﻴﺔ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را دﻳﺪه اﺳـﺖ »ﻣﮕـﺮ اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﺮد ﭘﺪرش ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮد ﻛﻪ ﺧﻮدش ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﺮگ اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺮارﺗﻬﺎي او از ﻧﺰدﻳﻚ آﺷﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴـﺮد‪» :‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻛـﻪ ﺟﻤﻴـﻊ اﻋﻤـﺎل دوك‬ ‫]ﺳﺰار[ را از ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﺬراﻧﻢ ﻫﻴﭻ ﺗﻘﺼﻴﺮي ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﺧﻮد را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻢ ﻛﻪ او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮﻣﺸﻖ‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎري ﺑﺨﺖ و ﺑﻪ ﺿﺮب ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪهاﻧﺪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮم ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪام‪«.‬‬ ‫در ﻛﺘﺎب »اﻣﻴﺮ«‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺟﺎﻟﺒﻲ ﻫﺴﺖ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »در ﺑﺎب اﻣﻴـﺮ ﻧﺸـﻴﻨﻬﺎي روﺣـﺎﻧﻲ«‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ آﻧﭽـﻪ در‬ ‫»ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ« آﻣﺪه‪ ،‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎره اي از اﻓﻜﺎر ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ را ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲدارد‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘﻦ ﺑﻲﮔﻤـﺎن اﻳـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ »اﻣﻴﺮ« ﺑﺮاي ﺧﻮﺷﺎﻣﺪ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺪﻳﭽﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻪ رﺷـﺘﺔ ﺗﺤﺮﻳـﺮ درآﻣـﺪه ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﺗـﻦ از‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺪﻳﭽﻲ )ﻟﺌﻮي دﻫﻢ( ﺗﺎزه ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﻲ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬درﺑﺎرة اﻣﻴﻴﺮﻧﺸﻴﻨﻬﺎي روﺣـﺎﻧﻲ ﻣﺎﻛﻴـﺎوﻟﻲ در ﻛﺘـﺎب »اﻣﻴـﺮ«‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﺸﻜﻞ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﻧﺸﻴﻨﻬﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺪ ﻗﺪرت درآﻣﺪﻧـﺪ‪ ،‬رﻓﺘـﺎر‬ ‫و ﻛﺮدار اﻣﻴﺮ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻨﻦ و آداب دﻳﻨﻲ ﻗﺪﻳﻢ آن را ﺣﻔﻆ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺮان اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﻴـﺎزي ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﭙﺎه و ﻟﺸﻜﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ »ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮي از آﻧﻬﺎ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻐﺰ ﺑﺸﺮ را ﺑﺪان دﺳﺘﺮﺳـﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪ «.‬آﻧﻬـﺎ را‬ ‫»ﺧﺪاوﻧﺪ اﻋﺘﻼ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﻲدارد؛« و »ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﻛﺎر ﻣﺮدم اﺣﻤﻖ ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ‪ «.‬اﻣﺎ اداﻣـﻪ ﻣـﻲدﻫـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻌﻬﺬا ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﺷﺸﻢ ﺑﺎ ﭼﻪ وﺳﺎﻳﻠﻲ ﻗﺪرت دﻧﻴﻮي ﭘﺎپ را آن ﻫﻤﻪ اﻓﺰاﻳﺶ داد‪.‬‬

‫‪ □ 388‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة اﺧﺘﻴﺎرات ﭘﺎپ در »ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ« درازﺗﺮ و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﺑﺤﺚ ﺧـﻮد را ﺑـﺎ ﻗـﺮار دادن‬ ‫رﺟﺎل ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ در ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻣﺮاﺗﺐ اﺧﻼﻗﻲ آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ آﻧﻬـﺎ ﺑﻨﻴـﺎد ﮔـﺬاران ادﻳﺎﻧﻨـﺪ و ﺳـﭙﺲ‬ ‫ﻣﺆﺳﺴﺎن ﺳﻠﻄﻨﺘﻬﺎ و ﺟﻤﻬﻮرﻳﻬﺎ‪ ،‬و ﭘﺲ از آﻧﻬﺎ ﻣﺮدانِ دﻧﻴﺎيِ ادب ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺧﻮﺑﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺨﺮﺑﺎن ادﻳﺎن و ﺑـﺮﻫﻢ‬ ‫زﻧﻨﺪﮔﺎن ﺟﻤﻬﻮرﻳﻬﺎ و ﺳﻠﻄﻨﺘﻬﺎ‪ ،‬و دﺷﻤﻨﺎن ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻳﺎ ادب ﺑﺪﻧﺪ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﺟﺒـﺎر را ﺑﻨﻴـﺎد ﻣـﻲ ﮔﺬارﻧـﺪ‪ ،‬از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ژوﻟﻴﻮس ﺳﺰار‪ ،‬ﺧﺒﻴﺜﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﺮوﺗﻮس ﺧﻮب اﺳﺖ‪) .‬ﺗﻨﺎﻗﺾ اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ ﺑـﺎ ﻧﻈـﺮ داﻧﺘـﻪ‪ ،‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ ادﺑﻴـﺎت‬ ‫ﻛﻼﺳﻴﻚ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ (.‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ دﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ در دوﻟﺖ ﻣﻘﺎم ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اي دارا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ آن‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺎروﺟﻲ ﻛﻪ ارﻛﺎن و ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎع را ﻣﺤﻜﻢ و ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﮕﺎه ﻣﻲ دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ روﻣﻴﺎن ﺣﻖ داﺷﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﻛﻬﻨﺔ ﻏﻴﺒﮕﻮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﻛﻪ را ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺑﻲ ﺣﺮﻣﺘﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد ﺑﻪ ﻣﺠـﺎزات ﻣـﻲ رﺳـﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﺘﻘﺎدات ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻋﺼﺮ دو ﺗﺎ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ رﻓﺘﺎر ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺧﻮد ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻋﺘﻘﺎد دﻳﻨـﻲ را ﺳﺴـﺖ‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺪرت دﻧﻴﻮي ﭘﺎﭘﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﺳﻴﺎﺳﺘﻲ ﻛﻪ ﻻزم ﻣﻲ آورد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ وﺣﺪت اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻧﺘﻘـﺎدات ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﻮت و ﺷﺪت ﻓﺮاوان ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﺷﻮد‪» .‬ﻣﺮدم ﻫﺮ ﻗﺪر ﺑﻪ ﻛﻠﺴﺎي رم ﻛﻪ در رأس دﻳﻦ ﻣﺎ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻜﺘـﺮ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬از‬ ‫ﻣﺮاﺗﺐ زﻫﺪ و دﻳﺎﻧﺘﺸﺎن ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ ...‬ﺗﺎ وﻳﺮاﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻓﺎت آن دﻳﺮي ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ...‬ﻣﺎ ﻣﺮدم اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻓﺴﺎد و ﺑـﻲدﻳﻨـﻲ‬ ‫ﺧﻮد را ﻣﺪﻳﻮن ﻛﻠﻴﺴﺎي رم و ﻛﺸﻴﺸﺎن ﻫﺴﺘﻴﻢ؛ اﻣﺎ دﻳﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮي ﻫﻢ از او ﺑﻪ ﮔﺮدن دارﻳﻢ‪ ،‬دﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﺿﻤﺤﻼل ﻣﺎ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و آن اﻳﻨﻜﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارد‪«.‬‬ ‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻗﻄﻌﺎت‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﮕﺎﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﺴﻴﻦ و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻣﺎﻛﻴـﺎوﻟﻲ از ﺳـﺰار ﺑﻮرﺟﻴـﺎ ﻓﻘـﻂ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺒﺐ ﻣﻬﺎرت اوﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪش‪ .‬ﺣﺲ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﻬـﺎرت و اﻋﻤـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﻬﺮت و ﻧـﺎم آوري ﻣـﻲﺷـﺪ در ﻋﺼـﺮ‬ ‫رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻓﺮاوان ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺣﺴﺎس اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از دﺷﻤﻨﺎن ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن او را ﺑﺎ ﺷﻮرو ﺷﻮق ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳـﺮدار‬ ‫ﺳﭙﺎه ﻣﻲ ﺳﺘﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي زﻣﺎن ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺷﺒﻪ ﻫﻨﺮي از زرﻧﮕﻲ و ﺗﺮدﺳﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از ﻗﺮﻧﻬـﺎي ﻗﺒـﻞ‬ ‫ﻳﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﺮﺳﻮم و ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد‪ .‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻜﻮﺷﻴﻢ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﺎ ﻫﺪﻓﻬﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺑﺰرﮔﺘـﺮي ﻛـﻪ ﻣﺎﻛﻴـﺎوﻟﻲ ﺑﺮاﻳﺸـﺎن‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد وﻓﻖ دﻫﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ دو ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻣﻬﺎرت و ﺗﺮدﺳﺘﻲ‪ ،‬و ﻋﻼﻗﺔ وﻃﻦ ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ وﺣﺪت اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ‪ ،‬در‬ ‫ﻛﻨﺎر ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ او ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳـﺰار ﺑﻮرﺟﻴـﺎ را ﺑـﻪ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ‬ ‫زﻳﺮﻛﻴﺶ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻛﻨﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل او را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺳﺮزﻧﺶ ﺑﺪاﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳـﺪ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫اﻧﮕﺎﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﺷﺨﺺ ﻛﺎﻣﻞ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭘﺎي وﺳﻴﻠﻪ در ﻣﻴﺎن اﺳﺖ ﺑﻪ زﻳﺮﻛـﻲ و ﺑـﻲ ﺑـﺎﻛﻲ‬ ‫ﺳﺰار ﺑﻮرﺟﻴﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺪﻓﺶ ﻏﻴﺮ از ﻫﺪف او ﺑﺎﺷﺪ‪» .‬اﻣﻴﺮ« ﺑﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺑﻠﻴﻐﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺪﻳﭽﻲ ﺑﺮاي رﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‬ ‫از ﭼﻨﮓ »وﺣﺸﻴﺎن« )ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻴﺎن( ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﺸﺎن ﻣﺘﻌﻔﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺪارد‬ ‫ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺪﻳﭽﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻧﮕﻴﺰه ﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ دﺳﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﺸﻖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﺪرت‪ ،‬و ﺑﻴﺶ از آن ﺑﺮاي ﺷﻬﺮت‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم دادن اﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﻫﻤﺖ ﺑﮕﻤﺎرﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب »اﻣﻴﺮ« در رد اﺧﻼق ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺘﺪاول آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭘﺎي رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار ﺣﻜﺎم در ﻣﻴﺎن اﺳﺖ ﺻـﺮاﺣﺖ ﺑﺴـﻴﺎر دارد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺣﺎﻛﻤﻲ ﻫﺮﮔﺰ از ﺟﺎدة دوﺳﺘﻲ ﻗﺪم ﺑﻴﺮون ﻧﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ‪ .‬ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ زﻳﺮﻛﻲ روﺑـﺎه و ﺑـﻪ ﺧﺸـﻮﻧﺖ‬ ‫ﺷﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻓﺼﻠﻲ ﻫﺴﺖ )ﻓﺼﻞ ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ( ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻣﻴﺮان ﺑﺎﻳﺪ وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ را ﻣﺮﻋﻲ دارﻧـﺪ«‬ ‫و در آن ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻣﻴﺮان ﻓﻘﻂ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺻﺮف ﻛﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد وﻓﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ .‬اﻣﻴـﺮ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺎﻫﻲ ﻋﻬﺪ ﺷﻜﻨﻲ ﻫﻢ ﺑﻜﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺎ ‪ 1870‬ﺣﻘﻴﻘﺖ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ □ ‪389‬‬

‫»اﻣﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان اﻳﻦ ﺻﻔﺖ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﭘﻮﺷﻴﺪه داﺷﺖ و در ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺎزي و ﺗﻠﺒﻴﺲ اﺳـﺘﺎد ﺑـﻮد؛ و ﻣـﺮدم ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﺪري ﺳﺎدهﻟﻮﺣﻨﺪ و ﭼﻨﺎن آﻣﺎدة اﻃﺎﻋﺖ از ﺿﺮورﺗﻬﺎي آﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺐ دﻫﻨـﺪه ﻫﻤـﻮاره ﻓﺮﻳـﺐ ﺧﻮرﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ذﻛﺮ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻣﺜﺎل از ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﺷﺸﻢ ﺟﺰ از ﻓﺮﻳﻔﺘﻦ ﻣﺮدم ﻛﺎري ﻧﻜﺮد و‬ ‫ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﻨﺪﻳﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﻓﺮﺻﺖ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﻴﺰ ﻳﺎﻓﺖ؛ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از او ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﺪﻫﺪ و ﻋﻬﺪ ﺧـﻮد را ﺑـﺎ‬ ‫ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي ﻏﻠﻴﻆ ﻣﺤﻜﻢ ﺳﺎزد‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻛﻤﺘﺮ از او ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ﺧـﻮد ﺑـﻲاﻋﺘﻨـﺎ ﻧﺒـﻮد؛ و ﻣﻌﻬـﺬا او ﻫﻤﻴﺸـﻪ در ﻓـﺮﻳﻔﺘﻦ‬ ‫دﻳﮕﺮان ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺔ اﻣﻮر ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ آﺷﻨﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮ اﻣﻴـﺮان واﺟـﺐ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ ﺻـﻔﺎت‬ ‫ﺳﺎﺑﻖاﻟﺬﻛﺮ ]ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻣﻌﻤﻮﻟﻪ[ را دارا ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎر واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺪاﻧﻬﺎ آراﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪«.‬‬ ‫و ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺮان ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰي »ﻇﺎﻫﺮاً« ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﺤﻦ »ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ« ﻛﻪ اﺳﻤﺎً ﺷﺮﺣﻲ اﺳﺖ درﺑﺎرة آﺛﺎر ﻟﻴﻮي ‪ Livy‬ﺑﺎ ﻟﺤﻦ »اﻣﻴﺮ« ﻓﺮق ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ .‬ﻓﺼـﻮﻟﻲ در آن ﻫﺴـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﻨﺘﺴﻜﻴﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ .‬ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻟﻴﺒﺮال ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈـﻢ ﻛﺘـﺎب را ﺑـﺎ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﺠﺪﻳﺪ و ﻣﻮازﻧﻪ ﺑﻪ وﺿﻮح ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ :‬اﻣﺮا و ﻧﺠﺒﺎ و ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻳـﺪ در ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ ﻧﻘﺸﻲ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪» .‬آﻧﮕﺎه اﻳﻦ ﺳﻪ ﻧﻴﺮو ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً اداره ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛـﺮد‪ «.‬ﻗـﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳـﻲ دوﻟـﺖ‬ ‫اﺳﭙﺎرت‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ دوﻟـﺖ ﺑـﻮد؛ زﻳـﺮا ﻛـﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ ﻣﻮازﻧـﻪ را‬ ‫ﺗﺠﺴﻢ ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻮﻟﻮن ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺒﺎري ﭘﺌﻲﺳﻴﺴـﺘﺮاﺗﻮس‬ ‫‪ Peisistratus‬ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺟﻤﻬﻮري رم ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻌﺎرض ﺑﻴﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ و ﻣﺮدم ﺧﻮب ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻟﻔﻆ »آزادي« در ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻟﻔﻈﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻲ از ﭼﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود‪ ،‬ﮔﻮﻳـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﻣﺪﻟﻮل آن ﭼﻨﺪان روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻟﺒﺘﻪ از ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ آﻣـﺪه و ﺑـﻪ ﻗـﺮون ﻫﻴﺠـﺪه و ﻧـﻮزده ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺳﻜﺎﻧﻲ آزادﻳﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑـﺪان ﺳﺴـﺐ ﺣﻔـﻆ ﻛـﺮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آن ﻗـﻼع و ﻧﺠﺒـﺎ وﺟـﻮد ﻧﺪارﻧـﺪ‪) .‬اﻟﺒﺘـﻪ »ﻧﺠﺒـﺎ«‬ ‫‪ Gentlemen‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻏﻠﻂ وﻟﻲ ﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪي اﺳﺖ‪ (.‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ آزادي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ از ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺷﺨﺼﻲ اﻓﺮاد ﻛﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﻘـﻂ در آﻟﻤـﺎن درﺳـﺘﻜﺎري و‬ ‫دﻳﺎﻧﺖ ﻫﻨﻮز ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ دارد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ در آﻟﻤﺎن ﺟﻤﻬﻮرﻳﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣـﺮدم از اﻣﻴـﺮان‬ ‫ﺧﻮد ﺧﺮدﻣﻨﺪﺗﺮ و ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻟﻴﻮي و اﻛﺜﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻜـﺲ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع اﻋﺘﻘـﺎد دارﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻲدﻟﻴـﻞ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ »ﺻﺪاي ﻣﺮدم ﺻﺪاي ﺧﺪاﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﺔ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻓﻜﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و روﻣﻴـﺎن در ﻋﺼـﺮ ﺟﻤﻬﻮرﻳـﺖ‪ ،‬در ﻗـﺮن ﭘـﺎﻧﺰدﻫﻢ‬ ‫ﻓﻌﻠﻴﺘﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ در ﻳﻮﻧﺎن از زﻣﺎن اﺳﻜﻨﺪر و در رم از زﻣﺎن اﮔﻮﺳﺘﻮس ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻧـﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﻴـﺎن و ﻓﻼﺳـﻔﺔ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﻋﻼﻗﺔ ﺷﺪﻳﺪي ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ آﻧـﺎن‬ ‫ﻫﻴﭻ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻋﺼﺮ »دوﻟﺘﺸﻬﺮ« ﺑﻪ ﻛﻠﺲ ﺳﭙﺮي ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬رﺷﺪ »دوﻟﺘﺸﻬﺮ« در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﺠﺪﻳﺪ‬ ‫ﺣﻴﺎت ﻋﻠﻢ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻮد و ﺑﻪ اوﻣﺎﻧﻴﺴﺘﻬﺎ اﻣﻜﺎن داد ﺗﺎ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﻤﻬـﻮريﺧﻮاﻫـﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ و روﻣـﻲ اﺳـﺘﻔﺎده‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﺸﻖ ﺑﻪ »آزادي« را رﻧﺴﺎﻧﺲ از ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ ارث ﺑﺮد و ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳـﺪ ﻧﻴـﺰ آن را ﺑﻴﺸـﺘﺮ از رﻧﺴـﺎﻧﺲ ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬ﮔـﻮ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ ﻫﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺔ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻻاﻗﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه اﻫﻤﻴـﺖ دارد ﻛـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺎت »ﻏﻴـﺮ‬ ‫اﺧﻼﻗﻲ« ﻛﺘﺎب »اﻣﻴﺮ«‪ ،‬ﺷﻬﺮت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﻫﻴﭻ اﺳﺘﺪﻻل ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﺴﻴﺤﻲ و اﻧﺠﻴﻠﻲ ﻗـﺮار ﻧﻤـﻲ دﻫـﺪ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن‬ ‫ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻋﺒﺎرت از ﻗﺪرت »ﺑﺮﺣﻖ«ﻛـﻪ ﻫﻤـﺎن ﻗـﺪرت ﭘـﺎپ ﻳـﺎ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر و ﻳـﺎ ﻧﺎﺷـﻲ از آﻧﻬـﺎ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺷﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻻك ﺑﺤﺜﺸﺎن در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در »روﺿﺔ ﻋﺪن« ﭼﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬و ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻛـﻪ از‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ دﻻﻳﻠﻲ اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﻨﻨﺪ داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻧﻮاع ﺧﺎﺻﻲ از ﻗﺪرت »ﺑﺮﺣﻖ« اﺳـﺖ‪ .‬در آﺛـﺎر ﻣﺎﻛﻴـﺎوﻟﻲ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻗﺪرت ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﮔﻴـﺮودار رﻗﺎﺑـﺖ آزاد ﺟﺰﻳـﺮه و ﻣﻬـﺎرت ﻗﺒﻀـﻪ ﻛـﺮدن آن را‬

‫‪ □ 390‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬رﺟﺤﺎﻧﻲ ﻛﻪ او ﺑﺮاي دوﻟﺘﻬﺎي ﺗﻮدهاي ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ ﻧﺎﺷﻲ از ﻫﻴﭻ »ﺣﻘﻲ« ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺎﺷﻲ از ﻣﻼﺣﻈﺔ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ ﻛﻪ دوﻟﺘﻬﺎي ﺗﻮدهاي ﻛﻤﺘﺮ از ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﺟﺒﺎري ﺑﻲرﺣﻢ و ﺑﻲوﺟﺪان و ﺑﻲدواﻣﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ از ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي »اﺧﻼﻗﻲ« و »ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﻲ« ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ ﺑﺴـﺎزﻳﻢ ‪ -‬ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ ﻛـﻪ ﺧـﻮد او ﻧﺴـﺎﺧﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻄﻮر زﻳﺮ ﻣﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد را ﺑﻴﺎن ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﻋﻘﺎﻳﺪي ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﻳﺎ ﺗﻠﻮﻳﺤـﺎً از‬ ‫آن ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭼﻨﺪ ﭼﻴﺰ ﺧﻮب وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻪ ﺗﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﺧﺎص دارﻧﺪ‪ :‬اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻠـﻲ‪ ،‬اﻣﻨﻴـﺖ‪ ،‬ﺳـﺎزﻣﺎن‬ ‫ﻣﻨﻈﻢ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎن آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻮق ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ را ﺑﻴﻦ اﻣﻴﺮان و ﻧﺠﺒﺎ و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻗـﺪرت واﻗﻌـﻲ ﺷـﺎن ﺗﺴـﻬﻴﻢ‬ ‫ﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا در ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ اﻳﺠﺎد اﻧﻘﻼﺑﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮﺳﺪ دﺷﻮار و ﻟﺬا ﺛﺒﺎت ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﺮاي ﺣﻔـﻆ ﺛﺒـﺎت‬ ‫ﻋﺎﻗﻼﻧﻪﺗﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﻣﺮدم داده ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ از ﺑﺎب ﻣﻘﺎﺻﺪ و اﻏﺮاض‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺴﺌﻠﺔ وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻳﻚ ﻏﺮض ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ روﺷﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻛﺎر ﺑﻴﻬﻮدهاي اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻏﺮض ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ وﺳﻴﻠﻪاي ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﺎﻓﻲ و واﻓﻲ ﺑﻪ ﺣﺼﻮل آن ﻏﺮض ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺴـﺌﻠﺔ‬ ‫وﺳﻴﻠﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻠﻤﻲ ﺻﺮف‪ ،‬ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧﻮﺑﻲ ﻳﺎ ﺑﺪي ﻏﺮض ﺣﻞ ﻛﺮد‪» .‬ﺗﻮﻓﻴﻖ« ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از‬ ‫ﺣﺼﻮل ﻏﺮض‪ ،‬ﺣﺎل آن ﻏﺮض ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻮﻓﻘﻴﻖ ﺑﺮاي ﺧـﻮد ﻓﻨـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻓـﻦ را ﻣـﻲ ﺗـﻮان در‬ ‫ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎي ﺑﺪﻛﺎران و درﺳﺘﻜﺎران ﺑﻪ ﻳﻜﺴﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮد ‪ -‬و راﺳﺖ اﻳﻨﻜﻪ در ﻋﻤﻞ ﺑﺪﻛﺎران ﺑﻬﺘـﺮ‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﻫـﺎي‬ ‫ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران ﻣﻮﻓﻖ از ﻣﻘﺪﺳﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﻓﺮاواﻧﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻓﻦ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪﺳﺎن را ﻫﻤـﺎن ﻗـﺪر ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران را‪ .‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﭼﻮﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺳﺮوﻛﺎرش ﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻮﻳﺎي ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺷﺨﺺ ﮔﻨﻬﻜﺎر ﺟﻮﻳﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﻣﺴﺌﻠﻪ در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺣﺼﻮل ﻳﻚ ﻏﺮض ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻮﻋﻲ از اﻧـﻮاع ﻗـﺪرت ﻻزم اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ آﺷﻜﺎر ﺑﺎ ﺷﻌﺎرﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ »ﺣﻖ ﻏﻠﺒﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد«‪ ،‬ﻳـﺎ »ﭘﻴـﺮوزيِ ﺑـﺪي ﻋﻤـﺮش ﻛﻮﺗـﺎه اﺳـﺖ« ﭘﻮﺷـﻴﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻃﺮﻓﻲ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﺗﻮ ﺣﻖ ﺑﺎ اوﺳﺖ ﻏﻠﺒﻪ ﻛﺮد‪ ،‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ درﺳـﺖ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻋﻘﻴﺪه اﺳﺖ و ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺮ ﺗﺒﻠﻴﻎ؛ و ﻧﻴﺰ درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﻮا ﺟﻠﻮه ﻛﺮدن ﺧﻮد ﻳﻚ ﻣﺘﻴـﺎز‬ ‫ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻳﻚ راه ﺑﺎ ﺗﻘﻮا ﺟﻠﻮه ﻛﺮدن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻓﻲاﻟﻮاﻗﻊ ﺑﺎ ﺗﻘﻮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﮔـﺎﻫﻲ‬ ‫اﺗﻔﺎق ﺑﻴﻔﺘﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻧﺼﻴﺐ آن ﻃﺮﻓﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ آﻧﭽﻪ را ﻣﺮدم ﺗﻘﻮا و ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﺣﻖ ﺑﺪﻫﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻤﻲ در رﺷﺪ ﻗﺪرت ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻗﺮون ﻳﺎزدﻫﻢ و دوازدﻫـﻢ و ﺳـﻴﺰدﻫﻢ و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺗﻮﻓﻴﻖ رﻓﻮرم در ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎي ﻣﻬﻤﻲ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻧﺨﺴـﺖ اﻳﻨﻜـﻪ آﻧـﺎن ﻛـﻪ ﻗـﺪرت را ﻗﺒﻀـﻪ‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻛﺎري ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﺸﺎن ﺑﺎ ﺗﻘﻮا ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﻣـﺪارس‬ ‫دوﻟﺘﻲ ﻧﻴﻮﻳﻮرك ﻳﺎ ﺑﻮﺳﺘﻮن از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﭘﺎپ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﺷﺸﻢ ﻧﺎﻣﻲ ﺑﺒﺮد‪ .‬دوم اﻳﻨﻜﻪ دوره ﻫﺎي ﭘﺮ ﻫﺮج و ﻣﺮﺟﻲ ﻫﺴـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫در آن دوره ﻫﺎ رذاﻟﺖ و اوﺑﺎﺷﻲ آﺷﻜﺎر ﺑﻪ ﻛﺮات ﻗﺮﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﻣﻲﮔﺮدد؛ و دورة ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻳﻜﻲ از اﻳـﻦ دوره ﻫـﺎ ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ زﻣﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺑﻲﻣﺒﺎﻻﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻣﺸﺮب ﻫﺮ ﻋﻤﻠـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﺮط آﻧﻜﻪ ﺻﺮﻓﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻮدﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ اوﻗﺎت‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﻧﺎدان ﺑﻪ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ □ ‪391‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﻳﻚ ﻗﺪم ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻫﻢ ﺑﺮد‪ .‬ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ ﺑﺸﺮ ﻣﺘﻤﺪن ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻲ وﺟـﺪان و ﺧـﻮد‬ ‫ﭘﺮﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻣﺮوزه اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻮه ﻧﺸﻴﻨﺎن را ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺧﻮد‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮ از ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮﻫﺎ دﻳﮕﺮ ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺧﻮدﭘﺮﺳﺖ و ﺑﻲ وﺟﺪان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﺗﺮﻳﻦ رﻓﺘﺎرش ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺳﺮ و ﻛﺎر دارد‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎي دورة رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻫﻤﻪ را ﺷﮕﻔﺖ زده و ﻧﺎراﺣﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﻲ ﻓﻘﻂ در ﺷﻤﺎل ﻛﻮﻫﻬﺎي آﻟـﭗ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ درﺟﺔ ﺷﮕﻔﺖ زدﮔﻲ و ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﺪي رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﻬﻀﺖ رﻓﻮرم را ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻟـﻮﺗﺮ ﻃﻐﻴـﺎن‬ ‫ﺧﻮد را آﻏﺎز ﻛﺮد ﺧﺮاﺟﻲ ﻛﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻴﺶ از آن ﻣﻘﺪاري ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﺷﺸـﻢ و ژول دوم‬ ‫ﻣﺮدان ﺑﺎ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري ﻣﻲﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد؛ و اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺑﻲﻣﺒﺎﻻﺗﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‬ ‫در ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺳﻴﺎﺳـﺘﻤﺪاران ﻣﺘﻜـﻲ ﺑـﻪ ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﺑـﺎ ﺗﻘـﻮاﻳﻲ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدارﺷﺎن ﺑﻬﺘﺮ از وﻗﺘﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﻼﺣﻈـﺎت اﺧﻼﻗـﻲ اﻋﺘﻨـﺎ ﻧﺪارﻧـﺪ اﺗﻜـﺎ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﻧﻴﺰ اﮔﺮ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران در اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ در آن ﻫﺮ ﻛﺎر زﺷﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﺷـﻮﻧﺪ ﺑـﻪ ﮔـﻮش ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﺑﻬﺘﺮ از زﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﻧﺴﻮر ﺷﺪﻳﺪ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ رﻳﺎ و ﺗﺰوﻳﺮ ﻣﻘﺪار ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻛﻤـﻚ ﺳـﺎزﻣﺎن ﺻـﺤﻴﺢ و ﻣﻨﺎﺳـﺐ اﻳـﻦ ﻣﻘـﺪار را‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺎﻳﻴﻦ آورد‪.‬‬ ‫ﺗﻔﻜﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﻜﺮ اﻛﺜﺮ ﻗﺪﻣﺎ‪ ،‬از ﻳﻚ ﻟﺤﺎظ ﻗﺪري ﺳـﻄﺤﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﻜـﺮ او ﻣﺸـﻐﻮل ﻗـﺎﻧﻮن ﮔـﺬاران‬ ‫ﺑﺰرﮔﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس و ﺳﻮﻟﻮن اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳـﺎ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ آﻧﻬـﺎ ﺟـﻮاﻣﻌﻲ ﭘﺪﻳـﺪ ﻣـﻲ آورد ﻛـﻪ‪ ،‬ﻗﻄـﻊ ﻧﻈـﺮ از ﺳـﺎﺑﻘﺔ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲﺷﺎن‪ ،‬ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ و ﻳﻜﺪﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ روﻳﺶ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران ﻓﻘﻂ ﺗـﺎ اﻧـﺪازهاي‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در آن ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﻌﻠﻖ دارد و ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺗﻜﺎﻣـﻞ آن را ﺗﻘﻮﻳـﺖ ﻓـﺮاوان‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم را ﻧﻤﻲﺗﻮان در آﺛﺎر ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﺑﻴﺶ از آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﻴـﻖ ﺑـﺎ ﺟﻮاﻣـﻊ‬ ‫اﻣﺮوزي ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ و آﻳﻨﺪه ﻧﻈﺮ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲﺗـﺮي ﺑـﻪ ﺟـﺎي آن ﻗـﺮار داد‪ .‬در آﻟﻤـﺎن و روﺳـﻴﻪ ﺟﻮاﻣـﻊ‬ ‫ﺗﺎزهاي اﻳﺠﺎد ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻬﺮ اﺳﭙﺎرت ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس اﺳﺎﻃﻴﺮي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴـﻴﺎر دارد‪.‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺬار ﻗﺪﻳﻢ اﻓﺴﺎﻧﺔ ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺬار ﺟﺪﻳﺪ واﻗﻌﻴﺖ وﺣﺸـﺖآوري اﺳـﺖ‪ .‬دﻧﻴـﺎ ﺑـﻴﺶ از‬ ‫ﭘﻴﺶ ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺸﺮ ﻣﺘﺠﺪدي ﻛﻪ اﻣﻴﺪوار اﺳﺖ ﻓﻠﺴﻔﺔ او را رد ﻛﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ژرﻓﺘـﺮ از آﻧﭽـﻪ‬ ‫در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻻزم ﻣﻲﻧﻤﻮد ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻃﻠﻴﻌﺔ ﻧﻈﺮﻳﺎت روﺳﻮ در اﻳﻨﺠﺎ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻟﻲ از ﻟﻄﻒ و ﻧﻴﺰ ﭘﺮ ﻧﺎﺻﻮاب ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ را ﻳﻚ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﻧﻮﻣﻴـﺪ و ﺳـﺮ‬ ‫ﺧﻮرده ﺗﻠﻘﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ □ 392‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬رم‬

‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬ ‫ا ِرا س و ر‬ ‫در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ رﻧﺴﺎﻧﺲ دﻳﺮﺗﺮ از اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺑﻪ زودي ﺑﺎ ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح دﻳﻦ )رﻓﻮرم( دﭼﺎر آﻣﺪ‪ .‬اﻣـﺎ در آﻏـﺎز‬ ‫ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ دورة ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در آن ﺗﺨﻢ ﻣﻌﺎرف‪ ،‬ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﺟﺮات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و آﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﻮت ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺷـﻤﺎل از ﺑﺴـﻴﺎري از ﺟﻬـﺎت ﺑـﺎ رﻧﺴـﺎﻧﺲ اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ ﺗﻔـﺎوت‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ رﻧﺴﺎﻧﺲ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻳﺎ ﺑﺮي از اﺧﻼق ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻜـﺲ ﺑـﺎ دﻳﺎﻧـﺖ و زﻫـﺪ و ﺗﻘـﻮاي ﻋﻤـﻮﻣﻲ‬ ‫ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺻﻮل داﻧﺶ و ﺗﺤﻘﻴﻖ را در ﻣﻮرد ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺑﻪ ﻛـﺎر ﺑﻨـﺪد و ﻣﺘﻨـﻲ‬ ‫دﻗﻴﻘﺘﺮ از »ووﻟﮕﺎت« ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬اﻳﻦ رﻧﺴﺎﻧﺲ از ﻣﺎدر اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﻛﻤﺘﺮ درﺧﺸﺎن ﺑﻮد و ﺑﻴﺸـﺘﺮ اﺳـﺘﻮار؛ ﻛﻤﺘـﺮ در‬ ‫ﭘﻲ ﻧﻤﺎﻳﺶ داﻧﺶ ﻓﺮدي ﺑﻮد و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺸﺘﻖ ﮔﺴﺘﺮش داﻧﺶ ﺗﺎ ﺳﺮ ﺣﺪ اﻣﻜﺎن‪.‬‬ ‫دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬اراﺳﻤﻮس ‪ Erasmus‬و ﺳﺮ ﺗﻮﻣﺎس ﻣﻮر ‪ Sir Thomas More‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي رﻧﺴﺎس ﺷﻤﺎل ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬ ‫ﻣﺎ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو ﺗﻦ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ دوﺳﺖ ﺻﻤﻴﻤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و وﺟﻮه ﻣﺸﺘﺮك ﻓـﺮاوان داﺷـﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫـﺮ دو ﻓﺎﺿـﻞ و‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮﺗﺒﺔ ﻓﻀﻞ و داﻧﺶ ﻣﻮر از اراﺳﻤﻮس ﻓﺮوﺗﺮ ﺑﻮد؛ ﻫﺮ دو ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﻫـﺮ‬ ‫دو ﺧﻮاﻫﺎن اﺻﻼح ﺟﺎﻣﻌﺔ روﺣﺎﻧﻴﺖ از داﺧﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻧﺸـﻌﺎب ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎﻧﻲ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ آن را ﻫـﻢ ﺗﺤﻘﻴـﺮ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﻫﺮ دو ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ زﻳﺮك و ﻟﻄﻴﻔﻪ ﮔﻮ و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺎﻫﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﺷﻮرش ﻟﻮﺗﺮ اﻳﻦ دو رﻫﺒﺮان ﻓﻜﺮي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫ﭘﺲ از آن ﺟﻬﺎن در ﻫﺮ دو ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺸﻦﺗﺮ از آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﻃﺒﻊ ﻣﺮداﻧﻲ از ﻧﻮع آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮر ﺑﻪ ﺷـﻬﺎدت رﺳـﻴﺪ‪ ،‬و‬ ‫اراﺳﻤﻮس ﻋﺎﻃﻞ و ﺑﻲاﺛﺮ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻪ اراﺳﻤﻮس و ﻧﻪ ﻣﻮر ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﺧﺺ ﻛﻠﻤﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة آﻧﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ دو‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺶ دﻫﻨﺪة روﺣﻴﺔ ﻋﺼﺮ ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼﺑﻨﺪ ﻛﻪ در آن ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺮاي اﺻـﻼﺣﺎت ﻣﻌﺘـﺪل وﺟـﻮد دارد و ﻣﺮدﻣـﺎن‬ ‫ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻫﻨﻮز از ﺗﺮس اﻓﺮاﻃﻴﺎن ﺑﻪ ارﺗﺠﺎع ﻧﭙﻴﻮﺳﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬و ﻧﻴﺰ اﻳﻦ دو ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫـﺎﻳﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ از ﺗﻨﻔـﺮ از ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰ اﺳـﻠﻮﺑﻲ‬ ‫)ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﻚ( در اﻟﻬﻴﺎت ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺗﻨﻔﺮ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺨﺺ واﻛﻨﺸﻬﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫اراﺳﻤﻮس )‪ (1466-1536‬در روﺗﺮدام‪ 1‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬او ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺑﻮد‪ ،‬و دروغ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻲ در ﺑﻴـﺎن ﻛﻴﻔﻴـﺎت ﺗﻮﻟـﺪ‬ ‫ﺧﻮد اﺧﺘﺮاع ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭘﺪرش ﻛﺸﻴﺸﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻓﻀﻞ و داﻧﺶ ﺑﻬﺮه اي و از زﺑﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ اﻃﻼﻋـﻲ داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫واﻟﺪﻳﻨﺶ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ او ﺑﻪ ﺳﻦ رﺷﺪ ﺑﺮﺳﺪ درﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﻴ‪‬ﻤﻬﺎﻳﺶ )ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ آن ﻛـﻪ داراﻳـﻲ اش را ﺗﺼـﺎﺣﺐ‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ( او را اﻏﻮا ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﻠﻚ رﻫﺒﺎﻧﺎن ﺻﻮﻣﻌﻪ اي واﻗﻊ در اﺳﺘﻴﺮ ‪ Steyr‬درآﻣﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻛﺎري ﺑﻮد ﻛﻪ اراﺳﻤﻮس‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺑﻘﻴﺔ ﻋﻤﺮش از ﻛﺮدن آن ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻗﻴ‪‬ﻤﻬﺎﻳﺶ ﻣﺪﻳﺮ ﻣﺪرﺳـﻪاي ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﻛﻤﺘـﺮ از اراﺳـﻤﻮس‪ ،‬در‬ ‫دورة ﻛﻮدﻛﻲ‪ ،‬از زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ اﻃﻼع داﺷﺖ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ رﺳﺎﻟﻪ اي ﻛﻪ اراﺳﻤﻮس ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮ ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﻪ آن ﭘﺴـﺮ ﺑﭽـﻪ‬ ‫ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﺎز ﻫﻢ ﭼﻴﺰي ﺑﺪﻳﻦ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻧﻮﺷﺘﻴﺪ‪ ،‬ﻟﻄﻔﺎً ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻫﻢ ﺑﺮ آن ﺑﻴﻔﺰاﻳﻴﺪ‪«.‬‬

‫‪ .1‬در ﻣﻮرد زﻧﺪﮔﻲ اراﺳﻤﻮس‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺷﺮح ﺣﺎل ﻋﺎﻟﻲ او ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻫﻮزﻳﻨﮕﺎ ‪ Huizinga‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهام‪.‬‬

‫اراﺳﻤﻮس و ﻣﻮر □ ‪393‬‬

‫در ‪ 1493‬اراﺳﻤﻮس دﺑﻴﺮ اﺳﻘﻒ ﻛﺎﻣﺒﺮاي ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد رﺋﻴﺲ ﻓﺮﻗﺔ »زرﻳﻦ ﭘﺸﻢ« ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﺑـﺪو اﻣﻜـﺎن داد ﻛـﻪ‬ ‫ﺻﻮﻣﻌﻪ را رﻫﺎ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﺮود‪ .‬اﻃﻼع او از زﺑـﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻫﻨﻮز ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ در زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺗﺒﺤﺮ ﻓﺮاوان داﺷﺖ‪ .‬ﻟﻮرﻧﺘﺰوواﻻ را ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻛﺘﺎﺑﺶ درﺑﺎرة ﻇﺮاﺋﻒ زﺑـﺎن ﻻﺗﻴﻨـﻲ‬ ‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻓﺮاوان ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت ﻻﺗﻴﻨﻲ را ﻛﺎﻣﻼً ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ دﻳﺎﻧـﺖ ﺣﻘﻴﻘـﻲ ﻣـﻲداﻧﺴـﺖ و اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ و ﻳـﺮوم را‬ ‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺜﺎل ﻣﻲآورد ‪ -‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻏﺎﻓﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﺮوم در ﺧﻮاب دﻳﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻀﺮت او را ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺔ آﺛـﺎر ﺳﻴﺴـﺮو‬ ‫ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اراﺳﻤﻮس ﻣﺪﺗﻲ در داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﻳﺲ ﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در آﻧﺠﺎ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻞ ﺧﻮد ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ داﻧﺸـﮕﺎه‪ ،‬از‬ ‫آﻏﺎز ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ژرﺳﻮن و ﻧﻬﻀﺖ ﺷﻮراﻳﻲ‪ ،‬اﻳﺎم ﻋﻈﻤـﺖ را ﮔﺬراﻧﻴـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬وﻟـﻲ اﻛﻨـﻮن دﻳﮕـﺮ ﻣﺸـﺎﺟﺮات و‬ ‫ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت دﻳﺮﻳﻨﻪ ﺧﺸﻚ و ﻣﻼل آور ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﺮوان ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس و دوﻧﺲ اﺳﻜﻮﺗﻮس ﻛﻪ ﻣﺸﺘﺮﻛﺎً »ﻗـﺪﻣﺎ« ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﻴﺮوان اوﻛﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را »ﻣﺘﺠﺪدﻳﻦ« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ در ﺟﺪال ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ‪ 1482‬اﻳﻨﻬﺎ ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬ ‫آﺷﺘﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺸﺘﺮﻛﺎً ﺑﺮ ﺿﺪ اوﻣﺎﻧﻴﺴﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺑﻴﺮون از ﻣﺤﺎﻓﻞ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ در ﭘﺎرﻳﺲ ﻛﺎرﺷﺎن ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻗـﺪ ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اراﺳﻤﻮس از ﻣﺪرﺳﻴﺎن‪ ،‬ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﻓﺮﺳﻮده و ﻣﻨﺴﻮخ ﻣﻲداﻧﺴـﺖ‪ ،‬ﻧﻔـﺮت داﺷـﺖ‪ .‬در ﻧﺎﻣـﻪاي ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻪ درﺟﺔ اﺟﺘﻬﺎد ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﻛﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫـﻴﭻ ﭼﻴـﺰ زﻳﺒـﺎ و زﻳﺮﻛﺎﻧـﻪاي ﺑـﺮ زﺑـﺎن ﻧﻴـﺎورد‪ .‬او در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻴﭻ ﻓﻠﺴﻔﻪاي را دوﺳﺖ ﻧﻤﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﻫﻢ ارادﺗﻲ ﻧﻤﻲورزﻳﺪ؛ ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ دو ﭼﻮن از‬ ‫ﻗﺪﻣﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻧﺎﻣﺸﺎن را ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺑﺮ زﺑﺎن آورد‪.‬‬ ‫در ‪ 1499‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺳﻔﺮ ﻛﺮد‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ رﺳﻢ ﺑﻮﺳﻴﺪن دﺧﺘﺮان ﺑﻪ ﻣﺬاﻗﺶ ﺧﻮش آﻣﺪ‪ .‬در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‬ ‫وي ﺑﺎ ﻛﻮﻟﺖ ‪ Colet‬و ﻣﻮر دوﺳﺖ ﺷﺪ و آن دو او را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﺎرﻫﺎي ﺳﺒﻚ ادﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣـﻮر ﺟـﺪي ﺗـﺮي‬ ‫ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻛﻮﻟﺖ ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس را ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬اراﺳﻤﻮس ﭼـﻮن اﺣﺴـﺎس ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻣﺎﻳـﻞ اﺳـﺖ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ درﺑﺎرة ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس اﻧﺠﺎم دﻫﺪ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ اﻃﻼع از زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺷـﺮط ﻻزم اﻳـﻦ ﻛـﺎر اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از ﺗـﺮك‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در آﻏﺎز ‪ 1500‬ﺑﺮاي آﻣﻮﺧﺘﻦ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ وﺳﻌﺶ ﻧﻤﻲ رﺳﻴﺪ ﻛـﻪ ﻣﻌﻠﻤـﻲ ﺑـﺮاي ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل ‪ 1502‬ﺑﺮ آن زﺑﺎن ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺖ و در ‪ 1506‬ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺳﻔﺮ ﻛﺮد دﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻴﺎن ﭼﻴﺰي ﻧﺪارﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺪو ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪ .‬ﻣﺼﻤﻢ ﺷﺪ ﻛﻪ آﺛﺎر ﻳﺮوم ﻗﺪﻳﺲ را ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﺪ و ﻳﻚ اﻧﺠﻴـﻞ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﻳـﻚ ﺗﺮﺟﻤـﺔ‬ ‫ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﺪ؛ و در ‪ 1516‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم دادن ﻫﺮ دو ﻣﻬﻢ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻛﺸﻒ ﻟﻐﺰﺷﻬﺎي »ووﻟﮕﺎت« ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﺑﺤﺚ‬ ‫و ﺟﺪل ﺑﺮاي ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ ﻣﻔﻴﺪ اﻓﺘﺎد‪ .‬اراﺳﻤﻮس ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ زﺑﺎن ﻋﺒﺮي ﻫﻢ دﺳﺖ زد وﻟﻲ اداﻣﻪ ﻧﺪاد‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺘﺎب اراﺳﻤﻮس ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺧﻮاﻧﻨﺪه دارد »ﻣـﺪح دﻳـﻮاﻧﮕﻲ« ‪ The Praise of Folly‬اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﺼـﻮر اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب در‬ ‫‪ ،1509‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﺳﻔﺮ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن از ﻛﻮﻫﻬﺎي آﻟﭗ ﻣﻲ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺶ آﻣـﺪ و ﺳـﭙﺲ در ﺧﺎﻧـﺔ ﺳـﺮ‬ ‫ﺗﻮﻣﺎس ﻣﻮر در ﻟﻨﺪن آن را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﻪ ﻣﻮر اﻫﺪا ﻛﺮد‪ .‬اﻫﺪاي »ﻣﺪح دﻳﻮاﻧﮕﻲ« ﺑﻪ ﻣﻮر ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻇﺮﻳﻔﻲ را ﻫـﻢ‬ ‫دارد و آن اﻳﻨﻜﻪ ﻛﻠﻤﺔ »ﻣﻮروس« )‪ (moros‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »دﻳﻮاﻧﻪ« اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از زﺑـﺎن ﺧـﻮد »دﻳـﻮاﻧﮕﻲ« ﺑﻴـﺎن ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﺪح ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻟﺬت ﻓﺮاوان ﻣﻲ ﺳﺮاﻳﺪ و ﻛﻼﻣﺶ ﺑﺎ ﺗﺼﺎوﻳﺮي ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻫﻮﻟﺒﻴﻦ ‪ Holbein‬زﻧـﺪه ﺗـﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫»دﻳﻮاﻧﮕﻲ« ﻫﻤﺔ ﺷﺌﻮن زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ و ﻫﻤﺔ ﻃﺒﻘﺎت و ﻣﺸﺎﻏﻞ را در ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬اﮔـﺮ »دﻳـﻮاﻧﮕﻲ« ﻧﺒـﻮد‪ ،‬ﻧﺴـﻞ ﺑﺸـﺮ ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺪون دﻳﻮاﻧﮕﻲ زن ﺑﮕﻴﺮد؟ دﻳﻮاﻧﮕﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدزﻫﺮ ﻋﻘﻞ زن ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫»ﻣﻮﺟﻮدي ﭼﻨﺎن ﺑﻲ آزار و اﺑﻠﻪ‪ ،‬و ﻣﻌﻬﺬا ﭼﻨﺎن ﻣﻔﻴﺪ و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺧﺸﻜﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﺎﻣﻄﺒﻮع ﻣﺮدان را ﻧﺮم و ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﻗﺒﻮل ﺳﺎزد‪ «.‬ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﺷﻨﻴﺪن ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ و ﺑـﺪون ﻋﺸـﻖ ﺑـﻪ ﺧـﻮد ﺧﻮﺷـﺒﺨﺖ ﺑﺎﺷـﺪ؟ ﻣﻌﻬـﺬا ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ دﻳﻮاﻧﮕﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻧﺪ و از ﻋﻘﻞ ﺗﺒﺮي ﻣﻲ ﺟﻮﻳﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻓﺮﻳﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻓﺮﻳﺐ ارزاﻧﺘﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎﺳﺖ‪ .‬آﺳﺎﻧﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ آدﻣـﻲ ﺧـﻮد را‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﭙﻨﺪارد ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺧﻮد را در ﻋﺎﻟﻢ واﻗﻊ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎزد‪ .‬اراﺳﻤﻮس ﺳﭙﺲ ﻏﺮور ﻣﻠﻲ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي ﺻـﺎﺣﺒﺎن ﺣ‪‬ـﺮف را‬

‫‪ □ 394‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫دﺳﺖ ﻣﻲاﻧﺪازد و ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﻫﻤـﺔ اﺳـﺘﺎدان ﻓﻨـﻮن و ﻋﻠـﻮم دﻳﻮاﻧـﻪوار ﺧﻮدﭘﺴـﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﻲﺷـﺎن از‬ ‫ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫در »ﻣﺪح دﻳﻮاﻧﮕﻲ« ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻫﺰل ﺑﻪ ﻫﺠﺎ ﻣﻲ ﮔﺮاﻳﺪ و »دﻳـﻮاﻧﮕﻲ« ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﺟـﺪي اراﺳـﻤﻮس را ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ و ﺑﺪﻛﺎري روﺣﺎﻧﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻔﻮ و ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺑﺪان وﺳﻴﻠﻪ از »اﻳـﺎم‬ ‫اﻗﺎﻣﺖ روح در ﺑﺮزخ ﻣﻲ ﻛﺎﻫﻨﺪ‪ «،‬و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻗﺪﻳﺴﺎن‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﺮﻳﻢ ﻋﺬرا ﻛﻪ »ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن ﻛﻮر ﺑﺎﻃﻨﺶ ﺑﺮازﻧـﺪه‬ ‫ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎدر را ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﭘﺴﺮ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ« و ﻣﺠﺎدﻻت ﺣﻜﻤﺎي اﻟﻬﻲ درﺑﺎرة اﻗﺎﻧﻴﻢ ﺛﻼﺛﻪ و ﺣﻠﻮل و ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺗﺒـﺪﻳﻞ‬ ‫ﺟﻮﻫﺮ و ﻓﺮق ﻣﺪرﺳﻲ و ﭘﺎﭘﻬﺎ و ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎ و اﺳﻘﻔﻬﺎ ‪ -‬ﻫﻤﻪ را ﺳﺨﺖ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص ﺣﻤﻠـﻪ اش ﺑـﻪ ﻓـﺮق‬ ‫رﻫﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺮدم »دﻳﻮاﻧﮕﺎن ﺳﺒﻚ ﻣﻐﺰي«ي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻧﺸـﺎﻧﻲ از دﻳﺎﻧـﺖ دارﻧـﺪ و ﻣﻌﻬـﺬا »ﺳـﺨﺖ‬ ‫ﻋﺎﺷﻖ ﻧﻔﺲ و ﭘﺮﺳﺘﻨﺪة ﺧﻮﺷﻲ و ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ اﻧﺪ‪ «.‬رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ دﻳﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ »از ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت دﻗﻴـﻖ‬ ‫و ﺟﺰﺋﻴﺎﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻋﺪة دﻗﻴﻖ ﮔﺮه ﻫﺎي ﺑﻨﺪ ﻛﻔﺶ‪ ،‬و رﻧﮓ ﻣﺸﺨﺺ ﻟﺒﺎﺳﻬﺎي ﻫﺮ ﻳﻚ‪ ،‬و اﻳﻨﻜـﻪ از ﭼـﻪ ﻗﻤﺎﺷـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻋﺮض و ﻃﻮل ﻛﻤﺮ ﺑﻨﺪﻫﺎﻳﺶ« و ﻗﺲ ﻋﻠﻲ ﻫﺬا‪» .‬دﻓﺎع آﻧﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺤﻜﻤﺔ ﻋﺪل اﻟﻬﻲ ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﻳـﻚ‬ ‫ﻓﺨﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﻓﺮوﺧﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻏﺬاﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻲ ﺷﻬﻮات ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ را ﻛﺸﺘﻪ ام؛ و آن ﻳﻚ ﻣﺪﻋﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ اوﻗﺎﺗﻢ را در ﺟﻬﺎن ﺧﺎﻛﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﺳـﻤﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻧـﺪن ﺳـﺮودﻫﺎي ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺻـﺮف ﻛـﺮده ام‪ ...،‬و آن‬ ‫دﻳﮕﺮي ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﻣﺪت ﺷﺼﺖ ﺳﺎل ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺳﻜﻪ اي دﺳﺖ ﻧﺰدم‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از وراي دﺳﺘﻜﺸـﻬﺎي ﺿـﺨﻴﻢ آﻧﻬـﺎ را‬ ‫ﻟﻤﺲ ﻛﺮدم«‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺴﻴﺢ ﺳﺨﻨﺎن آﻧﺎن را ﻗﻄﻊ ﻛﺮده ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬واي ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻛﺎﺗﺒﺎن و ﻓﺮﻳﺴـﻴﺎن‪ ...‬ﻣـﻦ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎ ﻳـﻚ‬ ‫دﺳﺘﻮر ﺑﻴﺶ ﻧﺪادم‪ ،‬و آن اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺑﺪارﻳﺪ و اﻛﻨﻮن از زﺑﺎن ﻫﻴﭻ ﻳـﻚ از ﺷـﻤﺎ ﻧﻤـﻲﺷـﻨﻮم ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫وﻇﻴﻔﻪ را ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﻪ ﺟﺎي آورده ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬و ﻣﻌﻬﺬا ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺮدم از اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻣﻲﺗﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﻳﻨـﺎن ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ‬ ‫اﻋﺘﺮاﻓﺎت ﺑﻪ رازﻫﺎﻳﻲ آﮔﺎﻫﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﺣﺎل ﻣﺴﺘﻲ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲآورﻧﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﭘﺎﭘﻬﺎ ﻧﻴﺰ اﺑﻘﺎ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬اراﺳﻤﻮس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻨﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻓﺮوﺗﻨﻲ و ﻓﻘﺮ را از آﻗﺎي ﺧﻮد ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧـﺪ‪.‬‬ ‫»ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻼح آﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻼح روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺣﻘﻴﻘﺖ آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﻗﻮم از اﻳﻦ ﺳﻼح ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ از ﺗﺤﺮﻳﻤﻬـﺎ‬ ‫و ﺗﻌﻠﻴﻘﻬﺎ و ﺗﺤﻘﻴﺮﻫﺎ و ﺗﻜﺮﻳﻤﻬﺎ و ﺗﻜﻔﻴﺮﻫﺎي ﻛﺒﻴﺮ و ﺻﻐﻴﺮ و ﺗﻬﺪﻳﺪﻫﺎي ﻏﺮاﻧّﺸﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺧﺸﻢ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﻨـﮓ‬ ‫او ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺪران ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻘﺪس ﺑﺮ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﺸﻢ ﻧﻤﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﺤﺮﻳـﻚ‬ ‫وﺳﺎوس ﺷﻴﻄﺎن و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﺪا ﻧﺎﺗﺮﺳﻲ و از روي ﺧﺒﺚ و ﻓﺴﺎد ﻗﺼﺪ آن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ از ارﺛﻴـﺔ ﭘﻄـﺮس ﻗـﺪﻳﺲ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﺑﻜﺎﻫﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ از اﻳﻦ ﻗﻄﻌﺎت ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮر ﺷﻮد ﻛﻪ اراﺳﻤﻮس ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح دﻳﻦ را ﺑﺎ آﻏﻮش ﺑﺎز اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﻨـﺪ؛ وﻟـﻲ‬ ‫واﻗﻌﻴﺖ ﺟﺰ اﻳﻦ از آب درآﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب او ﺑﺎ ﻃﺮح اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺪي ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ دﻳﺎﻧﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻮﻋﻲ »دﻳﻮاﻧﮕﻲ« اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺘﺎب دو‬ ‫ﻧﻮع »دﻳﻮاﻧﮕﻲ« وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻃﻨﺰ و دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﺟﺪ ﻣﺪح ﺷﺪه اﻧﺪ‪ :‬آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺟﺪ ﻣﺪح ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺳﺎدﮔﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪح‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻔﺮت اراﺳﻤﻮس از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ و ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ ﻓﺎﺿﻠﻲ ﻛﻪ اﻃﻼﻋﺸـﺎن ﺑـﺮ‬ ‫ادﺑﻴﺎت ﻻﺗﻴﻨﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻏﻴﺮ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻳﻚ ﻗﻤﺎش اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻤﻴﻘﺘـﺮي ﻫـﻢ دارد و آن اﻳﻨﻜـﻪ‪ ،‬ﺗـﺎ‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻦ اﻃﻼع دارم‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪه اي ﻛﻪ در »ﻛﺸﻴﺶ ﺳﺎوآﻳﻲ«‪ 1‬روﺳـﻮ ﺣﻼﺟـﻲ ﺷـﺪه‪ ،‬در ادﺑﻴـﺎت‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻈﺮ دﻳﺎﻧﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ از دل ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻧﻪ از ﻣﻐﺰ‪ ،‬و اﻟﻬﻴﺎت دﻗﻴﻖ و دﺷﻮار اﻣﺮي زاﺋﺪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻫﺮ روز ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﻛﻨﻮن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ آن را ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ در ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫رد اﺻﺎﻟﺖ ﻋﻘﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﺻﺎﻟﺖ ﺣﺲ ﺷﻤﺎﻟﻲ‪.‬‬ ‫‪ Savoyard Vicar .1‬ﻋﻨﻮان ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ﻛﺘﺎب »اﻣﻴﻞ« اﺛﺮ روﺳﻮ‪ .‬م‪.‬‬

‫اراﺳﻤﻮس و ﻣﻮر □ ‪395‬‬

‫اراﺳﻤﻮس ﭘﻨﺞ ﺳﺎل اﻗﺎﻣﺖ دوﻣﺶ را در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن )‪ (1509-14‬ﭼﻨﺪي در ﻟﻨـﺪن و ﭼﻨـﺪي در ﻛﻤﺒـﺮﻳﺞ ﮔﺬراﻧـﺪ‪ .‬او‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاواﻧﻲ در ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ﻧﻬﻀﺖ اوﻣﺎﻧﻴﺴﻢ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن داﺷﺖ‪ .‬ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ در ﻣﺪارس ﻣﻠﻲ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‪ ،‬ﺗـﺎ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﻴﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً درﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﻜﻠﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ او ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺪرﻳﺲ ﻛﺎﻣﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻻﺗﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻧﺸﺎي ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻫﻢ ﺟﺰو آن ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻠﻢ ﮔﺮﭼﻪ از ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از ﻟﺤﺎظ ﻓﻜـﺮي‬ ‫ﺗﻔﻮق ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﺪارس ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺗﻮﺟﻪ ﻳﻚ ﻓﺮد ﻧﺠﻴﺐ زاده ﻳﺎ روﺣﺎﻧﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﻲ ﺷﺪ‪ .‬آﺛﺎر اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫را ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ را ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻧﻤﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛـﺮد‪ .‬ﻫﻤـﺔ اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﻮر ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ اراﺳﻤﻮس ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮدم ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻛﻨﺠﻜﺎوي ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻮزﻳﻨﮕﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﻣﺮدم ﻫﺮﮔﺰ ﺣﺲ ﻛﻨﺠﻜﺎوﻳﺸـﺎن ﺑـﺮاي ﻳـﺎﻓﺘﻦ‬ ‫ﺗﺼﺎدﻓﺎت و ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺟﺎﻟﺐ و ﻧﻮادر و ﻋﺠﺎﻳﺐ ارﺿﺎ ﻧﺸﺪ‪ «.‬اﻣﺎ در اﺑﺘﺪا اﻳﻦ ﻣﺮدم اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﭼﻴﺰﻫﺎ را ﻧﻪ در ﺟﻬﺎن ﺑﻠﻜـﻪ در‬ ‫ﻻﺑﻼي ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻛﻬﻨﻪ ﻣﻲ ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اراﺳﻤﻮس ﺑﻪ ﺟﻬﺎن واﻗﻊ ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ آن را ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺷـﻜﻞ‬ ‫ﻫﻀﻢ ﻛﻨﺪ؛ ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻻﺗﻴﻨﻲ ﭘﺨﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺮاي او ﻗﺎﺑﻞ ﻫﻀﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺣﺎن را ﻣﺮدود ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﺠﺎﻳﺒﻲ را از ﻗﻮل ﭘﻠﻴﻨﻲ ‪ Pliny‬ﺑﺎور ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﻛﻨﺠﻜﺎوي ﺟﻬـﺖ‬ ‫ﺧﻮد را از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻬـﺎن واﻗـﻊ ﺗﻐﻴﻴـﺮ داد؛ ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ اﻗـﻮام وﺣﺸـﻲ و ﺟـﺎﻧﻮران ﻏﺮﻳﺒـﻲ ﻛـﻪ در واﻗـﻊ ﻛﺸـﻒ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺑﻴﺶ از آﻧﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در آﺛـﺎر ﺑﺰرﮔـﺎن ﺗﻮﺻﻴﻔﺸـﺎن آﻣـﺪه ﺑـﻮد ﻋﻼﻗـﻪ ﻣﻨـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﻛﺎﻟﻴﺒـﺎن ‪ Caliban‬از ﻣـﻮﻧﺘﻲ‬ ‫‪ Montaigne‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و ﻛﺎﻧﻴﺒﺎﻟﻬـﺎي )آدﻣﺨـﻮاران( ﻣـﻮﻧﺘﻲ از داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﺳـﻴﺎﺣﺎن ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬آدﻣﺨـﻮاران و‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﺮﺷﺎن زﻳﺮ ﺷﺎﻧﻪ ﻗﺮار دارد‪ ،‬از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻗﺪﻳﻢ ﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺗﻠﻠﻮ آﻧﻬﺎ را دﻳﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻤﺠﻜﺎوي ﻋﻬﺪ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻛﻪ در آﻏﺎز ادﺑﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﻋﻠﻤﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﺳﻴﻠﻲ از اﻃﻼﻋﺎت واﻗﻌـﻲ‬ ‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺮدم آن زﻣﺎن ﺟﺎري ﺷﺪ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺎﭼـﺎر ﺳـﻴﻞ آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺎ ﺧـﻮد ﺑـﺮد‪ .‬دﺳـﺘﮕﺎﻫﻬﺎي‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻗﺪﻳﻢ ﻏﻠﻂ از آب درآﻣﺪ؛ ﻓﻴﺰﻳﻚ ارﺳﻄﻮ و ﻧﺠﻮم ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس و ﻃﺐ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ اﻛﺘﺸـﺎﻓﺎت ﺗـﺎزه را در‬ ‫ﺑﺮ ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﻣﻮﻧﺘﻲ و ﺷﻜﺴﭙﻴﺮ ﺑﻪ آﺷﻔﺘﮕﻲ ﻗﺎﻧﻌﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﻛﺘﺸﺎف ﻟﺬت ﺑﺨـﺶ اﺳـﺖ و »دﺳـﺘﮕﺎه« )ﺳﻴﺴـﺘﻢ(‬ ‫دﺷﻤﻦ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ ﺗﺎ ﻧﻴﺮوي »دﺳﺘﮕﺎه ﺳﺎزي« ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ اﻃﻼﻋـﺎت ﺗـﺎزهاي ﻛـﻪ از‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت واﻗﻌﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﻮد ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ را از اراﺳﻤﻮس‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ آرﮔﻮﻧﻮﺗﻬـﺎ ‪ Argonaut‬ﺑـﻴﺶ‬ ‫از ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﻛﻠﻤﺐ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دور اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬ ‫اراﺳــﻤﻮس ﺑــﻪ ﻃــﻮر ﻻﻋــﻼج و ﺑــﺪون ﭘــﺮده ﭘﻮﺷــﻲ ﭘــﺎي ﺑﻨــﺪ ادﺑﻴــﺎت ﺑــﻮد‪ .‬ﻛﺘــﺎﺑﻲ ﻧﻮﺷــﺖ ﺑــﻪ ﻧــﺎم‬ ‫‪ Enchiridion militis christiani‬در اﻧﺪرز ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﻴﺴﻮاد؛ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺘـﺎب ﻣﻘـﺪس را ﺑﺨﻮاﻧﻨـﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ از ﺧﻮاﻧﺪن آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن و آﻣﺒﺮوز و ﻳﺮوم و اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻫﻢ ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋـﺔ ﻋﻈﻴﻤـﻲ از اﻣﺜـﺎل ﻻﺗﻴﻨـﻲ ﻓـﺮاﻫﻢ‬ ‫ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﭼﺎﭘﻬﺎي ﺑﻌﺪي آن ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي اﻣﺜﺎل ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﻢ اﻓﺰود‪ ،‬و ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﻲ اش آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺎري ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺮدم ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل اﺻﻄﻼﺣﺎت و اﻣﺜﺎل ﭼﻴﺰ ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ‪ .‬ﻳـﻚ ﻛﺘـﺎب »ﻣﺤـﺎورات« ﻧﻮﺷـﺖ ﺗـﺎ ﺑـﺪان‬ ‫وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﻴﺎﻣﻮزد ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت روزﻣﺮه‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ ﺗﻮپ ﺑﺎزي‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ؛ و اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻻﺗﻴﻨـﻲ ﻳﮕﺎﻧـﻪ‬ ‫زﺑﺎن ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﻮد و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﻳﺲ از ﺳﺮاﺳﺮ اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ در ﭘﺎرﻳﺲ ﮔﺮد ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘـﺎد‬ ‫ﻛﻪ ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺗﻨﻬﺎ زﺑﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ دو داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺪان وﺳﻴﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از رﻓﻮرم اراﺳﻤﻮس ﻧﺨﺴﺖ در ﻟﻮرن ‪ Louvain‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛـﻪ ﻣـﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ را ﻛـﺎﻣﻼً ﻧﮕـﺎه داﺷـﺖ و‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﺎل رﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن در آﻧﺠﺎ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ او را ﺑﻪ ﺻﻒ ﺧﻮد درآورﻧﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﺗﺎ ﻣﺪت درازي اﻳﻦ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﻴﻬﻮده ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ او درﺑﺎرة ﺑﺪﻛﺎري روﺣﺎﻧﻴﺎن و ﻓﺴـﺎد ﭘﺎﭘﻬـﺎ ﺳـﺨﻨﺎن ﺗﻨـﺪي‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ‪ ،1518‬ﻳﻌﻨﻲ درﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﺷﻮرش ﻟﻮﺗﺮ‪ ،‬اراﺳﻤﻮس ﻳﻚ اﺛـﺮ ﻫﺠـﺎﻳﻲ اﻧﺘﺸـﺎر داد ﺑـﻪ ﻧـﺎم »ﻳﻮﻟﻴـﻮس‬

‫‪ □ 396‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﻄﺮود« ‪ Julius exclusus‬و در آن ﺷﻜﺴﺖ ﻳﻮﻟﻴﻮس دوم را در ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ ﻟﻮﺗﺮ ﻧﻔـﺮت‬ ‫او را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ؛ و او از ﺟﻨﮓ ﺑﻴﺰار ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اراﺳﻤﻮس ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬـﺎ ﭘﻴﻮﺳـﺖ‪ .‬در ‪ 1534‬ﻛﺘـﺎﺑﻲ ﻧﻮﺷـﺖ و از‬ ‫اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻪ ﻟﻮﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ در ﻋﻘﺎﻳﺪ او آن را رد ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﺪاﻓﻌﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﻟﻮﺗﺮ ﺑﺎ ﻟﺤﻦ ﺧﺼـﻤﺎﻧﻪ اي ﺑـﻪ او‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ ،‬و اراﺳﻤﻮس ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ارﺗﺠﺎع راﻧﺪه ﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺶ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﺎً از اﻫﻤﻴﺖ او ﻛﺎﺳـﺘﻪ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫اراﺳﻤﻮس ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺑﻮد‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم دﻳﮕﺮ زﻣﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣـﺮدم ﻣﺘﺰﻟـﺰل ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﺑـﺮاي ﻣـﺮدم ﺻـﺪﻳﻖ و‬ ‫درﺳﺖ‪ ،‬دو راه ﺑﻴﺸﺘﺮ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ :‬ﻳﺎ ﺷﻬﺎدت‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﻴﺮوزي‪ .‬دوﺳﺘﺶ ﺳﺮ ﺗﻮﻣﺎس ﻣﻮر ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ ﺷﻬﺎدت را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﺪ و‬ ‫اراﺳﻤﻮس در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﻛﺎﺷﻜﻲ ﻣﻮر ﻫﺮﮔﺰ در اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎك دﺧﺎﻟﺖ ﻧﻜﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬و ﺣﻜﻤـﺖ اﻟﻬـﻲ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻜﻤﺎي اﻟﻬﻲ واﮔﺬار ﻛﺮده ﺑﻮد‪ «.‬اراﺳﻤﻮس ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﻋﻤﺮ ﻛﺮد؛ ﺑـﻪ دوره اي رﺳـﻴﺪ ﻛـﻪ ﻓﻀـﺎﻳﻞ و رذاﺋـﻞ ﺗـﺎزه اي‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ و ﺗﻌﺼﺐ؛ و اراﺳﻤﻮس ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬ ‫ﺳﺮ ﺗﻮﻣﺎس ﻣﻮر )‪ (1478-1535‬ﺷﺨﺼﺎً ﺑﺴﻴﺎر ﺑـﻴﺶ از اراﺳـﻤﻮس ﺷﺎﻳﺴـﺘﺔ ﺳـﺘﺎﻳﺶ اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ از ﻟﺤـﺎظ ﺗـﺄﺛﻴﺮ‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫اﻫﻤﻴﺘﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﺘﺮ از اوﺳﺖ‪ .‬او ﻳﻚ ﻧﻔﺮ اوﻣﺎﻧﻴﺴﺖ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻋﻤﻴﻘﺎً ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻮد‪ .‬در اﻛﺴﻔﻮرد ﺑﻪ ﺗﺤﺼـﻴﻞ‬ ‫زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﻛﺎري ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ ،‬و در ﺣﻖ او ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻔﺎر اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎﻳﻲ ﺗﻤـﺎﻳﻠﻲ‬ ‫دارد‪ .‬ﻣﻘﺎﻣﺎت داﻧﺸﮕﺎه و ﭘﺪر ﺧﻮدش ﺑﺪو اﻋﺘﺮاض ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻮر از داﻧﺸﮕﺎه اﺧﺮاج ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﻓﺮﻗﺔ ﻛﺎرﺗﻮزﻳﺎﻧﻬـﺎ‬ ‫‪ Carthusians‬ﺟﻠﺐ ﺷﺪ و رﻳﺎﺿﺘﻬﺎي ﺳﺨﺖ ﻛﺸﻴﺪ و در ﻓﻜـﺮ ﭘﻴﻮﺳـﺘﻦ ﺑـﻪ آن ﻓﺮﻗـﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﮔﻮﻳـﺎ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ ﻧﻔـﻮذ‬ ‫اراﺳﻤﻮس‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر او در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم دﻳﺪ‪ ،‬از ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﺪان ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺪرش وﻛﻴﻞ دﻋﺎوي ﺑـﻮد‪ ،‬و ﺧـﻮد‬ ‫او ﻫﻢ ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻐﻞ ﭘﺪر را در ﭘﻴﺶ ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬در ‪ 1504‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮد و رﻫﺒﺮي ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ ﺗﻘﺎﺿـﺎي ‪‬ﻫﻨـﺮي‬ ‫ﻫﻔﺘﻢ را ﺑﺮاي ازدﻳﺎد ﻣﺎﻟﻴﺎت‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺎر ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮ او ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓـﺖ و ﭘـﺪر ﻣـﻮر را ﺑـﻪ‬ ‫»ﺑﺮج ﻟﻨﺪن« ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺻﺪ ﻟﻴـﺮه او را آزاد ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﺎ درﮔﺬﺷـﺖ ﭘﺎدﺷـﺎه در ‪ 1509‬ﻣـﻮر ﺑـﻪ وﻛﺎﻟـﺖ دﻋـﺎوي‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻫﻨﺮي ﻫﺸﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ‪ 1514‬ﺑـﺪو ﻟﻘـﺐ »ﺳـﺮ« داده ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺳـﻔﻴﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ اﻋﺰام ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺮﺗﺒﺎً او را ﺑﻪ درﺑﺎر دﻋﻮت ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮر ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻧﻤﻲ رﻓﺖ؛ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺎدﺷـﺎه ﺑـﺪون‬ ‫دﻋﻮت ﺑﺮاي ﺻﺮف ﺷﺎم ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺔ او در ﻣﺤﻠﺔ ﭼﻠﺴﻲ وارد ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻮر ﻫﻨﺮي ﻫﺸﺘﻢ را ﺧﻮب ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ؛ و ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻟﻄﻒ ﭘﺎدﺷﺎه را ﺑﻪ او ﺗﺒﺮﻳﻚ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﺳﺮ ﻣﻦ ﻗﺼﺮي در ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورد‪ ،‬اﻳـﻦ ﺳـﺮ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط وﻟﺴﻲ ‪ Wolsey‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻮر را ﺑﻪ ﺟﺎي وي ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺻﺪراﻋﻈﻢ ﻣﻨﺼـﻮب ﻛـﺮد‪ .‬او ﺑـﺮﺧﻼف ﻣﻌﻤـﻮل از‬ ‫ﻗﺒﻮل ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻫﺪﻳﻪ اي از ﻃﺮف ﻃﺮﻓﻬﺎي دﻋﻮا ﺧﻮدداري ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻮر ﺑﻪ زودي ﻣﻐﻀـﻮب ﭘﺎدﺷـﺎه واﻗـﻊ ﺷـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﺼﻤﻴﻢ داﺷﺖ ﻛﺎﺗﺮﻳﻦ آراﮔﻮﻧﻲ را ﻃﻼق ﺑﺪﻫﺪ ﺗﺎ آن ﺑﻮﻟﻴﻦ را ﺑﻪ زﻧﻲ ﺑﮕﻴﺮد و ﻣﻮر ﺳﺨﺖ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻃـﻼق ﻣﺨـﺎﻟﻒ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ در ‪ 1532‬اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﺴﺎدﻧﺎﭘﺬﻳﺮي او در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺼﺪي ﻣﻘﺎم ﺻﺪارت از اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ‬ ‫از ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮي درآﻣﺪش از ﺳﺎﻟﻲ ﺻﺪ ﻟﻴﺮه ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﺶ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه او را ﺑﻪ ﺟﺸﻦ ﻋﺮوﺳﻲ ﺧـﻮد ﺑـﺎ آن‬ ‫ﺑﻮﻟﻴﻦ دﻋﻮت ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻮر دﻋﻮت را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬در ‪ 1534‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺠﻠﺲ را وادار ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ »ﻗﺎﻧﻮن رﻳﺎﺳـﺖ« ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺎپ ﺷﺨﺺ ﭘﺎدﺷﺎه رﺋﻴﺲ ﻛﻠﻴﺴﺎي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن اﻋﻼم ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻳﻚ »ﺳﻮﮔﻨﺪ رﻳﺎﺳﺖ« ﻫﻢ‬ ‫ﻗﺮار داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻮر از ﻳﺎدﻛﺮدن آن ﺳﺮﭘﻴﭽﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻌﺎوﻧﺖ در ﺟﺮم ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴـﺘﻮﺟﺐ‬ ‫ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﻧﻤﻲ ﺷﺪ؛ اﻣﺎ در ﻣﺤﻜﻤﻪ ﺑﺎ ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻜﻮك ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻮر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺠﻠـﺲ »ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ«‬ ‫ﻫﻨﺮي را رﺋﻴﺲ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺳﺎزد‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ او را ﺑﻪ ﺟﺮم ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﺎﻟﻴﻪ ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﺮدن زدﻧﺪ‪ .‬اﻣﻼﻛـﺶ‬ ‫ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺪﺧﺖ اﻟﻴﺰاﺑﺖ داده ﺷﺪ و او اﻳﻦ اﻣﻼك را ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮگ ﺧﻮد در ﺗﺼﺎﺣﺐ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺎم ﻣﻮر ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻓﻘﻂ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻛﺘﺎب »ﻳﻮﺗﻮﭘﻴﺎ« ‪ (1518) Utopia‬در ﺧﺎﻃﺮﻫﺎ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻮﺗﻮﭘﻴﺎ ﺟﺰﻳﺮه اي اﺳـﺖ در‬ ‫ﻧﻴﻤﻜﺮة ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﺤﻮ ﻣﻤﻜﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬درﻳﺎﻧﻮردي ﺑﻪ ﻧﺎم راﻓﺎﺋﻞ ﻫﻴﺘﻠﻮدي ﺗﺼـﺎدﻓﺎً‬

‫اراﺳﻤﻮس و ﻣﻮر □ ‪397‬‬

‫ﮔﺬارش ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻣﻲ اﻓﺘﺪ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد و ﻓﻘﻂ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﻋﺎﻗﻼﻧﺔ‬ ‫آن ﺟﺰﻳﺮه را ﺑﻪ اروﭘﺎﻳﻴﺎن ﺑﺸﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﺔ ﻣﻮر ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻤﻬﻮري اﻓﻼﻃﻮن ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺷﺘﺮاﻛﻲ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا در‬ ‫ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻴﺮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد و ﺑﺪون ﻧﻈـﺎم اﺷـﺘﺮاﻛﻲ ﻣﺴـﺎوات ﻧﺎﻣﻘـﺪور‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮر در ﻣﻜﺎﻟﻤﺔ ﺧﻮد اﻋﺘﺮاض ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺎم اﺷﺘﺮاﻛﻲ ﻣﺮدم را ﻋﺎﻃﻞ ﻣﻲﺳﺎزد و ﺣﺮﻣﺖ ﻗﻀﺎت را از ﻣﻴﺎن ﻣﻲﺑﺮد‬ ‫و راﻓﺎﺋﻞ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ در ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﻪ زﻳﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫در ﻳﻮﺗﻮﭘﻴﺎ ﭘﻨﺠﺎه و ﭼﻬﺎر ﺷﻬﺮ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ از روي ﻳﻚ ﻧﻘﺸﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﻜﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ ﺑﻴﺴﺖ ﭘﺎ ﻋﺮض دارﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ ﻫﻤﻪ ﻋﻴﻨﺎً ﺷﺒﻴﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻳﻚ درﺷﺎن ﺑﻪ ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺑﺎز ﻣﻲ ﺷـﻮد و‬ ‫ﻳﻚ در ﺑﻪ ﺑﺎغ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از درﻫﺎ ﻗﻔﻞ ﻧﺪارد و ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪ اي وارد ﺷﻮد‪ .‬ﺳﻘﻒ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﻣﺴـﻄﺢ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﻫﺮ دو ﺳﺎل ﻳﻜﺒﺎر ﻣﺮدم ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻋﻮض ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ‪ -‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﺎﻟﻜﻴﺘﻲ در آﻧﻬﺎ اﻳﺠـﺎد ﻧﺸـﻮد‪.‬‬ ‫در د‪‬ه ﻣﺰارﻋﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻛﻤﺘﺮ از ﭼﻬﻞ ﺗﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ دو ﺗـﻦ ﺑـﺮده ﻧﻴـﺰ از آن ﺟﻤﻠـﻪ اﻧـﺪ‪ .‬ﻫـﺮ‬ ‫ﻣﺰرﻋﻪاي ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﻳﻚ رﺋﻴﺲ ﻳﺎ رﺋﻴﺴﻪ ﻗﺮار دارد ﻛﻪ اﺷﺨﺎص ﻣﺴﻦ و ﺧﺮدﻣﻨﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﻮﺟﻪ ‪‬ﻛﺸﻲ ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻣـﺮغ‬ ‫ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر از ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺟﻮﺟﻪ ﻛﺸﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد )ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻣﻮر وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ(‪ .‬ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﺟﻮر ﻟﺒﺎس ﻣﻲﭘﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻴﺎن ﻟﺒﺎس ﻣﺮد و زن ﻣﺘ‪Ĥ‬ﻫﻞ و ﻣﺠﺮد ﺗﻔﺎوت ﻫﺴﺖ ﻣﺪﻫﺎ ﻫﺮﮔـﺰ ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﻧﻤـﻲ ﻳﺎﺑـﺪ و‬ ‫ﻟﺒﺎس ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻲ و زﻣﺴﺘﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻓﺮﻗﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺮدم ﺳﺮ ﻛﺎر ﭼﺮم و ﭘﻮﺳﺖ ﻣﻲ ﭘﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ دﺳﺖ ﻟﺒﺎس ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﻛـﺎر‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﻛﺎر ﻓﺎرغ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺟﺒﺔ ﭘﺸﻤﻴﻦ روي ﻟﺒﺎس ﻛﺎر ﻣﻲﭘﻮﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳـﻦ ﺟﺒـﻪ ﻫـﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﻧـﺪ و‬ ‫رﻧﮕﺸﺎن رﻧﮓ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﺸﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻮاري ﻟﺒﺎﺳﻬﺎي ﺧﻮد را ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻪ ‪ -‬از زن و ﻣﺮد ‪ -‬روزي ﺷﺶ ﺳﺎﻋﺖ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ دو ﻧﻮﺑﺖ ﺳﻪ ﺳﺎﻋﺘﻪ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﻏﺪا ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﺻﺒﺢ زود ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ داﻳﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻃﺒﺔ ﻣﺮدم در آﻧﻬﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺣﻀﻮر در اﻳﻦ ﻣﺠـﺎﻟﺲ اﺟﺒـﺎري‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺷﺎم ﺳﺎﻋﺘﻲ ﺻﺮف ﺑﺎزي ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺶ ﺳﺎﻋﺖ ﻛﺎر ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﺷﺨﺎص ﺑﻴﻜﺎره وﺟﻮد ﻧﺪارﻧـﺪ و ﻛـﺎر‬ ‫ﺑﻴﻬﻮده ﻫﻢ ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺎ‪ ،‬زﻧﺎن و ﻛﺸﻴﺸﺎن و ﺗﻮاﻧﮕﺮان و ﻧﻮﻛﺮان و ﮔـﺪاﻳﺎن ﻏﺎﻟﺒـﺎً‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻛﺎر ﻣﻔﻴﺪي اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲ دﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﻧﻴﺮوي ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﺗﺠﻤﻼت ﻏﻴﺮ ﻻزم ﻣـﻲ رﺳـﺪ‪ .‬در‬ ‫»ﻳﻮﺗﻮﭘﻴﺎ« از ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي و ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑـﺮ ﻣﺼـﺮف اﺳـﺖ‪ ،‬و در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮاﻗﻊ ﻗﺎﺿﻴﺎن ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ روز ﻛﺎر را ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮ اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ اﺷﺨﺎص ﺑﺮاي ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و اﮔﺮ ﻛـﺎر ﻋﻠﻤـﻲ ﺷـﺎن رﺿـﺎﻳﺘﺒﺨﺶ ﺑـﻮد‪ ،‬از ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻌﺎف ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در دﺳﺘﮕﺎه دوﻟﺖ ﻛﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻴﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷـﻜﻞ‬ ‫دوﻟﺖ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن آن ﺑﻪ ﻃﺮز اﻧﺘﺨﺎب ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در رأس دوﻟﺖ اﻣﻴـﺮي‬ ‫ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﻣﺎداماﻟﻌﻤﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺮم اﺳﺘﺒﺪاد ﻣﻌﺰول ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﭘﺪر ﺳﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺴﺮان زن دار در ﺧﺎﻧﺔ ﭘﺪر زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣـﺎن او ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﭘﺪر ﺧﺮف و از ﻛﺎر اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻮاده اي ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻛﻮدﻛﺎن زﻳﺎدي آن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادة دﻳﮕﺮي‬ ‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻬﺮي ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري از ﺳﺎﻛﻨﺎن آن ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ دﻳﮕـﺮي اﻧﺘﻘـﺎل ﻣـﻲ ﻳﺎﺑﻨـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺑﺰرگ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﺗﺎزه اي در زﻣﻴﻦ ﺑﺎﻳﺮ ﺑﻨﺎ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﺧﺼﻮص اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ ﺗﻤﺎم زﻣﻴﻨﻬـﺎي ﺑـﺎﻳﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎر رﻓﺖ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺸﺘﺎر ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺮدﮔﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺒـﺎدا ﻣـﺮدم‬ ‫آزاد ﺷﻬﺮ ﻛﺸﺘﻦ را ﻳﺎد ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎﻧﻬﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺪري ﻋﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎران آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﺧـﻮد‬ ‫ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻏﺬا ﺧﻮردن در ﺧﺎﻧﻪ آزاد اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم در ﺗﺎﻻرﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻏﺬا ﻣﻲ ﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺗﺎﻻرﻫـﺎ‬ ‫»ﻛﺎرﻫﺎي ﻛﺜﻴﻒ« ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺮدﮔﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺨﺖ و ﭘﺰ را زﻧﺎن و ﭼﻴﺪن ﺳـﻔﺮه راﻛﻮدﻛـﺎن رﺳـﻴﺪه ﺑـﺮ ﻋﻬـﺪه‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدان ﺳﺮ ﻳﻚ ﺳﻔﺮه‪ ،‬و زﻧﺎن ﺳﺮ ﺳﻔﺮة دﻳﮕﺮي ﻣﻲ ﻧﺸﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬و زﻧﺎن ﺑﭽﻪ دار‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻮدﻛﺎن ﭘﺎﻳﻴﻨﺘﺮ از ﭘﻨﺞ ﺳﺎل‪ ،‬اﺗـﺎق‬

‫‪ □ 398‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫دﻳﮕﺮي دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ زﻧﺎن از ﺑﭽﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﮕﻪ داري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﭘﻨﺞ ﺳﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﻨﺸﺎن ﺑﻪ ﺣـﺪي ﻧﺒﺎﺷـﺪ‬ ‫ﻛﻪ در ﭼﻴﺪن ﺳﻔﺮه ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪» ،‬ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ادب ﺳﺎﻛﺖ ﻣﻲاﻳﺴﺘﻨﺪ« ﺗﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮاﻧﺸـﺎن ﻏـﺬا ﺻـﺮف ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻛﻮدﻛـﺎن‬ ‫ﻏﺬاي ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ رﻳﺰهاي ﻛﻪ از ﺳﺮ ﺧﻮان ﺑﺪاﻧﻬﺎ داده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد ازدواج‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﺮد و ﭼﻪ زن‪ ،‬اﮔﺮ در وﻗﺖ زﻓﺎف ﺑﻜﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺷـﺪ؛ و ﺧﺎﻧـﻪ دار ﻫـﺮ‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ اي ﻛﻪ ﻓﺴﺎد در آن واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻻاﺑﺎﻟﻴﮕﺮي در ﻣﻌﺮض رﺳﻮاﻳﻲ و ﺑﺪﻧﺎﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﻋﺮوﺳﻲ‪،‬‬ ‫ﻋﺮوس و داﻣﺎد ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ اﺳﺒﻲ را ﺑﺪون آﻧﻜﻪ زﻳـﻦ و ﺑـﺮﮔﺶ را ﺑـﺮدارد ﻧﻤـﻲ ﺧـﺮد؛ و‬ ‫ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺑﺎﻳﺪ در اﻣﺮ ازدواج ﻣﺮﻋﻲ ﮔﺮدد‪ .‬در ﺻﻮرت ارﺗﻜﺎب زﻧﺎ ﻳـﺎ »ﺧﻮدﺳـﺮي ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﺤﻤـﻞ« ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻃﺮﻓﻴﻦ‪ ،‬ﻃﻼق ﻣﺠﺎز اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻃﺮف ﺧﺎﻃﻲ ﺣﻖ ازدواج ﻣﺠﺪد ﻧﺪارد‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﺣﻖ ﻃﻼق ﻓﻘﻂ ﺑﺪان ﺳـﺒﺐ داده ﻣـﻲ ﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺎن آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﻴﺪ ﻧﻜﺎح را ﺑﺸﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺎرت و ﺑﺮدﮔﻲ ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﻣﻨﻈﻮر آن ﺑﻴﺸﺘﺮ وارد ﻛﺮدن آﻫﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺰﻳـﺮه وﺟـﻮ ﻧـﺪارد‪ ،‬وﻟـﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺟﻨﮕﻲ ﻫﻢ از ﺗﺠﺎرت اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺮدم ﻳﻮﺗﻮﭘﻴﺎ اﻓﺘﺨﺎرات ﺟﻨﮕﻲ را ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ؛ ﮔﻮ اﻳﻨﻜـﻪ ﻫﻤـﻪ‪،‬‬ ‫اﻋﻢ از ﻣﺮد و زن‪ ،‬ﻓﻦ ﺟﻨﮓ را ﻓﺮا ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ :‬دﻓﺎع از ﺧﺎك ﺧﻮد در‬ ‫ﻣﻮﻗﻊ ﻫﺠﻮم ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﻧﺠﺎت دادن ﺧﺎك ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﺘﺤـﺪ از دﺳـﺖ ﻣﻬﺎﺟﻤـﺎن‪ ،‬آزاد ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻣﻠﻠـﻲ ﻛـﻪ ﺗﺤـﺖ ﻓﺸـﺎر‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﺟﺒﺎر ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺮدم ﻳﻮﺗﻮﭘﻴﺎ ﻫﺮﮔﺎه از دﺳﺘﺸﺎن ﺑﺮآﻳﺪ‪ ،‬ﻛﺎري ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟـﺎي ﺧﻮدﺷـﺎن ﺳـﺮﺑﺎزان‬ ‫اﺟﻴﺮ را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮدم ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻨﺪ ﻣﻠﻞ دﻳﮕﺮ را ﻣﺪﻳﻮن ﺧﻮد ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﻣﻠﻞ ﺑﺎ دادن ﺳﺮﺑﺎز اﺟﻴﺮ‪ ،‬ﻗﺮض‬ ‫ﺧﻮد را ادا ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻨﮓ‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﻳﻚ ﺧﺰاﻧﺔ زر و ﺳﻴﻢ را ﻫﻢ ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا از آن ﻣﺤﻞ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﻣـﺰد‬ ‫ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺰدور ﺧﺎرﺟﻲ را ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮدﺷﺎن ﭘﻮﻟﻲ در ﺑﺴﺎط ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬و ﻃﻼ را ﺑـﺮاي ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻇـﺮوف ﺧﺎﻧـﻪ و زﻧﺠﻴـﺮ‬ ‫ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ و ﺑﻲ ارزﺷﻲ آن را ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮوارﻳﺪ و اﻟﻤﺎس ﺑﺮاي زﻳﻨﺖ ﺑﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲ رود‪،‬‬ ‫اﻣﺎ اﺷﺨﺎص ﺑﺎﻟﻎ ﻫﺮﮔﺰ اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﻤﻲ ﺑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻣﻴـﺮ دﺷـﻤﻦ را ﺑﻜﺸـﺪ‪ ،‬ﺟـﺎﻳﺰة‬ ‫ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد و اﮔﺮ ﻛﺴﻲ او را زﻧﺪه دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺧﻮد او اﮔﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎﻳﺰة ﺑﺰرﮔﺘﺮي ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮدم ﻳﻮﺗﻮﭘﻴﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮدة ﻋﻮام ﻛﺸﻮر دﺷﻤﻦ اﺣﺴﺎس ﺗﺮﺣﻢ دارﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا » ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﻬـﺎ ﻋﻠﻴـﺮﻏﻢ ارادة ﺧـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺒﺐ ﺟﻨﻮن ﺷﺪﻳﺪ اﻣﻴﺮان و ﺳﺮان ﺧﻮد ﺟﺒﺮاً و ﻗﻬﺮاً ﺑﻪ ﺟﻨﮓ را ﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ« زﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدان در ﺟﻨﮓ ﺷـﺮﻛﺖ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺷﺮﻛﺖ در ﺟﻨﮓ ﻧﻴﺴﺖ‪» .‬ﻣﺎﺷـﻴﻨﻬﺎي ﺟﻨﮕـﻲ را ﺗﻮﺻـﻴﻪ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬و دﺳـﺘﮕﺎﻫﻬﺎي‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ اﺧﺘﺮاع ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ «.‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ روش آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در‬ ‫ﻣﻮاﻗﻊ ﻟﺰوم ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻫﻢ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد اﺧﻼق ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻳﻮﺗﻮﭘﻴﺎ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻓﺮاواﻧﻲ دارﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻌﺎدت را در ﻟﺬت ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻧﺘﺎﻳﺞ و ﻋﻮاﻗﺐ ﺑﺪي ﻧﺪارد‪ .‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻧﺎن در دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران ﭘﺎداش ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺪﻛﺎران ﺑﻪ ﺟـﺰاي ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﻲ رﺳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮدم رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺶ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﺣﻤﺎﻗﺖ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ .‬ادﻳﺎن ﺑﺴﻴﺎري در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن وﺟـﻮد دارد‪،‬‬ ‫و ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ادﻳﺎن از آزادي ﺑﺮ ﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺑﻘﺎي روح ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ ،‬و آن ﻋـﺪة ﻛﻤـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺪﻳﻨﻬﺎ اﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ در ﺷﻤﺎر ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدم ﻛﻪ از ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲ ﺷﻮﻧﺪ و در زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫از ﺟﻬﺎت دﻳﮕﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﺰاﺣﻢ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از اﺷﺨﺎص ﻣﻘﺪس وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ از ازدواج و ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﭘﺮﻫﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺷﺨﺎص در اﻧﻈﺎر ﻣﺮدم ﻣﻘﺪﺳﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﻜﻴﻢ و ﺧﺮدﻣﻨﺪﺷﺎن ﻧﻤﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ .‬زﻧﺎن ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﻲ ﻛﻪ ﻣﺴـﻦ و‬ ‫ﺑﻴﻮه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻛﺸﻴﺶ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﻛﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻗﺪرت ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮدﮔﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺟﺮاﻳﻢ زﺷﺖ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻳﺎ ﺧﺎرﺟﻴـﺎﻧﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در ﻣﻤﻠﻜـﺖ ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺮدم ﻳﻮﺗﻮﭘﻴﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮده ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫اراﺳﻤﻮس و ﻣﻮر □ ‪399‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري دردﻧﺎك ﻋﻼج ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ از اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﺎر ﺳﺮ ﺑﺎز زﻧﺪ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل دﻗﺖ از او ﭘﺮﺳﺘﺎري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫راﻓﺎﺋﻞ ﻫﻴﺘﻠﻮدي ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻳﻮﺗﻮﭘﻴﺎ ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺎ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮده‪ ،‬دﻳﺎﻧﺖ او را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ اﺷﺘﺮاﻛﻲ ﻛـﺮاراً ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اواﺧﺮ ﻛﺘﺎب ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻧﺰد ﻫﻴﭻ ﻣﻠﺖ دﻳﮕﺮي »ﻣﻦ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻢ ﺟﺰ اﻳﻦ ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﺗﻮﻃﺌﻪاي ﭼﻴﺪهاﻧﺪ‬ ‫ﺗﺎ وﺳﺎﻳﻞ راﺣﺖ و آﺳﺎﻳﺶ ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ ﻧﺎم و ﻋﻨﻮان ﺛﺮوت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪«.‬‬ ‫»ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﺔ« ﻣﻮر ﺑﻪ ﻃﺮز ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰي داراي اﻓﻜﺎر آزادي ﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ )ﻟﻴﺒﺮال( ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻦ از اﻳﻦ اﻓﻜﺎر ﺗﺒﻠﻴـﻎ‬ ‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ اﺷﺘﺮاﻛﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺳ ّﻨﺖ ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻬﻀﺘﻬﺎي دﻳﻨﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻗـﺮار‬ ‫دارد‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺟﻨﮓ و ﻣﺬﻫﺐ و آزادي ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻧﺎﺻﻮاب داﻧﺴـﺘﻦ اذﻳـﺖ ﺣﻴـﻮان )ﻗﻄﻌـﺎت ﺑﺴـﻴﺎر ﺑﻠﻴﻐـﻲ در ذم‬ ‫ﺷﻜﺎر در ﻛﺘﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ( و ﻃﺮﻓﺪاري از ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻨﺎﻳﻲ ﻣﻌﺘﺪل‪) .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﺑﺮ ﺿـﺪ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻣﺠـﺎزات اﻋـﺪام‬ ‫ﺑﺮاي دزدي آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ (.‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﻋﺘﺮاف ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻓﺎﺿﻠﺔ ﻣﻮر ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻏﻠﺐ ﻣﺪاﻳﻦ ﻓﺎﺿﻠﺔ دﻳﮕـﺮ زﻧـﺪﮔﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﺮز ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﻣﻼلآور اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻮع در ﺳﻌﺎدت ﻣﻘﺎم اﺳﺎﺳﻲ دارد‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﻳﻮﺗﻮﭘﻴﺎ ﻛﻤﺘﺮ اﺛـﺮي از آن دﻳـﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻴﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻘﺸﻪ‪ ،‬ﭼﻪ واﻗﻌﻲ و ﭼﻪ ﺧﻴﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﺒﺘﻼ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 400‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
.94 82‬‬

‫ر‪7‬رم و  ر‪7‬رم‬

‫رﻓﻮرم و ﺿﺪ رﻓﻮرم ﻫﺮ دو ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻃﻐﻴﺎن ﻣﻠﻞ ﻛﻢ ﺗﻤﺪن ﺑﺮ ﺿﺪ ﺳﻠﻄﺔ ﻓﻜﺮي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد رﻓﻮرم‪ ،‬ﻃﻐﻴـﺎن ﺟﻨﺒـﺔ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و دﻳﻨﻲ ﻫﻢ داﺷﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﭘﺎپ را ﻣﺮدود ﺷـﻨﺎﺧﺖ و ﻣﺎﻟﻴـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺑﻬﺎﻧـﺔ در‬ ‫دﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﻛﻠﻴﺪﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﭘﺎپ ﺟﻤﻊ آوري ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺿﺪ رﻓﻮرم ﻃﻐﻴﺎن ﺑـﺮ ﺿـﺪ آزادي‬ ‫ﻓﻜﺮي و اﺧﻼﻗﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻃﻐﻴﺎن ﻗﺪرت ﭘﺎپ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻛﺎﺳـﺘﻪ ﻧﺸـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ اﻓـﺰاﻳﺶ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ؛ اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل روﺷﻦ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﭘﺎپ ﺑﺎ ﺑﻲﻗﻴﺪي و ﻻاﺑﺎﻟﻴﮕﺮي ﺧﺎﻧـﺪاﻧﻬﺎي ﺑﻮرﺟﻴـﺎ و ﻣـﺪﻳﭽﻲ ﺳـﺎزش‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ رﻓﻮرم ﻳﻚ ﻧﻬﻀﺖ آﻟﻤﺎﻧﻲ و ﺿـﺪ رﻓـﻮرم ﻳـﻚ ﻧﻬﻀـﺖ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑـﻮد‪ .‬ﺟﻨﮕﻬـﺎي‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺟﻨﮓ ﻣﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﺑﻮد‪ ،‬و اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ اﻳﺎﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ در اوج ﻗـﺪرت‬ ‫ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬ ‫روش اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻠﻞ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ در اﻳﻦ ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻧﺸـﺎن داده ﻣـﻲﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲِ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺷﺪه‪،‬‬ ‫ﺷﻴﻄﺎن ﻣﺠﺴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ در آﺛﺎر ﺷﻜﺴﭙﻴﺮ ﻋﺪة ﻓﺮاواﻧﻲ از اﺷﺨﺎص ﺑﺪ و ﻧﺎﺑﻜﺎر اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳﺎﮔﻮ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﺘﻲ از او ﻫﻢ روﺷﻦ ﻛﻨﻨﺪهﺗﺮ ﻳﺎﺷﻴﻤﻮ ‪ Iachimo‬در ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﺔ »ﺳﻴﻤﺒﻠﻴﻦ« ‪ Cymbeline‬اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن درﺳﺘﻜﺎر و ﺑﺎ ﺗﻘﻮي را ﻛﻪ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ از راه ﺑﻪ در ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﻲآﻳﺪ ﺗﺎ ﻧﻴﺮﻧﮕﻬـﺎي‬ ‫ﻧﺎﺑﻜﺎراﻧﺔ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺧﻮش ﺑﺎور آﻧﺠﺎ ﺑﺎزي ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﺧﺸﻢ اﺧﻼﻗﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ رﻓـﻮرم ارﺗﺒـﺎط‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ‪ ،‬ﻃﺮد و رد ﻓﻜﺮي ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ را ﻛﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻴﺎن ﺑـﻪ ﺗﻤـﺪن ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬ ‫داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ رﺟﻞ ﺑﺰرگ رﻓﻮرم و ﺿﺪ رﻓﻮرم ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﻟﻮﺗﺮ و ﻛﺎﻟﻮﻳﻦ و ﻟﻮﻳﻮﻻ‪ .‬ﻫﺮ ﺳﺔ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﭼﻪ در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻴـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻗﺒﻞ از آﻧﻬﺎ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎ رﺟﺎﻟﻲ از ﻗﺒﻴﻞ اراﺳﻤﻮس و ﻣﻮر‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﻗـﺮون‬ ‫وﺳﻄﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آﻏﺎز ﻧﻬﻀﺖ رﻓﻮرم آﻣﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻘـﻴﻢ و ﺑـﻲ ﺛﻤـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﻟـﻮﺗﺮ و ﻛـﺎﻟﻮﻳﻦ ﺑـﻪ‬ ‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ارادت ﻣﻲ ورزﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ او ﻓﻘﻂ آن ﻗﺴﻤﺖ را ﻛﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ارﺗﺒـﺎط روح ﺑـﺎ ﺧﺪاﺳـﺖ ﺣﻔـﻆ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪان ﻗﺴﻤﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎﺳﺖ ﺗـﻮﺟﻬﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﻬﻴـﺎت آﻧـﺎن ﻃـﻮري ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻗـﺪرت ﻛﻠﻴﺴـﺎ را‬ ‫ﻣﻲﻛﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو‪ ،‬ﺑﺮزخ را ﻛﻪ ارواح ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﺎ اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ دﻋﺎ از آﻧﺠﺎ ﻧﺠﺎت ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ را ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬﺎي ﭘﺎپ اﺧﺬ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻃﺮد ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻘـﺪﻳﺮ‪ ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ارواح را‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﻳﻜﺴﺮه از دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮآورﻳﻬﺎ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎﻧﻬﺎ را در ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﺎ ﭘـﺎپ‬ ‫ﻳﺎري ﻣﻲ ﻛﺮد ﻣﺎﻧﻊ ﻣﻲﺷﺪ از اﻳﻨﻜﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎن ﻫﻤـﺎن ﻗـﺪرﺗﻲ را ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورد ﻛـﻪ‬

‫رﻓﻮرم و ﺿﺪ رﻓﻮرم □ ‪401‬‬

‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﻟﻬﺎن ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن )ﻻاﻗﻞ در اﺑﺘﺪاي اﻣﺮ( ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازة ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ‬ ‫ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻗﺪرت آﻧﻬﺎ را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺿﺮر آزارﺷﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي اﻣﺮ ﻣﻴﺎن ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ اﺧﺘﻴﺎرات دوﻟﺖ در اﻣﻮر دﻳﻨﻲ ﺧﻼف اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻟﻮﺗﺮ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﺟﺎ رﺋﻴﺲ ﻣﻤﻠﻜﺖ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﻴﺲ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺧﻮد ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮي ﻫﺸـﺘﻢ‬ ‫و اﻟﻴﺰاﺑﺖ دﻋﻮي ﺧﻮد را در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﻜﺎم ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎن و آﻟﻤـﺎن و اﺳـﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎوي و ﻫﻠﻨـﺪ‬ ‫)ﭘﺲ از ﺷﻮرش ﺑﺮ ﺿﺪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ( ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر را ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﻛﻪ از ﭼﻨﺪي ﭘﻴﺶ در ﺟﻬﺖ اﻓـﺰاﻳﺶ‬ ‫ﻗﺪرت ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺴﺮﻳﻊ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ آن ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﺒﺔ ﻓﺮدﻳﺖ رﻓﻮرم را ﺑﻪ ﺟﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه و ﭘﺎپ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﻣﺨـﺎﻟﻒ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎﺑﺎﭘﺘﻴﺴﺘﻬﺎ در آﻟﻤﺎن ﺳﺮﻛﻮب ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻠﻨـﺪ و اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن اﺷـﺎﻋﻪ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻧﺒـﺮد ﻣﻴـﺎن ﻛﺮﻣـﻮل و‬ ‫»ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻃﻮﻳﻞ« ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ داﺷﺖ‪ :‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺟﻨﺒﺔ ﻣﺬﻫﺒﻲ آن اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دوﻟـﺖ را در‬ ‫اﻣﻮر دﻳﻨﻲ رد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آن را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺧﺴﺘﮕﻲ ﺗﺰ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ رﺷـﺪ آزادي‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺷﺪ و اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﺎدي و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻬﻀﺘﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻗﺮون ﻫﺠﺪه و ﻧﻮزده را ﭘﺪﻳﺪ آورد‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺮوزي ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا ﺳﺮﻋﺘﻲ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻳﺠﺎد ﻓﺮﻗﺔ ﻳﺴﻮﻋﻴﺎن ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻟـﻮﻳﻼ ﺟﻠـﻮ‬ ‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻟﻮﻳﻼ ﻗﺒﻼً ﻣﺮدي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻓﺮﻗﻪ اش ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻘﺸـﺔ ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﻃـﺮح رﻳـﺰي ﺷـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ ﻓﺮﻗـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻫﻤﻪ از »ژﻧﺮال« ﻛﻮرﻛﻮراﻧﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺮ ﻓﺮد ﻳﺴﻮﻋﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺧـﻮد را در ﺣـﺎل ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ ارﺗـﺪاد و‬ ‫اﻟﺤﺎد ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬از زﻣﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻗﺪﻣﺖ زﻣﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮراي ﺗﺮﻧﺖ ﻳﺴﻮﻋﻴﺎن رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ داراي ﻧﻔﻮذ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻓﺮاد اﻳـﻦ ﻓﺮﻗـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫اﻧﺒﺎط و ﻛﺎرﺑﺮ و ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ و در ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﻬﺎرت داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﻬﻴﺎت آﻧﺎن ﺿﺪ اﻟﻬﻴﺎت ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎﻧﻬﺎ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻳﺴﻮﻋﻴﺎن آن ﻗﺴﻤﺖ از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ را ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ ﺑﻮد رد ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻌﺘﻘـﺪ و‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮ آﻧﺎن رﺳﺘﮕﺎري روح ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ اﻳﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ اﻳﻤﺎن و ﻋﻤـﻞ ﻫـﺮ دو واﺑﺴـﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻳﺴﻮﻋﻴﺎن ﺑﻪ ﺷﻮر و ﺣﺮارﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺳﻠﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺧﺎور دور‪ ،‬از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﺴﺐ ﺣﻴﺜﻴﺖ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻓﺮاد اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻋﺘﺮاﻓﺎت ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا )اﮔﺮ ﻗﻮل ﭘﺎﺳﻜﺎل را ﺑﺎور ﻛﻨـﻴﻢ( ﻳﺴـﻮﻋﻴﺎن‪،‬‬ ‫ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از روﺷﻲ ﻛﻪ در ﻗﺒﺎل ﻣﺮﺗﺪان و ﻣﻠﺤﺪان داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻤﺔ روﺣﺎﻧﻴﺎن دﻳﮕﺮ ﻧﺮﻣﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻛﻮﺷﺶ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻘﺼﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﻠﻄﺔ ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑﺮ اﻓﻜﺎر ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻪ دﺳـﺖ آوردﻧـﺪ‪ .‬در زﻣﻴﻨـﻪ ﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫اﻟﻬﻴﺎت دﺧﺎﻟﺖ ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ آﻧﺎن ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻓﺮﻗـﻪ ﺑـﻪ دﻛـﺎرت‬ ‫ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازهاي ﻛﻪ او ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻓﺮاﮔﻴﺮد‪ ،‬رﻳﺎﺿﻴﺎت آﻣﻮﺧـﺖ‪ .‬از ﻟﺤـﺎظ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻳﺴـﻮﻋﻴﺎن ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﻨﻀﺒﻂ و ﻣﺘﺤﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻫﻴﭻ ﺧﻄﺮ ﻳﺎ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺎك ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺣﻜﺎم ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ را ﺑﻪ ﻋﺬاﺑﻬﺎي ﺑـﻲ رﺣﻤﺎﻧـﻪ ﺗﺸـﻮﻳﻖ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﺟﺪﻳﺪ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درﻣـﻲآوردﻧـﺪ‪ ،‬وﺣﺸـﺖ ﺗﻔﺘـﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳـﺪ را‪،‬‬ ‫ﺣﺘﻲ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻗﺮن از آزادي ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﺎﻳﺞ رﻓﻮرم و ﺿﺪ رﻓﻮرم در زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻜﺮي در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺑﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎﻟﻤ‪Ĥ‬ل ﻣﻔﻴﺪ در آﻣﺪ‪» .‬ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺳـﻲ ﺳـﺎﻟﻪ«‬ ‫ﻫﻤﻪ را ﻣﺠﺎب و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎ و ﻧﻪ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ ﻫﻴﭽﻜﺪام ﻛﺎﻣﻼً ﭘﻴـﺮوز ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﻻزم آﻣـﺪ ﻛـﻪ از‬ ‫اﻣﻴﺪ ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ اﺗﺤﺎد ﻓﻜﺮي و ﻧﻈﺮي دﺳﺖ ﺑﺸﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻣﺮدم آزادي ﺑﻴﺸـﺘﺮ داد ﺗـﺎ ﺷﺨﺼـﺎً ﺣﺘـﻲ در‬ ‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻮع ﻋﻘﺎﻳﺪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ اﻣﻜﺎن را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﻛﻪ اﺷـﺨﺎص ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫زﻳﺴﺘﻦ در ﺧﺎرج از ﻛﺸﻮر ﺧﻮد‪ ،‬از ﻋﺬاب و آزار در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺰاري و زدﮔﻲ از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﻼﻣﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم را روز ﺑـﻪ‬ ‫روز ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻓﻀﺎﻳﻞ دﻧﻴﻮي‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻋﻠﻮم‪ ،‬ﻣﻨﻌﻄﻒ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ از ﺟﻤﻠﺔ دﻻﻳﻞ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﻋـﻴﻦ‬ ‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر ﻟﻮﺗﺮ در زﻣﻴﻨـﺔ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻋﻘـﻴﻢ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻗـﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﺳـﻴﻤﺎﻫﺎ را در ﺑـﺮ‬

‫‪ □ 402‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﻌﺪ از زﻣﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ در ﻋﻠـﻢ آﻏـﺎز ﺷـﺪ‪ ،‬و ﻣـﻦ در ﻓﺼـﻞ‬ ‫آﻳﻨﺪه درﺑﺎرة آن ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﻋﻠﻢ □ ‪403‬‬

‫‪
96 82‬‬

‫ ‪7‬ر ‪
9‬‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ آن اﻣﻮري را ﻛﻪ در وﺟﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ از ﻗﺮون ﭘﻴﺸـﻴﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ ﻧﺴـﺒﺖ داد؛ و ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﺷﮕﺮﻓﺘﺮﻳﻦ ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎي ﺧﻮد را در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬رﻧﺴـﺎﻧﺲ اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ ﮔﺮﭼـﻪ ﻗـﺮون وﺳـﻄﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺟﺪﻳـﺪ‬ ‫)ﻣﺪرن( ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻳﻦ دوره ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دورة ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻮﻧﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮاواﻧـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻟﻬﻴﺎت دارد ﺑﻴﺶ از دﻧﻴﺎي ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﺑﻪ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭘﺎي ﺟﻬـﺎن ﺑﻴﻨـﻲ ﻓﻜـﺮي در‬ ‫ﻣﻴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬از ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﺨﻦ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻴﺎن دورة رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﺮاي اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳـﻄﻮ ﻧـﺎﻣﻔﻬﻮم‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس اﮔﺮ ﺳﺨﻨﺎن ﻟﻮﺗﺮ را ﻣﻲﺷﻨﻴﺪ وﺣﺸﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﻬﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ او ﺑﺮاﻳﺶ دﺷـﻮار ﻧﻤـﻲ ﺑـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ‪ ،‬اﻛﻮﻳﻨﺎس و اوﻛﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﻧﻴﻮﺗـﻮن را ﻣـﻲﺷـﻨﻴﺪﻧﺪ از آن‬ ‫ﻫﻴﭻ ﺳﺮ در ﻧﻤﻲآوردﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺟﺪﻳﺪي ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ ،‬ﻧﻔﻮذ ﻋﻤﻴﻘﻲ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﻛﺮد‪ .‬دﻛﺎرت ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺆﺳﺲ ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﻳﻜﻲ از ﻣﻮﺟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﻓﻜﺮي زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﺟﺪﻳـﺪ در آن آﻏـﺎز‬ ‫ﺷﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺪﻛﻲ درﺑﺎرة روﺷﻬﺎ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﺠﻮم و ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎر ﻣﺮد ﺑﺰرگ ‪ -‬ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس و ﻛﭙﻠﺮ و ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ و ﻧﻴﻮﺗﻮن ‪ -‬در اﻳﺠﺎد ﻋﻠـﻢ ﻣﻘـﺎم ﺑﻠﻨـﺪي دارﻧـﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ ﭼﻬـﺎر ﺗـﻦ‪،‬‬ ‫ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺑﻪ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬اﻣﺎ او در زﻣﺎن ﺧﻮد ﭼﻨﺪان ﻧﻔﻮذي ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس )‪ (1543-1473‬ﻛﺸﻴﺸﻲ ﻟﻬﺴﺘﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ اﻋﺘﻘـﺎد و اﻳﻤـﺎﻧﺶ ﻣﺤـﻞ ﺗﺮدﻳـﺪ ﻧﺒـﻮد‪ .‬در ﺟـﻮاﻧﻲ‬ ‫ﺳﻔﺮي ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ رﻓﺖ و ﻣﻘﺪاري از روح رﻧﺴﺎﻧﺲ را ﺟﺬب ﻛﺮد‪ .‬در ‪ 1500‬در رم ﻛﺮﺳﻲ داﻧﺸﻴﺎري ﻳﺎ اﺳـﺘﺎدي رﻳﺎﺿـﻴﺎت‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ‪ 1503‬ﺑﻪ وﻃﻦ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ و اﺳﻘﻒ ﻓﺮاوﻧﺒﻮرگ ‪ Frauenburg‬ﺷﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از اوﻗﺎﺗﺶ ﺻـﺮف‬ ‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آﻟﻤﺎﻧﻴﻬﺎ و اﺻﻼح ﭘﻮل راﻳﺞ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اوﻗﺎت ﻓﺮاﻏﺖ را ﺑﻪ ﻧﺠﻮم ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺑـﻪ زودي ﻣﻌﺘﻘـﺪ‬ ‫ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ و زﻣﻴﻦ داراي دوﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﭼﺮﺧﺶ ﺷﺒﺎﻧﻪ روزي و دﻳﮕﺮي ﮔـﺮدش ﺳـﺎﻻﻧﻪ‬ ‫ﺑﻪ دور ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ .‬ﺗﺮس از ﻣﺆاﺧﺬة روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺎﻧﻊ از اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺶ را اﻧﺘﺸﺎر دﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻧﻘـﻞ آﻧﻬـﺎ ﺑـﺮاي دﻳﮕـﺮان‬ ‫ﺧﻮدداري ﻧﻜﺮد‪ .‬اﺛﺮ ﻋﻤﺪة او ﺑﻪ ﻧﺎم »در ﮔﺮدش اﻓـﻼك آﺳـﻤﺎﻧﻲ« ‪ De Revolutionibus Orbium Calestium‬در ﺳـﺎل‬ ‫ﻣﺮﮔﺶ )‪ (1543‬اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ و دوﺳﺘﺶ اوﺳﻴﺎﻧﺪر ‪ Osiander‬در ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﻧﻮﺷﺖ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣﺮﻛﺰﻳـﺖ‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ را ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬ ‫و ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭼﻨﺪان اﻫﻤﻴﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺧﻮد او ﻫﻢ در ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب از اﻳﻦ ﻗﺒﻴـﻞ ﺳـﺨﻨﺎن‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ 1.‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﭘﺎپ اﻫﺪا ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺗﺎ زﻣﺎن ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ از ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖ رﺳﻤﻲ ﺟﺴﺖ‪ .‬در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ آزادﻣﻨﺶﺗﺮ از دورة ﺑﻌﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﻮراي ﺗﺮﻧﺖ و ﻳﺴﻮﻋﻴﺎن و اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن ﻛﺎر ﺧﻮد را ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ر‪.‬ك‪ There Copernican Treatises .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ‪ .Edward Rosen‬ﺷﻴﻜﺎﮔﻮ‪.1939 ،‬‬

‫‪ □ 404‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫روح ﻛﺘﺎب ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ آن را ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﭼﻮن اﺻﻞ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺣﺮﻛﺎت ﻓﻠﻜﻲ ﺑﺎﻳﺪ دوراﻧﻲ و ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﻳﻮﻧـﺎن ﺑـﻪ ﺧـﻮد اﺟـﺎزه‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻧﮕﻴﺰ ﻫﺎي زﻳﺒﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ )اﺳﻨﺘﻴﻚ( ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬در دﺳﺘﮕﺎه او ﻫﻨﻮز ﻓﻠﻜﻬﺎي ﺗﺪوﻳﺮ )اﭘـﻲﺳـﻴﻜﻞ(‬ ‫وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﺮﻛﺰ آﻧﻬﺎ در ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻳﺎ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻪ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ درﺳـﺖ در‬ ‫ﻣﺮﻛﺰ ﻓﻠﻜﻬﺎي ﺗﺪوﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺎدﮔﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ او را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ او ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري را ﺷﻨﻴﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻧﻤﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺔ آرﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس داﺋﺮ ﺑﺮ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻄﻠﻊ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا در ﺗﻔﻜﺮات او ﻫﻴﭻ ﻧﻜﺘﻪ اي ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻳﻚ ﻣﻨﺠﻢ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻢ در ﻛﺎر وي اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ زﻣـﻴﻦ را از ﻣﻘـﺎم‬ ‫ﺷﺎﻣﺨﻲ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن ﻧﺠﻮﻣﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮود آورد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ در ﺗﺤﻠﻴـﻞ آﺧـﺮ ﻗﺒـﻮل آن اﻫﻤﻴـﺖ ﺟﻬـﺎﻧﻲ را ﻛـﻪ از اﻟﻬﻴـﺎت‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﻗﺎﻳﻞ اﺳﺖ دﺷﻮار ﻣﻲ ﺳﺎزد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺧﻮد ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا‬ ‫ﻛﻪ دﻳﻦ و اﻳﻤﺎﻧﺶ ﺗﻤﺎم و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ او ﺑﺎ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺗﻨﺎﻗﺾ دارد اﻋﺘﺮاض ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﭼﻨﺪ اﺷﻜﺎل ﺣﻘﻴﻘﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ آﻧﻬـﺎ ﻋﺒـﺎرت ﺑـﻮد از ﻓﻘـﺪان اﺧـﺘﻼف ﻣﻨﻈـﺮ‬ ‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ .‬اﮔﺮ زﻣﻴﻦ در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ اي از ﻣﺪار ﺧﻮد ‪ 186,000,000‬ﻣﻴﻞ از ﻧﻘﻄـﻪ اي ﻛـﻪ ﺷـﺶ ﻣـﺎه دﻳﮕـﺮ در آن ﻧﻘﻄـﻪ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺎﭼﺎر در وﺿﻊ ﻇﺎﻫﺮي ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮي ﺧﻮاﻫﺪ داد؛ ﻛﻤﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺸـﺘﻴﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫درﻳﺎﺳﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ ﺳﺎﺣﻞ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﺔ دﻳﮕﺮ ﺳـﺎﺣﻞ ﺷـﻤﺎﻟﻲ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ‬ ‫رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﺪ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺑﻪ درﺳﺖ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺛﻮاﺑﺖ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑﺴـﻴﺎر دورﺗـﺮ از‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻦ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﺑﻪ آن دﻗﺖ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ ﺳـﺘﺎرﮔﺎن را‪ ،‬آﻧﻬـﻢ‬ ‫ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد ﭼﻨﺪ ﺗﺎ از ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﺸﻜﻞ دﻳﮕﺮ از اﺟﺮام ﺳﻘﻮط ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺮ ﻣﻲﺧﺎﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺪاوم از ﻏﺮب ﺑﻪ ﺷﺮق در ﺣﺎل ﭼﺮﺧﺶ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﭘﺲ ﺟﺮﻣﻲ ﻛﻪ از ارﺗﻔﺎﻋﻲ ﺳﻘﻮط ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﻧﻘﻄﻪ اي ﻛﻪ در اﻣﺘﺪاد ﻗﺎﺋﻢ درﺳﺖ زﻳﺮ ﻧﻘﻄـﺔ اﺑﺘـﺪاي ﺳـﻘﻮط ﻗـﺮار‬ ‫دارد ﺳﻘﻮط ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻘﻄﺔ ﺳﻘﻮط ﻛﻤﻲ در ﻃﺮف ﻣﻐﺮب ﻧﻘﻄﺔ واﻗﻊ ﺑﺮ ﺧﻂ ﻗـﺎﺋﻢ ﻣـﺎر‪ ‬ﺑـﺮ وﺿـﻊ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺟﺴـﻢ‬ ‫ﺳﺎﻗﻂ ﺷﻮﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ در ﻣﺪت ﺳﻘﻮط زﻣـﻴﻦ از زﻳـﺮ اﻳـﻦ ﺟﺴـﻢ ﭼﺮﺧﻴـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در »ﻗـﺎﻧﻮن ﺟﺒـﺮ ﻳـﺎ ﻟَﺨﺘـﻲ«‬ ‫)‪ (law of inertia‬ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺟﻮاب اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در زﻣﺎن ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺟﻮاﺑﻲ ﺑﺮاي آن ﻣﺸﻬﻮد ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﺘــــﺎب ﺟــــﺎﻟﺒﻲ ﻣﻮﺟــــﻮد اﺳــــﺖ ﺑــــﻪ ﻧــــﺎم »ﻣﺒــــﺎﻧﻲ ﻣﺎﺑﻌــــﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﻋﻠــــﻢ ﻓﻴﺰﻳــــﻚ ﺟﺪﻳــــﺪ«‬ ‫‪ The Metaphysical Foundation of Modern Physical Science‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اي‪ .‬ا‪ .‬ﺑﺮت ‪ E. A. Burtt‬ﻛﻪ در آن ﺑﺴـﻴﺎري‬ ‫از ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﺑﻴﺠﺎي ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬاران ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮت ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬و ﻛﺎﻣﻼً ﻫـﻢ درﺳـﺖ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ در‬ ‫زﻣﺎن ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﻫﻴﭻ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻮل ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ او را ﻻزم ﺑﻴﺎورد در دﺳﺖ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﭼﻨﺪي ﻫـﻢ‬ ‫ﺑﺮ ﺿﺪ آن ﺣﻜﻢ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﮔﺮ »اﺧﺘﻴﺎرﻳﺎن‪ 1‬ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﺎ ﻫﺠﻮ و ﺗﺤﻘﻴﺮ از ﻣﻴﺪان ﺑﻪ در ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ «.‬ﻣﻨﻈﻮر ﻛﻠﻲ ﻛﺘﺎب اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﻔﻴﺎت ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳـﺪ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ ﺣﺴﻦ ﺗﺼﺎدﻓﻲ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ از ﺧﺮاﻓﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺨﺘﻲ ﺧﺮاﻓﺎت ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺑﺪ ﻓﻬﻤﻴﺪن روش ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪ :‬وﺟﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﺮد ﻋﺎﻟﻢ »آﻧﭽﻪ« او ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ »ﭼﮕﻮﻧـﻪ«‬ ‫و »ﭼﺮا« ﻋﻘﻴﺪه دارد‪ .‬ﻋﻘﺎﻳﺪ او آزﻣﺎﻳﺸﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺟﺰﻣﻲ؛ و اﺳﺎس آﻧﻬﺎ ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﻳﻦ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺮﺷﺪ و ﻣﺮﺟﻊ ﻳـﺎ ﻛﺸـﻒ‬ ‫ﺷﻬﻮد‪ .‬ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺣﻖ داﺷـﺖ ﻛـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺧـﻮد را ﻓﺮﺿـﻴﻪ ﺑﻨﺎﻣـﺪ‪ ،‬و ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن او ﻛـﻪ ﻓﺮﺿـﻴﺎت ﺟﺪﻳـﺪ را ﻧـﺎﻣﻄﻠﻮب‬ ‫ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ Empiricists .1‬ﻧﺎم اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻗﺒﻼً در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن« ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬م‪.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﻋﻠﻢ □ ‪405‬‬

‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ را ﭘﻲ رﻳﺰي ﻛﺮدﻧﺪ دو ﺣﺴﻦ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻼزم ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﻳﻜـﻲ ﺻـﺒﺮ و ﺣﻮﺻـﻠﺔ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر در ﻣﺸﺎﻫﺪه؛ دﻳﮕﺮي ﺟﺴﺎرت ﻓﺮاوان در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﺮﺿﻴﺎت‪ .‬ﺣﺲ دوم ﻗـﺪﻳﻤﻴﺘﺮﻳﻦ ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﻳﻮﻧـﺎن ﻧﻴـﺰ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺣﺴﻦ اول ﺗﺎ اﻧﺪازة زﻳﺎدي در ﻣﻨﺠﻤﻴﻦ اﺧﻴﺮ دوران ﻗﺪﻳﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻗﺪﻣﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺠـﺰ آرﻳﺴـﺘﺎرﺧﻮس‪،‬‬ ‫اﻳﻦ ﻫﺮ دو ﺣﺴﻦ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬و در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻼف ﺑـﺰرگ‬ ‫ﺧﻮد ﻫﺮ دو ﺣﺴﻦ را دارا ﺑﻮد‪ .‬او از ﺣﺮﻛﺎت ﻇﺎﻫﺮي ﺳﺘﺎرﮔﺎن در آﺳﻤﺎن آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ داﻧﺴﺘﻦ آن ﺑﺎ وﺳﺎﻳﻞ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫ﺑﻮد ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬و ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺮﺿﻴﺔ ﭼﺮﺧﺶ ﺷﺒﺎﻧﻪ روزي زﻣﻴﻦ ﺑﻪ دور ﺧﻮد از ﻓﺮﺿﻴﺔ ﮔﺮدش ﻫﻤﺔ اﻓـﻼك‬ ‫ﺑﻪ دور زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻼح و ﺻﺮﻓﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮات ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺣﺮﻛﺎت را ﻧﺴﺒﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻓﺎﻳـﺪه اي‬ ‫ﻛﻪ از ﻓﺮﺿﻴﺔ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺳﺎدﮔﻲ آن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺑﺎ ﻣﻌﺎﺻـﺮاﻧﺶ ﻏﻴـﺮ از اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻮرد ﮔﺮدش ﺳﺎﻻﻧﺔ زﻣﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻓﺮﺿﻴﺔ او ﻛﺎر را ﺳﺎده ﻣﻲ ﻛﺮد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﺳﺎدﮔﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺳﺎدﮔﻲ ﻓﺮﺻـﻴﺔ ﺣﺮﻛـﺖ‬ ‫وﺿﻌﻲ زﻣﻴﻦ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻓﻠﻜﻬـﺎي ﺗـﺪوﻳﺮ اﺣﺘﻴـﺎج داﺷـﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬـﻲ ﺗﻌـﺪاد اﻓـﻼك ﺗـﺪوﻳﺮ در‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه او ﻛﻤﺘﺮ از اﻓﻼك ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻘﻂ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻛﭙﻠﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﺪﻳﺪ ﺧﻮد را ﻛﺸﻒ ﻛﺮد ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺟﺪﻳـﺪ ﺳـﺎدﮔﻲ‬ ‫ﻛﺎﻣﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬ ‫ﻧﺠﻮم ﺟﺪﻳﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺮ ﺗﺼﻮر ﺑﺸﺮ از ﺟﻬﺎن‪ ،‬دو ﺣﺴﻦ ﺑﺰرگ ﻫﻢ داﺷﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن اﻳـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﻛﻪ آﻧﭽﻪ از زﻣﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻮرد اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻮده اﺳﺖ ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻏﻠـﻂ ﺑﺎﺷـﺪ؛ دﻳﮕـﺮي اﻳﻨﻜـﻪ ﻣﺤـﻚ ﺿـﺤﺖ ﻋﻠﻤـﻲ ﮔـﺮدآوري‬ ‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت اﺳﺖ از روي ﺻﺒﺮو ﺣﻮﺻﻠﻪ و ﺟﺴﺎرت داﺷﺘﻦ در ﺣﺪس زدن ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت را ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﺣﺴﻦ ﻧﺰد ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺑﺪان ﺳﺎن ﻛﻪ در اﺧﻼف او دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد رﺷﺪ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣـﺎ در‬ ‫آﺛﺎر او ﻫﺮ دوي اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺗﺎ اﻧﺪازة زﻳﺎدي وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﻮد را ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻟﻮﺗﺮﻳﻬﺎي آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻟﻮﺗﺮ‬ ‫از آن ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻃﻼع ﻳﺎﻓﺖ ﺳﺨﺖ ﺑﺮآﺷﻔﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺮدم ﺳـﺨﻨﺎن ﻃـﺎﻟﻊ ﺑـﻴﻦ ﻧﻮﺧﺎﺳـﺘﻪ اي را اﺳـﺘﻤﺎع ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﭼﺮﺧﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻗﺒﺔ ﻓﻠﻜﻲ و ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺧﻮد را زﻳﺮك ﺟﻠـﻮه‬ ‫دﻫﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮد دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ اﺧﺘﺮاع ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﻫﻤﺔ دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺣﻤـﻖ ﻣـﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ زﻳﺮ و رو ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻮﺷـﻊ ﺑـﻪ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﻓﺮﻣـﺎن داد ﺗـﺎ ﺑـﻲﺣﺮﻛـﺖ‬ ‫ﺑﺎﻳﺴﺘﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ‪ «1‬ﻛﺎﻟﻮﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس را ﺑﺎ ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺔ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺗﺨﻄﺌﻪ ﻛﺮد ﻛـﻪ »رﺑـﻊ ﻣﺴـﻜﻮن ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﭘﺎﻳﺪار ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و ﺟﻨﺒﺶ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺧﻮرد‪») «.‬ﻣﺰاﻣﻴﺮ داود« ‪ (93 : 1‬و ﺑﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻛﻪ »ﻛﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺟﺮأت ﻛﻨﺪ ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺣﻜﻢ روح اﻟﻘﺪس ﻗﺮار دﻫﺪ؟« روﺣﺎﻧﻴﺎن ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ دﺳﺖ ﻛﻢ ﺑﻪ اﻧـﺪازة روﺣﺎﻧﻴـﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ‬ ‫ﺗﻌﺼﺐ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻣﻌﻬﺬا دﻳﺮي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ آزادي اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ؛ زﻳﺮا در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﻗﺪرت روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻗﺪرت ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺘﻴﺎز ﺑﺮﺟﺴـﺘﺔ ﻣـﺬﻫﺐ ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎن‬ ‫ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻃﻠﺒﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ رﻓﺾ و اﻟﺤﺎد؛ زﻳﺮا ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻃﻠﺒﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ و ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ﻣﻠﻲ آﻧﻘـﺪر‬ ‫ﻗﺪرت ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ دوﻟﺘﻬﺎ را ﺑﻪ زﻳﺮ اﺳﺘﻴﻼي ﺧﻮد درآورﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻳﻜﺴﺮه ﺑﻪ ﺳﻮد ﻣـﺮدم ﺑـﻮد؛ زﻳـﺮا در ﺟﺎﻫـﺎي دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ از دﺳﺘﺸﺎن ﺑﺮ ﻣﻲآﻣﺪ ﺑﺎ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻧﻮﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﺎدي ﻳﺎ داﻧﺶ ﺑﺸﺮ در روي زﻣﻴﻦ ﻣـﻲﺷـﺪ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس در وﺿﻌﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ دﻟﻴﻠﻲ ﻗﻄﻌﻲ در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻓﺮﺿﻴﺔ ﺧﻮد اراﺋـﻪ دﻫـﺪ‪ ،‬و ﺳـﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳـﺎن ﺗـﺎ ﻣـﺪﺗﻬﺎ‬ ‫ﻓﺮﺿﻴﺔ او را رد ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬دوﻣﻴﻦ ﻣﻨﺠﻢ ﻣﻬﻢ ﺗﻴﻜﻮ ﺑﺮاﻫﻪ ‪ (1601-1546) Tycho Brahe‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺪ وﺳـﻂ را ﮔﺮﻓـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه ﺑﻪ دور زﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑـﻪ دور ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‪ .‬از ﻟﺤـﺎظ ﻧﻈـﺮي‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬ ‫‪ ...» .1‬اي آﻓﺘﺎب ﺑﺮ ﺟﺒﻌﻮن ﺑﺎﻳﺴﺖ و ﺗﻮ اي ﻣﺎه ﺑﺮ وادي اﭘﻠﻮن‪ «.‬ﺻﺤﻴﻔﺔ ﻳﻮﺷﻊ‪ .10 : 12 ،‬م‪.‬‬

‫‪ □ 406‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺗﻴﻜﻮ ﺑﺮاﻫﻪ ﭼﻨﺪان ﺑﺪﻳﻊ و اﺻﻴﻞ ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﻲ او دو دﻟﻴﻞ ﻗﻮي ﺑﺮ ﺿﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮ اراﺋﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑـﺎﻻي ﻣـﺎه ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ‬ ‫ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دﻻﻳﻞ ﻇﻬﻮر ﺳﺘﺎرة ﺟﺪﻳﺪي ﺑـﻮد در ‪ 1572‬ﻛـﻪ اﺧـﺘﻼف ﻣﻨﻈـﺮ روزاﻧـﻪ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ دورﺗﺮ از ﻣﺎه ﺑﺎﺷﺪ؛ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮ رﺻﺪﮔﻴﺮي ﺷﻬﺎﺑﻬﺎي ﺛﺎﻗﺐ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻛﺮد اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻴﺰ دورﺗﺮ از ﻣـﺎه ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ارﺳﻄﻮ را ﺑﻪ ﻳﺎد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻮن و ﻓﺴﺎد ﻣﻨﺤﺼﺮ و ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺟﻬﺎن زﻳـﺮ ﻣـﺎه اﺳـﺖ؛ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ در ﺑﺎب ﻋﻠﻮم ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﺧﺎر راه ﺗﺮﻗﻲ از آب درآﻣﺪ‪.‬‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ ﺗﻴﻜﻮ ﺑﺮاﻫﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮدي ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺳﺎز ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ او ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻨﺪه و رﺻﺪﮔﻴﺮ ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ در‬ ‫ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﭘﺎدﺷﺎه داﻧﻤﺎرك و ﺳﭙﺲ اﻣﭙﺮاﺗﻮر رودﻟﻒ دوم ﺑـﻪ ﻣﺸـﺎﻫﺪه و ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬وي زﻳﺠـﻲ از ﺳـﺘﺎرﮔﺎن‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ داد و اوﺿﺎع ﺳﺘﺎرﮔﺎن را د ﻣﺪت ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل در آن ﺛﺒﺖ ﻛﺮد‪ .‬در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮش ﻛﭙﻠﺮ‪ ،‬ﻛـﻪ در آن ﻫﻨﮕـﺎم ﺟـﻮان‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬دﺳﺘﻴﺎر او ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺸﺎﻫﺪات او ﺑﺮاي ﻛﭙﻠﺮ ارزش ﺑﻲﺣﺪ و ﺣﺼﺮي داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﭙﻠﺮ )‪ (1630-1571‬ﻳﻜﻲ از ﺟﺎﻟﺒﺘﺮﻳﻦ ﺷﻮاﻫﺪ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﺻـﺒﺮ و ﺣﻮﺻـﻠﺔ ﻓـﺮاوان‪ ،‬و ﺑـﻲ ﻧﺒـﻮغ ﭼﻨـﺪان‪،‬‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﭼﻪ ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس‪ ،‬ﻛﭙﻠﺮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻨﺠﻢ ﻧﺎﻣﺪاري ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣﺮﻛﺰﻳـﺖ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ را‬ ‫اﺗﺨﺎذ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺗﻴﻜﻮ ﺑﺮاﻫﻪ ﺛﺒﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻧﺸﺎن داد ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜـﻮس ﺑـﺪان‬ ‫ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺎﻣﻼً ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﭙﻠﺮ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻣﺬﻫﺐ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري ﺑﻮد و‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﻛـﺎﻣﻠﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻛـﻢ و‬ ‫ﺑﻴﺶ از روي ﺧﻴﺎﻟﺒﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﭘﺮﺳﺘﻲ ﺗﻤﺎﻳﻞ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎ ﺑـﻲﺷـﻚ ﺗﻤـﺎﻳﻠﻲ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺖ ﻓﺮﺿـﻴﺔ ﻣﺮﻛﺰﻳـﺖ‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ در او اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺟﻨﺒﺔ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺶ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ او را ﻣﺘﻤﺎﻳـﻞ ﺑـﻪ ﭘﻴـﺮوي از رﺳـﺎﻟﺔ »ﺗﻴﻤـﺎﺋﻮس« اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻌﻨﻲ ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻳﺪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺣﺠﻢ ﻣﻨﻈﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﭙﻠﺮ اﻳﻦ اﺟﺴﺎم را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راﻫﻨﻤﺎ در ﻃـﺮح‬ ‫ﻓﺮﺿﻴﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬و از ﺣﺴﻦ اﺗﻔﺎق ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﺰرگ ﻛﭙﻠﺮ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻛﺸﻒ ﺳﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻴﺎرات اﺳﺖ‪ .‬دو ﺗﺎ از اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ را وي در ‪ 1609‬و ﺳـﻮﻣﻲ را در‬ ‫‪ 1619‬اﻧﺘﺸﺎر داد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن اول او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺳﻴﺎرات روي ﻣﺪارﻫﺎي ﺑﻴﻀﻮي ﺷﻜﻠﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ در ﻳﻜـﻲ‬ ‫از ﻛﺎﻧﻮﻧﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن دوم او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺧﻄﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﻴﺎره را ﺑﻪ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ وﺻـﻞ ﻛﻨـﺪ در زﻣﺎﻧﻬـﺎي‬ ‫ﻣﺴﺎوي ﻣﺴﺎﺣﺘﻬﺎي ﻣﺴﺎوي را ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﺳﻮم او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺠﺬور ﻣﺪت ﭼﺮﺧﺶ ﻳﻚ ﺳـﻴﺎره ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ اﺳـﺖ ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﻜﻌﺐ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﺘﻮﺳﻂ آن از ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪.‬‬ ‫در ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺪري ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫در زﻣﺎن ﻛﭙﻠﺮ دو ﻗﺎﻧﻮن اول ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد ﺳﻴﺎرة ﻣﺮﻳﺦ ﻗﺎﺑﻞ »اﺛﺒﺎت« ﺑـﻮد؛ در ﻣـﻮرد ﺳـﺎﻳﺮ ﺳـﻴﺎرات رﺻـﺪﻫﺎ ﺑـﺎ آن‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺳﺎزش داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ ﭼﻨﺎن ﻧﺒﻮد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﻗﻄﻌﺎً ﻣﺤﻘﻖ ﺳﺎزد‪ ،‬و ﻣﺪﺗﻬﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﺗﺎ دﻻﻳﻞ ﻗﻄﻌﻲ در ﺗﺄﻳﻴﺪ آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺸﻒ ﻗﺎﻧﻮن اول‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻴﺎرات روي ﻣﺪارﻫﺎي ﺑﻴﻀﻮي ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑـﺮاي ﻣـﺮدم اﻣـﺮوز ﺑـﻪ‬ ‫آﺳﺎﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻛﻮﺷﺶ در رﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﺧﻮد از ﭼﻨﮓ ﺳﻨﺘﻬﺎي ﻛﻬﻨﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻜﺘﻪاي ﻛﻪ ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﺎن در آن ﺧﺼﻮص ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻮاﻓﻖ داﺷﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺣﺮﻛﺎت ﺳﻤﺎوي دوراﻧﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ از ﺣﺮﻛﺎت دوراﻧـﻲ‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪه‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه دواﻳﺮ ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺣﺮﻛﺎت ﺳﻴﺎرات ﻛﺎﻓﻲ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻓﻠﻚ ﺗﺪوﻳﺮ )اﭘﻲﺳﻴﻜﻞ( اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻓﻠـﻚ‬ ‫ﺗﺪوﻳﺮ ﻗﻮﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻘﻄﻪاي واﻗﻊ ﺑﺮ داﻳﺮهاي ﻛﻪ روي داﻳﺮة دﻳﮕﺮي ﮔﺮدش ﻛﻨﺪ رﺳﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣـﺜﻼً ﭼـﺮخ‬ ‫ﺑﺰرﮔﻲ را ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر اﻓﻘﻲ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ وﺻﻞ ﻛﻨﻴﺪ؛ ﭼﺮخ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮي را ﻧﻴﺰ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎز ﺑـﻪ ﻃـﻮر اﻓﻘـﻲ روي زﻣـﻴﻦ‬ ‫ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در آن ﻣﻴﺨﻲ ﻓﺮو ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﭼﺮخ ﻛﻮﭼﻚ را در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺧـﻮد ﻣـﻲ ﭼﺮﺧـﺪ ﺑـﻪ دور ﭼـﺮخ ﺑـﺰرگ‬ ‫ﺑﮕﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻧﻮك ﻣﻴﺦ ﺑﺎ زﻣﻴﻦ ﺗﻤﺎس داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺛﺮ ﻣﻴﺦ روي زﻣﻴﻦ ﻳﻚ ﻓﻠـﻚ ﺗـﺪوﻳﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺪار ﻣﺎه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً از ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ زﻣﻴﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً داﻳﺮه اي ﺑﻪ دور ﺧﻮرﺷﻴﺪ رﺳﻢ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‬ ‫و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﺎه ﻧﻴﺰ داﻳﺮه اي ﺑﻪ دور زﻣﻴﻦ رﺳﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻓﻘﻂ ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن رﺻـﺪﮔﻴﺮي دﻗﻴﻘﺘـﺮ ﺷـﺪ‪،‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﻋﻠﻢ □ ‪407‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪاي از ﻓﻠﻜﻬﺎي ﺗﺪوﻳﺮ ﺑﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ واﻗﻊ ﺗﻤﺎﻣﺎً راﺳﺖ در ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻛﭙﻠﺮ ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻓﺮﺿـﻴﺔ‬ ‫ﺧﻮدش ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از ﻓﺮﺿﻴﺔ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس‪ ،‬ﺑﺎ اوﺿﺎع ﺛﺒﺖ ﺷﺪة ﻛﺮة ﻣﺮﻳﺦ ﺗﻮاﻓﻖ دارد‪.‬‬ ‫ﻗﺮار دادن ﺑﻴﻀﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي داﻳﺮه ﻣﺴﺘﻠﺰم رﻫﺎ ﻛﺮدن آن ﺗﻤﺎﻳﻞ زﻳﺒﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از زﻣـﺎن ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ ﺑـﺮ‬ ‫ﻧﺠﻮم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬داﻳﺮه ﺷﻜﻞ ﻛﺎﻣﻞ و اﻓﻼك ﺳﻤﺎوي اﺟﺴﺎم ﻛﺎﻣﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ‪ -‬ﻛﻪ در اﺻﻞ ﻣﻘﺎم ﺧـﺪاﻳﻲ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ و ﺣﺘﻲ در آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﻧﻴﺰ راﺑﻄﺔ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﺧﺪاﻳﺎن دارﻧﺪ‪ .‬واﺿﺢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻲ رﺳـﻴﺪ ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﺟﺴـﻢ‬ ‫ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻳﻚ ﻣﺪار ﻛﺎﻣﻞ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﭼﻮن اﺟﺴﺎم آﺳﻤﺎﻧﻲ آزادﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﻛﺸﻴﺪه ﻳﺎ راﻧـﺪه ﺷـﻮﻧﺪ‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﺮﻛﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ »ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺗﺼﻮر اﻳﻨﻜﻪ داﻳﺮه »ﻃﺒﻴﻌﻲ« اﺳﺖ و ﺑﻴﻀﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‬ ‫اﻣﺮ آﺳﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺴﻴﺎري از ﺳﺒﻖ ذﻫﻨﻬﺎي ﻋﻤﻴﻖ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﻨﺴـﻮخ و ﻣﻄـﺮود ﮔـﺮدد ﺗـﺎ ﻗـﺎﻧﻮن اول ﻛﭙﻠـﺮ‬ ‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻗﺪﻣﺎ‪ ،‬ﺣﺘﻲ آرﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﺳﺎﻣﻮﺳﻲ‪ ،‬ﭼﻨـﻴﻦ ﻓﺮﺿـﻴﻪاي را ﭘـﻴﺶ ﺑﻴﻨـﻲ ﻧﻜـﺮده‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن دوم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺳﻴﺎره در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺪار ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ‪ S‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺎﺷـﺪ و ‪ p1‬و ‪ p2‬و ‪p3‬‬ ‫و ‪ p4‬و ‪ p5‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ اوﺿﺎع ﺳﻴﺎره در ﻓﻮاﺻﻞ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺘﺴﺎوي ‪ -‬ﻣﺜﻼً ﻳﻚ ﻣﺎه ‪ ،-‬ﭘﺲ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﭙﻠﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺴـﺎﺣﺘﻬﺎي‬ ‫‪ P1SP2‬و ‪ P2SP3‬و ‪ P3SP4‬و ‪ P4SP5‬ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﺴﺎوﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺳﻴﺎره در ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﺳﺮﻋﺖ را دارد و در دورﺗﺮﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺧﻮد از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﺮﻋﺖ را‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻫﻢ ﺑﺎز ﺳﺒﺐ ﺣﻴﺮت ﻣﻲ ﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ‬ ‫وﻗﺎر و ﻣﺘﺎﻧﺖ ﺳﻴﺎره ﻣﻐﺎﻳﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﺷﺘﺎﺑﺎن و زﻣﺎﻧﻲ ﺧﺮاﻣﺎن راه ﺑﺮود!‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﺳﻮم از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻣﻬﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺎت ﺳﻴﺎرات ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲ ﺳﻨﺠﻴﺪ‪ ،‬و ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ دو ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫اول ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﻴﺎره‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﺳﻮم ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ r‬ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻳﻚ ﺳﻴﺎره ﻧﺴـﺒﺖ‬ ‫‪௥య‬‬

‫ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ‪ T‬ﻃﻮل ﺳﺎل آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ‪ మ‬در ﻣﻮرد ﻫﻤﺔ ﺳﻴﺎرات ﻳﻚ اﻧﺪازه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن )ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣـﺔ‬ ‫்‬ ‫ﺷﻤﺴﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد( دﻟﻴﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺎذﺑﺔ ﻧﻴﻮﺗﻮن ﻧﻴﺰ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﺎ ﺑﻌﺪاً ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ )‪ ،(1642-1564‬ﺷﺎﻳﺪ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻧﻴﻮﺗﻮن‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاران ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳـﺪ اﺳـﺖ‪ .‬در ﺣـﻮاﻟﻲ روز ﻣـﺮگ‬ ‫ﻣﻴﻜﻞ آﻧﮋ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و در ﺳﺎل ﺗﻮﻟﺪ ﻧﻴﻮﺗﻮن از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ .‬ﻣﻦ اﻳﻦ ﻧﻜﺎت را ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳـﺦ‬ ‫ارواح ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ )اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ (.‬ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺘﺎره ﺷـﻨﺎس داراي اﻫﻤﻴـﺖ اﺳـﺖ؛ وﻟـﻲ ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺆﺳﺲ ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺮوﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﺎ دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ از اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ اﺑﺘﺪا اﻫﻤﻴﺖ »ﺷﺘﺎب« را در دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﻛﺸﻒ ﻛﺮد‪» .‬ﺷﺘﺎب« ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﭼﻪ در ﻣﻘﺪار و ﭼﻪ در ﺟﻬـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﺴﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ روي داﻳﺮه اي ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل داراي ﺷﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮﻛـﺰ‬ ‫داﻳﺮه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ وي ﻓﻘﻂ ﺣﺮﻛﺖ ﻳﻜﻨﻮاﺧـﺖ در ﺧـﻂ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ را‬ ‫»ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ در آﺳﻤﺎن واﻗﻊ ﺷﻮد و ﺧﻮاه ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ‪ .‬ﻗﺒﻼً ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺣﺮﻛـﺖ‬ ‫»ﻃﺒﻴﻌﻲ« اﺟﺴﺎم ﺳﻤﺎوي دﻳﺮه اﺳﺖ و ﺣﺮﻛﺖ اﺟﺴﺎم زﻣﻴﻨﻲ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ اﺟﺴـﺎم ﻣﺘﺤـﺮك‬ ‫زﻣﻴﻨﻲ را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﺑﮕﺬارﻳﻢ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ از ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﮔﺎﻟﻴﻠـﻪ ﻋﻘﻴـﺪه داﺷـﺖ ﻛـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫ﺟﺴﻤﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ در ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ ﺣﺮﻛـﺖ ﺧـﻮد اداﻣـﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ داد‪ .‬ﻫـﺮ‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮي‪ ،‬ﭼﻪ در ﺳﺮﻋﺖ و ﭼﻪ در ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻋﻤـﺎل ﻳـﻚ »ﻧﻴـﺮو« ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﺷـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ اﺻـﻞ را‬ ‫ﻧﻴﻮﺗﻮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻗﺎﻧﻮن اول ﺣﺮﻛﺖ« اﻋﻼم ﻛﺮد‪ .‬آن را »ﻗﺎﻧﻮن ﻟﺨﺘﻲ« ﻧﻴﺰ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻣـﻦ درﺑـﺎرة ﻣﻔـﺎد آن ﺑﻌـﺪاً ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺪري در ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻛﺘﺸﺎﻓﺎت ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺴﺎم ﺳﻘﻮط ﻛﻨﻨﺪه را وﺿﻊ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﺟﺴـﻤﻲ در‬ ‫ﺣﺎل ﺳﻘﻮط ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺘﺎب آن ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻫﻮا دﺧﺎﻟﺖ ﻛﻨﺪ؛ دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜـﻪ ﺷـﺘﺎب در ﻣـﻮرد ﻫﻤـﺔ‬

‫‪ □ 408‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﺟﺴﺎم‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﻨﮕﻴﻦ و ﭼﻪ ﺳﺒﻚ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺰرگ و ﭼﻪ ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺒـﺎت ﻛﺎﻣـﻞ اﻳـﻦ ﻗـﺎﻧﻮن ﺗـﺎ ﻫﻨﮕـﺎم اﺧﺘـﺮاع‬ ‫ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺗﺨﻠﻴﺔ ﻫﻮا‪ ،‬ﻛﻪ در ﺣﺪود ‪ 1654‬واﻗﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺴﺮ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ اﺧﺘﺮاع ﻣﺸﺎﻫﺪة ﺳﻘﻮط اﺟﺴﺎم در ﻓﻀـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻋﻤﻼً ﺧﻸ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲ آﻣﺪ ﻣﻤﻜﻦ ﺷﺪ‪ ،‬و دﻳﺪه ﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺧﻸ ﭘ‪‬ﺮ و ﺳﺮب ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﺮﻋﺖ ﺳﻘﻮط ﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬آﻧﭽـﻪ‬ ‫ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ اﺛﺒﺎت ﻛﺮد اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻣﻴﺎن ﻳﻚ ﻗﻄﻌﺔ ﺑﺰرگ و ﻳﻚ ﻗﻄﻌﺔ ﻛﻮﭼﻚ از ﺟﺴﻢ واﺣـﺪ‪،‬‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎن ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻗﻄﻌﺔ ﺑﺰرگ ﺳﺮب از ﻳﻚ ﻗﻄﻌﺔ ﻛﻮﭼﻚ ﺳـﺮب ﺑﺴـﻴﺎر ﺗﻨـﺪﺗﺮ ﺳـﻘﻮط‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي در ﻋﺼﺮ وي ﺑﻪ دﻗـﺖ اﻣـﺮوز ﻧﺒـﻮد؛ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل‬ ‫ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﺤﻴﺢ اﺟﺴﺎم ﺳﻘﻮط ﻛﻨﻨﺪه را ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﺟﺴﻤﻲ آزاداﻧﻪ در ﺧﻸ ﺳـﻘﻮط ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺳـﺮﻋﺖ آن ﺑـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ‬ ‫ﺛﺎﺑﺘﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن ﺛﺎﻧﻴﺔ اول ﺳﺮﻋﺖ آن ‪ 32‬ﭘﺎ در ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و در ﭘﺎﻳﺎن ﺛﺎﻧﻴﺔ ﺑﻌﺪ ‪ 63‬ﭘﺎ در ﺛﺎﻧﻴﻪ‬ ‫و در ﺛﺎﻧﻴﺔ ﺳﻮم ‪ 96‬ﭘﺎ در ﺛﺎﻧﻴﻪ و ﻗﺲ ﻋﻠﻲ ﻫﺬا‪ .‬ﺷﺘﺎب‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺮخ اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮﻋﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻳـﻚ ﻣﻘـﺪار ﺛﺎﺑـﺖ اﺳـﺖ‪ :‬در‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮﻋﺖ )ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً( ‪ 32‬ﭘﺎ در ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺣﺮﻛﺎت اﺟﺴﺎم ﭘﺮﺗﺎب ﺷﺪه ﻳﺎ ﭘﺮﺗﺎﺑﻪﻫﺎ را ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺨﺪوﻣﺶ دوك ﺗﻮﺳﻜﺎﻧﻲ داراي اﻫﻤﻴـﺖ ﺑـﻮد ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﻗﺒﻼً ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻠﻮﻟﻪ اي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻓﻘﻲ ﺷﻠﻴﻚ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻓﻘﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﺮد و آﻧﮕـﺎه‬ ‫ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮدي ﻓﺮو ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻫﻮا‪ ،‬ﺳـﺮﻋﺖ ﺣﺮﻛـﺖ اﻓﻘـﻲ ﻣﻄـﺎﺑﻖ‬ ‫»ﻗﺎﻧﻮن ﻟﺨﺘﻲ« ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻳﻚ ﺳﺮﻋﺖ ﻋﻤﻮدي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗـﺎﻧﻮن اﺟﺴـﺎم ﺳـﻘﻮط‬ ‫ﻛﻨﻨﺪه اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﭘﺲ از ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻳﻚ ﺛﺎﻧﻴﻪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﺮد‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ :‬اول‪ :‬اﮔﺮ ﮔﻠﻮﻟﻪ در ﺣﺎل ﺳﻘﻮط ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺴـﺎﻓﺖ اﻓﻘـﻲ ﻣﻌﻴﻨـﻲ را‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣﺴـﺎوي اﺳـﺖ ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﺴﺎﻓﺘﻲ ﻛﻪ در ﺛﺎﻧﻴﺔ اول ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮد ﭘﻴﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬دوم‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻓﻘﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻜﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘـﻂ در‬ ‫ﺣﺎل ﺳﻘﻮط ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮدي ﺳﻘﻮط ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺪت زﻣﺎن ﺣﺮﻛـﺖ ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺴﻴﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻜﺎن آن ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻠﻮﻟﻪ اﺑﺘﺪا ﻳﻚ ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻓﻘﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ اوﻟﻴﻪ و ﺳﭙﺲ ﻳﻚ ﺛﺎﻧﻴـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﻮر ﻋﻤﻮدي ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺘﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺪت زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﭘﺮواز ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻣﺤﺎﺳـﺒﺔ ﺳـﺎده ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺮ ﻣﻨﺘﺞ از آن ﻳﻚ ﺳﻬﻤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪ -‬ﻣﮕﺮ ﺗﺎ ﺣﺪ دﺧﺎﻟـﺖ ﻣﻘﺎوﻣـﺖ‬ ‫ﻫﻮا‪.‬‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺎﻻ ﻣﺜﺎل ﺳﺎدهاي اﺳﺖ از اﺻﻠﻲ ﻛﻪ در دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﻴﺪ از ﻛﺎر درآﻣﺪ‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳـﻦ اﺻـﻞ ﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺎه ﭼﻨـﺪ‬ ‫ﻧﻴﺮو در آن واﺣﺪ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آن ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﻋﻤـﻞ ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ اﺻـﻞ‬ ‫ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻳﻚ اﺻﻞ ﻛﻠﻲ ﺗﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺘﻮازياﻻﺿﻼع« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﻋﺮﺷﺔ ﻳـﻚ‬ ‫ﻛﺸﺘﻲ ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ ﻗﺮار دارﻳﺪ و ﻋﺮض ﻋﺮﺷﻪ را ﻣﻲ ﭘﻴﻤﺎﻳﻴﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺮض ﻋﺮﺷﻪ را ﭘﻴﻤﻮدﻳـﺪ‪ ،‬ﻛﺸـﺘﻲ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ آب‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﺣﺮﻛﺖ ﻛـﺮده اﻳـﺪ و ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺖ‬ ‫ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻛﺸﺘﻲ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ آب در ﻛﺠﺎ واﻗﻊ ﺷﺪه اﻳﺪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﺪ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ‬ ‫ﺷﻤﺎ اﻳﺴﺘﺎده اﻳﺪ و ﻛﺸﺘﻲ ﺟﻠﻮ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺪﺗﻲ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ دﻓﻌﺔ ﻗﺒﻞ ﻛﺸﺘﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺎﻧﺪه و ﺷﻤﺎ ﻋﺮض ﻋﺮﺷﻪ‬ ‫را ﭘﻴﻤﻮده اﻳﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ اﺻﻞ در ﻣﻮرد ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺻﻞ اﻣﻜﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺘﺠﺔ ﭼﻨﺪ ﻧﻴﺮو را ﺣﺴـﺎب‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي را ﻛﻪ ﺑﺮ اﺟﺴﺎم ﻣﺘﺤﺮك ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﺸﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬آﻧﻜﻪ اﻳﻦ روش ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺜﻤـﺮ و ﻣﻔﻴـﺪ‬ ‫را ﺑﺎب ﻛﺮد ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎﻻ ﻣﻦ ﻛﻮﺷﻴﺪه ام ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ زﺑﺎن ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ را ﺑﻜﺎر ﺑﺮم‪ .‬زﺑﺎن ﺟﺪﻳﺪ از ﺟﻬﺎت ﻣﻬﻤـﻲ ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﻦ زﺑﺎن ﺗﻔﺎوت دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻛﺘﺸﺎﻓﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﺪان ﻧﺎﻳﻞ ﺷﺪ ﺑﻬﺘﺮ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻓﻌـﻼً ﻃـﺮز ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻗﺮن را ﺑﻜﺎر ﺑﺮﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﻋﻠﻢ □ ‪409‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﻟﺨﺘﻲ ﻣﻌﻤﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻲ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻞ آن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ داد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﮔـﺮ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﺳﻨﮕﻲ را از ﺑﺎﻻي ﺑﺮﺟﻲ رﻫﺎ ﻛﻨﺪ‪ ،‬آن ﺳﻨﮓ در ﭘﺎي ﺑﺮج ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد‪ ،‬و ﻧﻪ ﻗﺪري ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﻐـﺮب آن‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ‬ ‫زﻣﻴﻦ در ﺣﺎل ﭼﺮﺧﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ در ﻣﺪت ﺳﻘﻮط ﺳﻨﮓ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﻌﻴﻨﻲ از زﻳﺮ ﺳﻨﮓ ﻟﻐﺰﻳـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜـﻪ ﭼـﺮا‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻨﮓ ﺳﺮﻋﺖ زﻣﻴﻦ را‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از رﻫﺎ ﺷﺪن ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻫﻤـﺔ اﺷـﻴﺎي روي زﻣـﻴﻦ دارا‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﮔﺮ ﺑﺮج ﻣﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲ ﺑﻮد اﺛﺮي ﻋﻜﺲ آﻧﭽـﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜـﻮس‬ ‫اﺗﻈﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻗﻠﺔ ﺑﺮج ﭼﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺔ آن از ﻣﺮﻛﺰ زﻣﻴﻦ دورﺗﺮ اﺳﺖ ﺳﺮﻳﻌﺘﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺳﻨﮓ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻤﻲ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﺸﺮق ﭘﺎﻳﺔ ﺑﺮج ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﻴﻔﺘﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻧـﺎﭼﻴﺰﺗﺮ از آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺘـﻮان اﻧـﺪازه‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت ﺗﻤﺎم ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را اﺗﺨﺎذ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﻛﭙﻠﺮ ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ ﻛـﺮد و اﻛﺘﺸـﺎﻓﺎت او را ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬و‬ ‫ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺷﻨﻴﺪ ﺷﺨﺼﻲ ﻫﻠﻨﺪي ﻳﻚ ﺗﻠﺴﻜﻮپ اﺧﺘﺮاع ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺗﻠﺴـﻜﻮﭘﻲ ﺳـﺎﺧﺖ و ﻓـﻮراً ﻧﻜـﺎت ﻣﻬﻤـﻲ‬ ‫ﻛﺸﻒ ﻛﺮد‪ .‬درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻛﻬﻜﺸﺎن از ﻋﺪة ﻓﺮاواﻧﻲ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‪ .‬وي اﻫﻠّﺔ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺳـﻴﺎرة زﻫـﺮه را ﻧﻴـﺰ‬ ‫رﺻﺪﮔﻴﺮي ﻛﺮد‪ .‬ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻫﻠﻪ در ﻧﻈﺮﻳﻪ اش ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﭼﺸﻢ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﺢ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫آﻧﻬﺎ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ اﻗﻤﺎر ﺳﻴﺎرة ﻣﺸـﺘﺮي را ﻫـﻢ ﻛﺸـﻒ ﻛـﺮد و ﺑـﻪ اﻓﺘﺨـﺎر ﻣﺨـﺪوم آﻧﻬـﺎ را »ﺳـﻴﺪرا ﻣـﺪﻳﭽﺎ«‬ ‫)»ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻣﺪﻳﭽﻲ«( ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻗﻤﺎر از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﭙﻠﺮ ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﺷـﻜﺎﻟﻲ ﻫـﻢ در ﻣﻴـﺎن ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻗﺒﻼً ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻫﻔﺖ ﺟﺮم ﺳﻤﺎوي وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﭘﻨﺞ ﺳﻴﺎره و ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻋﺪد ﻫﻔﺖ ﻋـﺪد‬ ‫ﻣﻘﺪﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺒﺖ ﻫﻔﺘﻤﻴﻦ روز ﻫﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟ و ﻣﮕﺮ ﻧﻪ ﺷﻤﻌﺪاﻧﻬﺎ ﻫﻔﺖ ﺷﺎﺧﻪ دارﻧﺪ و ﻛﻠﻴﺴـﺎﻫﺎي‬ ‫آﺳﻴﺎ ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪ اﻧﺪ؟ ﭘﺲ ﺑﻬﺘﺮ از اﻳﻦ ﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﺟﺮام ﺳﻤﺎوي ﻧﻴﺰ ﻫﻔﺖ ﺗﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﻬﺎر ﻗﻤﺮ ﻣﺸﺘﺮي را‬ ‫ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﻔﺰاﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻋﺪد آﻧﻬﺎ ﻳﺎزده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ داراي ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﻮاص اﺳـﺮارآﻣﻴﺰي ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ دﻟﻴـﻞ ﻛﻬﻨـﻪ‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﺎن ﺗﻠﺴﻜﻮپ را ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮدﻧﺪ و از ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻦ در آن ﺳﺮﭘﻴﭽﻴﺪﻧﺪ و ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﭼﺸﻢ را ﻣﻲ ﻓﺮﻳﺒـﺪ‬ ‫و آﻧﭽﻪ از ﺗﻮي آن دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻓﺮﻳﺒﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﮔﺎﻟﻴﻠـﻪ ﺑـﻪ ﻛﭙﻠـﺮ ﻧﺎﻣـﻪاي ﻧﻮﺷـﺖ و در آن ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ اي ﻛـﺎش‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮ ﺣﻤﻖ اﻳﻦ »ﻋﻮاماﻟﻨﺎس« ﺑﺨﻨﺪﻳﻢ؛ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﺑﺎﻗﻲ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻌﻠـﻮم ﻣـﻲﺷـﻮد »ﻋـﻮاماﻟﻨـﺎس« ﻋﺒـﺎرت‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ از اﺳﺘﺎدان ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮة »ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻮﻳﻲ اوراد ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو اﺳﺖ‪ «.‬ﻣـﻲﺧﻮاﺳـﺘﻪاﻧـﺪ ﺷـﺮ و‬ ‫ﻣﻀﺮت اﻗﻤﺎر ﻣﺸﺘﺮي را از ﺳﺮ ﺟﻬﺎن دور ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ ‪ -‬ﻧﺨﺴﺖ در ‪ 1616‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻣﺤﺮﻣﺎﻧـﻪ‪ ،‬و‬ ‫ﺳﭙﺲ در ‪ 1633‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻠﻨﻲ‪ :‬و در دﻓﻌﺔ دوم ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد را اﻧﻜﺎر ﻛﺮد و ﻗﻮل داد ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ ﻫﺮﮔـﺰ ﻧﮕﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ زﻣـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﭼﺮﺧﺪ ﻳﺎ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺣﻴﺎت ﻋﻠﻢ را در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﭘﺎﻳﺎن دﻫﺪ‪ ،‬و از آن ﭘـﺲ ﺗـﺎ ﻗﺮﻧﻬـﺎ ﻋﻠـﻢ در آن‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺣﻴﺎ ﻧﺸﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﺮدم در ﻗﺒﻮل ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻗﺖ ﺧﻮد ﺻﺪﻣﺎت ﺳـﻨﮕﻴﻨﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ زد‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ وﺟﻮ داﺷﺘﻨﺪ و در آن ﻛﺸﻮرﻫﺎ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻫﺮ اﻧـﺪازه ﻫـﻢ ﻣﺎﻳـﻞ و‬ ‫ﻣﺸﺘﺎق ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ را از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺎزدارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ زﻣﺎم دوﻟﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻴﻮﺗﻮن )‪ (1727-1642‬ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻧﻬﺎﻳﻲ و ﻛﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس و ﻛﭙﻠﺮ و ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ راﻫﺶ را ﻫﻤـﻮار ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻧﻴﻮﺗﻮن ﺑﺎ ﺷﺮوع ﻛﺮدن از ﺳﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮد ‪ -‬ﻛﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اول آن را ﻣﺪﻳﻮن ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺑﻮد ‪ -‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳـﻪ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﻛﭙﻠﺮ ﻣﻌﺎدل اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬ﻫﺮ ﺳﻴﺎره‪ ،‬در ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬داراي ﺷﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ در ﺟﻬـﺖ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ‬ ‫ﻋﻜﺲ ﻣﺠﺬور ﻓﺎﺻﻠﺔ آن از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬وي ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺷﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺎده در ﺟﻬﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻓﺮﻣﻮل‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺎده را ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ؛ و ﻧﻴﺰ ﺷﺘﺎب اﺟﺮام ﺳﻤﺎوي ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﺳﻘﻮط ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﻄﺎﺑﻖ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻜﺲ ﻣﺠﺬور ﻓﺎﺻﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺘﺎب ﻣﺎه ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻴﻮﺗﻮن »ﻧﻴﺮو« را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﺮﻋﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺷﺘﺎب‪،‬‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد؛ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺎذﺑﺔ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺧﻮد را وﺿﻊ و اﻋﻼم ﻛﻨﺪ‪،‬ﻛﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬اﺟﺴـﺎم ﺑـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ‬

‫‪ □ 410‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺟﺮﻣﻬﺎي ﺧﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻌﻜﻮس ﻣﺠﺬور ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ را ﺟـﺬب ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ «.‬ﻧﻴﻮﺗـﻮن‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ از اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل ﻫﻤﺔ ﻣﻔﺎد ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﻴﺎرات‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺮﻛﺎت ﺳﻴﺎرات و اﻗﻤﺎر آﻧﻬﺎ و ﻣﺴﻴﺮ ﺷﻬﺎﺑﻬﺎي ﺛﺎﻗﺐ و ﺟﺰر و ﻣـﺪ‬ ‫را اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﺟﺰﺋﻲ ﺳﻴﺎرات از ﻣﺪارﻫﺎي ﺑﻴﻀﻮﻳﺸﺎن ﻧﻴـﺰ از ﻗـﺎﻧﻮن ﻧﻴﻮﺗـﻮن ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫اﺳﺘﻨﺘﺎج اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺮوزي ﭼﻨﺎن ﻛﺎﻣﻞ و ﻗﻄﻌﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﻢ آن ﻣﻲ رﻓﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﻮﺗﻮن ارﺳﻄﻮي ﺛﺎﻧﻲ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣـﺎﻧﻌﻲ‬ ‫ﺑﺰرگ و دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ درآﻳﺪ‪ .‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻳﻚ ﻗﺮن از ﻣﺮگ او ﮔﺬﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺧـﻮد را آن‬ ‫اﻧﺪازه از زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪاش درآوردﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﻴﻖ او ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي‬ ‫ﺗﺎزه ﺑﺰﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻛﺎرﻫﺎي ﺟﺎﻟﺐ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در زﻣﻴﻨﺔ ﻧﺠﻮم و دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ‪ ،‬ﺑﻞ در ﺑﺴﻴﺎري زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫اﺑﺘﺪا ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺑﺰارﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮپ ﻛﻤﻲ ﭘـﻴﺶ از ﻗـﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ در ﺣـﺪود ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1590‬اﺧﺘﺮاع ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻠﺴﻜﻮپ در ﺳﺎل ‪ 1608‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻳﻚ ﻫﻠﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﻴﭙﺮﺷـﻲ ‪ Lippershey‬اﺧﺘـﺮاع ﺷـﺪ؛ ﻣﻨﺘﻬـﻲ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از آن ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺑﻮد‪ .‬دﻣﺎﺳﻨﺞ را ﻧﻴﺰ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ اﺧﺘﺮاع ﻛﺮد ‪ -‬ﻳﺎ ﺣـﺪاﻗﻞ ﺑـﻪ‬ ‫اﻏﻠﺐ اﺣﺘﻤﺎل ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮد او ﺗﻮرﻳﭽﻠﻲ ‪ Torricelli‬ﻧﻴـﺰ ﻫﻮاﺳـﻨﺞ را اﺧﺘـﺮاع ﻛـﺮد‪ .‬ﮔﺮﻳـﻚ ‪Gucricke‬‬ ‫)‪ (1602-86‬ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺗﺨﻠﻴﺔ ﻫﻮا را اﺧﺘﺮاع ﻛﺮد‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ ﻧﻴﺰ ﮔﺮﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺗﺎزهاي ﻧﺒﻮد در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬و ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ‪ ،‬ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻓﺮاوان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻳﻦ اﺧﺘﺮاﻋﺎت اﻣﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻋﻠﻤﻲ از زﻣﺎﻧﻬﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﺴﻴﺎر دﻗﻴﻘﺘﺮ و وﺳﻴﻌﺘﺮ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﺠﻮم و دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ‪ ،‬در ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ ﻧﻴـﺰ ﻛﺎرﻫـﺎي ﻣﻬﻤـﻲ ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﮔﻴﻠﺒـﺮت ‪(1603-1540) Gilbert‬‬ ‫ﻛﺘﺎب ﺑﺰرگ ﺧﻮد را درﺑﺎرة ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ در ﺳﺎل ‪ 1600‬اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻫـﺎروي ‪ (1657-1578) Harvey‬ﮔـﺮدش ﺧـﻮن را‬ ‫ﻛﺸــﻒ ﻛــﺮد و ﻛﺸــﻒ ﻛــﺮد و ﻛﺸــﻒ ﺧــﻮد را در ‪ 1628‬اﻧﺘﺸــﺎر داد‪ .‬ﻟﻴﻮوﻧﻬــﻮك ‪(1723-1632) Leeuwenhoek‬‬ ‫اﺳﭙﺮﻣﺎﺗﻮزوﺋﻴﺪ را ﻛﺸﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﺳﺘﻴﻮن ﻫﻢ ‪ Stephen Hamm‬ﻇﺎﻫﺮاً ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﭘﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫آن را ﻛﺸﻒ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻟﻴﻮوﻧﻬﻮك ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﺮوﺗﻮزوﺋﺮﻫﺎ ﻳﺎ ﺟﺎﻧﻮران ﺗﻚ ﺳﻠﻮﻟﻲ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﻬﺎ را ﻛﺸﻒ ﻛـﺮد‪ .‬روﺑـﺮت‬ ‫ﺑﻮﻳﻞ ‪ ،(1691-1627) Robert Boyle‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در اﻳﺎم ﻛﻮدﻛﻲِ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﺎن ﻣﻲآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪» ،‬ﭘـﺪر ﻋﻠـﻢ ﺷـﻴﻤﻲ و ﭘﺴـﺮ‬ ‫ارل آوﻛﺎرك« ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ اﻛﻨﻮن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ »ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮﻳﻞ« ﻧﺎﻣﺶ در ﺧﺎﻃﺮﻫﺎ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﺸﺎر ﻣﻘﺪار ﻣﻌﻴﻨﻲ از ﮔﺎز در ﺣﺮارت ﻣﻌﻴﻦ ﺑﺎ ﺣﺠﻢ آن ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻌﻜﻮس دارد‪.‬‬ ‫ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻦ درﺑﺎرة ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻣﺤﺾ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ ﭼﻴـﺰي ﻧﮕﻔـﺘﻢ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ داﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ ﺑﻮد و ﺟﺰو ﻻزم ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻋﻠﻮم ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺻـﻮرت ﻣـﻲ ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﻧـﺎﭘﻴﺮ ‪Napier‬‬ ‫ﻟﮕﺎرﻳﺘﻢ را ﻛﻪ ﻛﺎر ﺧﻮدش ﺑﻮد در ‪ 1614‬اﻧﺘﺸﺎر داد‪ .‬ﻫﻨﺪﺳﺔ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻛﺎر ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺗﻦ از رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﻬﺎي ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ‬ ‫ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از آن ﻣﻴﺎن ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﺳـﻬﻢ را دﻛـﺎرت داﺷـﺖ‪ .‬ﻧﻴﻮﺗـﻮن و ﻻﻳـﺐ ﻧﻴـﺘﺲ ﻫـﺮ ﻳـﻚ ﻣﺴـﺘﻘﻼً ﺣﺴـﺎب‬ ‫دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ و اﻧﺘﮕﺮال را اﺧﺘﺮاع ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺣﺴﺎب ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ اﺑﺰار ﻛﺎر ﻫﻤﺔ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻋﺎﻟﻲ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳﻨﻬـﺎ ﻛـﻪ ذﻛـﺮ ﺷـﺪ‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﺔ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻣﺤﺾ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪ .‬ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﻴﺸﻤﺎر دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫داراي اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاوان ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدﻳﻢ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻣﺮدم درس ﺧﻮاﻧﺪه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻠﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در آﻏـﺎز ﻗـﺮن‬ ‫ﺳﺮ ﺗﻮﻣﺎس ﺑﺮاون ‪ Sir Thomas Browne‬در ﻣﺤﺎﻛﻤﺔ ﺟﺎدوﮔﺮان ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ در ﭘﺎﻳـﺎن ﻗـﺮن ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ .‬در زﻣﺎن ﺷﻜﺴﭙﻴﺮ ﻫﻨﻮز ﺳﺘﺎرﮔﺎن دﻧﺒﺎﻟﻪ دار ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸـﺎﻧﻪ ﻫـﺎي ﺷـﻮﻣﻲ و ﻧﺤﻮﺳـﺖ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫‪ .1‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ر‪.‬ك ﺑﻪ ﻓﺼﻞ »اﺑﺰارﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ« از ﻛﺘﺎب ‪:‬‬ ‫‪A History of Science, Technology, and Philosophy in the Sixteenth and Seventeenth Centuries‬‬ ‫‪by A. Wolf.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﻋﻠﻢ □ ‪411‬‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﺗﺸﺎر ﻛﺘﺎب »اﺻﻮل« ‪ Principia‬ﻧﻴﻮﺗﻮن در ‪ 1687‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﻮﺗﻮن و ﻫﺎﻟﻲ ‪Halley‬‬

‫ﻣﺪار ﭼﻨﺪ ﺳﺘﺎرة دﻧﺒﺎﻟﻪ دار را ﺣﺴﺎب ﻛﺮده اﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻢ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳـﺘﺎرﮔﺎن ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﻴﺎرات ﺗـﺎﺑﻊ ﻗـﺎﻧﻮن ﺟﺎذﺑـﻪ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻳﮕﺮ اﻣﻮري از ﻗﺒﻴﻞ ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬در ‪ 1700‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨـﻲ ﻓﻜـﺮي ﻣـﺮدم‬ ‫درس ﺧﻮاﻧﺪه ﻛﺎﻣﻼً ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻮد؛ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ‪ 1600‬ﺑﻪ ﺟﺰ در ﻣﻴﺎن ﭼﻨﺪ ﺗﻦ اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻤﺎر‪ ،‬ﻃـﺮز ﺗﻔﻜـﺮ ﻫﻨـﻮز ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪة اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ آن ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﻠﺴﻔﻲ را ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً از ﻋﻠﻮم ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ‬ ‫اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﻬﺎت ﻣﻐﺎﻳﺮت ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ را ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻧﻴﻮﺗﻮن ﻧﺸﺎن دﻫﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ آﺛﺎر اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ روح از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ زدوده ﺷﺪ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ﮔﺮﭼـﻪ‬ ‫ﺧﻮد ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﻜﺮده اﻧﺪ‪ ،‬از ﻗﺮار ﻣﻌﻠﻮم ﻗﺪرت ﺣﺮﻛﺖ را دﻟﻴﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ داﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺎ ﻣﺸـﺎﻫﺪة ﻋـﺎدي ﭼﻨـﻴﻦ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺪاران ﺧﻮد را ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﺎدة ﺑﻴﺠﺎن وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ در ﻣﻲ آﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﻧﻴـﺮوي‬ ‫ﺧﺎرﺟﻲ در آن ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ روح ﺟﺎﻧﻮر وﻇـﺎﻳﻒ ﻣﺨﺘﻠﻔـﻲ ﺑﺮﻋﻬـﺪه دارد‪ ،‬ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ ﺣﺮﻛـﺖ‬ ‫درآوردن ﺟﺴﻢ ﺟﺎﻧﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻔﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺳﻴﺎرات ﻳﺎ ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ دﺳـﺖ ﻛـﻢ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﺧـﺪاﻳﺎن‬ ‫ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ در ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آﻧﺎﻛﺴﺎﮔﻮراس ﻋﻘﻴﺪه اش ﻏﻴﺮ از اﻳـﻦ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬـﻲ او ﻻﻣـﺬﻫﺐ و ﺧـﺪا‬ ‫ﻧﺎﺷﻨﺎس ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬دوﻣﻜﺮﻳﺘﻮس ﻫﻢ ﻋﻘﻴﺪه اش ﺟﺰ اﻳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻫﻤـﻪ او را ﺑـﻪ ﻧﻔـﻊ اﻓﻼﻃـﻮن و ارﺳـﻄﻮ در‬ ‫ﻃﺎق ﻧﺴﻴﺎن ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ اﭘﻴﻜﻮرﻳﺎن ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ او ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻬﻞ و ﻫﻔﺖ ﻳﺎ ﭘﻨﺠـﺎه و ﭘـﻨﺞ »ﺟﻨﺒﺎﻧﻨـﺪة ﻧﺎﺟﻨﺒﻴـﺪة«‬ ‫ارﺳﻄﻮ ارواح اﻟﻬﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﻲ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺟﻨﺒﺶ و ﺣﺮﻛﺖ را در ﺳﻤﺎوات ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺟﺴـﻢ ﺑﻴﺠـﺎن‬ ‫را اﮔﺮ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﺑﮕﺬارﻳﻢ ﺑﻪ زودي از ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ اﻳﺴﺘﺎد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻞ روح ﺑـﺮ‬ ‫ﺟﺴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﻣﺪاوم ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن اول ﺣﺮﻛﺖ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺗﻐﻴﻴﺮ داد‪ .‬ﻣﺎدة ﺑﻴﺠﺎن ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ درآﻳﺪ ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮد را ﺗﺎ اﺑﺪ اداﻣـﻪ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻗﻄﻌﻲ ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺎدي از آب درآﻣﺪ‪ .‬ﺑﺎري‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﺷﻤﺴﻲ ﺑﻪ ﺣﻮل و ﻗﻮة ﺧﻮد و ﻣﻄـﺎﺑﻖ‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺧﻮد در ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ و اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ دﺧﺎﻟﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﺪا اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳـﻦ دﺳـﺘﮕﺎه‬ ‫را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﻴﻨﺪازد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﻮﺗﻮن ﺳﻴﺎرات در اﺻﻞ ﺑﻪ ﺣﻮل و ﻗﻮة اﻟﻬﻲ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ درآﻣﺪه اﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘـﺲ از آﻧﻜـﻪ ﺧـﺪا‬ ‫ﺳﻴﺎرات را ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ درآورد و ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺎذﺑﻪ را ﻣﺠﺮي داﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﺣﺮﻛـﺖ را اداﻣـﻪ داد‪ ،‬ﺑـﻲ آﻧﻜـﻪ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ دﺧﺎﻟﺖ ﻳﺪ ﻗﺪرت اﻟﻬﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻻﭘﻼس ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻴﺮوﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن ﻋﻤـﻞ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن ﺳﻴﺎرات از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﺧﺪا در ﺟﺮﻳﺎن ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺑـﺎز ﻫـﻢ ﻣﺤـﺪودﺗﺮ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺧﺪا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺧﺎﻟﻖ« ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻢ ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا روﺷـﻦ ﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ ﺟﻬـﺎن‬ ‫داراي آﻏﺎزي در زﻣﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻏﺎﻟﺐ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺧﻮد ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي دﻳﻨﺪاري ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻴﻲ ﻛﻪ از ﻛﺎرﻫﺎي‬ ‫آﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﻲآﻣﺪ داﺷﺖ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي اﻳﻦ اﻳﻤﺎن را ﻣﻲﻟﺮزاﻧﻴﺪ و ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻦ ﺣﻖ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺣﺴﺎس ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻋﻠﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﺼﻮر اﻧﺴﺎن ﺑﻮد از ﻣﻘﺎم ﺑﺸﺮ در ﮔﻴﺘﻲ‪ .‬در ﺟﻬﺎن ﻗﺮون وﺳﻄﻲ زﻣﻴﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺎﺋﻨﺎت ﺑﻮد‬ ‫و ﻫﺮ ﭼﻴﺰي داراي ﻏﺎﻳﺖ و ﻣﻨﻈﻮري راﺟﻊ ﺑﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﻮد‪ .‬در ﺟﻬﺎن ﻧﻴﻮﺗﻮن زﻣﻴﻦ ﺳﻴﺎرة ﻛﻮﭼﻚ ﻳﻜﻲ از ﺛﻮاﺑﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد‬ ‫آن ﻫﻢ اﻣﺘﻴﺎز ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻓﻮاﺻﻞ ﻧﺠﻮﻣﻲ ﭼﻨﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻗﻴﺎس آﻧﻬﺎ زﻣﻴﻦ ﺳﺮ ﺳﻨﺠﺎﻗﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﺤﺘﻤـﻞ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲ آﻣﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺻﻨﻌﺘﮕﺮﻳﻬﺎ از ﺑﻬﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﺣﻘﻴﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ روي اﻳﻦ ﺳﺮ ﺳﻨﺠﺎق زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻼوه‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻏﺎﻳﺖ ﻛﻪ از زﻣﺎن ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺟﺰء‪ ‬ﻣﻬﻤﻲ از ﻋﻠﻢ ﺑﻮد‪ ،‬اﻛﻨﻮن از ﺟﺮﻳﺎن ﻋﻠﻢ ﺑﻴـﺮون راﻧـﺪه ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫اﻳﻦ زﻣﺎن ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﻫﻨﻮز ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻛﺎﺋﻨﺎت ﻣﺤﺾ ﺗﺠﻠﻲ ﺷﻜﻮه و ﺟﻼل ﺧﺪاﺳﺖ؛ اﻣﺎ دﻳﮕـﺮ ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﻛﺲ ﺑﺪﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد اﺟﺎزة دﺧﺎﻟﺖ در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻧﺠﻮﻣﻲ ﻧﻤﻲ داد‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺟﻬﺎن ﻏﺎﻳﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻏﺎﻳﺖ دﻳﮕﺮ‬

‫‪ □ 412‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻋﻠﻤﻲ داﺧﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺮاي ﻏـﺮور ﺑﺸـﺮ ﺗﺤﻘﻴـﺮ ﻛﻨﻨـﺪه ﺑـﻮده‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺛﺮ ﻋﻜﺲ داﺷﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎي ﻋﻠﻢ ﻏﺮور ﺑﺸﺮ را زﻧﺪه ﻛﺮد‪ .‬اﺣﺴﺎس ﮔﻨﺎه در ﺗﻦ ﻣﺤﺘﻀـﺮ ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ ﻓﺴﺎد ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺻﻮرت درد و اﻓﺴﺮدﮔﻲ ﺑﻪ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺑﻪ ارث رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺎﻛﺴـﭙﺎري در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺧـﺪا ﻫـﻢ‬ ‫ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ اﺣﺘﻴﺎط‪ ،‬زﻳﺮا ﺧﺪا ﻏﺮور را ﻣﺠﺎزات ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻧﺎﺧﻮﺷﻲ و ﺳﻴﻞ و زﻟﺰﻟﻪ و ﺗﺮك و ﺗﺎﺗﺎر و ﺳـﺘﺎرة‬ ‫دﻧﺒﺎﻟﻪ دار ﻗﺮون ﻣﻈﻠﻤﻪ را دﭼﺎر ﺳﺮﮔﻴﺠﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺮدم اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﺎﻛﺴـﭙﺎري ﺑﻴﺸـﺘﺮ و ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺑﻼﻳﺎي واﻗﻌﻲ و اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ را رﻓﻊ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻧﺎﻳﻞ آﻣﺪ ﻛﻪ‪:‬‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ‬ ‫ﺧﺪا ﮔﻔﺘﺎ »ﻧﻴﻮﺗﻮن ﺑﺎد« و آﻧﮕﺎه‬

‫درون ﻇﻠﻤﺖ ﺷﺐ داﺷﺖ ﻣﺴﻜﻦ‬ ‫ﺟﻬﺎن از ﭘﺎي ﺗﺎ ﺳﺮ ﮔﺸﺖ روﺷﻦ‬

‫دﻳﮕﺮ ﺧﺎﻛﺴﭙﺎري ﺑﺮاﻳﺶ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺷﺪ‪ .‬و در ﻣﻮرد ﻟﻌﻨﺖ اﻟﻬﻲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻓﻜـﺮ ﭘـﻴﺶ آﻣـﺪ ﻛـﻪ ﺧـﺎﻟﻖ ﺟﻬـﺎﻧﻲ ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﭘﻬﻨﺎوري ﺑﻴﮕﻤﺎن ﻣﺸﺎﻏﻞ ﻓﻜﺮﻳﺶ ﺑﻬﺘﺮ و واﻻﺗﺮ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﺟﺰﺋﻲ در ﺣﻜﻤـﺖ اﻟﻬـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫آﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ دﭼﺎر ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻬﻮداي اﺳﺨﺮﻳﻮﻃﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد دﭼﺎر ﻟﻌﻨﺖ اﻳﺰدي ﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻴﻮﺗـﻮن ﺑـﺎ آﻧﻜـﻪ ﻣـﺬﻫﺐ آرﻳﻮﺳـﻲ‬ ‫داﺷﺖ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮد ﻣﻠﻌﻮن واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي دﻻﻳﻞ ﻓﺮاوان دﻳﮕﺮ ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺗﺎﺗﺎرﻫـﺎ در آﺳـﻴﺎ ﻣﺤﺼـﻮر و ﻣﺤـﺪود ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و از‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﺔ ﺗﺮﻛﻬﺎ ﻧﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﻢ ﺧﻄﺮي ﻧﻤﻲ رﻓﺖ‪ .‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن دﻧﺒﺎﻟﻪ دار را ﻫﺎﻟﻲ از ﻣﻘﺎم ﺷﻮﻣﺸﺎن ﻓﺮود آورده ﺑﻮد‪ ،‬و زﻟﺰﻟﻪ ﻧﻴـﺰ‪،‬‬ ‫ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن وﺣﺸﺘﻨﺎك ﺑﻮد‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازه اي ﺟﺎﻟﺐ ﺑﻮد ﻛﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ از وﻗـﻮع آن‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻒ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺛﺮوت ﻣﻲ اﻧﺪوﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺪاوﻧﺪان ﺳﺮاﺳـﺮ ﺟﻬـﺎن در ﻣـﻲ آﻣﺪﻧـﺪ؛‬ ‫اﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﺟﻨﻮﺑﻲ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درآورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در آﻓﺮﻳﻘﺎ و ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺻـﺎﺣﺐ ﻗـﺪرت ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬در ﭼـﻴﻦ ﺑـﺪاﻧﻬﺎ‬ ‫اﺣﺘﺮام ﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ژاﭘﻦ از آﻧﺎن ﺣﺴﺎب ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎي ﻋﻠـﻢ را ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮ اﻳﻨﻬـﺎ ﺑﻴﻔـﺰاﻳﻴﻢ‪ ،‬دﻳﮕـﺮ ﺟـﺎي‬ ‫ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻗـﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﺧـﻮد را ﻣـﺮدم ﻧـﺎزﻧﻴﻨﻲ ﻣـﻲاﻧﮕﺎﺷـﺘﻨﺪ و دﻳﮕـﺮ آن ﮔﻨﺎﻫﻜـﺎران‬ ‫ﺑﻴﭽﺎرهاي ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در روزﻫﺎي ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ ﺧﻮد را ﺑﺪان ﻧﺎم ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻮاردي ﻫﺴﺖ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻈﺮي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﻧﻴﻮﺗﻮن ﻣﻐﺎﻳﺮت دارد‪ .‬ﻣﺜﻼً اول اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻔﻬـﻮم »ﻧﻴـﺮو« ﻛـﻪ‬ ‫در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﻘﺎم ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اي دارد اﻛﻨﻮن زاﺋﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در دﺳﺘﮕﺎه ﻧﻴﻮﺗﻮن »ﻧﻴﺮو« ﻋﺒﺎرت اﺳـﺖ از ﻋﻠـﺖ‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ﭼﻪ در ﻣﻘﺪار و ﭼﻪ در ﺟﻬﺖ آن‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﻋﻠﺖ ﻣﻬﻢ اﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬و »ﻧﻴـﺮو« را در ﺗﺨﻴـﻞ آن ﻧـﻮع‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻣﺎ ﭼﻴﺰي را ﻣﻲ راﻧﻴﻢ ﻳﺎ ﻣﻲ ﻛﺸﻴﻢ اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴـﻞ اﻳـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺟﺎذﺑﻪ از دور ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن اﺷﻜﺎﻟﻲ در اﺻﻞ ﺟﺎذﺑﻪ ﺟﻠﻮه ﮔﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد ﻧﻴﻮﺗـﻮن ﻧﻴـﺰ اذﻋـﺎن داﺷـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ واﺳﻄﻪ اي در ﻣﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي ﺟﺎذﺑﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ آن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﻌـﺎدﻻت‬ ‫را ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ دادن ﻧﻴﺮو ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﻮد ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از راﺑﻄﺔ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻴﺎن ﺷـﺘﺎب و ﻫﻴﺌـﺖ و‬ ‫وﺿﻊ؛ و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ »ﻧﻴﺮو« ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬در واﻗﻊ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ داﻧﺶ ﺧﻮد ﻧﻴﻔﺰوده اﻳﻢ‪ .‬ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬ ‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺳﻴﺎرات در ﻫﻤﺔ اﺣﻮال داراي ﺷﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻜـﺲ ﻣﺠـﺬور ﻓﺎﺻـﻠﺔ‬ ‫آﻧﻬﺎ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ ﺷﺘﺎب در ﻧﺘﻴﺠﺔ »ﻧﻴﺮو«ي ﺟﺎذﺑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺣﺸـﻮ ﻟﻔﻈـﻲ ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﺑﺮده اﻳﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻓﻴﻮن آدم را ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺧﻮاب آور دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﺪاﻧﻬﺎي‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ ﻓﻘﻂ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻬﺎﻳﻲ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺘﺎﺑﻬﺎ را ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﺳـﺎزد و از اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻛﻠﻤـﺔ »ﻧﻴـﺮو« ﻳﻜﺴـﺮه اﺟﺘﻨـﺎب‬ ‫ﻣﻲورزﻧﺪ‪» .‬ﻧﻴﺮو« ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺷﺒﺤﻲ رﻗﻴﻖ و اﺛﻴﺮي ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ روح ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻋﻠـﺖ ﺣﺮﻛـﺖ اراﺋـﻪ ﻣـﻲدادﻧـﺪ‪ ،‬و‬ ‫اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺷﺒﺢ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﻋﻠﻢ □ ‪413‬‬

‫ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮم ﻫﻴﭻ واﻗﻌﻪ اي ﭘﻴﺶ ﻧﻴﺎﻣﺪ ﻛـﻪ ﻣﻔـﺎد اﺻـﻠﻲ دو ﻗـﺎﻧﻮن اول ﺣﺮﻛـﺖ را )ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد( ﺑﻪ ﺟﻬﺘﻲ اﺻﻼح ﻛﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺣﻴـﺚ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜـﻮس و‬ ‫ﻛﭙﻠﺮ را ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ در ردﻳﻒ ﻗﺪﻣﺎ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﺑﻮدن ﻛﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺪارﻫﺎي اﺟﺴﺎم ﺳﻤﺎوي را ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﻮﺗﻮن ﺑﺎز ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺑﻴﺎن ﺷﻮﻧﺪ ﺟﺰ ﺑﻴﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ واﻗﻌﻴـﺎت ﻛـﺎري از آﻧﻬـﺎ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻴﺎرات روي ﻣﺪارﻫﺎي ﺑﻴﻀﻮي ﺗﻤﺎم ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺟﺎذﺑﺔ ﺳﺎﻳﺮ ﺳﻴﺎرات ﻣﺨﻞ ﺣﺮﻛﺖ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﺪار ﻳﻚ ﺳﻴﺎره ﺑﻪ ﻫﻤﺎن دﻟﻴﻞ ﻫﺮﮔﺰ ﻋﻴﻨﺎً ﻣﺠﺪداً ﭘﻴﻤﻮده ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺎذﺑﻪ ﻛﻪ درﺑـﺎرة ﺷـﺘﺎﺑﻬﺎ ﺑﺤـﺚ ﻣـﻲﻛـﺮد‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده ﺑﻮد و ﺗﺎ دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻧﻴﻮﺗﻮن ﻛﺎﻣﻼً دﻗﻴﻖ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ؛ و وﻗﺘﻲ ﻫـﻢ ﻛـﻪ اﻳﻨﺸـﺘﻴﻦ آن را اﺻـﻼح‬ ‫ﻛﺮد؛ ﺑﺎز اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺷﺘﺎﺑﻬﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻘﺎي اﻧﺮژي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﺮﻋﺘﻬﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻪ از ﺷﺘﺎﺑﻬﺎ؛ اﻣﺎ در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬ ‫را ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﻫﻨﻮز ﺷﺘﺎﺑﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﺎر ﺑﺮده ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮم ﭘﻴﺶ آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻤﻴﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﺳﺖ و ﺑﻪ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﺮﺳﻴﺪه‪.‬‬ ‫در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻴﻮﺗﻮن ﻳﻚ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ رخ داده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ از آن ﻧﺎم ﺑﺮد و آن ﻃـﺮد زﻣـﺎن و ﻣﻜـﺎن ﻣﻄﻠـﻖ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را در ﻣﻮرد دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﺑﻪ ﻳﺎد دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﻮﺗﻮن ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣﻜـﺎن از ﻧﻘـﺎط و‬ ‫زﻣﺎن از ﻟﺤﻈﺎت ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و وﺟﻮدﺷﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﺟﺴﺎم و وﻗﺎﻳﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻣـﻮرد ﻣﻜـﺎن‬ ‫در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد از ﻳﻚ ﺑﺮﻫﺎن ﺗﺠﺮﺑﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و آن اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺪﻳـﺪه ﻫـﺎي ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﻣـﺎ را ﻗـﺎدر ﺑـﻪ ﺗﻤﻴـﺰدادن‬ ‫ﭼﺮﺧﺶ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ ﺳﻄﻞ را ﺑﭽﺮﺧﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬آب در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺟـﺪار ﺳـﻄﻞ ﺑـﺎﻻ ﻣـﻲ آﻳـﺪ و در‬ ‫ﻣﺮﻛﺰ آن ﻓﺮو ﻣﻲ رود؛ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﮔﺮ ﺳﻄﻞ را ﺑﭽﺮﺧﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬و آب ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﺛﺮي ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻧﻤـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﭘـﺲ از‬ ‫ﻧﻴﻮﺗﻮن ﺗﺠﺮﺑﺔ آوﻧﮓ ﻓﻮﻛﻮ ‪ Foucault‬ﺗﻌﺒﻴﻪ ﺷﺪ و ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﭼﺮﺧﺶ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫـﺪ‪ .‬ﺣﺘـﻲ‬ ‫در ﺟﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﭼﺮﺧﺶ ﻣﻄﻠﻖ اﺷﻜﺎﻟﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ ﻓـﺮق ﺑـﻴﻦ اﻳـﻦ‬ ‫ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﭼﺮﺧﺪ و اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻛﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﻪ ﮔﺮد زﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﭼﺮﺧﺪ ﻳﻚ ﺗﻔﺎوت ﻟﻔﻈﻲ ﺻﺮف اﺳـﺖ و ﺑـﻴﺶ از‬ ‫ﻓﺮق اﻳﻦ دو ﺑﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ »زﻳﺪ ﭘﺪر ﻋﻤﺮو اﺳﺖ« و »ﻋﻤﺮو ﭘﺴﺮ زﻳﺪ اﺳﺖ«‪ .‬اﻣﺎ اﮔـﺮ آﺳـﻤﺎن ﺑﭽﺮﺧـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﺳـﺘﺎرﮔﺎن‬ ‫ﺳﺮﻳﻌﺘﺮ از ﻧﻮر ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﺤﺎل اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺨﻬﺎي ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻣﺸـﻜﻞ داده‬ ‫ﺷﺪه ﻛﺎﻣﻼً ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﻘﺪر ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ ﻓﻴﺰﻳﻜﺪاﻧﻬﺎ را ﺑﺮ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺎﻗﻲ ﺑﮕـﺬارد‬ ‫ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ و ﻣﻜﺎن ﺻﺮﻓﺎً ﻧﺴﺒﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﻪ اﺿﺎﻓﺔ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﺷـﺪن زﻣـﺎن و ﻣﻜـﺎن ﺑـﻪ ﺻـﻮرت »زﻣﺎﻧﻤﻜـﺎن«‬ ‫)‪ (space-time‬ﻧﻈﺮ ﻣﺎ را درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ از ﻛﺎرﻫﺎي ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ و ﻧﻴﻮﺗﻮن ﺑﺮ ﻣﻲآﻣـﺪ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻓـﺮاوان داده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫وﻟﻲ ﻣﻦ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻮاﻧﺘﻮم‪ ،‬ﻓﻌﻼً ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﺑﺤﺜﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ □ 414‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
93 82‬‬

‫‬ ‫‪6‬‬ ‫ ‬ ‫‪6‬‬ ‫ ‬ ‫‪4‬ا ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﺑﻴﻜﻦ )‪ (1626-1561‬ﮔﺮﭼﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪاش از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت ﻗـﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨـﺪه ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺑﻨﻴﺎدﮔـﺬار روش‬ ‫اﺳﺘﻘﺮاﻳﻲ ﺟﺪﻳﺪ و ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻨﻄﻘﻲ روش ﻋﻠﻤﻲ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺮ ﻧﻴﻜﻮﻻ ﺑﻴﻜﻦ‪ ،‬ﻣﻬﺮدار ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ و ﺧﻮاﻫﺮزادة زوﺟﺔ ﺳﺮ وﻳﻠﻴﺎم ﺳﻴﻞ‪ -،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻟﺮد ﺑﻮرﮔﻠﻲ ‪ -‬ﺑﻮد؛‬ ‫وي ﻳﻜﻲ از ﭘﺴﺮان ‪‬‬ ‫و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﻣﺤﻴﻂ اﻣﻮر دوﻟﺘﻲ و دﻳﻮاﻧﻲ ﺑﺰرگ ﺷﺪ‪ .‬در ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑـﻪ ﭘﺎرﻟﻤـﺎن رﻓـﺖ و ﻣﺸـﺎور اﺳـﻜﺲ‬ ‫‪ Essex‬ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل وﻗﺘﻲ اﺳﻜﺲ ﻣﻐﻀﻮب واﻗﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻜﻦ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪﻛﻨﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻛﻤـﻚ ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ وي‬ ‫ﺳﺨﺖ ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼًﻟﻴﺘﻮن اﺳﺘﺮﻳﭽﻲ ‪ Lytton Strachy‬در ﻛﺘﺎﺑﺶ ﺑـﻪ ﻧـﺎم »اﻟﻴﺰاﺑـﺖ و اﺳـﻜﺲ«‬ ‫ﺑﻴﻜﻦ را ﻫﻤﭽﻮن ﻫﻴﻮﻻي ﺧﻴﺎﻧﺖ و ﻧﻤﻚﻧﺎﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ دو از اﻧﺼﺎف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﻜﻦ ﺗﺎ زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ اﺳـﻜﺲ‬ ‫ﺧﺎدم دوﻟﺖ ﺑﻮد ﺑﺎ او ﻛﺎر ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اداﻣﺔ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ او در ﺣﻜﻢ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻮد او را رﻫﺎ ﻛﺮد؛ و در اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻫﻴﭻ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺧﺸﻜﺘﺮﻳﻦ اﺧﻼﻗﻴﺎن آن ﻋﺼﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺤﻜﻮﻣﺶ ﻛﻨﻨﺪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﻜﻦ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ اﺳﻜﺲ را رﻫﺎ ﻛﺮد‪ ،‬در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت اﻟﻴﺰاﺑﺖ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﻳﺖ درﺑﺎر واﻗﻊ ﻧﺸﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﻮن ﺟﻴﻤـﺰ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺖ وﺿﻊ و ﺣﺎل او ﺑﻬﺘﺮ ﺷﺪ‪ .‬در ‪ 1617‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﺰاﻧﻪ داري ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻓﻘﻂ دو ﺳﺎﻟﻲ در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻨﺼﺐ ﺑﺰرگ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ﻗﺒﻮل رﺷﻮه ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻴﻜﻦ ﺻـﺤﺖ اﺗﻬـﺎم را ﮔـﺮدن ﻧﻬـﺎد‪ ،‬و در دﻓـﺎع از ﺧـﻮد‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﻒ و ﻫﺪاﻳﺎ ﻫﺮﮔﺰ در ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت او ﻣﺆﺛﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻫـﺮ ﻛـﺲ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺧﻮد ﻋﻘﻴﺪه اي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺷﺎﻫﺪي در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ ﺗﺼـﻤﻴﻤﺎت ﺑـﻴﻜﻦ در ﺷـﺮاﻳﻂ دﻳﮕـﺮ ﭼـﻪ ﺻـﻮرﺗﻲ ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻴﻜﻦ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ‪ 40,000‬ﻟﻴﺮه ﺟﺮﻳﻤﻪ و ﺣﺒﺲ در ﺑﺮج ﻟﻨﺪن ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﻞ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻃﺮد ﻫﻤﻴﺸـﮕﻲ‬ ‫از درﺑﺎر و اﻧﻔﺼﺎل داﺋﻢ از ﺧﺪﻣﺎت دوﻟﺘﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻓﻘﻂ ﺟﺰء‪ ‬ﻧﺎﭼﻴﺰي اﺟﺮا ﺷﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ وي را ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺮﻳﻤﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﺴﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﭼﻬﺎر روز در ﺑـﺮج زﻧـﺪاﻧﻲ ﺷـﺪ؛ اﻣـﺎ او را ﻣﺠﺒـﻮر ﺑـﻪ ﺗـﺮك زﻧـﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻋﻤﺮش را ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﺻﺮف ﻛﺮد‪.‬‬ ‫در آن اﻳﺎم اﺧﻼق ﻗﻀﺎت ﻛﻤﻲ ﺳﺴﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ ﻗﻀﺎت‪ ،‬و ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻫﺮ دو ﻃﺮف دﻋﻮا‪ ،‬ﻫﺪﻳـﻪ ﻣـﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨـﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ رﺷﻮه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﻀﺎت ﻛﺎري ﺟﻨﺎﻳﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ ،‬و ﺟﻨﺎﻳﺘﺒﺎرﺗﺮ آﻧﻜﻪ ﭘﺲ از ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺷﻮه‪ ،‬ﻗﺎﺿﻲ ﺑﺮ ﺿـﺪ راﺷـﻲ‬ ‫رأي ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ در آن روزﮔﺎر ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻫﺪﻳﻪ رﺳﻢ ﺑﻮد و ﻗﻀﺎت »ﺗﻘﻮا«ي ﺧﻮد را ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دادﻧﺪ ﻛـﻪ ﺗﺤـﺖ‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻫﺪاﻳﺎ ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﻜﻦ ﺗﺼﺎدﻓﺎً در ﻳﻚ ﻧﺰاع ﺣﺰﺑﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻛﻪ ﺟﺮﻣﻲ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪه‬ ‫ﺳ َﻠﻔﺶ ﺳﺮ ﺗﻮﻣﺎس ﻣﻮر ﻧﺒﻮد ﻛﻪ در اﺧﻼق ﻣﻘﺎﻣﻲ ﺑﻠﻨﺪ داﺷﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣـﺎ او را ﻓﺎﺳـﺪ ﻣﻄﻠـﻖ ﻫـﻢ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻴﻜﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪‬‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورد‪ .‬ﺑﻴﻜﻦ از ﻟﺤﺎظ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻋﺎدي ﺑﻮد ﻛﻪ از دﻳﮕﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮاﻧﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻳﺎ ﺑﺪﺗﺮ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻴﻜﻦ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل را در ﮔﻮﺷﻪ اي ﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي آزﻣﺎﻳﺶ ﻧﮕﻬﺪاري ﻏﺬا از راه ﻳﺦ ﺑﻨﺪان‪ ،‬ﺷـﻜﻢ‬ ‫ﻣﺮﻏﻲ را ﺑﺎ ﺑﺮف ﻣﻲاﻧﺒﺎﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎ ﺧﻮرد و درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎب او »ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ داﻧﺶ« ‪ The Advancement of Learning‬از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت ﺳﺨﺖ ﻣﺘﺠﺪداﻧﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﻜﻦ را ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ »داﻧﺎﻳﻲ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ اﺳﺖ« ﻣﻲﺷﻨﺎﺳـﻨﺪ؛ و ﮔﺮﭼـﻪ ﺷـﺎﻳﺪ ﭘـﻴﺶ از او ﻫـﻢ‬

‫ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﺑﻴﻜﻦ □ ‪415‬‬

‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ را ﺑﺮ زﺑﺎن آورده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻜﻦ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺗﺎزه اي اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﺑﻴﺎن ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬اﺳـﺎس‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﻴﻜﻦ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻮﺷﺶ در اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻛﺘﺸﺎﻓﺎت و اﺧﺘﺮاﻋﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬ ‫ﻏﺎﻟﺐ ﺷﻮد‪ .‬وي ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻳﺪ از اﻟﻬﻴﺎت ﺟﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻣﺪرﺳـﻲ ﻣﺸـﻬﻮد اﺳـﺖ ﺑـﺎ آن‬ ‫درآﻣﻴﺰد‪ .‬ﺑﻴﻜﻦ ﻣﺬﻫﺐ رﺳﻤﻲ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬زﻳﺮا آدﻣﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺑﺎ دوﻟﺖ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻋﻘﻞ و اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد ﺧﺪا را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻟﻬﻴﺎت را ﺗﻤﺎﻣـﺎً ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد ﻣﺤﺾ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ وﻗﺘﻲ اﺣﻜﺎم دﻳﻨـﻲ در ﻧﻈـﺮ ﻋﻘـﻞ ﻣﺤـﺾ ﻛـﺎﻣﻼً ﻧـﺎﻣﻌﻘﻮل‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﭘﻴﺮوزي اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺣﺪ اﻋﻠﻲ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻋﻘﻞ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ وي از ﻃﺮﻓـﺪاران‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ »ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ« ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺣﺎﺻﻞ از ﻋﻘﻞ و ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﺣﺎﺻـﻞ از ﻛﺸـﻒ و ﺷـﻬﻮد‪ .‬در ﻗـﺮن ﺳـﻴﺰدﻫﻢ‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از اﺑﻦ رﺷﺪﻳﺎن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎ آن را ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮده ﺑﻮد‪» .‬ﭘﻴﺮوزي اﻳﻤﺎن« ﺑﺮاي ﻣـﺆﻣﻨﻴﻦ‬ ‫ﭼﻴﺰ ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻴﻞ ‪ Bayle‬در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ آن را ﺑﻪ ﺳﺨﺮه ﮔﺮﻓﺖ و آﻧﭽﻪ را ﻋﻘﻞ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮ ﺿـﺪ ﻋﻘﻴـﺪة‬ ‫رﺳﻤﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﺣﻼﺟﻲ ﻛﺮد و ﺑﻌﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ »ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اوﺻﺎف ﺑﺎز ﻫﻢ از ﻋﻘﻴـﺪة ﺧـﻮد‬ ‫دﺳﺖ ﺑﺮﻧﺪارﻳﻢ ﭘﻴﺮوزي اﻳﻤﺎن ﺑﺴﻲ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ «.‬اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻋﺘﻘﺎد دﻳﻨﻲ ﺑﻴﻜﻦ ﺗﺎ ﭼـﻪ ﺣـﺪ ﺻـﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻜﺘﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺶ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﻜﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮد از ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻃﻮﻳﻞ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺘﻘﺮاء را در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻗﻴـﺎس ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻛـﺮده اﻧـﺪ‪ .‬او‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻏﻠﺐ اﺧﻼف ﺧﻮد ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ اﺳﺘﻘﺮاء ﺑﻬﺘﺮ از آﻧﭽـﻪ »اﺳـﺘﻘﺮاي ﻧـﺎﻗﺺ« ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﭘﻴـﺪا ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﺘﻘﺮاي ﻧﺎﻗﺺ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﻜﺎﻳﺖ روﺷﻦ ﻛﺮد‪ .‬ﻳﻚ وﻗﺖ ﻳﻚ ﻣﺄﻣﻮر آﻣﺎرﮔﻴﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮارﻫﺎي‬ ‫ﻳﻚ دﻫﻜﺪة واﻗﻊ در اﻳﺎﻟﺖ وﻳﻠﺰ را ﺛﺒﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺄﻣﻮر ﻧﺎﻣﺶ را ﭘﺮﺳﻴﺪ وﻳﻠﻴﺎم وﻳﻠﻴﺎﻣﺰ ﻧﺎم داﺷﺖ‪ .‬ﻧﻔﺮ‬ ‫دوم ﻫﻢ ﻧﺎﻣﺶ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﻔﺮ ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم و‪ ...‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺄﻣﻮر آﻣﺎر ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﻛـﻪ ﺧﺴـﺘﻪ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ؛ ﻻﺑﺪ اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪ اﺳﻤﺸﺎن وﻳﻠﻴﺎم وﻳﻠﻴﺎﻣﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻦ ﻧﺎﻣﺸﺎن را ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر ﺛﺒﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻢ و ﺑﻘﻴﺔ وﻗـﺘﻢ را‬ ‫ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻣﻲﭘﺮدازم‪ «.‬اﻣﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا در آن دﻫﻜﺪه ﻳﻚ ﻧﻔﺮ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ ﺟـﻮن ﺟـﻮﻧﺰ ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺮاي ﻧﺎﻗﺺ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﻄﻠﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬دﭼﺎر ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﻜﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد روﺷﻲ دارد ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آن ﻣﻲﺗﻮان اﺳﺘﻘﺮا را از اﻳـﻦ ﺑﻬﺘـﺮ ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣـﺜﻼً ﻣـﻲ ﺧﻮاﺳـﺖ ﻣﺎﻫﻴـﺖ‬ ‫ﺣﺮارت را‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ )و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ( ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺮﻛﺖ ﺳﺮﻳﻊ و ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻈﻢ ذرات ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﻛﺸﻒ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫روش او ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺻﻮرﺗﻲ ﺑﻮد از اﺟﺴﺎم ﮔﺮد و ﺻﻮرﺗﻲ از اﺟﺴﺎم ﺳﺮد‪ ،‬و ﺻـﻮرﺗﻲ از اﺟﺴـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ درﺟـﺔ ﺣـﺮارت ﻣﺘﻐﻴـﺮ‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬وي اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرﺗﻬﺎ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺨﺼﻪ اي را ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد ﻛﻪ در اﺟﺴﺎم ﮔﺮم ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﻣﻮﺟـﻮد و در‬ ‫اﺟﺴﺎم ﺳﺮد ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻔﻘﻮد و در اﺟﺴﺎم داراي ﺣﺮارﺗﻬﺎي ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺑﻪ درﺟﺎت ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻴﻜﻦ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻤﻮﻣﻴﻲ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ در ﻣﺮﺣﻠﺔ اول داراي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ درﺟﺔ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و اﻣﻴﺪوار ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺟﻤﻊ ﻋﺪه اي از اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ داراي درﺟﺔ دوم ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻄﺒﻴﻖ در ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﺪﻳﺪ آزﻣﻮده ﺷﻮد؛ اﮔﺮ در اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣـﻮارد‬ ‫اﻳﻦ روش ارزش ﺧﺎﺻﻲ دارﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺎ را ﻗﺎدر ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن دو ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻣﺸـﺎﻫﺪات ﻗﺒﻠـﻲ ﻫـﺮ دو‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ را اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮارد را ﻣﻮارد »اﺧﺘﻴﺎري« )‪ (prerogative‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﻜﻦ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﻴﺎس را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻧﻴﺰ ارزش ﺑﻪ ﺳﺰاﻳﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮد ‪ -‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻛﻪ آن‬ ‫را ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻛﺎﻓﻲ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬وي ﺑﺎ ارﺳﻄﻮ ﺳﺨﺖ دﺷﻤﻦ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻠﻨـﺪي ﻣـﻲداد‪.‬‬ ‫ﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻨﻜﺮ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺳﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺣﺎﻛﻲ از ﻳﻚ ﻏﺎﻳﺖ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ درآﻣﻴﺨﺘﻦ ﺗﻮﺟﻴﻬﺎت ﻛﻼﻣﻲ در ﺗﺤﻘﻴﻖ‬ ‫ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي واﻗﻌﻲ ﻣﻌﺘﺮض ﺑﻮد و ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻻزم ﻋﻠﻞ ﻓﺎﻋﻠﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ □ 416‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻴﻜﻦ ﺑﺮاي اﻳﻦ روش‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راﻫﻨﻤﺎي ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺣﺎﺻﻞ از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻮار ﺷﻮد‪ ،‬ارزش‬ ‫ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻪ ﭼﻮن ﻋﻨﻜﺒﻮت ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ از درون ﺧﻮد ﻣﻲﺗﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﭼﻮن ﻣﻮرﭼﻪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﮔـﺮداوري‬ ‫اﺷﻴﺎ ﻣﻲﭘﺮدازد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ از زﻧﺒﻮر ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻢ ﮔﺮدآوري و ﻫﻢ ﺗﻨﻄـﻴﻢ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ ﻣﺜـﺎل ﻗـﺪري ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻮرﭼﮕﺎن ﺳﺘﻢ رﻓﺘﻪ وﻟﻲ در ﻋﻮض ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻴﻜﻦ روﺷﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﻴﻜﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺮدن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد او »ﺑﺖ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﻈﻮرش از آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻋﺎدﺗﻬﺎي ﺑﺪ ﻓﻜﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲاﻧﺪازد‪ .‬از اﻳﻦ ﺑﺘﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻴﻜﻦ ﭘﻨﺞ ﻗﺴﻢ را ﻣـﻲ ﺷـﻤﺮد‪» .‬ﺑﺘﻬـﺎي ﻗﺒﻴﻠـﻪ«‪ ،‬آن‬ ‫ﻋﺎدﺗﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺼﻮﺻﺎً اﻳﻦ ﻋﺎدت را ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑﺸـﺮ از ﭘﺪﻳـﺪه ﻫـﺎي ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬ ‫ﻧﻈﻤﻲ ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ واﻗﻌﺎً در آﻧﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ اﻧﺘﻈﺎر دارد‪» .‬ﺑﺘﻬﺎي ﻏﺎر« ﺳﺒﻖ ذﻫﻨﻬﺎي ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ وﺟﻪ ﻣﺸـﺨﺺ‬ ‫ﺷﺨﺺ ﻣﺤﻘﻖ اﺳﺖ‪» .‬ﺑﺘﻬﺎي ﺑﺎزاري« ﻣﺮﺑﻮﻃﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺒﺮ ﻛﻠﻤﺎت و دﺷﻮاري ﻣﺼﻮن داﺷـﺘﻦ ذﻫـﻦ از ﺗـﺄﺛﻴﺮ آﻧﻬـﺎ‪» .‬ﺑﺘﻬـﺎي‬ ‫ﺗﺌﺎﺗﺮ« آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮﻫﺎي ﻣﻘﺒﻮل و ﻣﺮﺳﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و از اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻃﺒـﻊ ارﺳـﻄﻮ و ﻣﺪرﺳـﻴﺎن‬ ‫ﺑﺮاي ﺑﻴﻜﻦ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮﻧﺪ‪ .‬دﺳﺖ آﺧﺮ از »ﺑﺘﻬﺎي ﻣﻜﺎﺗﺐ« ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از اﻳـﻦ ﮔﻤـﺎن ﻛـﻪ ﻓـﻼن‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮر )ﻣﺜﻼً ﻗﻴﺎس( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺟﺎي ﻗﻀﺎوت را ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻼﻗﺔ ﺑﻴﻜﻦ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻮد‪ ،‬و ﮔﺮﭼﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﻛﻠﻲ او ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﻜﻦ از ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺎرﻫـﺎي ﻋﻠﻤـﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻋﺼﺮ او ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻴﺨﺒﺮ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﻜﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس را رد ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و در اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﺧـﻮد‬ ‫ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺬر ﺑﻴﻜﻦ ﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ ﻣﺤﻜﻤﻲ در اﺛﺒﺎت ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺧـﻮد اراﺋـﻪ‬ ‫ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻴﻜﻦ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﭙﻠﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺘﺎب »ﻧﺠﻮم ﺟﺪﻳﺪ«ش در ‪ 1609‬درآﻣﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎي وﺳﺎﻟﻴﻮس ‪ Vesalius‬ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬و ﮔﻴﻠﺒﺮت‪ ،‬ﻛﻪ در ﻛﺘﺎﺑﺶ در ﺑﺎب ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ ﺑﻪ ﻃﺮز‬ ‫درﺧﺸﺎﻧﻲ روش اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ را ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲ دﻫﺪ از ﻧﻈﺮ ﺑﻴﻜﻦ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻫﻢ ﺷﮕﻔﺖﺗﺮ آﻧﻜﻪ ﮔﻮﻳـﺎ ﺑـﻴﻜﻦ از‬ ‫ﻛﺎر ﻫﺎروي ‪ Harvey‬ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﺐ ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮد او ﺑﻮد اﻃـﻼع ﻧﺪاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬راﺳـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫـﺎروي ﺗـﺎ ﭘـﺲ از‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ ﺑﻴﻜﻦ ﻛﺸﻒ ﺧﻮد را درﺑﺎرة ﮔﺮدش ﺧﻮن اﻧﺘﺸﺎر ﻧﺪاد‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺴﺎن اﻧﺘﻈﺎر دارد ﻛﻪ ﺑـﻴﻜﻦ از ﭘﮋوﻫﺸـﻬﺎي او ﻣﻄﻠـﻊ‬ ‫ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺎروي ﺑﻪ ﺑﻴﻜﻦ ﭼﻨﺪان ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬و درﺑﺎرة او ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺰاﻧﻪ داران ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ «.‬ﺑﻲﺷـﻚ‬ ‫اﮔﺮ ﺑﻴﻜﻦ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﻴﻖ دﻧﻴﻮي ﻛﻤﺘﺮ ﭘﺎﺑﻨﺪ ﻣﻲﺑﻮد در زﻣﻴﻨﺔ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﺰرﮔﺘﺮي دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫روش اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ ﺑﻴﻜﻦ‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﺪارد ﻣﻌﻴﻮب اﺳﺖ‪ .‬وي اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺗﻨﻈـﻴﻢ و‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻓﺮﺿﻴﺔ ﺻﺤﻴﺢ را آﺷﻜﺎر ﺳﺎزد‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻧـﺪرت اﺗﻔـﺎق ﻣـﻲ اﻓﺘـﺪ‪ .‬اﺻـﻮﻻً ﺳـﺎﺧﺘﻦ‬ ‫ﻓﺮﺿﻴﺎت دﺷﻮارﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻛﺎر ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﺴﻤﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻫﻴﭻ روﺷـﻲ ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﺮﺿﻴﺎت را ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً وﺟﻮد ﻳـﻚ ﻓﺮﺿـﻴﻪ ﻣﻘﺪﻣـﺔ ﻻزﻣـﻲ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي‬ ‫ﮔﺮدآوري ﺣﻘﺎﻳﻖ واﻗﻊ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺣﻘﺎﻳﻖ واﻗﻊ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ راﻫﻲ ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻨﺎﺳﺐ آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﻛﺎر ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺑﺪون ﭼﻨﻴﻦ راﻫﻲ‪ ،‬ﺻﺮف ﺗﺮاﻛﻢ ﺣﻘﺎﻳﻖ واﻗﻊ ﻣﻮﺟﺐ ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﻗﻴﺎس اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻲ در ﻋﻠﻢ ﺑﺮﻋﻬﺪه دارد از آﻧﻜﻪ ﺑﻴﻜﻦ ﻣـﻲﭘﻨﺪاﺷـﺖ ﺑﻴﺸـﺘﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﻏﺎﻟﺒـﺎً وﻗﺘـﻲ ﺑﺨـﻮاﻫﻴﻢ‬ ‫ﻓﺮﺿﻴﻪاي را ﺑﻴﺎزﻣﺎﻳﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ راه ﻗﻴﺎس اﺳـﺘﻨﺘﺎﺟﻲ درازي را ‪ -‬از آن ﻓﺮﺿـﻴﻪ ﺗـﺎ ﻳﻜـﻲ از ﻧﺘـﺎﻳﺞ آن ﻛـﻪ آزﻣـﻮدﻧﺶ از راه‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻴﺴﺮ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻴﺎس ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻗﻴﺎس رﻳﺎﺿﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و از اﻳﻦ ﻟﺤـﺎظ ﺑـﻴﻜﻦ اﻫﻤﻴـﺖ رﻳﺎﺿـﻴﺎت را در‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻤﺘﺮ از آن ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻗﻴﺎس اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ ﻳﺎ اﺳﺘﻘﺮاي ﻧﺎﻗﺺ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻻﻳﻨﺤﻞ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﻜﻦ ﻛﺎﻣﻼً ﺣﻖ داﺷـﺖ ﻛـﻪ در آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺎي ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﻠﻤﻲ در ﻛﺎر ﻣﻲ آﻣﺪ اﺳﺘﻘﺮاي ﻧﺎﻗﺺ را رد ﻣﻲﻛـﺮد؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ در ﺑﺤـﺚ از ﺟﺰﺋﻴـﺎت ﺑﺎﻳـﺪ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻴﻲ را ﻓﺮض ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان روﺷﻬﺎي ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨـﺪه اي‬ ‫ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد‪ .‬ﺟﺎن اﺳﺘﻮارت ﻣﻴﻞ ﭼﻬﺎر ﻗﺎﻧﻮن در روش اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ وﺿﻊ ﻛﺮد ﻛﻪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻴﺖ ﻣﻔـﺮوض ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬

‫ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﺑﻴﻜﻦ □ ‪417‬‬

‫آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﺮز ﻣﻔﻴﺪي ﺑﻜﺎر ﺑﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ واﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺎﭼﺎر ﺧﻮد اﻋﺘﺮاف ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗـﺎﻧﻮن ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬ ‫اﺳﺘﻘﺮاي ﻧﺎﻗﺺ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ از ﺳﺎزﻣﺎن دادن ﻧﻈﺮي ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﺳـﺘﻘﺮاﺋﺎت ﺟﺰﺋـﻲ‬ ‫در ﭼﻨﺪ اﺳﺘﻘﺮا ‪ -‬و ﺷﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ در ﻳﻜﻲ ‪ -‬ﻛﻪ ﺷﻤﻮل و ﺟﺎﻣﻌﻴ‪‬ﺖ ﻛﻠﻲ دارد ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﻘﺮاﺋﺎت ﺟﺎﻣﻊ را ﭼﻨﺎن ﺗﻌﺪادي از ﻣﺼﺎدﻳﻖ اﻣﺮ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﻮرد آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻘﺮاي ﻧـﺎﻗﺺ‬ ‫را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ رﺿﺎﻳﺘﺒﺨﺶ ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﻪ ﺧﻮد ﺑﻴﻜﻦ و ﻧﻪ ﻫﻴﭽﻜﺪام از اﺧﻼﻓﺶ راﻫﻲ ﺑﺮاي‬ ‫رﻫﺎﻳﻲ از آن ﻧﻴﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 418‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
96 82‬‬

‫‪7‬ا ن ‬ ‫ﻫﺎﺑﺰ )‪ (1679-1588‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺶ در ﻳﻚ ﻃﺒﻘﺔ ﺧﺎص اﻣﺮ دﺷﻮاري اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻻك و ﺑﺎرﻛﻠﻲ و ﻫﻴﻮم‬ ‫از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻼف آﻧﺎن روش رﻳﺎﺿﻲ را ﻣﻲﺳﺘﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در زﻣﻴﻨﺔ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻣﺤـﺾ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ در ﻣـﻮارد‬ ‫اﺳﺘﻌﻤﺎل آن ﻧﻴﺰ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﻛﻠﻲ او ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ از ﺑﻴﻜﻦ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ اروﭘﺎﻳﻲ‪ ،‬از دﻛﺎرت ﺗﺎ ﻛﺎﻧـﺖ‪ ،‬ﻣﻔﻬـﻮم‬ ‫ﺧﻮد را از ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮي از رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ رﻳﺎﺿﻲ را ﻣﺴـﺘﻘﻞ از ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻨﺎﺧﺖ و ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻜﻤﺖ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻛﺎرش ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﻬﻢ ادراك را ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮﺳـﺎﻧﺪ و ﺑـﺮ ﺳـﻬﻢ ﺗﻌﻘـﻞ ﻣﺤـﺾ‬ ‫ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﺗﻜﻴﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺠﺮﺑﻲ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﺘﺄﺛﺮ از رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺑﻮد و ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ داﺷﺖ ﺑـﺪﻳﻦ ﻛـﻪ‬ ‫روش ﻋﻠﻤﻲ را ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ ﻫﻴﭽﻜﺪام از اﻳﻦ دو ﻋﻴﺐ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ از او ﻓﻘـﻂ در ﻋﺼـﺮ ﺧـﻮد ﻣﺎﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻼﺳﻔﻪاي ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻮدن ﺑﺮاي رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻧﻴﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﻻزم را ﻗﺎﺋـﻞ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ ﻟﺤـﺎظ ﻫـﺎﺑﺰ‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺑﺰرﮔﻲ دارد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﺎﻳﺒﻲ ﻫﻢ دارد ﻛﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺶ را در ﺗﺮاز اول ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ ﺣﻮﺻـﻠﺔ‬ ‫ﻇﺮاﻳﻒ و دﻗﺎﻳﻖ را ﻧﺪارد و ﺳﺨﺖ ﻣﺎﻳﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻀﻴﻪ را ﺳﻤﺒﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬راه ﺣﻠﻬﺎﻳﺶ ﺑﺮاي ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻣﻨﻄﻘـﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﺎ‬ ‫ﺣﺬف واﻗﻌﻴﺎت ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﺪﻳﻦ راﻫﻬﺎ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮي اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﺷﻲ اﺳﺖ؛ در ﻣﻴﺪان ﻧﺒﺮد ﺗﻴﺮ ﺑﺮاﻳﺶ ﺧﻮش دﺳﺖﺗـﺮ‬ ‫از ﺷﻤﺸﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اش درﺑﺎرة »دوﻟﺖ« ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ دﻗﻴﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ از ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﺧﻮد‪ ،‬و ﺣﺘﻲ از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ‪ ،‬ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺪر ﻫﺎﺑﺰ ﻛﺸﻴﺸﻲ ﺑﻮد ﺑﺪﺧﻮ و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻧﻜﺮده‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﺰاع ﺑﺎ ﻳﻚ ﻛﺸﻴﺶ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺟﻠﻮ در ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺧـﻮد را‬ ‫از دﺳﺖ داد‪ .‬از آن ﭘﺲ ﻫﺎﺑﺰ ﻧﺰد ﻋﻤﻮﻳﺶ ﺑﺰرگ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﺎﻣﻌﻲ از آﺛﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و در ﭼﻬﺎرده ﺳﺎﻟﮕﻲ‬ ‫»ﻣﺪه« ‪ The Medea‬اﺛﺮ اوري ﭘﻴﺪس را ﺑﻪ ﺷﻌﺮ ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد‪) .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﻲ ﺑﺎﻟﺪ‪ ،‬و ﺣﻖ ﻫﻢ‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ از ذﻛﺮ اﻗﻮال ﺷﻌﺮا و ﺧﻄﺒﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ از آن ﺳـﺒﺐ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ آﺛـﺎر آﻧـﺎن‬ ‫آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ (.‬در ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ آﻛﺴﻔﻮرد رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺪرﺳﻲ و ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳـﻄﻮ را ﺑـﺪو آﻣﻮﺧﺘﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ اﻳﻦ دو ﭼﻴﺰ اﺳﺒﺎب ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﺧﻴﺎﻟﺶ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎي داﻧﺸـﮕﺎه ﻓﺎﻳـﺪة ﭼﻨـﺪاﻧﻲ ﻧﺒـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﺎﺑﺰ در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎﻳﺶ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ را ﻣﻜﺮر ﺑﻪ ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬در ‪ ،1610‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺴﺖ و دو ﺳـﺎل‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻢ ﻟﺮد ﻫﺎردوﻳﻚ )ﺑﻌﺪﻫﺎ دوﻣﻴﻦ ارل دوﻧﺸﻴﺮ( ﺷﺪ و ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺣﺖ دراز ﻣﺪﺗﻲ رﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕـﺎم ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﺎ اﺛﺎر ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ و ﻛﭙﻠﺮ آﺷﻨﺎ ﺷﺪ و ﻋﻤﻴﻘﺎً ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎﮔﺮدش ﺣﺎﻣﻲ او ﺷﺪ‪ ،‬و ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﻣـﺮگ‬ ‫ﺧﻮد در ‪ 1628‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ از او را اداﻣﻪ داد‪ .‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ او ﻫﺎﺑﺰ ﺑﻦ ﺟﺎﻧﺴﻮن ‪ Ben Jonson‬و ﺑﻴﻜﻦ و ﻟﺮد ﻫﺮﺑﺮت آو‬ ‫ﭼﺮﺑﺮي ‪ Lord Herbert of Cherbury‬و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ از ﻣﺮدان ﻣﻬﻢ را ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ارل دوﻧﺸﻴﺮ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺴﺮ ﺧﺮدﺳﺎﻟﻲ از ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﻫﺎﺑﺰ ﻣﺪﺗﻲ در ﭘﺎرﻳﺲ ﮔﺬراﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ آﺛﺎر اﻗﻠﻴﺪس را آﻏـﺎز ﻛـﺮد؛ ﺳـﭙﺲ‬ ‫ﻣﻌﻠﻢ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎﮔﺮد ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد ﺷﺪ و ﺑﺎ او ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺳﻔﺮ ﻛﺮد و در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1636‬ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ را ﻣﻼﻗـﺎت ﻛـﺮد‪ .‬در ‪1637‬‬ ‫ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫ﻟﻮاﻳﺘﺎن ﻫﺎﺑﺰ □ ‪419‬‬

‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ در »ﻟﻮاﻳﺘﺎن« ‪ Leviathan‬ﺑﻴﺎن ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺣﺪ اﻓﺮاط ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣـﺪﺗﻬﺎ ﭘـﻴﺶ ﻣـﻮرد‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﻫﺎﺑﺰ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1628‬ﻛﻪ در ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻻﻳﺤﺔ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﻲ را ﮔﺬراﻧﺪ ﻫﺎﺑﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ اي از ﺗﻮﺳﺒﺪﻳﺪ اﻧﺘﺸـﺎر داد و‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻏﺮﺿﺶ از اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﺸﺎن دادن ﻣﻀﺮات دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﻃﻮﻳﻞ در ‪ 1640‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪ و ﻟـﻮد ‪Laud‬‬ ‫و اﺳﺘﺮاﻓﻮرد ‪ Straford‬در ﺑﺮج ﻟﻨﺪن زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺎﺑﺰ ﺑﻴﻤﻨﺎك ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب او ﺑﻪ ﻧﺎم ‪ De Cive‬ﻛـﻪ‬ ‫در ‪ 1641‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد اﻣﺎ ﺗﺎ ‪ 1647‬اﻧﺘﺸﺎر ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮﻳﺔ »ﻟﻮاﻳﺘـﺎن« را ﺗﺸـﺮﻳﺢ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻋﻠـﺖ ﻋﻘﺎﻳـﺪ وي‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ وﻗﻮع ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﻢ وﻗﻮع آن ﺑﻮد؛ وﻟﻲ اﻟﺒﺘﻪ وﻗﻮع ﺟﻨﮓ او را در ﻋﻘﺎﻳﺪش اﺳﺘﻮارﺗﺮ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫در ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﺴﻴﺎري از رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺗﺮاز اول از ﻫـﺎﺑﺰ اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫـﺎﺑﺰ ﻳﻜـﻲ از ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫»ﺗﻔﻜﺮات« ‪ Meditations‬دﻛﺎرت را ﭘﻴﺶ از اﻧﺘﺸﺎر دﻳﺪ و اﻳﺮادﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ آن ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و دﻛﺎرت اﻳﺮادﻫﺎي او را ﺑـﺎ ﺟﻮاﺑﻬـﺎي‬ ‫ﺧﻮد ﻳﻜﺠﺎ ﭼﺎپ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ زودي ﮔﺮوﻫﻲ از ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻃﻠﺒﺎن ﻓﺮاري اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﮔﺮد ﻫﺎﺑﺰ ﻓـﺮاﻫﻢ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬او ﻣـﺪﺗﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ از‬ ‫‪ 1646‬ﺗﺎ ‪ ،1648‬ﺑﻪ ﭼﺎرﻟﺰ دوم آﻳﻨﺪه رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻣﻲ آﻣﻮﺧﺖ؛ اﻣﺎ ﭼﻮن در ﺳﺎل ‪» 1651‬ﻟﻮاﻳﺘﺎن« را اﻧﺘﺸـﺎر داد ﻫـﻴﭽﻜﺲ‬ ‫از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺧﺮﺳﻨﺪ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺟﻨﺒﺔ ﺗﻌﻘﻠﻲ آن ﻏﺎﻟﺐ ﻓﺮارﻳﺎن را رﻧﺠﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﻤﻼت ﺳﺨﺖ آن ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ ﻣﻮﺟـﺐ‬ ‫رﻧﺠﺶ دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﺎﺑﺰ ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻟﻨﺪن ﮔﺮﻳﺨﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﺮاﻣﻮل ﻛـﺮد و از ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻫﺎﺑﺰ ﻧﻪ اﻳﻦ دوره و ﻧﻪ ﻫﻴﭻ دورة دﻳﮕﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﻄﺎﻟﺖ ﻧﮕﺬراﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﻘﻒ ﺑﺮاﻣﻬﺎل ‪ Bramhall‬ﻣﺠﺎدﻟـﻪ اي‬ ‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر آﻏﺎز ﻛﺮد ‪ -‬ﺧﻮد او ﺟﺒﺮي ﺧﺸﻜﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮد در ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻏﺮّه ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ‬ ‫ﻛﻪ از راه ﻣﺤﺎﺳﺒﺔ ﺳﻄﺢ داﻳﺮه را ﻛﺸﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ و در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺣﻤﺎﻗﺖ ﻣﺠﺎدﻟﻪاي ﺑـﺎ واﻟـﻴﺲ ‪ ،Wallis‬اﺳـﺘﺎد‬ ‫ﻫﻨﺪﺳﻪ در داﻧﺸﮕﺎه آﻛﺴﻔﻮرد‪ ،‬آﻏﺎز ﻧﻬﺎد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﻛﻪ او را ﭘﺎك ﺑﻲآﺑﺮو ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬آن ﻋﺪه را ﻃﺮﻓﺪاران ﭘﺎدﺷﺎه ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﺳﺨﺘﮕﻴﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﻫـﺎﺑﺰ را ﺑـﻪ ﻣﻴـﺎن ﺧـﻮد‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻴﺰ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺼﻮر ﻫﺎﺑﺰ را ﺑﻪ دﻳﻮار ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮد آوﻳﺨﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﭘـﺎداش ﻣـﻮاﺟﺒﻲ ﻫـﻢ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺒﻠﻎ ﺻﺪ ﻟﻴﺮه در ﺳﺎل ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﻌﻴﻦ ﻛـﺮد ‪ -‬ﻣﻨﺘﻬـﻲ اﻋﻠﻴﺤﻀـﺮت ﭘﺮداﺧـﺖ آن را ﻓﺮاﻣـﻮش ﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻟـﺮد ﺧﺰاﻧـﻪ دار‪،‬‬ ‫ﻛﻼرﻧﺪون ‪ Clarendon‬از ﻋﻨﺎﻳﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﮔﻤﺎن ﻛﻔﺮ ﺑﺮ او ﻣﻲ رﻓـﺖ ﻧﺎراﺣـﺖ ﺷـﺪ‪ ،‬و ﻧﻈﻴـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻧﺎراﺣﺘﻲ در ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻃﺎﻋﻮن و ﺣﺮﻳﻖ ﻟﻨﺪن ﻛﻪ ﺑﻴﻢ و ﻫﺮاﺳﻬﺎي ﺧﺮاﻓﻲ ﻣـﺮدم ﺗﺤﺮﻳـﻚ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻮام ﻫﻴﺌﺘﻲ را ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺤﻘﻴﻖ درﺑﺎرة ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻛﻔﺮآﻣﻴﺰ ﺳﺎﺧﺖ و ﺧﺼﻮﺻﺎً آﺛﺎر ﻫﺎﺑﺰ را ذﻛﺮ ﻛﺮد‪ .‬از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻫﺎﺑﺰ اﺟﺎزه ﻧﻴﺎﻓﺖ ﭼﻴﺰي در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و اﺧﺘﻼف ﺑﻪ ﭼﺎپ ﺑﺮﺳـﺎﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘـﻲ ﺗـﺎرﻳﺦ وي درﺑـﺎرة »ﻣﺠﻠـﺲ‬ ‫ﻃﻮﻳﻞ« ﺑﻪ ﻧﺎم ‪ ،Bebemoth‬ﮔﺮﭼﻪ رﺳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت را ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﻛـﺮد‪ ،‬ﻧﺎﭼـﺎر در ﺧـﺎرج از اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﭼـﺎپ ﺷـﺪ‬ ‫)‪ .(1668‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ آﺛﺎر ﻫﺎﺑﺰ در ‪ 1688‬در آﻣﺴﺘﺮدام از ﭼﺎپ درآﻣﺪ‪ .‬در دوران ﭘﻴﺮي‪ ،‬ﺷﻬﺮت او در ﺧﺎرج ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﻴﺶ از‬ ‫داﺧﻞ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ .‬در ﻫﺸﺘﺎد و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﺮاي ﺳﺮﮔﺮﻣﻲ ﺷﺮح ﺣﺎل ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻈﻢ ﻻﺗﻴﻨﻲ ﻧﻮﺷـﺖ‪ ،‬و در ﻫﺸـﺘﺎد و‬ ‫ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪاي از آﺛﺎر ﻫﻮﻣﺮ اﻧﺘﺸﺎر داد‪ .‬از ﻫﺸﺘﺎد و ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ دﻳﮕﺮ ﻣـﻦ ﺳـﺮاغ ﻧـﺪارم ﻛﺘـﺎب ﺑﺰرﮔـﻲ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة »ﻟﻮاﻳﺘﺎن« ﻛﻪ ﺷﻬﺮت ﻫﺎﺑﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ آن اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺎﺑﺰ در ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻛﺘﺎب ﻣﺎدهﮔﺮاﻳﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﻋﻴﺎر ﺧﻮد ررا اﻋﻼم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﻴـﺎت ﺟـﺰ در ﺣﺮﻛـﺖ اﻋﻀـﺎ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﻣﺘﺤﺮك ﺧﻮدﻛﺎر دراي ﻧﻮﻋﻲ ﺣﻴﺎت ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬دوﻟﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺎﺑﺰ آن را ﻟﻮاﻳﺘـﺎن‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺨﻠﻮق ﺻﻨﻌﺖ و ﻟﺬا در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر وي از اﻳﻦ ﺳـﺨﻦ ﺟـﺪ‪‬ﻳﺘﺮ از ﺗﻤﺜﻴـﻞ ﺳـﺎده‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ آن را ﺑﺎ ﻗﺪري ﺗﻔﺼـﻴﻞ ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺣـﻖ ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ ﻳـﻚ روح ﻣﺼـﻨﻮﻋﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻋﻬـﻮد و‬ ‫‪ Long Parliament .1‬در ‪ 3‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1640‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ و در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت ﺟﻨﮕﻬﺎي داﺧﻠﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن داﻳﺮ ﺑﻮد‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 420‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ »ﻟﻮاﻳﺘﺎن« اﺑﺘﺪا ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آﻧﻬﺎ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬در ﺣﻜﻢ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬آدم را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎ‬ ‫‪1‬‬ ‫و ﻣﻮاﻓﻖ ﺷﺒﻴﻪ ﻣﺎ ﺑﺴﺎزﻳﻢ‪«. ...‬‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ اول ﻛﺘﺎب درﺑﺎرة اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮد ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ آن ﻣﻘـﺪار ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﻛـﻪ ﻫـﺎﺑﺰ‬ ‫ﻻزم ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬داﺧﻞ در ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﺣﺴﺎس در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻓﺸﺎر اﺟﺴﺎم ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻳﺪ؛ رﻧﮕﻬﺎ و ﺻـﺪاﻫﺎ و ﻏﻴـﺮه در ﺧـﻮد‬ ‫اﺷﻴﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آن ﻛﻴﻔﻴﺎت اﺷﻴﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺣﺴﺎﺳﻬﺎي ﻣﺎ ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ﻋﺒـﺎرت از ﺣﺮﻛﺎﺗﻨـﺪ‪ .‬ﻫـﺎﺑﺰ ﻗـﺎﻧﻮن اول‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ را ﺑﻴﺎن و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎ رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﺗﺨﻴﻞ ﻳﻚ ﺣـﺲ ﻓﺎﺳـﺪ اﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﺗﺨﻴـﻞ و ﺣـﺲ ﻫـﺮ دو‬ ‫ﺣﺮﻛﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺨﻴﻞ در ﺣﺎل ﺧﻮاب و رؤﻳﺎﺳﺖ‪ .‬ادﻳﺎن اﻣﻢ ﺿﺎﻟﻪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﻤﻴﺰ ﻧﺪادن ﻣﻴﺎن رؤﻳﺎ و ﺑﻴﺪاري ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﻧـﺪ‪.‬‬ ‫)ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﺑﻲ اﺣﺘﻴﺎط ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺮﻫﺎن را در ﻣﻮرد دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺎﺑﺰ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺘﺎط ﺗﺮ از آن‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ‪ (2.‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻛﻪ رؤﻳﺎ از آﻳﻨﺪه ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ ﻓﺮﻳﺒـﻲ ﺑـﻴﺶ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎدو و روح ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺴﻠﺴﻞ اﻓﻜﺎر ﻣﺎ اﺧﺘﻴﺎري ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ اﺳﺖ ‪ -‬ﮔﺎﻫﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ )ﺗﺪاﻋﻲ ﻣﻌﺎﻧﻲ( و ﮔﺎﻫﻲ‬ ‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺗﻔﻜﺮ ﻣﺎﺳﺖ‪ ) ،‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﻄﺒﺎق رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﺟﺒﺮ ‪‬ﻳﺖ داراي اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪(.‬‬ ‫ﻫﺎﺑﺰ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲرود‪ ،‬ﻧﺎﻣﮕﺮاي )از اﺻﺤﺎب ﺗﺴﻤﻴﻪ( ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺟـﺰ ﻧـﺎم ﻫـﻴﭻ اﻣـﺮ ﻛﻠـﻲ‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و ﺑﺪون ﻛﻠﻤﺎت ﻫﻴﭻ ﻓﻜﺮ ﻛﻠﻲ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪون وﺟﻮد زﺑـﺎن‪ ،‬ﺻـﺪق و ﻛـﺬب ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫ﻣﺼﺪاق داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا »ﺻﺎدق« و »ﻛﺎذب« از ﺻﻔﺎت ﻛﻼﻣﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻫﺎﺑﺰ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه‪ .‬ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺳﺘﺪﻻل از ﻧﻮع ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻌﺎرﻳﻒ آﻏﺎز ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﻻزم اﺳﺖ از ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻗﺾ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ اﺣﺘﺮاز ﺷﻮد‪ ،‬و ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﺮ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻓﻠﺴﻔﻪ رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً »ﺟﻮﻫﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺠﺴﻢ« ﻗﻮل ﻣﻬﻤﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ اﻋﺘﺮاض ﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﺪا ﺟـﻮﻫﺮ‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺠﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺎﺑﺰ دو ﭘﺎﺳﺦ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ اﻋﺘﺮاض دارد‪ :‬اول اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪا ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺴﺖ؛ دوم اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎري از‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺧﺪا را ﻣﺘﺠﺴﻢ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻫﻤﺔ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻗﻀﺎﻳﺎي »ﻛﻠـﻲ« ﺻـﻮرت ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد ﻧﺎﺷـﻲ از‬ ‫ﻣﻬﻤﻞ ﺑﻮدن )ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺎﻗﺾ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺑﻮدن( ﻗﻀﺎﻳﺎﺳﺖ‪ ،‬و از ﺑﺎب ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻣﻬﻤﻠﻲ ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺧﺘﻴﺎر را و وﺟﻮد اﻋﺮاض ﻧﺎن را در‬ ‫ﭘﻨﻴﺮ ﻣﺜﺎل ﻣﻲ زﻧﺪ‪) .‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ اﻋﺮاض ﻧﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ ﻣﺎدهاي ﺟﺰ ﻧﺎن ﻃﺎري ﺷﻮﻧﺪ‪(.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﺑﺰ ﻧﻮﻋﻲ ﻋﻘﻞ ﮔﺮاﻳﻲ ﻓﺮﺳﻮده از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻛﭙﻠﺮ ﺑﻪ ﻗﻀﻴﺔ ﻛﻠﻲ رﺳﻴﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫»ﻣﺪارات ﺳﻴﺎرات ﺑﻪ دور ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻴﻀﻮي اﺳﺖ‪ «.‬اﻣﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻣﻬﻤﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ ﺑـﺎ‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻋﻼﻗﺔ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﭙﻠﺮ و ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ارزش ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن روش اﺳﺘﻘﺮا را ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑـﻪ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻠـﻲ درك‬ ‫ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در رد ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﻫﺎﺑﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﻓﻄﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻛﺎر و ورزش ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻣﻲﭘﺮدازد ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺷﻬﻮات‪» .‬ﻛﻮﺷﺶ« را ﻣﻲ ﺗﻮان اﺑﺘﺪاي ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺣﺮﻛﺖ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻛـﺮد؛ اﮔـﺮ ﻣﺘﻮﺟـﻪ اﻣـﺮي‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﻣﻴﻞ« اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ در ﺟﻬﺖ ﺧﻼف آن ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﻧﻔﺮت«‪ .‬ﻋﺸﻖ ﻫﻤﺎن ﻣﻴﻞ اﺳﺖ و ﺑﻴﺰاري ﻫﻤﺎن ﻧﻔﺮت‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻫﺪف ﻣﻴﻞ ﺑﺎﺷﺪ آن را »ﺧﻮب« ﻣﻲداﻧﻴﻢ و وﻗﺘﻲ ﻫﺪف ﻧﻔﺮت ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد »ﺑﺪ« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﻢ‪) .‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﻋﻴﻨﻴﺘﻲ ﺑﺮاي »ﺧﻮب« و »ﺑﺪ« ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻴﺴﺖ؛ اﮔﺮ ﺗﻤﺎﻳﻼت اﺷﺨﺎص ﺑﺎ ﻫـﻢ ﻣﻐـﺎﻳﺮ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ روش ﻧﻈـﺮي‬ ‫ﺑﺮاي رﻓﻊ اﺧﺘﻼف آﻧﻬﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ (.‬ﻫﺎﺑﺰ ﺑﺮاي ﺷﻬﻮات ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻌﺎرﻳﻔﻲ ﻣﻲ آورد ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ ﻛـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻣﻴﺪان ﺗﻨﺎزع اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺧﻨﺪه اﻋﺘﻼي ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮس از ﻗﺪرت ﻧﺎﭘﻴﺪا‪ ،‬اﮔﺮ در ﻋﺮف ﻋﺎم ﻣﺠـﺎز ﺑﺎﺷـﺪ دﻳـﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬و‬

‫ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ« ‪ .26 : 1‬م‪.‬‬ ‫‪ » .1‬‬ ‫‪ .2‬ﻫﺎﺑﺰ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺑﻴﻢ و ﻫﺮاس ﺑﺸﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﻧﺪ‪.‬اﻣﺎ ﺧﺪاي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻤﺎن »ﻋﻠﺖ اول« اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻟﻮاﻳﺘﺎن ﻫﺎﺑﺰ □ ‪421‬‬

‫اﮔﺮ ﻣﺠﺎز ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺧﺮاﻓﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ دﻳﻦ ﻛﺪام اﺳﺖ و ﺧﺮاﻓﺎت ﻛﺪام‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳـﻌﺎدت‬ ‫ﻣﺴﺘﻠﺰم ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺪاوم اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻌﺎدت ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺷﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺷـﺪه ﺑـﻮدن‪ .‬ﭼﻴـﺰي ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺳـﻌﺎدت اﻳﺴـﺘﺎ‬ ‫)‪ (static‬وﺟﻮد ﻧﺪارد ‪ -‬اﻟﺒﺘﻪ ﺳﻮاي ﻟﺬات ﺑﻬﺸﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺮون از ﺣﺪود ﻓﻬﻢ ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫»اراده« ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ آﺧﺮﻳﻦ ﺷﻬﻮت ﻳﺎ ﻧﻔﺮت ﻛﻪ در ﺣﺎل اﻧﺘﺒﺎه ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اراده ﭼﻴﺰي ﻏﻴـﺮ از ﻣﻴـﻞ ﻳـﺎ‬ ‫ﻧﻔﺮت ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ در ﺻﻮرت ﺗﻌﺎرض اﻳﻦ دو‪ ،‬آﻧﻜﻪ ﻗﻮﻳﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ اراده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﻘﻴﺪة ﻫﺎﺑﺰ داﺋـﺮ‬ ‫ﺑﺮ اﻧﻜﺎر ارادة آزاد‪ ،‬ﻳﺎ اﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬ارﺗﺒﺎط دارد‪.‬‬ ‫ﻫﺎﺑﺰ ﺑﺮﺧﻼف ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي اﺳﺘﺒﺪادي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓـﺮاد ﺑﺸـﺮ ﻃﺒﻴﻌﺘـﺎً ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﻣﺴـﺎوﻳﻨﺪ‪ .‬در ﺣـﺎل‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ دوﻟﺘﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻣﻴـﻞ دارد آزادي ﺧـﻮد را ﺣﻔـﻆ ﻛﻨـﺪ و در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل ﺑـﺮ‬ ‫دﻳﮕﺮان ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﺮ دوي اﻳﻦ اﻣﻴﺎل از ﻏﺮﻳﺰة ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻧﻔﺲ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﺗﻌﺎرض اﻳﻦ اﻣﻴﺎل ﺟﻨﮓ ﻫﻤﻪ ﺑـﺮ ﺿـﺪ‬ ‫ﻫﻤﻪ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ را »ﻧﻜﺒﺖ ﺑﺎر و ﺣﻴﻮاﻧﻲ و ﻛﻮﺗﺎه« ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬در ﺣﺎل ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧـﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ وﺟـﻮد دارد و ﻧـﻪ‬ ‫ﻋﺪاﻟﺖ و ﻧﻪ ﺑﻲ ﻋﺪاﻟﺘﻲ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺟﻨﮓ وﺟﻮد دارد و »زور و ﻧﻴﺮﻧﮓ در ﺟﻨﮓ دو ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻋﻈﻤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ دوم ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺑﺮاي ﮔﺮﻳﺰ از ﺑﺪﻳﻬﺎ ﺑﻪ داﻣﻦ ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﭘﻨﺎه ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻫـﺮ ﻳـﻚ ﺗـﺎﺑﻊ‬ ‫ﻳﻚ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﺮﻛﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ ﭼﻨﻴﻦ واﻧﻤﻮد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻳﻚ ﭘﻴﻤﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﮔﻮﻳـﺎ‬ ‫ﻋﺪه اي از اﻓﺮاد ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ و ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻳﺎ ﻫﻴﺌﺖ ﺣﺎﻛﻤﻪ اي اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺑـﺮ اﻓـﺮاد را‬ ‫اﻋﻤﺎل ﻛﻨﺪ و ﺟﻨﮓ ﻋﻤﻮﻣﻲ را ﺧﺎﺗﻤﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ »ﭘﻴﻤﺎن« )ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﺎﺑﺰ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺪﻳﻦ ﻟﻔﻆ از آن ﻧـﺎم‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺮد( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ واﻗﻌﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﺗﺼﻮر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮري ﻣﺴﻠﻤﺎً ﺑﺎ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻲ ارﺗﺒـﺎط ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﺗﻤﺜﻴﻞ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﭼﺮا ﺑﺎ ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎي آزادي ﻓـﺮدي ﻛـﻪ از ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﺑـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد ﮔﺮدن ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬و ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺮدن ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻏﺮض از ﻗﻴﺪي ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺑﻪ ﮔﺮدن ﻣـﻲﮔﺬارﻧـﺪ‬ ‫ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ در ﻛﺸﺎﻛﺶ ﻋﻤﻮﻣﻴﻲ ﻛﻪ از ﻋﺸﻖ ﻣﺎ ﺑﻪ آزادي ﺧﻮد و ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﺎﺑﺰ در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻪ ﭼﺮا اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺒﻮران و ﻣﻮرﭼﮕﺎن ﻫﻤﻜﺎري ﻛﻨﻨﺪ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ زﻧﺒﻮرﻫﺎي ﻳﻚ ﻛﻨﺪو ﺑﺎ ﻫﻢ رﻗﺎﺑﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﺐ اﻓﺘﺨﺎر ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﺧﻮد را ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎد از دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮاﻓﻖ آﻧﻬﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺗﻮاﻓﻖ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺟـﺰ ﻣﺼـﻨﻮﻋﻲ و ﻧﺎﺷـﻲ از ﭘﻴﻤـﺎن ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺪرت را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﺮد ﻳﺎ ﻳﻚ ﻫﻴﺌﺖ ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﮔﺮ ﺟﺰ اﻳـﻦ ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﺠـﺮي داﺷـﺘﻦ ﭘﻴﻤـﺎن ﻣﻤﺘﻨـﻊ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪» .‬ﭘﻴﻤﺎﻧﻬﺎي ﺑﻲ ﺷﻤﺸﻴﺮ اﻟﻔﺎﻇﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪) «.‬وﻟﻲ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﭘﺮزﻳﺪﻧﺖ وﻳﻠﺴﻮن اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛـﺮد‪(.‬‬ ‫در ﻛﺘﺎب ﻫﺎﺑﺰ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻻك و روﺳﻮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻤﺎن ﻣﻴﺎن اﺗﺒﺎع و ﻃﺒﻘﺔ ﺣﺎﻛﻤﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﭘﻴﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻣﻴﺎن ﺧﻮد اﺗﺒﺎع ﺗﺎ از آن ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪة اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﻓﺮاد اﻧﺘﺨﺎب ﺧـﻮد را ﻛﺮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲﺷﺎن ﺧﺘﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻗﻠﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﻘﻴﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﺮار ﺑـﺮ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﻤـﻪ از دوﻟـﺖ‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪة اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ اﻓﺮاد ﻫﻤﺔ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آن ﺣﻘـﻮﻗﻲ‬ ‫ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺻﻼح ﺑﺪاﻧﺪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﺣﻖ ﻃﻐﻴﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻫﻴﭻ ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻣﻘﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ‬ ‫اﺗﺒﺎع ﻣﻘﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺮدم ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ »ﻟﻮاﻳﺘﺎن« ﺧﺪاﻳﻲ اﺳﺖ ﻓﺎﻧﻲ‪.‬‬ ‫ﻫﺎﺑﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺔ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻧﻈﺮي او ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﺷﻜﺎل ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﻘﺎم ﻋﺎﻟﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻳﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﻲ ﻏﻴﺮ از ﺧﻮد ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ‬ ‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺗﻨﻬﺎ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﻪ در آن ﻗﺪرت ﻣﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎه و ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﺮاﻳﺶ‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺒﻮد‪ .‬و اﻳﻦ درﺳﺖ ﺿﺪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻻك و ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ رخ‬ ‫داد ﻛﻪ ﻗﺪرت ﻣﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎه و ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻴﺎن و ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻮام ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ □ 422‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﺮد ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺣـﺎﻛﻢ ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬اﺧﺘﻴـﺎرات ﺣـﺎﻛﻢ در دﺳـﺘﮕﺎه ﻫـﺎﺑﺰ‬ ‫ﻧﺎﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻛﻢ ﺣﻖ دارد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻇﻬﺎر ﻋﻘﻴﺪه را ﺗﺤﺖ ﺳﺎﻧﺴﻮر درآورد‪ .‬ﻋﻼﻗﺔ اﺻﻠﻲ وي ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺣﻔﻆ ﺻـﻠﺢ و‬ ‫آرام داﺧﻠﻲ اﺳﺖ؛ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺧﺘﻴﺎر ﺳﺎﻧﺴﻮر ﻛﺮدن را ﺑﺮاي اﺧﺘﻨﺎق ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻋﻘﻴﺪه اي ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﻲ‬ ‫ﺻﻠﺢ و آرام ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻢ ﻧﺪارد‪) .‬ﻋﺠﺐ ﻧﻈﺮ ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﺘﻴﻲ!( ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺗﺎﺑﻊ ﺣـﺎﻛﻢ ﺑﺎﺷـﻨﺪ؛ زﻳـﺮا در‬ ‫ﺣﺎل ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻟﺬا ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻣﺨﻠﻮق دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و دوﻟﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺧﻠﻘـﺖ آن ﻫـﺮ ﻃـﻮر ﺑﺨﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﻧﻈﺎرت ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺎﺑﺰ اذﻋﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﺒﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ اﺳﺘﺒﺪاد را از ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺑﻬﺘـﺮ ﻣـﻲ داﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻼوه در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺗﺒﺎﻋﺶ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮدم ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺛـﺮوت او ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﺮدم آرام و ﺳﺮ ﺑﻪ راه ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻣﻨﻴﺖ او ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻗﺲ ﻋﻠﻴﻬﺬا‪ .‬ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﻢ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻫﻢ ﭘﻴﺮوز ﺷﻮد ﺗﺨﻢ ﻟﻘﻲ در دﻫﺎن ﻣﺮدم ﻣﻲ ﺷﻜﻨﺪ و ﺑـﺪاﻧﻬﺎ‬ ‫ﺷﻮرش را ﻣﻲآﻣﻮزد‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ ﺗﻤﺎﻳﺰي را ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ ﻣﻴﺎن »ﺳﻠﻄﻨﺖ« و »ﺟﺒﺎري« ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ رد ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻧﻈـﺮ ﻫـﺎﺑﺰ‬ ‫ﺟﺒﺎري ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎً ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ از آن ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد آن را ﺧﻮش ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫دﻻﻳﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ در رﺟﺤﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬درﺳـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﺟـﺎ ﻧﻔـﻊ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎ ﻧﻔﻊ اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺼﺎدم ﺷﻮد ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻔﻊ ﺧﻮد را دﻧﺒﺎل ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؛ اﻣﺎ ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻢ ﻛﺎري ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﻮرﭼﺸﻤﻴﻬﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻳﻜﺎﻳﻚ اﻋﻀﺎي ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮع ﻧﻮرﭼﺸﻤﻴﻬﺎ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﭘﺎدﺷـﺎه ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ در ﺧﻔـﺎ از ﻫـﺮ‬ ‫ﻛﺴﻲ اﻧﺪرز ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺠﻠﺲ ﻓﻘﻂ اﻧﺪرز اﻋﻀﺎي ﺧﻮد را ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻠﻨﻲ‪ .‬در ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻏﻴﺒﺖ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از اﻋﻀﺎ ﻓﻼن ﺣﺰب اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺸﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﺑـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋـﻼوه‬ ‫اﮔﺮ در ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻔﺎق و اﺣﺘﻼف ﺑﻴﻔﺘﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﺎر ﺑﻪ ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ ﺑﻜﺸﺪ‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ دﻻﻳﻞ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴـﺮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﺮاﺳﺮ »ﻟﻮاﻳﺘﺎن« ﻫﺎﺑﺰ ﻫﻴﭻ ﺟﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت دوره ﺑﻪ دوره را در ﻣﻬﺎر ﻛـﺮدن ﺗﻤﺎﻳـﻞ ﻣﺠﻠﺴـﻴﺎن ﺑـﻪ ﻓـﺪا‬ ‫ﻛﺮدن ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺟﺘﻤﺎع در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻧﻤﻲ دﻫﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺪاﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺤـﺚ او درﺑـﺎرة‬ ‫ﻣﺠﺎﻟﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻟﺴﻲ اﺳﺖ از ﻗﺒﻴﻞ »ﺷﻮراي ﻛﺒﻴﺮ« وﻧـﻴﺲ‬ ‫ﻳﺎ »ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻴﺎن« اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ را ﺑﻪ رﺳﻢ زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭼﻨﺎن در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺷﺮﻛﺖ داﺷـﺘﻦ‬ ‫ﻳﻜﺎﻳﻚ اﻓﺮاد در ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري و ادارة اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎع اﺳﺖ؛ ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮي دارد‪.‬‬ ‫در دﺳﺘﮕﺎه ﻫﺎﺑﺰ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺮدم ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺣﺎﻛﻢ ﻳﻜﺴﺮه ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﺧـﻮد‬ ‫ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻌﻴﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﻮرش و ﻃﻐﻴﺎن در اﻳﻦ اﻣﺮ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﻤـﻲ ﻛـﺮد ﻣﻌﻤـﻮل ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﺎﺑﺰ اذﻋﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﻳﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﺧـﻮد‬ ‫را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺰﻳﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻊ از اﻳﻦ ﺷﻮد ﻛـﻪ ﺣـﺎﻛﻢ ﺷـﺨﺺ دﻳﮕـﺮي‪ ،‬ﺟـﺰ از‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان و ﺧﻮﻳﺸﺎﻧﺶ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻛﺘﺎب ﻫﺎﺑﺰ ﻓﺼﻠﻲ ﻫﺴﺖ درﺑﺎرة آزادي اﺗﺒﺎع ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ دﻗﺖ آن ﺷﺎﻳﺎن ﺳﺘﺎﻳﺶ اﺳﺖ آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬آزادي‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻘﺪان ﻣﻮاﻧﻊ ﺧﺎرﺟﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺮﻛﺖ‪ .‬آزادي‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺒـﺮ ﺗﻮاﻓـﻖ دارد؛ ﻣـﺜﻼً آب وﻗﺘـﻲ ﻣـﺎﻧﻌﻲ در ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫ﺣﺮﻛﺘﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺗﻌﺮﻳﻒ آزاد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮاً ﺳﺮازﻳﺮ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺸﺮ آزاد اﺳﺖ ﻛـﻪ آﻧﭽـﻪ را اراده‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ آن اﻣﻮري را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا اراده ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اراده ﻫـﺎي ﻣـﺎ ﻋﻠﻠـﻲ دارﻧـﺪ و‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺟﺒﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و اﻣﺎ در ﻣﻮرد آزادي اﺗﺒﺎع‪ ،‬اﻳﻦ اﻓﺮاد در آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ آزادﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬ ‫ﻣﺤﺪودﻳﺘﻲ ﺑﺮاي ﺣﻖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻫﻤـﻴﻦ ﻛـﻪ ﺣـﺎﻛﻢ اراده ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻗـﻮاﻧﻴﻦ در آزادي اﺗﺒـﺎع ﻣﺪاﺧﻠـﻪ‬

‫ﻟﻮاﻳﺘﺎن ﻫﺎﺑﺰ □ ‪423‬‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﺗﺒﺎع ﺣﻘﻲ ﺑﺮ ﺣﺎﻛﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻪ دﻟﺨﻮاه ﺧﻮد ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﺷـﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ داود اورﻳـﺎ را‬ ‫ﻫﻼك ﻛﺮد ﺑﻪ ﺣﻖ اورﻳﺎ ﺗﺠﺎوز ﻧﻜﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اورﻳﺎ ﺗﺎﺑﻊ وي ﺑﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﺪا ﺗﺠﺎوز ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ وي ﺗﺎﺑﻊ ﺧـﺪا ﺑـﻮد‬ ‫و از ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا ﺗﻤﺮد ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﻫﺎﺑﺰ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺪاﻳﺤﻲ ﻛﻪ درﺑـﺎرة آزادي ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﻧـﺪ ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪه اﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺮدم ﺷـﻮرش و‬ ‫اﻏﺘﺸﺎش را ﺧﻮش ﺑﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آن آزادي ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺪﻳﻢ آن را ﺳﺘﻮده اﻧﺪ اﮔﺮ درﺳﺖ ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﺷـﻮد‬ ‫ﻫﻤﺎن آزادي ﺷﺨﺺ ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آزادي از ﺗﺴﻠﻂ ﺧﺎرﺟﻲ‪ .‬او ﻣﻘﺎوﻣﺖ داﺧﻠﻲ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺮ ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻣﺒﺮوز ﻗﺪﻳﺲ ﺣﻖ ﻧﺪاﺷﺖ ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﺗﺴﺎﻟﻮﻧﻴﻜﺎ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر‬ ‫ﺗﺌﻮدوﺳﻴﻮس را ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻛﻨﺪ؛ و ﭘﺎپ زﻛﺮﻳﺎ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدن در ﺧﻠﻊ آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺮد ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻣﺮو وﻳﻨﺠـﻲ ﺑـﻪ ﻧﻔـﻊ‬ ‫ﭘﭙﻴﻦ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻫﺎﺑﺰ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻧﻴﺰ د وﻇﻴﻔﺔ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻪ ﺣﻜﺎم ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻖ ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻧﻔـﺲ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ وي ﻣﻄﻠـﻖ اﺳـﺖ و‬ ‫اﺗﺒﺎع ﺣﺘﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻧﻴﺰ ﺣﻖ دﻓﺎع از ﺧﻮد دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮﻧﻜﻪ وي ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻧﻔﺲ را اﻧﮕﻴـﺰة‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻴﺪه دارد )ﮔﺮﭼﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺎ ﺣﺪي( ﻛﻪ ﻓﺮد ﺣﻖ دارد وﻗﺘﻲ ﻛـﻪ دوﻟـﺖ وي‬ ‫را ﺑﺮاي ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺳﺮ ﺑﺎز زﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از د‪‬ول ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺪان ﮔـﺮدن‬ ‫ﻧﻤﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺟﺎﻟﺐ اﺧﻼق ﺧﻮدﺧﻮاﻫﺎﻧﺔ ﻫﺎﺑﺰ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﻛﻢ ﻓﻘﻂ وﻗﺘﻲ ﻣﻮﺟﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ در دﻓﺎع از ﻧﻔﺲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﻘﺎوﻣﺖ در دﻓﺎع از دﻳﮕﺮان ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺟﺮم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻚ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨﻄﻘﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻓﺮد در ﻗﺒﺎل ﺣﺎﻛﻤﻲ ﻛﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ او ﻧﻴﺴﺖ ﻫﻴﭻ وﻇﻴﻔـﻪ اي‬ ‫ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻋﻤﻞ ﻫﺎﺑﺰ را در ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻛﺮاﻣﻮل ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭼﺎرﻟﺰ دوم در ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺑﻮد ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﻫﺎﺑﺰ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻴﭻ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺣﺰب ﺳﻴﺎﺳﻲ و آﻧﭽﻪ اﻣﺮوز اﺗﺤﺎدﻳﺔ ﺻﻨﻔﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻧﺒﺎﻳـﺪ در‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤ‪ Ĥ‬ﻣﻌﻠﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺠﺮي دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻓﻘﻂ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺣـﺎﻛﻢ ﻣﻔﻴـﺪ ﻣـﻲ داﻧـﺪ‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻢ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺣﻖ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻓﻘﻂ در ﻗﺒﺎل ﺳﺎﻳﺮ اﺗﺒﺎع ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻗﺒﺎل ﺣﺎﻛﻢ‪ .‬ﺣﺎﻛﻢ ﺣﻖ دارد ﻛﻪ ﺗﺠـﺎرت ﺧـﺎرﺟﻲ‬ ‫را اداره ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﻛﻢ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺪﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﻖ وي در ﻣﺠﺎزات ﻛﺮدن اﺷـﺨﺎص از ﻫﻴﭽﮕﻮﻧـﻪ ﻣﻔﻬـﻮم ﻋـﺪاﻟﺘﻲ ﻧﺎﺷـﻲ‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻞ از آﻧﺠﺎ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ وي آن آزادي را ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم در ﺣـﺎل ﻃﺒﻴﻌـﻲ دارا ﺑـﻮدهاﻧـﺪ ‪ -‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭽﻜﺲ را ﻧﻤﻲﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ آﺳﻴﺐ رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻣﺠﺮم داﻧﺴﺖ ‪ -‬ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺎﺑﺰ ﺻﻮرت ﺟﺎﻟﺒﻲ ﻫﻢ از دﻻﻳﻠﻲ )ﻏﻴﺮ از ﺗﺼﺮف ﺧﺎرﺟﻲ( ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺑـﺮ ﻫـﻢ زدن ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬آورده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دﻻﻳﻞ از اﻳﻦ ﻗﺮارﻧﺪ‪ :‬ﻛﻢ ﺑﻮدن ﻗﺪرت ﺣﺎﻛﻢ؛ دادن ﺣﻖ ﻗﻀﺎوت ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﻪ اﺗﺒـﺎع؛ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻛـﻪ ﻫـﺮ اﻣـﺮ‬ ‫ﺧﻼف وﺟﺪان ﮔﻨﺎه اﺳﺖ؛ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ وﺣﻲ و اﻟﻬﺎم؛ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺪﻧﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣـﻖ‬ ‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻣﻄﻠﻖ؛ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻛﺮدن ﻗﺪرت ﺷﺨﺺ ﺣﺎﻛﻢ؛ ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و روﻣﻴﺎن؛ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻗﺪرت دﻳﻨﻲ و دوﻟﺘـﻲ؛‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻖ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺴﺘﻦ از ﺣﺎﻛﻢ؛ وﺟﺎﻫﺖ ﻣﻠﻲ اﺗﺒﺎع ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ؛ آزادي ﻣﺸﺎﺟﺮه ﻛﺮدن ﺑﺎ ﺣﺎﻛﻢ‪ .‬در آن زﻣـﺎن‪ ،‬در ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫اﺧﻴﺮ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﻓﺮاوان ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺎﺑﺰ ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺮدم ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺣﺎﻛﻢ اﻋﺘﻘـﺎد ﭘﻴـﺪا ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﺪان اﺷـﻜﺎﻟﻲ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ‬ ‫داﺷﺖ؛ زﻳﺮا ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد آوردن ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻗﻀﻴﺔ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺟﻮﻫﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻼف ﻋﻘﻞ و‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ‪ ،‬آﻣﻮﺧﺘﻪ اﻧﺪ؟ روزﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي آﻣﻮﺧﺘﻦ وﻇﻴﻔﺔ ﺗﺴﻠﻴﻢ و اﻃﺎﻋﺖ ﺗﺨﺼﻴﺺ داد‪ .‬ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺮدم ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻤﺎﺗﻲ دارد ﻛﻪ در داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﻓﺮا ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ دﻗﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﺮﺗﻌﻠﻴﻤﺎت داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﻧﻈﺎرت ﻛﺮد‪ .‬دﻳﻦ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﻳﻜﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 424‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻗﺴﻤﺖ دوم ﻛﺘﺎب ﺑﺎ اﻇﻬﺎر اﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻤﻲ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﻣﻄﻠـﻖ ﺳـﺎزد ‪ -‬و ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﻴﺪ از اﻣﻴﺪ اﻓﻼﻃﻮن ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻤﻲ ﺣﻜﻴﻢ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﻣﺤﺎل ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﻼﻃﻴﻦ اﻃﻤﻴﻨﺎن داده ﻣـﻲﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻛﺘﺎب آﺳﺎن و ﻣﻄﺎﻟﺐ آن ﺑﺴﻴﺎر دﻟﻜﺶ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻮم‪» ،‬در ﺑﺎب ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ «،‬ﺗﻮﺻﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺟﻬﺎﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎﻳﺪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬ ‫دوﻟﺖ ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﻛﺸﻮري ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎﻳﺪ رﺋﻴﺲ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﻳﺎﺳﺖ ﻋﺎﻟﻴﻪ و ﺧﻄﺎﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﭘﺎپ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒـﻮل ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻓﺮد ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﺗﺒﻌﻴﺖ ﺣﺎﻛﻢ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻘﻴﻪ در ﭘﻴﺶ ﺑﮕﻴﺮد؛ زﻳﺮا ﻣﮕﺮ ﻧﻌﻤﺎن در ﺧﺎﻧﺔ رﻣ‪‬ﻮن ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻧﺸﺪ؟‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﭼﻬﺎرم‪» ،‬در ﺑﺎب ﻗﻠﻤﺮو ﻇﻠﻤﺖ‪ «،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺼﺮوف اﻧﺘﻘﺎد از ﻛﻠﻴﺴﺎي رم ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫـﺎﺑﺰ از آن ﻧﻔـﺮت دارد؛‬ ‫زﻳﺮا اﻳﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻗﺪرت روﺣﺎﻧﻲ را ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻗﺪرت دوﻟﺖ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻗﻲ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺻﺮف ﺣﻤﻠﻪ ﺑـﻪ »ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻳـﺎوه« ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻨﻈﻮر آن ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ درﺑﺎرة ﻛﺘﺎب »ﻟﻮاﻳﺘﺎن« ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ آﺳـﺎن ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ در اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﺧﻮب و ﺑﺪ ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ درآﻣﻴﺨﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﻦ آﻧﻬﺎ دﺷﻮار ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫در زﻣﻴﻨﺔ ﺳﻴﺎﺳﺖ دو ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ دوﻟﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮي راﺟﻊ ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎرات آن‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﻫﺎﺑﺰ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻬﻢ ﻧﻈﺮﻳﺔ او ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻗﺴـﻤﺖ‬ ‫ﻣﻬﻢ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﺧﺘﻴﺎرات دوﻟﺖ ﺑﺎ ﻳﺪ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻳﺎ ﭼﻴﺰي ﻧﻈﻴﺮ آن‪ ،‬در دورة رﻧﺴـﺎﻧﺲ و رﻓـﻮرم در‬ ‫اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺠﺒﺎي ﻓﺌﻮدال ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻟﻮﻳﻲ ﻳﺎزدﻫﻢ و ادوارد ﭼﻬﺎرم و ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ و اﻳﺰاﺑﻼ و اﺧﻼف‬ ‫آﻧﺎن ﻣﺮﻋﻮب ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﻓﻮرم در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن دوﻟﺖ را ﻗﺎدر ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﺗﺴـﻠﻂ ﻳﺎﺑـﺪ‪ .‬ﻫﻨـﺮي‬ ‫ﻫﺸﺘﻢ ﻗﺪرﺗﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از او ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺪﻳـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ در ﻓﺮاﻧﺴـﻪ رﻓـﻮرم‬ ‫اﺑﺘﺪا اﺛﺮ ﻋﻜﺲ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن در ﻛﺸﺎﻛﺶ ﻣﻴﺎن دو ﺧﺎﻧـﺪان ﮔﻴـﺰ ‪ Guise‬و ﻫﻮﮔﻨـﻮ ‪ Huguenot‬ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﻓﺎﻗـﺪ ﻗـﺪرت‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﺎﻧﺮي ﺳﻮم و رﻳﺸﻴﻠﻴﻮ‪ ،‬ﻛﻤﻲ ﻗﺒﻞ از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﺎﺑﺰ ﻛﺘﺎب ﺧﻮد را ﻧﻮﺷﺖ اﺳﺎس ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ را در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻨـﺎ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ دوام ﻛﺮد‪ .‬در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺷﺎرل ﭘﻨﺠﻢ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺮ ﺧﺎﻧـﺪان ﻛـﻮرت ‪ Corte‬ﻓـﺎﺋﻖ آﻳـﺪ و‬ ‫ﻓﻴﻠﻴﭗ دوم‪ ،‬ﺟﺰ در رواﺑﻂ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬داراي ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﭘﻮرﻳﺘﺎﻧﻬﺎ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻛﺎرﻫﺎي ﻫـﺎﻧﺮي ﺳـﻮم‬ ‫را ﺑﺎﻃﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻋﻤﺎل آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﻫﺎﺑﺰ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر را ﭘﻴﺶ آورد ﻛﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮج از ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣـﺎﻛﻢ ﻧﺎﺷـﻲ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺑﺎ دو ﺧﻄﺮ روﺑﺮو اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮج و ﻣﺮج و اﺳﺘﺒﺪاد‪ .‬ﭘﻮرﻳﺘﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً »ﻣﺴـﺘﻘﻠﻴﻦ« )‪ ،(Independents‬از‬ ‫ﺧﻄﺮ اﺳﺘﺒﺪاد ﺳﺨﺖ ﻣﻲ ﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻫﺎﺑﺰ ﻧﺒﺮد ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ دﻳـﺪه ﺑـﻮد و از ﻫـﺮج و ﻣـﺮج ﺳـﺨﺖ‬ ‫ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻇﻬﻮر ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از ‪ 1688‬ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫـﺮ دو ﺧﻄـﺮ را‬ ‫ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲ دادﻧﺪ؛ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ از اﺳﺘﺮاﻓﻮرد و ﻫﻢ از آﻧﺎﺑﺎﭘﺘﻴﺴﺘﻬﺎ ﺑﻴﺰار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻻك را ﺑﻪ اﺗﺨﺎذ ﻧﻈـﺮ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻗـﻮا و‬ ‫ﻧﻈﺎرت و ﺗﻮازن ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ رﻫﺒﺮي ﻛﺮد‪ .‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺪرت داﺷﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻗﻮاي واﻗﻌﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﺑـﻮد؛ ﺑﻌـﺪ‬ ‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن و ﺳﭙﺲ ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ زﻣﺎم اﻣﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻛﻨﮕـﺮه و دﻳـﻮان ﻋـﺎﻟﻲ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﻨـﺪ در ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫دوﻟﺖ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻧﻈﺎم ﻧﻈﺎرت و ﺗﻮازن ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬در آﻟﻤﺎن و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و روﺳﻴﻪ و ژاﭘـﻦ دوﻟـﺖ ﺑـﻴﺶ از‬ ‫آﻧﻜﻪ ﻫﺎﺑﺰ ﻣﻄﻠﻮب ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻗﺪرت دارد‪ .‬ﭘﺲ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ اﺧﺘﻴﺎرات دوﻟﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻳـﻚ دورة ﻟﻴﺒـﺮال ﻃـﻮﻻﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺣﺪاﻗﻞ از ﻗﺮار ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ دﻧﻴﺎ در ﺟﻬﺖ ﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﻫﺎﺑﺰ ﻳﺶ ﻣﻲ رود‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻫﻤﺎن ﺟﻬﺘﻲ ﻛـﻪ‬ ‫او ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺟﻨﮓ ﺣﺎﺿﺮ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ وﻇـﺎﻳﻒ دوﻟـﺖ اﻓـﺰاﻳﺶ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ دوﻟﺖ ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ دﺷﻮار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻟﻮاﻳﺘﺎن ﻫﺎﺑﺰ □ ‪425‬‬

‫دﻟﻴﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﺎﺑﺰ ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﺒﺪاري از دوﻟﺖ اراﺋﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻖ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟـﺎي ﻫـﺮج‬ ‫و ﻣﺮج ﻣﻲ ﺗﻮان اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮي اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ دوﻟﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﺑـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ در ﺑﺮاﺑـﺮ آن‬ ‫ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻣﻮﻗﺖ رﺟﺤﺎن ﻳﺎﺑﺪ ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺿﻊ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ‪ ،1789‬و روﺳﻴﻪ در ‪ .1917‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﺟﻠﻮ ﺗﻤﺎﻳﻞ دوﻟﺘﻬـﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺟﺒﺎري ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﺮﻓﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ دوﻟﺘﻬﺎ ﺗﺮﺳﻲ از ﺷﻮرش در ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﺗﺒﺎع روش ﺗﺴﻠﻴﻢ و‬ ‫رﺿﺎي ﻫﺎﺑﺰ را در ﭘﻴﺶ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬دوﻟﺘﻬﺎ از آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺪﺗﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع در زﻣﻴﻨـﺔ ﺳﻴﺎﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ دوﻟﺘﻬـﺎ‬ ‫ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﻘﺎم ﺧﻮد را ﺗﺜﺒﻴﺖ و ﺗﺤﻜﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در زﻣﻴﻨﺔ اﻗﺘﺼﺎد ﻧﻴﺰ ﻛﻪ دوﻟﺘﻬﺎ ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻨﺪ ﺑـﻪ ﺧـﺮج‬ ‫ﻣﺮدم ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮد و دوﺳﺘﺎﻧﺸﺎن را آﺑﺎد ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻜﺮ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ دوﻟﺘﻬﺎ ﻫﺮ ﻛﺸﻒ ﻳﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺪﻳﺪ را ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻨﺎﻓﻲ ﻗﺪرت آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻳﺪ ﺳﺮﻛﻮب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ دﻻﻳﻠﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﻓﻘـﻂ در‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺧﻄﺮ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻄﺮ ﻇﻠﻢ و اﻧﺠﻤﺎد را ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﻼزم ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﻣﻄﻠﻘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﻦ ﻫﺎﺑﺰ وﻗﺘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ او را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺳﺎزان ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺒـﻞ از او ﻗـﺮار دﻫـﻴﻢ‪ .‬وي ﻇـﺎﻫﺮاً‬ ‫ﻣﺒﺮا از ﺧﺮاﻓﺎت اﺳﺖ؛ اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس آﻧﭽﻪ در زﻣﺎن ﻫﺒﻮط آدم و ﺣﻮا ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﻗﺮار ﻧﻤﻲ دﻫﺪ؛ واﺿـﺢ و‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ اﺧﻼق او ﺻﺤﻴﺢ ﻳﺎ ﺳﻘﻴﻢ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ اﺳﺖ و ﻫـﻴﭻ ﻧﻜﺘـﺔ ﻣﺸـﻜﻮﻛﻲ در آن ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﻧﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺶ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺶ از اوﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺎﺑﺰ واﻗﻌﺎً ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﺘﺠـﺪدي اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﺔ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﻠﻤﻔﺮﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺶ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺳﻘﻴﻢ ﺑﻮدن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ‬ ‫زﻳﺎد ﺳﺎده ﻛﺮدن ﻗﻀﺎﻳﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻛﻪ اﺳﺎس ﻓﻜﺮش ﻏﻴﺮ واﻗﻌﻲ و ﺧﻴﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴـﻞ ﻧﻈﺮﻳـﺎﺗﺶ ﻫﻨـﻮز‬ ‫ارزش رد ﻛﺮدن را دارد‪.‬‬ ‫ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و اﺧﻼق ﻫﺎﺑﺰ را اﻧﺘﻘﺎد ﻛﻨﻴﻢ دو ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮ او ﮔﺮﻓﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺎﺑﺰ ﻫﻤﻴﺸﻪ‬ ‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﻲ را ﻫﻤﭽﻮن ﻳﻚ ﻛﻞ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و ﺗﻠﻮﻳﺤﺎً ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮض ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻋﻤـﺪة اﻓـﺮاد ﻳـﻚ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬ ‫ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ ﻧﺰاع ﻣﻴﺎن ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ را‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺎرﻛﺲ ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺪة ﺗﺤﻮل ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﻤـﻲدﻫـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﺮض اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺗﺒﺎﻋﺶ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪.‬در زﻣﺎن ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺧﺎﺻـﻪ‬ ‫اﮔﺮ ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺗﺤﺎد ﻣﻨﺎﻓﻌﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻳﺪ؛ وﻟﻲ در زﻣﺎن ﺻﻠﺢ ﺗﺼﺎدم ﺑﻴﻦ ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻳـﻚ ﻃﺒﻘـﻪ و ﻃﺒﻘـﺔ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ اﺣﺘﺮاز از ﻫﺮج و‬ ‫ﻣﺮج را ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ ﺣﺎﻛﻢ اﻋﻼم ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ و ﮔﺬﺷـﺖ در ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻗـﻮا ﻳﮕﺎﻧـﻪ راه ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از ﺟﻨـﮓ‬ ‫داﺧﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﺧﻴﺮ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺮ ﻫﺎﺑﺰ واﺿﺢ و ﻣﺒﺮﻫﻦ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻜﺘﺔ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺑﻲ وﺟﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﺎﺑﺰ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ راﺟﻊ ﺑﻪ رواﺑﻂ د‪‬ول ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳـﺖ‪ .‬در »ﻟﻮاﻳﺘـﺎن«‬ ‫ﻛﻠﻤﻪ اي ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻲ از رواﺑﻄﻲ ﺟﺰ از ﺟﻨﮓ و ﺗﺼﺮف‪ ،‬و ﮔﺎﻫﻲ وﻗﻔﻪ اي در ﺟﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻـﻮل ﻫـﺎﺑﺰ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ وﺿﻊ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻓﻘﺪان دوﻟﺖ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ رواﺑﻂ د‪‬ول ﻫﻨﻮز در ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺟﻨﮓ ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﺑﺮ ﺿﺪ ﻫﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎدام ﻛﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ اﻓـﺰاﻳﺶ ﻗـﺪرت دوﻟﺘﻬـﺎي‬ ‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻮد ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺮ ﺷﺪت ﺧﺮاﺑﻲ ﺟﻨﮓ ﻧﻴﺰ اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺔ دﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﺎﺑﺰ ﺑﻪ‬ ‫ﻧﻔﻊ دوﻟﺖ اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﺻﻮﻻً اﻋﺘﺒﺎري دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ دوﻟﺖ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺘﺒﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎدام ﻛﻪ دوﻟﺘﻬﺎي ﻣﻠـﻲ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در ﺣﺎل ﺟﻨﮕﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺿﻌﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﮋاد ﺑﺸـﺮ را ﻧﺠـﺎت دﻫـﺪ‪ .‬اﻓـﺰودن ﺑـﺮ ﻗـﺪرت ﺟﻨﮕـﻲ‬ ‫دوﻟﺘﻬﺎي ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ راﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮ ﻣﻨﺰﻟﻲ ﺟﺰ وﻳﺮاﻧﻲ ﺟﻬﺎن در ﭘﻴﺶ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ □ 426‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
9 82‬‬

‫د رت‬ ‫رﻧﻪ دﻛﺎرت ‪ (1650-1596) René Descartes‬را ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺆﺳﺲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻲداﻧﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻦ ﺣـﻖ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ اﺳﺘﻌﺪاد ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻋﺎﻟﻲ دارد و ﻫﻢ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲاش ﻋﻤﻴﻘﺎً از ﻓﻴﺰﻳـﻚ و ﻧﺠـﻮم ﺟﺪﻳـﺪ‬ ‫ﻣﺘﺄﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ او ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ را ﺣﻔﻆ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ اﺳﺎﺳـﻲ را ﻛـﻪ اﺳـﻼﻓﺶ رﻳﺨﺘـﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ از ﻧﻮ ﺑﻨﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺴﺎزد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر از زﻣﺎن ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫و ﻧﺸﺎﻧﺔ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺗﺎزهاي اﺳﺖ ﻛﻪ از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در آﺛﺎر دﻛﺎرت ﻧـﻮﻋﻲ ﺗـﺎزﮔﻲ ﻫﺴـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘﻴﺶ از او‪ ،‬از ﭘﺲ از اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻓﺎﺻﻠﺔ اﻳﻦ دو ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﻣﻌﻠـﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑـﺪان‬ ‫ﺣﺲ ﺗﻔﻮق ﺣﺮﻓﻪ اي ﻛﻪ ﺧﺎص اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ آﻟﻮدﮔﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬دﻛﺎرت ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎﺷﻒ و ﻣﺤﻘﻖ‪ ،‬و‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻮق اﻳﻨﻜﻪ آﻧﭽﻪ را ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﺑﺮاي دﻳﮕﺮان ﻧﻘﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ .‬ﺷﻴﻮة ﻧﮕﺎرﺷﺶ آﺳﺎن و ﺧﺎﻟﻲ از ﻓﻀﻞ ﻓﺮوﺷﻲ اﺳﺖ و‬ ‫ﻃﺮف ﺧﻄﺎﺑﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﻫﻮﺷﻤﻨﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻃﻼب‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺟﺪﻳـﺪ ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﻲ‬ ‫ﺑﺰرﮔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ آن داراي ﭼﻨﺎن ﻗﺮﻳﺤﺔ ادﺑﻲ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴﻴﻨﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺧﻼف دﻛﺎرت‪ ،‬ﭼﻪ در ﻗـﺎره اروﭘـﺎ و‬ ‫ﭼﻪ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎن ﻛﺎﻧﺖ ﺧﺼﻴﺼﺔ ﻏﻴﺮ ﺣﺮﻓﻪاي ﺧﻮد را ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﺪ ﺗﻨﻲ از آﻧﻬﺎ ﻗﺪري از ﻣﺤﺎﺳـﻦ ﺷـﻴﻮة‬ ‫ﻧﮕﺎرش او را ﻧﻴﺰ ﺣﻔﻆ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺪر دﻛﺎرت ﻋﻀﻮ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻲ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺪاري اﻣﻼك و اراﺿﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘـﺪر‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣﻴـﺮاﺛﺶ ﺑـﻪ ﭘﺴـﺮ‬ ‫رﺳﻴﺪ‪ ،‬دﻛﺎرت اﻣﻼك را ﻓﺮوﺧﺖ و ﺑﻬﺎي آن را ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﻛﺮد و از آن ﻣﺤﻞ ﺳـﺎﻟﻲ ﻫﻔـﺖ ﻫـﺰار ﻓﺮاﻧـﻚ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲآورد‪ .‬از ‪ 1604‬ﺗﺎ ‪ 1612‬در ﻣﺪرﺳﺔ ﻳﺴﻮﻋﻲ ﻻﻓﻠﺶ ‪ La Fléche‬ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﻴﺶ‬ ‫از آﻧﻜﻪ از اﻏﻠﺐ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي آن زﻣﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﭘﺎﻳﺔ دﻛﺎرت را در رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺤﻜﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در ‪ 1612‬ﺑﻪ ﭘﺎرﻳﺲ‬ ‫رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻌﺎﺷﺮت را ﺧﺴﺘﻪ ﻛﻨﻨﺪه ﻳﺎﻓﺖ و از آن ﻛﻨـﺎره ﮔﺮﻓـﺖ و در ﻓﻮﺑـﻮرگ ﺳـﻦ ژرﻣـﻦ ﮔﻮﺷـﻪ ﮔﻴـﺮي‬ ‫اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻋﻠﻢ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬اﻣﺎ دوﺳﺘﺎﻧﺶ او را ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و دﻛﺎرت ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻓﺮاغ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ‬ ‫آورد در ﺳﭙﺎه ﻫﻠﻨﺪ ﻧﺎم ﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﺮد )‪ .(1617‬ﭼﻮن در آن زﻣﺎن ﻫﻠﻨﺪ در ﺻﻠﺢ و آرام ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ دﻛﺎرت دو ﺳﺎﻟﻲ ﻣﺠﺎل ﺗﻔﻜﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺮوع ﺟﻨﮓ ﺳـﻲ ﺳـﺎﻟﻪ او را ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻧﻮﻳﺴـﻲ در ﺳـﭙﺎه ﺑﺎوارﻳـﺎ ﻛﺸـﺎﻧﺪ‬ ‫)‪ .(1619‬در ﺑﺎوارﻳــــﺎ و در زﻣﺴــــﺘﺎن ‪ 1619 -20‬ﺑــــﻮد ﻛــــﻪ آن ﺣــــﺎﻟﻲ ﻛــــﻪ در »ﮔﻔﺘــــﺎر درﺑــــﺎرة روش«‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ Discours de la Metbode‬ﺗﻮﺻﻴﻔﺶ را ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﺮاﻳﺶ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻫﻮا ﺳﺮد ﺑﻮد‪ ،‬دﻛﺎرت ﺻﺒﺢ داﺧـﻞ ﺑﺨـﺎري‬ ‫ﺷﺪ و ﺗﻤﺎم روز را در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬از ﻗﺮاري ﻛـﻪ ﺧـﻮدش ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ وﻗﺘـﻲ از ﺑﺨـﺎري ﺑﻴـﺮون آﻣـﺪ‪ ،‬ﻧﻴﻤـﻲ از‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪاش ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﻟﺰوﻣﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣﺎ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ را ﻋﻴﻨﺎً ﺑﺎور ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬ﺳـﻘﺮاط ﺗﻤـﺎم روز را در ﺑـﺮف ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻔﻜﺮ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻣﻐﺰ دﻛﺎرت ﻓﻘﻂ در ﻣﺤﻴﻂ ﮔﺮم ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺧﻮد دﻛﺎرت ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺑﺨﺎري )‪ ،(poёle‬اﻣﺎ اﻏﻠﺐ ﺷﺎرﺣﺎن اﻳﻦ را ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺧﺎﻧـﻪ ﻫـﺎي ﻗـﺪﻳﻤﻲ ﺑﺎوارﻳـﺎ را‬ ‫دﻳﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﺎﻣﻼً ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﻛﺎرت □ ‪427‬‬

‫در ‪ 1621‬دﻛﺎرت ﺟﻨﮓ را رﻫﺎ ﻛﺮد و ﭘﺲ از ﺳﻔﺮي ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ در ‪ 1625‬در ﭘﺎرﻳﺲ ﻣﺴﻜﻦ ﮔﺰﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎز روزﻫﺎ ﻫﻨـﻮز‬ ‫از ﺧﻮاب ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮد )ﻛﻤﺘﺮ روزي ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﺮ از ﺧﻮاب ﺑﺮ ﻣﻲ ﺧﺎﺳﺖ( ﻛﻪ دوﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ؛ اﻳـﻦ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ در ‪ 1628‬ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻻروﺷﻞ ‪ La Rochelle‬را ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺴـﺘﺤﻜﻢ ﻫﻮﮔﻨـﻮ ﺑـﻮد‪ ،‬در ﻣﺤﺎﺻـﺮه داﺷـﺖ ﭘﻴﻮﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬دﻛﺎرت ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻫﻠﻨـﺪ زﻧـﺪﮔﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬و ﺷـﺎﻳﺪ از ﺗـﺮس ﺗﻌﻘﻴـﺐ و آزار اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬دﻛﺎرت ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻮد ﻣﻼﻳﻢ و ﻛﻢ ﺟﺮأت و رﺳﻤﺎً ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻻﻣـﺬﻫﺒﻴﻬﺎي ﮔﺎﻟﻴﻠـﻪ ﻋﻘﻴـﺪه داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ﻛﻪ او از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖ ﺳﺮي ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ‪ ،‬ﻛﻪ در ‪ 1616‬رخ داد‪ ،‬اﻃﻼع ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ .‬در ﻫـﺮ ﺻـﻮرت‪،‬‬ ‫دﻛﺎرت ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ از اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺶ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »ﺟﻬﺎن« ‪ Le Monde‬ﻛﻪ از ﭼﻨـﺪي ﭘـﻴﺶ ﻣﺸـﻐﻮل ﭘـﺮداﺧﺘﻦ آن‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮدداري ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﺬرش اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺣﺎوي دو ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻛﻔﺮآﻣﻴـﺰ اﺳـﺖ‪ :‬ﻳﻜـﻲ ﭼـﺮﺧﺶ زﻣـﻴﻦ‪ ،‬و دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﻻﻳﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﻮدن ﻛﺎﺋﻨﺎت‪) .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﺮﮔﺰ ﺗﻤﺎﻣﺎً اﻧﺘﺸﺎر ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ دﻛﺎرت ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﻲ از آن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪(.‬‬ ‫دﻛﺎرت ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ) ‪ (1629 -49‬در ﻫﻠﻨﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻣﺪت ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﺳﻔﺮ ﻛﻮﺗﺎه ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن ﻛـﺎر‬ ‫و ﻛﺴﺐ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن رﻓﺖ‪ .‬در اﻫﻤﻴﺖ ﻫﻠﻨﺪ در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻛﺸﻮري ﻛﻪ در آن آزادي ﺗﻔﻜـﺮ‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﮔﺰاف ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮد ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺧﻮد را در آﻧﺠﺎ ﭼﺎپ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻻك در ﻣـﺪت‬ ‫ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ‪ ،1688‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺑـﺪﺗﺮﻳﻦ دورة ارﺗﺠـﺎع در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫﻠﻨـﺪ ﭘﻨﺎﻫﻨـﺪه ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻴـﻞ ‪) Bayle‬ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة‬ ‫»ﻓﺮﻫﻨﮓ« ‪ (Dictionary‬ﻻزم دﻳﺪ در ﻫﻠﻨﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬و اﺳﭙﻴﻨﻮزا در ﻫﺮ ﻛﺸﻮر دﻳﮕـﺮي ﻣـﻲﺑـﻮد ﻣﺸـﻜﻞ ﺑـﺪو اﺟـﺎزه‬ ‫ﻣﻲدادﻧﺪ دﻧﺒﺎﻟﺔ ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ دﻛﺎرت ﻣﺮد ﻛﻢ ﺟﺮأﺗﻲ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ در ﺣﻖ او ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛـﻪ دﻟـﺶ ﻣـﻲ ﺧﻮاﺳـﺖ او را آﺳـﻮده‬ ‫ﺑﮕﺬارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻲ ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﺑﻜﺎر ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازد‪ .‬او ﻫﻤﻴﺸﻪ ‪‬ﻣﺠﻴﺰ روﺣﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻳﺴﻮﻋﻴﺎن‪ ،‬را ﻣﻲﮔﻔﺖ؛ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫در ﭼﻨﮓ آﻧﻬﺎ اﺳﻴﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺲ از ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﻪ ﻫﻠﻨﺪ ﻧﻴﺰ‪ .‬روﺣﻴﺎت او روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﻣﻴﻞ دارم ﺗﺼـﻮر ﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ‬ ‫دﻛﺎرت ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺻﺪﻳﻘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ‪ -‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺷﺨﺺ ﺧﻮدش ‪ -‬ﻣﺘﻘﺎﻋـﺪ‬ ‫ﺳﺎزد ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ از آﻧﭽﻪ در ﻣﻮرد ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ دﺷﻤﻨﻲ ورزد‪ .‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ اﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫دﻳﻨﻲ دﻛﺎرت ﭘﻠﺘﻴﻚ ﻣﺤﺾ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻦ ﻓﻜﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺤﺘﻤﻞﺗﺮﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺘﻲ در ﻫﻠﻨﺪ ﻫﻢ دﻛﺎرت ﻫﺪف ﺣﻤﻠﻪﻫﺎي ﺳـﺨﺖ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ؛ ﻣﻨﺘﻬـﺎ ﻧـﻪ از ﺟﺎﻧـﺐ ﻛﻠﻴﺴـﺎي رم‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ از ﺟﺎﻧـﺐ‬ ‫ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت دﻛﺎرت ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ وﺳﺎﻃﺖ ﺳﻔﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻣﻴﺮ اوراﻧﮋ ﻧﺒـﻮد او‬ ‫را ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺣﻤﻠﺔ دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬از ﻃـﺮف‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﻟﻴﺪن ‪ Leyden‬ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎه ذﻛﺮ ﻧﺎم دﻛﺎرت را‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ و ﭼـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻨـﻮع‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﺎز اﻣﻴﺮ اوراﻧﮋ ﭘﺎ در ﻣﻴﺎن ﻧﻬﺎد و ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻔﺖ ﻛﻪ از ﺧﺮ ﺷﻴﻄﺎن ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة ﻓﺎﻳﺪهاي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن از ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ دوﻟﺖ و ﺿﻌﻒ ﻧﺴﺒﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑـﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠـﻲ ﻧﺒـﻮد‪ ،‬ﺑـﺮده‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺷﺎﻧﻮ ‪ ،Chanut‬ﺳﻔﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﺳﺘﻜﻬﻠﻢ‪ ،‬دﻛﺎرت ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ ﺑﺎ ﻛﺮﻳﺴـﺘﻴﻨﺎ ‪ Christina‬ﻣﻠﻜـﺔ‬ ‫ﺳﻮﺋﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎﻧﻮي ﻓﺎﺿﻠﺔ ﭘﺮ ﺷﻮري ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﭼﻮن ﻣﻠﻜﻪ اﺳﺖ ﺣﻖ دارد ﻣﺼﺪع اوﻗﺎت ﻣﺮدان ﺑﺰرگ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫دﻛﺎرت رﺳﺎﻟﻪ اي در ﺑﺎب ﻋﺸﻖ ﺑﺮاي او ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬و ﻋﺸﻖ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ دﻛﺎرت ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم از آن ﻗﺪري ﻏﺎﻓـﻞ ﻣﺎﻧـﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬دﻛﺎرت ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ﻛﺮﻳﺴﺘﻴﻨﺎ رﺳﺎﻟﻪ اي ﻓﺮﺳﺘﺎد در ﺑﺎب ﺷﻬﻮات روح ﻛﻪ در اﺻﻞ آن را ﺑﺮاي ﺷـﺎﻫﺪﺧﺖ اﻟﻴﺰاﺑـﺖ‬ ‫دﺧﺘﺮ اﻟﻜﺘﻮرﭘﺎﻻﺗﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ ﻣﻠﻜﻪ را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﻛﻪ ﺣﻀـﻮر دﻛـﺎرت را در درﺑـﺎر ﺧـﻮد ﺗﻘﺎﺿـﺎ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫دﻛﺎرت ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻦ در داد و ﻣﻠﻜﻪ در ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1649‬ﻳﻚ ﻛﺸﺘﻲ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮدن دﻛﺎرت ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻛﺎﺷـﻒ ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ‬ ‫آﻣﺪ ﻛﻪ ﻣﻠﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻫﺮ روز ﻧﺰد دﻛﺎرت درس ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺟـﺰ در ﺳـﺎﻋﺖ ﭘـﻨﺞ ﺻـﺒﺢ وﻗـﺖ اﻳـﻦ ﻛـﺎر را ﻧـﺪارد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺳﺤﺮﺧﻴﺰي ﻏﻴﺮ ﻣﺄﻟﻮف در ﻫﻮاي ﺳﺮد اﺳﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎوي ﺑﺮاي آن ﻣﺮد ﺿﻌﻴﻒ اﻟﺒﻨﻴﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑـﻪ ﻋـﻼوه ﺷـﺎﻧﻮ‬

‫‪ □ 428‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺳﺨﺖ ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ و دﻛﺎرت از او ﭘﺮﺳﺘﺎري ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺳﻔﻴﺮ از ﺑﺴﺘﺮ ﺑﻴﻤﺎري ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ دﻛﺎرت در ﺑﺴﺘﺮ اﻓﺘﺎد و در ﻓﻮرﻳـﺔ‬ ‫‪ 1650‬درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫دﻛﺎرت ﻫﺮﮔﺰ ازدواج ﻧﻜﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻳﻚ دﺧﺘﺮ ﻧﺎﻣﺸﺮوع داﺷﺖ ﻛﻪ در ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻣﺮد‪ .‬دﻛﺎرت ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺣﺎدﺛـﻪ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﻧﺪوه زﻧﺪﮔﻴﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬دﻛﺎرت ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﻮش ﻣﻲ ﭘﻮﺷﻴﺪ و ﺷﻤﺸﻴﺮي ﺑﻪ ﻛﻤﺮ ﻣﻲ ﺑﺴﺖ‪ .‬آدم زرﻧـﮓ و ﭘـﺮ‬ ‫ﻛﺎري ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺘﻲ ﻛﺎر ﻣﻲ ﻛﺮد و ﻛﻢ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻠﻨﺪ رﻓﺖ ﭼﻨﺪ ﻣﺠﻠﺪي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺧـﻮد ﻧﺒـﺮد‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس و آﺛﺎر ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﺟﺰو آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ .‬آﺛﺎر او ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﺴﻴﺎر و در دوره ﻫـﺎي ﻛﻮﺗـﺎه‬ ‫ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ آن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ دﻛﺎرت‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻳﻚ آﻣﺎﺗﻮر ﻣﺘﺸﺨﺺ را ﺣﻔﻆ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫واﻧﻤﻮد ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻢ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﺤﺼﻮل ﻛﺎر او را ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎور ﻛﺮد‪.‬‬ ‫دﻛﺎرت ﻓﻴﻠﺴﻮف و رﻳﺎﺿﻴﺪان و ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮد‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﻪ و رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻛﺎر او داراي ﺣﺪ اﻋﻼي اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ؛ در ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻛﺎرش‬ ‫ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺷﺎﻳﺎن ﺳﺘﺎﻳﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎي ﻛﺎر ﺑﺮﺧﻲ ار ﻣﻌﺎﺻﺮاﻧﺶ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻬﻢ ﺑﺰرگ دﻛﺎرت در ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻫﻨﺪﺳﻪ‪ ،‬اﺧﺘﺮاع ﻫﻨﺪﺳﺔ ﺗﺤﻠﻴﻠـﻲ اﺳـﺖ؛ ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ ﺷـﻜﻞ ﻧﻬـﺎﻳﻲ آن ﺑـﻪ دﺳـﺖ او‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪ .‬دﻛﺎرت روش ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آن ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺣﻞ ﺷﺪه ﻓﺮض ﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ و ﻧﺘـﺎﻳﺞ اﻳـﻦ‬ ‫ﻓﺮض را ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬او ﺟﺒﺮ را ﻫﻢ در ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬در اﻳﻦ دو رﺷﺘﻪ ﭘﻴﺶ از او ﻫـﻢ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﺎر‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ؛ و در ﻣﻮرد اول ﻗﺪﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺻﻮرت داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎر ﺗﺎزة دﻛﺎرت ﺑﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮدن ﻣﺤـﻮر ﻣﺨﺘﺼـﺎت ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ وﺿﻊ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ در ﻳﻚ ﺻﻔﺤﺔ ‪‬ﻣﺴﺘﻮي ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻓﺎﺻﻠﺔ آن از دو ﺧﻂ ﺛﺎﺑﺖ‪ .‬ﺧـﻮد او اﻫﻤﻴـﺖ اﻳـﻦ روش را‬ ‫در ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ آن را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﻌﺪي را آﺳﺎن ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ وﺟـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺳـﻬﻢ دﻛـﺎرت در‬ ‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﻬﻢ او ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ در آن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮد را ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳـﺖ »اﺻـﻮل ﻓﻠﺴـﻔﻪ« ‪ Principia Philosophiae‬ﻧـﺎم‬ ‫دارد ﻛﻪ در ‪ 1644‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ دﻛﺎرت ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎب ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ دارد‪» .‬ﻣﻘﺎﻻت ﻓﻠﺴـﻔﻲ« ‪Essais philosophiques‬‬ ‫)‪ (1637‬درﺑـــﺎرة ﻋﺪﺳـــﻴﻬﺎ و ﻫﻨﺪﺳـــﻪ ﺑﺤـــﺚ ﻣـــﻲﻛﻨـــﺪ؛ و ﻳﻜـــﻲ از ﻛﺘﺎﺑﻬـــﺎﻳﺶ »درﺑـــﺎرة ﺗﺸـــﻜﻴﻞ ﺟﻨـــﻴﻦ«‬ ‫‪ De la formation du foetus‬ﻧﺎم دارد‪ .‬دﻛﺎرت از اﻛﺘﺸﺎﻓﺎت ﻫﺎروي راﺟﻊ ﺑﻪ ﮔـﺮدش ﺧـﻮن اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﻛـﺮد و ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد )ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻴﻬﻮده( ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺸﻒ ﻣﻬﻤﻲ در ﻃﺐ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬وي ﺑﺪن اﻧﺴﺎن و ﺟﺎﻧﻮران را ﺑـﻪ ﻣﺜﺎﺑـﻪ ﻣﺎﺷـﻴﻨﻲ در‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺟﺎﻧﻮران را ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺎﺷﻴﻨﻬﺎي ﺧﻮدﻛﺎر ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﻛـﻪ ﻛـﺎﻣﻼً ﺗـﺎﺑﻊ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ و از اﺣﺴـﺎس و‬ ‫ﺷﻌﻮر ﺑﺮي اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ﻓﺮق ﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺖ؛ اﻧﺴﺎن داراي روﺣﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺟـﺎي آن در ﻏـﺪة ﺻـﻨﻮﺑﺮي‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻏﺪه روح ﺑﺎ »ﻧﻔﺲ ﺣﻴﻮاﻧﻲ« ﺗﻤﺎس ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻳﻦ ﺗﻤﺎس اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻓﻌـﻞ و اﻧﻔﻌـﺎل روح و‬ ‫ﺑﺪن ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺣﺮﻛﺖ در ﺟﻬﺎن ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ روح ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷـﺪ؛ اﻣـﺎ ﻣـﻲ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺪ »ﺟﻬﺖ« ﺣﺮﻛﺖ »ﻧﻔﺲ ﺣﻴﻮاﻧﻲ« را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي‬ ‫ﺑﺪن را دﻳﮕﺮ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻧﻈﺮﻳﺔ دﻛﺎرت را ﻣﻜﺘﺐ او ﻣﺘﺮوك ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺷﺎﮔﺮد ﻫﻠﻨﺪي او ﮔـﻮﻟﻴﻨﻜﺲ ‪ Geulinex‬و ﺳـﭙﺲ‬ ‫اﺳﭙﻴﻨﻮزا آن را رﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻴﺰﻳﻜﺪاﻧﻬﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻘﺎي ﺣﺮﻛﺖ را ﻛﺸﻒ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﻣﻘﺪار ﺣﺮﻛﺖ در ﺟﻬﺎن در ﻫـﺮ‬ ‫»ﺟﻬﺖ« ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ آن ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ روح ﺑﺮ ﺟﺴﻢ ﻛﻪ دﻛﺎرت ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﻛﺮد ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻓﺮض اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻋﻤﻞ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ اﺻﺎﺑﺖ اﺳﺖ )و در ﻣﻜﺘﺐ دﻛﺎرت اﻳﻦ ﻓـﺮض ﻋﻤﻮﻣﻴـﺖ ﺑﺴـﻴﺎر دارد‪ (،‬ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬ ‫دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﺮﻛﺎت ﻣﺎده ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺮاي ﺗﺄﺛﻴﺮ روح ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع اﺷـﻜﺎﻟﻲ‬ ‫ﭘﻴﺶ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪ .‬دﺳﺖ ﻣﻦ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ اراده ﻛﻨﻢ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ در ﻣﻲ آﻳﺪ؛ اﻣﺎ ارادة ﻣﻦ ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪة روﺣﻲ اﺳﺖ و ﺣﺮﻛـﺖ‬ ‫دﺳﺖ ﻣﻦ ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪة ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل روح و ﻣﺎده ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا رﻓﺘﺎر ﺑﺪن ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﺤـﻮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﮔﻮﻳﻲ روح ﻣﻦ آن را اداره ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؟ ﮔﻮﻟﻴﻨﻜﺲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺟﻮاﺑﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ »دو ﺳﺎﻋﺖ« ﻣﻌـﺮوف‬

‫دﻛﺎرت □ ‪429‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ دو ﺳﺎﻋﺖ دارﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻴﺰان ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮ وﻗﺖ ﻋﻘﺮﺑﺔ ﻳﻜﻲ ﺳﺎﻋﺘﻲ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫـﺪ‬ ‫دوﻣﻲ زﻧﮓ را ﻣﻲ ﻧﻮازد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻛﻪ اﮔﺮ اوﻟﻲ را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ و ﺻﺪاي دوﻣﻲ را ﺑﺸﻨﻮﻳﺪ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻳﺪ ﻛﻪ اوﻟﻲ »ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه« ﻛﻪ‬ ‫دوﻣﻲ زﻧﮓ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﻳﻦ دو ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ روح و ﺑﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺮ ﻳﻚ را ﻃﻮري ﻛﻮك ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﻣﻴﺰان ﻛﺎر ﻛﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﻮاﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ اراده ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺻﺮف ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ دﺳﺖ ﻣـﻦ ﺣﺮﻛـﺖ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ارادة ﻣﻦ واﻗﻌﺎً ﺑﺮ ﺑﺪن ﻣﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﺷﻜﺎﻻﺗﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬اوﻻً ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺠﻴﺐ ﺑﻮد؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً ﭼـﻮن ﺳﻠﺴـﻠﺔ ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬ ‫ﺧﺸﻚ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﻠﺴﻠﺔ روﺣﻲ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮازات آن ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﻤـﺎن اﻧـﺪازه ﻣﺘﺤـﺘﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت »ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ«اي وﺟﻮد ﻣﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ در آن ﻫﺮ واﻗﻌﺔ ﻣﻐﺰي ﺑﻪ واﻗﻌـﺔ روﺣـﻲ‬ ‫ﻣﻘﺎرن آن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻣﺤﺎﺳﺐ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ واﻗﻌﺔ ﻣﻐﺰي را از روي ﻗـﻮاﻧﻴﻦ دﻳﻨﺎﻣﻴـﻚ‬ ‫ﺣﺴﺎب ﻛﻨﺪ و واﻗﻌﺔ روﺣﻲ ﻣﻼزم آن را از روي »ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ« ﻣﻌﻠﻮم ﺳـﺎزد‪ .‬آن ﻣﺤﺎﺳـﺐ ﻛﻠﻤـﺎت و اﻋﻤـﺎل را ﺣﺘـﻲ ﺑـﺪون‬ ‫»ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ« ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺣﺮﻛﺎت ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﻣﺸـﻜﻞ ﻣـﻲﺷـﺪ ﺑـﺎ اﺧـﻼق‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻣﻜﺎﻓﺎت اﺧﺮوي ﺳﺎزش داد‪.‬‬ ‫ﺣﺴﻦ داﺷﺖ‪ .‬اوﻻً روح را ﺑﻪ ﻳـﻚ ﻣﻌﻨـﻲ ﻳﻜﺴـﺮه ﻣﺴـﺘﻘﻞ از ﺗـﻦ‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻓﻮراً ﻇﺎﻫﺮ ﻧﺸﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻇﺎﻫﺮاً دو ‪‬‬ ‫ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺗﻦ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮ روح ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲ ﻛﺮد؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً اﻳﻦ اﺻﻞ ﻛﻠﻲ را ﻣﺠﺎز ﻣﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ »ﻳﻚ ﺟﻮﻫﺮ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﺑﺮ ﺟﻮﻫﺮ دﻳﮕﺮ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ «.‬دو ﺟﻮﻫﺮ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ :‬روح و ﻣﺎده‪ ،‬و اﻳﻦ دو ﺑﻪ ﻗﺪري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺎﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﮔﻮﻟﻴﻨﻜﺲ »ﻇﺎﻫﺮ« ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل را ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲداد‪ ،‬اﻣـﺎ »واﻗﻌﻴـﺖ«‬ ‫آن را ﻧﻔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫در ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ‪ ،‬دﻛﺎرت ﻗﺎﻧﻮن اول ﺣﺮﻛﺖ را ﻗﺒﻮل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﺟﺴﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧـﻮد ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺷـﻮد ﺑـﺎ‬ ‫ﺳﺮﻋﺖ ﺛﺎﺑﺖ در ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺮﻳﺎت از اﻋﻤـﺎل ﻧﻴـﺮو از دور‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺑﻌـﺪاً در‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺎذﺑﺔ ﻧﻴﻮﺗﻮن آﻣﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺧﻸ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ و اﺗﻢ ﻫﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﻣﻌﻬﺬا ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻫﻤﺔ ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌـﺎﻻت از‬ ‫ﻧﻮع اﺻﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ داﻧﺶ ﻣﺎ ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺷﻴﻤﻲ و زﻳﺴﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ را ﺳﺎده ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﺗﺒـﺪﻳﻞ‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻓﺮآﻳﻨﺪي ﻛﻪ در ﻃﻲ آن ﺗﺨﻤﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﮔﻴﺎه ﻳﺎ ﺣﻴﻮان ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺻﺮف اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ‬ ‫وﺟﻮد ﺳﻪ ﻧﻔﺲ ارﺳﻄﻮ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ و آن ﻫﻢ ﻓﻘﻂ در اﻧﺴﺎن‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫دﻛﺎرت ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط ﻻزم ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻮرد ﻣﺆاﺧﺬة ﻋﻠﻤﺎي روﺣـﺎﻧﻲ ﻗـﺮار ﻧﮕﻴـﺮد‪ ،‬ﺟﻬـﺎن ﺷﻨﺎﺳـﻴﻲ ﺑﻨـﺎ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘﻴﺶ از اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻛﺎرت ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﺎ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ در »ﺳـﻔﺮ‬ ‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ« آﻣﺪه ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻗﺮار ﻣﻲ ﺑﻮد ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺑـﻪ وﺟـﻮد آﻳـﺪ‪ ،‬ﺟﺮﻳـﺎن‬ ‫اﻳﺠﺎدش ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮدﺷﺎرﻫﺎ )‪ (vortices‬ﻣﻲ ﺳـﺎزد ﺑـﺪﻳﻦ ﻗـﺮار‪ :‬دور ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﮔﺮدﺷـﺎر‬ ‫ﻋﻈﻴﻤﻲ در ﺧﻸ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺳﻴﺎرات را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ زﻳﺮﻛﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺿـﻴﺢ دﻫـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﺮا ﻣﺪار ﺳﻴﺎرات ﺑﻴﻀﻲ اﺳﺖ و داﻳﺮه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻋﻤﻮم داﻧﺸﻤﻨﺪان آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺪرﻳﺞ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﻧﻴﻮﺗﻮن آن را ﻣﻨﺴﻮخ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻛﻮﺗﺲ ‪ ،Cotes‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭼﺎپ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ »اﺻﻮل« ‪ Principia‬ﻧﻴﻮﺗـﻮن را ﺗـﺪوﻳﻦ‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻼﻏﺖ ﺗﻤﺎم اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﮔﺮدﺷﺎر ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﻴﻮﺗـﻮن ﻻزم ﻣـﻲآورد‬ ‫ﻛﻪ ﺧﺪا ﺳﻴﺎرات را در ﺟﻬﺘﻲ ﻏﻴﺮ از ﺟﻬﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ درآورده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳـﻦ دﻟﻴـﻞ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﻧﻴﻮﺗﻮن ارﺟﺢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ دو ﻛﺘﺎب ﻣﻬﻢ دﻛﺎرت‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺤﺾ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻲﭘـﺮدازم‪ .‬اﻳـﻦ دو ﻛﺘـﺎب ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‬ ‫»ﮔﻔﺘﺎر در روش« )‪ (1637‬و »ﺗﻔﻜﺮات« )‪ .(1642‬اﻳﻦ دو ﻛﺘﺎب ﺗﺎ اﻧﺪازة زﻳﺎدي ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺪاﺧﻠﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﺰوﻣﻲ ﻧﺪارد ﻛـﻪ‬ ‫آﻧﻬﺎ را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ □ 430‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ دﻛﺎرت ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ روﺷﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ »ﺷﻚ دﻛﺎرﺗﻲ« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي آﻧﻜـﻪ‬ ‫اﺳﺎس ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑﺮاي ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺧﻮد ﺑﺮﻳﺰد‪ ،‬ﻣﺼﻤﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي را ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در آن ﺷـﻚ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻣـﻮرد ﺗﺸـﻜﻴﻚ‬ ‫ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮل ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬ﻋﺰم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳـﻦ ﻣـﺪت رﻓﺘـﺎر‬ ‫ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻋﺪي ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻋﻤﻮم اﺳﺖ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻮاﻗﺐ ﻣﺤﺘﻤـﻞ ﺗﺸـﻜﻴﻜﺎت‬ ‫او در ﻋﻤﻞ ﻣﺎﻧﻊ ﻋﻤﻞ ذﻫﻨﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫دﻛﺎرت ﺑﺎ ﺷﻚ ﻛﺮدن در ﺣﻮاس آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺪ آﻳﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﺷﻚ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﻦ اﻳﻨﺠﺎ ﻛﻨﺎر آﺗﺶ ﻧﺸﺴـﺘﻪ ام‬ ‫و ﻳﻚ ﻗﺒﺎ ﺑﻪ ﺗﻦ دارم؟ آري‪ ،‬زﻳﺮا ﮔﺎﻫﻲ ﺧﻮاب دﻳﺪه ام ﻛﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ ام‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ در واﻗـﻊ ﺑﺮﻫﻨـﻪ در رﺧﺘﺨـﻮاب‬ ‫ﺑﻮده ام‪) .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻫﻨﻮز ﭘﺎﺟﺎﻣﻪ و ﺣﺘﻲ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺧﻮاب اﺧﺘﺮاع ﻧﺸﺪه ﺑﻮد!( ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬دﻳﻮاﻧﮕـﺎن ﮔـﺎه دﭼـﺎر ﺗﻮ ‪‬ﻫﻤـﺎﺗﻲ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻦ ﻫﻢ دﭼﺎر ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻲ ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ رؤﻳﺎﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮدهﻫﺎي ﻧﻘﺎﺷﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎﻳﻲ از اﺷﻴﺎي واﻗﻌﻲ ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﺣـﺪاﻗﻞ ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻣﺸـﻜّﻠﺔ‬ ‫اﺷﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ در رؤﻳﺎ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي اﺷﻴﺎي واﻗﻌﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﺳﺐ ﺑﺎﻟﺪاري در ﺧـﻮاب ﺑﺒﻴﻨﻴـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﻮاب را ﻓﻘﻂ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﺳﺐ و ﺑﺎل را دﻳﺪه اﻳﺪ‪ (.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺘﺠﺴـﻢ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺑﺴﻂ و ﻗﺪر و ﻋﺪد ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ واﻗﻊ ﺷـﻮد‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫ﺣﺴﺎب و ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﺳﺮ و ﻛﺎر ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬از ﻓﻴﺰﻳﻚ و ﻧﺠﻮم ﻣﺘﻴﻘﻦ ﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﺣﺴﺎب و ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺣﺘـﻲ در ﻣـﻮرد‬ ‫اﺷﻴﺎي رؤﻳﺎﻳﻲ ﻫﻢ ﺻﺎدﻗﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ اﺷﻴﺎ از ﺣﻴﺚ ﺑﺴﻂ و ﻋﺪد ﺑﺎ اﺷـﻴﺎي واﻗﻌـﻲ ﻓـﺮق ﻧﺪارﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺷـﻚ ﻛـﺮدن در‬ ‫ﺣﺴﺎب و ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﺮ وﻗﺖ ﻣﻦ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻢ اﺿﻼع ﻣﺮﺑﻊ را ﺑﺸﻤﺎرم‪ ،‬ﻳﺎ ‪ 2‬را ﺑﺎ ‪ 3‬ﺟﻤـﻊ ﻛـﻨﻢ‪ ،‬ﺧـﺪا‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﻛﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﻨﻢ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ دادن ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻴﻲ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺣﺘﻲ در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻴﺎل ﻫﻢ ﻧﺎﺻﻮاب ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫ﺷﻴﻄﺎن ﺧﺒﻴﺜﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺎي زﻳﺮﻛﻲ و ﻓﺮﻳﺒﻜﺎرﻳﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪرﺗﺶ ﻧﻠﻨﮕﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺷﻴﻄﺎن ﺗﻤﺎم ﻫﻢ‪ ‬ﺧـﻮد را‬ ‫ﻣﺼﺮوف اﻳﻦ ﺳﺎزد ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻧﺪازد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤـﺔ آن ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻦ‬ ‫ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻢ ﭼﻴﺰي ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺟﺰ وﻫﻤﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ او ﺑﺮاي ﮔﻤﺮاه ﻛﺮدن ﻣﻦ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻢ در آن ﺷﻚ ﻛﻨﻢ‪ ،‬و آن اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ ﻣﻦ وﺟﻮد ﻧﻤﻲ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻫﺮ‬ ‫ﭼﻨﺪ زﻳﺮك‪ ،‬ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺮا ﺑﻔﺮﻳﺒﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻦ داراي »ﺑﺪن« ﻧﺒﺎﺷﻢ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺑﺪن وﻫﻤﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ اﻣـﺎ اﻧﺪﻳﺸـﻪ‬ ‫ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ اﺳﺖ‪» .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﻏﻠﻂ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻢ ﭘﺲ ﻻزم اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﻛـﻪ ﻣـﻲاﻧﺪﻳﺸـﻢ‪ ،‬ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﺑﺎﺷﻢ؛ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺴـﺘﻢ ﭼﻨـﺎن ﻣﺤﻜـﻢ و ﭼﻨـﺎن ﻣﺘـﻴﻘﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﻓﺮﺿﻬﺎي ﮔﺰاف ﺷﻜﺎﻛﺎن ﻫﻢ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺑﺮ ﻫﻢ زدن آن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺣﻜـﻢ ﻛـﺮدم ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗـﻮاﻧﻢ آن را ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ اﺻـﻞ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻛﻪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي آن ﺑﻮدم‪ ،‬ﺑﻲﺗﺮدﻳﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮم‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﻫﺴﺘﺔ ﻧﻈﺮﻳﺔ دﻛﺎرت درﺑﺎرة ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ و ﺣﺎوي اﻫﻢ‪ ‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻠﺴﻔﺔ اوﺳﺖ‪ .‬اﻛﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘـﺲ از دﻛـﺎرت‬ ‫ﺑﺮاي ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻫﻤﻴﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺒﺐ ﻋﻤﺪة اﻳـﻦ اﻣـﺮ دﻛـﺎرت اﺳـﺖ‪» .‬ﻣـﻲاﻧﺪﻳﺸـﻢ‪ ،‬ﭘـﺲ ﻫﺴـﺘﻢ« روح را‬ ‫ﻣﺘﻴﻘﻦﺗﺮ از ﻣﺎده‪ ،‬و ذﻫﻦ ﻣﺮا )ﺑﺮاي ﻣﻦ( ﻣﺘﻴﻘﻦ ﺗﺮ از اذﻫﺎن دﻳﮕﺮان ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ در ﻫـﺮ ﻓﻠﺴـﻔﻪ اي ﻛـﻪ از‬ ‫دﻛﺎرت ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﻫﺴﺖ در ﺟﻬﺖ ذﻫﻨﻴﺖ و در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣـﺎده ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﻣـﺮي ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﻫـﻢ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ آن از راه اﺳﺘﻨﺒﺎط از آﻧﭽﻪ از ذﻫﻦ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ دو ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻫﻢ در اﻳـﺪهآﻟﻴﺴـﻢ‬ ‫اروﭘﺎ و ﻫﻢ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ وﺟﻮد دارد ‪ -‬در اوﻟﻲ ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ‪ ،‬در دوﻣﻲ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‪ .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﻴﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﺰارﮔﺮاﻳﻲ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﺑﺮاي ﮔﺮﻳﺰ از اﻳﻦ ذﻫﻨﻴﺖ اﻗﺪام ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣـﻦ اﻛﻨـﻮن‬

‫‪ .1‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺴﺘﻢ« )‪ (cogito ergo sum‬ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻢ« دﻛﺎرت ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﻃﺮﻳﻖ رﺳـﻴﺪن ﺑـﺪان را‬ ‫»ﺷﻚ دﻛﺎرﺗﻲ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫دﻛﺎرت □ ‪431‬‬

‫ﺳﺨﻦ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي ﺻﻮرت ﺑﻨﺪي ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﻮد را از دﻛﺎرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬در‬ ‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ راه ﺣﻠﻬﺎي او را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻳﺎد دارﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻳﺎدي ﺑـﻪ »ﻣـﻲ اﻧﺪﻳﺸـﻢ« دﻛـﺎرت‬ ‫دارد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﭘﻴﺶ ﻧﻜﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﺌﻠﻪ اي ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺣـﻞ آن آﻣـﺪه ﺟـﺎي ﻛـﻮﭼﻜﻲ را در‬ ‫اﻓﻜﺎر او ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ ﺑﺮﻫﺎن دﻛﺎرت اذﻋﺎن ﻛﺮد‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ اﻳـﻦ ﺗـﺎزﮔﻲ ﻛﻤﺘـﺮ در اﺧﺘـﺮاع و ﺑﻴﺸـﺘﺮ در‬ ‫درك اﻫﻤﻴﺖ آن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻛﻪ دﻛﺎرت ﺷﺎﻟﻮدة ﻣﺤﻜﻤﻲ رﻳﺨﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﺑﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻨﺎي ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ .‬آن ﻣﻨﻲ ﻛـﻪ وﺟـﻮدش‬ ‫اﺛﺒﺎت ﺷﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ اﻣﺮ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻢ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﻦ وﻗﺘﻲ وﺟﻮد دارم‪ ،‬و ﻓﻘﻂ وﻗﺘﻲ وﺟﻮد دارم‪ ،‬ﻛﻪ ﻣـﻲ اﻧﺪﻳﺸـﻢ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن را ﻣﻮﻗﻮف ﻛﻨﻢ‪ ،‬دﻳﮕﺮ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ وﺟﻮد ﻣﻦ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷـﺖ‪ .‬ﻣـﻦ ﭼﻴـﺰي ﻫﺴـﺘﻢ ﻛـﻪ ﻣـﻲ اﻧﺪﻳﺸـﺪ‪،‬‬ ‫ﺟﻮﻫﺮي ﻛﻪ ﻛﻞ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻳﺎ ذاﺗﺶ ﻋﺒﺎرت از اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاي وﺟﻮد ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻜﺎن ﻳﺎ ﺷـﺊ ﻣـﺎدي ﻣﺤﺘـﺎج ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ روح ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از ﺟﺴﻢ و ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ آن آﺳﺎﻧﺘﺮ از ﺟﺴﻢ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺟﺴﻢ وﺟﻮد ﻧﻤﻲداﺷـﺖ‪ ،‬روح ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ دﻛﺎرت از ﺧﻮد ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ ﭼﺮا »ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻢ« ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺒﺮﻫﻦ اﺳﺖ؟ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻛـﻪ‬ ‫»ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻢ« واﺿﺢ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ اﺻﻞ را ﻫﻤﭽﻮن ﻳﻚ ﻗﺎﻋﺪة ﻛﻠﻲ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد ﻛـﻪ‪ :‬ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫وﺿﻮح ﺑﺴﻴﺎر و ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﺎ درآﻳﺪ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اذﻋﺎن ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺗﺸـﺨﻴﺺ اﻳﻨﻜـﻪ آن ﭼﻴﺰﻫـﺎ‬ ‫ﻛﺪاﻣﻨﺪ ﮔﺎﻫﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺷﻜﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫»اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن« را دﻛﺎرت ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸـﺪ ﭼﻴـﺰي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﻚ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻔﻬﻤﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬رد ﻛﻨﺪ‪ ،‬اراده ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻴﺎل ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻛﻨﺪ ‪ -‬زﻳﺮا اﺣﺴﺎس ﻛﺮدن‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬ ‫در رؤﻳﺎ دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻠﻲ از اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ذات روح اﻧﺪﻳﺸـﻴﺪن اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ روح ﺑﺎﻳـﺪ ﻫﻤﻴﺸـﻪ در ﺣـﺎل‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ در ﺧﻮاب ﻋﻤﻴﻖ‪.‬‬ ‫دﻛﺎرت اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎ از اﺟﺴﺎم ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻗﻄﻌﺔ ﻣﻮﻣﻲ را از ﻛﻨﺪوي زﻧﺒﻮر ﻋﺴﻞ در ﻧﻈﺮ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﻮم ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﺣﻮاس ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ :‬ﻣﺰة ﻋﺴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻮي ُﮔﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬رﻧﮓ و اﻧﺪازه و ﺷـﻜﻞ‬ ‫ﻣﻌﻴﻦ و ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺴﺎﺳﻲ دارد‪ ،‬ﺳﻔﺖ و ﺳﺮد اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺿﺮﺑﻪ اي ﺑﺮ آن وارد ﺷﻮد ﺻﺪاﻳﻲ از آن ﺑﺮ ﻣﻲ ﺧﻴﺰد‪ .‬اﻣﺎ اﮔـﺮ آن را‬ ‫ﻛﻨﺎر آﺗﺶ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﻮم ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ؛ ﭘﺲ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ اﺣﺴﺎس ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷـﺪ‪ ،‬ﻧﻔـﺲ‬ ‫ﻣﻮم ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻧﻔﺲ ﻣﻮم از ﺑﺴﻂ و اﻧﻌﻄﺎف ﭘﺬﻳﺮي و ﺣﺮﻛﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‪ ،‬و اﻳﻦ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ذﻫﻦ درك ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‬ ‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﺼﻮر‪ .‬آن »ﭼﻴﺰي« ﻛﻪ ﻣﻮم اﺳﺖ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺴﺎس ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا آن ﭼﻴﺰ در ﻫﻤﺔ ﺗﻈﺎﻫﺮات ﻣﻮم ﺑﺮ ﺣﻮاس‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺘﺴﺎوﻳﺎً وﺟﻮد دارد‪ .‬ادراك ﻣﻮم »رؤﻳﺖ و ﻟﻤﺲ و ﺗﺼﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ذﻫﻦ اﺳـﺖ‪ «.‬دﻳـﺪ ﻣـﻦ از ﻣـﻮم‬ ‫ﺑﻴﺶ از دﻳﺪ ﻣﻦ از ﻣﺮدان وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻛﻼه و ﻛﺖ در ﺧﻴﺎﺑﺎن ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪» .‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻗﻮة ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻛـﻪ در ذﻫـﻦ‬ ‫ﻣﻦ ﺟﺎي دارد‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻢ ﺑﺎ ﭼﺸﻤﻬﺎﻳﻢ دﻳﺪهام ﻣﻲﻓﻬﻤﻢ‪ «.‬ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺣـﻮاس ﺣﺎﺻـﻞ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‬ ‫ﻣﻐﺸﻮش اﺳﺖ و از ﻧﻮع ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﻮران دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻛﻨﻮن ﻣﻦ ﻟﺒﺎﺳﻬﺎي ﻣﻮم را از ﺗﻨﺶ ﻛﻨﺪهام و آن را ﺑﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﺑﺮﻫﻨﻪ درﻳﺎﻓﺘﻪام‪ .‬از دﻳﺪه ﺷﺪن ﺣﺴﻲ ﻣﻮم ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻦ‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻪ وﺟﻮد ﻣﻮم‪ .‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮ‬ ‫اﺷﻴﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ذﻫﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺣﻮاس‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺔ ﺳﻪ ﻧﻮع اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬دﻛﺎرت ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻣﻌﻤﻮل ﺗـﺮﻳﻦ اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﻴﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) ،‬ﻛﻠﻤﺔ »اﻧﺪﻳﺸﻪ« در اﺻﻄﻼح دﻛﺎرت‪ ،‬ﺷـﺎﻣﻞ ﻣـﺪرﻛﺎت ﺣﺴـﻲ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ (.‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ »ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ« ﻛﻪ از ﺳﻪ ﻧﻮﻋﻨﺪ‪ (1) :‬آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﻄﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ )‪ (2‬آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﺎرﺟﻴﻨﺪ و از‬ ‫ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻳﻨﺪ؛ )‪ (3‬آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ اﺧﺘﺮاع ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﻲ ﭘﻨـﺪارﻳﻢ ﻛـﻪ اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻫـﺎي ﻧـﻮع دوم ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺷـﻴﺎي‬

‫‪ □ 432‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺧﺎرﺟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻨﺪار ﻣﺎ ﭘﺎره اي ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ آﻣﻮزد ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ‪ ،‬و ﭘﺎره اي ﺑﺪﻳﻦ‬ ‫ﺳﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﻣﺴﺘﻘﻞ از اراده )ﻳﻌﻨﻲ از ﻃﺮﻳﻖ اﺣﺴﺎس( داﺧﻞ در ﻣـﻦ ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻟـﺬا ﻣﻨﻄﻘـﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ ﺷﺊ ﺧﺎرﺟﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﻘﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ آﻳﺎ اﻳﻦ دﻻﻳﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ؟ در اﻳﻨﺠﺎ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ »ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻲ آﻣﻮزد« ﻣﻨﻈﻮرم ﻓﻘﻂ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ دارم ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﻼن اﻣـﺮ را ﺑـﺎور ﻛـﻨﻢ‪ ،‬ﻧـﻪ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ آن را در ﭘﺮﺗﻮ ﻳﻚ ﻧﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻢ‪ .‬آﻧﭽﻪ در ﭘﺮﺗﻮ ﻳﻚ ﻧﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﺗﻤﺎﻳـﻞ‬ ‫ﻣﺤﺾ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻣﺮ ﻛﺎذب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺣﺴﻲ ﻏﻴﺮ اﺧﺘﻴﺎري اﺳﺖ دﻟﻴﻞ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛـﻪ‬ ‫رؤﻳﺎ ﻫﻢ ﻏﻴﺮ اﺧﺘﻴﺎري اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ از درون ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﭘﺲ دﻻﻳﻞ داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫـﺎي ﺣﺴـﻲ از‬ ‫ﺧﺎرج ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻏﻴﺮ ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ دو اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻳﻚ ﺷﺊ ﺧﺎرﺟﻲ دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﭼﻨﺎن ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﺣـﻮاس ﻇـﺎﻫﺮ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺪان ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫـﺮ دو ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺷـﺒﻴﻪ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و از اﻳﻦ دو‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻞ‪ ،‬آﻧﻜﻪ ﺑﻼواﺳﻄﻪ از ﺗﺤﺮﺑﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻤﺘﺮ ﺷﺒﻴﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت آن ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺷﻜﻲ را ﻛﻪ وﺟﻮد دﻧﻴﺎي ﺧﺎرﺟﻲ را ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬رد ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻛـﺎر‬ ‫ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ وﺟﻮد ﺧﺪا اﺛﺒﺎت ﺷﻮد‪.‬‬ ‫دﻻﻳﻞ دﻛﺎرت در اﺛﺒﺎت و ﺟﻮد ﺧﺪا ﭼﻨﺪان ﺗﺎزﮔﻲ ﻧﺪارد و ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ دﻻﻳـﻞ را‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻫﻢ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻦ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﻴﻢ از ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ وﺟﻮد ﺧﺪا اﺛﺒﺎت ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻗﻲ ﻛﺎر آﺳﺎن ﭘﻴﺶ ﻣﻲ رود‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪا ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آن ﺷـﻴﻄﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫دﻛﺎرت ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎي ﺷﻚ ﺧﻮد ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ رﻓﺘﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬و اﻣﺎ ﺧﺪا ﻣﻴﻠﻲ ﭼﻨﺎن ﻗﻮي ﺑﺮاي اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﺟﺴـﺎم‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻦ داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﺟﺴﻤﻲ وﺟﻮد ﻧﻤﻲ داﺷﺖ ﺧﺪا ﻓﺮﻳﺒﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﻮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺟﺴﺎم وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺧﺪا‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺪرت ﺗﺼﺤﻴﺢ اﺷﺘﺒﺎه را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻦ داده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ اﻳﻦ اﺻﻞ را ﻛﻪ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ واﺿﺢ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ اﺳـﺖ ﺻـﺤﻴﺢ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮم‪ ،‬از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪرت اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ اﺟﺴـﺎم را ﻓﻘـﻂ ﺑـﻪ‬ ‫واﺳﻄﺔ ذﻫﻦ ﺑﺸﻨﺎﺳﻢ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ذﻫﻦ و ﺑﺪن ﻫﺮ دو‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧـﻮاﻫﻢ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻗـﺪرت ﻣـﺮا ﺑـﻪ ﻓـﺮا ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻴﺰ ﻗﺎدر ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺮﻣﻴﻤﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ دﻛﺎرت ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﺘﺮ از ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ آن ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﻤـﻪ ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫اﺣﻜﺎم ﻣﺪرﺳﻲ را‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮل ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻴﺶ از ﻋﻠﺖ ﺧﻮد ﻛﻤﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲ ﺑـﺮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫اﺣﻜﺎم از آن ﻧﻈﺮ اﻧﺘﻘﺎدي ﺗﻴﺰﺑﻴﻨﻲ ﻛﻪ دﻛﺎرت در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫـﻴﭻ دﻟﻴﻠـﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻗﺒﻮل اﻳﻦ اﺣﻜﺎم اراﺋﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻳﻦ اﺣﻜﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻛﻤﺘـﺮ از وﺟـﻮد ﺷـﺨﺺ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺑـﻮق و ﻛﺮﻧـﺎ »اﺛﺒـﺎت«‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺒﺮﻫﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪة ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺜﺒﺖ ﻛﺘﺎب »ﺗﻔﻜـﺮات« در آﺛـﺎر اﻓﻼﻃـﻮن و اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ و ﺗﻮﻣـﺎس‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫روش ﺷﻚ اﻧﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮد دﻛﺎرت آن را ﺑﺎ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺴﺖ‪ ،‬داراي اﻫﻤﻴـﺖ ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘـﺎً‬ ‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷﻚ ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﻮد‪ ،‬از اﻳﻦ روش ﺟﺰ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﺜﺒﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﮔـﺮ ﺑﺎﻳـﺪ ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻫﺮ دو ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ دو ﻧﻮع ﺣﺪ ﻳﻘﻒ در ﺷﻚ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ :‬واﻗﻌﻴﺖ ﺑﻼﺷـﻚ‪ ،‬و‬ ‫اﺻﻮل اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺑﻼﺷﻚ‪ .‬واﻗﻌﻴﺎت ﺑﻼﺷﻚ دﻛﺎرت اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد اوﻳﻨﺪ ‪» -‬اﻧﺪﻳﺸﻪ« ﺑﻪ ﻋﺎﻣﺘﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻤﻜـﻦ ﻛﻠﻤـﻪ‪.‬‬ ‫»ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻢ« ﺻﻮرت ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ دﻛﺎرت اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺿﻤﻴﺮ اول ﺷﺨﺺ ﻣﻔـﺮد ﺟـﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫دﻛﺎرت ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺻﻮرت ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺧﻮد را ﺑﺪﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ ﻛﻪ »اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ «.‬ﺿﻤﻴﺮ اول ﺷـﺨﺺ از‬ ‫ﻟﺤﺎظ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن آﺳﺎﻧﺘﺮ در ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬اﻣﺎ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻠﻮﻣﻲ ﻧﺪارد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دﻛﺎرت ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ‪ «،‬دﻳﮕﺮ دارد ﻫﻤﺎن دﺳﺘﮕﺎه ﻣﻘﻮﻻت را ﻛﻪ از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳـﻲ ﺑـﻪ ارث ﺑـﺮده اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻏﻴـﺮ‬

‫دﻛﺎرت □ ‪433‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﻨﺪد‪ .‬دﻛﺎرت در ﻫﻴﭻ ﺟﺎ اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻨﺪهاي ﻫﻢ ﻧﻴﺎز دارد‪ ،‬و دﻟﻴﻠﻲ ﻫﻢ ﺟـﺰ از‬ ‫ﻟﺤﺎظ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﺷﻴﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ را ﻣﺒﺪأ‬ ‫اﻳﻘﺎﻧﺎت ﺗﺠﺮﺑﻲ داﻧﺴﺖ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮد و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻴﻘﻲ در ﻫﻤﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪﻫﺎي ﺑﻌﺪي داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻛﺎرت از دو ﻟﺤﺎظ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺛﻨﻮﻳﺖ روح و ﻣﺎده را ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﻼﻃﻮن آﻏـﺎز‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ دﻳﻨﻲ‪ ،‬آن را ﭘﺮوراﻧﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﻤﺎل رﺳﺎﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﻤﺎل ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳـﻚ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت ﻋﺠﻴﺒﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة دﻛﺎرت در ﻏﺪة ﺻﻨﻮﺑﺮي ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﭘﻴﺮوان دﻛﺎرت از آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﻧﺎدﻳﺪه ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ دﺳﺘﮕﺎه دﻛﺎرت دو ﺟﻬﺎن ﻣﺘﻮازي ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺴﺘﻘﻞ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺟﻬـﺎن‬ ‫روح و دﻳﮕﺮي ﺟﻬﺎن ﻣﺎده اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻳﻚ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺪون رﺟﻮع ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ روح ﺑﺪن را ﺑﻪ ﺣﺮﻛـﺖ‬ ‫ﺣﺴـﻦ‬ ‫در ﻧﻤﻲآورد‪ ،‬ﻓﻜﺮ ﺗﺎزه اي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﮔﻮﻟﻴﻨﻜﺲ و ﺗﻠﻮﻳﺤﺎً ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ دﻛﺎرت ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ .‬آن ﻓﻜﺮ اﻳﻦ ‪‬‬ ‫را داﺷﺖ ﻛﻪ اﺟﺎزه ﻣﻲداد ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺪن روح را ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ در ﻧﻤﻲآورد‪ .‬در »ﺗﻔﻜﺮات« ﺑﺤﺚ ﻣﻔﺼﻠﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺪن ﺗﺸﻨﻪ اﺳﺖ روح اﺣﺴﺎس »ﻏﻢ« ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺟﻮاب دﻛﺎرﺗﻲ ﺻﺤﻴﺢ اﻳﻦ ﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺪن و روح ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫دو ﺳﺎﻋﺘﻨﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻋﻘﺮﺑﺔ ﻳﻜﻲ ﺑﺮ ﺗﺸﻨﮕﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻋﻘﺮﺑﺔ دﻳﮕﺮي »ﻏﻢ« را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ از ﻧﻘﻄـﺔ ﻧﻈـﺮ‬ ‫دﻳﻨﻲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻋﻴﺐ ﺑﺰرﮔﻲ داﺷﺖ؛ و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮا ﻣﻲﺑﺮد ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﺼﻴﺼﺔ دوم ﻓﻠﺴـﻔﺔ دﻛـﺎرت ﻛـﻪ در ﺑـﺎﻻ اﺷـﺎره‬ ‫ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻛﺎرت در ﻛﻞ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﻮد راﺟﻊ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﺑﻪ ﻃﺮز ﺧﺸﻜﻲ ﺟﺒﺮي اﺳﺖ‪ .‬اورﮔﺎﻧﻴﺴـﻤﻬﺎي زﻧـﺪه ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن اﻧﺪازة ﻣﺎدة ﻣﺮده ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳـﻄﻮ ﻧﻴـﺎزي ﺑـﻪ ﺟـﺎن ﻳـﺎ روح‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ رﺷﺪ اورﮔﺎﻧﻴﺴﻤﻬﺎ و ﺣﺮﻛﺎت ﺣﻴﻮاﻧﺎت را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮد دﻛﺎرت ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻳـﻚ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﺟﺰﺋـﻲ ﺑـﻮد؛ ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ روح اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اراده ﺟﻬﺖ ‪ -‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻪ ﻣﻘﺪار ‪ -‬ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻔﻮس ﺣﻴﻮاﻧﻲ را ﺗﻐﻴﻴـﺮ دﻫـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ روح دﺳﺘﮕﺎه او ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻫﻢ از آب درآﻣـﺪ؛ و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ از ﻓﻠﺴـﻔﺔ دﻛـﺎرت‬ ‫ﺣﺬف ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻤﻴﻊ ﺣﺮﻛﺎت ﻣﺎده را ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﺗـﻮازي ﺟﺴـﻢ و روح‪،‬‬ ‫وﻗﺎﻳﻊ روﺣﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﺟﺒﺮي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﻴﺮوان دﻛـﺎرت در ﻣﻮﺿـﻮع اﺧﺘﻴـﺎر دﭼـﺎر اﺷـﻜﺎل‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻬﺸﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻋﻠﻢ دﻛﺎرت ﺑﻮد ﺗـﺎ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣﻌﺮﻓـﺖ او‪ ،‬دﺷـﻮار ﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﺧﻮدﻛﺎر ﺑﻮدن ﺣﻴﻮاﻧﺎت را ﺗﻌﻤﻴﻢ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﭼﺮا اﻳﻦ اﻣﺮ در ﻣـﻮرد اﻧﺴـﺎن ﺻـﺎدق ﻧﺒﺎﺷـﺪ؟ و ﭼـﺮا ﺑـﺎ درآوردن‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه دﻛﺎرت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﻣﻨﺴﺠﻢ‪ ،‬آن را ﺳﺎده ﻧﻜﻨﻴﻢ؟ اﻳﻦ ﻗﺪم ﻋﻤﻼً در ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻛﺎرت دوﮔﺎﻧﮕﻲ ﺣﻞ ﻧﺸﺪه اي‪ ،‬ﻣﻴﺎن آﻧﭽﻪ او از ﻋﻠﻮم ﻋﺼﺮ ﺧـﻮد ﻓـﺮا ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد و ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻣﺪرﺳـﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻣﺪرﺳﺔ ﻻﻓﻠﺶ ﺑﺪو آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن ﺗﻨﺎﻗﻀﺎﺗﻲ در ﻓﻠﺴﻔﺔ او ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮع او را از ﺣﻴﺚ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻣﺜﻤﺮ از آﻧﭽﻪ ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻨﻄﻘﻴﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎﺷـﺪ ﻏﻨـﻲﺗـﺮ ﺳـﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﺴﺠﺎم و ﻋﺪم ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد او را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺆﺳﺲ ﻳﻚ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ درآورد؛ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺗﻨـﺎﻗﺾ او‬ ‫را ﺳﺮﭼﺸﻤﺔ دو ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻬﻢ وﻟﻲ ﻣﺘﻨﺎﻓﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 434‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬د‪
9‬‬

‫ا ‪ 7‬زا‬ ‫اﺳﭙﻴﻨﻮزا )‪ (1632-77‬ﺷﺮﻳﻒﺗﺮﻳﻦ و دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﻲﺗﺮﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﻗﺪرت ﻓﻜﺮي ﺑﻌﻀـﻲ دﻳﮕـﺮ از او‬ ‫ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ اﺧﻼﻗﻲ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺔ او ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭼﻨﻴﻦ اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬او را در ﻣـﺪت‬ ‫ﻋﻤﺮش‪ ،‬و ﺗﺎ ﻳﻚ ﻗﺮن ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن آﻳﺖ ﺧﺒﺚ و ﺷﺮارت ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻳﻬـﻮدي ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎ آﻣـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن او را ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه از او ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ اش را اﻧﺪﻳﺸـﺔ ﺧـﺪا‬ ‫ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻗﺸﺮي او را ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺎﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴـﺘﺲ ﻛـﻪ دﻳـﻦ ﺑﺰرﮔـﻲ از او ﺑـﻪ ﮔـﺮدن‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺣﻖ او را ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲداﺷﺖ و ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط از اداي ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ در ﻣﺪح او ﺧﻮدداري ﻛﺮد‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻛﺎر را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳـﺎﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ در ﺧﺼﻮص ﺣﺪود آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻬﻮد ﻣﺮﺗﺪ دﺳﺖ ﺑﻪ داﻣﻦ دروغ زد‪.‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده اش ﺑﺮاي ﻓﺮار از ﭼﻨـﮓ ﻣﺤﻜﻤـﺔ ﺗﻔﺘـﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳـﺪ از اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻳـﺎ ﺷـﺎﻳﺪ از‬ ‫ﭘﺮﺗﻘﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻠﻨﺪ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮد او ﺑﺎ داﻧﺸﻬﺎي ﻳﻬﻮدي ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪن ﺧﻮد را ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫دﻳﺪ‪ .‬ﺑﺪو ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻲ ﻫﺰار ﻓﻠﻮرﻳﻦ ﺑﮕﻴﺮد و ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﺧﻮد را ﭘﻨﻬﺎن ﺑﺪارد‪ .‬ﭼﻮن ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ ﻗﺼﺪ ﺟـﺎﻧﺶ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﻳﻦ ﻛﺎر ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺮﺳﻴﺪ ﻫﻤﺔ ﻟﻌﻨﺘﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در »ﺳﻔﺮ ﺗﺜﻨﻴﻪ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﻧﺜﺎر او ﻛﺮدﻧﺪ؛ و ﻧﻴـﺰ ﻟﻌﻨﺘـﻲ‬ ‫را ﻛﻪ اﻟﻴﺸﺎ در ﺣﻖ ﻛﻮدﻛﺎن ﻛﺮد‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ آن ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺮﺳﻬﺎي ﻣﺎده ﭘﺎره ﭘﺎره ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﺪان اﻓﺰودﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻣﺎده ﺧﺮﺳﻲ ﺑﻪ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺒﺮد‪ .‬وي ﻧﺨﺴﺖ در آﻣﺴﺘﺮدام و ﺳﭙﺲ در ﻻﻫﻪ ﺑﻪ آراﻣﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد و ﻧﺎن ﺧﻮد را‬ ‫ﺑﺎ ﺻﻴﻘﻞ دادن ﺷﻴﺸﺔ ﻋﺪﺳﻲ در ﻣﻲآورد‪ .‬ﻣﺎﻳﺤﺘﺎﺟﺶ ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﺳﺎده ﺑﻮد و در ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﻤﺮش ﺑﻲاﻋﺘﻨـﺎﻳﻲ ﻋﺠﻴﺒـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﻮل ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺗﻨﻲ ﻛﻪ او را ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺑﺎ اﺻﻮل او ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دوﺳﺘﺶ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬دوﻟﺖ ﻫﻠﻨـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫آزادﻣﻨﺸﻲ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﻮد ﻋﻘﺎﻳﺪ او را در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮد ‪ -‬ﮔﺮﭼﻪ ﻳﻜﺒﺎر از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳـﻲ در وﺿـﻊ‬ ‫ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺧﺎﻧﺪان اﻣﺮاي اوراﻧﮋ ‪ Orange‬ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺎﻧﺪان دو وﻳﺖ ‪ De Witt‬را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا‬ ‫در ﭼﻬﻞ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻟﮕﻲ از ﺑﻴﻤﺎري ﺳﻞ ﺟﻮاﻧﻤﺮگ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻣﻬﻢ او »اﺧﻼق« ‪ Ethics‬ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻻزم اﺳﺖ ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤـﻪاي‬ ‫درﺑﺎرة دو ﻛﺘـﺎب دﻳﮕـﺮش »رﺳـﺎﻟﻪ در ﺑـﺎب ﺳﻴﺎﺳـﺖ و دﻳـﻦ« ‪ Tractatus Theologico-Politicus‬و »رﺳـﺎﻟﻪ در ﺑـﺎب‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ« ‪ Tractatus Politicus‬ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ﻛﺘﺎب اول ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻋﺠﻴﺒﻲ از اﻧﺘﻘﺎد ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﻛﺘﺎب دوم ﻓﻘﻂ درﺑﺎرة ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻧﺘﻘﺎد از ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً در ﻣﻨﺴـﻮب ﻛـﺮدن ﻛﺘـﺐ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ »ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ« ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر دﻳﺮﺗﺮ از آﻧﭽﻪ در اﺧﺒﺎر و اﺣﺎدﻳﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﭘﺎره اي ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺟﺪﻳـﺪ را‬ ‫ﺑﺸﺎرت ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻛـﺮد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ اﻟﻬﻴﺎت آزاد اﻧﺪﻳﺸﺎﻧﻪ ﺳﺎزش داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﺧﺘﻼف ﻣﺸﺮب ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻫﺎﺑﺰ و اﺳﭙﻴﻨﻮزا دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﻫﺎﺑﺰ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وي ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺻﻮاب و ﺧﻄﺎ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ ،‬زﻳـﺮا ﺧﻄـﺎ ﺳـﺮﭘﻴﭽﻴﺪن از ﻗـﺎﻧﻮن اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺧﻄﺎ ﺷﻮد و در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ ﻫﺎﺑﺰ ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺎﻳـﺪ ﻛـﺎﻣﻼً ﺗـﺎﺑﻊ دوﻟـﺖ‬

‫اﺳﭙﻴﻨﻮزا □ ‪435‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﺎ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻃﻐﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ دوﻟﺖ ﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ؛ و زد و ﺧﻮردﻫﺎي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻧﻤﻮﻧـﺔ‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺎ زور در ﺑﺮاﺑﺮ دوﻟﺖ ﭼﻪ ﻋﻮاﻗﺐ ﺑﺪي ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﻲ آورد‪ ،‬ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ در اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ ﻛـﻪ ﻋﻘﻴـﺪه‬ ‫دارد دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ »ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﺮﻳﻦ« اﺷﻜﺎل دوﻟﺖ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﺎﺑﺰ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ اﺗﺒـﺎع ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﻫﻤﺔ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد را ﻓﺪاي ﺣﺎﻛﻢ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﺮاي آزادي ﻋﻘﻴﺪه اﻫﻤﻴﺖ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ درﺳﺖ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﻛﻪ وي اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ دوﻟـﺖ ﺣـﻞ و ﻓﺼـﻞ ﺷـﻮد ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺳـﺎزش ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﮔﻤـﺎن‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ در ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻈﻮرش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ دوﻟﺖ ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﮔﺮدد ﺗﺎ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ .‬در ﻫﻠﻨﺪ دوﻟﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﺴﺎﻫﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد‪.‬‬ ‫»اﺧﻼق« اﺳﭙﻴﻨﻮزا درﺑﺎرة ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ رواﻧﺸﻨﺎﺳـﻲ‬ ‫ﻋﻮاﻃﻒ و اراده ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﺧﻼﻗﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ اﺳـﺖ ﺗﺸـﺮﻳﺢ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺷﻜﻞ دﻳﮕﺮي از ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻛﺎرت اﺳﺖ و رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ آن ﻳﺎدآور آراي ﻫﺎﺑﺰ؛ اﻣـﺎ اﺧـﻼق آن اﺻـﺎﻟﺖ‬ ‫دارد و ﺑﺎ ارزشﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﺘﻮي ﻛﺘﺎب اﺳﺖ‪ .‬راﺑﻄﺔ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﺎ دﻛـﺎرت از ﺑﻌﻀـﻲ ﻟﺤـﺎظ ﺑـﻪ راﺑﻄـﺔ ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ ﺑـﺎ اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻛﺎرت ﻣﺮدي ﺑﻮد داراي ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺳﺮﺷﺎر از ﻛﻨﺠﻜﺎوي ﻓﻜﺮي‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﺎر اﺧﻼق ﺟﺪي ﺑـﺮ‬ ‫دوﺷﺶ زﻳﺎد ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ »دﻻﻳﻠﻲ« ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺄﻳﻴﺪ دﻳﻦ رﺳﻤﻲ اﺧﺘﺮاع ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﺷـﻜﺎﻛﺎن ﻣـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫آراي او را ﺑﻜﺎر ﺑﻨﺪﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻛﺎرﻧﻴﺎدس ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻓﻼﻃﻮن را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺴﺖ‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﺑﻲ ﻋﻼﻗـﻪ ﻧﺒـﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﺣﺘﻲ رﺳﺎﻟﻪ اي ﻫﻢ درﺑﺎرة ﻗـﻮس و ﻗـﺰح ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ دﻳﺎﻧـﺖ و ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﺗﻮﺟـﻪ داﺷـﺖ‪ .‬وي از دﻛـﺎرت و‬ ‫ﻣﻌﺎﺻﺮاﻧﺶ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻣﺎدي و ﺟﺒﺮي را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و در ﭘﻲ آن ﺑﻮد ﻛﻪ در داﻳﺮة ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي دﻳﺎﻧﺖ و وﻗﻒ زﻧﺪﮔﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﻮﺷﺶ او ﻛﻮﺷﺸﻲ اﺳﺖ ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آن را ﻗﺮﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ از‬ ‫ﺳﺘﺎﻳﺶ آن ﺧﻮدداري ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ اﺳﭙﻴﻨﻮزا از آن ﻧﻮﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﺑﻨﻴﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺟﻮﻫﺮ دارﻳﻢ‪» :‬ﺧﺪا ﻳﺎ ﻃﺒﻴﻌـﺖ‪«.‬‬ ‫ﻫﻴﭻ اﻣﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺎﻟﺬات ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻛﺎرت ﺑﻪ ﺳﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺧـﺪا روح و ﻣـﺎده‪ .‬راﺳـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﺘﻲ در ﻧﻈﺮ او ﻧﻴﺰ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از روح و ﻣﺎده ﺟﻮﻫﺮﻳﺖ دارد؛ زﻳﺮا ﺧﺪا روح و ﻣﺎده را ﺧﻠﻖ ﻛـﺮده اﺳـﺖ و‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه اراده ﻛﻨﺪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ آﻧﻬﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎزد؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﺟﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ ﺧﺪا‪ ،‬روح و ﻣﺎده دو ﺟﻮﻫﺮ ﻣﺴﺘﻘﻠﻨﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺎ ﺻﻔﺎت اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺑﺴﻂ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻫﻴﭽﻜﺪام از آﻧﻬﺎ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺮ او اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺑﺴﻂ ﻫﺮ دو‬ ‫از ﺻﻔﺎت ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ داراي ﺻﻔﺎت ﻧﺎﻣﺤﺪود دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﺠﻬﻮﻟﻨﺪ‪ .‬ارواح ﻣﻨﻔـﺮد و ﭘـﺎره ﻫـﺎي‬ ‫ﻣﺎده در ﻧﻈﺮ اﺳﭙﻴﻨﻮزا اﻣﻮر وﺻﻔﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ »ﭼﻴﺰ« ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺠﻠﻴـﺎﺗﻲ از ذات ﺑـﺎري اﻧـﺪ‪ .‬آن ﺑﻘـﺎي روح‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻘﺎي ﻏﻴﺮ ﺷﺨﺼـﻲ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ .‬اﻣﻮر ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺣﺪود ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺧﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻔﻨﺪ‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫آﻧﭽﻪ »ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ«‪» :‬ﻫﺮ ﺗﻌﻴﻴﻨﻲ ﻧﻔﻲ اﺳﺖ‪ «.‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻫﺴﺘﻲ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و آن ﻫﺴـﺘﻲ ﻣﻄﻠﻘـﺎً ﻧﺎﻣﺘﻨـﺎﻫﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻚ وﺣﺪت وﺟﻮد ﻛﺎﻣﻞ و ﺧﺎﻟﺺ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻫﻤﺔ اﻣﻮر ﺗﺎﺑﻊ ﻳﻚ ﺟﺒﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﺮﺻﺔ ﻧﻔﺴﺎﻧﻴﺎت ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧـﺎم ارادة آزاد )اﺧﺘﻴـﺎر(‬ ‫و در ﻋﻠﻢ ﻣﺎدي ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺼﺎدف وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﺮ آﻧﭽﻪ روي ﻣﻲ دﻫﺪ ﺗﻈﺎﻫﺮي اﺳﺖ از ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﺮﻣﻮز ﺧﺪا‪ ،‬و ﻣﻨﻄﻘﺎً‬ ‫ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﺟﺰ آن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ در ﻣﻮرد ﮔﻨﺎه ﺗﻮﻟﻴـﺪ اﺷـﻜﺎل ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬و ﻧﻘـﺎدان در اﻧﮕﺸـﺖ‬ ‫ﻧﻬﺎدن ﺑﺮ اﻳﻦ اﺷﻜﺎل درﻧﮓ ﻧﻜﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻨﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻓﺮﻣﻮدة ﺧﺪاﺳـﺖ و‬ ‫ﻟﺬا ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺸﻢ ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺪ‪ :‬آﻳﺎ ﺧﻮب ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺮون ﻣﺎدر ﺧﻮد را ﻛﺸﺖ؟ آﻳﺎ ﺧﻮب ﺑﻮد ﻛـﻪ آدم از ﺛﻤـﺮة ﻣﻤﻨﻮﻋـﻪ‬ ‫ﺧﻮرد؟ اﺳﭙﻴﻨﻮزا در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ اﻋﻤﺎل آﻧﭽﻪ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ ﺧﻮب اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ آﻧﭽﻪ ﻣﻨﻔﻲ اﺳـﺖ ﺑـﺪ اﺳـﺖ؛‬ ‫اﻣﺎ ﻧﻔﻲ ﻓﻘﻂ در ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻧﺰد ﺧﺪا‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻘﻂ اوﺳﺖ ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ دارد‪ ،‬ﻧﻔﻲ وﺟﻮد ﻧـﺪارد و‬

‫‪ □ 436‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻟﺬا ﺑﺪﻳﻬﺎي اﻣﻮري ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﮔﻨﺎه ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ اﺟﺰاﺋﻲ از ﻛﻞ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ را‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﻘﺎد ﻏﺎﻟﺐ ﻋﺮﻓﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ رﺳﻤﻲ دﻳﻦ درﺑﺎرة ﮔﻨﺎه و ﻟﻌﻨﺖ ﺳﺎزش داد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺎ رد ﻛﺎﻣﻞ اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻼزﻣﺖ دارد‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﺑﺪاً اﻫﻞ ﻣﺠﺎدﻟﺔ ﻗﻠﻤﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل ﭼﻨـﺎن ﺻـﺎدق‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻋﻘﺎﻳﺪش را‪ ،‬ﻫﺮ ﻗﺪر ﺑﺮاي ﻣﻌﺎﺻﺮاﻧﺶ ﻧﺎﮔﻮار ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎن دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻔﺮت از ﺗﻌـﺎﻟﻴﻢ او ﺷـﮕﻔﺖ‬ ‫و ﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫»اﺧﻼق« ﺑﻪ ﺳﺒﻚ آﺛﺎر اُﻗﻠﻴﺪس ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻌﺎرﻳﻒ و اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ و ﻗﻀﺎﻳﺎ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از اﺻـﻮل ﻣﺴـﻠﻢ‬ ‫ﻓﺮض اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻲ ﻗﻮﻳﺎً اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺧﻮاﻧـﺪن ﻧﻮﺷـﺘﺔ اﺳـﭙﻴﻨﻮزا را‬ ‫دﺷﻮار ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﺤﺼﻞ اﻣﺮوزي ﻛﻪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮد ﺑﺮاي آن اﻣﻮري ﻛﻪ اﺳـﭙﻴﻨﻮزا ﻣـﺪﻋﻲ اﺛﺒـﺎت آﻧﻬﺎﺳـﺖ »دﻻﻳـﻞ«‬ ‫ﻗﻮي ﻣﻲﺗﻮان اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر از ﺗﻔﺼﻴﻞ اﺳﺘﺪﻻﻻت او‪ ،‬ﻛﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻢ ﺑـﻪ آﻣـﻮﺧﺘﻦ ﻧﻤـﻲارزد‪ ،‬ﻣﻠـﻮل ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻗﻀﺎﻳﺎ و ﺷﺮوح و ﺣﻮاﺷﻲ را ﻛﻪ در ﻟﺐ ﻣﻄﺎﻟﺐ »اﺧﻼق« اﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬اﻣـﺎ ﺳـﺮزﻧﺶ ﻛـﺮدن‬ ‫اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ روش ﻫﻨﺪﺳﻲ اش ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻓﻬﻢ ﻗﺎﺻﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﭼـﻪ در اﺧـﻼق و ﭼـﻪ در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ اﺳـﺎس‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه وي اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﻣﻲﺗﻮان اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ آوردن دﻟﻴـﻞ و ﺑﺮﻫـﺎن ﺑـﺮاي او اﻫﻤﻴـﺖ اﺳﺎﺳـﻲ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻳﻦ روش را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﺔ او را ﺑﭙـﺬﻳﺮﻳﻢ‪ .‬ﻣـﺎ‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎور ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ارﺗﺒﺎط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﺟﺰاي ﺟﻬﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻋﻘﻴﺪه دارﻳـﻢ ﻛـﻪ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻤـﻲ ﺑﺎﻳـﺪ از راه‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺸﻒ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﺳﺘﺪﻻل‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاي اﺳﭙﻴﻨﻮزا روش ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺿﺮورت داﺷﺖ و ﻣﻼزم اﺳﺎﺳﻲﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫اﺟﺰاي ﻧﻈﺮﻳﺔ او ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﭙﻴﻨﻮزا درﺑﺎرة ﻋﻮاﻃﻒ‪ .‬ﻃﺮح اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻳﻚ ﺑﺤﺚ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ درﺑـﺎرة‬ ‫ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﺳﺮﭼﺸﻤﺔ روح‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ‪» :‬روح ﺑﺸﺮ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﻛـﺎﻓﻲ ﺑـﺮ ذات ﻻﻳـﺰال و‬ ‫ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﻟﻬﻲ دارد‪ «.‬اﻣﺎ ﺷﻬﻮات‪ ،‬ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺳﻮم »اﺧﻼق« ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺤﺮاف ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻧـﺪ‬ ‫و ﺗﺼﻮر ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻣﺎ را از ﻛﻞ ﺗﻴﺮه و ﺗﺎر ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ »ﻫﺮ ﭼﻴﺰي‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺘﻤﻜﻦ در ﻧﻔﺲ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ ﻛﻪ در ﻧﻔﺲ وﺟﻮد ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ «.‬ﻋﺸﻖ و ﻧﻔﺮت و ﺳﺘﻴﺰه از اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮ ﻣﻲ ﺧﻴﺰد‪ .‬رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻛﺘﺎب ﺳـﻮم‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺧﻮدﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪» .‬آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺪف ﻧﻔﺮﺗﺶ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪه‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻟﺬت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» «.‬اﮔـﺮ ﻣـﺎ ﺑـﺪاﻧﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ از ﭼﻴﺰي ﻟﺬت ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻤﻠﻚ ﻳﻚ ﻓﺮد ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ درآﻳﺪ ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻴﻢ ﻛﺎري ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ آن ﺷﺨﺺ ﺑﺮ‬ ‫آن ﭼﻴﺰ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﺑﺪ‪ «.‬اﻣﺎ ﺣﺘﻲ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻢ ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻧﻘﺎب ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ رﻳﺎﺿـﻲ‬ ‫را ﺑﻪ دور ﻣﻲاﻧﺪازد؛ ﻣﺜﻼً آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻧﻔﺮت ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﺗﻮان آن را ﺑـﻪ‬ ‫وﺳﻴﻠﺔ ﻋﺸﻖ ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮد‪ «.‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻧﻔﺲ اﻧﮕﻴﺰة اﺳﺎﺳﻲ ﻋﻮاﻃﻒ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ درﻳـﺎﺑﻴﻢ آﻧﭽـﻪ در‬ ‫وﺟﻮد ﻣﺎ واﻗﻌﻲ و ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻛﻞ وﺻﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻪ آﻧﻜﻪ ﻓﺼﻞ ﻇﺎﻫﺮي را دوام ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ‬ ‫ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻧﻔﺲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫دو ﻛﺘﺎب آﺧﺮ »اﺧﻼق« ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ »در ﺑﺎب اﺳﺎرت ﺑﺸﺮ ﻳﺎ ﻗﺪرت ﺷﻬﻮات« و »در ﺑـﺎب ﻧﻴـﺮوي ﻓﻬـﻢ ﻳـﺎ در ﺑـﺎب‬ ‫آزادي ﺑﺸﺮ« ﻧﺎم دارﻧﺪ‪ ،‬دﻟﻜﺸﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻛﺘﺎب اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ اﻳﻨﻜﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣـﻲ ﮔـﺬرد ﻧﺎﺷـﻲ از‬ ‫ﻋﻠﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﺳﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪة اﻋﻤﺎﻟﻤﺎن ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬آزادﻳﻢ‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳـﻘﺮاط و‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﺧﻄﺎﻳﻲ ﻧﺎﺷﻲ از اﺷﺘﺒﺎه ﻓﻜﺮي اﺳﺖ‪ :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻗـﺪر ﻛـﺎﻓﻲ ﺷـﺮاﻳﻂ ﺣـﺎل ﺧـﻮد را‬ ‫ﺑﻔﻬﻤﺪ ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺣﺘﻲ در اﺣﻮاﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي دﻳﮕﺮي ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮﺷـﺒﺨﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﻪ ﺣﺲ از ﺧﻮد ﮔﺬﺷﺘﮕﻲ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮدﺟـﻮﻳﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﻣﻌﻨـﻲ ﺧـﺎص‪ ،‬و‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻧﻔﺲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻫﻤﺔ رﻓﺘﺎر ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪» .‬ﻫﻴﭻ ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﻌﻲ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ وﺟﻮد ﺧﻮد را ﺣﻔـﻆ‬ ‫ﻛﻨﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪ «.‬اﻣﺎ ﺗﺼﻮر اﺳﭙﻴﻨﻮزا از آﻧﭽﻪ ﺷﺨﺺ ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﺪف ﺧﻮدﺟﻮﻳﻲ ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨـﺪ ﺑـﺎ ﺗﺼـﻮر‬

‫اﺳﭙﻴﻨﻮزا □ ‪437‬‬

‫ﻳﻚ ﺧﻮدﺧﻮاه ﻋﺎدي ﻓﺮق دارد‪» :‬ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﺧﻴﺮ روح ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺑـﻪ ﺧـﺪا و ﻋـﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻓﻀـﻴﻠﺖ روح ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﺧﺪاﺳـﺖ‪«.‬‬ ‫ﻋﻮاﻃﻒ ﭼﻮن از ﺳﺮ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻧﺎﻗﺺ ﺑﺮﺧﻴﺰﻧﺪ‪» ،‬ﺷﻬﻮات« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬اﺷـﺨﺎص ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﺷﻬﻮاﺗﺸـﺎن‬ ‫ﻣﺘﻌﺎرض ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي ﻋﻘﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻮاﻓﻖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬت ﻓـﻲ ﺣـﺪ ذاﺗـﻪ ﺧـﻮب‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻣﻴﺪ و ﺑﻴﻢ ﺑﺪ اﺳﺖ؛ و ﺧﻮاري و ﻧﺪاﻣﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺪ اﺳﺖ‪» :‬آن ﻛﺲ ﻛﻪ از ﻋﻤﻠﻲ ﻧـﺎدم ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﺪﺑﺨﺘﻲ ﻳـﺎ ﺗﺰﻟـﺰل‬ ‫ﻣﻀﺎﻋﻒ دارد‪ «.‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا زﻣﺎن را ﻏﻴﺮ واﻗﻌﻲ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﺬا در ﻧﻈﺮ وي ﻫﻤﺔ ﻋﻮاﻃﻔﻲ ﻛﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﺑﻪ واﻗﻌﻪ اي در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻳﺎ‬ ‫آﻳﻨﺪه ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻼف ﻋﻘﻠﻨﺪ‪» .‬روح‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي را ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣـﺎن ﻋﻘـﻞ ﺑـﻪ ﺗﺼـﻮر در ﻣـﻲآورد‪ ،‬ﺧـﻮاه آن‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ از ﭼﻴﺰي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﺎل ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮاه ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺧﻮاه آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻗﻀﻴﺔ دﺷﻮاري اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺒﻴﻦ اﺳﺎس دﺳﺘﮕﺎه اﺳﭙﻴﻨﻮزاﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﺎﻳﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻧـﺪﻛﻲ در آن ﺗﺄﻣـﻞ‬ ‫ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻳﻚ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﻳﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ »ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﺳﺪ ﺧﻮب اﺳﺖ‪ «.‬اﮔﺮ ﺟﻬﺎن در ﺣﺎل ﺑﻬﺘﺮ ﺷـﺪن‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ از وﻗﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺑﺪﺗﺮ ﺷﺪن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﮔـﻮ اﻳﻨﻜـﻪ در ﻫـﺮ دو ﺣـﺎل ﻣﻘـﺪار ﺧـﻮﺑﻲ و ﺑـﺪي آن‬ ‫ﻣﺘﺴﺎوي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺎ از ﻓﺎﺟﻌﻪ اي ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺧﻮد ﻣﺎ روي دﻫﺪ ﺑﻴﺶ از ﻓﺎﺟﻌﺔ زﻣﺎن ﭼﻨﮕﻴﺰﺧﺎن ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در‬ ‫ﻧﻈﺮ اﺳﻴﻨﻮزا اﻳﻦ اﻣﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ آﻧﭽﻪ روي دﻫﺪ ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ از ﺟﻬﺎن ﺟﺎوﻳـﺪ ﺑـﻲ زﻣـﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺧـﺪا آن را‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﺧﺪا ﺗﺎرﻳﺦ )ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺪد روز و ﻣﺎه و ﺳﺎل( ﺑﻲرﺑﻂ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺤـﺪودﻳﺖ‬ ‫ﺑﺸﺮي اﺟﺎزه ﻣﻲ دﻫﺪ ﺟﻬﺎن را ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺧﺪا ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ‪ ،sub speci aeternitatis ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺤﺖ ﻣﻨﻈـﺮة اﺑـﺪﻳﺖ‪ ،‬در ﻧﻈـﺮ‬ ‫درآورد‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺟﻮاب ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﺣﻖ دارﻳﻢ ﺑﻪ ﺑﻼﻳﺎي آﻳﻨﺪه ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘـﻮان از آﻧﻬـﺎ ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي ﻛـﺮد‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﻢ ﺗﺎ ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻛﺎري ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺟﺒﺮﻳﺖ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻫﻢ ﺟـﻮاﺑﻲ‬ ‫دارد‪ :‬ﻓﻘﻂ ﻧﺎداﻧﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ آﻳﻨﺪه را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻴﻢ‪ .‬زﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﻧﺸﺎن ﺑﻮدﻧﻴﻬﺎ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬و‬ ‫آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪ ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫـﺮ دوي اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻮاﻃﻒ آﻳﻨﺪه را ﻫﻤﭽﻮن اﻣﻮر ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻢ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ؛ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺎﺷﻲ از ﻗﺼﻮر ﻓﻬﻤﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎن دﻳﺪي از ﺟﻬﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻧﻈﻴﺮ دﻳﺪ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰي‬ ‫را ﻫﻤﭽﻮن ﺟﺰﺋﻲ از ﻛﻞ و ﻋﻨﺼﺮ ﻻزم ﺧﻮﺑﻲ آن ﻛﻞ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ »ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮ ﺑﺪي ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺎﻗﺺ اﺳـﺖ‪ «.‬ﺧـﺪا‬ ‫ﺑﺪي را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺪي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺑﺘﻮان آن را ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﻇﻬﻮر ﺑﺪي ﻓﻘﻂ از اﻳﻨﺠـﺎ ﺑـﺮ ﻣـﻲﺧﻴـﺰد ﻛـﻪ اﺟـﺰاي‬ ‫ﺟﻬﺎن را ﭼﻨﺎن در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺎﻟﺬاﺗﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻴﺖ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ اﺳﭙﻴﻨﻮزا اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺸﺮ را از ﭼﻨﮕﺎل ﺗﺮس ﺧﻼص ﻛﻨﺪ‪» .‬ﻣﺮد آزاد ﺑﻪ ﻫﻴﭻ اﻣﺮي ﻛﻤﺘـﺮ از ﻣـﺮگ‬ ‫ﻧﻤﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ‪ ،‬و ﺣﻜﻤﺖ او ﺗﻔﻜﺮ درﺑﺎرة ﻣﺮگ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻔﻜﺮ درﺑﺎرة زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ‪ «.‬ﺧﻮد اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺑﺴﻴﺎر ﻛـﺎﻣﻠﻲ‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد‪ .‬در آﺧﺮﻳﻦ روز زﻧﺪﮔﻴﺶ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﻲ آرام ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻘﺮاط‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در رﺳﺎﻟﺔ »ﻓﻴـﺪو«‬ ‫دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺎل اﻋﺘﻼي روﺣﻲ ﺑﻪ او دﺳﺖ ﻧﺪاد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ روزﻫﺎي دﻳﮕﺮ از ﻫﺮ دري ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺶ ﺑـﻮد‬ ‫ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﺮﺧﻼف ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻼﺳﻔﺔ دﻳﮕﺮ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد را ﺑﺎور داﺷﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻋﻤـﻞ ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻫﻴﭻ ﻣﻮردي ﺳﺮاغ ﻧﺪارم ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺪان ﮔﻮﻧﻪ ﺣـﺮارت و ﺧﺸـﻤﻲ ﻛـﻪ اﺧـﻼق وي آن را‬ ‫ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ دﭼﺎر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺑﺤﺚ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﺆدب و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ ﻃﺮف را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﺪ اﻋﻼي‬ ‫ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﺑﺮاي اﻗﻨﺎع او ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮد‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻲ ﮔﺬرد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ از ﺧﻮد ﻣﺎ ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮب اﺳﺖ؛ ﻓﻘﻂ آﻧﭽﻪ از ﺧﺎرج ﻣﻲ آﻳـﺪ ﺑـﺮاي ﻣـﺎ ﺑـﺪ‬ ‫اﺳﺖ‪» .‬ﭼﻮن ﻫﻤﺔ آن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻋﺚ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﻟﺰوﻣﺎً ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻴﭻ ﺑﺪي ﺑﺮ ﻛﺴﻲ وارد ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬ ‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﻠﻞ ﺧﺎرﺟﻲ‪ «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﻣﻦ ﺣﻴﺚ اﻟﻤﺠﻤﻮع ﻫﻴﭻ واﻗﻌﺔ ﺑﺪي ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮕﺬرد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻠﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﻗﺮار ﻧﺪارد‪» .‬ﻣﺎ ﺟﺰﺋﻲ از ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻛﻞ ﻫﺴﺘﻴﻢ و از دﺳﺘﻮرﻫﺎي او ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ از‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮ درك واﺿﺢ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰي دارا ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬آن ﻗﺴﻤﺖ از وﺟﻮد ﻣﺎ ﻛﻪ ﻫﻮش ﻧﺎم دارد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻗﺴـﻤﺖ اﺣﺴـﻦ‬

‫‪ □ 438‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫وﺟﻮد ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻲ ﮔﺬرد رﺿﺎ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ رﺿﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ «.‬اﻧﺴﺎن ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻴـﻞ‬ ‫ﺧﻮد ﺟﺰﺋﻲ از ﻛﻞ اﺳﺖ اﺳﻴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻓﻬﻢ ﺧﻮﻳﺶ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﻛﻞ را درﻳﺎﺑﺪ آزاد اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻔﺎد اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ در ﺑﺎب آﺧﺮ »اﺧﻼق« ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﻗﻴﺎن ﺑﻪ »ﻫﻤﺔ« ﻋﻮاﻃﻒ ﻣﻌﺘﺮض ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ آن ﻋﻮاﻃﻔﻲ ﻣﻌﺘﺮض اﺳﺖ ﻛﻪ »ﺷﻬﻮت«اﻧـﺪ؛‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ اﺣﻮاﻟﻲ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻼاراده دﺳﺘﺨﻮش ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﺧـﺎرﺟﻲ ﻫﺴـﺘﻴﻢ‪» .‬ﻋﺎﻃﻔـﻪ اي ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﻬﻮت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آﻧﻜﻪ درك واﺿﺢ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰي از آن ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﻴﻢ دﻳﮕﺮ ﺷﻬﻮت ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ «.‬ﻓﻬﻤﻴﺪن اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻤﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰ ﺟﺒﺮي اﺳﺖ روح را ﺑﻪ ﺣﺼﻮل ﻗﺪرت ﺑﺮ ﻋﻮاﻃﻒ ﻛﻤﻚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪» .‬آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺧﻮد و ﻋﻮاﻃﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ واﺿـﺢ‬ ‫و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ ﺧﺪا را دوﺳﺖ ﻣﻲدارد و ﻫﺮ ﭼﻪ ﺧﻮد و ﻋﻮاﻃﻔﺶ را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ ﻋﺸﻘﺶ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع »ﻋﺸﻖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ «،‬ﻛﻪ ﻋﻴﻦ ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﺸﻖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑـﻪ ﺧـﺪا وﺣـﺪت‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻋﺎﻃﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺸﻖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺻﺤﻴﺢ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ وﺟـﺪ و ﻧﺸـﺎط‬ ‫ﻧﺎﺷﻲ از درك ﺻﺤﺖ‪ .‬وﺟﺪ از اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺻﺤﻴﺢ ﺟﺰﺋﻲ از ﻋﺸﻖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﺪاﺳﺖ؛ زﻳﺮا اﻳﻦ وﺟﺪ ﺣﺎوي ﻫﻴﭻ ﭼﻴـﺰ ﻣﻨﻔـﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ از ﻛﻞ ‪ -‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻇﺎﻫﺮاً‪ ،‬ﻛﻪ ﺣـﺎل اﻣـﻮر ﻣﻨﻔﺼـﻞ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﭼﻨـﺎن از‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪاﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﺤﻈﺔ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﻋﺸﻖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﺘﻀﻤﻦ وﺟﺪ و ﻧﺸﺎط اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﺷـﺘﺒﺎه ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا اﺳـﭙﻴﻨﻮزا‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ از ﻫﻴﭻ ﻋﺎﻃﻔﻪ اي‪ ،‬ﭼﻪ ﻟﺬت و ﭼﻪ رﻧﺞ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد؛ و ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »ﻋﺸﻖ ﻋﻘﻼﻧﻲ روح ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺪا ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ از ﻋﺸﻖ ﺑﻲﺣﺪ و ﺣﺼﺮي ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد دارد‪ «.‬ﻣﻌﺬﻟﻚ ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣـﻲﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ در »ﻋﺸـﻖ‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻲ« ﭼﻴﺰي ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺷﺎﻳﺪ اﺳﭙﻴﻨﻮزا وﺟﺪ و ﻧﺸﺎط ﻧﺎﺷﻲ از اﻳﻦ ﻋﺸـﻖ را ﭼﻴـﺰي ﺑﺮﺗـﺮ از ﻟـﺬت‬ ‫ﺑﺪاﻧﺪ‪:‬‬ ‫اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﺪه را در روح اﺷﻐﺎل ﻛﻨﺪ‪ «.‬ﻣﻦ در ﻧﻘﻞ اﻗﻮال اﺳﭙﻴﻨﻮزا اﺳـﺘﺪﻻﻻت‬ ‫او را ﺣﺬف ﻛﺮده ام؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﻧﺎﻗﺼﻲ از اﻧﺪﻳﺸﺔ وي در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺠﺴـﻢ ﺷـﻮد‪ .‬ﭼـﻮن ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫ﻗﻀﻴﺔ ﻓﻮق ﻛﻮﺗﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ آن را ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻗﻮة ﺧﻴﺎل ﺧﻮد ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﻗﻀﺎﻳﺎ را ﺗﺼﻮر‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻮق از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ ﺗﻄﻮرات ﺑﺪن ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ )‪ (V,14‬و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﭘﺮورده ﻣـﻲ ﺷـﻮد )‪(V,15‬؛ ﻟـﺬا‬ ‫)‪ (V,11‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﺪه را در روح ﻓﺮاﮔﻴﺮد؛ و ﺣﻜﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ «.‬از ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻮق ﺑﺪاﻧﻬﺎ رﺟﻮع ﺷـﺪ ﻗﻀـﻴﺔ‬ ‫‪ V,14‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬روح ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺗﻄﻮرات ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ و ﺗﺼﺎوﻳﺮ اﺷﻴﺎ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﺑـﻪ اﻧﺪﻳﺸـﺔ ﺧـﺪا ارﺟـﺎع‬ ‫ﺷﻮد‪ V,15 «.‬ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ واﺿﺢ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺧﻮد و ﻋﻮاﻃﻒ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺧـﺪا را‬ ‫دوﺳﺖ ﻣﻲدارد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺧﻮد و ﻋﻮاﻃﻒ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺧﺪا را دوﺳـﺖ ﻣـﻲ دارد‪ ،‬و ﺑـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ‬ ‫ﺧﻮد و ﻋﻮاﻃﻒ ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﺸﻘﺶ ﺑﻪ ﺧﺪا اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ V,11 «.‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ ﺗﺼـﻮﻳﺮ ذﻫﻨـﻲ ﺑـﻪ اﺷـﻴﺎي‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮي ارﺟﺎع ﺷﻮد‪ ،‬آن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻜﺮرﺗﺮ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ دﻓﻌﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ زﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ روح را ﻓﺮا ﻣﻲﮔﻴﺮد‪«.‬‬ ‫»ﺑﺮﻫﺎن« ﺑﺎﻻ را ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ :‬ﻫﺮ اﻓﺰاﻳﺸﻲ در ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﺬارد ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ارﺟﺎع وﻗﺎﻳﻊ‬ ‫ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺧﺪا‪ ،‬زﻳﺮا در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي از ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ درك ﻫـﺮ اﻣـﺮي ﺑـﻪ ﻣﺜﺎﺑـﻪ ﺟﺰﺋـﻲ از ﺧـﺪا ﻋـﻴﻦ ﻋﺸـﻖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻣﻮر ﺑﻪ ﺧﺪا ارﺟﺎع ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺧﺪا روح را ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻓﺮا ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﻮل ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ »ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺎي ﻋﻤﺪه را در روح ﻓﺮا ﮔﻴﺮد« ﻳﻚ ﻧﺼﻴﺤﺖ اﺧﻼﻗﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﺑﻴﺎﻧﻲ اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ ﺑﺎ ﺣﺼﻮل ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻧﺎﭼﺎر روي ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺧﺪا ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ »آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺧـﺪا را دوﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲ دارد ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻜﻮﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﻴﺰ در ﻋﻮض او را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ «.‬ﮔﻮﺗﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻲ آﻧﻜـﻪ ﻗـﺪم در آﺳـﺘﺎﻧﺔ ﻓﻬـﻢ ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬

‫اﺳﭙﻴﻨﻮزا □ ‪439‬‬

‫اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﮕﺬارد او را ﻣﻲﺳﺘﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ را ﻧﻤﻮﻧﻪ اي از اﻧﻜﺎر ﻧﻔﺲ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ اﺳﭙﻴﻨﻮزاﺳﺖ‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا او را دوﺳﺖ ﺑـﺪارد‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا را دوﺳﺖ ﻣﻲدارد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺧـﺪا او را دوﺳـﺖ ﺑـﺪارد‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ از اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬زﻳﺮا ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﺑﻜﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ) ﻧﺘﻴﺠﻪ ‪ (V,17‬ﻛﻪ ﺧـﺪا‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫آن ﻛﺲ او را دوﺳﺖ ﻣﻲ دارد‪ ،‬ﺧﺪا ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ و ﻧﺘﻴﺠﺘﺎً آن ﻛﺲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ رﻧﺞ ﺑﺒﺮد )‪ (III,19‬و اﻳﻦ ﻣﻬﻤـﻞ اﺳـﺖ‬ ‫)‪ V,17 .(III,28‬ﻗﻀﻴﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻫﻢ ﺑﺪان رﺟﻮع ﺷﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺧﺪا ﺑﺮي از ﺷﻬﻮات ﺑﺎﻟﺬات ﻳﺎ رﻧﺞ و ﮔﺪاز اﺳـﺖ‪ .‬از‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ اي ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ اﺷﺎره ﺷﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﻪ ﻛﺴﻲ را دوﺳﺖ ﻣﻲ دارد و ﻧﻪ از ﻛﺴﻲ ﻧﻔﺮت دارد‪ .‬در اﻳﻨﺠـﺎ‬ ‫ﺑﺎز ﻣﻔﺎد ﻣﻄﻠﺐ دﺳﺘﻮر اﺧﻼﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺿﺮورت ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا را دوﺳـﺖ ﺑـﺪارد و ﺑﺨﻮاﻫـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺪا او را دوﺳﺖ ﺑﺪارد ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ رﻧﺞ ﺑﺒﺮد‪» ،‬و اﻳﻦ ﻣﻬﻤﻞ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻗﻮل ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻴﭽﻜﺲ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻮل ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ ﻋﺸﻖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻲ ﺣـﺪ و ﺣﺼـﺮي‬ ‫ﺧﻮد را دوﺳﺖ ﻣﻲ دارد ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪا ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬زﻳـﺮا اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺑـﺪون اﻋﺘﻘـﺎد ﻏﻠـﻂ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ؛ و در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻋﺸﻖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻧﻮع ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ از ﻋﺸﻖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ »ﻫﻤﺔ داروﻫﺎي ﺿـﺪ ﻋﻮاﻃـﻒ« را ﺑـﻪ ﻣـﺎ داده اﺳـﺖ‪ .‬داروي ﻣﻬـﻢ‬ ‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي واﺿﺢ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ درﺑﺎرة ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻋﻮاﻃﻒ و راﺑﻄﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻋﻠﻞ ﺧﺎرﺟﻲ‪ .‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﺸﻖ ﺑـﻪ ﺧـﺪا‬ ‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻗﺪم دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﺑﺮ ﻣﻲدارﻳﻢ‪» .‬ﻋﻠﺖ ﻧﺎﺳﺎﻟﻤﻲِ روح و ﻣﺼﺎﺋﺐ را ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻣﻲﺗﻮان در ﻋﺸﻖ‬ ‫ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻪ اﻣﺮي ﻛﻪ دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ «.‬اﻣﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ واﺿﺢ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻮﺟﺪ »ﻋﺸـﻖ ﺑـﻪ اﻣـﺮ ﻻﻳﺘﻐﻴـﺮ و‬ ‫اﺑﺪي« ﻣﻲﺷﻮد و اﻳﻦ ﻋﺸﻖ آن ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺷﻮرﻧﺪه و اﺿﻄﺮاب آور ﻋﺸﻖ ﺑﻪ اﻣﻮر ﮔﺬرا و ﺗﻌﻴﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮ را ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻘﺎي ﺷﺨﺺ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻓﺮﻳﺒﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در روح ﺑﺸﺮ ﭼﻴﺰي ﻫﺴﺖ ﻛﻪ اﺑﺪي اﺳﺖ‪ .‬روح ﻓﻘﻂ ﺗـﺎ زﻣـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺪن ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﺼﻮر و ﻳﺎدآوري اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺰد ﺧﺪا اﻧﺪﻳﺸﻪ اي ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ذات ﺑﺪﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫اﺑﺪي ﻣﺘﺠﻠﻲ ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬و اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﺰء‪ ‬اﺑﺪي روح اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺸﻖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮد دﺳﺖ دﻫـﺪ‪ ،‬در اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﺰء‪ ‬اﺑﺪي روح ﺟﺎي دارد‪.‬‬ ‫آﻣﺮزﻳﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺗﻘﻮي ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜـﻪ ﻧﻔـﺲ ﺗﻘﻮاﺳـﺖ؛ ﻣـﺎ از ﺗﻘـﻮا ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺒﺐ ﺷـﺎد‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﻟﮕﺎم ﻣﻲزﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﺑﺪان ﺳـﺒﺐ ﻟﮕـﺎم ﻣـﻲزﻧـﻴﻢ ﻛـﻪ از ﺗﻘـﻮا ﺷـﺎد‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب »اﺧﻼق« ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪:‬‬ ‫»ﺷﺨﺺ ﺧﺮدﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺧﺮدﻣﻨﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬دﭼﺎر اﺿﻄﺮاب روﺣﻲ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻮن ﺑﻪ ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﺿﺮورﺗﻲ اﺑﺪي ﺑﺮ ﺧﻮد و ﺧﺪا و اﺷﻴﺎ آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺎﺑﻮد ﻧﻤﻲ ﺷﻮد و ﻫﻤﻴﺸﻪ از رﺿﺎي ﺣﻘﻴﻘـﻲ روح ﺑﺮﺧـﻮردار اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ راﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻃﺮﻳﻖ ﺣﺼﻮل اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺸﺎن داده ام ﺳﺨﺖ دﺷﻮار ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻛﺸﻒ آن ﻣﺤﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ﻫﻢ دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ رﺳﺘﮕﺎري آﺳﺎن و ﻳﺎﻓﺘﻦ راه آن ﺑﻲ زﺣﻤـﺖ ﻣﻴﺴـﺮ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم آن را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﻨـﺪ؟ اﻣـﺎ ﻫﻤـﺔ ﭼﻴﺰﻫـﺎي ﻋـﺎﻟﻲ ﻫﻤـﺎن ﻗـﺪر ﻛـﻪ‬ ‫دﺷﻮارﻧﺪ ﻧﺎدر ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ اﺧﻼق او را از ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺟﺪا ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﺒﻴﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎ رد ﻗﺴﻤﺖ دوم ﭼﻘﺪر از ﻗﺴﻤﺖ اول ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗـﻮان آن را »وﺣـﺪت وﺟـﻮد ﻣﻨﻄﻘـﻲ« ﻧﺎﻣﻴـﺪ ‪ -‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺟﻬﺎن ﻛﻼً از ﻳﻚ ﺟﻮﻫﺮ واﺣﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﺟﺰاي آن ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫واﺟﺪ وﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﺎس ﻧﻬﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻗﻀﻴﻪ داراي ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع و ﻳﻚ ﻣﺤﻤﻮل اﺳﺖ‪ .‬و اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻣـﺎ‬

‫‪ □ 440‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ رواﺑﻂ ﻣﺘﻜﺜﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮﻫﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺟﻬﺎن و ﺣﻴـﺎت ﺑﺸـﺮي‬ ‫را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﻨﻄﻘﺎً از اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ وﻗﺎﻳﻊ ﻫﻤﺎن روش ﺗﺴﻠﻴﻢ و رﺿﺎ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻀﻴﺔ ‪ 2‬و ‪ 2‬ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ 4‬دارﻳﻢ؛ زﻳﺮا وﻗﺎﻳﻊ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﻣﺤﺼﻮل ﺿﺮورت ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﺮدود اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﺟﺪﻳﺪ و روش ﻋﻠﻤﻲ ﺳﺎزش ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﻘﺎﻳﻖ واﻗﻊ را ﺑﺎﻳﺪ از راه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺸﻒ ﻛـﺮد ﻧـﻪ از‬ ‫راه ﺗﻌﻘﻞ؛ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ آﻳﻨﺪه را درﺳﺖ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﺻﻮﻟﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﺎً ﺿـﺮورت‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺗﺠﺮﺑﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬و آن ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻮﻫﺮ ﻛﻪ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﺮ آن ﺗﻜﻴـﻪ دارد ﻣﻔﻬـﻮﻣﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺮوزه دﻳﮕﺮ ﻧﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺑﭙﺬﻳﺮد و ﻧﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺧﻼق اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ‪ -‬ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻦ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻢ ‪ -‬ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻫﻤـﺔ ﻣـﺮدود‬ ‫ﺑﻮدن اﺳﺎس ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ آن ﻣﻘﺪاري ار اﻳﻦ اﺧﻼق‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ آن‪ ،‬ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ اﺳـﭙﻴﻨﻮزا‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺣﺪود اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺸﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﺷﺮﻳﻒ زﻧﺪﮔﻲ ﻛـﺮد‪ .‬ﺧـﻮد او‬ ‫ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺒﺮي اش ﺣﺪود اﻳﻦ اﺧﺘﻴﺎر را ﺗﻨﮕﺘﺮ از آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ ﻣﻲ ﺳﺎزد؛ اﻣﺎ در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣـﺪود ﺑﻼﺷـﻚ‬ ‫وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻧﺼﺎﻳﺢ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﺼﺎﻳﺢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﺮگ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ :‬از دﺳﺖ ﺑﺸـﺮ ﻫـﻴﭻ ﻛـﺎري ﺑـﺮاي‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻋﻤﺮ ﺟﺎوﻳﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻴﻬﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﺮس و زاري از اﻳﻦ ﻛـﻪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺧـﻮاﻫﻴﻢ ﻣـﺮد‬ ‫ﺗﻠﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺗﺮس از ﻣﺮگ را در دل ﭘﺮوراﻧﺪن ﻧﻮﻋﻲ ﺑﺮدﮔﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺣﻖ دارد ﻛﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﻣـﺮد آزاد ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﺮگ ﻧﻤﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ‪ «.‬اﻣﺎ ﺣﺘﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﻴﺰ ﻓﻘﻂ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮگ ﻛﻠﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨـﻴﻦ رﻓﺘـﺎري داﺷـﺖ‪ ،‬و از‬ ‫ﻣﺮگ از ﻫﺮ ﺑﻴﻤﺎري ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻟﺠﺔ ﻃﺒﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺣﺬر داﺷﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻫﻢ آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫از آن ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮد ﻧﻮﻋﻲ ﻧﮕﺮاﻧﻲ و وﺣﺸﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺎرﻫﺎي ﻻزم را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آراﻣﻲ اﻧﺠﺎم دﻫﻴﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎﻳﺪ اﻓﻜﺎر ﺧـﻮد را ﺗـﺎ‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮ ﺳﺎزﻳﻢ‪ .‬ﻋﻴﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت در ﻣﻮرد ﻫﻤﺔ ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎي ﻛﺎﻣﻼً ﺷﺨﺼـﻲ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن دوﺳﺘﺶ ﻣﻲدارد ﻣﺼﻴﺒﺘﻲ ﭘﻴﺶ آﻳﺪ ﭼﻄﻮر؟ ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﻌﻀﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ در زﻣـﺎن‬ ‫ﺧﻮد ﻣﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﺮدم اروﭘﺎ ﻳﺎ ﭼﻴﻦ ﭘﻴﺶ آﻳﺪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ در ﻳﻚ ﺳـﺎزﻣﺎن ﻣﺨﻔـﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﺿﺪ ﻧﺎزﻳﻬﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻧﺎزﻳﻬﺎ ﺧﻮدﺗﺎن را ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺘﺎن را ﺗﻴﺮﺑﺎران ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﻳـﺎ ﻓـﺮض‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻮﻫﺮي دارﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺗﻬﺎﻣﻲ ﺑﺮاي ﻛﺎر اﺟﺒﺎري ﺑﻪ ﻗﻄﺐ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه و در آﻧﺠـﺎ از ﺑـﻲ ﻏـﺬاﻳﻲ و ﺟـﻮر ﻣـﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﺮﺑﺎزان دﺷﻤﻦ از دﺧﺘﺮ ﺷﻤﺎ ﻫﺘﻚ ﻧﺎﻣﻮس ﻛﺮده اﻧﺪ و ﺳﭙﺲ او را ﻛﺸﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﻳﺪ در‬ ‫اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺷﻜﻴﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻴﺪ؟‬ ‫اﮔﺮ از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻣﺴﻴﺢ ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺪر‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﺒﺨﺶ‪ ،‬زﻳﺮا ﺧﻮد ﻧﻤﻲ داﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ «.‬ﻣـﻦ‬ ‫ﻛﻮﻳﻜﺮﻫﺎﻳﻲ‪ 1‬دﻳﺪهام ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و از ﺗﻪ دل ﭼﻨﻴﻦ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ را ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺗﻮاﻧـﺎﻳﻲ ﺗﺤﺴـﻴﻦ ﻛـﺮده ام‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻛﺮدن ﺑﺎﻳﺪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻛﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺼﻴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳـﺪ و ﺷـﺎﻳﺪ اﺣﺴـﺎس ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ رﻓﺘﺎر ﺑﺮﺧﻲ از رواﻗﻴﺎن را ﺑﭙﺬﻳﺮد ﻛﻪ ﻣـﻲﮔﻔﺘﻨـﺪ‪» :‬ﺑـﺮاي ﻣـﻦ ﭼـﻪ اﻫﻤﻴﺘـﻲ دارد ﻛـﻪ ﺧـﺎﻧﻮاده ام رﻧـﺞ‬ ‫ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ؟ ﻣﻦ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻢ‪ «.‬اﺻﻞ ﻣﺴﻴﺤﻲ »دﺷﻤﻦ ﺧﻮد را دوﺳﺖ ﺑﺪار« ﺧـﻮب اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ اﺻﻞ رواﻗﻲ »ﺑﻪ دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎ ﺑﺎش« ﺧﻮب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺻﻞ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﻜﻴﺐ را ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻋﺸـﻖ‬ ‫ﭘﺮ ﺷﻮري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺘﻲ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد‪ .‬ﺑﺮ ﺿﺪ اﻳﻦ اﺻﻞ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮاي ﻏﺎﻟـﺐ ﻣـﺎ‬ ‫دﺷﻮارﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ آن را ﺑﻜﺎر ﺑﻨﺪﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ Quakers .1‬ﻓﺮﻗﻪ اي از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ .‬م‪.‬‬

‫اﺳﭙﻴﻨﻮزا □ ‪441‬‬

‫ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺑﺪوي در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺼﺎﺋﺐ اﻧﺘﻘﺎم اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻜﺪاف ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻜﺒﺚ زن و ﻓﺮزﻧﺪ او‬ ‫را ﻛﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺷﺨﺼﺎً آن ﺟﺒﺎر را ﺑﻜﺸﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻓﺎﺟﻌـﺔ ﻋﻈـﻴﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ در اﺷـﺨﺎص‬ ‫ﺑﻲ ﻃﺮف ﻧﻴﺰ وﺣﺸﺖ روﺣﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻛﺜﺮ ﻣﺮدم ﻫﻨﻮز اﻳﻦ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ را ﻣﻲ ﭘﺴﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬و آن را ﻳﻜﺴـﺮه ﻣﺤﻜـﻮم ﻫـﻢ‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﻛﺮد؛ زﻳﺮا اﻳﻦ رﻓﺘﺎر از ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﺠﺎد ﻣﺠﺎزات دﺧﺎﻟﺖ دارد و ﻣﺠﺎزات ﮔﺎﻫﻲ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋـﻼوه‬ ‫از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﺳﻼﻣﺖ روﺣﻲ‪ ،‬ﺳﺎﺋﻘﺔ اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮﻳﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﻗﻮي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺠﺎل ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻧﺒﺎﻳﺪ دﻳـﺪ ﺷـﺨﺺ را‬ ‫در زﻧﺪﮔﻲ دﻳﮕﺮﮔﻮن ﻛﻨﺪ و ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﻋﻠﻴﻞ و ﻧﺎﺳﺎﻟﻢ ﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺻﺎدق ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ در ﺑﺴـﻴﺎري از ﻣـﻮارد‬ ‫ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎم اﻧﮕﻴﺰة ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ آن را ﻣﺠـﺎز ﻣـﻲ داﻧـﺪ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ اﻧﮕﻴﺰه ﺑﻪ ﺷﺨﺺ اﺟﺎزه ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﺿﻲ ﺑﺮود؛ و اﻳﻦ درﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ از آن‬ ‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه اﻳﻦ اﻧﮕﻴﺰه ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺷﺪﻳﺪ اﺳﺖ و ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازة ﻣﻄﻠﻮب ﻣﺠﺎزات را اﻋﻤـﺎل ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻣـﺜﻼً‬ ‫ﺷﻜﻨﺠﻪ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﺠﺎزات ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺷﻬﻮت اﻧﺘﻘﺎم ﻋﻨﺎن ﻋﻘﻞ را از دﺳﺘﺶ رﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣـﺮگ ﺑـﻲ درد‬ ‫و رﻧﺞ را ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ آﻣﺎج ﻧﻔﺮت اوﺳﺖ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ‪ -‬و در اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﺳـﭙﻴﻨﻮزا ﺣـﻖ دارد ‪ -‬زﻧـﺪﮔﻴﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻳﻚ ﺷﻬﻮت واﺣﺪ ﺑﮕﺮدد‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﺗﻨﮓ و ﻣﺤﺪودي اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺣﻜﻤﺘﻲ ﺳﺎزش ﻧﺪارد‪ .‬ﭘـﺲ اﻧﺘﻘـﺎم‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ در ﺑﺮاﺑﺮ آﺳﻴﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺮف اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻫﻤﺎن ﺣﺮف ﺷﺨﺺ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺿﺎﻓﺔ ﻗﺪري ﻣﻄﺎﻟـﺐ دﻳﮕـﺮ‪ .‬در ﻧﻈـﺮ وي ﻫـﺮ ﮔﻨـﺎﻫﻲ ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬ ‫ﻧﺎداﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺑﺨﺸﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﺧﻮد ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ «.‬اﻣﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از داﻳﺮة ﻣﺤـﺪودي‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة او ﺳﺮﭼﺸﻤﺔ ﮔﻨﺎه اﺳﺖ اﺣﺘﺮاز ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و ﻣﺎ را ﺗﺸـﻮﻳﻖ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺣﺘـﻲ در ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﻣﺼـﺎﺋﺐ ﻧﻴـﺰ از‬ ‫ﻣﺤﺒﻮس ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﻮد در ﭼﻬﺎر دﻳﻮار ﻏﻢ ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﻢ‪ .‬ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﺼﻴﺒﺖ را در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻋﻠﻞ آن و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺰﺋـﻲ از‬ ‫ﻛﻞ ﻧﻈﺎم ﻃﺒﻴﻌﺖ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ ﻣﻬﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑـﺮ ﻗﻬـﺮ ﻓـﺎﺋﻖ آﻳـﺪ‪» :‬ﻧﻔـﺮت از‬ ‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﺸﻖ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻔﺮﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﺸﻖ ﻛـﺎﻣﻼً‬ ‫ﻣﻨﺤﻞ ﮔﺮدد ﺑﻪ ﻋﺸﻖ ﻣﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪد؛ و آﻧﮕﺎه ﻋﺸﻖ از آﻧﭽﻪ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﻧﻔﺮت از آن ﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ «.‬اي ﻛـﺎش ﻣـﻦ‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﺑﭙﺬﻳﺮم؛ اﻣﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻣﻮارد اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﻧﻔﺮت ﻣـﻲ ورزد ﻛـﺎﻣﻼً در ﻳـﺪ‬ ‫ﻗﺪرت آن ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﻧﻔﺮت ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻮارد ﺗﻌﺠﺐ از ﻣﺠﺎزات ﻧﺸﺪن ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺻﻼﺣﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻛﺎران ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرﺗﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻳﺪه ﻧﺪارد ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﺪﻫﻴﺪ ﻛﻪ از آﻧـﺎن‬ ‫ﻧﻔﺮت ﻧﺪارﻳﺪ؛ زﻳﺮا اﻧﮕﻴﺰة ﺳﺨﻨﺎن ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ .‬و ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺎ ﻋﺪم ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﻗـﺪرت را از‬ ‫ﭼﻨﮓ آﻧﺎن ﺧﺎرج ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺮاي اﺳﭙﻴﻨﻮزا آﺳﺎﻧﺘﺮ از ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺟﻬﺎن ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺪارد‪ .‬اﺳـﭙﻴﻨﻮزا ﻣـﻲ اﻧﺪﻳﺸـﺪ ﻛـﻪ اﮔـﺮ‬ ‫ﺷﺨﺺ ﻣﺼﺎﺋﺐ ﺧﻮد را ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در واﻗﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺰﺋﻲ از ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻋﻠﻠﻲ ﻛﻪ از ازل ﺗﺎ اﺑﺪ ﮔﺴـﺘﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬در ﻧﻈـﺮ‬ ‫آورد ﺧﻮاﻫﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ وي ﻣﺼﻴﺒﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن اﻳﻦ ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻓﻘﻂ ﻧﻐﻤﻪ ﻫﺎي‬ ‫ﻧﺎﺳﺎز ﮔﺬراﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻧﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻤﺎل ﻣﻲ ﺑﺨﺸﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ اﻳﻦ را ﺑﭙﺬﻳﺮم‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻦ وﻗـﺎﻳﻊ ﺟﺰﺋـﻲ‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺟﺬب ﺷﺪن درﻛﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﺑﻴﺮﺣﻤﺎﻧﻪ اي ﺗﺎ اﺑﺪ ﺟﺰﺋـﻲ از ﺟﻬـﺎن ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و ﻫﻴﭻ اﻣﺮي ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً اﺗﻔﺎق ﺑﻴﻔﺘﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ آن ﻋﻤﻞ را از ﺣﻴﻄﺔ ﺑﺪي ﺧﺎرج و ﺑﻪ ﺣﺮﻳﻢ ﺧﻮﺑﻲ داﺧﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﻠﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺪ ﺟﺰﺋﻲ از آن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻤﺎل ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺬﻟﻚ اﮔﺮ ﻗﺮﻋﺔ ﻓﺎل ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻤﺎ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻴﺰي را ﻛﻪ از ﻧﺼﻴﺐ ﻋﺎدي ﺳﺎﻳﺮ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ )ﻳﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ( ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬اﺻﻞ اﺳﭙﻴﻨﻮزا داﺋﺮ ﺑﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻛﻞ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣـﺪاﻗﻞ در ﻧﻈـﺮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ از اﻧﺪوه ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬اﺻﻞ ﻣﻔﻴﺪي اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ اوﻗﺎﺗﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﻛـﻪ ﺣﻴـﺎت ﺑﺸـﺮي ﺑـﺎ آن‬ ‫رﻧﺠﻬﺎ و ﺑﺪﻳﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ دارد ﺟﺰ ذرة ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺣﻘﻴﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻴﺎت ﺟﻬﺎن ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺗﺴﻠﻲ ﺑﺨﺶ و ﺗﺴﻜﻴﻦ‬

‫‪ □ 442‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫دﻫﻨﺪهاي اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ دﻳـﻦ ﻛـﺎﻓﻲ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ در اﻳـﻦ دﻧﻴـﺎي دردﻧـﺎك ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻛﻤﻜﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ روح و ﺗﺮﻳﺎﻗﻲ اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻠﺠﻲ ﻛﻪ از ﻳﺄس ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ □ ‪443‬‬

‫‪ 82‬ﯾزد‪
9‬‬

‫‬ ‫‬ ‫‪6‬‬ ‫  ‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ )‪ (1716-1646‬از ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻣﻐﺰﻫﺎي ﻫﻤﺔ روزﮔﺎران ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ آدﻣﻴﺰادة ﺷﺎﻳﺎن ﺳﺘﺎﻳﺸﻲ ﻧﺒـﻮد‪ .‬درﺳـﺖ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ آن ﻓﻀﺎﻳﻠﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺎﻳﻞ اﺳﺖ در ﻛﺎرﻧﺎﻣﺔ ﻛﺎرﻣﻨﺪي ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﻮد ﺑﺒﻴﻨﺪ در او وﺟﻮد داﺷﺖ؛ ﺳـﺎﻋﻲ‬ ‫و ﺻﺮﻓﻪ ﺟﻮ و ﻣﻼﻳﻢ و از ﻟﺤﺎظ ﻣﺎﻟﻲ درﺳﺘﻜﺎر ﺑﻮد؛ اﻣﺎ از ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻧﺔ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮي ﻛـﻪ در اﺳـﭙﻴﻨﻮزا ﭼﻨـﺎن ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ ،‬در او اﺛﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎﻳﺶ از آن ﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﺤﺒـﻮﺑﻴﺘﻲ ﻓـﺮاﻫﻢ ﻛﻨـﺪ؛ ﺑـﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ آﻧﻬﺎ را روي ﻛﺎﻏﺬ آورد وﻟﻲ در ﻛﺸﻮ ﻣﻴﺰش ﺣﺒﺲ ﻛﺮد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﻋﻨﺎﻳـﺖ ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن و‬ ‫ﺷﺎﻫﺰاده ﺧﺎﻧﻤﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن دو دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان آﻧﻬـﺎ را ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ داﻧﺴﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ آﻧﻜﻪ ﺧﻮدش اﻋﻼم ﻣﻲ ﻛـﺮد و دﺳـﺘﮕﺎﻫﻲ اﺳـﺖ ﺧـﻮش ﺑﻴﻨﺎﻧـﻪ و ﻣﻮاﻓـﻖ دﻳﺎﻧـﺖ و ﺧﻴـﺎﻟﻲ و‬ ‫ﺳﻄﺤﻲ؛ دﻳﮕﺮي آﻧﻜﻪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﺘﺄﺧﺮ آﺛﺎرش از ﻻﺑﻼي ﻧﺴﺦ ﺧﻄﻲ آن آﺛﺎر اﺳـﺘﺨﺮاج‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ و دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻋﻤﻴﻖ و ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي اﺳﭙﻴﻨﻮزاﻳﻲ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻃﺮز ﺣﻴـﺮت اﻧﮕﻴـﺰي ﻣﻨﻄﻘـﻲ‪ .‬ﻣﺨﺘـﺮع‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺧﻴﺮﺗﺮﻳﻦ ﻫﻤﺔ ﺟﻬﺎﻧﻬﺎي ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ )و ف‪ .‬ﻫــ‪ .‬ﺑﺮادﻟـﻲ ‪ F. H. Bradley‬اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﺔ‬ ‫ﻃﻨﺰآﻣﻴﺰ را ﺑﺪان اﻓﺰود ﻛﻪ »و ﻫﺮ ﭼﻪ در او ﻫﺴﺖ ﻳﻚ ﺷﺮّ ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ («،‬آن ﻻﻳﺐ ﻧﻴـﺘﺲ ﻣﻌـﺮوف و ﻣﺤﺒـﻮب ﺑـﻮد‪ .‬و‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﻮد ﻛﻪ وﻟﺘﺮ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻀﺤﻜﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم دﻛﺘﺮ ﭘﺎﻧﮕﻠﻮس ‪ Doctor Pangiloos‬از او رﺳﻢ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ را ﻧﺎدﻳﺪه ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻳﻚ اﻣﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدهاﻳﻢ؛ اﻣﺎ آن ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲِ دﻳﮕﺮ داراي اﻫﻤﻴـﺖ ﻓﻠﺴـﻔﻲ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ دو ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺳﻲ ﺳﺎﻟﻪ در ﺷﻬﺮ ﻻﻳﺒﺘﺴﻴﮓ‪ ،‬ﻛﻪ در آﻧﺠـﺎ ﭘـﺪرش اﺳـﺘﺎد ﻓﻠﺴـﻔﺔ اﺧـﻼق‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ .‬در داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺣﻘﻮق ﭘﺮداﺧﺖ و در ‪ 1666‬از داﻧﺸﮕﺎه آﻟﺘﻮرف ‪ Altelorf‬درﺟﺔ دﻛﺘﺮي ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ و در ﻫﻤﺎن داﻧﺸﮕﺎه ﻳﻚ ﻛﺮﺳﻲ اﺳﺘﺎدي ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ و ﮔﻔـﺖ »اﻣـﻮري ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻣﻨﻔﺎوت ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر در ﻧﻈﺮ دارم‪ «.‬در ‪ 1667‬وارد ﺧﺪﻣﺖ اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﻣﺎﻳﻨﺘﺲ ‪ Mainz‬ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ اﻣـﺮاي آﻟﻤـﺎن‬ ‫ﻏﺮﺑﻲ از ﻟﻮﻳﻲ ﭼﺎردﻫﻢ دﻟﻲ ﭘﺮ ﺑﻴﻢ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ رﺿﺎﻳﺖ اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴـﻪ را ﻣﺘﻘﺎﻋـﺪ ﺳـﺎزد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ آﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ادب ﺑﻪ او ﻳﺎدآوري ﻛﺮد ﻛﻪ از زﻣـﺎن ﻟـﻮﻳﻲ ﻗـﺪﻳﺲ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺟﻨﮓ ﻣﺬﻫﺒﻲ از ﻣﺪ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺸﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ از ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺳـﺎل ﭘـﺲ از‬ ‫ﺣﻤﻠﺔ ﺑﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ اش ﺑﻪ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺷﻐﺎل ﻫﺎﻧﻮر در ‪ 1803‬آن را ﻛﺸـﻒ ﻛـﺮد‪ .‬در ‪ 1673‬ﺑـﺮاي اﺟـﺮاي اﻳـﻦ ﻧﻘﺸـﻪ‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﻪ ﭘﺎرﻳﺲ رﻓﺖ و ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ را در آن ﺷﻬﺮ ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎﺷﺮﺗﻬﺎﻳﺶ در ﭘـﺎرﻳﺲ‬ ‫از ﻟﺤﺎظ ﭘﺮورش ﻗﻮاي ﻓﻜﺮي او اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاوان داﺷﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺎرﻳﺲ ﭼﻪ در ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﭼـﻪ در رﻳﺎﺿـﻴﺎت‬ ‫ﺟﻬﺎن را رﻫﺒﺮي ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ در ‪ 1675-6‬ﺣﺴﺎب اﻧﻔﻴﻨﻲ ﺗﺰﻳﻤﺎل را اﺧﺘﺮاع ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻲ آﻧﻜـﻪ‬ ‫از ﻛﺎر ﭘﻴﺸﺘﺮ وﻟﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪة ﻧﻴﻮﺗﻮن در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻃﻼع داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎر ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺑـﺎر در ‪ 1684‬و‬ ‫ﻛﺎر ﻧﻴﻮﺗﻮن در ‪ 1687‬اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﺟـﺪاﻟﻲ ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪاً ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﺣـﻖ ﺗﻘـﺪم اﻳـﻦ دو در ﮔﺮﻓـﺖ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﺄﺳـﻒ و ﻣﻮﺟـﺐ‬ ‫ﺳﺮﺷﻜﺴﺘﮕﻲ ﻫﻤﺔ ﻃﺮﻓﻬﺎي اﻳﻦ دﻋﻮا ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ □ 444‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ در ﻣﻮرد ﭘﻮل ﻗﺪري ﻟﺌﻴﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮ وﻗﺖ ﻳﻜﻲ از ﺑﺎﻧﻮان درﺑﺎر ﻫﺎﻧﻮر ازدواج ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑـﻪ ﻗـﻮل‬ ‫ﺧﻮدش ﻳﻚ »ﻫﺪﻳﺔ ﻋﺮوﺳﻲ« ﺑﺪو ﻣﻲ داد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻣﻘﺪاري ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻣﻔﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺘﻢ ﻣـﻲ ﺷـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺷﻮﻫﺮي ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻳﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻋﺎدت ﺷﺴﺘﺸﻮ را ﺗﺮك ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻋﺮوﺳـﺎن‬ ‫از اﻳﻦ ﻫﺪاﻳﺎ ﻣﻤﻨﻮن ﻣﻲﺷﺪهاﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪.‬‬ ‫در آﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﻣﺪرﺳﻲ ﻧﻮ را آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و او ﻣﻘﺪاري از اﻳﻦ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ را در ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﻤـﺮ‬ ‫ﺧﻮد ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ در ﭘﺎرﻳﺲ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻛﺎرت و ﻣﺎدﻳﺖ ﮔﺎﺳﻨﺪي آﺷـﻨﺎ ﺷـﺪ‪ ،‬و ﻫـﺮ دوي آﻧﻬـﺎ در او ﻣـﺆﺛﺮ‬ ‫اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮد وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم »ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻧﺎﭼﻴﺰ« را ﺗﺮك ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ؛ و ﻣﻨﻈـﻮرش از اﻳـﻦ ﻣﻜﺎﺗـﺐ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎرﻳﺲ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﺎ ﻣـﺎﻟﺒﺮاﻧﺶ ‪ Malebranche‬و آرﻧـﻮي ﻳﺎﻧﺴـﻨﻲ ‪Arnauld the Jansenist‬‬ ‫آﺷﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬آﺧﺮﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻬﻢ در ﻓﻠﺴﻔﺔ او ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﻮد ﻛﻪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ در ‪ 1676‬ﺑﺎ وي ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮد‪ .‬ﻻﻳـﺐ ﻧﻴـﺘﺲ‬ ‫ﻳﻚ ﻣﺎﻫﻲ از ﻫﺮ در ﺑﺎ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻛﺮد و دﺳﺘﻨﻮﻳﺲ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻛﺘﺎب »اﺧﻼق« را از او ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌـﺪ وي در‬ ‫ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد و رواﺑﻂ ﺧﻮد را ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ رﺳﺎﻧﺪ و ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻜﺒﺎر او را دﻳﺪه اﺳﺖ و در اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻼﻗﺎت اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﭼﻨﺪ ﺷﻮﺧﻲ در ﺑﺎب ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺮاﻳﺶ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رواﺑﻂ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎﻧﻮر‪ ،‬ﻛﻪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﺎﻗﻲ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را در ﺧﺪﻣﺖ آﻧﺎن ﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬در ‪ 1673‬آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬از‬ ‫‪ 1680‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻨﺼﺐ ﻛﺘﺎﺑﺪاري آﻧﺎن را در وﻟﻔﻦ ﺑﻮﺗﻞ ‪ Wolfenbüttel‬داﺷﺖ و رﺳﻤﺎً ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑﺮوﻧﺴـﻮﻳﻚ‬ ‫‪ Brunswick‬ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬و در اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1009‬رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗـﺎرﻳﺦ ﺗـﺎ ‪ 1834‬ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﻧﺸـﺪ‪.‬‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻣﻘﺪاري از وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻧﻘﺸﺔ ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺻﺮف ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ از اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﺘﻴﺠﻪ اي ﺑﻪ ﺑـﺎر‬ ‫ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ .‬ﺳﻔﺮي ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻛﺮد ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺷﻮاﻫﺪي داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ دوﻛﻬﺎي ﺑﺮوﻧﺴـﻮﻳﻚ ﺑـﺎ ﺧﺎﻧـﺪان اﺳـﺘﻪ ‪ Este‬ﻣﻨﺴـﻮب‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺎت‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﺮج اول ﭘﺎدﺷﺎه اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴـﺘﺲ را در ﻫـﺎﻧﻮر ﺟـﺎ ﮔﺬاﺷـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺪة اﻳﻦ ﻛﺎر آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺠﺎدﻻت ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﺎ ﻧﻴﻮﺗﻮن‪ ،‬ﻣﺮدم اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ ﻃﺮﻓﻬﺎي ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ اش ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺰاده ﺧﺎﻧﻢ وﻳﻠﺰ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻧﻴﻮﺗﻮن از او ﻃﺮﻓﺪاري ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﻳﺖ آن ﺷﺎﻫﺰاده ﺧﺎﻧﻢ‪ ،‬ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺮوك و ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه ﺑﻮد از ﺟﻬﺎن درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺮدم ﭘﺴﻨﺪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ را ﻣﻲ ﺗﻮان در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي »ﻣﻮﻧﺎدﺷﻨﺎﺳﻲ« ‪ Menadology‬و »اﺻﻮل ﻃﺒﻴﻌـﻲ و اﻟﻬـﻲ«‬ ‫‪ Principles of Nature and of Grace‬ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ را )ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﺪام ﻳﻚ را( ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﺮاي ﺷـﺎﻫﺰاده‬ ‫اوژن ﺳﺎوآﻳﻲ ‪ Eugene of Savoy‬ﻫﻤﻜﺎر ﻣﺎرﻟﺒﻮرو ‪ Marlborough‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻟﻬﻴﺎت ﺧﻮش ﺑﻴﻨﺎﻧـﺔ اﻟﻬـﻲ او در‬ ‫»ﺗﺌﻮدﺳﻴﻪ« ‪ Théodicle‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ آن را ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﺮاي ﺷﺎرﻟﻮت ﻣﻠﻜﺔ ﭘﺮوس ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺎ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آﺛﺎر ﻣﺤﻜﻤﺘﺮ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸـﺪه از‬ ‫او ﺑﺮ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﭘﺮدازم‪.‬‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻛﺎرت و اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻮﻫﺮ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد راﺑﻄﺔ روح ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﺎده و در ﻣﻮرد ﺗﻌﺪاد ﺟﻮاﻫﺮ ﺑﺎ آﻧﺎن اﺧﺘﻼف اﺳﺎﺳﻲ دارد‪ .‬دﻛﺎرت ﺑﻪ ﺳﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از ﺧـﺪا و روح و‬ ‫ﻣﺎده‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻓﻘﻂ ﺧﺪ را ﻗﺒﻮل داﺷﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺮ دﻛﺎرت ﺑﺴﻂ ذات ﻣﺎده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﺴﻂ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫـﺮ دو از‬ ‫ﺻﻔﺎت ﺧﺪاﻳﻨﺪ‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻂ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از ﺻﻔﺎت ﻳﻚ ﺟﻮﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻟـﻴﻠﺶ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺴـﻂ‬ ‫ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻜﺜﺮ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﻘﻂ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺟﻮاﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮد‪ ،‬و ﻫـﺮ ﺟـﻮﻫﺮ واﺣـﺪي ﺑﺎﻳـﺪ ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻣﻨﺒﺴﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ او ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻧﺎﻣﺤﺪودي ﺟﻮاﻫﺮ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را »واﺣﺪ« )‪ (monad‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻳـﻚ از اﻳـﻦ‬ ‫واﺣﺪﻫﺎ داراي ﺑﻌﻀﻲ از ﺻﻔﺎت ﻧﻘﻄﺔ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﻘﻂ وﻗﺘﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠﺮد در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴـﺮﻳﻢ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻫـﺮ‬ ‫ﻳﻚ از واﺣﺪﻫﺎ ﻳﻚ روح اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ از ﻣﺮدود داﻧﺴﺘﻦ ﺑﺴﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﻔﺎت ﺟﻮﻫﺮ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬

‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ □ ‪445‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺻﻔﺖ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﺟﻮﻫﺮ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﻪ اﻧﻜﺎر ﻣﺎده و ﻗﺮار دادن‬ ‫ﺧﻴﻞ ﻧﺎﻣﺤﺪودي از ارواح ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان دﻛﺎرت ﭘﺮوراﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻮاﻫﺮ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻓﻌـﻞ و اﻧﻔﻌـﺎل ﺑـﺮ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧـﺰد‬ ‫ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ ﺣﻔﻆ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻏﺮﻳﺒﻲ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ دو واﺣﺪي ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ راﺑﻄﺔ ﻋﻠّـﻲ‬ ‫ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﭼﻨﻴﻦ راﺑﻄﻪ اي دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺮﻳﺒﻨﺪﮔﻲ ﻇﻮاﻫﺮ اﺳﺖ‪ .‬واﺣﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﻮل ﺧﻮد ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ‪» ،‬ﺳﺮﺑﺴﺘﻪ«اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ دو اﺷﻜﺎل ﭘﻴﺶ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ در ﻋﺎﻟﻢ دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ‬ ‫اﺟﺴﺎم ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺼﺎدم؛ دﻳﮕﺮي در ﻣﻮرد ادراك‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ اﺛـﺮ ﺷـﺊ ادراك‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺮ ادراك ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻓﻌﻼً اﺷﻜﺎل دﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ و ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ در ﻣﺴـﺌﻠﺔ ادراك ﻣـﻲ ﭘـﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ »واﺣﺪ«ي ﺟﻬﺎن را در ﺧﻮد ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻛـﻪ ﺟﻬـﺎن در آن واﺣـﺪ‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻞ ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ واﺣﺪ ﭼﻨﺎن ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ اي را ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻳﻚ واﺣﺪ ﺑﻪ واﺣﺪ دﻳﮕﺮ ﻳﻚ »ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺗﻘﺪﻳﺮي« وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل از آن ﭘﺪﻳﺪ‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮔﺴﺘﺮش ﻫﻤﺎن ﻗﻀﻴﺔ دو ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﺎ ﻫﻢ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻴﺰان ﺷﺪهاﻧﺪ در آن واﺣـﺪ‬ ‫زﻧﮓ ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺗﻌﺪاد ﻧﺎﻣﺤﺪودي ﺳﺎﻋﺖ دارد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ در »ﺧﺎﻟﻖ« ﭼﻨﺎن ﻣﻴﺰان ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛـﻪ در آن واﺣـﺪ‬ ‫زﻧﮓ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺪان ﻋﻠﺖ ﻛﻪ در ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺆﺛﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻞ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻛﺎﻣﻼً دﻗﻴﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺗﻘﺪﻳﺮي ﺑﻪ ﻧﻈﺮﺷﺎن ﻋﺠﻴﺐ ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ دﻻﻳﻞ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴﻴﻨﻲ را ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺑـﺮاي‬ ‫اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫»واﺣﺪﻫﺎ« ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻣﺮاﺗﺒﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در آن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﺮ واﺣﺪي ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻬﺎن را ﺑﺎ ﭼﻪ درﺟـﻪ اي از‬ ‫وﺿﻮح و ﺗﻤﺎﻳﺰ در ﺧﻮد ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻛﻨﺪ در ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺑﻠﻨﺪ ﻳﺎ ﭘﺴﺖ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬در ادراك ﻫﻤﺔ واﺣﺪﻫﺎ ﻗـﺪري اﺑﻬـﺎم وﺟـﻮد‬ ‫دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻘﺪار اﻳﻦ اﺑﻬﺎم ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم واﺣﺪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻓﺮق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺗﻤﺎﻣﺎً از واﺣﺪﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ؛‬ ‫ﻫﺮ ﻳﻚ‪ ‬آﻧﻬﺎ ﻳﻚ روح اﺳﺖ و ﻳﻜﺎﻳﻚ آﻧﻬﺎ ﺟﺎوﻳﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻚ واﺣﺪ ﻣﺘﻔﻮق ﻧﻴﺰ در ﺑـﺪن اﻧﺴـﺎن وﺟـﻮد دارد ﻛـﻪ روح ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ اﺧﺺ ﺑﺪن ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ آن واﺣﺪ ﺟﺰﺋﻲ از آن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺗﻔـﻮق اﻳـﻦ واﺣـﺪ ﻓﻘـﻂ ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ادراﻛﺎﺗﻲ واﺿﺤﺘﺮ از ادراﻛﺎت ﺳﺎﻳﺮ واﺣﺪﻫﺎ دارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ واﺣﺪ ﺑﻪ ﻳـﻚ ﻣﻌﻨـﻲ دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ ﺗﻔـﻮق دارد‪.‬‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺟﺴﻢ ﺑﺸﺮ )در ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﺎدي( ﻣﺤﺾ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ واﺣﺪ ﻣﺘﻔﻮق روي ﻣﻲ دﻫﺪ‪ :‬وﻗﺘﻲ دﺳﺖ ﻣﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﻏﺮﺿﻲ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ اﻳﻦ دﺳﺖ ﺑﺮاي ﺣﺼﻮل آن ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد در واﺣﺪ ﻣﺘﻔﻮق واﻗـﻊ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ در روح ﻣـﻦ‪ ،‬ﻧـﻪ در‬ ‫واﺣﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﺳﺖ ﻣﺮا ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ‬آﻧﭽﻪ در ﻧﻈﺮ ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي ﺿﺒﻂ ارادة ﻣﻦ ﺑـﺮ ﺑـﺎزوﻳﻢ ﺟﻠـﻮه ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻜﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﻮاس ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﮔﺮدد و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ‪ ،‬واﻗﻌﻴﺖ ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ داراي ﻳﻚ ﻗﺮﻳﻨـﺔ‬ ‫واﻗﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از وﺿﻊ واﺣﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻪ ﺑﻌﺪي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ از آن ﺟﻬﺎن را در ﺧﻮد ﻣـﻨﻌﻜﺲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ واﺣﺪي ﺟﻬﺎن را ﺑﺎ ﻧﻤﺎﻳﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﺗﻘﺮﻳﺐ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ واﺣـﺪ‬ ‫داراي ﻳﻚ وﺿﻊ ﻣﻜﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺧﻮد را ﻣﺠﺎز ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻸ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﺮ ﻧﻈﺮ ﮔﺎه‬ ‫ﻣﻤﻜﻨﻲ را ﻳﻚ واﺣﺪ واﻗﻌﻲ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﻳﻜﻲ‪ ،‬ﭘﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ دو واﺣﺪي ﻋﻴﻨﺎً ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ؛ و اﻳـﻦ ﻫﻤـﺎن‬ ‫اﺻﻞ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺴﻲ »ﻫﻤﺎﻧﺴﺘﻲ اﻣﻮر ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﻴﻴﺰ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ ﺑﺎ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﺴﺘﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﻪ آن اﺧﺘﻴﺎري ﻛﻪ در دﺳﺘﮕﺎه او ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ ﻣﻴـﺪان ﻓـﺮاوان ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪.‬‬ ‫اﺻﻠﻲ دارد ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺻﻞ ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻪ« ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﻫﻴﭻ اﻣﺮي ﺑﻲ ﻋﻠﺖ رخ ﻧﻤﻲدﻫﺪ؛ اﻣﺎ درﺑﺎرة ﻓﺎﻋﻼن ﻣﺨﺘﺎر ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻋﻠﻞ اﻓﻌﺎل آﻧﻬﺎ »ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻲ آﻧﻜﻪ اﻳﺠﺎب ﻛﻨﻨﺪ‪ «.‬ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﻳﻚ ﻓﺮد ﺑﺸﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ داراي اﻧﮕﻴـﺰه اي اﺳـﺖ‪،‬‬

‫‪ □ 446‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻣﺎ ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﺔ ﻋﻤﻞ او وﺟﻮب ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﺪاﻗﻞ ﻻﻳﺐ ﻧﻴـﺘﺲ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﭘﺴـﻨﺪ دﻳﮕـﺮان ﻣـﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ وي ﻧﻈﺮﻳﺔ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ داﺷﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن درﻳﺎﻓﺖ ﺑﺮاي آرﻧـﻮ ﻧﺎراﺣـﺖ ﻛﻨﻨـﺪه اﺳـﺖ از‬ ‫اﻓﺸﺎي آن ﺧﻮدداري ﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﻋﻤﺎل ﺧﺪا ﻧﻴﺰ داراي ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻮع آزادي اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻋﻤﺎل را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺤـﺖ ﻫـﻴﭻ اﺟﺒـﺎري‬ ‫ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن آن اﻋﻤﺎل ﻗﺮار ﻧﺪارد‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧـﺪا ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺧـﻼف ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﻨﻄﻘﺎً اﻣﻜﺎن دارد ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣﺮ اﺧﺘﻴﺎر وﺳﻴﻌﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫او ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ دﻻﻳﻞ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ وﺟﻮد ﺧﺪا را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻬﺎﻳﻲ درآورد‪ .‬اﻳـﻦ دﻻﻳـﻞ ﺳـﺎﺑﻘﺔ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ درازي دارﻧـﺪ؛‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﺷـﻜﻞ ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ؛ و ﻳﻜـﻲ از آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫ﺑﻮدﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ‪ ontological‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻧﺴﻠﻢ ﻗﺪﻳﺲ اﺧﺘﺮاع ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﻣﺮدود داﻧﺴـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ دﻛـﺎرت‬ ‫آن را اﺣﻴﺎ ﻛﺮد‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻛﻪ ﻣﻬﺎرﺗﺶ در ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ ﺣﺪ اﻋﻠﻲ ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻦ را ﺑﻬﺘﺮ از آن ﺑﻴﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣـﺎن‬ ‫ﺑﻴﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﻦ در ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ اﻳﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻦ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻢ داد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭘﻴﺶ از ﺑﺮرﺳﻲ ﺟﺰﺋﻴﺎت اﻳﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺑﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ اﻟﻬﻴﺎن اﻣﺮوزي دﻳﮕﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺗﻜﻴﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻬﻴﺎت ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﻓﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاي »ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ« ﺧﺪاي ﻗﺪرت اﺳـﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي »ﻋﻬـﺪ ﺟﺪﻳـﺪ« ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺧﺪاي ﻋﺸﻖ اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاي اﻟﻬﻴﺎن‪ ،‬از ارﺳﻄﻮ ﺗﺎ ﻛﺎﻟﻮﻳﻦ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﻘﻞ ﺗﻜﻴﻪ دارد‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ وﺟـﻮد او‬ ‫ﻣﻌﻤﺎﻫﺎﻳﻲ را ﺣﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻏﻴﺎب او ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺸﻜﻼت ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ در ﻓﻬﻤﻴﺪن ﺟﻬﺎن ﻣﻲﺷـﺪ‪ .‬آن ﺧـﺪاﻳﻲ ﻛـﻪ در ﭘﺎﻳـﺎن‬ ‫ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﻫﺎن ﻳﻚ ﻗﻀﻴﺔ ﻫﻨﺪﺳﻲ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد روﺳﻮ را‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ از ﺧﺪا ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﺪاي اﻧﺎﺟﻴﻞ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﻬﻴﺎن ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎﺷﺎن‪ ،‬از اﻳـﻦ ﻟﺤـﺎظ اﻏﻠـﺐ از‬ ‫روﺳﻮ ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﻣﺤﺎﻓﻈـﻪ ﻛـﺎري ﺑﻴﺸـﺘﺮي ﻧﺸـﺎن دادهاﻧـﺪ‪ .‬در ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻫﮕـﻞ و ﻟﻮﺗﺴـﻪ ‪ Lotze‬و ﺑﺮادﻟـﻲ‬ ‫‪ Bradlley‬ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻧﻮع ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ را ﻳﻜﺒـﺎر ﺑـﺮي‬ ‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻨﺴﻮخ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ در اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا ﭼﻬﺎرﻧﺪ و ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از )‪ (1‬ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻮدﺷﻨﺎﺧﺘﻲ )ﻣﻌﺮﻓﻪاﻟﻮﺟـﻮدي(‪ (2) ،‬ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ‪ (3) ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﺣﻘﺎﻳﻖ اﺑﺪي‪ (4) ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺗﻘﺪﻳﺮي‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺗﻌﻤﻴﻢ داد ﺑﻪ ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﺎم ﻳـﺎ‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ‪ -‬اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻛﺎﻧﺖ آن را ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻦ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻮد ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ وﺟﻮد و ذات اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﻳﺎ ﭼﻴﺰ ﻋـﺎدي از ﻳـﻚ‬ ‫ﻃﺮف داراي وﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ داراي ﻛﻴﻔﻴﺎت ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ »ذات« او را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻠﺖ ﺑﺎ آﻧﻜـﻪ‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارد داراي ذات ﻣﻌﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻏﻤﮕﻴﻦ اﺳﺖ و ﻣﺮدد و ﻧﻜﺘﻪ ﺳﻨﺞ و ﻗﺲ ﻋﻠﻴﻬﺬا‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﺷﺨﺼـﻲ را‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻫﺮ اﻧﺪازه ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﺎ دﻗﻴﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻪ آﻳﺎ آن ﺷـﺨﺺ واﻗﻌـﻲ اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﺧﻴـﺎﻟﻲ ﻣﻔﺘـﻮح‬ ‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ذات ﻫﻴﭻ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﺎﻳﻲ دال ﺑﺮ وﺟﻮد آن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣـﻮرد ﺧـﺪا‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ ﻫﺴﺘﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺴﻠﻢ ﻗﺪﻳﺲ ﻛﻪ دﻛﺎرت ﻫﻢ از او ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ ذات دال‬ ‫ﺑﺮ وﺟﻮد ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻴﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻊ ﻛﻤﺎﻻت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ داراي وﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻬﺘﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ و از‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﺧﺪا داراي وﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﻧﻪ ﻛﻼً ﻗﺒﻮل و ﻧﻪ ﻛﻼً رد ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺑﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﻜﻤﻠﻪ اي دارد‪ ،‬و اﻳﻦ‬ ‫ﺗﻜﻤﻠﻪ ﺑﺎﻳﺪ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ دﻟﻴﻠﻲ ﺑـﺮاي ﻣﻤﻜـﻦ ﺑـﻮدن ﺧـﺪا‬ ‫ﻧﻮﺷﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﻻﻫﻪ ﺑﺎ اﺳﭙﻴﻨﻮزا دﻳﺪار ﻛﺮد آن را ﺑﺪو ﻧﺸﺎن داد‪ .‬اﻳـﻦ دﻟﻴـﻞ ﺧـﺪا را ﭼﻨـﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪:‬‬ ‫ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻤﻴﻊ ﻛﻤﺎﻻت‪ .‬و ﻛﻤﺎل اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﺷﻮد‪» :‬ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺳﺎده اي ﻛﻪ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻄﻠـﻖ‬

‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ □ ‪447‬‬

‫اﺳﺖ و ﻣﺒﻴﻦ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ آن را ﺑﻲﺣﺪودي ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ «.‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ دو ﻛﻤـﺎﻟﻲ ﺑﻨـﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻮق ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ‪» :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻤﻴﻊ ﻛﻤﺎﻻت ﻳﺎ ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﻫﺴﺘﻲ وﺟﻮد دارد ﻳﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر اﺳﺖ‪ .‬و از اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ او ]ﺧﺪا[ وﺟﻮد دارد‪ ،‬زﻳﺮا وﺟـﻮد از ﺟﻤﻠـﺔ ﻣﻜـﺎﻻت‬ ‫اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ رد ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ وﺟﻮد ﻣﺤﻤﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﻮع دﻳﮕﺮ رد اﻳـﻦ ﺑﺮﻫـﺎن از ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫وﺻﻔﻲ )‪ (theory of descriptions‬ﺧﻮد ﻣﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮاي ذﻫﻦ ﻣﺘﺠـﺪد ﻗـﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨـﺪه ﻧﻤـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ؛‬ ‫ﻣﻨﺘﻬﻲ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ اﺣﺴﺎس ﻛﻨﺪﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺎﺳﺪ ﺑﺎﺷﺪ آﺳﺎﻧﺘﺮ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻗﻴﻘﺎً ﻣﻌﻠﻮم ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﻓﺴـﺎد‬ ‫آن را در ﻛﺠﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﻴﺶ از ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻮدﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻳﻜـﻲ از اﺷـﻜﺎل ﻫﻤـﺎن ﺑﺮﻫـﺎن »ﻋﻠـﺖ‬ ‫اول« اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد آن از ﺑﺮﻫﺎن ﺟﻨﺒﺎﻧﻨﺪة ﻧﺎﺟﻨﺒﻴﺪة ارﺳﻄﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠﺖ اول ﺑﺮﻫﺎن ﺳﺎدهاي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ داراي ﻋﻠﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﻋﻠﺘـﻲ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ و ﻫﻜـﺬا‪ .‬اﻣـﺎ ﮔﻔﺘـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻋﻠﻞ ﻗﺒﻠﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺟﻤﻠﺔ اول ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺧﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻲ ﻋﻠﺖ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا در‬ ‫ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺟﻤﻠﺔ اول ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻳﻚ ﻋﻠﺖ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﻲﻋﻠﺖ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ و آن ﻋﻠﺖ اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺷﻜﻠﺶ اﻧﺪﻛﻲ دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬وي اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰ ﺟﺰﺋـﻲ در‬ ‫ﺟﻬﺎن »ﻣﻤﻜﻦ اﻟﻮﺟﻮد« اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﻳﻦ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ درﺑﺎرة ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺟﺰﺋـﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﭼﻴـﺰي در‬ ‫داﺧﻞ ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﭼﺮا ﺟﻬﺎن وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠـﻪ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﺟﻬﺎن ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺧـﺎرج از ﺟﻬـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬و اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻪ ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻗﻮﻳﺘﺮ از ﺑﺮﻫﺎن ﺳﺎدة ﻋﻠﺖ اول اﺳﺖ و ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ آﻧﺮا رد ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠﺖ اول ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺮض‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪ اي ﺑﺎﻳﺪ داراي ﻳﻚ ﺟﻤﻠﺔ اول ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺮض ﻏﻠﻄﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻛﺴﻮر ﻣﺘﻌـﺎرﻓﻲ ﺟﻤﻠـﺔ اول‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻳﺪ داراي آﻏﺎزي در زﻣﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻣـﺎدام‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺎ اﺻﻞ ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﺔ او را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ اﻋﺘﺒﺎر دارد؛ و اﮔـﺮ اﻳـﻦ اﺻـﻞ رد ﺷـﻮد ﺑﺮﻫـﺎن ﻓـﺮو ﻣـﻲرﻳـﺰد‪ .‬اﻣـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ از اﺻﻞ ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ اﺳﺖ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف‪ .‬ﻛﻮﺗﻮرا ‪ Coutorat‬ﻣﺪﻋﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ اﺻﻞ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻗﻀﻴﺔ ﺻﺎدﻗﻲ »ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﻗﻀﻴﻪ اي ﺑﺎ آن ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻣﺘﻨـﺎﻗﺾ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ )ﻛﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻜﺮد ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ در ﺗﺄﻳﻴﺪ آن ﻣﻲ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ( اﮔﺮ ﺻـﺤﻴﺢ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﺔ اوﺳﺖ‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ در آﺛﺎر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اش ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻴـﺎن ﻗﻀـﺎﻳﺎي واﺟـﺐ و‬ ‫ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﻤﻜﻦ ﻓﺮق اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﻗﻀﺎﻳﺎي واﺟﺐ از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺔ ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﻤﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻓﻘﻂ ﻳﻚ اﺳﺘﺜﻨﺎ وﺟﻮد دارد و آن ﻗﻀﻴﺔ وﺟﻮد ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺑـﺎ آﻧﻜـﻪ ﺧـﺪا‬ ‫واﺟﺐاﻟﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﺧﻠﻘﺖ از روي اﺧﺘﻴﺎر ﺑـﻮده اﺳـﺖ؛‬ ‫ﺧﻮﺑﻲ ﺧﺪا اﻧﮕﻴﺰة آن ﺑﻮده‪ ،‬اﻣﺎ آن را اﻳﺠﺎب ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﺣﻖ دارد ﺑﮕﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻮدﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد ﺟﻬﺎن ﻓﻘﻂ ﻳﻚ‬ ‫ﻫﺴﺘﻲ واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ذات آن ﻣﺘﻀـﻤﻦ وﺟـﻮد ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻣﻌﻨـﻲ ﻫﺴـﺘﻲ واﺟـﺐ‬ ‫اﻟﻮﺟﻮد ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﺴﺘﻴﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ذاﺗﺶ ﻣﺘﻀﻤﻦ وﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ‪ ،‬ﺑـﺪون‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻫﺴﺘﻴﻲ را ﻛﻪ وﺟﻮدش از ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻮدﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﻓﻘﻂ ﺑـﻪ‬

‫‪ □ 448‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ذات ﻣﺮﺑﻮط ﺷﻮد ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺖ ‪ -‬ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻧﻈﺮ ﻻﻳﺐ ﻧﻴـﺘﺲ ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ اﻳﻨﻜـﻪ ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫ﺑﻮدﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ اﻣﺮي ﻇﺎﻫﺮي و ﻓﺮﻳﺒﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺎن دﻗﻴﻖ ﺑﺮﻫﺎن ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺑﺪي ﻛﻤﻲ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮ دﻗﻴﻖ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن از اﻳﻦ ﻗـﺮار اﺳـﺖ‪ :‬ﺑﻴـﺎﻧﻲ از ﻗﺒﻴـﻞ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ »ﺑﺎران ﻣﻲ ﺑﺎرد« ﮔﺎﻫﻲ ﺻﺎدق و ﮔﺎﻫﻲ ﻛﺎذب اﺳﺖ؛ اﻣﺎ »‪ 2‬و ‪ 2‬ﻣﻲﺷﻮد ‪ «4‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﺑﻴﺎﻧﺎﺗﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ذات ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺻﺎدﻗﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺻـﺎدﻗﻨﺪ‬ ‫»ﺣﻘﺎﻳﻖ اﺑﺪي« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺐ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺟﺰو ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت اذﻫﺎﻧﻨﺪ و ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺑﺪي ﺑﺎﻳـﺪ ﺟـﺰو‬ ‫ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﻳﻚ ذﻫﻦ اﺑﺪي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻴﺰ ﻣﻄﻠﺒﻲ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و آن‬ ‫در ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻘﺎي روح را از اﺑﺪﻳﺖ ‪‬ﻣﺜُﻞ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴـﺘﺲ اﻳـﻦ ﺑﺮﻫـﺎن ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫ﭘﺮوراﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﻤﻜﻦ را ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﻴﺎن ﺣﻘﺎﻳﻖ واﺟﺐ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛـﺮد‪ .‬در‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻤﺎن ﺑﺮﻫﺎن ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻬﺎن ﻣﻤﻜﻦ اﻟﻮﺟﻮد ﻛﻠﻴﺘﺎً ﺑﺎﻳﺪ دﻟﻴﻠﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻳـﻦ دﻟﻴـﻞ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد ﻣﻤﻜﻦاﻟﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ آن را در ﻣﻴﺎن ﺣﻘﺎﻳﻖ اﺑﺪي ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ دﻟﻴﻞ اﻣـﺮي ﻛـﻪ وﺟـﻮد دارد‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺎﻳﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﺣﻘﺎﻳﻖ اﺑﺪي ﺑﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ در ذﻫﻦ ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﻜﻞ دﻳﮕﺮي از ﻫﻤـﺎن ﺑﺮﻫـﺎن ﺟﻬﺎﻧﺸـﻨﺎﺧﺘﻲ اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ در‬ ‫ﻣﻌﺮض اﻳﻦ اﻳﺮاد دﻳﮕﺮ ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ در ذﻫﻨﻲ ﻛﻪ آن را در ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ »وﺟﻮد دارد«‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺗﻘﺪﻳﺮي‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ آن را ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ﻛـﻪ واﺣـﺪﻫﺎي‬ ‫ﺳﺮﺑﺴﺘﻪ اي را ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺟﻬﺎن را در ﺧﻮد ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن از اﻳﻦ ﻗـﺮار اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭼـﻮن‬ ‫ﻫﻤﺔ ﺳﺎﻋﺘﻬﺎ ﺑﻲآﻧﻜﻪ ارﺗﺒﺎط ﻋﻠّﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻴﺰان ﻛﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ »ﻋﻠﺖ« ﺧﺎرﺟﻲ واﺣﺪي ﻛـﻪ آﻧﻬـﺎ را‬ ‫ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺷﻜﺎل اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺻﻞ واﺣﺪﻫﺎ وارد اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ واﺣـﺪﻫﺎ ﺑـﺮ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻳﻜﺎﻳﻚ آﻧﻬﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻄﻠﻊ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ واﺣﺪﻫﺎي دﻳﮕﺮ وﺟﻮد دارﻧﺪ؟ آﻧﭽﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﻣـﻨﻌﻜﺲ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ رؤﻳﺎﻳﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﮔﺮ ﺳﺨﻦ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ درﺳﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ‬ ‫اﻧﻌﻜﺎس ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻢ رؤﻳﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ از ﻛﺠﺎ داﻧﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ واﺣـﺪﻫﺎ در آن واﺣـﺪ‬ ‫رؤﻳﺎﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻴﺎﻟﺒﺎﻓﻲ اﺳﺖ و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺶ از دﻛﺎرت‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ را ﻣﻲﺗﻮان از ﻗﻴﺪ اﺗﻜﺎي ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﺔ ﺧﺎص او ﺧﻼص ﻛـﺮد و آن را ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﺷـﻜﻞ داد و ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرﺗﻲ درآورد ﻛﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﺎم ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﻈـﺮ ﺑﻴﻨـﺪازﻳﻢ ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﻮر ﻃﺒﻴﻌﺖ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨﻄﻘﻲﺗـﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﭼﻴﺰﻫـﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﺷﻮاﻫﺪ ﻳﻚ ﻏﺮض ﺧﻴﺮ در ﻧﻈﺮ آورﻳﻢ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن از ﻟﺤﺎظ ﺷﻜﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻫﻴﭻ ﻋﻴﺒﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﺎت آن ﺗﺠﺮﺑﻲ اﺳﺖ و ﻧﺘﻴﺠﺔ آن ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺮ ﻃﺒـﻖ‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻛـﻪ آﻳـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ آن را ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ ﻳـﺎ ﻧـﻪ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻛﻠـﻲ‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ راﺟﻊ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻔﺼﻞ ﺟﺰﺋﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻓﺮق ﻣﻬﻢ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫و ﺑﺮاﻫﻴﻦ دﻳﮕﺮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬وآن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن )در ﺻﻮرت اﻋﺘﺒﺎر( وﺟﻮدش را اﺛﺒﺎت ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻻزم‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺻﻔﺎت ﻣﺎﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﻣﻌﻤﻮل را دارا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﻳﺎ داﻧﺎي ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻓﻘﻂ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻗﺪرت و داﻧﺎﻳﻴﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﺎي ﺟﻬﺎن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻗـﺪرت او ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀـﻲ از‬ ‫اﻟﻬﻴﺎن ﺟﺪﻳﺪ در ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺗﺼﻮر ﺧﻮد از ﺧﺪا از اﻳﻦ اﻣﻜﺎﻧﺎت اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﻜﺮات ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴـﺘﺲ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﺪان ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺑﺴﻴﺎر دارد‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻣﺸﺨﺺﺗﺮﻳﻦ وﺟﻮه اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻌﺪد ﺟﻬﺎﻧﻬﺎي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨﻄـﻖ ﻣﺘﻨـﺎﻗﺾ‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪» ،‬ﻣﻤﻜﻦ« اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻧﺎﻣﺤﺪودي ﺟﻬﺎﻧﻬﺎي ﻣﻤﻜﻦ ﻫﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺧـﺪا ﭘـﻴﺶ از ﺧﻠـﻖ ﺟﻬـﺎن ﻓﻌﻠـﻲ درﺑـﺎرة آﻧﻬـﺎ‬

‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ □ ‪449‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﭼﻮن ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﺟﻬﺎﻧﻬـﺎي ﻣﻤﻜـﻦ را ﺧﻠـﻖ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬و آن ﺟﻬـﺎﻧﻲ را ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻬﺎ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ در آن ﺗﻔﻮق ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮ ﺑﺪي ﺑﻴﺶ از ﺟﻬﺎﻧﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺪا ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺟﻬـﺎﻧﻲ را ﺧﻠـﻖ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﺎوي ﺑﺪي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آن ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺟﻬﺎن ﻓﻌﻠﻲ ﻧﻤﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑﻌﻀـﻲ ﺧﻮﺑﻴﻬـﺎي ﺑـﺰرگ ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﻻزم و ﻣﻠﺰوﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻧﻮﺷﻴﺪن ﻳﻚ ﺟﺎم آب ﺧﻨﻚ در ﻳﻚ روز ﮔﺮم‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺗﺸـﻨﮕﻲ زور‬ ‫آورده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﻟﺬﺗﻲ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻴﻨﺪﻳﺸـﺪ آن ﺗﺸـﻨﮕﻲ ﺑـﺎ ﻫﻤـﺔ دردﻧـﺎﻛﻲ ﺑـﻪ ﺗﺤﻤﻠـﺶ‬ ‫ﻣﻲ ارزﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ آن رﻧﺞ ﻧﻤﻲ ﺑﻮد اﻳﻦ ﻟﺬت ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮاوان ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي اﻟﻬﻴـﺎت ﻣﻬـﻢ اﺳـﺖ اﻳـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ ﻣﺜﺎﻟﻬـﺎ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ راﺑﻄﺔ ﮔﻨﺎه ﺑﺎ اﺧﺘﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺰرﮔﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻨﻄﻘﺎً ﺑﺮاي ﺧﺪا ﻏﻴـﺮ ﻣﻤﻜـﻦ ﻣـﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫ﺗﻔﻮﻳﺾ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻨﺪ و ﻫﻢ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺪ ﻛﻪ ﮔﻨﺎه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﺪا ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﻣﺨﺘﺎر ﺳﺎزد‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜـﻪ ﭘـﻴﺶ‬ ‫ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ آدم از ﺷﺠﺮة ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺧﻮرد‪ ،‬و ﮔﻨﺎه ﻻﺟﺮم ﻣﻜﺎﻓﺎت ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛـﻪ از اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ ﮔﺮﭼﻪ ﺣﺎوي ﺑﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎﺿﻞ ﺧﻮﺑﻲ آن ﺑﺮ ﺑﺪي ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﺟﻬﺎن ﻣﻤﻜﻦ دﻳﮕﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن وﺟﻮد دارد دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺧﻮﺑﻲ ﺧﺪا ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﻠﻜﺔ ﭘﺮوس را ﻗﺎﻧﻊ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﺮدﮔﺎﻧﺶ ﺑﻪ رﻧﺞ ﺑﺮدن از ﺑﺪي اداﻣﻪ دادﻧﺪ و ﺧﻮدش ﺑـﻪ ﻟـﺬت‬ ‫ﺑﺮدن از ﺧﻮﺑﻲ‪ ،‬و ﺑﺮاﻳﺶ ﺗﺴﻠﻲ ﺑﺨﺶ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺪو اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ وﺿﻊ ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫راه ﺣﻞ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﺮاي ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺑﺪي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺎﻟﺐ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﻮام ﭘﺴﻨﺪ او ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻣﺎ ﭼﻨﺪان ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨـﺪه‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﺎﻧﻮي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺟﻮاب ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻓﻌﻠﻲ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﻬـﺎن ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ و در آن‬ ‫ﺧﻮﺑﻴﻬﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﺑﺪﻳﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن را اﺑﻠﻴﺲ ﺧﺒﻴﺜﻲ آﻓﺮﻳـﺪه اﺳـﺖ و ﺑـﻪ ﺑﺸـﺮ‬ ‫اﺧﺘﻴﺎر را‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻛﺮده ﺗﺎ ﮔﻨﺎه را‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺪ اﺳﺖ و ﺑﺪي آن ﺑـﺮ ﺧـﻮﺑﻲ ﻣـﻲ ﭼﺮﺑـﺪ‪ ،‬ﺗﻀـﻤﻴﻦ ﻛﻨـﺪ‪ .‬و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ اداﻣﻪ دﻫﺪ ﻛﻪ آن اﺑﻠﻴﺲ ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺗﻘﻮا را آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ از دﺳﺖ ﻣﺮدم ﺑﺪﻛﺎر ﺳﺘﻢ ﺑﻜﺸـﻨﺪ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﺳﺘﻢ ﻛﺸﻴﺪن ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺗﻘﻮا ﺑﺪﻳﻲ اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﺑﺰرگ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺰرگ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن را ﺑﺪﺗﺮ از آن ﻣـﻲ ﺳـﺎزد ﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺎه‬ ‫ﻣﺮدم ﺧﻮب وﺟﻮد ﻧﻤﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﻫﻢ از اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮم ﺧﻴـﺎﻟﻲ اﺳـﺖ ﻣﺪاﻓﻌـﻪ ﻛـﻨﻢ؛ ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺧﻴﺎﻟﻲﺗﺮ از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺮدم ﻣﻴﻞ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن را ﺧـﻮب ﺑﭙﻨﺪارﻧـﺪ و‬ ‫در ﺑﺮاﺑﺮ دﻻﻳﻞ ﻏﻠﻄﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﻞ آﻧﻬﺎ اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺧﻮد را رام ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮدم دﻻﻳـﻞ ﻏﻠﻄـﻲ را‬ ‫ﻛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺟﻬﺎن ﺑﺪ اﺳﺖ ﻣﻮرد دﻗﻴﻖﺗﺮﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺸﻬﺎ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺟﻬـﺎن ﭘـﺎرهاي‬ ‫ﺧﻮب و ﭘﺎرهاي ﺑﺪ اﺳﺖ؛ و اﺻﻮﻻً »ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺑﺪي« ﭘﻴﺶ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ آﺷﻜﺎر را ﻣﻨﻜﺮ ﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺎ دﻻﻳﻞ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ را ﻛـﻪ در ﻧﻤﺎﻳﺸـﻬﺎي‬ ‫ﻋﻮام ﭘﺴﻨﺪ او ﺑﻲ دﻟﻴﻞ و ﺧﻴﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ؛ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﻌﻴﻴﺮي از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﺮﺧﻮرد‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻧﺰد ﻋﻤﻮم ﻣﻌﺮوف ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﻈﺮﻳﺎت او ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﺘﺮ ﻗﺒﻮل ﻋﺎم ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻻﻳـﺐ‬ ‫ﻧﻴﺘﺲ ﻃﻼب ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﭘﺲ از ﺧﻮد ﭼﻨﺎن ﻓﺮﻳﺐ داد ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺘﺸـﺎر ﻣﻨﺘﺨﺒـﺎﺗﻲ از ﺗـﻮدة‬ ‫ﻋﻈﻴﻢ دﺳﺘﻨﻮﻳﺴﻬﺎي او زدﻧﺪ از ﻣﻴﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ آﻧﭽﻪ را ﻣﺆﻳﺪ ﺗﻌﺒﻴﺮ راﻳﺞ دﺳﺘﮕﺎه او ﺑﻮد ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻧـﺪ و ﻣﻘـﺎﻻﺗﻲ را ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻣﺘﻔﻜﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮ ار آن ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺮدم در ﺣﻘﺶ ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان آﺛﺎر ﺑﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﺮدود داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺐ آﺛﺎري ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﻓﻬﻤﻴﺪن ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣﺤﺮﻣﺎﻧـﺔ او ﺑـﺪاﻧﻬﺎ ﺗﻜﻴـﻪ ﻛﻨـﻴﻢ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ‪ 1901‬ﻳﺎ ‪ 1903‬در دو اﺛﺮ ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻟﻮﻳﻲ ﻛﻮﺗﻮرا ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺣﺘﻲ ﺑـﺎﻻي ﻳﻜـﻲ از دو اﺛـﺮ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻦ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺷﺎﻳﺎﻧﻲ ﻛﺮدهام؛« و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻫﻴﭻ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﻨﺪه اي آن را ﻗﺎﺑﻞ ﭼﺎپ ﻧﺪاﻧﺴـﺖ‪ ،‬ﺗـﺎ‬ ‫آﻧﻜﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ دو ﻗﺮن از ﻣﺮگ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي او ﺑﻪ آرﻧﻮ ﻛﻪ ﺣﺎوي ﻗﺴـﻤﺘﻲ از ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮ اوﺳﺖ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ؛ وﻟﻲ ﻣﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮدم ﻛﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ آن ﻧﺎﻣﻪ ﻫـﺎ ﭘـﻲ ﺑـﺮدم‪ .‬ﻃـﺮز‬ ‫اﺳﺘﻘﺒﺎل آرﻧﻮ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﺄﻳﻮس ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻮد‪ .‬وي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﻦ در اﻳﻦ اﻓﻜﺎر ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺮا دﭼﺎر‬

‫‪ □ 450‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫وﺣﺸﺖ ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ و اﮔﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻜﻨﻢ ﺑﺮاي ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺮدم ﭼﻨﺎن ﻧﺎراﺣﺖ ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ اي ﻛﻪ ﻇـﺎﻫﺮ ًا‬ ‫ﻣﺮدود ﻫﻤﺔ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اﺳﺖ ﭼﻪ ﻓﺎﻳﺪهاي دارد‪ «.‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴـﺘﺲ در ﻣـﻮرد اﻓﻜـﺎر‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺧﻮد در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻓﻠﺴﻔﻲ روش ﭘﻨﻬﺎﻧﻜﺎري در ﭘﻴﺶ ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻮﻫﺮ ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎي دﻛﺎرت و اﺳﭙﻴﻨﻮزا و ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻣﻘـﺎم اﺳﺎﺳـﻲ دارد‪ ،‬از ﻣﻘﻮﻟـﺔ ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﻣﻮﺿـﻮع و‬ ‫ﻣﺤﻤﻮل ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪» :‬آﺳﻤﺎن آﺑﻲ اﺳﺖ« و »آﺑﻲ ﻳﻚ رﻧﮓ اﺳﺖ‪ «.‬ﻛﻠﻤﺎت دﻳﮕـﺮ‬ ‫ ﻛﻪ ﺑﺎرززﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﺔ آﻧﻬﺎ اﺳﻤﺎي ﺧﺎص ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ -‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻤﻮل آورده ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻓﻘـﻂ ﻣﻤﻜـﻦ‬‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺿﻮع ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ادات ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر روﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻠﻤﺎت ﮔﻮﻳﺎ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ »ﺟﻮاﻫﺮ« ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻮاﻫﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﺧﺼﻴﺼﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ از دﺳﺘﺒﺮد زﻣﺎن ﻫﻢ ﻣﺼﻮن اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ ﺧﺪا آﻧﻬﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﺪ؛ )ﻛﻪ‬ ‫آن ﻫﻢ ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﺮﮔﺰ اﺗﻔﺎق ﻧﻤﻲاﻓﺘﺪ(‪ .‬ﻫﺮ ﻗﻀﻴﺔ ﺻﺎدﻗﻲ ﻳﺎ ﻛﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ «.‬ﻛﻪ در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻳﻚ ﻣﺤﻤﻮل ﺣﺎﻛﻲ از ﻣﺤﻤﻮل دﻳﮕﺮي اﺳﺖ؛ ﻳﺎ ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺳﻘﺮاط ﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ «،‬ﻛـﻪ در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت‬ ‫ﻣﺤﻤﻮل ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﻮل ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺟﺰو ﻣﻔﻬـﻮم ﺟـﻮﻫﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺪﻟﻮل‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ اﻣﺮي ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﻘﺮاط واﻗﻊ ﺷﻮد ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺟﻤﻠﻪ اي ﺑﻴﺎن ﺷﻮد ﻛﻪ در آن ﺟﻤﻠﻪ »ﺳـﻘﺮاط« ﻣﻮﺿـﻮع و‬ ‫ﻛﻠﻤﺎت وﺻﻒ ﻛﻨﻨﺪة واﻗﻌﺔ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺤﻤﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﺤﻤﻮﻟﻬﺎ ﭼﻮن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﺷـﻮﻧﺪ‪» ،‬ﻣﻔﻬـﻮم« ﺳـﻘﺮاط را‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﺤﻤﻮﻟﻬﺎ ﺿﺮورﺗﺎً ﺑﻪ ﺳﻘﺮاط ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺟﻮﻫﺮي ﻛﻪ اﻳـﻦ ﻣﺤﻤﻮﻟﻬـﺎ درﺑـﺎرة آن‬ ‫ﺻﺎدق ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺳﻘﺮاط ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ داﺷﺖ ‪ -‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﻋﺮﺻﺔ ﺧﻮد ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳـﺎس ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ‪.‬‬ ‫وي در ﻣﻨﻄﻖ رﻳﺎﺿﻲ ﻛﺎر ﻛﺮد‪ ،‬و ﻛﺎرش اﮔﺮ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬و در آن ﺻﻮرت ﻻﻳـﺐ ﻧﻴـﺘﺲ‬ ‫ﺑﺎﻧﻲ ﻣﻨﻄﻖ رﻳﺎﺿﻲ ﻣﻲ ﺑﻮد و اﻳﻦ ﺷﻌﺒﻪ از ﻣﻨﻄﻖ ﻳﻚ ﻗﺮن و ﻧﻴﻢ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷـﺪ؛ اﻣـﺎ ﻻﻳـﺐ ﻧﻴـﺘﺲ از اﻧﺘﺸـﺎر‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎﻳﺶ ﺧﻮدداري ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺸﻐﻮل ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺷﻮاﻫﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﻗﻴﺎﺳـﻲ ارﺳـﻄﻮ در ﭼﻨـﺪ ﻣـﻮرد ﻏﻠـﻂ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ارادت ﺑﻪ ارﺳﻄﻮ ﻗﺒﻮل اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﺑﺮاﻳﺶ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﻣـﻲ ﭘﻨﺪاﺷـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺧﻄﺎ از ﺧﻮد اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﻤﺮش اﻳﻦ اﻣﻴﺪ را در دل ﻣﻲ ﭘﺮوراﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ رﻳﺎﺿـﻴﺎت ﺗﻌﻤـﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬ ‫ﻛﺸﻒ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮدش آن را ‪ Characteristica Universals‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آن ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺟﺎي ﺗﻔﻜـﺮ را‬ ‫ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺧﻮد وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »اﮔﺮ اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ را ﻣﻲ داﺷﺘﻴﻢ و ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و اﺧﻼق ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺤـﻮي ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻨﻴﻢ‪» «.‬اﮔﺮ اﺧﺘﻼﻓﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺎن دو ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ ﻣﻴﺎن دو ﺣﺴﺎﺑﺪار‬ ‫ﻻزم اﺳﺖ اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﺟﺮ و ﺑﺤﺚ ﻧﻤﻲﺑﻮد‪ .‬زﻳﺮا ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺪاد ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ و ﻟﻮح ﺧـﻮد را در ﻛﻨـﺎر ﺑﮕﻴﺮﻧـﺪ و ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ )و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ دوﺳﺘﻲ ﻫﻢ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺎﺷﺪ(‪ :‬ﺑﮕﺬار ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﻢ‪«.‬‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس دو ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻗﺮار داد‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﺎﻗﺾ و ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠـﺖ ﻓﺎﻋﻠـﻪ‪ .‬ﻫـﺮ دوي اﻳﻨﻬـﺎ‬ ‫ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﻗﻀﻴﺔ »ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ« اﺳﺖ؛ و آن ﻗﻀﻴﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻣﺤﻤﻮل ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻣـﺜﻼً‪» :‬ﻫﻤـﺔ‬ ‫آدﻣﻬﺎي ﺳﻔﻴﺪ آدﻣﻨﺪ‪ «.‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺻﺎدﻗﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠـﺖ ﻓﺎﻋﻠـﻪ )ﻓﻘـﻂ در دﺳـﺘﮕﺎه‬ ‫ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺻﺎدق ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﺑﻴﺎﻧﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺗﺠﺮﺑﻲ راﺟـﻊ‬ ‫ﺑﻪ اﻣﻮر واﻗﻌﻲ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﻔﺮي ﺑﺮوم‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از ازل ﺣﺎوي ﻣﻔﻬﻮم اﻳﻦ ﺳـﻔﺮ ﻛـﻪ‬ ‫ﻳﻚ از ﻣﺤﻤﻮﻟﻬﺎي ﻣﻦ اﺳﺖ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪» .‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺟﻮﻫﺮ ﻓﺮد ﻳﺎ ﻫﺴﺘﻲ ﻛﺎﻣـﻞ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ داراي‬ ‫ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﺎن ﻣﻜﻤﻞ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓﻬﻤﻴﺪن و اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻫﻤﺔ ﻣﺤﻤﻮﻟﻬﺎي ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻛﻪ آن ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺪان اﺳﻨﺎد ﻣـﻲﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺻﻔﺖ ﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪر ﻛﺒﻴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در اﻧﺘﺰاع از ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﺪي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓـﺮد‬ ‫ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﺻﻔﺎت ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺣﺎوي ﻫﻤﺔ آن اﻣﻮري اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻣﻔﻬـﻮم اﻳـﻦ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﺘﺘﺮ اﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﭼﻮن ﻣﻔﻬﻮم ﻳﺎ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺳـﻜﻨﺪر را در ﻣـﺪ‪ ‬ﻧﻈـﺮ آورد‪ ،‬در آن واﺣـﺪ اﺳـﺎس و‬

‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ □ ‪451‬‬

‫ﻋﻠﺖ ﻫﻤﺔ ﻣﺤﻤﻮﻟﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪر ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ اﺳﻜﻨﺪر دارا و ﭘﻮروس‪ Porus 1‬را‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲدﻫﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر از ﭘﻴﺸﻲ )و ﻧﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﺠﺮﺑﻪ( ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣـﺮد ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﺴﻤﻮم ﺷﺪ؛ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﺎ اﻳﻦ را ﻓﻘﻂ از راه ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪«.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺠ‪‬ﺰﺗﺮﻳﻦ ﺗﺒﻴﻴﻨﺎت اﺳﺎس ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ در ﻧﺎﻣﻪاي ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آرﻧﻮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ از ﻫﺮ ﻗﻀﻴﺔ ﺻﺎدﻗﻲ دارم‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺤﻤﻮﻟﻲ ﭼﻪ واﺟﺐ و ﭼﻪ ﻣﻤﻜﻦ‪ ،‬ﭼﻪ‬ ‫ﻣﺎﺿﻲ و ﭼﻪ ﻣﻀﺎرع و ﭼﻪ ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ‪ ،‬در ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴﺘﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﭼﻴﺰي ﻧﻤـﻲﺧـﻮاﻫﻢ ‪ ...‬ﻗﻀـﻴﺔ ﻣـﻮرد‬ ‫ﺑﺤﺚ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ دارد ﻛﻪ ﺧﻮب اﺛﺒﺎت ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ]از اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ[ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﺮ روﺣﻲ ﻫﻤﭽﻮن دﻧﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻛﻪ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﺟﺰ از ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ؛ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻗﻲ و ﺑﻪ اﺻـﻄﻼح‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﺛﺎري از آﻧﭽﻪ ﺑﺮ آن ﻣﻲﮔﺬرد در ﺟﻮﻫﺮ ﺧﻮد دارد‪«.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ ﺟﻮاﻫﺮ در ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﻧﻜـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫ﻳﻚ از ﻧﻈﺮﮔﺎه ﺧﻮد ﺟﻬﺎن را در ﺧﻮد ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻮاﻓﻖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻟﻲ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا وﻗﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺟﻮاﻫﺮ ﻣﻲﮔﺬرد ﺟﺰو ﻣﻔﻬﻮم ﺧﻮد آن ﺟﻮﻫﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬و اﮔـﺮ آن ﺟـﻮﻫﺮ ﻣﻮﺟـﻮد‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ آن وﻗﺎﻳﻊ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ اﺑﺪ ﻣﻌﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازة دﺳﺘﮕﺎه اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺟﺒﺮي اﺳﺖ‪ .‬آرﻧـﻮ از اﻳـﻦ ﺳـﺨﻦ اﺳـﭙﻴﻨﻮزا »ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ﻓﺮدي ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻳﻜﺒﺎر ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ واﺟﺪ ﻫﻤﺔ اﻣﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﺷﺨﺺ واﻗﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ« اﻇﻬﺎر وﺣﺸـﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﮔﻨﺎه و اﺧﺘﻴﺎر ﺳﺎزش ﻧﺪارد‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﭼﻮن دﻳـﺪ ﻛـﻪ آرﻧـﻮ ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل اﺣﺘﻴﺎط از اﻧﺘﺸﺎر آن ﺧﻮدداري ﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ در ﻧﻈﺮ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻓﺮق اﺳﺖ ﻣﻴﺎن ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ ﻛﻪ از راه ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد‪ ،‬و ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ ﻛﻪ از راه ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫آﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮق از دو ﻟﺤﺎظ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ زﻳﺪ واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد از ﻣﻔﻬﻮم او ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪،‬‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ زﻳﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ از راه ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد او ﭘﻲ ﺑﺮﻳﻢ‪ .‬دوم اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻫـﺮ ﺟـﻮﻫﺮ ﻓـﺮدي‬ ‫ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻐﺮﻧﺞ اﺳﺖ و ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻣﺤﻤﻮﻟﻬﺎي او ﻻزم اﺳﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺧﺪا اﻣﻜـﺎن دارد‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ ﻓﺮﻗﻬـﺎ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺎداﻧﻲ و ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻋﻘﻞ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻗﻬﺎﻳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﻣﻔﻬﻮم زﻳـﺪ را ﺑـﺎ ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬ ‫ﺑﻐﺮﻧﺠﻲ آن ﻣﻲ ﻓﻬﻤﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻤﺔ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺻﺎدق راﺟﻊ ﺑﻪ زﻳﺪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻗﻀـﺎﻳﺎي ﺗﺤﻠﻴﻠـﻲ در ﻧﻈـﺮ آورد‪.‬‬ ‫ﺧﺪا ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر از ﭘﻴﺸﻲ ﭘﻲ ﺑﺒﺮد ﻛﻪ زﻳﺪ وﺟﻮد دارد ﻳﺎ ﻧﻪ‪ .‬زﻳﺮا ﺧﺪا ﺑﺮ ﺧﻮﺑﻲ ﺧﻮد واﻗﻒ اﺳﺖ و از اﻳـﻦ‬ ‫وﻗﻮف ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﻤﻜﻦ از ﺧﻠﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؛ و ﺧﺪا ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ آﻳـﺎ زﻳـﺪ ﺟﺰﺋـﻲ از‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺎداﻧﻲ ﻣﺎ راه ﺣﻘﻴﻘﻲ ﮔﺮﻳﺰ از ﺟﺒﺮﻳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻳﻚ ﻧﻜﺘﺔ دﻳﮕﺮ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻏﺮﻳﺐ و ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻏﺎﻟﺐ اوﻗﺎت ﻻﻳﺐ ﻧﻴـﺘﺲ »ﺧﻠﻘـﺖ« را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻋﻤـﻞ‬ ‫اﺧﺘﻴﺎري ﺧﺪا ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻋﻤﺎل ارادة اوﺳﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺗﻌﻴـﻴﻦ آﻧﭽـﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌـﻞ وﺟـﻮد دارد از راه‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﺧﻮﺑﻲ ﺧﺪا ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺧﻮﺑﻲ ﺧﺪا ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ از ﭘﻴﺸـﻲ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‬ ‫ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﭼﺮا ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ زﻳﺪ وﺟﻮد دارد و ﻋﻤﺮو وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬در اوراﻗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻫﻴﭻ آدﻣﻴﺰادي ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻛﻪ ﭼﺮا ﺑﻌﻀﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ و‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻣﻤﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈـﺮ ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﻛﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻼش ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺔ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد ﻳﺎﺑﻨـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻫﻤـﺔ آﻧﻬـﺎ‬

‫‪ .1‬ﭘﺎدﺷﺎه دﻟﻴﺮ ﭘﻨﺠﺎب ﻛﻪ اﺳﻜﻨﺪر او را ﺷﻜﺴﺖ داد و ﭼﻮن اﻇﻬﺎر ﻋﺠﺰ ﻧﻜﺮد ﻛﺸﻮرش را ﺑﻪ او ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴـﺪ‪ .‬ﭘـﻮروس در ﺣـﺪود ‪ 318‬ﻗﺒـﻞ از‬ ‫ﻣﻴﻼد ﺑﻪ دﺳﺘﻮر اﺋﻮدﻣﻮس‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺳﺮداران اﺳﻜﻨﺪر‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 452‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫»ﻫﻢ اﻣﻜﺎن« ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ وﺟﻮد زﻳﺪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ و وﺟﻮد ﻋﻤﺮو ﻧﻴﺰ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وﺟـﻮد زﻳـﺪ و ﻋﻤـﺮو‬ ‫ﻫﺮ دو ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ و در اﻳﻦ ﺻﻮرت زﻳﺪ و ﻋﻤﺮو ﻫﻢاﻣﻜﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دو ﭼﻴـﺰ ﻳـﺎ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻓﻘـﻂ در ﺻـﻮرﺗﻲ ﻫـﻢ اﻣﻜـﺎن‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﻲ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻧﻮﻋﻲ ﺟﻨﮓ را ﺗﺼﻮر ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در وادي ﻧﻴﺴـﺘﻲ ﻣﻴـﺎن‬ ‫ذاﺗﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺮاي وﺟﻮد ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺗﻼش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ در ﺟﺮﻳﺎن اﺳﺖ؛ در اﻳﻦ ﺟﻨـﮓ ﮔﺮوﻫﻬـﺎي ﻫـﻢ اﻣﻜﺎﻧﻬـﺎ ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﻫﻤﺪﺳﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﮔﺮوه ﻫﻢ اﻣﻜﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﮔـﺮوه ﻓﻌـﺎﻻن در ﻋﺮﺿـﺔ ﻣﺒـﺎرزات ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﭘﻴـﺮوز‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺣﺘﻲ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راﻫﻲ ﺑﺮاي »ﺗﻌﺮﻳـﻒ« وﺟـﻮد ﺑﻜـﺎر ﻣـﻲﺑـﺮد‪ .‬ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﻣﻮﺟـﻮد را‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ :‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ »ﺑﻴﺶ از ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﺎﻧﻌﻪاﻟﺠﻤﻊ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﻤﻜﻦ اﻟﺠﻤﻊ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬ﻳﻌﻨـﻲ اﮔـﺮ‬ ‫»اﻟﻒ« ﺑﺎ »ب« ﻣﺎﻧﻌﻪاﻟﺠﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ »اﻟﻒ« ﺑﺎ »ج« و »د« و »ﻫـ« ﻣﻤﻜﻦ اﻟﺠﻤﻊ و »ب« ﻓﻘـﻂ ﺑـﺎ »و« و »ز«‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻌﺮﻳﻒ »اﻟﻒ« وﺟﻮد دارد ﻧﻪ »ب«‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ »ﻣﻮﺟـﻮد ﭼﻴـﺰي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺷﺮح ذﻛﺮي از ﺧﺪا ﻧﻤﻲرود و ﻇﺎﻫﺮاً ﻋﻤﻞ ﺧﻠﻘﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ آﻧﭽـﻪ وﺟـﻮد‬ ‫دارد ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺤﺾ اﺣﺘﻴﺎج ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻪ آﻳﺎ »اﻟﻒ« و »ب« ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﻢ اﻣﻜﺎﻧﻨﺪ ﻳـﺎ ﻧـﻪ‪ ،‬در‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬آﻳﺎ وﺟﻮد »اﻟﻒ« و »ب« ﻫﺮ دو‪ ،‬واﺟﺪ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ؟ ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻈﺮاً ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻛﺪام ﮔﺮوه از ﻫﻢ اﻣﻜﺎﻧﻬﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﮔﺮوه اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻧﺘﻴﺠﺘـﺎً اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﺮوه وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻨﻈﻮر ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً اﻳﻦ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ »ﺗﻌﺮﻳﻒ« واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ اﮔـﺮ ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﻳﻚ ﻣﻼك ﻗﻀﺎوت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آﻧﭽﻪ ﺧﻮد وي »ﻛﻤﺎل ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ ﺑـﺎ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻣـﺮدم ﭘﺴـﻨﺪش ﺳـﺎزش‬ ‫ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ »ﻛﻤﺎل ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ«‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺧﻮد ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ اﻳﻦ اﺻﻄﻼح را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣـﻲ ﺑـﺮد‪ ،‬ﻇـﺎﻫﺮاً ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻛﻤﻴ‪‬ﺖ وﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﻤﺎل »ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ ﻣﻘﺪار واﻗﻌﻴﺖ ﻣﺜﺒـﺖ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﻣﺤـﺪود آن‪ .‬و ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن داﺷﺘﻪ ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ و اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از دﻻﻳﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑـﺮ ﺿـﺪ‬ ‫ﺧﻸ اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻳﻚ اﻋﺘﻘﺎد ﻋﻤﻮﻣﻲ )ﻛﻪ ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪام آن را ﺑﻔﻬﻤﻢ( وﺟﻮد داﺷﺘﻦ ﺑﻬﺘﺮ از وﺟﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻦ‬ ‫اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﺎن ﭘﻨﺪ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ از ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺧﻮد ﻣﻤﻨﻮن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻫﻢ اﻳـﻦ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد را دارد و اﻳﻦ را ﺟﺰو ﺧﻮﺑﻲ ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻴﺎﻓﺮرﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺳﺮ ﺣﺪ اﻣﻜﺎن ﭘﺮ و ﺗﻤﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻋﻘﻴـﺪه‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻓﻌﻠﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﮔﺮوه ﻫﻢ اﻣﻜﺎﻧﻬﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺻـﺪق و اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ )اﮔﺮ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﺎﻫﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻓـﻼن‬ ‫ﺟﻮﻫﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻌ ‪‬ﻴﻦ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪.‬‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ در اﻓﻜﺎر ﺧﺼﻮﺻﻲاش ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣﻨﻄـﻖ را ﻫﻤﭽـﻮن ﻛﻠﻴـﺪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ ﺑﻜـﺎر‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ‪‬ﻣﺜُﻞ را ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓـﻮق‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﺶ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ داده ﺷﺪ‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﺳﺘﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارد و ﺣﺎل ﻫﮕﻞ ﻧﻴﺰ ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻫﻴﭽﻜﺪام از آﻧﻬﺎ در اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺟﻬﺎن واﻗﻊ از ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻛﻼم )‪ (syntax‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻣﻤﺘﺎز ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع اﺳـﺘﺪﻻل ﺑـﻪ‬ ‫واﺳﻄﺔ رﺷﺪ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﺎﺗﻲ ﻛﻪ از زﺑﺎن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲ آﻳﺪ در ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫﻢ اﻋﺘﺒﺎر دارد ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺣﻜﻢ ﺟﺰﻣﻲ ﺻﺎدر ﻛﻨﻢ؛ وﻟﻲ ﻣﺴﻠﻢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﺳـﺘﻨﺘﺎﺟﺎﺗﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ و ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻼﺳﻔﺔ »ازﭘﻴﺸﻲ« دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ آﻧﻬـﺎ از ﻣﻨﻄـﻖ ﻏﻠـﻂ ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻤﻮل ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﺴﺒﺘﻬﺎ را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻳـﺎ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ ﻓﺎﺳـﺪي‬ ‫اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻏﻴﺮ واﻗﻌﻲ ﺑﻮدن ﻧﺴﺒﺘﻬﺎ را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و از آن ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻤﻮل را ﺑﺎ ﺗﻜﺜﺮ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲ آﻣﻴﺰد؛ زﻳـﺮا ﻗﻀـﻴﺔ »واﺣـﺪﻫﺎي ﻣﺘﻌـﺪدي ﻫﺴـﺘﻨﺪ« از ﻧـﻮع ﻗﻀـﺎﻳﺎي‬

‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ □ ‪453‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻤﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻫﻤﺔ ﻗﻀﺎﻳﺎ از اﻳﻦ ﻧﻮﻋﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ دﭼﺎر ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫اﺳﭙﻴﻨﻮزا وﺣﺪﺗﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ وﺣﺪت ﺟﻮﻫﺮ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ رد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ اﺳﺖ‬ ‫و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺧﻮدش دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ دارد ﻛﻪ ﺑﺴﻂ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﻜﺮّر اﺳﺖ و ﻟﺬا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺻﻔﺎت ﺟﻮﻫﺮ واﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻗﻠﻢ ﺷﻴﻮاﻳﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻧﻔﻮذ او در ﻓﻠﺴﻔﺔ آﻟﻤﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺧﺸﻚ و ﻗﻠﻤﺒـﻪ از ﻛـﺎر درآورد‪ .‬ﺷـﺎﮔﺮدش‬ ‫وﻟﻒ ‪ Wolf‬ﻛﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن اﻧﺘﺸﺎر رﺳﺎﻟﺔ »اﻧﺘﻘﺎد ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ« ‪ Critique of Pure Reason‬اﺛﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي آﻟﻤـﺎن‬ ‫ﺗﺴﻠﻂ داﺷﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﺟﺎﻟﺐ ﺑﻮد از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺣﺬف ﻛﺮد و ﻳﻚ ﻧﺤﻮة ﺗﻔﻜﺮ ﺣﺮﻓﻪ اي ﺧﺸﻚ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﻪ ﺧﺎرج از آﻟﻤﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﻧﻔﻮذ ﻛﺮد‪ .‬ﻻك ﻛﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑـﻮد ﻓﻠﺴـﻔﺔ اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ را زﻳـﺮ ﻓﺮﻣـﺎن ﺧـﻮد‬ ‫داﺷﺖ و در ﻓﺮاﻧﺴﻪ دﻛﺎرت ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲداد‪ ،‬ﺗـﺎ آﻧﻜـﻪ وﻟﺘـﺮ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑـﻲ اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ را در‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ رواج داد‪ ،‬او را ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻬﺬا ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺮد ﺑﺰرگ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺰرﮔﻴﺶ اﻛﻨﻮن ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ آﺷﻜﺎر اﺳـﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺑﻠﻨﺪش ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻳﺎﺿﻴﺪان و ﻣﺨﺘﺮع ﺣﺴﺎب اﻧﻔﻴﻨﻲ ﺗﺰﻳﻤﺎل‪ ،‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﻣﻨﻄﻖ رﻳﺎﺿـﻲ ﺑـﻮد و‬ ‫در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻗﺪر آن را ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ آن ﭘﻲ ﺑﺮد‪ .‬و ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ او‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜـﻪ ﺧﻴـﺎﻟﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر واﺿﺤﻨﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ اﻳﻦ را دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﻴﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ واﺣﺪﻫﺎي او ﻫﻨـﻮز ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻧﺸـﺎن دﻫﻨـﺪة ﻃـﺮق‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آوردن ادراك ﻣﻔﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ آﻧﻬﺎ را ﻧﻤﻲﺗﻮان »ﺳﺮﺑﺴﺘﻪ« داﻧﺴﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﻦ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ واﺣﺪﻫﺎي ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ اﺳﺖ دو ﻧﻮع ﻣﻜﺎن اوﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ذﻫﻨﻲ ﻛﻪ در ادراﻛـﺎت ﻫـﺮ واﺣـﺪي وﺟـﻮد دارد‪ ،‬دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﻋﻴﻨﻲ ﻛﻪ از ﻣﺠﻤﻮع ﻧﻈﺮﮔﺎﻫﻬﺎي واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻫﻨـﻮز در ارﺗﺒـﺎط دادن ادراك‬ ‫ﺑﺎ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 454‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬دوازد‪
9‬‬

‫‪6‬‬ ‫‬ ‫‪36‬‬ ‫‬ ‫‪9‬‬ ‫ ‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫ا
‬ ‫ﻃﻠﻮع ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ در ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮرﺳﻲ ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻠﻲ و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و آن اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫آﻳﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در اﻓﻜﺎر ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﻤﺘﺎز و ﻧﻮآور ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺮدان در ﺗﺤـﻮﻻت‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﭘﺲ از ﺧﻮد ﭼﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮي داﺷﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ از دو اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺘﻀﺎد‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻧﻴﺰ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر ﺑﻮد‪ .‬از ﻳﻚ ﻃﺮف ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﻛﺘﺎب آﺷـﻨﺎﻳﻲ‬ ‫دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﻣﻮر واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻌﺪ اﻳﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ را ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ ﺟﻠﻮه دﻫﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻛﺴـﺎن وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻨﺪ ﻓﻼن ﺣﺰب ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد را ﭘﻴﺮو ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﺑﻬﻤﺎن ﺷﺨﺺ اﻋﻼم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻛـﻪ اﻋﻤـﺎل آن ﺣـﺰب را‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺪان ﺷﺨﺺ ﻧﺴﺒﺖ داد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺐ اوﻗﺎت ﺷﺨﺺ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻓﻘﻂ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻣﻮرد ﻣﺪح و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻗﺮار‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ اﻋﻤﺎﻟﻲ را ﻛﻪ آن ﺣﺰب در ﻫﺮ ﺻﻮرت اﻧﺠﺎم ﻣﻲداد ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺗـﺎ ﺳـﺎﻟﻬﺎي اﺧﻴـﺮ ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن در ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻫﻤﻜﺎران ﮔﺬﺷﺘﺔ ﺧﻮد ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ اﺧﻴـﺮاً‪ ،‬ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﻋﻜـﺲاﻟﻌﻤـﻞ اﺷـﺘﺒﺎه ﺳـﺎﺑﻖ‪،‬‬ ‫اﺷﺘﺒﺎه ﺗﺎزه اي ﭘﻴﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ و آن اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺳﺎزان را ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﻲ ﺧﺎﺻـﻴﺖ ﻣﺤـﻴﻂ در ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮي در ﺟﺮﻳﺎن وﻗﺎﻳﻊ ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﻓﻜﺎر در ﺣﻜﻢ ﻛﻔﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬ ‫ﺳﻄﺢ ﻧﻬﺮﻫﺎي ژرف ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬و ﺟﺮﻳﺎن اﻳﻦ ﻧﻬﺮﻫﺎ را ﻋﻠﻞ ﻣﺎدي و ﻓﻨﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻧﺪﻳﺸـﻪ در ﺗﺤـﻮﻻت‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻴﺶ از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺣﺒﺎﺑﻬﺎي ﺳﻄﺢ آب‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ آب را ﺑﻪ ﺑﻴﻨﻨـﺪه ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﺷﺨﺼﺎً ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻣﺮ در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﺣﺪ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﻴﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ و زﻧﺪﮔﻲ ﻋﻠﻤـﻲ ﻫـﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺤﺚ در اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺪام ﻋﻠﺘﻨﺪ و ﻛﺪام ﻣﻌﻠﻮل ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﺑﻴﻬﻮده‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ آﻳﺎ ﻣﺮغ اﺻﺎﻟﺖ دارد ﻳﺎ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ؟ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺑﺤﺚ در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺘﺰاﻋﻲ اﺗﻼف وﻗﺖ ﻧﻤـﻲﻛـﻨﻢ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻮارد ﻣﻬﻢ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻠﻲ را از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫـﻢ؛ و آن رﺷـﺪ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴـﻢ اﺳـﺖ و‬ ‫ﺛﻤﺮات آن از ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬ ‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺤﺼﻮل اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻫﻠﻨﺪ ﺑﻮد و وﺟﻮه ﻣﺸﺨﺼﺔ ﺑﺎرزي داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ از آزادي ﻣﺬﻫﺒﻲ دﻓﺎع‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮد و ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ از ﻧﻮع ﺧﺸﻚ و ﺗﻌﺼﺐ آﻣﻴـﺰ ﺑﻠﻜـﻪ از ﻧـﻮﻋﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ آزادي ﺗﻔﺴـﻴﺮ و ﺗﻌﺒﻴـﺮ‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد و ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ را اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت و ﺻـﻨﻌﺖ ارزش ﻣـﻲ ﻧﻬـﺎد و ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ ﻃﺒﻘـﺔ‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ در ﺣﺎل رﺷﺪ ﺗﻤﺎﻳﻞ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺷﺮاﻓﻲ‪ .‬ﺑﺮاي ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ اﺣﺘـﺮام ﻓـﺮاوان ﻗﺎﺋـﻞ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺎﺿﻪ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎل ﺑﺮ اﺛﺮ زﺣﻤﺎت ﻓﺮد ﻣﺎﻟﻚ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺻﻞ وراﺛﺖ ﮔﺮﭼـﻪ ﻣـﺮدود ﻧﺸـﺪ از ﺣـﺪود ﺳـﺎﺑﻖ‬ ‫ﻣﺤﺪودﺗﺮ ﺷﺪ؛ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻣﻮﻫﺒﺖ اﻟﻬﻲ ﺳﻠﻄﻨﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻛﻪ ﻫﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺣﻖ دارد ﻛﻪ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ در ﺑـﺪو اﻣـﺮ‪ ،‬ﻫـﺮ‬ ‫ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ ﻣﺮدود ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﻤﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺘﻮﺟﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻧﺮم و ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻌﻄﺎف ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻋﻘﻴﺪهاي وﺟﻮد داﺷﺖ ‪ -‬ﻛﻪ در اﺻﻞ ﺣﺮاﺣـﺖ‬ ‫ﺗﺎم ﻧﺪاﺷﺖ ‪ -‬داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد در اﺻﻞ ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه اﻧﺪ و ﻋﺪم ﺗﺴﺎوي ﺑﻌﺪي آﻧﺎن ﻣﺤﺼﻮل ﺷﺮاﻳﻂ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﺨﺼﺎت اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻤـﺎﻳﻠﻲ‬

‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻲ □ ‪455‬‬

‫ﻫﻢ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ در دﺳﺖ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن ﻳـﺎ اﺷـﺮاف ﺑـﻮد‪ ،‬و اﻳﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺪرت ﻧﻴﺎز ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن را ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﺪان اﺣﺘﺮام ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﻣﻴﺪ آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و اﺣﺘـﺮام ﻻزم زود ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫آﻣﺪ از ﺗﺸﺪﻳﺪ اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻗﺪﻳﻢ ﺧﻮش ﺑﻴﻨﺎﻧﻪ و ﻓﻌﺎل و ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻧﻴﺮوﻫﺎي رﺷﺪ ﻛﻨﻨﺪه اي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻲ رﺳـﻴﺪ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل دارد ﺑﻲ دردﺳﺮ ﻓﺮاوان ﭘﻴﺮوز ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﭘﻴﺮوزي ﺧﻮد ﺳﻮد ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺑﺎ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ‬ ‫ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭼﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﭼﻪ در ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻗـﺮون وﺳـﻄﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي ﺗﺼـﻮﻳﺐ ﻗـﺪرت‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﭘﺎدﺷﺎه و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻋﺬاب و آزار و ﺗﺴﺪﻳﺪ راه ﻋﻠﻢ ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧـﺪازه ﺑـﺎ ﺗﻌﺼـﺒﺎت‬ ‫ﻛﺎﻟﻮﻧﻴﺴﺘﻬﺎ و آﻧﺎﭘﺎﭘﺘﻴﺴﺘﻬﺎ )ﻛﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻮد( ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲ ورزﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺟﺪال ﺳﻴﺎﺳـﺖ‬ ‫و دﻳﻦ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﺑﺪ ﺗﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ راه ﻣﺼﺮف ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ آزاد ﺷﻮﻧﺪ و در راه اﻣـﻮر ﻣﻬـﻴﺞ ﺗﺠـﺎرت و ﻋﻠـﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﺷﺮﻛﺖ ﻫﻨﺪﺷﺮﻗﻲ و ﺑﺎﻧﻚ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺎذﺑﻪ و ﻛﺸﻒ ﮔﺮدش ﺧﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﻴﻔﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﺗﻌﺼﺐ‬ ‫ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ روﺷﻦ اﻧﺪﻳﺸﻲ ﻣﻲ داد‪ ،‬و ﺗﺮس از ﻗﺪرت اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ رﺳﻴﺪ و ﺛﺮوت ﻫﻤﺔ ﻃﺒﻘﺎت اﻓﺰون ﻣﻲ ﺷـﺪ‬ ‫و ﺳﺨﺖ ﺗﺮﻳﻦ اﺣﻜﺎم ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ اﻣﻴﺪﻫﺎ را ﻣﺠﺎز و ﻣﺼﺎب ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﻣﺪت ﺻﺪ ﺳﺎل ﻫﻴﭻ ﺣﺎدﺛﻪ اي ﻛﻪ اﻳـﻦ اﻣﻴـﺪﻫﺎ را‬ ‫ﺗﻴﺮه و ﺗﺎر ﻛﻨﺪ رخ ﻧﺪاد؛ و ﺳﭙﺲ ﺧﻮد اﻳﻦ اﻣﻴﺪﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ و از آن ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﻣﻘﺪس ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﺎت ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻗﻮا ﻛﻨﺪ ﺗـﺎ‬ ‫اﻣﻜﺎن ﺧﻮشﺑﻴﻨﻲ ﻣﺠﺪد ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح واﻗﻌﺔ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ ،‬ﺧﻮب اﺳﺖ ﺷﻜﻞ ﻛﻠـﻲ ﻧﻬﻀـﺘﻬﺎي آزادي را از ﻗـﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﺗـﺎ ﻗـﺮن‬ ‫ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻜﻞ در اﺑﺘﺪا ﺳﺎده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻐﺮﻧﺞ ﻣـﻲ ﮔـﺮدد‪ .‬ﺻـﻔﺖ ﻣﺸﺨﺼـﺔ ﻣﺠﻤﻮﻋـﺔ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ وﺳﻴﻊ و ﺧﺎص‪» ،‬ﻓﺮدﻳﺖ« اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺻﻄﻼح ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ آن را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨـﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎن ﺗﺎ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮد ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻦ اﺳﺖ »ﻓﺮدي« ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ .‬آﻧـﺎن ﻓـﺮد را اﺳﺎﺳـﺎً‬ ‫ﻋﻀﻮي از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً »ﺟﻤﻬﻮري« اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺧﻮب را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻓـﺮد ﺧـﻮب را‪ .‬از‬ ‫زﻣﺎن اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻛﻪ آزادي ﺳﻴﺎﺳﻲ از دﺳﺖ رﻓﺖ‪ ،‬ﻓﺮدﻳﺖ رﺷﺪ ﻛﺮد و در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫـﺎي ﻛﻠﺒﻴـﺎن و رواﻗﻴـﺎن ﻣـﻨﻌﻜﺲ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﻠﺴﻔﺔ رواﻗﻲ ﻓﺮد در ﻫﺮ ﻣﺤﻴﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮب زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً‬ ‫ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ زﻣﺎم دوﻟﺖ را در دﺳﺖ ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻋﺮﻓﺎً ﺟﻨﺒـﻪ ﻫـﺎي اﺻـﻠﻲ‬ ‫ﻓﺮدﻳﺖ اﺧﻼق ﻣﺴﻴﺤﻲ را زﻧﺪه ﻧﮕﻪ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺮدم‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻛﺜﺮ ﻓﻼﺳـﻔﻪ‪ ،‬زﻳـﺮ اﺳـﺘﻴﻼي ﺗﺮﻛﻴـﺐ‬ ‫ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ از اﺣﻜﺎم دﻳﻨﻲ و ﻗﺎﻧﻮن و ﻋﺮف ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﻈﺮي و اﺧﻼق ﻋﻤﻠـﻲ اﻓـﺮاد ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‪ ،‬اداره ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺻﺤﺖ و ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻧـﻪ از راه ﺗﻔﻜـﺮ‬ ‫ﻓﺮدي ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺟﻤﻌﻲ ﺷﻮراﻫﺎ ﻣﻌﻴﻦ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻜﺎف را در اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﮔﻔﺖ ﺷـﻮراﻫﺎي ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﻣﺮﺗﻜـﺐ‬ ‫ﺧﻄﺎ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ از ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻛﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻳـﻚ ﻛـﺎر ﻓـﺮدي درآﻣـﺪ‪ .‬ﭼـﻮن اﻓـﺮاد‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﺪال ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲ ﺷﺪ و ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﺴـﺎﺋﻞ دﻳﻨـﻲ دﻳﮕـﺮ ﻧـﻪ در ﻣﺠـﺎﻣﻊ‬ ‫اﺳﻘﻔﻬﺎ ﺑﻠﻜﻪ در ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺖ دﻳﮕـﺮي را ﻣﻨﻬـﺪم ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ روﺷﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﻛﻪ ﻓﺮدﻳﺖ ﻓﻜﺮي و اﺧﻼﻗﻲ را ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻨﻈﻢ وﻓـﻖ دﻫـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ از ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬ ‫ﻋﻤﺪهاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺮاي ﺣﻞ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ اﺣﻮال ﻓﺮدﻳﺖ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﻢ رﺳﻮخ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻘﺎن اﺳﺎﺳﻲ دﻛﺎرت‪» ،‬ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻢ ﭘﺲ ﻫﺴﺘﻢ‪ «،‬ﭘﺎﻳـﺔ ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬ ‫را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺳﺎﺧﺖ؛ زﻳﺮا ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﻘﻄﺔ ﺷﺮوع وﺟﻮد ﺧﻮد او ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ وﺟﻮد اﻓـﺮاد دﻳﮕـﺮ ﻳـﺎ وﺟـﻮد‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ .‬ﺗﻜﻴﺔ دﻛﺎرت ﺑﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮدن اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي واﺿﺢ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑـﻮد‪ ،‬زﻳـﺮا از راه درونﻧﮕـﺮي‬

‫‪ □ 456‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻳﻢ وﺿﻮح و ﺗﻤﺎﻳﺰ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﻛﺸﻒ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬از دﻛﺎرت ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈـﻢ ﻓﻠﺴـﻔﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫درﺟﺎت ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ‪ ،‬داراي اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺔ ﻓﺮدﻳﺖ ﻓﻜﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻛﻠﻲ داراي اﺷﻜﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﻤﻞ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨـﻲ ﻛﺎﺷـﻔﺎن ﻋﻠﻤـﻲ‬ ‫ﻧﻮﻋﺎً ﺷﺎﻳﺪ داراي ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻓﺮدﻳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎﺷﻔﻲ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫آن ﻧﻈﺮﻳﻪ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ او ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲ آﻳﺪ؛ ﺑﻪ ﻣﺮﺟـﻊ و ﻣﺮﺷـﺪ ارادت ﻧﻤـﻲ ورزد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﻣـﻲ ورزﻳـﺪ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮش ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺳﻼف ﺧﻮد را اداﻣﻪ ﻣﻲ داد‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﺗﻜﺎي او ﺑﻪ آن دﺳﺘﻪ از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻮل ﻋـﺎم‬ ‫دارﻧﺪ‪ ،‬و اﻣﻴﺪوار اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﺨﺎص دﻳﮕﺮ را ﻧﻴﺰ اﻗﻨﺎع ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺷﺪ و ﻣﺮﺟﻊ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺑﺮاﻫﻴﻨـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻓﺮاد‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻋﻠﻢ ﻫﺮ ﺗﺼﺎدﻣﻲ ﻣﻴﺎن اﻓﺮاد و اﺟﺘﻤﺎع ذاﺗﺎً ﮔﺬرﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﻫـﻞ‬ ‫ﻋﻠﻢ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻮازﻳﻦ ﻋﻘﻠﻲ ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮه و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑـﻪ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪن ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺤﻮل ﺗﺎزهاي اﺳﺖ؛ در زﻣﺎن ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﺣﻜﻢ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻫﻤـﺎن اﻧـﺪازه ﻗـﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨـﺪه اﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻬﺎدت ﺣﻮاس‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻓﺮدﻳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺑﺎرز و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬داراي ﻣﻘـﺎم‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻗﺪﻳﻢ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻓﻜﺮي‪ ،‬و ﻧﻴﺰ در اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﻓﺮدي ﺑﻮد؛ اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻋﺎﻃﻔﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺒﻴﻦ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻓـﺮد‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺑﺮ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬و اﺻﺤﺎب داﺋﺮهاﻟﻤﻌـﺎرف ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬در ﻣﺪت اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺣﺰاب ﻣﻌﺘﺪﻟﺘﺮ‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ ژﻳﺮوﻧـﺪﻧﻬﺎ ‪ ،Girondines‬ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة اﻳـﻦ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴـﻢ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ؛ وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻨﺪ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺑﻪ ﻣﺪت ﻳﻚ ﻧﺴﻞ از ﺻﺤﻨﺔ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪ‪ .‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﭘـﺲ‬ ‫از ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻧﺎﭘﻠﺌﻮﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﻨﺘﺎم و ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻨﭽﺴﺘﺮ اﻳﻦ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻧﻔﻮذ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي را اﻳـﻦ‬ ‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ در اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ ﻳﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎي دوﻟﺘـﻲ ﺧـﺎر راه آن ﮔـﺮدد‪ ،‬از‬ ‫‪ 1776‬ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ‪ -‬ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﺗﺎ ‪ - 1933‬ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ ﺟﺪﻳﺪي ﻛﻪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺻﻮرت ﺟﻮاب ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ روﺳﻮ آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد و از ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ و‬ ‫اﺻﻞ ﻣﻠ ‪‬ﻴﺖ ﻛﺴﺐ ﻗﺪرت ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻓﺮدﻳﺖ از ﺣﻴﻄﺔ ﻓﻜﺮ ﺑﻪ ﻋﻮاﻃﻒ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ و ﺟﻨﺒﻪ ﻫـﺎي ﻫـﺮج و‬ ‫ﻣﺮج ﻃﻠﺒﻲ آن آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺬﻫﺐ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﭘﺮﺳﺘﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻛﺎرﻻﻳـﻞ و ﻧﻴﭽـﻪ آن را ﭘﺮوراﻧـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬در اﻳـﻦ ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﻧﻤﻮﻧﻪ وار ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎ ﻫﻢ درآﻣﻴﺨﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺻﻨﻌﺖ اﺑﺘـﺪاﻳﻲ ﺑﻴـﺰاري و از زﺷـﺘﻲ‬ ‫زاﻳﻴﺪه از آن ﻧﻔﺮت و از ﺑﻲرﺣﻤﻲﻫﺎي آن اﺷﻤﺌﺰاز ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻣﺮدم اﻓﺴﻮس ﻗﺮون وﺳﻄﻲ را ﺧﻮردﻧﺪ و ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﻧﻔﺮﺗـﻲ‬ ‫ﻛﻪ از دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ دﺳﺖ داده ﺑﻮد آن ﻗﺮون را در ﺧﻴﺎل ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت آرﻣﺎﻧﻲ ﻣﺠﺴﻢ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻛﺎرﻫـﺎﻳﻲ ﺻـﻮرت‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﻫﻮاداري از اﻣﺘﻴﺎزات زوال ﻳﺎﺑﻨﺪة ﻛﻠﻴﺴﺎ و اﺷﺮاف ﺑﺎ ﻣﺪاﻓﻌﻪ از ﺣﻘﻮق ﻣـﺰدوران ﺑـﺮ ﺿـﺪ ﺟﺒـﺎري ﻛﺎرﺧﺎﻧـﻪداران‬ ‫ﺗﻠﻔﻴﻖ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﻖ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻠﺖ ﭘﺮﺳﺘﻲ )ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ( و ﻣﺪح و ﺛﻨﺎي ﺟﻨـﮓ در راه دﻓـﺎع از »آزادي‪ «،‬ﺑـﺎ ﺷـﺪت و‬ ‫ﺣﺮارت ﺑﻴﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺮون ﺷﺎﻋﺮ اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﻮد و ﻓﻴﺨﺘﻪ و ﻛﺎرﻻﻳﻞ و ﻧﻴﭽﻪ ﻓﻼﺳﻔﺔ آن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭼﻮن ﻫﻤﺔ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ وﻇﻴﻔﺔ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ رﻫﺒﺮي را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ و ﻫﻤﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ارادة ﻓﺮدي ﺧـﻮد را ﺣـﺎﻛﻢ‬ ‫ﺳﺎزﻳﻢ اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﻻﺟﺮم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ اﺷﻜﺎل دﻳﮕﺮ آﻧﺎرﺷﻴﺴﻢ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬ ‫ﻣﻄﻠﻘﺔ آن »ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ« ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﺎ او رﻓﻴﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻮن اﻳﻦ »ﻗﻬﺮﻣﺎن« ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪ آن اﺧﻼق ﻓـﺮدي‬ ‫را ﻛﻪ ﻧﺮدﺑﺎن ﺗﺮﻗﻲ ﺧﻮد او ﺑﻮده اﺳﺖ ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ درﺑـﺎرة زﻧـﺪﮔﻲ ﻧـﺎﻗﺾ ﻧﻔـﺲ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﭘﺬﻳﺮش آن در ﻋﻤﻞ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻦ اﻣﺮي ﻛﻪ ﺑﺎ اﺻـﻞ آن ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ ﻣﻐـﺎﻳﺮ‬ ‫اﺳﺖ و آن ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﺳﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﻛﻪ در آن روح ﻓﺮد دﭼﺎر ﺧﻔﻘﺎن ﺳﺨﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ از ﺛﻤﺮات ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺎرﻛﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ در ﻳﻜﻲ از ﻓﺼﻮل آﻳﻨﺪه‬ ‫درﺑﺎرة ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﻌﻼً ﻓﻘﻂ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎم او را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻲ □ ‪457‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻟﻴﺒﺮال در آﺛـﺎر ﻻك دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻻك ﺑـﺎ ﻧﻔـﻮذﺗﺮﻳﻦ ‪ -‬ﮔﺮﭼـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ روي‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻋﻤﻴﻘﺘﺮﻳﻦ ‪ -‬ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﻈﺮﻳﺎت او ﺑـﺎ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻫﻮﺷـﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣـﺮدم ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ‬ ‫ﭼﻨﺎن ﻛﺎﻣﻠﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ در زﻣﻴﻨﺔ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺄﺛﻴﺮات آن ﻧﻈﺮﻳﺎت را دﻧﺒﺎل ﻛﺮد؛ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ در‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻻك از ﻟﺤﺎظ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ رژﻳﻢ ﻣﻮﺟﻮد و از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي ﺑـﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ ﻓﻠﺴـﻔﺔ راﻳـﺞ دﻛـﺎرت‬ ‫ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ ،‬و واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاوان در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺴﻴﺮ وﻗﺎﻳﻊ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ اي اﺳﺖ از اﻳﻦ اﺻﻞ ﻛﻠﻲ ﻛـﻪ ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫زاﻳﻴﺪه از ﻛﺸﻮري ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در زادﮔﺎه ﺧﻮد ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻋﻘﺎﻳﺪ راﻳﺞ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺳﺮﭼﺸﻤﺔ ﺷﻮر و ﺣﺮارت اﻧﻘﻼﺑﻲ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻋﻴﻦ اﻧﻘﻼب ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪﺳﺎزان اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻈـﻴﻢ ﻛﻨﻨـﺪة ﻣﺸـﻲ ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﭘﻴﺸـﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬در ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﭘـﻴﺶ ﻧﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫ﻣﻌﺮوﻓﻴﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻠﻬﻢ ﻧﻈﺮﻳـﻪ اﺳـﺖ؛ در ﻛﺸـﻮرﻫﺎي دﻳﮕـﺮ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻣﻠﻬـﻢ ﻋﻤـﻞ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻳﻜﻲ از دﻻﻳﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺮا اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻏﻴﺮ از زادﮔﺎه ﺧﻮد ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ در‬ ‫آﻧﺠﺎ ﺛﻤﺮاﺗﺸﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺧﺎك اﺻﻠﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﺑﺤﺚ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻك‪ ،‬ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ ﺑﻌﻀﻲ از اوﺿﺎع اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ را در ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻻك ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ از‬ ‫ﻧﻈﺮ ﺑﮕﺬراﻧﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﺒﺮد ﻣﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎه و ﻣﺠﻠﺲ در ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺮدم اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را ﻳﻜﺒﺎر ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺧﻮاﻫـﺎن و دوﺳـﺘﺪار ﺳـﺎزش و‬ ‫اﻋﺘﺪال ﺳﺎﺧﺖ و از راﻧﺪن ﻫﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ آن ﺑﻴﻤﻲ در دل آﻧﺎن ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺑﻴﻢ ﺗﺎ ﻋﺼـﺮ ﺣﺎﺿـﺮ‬ ‫ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎﻳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻃﻮﻳﻞ ﺧﻮاﻫﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮد در اﺑﺘﺪا ﻣﻮرد ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﺰرﮔﻲ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻖ ﭘﺎدﺷﺎه را ﺑﺮاي اﻋﻄﺎي اﻧﺤﺼﺎر ﺗﺠﺎرت ﻟﻐﻮ ﻛﻨﻨﺪ و ﭘﺎدﺷﺎه را وادارﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻖ اﻧﺤﺼﺎري‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ را ﺑﺮاي ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ در داﺧﻠﺔ ﻛﻠﻴﺴﺎي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑـﻪ ﻋﻘﺎﻳـﺪ و اﻋﻤـﺎﻟﻲ‬ ‫ﻛﻪ از ﻃﺮف اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﻟﻮد ‪ Laud‬ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬آزادي داده ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ در ﻓﻮاﺻـﻞ‬ ‫ﻣﻌﻴﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻠﺴﻪ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻣﻮاﻗﻊ ﻧﺎدري ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﻤﻜﺎري ﭘﺎرﻟﻤﺎن را ﻻزم ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻴﻒ اﺧﺘﻴﺎري اﺷﺨﺎص و‬ ‫ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﻗﻀﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻴﺎل ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻌﺘﺮض ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺪة زﻳﺎدي از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑـﻪ ﺗﻬﻴـﻴﺞ ﻣـﺮدم در راه اﻳـﻦ‬ ‫اﻏﺮاض ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮاي آن اﻏﺮاض‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﺷﺎن اﻣﺮي ﺧﻴﺎﻧﺘﻜﺎراﻧﻪ و ﺧﻼف دﻳﺎﻧﺖ ﺑـﻮد‪ ،‬آﻣـﺎدﮔﻲ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺟﻨﮓ واﻗﻌﺎً درﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺴﺎوي ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬از ﺷﺮوع ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ ﺗﺎ اﺳﺘﻘﺮار ﻛﺮاﻣﻮل ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎوﻧﺪ ﻧﮕﻬﺪار )‪ (Lord Protector‬ﻣﺴﻴﺮي ﻃﻲ‬ ‫ﻛﺮد ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﺮاي ﻣـﺎ آﺷﻨﺎﺳـﺖ اﻣـﺎ در آن زﻣـﺎن ﺑـﻲ ﺳـﺎﺑﻘﻪ ﺑـﻮد‪ .‬ﺟﺒﻬـﺔ ﭘﺎرﻟﻤـﺎﻧﻲ از دو دﺳـﺘﻪ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲﺷـﺪ‪:‬‬ ‫ﭘﺮﺳﺒﻲﺗﺮﻳﻨﻬﺎ ‪ Presbyterians‬و ﻣﺴﺘﻘﻼن‪ .‬ﭘﺮﺳﺒﻲﺗﺮﻳﻨﻬﺎ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎي دوﻟﺘﻲ را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ وﻟـﻲ اﺳـﻘﻔﻬﺎ را از‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺑﺮدارﻧﺪ؛ ﻣﺴﺘﻘﻼن در ﻣﻮرد اﺳﻘﻔﻬﺎ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ آزاد ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﺬﻫﺒﻲ را ﻛﻪ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﺎﺷـﺪ اﻧﺘﺨـﺎب ﻛﻨـﺪ و ﻫـﻴﭻ دوﻟـﺖ روﺣـﺎﻧﻲ ﻣﺮﻛـﺰي در آن ﻣﺪاﺧﻠـﻪ ﻧﻜﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸـﺘﺮِ‬ ‫ﭘﺮﺳﺒﻲﺗﺮﻳﻨﻬﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺔ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻣﺴﺘﻘﻼن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺳﻴﺎﺳﻴﺸﺎن ﻣﻌﺘـﺪﻟﺘﺮ ﺑـﻮد‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﻣﺎﻳـﻞ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮ اﺛﺮ ﭼﺸﻴﺪن ﻣﺰة ﺷﻜﺴﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺳﺎزش ﺷﺪ ﺑﺎ او ﻛﻨﺎر ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ؛ اﻣﺎ دو ﭼﻴﺰ اﺟـﺮاي ﺳﻴﺎﺳـﺖ آﻧـﺎن را‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺖ؛ اول آﻧﻜﻪ ﭘﺎدﺷﺎه در ﻣﻮرد اﺳﻘﻔﻬﺎ ﺳﺮﺳﺨﺘﻲ ﺷﻬﺪا را از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬دوم اﻳﻨﻜـﻪ ﺷﻜﺴـﺖ ﭘﺎدﺷـﺎه‬ ‫دﺷﻮار از آب درآﻣﺪ و ﺻﻮرت دادن آن ﻓﻘﻂ از دﺳﺖ »ﺳﭙﺎه ﻧﻮ« ﻛﺮاﻣﻮل ﺳﺎﺧﺘﻪ آﻣﺪ ﻛﻪ از ﻣﺴﺘﻘﻼن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺷـﺎه در ﻫـﻢ ﺷﻜﺴـﺖ‪ ،‬ﺑـﺎز ﻫـﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ او را ﺑـﻪ ﺑﺴـﺘﻦ ﭘﻴﻤـﺎن وادار ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﭘﺮﺳﺒﻲﺗﺮﻳﻨﻬﺎ ﺗﻮﻓﻖ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺧﻮد را در ﺳﭙﺎﻫﻬﺎي ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ .‬دﻓﺎع از دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻗﺪرت را ﺑﻪ دﺳﺖ اﻗﻠﻴﺖ‬ ‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻗﻠﻴﺖ ﻗﺪرت را ﺑﻲ ﻫﻴﭻ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭼﺎرﻟﺰ اول ﺑـﺮاي‬ ‫ﺗﻮﻗﻴﻒ ﭘﻨﺞ ﺗﻦ اﻋﻀﺎي ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﻗﺪام ﻛﺮد ﻓﺮﻳﺎد ﻫﻤﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و ﺷﻜﺴﺖ ﭼﺎرﻟﺰ در ﺗﻮﻗﻴﻒ آن ﭘﻨﺞ ﺗـﻦ ﺑﺎﻋـﺚ اﻓﺘﻀـﺎح او‬

‫‪ □ 458‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺮاﻣﻮل ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬او ﺑﺎ ﺗﺼﻔﻴﺔ ﭘﺎرﻟﻤﺎن در ﺣﺪود ﺻﺪ ﺗـﻦ از ﭘﺮﺳـﺒﻲﺗﺮﻳﻨﻬـﺎ را از‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ اﺧﺮاج ﻛﺮد و ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﻳﻚ اﻗﻠﻴﺖ ﻣﻄﻴﻊ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪» .‬ﻫﻴﭻ ﺳﮕﻲ ﭘﺎرس ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ «.‬ﺟﻨﮓ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻬﻢ ﺟﻠﻮه ﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﺷﻜﺎل ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺗـﺎ ﺑـﺎﻗﻲ ﻋﻤـﺮ ﻛﺮاﻣـﻮل‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻳﻚ ﺟﺒﺎري ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ روز اﻓﺰون ﻣﻠﺖ از آن ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼـﻮن اﺳـﻠﺤﻪ ﻓﻘـﻂ در‬ ‫دﺳﺖ ﻫﻮاداران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻮد ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ آن ﻣﺤﺎل ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﭼﺎرﻟﺰ دوم ﭘﺲ از ﻣﺨﻔﻲ ﺷﺪن در درﺧﺘﻬﺎي ﺑﻠﻮط و زﻳﺴﺘﻦ در ﻫﻠﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﻨﺎﻫﻨـﺪه‪ ،‬ﭘـﺲ از ﺗﺠﺪﻳـﺪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ در‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻧﺮود‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻗﺪري اﻋﺘﺪال ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬ﭼﺎرﻟﺰ دوم اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺴﺘﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬـﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ‬ ‫از ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﺠﻠﺲ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺧﻮد ادﻋﺎ ﻧﻜﺮد؛ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ‪ Habeas Corpus Act‬ﻛﻪ ﺷﺎه را از ﺣﻖ ﺗﻮﻗﻴﻒ اﺧﺘﻴـﺎري‬ ‫اﺷﺨﺎص ﻣﺤﺮوم ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎد‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻛﻤﻚ ﻣﺎﻟﻲ از ﻟﻮﻳﻲ ﭼﻬـﺎردﻫﻢ اﺧﺘﻴـﺎرات ﻣـﺎﻟﻲ ﭘﺎرﻟﻤـﺎن را ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺨﺮه ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ؛ اﻣﺎ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺤـﺪودﻳﺘﻬﺎي اﺧﺘﻴـﺎرات ﻣﻘـﺎم ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻛـﻪ ﻣﻄﻠـﻮب‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﭼﺎرﻟﺰ اول ﺑﻮد در ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﭼﺎرﻟﺰ دوم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪه ﺑـﻮد‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ اﺗﺒﺎع ﺧﻮد ﮔﻮﺷﻤﺎل داده ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻴﻤﺰ دوم ﺑﺮﺧﻼف ﺑـﺮادرش ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ ﻋـﺎري از ﻟﻄـﻒ و ﻇﺮاﻓـﺖ ﺑـﻮد‪ .‬وي ﺑـﺎ ﺗﻌﺼـﺐ ﻛـﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ ﺧـﻮد اﻧﮕﻠﻴﻜﻨﻬـﺎ‬ ‫‪ Angilicans‬و ﻧﺎﻧﻜﻨﻔﻮرﻣﻴﺴﺘﻬﺎ ‪ Nonocomformists‬را ‪ -‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈـﺮ ﭘﺎرﻟﻤـﺎن ﺑـﻪ دﺳـﺘﺔ اﺧﻴـﺮ آزادي داده و‬ ‫ﻛﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮد ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺳﺎزش ﻛﻨﺪ ‪ -‬ﺑﺮ ﺿﺪ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻫـﻢ ﻣﺘﺤـﺪ ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺧـﺎرﺟﻲ ﻫـﻢ ﺳـﻬﻤﻲ ﺑﺮﻋﻬـﺪه داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫اﺳﺘﻮارﺗﻬﺎ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ از دادن ﻣﺎﻟﻴﺎت زﻣﺎن ﺟﻨﮓ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺗﺎﺑﻊ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ﻧﺨﺴـﺖ ﺳﻴﺎﺳـﺖ‬ ‫ﺗﺒﻌﻴﺖ از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و ﺳﭙﺲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺪرت روز اﻓﺰون ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺧﺼـﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن را‪ ،‬ﻛـﻪ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ دوﻟﺖ اروﭘﺎ دﺷﻤﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و ﻟﻐﻮ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺎﻧـﺖ اﺣﺴﺎﺳـﺎت ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎﻧﻬﺎ را ﺑـﻪ ﺳـﺨﺘﻲ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻟﻮﻳﻲ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن آرزو ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﺷﺮ ﺟﻴﻤﺰ ﺧﻼص ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻣﺼﻤﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ اﻳﺎم ﺟﻨـﮓ داﺧﻠـﻲ و ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣﻄﻠﻘـﺔ ﻛﺮاﻣـﻮل‬ ‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻫﻴﭻ راه ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﺮاي ﺧﻼص ﺷﺪن از ﺟﻴﻤﺰ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ اﻧﻘﻼب رخ دﻫﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ اﻳـﻦ‬ ‫اﻧﻘﻼب ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻓﻮراً ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﺑﺪ ﺗﺎ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻧﻴﻔﺘﺪ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻳﻜﺒـﺎر ﺑـﺮاي ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺮود‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻳﻦ ﺳﻠﻄﻨﺖ دﻳﮕﺮ ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﻲ »ﻣﻮﻫﺒـﺖ اﻟﻬـﻲ« ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﺎﻧﻮن و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻣﺠﻠﺲ‪ .‬ﺑﺎ ﻫﻤﺪﺳﺘﻲ اﺷﺮاف و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺑـﺰرگ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ در ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﺑﻲاﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺮدن ﻳﻚ ﮔﻠﻮﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻫﻤـﻪ ﺟـﻮر ﺳـﺎزش ﻧﺎﭘـﺬﻳﺮي‬ ‫آزﻣﻮده ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺮﺳﻴﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﺎزش و اﻋﺘﺪال ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﺪﻳﺪ ﭼﻮن ﻫﻠﻨﺪي ﺑﻮد ﺧﺮدﻣﻨﺪي در ﺗﺠﺎرت و دﻳﺎﻧﺖ را‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺸﻮرش ﺑﻪ داﺷﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺮوف ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ ﺧـﻮد‬ ‫آورد‪» .‬ﺑﺎﻧﻚ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن« ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬ﻗﺮﺿﺔ ﻣﻠﻲ در ﻣﺤﻞ ﻣﻄﻤﺌﻨﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﺷﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻃـﻮري ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ ﻫـﻮس‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را ﺗﺼﺮف ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن آزادي ﻣﺬﻫﺐ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛـﻪ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬـﺎ و ﻧﺎﻧﻜﻨﻔﻮرﻣﻴﺴـﺘﻬﺎ را از ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﺤﺮوم ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ ﻋﺬاب و آزار واﻗﻌﻲ را ﭘﺎﻳﺎن داد‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﻗﻄﻌـﺎً ﺿـﺪ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﺷـﺪ و ﺑـﺎ وﻗﻔـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺗﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺤﻮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻻك □ ‪459‬‬

‫‪ 82‬د‪
9‬‬

‫‪242‬ء‪ 333‬‬

‫ﺟﺎن ﻻك )‪ (1704-1632‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻧﻘﻼب ‪ 1688‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻼﻳﻤﺘﺮﻳﻦ و ﭘﻴﺮوزﺗـﺮﻳﻦِ ﻫﻤـﺔ اﻧﻘﻼﺑـﺎت ﺑـﻮد‪ .‬ﻫـﺪﻓﻬﺎي اﻳـﻦ‬ ‫اﻧﻘﻼب ﭼﻨﺪان ﺑﻠﻨﺪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﻋﻴﻦ ﻫﺪﻓﻬﺎي ﺧﻮد دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ دﻳﮕﺮ در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن اﻧﻘﻼﺑـﻲ ﻻزم‬ ‫ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ .‬ﻻك روح اﻳﻦ اﻧﻘﻼب را ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﺠﺴﻢ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ ،‬و اﻛﺜﺮ آﺛﺎر او در ﺳﺎﻟﻬﺎي دور و ﺑﺮ ‪ 1688‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﺛﺮ ﻋﻤﺪة او‬ ‫در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻈﺮي‪» ،‬رﺳﺎﻟﺔ درﺑﺎرة ﻓﻬـﻢ اﻧﺴـﺎﻧﻲ‪ Essay Concerninge Human Understanding «،‬در ‪ 1687‬ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن‬ ‫رﺳﻴﺪ و در ‪ 1690‬اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪» .‬ﻣﻜﺘﻮب اول در ﺑﺎب آزادي ﻣـﺬﻫﺐ« ‪ First Letter on Toleration‬در اﺻـﻞ ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬ ‫ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1690‬در ﻫﻠﻨﺪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬در ‪ 1683‬ﻻك ﺷﺮط اﺣﺘﻴﺎط را اﻳﻦ دﻳﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻠﻨـﺪ‪،‬‬ ‫رﺧﺖ ﺑﻜﺸـﺪ‪ .‬دو ﻣﻜﺘـﻮب دﻳﮕـﺮ او در ﺑـﺎب »آزادي ﻣـﺬﻫﺐ« در ‪ 1690‬و ‪ 1692‬اﻧﺘﺸـﺎر ﻳﺎﻓـﺖ‪ ،‬و دو »رﺳـﺎﻟﺔ درﺑـﺎرة‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ« ‪ Treatises on Government‬وي در ‪ 1689‬ﺟﻮاز ﭼﺎپ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ و ﻛﻤﻲ ﺑﻌﺪ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﻛﺘـﺎب‬ ‫»ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ« ‪ Education‬او در ‪ 1693‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻤﺮ ﻻك دراز ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺔ آﺛﺎر ﻣﺆﺛﺮش ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪1687‬‬ ‫ﺗﺎ ‪ 1693‬ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻧﻘﻼﺑﺎت ﺗﻮﻓﻴﻖ آﻣﻴﺰ ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ﻣﺤﺮك و ﻣﺸﻮق ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺪر ﻻك از ﭘﻮرﻳﺘﺎﻧﻬﺎ ﺑﻮد و در ﺻﻒ ﻣﺠﺎﻫﺪان ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬در زﻣﺎن ﻛﺮاﻣﻮل ﻛﻪ ﻻك در آﻛﺴﻔﻮرد ﺗﺤﺼـﻴﻞ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬اﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎه در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﻨﻮز ﭘﻴﺮو ﻣﻜﺘﺐ ﻣﺪرﺳﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻻك از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ و ﻣﺮام ﺗﻌﺼﺐ آﻣﻴﺰ ﻣﺴﺘﻘﻠﻴﻦ ﻫـﺮ‬ ‫دو ﺑﻴﺰار ﺑـﻮد‪ .‬آراي دﻛـﺎرت در او ﺑﺴـﻴﺎر ﻣـﺆﺛﺮ اﻓﺘـﺎد‪ .‬ﻻك در آﻛﺴـﻔﻮرد ﻃﺒﻴـﺐ ﺷـﺪ و ﺣـﺎﻣﻲاش ﻟـﺮد ﺷـﺎﻓﺘﺲﺑـﺮي‬ ‫‪ Shaftesbury‬ﺑﻮد‪ .‬در ‪ 1683‬ﻛﻪ ﺷﺎﻓﺘﺲ ﺑﺮي ﺳﻘﻮط ﻛﺮد‪ ،‬ﻻك ﺑﺎ او ﺑﻪ ﻫﻠﻨﺪ ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺗﺎ زﻣﺎن اﻧﻘﻼب در آﻧﺠـﺎ ﻣﺎﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺟﺰ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ در »ﻫﻴﺌﺖ ﺗﺠﺎرت« ﺑﻜﺎر ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮش را در ﻛﺎرﻫﺎي ادﺑﻲ و ﺟﺪاﻟﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪدي‬ ‫ﻣﺎ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﺶ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﺪ ﺻﺮف ﻛﺮد‪.‬‬ ‫در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ‪ 1688‬ﻛﻪ ﻻك ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻲﺧﻄﺮي ﻋﻤﻼً ﻳﺎ ﻧﻈﺮاً در اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ داﺧـﻞ ﺷـﻮد وﻗـﺖ‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ »رﺳﺎﻟﻪ درﺑﺎرة ﻓﻬﻢ اﻧﺴﺎﻧﻲ« ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻻك اﺳﺖ‪ ،‬و اﺳﺘﻮارﺗﺮﻳﻦ ﭘﺎﻳﺔ ﺷﻬﺮت اوﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻻك در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭼﻨﺪان ﺑﺰرگ و ﭼﻨﺎن ﺑﺎ دوام ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ او را ﻫـﻢ ﺑـﺎﻧﻲ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴـﻢ ﻓﻠﺴـﻔﻲ و ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﺆﺳﺲ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮاﻳﻲ در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻤﺮد‪.‬‬ ‫ﻻك ﺧﻮﺷﺒﺨﺖﺗﺮﻳﻦ ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻛﺎرش را در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻈﺮي درﺳﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺗﻤـﺎم ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻛﺸﻮرش ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ اﻓﺘﺎد ﻛﻪ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎ او ﻫﻢ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻘﺎﻳﺪي ﻛﻪ ﻻك ﻣﺪاﻓﻊ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻮد ﭼـﻪ در ﻋﺮﺻـﺔ‬ ‫ﻋﻤﻞ و ﭼﻪ در داﻳﺮة ﻧﻈﺮﻳﺎت‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺳﺎل ﻣﻮرد اﻋﺘﻘﺎد ﻗﻮﻳﺘﺮﻳﻦ و ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران و ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ او ﺑﺎ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ در آﻧﻬﺎ‪ ،‬در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺗﺠﺴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻴـﺎن رﺋـﻴﺲ ﺟﻤﻬـﻮري و‬ ‫ﻛﻨﮕﺮه اﺧﺘﻼﻓﻲ ﭘﻴﺶ آﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻻك در ﻋﻤﻞ ﻣﺸﻬﻮد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣﺪود ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل‬ ‫ﭘﻴﺶ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻻك ﺑﻮد‪ ،‬و آن ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن در ‪ 1871‬ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﺮدﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻻك در ﻓﺮاﻧﺴﺔ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ وﻟﺘﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺟﻮاﻧﻲ ﻣﺪﺗﻲ را در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﺑـﺮده ﺑـﻮد و در‬ ‫»ﻣﻜﺎﺗﻴﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ« ‪ Letters philosophiques‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ را ﺑﺮاي ﻫﻤﻮﻇﻨﺎن ﺧـﻮد ﻧﻘـﻞ و ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻣـﻲﻛـﺮد‪.‬‬

‫‪ □ 460‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻣﺼﻠﺤﺎن اﻋﺘﺪاﻟﻲ از ﻻك ﭘﻴﺮوي ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ؛ اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن اﻓﺮاﻃﻲ ﭘﻴﺮو روﺳـﻮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﭘﻴـﺮوان ﻓﺮاﻧﺴـﻮي ﻻك ﺑـﻪ‬ ‫درﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ او و آراي ﺳﻴﺎﺳﻲاش راﺑﻄﺔ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻛﻤﺘﺮ آﺷﻜﺎر ﺑﻮد‪ .‬از دو ﭘﻴﺮو ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﻻك‪ ،‬ﺑﺎرﻛﻠﻲ اﻫﻤﻴـﺖ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻧﺪاﺷـﺖ و ﻫﻴـﻮم ﻋﻀـﻮ‬ ‫ﺣﺰب ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر ﺑﻮد و ﻋﻘﺎﻳﺪ ارﺗﺠﺎﻋﻲ ﺧﻮد را در ﻛﺘﺎب »ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن« ‪ History of England‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻛﺎﻧﺖ ﻛﻪ اﻳﺪهآﻟﻴﺴﻢ آﻟﻤﺎﻧﻲ در ﻓﻜﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ رﺧﻨﻪ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﻴﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺳﻴﺎﺳﺖ راﺑﻄﻪاي ﭘﺪﻳﺪ آﻣـﺪ؛‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻼﺳﻔﻪاي ﻛﻪ از آﻟﻤﺎﻧﻴﻬﺎ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﻛﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﺘﺎﻣﻴﻬﺎ ﻛﻪ »رادﻳﻜـﺎل«‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ از ﺳﻨﺖ ﻻك ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻫﻤﻮاره ﻳﻜﺪﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ‪ -‬ﻣـﺜﻼً ت‪ .‬ﻫــ‪ .‬ﮔـﺮﻳﻦ ‪ T. H. Green‬ﻋﻀـﻮ‬ ‫ﺣﺰب ﻟﻴﺒﺮال ﺑﻮد وﻟﻲ در ﻓﻠﺴﻔﻪ از اﻳﺪهآﻟﻴﺴﺘﻬﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻻك‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت او ﻫﻢ در ﻋﻤﻞ ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻧﻈﺮﻳﺔ او درﺑﺎرة ﺻﻔﺎت اول و ﺛـﺎﻧﻲ را‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﻻك ﺻﻔﺎت اول را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﻔﺎت ﻣﺘﻤﻜﻦ در ﺟﺴﻢ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از ﻛﺜﺎﻓـﺖ و ﺑﺴـﻂ‬ ‫ﺷﻜﻞ و ﺣﺮﻛﺖ ﻳﺎ ﺳﻜﻮن‪ ،‬و ﻋﺪد‪ .‬ﺻﻔﺎت ﺛﺎﻧﻲ ﻫﻤﺔ ﺻﻔﺎت دﻳﮕﺮﻧﺪ‪ :‬رﻧﮕﻬﺎ و ﺻـﺪاﻫﺎ و ﺑﻮﻫـﺎ و ﻏﻴـﺮه‪ .‬ﻻك ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺻﻔﺎت اول ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً در اﺟﺴﺎم ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺻﻔﺎت ﺛﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﻓﻘﻂ در ﻋﻀﻮ ﺣﺴﺎﺳﻪ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﺸـﻢ‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﺪ رﻧﮕﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﮔﻮش ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺻﺪاﻳﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ و ﻗﺲ ﻋﻠﻴﻬﺬا‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻈﺮ ﻻك درﺑﺎرة ﺻﻔﺎت ﺛﺎﻧﻲ دﻻﻳﻞ ﻗﻮي‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﻤﺎري ﻳﺮﻗﺎن و ﻋﻴﻨﻚ آﺑﻲ رﻧﮓ و ﻏﻴﺮه؛ اﻣﺎ ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ دﻻﻳﻞ در ﻣﻮرد ﺻـﻔﺎت‬ ‫اول ﻫﻢ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬از زﻣﺎن ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺛﻨﻮﻳﺖ ﻻك در اﻳﻦ ﻣﻮرد از ﻟﺤﺎظ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﻬﻨﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا ﺗﺎ ﻫﻨﮕـﺎم‬ ‫ﻇﻬﻮر ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻮاﻧﺘﻮم در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻣﺎ‪ ،‬اﻳﻦ ﺛﻨﻮﻳﺖ ﺑﺮ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻋﻤﻠﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻈﺮ ﻻك ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﻳﺎ ﺗﻠﻮﻳﺤﺎً‬ ‫ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻓﻴﺰﻳﻜﺪاﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺸﺄ اﻛﺘﺸﺎﻓﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛـﻪ ﺟﻬـﺎن ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ‬ ‫ﻓﻘﻂ از ﻣﺎدة ﻣﺘﺤﺮك ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺎس ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل در ﺑﺎب ﺻﻮت و ﺣﺮارت و ﻧﻮر و اﻟﻜﺘﺮﻳﺴـﻴﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي ﻏﻠﻂ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻋﻤﻞ ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﻔﺖ ﺧﺎص ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻻك اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻك‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ از ﻛﺘﺎب »ﻓﻬﻢ اﻧﺴﺎﻧﻲ« ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﻣﺤﺎﺳﻨﻲ دارد‪ ،‬ﻣﻌـﺎﻳﺒﻲ ﻫـﻢ دارد؛ وﻟـﻲ ﻫـﺮ‬ ‫دوي اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﺷﺪه اﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺎﻳﺐ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻك ﻓﻘﻂ از ﻟﺤﺎظ »ﻧﻈﺮي« ﻋﻴﺐ ﺷﻤﺮده ﻣﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻻك ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﻣﻨﻄﻖ را ﻓﺪاي ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻣﺒﻬﻢ ﮔﻮﻳﻲ و ﻣﻌﻤﺎﺳﺮاﻳﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬وي اﺻـﻮل ﻛﻠﻴـﻲ را‬ ‫اﻋﻼم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪه اي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﻴﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺘﺎج ﻏﺮﻳﺒﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺮ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻏﺮﻳﺒﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺮﺟﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻏﺮﻳﺐ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻻك ﺑﻪ ﻧﺮﻣﻲ از اﺳﺘﻨﺘﺎج آن ﻃﻔﺮه ﻣﻲ رود‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺮد ﻣﻨﻄﻘﻲ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﺸﻢ آور اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻧﻈـﺮ ﻣـﺮد ﻋﻤـﻞ ﻧﺸـﺎﻧﺔ‬ ‫ﺳﻼﻣﺖ ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن دﻧﻴﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬روﺷـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﺳـﺘﺪﻻل درﺳـﺖ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ اﺻـﻮل ﺻـﺤﻴﺢ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻳﻚ اﺻﻞ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﻧﺰدﻳـﻚ ﮔـﺮدد ﻛـﻪ ﺷﺎﻳﺴـﺘﺔ ﺣﺮﻣـﺖ ﻧﻈـﺮي‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ در ﻋﻤﻞ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ را اﻟﺰام ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻣﻬﻤﻞ ﺑﻨﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﻬـﻢ ﻋـﺎدي در ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻣﺤـﻞ‬ ‫ﺗﻮﺟﻴﻬﻲ دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ اﺻﻮل ﻧﻈﺮي ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺎدام ﻛﻪ ﻧﺘﺎﻳﺠﺸﺎن ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻓﻬـﻢ ﻋـﺎدي ‪-‬‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺎ آن را ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ‪ -‬ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻛﺎﻣﻼً ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬اﻫـﻞ ﺑﺤـﺚ ﻧﻈـﺮي ﺷـﺎﻳﺪ در‬ ‫ﺟﻮاب ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي ﺑﻴﺶ از ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺼﻮن از ﺧﻄﺎ ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﺟـﻮاب‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ ﺑـﺎرﻛﻠﻲ و ﻫﻴـﻮم آن را ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از ﻣﺸﺮب ﻓﻜﺮي ﻻك دور اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﺧﺼﺎﻳﺺ ﻻك‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻟﻴﺒﺮال از او ﺑﻪ ارث ﺑﺮد‪ ،‬ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺟﺰﻣﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻻك ﭘﺎره اي اﻳﻘﺎﻧﺎت را از اﺳـﻼف‬ ‫ﺧﻮد ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺟﻮد ﺧﻮد ﻣﺎ‪ ،‬وﺟﻮد ﺧﺪا‪ ،‬و ﺻﺤﺖ رﻳﺎﺿـﻴﺎت‪ .‬اﻣـﺎ ﻧﻈﺮﻳـﺎت او ﻫـﺮ ﻛﺠـﺎ ﺑـﺎ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن‬ ‫ﻣﻐﺎﻳﺮت دارد‪ ،‬ﺣﺎﻛﻲ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﺮي ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻣﺮي اﺳﺖ دﺷﻮار و ﻣﺮد ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻧـﺪﻛﻲ ﺷـﻚ در‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺸﺮب ﻓﻜﺮي ﺑﺎ آزادي ﻣﺬﻫﺐ و ﭘﻴﺮوزي دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ و آزادي ﺗﺠﺎرت و ﻣﺠﻤـﻮع‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻻك □ ‪461‬‬

‫دﺳﺘﮕﺎه ﺣﻜﻤﺖ ﻟﻴﺒﺮال ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻻك ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻤﻴﻘﺎً ﻣﺘﺪﻳﻦ اﺳﺖ و ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ اﻋﺘﻘـﺎد ﺗﻤـﺎم دارد و ﻛﺸـﻒ و‬ ‫ﺷﻬﻮد را ﻣﺄﺧﺬ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬دﻋﻮي ﺷﻬﻮد را ﺑﺎ دﻳﻮار ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺼﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﺠﻠﻲ ﻋﺮﻳﺎن ﺷـﻬﻮد‬ ‫ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ اﻳﻘﺎن اﺳﺖ؛« اﻣﺎ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺷﻬﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﻚ ﻋﻘﻞ ﺳﻨﺠﻴﺪه ﺷﻮد‪ «.‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ در ﻓﺮﺟـﺎم‬ ‫ﻛﺎر‪ ،‬ﻋﻘﻞ در ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺑﺎﻻﺗﺮي ﺟﺎي ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ »در ﺑﺎب اﺷﺘﻴﺎق« ‪ Of Enthusiasm‬ﻛﺘـﺎب او از اﻳـﻦ ﺣﻴـﺚ آﻣﻮزﻧـﺪه اﺳـﺖ‪» .‬اﺷـﺘﻴﺎق« در آن زﻣـﺎن ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫اﻣﺮوزي را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨﻲ اﺷﺘﻴﺎق اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺷﻬﻮد ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓﻼن ﭘﻴﺸﻮاي دﻳﻨﻲ ﻳـﺎ ﭘﻴـﺮوان او ﺣﺎﺻـﻞ ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻳﻦ از ﺧﺼﺎﻳﺺ ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺗﺠﺪﻳـﺪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﻜﺴـﺖ ﺧـﻮرده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﻋـﺪد اﻳـﻦ ﻗﺒﻠـﻲ‬ ‫ﺷﻬﻮدﻫﺎي ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﻣﻨﺎﻓﻲ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺎد ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ‪ -‬ﻳﺎ آﻧﭽﻪ اﻳـﻦ ﻧـﺎم را ﺑـﺮ ﺧـﻮد ﻣـﻲﻧﻬـﺪ ‪ -‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرت اﻣﺮي ﺻﺮﻓﺎً ﺷﺨﺼﻲ در ﻣﻲ آﻳﺪ و ﺳﻴﺮت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻋﺸﻖ ﺑـﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻻك ﻣﻘـﺎم‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاﻳﺶ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻓﻼن ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﺎص ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻋﻼم ﻣﻲ ﺷـﻮد ﺗﻔـﺎوت ﺑﺴـﻴﺎر دارد‪ .‬ﻻك‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺧﻄﺎﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻫﻴﭻ ﻗﻀﻴﻪاي ﺑـﺎ اﻃﻤﻴﻨـﺎﻧﻲ ﺑـﻴﺶ از آﻧﭽـﻪ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻨﺪهاش ﻣﺠﺎز ﻣﻲدارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ «.‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آﻣـﺎدﮔﻲ ﺑـﺮاي ﺣﻜـﻢ ﻛـﺮدن ﻧﺸـﺎﻧﺔ ﻧﺪاﺷـﺘﻦ ﻋﺸـﻖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪» .‬اﺷﺘﻴﺎق ﺑﺎ ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻋﻘﻞ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺷﻬﻮد را ﺑﻲ ﻋﻘﻞ ﺑﺮﭘﺎ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺷﺘﻴﺎق ﻫﻢ‬ ‫ﻋﻘﻞ و ﻫﻢ ﺷﻬﻮد را ﺑﺮ ﻣﻲدارد و ﺑﻪ ﺟﺎي آﻧﻬﺎ ﺗﺼﻮرات ﺑﻲاﺳﺎس ﻣﻐﺰ ﺧﻮد ﺷﺨﺺ را ﻣﻲﮔﺬارد‪ «.‬ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣﺒـﺘﻼ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺎﻟﻴﺨﻮﻟﻴﺎ ﻳﺎ ﻏﺮور ﻫﺴﺘﻨﺪ اﺣﺘﻤﺎل دارد »ﻋﻘﻴﺪه ]ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ[ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺪا راﺑﻄﺔ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ «.‬و از اﻳﻨﺠـﺎ اﻋﻤـﺎل‬ ‫و اﻓﻜﺎر ﻏﺮﻳﺐ ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻟﻬﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ »ﻛﺎﻫﻠﻲ و ﻧﺎداﻧﻲ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي ﻣﺮدﻣﺎن« را ارﺿﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻻك اﻳﻦ ﻓﺼـﻞ را‬ ‫ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻪاي ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬ﺷﻬﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﻚ ﻋﻘﻞ ﺳﻨﺠﻴﺪه ﺷﻮد‪«.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻻك از »ﻋﻘﻞ« ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﺠﻤﻮع ﻛﺘﺎﺑﺶ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺷﻮد‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ در‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻓﺼﻠﻲ ﻫﺴﺖ زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »در ﺑﺎب ﻋﻘﻞ؛« اﻣﺎ ﺑﺤﺚ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ در اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ اﺳﺘﺪﻻل‬ ‫ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺧﻼﺻﺔ ﻣﻄﻠﺐ آن در اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺣﻖ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ آﻧﻘﺪر ﺑﺨﻴﻞ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫آﻧﻬﺎ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﺟﻮدات دو ﭘﺎ ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﻨﺪ و ﻋﻘﻞ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﺪاﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪة ارﺳﻄﻮ ﺑﮕﺬارد‪ «.‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻻك اراده ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬از دو ﺟﺰء ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ ﭼﻪ ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ را ﺑـﻪ ﻳﻘـﻴﻦ ﻣـﻲداﻧـﻴﻢ؛ دوم‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻮل آﻧﻬﺎ در ﻋﻤﻞ ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮ آﻧﻜـﻪ ﻣﺆﻳـﺪ آﻧﻬـﺎ ﻓﻘـﻂ اﺣﺘﻤـﺎل ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﻧـﻪ اﻳﻘـﺎن‪ .‬ﻻك‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺷﻮاﻫﺪ اﺣﺘﻤﺎل دوﺗﺎﺳﺖ‪ :‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺧﻮد ﻣﺎ‪ ،‬ﻳﺎ ﺷﻬﺎدت ﺗﺠﺮﺑﺔ دﻳﮕﺮان‪ «.‬وي ﺗﺬﻛﺮ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛـﻪ وﻗﺘـﻲ‬ ‫اروﭘﺎﻳﻴﺎن از ﻳﺦ ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻴﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺣﺮﻓﻬﺎي آﻧﺎن را ﺑﺎور ﻧﻜﺮد‪.‬‬ ‫در ﻓﺼﻞ »در ﺑﺎب درﺟﺎت ﻗﺒﻮل« ﻻك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﺪر ﺗﻴﻘﻦ ﻫﺮ ﻗﻀﻴﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺴـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﻪ اﺣﺘﻤـﺎﻻت ﻣﺆﻳـﺪ آن‬ ‫ﻗﻀﻴﻪ‪ .‬و ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮاﺳﺎس اﺣﺘﻤﺎﻻﺗﻲ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﭘﺎي اﻳﻘﺎﻧﺸﺎن ﻣﻲﻟﻨﮕـﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻓﺎﻳﺪة ﺻﺤﻴﺢ اﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈﻪ »ﮔﺬﺷﺖ و ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ ﻫﻤـﻪ‪ ،‬ﻧﺎﭼـﺎر ﺑـﻪ‬ ‫داﺷﺘﻦ ﭼﻨﺪ ﻋﻘﻴﺪه اﻧﺪ ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻗﻄﻌﻲ داﺋﺮ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ آﻧﻬﺎ را در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ؛ و ﭼـﻮن ﻃـﺮد و رد ﻋﻘﺎﻳـﺪ‬ ‫ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻲ اﻟﺤﺎل ﻧﺘﻮان آن را ﺟﻮاب داد و ﻧﻘﺼﺎﻧﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﺳﺎﺧﺖ ﻧﺸﺎن ﺑﺰرﮔﻲ از ﻧﺎداﻧﻲ‬ ‫و ﺳﺒﻚ ﻣﻐﺰي ﻳﺎ ﺑﻼﻫﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدﻣﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ اﺧﺘﻼف ﻋﻘﻴﺪه ﺻﻠﺢ و ﺻـﻔﺎ‬ ‫را ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ و وﻇﺎﻳﻒ ﻣﺸﺘﺮك اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ و رﻓﺎﻗﺖ را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻧﺼـﺎف را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﻣﻨﺘﻈـﺮ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻛﺴـﻲ‬ ‫ﻓﻲاﻟﻔﻮر و ﺑﻨﺪه وار از ﻋﻘﻴﺪة ﺧﻮد دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪه ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻮرﻛﻮراﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺟﻌﻲ ﻛﻪ ﻓﻬﻢ ﺑﺸﺮ آن را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد‪ ،‬ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣـﺎ‬ ‫را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻓﻬﻢ ﺑﺸﺮ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎً دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد ﺑﺎز راﻫﻨﻤـﺎﻳﻲ ﺟـﺰ ﻋﻘـﻞ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﭼﺸﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اراده و ﺗﺤﻜﻴﻤﺎت دﻳﮕﺮي ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد آﺷﻨﺎﻳﺶ ﻣـﻲﻛﻨﻴـﺪ‬ ‫ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﻗﺒﻮل ﺗﺄﻣﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ او ﻣﺠﺎل ﺑﺪﻫﻴﺪ ﺗﺎ در ﻓﺮاﻏﺖ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﺎر دﻳﮕﺮ از ﻧﻈﺮ ﺑﮕﺬراﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ‬

‫‪ □ 462‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آوردن آﻧﭽﻪ در ﻣﺪ ﻧﻈﺮش ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰﺋﻴﺎت را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﺒﻴﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺘﻴﺎز ]ﻋﻘﻴﺪة ﺷﻤﺎ[ در ﻛﺠﺎﺳـﺖ؛ و اﮔـﺮ‬ ‫ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺳﻨﮕﻴﻦ را آﻧﻘﺪر ﻣﻮرد ﺗﻔﻜﺮ ﻗﺮار ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎز او را ﺑﻪ زﺣﻤﺖ دﭼﺎر ﺳﺎزد‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧـﻮد در‬ ‫ﻣﻮارد ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ؛ و اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻧﻜﺎﺗﻲ را ﺑﺎﻳﺪ ﻣـﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﻗـﺮار دﻫـﻴﻢ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺣـﺮف او اﻟﺘﻔـﺎت‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬و اﮔﺮ آن ﻛﺲ از زﻣﺮة ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻋﺘﻤﺎد دﻳﮕﺮان ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑـﺮاي ﻣـﺎ‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﻋﻘﺎﻳﺪي را ﻛﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن و ﻋﺎدت ﭼﻨﺎن در ﻣﻐﺰش ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮش ﻣﺒـﺮﻫﻦ‬ ‫ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺻﺤﺘﺸﺎن ﻣﺤﻞ ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻴﺴﺖ رد ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ]ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ[ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وي ﻛﺪام ﻋﻘﻴﺪه از ﺟﺎﻧﺐ ﺧـﻮد ﺧـﺪا‬ ‫ﺑﺪو رﺳﻴﺪه و ﻛﺪام را از ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺧﺪا درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ؟ ﻣﻲ ﭘﺮﺳﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻴﻢ اﻧﺘﻈـﺎر داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪي ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﺮﻫﺎن ﻳﺎ ﺣﻜﻢ ﻓﻼن ﻧﺎﺷﻨﺎس ﻳﺎ ﻣﺪﻋﻲ ﻃﺮد ﺷﻮﻧﺪ؟ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﮔﻤﺎن ﺳﻮد‬ ‫و ﻧﻴﺮﻧﮓ ﻫﻢ در ﻣﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺷﺨﺎص ﺑﺪرﻓﺘﺎري ﺷﻮد ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻳﻦ ﮔﻤﺎن ﺑﻪ وﺟـﻮد ﻣـﻲ آﻳـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ ﺧـﻮب‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎداﻧﻲ ﺧﻮد ﻣﺸﺘﺮك دﻟﺴﻮزي ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻜﻮﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻴﻮه ﻫﺎي ﻣﻼﻳﻢ و ﻣﻄﻠﻮب ﻛﺴﺐ ﻋﻠﻢ از ﺧﻮد رﻓﻊ ﺟﻬـﻞ‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬و ﺑﺎ دﻳﮕﺮان ﻓﻮراً ﺑﻪ ﺟﺮم ﻟﺠﺎج و ﺧﺒﺚ ﺑﺪ رﻓﺘﺎري ﻧﻜﻨﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ آﻧﺎن از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧـﻮد دﺳـﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ ﻛﺸـﻴﺪ ﺗـﺎ‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺎ را‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎري ﻋﻘﺎﻳﺪي را ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﺣﺪ اﺣﺘﻤـﺎل ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎﻻﺗﺮ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ در ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻣﻘﺪاري از ﻋﻘﺎﻳﺪ آﻧﺎن ﻟﺠﺎج ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﺸﺎن دﻫﻴﻢ‪ .‬زﻳﺮا ﻛﺠﺎﺳﺖ آن ﻛﺴﻲ ﻛـﻪ داراي ﺷـﻮاﻫﺪ و‬ ‫ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺑﻲ ﭼﻮن و ﭼﺮا داﺋﺮ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﻫﻤﺔ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﻳﺎ ﺑﻄﻼن ﻫﻤﺔ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻏﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻳﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻋﻘﺎﻳﺪ‬ ‫ﺧﻮد ﻳﺎ دﻳﮕﺮان را ﺗﺎ رﻳﺸﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ؟ ﻟﺰوم ﺑﺎور داﺷﺘﻦ ﺑﻲﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻪ ﺑـﺎور داﺷـﺘﻦ ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﺑـﻪ ﺣﻜـﻢ دﻻﻳـﻞ‬ ‫ﺳﺴﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ وﺿﻊ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﻋﻤﻞ و ﻧﺎﺑﻴﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ دارﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺪارد ﺗـﺎ ﻓﺸـﺎر آوردن‬ ‫ﺑﺮ دﻳﮕﺮان ‪ ...‬دﻻﻳﻠﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﻢ اﮔﺮ اﺷﺨﺎص ﺧﻮد ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺑﻬﺘﺮي دﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮان‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ درﺑﺎرة ﻓﺼﻮل آﺧﺮ ﻛﺘﺎب »ﻓﻬﻢ اﻧﺴﺎﻧﻲ« ﺑﺤﺚ ﻛﺮدم‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺼﻮل ﻻك از ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﻧﻈﺮﻳﻴـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﺒﻼً درﺑﺎرة اﻫﻤﻴﺖ و ﺣﺪود ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮي ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺘﺎج اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬اﻛﻨﻮن وﻗﺖ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺒﻴﻨـﻴﻢ‬ ‫در ﺑﺎب ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮي ﻛﻪ ﺟﻨﺒﺔ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺤﺾ آن ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻻك اﺻﻮﻻً ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲ ﻧﮕﺮد‪ .‬در ﺧﺼﻮص ﻳﻜﻲ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﻦ و ﺗﻮ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﻧﻮع ﻳﺎوه ﺳﺮاﻳﻴﻬﺎ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﻳﻢ‪ «.‬وي ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻮﻫﺮ را ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﻋﺼـﺮ او ﺣـﺎﻛﻢ ﺑـﻮد‬ ‫ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻣﺒﻬﻢ و ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺮأت ﻧﺪارد ﻛﻪ آن را ﻳﻜﺴﺮه رد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﺒـﺎر ﺑـﺮاي ﺑـﺮاﻫﻴﻦ ﻣﺎﺑﻌـﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ در‬ ‫اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ ﻗﺪري ﻧﺎراﺣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺟﺎ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻜﺮار ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺳﻮم ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻤﻲﭘﺮدازد و اﻓﻜﺎر ﺗﺎزهاي را ﺑﻴﺎن ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﻔﻜـﺮاﺗﺶ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﺟﺰﺋﻴـﺎت‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﺠﺮﻳﺪات ﻛﻠﻲ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ او‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎر ﻋﻠﻤﻲ ﺧﺮد ﺧﺮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﭼﻮن دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﺑـﺰرگ ﻗـﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ‬ ‫اروﭘﺎ ﭘﻴﻜﺮﮔﻮن و ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ‪.‬‬ ‫ﻻك را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎﻧﻲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻫﻤﺔ داﻧﺶ ﻣﺎ )ﺷﺎﻳﺪ ﺑـﻪ ﺟـﺰ‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ و رﻳﺎﺿﻴﺎت( از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﺘﺎب اول »ﻓﻬـﻢ اﻧﺴـﺎﻧﻲ« ﺑـﺮ ﺿـﺪ اﻓﻼﻃـﻮن و دﻛـﺎرت و‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎب اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻳـﺎ اﺻـﻞ ﻓﻄـﺮي وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬در ﻛﺘـﺎب دوم ﻻك ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻔﺼﻴﻞ و ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﺳﺮﭼﺸـﻤﺔ اﻧﺪﻳﺸـﻪﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﭘـﺲ از رد‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻓﻄﺮي‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫‪1. Essay Concerning Human Understanding. Book IV, chap, XVI, sec 4.‬‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻻك □ ‪463‬‬

‫»ﭘﺲ ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﺧﻮدﻣﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎﻏﺬ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ و ﻫـﻴﭻ رﻗﻤـﻲ ﺑـﺮ آن دﻳـﺪه‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ‪] .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت[ ذﻫﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد؟ اﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻋﻈﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﻴﺎل ﻣﺸـﻐﻮل و‬ ‫ﻧﺎﻣﺤﺪود آدﻣﻲ ﺑﺎ ﺗﻨﻮع ﺑﻲاﻧﺘﻬﺎ ﺑﺮ آن ﻧﻘﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ از ﻛﺠﺎ ﻣﻲآﻳـﺪ؟ ذﻫـﻦ اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ ﻣـﻮاد ﻋﻘـﻞ و ﻣﻌﺮﻓـﺖ را از ﻛﺠـﺎ‬ ‫ﻣﻲآورد؟ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺆال ﻣﻦ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﺟﻮاب ﻣﻲدﻫﻢ‪ :‬ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎ از ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﻧﺎﺷـﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد و از آن ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ« )ﻛﺘﺎب دوم‪ ،‬ﻓﺼﻞ اول‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ‪.(2‬‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻣﺎ از دو ﻣﺄﺧﺬ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪) ،‬اﻟﻒ( اﺣﺴﺎس و )ب( ادراك ﻋﻤﻞ ذﻫﻦ ﻣﺎ ﻛﻪ ﻣـﻲ ﺗـﻮان آن را »ﺣـﺲ‬ ‫دروﻧﻲ« ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﻢ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻫﻤﺔ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﭘﺲ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻣﻌﺎرف ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ادراك ﻗﺪم و درﺟﺔ اول اﺳﺖ در ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺟﺬب ﻫﻤـﺔ ﻣـﻮاد آن‪ «.‬اﻳـﻦ ﺗﻌﺮﻳـﻒ در ﻧﻈـﺮ ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﻣﺘﺠﺪد ﺷﺎﻳﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ واﺿﺤﺎت ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﻛﻨﻮن ﺟﺰو ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻋﺎدي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣـﺪاﻗﻞ در ﻣﻤﺎﻟـﻚ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ زﺑﺎن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ در زﻣﺎن ﻻك ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﻫﻤﻪ ﭼﻴـﺰ را از ﭘـﻴﺶ ﻣـﻲ داﻧـﺪ؛ و ﺑﺴـﺘﮕﻲ ﺗـﺎم‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻻك اﻋﻼم ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﺟﺪﻳﺪ و اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن در رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﺎﺋﻪﺗﺘﻮس« وﺣﺪت ﻣﻌﺮﻓـﺖ و‬ ‫ادراك را رد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و از زﻣﺎن او ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺗﺎ دﻛﺎرت و ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ دو‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﻠﻴﻢ داده ﺑﻮدن ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎ ارزش ﻣﺎ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺎﺷﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﻋﻴﺎر ﻻك ﻳﻚ ﻧﻮآوري ﺟﺴـﻮراﻧﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب ﺳﻮم »ﻓﻬﻢ اﻧﺴﺎﻧﻲ« راﺟﻊ ﺑﻪ ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻋﻤﺪة ﻣﻨﻈﻮر آن ﻧﺸﺎن دادن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﺣﻜﻤﺎي‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺮﻓﺖ از ﺟﻬﺎن ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﻟﻔﺎﻇﻲ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم »در ﺑﺎب اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻛﻠـﻲ«‬ ‫در ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻠﻴﺎت ﻣﺒﻴﻦ ﻧﻮﻋﻲ ﻧﺎﻣﮕﺮاﻳﻲ اﻓﺮاﻃﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ ﺟﺰﺋﻴﻨـﺪ وﻟـﻲ ﻣـﺎ ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ﺗﺼﻮرات ﻛﻠﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﻧﺴﺎن« ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺟﺰﺋﻴـﺎت ﻣﺘﻌـﺪد ﻗﺎﺑـﻞ اﻃـﻼق اﺳـﺖ‪ ،‬و روي اﻳـﻦ ﺗﺼـﻮرات ﻛﻠـﻲ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ اﺳﻤﻬﺎﻳﻲ ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ .‬ﻛﻠﻴﺖ آﻧﻬﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺳﻤﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﺊ ﺟﺰﺋﻲ اﻃﻼق ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻳﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻼﻗﻨـﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻠﻴﺎت ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ در ذﻫﻦ ﻣﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ اﺷﻴﺎي ﻣﻮﺟﻮد دﻳﮕﺮ ﺟﺰﺋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ﻛﺘﺎب ﺳﻮم‪» ،‬در ﺑﺎب اﺳﻤﺎي ﺟﻮاﻫﺮ« ﺑﻪ رد ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺪرﺳﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ ذات ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬اﺷﻴﺎ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫داراي ﻳﻚ ذات واﻗﻌﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ذات ﻫﻤﺎن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺎدي آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ذات ﺑﻴﺸـﺘﺮش ﺑـﺮ ﻣـﺎ ﻧـﺎﻣﻌﻠﻮم‬ ‫اﺳﺖ و آن »ذاﺗﻲ« ﻛﻪ ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ذات ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑـﺮ آن ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺣﺎﺻـﻞ ﻛﻨـﻴﻢ ﻟﻔـﻆ‬ ‫ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﻓﻘﻂ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻳﻚ اﺻﻄﻼح ﻛﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﺤﺚ در اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ذات ﺟﺴﻢ ﻓﻘﻂ ﺑﺴﻂ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺴـﻂ ﺑـﻪ‬ ‫اﺿﺎﻓﺔ ﻛﺜﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺜﻲ اﺳﺖ درﺑﺎرة ﻛﻠﻤﺎت؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎ ﻛﻠﻤﺔ »ﺟﺴﻢ« را ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﺷﻜﻞ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ و ﻣﺎدام ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﻢ ﺿﺮري ﺑﺎر ﻧﻤﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﻧﻮاع ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ زﺑﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از »ﺗﺼﻮرات ﺑﻐﺮﻧﺞ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻛﻪ اﺳﻤﺎﻳﻲ ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﻃﻼق ﺷﺪه اﺳﺖ‪ «.‬راﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﻮاع ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ درﺟﺎت ﻣﺘﺪاوم اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ »ﺣﺪود اﻧﻮاع‪ ،‬ﻛﻪ ﺑـﺪان وﺳـﻴﻠﻪ اﻧﺴـﺎن‬ ‫آﻧﻬﺎ را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻧﺴﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ «.‬ﻻك ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﻮﺟـﻮدات ﻋﺠﻴـﺐ اﻟﺨﻠﻘـﻪ را‬ ‫ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻮدن ﻳﺎ ﻧﺒﻮدن آﻧﻬﺎ ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﻗﺒﻮل ﻋﺎم ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺗـﺎ آﻧﻜـﻪ داروﻳـﻦ ﻣـﺮدم را‬ ‫ﻗﺎﻧﻊ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻜﺎﻣﻞ از راه ﺗﻄﻮر ﺗﺪرﻳﺠﻲ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑـﺎ ﺳـﺨﻨﺎن ﻣﺪرﺳـﻴﺎن ﺑـﺪرد‬ ‫آورده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ درﻳﺎﺑﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﻣﺎﻧﻊ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ را از ﺳﺮ راه ﻛﻨﺎر ﻣﻲزﻧﺪ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ و اﻳﺪهآﻟﻴﺴﻢ ﻫﺮ دو ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪ اي روﺑﺮو ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪ راه ﺣﻞ ﻗﺎﺑـﻞ ﻗﺒـﻮﻟﻲ ﺑـﺮاي آن‬ ‫ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ و آن اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ از اﻣﻮر ﻏﻴﺮ از ﺧﻮدﻣﺎن و اﻋﻤﺎل ذﻫﻨﻤﺎن ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺣﺎﺻـﻞ ﻣـﻲ ﻛﻨـﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ □ 464‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻻك در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ آﺷﻜﺎرا ﻧﺎرﺳﺎﺳﺖ‪ .‬در ﻳﻚ ﺟﺎ‪ 1‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »ﭼﻮن ذﻫﻦ‬ ‫در ﻫﻤﺔ اﻓﻜﺎر و اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺧﻮد ﻫﻴﭻ ﻣﺎده اي ﺟﺰ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﻮد ذﻫﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ درﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﻮد‪ «.‬و ﺑﺎز‪» :‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﻮاﻓﻖ ﻳﺎ ﻋﺪم ﺗﻮاﻓﻖ دو اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻓﻮراً ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻢ از ﺗﺠﺮﺑـﺔ دﻳﮕـﺮان ﻳـﺎ از ﺟﻬـﺎن ﻣـﺎدي‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺗﺠﺮﺑﺔ دﻳﮕﺮان و ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ذﻫﻦ ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻫـﺮ‬ ‫ﻳﻚ از ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ ،‬در ﺧﻮد ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻤﺎﻧﻴﻢ و ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻤﺎﺳﻲ ﺑﺎ دﻧﻴﺎي ﺧـﺎرج ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺒﻬﻢ و ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻻك از اﺑﻬﺎم و ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﻴﺰار اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ در ﻓﺼـﻞ دﻳﮕـﺮ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫دﻳﮕﺮي را ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺒﺎﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻗﺒﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ از وﺟﻮد واﻗﻌﻲ ﺳﻪ ﺟـﻮﻫﺮ ﻣﻌﺮﻓـﺖ دارﻳـﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎ از وﺟﻮد ﺧﻮد ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ اﺷﺮاﻗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎ از وﺟﻮد ﺧﺪا اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎ از اﺷﻴﺎي ﻇﺎﻫﺮ ﺑـﺮ‬ ‫ﺣﻮاس ﺣﺴﻲ اﺳﺖ‪).‬ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم(‪.‬‬ ‫در ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﺗﺒﺎﻳﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺷﺨﺼﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﻮاﻓـﻖ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺨﺺ »ﻣﺸﺘﺎق« و ﺷﺨﺺ »اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ« ﻫﺮ دو در ﻳﻚ ﺗﺮاز ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ «.‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬ ‫»وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﺑﺎ اﺷﻴﺎ ﺗﻮاﻓﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد‪ «.‬و ﺳـﭙﺲ ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺘﺪﻻل ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺳﺎده ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﺷﻴﺎ ﺗﻮاﻓﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ذﻫﻦ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﺸـﺎن داده ﺷـﺪ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ روي ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ]ﻫـﻴﭻ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺳﺎدهاي را[ از ﺧﻮد ﺑﺴﺎزد؛ زﻳﺮا ﻫﻤﺔ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺑﻐﺮﻧﺞ ﻣﺎ از ﺟﻮاﻫﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ از آن ﻗﺒﻴـﻞ اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ از آن اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺳﺎده اي ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ در ﻃﺒﻴﻌﺖ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﻧﺪ‪ «.‬ﺑـﺎز ﻣـﺎ ﻧﻤـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺟﺰ )‪ (1‬از راه درك ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ اﺷﺮاق‪ (2) ،‬از راه اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳـﻲ ﺗﻮاﻓـﻖ ﻳـﺎ ﻋـﺪم ﺗﻮاﻓـﻖ دو‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ‪» (3) ،‬از راه اﺣﺴﺎس‪ ،‬ﺑﺎ ادراك وﺟﻮد اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ‪) «.‬ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ‪.(2‬‬ ‫در ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻻك اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻣﺴﻠﻢ ﻓﺮض ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ وﻗـﺎﻳﻊ ذﻫﻨـﻲ ﺧﺎﺻـﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ وي آﻧﻬـﺎ را اﺣﺴﺎﺳـﻬﺎ‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬داراي ﻋﻠﻠﻲ ﺧﺎرج از ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻋﻠﻞ‪ ،‬دﺳﺖ ﻛﻢ ﺗﺎ ﺣﺪي و از ﺟﻬـﺎﺗﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ اﺣﺴﺎﺳـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ ﻣﻨﺒﻌـﺚ از‬ ‫آﻧﻬﺎﻳﻨﺪ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺑﺎ اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑـﻲ ﻧﻴـﺰ ﺗﻮاﻓـﻖ داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻣﺎ اﺣﺴﺎﺳﻬﺎ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﻋﻠﻞ آﻧﻬﺎ را‪ .‬اﮔﺮ اﺣﺴﺎﺳﻬﺎي ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﺔ‬ ‫ﻣﺎ ﺑﺎز ﻋﻴﻨﺎً ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻛﻪ اﺣﺴﺎﺳﻬﺎ داراي ﻋﻠﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‪ ،‬از آن ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻛﻪ اﻳﻦ اﺣﺴﺎﺳﻬﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻠﻞ ﺧﻮد ﺷﺒﺎﻫﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪه اي اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻲ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻳﻜﺴﺮه ﻣﺴـﺘﻘﻞ‬ ‫از ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻛﻪ »ﻣﻌﺮﻓﺖ ادراك ﺗﻮاﻓﻖ ﻳﺎ ﻋﺪم ﺗﻮاﻓﻖ دو اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ‪ «،‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ ﻻك ﭼﺴـﺒﻨﺪﮔﻲ دارد‪ ،‬و ﻓـﺮار‬ ‫وي از اﺑﻬﺎﻧﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﭘﻲ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﺗﻨﺎﻗﻀﻲ ﭼﻨﺎن ﺑﺰرگ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻓﻘـﻂ ﺑـﺎ دو دﺳـﺘﻲ‬ ‫ﭼﺴﺒﻴﺪن ﺑﻪ ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ از آن ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﻮم ﺑﺎ ﻃﺮد اﻳﻦ ﻓﺮض ﻛﻪ اﺣﺴﺎﺳـﻬﺎ ﻋﻠـﻞ ﺧـﺎرﺟﻲ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺧﻮد را از اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﺧﻼص ﻛﺮد؛ وﻟﻲ ﺣﺘﻲ او ﻫﻢ ﻫﺮ ﻛﺠﺎ اﺻﻮل ﺧﻮد را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )و اﻳـﻦ اﻣـﺮي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ( ﺑﺎز اﻳﻦ ﻓﺮض را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪ .‬ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺎﺳﻲ او‪» ،‬ﻫـﻴﭻ اﻧﺪﻳﺸـﻪ اي ﺑـﻲ ﺗـﺄﺛﺮ ﻗﺒﻠـﻲ ]وﺟـﻮد‬ ‫ﻧﺪارد[«‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻴﻮم آن را از ﻻك ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﺗـﺄﺛﺮات ﺑـﻪ ﻋﻠـﻞ ﺧـﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﻮد ﻟﻔﻆ »ﺗﺄﺛﺮ« ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬و در ﻣﻮاﻗﻌﻲ ﻫﻴﻮم ﻗﺪري اﻧﺴﺠﺎم ﻓﻜـﺮ ﭘﻴـﺪا ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻓﻠﺴـﻔﻪاش‬ ‫ﺳﺨﺖ ﻣﺒﻬﻢ و ﭼﻴﺴﺘﺎﻧﺴﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻓﺼﻞ اول‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻻك □ ‪465‬‬

‫ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻧﻴﺎورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل و ﻫﻢ ﻣﻨﺴﺠﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻻك ﻣـﻲ ﺧﻮاﺳـﺖ ﻓﻠﺴـﻔﻪ اش را‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﺳﺎزد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ از دﺳﺖ دادن اﻧﺴﺠﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﺑـﺰرگ ﺑـﻪ ﻋﻜـﺲ او ﻋﻤـﻞ ﻛـﺮده اﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻛﻪ ﻣﻨﺴﺠﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻛﻪ ﻣﻨﺴﺠﻢ اﺳﺖ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻏﻠـﻂ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎي ﻣﻔﻴﺪ و ﻣﺜﻤﺮ ﺣﺎوي ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت آﺷﻜﺎر ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻗﺴﻤﺘﻲ از آﻧﻬﺎ ﺻﺤﻴﺢ ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﻨﺴﺠﻢ ﺣﺎوي ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي اﺳﺖ از دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﻛـﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه ﻻك آﺷﻜﺎرا ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺧﻼﻗﻲ ﻻك ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد آن ﻧﻈﺮﻳﺎت و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﻨﺘـﺎم‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ از ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺧﻼﻗﻲ ﻻك ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮرم ﻃﺮز رﻓﺘﺎر او ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﻠـﻲ او را‪ ،‬در اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫رﻓﺘﺎر ﻣﺮدﻣﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻨﻈﻮر دارم‪ .‬ﻻك ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﺘﺎم ﻣﺮدي ﺑﻮد ﺳﺮﺷﺎر از ﻣﻬﺮ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻋﻘﻴـﺪه داﺷـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ )از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮدش( در ﻋﻤﻞ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺧﻮﺷﻲ و ﻟﺬت ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘـﻪ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻘﻞ ﻛﻼﻣﻲ ﭼﻨﺪ از وي‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫»اﻣﻮر ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻟﺬت ﻳﺎ رﻧﺞ ﺧﻮب ﻳﺎ ﺑﺪﻧﺪ‪ .‬آن را »ﺧﻮب« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻌﺪ اﻳﺠﺎد ﻳﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻟﺬت‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﺎﻫﺶ‬ ‫رﻧﺞ در ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫»ﭼﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﻞ را ﺑﺮ ﻣﻲاﻧﮕﻴﺰد؟ ﻣﻦ در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﺧﻮﺷﻲ‪ ،‬وﻻ ﻏﻴﺮ‪«.‬‬ ‫»ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﺎم ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻟﺬﺗﻲ ﻛﻪ ﺣﺼﻮﻟﺶ از ﻣﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫»ﻟﺰوم ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺳﻌﺎدت ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬اﺳﺎس آزادي ]اﺳﺖ[‪«.‬‬ ‫»رﺟﺤﺎن ﻓﺴﺎد ﺑﺮ ﻓﻀﻴﻠﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻏﻠﻂ آﺷﻜﺎر]ي اﺳﺖ[‪«.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫»ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺪن ﺷﻬﻮات ﻣﺎ‪ ،‬اﺻﻼح ﺻﺤﻴﺢ آزادي ]اﺳﺖ[‪«.‬‬ ‫ﻗﻮل اﺧﻴﺮ ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻜﺎﻓﺎت اﺧﺮوي اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺧﻼﻗﻲ ﺧﺎﺻﻲ وﺿﻊ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ از‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲ روﻧﺪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﻧﻘﺾ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ در ﺧﻄﺮ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﻬﻨﻢ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫ﻟﺬت ﺟﻮي ﻣﺤﺘﺎط ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﻮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻛﻪ ﮔﻨﺎه اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ دوزخ ﻣـﻲ اﻧـﺪازد‪ ،‬ﺳـﺎﺧﺘﻦ‬ ‫ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺧﻮدﺑﻴﻨﻲ ﻣﺤﺾ در ﺗﺄﻳﻴﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎ ﺗﻘﻮا و ﻓﻀﻴﻠﺖ‪ ،‬دﺷﻮارﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺘﺎم ﻛﻪ ﻣﺮدي آزاداﻧﺪﻳﺶ ﺑﻮد‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻣﻘﻨﻦ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﺪا ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ وﻇﻴﻔﺔ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻓـﺮدي‬ ‫و ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ در ﻃﻠـﺐ ﺳـﻌﺎدت ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦ ﻧﺎﭼـﺎر از ﺧـﺪﻣﺖ ﻛـﺮدن ﺑـﻪ ﺳـﻌﺎدت‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺳﺎزﺷﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﻣﻴﺎن ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺼﻮﺻﻲ و ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬رﺿﺎﻳﺘﺒﺨﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دو دﻟﻴﻞ‪ :‬اول اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﺮدﻣﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻘﻮي ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ دوم اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬـﺎي‬ ‫ﺑﺸﺮي ﻋﻠﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻻك اﻳﻦ ﻧﻜﺘﺔ اﺷﻜﺎر را ﻗﺒﻮل دارد ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻃﻮري ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜـﻢ ﻋﻘـﻞ ﺑﺮاﻳﺸـﺎن ﻣﺘﻀـﻤﻦ‬ ‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻟﺬت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮاي ﻟﺬت ﺑﻴﺶ از ﻟﺬت آﻳﻨﺪه‪ ،‬و ﺑﺮاي ﻟﺬت آﻳﻨﺪه ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻴﺶ از ﻟﺬت آﻳﻨـﺪة دور ارزش ﻗـﺎﺋﻠﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﺮخ ﺑﻬﺮه ﻣﻴﺰان ﻛﻤﻲ ﺗﻨﺰﻳﻞ ﻛﻠﻲ ﻟﺬات آﻳﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻻك ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﻣﻨﻈـﺮة ﺧـﺮج‬ ‫ﻛﺮدن آن ﻫﺰار ﻟﻴﺮه در ﻳﻚ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻟﺬت داﺷﺖ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﺧﺮج ﻛﺮدن آن ﻫﺰار ﻟﻴﺮه در ﺣـﺎل ﺣﺎﺿـﺮ‪،‬‬ ‫در آن ﺻﻮرت ﻻزم ﻧﻤﻲآﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ‪ ،‬در ازاي ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺧـﺮج ﻛـﺮدن آن ﭘـﻮﻟﻲ ﺑﺪﻫﻨـﺪ‪ .‬ﻻك ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻘﻴﺪة ﺧﻮدﺷﺎن آﻧﺎن را ﺑـﻪ ﺧﻄـﺮ دوزخ ﮔﺮﻓﺘـﺎر ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻣـﺎ ﻫﻤـﻪ‬ ‫دﻳﺪهاﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺮدم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد دﻧﺪاﻧﭙﺰﺷﻚ را ﺑﻴﺶ از آﻧﻜـﻪ ﻃﻠـﺐ ﻋﻘﻼﻧـﻲ ﻟـﺬت ﺣﻜـﻢ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﺑـﻪ ﺗـﺄﺧﻴﺮ‬ ‫‪ .1‬اﻗﻮال ﻓﺮق از ﻛﺘﺎب دوم‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 466‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﻲاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺟﺬب ﻟﺬت و رﻓﻊ رﻧﺞ اﻧﮕﻴﺰة ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ را اﻓﺰود ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ دوري آﻧﻬـﺎ در‬ ‫آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﻟﺬت ﺟﺬﺑﻪ و رﻧﺞ وﺣﺸﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﻻك‪ ،‬ﭼﻮن ﻓﻘﻂ ﻣ‪Ĥ‬ﻻً ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻓﺮدي و ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﻧﻜﺘـﻪ ﻣﻬـﻢ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣ‪Ĥ‬ﻟﻲ ﺧﻮد ﻫﺪاﻳﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣـﺮدم ﺑﺎﻳـﺪ ﺣـﺎزم ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺣـﺰم‬ ‫ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎﻳﺪ آن را ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﺮ ﻛﺎﻫﺸﻲ در ﻓﻀﻴﻠﺖ رخ دﻫﺪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﻧﻘﺼـﺎن‬ ‫ﺣﺰم اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺣﺰم ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﻟﻴﺒﺮاﻟﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑـﺎ ﻇﻬـﻮر ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪداري ﺑﺴـﺘﮕﻲ دارد؛ زﻳـﺮا در دوران‬ ‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري ﻣﺮدم ﺣﺎزم ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺮدم ﻏﻴﺮ ﺣﺎزم ﺛﺮوت ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻧﻴﺎوردﻧـﺪ‪ .‬و‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﺑﻌﻀﻲ از اﺷﻜﺎل ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻴﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺟﺰم ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬از ﻟﺤـﺎظ روﺣـﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﭘﺲ اﻧﺪاز ﺑﺮاي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﻴﺎر دارد‪.‬‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺻـﻔﺖ ﻣﺸـﺨﺺ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴـﻢ اﺳـﺖ و ﻣـﺪت درازي ﭘـﺲ از ﻓـﺮو‬ ‫رﻳﺨﺘﻦ اﺳﺎس اﻟﻬﻲ آن‪ ،‬ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻك دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺣﻴﺎت ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻻك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آزادي ﺑﻪ ﺿﺮورت ﻃﻠﺐ ﺳﻌﺎدت ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺷﻬﻮات ﻣﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬وي اﻳـﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ را از‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎﻟﻤ‪Ĥ‬ل ﻣﺸﺎﺑﻬﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺿﺮورﺗﻲ ﻧﺪارد ﻛـﻪ در ﻣـﺪﺗﻬﺎي ﻛﻮﺗـﺎه ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ اي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ از اﻓﺮادي ﻛـﻪ ﻫـﻢ ﻣﺘـﺪﻳﻦ و ﻫـﻢ ﺣـﺎزم ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ آزادي داده ﺷﻮد ﻫﻤﻪ ﭼﻨﺎن رﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺧﻴـﺮ و ﺻـﻼح ﻋﻤـﻮم ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﺣﺘﻴـﺎﺟﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺸﺮي ﺑﺮاي ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ آﻧﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻟﻬﻲ ﺑﺮاي آﻧـﺎن ﻛﻔﺎﻳـﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﺮد‪ .‬ﺷﺨﺼـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﺗﻘﻮا ﺑﻮده و اﻛﻨﻮن دﭼﺎر وﺳﻮﺳﺔ دزدي ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ از دﺳـﺖ ﻣﺤـﺎﻛﻢ‬ ‫ﺑﺸﺮي ﺑﺠﻬﻢ‪ ،‬اﻣﺎ در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﻣﺤﻜﻤﺔ اﻟﻬﻲ راه ﻓﺮاري ﻧﺨﻮاﻫﻢ داﺷﺖ‪ «.‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﻘﺸﻪ ﻫـﺎي ﺗﺒﻬﻜﺎراﻧـﻪ را از ﺳـﺮ‬ ‫ﺑﻴﺮون ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺗﻘﻮاﻳﻲ اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ داد ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪن ﺧﻮد را در ﭼﻨـﮓ ﭘﻠـﻴﺲ ﻣﺴـﻠﻢ‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آزادي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻓﻘﻂ در ﺟﺎﻳﻲ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺰم و دﻳﺎﻧﺖ ﻫﺮ دو ﻋﻤﻮﻣﻴـﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ؛ و اﻻ‬ ‫ﻣﺤﺪوﻳﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﺰاﻳﻲ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺘﻨﺎب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻻك ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﺧﻼق ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻓﻜﺮ را ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻟﺨﻮاه ﻧﻤﻲﭘﺮوراﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪاي ﻛـﻪ‬ ‫در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»اﺧﻼق ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت‪ .‬ﻓﻜﺮ وﺟﻮد واﻻﻳﻲ ﻛﻪ در ﻗﺪرت و ﺧﻮﺑﻲ و ﺧﺮد ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ و ﻣﺎ ﻣﺨﻠـﻮق او و ﻣﺘﻜـﻲ ﺑـﻪ او‬ ‫ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬و ﻓﻜﺮ ﺧﻮد ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدات داراي ﻓﻬﻢ و ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﺎ ﺑﻪ وﺿﻮح دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ اﮔـﺮ ﺑـﻪ ﻃـﺮز‬ ‫ﻻزم ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺎن اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاي وﻇﻴﻔﻪ و ﻗﻮاﻋﺪ اﻋﻤﺎل ﻣﺎ ﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آورد ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ اﺧﻼق را در زﻣـﺮة‬ ‫ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬در اﻳﻦ اﺳﺎس ﻣﻦ ﺷﻜﻲ ﻧﺪارم‪ ،‬ﺑﻞ ]ﻋﻘﻴـﺪه دارم[ ﻛـﻪ از ﻗﻀـﺎﻳﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺧـﻮدي ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﺒﺮﻫﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺿﺮوري ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺿﺮوري رﻳﺎﺿﻲ ﻣﺤﻞ ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻫـﻢ ﺧـﻮد را ﺑـﺎ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﺑﻲ ﻃﺮﻓﻲ و ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻠﻮم ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﻣﺼﺮوف اﻳﻦ ﻛﺎر ﺳﺎزد‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﻮازﻳﻦ ﺣﻖ و ﺑﺎﻃـﻞ را‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬راﺑﻄﺔ ﺳﺎﻳﺮ اﺣﻮال را ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎً راﺑﻄﺔ ﻋﺪد و ﺑﺴﻂ ﻣﻲ ﺗﻮان درك ﻛﺮد و ﻣﻦ ﻧﻤﻲ ﻓﻬﻤﻢ ﻛـﻪ اﻳـﻦ اﺣـﻮال‬ ‫ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﮔﺮ روﺷﻬﺎي ﻻزم ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻮاﻓﻖ و ﻋﺪم ﺗﻮاﻓﻖ آﻧﻬﺎ ﺑﻜﺎر ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﺑﺎﺷﻨﺪ‪» .‬ﻫﺮ ﺟﺎ ﻣﻠﻚ‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ «،‬ﻗﻀﻴﻪ اي اﺳﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﺤﻜﺎم ﺑﺮاﻫﻴﻦ اُﻗﻠﻴﺪﺳﻲ‪ .‬زﻳﺮا ﭼﻮن اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ داﺷـﺘﻦ ﺣﻘـﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﭼﻴﺰي اﺳﺖ‪ ،‬و اﻧﺪﻳﺸﺔ »ﺑﻲ ﻋﺪاﻟﺘﻲ« ﺗﺠﺎوز ﻳﺎ ﺗﻌﺪي ﺑﻪ آن ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫـﺎ ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫اﺛﺒﺎت و اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻬﺎ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﻨﻀﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﺖ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ را ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن اﻳﻘﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻢ درﻳﺎﺑﻢ ﻛـﻪ ﺻـﺤﺖ اﻳـﻦ ﻗﻀـﻴﺔ‬ ‫ﻫﻨﺪﺳﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻣﺠﻤﻮع ﺳﻪ زاوﻳﺔ ﻫﺮ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﻌﺎدل دو ﻗﺎﺋﻤﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺎز‪» :‬ﻫـﻴﭻ دوﻟﺘـﻲ آزادي ﻣﻄﻠـﻖ را ﻣﺠـﺎز‬ ‫ﻧﻤﻲدارد‪ «.‬ﭼﻮن اﻧﺪﻳﺸﺔ دوﻟﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺳﺘﻘﺮار ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ از آﻧﻬـﺎ ﻻزم اﺳـﺖ‪ ،‬و‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻻك □ ‪467‬‬

‫ﭼﻮن اﻧﺪﻳﺸﺔ آزادي ﻣﻄﻠﻖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻜﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻦ ﻫﻤﺎن ﻗﺪر ﺑﻪ ﻓﻬﻢ ﺻـﺤﺖ اﻳـﻦ ﻗﻀـﻴﻪ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻗﺎدرم ﻛﻪ ﺑﻪ درك ﻫﺮ ﻗﻀﻴﺔ رﻳﺎﺿﻲ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ دارم‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﻏﺎﻣﺾ و ﮔﻴﭻ ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺧﻼﻗﻲ را ﻣﺘﻜـﻲ ﺑـﻪ اواﻣـﺮ ﺧـﺪا‬ ‫ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ ﺣﺎﻛﻲ از اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺧﻼﻗﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺗﺨﻴﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛـﻪ ﻻك‬ ‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﻲ از اﺧﻼق را ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ و ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﻲ را ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ اواﻣﺮ ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﻜﻞ دﻳﮕﺮ اﻳـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺜﺎﻟﻬﺎي ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺻﻮﻻً ﻗﻀﺎﻳﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺸﻜﻞ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺎﻳﻞ اﺳﺖ ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﻬﻴﺎن ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻋﻘﻴﺪه دارﻧـﺪ ﻛـﻪ اواﻣـﺮ‬ ‫ﺧﺪا اﻧﺸﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺎﺷﻲ از ﺧﻮﺑﻲ و ﻋﻘﻞ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻻزم ﻣﻲ آورد ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ اواﻣﺮ ﺧـﺪا‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﺪا اﻳﻦ اواﻣﺮ ﺻﺎدر ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻧـﻪ اواﻣـﺮ دﻳﮕـﺮ را‪ .‬ﻛﺸـﻒ اﻳﻨﻜـﻪ آن ﻣﻔﻬـﻮم ﭼـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از روي ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻك ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺣـﺎزم ﺑـﻪ ﻓـﻼن ﻃﺮﻳـﻖ و‬ ‫ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺤﻮ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺧﺪا او را ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ در ﻣﻮرد اﻳﻨﻜﻪ ﭼـﺮا ﻓـﻼن‬ ‫اﻋﻤﺎل ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﻣﺠﺎزاﺗﻨﺪ و ﻧﻪ ﺿﺪ آن اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﻻك ﻣﺎ را در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲﮔﺬارد‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺧﻼﻗﻲ ﻻك اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺣﺰم را ﻳﮕﺎﻧـﻪ ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﺑﺪاﻧـﺪ‬ ‫ﻗﺪري ﻧﻔﺮت اﻧﮕﻴﺰ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻳﺮادﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﻋﺎﻃﻔﻲ دارد ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻻك وارد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اوﻻً ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﻓﻘﻂ ﺧﻮاﻫﺎن ﻟﺬﺗﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻛﻞ از ﻗﻔﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣـﻦ ﻫـﺮ ﭼـﻪ اﺗﻔﺎﻗـﺎً ﻣﻴـﻞ ﻛـﻨﻢ‪ ،‬از ﺣﺼـﻮل آن‬ ‫اﺣﺴﺎس ﻟﺬت ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد؛ اﻣﺎ ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً ﻟﺬت ﻣﻌﻠـﻮل ﻣﻴـﻞ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻣﻴـﻞ ﻣﻌﻠـﻮل ﻟـﺬت‪ .‬ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﺎزوﺧﻴﺴﺘﻬﺎ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻣﻴﻞ ﺑﻪ رﻧﺞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎز در ارﺿﺎي ﻣﻴﻞ ﻟﺬت وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣـﺎ در‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻟﺬت ﺑﺎ ﺿﺪ ﺧﻮد در ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﻮد ﻻك ﻧﻴﺰ ﻣﻄﻠﻖ ﻟﺬت ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﺑﻪ ﻟﺬت ﻧﻘﺪ ﺑﻴﺶ از ﻟﺬت ﻧﺴﻴﻪ ﻣﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎﻳﺪ اﺧﻼق را از ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﻣﻴﻞ اﺳـﺘﻨﺘﺎج ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻻك و‬ ‫ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻧﺰول ﻟﺬات ﻧﺴﻴﻪ را ﺣﺴـﺎب ﻧﻜﻨـﻴﻢ‪ ،‬ﻳـﺎ ﺣـﺰم را ﻳـﻚ وﻇﻴﻔـﺔ اﺧﻼﻗـﻲ‬ ‫ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬ﺧﻼﺻﺔ اﺳﺘﺪﻻل ﻻك ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠﻤﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻟﺬت ﻣﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ در واﻗﻊ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣـﺮدم‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﻟﺬت ﻣﻴﻞ ﻧﺪرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻟﺬت ﻧﻘﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻴﻞ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺎ داﺋﺮ ﺑـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ ﻣـﺮدم ﺧﻮاﻫـﺎن ﻣﻄﻠـﻖ ﻟـﺬت‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﻨﺎﻗﺾ دارد‪ ،‬و ﻟﺬا ﻣﻴﻞ ﻓﺎﺳﺪي اﺳﺖ‪ «.‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬در دﺳﺘﮕﺎه اﺧﻼﻗﻲ ﺧﻮد‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻳـﻚ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻏﻠـﻂ را‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻌﺪ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺴﺎد ﻋﺒﺎرت از رﻓﺘﺎري ﻛﻪ ﻏﻠﻂ ﺑﻮدن آن ﻧﻈﺮﻳﻪ را اﺛﺒﺎت ﻛﻨـﺪ؛ ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ‬ ‫اﮔﺮ آن ﻧﻈﺮﻳﻪ درﺳﺖ ﺑﻮد اﻳﻦ ﻛﺎر ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻻك ﻧﻤﻮﻧﻪاي از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪1. OP cit, Book IV, chap, iii, sec, 18.‬‬

‫‪ □ 468‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬رد‪
9‬‬

‫‪ 36‬ء ‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬اﺻﻞ وراﺛﺖ‬ ‫در ﺳــــﺎﻟﻬﺎي ‪ 1689‬و ‪ ،1690‬درﺳــــﺖ ﭘــــﺲ از اﻧﻘــــﻼب ‪ ،1688‬ﻻك »دو رﺳــــﺎﻟﺔ درﺑــــﺎرة ﺣﻜﻮﻣــــﺖ«‬ ‫‪ Two Treatises on Government‬ﺧﻮد را ﻧﻮﺷﺖ و از اﻳﻦ دو‪ ،‬رﺳـﺎﻟﺔ دوم در ﺗـﺎرﻳﺦ اﻧﺪﻳﺸـﻪﻫـﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺧﺼﻮﺻـﺎً‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر دارد‪.‬‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ اول در اﻧﺘﻘﺎد از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻗﺪرت وراﺛﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺟﻮاﺑﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ‪‬‬ ‫ﺳﺮ راﺑﺮت ﻓﻴﻠﻤـﺮ ‪Robert Filmer‬‬ ‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﭘﺎﺗﺮﻳﺎرﻛﺎ‪ :‬ﻳﺎ ﻗﺪرت ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن« ‪ Patriarcha: or The Natural Power of Kings‬ﻛـﻪ در ‪1680‬‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭼﺎرﻟﺰ اول ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺳـﺮ راﺑـﺮت ﻓﻴﻠﻤـﺮ از ﻫـﻮاداران ﺳﺮﺳـﭙﺮدة ﺣـﻖ اﻟﻬـﻲ‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻮد و از ﺑﺨﺖ ﺑﺪ ﻓﺮﺟﺎم ﺗﺎ ‪ 1653‬زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از اﻋﺪام ﭼﺎرﻟﺰ اول و ﭘﻴﺮوزي ﻛﺮﻣﻮل رﻧﺞ ﻛﺸـﻴﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ »ﭘﺎﺗﺮﻳﺎرﻛﺎ« ﭘﻴﺶ از وﻗﺎﻳﻊ اﺳﻔﻨﺎك ‪ -‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻪ ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ ‪ -‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬و اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘـﺎً‬ ‫آﮔﺎﻫﻲ از وﺟﻮد ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺨﺮب در آن ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻓﻴﻠﻤﺮ ﻫﻢ اﺷﺎره ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬در ‪ 1640‬ﺗـﺎزﮔﻲ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻟﻬﻴﺎن ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن و ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﻫﺮ دو در رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ و ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﺣﻖ رﻋﺎﻳـﺎ را ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻜﺎم ﺟﺒﺎر ﺑﻪ ﻗﻮت ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﻮاد ﻓﺮاواﻧﻲ در دﺳـﺘﺮس‬ ‫ﺳﺮ راﺑﺮت ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﺮ راﺑﺮت ﻓﻴﻠﻤﺮ از ﭼﺎرﻟﺰ اول ﻟﻘﺐ ﺧﻮاﺟﮕﻲ )‪ (Sir‬ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ده ﺑﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﻮاداران ﭘﺎرﻟﻤـﺎن‬ ‫ﻏﺎرت ﺷﺪ‪ .‬وي ﻣﺴﺘﺒﻌﺪ ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻮح ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ آﻣﺪه و آﻓﺮﻳﻘﺎ و آﺳﻴﺎ و اروﭘﺎ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑـﻪ ﺣـﺎم و‬ ‫ﺳﺎم و ﻳﺎﻓﺚ واﮔﺬار ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗـﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳـﻲ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﻟﺮدﻫـﺎ ﻓﻘـﻂ ﺣـﻖ ﻣﺸـﻮرت دارﻧـﺪ و‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻮام ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن ﺣﺘﻲ از اﻳﻦ ﻫﻢ ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ را ﻛـﻪ از‬ ‫ارادة او ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ وﺿﻊ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﻓﻴﻠﻤﺮ ﭘﺎدﺷﺎه از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻗﻴﺪ ﺑﺸﺮي ﻛﺎﻣﻼً آزاد اﺳﺖ و اﻋﻤﺎل اﺳـﻼﻓﺶ‪،‬‬ ‫و ﺣﺘﻲ اﻋﻤﺎل ﺧﻮدش‪ ،‬ﺑﺮاﻳﺶ اﻟﺰام آور ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ »ﻃﺒﻌﺎً ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻗﺎﻧﻮن وﺿﻊ ﻛﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻴﻠﻤﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﺎح اﻓﺮاﻃﻲ دﺳﺘﺔ »ﺣﻖ اﻟﻬﻲ« ﺗﻌﻠﻖ دارد‪.‬‬ ‫»ﭘﺎﺗﺮﻳﺎرﻛﺎ« ﺑﺎ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اﻳﻦ »ﻋﻘﻴﺪة ﻋﻤﻮﻣﻲ« ﺷﺮوع ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ »ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﻃﺒﻌﺎً آزاد از ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﺗﺒﻌﻴـﺖ زاده ﺷـﺪه و‬ ‫آزاد اﺳﺖ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﺪرﺗﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻓﺮدي از اﻓﺮاد ﺑﺮ دﻳﮕﺮان دارد در اﺑﺘﺪا ﺑـﻪ دﻟﺨـﻮاه‬ ‫اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺪو ﺗﻔﻮﻳﺾ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ «.‬وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه اﺑﺘﺪا در ﻣﺪارس ﺳﺮ از ﺗﺨﻢ در آورده اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ وي‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻗﺪرت ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﺑﻪ آدم اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ اﻋﻄﺎ ﻛﺮد و از آدم ﺑـﻪ وارﺛـﺎﻧﺶ و‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ رﺳﻴﺪ‪ .‬وي اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﻣﺮوز »ﻳﺎ وارﺛﺎن آن اوﻟﻴﺎي اوﻟـﻴﻦ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا واﻟﺪﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻳﻨﺪ‪ «.‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺟﺪ اﻣﺠـﺪ ﻣـﺎ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻻك □ ‪469‬‬

‫ﻗﺪر ﺣﻖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺧﻮد را ﺧﻮب ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ »ﻣﻴﻞ ﺑﻪ آزادي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻋﻠـﺖ اﺧـﺮاج آدم از ﺑﻬﺸـﺖ‬ ‫ﺑﻮد‪ «.‬ﻣﻴﻞ ﺑﻪ آزادي اﺣﺴﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺳﺮ راﺑﺮت ﻓﻴﻠﻤﺮ‪ ،‬ﺧﻼف دﻳﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﻪ ﭼﺎرﻟﺰ اول ﺑﺮاي ﺧﻮدش‪ ،‬و اﻧﺼﺎرش ﺑﺮاي او‪ ،‬ادﻋﺎ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺷﻜﻞ ﻣﻔـﺮط دﻋـﺎوﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در اﻋﺼـﺎر‬ ‫ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﻣﺮدم در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﮔﺮدن ﻧﻬﻨﺪ‪ .‬ﻓﻴﻠﻤﺮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﺎرﺳﻮﻧﺰ ‪ ،Parsons‬ﻳﺴﻮﻋﻲ اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ‪،‬‬ ‫و ﺑﻮﻛﺎﻧﺎن ‪ Buchanan‬ﻛﺎﻟﻮﻳﻨﻲ اﺳﻜﺎﺗﻠﻨﺪي‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻫﻴﭻ ﻣﻮرد دﻳﮕـﺮي ﺑـﺎ ﻫـﻢ اﺗﻔـﺎق ﻧﻈـﺮ ﻧﺪارﻧـﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺘﻤﮕﺮي ﺧﻠﻊ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺎرﺳﻮﻧﺰ ﻣﻠﻜﺔ اﻟﻴﺰاﺑﺖ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﺑﻮد و ﻣﻨﻈﻮر‬ ‫ﺑﻮﻛﺎﻧﺎن ﻣﺎري اﺳﺘﻮارت ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‪ .‬ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﻮﻛﺎﻧﺎن از ﭘﻴﺶ رﻓﺖ و ﺑﻪ ﻛﺮﺳﻲ ﻧﺸﺴـﺖ‪ ،‬و ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﭘﺎرﺳـﻮﻧﺰ ﺑـﺎ اﻋـﺪام‬ ‫ﻫﻤﻜﺎرش ﻛﺎﻣﭙﻴﻮن ‪ Campion‬ﻣﺮدود ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺘﻲ ﭘﻴﺶ از رﻓﻮرم اﻟﻬﻴﺎن ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺤﺪود ﺷﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﺷـﻌﻠﻪ اي ﺑـﻮد از‬ ‫آﺗﺶ ﻧﺒﺮدي ﻛﻪ در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ در ﺳﺮاﺳﺮ اروﭘﺎ ﻣﻴﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ و دوﻟﺖ زﺑﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﺒﺮد دوﻟﺖ ﻣﺘﻜـﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻮد و ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ زﻳﺮﻛﻲ و ﻗﺪوﺳﻴﺖ‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ دوي اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺳﻦ را داﺷﺖ ﺑﺮﻧـﺪه‬ ‫ﺑﻮد؛ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ دو ﻓﻘﻂ زﻳﺮﻛﻲ در ﺑﺴﺎﻃﺶ ﻣﺎﻧﺪ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ رﺟﺎل ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﻣﻘﺪس ﺑـﺮ ﺿـﺪ ﻗـﺪرت‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدن در ﺿﺒﻂ ﺳﻮاﺑﻖ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﻮﺳﻌﺔ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﭘﺎپ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲ ﺷـﺪ‬ ‫در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮﺧﻮرد از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬ﻓﻴﻠﻤﺮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ »ﻣﺪرﺳـﻴﺎن ﺑﺎرﻳـﻚ ﺑـﻴﻦ‪ ،‬ﺑـﺮاي‬ ‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺗﻔﻮق ﭘﺎپ ﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻬﺘﺮ آن دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﺮدم را ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻣﻘﺎم ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﮕﺬارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻗـﺪرت ﭘـﺎپ‬ ‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺟﺎي ﻗﺪرت ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﺑﮕﻴﺮد‪ «.‬وي از ﻗﻮل ﺑﻼرﻣﻴﻦ ‪ Bellarmine‬ﺣﻜﻴﻢ اﻟﻬﻲ ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻘـﻞ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻗـﺪرت‬ ‫دﻧﻴﻮي از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺮدم )ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا( اﻋﻄﺎ ﻣﻲﺷﻮد؛ و »]اﻳﻦ ﻗﺪرت[ در دﺳﺖ ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ آن را ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺎﻛﻤﻲ ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻛﻨﻨﺪ‪ «.‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﮔﻔﺘـﺔ ﻓﻴﻠﻤـﺮ‪ ،‬ﺑﻼرﻣـﻴﻦ »ﺧـﺪا را ﻣﻮﺟـﺪ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ ﺣﻜﻮﻣـﺖ دﻣـﻮﻛﺮاﺗﻲ‬ ‫ﻣﻲﺳﺎزد« و اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺮاي ﻓﻴﻠﻤﺮ ﻫﻤﺎن ﻗﺪر ﺷﮕﻔﺖ آور و ﻧﺎراﺣﺖ ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﭘﻠﻮﺗﻮﻛﺮات اﻣـﺮوزي ﺑﮕﻮﻳﻨـﺪ‬ ‫ﺧﺪا ﻣﻮﺟﺪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻠﺸﻮﻳﺴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻴﻠﻤﺮ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻧﺎﺷﻲ از ﻫﻴﭻ ﻗﺮارداد و ﻧﻴﺰ ﻧﺎﺷﻲ از ﻫﻴﭻ ﻣﻼﺣﻈﺔ ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻤﻲ داﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آن‬ ‫را ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻧﻈﻴﺮ ﺣﻖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﭘﺪر ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻋﻘﻴﺪه اش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﺣﻖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺗﺒﻌﻴـﺖ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان از واﻟﺪﻳﻦ اﺳﺖ؛ ﺷﻴﻮخ ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن وارﺛﺎن آدم اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﺣـﺪاﻗﻞ ﺑﺎﻳـﺪ آﻧﻬـﺎ را‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﺪر اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ ﺣﻜـﻢ ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﭘﺴـﺮان ﻫﺮﮔـﺰ از ﻗﻴـﺪ‬ ‫ﻗﺪرت ﭘﺪران آزاد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ وﻗﺘﻲ ﭘﺴﺮ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺪر ﻓﺮﺗﻮت‪.‬‬ ‫ﺳﺮاﭘﺎي اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮاي ذﻫﻦ ﻣﺘﺠﺪد ﭼﻨﺎن ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑـﺎور ﻛـﺮد ﺻـﺎﺣﺐ آن ﺟـﺪاً‬ ‫ﺑﺪان اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺣﻘﻮق ﺳﻴﺎﺳﻲ از داﺳﺘﺎن آدم و ﺣﻮا ﻋﺎدت ﻧـﺪارﻳﻢ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻣـﺎ ﻣﺴـﻠﻢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫وﻗﺘﻲ ﭘﺴﺮ ﻳﺎ دﺧﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻗﺪرت واﻟﺪﻳﻦ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺳﻠﺐ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﺳﻦ ﻫﻢ اﻳـﻦ‬ ‫ﻗﺪرت ﺑﺎﻳﺪ از ﻃﺮف دوﻟﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺣﻖ اﺑﺘﻜﺎر ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻪ از ﺟﻮاﻧﺎن رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﻣﺤـﺪود‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎ ﻗﺒﻮل دارﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺎدر داراي ﺣﻘﻮﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﭘـﺪر ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺻـﺮف ﻧﻈـﺮ از ﻫﻤـﺔ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﺎت‪ ،‬ﺑﻴﺮون از ﭼﻬﺎر دﻳﻮار ژاﭘﻦ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻐﺰ ﻣﺘﺠﺪدي ﺧﻄﻮر ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻗـﺪرت ﺳﻴﺎﺳـﻲ را ﺑـﻪ ﺣﻘـﻮق واﻟـﺪﻳﻦ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ژاﭘﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻓﻴﻠﻤﺮ ﻫﻨﻮز اﻋﺘﻘﺎد دارﻧـﺪ و ﻫﻤـﺔ اﺳـﺘﺎدان و‬ ‫ﻣﻌﻠﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺗﻌﻠﻴﻢ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﻜﺎدو ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺠﺮﻧﺎﻣﺔ ﺧﻮد را ﺗﺎ اﻟﻬﺔ آﻓﺘﺎب‪ ،‬ﻛﻪ ﺧـﻮد وارث اوﺳـﺖ ﺑﺮﺳـﺎﻧﺪ؛ ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫ژاﭘﻨﻴﻬﺎ ﻧﻴﺰ از اﻋﻘﺎب ﻫﻤﺎن اﻟﻬﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﺎﺧﺔ ﻓﺮﻋﻲ اﻳﻦ ﺷﺠﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬـﺖ ﻣﻴﻜـﺎدو داراي‬ ‫ﻣﻘﺎم اﻟﻮﻫﻴﺖ اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺘﻲ در ﺑﺮاﺑﺮش ﺧﻼف دﻳﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻋﻤـﺪﺗﺎً در ‪ 1868‬ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬ ‫و ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻛﻨﻮن در ژاﭘﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از روز ازل ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺳﻴﻨﻪ ﺳﻴﻨﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 470‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺗﺤﻤﻴﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﺑﺮ اروﭘﺎ ‪ -‬ﻛﻪ »ﭘﺎﺗﺮﻳﺎرﻛﺎ«ي ﻓﻴﻠﻤﺮ ﻫﻢ ﺟﺰو آن ﺑﻮد ‪ -‬ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺮﺳـﻴﺪ‪ .‬ﭼـﺮا؟‬ ‫ﻗﺒﻮل ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﺑﺎ ﻃﺒﻊ ﺑﺸﺮ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﺜﻼً از ژاﭘﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺮﻳﺎن ﻗﺪﻳﻢ و ﻣﻜﺰﻳﻜﻴﺎن و ﭘﺮوﺋﻴﺎن ﭘﻴﺶ از‬ ‫درآﻣﺪن ﺑﻪ ﺗﺼﺮف اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺧﺎﺻﻲ از ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺑﺸﺮ ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن در‬ ‫زﻣﺎن ﺳﻠﺴﻠﺔ اﺳﺘﻮارت اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ را ﮔﺬراﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ژاﭘﻦ اﻣﺮوز ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻧﮕﺬراﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﻖ اﻟﻬﻲ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن دو ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺪه داﺷﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺗﻌﺪد ﻣﺬاﻫﺐ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﻧﺰاع ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﻗـﺪرت ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه و اﺷﺮاف و ﺑﻮرژوازي ﺑﺰرگ‪ .‬از ﺑﺎﺑﺖ ﻣﺬﻫﺐ‪ :‬از زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻫﻨﺮي ﻫﺸﺘﻢ ﭘﺎدﺷـﺎه در رأس ﻛﻠﻴﺴـﺎي اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‬ ‫ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻣﻘﺮ ﭘﺎپ و ﻫﻢ ﺑﺎ ﻏﺎﻟﺐ ﻓﺮق ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎي اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﻻف از اﻳـﻦ ﻣـﻲ زد ﻛـﻪ ﺣـﺪ‬ ‫وﺳﻂ ﻣﻴﺎن دو ﻧﻬﺎﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺗﺮﺟﻤﺔ رﺳﻤﻲ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠـﻪ ﺷـﺮوع ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪» :‬از ﻫﻨﮕـﺎم ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ﮔﺮدآوري آداب ﻋﺒﺎدت ﻋﺎم‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن دو ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺣﺪ وﺳﻂ را اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻨـﺪ‪«.‬‬ ‫روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ اﻳﻦ ﺳﺎزش ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺮدم ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻠﻜﻪ ﻣﺎري و ﺟﻴﻤﺰ دوم ﻛﻮﺷـﻴﺪﻧﺪ ﺗـﺎ ﻣﻤﻠﻜـﺖ را ﺑـﻪ ﻃـﺮف رم‬ ‫ﺑﻜﺸﺎﻧﻨﺪ و ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ ﺳﻌﻲ ﻛﺮدﻧﺪ آن را ﺑﻪ ﺳﻮي ژﻧﻮ ﺳﻮق دﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻮﺷﺸﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺮﺳﻴﺪ و ﭘـﺲ از‬ ‫‪ 1688‬ﻗﺪرت ﻛﻠﻴﺴﺎي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻲﻣﻌﺎرض ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻧﺎﻧﻜﻨﻔﻮرﻣﻴﺴـﺘﻬﺎ ﺧﺼﻮﺻـﺎً ﻣـﺮدم‬ ‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﺪهﺷﺎن در ﻣﻴﺎن ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﺑﺎﻧﻜﺪاران‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺪرﺗﺸﺎن ﻣﺪام رو ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮاوان ﺑﻮد‪.‬‬ ‫وﺿﻊ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﭘﺎدﺷﺎه اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻗﺪري ﻋﺠﻴﺐ ﺑﻮد؛ ﭼﻮﻧﻜﻪ وي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ رﺋﻴﺲ ﻛﻠﻴﺴـﺎي اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺑـﻮد ﺑﻠﻜـﻪ رﻳﺎﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎي اﺳﻜﺎﺗﻠﻨﺪ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻪ اﺳﻘﻔﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﻟﻮﻳﻦ را ﻣـﺮدود ﺑﺪاﻧـﺪ؛‬ ‫در اﺳﻜﺎﺗﻠﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ اﺳﻘﻔﻬﺎ را ﻣﺮدود ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﻟﻮﻳﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﺘﻮارﺗﻬﺎ داراي ﻣﻌﺘﻘـﺪات‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﭼﻨﻴﻦ دو روﻳﻲ را ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻏﻴـﺮ ﻣﻤﻜـﻦ ﻣـﻲ ﺳـﺎﺧﺖ و در اﺳـﻜﺎﺗﻠﻨﺪ ﺣﺘـﻲ ﺑـﻴﺶ از‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ اﺳﺒﺎب زﺣﻤﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ‪ 1688‬ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را وادار ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ‬ ‫داﺷﺘﻦ دو ﻣﺬﻫﺐ در آن واﺣﺪ را ﮔﺮدن ﻧﻬﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺳﺮد ﺷﺪن ﺷﻮر و ﺣـﺮارت ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺷـﺪ و در ﻧﻈـﺮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺷﺨﺎص آﺳﻤﺎﻧﻲ و اﻟﻬﻲ ﻣﺸـﻜﻞ ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﺻـﻮرت ﻧـﻪ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬـﺎ و ﻧـﻪ ﻧﺎﻧﻜﻨﻔﻮرﻣﻴﺴـﺘﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ دﻋﻮي ﻣﺬﻫﺒﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﺮدن ﻧﻬﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ دﺳﺘﺔ ﭘﺎدﺷﺎه و اﺷﺮاف و ﻃﺒﻘﺔ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ در ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﻣﺘﻔـﺎوت ﭘﺪﻳـﺪ آوردﻧـﺪ‪ .‬در زﻣـﺎن‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ادوارد ﭼﻬﺎرم و ﻟﻮﻳﻲ ﻳﺎزدﻫﻢ ﭘﺎدﺷﺎه و ﻃﺒﻘﺔ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺮ ﺿﺪ اﺷـﺮاف ﻣﺘﺤـﺪ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬در زﻣـﺎن ﻟـﻮﻳﻲ ﭼﻬـﺎردﻫﻢ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه و اﺷﺮاف ﺑﺮ ﺿﺪ ﻃﺒﻘﺔ ﻣﺘﻮﺳﻂ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﻢ دادﻧﺪ‪ .‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ‪ 1688‬اﺷﺮاف و ﻃﺒﻘـﺔ ﻣﺘﻮﺳـﻂ ﺑـﺮ ﺿـﺪ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﻤﺪﺳﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻜﻲ از دو دﺳﺘﺔ دﻳﮕﺮ را در ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد داﺷﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت ﺑـﻮد؛ اﻣـﺎ وﻗﺘـﻲ‬ ‫آن دو دﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺿﻌﻴﻒ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ دﻻﻳﻞ‪ ،‬و دﻻﻳﻞ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻻك در رد و ﺗﺨﻄﺌﺔ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻓﻴﻠﻤﺮ اﺷﻜﺎﻟﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭘﺎي اﺳﺘﺪﻻل در ﻣﻴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺎر ﻻك ﻛﺎر آﺳﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺣﻖ واﻟﺪﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬ ‫اﺳﺖ ﭘﺲ ﺣﻖ ﻣﺎدر ﻣﺴﺎوي ﺣﻖ ﭘﺪر اﺳﺖ‪ .‬و ﻏﻴﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﻮدن ﺣﺼﺮ وراﺛﺖ را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ در ﺻـﻮرت ﻣـﻮروﺛﻲ‬ ‫ﺑﻮدن ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و اﺑﻠﻬﺎﻧﻪ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻓﺮض را ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻌﻨﻲ ﺟﺪي‪ ،‬وارﺛﺎن‬ ‫آدم اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮﻧﺪ ﺑﻪ رﻳﺸﺨﻨﺪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آدم ﻓﻘﻂ ﻳﻚ وارث ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و آن ﻫﻢ ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲ داﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻴﺴﺖ‪ .‬و ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ اﮔﺮ آن وارث ﺣﻘﻴﻘﻲ ﭘﻴﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻴﻠﻤﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎج ﺧـﻮد را‬ ‫ﻧﺜﺎر ﻗﺪم او ﻛﻨﻨﺪ؟ اﮔﺮ اﺳﺎﺳﻲ را ﻛﻪ ﻓﻴﻠﻤﺮ ﺑﺮاي ﺳﻠﻄﻨﺖ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﻫﻤﺔ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ ﺟـﺰ‬ ‫ﻳﻚ ﺗﻦ‪ ،‬ﻏﺎﺻﺐ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ﻫﻴﭻ ﺣﻘﻲ در ﻃﻠﺐ اﻃﺎﻋﺖ از اﺗﺒﺎع ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻻك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺣـﻖ‬ ‫واﻟﺪﻳﻦ ﻣﻮﻗﺖ اﺳﺖ و ﺣﻴﺎت ﻳﺎ ﻣﻠﻚ را ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻻك □ ‪471‬‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ رأي ﻻك‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ دﻻﻳﻞ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از دﻻﻳﻞ اﺳﺎﺳﻲﺗﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬وراﺛﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺎس ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫ﻣﺸﺮوع ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ وي در رﺳﺎﻟﺔ دوم ﺧﻮد درﺑﺎرة ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬در ﭘﻲ اﺳﺎس ﻣـﻲرود ﻛـﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫دﻓﺎع ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﺻﻞ وراﺛﺖ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً از ﺻﺤﻨﺔ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺪت ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﻣﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﺑﺮزﻳﻞ و ﭼـﻴﻦ و روﺳـﻴﻪ و‬ ‫آﻟﻤﺎن و اﺗﺮﻳﺶ ﺑﺮاﻓﺘﺎده اﻧﺪ و ﺟﺎي آﻧﺎن دﻳﻜﺘﺎﺗﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻣـﻮروﺛﻲ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ .‬اﺷـﺮاف در‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ اروﭘﺎ اﻣﺘﻴﺎزات ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده اﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻫﻢ ﭼﻴﺰي ﺑـﻴﺶ از ﻳـﻚ ﺷـﻜﻞ و ﺷـﻤﺎﻳﻞ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻤﺎﻟﻚ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر اﺧﻴﺮ رخ داده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻇﻬـﻮر دﻳﻜﺘﺎﺗﻮرﻳﻬـﺎ راﺑﻄـﺔ‬ ‫ﻓﺮاوان دارد؛ زﻳﺮا اﺳﺎس دﻳﺮﻳﻨﺔ ﻗﺪرت از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و آن روﺣﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﺗﻮﻓﻴـﻖ آﻣﻴـﺰ دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ ﻻزم‬ ‫اﺳﺖ ﻓﺮﺻﺖ رﺷﺪ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﺰرگ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ارﺛﻲ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ و آن ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮرﻳﻬﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﺷﻜﻞ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن در ﻣﻮرد ﺷﺮﻛﺘﻬﺎي ﺑﺰرگ اﻣﺮﻳﻜﺎ ﻛﻪ ﻗﺪرﺗﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻢ وزن ﻗﺪرت دوﻟﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﺗـﺎ روز ﺣﻤﻠـﺔ ژاﭘـﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺮلﻫﺎرﺑﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻠﺐ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدود ﺷﺪن اﺻﻞ وراﺛﺖ در ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎي دﻣـﻮﻛﺮاﺗﻲ در زﻣﻴﻨـﺔ اﻗﺘﺼـﺎد ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻳﻚ ﺣﺰﺑﻲ ﻗﺪرت اﻗﺘﺼﺎدي را ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻠﻌﻴﺪه اﺳﺖ‪ (.‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﻣﻮاﻟﺶ را ﺑﺮاي ﻛﻮدﻛﺎﻧﺶ ﺑﻪ اث ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ اﺻﻞ وراﺛـﺖ را در‬ ‫زﻣﻴﻨﺔ اﻗﺘﺼﺎد ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﻣﻮرد ﺳﻴﺎﺳﺖ آزاد آن راﻣﺮدود ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ .‬ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻓﻌﻼً ﻗﺼﺪ ﻧﺪارم ﻛﻪ ﻟـﻪ ﻳـﺎ ﻋﻠﻴـﻪ اﻳـﻦ دو روش ﻣﺘﻔـﺎوت در‬ ‫ﻗﺒﺎل دو ﺻﻮرت ﻗﺪرت اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻨﻢ؛ ﻓﻘﻂ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ وﺟـﻮد دارد و ﻏﺎﻟـﺐ ﻣـﺮدم از آن‬ ‫ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﭼﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪرت و ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ زﻧـﺪﮔﻲ دﻳﮕـﺮان ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ ﺛـﺮوت‬ ‫ﻓﺮاوان اﻣﺮي ارﺛﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺑﻬﺘﺮ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﻄﻮر ﻣﺮداﻧﻲ ﭼﻮن ﺳﺮ راﺑﺮت ﻓﻴﻠﻤﺮ ﻣـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ در ﻣـﻮرد‬ ‫ﻗﺪرت ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ رأي را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و از اﻳﻨﺠﺎ اﻫﻤﻴﺖ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺑﺪﻳﻌﻲ ﻛـﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة آن ﻣﺮداﻧـﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻻك‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻓﻴﻠﻤﺮ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻻك ﻛﻪ ﺿﺪ آن ﺑﻮد اﻧﻘﻼﺑـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ در ﻧﻈﺮ آورﻳﻢ ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎه ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ‬ ‫اﻣﻼك ﻧﮕﺎه ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ زﻣﻴﻦ داراي ﺣﻘﻮق ﻣﻬﻢ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻫﻢ آن اﺧﺘﻴﺎر ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺴـﻲ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ در آن زﻣﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ارث اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﺑﺪ ﻳﺎ اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﻣﻠﻚ را‬ ‫ﺑﻪ ارث ﺑﺮده اﺳﺖ ﺣﻖ دارد ﻣﺪﻋﻲ ﻫﻤﺔ اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وراﺛﺖ ﺑﺮاي وي ﻣﺠﺎز ﻣﻲ دارد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻴﺦ وﺿـﻊ‬ ‫او ﻫﻤﺎن وﺿﻊ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮ راﺑﺮت ﻓﻴﻠﻤﺮ از دﻋﺎوي آﻧﺎن ﻣﺪاﻓﻌـﻪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻤـﻴﻦ اﻣـﺮوز اﻣـﻼك وﺳـﻴﻌﻲ در‬ ‫ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴﺎ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺣﻖ ﺗﺼﺮف آﻧﻬﺎ ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺨﺸﺸﻬﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻳﺎ ادﻋـﺎﻳﻲ ﭘﺎدﺷـﺎه اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﺳـﺖ‪ .‬آن ﭘﺎدﺷـﺎه ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭼﻨﺎن ﺑﺨﺸﺸﻬﺎﻳﻲ ﺑﻜﻨﺪ ﻛﻪ )اﻟﻒ( اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻋﻘﺎﻳـﺪي ﻣﺸـﺎﺑﻪ ﻓﻴﻠﻤـﺮ را ﻣـﻲ ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ؛ )ب( اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻴﺎن‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺮخ ﭘﻮﺳﺘﺎن را در ﺟﻨﮓ ﺷﻜﺴﺖ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا ﻣﺎ ﻋﻘﻴﺪه دارﻳﻢ ﻛﻪ وارﺛﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ‬ ‫اراﺿﻲ ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴﺎ را ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺑﺨﺸﻴﺪه اﺳﺖ ﺣﻖ ﺗﻤﻠﻚ اﻳﻦ اراﺿﻲ را دارﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ در آﻳﻨﺪه اﻳﻦ اﻣﺮ ﻫﻤـﺎن ﻗـﺪر ﻋﺠﻴـﺐ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ آﻳﺪ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﻴﻠﻤﺮ در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻋﺠﻴﺐ ﺟﻠﻮه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 472‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ب‪ .‬وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻻك دوﻣﻴﻦ رﺳﺎﻟﺔ ﺧﻮد را درﺑﺎرة دوﻟﺖ ﺑﺎ ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻛﻪ ﻋﺪم اﻣﻜﺎن ﻧﺎﺷﻲ داﻧﺴـﺘﻦ ﺣـﻖ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ از اﺻﻞ وراﺛﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وي ﻣﻨﺸﺄ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺖ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫وي ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻓﺮض ﻛﺮدن ﺷﻜﻠﻲ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﻪ ﺧـﻮد آن را »وﺿـﻊ ﻃﺒﻴﻌـﻲ« ﻣـﻲ ﻧﺎﻣـﺪ و ﻣﻘـﺪم ﺑـﺮ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺸﺮي اﺳﺖ آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻳﻚ »ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ« وﺟﻮد دارد؛ اﻣﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﻋﺒـﺎرت از اواﻣـﺮ‬ ‫اﻟﻬﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻫﻴﭻ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺸﺮي ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻻك وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﺗـﺎ ﭼـﻪ‬ ‫اﻧﺪازه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺮﺿﻴﺔ ﺻﺮف ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ و ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه آن را واﻗﻌﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد؛ وﻟﻲ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑﮕـﻮﻳﻢ ﻛـﻪ‬ ‫وي ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ دارد ﺑﺪان ﻛﻪ اﻳﻦ وﺿﻊ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺣﻠﻪ اي ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺻﻮرت وﻗﻮع ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫ﻳﻚ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺪﻧﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد از وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻴﺮون آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻻك اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻧﻴﺰ ﻛﻢ و‬ ‫ﺑﻴﺶ ﻳﻚ اﻣﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻌﻼً وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻣﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺨﻨﺎن ﻻك درﺑﺎرة وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺗﺎزﮔﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻜﺮار ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﻗﺮون وﺳـﻄﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻗﺪﻳﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﻫﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﺴﺎن درﺳﺖ ﺗﺎ آن ﺣﺪ داراي ﺻﻔﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻧﺘﺰاع ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛‬ ‫اﻣﺎ در ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ ﻓﻮراً ﺻﻔﺖ ﻗﺎﻧﻮن از آن ﺳﻠﺐ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺟﺰ ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﻏﻠﻄـﻲ از ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫‪1‬‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﺖ رﺑﺎﺧﻮاري را ﻣﺤﻜﻮم ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﺗﻤـﺎﻣﻲ اﻣـﻼك‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻣﻴﻦ ﺑﻮد‪ ،‬و زﻣﻴﻦ داران ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺪﻫﻜﺎر ﺑﻮده اﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺴﺘﺎﻧﻜﺎر‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺬﻫﺐ ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎﻧﻲ‬ ‫ﻇﻬﻮر ﻛﺮد‪ ،‬ﻃﺮﻓﺪاران آن ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻣﻴﺎن ﻛﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎن ‪ -‬ﻏﺎﻟﺒﺎً از ﻃﺒﻘﺔ ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺴـﺘﺎﻧﻜﺎر‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﻫﻜﺎر‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻛﺎﻟﻮﻳﻦ و ﺑﻌـﺪ ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎﻧﻬﺎ و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ رﺑـﺎﺧﻮاري را ﺗﺼـﻮﻳﺐ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺼﻮر ﻣﺮدم از ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻋﻮض ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻴﭽﻜﺲ در اﺻﻞِ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻜﻲ ﺑﻪ دل راه ﻧﺪاد‪.‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺮﺷﺎن ﺑﻴﺶ از اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ وﻓـﺎ ﻛـﺮده اﺳـﺖ ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪ ﺷـﺎن ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺠﺎرت آزاد )‪ (laissez-faire‬و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﺎ ﭘﻮرﻳﺘﺎﻧﻴﺴﻢ ارﺗﺒﺎط دارﻧـﺪ و ﻫـﺮ دو از آن‬ ‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬دو ﻧﻤﻮﻧﻪ از اﻗﻮاﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﺎوﻧﻲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻛﻤﻴﺘﺔ ﻣﺠﻠـﺲ ﻋـﻮام‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ‪ 1604‬ﭼﻨﻴﻦ اﻇﻬﺎر داﺷﺖ‪:‬‬ ‫»ﻫﻤﺔ اﺗﺒﺎع آزاد داراي ﺣﻖ وراﺛﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﺧﻮد‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ داراي ﺣﻖ اﺷﺘﻐﺎل آزاد ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد در ﻣﺸﺎﻏﻠﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺪان ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ و ﺑﺪان وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻋﺎﺷﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪«.‬‬ ‫در ‪ 1656‬ژوزف ﻟﻲ ‪ Joseph Lee‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ اﺳﺖ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ در ﭘﺮﺗﻮ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻋﻘﻞ ﺑﺪان ﻛﺎري ﻛـﻪ ﺑـﺮاﻳﺶ ﺣـﺪاﻛﺜﺮ ﻓﺎﻳـﺪه را دارد‬ ‫ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ...‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻓﺮاد ﻫﻤﺎن ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫از ﻛﻠﻤﺎت »در ﭘﺮﺗﻮ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻋﻘﻞ« ﻛﻪ ﺑﮕﺬرﻳﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻻك ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺎزه اي وﺟﻮد دارد‪ .‬از اﻳﻦ ﺣﻴـﺚ ﻻك ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻏﺎﻟـﺐ ﻛﺴـﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻓﻜﺎر ﺧﻮد ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺗﺎزهاي ﻣﻲآورد ﺑﻪ اﻧﺪازهاي از زﻣـﺎن‬ ‫ﺧﻮد ﭘﻴﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ او را اﺑﻠﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ وي ﮔﻤﻨﺎم ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و زود ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﺑﺮاي آن اﻧﺪﻳﺸﻪ آﻣﺎدﮔﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎﻋﺖ ﺳﻌﺪ آن اﻧﺪﻳﺸـﻪ را اﻋـﻼم ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﺔ اﻓﺘﺨـﺎرات را ﺑـﻪ‬ ‫‪ .1‬اﻳﻦ را ﺗﺎوﻧﻲ ‪ Tawney‬در »دﻳﻦ و ﻇﻬﻮر ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري« ‪ Religion and The Rise of Capitalism‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻻك □ ‪473‬‬

‫ﭼﻨﮓ ﻣﻲآورد‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻣﻮرد داروﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺮد ﻣﻮﻧﺒﻮدو ‪ Monboddo‬ﺑﻴﭽﺎره ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮﻳﺎت داروﻳـﻦ را ﭘـﻴﺶ از او‬ ‫آورد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ رﻳﺸﺶ ﺧﻨﺪﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﻳﺔ وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻻك از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻫﺎﺑﺰ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻲ ﭘﻨﺪﺷﺖ در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺟﻨـﮓ ﻫﻤـﻪ ﺑـﺮ ﺿـﺪ ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺘﻪ و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﭘﻠﻴﺪ و ﺳﺨﺖ و ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﺗﺎزﮔﻲ دارد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺎﺑﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺎﻓﺮ و ﺧﺪا ﻧﺎﺷﻨﺎس ﻣﻌﺮوف‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻘﻴﺪة وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﻛﻪ ﻻك از اﺳﻼف ﺧﻮد ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان از اﺳﺎس دﻳﻨﻲ اش ﺟـﺪا ﻛـﺮد؛ و‬ ‫ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻲ آن اﺳﺎس دﻳﻨﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬از ﻣﺒﻨـﺎي‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻲ روﺷﻦ ﺟﺪا اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ »وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﺧﻮش و ﺳﻌﺎدت آﻣﻴﺰ در ﮔﺬﺷﺘﺔ ﺑﺴﻴﺎر دور‪ ،‬ﭘﺎره اي ﻧﺎﺷﻲ از‬ ‫اﻓﺴﺎﻧﺔ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس درﺑﺎرة ﻋﺼﺮ اﻧﺒﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﭘﺎرهاي ﻧﺎﺷﻲ از اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ درﺑﺎرة ﻋﺼﺮ ﻃﻼﻳﻲ‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﻋﻤﻮم ﺑﻪ ﺑـﺪ‬ ‫ﺑﻮدن ﮔﺬﺷﺘﺔ دور ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ در آﺛﺎر ﻻك ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»]اﺟﺘﻤﺎع[ ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻘﻞ و ﺑﺪون ﻣﺎﻓﻮق ﻣﺸﺘﺮك در روي زﻣﻴﻦ ﻛﻪ ﺣﻖ ﺣﻜﻤﻴـﺖ ﺑـﺮ آﻧﻬـﺎ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﺎ وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮﺻﻴﻒ زﻧﺪﮔﻲ ﻗﺒﺎﻳﻞ وﺣﺸﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺧﻴﺎﻟﻲ اﺳﺖ از آﻧﺎرﺷﻴﺴﺘﻬﺎي ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﺗﻘﻮا ﻛـﻪ‬ ‫اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﭘﻠﻴﺲ ﻳﺎ ﻣﺤﻜﻤﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﻤﻮاره از »ﻋﻘﻞ« اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن »ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ« اﺳﺖ؛ و ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺔ ﺧﻮد آن ﻗﻮاﻧﻴﻦ رﻓﺘﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﻣﻨﺸﺄ اﻟﻬﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪) .‬ﻣـﺜﻼً‪» :‬ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﺷﻮي« ﺟﺰو ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻘﺮرات ﺟﺎدهﻫﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪(.‬‬ ‫ﭼﻨﺪ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل دﻳﮕﺮ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻻك را روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ»ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﻖ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻧﺘﺰاع آن از ﻣﻨﺸﺄش ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻃﺒﻴﻌﺘـﺎً در ﭼـﻪ وﺿـﻌﻲ و‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و آن وﺿﻌﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ در آن ﻣـﺮدم آزادي ﻛﺎﻣـﻞ دارﻧـﺪ در ﺣـﺪود ﻗـﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﻫـﺮ ﻋﻤﻠـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و ﺑﺎ ﺷﺨﺺ ﺧﻮد و ﻣﺎﻳﻤﻠﻚ ﺧﻮد ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻜﻨﻨﺪ ﺑﻲ اﻳﻨﻜﻪ از ﻛﺴﻲ اﺟﺎزه ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻳﺎ ﺑـﺮ‬ ‫ارادة ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي اﺗﻜﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫»ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺴﺎوي ﻛﻪ در آن ﻫﺮ ﻗﺪرت و ﺣﺎﻛﻤﻴﺘﻲ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻴﺶ از دﻳﮕﺮي از آن ﺑﺮﺧـﻮردار‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻣﺴﻠﻢ ﺗﺮ از اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻮع و ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻠﻖ دارﻧـﺪ و ﻫﻤـﻪ ﺑـﺎ ﻫـﻢ از‬ ‫ﺑﺪو ﺗﻮﻟﺪ داراي اﻣﺘﻴﺎزات ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﻗﻮاي ﻋﻘﻠﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺎ دﻳﮕﺮي ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ]ﻫﻴﭽﻜـﺪام[‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ ﻳﺎ زﻳﺮ دﺳﺖ دﻳﮕﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ ارادة ﺧـﻮد ﻳﻜـﻲ را ﺑﺮﺗـﺮ از دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﺎ ﻗﺮاري واﺿﺢ و ﻣﺒﺮﻫﻦ ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻢ ﺗﺴﻠﻂ و ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﺑﺪو ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫»اﻣﺎ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ وﺿﻊ ]وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ[ وﺿﻊ آزادي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺿﻊ اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ :‬ﮔﺮﭼﻪ اﻧﺴـﺎن در آن وﺿـﻊ آزادي‬ ‫ﻧﺎﻣﺤﺪودي دارد ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﺷﺨﺺ ﻳﺎ ﻣﺎﻳﻤﻠﻚ ﺧﻮد ﺑﻜﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ آزادي را ﻧـﺪارد ﻛـﻪ ﺧـﻮد را ﻳـﺎ ﻫـﺮ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدي را ﻛﻪ در ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ اوﺳﺖ از ﻣﻴﺎن ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺎﻳﺪه اي ﺷﺮﻳﻔﺘﺮ از ﺻﺮف ﺣﻔﺎﻇﺖ آن ﺑـﺮ آن ﻣﺘﺮﺗـﺐ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ داراي ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑـﺮاي ﻫﻤـﻪ ﻛـﺲ اﻟـﺰام آور‬ ‫اﺳﺖ؛ و ﻋﻘﻞ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻣﻲ آﻣﻮزد ﻛﻪ ﭼﻮن ﻫﻤـﻪ ﻣﺴـﺎوي و‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻠﻨﺪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﺎن و ﺻﺤﺖ و آزادي و ﻣـﺎل دﻳﮕـﺮان ﻟﻄﻤـﻪاي وارد ﻛﻨـﺪ‪) 1«.‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻣـﺎ اﻣـﻮال ﺧـﺪا‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻫﺴﺘﻴﻢ‪(.‬‬

‫‪ .1‬ﻗﻴﺎس ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ »اﻋﻼﻣﻴﺔ اﺳﺘﻘﻼل« اﻣﺮﻳﻜﺎ‪.‬‬ ‫‪» .2‬آﻧﻬﺎ اﻣﻮال او ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺳﺎﺧﺘﺔ دﺳﺖ او‪ ،‬و ﺑﺮاي آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎدام ﻛﻪ ﻣﻴﻞ او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻴﻞ دﻳﮕﺮي‪ ،‬دوام داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪«.‬‬

‫‪ □ 474‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻛﺜﺮ ﻣﺮدم در وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻛﺴﺎﻧﻲ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻋﻤﻠﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎراﻧﻲ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺣـﺪي ﻣﻌﻠـﻮم‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻻك ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از ﺧﻮد و اﻣﻮاﻟﺶ دﻓﺎع ﻛﻨﺪ‪» .‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺧﻮن اﻧﺴﺎن‬ ‫را ﺑﺮﻳﺰد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﺧﻮﻧﺶ رﻳﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪ «.‬اﻳﻦ ﺟﺰو ﻗـﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﻦ ﺣﺘـﻲ ﻣـﻲﺗـﻮاﻧﻢ دزدي را ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺸﻤﻮل رﺑﻮدن اﻣﻮال ﻣﻦ اﺳﺖ ﺑﻜﺸﻢ؛ و اﻳﻦ ﺣﻖ ﭘﺲ از ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ در ﺟـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ دوﻟﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دزد ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻓﺮار ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻴﻨﺔ ﺷﺨﺼﻲ را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارم و ﺑﻪ ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﺘﻮﺳـﻞ‬ ‫ﺷﻮم‪.‬‬ ‫اﻳﺮاد ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ وارد اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎدام ﻛﻪ اﻳﻦ وﺿﻊ ﺑـﺎﻗﻲ اﺳـﺖ ﻫـﺮ ﻛﺴـﻲ ﻗﺎﺿـﻲ ﻣـﺪﻋﺎي‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻼج اﻳﻦ درد اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻋـﻼج‪،‬‬ ‫ﻋﻼج »ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رأي ﻻك وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﻗﺮاردادي ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑـﺮاي ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺑﺴـﺘﻪ ﺷـﺪ‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻗﺮاردادي وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻗﺮاردادي ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫وﺟﻮد آورد‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ‬دوﻟﺘﻬﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ اﻛﻨﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻗﻄﻌﻪاي ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻋﻘﻴﺪ ﻫﺎﺑﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻻك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻨﮓ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮﻳﺘﺮ ﻋﻜﺲ آن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﻮﺿﻴﺢ دادن ﺣﻖ ﻛﺸﺘﻦ دزد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان دزد را در ﺣﺎل ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﺑﺎ ﻣﻦ ﺷﻤﺮد‪ ،‬ﻻك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»و در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎ »ﺗﻔﺎوت آﺷﻜﺎر ﻣﻴﺎن وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻨﮓ« را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻌﻀﻲ ﻛﺴﺎن آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺎ‬ ‫ﻫﻢ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﺗﻤﺎﻳﺰ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺣﺎﻟـﺖ ﺻـﻠﺢ و ﺣﺴـﻦ ﻧﻴـﺖ و ﺗﻌـﺎون و ﺣﻔﺎﻇـﺖ‬ ‫ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺼﻮﻣﺖ و ﺧﺪﻋﻪ و ﺗﺠﺎوز و ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‪«.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ »ﻗﺎﻧﻮن« ﻃﺒﻴﻌﻲ داراي ﺣﻴﻄﻪاي وﺳﻴﻌﺘﺮ از »وﺿﻊ« ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ اوﻟـﻲ ﺑـﺎ دزدان و‬ ‫ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎران ﺳﺮ و ﻛﺎر دارد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دوﻣﻲ از ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺒﻬﻜﺎراﻧﻲ ﺑﺤﺚ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺣﺪاﻗﻞ راﻫﻲ ﺑـﺮاي اﺣﺘـﺮاز‬ ‫از ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻻك ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و آن ﺗﻨﺎﻗﺾ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﮔﺎﻫﻲ وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫آن ﻫﻤﻪ داراي ﺗﻘﻮا و ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﮔﺎﻫﻲ از اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﺗﺠﺎوز ﺑﺪﻛﺎران ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺠﺎم داد ﻛﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻻك ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﺟﻨﮓ ﻋﺎدﻻﻧﻪ‪ ،‬اﺳﻴﺮان ﻣﻄـﺎﺑﻖ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺮده ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺣﻖ دارد ﺗﺠﺎوزي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎن ﻳﺎ ﻣﺎل او‬ ‫ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد ﺣﺘﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺮگ دﻓﻊ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻻك در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻫﻴﭻ ﺣﺪودي ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻦ ﻛﺴﻲ‬ ‫را در ﺣﺎل آﻓﺘﺎﺑﻪ دزدي ﻫﻢ ﺑﮕﻴﺮم ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺣﻖ ﺧﻮاﻫﻢ داﺷﺖ ﺑﺎ ﮔﻠﻮﻟﻪ او را از ﭘﺎي درآورم‪.‬‬ ‫در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻻك ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ داراي ﻣﻘﺎم ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او دﻟﻴﻞ اﺻﻠﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫»ﻫﺪف ﺑﺰرگ و ﻋﻤﺪة ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮت ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺸﺘﺮك اﻟﻤﻨﺎﻓﻊ ﻣﺘﺤﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﻠﻚ آن ﻣﺮدم ﻛﻪ در وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﻘﺎﺋﺺ ﻓﺮاواﻧﻲ دارد‪«.‬‬ ‫ﻛﻞ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ دﻳﮕﺮ ﺑﻐﺮﻧﺞ‪ .‬روﺷـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻻك ﭼﻪ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪه‪ ،‬اﻣﺎ روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳـﺖ ﭼﻨـﻴﻦ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸـﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ دﻳـﺪﻳﻢ اﺧـﻼق ﻻك‬ ‫ﺑﻬﺮهﺟﻮﻳﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ »ﺣﻘﻮق« ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺑﻬﺮه ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲ آورد‪ .‬ﻣﻘﺪاري از اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن آن را ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬رﺳﻮخ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘـﻮق »ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ« را‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ :‬اﻧﺴﺎن وﻗﺘﻲ داراي ﻳﻚ ﺣﻖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧـﻮد در ﻗﺒـﺎل‬ ‫ﺻﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻠﻚ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ داراي ﺣﻖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ )ﻣـﺜﻼً( وي داراي‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻻك □ ‪475‬‬

‫ﻳﻚ اﻧﺒﺎر ﻛﻮﻛﺎﺋﻴﻦ ﻗﺎﭼﺎق ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﺒﺎر را ﺑﻪ ﺳﺮﻗﺖ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺣﺮﺑﺔ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮد ﻛﻪ ﭼﻪ ﺣﻘﻮق ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ ،‬و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑـﻪ ﻣﻔﻬـﻮم ﺣﻘـﻮق »ﻃﺒﻴﻌـﻲ« ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻔﻆ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﻜﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻻك را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻏﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺮض ﺷﻮد ﻛﻪ اﺧـﻼق و‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻋﻤﺎل ﺑﻪ »ﺻﻮاب« و »ﺧﻄﺎ« ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺑﻴـﺎن ﻣﺠـﺪد ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺎﻃﻴﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺮﺳﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﺪﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻃـﺮح‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪ :‬در ﻧﺒﻮدن ﻗﺎﻧﻮن و ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﭼﻪ دﺳﺘﻪ اي از اﻋﻤﺎل زﻳﺪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻋﻤﺮو ﻋﻤﻞ ﻋﻤﺮو را در اﻧﺘﻘﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ از زﻳﺪ ﺗﻮﺟﻴﻪ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و در ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭼﻪ اﻧﺘﻘﺎﻣﻲ ﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ؟ ﻋﻘﻴﺪة ﻋﻤﻮم ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺠـﺎوز ﺟﻨـﺎﻳﻲ از‬ ‫ﺧﻮد دﻓﺎع ﻛﻨﺪ ﻣﻘﺼﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ در ﺻﻮرت ﻟﺰوم دﻓﺎع او ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺪ ﻛﺸﺘﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﺠﺎوز ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از زن و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد و ﺣﺘﻲ ﻫﺮ ﻓﺮدي از اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬دﻓﺎع ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻮارد اﮔﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ رخ دﻫﺪ‪ ،‬وﺿﻊ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از رﺳﻴﺪن ﻛﻤﻚ از ﺟﺎﻧـﺐ ﭘﻠـﻴﺲ ﺷـﺨﺺ ﻣـﻮرد ﺗﺠـﺎوز در‬ ‫ﺧﻄﺮ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻨﺘﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن »ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﺣـﻖ دارد ﻛـﻪ‬ ‫از اﻣﻮال ﺧﻮد دﻓﺎع ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮ ﭼﻪ در اﻳﻨﻜﻪ وي ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه آﺳﻴﺐ ﺣﻖ دارد ﺑﻪ دزد ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻻك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬در رواﺑﻂ ﻣﻴﺎن د‪‬ول ﻗﺎﻧﻮن »ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﮓ در ﭼـﻪ ﺷـﺮاﻳﻄﻲ ﻣﻮﺟـﻪ اﺳـﺖ؟ ﺗـﺎ‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻳﻚ دوﻟﺖ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺟﻮاب اﻳﻦ ﺳﺆال ﺻﺮﻓﺎً اﺧﻼﻗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ .‬ﺟﻮاب اﻳﻦ ﺳﺆال ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻧﺤﻮي داده ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه اﻳﻦ ﺳﺆال راﺟﻊ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﺮد در اﺟﺘﻤﺎع ﻓﺎﻗﺪ دوﻟﺖ و ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮد داده ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﻧﻬﺎده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ »ﺣﻘﻮق« اﻓﺮاد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ دوﻟﺖ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ آﺳﻴﺒﻲ ﺑﺒﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺻﻮل ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺣﻖ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن واﻗﻌﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ﭼﻨﺎن ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﻪ دﺳﺖ دوﻟﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ دارد ﺗﺠﺎوز ﺟﻨﺎﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻧﺤﻮ دﻳﮕﺮي ﻧﺘﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺮادر ﺧﻮد را ﻧﺠﺎت دﻫﻴﺪ‪ ،‬ﺣﻖ دارﻳﺪ آن ﺷﺨﺺ را ﺑﻜﺸﻴﺪ‪ .‬در وﺿـﻊ ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬ ‫ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻻك ‪ -‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻦ ﺑﺮادر ﺷﻤﺎ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺣﻖ دارﻳﺪ او را ﺑﻜﺸﻴﺪ؛ اﻣﺎ در ﺟـﺎﻳﻲ‬‫ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﻤﺎ اﻳﻦ ﺣﻖ را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻴﺪ و دوﻟﺖ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآورد‪ .‬و اﻣﺎ اﮔﺮ ﺷـﻤﺎ در دﻓـﺎع‬ ‫از ﻧﻔﺲ ﻳﺎ دﻓﺎع از دﻳﮕﺮي ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻗﺘﻞ ﺑﺸﻮﻳﺪ ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﺤﻜﻤﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ دﻟﻴﻞ ﻗﺘﻞ ﺷﻤﺎ اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ »ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ« را ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ اﺧﻠﻘﻲ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻣﻮاد ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﻮﺟﻮد و ﻣﺠﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ‬ ‫ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻴﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺧﻮب و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺪ ﺗﻤﺎﻳﺰي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﭼﻨـﻴﻦ ﺿـﻮاﺑﻂ اﺧﻼﻗـﻲ ﻣﻮﺟـﻮد‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻻك ﻗﻀﻴﻪ ﺳﺎده اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺧﻼﻗﻲ را ﺧﺪا ﻣﻌﻴﻦ ﻛـﺮده اﺳـﻦ و ﺑﺎﻳـﺪ آﻧﻬـﺎ را در ﻛﺘـﺎب ﻣﻘـﺪس‬ ‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن اﺳﺎس دﻳﻨﻲ از زﻳﺮ اﻳﻦ ﻗﻮاﻋﺪ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع دﺷﻮارﺗﺮ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬وﻟـﻲ ﺗـﺎ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻛﺎر ﺻﻮاب و ﻛﺎر ﺧﻄﺎ ﺗﻤﺎﻳﺰ اﺧﻼﻗﻲ وﺟﻮد دارد ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ :‬در اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛـﻪ ﻓﺎﻗـﺪ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ اﺧﻼﻗﺎً ﺻﻮاﺑﻨﺪ و ﭼﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺧﻄﺎ‪ ،‬و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﻳـﺪ ﺗـﺎ‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن دارد ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﺪاﻳﺖ ﺷﻮد و از آن اﻟﻬﺎم ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﻓﺮد داراي ﺣﻘﻮق ﻣﻌﻴﻦ ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺳـﻠﺐ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻣﻄﻠـﻖ ﺧـﻮد ﺑـﺎ ﻣﺴـﻠﻚ ﺑﻬـﺮه ﺟـﻮﻳﻲ‬ ‫)‪ (utilitarianism‬ﻣﺎﻧﻌﻪاﻟﺠﻤﻊ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﻘﻮق ﻓﺮد ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺻﻮاب آن ﻛﺎرﻫـﺎﻳﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﺪ اﻋﻼي ﺗﺄﺛﻴﺮ را در ﺳﻌﺎدت ﻋﻤﻮﻣﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي اﺳﺎس اﺳﺘﻮار ﻗـﺎﻧﻮن ﻗـﺮار‬ ‫ﮔﻴﺮد ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﻣﻮرد ﻣﻤﻜﻨﻲ ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻮاردي را ﺗﺼـﻮر ﻛﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ در آن ﻣـﻮارد ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﻧﻔﺲ ﻣﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﻧﺎدرﻧﺪ و دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﻨﻊ ﺟﻨﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﺎﻳﺪ ‪ -‬ﻣﻲﮔـﻮﻳﻢ ﺷـﺎﻳﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻢ ﺑﺎﻳﺪ ‪ -‬از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﺑﻬﺮه ﺟﻮﻳﻲ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻓﺮدي ﺣﺪود ﻣﻌﻴﻨﻲ از آزادﻳﻬﺎي ﺷﺨﺼـﻲ ﻣﺤﻔـﻮظ‬

‫‪ □ 476‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻈﺮﻳﺔ »ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ« ﺑﺮاي ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﻬﺮه ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﻧﻴﺰ اﺳﺎس اﺳﺘﻮاري ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﺣﻘﻮق‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎﺗﻲ ﻫﻢ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﺑﻬﺮه ﺟﻮ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪاي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺎس ﻗﻮاﻧﻴﻦ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد از ﻧﻘﻄـﺔ‬ ‫ﻧﻈﺮ آﺛﺎر ﻋﻤﻠﻲ آن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ وي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ آن را از ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻮازﻳﻦ اﺧﻼﻗﻲ ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﺤﻜﻮم ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ج‪ .‬ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬ ‫در ﺗﻔﻜﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ دو ﻧﻮع ﻧﻈﺮﻳﻪ در ﺧﺼﻮص ﻣﻨﺸﺄ ﺣﻜﻮﻣﺖ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻳﻜﻲ از اﻳـﻦ دو ﻧـﻮع را در‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺳﺮ راﺑﺮت ﻓﻴﻠﻤﺮ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺧﺪا ﻗﺪرت را ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﻣﻌﻴﻨﻲ ارزاﻧـﻲ دﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ و‬ ‫اﻳﻦ اﺷﺨﺎص ﻳﺎ وارﺛﺎن آﻧﻬﺎ دوﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﻖ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ و ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻲ دﻳﻨـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﺔ دور و اﻓﺴﺎﻧﻪ اي وﺟﻮد داﺷﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺻﺤﻪ ﻣـﻲﮔﺬاﺷـﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً در ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﺗﻤﺪن ﻫﺎي ﻗﺪﻳﻢ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻘﺪس اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﻗﺎﺑﻞ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺷـﺮاف اﻧﮕﻴـﺰه ﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﺄﻳﻴﺪ و اﻧﮕﻴﺰه ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آن داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺴﻨﺶ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛـﻪ اﺻـﻞ وراﺛـﺖ را ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻣـﻲ ﻛـﺮد و ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻃﺒﻘﺔ ﺑﺎزرﮔﺎن ﺗﺎزه ﺑﻪ دوران رﺳﻴﺪه ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪ .‬در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺮس ﻳﺎ ﻧﻔﺮت‬ ‫اﺷﺮاف از ﻃﺒﻘﺔ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﻴﺶ از ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ اﻧﮕﻴﺰه ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﻋﻜﺲ اﻳـﻦ ﻗﻀـﻴﻪ ﺻـﺎدق ﺑـﻮد‪ ،‬و ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺼﻮص ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻃﺒﻘﺔ اﺷﺮاف اﻣﻜﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻗﺪرت اﻋﻼ را داﺷﺖ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻃﺒﻘـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ ﭘﺎدﺷـﺎه‬ ‫ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﻖ اﻟﻬﻲ ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﻣﺮدود ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻮع ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ ‪ -‬ﻛﻪ ﻻك ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة آن اﺳﺖ ‪ -‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺪﻧﻲ ﻣﺤﺼـﻮل ﻗـﺮارداد اﺳـﺖ و اﻣـﺮي اﺳـﺖ‬ ‫ﺻﺮﻓﺎً دﻧﻴﻮي‪ ،‬و دﺳﺖ اﻟﻬﻲ در اﺳﺘﻘﺮار آن دﺧﺎﻟﺘﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬ ‫ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ آن را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻳﻚ ﺗﺼﻮر ﺣﻘﻮﻗﻲ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻢ ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد‬ ‫از ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻳﻚ ﻣﻨﺸﺄ دﻧﻴﻮي ﺑﺮاي ﺣﻖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ؛ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺣﻖ اﻟﻬﻲ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻗﺮارداد ﻓﺮﺿـﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮﺷﺎن ﻧﻤﻲ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻏﻴﺮ از اﻓﺮاد ﺷﻮرﺷﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎﻳـﺪ دﻟﻴﻠـﻲ ﻳﺎﻓـﺖ و‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دوﻟﺖ ﺑﺮاي اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﺮدم ﻣﻔﻴﺪ و اﺳﺒﺎب آﺳﺎﻧﻲ ﻛﺎر اﺳﺖ ﻛﺎﻓﻲ داﻧﺴـﺘﻪ ﻧﻤـﻲ ﺷـﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺑﺎﻳـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬داراي ﻳﻚ »ﺣﻖ« ﺑﺮاي ﻃﻠﺐ اﻃﺎﻋﺖ از ﻣﺮدم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺣﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻗﺮارداد ﺗﻔﻮﻳﺾ ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻣﺮ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻖ اﻟﻬﻲ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ واﻗﻊ ﺷﺪ‪ .‬در آﺛﺎر ﺗﻮﻣـﺎس اﻛﻮﻳﻨـﺎس‬ ‫اﺷﺎرهاي ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺮورش ﺟﺪي آن را ﺑﺎﻳﺪ در آﺛﺎر ﮔﺮوﺗﻴﻮس ‪ Grotius‬ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻗﺮارداد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺻﻮرﺗﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻴﺮد ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪة ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﺟﺒﺎري ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣـﺜﻼً ﻫـﺎﺑﺰ ﻋﻘﻴـﺪه‬ ‫داﺷﺖ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن اﻓﺮاد ﻗﺮاردادي ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻨﺘﺨﺒﻲ ﻣﺤﻮل ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺧـﻮد آن ﺣـﺎﻛﻢ‬ ‫در اﻳﻦ ﻗﺮارداد ﺷﺮﻛﺖ ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻻﻣﺤﺎﻟﻪ ﻗﺪرت ﻧﺎﻣﺤﺪود ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲ آورد‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ در آﻏـﺎز اﻣـﺮ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮدﻛﺎﻣﺔ ﻛﺮاﻣﻮل را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪة اﻋﻤـﺎل ﭼـﺎرﻟﺰ دوم ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻻك از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ ﺧﻮد دوﻟﺖ ﻧﻴﺰ ﺷﺮﻳﻚ در ﻗﺮارداد اﺳـﺖ و اﮔـﺮ از اﺟـﺮاي ﺳـﻬﻢ‬ ‫ﺧﻮد در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻤﺎﻧﺪ اﻓﺮاد ﺣﻖ دارﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻻك ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺟﻨﺒﺔ‬ ‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ آن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ )ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﻤﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ( ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻓﺎﻗـﺪ ﻣﻠـﻚ و‬ ‫ﻣﺎل ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﺷﻤﺎر اﻓﺮاد ذﻳﺤﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎع ﺷﻤﺮده ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻻك درﺑﺎرة ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻛﻪ ﻓﻌﻼً ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎﺳﺖ ﻋﻴﻨﺎً ﭼﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﻔﺘﻨﻲ دارد‪.‬‬ ‫اﺑﺘﺪا ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ اﺳﺖ درﺑﺎرة ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ‪:‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻻك □ ‪477‬‬

‫»ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﻖ وﺿﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺎ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮگ‪ ،‬و ﻧﺘﻴﺠﺘـﺎً ﻫﻤـﺔ ﻣﺠﺎزاﺗﻬـﺎي ﭘـﺎﻳﻴﻨﺘﺮ‪،‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺣﻔﺎﻇﺖ اﻣﻮال؛ و ﺣﻖ ﻣﺄﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮاي اﺟﺮاي اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﺪاﻓﻌـﻪ از ﺛـﺮوت ﻣﺸـﺘﺮك‬ ‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻟﻄﻤﺎت ﺧﺎرﺟﻲ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ اﻋﻤﺎل ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح ﻋﻤﻮم اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪«.‬‬ ‫ﻻك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﻋﻼﺟﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﻛﻪ در وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻳﻨﻜـﻪ در آن وﺿـﻊ ﻫـﺮ ﻛﺴـﻲ‬ ‫ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺪﻋﻲ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺎه در اﺧﺘﻼﻓﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ﺷﺨﺺ ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻚ ﻃـﺮف را ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫دﻫﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ را ﻋﻼج ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻋﻦ ﻗﺎﺿﻲ و ﻫﻢ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻼﺣﻈـﺎت‬ ‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ رأي ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻗﻮة ﻗﻀﺎﺋﻴﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻗﻮة ﻣﺠﺮﻳﻪ ﻣﺠﺰا ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﺪﻻﻟﻬﺎ ﻫﻢ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻫﻢ در اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻌﺪﻫﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻓﻌﻼً ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻻك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺣﻖ دارد ﺗﺠﺎوزي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎل او ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴـﺮد ﺣﺘـﻲ ﺑـﺎ ﻣـﺮگ ﺗﻼﻓـﻲ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ در ﺟﺎﻳﻲ ﺻﻮرت وﻗﻮع ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم اﻳﻦ ﺣﻖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗـﺎﻧﻮن واﮔـﺬار‬ ‫ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﻳﻜﻲ از ﺷﻜﺎل ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺪﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ در آن ﺑﺮاي ﺣﻜﻤﻴﺖ در دﻋﻮاي ﻣﻴـﺎن ﭘﺎدﺷـﺎه و اﺗﺒـﺎع‬ ‫وي ﻣﻘﺎم ﺑﻲ ﻃﺮﻓﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺗﺒﺎع ﺧﻮد ﻫﻨﻮز در وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑـﺮد‪ .‬اﻣﻴـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﺻﺮف ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮدن‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﻣﺘﺠﺎوز را ﺻﺎﺣﺐ ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﺗﻘﻮا ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺪ ﻋﺒﺜﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫»ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ در ﺟﻨﮕﻬﺎي اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد ﺷﺮور و آﺳﻴﺐ رﺳﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ در آﻧﺠـﺎ ﺑـﺮ او‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ ﻫﻤﻪ اﻋﻤﺎﻟﻲ را ﻛﻪ وي ﺑﺎ اﺗﺒﺎع ﺧﻮد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻫﺮ ﻛﻪ را ﺑـﺪﻳﻦ اﻣـﺮ‬ ‫اﻋﺘﺮاض ﻛﻨﺪ ﻓﻲاﻟﺤﺎل ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻘﺎﻣﻲ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﺪارد ﻛﻪ ﭼﻨﺪان ﺑﻬﺘﺮ ﺷﻮد‪«.‬‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﺑﺪان ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮﺑﺔ ﻗﻄﺒﻲ و روﺑﺎه ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ »اﻣـﺎ راﺿـﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﻧـﻪ‪،‬‬ ‫ﺷﺮط اﻳﻤﻨﻲ را اﻳﻦ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻃﻌﻤﺔ ﺷﻴﺮان ﺷﻮﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺪﻧﻲ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻛﺜﺮﻳﺖ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮاﻓﻖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺗﻌـﺪادي‬ ‫ﺑﻴﺶ از اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻻزم اﺳﺖ‪) .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺜﻼً در اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻗـﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳـﻲ ﻳـﺎ ﺗﺼـﻮﻳﺐ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ (.‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷـﺖ ﻛـﻪ ﻻك ﺑـﺮاي زﻧـﺎن و اﻓـﺮاد ﺑـﻲﺑﻈﺎﻋـﺖ ﺣﻘـﻮق‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫»آﻏﺎز ﺷﺪن ﺟﺎﻣﻌﺔ داراي دوﻟﺖ ﻣﻨﻮط ﺑﺪﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺷﺮاﻛﺖ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﺎﻣﻌﺔ واﺣﺪ راﺿﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ «.‬ﻻك ‪-‬‬ ‫ﺑﺎ ﻗﺪري ﺗﺮدﻳﺪ ‪ -‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ رﺿﺎﻳﺘﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻳﻚ وﻗﺘﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ اذﻋﺎن ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ‪ ،‬ﺟﺰ در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻳﻬﻮد‪ ،‬در ازﻣﻨﺔ ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﻴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠﺎد دوﻟﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آن را ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ اﻟﺰام آور اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﭘﺴـﺮ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫رﺿﺎﻳﺖ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮاردادي ﻛﻪ ﭘﺪر ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ از ﻧﻮ اﻋﻼم ﻛﻨﺪ‪) .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﭼﮕﻮﻧـﻪ از اﺻـﻮل‬ ‫ﻻك ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺪان واﻗﻊ ﺑﻴﻨﺎﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﺟﻮان اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ اﮔﺮ ﭘﺲ از رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ ﺑﻴﺴـﺖ و‬ ‫ﻳﻚ ﺳﺎﻟﮕﻲ اﻋﻼم ﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻣﻦ از اﻃﺎﻋﺖ ﻗﺮاردادي ﻛﻬﺎﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد ﺳﺮ ﺑـﺎز ﻣـﻲزﻧـﻢ« ﺑـﺮاي ﺧـﻮد اﺳـﺒﺎب‬ ‫زﺣﻤﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪(.‬‬ ‫ﻻك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﺪرت دوﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺮارداد ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ از ﺣﺪود ﺧﻴﺮ و ﺻـﻼح ﻋﻤـﻮم ﻓﺮاﺗـﺮ‬ ‫ﻧﻤﻲ رود‪ .‬ﻟﺤﻈﻪ اي ﭘﻴﺶ ﻣﻦ ﺟﻤﻠﻪ اي درﺑﺎرة اﺧﺘﻴﺎرات دوﻟﺖ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدم ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺘﻢ ﻣﻲ ﺷﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ‬ ‫اﻳﻦ اﻋﻤﺎل ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح ﻋﻤﻮم اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ «.‬ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺮاي ﻻك اﻳـﻦ ﺳـﺆال ﭘـﻴﺶ ﻧﻴﺎﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗﺸـﺨﻴﺺ‬ ‫دﻫﻨﺪة ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح ﻋﻤﻮم ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺗﺸﺨﻴﺼﺶ ﺑﻪ ﻧﻔـﻊ دوﻟـﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﻻك ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻫﻨﺪة ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓـﺮدي ﺗـﺮ از آﻧﻨـﺪ‬

‫‪ □ 478‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ آراي ﻋﻤﻮم ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد‪ ،‬ﺻﻠﺢ و ﺟﻨﮓ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻮارد ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻼج اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن آن ﻧﻮﻋﻲ ﺣﻖ ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻖ اﻋﺘﺮاض ‪ -‬ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮﻳﻢ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺠﺮﻳﺎن اﻋﻤﺎﻟﻲ را ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﺠﺎزات ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻼج ﻫﻢ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻗﺒﻼً ﺟﻤﻠﻪاي را ﻧﻘﻞ ﻛﺮدم ﻛﻪ اﻛﻨﻮن دوﺑﺎره ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬ ‫»ﻫﺪف ﺑﺰرگ و ﻋﻤﺪة ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺸﺘﺮكاﻟﻤﻨﺎﻓﻊ ﻣﺘﺤﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن دوﻟﺖ ﻗﺮار‬ ‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﻔﺎﻇﺖ اﻣﻮال آن ﻣﺮدم‪«...‬‬ ‫ﻻك در ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪:‬‬ ‫»ﻗﺪرت اﻋﻼ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻴﭻ ﺟﺰﺋﻲ از ﻣﺎل ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ را ﺑﻲرﺿﺎﻳﺖ او از او ﺑﮕﻴﺮد‪«.‬‬ ‫ﺷﮕﻔﺖﺗﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﺣﻴﺎت و ﻣﻤﺎت اﻓﺮاد ﺧﻮد را در دﺳﺖ دارﻧﺪ اﺧﺘﻴﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﭘﻮل آﻧﻬﺎ را ﻧﺪارﻧﺪ‪) .‬از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﻫﺮ ارﺗﺸﻲ ﻣﺠﺎزات ﻛﺮدن ﺧﻼﻓﻬـﺎي ﻛﻮﭼـﻚ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫ﺟﺮﻳﻤﻪ ﻧﻘﺪي ﻏﻠﻂ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﺠﺎزات آﻧﻬﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺻﺪﻣﺎت ﺑﺪﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻼق زدن‪ ،‬ﻣﺠﺎز اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻻك ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺎل ﭘﺮﺳﺘﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﭼﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ اﺑﻠﻬﺎﻧﻪاي ﻛﺸﺎﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪(.‬‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﺼﻮر ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮاي ﻻك اﺷﻜﺎﻟﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮد ﻻك در اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﻫﻴﭻ اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺨﺎرج دوﻟﺖ را ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﺮط رﺿﺎي آﻧﻬﺎ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺑـﻪ ﺷـﺮط‬ ‫رﺿﺎي اﻛﺜﺮﻳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻧﺴﺎن ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا رﺿﺎﻳﺖ اﻛﺜﺮﻳﺖ در اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻛـﺎﻓﻲ ﺑﺎﺷـﺪ؟ ﺧـﻮد ﻻك ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻋﻤﻞ دوﻟﺖ در ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮ ﺟﺰﺋﻲ از ﻣﺎل ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻲ رﺿﺎي ﺧﻮد آن ﺷﺨﺺ ﺷﺮط اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲ ﻛـﻨﻢ اﻳـﻦ‬ ‫رﺿﺎي ﺑﻪ ﺳﻜﻮت در ﻗﺒﺎل ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ رأي اﻛﺜﺮﻳﺖ‪ ،‬ﺟﺰو وﻇﺎﻳﻒ ﺷﻬﺮوﻧﺪي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻛـﻪ ﺧـﻮد آن ﻫـﻢ‬ ‫اﻣﺮي اﺧﺘﻴﺎري و ﻣﻴﻠﻲ ﻓﺮض ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﺎﻫﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻋﻜﺲ واﻗﻌﻴﺎت ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟـﺐ اﺷـﺨﺎص آزادي‬ ‫ﻣﺆﺛﺮي در اﻧﺘﺨﺎب دوﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬و اﻣﺮوزه ﻫﻴﭻ ﻛﺲ اﻳـﻦ آزادي را ﻧـﺪارد ﻛـﻪ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ دوﻟﺘﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻲاﻟﻤﺜﻞ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺮدي ﺻﻠﺤﺠﻮ ﻫﺴﺘﻴﺪ و ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ ﻛﻨﻴـﺪ‬ ‫دوﻟﺖ ﻣﻘﺪاري از ﻣﺎل ﺷﻤﺎ را ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺟﻨﮕﻲ ﺿﺒﻂ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﭼﻪ ﻋﺪاﻟﺘﻲ ﻣﻲﺗـﻮان ﺷـﻤﺎ را وادار ﺑـﻪ ﺗﺴـﻠﻴﻢ‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻛﺮد؟ ﺟﻮاﺑﻬﺎي زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﺻـﻮل ﻻك وﻓـﻖ داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي اﺻﻞ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﻛﺜﺮﻳﺖ را ﺑﺪون ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻛﺎﻓﻲ داﺧﻞ در ﻣﻄﻠﺐ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و از ﻣﻘـﺪﻣﺎت ﺧـﻮد ﻛـﻪ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ‬ ‫اﺻﺎﻟﺖ ﻓﺮد اﺳﺖ راﻫﻲ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺟﺰ از ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻓﺴﺎﻧﻪاي‪.‬‬ ‫ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻟﺰوم اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻫﻢ در ﻳﻜﻲ از ادوار ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟـﺖ ﻣـﻮرد‬ ‫ﺑﺤﺚ ﺻﻮرت وﻗﻮع ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﻧﻤﻮﻧﺔ اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﻴﺪ ﻣﺮدم آزادي اﻧﺘﺨﺎب داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ در آن زﻣﺎن ﻫﻢ ﻋﺪة زﻳﺎدي رأي ﻣﺨﺎﻟﻒ دادﻧﺪ و ﻟـﺬا‬ ‫در ﻋﻘﺪ اﻳﻦ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺷﺮﻳﻚ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﺸﻮر را رﻫﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﻪ‬ ‫وﺳﻴﻠﺔ ﻗﺮارداي ﻛﻪ ﺑﺪان رﺿﺎ ﻧﺪادهاﻧﺪ ﻣﻠﺰم ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻧﺴﺎن در ﻋﻤﻞ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺸﻮر ﺧـﻮد را رﻫـﺎ ﻛﻨـﺪ‪ .‬و اﻣـﺎ‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬رﺿﺎي آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان ﻗﺮارداد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺤﻞ ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﻘﻮق ﻓﺮد در ﻣﻘﺎﺑﻞ دوﻟﺖ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻜﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬دﻣﻮﻛﺮاﺗﻬﺎ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻓﺮض ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﭼـﻮن دوﻟـﺖ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻖ دارد اﻗﻠﻴﺖ را ﻣﻘﻴﺪ ﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺣﺪي درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼـﻮن ﻣﻘﻴـﺪ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ذات‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﻘﻮق آﺳﻤﺎﻧﻲ اﻛﺜﺮﻳﺘﻬﺎ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺑﺰرگ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻖ اﻟﻬﻲ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن‬ ‫ﻗﻴﺎﻓﺔ ﺟﺒﺎري ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻻك در »ﻣﻘﺎﻻﺗﻲ درﺑﺎرة دوﻟﺖ« ‪ Essays on Government‬در اﻳﻦ ﺑـﺎره ﻛﻤﺘـﺮ ﺳـﺨﻦ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻻك □ ‪479‬‬

‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در »رﺳﺎﻻﺗﻲ درﺑﺎرة ﻣﺪارا« ‪ Letters on Toleration‬آن را ﺑﺎ ﻗﺪري ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در‬ ‫اﻳﻦ رﺳﺎﻻت ﻻك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺬﻫﺒﻴﺶ ﻣﺠﺎزات ﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻗﺮارداد اﻳﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﻴﺶ از ﻛﺸﻒ ﺗﻜﺎﻣـﻞ اﺳـﺖ‪ .‬دوﻟـﺖ ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﺧﻚ و ﺳﻴﺎه ﺳﺮﻓﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﺪرﻳﺢ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﻧـﻮاﺣﻲ ﺟﺪﻳـﺪي‪،‬‬ ‫ﻣﺜﻞ ﺟﺰاﻳﺮ درﻳﺎي ﺟﻨﻮب‪ ،‬را ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮا ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻗﺒﻞ از آن ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻋﻠﻢ ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺳﻲ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺼﻮري ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت رواﻧﻴﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺑﺘﺪاي ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖ اﺳﺖ از ﭼﻪ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ دﻻﻳﻞ ﻋﺠﻴﺒـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺮدم را ﺑـﻪ ﻗﺒـﻮل‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ و ﻋﺎدداﺗﻲ راﻫﺒﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻔﻴﺪ از آب در ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻳﻚ ﺗﻤﺜﻴﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ در ﺗﻮﺟﻴﻪ دوﻟﺖ ﺣﺎوي »ﻣﻘﺪاري« ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫د‪ .‬ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ‬ ‫از آﻧﭽﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن راﺟﻊ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻻك درﺑﺎرة ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺷﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮآﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ وي ﻃﺮﻓﺪار ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪداران‬ ‫ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻓﺮادﺳﺘﻬﺎ و ﻓﺮودﺳﺘﻬﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آﻧﻬﺎ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮي ﻓﻘﻂ ﻧﻴﻤـﻲ از ﺣﻘﻴﻘـﺖ را در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬در ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻻك ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﺟﻨﺐ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺳـﺎزش ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺻـﻮرت ﻃﻠﻴﻌـﺔ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪداري ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﻳﺎﻓﺘـﻪ را دارد‪ ،‬و ﻧﻈﺮﻳـﺎﺗﻲ ﻫﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ‬ ‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ را ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآورد‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻏﻠﺐ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑـﺎ ﻧﻘـﻞ ﻗﻮﻟﻬـﺎي ﻳـﻚ ﺟﺎﻧﺒـﻪ‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ او را ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ اﺣﻜﺎم اﺻﻠﻲ ﻻك را در ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ ﻛﻪ در آﺛﺎر او آﻣﺪه اﺳﺖ ﻳﺎد ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﺑﺘﺪا ﻻك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻛﺎر ﺧﻮد ﻣﺎﻟﻚ ﻣﻲﺷﻮد ‪ -‬ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎﻟﻚ ﺷـﻮد‪ .‬در اﻳـﺎم ﭘـﻴﺶ از دورة‬ ‫ﺻﻨﻌﺘﻲ اﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﻪ ﻗﺪر اﻣﺮوز دور از واﻗﻊ ﺑﻴﻨﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻛﺎﻻﻫﺎي ﺷـﻬﺮي ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﺻـﻨﻌﺘﮕﺮان دﺳـﺘﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻚ اﺑﺰار ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺤﺼﻮل ﻛﺎر ﺧﻮد را ﻣﻲ ﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻛﺸﺎورزي ﺑﻪ ﻋﻘﻴـﺪة ﻣﻜﺘﺒـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻻك ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻈﺎم آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد دﻫﻘﺎﻧﺎن ﻣﺎﻟﻚ زﻣﻴﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺎﻳﺪ ﻫـﺮ‬ ‫ﻗﺪر زﻣﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ از ﻋﻬﺪة ﻛﺸﺘﺶ ﺑﺮآﻳﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﺑﻴﺶ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ وي ﺑﺎ ﻛﻤﺎب ادب ﺗﻐﺎﻓﻞ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺗﺤﻘـﻖ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ اﻧﻘﻼب ﺧﻮﻧﻴﻦ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻫﻤﺔ زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻛﺸﺎورزي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﺷـﺮاف‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻟﻚ ﻳﺎ ﻣﻘﺪار ﻣﻌﻴﻨﻲ )ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻧﺼﻒ( ﻣﺤﺼﻮل را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻬﺮة ﻣﺎﻟﻜﺎﻧﻪ از دﻫﻘﺎن ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻳـﺎ ﻣـﺎل اﻻﺟـﺎره اي‬ ‫ﺑﺪو ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻛﻪ در اوﻗﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺮخ آن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺷﻜﻞ اول در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﺷﻜﻞ اﺧﻴﺮ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن راﻳـﺞ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﻘﺎط ﺷﺮﻗﻲ ﺗﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮوس و روﺳﻴﻪ‪ ،‬ﻛﺎرﮔﺮان زراﻋﺘﻲ ﺻﺮف ﺑﻮدن و در واﻗﻊ ﺻﺎﺣﺐ ﻫﻴﭻ ﺣﻘﻲ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻈـﺎم‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ و در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ و آﻟﻤﺎن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻓﺘﻮﺣـﺎت ارﺗـﺶ اﻧﻘﻼﺑـﻲ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪ‪ .‬در ﭘﺮوس ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردن از ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن و در روﺳﻴﻪ ﺑﺮ اﺛـﺮ ﺷﻜﺴـﺖ در ﺟﻨـﮓ ﻛﺮﻳﻤـﻪ ﺳـﺮواژ‬ ‫ﻣﻠﻐﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻫﺮ دوي اﻳﻦ ﻣﻤﺎﻟﻚ اﺷﺮاف اﻣﻼك ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﭘﺮوس ﺷﺮﻗﻲ اﻳﻦ ﻧﻈـﺎم ﮔﺮﭼـﻪ ﺑـﻪ ﺿـﺒﻂ‬ ‫ﻧﺎزﻳﻬﺎ درآﻣﺪه‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬در روﺳﻴﻪ و ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻟﺘـﻮﻧﻲ و ﻟﻴﺘـﻮاﻧﻲ و اﺳـﺘﻮﻧﻲ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻧﻘﻼب روﺳﻴﻪ از اﺷﺮاف ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺠﺎرﺳﺘﺎن و روﻣﺎﻧﻲ و ﻟﻬﺴﺘﺎن اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻟﻬﺴﺘﺎن ﺷﺮﻗﻲ ارﺗﺶ ﺷﻮروي آن را در ‪» 1949‬ﻣﻨﺤﻞ« ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ دوﻟﺖ ﺷﻮروي آﻧﭽـﻪ در ﻗـﺪرت‬ ‫دﺷﺘﻪ ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ در ﺳﺮاﺳﺮ روﺳﻴﻪ ﻣﺰارع اﺷﺘﺮاﻛﻲ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻛﺸﺎورزان ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺷﻜﻞ ﺑﻐﺮﻧﺞﺗﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﺼـﺮ ﻻك وﺟـﻮد اراﺿـﻲ ﻋﻤـﻮﻣﻲ )‪ (Commons‬وﺿـﻊ‬ ‫ﻛﺎرﮔﺮان ده را ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﻛﺮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﺮ اﻳـﻦ اراﺿـﻲ داراي ﺣﻘـﻮق ﻣﻬﻤـﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از اﻳـﻦ ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﻏﺬاي ﺧﻮد را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺎم از ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺑﻮد و ﻣـﺮدم ﻧﻮاﻧـﺪﻳﺶ ﺑـﺎ آن‬

‫‪ □ 480‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺎم از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺎﻋﺚ اﺳـﺮاف و اﺗـﻼف ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻧﻬﻀـﺘﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﺤﺼﻮر ﻛﺮدن اراﺿﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻫﻨﺮي ﻫﺸﺘﻢ آﻏﺎز ﺷﺪ و در زﻣﺎن ﻛﺮاﻣﻮل اداﻣﻪ ﻳﺎﻓـﺖ اﻣـﺎ‬ ‫ﺗﺎ ﺣﺪود ‪ 1750‬ﻗﻮت ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬از آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اراﺿﻲ ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﻣﺤﺼﻮر ﺷﺪﻧﺪ و ﺑـﻪ ﻣﺎﻟﻜـﺎن ﻣﺤﻠـﻲ ﺗﺤـﻮل‬ ‫داده ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﺼﻮر ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻫﺮ زﻣﻴﻨﻲ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﮔﺬراﻧﺪن ﻳﻚ ﻣﺎدة ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑـﻮد و اﺷـﺮاف ﻛـﻪ در ﻫـﺮ دو ﻣﺠﻠـﺲ را در‬ ‫دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﻗﺪرت ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري ﺧﻮد را ﺑﺮاي اﻓﺰودن ﺑﺮ ﺛﺮوت ﺧﻮد ﺑﻲ رﺣﻤﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ ﻛـﺎرﮔﺮان‬ ‫ده را ﺗﺎ ﺳﺮ ﺣﺪ ﻣﺮگ ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬وﺿﻊ ﻛﺎرﮔﺮان ﺑﻪ واﺳﻄﺔ رﺷﺪ ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻬﺒﻮد ﻳﺎﻓﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮد از ﻣﻬﺎﺟﺮات آﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺮوز در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻟﻮﻳـﺪ ﺟـﻮرج وﺿـﻊ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ اﺷﺮاف ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ از ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻣﻼك روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺧﻮد دﺳﺖ ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻼت ﻳﺎ ﺻـﻨﺎﻳﻊ ﺷـﻬﺮي‬ ‫ﻫﻢ دارﻧﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ داراﻳﻲ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن اﻧﻘﻼب ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ روي ﻧـﺪاده‪ ،‬اﻣـﺎ اﻧﺘﻘـﺎل ﺗـﺪرﻳﺠﻲ ﺻـﻮرت‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در ﺟﺮﻳﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮروزه آن ﻋﺪه از اﺷﺮاﻓﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﻧﺪ ﺛﺮوت ﺧﻮد را از ﻣﺴﺘﻐﻼت ﻳـﺎ ﺻـﻨﺎﻳﻊ‬ ‫ﺷﻬﺮي دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺤﻮل دراز ﻣﺪت را‪ ،‬ﺟﺰ در روﺳﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻﻮل ﻻك داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻋﺠﻴﺐ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻻك ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ را اﻋﻼم ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ اﻧﻘﻼب ﻻزم ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮان آﻧﻬﺎ را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﻣﻌﻬﺬا ﻫﻴﭻ ﺑﺮﮔﻪ اي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺪﻫـﺪ‬ ‫از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وي ﻧﻈﺎم ﻣﻮﺟﻮد ﻏﻴﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲ داﻧﺪ ﻧﻈﺎم ﻣﻮرد ﻧﻈـﺮ او ﺑـﺎ ﻧﻈـﺎم ﻓﻌﻠـﻲ ﺗﻔـﺎوت دارد‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ارزش ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻛﺎر ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ارزش ﻫﺮ ﻣﺤﺼﻮﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻛﺎري ﻛﻪ ﺻﺮف آن ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﺑﺴـﺘﮕﻲ‬ ‫دارد ‪ -‬ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ آن را ﺑﻪ ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ رﻳﻜﺎردو ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬در آﺛﺎر ﻻك دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد و ﺑـﻪ‬ ‫وﺳﻴﻠﺔ ﺳﻠﺴﻠﻪاي از اﺳﻼف او‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺎ ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺪو رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺗﺎوﻧﻲ در ﺗﻠﺨـﻴﺺ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﻟﺐ اﺳﺘﺪﻻل اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺟﺮت را ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان ﻛﻪ ﻛﺎﻻ ﺳﺎﺧﺘﺔ دﺳﺖ آﻧﻬﺎﺳﺖ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻛـﻪ ﺣﻤـﻞ و ﻧﻘـﻞ آن را‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻛﻨﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻫﺮ دوي آﻧﺎن در ﺷﻐﻞ ﺧﻮد ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﻨﺪ و ﺑـﻪ رﻓـﻊ ﺣـﻮاﺋﺞ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻗﻴﺎم ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻨﺎه ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ را ﻣﺤﺘﻜـﺮﻳﻦ ﻳـﺎ دﻻﻻن اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ ﻛـﻪ از ﺣـﻮاﺋﺞ ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﻧﻔـﻊ‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﻪ ﺟﻴﺐ ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ .‬ﺧﻠﻒ ﺻﺪق ﻧﻈﺮﻳﺎت اﻛﻮﻳﻨﺎس ﻧﻈﺮﻳﺔ ارزش ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻛﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ آﺧـﺮﻳﻦ ﻓـﺮد‬ ‫ﻣﺪرﺳﻴﺎن ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ارزش ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻛﺎر دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪ :‬ﻳﻜﻲ اﺧﻼﻗﻲ و دﻳﮕﺮي اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ارزش ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻛﺎر ﻣﺼﺮف ﺷﺪه ﺑﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﺎر در واﻗﻊ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪة ﺑﻬﺎﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻻك ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ داراي ﻣﺼﺪاق ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧُـﻪ ﻋﺸـﺮِ ارزش را ﻛـﺎر‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد آن ﻳﻚ ﻋﺸﺮ دﻳﮕﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ آﻧﭽﻪ ﺗﻔﺎوت ﻗﻴﻤﺘﻬﺎ را اﻳﺠﺎد ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻫﻤﺎﻧـﺎ‬ ‫ﻛﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در اﻣﺮﻳﻜﺎ زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ ﺳﺮﺧﭙﻮﺳـﺘﺎن اﺳـﺖ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﺑـﻲﺑﻬﺎﺳـﺖ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﺮﺧﭙﻮﺳﺘﺎن آن را ﻛﺸﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻨﻜـﻪ ﻣـﺮدم ﺑﺨﻮاﻫﻨـﺪ روي آن ﻛـﺎر‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ واﻗﻌﺎً دﺳﺖ ﺑﻜﺎر ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻗﻴﻤﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺑﺎﺷـﻴﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮ در آن ﻧﻔﺖ ﻛﺸﻒ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﻲآﻧﻜﻪ در زﻣـﻴﻦ ﻛـﺎري ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﻴﺪ آن را ﺑـﻪ ﻗﻴﻤـﺖ ﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫ﺑﻔﺮوﺷﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻻك‪ ،‬ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻋﺼﺮش‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي ﺑﻪ ﻧﻈﺮش ﻧﻤﻲرﺳﺪ و ﻓﻘﻂ درﺑﺎرة ﻛﺸﺎورزي ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ‬ ‫دﻫﻘﺎﻧﺎن ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ اوﺳﺖ ﺑﺎ اﻣﻮري از ﻗﺒﻴﻞ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻌﺎدن ﺑﺰرگ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ و ﻛﺎرﮔﺮ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫اﺳﺖ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﺻﻞ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺣﺼﻮل ﻛﺎر اوﺳﺖ ذﻳﺤﻖ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺗﻤﺪن ﺻﻨﻌﺘﻲ اﺻﻞ ﺑـﻲ ﻓﺎﻳـﺪه اي‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ در ﻳﻜﻲ از ﻛﺎرﮔﺎﻫﻬﺎي ﻛﺎرﺧﺎﻧﺔ ﻓﻮرد ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؛ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻌﻠﻮم ﻛـﺮد‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻻك □ ‪481‬‬

‫ﻛﻪ ﭼﻪ ﻣﻘﺪار از ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺤﺼﻮل ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻛﺎر ﺷﻤﺎﺳﺖ؟ ﻳﺎ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ در ﺧﺪﻣﺖ ﻳﻚ ﺷﺮﻛﺖ راه آﻫﻦ ﺑﻪ ﺣﻤـﻞ‬ ‫و ﻧﻘﻞ ﻛﺎﻻ ﻣﺸﻐﻮﻟﻴﺪ‪ .‬ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺳﻬﻢ در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺎﻻ دارﻳﺪ؟ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻳﻠﻨﺪ از اﺳﺘﺜﻤﺎر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷﻮد اﺻﻞ ذﻳﺤﻖ ﺑﻮدن ﻓﺮد را ﺑﺮ ﻣﺤﺼﻮل ﻛﺎر ﺧﻮد ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻧـﺪ و ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎي آن روﺷﻬﺎي ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲﺗﺮ در ﺳﺎزﻣﺎن دادن ﺑﻪ اﻣﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺗﻮزﻳﻊ اﺗﺨﺎذ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ارزش ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻛﺎر ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺳﺒﺐ دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﻃﺒﻘﻪ اي ﻛﻪ ﻏﺎرﺗﮕﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪرﺳﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ رﺑﺎﺧﻮاران ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﺷﺎن ﻳﻬﻮدي ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد را داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬رﻳﻜﺎردو ﺑﺮ ﺿﺪ زﻣﻴﻦ داران و ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدران ﺑﻪ ﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻻك ﮔـﻮﻳﻲ در‬ ‫ﺧﻸ ﺑﻲدﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﻃﺒﻘﻪاي‪ ،‬ﺑﺪان اﻋﺘﻘﺎد دارد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ دﺷﻤﻨﻲ وي ﻣﺘﻮﺟﻪ ﭘﺎدﺷﺎهﻫﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳـﺎت وي در‬ ‫ﺑﺎب ارزش ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻻك ﭼﻨﺎن ﻋﺠﻴﺐ و ﻏﺮﻳﺒﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺎزﮔﻮ ﻛـﻨﻢ ﺗـﺎ ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﺟﻠـﻮه ﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺷﺨﺺ ﻧﺒﺎﻳﺪ آﻧﻘﺪر آﻟﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮاده اش ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺨﻮرﻧﺪ ﻓﺎﺳـﺪ ﺷـﻮد؛ اﻣـﺎ‬ ‫ﻣﺎﻧﻌﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻗﺪر ﻃﻼ و اﻟﻤﺎس ﻛﻪ از راه ﻣﺸﺮوع ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪﻧﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﻏﺎﻓﻞ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ آﻟﻮ دارد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ آﻟﻮﻫﺎﻳﺶ ﻓﺎﺳﺪ ﺷﻮد آﻧﻬﺎ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻻك ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي درﺑﺎرة ﻓﺴﺎد ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﻓﻠﺰات ﮔﺮﻧﺒﻬﺎ داد ﺳﺨﻦ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻠﺰات ﻣﻨﺒﻊ ﭘﻮل و ﻋـﺪم‬ ‫ﺗﺴﺎوي ﺛﺮوﺗﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻧﺘﺰاﻋﻲ و ﻧﻈﺮي از ﻋﺪم ﺗﺴﺎوي اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺘﺄﺳﻒ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺪارد ﻛـﻪ اﻗـﺪام‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺟﻠﻮ آن را ﺑﮕﻴﺮد ﺻﻼح اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻲﺷﻚ او ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ ﻣﻌﺎﺻﺮاﻧﺶ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻮاﻳـﺪي ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻤﺪن از ﻣﺮدم ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ‪ -‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻣﻴﺎن ﻫﻨﺮ و ادب ‪ -‬دﻳﺪه ﺑﻮد ﻗﺮار داﺷـﺖ‪ .‬ﻫﻤـﻴﻦ روش اﻛﻨـﻮن در اﻣﺮﻳﻜـﺎ‬ ‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و ﻫﻨﺮ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻛﻴﺴﺔ ﻛﺮم ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ ﺑﺴـﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﺑـﻲﻋـﺪاﻟﺘﻲ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺗـﺎ ﺣـﺪي‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺗﻤﺪن ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺎس آﻧﭽﻪ را در ﻣﺮام ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎري ﺣﺎﺋﺰ ﺣـﺪ اﻋـﻼي اﺣﺘـﺮام اﺳـﺖ ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﻫـ‪ .‬ﺗﻮازن ﻗﻮا‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﻗﻮاي ﻣﻘﺘﻨﻨﻪ و ﻣﺠﺮﻳﻪ و ﻗﻀﺎﺋﻴﺔ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎﻳﺪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺑﺎﺷﻨﺪ از ﺧﺼﺎﻳﺺ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮ در ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻠﺴﻠﺔ اﺳﺘﻮارت در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ و ﻻك‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ در ﻣﻮرد ﻗﻮاي ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻣﺠﺮﻳـﻪ‪،‬‬ ‫آن را ﺑﻪ وﺿﻮح ﺻﻮرت ﺑﻨﺪي ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﻮاي ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻣﺠﺮﻳﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟـﺪا ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺗـﺎ از ﺳـﻮء‪‬‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از اﺧﺘﻴﺎرات ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻻك از ﻗﻮة ﻣﻘﻨﻨﻪ ﻧﺎم ﻣﻲﺑـﺮد ﻣﻨﻈـﻮر ﭘﺎرﻟﻤـﺎن اﺳـﺖ و‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﻗﻮة ﻣﺠﺮﻳﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻏﺮض ﭘﺎدﺷﺎه؛ ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻨﻈﻮر ﻋﺎﻃﻔﻲاش ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺮض ﻣﻨﻄﻘﻲاش ﻫـﺮ‬ ‫ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ وي ﻗﻮة ﻣﻘﻨﻨﻪ را ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻘﻮا ﻣﻲداﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وي ﻗﻮة ﻣﺠﺮﻳـﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﻮة ﻣﻘﻨﻨﻪ ﺑﺎ ﻳﺪ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻗﻮه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻖ اﻧﺤﻼل آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬از ﺳـﺨﻨﺎن ﻻك‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﻮة ﻣﻘﻨﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻮام اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮔﺎه ﻳﻜﺒﺎر ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ آراي ﻋﻤـﻮﻣﻲ اﻧﺘﺨـﺎب‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺮط ﻛﻪ ﻗﻮة ﻣﻘﻨﻨﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺮدم ﻗﺎﺑﻞ اﺳﻘﺎط ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺸﻲ را ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﻋﺼـﺮ ﻻك‬ ‫ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷﺎه و ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم اﺟﺰاي ﻗﻮة ﻣﻘﻨﻨﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﺪ ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻻك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻫﻤﺔ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﺧﻮش ﺳﺎزﻣﺎن ﻗﻮاي ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻣﺠﺮﻳﻪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﻳـﻦ ﺳـﺆال‬ ‫ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﻗﻮه ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛـﺮد؟ ﻻك ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﻗـﻮة‬ ‫ﻣﺠﺮﻳﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻘﻨﻨﻪ را ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﺪﻫﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم وارد ﺟﻨـﮓ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻣـﻲﺗـﻮان آن را ﻗﻬـﺮاً ﺳـﺎﻗﻂ ﻛـﺮد‪.‬‬

‫‪ □ 482‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آﻧﭽﻪ در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭼﺎرﻟﺰ اول رخ داد ﭘﻴﺪا ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﭼـﺎرﻟﺰ اول از ‪ 1628‬ﺗـﺎ ‪1640‬‬ ‫ﻛﻮﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻲ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻻك از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻛﺎرﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ﺟﻨﮓ داﺧﻠـﻲ ﻫـﻢ ﺷـﺪه ﺟﻠـﻮ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »زور ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺟﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ زور ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﻨﺪ‪ «.‬اﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﻲ ﻓﺎﻳـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﻲ ﺑﺎ ﺣﻖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ ﭼﻪ وﻗﺖ زور »ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ« اﺳﺖ‪ .‬اﻗﺪام ﭼﺎرﻟﺰ اول ﺑﺮاي‬ ‫اﺧﺬ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻛﺸﺘﻴﺮاﻧﻲ ﺑﻲ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﭘﺎرﻟﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن او »ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ« اﻋﻼم ﺷﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ ﺧـﻮد‬ ‫وي آن را ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﭼﺎرﻟﺰ اول از ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳـﻲ‬ ‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻏﻠﻄﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ در ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ اﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻴﺰ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬آﻳﺎ اﻳـﺎﻻت ﺟﻨـﻮب ﺣـﻖ ﺟـﺪا ﺷـﺪن را‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ؟ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﭘﻴﺮوزي ﺷﻤﺎل اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ را ﺣﻞ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻛﻪ در ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻻك و‬ ‫اﻛﺜﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻋﺼﺮ وي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﻲ ﻏﺮﺿﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آﻧﭽـﻪ را ﻋﺎدﻻﻧـﻪ و ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺣﺰﺑﻲ ﻃﺮﻓﻴﻦ دﻋﻮا را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲآورد ﻳﺎ ﺑﻪ دﺷﻮاري ﺗﺸـﻜﻴﻞ دادن‬ ‫ﻣﺤﻜﻤﻪاي‪ ،‬ﭼﻪ واﻗﻌﻲ و ﭼﻪ وﺟﺪاﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺒﺘﻼﺑﻪ را ﺑﻪ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻛﻨـﺪ ﻗﺎﺋـﻞ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬در ﻋﻤـﻞ‬ ‫اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬اﮔﺮ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زور ﺣﻞ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻗﺎﻧﻮن و ﻋﺪاﻟﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻮد ﻻك ﻫﻢ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را‪ ،‬ﮔﻴﺮم در ﻟﻔﺎﻓﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ در ﻣـﻮارد ﺧﺎﺻـﻲ از اﺧﺘﻼﻓـﺎت‬ ‫ﻗﻮاي ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻣﺠﺮﻳﻪ‪ ،‬در زﻳﺮ آﺳﻤﺎن داوري وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن ﺧﻮد آﺳﻤﺎن ﻫﻢ ﻧﺼـﻮص ﺻـﺮﻳﺤﻲ ﻧـﺪارد‪ ،‬از اﻳـﻦ ﮔﻔﺘـﻪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺣﻞ ﻛﺮد؛ زﻳﺮا ﻓﺮض اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺳﻤﺎن ﭘﻴﺮوزي را ﻧﺼﻴﺐ ﻣﺪﻋﺎي‬ ‫ﺑﻬﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﻘﻴﺪه اي از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ذاﺗﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻗﻮاي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﺎﺋـﻞ ﺷـﻮد‪ .‬ﻫـﺮ ﺟـﺎ ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺠﺴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ راه اﺣﺘﺮاز از ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ ﮔـﺎه و ﺑـﻲﮔـﺎه ﺑﻜـﺎر ﺑﺴـﺘﻦ روش‬ ‫ﺳﺎزش و ﻋﻘﻞ ﺳﻠﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺎزش و ﻋﻘﻞ ﺳﻠﻴﻢ ﻋﺎدات رواﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻤﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را در ﻓﻼن ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ‬ ‫ﺗﺠﺴﻢ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺠﻴﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻻك درﺑﺎرة ﻗﻮة ﻗﻀﺎﺋﻴﻪ ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲ آورد؛ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﻣﺴـﺌﻠﺔ ﺣـﺎد روز‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻫﺮ وﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻗﻀﺎت را از ﻣﻨﺼﺐ ﺧـﻮد ﻣﻨﻔﺼـﻞ ﻛﻨـﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻗﻀـﺎت‬ ‫دﺷﻤﻨﺎن ﭘﺎدﺷﺎه را ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ دوﺳﺘﺎن او رأي ﺑﺮاﺋﺖ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻧﻘـﻼب ﻗﻀـﺎت ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ اﻧﻔﺼـﺎل‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﺠﻠﺴﻴﻦ‪ .‬ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ اﺣﻜﺎم آﻧـﺎن ﻣﻮاﻓـﻖ ﻗـﺎﻧﻮن ﺷـﻮد؛ اﻣـﺎ در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ در دﻋﻮاﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺎي ﺗﻌﺼﺒﺎت ﺣﺰﺑﻲ در ﻣﻴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ اﻣـﺮ ﻓﻘـﻂ اﻏـﺮاض ﻗﻀـﺎت را ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ اﻏـﺮاض ﭘﺎدﺷـﺎه‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ اﺻﻞ ﺗﻮازن ﻗﻮا ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻮة ﻗﻀﺎﺋﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻌﺒﺔ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ از ﺣﻜﻮﻣـﺖ درآﻣـﺪ و‬ ‫در ﻛﻨﺎر ﻗﻮاي ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻣﺠﺮﻳﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﺔ اﻳﻦ اﻣﺮ دﻳﻮان ﻋﺎﻟﻲ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪة اﻣﺮﻳﻜﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻮازن ﻗﻮا ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺮض از آن ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺪرت ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﻗﻮة ﻣﺠﺮﻳـﻪ اﺳـﺘﻴﻼي‬ ‫ﺗﻤﺎم داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻗﻮة ﻣﺠﺮﻳﻪ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا وزارﺗﺨﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑـﻲ داﺷـﺘﻦ اﻛﺜﺮﻳـﺖ در‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻮام ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﻮة ﻣﺠﺮﻳﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻴﺌﺘﻲ درآﻣﺪ ﻛﻪ در واﻗـﻊ‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ‬ ‫ﻧﻪ در ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺨﺐ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺑﻮد؛ و ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﺪاﻳﻲ ﻗﻮاي ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻣﺠﺮﻳﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻛﻤﺘﺮ ﺷﺪ‪ .‬در ﻣـﺪت ﭘـﻨﺞ‬ ‫ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻳﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺪود‪ ،‬ﺗﺤﻮل دﻳﮕﺮي ﻫﻢ رخ داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ اﺧﺘﻴﺎر ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ در اﻧﺤـﻼل ﻣﺠﻠـﺲ و‬ ‫اﻓﺰاﻳﺶ اﻧﻀﺒﺎط ﺣﺰﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن اﻛﺜﺮﻳﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻛﺪام ﺣﺰب ﺑﺎﻳﺪ زﻣﺎم اﻣﻮر را در دﺳﺖ داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ را ﮔﺮﻓﺖ ﻗـﺪرت اﺧـﺬ ﺗﺼـﻤﻴﻤﺎت دﻳﮕـﺮ ﻋﻤـﻼً از آن ﺻـﻠﺐ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺠﻠـﺲ از ﺣـﻖ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري ﺧﻮد ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ دوﻟﺖ ﻻﻳﺤﻪاي ﻃﺮح ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ دوﻟـﺖ در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل ﻗـﻮاي‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻻك □ ‪483‬‬

‫ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻣﺠﺮﻳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﺪرت آن ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﻴﺔ ﻟﺰوم ﺗﺠﺪﻳﺪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺎم اﻟﺒﺘـﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ‬ ‫ﺑﺎ اﺻﻮل ﻻك ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻮﻧﺘﺴـﻜﻴﻮ ﺑـﻪ ﻗـﻮت ﺑﺴـﻴﺎر ﺗﺒﻠﻴـﻎ ﺷـﺪ‪ ،‬اﺣـﺰاب اﻋﺘـﺪاﻟﻲ ﺗـﺮ در اﻧﻘـﻼب از آن‬ ‫ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﭘﻴﺮوزي ژاﻛﻮﺑﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻮﻗﺘﺎً ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﻃﺒﻌﺎً ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺮاي آن ﻧﻤﻲ دﻳـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺳﻠﻄﻨﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان آﻣﺪ و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آن رﺋـﻴﺲ ﺟﻤﻬـﻮر داراي‬ ‫اﺧﺘﻴﺎرات ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﭼﻴﺰي ﺑﻮد و دوﻟﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺠﻠﺴﻴﻦ را ﻣﻨﺤﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻫـﻢ در‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻞ دوﻟﺖ و ﻫﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻗﺪرت ﻓﺮاوان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻗﻮا ﺑـﻴﺶ از اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‬ ‫اﻣﺮوز‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﻤﺘﺮ از آﻧﭽﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻﻮل ﻻك ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ؛ زﻳﺮا ﻗﻮة ﻣﻘﻨﻨﻪ ﻗﻮة ﻣﺠﺮﻳﻪ را ﺗﺤﺖاﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮار داد‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺣﺎﺿﺮ ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮﻋﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭘـﻴﺶ ﺑﻴﻨـﻲاش ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻤﻠﻜﺘﻲ ﻛﻪ اﺻﻞ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻗﻮاي ﻻك در آن ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ ﻣﺼﺪاق ﺧﻮد را ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آن رﺋـﻴﺲ‬ ‫ﺟﻤﻬﻮر و ﻛﻨﮕﺮه ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ و دﻳﻮان ﻋﺎﻟﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻫﺮ دوي آﻧﻬﺎﺳـﺖ‪ .‬ﻗـﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳـﻲ ﻣـﻦﻏﻴﺮﻗﺼـﺪ‬ ‫دﻳﻮان ﻋﺎﻟﻲ ﺷﻌﺒﻪ اي را ﻗﻮة ﻣﻘﻨﻨﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﺪون ﺗﺄﻳﻴﺪ دﻳﻮان ﻋﺎﻟﻲ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺎﻧﻮن در ﻧﻤﻲ آﻳـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ اﺧﺘﻴﺎرات دﻳﻮان ﻋﺎﻟﻲ اﺳﻤﺎً ﻓﻘﻂ در ﺣﺪود ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬در واﻗـﻊ ﻣﻮﺟـﺐ اﻓـﺰاﻳﺶ اﺧﺘﻴـﺎرات آن‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ اﻧﺘﻘﺎد از ﻛﺎرﻫﺎي دﻳﻮان ﻋﺎﻟﻲ را ﻛﻪ اﺧﺬ ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ ،‬دﺷﻮار ﻣـﻲﺳـﺎزد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻴﻲ ﻓﻘﻂ ﻳﻜﺒﺎر ﻛﺎر را ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻛﺸـﺎﻧﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬از ﺧﺮدﻣﻨـﺪي اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻴـﺎن در اﻣـﺮ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻻك روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻛﺎﻓﻲ و ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮد؛ از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ روز ﺑـﻪ روز از ﺗﻮاﻧـﺎﻳﻲ آن‬ ‫در ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪرت ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻛﻪ در ﺷﺮﻛﺘﻬﺎي ﺑﺰرگ ﺗﺠﺴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬از آﻧﭽـﻪ ﺑـﻪ ﺗﺼـﻮر ﻻك در‬ ‫ﻣﻲ آﻣﺪ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺖ‪ .‬وﻇﺎﻳﻒ ﺿﺮوري دوﻟﺖ ‪ -‬ﻣﺜﻼً ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ‪ -‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻓـﺮاوان ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴـﻢ ﺑﺎﻋـﺚ اﺗﺤـﺎد و‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ اﻟﺘﻘﺎط ﻗﺪرت اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﺪ و ﺟﻨﮓ را ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ وﺳﻴﻠﺔ رﻗﺎﺑﺖ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻓـﺮد واﺣـﺪ ﻣﺠـﺰا آن ﻗـﺪرت و‬ ‫اﺳﺘﻘﻼﻟﻲ را ﻛﻪ در ﺗﻔﻜﺮات ﻻك داﺷﺖ دﻳﮕﺮ ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﻋﺼﺮ ﺳﺎزﻣﺎن اﺳﺖ و ﺗﻀﺎدﻫﺎي آن ﺗﻀـﺎد ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ‬ ‫ﺗﻀﺎد اﻓﺮاد ﻣﺠﺰا‪ .‬وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻻك ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻨـﻮز ﻣﻴـﺎن د‪‬ول ﺑﺮﻗـﺮار اﺳـﺖ‪ .‬ﻻزم اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻳـﻚ »ﻗـﺮارداد‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ از ﻣﺰاﻳﺎي ﻣﻌﻬـﻮد دوﻟـﺖ ﺑﺮﺧـﻮردار ﺷـﻮﻳﻢ‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﻳـﻚ دوﻟـﺖ‬ ‫ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻻك ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑـﻞ اﻧﻄﺒـﺎق ﺑـﺎ واﻗﻌﻴـﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد؛ ﮔﺮﭼـﻪ ﻧـﻪ آن‬ ‫ﻗﺴﻤﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 484‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 82‬د‪
9‬‬

‫ ‬

‫از زﻣﺎن ﻻك ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ دو ﻧﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ در اروﭘﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو ﻫﻢ ﻧﻈﺮﻳﺎت و ﻫﻢ روش ﺧـﻮد را از‬ ‫ﻻك ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ ﻧﺨﺴﺖ از دﻛﺎرت و ﺳﭙﺲ از ﻛﺎﻧﺖ‪ .‬ﺧﻮد ﻛﺎﻧﺖ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ از ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻧﺎﺷـﻲ از‬ ‫دﻛﺎرت و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﺎﺷﻲ از ﻻك ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺮوان ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ دﻛﺎرﺗﻲ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻻﻛﻲ‪ .‬وارﺛﺎن ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻﻛﻲ اوﻻً ﺑﺎرﻛﻠﻲ و ﻫﻴﻮم ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺛﺎﻧﻴـﺎً آن‬ ‫ﻋﺪه از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﺘﺐ روﺳﻮ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺛﺎﻟﺜﺎً ﺑﻨﺘﺎم و رادﻳﻜﺎﻟﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬راﺑﻌﺎً ‪ -‬ﺑﺎ اﺿﺎﻓﺎت ﻣﻬﻤـﻲ از‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ اروﭘﺎﻳﻲ ‪ -‬ﻣﺎرﻛﺲ و ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ‪ .‬اﻣﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺎرﻛﺲ دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ اﺳﺖ اﻟﺘﻘﺎﻃﻲ و ﻫﺮ ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﺳـﺎدهاي از ﻓﻠﺴـﻔﺔ او‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻏﻠﻂ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺎت ﻣﻦ ﻓﻌﻼً او را ﻛﻨﺎر ﻣﻲﮔﺬارم ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ درﺑﺎرة او ﺑﺮﺳﻢ‪.‬‬ ‫در زﻣﺎن ﺧﻮد ﻻك ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻋﻤﺪة وي ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از دﻛﺎرﺗﻴﺎن و ﻻﻳﺐﻧﻴـﺘﺲ‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ ﻛـﺎﻣﻼً ﻏﻴـﺮ ﻣﻨﻄﻘـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻك در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺣﻴﺜﻴـﺖ ﻧﻴﻮﺗـﻮن ﺑﺴـﺘﮕﻲ داﺷـﺖ‪ .‬دﻛـﺎرت در‬ ‫ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﺔ رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻘـﺎﻣﻲ ﺷـﺎﻣﺦ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ آورده ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺌﻮري ﮔﺮدﺷﺎرﻫﺎ )‪(vortices‬ي او در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﺷﻤﺴﻲ ﻗﻄﻌﺎً ﺑﻪ ﭘﺎي ﻗـﺎﻧﻮن ﺟﺎذﺑـﺔ ﻧﻴﻮﺗـﻮن‬ ‫ﻧﻤﻲرﺳﻴﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮوزي ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻧﻴﻮﺗﻮن از ﺣﺮﻣﺖ دﻛﺎرت ﻛﺎﺳﺖ و ﺑﺮ ﺣﺮﻣﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن اﻓﺰود‪ .‬ﻫﺮ دوي اﻳﻦ ﻋﻠﻞ ﻣﺮدم را‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻻك ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻓﺮاﻧﺴﺔ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺑﺮ ﺿﺪ دوﻟﺖ اﺳﺘﺒﺪادي ﻛﻬﻨﻪ و ﻓﺎﺳـﺪ و ﺿـﻌﻴﻔﻲ‬ ‫در ﻃﻐﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را ﻣﻬﻢ آزادي ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻻك ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻓﻠﺴـﻔﺔ او ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻮاﻓﻖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎي ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻻك در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻫﻴـﻮم‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣـﺪﺗﻲ در ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬ ‫ﻣﻲزﻳﺴﺖ و ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎري از داﻧﺸﻤﻨﺪان آﻧﺠﺎ ﺷﺨﺼﺎً آﺷﻨﺎﻳﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻧﺎﻗﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ وﻟﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﭘﻴﺮوان ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻻك ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ او ﻋﻼﻗﻪ اي ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدادﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺎرﻛﻠﻲ‬ ‫اﺳﻘﻔﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﭼﻨـﺪان ﺗـﻮﺟﻬﻲ ﺑـﻪ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬ﻫﻴـﻮم ﻣﺤﺎﻓﻈـﻪ ﻛـﺎري ﺑـﻮد ﻛـﻪ در ﺳﻴﺎﺳـﺖ از ﺑـﻮﻟﻴﻨﮕﺒﺮوك‬ ‫‪ Bolingbroke‬ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬در زﻣﺎن آﻧﻬﺎ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن از ﻟﺤـﺎظ ﺳﻴﺎﺳـﻲ آرام ﺑـﻮد و ﺷـﺨﺺ ﻓﻴﻠﺴـﻮف ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮﻳﺶ را از ﻛﺎر ﺟﻬﺎن رﻧﺠﻪ ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻧﻈﺮي ﻗﺎﻧﻊ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻧﻘـﻼب ﻓﺮاﻧﺴـﻪ اﻳـﻦ وﺿـﻊ را ﺗﻐﻴﻴـﺮ داد و‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﻐﺰﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ »وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد« وادار ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل در ﺳـﻨﺖ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻣﺤـﺾ وﻗﻔـﻪاي ﺣﺎﺻـﻞ ﻧﺸـﺪ‪.‬‬ ‫»ﺿﺮورت ﻛﻔﺮ« )‪ (Necessity of Atheism‬اﺛﺮ ﺷﻠﻲ ‪ Shelly‬ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ آن ﺷـﻠﻲ را از آﻛﺴـﻔﻮرد ﺑﻴـﺮون ﻛﺮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺳﺮﺷﺎر از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻻك اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از ﻧﺸﺮ رﺳﺎﻟﺔ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺗﻘﺎد ﻋﻘﻞ ﻣﺤـﺾ« ‪ Critique of Pure Reason‬در ‪ 1781‬ﻣﻤﻜـﻦ ﺑـﻮد ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ روش ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻗﻄﻌﺎً ﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﻗﺪﻳﻢ دﻛﺎرت و اﺳﭙﻴﻨﻮزا و ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﭘﻴـﺮوز ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ روش‬ ‫‪ .1‬ﻣﺜﻼً اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺷﻠﻲ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪» ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻗﻀﻴﻪاي ﻣﻄﻤﺢ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ذﻫﻦ ﺗﻮاﻓﻖ ﻳﺎ ﻋﺪم ﺗﻮاﻓﻖ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪة‬ ‫آن را ادراك ﻣﻲﻛﻨﺪ‪«.‬‬

‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻻك □ ‪485‬‬

‫ﺟﺪﻳﺪ ﻫﺮﮔﺰ در داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي آﻟﻤﺎن رواج ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬و ﭘـﺲ از ‪ 1792‬ﻣﺴـﺌﻮل ﻓﺠـﺎﻳﻊ اﻧﻘـﻼب ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ از راه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮﻟﺮﻳﺞ ‪ Coleridge‬ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻛﻔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﺮاي ﺧـﻮد ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ‬ ‫ﻓﻜﺮي ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آﻟﻤﺎﻧﻴﻬﺎ در ﻣﻘﺎوﻣﺘﻲ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺷﺎد ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ از اﻳﻨﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﻓﻠﺴـﻔﺔ آﻟﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺗﻜﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺧﻮد ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن ﻫﻢ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن از ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﺳـﻼﺣﻲ ﺑـﺮ ﺿـﺪ ژاﻛﻮﺑﻨﻴﺴـﻢ ﺧﻮﺷـﺤﺎل‬ ‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻪ ﺳﻮد ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ داروﻳﻦ ﺑﺎﻧﻲ ﻧﻬﻀﺘﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺧﻮد ﻧـﺎﻇﺮ آن ﻣـﻲﺑـﻮد از آن ﺑﻴـﺰاري ﻣـﻲﻧﻤـﻮد‪ .‬ﺧـﻮد ﻛﺎﻧـﺖ ﻟﻴﺒـﺮال‬ ‫دﻣﻮﻛﺮات ﺻﻠﺤﺠﻮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﺑﺴﻂ دادن ﻓﻠﺴﻔﺔ او ﺑﻮدﻧﺪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻦ ﺻﻔﺎت را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳـﺎ اﮔـﺮ ﻫـﻢ‬ ‫ﺧﻮد را ﻟﻴﺒﺮال ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧـﻮع ﺗـﺎزه اي از ﻟﻴﺒـﺮال ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬از زﻣـﺎن روﺳـﻮ و ﻛﺎﻧـﺖ ﺗـﺎﻛﻨﻮن دو ﻣﻜﺘـﺐ‬ ‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺮﺳﺨﺖ و ﻧﺮم دل ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﻛـﺮد‪ .‬ﺳﺮﺳـﺨﺘﺎن از ﻃﺮﻳـﻖ ﺑﻨﺘـﺎم و‬ ‫رﻳﻜﺎردو و ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﺎ ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪﻧﺪ؛ و ﻧﺮم دﻻن ﺑﺎ ﻣﺮاﺣـﻞ ﻣﻨﻄﻘـﻲ دﻳﮕـﺮ از ﻃﺮﻳـﻖ ﻓﻴﺨﺘـﻪ و‬ ‫ﺑﺎﻳﺮون و ﻛﺎرﻻﻳﻞ و ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﺘﻠﺮ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﺨﺘﺼﺮﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﻛـﺎﻣﻼً ﺻـﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻘﺸﻪ و راﻫﻨﻤﺎي اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﻜﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﻜﺎﻣـﻞ اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻫـﺎ ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ ﻛﻴﻔﻴـﺖ دﻳﺎﻟﻴﻜﺘﻴـﻚ‬ ‫ﻫﮕﻠﻲ دارد‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﺎ ﻃﻲ ﻣﺮاﺣﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺿﺪ ﺧﻮد در آﻣـﺪه اﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺗﺤـﻮل‬ ‫ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﺮﻛﺖ ﻓﻄﺮي اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﺮﻳﺎن ﺗﺎﺑﻊ ﺷـﺮاﻳﻂ ﺧـﺎرﺟﻲ و اﻧﻌﻜـﺎس اﻳـﻦ‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ در ﻋﻮاﻃﻒ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺤﺖ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎرز ﻣﺒﺮﻫﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫در اﻣﺮﻳﻜﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ دﭼﺎر ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ در آراي‬ ‫ﻻك دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺳﻴﺎﺳﺖ را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻳﻢ و ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي دو ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻲﺗﻮان آﻧﻬـﺎ را ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻣﻜﺘـﺐ‬ ‫اروﭘﺎﻳﻲ و ﻣﻜﺘﺐ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻣﻜﺘﺐ ﭘﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺗﻔﺎوت روش ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ اروﭘﺎﻳﻲ ﺗﻔﻀﻴﻠﻲﺗﺮ‬ ‫و ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰءﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺟﺎزة اﻇﻬﺎر ﻳﻚ اﺻﻞ ﻛﻠﻲ اي را ﻣﻲدﻫﺪ ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ ﺗـﺎ آن را ﺑـﻪ ﻃﺮﻳـﻖ‬ ‫اﺳﺘﻘﺮا و ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻮارد اﻧﻄﺒﺎق ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﻮم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻫﻴﭻ اﻧﺪﻳﺸﻪ اي ﺑﻲ ﺗـﺄﺛﺮ ﻗﺒﻠـﻲ‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﻳﻦ اﻳﺮاد را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‪ :‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﺷﻤﺎ دو رﻧﮓ را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺷﺒﻴﻬﻨﺪ‬ ‫اﻣﺎ ﻋﻴﻦ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ و ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﺮﮔﺰ رﻧﮕﻲ را ﻛﻪ ﺣﺪﻓﺎﺻﻞ ﺑﻴﻦ آن دو ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺪﻳﺪه اﻳـﺪ؛ آﻳـﺎ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﺪ آن دو رﻧﮓ را ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﺪ؟ وي در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺣﻜﻢ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺣﻜﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺻـﻞ ﻛﻠـﻲ وي‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻈﺮ وي را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا اﺻﻞ وي ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺠﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ ،‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﻻﻳـﺐﻧﻴـﺘﺲ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻣﻮﻧﺎدﻫﺎي ﺧﻮد را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ اﺳﺘﺪﻻﻟﺶ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ از‬ ‫اﺟﺰاي ﺑﺴﻴﻂ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺴﻴﻂ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺴﻂ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ از اﺟـﺰا ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺎﻗﺪ ﺑﺴﻂ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺴﻂ ﻧﻴﺎﺑﺪ ﻣﺎده ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺸﻜّﻠﻬﺎي ﻧﻬﺎﻳﻲ اﺷـﻴﺎ ﻣـﺎدي ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ؛ و اﮔـﺮ ﻣـﺎدي‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ذﻫﻨﻴﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ آﻧﻜﻪ ﻳﻚ ﻣﻴﺰ در واﻗﻊ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ارواح اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻔﺎوت روش را در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ زﻳﺮ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد‪ :‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻك ﻳﺎ ﻫﻴﻮم از ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﻘﺎﻳﻖ واﻗـﻊ ﻓـﺮاوان‪،‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﺤﻔﺮي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ روي ﻳﻚ اﺻﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺳﺮ ﺳـﻮزن ﻫـﺮم‬ ‫اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻲ ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﻨﺎ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ اﮔﺮ اﺻﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﺻﺤﻴﺢ و اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﺎت ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﻌﺘﺒـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫زﻫﻲ ﺳﻌﺎدت؛ اﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ؛ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻟﻐﺰﺷﻲ در ﻫﺮ ﺟﺎ رخ دﻫﺪ ﺗﻤﺎم ﺑﻨﺎ ﻓﺮو ﻣﻲ رﻳﺰد و وﻳـﺮان ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬در‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻك و ﻫﻴﻮم ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﻗﺎﻋﺪة ﻫﺮم روي زﻣﻴﻦ ﻣﺤﻜﻤﻲ از ﻣﻘﺎﻳﻖ ﻣﺸﻬﻮد ﭘﻲ رﻳﺰي ﺷﺪ ﻗـﺮار دارد و رأس ﻫـﺮم رو‬ ‫ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ؛ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻌﺎدل ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ و ﻟﻐﺰﺷﻲ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ و آﻧﺠﺎ رخ دﻫﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑـﻲ وﻳﺮاﻧـﻲ‬

‫‪ □ 486‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﻠﻲ ﺗﺮﻣﻴﻢ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت روش ﭘﺲ از اﻗﺪام ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺗﻠﻔﻴﻖ ﻣﻘﺪاري از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ از ﻣﻴﺎن ﻧﺮﻓﺖ و از ﻳـﻚ ﻃـﺮف‬ ‫از دﻛﺎرت ﺗﺎ ﻫﮕﻞ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ از ﻻك ﺗﺎ ﺟﺎن اﺳﺘﻮارت ﻣﻴﻞ ‪ John Stuart Mill‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻜﺴﺎن ﺑﺮﺟـﺎي ﺧـﻮد ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺧﺘﻼف روش ﺑﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دﻳﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ اﺑﺘﺪا ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫دﻛﺎرت ﭼﻨﺪ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ در اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا ﻃﺮح ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ در ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آﻧﺴـﻠﻢ‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﻛﺎﻧﺘﺮﺑﻮري‪ ،‬اﺧﺘﺮاع ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺧﺪاﻳﻲ وﺣﺪت وﺟﻮدي داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﺆﻣﻨﻴﻦ ﻗﺸـﺮي‬ ‫اﺻﻼً ﺧﺪا ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﺳﭙﻴﻨﻮزا اﺳﺎﺳﺎً ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و )ﮔﺮﭼﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺧﻮد وي ﻣﺘﻮﺟـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ‬ ‫ﻧﺒﻮد( ﻣﻲﺗﻮان ارﺗﺒﺎط آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻗﻀـﻴﻪ ﺑﺎﻳـﺪ داراي ﻳـﻚ ﻣﻮﺿـﻮع و ﻳـﻚ ﻣﺤﻤـﻮل ﺑﺎﺷـﺪ ﻛﺸـﻒ ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ ﻫﻢ از ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ آب ﻣﻲﺧﻮرد‪.‬‬ ‫ﻧﺰد ﻻك آن ﺟﻬﺖ ﻓﻠﺴﻔﻴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد وي اﻓﺘﺘﺎح ﻛﺮد ﭘﺮورش ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻴﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ؛ وي ﺑـﺮاﻫﻴﻦ دﻛـﺎرت را در اﺛﺒـﺎت‬ ‫وﺟﻮد ﺧﺪا ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﻳﻚ ﺑﺮﻫﺎن ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺎزه اﺧﺘﺮاع ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻴﻮم ‪ -‬ﻛﻪ ﻧﺰد او اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﺑـﻪ ﺣـﺪ‬ ‫ﻛﻤﺎل ﻣﻲ رﺳﺪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ را ﻳﻜﺴﺮه ﻣﺮدود داﻧﺴﺖ و ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ در ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي را از ﻃﺮﻳﻖ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﻌﻠﻮم ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ رأي ﻣﻨﻔﻲ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬ ‫رأي ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ‪ ،‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ و ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ داد‪.‬‬ ‫در اﺧﻼق ﻫﻢ ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪم ﻻك ﻟﺬت را ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ و اﻳﻦ رأي در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮون ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ و ﻧﻮزدﻫﻢ در ﻣﻴﺎن ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن راﻳﺞ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﻟﺬت را ﭘﺴﺖ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ آن را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي اﺧﻼﻗـﻲ‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ واﻻﺗﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻫﺎﺑﺰ ﺑﺮاي ﻗﺪرت ارزش ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد و اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﺎ ﻫﺎﺑﺰ ﺗﻮاﻓﻖ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫در ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺳﭙﻴﻨﻮزا دو رأي ﺳﺎزش ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻳﻜﻲ رأي ﻫﺎﺑﺰ‪ ،‬و دﻳﮕﺮي اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻠﺤـﻖ ﺷـﺪن ﺑـﻪ ذات ﺣـﻖ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﺳﻬﻢ ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺮاي اﺧﻼق ﻧﻴﻔﺰود؛ اﻣﺎ ﻛﺎﻧـﺖ ﻣﻘـﺎم اﻋـﻼ را ﺑـﻪ اﺧـﻼق داد و ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﺔ ﺧـﻮد را از‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺎت اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻛﺮد‪ .‬اﺧﻼق ﻛﺎﻧﺖ از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺧﻼﻗـﻲ اﺳـﺖ ﺿـﺪ ﺑﻬـﺮه ﺟـﻮﻳﻲ‪ ،‬و از‬ ‫ﭘﻴﺸﻲ )‪ (a priori‬و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح »ﻧﺠﻴﺒﺎﻧﻪ«‪.‬‬ ‫ﺣﺴﻦ‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮد ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ او را دوﺳﺖ ﻣﻲدارﻳﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت داراي ‪‬‬ ‫اﺧﻼﻗﻲ ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ؛ ﻋﻤﻞ ﻓﻘﻂ داراي ﺣﺴﻦ اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺪان ﺣﻜـﻢ ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ ﻟـﺬت‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻬﺬا ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻛﺎﻧﺖ ‪ -‬ﺧﻼف ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﺨﺎص ﺑﺎ ﺗﻘﻮا رﻧﺞ ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ .‬و ﭼﻮن در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺗﻘـﻮا‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً رﻧﺞ ﻣﻲ ﻛﺸﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ در آﻧﺠﺎ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﭘﺎداش داده ﺷﻮد؛ و ﺑﺎﻳـﺪ ﺧـﺪاﻳﻲ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﺪاﻟﺖ را در ﺣﻴﺎت اﺧﺮوي ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻫﻤﺔ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻛﻬﻨﺔ ﻣﺎﺑﻌـﺪﻃﺒﻴﻌﻲ را در اﺛﺒـﺎت ﺧـﺪا و ﺑﻘـﺎي روح‬ ‫ﻣﺮدود ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﻫﺎن اﺧﻼﻗﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺧﻮد را ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ رد ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮد ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺮدي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲاش در اﻣﻮر ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻬﺮآﻣﻴﺰ و ﺑﺸﺮ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻜﺘـﻪ ﻛـﻪ درﺑـﺎرة ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮﺷﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻮﺑﻲ ﻣﺮدود ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آن ﻧﻮع اﺧﻼﻗﻲ ﻛﻪ »ﻧﺠﻴﺒﺎﻧﻪ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ از اﻳﻦ رأي دﻧﻴﻮي ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﻮﺷﻲ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﺎ ﺳـﻌﻲ و اﻫﺘﻤـﺎم ﺑـﻪ ﺑﻬﺘـﺮ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﻋﺠﻴﺐ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﻮﺷﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮان ﺑﺎﺷـﺪ ﺗﺤﻘﻴـﺮ آن آﺳـﺎﻧﺘﺮ اﺳـﺖ از‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮﺷﻲ ﺷﻜﻠﻲ از ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻴﮕﺮي اﺳـﺖ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣـﺎﻧﻴﮕﺮي ﻓﺮﺻـﺘﻬﺎي ﻧـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺑﺮوز ﻏﺮﻳﺰة ﻗﺪرت ﻃﻠﺒﻲ و ﻣﻌﺎذﻳﺮ ﻓﺮاوان ﺑﺮاي ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺑﻲ رﺣﻤﻲ در ﺑﺮ دارد‪ .‬ﻳﺎ آﻧﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ در اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺴﻠﻚ آﻧﭽﻪ ﺑﺮاﻳﺶ ارزش ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻋﻮاﻃﻒ ﺗﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣـﻮرد رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬـﺎ ﻫﺴـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺑـﻪ ﻣﺠـﺎز‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺷﻬﻮاﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻧﻔﺮت و اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮﻳﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﺑﺎﻳﺮون ﻧﻤﻮﻧﺔ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﻧﺪ و ﻫﺮﮔـﺰ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‬

‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻻك □ ‪487‬‬

‫ﻛﻪ رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻣﺮدﻣﺎن ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﻬﻢ را در اﻓﺰاﻳﺶ ﺳـﻌﺎدت ﺑﺸـﺮي داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ ‪-‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ ‪ -‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻌﺎدت و ﺧﻮﺷﻲ را ﻣﻬﻢ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ آن را در‬ ‫ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ »واﻻﺗﺮ« ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬اﺧﻼق ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻣﻌﻤﻮﻻً آﻳﻨﺔ ﺳﻴﺮت اوﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﻜﺨﻮاﻫﻲ ﺑﺎﻋـﺚ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺧﻮﺷﻲ و ﺳﻌﺎدت ﻫﻤﮕﺎن را آرزو ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﺎدت را ﻫﺪف زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺗﻤﺎﻳـﻞ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﻧﻴﻜﺨﻮاﻫﻲ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﺪﻋﻴﺎن ﻫﺪﻓﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎﺑﻪﺧﻮد در ﭼﻨﮕﺎل ﻗﺴـﺎوت‬ ‫و ﻗﺪرت ﻃﻠﺒﻲ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ -‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ‪ -‬ﺑﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻻك‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳـﺪﻳﻢ‪ ،‬در‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﺟﺰﻣﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ آﻧﻬﺎ را از ﺑﺎب اﻣﺘﺤﺎن ﻃﺮح ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﻫﻴﭻ ﺑﻪ ﻣﺮﺷﺪ و ﻣﺮﺟﻊ ﻋﻘﻴﺪه ﻧـﺪارد و ﻣـﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ اي ﺑﺎ ﻣﺒﺎﺣﺜﺔ آزاد ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻫﻢ در ﻣﻮرد ﺧﻮد ﻻك و ﻫﻢ در ﻣﻮرد ﭘﻴﺮواﻧﺶ‪ ،‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺷﺪ ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﺻﻼح ‪ -‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻧﻮﻋﻲ اﺻﻼح ﺗﺪرﻳﺠﻲ ‪ -‬در آﻧﻬﺎ ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ‪ .‬ﭼﻮن دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﺗﻔﻜﺮ آﻧﺎن ﺟﺰء ﺑـﻪ ﺟـﺰء و‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﺠﺰا درﺑﺎرة ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲﺷﺎن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻔﺎت ﺗﻤﺎﻳﻞ داﺷـﺖ‪ .‬از‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﮔﺮﻳﺰان ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ اي را در ﺣﺪود ارزﺷﻬﺎي ﺧﻮد آن در ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬دو ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﻴﺮ ﺟﺰﻣﻲ و ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ‬ ‫»اﻳﻦ اوﺿﺎع اﺳﻒ آور« را ﺗﻤﺎﻣﺎً در دﺳﺖ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﺑﻴﺶ از آﻧﺎن ﻣﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ »آن را از ﻫﻢ ﺑﭙﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺠـﺪداً در ﻗـﺎﻟﺒﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎب ﻃﺒﻊ ﺑﺎﺷﺪ« ﺑﺮﻳﺰﻧﺪ‪ .‬اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪﮔﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﻳﺎ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﺎ ﻃﺮﻓﺪار اﻓﺰاﻳﺶ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ‬ ‫ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬و در ﻫﺮ ﺻﻮرت از ﺷﺪت ﻋﻤﻞ و دﻧﺒﺎل ﻛﺮدن ﻫﺪﻓﻬﺎي ﻏﻮلآﺳﺎ روﮔﺮدان ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﺸـﻖ ﺑـﻪ ﺻـﻠﺢ و‬ ‫ﺳﻠﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﭘﺴﺖ ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻴﺐ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺰرگ ﻻك و ﭘﻴﺮواﻧﺶ‪ ،‬از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ اﻣﺮوزي‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ ﺑـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ از آﻧﻬـﺎ اﻧﺘﻘـﺎد‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎد را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻀﺮﺗﺮ از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داران ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻼﻃﻴﻦ و اﺷﺮاف و ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن‪.‬‬ ‫آن ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺮاﻓﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﺑﺮده رﻧﺞ و ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻳﻚ رﺳﻢ دﻳﺮﻳﻨﻪ ﮔﻨﺞ ﻧﺼﻴﺒﺶ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺧﻮد را ﭘﻮل اﻧـﺪوز ﻧﻤـﻲداﻧـﺪ و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ آﻧﭽﻪ در ﺑﺎﻻﺳﺖ ﺻﻮرﺗﻲ ﻫﻢ در زﻳﺮ دارد در ﺣﻖ وي ﭼﻨﺎن ﮔﻤﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲﺑﺮﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻜـﺲ ﻣـﺮد‬ ‫ﻛﺎﺳﺐ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ در ﭘﻲ ﺛﺮوت اﺳﺖ‪ ،‬در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ او ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺗﺎزﮔﻲ داﺷـﺖ ﺧﺸـﻤﻲ را ﺑـﺮ ﻣـﻲ اﻧﮕﻴﺨـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻬﺮهﻛﺸﻴﻬﺎي ﺑﺰرﮔﻮاراﻧﺔ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﺮﻧﻤﻲاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺮاي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻃﺒﻘﺔ ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن آﻧﻬﺎ از اﻳﻦ ﻗـﺮار‬ ‫ﺑﻮد؛ در ﻣﻮرد دﻫﻘﺎﻧﺎن ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ و روﺳﻴﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ ﻫﺴـﺖ ﻣﻬﻘﺎﻧـﺎن زﺑـﺎن‬ ‫ﮔﻮﻳﺎﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﻜﺘﺐ ﻻك ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﻚ اﻣﺮ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ و ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪة راﺣﺖ و آﺳﺎﻳﺶ دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻜﺲ‪ ،‬آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺧﻼق ﺑﻬﺮه ﺟﻮﻳﻲ را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﮕﻬﺎ را ﺣﻤﺎﻗـﺖ ﻣـﻲ داﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ ﻧﻴـﺰ‪،‬‬ ‫ﺣﺪاﻗﻞ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداران ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪداران ﻫـﻢ از ﺟﻨـﮓ ﻛـﻪ ﻣـﺎﻧﻊ ﺗﺠـﺎرت‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﻴﺰار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻧﮕﻴﺰة ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداران ﻧﻔﻊ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺤﺾ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﮕﻴﺰه ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪي ﻣـﻲ ﺷـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻴﺶ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن و ﻫﻮاداران ادﻳﺐ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻧﻔﻊ و ﺻﻼح ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺳﺎزش داﺷﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻛﻨﻮن روش ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪ داران در‬ ‫ﻣﻮرد ﺟﻨﮓ دﻳﮕﺮﮔﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﮕﻬﺎي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﺟﺰ از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬ﺳﻮدآور ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن‬ ‫از آﻧﻬﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﺎ ﺳـﺎﻟﻬﺎي آﺧـﺮ ﻃﺮﻓـﺪار ﺻـﻠﺢ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در ﻋﺼـﺮ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺠﺎرت ﻋﻤﺪه در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ رواﺑﻄﺶ ﺑﺎ دوﻟﺖ ﻣﻠﻲ ﭼﻨﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪه ﻛﻪ وﺿﻊ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺮاوان داده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻣـﺮوز‬ ‫ﻫﻢ ﺗﺠﺎر ﻋﻤﺪه ﻫﻢ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻫﻢ در اﻣﺮﻳﻜﺎ از ﺟﻨﮓ ﺑﻴﺰارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺳﻮدﺟﻮﻳﻲ روﺷﻦ ﺑﻴﻨﺎﻧﻪ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻫﺪﻓﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آن را ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮ ﺣﺴـﺐ ﺗﺼـﺎدف‬ ‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ از آن ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺪﺗﺮﻧـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﻐـﺾ و ﺣﺴـﺪ و ﻋﺸـﻖ ﺑـﻪ ﻗـﺪرت‪.‬‬

‫‪ □ 488‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﻣﻜﺘﺒﻲ ﻛﻪ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻻك ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﺳﻮدﺟﻮﻳﻲ روﺷﻦ ﺑﻴﻨﺎﻧﻪ را ﺗﺒﻠﻴـﻎ ﻣـﻲﻛـﺮد‪ ،‬از ﻣﻜـﺎﺗﺒﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﻮدﺟﻮﻳﻲ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ و از ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﻮﺷﻲ ﺑﺸﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮد و ﻛﻤﺘـﺮ از‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ او ﻛﻮﺷﻴﺪ‪ .‬ﻣﻦ وﺣﺸﺘﻬﺎي اﺑﺘﺪاي ﻧﻈﺎم ﺻﻨﻌﺘﻲ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ؛ اﻣـﺎ آﺧـﺮ اﻳـﻦ وﺣﺸـﺘﻬﺎ در‬ ‫ﺧﻮد اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﺗﺨﻔﻴﻒ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ آن‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻈﺎم رﻋﻴﺘﻲِ )‪ (serfdom‬روﺳﻴﻪ و ﻣﻀﺮات ﺟﻨﮓ و ﺗﺮس و ﻛﻴﻨﺔ ﻧﺎﺷـﻲ از‬ ‫آن و ﺗﻴﺮه اﻧﺪﻳﺸﻲ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺣﺎﻣﻴﺎن ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﻛﻬﻨﻪ و ﻣﺮده را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲآورم‪.‬‬

‫ﺑﺎرﻛﻠﻲ □ ‪489‬‬

‫‪ 82‬د‪
9‬‬

‫ر ‬ ‫ﺟﻮرج ﺑﺎرﻛﻠﻲ ‪ (1753-1685) George Berkeley‬در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ اﻫﻤﻴﺖ دارد ﻛﻪ وﺟﻮد ﻣﺎده را اﻧﻜﺎر ﻛـﺮد و در‬ ‫اﺛﺒﺎت اﻳﻦ اﻧﻜﺎر ﭼﻨﺪ ﺑﺮﻫﺎن زﻳﺮﻛﺎﻧﻪ آورد‪ .‬ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺷﻴﺎي ﻣﺎدي ﻓﻘﻂ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ادراك ﺷﺪن وﺟـﻮد دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫در ﺟﻮاب اﻳﻦ اﻳﺮاد ﻛﻪ‪ :‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﺜﻼً ﻳﻚ درﺧﺖ اﮔﺮ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﺪان ﻧﮕﺎه ﻧﻜﻨﺪ دﻳﮕﺮ وﺟـﻮد ﻧﺨﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ‪ ،‬وي‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ادراك ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪاﻳﻲ ﻧﻤﻲﺑﻮد آﻧﭽﻪ ﻣﺎ اﺷﻴﺎي ﻣﺎدي ﻣﻲﭘﻨﺪارﻳﻢ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﭘـﺮ‬ ‫ﺟﺴﺖ و ﺧﻴﺰي ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﻣﻲ ﺟﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﻛﻨـﻮن‬ ‫ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ادراك ﺧﺪا وﺟﻮد درﺧﺖ و ﺻﺨﺮه و ﺳﻨﮓ ﻫﻤﺎن ﻗﺪر ﻛﻪ ﺷﻌﻮر ﻋﺎدي ﻣﻲﭘﻨﺪارد ﻣﺪاوم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﺑـﺎرﻛﻠﻲ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺤﻜﻤﻲ در اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬روﻧﺎﻟﺪ ﻧﺎﻛﺲ ‪ Ronald Knox‬در دو ﻗﻄﻌـﺔ زﻳـﺮ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺑـﺎرﻛﻠﻲ را‬ ‫درﺑﺎرة اﺷﻴﺎي ﻣﺎدي ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺟﻮاﻧﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﺪا‬ ‫ﺑﻲﮔﻤﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺠﻴﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺒﻴﻨﺪ درﺧﺖ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ در ﻣﻴﺪان ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻮاب‬ ‫آﻗﺎي ﻋﺰﻳﺰ‪،‬‬ ‫ﺗﻌﺠﺐ ﺷﻤﺎ ﻋﺠﻴﺐ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﻣﻴﺪان ﻫﺴﺘﻢ‪،‬‬ ‫و اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ درﺧﺖ‬ ‫ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‬ ‫زﻳﺮا ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ از ﻧﻈﺮ‬ ‫ارادﺗﻤﻨﺪ ﺷﻤﺎ‪،‬‬ ‫ﺧﺪا‪.‬‬ ‫ﺑﺎرﻛﻠﻲ اﻳﺮﻟﻨﺪي ﺑﻮد و در ﺑﻴﺴﺖ و دو ﺳﺎﻟﮕﻲ داﻧﺸﺠﻮي ﺗﺮﻳﻨﻲﺗﻲ ﻛﺎﻟﺞ دوﺑﻠﻴﻦ ﺷـﺪ‪ .‬ﺳـﻮﻳﻔﺖ ‪ Swift‬او را ﺑـﻪ درﺑـﺎر‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد و واﻧﺴﺎ ‪Vanessa‬ي ﺳﻮﻳﻔﺖ ﻧﻴﻤﻲ از داراﻳﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮاي او ﺑﻪ ارث ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﻧﻘﺸﻪ اي ﺑﺮاي ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻪ اي در ﺟﺰاﻳﺮ ﺑﺮﻣﻮدا ﻃﺮح ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ اﻣﺮﻳﻜﺎ رﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﮔﺬراﻧﺪن ﺳﻪ ﺳـﺎل )‪ (1728-31‬در‬ ‫رود آﻳﻠﻨﺪ ﺑﻪ وﻃﻦ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ و از ﻧﻘﺸﻪ دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬وي ﮔﻮﻳﻨﺪة اﻳﻦ ﺟﻤﻠﺔ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬

‫‪ □ 490‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬ ‫‪1‬‬

‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺮب ﻣﻲرود‪.‬‬ ‫و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺎرﻛﻠﻲ در ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم او ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ .‬در ‪ 1734‬وي اﺳﻘﻒ ﻛﻠﻮﻳﻦ ‪ Cloyne‬ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ آب ﻗﻄﺮان ﻛﻪ ﺑﺮاي آن ﺧﻮاص ﻃﺒﻲ ﻣﻌﺠﺰآﺳﺎﻳﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد ﭘﺮداﺧﺖ؛ و درﺑـﺎرة‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ آب ﻗﻄﺮان ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺖ »اﻳﻦ ﺷﺮاﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎل ﻣﻲآورد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺴـﺘﻲ ﻧﻤـﻲآورد‪ «.‬اﻳـﻦ اﺣﺴﺎﺳـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻛﺎوﭘﺮ ‪ Cowper‬آن را ﺑﻪ ﭼﺎي ﻧﺴﺒﺖ داد‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺎ آﺷﻨﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ آﺛـﺎر درﺟـﺔ اول ﺑـﺎرﻛﻠﻲ در زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ وي ﻫﻨـﻮز ﻛـﺎﻣﻼً ﺟـﻮان ﺑـﻮد ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪ‪» .‬ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺟﺪﻳـﺪ رؤﻳـﺖ«‬ ‫‪ A New Theory of Vision‬در ‪» ،1709‬اﺻﻮل ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻧﺴـﺎﻧﻲ« ‪ The Principles of Human Knowledge‬در ‪،1710‬‬ ‫ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت ﻫﻴﻼس و ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ‪ The Dialogues of Hylas and Philonous‬در ‪ 1713‬اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﭘـﺲ از‬ ‫ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻤﺘﺮ اﻫﻤﻴﺖ دارد‪ .‬ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﻗﻠﻤﻲ ﺟﺬاب و ﻧﺜﺮي ﺷﻴﻮا دارد‪.‬‬ ‫ﺑﺮاﻫﻴﻦ وي ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺎده ﺑﻪ ﻗﻮﻳﺘﺮﻳﻦ ﺻﻮرت ﺧﻮد در »ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت ﻫـﻴﻼس و ﻓﻴﻠﻮﻧـﻮس« ﺗﺸـﺮﻳﺢ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬از اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻣﻜﺎﻟﻤﺔ اول و ﺳﺮآﻏﺎز ﻣﻜﺎﻟﻤﺔ دوم را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﻢ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﻌﺪ از اﻳﻨﻬﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﭼﻨﺪان اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻧﺪارد‪ .‬در آن ﻗﺴﻤﺖ از رﺳﺎﻟﻪ اي ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ ﻗـﺮار ﺧـﻮاﻫﻢ داد‪ ،‬ﺑـﺎرﻛﻠﻲ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫ﻣﻌﺘﺒﺮي ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻬﻤﻲ ﻣﻲآورد‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻦ آن ﻧﺘﻴﺠـﻪ اي را ﻛـﻪ ﺧـﻮد ﻣـﻲﭘﻨـﺪارد ﺑـﻪ اﺛﺒـﺎت آن‬ ‫ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ ﻛﺎﻣﻼً اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وي ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺖ اﻣﺮي اﺳﺖ ﺳﺮاﺳـﺮ ذﻫﻨـﻲ؛ اﻣـﺎ آﻧﭽـﻪ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ادراك ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻴﻔﻴﺎت اﺳﺖ و ﻧﻪ اﺷﻴﺎ‪ ،‬و ﻛﻴﻔﻴﺎت ﺑﻪ ادراك ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺴﺘﮕﻲ‬ ‫دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺎ آوردن ﻳﻚ ﺷﺮح ﻏﻴﺮ اﻧﺘﻘﺎدي از آﻧﭽﻪ در ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت ﺑﻪ ﻧﻈﺮم ﻣﻬﻢ ﻣﻲآﻳﺪ آﻏﺎز ﻣﻲﻛـﻨﻢ‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ‬ ‫ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد آن ﻣﻲﭘﺮدازم‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮم ﻣﻲرﺳﻨﺪ ﭘﻴﺶ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺸﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﺷﺨﺎص »ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت« دو ﺗﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫﻴﻼس‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي ﻛﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﻓﻴﻠﻮﻧـﻮس‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺎرﻛﻠﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻼس ﭘﺲ از ﻗﺪري ﺗﻌﺎرف ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺷـﮕﻔﺘﻲ ﺷـﻨﻴﺪه اﺳـﺖ؛ ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻴﻠﻮس ﺑﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﺎدي ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺪارد؛ و ﺑﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »آﻳﺎ ﭼﻴﺰي از اﻳﻦ ﺳﺨﻴﻔﺘﺮ و ﺑـﺮاي ﻋﻘـﻞ ﺳـﻠﻴﻢ ﺑﻴـﺰاري‬ ‫آورﺗﺮ‪ ،‬و ﺷﻜﺎﻛﻴﺘﻲ ﺑﺎرزﺗﺮ از اﻳﻦ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎده وﺟﻮد ﻧﺪارد؟« ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس در ﺟﻮاب ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ وي واﻗﻌﻴﺖ اﺷﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮس را‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺣﻮاس ﺑـﻲ واﺳـﻄﻪ ادراك ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻣﻨﻜـﺮ ﻧﻴﺴـﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﺴﺒﺒﻬﺎي رﻧﮕﻬﺎ و ﻣﺴﺒﺒﻬﺎي ﺻﺪاﻫﺎ را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ و ﺑﺸﻨﻮﻳﻢ‪ .‬ﻫﺮ دو ﻃـﺮف در اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ ﺗﻮاﻓـﻖ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻮاس اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺣـﺲ ﺑﻴﻨـﺎﻳﻲ ﻓﻘـﻂ ﻧـﻮر و رﻧـﮓ و‬ ‫ﺷﻜﻞ‪ ،‬و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺣﺲ ﺷﻨﻮاﻳﻲ ﻓﻘﻂ اﺻﻮات را ادراك ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﻫﻜﺬا‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺟـﺰ از ﻛﻴﻔﻴـﺎت ﻣﺤﺴﻮﺳـﻪ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻣﺤﺴﻮس ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و اﺷﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮﺳﻪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻣﺤﺴﻮﺳﻪ ﻳﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻣﺤﺴﻮﺳﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﺑﻪ اﺛﺒﺎت اﻳﻨﻜﻪ »واﻗﻌﻴﺖ اﺷﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮﺳﻪ ﻫﻤﺎن ادراك ﺷﺪن آﻧﻬﺎﺳﺖ؛« و اﻳﻦ رأي را‬ ‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪة ﻫﻴﻼس ﻣﻲ آورد ﻛﻪ »وﺟﻮد داﺷﺘﻦ ﻳﻚ ﭼﻴـﺰ اﺳـﺖ و ادراك ﺷـﺪن ﭼﻴـﺰ دﻳﮕـﺮ‪ «.‬ذﻫﻨـﻲ ﺑـﻮدن‬ ‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺣﺴﻲ ﻣﺪﻋﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻔﺼﻞ ﺣﻮاس ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت آن ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬وي ﺑﺤـﺚ ﺧـﻮد را‬ ‫ﺑﺎ ﮔﺮﻣﺎ و ﺳﺮﻣﺎ ﺷﺮوع ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﮔﺮﻣﺎي ﺷﺪﻳﺪ رﻧﺞ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎﻳﺪ در ذﻫﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﮔﺮﻣﺎ اﻣﺮي ذﻫﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬در‬ ‫ﻣﻮرد ﺳﺮﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻗﻀﻴﻪ از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻌﺮوف آب وﻟﺮم ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫دﺳﺘﻬﺎي ﺷﻤﺎ ﮔﺮم و دﻳﮕﺮي ﺳﺮد ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ دو را در آب وﻟـﺮم ﺑﮕﺬارﻳـﺪ‪ ،‬ﻳـﻚ دﺳـﺖ آن آب را ﺳـﺮد و دﻳﮕـﺮي ﮔـﺮم‬ ‫‪ .1‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻘﺼﻮد از اﻣﭙﺮاﺗﻮري‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و ﻣﻘﺼﻮد از ﻏﺮب اﻣﺮﻳﻜﺎﺳﺖ‪ .‬م‪.‬‬

‫ﺑﺎرﻛﻠﻲ □ ‪491‬‬

‫اﺣﺴﺎس ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؛ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ آب ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در آن واﺣﺪ ﻫﻢ ﮔﺮم و ﻫﻢ ﺳﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﺋﻠﺔ ﻫﻴﻼس را ﺧـﺘﻢ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و او را ﻣﻘﺮ ﻣﻲآورد ﻛﻪ »ﮔﺮﻣﺎ و ﺳﺮﻣﺎ ﻓﻘﻂ اﺣﺴﺎﺳﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در ذﻫـﻦ ﻣـﺎ ﻣﻮﺟﻮدﻧـﺪ‪ «.‬اﻣـﺎ ﻫـﻴﻼس ﺑـﺎ‬ ‫اﻣﻴﺪواري ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻣﺤﺴﻮﺳﺔ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ﺳﭙﺲ ﻣﺰه ﻫﺎ را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﺰة ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻟﺬت اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺰة ﺗﻠﺦ رﻧـﺞ اﺳـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻟﺬت و رﻧﺞ اﻣﻮر ذﻫﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺑﻮﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻗﻀﻴﻪ از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ؛ ﭼﻮن آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺧﻮش و ﻧﺎﺧﻮش دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻼس ﺗﻼش ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺻﻮت را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ؛ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺻﻮت ﺣﺮﻛﺖ ﻫﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ در ﺧﻸ ﺻﻮت وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ »ﻣﻴﺎن ﺻﻮت ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺎ ادراك ﻣﻲ ﺷـﻮد‬ ‫و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻧﻔﺲ اﻻﻣﺮ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺻﻮﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻲ واﺳﻄﻪ ادراك ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ و ﺻﻮﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻲ ﻣﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ‬ ‫ﺷﻮﻳﻢ‪ «.‬ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻫﻴﻼس آن را ﺻﻮت »واﻗﻌﻲ« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آن را دﻳـﺪ‬ ‫ﻳﺎ ﻟﻤﺲ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﻴﺪن ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭘﺲ ﺻﺪا‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎ در ادراك ﺧـﻮد آن را ﻣـﻲﺷﻨﺎﺳـﻴﻢ‪ ،‬وﺟـﻮد‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻫﻢ ﻫﻴﻼس ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ »اﺻﻮات ﺧﺎرج از ذﻫﻦ وﺟﻮد واﻗﻌﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ رﻧﮕﻬﺎ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ و ﻫﻴﻼس ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎنِ ﺧﺎﻃﺮ ﭼﻨﻴﻦ آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪» :‬ﺑﺒﺨﺸﻴﺪ‪ :‬ﻗﻀﻴﻪ در ﻣﻮرد رﻧﮕﻬﺎ ﺧﻴﻠـﻲ‬ ‫ﻓﺮق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬آﻳﺎ آﺷﻜﺎرﺗﺮ از اﻳﻦ ﭼﻴﺰي ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ رﻧﮕﻬﺎ را در اﺷﻴﺎ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ؟« وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻮادي ﻛﻪ در ﺧـﺎرج از‬ ‫ذﻫﻦ وﺟﻮد دارﻧﺪ داراي آن رﻧﮕﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ در آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس در رد اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ ﺑـﺎ اﺷـﻜﺎل ﻓﺮاواﻧـﻲ‬ ‫رو ﺑﻪ رو ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬از اﺑﺮﻫﺎي ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺮوب ﺷﺮوع ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺮخ و ﻃﻼﻳﻲ اﺳﺖ و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﻄﻌﻞ اﺑـﺮ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺑﺪان ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﻴﻦ رﻧﮕﻬﺎﻳﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ذﻛﺮ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮپ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورد و زرد ﺑﻮدن ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰ در ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﻳﺮﻗﺎن دارد ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺸﺮات ﺑﺴـﻴﺎر ﻛﻮﭼـﻚ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺤﺚ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲرﺳﺪ ﻫﻴﻼس ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ رﻧﮕﻬﺎ در ﺷﺊ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ در ﻧـﻮر‬ ‫اﺳﺖ و ﺧﻮد ﻣﺎدة رﻗﻴﻖ ﺳﻴﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﻮرد ﺻﻮت ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑـﺮ ﻋﻘﻴـﺪة ﻫـﻴﻼس‬ ‫رﻧﮕﻬﺎي »واﻗﻌﻲ« ﭼﻴﺰي ﻏﻴﺮ از آن آﺑﻲ ﻳﺎ ﺳﺮﺧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺟﻮر در ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻫﻴﻼس در ﻣﻮرد ﻫﻤﺔ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﺛﺎﻧﻲ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺎت اول‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺷـﻜﻞ‬ ‫و ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ذاﺗﻲ اﺷﻴﺎي ﻏﻴﺮ ذﻳﻌﻘﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺔ ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ﺟﻮاب ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ اﺷﻴﺎ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﺑـﺪاﻧﻬﺎ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﺑﺰرگ و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ دورﻳﻢ ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺮﻛﺖ ﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺗﻨـﺪ و ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ دﻳﮕﺮي ﻛﻨﺪ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺨﻦ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻫﻴﻼس ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ ﺑﺤﺚ را از ﻣﺒﺪأ ﺟﺪﻳﺪي آﻏﺎز ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ اﺷـﺘﺒﺎه ﻛـﺮده ﻛـﻪ ﺑـﻴﻦ‬ ‫»ﺷﺊ« و »اﺣﺴﺎس« ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ذﻫﻨﻲ ﺑﻮدن ﻋﻤﻞ ادراك اذﻋﺎن ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ذﻫﻨـﻲ ﺑـﻮدن ﭼﻴﺰﻫـﺎي‬ ‫ادراك ﺷﻮﻧﺪه را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد؛ ﻣﺜﻼً رﻧﮕﻬﺎ »در ﺧﺎرج از ذﻫﻦ‪ ،‬در ﻳـﻚ ﻣـﺎدة ﻏﻴـﺮ ذﻳﻌﻘـﻞ داراي وﺟـﻮد واﻗﻌـﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺣﻮاس ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻳﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫـﺎ ‪ -‬در ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﺎدة ﻏﻴﺮ ذﻳﻌﻘﻞ ﻳﺎ ﺧﺎرج از ﺟﻤﻴﻊ اذﻫﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﺗﻨـﺎﻗﺾ آﺷـﻜﺎري اﺳـﺖ‪ «.‬ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن ﻣﻼﺣﻈـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ و دﻳﮕﺮ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻌﺪ ﻓﻴﻠﻮﻧـﻮس ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﻫـﺮ آﻧﭽـﻪ‬ ‫ﺑﻼواﺳﻄﻪ ادراك ﺷﻮد اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ؛ و آﻳﺎ ﻫﻴﭻ اﻧﺪﻳﺸﻪاي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺎرج از ذﻫﻦ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟«‬ ‫ﭘﺲ از ﻳﻚ ﺑﺤﺚ ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ درﺑﺎرة ﺟﻮﻫﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻼس ﺑﻪ ﺑﺤﺚ راﺟﻊ ﺑﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺑﺼﺮي ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد ‪ -‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن‬ ‫ﻛﻪ وي اﺷﻴﺎ را از ﻣﻘﺪاري ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ﺟﻮاب ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ در رؤﻳﺎ ﻫﻢ ﺻـﺎدق‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻫﻤﻪ اذﻋﺎن دارﻧﺪ ﻛﻪ رؤﻳﺎ اﻣﺮي اﺳﺖ ذﻫﻨﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺣﺲ ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ ادراك ﻧﻤﻲﺷـﻮد‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ داده ﻣﻲﺷﻮد؛ و اﮔﺮ ﻛﻮر ﻣﺎدرزادي اﻛﻨﻮن ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻓﺎﺻـﻠﺔ اﺷـﻴﺎ را ﺗﺸـﺨﻴﺺ‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد‪.‬‬

‫‪ □ 492‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫در آﻏﺎز »ﻣﻜﺎﻟﻤﺔ دوم« ﻫﻴﻼس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﺎرﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ در ﻣﻐﺰ ﻣﻮﺟﺐ اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ﭘﺎﺳـﺦ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ »ﻣﻐﺰ ﭼﻮن ﻳﻚ ﺷﺊ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ ﻓﻘﻂ در ذﻫﻦ وﺟﻮد دارد‪«.‬‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ »ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت« ﭼﻨﺪان ﺟﺎﻟﺐ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺮرﺳﻲ آن ﻟﺰوﻣﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻧﺘﻘﺎدي ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎرﻛﻠﻲ دو ﻗﺴﻤﺖ دارد‪ .‬از ﻳﻚ ﻃﺮف ﺑﺎرﻛﻠﻲ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣـﺎ اﺷـﻴﺎي ﻣـﺎدي را ادراك ﻧﻤـﻲﻛﻨـﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺪرﻛﺎت ﻣﺎ ﻣﺤﺪودﻧﺪ ﺑﻪ اﻟﻮان و اﺻﻮات و ﻫﻜﺬا؛ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺪرﻛﺎت »ذﻫﻨـﻲ« ﻳـﺎ »واﻗـﻊ در‬ ‫ذﻫﻦ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻧﻜﺘﺔ اول اﺳﺘﺪﻻل وي ﻛﺎﻣﻼً ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺧﺼﻮص ﻧﻜﺘﺔ دوم اﻳﻦ ﻋﻴـﺐ را دارد ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ از ﻟﻔﻆ »ذﻫﻨﻲ« در آن دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎرﻛﻠﻲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ رأي ﻣﻌـﺮوف اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎ ﻣﺎدي ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ذﻫﻨﻲ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ داراي ﻫﺮ دوي اﻳﻦ ﺻﻔﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ادراك ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻴﻔﻴﺎت اﺳﺖ ﻧﻪ »اﺷﻴﺎ« ﻳﺎ »ﺟﻮاﻫﺮ ﻣﺎدي« و دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد ﺑﭙـﺬﻳﺮﻳﻢ‬ ‫ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻛﻪ ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي آﻧﻬﺎ را ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻳﻚ »ﺷﺊ« ﻣﻲداﻧﺪ ﻣﻜﻨﻮن در ﺟﻮﻫﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬـﺎ و‬ ‫ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻﻟﺶ را ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻣﺤﺴﻮس ‪ -‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﻴﻔﻴـﺎت‬ ‫اول ‪» -‬ذﻫﻨﻲ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﻫﻴﻦ وي از اﻧﻮاع دﻳﮕﺮي اﺳﺖ و درﺟﺎت اﻋﺘﺒﺎرﺷﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺮق ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀـﻲ از آﻧﻬـﺎ‬ ‫درﺻﺪد اﺛﺒﺎت وﺟﻮب ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻗﻀﻴﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ اﺑﺘﺪا ﻧـﻮع اول‬ ‫را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »آﻧﭽﻪ ﺑﻼواﺳﻄﻪ ادراك ﻣﻲ ﺷﻮد اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ؛ و آﻳﺎ ﻫﻴﭻ اﻧﺪﻳﺸﻪ اي ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺧـﺎرج از ذﻫـﻦ‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟« اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺤﺚ درازي را درﺑﺎرة ﻟﻔﻆ »اﻧﺪﻳﺸﻪ« ﻻزم ﻣـﻲ آورد‪ .‬اﮔـﺮ ﻓـﺮض ﻛﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ اﻧﺪﻳﺸـﻪ و‬ ‫ادراك ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از راﺑﻄﺔ ﺑﻴﻦ »ذﻫﻨﻲ« و »ﻋﻴﻨﻲ« در آن ﺻﻮرت ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ »ذﻫﻦ« و »ذﻫﻨﻲ« را ﻳﻜﻲ ﺑـﺪاﻧﻴﻢ و ﻣﻌﺘﻘـﺪ‬ ‫ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي »واﻗﻊ در« ذﻫﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺷﻴﺎ ﻓﻘﻂ »در ﺑﺮاﺑﺮ« ذﻫﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎرﻛﻠﻲ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه را ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﻦ ﻋﻤﻞ ادراك و ﺷﺊ ادراك ﺷﻮﻧﺪه ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﻤﻴﻴﺰ ﺷﻮﻳﻢ؛ و ﻋﻤـﻞ ادراك اﻣـﺮي ذﻫﻨـﻲ اﺳـﺖ در‬ ‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﺊ ادراك ﺷﻮﻧﺪه ذﻫﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬و اﺑﻬﺎم آن ﻫﻢ ﻧـﺎﮔﺰﻳﺮ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺟﻮﻫﺮ ذﻫﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﺑـﺮاي رد اﻳـﻦ ﻋﻘﻴـﺪه وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬وي‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺣﻮاس در ﻳﻚ ﻣﺎدة ﻏﻴﺮ ذﻳﻌﻘﻞ ﻳﺎ ﺧﺎرج از ﺟﻤﻴـﻊ اذﻫـﺎن وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ آﺷﻜﺎري اﺳﺖ‪ «.‬در اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ اي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺜﺎل زﻳﺮ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮادرزاده ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‬ ‫ﺑﻲ ﻋﻤﻮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻋﻤﺮو ﺑﺮادرزاده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺮو ﻋﻤﻮﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬اﻟﺒﺘـﻪ ﺑـﺎ ﻓـﺮض‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﺮادرزاده ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻻزم اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻛﺸﻔﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﻤﺮو ﻋﺎﻳـﺪ ﺷـﻮد ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ اي ﺑﺮ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻴﺎس اﮔﺮ ﭼﻴﺰي ﻣﻮﺿﻮع اﺣﺴﺎس واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻻﺑﺪ ذﻫﻨﻲ ﺑﺎ آن ارﺗﺒـﺎط دارد؛ اﻣـﺎ از اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻧﻤﻲآﻳﺪ ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰ ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺣﺴﺎس واﻗﻊ ﺷﻮد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻐﻠﻄﻪ در ﻣﻮرد ﺗﺼﻮرات ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻫﻴﻼس ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺎﻧﻪ اي را ﺗﺼـﻮر ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻛﺲ آن را ادراك ﻧﻜﻨﺪ و در ﻫﻴﭻ ذﻫﻨﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس در ﺟﻮاب ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻫﻴﻼس ﺗﺼﻮر ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ در‬ ‫ذﻫﻦ ﺧﻮد اوﺳﺖ‪ ،‬و ﻟﺬا آن ﺧﺎﻧﺔ ﻓﺮﺿﻲ ﻫﻢ ﺑﺎﻻﺧﺮه ذﻫﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﻼس ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺟﻮاب ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻦ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺧﺎﻧﻪاي را در ذﻫﻦ دارم؛ وﻗﺘﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ ﻣﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺧﺎﻧﻪ اي را ﺗﺼـﻮر ﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻛـﺲ ادراك‬ ‫ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮدم در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻢ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ را ﺑﻔﻬﻤﻢ ﻛـﻪ‪ :‬ﺧﺎﻧـﻪ اي ﻫﺴـﺖ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻛـﺲ آن را‬ ‫ادراك ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻬﺘﺮ‪ :‬ﺧﺎﻧﻪ اي ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ آن را ﻧﻪ ادراك ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻧﻪ ﺗﺼﻮر‪ «.‬اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺗﻤﺎﻣـﺎً‬ ‫از ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و ﺗﺮﻛﻴﺐ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﺑﻄﻼن اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ را ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﻳﻘﻴﻦ‬ ‫دارم ﻧﻤﻲ ﺗﻮان اﺛﺒﺎت ﻛﺮد ﻛﻪ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ دارد‪ .‬اﺛﺒﺎت ﺑﻌﻀﻲ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬

‫ﺑﺎرﻛﻠﻲ □ ‪493‬‬

‫اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ‪ :‬ﺗﻌﺪاد ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮﺑﻬﺎي ﻣﻤﻜﻦ زوﺟﻬﺎي اﻋﺪاد ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮﺑﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺗﺼﻮر درﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺎرﻛﻠﻲ در ﺻﻮرت اﻋﺘﺒﺎر دﺷﺘﻦ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻐﻠﻄﺔ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻐﻠﻄﺔ ﻣﻌﺮوﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﺼﻮراﺗﻲ ﻛﻪ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورده اﻳـﻢ ﺑﻴﺎﻧـﺎﺗﻲ‬ ‫ﺑﺴﺎزﻳﻢ درﺑﺎرة اﻧﻮاﻋﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻳﺎ ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﻣﺠﺮب ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﺗﺼﻮر ﻛﺎﻣﻼً ﻋﺎدي‪ ،‬ﻣﺜﻼً »رﻳـﮓ‪ «،‬را در ﻧﻈـﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳـﺪ‪:‬‬ ‫اﻳﻦ ﻳﻚ ﺗﺼﻮر ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﺄﺧﻮذ از ادراك اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ از آن ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺔ رﻳﮕﻬﺎ ادراك ﺷـﺪهاﻧـﺪ؛ ﻣﮕـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﻮد از »رﻳﮓ« ﻣﻮﺿﻮع ﻣ‪‬ﺪر‪‬ك ﺑﻮدن آن را ﻧﻴﺰ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﺎدام ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻜﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺼﻮر »رﻳﮓ ﻏﻴﺮ ﻣ‪‬ﺪر‪‬ك« از‬ ‫ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﺤﻞ اﻳﺮاد ﻧﺪارد ‪ -‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﻮردي از آن را ادراك ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺷﻜﻞ ﻛﻠﻲ ﺑﺮﻫﺎن از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﺷﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬اﻟـﻒ ﺷـﺊ ﻣﺤﺴـﻮس‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا اﻟﻒ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪ «.‬اﻣﺎ اﮔﺮ »ﺑﺎﻳﺪ« دال ﺑﺮ وﺟﻮب ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﻲ اﻋﺘﺒـﺎر دارد ﻛـﻪ‬ ‫اﻟﻒ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺊ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻜـﻢ ﺻـﻔﺎت اﻟـﻒ ﻗﻄـﻊ ﻧﻈـﺮ از ﻣﺤﺴـﻮس ﺑـﻮدن آن‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﻟﻒ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ رﻧﮕﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ذاﺗﺎً از رﻧﮕﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣـﻲ ﺑﻴﻨـﻴﻢ ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﻴﺰﻧﺪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻧﺎدﻳﺪه وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ دﻻﻳﻞ ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﺣﺎدث ﻧﻤﻲ ﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ دﻻﻳﻞ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭘﺎي ﻣﻨﻄﻖ در ﻣﻴﺎن اﺳﺖ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭼﺸﻢ و ﻣﻐﺰ وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ رﻧﮕﻲ ﻫﻢ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺎرﻛﻠﻲ‪ .‬اوﻻً ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺗﺠﺮﺑﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺿـﻌﻒ اﺳـﺖ؛ زﻳـﺮا دﻻﻳـﻞ‬ ‫اﺧﻴﺮ در ﺻﻮرت اﻋﺘﺒﺎر دﻻﻳﻞ ﻗﺒﻠﻲ را زاﺋﺪ ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ 1.‬اﮔﺮ ﻣﻦ ادﻋﺎ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻊ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺘﺪﻳﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺳـﻞ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﺷﺪ ﻛﻪ »ﭼﻬﺎر ﺳﻮق« ﻫﻴﭻ ﺷﻬﺮي داﻳﺮه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑـﺎرﻛﻠﻲ را رد ﻛـﺮده اﻳـﻢ‪،‬‬ ‫ﻻزم ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺗﺠﺮﺑﻲ وي را ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮد ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺗﺠﺮﺑﻲ او ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺮﻳﺒﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﻣﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺷﺊ ﺑﺎﺷـﺊ زﻳـﺮا »درﺟـﺔ ﺣـﺮارت‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺪﻳﺪ رﻧﺠﻲ ﻋﻈﻴﻢ ]اﺳﺖ‪ «[.‬و ﻣﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ »ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻻﻳﺪرﻛﻲ را ﻗﺎدر ﺑﻪ ]ادراك[ رﻧﺞ ﻳﺎ ﻟﺬت« ﺑﭙﻨـﺪارﻳﻢ‪ .‬در‬ ‫ﻛﻠﻤﺔ »رﻧﺞ« اﺑﻬﺎﻣﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎرﻛﻠﻲ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻴﻔﻴﺖ رﻧﺠﻨـﺎك ﻳـﻚ‬ ‫اﺣﺴﺎس ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻮد آن اﺣﺴﺎﺳﻲ ﻛﻪ داراي اﻳﻦ ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ ﭘـﺎي‬ ‫ﺷﻜﺴﺘﻪ دردﻧﺎك اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺎي ﺷﻜﺴﺘﻪ ﻣﻮﺟـﻮد در ذﻫـﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻗﻴﺎس ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﺮﻣﺎ »ﺑﺎﻋﺚ« رﻧﺞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ »ﮔﺮﻣﺎ رﻧﺞ اﺳﺖ« آﻧﭽﻪ از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﺟﺰ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﺿﻌﻴﻔﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻓﺮو ﺑﺮدن دﺳﺘﻬﺎي ﮔﺮم و ﺳﺮد در آب وﻟﺮم‪ ،‬اﮔﺮ دﻗﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻣـﺎ در اﻳـﻦ ﺗﺠﺮﺑـﻪ‬ ‫ادراك ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﮔﺮﻣﺎ و ﺳﺮﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﮔﺮﻣﺘﺮ و ﺳﺮدﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ اﻳـﻦ ﻛﻴﻔﻴـﺎت‬ ‫ذﻫﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد ﻣﺰهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻟﺬت و رﻧﺞ ﺗﻜﺮار ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺷـﻴﺮﻳﻨﻲ ﻟـﺬت و ﺗﻠﺨـﻲ رﻧـﺞ اﺳـﺖ و ﻟـﺬا ﻫـﺮ دو ذﻫﻨـﻲ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻦ ﺳﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻢ ﻣﺰة ﺷـﻴﺮﻳﻦ دارد ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻦ‬ ‫ﺑﻴﻤﺎرم ﻣﺰة ﺗﻠﺦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺑﺎرة ﺑﻮﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺮﻫﺎن اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻮن ﺑﻮﻫﺎ ﺧﻮش‬ ‫و ﻧﺎﺧﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ »ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﭼﻴﺰي ﺟﺰ در ﻳﻚ ﺟﻮﻫﺮ ذﻳﻌﻘﻞ‪ ،‬ﻳﺎ ذﻫﻦ‪ ،‬وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ «.‬ﺑـﺎرﻛﻠﻲ در اﻳﻨﺠـﺎ و‬ ‫ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻓﺮﺿﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻜﻨﻮن در ﻣﺎده ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻜﻨـﻮن در ﻳـﻚ ﺟـﻮﻫﺮ ذﻫﻨـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ؛ و ﻫـﻴﭻ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻢ ذﻫﻨﻲ و ﻫﻢ ﻣﺎدي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﺜﻼً‪» :‬ﻣﻦ دﻳﺸﺐ ﻣﺴﺖ ﻧﺒﻮدم‪ ،‬ﭼﻮن دو ﭘﻴﺎﻟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻨﻮﺷﻴﺪم؛ واﻧﮕﻬﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻟﺐ ﺑﻪ ﻣﻲ ﻧﻤﻲزﻧﻢ‪«.‬‬

‫‪ □ 494‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺸﻨﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﻼس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﺻﻮات »ﻓﻲ اﻟﻮاﻗﻊ« ﺣﺮﻛﺎت ﻫـﻮا ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﻴﻠﻮﻧـﻮس‬ ‫ﺟﻮاب ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺎت را ﻣﻲ ﺗﻮان دﻳﺪ ﻳﺎ ﻟﻤﺲ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺷﻨﻴﺪ‪ ،‬و ﻟﺬا اﺻﻮات »واﻗﻌﻲ« ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺷـﻨﻴﺪن‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺧﺎﻟﻲ از دﻏﻠﻲ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻘﻴﺪة ﺑﺎرﻛﻠﻲ درﻳﺎﻓﺘﻬﺎي ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻴﺰ درﺳـﺖ‬ ‫ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺳﺎﻳﺮ درﻳﺎﻓﺘﻬﺎ ذﻫﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺮﻛﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﻼس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﺎﻳﺪ ادراك ﻧﺸﺪه و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ادراك ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮﻫﺎن‬ ‫ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﺬﻟﻚ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺻﺪاي ﻣﺴﻤﻮع را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻫﻮا ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻓﻴﺰﻳـﻚ آن‬ ‫را ﻋﻠﺖ ﺻﺪا ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ ﻳﻜﻲ داﻧﺴﺖ ﺣﺎﺋﺰ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻼس ﭘﺲ از دﺳﺖ ﺷﺴﺘﻦ از ﻛﻴﻔﻴﺎت ﺛﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺑﺮاي رﻫﺎ ﻛﺮدن ﻛﻴﻔﻴﺎت اول‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺑﺴـﻂ و ﺷـﻜﻞ و ﻏﻠﻈـﺖ و‬ ‫ﺛﻘﻞ و ﺣﺮﻛﺖ و ﺳﻜﻮن‪ ،‬آﻣﺎده ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل ﻃﺒﻌﺎً ﺑﺮ ﺑﺴﻂ و ﺣﺮﻛﺖ دور ﻣﻲ زﻧﺪ‪ .‬ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ اﮔـﺮ اﺷـﻴﺎ‬ ‫داراي اﻧﺪازه ﻫﺎي واﻗﻌﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺊ واﺣﺪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در آن واﺣﺪ داراي اﻧﺪازه ﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ اﺷـﻴﺎ از‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺰرگ و از دور ﻛﻮﭼﻜﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺣﺮﻛﺖ واﻗﻌﺎً در ﺧﻮد اﺷﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ واﺣﺪ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺗﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ دﻳﮕﺮي ﻛﻨﺪ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻦ را ﺑﺎﻳﺪ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻨﺪة ذﻫﻨﻲ ﺑـﻮدن ﻣﻜـﺎن‬ ‫ﻣﺪرك داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ذﻫﻨﻴﺖ‪ ،‬ذﻫﻨﻴﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ اﺳﺖ و در ﻣﻮرد دورﺑـﻴﻦ ﻋﻜﺎﺳـﻲ ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ اﻧـﺪازه ﺻـﺪق‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﺬا ﺛﺒﺖ »ذﻫﻨﻴﺖ« ﻣﺸﻜﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻣﻜﺎﻟﻤﺔ دوم ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ﺑﺤﺚ را ﺗﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﭘـﻴﺶ رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ارواح‪ ،‬ﻫﻤﺔ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد ﻣـﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ «.‬اﻟﺒﺘـﻪ او‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﻲ ارواح را ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺣﺼﻮل ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮ ارواح ﻧﻴﺰ درﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺪزة ﺣﺼﻮل ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮ اﺷﻴﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ در ﻫﺮ دو ﻣﻮرد ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻋﻴﻦ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ از آن ﻧﻮع اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﺑﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺘﺒﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﺷﻴﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ از آﻧﻬﺎ دارﻳﻢ‪ .‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﺎﻳﻲ از ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻣﺤﺴﻮس؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻲ اﻟﻤﺜـﻞ ﻳـﻚ ﻣﻴـﺰ‬ ‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺷﻜﻞ ﻣﺮﺋﻲ آن و ﺳﻔﺘﻲ آن و ﺻﺪاي ﻛﺸﻮﻫﺎي آن در ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎز و ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن و ﻧﻮي آن )اﮔﺮ ﺑﻮﻳﻲ داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ(‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻤﺎﺳﻬﺎﻳﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي آﻧﻬـﺎ را ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﻳـﻚ‬ ‫»ﭼﻴﺰ« ﺑﭙﻨﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺼﻮر »ﭼﻴﺰ« ﻳﺎ »ﺟﻮﻫﺮ« ﭼﻴﺰي ﺑﺮ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻣ‪‬ﺪر‪‬ك ﻧﻤﻲاﻓﺰاﻳﺪ و ﻏﻴـﺮ ﻻزم اﺳـﺖ‪ .‬ﺗـﺎ اﻳﻨﺠـﺎ ﻣﺒﻨـﺎي‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺤﻜﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ از ﺧﻮد ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮرﻣـﺎن از »ادراك« ﭼﻴﺴـﺖ؟ ﻓﻴﻠﻮﻧـﻮس ﻣـﺪﻋﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ واﻗﻌﻴـﺖ اﺷـﻴﺎي‬ ‫ﻣﺤﺴﻮس ﻫﻤﺎﻧﺎ ادراك ﺷﺪن آﻧﻬﺎﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮرش از ادراك ﭼﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻳـﻚ ﻧﻈﺮﻳـﻪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻓﻴﻠﻮﻧـﻮس آن را‬ ‫ﻣﺮدود ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ادراك ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از راﺑﻄﺔ ﺑﻴﻦ ﻳﻚ ﺗﺼﻮر ذﻫﻨﻲ و ﻳﻚ درك‪ .‬ﻓﻴﻠﻮﻧﻮس ﭼﻮن ﻧﻔـﺲ را ﻳـﻚ‬ ‫ﺟﻮﻫﺮ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻮﻫﺮﻳﺖ ﻧﻔﺲ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ آﻳﺎ وﻗﺘﻲ ﭼﻴﺰي »درك« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻨﻈﻮر ﭼﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫آن ﭼﻴﺰ روي ﻣﻲ دﻫﺪ؟ آﻳﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺣﻜﻢ ﺑﺎرﻛﻠﻲ را واروﻧﻪ ﻛﺮده ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ واﻗﻌﻲ ﺑـﻮدن ﻋﺒـﺎرت از ادراك‬ ‫ﺷﺪن اﺳﺖ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ادراك ﺷﺪن ﻋﺒﺎرت از واﻗﻌﻲ ﺑﻮدن اﺳﺖ؟ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺑـﺎرﻛﻠﻲ ﻣﻨﻄﻘـﺎً وﺟـﻮد اﺷـﻴﺎي ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻣ‪‬ﺪر‪‬ك را ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲداﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ وي ﻋﻘﻴﺪه دارد ﺑﻌﻀﻲ اﺷﻴﺎي واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻮاﻫﺮ روﺣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻣﺪرﻛﻨـﺪ‪ .‬و ﭘﻴﺪاﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ واﻗﻌﻪاي ادراك ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻨﻈﻮرﻣﺎن ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن واﻗﻌﻪ روي ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﻴﺸﻲ ﭘﻴﺴﺖ؟ ﻳﻚ ﺗﻔﺎوت آﺷﻜﺎر ﺑﻴﻦ وﻗﺎﻳﻊ ﻣﺪرك و وﻗﺎﻳﻊ ﻏﻴﺮ ﻣﺪرك اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﺳﺎﺑﻖ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﻳﺎد‬ ‫داﺷﺘﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و وﻗﺎﻳﻊ اﺧﻴﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﺗﻔﺎوت دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻫﺴﺖ؟‬ ‫ﺧﺎﻃﺮه ﻳﻜﻲ از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺧﺎص ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ »ذﻫﻨﻲ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ آﺛﺎر ﺑﺎ ﻋﺎدات‬ ‫ﺑﺴﺘﮕﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮدﻛﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺎر ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ از آﺗﺶ ﻣﻲ ﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺳﻴﺦ ﺑﺨﺎري ﺳـﻮﺧﺘﻪ ﻧﻤـﻲ ﺗﺮﺳـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژﻳﺴﺘﻬﺎ ﻋﺎدت و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﻜﻲ از ﺧﻮاص ﻧﺴﺞ ﻋﺼﺒﻲ ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ ﻗـﺮار ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ‬

‫ﺑﺎرﻛﻠﻲ □ ‪495‬‬

‫ﻫﻴﭻ اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ از ﻣﺤﺪودة ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻓﻴﺰﻳﻜﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﭘﺎ را ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻓﻴﺰﻳﻜﺎﻟﻴﺴﺘﻲ وﻗﺘـﻲ ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻓﻼن روﻳﺪاد »ادراك« ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ از آﺛﺎر ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﻣـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺟـﻮي آب ﺑـﺎراﻧﻲ را ﻛـﻪ ﺑﺎﻋـﺚ ﻋﻤﻴﻘﺘـﺮ ﺷـﺪن آن ﻣـﻲﺷـﻮد‪» ،‬ادراك« ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬و رودﺧﺎﻧـﺔ ﻛﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﻲ‬ ‫»ﺧﺎﻃﺮه«اي از ﺑﺎرﺷﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎدت و ﺧﺎﻃﺮه وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ اﺻـﻄﻼح ﻓﻴﺰﻳﻜﺎﻟﻴﺴـﺘﻲ ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﻣـﺎدة‬ ‫ﺑﻲﺟﺎن ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻔﻘﻮد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ و از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺗﻔﺎوت ﻣﺎدة ﺟﺎﻧﺪار و ﺑﻲﺟﺎن ﺗﻔﺎوت ﻛﻤ‪‬ﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ وﻗﺘﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻓﻼن روﻳﺪاد »ادراك« ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﺛﺎر ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ‪ ،‬و دﻟﻴﻠـﻲ‬ ‫ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ ﻫﻤﺔ روﻳﺪادﻫﺎي داراي اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ آﺛﺎر ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ دﻳﮕﺮي را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻘﻄﺔ ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮد را ﻋﻠﻢ ﻛﺎﻣـﻞ ﻗـﺮار ﻧﻤـﻲدﻫـﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ از آن ﻣﻘﺪار ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻛﻪ اﺳﺎس اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ ﺣﺮﻛﺖ ﺧـﻮد را آﻏـﺎز ﻣـﻲ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬اﻳـﻦ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ از ﭘﻴﺶ »درك« را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬روش ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ را ﻛﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﺑﻲ اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﺑـﺮ آﻧﻬـﺎ ﻋﻠـﻢ دارﻳـﻢ ﻓـﺮاﻫﻢ ﻣـﻲ ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻛﺜﺮ اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ ﺑﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﻣﻮرخ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ را ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم »ادراﻛﺎت« ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ادراﻛﺎت آن وﻗﺎﻳﻌﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻲ ﻋﻤﻞ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؛ ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ ﺧـﺎﻃﺮه را‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورده ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ وﻗﺎﻳﻊ زﻣﺎﻧﻲ ادراك ﺑﻮده اﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮﻳﻢ ﻛـﻪ‪:‬‬ ‫آﻳﺎ ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ از ادراﻛﺎت ﺧﻮد وﻗﺎﻳﻊ دﻳﮕﺮي را اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﻨﻴﻢ؟ اﻳﻨﺠﺎ ﭼﻬﺎر ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺳـﻪ‬ ‫ﺗﺎي اول آن اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺪهآﻟﻴﺴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫)‪ (1‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻋﺘﺒﺎر ﻫﻤﺔ اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﻣﻦ ار ادراﻛﺎت و ﺧﺎﻃﺮات ﺣﺎﺿﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت وﻗﺎﻳﻊ دﻳﮕﺮ ﻣـﻲ ﻛـﻨﻢ‪،‬‬ ‫ﻳﻜﺴﺮه ﻣﻨﻜﺮ ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط را ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻣﻲ ﺳﺎزد ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را اﺗﺨﺎذ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫـﺮ واﻗﻌـﻪ‬ ‫ﻳﺎ ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﻲ از وﻗﺎﻳﻊ ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻴﭻ ﮔﺮوﻫـﻲ از وﻗـﺎﻳﻊ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ داﺋﺮ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺳﺎﻳﺮ وﻗﺎﻳﻊ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﺎ اﺳﺘﻨﺒﺎط را ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﺳـﺎزﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻬـﺎن ﻣﻌﻠـﻮم‬ ‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﻪ آن وﻗﺎﻳﻌﻲ از ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻣﺎ ﻛﻪ ادراك ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ‪ -‬ﻳﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮة ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ادراك ﻛﺮدهاﻳﻢ‪.‬‬ ‫)‪ (2‬ﻣﻮﺿﻊ دوم‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﻮﻟﻴﭗ ﺳﻴﺴﻢ )‪ (Solipsism‬ﻣﺘﻌﺎرﻓﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪاري اﺳـﺘﻨﺒﺎط از ادراﻛـﺎت ﻣـﻦ ﻗﺎﺋـﻞ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ وﻗﺎﻳﻊ دﻳﮕﺮي از ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺧﻮد ﻣﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً اﻳـﻦ رأي را‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ از ﺑﻴﺪاري اﺷﻴﺎي ﻣﺤﺴﻮﺳﻲ وﺟﻮد دارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﻣﺘﻮﺟـﻪ آﻧﻬـﺎ ﻧﻴﺴـﺘﻴﻢ‪ .‬ﻣـﺎ ﭼﻴﺰﻫـﺎي‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰﻫﺎ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ؛ ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﺸﻤﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺘﻲ در آن ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﺑﺪوزﻳﻢ‪ ،‬ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻦ‬ ‫اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ ﻣﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﻣﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑـﺮاي‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻲ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ درﺟﻪ از اﺳﺘﻨﺒﺎط را ﻫﻤﻪ ﻛﺲ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﻛﻨـﺪ ‪ -‬ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺎﻳﻠﻨﺪ از ﺑﺴﻂ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺎوراي ﺗﺠﺮﺑﻪ اﺣﺘﺮاز ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫)‪ (3‬ﻣﻮﺿﻊ ﺳﻮم ‪ -‬ﻛﻪ ﻣﺜﻼً ادﻳﻨﮕﺘﻦ ﺑﺎﻳﺪ آن را اﺗﺨﺎذ ﻛﻨﺪ ‪ -‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﺳﺘﻨﺒﺎط وﻗﺎﻳﻊ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻣﺸـﺎﺑﻪ‬ ‫وﻗﺎﻳﻊ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺧﻮد ﻣﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ؛ و ﻟﺬا ﻣﺎ ﺣﻖ دارﻳﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺜﻼً رﻧﮕﻬﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ دﻳﮕـﺮان‬ ‫ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻨﺪ وﻟﻲ ﻣﺎ ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬دﻧﺪان دردﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬاﺗﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﻣـﻲ ﺑﺮﻧـﺪ‪،‬‬ ‫رﻧﺠﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﻣﻲ ﻛﺸﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻜﺬا؛ وﻟﻲ ﻣﺎ ﺣﻖ ﻧﺪارﻳﻢ وﻗﺎﻳﻌﻲ را اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻫﻴﭻ ﻛـﺲ در‬ ‫ﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ و ﺟﺰو ﻫﻴﭻ »ذﻫﻨﻲ« ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﺪاﻓﻌﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻫﺮ وﻗﺎﻳﻌﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺎرج از ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻣﻦ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و وﻗﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ درﻧﻤﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬آن ﻗﺪر ﺑﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬ ‫ﻣﻦ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ ﻧﺪارﻧﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﺸﺎﺑﻪ را ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 496‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫)‪ (4‬ﻣﻮﺿﻊ ﭼﻬﺎرم ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي و ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﻋﻼوه ﺑـﺮ ﺗﺠـﺎرب ﺧـﻮد ﻣـﻦ و دﻳﮕـﺮان‪،‬‬ ‫وﻗﺎﻳﻌﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ در ﻧﻤﻲآﻳﻨﺪ ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺛﺎﺛﻴﺔ اﺗﺎق ﺧﻮاب ﻣﻦ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺧﻮاﺑﻢ و ﺗﺎرﻳـﻚ‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ در اﺗﺎق ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﺟﻲ‪ .‬اي‪ .‬ﻣﻮر ‪ G. E. Moore‬زﻣﺎﻧﻲ اﻳﺪهآﻟﻴﺴﺘﻬﺎ را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﺪﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺳﺎﺧﺖ ﻛـﻪ ﻗﻄـﺎر راه‬ ‫آﻫﻦ ﻓﻘﻂ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در اﻳﺴﺘﮕﺎه اﺳﺖ ﭼﺮخ دارد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮان وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در دورن ﻗﻄﺎر ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ‬ ‫ﭼﺮﺧﻬﺎي آن را ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي اﻳﻦ ﺣﺮف را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﺮﺧﻬﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﺴﻲ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ اﻧﺪازد ﻧﺎﮔﻬـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫وﺟﻮد ﻣﻲ آﻳﻨﺪ وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻣﺘﻮﺟﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ زﺣﻤﺖ وﺟﻮد را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻫﻤﻮار ﻧﻤـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻘﻄـﺔ ﻧﻈـﺮ‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻨﺒﺎط وﻗﺎﻳﻊ ﻏﻴﺮ ﻣ‪‬ﺪر‪‬ك را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻴﺖ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻓﻌﻼً ﻗﺼﺪ آن ﻧﺪارم ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ اﮔﺮ اﺻﻮﻻً ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻘﻂ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ از‬ ‫راه ﺗﺤﻘﻴﻖ در اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻏﻴﺮ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ و ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺣﺘﻤﺎﻻت ﺻﺎدر ﺷﻮد‪ .‬ﻗﺼﺪ ﻣﻦ ﻧﺸـﺎن دادن ﺧﻄﺎﻫـﺎي ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﻛﺴـﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺤﺚ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎرﻛﻠﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻲﭘﻨﺪارد ﻛﻪ دﻻﻳﻞ ﻣﻨﻄﻘﻴﻲ وﺟﻮد دارد داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻘﻂ اذﻫﺎن و و ﻗﺎﻳﻊ ذﻫﻨﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﮕﻞ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﺳﺎس دﻻﻳﻞ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ رأي ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ اﻳـﻦ رأي را ﻛـﺎﻣﻼً ﺑﺎﻃـﻞ‬ ‫ﻣﻲ داﻧﻢ‪ .‬ﺑﻴﺎﻧﻲ از ﻗﺒﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ »زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻨﻮز در اﻳﻦ ﺳﻴﺎره ﺣﻴﺎت وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ «.‬ﺻـﺤﻴﺢ ﻳـﺎ ﺳـﻘﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﻪ »ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮﺑﻬﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻫﺮﮔﺰ آﻧﻬﺎ را ﺣﺴﺎب ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ «،‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس دﻻﻳـﻞ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺸﻬﻮد واﻗﻊ ﺷﺪن ﻳﺎ ﻣﺪرك ﺑﻮدن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻘﻂ داراي آﺛـﺎر ﻣﻌﻴﻨـﻲ ﺑـﻮدن‪ ،‬و ﻫـﻴﭻ دﻟﻴـﻞ ﻣﻨﻄﻘـﻲ‬ ‫اﻳﺠﺎب ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ وﻗﺎﻳﻊ داراي اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ آﺛﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻳﻚ ﻧﻮع اﺳﺘﺪﻻل دﻳﮕﺮ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ اﻳﺪه آﻟﻴﺴﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ اﻣـﺎ‪ ،‬در ﺻـﻮرت‬ ‫اﻋﺘﺒﺎر‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺸﻲ ﻋﻤﻠﻲ اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﻴﻪ اي ﻛﻪ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﺑﺎﺷـﺪ ﻓﺎﻗـﺪ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫اﺳﺖ؛ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻪ ادراﻛﺎت ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد؛ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ اي ﻛﻪ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ادراﻛﺎت ﻓﻌﻠـﻲ ﻳـﺎ ﻣﻤﻜـﻦ راﺟـﻊ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﻣﻬﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﻴﻖ و ﻣﺤﺪود ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﻴﻢ ﻣﺎ را در ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮﻳـﺔ اول از ﭼﻬـﺎر ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﺑﺎﻻ ﻣﺤﺪود و ﻣﺤﺼﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ و اﺟﺎزه ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد ﻛﻪ ﺟﺰ درﺑﺎرة ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ وﺿـﻮح ﺑـﺪاﻧﻬﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻛﺮدهاﻳﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﻳﻦ ﻧﻈﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻋﻤﻞ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻳـﻦ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻋﻤﻠﻲ ﻗﺮار دارد ﻋﻴﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺗﺤﻘﻴﻖ و راﺑﻄﺔ آن ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺗﻤﺎﻣـﺎً ﻏـﺎﻣﺾ و دﺷـﻮار اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻦ ﻓﻌﻼً آن را ﻛﻨﺎر ﻣﻲﮔﺬارم‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﭼﻬﺎرم از ﭼﻬﺎر ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد وﻗﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ آﻧﻬﺎ را ادراك ﻧﻜﻨﺪ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫وﺳﻴﻠﺔ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺑﻲ اﻋﺘﺒﺎري ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﻣﺪاﻓﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻴﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر از ﭘﻴﺸﻲ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠّﻲ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﻏﻴﺮ ﻣﺪرﻛﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳـﻦ ﺑﺮﻫـﺎن ﻣـﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠّﻲ از ﭘﻴﺸﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻧﻈﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ادراﻛﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮاي ﻗﺒﻮل ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ادراﻛﺎت ﺑﻴـﺎن ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎﻧﻲ ﻏﺮﻳﺐ و ﻏﺎﻣﺾ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آن ﺧﺼﻴﺼﺔ ﺗﺪاوم را‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺎ اﻳـﺎم اﺧﻴـﺮ از ﻗـﺎﻧﻮن ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ اﻧﺘﻈـﺎر‬ ‫ﻣﻲرﻓﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ اﻳﺮاد از ﭘﻴﺸﻲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﭼﻬﺎر ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺎ وارد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻋﻤﻠﻲ‪ ،‬و ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﻴﭻ ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔـﺮ اﻳـﻦ ﮔﻔﺘـﻪ ﺻـﺤﻴﺢ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻫﺮ ﻛﺪام را ﭘﺴﻨﺪ ﺧﺎﻃﺮﻣﺎن اﻓﺘﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻴﻢ و ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻓﻘﻂ ﺗﻔﺎوت ﻟﻔﻈـﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮي را ﺑﭙﺬﻳﺮم‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻴﺰ از ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﻳﻜﻲ از ﻓﺼﻮل ﺑﻌﺪي ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ ﻗـﺮار‬ ‫ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺎرﻛﻠﻲ □ ‪497‬‬

‫اﻛﻨﻮن اﻳﻦ ﺳﺆال ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﻟﻔﺎظ »ذﻫﻦ« و »ﻣﺎده« ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ داد؟ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫»ذﻫﻦ« ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺪهآﻟﻴﺴﺘﻬﺎ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و »ﻣﺎده« ﻫﻢ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴـﺘﻬﺎ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪه را درﺑﺎرهاش دارﻧﺪ‪ .‬و اﻣﻴﺪوارم ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻏﺎﻓﻞ از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﺪهآﻟﻴﺴﺘﻬﺎ ﻫﻤـﻪ ﺻـﺎﺣﺐ ﺗﻘـﻮا و‬ ‫ﻓﻀﻴﻠﺘﻨﺪ و ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﻓﺎﺳﺪ و ﻓﺎﺟﺮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﮔﻔﺘﻨﻴﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﻮد ﻣﻦ از »ﻣﺎده« ﺷﺎﻳﺪ ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﺎﻳﺪ؛ ﻣﻦ ﻣﺎده را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻻت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ را ارﺿـﺎ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻻت را ارﺿﺎ ﻧﻜﻨﺪ؛ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻳﺎ ﻓﻴﺰﻳﻚ اﺷﺘﺒﺎه اﺳـﺖ ﻳـﺎ‬ ‫ﺗﺼﻮر »ﻣﺎده«‪ .‬اﮔﺮ ﺟﻮﻫﺮ را ﻣﺮدود ﺑﺪاﻧﻴﻢ »ﻣﺎده« ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ اﻳـﻦ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻣﺮﻛﺐ از وﻗﺎﻳﻊ ‪ -‬و ﺟﺰﺋﺎً ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺒﺎط ‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ دﺷﻮاري اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻻﻳﻨﺤﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ »ذﻫﻦ«‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﺮدود ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ذﻫﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺮوﻫﻲ ﻳﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از وﻗﺎﻳﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ وﻗـﺎﻳﻊ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺑﻪ واﺳﻄﺔ راﺑﻄﻪ اي ﺻﻮرت ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﺼﻴﺼﺔ آن ﻧﻮﻋﻲ ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﻣﻴـﻞ دارﻳـﻢ آﻧﻬـﺎ را »ذﻫﻨـﻲ«‬ ‫ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ﺧﺎﻃﺮه را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻤﻮﻧﺔ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺳﺎده ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟـﻲ ﻣـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﻳـﻚ واﻗﻌـﺔ‬ ‫ذﻫﻨﻲ را ﺑﻪ ﻧﺎم واﻗﻌﻪ اي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد دارد ﻳﺎ ﺑﻪ ﻳﺎد آورده ﻣﻲﺷﻮد ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در آن ﺻﻮرت »ذﻫﻦ« ﻛـﻪ واﻗﻌـﺔ ذﻫﻨـﻲ‬ ‫ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ دارد ﮔﺮوﻫﻲ از وﻗﺎﻳﻊ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺧﺎﻃﺮه‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻳﺎ رو ﺑﻪ ﺟﻠﻮ‪ ،‬ﺑـﺎ واﻗﻌـﺔ ﻣﻔـﺮوض‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﺑﺎﻻ ذﻫﻦ و ﻗﻄﻌﺔ ﻣﺎده ﻫﺮ ﻳﻚ ﮔﺮوﻫﻲ از وﻗﺎﻳﻌﻨﺪ‪ .‬دﻟﻴﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ واﻗﻌﻪاي‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﮔﺮوﻫﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺎز دﻟﻴﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ وﻗﺎﻳﻊ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ ﻫـﺮ دو ﮔـﺮوه ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ وﻗﺎﻳﻊ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﻪ ذﻫﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﻣﺎدي‪ ،‬و ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﻢ ذﻫﻨﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫـﻢ ﻣـﺎدي‪ .‬در اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﺼﻮص ﻓﻘﻂ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻣﻔﺼﻞ و ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 498‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
93 82‬‬

‫‪72‬م‬ ‫دﻳﻮﻳــﺪ ﻫﻴــﻮم )‪ (1776-1711‬از ﻣﻬﻤﺘــﺮﻳﻦ ﻓﻼﺳــﻔﻪ اﺳــﺖ‪ ،‬زﻳــﺮا ﻛــﻪ ﻓﻠﺴــﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑــﻲ ﻻك و ﺑــﺎرﻛﻠﻲ را ﺑــﻪ ﻧﺘﻴﺠــﺔ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻲاش رﺳﺎﻧﺪ و آن را از ﺗﻨﺎﻗﺾ ﭘﻴﺮاﺳﺖ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﺶ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﻴـﻮم ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﺧﺎﺻـﻲ ﻣـﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﻦﺑﺴﺖ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ در ﺟﻬﺖ وي ﭘﻴﺸﺘﺮ رﻓﺘﻦ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﻮم آﺛﺎر ﺧﻮد را ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎﻛﻨﻮن ردﻳﻪ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﺮﻋﻘﺎﻳﺪ وي ﺳﺮﮔﺮﻣﻲ ﺧﺎص ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻴﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺷﺨﺼﺎً ﻫﻴﭽﻜﺪام از ردﻳﻪ ﻫـﺎي آﻧـﺎن را ﻗـﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨـﺪه‬ ‫ﻧﻤﻲداﻧﻢ؛ اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ از اﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﻛﺸﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ از دﺳﺘﮕﺎه ﻫﻴـﻮم آﻟـﻮده ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻚ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻫﻴﻮم »رﺳﺎﻟﻪ درﺑﺎرة ﻃﺒﻴﻌـﺖ اﻧﺴـﺎﻧﻲ« ‪ Treatise of Human Nature‬در ﺳـﺎﻟﻬﺎي ‪ 1734‬ﺗـﺎ‬ ‫‪ 1737‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ وي در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬دو ﻣﺠﻠﺪ آن در ‪ 1739‬اﻧﺘﺸـﺎر ﻳﺎﻓـﺖ و ﻣﺠﻠـﺪ ﺳـﻮم در ‪ .1740‬در‬ ‫اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻫﻴﻮم ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺳﺎل ﻋﻤﺮش از ﺳﻲ درﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻬﺮﺗﻲ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻋﻘﺎﻳﺪش ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺎن ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ آن را ﻣﻐﺎﻳﺮ ﻣﺸﺮب ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻴﻮم اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻤﻼت ﺳـﺨﺘﻲ ﺑـﻪ او ﺑﻜﻨﻨـﺪ ﺗـﺎ‬ ‫ﺟﻮاﺑﻬﺎي درﺧﺸﺎﻧﻲ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب او ﻧﻜﺮد؛ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮد او ﻛﺘﺎﺑﺶ »از ﻃﺒـﻊ ﻣـﺮده ﺑﻴـﺮون‬ ‫آﻣﺪ‪ «.‬اﻣﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﭼﻮن ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺧﻠﻘﻲ ﺷﺎد و اﻣﻴﺪوار دﺷﺘﻢ‪ ،‬زود از زﻳﺮ اﻳﻦ ﺿﺮﺑﻪ ﻛﻤﺮ راﺳﺖ ﻛـﺮدم‪ «.‬از آن‬ ‫ﭘﺲ ﻫﻴﻮم ﻫﻢ ﺧﻮد را ﻣﺼﺮوف ﻧﻮﺷﺘﻦ رﺳﺎﻻﺗﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺠﻠﺪ آﻧﻬﺎ را در ‪ 1741‬اﻧﺘﺸﺎر داد‪ .‬در ‪ 1744‬ﺑﺮاي ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ آوردن ﻛﺮﺳﻲ اﺳﺘﺎدي در ادﻳﻨﺒﻮرگ ﻛﻮﺷﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻌﻠﻢ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ دﻳﻮاﻧﻪ و‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻣﻨﺸﻲ ﻳﻚ ژﻧﺮال ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺸﺎﻏﻞ ﻣﻘﺎﻣﺶ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑـﻪ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﭘﺮداﺧـﺖ‪» .‬رﺳـﺎﻟﻪ« را‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺤﻮ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي آن و اﻛﺜﺮ دﻻﻳﻞ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺧﻮد را ﺣﺬف ﻛﺮد و ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺗﺤﻘﻴـﻖ‬ ‫در ﻓﻬﻢ اﻧﺴﺎﻧﻲ« درآورد ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از »رﺳﺎﻟﻪ« ﻣﻌﺮوﻓﻴﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻛﺎﻧـﺖ را از »ﺧـﻮاب‬ ‫ﺟﺰﻣﻲ«اش ﺑﻴﺪار ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻛﺎﻧﺖ از »رﺳﺎﻟﻪ« ﻣﻄﻠﻊ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌـﻲ« ‪ Dialogues Concerning Natural Religions‬ﻧﻮﺷـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫در زﻣﺎن ﺣﻴﺎﺗﺶ از اﻧﺘﺸﺎر آن ﺧﻮدداري ﻛﺮد اﻣﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر وي ﭘﺲ از ﻣـﺮﮔﺶ در ‪ 1779‬ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪ‪» .‬رﺳـﺎﻟﻪ درﺑـﺎرة‬ ‫ﻣﻌﺠﺰات« ‪ Essay on Miracles‬وي ﻛﻪ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺷﻮاﻫﺪ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﻛـﺎﻓﻲ داﺋـﺮ ﺑـﺮ وﻗـﻮع ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫اﻣﻮري ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫»ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن« ‪ History of England‬او ﻛﻪ در ‪ 1755‬و ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﺲ از آن اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ ﻣﺼﺮوف اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﻛﺎران را ﺑﺮ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻬﺎ و ﺑﺮﺗﺮي اﺳﻜﺎﺗﻠﻨﺪﻳﻬﺎ را ﺑﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﻬﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻴﻮم ﺗﺎرﻳﺦ را ﺟﺎي رﻋﺎﻳـﺖ ﺑﻴﻐﺮﺿـﻲ‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻧﻪ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬در ‪ 1763‬ﺳﻔﺮي ﺑﻪ ﭘﺎرﻳﺲ ﻛﺮد و ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻪ از او ﺗﺠﻠﻴﻞ ﻓﺮاوان ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑـﺎ روﺳـﻮ‬ ‫رﻓﺎﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻫﻢ زد و ﻣﺠﺎدﻟﻪاي ﺑﺎ او ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻴﻮم ﺑﺎ ﻣﺪاراي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﺴﻴﻨﻲ رﻓﺘﺎر ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ روﺳﻮ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻼ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﻨﻮن ﻋﺬاب و آزار ﺑﻮد‪ ،‬اﺻﺮار ورزﻳﺪ ﻛﻪ راﺑﻄﺔ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻫﻴﻮم ﻗﻄﻊ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻴﻮم □ ‪499‬‬

‫ﻫﻴﻮم در ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﻛﻪ آن را »در رﺛﺎي ﺧﻮد« ﻳﺎ »ﻧﻄﻖ ﺳﺮ ﻣﺰار« ﻧﺎﻣﻴﺪه‪ ،‬ﺳﺠﺎﻳﺎي ﺧـﻮد را ﭼﻨـﻴﻦ وﺻـﻒ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﻦ ﻣﺮدي ﺑﻮدم ﺑﺎ ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي ﻣﻼﻳﻢ‪ ،‬ﻗﺎدر ﺑﻪ دﻟﺒﺴﺘﻦ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﻧﻴﺮوي ﺧﺼـﻮﻣﺖ‪ ،‬و در ﻫﻤـﺔ ﻋﻮاﻃـﻒ ﺧـﻮد اﻋﺘـﺪال‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺘﻢ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻋﺸﻖ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻬﺮت ادﺑﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻴﻞ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻧﺎﻛﺎﻣﻴﻬﺎي ﭘﻲ در ﭘﻲ ﻫﺮﮔﺰ روﻳـﻢ را ﺗـﺮش‬ ‫ﻧﻤﻲﺳﺎﺧﺖ‪ «.‬ﻫﻤﺔ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة وي دارﻳﻢ اﻳﻦ ﻧﻜﺎت را ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫»رﺳﺎﻟﻪ درﺑﺎرة ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ« ﺑﻪ ﺳﻪ ﻛﺘﺎب ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ از ﻓﻬـﻢ و ﻋﻮاﻃـﻒ و اﺧـﻼق ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻫﻴﻮم آﻧﭽﻪ ﻣﻬﻢ و ﺗﺎزه اﺳﺖ در ﻛﺘﺎب اول آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻦ ﻧﻴـﺰ ﺑﺤـﺚ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﻣﺤﺪود ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺳﺎﺧﺘﻦ »ﺗﺄﺛﺮات« و »اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ« آﻏـﺎز ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ دو‪ ،‬دو ﻧـﻮع ادراك ﻫﺴـﺘﻨﺪ و‬ ‫»ﺗﺄﺛﺮات« آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﻮت و ﺷﺪت ﺑﻴﺸﺘﺮ دارﻧﺪ‪» .‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻦ از اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺤﻮ ﺗﺄﺛﺮ در ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﻌﻘﻞ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺄﺛﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ از آن ﻣﺤﻮﺗﺮ‪» .‬ﻫـﺮ اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﺑﺴـﻴﻄﻲ داراي ﻳـﻚ ﺗـﺄﺛﺮ‬ ‫ﺑﺴﻴﻂ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪان ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ دارد؛ و ﻫﺮ ﺗﺄﺛﺮ ﺑﺴﻴﻄﻲ داراي ﻳﻚ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺧﻮﻳﺶ اﺳـﺖ‪» «.‬ﻫﻤـﺔ اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻫـﺎي‬ ‫ﺑﺴﻴﻂ ﻣﺎ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻤﻮد ﺧﻮد از ﺗﺄﺛﺮات ﺑﺴﻴﻂ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﻋﻴﻨﺎً ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ «.‬اﻣﺎ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻟﺰوﻣـﻲ‬ ‫ﻧﺪارد ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻣﺮﻛﺐ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﺄﺛﺮات ﻣﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻳﻚ اﺳﺐ ﺑﺎﻟﺪار را ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﻢ ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺒﻲ‬ ‫ﺸ ‪‬ﻜّﻼت« اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺮﻛﺐ ﻫﻤﻪ از ﺗﺄﺛﺮات ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬دﻟﻴـﻞ آﻧﻜـﻪ ﺗـﺄﺛﺮات اﻟﻮﻳـﺖ دارﻧـﺪ‪ ،‬از‬ ‫را دﻳﺪه ﺑﺎﺷﻴﻢ؛ اﻣﺎ » ‪‬ﻣ َ‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻛﻮر ﻣﺎدرزاد ﺗﺼﻮري از رﻧﮓ ﻧﺪارد‪ .‬در ﻣﻴﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ‪ ،‬آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺻﻮرت زﻧـﺪة ﺧـﻮد را زﻳـﺎد ﺣﻔـﻆ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮهاﻧﺪ و ﻣﺎﺑﻘﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺨﻴﻠﻪ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از اﺑﻮاب رﺳﺎﻟﻪ )ﻛﺘﺎب اول‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ اول ﺑﺎب ﻫﻔﺘﻢ( ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »درﺑﺎرة اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻣﺠﺮد« ﺑﺎ ﻗﻄﻌـﻪاي ﺣـﺎﻛﻲ‬ ‫از ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﺆﻛﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺎرﻛﻠﻲ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻛﻠﻲ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺟﺰ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ آن اﺳﻢ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﻌﻨﺎي وﺳﻴﻌﺘﺮ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻮﻗﻊ اﻓﺮاد دﻳﮕﺮي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ ﻣﺸﺎﺑﻬﻨﺪ ﻳﺎدآور ﺷﻮﻧﺪ‪ «.‬ﻫﻴﻮم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎ اﻧﺪﻳﺸـﻪ اي از ﻳـﻚ ﻣـﺮد‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ آن اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم آن ﺟﺰﺋﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﺮ از ﻳـﻚ ﻣـﺮد دارد‪» .‬ذﻫـﻦ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻫـﻴﭻ ﻣﻔﻬـﻮﻣﻲ از‬ ‫ﻛﻤﻴﺖ ﻳﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻣﻔﻬﻮم دﻗﻴﻘﻲ از درﺟﺎت ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪» «.‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻣﺠﺮد ﻫـﺮ‬ ‫ﭼﻨﺪ از ﺣﻴﺚ اﻓﺎدة ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻠﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻣﻔﺮدﻧﺪ«‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﺷﻜﻞ ﺟﺪﻳـﺪي از اﺻـﺎﻟﺖ ﺗﺴـﻤﻴﻪ ﻳـﺎ ﻧـﺎﻣﮕﺮاﻳﻲ‬ ‫اﺳﺖ دو ﻋﻴﺐ دارد‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻣﻨﻄﻘﻲ دﻳﮕﺮي رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ‪ .‬اﺑﺘﺪا اﻳﺮاد ﻣﻨﻄﻘﻲ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﻗـﺮار دﻫـﻴﻢ‪ .‬ﻫﻴـﻮم ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬ ‫»وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻴﺎن ﭼﻨﺪ ﺷﺊ ﻣﺸﺎﺑﻬﺘﻲ ﻳﺎﻓﺘﻴﻦ ﻧﺎم واﺣﺪي ﺑﻪ ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ اﻃﻼق ﻣﻲﻛﻨـﻴﻢ‪ «.‬اﻫـﻞ ﺗﺴـﻤﻴﻪ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﮔﻔﺘـﻪ‬ ‫ﻣﻮاﻓﻘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﻚ اﺳﻢ ﻋﺎم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﮔﺮﺑﻪ‪ «،‬درﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﮔﺮﺑﺔ ﻛﻠﻲ ﻏﻴﺮ واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ راه ﺣﻞ اﻫـﻞ‬ ‫ﺗﺴﻤﻴﻪ ﭼﻮن اﺻﻮل ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﻮت ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻜﺎر ﻧﻤﻲﺑﻨﺪد ﻛﺎري از ﭘﻴﺶ ﻧﻤﻲﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ راه ﺣﻞ‪ ،‬اﺻـﻮل ﺗﺴـﻤﻴﻪ را اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎً‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺑﺎ »اﺷﻴﺎ« اﻧﻄﺒﺎق ﻣﻲدﻫﺪ و ﻧﻪ ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ ﻫﻢ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ اﻳﺮاد روان ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺣﺪاﻗﻞ در ﻣﻮرد ﻫﻴﻮم ﺟﺪي ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮاﺳﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ را ﺳﻮاد ﺗﺄﺛﺮ ﻣـﻲ داﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻫﻴﻮم‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻴﺐ را دارد ﻛﻪ اﺑﻬﺎم را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣـﻦ ﮔﻠـﻲ را ﻛـﻪ داراي رﻧـﮓ ﻣﻌﻴﻨـﻲ‬ ‫اﺳﺖ دﻳﺪه ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮي از آن را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻴﺎورم‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻓﺎﻗﺪ دﻗﺖ اﺳﺖ؛ ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ ﭼﻨـﺪ رﻧـﮓ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺪان وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ذﻫﻨﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻫﻴـﻮم »اﻧﺪﻳﺸـﻪ«اي‪ ،‬از آﻧﻬـﺎ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ »ذﻫﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻴﭻ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ از ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻣﻔﻬﻮم دﻗﻴﻘﻲ از درﺟﺎت ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺮدي را دﻳﺪه اﻳﺪ ﻛﻪ ﻃﻮل ﻗﺎﻣﺘﺶ ﺷﺶ ﭘﺎ و ﻳﻚ اﻧﮕﺸﺖ اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺮي از آن ﻣﺮد در ذﻫﻦ ﺧﻮاﻫﻴﺪ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺤﺘﻤﻼً ﺑﻪ ﻣﺮدي ﻛﻪ ﻧﻴﻢ اﻧﮕﺸﺖ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﻳﺎ ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮرد‪ .‬اﺑﻬﺎم ﺳﻮاي ﻛﻠﻴﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﺎره اي از ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت آن را دارد‪ .‬ﻫﻴﻮم ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮدن ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ وارد‬

‫‪ □ 500‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﺸﻜﻼت ﻏﻴﺮ ﻻزﻣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻣﻮرد اﻣﻜﺎن ﺗﺼﻮر ﻛﺮدن رﻧﮓ ﻧﺎدﻳﺪه اي ﻛﻪ ﺣﺪ وﺳﻂ دو رﻧﮕﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ دﻳـﺪه‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ دو رﻧﮓ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ در آن ﺻﻮرت ﻫﺮ ﺗﺼﻮﻳﺮ ذﻫﻨﻴﻲ ﻛﻪ اﻧﺴـﺎن ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻛﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﺮ دوي آﻧﻬﺎ و ﺑﺎ رﻧﮓ واﺳﻂ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﻮم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﺄﺛﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻋﻴﻨﺎً ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺪم را از ﺣﺪي ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﻲﮔﺬارد‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻮﻫﺮ را از رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ ﻃﺮد ﻛﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎرﻛﻠﻲ آن را از ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻃﺮد ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻴﻮم ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﺗﺄﺛﺮي از ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬و ﻟﺬا ﻫﻴﭻ اﻧﺪﻳﺸﻪ اي ﻫﻢ از ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪) .‬ﻛﺘﺎب اول‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﭼﻬـﺎرم‪ ،‬ﺟـﺰء‬ ‫ﺷﺸﻢ‪» (.‬ﻣﻦ ﺷﺨﺼﺎً ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎ ﺻﺪاﻗﺖ ﺗﻤﺎم در آﻧﭽﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻣﻲﻧﺎﻣﻢ داﺧﻞ ﻣﻲﺷـﻮم‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺑـﻪ ادراﻛـﻲ ﺟﺰﺋـﻲ از‬ ‫ﺳﺮدي ﻳﺎ ﮔﺮﻣﻲ‪ ،‬روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﺗﺎرﻳﻜﻲ‪ ،‬ﻣﻬﺮ ﻳﺎ ﻛﻴﻦ‪ ،‬رﻧﺞ ﻳﺎ ﺧﻮﺷﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛـﻨﻢ‪ .‬ﻫﺮﮔـﺰ ﺧﻮﻳﺸـﺘﻨﻢ را ﺟـﺪا از ﻳـﻚ‬ ‫ادراك ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻢ و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ادراك ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻢ‪ «.‬ﻫﻴﻮم ﺑﻪ ﻃﻌﻨﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻓﻼﺳﻔﻪ اي ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺧﻮد را درك ﻛﻨﻨﺪ؛ »وﻟﻴﻜﻦ اﮔﺮ ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺣﻜﻤﺎ را ﻛﻨـﺎر ﺑﮕـﺬارﻳﻢ در ﺧﺼـﻮص ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫اﻓﺮاد ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺟﺮﺋﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺸﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ ﺑﺴﺘﻪ ﻳـﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ اي از ادراﻛـﺎت ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺮﻋﺖ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮري ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺪام در ﺟﻮش و ﺣﺮﻛﺘﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﻃﺮد اﻧﺪﻳﺸﺔ »ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ« داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻣﻀﻤﻮن آن ﭼﻴﺴﺖ و ﺧﻮد آن ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه اﻋﺘﺒـﺎر دارد‪.‬‬ ‫اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ »ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ«‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ادراك ﻧﻴﺴﺖ و ﻟﺬا ﻣﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻧﺪﻳﺸﻪ اي‬ ‫از آن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ آﻳﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﻴﺎن ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻴﺞ ﻛﺲ ﻣﻐﺰ ﺧﻮد را ادراك ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫و ﻣﻌﺬﻟﻚ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻬﻢ‪» ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ«اي از آن دارد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ »اﻧﺪﻳﺸﻪ«ﻫـﺎ ﻛـﻪ اﺳـﺘﻨﺒﺎﻃﻲ از ادراﻛـﺎت ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﺷﻤﺎر اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺎﺳﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ ﻣﺮﻛﺐ و ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﻫﻴﻮم در اﻳﻦ اﺻﻞ ﺧـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺑﺴﻴﻄﻲ از ﺗﺄﺛﺮ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮد ذﻳﺤﻖ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻀﻴﻪ از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ اﻳﻦ اﺻـﻞ ﻣـﺮدود واﻗـﻊ‬ ‫ﺷﻮد ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي »ﻓﻄﺮي« ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛـﻪ‪ :‬اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻫـﺎي‬ ‫ﻧﺎﺷﻲ از اﺷﻴﺎ ﻳﺎ روﻳﺪادﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣ‪‬ﺪر‪‬ك ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﺷﻴﺎ ﻳﺎ روﻳﺪادﻫﺎي ﻣ‪‬ﺪر‪‬ك ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷـﻮﻧﺪ و ﻟـﺬا ﺑـﺎ‬ ‫ﻗﺮار دادن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻲ دﺧﺎﻟﺖ دادن ﻫﻴﭻ ﺷﺊ ﻳﺎ روﻳﺪاد ﻏﻴﺮ ﻣـﺪرﻛﻲ آﻧﭽـﻪ را‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬و اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ داﻧـﺶ رواﻧﺸـﻨﺎﺧﺘﻲ را ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻲ‬ ‫دﺧﺎﻟﺖ دادن »ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ« ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه اﻳﻦ »ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ« ﺑـﻪ ﺣﺴـﺐ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﭼﻴـﺰي ﻧﻴﺴـﺖ ﺟـﺰ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ اي از‬ ‫ادراﻛﺎت‪ ،‬وﻧﻪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﺑﺴﻴﻂ ﺟﺪﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺗﻤﺎم ﻋﻴـﺎري ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺎ ﻫﻴـﻮم ﻣﻮاﻓﻘـﺖ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛﻪ »ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ« ﺑﺴﻴﻄﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي وﺟﻮد دارد ﻳﺎ ﻧﻪ؛ و دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ »ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ« ﺟﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ«اي از ادراﻛﺎت ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫داﻧﺶ ﻣﺎ داﺧﻞ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴـﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻣـﺎ را از آﺧـﺮﻳﻦ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧـﺪة اﺳـﺘﻌﻤﺎل‬ ‫»ﺟﻮﻫﺮ« ﺧﻼص ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻟﻬﻴﺎت ﻧﻴﺰ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻃﺮد ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﻠﻢ ﻓﺮﺿﻲ از »روح« اﻫﻤﻴﺖ دارد‪ .‬در ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﻮﻟﺔ ذﻫﻨﻲ و ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺎﺳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﻀﻴﺔ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻳﺎ ﻧﻔـﺲ‪ ،‬ﻫﻴـﻮم ﻗـﺪم‬ ‫ﻣﻬﻤﻲ از ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻬﺎد‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ »رﺳﺎﻟﻪ« ﻗﺴﻤﺘﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ »درﺑـﺎرة ﻣﻌﺮﻓـﺖ و اﺣﺘﻤـﺎل« ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈـﻮر ﻫﻴـﻮم از‬ ‫»اﺣﺘﻤﺎل« آن ﻧﻮع ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺔ رﻳﺎﺿﻲ اﺣﺘﻤﺎﻻت ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ‪ -‬از ﻗﺒﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺟﻔﺖ ﺷـﺶ آوردن‬ ‫ﺑﺎ دو ﻃﺎس ‪ 1‬در ‪ 36‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﺎﺻﻲ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛـﻪ از ﻋﻠـﻢ ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﺘﻴﻘﻦ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻫﻴﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻴﻘﻦ‪ ،‬از ﻧﻮع ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﺳـﺘﻨﺒﺎﻃﺎت‬ ‫ﻏﻴﺮ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ از ﻣﻌﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﺔ ﻋﻠﻢ ﻣـﺎ ﺑـﺮ آﻳﻨـﺪه و ﻗﺴـﻤﺘﻬﺎي ﻧﺎﻣﺸـﻬﻮد‬

‫ﻫﻴﻮم □ ‪501‬‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از ﻳﻚ ﻃﺮف و رﻳﺎﺿـﻴﺎت‬ ‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ .‬ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻌﺎرف ﻣﺤﺘﻤﻞ ﻫﻴﻮم را ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺷﻜﺎﻛﺎﻧﻪاي رﻫﺒﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ رد و ﻗﺒﻮﻟﺸﺎن ﺑـﻪ ﻳـﻚ‬ ‫اﻧﺪازه دﺷﻮار ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻃﺮح ﻣﺴﺌﻠﻪاي اﺳﺖ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﻦ ﻫﻨﻮز ﺟﻮاب ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺪان داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻤﻴﻴﺰ ﻫﻔﺖ راﺑﻄﺔ ﻓﻠﺴﻔﻲ آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬ﺷـﺒﺎﻫﺖ و‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺴـﺘﻲ )‪ (identity‬و‪،‬‬ ‫رواﺑﻂ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ و‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ در ﻛﻤﻴﺖ ﻳﺎ ﻋﺪد و‪ ،‬درﺟﺎت در ﻫﺮ ﻛﻴﻔﻴﺘﻲ و‪ ،‬ﺗﻀﺎد و ﻋﻠﻴﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ رواﺑـﻂ را‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو ﻧﻮع ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ :‬آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻲﺣﺪوث ﺗﻐﻴﻴﺮي‬ ‫در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﺗﻀﺎد و درﺟﺎت در ﻛﻴﻔﻴﺖ و ﺗﻨﺎﺳﺐ در ﻛﻤﻴﺖ ﻳـﺎ ﻋـﺪد از ﻧـﻮع اوﻟﻨـﺪ؛ اﻣـﺎ رواﺑـﻂ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺖ ﺑﻪ ﻧﻮع دوم ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺘﻴﻘﻦ ﻓﻘﻂ از رواﺑﻂ ﻧﻮع اول ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ؛ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﻣـﺎ ﺑـﺮ‬ ‫ﺳﺎﻳﺮ رواﺑﻂ ﻓﻘﻂ ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺒﺮ و ﺣﺴﺎب ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻃﻮﻳﻠﻲ از اﺳﺘﺪﻻل ﭘﺪﻳﺪ‬ ‫آورد ﺑﻲ آﻧﻜﻪ اﻳﻘﺎن زاﺋﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺟﺒﺮ و ﺣﺴﺎب ﻣﺘﻴﻘﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺑـﻪ ﺻـﺤﺖ اﺻـﻮل‬ ‫ﻣﺴﻠﻢ آن ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ‪ -‬ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻫﻢ دارﻧﺪ ‪ -‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي رﻳﺎﺿﻴﺎت »ﺑﺎﻳﺪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﻈﺮي ﺧﺎﻟﺺ و ﻋﻘﻼﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ از ﻗﻮاي ﻋﺎﻟﻴﺔ روح ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻬﻤﻴﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ «.‬ﻫﻴﻮم ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ ﺑـﻪ ﻣﺤـﺾ آﻧﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻳـﺎد‬ ‫ﺑﻴﺎورﻳﻢ ﻛﻪ »ﻫﻤﺔ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻣﺎ ﻣﺴﺘﻨﺴﺦ از ﺗﺄﺛﺮات ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ« ﺑﻄﻼن اﻳﻦ رأي آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﻪ راﺑﻄﻪ اي ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻫﻤﺎﻧﺴﺘﻲ‪ ،‬رواﺑﻂ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﻋﻠﻴﺖ‪ .‬در دو راﺑﻄـﺔ‬ ‫اول ذﻫﻦ از آﻧﭽﻪ ﺑﻲ واﺳﻄﻪ ﺑﻪ ﺣﻮاس ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﻲ رود‪) .‬ﻫﻴﻮم ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ رواﺑﻂ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ا‪‬ﺳﺘﺪراﻛﻨﺪ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﺰو ﺗﺄﺛﺮات ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ (.‬ﻓﻘﻂ ﻋﻠﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﻗﺎدر ﻣﻲ ﺳﺎزد ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻴـﺰي ﻳـﺎ روﻳـﺪادي را از‬ ‫ﭼﻴﺰ ﻳﺎ روﻳﺪاد دﻳﮕﺮي اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﻨﻴﻢ؛ »ﻓﻘﻂ ﻋﻠﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ راﺑﻄﻪاي را ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد ﻛﻪ از وﺟﻮد ﻳﺎ ﻋﻤﻞ ﻳﻚ ﺷـﺊ ﻣـﺎ‬ ‫را ﺑﺮ وﺟﻮد ﻳﺎ ﻋﻤﻞ دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻣﻘﺪم ﻳﺎ ﻣﺆﺧﺮ ﺑﺮ آن ﺷﺊ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﻲﺳﺎزد‪«.‬‬ ‫از اﻳﻦ دﻋﻮي ﻫﻴﻮم‪ ،‬ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺄﺛﺮ« از ﻳﻚ راﺑﻄﺔ ﻋﻠّﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﺷﻜﺎﻟﻲ ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻴﺰد‪ .‬ﻣـﺎ ﻣـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﺮف ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن درﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ﻓﻼن ﺑﺎﻻي ﺑﻬﻤﺎن اﺳﺖ ﻳﺎ ﻃﺮف راﺳﺖ آن‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ درﻳﺎﺑﻴﻢ ﻓـﻼن ﻋﻠـﺖ‬ ‫ﺑﻬﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ راﺑﻄﺔ ﻋﻠﻴﺖ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺑﻪ راﺑﻄﺔ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﻣﻨﻄﻖ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲﺷﺪ؛ اﻣـﺎ ﻫﻴـﻮم ﺑـﻪ ﺣـﻖ‬ ‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻄﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻛﺎرﺗﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ‪ ،‬راﺑﻄﺔ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﻻزم ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ رواﺑﻂ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻻزﻣﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻋﺘﺮاض ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺟﺪي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ از ﻃﺮف ﻫﻴﻮم ﻃﺮح ﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﻮم ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﻋﻠﻴـﺖ را آﻏـﺎز ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺴﻮن‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﻮس ﻋﻠﻴﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻜﻞ »ﻓﻼن ﻋﻠﺖ ﺑﻬﻤﺎن اﺳﺖ‪ «،‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن ﻃﺒﻘﺎت وﻗﺎﻳﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ ﻧـﻮاﻣﻴﺲ در‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ واﻗﻊ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي اﻳـﻦ‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ آن ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣـﺎ ﻓﻌـﻼً‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻧﺎدﻳﺪه ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم ﭼﻨﻴﻦ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ آن ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﺊ ذﻫﻨﻲ ﺑﺪان وﺳﻴﻠﻪ ﺷﺊ ذﻫﻨﻲ دﻳﮕﺮي را ﭘﺪﻳﺪ ﻣـﻲآورد از روي‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي دو ﺷﺊ ﻗﺎﺑﻞ ﻛﺸﻒ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ از روي ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺮ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨـﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﻧﻪ از راه ﺗﻌﻘﻞ ﻳﺎ ﺗﻔﻜﺮ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﻗﻮل ﻛﻪ‪» :‬آﻧﭽﻪ آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ داراي ﻋﻠﺘـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ «،‬ﻗـﻮﻟﻲ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫اﻗﻮال ﻣﻨﻄﻖ اﻳﻘﺎن ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻫﻴﻮم‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺎ اﺷﻴﺎ را در ﻧﻔﺲ اﻻﻣﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺰ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺎوراي اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ از آن اﺷﻴﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻧﻈﺮي ﻧﻴﻨﺪازﻳﻢ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺷﻴﺌﻲ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ ﻛـﻪ وﺟـﻮد‬ ‫ﺷﺊ دﻳﮕﺮي را ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ «.‬ﻫﻴﻮم ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑـﺮ ﻋﻠـﺖ و ﻣﻌﻠـﻮل را ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ راﺑﻄـﺔ ﻋﻠـﻲ دارﻧـﺪ‬

‫‪ □ 502‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﺤﺪود و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺷﻮد‪ .‬از آن ﺟﻬﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺣﺼﻮل ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ راﺑﻄﺔ ﻋﻠّﻲ راﺑﻄﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻴﺴـﺖ؛ و ﻧﻴـﺰ‬ ‫از آن ﺟﻬﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ را ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دو واﻗﻌﺔ ﺧﺎص ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻤـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي در ﻧﻔﺲ ﻓﻼن ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪ آوردن ﺑﻬﻤﺎن راﻫﺒﺮي ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻴﻮم ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﺗﺠﺮﺑـﺔ ﻻزم در اﻳﻨﺠـﺎ‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﺔ اﺗﺼﺎل ﻣﺪاوم وﻗﺎﻳﻊ ﻧﻮع ﻓﻼن ﺑﺎ وﻗﺎﻳﻊ ﻧﻮع ﺑﻬﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬و ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ وﻗﺘـﻲ در ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﺑـﻪ دو ﺷـﺊ‬ ‫ﻣﺪاوم ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺎ ﻓﻲاﻟﻮاﻗﻊ ﻳﻜﻲ را از دﻳﮕﺮي اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪) .‬ﻣﻨﻈﻮر وي از »اﺳﺘﻨﺒﺎط« اﻳـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ادراك ﻳﻜﻲ اﻧﺘﻈﺎر آن دﻳﮕﺮي را در ﻣﺎ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد؛ ﻣﻨﻈﻮرش اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺻﻮري ﻳﺎ ﺻﺮﻳﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪» (.‬ﺷﺎﻳﺪ راﺑﻄﺔ ﻻزم‬ ‫ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«؛ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ رؤﻳﺖ ﻓﻼن ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﻬﻤﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻟﺬا ﻣﺎ را ﺑﺪﻳﻦ اﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫راﻫﺒﺮي ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ راﺑﻄﺔ ﻻزم ﺑﻴﻦ ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط را ﻋﻘﻞ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ در اﻳـﻦ‬ ‫ﺻﻮرت ﻻزم ﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ وﺣﺪت ﺷﻜﻞ ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﻓﺮض ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻳﻦ وﺣﺪت ﺿـﺮورت ﻧـﺪارد؛ اﻳـﻦ اﺳـﺘﻨﺒﺎط‬ ‫ﻓﻘﻂ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻴﻮم ﺑﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﻛﺸﺎﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ »ﻓﻼن ﻋﻠﺖ ﺑﻬﻤﺎن اﺳﺖ« ﻣﻨﻈﻮرﻣﺎن ﻓﻘـﻂ‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن در ﺣﻘﻴﻘﺖ داراي اﺗﺼﺎل ﻣﺘﺪاوﻣﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ آﻧﻜﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺿﺮوري ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫»ﻣﺎ از ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﻣﻔﻬﻮم دﻳﮕﺮي ﻧﺪارﻳﻢ ﺟﺰ ﻣﻔﻬﻮم دو ﺷﺊ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ...‬ﻣﺎ ﻧﻤـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ در‬ ‫دﻟﻴﻞ اﻳﻦ اﺗﺼﺎل وارد ﺷﻮﻳﻢ‪«.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﻮد ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ از »اﻋﺘﻘﺎد« ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗـﻮل وي ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از »اﻧﺪﻳﺸـﺔ زﻧـﺪه اي ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻳﻚ ﺗﺄﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ آن را ﺗﺪاﻋﻲ ﻛﻨﺪ‪ «.‬اﮔﺮ ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن در ﺗﺠﺮﺑﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺪاوم ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺄﺛﺮ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ از ﻓﻼن ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﺪاﻋﻲ آن اﻧﺪﻳﺸﺔ زﻧﺪه را از ﺑﻬﻤﺎن ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورد ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺑﻬﻤـﺎن را ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻨﺪة اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻣﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻳﻢ ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮﻃﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ادراك ﻓﻼن ﺣﻘﻴﻘﺘـﺎً‬ ‫ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺑﻬﻤﺎن ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ؛ و اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻳﻢ ﻓﻼن ﺑﻪ ﺑﻬﻤﺎن ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ اﻳـﻦ اﻋﺘﻘـﺎد در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺎﺳﻲ ﻧﺪارد‪» .‬اﻣﻮر ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ راﺑﻄﺔ ﻗﺎﺑﻞ اﻛﺘﺸﺎﻓﻲ ﻧﺪارﻧﺪ؛ و ﻧﻴﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺠﺮﺑـﺔ اﻣـﺮي را از ﻇـﺎﻫﺮ‬ ‫اﻣﺮ دﻳﮕﺮي اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﻨﻴﻢ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻫﻴﭻ اﺻﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ اﺻﻞ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن ﻋﺎدت ﺑﺮ ﻣﺨﻴﻠﻪ‪ «.‬ﻫﻴـﻮم اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ ﺧـﻮد را‬ ‫ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﻜﺮار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ راﺑﻄﺔ ﻻزم ﺑﻴﻦ اﻣﻮر اﺳﺖ در واﻗﻊ ﺟﺰ راﺑﻄﺔ ﺑﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻫـﺎي ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ آن‬ ‫اﻣﻮر ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺎدت ذﻫﻦ را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﭙﻨﺪارد؛ و »اﻳﻦ ﺗﺄﺛﺮ ﻳﺎ ﺗﺤﺘﻢ )‪ (determination‬اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻟﺰوم را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ «.‬ﺗﻜﺮار ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﺪﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد راﻫﺒﺮ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻓـﻼن ﻋﻠـﺖ ﺑﻬﻤـﺎن‬ ‫اﺳﺖ ﻫﻴﭻ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺎزهاي از اﻣﺮ ﻋﻴﻨﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ذﻫﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ )ﺗﺪاﻋﻲ ﻣﻌﺎﻧﻲ( ﻣﻲﺷﻮد؛‬ ‫ﭘﺲ »ﻟﺰوم اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در ذﻫﻦ وﺟﻮد دارد؛ ﻧﻪ در اﻋﻴﺎن‪«.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﺪ ﻧﻴﺴﺖ از ﺧﻮد ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﺎ درﺑﺎرة ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﻴﻮم ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ؟ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ دو ﻗﺴـﻤﺖ دارد‪ :‬ﻳﻜـﻲ‬ ‫ﻋﻴﻨﻲ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ذﻫﻨﻲ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺣﻜﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻓﻼن ﻋﻠﺖ ﺑﻬﻤـﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬آﻧﭽـﻪ در واﻗـﻊ رخ‬ ‫داده‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دو اﻣﺮ ﺑﻪ ﻛﺮات ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷـﺪه اﻧـﺪ؛‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻬﻤﺎن ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻳﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ از ﻓﻼن واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و ﻣﺎ ﺣﻖ ﻧﺪارﻳﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻬﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ در ﭘﻲ ﻓـﻼن واﻗـﻊ‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﺎ در ﻣﻮارد آﻳﻨﺪه ﺑﻬﻤﺎن در ﭘﻲ ﻓﻼن واﻗﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻬﻤﺎن ﺑﻪ ﻛﺮات در ﭘﻲ ﻓﻼن واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد ﻣﺎ ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺗﻮاﻟﻲ راﺑﻄﻪاي در ﻛﺎر اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﻠﻴﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻮاﻟﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳـﺖ و‬ ‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺴﺘﻘﻞ‪.‬‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ذﻫﻨﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﻴﻮم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬آن اﺗﺼﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻜﺮات ﺑﻴﻦ ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﺗﺄﺛﺮ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻓﻼن ﻋﻠﺖ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺑﻬﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ »ﻋﻠﺖ« را ﭼﻨﺎن ﻛـﻪ در ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻴﻨـﻲ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣـﻲ ﺷـﻮد‬

‫ﻫﻴﻮم □ ‪503‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺒﺎرات ﺑﺎﻻ را ﻋﻮض ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ »ﻋﻠﺖ« را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﻛﻠﻤﻪ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺷﺪ‪:‬‬ ‫»ﺑﻪ ﻛﺮات ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﻲ اﺗﺼﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺮات ﺑﻴﻦ ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن ﻣﺸﻬﻮد ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ ،‬ﻣﻜـﺮراً ﻣـﻮاردي‬ ‫واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻣﻮارد اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻬﻤﺎن ﭘﺲ از ﺗﺄﺛﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻼن ﻣﺘﺒﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ آن ﺷﻤﻮﻟﻲ را ﻛـﻪ ﻫﻴـﻮم ﺑـﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ذﻫﻨـﻲ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺧـﻮد ﻧﺴـﺒﺖ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻧﺪارد‪ .‬وي ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﻜﺮار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺗﺼﺎل ﻣﻜﺮر ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن دﻟﻴﻞ اﻧﺘﻈﺎر اﺗﺼﺎل اﻳﻦ دو در آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻧﺘﻈﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺗﺼﺎل ﻣﻜﺮر‪ ،‬ﻣﻜﺮراً ﺑﺎ ﻋﺎدت ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ ﻣﺘﺼﻞ واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻴﻨﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﻴﻮم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً در اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺷﺮاﻳﻂ ﻫﻤﺨﻮاﻧﻴﻬﺎﻳﻲ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ دﻟﻴﻞ ﺑـﺮ‬ ‫آن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ اﻳﻦ ﻫﻤﺨﻮاﻧﻴﻬﺎ اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻳﺎ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻤﺨﻮاﻧﻴﻬﺎي ﺗﺎزه اي واﻗـﻊ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺎي رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻮم ﺑﻪ ﺧﻮد اﺟﺎزه ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ از‬ ‫ﻋﻠﻴﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد آن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻣﺜﺎﻟﻲ ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺳﻴﺒﻲ را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻢ‪ ،‬و اﻧﺘﻈـﺎر‬ ‫دارم ﻛﻪ اﮔﺮ آن را ﺑﺨﻮرم ﻣﺰة ﺧﺎﺻﻲ را اﺣﺴﺎس ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﻫﻴﻮم دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻣـﺰهﻳـﻲ را اﺣﺴـﺎس‬ ‫ﻛﻨﻢ؛ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺎدت وﺟﻮد اﻧﺘﻈﺎر ﻣﺮا ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺎدت ﺧﻮد ﻳـﻚ ﻗـﺎﻧﻮن ﻋﻠّـﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﻈﺮ ﻫﻴﻮم را ﺟﺪي ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﮔﺮﭼﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ دﻳﺪن ﺳﻴﺐ ﻣﺘﺼﻞ ﺑـﺎ اﻧﺘﻈـﺎر ﻣـﺰة ﺧﺎﺻـﻲ ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ اﻳﻦ اﺗﺼﺎل ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ ﻳﺎﺑﺪ‪ :‬ﺷﺎﻳﺪ دﻓﻌﺔ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺳﻴﺒﻲ را ﺑﺒﻴﻨﻢ اﻧﺘﻈﺎر داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺰة ﮔﻮﺷﺖ ﮔﺎو ﺳﺮخ ﻛﺮده ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻓﻌﻼً اﻳﻦ اﻣﺮ را ﻏﻴﺮ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﺑﺪاﻧﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﻨﺞ دﻗﻴﻘﺔ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺑﺎز آن را ﻣﺤﺘﻤﻞ ﻧﺪاﻧﻴﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻋﻴﻨﻲ ﻫﻴﻮم ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷـﺪ در آن ﺻـﻮرت ﻣـﺎ ﺑـﺮاي اﻧﺘﻈـﺎرات در رواﻧﺸﻨﺎﺳـﻲ‬ ‫دﻟﻴﻠﻲ ﺑﻬﺘﺮ از آﻧﭽﻪ در ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي دارﻳﻢ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﻴﻮم را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻀﺤﻚ درآورد‪ :‬ﻗﻀـﻴﺔ‬ ‫»ﻓﻼن ﻋﻠﺖ ﺑﻬﻤﺎن اﺳﺖ« ﻳﻌﻨﻲ »ﺗﺄﺛﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻼن ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻬﻤﺎن اﺳﺖ‪ «.‬و اﻳﻦ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺗﻌﺮﻳـﻒ‪،‬‬ ‫ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻮش ﻓﺮﺟﺎﻣﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻋﻴﻨﻲ ﻫﻴﻮم را دﻗﻴﻘﺘﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ دو ﺟﺰء دارد‪ (1) :‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔـﻮﻳﻴﻢ »ﻓـﻼن ﻋﻠـﺖ‬ ‫ﺑﻬﻤﺎن اﺳﺖ« ﻫﻤﺔ آﻧﭽﻪ ﺣﻖ دارﻳﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺳﺎﺑﻖ ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن ﻣﻜﺮراً ﻣﻼزم ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗـﻮاﻟﻲ‬ ‫ﺳﺮﻳﻊ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه اﻧﺪ و ﻫﻴﭻ ﻣﻮردي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻬﻤﺎن ﻣﻼزم ﻳﺎ ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ ﻓـﻼن ﻧﺒـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ (2) .‬ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ‬ ‫ﻣﻮارد ﻓﺮاوان اﺗﺼﺎل ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ دﻟﻴﻞ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ در ﻳـﻚ ﻣـﻮرد‬ ‫آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺰ اﻳﻦ دو را ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻧﺘﻈﺎر ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺮات ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ اﺗﺼﺎل ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺘﻈﺎري ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو ﺟﺰء‪ ‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻛـﺮد‪ (1) :‬در‬ ‫ﻋﻠﻴﺖ ﻫﻴﭻ راﺑﻄﻪ ﻳﺎ اﺗﺼﺎل ﻳﺎ ﺗﻌﺎﻗﺐ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ وﺟﻮد ﻧـﺪارد؛ )‪ (2‬اﺳـﺘﻘﺮار ﻧـﺎﻗﺺ ﺷـﻜﻞ ﻣﻌﺘﺒـﺮي از ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن ﻋﻤﻮﻣﺎً رأي اول را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ و رأي دوم را رد ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ رأي دوم را رد ﻛﺮده اﻧﺪ ﻣﻨﻈـﻮرم‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﻌﺪاد ﻓﺮاوان ﻛﺎﻓﻲ از ﻣﻮارد اﺗﺼـﺎل در دﺳـﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ اﺣﺘﻤـﺎل‬ ‫اﺗﺼﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺑﻌﺪي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد از ﻧﺼﻒ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻳﺎ اﮔﺮ ﻫﻢ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن ﻋﻴﻨـﺎً ﭼﻨـﻴﻦ اﻋﺘﻘـﺎدي ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ داراي ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻓﻌﻼً اﺳﺘﻘﺮا را ﻛﻪ ﻣﺒﺤﺚ وﺳﻴﻊ و دﺷﻮاري اﺳﺖ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﻢ؛ ﻓﻌﻼً ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻣـﻲ ﻛـﻨﻢ‬ ‫ﻛﻪ اﮔﺮ ﻧﻴﻤﺔ اول ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﻴﻮم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد رد اﺳﺘﻘﺮا ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻧﺘﻈﺎري در ﺧﺼﻮص آﻳﻨـﺪه را ﻏﻴـﺮ ﻣﻌﻘـﻮل ﻣـﻲﺳـﺎزد ‪-‬‬ ‫ﺣﺘﻲ اﻳﻦ اﻧﺘﻈﺎر را ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ اﺣﺴﺎس اﻧﺘﻈﺎر اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرم ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﻈـﺎرات ﻣـﺎ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﺧﻄﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻳﻦ را در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣﺤﻜﻤﺘـﺮﻳﻦ اﻧﺘﻈـﺎرات ﺧـﻮد را ﻧﻴـﺰ اﮔـﺮ در ﻧﻈـﺮ‬

‫‪ □ 504‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ‪ -‬از ﻗﺒﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺮدا ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻃﻠﻮع ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ‪ -‬ﺣﺘﻲ اﺛﺮي ﻫﻢ از دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻦ آﻧﻬـﺎ را ﻣﺤﺘﻤﻠﺘـﺮ‬ ‫از ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺸﺎن ﺑﺪاﻧﻴﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺎ ﻗﻴﺪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻌﻨﻲ »ﻋﻠﺖ« ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدم‪.‬‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻴﻮم ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ »ﻋﻠﺖ« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از راﺑﻄﺔ ﺧﺎﺻـﻲ ﻛـﻪ ﺗﻌﺎﻗـﺐ ﺑﻼاﺳـﺘﺜﻨﺎ در ﭘـﻲ‬ ‫دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮدش آن را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﻀﻴﺔ ﺳﺎﻋﺘﻬﺎي ﭘﻴﺮوان دﻛﺎرت ﺑﺎز ﮔﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ دو ﻛﺮﻧـﻮﻣﺘﺮ‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً دﻗﻴﻖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺳﺎﻋﺎت را ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﺑﻼاﺳﺘﺜﻨﺎ ﺑﻨﻮازﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﻳﻜﻲ ﻋﻠﺖ ﻧﻮازش دﻳﮕـﺮي ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ رأي ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ رواﺑﻂ ﻋ ّﻠﻲ را ادراك ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬وﻟـﻲ در ﻏﺎﻟـﺐ‬ ‫ﻣﻮارد ﻧﺎﭼﺎرﻳﻢ اﻳﻦ رواﺑﻂ را ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﺼﺎدف از اﺗﺼﺎل ﻣـﺪاوم اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬ﺑﺒﻴﻨـﻴﻢ در اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﭼـﻪ‬ ‫ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺳﻮد و زﻳﺎن ﻫﻴﻮم وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم ﺑﺮﻫﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﻦ واﻗﻔﻢ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺔ ﻣﻌﻤﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻃﺮح ﻛﺮده ام‪ ،‬ﻳﺎ در ﻃﻲ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻃـﺮح ﺧـﻮاﻫﻢ ﻛـﺮد‪ ،‬ﻣﻌﻤـﺎي‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ از ﻫﻤﻪ ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺗﺮ اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺿﺮب ﺑﺮﻫﺎن و اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺪوارم آﺧﺮاﻻﻣﺮ درش ﮔﺸـﻮده‬ ‫و ﺑﺮ ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻋﻤﻴﻖ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﻓﺎﺋﻖ آﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺳﺎزش ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭼﻘﺪر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺗﻜﺮار ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻨﻈـﺮة ﺳـﺎدة‬ ‫دو ﭼﻴﺰ ﻳﺎ دو ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻫﺮ ﻗﺪر ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪ اي از ﻧﻴﺮو ﻳﺎ راﺑﻄﻪ اي ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺣﺎﺻﻞ‬ ‫ﻛﻨﺪ؛ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ از ﺗﻜﺮار اﺗﺤﺎد آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻣﻲ ﺧﻴﺰد؛ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻜﺮار ﻧﻪ ﻛﺎﺷﻒ و ﻧﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﭼﻴـﺰي در اﺷﻴﺎﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫واﺳﻄﺔ آن اﻧﺘﻘﺎل ﻋﺎدي ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻓﻘﻂ اﺛﺮي ﺑﺮ ذﻫﻦ دارد؛ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎل ﻋﺎدي ﻫﻤﺎن ﻧﻴﺮو و ﺿـﺮورت‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﺘﺎً ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ روح اﺣﺴﺎس ﻣﻲﺷﻮد ﻧﻪ آﻧﻜﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج ﺟﺴﻤﺎً ادراك ﺷﻮد‪«.‬‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻫﻴﻮم را ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻈﺮش درﺑﺎرة ادراك ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ )اﺗﻤﻲ( اﺳﺖ؛ وﻟﻲ وي ﻗﺒﻮل ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺎره اي از رواﺑﻂ ﻗﺎﺑﻞ ادراﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﻲ را ﻛﻪ در ﺧﺼﻮص ﻫﻤﺎﻧﺴﺘﻲ و رواﺑﻂ زﻣﺎﻧﻲ و‬ ‫ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآورﻳﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﺘﺪﻻل ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ذﻫﻦ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ از آﻧﭽـﻪ ﺑﻼواﺳـﻄﻪ ﺑـﺮ‬ ‫ﺣﻮاس ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﺮود‪ «.‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﻳﺎ رواﺑﻂ ﻗﺎﺑﻞ ادراك از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﻔﺎوت دارد ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣـﺎوراي‬ ‫ﺗﺄﺛﺮات ﺣﻮاﺳﻤﺎن ﻣﻲﺑﺮد و ﻣﺎ را از وﺟﻮدﻫﺎي ادراك ﻧﺸﺪه آﮔﺎه ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر ﻣﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎ ﺑﻪ ﺑﺴﻴﺎري از رواﺑﻂ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ادراﻛﺸﺎن ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ اﻋﺘﻘﺎد دارﻳﻢ؛ ﻣﺎ ﻓﻜﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ زﻣﺎن ﺑﻪ آﻳﻨـﺪه و‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﻣﻜﺎن در ﭘﺲ دﻳﻮار اﺗﺎﻗﻤﺎن ﺑﺴﻂ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻫﻴﻮم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﮔـﺎﻫﻲ‬ ‫رواﺑﻂ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ را ادراك ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻫﺮﮔﺰ رواﺑﻂ ﻋﻠّﻲ را ادراك ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ در ﺻﻮرت ﻗﺒﻮل ﭼﻨﻴﻦ رواﺑﻄﻲ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫آﻧﻬﺎ را از رواﺑﻄﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ادراﻛﻨﺪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ اﺧﺘﻼف ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺧﺘﻼف ﺑﺮ ﺳﺮ اﻣﻮر واﻗـﻊ )‪ (facts‬ﺗﺠﺮﺑـﻲ در‬ ‫ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬آﻳﺎ ﻣﺎ ﮔﺎﻫﻲ راﺑﻄﻪ اي را ﻛﻪ ﺑﺘﻮان راﺑﻄﺔ ﻋ ّﻠﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ ادراك ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻳﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨـﻴﻢ؟ ﻫﻴـﻮم ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ؛ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؛ و ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اراﺋﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺷﺎﻳﺪ ﻗﻮﻳﺘﺮﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺆﻳﺪ ﻫﻴﻮم را ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻢ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺳﺎده ﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﻓﻼن ﻋﻠﺖ ﺑﻬﻤﺎن اﺳﺖ‪ «،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﻋﻠﻢ راه ﻳﺎﺑﻨـﺪ ‪ -‬ﻣﮕـﺮ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎدي ﺧـﺎم در‬ ‫ﻣﺮاﺣﻞ اول‪ .‬آن ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠّﻲ ﻛﻪ در ﻋﻠﻮم ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺟﺎي ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺳﺎده اي را ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﭘﻴﭽﻴﺪه اﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ آﻧﻬﺎ را ﻣﻔﺮوض در ادراك ﺑﭙﻨﺪارد‪ .‬ﻫﻤـﺔ اﻳـﻦ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ آﺷـﻜﺎرا اﺳـﺘﻨﺒﺎﻃﺎت ﺳـﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اي‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﻣﺸﻲ ﻣﺸﻬﻮد ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻮاﻧﺘﻮم را ﻛﻪ ﻣﺆﻳـﺪ ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺑﺎﻻﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺣﺴـﺎب‬ ‫ﻧﻤﻲآورم‪ .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻫﻴﻮم ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺻﺤﻴﺢ اﺳـﺖ‪ .‬ﻗﻀـﺎﻳﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴـﻞ »ﻓـﻼن ﻋﻠـﺖ‬ ‫ﺑﻬﻤﺎن اﺳﺖ« ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻣﺎ ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﺎدت و ﺗـﺪاﻋﻲ ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﺷـﻮد‪ .‬ﺧـﻮد‬ ‫اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻚ دﻗﻴﻖ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪاي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬درﺑﺎرة ﻧﺴﺞ ﻋﺼـﺐ‪ ،‬ﺑـﺪواً ﻓﻴﺰﻳﻮﻟـﻮژي اﻋﺼـﺎب‬ ‫ﺑﻌﺪاً ﺷﻴﻤﻲ و ﻣ‪Ĥ‬ﻻً ﻓﻴﺰﻳﻚ آن‪.‬‬

‫ﻫﻴﻮم □ ‪505‬‬

‫اﻣﺎ ﺷﺨﺺ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻫﻴﻮم‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻢ ﺗﻤﺎﻣﻲ آﻧﭽﻪ را ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎز ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻌـﻲ‬ ‫ﻣﻨﻬﺰم ﻧﺪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ در رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻣﻮاردي دارﻳﻢ ﻛﻪ در آن ﻣـﻮارد راﺑﻄـﺔ ﻋﻠّـﻲ ﻗﺎﺑـﻞ ادراك اﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺗﺼﻮر ﻋﻠﺖ از اراده ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑـﻴﻦ اراده و ﻋﻤـﻞ ﻣﺘﻌﺎﻗـﺐ آن‬ ‫راﺑﻄﻪ اي ادراك ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﺗﻌﺎﻗﺐ ﺑﻼاﺳﺘﺜﻨﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را در ﻣﻮرد درد ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ و ﻓﺮﻳﺎد ﻫﻢ ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ آرا در رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﺷﻜﻞ ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮاري ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻴﻦ ارداده ﻛﺮدن ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺮﻛـﺖ دادن دﺳـﺘﻢ و‬ ‫ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ آن واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻃﻮﻳﻠﻲ از وﺳﺎﺋﻂ ﻋﻠّﻲ وﺟﻮد دارد ﻛـﻪ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از ﺟﺮﻳﺎﻧـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫اﻋﺼﺎب و ﻋﻀﻼت روي ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﻓﻘﺮات ﻧﻬـﺎﻳﻲ اﻳـﻦ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﻳﻌﻨـﻲ اراده و ﺣﺮﻛـﺖ را ادراك ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ؛ و اﮔـﺮ‬ ‫ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ ﻛﻪ راﺑﻄﺔ ﻋﻠّﻲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮده اﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻠﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤـﺚ را ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﻮر ﻗﻄﻌﻲ ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ در ﻣﻮاﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻳﻢ رواﺑـﻂ ﻋﻠّـﻲ را ادراك ﻣـﻲ ﻛﻨـﻴﻢ‬ ‫واﻗﻌﺎً ﺑﻴﻨﮕﺎرﻳﻢ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ رواﺑﻄﻲ را ادراك ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻲ اﺣﺘﻴﺎﻃﻲ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻌﺎدل اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺳﻮد ﻫﻴﻮم اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻋﻠﺖ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﻌﺎﻗﺐ ﺑﻼاﺳﺘﺜﻨﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ آن ﻃﻮر ﻛﻪ ﻫﻴﻮم ﻣـﻲاﻧﮕﺎﺷـﺖ ﻗﻄﻌـﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻊ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ دﻟﻴﻞ راﺑﻄﺔ ﻋﻠّﻲ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺠﺮﺑﺔ اﺗﺼﺎل ﻣﻜﺮر درآورد؛ وي اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻮد را اﻳﻦ ﻃﻮر‬ ‫اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‪ :‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ اي ﻣﻮﺟﻪ اﻧﺘﻈﺎر اﺗﺼﺎﻻت ﻣﺸﺎﺑﻪ آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪) :‬ﻣﺜﺎل ﺳﺎﺑﻖ را ﺑﻴﺎورﻳﻢ( ﻣـﻦ ﺳـﻴﺒﻲ‬ ‫را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻢ؛ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ اﻳﻦ ﺳﻴﺐ ﻣﺰة ﺳﻴﺐ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣـﺰة ﮔﻮﺷـﺖ ﮔـﺎو‬ ‫ﺳﺮخ ﻛﺮده؛ اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻧﺘﻈﺎر وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻴﻬﻲ وﺟﻮد ﻣﻲ داﺷـﺖ‪ ،‬ﻣـﻲ ﺑﺎﻳﺴـﺖ از‬ ‫اﻳﻦ اﺻﻞ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﻮد »ﻛﻪ ﻣﻮاردي ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺪارﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﻮاردي ﻛﻪ از آﻧﻬـﺎ ﺗﺠﺮﺑـﻪ دارﻳـﻢ ﻣﺸـﺎﺑﻬﻨﺪ‪ «.‬اﻳـﻦ اﺻـﻞ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮي در ﻣﺸﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﺑﺎﻳـﺪ ﻳـﻚ اﺻـﻞ اﺣﺘﻤـﺎﻟﻲ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﺔ ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺤﺘﻤـﻞ ﺑـﻮدن آن ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ «.‬اﻳﻦ ﻓﺮض ﻛﻪ آﻳﻨﺪه ﺷﺒﻴﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻫﻴﭻ ﻧﻮع ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤﺎﻣﺎً از ﻋﺎدت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ 1«.‬ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪاي اﺳﺖ ﻛﺎﻣﻼً ﺷﻜﺎﻛﺎﻧﻪ‪:‬‬ ‫»ﺗﻤﺎم اﺳﺘﺪﻻﻻت اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻧﻮﻋﻲ اﺣﺴﺎس ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺷﻌﺮ و ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ از ذوق و‬ ‫اﺣﺴﺎس ﺧﻮد ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺰ ﻗﻀﻴﻪ از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻦ درﺑـﺎرة اﺻـﻠﻲ ﻳﻘـﻴﻦ ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ اي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮت ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ دﺳﺘﻪ ﺑﺮﻫـﺎن را ﺑـﺮ دﺳـﺘﺔ‬ ‫دﻳﮕﺮي رﺟﺤﺎن ﻣﻲﻧﻬﻴﻢ ﻛﺎري ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ ﭼﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺣﺴﺎﺳﻲ ﻛﻪ از ﺗﻔﻮق ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻧﻬﺎ دارﻳﻢ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻣﻮر‬ ‫ﻫﻴﭻ راﺑﻄﺔ ﻗﺎﺑﻞ اﻛﺘﺸﺎﻓﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺪارﻧﺪ؛ و ﻧﻴﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ وﺟﻮد ﭼﻴﺰي را از ﺗﺠﺮﺑﺔ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﻨـﻴﻢ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻﻞ دﻳﮕﺮي ﺟﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﺎدت ﺑﺮ ﻣﺨﻴﻠﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫ﻣﺤﺼﻮل ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻫﻴﻮم درﺑﺎرة آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد آن ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ ﻛـﻪ‬ ‫او ﺧﻮد ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨـﻮان ﻓﺮﻋـﻲ ﻛﺘـﺎب وي ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از‪» :‬ﻛﻮﺷﺸـﻲ ﺑـﺮاي وارد ﺳـﺎﺧﺘﻦ روش ﺗﺠﺮﺑـﻲ در‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت روﺣﻲ‪ «.‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻛﺎر ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ از روش ﻋﻠﻤﻲ ﺣﻘﻴﻘـﺖ و ﺗﻤـﺎم ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ و ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﻫﺮﮔﺰ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﺆﻳﺪ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ )ﻛﺘﺎب اول‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺑﺎب اول(‪ ،‬ﻫﻴﻮم ﺑﻪ رد اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻧﻤﻲﭘﺮدازد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺧﻮش ﺑﺎوري ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1. Book I, part iii, sec, iv.‬‬ ‫‪2. Book I, part iii, sec, viii.‬‬

‫‪ □ 506‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫»ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻟﺰوم ﻣﻄﻠﻖ و ﺿﺒﻂ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﻣﺎ را ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﻛـﻪ ﻧﻔـﺲ ﻣـﻲﻛﺸـﻴﻢ و اﺣﺴـﺎس‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻗﻀﺎوت ﻫﻢ ﺑﻜﻨﻴﻢ؛ و ﻧﻴﺰ ﻣﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ از ﻣﻼﺣﻈﺔ ﺑﻌﻀﻲ اﺷﻴﺎ در ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮري ﻗﻮﻳﺘﺮ و ﺗﻤﺎﻣﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ راﺑﻄـﺔ‬ ‫ﻋﺎدي آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﺄﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺧﻮدداري ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﺎدام ﻛﻪ ﺑﻴﺪارﻳﻢ ﺧﻮد را از اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن ﺑﺎز دارﻳﻢ‪ ،‬ﻳـﺎ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ روز روﺷﻦ ﭼﺸﻤﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺷﻴﺎي ﻣﺤﻴﻂ ﺧﻮد ﻣﻲ اﻧﺪازﻳﻢ آﻧﻬﺎ را ﻧﺒﻴﻨﻴﻢ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ ﺧﻮد زﺣﻤﺖ داده‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﺗﻤﺎم را رد ﻛﻨﺪ در واﻗﻊ ﺑﻲ ﺣﺮﻳﻒ ﻧﺒﺮدﻳﺪه و ﻛﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻗـﻮة ذﻫﻨـﻲ را اﺛﺒـﺎت ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻗﺒﻼً در ذﻫﻦ ﺳﺮﺷﺘﻪ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺘﺮاز ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻴﺖ ﻣـﻦ از ﻧﺸـﺎن دادن ﺑـﺮاﻫﻴﻦ آن ﻓﺮﻗـﺔ ﻋﺠﻴـﺐ‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ دﻗﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن را ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ اﻳﻦ ﻓﺮض ﺧﻮد آﮔﺎه ﺳـﺎزم‪ :‬ﺗﻤﺎم اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻣـﺎ راﺟـﻊ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل از ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻋﺎدت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺎﻻﺧﺺ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺔ ﺣﺎﺳﺔ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺎ ﺗﻌﻠﻖ دارد و‬ ‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺔ ﻋﺎﻗﻠﺔ آن‪«.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم )در ﻛﺘﺎب اول‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﺎب دوم( اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ »ﺷﺨﺺ ﺷﻜﺎك ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻل و اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد‬ ‫اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﺳﺘﺪﻻل از اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻮد دﻓﺎع ﻛﻨﺪ؛ و ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻗﺎﻋﺪه وي ﺑﺎﻳﺪ اﺻﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﺟﻮد ﺟﺴﻢ را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﻴﭻ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺪﻋﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺣﻜـﻢ ﻫـﻴﭻ ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﺖ آن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ...‬ﻣﺎ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﭼﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺟﺴﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻴﻢ؟‬ ‫اﻣﺎ ﺑﻴﻬﻮده اﺳﺖ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺟﺴﻢ وﺟﻮد دارد ﻳﺎ ﻧﻪ؟ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ آن را در ﻫﻤـﺔ اﺳـﺘﺪﻻﻻت ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﺴﻠﻢ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪«.‬‬ ‫ﺳﻄﻮر ﺑﺎﻻ آﻏﺎز ﺑﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »درﺑﺎرة ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻮاس«‪ .‬ﭘﺲ از ﻳﻚ ﺑﺤﺚ ﻃﻮﻻﻧﻲ اﻳﻦ ﺑـﺎب ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ زﻳﺮ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪:‬‬ ‫»اﻳﻦ ﺗﺮدﻳﺪ ﺷﻜﺎﻛﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻢ در ﻣﻮرد ﻋﻘﻞ و ﻫﻢ در ﻣﻮرد ﺣﻮاس ﺑﻴﻤﺎرﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ از رﻳﺸﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ﻋـﻼج ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮ ﻗﺪر آن را از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﻴﻢ ﺑﺎز ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﻋﻮد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﺴـﺘﻮﻟﻲ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ...‬ﻓﻘﻂ ﺗﺴﺎﻫﻞ و ﺗﺴﺎﻣﺢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎ را از ﭼﻨﮓ آن ﺧﻼص ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻦ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺮ اﻳﻦ ﺻﻔﺎت اﺗﻜـﺎ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪ ،‬و ﻋﻘﻴﺪه ﺧﻮاﻧﻨﺪه در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮم ﻛﻪ ﺳﺎﻋﺘﻲ ﺑﻌﺪ وي ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺧﺎرﺟﻲ و ﻫﻢ ﺟﻬﺎن داﺧﻠﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮاي ﺑﻌﻀﻲ ﻃﺒﺎﻳﻊ اﻳﻦ ﻛـﺎر ﺳـﺮﮔﺮﻣﻲ ﺧﻮﺷـﺎﻳﻨﺪي اﺳـﺖ‪» .‬در‬ ‫ﻫﻤﺔ وﻗﺎﻳﻊ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎز ﺑﺮ ﻣﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ اﻋﺘﻘﺎد دارﻳﻢ ﻛﻪ آﺗﺶ ﮔﺮم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ آب ﻃـﺮاوت‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻼف اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎدات ﺑﺮاي ﻣﺎ اﺳﺒﺎب زﺣﻤﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻴﻜﻦ اﮔﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮل ﺷﻜﺎﻛﻲ و ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﻛﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ «.‬اﮔﺮ از ﺗﻔﻜﺮ دﺳـﺖ ﺑﻜﺸـﺪ »اﺣﺴـﺎس‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻟﺬﺗﻲ را از دﺳﺖ دادهام‪ ،‬و اﻳﻦ اﺳﺖ اﺻﻞ و ﻣﻨﺸﺄ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﻦ‪«.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﻴﻮم ‪ -‬ﺻﺤﻴﺢ ﻳﺎ ﻏﻠﻂ ‪ -‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ورﺷﻜﺴﺘﮕﻲ ﻣﻨﻄﻖ در ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﻮم ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻻك ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻴﺖ ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻨﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﭘﻲ ﺗﻌﻠﻴﻤـﺎﺗﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ از ﺗﺠﺮﺑـﻪ و‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻫﻴﻮم ﻣﻔﻜﺮه اي ﻗﻮﻳﺘﺮ از ﻻك دارد و در ﺗﺤﻠﻴﻞ دﻗﺘﻲ ﺑﻴﺶ از او ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮد و اﺳـﺘﻌﺪادش‬ ‫ﺑﺮاي ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﺗﻨﺎﻗﻀﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ آﺳﺎﻳﺸﻨﺪ ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺼﻴﺒﺖﺑﺎر ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ از ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻘﻴﺪة ﻋﻘﻼﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪» :‬اﮔﺮ اﻋﺘﻘﺎد دارﻳﻢ ﻛﻪ آﺗﺶ ﮔﺮم ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻳـﺎ آب ﻃـﺮاوت‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻼف اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎدات ﺑﺮاي ﻣﺎ اﺳﺒﺎب زﺣﻤﺖ اﺳـﺖ‪ «.‬ﻣـﺎ از اﻋﺘﻘـﺎد ﻧـﺎﮔﺰﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻫﻴﭻ اﻋﺘﻘﺎدي ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻘﻠﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻫﻴﭻ ﻧﺤﻮة ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﻧﺤﻮة دﻳﮕﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﻤﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻢ ﺑﺮ‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﻮم اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﺔ آﺧﺮ را ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ در ﺷـﻜﺎﻛﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻛﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬ﻛﻪ در آن ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻛﺘﺎب اول را ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت دﻳﻨـﻲ ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﻨـﺪ و‬

‫ﻫﻴﻮم □ ‪507‬‬

‫اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻓﻘﻂ ﻣﻀﺤﻜﻨﺪ‪ «.‬ﻫﻴﻮم ﺣﻖ ﻧﺪارد ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺮﻓﻲ ﺑﺰﻧﺪ‪» .‬ﺧﻄﺮﻧﺎك« ﻳﻚ ﻛﻠﻤﺔ ﻋﻠّﻲ اﺳـﺖ‪ .‬و ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫در ﻣﻮرد ﻋﻠﻴﺖ ﺷﻜﺎك اﺳﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي را »ﺧﻄﺮﻧﺎك« ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﻮم در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي آﺧﺮ رﺳﺎﻟﻪ اش ﺗﺸﻜﻴﻜﺎت اﺳﺎﺳﻲ ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ ﻓﺮاﻣـﻮش ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اش ﻃﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از ﻗﻠﻢ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﺧﻼﻗﻴﺎن روﺷﻦ ﺑﻴﻦ ﻋﺼﺮ وي ﺗﺮاوﻳﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻴﻮم ﻫﻤﺎن درﻣـﺎﻧﻲ‬ ‫را ﻛﻪ ﺧﻮد ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »ﺗﺴﺎﻫﻞ و ﺗﺴﺎﻣﺢ« را در ﻣﻮرد ﺗﺸﻜﻴﻜﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﺷـﻜﺎﻛﻴﺖ‬ ‫او ﻏﻴﺮ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻋﻤﻞ آن را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﺎﻣﺴـﺎﻋﺪ را دارد ﻛـﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﻛﻮﺷﺸـﻲ را‬ ‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻼن ﻧﺤﻮة ﻋﻤﻞ ﺑﻬﺘﺮ از ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺤﻮه اﺳﺖ ﻓﻠﺞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﺮد و رد ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻣﻮﺟﺐ اﻧﻔﺠﺎر ﺷﺪﻳﺪ اﻳﻤﺎن ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺠﺎدﻟﺔ ﺑـﻴﻦ روﺳـﻮ و‬ ‫ﻫﻴﻮم ﻣﻈﻬﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪ .‬روﺳﻮ دﻳﻮاﻧﻪ ﺑﻮد و ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﻮذ‪ ،‬ﻫﻴﻮم ﻋﺎﻗﻞ ﺑﻮد و ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺮﻳﺪ و ﭘﻴﺮو‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ ﭘـﺲ‬ ‫از ﻫﻴﻮم ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ او را ﺑﻲ آﻧﻜﻪ رد ﻛﻨﻨﺪ ﻃﺮد ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬روﺳﻮ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ در اﻳﻦ ﻧﻜﺘـﻪ ﺑـﺎ ﻫﻴـﻮم ﻣﻮاﻓـﻖ ﺑـﻮدن ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﻘﻞ ﻧﻴﺴﺖ؛ و دل را ﺑﺮﺗﺮ از ﻋﻘﻞ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ و ﻫﻴﻮم ﻫﻢ در ﻋﻤﻞ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر را ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬ﻓﻼﺳـﻔﺔ‬ ‫آﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬از ﻛﺎﻧﺖ ﺗﺎ ﻫﮕﻞ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻﻻﺗﺸﺎن ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻫﻴﻮم ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﻦ اﻳﻦ را ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ‪ -‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻋﻘﻴـﺪة‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ و ﺑﺴﻴﺎري ﻓﻼﺳﻔﺔ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ »اﻧﺘﻘﺎد ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ« اﺛﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﺟﻮاﺑﮕﻮي ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻫﻴﻮم اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ ﻓﻼﺳـﻔﻪ ‪-‬‬ ‫ﺣﺪاﻗﻞ ﻛﺎﻧﺖ و ﻫﮕﻞ ‪ -‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﭘﻴﺶ از ﻫﻴﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺸﺎن ﺑﺎ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻫﻴﻮﻣﻲ ﻗﺎﺑﻞ رد اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪاي‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺸﺎن ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻗﺎﺑﻞ رد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ دﻋﻮي ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻮدن ﻧﺪارﻧﺪ ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ روﺳـﻮ و ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور و‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ‪ .‬رﺷﺪ ﻣﺬﻫﺐ ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ و در آﻧﭽﻪ از ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺗﺨﺮﻳـﺐ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﻴﻮم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺸﻒ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ در داﻳﺮة ﻓﻠﺴﻔﻪ اي ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻳﺎ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﺟـﻮاﺑﻲ در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻫﻴﻮم ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد ﻳﺎ ﻧﻪ‪ .‬اﮔﺮ ﻳﺎﻓﺖ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻴﺎن ﻋﻘﻞ و ﺟﻨﻮن ﺗﻔﺎوت ﻓﻜﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬آن دﻳﻮاﻧﻪاي‬ ‫ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺧﺎﮔﻴﻨﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪارد ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﻳـﻦ دﻟﻴـﻞ ﻣﺤﻜـﻮم ﺷـﻮد ﻛـﻪ در اﻗﻠﻴـﺖ اﺳـﺖ؛ ﻳـﺎ ‪ -‬ﭼـﻮن ﻟﺰوﻣـﻲ ﻧـﺪارد‬ ‫دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ را ﻓﺮض ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ‪ -‬ﺻﺤﻴﺢ ﺗﺮ آﻧﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﻮد ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺑﺎ او ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺑﻴﭽﺎره ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎﻳﺪ اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﻛﻪ راﻫﻲ ﺑﺮاي ﻓﺮار از آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﻫﻴﻮم ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﻨﺘﺞ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وي اﺻﻞ اﺳﺘﻘﺮا را رد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﺻﻞ اﺳﺘﻘﺮا در اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﻋﻠﻴﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫اﮔﺮ ﺑﻪ دﻓﻌﺎت ﻓﺮاوان دﻳﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻬﻤﺎن ﻫﻤﺮاه ﻳﺎ در ﭘﻲ ﻓﻼن واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻫـﻴﭻ ﻣـﻮاردي ﻣﺸـﻬﻮد ﻧﻴﻔﺘـﺎده‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻬﻤﺎن ﻫﻤﺮاه ﻳﺎ در ﭘﻲ ﻓﻼن ﻧﺸﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت در آﻳﻨﺪه ﻫﺮﮔﺎه ﻓﻼن ﻣﺸﻬﻮد اﻓﺘﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻬﻤـﺎن‬ ‫ﻣﻼزم ﻳﺎ ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ اﺻﻞ واﻓﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﻌﺪاد ﻛﺎﻓﻲ از اﻳﻦ ﻣﻮارد اﺣﺘﻤﺎل را ﺑﻪ ﺣـﺪي ﻣـﻲ رﺳـﺎﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﻛﻤﻲ از اﻳﻘﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ اﺻﻞ‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﺮ اﺻﻞ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ اﻳﻦ اﺻـﻞ از آن ﻗﺎﺑـﻞ اﺳـﺘﻨﺘﺎج ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺻـﺤﻴﺢ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ آن اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﺎت ﻋﻠّﻲ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻫﻴﻮم ﻣﺮدودﻧﺪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم آﻧﻜﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﻮﺟﺐ اﻳﻘﺎن‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻞ ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺣﺘﻤﺎل ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻋﻤﻠـﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔـﺮ اﻳـﻦ اﺻـﻞ ﺻـﺤﻴﺢ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻫـﺮ‬ ‫ﻛﻮﺷﺸﻲ ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻠﻲ از ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺟﺰﺋﻲ ﺑﻴﻬﻮده اﺳـﺖ و ﺷـﻜﺎﻛﻴﺖ ﻫﻴـﻮم ﺑـﺮاي ﺷـﺨﺺ ﺗﺠﺮﺑـﻲ‬ ‫ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ اﺻﻞ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻲ دﭼﺎر آﻣﺪن ﺑﻪ دور از ﻣﻮارد ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑـﺮاي ﺗﻮﺟﻴـﻪ‬ ‫ﻫﺮ اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺧﻮد اﻳﻦ اﺻﻞ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد اﺻﻠﻲ ﻣﺴـﺘﻘﻞ و ﻏﻴـﺮ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﺗﺠﺮﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ از ﭼﻨﻴﻦ اﺻﻠﻲ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻮم ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑـﻲ ﻣﺤـﺾ ﺑـﺮاي ﻋﻠـﻢ اﺳـﺎس‬ ‫ﻣﺤﻜﻤﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺻﻞ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻣﺎﺑﻘﻲ ﻫﻤﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﺟﻤﻴﻊ ﻣﻌﺎرف ﻣﺎ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ اﺳﺖ‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻳﻚ اﻧﺤﺮاف ﺟـﺪي از ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑـﻲ ﻣﺤـﺾ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮو ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻖ دارﻧﺪ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا در ﺷﺮوع اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻳﻚ اﻧﺤﺮاف ﺣﻼل اﺳـﺖ‬

‫‪ □ 508‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫و اﻧﺤﺮاﻓﺎت دﻳﮕﺮ ﺣﺮام؟ اﻣﺎ اﻳﻨﻬﺎ ﺳﺆاﻻﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳـﺘﺪﻻﻻت ﻫﻴـﻮم آﻧﻬـﺎ را ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﭘـﻴﺶ ﻧﻤـﻲﻛﺸـﺪ‪ .‬آﻧﭽـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺘﺪﻻﻻت اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ‪ -‬و ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻔﺎ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺘﻘﺮا اﺻﻞ ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﻣﺴـﺘﻘﻠﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻪ از ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻧﻪ از ﺳﺎﻳﺮ اﺻﻮل ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و در ﻏﻴﺎب اﻳﻦ اﺻﻞ وﺟﻮد ﻋﻠﻢ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ □ ‪509‬‬

‫‪
94 82‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ ‬ ‫ ر  ‬

‫از ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻘﺎﺷﻲ و ادﺑﻴﺎت و ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻣﺜﺒـﺖ ﻳـﺎ ﻣﻨﻔـﻲ از ﻧﺤـﻮة‬ ‫اﺣﺴﺎس ﺧﺎﺻﻲ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺤﻮة اﺣﺴﺎس ﺧﺼﻴﺼﺔ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان آن را ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي وﺳـﻴﻊ ﻛﻠﻤـﻪ‬ ‫»ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ« ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻧﺤﻮة اﺣﺴﺎس ﺑﻴﺰار ﺷﺪﻧﺪ ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻨﺪ؛ و در ﺑﺴﻴﺎري‬ ‫ﻣﻮارد ﺑﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﻨـﺪ از آن ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻣـﻦ اﻛﻨـﻮن ﻣـﻲﺧـﻮاﻫﻢ ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ رﻣﺎﻧﺘﻴـﻚ را‪ ،‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ در‬ ‫زﻣﻴﻨﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ در آﻏﺎز ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ دﻳﺮي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ آﺛﺎر ژان ژاك روﺳﻮ‪ ،‬از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ ﺑﺘـﻮاﻧﻴﻢ ﺗـﺄﺛﻴﺮات ﺳﻴﺎﺳـﻲ و‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻲ اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ آن را در اﺳﺎﺳﻲﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻠﺶ‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﻮازﻳﻦ اﺧﻼﻗﻲ و زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺳﻲ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺘﺪاول‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻴﻤﺎي ﺑﺰزرگ اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ژان ژاك روﺳﻮ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ روﺳﻮ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺗﻤﺎﻳﻼﺗﻲ ﺑﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از او ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻣـﺮدم درس ﺧﻮاﻧـﺪه و ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﺷـﺪة ﻓﺮاﻧﺴـﻪ در ﻗـﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻴـﺰي را ﻛـﻪ ﺧـﻮد‬ ‫»ﺣ ‪‬‬ ‫ﺴﺎﺳﻴﺖ« )‪ (la sensibilite‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻧﺪ و ﻣﻲﺳـﺘﻮدﻧﺪ؛ و ﻣﺮادﺷـﺎن از اﻳـﻦ ﻟﻔـﻆ ﻋﺒـﺎرت ﺑـﻮد از‬ ‫اﺳﺘﻌﺪاد »اﺣﺴﺎس ﻛﺮدن‪ «،‬ﺧﺎﺻﻪ اﺣﺴﺎس ﻫﻤﺪردي‪ .‬اﻳﻦ اﺣﺴﺎس در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﺎﻣﻼً اﺻﻴﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬ ‫و ﺷﺪﻳﺪ و ﻋﺎري از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻓﻜﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ »ﺣﺴﺎس« ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از دﻳﺪن ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮادة روﺳﺘﺎﻳﻲ ﮔﺮﺳـﻨﻪ و ﺑﺮﻫﻨـﻪ‬ ‫ﭼﻨﺎن ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ اﺷﻚ در ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺣﻠﻘﻪ ﻣﻲ زد؛ اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻧﻘﺸﻪ ﻫﺎي دﻗﻴﻖ و ﺣﺴـﺎب ﺷـﺪه ﺑـﺮاي‬ ‫ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻊ ﻃﺒﻘﺔ روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻫﻴﭻ دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲداد‪ .‬ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺗﻘـﻮا و ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﻓﻘـﺮا ﺑـﻴﺶ از اﻏﻨﻴﺎﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻓﺴﺎد ﻣﺠﺎﻣﻊ اﺷﺮاﻓﻲ دوري ﮔﺰﻳﻨﺪ و از ﺻﻠﺢ و ﺻﻔﺎي ﻛﻠﺒﺔ ﻣﺤﻘﺮ روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻟﺬت ﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻃـﺮز‬ ‫ﻧﮕﺎه ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ را ﻣﻲ ﺗﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺬران‪ ،‬ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﻴﺎن ﺷﺎﻋﺮان ﻫﻤﺔ زﻣﺎﻧﻬﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬دوك ﺗﺒﻌﻴﺪي‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﺔ »ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻲ«‪ 1‬از ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮع دم ﻣﻲ زﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد‬ ‫ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ژاك اﻧﺪوﻫﮕﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺮا زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﭘﺮ ﺻﻠﺢ و ﺻﻔﺎي »آﻏﻮش ﻃﺒﻴﻌـﺖ« را ﺗـﺮك ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ .‬ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﭘﻮپ ‪ ،Pope‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻈﻬﺮ ﻛﺎﻣﻞ ﻫﻤﺔ آﻧﭽﻪ ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﺑﺮ ﺿﺪ آن ﻃﻐﻴﺎن ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ و ذﻛﺮش ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﭼﻨﺪ وﺟﺐ زﻣﻴﻦ ﭘﺪرياش ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫و ﺧﺮﺳﻨﺪ از اﻳﻨﻜﻪ در زﻣﻴﻦ ﺧﻮد و در ﻫﻮاي وﻃﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻨﻔﺲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻋﺎﻟﻢِ ﺧﻴﺎلِ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ »ﺣﺴﺎس« ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻓﻘﺮا ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺻﺎﺣﺐ »ﭼﻨﺪ وﺟﺐ زﻣـﻴﻦ ﭘـﺪري« ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺑﻲ اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ داد و ﺳﺘﺪ ﺧﺎرﺟﻲ از دﺳﺘﺮﻧﺞ ﺧﻮد روزﮔﺎر ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻣﺮدم ﻓﻘﻴـﺮ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺑـﺮ اﺛـﺮ اوﺿـﺎع و‬ ‫اﺣﻮال ﻧﺎﮔﻮار زﻣﻴﻦ ﭘﺪري را از دﺳﺖ ﻣﻲ دادﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﭘﺪر ﭘﻴـﺮ ﺧـﺎﻧﻮاده از ﻛـﺎر اﻓﺘـﺎده ﺑـﻮد‪ ،‬و دﺧﺘـﺮ زﻳﺒـﺎ در ﺳﺮاﺷـﻴﺐ‬ ‫‪ .1‬ﻛﻤﺪي ﺷﻜﺴﭙﻴﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ‪ As you Like It‬داﺳﺘﺎن دوﻛﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻞ اردن ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪه اﺳـﺖ و از زﻧـﺪﮔﻲ در آﻧﺠـﺎ ﺧﺮﺳـﻨﺪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم از ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺧﻼص ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 510‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺳﻘﻮط‪ ،‬و رﺑﺎﺧﻮار ﺧﺒﻴﺚ ﻳﺎ ﻣﺎﻟﻚ ﻧﺎﺑﻜﺎر ﻣﺘﺮﺻﺪ دﺳﺖ درازي ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﭘﺪر ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻮس دﺧﺘﺮ‪ .‬در ﻧﻈﺮ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﻓﻘﺮا ﻫﺮﮔﺰ‬ ‫ﺷﻬﺮي ﻳﺎ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻘﺔ ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷـﺎﻳﺪ ﺑـﻪ اﻧـﺪازة ﻫﻤـﺎن روﺳـﺘﺎﻳﻴﺎن‬ ‫ﺻﻮرت رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﺑﺪان داده ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻛﺎﻣﻼً ﺗﻔﺎوت دارد‪.‬‬ ‫روﺳﻮ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻚ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از او وﺟﻮد داﺷﺖ ﮔﺮوﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ داﻣﻨﻪ و ﮔﺴﺘﺮﺷﻲ ﺑﺪان ﺑﺨﺸﻴﺪ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﻣﺴـﻠﻚ‬ ‫ﺑﻲ او ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲ آورد‪ .‬روﺳﻮ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺣﻴﺚ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﻠﻜﻪ از ﺣﻴﺚ ذوﻗﻴﺎت ﻫﻢ دﻣﻮﻛﺮات ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺪﺗﻬﺎي دراز وﻟﮕـﺮدي‬ ‫ﻓﻘﻴﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻛﻤﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ﺧﻮدش ﮔﺮﺳﻨﻪ و ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ اﺣﺴﺎن ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬روﺳـﻮ در ﻋﻤـﻞ اﻳـﻦ‬ ‫اﺣﺴﺎن را ﺑﺎ ﺳﻴﺎﻫﺘﺮﻳﻦ ﺣﻖ ﻧﺎﺷﻨﺎﺳﻴﻬﺎ ﺟﻮاب ﻣﻲ داد‪ ،‬اﻣﺎ از ﺣﻴﺚ اﺣﺴﺎس ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ وي ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘـﺮ ﺷـﻮرﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻠﻚ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ آرزو ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن روﺳﻮ ذوق و ﺳﻠﻴﻘﺔ وﻟﮕﺮدان را داﺷﺖ و ﻗﻴﺪ و ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻣﺤﺎﻓﻞ و ﻣﺠـﺎﻣﻊ‬ ‫اﺷﺮاﻓﻲ ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﻼل آور ﺑﻮد‪ .‬رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛﺮدن ﻗﻴﺪ و ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺘﺪاول را از او آﻣﻮﺧﺘﻨـﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴـﺖ‬ ‫در ﻟﺒﺎس و رﻓﺘﺎر‪ ،‬و رﻗﺼﻬﺎي »ﻣﻴﻨﻮﺋﻪ« و »ﻛﻮﭘﻠﻪ‪ «،‬و ﺳﭙﺲ در ﻫﻨﺮ و ﻋﺸﻖ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻫﻤﺔ زﻣﻴﻨﺔ اﺧﻼق ﻗﺪﻳﻢ‪.‬‬ ‫رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺧﻼق ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ اﺣﻜﺎم اﺧﻼﻗﻲ ﺷﺎن ﺷﺪﻳﺪ و ﺳﺨﺖ ﺑﻮد؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻳﻦ اﺣﻜﺎم ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑـﺮ‬ ‫اﺻﻮﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﻧﻈﺮ اﺳﻼف آﻧﻬﺎ ﺧﻮب ﻣﻲ ﻧﻤﻮد ﺗﻔﺎوت ﻛﺎﻣﻞ داﺷﺖ‪ .‬دوره اي ﻛﻪ از ﺳﺎل ‪ 1660‬آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد‬ ‫و ﺑﻪ روﺳﻮ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ ﮔﻴﺮد از ﺧﺎﻃﺮة ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﺟﻨﮕﻬﺎ داﺧﻠﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و آﻟﻤﺎن ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدم اﻳـﻦ‬ ‫دوره از ﺧﻄﺮ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻃﻠﺒﻲ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺗﻨﺪ‪ ،‬و از اﻫﻤﻴﺖ اﻣﻨﻴﺖ و ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﺼﻮل آن ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﺳـﺨﺖ‬ ‫آﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺰم را ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞ را ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺑﺮﻧـﺪهﺗـﺮﻳﻦ ﺳـﻼح ﺑـﺮ ﺿـﺪ ﻣﺘﻌﺼـﺒﺎن ﺧﺮاﺑﻜـﺎر ارج‬ ‫ﻣﻲﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬آداب و رﻓﺘﺎر ﻣﺘﻴﻦ و ﭘﺎﻛﻴﺰه را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺪي در ﺑﺮاﺑﺮ وﺣﺸـﻴﮕﺮي ﻣـﻲﺳـﺘﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻬـﺎن ﻣﻨـﺘﻈﻢ ﻧﻴﻮﺗـﻮن‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﻴﺎراﺗﺶ از روي ﻧﻈﻢ و ﻗﺎﻋﺪة ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ در ﻣﺪار ﺧﻮد ﮔﺮد ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺧﻴـﺎﻟﻲ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﺧﻮب درآﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻘﻴﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻫﺪف ﻋﻤﺪة ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ و ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﺠﺎﺑﺖ و ﺷﺮاﻓﺖ ﺑـﻮد‪ .‬در اﻧﻘـﻼب‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬اﺷﺮاف ﭘﻴﺶ از دورة رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ و وﻗﺎر ﺟﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﻣﺎدام روﻻن و داﻧﺘﻮن ‪ -‬ﻛﻪ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﺑﻮدﻧـﺪ ‪-‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ داد ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫در زﻣﺎن روﺳﻮ دﻳﮕﺮ ﻣﺮدم از اﻣﻨﻴﺖ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪه و رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻮر و ﻫﻴﺠﺎن ﮔﺮاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬ ‫و ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺶ را ارﺿﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1815‬ﺟﻬﺎن ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ آراﻣﻲ ﮔﺮاﻳﻴﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ اﻳـﻦ آراﻣـﻲ ﭼﻨـﺎن‬ ‫ﺧﺸﻚ و ﻣﻐﺎﻳﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺮ ﺷﻮر ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﻛﺎران وﺣﺸﺘﺰده ﺗﺎب ﺗﺤﻤﻠﺶ را داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ رﺿﺎﻳﺖ از‬ ‫وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻛﻪ از ﺧﺼﺎﻳﺺ ﻓﺮاﻧﺴﺔ زﻣﺎن ﻟﻮﻳﻲ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺑـﺎر ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ روي‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻃﻐﻴﺎن ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺮ ﺿﺪ »اﺗﺤﺎد ﻣﻘﺪس«‪ 1‬دو ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ :‬از ﻃﺮﻓـﻲ ﻃﻐﻴـﺎن ﺻـﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﻫـﻢ‬ ‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري و ﻫﻢ ﻛﺎرﮔﺮي‪ ،‬ﺑﺮ ﺿﺪ ﺳﻼﻃﻴﻦ و اﺷﺮاف‪ .‬اﻳﻦ ﻃﻐﻴﺎن ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻛﺎﻣﻼً از ﻣﺴﻠﻚ رﻣﺎﻧﺘﻴـﻚ ﺑﺮﻛﻨـﺎر ﻣﺎﻧـﺪ و از‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت ﺑﻪ ﻗـﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ راﺟـﻊ ﺑـﻮد‪ .‬رادﻳﻜﺎﻟﻬـﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻲ و ﻧﻬﻀـﺖ آزادي ﺗﺠـﺎرت و ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﻢ ﻣﺎرﻛﺴـﻲ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﺑﺎ ﻃﻐﻴﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺗﻔـﺎوت ﻛﺎﻣـﻞ داﺷـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻬﻀـﺖ ﭘـﺎرهاي‬ ‫ارﺗﺠﺎﻋﻲ و ﭘﺎره اي اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺪف رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﺻﻠﺢ و آرام ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺪف آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از زﻧﺪﮔﻲ ﻓﺮدي ﺳـﻮداﻳﻲ و‬ ‫ﭘﺮ ﺷﻮر‪ .‬رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ روي ﻧﻈﺮ ﺧﻮش ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﻧﻈﺎم زﺷﺘﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺗﻼش ﻣﻌـﺎش‬ ‫ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ روح ﺟﺎودان رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬و رﺷﺪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺨﻞ آزادي ﻓـﺮدي ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪ .‬در دورة ﭘـﺲ از‬ ‫اﻧﻘﻼب رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻣﺮام ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﺸﺎﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜـﻪ ﻫـﺮ ﻣﻠﺘـﻲ‬

‫‪ .1‬اﺗﺤﺎدي ﻛﻪ در ‪ ،1815‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ وﺿﻊ اروﭘﺎ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺗﺤـﺎد ﺑـﺮ اﺳـﺎس »ﺧﻴـﺮ ﺧـﻮاﻫﻲ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ« ﻗﺮار داﺷﺖ و ﻫﺪف آن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺑﻪ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺎپ در اﻳﻦ اﺗﺤﺎد ﺷﺮﻛﺖ‬ ‫ﻧﻜﺮد‪ .‬م‪.‬‬

‫ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ □ ‪511‬‬

‫ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ داراي ﻳﻚ روح ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺎدام ﻛﻪ ﻣﺮز ﻣﻴﺎن دوﻟﺘﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺮز ﻣﻴﺎن ﻣﻠﺘﻬﺎ ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ اﻳـﻦ روح‬ ‫آزاد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ اﺻﻮل اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻮد و اﻛﺜﺮ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﺑﺎ ﺣـﺮارت ﺗﻤـﺎم از‬ ‫آن ﻫﻮاداري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻮازﻳﻦ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺳـﻲ را ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﻣـﻮازﻳﻦ‬ ‫ﺑﻬﺮه ﺟﻮﻳﻲ ﻣﻲ ﮔﺬارد‪ .‬ﻓﻲ اﻟﻤﺜﻞ ﻛﺮم ﺧﺎﻛﻲ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ زﻳﺒﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺒﺮ زﻳﺒﺎﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻔﻴﺪ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬داروﻳـﻦ )ﻛـﻪ‬ ‫رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﻧﺒﻮد( ﻛﺮم ﺧﺎﻛﻲ را ﻣﻲ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪ و ﺑﻠﻴﻚ ‪ Blake‬ﺑﺒـﺮ را‪ .‬اﺧـﻼق رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬـﺎ در درﺟـﺔ اول داراي اﻧﮕﻴـﺰه ﻫـﺎي‬ ‫زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺎﺧﺘﻦ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ اﻧﮕﻴﺰه ﻫﺎي زﻳﺒـﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻛـﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴـﺖ؛‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ذوﻗﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﺲ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼﻓﺸﺎن دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟـﻪ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬در‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺼﻮص رﺟﺤﺎﻧﻲ ﻛﻪ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري »ﮔﻮﺗﻲ« ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻳﻜﻲ از ﺑـﺎرزﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮدارﻫـﺎي ذوق آﻧﻬﺎﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻤـﻮدار‬ ‫دﻳﮕﺮ ﭘﺴﻨﺪ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ در ارزﻳﺎﺑﻲ ﺻﺤﻨﻪ ﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬دﻛﺘﺮ ﺟﺎﻧﺴﻮن‪» 1‬ﻓﻠﻴﺖ اﺳﺘﺮﻳﺖ« )ﻳﻜﻲ از ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎي ﻟﻨـﺪن(‬ ‫را ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﻨﻈﺮة روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ داد و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ از ﻟﻨﺪن ﺧﺴﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ از زﻧـﺪﮔﻲ ﺧﺴـﺘﻪ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻼف روﺳﻮ اﮔﺮ ﻓﻼن ﻣﻨﻈﺮة روﺳﺘﺎﻳﻲ را ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮه ﺑﻲ ﮔﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ ﭘﺮﺑﺮﻛﺘﻲ ﺑـﻮد‬ ‫ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺮاﮔﺎﻫﻬﺎي ﺳﺒﺰ و ﮔﺎوﻫﺎي ﻓﺮﺑﻪ‪ .‬اﻣﺎ روﺳﻮ ﭼﻮن ﺳﻮﻳﺴﻲ ﺑﻮد ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻛﻮﻫﻬﺎي آﻟـﭗ را ﻣـﻲ ﺳـﺘﻮد‪ .‬در رﻣﺎﻧﻬـﺎي‬‫ﭘﻴﺮوان او ﻣﺎ ﺑﺎ رودﻫﺎي ﺧﺮوﺷﺎن و ﭘﺮﺗﮕﺎﻫﻬﺎي ﻫﻮﻟﻨﺎك و ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺑﻴﺮاه و رﻋﺪ و ﺑﺮق و ﺗﻮﻓـﺎن و درﻳـﺎ و ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺑﻲ ﻓﺎﻳﺪه و ﻣﺨﺮب اﺳﺖ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻛﻪ در ﭘﺴﻨﺪ ﻣﺮدم روي داده اﺳﺖ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ داﺋﻤﻲ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲ رﺳﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم آﺑﺸﺎر ﻧﻴﺎﮔﺎرا »ﮔﺮاﻧﺪﻛﻨﻴﻮن« را ﺑـﺮ ﻣﺮاﺗـﻊ ﺳـﺒﺰ و ﮔﻨـﺪﻣﺰارﻫﺎي ﺧـﺮم‬ ‫ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎي ﻣﺴﺎﻓﺮﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدان ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﻮداري از ﺳﻠﻴﻘﺔ ﻣﺮدم در ﺑﺎب ﻣﻨﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻳﺪ‪.‬‬ ‫روﺣﻴﺎت رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ را در رﻣﺎﻧﻬﺎﺷﺎن ﺑﻬﺘﺮ از ﻫﺮ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮد‪ .‬رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻏﺮﻳﺒـﻲ دوﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ارواح و اﺷﺒﺎح‪ ،‬و ﻗﻠﻌﻪ ﻫﺎي وﻳﺮان‪ ،‬و آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻏﻤـﺰدة ﺧـﺎﻧﻮاده ﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ زﻣـﺎﻧﻲ ﺑـﺰرگ و‬ ‫ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭙﻨﻮﺗﻴﺰورﻫـﺎ و ﺟـﺎدوﮔﺮان‪ ،‬و ﺟﺒـﺎران در ﺳﺮاﺷـﻴﺐ ﺳـﻘﻮط‪ ،‬و دزدان درﻳـﺎي ﻣﻐـﺮب‪ .‬ﻓﻴﻠـﺪﻳﻨﮓ و‬ ‫اﺳﻤﻮﻟﺖ در رﻣﺎﻧﻬﺎي ﺧﻮد آدﻣﻬﺎي ﻋﺎدي را در اوﺿﺎﻋﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ دادﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺣـﺪوث و وﻗـﻮع آﻧﻬـﺎ ﻛـﺎﻣﻼً ﻣﺤﺘﻤـﻞ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫رﺋﺎﻟﻴﺴﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻚ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ؛ وﻟـﻲ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬـﺎ اﻳـﻦ ﻗﺒﻴـﻞ‬ ‫ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ را ﻣﺒﺘﺬل ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻓﻘﻂ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ و ﺑﻌﻴﺪ و ﺣﺸﺖ آور اﻟﻬﺎم ﺑﺨﺶ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬آن ﻫﻢ از ﻧﻮع‬ ‫ﻣﺸﻜﻮﻛﺶ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻴﺰي ﻛـﻪ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬـﺎ‬ ‫را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻠﺐ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻗﺮون وﺳﻄﻲ و ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴـﺰ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬـﺎ از واﻗﻌﻴـﺎت ﮔﺬﺷـﺘﻪ و ﺣـﺎل‬ ‫ﻳﻜﺴﺮه ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪» .‬درﻳﺎﻧﻮرد ﻛﻬﻦ« ‪ The Ancient Mariner‬ﻧﻤﻮﻧﺔ اﻳـﻦ اﻣـﺮ اﺳـﺖ‪» .‬ﻗـﻮﺑﻼيﻗـﺎآن« اﺛـﺮ‬ ‫ﻛﻮﻟﺮﻳﺞ را ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮان ﻫﻤﺎن ﺳﻠﻄﺎن واﻗﻌﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎرﻛﻮﭘﻮﻟﻮ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬـﺎ ﻫـﻢ ﺟﺎﻟـﺐ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺎﻃﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ از آن ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬از ﮔﺰاﻧﺎدو ‪ Xanado‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺧﻮارزم‪ ،‬ﻫﻤﻪ دور اﻓﺘﺎده ﻳﺎ آﺳـﻴﺎﻳﻲ ﻳـﺎ‬ ‫ﻗﺪﻳﻤﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻬﺼﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ از روﺳﻮ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬در آﻏﺎز ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑـﻮد‪ .‬در آﺧـﺮﻳﻦ ﺳـﺎﻟﻬﺎي ﻗـﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ‬ ‫رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﺟﻮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻧﭽﻪ را ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ آﻧﻬﺎﺳـﺖ ﺑﻴـﺎن ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬از‬ ‫ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺑﺨﺖ ﺑﺪﻓﺮﺟﺎم ﺟﻮاﻧﻤﺮگ ﻧﺸـﺪﻧﺪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم اﺟـﺎزه دادﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻓﺮدﻳ‪‬ﺘﺸـﺎن در ﺟﻤﻌﻴـﺖ ﻳﻜﺮﻧـﮓ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﻣﺤﻮ و ﻣﺴﺘﻬﻠﻚ ﺷﻮد‪) .‬ﻳﻚ ﻧﻔﺮ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ اﮔﺮ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺷـﻮد؛‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت ﻻزم ﻣـﻲ آﻣـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫‪ Dr. Samuel Johnson .1‬ادﻳﺐ و ﻣﻨﺘﻘﺪ و ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ ﻧﻮﻳﺲ ﻣﻌﺮوف اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 512‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ را ﺑﺎ ﻃﻐﻴﺎن ﺳﺎزش دﻫﺪ‪ (.‬رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎي آﻟﻤﺎﻧﻲ در ﻛﻮﻟﺮﻳﺞ و ﺷﻠﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ‪،‬‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻟﻤﺎﻧﻴﻬﺎ‪ ،‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺘﺪاول ﺷـﺪ‪ .‬در ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﻣﺴـﻠﻚ رﻣﺎﻧﺘﻴـﻚ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻜﻞ رﻗﻴﻖ ﺷﺪهاش‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﺎب ﺷﺪ و ﺗﺎ زﻣﺎن وﻳﻜﺘﻮر ﻫﻮﮔﻮ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫در اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺷﻜﻞ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺧﺎﻟﺺ ﻣﺴﻠﻚ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ را ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﻠﻮﻳﻞ و ﺗﻮرو ‪ Thoreau‬و ﺑﺮوك ﻓـﺎرم ‪Brookfarm‬‬ ‫و ﻫﺎوﺛﻮرن ‪ Howthorne‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﺟﻨﺒﺔ ﻓـﺮدي ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ‬ ‫آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻲﺷﻚ‪ ،‬ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻲ ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ؛ و ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎي داﺋﻤﻲ آﻧﻬﺎ در اﻳﺠﺎد رﺳﻮم و ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً‬ ‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻏﺎز ﻣﺴﻠﻚ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را ﻣﻲﺗﻮان در آﺛﺎر ﻫـﺰل ﻧﻮﻳﺴـﺎن ﻣﻼﺣﻈـﻪ ﻛـﺮد‪ .‬در ﻧﻤﺎﻳﺸـﻨﺎﻣﺔ »رﻗﻴﺒـﺎن« ‪Rivals‬‬ ‫)‪ (1775‬اﺛﺮ ﺷﺮاﻳﺪن ‪ Sheraidan‬دﺧﺘﺮي ﻛﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪ اﺳﺖ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ از روي ﻋﺸـﻖ ﺑـﺎ ﻣـﺮدي ﺑـﻲ ﭼﻴـﺰ‬ ‫ﻋﺮوﺳﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺮد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﺶ در ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺮد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﻳﺐ ﺧﻮد را ﺑﻲ ﭼﻴﺰ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫و دل از دﺧﺘﺮ ﻣﻲرﺑﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺟــﻴﻦ اوﺳــﺘﻴﻦ ‪ Jane Austin‬در »ﺻــﻮﻣﻌﺔ ﻧـــﻮرت اﻧﮕــﺮ« ‪ Northanger Abbey‬و »ﺣــﺲ و ﺣﺴﺎﺳـــﻴﺖ«‬ ‫‪ (1797-8) Sense and Sensibility‬رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ را دﺳﺖ ﻣﻲ اﻧﺪازد‪» .‬ﺻﻮﻣﻌﺔ ﻧﻮرت اﻧﮕﺮ« ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ دارد ﻛﻪ ﺑـﺎ ﺧﻮاﻧـﺪن‬ ‫رﻣﺎن »ﻓﻮق رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ« ﺧﺎﻧﻢ رادﻛﻠﻴﻒ ‪ Mrs Radcliff‬ﺑﻪ ﻧـﺎم »اﺳـﺮار اودﻟﻔـﻮ« ‪ Mysteries of Udolpho‬ﻛـﻪ در ‪1794‬‬ ‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از راه ﺑﻪ در ﻣﻲ رود‪ .‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﺑﻠﻴﻚ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮي ﻣﻨـﺰوي ﺑـﻮد و ﻣﺸـﻜﻞ ﻣـﻲ ﺗـﻮان او را ﺟـﺰو ﻳـﻚ‬ ‫»ﻧﻬﻀﺖ« داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺛﺮ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ »ﺻﺤﻴﺢ« در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻫﻤﺎن »درﻳﺎﻧﻮرد ﻛﻬﻦ« اﺛﺮ ﻛﻮﻟﺮﻳﺞ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1799‬اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺧﺎﻧـﺪان وﺟـﻮود ‪ Wodgwood‬ﺑـﻪ او ﻛﻤـﻚ ﻣـﺎﻟﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻛـﻮﻟﺮﻳﺞ ﺑـﻪ‬ ‫ﮔﻮﺗﻴﻨﮕﻦ ‪ Gottingen‬رﻓﺖ و در اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻛﺎﻧﺖ ﻏﺮق ﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺷﻌﺮ او ﻧﺸﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ووردزورث ‪ Wordsworth‬و ﺳﺎوﺛﻲ ‪ Southey‬ﻣﺮﺗﺠﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻴﻦ و ﻧﻔﺮت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﻘـﻼب ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و‬ ‫ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ زودي ﺑﺎﻳﺮون و ﺷﻠﻲ و ﻛﻴﺘﺲ آن را اﺣﻴـﺎ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ؛ و اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﺮ ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﻬﺪ ﻣﻠﻜﻪ وﻳﻜﺘﻮرﻳﺎ ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫رﻣﺎن »ﻓﺮاﻧﻜﻨﺸﺘﻴﻦ« ‪ Frankenstein‬اﺛﺮ ﻣﺎري ﺷﻠﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﻟﻬـﺎم ﮔـﺮﻓﺘﻦ از ﻣﻜﺎﻟﻤـﻪ ﺑـﺎ ﺑـﺎﻳﺮون در ﻣﻴـﺎن ﻣﻨـﺎﻇﺮ‬ ‫رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ آﻟﭗ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎوي داﺳﺘﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان آن را وﺻﻒ ﺣﺎل رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﺔ ﻣﺴﻠﻚ رﻣﺎﻧﺘﻴـﻚ‬ ‫داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻏﻮل ﻓﺮاﻧﻜﻨﺸﺘﻴﻦ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺪه »ﻏﻮل ﻣﺤﺾ« ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ در آﻏﺎز ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻮﻳـﺎي‬ ‫ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﺣﺸﺘﻲ ﻛﻪ از ﻛﺮاﻫﺖ ﻣﻨﻈﺮ او ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ وي ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ ﻣﺤﺒﺘﺸﺎن را ﺟﻠـﺐ‬ ‫ﻛﻨﺪ دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﻛﻴﻨﻪ ﺗﻮزي راﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻏﻮل‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎن از ﻧﻈﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻚ ﺧـﺎﻧﻮادة ﺑـﻲ ﭼﻴـﺰ و‬ ‫ﻛﻠﺒﻪ ﻧﺸﻴﻦ را ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ و دزداﻧﻪ آﻧﻬﺎ را در ﮔﺮﻓﺘﺎرﻳﻬﺎﺷﺎن ﻳﺎري ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﺮ آن ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺧـﻮد را‬ ‫ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺑﺸﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪:‬‬ ‫»ﻫﺮﭼﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲدﻳﺪم ﻣﻴﻠﻢ ﺑﻪ ﺟﻠﺐ ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﻣﺤﺒﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬آرزو ﻣـﻲ ﻛـﺮدم اﻳـﻦ ﻣﻮﺟـﻮدات‬ ‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﻲ ﻣﺮا ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ و دوﺳﺘﻢ ﺑﺪارﻧﺪ‪ .‬دﻳﺪن ﻧﮕﺎﻫﻬﺎي ﭘﺮ ﻣﻬﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ آرزوي ﻣـﻦ ﺑـﻮد‪ .‬ﺟـﺮأت اﻳـﻦ ﻓﻜـﺮ را‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﺮ و وﺣﺸﺖ از ﻣﻦ رروي ﺑﮕﺮداﻧﻨﺪ‪«.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم آﻧﻬﺎ از ﻏﻮل روي ﻣﻲﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﻮل اﺑﺘﺪا از ﺻـﺎﻧﻊ ﺧـﻮد ﺗﻘﺎﺿـﺎ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ زﻧـﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﺧﻮدش ﺑﺮاي او ﺑﺴﺎزد؛ و ﭼﻮن اﻳﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ رد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ آن ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﻓﺮاﻧﻜﻨﺸﺘﻴﻦ دوﺳﺖ ﻣـﻲدارد‬ ‫ﻳﻜﺎﻳﻚ ﻫﻼك ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻏﻮل ﻫﻤﺔ ﺟﻨﺎﻳﺎت ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﻪ ﺟﺴﺪ ﻣﺮدة ﻓﺮاﻧﻜﻨﺸﺘﻴﻦ ﭼﺸﻢ دوﺧﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪» ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﺶ« ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺷﺮﻳﻒ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ □ ‪513‬‬

‫»اﻳﻦ ﻫﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﻦ اﺳﺖ! ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻦ او ﺟﻨﺎﻳﺎت ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﻤﺎل رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻧﺎﺑﻐﺔ ﻧﮕﻮنﺑﺨﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ وﺟﻮد ﺧﻮد را ﺑـﻪ او‬ ‫ﻣﺪﻳﻮﻧﻢ‪ .‬آه‪ ،‬ﻓﺮاﻧﻜﻨﺸﺘﻴﻦ! اي ﻣﻮﺟﻮد ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ ﺧﻮدﺧﻮاه! اﻛﻨﻮن ﭼﻪ ﺳﻮدي دارد ﻛﻪ ﻣﻦ از ﺗﻮ ﻃﻠـﺐ ﺑﺨﺸـﺎﻳﺶ ﻛـﻨﻢ؟‬ ‫ﻣﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻮ دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻲ ﺗﻮ را ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ از ﭘﺎي درآوردهام‪«.‬‬ ‫»اﻓﺴﻮس ﻛﻪ ﻣﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ‪ ...‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن وﺣﺸـﺘﻨﺎك ﺧـﻮد ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲاﻧـﺪازم‪،‬‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺎور ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻫﻤﺎن ﻣﻮﺟﻮدي ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺿﻤﻴﺮش ﺳﺮﺷﺎر از اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻋﺎﻟﻲ و آﺳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳﺮﺷﺎر از‬ ‫زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﻋﻈﻤﺖ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻮد! اﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ؛ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﻛﻪ ﺳﻘﻮط ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺑﻠﻴﺴـﻲ ﺑـﺪﻛﺎر در ﻣـﻲآﻳـﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﻲ ﺣﺘﻲ آن دﺷﻤﻦ ﺧﺪا و ﺧﻠﻖ ﻧﻴﺰ در ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﻳﺎران و ﻫﻤﺪﺳﺘﺎﻧﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪«.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺷﻜﻞ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را ﺣﺬف ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ در اﻳﻦ روﺣﻴﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻏﻴﺮ واﻗﻌﻲ وﺟﻮد ﻧـﺪارد؛‬ ‫و ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻧﻈﺎﻳﺮ آن ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ در ﻣﻴﺎن دزدان درﻳﺎي و ﺳﻼﻃﻴﻦ واﻧﺪال ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﭘﺮدازﻳﻢ‪ .‬ﻗﻴﺼﺮ ﺳﺎﺑﻖ آﻟﻤـﺎن در‬ ‫ﺷﻬﺮ دورن ‪ Doorn‬ﻧﺰد ﻳﻚ ﻧﻔﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﺎﻟﻴﺪه ﺑﻮد از اﻳﻨﻜﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن دﻳﮕﺮ او را دوﺳﺖ ﻧﻤﻲدارﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﻛﺘﺮ ﺑﺮت ‪ Burt‬در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد درﺑﺎرة ﺟﻨﺎﻳﺎت اﻃﻔﺎل از ﻳﻚ ﭘﺴﺮ ﻫﻔﺪه ﺳﺎﻟﻪ ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ ﭘﺴـﺮ دﻳﮕـﺮي را در ﺧﻨـﺪق‬ ‫ﻏﺮق ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و دﻟﻴﻠﺶ اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺧﺎﻧﻮاده اش و ﻧﻪ ﻫﻤﺴﺎﻻﻧﺶ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ ﺑﻪ او ﻣﺤﺒﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧـﺪ‪ .‬دﻛﺘـﺮ‬ ‫ﺑﺮت ﺑﺎ آن ﭘﺴﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و او ﻣﺮد ﻣﺤﺘﺮﻣـﻲ از ﻛـﺎر درآﻣـﺪ؛ اﻣـﺎ ﻫـﻴﭻ دﻛﺘـﺮ ﺑﺮﺗـﻲ ﭘﻴـﺪا ﻧﺸـﺪ ﻛـﻪ ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﻏـﻮل‬ ‫ﻓﺮاﻧﻜﻨﺸﺘﻴﻦ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺧﻄﺎي رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ در روﺣﻴﺎت آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻣﻮازﻳﻦ ارزﺷﻬﺎي آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﻋﻮاﻃﻒ ﺗﻨﺪ را‪ ،‬از ﻫﺮ ﻧﻮع ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺘﻴﺠﻪ اي ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺠﻴﺪ و ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﺸﻖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﻛـﺎﻣﻲ ﺗـﻮأم‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺪر ﺗﻨﺪي دارد ﻛﻪ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ واﻗﻊ ﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻏﺎﻟﺐ ﻋﻮاﻃﻒ ﺗﻨﺪ وﻳﺮاﻧﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﻛﻴﻨﻪ و ﺣﻘـﺪ و ﺣﺴـﺪ و‬ ‫ﻧﺪاﻣﺖ و ﻳﺄس و ﻏﺮور زﺧﻢﺧﻮرده و ﺧﺸﻢ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ زﻳﺮ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺷـﻮر ﺟﻨﮕﺠـﻮﻳﻲ و ﺗﺤﻘﻴـﺮ‬ ‫ﺑﺮدﮔﺎن و ﺗﺮﺳﻮﻳﺎن از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ آدﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺴﻠﻚ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ از ﻧـﻮع ﺑـﺎﻳﺮوﻧﻲ‪ ،‬ﺷـﻴﺮك‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺪﻳﺪاﻟﻌﻤﻞ و ﺿﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻳﺎ ﻳﺎﻏﻴﻲ آﺷﻮب ﻃﻠﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺟﺒﺎري ﻓﺎﺗﺢ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ داراي ﺟﺎذﺑﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻞ آن در ژرﻓﺎي ﺳﺮﺷﺖ ﺑﺸﺮ و اوﺿﺎع ﺑﺸﺮي ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ‬ ‫ﺳﻮدﺟﻮﻳﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ ﻏﺮﻳﺰه ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي ﻣﻨﻔﺮد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﺣﺘﻴـﺎج ﺑـﻪ دﻳﺎﻧـﺖ و اﺧـﻼق ﺑـﺮاي‬ ‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺳﻮدﺟﻮﻳﻲ‪ ،‬از اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻴﺰد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺎدت ﺗﺮك ﻟﺬات ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮاي ﻓﻮاﻳﺪ آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﻋﺎدت ﻧﺎراﺣﺖ ﻛﻨﻨﺪه اي اﺳـﺖ؛ و‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺷﻬﻮات ﻃﻐﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪ ﻗﻴﺪﻫﺎي اﺣﺘﻴﺎﻃﻲ رﻓﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﺤﻤﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻮاردي اﻳﻦ ﻗﻴﺪﻫﺎ را ﺑﻪ دور ﻣﻲ اﻓﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺐ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺗﻌﺎرض دروﻧـﻲ ﺷـﺎن اﺣﺴـﺎس ﻗـﻮت و ﻗـﺪرت ﺗـﺎزه اي‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺼﻴﺒﺘﻲ ﮔﺮﻓﺘﺎر آﻳﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻴﻦ اﻧﺠـﺎم دادن ﻋﻤـﻞ از ﻧـﻮﻋﻲ ﺗﻌـﺎﻟﻲ آﺳـﻤﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ‪ ،‬ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ ﻋﺎرﻓـﺎن ﺑـﺰرگ از آن ﺧﺒـﺮ دارﻧـﺪ‪ ،‬ﺣـﺎﻟﻲ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺻـﺮف ﺗﻘـﻮا و ﻓﻀـﻴﻠﺖ‪‬‬ ‫ﭘﻴﺶ ﭘﺎ اﻓﺘﺎدهاي دﺳﺖ دﻫﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺣﺎل آن ﺟﺰء‪ ‬ﻓﺮدي اﻧﺴﺎن ﺑﺎز ﻫﻢ ﭘﺪﻳﺪ ار ﻣﻲ ﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻋﻘﻞ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﭘﺎﻳﺪاري ﻛﻨـﺪ آن ﺟـﺰء‪ ‬ﻓـﺮدي‬ ‫ﻧﺎﭼﺎر ﺧﻮد را در ﻟﻔﺎف اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﻋﺎرف ﺑﻪ ﺧـﺪا ﻣﻠﺤـﻖ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬و در ﺗﻌﻘـﻞ و ﺗﻔﻜـﺮ راﺟـﻊ ﺑـﻪ ذات‬ ‫ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺧﻮد را از وﻇﻴﻔﻪ اي ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ اش دارد آزاد و ﺑﺮي ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﻳﺎﻏﻲ آﺷﻮب ﻃﻠﺐ ﻗﺪم از ﻫـﻢ‬ ‫ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﻲ ﮔﺬارد؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮد را ﻧﻪ ﻣﻠﺤﻖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻴﻦ ﺧﺪا اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ و و ﻇﻴﻔـﻪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎده و ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي دﻳﮕﺮان ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛـﻪ او ﺑﮕﻮﻳـﺪ‪ ،‬و وﻇﻴﻔـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻛﻪ او ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﻫﻤﮕﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻧﻔﺮادي و ﺑﻲ ﻛﺎر و زﺣﻤﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻴﻢ اﻳـﻦ‬ ‫وﺟﺪ و ﺣﺎل را ﻛﻪ از آزادي و وارﺳﺘﮕﻲ دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ درﻳﺎﺑﻴﻢ؛ اﻣﺎ ﭼﻮن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻟﺬت اﻳﻦ وﺟﺪ و ﺣـﺎل ﻓﻘـﻂ ﺑـﺮاي‬ ‫دﻳﻮاﻧﮕﺎن و دﻳﻜﺘﺎﺗﻮرﻫﺎ ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 514‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻃﻐﻴﺎن ﻏﺮﻳﺰهﻫﺎي ﻓﺮدي ﺑﺮ ﺿﺪ ﻗﻴﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻛﻠﻴﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺳﻴﺎﺳـﺖ و اﺣﺴـﺎس آن اﻣـﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫»ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻞ ﻛﻠﻴﺪ ﻋﻮاﻗﺐ و ﻧﺘﺎﻳﺞ آن ﻧﻬﻀﺖ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﺪهآﻟﻴﺴﻢ آﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي »اﺻﺎﻟﺖ ﺧﻮﻳﺶ« )‪ (solipsism‬ﮔﺮاﻳﻴﺪ؛ و ﭘـﺮورش ﻧﻔـﺲ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺻﻞ اﺳﺎﺳﻲ اﺧﻼق اﻋﻼم ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد اﺣﺴﺎس‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر وﺻﻠﺖ ﻧﺎرﻧﮕﻲ ﻣﻴﺎن اﻧﺰواﻃﻠﺒﻲ و ﺿﺮورﻳﺎت ﺷﻬﻮت و اﻗﺘﺼﺎد ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬داﺳـﺘﺎن دي‪ .‬اچ‪.‬‬ ‫ﻟﻮرﻧﺲ ‪ D. H. Lawrence‬ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺮدي ﻛﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻫﺎ را دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ« ‪ The Man Who Loved Islands‬ﻗﻬﺮﻣـﺎﻧﻲ‬ ‫دارد ﻛﻪ اﻳﻦ وﺻﻠﺖ را ﻫﺮ روز ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم از ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ و ﺳﺮﻣﺎ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﻟﺬت‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﻫﻼك ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻟﻴﻜﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ را ﻣﺪح ﻛﺮده اﻧﺪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ در آﺛـﺎر ﺧـﻮد ﺑـﻪ اﻳـﻦ درﺟـﻪ از‬ ‫اﻧﺴﺠﺎن و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻧﺎﺋﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺴﻬﻴﻼت ﺗﻤﺪن ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ ﻣﻨﺰوي ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬و ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ ﻳﺎ اﺛﺮ ﻫﻨﺮي ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم دادن ﻛﺎر ﺧـﻮد ﺟـﺎن ﺑـﻪ در ﺑـﺮد‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﻫﻤﻜـﺎري دﻳﮕـﺮان را‬ ‫ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ اﺣﺴﺎس ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ اش ﺧﻠﻠﻲ وارد ﻧﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻧﮕـﺬارد ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮاﻳﺶ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﻌﺘﺮض ﻧﻔﺲ او ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﺤﻮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ آن ﻛﺴـﺎن ﺑـﺮدة او‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻋﺸﻖ ﺗﻨﺪ و ﺳﻮداﻳﻲ ﻣﻮﺿﻮع دﺷﻮارﺗﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺸﺎق ﺳﻮداﻳﻲ ﻣﺎدام ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻗﻴﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺣﺎل ﻃﻐﻴـﺎن‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﻴﻦ و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ؛ وﻟﻴﻜﻦ در واﻗﻊ راﺑﻄﺔ ﻋﺸﻘﻲ ﻓﻮراً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻴﺪ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ در‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﺸﻮق ﻣﻮرد ﺗﻨﻔﺮ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﻋﺸﻖ آن ﻗﺪر ﻗﻮي ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ ﻗﻄـﻊ ﻋﻼﻗـﻪ را دﺷـﻮار ﻛﻨـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ ﺗﻨﻔـﺮ‬ ‫ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺒﺮدي ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ در آن ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ ﺑﺎ درﻳﺪن ﭘﺮدة ﺣﻔﺎظ ﻃـﺮف‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻞ او را از ﻣﻴﺎن ﺑﺒﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي اﺳﺘﺮﻳﻨﺪﺑﺮگ ‪ ،Strindberg‬و از او ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ آﺛـﺎر‬ ‫دي‪ .‬اچ‪ .‬ﻟﻮرﻧﺲ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﺤﻮة اﺣﺴﺎس‪ ،‬ﻧﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺸﻖ ﺳﻮداﻳﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮ راﺑﻄﺔ دوﺳﺘﺎﻧﻪ اي ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﻓﻘﻂ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻏﻴﺮ زاﺋﺪة ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺷﺨﺺ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬و اﻳﻦ در ﺻﻮرﺗﻲ اﻣﻜﺎن ﭘـﺬﻳﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻏﻴـﺮ ﺧﻮﻳﺸـﺎوﻧﺪ ﻧﺴـﺒﻲ‬ ‫ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﻫﺮ ﭼﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺼﻮل اﻳﻦ اﻣﺮ آﺳﺎﻧﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻧﮋاد از اﻳﻨﺠﺎ ﺑـﺮ ﻣـﻲ ﺧﻴـﺰد‪ .‬و‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻧﺰد ﺑﻄﻠﻴﻤﻮﺳﻬﺎي ﻣﺼﺮ دﻳﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ رﺳﻢ ازدواج ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ در ﺑﺎﻳﺮون‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺮد‪ .‬واﮔﻨﺮ اﺣﺴﺎﺳﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺣﺴﺎس را در ﻋﺸﻖ زﻳﮕﻤﻮﻧﺪ و زﻳﮕﻠﻴﻨﺪه ﻣﺠﺴﻢ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽـﻪ ﺧـﻮاﻫﺮ‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻫﺮ زن دﻳﮕﺮي ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲداد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻛﺎر او ﺑﻪ رﺳﻮاﻳﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺮش ﻣـﻲ ﻧﻮﻳﺴـﺪ‪» :‬آﻧﭽـﻪ را ﺗـﻮ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻲ و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﻗﻮت ﺗﻤﺎم اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﭼﻮن ﻫﺮ دوي ﻣﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﮋاد ﺗﻌﻠﻖ دارﻳﻢ‪ .‬ﺗـﻮ ﺑـﻴﺶ از دﻳﮕـﺮان‬ ‫ﻣﺮا ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺎ از ﻳﻚ ﭘﺪر و ﻣﺎدرﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﺻﻞ ﻣﻠﻴﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺮون از ﻫﻮاداران آن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺴﻂ ﻫﻤﻴﻦ »ﻓﻠﺴﻔﻪ« اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ اﺻﻞ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ‬ ‫ﻣﻠﺘﻲ ﻳﻚ ﻧﮋاد را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬و اﻓﺮاد آن در ﻧﻴﺎﻛﺎن ﺧﻮد و در ﻧﻮﻋﻲ »آﮔﺎﻫﻲ ﺧﻮﻧﻲ« ﺑﺎ ﻫﻢ اﺷﺘﺮاك دارﻧﺪ‪ .‬ﻣـﺎزﻳﻨﻲ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻜﺮر ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن اﻳﺮاد ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﺎﻳﺮون را درك ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﻣﻠﺘـﻲ‬ ‫داراي ﻳﻚ ﻓﺮدﻳﺖ ﻣﺮﻣﻮز اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﺎن ﻧﻮع ﻋﻈﻤﺖ آﺷﻮب ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اي را ﻛﻪ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ در ﻣﺮدان ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﻲﺟﺴﺘﻨﺪ وي‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻠﺘﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲداد‪ .‬آزادي ﻣﻠﻞ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﻧﻈﺮ ﻣﺎزﻳﻨﻲ ﺑﻠﻜﻪ در ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳـﺘﻤﺪاران ﻧﺴـﺒﺘﺎً ﻣﺘـﻴﻦ و ﻣـﻮﻗﺮ ﻧﻴـﺰ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﻣﺮ ﻣﻄﻠﻖ و ﻣﺠﺴﻢ ﺷﺪ و ﻫﻤﻜﺎري ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ را ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﻮن و ﻧﮋاد‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﺎ ﻣﺮام ﺿﺪ ﻳﻬﻮدي ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨـﻲ رﻣﺎﻧﺘﻴـﻚ‪ ،‬ﭘـﺎره اي از اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ اﺷﺮاﻓﻲ اﺳﺖ و ﭘﺎره اي ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻛﻪ ﺷﻮر و ﺳﻮدا را ﺑﺮ ﺣﺴﺎب و ﻛﺘـﺎب ﺗـﺮﺟﻴﺢ ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪،‬‬

‫ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ □ ‪515‬‬

‫ﻛﺴﺐ و ﺗﺠﺎرت را ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻣﺨـﺎﻟﻔﺘﻲ ﺑـﺎ ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪ داري اﻋـﻼم ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‬ ‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻛﺎرﮔﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ اﺳﺖ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﺑﻴﺰاري از اﺷﺘﻐﺎل ﻓﻜﺮ ﺑﻪ اﻣﻮر اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬و اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻛﻪ دﻧﻴﺎي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري در ﭼﻨﮕﺎل ﻳﻬﻮدﻳـﺎن اﺳـﺖ آن را ﺗﻘﻮﻳـﺖ‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺮون در ﻣﻮارد ﻧﺎدري ﻛﻪ از ﻋﺮش اﻋﻼي ﺧﻮد آن ﻗﺪر ﻓﺮود ﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺘﺬﻻﺗﻲ ﭼﻮن ﻧﻴﺮوي اﻗﺘﺼﺎدي‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻛﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺎدل ﺟﻬﺎن را ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارد؟‬ ‫ﻛﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻓﺎﺗﺤﺎن‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﺴﺘﺒﺪ و ﭼﻪ آزادﻳﺨﻮاه‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ )ﻛﻪ روزﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي اروﭘﺎي ﻛﻬﻦ را ﺑﻪ ﺟﻨﺠـﺎل وا‬ ‫ﻣﻲدارﻧﺪ‪(.‬‬ ‫ﻛﻴﺴﺖ ﻛﻪ وﻃﻦ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﺑﺮﻫﻨﺔ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را ﺑﺮ ﻣﻲاﻧﮕﻴﺰد؟‬ ‫ﻛﻴﺴﺖ ﻛﻪ دﻧﻴﺎي ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ را رﻧﺞ و ﻟﺬت ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ؟‬ ‫ﻛﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﺮخ ﺳﻴﺎﺳﺖ را ﻣﻲﭼﺮﺧﺎﻧﺪ؟‬ ‫آﻳﺎ ﺳﺎﻳﺔ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻧﺠﻴﺒﺎﻧﺔ ﺑﻨﺎﭘﺎرت اﺳﺖ؟‬ ‫ﻧﻪ! ارادت ﭼﺎﻳﻠﺪ ﺟﻬﻮد و ﻫﻤﻜﺎرش ﺑﻴﺮﻳﻨﮓ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻌﺮش ﺷﺎﻳﺪ ﭼﻨﺪان ﻟﻄﻴﻒ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﺣﺴﺎﺳﺶ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬و ﻫﻤـﺔ ﭘﻴـﺮوان ﺑـﺎﻳﺮون آن را ﺗﻜـﺮار‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ اﺳﺎﺳﺎً ﻫﺪﻓﺶ رﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﺸﺮ از ﻏﻞ و زﻧﺠﻴﺮ اﺧﻼق و رﺳﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑـﻮد‪ .‬ﻗﺴـﻤﺘﻲ از‬ ‫اﻳﻦ زﻧﺠﻴﺮﻫﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﺑﻴﻬﻮده اي در راه اﺷﻜﺎل ﻣﻄﻠﻮب ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮد؛ زﻳﺮا ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻗﻮاﻋﺪ رﻓﺘﺎري ﭘﺪﻳﺪ آورده‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ در دﻓﺎع از آﻧﻬﺎ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻮاﻋﺪ ﻗﺪﻳﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻬﻮات ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﻛـﻪ رﻫـﺎ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ دوﺑﺎره ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﻮاﺋﺞ اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻪ ﺑﻨﺪ در ﻧﻤﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺗﻮاﻧﺴﺖ »ﻧﻔﺲ« را رام ﻛﻨـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫ﻋﻠﻞ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻋﻘﻠﻲ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎ را داﻣﻦ زد‪ ،‬و ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ اﻳﻦ ﻃﻐﻴﺎن را ﺑﻪ ﺣﻴﻄﺔ اﺧﻼﻗﻴـﺎت‬ ‫ﻫﻢ ﺳﺮاﻳﺖ داد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺎ ﺗﺸﺠﻴﻊ ﻳﻚ ﻧﻔﺲ ﺟﺪﻳﺪ ﺳﺮﻛﺶ ﻫﻤﻜﺎري اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و ﭘﻴﺮوان ﺧـﻮد‬ ‫را در ﺑﺮاﺑﺮ دو ﺷﻖ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب آﺷﻮب و اﺳﺘﺒﺪاد ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻧﻔـﺲ ﭘﺮﺳـﺘﻲ در اﺑﺘـﺪا ﺳـﺒﺐ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺮدم از دﻳﮕـﺮان‬ ‫ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﭘﺪراﻧﻪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﻧﻔﺲ دارﻧﺪ‪ ،‬آرزوي ﺳﺮﺧﻮردة ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﺒـﺪل ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﻴﻨﻪ و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺷﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻳﻚ ﺣﻴﻮان ﻣﻨﻔﺮد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻣﺎدام ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺑـﺎﻗﻲ اﺳـﺖ ﺧـﻮدﺑﻴﻨﻲ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ اﺻﻞ اﺧﻼق ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 516‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪7 82‬زد‪
9‬‬

‫رو‪7‬‬ ‫ژان ژاك روﺳﻮ )‪ (1712-1778‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻛﻠﻤﻪ در ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ‪ philosophe‬اﺳﺖ او را »ﻓﻴﻠﺴـﻮف«‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻣﺮوزي ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ روﺳﻮ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﻮي ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ادب و ذوﻗﻴﺎت و رﺳﻮم و ﺳﻴﺎﺳﺖ‬ ‫ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ را داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻘﺪة ﻣﺎ درﺑﺎرة ﻣﺤﺎﺳﻦ روﺳﻮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺘﻔﻜﺮ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاوان او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳـﻚ‬ ‫ﻋﺎﻣﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ اﻫﻤﻴﺖ از ﺗﻮﺳﻞ ﺟﺴﺘﻦ او ﺑﻪ دل‪ ،‬و آﻧﭽـﻪ در روزﮔـﺎر او »ﺣﺴﺎﺳـﻴﺖ« ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬روﺳﻮ ﭘﺪر ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ و ﻣﺒﺪع دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻏﻴﺮ ﺑﺸـﺮي را از ﻋﻮاﻃـﻒ ﺑﺸـﺮي اﺳـﺘﻨﺒﺎط‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺨﺘﺮع ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻫﺎي ﺷﺒﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ اﺳﺖ ‪ -‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﻜﻞ ﻗـﺪﻳﻤﻲ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘـﻪ‪ .‬از‬ ‫زﻣﺎن او ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻣﺼﻠﺢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از روﺳﻮ ﭘﻴﺮوي ﻛـﺮدهاﻧـﺪ و‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮو ﻻك ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ اﻳﻦ دو دﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻫﻤﻜﺎري ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎري اﺷﺨﺎص ﻫـﻴﭻ ﻧﺎﺳـﺎزﮔﺎري در آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻧﺪﻳﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري آﺷﻜﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻫﻴﺘﻠـﺮ ﻧﺘﻴﺠـﺔ روﺳـﻮ اﺳـﺖ و روزوﻟـﺖ و ﭼﺮﭼﻴـﻞ ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬ ‫ﻻكاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺮح ﺣﺎل روﺳﻮ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺧﻮد وي در »اﻋﺘﺮاﻓﺎت« ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﺴﻴﺎر آﻣﺪه‪ ،‬اﻣﺎ در ﻧﻘﻞ آن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﺳﺎرت ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬روﺳﻮ ﺧﻮش داﺷﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﺑﺰرﮔﻲ ﺟﻠﻮه دﻫﺪ‪ ،‬وﮔﺎه در اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻣﻲ ﻛﺮد؛ اﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎن ﺧﺎرﺟﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ روﺳﻮ از ﻫﻤﺔ ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻋﺎدي ﺑﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ او را ﻧﮕﺮان ﻧﻤـﻲ ﻛـﺮد‪ ،‬ﭼـﻮن‬ ‫ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ دﻟﻲ ﻧﺎزك دارد؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺣﺘﻲ اﻳﻦ دل ﻧﺎزك ﻧﻴﺰ ﻫﺮﮔـﺰ او را از ارﺗﻜـﺎب اﻋﻤـﺎل ﭘﺴـﺖ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﻓﻘﻂ آن اﻧﺪازه از ﺷﺮح ﺣﺎل روﺳﻮ را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻓﻜـﺮ و ﺗـﺄﺛﻴﺮ او ﻻزم اﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻘﻞ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫روﺳﻮ در ژﻧﻮ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﻴﺮو ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﻟﻮﻳﻦ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﺪرش ﻛﻪ ﻣﺮد ﻓﻘﻴﺮي ﺑﻮد ﻫﻢ ﺳـﺎﻋﺖ ﺳـﺎز و ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﻌﻠﻢ رﻗﺺ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎدرش ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ روﺳﻮ ﺷـﻴﺮﺧﻮار ﺑـﻮد درﮔﺬﺷـﺖ و ﺧﺎﻟـﻪ اش او را ﺑـﺰرگ ﻛـﺮد‪ .‬در دوازده ﺳـﺎﻟﮕﻲ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻪ را ﺗﺮك ﮔﻔﺖ و در دو ﺷﻐﻞ ﺷﺎﮔﺮدي ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ از ﻫﺮ دو ﺑﻴﺰار ﺷﺪ و در ﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﻲ از ژﻧﻮ ﺑـﻪ ﺳـﺎوآ ﮔﺮﻳﺨـﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻮن وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻌﻴﺸﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺰد ﻳﻚ ﻛﺸﻴﺶ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ درآﻳـﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺳـﻢ‬ ‫ورود ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ در ﺗﻮرﻳﻦ ‪ Turin‬در ﻣﺆﺳﺴﺔ ﺧﺎص ﻧﻮدﻳﻨﺎن اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﻧﻪ روز ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﺧـﻮد‬ ‫روﺳﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﭘﻮل اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪» .‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺧﻮد را ﻓﺮﻳﺐ دﻫﺪ ﻛـﻪ آن ﻋﻤـﻞ ﻣﻘﺪﺳـﻲ‬ ‫ﻛﻪ در ﺷﺮف اﻧﺠﺎم دادﻧﺶ ﺑﻮدم در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﻤﻞ راﻫﺰﻧﺎن ﺑﻮد‪ «.‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ روﺳﻮ ﺑﻪ ﻣـﺬﻫﺐ ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و دﻻﻳﻠﻲ در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻲ ﻳﻚ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ ﻣـﺆﻣﻦ و ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬در‬ ‫‪ 1732‬ﺷﻬﺎدت داد ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﻛﻪ در ‪ 1730‬ﻣﺤﻞ ﺳﻜﻮﻧﺖ او ﺑﻮده ﺑﻪ ﺑﺮﻛـﺖ دﻋـﺎي ﻳـﻚ اﺳـﻘﻒ ﻣﻌﺠـﺰه وار از آﺗـﺶ‬ ‫ﺳﻮزي ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫روﺳﻮ □ ‪517‬‬

‫ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ در ﻣﺆﺳﺴﺔ ﺗﻮرﻳﻦ ﺑﻴﺴﺖ ﻓﺮاﻧﻚ در ﺟﻴﺒﺶ ﻧﻬﺎدﻧﺪ و او را ﺑﻴﺮون راﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧـﺰد ﺑـﺎﻧﻮﻳﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻣـﺎدام دو‬ ‫ورﭼﻠﻲ ‪ Vercelly‬ﭘﻴﺸﺨﺪﻣﺖ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺳﻪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ آن ﺑﺎﻧﻮ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﻣـﺮگ وي ﻧـﻮاري را ﻧـﺰد روﺳـﻮ ﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺎدام دو ورﭼﻠﻲ ﺑﻮد و در ﺣﻘﻴﻘﺖ روﺳﻮ آن را دزدﻳﺪه ﺑﻮد‪ .‬روﺳﻮ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ آن ﻧﻮار را دﺧﺘـﺮ ﭘﻴﺸـﺨﺪﻣﺘﻲ ﻛـﻪ‬ ‫دوﺳﺘﺶ ﻣﻲ دارد ﺑﺪو داده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﺔ او را ﺑﺎور و دﺧﺘﺮ را ﻣﺠﺎزات ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺬر روﺳﻮ ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪» :‬ﺧﺒﺎﺛﺖ ﻫﺮﮔﺰ ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﺪازة آن ﻟﺤﻈﺔ ﺑﻲ رﺣﻢ از ﻣﻦ دور ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﮔﻮﻳﻲ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ دارد ﻛـﻪ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ آن‬ ‫دﺧﺘﺮ ﺑﻴﭽﺎره را ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮدم ﻣﺤﺒﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ او ﺑﺎﻋﺚ ﻋﻤﻞ ﻣﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﻳﺎد او در ذﻫﻦ ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﻦ ﺗﻘﺼﻴﺮ ﺧﻮد را ﺑـﻪ‬ ‫ﮔﺮدن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮم رﺳﻴﺪ اﻧﺪاﺧﺘﻢ‪ «.‬اﻳـﻦ ﻧﻤﻮﻧـﺔ ﺧـﻮﺑﻲ اﺳـﺖ از آﻧﻜـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‪ ،‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ اﺧـﻼق روﺳـﻮ‪،‬‬ ‫»ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ« ﺟﺎي ﻫﺮ ﻧﻮع ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻋﺎدي را ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺎدام دو وارن ‪ Warens‬ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد روﺳﻮ از ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ ﮔﺮاﻳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ او‬ ‫دوﺳﺖ ﺷﺪ‪ .‬وي ﺑﺎﻧﻮي زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺮده ﺑﻮد از ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎوآ وﻇﻴﻔﻪ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺪت ﻧﻪ ﺗﺎ ده ﺳﺎل اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت روﺳﻮ در ﺧﺎﻧﺔ او ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻣﺎدام دو وارن رﻓﻴﻘﺔ روﺳﻮ ﺷﺪ ﻧﻴﺰ روﺳـﻮ او‬ ‫را »ﻣﺎﻣﺎن« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ روﺳﻮ و ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﻣﺎدام ﺑﻪ ﺷﺮاﻛﺖ از ﻣـﺎدام اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ و در ﻛﻤـﺎل ﺻـﻤﻴﻤﻴﺖ‬ ‫روزﮔﺎر را ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﻳﺰدي ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ،‬روﺳﻮ اﻓﺴﺮده ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺪ؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﻜـﺮ‬ ‫ﺗﺴﻠﻲ داد ﻛﻪ‪» :‬ﺧﻮب‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﻟﺒﺎﺳﻬﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻲرﺳﺪ‪«.‬‬ ‫روﺳﻮ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺟﻮاﻧﻲ دوراﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ را ﺑﻪ وﻟﮕﺮدي ﮔﺬراﻧﻴﺪ و ﭘﻴﺎده ﺳﻔﺮ ﻛﺮد و در اﻳﻦ اﻳﺎم ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﻧﺤـﻮ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻣﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬در ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ اﻳﺎم دوﺳﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺴﻔﺮ او ﺑﻮد در ﻳﻜـﻲ از ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬـﺎي ﺷـﻬﺮ‬ ‫ﻟﻴﻮن ﻏﺶ ﻛﺮد‪ .‬روﺳﻮ از ازدﻫﺎم ﻣﺮدم اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و دوﺳﺘﺶ را در وﺳﻂ ﺧﻴﺎﺑﺎن رﻫﺎ ﻛـﺮد و رﻓـﺖ‪ .‬ﻳﻜﺒـﺎر ﻫـﻢ ﻣﻨﺸـﻲ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را رﺋﻴﺲ ﻳﻚ ﺻﻮﻣﻌﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و زاﺋﺮ ﻣﺰار ﻣﻘﺪس ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲ ﻛـﺮد؛ ﺑـﺎز در وﻗـﺖ دﻳﮕـﺮ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ اﺳﻜﺎﺗﻠﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم دادﻳﻨﮓ ‪ Dudding‬درآورد و ﺑﺎ ﺑﺎﻧﻮي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي راﺑﻄﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ‪ 1743‬روﺳﻮ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺑﺎﻧﻮي ﻋﺎﻟﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻣﻨﺸﻲ ﺳﻔﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در وﻧﻴﺲ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻔﻴﺮ ﻣـﺮد ﻣـﻲ ﺧـﻮاره اي‬ ‫ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻮﻧﺘﮕﻮ ‪ Montaigu‬ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﺶ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪة روﺳﻮ ﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺖ اﻣﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق او را ﻓﺮاﻣـﻮش ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫روﺳﻮ ﻛﺎرﻫﺎ را ﺧﻮب اﻧﺠﺎم ﻣﻲ داد‪ ،‬و در دﻋﻮاﻳﻲ ﻛﻪ ﻻﺟﺮم ﻣﻴﺎﻧﺸﺎن در ﮔﺮﻓﺖ ﻣﻘﺼﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬روﺳـﻮ ﺑـﺮاي دادﺧـﻮاﻫﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺎرﻳﺲ رﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ او ﺣﻖ دادﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎ ﻣﺪت درازي ﻛﺎري ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺎراﺣﺘﻴﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﻌﻄﻠﻲ ﺑـﺮاي روﺳـﻮ‬ ‫ﭘﻴﺶ آﻣﺪ در ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺪن او ﺑﺎ دوﻟﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺒﻮد؛ ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ روﺳﻮ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺣﻘﻮق ﻋﻘﺐ اﻓﺘﺎدة ﺧـﻮد را‬ ‫وﺻﻮل ﻛﺮد‪.‬‬ ‫در ﺣﺪود اﻳﻦ زﻣﺎن )‪ (1745‬ﺑﻮد ﻛﻪ روﺳﻮ ﺑﺎ ﺗﺮزﻟﻮ واﺳﻮر ‪ Thérćac le Vasseur‬ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺨﺪﻣﺖ ﺧﺎﻧﻪ اش در ﭘﺎرﻳﺲ‬ ‫ﺑﻮد ارﺗﺒﺎط ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬روﺳﻮ ﺑﺎﻗﻲ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻳﻦ زن ﮔﺬراﻧﺪ )ﻣﻨﺘﻬﺎ ﮔﺎﻫﻲ رواﺑﻂ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ داﺷﺖ‪ (.‬از اﻳﻦ زن روﺳﻮ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﭘﻨﺞ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺪ و ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ را ﺗﺤﻮﻳﻞ ﭘﺮورﺷﮕﺎه ﻛﻮدﻛﺎن ﺳﺮ راﻫﻲ داد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻧﻔﻬﻤﻴﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﭼـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰ روﺳﻮ را ﺑﻪ ﺳﻮي آن زن ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺗﺮزﻟﻮ واﺳﻮر زﻧﻲ زﺷﺖ و ﻧﺎدان ﺑﻮد و ﺳﻮاد ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﻫـﻢ ﻧﺪاﺷـﺖ‪.‬‬ ‫)روﺳﻮ ﻧﻮﺷﺘﻦ را ﺑﺪو آﻣﻮﺧﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮاﻧﺪن را ﻧﻴﺎﻣﻮﺧﺖ‪ (.‬اﺳﻢ ﻣﺎﻫﻬﺎ را ﻧﻤﻲ داﻧﺴـﺖ و ﺟﻤـﻊ ﺑﺴـﺘﻦ ﭘـﻮل را ﺑﻠـﺪ ﻧﺒـﻮد؛‬ ‫ﻣﺎدرش ﺣﺮﻳﺺ و ﻃﻤﺎع ﺑﻮد؛ ﺗﺮز و ﻣﺎدرش روﺳﻮ و دوﺳﺘﺎن او را ﻣﻲ دوﺷﻴﺪﻧﺪ‪ .‬روﺳﻮ )راﺳﺖ ﻳـﺎ دروغ( ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎرﻗﺔ ﻋﺸﻘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮز در ﺧﻮد ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺗﺮز ﻣﺴﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺟﻮاﻧﻬـﺎي اﺻـﻄﺒﻞ‬ ‫ﻣﻲ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ روﺳﻮ از اﻳﻦ اﺣﺴﺎس ﻛﻪ ﺧﻮد را از ﺣﻴﺚ ﻋﻘﻞ و ﻣﺎل ﺑﻲ ﺷﻚ از او ﺑﺮﺗﺮ ﻣﻲ دﻳﺪ ﺧﻮﺷﺶ ﻣﻲ آﻣﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ‬ ‫ﺧﻮﺷﺶ ﻣﻲ آﻣﺪ ﻛﻪ آن زن ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺪو اﺗﻜﺎ داﺷﺖ‪ .‬روﺳﻮ ﻫﻤﻴﺸـﻪ از ﻣﺼـﺎﺣﺒﺖ ﺑﺰرﮔـﺎن ﻧﺎراﺣـﺖ ﺑـﻮد و ﻣـﺮدم ﺳـﺎده را‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ داد‪ .‬از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ اﺣﺴﺎس دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ او ﻛﺎﻣﻼً ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ روﺳﻮ ﺗﺮز را ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﺧـﻮد در‬

‫‪ □ 518‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﻴﺎورد‪ ،‬ﺑﺎ او ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺴﺮ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮد؛ و ﻫﻤﺔ ﺑﺎﻧﻮان ﻋﺎﻟﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ روﺳﻮ دوﺳﺘﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻧﺎﭼـﺎر ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﺮز ﻧﻴﺰ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﻮﻓﻴﻖ ادﺑﻲ روﺳﻮ ﻛﻤﻲ دﻳﺮ دﺳﺖ داد‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن دﻳﮋون ‪ Dijon‬ﺟﺎﻳﺰه اي ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻪ‪ :‬آﻳﺎ ﻋﻠﻢ و ﻫﻨﺮ ﻓﺎﻳﺪهاي ﺑﻪ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ؟ روﺳﻮ ﻃﺮف ﻧﻔﻲ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺟﺎﻳﺰه را‬ ‫ﺑﺮد )‪ .(1750‬وي ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و ادب و ﻫﻨﺮ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﺧﻼﻗﻨﺪ و ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﻧﻴـﺎز ﺑﺮدﮔـﻲ ﭘﺪﻳـﺪ ﻣـﻲ آورﻧـﺪ؛ زﻳـﺮا‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺣﺸﻴﺎن اﻣﺮﻳﻜﺎ را ﻛﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ ﺑﻪ زﻧﺠﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪ؟ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷـﺖ‪،‬‬ ‫روﺳﻮ ﻃﺮﻓﺪار اﺳﭙﺎرت و ﻣﺨﺎﻟﻒ آﺗﻦ اﺳﺖ‪ .‬وي در ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲ »ﺣﻴﺎت ﻣﺮدان ﻧﺎﻣﻲ« اﺛﺮ ﭘﻠﻮﺗـﺎرك را ﺧﻮاﻧـﺪه و ﺳـﺨﺖ‬ ‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺷﺮح ﺣﺎل ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس را ﺑﺴﻴﺎر دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺖ‪ .‬او ﻫـﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺳـﭙﺎرﺗﻴﺎن‬ ‫ﭘﻴﺮوزي در ﺟﻨﮓ را ﻣﻌﻴﺎر ﺧﻴﺮ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ؛ ﻣﻌﻬﺬا »وﺣﺸﻴﺎن ﻧﺠﻴﺐ« را ﻛـﻪ اروﭘﺎﻳﻴـﺎن ﻓﺎﺳـﺪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ در ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ دﻫﻨﺪ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﻧﺪ و ﻫﻤﺔ ﻋﻠﻮم از ﻣﻨﺸـﺄ ﭘﺴـﺘﻲ ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ :‬ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﻲ از ﺧﺮاﻓﺎت ﺳﺘﺎره ﺑﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺑﻴﺎن از ﺟﺎه ﻃﻠﺒﻲ‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻪ از ﺣﺮص و آز‪ ،‬و ﻓﻴﺰﻳﻚ از ﻛﻨﺠﻜـﺎوي‬ ‫ﺑﻴﻬﻮده ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ و ﺣﺘﻲ ﻋﻠﻢ اﺧﻼق ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ اش ﻏﺮور اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﻠـﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴـﺖ و ﺻـﻨﻌﺖ ﭼـﺎپ ﺳـﺰاوار‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﺮﻧﺪ؛ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻤﺪن را از وﺣﺸﻲ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻛﻨﺪ ﺑﺪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫روﺳﻮ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺧﻮد ﺟﺎﻳﺰه را رﺑﻮد و ﺷﻬﺮت ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﻜﺎم ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺧﻮد ﺑـﻪ زﻳﺴـﺘﻦ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎده در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮد را ﻓﺮوﺧﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ وﻗﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫روﺳﻮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻣﻘﺎﻟﺔ اول را در ﻣﻘﺎﻟﺔ دﻳﮕﺮي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﮔﻔﺘﺎر در ﻋﺪم ﺗﺴﺎوي« )‪ (1754‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺟﺎﻳﺰه اي ﺑﺮﺑﺎﻳﺪ‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ »اﻧﺴﺎن ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺧﻮب اﺳـﺖ و ﻓﻘـﻂ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ او را ﺑـﺪ‬ ‫ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ‪ «.‬و اﻳﻦ درﺳﺖ ﺿﺪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﮔﻨﺎه ﻓﻄﺮي و رﺳﺘﮕﺎري ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻛﻠﻴﺴﺎﺳﺖ‪ .‬روﺳـﻮ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻏﺎﻟـﺐ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺳـﺎزان‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد از »وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻨﻈﻮر وي از اﻳﻦ وﺿﻊ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻓﺮﺿﻲ اﺳﺖ‪ .‬روﺳﻮ اﻳﻦ‬ ‫وﺿﻊ را ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ »دﻳﮕﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﺮﮔﺰ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻫﺮﮔﺰ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﻬﻌﺬا ﻻزم اﺳﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺻﺤﻴﺤﻲ از آن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ درﺑﺎرة وﺿﻊ ﺣﺎﺿـﺮ ﺧـﻮب داوري ﻛﻨـﻴﻢ‪ «.‬ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﺑﺎﻳﺪ از وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺟﺎﻫﻠﻴﻢ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴـﺖ آن ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ را‬ ‫ﻛﻪ در اﺻﻞ ﺑﺮاي او ﺗﺠﻮﻳﺰ ﺷﺪه‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﺣﺴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎل اوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ از اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ارادة ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ از ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ ﺧﻮد آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻲ واﺳﻄﻪاي از‬ ‫زﺑﺎن ﺧﻮد ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺷﻨﻴﺪه ﺷﻮد‪ .‬روﺳﻮ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﺴﺎوي »ﻃﺒﻴﻌـﻲ« ﺑﺮﺣﺴـﺐ ﺳـﻦ و ﺳـﻼﻣﺖ و ﻫـﻮش و ﻏﻴـﺮه ﻣﻌﺘـﺮض‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﺴﺎوي ﻧﺎﺷﻲ از اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ ﻛﻪ رﺳﻢ و ﻋﺮف آﻧﻬﺎ را ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻋﺘﺮاض دارد‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺸﺄ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺪﻧﻲ و ﻋﺪم ﺗﺴﺎوي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﺎﺷﻲ از آن را ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻـﻲ ﻳﺎﻓـﺖ‪» .‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﻄﻌﺔ زﻣﻴﻨﻲ را ﻣﺤﺼﻮر ﻛﺮد و ﻧﺰد ﺧﻮد اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺎل ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺮدم را آﻧﻘﺪر ﺳﺎده ﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﻪ ﺳـﺨﻨﺶ را ﺑـﺎور‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻧﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺪﻧﻲ ﺑﻮد‪ «.‬روﺳﻮ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب ﺗﺄﺳﻒ آوري ﻛﺸﺎورزي و ذوب ﻓﻠـﺰ را ﭘﺪﻳـﺪ آورد؛‬ ‫ﻏﻠﻪ ﻣﻈﻬﺮ ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬اروﭘﺎ ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺗﺮﻳﻦ ﻗﺎره ﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻏﻠﻪ و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار آﻫﻦ را دارد‪ .‬ﺑﺮاي‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ از ﺷﺮ اﻳﻦ ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﺧﻼص ﺷﻮﻳﻢ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺪن را رﻫﺎ ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬زﻳـﺮا اﻧﺴـﺎن ﻃﺒﻴﻌﺘـﺎً ﺧـﻮب اﺳـﺖ و اﻧﺴـﺎن‬ ‫وﺣﺸﻲ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﻜﻤﺶ ﺳﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻃﺒﻴﻌﺖ در ﺣﺎل ﺻﻠﺢ و ﺻﻔﺎ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺔ ﻣﺨﻠﻮﻗـﺎت ﻣﻬﺮﺑـﺎن اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫)ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﻠﻤﺎت از ﻣﻦ اﺳﺖ‪(.‬‬ ‫روﺳﻮ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ را ﺑﺮاي وﻟﺘﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬و وﻟﺘﺮ ﺟﻮاب داد )‪» :(1755‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻧﮋاد ﺑﺸﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻳـﺪ رﺳـﻴﺪ و از‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ از ﺷﻤﺎ ﻣﺘﺸﻜﺮم‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮاي اﺣﻤﻖ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺎ ﻣﺮدم ﭼﻨﻴﻦ ذﻛﺎوﺗﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﻮاﻧـﺪن ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﺷﻤﺎ ﻣﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻬﺎر دﺳﺖ و ﭘﺎ راه ﺑﺮود‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﭼﻮن ﺑﻴﺶ از ﺷﺼﺖ ﺳﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺎدت را از دﺳﺖ دادهام‪،‬‬

‫روﺳﻮ □ ‪519‬‬

‫ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺗﺄﺳﻒ اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ار ﺳﺮﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﺑﺮاﻳﻢ ﻣﻘﺪور ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺟﺴـﺘﺠﻮي وﺣﺸـﻴﺎن ﻛﺎﻧـﺎدا ﻫـﻢ ﺑـﺮاﻳﻢ ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻣﻘﺪور اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻪ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪه ام ﻣﺮا ﺑﻪ ﺟﺮاﺣﺎن اروﭘﺎ ﻣﺤﺘﺎج ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ؛ و در آن ﺻﻔﺤﺎت ﺟﻨﮓ در‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﺮﻣﺸﻖ ﮔﺮﻓﺘﻦ از اﻋﻤﺎل ﻣﺎ‪ ،‬وﺣﺸﻴﺎن را ﻧﻴﺰ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد ﻣﺎ ﻓﺎﺳﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻋﺠﻴﺐ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ روﺳﻮ و وﻟﺘﺮ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪال ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺠﻴﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺪال زودﺗﺮ ﭘﻴﺶ ﻧﻴﺎﻣﺪ‪.‬‬ ‫در ‪ 1754‬ﻛﻪ روﺳﻮ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻫﻤﺸﻬﺮﻳﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻳﺎد او اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺧﻮد دﻋﻮﺗﺶ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬روﺳﻮ دﻋﻮت را‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻓﻘﻂ ﭘﻴﺮوان ﻛﺎﻟﻮﻳﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎﺑﻊ ژﻧﻮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬روﺳﻮ ﻣـﺪﺗﻲ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد را ﭘﻮرﻳﺘﺎن و ﺟﻤﻬﻮري ﺧﻮاه ژﻧﻮي ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻓﻜﺮ زﻧﺪﮔﻲ در ژﻧﻮ‬ ‫اﻓﺘﺎد‪ .‬وي »ﮔﻔﺘﺎر در ﻋﺪم ﺗﺴﺎوي« ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺷﻬﺮ ژﻧﻮ اﻫﺪا ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻮﺟﺐ رﺿﺎﻳﺖ آﻧﻬﺎ ﻧﺸـﺪ؛ زﻳـﺮا‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻫﻴﭻ ﻣﻴﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺎوي ﻣﺤﺾ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ آﻧﻬﺎ ﺗﻨﻬـﺎ ﻋﻴـﺐ‬ ‫زﻳﺴﺘﻦ در ژﻧﻮ ﻧﺒﻮد؛ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻋﻴﺐ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ از اﻳﻦ ﻣﻬﻤﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬و آن اﻳﻨﻜﻪ وﻟﺘﺮ در آﻧﺠﺎ رﺣـﻞ اﻗﺎﻣـﺖ‬ ‫اﻓﻜﻨﺪه ﺑﻮد‪ .‬وﻟﺘﺮ ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﻮﻳﺲ و ﻫﻮاﺧﻮاه ﭘﺮ ﺷﻮر ﺗﺌﺎﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺷﻬﺮ ژﻧﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣـﺬﻫﺐ ﭘﻮرﻳﺘـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺶ را ﻣﻤﻨﻮع ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ وﻟﺘﺮ ﻛﻮﺷﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﻨـﻊ را از ﻣﻴـﺎن ﺑـﺮدارد روﺳـﻮ ﺟﺎﻧـﺐ ﭘﻮرﻳﺘﺎﻧﻬـﺎ را ﮔﺮﻓـﺖ‪.‬‬ ‫وﺣﺸﻴﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ اﺟـﺮاي ﻣﺮاﺳـﻢ ازدواج و ﺗـﺪﻓﻴﻦ‬ ‫ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﺗﺌﺎﺗﺮ را ﻧﻤﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﺑﻮﺳﻮﺋﻪ ‪ Bossuet‬ﺗﺌﺎﺗﺮ را »ﻣﻜﺘﺐ ﺷﻬﻮت ﭘﺮﺳﺘﻲ« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﻓﺮﺻﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ وﻟﺘﺮ ﺑﻬﺘـﺮ از‬ ‫آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮان از دﺳﺖ داد؛ و اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ روﺳﻮ ﺧﻮد را ﻫﻮادار زﻫﺪ و ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺧﺘﻼف ﻋﻠﻨﻲ اﻳﻦ دو ﻣﺮد ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ اﺧـﺘﻼف آﻧﻬـﺎ ﻫﻨﮕـﺎم زﻣـﻴﻦ ﻟـﺮزة ﻟﻴﺴـﺒﻮن‬ ‫)‪ (1755‬ﭘﻴﺶ آﻣﺪ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم وﻟﺘﺮ ﺷﻌﺮي ﺳﺮود و در ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺪا ﺷﻚ ﻛﺮد‪ .‬روﺳﻮ از اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آﻣﺪ و ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬وﻟﺘﺮ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ واﻧﻤﻮد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا اﻋﺘﻘﺎد دارد در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺟﺰ ﺷﻴﻄﺎن اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛‬ ‫زﻳﺮا ﺧﺪاي او ذات ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وﻟﺘﺮ ﺟﺰ از ﺑﺪ ﻛﺎري ﻟﺬت ﻧﻤﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺳﺨﺎﻓﺖ اﻳﻦ رأي ﺑﻪ ﺧﺼﻮص از زﺑﺎن‬ ‫ﻛﺴﻲ ﺑﻴﺰاري آور اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺒﺎب ﺑﺰرﮔﻴﺶ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ آﻣﺎده ﺑﺎﺷﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺳﻌﺎدت و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻜﻮﺷـﺪ دل‬ ‫ﻫﻤﻨﻮﻋﺎﻧﺶ را ﺑﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﻴﺮﺣﻤﺎﻧﻪ و ﻫﻮﻟﻨﺎﻛﻲ از ﻣﺼﺎﺋﺐ ﺳﺨﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد از آﻧﻬﺎ ﺑﻲ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ از ﻳﺄس و ﻧﻮﻣﻴـﺪي آﻛﻨـﺪه‬ ‫ﺳﺎزد‪«.‬‬ ‫روﺳﻮ ﮔﻔﺖ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻳﻚ زﻣﻴﻦ ﻟﺮزه آه و ﻧﺎﻟﻪ راه ﺑﻴﻨﺪازد‪ .‬ﺧﻴﻠﻲ ﻫﻢ ﺧﻮب اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫـﺮ از ﮔـﺎﻫﻲ‬ ‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺮدم ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺮدم ﻟﻴﺴﺒﻮن ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻪ ﻣﺼﻴﺒﺖ ﮔﺮﻓﺘﺎر آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻫﻔـﺖ‬ ‫ﻃﺒﻘﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ در ﺟﻨﮕﻬﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﺮه ﺧﻮﻧﻲ از ﺑﻴﻨﻲ ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲﭼﻜﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ زﻣﻴﻦ ﻟﺮزه و ﺟﻨﺒﺔ اﺧﻼﻗﻲ ﺗﺌﺎﺗﺮ ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺘﻲ ﺑﻴﻦ وﻟﺘﺮ و روﺳﻮ ﭘﺪﻳـﺪ آورد‪ ،‬ﻛـﻪ در آن ﻫـﺮ دو‬ ‫»ﻓﻴﻠﻮزوف« ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﺘﺮ از روﺳﻮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻳﻮاﻧﺔ ﺧﺒﻴﺚ ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬و روﺳﻮ وﻟﺘﺮ را »آن ﺑﻮق ﺑﻴﺪﻳﻨﻲ‪ ،‬آن ﻧﺎﺑﻐـﺔ‬ ‫ﻋﺎﻟﻲ و آن روح داﻧﻲ« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ اﻣﺎ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻟﻄﻴﻒ ﻫﻢ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻣﺠﺎل ﺑﺮوزي ﺑﻴﺎﺑﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ‬ ‫روﺳﻮ ﺑﻪ وﻟﺘﺮ ﻧﻮﺷﺖ )‪» (1760‬از ﺗﻮ ﻣﺘﻨﻔﺮم‪ ،‬ﭼﻮن در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اي‪ .‬اﻣﺎ از ﺗﻮ ﻣﺘﻨﻔﺮم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺨﺼـﻲ‬ ‫ﻛﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ .‬از آن ﻫﻤﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻗﻠﺐ ﻣـﺮا ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺗـﻮ‬ ‫ﺳﺮﺷﺎر ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻓﻘﻂ آن ﺳﺘﺎﻳﺸﻲ ﻛﻪ اﻧﻜﺎرش در ﺣﻖ ﺗﻮ ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﻣﻘﺪور ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺗﻮ در ﻗﻠﺐ ﻣﺎ‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ در ﺗﻮ ﺟﺰ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎﻳﺖ ﭼﻴﺰي ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ اﺣﺘـﺮام ﻣـﺮا ﺟﻠـﺐ ﻛﻨـﺪ ﺗﻘﺼـﻴﺮي ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﻣـﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪«.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﭘﺮ ﺛﻤﺮﺗﺮﻳﻦ دورة زﻧﺪﮔﻲ روﺳﻮ‪ .‬رﻣﺎن او ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻧﻮول ﻫﻠﻮﺋﻴﺰ« ‪ La nouvelle Heloise‬در ‪1760‬‬ ‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪» .‬اﻣﻴﻞ« ‪ Emile‬و »ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« ﻫﺮ دو در ‪ 1762‬اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪» .‬اﻣﻴﻞ« ﻛـﻪ رﺳـﺎﻟﻪ اي اﺳـﺖ درﺑـﺎرة‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻﻮل »ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ «،‬اﮔﺮ ﺣﺎوي ﻓﺼﻞ »اﻋﺘﺮاف دﻳﻨﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻴﺶ ﺳﺎوآﻳﻲ« ﻧﻤﻲ ﺑﻮد ﺷـﺎﻳﺪ ﻣﻘﺎﻣـﺎت‬

‫‪ □ 520‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫دوﻟﺘﻲ ژﻧﻮ ﺿﺮري در آن ﻧﻤﻲ دﻳﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺼﻞ اﺻﻮل دﻳﺎﻧﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ روﺳﻮ ﻣﻲ ﻓﻬﻤﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﻛـﺮد و ﺑـﺮ‬ ‫ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎ و ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎي ﻗﺸﺮي ﻫﺮ دو ﮔﺮان اﻓﺘﺎد‪» .‬ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« ﺣﺘﻲ از اﻳﻦ ﻫﻢ ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﺘﺮ ﺑـﻮد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﺘﺎب از دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ دﻓﺎع و ﺣﻖ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را اﻧﻜﺎر ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ دو ﻛﺘﺎب در ﻋﻴﻦ ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺷـﻬﻮت روﺳـﻮ را‬ ‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺮاوان دادﻧﺪ ﻃﻮﻓﺎن ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖ رﺳﻤﻲ و دوﻟﺘﻲ را ﻣﺘﻮﺟﻪ او ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬روﺳﻮ ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﮕﺮﻳـﺰد‪ ،‬ﭼـﻮن‬ ‫ژﻧﻮ دﻳﮕﺮ وﺟﻮد او را ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﻲ ﻛﺮد‪ 1.‬ﺷﻬﺮ ﺑﺮن ﻫﻢ از ﭘﻨﺎه دادن ﺑﻪ او رو ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻓﺮدرﻳﻚ ﻛﺒﻴﺮ دﻟﺶ ﺑﻪ ﺣـﺎل‬ ‫او ﺳﻮﺧﺖ و ﺑﺪو اﺟـﺎزه داد ﻛـﻪ در ﻣﻮﺗﻴـﻪ ‪ Motiers‬ﻧﺰدﻳـﻚ ﻧﻮﺷـﺎﺗﻞ ‪ ،Neuchatel‬ﻛـﻪ ﻗﺴـﻤﺘﻲ از ﻗﻠﻤـﺮو آن ﭘﺎدﺷـﺎه‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣ‪Ĥ‬ب ﺑﻮد‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬روﺳﻮ ﺳﻪ ﺳﺎل در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد‪ ،‬وﻟﻲ در ﭘﺎﻳـﺎن اﻳـﻦ ﻣـﺪت )‪ (1765‬روﺳـﺘﺎﻳﻴﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫رﻫﺒﺮي ﻛﺸﻴﺶ ده‪ ،‬او را ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪ آﻧﻬﺎ را ﻣﺴﻤﻮم ﻛﻨﺪ و ﻗﺼـﺪ ﺟـﺎﻧﺶ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬روﺳـﻮ ﺑـﻪ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‬ ‫ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ ،‬و ﻫﻴﻮم در ‪ 1762‬او را ﺑﺪاﻧﺠﺎ دﻋﻮت ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن اﺑﺘﺪا اوﺿﺎع ﺧﻮب ﭼﺮﺧﻴﺪ‪ .‬روﺳﻮ ﻛﺎرش ﮔﺮﻓﺖ و ﺟﻮرج ﺑﺮاﻳﺶ وﻇﻴﻔﻪ ﻣﻌـﻴﻦ ﻛـﺮد‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﻫـﺮ روز ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﻮرك ‪ Burke‬ﻣﻼﻗﺎت ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ دوﺳﺘﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ زودي ﭼﻨﺎن ﺳﺮد ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻮرك ﮔﻔﺖ‪» :‬او ﺟﺰ ﺧﻮدﭘﺮﺳـﺘﻲ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ‬ ‫اﺻﻠﻲ ﻛﻪ در ﻗﻠﺒﺶ اﺛﺮ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻓﻬﻤﺶ را ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﻨﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﺒﻮد‪ «.‬ﻫﻴﻮم ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﻪ روﺳﻮ وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪ و ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫او را ﺑﺴﻴﺎر دوﺳﺖ ﻣﻲدارد و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﺔ ﻋﻤﺮش را ﺑﻪ دوﺳﺘﻲ و ﻗﺪرﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ او ﺑﮕﺬراﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ در اﻳـﻦ ﻫﻨﮕـﺎم‪،‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﻢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬روﺳﻮ ﺑﻪ آن ﻣﺮض آزار و ﺷﻜﻨﺠﻪ اي ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم او را دﻳﻮاﻧﻪ ﺳـﺎﺧﺖ دﭼـﺎر ﺷـﺪه ﺑـﻮد و‬ ‫ﮔﻤﺎن ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻴﻮم ﻣﺄﻣﻮر ﻗﺘﻞ اوﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻬﻤﻞ ﺑـﻮدن ﭼﻨـﻴﻦ ﮔﻤـﺎﻧﻲ را در ﻣـﻲ ﻳﺎﻓـﺖ و ﻫﻴـﻮم را در آﻏـﻮش‬ ‫ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻴـﻮم ﺧـﺎﺋﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‪ «.‬و ﻫﻴـﻮم )ﺑـﻲ ﺷـﻚ ﺑـﺎ ﻧـﺎراﺣﺘﻲ ﺑﺴـﻴﺎر( در ﺟـﻮاب ﻣـﻲﮔﻔـﺖ‪:‬‬ ‫»!‪ 2«Quoi, mon cher Monsieur‬اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻮﻫﻤﺎت ﺑﺮ روﺳﻮ ﭼﻴﺮه ﺷﺪ و روﺳﻮ ﻓﺮار ﻛﺮد‪ .‬ﺳﺎﻟﻬﺎي آﺧﺮ زﻧﺪﮔﻴﺶ ﺑﻪ‬ ‫ﻓﻘﺮ ﺷﺪﻳﺪ ﮔﺬﺷﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﺟﻬﺎن ﭼﺸﻢ ﺑﺴﺖ ﮔﻤﺎن اﻧﺘﺤﺎر ﺑﺮ او ﻣﻲرﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻫﻴﻮم ﮔﻔﺖ‪» :‬او در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت ﻋﻤﺮش ﻓﻘﻂ اﺣﺴﺎس ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺣﺴﺎﺳـﻴﺖ او ﺑـﻪ‬ ‫درﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن را ﻧﺪﻳﺪه ام‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﻋﺚ رﻧﺞ او ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻟﺬت‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣـﺮدي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻟﺒﺎس ﺑﻠﻜﻪ ﭘﻮﺳﺘﺶ را ﻫﻢ از ﺗﻨﺶ ﻛﻨﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل او را رواﻧﺔ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﺳـﺮ ﺳـﺨﺖ و‬ ‫ﺳﺮﻛﺶ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻬﺮآﻣﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ اﺳﺖ از ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي روﺳﻮ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﻮاﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در آﺛﺎر روﺳﻮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ از ﺟﻬﺎت دﻳﮕﺮ ﻣﻬﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻔﻜﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻤﻲﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻘﻂ دو ﻗﺴﻤﺖ از اﻓﻜﺎر او را ﻣﻦ ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻢ داد؛ و اﻳـﻦ دو ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬اول اﻟﻬﻴـﺎت و دوم‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪.‬‬ ‫در اﻟﻬﻴﺎت‪ ،‬روﺳﻮ اﺑﺪاﻋﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﻴﺶ از روﺳـﻮ‪،‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻋﻘﻴﺪة ﺧﻮد ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻋﻘﻠﻲ اﻗﺎﻣـﻪ ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ 3.‬اﻳـﻦ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﻴﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺎ اﺣﺴﺎس ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑـﺮاي ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ از‬ ‫ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﻳﻘﻴﻦ ﻧﻜﻨﺪ ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻼﺳﻔﻪاي ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ را اﻗﺎﻣـﻪ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎً آﻧﻬﺎ را ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﭼﻨﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﺳﺘﻪ از ﺳﺒﻖ‬ ‫‪ .1‬ﺷﻮراي ﺷﻬﺮ ژﻧﻮ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ آن ﻛﺘﺎب را ﺑﺴﻮزاﻧﻨﺪ و ﺣﻜﻢ ﺗﻮﻗﻴﻒ روﺳﻮ را‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ وارد ژﻧﻮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ .‬دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﻧﻴـﺰ‬ ‫دﺳﺘﻮر ﺗﻮﻗﻴﻒ او را داده ﺑﻮد‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻮن و ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﭘﺎرﻳﺲ ﻫﻢ »اﻣﻴﻞ« را ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪» .2‬اي آﻗﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﺣﺮﻓﻬﺎ!«‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺎﺳﻜﺎل را از اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻼم وي ﻛﻪ »دل دﻻﻳﻠﻲ دارد ﻛﻪ ﻋﻘﻞ از آن ﺑﻲ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ «.‬ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺎ ﺷﻴﻮة روﺳﻮ ﻣﻨﻄﺒـﻖ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫روﺳﻮ □ ‪521‬‬

‫ذﻫﻦ و آراﺳﺘﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻌﺪاد ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻘﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﺪا ﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪ .‬ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺪا ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ »ﺑﺮاﻫﻴﻦ« ﻛﻬﻨﻪ را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻤﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺟﻨﺒـﻪ اي از ﻃﺒﻴﻌـﺖ اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻮاﻃﻒ وﺣﺸﺖ و راز‪ ،‬و ﺣﺲ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬و اﺣﺴﺎس ﻣﻴﻞ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻬﺎ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺤﻮة دﻓﺎع از‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد دﻳﻨﻲ را روﺳﻮ اﺑﺪاع و اﺧﺘﺮاع ﻛﺮد‪ .‬و ﺑﺪﻋﺖ او ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ذﻫﻦ آﺷﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن اﻣﺮوزي ﺷﺎﻳﺪ اﺻﺎﻟﺖ‬ ‫و ﺗﺎزﮔﻲ آﺛﺎر روﺳﻮ را در ﻧﻴﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ زﺣﻤﺖ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ او را ﺑﺎ )ﻣﺜﻼً( دﻛﺎرت و ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻫﻤﻮار ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫روﺳﻮ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺑﺎﻧﻮي اﺷﺮاﻓﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬آه‪ ،‬ﺧﺎﻧﻢ! ﮔﺎه در ﺧﻠﻮت اﺗﺎق ﻛﺎرم در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﺗﻴﺮﮔﻲ ﺷﺐ دﺳﺘﻬﺎ را ﺑـﺮ‬ ‫ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮد ﻣﻲ ﻓﺸﺎرم ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﻲ ﺷﻮم ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ آن ﺳﻮﺗﺮ ﻧﻈﺮ ﻛﻨﻴﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﻣﻬـﻲ را‬ ‫ﻛﻪ ذﻫﻦ در آن ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲ ﺳﺎزد و ﺻﺤﻨﺔ ﺷﮕﺮف و درﺧﺸﺎن ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﻋﺮﻳﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ ﻫﻤـﺔ‬ ‫اﺑﺮﻫﺎ را از روح ﻣﻦ ﻣﻲﭘﺮاﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎز اﻳﻤـﺎن ﺧـﻮد و ﺧـﺪاي ﺧـﻮد و اﻋﺘﻘـﺎدم را ﺑـﺪو ﺑـﺎز ﻣـﻲﻳـﺎﺑﻢ‪ .‬او را ﻣـﻲﺳـﺘﺎﻳﻢ و‬ ‫ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻢ‪ ،‬و در ﭘﻴﺸﮕﺎه او ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﻲاﻓﺘﻢ‪«.‬‬ ‫در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻗﻮت اﻋﺘﻘﺎدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﺣﻘﻴﻘـﺖ دﻳﮕـﺮي دارم؛ زﻳـﺮا اﻋﺘﻘـﺎد‬ ‫داﺷﺘﻦ و اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪاﺷﺘﻦ آﺧﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارﻧﺪ‪ «.‬ﻋﻴﺐ اﻳﻦ ﻧﻮع اﺳﺘﺪﻻل اﻳﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺧﺼﻮﺻﻲ اﺳﺖ؛ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ روﺳﻮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﺧﻮدداري ﻛﻨﺪ دﻟﻴﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛﻪ دﻳﮕـﺮان ﻫـﻢ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫روﺳﻮ ﺑﺮ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻲ ﺧﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬وي در ﻳﻚ ﺿﻴﺎﻓﺖ ﺷﺎم ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺲ را ﺗﺮك ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﺳﻦ ﻻﻣﺒﺮ ‪) Saint Lambert‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن( درﺑﺎرة وﺟـﻮد ﺧـﺪا اﻇﻬـﺎر ﺗﺮدﻳـﺪ ﻛـﺮد‪ .‬روﺳـﻮ ﺑـﺎ ﺧﺸـﻢ ﻓﺮﻳـﺎد زد‪:‬‬ ‫»!‪»] «Monsienr, je crois en Dieu‬آﻗﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻋﻘﻴﺪه دارم!«[ روﺑﺴﭙﻴﺮ ﻛﻪ در ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﭘﻴﺮو وﻓﺎدار روﺳﻮ ﺑﻮد‪ ،‬در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻫﻢ از او ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﮔﺮ روﺳﻮ زﻧﺪه ﻣﻲﺑﻮد از ﺻﻤﻴﻢ ﻗﻠﺐ ﺑﺎ »ﻋﻴﺪ اﻟﻬﻲ«‪ 1‬ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫»اﻋﺘﺮاف دﻳﻨﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻴﺶ ﺳﺎوآﻳﻲ« ﻓﺼﻠﻲ اﺳﺖ در ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم »اﻣﻴﻞ«‪ ،‬ﺑﻠﻴﻎ ﺗﺮﻳﻦ و رﺳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﺑﻴـﺎن ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫روﺳﻮ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ روﺳﻮ ﭼﻨﻴﻦ واﻧﻤﻮد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺳﺨﻨﺎن ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺸﻴﺶ ﺑﺎ ﺗﻘـﻮاﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺧﻄﺎي ﻛﺎﻣﻼً »ﻃﺒﻴﻌﻲ« از راه ﺑـﻪ در ﺑـﺮدن زﻧـﻲ ﺷـﻮﻫﺮدار‪ 2‬دﭼـﺎر رﺳـﻮاﻳﻲ و ﺑـﻲ آﺑﺮوﻳـﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ آﻳـﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺠﻮﺷـﻲ از ﺑـﺮاﻫﻴﻦ ارﺳـﻄﻮ و اﮔﻮﺳـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ و دﻛﺎرت و ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺮون ﻣﻲرﻳﺰد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻦ دﻗﺖ و ﺷﻜﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣـﺮ‬ ‫ﺑﺮاي رد ﻛﺮدن آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﻴﺶ ارﺟﻤﻨﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺣﻜﻤﺖ ﻓﻼﺳﻔﻪ را ﺑﻪ ﭘﺸﻴﺰي ﻧﻤﻲﺧﺮد‪.‬‬ ‫ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي آﺧﺮ »اﻋﺘﺮاف دﻳﻨﻲ« ﻛﻤﺘﺮ از ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي اول آن ﺑﻪ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ راﺟﻊ اﺳـﺖ‪ .‬ﻛﺸـﻴﺶ ﭘـﺲ از آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺧﻮد را ﻗﺎﻧﻊ ﻣﻲ ﺳﺎزد ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﻲ وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﻗﻮاﻋﺪ رﻓﺘﺎر ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﻣـﻦ اﻳـﻦ ﻗﻮاﻋـﺪ را از‬ ‫ﺻﻮل ﻫﻴﭻ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺎﻟﻐﻪ اي اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﻧﻬﺎ را در اﻋﻤﺎق دل ﺧﻮد ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻢ ﻛﻪ دﺳﺖ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﺧﻂ ﺟﻠـﻲ‬ ‫ﺑﺮ آن ﻧﻘﺶ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ «.‬و از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﻣﻲ ﭘﺮوراﻧﺪ ﻛﻪ وﺟﺪان در ﻫﺮ وﺿﻌﻲ راﻫﻨﻤﺎي ﺧﻄﺎﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ ﻋﻤـﻞ‬ ‫ﺻﻮاب اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻮد را ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﻲ دﻫـﺪ‪» :‬ﺧـﺪا را ﺷـﻜﺮ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧـﻪ از اﻳـﻦ دﺳـﺘﮕﻪ‬ ‫وﺣﺸﺖ آور ﻓﻠﺴﻔﻪ آزاد ﺷﺪﻳﻢ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﺑﻲ ﻫﻴﭻ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و داﻧﺶ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻛﻪ از اﺗـﻼف ﻋﻤـﺮ‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ اﺧﻼﻗﻴﺎت ﺧﻼص ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺘﻲ ﻛﻤﺘﺮ راﻫﻨﻤﺎي ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺗﺮي در ﭘﻴﭻ و ﺧﻢ ﻋﻈﻴﻢ ﻋﻘﺎﻳـﺪ اﻧﺴـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﻳﻢ‪ «.‬وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ‬

‫‪ «Fёre de I’Etre Suprême» .1‬ﻳﻚ ﻋﻴﺪ دﻳﻨﻲ ﻛﻪ روﺑﺴﭙﻴﺮ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺧﺪاﻧﺸﻨﺎﺳﻲ اﻧﻘﻼﺑﻴﺎن ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد‪ .‬م‪.‬‬ ‫‪ .2‬در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ از ﻗﻮل ﻳﻚ ﻛﺸﻴﺶ ﺳﺎوآﻳﻲ اﻳﻦ ﻃﻮر ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻛﺸﻴﺶ ﺣﺴﺎﺑﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺟﺰ زﻧﺎن ﺷﻮﻫﺮدار زﻧﻲ را ﺑﺎردار ﻛﻨﺪ‪«.‬‬

‫‪ □ 522‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻋﻘﻞ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﻲ ﺳﻮق ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻘﻮا و ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻓﻘﻂ ﺑﺎﻳﺪ ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﻋﻘـﻞ از‬ ‫اﺣﺴﺎﺳﺎت ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫دﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﺸﻴﺶ ﺳﺎوآﻳﻲ روي ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﺬرد‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ وﺣﻲ و اﻟﻬـﺎم ﻧـﺪارد‪ .‬اﮔـﺮ ﻣـﺮدم ﺑـﻪ‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ دﻟﺸﺎن ﺑﺮات ﻣﻲﻛﻨﺪ ﮔﻮش ﻓﺮا ﻣﻲدادﻧﺪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ دﻳـﻦ در ﺟﻬـﺎن وﺟـﻮد ﻣـﻲ داﺷـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﺧـﺪا ﺧـﻮد را‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﺮ اﻓﺮاد ﻣﻌﻴﻨﻲ آﺷﻜﺎر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻓﻘﻂ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ ﺷـﻬﺎدت ﺑﺸـﺮي ﻣﻴﺴـﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬و آن ﻫـﻢ‬ ‫ﺟﺎﻳﺰاﻟﺨﻄﺎﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻣﺘﻴﺎزش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻼواﺳﻄﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻓﺮدي آﺷﻜﺎر ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻗﻄﻌﺔ ﻏﺮﻳﺒﻲ ﻫﻢ درﺑﺎرة دوزخ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺸﻴﺶ ﺳﺎوآﻳﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺒﻬﻜﺎران ﺑﻪ ﻋﺬاب اﺑﺪي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻳـﺎ‬ ‫ﻧﻪ‪ ،‬و ﻗﺪري ﺑﺎ ﺑﺰرگ ﻣﻨﺸﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺗﺒﻬﻜﺎران ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﺔ او ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺬاب دوزخ اﺑﺪي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻣﺴﻠﻢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ رﺳـﺘﮕﺎري در اﻧﺤﺼـﺎر ﭘﻴـﺮوان ﻫـﻴﭻ ﻛﻠﻴﺴـﺎي‬ ‫ﺧﺎﺻﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﻤﻴﻦ رد‪ ‬وﺣﻲ و اﻟﻬﺎم و دوزخ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻋﻤﻴﻖ دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺷﻮراي ژﻧﻮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻃﺮد ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ دل ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺎدام ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﻋﻘﻞ در ﺟﺎﻧﺐ اﻋﺘﻘﺎد دﻳﻨـﻲ‬ ‫ﻗﺮار دارد ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﻴﻔﺘﺎد‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺤﻴﻂ روﺳﻮ‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ وﻟﺘﺮ آن را ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲ داد‪ ،‬ﻣﺨـﺎﻟﻒ دﻳـﻦ ﺑـﻮد؛‬ ‫ﭘﺲ ﻣﺮده ﺑﺎد ﻋﻘﻞ! ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﭘﻴﭽﻴﺪه و دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن وﺣﺸﻲ‪ ،‬ﺣﺘـﻲ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﺷـﻜﻤﺶ ﺳـﻴﺮ ﻫـﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا را ﺑﻔﻬﻤﺪ؛ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻧﺴﺎن وﺣﺸﻲ ﺟـﺎﻣﻊ ﺟﻤﻴـﻊ ﺣﻜﻤﺘﻬـﺎي ﻻزم اﺳـﺖ‪ .‬اﻧﺴـﺎن‬ ‫وﺣﺸﻲ روﺳﻮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن وﺣﺸﻲ ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻓﺮق داﺷـﺖ‪ ،‬ﺷـﻮﻫﺮي ﻧﻴﻜـﻮ و ﭘـﺪري ﻣﻬﺮﺑـﺎن ﺑـﻮد‪ ،‬از ﺣـﺮص و آزار‬ ‫ﭘﻴﺮاﺳﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ آراﺳﺘﻪ ﺑﻮد؛ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﺳﺮ ﺑﻪ راه و ﺧﻮش ﺳـﻠﻮك؛ اﻣـﺎ اﮔـﺮ اﺳـﺘﺪﻻﻻت آن‬ ‫ﻛﺸﻴﺶ ﻧﻴﻚ ﺳﻴﺮت را در اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔـﺖ ﺑـﻴﺶ از آﻧﻜـﻪ از ﺳـﺎدﮔﻲ ﻣﻌﺼـﻮﻣﺎﻧﻪاش ﺑﺮﻣـﻲآﻳـﺪ از‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﺮرﺷﺘﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از اﻫﻴﺖ ﺧﻴﺎﻟﻲ »اﻧﺴﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ« روﺳﻮ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻋﺘﻘﺎدات راﺟﻊ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻋﻴﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﻮاﻃـﻒ ﻗﻠﺒـﻲ‬ ‫دو ﻋﻴﺐ دارد‪ .‬اوﻻً ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎدات درﺳﺘﻨﺪ؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎدات ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛‬ ‫زﻳﺮا دل ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺳﺎز دﻳﮕﺮي ﻣﻲ زﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از وﺣﺸﻴﺎن ﺑﻪ واﺳﻄﺔ »ﻧﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ وﻇﻴﻔـﻪ دارﻧـﺪ‬ ‫ﻣﺮدم را ﺑﺨﻮرﻧﺪ؛ و ﺣﺘﻲ وﺣﺸﻴﺎن وﻟﺘﺮ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﻧﺪاي ﻋﻘﻞ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺴﻮﻋﻴﺎن را ﺧـﻮرد‪ ،‬ﭼﻨـﺪان‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ رﺿﺎي ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻮر ﻃﺒﻴﻌﺖ وﺟﻮد ﺧﺪا را ﺑﺮ ﺑﻮداﻳﻴﺎن آﺷﻜﺎر ﻧﻤﻲﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﻋـﻼم ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺧـﻮردن ﮔﻮﺷـﺖ ﺟـﺎﻧﻮران‬ ‫ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻓﺮض اﻳﻨﻜﻪ دل ﻫﻤﺔ ﻣﺮدﻣﺎن ﻳﻚ ﺳﺎز ﻣﻲ زﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ اﻳـﻦ اﻣـﺮ دﻟﻴـﻞ ﺑـﺮ وﺟـﻮد ﭼﻴـﺰي در ﺧـﺎرج از‬ ‫ﻋﻮاﻃﻒ ﻣﺎ ﻧﻤﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﻳﺎ ﻫﻤﺔ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﻫﺮ ﻗﺪر ﭼﻴﺰي را ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻗﺪر آن ﭼﻴﺰ ﺑﺮاي ﺳﻌﺎدت ﺑﺸﺮ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز‬ ‫دﻟﻴﻞ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ در ﻃﺒﻴﻌﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺳﻌﺎدت ﺑﺸﺮ را ﺗﻀـﻤﻴﻦ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺮ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ در ﻣﻮرد زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺎ روي اﻳﻦ ﻛﺮة ﺧﺎك ﻣﺼﺪاق دارد؛ اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ رﻧﺠﻬـﺎي ﻣـﺎ را‬ ‫در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﺑﺎ ﻳﻚ ﭘﻴﭻ ﻋﺠﻴﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻟﻴﻞ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﻬﺘﺮي در دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ درآورده اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺣﻖ ﻧﺪارﻳﻢ ﭼﻨﻴﻦ دﻟﻴﻠـﻲ‬ ‫را در ﻫﻴﭻ ﻣﻮرد دﻳﮕﺮي ﺑﻜﺎر ﺑﺮﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ده دو ﺟﻴﻦ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ از ﻣﺮدي ﺧﺮﻳﺪه ﺑﺎﺷﻴﺪ و در ﺟﻴﻦ اول ﻫﻤـﻪ ﮔﻨﺪﻳـﺪه‬ ‫در آﻣﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ دو ﺟﻴﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﻳﺪ در ﺗﺎزﮔﻲ رﺷﻚ ﺗﺨﻢ ﻣﺮﻏﻬﺎي ﺟﻬﺎﻧﻨﺪ؛ و ﻣﻌﻬﺬا آن ﻧـﻮع‬ ‫اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻛﻪ »دل« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺴﻠﻲ رﻧﺠﻬﺎي ﻣﺎ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎي دون ﻋﻨﻮان ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺟﺰ از اﻳﻦ دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺷﺨﺼﺎً ﻫﻤﺎن ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺑﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ را ﺑﺮ ﺑﻲ ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ ﻧﺎﺷـﻲ از‬ ‫روﺳﻮ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﻢ‪ .‬ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻗﺪﻳﻤﻲ دﺳـﺖ ﻛـﻢ ﺻـﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در ﺻـﻮرت اﻋﺘﺒـﺎر داﺷـﺘﻦ ﻣﻨﻈـﻮر ﻧﻈـﺮ را اﺛﺒـﺎت‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت راه ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻘﺎدي ﺑﺎز ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻲ اﻋﺘﺒﺎري آﻧﻬﺎ را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﻟﻬﻴﺎت ﺟﺪﻳﺪ‪ ‬ﻗﻠﺒﻲ‬

‫روﺳﻮ □ ‪523‬‬

‫ﺑﺮﻫﺎن و اﺳﺘﺪﻻل را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﺮﺧﺺ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬آن را ﻧﻤﻲﺗﻮان رد ﻛﺮد‪ ،‬ﭼـﻮن ﻣـﺪﻋﻲ اﺛﺒـﺎت ﻣﻨﻈـﻮرات ﺧـﻮد ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﮕﺎﻧﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻗﺒﻮل آن اراﺋﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻟﻬﻴﺎت ﺑﻪ ﻣﺎ اﺟﺎزه ﻣﻲ دﻫﺪ در رؤﻳﺎﻫﺎي ﺷـﻴﺮﻳﻦ‬ ‫ﺧﻮد ﻏﻮﻃﻪ ور ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﻲ ارزﺷﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻦ اﮔﺮ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدم ﻣﻴﺎن ﺗﻮﻣـﺎس اﻛﻮﻳﻨـﺎس و روﺳـﻮ ﻳـﮓ ﻛـﺪام را‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻢ ﺑﻲﺗﺮدﻳﺪ اﻛﻮﻳﻨﺎس را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﺮدم‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ روﺳﻮ در »ﻗﺮار اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1762‬اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺎﻫﻴﺘﺎً ﺑـﺎ ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ ﺗﻔﺎوت ﻓﺮاوان دارد‪» .‬ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ در ﺑﺮدارد و ﻣﺤﺘﻮي ﻣﻘﺪار زﻳـﺎدي اﺳـﺘﺪﻻل‬ ‫دﻗﻴﻖ ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺎت آن‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻟﻔﻈﺎً دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ را ﻣﻲ ﺳﺘﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎً ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﺎ‬ ‫ﺷﻬﺮ ژﻧﻮ و ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ دﺳﺖ ﺑﻬﻢ داده ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ روﺳﻮ »دوﻟﺘﺸﻬﺮ« را ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﻳﻬﺎي ﺑـﺰرگ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻴﺢ دﻫﺪ‪ .‬روﺳﻮ در ﺻﻔﺤﺔ ﻋﻨﻮان ﻛﺘـﺎﺑﺶ ﺧـﻮد را »ﺗـﺎﺑﻊ ژﻧـﻮ« ﻣـﻲ ﻧﺎﻣـﺪ و در ﺳـﺮآﻏﺎز ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﭼﻮن ﻣﻦ ﺗﺎﺑﻊ دوﻟﺘﻲ آزادم و ﻋﻀﻮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه ام اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺻﺪاي ﻣﻦ در اﻣـﻮر‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺿﻌﻴﻒ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻖ رأي دادن در آن اﻣﻮر ﻣﺮا ﻣﻮﻇـﻒ ﻣـﻲ ﺳـﺎزد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺔ آﻧﻬـﺎ ﺑﭙـﺮدازم‪«.‬‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ در »زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس« ﭘﻠﻮﺗﺎرك دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬در ﻛﺘﺎب روﺳـﻮ ﻫـﻢ اﺷـﺎرات ﺗﺤﺴـﻴﻦ آﻣﻴـﺰ ﻣﻜـﺮري‬ ‫درﺑﺎرة اﺳﭙﺎرت ﻫﺴﺖ‪ .‬روﺳﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﺟـﺎي دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ در دوﻟﺘﻬـﺎي ﻛﻮﭼـﻚ اﺳـﺖ و آرﻳﺴﺘﻮﻛﺮاﺳـﻲ در‬ ‫دوﻟﺘﻬﺎي ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﺳﻠﻄﻨﺖ در دوﻟﺘﻬﺎي ﺑﺰرگ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة روﺳﻮ دوﻟﺘﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻬﺘﺮﻧـﺪ‪ ،‬و ﻳﻜـﻲ از‬ ‫دﻻﻳﻞ آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ در اﻳﻦ دوﻟﺘﻬﺎ ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ روﺳﻮ از دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد ﻣﻨﻈﻮرش ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﺎﻳﻚ اﻓﺮاد در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺮاﻛﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ وﻛﺎﻟﺘﻲ را روﺳﻮ »آرﻳﺴﺘﻮﻛﺮاﺳـﻲ‬ ‫اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺷﻜﻞ ﺳﺎﺑﻖ در دوﻟﺖ ﺑﺰرگ ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﺘﺎﻳﺶ وي از دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺳـﺘﺎﻳﺶ‬ ‫از »دوﻟﺘﺸﻬﺮ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ در اﻛﺜﺮ ﺷﺮﺣﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ روﺳﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ اﻳﻦ ﻋﺸﻖ ﺑـﻪ »دوﻟﺘﺸـﻬﺮ« ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﺪازة ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ »ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﺘﺮ از ﻏﺎﻟﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي روﺳﻮ ﺟﻨﺒﺔ ﺧﻄﺎﺑﻲ و ﺳﺨﻦ ﭘـﺮدازي دارد‪،‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول آن ﺑﺎ ﻳﻚ ﻗﻄﻌﺔ ﺧﻄﺎﺑﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮي آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد‪» :‬اﻧﺴﺎن آزاد ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﺟـﺎ در زﻧﺠﻴـﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ ﺧﻮد را ﺧﺪاﻳﮕﺎن دﻳﮕﺮان ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد‪ ،‬و ﻣﻌﺬاﻟﻚ ﺧﻮد ﺑﻴﺶ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮده اﺳـﺖ‪ «.‬آزادي ﻫـﺪف اﺳـﻤﻲ اﻓﻜـﺎر روﺳـﻮ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺴﺎوات اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﺑﺪان ارزش ﻣﻲﻧﻬﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ آزادي آن را ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﺑﺘﺪا ﺗﺼﻮر روﺳﻮ از ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﺗﺼﻮر ﻻك ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ زود ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑـﺎ ﺗﺼـﻮر‬ ‫ﻫﺎﺑﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬در ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺸﺮ را از »وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﺧﺎرج ﻣﻲ ﻛﻨﺪ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ اﻓـﺮاد دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺪوي ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و آن ﮔﺎه ﺑﺮاي ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻧﻔﺲ ﻻزم ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮﻧﺪ و ﺗﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ آزادﻳﻢ را ﺑﻪ ﮔﺮو ﺑﮕﺬارم‪ ،‬ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻌﻢ ﻟﻄﻤﻪ اي وارد آﻳﺪ؟ »ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻋﺒـﺎرت‬ ‫اﺳﺖ از ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺷﻜﻠﻲ از اﺗﺤﺎد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺮوي ﻣﺸﺘﺮك ﺧﻮد از اﻓﺮاد و ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت ﻳﻜﺎﻳﻚ ﻣﺘﺤﺪان دﻓﺎع و ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨـﺪ؛‬ ‫و در آن ﻫﺮ ﻣﺘﺤﺪي‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻛﻞ ﻣﺘﺤﺪ ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻓﻘـﻂ از ارادة ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦ ﺗﺒﻌﻴـﺖ ﻛﻨـﺪ و‬ ‫ﻫﻤﺎن آزادي ﺳﺎﺑﻖ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺳﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ راه ﺣﻞ آن را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﺮارداد ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »اﺳﺘﻬﻼك ﺗﺎم« ﻳﻜﺎﻳﻚ ﻣﺘﺤﺪان ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺟﻤﻴﻊ ﺣﻘـﻮق ﺧـﻮد در ﻛـﻞ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‪ :‬و ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﻔﻌﻲ ﻧﺪارد در اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ را ﺑﺮاي دﻳﮕﺮان رﻧﺞ آور ﺳﺎزد‪ .‬اﺳﺘﻬﻼك ﻓـﺮد در ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺗـﺎم و‬ ‫ﺗﻤﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪» :‬اﮔﺮ اﻓﺮاد ﺑﻌﻀﻲ از ﺣﻘﻮق را ﺣﻔﻆ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻓﺮادﺳﺘﻲ وﺟﻮد ﻧﻤﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﻜﻢ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻓﺮدي ﭼﻮن در ﻳﻚ اﻣﺮ ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺪﻋﺎي ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﺧﻮاﻫﺎن اﻳﻦ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ در ﻫﻤﺔ اﻣﻮر ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ و‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ اداﻣﻪ ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ و اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از ﻛﺎر ﻣﻲاﻓﺘﺎد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺒﺎري درﻣﻲآﻣﺪ‪«.‬‬

‫‪ □ 524‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺴﺦ ﻛﺎﻣﻞ آزادي و رد ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻳﻜﻲ از ﻓﺼـﻮل ﺑﻌـﺪي اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻛﻤـﻲ‬ ‫ﺗﻌﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در آن ﻓﺼﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻫﻴﺌﺖ اﺟﺘﻤﺎع را ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺔ اﻓـﺮاد آن‬ ‫ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﺎز اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺸﺮ داراي ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫»ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﺒﻌﺔ ﺧﻮد ﻗﻴﻮدي را ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻓﺎﻳـﺪه اي از آﻧﻬـﺎ ﺑـﺮاي ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻣﺘﺮﺗـﺐ ﻧﺒﺎﺷـﺪ؛ و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺘﻲ ﻣﻴﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬اﻣﺎ ﺧﻮد ﺣﺎﻛﻢ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﺮﺟﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲ دﻫﺪ ﭼﻪ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ و ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﻣﻔﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺒﺎري دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌـﻲ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻣﺎﻧﻊ ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻔﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻻزم ﺑﻪ ﺗﺬﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در آﺛﺎر روﺳﻮ »ﺣﺎﻛﻢ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﺎ دوﻟﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻳـﻚ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻘـﺎم‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﺑﺎ ﻛﻠﻤﺎت زﻳﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪» :‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺎ ﺷﺨﺺ و ﻫﻤﺔ ﻧﻴﺮوي ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي ﻋﺎﻟﻲ‬ ‫ارادة ﻋﺎم ﺑﻪ ﺷﺮاﻛﺖ ﻣﻲ ﮔﺬارﻳﻢ؛ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺮﻳﻚ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻋﻀﺎ را ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺟـﺰء‪ ‬ﻻﻳﻨﻔـﻚ ﻛـﻞ ﻣـﻲ ﭘـﺬﻳﺮﻳﻢ‪ «.‬اﻳـﻦ‬ ‫اﺗﺤﺎدد ﻳﻚ ﻫﻴﺌﺖ اﺧﻼﻗﻲ و دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورد ﻛﻪ در ﺣﺎﻟﺖ اﻧﻔﻌﺎﻟﻲ »دوﻟﺖ« و در ﻣﻮﻗﻊ ﻓﺎﻋﻠﻲ »ﺣﺎﻛﻢ‪ «،‬و‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﺌﺘﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻈﻴﺮ ﺧﻮد »ﻗﺪرت« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم »ادارة ﻋﺎم« ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﻴﺎن از ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ در دﺳﺘﮕﺎه روﺳﻮ ﺳﻬﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ دارد‪ ،‬و ﻣـﻦ‬ ‫ﺑﻪ زودي در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺧﻮاﻫﻢ آورد‪.‬‬ ‫روﺳﻮ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﺣﺎﻛﻢ« اﺟﺒﺎري ﻧﺪارد ﺑﻪ ﺗﺒﻌﺔ ﺧﻮد ﺗﻀﻤﻴﻨﻲ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﭼـﻮن ﺣـﺎﻛﻢ ﻣﺮﻛـﺐ از اﻓـﺮاد‬ ‫ﻣﺸﻜﻞ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺎﻓﻌﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻨﺎﻓﻊ آﻧﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪» .‬ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻪ ﺻﺮف ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﺧـﻮد ﻫﻤـﻮاره‬ ‫ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪهاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ ﺧـﺎص روﺳـﻮ ﺗﻮﺟـﻪ ﻧﻜﻨـﺪ‬ ‫ﮔﻤﺮاه ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﺎﻛﻢ دوﻟﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دوﻟﺖ را روﺳﻮ اذﻋﺎن دارد ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ ﺟﺒـﺎر ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺣـﺎﻛﻢ ﻳـﻚ‬ ‫وﺟﻮد ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺮﺋﻲ دوﻟﺖ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺗﺠﺴﻢ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاﺋـﺖ آن از‬ ‫ﺧﺒﻂ و ﺧﻄﺎ ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻫﻢ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد آن ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻋﻤﻠﻲ را ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ارادة ﺣﺎﻛﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺮ ﺣﻖ اﺳﺖ ﻫﻤﺎن »ارادة ﻋﺎم« اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺷـﻬﺮوﻧﺪي از ﺣﻴـﺚ ﺷـﻬﺮوﻧﺪ ﺑـﻮدن در ارادة ﻋـﺎم‬ ‫ﺳﻬﻴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ارادة ﺧﺎﺻﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ارادة ﻋﺎم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ از ﻃﺒﻴﻌﺖ ارادة ﻋﺎم ﺳﺮ ﺑﺎز زﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﺠﺒﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬و »اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ﻛﻤﺘﺮ از اﻳﻦ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ وي‬ ‫ﻣﺠﺒﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ آزاد ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم »آزادي اﺟﺒﺎري« زﻳﺎد ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬ارادة ﻋﺎم در زﻣﺎن ﮔﺎﻟﻴﻠـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎً ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜـﻮس ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ را وادار ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻛـﺮد‪ ،‬آﻳـﺎ وي »ﻣﺠﺒـﻮر ﺑـﻪ آزادي« ﺷـﺪ؟ آﻳـﺎ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﺗﺒﻬﻜﺎران را ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﻲاﻧﺪازﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز او »ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ آزادي« ﻣﻲﺷﻮد؟ درﻳﺎﻧﻮرد ﺑﺎﻳﺮون را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺑﺮ ﻓﺮاز آﺑﻬﺎي ﺷﺎدﻣﺎن درﻳﺎي آﺑﻲ ژرف‪،‬‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎﻣﺎن ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻧﺎﻣﺤﺪود‪ ،‬و دﻟﻬﺎﻣﺎن‬ ‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ آزاد‪.‬‬ ‫آﻳﺎ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ در ﻳﻚ ﺳﻴﺎﻫﭽﺎل »آزاد«ﺗﺮ ﻣﻲﺑﻮد؟ ﻏﺮﻳـﺐ اﻳﻨﺠﺎﺳـﺖ ﻛـﻪ دزدان درﻳـﺎﻳﻲ ﻧﺠﻴـﺐ ﺑـﺎﻳﺮون ﻣﺤﺼـﻮل‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ روﺳﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻬﺬا در ﻗﻄﻌﺔ ﺑﺎﻻ روﺳﻮ ﻣﺴﻠﻚ روﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﺧﻮد را ﻓﺮاﻣـﻮش ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻳـﻚ ﭘﻠـﻴﺲ‬ ‫ﺳﻔﺴﻄﻪ ﺑﺎز ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﻫﮕﻞ‪ ،‬ﻛﻪ دﻳﻦ ﻓﺮاواﻧﻲ از روﺳﻮ ﺑـﻪ ﮔـﺮدان دارد‪ ،‬ﻣﻌﻨـﺎي ﻏﻠﻄـﻲ را ﻛـﻪ روﺳـﻮ ﺑـﺮاي ﻟﻔـﻆ‬ ‫»آزادي« وﺿﻊ ﻛﺮده ﺑﻮد ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻖ اﻃﺎﻋﺖ از ﭘﻠﻴﺲ‪ ،‬ﻳﺎ ﭼﻴﺰي در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺪود‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪.‬‬

‫روﺳﻮ □ ‪525‬‬

‫روﺳﻮ ﺑﻪ آن اﺣﺘﺮام ﻋﻤﻴﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺻـﻔﺖ ﻣﺸﺨﺼـﺔ ﻻك و ﭘﻴـﺮوان اوﺳـﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺋـﻞ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫»دوﻟﺖ‪ ،‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻋﻀﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﻫﻤﺔ اﻣﻮال آﻧﻬﺎﺳـﺖ‪ «.‬وي ﺑـﻪ ﺗﻔﻜﻴـﻚ ﻗـﻮا ﻧﻴـﺰ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻻك و ﻣﻨﺘﺴـﻜﻴﻮ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻨﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻣﻔﺼﻞ اواﺧﺮ ﻛﺘﺎب روﺳﻮ ﺑـﺎ اﺻـﻮل ﻛﻠـﻲ‬ ‫اواﻳﻞ آن ﺗﻮاﻓﻖ ﺗﺎم ﻧﺪارد‪ .‬در ﻓﺼﻞ اول ﻛﺘﺎب ﺳﻮم ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﻬﻢ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ وﺿﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﻮة ﻣﺠﺮﻳﻪ‬ ‫ﻳﺎ دوﻟﺖ ﻫﻴﺌﺘﻲ اﺳﺖ واﺳﻂ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﺗﺒﻌﻪ و ﺣﺎﻛﻢ واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﻄﺎﺑﻖ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ آن دو را ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨـﺪ‪ .‬روﺳـﻮ ﺳـﭙﺲ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻛﻼﻧﺘﺮ ﺑـﻪ وﺿـﻊ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﺑﭙـﺮدازد‪ ،‬ﻳـﺎ ﺗﺒﻌـﻪ ﺳـﺮ از اﻃﺎﻋـﺖ ﺑـﺎز زﻧﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻲ ﻧﻈﻤﻲ ﺟﺎي ﻧﻈﻢ را ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ و ‪ ....‬دوﻟﺖ ﺑﻪ ]ورﻃﺔ[ اﺳﺘﺒﺪاد ﻳﺎ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺳﻘﻮط ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ «.‬در اﻳﻦ ﺟﻤﻠـﻪ‪،‬‬ ‫ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از اﺧﺘﻼف اﺻﻄﻼﺣﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ روﺳﻮ ﺑﺎ ﻣﻨﺘﺴﻜﻴﻮ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲ ﭘﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ارادة ﻋﺎم ﻛﻪ ﻣﻬﻢ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ارادة ﻋﺎم ﻫﻤـﺎن ارادة اﻛﺜﺮﻳـﺖ ﻳـﺎ ﺣﺘـﻲ‬ ‫ارادة ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ارادة ﻫﻴﺌﺖ اﺟﺘﻤﺎع از ﺣﻴـﺚ اﺟﺘﻤـﺎع ﺑـﻮدن‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫رأي ﻫﺎﺑﺰ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺪﻧﻲ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ آن را داراي ﺻﻔﺎت ﺷﺨﺼـﻴﺖ‪ ،‬از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ اراده‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ روﺑﺮو ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮات ﻣﺮﺋـﻲ اﻳـﻦ اراده ﻛﺪاﻣﻨـﺪ؟ و‬ ‫روﺳﻮ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎ را روﺷﻦ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ارادة ﻋﺎم ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺻﻮاب و ﻫﻤﻮاره ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻗﻀﺎوﺗﻬﺎي ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﺑـﻴﻦ‬ ‫ارادة ﻫﻤﮕﺎن و ارادة ﻋﺎم ﻓﺮق ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺎ از ﻛﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ارادة ﻋﺎم ﭼﻴﺴﺖ؟ در ﻓﺼـﻞ اول ﻧـﻮﻋﻲ ﺟـﻮاب‬ ‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ وﺟﻮد دارد‪:‬‬ ‫»وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم اﻃﻼع ﻛﺎﻓﻲ در اﺧﺘﻴﺎر دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﻀﺎوﺗﻬﺎ ﺧﻮد ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻓـﺮاد راﺑﻄـﻪ اي ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺟﻤﻊ ﻛﻞ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻋﺒﺎرت از ارادة ﻋﺎم اﺳﺖ و ﺗﺼﻤﻴﻢ آن ﻫﻤﻮاره ﺧﻮب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫ﮔﻮﻳﺎ ﺗﺼﻮري ﻛﻪ روﺳﻮ در ذﻫﻦ دارد ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻋﻘﻴﺪه ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﺮ ﻓﺮدي ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻔﻊ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻔﻊ ﺷﺨﺼـﻲ‬ ‫از دو ﺟﺰء ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﺧﺎص ﻓﺮد اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﺑﻴﻦ ﻫﻤﺔ اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻓـﺮاد‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻣﻜﺎن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و زد و ﺑﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻐﺎﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻨﺜﻲ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﺣﺎﺻـﻠﻲ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ و اﻳﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻫﻤـﺎن ارادة ﻋـﺎم اﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ ﺗﺼـﻮر روﺳـﻮ را‬ ‫ﺑﺘﻮان ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﻧﻴﺮوي ﺛﻘﻞ زﻣﻴﻦ روﺷﻦ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﺮ ذره اي از زﻣﻴﻦ ﺟﻤﻴﻊ ذرات دﻳﮕـﺮ ﻛﺎﺋﻨـﺎت را ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﺧـﻮد ﺟـﺬب‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻮاﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻻي ﺳﺮ ﻣﺎﺳﺖ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ و زﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ زﻳﺮ ﭘﺎي ﻣﺎﺳﺖ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺟﺬب ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺟﺎذﺑﻪ ﻫﺎي »ﺷﺨﺼﻲ‪ «،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻐﺎﻳﺮ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺧﻨﺜﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﻋﺒـﺎرت‬ ‫اﺳﺖ از ﺟﺎذﺑﺔ ﻣﻨﺘﺠﻪاي در ﺟﻬﺖ ﻣﺮﻛﺰ زﻣﻴﻦ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺜﻴﻞ ﺗﺨﻴﻠﻲ زﻣﻴﻦ را ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﺎذﺑـﻪ‬ ‫را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻤﻞ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺗﺠﻠﻲ ارادة آن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻮن ارادة ﻋﺎم ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة وﺟﻮه اﺷﺘﺮاك ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﻲ اﻓﺮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ ارادة ﻋﺎم ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫ﻋﻴﻦ ﺻﻮاب اﺳﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ارادة ﻋﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺣـﺪاﻛﺜﺮ رﺿـﺎﻳﺖ دﺳـﺘﻪ ﺟﻤﻌـﻲ ﻧﻔـﻊ ﺷﺨﺼـﻲ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮِ ﻣﻨﻈﻮر روﺳﻮ ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻬﺘﺮ از ﻫﺮ ﺗﻔﺴﻴﺮ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣﻲ رﺳﺪ ﺑﺎ ﻛـﻼم وي‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺗﻮاﻓﻖ دارد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺜﻼً‪» :‬ﻣﻴﺎن ارادة ﻫﻤﮕﺎن و ارادة ﻋﺎم ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻓﺮق ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬ارادة ﻋﺎم ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ و ارادة ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺮ ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻓـﺮد و ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ اراده ﻫﺎي ﺧﺎص اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻛﻢ و ﺑﻴﺸﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ را ﺧﻨﺜﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ از اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻃﺮد ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ارادة ﻋﺎم ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﺟﻤﻊ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪ □ 526‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة روﺳﻮ آﻧﭽﻪ در ﻋﻤﻞ ﻣﺨﻞ ﺗﺠﻠﻲ ارادة ﻋﺎم ﻣﻲ ﺷﻮد وﺟﻮد ﺟﻮاﻣﻊ ﻓﺮدي در داﺧﻞ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫـﺮ ﻳـﻚ از‬ ‫اﻳﻦ اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﻫﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮد داراي ارادة ﻋﺎﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ارادة ﻋﺎم ﻛﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺘﻌﺎرض ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫»ﭘﺲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد رأي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ «.‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻬﻤﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪» :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ارادة ﻋﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺪرت ﺗﺠﻠﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫـﻴﭻ ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﺟﺰﺋـﻲ‬ ‫در داﺧﻞ دوﻟﺖ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻓﻘﻂ اﻓﻜﺎر ﺧﻮد را ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ؛ و اﻳﻦ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺎم واﻻﻳﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻟﻴﻜﻮرﮔﻮس ﺑﺰرگ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ «.‬روﺳﻮ ﺑﺮاي ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻋﻘﻴﺪة ﺧﻮد در ﺣﺎﺷﻴﺔ ﻛﺘﺎب از ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﻋﻤﻞ ﭼﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰﻣﺎﺗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ذاﺷﺖ‪ .‬دوﻟﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ )ﺟﺰ ﻛﻠﻴﺴﺎي دوﻟﺘـﻲ( و‬ ‫اﺣﺰاب ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﻫﺎي ﺻﻨﻔﻲ‪ ،‬و ﻫﻤﺔ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ دﻳﮕـﺮ را ﻛـﻪ داراي ﻣﻨـﺎﻓﻊ اﻗﺘﺼـﺎدي اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﺮﭼﻴﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻋﺒﺎرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﻲ ﻛﻪ در آن ﻓﺮد ﻓﺎﻗﺪ اﺧﺘﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ روﺳﻮ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻨﻊ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺷﻜﺎل ﻛﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان ﻣﺎﻓﺎت اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻮاﻣـﻊ ﻓﺮﻋـﻲ‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻬﺘﺮ ‪ -‬ﺗﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺧﻨﺜﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در ﻳﻜﻲ از ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي آﺧﺮ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻗﻮة ﻣﺠﺮﻳـﻪ ﺧـﻮد‬ ‫ﻻﻣﺤﺎﻟﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اي اﺳﺖ ﻓﺮﻋﻲ داراي ﻧﻔﻊ ارادة ﻋﺎﻣﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ارادة ﻋﺎم ﻛـﻞ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺗﻌـﺎرض‬ ‫ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬روﺳﻮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﻚ دوﻟﺖ ﺑﺰرگ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻗـﻮﻳﺘﺮ از ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻳـﻚ دوﻟـﺖ‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﺿﺒﻂ آن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ »ﺣﺎﻛﻢ« ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﻋﻀﻮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻪ اراده دارد‪ :‬ارادة ﺷﺨﺼـﻲ‪،‬‬ ‫ارادة ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ‪ ،‬ارادة ﻋﺎم‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ اراده ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺻﻌﻮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺰوﻟﻲ دارﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎز‪» :‬ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺲ ﻋﻘﻞ و ﻋﺪاﻟﺖ را از ﻣﺮدي ﻛﻪ در ﻣﻘـﺎم ﺑﺮﺗـﺮ از دﻳﮕـﺮان ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ زاﺋـﻞ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ رﻏﻢ ﺧﻄﺎ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ارادة ﻋﺎم‪ ،‬ﻛﻪ »ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺛﺎﺑﺖ و ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ و ﺧﺎﻟﺺ« اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﺔ ﻣﺴـﺎﺋﻞ اﺣﺘـﺮاز از‬ ‫ﺟﺒﺎري ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ روﺳﻮ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻳﺎ ﺗﻜﺮار اﻗﻮال ﻣﻨﺘﺴﻜﻴﻮ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻳـﺎ اﺻـﺮار در ﺑﺮﺗـﺮي ﻗـﻮة‬ ‫ﻣﻘﻨﻨﻪ ﻛﻪ اﮔﺮ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ وي »ﺣﺎﻛﻢ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬آن اﺻﻮل ﻛﻠـﻲ وﺳـﻴﻌﻲ ﻛـﻪ روﺳـﻮ در‬ ‫اﺑﺘﺪاي ﺑﺤﺚ ﺧﻮد ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﭼﻨﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺣﻼل ﻫﻤﺔ ﻣﺸﻜﻼت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺟﺰﺋﻲ ﻣﻲرﺳﺪ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﻞ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻫﻴﭻ ﻛﻤﻜﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖ ﻛﺘﺎب روﺳﻮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺮﺗﺠﻌﻴﻦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﻨﺘﻈـﺮ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳـﻪ اي ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺗﺮ از آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻣﻲ ﺗﻮان از روي آﻧﭽﻪ در ﺧﺼﻮص دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ در اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ روﺷﻦ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ روﺳﻮ ﻛﻠﻤﺔ دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ را ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲ ﺑـﺮد ﻣﻨﻈـﻮرش‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻗـﺒﻼً دﻳـﺪهاﻳـﻢ‪،‬‬ ‫دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ »دوﻟﺘﺸﻬﺮ« ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺤﻘـﻖ ﭘـﺬﻳﺮد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻣـﺮدم‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺠﺘﻤﻊ و ﻣﺸﻐﻮل اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪» .‬اﮔﺮ ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ از ﺧـﺪاﻳﺎن وﺟـﻮد ﻣـﻲداﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺘﺸـﺎن‬ ‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﻣﻲﺑﻮد‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﺪﻳﻦ درﺟﻪ از ﻛﻤﺎل در ﺣﺪ ﺑﺸﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻣﺎ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ روﺳﻮ آرﻳﺴﺘﻮﻛﺮاﺳﻲ اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ اﺳﺖ؛ و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎﺳﺖ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎل ﻫﻤﺔ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻛﺸﻮري ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ آب و ﻫـﻮاﻳﺶ ﻧـﻪ ﭼﻨـﺪان‬ ‫ﮔﺮم ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﺳﺮد؛ ﻣﺤﺼﻮﻟﺶ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از اﺣﺘﻴﺎج ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻀﺮت ﺗﺠﻤﻞ اﺟﺘﻨﺎب‬ ‫ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻀﺮت ﻣﺤﺪود و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه و درﺑﺎرش ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻬﺘـﺮ از آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻣﻴـﺎن ﻣـﺮدم‬ ‫راﻳﺞ ﺷﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎ زﻣﻴﻨﺔ وﺳﻴﻌﻲ ﺑﺮاي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘـﻪ ﺑـﺎﻗﻲ ﻣـﻲ ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬـﺬا ﻃﺮﻓـﺪاري روﺳـﻮ از‬ ‫دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎي آن‪ ،‬ﺑﻲ ﺷﻚ ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ دوﻟـﺖ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ را ﺑـﺎ ﻛﺘـﺎب وي ﺳـﺨﺖ دﺷـﻤﻦ‬

‫روﺳﻮ □ ‪527‬‬

‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ دﻳﮕﺮ ﺷﺎﻳﺪ رد‪ ‬ﺣﻖ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺿﻤﻨﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ »ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ« ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻨﺸـﺄ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫»ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪسِ ﻏﺎﻟﺐ رﻫﺒﺮان اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ درآﻣﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻲ ﺷـﻚ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ‬ ‫ﻛﺘﺐ ﻣﻘﺪس اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻗﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﺸﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﺣﺘﻲ ﻛﻤﺘﺮ از آﻧﭽﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻋـﺎدت‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺠﺮﻳﺪات ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ را در ﻣﻴﺎن ﻣﺘﻔﻜﺮان دﻣﻮﻛﺮات از ﻧﻮ رواج داد و ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ارادة ﻋﺎم ﺧﻮد اﺗﺤـﺎد ﻣﺮﻣـﻮز رﻫﺒـﺮ و‬ ‫ﺗﻮده را‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﺧﺎﻛﻲ و دﻧﻴﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻨﺪوق آرا ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﮕﻞ در ﻣﺪاﻓﻌـﺔ ﺧـﻮد از‬ ‫اﺗﻮﻛﺮاﺳﻲ ﭘﺮوس ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻘﺪاري زﻳﺎدي از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺘﺎب روﺳﻮ را ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﻣﻨﻈـﻮر ﺧـﻮد ﮔﺮداﻧـﺪ‪ 1.‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺛﻤـﺮة‬ ‫ﻋﻤﻠﻲ ﻛﺘﺎب روﺳﻮ ﺣﻜﻮﻣﺖ روﺑﺴﭙﻴﺮ ﺑﻮد؛ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري روﺳﻴﻪ و آﻟﻤﺎن )ﺑﻪ ﺧﺼﻮص آﻟﻤﺎن( ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ روﺳﻮ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ آﻳﻨﺪه ﭼﻪ ﭘﻴﺮوزﻳﻬﺎﻳﻲ ﻧﺜﺎر روح روﺳﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺟـﺮأت ﭘـﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ آن را ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬ ‫ﻧﻤﻲدﻫﻢ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻫﮕﻞ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ ارادة ﻋﺎم و ارادة ﻫﻤﮕﺎن را ﻣﻮرد ﺗﻤﺠﻴﺪ ﺧﺎص ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ روﺳﻮ اﻳﻦ ﺗﻤـﺎﻳﺰ را ﻫﻤﻴﺸـﻪ در ﻣـﺪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﺳﻬﻢ ﺑﻬﺘﺮي ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻈﺮﻳﺔ دوﻟﺖ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪») «.‬ﻣﻨﻄﻖ‪ Logic «،‬ﻗﺴﻤﺖ ‪(.163‬‬

‫‪ □ 528‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪
96 82‬‬

‫  ‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬اﻳﺪهآﻟﻴﺴﻢ آﻟﻤﺎﻧﻲ‬ ‫در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﺔ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻻك و ﺑﺎرﻛﻠﻲ و ﻫﻴﻮم را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن آﻧﻬـﺎ داﻧﺴـﺖ‪.‬‬ ‫در ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺗﻀﺎدي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﺧﻮد از آن ﺑﻲ ﺧﺒﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬و آن ﺗﻀـﺎد ﺑـﻴﻦ روﺣﻴـﺎت و ﻋﻘﺎﻳـﺪ‬ ‫ﻧﻈﺮي آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺷﺨﺎص از ﻟﺤﺎظ روﺣﻲ اﻓﺮادي ﻫﺴﺘﻨﺪ داراي ﻣﺸﺮب اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ وﺟـﻪ در ﭘـﻲ ﺗﺤﻤـﻞ‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻋﻼﻗﺔ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازهاي ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﻃﺮﻓﺪار ﺟﻬﺎن آزادي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫در آن ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺪود ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ دﻟﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺮداﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﺧﻮشﺧﻠﻖ و اﻫـﻞ‬ ‫دﻧﻴﺎ و ﻣﺆدب و ﻣﻬﺮﺑﺎن‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ آﻧﻜﻪ ﻣﺸﺮﺑﺸﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻈﺮﻳﺸﺎن ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﺻﺎﻟﺖ ذﻫﻦ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺗﺎزﮔﻲ ﻧﺪاﺷـﺖ‪.‬‬ ‫در اواﻳﻞ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﺰد اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬ﻫـﻢ دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ در ﻋﺼـﺮ ﺟﺪﻳـﺪ ﺑـﻪ واﺳـﻄﻪ ﻗﻀـﻴﺔ‬ ‫»ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻢ« دﻛﺎرت اﺣﻴﺎ ﺷﺪ و ﺑﺎ واﺣﺪﻫﺎي ﺳﺮﺑﺴﺘﺔ ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ ﻟﺤﻈﻪ اي ﺑﻪ اوج رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ‬ ‫اﮔﺮ ﺟﻬﺎن ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮد آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﺔ او در ﻣﻲآﻳﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؛ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻫﻢ‪ ‬ﺧـﻮد را ﺻـﺮف ﺗﺠﺪﻳـﺪ اﺗﺤـﺎد‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ و ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻀﺎد ﻧﺰد ﻻك و ﺑﺎرﻛﻠﻲ و ﻫﻴﻮم دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻك اﻳﻦ ﺗﻀﺎد در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻧﻈﺮي ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻳﻜﻲ از ﻓﺼﻠﻬﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ دﻳـﺪﻳﻢ ﻛـﻪ ﻻك از ﻳـﻚ ﻃـﺮف‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﭼﻮن ذﻫﻦ در ﻫﻤﺔ اﻓﻜﺎر و اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺧﻮد ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻲ واﺳﻄﻪ اي ﺟﺰ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺧـﻮد‬ ‫ذﻫﻦ درﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﺗﻔﻜﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻔﻜﺮ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﻣـﺎ ﻓﻘـﻂ از آن اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻫـﺎ ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ «.‬و‪» :‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از درك ﺗﻮاﻓﻖ و ﻋﺪم ﺗﻮاﻓﻖ دو اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ «.‬ﻣﻌﻬﺬا ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺳﻪ ﻧـﻮع ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬ ‫از واﻗﻌﻴﺖ دارﻳﻢ‪ :‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن؛ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا؛ ﺣﺴﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺑـﻪ اﺷـﻴﺎي‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮ ﺣﻮاس‪ .‬ﻫﻴﻮم ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺑﺴﻴﻂ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از »ﻣﺤﺼﻮل ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺮ ذﻫﻦ اﺛـﺮ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ «.‬اﻣﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ را از ﻛﺠﺎ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ از ﺣﺪود »ﺗﻮاﻓﻖ دو اﻧﺪﻳﺸـﻪ« ﻓﺮاﺗـﺮ‬ ‫ﻣﻲ رود‪ .‬ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﻗﺪﻣﻲ در ﺟﻬﺖ ﺧﺎﺗﻤﻪ دادن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺮ او ﻓﻘﻂ ذﻫﻨﻬﺎ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ وﺟﻮد دارﻧـﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﺧﺎرج ﻃﺮد ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﻫﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ آن ﻧﺘﺎﻳﺞ اﺻﻮل »ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ« )‪ (epistemological‬را‬ ‫ﻛﻪ از ﻫﻴﻮم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد درﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺎرﻛﻠﻲ اﮔﺮ ﻛﺎﻣﻼً از ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﺒﺮا ﺑﻮد ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺑﻪ ﻫﻤﺔ ذﻫﻨﻬـﺎ ﺟـﺰ ذﻫـﻦ ﺧـﻮد را‬ ‫ﻣﻨﻜﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﺣﺴﺎﺳﺎت روﺣﺎﻧﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲاش ﻣﺎﻧﻊ ﭼﻨﻴﻦ اﻓﻜﺎري ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم در ﺟﺴﺘﺠﻮي اﻧﺴﺠﺎم ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد از ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي روﮔـﺮدان ﻧﺒـﻮد‪ ،‬وﻟـﻲ اﻧﮕﻴـﺰه اي در ﺧـﻮد ﻧﻤـﻲ ﻳﺎﻓـﺖ ﺗـﺎ‬ ‫ﻛﺮدارش را ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺶ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺳﺎزد‪ .‬او »ﻧﻔﺲ« را ﻣﻨﻜﺮ ﺷﺪ و ﺑﺮ اﺳﺘﻘﺮا و ﻋﻠﻴـﺖ ﭘﺮﺗـﻮي از ﺷـﻚ اﻓﻜﻨـﺪ؛ ﻧﻔـﻲ ﻣـﺎدة‬ ‫ﺑﺎرﻛﻠﻲ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣﺎده را ﻛﻪ ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺧﺪا ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬درﺳﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻴﻮم ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻻك‪ ،‬ﻫﻴﭻ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺑﺴﻴﻂ و ﺗﺄﺛﺮ ﻗﺒﻠﻲ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﻲ ﺷﻚ »ﺗﺄﺛﺮ« را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﺣـﺎﻟﺘﻲ از ذﻫـﻦ ﻛـﻪ‬

‫ﻛﺎﻧﺖ □ ‪529‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮل ﺑﻲواﺳﻄﺔ ﭼﻴﺰي ﺧﺎرج از ذﻫﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﺮد؛ اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻳﻦ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ از »ﺗﺄﺛﺮ« ﺑﭙﺬﻳﺮد‪،‬‬ ‫زﻳﺮا در ﻣﻔﻬﻮم »ﻋﻠﺖ« ﺷﻚ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺗﺮدﻳﺪ دارم ﻛﻪ او ﻳﺎ ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﺑﻪ وﺿﻮح ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺗـﺄﺛﺮات‬ ‫ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ او ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ »ﺗﺄﺛﺮ« ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻳﻚ ﺧﺼﻴﺼـﺔ ذاﺗـﻲ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺷـﻮد ﻛـﻪ آن را از‬ ‫»اﻧﺪﻳﺸﻪ« ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻋﻠﻴﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻴﻮم ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻻك و ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﺮات ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ‬ﺑﻪ اﺷﻴﺎي ﺧﺎرجِ از ﻣﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺧﻮد را در ﻳـﻚ‬ ‫ﺟﻬﺎن »اﺻﺎﻟﺖ ﻣﻦ« )‪ (solipsism‬ﻣﺤﺒﻮس‪ ،‬و ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺟﺰ ﺣﺎﻻت ذﻫﻦ ﺧﻮﻳﺶ و رواﺑﻂ آﻧﻬﺎ ﺟﺎﻫﻞ ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم ﺑﺎ ﻋﺪم ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﻓﻠﺴﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺧﻮد رﺳﺎﻧﺪه ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻣﻲ اﻧﺠﺎﻣـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﺒﻮل آن راﺿﻲ ﻛﻨﺪ؛ و در ﺗﻤﺎم ﻋﺮﺻﺔ ﻋﻠﻢ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﻋﻘﻠﻲ و ﺧـﻮش ﺑـﺎوري‬ ‫را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮد‪ .‬ﻻك اﻳﻦ ﺧﻄﺮ را ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد؛ و اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را در دﻫﺎن ﻳﻚ ﻧﺎﻗﺪ ﻓﺮﺿﻲ ﻣـﻲ ﮔـﺬارد ﻛـﻪ‪» :‬اﮔـﺮ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﻮاﻓﻖ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺨﺺ ﻣﺠﺬوب و ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻌﻘﻞ در ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﻗـﺮار دارﻧـﺪ‪ «.‬ﻻك ﭼـﻮن در ﻗﺮﻧـﻲ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺶ از »اﻧﺠﺬاب« ﺧﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻋﺘﺒـﺎر ﭘﺎﺳـﺦ ﺧـﻮد ﺑـﺪﻳﻦ ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫دﭼﺎر ﻣﺸﻜﻞ ﻧﺸﺪ‪ .‬اﻣﺎ روﺳﻮ‪ ،‬ﭼﻮن در زﻣﺎﻧﻲ آﻣﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺎر ﻣﺮدم داﺷﺘﻨﺪ از ﻋﻘﻞ ﺧﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪» ،‬ﺷـﻮق و اﻧﺠـﺬاب«‬ ‫را اﺣﻴﺎ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ورﺷﻜﺴﺘﮕﻲ ﻋﻘﻞ ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ را ﻛﻪ ﻣﻐﺰ در ﻛﺎرﺷﺎن ﻓﺮوﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻛﻒ دل ﺳﭙﺮد‪ .‬از ‪1750‬‬ ‫ﺗﺎ ‪ 1794‬ﺻﺪاي دل ﺑﻠﻨﺪ و ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﺮﻣﻴﺪور‪ 1‬ﺳﺨﻨﺎن آﺗﺸﻴﻦ او را‪ ،‬در ﭼﻬﺎر دﻳﻮار ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻣـﺪﺗﻲ‬ ‫ﺧﺎﻣﻮش ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬زﻳﺮ ﻓﺸﺎر ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن دل و ﻣﻐﺰ ﻫﺮ دو ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫در آﻟﻤﺎن ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﻫﻴﻮم ﺷﻜﻠﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻤﻴﻘﺘﺮ و دﻗﻴﻘﺘﺮ از ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ روﺳـﻮ ﺑـﻪ آن داده‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ و ﻓﻴﺨﺘﻪ و ﻫﮕﻞ ﻧﻮع ﺟﺪﻳﺪي از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﺑﺎر آوردﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻘﺼـﻮد آن ﺣﻔـﻆ ﻣﻌﺮﻓـﺖ و ﻓﻀـﻴﻠﺖ از ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬ ‫وﻳﺮاﻧﮕﺮ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬و از او ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻓﻴﺨﺘﻪ‪ ،‬آن ﺗﻤﺎﻳﻞ ذﻫﻨﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ دﻛـﺎرت آﻏـﺎز‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺣﺪود ﺗﺎزه اي رﺳﻴﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ در اﺑﺘﺪا ﻋﻜـﺲاﻟﻌﻤﻠـﻲ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻫﻴـﻮم ﭘﺪﻳـﺪ ﻧﻴﺎﻣـﺪ‪ .‬در ﻣـﻮرد ذﻫﻨﻴـﺖ‬ ‫ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺑﺎ ﻫﮕﻞ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻨﻄﻖ ﺧﻮد راه ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺮاي ﻓﺮار از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺎز ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﺪهآﻟﻴﺴﻢ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺧﻮﻳﺸﻴﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﻬﻀـﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴـﻚ دارد‪ .‬اﻳـﻦ ﺧﻮﻳﺸـﻴﻬﺎ ﻧـﺰد ﻓﻴﺨﺘـﻪ‪ ،‬و از او ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻧـﺰد‬ ‫ﺷﻠﻴﻨﮓ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ .‬ﻧﺰد ﻫﮕﻞ ﻛﻤﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻮد ﻛﺎﻧﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﺳﺲ اﻳﺪه آﻟﻴﺴﻢ آﻟﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ رﺳﺎﻟﺔ ﺟﺎﻟﺒﻲ درﺑـﺎرة ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‪ ،‬از ﻟﺤـﺎظ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻴﺨﺘﻪ و ﻫﮕﻞ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﺛﺮي ﻋﻤﻴﻖ در ﺟﺮﻳﺎن ﺗﺎرﻳﺦ داﺷﺖ و ﻫﻨﻮز ﻫـﻢ‬ ‫دارد‪ .‬ﺑﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪ ،‬ﻫﻴﭽﻜﺪام از اﻳﻦ دو ﻓﻴﻠﺴﻮف را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﺪهآﻟﻴﺴﺘﻬﺎي آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺻﻔﺎت ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻣﻲﺗﻮان از آﻧﻬﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺮ اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﻜﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺸﺮب آﻧﻬﺎ ذﻫﻦ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻣـﺎده‬ ‫ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻨﺠﺮ ﺑﺪﻳﻦ ﻗﻮل ﻣﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﻓﻘـﻂ ذﻫـﻦ وﺟـﻮد دارد‪ .‬اﺧـﻼق »ﺑﻬـﺮه‬ ‫ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ« )‪ (utilitarian‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي اﺧﻼﻗﻲ دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻛﻪ آﻧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ از ﻃﺮﻳﻖ اﺣﺘﺠﺎﺟﺎت ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻗﺎﺑـﻞ اﺛﺒـﺎت‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت رد ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻳﻚ ﻟﺤﻦ ﻣﺪرﺳﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻮي و اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﭘﻴﺶ از آﻧﺎن ﺷﻨﻴﺪه‬ ‫ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ و ﻓﻴﺨﺘﻪ و ﻫﮕﻞ اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻮدﻧﺪ و روي ﺳﺨﻨﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ ﻣﺮدم درس ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﺷﺮاف ﻓﺎرغ و ﺑﻴﻜﺎر‬ ‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻲ »ﻣﺘﻔﻨّﻦ« ﻃﺮف ﺻﺤﺒﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺗﺄﺛﻴﺮات آﻧﺎن ﺗﺎ ﺣﺪي اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ ﺧﻮدﺷﺎن ﻗﺼﺪ وﻳﺮاﻧﮕـﺮي‬ ‫‪ Thermidor .1‬ﻳﺎزدﻫﻤﻴﻦ ﻣﺎه ﺗﻘﻮﻳﻢ ﺟﻤﻬﻮري اول ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ روﺑﺴﭙﻴﺮ در روز ﻧﻬﻢ ﺗﺮﻣﻴﺪور‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺑﻴﺴـﺖ و ﻫﻔـﺘﻢ ژوﺋﻴـﻪ‬ ‫‪ 1794‬ﺳﻘﻮط ﻛﺮد‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 530‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻴﺨﺘﻪ و ﻫﮕﻞ ﺑﻪ ﻗﻄﻊ و ﻳﻘﻴﻦ ﻣﺪاﻓﻊ دوﻟﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻫﻤﻪ ﺷﺎن ﺑﻪ درس و ﺑﺤﺚ ﻣﻲﮔﺬﺷـﺖ و آراﺋﺸـﺎن‬ ‫در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﻲ از ﺣﺪود دﻳﻦ و اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺮون ﻧﻤﻲرﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ در اﻟﻬﻴﺎت دﺳﺖ ﺑﻪ اﺑﺪاﻋﺎﺗﻲ زدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻓﻘـﻂ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﻮد دﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ زﻳﺎن آن‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺗﺬﻛﺮات ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ‪ ،‬اﻛﻨﻮن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﻣﺠﻤﻞ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ‬ ‫اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ را ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮد ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ارزﻳـﺎﺑﻲ ﻣﻮاﻓﻘـﺖ‬ ‫ﻛﻨﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻦ اﻫﻤﻴﺖ ﻋﻈﻴﻢ او ﻛﺎر اﺑﻠﻬﺎﻧﻪاي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﻤﺮش را در ﻛﻮﻧﻴﮕﺴﺒﺮگ ‪ ،Königsberg‬ﻛﻪ ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ در ﭘﺮوس ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻳﺎ در ﻫﻤﺎن ﺣﻮاﻟﻲ ﮔﺬراﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ در زﻣﺎن ﺟﻨﮓ ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﻪ )ﻛﻪ در ﻣﺪﺗﻲ از آن ﭘﺮوس را روﺳﻬﺎ اﺷﻐﺎل ﻛﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ( و اﻧﻘـﻼب ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و ﻗﺴـﻤﺖ‬ ‫اول زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﺧﺎرﺟﻴﺶ ﺑﻪ درس و ﺑﺤﺚ و ﺑﻲﺣﺎدﺛﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ‬ ‫را از رواﻳﺖ وﻟﻒ ‪ Wolf‬آﻣﻮﺧﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ دو ﻓﻴﻠﺴﻮف دﻳﮕﺮ از ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬و آن دو روﺳـﻮ و ﻫﻴـﻮم‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﻮم ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎد از ﻣﻔﻬﻮم ﻋﻠﻴﺖ‪ ،‬ﻛﺎﻧﺖ را از ﺧﻮاب ﺟﺰﻣﻴﺖ ﺑﻴﺪار ﻛﺮد‪ ،‬ﻳﺎ دﺳﺖ ﻛﻢ ﺧﻮد ﻛﺎﻧﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺑﻴﺪاري ﻛﺎﻧﺖ ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ زودي داروي ﺧﻮاب آوري ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ و دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺧﻮاب رﻓـﺖ‪ .‬در ﻧﻈـﺮ ﻛﺎﻧـﺖ ﻫﻴـﻮم‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ردش ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻔﻮذ روﺳﻮ در او ﻋﻤﻴﻘﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻣـﺮدي ﺑـﻮد ﭼﻨـﺎن ﻣﺮﺗـﺐ و ﻣـﻨﻈﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﺿﻤﻦ ورزش و ﭘﻴﺎده روي اش از ﺟﻠﻮ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﻣﻲ ﮔﺬﺷـﺖ‪ ،‬ﻣـﺮدم ﺑـﺎ دﻳـﺪن او ﺳـﺎﻋﺖ ﺧـﻮد را ﻣﻴـﺰان‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻜﺒﺎر اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﭼﻨﺪ روزي ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮرد‪ ،‬و آن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ وي ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮاﻧﺪ »اﻣﻴـﻞ« ﺑـﻮد‪ .‬ﻛﺎﻧـﺖ‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﺘﺎب روﺳﻮ را دو ﺑﺎر ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺎر ﻧﺨﺴﺖ ﺷﻴﻮاﻳﻲ ﻧﺜـﺮ او را از ﭘـﺮداﺧﺘﻦ ﺑـﻪ ﻣﻀـﻤﻮن‬ ‫ﺑﺎزداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﺎر آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در دﻳﺎﻧﺖ و ﺳﻴﺎﺳﺖ آزادﻣﻨﺶ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎ ﭘـﻴﺶ از »ﺣﻜﻮﻣـﺖ وﺣﺸـﺖ«‬ ‫ﻫﻮادار اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اش ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﺣﻜـﺎم ﻧﻈـﺮي ﺧﺸـﻚ‬ ‫ﺗﻮﺳﻞ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ دل را ﺟﺎﻳﺰ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﻣﻲﺗﻮان‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‪ ،‬رواﻳﺖ ﻓﺎﺿﻼﻧﻪ اي از اﻗﻮال ﻫﻤﺎن ﻛﺸـﻴﺶ‬ ‫ﺳﺎوآﻳﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺻﻞ ﻛﺎﻧﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻏـﺎﻳﺘﻲ در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﺻـﻮرﺗﻲ اﺳـﺖ از‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ »ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ«‪ .‬ﻋﺸﻖ وي ﺑﻪ آزادي از اﻳﻦ ﻛﻼم )ﻛﻪ ﻫﻢ درﺑﺎرة ﻛﻮدﻛﺎن اﺳﺖ و ﻫـﻢ ﺑﺰرﮔـﺎن( ﭘﻴﺪاﺳـﺖ‪» :‬ﭼﻴـﺰي‬ ‫وﺣﺸﺘﻨﺎكﺗﺮ از اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺗﺎﺑﻊ ارادة اﻧﺴﺎن دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬ ‫آﺛﺎر ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺑﺎب ﻋﻠﻢ اﺳﺖ ﺗـﺎ ﻓﻠﺴـﻔﻪ‪ .‬ﭘـﺲ از زﻣـﻴﻦ ﻟـﺮزة ﻟﻴﺴـﺒﻮن ﺑـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻦ درﺑـﺎرة ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫زﻣﻴﻦ ﻟﺮزه ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﺎﻟﻪ اي درﺑﺎرة ﺑﺎد ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد؛ و ﻧﻴـﺰ ﻣﻘﺎﻟـﻪ اي در ﭘﻴﺮاﻣـﻮن اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻧﻮﺷـﺖ ﻛـﻪ آﻳـﺎ‬ ‫ﻧﻤﻨﺎﻛﻲ ﺑﺎد ﻏﺮﺑﻲ در اروﭘﺎ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎد از اﻗﻴﺎﻧﻮس ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻋﻼﻗﺔ ﻓﺮاوان داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮ ﻋﻠﻤﻲ اش »ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﻤﺎوات« )‪ (1755‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻠﻴﻌﺔ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻛﻬﻜﺸـﺎﻧﻲ ﻻﭘـﻼس اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ در اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﻣﻤﻜﻨﻲ را ﺑﺮاي ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﺷﻤﺴﻲ ﻋﻨﻮان ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﻲ از اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﻠﻨﺪي ﺷـﺎﻳﺎن ﺗـﻮﺟﻬﻲ‬ ‫ﺣﺴﻦ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻣﻄﻠﺒﻲ را ﻋﻨﻮان ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫دارد و ﺑﻪ اﺷﻌﺎر ﻣﻴﻠﺘﻮن ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬‬ ‫ﻓﺮﺿﻴﺔ ﺛﻤﺮﺑﺨﺸﻲ از ﻛﺎر درآﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﺮﺧﻼف ﻻﭘﻼس در ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺟـﺪي اﻗﺎﻣـﻪ ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀـﻲ‬ ‫ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي آن ﺧﻴﺎﻟﺒﺎﻓﻲ ﺻﺮف اﺳﺖ ‪ -‬ﻣﺜﻼً آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺳـﻴﺎرات ﻫﻤـﻪ ﻣﺴـﻜﻮﻧﻨﺪ و دورﺗـﺮﻳﻦ آﻧﻬـﺎ داراي ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ‬ ‫ﺳﺎﻛﻨﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮوﺗﻨﻲ زﻣﻴﻨﻲاش ﺳﺘﻮدﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﺎس ﻋﻠﻤﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ در دوره اي ﻛﻪ اﻓﻜﺎرش را ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺷﻜﺎﻛﺎن ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎن دﻳﮕﺮي ﻣﺸﻮش ﻣﻲ داﺷﺖ ﻛﺘـﺎﺑﻲ ﻧﻮﺷـﺖ ﺗﺤـﺖ‬ ‫ﻋﻨــﻮان »رؤﻳﺎﻫــﺎي ﻳــﻚ ﺑﻴﻨﻨــﺪة روح‪ ،‬ﻣﺼــﻮر ﺑــﻪ رؤﻳﺎﻫــﺎي ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌــﻪ‪ «.‬ﻣﻨﻈــﻮر از »ﺑﻴﻨﻨــﺪة روح« ﺷــﻮدﻧﺒﻮرگ‬ ‫‪ Swedenborg‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ اش در ﻛﺘﺎب ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬از اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب ﻓﻘـﻂ ﭼﻬـﺎر‬

‫ﻛﺎﻧﺖ □ ‪531‬‬

‫ﻧﺴﺨﻪ ﻓﺮوش رﻓﺖ ﺧﺮﻳﺪاران ﺳﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﻧﺎﺷﻨﺎس ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺴﺨﺔ ﭼﻬﺎرم را ﻛﺎﻧﺖ ﺧﺮﻳﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧـﻴﻢ ﺷـﻮﺧﻲ و‬ ‫ﻧﻴﻢ ﺟﺪي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺷﻮدﻧﺒﻮرگ »ﺑﺎورﻧﻜﺮدﻧﻲ« اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺪﺗﺮ از ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﺔ رﺳـﻤﻲ دﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻮدﻧﺒﻮرگ ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺤﻘﻴﺮآﻣﻴﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻛﺎﻧـﺖ‪ ،‬ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ از ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬ ‫ﻫﺎﻳﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻚ ﺟﻨﺒﺔ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ وﺟـﻮد دارد‪ .‬و اﻳـﻦ ﺟﻨﺒـﻪ ﺷـﻮدﻧﺒﻮرگ را ﻣـﻲﭘﺴـﻨﺪﻳﺪ و او را »ﺑﺴـﻴﺎر واﻻ«‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن آن زﻣﺎن رﺳﺎﻟﻪ اي درﺑﺎرة واﻻﻳﻲ وزﻳﺒﺎﻳﻲ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﺷـﺐ واﻻﺳـﺖ و روز‬ ‫زﻳﺒﺎ؛ درﻳﺎ واﻻﺳﺖ و زﻣﻴﻦ زﻳﺒﺎ؛ ﻣﺮد واﻻﺳﺖ و زن زﻳﺒﺎ؛ و ﻗﺲ ﻋﻠﻲ ﻫﺬا‪.‬‬ ‫در »داﺋﺮهاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﻜﺎ« ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﭼﻮن ]ﻛﺎﻧﺖ[ ﻫﺮﮔﺰ زن ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﺎدت داﻧﺶ اﻧﺪوزي زﻣـﺎن ﺟـﻮاﻧﻴﺶ را ﺗـﺎ‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﻴﺮي ﻧﮕﻬﺪاﺷﺖ‪ «.‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺧﻮد ﻣﺠﺮد ﺑﻮده ﻳﺎ زن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮ ﻛﺎﻧﺖ »اﻧﺘﻘﺎد ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ« اﺳﺖ )ﭼﺎپ اول ‪1781‬؛ ﭼﺎپ دوم ‪ (.1787‬ﻏﺮض اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب اﺛﺒـﺎت اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺣﺪود ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻓﺮاﺗﺮ رود‪ ،‬و ﻣﻌﻬﺬا ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﻌﺮﻓﺖ »از ﭘﻴﺸـﻲ« )‪ (a priori‬اﺳـﺖ و‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة او‪ ،‬آن ﻗﺴﻤﺖ از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎ ﻛﻪ »از ﭘﻴﺸﻲ« اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ را ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻌﺮﻓﺘﻬﺎ را‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺟﺰو ﻣﻨﻄﻖ داﻧﺴﺖ و ﻧﻪ ﻣﻨﺘﺞ از آن‪ ،‬ﺷـﺎﻣﻞ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﻛﺎﻧـﺖ دو‬ ‫وﺟﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ را ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ در ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪاﻧﺪ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﻳﻜـﻲ ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﺑـﻴﻦ ﻗﻀـﺎﻳﺎي »ﺗﺤﻠﻴﻠـﻲ« و‬ ‫»ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ‪ «،‬و دﻳﮕﺮي ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎي »از ﭘﻴﺸﻲ« و »ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ «.‬درﺑﺎرة ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ وﺟﻮه ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﺎﻳـﺪ ﻗـﺪري ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﻀﻴﺔ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻗﻀﻴﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻣﺤﻤﻮل ﺟﺰو ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣـﺜﻼً »ﻣـﺮد‪ ‬ﺑﻠﻨـﺪﺑﺎﻻ ﻣـﺮد اﺳـﺖ‪ «.‬ﻳـﺎ »ﻣﺜﻠـﺚ‬ ‫ﻣﺘﺴﺎوياﻻﺿﻼع ﻣﺜﻠﺚ اﺳﺖ‪ «.‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻗﻀﺎﻳﺎ از ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻮل ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣـﺮد ﺑﻠﻨـﺪﺑﺎﻻ ﻣـﺮد‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻀﻴﺔ »ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ« ﻗﻀﻴﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺟﺰ از راه ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺮ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﺻﺮف ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺼﻮرات ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ از ﻗﺒﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ »ﺳﻪ ﺷـﻨﺒﻪ ﻳـﻚ‬ ‫روز ﺑﺎراﻧﻲ ﺑﻮد‪ «،‬ﻳﺎ »ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺳﺮدار ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻮد« ﭘﻲ ﺑﺮﻳﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﺮﺧﻼف ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ و ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﭘﻴﺸـﻴﻦ ﻋﻜـﺲ‬ ‫ﻗﻀﻴﻪ را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣـﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻤﺎﻳﺰ دوم از دو ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﺎﻻ وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻀﻴﺔ »ﺗﺠﺮﺑﻲ« ﻗﻀﻴﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ادراك ﺣﺴﻲ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧـﻮاه ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺷﻬﺎدﺗﺶ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ آن ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻣﻮر ﺗـﺎرﻳﺨﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎﻳﻲ از اﻳـﻦ ﻗﺒﻴـﻞ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﻠﻢ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ آﻧﻪ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻀﻴﺔ »از‬ ‫ﭘﻴﺸﻲ« ﻗﻀﻴﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﺠﺮﺑﻪ »اﺳﺘﺨﺮاج« ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠـﻮم‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﺟﺰ ﺗﺠﺮﺑﻪ دارد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻛﻮدﻛﻲ ﻛﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲ آﻣـﻮزد اﮔـﺮ دو ﻣﻬـﺮه و دو ﻣﻬـﺮة دﻳﮕـﺮ را ﺑـﻪ ﺗﺠﺮﺑـﻪ‬ ‫درﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﺪ ﻛﻪ روي ﻫﻢ ﭼﻬﺎر ﻣﻬﺮه را درﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ اﻳـﻦ ﺗﺠﺮﺑﻴـﺎت او را در ﻓﻬﻤﻴـﺪن‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ ﻳﺎري ﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﺔ ﻛﻠﻲ را ﻛﻪ »دو ﺑﻪ ﻋﻼوة دو ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ ﺟﻬﺎر« ﻓﻬﻤﻴﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﺣﺘﻴـﺎﺟﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻮارد ﻣﺼﺪاﻗﻴﺔ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ داراي اﻳﻘﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﭘﺮﺗﻮ اﺳﺘﻘﺮا‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻗﻀﺎﻳﺎي رﻳﺎﺿﻲ ﻣﺤﺾ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ »از ﭘﻴﺸﻲ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻴﻮم ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻴﺖ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻤـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺑـﻪ ﺻـﺤﺖ اﻳـﻦ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻴﺖ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻌﺬﻟﻚ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻋﻠـﻢ ﺑـﺪان ﺑـﻪ ﻃـﻮر »از‬ ‫ﭘﻴﺸﻲ« ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬وي ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺣﺴﺎب و ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎن »از ﭘﻴﺸﻲ« ﻧﻴﺰ ﻫﺴـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت درآورد‪:‬‬

‫‪ □ 532‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺣﻜﻤﻬﺎي ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر از ﭘﻴﺸﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ؟‬ ‫ﺟﻮاب اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬و ﻧﺘﺎﻳﺞ آن‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ رﺳﺎﻟﺔ »اﻧﺘﻘﺎد ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ« اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﺑـﻪ راه ﺣـﻞ ﺧـﻮد ﺑـﺮاي اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻓﺮاوان داﺷﺖ‪ .‬وي دوازده ﺳﺎل در ﭘﻲ اﻳﻦ راه ﺣﻞ ﮔﺸﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ اش ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻫﻲ را ﺻﺮف ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺘﺎﺑﺶ ﻛﺮد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ در ﻣﻘﺪﻣﺔ ﭼﺎپ اول ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﺟﺮأت ﻣـﻲﺗـﻮاﻧﻢ ﺑﮕـﻮﻳﻢ ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ ﺣﻞ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻛﻠﻴﺪ ﺣﻞ آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ «.‬وي در‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺔ ﭼﺎپ دوم ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﻗﻴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ ﻳـﻚ اﻧﻘـﻼب ﻛـﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻲ در ﻓﻠﺴـﻔﻪ راه اﻧﺪاﺧﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ دﻧﻴﺎي ﺧﺎرج ﻓﻘﻂ ﻣﺎدة اﺣﺴﺎس را ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ذﻫﻨﻲ ﺧﻮد ﻣـﺎ اﻳـﻦ ﻣـﺎده را در‬ ‫زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺗﺼـﻮراﺗﻲ را ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ آﻧﻬـﺎ ﺗﺠﺮﺑـﻪ را ﻣـﻲ ﻓﻬﻤـﻴﻢ ﻓـﺮاﻫﻢ ﻣـﻲ ﺳـﺎزد‪ .‬اﻣـﻮر‬ ‫ﻧﻔﺲاﻻﻣﺮي‪ ،‬ﻳﺎ اﺷﻴﺎي ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻠﻞ اﺣﺴﺎﺳﻬﺎي ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ اﻣـﻮر در زﻣـﺎن ﻳـﺎ ﻣﻜـﺎن‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻮﻫﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﻲ ﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﺗﺼﻮرات ﻛﻠﻴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻛﺎﻧﺖ »ﻣﻘﻮﻻت« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ وﺻﻒ ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ذﻫﻨﻲ اﻧﺪ و ﺟﺰو دﺳﺘﮕﺎه ادراك ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ درﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﻨﻴﻢ داراي ﺧﺼﺎﻳﺼﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻫﻨﺪﺳﻪ و ﻋﻠﻢ زﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﮔـﺮ اﻧﺴـﺎن ﻋﻴﻨـﻚ‬ ‫ﻛﺒﻮد ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻋﺎﻟﻢ در ﻧﻈﺮش ﻛﺒﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻣﺜﺎل از ﺧﻮد ﻛﺎﻧﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ 1.‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﭼﻮن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ذﻫﻨﻲ ﺧﻮد ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻋﻴﻨﻚ ﻣﻜﺎﻧﻲ دارد‪ ،‬اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎً ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ را ﻫﻤﻴﺸـﻪ در ﻣﻜـﺎن‬ ‫ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻨﺪﺳﻪ از ﭘﻴﺸﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﻮرد ﻫﻤﺔ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺗﺠﺮﺑـﻪ در ﻣـﻲ آﻳﻨـﺪ ﺻـﺎدق‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ دﻟﻴﻠﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي در ﻣﻮرد اﺷﻴﺎي ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻣﺎ در ﻧﻤﻲ آﻳﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﺗﺼﻮر ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺷﻜﺎﻟﻲ از »دﻳﺪ«اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺼﻮرات از ﭘﻴﺸﻲ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و آن‬ ‫»ﻣﻘﻮﻻت« دوازده ﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺎﻧﺖ از ﻣﻨﻄﻖ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﻮﻻت دوازده ﮔﺎﻧـﻪ ﺑـﻪ ﭼﻬـﺎر دﺳـﺘﺔ ﺳـﻪ ﺗـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ (1 :‬ﻣﻘﻮﻻت ﻛﻤ‪‬ﻲ‪ :‬وﺣﺪت‪ ،‬ﻛﺜﺮت‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ؛ ‪ (2‬ﻣﻘﻮﻻت ﻛﻴﻔﻲ‪ :‬واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻧﻔﻲ‪ ،‬ﻣﺤﺪودﻳﺖ؛ ‪ (3‬ﻣﻘـﻮﻻت‬ ‫اﺿﺎﻓﻲ‪ :‬ﺟﻮﻫﺮ و ﻋﺮض‪ ،‬ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل‪ ،‬ﺗﻘﺎﺑﻞ؛ ‪ (4‬ﻣﻘﻮﻻت وﺿﻌﻲ‪ :‬اﻣﻜـﺎن‪ ،‬وﺟـﻮد‪ ،‬ﺿـﺮورت‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻘـﻮﻻت اﻣـﻮر ذﻫﻨـﻲ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ذﻫﻨﻲ ﻣﺎ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻻت ﺑﺎ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎﻗﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ دﻟﻴﻠـﻲ‬ ‫ﻧﺪارد اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻻت را ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ اﺷﻴﺎي ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻋﻠﻴـﺖ ﺗﻨﺎﻗﻀـﻲ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛﺎﻧـﺖ اﺷـﻴﺎي‬ ‫ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ را ﻋﻠﺖ اﺣﺴﺎس ﻣﻲداﻧﺪ و از ﻃﺮﻓﻲ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة وي ارادة آزاد ﻋﻠﺖ روﻳﺪادﻫﺎي واﻗﻊ در زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺳﻬﻮي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻜﻲ از اﺟﺰاي اﺳﺎﺳﻲ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﺎﻧﺖ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﻲ از »اﻧﺘﻘﺎد ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ« اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺸـﺎن دادن ﺧﻄﺎﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ از اﻧﻄﺒـﺎق دادن زﻣـﺎن و‬ ‫ﻣﻜﺎن ﻳﺎ ﻣﻘﻮﻻت ﻳﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ در ﻧﻤﻲ آﻳﺪ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﺮاﻏﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ از اﻳﻦ ﻛﺎر‪ ،‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺧﻮد را دﭼﺎر ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻴﻢ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ رو ﺑﻪ رو ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻧﻘـﺾ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻇﺎﻫﺮاً ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ‪ .‬وي ﭼﻬﺎر ﺗﺎ از اﻳﻦ ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت را ﺑﺮ ﻣﻲﺷﻤﺎرد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ از ﺗﺰ و آﻧﺘـﻲ ﺗـﺰ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺰ ﺗﻨﺎﻗﺾ اول ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺟﻬﺎن زﻣﺎﻧﺎً آﻏﺎز دارد و ﻣﻜﺎﻧﺎً ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ «.‬آﻧﺘﻲ ﺗﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺟﻬـﺎن زﻣﺎﻧـﺎً ﺑـﻲ آﻏـﺎز و‬ ‫ﻣﻜﺎﻧﺎً ﻧﺎﻣﺤﺪود اﺳﺖ؛ و از ﻫﺮ دو ﻟﺤﺎظ‪ ‬زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪«.‬‬

‫‪ .1‬اﻳﻦ ﻣﺜﺎل اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﻣﻮﻟﻮي را ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲآورد‪:‬‬ ‫ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻤﺖ داﺷﺘﻲ ﺷﻴﺸﺔ ﻛﺒﻮد‬

‫زﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻋﺎﻟﻢ ﻛﺒﻮدت ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬م‪.‬‬

‫ﻛﺎﻧﺖ □ ‪533‬‬

‫ﺗﻨﺎﻗﺾ دوم ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺎدة ﻣﺮﻛﺐ ﻫﻢ از اﺟﺰاي ﺑﺴﻴﻂ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و ﻫﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺳﻮم ﺗﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ دو ﻧﻮع ﻋﻠﻴﺖ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻧﻮن اﺧﺘﻴـﺎر؛‬ ‫آﻧﺘﻲ ﺗﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻧﻮع ﻋﻠﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫ﺗﻨﺎﻗﺾ ﭼﻬﺎرم ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد واﺟﺐ ﻣﻄﻠﻖ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از »اﻧﺘﻘﺎد« در ﻫﮕﻞ‪ ،‬ﻛﻪ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﺶ ﺗﻤﺎﻣﺎً از ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاوان ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺨﺶ ﻣﻌﺮوﻓﻲ از رﺳﺎﻟﻪ اش ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﺑـﻪ رد ﻫﻤـﺔ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ ﻋﻘﻠـﻲ ﻣﺤـﺾ در اﺛﺒـﺎت وﺟـﻮد ﺧـﺪا‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ‬ ‫ﻳﺎدآوري ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد دﻻﻳﻞ دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﺪا دارد‪ .‬اﻳﻦ دﻻﻳﻞ را وي ﺑﻌﺪاً در رﺳﺎﻟﺔ »اﻧﺘﻘـﺎد ﻋﻘـﻞ‬ ‫ﻋﻤﻠﻲ« اراﺋﻪ داد‪ .‬اﻣﺎ در رﺳﺎﻟﺔ »اﻧﺘﻘﺎد ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ« ﻣﻨﻈﻮر وي ﻓﻘﻂ ﻧﻔﻲ و رد ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ ﻓﻘﻂ ﺳﻪ ﺑﺮﻫﺎن در اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ؛ و آن ﺳﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫ﺑﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺑﺮﻫﺎن ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺑﺮﻫﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻟﻬﻲ )ﻓﻴﺰﻳﻜﻮﺗﺌﻮﻟﻮژﻳﻚ(‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ‪ ens realissimum‬ﻳﻌﻨـﻲ واﻗﻌـﻲﺗـﺮﻳﻦ ﻫﺴـﺘﻲ‪،‬‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ و آن ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻤﺔ ﻣﺤﻤﻮﻟﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دال ﺑﺮ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻄﻠﻘﻨﺪ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن »وﺟﻮد« از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﺤﻤﻮﻟﻬﺎي ﻣﺰﺑﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »واﻗﻌﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻫﺴـﺘﻲ« ﺣﻤـﻞ‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺎﻧﺖ اﻋﺘﺮاض ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ »وﺟﻮد« ﻣﺤﻤﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺻﺪ ﺳﻜﻪ را ﺑﻪ ﺻﺮف ﺗﺼﻮر در ﻧﻈﺮ آورم ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺤﻤﻮﻟﻬﺎي ﺻﺪ ﺳﻜﺔ واﻗﻌﻲ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ اﺻﻮﻻً ﭼﻴﺰي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ ﻫﺴﺘﻲ واﺟﺐ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﻳﺪ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﻳﻦ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺎن »واﻗﻌﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻫﺴﺘﻲ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔ آﺧـﺮ اﻳـﻦ ﺑﺮﻫـﺎن ﺗﻜـﺮار ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻟﺬا آﻧﭽﻪ در رد آن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در ﺣﻖ اﻳﻦ ﻫﻢ ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻟﻬﻲ ﻫﻤﺎن ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻌﺮوف »ﻧﻈﻢ« اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ ﺟﺎﻣﺔ ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﺗﻦ دارد‪ .‬اﻳـﻦ ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة ﻧﻈﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻏﺮض دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﻳﺎدآور ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻴﻠﻲ ﻫﻨﺮ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد »ﻧﺎﻇﻢ« را اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻪ وﺟﻮد »ﺧﺎﻟﻖ« را؛ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻔﻴﺪ ﺗﺼﻮري ﻛﺎﻓﻲ از ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ »ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬـﻲ ﻋﻘﻠـﻲ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺧﻼﻗﻲ ﻳﺎ ﺟﻮﻳﺎي ﻫﺪاﻳﺖ آن ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا و اﺧﺘﻴﺎر و ﺑﻘﺎ‪» ،‬ﺳﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻋﻘﻠﻲ«اﻧﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞ ﻣﺤـﺾ ﻣـﺎ را ﺑـﻪ »ﺗﺸـﻜﻴﻞ« اﻳـﻦ اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻫـﺎ‬ ‫رﻫﻨﻤﻮن ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻴﻜﻦ ﺧﻮد ﻋﻘﻞ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ واﻗﻌﻴﺖ آﻧﻬﺎ را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ اﻫﻤﻴـﺖ ﻋﻤﻠـﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ اﺧﻼﻗﻴﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻜﺎر ﺑﺮدن ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻏﻠﻂ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﻳﮕﺎﻧـﻪ‬ ‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺻﺤﻴﺢ آن راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻜﺎر ﺑﺮدن ﻋﻤﻠﻲ ﻋﻘﻞ در آﺧﺮ »اﻧﺘﻘﺎد ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ« ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠﻤﻞ و در »اﻧﺘﻘﺎد ﻋﻘﻞ ﻋﻤﻠﻲ« )‪ (1876‬ﺑﻪ ﺷﺮح ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻗـﺎﻧﻮن اﺧﻼﻗـﻲ ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﻋـﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺳـﻌﺎدت‬ ‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﻮب را ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ .‬و ﻗﺪر ﻣﺴﻠﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ او اﻳﻦ را در اﻳﻦ‬ ‫دﻧﻴﺎ ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﺪا و زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻌﺪي وﺟﻮد دارﻧﺪ؛ اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ در ﻏﻴـﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻓﻀﻴﻠﺖ وﺟﻮد ﻧﻤﻲداﺷﺖ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه اﺧﻼﻗﻲ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در رﺳﺎﻟﺔ »ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ اﺧﻼﻗﻴﺎت« ﻃﺮح ﺷﺪه‪ ،‬داراي اﻫﻤﻴـﺖ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﻪ اي اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻄﻼح »اﻣﺮ ﻗﺎﻃﻊ‪ «،‬ﻛﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻴﺮون از ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻫـﻢ ﻣﻌـﺮوف اﺳـﺖ‪ ،‬در اﻳـﻦ رﺳـﺎﻟﻪ آﻣـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻬﺮه ﺟﻮﻳﻲ ﻳﺎ ﻫﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ دﻳﮕﺮي را ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺧﻼق ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻏﺮﺿﻲ ﺑﻴـﺮون از‬ ‫ﺧﻮد اﺧﻼق ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد‪ .‬وي ﺧﻮاﻫﺎن »ﻳﻚ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ اﺧﻼﻗﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺠﺮد ]اﺳﺖ[ ﻛﻪ آﻣﻴﺨﺘـﻪ ﺑـﻪ‬

‫‪ □ 534‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﻳﺎ ﻋﻠﻢ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻳﺎ ﻓﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ «.‬ﻛﺎﻧﺖ ﭼﻨﻴﻦ اداﻣﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﻨﺎ و ﻣﺄﺧﺬ ﻫﻤﺔ ﺗﺼﻮرات اﺧﻼﻗـﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻛﺎﻣﻼً »از ﭘﻴﺸﻲ« در ﻋﻘﻞ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارزش اﺧﻼﻗﻲ ﻓﻘﻂ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺣﺲ وﻇﻴﻔـﻪ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻞ وي ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ وﻇﻴﻔﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎﺳﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺳﻮد ﺷﺨﺼـﻲ‬ ‫درﺳﺘﻜﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺮدي ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﮕﻴﺰة ﻧﻴﻜﺨﻮاﻫﻲ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬داراي ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ذات اﺧﻼق ﻣﺸﺘﻖ از ﻗﺎﻧﻮن اﺳـﺖ؛‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﻮﺟﻮد ذﻳﻌﻘﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ »اراده« ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻳﻚ اﺻﻞ ﻋﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑـﺮاي اراده اﻟـﺰام آور اﺳـﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣـﺎن ﻋﻘـﻞ‬ ‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد؛ و ﺻﻮرت ﺑﻨﺪي ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻘﻞ ﻫﻤﺎن »اﻣﺮ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دو ﻧﻮع اﻣﺮ وﺟﻮد دارد‪ :‬اﻣﺮ ﻏﺮﺿﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﺑﻪ ﻓﻼن ﻣﻘﺼﻮد ﺑﺮﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻬﻤﺎن ﻛﺎر را ﺑﻜـﻦ«؛ و اﻣـﺮ‬ ‫ﻗﺎﻃﻊ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻓﻼن ﻛﺎر‪ ،‬ﺑﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻘﺼﻮدي‪ ،‬ﻋﻴﻨﺎً واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮ ﻗﺎﻃﻊ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ و »از ﭘﻴﺸﻲ« اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ‬ ‫ﻣﺎﻫﻴﺖ آن را از ﺗﺼﻮر ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫»اﮔﺮ ﻳﻚ اﻣﺮ ﻗﺎﻃﻊ را ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ درآورم ﻓﻮراً ﻣﻲ داﻧﻢ ﻛﻪ ﻣﺤﺘﻮاﻳﺶ ﭼﻴﺴﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﭼﻮن اﻣﺮ ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﻗـﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﺣﺎوي ﺿﺮورت ﺗﻄﺎﺑﻖ دﺳﺘﻮر )‪ (maxim‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪ ،‬و از ﻃﺮﻓﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺎوي ﻫﻴﭻ ﺷـﺮﻃﻲ ﻛـﻪ ﺧـﻮد ﻗـﺎﻧﻮن را‬ ‫ﻣﺤﺪود ﺳﺎزد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ ﺟﺰ ﻛﻠﻴﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻛﻪ دﺳﺘﻮر ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ آن وﻓـﻖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ؛ و‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ وﻓﻖ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻣﺮ را ﺿﺮوري ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻣﺮ ﻗﺎﻃﻊ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺣﻘﻴﻘـﺖ اﻳـﻦ اﺳـﺖ‪ :‬ﻓﻘـﻂ ﻣﻄـﺎﺑﻖ‬ ‫دﺳﺘﻮري ﻋﻤﻞ ﻛﻦ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اراده ﻛﻨﻲ ﻛﻪ آن دﺳﺘﻮر ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻮﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﻳﺎ ﭼﻨـﺎن ﻋﻤـﻞ ﻛـﻦ‬ ‫ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ دﺳﺘﻮر ﻋﻤﻞ ﺗﻮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ارادة ﺗﻮ ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪«.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﺔ اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻣﺮ ﻗﺎﻃﻊ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﻮل ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﻫﻤﺔ ﻣـﺎ ﺑﺨـﻮاﻫﻴﻢ ﭘـﻮل‬ ‫ﻗﺮض ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﭘﻮﻟﻲ ﺑﺮاي ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻴﺎس ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اﻣـﺮ ﻗـﺎﻃﻊ دزدي و‬ ‫آدﻣﻜﺸﻲ را ﻧﻴﺰ ﻣﻨﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻲ ﮔﻤﺎن در ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ اﺛﺒـﺎت ﺧﻄـﺎ ﺑـﻮدن‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﺻﻮل وي ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺧﻮدﻛﺸﻲ‪ .‬ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺄﻳﻮس و اﻓﺴـﺮده آرزو ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ دﺳﺘﻮر ﻛﺎﻧﺖ ﺷﺮط ﻻزم ﻓﻀﻴﻠﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﺮط ﻛـﺎﻓﻲ‬ ‫آن را ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺮط »ﻛﺎﻓﻲ« را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﺻﻮري ﻣﺤﺾ ﻛﺎﻧـﺖ را رﻫـﺎ ﻛﻨـﻴﻢ و‬ ‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻋﻤﻞ را ﻫﻢ ﻗﺪري ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورﻳﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺎﻧﺖ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﺑـﻪ ﻧﺘﻴﺠـﻪ اي ﻛـﻪ ﻣﻘﺼـﻮد ﻋﻤـﻞ اﺳـﺖ‬ ‫ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ اﺻﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻧﺘﻴﺠﺔ آن اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﺑﭙـﺬﻳﺮﻳﻢ ﻫـﻴﺞ ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﻣﺤﻜﻢﺗﺮ و ﻣﻨﺴﺠﻢﺗﺮ از دﺳﺘﻮر ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ از ﻇﺎﻫﺮ اﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﺮ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﺎن ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻫـﺮ ﻓـﺮدي را ﺑـﻪ ﺧـﻮدي‬ ‫ﺧﻮد ﻳﻚ ﻏﺎﻳﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺷﻜﻞ اﻧﺘﺰاﻋـﻲ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺣﻘـﻮق ﺑﺸـﺮ داﻧﺴـﺖ؛ و در ﻣﻌـﺮض‬ ‫ﻫﻤﺎن اﻳﺮادﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﻧﻈﺮﻳﻪ وارد اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺟﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣﻨـﺎﻓﻊ دو ﺗـﻦ ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬ ‫ﺗﻌﺎرض ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺸﻜﻼت اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳـﻲ آﺷـﻜﺎر ﻣـﻲﺷـﻮد؛‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ اﺻﻠﻲ اﺳﺖ از ﻗﺒﻴﻞ رﺟﺤﺎن اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﺑﺘﻮاﻧﺪ در وﻗﺖ ﻟﺰوم ﻋـﺪه اي را ﻓـﺪاي‬ ‫ﻋﺪة دﻳﮕﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺧﻼق ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت دوﻟﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺪف واﺣﺪي داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ؛‬ ‫و ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻫﺪف واﺣﺪي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ ﺳﺎزش دارد ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان اﺻـﻞ ﻛﺎﻧـﺖ را ﭼﻨـﻴﻦ ﺗﻔﺴـﻴﺮ‬ ‫ﻛﺮد‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻓﺮد ﻏﺎﻳﺖ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﺑﺎﻳـﺪ در ﺗﻌﻴـﻴﻦ اﻋﻤـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻋـﺪة ﻛﺜﻴـﺮي را ﻣﺘـﺄﺛﺮ‬ ‫ﻣﻲﺳﺎزد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ اﺻﻞ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨـﺪة ﻳـﻚ اﺳـﺎس اﺧﻼﻗـﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺻﻞ در ﻣﻌﺮض اﻳﺮاد ﺑﺎﻻ واﻗﻊ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻛﺎﻧﺖ □ ‪535‬‬

‫ﻗﻮت و ﻃﺮاوت ذﻫﻦ ﻛﺎﻧﺖ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﻴﺮي از رﺳﺎﻟﺔ »ﺻﻠﺢ داﺋﻢ« )‪ (1795‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ اﺛـﺮ‪ ،‬ﻛﺎﻧـﺖ از اﺗﺤﺎدﻳـﺔ‬ ‫د‪‬ول آزادي ﻛﻪ ﻗﺮاردادي داﺋﺮ ﺑﺮ ﻣﻨﻊ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ ﺷـﺪت‬ ‫ﻣﺤﻜﻮم و ﻣﻤﻨﻮع ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﻓﻘﻂ دوﻟﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ از ﺟﻨـﮓ ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺳـﺎزﻣﺎن ﻣـﺪﻧﻲ دول ﺟـﺰء ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫»ﺟﻤﻬﻮري« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻟﻔﻆ را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﻮاي ﻣﺠﺮﻳﻪ و ﻣﻘﻨﻨﻪ ﻣﺠﺰا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرش اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ آﺳـﺎن ﺗـﺮﻳﻦ راه ﺣﺼـﻮل ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻛﺎﻣـﻞ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﭼﻮن اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ »ﺣﻜﻮﻣﺖ وﺣﺸﺖ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ دﻟﺶ ﭘـﺎك ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻧﺎﭼﺎر ﻫﻤﺎن اﺳﺘﺒﺪاد اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا در اﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﻮة ﻣﻘﻨﻨﻪ ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫»آﻧﻬﺎ ﻛﻪ در اﺻﻄﻼح »ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﺔ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻫﻤﻪ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ اﻛﺜﺮﻳﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ارادة ﻛﻠﻲ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد و ﻳﺎ اﺻﻞ اﺧﺘﻴﺎر ﺗﻨﺎﻗﺾ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ «.‬اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻧـﺖ در‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ روﺳﻮ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﻬﻢ اﺗﺤﺎدﻳﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪة ﺻﻠﺢ از روﺳﻮ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﻧﺖ از ‪ 1933‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در ﻛﺸﻮر ﺧﻮد ﻣﻐﻀﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ج‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﺎﻧﺖ درﺑﺎرة زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ »اﻧﺘﻘﺎد ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ« را ﻧﻈﺮﻳﺔ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣـﻦ در ﻧﻈـﺮ دارم در اﻳـﻦ ﻗﺴـﻤﺖ از‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺣﺎﺿﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار دﻫﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﺎﻧﺖ راﺟﻊ ﺑﻪ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر روﺷﻦ‪ ،‬آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺧﻮد اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ روﺷـﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ در »اﻧﺘﻘﺎد ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ« و »ﻣﻘﺪﻣﻪ« ‪ Prolegomena‬ﻃﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در رﺳﺎﻟﺔ اﺧﻴﺮ ﺷﻜﻞ آن آﺳﺎﻧﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫از ﻟﺤﺎظ ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ و ﻛﻤﺎل ﺑﻪ ﭘﺎي رواﻳﺖ »اﻧﺘﻘﺎد« ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻲﻛﻮﺷﻢ ﺧﻮد‪ ‬ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛـﻨﻢ و ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻫﻀﻤﺶ ﺳﺎزم؛ ﭘﺲ از ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﺗﺸﺮﻳﺢ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎدش ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﻼواﺳﻄﺔ ادراك ﭘﺎره اي ﻣﻨﺒﻌﺚ از ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻴﻨﺪ و ﭘﺎره اي ﻣﻨﺒﻌﺚ از دﺳﺘﮕﺎه‬ ‫درك ﺧﻮد ﻣﺎ‪ .‬ﻻك ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن را ﺑﻪ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺧﻮ داده ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﺛﺎﻧﻮي ‪ -‬رﻧﮓ و ﺻﻮت و ﺑﻮ و ﻏﻴـﺮه ‪ -‬ذﻫﻨﻴﻨـﺪ و‬ ‫ﺑﻪ ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺧﻮد ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎرﻛﻠﻲ و ﻫﻴﻮم ‪ -‬وﻟﻲ اﻟﺒﺘﻪ ﻧـﻪ ﻋـﻴﻦ آﻧﻬـﺎ ‪ -‬ﻗـﺪم را ﻓﺮاﺗـﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﺬارد و ﻛﻴﻔﻴﺎت اول را ﻫﻢ ذﻫﻨﻲ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻏﺎﻟﺒﺎً در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﺎ ﻋﻠﺘﻬـﺎﻳﻲ دارﻧـﺪ‪،‬‬ ‫و ﺧﻮد وي اﻳﻦ ﻋﻠﺘﻬﺎ را »ﭼﻴﺰﻫﺎي در ﺧﻮد« )اﺷﻴﺎي ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ( ﻳﺎ »‪ «Noumena‬ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺿـﻤﻦ اﺣﺴـﺎس ﺑـﺮ ﻣـﺎ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻛﺎﻧﺖ آن را »ﻧﻤﻮد« ﻣـﻲﺧﻮاﻧـﺪ‪ ،‬از دو ﺟـﺰء ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺟـﺰء‪ ‬ﻣﻨﺒﻌـﺚ از ﭼﻴـﺰ‪ ،‬ﻛـﻪ آن را‬ ‫»اﺣﺴﺎس« ﻧﺎم ﻣﻲ ﮔﺬارد؛ و ﺟﺰء‪ ‬ﻣﻨﺒﻌﺚ از دﺳﺘﮕﺎه ذﻫﻦ ﻣﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻛﺎﻧـﺖ ﻧﻤﻮدﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺪد را ﺑـﺎ رواﺑـﻂ ﻣﻌﻴﻨـﻲ‬ ‫ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺟﺰء‪ ‬اﺧﻴﺮ را ﻛﺎﻧﺖ »ﺻﻮرت« ﻧﻤﻮد ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺰء ﺧﻮدش اﺣﺴﺎس ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻟﺬا ﺑﺴـﺘﮕﻲ ﺑـﻪ ﻣﺤـﻴﻂ‬ ‫ﻋﺮﺿﻲ ﺧﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻮده‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺎ آن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪» ،‬از ﭘﻴﺸﻲ« اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻛﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺻﻮرت ﻣﺤﺾ اﺣﺴﺎﺳﺎت »دﻳﺪ ﻣﺤﺾ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﺣﺴﺎس دو ﺻﻮرت ﻣﺤـﺾ دارد‪ ،‬و‬ ‫آن دو ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲ دروﻧﻲ اﺳﺖ؛ و دﻳﮕﺮي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲ ﺑﻴﺮوﻧﻲ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻣـﺪﻋﺎ ﻛـﻪ زﻣـﺎن و ﻣﻜـﺎن ﺻـﻮر از ﭘﻴﺸـﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻧـﺖ دو ﻧـﻮع ﺑﺮﻫـﺎن ﻣـﻲآورد؛ ﻳﻜـﻲ ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﻳﺎ در اﺻﻄﻼح ﺧﻮد وي ﺑﺮﻫـﺎن »ﻓﺮاﺗـﺮي« )‪ .(Transcendental‬ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫ﻧﻮع اول ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از ﻣﺎﻫﻴﺖ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻧﻮع دوم ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴـﺮ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ از اﻣﻜـﺎن رﻳﺎﺿـﻴﺎت‬

‫‪ .1‬ﺳﺎل روي ﻛﺎر آﻣﺪن ﻫﻴﺘﻠﺮ در آﻟﻤﺎن‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 536‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﺤﺾ‪ .‬ﺑﺮاﻫﻴﻦ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻜﺎن ﻛﺎﻣﻠﺘﺮ از ﺑﺮاﻫﻴﻦ راﺟﻊ ﺑﻪ زﻣﺎن ذﻛﺮ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﺎﻧﺖ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫اﺧﻴﺮ اﺳﺎﺳﺎً ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻤﺎن ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﻜﺎﻧﻴﻨﺪ‪.‬‬ ‫)‪ (1‬ﻣﻜﺎن ﻳﻚ ﺗﺼﻮر ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﺸﺘﻖ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻓـﺮض ﻣﻜـﺎن ﻣﻘـﺪم اﺳـﺖ ﺑـﺮ رﺟـﻮع ﺑـﻪ‬ ‫اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻨﺒﻌﺚ از ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﺑﻴﺮوﻧﻲ؛ و ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻜﺎن اﻣﻜﺎن دارد‪.‬‬ ‫)‪ (2‬ﻣﻜﺎن ﻳﻚ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﺿﺮوري از ﭘﻴﺸﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺔ ادراﻛﺎت ﺗﺠﺮﺑﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ؛ زﻳﺮا ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺼـﻮر‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻜﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي در ﻣﻜﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫)‪ (3‬ﻣﻜﺎن ﻳﻚ ﺗﺼﻮر ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻳﺎ ﻋﻤﻮﻣﻲ از رواﺑﻂ ﻋﻤﻮم ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻣﻜﺎن وﺟـﻮد دارد‪ ،‬و آﻧﭽـﻪ ﻣـﺎ‬ ‫»ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ اﺟﺰاي آن ﻣﻜﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺼﺪاﻗﻬﺎي آن‪.‬‬ ‫)‪ (4‬ﻣﻜﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻘﺪاري ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﺟﻠﻮه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﺟﺰاي ﻣﻜﺎن را در ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﻏﻴﺮ‬ ‫از راﺑﻄﺔ ﻳﻚ ﺗﺼﻮر ﺑﺎ ﻣﺼﺪاﻗﻬﺎي آن اﺳﺖ‪ ،‬و ﻟﺬا ﻣﻜﺎن ﺗﺼﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ »دﻳﺪ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻓﺮاﺗﺮي راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻜﺎن از ﻫﻨﺪﺳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛـﻪ ﻋﻠـﻢ ﻣـﺎ ﺑـﻪ ﻫﻨﺪﺳـﺔ اُﻗﻠﻴﺪﺳـﻲ از‬ ‫ﭘﻴﺸﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ از ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺤﺾ ﻗﺎﺑﻞ اﺳـﺘﻨﺘﺎج ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺷﻜﻠﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ دو ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺘﻘﺎﻃﻊ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ ﻛـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ را ﺑـﺎ‬ ‫زاوﻳﺔ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻨﺪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﻲﺗﻮان از ﻧﻘﻄﺔ ﺗﻘﺎﻃﻊ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﻮر داد ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ دو ﺧﻂ ﻋﻤـﻮد ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻣﺄﺧﻮذ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ راﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن »دﻳﺪ« ﻣﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﭼﻴﺰ‬ ‫)ﺷﺊ( ﭼﻪ ﻳﺎﻓﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﻣﻦ ﺣﺎوي ﺻﻮرت ﺣﺲ ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﻳﻦ ﺻﻮرت در ذﻫﻦ ﻣـﻦ ﻣﻘـﺪم ﺑـﺮ‬ ‫ﻫﻤﺔ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻓﻌﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺣﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮه ﻫﺎي ادراك ﻣﺎ ﻣﺮﺑـﻮط اﺳـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ دﻳﮕﺮي ادراك ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻫﻨﺪﺳﻪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬از‬ ‫ﭘﻴﺸﻲ و ﻣﺒﺮﻫﻦ )‪ (apodeictic‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ اﻳـﻦ اﻋﺘﻘـﺎد ﻛـﻪ در ﻋﻤـﻞ‬ ‫ﺷﻤﺎرش زﻣﺎن ﺻﺮف ﻣﻲﺷﻮد ﺣﺴﺎب ﺟﺎي ﻫﻨﺪﺳﻪ را ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﮕﺬارﻳﺪ اﻳﻦ ﺑﺮاﻫﻴﻦ را ﻳﻜﺎﻳﻚ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻜﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻜﺎن ﻳﻚ ﺗﺼﻮر ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﺸﺘﻖ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫زﻳﺮا ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻴﺮون از ﻣﻦ ]ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در ﻳـﻚ وﺿـﻊ ﻣﻜـﺎﻧﻲ ﻏﻴـﺮ از وﺿـﻊ‬ ‫ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻣﻦ ﻗﺮار داد[ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻣﻦ ﺑﺘﻮاﻧﻢ آن اﺣﺴﺎﺳﺎت را در ﺑﻴﺮون و در ﻛﻨﺎر ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬و ﻟـﺬا‬ ‫ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻠﻜﻪ در ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ادراك ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻜﺎن ﺑﺎﻳﺪ از ﭘﻴﺶ زﻣﻴﻨﻪ را ﺗﺸـﻜﻴﻞ داده ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫]‪ «.[zum Grundeligen‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻜﺎن اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﺑﻴﺮون از ﻣﻦ« )ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در ﻳﻚ وﺿﻊ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻏﻴﺮ از وﺿﻊ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻣﻦ ﻗﺮار دارد( ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻐﺮﻧﺠﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﭼﻴﺰ در ﺧﻮد‪ ،‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻗﺮار ﻧﺪارم و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻣﻜﺎﻧﺎً ﺑﻴﺮون از ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از »ﻣﻦ« در اﻳﻨﺠـﺎ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻦ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻧﻤﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻌﻨﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻗﺴﻤﺖ اﺧﻴﺮ ﻋﺎﻳﺪ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪،‬‬ ‫و آن اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﻴﺰﻫﺎي واﻗﻊ در ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ادراك ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛـﻪ از زﻣـﺎن‬ ‫در ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺼﻮﻳﺮ اﺗﺎق رﺧﺘﻜﻦ در ذﻫﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﺟﺎﻣﻪدار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت را ﺑـﻪ‬ ‫ﭼﻨﮕﻜﻬﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲآوﻳﺰد‪ .‬ﭼﻨﮕﻜﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ از ﭘﻴﺶ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ذﻫﻦ ﺟﺎﻣﻪدار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻪﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﻣﻲﭼﻴﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺎﻧﺖ □ ‪537‬‬

‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮاﺳﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﺎﻧﺖ داﺋﺮ ﺑﺮ ذﻫﻨﻲ ﺑﻮدن زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن‪ ،‬اﺷﻜﺎﻟﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ‬ ‫ﺧﻮد ﻛﺎﻧﺖ آن را درﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ادراك را اﻳﻦ ﻃﻮر ﺑﭽﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﭼﻴﻨﻢ‪ ،‬و ﻧـﻪ‬ ‫ﻃﻮر دﻳﮕﺮ؟ ﻣﺜﻼً ﭼﺮا ﭼﺸﻤﻬﺎي ﻣﺮدم را ﺑﺎﻻي دﻫﺎﻧﺸﺎن ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻢ و ﻧﻪ زﻳﺮ آن؟ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﭼﺸﻢ و دﻫﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎي در ﺧﻮد وﺟﻮد دارﻧﺪ و ادراﻛﻬﺎي ﺟﺪاﮔﺎﻧﺔ ﻣﺮا ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻴﺰي در آﻧﻬﺎ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﻣﻜﺎﻧﻲ ﭼﺸﻢ و دﻫﺎن در ادراك ﻣﻦ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ رﻧﮕﻬﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮار دﻫﻴﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲ اﻧﮕﺎرﻳﻢ‬ ‫ﻛﻪ رﻧﮕﻬﺎ در ﻣﺎده ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ادراﻛﻬﺎي ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﻋﻘﻴﺪه دارﻳﻢ ﻛﻪ رﻧﮕﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﻃﻮﻟﻬـﺎي‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻣﻮاج ﻧﻮر ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻣﻮج ﻣﺘﻀﻤﻦ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬در ﻋﻠﻞ ادراﻛﻬـﺎي‬ ‫ﻣﺎ اﻣﻮاج ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬واﻧﮕﻬﻲ‪ ،‬اﮔﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻓﺮض ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬زﻣـﺎن و ﻣﻜـﺎنِ ادراﻛﻬـﺎي ﻣـﺎ‬ ‫داراي ﻗﺮﻳﻨﻪ ﻫﺎﻳﻲ در ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﺮﻳﻨﻪ ﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑـﺮاﻫﻴﻦ ﻛﺎﻧـﺖ ﺑﺎﻃـﻞ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﻣﺎدة ﺧﺎم اﺣﺴﺎس را ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻻزم ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛـﻪ ﺗﻮﺿـﻴﺢ دﻫـﺪ ﭼـﺮا‬ ‫ذﻫﻦ ﻣﺎدة ﺧﺎم را اﻳﻦ ﻃﻮر ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻃﻮر دﻳﮕﺮ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد زﻣﺎن‪ ،‬اﻳﻦ اﺷﻜﺎل ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻋﻠﻴﺖ ﻫـﻢ دﺧﺎﻟـﺖ دارد‪ .‬ﻣـﻦ ﺑـﺮق را ﭘـﻴﺶ از‬ ‫رﻋﺪ ادراك ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻓﻼن ﺷﺊ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ادراك ﻣﺮا از ﺑﺮق ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻬﻤﺎن ﺷﺊ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ادراك ﻣﺮا از رﻋـﺪ؛‬ ‫اﻣﺎ ﻓﻼن ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ زﻳﺮا زﻣﺎن ﻓﻘﻂ در رواﺑﻂ ادراﻛﻬﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭘﺲ ﭼـﺮا دو اﻣـﺮ ﺑـﻲ زﻣـﺎن ﻓـﻼن و‬ ‫ﺑﻬﻤﺎن آﺛﺎري در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورﻧﺪ؟ اﮔﺮ ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎﻣﻼً دﻟﺨﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن ﻫﻴﭻ راﺑﻄﻪاي ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ ادراك ﻣﻨﺒﻌﺚ از ﻓﻼن ﻣﻘﺪم ﺑـﺮ ادراك ﻣﻨﺒﻌـﺚ از ﺑﻬﻤـﺎن اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ دوم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻜﺎن را ﺧﺎﻟﻲ ﺗﺼﻮر ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﺧﻮد ﻣﻜـﺎن را ﺗﺼـﻮر‬ ‫ﻧﻜﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻫﻴﭻ ﺑﺮﻫﺎن ﺟﺪﻳﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻳﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬و اﻣـﺎ‬ ‫اﻳﻦ دﻋﻮي را ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻜﺎن را ﺧﺎﻟﻲ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﻗﻮﻳﺎً ﻣﻨﻜﺮم‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﻴـﺪ ﺗﺼـﻮر ﻛﻨﻴـﺪ ﻛـﻪ در ﺷـﺒﻲ‬ ‫ﺗﺎرﻳﻚ و اﺑﺮي ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﺪ؛ اﻣﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺧﻮد ﺷﻤﺎ در ﻣﻜﺎن ﻫﺴﺘﻴﺪ و اﺑﺮﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﻴـﺪ ﺑﺒﻴﻨﻴـﺪ‬ ‫ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل واي ﻫﻴﻨﮕﺮ ‪ Vaihinger‬ﻣﻜﺎن ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻜﺎن ﻧﻴﻮﺗﻮن ﻣﻜﺎن ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪاي‬ ‫از رواﺑﻂ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺎز ﻣﻦ ﻣﻠﺘﻔﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮم ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻜﺎن ﺧﺎﻟﻲ ﻣﻄﻠﻖ را ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﺳﻮم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻜﺎن ﻳﻚ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﭘﺮاﻛﻨﺪه‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ﻳﻚ ﺗﺼﻮر ﻋﻤﻮﻣﻲ از رواﺑﻂ ﻋﻤﻮم ﭼﻴﺰﻫـﺎ‪،‬‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ دﻳﺪ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا اوﻻً ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻣﻜﺎن واﺣﺪ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺼـﻮر )‪ (sich vorstellen‬ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬و اﮔـﺮ از‬ ‫»ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ« ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻣﺮادﻣﺎن اﺟﺰاي ﻫﻤﺎن ﻣﻜﺎن واﺣﺪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ اﺟﺰا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺟﺰاي ﻛﻞ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ آن‬ ‫ﻛﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ...‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﻗﻊ در ﻛﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻜﺎن ذاﺗﺎً واﺣﺪ اﺳﺖ و ﺗﻜﺜـﺮات آن ﺻـﺮﻓﺎً‬ ‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﺪود اﺳﺖ‪ «.‬ﻛﺎﻧﺖ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻜﺎن ﻳﻚ دﻳﺪ از ﭘﻴﺸﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻟﺐ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻋﺒﺎرت از ﻧﻔﻲ ﺗﻜﺜﺮ ﻣﻜﺎنِ در ﺧﻮد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺎ »ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ ﻧﻪ ﻣﺼﺪاﻗﻬﺎي ﻳﻚ ﺗﺼﻮر ﻛﻠﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫و ﻧﻪ اﺟﺰاي ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻘﻴﺪة ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻘﺎم ﻣﻨﻄﻘﻲ »ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ« دﻗﻴﻘﺎً ﭼﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ در ﻫﺮ ﺻـﻮرت‬ ‫»ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ« ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻣﺆﺧﺮ ﺑﺮ »ﻣﻜﺎن« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﺘﺠﺪد ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ‪ ،‬ﻣﻜﺎن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺴـﺒﻲ‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺪرت ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻧﻪ »ﻣﻜﺎن« و ﻧﻪ »ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ« ﻫﻴﭽﻜﺪام ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺳﻢ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﭼﻬﺎرم ﻋﻤﺪة ﻣﻘﺼﻮدش اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻜﺎن »دﻳﺪ« اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺗﺼـﻮر‪ .‬ﻣﻘﺪﻣـﺔ ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻜﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﻣﻘﺪار ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﺷﻮد‪] .‬ﻳﺎ ﺟﻠﻮه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ «[Vorstellt .‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺮازﻧﺪة‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺴﻄﺤﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮﻧﻴﮕﺴﺒﺮك )زادﮔﺎه ﻛﺎﻧﺖ( زﻳﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﺳﺎﻛﻨﺎن دره ﻫـﺎي‬

‫‪ □ 538‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫آﻟﭗ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪه اي اﺗﺨﺎذ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﺷﻮاري ﻣﻲ ﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫»ﻣﻌﻴﻦ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻜﺎن ﻗﺴﻤﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ادراك ﭘـﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ؛ و‬ ‫در ﻣﻮرد ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎي ﻣﻜﺎن ﻣﺎ ﻓﻘﻂ اﺣﺴﺎﺳﻲ از اﻣﻜﺎن ﺣﺮﻛﺖ دارﻳﻢ‪ .‬ﺗﺎزه اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺳﺴﺘﻲ را ﺑﺘﻮان داﺧـﻞ‬ ‫در ﺑﺤﺚ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻜﺎن در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻄﺢ ﻛﺮه ﻣﺪور‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻓﺮاﺗﺮي )ﻳﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ (،‬ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﻧﺤـﻮ در رﺳـﺎﻟﺔ »ﻣﻘﺪﻣـﻪ« آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻗـﺎﻃﻌﺘﺮ از ﺑﺮﻫﺎﻧﻬـﺎي‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و رد آن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻗﻄﻌﻲﺗﺮي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪» .‬ﻫﻨﺪﺳﻪ«‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺎ اﻣﺮوز ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﻧﺎم دو رﺷـﺘﺔ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬از ﻳﻚ ﻃﺮف ﻫﻨﺪﺳﺔ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺘﺎج از اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ ،‬ﺑـﻲ آﻧﻜـﻪ در ﭘـﻲ »ﺻـﺤﺖ«‬ ‫اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻛﻪ از ﻣﻨﻄﻖ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺸﻮد وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ اﻳﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ »ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ« ﻧﻴﺴـﺖ و‬ ‫ﺑﻪ آن اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي درﺳﻲ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ ﻧﻴﺎزي ﻧﺪارد‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻫﻨﺪﺳﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﺧﻪ اي از‬ ‫ﻋﻠﻢ ﻓﻴﺰﻳﻚ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺜﻼً در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻳﻚ ﻋﻠﻢ ﺗﺠﺮﺑﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آن‬ ‫اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ از راه اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺻﻮل ﺑـﺎ اﺻـﻮل ﻣﺴـﻠﻢ اُﻗﻠﻴـﺪس ﺗﻔـﺎوت‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬از اﻳﻦ دو ﻧﻮع ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺸﻲ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و دﻳﮕـﺮي ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ اﺳـﺖ وﻟـﻲ از ﭘﻴﺸـﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺎر ﺑﺮﻫﺎن ﻓﺮاﺗﺮي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ ﺑﻜﻮﺷﻴﻢ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﻠﻲﺗﺮي راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻜﺎن ﻃﺮح ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﻣـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﻛﻪ در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻣﺴﻠﻢ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد اﺗﺨﺎذ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ادراﻛﻬﺎي ﻣﺎ داراي ﻋﻠﻞ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ )ﺑـﻪ ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ( ﻣﺎدﻳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻛﻴﻔﻴـﺎت ﻣﻮﺟـﻮد در ﻋﻠﺘﻬـﺎي ﻏﻴـﺮ ﻣـﺪر‪‬ك ﺧـﻮد ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ادراﻛﻬﺎ و ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻋﻠﺘﻬﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﻴﻦ رﻧﮕﻬﺎ )ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ادراك ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ(‬ ‫و رﻧﮕﻬﺎ )ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻋﻠﻢ ﻓﻴﺰﻳﻚ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﻛﻨﺪ( ارﺗﺒﺎﻃﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻣﻴـﺎن ﻣﻜـﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺟﺰﺋـﻲ از‬ ‫ادراﻛﻬﺎ‪ ،‬و ﻣﻜﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺰﺋﻲ از ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻏﻴﺮ ﻣﺪرك ﻋﻠﻞ ادراﻛﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳـﻦ ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻣﺒﺘﻨـﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺻﻞ ﻣﺴﻠﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻌﻠﻮلﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺎﺷﻲ از ﻋﻠﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻨﺪ‪ .‬ﭘـﺲ ﻓـﻲاﻟﻤﺜـﻞ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ادراك‬ ‫ﺑﺼﺮي ﻓﻼن ﻃﺮف ﭼﭗ ادراك ﺑﺼﺮي ﺑﻬﻤﺎن ﺟﻠﻮه ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺧﻮاﻫﻴﻢ اﻧﮕﺎﺷﺖ ﻛﻪ راﺑﻄﺔ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮي ﺑﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﺎﺳﺘﺎر و ﻋﻠﺖ‬ ‫ﺑﻴﺴﺘﺎر وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ دو ﻣﻜﺎن دارﻳﻢ‪ :‬ﻳﻜﻲ ذﻫﻨﻲ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﻋﻴﻨﻲ؛ ﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﻓﻘﻂ اﺳﺘﻨﺒﺎط‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺑﻴﻦ ﻣﻜﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﺻﻮرﺗﻬﺎي ادراك‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ رﻧﮓ و ﺻﻮت‪ ،‬ﺗﻔـﺎوﺗﻲ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﻫﻤـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﻜﺴﺎن در ﺻﻮرت ذﻫﻨﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎز ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﺴﺎن در ﺻﻮرت ﻋﻴﻨﻲ ﺧـﻮد ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ اﺻـﻞ‬ ‫ﻣﺴﻠﻢ ﻋﻠﻴﺖ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ داﻋﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣﺎ ﻋﻠﻢ ﺧﻮد را از ﻣﻜﺎن ﺑﻪ ﻧﺤﻮي از اﻧﺤﺎ ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑـﺎ ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﺧﻮد از رﻧﮓ و ﺻﻮت و ﺑﻮ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد زﻣﺎن ﻗﻀﻴﻪ ﻃﻮر دﻳﮕﺮ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﮔـﺮ ﻣـﺎ اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ ﻋﻠﺘﻬـﺎي ﻏﻴـﺮ ﻣـﺪرك ادراﻛـﺎت را در اﻳـﻦ ﻣـﻮرد‬ ‫ﻧﮕﻬﺪارﻳﻢ‪ ،‬زﻣﺎن ﻋﻴﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻴﻦ زﻣﺎن ذﻫﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت دﭼﺎر اﺷﻜﺎﻻﺗﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ راﺟـﻊ ﺑـﻪ‬ ‫رﻋﺪ و ﺑﺮق ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻳﺎ از آﻧﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻮرد زﻳﺮ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺷﻨﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدي ﺳﺨﻦ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ؛ ﺟـﻮاﺑﺶ‬ ‫ﻣﻲدﻫﻴﺪ؛ و او ﺻﺪاي ﺷﻤﺎ را ﻣﻲ ﺷﻨﻮد‪ .‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ او و ﺷﻨﻴﺪه ﺷﺪن ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ او‪ ،‬ﻫـﺮ دو‪ ،‬ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬در دﻧﻴﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺪرك ﻗﺮار دارﻧﺪ؛ و در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ روﻳﺪاد ﺳﺎﺑﻖ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ روﻳﺪاد اﺧﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋـﻼوه‪،‬‬ ‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ او در دﻧﻴﺎي ﻋﻴﻨﻲ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﺷﻨﻴﺪن ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬ﺷﻨﻴﺪن ﺷﻤﺎ در دﻧﻴﺎي ذﻫﻨﻲ ادراﻛﻬﺎ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﭘﺎﺳـﺦ‬ ‫ﮔﻔﺘﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ و ﭘﺎﺳﺦ ﺷﻤﺎ در دﻧﻴﺎي ﻋﻴﻨﻲ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﺷﻨﻴﺪن اوﺳﺖ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛـﻪ راﺑﻄـﺔ »ﺗﻘـﺪم« ﺑﺎﻳـﺪ در‬

‫ﻛﺎﻧﺖ □ ‪539‬‬

‫ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ ﻳﻜﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻬﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻜﺎن ادراﻛﻲ اﺳﺖ ذﻫﻨﻲ؛ ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻬﻤﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ زﻣﺎن ادراك ذﻫﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻓﺮض اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ادراﻛﻬﺎ ﻣﻌﻠﻮل ﭼﻴﺰﻫﺎي در ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮدﻣـﺎن‬ ‫از وﻗﺎﻳﻊ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﻣﻨﺒﻌﺜﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻓﺮض ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺿﺮورت ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻓﺮض را ﺗﺮك ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آن وﻗـﺖ‬ ‫دﻳﮕﺮ ادراﻛﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻬﻤﻲ »ذﻫﻨﻲ« ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫»ﭼﻴﺰ در ﺧﻮد« در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ ﻋﻨﺼﺮ ﻧﺎر‪‬ﻧﮕﻲ )‪ (awkward‬ﺑﻮد و اﺧﻼف ﺑﻼﻓﺼﻞ ﻛﺎﻧﺖ آن را ﺑﻪ دور اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و در‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ در ورﻃﻪاي ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ »اﺻﺎﻟﺖ ﻣﻦ« )‪ (solipsism‬اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ ﻃﻮري ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ را‬ ‫اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪاي ﻛﻪ از ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﺠﺮﺑﻪ ﭘﻴﺶ روﻧﺪ ﻳﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﻮي ﻣﻄﻠﻖ‪ .‬و ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻫﮕﻞ ﻓﻠﺴﻔﺔ آﻟﻤﺎﻧﻲ در ﺟﻬﺖ اﺧﻴﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﻲرﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻠﻒ‪ ‬ﺑﻼﻓﺼﻞِ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻴﺨﺘﻪ )‪» .(1762-1814‬ﭼﻴﺰﻫﺎي در ﺧﻮد« را رﻫﺎ ﻛﺮد و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﺻـﺎﻟﺖ ذﻫـﻦ را ﺑـﻪ‬ ‫َ‬ ‫ﺣﺪي رﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﻮن آﻣﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »ﻣﻦ« )‪ (Ego‬ﻳﮕﺎﻧﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑـﺪان ﺳـﺒﺐ‬ ‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﺒﻨﺎي وﺟﻮد ﺧﻮد اﺳﺖ‪» .‬ﺟﺰ ﻣﻦ« ﻛﻪ داراي واﻗﻌﻴﺖ ﻓﺮﻋﻲ اﺳﺖ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ »ﻣـﻦ«‬ ‫ﻣﺒﻨﺎي وﺟﻮد آن اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺤﺾ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻧﺪارد؛ اﻫﻤﻴﺖ او ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ »ﮔﻔﺘﺎرﻫـﺎﻳﻲ ﺧﻄـﺎب ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻠﺖ آﻟﻤﺎن« اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ﻣﺮدم آﻟﻤﺎن ﺑﺮاي ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻳﻨﺎ ‪ Jena‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪،‬‬ ‫و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎﻳﺪ او را ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬار ﻧﻈﺮي ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ آﻟﻤﺎن داﻧﺴﺖ‪» .‬ﻣﻦ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺗﺼﻮر ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ‬ ‫آﺳﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺟﻨﺒﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻓﻴﺨﺘﻪ درآﻣﻴﺨﺖ‪ .‬ﭼﻮن »ﻣﻦ« آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻠﺖ آﻟﻤﺎن ﺑﺮﺗـﺮ از‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻣﻠﺘﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻓﻴﺨﺘﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺷﺨﺼﻴﺖ داﺷﺘﻦ و آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮدن ﺑﻲﺷﻚ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳـﺎس‪ ،‬ﻓﻴﺨﺘـﻪ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻛﺎﻣﻠﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاواﻧﻲ در آﻟﻤﺎن ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺧﻠﻒ ﺑﻼﻓﺼﻞ ﻓﻴﺨﺘﻪ‪ ،‬ﺷﻠﻴﻨﮓ ‪ ،(1775-1854) Schelling‬از او دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﻲﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ذﻫﻨﻴﺖ دﺳـﺖ ﻛﻤـﻲ از‬ ‫او ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﻠﻴﻨﮓ ﺑﺎ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎي آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﻧﺰدﻳﻚ داﺷﺖ و در ﻋﺼـﺮ ﺧـﻮد ﺻـﺎﺣﺐ ﺷـﻬﺮت ﺑـﻮد‪ ،‬وﻟـﻲ ﭼﻨـﺪان‬ ‫اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻬﻢ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﮕﻞ‪.‬‬

‫‪ □ 540‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 66 82‬و ﯾ‪
9‬‬

‫‪8‬ﯾ ‪4  86‬ن ‪7‬زد‪
9‬‬ ‫ﺣﻴﺎت ﻓﻜﺮي ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻐﺮﻧﺠﺘﺮ از ﻫﻤﺔ ﻗﺮﻧﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﭼﻨﺪ ﻋﻠﺖ داﺷﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﺟﻮﻻن ﻓﻜـﺮ از‬ ‫ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ وﺳﻴﻌﺘﺮ ﺑﻮد؛ اﻣﺮﻳﻜﺎ و روﺳﻴﻪ ﺳﻬﺎم ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ ﻓﻜﺮي ﻣﺰﻳﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اروﭘﺎ ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﺑﻖ از ﻓﻠﺴـﻔﻪﻫـﺎي‬ ‫ﻫﻨﺪي ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬دوم‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻛﻪ از ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻤﺪة ﻧﻮآوري ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎت‬ ‫ﺑﺰرﮔﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺳﻲ و زﻳﺴﺖ ﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﺷـﻴﻤﻲ آﻟـﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺋـﻞ آﻣـﺪ‪ .‬ﺳـﻮم‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻣﺎﺷـﻴﻨﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻋﻤﻴﻘﺎً دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺗﺼﻮر ﺗﺎزهاي از ﻧﻴﺮوﻫﺎي آﻧﻬـﺎ را در ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ ﻣﺤـﻴﻂ ﻣـﺎدي ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻃﻐﻴﺎن ﻋﻤﻴﻘﻲ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﻓﻜﺮي و ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻛﻬـﻦ‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ و ﺣﻤﻼﺗﻲ را ﺑﺮ ﺿﺪ ﺑﺴﻴﺎري ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣـﺎن ﺣﻤﻠـﻪ ﺑـﻪ ﺳﺎﺣﺘﺸـﺎن ﻏﻴـﺮ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻃﻐﻴﺎن دو ﺷﻜﻞ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت داﺷﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﻋﻘﻼﻧﻲ )ﻣﻦ اﻳﻦ ﻛﻠﻤـﺎت را ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي آزاد ﺑﻜـﺎر‬ ‫ﻣﻲﺑﺮم‪ (.‬ﻃﻐﻴﺎن رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ از ﺑﺎﻳﺮون و ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور و ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻮﻟﻴﻨﻲ و ﻫﻴﺘﻠـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ؛ ﻃﻐﻴـﺎن ﻋﻘﻼﻧـﻲ ﺑـﺎ ﻓﻼﺳـﻔﺔ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻮي اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻧﺮﻣﺘﺮ ﺑﻪ رادﻳﻜﺎﻟﻬﺎي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﻲرﺳـﺪ‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ ﻧـﺰد ﻣـﺎرﻛﺲ ﺷـﻜﻞ‬ ‫ﻋﻤﻴﻘﺘﺮي ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻪ روﺳﻴﺔ ﺷﻮروي ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﺳﺘﻴﻼي ﻓﻜﺮي آﻟﻤﺎن ﻋﺎﻣﻞ ﺟﺪﻳﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺎﻧﺖ آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻻﻳـﺐ ﻧﻴـﺘﺲ ﮔﺮﭼـﻪ آﻟﻤـﺎﻧﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ‬ ‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻻﺗﻴﻨﻲ و ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬و ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻟﻤﺎن در ﻓﻠﺴﻔﺔ او ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺪه آﻟﻴﺴﻢ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﭘـﺲ‬ ‫از ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺧﻴﺮ آﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ ،‬ﻋﻤﻴﻘﺎً از ﺗﺎرﻳﺦ آﻟﻤﺎن ﻣﺘـﺄﺛﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺴـﻴﺎري از ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ ﻛـﻪ در ﺗﻔﻜـﺮات‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻲ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻏﺮﻳﺐ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ اﻧﻌﻜﺎس ﺣﺎﻟﺖ روﺣﻲ ﻣﻠﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ ﺗﺼـﺎدﻓﺎت ﺗـﺎرﻳﺨﻲ از ﺳـﻬﻢ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻗﺪرت ﻣﺤﺮوم ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻟﻤﺎن ﻣﻮﻗﻊ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺧﻮد را ﻣﺪﻳﻮن »اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻘﺪس روم« ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﺘـﺪرﻳﺞ‬ ‫ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺗﺒﻌﺔ اﺳﻤﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري از دﺳﺖ داد‪ .‬آﺧﺮﻳﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻛﺎرل ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗـﺪرﺗﺶ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ‬ ‫ﻣﺴﺘﻤﻠﻜﺎﺗﺶ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و ﻫﻠﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح دﻳﻦ و ﺟﻨﮓ ﺳﻲ ﺳﺎﻟﻪ آﻧﭽﻪ را از وﺣﺪت آﻟﻤـﺎن ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪه ﺑـﻮد از‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺑﺮد‪ ،‬و ﭼﻨﺪ اﻣﻴﺮ ﻧﺸﻴﻦ ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ ﻛﻪ ﻃﻮق ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﺑﻪ ﮔﺮدن داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻗـﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻳﻚ دوﻟﺖ آﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺮوس‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﻨﺪ؛ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺮدرﻳﻚ را ﻛﺒﻴـﺮ‬ ‫ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮد ﭘﺮوس ﻫﻢ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﺳﺨﺘﻲ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﻳﻨﺎ ﺧﻮرد ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻧـﺎﭘﻠﺌﻮن اﻳﺴـﺘﺎدﮔﻲ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﭘﺮوس ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺑﻴﺰﻣﺎرك ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺠﺪﻳﺪ ﮔﺬﺷﺘﺔ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ آﻻرﻳﻚ و ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ و ﺑﺎرﺑﺎروﺳﺎ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻛـﺮد‪) .‬در‬ ‫ﻧﻈﺮ آﻟﻤﺎﻧﻴﻬﺎ ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ آﻟﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ (.‬ﺑﻴﺰﻣﺎرك ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻛﺎﻧﻮﺳﺎ ‪ Canossa‬ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ رﻓﺖ‪«،‬‬ ‫ﺣﺲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن داد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭘﺮوس ﺑﺎ آﻧﻜﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺟﻬﺖ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻛﻤﺘﺮ از ﺑﺴﻴﺎري از ﻧـﻮاﺣﻲ آﻟﻤـﺎن ﻏﺮﺑـﻲ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺑﺴﻴﺎري از آﻟﻤﺎﻧﻴﻬﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻮﺗﻪ‪ ،‬از ﭘﻴﺮوزي ﻧـﺎﭘﻠﺌﻮن در ﻳﻨـﺎ ﻣﺘﺄﺳـﻒ‬ ‫ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬آﻟﻤﺎن در اﺑﺘﺪاي ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﮕﻲ ﺷﮕﺮﻓﻲ در ﻓﺮﻫﻨﮓ و اﻗﺘﺼﺎد ﻧﺸﺎن داد‪ .‬در ﭘﺮوس ﺷﺮﻗﻲ ﺳﺮواژ ﻫﻨﻮز‬

‫ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎي ﻓﻜﺮي در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ □ ‪541‬‬

‫ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد؛ اﺷﺮاف ده ﻧﺸﻴﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺟﻬﻞ روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻏﺮﻗﻪ و ﻛﺎرﮔﺮان ﺣﺘﻲ از اﻟﻔﺒﺎي ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﺎري ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻗﺴﻤﺘﻲ از آﻟﻤﺎن ﻏﺮﺑﻲ در ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ رم ﺑﻮد‪ ،‬و از ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬ ‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻮي اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ را اﺷﻐﺎل ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﻪ اﻧـﺪازة ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ آزادﻳﺨﻮاﻫﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻣﻴﺮان آﻧﺠﺎ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺎﻫﻮﺷﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻫﻨﺮﻫـﺎ ﺣﻤﺎﻳـﺖ ﻣـﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ و در درﺑﺎرﻫـﺎي‬ ‫ﺧﻮد از اﻣﻴﺮان ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﺔ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ واﻳﻤﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﻴﺮش ﺣـﺎﻣﻲ ﮔﻮﺗـﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﻣﻴﺮان ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﺎ وﺣﺪت آﻟﻤﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ وﺣﺪت اﺳﺘﻘﻼل آﻧﻬﺎ را از ﻣﻴﺎن ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬـﺖ‬ ‫اﻳﻦ اﻣﻴﺮان »ﺿﺪ وﻃﻦ ﭘﺮﺳﺖ« ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از رﺟﺎل ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي ﻛﻪ در ﻇﻞ ﺣﻤﺎﻳﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻴـﺰ ﻫﻤـﻴﻦ ﺣـﺎل را‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن در ﻧﻈﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺒﻠﻎ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮ از ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻟﻤﺎن ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﻃﻮل ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻟﻤﺎن ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﭘﺮوﺳﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮدرﻳﻚ ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮدي آزاداﻧـﺪﻳﺶ و‬ ‫ﻫﻮاﺧﻮاه ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﺗﻼش ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮﻟﻦ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻣﺮﻛﺰ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ درآورد‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﺑﺮﻟﻦ ﻳﻚ رﺟﻞ‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﻓﺮاﻧﺴﻮي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﻴﺲ داﺋﻤﻲ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻮﭘﺮﺗﻮﻳﻲ ‪ ،Maupertuis‬ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ‬ ‫آﻣﺎج ﻫﺠﻮ وﻟﺘﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻛﻮﺷﺸﻬﺎي ﻓﺮدرﻳﻚ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮﺷﺸـﻬﺎي ﺳـﺎﻳﺮ ﺣﻜـﺎم روﺷـﻦ اﻧـﺪﻳﺶ آن زﻣـﺎن‪ ،‬اﺻـﻼﺣﺎت‬ ‫اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺒﻮد؛ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎري ﻛﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﮔﺮد آﻣﺪن ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣـﺪاﺣﺎن‬ ‫روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻣﺰدور‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻓﺮدرﻳﻚ‪ ،‬ﺳﺮاغ اﻫﻞ ﻓﺮﻫﻨﮓ را ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺎز در آﻟﻤﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻴﺶ از ﻫﻨﺮ و ادب آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﭘﺮوس ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ از ﺗﺒﻌﺔ ﻓﺮدرﻳﻚ ﻛﺒﻴﺮ ﺑﻮد؛ ﻓﻴﺨﺘﻪ و ﻫﮕﻞ از‬ ‫اﺳﺘﺪان داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺮﻟﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻛﻤﺘﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺮوس ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ اﻟﻬﻴﺎت آزاداﻧـﻪ اش از‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﺔ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺮوس دﭼﺎر زﺣﻤﺖ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻴﺨﺘﻪ و ﻫﮕﻞ ﻫﺮ دو ﺳﺨﻨﮕﻮﻳﺎن ﻓﻠﺴﻔﻲ ﭘﺮوس ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻫﻤـﻮار ﺳـﺎﺧﺘﻦ‬ ‫راه ﺑﺮاي وﺣﺪت وﻃﻦ ﭘﺮﺳﺘﻲ آﻟﻤﺎﻧﻲ و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﭘﺮوس ﻛﺎر ﻓﺮاواﻧﻲ ﺻﻮرت دادﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎر آﻧـﺎن در اﻳـﻦ زﻣﻴﻨـﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﺰرگ آﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻣﺴﻦ ‪ Mommsen‬و ﺗﺮاﻳﭽﻜﻪ ‪ Treitschke‬اداﻣـﻪ ﻳﺎﻓـﺖ ﺑﻴﺰﻣـﺎرك ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻠـﺖ آﻟﻤـﺎن را‬ ‫ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ وﺣﺪت آﻟﻤﺎن را ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي ﭘﺮوس ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﭘﻴـﺮوزي را ﻧﺼـﻴﺐ آن ﻋﻨﺎﺻـﺮي در‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻟﻤﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮﺷﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﺳﺮاﺳﺮ دورة ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻫﮕﻞ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻓﻠﺴﻔﺔ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﻬﻦ ﺧـﻮد ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬و ﻟـﺬا اﻫﻤﻴـﺖ‬ ‫ﻓﺮاواﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻲ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﺎ ﺣﺪود ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن و در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺎ ﻛﻤﻲ ﭘﻴﺶ از آن ﺑﺮﺗـﺮي ﺧـﻮد‬ ‫را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد؛ آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﺎن ﻓﻠﺴﻔﺔ رﺳﻤﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻛﺎﻧﺖ و ﻫﮕﻞ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬ ‫و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﭼﻨﺪان ﭘﻴﺮوي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬در ﻣـﺮدم درس ﺧﻮاﻧـﺪه‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻨﺖ داﻧﺸﮕﺎه را اداﻣﻪ دادﻧﺪ ‪ -‬ﺟﺎن اﺳﺘﻮارت ﻣﻴﻞ در ﺟﺎﻧﺐ ﺗﺠﺮﺑﻴـﺎن‪ ،‬و‬ ‫ﻟﻮﺗﺴﻪ ‪ Lotze‬و ﺳﻴﮕﻮرات ‪ Sigwart‬و ﺑﺮادﻟﻲ ‪ Bradley‬و ﺑﻮزاﻧﻜﻪ ‪ Bosanquet‬در ﺟﺎﻧﺐ اﻳﺪه آﻟﻴﺴـﻢ آﻟﻤـﺎﻧﻲ ﻫﻴﭽﻜـﺪام‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً در ﺗﺮاز اول ﻗﺮار ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ در ﺣﺪ ﺻﺎﺣﺒﺎن دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺧﻮد ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ در ﻏﺎﻟـﺐ‬ ‫اوﻗﺎت ﺑﺎ ﻗﻮﻳﺘﺮﻳﻦ ﻓﻜﺮ زﻣﺎن ﻗﻄﻊ ﺗﻤﺎس داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً در ﻗـﺮن ﺷـﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﻛـﻪ ﻓﻠﺴـﻔﺔ داﻧﺸـﮕﺎﻫﻲ ﻫﻨـﻮز‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺪرﺳﻲ ﺑﻮد اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺻﺪق ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻄﻊ ﺗﻤﺎس ﭘﻴﺶ آﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻮرخ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ راﻓﻀﻴﺎن ﻏﻴﺮ ﺣﺮﻓـﻪاي‬ ‫ﺑﻴﺶ از اﺳﺘﺎدان ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﺮو ﻛﺎر ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻏﻠﺐ ﻓﻼﺳﻔﺔ اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ را ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ روﺳـﻮ ﺑﻬـﻢ آﻣﻴﺨﺘـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻠﻮﺳـﻴﻮس ‪ Helvetius‬و‬ ‫ﻛﻨﺪورﺳﻪ ‪ Condorcet‬را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻤﻮﻧﺔ آﻣﻴﺰش ﻋﻘﻞ و ﻋﺸﻖ داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻠﻮﺳﻴﻮس )‪ (1715-71‬اﻳﻦ اﻓﺘﺨﺎر را داﺷﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎﺑﺶ ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان »درﺑـﺎرة روح« ‪ (1758) De l’Esprit‬ﺑـﻪ‬ ‫وﺳﻴﻠﺔ داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻦ ﻣﺤﻜﻮم و ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﺟﻼد ﺳﻮزاﻧﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺘﺎم در ‪ 1769‬ﻛﺘـﺎب او را ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﻛـﺮد و‬ ‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﺼﻤﻢ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را وﻗﻒ اﺻﻮل ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري ﺳﺎزد‪ ،‬و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻠﻮﺳﻴﻮس در ﻋﺎﻟﻢ اﺧﻼق ﻫﻤـﺎن ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬

‫‪ □ 542‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻴﻜﻦ در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده‪ .‬ﭘﺲ ﻋﺎﻟﻢ اﺧﻼق ﻫﻢ ﺑﻴﻜﻦ ﺧﻮد را ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻴﻮﺗﻮن آن ﻫﻨﻮز ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ «.‬ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻴـﻞ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬ﺟﺎن اﺳﺘﻮارت‪ ،‬ﻫﻠﻮﺳﻴﻮس را راﻫﻨﻤﺎي ﺧﻮد ﻗﺮار داد‪.‬‬ ‫ﻫﻠﻮﺳﻴﻮس ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﺎﻧﺖ داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ذﻫﻦ »ﻟﻮح ﺳﺎده« اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي اﻓﺮاد را ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﻌﻠﻮل ﺗﻔﺎوﺗﻬـﺎي‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ و ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻣﻌﻠﻮل آﻣﻮزش اوﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻧﺒـﻮغ‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺼﺎدف اﺳﺖ‪ :‬ﺷﻜﺴﭙﻴﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺮم دزدﻳﻦ ﮔﺎو ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺶ‪ ،‬ﺗﺎﺟﺮ ﭘﺸﻢ ﻣﻲ ﺷـﺪ‪ .‬ﻋﻼﻗـﺔ ﻫﻠﻮﺳـﻴﻮس ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري از اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺳﺎزﻣﺎن دوﻟﺘﻲ و آداب و رﺳﻮم ﺣﺎﺻـﻞ از آن آﻣﻮزﮔـﺎران اﺻـﻠﻲ ﻣـﺮدم‬ ‫ﺑﺎﻟﻎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻧﺎدان ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻲآﻳﺪ ﻧﻪ اﺣﻤﻖ؛ اﻣﺎ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ او را اﺣﻤﻖ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬ ‫در اﺧﻼق‪ ،‬ﻫﻠﻮﺳﻴﻮس ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺮه ﺟﻮﻳﻲ ﺑﻮد و ﻟﺬت را ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬در دﻳﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﺪاﭘﺮﺳﺖ و ﺑﻪ ﺷـﺪت ﺿـﺪ‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬رواﻳﺖ ﺳﺎده ﺷﺪه اي از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻻك را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻻك روﺷﻦ ﺷﺪهاﻳﻢ‪،‬‬ ‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ و ﻧﺘﻴﺠﺘﺎً ذﻫﻦ ﺧﻮد را از ﻗﺒﻞ آﻻت ﺣﺎﺳﻪ ﻣﺎن دارﻳﻢ‪ «.‬وي ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺣﺴﺎﺳـﻴﺖ ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ‬ ‫ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻋﻠﺖ اﻋﻤﺎل و اﻓﻜﺎر و ﻋﻮاﻃﻒ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺖ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد ارزش ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎ روﺳﻮ‪ ،‬ﻛﻪ آن را ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮان ﻣﻲداﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﺳﺨﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﻠﻮﺳﻴﻮس ﺧﻮش ﺑﻴﻨﺎﻧﻪ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻓﻘﻂ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ اﻧﺴﺎن را ﻛﺎﻣﻞ ﺳـﺎزد‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺸﻴﺸﺎن رﻓﻊ زﺣﻤﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ آﺳﺎن ﻣﻲﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﻨﺪورﺳﻪ )‪ (1743-94‬ﻫﻢ ﻋﻘﺎﻳﺪي ﻧﻈﻴﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻫﻠﻮﺳﻴﻮس دارد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ از روﺳﻮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺘﺄﺛﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻫﻤﮕﻲ از اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ واﺣﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﺣﺴﺎس و ﻗﺎدر ﺑﻪ اﺳـﺘﺪﻻل و ﻛﺴـﺐ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ؛ و از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ دﻳﮕﺮ اﻓـﺮاد ﺑﺸـﺮ را ﻧﻤـﻲ ﺗـﻮان ﺑـﻪ دو دﺳـﺘﺔ ﺣـﺎﻛﻢ و‬ ‫ﻣﺤﻜﻮم و ﻓﺮﻳﺐ زن و ﻓﺮﻳﺐ ﺧﻮر ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪» .‬اﻳﻦ اﺻﻮل ﻛﻪ ﺳﻴﺪﻧﻲ ‪ Sidney‬ﺑﺰرﮔﻮار ﺟﺎن ﺧـﻮد را در راه آﻧﻬـﺎ ﻧﻬـﺎد و‬ ‫ﻻك اﻫﻤﻴﺖ ﻧﺎم ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ روﺳﻮ ﭘﺮورده ﺷﺪﻧﺪ‪ «.‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻻك اﺑﺘـﺪا‬ ‫ﺣﺪود ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮي را ﻧﺸﺎن داد‪» .‬روش او ﺑﻪ زودي از آنِ ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬و ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ اﻧﻄﺒـﺎق آن ﺑـﺎ اﺧـﻼق و‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ در اﻳﻦ ﻋﻠﻮم راﻫﻲ در ﭘﻴﺶ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً داراي ﻫﻤﺎن اﻳﻘـﺎن و اﻃﻤﻴﻨـﺎن راه‬ ‫ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻛﻨﺪورﺳﻪ اﻧﻘﻼب اﻣﺮﻳﻜﺎ را ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲ ﺳﺘﺎﻳﺪ‪» .‬ﻋﻘﻞ ﺳـﻠﻴﻢ ﺳـﺎده ﺑـﻪ ﺳـﺎﻛﻨﺎن ﻣﺴـﺘﻌﻤﺮات اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن آﻣﻮﺧـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آن ﺳﻮي اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه اﻧﺪ درﺳﺖ داراي ﻫﻤﺎن ﺣﻘﻮق اﻧﮕﻠﻴﺴـﻴﺎﻧﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ روي‬ ‫ﻣﺪار ﮔﺮﻳﻨﻮﻳﭻ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ «.‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬و اﻧﻘـﻼب اﻣﺮﻳﻜـﺎ‬ ‫ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ را در ﺳﺮار اروﭘﺎ‪ ،‬از ﻧﻮا ‪ Neva‬ﺗﺎ ﮔﻮادي اﻟﻜﻮﻳﺮ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﺻـﻮل اﻧﻘـﻼب ﻓﺮاﻧﺴـﻪ »ﺧﺎﻟﺼـﺘﺮ و دﻗﻴﻘﺘـﺮ و‬ ‫ﻋﻤﻴﻘﺘﺮﻧﺪ از اﺻﻮﻟﻲ ﻛﻪ اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻴﺎن را ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ «.‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻛﻨﺪورﺳـﻪ از دﺳـﺖ‬ ‫روﺑﺴﭙﻴﺮ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪ .‬ﻛﻤﻲ ﺑﻌﺪ او را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﻨﺪورﺳﻪ در زﻧﺪان درﮔﺬﺷـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻛﻴﻔﻴـﺖ ﻣـﺮﮔﺶ‬ ‫ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﻨﺪورﺳﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺗﺴﺎوي ﺣﻘﻮق ﻧﺴﻮان ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺒﺪع ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺎﻟﺘﻮس ‪ Malthus‬ﻫﻢ او ﺑﻮد؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬ ‫در ﻧﻈﺮ او ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻏﻢ اﻧﮕﻴﺰي را ﻛﻪ ﻣﺎﻟﺘﻮس ﺑﺪاﻧﻬﺎ رﺳﻴﺪ ﻧﺪاﺷﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻨﺪورﺳﻪ آن را ﺑﺎ ﻟـﺰوم ﻧﻈـﺎرت ﺑـﺮ ﻣﻮاﻟﻴـﺪ ﻫﻤـﺮاه‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﭘﺪر ﻣﺎﻟﺘﻮس از ﭘﻴﺮوان ﻛﻨﺪورﺳﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺎﻟﺘﻮس ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ آﺷﻨﺎ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻨﺪورﺳﻪ ﺣﺘﻲ از ﻫﻠﻮﺳﻴﻮس ﻧﻴﺰ ﭘﺮﺷﻮرﺗﺮ و ﺧﻮﺷﺒﻴﻦ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﺷـﺎﻋﺔ اﺻـﻮل اﻧﻘـﻼب‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻛﻠﻴﺔ ﻣﻀﺮات اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻬﻢ ﺑﻪ زودي ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ از ﺑﺨـﺖ ﺧـﻮش ﻓﺮﺟـﺎم ﺑـﻮد ﻛـﻪ وي از ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1794‬زﻧﺪه ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎي ﻓﻜﺮي در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ □ ‪543‬‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻼﺳﻔﺔ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﺟﻨﺒﺔ ﺷﻮر و ﺟﺬﺑﺔ آن ﻛﺎﺳﺘﻪ و ﺑﺮ دﻗﺖ آن ﺑﺴﻴﺎر اﻓﺰوده ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ رادﻳﻜﺎﻟﻬﺎي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﺘﺎم ﺑﻪ ﻧﺎم اﻫﻢ آﻧﻬﺎ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻋﻤﻮم اﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن آورده ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻨﺘـﺎم در اﺑﺘـﺪا‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﭼﻮن ﭘﻴﺮﺗﺮ ﺷﺪ داﻣﻨﺔ ﻋﻼﻗﻪ اش ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪ و ﻋﻘﺎﻳﺪش ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫ﺟﻨﺒﺔ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ‪ 1808‬ﺟﻤﻬﻮري ﺧﻮاه ﺑﻮد و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑـﻪ ﺗﺴـﺎوي ﻧﺴـﻮان و دﻣـﻮﻛﺮات ﺳـﺎزش ﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ و‬ ‫دﺷﻤﻦ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ‪ .‬ﺑﻨﺘﺎم ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ را از ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻴﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮ دوي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﻄﻄﻠﻖ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴـﺖ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﺗﺨﺎذ اﺻﻞ »ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺳﻌﺎدت ﺑﺮاي ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻌﺪاد‪ «،‬از ﻃـﺮف ﺑﻨﺘـﺎم ﺑـﻲﺷـﻚ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ اﺣﺴﺎﺳـﺎت‬ ‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ او ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ اﺻﻞ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻨﺘﺎم ﺻﺮاﺣﺘﺎً آن را »ﻣﻬﻤﻞ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬ ‫رادﻳﻜﺎﻟﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت ﺑﺎ ﻣﺮداﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻠﻮﺳﻴﻮس و ﻛﻨﺪورﺳﻪ ﻓﺮق داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻟﺤـﺎظ ﻣﺸـﺮب ﺻـﺒﻮر‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻋﻤﻠﻲ ﻃﺮح رﻳﺰي ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻗﺘﺼﺎد اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاواﻧـﻲ‬ ‫ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻠﻢ در آورده اﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺷﻮق و اﻧﺠﺬاب ﻛﻪ در ﺑﻨﺘﺎم و ﺟﺎن اﺳـﺘﻮارت‬ ‫ﻣﻴﻞ ‪ -‬اﻣﺎ ﻧﻪ در ﻣﺎﻟﺘﻮس ﻳﺎ ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻴﻞ ‪ -‬وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻳﻦ »ﻋﻠﻢ‪ «،‬و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ رواﻳـﺖ ﺑﺪﺑﻴﻨﺎﻧـﺔ‬ ‫ﻣﺎﻟﺘﻮس از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﻤﻌﻴﺖ )ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ اﻛﺜﺮ ﻣﺰدوران ﺟﺰ در دوره ﻫﺎي ﭘﺲ از ﻧﺎﺧﻮﺷﻲ و ﻣـﺮگ و ﻣﻴـﺮ ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺣﺪاﻗﻞ ﻗﻮت ﻻﻳﻤﻮت ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادة ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻴﺎورﻧﺪ( اﻛﻴﺪاً ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻚ ﻓﺮق ﺑﺰرگ دﻳﮕﺮ ﻣﻴﺎن ﭘﻴﺮوان‬ ‫ﺑﻨﺘﺎم و اﺳﻼف ﻓﺮاﻧﺴﻮيﺷﺎن اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎنِ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻣﺒﺎرزه ﺷﺪﻳﺪي ﻣﻴﺎن ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎﻳﺎن و ﻣﺰدوران وﺟﻮد داﺷـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻇﻬﻮر اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﻫﺎي ﺻﻨﻔﻲ و ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﭘﻴﺮوان ﺑﻨﺘﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﺿﺪ ﻃﺒﻘﺔ ﻛـﺎرﮔﺮ‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎﻳﺎن را ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة آﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺎن اﺳﺘﻮارت ﻣﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺘـﺪرﻳﺞ از ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﻏﻠـﻴﻆ ﭘـﺪرش دﺳـﺖ‬ ‫ﻛﺸﻴﺪ و ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﮔﺬاﺷﺖ دﺷﻤﻨﻴﺶ ﺑﺎ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ رو ﺑﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﻧﻬﺎد و اﻃﻤﻴﻨﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ اﺑـﺪي اﻗﺘﺼـﺎد‬ ‫ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻛﻤﺘﺮ و ﻛﻤﺘﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﺮاري ﻛﻪ در ﺷﺮح ﺣﺎل ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺟﺮﻳﺎن اﻳﻦ ﻧﺮﻣﻲ در او ﺑـﺎ ﺧﻮاﻧـﺪن آﺛـﺎر ﺷـﻌﺮاي‬ ‫رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺮوان ﺑﻨﺘﺎم ﮔﺮﭼﻪ اﺑﺘﺪا ﻛﻤﻲ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻮدﻧﺪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ اﻳﻦ ﺧﺼﻴﺼﻪ را از دﺳﺖ دادﻧﺪ ‪ -‬ﭘﺎرهاي ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﻮﻓﻴـﻖ در‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻦ دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺑﻌﻀﻲ از آراي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﭘﺎره اي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻗـﺪرت روز اﻓـﺰون ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﻢ و‬ ‫اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﻫﺎي ﺻﻨﻔﻲ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼً اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮداﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ رﺳﻮم ﻛﻬﻦ ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ دو ﺳﻨﺦ ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻲ و رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﭼﻮن ﻛﻨﺪورﺳـﻪ ﻫـﺮ دو ﺟﻨﺒـﻪ را در ﺧـﻮد آﻣﻴﺨﺘـﻪ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴـﺮوان ﺑﻨﺘـﺎم‬ ‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻳﻜﺴﺮه ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑـﺮ ﺿـﺪ آﻧﻬـﺎ و ﻫـﻢ ﺑـﺮ ﺿـﺪ ﻧﻈـﺎم اﻗﺘﺼـﺎدي ﻣﻮﺟـﻮد‬ ‫ﻣﻲﺷﻮرﻳﺪﻧﺪ از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﺗﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻳﻜﻲ از ﻓﺼﻮل آﻳﻨﺪه ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓـﺖ‪،‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻣﻠﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲآورد‪.‬‬ ‫ﺻﻮرت رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﻃﻐﻴﺎن و ﺻﻮرت ﻋﻘﻼﻧﻲ آن‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻫﺮ دو از اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﻼﻓﺼﻞ ﭘﻴﺶ از آن ﻣﺄﺧﻮذ ﺑﺎ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ .‬ﺻﻮرت رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﻃﻐﻴﺎن را در ﺟﺎﻣﺔ ﻏﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان در ﺑﺎﻳﺮون ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﻳـﻦ ﻃﻐﻴـﺎن‬ ‫در ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور و ﻧﻴﭽﻪ زﺑﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ را آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﺎﻳﻞ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اراده را ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﻋﻘﻞ ﻣﺆﻛـﺪ ﺳـﺎزد و‬ ‫از ﺳﻠﺴﻠﺔ اﺳﺘﺪﻻل اﻇﻬﺎر ﺑﻴﺘﺎﺑﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﻲ از اﻧﻮاع ﺷـﺪت ﻋﻤـﻞ را ﺑﺴـﺘﺎﻳﺪ‪ .‬در ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﻋﻤﻠـﻲ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺘﺤـﺪ‬ ‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﺗﻤﺎﻳﻞ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در واﻗﻊ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻫﻤﻴﺸﻪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻋﻤﻮﻣـﺎً ﻋﻘـﻞ ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد ﻗﻄﻌﺎً دﺷﻤﻨﻲ دارد و ﺿﺪ ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻔﺮطﺗﺮﻳﻦ اﺷﻜﺎل آن ﻧﺰد آﻧﺎرﺷﻴﺴﺘﻬﺎي روﺳﻲ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪،‬‬ ‫آﻣﺎ در روﺳﻴﻪ آﻧﭽﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭼﻴﺮه ﺷﺪ ﺻﻮرت ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺸـﻮري ﻛـﻪ ﻣﺠـﺎل ﺗﻈـﺎﻫﺮ ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﺿـﺪ‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻲ ارادة ﻋﺮﻳﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد ﻛﺸﻮر آﻟﻤﺎن ﺑﻮد ‪ -‬ﻛﺸﻮري ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻴﺶ از ﻛﺸﻮرﻫﺎي دﻳﮕـﺮ ﺑـﺮاي ﻗﺒـﻮل ﻣﺴـﻠﻚ‬ ‫رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ آﻣﺎدﮔﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 544‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داده اﻳﻢ ﻣﻠﻬﻢ از ﺳﻨﺖ ادب ﻳﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ دو ﻣﻨﺸﺄ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ‬ ‫ﺑﺮاي ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﻠﺴﻔﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﻋﻠﻢ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺎﺷﻴﻨﻲ‪ .‬ﻣﻨﺸﺄ اﺧﻴﺮ ﻧﻔﻮذ ﻧﻈـﺮي ﺧـﻮد را ﺑـﺎ ﻣـﺎرﻛﺲ‬ ‫آﻏﺎز ﻛﺮد‪ ،‬و از آن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﺑﺮ اﻫﻤﻴﺖ آن اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺸﺄ ﺳﺎﺑﻖ در ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ اﻫﻤﻴـﺖ داﺷـﺖ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ اﺷﻜﺎل ﺗﺎزهاي ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪.‬‬ ‫داروﻳﻦ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎﻣﻲ را داﺷﺖ ﻛﻪ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ و ﻧﻴﻮﺗﻮن در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ داروﻳـﻦ دو ﺟـﺰء‬ ‫داﺷﺖ‪ :‬از ﻳﻚ ﻃﺮف ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﻴﺎت ﺑﺘﺪرﻳﺞ از ﻣﺒﺪأ واﺣﺪي ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻗﺒﻮل ﻋﺎﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺪﻳﺪي ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از اﻧﻜﺴﻴﻤﻨﺪر‪ ،‬ﻻﻣﺎرك و اراﺳﻤﻮس و ﺟـﺪ ﺧـﻮد‬ ‫داروﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬داروﻳﻦ ﺗﻮدة ﻋﻈﻴﻤﻲ از دﻻﻳﻞ و ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و در‬ ‫ﺟﺰء‪ ‬دوم ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺧﻮد ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻜﺎﻣﻞ را ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣﻌﺮوﻓﻴـﺖ و ﻧﻴـﺮوي ﻋﻠﻤﻴـﻲ‬ ‫ﺑﺨﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً ﻧﺪاﺷﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ آن را اﺑﺪاع ﻧﻜﺮد‪.‬‬ ‫ﺟﺰء‪ ‬دوم ﻧﻈﺮﻳﺔ داروﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺗﻨﺎزع ﺑﻘﺎ و ﺑﻘﺎي اﻧﺴﺐ‪ .‬ﻫﻤـﺔ ﺟـﺎﻧﻮران و ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﺳـﺮﻳﻌﺘﺮ از آﻧﻜـﻪ ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺳﻴﻠﺔ زﻳﺴﺖ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﺪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻫﺮ ﻧﺴﻞ ﻋﺪة زﻳﺎدي ﻳﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ‬ ‫ﻣﺜﻞ ﺑﺮﺳﻨﺪ از ﻣﻴﺎن ﻣﻲ روﻧﺪ ﭼﻪ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺪام اﻓﺮاد ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ؟ ﺑﻲﺷﻚ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺗﺼﺎدف ﺻﺮف؛ اﻣـﺎ‬ ‫ﻋﻠﺖ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً ﺣﻴﻮاﻧﺎت و ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻋﻴﻨـﺎً ﺷـﺒﻴﻪ ﺑـﻪ واﻟـﺪﻳﻦ ﺧـﻮد‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺷﺪت ﻳﺎ ﺿﻌﻒ در ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺧﺼﺎﻳﺺ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻣﺨﺘﺼـﺮي ﺑـﺎ واﻟﺪﻳﻨﺸـﺎن‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻮع واﺣﺪي ﺑﺮاي ﺑﻘﺎي ﺧﻮد ﺑﺎ ﻫﻢ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﺣﺴﻦ ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ اﻧﻄﺒﺎق‬ ‫دارﻧﺪ داراي ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻣﻜﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ در ﻣﻴﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻣﻜﺎﻧﺎت‪ ،‬آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺒﻨﺪ در ﻫﺮ ﻧﺴﻠﻲ ﺑﻴﻦ اﻓـﺮاد ﺑـﺎﻟﻎ ﺑﺮﺗـﺮي‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ دوره ﺑﻪ دوره َﮔﻮ‪‬زﻧﻬﺎ ﺳﺮﻳﻌﺘﺮ ﻣﻲدوﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﺑﻪ ﻫﺎ ﺷﻜﺎر ﺧﻮد را ﺑﻲ ﺻﺪاﺗﺮ ﻛﻤﻴﻦ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‬ ‫و ﮔﺮدن زراﻓﻪ درازﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد؛ و داروﻳﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﻈﻮر داﺷﺘﻦ زﻣﺎن ﻛﺎﻓﻲ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺮاﺳـﺮ ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺗﻜﺎﻣﻞ را‪ ،‬از آﻏﺎزﻳﺎن )‪ (protozoa‬ﺗﺎ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺟﺰء از ﻧﻈﺮﻳﺔ داروﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و اﺧـﺘﻼف ﻓـﺮاوان واﻗـﻊ ﺷـﺪه و ﺑﻴﺸـﺘﺮ زﻳﺴـﺖ ﺷﻨﺎﺳـﺎن آن را ﻣﺤﺘـﺎج ﺑـﻪ‬ ‫اﺻﻼﺣﺎت ﻣﻬﻢ ﻓﺮاوان ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻋﻼﻗﺔ ﻣﻮرخ اﻓﻜﺎر ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻜﺘﺔ ﺟﺎﻟﺐ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺑﺴﻂ ﻧﻈﺮﻳﺎت داروﻳﻦ در ﺳﺮاﺳـﺮ ﺣﻴـﺎت اﻗﺘﺼـﺎدي‪ ،‬ﻛـﻪ ﺻـﻔﺖ‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ رادﻳﻜﺎﻟﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ داروﻳﻦ ﻧﻴﺮوي ﻣﺤﺮﻛﺔ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﻮﻋﻲ اﻗﺘﺼﺎد زﻳﺴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‬ ‫در دﻧﻴﺎي رﻗﺎﺑﺖ آزاد‪ .‬ﺑﺴﻂ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺎﻟﺘﻮس در ﺟﻬﺎن ﺟﺎﻧﻮران و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻨﺎزع ﺣﻴﺎت و ﺑﻘﺎ و ﺑﻘﺎي اﻧﺴﺐ‬ ‫را در ﻧﻈﺮ داروﻳﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﮕﻴﺰة ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺟﻠﻮه داد‪.‬‬ ‫ﺧﻮد داروﻳﻦ ﻟﻴﺒﺮال ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺶ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﻀﺮ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻗﺪﻳﻢ در آﻣﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻣﺴﺎوي ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﻣﻴﺎن اﻓﺮاد ﺑﺎﻟﻎ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﻌﻠـﻮل ﺗﻌﻠـﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴـﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬ ‫داروﻳﻦ ﺑﺮ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﻓﻄﺮي ﺑﻴﻦ اﻓﺮاد ﻧﻮع واﺣﺪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺒﻮد‪ .‬اﮔﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻻﻣﺎرك ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ و داروﻳﻦ ﻫـﻢ ﺗـﺎ ﺣـﺪي‬ ‫ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻛﺘﺴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ارث ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳـﺎﺗﻲ از ﻗﺒﻴـﻞ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻫﻠﻮﺳـﻴﻮس ﻣﻤﻜـﻦ ﺑـﻮد ﻗـﺪري‬ ‫ﺗﺨﻔﻴﻒ ﻳﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﺑﻌﻀﻲ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎت ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎﻛﻨﻮن ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﺧﺼﺎﺋﺺ ﻓﻄﺮي ﺑﻪ ارث ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﻓﻄﺮي ﻣﻴﺎن اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻧﺘﻴﺠﺔ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ دارد‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺟﺮﻳﺎن ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ داروﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ اﻧﺴـﺎن و ﺣﻴـﻮان‬ ‫داراي ﺟﺪ واﺣﺪي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن ﭼﻨﺎن ﻛﻨﺪ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺟﺎﻧﻮراﻧﻲ ﻫﻢ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧـﺪاﻧﻴﻢ‬ ‫آﻧﻬﺎ را ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺴﺎن ﺑﺸﻤﺎرﻳﻢ ﻳﺎ ﺣﻴﻮان‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﻳﻦ ﺳﺆال ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ در ﭼﻪ ﻣﺮﺣﻠـﻪ اي از ﺗﻜﺎﻣـﻞ اﻓـﺮاد‬ ‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻳﺎ اﺟﺪاد ﺷﺒﻪ اﻧﺴﺎن او‪ ،‬ﺗﺴﺎوي آﻏﺎز ﺷﺪ؟ آﻳﺎ »ﭘﻴﺘﻜﺎﻧﺘﺮوﭘﻮس ارﻛﺘﻮس« ‪ Pinhcanthropus erectus‬اﮔـﺮ ﺗﻌﻠـﻴﻢ‬

‫ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎي ﻓﻜﺮي در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ □ ‪545‬‬ ‫و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ آﺛﺎري ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ آﺛﺎر ﻧﻴﻮﺗﻮن ﭘﺪﻳﺪ آورد؟ آﻳﺎ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﻲﺑﻮد ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﻠﻴﺖ داون ‪Piltdown‬‬

‫را ﺑﻪ ﺟﺮم دزدﻳﺪن ﮔﺎو ﻣﺤﻜﻮم ﻛﻨﺪ‪ ،‬آن اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﺴـﭙﻴﺮ ﺷـﻌﺮ ﺑﺴـﺮاﻳﺪ؟ ﻃﺮﻓـﺪاران ﺟـﺪي و ﻗﻄﻌـﻲ‬ ‫ﺗﺴﺎوي‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆاﻻت ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻧﺎﭼﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﻤـﻮن را ﻣﺴـﺎوي اﻧﺴـﺎن ﺑﺪاﻧﻨـﺪ‪ .‬و‬ ‫ﭼﺮا در ﺣﺪ ﻣﻴﻤﻮن ﺗﻮﻗﻒ ﻛﻨﻴﻢ؟ ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﻃﺮﻓﺪاران ﺗﺴﺎوي ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺳـﺘﺪﻻل ﺑـﻪ ﻧﻔـﻊ دادن ﺣـﻖ رأي ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﺪﻓﻬﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﺴﺎوي اﻓـﺮاد ﺑﺸـﺮ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﺮم ﻣﻐﺎﻳﺮت ﺑﺎ ﻋﻠﻢ زﻳﺴﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه اﻣﺘﻴﺎز ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﭼﻨﺒﺔ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ دارد ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻜﺎﻣﻞ آن را ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﺮد‪ ،‬و آن اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣـﺎدام‬ ‫ﻛﻪ وﺿﻊ ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻠﻚ ﺧﻮش ﺑﻴﻨﻲ را ﻣﺠﺎز ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻬﺎ از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻜﺎﻣﻞ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ و ﻋﻠﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺗﺎزهاي ﺑﺮ ﺿﺪ اﻟﻬﻴﺎت رﺳﻤﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲداد‪ .‬ﺧﻮد ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺶ از ﺑﻌﻀﻲ ﻟﺤﺎظ ﻣﺎ ﻗﺒـﻞ‬ ‫داروﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮد ﻛﺘﺎب ﺧﻮد را ﺑﻪ داروﻳﻦ اﻫﺪا ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺄن و آﺑﺮوي ﻋﻠﻢ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺗﻔﻜﺮ از ﻋﻠﻢ ﻣﺘـﺄﺛﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﻣﻘـﻮﻻت ﻣﻜﺎﻧﻴﺴـﺘﻲ‬ ‫ﻣﻘﻮﻻت زﻳﺴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ را ﺑﺎ ﺟﻬﺎن اﻧﻄﺒﺎق دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در ﺣـﺎل ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﺑـﻮد‪ ،‬و ﺑـﻪ آﺳـﺎﻧﻲ ﻣﻤﻜـﻦ ﺑـﻮد ﻏﺎﻳـﺖ و‬ ‫ﻣﻘﺼﻮدي در ﻫﻤﻪ ﺟﺎي ﺟﻬﺎن ﺗﺼﻮر ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ رﻏﻢ داروﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺴﺎن ﻧﻔﺲ ﺗﻜﺎﻣﻞ را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪة اﻋﺘﻘﺎد ﺑـﻪ ﻏﺎﻳـﺖ‬ ‫و ﻣﻘﺼﻮد داﺷﺘﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺼﻮر رواﺑﻂ زﻧﺪه )ارﮔﺎﻧﻴﺴﻢ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﻠﻴﺪ ﺗﻮﺿـﻴﺤﺎت ﻋﻠﻤـﻲ و ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺟﻠﻮه ﻛﺮد و ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ اﺗﻤﻲ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻃﺮز دﻳﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺣﺘﻲ در ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﻧﻈـﺮي‬ ‫ﻫﻢ رﺳﻮخ ﻛﺮد‪ .‬در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﺟﺘﻤﺎع در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮد ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑـﺎ اﻓـﺰاﻳﺶ‬ ‫ﻗﺪرت دوﻟﺖ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﻘﺎي اﻧﺴﺐ داروﻳﻦ ‪ -‬ﻧـﻪ در اﻧﻄﺒـﺎق ﺑـﺎ اﻓـﺮاد‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ در اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﻣﻠﻞ ‪ -‬ﺗﻮﺳﻞ ﺟﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎ دارﻳﻢ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﺔ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ وارد ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ ﻛـﻪ‬ ‫از ﻓﻬﻢ ﻧﺎﻗﺺ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﻧﺰد ﻋﺎﻣﺔ ﻣﺮدم ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﺘﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪه‪ ،‬ﻓﻨﻮن اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺪﻳﺪ اﺛﺮ ﻋﻜﺲ داﺷـﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﺣﺪود ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻓﻨﻮن ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻬﻤﻲ در ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑـﺎ ﻇﻬـﻮر ﻧﻈـﺎم‬ ‫ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻨﻮن در اﻓﻜﺎر ﻣﺮدم آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬و ﺣﺘﻲ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻴﺰ ﺗـﺎ ﻣـﺪﺗﻲ دراز اﻳـﻦ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻠﺴﻔﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آوردﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً ﺑﺎ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ﺗﻤﺎس دارﻧﺪ‪ .‬رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ زﺷﺘﻴﻬﺎﻳﻲ‬ ‫را ﻛﻪ ﺻﻨﻌﺖ در ﺟﺎﻫﺎي زﻳﺒﺎ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد و )ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻧﻬﺎ( اﺑﺘﺬال ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ »ﻛﺎﺳﺒﻲ« ﺻﺎﺣﺐ ﺛـﺮوت ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲ داﻧﺪ و از آﻧﻬﺎ ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﺑﺎ ﻃﺒﻘﺔ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﻲ ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﮔﺎه آﻧﻬـﺎ را‬ ‫وارد ﻧﻮﻋﻲ اﺗﺤﺎد ﺑﺎ ﻫﻮاداران ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﺮدرﻳﻚ اﻧﮕﻠﺲ ﻛﺎرﻻﻳﻞ را ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻣﻲﻛـﺮد‪ ،‬ﻏﺎﻓـﻞ از اﻳﻨﻜـﻪ آرزوي ﻛﺎرﻻﻳـﻞ‬ ‫رﻫﺎﻳﻲ ﻣﺰدوران ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﻪ اﺳﺎرت آﻧﻬﺎ ﺑﻮد در دﺳﺖ آن ﻧﻮع ارﺑﺎﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﺘﻬﺎ از ﻧﻈـﺎم‬ ‫ﺻﻨﻌﺘﻲ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﺎرﮔﺮان ﺻﻨﻌﺘﻲ را از اﺳﺎرت ﻗﺪرت ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎﻳﺎن ﺑﺮﻫﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻮرد‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻈﺎم ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ اﻣﺎ در اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻞ آن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻜﺎر ﻣـﻲﺑﺮدﻧـﺪ‬ ‫ﭼﻨﺪان ﺗﺤﺖ آن ﺗﺄﺛﻴﺮ واﻗﻊ ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺎﺷﻴﻨﻲ در ﺗﺼﻮر ذﻫﻨﻲ ﺟﻬﺎن اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﮕﺮف ﺣﺲ ﻗﺪرت ﺑﺸـﺮي اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻓﻘـﻂ ﺷـﺘﺎﺑﻲ‬ ‫اﺳﺖ در ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺸﺮ ﺗﺮس از ﺣﻴﻮاﻧﺎت را ﺑـﺎ اﺧﺘـﺮاع ﺳـﻼح و ﺗـﺮس از ﮔﺮﺳـﻨﮕﻲ را ﺑـﺎ‬ ‫اﺧﺘﺮاع زراﻋﺖ ﻛﺎﺳﺖ‪ ،‬آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺷﺘﺎب ﭼﻨﺎن ﺳﺮﻳﻊ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻗـﺪرﺗﻬﺎي آﻓﺮﻳـﺪة ﻓـﻦ ﺟﺪﻳـﺪ را در‬ ‫دﺳﺖ دارﻧﺪ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ اﺳﺎﺳﺎً ﺗﺎزهاي ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬در اﻳﺎم ﻗﺪﻳﻢ ﻛﻮﻫﻬﺎ و آﺑﺸﺎرﻫﺎ ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ؛ اﻛﻨـﻮن ﻛـﻮه‬ ‫ﻣﺰاﺣﻢ را ﻣﻲﺗﻮان از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺖ و آﺑﺸﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﻣﻲﺗﻮان اﻳﺠﺎد ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﺎم ﻗـﺪﻳﻢ ﺟﻬـﺎن ﺑـﻪ ﺻـﺤﺎري ﺧﺸـﻚ و‬

‫‪ □ 546‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫درهﻫﺎي ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﺪ؛ اﻣﺮوزه اﮔﺮ ﻣﺮدم ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺣﻤﺘﺶ ﻣـﻲ ارزد‪ ،‬ﺻـﺤﺎري را ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﭼﻨـﺎن‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﮔﻞ ﺷﻜﻮﻓﺎن ﺷﻮد؛ و درهﻫﺎي ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ اﮔﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮش ﺑﻴﻨﺎﻧﻲ ﺑﻴﻔﺘﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗـﺪر ﻛـﺎﻓﻲ از ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﺻﺤﺮا ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﺎم ﻗﺪﻳﻢ روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن ﭼﻨﺎن ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ آﺑﺎ و اﺟﺪادﺷﺎن زﻳﺴﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ آﺑﺎ و اﺟﺪادﺷﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺣﺘﻲ ﻫﻤﺔ ﻗﺪرت ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ آداب‬ ‫و رﺳﻮم ﺷﺮك را رﻳﺸﻪ ﻛﻦ ﺳﺎزد‪ ،‬و ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﺳﺎﺧﺘﻦ آن آداب و رﺳﻮم ﺑﻪ ﻗﺪﻳﺴﺎن ﻣﺤﻠﻲ ﺟﺎﻣﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻮدﻛﺎن روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن در ﻣﺪارس ﺧـﻮد ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻲ ﺗﻮان در ﻋﻤﺮ ﻳﻚ ﻧﺴﻞ روﺣﻴﺔ و ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ ﻛﺸﺎورزان را دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺖ؛ و اﻳﻦ ﻛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗـﻮان‬ ‫ﭘﻨﺪاﺷﺖ در روﺳﻴﻪ ﺑﺪان ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﻣﺎم اﻣﻮر را در دﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎ زﻣﺎﻣﺪاران اﻣﻮر در ﺗﻤﺎﺳـﻨﺪ‪ ،‬اﻋﺘﻘـﺎد ﺟﺪﻳـﺪي ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﺪرت ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﻗﺪرت اﻧﺴﺎن در ﻣﺒﺎرزه ﺑـﺎ ﻃﺒﻴﻌـﺖ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﻗـﺪرت ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳـﺎن در ﺑﺮاﺑـﺮ اﻓـﺮاد ﺑﺸـﺮ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻨﺪ آﻣﺎل و ﻋﻘﺎﻳﺪﺷﺎن را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻬﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﻋﺒـﺎرت‬ ‫اﺳﺖ از ﻣﺤﻮ ﺛﺒﺎت‪ .‬ﻫﻴﭻ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺎدة ﺧﺎم اﺳﺖ‪ .‬و آن ﻗﺴﻤﺖ از ﻧﮋاد ﺑﺸﺮ ﻧﻴﺰ ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﺮﻛﺖ ﻣﺆﺛﺮ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺪارﻧﺪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻣﺎدة ﺧﺎم ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﺗﺼﻮرات ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة اﻋﺘﻘـﺎد اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻗﺪرت ﺑﺸﺮﻧﺪ؛ از اﻳﻦ ﻣﻴﺎن دو ﺗﺼﻮر ﻣﻬﻢ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺧﺪا و ﺣﻘﻴﻘﺖ‪) .‬ﻣﻨﻈﻮرم اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﻣﻨﻄﻘﺎً‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ (.‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﻮرات رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ذوب ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و از ﻣﻴﺎن ﻣﻲ روﻧﺪ؛ ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺻـﺮاﺣﺘﺎً ﻧﻔـﻲ ﻧﺸـﻮﻧﺪ‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺗﺎزه اﺳﺖ و ﻣﺸـﻜﻞ ﻣـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﻄﺒﺎق ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬ﺗﺎ ﻛﻨﻮن اﻳﻦ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ اﻧﻘﻼﺑﺎت ﻋﻈﻴﻤﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورده اﺳـﺖ و‬ ‫ﺑﻲﺷﻚ در آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺰ اﻧﻘﻼﺑﺎت دﻳﮕﺮي ﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪ .‬ﻗﺎﻟﺐ رﻳﺰي ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻫﻢ در ﺣـﺪ ﺑﺸـﺮي ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﺮﻣﺴﺖ از ﻣﻨﻈﺮة ﻗﺪرت ﻧﺎﻣﺤﺪود اﺳﺖ و ﻫﻢ در ﺧﻮر ﺑﻲﺣﺴﻲ ﮔﺮوه ﺑﻲﻗﺪرﺗﺎن‪ ،‬ﻓﻮريﺗﺮﻳﻦ وﻇﻴﻔﺔ ﻋﺼﺮ ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم ﻫﻨﻮز ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎوات ﺑﺸﺮ و دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺨﻴﻠـﺔ ﻣـﺮدم ﺟﺪﻳـﺪ از ﺳـﺎزﻣﺎن‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﺎزﻣﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﻛﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﻏﻴﺮ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻴﻘﺎً ﻣﺘﺄﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﻳﻚ ﻃﺮف رﻫﺒﺮان ﺻﻨﻌﺖ ﻗـﺮار‬ ‫دارﻧﺪ و در ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺗﻮدة ﻛﺎرﮔﺮان‪ .‬اﻳﻦ ﺷـﻜﺎف دروﻧـﻲ دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ را ﻫﻨـﻮز اﻓـﺮاد ﻋـﺎدي ﻛﺸـﻮرﻫﺎي دﻣـﻮﻛﺮاﺗﻲ در‬ ‫ﻧﻴﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻓﻜﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ از ﻫﮕﻞ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺪان ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و ﺗﻀﺎد ﺷﺪﻳﺪي ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻛﺜﺮﻳـﺖ ﻋﻈـﻴﻢ و‬ ‫اﻗﻠﻴﺖ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻛﺸﻒ ﻛﺮده اﻧﺪ در ﻓﺎﺷﻴﺴﻢ ﻋﻤﻼً ﻣﺘﺠﻠﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻲﺷﺮﻣﺎﻧﻪ در ﺟﺎﻧﺐ اﻗﻠﻴﺖ ﻗﺮار‬ ‫داﺷﺖ و ﻣﺎرﻛﺲ ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ در ﺟﺎﻧﺐ اﻛﺜﺮﻳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻨﺘﺎم ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻬﻤﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي آﺷﺘﻲ دادن ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻣﺘﻀـﺎد‬ ‫ﻛﻮﺷﻴﺪ؛ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ دﺷﻤﻨﻲ ﻫﺮ دو ﻃﺮف را ﺑﺎ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺻﻮرت ﺑﻨﺪي رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ ﻫﺮ دﺳﺘﮕﺎه اﺧﻼﻗﻲ ﺟﺪﻳﺪي از رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣـﺪود ﻗـﺪرت اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﺤﻴﻂ ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎي ﻣﻄﻠﻮب ﻗﺪرﺗﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺿﺮورت اﺳﺎﺳﻲ دارد‪.‬‬

‫ﻫﮕﻞ □ ‪547‬‬

‫‪ 66 82‬و دوم‬

‫ ‬ ‫‪8‬‬ ‫ ‬ ‫ﻫﮕﻞ )‪ (1770-1831‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺣﺪ اﻋﻼي ﻧﻬﻀﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺎﻧﺖ در آﻟﻤﺎن آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﻫﮕﻞ ﻏﺎﻟﺒﺎً از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ اﻧﺘﻘـﺎد‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ اﮔﺮ دﺳﺘﮕﺎه ﻛﺎﻧﺖ وﺟﻮد ﻧﻤﻲ داﺷﺖ دﺳﺘﮕﺎه ﺧﻮد او ﻧﻴﺰ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻤـﻲآﻣـﺪ‪ .‬ﻧﻔـﻮذ ﻫﮕـﻞ اﻛﻨـﻮن در‬ ‫ﻛﺎﻫﺶ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در آﻟﻤﺎن ﺑﻠﻜﻪ در ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻫـﻢ ﻓـﺮاوان ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬در ﭘﺎﻳـﺎن ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ‪،‬‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﺔ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﺗﺮاز اول اﻣﺮﻳﻜﺎ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎً ﭘﻴﺮو ﻫﮕﻞ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در ﺧـﺎرج از ﺣﻴﻄـﺔ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻣﺤـﺾ‪ ،‬ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫اﻟﻬﻴﺎن ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﻧﻈﺮﻳﺎت او را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺎرﻳﺦ او در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻴﻖ داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻫﻤـﻪ ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺎرﻛﺲ در ﺟﻮاﻧﻲ ﺷﺎﮔﺮد ﻫﮕﻞ ﺑﻮد و در دﺳﺘﮕﺎه ﻛﺎﻣﻞ و ﭘﺮداﺧﺘﺔ ﺧﻮد ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻫﮕﻠﻲ را ﺑﻜﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﺣﺘﻲ‬ ‫اﮔﺮ ﻫﻢ )ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻦ ﻋﻘﻴﺪه دارم( ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻫﻤﺔ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻫﮕﻞ ﻏﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺎز ﻫﮕﻞ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻧﻮع ﺧﺎﺻـﻲ از‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻛﻪ در آﺛﺎر دﻳﮕﺮان اﻧﺴﺠﺎم و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻓﻬﻢ آن ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴـﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد؛ و اﻳـﻦ اﻫﻤﻴـﺖ ﺑـﻪ ﺻـﺮف‬ ‫واﻗﻌﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻫﮕﻞ ﻛﻤﺘﺮ واﻗﻌﺔ ﻣﻬﻤﻲ دارد‪ .‬در ﺟﻮاﻧﻲ ﺳـﺨﺖ ﻣﺠـﺬوب ﻋﺮﻓـﺎن ﺷـﺪ و ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬ ‫ﺑﻌﺪﻳﺶ را ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺎ ﺣﺪي ﺻﻮرت ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ وي در ﺟﻮاﻧﻲ از راه اﺷﺮاق درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﮕـﻞ اﺑﺘـﺪا ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨــﻮان داﻧﺸــﻴﺎر در داﻧﺸــﮕﺎه ﻳﻨــﺎ ﻓﻠﺴــﻔﻪ ﺗــﺪرﻳﺲ ﻣــﻲﻛــﺮد‪ .‬ﺧــﻮدش ﻣــﻲﮔﻮﻳــﺪ ﻛــﻪ رﺳــﺎﻟﺔ »ﻧﻤﻮدﺷﻨﺎﺳــﻲ ذﻫــﻦ«‬ ‫‪ Phenomenology of Mind‬را روز ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ ﻳﻨﺎ ﺗﻤﺎم ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﻮرﻣﺒﺮگ رﻓﺖ و ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﻋﻨـﻮان اﺳـﺘﺎد‬ ‫در ﻫﺎﻳﺪﻟﺒﺮگ درس داد )‪ (1818-1816‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺑﺮﻟﻦ از ‪ 1818‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﻓﻠﺴﻔﻪ اداﻣﻪ داد‪ .‬ﻫﮕﻞ‬ ‫در ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﻴﺮ زﻧﺪﮔﻴﺶ ﻳﻚ ﭘﺮوﺳﻲ وﻃﻦ ﭘﺮﺳﺖ و ﻳﻚ ﻣﺴﺘﺨﺪم وﻓﺎدار دوﻟﺖ ﺑﻮد و از ﺑﺮﺗﺮي ﻓﻠﺴﻔﻲ اش‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣـﻮرد‬ ‫ﻗﺒﻮل و اذﻋﺎن دﻳﮕﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ راﺣﺘﻲ ﺳﻮد ﻣﻲﺟﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺟﻮاﻧﻲ ﭘﺮوس را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮد و ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن را ﻣﻲﺳـﺘﻮد و ﺗـﺎ‬ ‫ﺣﺪي از ﭘﻴﺮوزي ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻳﻨﺎ ﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﮕﻞ ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار اﺳﺖ ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ در ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺑﺰرگ ﻓﻬﻢ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻫﮕﻞ از ﻫﻤﻪ دﺷﻮارﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ‬ ‫از آﻧﻜﻪ وارد ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﻠﻲ از ﻓﻠﺴﻔﺔ او ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﮕﻞ از ﻋﻼﻗﻪاي ﻛﻪ در ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎن داﺷﺖ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﺠﺎزي ﺑﻮدن ﺟﺪاﻳﻲ و ﺗﻜﺜﺮ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﻈـﺮ او‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از واﺣﺪﻫﺎي ﺳﺨﺖ ‪ -‬ﺧﻮاه اﺗﻢ و ﺧﻮاه روح ‪ -‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﻛـﺎﻣﻼً ﻗـﺎﺋﻢ ﺑﺎﻟـﺬات ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﻗﺎﺋﻤﻴـﺖ‬ ‫ﺑﺎﻟﺬات اﺷﻴﺎي ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ در ﻧﻈﺮ او ﻣﻮﻫﻮم ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ ﻛﻞ ﻫﻴﭻ اﻣﺮي ﻣ‪Ĥ‬ﻻً و ﺗﻤﺎﻣـﺎً ﺣﻘﻴﻘـﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﺎ‬ ‫ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس و اﺳﭙﻴﻨﻮزا از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺧﺘﻼف داﺷﺖ ﻛﻪ ﻛﻞ را ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﻚ ﺟﻮﻫﺮ ﺑﺴﻴﻂ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻣﺮﻛﺒـﻲ‪ ،‬از‬ ‫آن ﻧﻮع ﻛﻪ ﻣﺎ »ارﮔﺎﻧﻴﺴﻢ« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬آن ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺠﺰاﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ ﺟﻬـﺎن از آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻫﻢ ﻣﺤﺾ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﻛﻢ ﻳﺎ ﺑﻴﺶ داراي درﺟﻪ اي از ﺣﻘﻴﻘﺘﻨـﺪ‪ .‬و ﺣﻘﻴﻘـﺖ آﻧﻬـﺎ ﺟﻠـﻮه اي از‬ ‫ﻛﻞ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺟﻠﻮه ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ آن ﭼﻴﺰ را درﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آورﻳﻢ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪم اﻋﺘﻘﺎد‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻜﺎن و زﻣﺎن ﻫﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن اﮔﺮ ﻛﺎﻣﻼً ﺣﻘﻴﻘﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺟـﺪاﻳﻲ‬ ‫و ﺗﻜﺜﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎﻳﺪ در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺷﺮاق از ﺧـﺎﻃﺮ ﻫﮕـﻞ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﺑﺎﻓـﺖ و ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺻﻮرت ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 548‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻫﮕﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻣﺮ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ و اﻣﺮ ﻣﻌﻘﻮل ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻈـﻮرش از‬ ‫»ﺣﻘﻴﻘﻲ« ﻫﻤﺎن »واﻗﻌﻴﺘﻲ« ﻛﻪ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﮕﻞ اذﻋﺎن دارد‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﻣﺪﻋﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ آﻧﭽـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن اﻣﻮر واﻗﻌﻲ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ در ﻧﻈـﺮ آوردن آن اﻣـﻮر ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﺟﻠﻮه ﻫﺎﻳﻲ از ﻛﻞ ﺻﻔﺖ ﻇﺎﻫﺮ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا اﺗﺤـﺎد واﻗﻌـﻲ و ﻣﻌﻘـﻮل ﻧﺎﭼـﺎر ﻣﻨﺠـﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺪاري ﺧﻮد ﭘﺴﻨﺪي ﻧﺎﺷﻲ از اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻛﻪ »ﻫﺮ ﭼﻪ ﻫﺴﺖ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻫﮕﻞ ﻛﻞ را‪ ،‬در ﺑﻐﺮﻧﺠﻴﺶ‪» ،‬ﻣﻨﻄﻖ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬و ﻣﻄﻠﻖ اﻣﺮي اﺳﺖ روﺣﺎﻧﻲ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻖ داراي ﺻﻔﺖ ﺑﺴﻂ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺻﻔﺖ ﻓﻜﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰد ﻫﮕﻞ ﻣﺮدود اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دو ﭼﻴﺰ ﻫﮕﻞ را از ﻛﺴﺎن دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ او داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ‬ ‫ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﻳﻜﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖ‪ :‬ﻫﮕﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ را از اﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈـﻪ ﻛـﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﻔﺲ ﺧﻮد در ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲ ﺗﻮان اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻛﺮد‪ .‬وﺟﻪ ﺗﻤﻴﺰ دﻳﮕﺮ )ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻪ اول ارﺗﺒﺎط دارد( ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺮﻛـﺖ‬ ‫ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﻛﻪ »دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻫﮕـﻞ دو ﻛﺘـﺎب »ﻣﻨﻄـﻖ« اوﺳـﺖ؛ و اﮔـﺮ ﺑﺨـﻮاﻫﻴﻢ‬ ‫دﻻﻳﻞ ﻧﻈﺮﻳﺎت او را در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت دﻳﮕﺮ درﺳﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ دو ﻛﺘﺎب را ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﮕﻞ اﻋﻼم ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﻣﻨﻄﻖ‪ «،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ وي اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را ﻣﻲ ﻓﻬﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ اﺳﺖ و ﺑـﺎ آﻧﭽـﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﺎﻣﻼً ﻓﺮق دارد‪ .‬ﻧﻈﺮ وي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ‪ ،‬اﮔﺮ وﺻـﻒ ﻛﻨﻨـﺪة ﺗﻤـﺎم ﺣﻘﻴﻘـﺖ در ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد در ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺜﺎل ﺧﺎم‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﻈﺮﻳﺔ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ »واﺣﺪ‪ «،‬ﻛﻪ ﻓﻘﻂ اوﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺮوي اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ ﻛـﺮوي ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﮕـﺮ‬ ‫آﻧﻜﻪ ﭼﻴﺰي )ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻜﺎن ﺧﺎﻟﻲ( در ﺧﺎرج از آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮض اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع ﻛﺮوي اﺳـﺖ ﺗﻨـﺎﻗﺾ‬ ‫دارد‪) .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ دﺧﺎﻟﺖ دادن ﻫﻨﺪﺳﺔ ﻏﻴﺮ اُﻗﻠﻴﺪﺳﻲ ﻣﻮرد اﻳﺮاد ﻗﺮار داد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻓﻌﻼً ﻣﻔﻴـﺪ‬ ‫اﺳﺖ‪ (.‬ﻳﺎ ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻣﺜﺎل دﻳﮕﺮي ﺑﺰﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ از اﻳﻦ ﻫﻢ ﺧﺎﻣﺘﺮ اﺳﺖ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺎﻣﺘﺮ از آن اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻫﮕﻞ ﺑﻪ ﻛﺎر رود‪ :‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻲ ﺗﻨﺎﻗﺾ آﺷﻜﺎري ﮔﻔﺖ ﻛﻪ آﻗﺎي ﻓﻼن ﻋﻤﻮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺟﻬـﺎن ﻋﻤـﻮ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را دﭼﺎر دردﺳﺮ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﻤﻮ ﻣﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮادرزادهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺮادرزاده ﺷﺨﺼـﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﺠﺰا از ﻋﻤﻮ؛ و ﻟﺬا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﻞ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺜﺎل را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺗﺰ و آﻧﺘﻲ ﺗﺰ و ﺳﻨﺘﺰ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮد‪ .‬اﺑﺘـﺪا‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ »ﻣﻄﻠﻖ ﻋﻤﻮ اﺳﺖ‪ «.‬اﻳﻦ ﺗﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ وﺟﻮد ﻋﻤﻮ وﺟﻮد ﺑﺮادرزاده را ﻫﻢ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﭼﻴﺰي ﺟـﺰ ﻣﻄﻠـﻖ‬ ‫واﻗﻌﺎً وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و اﻛﻨﻮن ﻣﺎ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﺮادرزاده ﺷﺪه اﻳﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ »ﻣﻄﻠـﻖ ﺑـﺮادرزاده اﺳـﺖ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ آﻧﺘﻲ ﺗﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﻮل ﻫﻤﺎن اﻳﺮادي وارد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻗﻮل »ﻣﻄﻠﻖ ﻋﻤﻮ اﺳﺖ« وارد ﺑﻮد؛ ﭘﺲ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ اﺗﺨـﺎذ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﻛﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻋﻤﻮ و ﺑﺮادرزاده ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و اﻳﻦ ﺳﻨﺘﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﺎز اﻳـﻦ ﺳـﻨﺘﺰ‬ ‫ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﺷﺨﺺ ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻤﻮ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮادري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ آن ﺑﺮادر ﭘﺪر ﺑـﺮادرزادة‬ ‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ ﺟﻬﺎن ﺧﻮد را ﻃﻮري وﺳﻌﺖ ﺑﺪﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺮادر و زن او ﻧﻴﺰ ﺑﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻫﮕﻞ ﻣﺎ از ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﺷﺮوع ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺤﺾ ﻧﺎﭼﺎر ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد ﺑﺮ ﻫﻤـﻴﻦ ﻗﻴـﺎس ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﺴﻂ دﻫﻴﻢ و ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﻬﺎﻳﻲ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ ﻛﻪ »ﻣﺜﺎل ﻣﻄﻠﻖ« ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮﺳـﻴﻢ‪ .‬در ﺳﺮاﺳـﺮ اﻳـﻦ ﺟﺮﻳـﺎن ﻳـﻚ ﻓـﺮض‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و آن اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ واﻗﻌﺎً ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻦﺣﻴـﺚاﻟﻤﺠﻤـﻮع راﺟـﻊ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻓﺮض اﺳﺎﺳﻲ‪ ،‬در ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺮض ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻫﺮ ﻗﻀﻴﻪ اي داراي ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع و ﻳـﻚ ﻣﺤﻤـﻮل اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻗﻮل ﻫﺮ اﻣﺮ واﻗﻌﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻣﺮي ﻛﻪ داراي ﺻـﻔﺘﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ ﻣﻘﺪﻣـﻪ ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﻣﻮر ﻧﺴﺒﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ واﻗﻌﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم دو ﭼﻴﺰﻧـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻳـﻚ ﭼﻴـﺰ‪» .‬ﻋﻤـﻮ« ﻧﺴـﺒﺖ اﺳـﺖ و‬

‫ﻫﮕﻞ □ ‪549‬‬

‫ﺷﺨﺺ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻋﻤﻮ ﺑﺸﻮد ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬آن ﺷﺨﺺ از ﻋﻤﻮ ﺷـﺪن ﻣﺘـﺄﺛﺮ‬ ‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ داراي ﻫﻴﭻ ﻛﻴﻔﻴﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً ﻓﺎﻗﺪ آن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ از »ﻛﻴﻔﻴﺖ« اﻣﺮي ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﻛﻪ در ﺗﻮﺻﻴﻒ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﺨﺼﺎً ﻫﺴﺖ و ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﻧﺴﺒﺘﻬﺎي او ﺑﺎ اﺷﺨﺎص و اﺷﻴﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺿـﺮورت داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻃﺮﻳﻘﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﺣﻤﻠﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪان ﻃﺮﻳﻖ از اﻳﻦ اﺷﻜﺎل اﺣﺘﺮاز ﻛﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺻﺪق و ﺣﻘﻴﻘﺖ‬ ‫ﺻﻔﺖ ﻋﻤﻮي ﺗﻨﻬﺎ ﻳﺎ ﺑﺮادرزادة ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺻﻔﺖ ﻛﻞ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ »ﻋﻤﻮ و ﺑﺮادرزاده« اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺑﻪ ﺟﺰ ﻛﻞ ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰ داراي ﻧﺴﺒﺘﻬﺎ و رواﺑﻄﻲ ﺑﺎ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻗﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺷﻴﺎي ﻣﺠﺰا ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪ ،‬و در واﻗﻊ ﻓﻘﻂ ﻛﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗـﺮ از اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬ ‫ﻫﻢ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻗﻀﻴﺔ »ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن دو ﭼﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ «،‬ﻳﻚ ﻗﻀﻴﺔ ﺣﻤﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﻟﺬا ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﻣﻨﻄـﻖ ﻗـﺪﻳﻢ‪،‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻀﻴﻪاي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ در دﻧﻴﺎ دو ﭼﻴﺰ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﭘﺲ ﻓﻘﻂ ﻛﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﺣـﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺎﻻ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﮕﻞ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن از دﺳﺘﮕﺎه او ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از دﺳـﺘﮕﺎه ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻓﻼﻓﺔ ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از روش دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ ﻫﮕﻞ ﺑﻪ ﻓﻬﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﮕﻞ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻨﻄﻖ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮض ﺷﺮوع ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪» :‬ﻣﻄﻠﻖ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ«؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲ ﺷـﻮﻳﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﻛﻴﻔﻴﺎﺗﻲ ﺑﺪان ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻲ ﻫﻴﭻ ﻛﻴﻔﻴﺘﻲ ﻫﻴﭻ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ آﻧﺘـﻲ ﺗـﺰ‬ ‫ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪» :‬ﻣﻄﻠﻖ ﻫﻴﭻ اﺳﺖ‪ «.‬از اﻳﻦ ﺗﺰ و آﻧﺘﻲ ﺗﺰ ﺑﻪ ﺳﻨﺘﺰ ﻣﻲ رﺳـﻴﻢ‪ :‬اﺗﺨـﺎذ ﻫﺴـﺘﻲ و ﻧﻴﺴـﺘﻲ‪ ،‬ﺷـﺪن اﺳـﺖ؛ و ﻟـﺬا‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪» :‬ﻣﻄﻠﻖ ﺷﺪن اﺳﺖ‪ «.‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻫﻢ واﻓﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻴﺰي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﺑﺸـﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺎ درﺑﺎرة ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ داﺋﻤﻲ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻗﺒﻠﻲ ﻛﻪ از اﻧﺘﺰاع ﺑﻲ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ از ﺗﻠﻘﻲ ﻳـﻚ ﭼﻴـﺰ‬ ‫ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﻞ‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪» .‬ﺣﺪود ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺗﻨﻬﺎ از ﺧﺎرج ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺧﻮد آن ﻋﻠﺖ‬ ‫اﻧﻘﻄﺎع آن اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺿﺪ ﺧﻮد در ﻣﻲآﻳﺪ‪«.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻫﮕﻞ ﺟﺮﻳﺎن ﺗﺤﻮل ﻳﺎ »ﻓﺮاﮔﺮد« )‪ (process‬در ﻓﻬﻤﻴﺪن ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻫﻤﻴـﺖ اﺳﺎﺳـﻲ دارد‪ .‬ﻫـﺮ ﻣﺮﺣﻠـﺔ ﺑﻌـﺪي‬ ‫دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ ﻣﺤﺘﻮي ﻫﻤﺔ ﻣﺮاﺣﻞ ﻗﺒﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﻣﺮاﺣﻞ ﻗﺒﻠﻲ در آن ﺣﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫـﻴﭻ ﻣﺮﺣﻠـﻪ اي ﺟـﺎي‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻗﺒﻠﻲ را ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻟﺤﻈﻪاي در ﻛﻞ ﻣﻘﺎم ﺧـﺎص ﺧـﻮد را ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ رﺳﻴﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺣﻞ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ ﻃﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع ﻧﻴﺰ داراي ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎ ادراك ﺣﺴﻲ آﻏـﺎز ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ در آن‬ ‫ﻓﻘﻂ آﮔﺎﻫﻲ از ﻣﺤﺴﻮس وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻧﻘﺪ ﺗﺸﻜﻴﻜﻲ ﺣﻮاس‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻌﻘﻮل ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲرﺳﺪ و در آن ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺗﺤﺎد ﻋﺎﻗﻞ و ﻣﻌﻘﻮل ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﭘـﺲ ﺧﻮدآﮔـﺎﻫﻲ ﻋـﺎﻟﻲﺗـﺮﻳﻦ ﺷـﻜﻞ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ در دﺳﺘﮕﺎه ﻫﮕﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺎﻟﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻌﺮﻓﺘـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻄﻠـﻖ دارد؛ و‬ ‫ﭼﻮن ﻣﻄﻠﻖ ﻫﻤﺎن ﻛﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻴﺰي در ﺧﺎرج آن وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ آن درآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻫﮕﻞ‪ ،‬در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﺤﻮة ﺗﻔﻜﺮ‪ ،‬اﻓﻜﺎر ﺟﺎري و ﻣﻤﺰوج ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺻـﺪق و ﻛـﺬب‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻً اﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻀﺎدﻫﺎي ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ اﻣﺮي ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻛﺎذب ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ اﻣﺮي ﻛﻪ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎ ﺑﮕﻨﺠـﺪ ﺗﻤﺎﻣـﺎً‬ ‫ﺻﺎدق ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻮد‪» .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﻮد آن ﻧﺤﻮ ﻛﺎذب اﺳﺖ«؛ و اﻳـﻦ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ روي‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺻﺪق ﻣﻄﻠﻖ را ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺠﺰاﻳﻲ ﻧﺴﻴﺖ دﻫﻴﻢ‪ .‬ﺳﺆاﻟﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻛﻪ »ﻳﻮﻟﻴﻮس ﻗﻴﺼﺮ در ﻛﺠـﺎ ﻣﺘﻮﻟـﺪ‬ ‫ﺷﺪ؟« ﺟﻮاب ﺳﺮ راﺳﺘﻲ دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﻓﻠﺴﻔﻲ »ﺻـﺪق ﻋﺒـﺎرت از‬ ‫ﻛﻞ اﺳﺖ‪ «،‬و ﻫﻴﭻ اﻣﺮ ﺟﺰﺋﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 550‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻫﮕﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﻋﻘﻞ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻳﻘﺎن آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻮدن‪ «.‬ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﻛﻼم اﻳـﻦ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ ﻳـﻚ‬ ‫ﺷﺨﺺ ﻣﻨﻔﺮد ﻛﻞ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ .‬وي در ﺣﺎﻟﺖ اﻧﻔﺮاد ﺧﻮد ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﺎﻣـﻞ ﻧﻴﺴـﺖ؛ آﻧﭽـﻪ در او ﺣﻘﻴﻘـﻲ اﺳـﺖ ﺷـﺮاﻛﺖ‬ ‫اوﺳﺖ در ﻛﻞ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺳﻬﻤﻤﺎن در اﻳﻦ ﺷﺮاﻛﺖ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫»ﻣﺜﺎل ﻣﻄﻠﻖ‪ «،‬ﻛﻪ رﺳﺎﻟﺔ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺎ آن ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻧﻈﻴﺮ ﺧﺪاي ارﺳﻄﻮ‪ .‬و آن اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎرة‬ ‫ﺧﻮد ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ درﺑﺎرة ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺧﻮد ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴـﺰ دﻳﮕـﺮي ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬ ‫ﺟﺰ اﻧﺤﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻬﻢ اﺟﻤﺎﻟﻲ و ﻗﺎﺻﺮي ﻛﻪ ﻣﺎ از ﺣﻘﻴﻘﺖ دارﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﮕﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ روح ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻧﺪﻳﺸﺔ آن ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺧﻮد اوﺳﺖ‪ .‬ﻋﻴﻦ ﻛﻼﻣـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﮕﻞ در ﺗﻌﺮﻳﻒ »ﻣﺜﺎل ﻣﻄﻠﻖ« ﻣﻲآورد ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬واﻻس ‪ Wallace‬آن را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﺜﺎل ﻣﻄﻠﻖ‪ .‬اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺗﺤﺎد ذﻫﻨﻲ و ﻣﺜﺎل ﻋﻴﻨﻲ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺜﺎل را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ ‪ -‬و آن ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع )‪ (Gegenstand‬آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺜﺎل ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﻫﻮﻫﻮ و ﻋﻴﻦ )‪ (Objekt‬آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺜـﺎل ‪ -‬و آن‬ ‫ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺔ ﺧﺼﺎﺋﺺ را در وﺣﺪت ﺧﻮد ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﺻﻞ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺣﺘﻲ از اﻳﻦ ﻫﻢ دﺷﻮارﺗﺮ اﺳﺖ‪ 1.‬اﻣﺎ ﻟُـﺐ ﻣﻄﻠـﺐ ﻗـﺪري آﺳـﺎﻧﺘﺮ از آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﮕـﻞ واﻧﻤـﻮد‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» .‬ﻣﺜﺎل ﻣﻄﻠﻖ« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺤﺾ ﻛﻪ درﺑﺎرة اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺤﺾ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ‪ .‬و اﻳﻦ ﺗﻤﺎم ﻛﺎري اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺪا در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮون و ادوار ﺑﺪان ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ‪ .‬و اﻟﺤﻖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺪا‪ ،‬ﺧﺪاي ﻳﻚ اﺳـﺘﺎد داﻧﺸـﮕﺎه اﺳـﺖ! ﻫﮕـﻞ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‪» :‬اﻳﻦ اﺗﺤﺎد ﻧﺘﻴﺠﺘﺎً ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﻖ و ﺗﻤﺎم‪] ،‬ﻳﻌﻨﻲ[ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ‪«.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺔ ﺧﺎﺻﻲ از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﮕﻞ ﻛـﻪ آن را از ﻓﻠﺴـﻔﺔ اﻓﻼﻃـﻮن ﻳـﺎ ﻓﻠـﻮﻃﻴﻦ ﻳـﺎ اﺳـﭙﻴﻨﻮزا ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺳﺮﻣﺪي اﺳﺖ‪ ،‬و زﻣﺎن ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ وﻫﻤﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻣﺎ در دﻳﺪن ﻛﻞ؛ وﻟﻴﻜﻦ ﻓﺮاﮔﺮد زﻣﺎن‬ ‫ﺑﺎ ﻓﺮاﮔﺮد ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻨﻄﻘﻲ دﻳﻠﻜﺘﻴﻚ راﺑﻄﺔ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن در ﺣﻘﻴﺖ ﻣﻘﻮﻻت را ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﮔﺬراﻧـﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻫﺴﺘﻲ ﻣﺤﺾ در ﭼﻴﻦ )ﻛﻪ ﻫﮕﻞ از آن ﻫﻴﭻ اﻃﻼﻋﻲ ﻧﺪاﺷﺖ ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺸﻮري ﻫﺴـﺖ( ﺷـﺮوع و ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺜﺎل ﻣﻄﻠﻖ ﺧﺘﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ و آن ﻫﻢ ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺐ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ ،‬در دوﻟﺖ ﭘﺮوس ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺑـﺮ‬ ‫اﺳﺎس ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﺧﻮد ﻫﮕﻞ ﻫﻢ ﺑﺮاي اﻳﻦ رأي ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﻣﺮاﺣﻞ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ را ﺗﻜـﺮار ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻫـﻴﭻ ﺗـﻮﺟﻴﻬﻲ‬ ‫ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻢ؛ و ﻣﻌﺬﻟﻚ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﮕﻞ در ﻛﺘﺎب »ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺎرﻳﺦ« ‪ Philosophy of History‬ﻋﻨﻮان ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪة ﺟﺎﻟﺒﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﻘﻼﺑﺎت اﻣﻮر ﺑﺸﺮي وﺣﺪت ﻣﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺴﺘﻠﺰم وارد ﻛﺮدن ﻣﻘـﺪار ﻣﺨﺘﺼـﺮي ﺧﺪﺷـﻪ در واﻗﻌﻴـﺎت و ﺑﻬـﺮهﻣﻨـﺪ ﺑـﻮدن از ﻣﻘـﺪار زﻳـﺎدي‬ ‫ﺑﻲاﻃﻼﻋﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﮕﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺧﻼﻓﺶ ﻣﺎرﻛﺲ و اﺷﭙﻨﮕﻠﺮ ‪ Spengler‬اﻳﻦ ﻫﺮ دو ﺟﻨﺒﻪ را ﺣﺎﺋﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮاﮔﺮدي ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﺮاﮔﺮد ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ واﻧﻤﻮد ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﻤﺎﻣﺎً در ﺳﻴﺎرة ﻣﺎ‪ ،‬و ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ آن ﻫﻢ در ﺣﻮاﻟﻲ درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ واﻗﻊ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﻴﺰ اﮔﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺳﺮﻣﺪي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﺴـﻴﻦ ﻓﺮاﮔـﺮد دﻳﺎﻟﻜﺘﻴـﻚ ﺷـﺎﻣﻞ ﻣﻘـﻮﻻﺗﻲ‬ ‫ﻋﺎﻟﻴﺘﺮ از ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ -‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺴﺎن اﻳﻦ ﻓﺮض ﻛﻔﺮآﻣﻴﺰ را ﺑﭙـﺬﻳﺮد ﻛـﻪ ﻛﻴﻬـﺎن اﻋﻈـﻢ ﺧـﺮده ﺧـﺮده دارد‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﮕﻞ را ﻳﺎد ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻫﮕﻞ ﻓﺮاﮔﺮد زﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺧﻼﻗﻲ و ﻫﻢ ﻣﻨﻄﻘﻲ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﻛﻤﺎل ﺳﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳـﻦ دو‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ در ﻧﻈﺮ ﻫﮕﻞ واﻗﻌﺎً ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﻴﻴﺰ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻤﺎل ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻋﺒﺎرت از ﻛﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺟﺰاي آن ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ ﺑﻬﻢ ﺑﺎﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و رﻳﺸﻪ و ﺣﺎﺷﻴﺔ آوﻳﺨﺘﻪ ﻳﺎ اﺟﺰاي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ذﻫﻦ ﻣﻌﻘﻮل‪،‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﻌﺮﻳﻒ آﻟﻤﺎﻧﻲ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬ ‫”‪“Der Begriff der Idee, dem die Idee als solche der Gegenstand, dem das Objekt sie ist.‬‬ ‫ﺟﺰ در ﻧﻮﺷﺘﺔ ﻫﮕﻞ‪ ،‬در زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ »‪ «Gegenstand‬ﺑﺎ »‪ «Objekt‬ﻣﺘﺮادف اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﮕﻞ □ ‪551‬‬

‫ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺪاﻣﻲ ﻛﻪ اﻋﻀﺎي آن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ در ﺟﻬﺖ ﻏﺎﻳﺖ واﺣـﺪي ﻫﻤﻜـﺎري ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ ﻣﺘﺤـﺪ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ و ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻛﻤﺎل اﺧﻼﻗﻲ را ﻧﻴﺰ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻧﻘﻞ ﻗﻮﻟﻲ ﭼﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﮕﻞ را روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﺜﺎل ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﻛﻮري‪ ،‬رﻫﺒﺮ روح‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ رﻫﺒﺮ ﺟﻬﺎن و ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬و روح‪] ،‬ﻳﻌﻨﻲ[ ارادة ﻋﻘﻼﻧﻲ و واﺟﺐ آن‬ ‫رﻫﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮ وﻗﺎﻳﻊ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﺴﺖ‪ .‬آﺷﻨﺎ ﺷﺪن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم رﻫﺒﺮي روح ﻫﺪف وﻇﻴﻔﺔ ﻓﻌﻠﻲ ﻣﺎ را ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪«.‬‬ ‫»ﺗﻨﻬﺎ ﻓﻜﺮي ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد وارد ﺗﺄﻣﻞ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺼﻮر ﺳﺎدة ﻋﻘﻞ اﺳـﺖ؛ و اﻳﻨﻜـﻪ ﻋﻘـﻞ ﺳـﻠﻄﺎن ﺟﻬـﺎن‬ ‫اﺳﺖ؛ و اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻠﻴﻬﺬا ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﻓﺮاﮔﺮدي ﻋﻘﻼﻧﻲ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ درك و اﻋﺘﻘﺎد در ﻗﻠﻤﺮو ﺗـﺎرﻳﺦ از ﺣﻴـﺚ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻚ ﻓﺮﺿﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻗﻠﻤﺮو ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻧﻈﺮي اﺛﺒﺎت ﻣﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﻋﻘـﻞ ‪ -‬و‬ ‫اﻳﻦ ﻟﻔﻆ ﺑﺪون ﺗﺤﻘﻴﻖ در راﺑﻄﻪاي ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ذات اﻟﻬﻲ دارد در اﻳﻨﺠﺎ واﻓﻲ ﺑـﻪ ﻣﻘﺼـﻮد اﺳـﺖ ‪ -‬ﻫـﻢ ﺟـﻮﻫﺮ‬ ‫اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻗﺪرت ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ؛ و ﻣﺎدة ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ آن اﺳﺎس ﻛﻠﻴـﺔ ﺣﻴـﺎت ﻃﺒﻴﻌـﻲ و روﺣـﺎﻧﻲ را ﻛـﻪ ﭘﺪﻳـﺪ ﻣـﻲآورد‪ ،‬و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺻﻮرت ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ را‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺎده را ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ در ﻣﻲآورد‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞ ﺟﻮﻫﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫»اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺜﺎل ﻳﺎ ﻋﻘﻞ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ذات ﺣﻘﻴﻘﻲ و اﺑﺪي و ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ؛ و اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺜـﺎل ﺧـﻮد را در ﺟﻬـﺎن ﻣﺘﺠﻠـﻲ‬ ‫ﻣﻲﺳﺎزد و در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﭼﻴﺰي ﺟﺰ دﻳﻦ و ﺷﺮف و ﺷﻜﻮﻫﺶ ﺗﺠﻠﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ در ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬ ‫اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ و در اﻳﻨﺠﺎ آن را ﻣﺒﺮﻫﻦ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫»ﺟﻬﺎن ﻫﻮش و ارادة آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺼﺎدف ﺳﭙﺮده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد را در ﭘﺮﺗﻮ ﻣﺜﺎل ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺷـﻨﺎس‬ ‫ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ »ﻧﺘﻴﺠﻪاي ]اﺳﺖ[ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻦ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻋﺮﺻﻪ را ﭘﻴﻤﻮدهام‪«.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻳﻦ اﻗﻮال از ﻣﻘﺪﻣﺔ »ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺎرﻳﺦ« ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫روح‪ ،‬و ﺟﺮﻳﺎن ﺗﻜﺎﻣﻞ آن‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع اﺻـﻠﻲ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﺗـﺎرﻳﺦ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻫﻴـﺖ روح را ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﺎ ﮔﺬاﺷـﺘﻦ آن در ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫ﻣﺘﻀﺎدش ﻓﻬﻤﻴﺪ‪ ،‬و آن ﻣﺎده اﺳﺖ‪ .‬ذات ﻣﺎدة ﺛﻘﻞ اﺳﺖ و ذات روح آزادي‪ .‬ﻣﺎده ﺧﺎرج از ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ و ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ روح‬ ‫ﻣﺘﻤﻜﻦ در ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪» .‬روح وﺟﻮد ﺧﻮﻳﺸﺘﻨﺪار اﺳﺖ‪ «.‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻛﻼم روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ زﻳﺮ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ روﺷـﻦ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪهﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬ ‫»اﻣﺎ روح ﭼﻴﺴﺖ؟ روح ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻳﻜﺴﺎن ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ ‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﺴﺘﻲ ﻣﺤﺾ ‪ -‬ﻛﻪ در ﻧﻤﻮد ﺛـﺎﻧﻮﻳﺶ ﺧـﻮد را‬ ‫از ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺟﺪا ﻣﻲﺳﺎزد و اﻳﻦ ﺟﻠﻮة ﺛﺎﻧﻮي را ﻧﻘﻄﺔ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ وﺟﻮد‪ ‬ﺑﺮاي ﺧﻮد و در ﺧـﻮد ‪ -‬در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻛﻠـﻲ ‪-‬‬ ‫ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ‪«.‬‬ ‫در ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ روح ﺳﻪ ﺟﻠﻮة ﻋﻤﺪه وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺮﻗﻴﺎن‪ ،‬و ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و روﻣﻴﺎن و آﻟﻤﺎﻧﻴـﺎن‪» .‬ﺗـﺎرﻳﺦ ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻧﻀﺒﺎظ ارادة ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﻴﺮ ﻣﻀﺒﻮط ﻛﻪ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ ﻳﻚ اﺻـﻞ ﻛﻠـﻲ در ﻣـﻲ آورد و آزادي ذﻫﻨـﻲ‬ ‫ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﻓﻘﻂ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬و ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ واﺣﺪ آزاد اﺳﺖ؛ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و روﻣﻴﺎن ﻣـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ آزادﻧﺪ؛ دﻧﻴﺎي آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آزادﻧﺪ‪«.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﺣﺮﻓﻬﺎ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪ ،‬ﻛﻪ در آن ﻫﻤﻪ آزادي دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺖ؛ اﻣـﺎ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ و آرﻳﺴﺘﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻫﺮ دو ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در آن ﺑﻌﻀـﻲ آزادي دارﻧـﺪ؛ اﺳـﺘﺒﺪاد‬ ‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دوره اي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻫﻤﻪ آزادي دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺎ آن ﻣﻌﻨﺎي ﻏﺮﻳﺒﻲ ﻛﻪ ﻫﮕﻞ ﺑﺮاي »آزادي« ﻗﺎﺋـﻞ اﺳـﺖ‬ ‫ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد؛ در ﻧﻈﺮ او )و ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎ او ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﻨﻴﻢ( ﺑﺪون ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬آزادي وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ ،‬اﻣـﺎ ﻫﮕـﻞ ﻣﺎﻳـﻞ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ را واروﻧﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﺷﺪ آزادي ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ »آزادي«‬ ‫در ﻧﻈﺮ او ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺣﻖ اﻃﺎﻋﺖ از ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 552‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ‪ ،‬ﻫﮕﻞ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﺳﻬﻢ را در ﺳﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻞ زﻣﻴﻨـﻲ »روح« ﺑـﻪ آﻟﻤﺎﻧﻴﻬـﺎ ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪» .‬روح‬ ‫آﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬روح دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪف آن ﺗﺤﻘﻖ دادن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻬﺎﻳﻲ آزادي اﺳﺖ‪ .‬آن آزادي ﻛﻪ‬ ‫ﻏﺮﺿﺶ در ﺷﻜﻞ ﻣﻄﻠﻖ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ آزادي از ﻳﻚ ﻧﻮع ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺎﻟﻲ اﺳﺖ؛ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ از ﺑﺎزداﺷـﺘﮕﺎه در اﻣـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻳﺎ آزادي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‪ 1‬ﻳﺎ ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﺷﻌﺎرﻫﺎي ﻟﻴﺒﺮال ﻛﻪ ﻫﮕﻞ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﺮ رد ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ روح ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻗﺎﻧﻮن وﺿﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎر را آزاداﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﻳﺪ دﻧﻴﻮي ﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎﻳﺪ ﻛـﻪ‬ ‫آن روﺣﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاي آن وﺿﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ در وﺟﻮد ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﺠﺴﻢ ﻣﻲ ﻳﺎﺑـﺪ و آن روﺣـﻲ ﻛـﻪ ﻗـﺎﻧﻮن ﺑـﺮاي آن وﺿـﻊ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد در رﻋﺎﻳﺎي او‪ .‬اﻣﺎ از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎه و رﻋﻴﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺗﻤﺎﻳﺰات ﻣﻮﻫﻮم اﺳـﺖ؛ و وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه رﻋﻴﺖ آزادﻳﺨﻮاﻫﻲ را ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﻲ اﻧﺪازد در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎز روح اﺳﺖ ﻛﻪ آزاداﻧﻪ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﮕﻞ‬ ‫روﺳﻮ را ﻣﻲ ﺳﺘﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ارادة ﻋﺎم و ارادة ﻫﻤﮕﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻻﺑﺪ ﭘﺎدﺷـﺎه ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة ارادة ﻋـﺎم اﺳـﺖ و‬ ‫اﻛﺜﺮﻳﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻓﻘﻂ ارادة ﻫﻤﮕﺎن را ﺗﺠﺴﻢ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺴﺎﻋﺪي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﮕﻞ ﺗﺎرﻳﺦ آﻟﻤﺎن را ﺑﻪ ﺳﻪ دوره ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ :‬اول ﺗﺎ ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬دوم از ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ﺗﺎ رﻓﻮرم‪ ،‬ﺳﻮم از رﻓﻮرم ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻪ دوره ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دوره ﻫﺎي ﺳﻠﻄﻨﺖ اب و اﺑﻦ و روح اﻟﻘﺪس ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻛﻤﻲ ﻋﺠﻴﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬ ‫ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ روح اﻟﻘﺪس ﺑﺎ ﻛﺸﺘﺎرﻫﺎ و ﻓﺠﺎﻳﻊ ﺑﺴﻴﺎر ﻫﻮﻟﻨﺎﻛﻲ ﻛﻪ ﺑـﺮاي ﻓـﺮو ﻧﺸـﺎﻧﺪن ﺟﻨـﮓ دﻫﻘﺎﻧـﺎن ﺻـﻮرت‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﮕﻞ ﻃﺒﻌﺎً ﻣﺘﻌﺮض اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻋﻮض‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻼف اﻧﺘﻈـﺎر ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد‪.‬‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻫﮕﻞ از ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ ،‬ﭘﺎره اي ﻣﻌﻠﻮل و ﭘﺎره اي ﻋﻠﺖ ﻃﺮز ﺗـﺪرﻳﺲ ﺗـﺎرﻳﺦ در ﻣـﺪارس‬ ‫آﻟﻤﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎﺳﻴﺘﻮس ‪ Tacitus‬و ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ‪ ،‬رﻣﺎﻧﺘﻴـﻚ وار و آﻟﻤﺎﻧﻴﻬـﺎ را‬ ‫ﺳﺘﻮده اﻧﺪ ﻣﺮدم ﻋﻤﻮﻣﺎً آﻟﻤﺎﻧﻴﻬﺎ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻋﺎﻣـﻞ ﺣﻤـﻼت »وﺣﺸـﻴﺎﻧﻪ« و دﺷـﻤﻦ ﻛﻠﻴﺴـﺎ ‪ -‬ﻧﺨﺴـﺖ ﺗﺤـﺖ ﻓﺮﻣـﺎن‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮران‪ ،‬و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺳﺮان رﻓﻮرم ‪ -‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻠﻞ ﻻﺗﻴﻨﻲ آﻟﻤﺎﻧﻴﻬﺎ را از ﺣﻴﺚ ﺗﻤﺪن ﭘـﺎﻳﻴﻨﺘﺮ‬ ‫از ﺧﻮد ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎي آﻟﻤﺎن ﻫﻢ ﻃﺒﻌﺎً ﻋﻜﺲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ روﻣﻴـﺎن اﺧﻴـﺮ را ﻣـﻨﺤﻂ و ﻓﺮﺗـﻮت‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺗﺼﺮف اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻏﺮﺑﻲ را ﺑﻪ دﺳﺖ آﻟﻤﺎﻧﻴﻬﺎ ﻳﻚ ﻗﺪم اﺳﺎﺳﻲ در راه ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت ﻣـﻲ داﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬راﺟـﻊ‬ ‫ﺑﻪ ﺿﺪﻳﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري و دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻋﻘﻴﺪة ﮔﻴﺒﻠﻴﻨﻲ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ در ﻣﺪارس آﻟﻤﺎن ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑﻲ ﺣﺪ و‬ ‫ﺣﺼﺮي از ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ و ﺑﺎرﺑﺎروﺳﺎ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲ ﺷﺪ و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬از ﺿﻌﻒ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺗﺠﺰﻳﻪ در آﻟﻤﺎن ﭘﺲ از رﻓـﻮرم‬ ‫اﻇﻬﺎر ﺗﺄﺳﻒ و دﻟﺴﻮزي ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬و ﭘﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﭘﺮوس ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ آﻟﻤﺎن را ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧـﻪ‬ ‫رﻫﺒﺮي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ و ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺿﻌﻴﻒ اﻃﺮﻳﺶ‪ ،‬در ﻣﻲ آورد ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﮕﻞ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻮﻳﺴﻲ درﺑﺎرة‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ رﺟﺎﻟﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺌﻮدورﻳﻚ و ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ و ﺑﺎرﺑﺎروﺳﺎ و ﻟﻮﺗﺮ و ﻓﺮدرﻳﻚ ﻛﺒﻴﺮ را در ﻣﺪ ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻫﮕـﻞ را ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫در ﭘﺮﺗﻮ اﻋﻤﺎل اﻳﻦ رﺟﺎل‪ ،‬و ﻧﻴﺰ در ﭘﺮﺗﻮ ﺧﻔﺘﻲ ﻛﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم آﻟﻤﺎن ﺗﺎزه از دﺳﺖ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮ و ﺗﻔﺴﻴﺮ‬ ‫ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻫﮕﻞ ﺑﻪ ﻗﺪري آﻟﻤﺎن را ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﻢ ﻣـﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ اﻳـﻦ ﻛﺸـﻮر را ﺗﺠﺴـﻢ ﻧﻬـﺎﻳﻲ‬ ‫»ﻣﺜﺎل ﻣﻄﻠﻖ« اﻋﻼم ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﺎوراي آن ﻫﻴﭻ ﺗﻜﺎﻣﻞ دﻳﮕﺮي ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪة ﻫﮕﻞ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﻜـﺲ‬ ‫ﻫﮕﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻳﻨﺪه اﻣﺮﻳﻜﺎﺳﺖ‪» ،‬ﻛﻪ در اﻋﺼﺎري ﻛﻪ ﻣﺎ در ﭘﻴﺶ دارﻳﻢ ﺑﺎر ﺗـﺎرﻳﺦ ﺟﻬـﺎن ﺧـﻮد را ﻣﺘﺠﻠـﻲ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ «.‬و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﺼﻴﺼﺔ ﻧﻈﺮﻳﺎت اوﺳﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﺷﺎﻳﺪ ]اﻳﻦ ﺗﺠﻠـﻲ[ در ﻧﺒـﺮد اﻣﺮﻳﻜـﺎي ﺷـﻤﺎﻟﻲ و‬

‫‪ .1‬ﻫﮕﻞ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ آزادي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻨﻮﻳﺴـﺪ؛ ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻈـﺮي ﺧـﺎم و ﺳـﻄﺤﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻣـﺜﻼً‬ ‫ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﺎري ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ آﺑﺮوي دوﻟﺖ ﻳﺎ ﭘﻠﻴﺲ ﺑﺮود‪.‬‬

‫ﻫﮕﻞ □ ‪553‬‬

‫اﻣﺮﻳﻜﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ «.‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﮕﻞ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻣﻬﻤﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻨﮓ در ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑـﻪ ﮔﻔﺘـﺔ او‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﻬﻢ اﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﺠﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ اي ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪون ﻓﻘﺮ ﻣﻔﺮط‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﺮف ﺟﻠـﺐ ﻋﻼﻗـﺔ او‬ ‫را ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻜﺲ وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن دوﻟﺖ واﻗﻌﻲ در اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻻزﻣﺔ دوﻟﺖ واﻗﻌـﻲ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﺗﻮاﻧﮕﺮ و ﻓﻘﻴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻫﮕﻞ ﻣﻠﺘﻬﺎ ﻫﻤﺎن ﺟﺎﻳﻲ را دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻘﺎت در ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺎرﻛﺲ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ اﺻـﻞ ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ روح‬ ‫ﻣﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﻋﺼﺮي ﻳﻚ ﻣﻠﺖ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ وﻇﻴﻔﺔ ﮔﺬراﻧﺪن ﺟﻬﺎن را از ﻣﺮﺣﻠﺔ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ ﻛﻪ ﺑﺪان رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ ﺑـﺮ‬ ‫ﻋﻬﺪه دارد‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻠﺖ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻠﺖ آﻟﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻠﻞ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﺷـﺨﺎص ﺗـﺎرﻳﺨﻲ را ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﺣﺴـﺎب‬ ‫آورﻳﻢ؛ و اﻳﻦ اﺷﺨﺎص رﺟﺎﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ آن ﺗﺤﻮﻻت دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳـﺪ در ﻋﺼـﺮ آﻧﻬـﺎ ﺻـﻮرت ﺑﮕﻴـﺮد در ﻫﺪﻓﻬﺎﺷـﺎن‬ ‫ﺗﺠﺴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺷﺨﺎص ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺣﻖ دارﻧﺪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻌﻤﻮل را ﻧﻘﺾ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﺳﻜﻨﺪر و ﻗﻴﺼـﺮ و ﻧـﺎﭘﻠﺌﻮن‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻳﺎد ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺷﻚ دارم ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻫﮕﻞ ﻛﺴﻲ ﻓﺎﺗﺢ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ »ﻗﻬﺮﻣﺎن« ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻫﮕﻞ ﺑﺮ ﻣﻠﺘﻬﺎ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺼﻮر ﺧﺎص وي از »آزادي« ﺳﺘﺎﻳﺶ او را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪ ،‬و اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻨﺒﺔ ﻣﻬﻤﻲ از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ اوﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﮕﻞ در ﺑﺎب دوﻟـﺖ در ﻫـﺮ دو ﻛﺘـﺎب او‪،‬‬ ‫»ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺎرﻳﺦ« و »ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺣﻘﻮق« ﭘﺮوراﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﻛﻠﻲ ﻫﮕـﻞ ﺳـﺎزش دارد‪ ،‬ﻫـﺮ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ او را اﻳﺠﺎب ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد ‪ -‬ﻣﺜﻼً در ﻣﻮرد رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ د‪‬ول ‪ -‬ﻛﺎر ﺳﺘﺎﻳﺶ وي از دوﻟـﺖ‬ ‫ﻣﻠﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ رﺟﺤﺎن ﻛﻠﻴﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﻞ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺟﺰا ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺘﺎﻳﺶ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ ،‬از زﻣﺎن رﻓﻮرم آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬در اﻣﭙﺮاﺗﻮري رم‪ ،‬ﺑـﻪ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﻣﻘـﺎم‬ ‫اﻟﻮﻫﻴﺖ ﻣﻲ دادﻧﺪ و از اﻳﻦ راه دوﻟﺖ ﺟﻨﺒﺔ ﺗﻘﺪس ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ؛ اﻣﺎ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﭼﻨـﺪ ﺗـﻦ اﻧﮕﺸـﺖ‬ ‫ﺷﻤﺎر‪ ،‬روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻟﺬا ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﺑﺮﺗﺮ ار دوﻟﺖ ﻗﺮار ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﻟـﻮﺗﺮ ﻛـﻪ در ﻣﻴـﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳـﺎن ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎن ﻫـﻮاداراﻧﻲ‬ ‫داﺷﺖ ﻋﻜﺲ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد‪ .‬ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻟﻮﺗﺮي روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ اوﻟﻮﻳﺖ دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﺑـﻮد‪ .‬ﻫـﺎﺑﺰ ﻛـﻪ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﺑﻮد ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺮﺗﺮي دوﻟﺖ را ﭘﺪﻳﺪ آورد و اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻧﻴﺰ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎ او ﻣﻮاﻓﻘﺖ داﺷـﺖ‪ .‬روﺳـﻮ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬ ‫دﻳﺪﻳﻢ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﮕﻞ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﺗﻨﺪي ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻓﺮﻗـﺔ ﻟـﻮﺗﺮي‬ ‫ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‪ .‬دوﻟﺖ ﭘﺮوس ﻫﻢ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ اي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻴﻼي دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺴـﺎ اﻋﺘﻘـﺎد داﺷـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ دﻻﻳـﻞ‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﮕﻞ ﺑﻪ دوﻟﺖ ارزش ﻓﺮاوان ﺑﮕﺬارد؛ ﺑﺎ اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ ﻛـﺎر ﺳـﺘﺎﻳﺶ دوﻟـﺖ را ﺑـﻪ ﺟـﺎﻳﻲ ﻣـﻲرﺳـﺎﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در »ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺎرﻳﺦ« ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »دوﻟﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﻴـﺎت اﺧﻼﻗـﻲ ﻛـﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌـﻞ وﺟـﻮد دارد‪ «،‬و اﻳﻨﻜـﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ روﺣﺎﻧﻴﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻓﺮد آدﻣﻲ داراﺳﺖ‪ ،‬از دوﻟﺖ ﺳﺮ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪» .‬زﻳﺮا ﺣﻘﻴﻘﺖ روﺣﺎﻧﻲ ﻓـﺮد اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ذات‬ ‫ﺧﻮد او ‪ -‬ﻋﻘﻞ ‪ -‬ﻋﻴﻨﺎً ﺑﺮ وي ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد و ﺑﺮاي او داراي وﺟﻮد ﺑﻼواﺳﻄﺔ ﻋﻴﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺗﺤﺎد ارادة ﻛﻠـﻲ‬ ‫و ارادة ذﻫﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻛﻠﻲ ﻣﻀﻤﺮ در دوﻟﺖ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ آن و ﺗﺮﺗﻴﺒﺎت ﻛﻠﻲ و ﻋﻘﻼﻧﻲ آن اﺳﺖ‪ .‬دوﻟﺖ ﻣﺜﺎل اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ روي زﻣﻴﻦ وﺟﻮد دارد‪ «.‬ﺑﺎز‪» :‬دوﻟﺖ ﺗﺠﺴـﻢ آزادي ﻋﻘﻼﻧـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﺻـﻮرﺗﻲ ﻋﻴﻨـﻲ ﺗﺤﻘـﻖ‬ ‫ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ و ﺑﺎز ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ...‬دوﻟﺖ ﻣﺜﺎل روح اﺳﺖ در ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺧﺎرﺟﻲ ارادة اﻧﺴﺎﻧﻲ و آزادي آن‪«.‬‬ ‫»ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺣﻘﻮق« ﻧﻴﺰ در ﺑﺎب دوﻟﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻗﺪري ﻛﺎﻣﻠﺘﺮ‪ ،‬ﻣﻲ ﭘﺮوراﻧﺪ‪» .‬دوﻟﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺜـﺎل اﺧﻼﻗـﻲ‬ ‫اﺳﺖ ‪ -‬روح اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ارادة ﻣﺎدي ﻣﺮﺋﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد آﺷﻜﺎر اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸـﺪ و ﺧـﻮد‬ ‫را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ را ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ «.‬دوﻟﺖ ﻣﻌﻘـﻮل در ﺧـﻮد و ﺑـﺮاي ﺧـﻮد اوﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫وﺟﻮد دوﻟﺖ )ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻬﺎ ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ( ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻓﺮاد ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻋﻀﻮ دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ دوﻟﺖ ﺑﺎ ﻓﺮد راﺑﻄﻪ اي ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ دارد‪ :‬ﭼﻮن دوﻟﺖ روح ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ ﻓـﺮد ﻓﻘـﻂ ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ داراي‬ ‫ﻋﻴﻨﻴﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ و اﺧﻼﻗﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ در دوﻟﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺤﺘﻮي و ﻣﻘﺼﻮد آن وﺣﺪت از ﺣﻴﺚ وﺣﺪت ﺑﻮدن اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻀـﻮﻳﺖ‬

‫‪ □ 554‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ دوﻟﺘﻬﺎي ﺑﺪ ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ دوﻟﺘﻬﺎ ﻓﻘـﻂ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ و داراي واﻗﻌﻴـﺖ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ دوﻟﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﮕﻞ ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎﻣﻲ را ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ و اﺧﻼف ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ او ﺑﺮاي ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻗﺎﺋﻞ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ دو ﺟﻬﺖ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از آن ﺟﻬﺎت دﻋﻮي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎ از دﻋﻮي ﻫﮕﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اوﻻً‪ :‬ﻛﻠﻴﺴـﺎ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺼﺎدف ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻞ ﻫﻴﺌﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﺮاد آن ﺑﻪ واﺳـﻄﺔ ﻋﻘﻴـﺪه اي ﻣﺸـﺘﺮك‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮاي آن ﺣﺪ اﻋﻼي اﻫﻤﻴﺖ را ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه اﻧﺪ؛ و ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ درﺳـﺖ ﺗﺠﺴـﻢ آن ﭼﻴـﺰي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﮕـﻞ‬ ‫»ﻣﺜﺎل« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ :‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ دوﻟﺘﻬﺎ ﻣﺘﻌﺪدﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ دوﻟﺘﻲ ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺒﻌﺔ ﺧﻮد ﻫﻤﺎن ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖاﻟﻌﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﮕﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻳﺎﻓﺘﻦ اﺻﻞ ﻓﻠﺴﻔﻴﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ آن رواﺑـﻂ ﺑـﻴﻦ د‪‬ول‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﻮد ﺑﺎ اﺷﻜﺎل روﺑﺮو ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﮕﻞ ﺑﺪﻳﻨﺠﺎ ﻛـﻪ ﻣـﻲرﺳـﺪ از ﺑﺤـﺚ ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﺧـﻮد دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﺸﺪ و ﺑﻪ وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﺎﺑﺰ و ﺟﻨﮓ ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻫﻤﻪ ﺳﻘﻮط ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺎدت ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از »دوﻟﺖ‪ «،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ دوﻟﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺑـﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫وﺟﻮد ﻧﻴﺎﻣﺪه ﮔﻤﺮاه ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن در ﻧﻈﺮ ﻫﮕﻞ وﻇﻴﻔﻪ ﻓﻘﻂ رواﺑﻂ ة ﻓﺮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوﻟـﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ اﺻـﻠﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آن ﺑﺘﻮان رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ د‪‬ول را ﺗﺤﺖ ﻣﻮازﻳﻦ اﺧﻼﻗﻲ درآورد ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﮕﻞ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ در‬ ‫رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﻲ ﻫﺮ دوﻟﺖ ﻳﻚ ﻓﺮد اﺳﺖ و ﻫﺮ دوﻟﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺎﻳﺮ د‪‬ول اﺳـﺘﻘﻼل دارد‪» .‬ﭼـﻮن ﺑـﺮاي ﺧـﻮد ﺑـﻮدن روح‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﻲ در اﻳﻦ اﺳﺘﻘﻼل اﺳﺖ‪] ،‬ﭘﺲ[ اﻳﻦ اﺳـﺘﻘﻼل ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ آزادي و ﻋـﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﺷـﺮف ﻫـﺮ ﻣﺮدﻣـﻲ اﺳـﺖ‪ «.‬ﺳـﭙﺲ‬ ‫ﻣﻲﭘﺮدازد ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮ ﺿﺪ ﻫﺮ ﻧﻮع »ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﻠﻞ« ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﺳﺘﻘﻼل د‪‬ول ﻣﺠﺰا را ﻣﺤﺪود ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻇﻴﻔﺔ ﻓﺮد )ﺗـﺎ‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﻲ دوﻟﺖ او ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد( ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺤﺪود و ﻣﻨﺤﺼـﺮ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﻓﺮدﻳـﺖ ﻣـﺎدي و‬ ‫اﺳﺘﻘﻼل و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دوﻟﺖ ﺧﻮد او‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﻼً ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺑـﺮ ﻣـﺎ ﻻزم ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺎن اﻣﺤﺎي آن ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﻏﺮض از وﺟﻮد دوﻟﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﺟﺎن و ﻣﺎل اﻓـﺮاد ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬و اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ ﺟﻨـﮓ را‬ ‫اﺧﻼﻗﺎً ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ و ﺟﻨﮓ را ﻧﻴﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺷﺮ ﻣﻄﻠﻖ ﻳﺎ اﻣﺮي ﺗﺼﺎدﻓﻲ داﻧﺴﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﻴـﺰي در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻋﻠﺖ آن در ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر ﻫﮕﻞ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﺑﻌﻀﻲ اوﺿﺎع و ﺷﺮاﻳﻂ ﻳﻚ ﻣﻠﺖ ﺑﻪ ﺣﻖ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از اﻗـﺪام ﺑـﻪ ﺟﻨـﮓ اﺟﺘﻨـﺎب‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرش ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﮕﻞ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺟﻬـﺎﻧﻲ ‪ -‬ﻛـﻪ ﻣـﺎﻧﻊ ﭘـﻴﺶ آﻣـﺪن‬ ‫ﭼﻨﺎن اوﺿﺎع و ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﺧﻮب اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ از ﮔﺎﻫﻲ ﺟﻨﮕﻲ در ﺑﮕﻴـﺮد‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﺟﻨﮓ وﺿﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻣﺎ ﺑﺮ ﺑﻴﻬﻮدﮔﻲ ﻣﺎل و ﻣﻨﺎل دﻧﻴﻮي ﺟﺪاً آﮔﺎه ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ و ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ )اﻳﻦ ﻧﻈـﺮ را‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺿﺪ آن ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻫﻤﺔ ﺟﻨﮕﻬﺎ ﻋﻠﻞ اﻗﺘﺼـﺎدي دارﻧـﺪ‪ (.‬ﺟﻨـﮓ داراي ﻳـﻚ ارزش اﺧﻼﻗـﻲ ﻣﺜﺒـﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬ﺟﻨﮓ داراي اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎﻟﻴﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ آن ﺳﻼﻣﺖ اﺧﻼﻗﻲ اﻗﻮام در ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺑـﻲاﻋﺘﻨـﺎﻳﻲ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫اﺳﺘﻘﺮار ﺗﻌﻴﻨﺎت ﺣﻔﻆ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ «.‬ﺻﻠﺢ رﻛﻮد و اﻧﺠﻤﺎد اﺳﺖ‪» .‬اﺗﺤﺎد ﻣﻘﺪس« و »ﻣﺠﻤﻊ ﺻﻠﺢ« ﻛﺎﻧﺖ ﺧﻄﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﻳـﺮا‬ ‫ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻮادة د‪‬ول ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﻫﻢ ﻧﻴﺎز دارد‪ .‬اﺧﺘﻼﻓﺎت دوﻟﺘﻬﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺟﻨﮓ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دوﻟﺘﻬﺎ ﭼﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در وﺿﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻗﺮار دارﻧﺪ رواﺑﻂ آﻧﻬـﺎ ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ ﻳـﺎ اﺧﻼﻗـﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﺣﻘـﻮق‬ ‫دوﻟﺘﻬﺎ در ارادة ﺧﺎص آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻫﺮ دوﻟﺘﻲ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن آن‪ .‬اﺧﻼق و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﻀﺎدي ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛـﻪ دوﻟﺘﻬـﺎ‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﺎدي اﺧﻼﻗﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﮕﻞ راﺟﻊ ﺑﻪ دوﻟﺖ ‪ -‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﺷﻮد ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﺒﺪاد داﺧﻠﻲ و ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺗﺠﺎوز ﺧﺎرﺟﻲ را ﻛﻪ در وﻫﻢ ﺑﮕﻨﺠﺪ ﻣﻮﺟﻪ و ﻣﻘﺒﻮل ﺟﻠﻮه ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬ﺷﺪت ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻫﮕﻞ از اﻳﻨﺠﺎ آﺷـﻜﺎر ﻣـﻲ ﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ او درﺑﺎرة دوﻟﺖ ﺑﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ او ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﻓﺮاوان دارد‪ ،‬و اﻳﻦ ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﻫﻤﮕـﻲ در ﺟﻬـﺖ ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﻗﺴـﺎوت و‬ ‫ﺗﺠﺎوز و ﺗﻌﺪي ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﻨﻄﻖ و ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻒ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺪوه ﺧﻮد او ﻫﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬

‫ﻫﮕﻞ □ ‪555‬‬

‫ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺨﺸﺶ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻧﺤﺮاف از ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ آزاد ﺑﻮدن در ﻫﻮاداري از ﺟﻨﺎﻳﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺨﺸـﺶ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ ﻫﮕﻞ او را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ در ﻛﻞ ﺑﻴﺶ از اﺟﺰا ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻋﻠﻮ )اﻳﻦ دو ﺻﻔﺖ در ﻧﻈﺮ او ﻣﺘﺮادﻓﻨﺪ( وﺟﻮد‬ ‫دارد؛ و ﻛﻞ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻨﺴﺠﻢ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻋﻤﻞ ﻫﮕﻞ را در ﺗﺮﺟﻴﺢ دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻧﺎﺑﺴـﺎﻣﺎﻧﻲ از‬ ‫اﻓﺮاد ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ او را ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻴﺢ دوﻟﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲ از دوﻟﺘﻬﺎ ﻧﻴـﺰ ﻫـﺪاﻳﺖ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬در داﺧﻞ ﻣﺤﺪودة دوﻟﺖ ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﻠﻲ ﻫﮕﻞ او را ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﺎﻧﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻓـﺮد ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫اﺣﺴﺎس اﺣﺘﺮام ﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻠﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ »ﻣﻨﻄﻖ« وي از آﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ »واﺣـﺪ« ﭘﺎرﻣﻨﻴـﺪس ﻳـﺎ ﺣﺘـﻲ ﻧﻈﻴـﺮ‬ ‫»ﺧﺪا«ي اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﻛﻠﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در آن ﻓﺮد ﻣﺤﻮ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ راﺑﻄﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺧـﻮد ﺑـﺎ ﻳـﻚ‬ ‫اﻧﺪام ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻛﺴﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬دوﻟﺘﻲ ﻛﻪ اﻓﺮاد در آن ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﻳـﻚ ﻧﻤﻮﻧـﺔ ﻛﻮﭼـﻚ از ﻣﻄﻠـﻖ‬ ‫ﻫﮕﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫و ﻧﻴﺰ در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﻫﮕﻞ ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه اي ﺑﺮاي ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ دوﻟﺖ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺳـﺎﻳﺮ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻣﻦ ﺟﺰ ﺗﻌﺼﺐ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻲ او ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻴﺢ دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬اﮔﺮ ﺧـﻮب اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎع ﺣﺘﻲ اﻻﻣﻜﺎن ﺳﺎزﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﮕﻞ ﻋﻘﻴﺪه دارد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﻋﻼوه ﺑﺮ دوﻟﺖ و ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺴﻴﺎري ﻻزم ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ .‬از اﺻﻮل ﻫﮕﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻧﻔﻌﻲ ﻛﻪ ﻣﻀﺮ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻧﺒﺎﺷـﺪ و‬ ‫ﺗﺄﻣﻴﻦ آن ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﻣﻴﺴﺮ ﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎزﻣﺎن ﺧﺎص و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد از اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﺮاد ﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﺎﺷـﺪ و اﺳـﺘﻘﺮار آن‬ ‫ﺟﺰ در دوﻟﺖ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وﻟﻲ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻫﻢ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻔﻴﺪ و ﻣﻄﻠﻮب آن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬در ﻣـﻮاﻗﻌﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﭘﺎي ﺗﺤﻜﻢ را از ﺣﺪ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﺎ را وارد ﻣﺴﺌﻠﻪ اي ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در داوري ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﮕﻞ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ دارد‪ :‬آﻳﺎ در ﻛـﻞ ﺑـﻴﺶ از‬ ‫اﺟﺰاي آن ﺣﻘﻴﻘﺖ و ارزش وﺟﻮد دارد؟ ﻫﮕﻞ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﺳﺆال ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺴـﺌﻠﺔ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻣﺴـﺌﻠﻪ اي اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬و ﻣﺴﺌﻠﺔ ارزش ﻣﺴﺌﻠﻪاي اﺳﺖ اﺧﻼﻗﻲ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭼﻨﺎن درﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ اﻳﻦ دو ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬ ‫از ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﻴﻴﺰ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺟﺪاﻛﺮدن آﻧﻬﺎ اﻫﻤﻴﺖ دارد‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ اﺑﺘﺪا درﺑـﺎرة ﻣﺴـﺌﻠﺔ ﻣﺎﺑﻌـﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻫﮕﻞ و ﺑﺴﻴﺎري ﻓﻼﺳﻔﺔ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻫﺮ ﺟﺰﺋﻲ از ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﻋﻤﻘﻲ ﻣﺘﺄﺛﺮ از رواﺑﻂ آن ﺟﺰء ﺑﺎ‬ ‫ﺳﺎﻳﺮ اﺟﺰا و ﺑﺎ ﻛﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺑﻴﺎن ﺻﺎدﻗﻲ درﺑﺎرة ﻫﻴﭻ ﺟﺰﺋﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ آن ﺟﺰء را ﺑﻪ ﻣﻘـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ در ﻛﻞ دارد ﻣﻨﺼﻮب ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬و ﭼﻮن ﻣﻘﺎم ﺟﺰء در ﻛﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ اﺟﺰاي دﻳﮕﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺻـﺎدق ﻣﻘـﺎم آن‬ ‫ﺟﺰء در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﻘﺎم ﻫﻤﺔ اﺟﺰاي دﻳﮕﺮ را ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﻓﻘـﻂ ﻳـﻚ ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﺻـﺎدق ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﻛـﺮد‪ ،‬و‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﺟﺰ ﺗﻤﺎم ﺣﻘﻴﻘﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﺰ ﻛﻞ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺗـﺎم ﻧـﺪارد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﺟﺰﺋـﻲ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎم‬ ‫ﺟﺪاﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺟﺪا ﺑﻮدن ﻗﻠﺐ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ و ﻟﺬا دﻳﮕﺮ ﻛﺎﻣﻼً ﻫﻤﺎن ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻫﺴﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲ رﺳـﺪ‪ .‬از ﺳـﻮي‬ ‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺟﺰء ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻛﻞ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ذات و ﻗﺎدر ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﺟﺰء‪ ‬ﻫﻤﺎن ﻛﻠﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ اوﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺎم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﮕﻞ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ارزش ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻜﻨﻮن در ﻛﻞ اﺳﺖ ﺗﺎ در ﺟﺰء‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣﺎﺑﻌـﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﺻـﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﺻﺤﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﻢ ﻻزم ﻣﻲآﻳﺪ؛ اﻣﺎ در ﺻﻮرت ﺑﻄﻼن ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﻠﻂ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺿـﺮورت ﻧـﺪارد‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻼوه‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻣﻮرد ﺑﻌﻀﻲ از ﻛﻠﻬﺎ ﺻﺪق ﻛﻨﺪ و در ﻣﻮرد ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﺻﺪق ﻧﻜﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻣﻮرد ﺑـﺪن‬ ‫ﺟﺎﻧﺪار ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺼﺪاق دارد‪ :‬ﭼﺸﻢ ﻛﻪ از ﺑﺪن ﺟﺪا ﺷﻮد ﺑﻲ ارزش اﺳـﺖ؛ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ اي از اﻋﻀـﺎي‬ ‫ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻳﻚ ﺑﺪن ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻫﻢ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ آن ارزﺷﻲ را ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﺪن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﮕﻞ راﺑﻄﺔ ﻓﺮد را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫دوﻟﺖ ﻧﻈﻴﺮ راﺑﻄﺔ ﭼﺸﻢ ﺑﺎ ﺑﺪن ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮد در ﻣﺤﻞ ﺧﻮد ﺟﺰﺋﻲ از ﻛﻞ ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ؛ ﭼـﻮن از ﻛـﻞ ﺟـﺪا ﺷـﺪ‬

‫‪ □ 556‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺸﻢ ﺟﺪا ﺷﺪه از ﺗﻦ ﺑﻲ ارزش اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﺤﻞ اﻳﺮاد اﺳـﺖ؛ ﻳﻌﻨـﻲ از اﻫﻤﻴـﺖ اﺧﻼﻗـﻲ ﺑﻌﻀـﻲ ﻛﻠﻬـﺎ‪،‬‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ اﺧﻼﻗﻲ ﻛﻠﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺧﻼﻗﻲ از ﻳﻚ ﻟﺤـﺎظ ﻣﻬـﻢ ﻣﻌﻴـﻮب اﺳـﺖ‪ ،‬و آن اﻳﻨﻜـﻪ در اﻳـﻦ ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﺑـﻴﻦ ﻃﺮﻳﻘـﺖ و‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻴﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺸﻢ در ﺑﺪن ﺟﺎﻧﺪار ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ارزش ﻃﺮﻳﻘﻲ دارد؛ اﻣـﺎ ارزش ﻣﻮﺿـﻮﻋﻲ آن‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﺑﺪن ﺟﺪا ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ اﻣﺮي وﻗﺘﻲ ارزش ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ دارد ﻛـﻪ ﺑـﻪ اﻋﺘﺒـﺎر ﺧـﻮد ﻣـﻮرد‬ ‫ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺣﺼﻮل اﻣﺮ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻣﺎ ﭼﺸﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻃﺮﻳﻘـﺔ دﻳـﺪن ارزش ﻣـﻲﮔـﺬارﻳﻢ‪ .‬ﺧـﻮد‬ ‫دﻳﺪن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻏﺬا ﻳﺎ دﺷﻤﻦ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﻃﺮﻳﻘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ؛ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ زﻳﺒﺎ ﻣﻲآﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪ .‬دوﻟـﺖ اﻟﺒﺘـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻃﺮﻳﻘـﻪ‬ ‫ارزش دارد‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎ را از دﺳﺖ دزدان و ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎران ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎده و ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ ،‬و ﻗﺲ ﻋﻠـﻲ‬ ‫ﻫﺬا‪ .‬و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺷﺮ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻣﺜﻼً وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ اي ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺳﺆال ﺣﻘﻴﻘﻴﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ در‬ ‫ﻣﻮرد ﻫﮕﻞ ﻃﺮح ﻛﻨﻴﻢ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ دوﻟﺖ ﻓﻲ ﺣﺪذاﺗﻪ و از ﻟﺤﺎظ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺧـﻮب اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﻧـﻪ؟ آﻳـﺎ‬ ‫اﻓﺮاد ﺑﺮاي ﺧﺎﻃﺮ دوﻟﺖ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ دوﻟﺖ ﺑﺮاي ﺧﺎﻃﺮ اﻓﺮاد؟ ﻫﮕﻞ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اول اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻟﻴﺒـﺮال ﻛـﻪ از‬ ‫ﻻك ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ دوم‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﻲ ﺑﻪ دوﻟﺖ ارزش ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻣﻲ ﻧﻬـﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮاي او ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد او ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ او را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﻫﮕـﻞ‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻠﺔ ارزش ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺨﺺ ﻳﻚ ﻛﻞ ﻣﺮﻛﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ داراي زﻧﺪﮔﻲ واﺣﺪي اﺳـﺖ‪ .‬آﻳـﺎ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﻳـﻚ‬ ‫»ﻓﻮﻗﺸﺨﺺ« ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺑـﺪن از اﻋﻀـﺎ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺷـﺪه‪ ،‬ﻣﺮﻛـﺐ ﺑﺎﺷـﺪ از اﺷـﺨﺎص و داراي‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ واﺣﺪي ﻏﻴﺮ از ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ زﻧﺪﮔﻴﻬﺎي اﺷﺨﺎص ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻛﻨﻨﺪة آن؟ اﮔﺮ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﮕﻞ ﻋﻘﻴـﺪه دارد وﺟـﻮد ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻓﻮق ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻮق ﺷﺨﺺ ﻫﻤﺎﻧﺎ دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻮق ﺷﺨﺺ ﻫﻤﺎن ﻗـﺪر ﺑﺮﺗـﺮ از‬ ‫ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﻞ ﺑﺪن از ﭼﺸﻢ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﻨـﻴﻦ ﻓـﻮق ﺷﺨﺼـﻲ را ﭼﻴـﺰي ﺑـﻴﺶ از ﻳـﻚ ﻋﻔﺮﻳـﺖ ﻣﺎﺑﻌـﺪﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻧﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬در آن ﺻﻮت ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ارزش ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺸﺘﻖ از ارزش ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ اﻋﻀـﺎي آن اﺳـﺖ‪ ،‬و دوﻟـﺖ‬ ‫ﻃﺮﻳﻘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﻮﺿﻮع‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ .‬و ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﻴﺰ ﻋﺒﺎرت از ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻴﻌﺘﺮ از ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﮕﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ اي اﺳﺖ ﻛـﻪ وﺟـﻪ اﻓﺘـﺮاق‬ ‫ﻃﺮﻓﺪاران ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ و دﺷﻤﻨﺎن آن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻣﺜﺎﻟﻲ ﺑﺰﻧﻴﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻣﻦ ﺑﮕـﻮﻳﻢ »ﻋﻤـﺮو ﭘـﺪر‬ ‫زﻳﺪ اﺳﺖ‪ «.‬ﻫﮕﻞ و ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺎرﺷﺎل اﺳﻤﻮﺗﺲ ‪ Smuts‬ﺑﻪ »ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ«‪ 1‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘـﻴﺶ از‬ ‫آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن را ﺑﻔﻬﻤﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻋﻤﺮو و زﻳﺪ ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻋﻤﺮو ﻛﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﻛﻠﻴـﺔ‬ ‫ﺧﺼﺎﻳﺺ او را ﺑﺪاﻧﻴﺪ؛ زﻳﺮا ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از اﻳﻦ ﺧﺼﺎﻳﺺ ﻋﻤﺮو از ﻫﻴﭽﻜﺲ دﻳﮕﺮي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﻴﺰ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻛﻠﻴﺔ ﺧﺼﺎﻳﺺ‬ ‫ﻋﻤﺮو ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺳﺎﻳﺮ اﺷﺨﺎص ﻳﺎ اﺷﻴﺎﺳﺖ‪ .‬رواﺑﻂ ﻋﻤﺮو ﺑﺎ واﻟﺪﻳﻨﺶ و زن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ ،‬و اﻳﻨﻜـﻪ آﻳـﺎ او ﻓـﺮد ﺧـﻮب ﻳـﺎ ﺑـﺪ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻛﺸﻮري ﻛﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﺧﺼﺎﻳﺺ او را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺘـﻮان ﮔﻔـﺖ ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﺷﺨﺺ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻋﻤﺮو را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﺪاﻧﻴﺪ‪ .‬در ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻣﻨﻈﻮرﺗﺎن‬ ‫از ﻟﻔﻆ ﻋﻤﺮو ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻗﺪم ﺑﻪ ﻗﺪم ﻛﺸﺎﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﻞ ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﺎن‬ ‫اوﻟﻴﺔ ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﻛﻞ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﺮ دو ﺷﺨﺺ ﻣﺠﺰا‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻤﺮو و زﻳﺪ‪«.‬‬

‫‪ holism .1‬ﻧﻈﺮﻳﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ در ﻫﺮ ﭼﻴﺰي‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه ﻫﺮ ﻛﺪام ﻳﻚ ﻛﻞ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎرﺷﺎل اﺳﻤﻮﺗﺲ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ و ﺗﻜﺎﻣﻞ« دارد‪.‬‬

‫ﻫﮕﻞ □ ‪557‬‬

‫اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪ درﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻚ اﻳﺮاد اﺳﺎﺳﻲ ﻫﻢ در اﻳﻨﺠﺎ وارد اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎﻻ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺻـﻮ ًﻻ‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ آﻏﺎز ﺷﻮد؟ ﻣﻦ ﺑﺮ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺑﺴﻴﺎري از ﻗﺒﻴﻞ »ﻋﻤﺮو ﭘﺪر زﻳﺪ اﺳﺖ« ﻣﻌﺮﻓﺖ دارم‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ ﺑﺮﻛـﻞ‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺪارم‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺮ ﻧﻮع ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﺒﺎرت از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮ ﻛﻞ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ وﺟـﻮد ﻧﻤـﻲداﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﮔﻤﺎن ﻛﻨﻴﻢ در ﺟﺎﻳﻲ از رﺷﺘﺔ اﺳﺘﺪﻻل اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ رخ داده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻣﻦ ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﻟﻔﻆ »ﻋﻤﺮو« را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻌﻨﻲ و ﻫﻮﺷـﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺑﻜـﺎر ﺑـﺮم اﺣﺘﻴـﺎﺟﻲ‬ ‫ﻧﺪارم ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را درﺑﺎرة ﻋﻤﺮو ﺑﺪاﻧﻢ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ آن ﻗﺪر درﺑﺎرة او ﺑﺪاﻧﻢ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻢ او را ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻢ‪ .‬ﺷـﻜﻲ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫وي ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺟﻬﺎن‪ ،‬دور ﻳﺎ ﻧﺰدﻳﻚ‪ ،‬رواﺑﻄﻲ دارد؛ اﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺻﺤﻴﺤﺎً از او ﺳﺨﻦ ﮔﻔـﺖ ﺑـﻲ آﻧﻜـﻪ آن ﭼﻴﺰﻫـﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺴﺎب ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آن رواﺑﻄﻲ را ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮو ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﻜﻪ ﭘـﺪر زﻳـﺪ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﭘﺪر رﻗﻴﻪ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ ﺑﺪاﻧﻢ ﻋﻤﺮو ﭘﺪر زﻳﺪ اﺳﺖ‪ ،‬داﻧﺴﺘﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﺪر رﻗﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﺴـﺖ ﺿـﺮورت ﻧـﺪارد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺣﻖ ﺑﺎ ﻫﮕﻞ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ را ﻛﻪ »ﻋﻤﺮو ﭘـﺪر زﻳـﺪ اﺳـﺖ« ﺗﻤﺎﻣـﺎً ﺑﻴـﺎن ﻛﻨـﻴﻢ؛ ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﻋﻤﺮو ﭘﺪر رﻗﻴﻪ‪ ،‬ﭘﺪر زﻳﺪ اﺳﺖ‪ «.‬ﺗﺎزه اﻳﻦ ﻫﻢ واﻓﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﻤﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻴـﺎن ﺧـﻮد‬ ‫را اداﻣﻪ دﻫﻴﻢ و ﺑﻪ ذﻛﺮ واﻟﺪﻳﻦ و اﺟﺪاد ﻋﻤﺮو و ﺧﻼﺻﻪ ﻳﻚ ﻣﺜﻨﻮي ﻫﻔﺘﺎد ﻣﻨﻲ از اﻋﻼم ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣـﺎ را وارد‬ ‫ﻣﻬﻤﻼت ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﮔﺎه ﻫﮕﻠﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪» :‬ﻟﻔﻆ ﻋﻤﺮو ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺔ آﻧﭽﻪ در ﻣﻮرد ﻋﻤﺮو ﺻـﺎدق اﺳـﺖ‪ «.‬اﻣـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺪور اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻟﻔﻆ »ﻋﻤﺮو« در ﻋﺒﺎرت ﻣﻌﺮف ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﮔﺮ ﻫﮕﻞ ﺣـﻖ‬ ‫ﻣﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻛﻠﻤﻪ اي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺷﺮوع ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻨﺪ زﻳﺮا ﺑﺮاي داﻧﺴﺘﻦ ﻣﻌﻨﺎي آن ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻗﺒﻼً ﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻛﻠﻤﺎت دﻳﮕﺮ را ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺗﻤﺎم ﺻﻔﺎﺗﻲ را ﻛﻪ از ﻛﻠﻤﺔ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻫﮕـﻞ‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻣﻌﻨﺎي ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫در ﺑﻴﺎن ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻧﺘﺰاﻋﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺻﻔﺎت را ﺑﺎﻳﺪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻤﻴﺰ داد‪ :‬ﻳﻚ ﺷﺊ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ‬ ‫داراي ﺻﻔﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻫﻴﭻ ﺷﺊ دﻳﮕﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺻﻔﺖ را »ﻛﻴﻔﻴﺖ« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨـﺪ‪ .‬ﻳـﺎ ﺷـﺊ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫داراي ﺻﻔﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺷﺊ دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺄﻫﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﺻﻔﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ ﺷﺊ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺻﻔﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺘﻀﻤﻦ دو ﺷﺊ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮادر زن ﺑﻮدن‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺊ ﺧﺎﺻـﻲ داراي ﻣﺠﻤﻮﻋـﺔ ﺧﺎﺻـﻲ از ﻛﻴﻔﻴـﺎت ﺑﺎﺷـﺪ و ﻫـﻴﭻ ﺷـﺊ‬ ‫دﻳﮕﺮي داراي ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﺤﻤﻮﻋﺔ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در ان ﺻﻮرت آن ﺷﺊ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت »ﺷـﻴﺌﻲ ﻛـﻪ داراي ﻓـﻼن‬ ‫ﻛﻴﻔﻴﺎت اﺳﺖ« ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺤﺾ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺊ ﻣﺰﺑﻮر داراي ﻓﻼن ﻛﻴﻔﻴﺎت اﺳﺖ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي راﺟﻊ ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻔﺎت ﻧﺴﺒﻲ آن ﺷﺊ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﮕﻞ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺎ درﺑـﺎرة ﺷـﻴﺌﻲ آن ﻗـﺪر ﻣﻌﻠﻮﻣـﺎت داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ آن را از ﻫﻤﺔ اﺷﻴﺎي دﻳﮕﺮ ﺗﻤﻴﺰ دﻫﻴﻢ در آن ﺻﻮرت ﻫﻤﺔ ﺻﻔﺎت آن از راه ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺎي ﻋﻈﻴﻢ دﺳﺘﮕﺎه ﻫﮕﻞ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﻜﺘـﺔ ﻣﻬﻤـﻲ را روﺷـﻦ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ؛ و آن‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﻧﺎدرﺳﺖﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻛﻪ از آن ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد دﻟﻜﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 558‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 66 82‬و ‪7‬م‬

‫ون‬ ‫ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ و ﻣﺘﺮﻗﻲ و راﺿﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ؛ ﻣﻌﻬـﺬا در دورة ﺧـﻮش ﺑﻴﻨـﻲ ﻟﻴﺒـﺮال‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدان ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﻋﺼﺮ داراي ﺻﻔﺎت زﻣﺎن ﻣﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺿﺪ ﺻﻔﺎت ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﺮدان را ﻧﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ ﻳﺎ ﻛﺎﺷﻒ ﻣﻮاﻓﻖ ﻳﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ذوق ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎﻋﺚ و ﺑﺎﻧﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ﻣﻌﻴـﺎر‬ ‫ارزﺷﻬﺎ و ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻓﻜﺮي در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎن وﻗﺎﻳﻊ در زﻣﺎﻧﻬﺎي اﺧﻴﺮ ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻓﺮاواﻧﻲ در ارزﻳـﺎﺑﻲﻫـﺎي‬ ‫ﻣﺎ ﻻزم آورده و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻌﻀﻲ اﺷﺨﺎص از آﻧﭽﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣـﻲﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ ﻛﻤﺘـﺮ ﺷـﻮد‪ ،‬و از آنِ‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺘﺸﺎن از آﻧﭽﻪ ﻣﻲ ﻧﻤﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺮون ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﻣﻘﺎم ﺑﻠﻨﺪي اﺳـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﻗﺎرة اروﭘﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪهاي ﺷﮕﻔﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻣﻴﺪان ﻧﻔﻮذ ﺑﺎﻳﺮون ﻗﺎرة اروﭘﺎ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﻧﺘـﺎﻳﺞ روﺣـﻲ او را‬ ‫ﺑﺠﻮﻳﻴﻢ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺎ ﺷﻌﺮ ﺑﺎﻳﺮون ﺳﺴﺖ و اﺣﺴﺎس او ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺟﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺧﺎرج‪ ،‬ﻧﺤﻮة زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫و ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ او ﭼﻨﺎن ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ در اﻣﻮر ﺑﺰرگ ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎد‪.‬‬ ‫ﻳﺎﻏﻲ اﺷﺮاﻓﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺮون در روزﮔﺎر ﺧﻮد ﻧﻤﻮﻧﺔ آن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ رﻫﺒﺮ ﺷﻮرش دﻫﻘﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳـﺎﺋﻲ ﻓـﺮق ﺑﺴـﻴﺎر داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻜﻤﺸﺎن ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻳﺎ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﺎرﺿﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻗﻴﻖ و ﺑﺎرﻳـﻚ ﻧﺪارﻧـﺪ و اﻳـﻦ‬ ‫ﻗﺒﻴﻞ ﭼﻴﺰﻫﺎ در ﻧﻈﺮﺷﺎن ﺟﺰ ﺳﺮﮔﺮﻣﻲ ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﺑﻴﻜﺎره ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮔﺮﺳﻨﮕﺎن آﻧﭽﻪ را دارﻧﺪﮔﺎن دارﻧﺪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻛـﺎﻻي‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ را‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻋﺸﻖ ﻣﺴـﻴﺤﻲ را ﻣﻮﻋﻈـﻪ ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻳﺎﻏﻴـﺎن اﺷـﺘﺮاﻛﻲ ﻗـﺮون‬ ‫وﺳﻄﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ دﻻﻳﻞ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺷﺎن ﺑﺮاي اﻗﺪام ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده اﺳـﺖ؛ و آن اﻳﻨﻜـﻪ ﻓﻘـﺪان آن ﻋﺸـﻖ در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و زورﻣﻨﺪان ﺑﺎﻋﺚ رﻧﺞ و ﻣﺤﻨﺖ ﺑﻲﭼﻴﺰان اﺳـﺖ؛ و وﺟـﻮد آن در ﻣﻴـﺎن رﻓﻘـﺎي ﻳـﺎﻏﻲ ﻋﺎﻣـﻞ اﺳﺎﺳـﻲ‬ ‫ﭘﻴﺮوزي ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻣﺒﺎرزه ﺑﻪ ﻧﻮﻣﻴﺪ ﺷﺪن از ﻗﺪرت ﻋﺸﻖ ﻣﻲ اﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬و ﻛﻴﻦ ﻣﺤﺾ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮕﺎﻧـﻪ‬ ‫ﻧﻴﺮوي ﻣﺤﺮك ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﻲ ﮔﺬارد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻳﺎﻏﻴﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎرﻛﺲ ﻓﻠﺴﻔﻪ اي ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اش ﻓﻘـﻂ ﺑـﺮاي اﺛﺒـﺎت‬ ‫ﭘﻴﺮوزي ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺟﺒﻬﺔ اوﺳﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ارزﺷﻬﺎ ﺳﺮو ﻛﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ارزﺷﻬﺎي او ﺑﺪوي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫ﺧﻮﺑﻲ ﻫﻤﺎن ﺷﻜﻢ ﺳﻴﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎﻗﻲ ﺣﺮف ﻣﻔﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﮔﺮﺳﻨﻪاي آﻣﺎده ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ اﻳﻦ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻳﺎﻏﻲ اﺷﺮاﻓﻲ ﭼﻮن ﺳﻴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎرﺿﺎﻳﻲ اش ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻠﻞ دﻳﮕﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ رﻫﺒﺮان دﺳﺘﻪ ﻫﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ ﻣﻮﻗﺘـﺎً‬ ‫زﻣﺎم اﻣﻮر را از دﺳﺖ داده اﻧﺪ در ﺷﻤﺎر ﻳﺎﻏﻴﺎن ﻧﻤﻲ آورم؛ ﻓﻘﻂ ﻛﺴﺎﻧﻲ را در اﻳﻦ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آورم ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮي‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺷﺨﺼﻲ را ﺗﻘﺎﺿﺎ دارد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻋﺸﻖ ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎرﺿﺎﻳﻲ ﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ در اﻓﻜﺎر آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺷـﺎن‬ ‫اﻧﺘﻘﺎد از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﻬﺎن ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎد ﭼﻮن ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻛﺎﻓﻲ ﻋﻤﻖ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻈـﺎﻫﺮ دﻳـﻮ در ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻫﺴﺘﻲ در ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬و ﻧﺰد ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻪ ﺧﺮاﻓﺎت ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺻﻮرت ﺗﺠﻠﻲ ﺷﻴﻄﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻫـﺮ دو‬ ‫ﺣﺎل ﻧﺰد ﺑﺎﻳﺮون دﻳﺪه ﺷﺪ و‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺮون در آﻧﻬﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺮد‪ ،‬در ﺑﺨﺸﻬﺎي وﺳﻴﻌﻲ از اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺘﻮان آﻧﻬﺎ را اﺷﺮاﻓﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺷـﻮرش اﺷـﺮاﻓﻲ اﻟﻬـﺎم دﻫﻨـﺪة ﺳﻠﺴـﻠﺔ درازي از ﻧﻬﻀـﺘﻬﺎي‬ ‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ‪ -‬از ﺷﻮرش ﻛﺎرﺑﻮﻧﺎر ‪ Carbonari‬ﻫﺎ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﻧﺎﭘﻠﺘﻮن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻛﻮدﺗﺎي ﻫﻴﺘﻠـﺮ در ‪ - 1933‬ﺑـﻮده اﺳـﺖ؛ و‬ ‫در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ و اﺣﺴﺎس ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ در ﻣﻴﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮان و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﭘﺪﻳﺪ آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎﻳﺮون □ ‪559‬‬

‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﺮاﻓﻲ ﺷﻮرﺷﻲ ﻧﻤﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ و اوﺿﺎع زﻧﺪﮔﻲاش ﺧـﺎص و ﻏﻴـﺮ ﻋـﺎدي ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اوﺿـﺎع‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎﻳﺮون ﺑﺴﻴﺎر ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮات او ﻣﺸﺎﺟﺮة ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎدرش زﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺮون ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺒﺐ ﺳﻨﮕﺪﻟﻲ از او ﻣﻲ ﺗﺮﺳﻴﺪ و ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﺑﺘﺬال او را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﺮد؛ داﻳﻪ اش ﺧﺒﺚ و ﻓﺴﺎد را ﺑﺎ ﺧﺸـﻜﺘﺮﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳـﺪ‬ ‫ﻛﺎﻟﻮﻳﻨﻲ ﺑﻬﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﻟﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺶ او را ﺳﺮﺷﺎر از ﻧﻨﮓ و ﺧﺠﻠﺖ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد و در ﻣﺪرﺳـﻪ ﻧﻤـﻲ ﮔﺬاﺷـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻛﻮدﻛﺎن درآﻣﻴـﺰد‪ .‬در ده ﺳـﺎﻟﮕﻲ ﭘـﺲ از زﻳﺴـﺘﻦ در ﺗﻨﮕﺪﺳـﺘﻲ ﻧﺎﮔﻬـﺎن ﺧـﻮد را »ﻟـﺮد« و ﺻـﺎﺣﺐ اﻣـﻼك ﻧﻴﻮﺳـﺘﺪ‬ ‫‪ Newstead‬ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻋﻤﻮي ﺑﺰرﮔﺶ‪» ،‬ﻟﺮد ﺧﺒﻴﺚ« ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺮون ﻟﻘﺐ و اﻣﻼك او را ﺑﻪ ارث ﺑﺮد‪ ،‬ﺳﻲ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از آن ﻣﺮدي‬ ‫را در دوﺋﻞ ﻛﺸﺘﻪ ﺑﻮد و از آن ﭘﺲ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎﻧﺶ او را از ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺧﻮد راﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎﻳﺮون ﺑﻲ ﻗﺎﻋﺪه و ﺑـﻲ ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬و ﺧﺎﻧﺪان ﮔﻮردون ‪ ،Gordon‬ﻳﻌﻨﻲ اﺳﻼف ﻣﺎدرﻳﺶ‪ ،‬از آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺪﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻧﻜﺒﺖ ﺑﺎر در ﭘﺲ ﻛﻮﭼﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﺑﭽﺔ ده ﺳﺎﻟﻪ اﻟﺒﺘﻪ از ﻟﻘﺐ و اﻣﻼك ﺧﻮد ﺷﺎد ﺷـﺪ؛ و ﺧﻮاﺳـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺎس اﻣﻼك اﺟﺪادش ﻃﺮﻳﻖ آﻧﻬﺎ را در ﭘﻴﺶ ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬و ﮔﺮﭼﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﻴﺮ ﺷﺮارت آﻧﻬﺎ اﺳﺒﺎب زﺣﻤﺘﺸﺎن ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺮون اﻃﻼع ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ در ﻗﺮون ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎم آوري آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺷﻌﺎر ﺑﺎﻳﺮون‪» ،‬ﻫﻨﮕﺎم‬ ‫ﺗﺮك ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻧﻴﻮﺳﺘﺪ« ‪ On Leavig Newstead Abbey‬اﺣﺴﺎﺳﺎت او را در آن زﻣﺎن ﻧﻘﻞ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬و اﻳـﻦ اﺣﺴﺎﺳـﺎت‬ ‫ﺣﺎﻛﻲ از ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻧﻴﺎﻛﻦ او اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺮﺳﻲ ‪ Crecy‬و ﻣﺎرﺳﺘﻮن ﻣﻮر ‪ Marston Moor‬در ﺟﻨﮕﻬـﺎي ﺻـﻠﻴﺒﻲ ﺷـﺮﻛﺖ‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺮون ﺷﻌﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﺪاﭘﺴﻨﺪاﻧﻪ ﺧﺘﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪:‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﻓﻨﺎ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﺶ ﺧﺎك ﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﺧﺎﻛﺶ ﺑﺎ ﺧﺎك ﺷﻤﺎ درﻫﻢ آﻣﻴﺰد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ روﺣﻴﻪ‪ ،‬روﺣﻴﺔ ﺷﻮرﺷﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﭼﺎﻳﻠﺪ ﻫﺎروﻟﺪ ‪ Childe Harold‬را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲآورد ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﻟﺮد ﻣﺘﺠﺪدي ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺑﺎروﻧﻬﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ را در ﻣﻲآورد‪ .‬ﺑﺎﻳﺮون ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻲ ﻛـﺮد و ﺑـﺮاي ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺑـﺎر در‬ ‫آﻣﺪي ﺧﺎص ﺧﻮد داﺷﺖ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻳﻚ اﻣﻴﺮ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺳـﻜﻪ اش را ﺧـﻮدش ﺿـﺮب‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻳﻚ ﺧﺎن ﭼﺮوﻛﻲ ﻛﻪ اﺻﻼً ﺳﻜﻪ اي ﺿﺮب ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از ﭼﻴﺰي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﺗﺮ ]ﻳﻌﻨﻲ[ آزادي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ]ﺑﺪان ﺳﺒﺐ[ ﺑﺎ ﻟﺬت از آن اﻟﻬﻪ ]آزادي[ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺎدر ﻋﺰﻳﺰم ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺴﺘﺒﺪ ﺑﻮد‪ «.‬ﺑـﺎﻳﺮون در دوره ﻫـﺎي‬ ‫ﺑﻌﺪي زﻧﺪﮔﻲ اﺷﻌﺎر ﺷﺮﻳﻒ ﻓﺮاوان در ﺳﺘﺎﻳﺶ آزادي ﺳﺮود‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛـﻪ آزادﻳـﻲ ﻛـﻪ او ﻣـﻲﺳـﺘﺎﻳﺪ آزادي اﻣﻴـﺮ‬ ‫آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺧﺎن ﭼﺮوﻛﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ آن ﻧﻮع آزادي ﭘﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ آدﻣﻬﺎي ﻋﺎدي از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﺛﺮوت و ﻟﻘﺐ ﺑﺎﻳﺮون‪ ،‬ﺧﻮﻳﺸﺎن اﺷﺮاﻓﻲ اش از او ﺑﻴﺰاز ﺑﻮدﻧﺪ و ﻛﺎري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﺎﻳﺮون ﺧـﻮد را از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﻣﻌﺎﺷﺮت در زﻣﺮة آﻧﺎن ﻧﺒﻴﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎدرش ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻨﻔﻮر ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﺎ ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺮون ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎدرش زﻧﻲ ﻋﺎﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻧﻬﺎن ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﻜﻨﺪ ﺧﻮدش ﻫﻢ اﻳﻦ ﻋﻴﺐ را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ؛‬ ‫و ﻣﻌﺠﻮن ﻏﺮﻳﺐ ﺗﻔﺮﻋﻦ و ﻃﻐﻴﺎن ﻛﻪ ﺳﺮﺷﺖ او را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ از اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﺠﻴﺐزادة‬ ‫ﻣﺘﺠﺪد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻳﻚ ﺑﺎﻳﺮون ﺟﺴﻮر ﺑﻪ ﺷﻴﻮة اﺟﺪاد ﺻﻠﻴﺒﻲ اش ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﻳﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ددﻣﻨﺸﺎﻧﻪ ﺗـﺮ وﻟـﻲ‬ ‫ﺣﺘﻲ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﺗﺮ از ﺳﺮﻛﺮدﮔﺎن ﮔﻴﺒﻠﻴﻦ ﻛﻪ در ﺳﺮاﺷﻴﺐ ﺳﻘﻮط ﭘﺮ ﺷﻜﻮه ﺧﻮد ﻣﻠﻌﻮن ﺧـﺪا و ﺧﻠـﻖ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي‬ ‫ﻋﺸﻘﻲ و ﻣﺎﺟﺮاﻳﻲ و ﺗﻮارﻳﺦ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺮون آداب و اﻃﻮار ﺧﻮد را از آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺮون ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﻫﻮﻫﻨﺸﺘﺎوﻓﻬﺎ ﮔﻨﺎه ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﺎﻫﺪان ﺻﻠﻴﺒﻲ در ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻼك ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺠﺐ و اﺣﺴﺎس ﺑﻲدوﺳﺘﻲ اش ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﺴﻠﻲ ﺧﺎﻃﺮ را در ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎي ﻋﺸﻘﻲ ﺑﺠﻮﻳﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎﻫﺸﻴﺎر‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﺎدر ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﻌﺸﻮﻗﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺔ زﻧﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻳـﺄس او ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ ﺧـﻮاﻫﺮش اﮔﻮﺳـﺘﺎ ‪ .Augusta‬ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﻛﺎﻟﻮﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺮون ﻫﺮﮔﺰ آن را ﺑﻪ دور ﻧﻴﻔﻜﻨﺪ )در ‪ 1816‬ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺷﻠﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﻛـﺮد‪» :‬ﻣﺘـﻮدي‪ ،‬ﻛـﺎﻟﻮﻳﻨﻲ‪،‬‬

‫‪ □ 560‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﮔﻮﺳﺘﻴﻨﻲ«( ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺮون ﻧﺤﻮة زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﻓﺎﺳﺪ ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻓﺴﺎد ﻟﻐﺘﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺧﻮن اوﺳﺖ‪ ،‬و از اﺟﺪادش ﺑﻪ او ارث رﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺷﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮاي او ﻣﻘـﺪر ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺨﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻓﺴﺎد و ﮔﻨﺎه ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و دﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺴﺎرتﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ زد ﻛﻪ از ﺣﺪ ﻣﺮدم ﺑﻲ ﺑﻨﺪ و ﺑﺎر ﻋﺎدي‪ ،‬ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﺑﺎﻳﺮون ﺣﻘﻴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺮون ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﺎﻳﺮون اﮔﻮﺳـﺘﺎ را ﺣﻘﻴﻘﺘـﺎً‬ ‫دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻛﻪ ﺑﺎ او ﻫﻤﺨﻮن ﺑﻮد ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ از ﺗﻴﺮة اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎﻳﺮون ﺑﻮد ‪ -‬و ﻧﻴﺰ ﺳﺎده ﺗﺮ آﻧﻜﻪ اﮔﻮﺳﺘﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻮاﻫﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮ در ﺗﺄﻣﻴﻦ رﻓﺎه روزاﻧﺔ ﺑﺎﻳﺮون ﺗﻮﺟﻪ و دﻟﺴﻮزي ﻧﺸﺎن ﻣﻲ داد‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ اﮔﻮﺳﺘﺎ ﻧﺜـﺎر ﺑـﺎﻳﺮون ﻛـﺮد‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻪ و دﻟﺴﻮزي ﻧﺒﻮد‪ .‬او ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺳﺎدﮔﻲ و ﺧﻮش ﺳﻠﻮﻛﻲاش ﺑﻪ ﺻـﻮرت وﺳـﻴﻠﻪاي در آﻣـﺪ ﻛـﻪ ﻟﺬﻳـﺬﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻴﻬﺎي ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪاﻧﻪ را ﺑﺮاي ﺑﺎﻳﺮون ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎﻳﺮون ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد را در ردﻳﻒ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﮔﻨﺎﻫﻜـﺎران ‪-‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﺮد ﻣﻨﻔﺮد ‪ Manfred‬و ﻗﺎﺑﻴﻞ و ﺣﺘﻲ ﺧﻮد ﺷﻴﻄﺎن ‪ -‬ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺟﻨﺒـﺔ اﺷـﺮاﻓﻲ و ﻛـﺎﻟﻮﻳﻨﻲ و ﺷﻮرﺷـﻲ‬ ‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﺎﻳﺮون ﺑﻪ ﻳﻜﺴﺎن راﺿﻲ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻋﺎﺷﻖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ او ﻛﻪ ﻗﻠﺒﺶ از ﻓﻘﺪان ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺧﺎﻛﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻋﻮاﻃﻒ ﻟﻄﻴﻒ دﻟﺴﻮزي و ﻋﺸﻖ را در او ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰد ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﻴﺰ راﺿﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺮون ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮد را ﻣﺴﺎوي ﺷﻴﻄﺎن ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻛﺎﻣﻼً ﺟﺮأت ﻧﻜﺮد ﻛﻪ ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎم ﺧﺪا ﻗـﺮار دﻫـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﻪ از راه ﻏﺮور را ﻧﻴﭽﻪ ﻃﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺧﺪاﻳﻲ وﺟﻮد ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤـﻞ ﻣـﻲ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﺒﺎﺷﻢ! ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﺪاﻳﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪ «.‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺣﺬف ﺷﺪة اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪» :‬ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﻘﻴـﺮ‬ ‫ﻏﺮور ﻣﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮدﻧﺶ ﺣﻜﻢ ﻛﺮد‪ «.‬ﻧﻴﭽﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﻳﺮون‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﺑـﻴﺶ از او‪ ،‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ دﻳﺎﻧـﺖ و ﺧﺪاﭘﺮﺳـﺘﻲ‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﭼﻮن ﻗﻮة ﺗﻔﻜﺮش ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪ ،‬راﻫﻲ ﺑﻬﺘﺮ از راه ﺷﻴﻄﺎن ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻧﻴﭽـﻪ ﺑـﺎﻳﺮون را‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲﭘﺴﻨﺪﻳﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﺼﻴﺒﺖ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ اﮔﺮ روﺷﻬﺎي ﻣﺤﺪود و ﻣﻌﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را در دل و ﻣﻐـﺰ ﺧـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ ﻧﻤـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫اﺣﻜﺎم ﺟﺰﻣﻲ دﻳﻦ و ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ را ﺑﺎور ﻛﻨﻴﻢ؛ اﻣﺎ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺑﺸـﺮﻳﺖ ﭼﻨـﺎن در رﻧـﺞ ﻛﺸـﻴﺪن‬ ‫ﺣﺴﺎس ﺷﺪه اﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮع وﺳﻴﻠﺔ رﺳﺘﮕﺎري و ﺗﺴﻠﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﻢ؛ و اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺣﻘﻴﻘﺘـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎز ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آﻧﻘﺪر ﺧﻮن از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﻼك ﺷﻮد از اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻴﺰد‪ .‬ﺑـﺎﻳﺮون اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ را در‬ ‫اﺑﻴﺎت ﺟﺎوداﻧﻲ ﻣﻲآورد‪:‬‬ ‫اﻧﺪوه داﻧﺶ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎﻧﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻮﮔﻮاريﺷﺎن ﺑﺮاي ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﻮم ﻋﻤﻴﻘﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫درﺧﺖ داﻧﺶ‪ ،‬درﺧﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻧﺪرت‪ ،‬ﺑﺎﻳﺮون ﺑﻪ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺎﻳﺮون‪ ،‬در‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻤﻞ او‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻﻮل ﻣﺮﺳﻮم و ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻣﺮد ﺑﺰرگ ﻫﻤﭽﻮن ﺧﺪاﺳﺖ؛ در ﻧﻈﺮ ﺑﺎﻳﺮون دﻳﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد در ﻧﺒﺮد اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﮔـﺎه ﺣﻜﻴﻤـﻲ را‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ زرﺗﺸﺖ ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪...‬‬ ‫در راﻫﺒﺮي ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد‬ ‫ﻫﻨﻮز روح ﭘﻴﺮواﻧﺶ را ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ دل ﻣﺮد ﻋﺎﻣﻲ را ﺧﻴﺮه ﻣﻲﺳﺎزد و رﻫﺒﺮي‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲاﻓﺴﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺎﻳﺮون □ ‪561‬‬

‫و ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن »از اﻧﺴﺎن ﺑﻴﺶ از آن ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺣﺴﺎس ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ ﻛﻨﺪ‪ «.‬ﺑﺎﻳﺮون در ﺣﺎﺷـﻴﺔ اﻳـﻦ ﺷـﻌﺮ ﺑـﻪ ﻣـﺎ‬ ‫اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دزد درﻳﺎﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺸﺮ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻼﺋﻢ ﻧﻴﺰ در ژﻧﺴـﺮﻳﻚ ‪Genseric‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه واﻧﺪاﻟﻬﺎ‪ ،‬و ازﻟﻴﻨﻮ ‪ Ezzelino‬ﺟﺒﺎر ﮔﻴﺒﻠﻴﻦ‪ ،‬و ﻳﻚ دزد درﻳﺎﻳﻲ ﻟﻮﻳﺰﻳﺎﻧﺎ دﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺮون در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﻧﺒﻮد ﺧﻮد را در ﻧﺎﺣﻴﺔ ﺷﺮﻗﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ و ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻣﺤﺪود ﻛﻨـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺟﺎﻣﺔ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﺑﻪ ﺗﻦ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﻛﺎر دﺷﻮاري ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن در ﻣﺨﻴﻠﺔ اروﭘﺎي ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻤﻴﻖ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن اﻟﻬﺎم دﻫﻨﺪة آﺛﺎر ﻛﻼزوﻳﺘﺲ ‪ Clausewitz‬و اﺳﺘﺎﻧﺪال و ﻫﺎﻳﻨﻪ و اﻓﻜﺎر ﻓﻴﺨﺘـﻪ و ﻧﻴﭽـﻪ‪ ،‬و اﻋﻤـﺎل وﻃـﻦ ﭘﺮﺳـﺘﺎن‬ ‫اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﺒﺢ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن در ادوار و اﻋﺼﺎر ﮔﺮدش ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺮوﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻗـﺪرت را دارد ﻛـﻪ در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻈﺎم ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﺗﺠﺎرت اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﻛﻨﺪ و ﺳﻴﻞ ﭘﺮﺧﺎش و دﺷﻨﺎم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺻﻠﺢ ﻃﻠﺒـﻲ و ﻛﺎﺳـﺒﻲ ﺳـﺮازﻳﺮ ﺳـﺎزد‪.‬‬ ‫»ﺟﻨﮓ و ﺻﻠﺢ« ﺗﻮﻟﺴﺘﻮي ﻛﻮﺷﺸﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي دﻓﻊ ﻣﻀﺮت اﻳﻦ ﺷﺒﺢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﻮﺷﺸﻲ اﺳﺖ ﺑﻲﻧﺘﻴﺠﻪ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺷـﺒﺢ‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ از اﻣﺮوز ﻗﻮﻳﺘﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻣﺪت »ﺻﺪ روز« ﺑﺎﻳﺮون ﻣﻴﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن اﻋﻼم ﻛﺮد‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ ﭼﻨﮓ واﺗﺮﻟﻮ را ﺷﻨﻴﺪ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬ ‫»ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺘﺄﺳﻔﻢ‪ «.‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺑﺎر ﻟﺤﻈﻪ اي ﺑـﺎ ﻗﻬﺮﻣـﺎن ﺧـﻮد ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺷـﺪ‪ .‬و آن در ‪ 1814‬ﺑـﻮد ﻛـﻪ )ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﺑـﺎﻳﺮون(‬ ‫ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﺑﺮازﻧﺪه ﺗﺮ از اﺳﺘﻌﻔﺎ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﺎﻳﺮون ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد را در ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺟﻮرج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن از ﺟﺰﻳﺮة اﻟﺐ دﻳﮕﺮ ﻛﻮﺷﺶ او را ﻏﻴﺮ ﻻزم ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎﻳﺮون ﻣـﺮد‪» ،‬ﺑﺴـﻴﺎري از روزﻧﺎﻣـﻪ‬ ‫ﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ دو ﺗﻦ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮدان ﻗﺮن‪ ،‬ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن و ﺑﺎﻳﺮون‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻳﻚ زﻣﺎن ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ 1«.‬ﻛﺎرﻻﻳـﻞ‬ ‫ﻛﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻳﺮون را »ﻧﺠﻴﺐﺗﺮﻳﻦ روح اروﭘﺎ« ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﭼﻨﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ »ﺑـﺮادري را از دﺳـﺖ‬ ‫داده‪ «،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﮔﻮﺗﻪ را ﺗﺮﺟﻴﺢ داد؛ اﻣﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺮون و ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن را در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﻲداد‪:‬‬ ‫»ﺑﺮاي اذﻫﺎن ﻧﺠﻴﺐ ﺷﻤﺎ اﻧﺘﺸﺎر اﺛﺮي ﻫﻨﺮي از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ زﺑﺎﻧﻬﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً واﺟﺐ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬زﻳـﺮا ﻣﮕـﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺎر ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺰ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﺷﺪن ﺑﺎ ﺷﻴﻄﺎن‪ ،‬ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﻧﺒﺮد ﺑـﺎ او را آﻏـﺎز ﻛﻨﻴـﺪ؟ ﺑـﺎﻳﺮون‬ ‫ﺷﻤﺎ »ﻏﻤﻬﺎي ﻟﺮد ﺟﻮرج« ‪ Sorrows of Lord George‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻲ دﻫﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕـﺮ ﺑﻨﺎﭘـﺎرت‬ ‫ﺷﻤﺎ اﭘﺮاي »ﻏﻤﻬﺎي ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن« ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺳﻠﻮﺑﻲ ﺣﻴﺮت آور اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻣﻮﺳـﻴﻘﻲ ﮔﻠﻮﻟـﻪ ﻫـﺎي ﺗـﻮپ و ﻓﺮﻳﺎدﻫـﺎي‬ ‫اﺳﺘﻐﺎﺛﺔ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﭼﺮاﻏﻬﺎي ﺻﺤﻨﻪاش آﺗﺶﺳﻮزﻳﻬﺎي ﻋﻈـﻴﻢ اﺳـﺖ و ﻗﺎﻓﻴـﻪ و ردﻳﻔـﺶ ﺻـﺪاي ﻏـﺮش اﺳـﻴﺮان و ﺳـﻘﻮط‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ 2«.‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪ ﻛﺎرﻻﻳﻞ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺆﻛﺪي ﺻﺎدر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﺑﺎﻳﺮون را ﺑﺒﻨﺪ و ﮔﻮﺗﻪ را ﺑـﺎز ﻛـﻦ‪«،‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺮون در ﺧﻮن او ﺑﻮد‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ از ﮔﻮﺗﻪ ﻓﻘﻂ ﺳﻮداﻳﻲ در ﺳﺮ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻛﺎرﻻﻳﻞ ﮔﻮﺗﻪ و ﺑﺎﻳﺮون دو »آﻧﺘﻲ ﺗﺰ« ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻟﻔﺮد دوﻣﻮﺳﻪ آﻧﻬﺎ را دو ﺷﺮﻳﻚ ﺟﺮم ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ زﻫـﺮ اﻧـﺪوه‬ ‫را در روح ﺷﺎدﻣﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﭼﻜﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ اﻛﺜﺮ ﺟﻮاﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي آن ﻋﺼﺮ ﮔﻮﺗـﻪ را ﻓﻘـﻂ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ »ﻏﻤﻬـﺎي ورﺗـﺮ«‬ ‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ و ﻫﻴﭻ از ﮔﻮﺗﺔ اﻟﻤﭗ ﻧﺸﻴﻦ ﺧﺒﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻮﺳـﻪ ﺑـﺎﻳﺮون را ﺳـﺮزﻧﺶ ﻣـﻲ ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﭼـﺮا درﻳـﺎي‬ ‫آدرﻳﺎﺗﻴﻚ و ﻛﻨﺘﺲ ﮔﻴﭽﻮﻟﻲ ‪ Guiccioli‬را ﺗﺴﻠﻲ ﺑﺨﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪ -‬و اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﭼﻮن ﭘـﺲ از آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺮون ﺑﺎ آن ﻛﻨﺘﺲ آﺷﻨﺎ ﺷﺪ دﻳﮕﺮ آﺛﺎري ﻧﻈﻴﺮ »ﻣﻨﻔﺮد« ﻧﻨﻮﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ »دون ژوان« ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﻌﺎر ﮔﻮﺗﻪ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه‬ ‫ﻓﺮاوان ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﻮﺳﻪ‪ ،‬از زﻣﺎن ﺑﺎﻳﺮون ﺗﺎﻛﻨﻮن‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻌﺮاي ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﻧﺪوه ﺑﺎﻳﺮون وار را ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع اﺷـﻌﺎر‬ ‫ﺧﻮد داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺳﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺮون و ﮔﻮﺗﻪ ﻓﻘﻂ ﭘﺲ از ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮاﺑﻎ ﻗﺮن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺳﻪ ﻛﻪ در ‪ 1810‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﺑــﻪ ﻧﺴــﻠﻲ ﺗﻌﻠــﻖ داﺷــﺖ ﻛــﻪ ﺧــﻮد وي‪ ،‬در ﺗﻮﺻــﻴﻒ ﺗﻐﺰﻟــﻲ اﻓﺘﺨــﺎرات و ﻣﺼــﺎﺋﺐ اﻣﭙﺮاﺗــﻮري ﻓﺮاﻧﺴــﻪ‪ ،‬آن را‬

‫‪1. Maurois, Life of Byron.‬‬ ‫‪2 Sartor Resartus, Book II, chap. vi.‬‬

‫‪ □ 562‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫»‪ 1«conçus entre deux battailles‬ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬در آﻟﻤﺎن اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧـﺎﭘﻠﺌﻮن ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺗﻔـﺎوت ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﮔﺮوﻫﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺎﻳﻨﻪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺒﻠﻎ ﻛﺒﻴﺮ آزادي ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﻨﺪة ﺳﺮواژ و دﺷﻤﻦ ﻧﺠﻴﺐ زادﮔـﻲ‪ ،‬و ﻣـﺮدي‬ ‫ﻛﻪ ﺟﻮﺟﻪ اﻣﻴﺮان را ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺳﺎﺧﺖ؛ و ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ او را ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺟﺎل ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ و ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﻨـﺪة ﻣﻠـﺖ آﻟﻤـﺎن و ﻣـﺮد‬ ‫ﺑﻲ اﺧﻼﻗﻲ ﻛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺗﻘﻮاي آﻟﻤﺎﻧﻲ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﻴﻨﺔ ﺧﺎﻣﻮش ﻧﺸﺪﻧﻲ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﺣﻔـﻆ ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺰﻣﺎرك از اﻳﻦ دو ﻃﺮز ﻧﮕﺎه ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ :‬ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﻫﻤﺎن دﺟﺎل ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﺟﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳـﺪ از او ﺗﻘﻠﻴـﺪ ﻛـﺮد‪ ،‬ﻧـﻪ‬ ‫آﻧﻜﻪ ﻓﻘﻂ از او ﻧﻔﺮت داﺷﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ اﻳﻦ ﺳﺎزش را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﺷﺎدي ﻻﺷﺨﻮراﻧﻪ اي ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻋﺼﺮ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﺟﻨـﮓ دارد‬ ‫ﻓﺮا ﻣﻲ رﺳﺪ و ﻣﺎ اﻳﻦ روﻧﻖ را ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﻣﺪﻳﻮﻧﻴﻢ‪ .‬و از اﻳﻦ راه ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬و ﻣﺬﻫﺐ ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ‬ ‫و ﻗﻬﺮﻣﺎن ﭘﺮﺳﺘﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮده رﻳﮓ ﺑﺎﻳﺮون‪ ،‬ﺟﺰو ﻣﻌﺠﻮﻧﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ روح آﻟﻤﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺮون ﻣﻼﻳﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻮﻓﺎن ﺗﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ درﺑﺎرة روﺳﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد وي اﻧﻄﺒﺎق دارد ﺑﺎﻳﺮون روﺳﻮ‬ ‫را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺷﻬﻮت را ﻛﻪ ﺑﻪ اﻓﺴﻮن ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬و از ﻏﻢ ﺳﺤﺮ ﻓﺼﺎﺣﺖ زاﻳﺎﻧﻴﺪ‪....‬‬ ‫و ﺑﺎز داﻧﺴﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺟﻨﻮن را زﻳﺒﺎ ﻛﻨﺪ‬ ‫و ﺑﻪ اﻓﻜﺎر و اﻋﻤﺎل ﺧﻄﺎ رﻧﮓ آﺳﻤﺎﻧﻲ زﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻳﻚ ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﻴﻖ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﺗﻦ وﺟﻮد دارد‪ :‬روﺳﻮ ﻏﻤﮕﻴﻦ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺮون ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ‪ .‬ﺣﺠﺐ و ﻣﻼﻳﻤـﺖ روﺳـﻮ‬ ‫آﺷﻜﺎر اﺳﺖ و از آن ﺑﺎﻳﺮون ﭘﻨﻬﺎن‪ .‬روﺳﻮ ﺗﻘﻮا را ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ ﺳﺎده ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺑﺎﻳﺮون ﮔﻨﺎه را ﺗـﺮﺟﻴﺢ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻓﻘﻂ ﺗﻔﺎوﺗﻲ اﺳﺖ ﻣﻴﺎن دو ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻃﻐﻴﺎن ﻏﺮاﻳﺰ ﻏﻴـﺮ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‪،‬‬ ‫ﺣﺎﻳﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ و ﺟﻬﺘﻲ را ﻛﻪ ﻧﻬﻀﺖ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ در آن ﺟﻬﺖ ﮔﺴﺘﺮش و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ اﻋﺘﺮاف ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻚ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﺑﺎﻳﺮون ﻓﻘﻂ ﻧﻴﻤﻪ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺎه ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﺷﻌﺎر ﭘﻮپ از اﺷـﻌﺎر ﺧـﻮد وي‬ ‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ وي در اﺣﻮال ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن در ﺳﺎده ﻛﺮدن ﺑﺎﻳﺮون اﺻﺮار ورزﻳﺪﻧﺪ‬ ‫و ﻋﻨﺼﺮ ﺗﻈﺎﻫﺮ را از ﻳﺄس ﻛﻠﻲ و ادﻋﺎي ﺗﺤﻘﻴﺮش ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﺑﺸﺮ ﺣـﺬف ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎﻳﺮون ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺴـﻴﺎري از ﻣـﺮدان‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻓﺴﺎﻧﻪ اﻫﻤﻴﺖ داﺷﺖ ﺗﺎ آن ﻛﻪ واﻗﻌﺎً ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻓﺴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ ﺑـﺎﻳﺮون‪ ،‬ﺧﺎﺻـﻪ در ﻗـﺎرة‬ ‫اروﭘﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪» .1‬زادة ﺑﻴﻦ دو ﺟﻨﮓ‪«.‬‬

‫ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور □ ‪563‬‬

‫‪ 66 82‬و رم‬

‫‪7‬ور‬ ‫ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور )‪ (1788-1860‬در ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﻪ از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت ﺳﻴﻤﺎﻳﻲ ﺧـﺎص ﺧـﻮد دارد‪ .‬ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور ﺑـﺪﺑﻴﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬در‬ ‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ ﻓﻼﺳﻔﺔ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺧﻮش ﺑﻴﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎﻧﺖ و ﻫﮕﻞ ﻛﺎﻣﻼً داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً در ﺧﺎرج ﺳﻨﺖ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﻗﺮار دارد‪ .‬از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻴﺰار اﺳﺖ و ادﻳﺎن ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ‪ -‬دﻳﻦ ﻫﻨﺪو و دﻳﻦ ﺑـﻮداﻳﻲ را –‬ ‫ﻣﻲﭘﺴﻨﺪد‪ .‬ﻣﺮدي اﺳﺖ داراي ﻓﺮﻫﻨﮓ وﺳﻴﻊ و ﺑﻪ ﻫﻨﺮ و اﺧﻼق ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻗﻴﺪ ﻣﻠﺖ ﭘﺮﺳﺘﻲ آزاد اﺳﺖ‬ ‫و ﺑﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺟﻮﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﺸﻮر ﺧـﻮﻳﺶ‪ .‬ﻛﺸـﺶ ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺣﺮﻓﻪ اي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻫﻞ ادب و ﻫﻨﺮ را ﻛﻪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ‬ ‫ﺑﺪان اﻋﺘﻘﺎد ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور رﺳﻢ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اراده را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد ﻛﻪ از ﺧﺼـﺎﻳﺺ ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﻗﺮون ﻧﻮزدﻫﻢ و ﺑﻴﺴﺘﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺮ او اراده‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ از ﻟﺤـﺎظ ﻣﺎﺑﻌـﺪﻃﺒﻴﻌﻲ داراي ﻣﻘـﺎم اﺳﺎﺳـﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺪ اﺳﺖ ‪ -‬و اﻳﻦ اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘـﻂ ﺑـﺮاي ﻣـﺮد ﺑـﺪﺑﻴﻦ اﻣﻜـﺎن دارد‪ .‬ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور ﺑـﺮاي ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺳـﻪ ﻣﺮﺟـﻊ‬ ‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ :‬ﻛﺎﻧﺖ و اﻓﻼﻃﻮن و اوﭘﺎﻧﻴﺸﺎدﻫﺎ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور آن اﻧﺪازه ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﭘﻨﺪارد در ﻧﻈﺮﻳـﺎﺗﺶ‬ ‫ﻣﺪﻳﻮن اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑﻪ ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ ﻋﺼـﺮ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ دارد؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ ﺧﺴـﺘﻪ و‬ ‫ﻣﻔﻠﻮﺟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺻﻠﺢ ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺮوزي و ﺑﺮاي آرام ﻃﻠﺒﻲ از اﻗﺪام ﺑﻪ اﺻﻼح‪ ،‬ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ وي ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻴﻬـﻮده اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ارزش ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ داﻧﺰﻳﮓ ﺗﻌﻠﻖ داﺷـﺘﻨﺪ و ﺧـﻮد وي ﻫﻤﺎﻧﺠـﺎ ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎ‬ ‫آﻣﺪ‪ .‬ﭘﺪرش ﭘﻴﺮو وﻟﺘﺮ ﺑﻮد و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را ﺳﺮزﻣﻴﻦ آزادي و ﺧﺮد ﻣـﻲ داﻧﺴـﺖ‪ .‬وي ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ اﻓـﺮاد ﺗـﺮاز اول ﺷـﻬﺮ‬ ‫داﻧﺰﻳﮓ از دﺳﺖ اﻧﺪازي ﭘﺮوس ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل ﺷﻬﺮ ﺧﻮد ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﻮد و در ‪ 1793‬از اﻧﻀﻤﺎم داﻧﺰﻳﮓ ﺑـﻪ ﭘـﺮوس ﺧﺸـﻤﮕﻴﻦ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺣﺪي ﻛﻪ ﺑﺎ زﻳﺎن ﻣﺎﻟﻲ ﻓﺮاوان از آﻧﺠـﺎ ﺑـﻪ ﻫـﺎﻣﺒﻮرگ ﻛـﻮچ ﻛـﺮد‪ .‬ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور از ‪ 1793‬ﺗـﺎ ‪ 1797‬ﺑـﺎ ﭘـﺪرش در‬ ‫ﻫﺎﻣﺒﻮرگ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد؛ ﺳﭙﺲ دو ﺳﺎل در ﭘﺎرﻳﺲ ﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬و در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻣﺪت ﭘﺪر ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺧﻮﺷﻮﻗﺘﻲ دﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﺴﺮ زﺑـﺎن‬ ‫آﻟﻤﺎﻧﻲ را ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ‪ 1803‬وي را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺪرﺳﺔ ﺷﺒﺎﻧﻪ روزي در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور از‬ ‫زﺑﺎنﺑﺎزي و رﻳﺎﻛﺎري آن ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﺪش آﻣﺪ‪ .‬دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺸﻨﻮدي ﭘﺪرش در ﻫـﺎﻣﺒﻮرگ ﻣﻨﺸـﻲ ﻳـﻚ ﺗﺠﺎرﺗﺨﺎﻧـﻪ‬ ‫ﺷﺪ؛ اﻣﺎ از ﺷﻐﻞ ﺗﺠﺎرت ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺪش ﻣﻲآﻣﺪ و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ادﺑﻲ و درس و ﺑﺤﺚ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣـﺮ ﺑـﺎ ﻣـﺮگ ﭘـﺪرش ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻧﺘﺤﺎر ﺑﻮد ﻣﻤﻜﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎدرش راﺿﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﺻﺤﺒﺖ اﻫـﻞ ﺗﺠـﺎرت را ﺑﺸـﻜﻨﺪ و از ﺗﺠﺎرﺗﺨﺎﻧـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﺮود‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ وي ﻣﺎدرش را ﺑﺮ ﭘﺪرش ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣـﻲداد؛ اﻣـﺎ درﺳـﺖ ﻋﻜـﺲ ﻗﻀـﻴﻪ‬ ‫ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ :‬ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور از ﻣﺎدرش ﺑﻴﺰار ﺑﻮد و ﺧﺎﻃﺮة ﻣﻬﺮآﻣﻴﺰي از ﭘﺪرش در ﻳﺎد داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺎدر ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﺑﺎﻧﻮﻳﻲ ﺑﻮد داراي آﻣﺎل و دﻋﺎوي ادﺑﻲ‪ ،‬ﻛﻪ دو ﻫﻔﺘﻪ ﭘﻴﺶ از ﺟﻨﮓ ﻳﻨﺎ در واﻳﻤﺎر ﻣﻨﺰل ﮔﺰﻳﺪه ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻳﻚ ﻣﺤﻔﻞ ادﺑﻲ داﺷﺖ و ﻛﺘﺎب ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺖ و از ﻣﻌﺎﺷﺮت رﺟﺎل ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺮش ﭼﻨـﺪان‬ ‫ﻣﻬﺮ ﻧﻤﻲورزﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺧﻄﺎﻫﺎي او ﭼﺸﻢ ﺗﻴﺰﺑﻴﻨﻲ دﺷﺖ‪ .‬او را از ﭘﺮ ﮔﻮﻳﻲ و ﺗﺄﺛﺮات ﺗﻮ ﺧﻠﻲ ﺑﺮ ﺣﺬر ﻣـﻲداﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور از ﻣﻌﺎﺷﻘﺎت ﻣﺎدرش ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ رﺷﺪ رﺳﻴﺪ ﺛﺮوت ﻣﺨﺘﺼﺮي ﺑﻪ ارث ﺑﺮد و ﭘﺲ از آن او‬

‫‪ □ 564‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫و ﻣﺎدرش ﺑﺘﺪرﻳﺞ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻴﺰار ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﺮ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺎن ﺑﻲﺷﻚ دﺳـﺖ ﻛـﻢ ﺗـﺎ ﺣـﺪي‬ ‫ﻣﻌﻠﻮل ﻣﺸﺎﺟﺮات او و ﻣﺎدرش ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﻫﻨﻮز در ﻫﺎﻣﺒﻮرگ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ روﻣﺎﺗﻴﻜﻬـﺎ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً ﺗﻴـﻚ ‪ Tieck‬و ﻧﻮﻓـﺎﻟﻴﺲ ‪ Novalis‬و ﻫـﻮﻓﻤﻦ‬ ‫‪ Hoffmann‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و از ﻫﻮﻓﻤﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ارادت ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن و ﺑﻴـﺰاري از ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻳﻬـﻮدي ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ را آﻣﻮﺧـﺖ‪ .‬ﻳـﻚ‬ ‫رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺮﻳﺪرﻳﺶ ﺷﻠﮕﻞ ‪ Friedrich Schlegel‬ارادت ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور را ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﻨﺪي ﺗﺤﻜﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 1809‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ رﺷﺪ رﺳﻴﺪ ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻴﻨﮕﻦ رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻛﺎﻧﺖ ارادت ﭘﻴﺪا ﻛـﺮد‪ .‬دو ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺮﻟﻦ رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬در ﻣﺠﻠـﺲ درس ﻓﻴﺨﺘـﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ از او ﺑـﺪش آﻣـﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻫﻴﺠﺎﻧﺎت ﺟﻨﮓ آزادي ﺑﻲ ﺗﻔﺎوت ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در ‪ 1819‬در ﺑﺮﻟﻦ داﻧﺸﻴﺎر ﺷﺪ و ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﻏﺮه ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺳـﺎﻋﺎت درس‬ ‫ﺧﻮد را در ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻋﺎت درس ﻫﮕﻞ ﻗﺮار داد‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺷـﻨﻮﻧﺪﮔﺎن ﻫﮕـﻞ را ﺑـﻪ ﻣﺠﻠـﺲ درس ﺧـﻮد ﺑﻜﺸـﺎﻧﺪ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ از درس ﮔﻔﺘﻦ دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﻣﺠﺮد در ﺳﺪن ﻣﻨﺰل ﮔﺰﻳﺪ‪ .‬ﺳﮓ ﻛـﻮﭼﻜﻲ‬ ‫دﺷﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم آﺗﻤﺎ )ﻳﻌﻨﻲ »روح ﺟﻬﺎن«( و روزي دو ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺪم ﻣﻲ زد و ﭼﭙـﻖ درازي ﻣـﻲ ﻛﺸـﻴﺪ و روزﻧﺎﻣـﺔ »ﺗـﺎﻳﻤﺰ«‬ ‫ﻟﻨﺪن را ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ و ﺧﺒﺮﮔﻴﺮﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻜﺎر ﻣﻲﮔﻤﺎﺷﺖ ﺗـﺎ ﻋﻼﺋـﻢ و ﺷـﻮاﻫﺪ ﺷـﻬﺮت او را ﻛﺸـﻒ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور ﺿـﺪ‬ ‫دﻣﻮﻛﺮات ﺑﻮد و از اﻧﻘﻼب ‪ 1848‬ﻧﻔﺮت داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﺣﻀﺎر ارواح و ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد‪ .‬در اﻃﺎق ﻛﺎرش ﻧﻴﻢ ﺗﻨـﻪاي از‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ و ﻣﺠﺴﻤﻪاي ﻣﻔﺮﻏﻲ از ﺑﻮدا داﺷﺖ‪ .‬در ﺷﻴﻮة زﻧﺪﮔﻴﺶ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪ از ﻛﺎﻧﺖ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ از ﺳﺤﺮﺧﻴﺰي او‪.‬‬ ‫اﺛﺮ ﻋﻤﺪة ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور »ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اراده و اﻧﺪﻳﺸﻪ« ‪ The World as Will and Idea‬در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺎل ‪ 1818‬ﻣﻨﺘﺸـﺮ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور اﻳﻦ اﺛﺮ را داراي اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮوان ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻗﻄﻌﺎت آن را روح اﻟﻘـﺪس ﺑـﻪ‬ ‫او ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺧﺸﻢ و ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﭘﺎك ﺑﻲ اﺛﺮ از ﻛﺎر در آﻣـﺪ‪ .‬در ‪ 1844‬ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور‬ ‫ﻧﺎﺷﺮ ﻛﺘﺎب را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﭼﺎپ دوم آن را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل دﻳﮕﺮ ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ ﺗـﺎ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﻗـﺪري از آن‬ ‫ﺷﻬﺮﺗﻲ را ﻛﻪ در آرزوﻳﺶ ﺑﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور رواﻳﺖ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ از ﻫﻤﺎن دﺳﺘﮕﺎه ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻳﻦ رواﻳﺖ آن ﺟﻨﺒـﻪ ﻫـﺎي از رﺳـﺎﻟﺔ »اﻧﺘﻘـﺎد«‬ ‫ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻓﻴﺨﺘﻪ و ﻫﮕﻞ اﺳﺖ ﻛﺎﻣﻼً ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬ﻓﻴﺨﺘﻪ و ﻫﮕﻞ ﺧـﻮد را از ﺷـﺊ‬ ‫ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﺧﻼص ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ از ﻟﺤﺎظ ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻘﺎم اﺳﺎﺳﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﺷﺊ ﻓﻲ ﻧﻔﺴـﻪ را‬ ‫ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ آن را ﺑﺎ اراده ﻳﻜﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ادراك ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺴﻢ ﻣـﻦ ﻇـﺎﻫﺮ ﻣـﻲ ﺷـﻮد در‬ ‫واﻗﻊ ارادة ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ رأي ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ اﻛﺜﺮ ﻛﺎﻧﺘﻴﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸـﺌﺘﻲ از ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻛﺎﻧـﺖ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﻣﺪاﻓﻌﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻗﺎﻧﻮن اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﺎوراي ﻧﻤﻮد ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ‬ ‫از ﻋﻬﺪة ادراك ﺣﺴﻲ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻗﺎﻧﻮن اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺎﺳـﺎً ﺑـﻪ اراده ﻣﺮﺑـﻮط اﺳـﺖ‪ .‬در ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﻓﺮق ﺑﻴﻦ ﻣﺮد ﺧﻮب و ﻣﺮد ﺑﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻓﺮق ﺑﻴﻦ اﺷﻴﺎي ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻓـﺮق ﺑـﻴﻦ اراده ﻫـﺎ‪ .‬از اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ اراده ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻮد ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﻤﻮد ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ اراده ﻋﺒـﺎرت‬ ‫اﺳﺖ از ﺣﺮﻛﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور‪ ،‬ﺑﺪن ﻧﻤﻮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻮد آن اراده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اراده ﻛﻪ در وراي ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻤﻮد اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﭼﻨﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈـﺮ ﻛﺎﻧـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﻫﻢ ﺑﺎ او ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﻫﺮ دو ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻤﻮد ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ؛ ﺷﺊ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ در زﻣﺎن ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﻜﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ارادة ﻣﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺖ دارد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﻗﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از ﭼﻨﺪ ﻋﺎﻣـﻞ ارادي‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﺗﻜﺜﺮﻧﺪ؛ ﻳﺎ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻣﺪرﺳﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور ﻣـﻲ ﭘﺴـﻨﺪد‪ ،‬اﺻـﻞ‬ ‫ﺗﻔﺮّدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ارادة ﻣﻦ واﺣﺪ و ﺑﻲ زﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺑﺎ ارادة ﻛﻞ ﻋﺎﻟﻢ ﻳﻜﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺟﺪاﻳﻲ ﻣـﻦ وﻫﻤـﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ از دﺳﺘﮕﺎه ذﻫﻨﻲ ادراك ﻣﻮﻗﺖ و ﻣﺘﻤﻜﻦ ﻣﻦ ﺑﺮ ﻣﻲ ﺧﻴﺰد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳـﺖ از ارادة وﺳـﻴﻌﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻛﻞ ﺟﺮﻳﺎن ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺟﺎﻧﺪار و ﭼﻪ ﺑﻴﺠﺎن‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور □ ‪565‬‬

‫ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ارادة ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﺪا ﺗﻄﺒﻴﻖ دﻫﺪ و ﺑﻪ وﺣﺪت وﺟـﻮدي‬ ‫ﺑﺮﺳﺪ ﻧﻪ ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ وﺣﺪت وﺟﻮد اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻛﻪ در آن ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎ ارادة اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ‬ ‫ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور او را ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ دﻳﮕﺮي راﻫﺒﺮي ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ارادة ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺧﺒﻴﺚ اﺳﺖ‪ .‬اراده ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺧﺒﻴﺚ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻳـﺎ دﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻢ ﺳﺮﭼﺸﻤﺔ ﻫﻤﺔ رﻧﺠﻬﺎي ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬رﻧﺞ ﺑﺮدن اﺻﻮﻻً ﻻزﻣﺔ ﺣﻴﺎت اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻗﺪر داﻧﺶ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ رﻧـﺞ ﻫـﻢ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اراده ﻏﺎﻳﺖ ﺛﺎﺑﺘﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺪان ﻏﺎﻳﺖ ﻧﺎﻳﻞ آﻳﺪ رﺿﺎﻳﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ ﻣـﺮگ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﭘﻴﺮوز ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﺎ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺑﻴﻬﻮدة ﺧﻮد را دﻧﺒﺎل ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪» .‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ در ﺣﺒﺎب ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻲدﻣـﻴﻢ و آن‬ ‫را ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻣﻲ ﺳﺎزﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺧﻮب ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺗﺮﻛﻴﺪ‪ «.‬ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫آرزوي ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﻋﺚ رﻧﺞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺗﺤﻘﻖ آن ﻫﻢ ﺟﺰ دﻟﺰدﮔﻲ ﺛﻤﺮي ﻧﺪارد‪ .‬ﻏﺮﻳﺰه ﺑﺎﻋـﺚ ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺜﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﻗﻊ ﺗﺎزه ﺑﺮاي رﻧﺞ ﺑﺮدن و ﻣﺮگ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻋﻤـﻞ ﻣﻘﺎرﺑـﺖ‬ ‫ﺷﺮمآور اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻨﺎﺳﺦ ارواح‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻢ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ را ﺑﻪ ﺻـﻮرت اﻓﺴـﺎﻧﻪ ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﺳﺨﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻳﻚ راه ﻓﺮار ﻫﻢ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و اﻳﻦ راه در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻛﺸﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﺔ »ﻧﻴﺮواﻧﺎ« اﺳﺖ )ﻛﻪ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور آن را ﺑﻪ »ﻓﻨـﺎ« ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ (.‬وي ﻗﺒـﻮل دارد ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ »ﺣﻜﻤﺖ ﻗﺪﻳﻢ ﻧﮋاد ﺑﺸﺮ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺣﺎدﺛﻪ اي ﻛـﻪ در ﺟﻠﻴﻠـﻪ رخ داد دﮔﺮﮔـﻮن‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ «.‬ﻋﻠﺖ رﻧﺞ ﺑﺮدن ﺷﺪت اراده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ اراده را ﻛﻤﺘﺮ اﻋﻤﺎل ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ رﻧﺞ ﺧـﻮاﻫﻴﻢ ﺑـﺮد‪ .‬و در اﻳﻨﺠـﺎ‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻔﻴﺪ از ﻛﺎر در ﻣﻲ آﻳﺪ؛ ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ از ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑـﻴﻦ ﻳـﻚ ﺷـﺨﺺ و ﺷـﺨﺺ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺟﺰو ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻤﻮد اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن را در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ از ﻣﻴﺎن ﻣﻲ رود‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺺ ﺧـﻮب‬ ‫ﭘﺮدة »ﻣﺎﻳﺎ« )ﭘﻨﺪار‪ ،‬وﻫﻢ( ﺷﻔﺎف اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﺷﻴﺎ ﻳﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ او و دﻳﮕﺮان ﻇـﺎﻫﺮي اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫وي از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ اﻳﻦ درون ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬و ﻋﺸﻖ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳـﺖ از ﻫﻤـﺪردي‪ ،‬و ﺑـﺎ درد دﻳﮕـﺮان ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﺮدة ﻣﺎﻳﺎ ﻛﻨﺎر رود‪ ،‬ﻳﻚ ﺷﺨﺺ رﻧﺞ ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪة ﺧﻮد ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬در ﺷﺨﺺ ﺧﻮب‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﻞ ﻫﻤﺔ ﺧﻮاﺳﺘﻬﺎ را ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲ ﺳﺎزد؛ ارادة او از زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻨﺼﺮف ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﺧـﻮد را ﻧﻔـﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪» .‬در او‬ ‫وﺣﺸﺘﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ از ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻧﻤﻮدي او ﺟﻠﻮهاي از آن اﺳﺖ‪] ،‬ﻳﻌﻨﻲ از[ ﻣﻐﺰ و ﺑﺎﻃﻦ ﺟﻬـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ آﻛﻨـﺪه از‬ ‫رﻧﺞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫از اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور‪ ،‬دﺳﺖ ﻛﻢ در ﻛﺮدار‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻋﺮﻓﺎن ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎراﻧﻪ ﻛﺸﺎﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬آﺛـﺎر اﻛﻬـﺎرت‬ ‫‪ Ekhart‬و اﻧﮕﻠﻮس ﺳﻴﻠﺴﻴﻮس ‪ Angelus Silesius‬از »ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ« ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ رﺳﻤﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺧﻮﺑﻲ ﻫـﻢ‬ ‫وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﮔﻨﺎه ﻓﻄﺮي‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻗـﺪﻳﺲ و ﻟـﻮﺗﺮ ﺑـﺮ ﺿـﺪ »ﻣـﺬﻫﺐ ﻣﺒﺘـﺬل ﭘﻼﮔﻴﻮﺳـﻲ« ﺗﻌﻠـﻴﻢ‬ ‫ﻣﻲ دﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﻧﺎﺟﻴﻞ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻃﺮز ﺗﺄﺳﻒ آوري ﻧﺎﻗﺾ و ﻗﺎﺻﺮﻧﺪ‪ .‬ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ دﻳﻦ ﺑـﻮدا‬ ‫ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ادﻳﺎن اﺳﺖ؛ و ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻮدا در ﺳﺮاﺳﺮ آﺳﻴﺎ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻧﻘﺎﻃﻲ ﻛـﻪ »ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻧﻔـﺮت اﻧﮕﻴـﺰ اﺳـﻼم« رواج‬ ‫دارد‪ ،‬ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺨﺺ ﺧﻮب ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻔﺖ ﻛﺎﻣﻞ دارد‪ ،‬ﻓﻘﺮ را داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬روزه ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬رﻳﺎﺿﺖ ﻣـﻲ ﻛﺸـﺪ‪،‬‬ ‫در ﻫﺮ ﻛﺎري ﻗﺼﺪش ﻓﺮوﺷﻜﺴﺘﻦ ارادة ﻓﺮدي ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺮﻓﺎي ﻏﺮﺑﻲ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﺮاي ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑـﺎ‬ ‫ﺧﺪا اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﺧﻮب در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﺜﺒﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈـﺮ وي ﻛـﻼً و ﺗﻤﺎﻣـﺎً ﻣﻨﻔـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺼﻮر ﺗﺎرﻳﻚ آن ﻫﻴﭽﻲ را ﻛﻪ در وراي ﻫﺮ ﻓﺼﻴﻠﺖ و ﺗﻘﺪﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﺪف ﻏﺎﻳﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺑﻴﻨـﻴﻢ و ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫ﻛﻪ ﻛﻮدﻛﺎن از ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﻣﻲ ﺗﺮﺳﻨﺪ از آن ﺑﻴﻤﻨﺎﻛﻴﻢ از ﻣﻴﺎن ﺑﺒﺮﻳﻢ؛ ﺣﺘﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻨﺪﻳﺎن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ و ﻛﻠﻤﺎت‬ ‫ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ ﺟﺬب ﻣﺠﺪد در ﺑﺮﻫﻤﺎ و ﻧﻴﺮواﻧﺎ ﻛﻪ ﺑﻮداﻳﻴﺎن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬از آن ﻃﻔﺮه ﺑـﺮوﻳﻢ‪ .‬ارﺟـﺢ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎ‬

‫‪ □ 566‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫آزاداﻧﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﭘﺲ از ﻣﺤﻮ ﻛﺎﻣﻞ اراده ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻨـﻮز آﻛﻨـﺪه از‬ ‫ارادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻫﻴﭻ اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ در ﻧﻈﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ارادهﺷﺎن اﻧﺼﺮاف ﺣﺎﺻـﻞ ﻛـﺮده و ﺧـﻮد را ﻣﻨﺘﻔـﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﺧﻮرﺷﻴﺪﻫﺎ و ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻬﺎﻳﺶ ﻫﻴﭻ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﺑﻪ ﻃﺮز ﻣﺒﻬﻤﻲ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﻘﺪس ﭼﻴﺰ ﻣﺜﺒﺘﻲ را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻫﻴﭻ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ آن ﭼﻴﺰ ﭼﻴﺴﺖ ﻧﻤﻴﻜﻨﺪ؛ و ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ از ﺣﺪود ﻟﻔﻆ ﺗﺠﺎوز ﻧﻜﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺟﻬﺎن و ﻫﻤﺔ ﻧﻤﻮدﻫﺎي آن ﻓﻘﻂ ﺗﻌﻴ‪‬ﻦ اراده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ اراده‪:‬‬ ‫»ﻫﻤﺔ آن ﻧﻤﻮدﻫﺎ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آن ﻛﺸﺶ و ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺪاوم ﺑﻲ اﻧﺘﻬﺎ و ﺑﻴﻘﺮار در ﻫﻤﺔ درﺟﺎت ﻋﻴﻨﻴﺖ ﻛﻪ ﺟﻬـﺎن از‬ ‫آن و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬آن اﺷﻜﺎل ﻣﺘﻨﻮع ﻛﻪ ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﺔ ﺗﻈـﺎﻫﺮات اراده‪ ،‬و‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﺷﻜﺎل ﻛﻠﻲ اﻳﻦ ﺗﻈﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ آﺧـﺮﻳﻦ ﺷـﻜﻞ اﺳﺎﺳـﻲ آن‪ ،‬ذﻫـﻦ و ﻋـﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻤـﻪ ﻧـﺎﺑﻮد‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ اراده ﻧﺒﺎﺷﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻓﻘﻂ ﻫﻴﭻ ﻗﺮار دارد‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎ را ﻣﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺷﺨﺺ ﻣﻘﺪس اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﻻﻣﻜـﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﻋﺪم ﺑﮕﺮاﻳﺪ؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ وﺿﻮح ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛـﺎر ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﺧﻮدﻛﺸـﻲ ﻣﻴﺴـﺮ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﭼﺮا ﺷﺨﺺ ﻣﻘﺪس ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﺴﺖ رﺟﺤـﺎن دارد‪ ،‬ﻓﻬﻤﻴـﺪﻧﺶ ﭼﻨـﺪان آﺳـﺎن ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور‬ ‫ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﻟﺤﻈﺎت ﻫﻮﺷﻴﺎري آدم ﻣﺴﺖ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺗﺄﺳﻒ زﻳﺎد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺴﻠﻴﻢ و ﺑﻴﺨـﻮدي ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور ﻧـﻪ‬ ‫ﭼﻨﺪان ﻋﺎري از ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ‪ .‬ﻋﺮﻓﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﻤﻖ اﻋﺘﻘﺎد داﺷـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در وﺟﺪ و ﺣﺎل ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻋﻤﻴﻘﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻳﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﺮﻓﺖ واﻻﺗﺮﻳﻦ ﺧﻮﺑﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫از ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻓﺮﻳﺒﻨﺪة ﻇﺎﻫﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻮع دﻳﮕﺮي از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻗﺮار داده ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻧـﻪ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻏﻴﺮ از ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﻴﺎت ﺟﺎوداﻧﻲ ﻣﺎ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور اﻳـﻦ ﺣﺮﻓﻬـﺎ را‬ ‫ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد‪ .‬او ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو »ﻣﺎﻳﺎ« ﺗﻌﻠـﻖ دارد؛ اﻣـﺎ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺮدة ﭘﻨﺪار را ﺑﺸﻜﺎﻓﻴﻢ ﺧﺪاﻳﻲ ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭼﺸﻤﻤﺎن ﺑﻪ ﺷﻴﻄﺎن ﻣﻲ اﻓﺘﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ارادة ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﺧﺒﻴﺜـﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺪام ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻨﻴﺪن ﺗﺎري از رﻧﺞ ﺑﺮاي ﺷﻜﻨﺠﻪ دادن ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺷـﺨﺺ ﺣﻜـﻴﻢ‪ ،‬ﻛـﻪ از اﻳـﻦ »ﺳـﻴﺮ و‬ ‫ﺳﻠﻮك ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ« ﺑﻪ وﺣﺸﺖ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮ ﻣﻲ دارد ﻛﻪ »دور ﺷﻮ!« و ﺑﻪ وادي ﻓﻨﺎ ﭘﻨـﺎه ﻣـﻲ ﺑـﺮد‪ .‬دﻋـﻮي اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﻋﺎرﻓﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ اي اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻫﻴﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﺎرﻓﺎن اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﻨﻮان ﻛﺮدن اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺑـﻪ ﻓﻨـﺎي ﻛﺎﻣـﻞ‬ ‫ﻧﺎﺋﻞ ﺷﻮد ﺑﺎز ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻴﺶ ارزﺷﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﺳـﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻣـﺎدام‬ ‫ﻛﻪ ﺣﻜﻴﻢ وﺟﻮد دارد ﺑﺪان ﺳﺒﺐ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ اراده اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺑﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻴﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ ﺑـﺎ ﺗﻀـﻌﻴﻒ ارادة‬ ‫ﺧﻮد ﻣﻘﺪار اﻳﻦ ﺑﺪي را ﺗﻘﻠﻴﻞ دﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﺜﺒﺘﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور‪ ،‬اﮔﺮ از روي زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺧﻮد او درﺑﺎرع اش ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﻫـﻢ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور ﻣﻌﻤـﻮﻻً در‬ ‫رﺳﺘﻮران ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻔﺼﻞ ﻏﺬا ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ ،‬رواﺑﻂ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﺔ ﺳﺮﺳﺮي ﻓﺮاواﻧﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺷﻬﻮاﻧﻲ ﺑﻮد اﻣﺎ ﺳﻮداﻳﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻲاﻧﺪازه‬ ‫ﻣﺸﺎﺟﺮه ﺟﻮ و ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺮﻳﺺ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻜﺒﺎر از اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺮزن ﺧﻴﺎﻃﻲ ﺟﻠﻮ در ﺧﺎﻧﺔ او ﺑﺎ دوﺳﺘﻲ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲ داﺷﺖ ﺑـﻪ ﺧﺸـﻢ‬ ‫آﻣﺪ و او را از ﭘﻠﻜﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ اﻧﺪاﺧﺖ و ﻧﺎﻗﺺ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﻴﺮزن ﺑﻪ ﻣﺤﻜﻤﻪ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺑﺮد و ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور را ﻣﻠـﺰم‬ ‫ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮزن زﻧﺪه اﺳﺖ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﺎه ﻳﻜﺒﺎر ﻣﺒﻠﻐﻲ )‪ 15‬ﺗﺎﻟﺮ( ﺑﻪ او ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﻛﻪ ﭘﻴﺮزن‬ ‫ﻣﺮد ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور در دﻓﺘﺮ ﺣﺴﺎب ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺖ‪ 1«Obit onus. Abit onus.» :‬ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺘﻮان در زﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ او ﻓﻀـﻴﻠﺘﻲ ﻳﺎﻓـﺖ‪،‬‬ ‫ﺳﻮاي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺣﻴﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﻛﻪ آن را ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺣﻴﻮاﻧـﺎت زﻧـﺪه ﺑـﺮاي ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ ﻋﻠـﻢ اﻋﺘـﺮاض‬

‫‪» .1‬زال ‪‬ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﻼل ﺑﺮد‪«.‬‬

‫ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور □ ‪567‬‬

‫ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬از ﻫﻤﺔ ﺟﻬﺎت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﻛﺎﻣﻼً ﺧﻮدﺧﻮاه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺘﻮان ﺑﺎور ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣـﺮدي ﻛـﻪ ﻋﻤﻴﻘـﺎً ﺑـﻪ ﻓﻀـﻴﻠﺖ‬ ‫رﻳﺎﺿﺖ و ﺗﺴﻠﻴﻢ و ﻓﻨﺎ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در ﻋﻤﻞ ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺪﻣﻲ در راه ﺗﺠﺴﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺧﻮد ﺑﺮ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻲ دو ﭼﻴﺰ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ او‪ ،‬و ﻧﻈﺮﻳﺔ او داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ اراده ﺑﺮﺗﺮ از ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ‬ ‫او اﻳﻦ اﻣﻜﺎن را ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺧـﻮد را ﻗـﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﺑـﺪي را‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺳﺎﺧﺖ؛ و ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳـﻖ ﺑـﺪﺑﻴﻨﻲ ﺷـﻮﭘﻨﻬﺎور ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﭘـﺎدزﻫﺮ ﻣﻔﻴـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬از ﻟﺤـﺎظ ﻋﻠﻤـﻲ‪،‬‬ ‫ﺧﻮشﺑﻴﻨﻲ و ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺮاﺿﻨﺪ‪ :‬ﺧﻮشﺑﻴﻨﻲ ﻓﺮض ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﻬـﺎن ﺑـﺮاي‬ ‫ﺧﻮﺷﻲ ﻣﺎ وﺟﻮد دارد؛ ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي ﻧﺎﺧﻮﺷﻲ ﻣﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤـﻲ ﻫـﻴﭻ دﻟﻴﻠـﻲ در دﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت و ﭼﻪ ﺑﻪ آن ﺻﻮرت‪ ،‬وﺟﻮدش ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﻮشﺑﻴﻨـﻲ ﻳـﺎ ﺑـﺪﺑﻴﻨﻲ‬ ‫ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻣﺰاج دارد ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ؛ اﻣﺎ ﻣﺸﺮب ﺧﻮشﺑﻴﻨﻲ در ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻏﺮب ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﻤﻮﻟﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻳـﻚ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﮔﺮوه ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻏﻴﺎب او از ﻧﻈﺮ دور ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺮﺗﺮي اراده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﻴﭻ ارﺗﺒـﺎط ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﺑـﺎ ﺑـﺪﺑﻴﻨﻲ ﻧـﺪارد‪ ،‬و‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﺑﺪان اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎً در آن ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮشﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺮﺗﺮي اراده‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮرد اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﻴﭽﻪ و ﺑﺮﮔﺴـﻮن و ﺟﻴﻤـﺰ و دﻳـﻮﻳﻲ‪ ،‬واﻗـﻊ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ در ﺧﺎرج از ﺣﻠﻘﺔ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺣﺮﻓﻪ اي ﻧﻴﺰ ﺑﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻛﻪ ﻣﻘـﺎم اراده ﺑـﺎﻻ رﻓﺘـﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎم ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ اﻳﻦ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪﺗﺮﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴـﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻋﺼـﺮ ﻣـﺎ در ﻓﻠﺴـﻔﻪ روي داده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬روﺳﻮ و ﻛﺎﻧﺖ زﻣﻴﻨﻪ را آﻣﺎده ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﻜﻞ ﺧﺎﻟﺺ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور اﻋﻼم ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ دﻟﻴـﻞ‬ ‫ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﺗﻨﺎﻗﺾ و ﻗﺪري ﺳﻄﺤﻲ ﺑﻮدن ﻓﻠﺴﻔﻪاش‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺮﺣﻠﻪاي از ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ داراي اﻫﻤﻴـﺖ ﻓـﺮاوان‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 568‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 66 82‬و ‪
.94‬‬

‫‪4‬‬

‫ﻧﻴﭽﻪ )‪ (1844-1900‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﻖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﻣـﻲداﻧﺴـﺖ؛ اﻣـﺎ از ﺑﺴـﻴﺎري ﺟﻬـﺎت‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص از ﺟﻬـﺖ‬ ‫اﺳﺘﺤﻜﺎم و اﻧﺴﺠﺎم ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬از ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﺧﻼق ﺷﺮﻗﻲ ﺷﻮﭘﻨﻬﺎور ﻛﻪ داﺋﺮ ﺑﺮ اﻧﻜﺎر ﻧﻔﺲ ﺑﻮد ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ او ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺮ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ اراده اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬ﭼﻪ در اﺧﻼق و ﭼـﻪ در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ‪،‬‬ ‫اراده داراي ﻣﻘﺎم ﻋﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺸﺮب ادﺑﻲ داﺷـﺖ و ﻛﻤﺘـﺮ داﻧﺸـﮕﺎﻫﻲ ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻫﻴﭻ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺪﻳﺪي در ﺑﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ اﺧﺘﺮاع ﻧﻜﺮد‪ ،‬و اﻫﻤﻴﺘﺶ در درﺟﺔ اول از ﺣﻴـﺚ اﺧـﻼق‬ ‫اﺳﺖ و در درﺟﺔ دوم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﻨﺘﻘﺪ ﺗﻴﺰﺑﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻳﻜﺴﺮه ﺑﻪ اﺧﻼق ﻧﻴﭽﻪ و اﻧﺘﻘـﺎد وي‬ ‫از دﻳﻦ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ؛ زﻳﺮا اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي اوﺳﺖ ﻛﻪ او را ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﻮذ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻧﻴﭽﻪ ﺳﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺪرش ﻳﻚ ﻛﺸﻴﺶ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﺑﻮد و ﺗﺮﺑﻴﺖ او ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑـﻮد‪ .‬در داﻧﺸـﻜﺪه ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫داﻧﺸﺠﻮي ادﺑﻴﺎت ﻳﻮﻧﺎن و زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳـﻲ اﺳـﺘﻌﺪاد ﺷـﮕﺮﻓﻲ از ﺧـﻮد ﻧﺸـﺎن داد‪ ،‬ﭼﻨـﺪان ﻛـﻪ در ‪ 1869‬ﭘـﻴﺶ از آن ﻛـﻪ‬ ‫داﻧﺸﻨﺎﻣﻪاش را ﺑﮕﻴﺮد ﻛﺮﺳﻲ اﺳﺘﺎدي و زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ را در ﺑﺎل ﺑـﻪ او ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و او ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬وﺿـﻊ ﺟﺴـﻤﺎﻧﻴﺶ‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ ﺧﻮب ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺑﻴﻤﺎري از ﻛﺎر ﻣﻌﺎف ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ‪ 1879‬ﻛﻨـﺎره ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از‬ ‫آن در آﺳﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻬﺎي ﺳﻮﻳﺲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬در ‪ 1888‬دﻳﻮاﻧﻪ ﺷﺪ و ﺗﺎ ﻫﻨﮕـﺎم ﻣـﺮگ در اﻳـﻦ ﺣـﺎل ﺑـﻮد‪ .‬ﻧﻴﭽـﻪ ﻋﻼﻗـﺔ‬ ‫ﻣﻔﺮﻃﻲ و ﭘﺮ ﺷﻮري ﺑﻪ واﮔﻨﺮ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺮ ﺳﺮ »ﭘﺎرﺳﻴﻔﺎل« ‪ Parsifal‬ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ آن را ﺑـﻴﺶ از ﺣـﺪ داراي رﻧـﮓ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ و آﻛﻨﻪ از اﻧﻜﺎر ﻧﻔﺲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﺑﺎ او ﻣﺸﺎﺟﺮه ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﺸﺎﺟﺮه ﻧﻴﭽﻪ واﮔﻨﺮ را ﺳﺒﻌﺎﻧﻪ اﻧﺘﻘﺎد ﻣـﻲﻛـﺮد و‬ ‫ﺣﺘﻲ ﻛﺎر را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ او را ﺑﻪ ﺟﻬﻮد ﺑﻮدن ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻛﻠﻲ او ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ واﮔﻨـﺮ‬ ‫در »ﺣﻠﻘﺔ ﻧﻴﺒﻠﻮﻧﮓ« ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬زﺑﺮ ﻣﺮد ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ زﻳﮕﻔﺮﻳﺪ ‪ Siegfried‬ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺟـﺰ آﻧﻜـﻪ زﺑـﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻋﺠﻴﺐ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺗﻘﺼﻴﺮي ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﻧﺒﻮد؛ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻏﺎﻟﺒﺎً رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ را ﺑﻪ ﺷﺪت اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺟﻬـﺎن ﺑﻴﻨـﻲ او‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮد؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺟﺰء‪ ‬اورﻓﺌﻮﺳﻲ آن ﺣﺬف ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺳﻘﺮاط را ﻏﻴﺮ از ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس‪ ،‬ﻣﻲ ﺳـﺘﻮد‪ .‬ﺧـﻮد‬ ‫وي ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس دارد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﺰرﮔﻮار ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻧﻴﭽـﻪ او را »اﻧﺴـﺎن ﻧﺠﻴـﺐ« ﻣـﻲ ﻧﺎﻣـﺪ‪،‬‬ ‫ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﻴﺎر دارد؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻧﻴﭽﻪ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﺮاط را از اﺳﻼﻓﺸﺎن ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ ﻣﻲداﻧـﺪ‪ .‬وي ﺳـﻘﺮاط را‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺮم آﻧﻜﻪ اﺻﻞ و ﻧﺴﺒﺶ ﭘﺴﺖ ﺑﻮد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ او را »‪] «Roturier‬ﻋﺎﻣﻲ[ ﻣـﻲﻧﺎﻣـﺪ و ﻣـﺘﻬﻤﺶ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺟﻮاﻧﺎن ﻧﺠﻴﺐ زادة آﺗﻨﻲ را ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻧﺤﺮاف اﺧﻼﻗﻲ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﻓﺎﺳﺪ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن را ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ ذوﻗـﻲ‬ ‫ﻛﻪ در ﺗﻬﺬﻳﺐ اﺧﻼق ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ از ﻣﺤﻜﻮم ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻓﻼﻃﻮن ﭼﻨـﺪان دﻟﺨـﻮش‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ و ﺑﺮاي ﺗﺒﺮﺋﺔ او ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻨﻮان ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ اﻓﻼﻃﻮن در ﺗﻬﺬﻳﺐ اﺧﻼق ﺻﺪاﻗﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻓﻀﻴﻠﺖ را ﻓﻘﻂ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان وﺳﻴﻠﻪ اي ﺑﺮاي ﻣﻨﻈﻢ ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻦ ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎع ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﺟﺎ او را ﻃﺮّار ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس و‬ ‫اﭘﻴﻜﻮروس را دوﺳﺖ ﻣﻲدارد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﻼﻗﻪاش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف اﺧﻴﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ؛ ﻣﮕـﺮ آن را در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﻋﻼﻗﺔ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻧﻴﭽﻪ □ ‪569‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻴﭽﻪ ﭼﻨﺪان اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﻧﺪارد و او را »ﻳﻚ ﻣﺘﻌﺼﺐ اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻪ ﺳـﺒﻚ روﺳـﻮ«‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ رﻏﻢ اﻧﺘﻘﺎد ﻧﻴﭽﻪ از رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ‪ ،‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻧﻴﭽﻪ از رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﺄﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎن ﺑﻴﻨـﻲ ﻫﻤـﺎن آﺷـﻮب‬ ‫ﻃﻠﺒﻲ اﺷﺮاﻓﻲ ﺑﺎﻳﺮوﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻧﺴﺎن وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎﻳﺮون را ﻣﻲ ﺳﺘﺎﻳﺪ در ﺷﮕﻔﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻲﻛﻮﺷـﺪ‬ ‫ﺗﺎ دو دﺳﺘﻪ از ارزﺷﻬﺎ راﻛﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻛﻨﺪ‪ :‬از ﻳﻚ ﻃـﺮف ﺑـﻲرﺣﻤـﻲ و ﺟﻨـﮓ و ﻏـﺮور‬ ‫اﺷﺮاﻓﻲ را دوﺳﺖ ﻣﻲ دارد؛ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ادﺑﻴﺎت و ﻫﻨﺮﻫـﺎ‪ .‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً ﻣﻮﺳـﻴﻘﻲ‪ ،‬ﻋﺸـﻖ ﻣـﻲ ورزد‪ .‬از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﻦ ارزﺷﻬﺎ در ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ در ﻛﻨﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎپ ﻳﻮﻟﻴﻮس دوم‪ ،‬ﻛـﻪ ﻫـﻢ ﺑـﺮاي ﺗﺼـﺮف ﺑﻮﻟـﻮﻧﻲ‬ ‫ﻣﻲ ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﻫﻢ ﻣﻴﻜﻞ آﻧﮋ را ﺑﻜﺎر ﻣﻲﮔﻤﺎﺷﺖ‪ ،‬آن ﻧﻮع آدﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺖ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﻗـﺪرت ﺑﺒﻴﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺮي ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوﺗﻬـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﻣﺎﻛﻴـﺎوﻟﻲ‬ ‫ﻣﺮدي ﺑﻮد اﻫﻞ ﻛﺎر ﻛﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪش ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻤﺎس ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎ اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑـﻮد و ﺑـﺎ زﻣـﺎﻧﺶ ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ داﺷـﺖ؛‬ ‫ﻓﻀﻞ ﻓﺮوش ﻳﺎ ﺑﺎرﻳﻚ ﺑﻴﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲاش ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﻳﻚ ﻛﻞ ﻣﻨﺴﺠﻢ را ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲداد‪ .‬ﻧﻴﭽـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻜـﺲ‬ ‫اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻮد؛ ﻣﺮدي ﺑﻮد اﻫﻞ ﻛﺘﺎب‪ ،‬و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ راه و روش ﻣﺴﻠﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺧﻼﻗﻲ زﻣﺎن‬ ‫ﻣﻲ ﻧﻤﻮد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲ ورزﻳﺪ‪ .‬و اﻣﺎ وﺟﻮه ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﻴﭽﻪ و ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ از اﻳﻨﻬﺎ ﻋﻤﻴﻘﺘﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺘﺎب »اﻣﻴﺮ« )و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب »ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ«( ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد؛ ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻴﭽﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺷﺪه و ﺑﺎ زﻣﻴﻨﺔ وﺳـﻴﻌﺘﺮي‬ ‫اﻧﻄﺒﺎق ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ و ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻫﺮ دو داراي اﺧﻼﻗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺴﺐ ﻗﺪرت ﻫﺪف آن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﻋﻤﺪاً‬ ‫ﺿﺪ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﺖ؛ ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻧﻴﭽﻪ ﺻﺮﻳﺤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن در ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺰار ﺑﻮرﺟـﺎ در ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮد ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻧﺎﭼﻴﺰ و ﻧﺎﻛﺴﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻧﺘﻘﺎد ﻧﻴﭽﻪ از دﻳﻦ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﻗﺮار دارد‪ .‬وي ﺑـﻪ ﺻـﻔﺎت ﺧﺎﺻـﻲ ﻋﻼﻗـﻪ دارد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﭘﻨﺪارد )و ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﺣﻖ دارد( ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻳﻚ اﻗﻠﻴﺖ اﺷﺮاﻓﻲ اﻣﻜﺎن دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وي اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ وﺳـﻴﻠﻪ اي‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺮاي ﻋﺰ و ﻋﻠﻮ اﻗﻠﻴﺖ‪ ،‬و ﻧﺒﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دﻋﻮي ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﺑﺮ ﺳﻌﺎدت ﻳﺎ رﻓﺎه دارﻧـﺪ در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓـﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻣﺮدم ﻋﺎدي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺘﻲ ﺑﻲ ﺳﺮ و ﭘﺎ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬و ﻣﺎﻧﻌﻲ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪن ﻳـﻚ ﻣـﺮد‬ ‫ﺑﺰرگ اﮔﺮ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻦ ﻣﺮدم رﻧﺞ ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻤﺎم اﻫﻤﻴﺖ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻴﻦ ‪ 1789‬ﺗـﺎ ‪ 1815‬در وﺟـﻮد ﻧـﺎﭘﻠﺌﻮن‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻧﻘﻼب ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن را ﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺖ؛ اﻳﻦ اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻧﻘﻼب‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎداﺷﻲ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺳﻘﻮط و درﻫﻢ‬ ‫رﻳﺨﺘﻦ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺗﻤﺪن ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ]ﺳﻘﻮط و درﻫﻢ رﻳﺨﺘﻦ ﺗﻤﺪن ﺧﻮد را[ آرزو ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ را ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ؛ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻋﺬر ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ‪ «.‬ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ آرﻣﺎن ﻋﺎﻟﻲ اﻳﻦ ﻗﺮن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ دوﺳﺖ ﻣﻲدارد ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﻤﺎ و ﻧﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﻋﺎدي را در ﺷﮕﻔﺖ ﻛﻨﺪ ﺑﺎز ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪.‬‬ ‫و اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻠﻤﺎت »ﺧﻮب« و »ﺑﺪ« را ﺑﺎ ﻣﺪﻟﻮل ﻋﺎدﻳﺸﺎن ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬و آﻧﮕﺎه ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫»ﺑﺪ« را ﺑﺮ »ﺧﻮب« ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻛﺘـﺎب ﻧﻴﭽـﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺎم »آن ﺳـﻮي ﺧـﻮﺑﻲ و ﺑـﺪي« ‪ Beyond Good and Evil‬در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را در اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺧﻮب اﺳﺖ و ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ؛ اﻣـﺎ ﻇـﺎﻫﺮاً‪ ،‬ﺟـﺰ در ﺑﻌﻀـﻲ‬ ‫ﻟﺤﻈﺎت‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ واﻧﻤﻮد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ را »ﺑﺪ« اﺳﺖ ﻣﻲﺳﺘﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ »ﺧﻮب« اﺳﺖ دﺷﻨﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‬ ‫اﻳﻦ ﺧﻄﺎﺳﺖ ﻛﻪ وﻇﻴﻔﺔ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي ﺧﻮﺑﻲ و اﻣﺤﺎي ﺑﺪي را ﻫﺪف ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫـﻴﻢ؛ اﻳـﻦ ﻋﻘﻴـﺪة اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻋﻘﺎﻳﺪ »ﺟﺎن اﺳﺘﻮارت ﻣﻴﻞ اﺣﻤﻖ« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻞ ﻣﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ او را ﺳﺨﺖ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬درﺑﺎرة او‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫‪ □ 570‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫»ﻧﻔﺮت دارم از اﺑﺘﺬال اﻳﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﺻﺤﻴﺢ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺮاي اﻧﺴـﺎن دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ«؛ »آﻧﭽﻪ را ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﮕﺮان ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﻜﻨﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ دﻳﮕﺮان ﻧﻜﻨﻴﺪ‪» 1«.‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺻﻮل ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﻤﺔ رواﺑﻂ‬ ‫ﺑﺸﺮي را ﺑﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﻨﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻬﺎي ﻧﻘﺪ ﻛﺎري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻫﺪ رﺳـﻴﺪ ﻛـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣـﺎ‬ ‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻲ اﻧﺪازه ﭘﺴﺖ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﻠﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ در ارزش ﻋﻤﻞ ﻣﻦ و ﺗﻮ‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻌﺎد وﺟﻮد دارد‪«2.‬‬ ‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻮع ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺘﺪاول ﻓﻀﻴﻠﺖ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در دﺳﺘﺮس ﻫﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺧـﺎص‬ ‫ﻳﻚ اﻗﻠﻴﺖ اﺷﺮاﻓﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺳﻮدآور ﻳﺎ ﻣﻮاﻓﻖ ﺷﺮط ﺣﺰم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺧـﻮد را از دﻳﮕـﺮان ﻣﻤﺘـﺎز‬ ‫ﻣﻲ ﺳﺎزد؛ ﺑﺎ ﻧﻈﻢ دﺷﻤﻦ اﺳﺖ و ﺑﻪ اﺷﺨﺎص داﻧﻲ ﺿﺮر ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻋﺎﻟﻲ واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺗﻮده ﻫﺎ ﺑﺠﻨﮕﺪ‬ ‫و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻤﺎﻳﻼت دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﺎﻳﺴﺘﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در ﻫﻤﺔ ﺟﻬﺎت ﻣﺮدم ﻣﺘﻮﺳﻂ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﻢ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺳﺎﻻري ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪» .‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ]اﻧﺴﺎن را[ ﺑﻪ ﻧﺎزﻋﺎت دﻫﺪ و ﻧﺮم ﻛﻨﺪ و ﭘﺎي »ﻣﺮدم« ﻳﺎ »زن« را ﭘـﻴﺶ‬ ‫ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ رﻧﺞ ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻠﻤﺮو اﻧﺴﺎن »ﭘﺴﺖ‪ «،‬ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ «.‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﻤﺮاه ﻛﻨﻨﺪه روﺳﻮ ﺑﻮد ﻛﻪ زن را ﺟﺎﻟـﺐ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ؛ ﭘﺲ از او ﻫﺮﻳﺖ ﺑﻴﭽﺮاﺳﺘﻮ‪ Harriet Beecher Stowe 3‬و ﺑﺮدﮔـﺎن ﻗـﺮار دارﻧـﺪ؛ و ﺳـﭙﺲ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﺘﻬﺎ ﻛـﻪ از‬ ‫ﻛﺎرﮔﺮان و ﺑﻲ ﭼﻴﺰان ﻫﻮاداري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻨﮕﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﺧﻼق ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎدي ﻛﻠﻤﻪ اﺧﻼق ﺗﻦ آﺳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ اﻧﻀﺒﺎط اﺳﭙﺎرﺗﻲ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ رﻧﺞ ﻛﺸﻴﺪن‪ ،‬و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﻧﺞ رﺳﺎﻧﺪن‪ ،‬ﺑﺮاي اﻏﺮاض ﻣﻬﻢ ﻋﻘﻴﺪه دارد‪ .‬ﻗﺪرت اراده را ﺑـﻴﺶ از ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰ ﻣـﻲ ﺳـﺘﺎﻳﺪ‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ »ﻣـﻦ‬ ‫ﻗﺪرت اراده را ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻣﻘﺪار ﻣﻘﺎوﻣﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و ﻣﻘﺪار رﻧﺞ و ﺷﻜﻨﺠﻪ اي ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺤﻤـﻞ ﻛﻨـﺪ و‬ ‫ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﮔﺮدد ﻣﻲﺳﻨﺠﻢ و ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﻣﻼﻣﺖ ﺑﻪ ﺑﺪي و رﻧﺞ وﺟﻮد اﺷﺎره ﻧﻤـﻲﻛـﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﻴﺪ را در دل ﻣﻲﭘﺮوراﻧﻢ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ روزي ﺑﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺪ و آﮔﻨﺪه ز رﻧـﺞ ﺷـﻮد‪ «.‬ﻧﻴﭽـﻪ رﺣـﻢ و‬ ‫ﺷﻔﻘﺖ را ﺿﻌﻔﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ آن ﺟﻨﮕﻴﺪ‪» .‬ﻫﺪف ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻧﻴﺮوي ﺷﮕﺮف ﻋﻈﻤﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣـﺮد‬ ‫آﻳﻨﺪه را از راه اﻧﻀﺒﺎط‪ ،‬و ﻧﻴﺰ از راه اﻣﺤﺎي ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻬﺎ ﻣﺮدم ﺑﻲ ﺳﺮ و ﭘﺎ‪ ،‬ﺷﻜﻞ دﻫﺪ و ﻣﻌﻬﺬا ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از ﺑﻴﭽﺎرﮔﻲ ﻧﺎﺷـﻲ از‬ ‫دﻳﺪن ﻣﻨﻈﺮة رﻧﺞ آوري ﻛﻪ از آن ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻳﺪ و ﻧﻈﻴﺮش ﻫﺮﮔﺰ دﻳﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺑﭙﺮﻫﻴـﺰد‪ «.‬ﻧﻴﭽـﻪ ﺑـﺎ ﺷـﺎدي ﺧﺎﺻـﻲ‬ ‫دورهاي از ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻋﻈﻴﻢ را ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ اﮔﺮ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪه و ﺗﺤﻘـﻖ ﭘـﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ ﺧـﻮد را دﻳـﺪه ﺑـﻮد‬ ‫ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﻲﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻧﻴﭽﻪ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪة دوﻟﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺴﻴﺎر دور اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻓﺮدﭘﺮﺳﺖ و ﻗﻬﺮﻣـﺎن ﭘﺮﺳـﺖ ﭘـﺮ ﺷـﻮري‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻳﻚ ﻣﻠﺖ ﻛﻤﺘﺮ از رﻧﺞ ﻛﺸﻴﺪن ﻳﻚ ﻓﺮد ﺑﺰرگ اﻫﻤﻴﺖ دارد‪» .‬ﺑـﺪﺑﺨﺘﻴﻬﺎي ﻫﻤـﺔ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺮدم ﺣﻘﻴﺮ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻌﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در اﺣﺴﺎس ﻣﺮدان ﺑﺰرگ‪«.‬‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻠﺖ ﭘﺮﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ و ﻋﻼﻗﺔ ﻣﻔﺮﻃﻲ ﺑﻪ آﻟﻤﺎن ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻳﻚ ﻧﮋاد ﺣﺎﻛﻢ ﺟﻬـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪان زﻣﻴﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و »ﻳﻚ اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﺟﺪﻳﺪ وﺳﻴﻊ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺿﺒﻂ ﻧﻔﺲ ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در آن ارادة ﺣﻜﻤﺎي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و‬ ‫ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﺟﺒﺎر ﺑﺮ ﻫﺰاران ﺳﺎل ﻧﻘﺶ ﺷﻮد‪«.‬‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺿﺪ ﻳﻬﻮد ﻗﻄﻌﻲ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او آﻟﻤﺎن از ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﺷﺒﺎع ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﻳﺪ اﺟـﺎزه داد‬ ‫ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﻴﻞ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﺪان ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺟﺎري ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ از اﻧﺠﻴﻞ ﺑﺪش ﻣـﻲ آﻳـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺗـﻮرات را ﺑـﺎ ﻋـﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻛﻠﻤـﺎت‬

‫‪ .1‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻞ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ رأي را آورده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬در ﻫﻤﺔ ﻧﻘﻞ ﻗﻮﻟﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻧﻴﭽﻪ ﺷﺪه ﺗﻜﻴﺔ روي ﻛﻠﻤﺎت از ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻛﺘﺎب »ﻛﻠﺒﺔ ﻋﻤﻮ ﺗُﻢ« م‪.‬‬

‫ﻧﻴﭽﻪ □ ‪571‬‬

‫ﻣﻲﺳﺘﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺮط اﻧﺼﺎف در ﺣﻖ ﻧﻴﭽﻪ رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ ﺑﺴـﻴﺎري از وﻗـﺎﻳﻊ اﺧﻴـﺮ ﻛـﻪ‬ ‫ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ اﺧﻼﻗﻲ ﻛﻠﻲ او دارﻧﺪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺻﺮﻳﺢ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫دو ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻣﻮارد اﻧﻄﺒﺎق اﺧﻼق ﻧﻴﭽﻪ ﺷﺎﻳﺴـﺘﺔ ﺗﻮﺟﻬﻨـﺪ‪ :‬اول ﺗﺤﻘﻴـﺮ او ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ زﻧـﺎن؛ دوم اﻧﺘﻘـﺎد ﺳـﺨﺖ او از‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ ﻫﺮﮔﺰ از ﭘﺮﺧﺎش ﻛﺮدن ﺑﻪ زﻧﺎن ﻧﻤﻲآﺳﺎﻳﺪ‪ .‬در ﻛﺘﺎب ﺷﺒﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﻪ اش‪» ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ زرﺗﺸﺖ‪ «،‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ‬ ‫زﻧﺎن ﻫﻨﻮز ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ دوﺳﺘﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮده اﻧﺪ؛ ﻫﻨﻮز ﮔﺮﺑﻪ و ﻣﺮﻏﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﺪ اﻋﻠﻲ ﮔﺎوﻧﺪ‪» .‬ﻣﺮد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﺷـﻮد و‬ ‫زن ﺑﺮاي ﺗﻔﺮﻳﺢ ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ‪ .‬ﻣﺎﺑﻘﻲ ﻫﻤﻪ ﺣﻤﺎﻗﺖ اﺳﺖ‪ «.‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ اﻧﺪرز ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﻛﺪ او در اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع اﻋﺘﻤـﺎد ﻛﻨـﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﺗﻔﺮﻳﺢ ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ ﻧﻴﺰ از ﻧﻮع ﻋﺠﻴﺒﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﭘﻴﺶ زن ﻣﻲروي؟ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻜﻦ‪«.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻧﻴﭽﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺎن ﻧﻈـﺮ ﺗﺤﻘﻴـﺮ دارد‪ .‬در‬ ‫ﻛﺘﺎب »ارادة ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻗﺪرت« ‪ The Will to Power‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬از زﻧﺎن ﭼﻨﺎن ﻟﺬت ﻣﻲ ﺑـﺮﻳﻢ ﻛـﻪ ﮔـﻮﻳﻲ از ﻣﻮﺟـﻮدي‬ ‫ﻟﺬﻳﺬﺗﺮ و ﻟﻄﻴﻔﺘﺮ و اﺛﻴﺮي ﺗﺮ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬ﻋﺤﻴﺐ رﻓﺘﺎري اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻛـﻪ در ذﻫـﻦ ﺧـﻮد ﺟـﺰ رﻗﺎﺻـﻲ و‬ ‫ﻣﻬﻤﺎت و زرق و ﺑﺮق ﭼﻴﺰي ﻧﺪارﻧﺪ! اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺴﺮت روح ﻋﻤﻴﻖ و اﺳﺘﻮار ﻫﺮ ﻣﺮدي ﺑـﻮده اﻧـﺪ‪ «.‬اﻣـﺎ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫زﻳﺒﺎﻳﻴﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻓﻘﻂ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ در زﻧﺎن وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در زﻳﺮ ﺳﻠﻄﺔ ﻣﺮدان ﻣﺮد ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آﻧﻜـﻪ اﺳـﺘﻘﻼﻟﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﺑﻴﺎورﻧﺪ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ «.‬زن ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻧﻨﮓ ﺑﺴﻴﺎر دارد؛ در زن ﻓﻀﻞ ﻓﺮوﺷﻲ و ﺳﻄﺤﻲ ﺑﻮدن و روﺣﻴﺔ ﻣﻌﻠﻤﻲ‬ ‫و ﺧﺮده ﺧﻮد ﭘﺴﻨﺪي و ﻟﮕﺎم ﮔﺴﻴﺨﺘﮕﻲ و ﻋﺪم اﺳﺘﻘﻼل ﻓﺮاوان ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ...‬ﻛﻪ واﻗﻌﺎً ﺑﻬﺘﺮ آن ﺑﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗـﺎﻛﻨﻮن‬ ‫ﺗﺮس از ﻣﺮد آﻧﻬﺎ را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر و ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ «.‬ﻧﻴﭽﻪ در »آن ﺳـﻮي ﺧـﻮﺑﻲ و ﺑـﺪي« ﭼﻨـﻴﻦ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪ ،‬و‬ ‫اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ زﻧﺎن را ﻣﻠﻚ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﺮﻗﻴﺎن ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻧﺎﺳﺰاﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﺴﻠﻢ و ﻣﺒﺮﻫﻦ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و در ﺗﺄﻳﻴﺪ آﻧﻬﺎ ﻫﻴﭻ دﻟﻴـﻞ ﺷـﺎﻫﺪي از ﺗـﺎرﻳﺦ ﻳـﺎ ﺗﺠﺮﺑـﺔ ﺷﺨﺼـﻲ ﺧـﻮد‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ -‬ﻛﻪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ زن ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺮش ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻮد ‪ -‬ذﻛﺮ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﺮاد ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻗﺒﻮل »روﺣﻴﺔ ﺑﺮدﮔﻲ« را ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺸـﺎﻫﺪة ﺗﻀـﺎد ﺑـﻴﻦ‬ ‫اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻧﻴﭽﻪ و اﺳﺘﺪﻻﻻت »ﻓﻴﻠﻮزوف«ﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺣﻜﺎم ﻣﺴﻴﺤﻲ‬ ‫ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ارادة ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺣﺮﻣﺖ ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻴﭻ »ﻗﺪرت« ﻋﺎﻟﻴﺘﺮي ﺳﺮ ﺗﻌﻌﻈﻴﻢ ﻓﺮود آورﻧﺪ؛ و ﻛﻠﻴﺴـﺎﻫﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺑـﺎ‬ ‫ﺟﺒﺎران ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه اﻧﺪ و دﺷﻤﻨﺎن دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ را در اﻧﻜﺎر آزادي و ﻣﺪاوﻣﺖ دادن ﺑﻪ ﻣﻜﻴﺪن ﺷﻴﺮة ﺟﺎن ﺑﻲ ﭼﻴﺰان ﻳـﺎري‬ ‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻳﺎ دﻳﻨﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼـﻮن ﻳﻘـﻴﻦ دارد ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ دﻳﻨـﻲ‬ ‫واﻗﻌﺎً ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺪارد‪ .‬راﺟﻊ ﻫﻤﺔ ادﻳﺎن ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﺘﺎﻳﺞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آﻧﻬﺎ ﻗﻀﺎوت ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ رﺿﺎ دادن ﺑـﻪ‬ ‫ارادة ﻣﻔﺮوض ﺧﺪا ﺑﺎ »ﻓﻴﻠﻮزوف«ﻫﺎ ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ارادة »ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﺟﺒﺎر« زﻣﻴﻨﻲ را ﺑﻪ ﺟﺎي ارادة ﺧﺪا ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫـﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﺮدان ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد اﺗﺤﺎد ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑـﺎ‬ ‫ﺟﺒﺎران و دﺷﻤﻨﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ درﺳﺖ واروﻧﺔ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻧﻴﭽـﻪ اﻧﻘـﻼب ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و‬ ‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ از ﻟﺤﺎظ روﺣﻲ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ذاﺗﺎً ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﻜﺴﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﻳـﻦ دﻟﻴـﻞ ﻛـﻪ‬ ‫وي اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ را از ﻫﻴﭻ ﺟﻬﺘﻲ از ﺟﻬﺎت ﻣﺴﺎوي ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ادﻳﺎن ﺑﻮداﻳﻲ و ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﺮ دو ادﻳﺎن »ﻧﻴﻬﻴﻠﻴﺴﺘﻲ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﺗﻔـﺎوت‬ ‫ارزش ﻧﻬﺎﻳﻲ را ﺑﻴﻦ ﻳﻚ اﻧﺴﺎن و اﻧﺴﺎن دﻳﮕﺮ را ﻣﻨﻜﺮﻧﺪ؛ اﻣـﺎ از اﻳـﻦ دو‪ ،‬دﻳـﻦ ﺑـﻮداﻳﻲ ﺧﻴﻠـﻲ ﻛﻤﺘـﺮ ﻣﺤـﻞ اﻳـﺮاد دارد‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻧﺤﻄﺎط آور و آﻛﻨﺪه از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﺎﺳﺪ و ﭘﻠﻴﺪ اﺳﺖ؛ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺤﺮك آن ﻃﻐﻴﺎن ﺗﻮدة ﺑﻲ ﺳﺮ و ﭘﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻃﻐﻴـﺎن‬ ‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺟﻬﻮدان آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ »ﻣﺼﺮوﻋﻴﻦ ﻣﻘﺪﺳﻲ« ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻮﻟﺲ ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬ﻛﻪ راﺳـﺘﻲ و ﺻـﺪاﻗﺘﻲ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ‪» » .‬ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ« ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻳﻚ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﻛﺎﻣﻼً ﭘﺴـﺖ اﺳـﺖ‪ « .‬ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﺑـﺪﻓﺮﺟﺎم ﺗـﺮﻳﻦ و‬

‫‪ □ 572‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﮔﻤﺮاهﻛﻨﻨﺪهﺗﺮﻳﻦ دروﻏﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻣﺮد ﺷﺎﻳﺎن ﺗـﻮﺟﻬﻲ ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﺷـﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑـﻪ اﻧﺴـﺎن آرﻣـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن »ﺣﻴﺎت ﻣﺮدان ﻧﺎﻣﻲ« ﭘﻠﻮﺗﺎرك را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ را ﺑـﻪ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ ﻧﻔـﻲ‬ ‫ارزش »ﻏﺮور و ﻏﻢ ﻫﺠﺮان و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻋﻈﻴﻢ و روﺣﻴﺔ ﻋﺎﻟﻲ و ﺣﻴﻮاﻧﻴﺖ ﭘﺮ ﺷﻜﻮه و ﻏﺮاﻳـﺰ ﺟﻨـﮓ و ﭘﻴـﺮوزي و اﻟﻮﻫﻴـﺖ‬ ‫ﺷﻬﻮت و اﻧﺘﻘﺎم و ﺧﺸﻢ و ﺷﻬﻮﺗﺮاﻧﻲ و ﺣﺎدﺛﻪ و ﻣﻌﺮﻓﺖ« ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺤﻜﻮم ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﺧﻮﺑﻨﺪ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ آﻧﻬﺎ را‬ ‫ﺑﺪ ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ ‪ -‬ﻧﻴﭽﻪ اﻳﻦ ﻃﻮر ﻋﻘﻴﺪه دارد‪.‬‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ دل اﻧﺴﺎن را رام ﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻴﻮان وﺣﺸـﻲ ﺷـﻜﻮﻫﻲ دارد ﻛـﻪ‬ ‫وﻗﺘﻲ رام ﺷﻮد آن ﺷﻜﻮه را از دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺗﺒﻬﻜﺎراﻧﻲ ﻛﻪ داﺳﺘﺎﻳﻮﺳﻜﻲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺎﺷﺮت داﺷﺖ از ﺧـﻮد داﺳﺘﺎﻳﻮﺳـﻜﻲ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ زﻳﺮا آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻔـﺲ ﺧـﻮد ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺣﺮﻣـﺖ ﻣـﻲ ﻧﻬﺎدﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽـﻪ از ﻧـﺪاﻣﺖ و ﺗﻮﺑـﻪ ﻣﺸـﻤﺌﺰ ﻣـﻲﺷـﻮد و آن را‬ ‫»‪») «Folie circulair‬ﺣﻤﻖ ﻣﺪو‪‬ر«( ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد را از اﻳﻦ ﻧﺤﻮة ﺗﻔﻜﺮ راﺟﻊ ﺑـﻪ رﻓﺘـﺎر اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﺧﻼص ﻛﻨﻴﻢ‪» :‬ﻣﺎ وارث دو ﻫﺰار ﺳﺎل ﺗﺸﺮﻳﺢ زﻧﺪة وﺟﺪان و ﺗﺼﻠﻴﺐ ﻧﻔﺲ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ «.‬ﻧﻴﭽﻪ ﻗﻄﻌﺔ ﻓﺼﻴﺤﻲ درﺑﺎرة ﭘﺎﺳﻜﺎل‬ ‫دارد ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺎن ﻧﻘﻞ ﻛﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻳﺮادﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ را ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﺑﺮ دارد‪:‬‬ ‫»ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﻲﻧﺒﺮدﻳﻢ؟ زﻳﺮا ﻣﻘﺼﻮد آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻧﺤـﺎي اﻗﻮﻳـﺎ و ﺷﻜﺴـﺘﻦ روح آﻧﻬـﺎ؛ اﺳـﺘﻔﺎده‬ ‫ﻛﺮدن از ﻟﺤﻈﺎت ﺧﺴﺘﮕﻲ و ﺿﻌﻒ آﻧﻬﺎ‪ ،‬و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮدن اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻏﺮور آﻣﻴﺰ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﮕﺮاﻧﻲ و ﻋﺬاب وﺟﺪان زﻳﺮا ﻣﻲداﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﺮﻳﻒ ﺗﺮﻳﻦ ﻏﺮاﻳﺰ را ﻣﺴﻤﻮم ﻛﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﻣﺒﺘﻼ ﺳﺎزد‪ ،‬ﺗـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﻗـﻮت آﻧﻬـﺎ و ارادة ﻗـﺪرت آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻣﺘﻮﺟﻪ درون ﮔﺮدد و ﺑﺮ ﺿﺪ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ ﺑﻜﺎر اﻓﺘﺪ؛ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻗﻮﻳﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻧﻔﺲ و از ﺧﻮد ﮔﺬﺷـﺘﮕﻲ ﻣﻔـﺮط ﻧـﺎﺑﻮد‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎن ﻧﺎﺑﻮدي ﭘﻠﻴﺪي ﻛﻪ ﭘﺎﺳﻜﺎل ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﺔ آن اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ آرزو ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﺟﺎي ﻗﺪﻳﺲ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﺴـﻲ را ﺑﺒﻴﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺧـﻮد وي او را اﻧﺴـﺎن »ﺷـﺮﻳﻒ« ﻣـﻲ ﻧﺎﻣـﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﻨﻈﻮرش ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻛﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻨﻈﻮرش اﺷﺮاﻓﻲ ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴـﺎن »ﺷـﺮﻳﻒ« ﻗـﺎدر ﺑـﻪ ﻗﺴـﺎوت‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻧﺰد ﻋﻮام ﺟﻨﺎﻳﺖ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﻮاﻧﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻘﻂ در ﻗﺒﺎل ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ او ﻣﺴـﺎوﻳﻨﺪ‬ ‫وﻇﻴﻔﻪ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬از ﺷﺎﻋﺮان و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان و ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎً در ﻓﻨﻲ اﺳﺘﺎد ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪،‬‬ ‫وﻟﻲ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺧﻮد وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮدي از ﻃﺒﻘﻪ اي ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ در ﻛﺎري ﻣﻬﺎرت دارﻧﺪ اﻧﺠﺎم ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪ .‬از‬ ‫ﻣﺮدان ﺟﻨﮕﻲ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و ﻣﻲ آﻣﻮزد ﻛﻪ ﻣﺮگ را ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻌﻲ ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻧﻬﺎ ﻣـﻲ ﺟﻨﮕـﺪ ﻫﻤـﺮاه و ﻣـﺮﺗﺒﻂ‬ ‫ﺳﺎزد؛ ﻛﻪ اﻓﺮاد را ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﻨﺪ و ﻣﺪﻋﺎي ﺧﻮد را آﻧﻘﺪر ﻣﻬﻢ ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ در راه آن از ﻓﺪا ﻛﺮدن ﺟﺎن ﻣﺮدﻣﺎن درﻳﻎ ﻧﻜﻨﺪ؛ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺮ ﻃﺒﻖ اﻧﻀﺒﺎط وﻗﻔﻪ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي رﻓﺘﺎر ﻛﻨﺪ و در ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺟﺎزه دﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺣﻴﻠﻪ ﺑﻜﺎر ﺑﺮد‪ .‬وي ﻛـﺎري را ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﺴﺎوت اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺎ ﻋﻠﻮ اﺷﺮاﻓﻲ اش ﺑﺎز ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪» :‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ آن را »ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻟﻲ« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨـﻲ‬ ‫ﺑﺮ روﺣﺎﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﺗﺸﺪﻳﺪ و ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﺴﺎوت اﺳﺖ‪ «.‬اﻧﺴﺎن »ﺷﺮﻳﻒ« ذاﺗﺎً ﻣﺠﺴﻤﺔ ارادة ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ درﺑﺎرة ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﻴﺠﻪ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ؟ اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﭼـﻪ اﻧـﺪازه ﺻـﺤﺖ دارﻧـﺪ؟ آﻳـﺎ ﻫـﻴﭻ ﻣﻔﻴـﺪ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ آﻳﺎ ﻫﻴﭻ اﻣﺮ ﻋﻴﻨﻲ در آﻧﻬﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻳﺎ ﻓﻘﻂ رؤﻳﺎﻫﺎي ﻗﺪرت ﻳﻚ آدم ﻋﻠﻴﻞ اﺳﺖ؛ ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت دﻳﮕـﺮ ﭘﻨﺒـﻪ‬ ‫داﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺘﺮي در ﺧﻮاب دﻳﺪه اﺳﺖ؟‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﺔ رﺳﻤﻲ ﺑﻠﻜﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ اﻫﻞ ﻓﺮﻫﻨﮓ ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاوان داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲﻫﺎي او راﺟـﻊ ﺑـﻪ آﻳﻨـﺪه ﺑـﻴﺶ از ﭘـﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻬـﺎ و‬ ‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻬﺎ راﺳﺖ در آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﻋﻼﻣﺖ ﻳﻚ ﺑﻴﻤﺎري ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳـﺪ‬ ‫ﺷﻴﻮع ﻓﺮاوان دارد‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻬﺬا ﻣﻄﺎﻟﺐ زﻳﺎدي در ﻧﻈﺮﻳﺎت او ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﻨـﻮن ﺑـﺰرگ ﭘﻨـﺪاري ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦ ﻃـﺮد ﺷـﻮد‪ .‬درﺑـﺎرة‬ ‫اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﻣﻨﺰوي ﺑﻴﻤﺎرﮔﻮﻧﻲ ﻛﻪ در ﻟﺒﺎس ﻣﺒﺪل ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﺟﺒﻦ و ﺿﻌﻒ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ!«‬ ‫درﺳﺖ ﻋﻴﻦ ﻫﻤﻴﻦ را ﻣﻲﺗﻮان درﺑﺎرة ﺧﻮد وي ﮔﻔﺖ‪ ،‬و آن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﻴﻠﻲ ﻛﻤﺘﺮ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ وي در ﮔﻔﺘﻦ آن در ﺣﻖ اﺳﭙﻴﻨﻮزا‬

‫ﻧﻴﭽﻪ □ ‪573‬‬

‫ﺗﺮدﻳﺪي ﺑﻪ ﺧﻮد راه ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ در ﺧﻴﺎﻟﺒﺎﻓﻲﻫﺎﻳﺶ اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻣـﺮد ﺟﻨﮕـﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ وي آﻧﻬﺎ را ﻣﻲ ﺳﺘﻮد ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻘﻴﺪه اش درﺑﺎرة زﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻘﻴﺪة ﻫـﺮ ﻣـﺮدي‪ ،‬ﺗﺠﺴـﻢ اﺣﺴـﺎس‬ ‫ﺧﻮد اوﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﻮرد او آﺷﻜﺎرا ﺟﺰ اﺣﺴﺎس ﺗﺮس ﻧﻴﺴﺖ‪» .‬ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ات را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻜﻦ«؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺧـﻮد‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﭘﻴﺶ زﻧﺎن ﻣﻲرﻓﺖ ﻧﻮد درﺻﺪ آﻧﻬﺎ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را از دﺳﺘﺶ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ و ﺧﻮدش ﻫﻢ اﻳﻦ را ﻣﻲ داﻧﺴﺖ و ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ از زﻧﺎن دوري ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﺗﻠﺦ ﺑﺮ ﺧﻮدﺧﻮاﻫﻲ زﺧﻢ ﺧﻮردهاش ﻣﺮﻫﻢ ﻣﻲ ﻧﻬﺎد‪.‬‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ آن را ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺮس ﻣﻲ داﻧـﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻣـﻦ ﻣـﻲ ﺗﺮﺳـﻢ ﻛـﻪ ﻣﺒـﺎدا‬ ‫ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ام ﺑﻪ ﻣﻦ آﺳﻴﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ او اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ او را دوﺳﺖ ﻣﻲدارم؛ اﮔﺮ ﻗـﻮﻳﺘﺮ و ﺟﺴـﻮرﺗﺮ‬ ‫ﻣﻲ ﺑﻮدم‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﺮي را ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺑﺪو ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادم‪ .‬ﻫﻴﭻ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻤﻲرﺳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﺴﻲ اﺣﺴﺎس ﻣﺤﺒﺖ ﻛﻠﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد وي اﺣﺴﺎس ﻛﻴﻦ و ﺗﺮس ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻛﻠﻲ داﺷـﺖ‬ ‫و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﺑﺰرﮔﻮاراﻧﻪ ﺟﺎ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮد »ﺷﺮﻳﻒ« ﻧﻴﭽﻪ ‪ -‬ﻛﻪ ﺧﻮد اوﺳﺖ در ﺧﻴﺎﻟﺒﺎﻓﻲﻫﺎﻳﺶ ‪-‬‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻋﺎري از ﻫﻤﺪردي و ﺑﻴﺮﺣﻢ و ﺣﻴﻠﻪﮔﺮ و ﺳﻨﮕﺪل و ﻓﻘﻂ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦ‪ .‬ﺷـﺎه ﻟﻴـﺮ‬ ‫‪ King Lear‬در آﺳﺘﺎﻧﺔ ﺟﻨﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد ‪-‬‬ ‫ﭼﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻧﻤﻲداﻧﻢ ‪ -‬اﻣﺎ‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ وﺣﺸﺖ ﺧﻮاﻫﺪاﻓﻜﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﺟﺎن ﻛﻼم و ﭼﻜﻴﺪة ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻴﭽﻪ‪.‬‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻧﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﺷﻬﻮت ﻗﺪرت ﻛﻪ او ﺑﻪ زﺑﺮ ﻣﺮد ﺧـﻮد ارزاﻧـﻲ ﻣـﻲدارد ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺗـﺮس اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻫﻤﺴﺎﻳﺔ ﺧﻮد ﻧﺘﺮﺳﻨﺪ ﻟﺰوﻣﻲ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ او ﺟﺒﺮ و ﺳﺘﻢ روا دارﻧﺪ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﺗـﺮس ﻏﺎﻟـﺐ آﻣـﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ داراي ﺻﻔﺎت دﻳﻮاﻧﻪ وار ﻧﺮون ﻫﺎي »ﺟﺒﺎر ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ« ﻧﻴﭽﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻨﺪ از ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﻟﺬت ﺑﺒﺮﻧـﺪ و ﻣـﺮدم‬ ‫را ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دﻟﺸﺎن از وﺣﺸﺖ اﻧﻘﻼب در ﻛﺎخ ﻟﺒﺮﻳﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺗـﺎ ﺣـﺪي ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺗﻌﻠﻴﻤـﺎت‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ ﺟﻬﺎن واﻗﻌﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻛﺎﺑﻮس ﻧﻴﭽﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻫﻴﭻ از وﺣﺸﺖ اﻳﻦ ﻛﺎﺑﻮس ﻧﻤﻲﻛﺎﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ اﻋﺘﺮاف ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ از اﺧﻼق ﻣﺴﻴﺤﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎدات ﻧﻴﭽﻪ ﺣﻘﺎً درﺑﺎرة آﻧﻬـﺎ ﺻـﺪق ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﻜﺎل و داﺳﺘﺎﻳﻮﺳﻜﻲ ‪ -‬ﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﭽﻪ ﻣﺜﺎل ﻣﻲزﻧﺪ ‪ -‬ﻫﺮ دو در ﺗﻘﻮا و ﻓﻀﻴﻠﺘﺸﺎن ﻧﻮﻋﻲ دﻧﺎﺋﺖ و ﻧﻜﺒﺖ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﻜﺎل‬ ‫ﻣﻔﻜﺮة رﻳﺎﺿﻲ ﻋﺎﻟﻲ اش را ﻓﺪاي ﺧﺪاﻳﺶ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺪان ﺗﺮﺗﻴﺐ وﺣﺸﻴﮕﺮﻳﻲ ﺑﻪ ﺧﺪاي ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ داد ﻛـﻪ ﻫﻤـﺎن ﺗﺴـﺮّي‬ ‫ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎي روح ﺑﻴﻤﺎر ﺧﻮد ﭘﺎﺳﻜﺎل ﺑﻮد‪ .‬داﺳﺘﺎﻳﻮﺳﻜﻲ »ﻏﺮور ﻣﻮﺟﻪ« را اﺻﻼً ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﮔﻨﺎه ﻣﻲﻛﺮد ﺑﺮاي‬ ‫آﻧﻜﻪ ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﻮد و از ﺗﺠﻤﻞ اﻋﺘﺮاف ﻛﺮدن ﻟﺬت ﺑﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ وارد ﺑﺤﺚ در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮم ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻧﺤﺮاﻓﺎت را ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻋﻨﻮان ﻛﺮد؛‬ ‫اﻣﺎ اﻋﺘﺮاف ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺎ ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻮاﻓﻘﻢ ﻛﻪ ﺧﺎﻛﺴﺎري داﺳﺘﺎﻳﻮﺳﻜﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻘﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻗﺒـﻮل دارم‬ ‫ﻛﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﻏﺮور و ﺣﺘﻲ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻧﻔﺲ ﺟﺰو ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺧﺼﺎﺋﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ؛ و ﻫﻴﭻ ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ ﻛﻪ از ﺗـﺮس ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪ ﺑﮕﻴـﺮد‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪ زﻳﺎد ﺳﺘﻮده ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺪﺳﺎن دو ﻧﻮﻋﻨﺪ‪ :‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﻣﻘﺪﺳﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺗﻘﺪس را از ﺗﺮس اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪس ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﻣﺤﺒﺘـﻲ‬ ‫ﺧﻮدﺟﻮش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ دارد و ﻛﺎر ﺧﻮب را ﺑﺪان ﺳﺒﺐ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻧﺠﺎم دادن آن ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻨﻮدي اوﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺪس ﺗﺮﺳﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ از ﺗﺮس ﭘﻠﻴﺲ دزدي ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﻜﺮ آﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ ﻳﺎ ﺗـﺮس از‬ ‫اﻧﺘﻘﺎم ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﻣﺎﻧﻌﺶ ﻧﻤﻲﺷﺪ ﺧﺒﻴﺚ ﻣﻲﺑﻮد‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻘﺪس دوم را ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﺪ‪ .‬وﺟﻮدش ﭼﻨـﺎن از ﺗـﺮس و‬ ‫ﻛﻴﻨﻪ ﺳﺮﺷﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﺒﺖ داﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮش ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ آن اﻧﺴﺎن را ﺗﺼﻮر ﻧﻜـﺮده اﺳـﺖ‬

‫‪ □ 574‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﺑﻲﺑﺎﻛﻲ و ﻏﺮور و ﺛﺒﺎت ﻗﺪم ﻣﺮد ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺴﻲ آزار ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ زﻳﺮا ﻛﻬﻢ ﻣﻴﻠﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛـﺎر ﻧـﺪارد‪ .‬آﻳـﺎ ﻛﺴـﻲ‬ ‫ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﺪ ﻟﻴﻨﻜﻠﻦ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﭼﻨﺎن رﻓﺘﺎر ﻛﺮد ﻛﻪ از آﺗﺶ دوزخ ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪ؟ در ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻟﻴﻨﻜﻠﻦ ﭘﺴﺖ اﺳﺖ‬ ‫و ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن واﻻ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﻃﺮح ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬آﻳـﺎ اﺧـﺘﻼق ﻣـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ اﺷـﺮاﻓﻲ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم را ﻣﺴﺎوي ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ؟ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﻦ آن را ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻛﺮدم ﻣﻌﻨﺎي ﭼﻨﺪان روﺷﻨﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬و ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﺪم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻜﻮﺷﻴﻢ ﻣﻮﺿﻮع را روﺷﻨﺘﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﻮﺷﻴﻢ ﻛﻪ اﺧﻼق اﺷﺮاﻓﻲ را از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺷﺮاﻓﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑـﻪ اﺻـﻞ ﺑﻨﺘـﺎم داﺋـﺮ ﺑـﺮ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﺑﺮاي ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬داراي اﺧﻼق دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ‬ ‫راه ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺷﻜﻞ اﺷﺮاﻓﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﮔﺎه ﻧﻴﭽﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﻣﺮدم ﻋﺎدي ﺟﺰو ﺧﻮﺑﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﺧﻮب ﻳﺎ ﺑﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در اﻗﻠﻴﺖ واﻻ وﺟﻮد دارد؛ آﻧﭽﻪ ﺑـﺮ‬ ‫ﺳﺮ ﻣﺎﺑﻘﻲ ﻣﻲآﻳﺪ ﺣﺴﺎب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺌﺔ ﺑﻌﺪي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻗﻠﻴﺖ واﻻ ﭼﻴﺴﺖ؟ در ﻋﻤﻞ اﻳﻦ اﻗﻠﻴﺖ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮده اﺳﺖ از ﻳﻚ ﻧﮋاد ﻓﺎﺗﺢ ﻳﺎ ﻳـﻚ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺷﺮاﻓﻲ ﻣﻮروﺛﻲ؛ و ﺟﻮاﻣﻊ اﺷﺮاﻓﻲ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ در ﺑﺤﺚ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻋﻘـﺎب ﻧﮋادﻫـﺎي ﻓـﺎﺗﺢ ﺑـﻮده اﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﻦ ﮔﻤـﺎن‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ را ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »ﻫﻴﭻ اﺧﻼﻗﻴﺘﻲ ﺑﻲاﺻﻞ و ﻧﺴﺐ ﺧﻮب ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻘﺔ ﺷﺮﻳﻒ ﻫﻤﻴﺸﻪ اﺑﺘﺪا وﺣﺸﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺔ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎي اﻧﺴﺎن ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺷﺮاﻓﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺮﺗﺮي اﺷﺮاف را ﻓﻄﺮي ﻣﻲ داﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺮﺑﻴﺖ و ﻣﺤﻴﻂ در ﺻﻮرت اﺧﻴـﺮ ﻣﺤـﺮوم ﺳـﺎﺧﺘﻦ‬ ‫ﻣﺮدم از اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮض ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺻﻼﺣﻴﺖ دارﻧﺪ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ دﻓﺎع از آن دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻣـﻦ‬ ‫ﻓﺮض را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻴﺮم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽـﻪ ﺟﻮاﻣـﻊ اﺷـﺮاﻓﻲ ﻓـﺎﺗﺢ و اﻋﻘـﺎب آﻧﻬـﺎ از ﻟﺤـﺎظ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺑﺮﺗـﺮ از‬ ‫زﻳﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮﺗﺮ از ﺣﻴﻮاﻧﺎت اﻫﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ آن اﻧﺪازه‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ »از ﻟﺤﺎظ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺮﺗﺮ« ﻣﻘﺼﻮد ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﻣـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻓﺮاد ﻧﮋاد ﺑﺮﺗﺮ و اﻋﻘﺎب آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ »ﺷﺮﻳﻒ« ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫ﻗﺪرت ارادة ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻫﻤﺪردي ﻛﻤﺘﺮ و ﺗﺮس ﻛﻤﺘﺮ و ﻣﻼﻳﻤﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﻤﺘﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ اﺧﻼق ﻧﻴﭽﻪ را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺳﻄﻮر زﻳﺮ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪاي از اﺧﻼق وي ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬ ‫ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺟﻨﮓ و اﻋﻘﺎب آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻟﺤﺎظ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺮﺗﺮ از ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﮔﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘـﺲ اﻣـﺮ ﻣﻄﻠـﻮب‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ زﻣﺎم ﻗﺪرت را در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﻣﻮر را ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد اداره ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎز ﻛﻠﻤﺔ »ﻣﻄﻠﻮب« را ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داد‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻴﭽﻪ ﭼﻪ ﭼﻴـﺰي »ﻣﻄﻠـﻮب« اﺳـﺖ؟ از ﻧﻘﻄـﺔ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ آﻧﭽﻪ ﻧﻴﭽﻪ »ﻣﻄﻠﻮب« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﻃﻠﺐ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻧﻴﭽـﻪ را‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮان ﺳﺎده ﺗﺮ و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺗﺮ در ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪» :‬ﻣﻦ آرزو ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ اي ﻛﺎش در آﺗـﻦ ﻋﺼـﺮ ﭘـﺮﻳﻜﻠﺲ ﻳـﺎ در‬ ‫ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﻋﺼﺮ ﻣﺪﻳﭽﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدم‪ «.‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺸـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ اي اﺳـﺖ در ﺷـﺮح اﺣـﻮال ﻳـﻚ آدم‪ .‬ﻛﻠﻤـﺔ‬ ‫»ﻣﻄﻠﻮب« ﻣﺮادف »ﻃﻠﺐ ﺷﺪه ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻦ« ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ داراي ادﻋﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺤﻮ و ﻣﺒﻬﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻗﺎﻧﻮﻧﮕـﺬاري‬ ‫ﻛﻠﻲ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻣﻄﻠﻮب آن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻃﻠﺐ ﻛﻨـﺪ؛ اﻣـﺎ ﻧﻴﭽـﻪ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺣﺮﻓﻲ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ از راه ﻧﻮﻋﻲ اﺷﺮاق اﺧﻼﻗﻲ ﺧﺒﺮ دارد ﻛﻪ ﭼـﻪ ﭼﻴـﺰي ﺧـﻮب اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ؛ زﻳﺮا اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻮي ﺳﺨﻨﺎن ﻛﺎﻧﺖ را ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻛﻠﻤﺔ »ﻣﻄﻠﻮب«‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺮدم آﺛﺎر ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬درﺻﺪ ﺧﺎﺻﻲ از آﻧﺎن ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺳـﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤـﺎع ﻃﻠـﺐ ﻣـﻲ ﻛـﻨﻢ‬ ‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺪه‪ ،‬ﺑﺎ اﻟﻬﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻧﻴﺮو و ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﻦ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ اﺷـﺮاﻓﻴﺖ را‬

‫ﻧﻴﭽﻪ □ ‪575‬‬

‫اﺣﻴﺎ و ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻳﺎ ﺧﻮدﺷﺎن ﻃﺒﻘﺔ اﺷﺮاف را ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪ ﻳﺎ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻦ( ﺳﺘﺎﻳﺸﮕﺮ اﺷﺮاف ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ داراي زﻧﺪﮔﺎﻧﻴﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎدم ﻣﺮدم ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ ﺗﻤﺎﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻴﭽﻪ ﻋﻨﺼﺮ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ داراي ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﺰدﻳﻜﻲ اﺳـﺖ ﺑـﺎ اﻳـﺮادي ﻛـﻪ ﻣﻨﻔـﺮدان ﺳﺮﺳـﺨﺖ ﺑـﻪ‬ ‫اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﻫﺎي ﺻﻨﻔﻲ وارد ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻓـﺎﺗﺢ ﻣﺤـﺘﻤﻼً داراي ﺻـﻔﺎت ﻣﻌﻴﻨـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧﻴﭽـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﭘﺴﻨﺪد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ و ﻗﺪرت اراده‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ داراي اﻳـﻦ ﺻـﻔﺎت اﺷـﺮاﻓﻲ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ )و اﻛﺜﺮﻳـﺖ‬ ‫ﻋﻈﻴﻢ را ﻫﻤﻴﻨﻬﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ( ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮﻧﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﭘﺴﺘﻲ اﻧﻔﺮادﻳﺸﺎن ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﻴﺮوز ﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻧﺒﺮد »اراذل و اوﺑﺎش« ﻣﺘﺤﺪ ﺑﺮ ﺿﺪ اﺷﺮاف‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺟﺒﻬﺔ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﺟﺒﻬـﺔ‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﻣﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﺗﺤﺎدي ﺑﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻨﻔﺮداً ﺿﻌﻴﻔﻨﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬ﺗـﺎ ﻣﺒـﺎدا ﻧﻴـﺮوي‬ ‫ﻣﺘﺤﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﻔﺮداً ﻗﻮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﭽﺮﺑﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﺎﻳﺪ اﺗﺤﺎد را ﺑـﻴﻦ ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻗـﻮي و ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬ ‫اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﻴﻢ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﺪم در راه اﻳﺠﺎد ﭼﻨﻴﻦ اﺗﺤﺎدي ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻴﭽﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴـﺪ ﻛـﻪ ﺣﻔـﻆ ﺗﻤـﺎﻳﺰ‬ ‫ﺑﻴﻦ اﺧﻼق و ﺳﻴﺎﺳﺖ آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ‪ -‬ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ اﺧﻼق و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻴﭽﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭼـﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻨـﻲ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﭘﻴﺪا ﻛﺮد؟‬ ‫دﻻﻳﻞ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﺘﻴﻨﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻏﺮاض ﻧﻴﭽﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﭼﻴـﺰي ﻛـﺎﻣﻼً‬ ‫ﻣﻐﺎﻳﺮ اﻏﺮاض او ﻣﻨﺠﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬از ﺟﻮاﻣﻊ اﺷﺮاﻓﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ اﻣﺮوزه دﻳﮕﺮ ﺳﻠﺐ اﻋﺘﺒﺎر ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﺷﻜﻞ ﻋﻤﻠﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺷﺮاﻓﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ ﻧﻈﻴـﺮ ﺣـﺰب ﻓﺎﺷﻴﺴـﺖ ﻳـﺎ ﻧـﺎزي‪ .‬ﭼﻨـﻴﻦ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻲ ﻣﺨـﺎﻟﻒ را ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﻲاﻧﮕﻴﺰد و اﺣﺘﻤﺎل دارد در ﺟﻨﮓ ﺷﻜﺴﺖ ﺑﺨﻮرد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺨﻮرد دﻳﺮي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳـﻚ‬ ‫دوﻟﺖ ﭘﻠﻴﺴﻲ در ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ و ﻻﻏﻴﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳـﺎﻧﺶ در وﺣﺸـﺖ ﻛﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﻣـﻲﺑﺮﻧـﺪ و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧـﺎﻧﺶ در‬ ‫ﺑﺎزداﺷﺘﮕﺎه‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ اي‪ ،‬ﺧﺒﺮﭼﻴﻨﻲ و ﺗﻔﺘﻴﻦ زﻳﺮ اﻳﻤﺎن و ﺷﺮف را ﺳﺴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن ﺟﺎﻣﻌـﺔ اﺷـﺮاﻓﻲ ﻛـﺬاﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از ﻣﺮدان ﺑﺮﺗﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮد ﺑﺮ اﺛﺮ اﻧﺤﻄﺎط ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻪاي از ﺑﺰدﻻن ﻣﺮﺗﻌﺶ در ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻨﻬﺎ دﻻﻳﻠﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي زﻣﺎن ﻣﺎ‪ .‬در ادوار ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻛﻪ اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﻣﺤﻞ ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﺪاﺷﺖ اﻳﻦ دﻻﻳﻞ وزن و ﺛﺒﺎﺗﻲ ﻧﺸﺎن‬ ‫ﻧﻤﻲدادﻧﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺼﺮ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻫﺰاره ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻﻮل ﻧﻴﭽﻪ اداره ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘـﻼب اﻣﺮﻳﻜـﺎ و ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻫﻤﺔ د‪‬ول ﺑﺰرگ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ اﺷﺮاﻓﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮ ﻣﺎﺳﺖ ﻛﻪ از ﺧﻮد ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ آﻳﺎ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻫﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺑﻨـﺎﺑﺮ آن ﻣـﺎ‬ ‫دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ را ﺑﺮ ﺷﻜﻠﻲ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻪ داراي ﭼﻨﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﺗﻮﻓﻴﻖ آﻣﻴﺰي اﺳﺖ ﺗـﺮﺟﻴﺢ دﻫـﻴﻢ؟ ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت‬ ‫ﺑﻬﺘﺮ ﭼﻮن ﺑﺤﺚ ﻣﺎ درﺑﺎرة ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑـﺮاي رد‪ ‬اﺧﻼﻗـﻲ ﻛـﻪ ﻧﻴﭽـﻪ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ آن اﺷـﺮاﻓﻴﺖ را ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻋﻴﻨﻲ وﺟﻮد دارد؟‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻫﻤﺪردي‪ .‬ﻫﻤﺪردي‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن از رﻧﺞ دﻳﮕـﺮان‬ ‫رﻧﺠﻮر ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﺟﺰو ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻮدك وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺻﺪاي ﮔﺮﻳﺔ ﻛﻮدك دﻳﮕﺮ را ﺑﺸﻨﻮد ﻧﺎراﺣﺖ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ رﺷﺪ اﻳﻦ ﺣﺲ در اﺷﺨﺎص ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﻜﻨﺠﻪ دادن ﻟﺬت ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ؛ ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﺑﻮدا‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺪاري رﻧﺞ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﻛﺎﻣﻼً ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﻧﻮع ﺑﺸﺮ را ﺑـﻪ‬ ‫دو دﺳﺘﺔ دوﺳﺖ و دﺷﻤﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺎ دﺳﺘﺔ ﺳﺎﺑﻖ اﺣﺴﺎس ﻫﻤﺪردي دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﺳﺘﺔ اﺧﻴﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺧﻼﻗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ اﺧﻼق ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ ﺑﻮداﻳﻲ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﺎﻃﻔﻲاش را ﻫﻤﺪردي ﻛﻠﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ؛ و ﻣﺒﻨﺎي اﺧـﻼق ﻧﻴﭽـﻪ‬ ‫ﻓﻘﺪان ﻛﺎﻣﻞ ﻫﻤﺪردي اﺳﺖ‪) .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻜﺮر ﺑﺮ ﺿﺪ ﻫﻤﺪردي ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻣﻮرد اﻧﺴﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫او در ﭘﻴﺮوززي از اﺣﻜﺎم ﺧﻮد ﺑﺎ ﻫﻴﭻ اﺷﻜﺎﻟﻲ روﺑﺮو ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ (.‬ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪ :‬اﮔـﺮ ﺑـﻮدا و ﻧﻴﭽـﻪ ﺑـﺎ ﻫـﻢ روﺑـﺮو‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﻴﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دل ﺷﻨﻮﻧﺪة ﺑﻲﻃﺮف ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ؟ ﻣﻨﻈـﻮرم دﻻﻳـﻞ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬

‫‪ □ 576‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻮدا و ﻧﻴﭽﻪ در ﭘﻴﺸﮕﺎه اﻟﻬﻲ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ و‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺎب اول »ﻛﺘﺎب اﻳﻮب« آﻣﺪه‪،‬‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﭼﻪ ﻧﻮع ﺟﻬﺎﻧﻲ را ﺧﻠﻖ ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ؟‬ ‫ﺑﻮدا اﺳﺘﺪﻻل را ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از ﺟﺬاﻣﻴﺎن و ﻣﻄﺮودان و ﺑﻴﻨﻮاﻳﺎن آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از ﻓﻘﻴﺮان ﻛﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ و ﭘﺎي رﻧﺠـﻮر‬ ‫زﺣﻤﺖ ﻣﻲ ﻛﺸﻨﺪ و ﻗﻮت ﻻﻳﻤﻮﺗﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﺼﻴﺒﺸﺎن ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و از ﻣﺠﺮوﺣﺎن ﺟﻨﮓ ﻛﻪ ﺑـﺎ درد و رﻧـﺞ ﻣـﻲ ﻣﻴﺮﻧـﺪ‪ ،‬و از‬ ‫ﻳﺘﻴﻤﺎن ﻛﻪ زﻳﺮدﺳﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﺳﻨﮕﺪل ﺑﺎ ﻣﺤﻨﺖ و ﺗﻌﺐ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬و ﺣﺘـﻲ از ﻣﻮﻓـﻖ ﺗـﺮﻳﻦ ﻣـﺮدم ﻛـﻪ ﻓﻜـﺮ‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ و ﻣﺮگ راﺣﺘﺸﺎن ﻧﻤﻲﮔﺬارد ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﺑﻮدا ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﻨﻬﻤﻪ ﺑﺎ رﻏﻢ ﺑﺎﻳـﺪ راه رﺳـﺘﮕﺎري ﻳﺎﻓـﺖ‪ ،‬و‬ ‫رﺳﺘﮕﺎري ﻓﻘﻂ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻋﺸﻖ و ﻣﺤﺒﺖ ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ او را از ﻗﻄﻊ ﻛﻼم ﺑﻮدا ﺑﺎز دارد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻮﺑﺘﺶ ﻓﺮا ﻣﻲ رﺳﺪ ﻧﺎﮔﻬـﺎن ﻓﺮﻳـﺎد‬ ‫ﻣﻲ زﻧﺪ‪» :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ! اي ﻣﺮدك ﺗﻮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺎﻣﻮزي ﻛﻪ وﺟـﻮد ﺧـﻮد را از اﻟﻴـﺎف ﺳـﺨﺖ ﺗـﺮي ﺑﺴـﺎزي‪ .‬ﭼـﺮا آه و ﻧﺎﻟـﻪ راه‬ ‫ﺑﻴﻨﺪازﻳﻢ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻣﺮدﻣﻲ ﻧﺎﭼﻴﺰ رﻧﺞ ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ؟ و ﻳﺎ ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻣﺮدان ﺑﺰرگ رﻧﺞ ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ؟ ﻣﺮدم ﻧـﺎﭼﻴﺰ رﻧﺠﺸـﺎن‬ ‫ﻫﻢ ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ و ﻣﺮدان ﺑﺰرگ رﻧﺠﺸﺎن ﻫﻢ ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ و از رﻧﺠﻬﺎي ﺑﺰرگ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺘﺄﺳـﻒ ﺷـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﻳـﻦ رﻧﺠﻬـﺎ‬ ‫ﺷﺮﻳﻔﻨﺪ‪ .‬آرﻣﺎن ﺗﻮ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﺪان رﻧﺞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻨﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آن را ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻦ آرﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺜﺒـﺖ‬ ‫دارم‪ :‬ﻣﻦ اﻟﻜﻴﺒﺎدس و اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻓﺮدرﻳﻚ دوم و ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن را ﻣﻲﭘﺴﻨﺪم‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﺮداﻧـﻲ ﻫـﺮ ﻓﻼﻛﺘـﻲ ﻣﻘـﺮون ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﺮﻓﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاﻳﺎ‪ ،‬ﻣﻦ از ﺗﻮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ ﺧﻼق ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻧﮕـﺬاري اﻧﮕﻴـﺰه ﻫـﺎي ﻫﻨﺮﻣﻨﺪاﻧـﻪات ﺑـﻪ‬ ‫وﺳﻴﻠﺔ ُﺗﺮّﻫﺎت ﻣﻨﺤﻂ و ﻣﺮﻋﻮﺑﺎﻧﺔ اﻳﻦ ﻣﺨﺒﻂ ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺑﻪ ﻗﻴﺪ و زﻧﺠﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﻮد‪«.‬‬ ‫ﺑﻮدا‪ ،‬ﻛﻪ در ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺗﻤﺎم ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺲ از ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮده و ﻋﻠﻢ را ﺑﺎ ﻟﺬت ﺑﺮدن از ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺗﺄﺳﻒ ﺧﻮردن‬ ‫از ﻣﻮارد اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﺮاي آن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اَ َﺗﻢ و اﻛﻤـﻞ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻛﻤـﺎل ادب و ﻣﺘﺎﻧـﺖ ﺟـﻮاب‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬ﺟﻨﺎب ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ آرﻣﺎن ﻣﺮا ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻨﻔﻲ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻳﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آرﻣﺎن ﻣﻦ ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ‬ ‫ﻣﻨﻔﻲ را‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻘﺪان رﻧﺞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ ﻫﻢ ﺑـﻪ اﻧـﺪازة ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺷـﻤﺎ در آن وﺟـﻮد‬ ‫دارد‪ .‬ﻣﻦ ارادت ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ اﻟﻜﺒﻴﺎدس ﻳﺎ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﻧﺪارم‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻲ دارم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻢ ﻋﻴﺴﻲ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺮدم ﮔﻔﺖ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮد را دوﺳﺖ ﺑﺪارﻧﺪ؛ و ﻣﺮداﻧﻲ ﻛﻪ راه ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻏﺬا و ﺗﻘﻠﻴﻞ زﺣﻤـﺖ را‬ ‫ﻛﺸﻒ ﻛﺮدﻧﺪ؛ و ﻃﺒﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻴﻤﺎري را ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺨﻔﻴﻒ داد؛ و ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻘﺎﺷﺎن و آﻫﻨﮕﺴـﺎزاﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻟﻤﺤﺎﺗﻲ از ﺟﻤﺎل اﻟﻬﻲ را ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آورﻧﺪ‪ .‬ﻋﺸﻖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ و اﻟﺘﺬاذ از زﻳﺒﺎﻳﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ؛ اﻳﻨﻬـﺎ ﺑـﺮاي آﻛﻨـﺪن‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮدﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن زﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﻧﻴﭽﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺗﻮ ﺟﻬﺎن ﺑﻲﻣﺰهاي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻮ ﺑﺎﻳﺪ آﺛﺎر ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس را ﺑﺨﻮاﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻤﺎم و ﻛﻤﺎل در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺸﻖ ﺗﻮ ﺗﺮﺣﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از درد ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﺗـﻮ‪،‬‬ ‫اﮔﺮ آدم ﻳﺎ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ رﻧﺞ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬و اﻣﺎ در ﺧﺼﻮص زﻳﺒﺎﻳﻲ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﻴـﺰي‬ ‫از ﺑﺒﺮ زﻳﺒﺎﺗﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻜﻮﻫﺶ از ﺧﺸﻢ اوﺳﺖ؟ ﻧﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ارادة اﻟﻬﻲ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎن ﺗﻮ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻤـﺎل ﺗﺄﺳـﻒ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻫﻤﮕﻲ از رﻧﺞ ﻣﻼل ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻣﺮد‪«.‬‬ ‫ﺑﻮدا ﺟﻮاب ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻤﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا درد را دوﺳﺖ ﻣﻲدارﻳﺪ و ﻋﺸﻘﺘﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ رﻳﺎﻳﻲ ﺑﻴﺶ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺸﻖ ﻣﻲورزﻧﺪ ﭼﻨﺎن ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻫﻴﭻ ﻛﺲ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺑﻮدا‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ او را ﺗﺼﻮر ﻛﺮده ام‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻘﻢ؛ اﻣﺎ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﻳـﻚ ﻣﺴـﺌﻠﺔ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻳﺎ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻜﺎر روﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﺑﻮدا را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻢ‪ .‬از ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻴﺰارم‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ وي اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن درد را دوﺳـﺖ ﻣـﻲدارد‪ ،‬و‬ ‫ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي را ﺑﻪ ﺻﻮرت وﻇﻴﻔﻪ در ﻣﻲآورد؛ و ﻣﺮداﻧﻲ ﻛﻪ وي ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﻣﻲﭘﺴﻨﺪد و ﻣﻲﺳﺘﺎﻳﺪ ﻓﺎﺗﺤﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻓﺘﺨﺎرﺷﺎن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از زﻳﺮﻛﻲ و ﻣﻬﺎرت در ﻛﺸﺘﺎر ﻣﺮدﻣﺎن‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﻬـﺎﻳﻲ ﺑـﺮ ﺿـﺪ ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬

‫ﻧﻴﭽﻪ □ ‪577‬‬

‫ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ اﺧﻼق ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ وﻟﻲ ﻋﺎدي از ﺗﻨﺎﻗﺾ دﻳﮕﺮي‪ ،‬در ﺗﻮﺳﻞ ﺑﺎ اﻣﻮر واﻗﻌﻲ ﻧﻬﻔﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ در ﻋﻮاﻃـﻒ‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﻛﻠﻲ را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﻣﻦ آن را اﻧﮕﻴﺰة ﻫﻤﺔ آرزوﻫﺎي ﺧﻮد در ﺟﻬﺎن ﻣﻲداﻧﻢ‪ .‬ﭘﻴـﺮوان او ﺑـﻪ‬ ‫دور ﺧﻮد رﺳﻴﺪهاﻧﺪ؛ ﻣﺎ ﻫﻢ اﻣﻴﺪوارﻳﻢ ﻛﻪ دور آﻧﻬﺎ زود ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 578‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 66 82‬و ‪
96‬‬

‫‪ 4‬ﯾن‬

‫*‬ ‫‪١‬‬

‫در ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﺎﺻﻠﺔ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﺎﻧﺖ ﺗﺎ ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺣﺮﻓﻪاي در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪ از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮان آﻟﻤـﺎﻧﻲ ﺧـﻮد ﺑﺮﻛﻨـﺎر‬ ‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ اﺳﺘﺜﻨﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻛـﻪ ﺳ‪‬ـﺮ وﻳﻠﻴـﺎم ﻫـﺎﻣﻴﻠﺘﻮن ‪ Sir William Hamilton‬ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و او ﻫـﻢ‬ ‫داراي ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﻟﺮﻳﺞ و ﻛﺎرﻻﻳﻞ ﻋﻤﻴﻘﺎً از ﻛﺎﻧﺖ و ﻓﻴﺨﺘﻪ و رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎي آﻟﻤﺎن ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ دو ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﺧﺺ ﻛﻠﻤﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ وﻗﺘﻲ ﻛﺴﻲ ﻧﺎم ﻛﺎﻧﺖ را ﺑﻪ ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻴﻞ ﻳـﺎدآوري ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬ ‫ﻣﻴﻞ ﭘﺲ از ﻳﻚ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺳﺮﺳﺮي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻠﺘﻔﺖ ﻣﻲﺷﻮم ﻛﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻴﭽﺎره ﻣﻨﻈﻮرش ﭼﻴﺴﺖ‪ «.‬اﻣﺎ اﻳـﻦ‬ ‫درﺟﻪ از ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻧﺎدر اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ درﺑﺎرة ﻓﻼﺳﻔﺔ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺳﻜﻮت ﻣﻄﻠﻖ ﺣﻜﻔﺮﻣﺎﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨﺘـﺎم و ﻣﻜﺘـﺒﺶ ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﺧﻮد را‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﺧﻄﻮط اﺻﻠﻲاش‪ ،‬از ﻻك و ﻫﺎرﺗﻠﻲ ‪ Hartley‬و ﻫﻠﻮﺳﻴﻮس ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳـﻲ آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫رﻫﺒﺮان رادﻳﻜﺎﻟﻴﺴﻢ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ راه را ﺑﺮاي ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﻫﻤﻮار ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﺮ اﻫﻤﻴـﺖ ﻓﻠﺴـﻔﻲ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻣﻲﭼﺮﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺮﻣﻲ ﺑﻨﺘﺎم‪ ،‬ﻛﻪ رﻫﺒﺮ »رادﻳﻜﺎﻟﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ« ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬از آن ﻧﻮع اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن اﻧﺘﻈـﺎر دارد در‬ ‫ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻬﻀﺘﻬﺎ ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺘﺎم در ‪ 1748‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺗـﺎ ﭘـﻴﺶ از ‪ 1808‬رادﻳﻜـﺎل ﻧﺸـﺪ‪ .‬وي ﺑـﻪ ﻃـﺮز‬ ‫دردﻧﺎﻛﻲ ﺧﺠﻮل ﺑﻮد و ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ ﺑﺎ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن را ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ آﺳﺎن ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴـﻴﺎر ﻣـﻲ ﻧﻮﺷـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻫﺮﮔـﺰ در ﺑﻨـﺪ‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر آﺛﺎرش ﻧﺒﻮد‪ .‬آﻧﭽﻪ زﻳﺮ اﻣﻀﺎي او ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ آﺛﺎري ﺑﻮد ﻛﻪ دوﺳﺘﺎﻧﺶ از راه ﻧﻴﻜﺨﻮاﻫﻲ از او دزدﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼﻗـﺔ‬ ‫ﻋﻤﺪة ﺑﻨﺘﺎم ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺣﻘـﻮق ﻗﻀـﺎﻳﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬و در اﻳـﻦ زﻣﻴﻨـﻪ ﻫﻠﻮﺳـﻴﻮس و ﺑﻜﺎرﻳـﺎ ‪ Beccaria‬را ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ اﺳـﻼف ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬و ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺣﻘﻮق ﻧﻈﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﺧﻼق و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺘﺎم ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺧﻮد را ﺑﺮ دو اﺻﻞ اﺳﺘﻮار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬اﺻﻞ ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ« )ﺗﺪاﻋﻲ( و »اﺻـﻞ ﺑﻴﺸـﺘﺮﻳﻦ ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﻲ‪ «.‬اﺻـﻞ‬ ‫ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ را در ‪ 1749‬ﻫﺎرﺗﻠﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﻨﺘﺎم وﻗﻮع ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫وﻟﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ )ﻣﺜﻼً ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻻك( ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺸﺄ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﺟﺰﺋﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺘﺎم از ﻫﺎرﺗﻠﻲ ﭘﻴـﺮوي‬ ‫ﻛﺮد و آن را ﻣﺒﻨﺎي رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﺧﻮد ﻗﺮار داد‪ .‬وي ﺑﻪ ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ و زﺑﺎن‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻫﻤﺨـﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻫـﺎ و‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻳﻦ اﺻﻞ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ روﻳﺪادﻫﺎي رواﻧﻲ را ﺑﻪ ﻧﺤـﻮ ﺟﺒـﺮي ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬ ‫اﺳﺎﺳﺎً ﻧﻈﻴﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ »اﻧﻌﻜﺎس ﻣﺸﺮوط« اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي آزﻣﺎﻳﺸﻬﺎي ﭘـﺎوﻟﻒ ‪ Pavlov‬ﻗـﺮار دارد‪ .‬ﻳﮕﺎﻧـﻪ ﺗﻔـﺎوت‬ ‫ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﻌﻜﺎس ﻣﺸﺮوط ﭘﺎوﻟﻒ ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫـﺎ ﺻـﺮﻓﺎً رواﻧـﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺎر ﭘﺎوﻟﻒ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺎدي دارد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ »رﻓﺘﺎرﻳﺎن« )‪ (behaviorists‬آن را ﺗﻮﺿﻴﺢ دادهاﻧﺪ؛ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ روان ﺷﻨﺎﺳﻴﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي‪ .‬ﺷﻜﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان داﺷـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻧﻌﻜﺎس ﻣﺸﺮوط ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﻲ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺘﻲ اﺳـﺖ‪ .‬اﺻـﻞ ﭘـﺎوﻟﻒ از اﻳـﻦ ﻗـﺮار‬ ‫اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﻌﻜﺎﺳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﻣﺤﺮك ب ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ج را ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﻓﺮض اﻳﻨﻜﻪ ﺟـﺎﻧﻮر ﻣﻌﻴﻨـﻲ‬ ‫* ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ ﺟﺎﻣﻌﺘﺮ در اﻳﻦ ﺑﺎره‪ ،‬و ﻧﻴﺰ درﺑـﺎرة ﻣـﺎرﻛﺲ‪ ،‬ﻧﮕـﺎه ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻗﺴـﻤﺖ دوم ﻛﺘـﺎب دﻳﮕـﺮم‪» :‬آزادي و ﺳـﺎزﻣﺎن‪«1814-1914 ،‬‬ ‫)‪(Freedom and Organizaon, 1814-1914.‬‬

‫ﺑﻬﺮهﺟﻮﻳﺎن □ ‪579‬‬

‫ﻣﺤﺮك اﻟﻒ را ﺑﻪ ﻛﺮات ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﺮك ب اﺣﺴﺎس ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﺎﺑﺎً اﺗﻔـﺎق ﻣـﻲاﻓﺘـﺪ ﻛـﻪ ﻣﺤـﺮك اﻟـﻒ ﺑـﻪ ﻣﻮﻗـﻊ‬ ‫ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ج را ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺤﺮك ب ﻣﻔﻘﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ در ﺗﺤﺖ آﻧﻬﺎ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ آزﻣﺎﻳﺶ دارد‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣـﺎ ﺑـﻪ ﺟـﺎي‬ ‫اﻟﻒ و ب و ج اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ را ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ ،‬اﺻﻞ ﭘﺎوﻟﻒ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻫﺮ دو اﺻﻞ ﺑﻲﺷﻚ در داﻳﺮة ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮﻧﺪ؛ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ داﻣﻨﺔ اﻳﻦ داﻳﺮه ﭼﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺮوان ﺑﻨﺘﺎم در ﻣﻮرد اﺻﻞ ﻫﺎرﺗﻠﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ داﻣﻨﺔ اﻳﻦ داﻳﺮه ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻌﻀﻲ از »رﻓﺘﺎرﻳﺎن« ﻧﻴﺰ در ﺧﺼﻮص‬ ‫اﺻﻞ ﭘﺎوﻟﻒ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﺑﻨﺘﺎم ﺟﺒﺮ در رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ او ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺻﻮرﺗﻲ از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ‪ -‬ﻳﺎ‪ ،‬ﻛﻠﻲﺗـﺮ از آن‪ ،‬ﻳـﻚ‬ ‫ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ‪ -‬وﺿﻊ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻮدﻛﺎر ﻣﺮدم را ﻓﻀﻴﻠﺘﻤﻨﺪ ﺳﺎزد‪ .‬اﺻﻞ دوم او‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﺻﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﻲ‪،‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮاي ﺗﻌﺮﻳﻒ »ﻓﻀﻴﻠﺖ« ﻻزم ﻣﻲآﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺘﺎم ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻟﺬت ﻳﺎ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ اﺳﺖ )وي اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﺮادف ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑـﺮد( و ﺑـﺪي رﻧـﺞ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻳﻚ وﺿﻊ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻬﺘﺮ از وﺿﻊ دﻳﮕﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﭼﺮﺑﻴﺪن ﻟﺬت ﺑﺮ رﻧﺞ ﻳـﺎ ﺧﺸـﻜﻴﺪن رﻧـﺞ از‬ ‫ﻟﺬت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻫﻤﺔ اوﺿﺎع ﻣﻤﻜﻦ آن وﺿﻌﻲ از ﻫﻤﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻓﺰوﻧﻲ ﻟﺬت ﺑﺮ رﻧﺞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ »ﺑﻬﺮهﺟﻮﻳﻲ« )‪ (Utilitarianism‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷـﺪ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﭼﻴـﺰ ﺗـﺎزهاي ﻧـﺪارد‪ .‬در ‪ 1725‬ﻫﺎﭼﺴـﻦ‬ ‫‪ Hutcheson‬از آن ﻫﻮاداري ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺘﺎم آن را ﺑﻪ ﭘﺮﻳﺴﻠﻲ ‪ Priestley‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دﻫـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺧـﻮد ﭘﺮﻳﺴـﻠﻲ دﻋـﻮي‬ ‫ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮ آن ﻧﺪارد‪ .‬در ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻻك ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺴﺘﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺘﻴﺎز ﺑﻨﺘﺎم از ﻟﺤﺎظ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺑـﻞ در‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وي آن را ﺑﻪ ﻗﻮت ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﻄﺒﺎق داده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺘﺎم ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻞ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻓـﺮدي ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫در ﻃﻠﺐ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارد‪ .‬ﭘﺲ وﻇﻴﻔـﺔ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕـﺬاري اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻴـﺎن ﻣﻨـﺎﻓﻊ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻦ از دزدي ﺧﻮدداراي ﻛﻨﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﺟﺘﻤﺎع اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣـﻦ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي ﻣﺠﺮا و ﻣﺆﺛﺮي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا ﺷﻴﻮه اي اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻓﺮد ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺟﺎﻣﻌﻪ؛ و اﻳﻦ اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻴﻪ آن ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬ ‫اﺷﺨﺎص ﺑﺮاي آن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا ﻣﺠﺎزات ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ از ﺟﻨﺎﻳﺎت ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻣﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎران ﻛﻴﻨﻪ ﺟﻮﻳﻲ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺣﺘﻤﻲ ﺑﻮدن ﻣﺠﺎزات ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﺷﺪت ﻣﺠﺎزات اﺳﺖ‪ .‬در زﻣﺎن ﺑﻨﺘـﺎم در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﺮاﻳﻢ ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام داﺷﺖ‪ .‬و ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﺌﺘﻬﺎي ﻣﻨﺼﻔﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً از ﻣﺤﻜﻮم ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣـﺘﻬﻢ‬ ‫ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺠﺎزات را ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺘﺎم ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﺑﺎﻳﺪ ﺑـﺮاي ﻫﻤـﺔ ﺟـﺮاﻳﻢ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ‬ ‫ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻟﻐﻮ ﺷﻮد؛ و ﻗﺒﻞ از ﻣﺮگ ﺑﻨﺘﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺗﺨﻔﻴﻒ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺘﺎم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ داراي ﭼﻬـﺎر ﻏـﺮض ﺑﺎﺷـﺪ‪ :‬زﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ و ﻓﺮاواﻧـﻲ و اﻣﻨﻴـﺖ و ﻣﺴـﺎوات‪ .‬ﻣﻼﺣﻈـﻪ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ آزادي را ذﻛﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻨﺘﺎم ﭼﻨﺪان ﻋﻼﻗﻪ اي ﺑﻪ آزادي ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺴﺘﺒﺪان ﻧﻴﻜﺨﻮاه را ﻛﻪ ﭘﻴﺶ‬ ‫از اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ‪ -‬ﻛﺎﺗﺮﻳﻦ ﻛﺒﻴﺮ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻮا را ‪ -‬ﻣﻲﺳﺘﻮد‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺣﻘـﻮق ﺑﺸـﺮ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﺮ ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻔﺖ »ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ« ﻣﺰﺧﺮف ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ ،‬و »ﺣﻘﻮق ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺳـﻠﺐ ﺑﺸـﺮ« ﻣﺰﺧﺮﻓـﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺶ ﻫﻢ ﭼﻮﺑﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻧﻘﻼﺑﻴﻮن ﻓﺮاﻧﺴﻪ »اﻋﻼﻣﻴﺔ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ« ﺧﻮد را اﻧﺘﺸﺎر دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺘـﺎم آن را‬ ‫»ﻳﻚ اﺛﺮ ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬و ﺣﺪ اﻋﻼي ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ« ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﺑﻨﺘﺎم ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻮاد اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ را ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺳـﻪ دﺳـﺘﻪ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ (1) :‬ﻣﻮاد ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم )‪ (2‬ﻣﻮاد ﻏﻠﻂ‪ (3) ،‬ﻣﻮادي ﻛﻪ ﻫﻢ ﻏﻠﻄﻨﺪ و ﻫﻢ ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم‪.‬‬ ‫آرﻣﺎن ﺑﻨﺘﺎم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﭘﻴﻜﻮروس‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ ﺑﻮد ﻧﻪ آزادي‪» .‬ﺟﻨﮓ و ﻃﻮﻓﺎن ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﺻﻠﺢ و آرام ﺑﺮاي ﺗﺤﻤﻞ ﺑﻬﺘﺮﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪ □ 580‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺳﻴﺮ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺑﻨﺘﺎم ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ رادﻳﻜﺎﻟﻴﺴﻢ دو ﻋﻠﺖ داﺷﺖ‪ :‬از ﻳﻚ ﻃﺮف اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﺴﺎوات ﻛﻪ از ﺣﺴﺎب ﻟـﺬت و رﻧـﺞ‬ ‫اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺷﺪه ﺑﻮد؛ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺗﺼﻤﻴﻢ اﻧﺤﺮاف ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﺮاي ﺳﭙﺮدن ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﻜﻤﻴﺖ ﻋﻘـﻞ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﻨﺘﺎم آن را ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﺪ‪ .‬ﻋﺸﻖ ﺑﻨﺘﺎم ﺑﻪ ﻣﺴﺎوات در اواﻳﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ او ﻃﺮﻓﺪار ﺗﺴﻬﻴﻢ داراﻳﻲ ﺷﺨﺺ ﻣﻴـﺎن ﻓﺮزﻧـﺪان و‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ آزادي وﺻﻴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌﺪ اﻳﻦ ﻋﺸﻖ او را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺳﻠﻄﻨﺖ و اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﻣﻮروﺛﻲ و ﺑﻪ ﻃﺮﻓـﺪاري از‬ ‫دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻖ رأي زﻧﺎن‪ ،‬ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ﺧﻮدداري ﺑﻨﺘﺎم از اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺪون ﻣﺒـﺎﻧﻲ ﻋﻘﻠـﻲ‪ ،‬او را‬ ‫ﺑﻪ رد ﻛﺮدن دﻳﻦ‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬راﻫﺒﺮي ﻛﺮد و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﻤﺎﻗﺘﻬﺎ و ﻧﺎﻫﻤﻮارﻳﻬﺎي ﻗﺎﻧﻮن را‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﺻﻞ و رﻳﺸﺔ آﻧﻬﺎ ﻣﺤﺘﺮم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت اﻧﺘﻘﺎد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺘﺎم ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺳﻨﺘﻬﺎي ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ‬ ‫ﻣﻌﺬور ﻧﻤﻲداﺷﺖ‪ .‬از اوان ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﺎ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﺧﻮاه اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در اﻣﺮﻳﻜـﺎ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺧـﻮاه اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴـﻢ ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫د‪‬ول‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮد و اﺳﺘﻌﻤﺎر را ﺣﻤﺎﻗﺖ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻴﻞ ﺑﻨﺘﺎم در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻋﻤﻠﻲ وادار ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﮔﻴﺮي ﺷﺪ‪ .‬ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻴﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل از ﺑﻨﺘﺎم‬ ‫ﺟﻮاﻧﺘﺮ ﺑﻮد و ﭘﻴﺮو ﭘﺮ ﺣﺮارت ﻧﻈﺮﻳﺎت او ﺑﻮد؛ اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل رادﻳﻜﺎل ﻓﻌﺎﻟﻲ ﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺘﺎم ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﻣﻴﻞ داد )ﺧﺎﻧﻪاي‬ ‫ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻣﺎل ﻣﻴﻠﺘﻮن ﺑﻮد‪ (،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﻞ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﻮد ﺑﻪ او ﻛﻤﻚ ﻣﺎﻟﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺷﺮﻛﺖ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﻞ واﮔﺬار ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﭘﺴـﺮ او ﻧﻴـﺰ ﻣﻘـﺎﻣﻲ داد‪ ،‬ﺗـﺎ‬ ‫آﻧﻜﻪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺷﻮرش ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن آﻧﻬﺎ را از ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺧﻮد ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻴﻤـﺰ ﻣﻴـﻞ ﻛﻨﺪورﺳـﻪ و ﻫﻠﻮﺳـﻴﻮس را ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻣﻲﺳﺘﻮد‪ .‬او ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ رادﻳﻜﺎﻟﻬﺎي آن دوره ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ اﻋﺘﻘـﺎد داﺷـﺖ‪ ،‬و ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﺧـﻮد را در‬ ‫ﻣﻮرد ﭘﺴﺮش ﺟﺎن اﺳﺘﻮارت ﻣﻴﻞ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻛﺮد و ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﭘﺎره اي ﺧﻮب و ﭘﺎره اي ﺑﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺑـﺪ‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﺎن اﺳﺘﻮارت ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺪرش را از ﺧﻮد دور ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻲدﻳـﺪ ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ‬ ‫ﭘﺪرش ﻣﺤﺪود ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻴﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﺘﺎم ﻟﺬت را ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺧﻮﺑﻲ و رﻧﺞ را ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺑﺪي ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﭘﻴﻜـﻮروس ﺑـﻪ ﻟـﺬت ﻣﻼﻳـﻢ‬ ‫ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ارزش ﻣﻲ ﻧﻬﺎد‪ .‬او ﻟﺬت ﻓﻜﺮي را اﺣﺴﻦ ﻟﺬات و ﻣﻼﻳﻤﺖ را اﻫﻢ ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﭘﺴﺮش ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‬ ‫»اﻓﺮاط ﺑﺮاي او ﺗﻜﻴﻪ ﻛﻼﻣﻲ ﺑﻮد ﺣﺎﻛﻲ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﺸﻤﮕﻴﻨﺎﻧﻪ‪ «،‬و اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﺗﻜﻴﻪ ﻛﺮدن ﻣﺘﺠـﺪدان ﺑـﺮ‬ ‫اﺣﺴﺎﺳﺎت اﻋﺘﺮاض ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬او ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ اﻋﻀﺎي ﻣﻜﺘﺐ ﺑﻬﺮهﺟﻮﻳﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺴﻠﻚ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻘﻞ درآورد‪ ،‬و اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﻜﻢ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫـﺎن ﻣﻌـﻴﻦ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻳﻚ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻣﻬﺎرت ﻣﺘﺴﺎوي از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪ ،‬اﺧﻼﻗﺎً ﻣﻲﺗﻮان ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺖ ﻛﻪ ‪ -‬ﺑـﻪ ﻋﻘﻴـﺪة او ‪ -‬ﺣـﻖ ﺑـﺎ‬ ‫ﻃﺮﻓﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﺪة ﻫﻮاداراﻧﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻣﻴﻞ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻘﺮ ﻋﺎﻃﻔﻲ او ﺑﻮد؛ اﻣﺎ در داﻳـﺮة ﻣﺤـﺪودﻳﺘﻬﺎي‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺳﻦ را داﺷﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﻋﻲ و ﺑﻲﻧﻈﺮ و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺴﺮ او‪ ،‬ﺟﺎن اﺳﺘﻮارت ﻣﻴﻞ ﻛﻪ در ‪ 1808‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻧﺮم ﺷﺪة ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﻨﺘﺎم را ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺶ در ‪ 1873‬ﺗﺒﻠﻴﻎ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺴﻤﺖ وﺳﻄﺎي ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﻧﻔﻮز ﺑﻨﺘﺎﻣﻴﺎن در ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري و ﻛﺸـﻮرداري اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺷـﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴـﺰ ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﺎً اﮔﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻫﻴﭻ ﻛﺸﺶ ﻋﺎﻃﻔﻲ ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺘﺎم در ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻛﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﺧﻮﺑﻲ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﻋﻤﻮم اﺳﺖ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از اﻳـﻦ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺘﻘﺎدات ﺗﻨﺪي از ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺧﻼﻗﻲ دﻳﮕﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺘﺎم در رﺳﺎﻟﻪ اش راﺟﻊ ﺑﻪ ﺳﻔﺴـﻄﻪ ﻫـﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫زﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺸﺮ ﻇﻬﻮر ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﺧﻼق اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ و ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎراﻧﻪ ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻃﺒﻘـﺔ ﺣﺎﻛﻤـﻪ‬ ‫ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻣﺤﺼﻮل ﻧﻈﺎم اﺷﺮاﻓﻲ اﺳﺖ؛ و اداﻣﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺧﻼق اﻳﺜﺎر و ﮔﺬﺷﺖ را ﺗﻌﻠـﻴﻢ ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ‬ ‫ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﺎن ﺧﻄﺎ و اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﻳﮕﺮان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻳﺜﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺎم اﺧﻼﻗﻲ از ﺗﻌـﺎدل‬ ‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﺣﺎﻛﻢ ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ وﺣﺪت ﺑﻴﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﺎﻛﻢ و ﻣﺤﻜـﻮم ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ‬

‫ﺑﻬﺮهﺟﻮﻳﺎن □ ‪581‬‬

‫اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎن روﺷﻦ ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ وﺣﺪﺗﻲ ﻫﻨﻮز وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻨﺪ ﻛﻪ آن را اﻳﺠـﺎد ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻨﺘـﺎم ﻋﻘﻴـﺪه‬ ‫دارد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ اﺻﻞ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺤﻜﻲ ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ اﺧﻼق و ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﺪ‪ ،‬و ﺷﺎﻟﻮدة ﻳﻚ ﻋﻠﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﺑﻨـﺎ‬ ‫ﻧﻬﺪ‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﺜﺒﺖ ﻋﻤﺪة ﺑﻨﺘﺎم در ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ اﺻﻞ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن در واﻗﻊ از دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺘﻔـﺎوت‬ ‫ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻴﺪان دﻳﺪ او ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ در دﺳﺘﮕﺎه ﺑﻨﺘﺎم ﺷﻜﺎف آﺷﻜﺎري وﺟﻮد دارد‪ :‬اﮔﺮ ﻫﺮ ﻓﺮد ﻫﻤـﻮاره در ﭘـﻲ ﻟـﺬت ﺧـﻮﻳﺶ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻛﺎري ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار در ﭘﻲ ﻟﺬت ﻫﻤـﺔ ﻧـﻮع ﺑﺸـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ؟ ﻧﻴﻜﺨـﻮاﻫﻲ ﻏﺮﻳـﺰي ﺧـﻮد ﺑﻨﺘـﺎم )ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺶ در رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬاﺷﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ آن ﺷﻮد( ﻣﺴﺌﻠﻪ را از ﻧﻈﺮ او ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣـﻲداﺷـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﺑﻨﺘـﺎم را اﺳـﺘﺨﺪام‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺻﻮرت ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﺑﺮاي ﻛﺸﻮري ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي ﺧﻮد را در ﻗـﺎﻟﺒﻲ ﻣـﻲرﻳﺨـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻨﻄﺒـﻖ ﺑـﺎ ﻧﻔـﻊ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮدش را ﻳﺎ )ﺑﻪ ﻃﻮر آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ( ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻃﺒﻘﻪ اش را ﭘﻴﺶ ﺑﺒـﺮد‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ ﺑﻨﺘـﺎم‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ اش را ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻨﺘﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت ﻛﺎﻓﻲ ﺗﻮأم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران را ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﺎن اداره ﻛﺮد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑـﺎ ﻣﻔﻴـﺪ واﻗـﻊ‬ ‫ﺷﺪن ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺷﺎن را ﭘﻴﺶ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ او ﻣﻮارد ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت ﻛﺮدن درﺑﺎرة ﻋﻤـﻞ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺧﻮش ﺑﻴﻨﻲ او ﺑﺘﻮان ﻣﻌـﺬور داﺷـﺖ؛ اﻣـﺎ در ﻋﺼـﺮ ﻣـﺎ ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﺮﺧﻮردﮔﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ اﻳﻦ ﺧﻮش ﺑﻴﻨﻲ ﻗﺪري ﺳﺎده ﻟﻮﺣﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺎن اﺳﺘﻮارت ﻣﻴﻞ در ﻛﺘﺎب »ﺑﻬﺮهﺟﻮﻳﻲ« ‪ Utilitariasism‬ﺧﻮد ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﻣﻐﻠﻄﻪ آﻣﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﺸـﻜﻞ‬ ‫ﺑﺘﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮدش آن را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻟﺬت ﻳﮕﺎﻧـﻪ ﭼﻴـﺰ ﻣﻄﻠـﻮب اﺳـﺖ‪ .‬و ﺑﻌـﺪ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﺮﺋﻲ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻳﮕﺎﻧﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﻄﻠﻮب ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻃﻠﺐ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﻴﺰ »ﻣﺮﺋﻲ« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ دﻳﺪه ﺷـﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﭼﻴﺰ »ﻣﻄﻠﻮب« آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻃﻠﺐ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ »ﻣﻄﻠﻮب« ﻛﻠﻤﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ از ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺧﻼﻗﻲ‬ ‫ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﭼﻴﺰ ﻣﻄﻠﻮب را از آﻧﭽﻪ ﻃﻠﺐ ﻣﻲﺷﻮد اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫و ﺑﺎز‪ :‬اﮔﺮ ﻫﺮ ﻓﺮدي در ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ در ﭘﻲ ﻟﺬت ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ او ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎر دﻳﮕﺮي ﺑﻜﻨﺪ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ »ﺗﻮرا ﺑﺎﻳﺪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﺗﻮ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻲ« اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ ﻋﻜﺲ اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ »ﺗﻮ را ﺑﺎﻳﺪ« ﺑﻴﻬـﻮده‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﭘﻲ ﻟﺬت ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺧﻼق ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﺣﺰم ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻔﻊ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻜﺎرﻳﺪ ﺗﺎ دﻳﮕﺮان ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﻴﺪ آﻧﻜﻪ دﻳﮕﺮان ﻫﻢ ﺑﻜﺎرﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻮرﻳﺪ‪ .‬ﺑـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ ﻗﻴـﺎس‪ ،‬در‬ ‫ﻋﺮﺻﺔ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﻤﻜﺎري ﻛﻼً ﻧﺎن ﻗﺮض دادن اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻘﺪﻣﺎت ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻠﻚ ﺑﻬﺮهﺟـﻮﻳﻲ ﻫـﻴﭻ ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﻣﻌﺘﺒـﺮ دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ دو ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬اول‪ ،‬آﻳﺎ ﻫﺮ ﻓﺮدي در ﭘﻲ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ؟ دوم‪ ،‬آﻳﺎ ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﻲ‬ ‫ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﻫﺪف ﺻﺤﻴﺢ ﻋﻤﻞ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ؟‬ ‫وﻗﺘﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻃﺎﻟﺐ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺎﻛﻲ از دو ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻜـﻲ‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺢ واﺿﺤﺎت اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﺑﺎﻃﻞ‪ .‬ﻣﻦ ﻃﺎﻟﺐ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﺷﻢ از ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮد ﻟﺬﺗﻲ ﻣﻲ ﺑﺮم‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻫـﺮ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻦ ﻃﺎﻟﺒﺶ ﺑﺎﺷﻢ ﻳﻚ ﻟﺬت اﺳﺖ و‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺐ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻟﺬات ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از آﻧﭽﻪ ﻣﻦ ﻃﺎﻟﺒﻢ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ آن ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ واﺿﺤﺎت اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻣﻦ ﻃﺎﻟﺐ ﭼﻴﺰي ﻣﻲ ﺷﻮم آن را ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ ﻟـﺬﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ داد ﻃﻠـﺐ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻦ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ ام ﻃﺎﻟﺐ ﻏﺬا ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬و ﻣﺎدام ﻛﻪ ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﻣﻦ اداﻣﻪ دارد ﻏـﺬا‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﻟﺬت ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻃﻠﺐ اول ﻣﻲ آﻳﺪ و ﻟﺬت ﻧﺘﻴﺠﺔ آن ﻃﻠﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻮاردي ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻃﻠﺐ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ در ﺟﻬﺖ ﻟﺬت وﺟﻮد دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﺷـﺐ را ﻛـﻪ‬

‫‪ □ 582‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﺎري ﻧﺪارﻳﺪ ﺻﺮف ﺗﺌﺎﺗﺮ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬آن ﺗﺌﺎﺗﺮي را اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻟﺬت را ﺑﻪ ﺷـﻤﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ داد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻃﻠﺐ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻟﺬت ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ و ﺑﻲ اﻫﻤﻴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﻋﻤﺪة ﻫـﺮ‬ ‫ﻛﺴﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻃﻠﺒﻬﺎﻳﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﺣﺴﺎب ﻟﺬات و آﻻم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻃﻠﺐ واﻗﻊ ﺷﻮد؛ ﺷـﺨﺺ ﻣﺎزوﺧﻴﺴـﺖ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﻃﺎﻟـﺐ رﻧـﺞ ﺧـﻮد ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﻣﺎزوﺧﻴﺴﺖ ﺑﻲ ﺷﻚ از رﻧﺠﻲ ﻛﻪ ﻃﻠﺒﻴﺪه اﺳﺖ ﻟﺬت ﻣﻲ ﺑﺮد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻟﺬت ﻣﻌﻠﻮل آن ﻃﻠﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑـﻪ ﻋﻜـﺲ‪ .‬اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻃﺎﻟﺐ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﺷﺨﺺ او ﻣﺆﺛﺮ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻃﻠﺒﺶ ‪ -‬ﻣﺜﻼً ﭘﻴـﺮوزي ﻃﺮﻓـﻲ در ﺟﻨﮕـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻃﻠﺐ ﻛﻨﻨﺪه در آن ﺑﻴﻄﺮف اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﻫﻤﮕـﺎن و ﻛـﺎﻫﺶ رﻧـﺞ ﻫﻤﮕـﺎن را‬ ‫ﻃﺎﻟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎرﻻﻳﻞ درﺳﺖ ﻋﻜﺲ اﻳﻦ را ﻃﻠﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼـﻮن ﻃﻠﺒﻬـﺎي او ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨـﺪ‪ ،‬ﻟـﺬﺗﻬﺎﻳﺶ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺧﻼق ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻃﻠﺒﻬﺎي اﻓﺮاد ﻣﺘﻌﺎرﺿﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ اول ﺗﻌﺎرض ﻧﻔـﺲ ﭘﺮﺳـﺘﻲ اﺳـﺖ؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﻏﺎﻟـﺐ اﺷـﺨﺎص‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ راﺣﺖ ﺧﻮد را ﻣﻲ ﻃﻠﺒﻨﺪ ﺗﺎ راﺣﺖ ﻳﺎران را‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻧﻔﺲ ﭘﺮﺳﺘﻲ ﻫﻢ در ﻛـﺎر ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎز ﺗﻌـﺎرض ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آرزو ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ دﻳﮕﺮي ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﻫﻤـﻪ را ﻛـﺎﻟﻮﻳﻨﻲ‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻣﻴﺎل ﻏﻴﺮ ﻧﻔﺲ ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ در ﺗﻌﺎرﺿﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻓﺮاوان دﺧﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﺣﻼق داراي ﻳـﻚ ﻏـﺮض دو‬ ‫ﺟﺎﻧﺒﻪ اﺳﺖ‪ :‬اول‪ ،‬ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﺤﻜﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آن اﻣﻴﺎل ﺧﻮب از ﺑﺪ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺷـﻮﻧﺪ؛ دوم‪ ،‬ﺗﺸـﻮﻳﻖ اﻣﻴـﺎل ﺧـﻮب و ﺗﻘﺒـﻴﺢ‬ ‫اﻣﻴﺎل ﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺰء‪ ‬اﺧﻼﻗﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﻬﺮهﺟﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺟﺰء‪ ‬رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ آن اﻣﻴﺎل و آن اﻋﻤﺎﻟﻲ ﺧﻮﺑﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫در واﻗﻊ ﺑﺎﻋﺚ ﭘﻴﺶ ﺑﺮدن ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﻫﻤﮕﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺰوﻣﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﻏﺮض ﻋﻤـﻞ را ﺗﺸـﻜﻴﻞ دﻫـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﻫﻴﭻ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﺮي ﻣﻌﺘﺒﺮي ﺑﺮ ﻟﻪ ﻳﺎ ﺑﺮ ﻋﻠﻴـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ وﺟـﻮد دارد؟ ﻣـﺎ در‬ ‫ﻣﻮرد ﻧﻴﭽﻪ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺆاﻟﻲ رو ﺑﻪ رو دﻳﺪﻳﻢ‪ .‬اﺧﻼق ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎ اﺧﻼق ﺑﻬﺮهﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﺗﻔﺎوت دارد؛ زﻳﺮا ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ اﻗﻠﻴﺘﻲ از ﻧﮋاد ﺑﺸﺮ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺧﻼﻗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﻳﺎ ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﻣﺎﺑﻘﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﺷﺨﺼﺎً‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺪارم ﻛﻪ اﻳﻦ اﺧﺘﻼف را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺮح در ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺘﻮان ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ ﻗـﺮار داد‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺷﺮاﻓﻲ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ زﺑﺎن ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺸـﻮد و ﻣﻮﺿـﻮع ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫ﺟﻨﺒﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﻴﺪا ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ﺗﺎ ﻧﻈﺮي‪ .‬اﺧﻼق ﺑﻬﺮهﺟﻮﻳﺎﻧﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ و ﺿﺪ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ اﺳﺖ‪ .‬اﺷﺨﺎص دﻣﻮﻛﺮات ﻣﺴـﺘﻌﺪ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺎﻳﺮون را درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن دوﺳﺖ ﻣﻲدارﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴـﺪة ﻣـﻦ ﻓﻘـﻂ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ در‬ ‫ﻋﻤﻞ ﺷﻜﺴﺖ ﺑﺨﻮرﻧﺪ وﻟﻲ از راه اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﻣﻮر واﻗﻌﻲ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻣﻴﺎل‪ ،‬ﻣﺠﺎب ﺷﺪﻧﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫رادﻳﻜﺎﻟﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻜﺘﺐ ﺣﺪ واﺳﻂ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬دﺳﺘﮕﺎه آﻧﻬﺎ دو دﺳﺘﮕﺎه دﻳﮕﺮ را ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ از ﺧﻮد آن ﻣﻬﻤﺘﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ دو ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از داروﻳﻨﻴﺴﻢ و ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ‪ .‬داروﻳﻨﻴﺴﻢ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ ار اﻧﻄﺒـﺎق ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣـﺎﻟﺘﻮس‪ ،‬ﻛـﻪ ﺟـﺰء‪ ‬اﺳﺎﺳـﻲ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﻗﺘﺼﺎد ﺑﻨﺘﺎﻣﻴﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ داد‪ ،‬ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﺣﻴﻮاﻧﻲ و ﻧﺒﺎﺗﻲ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ رﻗﺎﺑـﺖ آزاد ﻛﻠـﻲ ﻛـﻪ در آن ﭘﻴـﺮوزي‬ ‫ﻧﺼﻴﺐ ﺟﺎﻧﻮراﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖ را ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداران ﻣﻮﻓﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮد داروﻳﻦ از ﻣﺎﻟﺘﻮس ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮد‪،‬‬ ‫و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﺎ رادﻳﻜﺎﻟﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﻈﺮ ﻣﻮاﻓـﻖ دﺷـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﻓـﺮق ﻓـﺮاوان ﺑـﻮد ﻣﻴـﺎن رﻗـﺎﺑﺘﻲ ﻛـﻪ اﻗﺘﺼـﺎدﻳﺎن رﺳـﻤﻲ‬ ‫ﻣﻲ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﻨﺎزع ﺑﻘﺎ ﻛﻪ داروﻳﻦ آن را اﻧﮕﻴﺰة ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻋﻼم ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬در اﻗﺘﺼﺎد رﺳـﻤﻲ »رﻗﺎﺑـﺖ آزاد« ﻳـﻚ ﻣﻔﻬـﻮم‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺤﺪودﻳﺘﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﺤﺼﻮر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از رﻗﻴﺐ ﺧـﻮد ارزاﻧﺘـﺮ ﺑﻔﺮوﺷـﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ او را ﺑﻜﺸﺪ‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ دوﻟﺖ را ﺑﺮاي ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ داران ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻜﺎر ﺑـﺮد‪ .‬ﻛﺴـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ را ﻧﺪارﻧﺪ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﭘﻲ آن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻧﻘﻼب وﺿـﻊ ﺧـﻮد را ﺑﻬﺘـﺮ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪» .‬رﻗﺎﺑﺖ آزاد« ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻨﺘﺎﻣﻴﺎن آن را ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً آزاد ﻧﺒﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻬﺮهﺟﻮﻳﺎن □ ‪583‬‬

‫اﻣﺎ رﻗﺎﺑﺖ داروﻳﻨﻲ از اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﺤﺪود ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻗﺎﻋﺪه اي ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺸﺖ زﻧﻲ ﺿـﺮﺑﻪ زدن از ﻛﻤﺮﺑﻨـﺪ ﺑـﻪ ﭘـﺎﻳﻴﻦ‬ ‫ﻣﻤﻨﻮع ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﺪودة ﻗﺎﻧﻮن در ﻣﻴﺎن ﺟﺎﻧﻮران وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺟﻨﮓ ﻫﻢ از ﺷﻤﺎر ﺷﻴﻮه ﻫـﺎي رﻗﺎﺑـﺖ ﺑﻴـﺮون ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺑﻜـﺎر‬ ‫ﺑﺮدن دوﻟﺖ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﻴﻦ ﭘﻴﺮوزي در رﻗﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﺼﻮري ﻛﻪ ﺑﻨﺘﺎﻣﻴﺎن از ﻗﺎﻋﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻼف ﻗﺎﻋﺪه ﺑـﻮد؛ اﻣـﺎ از ﻋﺮﺻـﺔ‬ ‫ﺗﻨﺎزع داروﻳﻨﻲ ﺑﻴﺮون ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺧﻮد داروﻳﻦ ﻟﻴﺒﺮال ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﺟﺰ ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﺮ از او ﻧـﺎم ﻧﻤـﻲ ﺑـﺮد‪،‬‬ ‫»ﺑﻘﺎي اﻧﺴﺐ« داروﻳﻦ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم و ﻛﻤﺎل وارد دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸـﺘﺮي ﺑـﻪ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻧﻴﭽـﻪ‬ ‫داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﻨﺘﺎم‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻪ دورة دﻳﺮﺗﺮي ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ »اﺻﻞ اﻧـﻮاع« داروﻳـﻦ در ‪ 1859‬اﻧﺘﺸـﺎر‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ و ﻣﻔﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ آن در آﻏﺎز اﻣﺮ ﻓﻬﻤﻴﺪه ﻧﺸﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ در اوج ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﻨﺘﺎم و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻗﺘﺼﺎد رﺳﻤﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬رﻳﻜـﺎردو‪ ،‬ﻛـﻪ رواﺑـﻂ‬ ‫ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪاي ﺑﺎ ﺑﻨﺘﺎم و ﻣﺎﻟﺘﻮس و ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻴﻞ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ارزش ﺗﺒﺎدل ﻛﺎﻻ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﻨﺒﻌﺚ از ﻛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺮف‬ ‫ﺗﻮﻟﻴــﺪ آن ﺷــﺪه اﺳــﺖ‪ .‬رﻳﻜــﺎردو اﻳــﻦ ﻧﻈﺮﻳــﻪ را در ‪ 1817‬اﻧﺘﺸــﺎر داد و ﻫﺸــﺖ ﺳــﺎل ﺑﻌــﺪ ﺗﻮﻣــﺎس ﻫﺎﺟﺴــﻜﻴﻦ‬ ‫‪ Thomas Hodgskin‬اﻓﺴﺮ ﺳﺎﺑﻖ ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻮاﺑﻴﺔ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »دﻓـﺎع از ﻛـﺎر در ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫دﻋﺎوي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ« ‪ Labour Defended against the Claims of capital‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد‪ .‬او ﭼﻨﻴﻦ اﺳـﺘﺪﻻل ﻛـﺮد ﻛـﻪ اﮔـﺮ‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ رﻳﻜﺎردو ﻣﻲﮔﻔﺖ ارزش ﻛﻼً ﻧﺎﺷﻲ از ﻛﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﻤﺎم ﭘﺎداش آن را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﻴﺐ ﻛﺎرﮔﺮ ﺑـﺮود‪ ،‬و ﺳـﻬﻤﻲ ﻛـﻪ‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﺎﻟﻚ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ دار ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻏﺼﺐ ﻣﺤﺾ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﻤـﻴﻦ ﻫﻨﮕـﺎم راﺑـﺮت اون ‪ Robert Owen‬ﭘـﺲ از‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻋﻤﻠﻲ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ دار ﻛﺴﺐ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﻛﻪ ﺑـﻪ زودي »ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﻢ« ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﺷـﺪ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪) .‬ﻛﻠﻤﺔ »ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺖ« ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ‪ 1827‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان اون را ﺑﺪﻳﻦ ﻧـﺎم ﻧﺎﻣﻴﺪﻧـﺪ‪ (.‬اون‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻣﺎﺷﻴﻦ دارد ﺟﺎي ﻛﺎرﮔﺮان را اﺷﻐﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻗﺎﻋﺪة »ﺗﺠﺎرت آزاد« وﺳﻴﻠﺔ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻣﺎﺷـﻴﻦ در‬ ‫دﺳﺖ ﻃﺒﻘﺎت ﻛﺎرﮔﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارد‪ .‬روﺷﻲ ﻛﻪ وي ﺑﺮاي رﻓﻊ اﻳﻦ ﻣﻀﺮت ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻗﺪﻳﻢﺗـﺮﻳﻦ ﺷـﻜﻞ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﻢ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ اون دوﺳﺖ ﺑﻨﺘﺎم ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻨﺘﺎم ﻣﺒﻠﻎ ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ در ﻛﺎرﺧﺎﻧﺔ اون ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬رادﻳﻜﺎﻟﻬـﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻲ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺟﺪﻳﺪ او را ﻧﭙﺴﻨﺪﻳﺪﻧﺪ؛ و ﺣﻘﻴﻘﺖ آﻧﻜﻪ ﻇﻬﻮر ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﻛـﻪ رادﻳﻜﺎﻟﻬـﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻲ از آﻧﭽـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ رادﻳﻜﺎل و ﻛﻤﺘﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﺎﺟﺴﻜﻴﻦ ﭘﻴﺮواﻧﻲ در ﻟﻨﺪن ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬و ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻴﻞ از اﻳﻦ اﻣﺮ دﭼﺎر وﺣﺸﺖ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻞ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬ ‫»ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ آﻧﻬﺎ از ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺳﻴﻤﺎي ﻛﺮﻳﻬﻲ دارد؛‪ ...‬ﮔﻮﻳﺎ آﻧﻬﺎ ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ]ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ[ ﻧﺒﺎﻳﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و وﺟـﻮد‬ ‫آن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺷﻚ ﻧﺪرم ﻛﻪ اراذل در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ دﺳﺖ اﻧـﺪر ﻛﺎرﻧـﺪ‪ ...‬ﭼـﻪ اﺣﻤﻘﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻧﻤـﻲﻓﻬﻤﻨـﺪ آﻧﭽـﻪ‬ ‫دﻳﻮاﻧﻪوار آرزوﻳﺶ را ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﺑﻼﻳﻲ ﺑﻪ روزﺷﺎن ﺧﻮاﻫﺪ آورد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻫﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ روز ﺧﻮد ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﻛﻪ در ‪ 1831‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮان آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻣﻴﺎن ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪ داري و ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﻢ داﻧﺴـﺖ‪.‬‬ ‫در ﻳﻚ ﻧﺎﻣﺔ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻴﻞ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﺑﻪ »ﻣﻬﻤﻼت دﻳﻮاﻧﻪ وار« ﻫﺎﺟﺴﻜﻴﻦ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬و اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫»اﮔﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺷﺎﻋﻪ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺘﻤﺪن وﻳﺮان ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ از ﺳﻴﻞ ﺑﻨﻴﺎن ﻛﻦ ﻫﻮن و ﺗﺎﺗﺎر ﺑﺪﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺟﻨﺒﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي دارد‪ ،‬در داﻳﺮة ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺮار ﻧﻤـﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬اﻣـﺎ در دﺳـﺖ‬ ‫ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ او در ﻓﺼﻞ آﻳﻨﺪه ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 584‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 66 82‬و ‪
93‬‬

‫رل ر‪6‬‬ ‫ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ را ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺴﻲ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪ ﺑﻪ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪه و ﺑﻴﺶ از‬ ‫ﻫﺮ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي در اﻳﺠﺎد ﻧﻬﻀﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﻛﻪ از راه ﺟﺬب و دﻓﻊ ﺗﺎرﻳﺦ اﺧﻴﺮ اروﭘﺎ را ﺗﺤﺖاﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮار داده ﻣﺆﺛﺮ ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ اﻗﺘﺼﺎد ﻳﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻛﻠﻲ‪ ،‬از داﻣﻨﺔ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻴﺮون اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﻦ در ﻧﻈـﺮ‬ ‫دارم ﻛﻪ ﻣﺎرﻛﺲ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻴﻠﺴﻮف و ﻣﺆﺛﺮ در ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻳﮕﺮان ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﻢ‪ .‬از اﻳـﻦ ﻟﺤـﺎظ ﻗـﺮار دادن او در‬ ‫ﻳﻚ ﻃﺒﻘﺔ ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺎر دﺷﻮاري اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ از ﻳﻚ ﺟﻬﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺎﺟﺴـﻜﻴﻦ ﻣﺤﺼـﻮل رادﻳﻜﺎﻟﻬـﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﻋﻘﻼﻧﻲ آﻧﻬﺎ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﺸﺎن را ﺑﺎ رﻣﺎﻧﺘﻴﻜﻬﺎ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ؛ از ﺟﻬﺖ دﻳﮕﺮ اﺣﻴﺎ ﻛﻨﻨﺪة ﻣﺠـﺪد ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻣـﺎدي اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺎرﻛﺲ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺗﺎزه اي از اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ داده و ﻣﻴﺎن آن و ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮ راﺑﻄـﺔ ﺟﺪﻳـﺪي ﺑﺮﻗـﺮار ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎز از‬ ‫ﺟﻬﺖ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺎرﻛﺲ آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺮد ﺳﻠﺴﻠﺔ دﺳﺘﮕﺎه ﺳﺎزان ﺑﺰرگ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻫﮕﻞ اﺳـﺖ؛ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻫﮕـﻞ ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﻓﺮﻣـﻮل‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ را ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻋﺘﻘﺎد دارد‪ .‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛـﺪام از اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎت ﺑـﻪ ﻗﻴﻤـﺖ ﻓﺮاﻣـﻮش‬ ‫ﻛﺮدن ﺟﻬﺎت دﻳﮕﺮ ﻣﻨﻈﺮة ﻣﺨﺪوﺷﻲ از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪.‬‬ ‫وﻗﺎﻳﻊ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺎرﻛﺲ ﺗﺎ ﺣﺪي اﻳﻦ ﺑﻐﺮﻧﺠﻲ را ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ در ‪ 1818‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻣﺒﺮوز ﻗـﺪﻳﺲ در ﺗـﺮوس‬ ‫‪ Treves‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺮوس در دورة اﻧﻘﻼب و ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻟﺌﻮن ﻋﻤﻴﻘﺎً ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨـﻲ آن‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از ﻏﺎﻟﺐ ﻧﻘﺎط دﻳﮕﺮ آﻟﻤﺎن ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﺟﺪاد ﻣﺎرﻛﺲ ﺧﺎﺧﺎم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎرﻛﺲ‬ ‫ﻛﻮدك ﺑﻮد ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﺎ ﻳﻚ اﺷﺮاف زادة ﻏﻴﺮ ﻳﻬﻮدي ازدواج ﻛﺮد و ﺳﺮاﺳـﺮ ﻋﻤـﺮش را ﺷـﻴﻔﺘﺔ او ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﮕﻞ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز رواج داﺷﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻃﻐﻴﺎن ﻓﻮﻳﺮ ﺑـﺎخ ‪ Feuerbach‬ﺑـﺮ ﺿـﺪ‬ ‫ﻫﮕﻞ و در ﺟﻬﺖ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺎدي ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﻪ ﻛﺎر روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎري دﺳﺖ زد‪ ،‬اﻣـﺎ روزﻧﺎﻣـﺔ »راﻳﻨﻴﺸـﻪ ﺗﺴـﺎﻳﻨﻮﻧﮓ«‬ ‫‪ Rheinische Zeitung‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ روش اﻓﺮاﻃﻲ از ﻃﺮف ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘـﻲ ﺗﺤـﺖ ﻓﺸـﺎر و ﺗﻮﻗﻴـﻒ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از آن‬ ‫ﻣﺎرﻛﺲ در ‪ 1843‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﻓﺖ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻓﺮدرﻳﺶ اﻧﮕﻠﺲ را ﻣﻼﻗـﺎت ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻣـﺪﻳﺮ ﻳـﻚ‬ ‫ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ در ﻣﻨﭽﺴﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ او ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﺎ اوﺿﺎع ﻛﺎرﮔﺮان اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و اﻗﺘﺼﺎد اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ آﺷـﻨﺎ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﭘﻴﺶ ار اﻧﻘﻼب ‪ ،1848‬ﻣﺎرﻛﺲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و اﻃﻼﻋﺎت ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮاوان ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ اروﭘـﺎي ﻏﺮﺑـﻲ ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎرﻛﺲ ﻫﻴﭻ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻣﻠﻲ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲ داد‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﻣﻮرد اروﭘﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا‬ ‫ﻣﺎرﻛﺲ ﻫﻤﻴﺸﻪ از اﺳﻼوﻫﺎ ﺑﻴﺰار ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ در ﻫﺮ دو اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻮي و آﻟﻤﺎﻧﻲ ‪ 1848‬ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣـﺎ ارﺗﺠـﺎع او را‬ ‫ﻧﺎﭼﺎر ﺳﺎﺧﺖ در ‪ 1849‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻘﻴﺔ ﻋﻤﺮ را‪ ،‬ﺑﺎ وﻗﻔﻪ ﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ‪ ،‬در ﻟﻨﺪن ﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ از‬ ‫ﻓﻘﺮ و ﺑﻴﻤﺎري و ﻣﺮگ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ در رﻧﺞ و ﺗﻌﺐ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﻌﻬﺬا ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﻛﺴﺐ داﻧـﺶ‬ ‫ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲداﺷﺖ‪ .‬اﻧﮕﻴﺰة ﻛﺎر او ﻫﻤﻮاره اﻣﻴﺪ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﻴﺪ داﺷﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻫﻢ اﻧﻘﻼب در زﻣـﺎن ﺣﻴـﺎﺗﺶ‬ ‫واﻗﻊ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺎري زﻣﺎن وﻗﻮع آن ﭼﻨﺪان دور ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ □ ‪585‬‬

‫ﻣﺎرﻛﺲ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﺘﺎم و ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻴﻞ ﻣﺴﻠﻚ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ را ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻗﺒـﻮل ﻧـﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﻗﺼـﺪ دارد ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﺶ ﺻﻮرت ﻋﻠﻤﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺎرﻛﺲ ﻣﺤﺼﻮل اﻗﺘﺼﺎد ﻛﻼﺳﻴﻚ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﻘـﻂ ﻧﻴـﺮوي ﻣﺤـﺮك‬ ‫آن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻗﺘﺼﺎدﻳﺎن ﻛﻼﺳﻴﻚ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد ﺧـﻮد را رﻓـﺎه ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪ داران‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬ ‫ﻣﺎﻟﻜﺎن و ﻣﺰدوران ﻫﺮ دو‪ ،‬ﻗﺮار ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ ﻛﺎر ﭘﺮداﺧﺖ ﻛـﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻣـﺰدوران‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬او در زﻣﺎن ﺟﻮاﻧﻲ ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در »ﻣﺎﻧﻴﻔﺴﺖ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ« ‪ 1848‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ‪ -‬آن ﺷﻮر و ﺣﺮارﺗـﻲ را ﻛـﻪ ﻻزﻣـﺔ‬ ‫ﻳﻚ ﻧﻬﻀﺖ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ دارا ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻧﻴﺰ در زﻣﺎن ﻣﻴﻠﺘﻮن ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻮر و ﺣﺮارت را از ﺧﻮد ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲداد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺎرﻛﺲ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺎﻳﻞ و ﻣﺸﺘﺎق ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ دﻻﻳﻞ و ﺷﻮاﻫﺪ اﺳﺘﻨﺎد و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮ ﻫﻴﭻ درك ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﺗﻜﻴﻪ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﺎرﻛﺲ ﺧﻮد را ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ از ﻧﻮع ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻬﺎي ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ .‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ او‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣـﺎرﻛﺲ ﺗﺤـﺖ‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻫﮕﻞ ﺻﻔﺖ »دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ« را ﺑﺮ آن ﻣﻲ اﻓﺰود‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺎ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﺎ آﻧﭽـﻪ‬ ‫اﻣﺮوزه »اﺑﺰار ﮔﺮاﻳﻲ« )‪ (Instrumentalism‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﻗﺪﻳﻢ اﺣﺴـﺎس‬ ‫را‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً‪ ،‬ﻣﻨﻔﻌﻞ ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ را در درﺟﺔ اول ﺑﻪ ﻋﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲداد‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﺎرﻛﺲ اﺣﺴﺎس ﻳﺎ‬ ‫ادراك ﻛﻼً ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﻴﻦ ذﻫﻦ و ﻋﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻴﻦ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻣﺠﺰا از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ادراك ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣـﺎدة ﺧـﺎﻣﻲ ﺑـﻴﺶ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﻓﺮاﮔﺮد ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻗﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻔﻜﺮ ﻣﻨﻔﻌﻼﻧـﻪ‪ ،‬ﻳـﻚ‬ ‫اﻧﺘﺰاع ﻏﻴﺮ واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮاﮔﺮدي ﻛﻪ واﻗﻌﺎً رخ ﻣﻲدﻫﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از دﺧﺎﻟﺖ در اﺷﻴﺎ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻛـﻪ آﻳـﺎ‬ ‫ﺣﻘﻴﺖ ﻋﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ اﻧﺴﺎن ﺗﻌﻠﻖ دارد ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻧﻈﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﺴـﺌﻠﻪاي اﺳـﺖ ﻋﻠﻤـﻲ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻓﻜـﺮ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫واﻗﻌﻴﺖ و ﻗﺪرت ﻓﻜﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﺎﻋﺪم ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻓﻜﺮي ﻛﻪ از ﻋﻤﻞ ﻣﻨﺘﺰع ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ ...‬ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻓﻘﻂ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺎر واﻗﻌـﻲ ﺗﻐﻴﻴـﺮ دادن‬ ‫‪1‬‬

‫ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻼم ﻣﺎرﻛﺲ را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ :‬ﻓﺮاﮔﺮدي ﻛﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ آن را ﺗﻌﻘﻴـﺐ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﻧﺎﻣﻴـﺪه اﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺮاﮔﺮدي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در آن ﻋﻴﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻤﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﺗﻤﺎﻣـﺎً از ﻃـﺮف ﻋـﺎرف ﺻـﻮرت‬ ‫ﮔﻴﺮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ذﻫﻦ و ﻋﻴﻦ‪ ،‬ﻋﺎرف و ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻫﺮ دو در ﻳﻚ ﻓﺮاﮔﺮد ﻣﺪاوم اﻧﻄﺒﺎق ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ اﻳـﻦ‬ ‫ﻓﺮاﮔﺮد را »دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺧﺘﻢ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻧﻜﺎر ﺣﻘﻴﻘﺖ »اﺣﺴﺎس«‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ آن را ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻻزﻣﺔ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ واﻗـﻊ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد اﮔﺮ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ آن را »اﺣﺴﺎس« ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﺎرﻛﺲ ﺑﻬﺘـﺮ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫»اﻟﺘﻔﺎت« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻟﻔﻆ ﻣﻔﻴﺪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﺟﺰﺋـﻲ از‬ ‫ﻓﺮاﮔﺮد ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن راﺟﻊ ﺑﻪ اﺷﻴﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﻴﺎ اﻟﺘﻔﺎت ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؛ و ﻫﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻛﻪ ﻋﻤـﻞ را ﺑـﻪ ﺣﺴـﺎب ﻧﻴـﺎورد ﻳـﻚ اﻧﺘـﺰاع‬ ‫ﮔﻤﺮاهﻛﻨﻨﺪه ﺧﻮاﻫﺪﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲداﻧﻢ ﻣﺎرﻛﺲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم »ﺣﻘﻴﻘﺖ« را از اﻳﻦ ﻧﻘﻄـﺔ ﻧﻈـﺮ ﻓﻌﻠـﻲ )‪(Activist‬‬ ‫ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار داد‪ .‬در آﺛﺎر او اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎد ﭼﻨﺪان ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻦ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑـﻴﺶ از‬ ‫اﻳﻦ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻢ و ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﺑﺮاي ﻳﻜﻲ از ﻓﺼﻮل ﺑﻌﺪي ﻣﻲﮔﺬارم‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺎرﻛﺲ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺳﺖ از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻫﮕﻞ و اﻗﺘﺼﺎد اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﮕﻞ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﻮل دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ ﺗﺤﻮل و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻧﻴﺮوي ﻣﺤﺮك اﻳﻦ ﺗﺤـﻮل و ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ ﺑـﺎ ﻫﮕـﻞ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﮕﻞ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﺮﻣﻮز ﺑﻪ ﻧﺎم »روح« اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷـﻮد ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑﺸـﺮي ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻣﺮاﺣـﻞ‬ ‫دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در رﺳﺎﻟﺔ »ﻣﻨﻄﻖ« ﻫﮕﻞ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺤﻮل و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﭼﺮا اﻳـﻦ روح ﺑﺎﻳـﺪ آن ﻣﺮاﺣـﻞ را‬ ‫‪» .1‬ﻳﺎزده رﺳﺎﻟﻪ درﺑﺎرة ﻓﻮﻳﺮﺑﺎخ‪( Eleven Theses on Feuerbach, 1845) «.‬‬

‫‪ □ 586‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﮕﺬراﻧﺪ‪ ،‬روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن وﺳﻮﺳﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻻﺑﺪ آن »روح« ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﮕـﻞ را ﺑﻔﻬﻤـﺪ‪ ،‬و در ﻫـﺮ ﻣﺮﺣﻠـﻪ‬ ‫آﻧﭽﻪ را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﺑﻲﺑﺎﻛﺎﻧﻪ ﺗﺠﺴﻢ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ ﻣﺎرﻛﺲ ﻫﻴﭻ اﻳﻦ ﻛﻴﻔﻴﺖ را ﻧﺪارد‪ .‬ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﻧـﻮﻋﻲ ﺟﺒﺮﻳـﺖ‬ ‫در آن دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﻣﺎرﻛﺲ ﻧﻴﺮوي ﻣﺤﺮك ﻣﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ روح‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﺎده‪ ،‬ﻣﺎدهاي اﺳﺖ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﺧﺎﺻـﻲ‬ ‫ﻛﻪ در ﺳﻄﻮر ﺑﺎﻻ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ آن ﻣﺎدة ﻓﺎﻗﺪ ﻛﻴﻔﻴﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺗﻤﻴﺴﺘﻬﺎ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨـﻲ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺎرﻛﺲ ﻧﻴﺮوي ﻣﺤﺮك در واﻗﻊ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از راﺑﻄﺔ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﺎده‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ ﻗﺴـﻤﺖ‬ ‫آن را ﺷﻜﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﻧﻈﺮ ﻣﺎرﻛﺲ ﺳﻴﺎﺳﺖ و دﻳﻦ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻫﻨﺮ ﻫـﺮ دوره اي از ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﺑﺸﺮ ﻣﺤﺼﻮل ﺷﻴﻮه ﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣﺪ ﻛﻤﺘﺮي ﻣﺤﺼﻮل ﺷﻴﻮه ﻫﺎي ﺗﻮزﻳﻊ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣـﺎرﻛﺲ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﻧﺒـﻮد‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه در ﻫﻤﺔ دﻗﺎﻳﻖ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎري اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آن را ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺧﻄﻮط ﻛﻠﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ »ﺗﺼﻮر ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﺗﺎرﻳﺦ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ اﺳـﺖ و ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص ﻣﻮﺿـﻮع ﻋﻼﻗـﺔ ﻣـﻮرخ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮد ﻣﻦ آن را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮم؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺣﺎوي ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤـﻲ از ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻠﺘﻔﺖ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ در ﺑﺮرﺳﻲ ﺧﻮد ﻣﻦ از ﺗﺤﻮﻻت ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮ ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ اﺑﺘﺪا ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ را در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺎرﻛﺲ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ذﻫﻨﻲ‪ ،‬ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮدش ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻌﻘﻴﺐ اﻣـﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻲ ﺗـﻮان آن را‬ ‫»ﺣﻘﻴﻘﺖ« ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻓﻼﺳﻔﻪ در ﺧﺼﻮص ﺗﻌﺮﻳﻒ »ﺣﻘﻴﻘﺖ« ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ در ﻫـﺮ‬ ‫ﺻﻮرت ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻋﻴﻨﻲ؛ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺑﻴﺎن اﻧﺤﺮاف ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ در ﭘﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﻣـﻲ ﭘـﺬﻳﺮد ﻛـﻪ ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﻨﺤﺮف ﺑﻮده اﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد دﻻﻳﻞ ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛـﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻً از آن آﮔـﺎه ﻧﺒـﻮدهاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎرﻛﺲ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳـﺖ‪ ،‬و آﻧﻬـﺎ را ﺑﻴـﺎن اﺣﺴﺎﺳـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ ﻃﺒﻌـﺎً از ﻳـﻚ ﻳﻬـﻮدي‬ ‫ﺷﻮرﺷﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺔ ﻣﺘﻮﺳﻂ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲرود در ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ .‬درﺑﺎرة اﻳﻦ ﺗﻀـﺎدي ﻛـﻪ ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ذﻫﻨﻲ و ﻋﻴﻨﻲ در ﻳﻚ ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺟﻮد دارد ﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ؟‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻳﻮﻧﺎن ﺗﺎ ارﺳﻄﻮ ﻣﺒﻴﻦ ﻃـﺮز ﺗﻔﻜـﺮ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺎ دوﻟﺘﺸـﻬﺮ اﺳـﺖ و ﻓﻠﺴـﻔﺔ رواﻗـﻲ‬ ‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﺳﺘﺒﺪاد ﻛﻠﻲ و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺪرﺳﻲ ﺑﻴﺎن ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻣﻨﻮﻳﺎت ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن؛ و از دﻛـﺎرت ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ‬ ‫ﻻاﻗﻞ از ﻻك ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﺠﺴﻢ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺳﻮاﺑﻖ ذﻫﻨﻲ ﻃﺒﻘـﺔ ﻣﺘﻮﺳـﻂ ﻛﺎﺳـﺒﻜﺎر اﺳـﺖ و ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴـﻢ و‬ ‫ﻓﺎﺷﻴﺴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎدوﻟﺖ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻫﻢ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﻬﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻘﻴـﺪه‬ ‫دارم ﻛﻪ ﻣﺎرﻛﺲ از دو ﻟﺤﺎظ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺧﻄﺎ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ :‬اول‪ ،‬اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ﺣﺴـﺎب ﺑﻴﺎﻳـﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ﻗـﺪر ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ اوﺿﺎع ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺛﺮوت ﻓﻘﻂ ﻳﻜﻲ از اﺷـﻜﺎل آن اﺳـﺖ‪ .‬دوم‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آﻧﻜﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﺻﻮرت ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ و ﻓﻨﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ آن ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒـﺎق ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﺮاد ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ را ﻣﻦ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻗـﺪرت« ‪ Power‬ﺗﺸـﺮﻳﺢ ﻛـﺮدهام‪ ،‬و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ دﻳﮕـﺮ در آن‬ ‫ﺧﺼﻮص ﺳﺨﻨﻲ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻢ‪ .‬اﻳﺮاد دوم ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮي ﺑـﺎ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴـﻔﻪ دارد و ﺑـﻪ ذﻛـﺮ ﻣﺜﺎﻟﻬـﺎﻳﻲ درﺑـﺎرة داﻣﻨـﺔ آن‬ ‫ﻣﻲﭘﺮدازم‪.‬‬ ‫اﺑﺘﺪا ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻠﻴﺎت را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ارﺳـﻄﻮ و ﻣﺪرﺳـﻴﺎن و‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و ﺟﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻴﺎن ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﻼﺳﻔﻪ در اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻤﺎﻳﻼت آﻧﻬﺎ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪس و ﻣـﺬﻫﺐ اورﻓﺌﻮﺳـﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬او ﺧﻮاﻫـﺎن‬ ‫ﻳﻚ ﺟﻬﺎن اﺑﺪي ﺑﻮد و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ دار ﻓﺎﻧﻲ اﻋﺘﻘﺎد ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﺗﺠﺮﺑﻲﺗﺮ ﺑﻮد و از ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴـﻮس‬ ‫روزﻣﺮه ﺑﺪش ﻧﻤﻲ آﻣﺪ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن ﺗﻤﺎم ﻋﻴﺎر در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﺟﻬﺖ ﺧﻼف ﺗﻤﺎﻳﻞ اﻓﻼﻃﻮن اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫ﻓﻜﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﻓﻮق ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺎﺿﺮﻧﺪ ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﻴﺰ از اﻋﺘﻘﺎد آوردن ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺗـﻦ ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬

‫ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ □ ‪587‬‬

‫اﻓﺮاﻃﻲ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ارﺗﺒﺎط ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﻌﻴﺪي ﺑـﺎ ﻧﻈـﺎم اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ دارﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ اﺑﺪﻳﺖ از ﺧﺼﺎﻳﺺ ﻃﺒﻘﺔ ﻓﺎرغ و ﻣﺮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ از دﺳﺘﺮﻧﺞ دﻳﮕﺮان زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ در ﺻـﺤﺖ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺷﻚ دارم‪ .‬اﭘﻴﻜﺘﺘﻮس ‪ Epictetus‬و اﺳﭙﻴﻨﻮزا اﺷﺮاف ﻓﺎرغ و ﻣﺮﻓﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﺗﺼـﻮر‬ ‫ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در آن ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻛﺎر ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ زﺣﻤﺘﻜﺸﺎن ﺧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ آﺳﺎﻳﺶ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﺪﻻل را ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺎ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ اداﻣﻪ داد‪ ،‬و ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﻧﻴﺰ راه ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲﺑﺮد‪.‬‬ ‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ وﻗﺘﻲ وارد ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺟﺪال ﻛﻠﻴﺎت ﺷﻮﻳﻢ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ اﺧﺘـﺮاع ﻛﻨﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻋﺘﺒﺎر آن را اذﻋﺎن ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از اﻧﺘﻘﺎدات ارﺳﻄﻮ از اﻓﻼﻃﻮن در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﻣـﻮرد اﺟﻤـﺎع ﻋـﺎم‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ دورة اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻫﻨﻮز در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺣﻜﻢ ﺻـﺎدر ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺷـﻴﻮة ﺗـﺎزهاي ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪه اﺳـﺖ و‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻠﻴﺎت ﺣﻞ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼف ﻋﻘﻞ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺪوار ﺑﺎﺷﻴﻢ در آﻳﻨـﺪة ﻧﺰدﻳـﻚ ﻣﻨﻄﻘﻴـﺎن‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﻗﻄﻌﻲ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل دوم‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻮد ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻧﺴـﻠﻢ اﺧﺘـﺮاع ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس آن را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬دﻛﺎرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻛﺎﻧﺖ رد ﻛﺮد‪ ،‬ﻫﮕﻞ دوﺑﺎره ﻣﻘﺎم ﺳﺎﺑﻖ آن را اﺛﺒـﺎت ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﻘﻴـﺪة‬ ‫ﻣﻦ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻗﻄﻌﻴﺖ ﺗﻤﺎم ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﺟﺪﻳﺪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺼﻮر »وﺟﻮد« ﻋﺪم اﻋﺘﺒﺎر اﻳـﻦ ﺑﺮﻫـﺎن را اﺛﺒـﺎت‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ دﻳﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺸﺮب ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻳﺎ ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺻـﺮﻓﺎً ﻳـﻚ اﻣـﺮ ﻓﻨـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬رد اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن اﻟﺒﺘﻪ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺑﻄﻼن ﻧﺘﻴﺠﺔ آن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ وﺟﻮد ﺧﺪا‪ ،‬ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ اﮔﺮ ﻣﻲﺷﺪ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻮﻣـﺎس‬ ‫اﻛﻮﻳﻨﺎس اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺎرﻛﺲ ﻣﻌﻨـﺎي آن‬ ‫را از دﻳﮕﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬دوام ﺟﺪاﻟﻬﺎي ﭘﺮ ﺣﺮارﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺻﺤﺖ ﻳﺎ ﺑﻄﻼن آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻃﻔﺮه رﻓـﺘﻦ‬ ‫از ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻃﺒـﻖ ﺑﻌﻀـﻲ ﺗﻌـﺎرﻳﻒ ﻣﻤﻜـﻦ‪ ،‬ﺑﻄـﻼن‬ ‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ و ﺑﺮﻃﺒﻖ ﺑﻌﻀﻲ ﺗﻌﺎرﻳﻒ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ دﻟﻴـﻞ ﻣﺜﺒﺘـﻲ ﺑـﺮاي ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدي وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎز ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺎرﻳﻒ دﻳﮕﺮ دﻻﻳﻠﻲ در ﺗﺄﻳﻴﺪ آن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ اﻳـﻦ دﻻﻳـﻞ ﻗﻄﻌـﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎز ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻓﻨﻲ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﺐ در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ ﺳﺎده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽـﻪ در ﻋـﺮف »ﻓﻠﺴـﻔﻪ« ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬از دو ﻋﻨﺼـﺮ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬از ﻳﻚ ﻃﺮف ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﻲ ﻳﺎ ﻣﻨﻄﻘﻲ دارﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺎﺑﻊ روﺷﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در ﻣـﻮرد‬ ‫آﻧﻬﺎ اﺗﻔﺎق رأي ﺣﺎﺻﻞ اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﺔ ﺷﺪﻳﺪ ﺗﻮده ﻫﺎي ﻣﺮدم اﺳـﺖ و در ﻣـﻮرد‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻧﻔﻴﺎً ﻳﺎ اﺛﺒﺎﺗﺎً دﻟﻴﻞ ﻣﺤﻜﻤﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﻴﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﻨﺎر ﻣﺎﻧـﺪن از آﻧﻬـﺎ ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﮕﻲ در ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎ از ﻛﺸﻮر ﺧﻮد ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﻨﻢ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ وارد ﺿـﺪﻳﺖ ﺳـﺨﺘﻲ ﻫـﻢ ﺑـﺎ‬ ‫دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد و ﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﻲ ﺑﺸﻮم‪ .‬ﺑﺴﻴﺎر اﺗﻔﺎق اﻓﺘـﺎده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻴﻦ ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛـﺮدن از ﻣـﺬﻫﺐ رﺳـﻤﻲ و‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آن ﺣﺪ وﺳﻄﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ راﺟﻊ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺧﺎﻣﻮش اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫دﻻﻳﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ روش ﺑﻲﻃﺮﻓﻲ ﺷﻜﺎﻛﺎﻧﻪ در ﭘﻴﺶ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﻳﻚ »ﻓﻠﺴـﻔﻪ‪ «،‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﻣﺤﻤﻮﻋﺔ اﻧﺪام واري )ارﮔﺎﻧﻴﻚ( از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ اﺣﻜﺎم ﻓﻮق ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫»ﻓﻠﺴﻔﻪ« اﺳﺖ ﻛﻪ دﻋﻮي ﻣﺎرﻛﺲ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺻﺤﺖ دارد‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺘﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻫﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﻠـﻞ دﻳﮕـﺮي ﺳـﻮاي‬ ‫ﻋﻠﻞ اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺟﻨﮓ در ﻋﻠﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺳﻬﻤﻲ دارد؛ و ﭘﻴﺮوزي در ﺟﻨﮓ ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫ﻧﺼﻴﺐ ﻃﺮﻓﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺎرﻛﺲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺧﻮد را در ﻗﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﻫﮕﻞ اراﺋﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺟـﺎي داد؛ اﻣـﺎ در ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻓﻘـﻂ دور دﻳـﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﺔ اوﺳـﺖ و آن ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از‪ :‬ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴـﻢ ﺑـﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﻲ ﻣﺎﻟﻜـﺎن‪ ،‬ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪ داري ﺑـﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﻲ‬

‫‪ □ 588‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎﻳﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﺰدوران‪ .‬ﻫﮕﻞ ﻣﻠﺘﻬﺎ را ﺣﺎﻣﻞ ﺣﺮﻛﺖ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ ﻣـﻲ داﻧﺴـﺖ‪ ،‬ﻣـﺎرﻛﺲ‬ ‫ﻃﺒﻘﺎت را ﺑﻪ ﺟﺎي آﻧﻬﺎ ﻗـﺮار داد‪ .‬او ﻫﻤﻴﺸـﻪ دﻋـﻮي ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ دﻟﻴـﻞ اﺧﻼﻗـﻲ ﻳـﺎ ﺑﺸـﺮ دوﺳـﺘﺎﻧﻪ را ﺑـﺮاي ﺗـﺮﺟﻴﺢ دادن‬ ‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﻳﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺰدوران ﻣﻨﻜﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻃﺮف اﺧﻼﻗﺎً ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻞ ﻃﺮﻓﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺎﻣﻼً ﺟﺒﺮي ﺧﻮد ﺑﻪ آن ﺗﻤﺎﻳﻞ دارد‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺑﮕﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺪاﻓﻊ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﻢ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ آن را ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ادﻋﺎﻳﺶ ﻛﺎﻣﻼً ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻧﻤـﻲداﺷـﺖ‪ .‬او ﺑـﻲ ﺷـﻚ‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﻏﻴﺮ ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﺳﺖ؛ و ﻳﻘﻴﻨـﺎً ﻋﻘﻴـﺪه داﺷـﺖ ﻛـﻪ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﻢ‬ ‫ﭼﻮن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﻮد ﺑﻴﺶ از ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت ﺑﺸﺮ ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ ﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ ﺑـﺮ‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﻲاش ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎﻳﺶ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ در ﭘﺸﺖ ﺻﺤﻨﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﮔـﺎه ﻧﻴـﺰ اﺗﻔـﺎق‬ ‫ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛﻪ ﻣﺎرﻛﺲ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ را رﻫﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﻗﻮت ﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﺗﺮﻏﻴﺐ و ﺗﻬﻴﻴﺞ ﺷـﻮرش ﻣـﻲﭘـﺮدازد‪ ،‬و‬ ‫ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮاً ﻋﻠﻤﻲاش در ﻫﻤﺔ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﻳﺶ ﺗﻠﻮﻳﺤﺎً ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺤﺾ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬داراي ﻣﻌﺎﻳﺐ ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﻋﻤﻠـﻲ اﺳـﺖ‬ ‫و ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺼﺮ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮش ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻴﺎره‪ ،‬و در ﺣﺪود ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻴﺎره ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ اﻧﺴـﺎن‪ ،‬ﻣﺤـﺪود‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از زﻣﺎن ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻜﻮس ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﺒﺮﻫﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن آن اﻫﻤﻴﺖ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً ﺑﺪان ﻣﻲﺑﺎﻟﻴﺪ‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ درﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺧﻮد را ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻨﺎﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻮازات اﻳﻦ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺑﻪ اﻣﻮر زﻣﻴﻨﻲ‪ ،‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺎرﻛﺲ ﻧﻮﻋﻲ آﻣﺎدﮔﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻠﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﻦ آﻣﺎدﮔﻲ از ﺧﺼﺎﻳﺺ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻮد و ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣـﺎرﻛﺲ وﺟـﻮد دارد ﻛـﻪ در‬ ‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﻌﺎﺻﺮاﻧﺶ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻮدن ﺗﺮﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣـﺎرﻛﺲ ﻗﻄـﻊ ﻧﻈـﺮ ﻛـﺮدن از ﻣﻼﺣﻈـﺎت‬ ‫اﺧﻼﻗﻲ را ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﻢ ﻓـﺮا رﺳـﺪ‪ ،‬وﺿـﻊ ﺟﺪﻳـﺪ وﺿـﻊ ﺑﻬﺘـﺮي ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻫـﺮ آﻳﻨـﻪ از وي‬ ‫ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎرﻛﺲ ﻓﻮراً اذﻋﺎن ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ وﺿﻊ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﻜﺎن و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داران وﺿـﻊ ﺑﻬﺘـﺮي ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﻧﻤـﻮد؛‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﺴﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻓﻘﻂ ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﻮدن آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ دﻳـﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ زﻣـﺎن ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﻣـﺎرﻛﺲ ﺧـﻮد را‬ ‫ﺧﺪاﻧﺎﭘﺮﺳﺖ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ داراي ﻧﻮﻋﻲ ﺧﻮشﺑﻴﻨﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻫﻤﺔ آن ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺎرﻛﺲ ﻛﻪ از ﻫﮕﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ‬ ‫دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮاي ﻓﺮض ﺻﺤﺖ آﻧﻬﺎ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ آن ﺟﺎﻣﺔ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﻪ ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﻪ ﺗﻦ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﺧﻮد ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ارﺗﺒﺎط ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺎ اﺳـﺎس ﻋﻘﺎﻳـﺪ وي‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺎرﻛﺲ را ﺑﺪون ﻫﻴﭻ رﺟﻮﻋﻲ ﺑﻪ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ ﻣﺠـﺪداً ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ از ﻗﺴﺎوت و ﺑﻲرﺣﻤﻲ ﻫﻮﻟﻨﺎك ﻧﻈﺎم ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﺟﻨﺎﻧﻜﻪ ﺻﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ و ﻣـﺎرﻛﺲ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻧﮕﻠﺲ و ﮔﺰارﺷﻬﺎي »ﻫﻴﺌﺘﻬﺎي ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ« ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺎ آن آﺷﻨﺎﻳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺘـﺄﺛﺮ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬درﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل دارد اﻳﻦ ﻧﻈﺎم از ﺻﻮرت رﻗﺎﺑﺖ آزاد ﺗﺤﻮل ﻳﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺤﺼﺎر درآﻳﺪ؛ و ﻧﻴﺰ درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻲ ﻋﺪاﻟﺘﻲ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻧﻬﻀﺖ ﺷﻮرﺷﻲ در ﻣﻴﺎن ﻛﺎرﮔﺮان ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ در ﻳـﻚ اﺟﺘﻤـﺎع ﻛـﺎﻣﻼً ﺻـﻨﻌﺘﻲ‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺷﻮد ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ دوﻟﺖ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻳـﻚ‬ ‫از اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﺬا ﻣﻦ ﺻﺤﺖ ﻳﺎ ﺑﻄﻼن آﻧﻬﺎ را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻧﻤﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﻧﻜﺘـﻪ اﻳﻨﺠﺎﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت آﻧﭽﻪ در دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺎرﻛﺲ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳـﺖ ﻛﻔﺎﻳـﺖ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ زر و زﻳﻮرﻫﺎي ﻫﮕﻠﻲ را ﻣﺎرﻛﺲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺧﻮد دور ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻢ و آوازة ﻣﺎرﻛﺲ وﺿﻊ ﺧﺎﺻﻲ دارد‪ .‬در ﻛﺸـﻮر ﺧـﻮد او ﻧﻈﺮﻳـﺎﺗﺶ اﻟﻬـﺎم دﻫﻨـﺪة ﺑﺮﻧﺎﻣـﺔ ﺣـﺰب ﺳﻮﺳـﻴﺎل‬ ‫دﻣﻮﻛﺮات ﺷﺪ و آن ﺣﺰب ﺑﺎ ﻗﺪﻣﻬﺎي اﺳﺘﻮاري در ﺟﺎدة رﺷﺪ ﭘﻴﺶ رﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪ 1912‬ﻳـﻚ ﺳـﻮم‬ ‫ﻣﺠﻤﻮع آرا را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول ﺣﺰب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮات ﻣﺪﺗﻲ زﻣﺎم اﻣـﻮر را در دﺳـﺖ داﺷـﺖ و‬

‫ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ □ ‪589‬‬

‫اﺑﺮت ‪ Ebert‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري و اﻳﻤﺎر ﻋﻀﻮ آن ﺣﺰب ﺑﻮد؛ اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم دﻳﮕﺮ ﺣﺰب اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴـﺘﻲ‬ ‫ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ اﺣﻮال ﭘﻴﺮوان ﻣﺘﻌﺼﺐ ﻣﺎرﻛﺲ در روﺳﻴﻪ دوﻟﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻏﺮب ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ ﻛﺎرﮔﺮي وﺳﻴﻌﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ ﺣﺰب ﻛﺎرﮔﺮ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﻬـﺖ‬ ‫ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﺗﺠﺮﺑﻲ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﮔﺮوﻫﻬـﺎي ﻛﺜﻴـﺮي از‬ ‫روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ ،‬ﭼﻪ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﭼﻪ در اﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬از ﻣﺎرﻛﺲ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در آﻟﻤﺎن ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻃﺮﻓـﺪاري از ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﻣـﺎرﻛﺲ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻗﻬﺮاً ﺳﺮﻛﻮب ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﺲ از ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪن ﻧﺎزﻳﻬﺎ ﻃﺮﻓﺪاري از ﻋﻘﺎﻳﺪ وي دوﺑﺎره رواج ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اروﭘﺎ و اﻣﺮﻳﻜﺎي ﺟﺪﻳﺪ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻋﻘﻴـﺪﺗﻲ ﺑـﻪ ﺳـﻪ ﻓﺮﻗـﻪ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ :‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻬـﺎ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﺘﻲاﻻﻣﻜﺎن از ﻻك و ﺑﻨﺘﺎم ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﺣﻮاﺋﺞ ﺳﺎزﻣﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺗﻔـﺎوت دارﻧـﺪ؛ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴـﺘﻬﺎ‬ ‫ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ روﺳﻴﻪ را در دﺳﺖ دارﻧﺪ و ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻧﻔﻮذﺷﺎن اﻓﺰوده ﺷﻮد‪ .‬اﻳـﻦ دو‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه از ﻟﺤﺎظ ﻓﻠﺴﻔﻲ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻳﺎدي ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ دو ﻋﻘﻼﻧﻴﻨﺪ و ﻫﺮ دو ﻗﺼﺪاً ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻋﻤﻠﻲ اﺧﺘﻼف آﻧﻬﺎ ﺷﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ در ﻧﺎﻣﺔ ﺟﻴﻤـﺰ ﻣﻴـﻞ‪ ،‬ﻛـﻪ در ﻓﺼـﻞ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪ و‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ آﻧﻬﺎ از ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺳﻴﻤﺎي ﻛﺮﻳﻬﻲ دارد‪ «،‬آﺷﻜﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ اذﻋﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻣﺎرﻛﺲ از ﺑﻌﻀﻲ ﻟﺤﺎظ ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎﻳﻲ دارد‪ .‬ﺑﺎ اﻧﻜﻪ ﻣﺎرﻛﺲ ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻌﺒﻴﺮ وي از ﻓﺮاﮔﺮد ﺗﺤﻮل و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و و ﻗﺎﻳﻊ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺑﺮﻫـﺎن‬ ‫)ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎت ﻧﺎدر( ﻓﻘﻂ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﺸﺶ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻃﺒﻘﺎﺗﻴﺸـﺎن ﺑـﺎ آن ﺗﻮاﻓـﻖ داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ روش اﻗﻨﺎع اﻣﻴﺪ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻫﻤﺔ اﻣﻴﺪش ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﻋﻤـﻞ ﺧـﻮاه ﻧـﺎﺧﻮاه ﺑـﺎ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻗﺪرت و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻃﺒﻘﺔ ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻪ ﻧﮋاد ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬ﺳﺮو ﻛﺎر ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬درﺳـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻧﺘﻈـﺎر ﻣـﻲ رود در ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬ ‫اﻧﻘﻼب اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻃﺒﻘﺎت از ﻣﻴﺎن ﺑﺮوﻧﺪ و ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺪﻫﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ آرﻣـﺎن‬ ‫ﺑﻌﻴﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻇﻬﻮر ﻣﺠﺪد ﻣﺴﻴﺢ؛ ﺗﺎ ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ آرﻣﺎن ﺟﻨﮓ و دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري و اﺑﺮام و ﻟﺠﺎج ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻋﻘﻴـﺪﺗﻲ‬ ‫وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﻗﺔ ﺳﻮم ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﺎزﻳﻬﺎ و ﻓﺎﺷﻴﺴﺘﻬﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺗﻔﺎوﺗﺶ ﺑـﺎ دو ﻓﺮﻗـﺔ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻤﻴﻘﺘﺮ از ﺗﻔﺎوت آن دو ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺿﺪ ﻋﻘﻼﻧﻲ و ﺿﺪ ﻋﻠﻤﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺪران ﻓﻠﺴـﻔﻲ آن‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از روﺳﻮ و ﻓﻴﺨﺘﻪ و ﻧﻴﭽﻪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ اراده را‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ارادة ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻗﺪرت را‪ ،‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻋﻘﻴـﺪه دارد‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ اراده در ﻧﮋادﻫﺎ و اﻓﺮاد ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻟﺬا آن ﻧﮋادﻫﺎ و اﻓﺮاد ﺣﻖ ﺣﻜﻮﻣﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از روﺳﻮ ﺟﻬﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ داراي ﻧﻮﻋﻲ وﺣﺪت ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ وﺣﺪت در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺷـﺎﻳﺪ ﻏﻴﺒـﺖ‬ ‫آن زﻳﺎد ﺑﻪ ﻃﻮل ﻧﻴﻨﺠﺎﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ وﺣﺪت را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻣﺠﺪد ذﻫﻦ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﻘﻞ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد؛ اﻣـﺎ‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن آن از ﻫﻴﭻ راه دﻳﮕﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا از دﻋﻮي ﺑﺮﺗﺮي ﻓﻘﻂ ﺳﺘﻴﺰه ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد‪.‬‬

‫‪ .1‬در ‪ 1943‬اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻄﻮر را ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻢ‪.‬‬

‫‪ □ 590‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪ 66 82‬و ‪
96‬‬

‫‪76‬ن‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻫﺎﻧﺮي ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺗﺮاز اول ﻗﺮن ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ در وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ و واﻳﺘﻬﺪ ‪ Whitehead‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاواﻧﻲ در ﺗﻔﻜﺮات ﻓﺮاﻧﺴﻮي داﺷﺖ‪ .‬ﺳﻮرل ‪ Sorel‬ﻛﻪ ﻃﺮﻓﺪار ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺳﻨﺪﻳﻜﺎﻟﻴﺴﻢ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻛﺘـﺎﺑﻲ اﺳـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺎم »ﺗﻔﻜﺮاﺗﻲ درﺑﺎرة ﺷﺪت ﻋﻤﻞ« ‪ Reflection on Violence‬ﻣـﺬﻫﺐ ﻏﻴـﺮ ﻋﻘﻼﻧـﻲ ﺑﺮﮔﺴـﻮن را ﺑـﺮاي ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﻧﻬﻀـﺖ‬ ‫ﻛﺎرﮔﺮﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﺪف ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﻮرل ﺳﻨﺪﻳﻜﺎﻟﻴﺴﻢ را رﻫﺎ ﻛﺮد و ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻃﻠـﺐ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﺪة ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﺤﺎﻓﻄﻪ ﻛﺎراﻧﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ آﺳـﺎﻧﻲ ﺑـﺎ ﺣﺮﻛﺘـﻲ ﻛـﻪ در ﺣﻜﻮﻣـﺖ وﻳﺸـﻲ ﺑـﻪ اوج ﺧـﻮد رﺳـﻴﺪ‬ ‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺬﻫﺐ ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻛﺸﺶ وﺳﻴﻌﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ :‬ﻣـﺜﻼً اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺮﻧﺎرد ﺷﺎو را‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺘﺎب »ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻮﺷﺎﻟﺢ« ‪ Back to Methuselab‬او ﺑﺮﮔﺴـﻮﻧﻲ ﻣﺤـﺾ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮد‪ .‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺮﮔﺴﻮن را ﺑﺎﻳﺪ از ﻧﻈﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺤﺾ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫـﻴﻢ‪ .‬ﻣـﻦ درﺑـﺎرة‬ ‫آن ﺑﺎ ﻗﺪري ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ از ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ ﻋﻘﻞ ﻛﻪ از روﺳﻮ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺷﺮوع ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﺮ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي وﺳﻴﻌﺘﺮ و وﺳﻴﻌﺘﺮي از زﻧﺪﮔﻲ و ﺗﻔﻜﺮ ﺟﻬﺎن ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻳﺎ ﺑﺮﺟﺴﺐ روﺷﻬﺎ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺘﺎﻳﺞ آﻧﻬﺎ‪» :‬ﺗﺠﺮﺑـﻲ« ﻳـﺎ »از ﭘﻴﺸـﻲ«‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي از روي روش اﺳﺖ‪ ،‬و »رﺋﺎﻟﻴﺴﺖ« و »اﻳﺪه آﻟﻴﺴﺖ« ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي از روي ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﻃﺒﻘﻪﺑﻨـﺪي‬ ‫ﻛﺮدن ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻫﻴﻬﺎت ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻓﻠﺴـﻔﻪ راه ﺧـﻮد را از ﻣﻴـﺎن ﻫﻤـﺔ ﺗﻘﺴـﻴﻤﺎت ﻣـﻮرد ﻗﺒـﻮل‬ ‫ﻣﻲﺷﻜﺎﻓﺪ‪ .‬اﻣﺎ راه دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻛﻪ دﻗﺖ آن ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺮدم ﻏﻴـﺮ ﻓﻠﺴـﻔﻲ‬ ‫را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎري ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ راه اﺻﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از آن ﻣﻴﻞ ﻏﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف را ﺑـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻦ وا داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﻼً ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺣﺴﻲ‪ ،‬ﻛﻪ از ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت اﻟﻬﺎم ﻣﻲ ﮔﻴـﺮد‪ ،‬و ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻧﻈـﺮي‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣﻠﻬـﻢ از ﻋﺸـﻖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ اﻟﻬﺎمﺑﺨﺶ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ آن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در وﻫﻠﺔ اول ﺧﻮش ﺑﻴﻨﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﺪﺑﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺔ آﻧﻬـﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ ﺑـﺮاي رﺳـﺘﮕﺎري ﻧﻘﺸـﻪ ﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻲﻛﻮﺷﻨﺪ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ رﺳﺘﮕﺎري ﻏﻴـﺮ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﺎ در زﻣـﺮة ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻫـﺎي ﺣﺴـﻲ ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬اﻛﺜﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﺑـﺰرگ را در زﻣـﺮة ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻫـﺎي ﻧﻈـﺮي‬ ‫ﻣﻲ ﮔﺬارﻳﻢ؛ زﻳﺮا ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎدر اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻠﺴﻔﻪ از اﻳﻦ ﻋﺸﻖ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬از ﻃـﺮف‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻤﻠﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻞ را واﻻﺗﺮﻳﻦ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﻌﺎدت را ﻣﻌﻠﻮل ﺗﻮﻓﻴﻖ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬و ﻣﻌﺮﻓﺖ را‬ ‫ﻓﻘﻂ اﺑﺰاري ﺑﺮاي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺗﻮﻓﻴﻖ آﻣﻴﺰ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺮدان ﻋﺎدي و ﻣﺘﻮﺳﻄﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﻠﺴـﻔﻪ در‬ ‫اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ وﺿﻊ واﻗﻊ اﻳـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺗـﺎ دورة اﺧﻴـﺮ ﻧـﺎدر ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻋﻤﺪة ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻤﻠﻲ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﺘﻬﺎ و ﺑﺮﮔﺴﻮن‪ .‬در ﻇﻬﻮر اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺧـﻮد‬ ‫‪ .1‬ﻣﺎﺑﻘﻲ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ ﻣﻘﺎﻟﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺷﻤﺎرة ﺳﺎل ‪ 1912‬ﻣﺠﻠﺔ »ﻣﻮﻧﻴﺴﺖ« »‪ «Monist‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮﮔﺴﻮن □ ‪591‬‬

‫ﺣﺠﻴ‪‬ﺖ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺧﺺ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﻨﻴﻢ؛ ﻳﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺑﺮﮔﺴﻮن‪ ،‬ﻃﻐﻴﺎن اﻧﺴﺎن ﻋﻤﻠﻲ ﺟﺪﻳﺪ را ﺑﺮ ﺿﺪ ‪‬‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاً از دﻛﺘﺮ ﺷﻴﻠﺮ ‪ Dr. Schiller‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ آن را ﺑﺎ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ و اﺗﻮﻣﺒﻴﻞ ارﺗﺒـﺎط دﻫـﻴﻢ‪ .‬دﻧﻴـﺎي ﺟﺪﻳـﺪ ﻃﺎﻟـﺐ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪاي اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﺮﺧﻼف ﻏﺎﻟﺐ دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺛﻨﻮي اﺳـﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ در ﻧﻈـﺮ او ﺟﻬـﺎن ﺑـﻪ دو ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬از ﻳﻚ ﻃﺮف زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﺎده‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻬﺘﺮ آن ﭼﻴﺰ راﻛـﺪي ﻛـﻪ ﻋﻘـﻞ آن را ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﻣﺎده ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺟﻬﺎن ﺗﺼﺎدم و ﺗﻀﺎد ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺘﻀﺎد اﺳﺖ‪ :‬زﻧﺪﮔﻲ ﻛـﻪ در ﺣـﺎل ﺻـﻌﻮد اﺳـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺎده ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺳﻘﻮط‪ .‬زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻳﻚ ﻧﻴﺮوي ﻋﻈﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﺎﺋﻘﺔ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﭘﻬﻨﺎور‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﺒﺎر ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫از اﺑﺘﺪاي ﻋﺎﻟﻢ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه و ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺎده روﺑﺮو ﺷﺪه‪ ،‬و ﺗﻼش ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ راﻫـﻲ از ﻻﺑـﻼي آن ﻣـﺎده ﺑﺸـﻜﺎﻓﺪ‪ ،‬و ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺪرﻳﺞ ﻣﻲ آﻣﻮزد ﻛﻪ از راه ﺳﺎزﻣﺎن دادن ﻣﺎده را ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﻤﺎرد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻮاﻧﻊ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﺴﻴﻢ و ﺗﻔﺮﻗﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﺷـﺪه اﻧـﺪ‪،‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎدي ﻛﻪ در ﮔﻮﺷﺔ ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺑﭙﻴﭽﺪ ﺑﺎ ﺧﺸﻢ و ﺧﺮوش در ﻣﺠﺎري ﻣﺘﻨﺎﻓﺮ ﺟﺮﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻗﺴـﻤﺘﻲ از آن‬ ‫را ﻣﺎده ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻫﻤﺎن اﻧﻄﺒﺎﻗﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺪان ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ در ﺧﻮد ﻣﺤﻮ و ﻣﺴﺘﻐﺮق ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آزاداﻧﻪ ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ راﻫﻬﺎي ﻓﺮار ﺗﺎزه در ﺗﻼش و ﺗﻘﻼ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻣـﺪام‬ ‫در ﻣﻴﺎن دﻳﻮارﻫﺎي ﻣﺎده ﻛﻪ راه را ﺑﺮ آن ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ در ﺟﺴﺘﺠﻮي آزادي ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻞ در وﻫﻠﺔ اول از راه اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﻧﻴﺴـﺖ؛ اﻧﻄﺒـﺎق ﻓﻘـﻂ ﭘـﻴﭻ و ﺧﻤﻬـﺎي ﺗﻜﺎﻣـﻞ را ﺗﻮﺿـﻴﺢ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻴﭻ و ﺧﻤﻬﺎي ﺟﺎده اي ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن ﺗﭙﻪ و ﻣﺎﻫﻮر ﻣﻲ ﮔﺬرد و ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ ﺗﻤﺜﻴـﻞ‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً واﻓﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در اﻧﺘﻬﺎي ﺟﺎدة ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺷﻬﺮي ﻳﺎ ﻫﺪف ﻣﻌﻴﻨﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻜﺎﻧﻴﺴـﻢ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻋﻠـﺖ ﻏـﺎﻳﻲ‬ ‫دﭼﺎر ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻴﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ دو ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮض ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ آﻓﺮﻳﻨﺶ ذاﺗﻲ در ﺟﻬﺎن وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﻣﻜﺎﻧﻴﺴـﻢ‬ ‫آﻳﻨﺪه را ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻫﺪﻓﻲ را ﻛﻪ ﺳﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺑﺪان ﻣﻲرﺳﺪ از‬ ‫ﭘﻴﺶ ﻣﻲﺗﻮان ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ آﻓﺮﻳﻨﺶ را در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺴﻮن‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ ﺑﻴﺶ از ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻢ ﻧﻈﺮ ﻟﻄﻒ دارد‪ ،‬ﺑﺮ ﺿﺪ اﻳﻦ ﻫﺮ دو ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﻛﺎر ﻳﻚ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً آﻓﺮﻳﺪﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﻧﮕﻴﺰة ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﺣﺎﺟﺖ ﻧﺎﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬از ﭘﻴﺶ وﺟﻮد دارد؛ اﻣﺎ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛـﻪ آن‬ ‫ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺮآورده ﻧﺸﺪه داﻧﺴﺘﻦ ﻣﺎﻫﻴﺖ آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺣﺎﺟﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤـﺚ را ﺑﺮﺧﻮاﻫـﺪ آورد ﻏﻴـﺮ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﺜﻼً‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﻮران ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﻣﻴﻞ ﻣﺒﻬﻤﻲ دارﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺶ از ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ اﺷﻴﺎ از وﺟـﻮد آﻧﻬـﺎ آﮔـﺎه ﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻴﻞ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺸﻬﺎﻳﻲ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﭼﺸﻢ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ ﺣﺎﺟﺖ را ارﺿﺎ ﻛـﺮده‪ ،‬وﻟـﻲ از‬ ‫ﭘﻴﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻣﺬﻫﺐ ﺟﺒﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻃﺮﻓﺪاران ﺗﻔـﻮﻳﺾ را‬ ‫ﻣﺠﺎب ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻃﺮح ﻛﻠﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺷﺮح ﺗﺤﻮل و ﺗﻜﺎﻣﻞ واﻗﻌﻲ ﺣﻴﺎت در روي زﻣﻴﻦ ﻛﺎﻣﻞ ﻧﺸﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬ ‫ﺳﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺟﺎﻧﻮران و ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻗﺼﺪﺷﺎن اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻧـﺮژي را در ﻣﺨﺰﻧـﻲ ذﺧﻴـﺮه ﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺎﻧﻮران ﻗﺼﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺮژي را ﺑﺮاي ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ و ﺳﺮﻳﻊ ﺑﻜﺎر ﺑﺮﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ در ﻳـﻚ ﻣﺮﺣﻠـﺔ دﻳﮕـﺮ ﻣﻴـﺎن ﺟـﺎﻧﻮران‬ ‫اﻧﺸﻌﺎب دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻏﺮﻳﺰه و ﻋﻘﻞ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻛﻤﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻫﺮﮔﺰ ﻋـﺎري از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻏﺮﻳﺰه ﻧﺰد ﻣﻮرﭼﻪ و زﻧﺒﻮر و ﺷﺨﺺ ﺑﺮﮔﺴﻮن‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮق ﺑﻴﻦ ﻋﻘﻞ و ﻏﺮﻳﺰة ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﻘﺎم اﺳﺎﺳﻲ دارد؛ زﻳﺮا ﻗﺴﻤﺖ ﻓﺮاواﻧﻲ از اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﻗﺼـﺔ »ﺳـﻨﺪ‬ ‫ﻓﻮرد و ﻣﺮﺗﻮن«‪ 1‬اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻏﺮﻳﺰه ﻧﻘﺶ ﭘﺴﺮ ﺧﻮب و ﻋﻘﻞ ﻧﻘﺶ ﭘﺴﺮ ﺑﺪ را ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ The History of Sandford and Merton .1‬داﺳﺘﺎن ﻣﻔﺼﻠﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻛﻮدﻛﺎن‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﺔ ﺗﻮﻣﺎس دي ‪ Thomas day‬ﻛﻪ در اواﺧﺮ‬ ‫ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﺮﺗﻮن ﺑﺪ اﺳﺖ و ﺳﻨﺪﻓﻮرد ﺧﻮب‪ ،‬و ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺳﺰاي ﻛﺎرﻫﺎﺷﺎن ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 592‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻏﺮﻳﺰه در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺧﻮد اﺷﺮاق ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻨﻈﻮرم از اﺷـﺮاق ﻏﺮﻳـﺰه اي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﻮددار و ﺧﻮداﮔﺎه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﺪ درﺑﺎرة ﻫﺪف ﺧﻮد ﻏﻮر و ﺗﺄﻣﻞ ﻛﻨﺪ و آن را ﺑـﻲ ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﺑـﺰرگ ﺳـﺎزد‪ «.‬ﻓﻬﻤﻴـﺪن‬ ‫ﺷﺮح اﻋﻤﺎل ﻋﻘﻞ ﻫﻤﻴﺸﻪ آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻣﻘﺼﻮد ﺑﺮﮔﺴﻮن را ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺪ اﻋﻼي ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﺑﻜﺎر‬ ‫ﺑﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻮش ﻳﺎ ﻋﻘﻞ »ﭼﻮن آﻏﻮش ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﺗﺮك ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺟﻤﺎد ﻣﺮده را ﻫﺪف ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ «.‬ﻓﻘﻂ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ درﺑـﺎرة‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺪاوم و راﻛﺪ اﻧﺪﻳﺸﺔ واﺿـﺤﻲ ﺗﺸـﻜﻴﻞ دﻫـﺪ؛ ﺗﺼـﻮرات آن ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺷـﻴﺎ ﻛـﻪ در ﻣﻜـﺎن واﻗﻌﻨـﺪ ﺧـﺎرج از‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ و داراي ﺛﺒﺎت ﻫﻤﺎن اﺷﻴﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞ ﻣﻜﺎﻧﺎً ﺗﺠﺰﻳﻪ و زﻣﺎﻧﺎً ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ و ﭼﻨﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻞ را ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ درآورد‪ ،‬ﺑﻞ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺪن را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ اوﺿﺎع ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪» .‬ﺧﺼﻴﺼـﺔ ﻋﻘـﻞ‬ ‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻋﺠﺰ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺮاي ﻓﻬﻤﻴﺪن زﻧﺪﮔﻲ‪ «.‬ﻫﻨﺪﺳﻪ و ﻣﻨﻄﻖ ﻛﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﻤﻮﻧﻪ وار آن ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻣﻨﺤﺼـﺮاً ﺑـﺎ‬ ‫اﺟﺴﺎم ﺟﺎﻣﺪ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎﻗﻨﺪ؛ اﻣﺎ در ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺣﻘﺎً ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ ﺑـﺎ ﻋﻘـﻞ ﺗﻔـﺎوت ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫دارد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻠﻮ ﺗﻌﻘﻞ را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﺟﻤﺎدات ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﻋﻤﺪاً ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻋﻘﻞ را ﺑـﺎ آن ﺗﻄﺒﻴـﻖ‬ ‫دﻫﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﻄﻊ ﺷﻄﺮﻧﺞ را ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ روي آن ﺷﻄﺮﻧﺞ ﺑﺎزي ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻋﻘﻞ و‬ ‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﺟﺴﺎم ﻣﺎدي ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً ﻣﺮﺗﺒﻄﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ دو از راه اﻧﻄﺒﺎق دو ﺟﺎﻧﺒﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪهاﻧﺪ‪» .‬ﻳﻚ ﻓﺮاﮔﺮد واﺣﺪ ﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ ﻣـﺎده و‬ ‫ﻋﻘﻞ را در آن واﺣﺪ از ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺣﺎوي ﻫﺮ دوي آﻧﻬﺎ ﺑﻮده ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺼﻮر رﺷﺪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻣﺎده و ﻋﻘﻞ ﺗﺼﻮر اﺳﺘﺎداﻧﻪاي اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﻓﻬﻤﻴﺪن دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣﻨﻈـﻮر ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻛﻠﻲ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻘﻞ ﻗﺪرت دﻳﺪن اﺷﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻜﻲ از دﻳﮕﺮان ﻣﺠﺰا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺎده آن ﭼﻴـﺰي اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ اﺷﻴﺎي ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬اﺷﻴﺎي ﺟﺎﻣﺪ ﻣﺠﺰا وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘـﻂ ﺟﺮﻳـﺎن ﺑـﻲ اﻧﺘﻬـﺎﻳﻲ از‬ ‫ﺷﺪن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻛﻪ در آن ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﭼﻴﺰي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ آن ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ اﻳﻦ ﺑﺸـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ ﺷـﺪن ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﺻﻌﻮدي ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﺰوﻟﻲ‪ :‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺻﻌﻮدي اﺳﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد؛ وﻗﺘﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺰوﻟﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻛﺞ ﻓﻬﻤﻲ ﻋﻘﻞ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﺨﺮوﻃﻲ ﺷﻜﻞ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫و ﻣﻄﻠﻖ در رأس آن ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﺣﺮﻛﺖ ﺻﻌﻮدي ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺠﻤﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺰوﻟﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻔﺮق‪ ،‬ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺻﻌﻮدي راه ﺧﻮد از ﺧﻼل ﺣﺮﻛـﺖ ﻧﺰوﻟـﻲ اﺟﺴـﺎم ﺳـﻘﻮط ﻛﻨﻨـﺪه ﻛـﻪ روي آن ﺳـﻮار‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻃﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ راﻫﻬﺎﻳﻲ از ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺸﻜﺎﻓﺪ؛ ﭘﺲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ ﺣﺪود و راﻫﻬﺎ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧـﺪ‬ ‫و ﺟﺮﻳﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻪ اﺟﺴﺎم ﻣﺠﺰا ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﺮد ﺳﺮ ﺳﻔﺮه ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻛـﺮد؛ ﻣﻨﺘﻬـﺎ اﻳـﻦ ﺧﺎﺻـﻴﺖ را‬ ‫دارد ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﺮغ ﺑﺮﻳﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻫﻤﺎن ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺠﺰاﻳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎرد آن را ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻋﻘﻞ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﭼﻨﺎن رﻓﺘﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﻣﺴﺤﻮر ﺗﻔﻜﺮ درﺑﺎرة ﻣﺎدة راﻛﺪ اﺳﺖ‪ .‬زﻧـﺪﮔﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﺮون ﻣﻲ ﻧﮕﺮد‪ ،‬ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺧﺎرج از ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲ ﮔﺬارد‪ ،‬و اﺻﻼً ﺷـﻴﻮه ﻫـﺎي ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺳـﺎزﻣﺎن ﻧﻴﺎﻓﺘـﻪ را اﺗﺨـﺎذ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﻬﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ «.‬اﮔﺮ ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺗﺸﺒﻴﻪ دﻳﮕﺮي ﺑﺮ ﺗﺸﺒﻴﻬﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑـﻪ‬ ‫وﺳﻴﻠﺔ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺷﺪه ﺑﻴﻔﺰاﻳﻴﻢ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﺳﻴﻢ ﻧﻘﺎﻟﺔ ﻋﻈﻴﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻄﺎر ﺑـﺎﻻ روﻧـﺪة آن‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و ﻗﻄﺎر ﭘﺎﻳﻴﻦ روﻧﺪة آن ﻣﺎده اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﻘﻞ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻤﺎﺷﺎي ﻗﻄﺎر ﭘﺎﻳﻴﻦ روﻧـﺪه ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ از ﺟﻨـﺐ‬ ‫ﻗﻄﺎر ﺑﺎﻻ روﻧﺪه ‪ -‬ﻛﻪ ﻣﺎ در آن ﻫﺴﺘﻴﻢ ‪ -‬ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﻮة ﺷﺮﻳﻔﺘﺮي ﻛﻪ ﺗﻮﺟـﻪ ﺧـﻮد را ﺑـﺮ ﻗﻄـﺎر ﺧﻮدﻣـﺎن ﻣﻌﻄـﻮف‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻋﺒﺎرت از ﻏﺮﻳﺰه ﻳﺎ اﺷﺮاق اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﻴﺪن از اﻳﻦ ﻗﻄﺎر ﺑﻪ آن ﻗﻄﺎر ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ رخ ﻣﻲ دﻫـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺎ دﺳﺘﺨﻮش ﻋﺎدات ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ؛ و اﻳﻦ ذات ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﻀﺤﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺧـﻮد را دو ﻗﺴـﻤﺖ‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻ رود و ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦ؛ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻓﻘﻂ آن ﻗﺴﻤﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻲ رود ﻣﻀﺤﻚ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﺧﻮد ﻋﻘﻞ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺰوﻟﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺸﺎﻫﺪة ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺰوﻟﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺣﺮﻛﺖ ﺻﻌﻮدي‪.‬‬

‫ﺑﺮﮔﺴﻮن □ ‪593‬‬

‫در ﻧﻈﺮ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻋﻘﻞ ﻛﻪ اﺷﻴﺎ را ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻧﻮﻋﻲ رؤﻳﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺗﻤﺎم زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻌـﺎل ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺘﻔﻜﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ رؤﻳﺎ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻧﻔﺲ ﻣﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺎن درﻫﻢ ﻣﻲ ﺷﻜﻨﺪ و‬ ‫ﭘﺎره ﭘﺎره ﻣﻲ ﮔﺮدد؛ اﺷﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺪاﺧﻞ دارﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺣﺎد ﺟﺎﻣﺪ ﻣﺠﺰا دﻳـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ؛ ﻓـﻮق‬ ‫ﻣﻜﺎن ﺧﻮد را ﺗﻨﺰل ﻣﻲدﻫﺪ و در ﺗﻤﻜﻦ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﺳﻘﻮط ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻫـﺮ ﻋﻘﻠـﻲ‪ ،‬ﭼـﻮن‬ ‫ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪ اﺳﺖ؛ و ﻣﻨﻄﻖ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺗﺼﻮراﺗﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻠـﻲ در ﺧـﺎرج از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﻗﺮار دارﻧﺪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﺼﻮل ﻫﻨﺪﺳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺟﻬﺖ ﻣﺎدﻳﺖ ﺳﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﻴﺎس و اﺳﺘﻘﺮا ﻫﺮ دو در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد‬ ‫ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ درك ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ »ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﻜﻦ در اﻧﺘﻬﺎي آن ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻗﻮة اﺳﺘﻘﺮا و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﻴﺎس و در ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﻋﻘﻠﻴﺖ را ﺗﻤﺎﻣﺎً در ﻃﻮل راه ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ «.‬اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﻴﺎس را در ذﻫﻦ اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ آن‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺷﻴﺎ را ﻛﻪ ﻋﻘﻞ در آﻧﺠﺎ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻨﻄﻖ و رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻛﻮﺷﺶ روﺣـﻲ ﻣﺜﺒﺘـﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﻮﻋﻲ ﺣﺮﻛﺖ در ﺧﻮاب ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در آن اراده ﻣﻌﻠﻖ و ذﻫﻦ از ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﺑـﺎز ﻣﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻦ اﺳﺘﻌﺪاد رﻳﺎﺿﻲ ﻣﺎﻳﺔ ﻓﺨﺮ و ﺷﺮف اﺳﺖ ‪ -‬ﻛﻪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻫﻢ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ دارد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﺎ ﻣﻜﺎن ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺮﻳﺰه ﻳﺎ اﺷﺮاق ﻧﻴﺰ ﺑﺎ زﻣﺎن ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻗﺎﺑـﻞ ﺗـﺬﻛﺮ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن اﺳﺖ ﻛﻪ وي‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن را ﻋﻤﻴﻘﺎً ﻧﺎﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﻣﻜﺎن ﻛﻪ ﺧﺼﻴﺼـﺔ‬ ‫ﻣﺎده اﺳﺖ از ﺗﺠﺰﻳﺔ ﺟﺮﻳﺎن ﻛﻠﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ اي اﺳﺖ در واﻗﻊ ﻣﻮﻫﻮم و در ﻋﻤﻞ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﻧﻈﺮي ﺳﺨﺖ ﮔﻤﺮاه ﻛﻨﻨﺪه‪ .‬زﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﺧﺼﻴﺼﺔ ذاﺗﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻳﺎ روح اﺳﺖ‪» .‬ﻫﺮ ﺟﺎ ﭼﻴﺰي زﻧـﺪﮔﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬در ﺟـﺎﻳﻲ‬ ‫دﻓﺘﺮي ﺑﺎز اﺳﺖ ﻛﻪ زﻣﺎن در آن ﺛﺒﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ «.‬اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ از آن ﺳﺨﻦ ﻣﻲ رود زﻣـﺎن رﻳﺎﺿـﻲ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﺷﺪ از ﺗﺠﻤﻊ ﻳﻜﺴﺎن ﻟﺤﻈﺎت ﻣﺘﺨﺎرج‪ .‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﮔﺴﻮن زﻣﺎن رﻳﺎﺿﻲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﻜﻠﻲ از ﻣﻜﺎن اﺳـﺖ‪ .‬آن‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ذاﺗﻲ زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺴﻮن آن را »ﻣﺪت« ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﺗﺼـﻮر ﻣـﺪت در ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﺑﺮﮔﺴـﻮن ﻣﻘـﺎم‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ دارد‪ ،‬و در ﻫﻤﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺘﺎب او »زﻣﺎن و اﺧﺘﻴﺎر« ‪ Time and Free Will‬ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و اﮔـﺮ ﻣـﺎ ﺑﺨـﻮاﻫﻴﻢ‬ ‫ﭼﻴﺰي از دﺳﺘﮕﺎه وي درﻳﺎﺑﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر را ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ‪ .‬و اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﺼـﻮر ﺑﺴـﻴﺎر دﺷـﻮار اﺳـﺖ‪ .‬ﺧـﻮد ﻣـﻦ آن را ﻛـﺎﻣﻼً‬ ‫ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻢ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ اﻣﻴﺪوار ﺑﺎﺷﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم آن ﺑﻼﻏﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻲﺷﻚ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ اﻳﻦ ﺗﺼـﻮر اﺳـﺖ آن را ﺗﻮﺿـﻴﺢ‬ ‫دﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﻣﺪت ﻣﺤﺾ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از آن ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﻻت آﮔﺎﻫﺎﻧﺔ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻔﺲ ﻣﺎ ﺧﻮد را ﻣﻲ ﮔﺬارد ﺗﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻔﺲ از ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺎﺿـﺮ ﺧـﻮد از ﺣـﺎﻻت ﺳـﺎﺑﻘﺶ‬ ‫ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ «.‬ﻣﺪت ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﻛﻞ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﻣـﻲآورد ﻛـﻪ در آن ﺗـﺪاﺧﻞ ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ و ﺗـﻮاﻟﻲ‬ ‫ﺑﺪون ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪» .‬درون ﻧﻔﺲ ﻣﺎ ﺗﻮاﻟﻲ ﺑﺪون ﺗﺨﺎرج ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ؛ ﺑﻴﺮون ﻧﻔﺲ‪ ،‬در ﻣﻜﺎن ﻣﺤـﺾ‪ ،‬ﺗﺨـﺎرج‬ ‫ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺪون ﺗﻮاﻟﻲ وﺟﻮد دارد‪«.‬‬ ‫»ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ذﻫﻦ و ﻋﻴﻦ‪ ،‬و ﺗﻤﺎﻳﺰ و وﺣﺪت آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺷﻜﻞ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻣـﺎﻧﻲ ﻃـﺮح ﺷـﻮﻧﺪ‪ «.‬در‬ ‫ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ در آن ﻣﺎ ﺧﻮد را در ﺣﺎل ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻨﻔﻚ و ﻣﺠﺰا وﺟﻮد دارد؛ اﻣﺎ در ﻣﺪﺗﻲ ﻛـﻪ در آن ﻣـﺎ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﺣﺎﻻت ﻣﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻤﺰوج ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺪت ﻣﺤﺾ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺪ اﻋﻼي ﻓﺎﺻـﻠﻪ را از ﺗﺨـﺎرج داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺗﺨﺎرج ﺣﺪاﻗﻞ رﺳﻮخ را در آن ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ اش ﺑﺰرگ و ﺣﺎﻟﺶ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺗﺎزه اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ در اﻳـﻦ‬ ‫ﺻﻮرت ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻓﺸﺎر ﺑﺮ ارادة ﻣﺎ وارد ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺬﺷﺘﺔ ﮔﺮﻳﺰان را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﻴﻢ و آن را ﺗﻤﺎﻣﺎً و ﺑـﻲ ﻛـﻢ و ﻛﺎﺳـﺖ‬ ‫در ﺣﺎل ﻓﺮو ﺑﺮﻳﻢ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ ﻣﺎ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﺎﻟﻚ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﻳﺶ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﺴﺖ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻟﺤﻈﺎت ﻧﺎدرﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺪت ﻋﻴﻦ واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺷﺪن داﺋﻢ‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺤﺪث و ﻣﺼﻨﻮع ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺪت ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺧﻮد را در ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻣﺘﺠﻠﻲ ﻣﻲﺳﺎزد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در ﺣﺎﻓﻈﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺣﺎل ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﺎﻓﻈﻪ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺴﺐ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎب »ﻣـﺎده و ﺣﺎﻓﻈـﻪ« ‪ Memory and Matter‬ي او‬

‫‪ □ 594‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺑﻪ ﻧﺸﺎن دادن راﺑﻄﺔ ذﻫﻦ و ﻣﺎده ﻣﻲﭘﺮدازد و واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺮ دوي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺣﺎﻓﻈﻪ‪ ،‬ﻛﻪ »درﺳﺖ ﺗﻘﺎﻃﻊ ذﻫﻦ و‬ ‫ﻣﺎده« اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ دو ﭼﻴﺰ اﺳﺎﺳﺎً ﻣﺘﻔﺎوت وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً آﻧﻬﺎ را ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑـﻴﻦ اﻳـﻦ دو ﻣـﻮرد‬ ‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻓﺮاوان ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ دو ﺷﻜﻞ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺑﺎﻗﻲ ﻣـﻲ ﻣﺎﻧـﺪ‪ :‬اول‪ ،‬ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﻋـﺎدات‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ؛ دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﺎﻃﺮات ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ «.‬ﻣﺜﻼً در ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﺴﻲ ﺷﻌﺮي را ﺑﻪ ﻳﺎد دارد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ آن ﺷـﻌﺮ را‬ ‫از ﺑﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﺎدت ﻳﺎ ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻤﻲ ﻛﺴﺐ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ او را ﻗﺎدر ﺳﺎزد ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ ﻋﻤـﻞ ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬ ‫را ﺗﻜﺮار ﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻻاﻗﻞ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﺷﺨﺺ ﺑﻲ ﻫﻴﭻ ﺧﺎﻃﺮه اي از دﻓﻌﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ اي ﻛـﻪ ﺷـﻌﺮ را‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ آن را ﺗﻜﺮار ﻛﻨﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ آﮔﺎﻫﻲ از وﻗﺎﻳﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﻮع دوم‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﻓﻘﻂ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬در ﺧﺎﻃﺮه ﻫﺎي دﻓﻌﺎت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اي ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺷﻌﺮ را ﺧﻮاﻧﺪه‬ ‫اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻛﺪام ﻳﻜﺘﺎ و داراي زﻣﺎن ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﺗﺠﻠﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﮔﺴﻮن دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻋﺎدت ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﻣﻄﺮح ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﺮ روﻳﺪادي ﻓﻘﻂ ﻳﻜﺒﺎر روي داده اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﺧـﻮد را ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﺴـﻮن‬ ‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻫﻤﺔ آن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي در ﻳﺎد ﻣﺎ ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً ﻓﻘﻂ آﻧﭽﻪ ﻣﻔﻴـﺪ اﺳـﺖ وارد‬ ‫ﺿﻤﻴﺮ آﮔﺎه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﺼﻮر ﻇﺎﻫﺮي ﺣﺎﻓﻈﻪ در ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻗﺼـﻮر ﻗﺴـﻤﺖ ذﻫﻨـﻲ ﺣﺎﻓﻈـﻪ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻗﺼـﻮر ﻣﻜﺎﻧﻴﺴـﻢ‬ ‫دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺎﻓﻈﻪ را وارد ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺤﺜﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي ﻣﻐﺰ و ﻣـﻮارد ﻋﻤـﻞ‬ ‫ﻧﺴﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﺑﺮﮔﺴﻮن از آن ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻈﺔ ﺣﻘﻴﻘﻲ از وﻇﺎﻳﻒ ﻣﻐﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬ ‫را ﻣﺎده ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ و ذﻫﻦ ﺗﺨﻴﻞ‪ .‬ﺣﺎﻓﻈﻪ از ﺗﺠﻠﻴﺎت ﻣﺎده ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ از ﻣﺎده آن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ ادراك‬ ‫درﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻋﻜﺲ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫»ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﺻﻮﻻً ﻗﻮه اي ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻣﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ روح ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ در ﭘﺪﻳـﺪة‬ ‫ﺣﺎﻓﻈﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺎ آن ﺗﻤﺎس ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪«.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺴﻮن در ﻧﻘﻄﺔ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﺎﻓﻈﺔ ﻣﺤﺾ ادراك ﻣﺤﺾ را ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬و راﺟـﻊ ﺑـﻪ آن ﻧﻈـﺮ ﮔـﺎﻫﻲ ﻓـﻮق رﺋﺎﻟﻴﺴـﺘﻲ‬ ‫اﺗﺨﺎذ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬در ادراك ﻣﺤﺾ ﻣﺎ ﺑﻴﺮون از ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬واﻗﻌﻴﺖ ﺷﺊ را ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ اﺷـﺮاق ﻟﻤـﺲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ «.‬ﺑﺮﮔﺴﻮن ادراك را ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع آن ﭼﻨﺎن ﻛﺎﻣﻼً ﻳﻜﻲ ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً از ذﻫﻨﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪن آن ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ادراك ﻣﺤﺾ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ درﺟﺔ ذﻫﻦ ‪ -‬ذﻫﻦ ﺑﻲ ﺣﺎﻓﻈﻪ ‪ -‬اﺳﺖ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﺰو ﻣﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻣـﺎ‬ ‫ﻣﺎده را ﻣﻲ ﻓﻬﻤﻴﻢ‪ «.‬ادراك ﻣﺤﺾ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از آﻏﺎز ﻋﻤﻞ؛ ﻓﻌﻠﻴﺖ آن در ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻐـﺰ‬ ‫ﺑﺎ ادراك ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد؛ زﻳﺮا ﻣﻐﺰ اﺑﺰار ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وﻇﻴﻔﺔ ﻣﻐﺰ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎ را ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻋﻤـﻼً ﻣﻔﻴـﺪ اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﺤﺪود ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻐﺰ ﻧﺒﻮد ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ ادراك در ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﺎ داﺷـﺘﻦ ﻣﻐـﺰ ﻓﻘـﻂ‬ ‫آﻧﭽﻪ را ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﺔ ﻣﺎﺳﺖ ادراك ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪» .‬وﻇﻴﻔﺔ اﺳﺎﺳﻲ ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺎده اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫روح را از ﻟﺤﺎظ ﻋﻤﻞ ﻣﺤﺪود ﻛﻨﺪ‪ «.‬ﺟﺴﻢ در ﺣﻘﻴﻘﺖ وﺳﻴﻠﺔ اﺧﺘﻴﺎر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻏﺮﻳﺰه ﻳﺎ اﺷﺮاق‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻘﻞ ﺑﺎزﮔﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻻزم ﺑﻮد ﻛﻪ اﺑﺘﺪا ﺷـﺮﺣﻲ از ﻣـﺪت و ﺣﺎﻓﻈـﻪ ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ؛ زﻳﺮا ﻓﺮض ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﺮﮔﺴﻮن درﺑﺎرة ﻣﺪت و ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﺷﺮح وي در ﺧﺼﻮص اﺷﺮاق اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺰد اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﺷﺮاق ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻳﺎ ﻫﺎﻟﺔ ﻋﻘﻞ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻮن در ﻋﻤﻞ ﻛﻤﺘﺮ از ﻋﻘﻞ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮده از ﻣﺮﻛﺰ ﺑﻴﺮون راﻧﺪه ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮ اﺷﺮاق ﻓﻮاﻳﺪ ﻋﻤﻴﻘﺘﺮي ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن آن را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺷﺎﻣﺨﺘﺮي ﻣﻄﻠﻮب ﻣـﻲ ﺳـﺎزد‪ .‬ﺑﺮﮔﺴـﻮن‬ ‫ﻣﻴﻞ دارد ﻛﺎري ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ »ﺑﻪ دورن ﺧﻮد ﻣﻨﻌﻄﻒ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻗﻮه ﻫـﺎي اﺷـﺮاق ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز درون آن در ﺧﻮاﺑﻨـﺪ ﺑﻴـﺪار‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ‪ «.‬راﺑﻄﺔ ﺑﻴﻦ ﻏﺮﻳﺰه و ﻋﻘﻞ را ﺑﻪ راﺑﻄﺔ ﺑﻴﻦ ﺑﺎﺻﺮه و ﻻﻣﺴﻪ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻋﻘﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮ اﺷـﻴﺎ را از دور‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﮔﻮﻳﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ وﻇﻴﻔﺔ ﻋﻠﻢ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺪرﻛﺎت را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﮔﺴﻮن □ ‪595‬‬

‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﻨﻬﺎ ﻏﺮﻳﺰه ﻣﻌﺮﻓﺖ از دور اﺳﺖ‪ .‬راﺑﻄﺔ آن ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻧﻈﻴﺮ راﺑﻄﺔ ﺑﺎﺻﺮه ﺑﺎ ﻻﻣﺴﻪ اﺳﺖ‪ «.‬ﺿـﻤﻨﺎً اﻳـﻦ را ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﺘﺬﻛﺮ ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬وي ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﻨﻨـﺪة زﺑﺮدﺳـﺘﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻓﻜـﺎرش‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﺼﺎوﻳﺮ رﻫﺒﺮي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺼﻴﺼﺔ ذاﺗﻲ اﺷﺮاق آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻘﻞ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ اﺷﻴﺎي ﻣﺠﺰا ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺴـﻮن اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﻠﻤﺎت را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ در ﺗﻮﺻﻴﻒ اﺷﺮاق ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ ﻛـﻪ اﺷـﺮاق ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺗﺤﻠﻴﻠـﻲ‪ .‬ﻛﺜـﺮت را‬ ‫درﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﺜﺮت ﻓﺮاﮔﺮدﻫﺎﻳﻲ را درﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻛﺜﺮت اﺟﺴـﺎم ﻣﻜﺎﻧـﺎً ﻣﺘﺨـﺎرج را‪.‬‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ آﻧﻜﻪ اﺷﻴﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪» :‬اﺷﻴﺎ و اوﺿﺎع ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺎﻇﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﻣﺎ از ﺷـﺪن ﺑـﺮ ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد‪ .‬اﺷـﻴﺎ وﺟـﻮد‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﻋﻤﺎل وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ «.‬اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮه از ﺟﻬﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻋﻘﻞ دﺷﻮار و ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ در ﻧﻈـﺮ اﺷـﺮاق‬ ‫آﺳﺎن و ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ اي از اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮه اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در ﺣﺎﻓﻈﻪ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺣﻴـﺎت ﺧـﻮد را ﺗـﺎ ﺣـﺎل اداﻣـﻪ‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ و ﺑﺎ آن ﺗﺪاﺧﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ذﻫﻦ ﻧﺒﻮد ﺟﻬﺎن داﺋﻤﺎً در ﺣﺎل ﻣﺮدن و ﺑﺎز زاﻳﻴﺪه ﺷﺪن ﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ واﻗﻌﻴـﺖ‬ ‫ﻧﻤﻲداﺷﺖ‪ ،‬و ﻟﺬا ﮔﺬﺷﺘﻪ اي ﻧﻤﻲﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎﻓﻈﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻴﻞ دو ﺟﺎﻧﺒﺔ ﺧﻮد ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﻳﻨﺪه را واﻗﻌﻲ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪،‬‬ ‫و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺪت ﺣﻘﻴﻘﻲ و زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ را اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ اﺷﺮاق ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ اﻣﺘﺰاج ﮔﺬﺷـﺘﻪ و آﻳﻨـﺪه را ﺑﻔﻬﻤـﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻞ آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺨﺎرج ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﮔـﻮﻳﻲ ﻣﻜﺎﻧـﺎً ﺧـﺎرج از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧـﺪ‪ .‬ﺗﺤـﺖ رﻫﺒـﺮي‬ ‫اﺷﺮاق‪ ،‬ﻣﺎ درﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ »ﺷﻜﻞ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻋﻜﺲ ﻓﻮري اﺳﺖ از اﻧﺘﻘﺎل‪ «،‬و ﻓﻴﻠﺴﻮف »ﺟﻬﺎن ﻣـﺎدي را ﺧﻮاﻫـﺪ دﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ذوب ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺮﻳﺎن واﺣﺪي در آﻣﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن راﺟﻊ ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر و ﻣﺪح وي از ﻋﻤﻞ ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑـﺎ ﻣﺤﺎﺳـﻦ اﺷـﺮاق دارد‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬در واﻗـﻊ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﻣﺮﻛﺰ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻣﻘﺪار ﻣﻌﻴﻨﻲ اﻣﻜﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ وارد ﺟﻬﺎن ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻛﻤﻴـﺖ‬ ‫ﻣﻌﻴﻨﻲ از ﻋﻤﻞ ﻣﻤﻜﻦ‪ «.‬ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺿﺪ اﺧﺘﻴﺎر ﭘﺎره اي ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻓﺮض اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮاﻛﻢ اوﺿﺎع رواﻧﻲ ﻳـﻚ ﻛﻤﻴـﺖ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻻاﻗﻞ ﻧﻈﺮاً ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي اﺳﺖ‪ .‬رد ﻛﺮدن اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﺑﺮﮔﺴﻮن در ﻓﺼﻞ اول »زﻣﺎن و اﺧﻴـﺎر« ﺑﺮﻋﻬـﺪه ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺟﺒﺮﻳﺎن ﺑﺮ ﺧﻠﻂ ﻣﺒﺤﺚ در ﻣﻮرد ﻣﺪت ﺣﻘﻴﻘﻲ و زﻣﺎن رﻳﺎﺿﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑﺮﮔﺴـﻮن آن را در واﻗـﻊ ﺷـﻜﻠﻲ از ﻣﻜـﺎن‬ ‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﺒﺮﻳﺎن ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﺪﻋﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻓﺮض ﻏﻴﺮ ﻣﺠﺎز ﻗـﺮار ﻣﻴﺪﻫﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ وﺿﻊ ﻣﻐﺰ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ وﺿﻊ ذﻫﻦ ﻫﻢ ﻧﻈﺮاً ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺣﺎﺿـﺮ اﺳـﺖ ﺑﭙـﺬﻳﺮد ﻛـﻪ ﻋﻜـﺲ ﻗﻀـﻴﻪ‬ ‫ﺻﺎدق اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ وﺿﻊ ذﻫﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ وﺿﻊ ذﻫﻦ ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ذﻫﻦ را ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﺮ از ﻣﻐﺰ ﻣـﻲ داﻧـﺪ و‬ ‫ﻟﺬا ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ وﺿﻊ ﻣﺘﻔﺎوت ذﻫﻨﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻳﻚ وﺿﻊ ﻣﻐﺰي ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴـﺮد‬ ‫ﻛﻪ آزادي و اﺧﺘﻴﺎر ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ آزادﻳﻢ ﻛﻪ اﻋﻤﺎﻟﻤﺎن از ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﺎ ﺳﺮ زﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻴﻦ آن ﺷـﻮد‪،‬‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن داراي آن ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﺑﻴﻦ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ و اﺛﺮ او ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪«.‬‬ ‫در ﺷﺮح ﻣﺠﻤﻞ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﻣﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ آراي ﺑﺮﮔﺴﻮن را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻲ آﻧﻜﻪ دﻻﻳﻠﻲ را ﻛﻪ وي ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻣﺆﻳﺪ ﺻﺤﺖ آﻧﻬﺎ اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر در ﻣﻮرد ﺑﺮﮔﺴﻮن از ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻼﺳﻔﻪ آﺳﺎﻧﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ‬ ‫وي ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً دﻻﻳﻠﻲ ﺑﺮاي ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد ذﻛﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺟﺬاﺑﻴﺖ ذاﺗﻲ آﻧﻬـﺎ و ﺳـﺤﺮ ﺑﻴـﺎن ﻋـﺎﻟﻲ ﺧـﻮد ﻣﺘﻜـﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﮕﺮان ﺑﺮ ﺑﻴﺎن زﻳﺒﺎ و ﻣﺘﻨﻮع و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻇﺎﻫﺮي ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻏﺎﻣﺾ اﺗﻜﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺜﻴﻞ و ﺗﺸـﺒﻴﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺼﻮص ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻬﻤﻲ از ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ وي ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آن ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﻲ ﻗﺒﻮﻻﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌـﺪاد‬ ‫ﺗﺸﺒﻴﻬﺎﺗﻲ ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ در آﺛﺎر او ﻫﺴﺖ از ﺗﺸﺒﻴﻬﺎت ﻫﺮ ﺷﺎﻋﺮي ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ زﻧﺪﮔﻲ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻫﻢ ﺑﭙﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ درآﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎز ﺻﺪﻓﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻳـﻚ‬ ‫ﺑﻐﻞ ﻋﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬زﻧﺪﮔﻲ در اﺑﺘﺪا ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از »ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ ذﺧﻴـﺮه ﻛـﺮدن در ﻳـﻚ ﻣﺨـﺰن‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎً ﺳـﺒﺰﻳﻨﺔ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ذﺧﻴﺮه ﻣﻲ ﻛﻨﺪ«؛ ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻳﻦ ﻣﺨﺰن ﺑﺎﻳﺪ از آب ﺟﻮش ﻛﻪ ﺑﺨﺎر از آن ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد ﭘﺮ ﺷﻮد‪» .‬ﺑﺎﻳـﺪ از آن ﺑﻼاﻧﻘﻄـﺎع‬ ‫ﺟﺮﻳﺎﻧﺎﺗﻲ ﻓﻮران ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ وﻗﺘﻲ ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﺪ دﻧﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ «.‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪» :‬زﻧﺪﮔﻲ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣـﻮج ﻋﻈﻴﻤـﻲ‬

‫‪ □ 596‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﺮﻛﺰي آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد و ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﺑﺮﻣﻲﺧﻮرد و ﺑـﺎزﻣﻲﮔـﺮدد‪.‬؛‬ ‫ﻓﻘﻂ در ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻧﻊ از ﺳﺮ راه راﻧﺪه ﺷﺪه و ﻓﺸﺎر ﻣﻮج آزاداﻧﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ «.‬ﺳـﭙﺲ ﺑﻴـﺎن ﻣﻄﻠـﺐ اوج ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد و‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﺔ ﺳﻮار ﻧﻈﺎم ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪» .‬ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬از ﻋـﺎﻟﻲ و داﻧـﻲ‪ ،‬از ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻣﺒـﺎدي زﻧـﺪﮔﻲ ﺗـﺎ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ در آن ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬در ﻫﻤﺔ زﻣﺎﻧﻬﺎ و ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻗﻮة ﺳﺎﺋﻘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻼف ﺣﺮﻛﺖ ﻣـﺎده‬ ‫اﺳﺖ و ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧـﺪ و ﻫﻤـﻪ ﺗﺴـﻠﻴﻢ آن ﺳـﺎﺋﻘﺔ ﻋﻈـﻴﻢ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺣﻴﻮان ﺑﺮ ﻓﺮاز ﮔﻴﺎه ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﺣﻴﻮان ﺳﻮار ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺑﺸﺮﻳﺖ‪ ،‬در زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن‪ ،‬ﺳـﭙﺎه‬ ‫ﻋﻈﻴﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﻴﺶ و ﭘﺲ و ﺟﻮاﻧﺐ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺎ ﻣﻲﺗﺎزد و ﺣﻤﻠﻪاي ﭼﻨﺎن ﺑﻨﻴﺎن ﻛﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻫـﺮ‬ ‫ﻣﻘﺎوﻣﺘﻲ را درﻫﻢ ﺷﻜﻨﺪ و ﻣﻮاﻧﻊ ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺣﺘﻲ ﻣﺮگ را‪ ،‬از ﺳﺮ راه ﺧﻮد ﺑﺮدارد‪«.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻨﺘﻘﺪ ﺧﻮﻧﺴﺮدي ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﻤﺎﺷﺎﮔﺮ اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺷﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎﺷﺎﮔﺮي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ اي ﻛﻪ در آن اﻧﺴﺎن ﺑـﺮ‬ ‫ﺣﻴﻮان ﺳﻮار ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻈﺮ ﻣﻮاﻓﻘﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺣﺴﺎس ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻔﻜﺮ آرام و دﻗﻴﻖ ﻣﺸﻜﻞ‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺣﺮﻛﺎت ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﻓﻘﻂ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﻧﮕﻴﺰه اي اﺳﺖ ﺑﺮاي اﺣﺘـﺮاز‬ ‫از ﻣﻮاﻧﻊ در ﻣﻴﺪان ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﺣﺴﺎس ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮي از ﻳﻚ اﻓﺴﺮ ﺳﻮار ﻧﻈـﺎم ﺑﺮازﻧـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﺳﺮو ﻛﺎرش ﺑﺎ ﻓﻜﺮ اﺳﺖ ﭼﻨﺪان زﻳﺒﻨﺪه ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ اﺣﺴـﺎس ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ در ﺷـﻮر و‬ ‫ﻏﻮﻏﺎي ﺣﺮﻛﺖ ﺗﻨﺪ و ﺷـﺪﻳﺪ ﻣﺤﻠـﻲ ﺑـﺮاي ﻣﻮﺳـﻴﻘﻲ ﻣﻼﻳـﻢ ﻋﻘـﻞ ﻧﻴﺴـﺖ و ﻓﺮﺻـﺘﻲ ﻧﻴﺴـﺖ ﺑـﺮاي آن ﺗﻔﻜـﺮ و ﺗﺄﻣـﻞ‬ ‫ﺑﻲﻏﺮﺿﺎﻧﻪاي ﻛﻪ در آن ﻋﻈﻤﺖ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﻲ ﺷﻮد اﻣﺎ در ﻧـﻪ در ﺷـﻮرش و ﺑﻠـﻮا‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ در ﻋﻈﻤـﺖ ﺟﻬـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در ﻓﻜـﺮ‬ ‫اﻧﻌﻜﺎس ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ وﺳﻮﺳﻪ ﺑﻪ دل ﻣﻨﺘﻘﺪ راه ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺑﭙﺮﺳﺪ آﻳـﺎ دﻻﻳﻠـﻲ ﻫـﻢ ﺑـﺮاي ﻗﺒـﻮل‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻲ آرام و ﻗﺮاري درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن وﺟﻮد دارد ﻳﺎ ﻧﻪ؟ و اﮔﺮ اﻳﻦ ﺳﺆال را ﻃﺮح ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻜﻨﻢ ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﻪ در ﺧﻮد ﺟﻬﺎن و ﻧﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﺴﻴﻮ ﺑﺮﮔﺴﻮن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫دو ﺷﺎﻟﻮدة ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻛﻪ از ﺣﺪود ﻳﻚ ﻣﻨﻈﺮة ﺗﺨﻴﻠﻲ و ﺷـﺎﻋﺮاﻧﻪ از ﺟﻬـﺎن ﺗﺠـﺎوز ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت وي درﺑﺎرة ﻣﻜﺎن و زﻣﺎن‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻜﺎﻧﻲ اش ﺑﺮاي ﻣﺤﻜﻮم ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻋﻘﻞ ﻻزم اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ او را در ﻣﺤﻜﻮم ﺳﺎﺧﺘﻦ‬ ‫ﻋﻘﻞ در ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻋﻘﻞ در ﻣﺤﻜﻮم ﺳﺎﺧﺘﻦ او در ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺟﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣـﻲ ﻛﻮﺷـﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﺔ زﻣـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﺧﺘﻴﺎر و ﺑﺮاي ﻓﺮار وي از آﻧﭽﻪ وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ آن را »ﺟﻬـﺎن ﻗـﺎﻟﺒﻲ« ﻧﺎﻣﻴـﺪه اﺳـﺖ و ﺑـﺮاي ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺪاوﻣﻲ ﻛﻪ در آن ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺟﺎري ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺷﺮح ﺑﺮﮔﺴﻮن درﺑﺎرة رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ ذﻫـﻦ و‬ ‫ﻣﺎده ﺿﺮورت دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در اﻧﺘﻘﺎد از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﻳـﻦ دو ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻗـﺮار دﻫـﻴﻢ‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آن ﮔﻮﻧﻪ ﺧﻄﺎﻫﺎ و ﺗﻨﺎﻗﻀﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﻫﻴﭻ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ از آﻧﻬﺎ آزاد ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻨﺪان ﻣﻬﻢ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻏﻠﻂ ﺑﺎﺷﻨﺪ از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﺟﺰ ﻳﻚ ﺣﻤﺎﺳﺔ ﺗﺨﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻛﻪ آن ﻫـﻢ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑﺮﺣﺴـﺐ ﻣﺒـﺎﻧﻲ‬ ‫زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻮرد ﻗﻀﺎوت ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﻧﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻋﻘﻠﻲ‪ .‬ﭼﻮن از آن دو‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻜـﺎﻧﻲ ﺳـﺎدهﺗـﺮ اﺳـﺖ ﻣـﻦ‬ ‫ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻜﺎﻧﻲ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﺷﺮح ﻛﺎﻣﻞ و ﺻﺮﻳﺢ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﺮﮔﺴﻮن در »زﻣﺎن و اﺧﺘﻴﺎر« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻟﺬا اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑـﻪ ﻗـﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴـﻤﺖ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ او ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬ﺑﺮﮔﺴﻮن در ﻓﺼﻞ اول ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻟﻔﺎظ »ﺑﻴﺸﺘﺮ« و »ﻛﻤﺘﺮ« ﻣﻜﺎن را اﻓﺎده ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ وي ﺑﻴﺸﺘﺮ را اﺳﺎﺳﺎً آن ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺎوي ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ دﻟﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﻳﺎ ﻏﻠﻂ‪ ،‬در ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اراﺋـﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ ﺑﻞ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﻳﻚ ﺑﺮﻫﺎن ﺧﻠﻒ آﺷﻜﺎر را اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﻇﻬﺎر ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻧـﻪ ﺗﻜﺜـﺮ‬ ‫وﺟﻮد دارد و ﻧﻪ ﻣﻜﺎن‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﻲ ﺗﻮان از ﻣﻘﺪار ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ؟« ﻣﻮارد آﺷﻜﺎري ﻛﻪ ﺧﻼف ﻧﻈﺮ او را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬

‫ﺑﺮﮔﺴﻮن □ ‪597‬‬

‫ﻟﺬت و رﻧﺞ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺷﻜﺎل ﻓﺮاوان ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺣﻜﻤﻲ را ﻛﻪ ﺳﺮآﻏﺎز ﺑﺤﺚ ﺧﻮد ﻗـﺮار داده اﺳـﺖ ﻫﺮﮔـﺰ‬ ‫ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﻳﺎ ﺗﺪﻗﻴﻖ ﻣﺠﺪد ﻗﺮار ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫در ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪي در ﺧﺼﻮص اﻋﺪاد ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮ اﻋﺘﻘﺎد دارد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺠﺮد اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺨـﻮاﻫﻴﻢ ﻋـﺪد را‪ ،‬و ﻧـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ ارﻗﺎم و اﻟﻔﺎظ را‪ ،‬ﻧﺰد ﺧﻮد ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﻢ ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ ﺑﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﻨﺒﺴﻂ ﺗﻮﺳﻞ ﺟﻮﻳﻴﻢ‪ «.‬و »ﻫﺮ اﻧﺪﻳﺸﺔ روﺷـﻨﻲ از‬ ‫ﻋﺪد ﺣﺎﻛﻲ از ﻳﻚ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﺼﺮي واﻗﻊ در ﻣﻜﺎن اﺳﺖ‪ «.‬ﻫﻤﻴﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ‪،‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در اﺛﺒﺎت آن ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻮﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﻋﺪد ﭼﻴﺴﺖ و ﺷﺨﺼﺎً اﻧﺪﻳﺸﺔ روﺷﻨﻲ از آن ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠـﺐ از‬ ‫اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ وي ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻋﺪد را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از آﺣﺎد ﻳﺎ ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت دﻗﻴﻘﺘـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺘﺰ واﺣﺪ و ﻣﺘﻜﺜﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪«.‬‬ ‫در ﺑﺤﺚ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻗﻮال ﺑﺎﻳﺪ از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﻨﻢ ﻟﺤﻈﻪ اي ﺣﻮﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﺮج دﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻦ ﺗﻮﺟﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻤﺎﻳﺰاﺗﻲ ﺟﻠﺐ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺑﺪو اﻣﺮ ﻓﻀﻞ ﻓﺮوﺷﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻳﻨﺪ وﻟﻲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰات‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺳﻪ ﭼﻴﺰ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺴﻮن آﻧﻬﺎ را ﻣﻐﺸﻮش ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‪ (1) :‬ﻋﺪد‪ ،‬آن ﺗﺼﻮر ﻛﻠﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎ اﻋـﺪاد‬ ‫ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق اﺳﺖ؛ )‪ (2‬اﻋﺪاد ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ؛ )‪ (3‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻪ اﻋﺪاد ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑـﺎ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎﻗﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻋﺪد ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ آﺣﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻖ آﺧﺮ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬دوازده‬ ‫ﺣﻮاري و دوازده ﻗﺒﻴﻠﺔ اﺳﺮاﺋﻴﻞ و دوازده ﺑﺮج ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﺎﻳﻲ از آﺣﺎدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻴﭽﻴﻚ از آﻧﻬـﺎ ﻋـﺪد ‪ 12‬ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳـﻬﻞ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺪد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻫﻢ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﺎﻻ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻋﺪد ‪ 12‬ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻳـﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﻫـﺎ‪،‬‬ ‫ﻣﺸﺘﺮﻛﺎً دارﻧﺪ اﻣﺎ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﺎزده ﻧﻔﺮ ﺗﻴﻢ ﻛﺮﻳﻜﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺘﺮﻛﺎً ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻋـﺪد ‪ 12‬ﻧـﻪ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي اﺳﺖ از دوازده ﻓﻘﺮه‪ ،‬ﻧﻪ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﺎ ﻣﺸﺘﺮﻛﺎً دارا ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ و ﻋﺪد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠـﻲ ﻋﺒـﺎرت‬ ‫اﺳﺖ از ﺧﺎﺻﻴﺖ ‪ 12‬ﻳﺎ ‪ 11‬ﻳﺎ ﻋﺪد دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻛﻪ دوازده ﻳﺎ ﻳﺎزده ﻓﻘﺮه دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از اﻧﺪرز ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﺎ ﺑﻪ »ﻳﻚ ﺗﺼﻮر ﻣﻨﺒﺴﻂ ﺗﻮﺳﻞ ﺟﻮﻳﻴﻢ‪ «،‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪ دوازده ﻧﻘﻄﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ وﻗﺘـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻃﺎس ﺟﻔﺖ ﺷﺶ ﻣﻲ رﻳﺰﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺗﺼﻮﻳﺮي از ﻋﺪد ‪ 12‬ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻜﺮده اﻳﻢ‪ .‬ﻋﺪد ‪ 12‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫از ﻫﺮ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻣﺠﺮدﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ از ﻋـﺪد دوازده ﺣﺎﺻـﻞ ﻛـﺮده اﻳـﻢ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺪاﻧﻴﻢ ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از دوازده واﺣﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﻧﺪ ﭼﻪ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ وﺟﻮد دارد؛ و اﻳﻦ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﺼـﻮﻳﺮ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺠﺮد و ﻣﻨﺘﺰع اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻋـﺪدي ﺧـﻮد را ﻗﺎﺑـﻞ ﻗﺒـﻮل ﻣـﻲﺳـﺎزد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺧﺎﺻﻲ را ﺑﺎ ﻋﺪد ﻓﻘﺮات آن ﻣﻐﺸﻮش ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎز اﻳﻦ را ﺑﺎ ﻋﺪد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ درﻫﻢ ﻣﻲآﻣﻴﺰد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ درﻫﻢ آﻣﻴﺰي ﺑﺪان ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺟﻮان را ﺑﺎ ﺟﻮاﻧﻲ و ﺟﻮاﻧﻲ را ﺑﺎ ﺗﺼﻮر ﻛﻠﻲ ﻳﻚ »دورة زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ« ﺑﻪ ﻫـﻢ در‬ ‫آﻣﻴﺰﻳﻢ و آﻧﮕﺎه ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺟﻮان دو ﭘﺎ دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﻮاﻧﻲ ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ دو ﭘﺎ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﺗﺼـﻮر ﻛﻠـﻲ‬ ‫»دورة زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ« ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ دو ﭘﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ درﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻣﺠﺮدي ﻛﻪ ﺑﺪان ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﻋﺪد ﻳﺎ اﻋﺪاد ﺟﺰﺋﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﻜﺎن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻮﻧﺪ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬ ‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن را درﺑﺎرة ﻋﺪد رد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻠﻲﺗﺮ او را ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻫﻤﺔ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻣﺠﺮد و ﺗﻤـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺄﺧﻮذ از ﻣﻜﺎن اﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﺮدود ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﻣﺴﺌﻠﺔ اﻋﺪاد‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ دﻋﻮي ﺑﺮﮔﺴﻮن را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻫـﺮ ﺗﻌـﺪد آﺣـﺎد ﻣﺠﺰاﻳـﻲ ﻣﺘﻀـﻤﻦ ﻣﻜـﺎن‬ ‫اﺳﺖ؟ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻧﺎﻗﺾ ﻧﻈﺮ او ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧـﺪ؛ ﻣـﺜﻼً اﺻـﻮات ﻣﺘـﻮاﺗﺮ‪ .‬ﺑﺮﮔﺴـﻮن‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺻﺪاي ﭘﺎي رﻫﮕﺬري را در ﺧﻴﺎﺑﺎن ﻣﻲ ﺷﻨﻮﻳﻢ‪ ،‬اوﺿﺎع ﻣﺘﻮاﺗﺮ او را ﻣﺠﺴـﻢ ﻣـﻲ ﻛﻨـﻴﻢ؛ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺻﺪاي زﻧﮕﻲ را ﻣﻲ ﺷﻨﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻮﺳﺎن آن را ﺑﻪ ﺟﻠﻮ و ﻋﻘﺐ ﺗﺼـﻮﻳﺮ ﻣـﻲ ﻛﻨـﻴﻢ ﻳـﺎ اﺻـﻮات ﻣﺘـﻮاﺗﺮ آن را در ﻳـﻚ ﻣﻜـﺎن‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪاي ﻣﻲﭼﻴﻨﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﻨﻨـﺪه از ﺷـﺮح اﺣـﻮال ﺧـﻮﻳﺶ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻨﺪة ﺗﺬﻛﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص دادﻳﻢ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺑﺎﺻﺮة او ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ □ 598‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻫﻴﭻ وﺟﻮب ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺮاي ﭼﻴﺪن ﺿﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﺳﺎﻋﺖ در ﻳﻚ ﻣﻜﺎن ﺗﺨﻴﻠﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﻏﺎﻟـﺐ ﻣـﺮدم ﺑـﺪون‬ ‫اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ از ﻣﻜﺎن ﺿﺮﺑﻪ ﻫﺎ را ﻣﻲ ﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ داﺋﺮ ﺑﺮ ﺿﺮورت ﻣﻜﺎن از ﻃﺮف ﺑﺮﮔﺴﻮن اراﺋـﻪ ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺴﻮن آن را ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻓﺮض ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻓﻮراً ﺑﻪ اﻧﻄﺒﺎق دادن آن ﺑﺮ زﻣﺎن ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳـﺪ زﻣﺎﻧﻬـﺎي‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺧﺎرج از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ زﻣﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪه در ﻣﻜﺎن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ؛ در زﻣـﺎن‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً در ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗـﺪاﺧﻞ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و آﻧﻬـﺎ را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﺷﻤﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺠﺰا ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ اي ﺣﺎﻛﻲ از ﻣﻜﺎن اﺳﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﻓﺮض ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﺗﺠﺰﻳﺔ آﺷﻜﺎري ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﻜﺎن اﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي ﮔﻤﺎن ﺑﺮدن ﺑـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ اﻣـﺮي‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺜﻼً اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻣﺠﺮد آﺷﻜﺎرا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺨﺎرﺟﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻔﻴﺪي ﻏﻴﺮ از ﺳـﻴﺎﻫﻲ‬ ‫و ﺻﺤﺖ ﻏﻴﺮ از ﺑﻴﻤﺎري و ﺣﻤﻖ ﻏﻴﺮ از ﺧﺮد اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﺔ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫـﺎي ﻣﺠـﺮد ﻣﺘﻀـﻤﻦ ﻣﻜﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬و ﻟـﺬا ﻣﻨﻄـﻖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻣﺠﺮد را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد ﺛﻤﺮة ﻫﻨﺪﺳﻪ اﺳﺖ؛ و ﻋﻘﻞ ﻛﻼً ﻣﺘﻜﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻋﺎدت ﺗﺼـﻮﻳﺮ ﻛـﺮدن ﭼﻴﺰﻫـﺎ‪ ،‬ﻛﻨـﺎر‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﻣﻜﺎن‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖ ﻋﻘﻞ از ﻃﺮف ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﺮ آن ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻛﺸﻒ اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﺒﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻳﻚ ﺷﻴﻮة ﺗﻔﻜﺮ ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻴﻮة ﺗﺠﺴﻢ ﺗﻮاﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﺴﺘﺮده روي ﻳﻚ ﺧـﻂ‪ .‬ﻣـﻮرد اﻋـﺪاد ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺣﻖ ﺑﺎ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﻲ ﺑﻮد ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻣﺠﺮدي ﺑﺮﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﺣﺎوي ﻣﻜﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ و ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻣﺠﺮد را )در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺷﻴﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺼﻮر ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺣﺎوي ﻣﻜﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از اﺛﺮات ﺑﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎي ﺿﺪ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت و آﺷﻔﺘﮕﻴﻬﺎي ﻋﻘﻞ ﺗﻐﺬﻳـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﺎرش ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ ﻛﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﻏﻠﻂ را ﺑﺮ ﺗﻔﻜﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﺗﺮﺟﻴﺢ دﻫﺪ و ﻫﺮ ﻣﺸـﻜﻞ آﻧـﻲ را ﻻﻳﻨﺤـﻞ‬ ‫اﻋﻼم ﻛﻨﺪ و ﻫﺮ اﺷﺘﺒﺎه اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ اي را ﻛﺎﺷﻒ از ورﺷﻜﺴﺘﮕﻲ ﻋﻘﻞ و ﭘﻴﺮوزي ﻏﺮﻳـﺰه ﭘﻨـﺪارد‪ .‬در آﺛـﺎر ﺑﺮﮔﺴـﻮن اﺷـﺎرات‬ ‫ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻋﻠﻢ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﺑﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ اﺷـﺎرات ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﺑﺮﮔﺴﻮن را ﺳﺨﺖ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص زﻳﺴـﺖ ﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﻓﻴﺰﻳﻮﻟـﻮژي‪ ،‬ﻣـﻦ ﺻـﻼﺣﻴﺖ اﻧﺘﻘـﺎد‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي او را ﻧﺪارم‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد رﻳﺎﺿﻴﺎت‪ ،‬ﺑﺮﮔﺴﻮن در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻤﺪاً اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻛﻬﻨﻪ را ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﺟﺪﻳـﺪﺗﺮي ﻛـﻪ از‬ ‫ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻦ رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﻬﺎ رواج دارد ﺗﺮﺟﻴﺢ داده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ اﻣﺮ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ اﻏﻠﺐ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺗﺄﺳﻲ ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ و اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺣﺴﺎب اﻧﻔﻴﻨﻲ ﺗﺰﻳﻤﺎل‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روش ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻛﺎﻓﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ‬ ‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺧﻮد ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ اﻏﻼط و ﺗﻔﻜﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻐﺸﻮش ﺑﻮد‪ .‬ﻫﮕﻞ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻧﻘﻄﺔ اﺗﻜﺎي ﻛﻮﺷﺶ ﺧـﻮد ﺑـﺮاي‬ ‫اﺛﺒﺎت آﻧﻜﻪ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻛﻠﻴﺘﺎً ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ اﻏﻼط و اﻏﺘﺸﺎﺷﺎت ﻓﻜﺮي ﭼﺴﺒﻴﺪﻧﺪ‪ .‬و از آﻧﺠـﺎ ﺷـﺮﺣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﮕﻞ از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﻴﺎن ﻛﺮده ﺑﻮد وارد ﺗﻔﻜﺮ ﺟﺎري ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺷﺪ و ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﻬﺎ ﻫﻤﺔ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻮرد‬ ‫اﺳﺘﻨﺎد ﻓﻼﺳﻔﻪ را ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺎدام ﻛﻪ ﻏﺮض ﻋﻤﺪة ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺟﻬﺎل را ﺑﭙﺮﺳـﺘﻴﻢ‬ ‫ﺻﺒﺮ و ﺷﻜﻴﺐ و ﺗﻔﻜﺮ ﻣﻔﺼﻞ و ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﻧﻤﻲﺗﻮان ﭼﻴﺰي آﻣﻮﺧﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺒﻖ ذﻫﻦ و ﺗﻌﺼﺒﺎت ‪‬‬ ‫ ﻛﻪ اﮔﺮ ﭘﻴﺮو ﻫﮕﻞ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻋﻘﻞ« و اﮔﺮ ﭘﻴﺮو ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان »اﺷـﺮاق« ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ ‪-‬‬‫ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ از ﻛﻮﺷﺶ رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﻬﺎ ﺑﺮاي رﻓﻊ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻫﮕﻞ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗـﺮار داده اﺳـﺖ ﺟﺎﻫـﻞ‬ ‫ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻋﺪد ﻛﻪ درﺑﺎرة آن ﺑﺤﺚ ﻛﺮدم‪ ،‬ﻧﻘﻄﺔ ﺗﻤﺎس ﻣﻬﻢ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﺎ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﭙـﺬﻳﺮﻓﺘﻦ‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺧﻮد او آن را ﻧﻤﺎﻳﺶ »ﺳﻴﻨﻤﺎﻳﻲ« ﺟﻬﺎن ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺗﻐﻴﻴﺮ را‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺪاوم را‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ اوﺿﺎع ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻜﺲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺳﻠﺴﻠﻪ اي از اوﺿﺎع ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺗﻐﻴﻴﺮ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و در اﻣﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﻚ ﭼﻴـﺰ ﻫﺮﮔـﺰ‬

‫ﺑﺮﮔﺴﻮن □ ‪599‬‬

‫در ﻫﻴﭻ وﺿﻌﻲ ﻗﺮار ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ از ﻳـﻚ ﺳﻠﺴـﻠﻪ اوﺿـﺎع ﻣﺘﻐﻴـﺮ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺷـﺪه‪ ،‬ﺑﺮﮔﺴـﻮن »ﺳـﻴﻨﻤﺎﻳﻲ«‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺮاي ﻋﻘﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﺎﺳﺎً ﺳﺨﻴﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺪت ﺣﻘﻴﻘـﻲ‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗـﺪاﺧﻞ ﮔﺬﺷـﺘﻪ و ﺣـﺎل اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻧـﻪ ﻣﺘﻀـﻤﻦ ﺗـﻮاﺗﺮ رﻳﺎﺿـﻲ اوﺿـﺎع »اﻳﺴـﺘﺎ«‬ ‫)اﺳﺘﺎﺗﻴﻚ(‪ .‬و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻈﺮ اﻳﺴﺘﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﻈﺮ »ﭘﻮﻳﺎ« )دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ( ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬ ‫ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و ﺑﺎ وﺟﻮد دﺷﻮارﻳﺶ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ از آن ﺑﮕﺬرﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﮔﺎه ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﺳﺘﺪﻻل ﺗﻴﺮ زﻧﻮ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و ﻟﺬا آﻧﭽﻪ در اﻧﺘﻘﺎد از ﻧﻈـﺮ ﺑﺮﮔﺴـﻮن ﮔﻔﺘـﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺷﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﺜﺎل ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺷﻮد‪ .‬زﻧﻮ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﭼـﻮن ﺗﻴـﺮ در ﻫـﺮ ﻟﺤﻈـﻪ در‬ ‫ﻫﻤﺎن ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﻴﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺮواز ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺮ اول ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﭼﻨﺪان ﻗـﻮي ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻧﺮﺳﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻴﺮ در ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ در ﻫﻤﺎن ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻟﺤﻈﺔ ﺑﻌﺪ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺮﻛﺖ ﻋﻴﻨﺎً ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ﺣﺮﻛـﺖ‪ ،‬اﮔـﺮ ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﻓـﺮض ﻛـﻪ ﺣﺮﻛـﺖ ﻧﺎﭘﻴﻮﺳـﺘﮕﻲ‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻓﺮض ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺎﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ اﺻﺮار روزﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺸـﻜﻼﺗﻲ ﺑﺮﻣـﻲﺧﻴـﺰد؛ و ﻣﺸـﻜﻼﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﻣﺪﺗﻬﺎي ﻣﺪﻳﺪ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﺘﺎع دﻛﺎن ﻓﻼﺳﻔﻪ را ﺗﺸﻜﻴﻞ داده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه رﻳﺎﺿـﻴﺪاﻧﻬﺎ از‬ ‫اﻳﻦ ﻓﺮض ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺎﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ اﺣﺘﺮاز ﻛﻨﻴﻢ دﭼﺎر ﻣﺸﻜﻼت ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺳﻴﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در آن‬ ‫ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﺼﻮﻳﺮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و در آن ﻫﺮﮔﺰ ﻳﻚ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﻌﺪي ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﻫﺮ دو ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﺼﻮﻳﺮ‬ ‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ را ﻛﺎﻣﻼً ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﻮت ﺑﺮﻫﺎن زﻧﻮ در ﻛﺠﺎﺳﺖ؟‬ ‫زﻧﻮ ﺑﻪ ﻣﻜﺘﺐ اﻟﺌﺎت ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻏﺮﺿﺸﺎن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از اﺛﺒﺎت اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﻴﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺗﻴﺮي ﻫﺴـﺖ ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن‬ ‫اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ آﻧﺠﺎ‪ .‬ﺑﺎ ﻧﺼﻒ ﻛﺮدن اﻳﻦ ﻧﻈﺮ؛ ﻓﻼﺳﻔﻪ دو ﻣﻌﻤﺎ ﭘﺪﻳـﺪ آوردﻧـﺪ‪ .‬اﻟﺌﺎﺗﻴـﺎن ﮔﻔﺘﻨـﺪ اﺷـﻴﺎ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮات وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس و ﺑﺮﮔﺴﻮن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮات وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﺷﻴﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺌﺎﺗﻴﺎن ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﺗﻴـﺮ‬ ‫ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺮواز ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻫﺮاﻛﻠﻴﺘﻮس و ﺑﺮﮔﺴﻮن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﭘﺮواز ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﺮﻫـﺎن ﺧـﻮد را ﺑـﺎ‬ ‫رد ﻛﺮدن ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻃﺮح ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوه »اﻳﺴﺘﺎ« ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﻀﺤﻚ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ ﺗﻴـﺮ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد! ﮔـﺮوه‬ ‫»ﭘﻮﻳﺎ« ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﻀﺤﻚ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﭘﺮواز وﺟﻮد ﻧﺪارد! و آن ﺑﻴﭽﺎرهاي ﻛﻪ در وﺳﻂ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻢ ﺗﻴﺮ وﺟﻮد دارد و ﻫﻢ ﭘﺮواز از ﻧﻈﺮ ﻃﺮﻓﻴﻦ دﻋﻮا ﻣﻨﻜﺮ ﻫﺮ دو ﻓﺮض ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬـﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳﺒﺎﺳـﺘﻴﺎن‬ ‫ﻗﺪﻳﺲ از ﻳﻚ ﻃﺮف ﺗﻴﺮ ﺗﻨﺶ را ﺳﻮراخ ﻣﻲﻛﻨﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﭘﺮواز‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻛﺸﻒ ﻧﻜﺮدهاﻳﻢ ﻛﻪ ﻗﻮت ﺑﺮﻫﺎن زﻧـﻮ‬ ‫در ﻛﺠﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫زﻧﻮ ﺗﻠﻮﻳﺤﺎً اﺳﺎس ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن را درﺑﺎرة ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺮض ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺮض ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﭼﻴﺰي در ﻓﺮاﮔـﺮد‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ وﺿﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در آن ﭼﻴﺰ ﻳﻚ وﺿﻊ ﻣﺘﻐﻴﺮ دروﻧﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬آن ﭼﻴـﺰ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ اﮔﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﺮد ﻣﻲﺑﻮد ﺑﺎﻳﺪ ذاﺗﺎً ﺗﻔﺎوت ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ زﻧﻮ ﻣﺘﺬﻛﺮ ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ در ﻫـﺮ ﻟﺤﻈـﻪ اي ﺗﻴـﺮ‬ ‫درﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻴﻨﺎً ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ اﮔﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮد ﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬و از اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم وﺿﻊ ﻣﺘﺤﺮك ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻟﺬا ﺑﺎ ﭼﺴﺒﻴﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻛـﻪ وﺿـﻊ ﻣﺘﺤـﺮك در ﺣﺮﻛـﺖ‬ ‫ﻣﻘﺎم اﺳﺎﺳﻲ دارد اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺗﻴﺮ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن زﻧﻮ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ رﻳﺎﺿﻲ ﺗﻐﺒﻴﺮ ﺗﻤﺎﺳﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻲاﻟﻈﺎﻫﺮ ﺗﻌﺒﻴﺮي از ﺗﻐﻴﻴﺮ را ﻛﻪ ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻧﻴﺴﺖ رد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎن زﻧﻮ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ دﻫﺪ؟ ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ وﺟﻮد ﺗﻴﺮ را در‬ ‫ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ و ﻫﺮ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻨﻜﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﮔﺴﻮن ﭘﺲ از ﺑﻴﺎن ﺑﺮﻫﺎن زﻧﻮ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬آري‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻴـﺮ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻧﻘﻄﻪ اي از ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺎز آري‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻴﺮ ﻛﻪ ﻣﺘﺤﺮك اﺳﺖ ﺑﺎ وﺿﻊ ﻛﻪ ﺑﻲ ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ ﻣﻘﺎرن ﺑﺸﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺗﻴﺮ ﻫﺮﮔﺰ در ﻫﻴﭻ ﻧﻘﻄﻬﺎي از ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪ «.‬اﻳﻦ ﺟﻮاب ﺑﻪ زﻧﻮ‪ ،‬ﻳﺎ ﺟﻮاﺑﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﺎﺑﻪ اﻳـﻦ راﺟـﻊ ﺑـﻪ آﺷـﻴﻞ و‬

‫‪ □ 600‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻻك ﭘﺸﺖ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻛﺘﺎب ﺑﺮﮔﺴﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻮاب ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﻌﻤﺎآﻣﻴﺰ اﺳﺖ؛ و اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﻧﻈﺮ ﺑﺮﮔﺴﻮن راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺪت اﺳﺖ‪ .‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮﮔﺴﻮن در ﺗﺄﻳﻴﺪ آن اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ رﻳﺎﺿﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ »ﻣﻔﻴﺪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﺔ اﺑﻠﻬﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ از ﺳﻜﻨﺎت ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‪ «.‬اﻣﺎ ﺑﻼﻫﺖ ﻇﺎﻫﺮي اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺷﻜﻞ ﻟﻔﻈﻲ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن اﺳﺖ؛ و ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﺮﻛـﺖ ﻣﻔﻴـﺪ‬ ‫رواﺑﻂ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻼﻫﺖ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً دوﺳﺘﻲ از دوﺳﺘﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻧﻪ از دوﺳﺘﻴﻬﺎ؛ ﺷـﺠﺮه ﻧﺎﻣـﻪ از اﻓـﺮاد‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻧﻪ از ﺷﺠﺮه ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻴﺎس ﺣﺮﻛﺖ از اﺷﻴﺎي ﻣﺘﺤﺮك ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ از ﺣﺮﻛﺎت‪ .‬ﺣﺮﻛـﺖ‬ ‫ﻣﺒﻴﻦ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﺊ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻔﺎوت در ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و زﻣﺎﻧﻬﺎ ﻫﺮ ﻗـﺪر ﺑﻬـﻢ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﻔﺎوت ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﺮ ﺿﺪ ﺗﻌﺒﻴﺮ رﻳﺎﺿﻲ ﺣﺮﻛﺖ در ﺗﺤﻠﻴﻞ آﺧـﺮ‬ ‫ﺑﻪ ﻟﻔﺎﻇﻲ ﻣﺤﺾ ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ از اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﮕﺬرﻳﻢ و ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺮﮔﺴـﻮن راﺟـﻊ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺪت ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺪت ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﺎﻓﻈﻪ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒـﻖ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﭼﻴﺰﻫـﺎي ﺑـﻪ ﻳـﺎد ﻣﺎﻧـﺪه در ﺣﺎﻓﻈـﻪ ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺣﺎﺿﺮ ﺗﺪاﺧﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً ﻣﺘﺨﺎرج ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ در وﺣـﺪت‬ ‫ﺷﻌﻮر ﺑﺎ ﻫﻢ درآﻣﻴﺨﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻋﻤﻞ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ؛ اﻣﺎ زﻣﺎن رﻳﺎﺿـﻲ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ ﻳﻚ ﻇﺮف ﻣﻨﻔﻌﻞ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻋﻤﻠﻲ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻴﭻ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺣﺎل آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻓﻲاﻟﻮاﻗـﻊ در ﺷـﺮح ﺧـﻮد از ﻣـﺪت ﻧﻴـﺰ‪،‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎآﮔﺎه ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻋﺎدي رﻳﺎﺿﻲ را ﻓﺮض ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺪون اﻳﻦ زﻣﺎن اﻇﻬﺎرات ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﻲ ﻣﻌﻨـﻲ اﺳـﺖ؛‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺎﺳﺎً آن اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪) «.‬ﺗﺄﻛﻴﺪ از ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺴﻮن( ﻣﮕﺮ ﻣﻨﻈﻮرش ﺟﺰ اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻠﺶ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﻛﻠﻤﺔ »دﻳﮕﺮ« ﻣﺒﻴﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﮔﺬﺷـﺘﻪ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﭼﻴـﺰي‬ ‫ﺧﺎرج از ﺣﺎل ﻓﺎﻗﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻌﺮﻳﻒ او ﻣﺪور اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ در ﺣﻘﻴﻘـﺖ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪:‬‬ ‫»ﮔﺬﺷﺘﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻠﺶ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬اﻳﻦ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻮش ﻓﺮﺟﺎﻣﻲ داﻧﺴـﺖ‪ .‬ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫اﻳﺮاد ﺑﺮﺣﺎل ﻧﻴﺰ وارد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺣﺎل ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »آن ﻛﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن اﺳﺖ )ﺗﺄﻛﻴﺪ از ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺴﻮن(‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻛﻠﻤﺔ »اﺳﺖ« درﺳﺖ ﻣﻔﻴﺪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ از ﺣﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷـﻮد‪ .‬ﺣـﺎل ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از آن ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺸﻐﻮل ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻮد ﻳﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺎل آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻠﺶ در ﺣﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻳـﺎ‬ ‫آﻳﻨﺪه‪ .‬ﺑﺎز ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺪور اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﻗﻄﻌﺔدﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﻪ از ﻛﺘﺎب ﺑﺮﮔﺴﻮن‪ ،‬ﺑﻄﻼن ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺸـﺎن ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫داد‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬آن ﻛﻪ ادراك ﻣﺤﺾ ﻣﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪاي ﻋﻤـﻞ ﻣﺎﺳـﺖ‪ ...‬ﻓﻌﻠﻴـﺖ ادراك ﻣـﺎ ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ در‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آن ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺮﻛﺎﺗﻲ ﻛﻪ آن را ﺗﻤﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻧﻪ در ﺷﺪت ﺑﻴﺸﺘﺮ آن‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻓﻘﻂ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ‪ -‬ﺣﺮﻛﺖ ]اﺳﺖ[‪ «.‬اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﻛﺎ ﻣﻼً روﺷﻦ ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺑﺮﮔﺴﻮن از ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺳـﺨﻦ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻣﻨﻈـﻮرش‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺎﻃﺮة ﻣﺎ از ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ وﻗﺘﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬درﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻓﻌﺎل ﺑﻮد ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن‬ ‫ﺣﺎل ﻓﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺮح ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺤﻈﺔ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در ﺗﻤﺎم ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻟﺤﻈﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻲ را ﺣﺎوي اﺳﺖ‪ .‬در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ادراﻛﺎﺗﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر ﻓﻌﺎل و ﻫﻤﺎﻧﻘـﺪر ﻓﻌﻠـﻲ‬ ‫ﺑﻮده اﻧﺪ ﻛﻪ ادراﻛﺎت ﺣﺎﻟﻴﻪ‪ .‬ﺣﻠﻴﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺤﺾ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻲﺣﺪذاﺗﻪ درﺳﺖ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺣﺎل ﻫﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﮔﺴﻮن اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﺔ واﻗﻌﻲ را از ﻳﺎد ﻣﻲ ﺑﺮد؛ آﻧﭽﻪ از آن ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺣﺎﺿﺮ از ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﺔ واﻗﻌﻲ ﺑﺎ ﺣﺎل درﻧﻤﻲآﻣﻴﺰد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﺟﺰو آن ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﺑﺴـﻴﺎر دﺷـﻮاري‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺪت و زﻣﺎن ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﺘﻜﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺗﺨﻠﻴﻂ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻴﻦ وﻗﻮع ﺣﺎﺿﺮ ﺧﺎﻃﺮه و وﻗﻮع ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ زﻣﺎن اﻳﻨﻘﺪر ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺎ آﺷﻨﺎ ﻧﻤﻲ ﺑﻮد‪ ،‬دور ﺑﺎﻃﻠﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺘﺎج ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑـﻪ‬

‫ﺑﺮﮔﺴﻮن □ ‪601‬‬

‫ﻋﻨﻮان ﭼﻴﺰي ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻓﻌﺎل ﻧﻴﺴﺖ وﺟﻮد دارد ﻓﻮراً آﺷﻜﺎر ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺷﺮح ﺗﻔﺎوت ادراك و ﺧﺎﻃﺮه ‪ -‬ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‪ ‬ﺣﺎﺿﺮﻧﺪ؛ و آﻧﭽـﻪ ﺑـﻪ ﮔﻤـﺎن ﺧـﻮدش ﻣﻌﻠـﻮم ﻛـﺮده‬ ‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺷﺮح ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ ﺣﺎل و ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺠﺮد آﻧﻜﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺨﻠﻴﻂ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻠـﻮم ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ او ﻧﻈﺮﻳﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻮﻻً زﻣﺎن در آن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺨﻠﻴﻂ ﺑﻴﻦ ﻳﺎدآوري ﺣﺎﺿﺮ و روﻳﺪاد ﮔﺬﺷﺘﻪ اي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣـﻲآﻳـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻇـﺎﻫﺮاً اﺳـﺎس ﻧﻈﺮﻳـﺔ زﻣـﺎﻧﻲ ﺑﺮﮔﺴـﻮن را‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻮردي اﺳﺖ از ﺗﺨﻠﻴﻂ ﻛﻠﻲ ﺗﺮي ﻛﻪ اﮔﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻜﻨﻢ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻄﻼن ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﺗﻔﻜﺮات ﺑﺮﮔﺴﻮن‬ ‫ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﺗﻔﻜﺮات ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ – ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرم از اﻳﻦ ﺗﺨﻠﻴﻂ ﻋﺒﺎرت اﺳـﺖ از ﺗﺨﻠـﻴﻂ‬‫ﺑﻴﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺼﻮل ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺪان ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺣﺎﻓﻈـﻪ ﻋﻤـﻞ ﺣﺼـﻮل ﻣﻌﺮﻓـﺖ واﻗـﻊ در ﺣـﺎل‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺪان ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد واﻗﻊ در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ دو ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬ ‫ﺗﺨﻠﻴﻂ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ ﺣﺎل و ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﻴﺮه و ﻣﺤﻮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺘﺎب »ﻣﺎده و ﺣﺎﻓﻈﻪ« اﻳﻦ ﺗﺨﻠﻴﻂ ﺑﻴﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺼﻮل ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﺨﻠﻴﻂ در اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﻠﻤﺔ »ﺗﺼﻮﻳﺮ« ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻛﺘﺎب ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﺷﺪه ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺔ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﻣﻲداﻧﻴﻢ از »ﺗﺼﺎوﻳﺮ« ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‬ ‫ ﻛﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﻣﻦ ﻣﺎده را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي از ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻣﻲﻧﺎﻣﻢ‪ ،‬و ادراك ﻣـﺎده‬‫ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺼﺎوﻳﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎص ﻳﻚ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺪن ﻣﻦ‪ ،‬راﺟﻊ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ «.‬ﻣﻼﺣﻈـﻪ ﻣـﻲ‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺎده و ادراك ﻣﺎده ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ وي از ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﻣﻤﺎﺛﻠﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻣﻐـﺰ ﻣـﺎده و ﺑﻘﻴـﻪ‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻫﻢ ﻣﺎده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻟﺬا اﮔﺮ ﺟﻬﺎن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻐﺰ ﻫﻢ ﺗﺼﻮﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻮن ﻣﻐﺰ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ آن را ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻨﻲ ﻋﺎدي ﻛﻠﻤﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در ﺷﮕﻔﺖ ﻧﻤﻲ ﺷـﻮﻳﻢ ﻛـﻪ از زﺑـﺎن‬ ‫ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺑﺸﻨﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﻣ‪‬ﺪر‪‬ك واﻗﻊ ﺷﺪن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وي ﺑﻌﺪاً ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫـﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻣﻮرد ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻓﺮق ﺑﻴﻦ وﺟﻮد داﺷﺘﻦ و ﻣﻮرد ادراك آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ واﻗﻊ ﺷﺪن ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻓﺮق ﻛﻤ‪‬ﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﺷـﺎﻳﺪ در‬ ‫ﻗﻄﻌﺔ دﻳﮕﺮي ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻳﻚ ﺷﺊ ﻣﺎدي ﻏﻴﺮ ﻣﺪر‪‬ك‪ ،‬ﻳﻚ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﻼﺗﺼـﻮر‪،‬‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺰ آﻧﻜﻪ ﻧﻮﻋﻲ وﺿﻊ ﻻﻳﺸﻌﺮ ذﻫﻦ ﺑﺎﺷﺪ؟« و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »اﻳﻨﻜـﻪ ﻫـﺮ واﻗﻌﻴﺘـﻲ ﻗﺮاﺑـﺖ و ﺷـﺒﺎﻫﺖ و ﺧﻼﺻـﻪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺑﺎ ﺷﻌﻮر دارد‪ ،‬ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ اﺷﻴﺎ را ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻣـﻲﻧـﺎﻣﻴﻢ ﺑـﻪ ﻧﻔـﻊ اﻳـﺪهآﻟﻴﺴـﻢ‬ ‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻳﻢ‪ .‬ﻣﻌﺬﻟﻚ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ از ﻧﻘﻄﻪ اي ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺪام از ﻓﺮوض ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﻛﻮﺷـﺪ‬ ‫ﺗﺮدﻳﺪ اوﻟﻴﺔ ﻣﺎ را ﺗﺨﻔﻴﻒ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻓﻌﻼً ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﻣﺎده‪ ،‬و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي روح‪ ،‬و واﻗﻌﻴـﺖ‬ ‫ﻳﺎ ذﻫﻨﻴﺖ ﺟﻬﺎن ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻦ در ﺣﻀﻮر ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻗﺮار دارم‪ «.‬و در ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺟﺪﻳﺪي ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﺗﺮﺟﻤـﺔ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ از ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از وﺟﻮد ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ از آﻧﭽﻪ اﻳـﺪهآﻟﻴﺴـﺘﻬﺎ ﻧﻤـﻮد‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ از آﻧﭽﻪ رﺋﺎﻟﻴﺴﺘﻬﺎ ﺑﻮد ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ ‪ -‬وﺟﻮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻨﺎﺑﻴﻦ ﺑﻮد و ﻧﻤﻮد ﻗﺮار دارد‪«.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰي ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺴﻮن در ﺳﻄﻮر ﺑﺎﻻ ﻣﻨﻈﻮر دارد ﻋﺒﺎرت ﻧﻴﺴﺖ از ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺮدن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ‬ ‫روﻳﺪاد ذﻫﻨﻲ‪ ،‬و ﺷﺊ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻋﻴﻦ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ﻋﺒﺎرت ﻧﻴﺴﺖ از ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﺑـﻴﻦ ﺷـﺊ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻫﺴـﺖ و ﺷـﺊ‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ ذﻫﻦ و ﻋﻴﻦ‪ ،‬ذﻫﻦ ﻛﻪ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ و ﺑـﻪ ﻳـﺎد ﻣـﻲ آورد و ﺗﺼـﺎوﻳﺮي دارد از ﻳـﻚ ﻃـﺮف‪ ،‬و‬ ‫اﺷﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﺎد آورده ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ‪ -‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﻓﻬﻤﻢ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﻛﻠﻲ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻏﺎﻳﺐ و ﻣﻔﻘﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﺪان اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ دﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﻲ وي را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ اﻳـﺪه آﻟﻴﺴـﻢ ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﻛﻪ دﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﺑﺪﻓﺮﺟﺎم و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﺳﻒ‪ .‬در ﻣﻮرد »ﺗﺼﺎوﻳﺮ« اﻳﻦ اﻣﺮ او را ﻗﺎدر ﻣﻲ ﺳﺎزد ﻛﻪ اﺑﺘـﺪا از ﺗﺼـﺎوﻳﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﭼﻴﺰي ﺑﻲﻃﺮف ﺑﻴﻦ ذﻫﻦ و ﻣﺎده ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻐﺰ ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺼـﻮر ﻧﺸـﺪه‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻨﻮان ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎده و ادراك ﻣﺎده واﺣﺪ و ﻣﻤﺎﺛﻠﻨﺪ وﻟﻴﻜﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻏﻴﺮ ﻣ‪‬ﺪر‪‬ك )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻐـﺰ(‬

‫‪ □ 602‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻳﻚ وﺿﻊ ﻻﻳﺸﻌﺮ ذﻫﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﻠﻤﺔ »ﺗﺼـﻮﻳﺮ« ﻧﻴـﺰ‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻣﺎﺑﻌـﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ را‬ ‫ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻔﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ واﻗﻌﻴﺘﻲ »ﻗﺮاﺑﺖ و ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﺧﻼﺻﻪ ﻧﺴﺒﺘﻲ« ﺑﺎ ﺷﻌﻮر دارد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺗﺨﻠﻴﻄﻬﺎ ﻣﻨﺒﻌﺚ از ﺗﺨﻠﻴﻂ اوﻟﻴﺔ ﺑﻴﻦ ذﻫﻨﻲ و ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ذﻫﻦ ‪ -‬ﻳﺎ ﻓﻜﺮ ﻳـﺎ ﺗﺼـﻮﻳﺮ ﻳـﺎ ﺧـﺎﻃﺮه ‪ -‬ﻋﺒـﺎرت‬ ‫اﺳﺖ از ﻳﻚ اﻣﺮ ﻣﻀﺎرع در وﺟﻮد ﻣﻦ‪ .‬ﻋﻴﻦ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﺷﺪ از ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺎذﺑﻪ‪ ،‬ﻳﺎ دوﺳﺖ ﻣﻦ ﻋﻤﺮو‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺮج ﻗﺪﻳﻤﻲ‬ ‫وﻧﻴﺰ‪ ،‬ذﻫﻦ ذﻫﻨﻲ و اﻳﻨﺠﺎ و واﻗﻊ در ﺣﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ذﻫﻦ و ﻋﻴﻦ ﻳﻜﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﻋـﻴﻦ ذﻫﻨـﻲ و اﻳﻨﺠـﺎ و واﻗـﻊ در‬ ‫ﺣﺎل ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬دوﺳﺖ ﻣﻦ ﻋﻤﺮو‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺧﻴﺎل ﺧـﻮدش در اﻣﺮﻳﻜـﺎي ﺟﻨـﻮﺑﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺑـﻪ ﺧـﺮج ﺧـﻮدش زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﻛﻠﺔ ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺗﻔﻜﺮ ﻣﻦ راﺟﻊ ﺑﻪ او وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺮج وﻧﻴﺰ ﻫـﻢ ﺑـﻪ رﻏـﻢ ﻗـﺪ و ﺑـﺎﻻي‬ ‫ﻋﻈﻴﻤﺶ‪ ،‬و ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ از ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺗﺎﻛﻨﻮن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻨﻮز وﺟﻮد دراد و ﺗﻤـﺎم و ﻛﻤـﺎل در درون‬ ‫ﻣﻦ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ و رﻳﺸﺨﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﻜﺎﻧﻲ و زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ آن ﻧﻈﺮﻳﺎت ﭼﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺨﻠﻴﻂ ذﻫﻦ و ﻋﻴﻦ ﺧﺎص ﺑﺮﮔﺴﻮن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺰد ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﺪه آﻟﻴﺴﺘﻬﺎ و ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻬﺎ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ دارد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري‬ ‫از اﻳﺪه آﻟﻴﺴﺘﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻴﻦ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﻴﻦ ذﻫـﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺑﺴـﻴﺎري از ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴـﺘﻬﺎ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ ذﻫـﻦ در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﻴﻦ ﻋﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ در اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ دو ﺑﻴﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﺬﻟﻚ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ذﻫﻦ و ﻋﻴﻦ‬ ‫ﺣﺴﻦ و اﻣﺘﻴﺎز دارد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ او ﺑﻪ ﻫﻤـﺎن اﻧـﺪازه ﺣﺎﺿـﺮ‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮان اذﻋﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺴﻮن از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ‪‬‬ ‫اﺳﺖ ذﻫﻦ را ﺑﺎ ﻋﻴﻦ ﻳﻜﻲ ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻴﻦ را ﺑﺎ ذﻫﻦ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺠﺮد اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ وﺣﺪت رد ﺷـﻮد‪ ،‬ﺗﻤـﺎم دﺳـﺘﮕﺎه ﺑﺮﮔﺴـﻮن ﻓـﺮو‬ ‫ﻣﻲرﻳﺰد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﻜﺎﻧﻲ و زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻋﺘﻘﺎد او ﺑﻪ ﻣﻜﺎن واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺣﻜـﻢ او داﺋـﺮ ﺑـﺮ ﻣﺤﻜﻮﻣﻴـﺖ ﻋﻘـﻞ‪ ،‬و‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻮﺿﻴﺢ او از رواﺑﻂ ذﻫﻦ و ﻣﺎده‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﻲ از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﺮﮔﺴﻮن‪ ،‬ﻣﺤﺘﻤﻼً آن ﻗﺴﻤﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻬﺮت و ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ او را ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺘﻜـﻲ‬ ‫ﺑﺮ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻴﺴﺖ و ﻟﺬا ﺑﺎ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎن ﻫﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮان آن را واژﮔﻮن ﻛﺮد‪ .‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺗﺨﻴﻠﻲ ﺑﺮﮔﺴﻮن از ﺟﻬﺎن‪ ،‬اﮔﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻛﻮﺷﺶ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻗﺎﺑـﻞ رد‪ .‬ﺷﻜﺴـﭙﻴﺮ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﻳﻚ ﺳﺎﻳﺔ ﻣﺘﺤﺮك؛ ﺷﻠﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺒﺪي اﺳﺖ از ﺷﻴﺸﻪ ﻫﺎي رﻧﮕﺎرﻧﮓ؛ ﺑﺮﮔﺴـﻮن ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺻﺪﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ در ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎز ﻫﺮ ﻳﻚ ﺻﺪﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺸـﺒﻴﻪ ﺑﺮﮔﺴـﻮن را‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﭘﺴﻨﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ اﻋﺘﺒﺎر و اﺻﺎﻟﺘﺶ ﺑﺎ ﺗﺸﺒﻴﻬﺎت دﻳﮕﺮان ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻮﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺴﻮن اﻣﻴﺪوار اﺳﺖ ﺗﺤﻘﻖ آن را در ﺟﻬﺎن ﺑﺒﻴﻨﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻋﻤﻞ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻋﻤـﻞ‪ .‬ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﺗﻔﻜـﺮ‬ ‫ﻣﺤﺾ را ﺑﺮﮔﺴﻮن »رؤﻳﺎ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ و آن را ﺑﺎ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻛﺎﻣﻞ دﺷﻨﺎم ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬راﻛـﺪ‪ ،‬اﻓﻼﻃـﻮﻧﻲ‪،‬‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻲ‪ ،‬ﻋﻘﻠﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻳﻠﻨﺪ از ﭘﻴﺶ ﻣﻨﻈﺮهاي از ﻫﺪﻓﻲ را ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪان ﻧﺎﻳﻞ ﺷﻮد ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻛﻨﻨـﺪ‬ ‫ﻳﺎدآوري ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺪف ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪه ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺗﺎزه اي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻴﻞ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎﻓﻈﻪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﺧﻮد ﻳﻜﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺎ‪ ،‬در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻨﺪة ﻛﻮر ﻏﺮﻳﺰه ﺑﺎﺷﻴﻢ؛ ﻧﻴﺮوي زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃـﻮر ﺑـﻲ ﻗـﺮار و‬ ‫ﺑﻲ وﻗﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺎ را از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲراﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ آن ﻟﺤﻈﺔ ﺗﻔﻜﺮ ﻛﻪ در آن از زﻧﺪﮔﻲ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﻲ روﻳﻢ و‬ ‫ﺑﺮ ﻫﺪﻓﻬﺎي ﺑﺰرﮔﺘﺮي ﻛﻪ اﻧﺸﺎن را از زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻬﺎﺋﻢ ﺑﺎز ﻣﻲﺧﺮد وﻗﻮف ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ ﻣﺤﻠﻲ از اﻋﺮاب ﻧـﺪارد‪ .‬ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻋﻤـﻞ‬ ‫ﺑﻲﻫﺪف را ﻳﻚ ﺧﻮﺑﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺑﺮﮔﺴﻮن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪي از ﺟﻬﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻧﻈﺮﺷﺎن ﻋﻤﻞ اﮔﺮ ارزﺷﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻠﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ از ﻣﻨﻈﺮهاي‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﻧﻤﺎﻳﻲ‪ .‬ﺧﻴﺎل اﻧﮕﻴﺰ از ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻤﺘﺮ رﻧـﺞ آﻟـﻮد‪،‬‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ آﻛﻨﺪه از ﻟﺠﺎج و ﺳﺘﻴﺰ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن روزﻣﺮة ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﻠﺸﺎن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﻔﻜـﺮ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ از آﻧﭽﻪ ﻣﻲﺟﻮﻳﻨﺪ ﻫﻴﭻ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ؛ و از اﻳﻨﻜﻪ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮاي ﺻﺤﻴﺢ داﻧﺴـﺘﻦ آن در دﺳـﺖ ﻧﻴﺴـﺖ ﻏـﻢ‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺧﻮرد‪.‬‬

‫وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ □ ‪603‬‬

‫‪ 66 82‬و ‪
9‬‬

‫وﯾم ‪49‬‬ ‫وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ )‪ (1842-1910‬در وﻫﻠﺔ اول رواﻧﺸﻨﺎس ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ دو ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺰ اﻫﻤﻴـﺖ دارد‪ :‬اوﻻً ﻧﻈﺮﻳـﻪاي‬ ‫اﺧﺘﺮاع ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﻮد آن را »ﺗﺠﺮﺑﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ« )‪ (radical empiricism‬ﻧﺎﻣﻴـﺪ؛ ﺛﺎﻧﻴـﺎً ﻳﻜـﻲ از ﺳـﻪ ﺗـﻦ ﻃﺮاﺣـﺎن ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »ﻋﻤﻞ ﮔﺮاﻳﻲ« )ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﻢ( ﻳﺎ »اﺑﺰارﮔﺮاﻳﻲ« )اﻧﺴﺘﺮوﻣﺎﻧﺘﺎﻟﻴﺴﻢ( ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻴﻤﺰ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺷﺎﻳﺴـﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺗﺮاز اول اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺟﻴﻤﺰ از راه ﺗﺤﺼﻴﻞ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻪ ﺗﻔﺤﺺ در روان ﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻛﺸـﺎﻧﺪه‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺶ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﻛﻪ در ‪ 1890‬اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻋـﺎﻟﻲ ﺑـﻮد؛ وﻟـﻲ ﻣـﻦ درﺑـﺎرة آن ﻛﺘـﺎب ﺑﺤﺜـﻲ‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺑﺎب ﻋﻠﻢ ﺗﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼﺋﻖ ﻓﻠﺴﻔﻲ وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ دو ﺟﻨﺒﻪ داﺷﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬دﻳﮕﺮي دﻳﻨﻲ‪ .‬در ﺟﻨﺒﺔ ﻋﻠﻤـﻲ ﺗﺤﺼـﻴﻼت ﭘﺰﺷـﻜﻲ ﺑـﻪ او‬ ‫ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ داده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ اﺣﺴﺎﺳﺎت دﻳﻨﻲ اش ﺟﻠﻮ اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ را ﻣﻲﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬اﺣﺴﺎﺳـﺎت دﻳﻨـﻲ ﺟﻴﻤـﺰ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻲ و ﺑﺴﻴﺎر دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ و ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺮﺷﺎر از ﮔﺮﻣﻲ ﻣﻬﺮ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﺑﺸﺮي ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻴﻤﺰ ﺳﺨﺖ اﺑﺎ داﺷﺖ از اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﺑﺮادرش ﻫﻨﺮي ﺑﻪ ﻋﺮﺻﺔ ﻓﺎﺿﻞ ﻣ‪Ĥ‬ﺑﻲ ﻣﺸﻜﻞ ﭘﺴﻨﺪاﻧﻪ ﻗﺪم ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻔﺖ »ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﻤـﺎن ﻃـﻮر ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻇﻠﻤﺎت ﻳﻚ ﻧﻔﺮ اﺷﺮاﻓﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬زﻣﻴﻦ و آﺳﻤﺎن ﻫﺮ ﭼـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻗـﺪر ﻣﺴـﻠﻢ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﺷﺮاﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ «.‬اﻳﻦ ﻛﻼم ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻣﺒﻴﻦ ﺧﺼﺎل و ﺻﻔﺎت وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻮﻧﮕﺮﻣﻲ و ﺑﺬﻟﻪﮔﻮﻳﻲ دﻟﭙﺴﻨﺪ او ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﻮرد ﻣﺤﺒﺖ ﻫﻤﮕﺎن ﻗﺮار ﮔﻴـﺮد‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻦ‬ ‫ﺳﺮاغ دارم ﻣﺤﺒﺘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻴﻤﺰ ﻧﺪاﺷﺖ ﺳﺎﻧﺘﺎﻳﺎﻧﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ رﺳﺎﻟﺔ دﻛﺘﺮي اش را وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤـﺰ »ﻛﻤـﺎل ﻓﺴـﺎد« ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﺗﻦ ﺗﻀﺎد ﻣﺸﺮب ﻣﻬﻤﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻗﺎﺑﻞ رﻓﻊ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺳﺎﻧﺘﺎﻳﺎﻧﺎ ﻧﻴﺰ دﻳﺎﻧﺖ را دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷـﺖ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ‪ .‬وي دﻳﺎﻧﺖ را از ﻟﺤﺎظ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻛﻤﻜـﻲ در‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ اﺧﻼﻗﻲ؛ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ را ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻲ ﻣﻲﭘﺴـﻨﺪﻳﺪ‪ .‬ﺳـﺎﻧﺘﺎﻳﺎﻧﺎ‬ ‫از ﻟﺤﺎظ ﻋﻘﻠﻲ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﺣﻜﺎم ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ راﺿﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﺷﺨﺼﺎً آﻧﭽـﻪ‬ ‫را ﺑﻪ ﻧﺎم اﻓﺴﺎﻧﺔ ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎ ارزش ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺟﻴﻤﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﺟﺰ ﺧﻼف اﺧﻼق ﻧﻤﻲﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﺟﻴﻤﺰ از اﺳﻼف ﭘﻮرﻳﺘﺎن ﺧﻮد اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﻋﻤﻴﻖ را ﺑﻪ ارث ﺑﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ آﻧﭽﻪ داراي ﺣﺪ اﻋﻼي اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ ﭼﻴـﺰي ﺟـﺰ‬ ‫رﻓﺘﺎر ﺧﻮب ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و اﺣﺴﺎﺳﺎت دﻣﻮﻛﺮاﺗﻲ او ﻧﻤﻲﮔﺬاﺷﺖ ﺑﺪﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ راﺿﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺮاي ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻳـﻚ ﭼﻴـﺰ‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻋﻮام ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﺗﻀﺎد ﻣﺸﺮب ﻣﻴﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻬﺎ و ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ ﻣﻴﺎن ﭘﻴﺮوان ﺑﻲاﻋﺘﻘﺎد اﻳﻦ دو ﻓﺮﻗﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺟـﺎي‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻧﺘﺎﻳﺎﻧﺎ ﻳﻚ آزاداﻧﺪﻳﺶ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻮد و ﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ ﻳﻚ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﻣﺮﺗﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﺠﺮﺑﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ ﺟﻴﻤﺰ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ‪ 1904‬در ﻣﻘﺎﻟﻪ اي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »آﻳﺎ آﮔﺎﻫﻲ )‪ (consciousness‬وﺟﻮد‬ ‫دارد؟« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻏﺮض ﻋﻤﺪة اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻧﻔﻲ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻮدن راﺑﻄـﺔ ذﻫـﻦ و ﻋـﻴﻦ‪ .‬ﺗـﺎ آن زﻣـﺎن ﻓﻼﺳـﻔﻪ‬ ‫ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ روﻳﺪادي ﻫﺴﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺣﺼﻮل ﻣﻌﺮﻓﺖ« ﻛﻪ در آن ﻳﻚ ﭼﻴﺰ )‪ ،(entity‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻋـﺎرف ﻳـﺎ ذﻫـﻦ‪ ،‬از‬ ‫ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺮوف ﻳﺎ ﻋﻴﻦ‪ ،‬آﮔﺎه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﺎرف ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ذﻫﻦ ﻳﺎ روح در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻣـﻲﺷـﺪ و ﻣﻌـﺮوف‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻋﻴﻦ ﻣﺎدي ﻳﺎ ﻳﻚ ذات اﺑﺪي ﻳﺎ ﻳﻚ ذﻫﻦ دﻳﮕﺮ ﻳﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ ﺧﻮد آن ﻋﺎرف در ﻧﻈـﺮ‬

‫‪ □ 604‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺘﺪاول ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ ﺛﻨﻮﻳﺖ ذﻫﻦ و ﻋﻴﻦ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎﻳﺰ ذﻫﻦ و ﻋـﻴﻦ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻳـﻚ‬ ‫ﺗﻤﺎﻳﺰ اﺳﺎﺳﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﺰ ذﻫﻦ و ﻣﺎده و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻘﻮﻻت و ﻣﻔﻬـﻮم ﻗـﺪﻳﻤﻲ »ﺣﻘﻴﻘـﺖ« ﻫﻤـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ از ﻧـﻮ ﻣـﻮرد‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد ﻳﻘﻴﻦ دارم ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد در اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﺣـﻖ داﺷـﺖ‪ ،‬و ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﻘﺎم ﺑﻠﻨﺪي را در ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺳﺰاوار اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻗﺒﻼً ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﺟﻴﻤﺰ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫او ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﻧﻈﺮﻳﺔ او ﻣﺠﺎب ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺟﻴﻤﺰ‪:‬‬ ‫ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ آﮔﺎﻫﻲ »اﺳﻢ ﻳﻚ ﻧﺎﭼﻴﺰ )‪ (nonentity‬اﺳﺖ و ﺣﻖ ﻧﺪارد در ردﻳﻒ اﺻﻮل اوﻟﻴﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻫﻨﻮز ﺑﻪ آن ﭼﺴﺒﻴﺪه اﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﺎد ﻫﻮا ﭼﺴﺒﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺰﻣﺔ ﺿﻌﻴﻔﻲ ﻛﻪ روح ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷـﻮﻧﺪه در ﻫـﻮاي ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﭘﺸـﺖ ﺳـﺮ‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ «.‬و اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻳﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻫﺴﺘﻲ دﻳﮕـﺮي در ﺑﺮاﺑـﺮ آﻧﭽـﻪ اﺷـﻴﺎي ﻣـﺎدي از آن‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و اﻓﻜﺎر ﻣﺎ درﺑﺎرة آن اﺷﻴﺎ از آن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه‪ «،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻜﺮ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻓﻜـﺎر‬ ‫ﻣﺎ وﻇﻴﻔﻪ اي را اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن وﻇﻴﻔﺔ ﺣﺼﻮل ﻣﻌﺮﻓﺖ ]ﻳﺎ داﻧﺴﺘﻦ[ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪ را ﻣﻲﺗﻮان »آﮔﺎه ﺑـﻮدن«‬ ‫ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ را ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻨﻜﺮ اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ ﻛـﻪ آﮔـﺎﻫﻲ ﻳـﻚ‬ ‫»ﭼﻴﺰ« اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﻳﺎ ﻣﺎدة اوﻟﻴﻪ« وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﺟﻬﺎن از آن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﭼﻴﺰ را او »ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻣﺤﺾ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ داﻧﺴﺘﻦ ]ﻳﺎ ﺣﺼﻮل ﻣﻌﺮﻓﺖ[ ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ از راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ دو ﭘﺎره ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻣﺤﺾ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬راﺑﻄﺔ ذﻫﻦ و ﻋﻴﻦ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻣﺸﺘﻖ‪» :‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ داراي اﻳﻦ دو رﻧﮕﻲ دروﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳـﻚ ﭘـﺎره ﺗﺠﺮﺑـﺔ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻳﻚ زﻣﻴﻨﻪ ﻋﺎرف و در زﻣﻴﻨﺔ دﻳﮕﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫ﺟﻴﻤﺰ »ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻣﺤﺾ« را ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت »ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻼﻓﺼﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻌﺪي ﻣﺎ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣـﻲﺳـﺎزد« ﺗﻌﺮﻳـﻒ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ ﻣﺎده و روح را در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ دو ﻧـﻮع اﻣـﺮي در ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ »ﭼﻴﺰ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ از ﻣﻴﺎن ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬در ﻧﻴﺘﺠﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﻴﻤﺰ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﻮاﻓﻘﻨـﺪ ﻃﺮﻓـﺪار‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ آن را »ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺧﻨﺜﻲ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آن آﻧﭽﻪ ﺟﻬﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ ﻧـﻪ روح اﺳـﺖ و ﻧـﻪ‬ ‫ﻣﺎده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو‪ .‬ﺧﻮد ﺟﻴﻤﺰ اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺿﻤﻨﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ اش را اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻜـﺲ‬ ‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻋﺒﺎرت »ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻣﺤﺾ« ﺷﺎﻳﺪ ﺣﺎﻛﻲ از ﻧﻮﻋﻲ اﻳﺪه آﻟﻴﺴﻢ از ﻗﻤﺎش ﺑـﺎرﻛﻠﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻛﻠﻤـﺔ »ﺗﺠﺮﺑـﻪ« را ﻓﻼﺳـﻔﻪ‬ ‫ﻣﻜﺮر ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺪرت آن را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻟﺤﻈﻪاي اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﻛﻠﻤﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﺴﻴﺎري ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻛﻪ روي ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺑـﻪ »ﺗﺠﺮﺑـﻪ« در ﻧﻤـﻲآﻳﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ وﻗـﺎﻳﻌﻲ ﻛـﻪ در آن روي‬ ‫ﻧﺎﭘﻴﺪاي ﻣﺎه اﺗﻔﺎق ﻣﻲ اﻓﺘﺪ‪ .‬ﺑﺎرﻛﻠﻲ و ﻫﮕﻞ ﻫﺮ دو ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻣﺘﻔﺎوت اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻣﻨﻜﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ‬ ‫در ﻧﻴﺎﻳﺪ ﻫﻴﭻ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﻫﻴﻦ آﻧﻬﺎ را اﻛﻨﻮن اﻛﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر ﻣﻲداﻧﻨﺪ ‪ -‬و ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﻦ ﺣﻖ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻛﻪ »ﺟﻨﺲ« )»‪ («stuff‬ﺟﻬﺎن ﺗﺠﺮﺑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻻزم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت دﻗﻴﻖ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﻗﺒـﻮﻟﻲ‬ ‫اﺧﺘﺮاع ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺮاد ﻣﺎ از ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن روي ﻧﺎﭘﻴﺪاي ﻣﺎه ﭼﻴﺴـﺖ‪ .‬و اﮔـﺮ ﻧﺘـﻮاﻧﻴﻢ ﭼﻴﺰﻫـﺎي ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﻧﺸـﺪه را از‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﺪه اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺧﻮدﻣﺎن دﭼﺎر اﺷﻜﺎل ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ‪ .‬درﺳـﺖ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ اﻳﻦ را ﻣﻨﻜﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ دﻻﻳﻞ او ﭼﻨﺪان ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ از »ﺗﺠﺮﺑﻪ« ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راه ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺟﻮاب اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ‪ :‬ﭼـﻪ ﻓـﺮق اﺳـﺖ ﺑـﻴﻦ روﻳـﺪادي ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺸﺪه و آن ﻛﻪ ﺷﺪه؟ ﺑﺎراﻧﻲ ﻛﻪ دﻳﺪه ﻳﺎ ﻟﻤﺲ ﺷﻮد ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑـﺎراﻧﻲ ﻛـﻪ در ﺑﻴﺎﺑـﺎﻧﻲ ﺑﺒـﺎرد ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه اي در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﻧﻜﺘﺔ اول ﺧﻮد ﻣﻲ رﺳﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‪ :‬ﺗﺠﺮﺑـﻪ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‬ ‫ﻣﮕﺮ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻼزم ﻧﻴﺴﺖ‪ :‬ﺑﺴﻴﺎري ﭼﻴﺰﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﻦ اﺗﻔﺎق ﻣﻲ اﻓﺘﺪ ﻛﻪ ﻣـﻦ ﻣﺘﻮﺟـﻪ‬

‫وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ □ ‪605‬‬

‫آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲﺷﻮم‪ .‬اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ را ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬واﺿـﺢ اﺳـﺖ آﻧﭽـﻪ را ﻣـﻦ ﺑـﻪ ﻳـﺎد دارم ﺗﺠﺮﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﻀﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﺑﻪ ﻳﺎد ﻧﺪارم ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻋﺎداﺗﻲ را ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز ﺑـﺎﻗﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻮدك ﺳﻮﺧﺘﻪ از آﺗﺶ ﻣﻲ ﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ از واﻗﻌﺔ ﺳﻮﺧﺘﻦ ﺧﻮد ﺧﺎﻃﺮه اي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻓﻜﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻳﻚ روﻳﺪاد وﻗﺘﻲ »ﺗﺠﺮﺑﻪ« ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺎدﺗﻲ را ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد‪) .‬ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻳﻚ ﻧﻮع ﻋـﺎدت اﺳـﺖ‪ (.‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ‪،‬‬ ‫ﻋﺎدت ﻓﻘﻂ در دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي زﻧﺪه ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺳﻴﺦ ﺑﺨﺎري ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﻛـﺮات از ﺣـﺮارت ﺗﻔﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬از آﺗـﺶ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﺮﺳﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ »ﺟﻨﺲ« ﺟﻬﺎن ﺑﺎ »ﺗﺠﺮﺑﻪ« ﻣﻼزﻣﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻦ ﺷﺨﺼـﺎً دﻟﻴﻠـﻲ‬ ‫ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ از ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي ﺟﺪا ﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺟﺰ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع »ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ «،‬ﻣﻦ ﺑﺎ »ﺗﺠﺮﺑﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ« ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻮاﻓﻘﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﻳﺔ ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﻢ و »ارادة اﻋﺘﻘﺎد« او ﻗﻀﻴﻪ از ﻗﺮار دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻣﻮﺿﻮع اﺧﻴﺮ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻦ‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﻴﻞ دﻟﻴﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﻲ وﻟﻲ ﺳﻔﺴﻄﻪ آﻣﻴﺰي ﺑﺮاي ﺑﻌﻀﻲ از اﺣﻜﺎم ﺟﺰﻣﻲ دﻳﻦ ﻃﺮح رﻳﺰي ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ -‬آن ﻫـﻢ‬ ‫دﻟﻴﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﻴﭻ ﻣﺆﻣﻨﻲ ﻛﻪ اﻳﻤﺎﻧﺶ از ﺻﻤﻴﻢ ﻗﻠﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫»ارادة اﻋﺘﻘﺎد« ‪ The Will to Believe‬در ‪ 1896‬اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪» ،‬ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﻢ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻲ ﻧﻮ ﺑـﺮاي ﺑﺮﺧـﻲ ﺷـﻴﻮهﻫـﺎي ﻓﻜـﺮ‬ ‫ﻛﻬﻦ« ‪ Pragmatism, a New Name for Some Old Ways of Thinking‬در ‪ 1907‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻛﺘـﺎب اﺧﻴـﺮ‬ ‫ﺑﺴﻴﻂ و ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﺘﺎب ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫»ارادة اﻋﺘﻘﺎد« ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﻋﻤﻞ ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي ﻛـﺎﻓﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫اﺧﺬ ﺗﺼﻤﻴﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﻜﺮدن ﺑﺎز ﺧﻮد ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت دﻳﻨـﻲ‬ ‫ﻫﻢ ﺗﺤﺖ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﺎ ﺣﻖ دارﻳﻢ روش اﻋﺘﻘﺎد در ﭘﻴﺶ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬وﻟﻮ اﻳﻨﻜﻪ »ﻋﻘﻞ ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻨﻄﻘـﻲ‬ ‫ﻣﺎ ﻣﻄﻴﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬اﻳﻦ اﺳﺎﺳﺎً ﻫﻤﺎن روش ﻛﺸﻴﺶ ﺳﺎوآﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﭘﺮورﺷﻲ ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ ﺑـﺪان داده اﺳـﺖ ﺗـﺎزﮔﻲ‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وﻇﻴﻔﻞ اﺧﻼﻗﻲ راﺳﺘﻲ از دو دﺳﺘﻮر ﻣﻌﺎدل ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺷـﺪه‪» :‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ را ﺑـﺎور ﻛـﻦ« و »از ﺧﻄـﺎ‬ ‫ﺑﭙﺮﻫﻴﺰ‪ «.‬ﺷﻜﺎﻛﺎن اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً ﻓﻘﻂ دﺳﺘﻮر دوم را ﮔﻮش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﺑﺎور ﻛﺮدن ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﺨﺘﻠﻔـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺮدمِ‬ ‫ﻛﻢ اﺣﺘﻴﺎط ﺗﺮ ﺑﺎور ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎور ﻛﺮدن ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺧﻄﺎ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔـﺮ‬ ‫ﺷﻘﻮق اﻣﺮي را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻬﺘﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﺎﺑﺮ ارادة ﺧﻮد ﻳﻜﻲ از ﺷﻘﻮق ﻣﻤﻜﻦ را ﺑﺎور ﻛﻨﻢ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ در‬ ‫اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﺴﺎوي ﺑﺮاي اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮاﻫﻢ داﺷﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺣﻜﻢ ﺧﻮد را ﻣﻌﻠـﻖ ﻧﮕـﻪ دارم‬ ‫ﻫﻴﭻ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻢ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﺧﻼﻗﻲ ﻛﻪ در ﺻﻮرت ﺟﺪي ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد اﺧﻼق ﻏﺮﻳﺒﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻗﻄـﺎر راه‬ ‫آﻫﻦ ﺑﺎ ﻧﺎﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﻨﻢ و از ﺧﻮد ﺑﭙﺮﺳﻢ‪» :‬آﻳﺎ اﺳﻢ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺟﻌﻔﺮ اﺳـﺖ؟« اﮔـﺮ اﻋﺘـﺮاف ﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ درﺑﺎرة ﻧﺎم او اﻋﺘﻘﺎد ﺻﺤﻴﺤﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ام؛ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮم ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷـﻮم ﻧـﺎم‬ ‫او ﻫﻤﺎن ﺣﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺟﻌﻔﺮ اﺳﺖ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲ رود ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪه ام ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺷﻜﺎﻛﺎن از ﻓﺮﻳـﺐ ﺧـﻮردن‬ ‫ﺑﻴﻢ دارﻧﺪ و ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻴﻢ ﺧﻮد ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﻬﻤﻲ را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻨﺪ؛ و اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﭼﻪ دﻟﻴﻠـﻲ دارد‬ ‫ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺐ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﻣﻴﺪ از ﻓﺮﻳﺐ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺑﻴﻢ اﻳﻨﻘﺪر ﺑﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؟« ﻇﺎﻫﺮاً از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﮔـﺮ‬ ‫ﻣﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ اﻣﻴﺪوار ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﻨﻢ‪ ،‬راﺳﺘﻜﺎري ﻣﺜﺒﺖ ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﻣﻨﻔـﻲ‬ ‫ﻣﺮا وادار ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﮔﺮدم ﺑﺎ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﻧﺎﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﻨﻢ ﻧﺎﻣﺶ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﮕـﺮ ﺧـﻼف آن‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻮرد ﭘﺮت و ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم ﺷﺨﺺ ﻧﺎﺷﻨﺎس را ﻧﻤـﻲ داﻧﻴـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫اﻳﻦ را ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﻲ از اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻧﺎﻣﺸﺎن ﺣﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺟﻌﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ آن ﻃﻮر ﻛﻪ ﻓﺮض ﻣـﻲﮔﻴﺮﻳـﺪ در‬

‫‪ □ 606‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﻮرد اﻧﺘﺨﺎب ﻃﺮﻳﻖ ﺟﻬﻞ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺪارﻳﺪ‪ «.‬اﻣﺎ ﺷﮕﻔﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺧﻮد ﻫـﻴﭻ ذﻛـﺮي از اﺣﺘﻤـﺎل‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﻣﻮرد ﻫﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻣﻼﺣﻈﺔ ﻗﺎﺑﻞ اﻛﺘﺸﺎﻓﻲ از اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻗﺒﻮل‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ )ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺆﻣﻨﻲ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ (،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﻪ ﺑﺮ ﻟﻪ و ﻧﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻫﻴﭽﻴـﻚ از ادﻳـﺎن‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﭼﻴﻨـﻲ ﻫﺴـﺘﻴﺪ و ﺑـﺎ ادﻳـﺎن ﻛﻨﻔﺴﻴﻮﺳـﻲ و ﺑـﻮداﻳﻲ و ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺗﻤـﺎس ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺎﻧﻊ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ دﻳﻦ را ﺻﺤﻴﺢ اﻧﮕﺎرﻳﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ دﻳـﻦ ﺑـﻮداﻳﻲ و ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ‬ ‫داراي اﺣﺘﻤﺎل ﺻﺤﺖ ﻣﺴﺎوي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻢ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻨﻜـﻪ ﻫـﺮ دو دﻳـﻦ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل‬ ‫ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻻﺑﺪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻟﺬا دﻳﻦ ﻛﻨﻔﺴﻴﻮﺳﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﺮ ﺳﻪ داراي اﺣﺘﻤـﺎل‬ ‫ﺻﺤﺖ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻳﻚ ﻳﻚ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﻄﻼن دارﻧﺪ ﺗﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﺻﺤﺖ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳـﻖ ﺑـﻪ ﻣﺠـﺮد آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﺔ اﺣﺘﻤﺎل را دﺧﺎﻟﺖ دﻫﻴﻢ اﺻﻞ ﺟﻴﻤﺰ ﻓﺮو ﻣﻲرﻳﺰد‪.‬‬ ‫ﻏﺮﻳﺐ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ رواﻧﺸﻨﺎس ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اي ﺑﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ رﻫﮕﺬر ﺧﺎﻣﻲ ﻛﻢ ﻧﻈﻴﺮي از ﺧﻮد ﻧﺸـﺎن داده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬وي ﭼﻨﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻘﻮق ﻣﻤﻜﻦ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻄﻠﻖ ﻳﺎ ﺑـﻲ اﻋﺘﻘـﺎدي ﻣﻄﻠـﻖ‪ ،‬و ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺳﺎﻳﺔ ﺷﻜﻲ را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻓﺮض ﻛﻨﻴـﺪ ﻣـﻦ در ﻗﻔﺴـﻪ ﻫـﺎي ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪام در ﭘـﻲ ﻛﺘـﺎﺑﻲ ﻣـﻲﮔـﺮدم‪ .‬ﺑـﺎ ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻢ‪» :‬ﺷﺎﻳﺪ در اﻳﻦ ﻗﻔﺴﻪ ﺑﺎﺷﺪ« و ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﻲ ﭘﺮدازم‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﻲاﻧﺪﻳﺸﻢ ﻛﻪ‪» :‬در اﻳـﻦ ﻗﻔﺴـﻪ ﻫﺴـﺖ‪ «.‬ﻣﮕـﺮ‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب را ﺑﺒﻴﻨﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﻋﺎدﺗﺎً ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮﺿﻴﺎت ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻧـﻪ ﻋﻴﻨـﺎً ﺑـﺮ اﺳـﺎس آﻧﭽـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﻳﻘﺎﻧـﺎت‬ ‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ؛ زﻳﺮا وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮﺿﻴﻪاي ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﭼﺸﻤﺎﻧﻤﺎن را ﺑﺮاي ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎزه ﺑﺎز ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ دﺳﺘﻮر راﺳﺘﻜﺎري ﭼﻨﺎن ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻲﭘﻨﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻦ اﻳـﻦ دﺳـﺘﻮر ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺖ‪» :‬ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫ﻓﺮﺿﻴﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻴﺮزد درﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﻗﺪر اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎش ﻛﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺆﻳـﺪ آن ﻣﺠـﺎز ﻣـﻲدارد‪ «.‬و اﮔـﺮ‬ ‫ﻓﺮﺿﻴﻪ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ اﻫﻤﻴﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻇﻴﻔﺔ ﺗﺤﺼﻴﻞ دﻻﻳﻞ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻋﻼوه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي ﺻـﺎف و ﺳـﺎده‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻃﺮز ﻋﻤﻞ ﻣﺤﺎﻛﻢ ﻋﺪﻟﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﻃﺮز ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻓﺮق ﺑﺴﻴﺎر دارد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ ارادة اﻋﺘﻘﺎد ﺟﻴﻤﺰ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠﺰا ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ ﺷﺮط اﻧﺼﺎف را در ﺣﻖ او رﻋﺎﻳـﺖ ﻧﻜـﺮده اﻳـﻢ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺑﺴﻂ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑـﻪ ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴـﻢ ﻣﻨﺠـﺮ ﺷـﺪ‪ .‬ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴـﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ در‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺟﻴﻤﺰ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬در وﻫﻠﺔ اول ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺟﺪﻳﺪي اﺳﺖ از »ﺣﻘﻴﻘﺖ«‪ .‬ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﻢ دو ﻣﺪاﻓﻊ دﻳﮕﺮ ﻧﻴـﺰ داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫اف‪ .‬ﺳﻲ‪ .‬اس‪ .‬ﺷﻴﻠﺮ ‪ F. C. S. Schiller‬و دﻛﺘﺮ ﺟﺎن دﻳﻮﻳﻲ ‪ .Dr. John Dewey‬ﻣﻦ دﻛﺘﺮ دﻳـﻮﻳﻲ را در ﻓﺼـﻞ ﺑﻌـﺪ ﻣـﻮرد‬ ‫ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻢ داد‪ .‬ﺷﻴﻠﺮ از ﺟﻴﻤﺰ و دﻳﻮﻳﻲ ﻛﻤﺘﺮ اﻫﻤﻴﺖ دارد‪ .‬ﻣﻴـﺎن ﺟﻴﻤـﺰ و دﻛﺘـﺮ دﻳـﻮﻳﻲ از ﻟﺤـﺎظ ﻧﻘـﺎط ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬ ‫ﺗﻔﺎوت ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ دﻛﺘﺮ دﻳﻮﻳﻲ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ و ﺑﺮاﻫﻴﻨﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺑﺮرﺳﻲ روش ﻋﻠﻤﻲ اﺧﺬ ﺷﺪه اﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﻴﻤـﺰ در‬ ‫درﺟﺔ اول ﺑﺎ دﻳﻦ و اﺧﻼق ﺳﺮ و ﻛﺎر دارد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺐ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ از ﻫﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺄﻣﻴﻦ‬ ‫ﺗﻘﻮا و ﺳﻌﺎدت ﻣﺮدم ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد ﻃﺮﻓﺪاري ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري از ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻧﻈﺮﻳـﻪ »ﺻـﺤﻴﺢ« اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮل ﺟﻴﻤﺰ اﺻﻞ ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﻢ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺳﻲ‪ .‬اس‪ .‬ﭘﺮس ‪ C. S. Peirce‬اﻋﻼن ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻮد‬ ‫ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ در اﻓﻜﺎر ﺧﻮد راﺟﻊ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﺊ وﺿﻮح ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﭼﻪ اﺛﺮات ﻗﺎﺑﻞ ﻋﻤﻠﻲ ﺑـﺮ آن ﺷـﺊ‬ ‫ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻴﻤﺰ در ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ وﻇﻴﻔﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻌﻠـﻮم ﺳـﺎزد اﮔـﺮ ﻓـﻼن ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺑﻬﻤﺎن ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭼﻪ ﻓﺮﻗﻲ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﻦ و ﺗﻮ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳـﻖ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت اﺑـﺰار ﻛـﺎر‬ ‫درﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ راه ﺣﻞ ﻣﻌﻀﻞ‪.‬‬ ‫ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ در آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﻳﺎري ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﺟﺰاي دﻳﮕﺮ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺧﻮد رواﺑﻂ رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ ﺑﺮﻗـﺮار‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪» :‬ﻳﻚ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﺎدام ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺪان ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ «.‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻮﻋﻲ از‬ ‫اﻧﻮاع ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ و ﻣﻘﻮﻟﺔ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ وﻗﺎﻳﻊ اﻧﺪﻳﺸﻪ را ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲﺳـﺎزﻧﺪ‪،‬‬

‫وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ □ ‪607‬‬

‫ﻗﻮل ﻋﻘﻠﻴﺎن ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﻮاﻓﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ درﺳﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﻌﻨﻲ »ﺗﻮاﻓـﻖ« »ﺗﻄـﺎﺑﻖ«‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪» .‬ﺗﻮاﻓﻖ داﺷﺘﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻌﺘﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻨﻲاش ﻓﻘﻂ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﺷﺪ از ﻫﺪاﻳﺖ ﺷـﺪن ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬ ‫آن واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺣﺪود آن‪ ،‬ﻳﺎ واﻗﻊ ﺷﺪن در ﭼﻨﺎن ﺗﻤﺎس ﻣﺆﺛﺮي ﺑﺎ آن ﻛﻪ ﻳﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد واﻗﻌﻴﺖ ﺳﺮ و ﻛﺎر ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﻢ ﻳـﺎ ﺑـﺎ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮ از وﻗﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﺗﻮاﻓـﻖ ﻧﻤـﻲداﺷـﺘﻴﻢ‪ «.‬ﺟﻴﻤـﺰ ﻋـﻼوه ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‪:‬‬ ‫»ﺻﺤﻴﺢ‪ ... ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت اﺧﺮي و ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻫﻤﺎن ﺻﻼح ﻧﺤﻮة ﺗﻔﻜﺮ ﻣﺎ‪ «.‬ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت دﻳﮕـﺮ »ﺗﻤـﺎم‬ ‫اﺟﺒﺎر ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﺰو اﺟﺒﺎر ﻣﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن آﻧﭽﻪ ﻓﺎﻳﺪه دارد‪«.‬‬ ‫در ﻓﺼﻠﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﻢ و دﻳﻦ‪ ،‬ﺟﻴﻤﺰ ﻛﺸﺘﻪ ﻫﺎ را درو ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻫـﻴﭻ ﻓﺮﺿـﻴﻪ اي را ﻛـﻪ از آن‬ ‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻔﻴﺪي ﺑﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺎﺷﺪ رد ﻛﻨﻴﻢ‪» «.‬ﻓﺮﺿﻴﺔ ﺧﺪا‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻌﺘﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻛﻼم ﺑـﻪ ﻃـﻮر رﺿـﺎﻳﺖ ﺑﺨـﺶ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪» «.‬ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد دﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ ﺗﺠﺮﺑﺔ دﻳﻨﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺷـﻮﻳﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﻋﺎﻟﻴﺘﺮ وﺟﻮد دارﻧﺪ و ﻃﺒﻖ ﻣﺸﻴﺎت ﻛﺎﻣﻞ و ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺸـﻴﺎت ﺧـﻮد ﻣـﺎ در ﻛـﺎر ﻧﺠـﺎت ﺑﺨﺸـﻴﺪن ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺷﻜﺎﻻت ﻋﻘﻠﻲ ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻋﻘﻴﺪهاي وﻗﺘﻲ »ﺻـﺤﻴﺢ«‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺛﺮات آن ﺧﻮب ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬و اﮔﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺧﻮد ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﺘﻬﺎ ﻣﺮدود ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد‬ ‫ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ‪) :‬اﻟﻒ( ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺧﻮب اﺳﺖ‪) ،‬ب( اﺛﺮات ﻓﻼن ﻳﺎ ﺑﻬﻤﺎن ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭼﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺒـﻞ از‬‫آن ﻛﻪ ﺑﺮ »ﺻﺤﺖ« ﭼﻴﺰي ﺣﻜﻢ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ؛ زﻳﺮا ﻓﻘﻂ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺧﻮب ﺑﻮدن اﺛﺮات ﻋﻘﻴﺪه اي ﺣﻜـﻢ ﻛـﺮده‬ ‫ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺣﻖ دارﻳﻢ آن را »ﺻﺤﻴﺢ« ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ و ﺑﻐﺮﻧﺠﻲ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻗﻀﺎﻳﺎ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴـﺪ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﻛﻠﻤﺐ در ‪ 1429‬از اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ ﮔﺬﺷﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺼـﻴﻞ ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫ﻣﺮدم اﻳﻦ اﻣﺮ را در ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬اول ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻮﻳﺎ ﺷﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﺛﺮات اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﭼﻴﺴـﺘﻨﺪ و ﻓﺮﻗﺸـﺎن ﺑـﺎ اﺛـﺮات اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه ﻛﻪ ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﻛﻠﻤﺐ در ‪ 1491‬ﻳﺎ ‪ 1493‬اﻗﻴﺎﻧﻮس را ﭘﻴﻤﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮد اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ دﺷﻮار اﺳـﺖ؛‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ اﺛﺮات را از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺴﻨﺠﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع از اﻳﻦ ﻫﻢ دﺷﻮارﺗﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ در‬ ‫‪ 1492‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮات را دارد‪ ،‬زﻳﺮا در اﻣﺘﺤﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﺮه را ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ رﻗﻴﺒﺎن ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﺎل ﺳـﻔﺮ‬ ‫ﻛﻠﻤﺐ را ‪ 1491‬ﻳﺎ ‪ 1493‬ذﻛﺮ ﻛﻨﻴﺪ ﻧﻤﺮهاي ﺑﻬﺘﺮ از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺷـﻤﺎ را ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﺗﻮﻓﻴـﻖ‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن اﺧﻼﻗﺎً ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﺳﻒ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از اﻣﺘﺤﺎﻧﺎت‪ ،‬ﻣﻦ ﺟﺰ در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن اﺛﺮ ﻋﻤﻠﻲ دﻳﮕﺮي از اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮم ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﭘﺎﻳﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ارزﻳﺎﺑﻴﺘﺎن از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻳـﻚ ﻋﻘﻴـﺪه‪ ،‬ﭼـﻪ اﺧﻼﻗـﺎً و ﭼـﻪ واﻗﻌـﺎً‪،‬‬ ‫ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﮔﺮ ﻏﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮﻫﺎن ﺷﻤﺎ دال ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﻋﻘﻴﺪهﺗﺎن اﺷﺘﺒﺎه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻗﻮل ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﺷﻤﺎ‬ ‫در ﺧﺼﻮص ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﺟﻴﻤﺰ ﻋﻴﻦ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه داراي ﻧﺘـﺎﻳﺞ ﺧـﻮب اﺳـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻫﻜﺬا اﻟﻲ ﻏﻴﺮاﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﺷﻜﺎل دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﻛﻠﻤﺐ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻣـﻦ‬ ‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﺮا ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺮدي ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﮔﻮﺷﺖ و ﺧـﻮن ﻛـﻪ‬ ‫‪ 450‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻣﻲ زﻳﺴﺖ ‪ -‬ﺧﻼﺻﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﻦ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺛﺮات آن‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﺗﻔـﺎق‬ ‫ﺑﻴﻔﺘﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﻴﺔ »اﻟﻒ وﺟﻮد دارد« ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ در واﻗﻊ »اﻟﻒ« وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣـﻦ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫دﻳﺪهام ﻛﻪ ﻓﺮﺿﻴﺔ ﺑﺎﺑﺎﻧﻮﺋﻞ »ﺑﻪ وﺳﻴﻌﺘﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻛﻼم ﺑﻪ ﻃﻮر رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ ﻋﻤـﻞ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ «.‬ﭘـﺲ ﻗﻀـﻴﺔ »ﺑﺎﺑﺎﻧﻮﺋـﻞ‬ ‫وﺟﻮد دارد« ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻤﻜﻪ ﺑﺎﺑﺎﻧﻮﺋﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺟﻴﻤﺰ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ )ﺗﻜـﺮار ﻣـﻲﻛـﻨﻢ(‪» :‬ﻓﺮﺿـﻴﺔ ﺧـﺪا‪ ،‬اﮔـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫وﺳﻴﻌﺘﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻛﻼم ﺑﻪ ﻃﻮر رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ «.‬اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺻﻮﻻً اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﻛـﻪ آﻳـﺎ ﺧـﺪا در‬ ‫ﻣﻠﻜﻮت آﺳﻤﺎﻧﻲ اش وﺟﻮد دارد ﻳﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺑﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﻃﺮد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﻓﺮﺿـﻴﺔ ﻣﻔﻴـﺪي ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﻴﻦ‬

‫‪ □ 608‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاي ﺻﺎﻧﻊ ﻛﺎﺋﻨﺎت ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧـﺪا و اﺛـﺮات‬ ‫آن ﺑﺮ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺳﻴﺎرة ﻣﺤﻘﺮ ﻣﺎ‪ .‬ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﺎپ دﻓﺎع ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﺘﻬﺎ از دﻳﻦ را ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﺮق اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻴﺎن ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ دﻳﻨﻲ ﺟﻴﻤﺰ و ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ دﻳﻨﻲ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‪ .‬ﺟﻴﻤﺰ ﺑﻪ دﻳﺎﻧـﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪة اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ دﻳﻦ درﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ﻋﻼﻗﻪ اي ﻧﺸـﺎن ﻧﻤـﻲدﻫـﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮدم ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﺧﺪا آﻧﻬﺎ را ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﻣﻲﺳـﺎزد ﭘـﺲ ﺑﮕـﺬار ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﻣﻌﺘﻘـﺪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻧﻴﻜﺨﻮاﻫﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ؛ وﻗﺘﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد ﻋﻘﻴـﺪه اﮔـﺮ‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻌﺎدت ﻣﺮدم ﺷﻮد »ﺻﺤﻴﺢ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﭼﻴﺰي ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ آن را ﺑﭙﺮﺳـﺘﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ رﺿـﺎﻳﺖ ﺑﺨـﺶ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آن ﻛﺲ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﻣﻲﺷﻮم‪ «،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﮕﻮﻳـﺪ‪» :‬ﻣـﻦ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﻋﻘﻴﺪه دارم و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪم‪ «.‬و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻋﻘﻴﺪه دارد‪ ،‬ﺑﻪ او ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛـﻪ ﺑـﻪ وﺟـﻮد‬ ‫روزوﻟﺖ ﻳﺎ ﭼﺮﭼﻴﻞ ﻳﺎ ﻫﻴﺘﻠﺮ‪ .‬در ﻧﻈﺮ او ﺧﺪا ﻳﻚ وﺟﻮد واﻗﻌﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺑﺸـﺮي ﻛـﻪ داراي اﺛـﺮات ﺧـﻮب‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣﺤﻮ و ﺿﻌﻴﻔﻲ ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ »ﻫﻴﺘﻠﺮ وﺟﻮد دارد«‬ ‫ﻣﻨﻈﻮرم ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻏﻴﺮ از »اﺛﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ وﺟﻮد ﻫﻴﺘﻠﺮ ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻦ ﺣﻘﻴﻘـﻲ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻄﻠـﺐ در‬ ‫ﻣﻮرد ﺧﺪا ﻧﻴﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ ﻛﻮﺷﺸﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ روﺑﻨﺎي اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮ ﺷﺎﻟﻮدة ﺷﻚ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻫﻤـﺔ اﻳـﻦ ﻗﺒـﻞ ﻛﻮﺷﺸـﻬﺎ‬ ‫ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺳﻔﺴﻄﻪ و ﻣﻐﻠﻄﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺟﻴﻤﺰ ﺳﻔﺴﻄﻪ ﻧﺎﺷﻲ اﺳﺖ از ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎﻫﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ اﻣﻮر واﻗﻌﻲ‬ ‫ﻏﻴﺮ ﺑﺸﺮي‪ .‬اﻳﺪه آﻟﻴﺴﻢ ﺑﺎرﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻪ ﺧﺪا را ﺑﺠﺎي ﺧﻮد ﺧﺪا ﻗـﺮار دﻫـﺪ‪،‬‬ ‫و ﭼﻨﻴﻦ واﻧﻤﻮد ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻓﻘﻂ ﺷﻜﻠﻲ اﺳﺖ از آن ﺟﻨـﻮن ذﻫﻨﻴ‪‬ـﺖ ﻛـﻪ ﻏﺎﻟـﺐ ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﺟﺪﻳـﺪ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﺎرش ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺎن دﻳﻮﻳﻲ □ ‪609‬‬

‫‪
 82‬ام‬

‫ن د‪
7‬‬ ‫ﺟﺎن دﻳﻮﻳﻲ را ﻛﻪ در ‪ 1859‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﺸﻮاي ﻓﻼﺳﻔﺔ زﻧﺪة اﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ 1.‬ﺑﺎ اﻳـﻦ ارزﻳـﺎﺑﻲ ﻣـﻦ‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻮاﻓﻘﻢ‪ .‬دﻳﻮﻳﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻴﺎن ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺑﻴﻦ ﻃﻼب ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ و زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﻋﻠـﻢ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﻫـﻢ‬ ‫ﻧﻔﻮذ ﻋﻤﻴﻘﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻮﻳﻲ ﻣﺮدي اﺳﺖ داراي ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﺧﺼﺎﺋﻞ و ﺳـﺠﺎﻳﺎ‪ ،‬در ﺟﻬـﺎن ﺑﻴﻨـﻲ آزادﻳﺨـﻮاه‪ ،‬در رواﺑـﻂ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﺳﺨﻲ و ﻣﻬﺮﺑﺎن‪ ،‬در ﻛﺎر ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﻏﺎﻟﺐ ﻋﻘﺎﻳﺪ او ﺗﻮاﻓﻖ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺗﺎم دارم‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ارادﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫او ﻣﻲورزم‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻟﻄﻒ و ﻣﺮﺣﻤﺘﻲ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﺎً از او دﻳﺪهام‪ ،‬آرزو ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻛﺎش ﺑﺎ او ﺗﻮاﻓﻖ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲداﺷـﺘﻢ؛‬ ‫وﻟﻲ ﻣﺘﺄﺳﻔﻢ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺑﺎرزﺗﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻓﻠﺴﻔﻲ او‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺮار دادن »ﺗﺤﻘﻴﻖ« ﺑﻪ ﺟـﺎي »ﺣﻘﻴﻘـﺖ« ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺗﺼـﻮر‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻨﻄﻖ و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎرم ﻛﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ او اﺑﺮاز ﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫دﻳﻮﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ اﻫﻞ ﻧﻴﻮاﻧﮕﻠﻨﺪ و اداﻣﻪ دﻫﻨﺪة ﺳﻨﺖ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻧﻴﻮاﻧﮕﻠﻨﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺑﺮﺧﻲ از‬ ‫اﺧﻼف رﺟﺎل ﺑﺰرگ ﻧﻴﻮاﻧﮕﻠﻨﺪ آن را رﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬دﻳﻮﻳﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﻓﻴﻠﺴﻮف »ﻣﺤﺾ«اش ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻧﺒﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ در ﺻﻒ اول ﻋﻼﺋﻖ او ﻗﺮار داﺷﺘﻪ و ﺗﺄﺛﻴﺮ او در ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ اﻣﺮﻳﻜﺎ ﻋﻤﻴﻖ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﺧﻮد ﻛﻮﺷﻴﺪه ام ﺗﺎ در اﻣﺮ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻔﻮذي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﻔﻮذ دﻳﻮﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻢ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ او ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ از ﻃﺮز ﻋﻤﻞ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﭘﻴﺮي از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ او ﻫﺴﺘﻨﺪ راﺿﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫـﺮ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺟﺪﻳـﺪي در‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻧﺎﭼﺎر دﭼﺎر اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﻳﻂ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﻮد اﻫﻤﻴﺖ ﻧﺪارد؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻌﺎﻳﺐ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺗﺎزه ﺑﺴﻴﺎر آﺳﺎﻧﺘﺮ از ﻣﻌﺎﻳﺐ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻛﻬﻨﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دﻳﻮﻳﻲ در ‪ 1984‬در ﺷﻴﻜﺎﮔﻮ اﺳﺘﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﺟـﺰو ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﺗـﺪرﻳﺲ او ﻗـﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬دﻳﻮﻳﻲ ﻳﻚ ﻣﻜﺘﺐ ﻣﺘﺮﻗﻲ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد و آﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﻲ در ﺑﺎب ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ وي در اﻳـﻦ ﻫﻨﮕـﺎم ﻧﻮﺷـﺖ‬ ‫در ﻛﺘﺎب »ﻣﺪرﺳﻪ و اﺟﺘﻤﺎع« )‪ The School and Society (1899‬ﺧﻼﺻﻪ ﺷﺪ‪ .‬دﻳﻮﻳﻲ در ﺳﺮاﺳـﺮ ﻋﻤـﺮ ﺧـﻮد در ﺑـﺎب‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺳﻬﻢ ﺑﺰرﮔﻲ در اﻓﻜﺎر دﻳﻮﻳﻲ داﺷﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬دﻳـﻮﻳﻲ ﻫـﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺧـﻮد ﻣـﻦ از ﺳـﻔﺮ‬ ‫روﺳﻴﻪ و ﭼﻴﻦ در ﻣﻮرد روﺳﻴﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﻔﻲ و در ﻣﻮرد ﭼﻴﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪ‪ .‬از ﺟﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﻲ اول ﺑـﻪ‬ ‫اﻛﺮاه ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﺮد‪ .‬دﻳﻮﻳﻲ ﺳﻬﻢ ﻣﻬﻤﻲ در ﺗﺤﻘﻴﻖ راﺟﻊ ﺑـﻪ ﺟـﺮم ادﻋـﺎﻳﻲ ﺗﺮوﺗﺴـﻜﻲ داﺷـﺖ‪ ،‬و در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻳﻘـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻣﻨﺘﺴﺒﻪ ﺑﻲاﺳﺎس اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﺮوﺗﺴـﻜﻲ ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ ﻟﻨـﻴﻦ ﻣـﻲﺷـﺪ رژﻳـﻢ ﺷـﻮروي‬ ‫رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬دﻳﻮﻳﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺟﺒﺮ و ﻗﻬﺮ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑـﻪ دﻳﻜﺘـﺎﺗﻮري ﺷـﻮد راه رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺧﻮب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وي در ﻫﻤﺔ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎر آزادﻳﺨﻮاﻫﺎﻧﻪ داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻫﺮﮔـﺰ ﭘﻴـﺮو ﻣـﺎرﻛﺲ ﻧﺒـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻳﻜﺒﺎر از زﺑﺎن او ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﺎ ﻗﺪري اﺷﻜﺎل ﺧﻮد را از ﻗﻴﺪ ﻣﺬﻫﺐ رﺳﻤﻲ ﻗﺪﻳﻢ رﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻗﺼـﺪ‬

‫‪ .1‬دﻳﻮﻳﻲ در ‪ 1952‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬م‪.‬‬

‫‪ □ 610‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻧﺪارد ﺧﻮد را در ﻗﻴﺪ ﻣﺬﻫﺐ دﻳﮕﺮي ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ او ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻋﻴﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈـﺮ ﺧـﻮد ﻣـﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﻟﺤﺎظ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺤﺾ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ ﻋﻤﺪة ﻛﺎر دﻳﻮﻳﻲ اﻧﺘﻘﺎد اوﺳﺖ از ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺪﻳﻢ »ﺣﻘﻴﻘﺖ« ﻛﻪ در ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻛﻪ ﺧـﻮد او‬ ‫آن را »اﺑﺰارﮔﺮاﻳﻲ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻛﺜﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ رﺳﻤﻲ آن را ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻳﺴﺘﺎ و ﻧﻬـﺎﻳﻲ‬ ‫و ﻛﺎﻣﻞ و اﺑﺪي اﺳﺖ‪ .‬در اﺻﻄﻼح دﻳﻨﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان آن را ﺑﺎ اﻓﻜﺎر ﺧﺪا و آن اﻓﻜﺎري ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ذﻳﻌﻘﻞ در آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎ ﺧـﺪا‬ ‫ﻣﺸﺘﺮﻛﻨﺪ ﻳﻜﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻛﺎﻣﻞ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﺪول ﺿﺮب اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ دﻗﻴﻖ و ﻣﺘﻴﻘﻦ و ﻋﺎري از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻏـﻞ‬ ‫و ﻏﺶ دﻧﻴﻮي‪ .‬از زﻣﺎن ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس‪ ،‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ از زﻣﺎن اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺗﺎ ﻛﻨﻮن رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺑﺎ اﻟﻬﻴﺎت ﺑﺴـﺘﮕﻲ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻼﺳﻔﺔ رﺳﻤﻲ را ﻋﻤﻴﻘﺎً ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﺋﻖ دﻳﻮﻳﻲ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻣﺘﻮﺟـﻪ زﻳﺴـﺖ ﺷﻨﺎﺳـﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﺗﺎ رﻳﺎﺿﻴﺎت‪ ،‬و او ﻓﻜﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﺮاﮔﺮد ﻣﺘﻜﺎﻣﻞ ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬رأي ﻗـﺪﻳﻢ اﻟﺒﺘـﻪ ﻣـﻲ ﭘـﺬﻳﺮد ﻛـﻪ ﺑﺘـﺪرﻳﺞ‬ ‫ﺑﺮﻣﻌﺎرف اﻧﺴﺎن اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ رأي ﻫﺮ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ را‪ ،‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﻣـﺮ ﻧﻬـﺎﻳﻲ ﻣـﻲﺷﻨﺎﺳـﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻫﮕﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮي را ﭼﻨﻴﻦ در ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻫﮕﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻛﻞ اﻧﺪاﻣﻮار )ارﮔﺎﻧﻴﻚ( ﺗﺼﻮر‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﺟﺰاﻳﺶ ﺑﺘﺪرﻳﺞ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭽﻴﻚ از آن اﺟﺰا ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻛﻞ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻫﮕﻞ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ دﻳﻮﻳﻲ را ﻫﻢ در ﺟﻮاﻧﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﺑﺎز ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻄﻠـﻖ دارد و ﻋـﺎﻟﻢ اﺑـﺪي‬ ‫آن واﻗﻌﻲ ﺗﺮ از ﻓﺮاﮔﺮد دﻧﻴﻮي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ در اﻓﻜﺎر دﻳﻮﻳﻲ ‪ -‬ﻛﻪ در آن ﻫﻤﺔ اﻣﻮر دﻧﻴﻮي اﺳـﺖ و ﻓﺮاﮔـﺮد ﺑـﺎ آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﻣﺘﻜﺎﻣﻞ اﺳﺖ ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﻫﮕﻞ اﻧﺒﺴﺎط ﻳﻚ ﻣﺜﺎل اﺑﺪي ﻧﻴﺴﺖ ‪ -‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻦ ﺑﺎ دﻳﻮﻳﻲ ﻣﻮاﻓﻘﻢ‪ .‬و ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﻧﻴﺰ ﺧﺘﻢ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﺷﺮوع ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ در ﻧﻜـﺎت ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺎ دﻳﻮﻳﻲ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارم‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤﻪ اي از ﻋﻘﻴﺪة ﺧﻮدم درﺑﺎرة »ﺣﻘﻴﻘﺖ« ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬ﭼﻪ ﻧﻮع اﻣﺮي »ﺻﺎدق« ﻳﺎ »ﻛﺎذب« اﺳﺖ؟ ﺳﺎده ﺗﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰ ﻋﺒﺎرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد از ﻳـﻚ‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ‪» .‬ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﻛﻠﻤﺐ در ‪ 1492‬اﻗﻴﺎﻧﻮس را ﭘﻴﻤﻮد« ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬و »ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﻛﻠﻤﺐ در ‪ 1776‬اﻗﻴـﺎﻧﻮس را ﭘﻴﻤـﻮد«‬ ‫ﻛﺎذب اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻮاب درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺟﻤﻼت‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﺻﺎدق ﻳﺎ ﻛﺎذﺑﻨﺪ ﻛﻪ »ﻣﻔﻴـﺪ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ« )‪ (significant‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻮدن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻜﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺷﺮﺣﻲ‬ ‫درﺑﺎرة ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﻛﻠﻤﺐ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ »‪ «1492‬را ﺑـﻪ ﺳـﺎل ﻫﺠـﺮي ﻣﻘـﺎرن آن ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﻛﻨﻴـﺪ‪ .‬ﺟﻤـﻼت در‬ ‫زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ »ﺻﺪق« ﻳﺎ »ﻛﺬب« ﺟﻤﻠﻪ اي را ﻣﻌﻴﻦ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫ﻛﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﻮد ﻛﻼم‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺟﻤﻠﻪ اي را اﻇﻬﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﻴﺪ‪» ،‬ﻋﻘﻴﺪه«اي را ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ زﺑـﺎن‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه درﺳﺖ ﺑﻴﺎن ﺷﻮد‪ .‬آن »ﻋﻘﻴﺪه« ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺎ »ﺻﺎدق« اﺳﺖ ﻳﺎ »ﻛﺎذب‪ «،‬ﻳـﺎ‬ ‫»ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺻﺎدق‪ «.‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺗﺤﻘﻴﻖ »ﻋﻘﻴﺪه« راﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬ ‫و اﻣﺎ ﻋﻘﻴﺪه اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ ﺳﺎده ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﻠﻤﺎت ﺑﻴﺎن ﺷﻮد وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑـﺪون‬ ‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﻠﻤﺎت ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺘﻮان ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺤـﻴﻂ داﻳـﺮه ﺑـﻪ ﻗﻄـﺮ آن ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ‪ 3/14158‬اﺳـﺖ؛ ﻳـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﻳﻮﻟﻴﻮس ﻗﻴﺼﺮ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ از رودﺧﺎﻧﺔ روﺑﻴﻜﻮن ﺑﮕﺬرد ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﻤﻬﻮري روم را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮد‪ .‬اﻣـﺎ در ﻣـﻮارد‬ ‫ﺳﺎده ﻋﻘﺎﻳﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻟﺐ ﻛﻼم درﻧﻴﺎﻣﺪه ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻓـﺮود آﻣـﺪن از ﭘﻠﻜـﺎﻧﻲ در ﺗﺸـﺨﻴﺺ‬ ‫زﻣﺎن رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻛﻒ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪ :‬ﻗﺪم را ﻃﻮري ﺑﺮﻣﻲدارد ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ زﻣﻴﻦ ﻣﺴﻄﺢ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻧﺎﮔﻬـﺎن ﻓـﺮود ﻣـﻲآﻳﻴـﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻳﻚ ﺗﻜﺎن و ﺗﻌﺠﺐ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﺷﺪﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻌﺎً ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﮔﻔﺖ »ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﺮدم ﺑﻪ ﻛﻒ رﺳﻴﺪهام؛« اﻣﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ راﺟﻊ ﺑﻪ ﭘﻠﻜﺎن ﻓﻜﺮ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻳﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﻣﺮﺗﻜـﺐ‬ ‫اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻤﻲﺷﺪﻳﺪ‪ .‬ﻋﻀﻼت ﺷﻤﺎ ﻃﻮري ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮدن ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻛﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در واﻗـﻊ ﻫﻨـﻮز‬ ‫ﺑﻪ ﻛﻒ ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻳﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪ ﺑﺪن ﺷﻤﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ذﻫﻦ ﺷﻤﺎ ‪ -‬ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻃﺒﻴﻌـﻲ آن اﻣـﺮي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ رخ داده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در واﻗﻊ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ ﺑﺪن و ذﻫﻦ ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﻣﺸـﻜﻮﻛﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻬﺘـﺮ آن ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ از ﻳـﻚ‬

‫ﺟﺎن دﻳﻮﻳﻲ □ ‪611‬‬

‫»اُرﮔﺎﻧﻴﺴﻢ« ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي آن را ﺑﻴﻦ ذﻫـﻦ و ﺑـﺪن ﻧـﺎﻣﻌﻴﻦ ﺑـﺎﻗﻲ ﮔـﺬارﻳﻢ‪ .‬ﭘـﺲ ﻣـﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ‪:‬‬ ‫اُرﮔﺎﻧﻴﺴﻢ ﺷﻤﺎ ﻃﻮري ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻛﻒ رﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻳﺪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در واﻗـﻊ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻋﺪم ﺗﻮﻓﻴﻖ در ﺗﻨﻈﻴﻢ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻤﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ داده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ داراي ﻋﻘﻴﺪة ﻛﺎذﺑﻲ ﺑﻮدهاﻳﺪ‪.‬‬ ‫آزﻣﻮن اﺷﺘﺒﺎه در ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻌﺠﺐ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ در ﻣﻮرد ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻗﺎﺑﻞ آزﻣﺎﻳﺶ ﻛﻠﻴﺘﺎً ﺻـﺎدق‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻘﻴﺪة ﻛﺎذب ﻋﻘﻴﺪه اي اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد دارﻧﺪة آن ﺗﻌﺠﺐ را ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﻛﻨـﺪ؛ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪة ﺻﺎدق ﭼﻨﻴﻦ اﺛﺮي ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎﺷﺪ آزﻣﻮن ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻛﻠﻤﺎت »ﺻﺎدق« و »ﻛﺎذب« را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲدﻫﺪ؛ و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺷـﻤﺎ دارﻳـﺪ ﻣﻴـﺎن‬ ‫رﻋﺪ و ﺑﺮق ﻗﺪم ﻣﻲزﻧﻴﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ‪» :‬اﺣﺘﻤﺎل ﻧﻤﻲرود ﺻﺎﻋﻘﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺻﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ‪ «.‬از ﻗﻀﺎ ﻟﺤﻈﺔ ﺑﻌﺪ ﺻﺎﻋﻘﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺮ ﺟﻴﻤﺰ ﺟﻴﻨـﺰ‬ ‫ﺷﻤﺎ اﺻﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻴﭻ ﺗﻌﺠﺒﻲ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺮدهاﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ روزي‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻮﻳﺎ ‪‬‬ ‫‪ Sir James Jeans‬اﻧﺘﻈﺎر دارد‪ ،‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻨﻔﺠﺮ ﺷﻮد ﻫﻤﺔ ﻣﺎ ﻓﻲاﻟﺤﺎل ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ و ﻟـﺬا دﭼـﺎر ﺗﻌﺠـﺐ ﻧﺨـﻮاﻫﻴﻢ‬ ‫ﺷﺪ؛ ﻣﻌﻬﺬا اﮔﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮ اﻳﻦ ﺳﺎﻧﺤﻪ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻫﻤﺔ ﻣﺎ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮده ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺜﻠﻪ ﻋﻴﻨﻴﺖ ﺻـﺪق و ﻛـﺬب‬ ‫را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ آﻧﭽﻪ ﺻﺎدق )ﻳﺎ ﻛﺎذب( اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از وﺿﻌﻲ از اُرﮔﺎﻧﻴﺴﻢ‪ .‬اﻣـﺎ ﺻـﺪق )ﻳـﺎ ﻛـﺬب( آن ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ روﻳﺪادﻫﺎي ﺧﺎرج از اُرﮔﺎﻧﻴﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ آزﻣﻮﻧﻬﺎي ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺻﺪق و ﻛﺬب ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ؛‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺎز ﺷﻖ اﺻﻠﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را درﺑﺎرة ﺻﺪق و ﻛﺬب ﺑﺴﻂ ﻧﺨﻮاﻫﻢ داد و ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻈﺮ دﻳﻮﻳﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫دﻳﻮﻳﻲ در ﭘﻲ اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻘﺎً »ﺻﺎدق« ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ اﺣﻜﺎم ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻄﻠﻘـﺎً »ﻛـﺎذب«‬ ‫ﻣﺤﻜﻮم ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة او ﻓﺮاﮔﺮدي وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺤﻘﻴﻖ« ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺷﻜﻠﻲ از اﻧﻄﺒﺎق ﻣﻴﺎن اُرﮔﺎﻧﻴﺴـﻢ‬ ‫و ﻣﺤﻴﻂ آن‪ .‬ﻣﻦ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬از ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﺧﻮدم‪ ،‬ﺣﺘﻲاﻻﻣﻜﺎن ﺑﺎ دﻳﻮﻳﻲ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛـﻨﻢ ﺑﺎﻳـﺪ از ﺗﺤﻠﻴـﻞ »ﻣﻌﻨـﻲ«‬ ‫آﻏﺎز ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ در ﺑﺎغ وﺣﺶ ﻫﺴﺘﻴﺪ و از ﺑﻠﻨﺪﮔﻮ ﻣﻲﺷﻨﻮﻳﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻳﻚ ﺷﻴﺮ ﻓﺮار ﻛﺮده اﺳـﺖ‪«.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻃﻮري ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ ﺷﻴﺮ را دﻳﺪه ﺑﻮدﻳﺪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻳﺪ ‪ -‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻫـﺮ ﭼـﻪ زودﺗـﺮ ﻓـﺮار‬ ‫ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﺟﻤﻠﺔ »ﻳﻚ ﺷﻴﺮ ﻓﺮار ﻛﺮده اﺳﺖ« ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ روﻳﺪاد ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻫﻤﺎن رﻓﺘﺎري ﻣﻲ ﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ آن روﻳﺪاد در ﺻﻮرت دﻳﺪه ﺷﺪن ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ :‬ﺟﻤﻠﺔ اﻟﻒ »ﻳﻌﻨﻲ« روﻳﺪاد ب‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎﻋﺚ رﻓﺘـﺎري ﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ب ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ در واﻗﻊ ﭼﻨﻴﻦ روﻳﺪادي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ ﻛـﺎذب اﺳـﺖ‪ .‬ﻋـﻴﻦ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣـﺮ در ﻣـﻮرد‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه اي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﻠﻤﺎت ﺑﻴﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﻋﻘﻴـﺪه ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از وﺿـﻌﻲ از ﻳـﻚ‬ ‫اُرﮔﺎﻧﻴﺴﻢ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﭼﻨﺎن رﻓﺘﺎري ﺷﻮد ﻛﻪ روﻳﺪاد ﻣﻌﻴﻨﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮ ﺣﻮاس ﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬آن روﻳـﺪادي ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ اﻳﻦ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﺷﺪ »ﻣﻌﻨﻲ« آن ﻋﻘﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺳﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑـﺮاي ﻧﺸـﺎن دادن‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻮرد ﻣﺪاﻓﻌﺔ ﻣﻦ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﮔﻤﺎن ﻧﻤـﻲﻛـﻨﻢ ﻣـﻦ و دﻳـﻮﻳﻲ ﭼﻨـﺪان اﺧـﺘﻼف ﻧﻈـﺮ دﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪ .‬ﺑـﺎ‬ ‫ﭘﺮورﺷﻬﺎي ﺑﻌﺪي او‪ ،‬ﻣﻦ ﺧﻮد را ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‪.‬‬ ‫دﻳﻮﻳﻲ »ﺗﺤﻘﻴﻖ« را اﺳﺎس ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ را‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻖ را از اﻳﻦ ﻗـﺮار ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪:‬‬ ‫»ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ ﻣﻀﺒﻮط ﻳﺎ رﻫﺒﺮي ﺷﺪة ﻳﻚ وﺿﻊ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻴﻦ ﺑـﻪ وﺿـﻌﻲ ﻛـﻪ از ﻟﺤـﺎظ ﺗﻤـﺎﻳﺰات و‬ ‫رواﺑﻂ ﻣﺸ ّﻜﻠﺔ ﺧﻮد ﭼﻨﺎن ﻣﻌﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ وﺿﻊ اوﻟﻴﻪ را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻛﻞ ﻣﺘﺤﺪ ﻣﺒﺪل ﺳـﺎزد‪ «.‬و ﻋـﻼوه ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫»ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻠﻬﺎي ﻋﻴﻨﻲ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻋﻴﻨﻲ ﺳﺮو ﻛﺎر دارد‪ «.‬اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ آﺷﻜﺎرا ﻗﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﻋﻤﺎﻟﻲ را ﻛﻪ ﻳﻚ‬ ‫ﮔﺮوﻫﺒﺎن ﻣﻴﺪان ﻣﺸﻖ ﺑﺎ ﻳﻚ دﺳﺘﻪ ﺳﺮﺑﺎز ﺟﺪﻳﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻳﻚ ﺑﻨّﺎ را ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗـﻮدة آﺟـﺮ در ﻧﻈـﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ دو ﻋﻴﻨﺎً ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ دﻳﻮﻳﻲ را از »ﺗﺤﻘﻴﻖ« اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﻮﻳﻲ اﻳﻦ دو ﻣـﻮرد را ﻣﺸـﻤﻮل‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﻮد ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در ﻣﻔﻬﻮم وي از »ﺗﺤﻘﻴﻖ« ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻨﺼﺮي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ وي ذﻛـﺮ آن را در ﺗﻌﺮﻳـﻒ‬

‫‪ □ 612‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺧﻮد ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻟﺤﻈﻪاي ﺑﻌﺪ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﻣﻌﻴﻦ ﺳﺎزم‪ .‬اﺑﺘـﺪا ﺑﮕﺬارﻳـﺪ ﺑﺒﻴـﻨﻢ‬ ‫ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻓﻌﻠﻲ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد‪.‬‬ ‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ «،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﻮﻳﻲ ﺗﺼﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰو ﻓﺮاﮔﺮد ﻛﻠﻲ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ارﮔﺎﻧﻴﻚﺗﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺟﻬـﺎن‬ ‫اﺳﺖ‪» .‬ﻛﻠﻬـﺎي ﻣﺘﺤـﺪ« ﺑﺎﻳـﺪ ﻣﺤﺼـﻮل ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼﻗـﺔ دﻳـﻮﻳﻲ ﺑـﻪ ﭼﻴﺰﻫـﺎي ارﮔﺎﻧﻴـﻚ ﭘـﺎرهاي ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ‬ ‫زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ و ﭘﺎرهاي ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪة ﻧﻔﻮذ ﻫﮕﻞ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻳﻚ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻫﮕﻠﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻣﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻢ ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻪ »ﻛﻠﻬﺎي ﻣﺘﺤﺪ« ﻣﻨﺘﺞ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻳﻚ دﺳﺘﻪ ورق ﻧﺎﻣﺮﺗﺐ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻨﺪ‬ ‫و از ﻣﻦ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ در ﺗﺮﺗﻴﺐ آﻧﻬﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﻢ‪ ،‬اﮔﺮ از دﺳﺘﻮر دﻳﻮﻳﻲ ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻢ اول آن را ﻣﺮﺗﺐ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد و ﺳﭙﺲ‬ ‫ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﻣﺸـﻐﻮل ﻣﺮﺗـﺐ‬ ‫ﻛﺮدن ورﻗﻬﺎ ﻫﺴﺘﻢ »ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ ﻋﻴﻨﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻴﻨﻲ« ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ؛ اﻣﺎ ﺧﻮد ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻳﻦ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآورد‪.‬‬ ‫ﻫﺮ آﻳﻨﻪ آﺧﺮ ﺳﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ ﺗﺮﺗﻴﺐ ورﻗﻬﺎ را وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﺗﻮ داده ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﺲ از آﻧﻜـﻪ آﻧﻬـﺎ را‬ ‫از ﻧﻮ ﺗﺮﺗﻴﺐ دادي‪ «،‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﭘﻴﺮو دﻳﻮﻳﻲ ﺑﺎﺷﻢ در ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔـﺖ‪» :‬اﻓﻜـﺎر ﺷـﻤﺎ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻴﺶ از اﻧـﺪازه اﻳﺴـﺘﺎ‬ ‫)اﺳﺘﺎﺗﻴﻚ( اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﭘﻮﻳﺎ )دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ( ﻫﺴﺘﻢ و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﻢ اﺑﺘﺪا آن را ﭼﻨـﺎن ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬ ‫ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ اﻣﺮ ﺗﺤﻘﻴﻖ آﺳﺎن ﺷﻮد‪ «.‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻃﺮز ﻋﻤﻠﻲ ﺻﺤﻴﺢ و ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﻫﮕﻠـﻲ‬ ‫ﺑﻴﻦ ﻧﻤﻮد و ﺑﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮد ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻐﺸﻮش و ﭘﺎره ﭘﺎره ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻮد ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺮﺗﺐ و اُرﮔﺎﻧﻴﻚ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ورﻗﻬﺎ را ﻣﺮﺗﺐ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺑﺪي و ﺣﻘﻴﻘﻲ آﻧﻬﺎ را آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺳﺎزم‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫دﻳﻮﻳﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎس ﻧﻈﺮﻳﺎت دﻳﻮﻳﻲ را ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ اُرﮔﺎﻧﻴﺴﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﻮد او ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ وﻗﻮف دارد‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﻜﻮﺷﻴﻢ آن َﺗﻜﻤﻠﺔ ﺗﻌﺮﻳﻒ دﻳﻮﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ از اﻧﻮاع دﻳﮕﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﺳﺎزﻣﺎن دﻫﻨـﺪه‬ ‫ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﮔﺮوﻫﺒﺎن ﻣﻴﺪان ﻣﺸﻖ و ﺑﻨّﺎ ‪ -‬ﻻزم اﺳﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ ﻏـﺮض‬‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺮ دﻳﻮﻳﻲ ﺧﻮد »ﺣﻘﻴﻘـﺖ« ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان »ﺗﺤﻘﻴـﻖ«‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ .‬دﻳﻮﻳﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﭘﺮس را ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ« ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ ار‬ ‫»ﻋﻘﻴﺪه اي ﻛﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﺶ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻞ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آن را ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺎ آن ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﻨﻨـﺪ‪ «.‬اﻳـﻦ ﺗﻌﺮﻳـﻒ در‬ ‫ﺧﺼﻮص اﻳﻨﻜﻪ آن ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﭼﻪ ﻋﻤﻠﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻣﺎ را ﭘﺎك ﺑﻲﺧﺒﺮ ﻣﻲﮔﺬارد؛ زﻳﺮا ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺪون وارد‬ ‫ﺷﺪن ﺑﻪ دور ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﻛﻮﺷﻨﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻣﻌﻠﻮم ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ دﻛﺘﺮ دﻳﻮﻳﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ :‬رواﺑﻂ ﻳﻚ اُرﮔﺎﻧﻴﺴﻢ ﺑـﺎ ﻣﺤـﻴﻄﺶ ﮔـﺎﻫﻲ ﺑـﺮاي آن‬ ‫اُرﮔﺎﻧﻴﺴﻢ رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﻲ ﻧﺎرﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛـﻪ ﻧﺎرﺿـﺎﻳﺖ ﺑﺨـﺶ ﻳﺎﺷـﺪ‪ ،‬وﺿـﻊ را ﺑـﺎ اﻧﻄﺒـﺎق ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ‬ ‫ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻬﺘﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آﻧﻬﺎ وﺿﻊ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺟﺎﻧﺐ اُرﮔﺎﻧﻴﺴﻢ ﺻﻮرت ﺑﮕﻴﺮد‪،‬‬ ‫ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻫﺮﮔﺰ ﺗﻤﺎﻣﺎً در ﻳﻜﻲ از ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد ‪ -‬ﻓﺮاﮔﺮدي ﻛﻪ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد »ﺗﺤﻘﻴﻖ« ﻧـﺎم دارد‪ .‬ﻣـﺜﻼً‪:‬‬‫در ﺟﻨﮓ اﻧﺴﺎن ﺑﺸﺘﺮ ﺳﺮﮔﺮم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺤﻴﻂ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺮﮔﺮم دﺷﻤﻦ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در دورة ﺑﺎزدﻳﺪ ﻗﺒـﻞ از ﺷـﺮوع ﺟﻨـﮓ‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﭘﺮدازد ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻮاﺿﻊ دﺷـﻤﻦ ﺗﻄﺒﻴـﻖ دﻫـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ دورة ﻗﺒﻠـﻲ ﻋﺒﺎرﺗﺴـﺖ از دورة‬ ‫»ﺗﺤﻘﻴﻖ‪«.‬‬ ‫اﺷﻜﺎل اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ راﺑﻄﺔ ﻣﻴﺎن ﻋﻘﻴﺪه و واﻗﻌﻴﺖ ﻳﺎ واﻗﻌﻴﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ آن‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه را »ﺗﺄﻳﻴﺪ« ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻫﻤﺎن ﻣﺜﺎل زﻧﺮاﻟﻲ را ﻛﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺸﻴﺪن ﻧﻘﺸﺔ ﺟﻨﮓ اﺳـﺖ دﻧﺒـﺎل‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎﻫﺎي اﻛﺘﺸﺎﻓﻲ ژﻧﺮال ﺑﻪ او ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ دﺷـﻤﻦ ﻓـﻼن ﺗـﺪارﻛﺎت را دﻳـﺪه اﺳـﺖ و او ﻫـﻢ ﻣﺘﻘـﺎﺑﻼً‬ ‫ﺗﺪارﻛﺎﺗﻲ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ دﺷﻤﻦ ﺣﺮﻛﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮد اﻧﺠـﺎم داده ﻓـﻲاﻟﻮاﻗـﻊ اﻧﺠـﺎم داده‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺰارﺷﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ژﻧﺮال ﻃﺒﻖ آﻧﻬﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ »ﺻﺎدق« اﺳﺖ؛ و در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ژﻧﺮال در ﺟﻨﮓ ﺷﻜﺴـﺖ‬

‫ﺟﺎن دﻳﻮﻳﻲ □ ‪613‬‬

‫ﻫﻢ ﺑﺨﻮرد آن ﮔﺰارﺷﻬﺎ ﺻﺎدق ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬دﻛﺘﺮ دﻳﻮﻳﻲ اﻳﻦ را ﻗﺒـﻮل ﻧـﺪارد‪ .‬وي ﻋﻘﺎﻳـﺪ را ﺑـﻪ »ﺻـﺎدق« و »ﻛـﺎذب«‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎز ﺑﻪ دو ﻧﻮع ﻋﻘﻴﺪه ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺻﻮرت ﭘﻴﺮوزي ژﻧﺮال آن را »رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨـﺶ« و در ﺻـﻮرت‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ژﻧﺮال آن را »ﻧﺎرﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ﺗﺎ ﺟﻨﮓ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ژﻧـﺮال ﻧﻤـﻲداﻧـﺪ ﻧﻈـﺮش ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﮔﺰارﺷﻬﺎي ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮕﺎن ﺧﻮد ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮع را ﺗﻌﻤﻴﻢ دﻫﻴﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ دﻛﺘﺮ دﻳﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻋﻘﺎﻳﺪ را ﺑﻪ دو ﻃﺒﻘـﻪ ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺧﻮب و دﻳﮕﺮي ﺑﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﺎ او ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ ﻳﻚ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ در ﻳـﻚ زﻣـﺎن ﺧـﻮب و در‬ ‫زﻣﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ در ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻧﺎﻗﺼﻲ ﻛﻪ از اﺳﻼف ﺧﻮد ﺑﻬﺘـﺮ و از اﺧـﻼف ﺧـﻮد ﺑﺪﺗﺮﻧـﺪ ﻣﺼـﺪاق دارد‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﻋﻘﻴﺪه اي ﺧﻮب اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺪ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ آن ﻋﻘﻴﺪه در اُرﮔﺎﻧﻴﺴﻤﻲ ﻛﻪ ﭘﺬﻳﺮﻧـﺪة آن‬ ‫اﺳﺖ اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﺑﻪ ﺑﺎر آورد ﻛﻪ ﺑﺮاي آن اُرﮔﺎﻧﻴﺴﻢ رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﺎرﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳـﻚ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪة راﺟﻊ ﺑﻪ روﻳﺪادي در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آﻧﻜﻪ روﻳﺪاد واﻗﻌﺎً روي داده اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ اﺛﺮات آﻳﻨﺪة‬ ‫آن ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬در ﺷﻤﺎر ﻋﻘﺎﻳﺪ »ﺧﻮب« ﻳﺎ »ﺑﺪ« ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﻮد‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻣـﻦ ﺑﮕﻮﻳـﺪ‪:‬‬ ‫»آﻳﺎ اﻣﺮوز ﺻﺒﺢ ﺑﺎ ﺻﺒﺤﺎﻧﻪات ﻗﻬﻮه ﻫﻢ ﻧﻮﺷﻴﺪي؟« اﮔﺮ ﻣﻦ ﻳﻚ آدم ﻋﺎدي ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻢ ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﻴﺎورم‪ .‬اﻣﺎ اﮔـﺮ ﭘﻴـﺮو‬ ‫دﻛﺘﺮ دﻳﻮﻳﻲ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛﻤﻲ ﺻﺒﺮ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ دو آزﻣﺎﻳﺶ را اﻧﺠﺎم دﻫﻢ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺟﻮاب ﺷﻤﺎ را ﺑـﺪﻫﻢ‪ «.‬و‬ ‫ﺑﻌﺪ اﺑﺘﺪا ﺧﻮد را ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﻲ ﺳﺎزم ﻛﻪ ﻗﻬﻮه ﻧﻮﺷﻴﺪه ام؛ و ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه را‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲ ﻛـﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺧﻮد را ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﻲﺳﺎزم ﻛﻪ ﻗﻬﻮه ﻧﻨﻮﺷﻴﺪه ام؛ و ﺑﺎز ﻧﺘﺎﻳﺞ را ﺑﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻣـﻲﺳـﻨﺠﻢ ﺗـﺎ ﺑﺒﻴـﻨﻢ ﻛـﺪاﻣﻴﻚ رﺿـﺎﻳﺖ‬ ‫ﺑﺨﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻳﻚ ﻃﺮف ﭼﺮﺑﻴﺪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻬﺠﻮاب دادن ﻣﻲﮔﻴﺮم؛ و اﻻ ﻧﺎﭼﺎر ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد اﻋﺘﺮاف ﻛﻨﻢ ﻛـﻪ ﻧﻤـﻲﺗـﻮاﻧﻢ‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﺟﻮاب ﺑﺪﻫﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﺎزه ﭘﺎﻳﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎرﻳﻬﺎي ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه را ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺻﺒﺤﺎﻧﻪ ﻗﻬﻮه ﻧﻮﺷﻴﺪه ام از ﻛﺠﺎ ﺑـﺪاﻧﻢ؟ اﮔـﺮ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻢ »ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻓﻼن و ﺑﻬﻤﺎن‪ «،‬ﺧﻮد اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺒﻼً ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺧﻮد اﻣﺘﺤﺎن ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣـﻦ ﺑﺘـﻮاﻧﻢ ﺑـﺪاﻧﻢ‬ ‫آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻢ »ﺧﻮب« ﺑﻮده اﺳﺖ ﻳﺎ »ﺑﺪ«‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﻫﻢ ﻓﺎﺋﻖ آﻣـﺪم‪ ،‬از ﻛﺠـﺎ ﺑـﺪاﻧﻢ ﻛـﻪ ﻛـﺪام دﺳـﺘﻪ از ﻧﺘـﺎﻳﺞ‬ ‫رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ ﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻳﻚ ﺣﻜﻢ در ﺧﺼﻮص اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﻣﻦ ﻗﻬﻮه ﻧﻮﺷﻴﺪهام ﻳﺎ ﻧﻪ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﻣـﺮا از رﺿـﺎﻳﺖ ﺳﺮﺷـﺎر‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﻜﻢ دﻳﮕﺮ از ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﭘﻴﺶ ﺑﺮدن ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺻﺮﻓﻪ ﺟﻮﻳﻲ زﻣﺎن ﺟﻨﮓ‪ .‬ﻫﺮ دوي اﻳﻨﻬﺎ را ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺧـﻮب‬ ‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺗﺎ ﺣﻜﻢ ﻧﻜﺮدهام ﻛﻪ ﻛﺪام ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺻﺒﺤﺎﻧﻪ ﻗﻬﻮه ﻧﻮﺷﻴﺪهام ﻳـﺎ ﻧـﻪ‪ .‬اﻳـﻦ اﻟﺒﺘـﻪ ﻣﻬﻤـﻞ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﺤﺮاف دﻳﻮﻳﻲ از آﻧﭽﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل ﻃﺮد »اﻣـﻮر واﻗـﻊ« از ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﺔ‬ ‫اوﺳﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ »اﻣﻮر واﻗﻊ« ﺳﺮﺳﺨﺘﻨﺪ و ﻧﻤﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮد ﺗﻐﻴﻴﺮ داد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي در ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺷﺎﻳﺪ ﻧﻈﺮ دﻳﻮﻳﻲ در آﻳﻨﺪه ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻓﻬـﻢ ﻋـﺎدي در ﺧﻮاﻫـﺪ آﻣـﺪ ﺗﻨـﺎﻗﺾ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮق ﻋﻤﺪه ﻣﻴﺎن دﻛﺘﺮ دﻳﻮﻳﻲ و ﻣﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﻮﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﺑـﻪ اﻋﺘﺒـﺎر اﺛـﺮات آن ﺣﻜـﻢ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ روﻳﺪاد ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﺎﺷﺪ آن را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻋﻠﻠﺶ ﻣﻮرد ﻗﻀﺎوت ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻢ‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫آﻧﭽﻨﺎن ﻋﻘﻴﺪه اي را »ﺻﺎدق« ﻳﺎ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ »ﺻﺪق« ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ )ﮔـﺎه ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﭘﻴﭽﻴﺪه( ﺑﺎ ﻋﻠﻞ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻛﺘﺮ دﻳﻮﻳﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻋﻘﻴﺪهاي داراي »ﺟﻮاز ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﻇﻬﺎر« اﺳﺖ ‪ -‬و دﻳﻮﻳﻲ اﻳـﻦ‬ ‫را ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺻﺪق« ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ‪ -‬ﻛﻪ ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ اﺛﺮات ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﺑﺴـﺘﮕﻲ‬ ‫دارد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از اﻋﻤﺎل ﻣﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد آﻧﭽﻪ واﻗﻊ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻣﻌـﻴﻦ ﺷـﻮد از‬ ‫ﺧﻮاﻫﺸﻬﺎي ﻓﻌﻠﻲ ﻳﺎ آﺗﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻄﻘﻲ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻗﺪرت ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ ‪ -‬ﻳـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻬﺘﺮ »ﺟﻮاز ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﻇﻬﺎر« ‪ -‬ﺑﻪ آﻳﻨﺪه واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ آﻳﻨﺪه در ﻳﺪ ﻗـﺪرت ﻣﺎﺳـﺖ‬

‫‪ □ 614‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ آﻧﭽﻪ را ﺑﺎﻳﺪ اﻇﻬﺎر ﺷﻮد ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻌﻨﻲ ﻗﺪرت ﺑﺸﺮ و اﺧﺘﻴﺎر او را وﺳﻌﺖ ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪ .‬آﻳـﺎ ﻳﻮﻟﻴـﻮس‬ ‫ﻗﻴﺼﺮ از رودﺧﺎﻧﺔ روﺑﻴﻜﻮن ﮔﺬﺷﺖ؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ را ﻳﻚ روﻳﺪاد ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻃﺮز ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻐﻴﻴـﺮي اﻳﺠـﺎب‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬دﻛﺘﺮ دﻳﻮﻳﻲ اﺗﺨﺎز ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ دادن ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ ﻳﺎ ﻣﻨﻔﻲ را ﺑﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ روﻳﺪادﻫﺎي آﻳﻨـﺪه ﻣﻮﻛـﻮل ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ؛ و‬ ‫دﻟﻴﻠﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ روﻳﺪادﻫﺎي آﻳﻨﺪه را ﻧﺸﻮد ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻗﺪرت ﺑﺸﺮ ﭼﻨـﺎن ﺗﺮﺗﻴـﺐ داد ﻛـﻪ ﺟـﻮاب ﻣﻨﻔـﻲ را‬ ‫رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ ﺗﺮ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه را ﻛﻪ ﻳﻮﻟﻴﻮس از روﺑﻴﻜﻮن ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ ﺧﻴﻠـﻲ ﺧـﻼف ذوق ﺧـﻮد ﻳـﺎﻓﺘﻢ‬ ‫زاﻧﻮي ﻳﺄس در ﺑﻐﻞ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻬﺎرت و ﻗﺪرت ﻛﺎﻓﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮاﻧﻢ ﻣﺤـﻴﻂ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ را ﭼﻨـﺎن‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺪﻫﻢ ﻛﻪ در آن اﻳﻦ ﻗﻮل ﻛﻪ ﻳﻮﻟﻮﻳﺲ ﻗﻴﺼﺮ از روﺑﻴﻜﻮن ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ »ﺟﻮاز ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﻇﻬﺎر« داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ در ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﺎ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮده‪ ،‬در ﭘﻲ آن ﺑﻮدهام ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎ را ﺑﺎ ﻣﺤـﻴﻂ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻓﻼﺳـﻔﺔ ﻣـﻮرد‬ ‫ﺑﺤﺚ ارﺗﺒﺎط دﻫﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮم ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺑﺸﺮ‪ ،‬و ﻋـﺪم ﺗﻤﺎﻳـﻞ ﺑـﻪ ﻗﺒـﻮل »اﻣـﻮر واﻗـﻊ ﺳﺮﺳـﺨﺖ«‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ اﻣﻴﺪي ﻛﻪ زاﻳﻴﺪة ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺎدي ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻃﺮﻓﺪاران دﻛﺘـﺮ دﻳـﻮﻳﻲ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪه را دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻮرج رﻳﻤﻮﻧﺪ ﮔﻴﺠﺮ ‪ George Raymond Geiger‬در ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺳـﺘﺎﻳﺶ آﻣﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ روش دﻛﺘﺮ دﻳﻮﻳﻲ »ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ اﻧﻘﻼب ﻓﻜﺮي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻃﺒﻘـﺔ ﻣﺘﻮﺳـﻂ و ﻏﻴـﺮ ﺗﻤﺎﺷـﺎﻳﻲ‪ ،‬و در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل‬ ‫ﺧﻴﺮه ﻛﻨﻨﺪه ﭼﻮن اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻳﻚ ﻗﺮن ﭘﻴﺶ‪ «.‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﻴﺎل ﺧﻮدم ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻮﺷﺘﻢ‪» :‬دﻛﺘـﺮ دﻳـﻮﻳﻲ‬ ‫داراي ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺼﺮ ﺻﻨﻌﺖ و ﺗﺠﺎرت ﺟﻤﻌـﻲ ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ دارد‪ .‬ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻮيﺗﺮﻳﻦ ﻛﺸﺶ او ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻗـﺪر او ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻣﺘﺮﻗـﻲ در‬ ‫ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻴﻦ و ﻣﻜﺰﻳﻚ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪«.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺗﺄﺳﻒ و ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻦ‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮم ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺑﻲ ﻧﻴﺶ و ﺑﻲ ﺿﺮر ﺑﻮد ﺳﺒﺐ ﻧﺎراﺣﺘﻲ دﻛﺘﺮ دﻳﻮﻳﻲ ﺷـﺪ‪،‬‬ ‫و اﻳﺸﺎن ﺟﻮاب دادﻧﺪ‪» :‬ﻋﺎت ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﻴﺪة آﻗﺎي راﺳﻞ‪ ،‬داﺋﺮ ﺑﺮ ارﺗﺒﺎط دادن ﻧﻈﺮﻳﺔ ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﺘﻲ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎ ﺟﻨﺒﻪﻫـﺎي‬ ‫ﻧﺎﮔﻮار زﻧﺪﮔﻲ اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ‪ ...‬ﺑﺪان ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻓﻠﺴﻔﺔ او را ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺷﺮاف ﻣﺎﻟﻚ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺳﺎزم‪«.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد ﮔﻮﺷﻢ ﭘﺮ اﺳﺖ از اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪم )ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻬﺎ( ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻌﻠـﻮل ﻧﺴـﺒﺘﻢ ﺑـﺎ‬ ‫اﺷﺮاف اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﺷﻮد؛ و ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺎﻳﻠﻢ ﻛﻪ ﻓﺮض ﻛﻨﻢ آراﺋﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آراي ﻫﺮ ﻓﺮد دﻳﮕـﺮي‪ ،‬از ﻣﺤـﻴﻂ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬ ‫ﻣﺘﺄﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﺧﺼﻮص دﻛﺘﺮ دﻳﻮﻳﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻦ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮات اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮده ﺑﺎﺷـﻢ از اﻳـﻦ اﺷـﺘﺒﺎه‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﻢ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺘﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه را ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﺷـﺪهام‪ .‬ﻣـﺜﻼً ﺳـﺎﻧﺘﺎﻳﺎﻧﺎ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬در ]ﻓﻠﺴـﻔﺔ[‬ ‫دﻳﻮﻳﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻋﻠﻢ و اﺧﻼق ﺟﺎري‪ ،‬ﻳﻚ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺷﺒﻪ ﻫﮕﻠﻲ ﻧﺎﻓﺬ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻓﺮد را در وﻇﺎﻳﻒ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲاش ﺣـﻞ‬ ‫ﻛﻨﺪ و ﻧﻴﺰ ﻫﺮ اﻣﺮ ﻣﺎدي و واﻗﻌﻲ را در ﭼﻴﺰي اﻋﺘﺒﺎري و اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﻣﺤﻮ و ﻣﺴﺘﻬﻠﻚ ﺳﺎزد‪«.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ دﻧﻴﺎي دﻛﺘﺮ دﻳﻮﻳﻲ دﻧﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﻧﺴـﺎن ﻓﻀـﺎي ﻣﺨﻴﻠـﻪ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻧﺠﻮﻣﻲ وﺟﻮدش اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻏﺎﻟﺐ اوﻗﺎت ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻳﻮﻳﻲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻗﺪرت ﻓﺮدي ﻧﻴﺴﺖ؛ در اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ آﻧﭽﻪ ارزش دارد ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻗـﺪرت اﺟﺘﻤـﺎع‪.‬‬ ‫و ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺪرت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ در ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺑﺰارﮔﺮاﻳﻲ ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺴﻠﻂ ﺗﺎزة ﻣـﺎ‬ ‫ﺑﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻴﺶ از ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺴﻠﻂ ﻫﻨﻮز دارد ﻧﻈﺮﺷﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫روش اﻧﺴﺎن در ﻗﺒﺎل ﻣﺤﻴﻂ ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻤﻴﻘﺎً ﺗﻔﺎوت ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﭘﺮواﻳﻲ ﻛﻪ از ﻏـﺮور‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎدي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺒﺮ ﻳﺎ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ‪ -‬ﻛﻪ ﺣﺘﻲ از زﺋﻮس ﻫﻢ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﻮد – داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ دﻗﺖ و اﺣﺘﻴﺎط از اﻣﺮي‬ ‫ﻛﻪ آن را ﺟﺴﺎرت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺗﺴﻠﻴﻢ را از اﻳـﻦ ﺣـﺪ ﺑﺴـﻴﺎر ﻓﺮاﺗـﺮ ﺑـﺮد‪:‬‬ ‫ﺧﺎﻛﺴﺎري در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ وﻇﻴﻔﺔ ﻓﺮد ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺲ اﺑﺪاع ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﺑﻪ ﺑﻲﺣﺴﻲ ﮔﺮاﻳﻴﺪ‪ ،‬و اﺑﺪاﻋﺎت ﺑـﺰرگ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻏﺮور اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬وﻟﻲ آن را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ آﺷـﻮب و ﻓﺎﺟﻌـﻪ ﻣﻨﺠـﺮ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬رﻓﻮرم و ﺿﺪ رﻓﻮرم ﺗﺎ ﺣﺪي اﺛﺮ آن ﻏﺮور را ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻦ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺬاق ﻓﺮد ارﺑﺎب ﻣـﻨﺶ‬

‫ﺟﺎن دﻳﻮﻳﻲ □ ‪615‬‬

‫رﻧﺴﺎﻧﺲ ﭼﻨﺪان ﺧﻮش ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺲ ﻗﺪرت ﺟﻤﻌﻲ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي را ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﺣﻴﺎ ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ .‬اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺳﺨﺖ وﺿﻴﻊ و ﺧﺎﻛﺴﺎر ﺑﻮد اﻛﻨﻮن رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺧﻮد را ﺧﺪا ﻣﻲﭘﻨﺪارد‪ .‬ﭘﺎﭘﻴﻨﻲ ‪ ،Papini‬ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﺖ اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ »ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﺧﺪا« را ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﻣﺴﻴﺢ« ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻦ ﺧﻄﺮ ﺑﺰرﮔﻲ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻢ ‪ -‬ﺧﻄﺮ اﻣﺮي ﻛﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان آن را ﮔﺴـﺘﺎﺧﻲ ﺑـﻪ ﻛﺎﺋﻨـﺎت ﻧﺎﻣﻴـﺪ‪ .‬ﺗﺼـﻮر‬ ‫»ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ «،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺮي ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ واﻗﻌﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﺣﺪود ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺸﺮ ﺧﺎرﺟﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از ﻃﺮﻗـﻲ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آﻧﻬﺎ ﻋﻨﺼﺮ ﻻزم اﻓﺘﺎدﮔﻲ و ﻓﺮوﺗﻨﻲ را در ﺳﺮﺷﺖ ﺑﺸﺮ داﺧﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻗﻴـﺪ از‬ ‫ﭘﺎي ﻏﺮور ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺪم دﻳﮕﺮي در راه ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ از ﺟﻨﻮن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻨﻮن ﻣﺴﺘﻲ از ﻗﺪرت ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﻓﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ راه ﻳﺎﻓﺖ و اﻧﺴﺎن ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮاه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻌﺪ دﭼﺎر ﺷـﺪن ﺑـﻪ آن اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهام ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺘﻲ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺧﻄﺮ ﻋﺼﺮ ﻣﺎﺳﺖ؛ و ﻫﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪاي‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻦ ﻏﻴﺮ ﻗﺼﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﻛﻤﻚ ﻛﻨـﺪ‬ ‫ﺧﻄﺮ ﻳﻚ ﻓﺎﺟﻌﺔ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻋﻈﻴﻢ را اﻓﺰاﻳﺶ داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ □ 616‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫‪  82‬و ﯾ‪
9‬‬

‫‪4‬‬ ‫‬ ‫‬ ‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‬ ‫‪36‬ء  ‬

‫از زﻣﺎن ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﺗﺎ ﻛﻨﻮن‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻓﻜﺎرﺷﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ از رﻳﺎﺿﻴﺎت اﻟﻬـﺎم ﮔﺮﻓﺘـﻪ و ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ از ﻋﻠـﻮم‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬در ﻋﺮﺻﺔ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن و ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس و اﺳـﭙﻴﻨﻮزا و ﻛﺎﻧـﺖ در‬ ‫ﺷﻤﺎر ﮔﺮوﻫﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آن را ﮔﺮوه رﻳﺎﺿﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ؛ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس و ارﺳﻄﻮ و ﺗﺠﺮﺑﻴﺎن ﺟﺪﻳﺪ از ﻻك ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺘﺔ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﻳﻚ ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻲﻛﻮﺷـﺪ اﺻـﻮل رﻳﺎﺿـﻲ را از ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮري ﺗﺼﻔﻴﻪ ﻛﻨﺪ و ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺠﺮﺑﻲ را ﺑﺎ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻲ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺑﺸـﺮي ﺑﻬـﻢ آﻣﻴـﺰد‪ .‬ﻫـﺪﻓﻬﺎي اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻜﺘﺐ از ﻫﺪﻓﻬﺎي ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻼﺳﻔﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﺟﺎﻟﺐ و ﺗﻤﺎﺷﺎﻳﻲ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﻣﻘﺪاري از ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎي آن ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺗﻮﻓﻴﻘﻬـﺎي‬ ‫رﺟﺎل ﻋﻠﻢ اﺳﺘﺤﻜﺎم دارد‪.‬‬ ‫ﺳﺮﭼﺸﻤﺔ اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻮﻓﻴﻘﻬﺎي رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼﻔﻴﺔ ﻋﻠﻢ رﻳﺎﺿﻲ از ﻣﻐﺎﻟﻄﺎت و اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻣﻌﻴـﻮب و‬ ‫ﻏﻴﺮ دﻗﻴﻖ ﺑﻜﺎر ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﻬﺎي ﺑﺰرگ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺧﻮﺷﺒﻴﻦ و ﻣﺸﺘﺎق ﺑﻪ اﺧﺬ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺳﺮﻳﻊ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻧﺘﻴﺠﺘﺎً ﻣﺒـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻫﻨﺪﺳﺔ ﺗﺤﻠﻴﻠـﻲ و ﺣﺴـﺎب اﻧﻔﻴﻨـﻲﺗﺰﻳﻤـﺎل )‪ (infinitesimal‬را ﺳﺴـﺖ و ﻧـﺎﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑـﺎﻗﻲ ﮔﺬاردﻧـﺪ‪ .‬ﻻﻳـﺐ ﻧﻴـﺘﺲ ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﻔﻴﻨﻲﺗﺰﻳﻤﺎﻟﻬﺎي واﻗﻌﻲ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ اﻣﺎ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ وي ﺑﻮد‪ ،‬ﻫـﻴﭻ اﺳـﺎس اﺳـﺘﻮاري در‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰي از وﺳﻂ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ واﻳﺮﺷﺘﺮاس ‪ Weierstrass‬ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗـﻮان‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ را ﺑﺪون اﻧﻔﻴﻨﻲ ﺗﺰﻳﻤﺎﻟﻬﺎ اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺣﺴﺎب را از ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﭘﺲ از‬ ‫وي ﮔﺌﻮرك ﻛﺎﻧﺘﻮر ‪ Georg Cantor‬آﻣﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ و ﻋﺪد ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ را ﭘﺪﻳﺪ آورد‪.‬‬ ‫»ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ« ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺎﻧﺘﻮر ﻟﻔﻆ ﻣﺒﻬﻤﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓﻼﺳﻔﻪ اي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﮕﻞ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻏﻞ و ﻏـﺶ‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ داﺧﻞ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺎﻧﺘﻮر ﻣﻌﻨﺎي دﻗﻴﻘﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻟﻔﻆ داد و ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳـﺘﮕﻲ‪ ،‬ﻃﺒـﻖ‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ او‪ ،‬ﺗﺼﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺣﺘﻴﺎج رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﻬﺎ و ﻓﻴﺰﻳﻜﺪاﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار زﻳـﺎدي ﻋﺮﻓـﺎن ﺑـﺎﻓﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﻋﺮﻓﺎن ﺑﺎﻓﻴﻬﺎي ﺑﺮﮔﺴﻮن‪ ،‬ﻛﻬﻨﻪ و ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺘﻮر ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻌﻈﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ دﻳﺮﭘﺎﻳﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪ‪ .‬ﺳﻠﺴﻠﺔ اﻋﺪاد ﺻﺤﻴﺢ از ‪ 1‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻻ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺗﺎ از اﻳﻦ اﻋﺪاد وﺟﻮد دارد؟ واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﺎ ﻋﺪد ﻫﺰار‪ ،‬ﻫﺰار ﺗﺎ و ﺗـﺎ‬ ‫ﻋﺪد ﻣﻴﻠﻴﻮن‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن از اﻳﻦ اﻋﺪاد وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺘﻨﺎﻫﺒﻲ را ﻛﻪ ذﻛﺮ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎً از آن ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻋـﺪد وﺟـﻮد‬ ‫دارد‪ ،‬و ﭘﺲ از آن ﻫﻢ ﺗﻌﺪدي وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻌﺪاد اﻋﺪاد ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻋـﺪد ﺑـﻲﻧﻬﺎﻳـﺖ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ اﻣﺮ ﻋﺠﻴﺐ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻌﺪاد اﻋﺪاد زوج ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺴﺎوي ﺗﻌـﺪاد ﻣﺠﻤـﻮع اﻋـﺪاد ﺻـﺤﻴﺢ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ دو ردﻳﻒ زﻳﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬

‫‪1 , 2 , 3 , 4 , 5 , 6 , ...‬‬ ‫‪2 , 4 , 6 , 8 , 10 , 12 , ...‬‬ ‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻋﺪاد ردﻳﻒ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻳﻚ ﻋﺪد در ردﻳﻒ ﭘﺎﻳﻴﻦ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻌﺪاد ﺟﻤـﻼت ﻫـﺮ دو ردﻳـﻒ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ردﻳﻒ زﻳﺮ ﻓﻘﻂ ﻧﻴﻤﻲ از ﺟﻤﻼت ردﻳﻒ ﺑﺎﻻ را درﺑﺮدارد‪ .‬ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺲ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺷﺪه‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ □ ‪617‬‬

‫ﺑﻮد آن را ﺑﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮد و ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻋﺪاد ﺑﻲﻧﻬﺎﻳـﺖ وﺟـﻮد‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺘﻮر ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﻮدن اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺟﺴﻮراﻧﻪ ﻣﻨﻜﺮ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺣﻖ داﺷﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻏﺮاﺑﺘﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺌﻮرگ ﻛﺎﻧﺘﻮر ﮔﻔﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ »ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي ﻛﻪ داراي اﺟﺰاﺋﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺣـﺎوي ﻫﻤـﺎن ﺗﻌـﺪاد‬ ‫ﺟﻤﻼت ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺣﺎوي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻛـﺎﻧﺘﻮر ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﻳـﻚ ﻧﻈﺮﻳـﺔ رﻳﺎﺿـﻲ ﺑﺴـﻴﺎر ﺟﺎﻟـﺐ ﺑـﺮاي اﻋـﺪا‬ ‫ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻨﺎ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺪان وﺳﻴﻠﻪ ﻳﻚ ﻋﺮﺻﺔ ﺗﻤﺎم را ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً دﺳﺘﺨﻮش اﺑﻬﺎم و ﺳﺮدرﮔﻤﻲ ﺑﻮد وارد ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻨﻄﻖ دﻗﻴـﻖ‬ ‫و ﻗﺎﻃﻊ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮد ﻣﻬﻢ ﺑﻌﺪي ﻓﺮﮔﻪ ‪ Frege‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺛﺮ ﺧﻮد را در ‪ 1879‬ﻧﻮﺷـﺖ و ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺧـﻮد را از »ﻋـﺪد« در ‪1884‬‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر داد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﺎﻫﻴﺖ دوران ﮔﺸﺎي ﻛﺸـﻔﻴﺎﺗﺶ ﭘـﺎك ﻧﺎﺷـﻨﺎس ﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ آﻧﻜـﻪ ﻣـﻦ در ‪ 1903‬ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺟﻠﺐ ﻛﺮدم‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﻓﺮﮔﻪ ﻫﺮ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻋﺪد ﻋﻨﻮان ﺷﺪه ﺑـﻮد ﺣـﺎوي‬ ‫ﻟﻐﺰﺷﻬﺎي ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮل اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ »ﻋﺪد« را ﺑﺎ »ﺗﻜﺜﺮ« ﻳﻜﻲ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻚ ﻣﻮرد »ﻋﺪد« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬ ‫ﻳﻚ ﻋﺪد ﺟﺰﺋﻲ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ‪3‬؛ و ﻳﻚ ﻣﺼﺪاق ‪ 3‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻳﻚ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﺔ ﺟﺰﺋﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻳﻚ ﺗﻜﺜﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻃﺒﻘـﺔ‬ ‫ﻫﻤﺔ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪﻫﺎ ‪ -‬ﻛﻪ ﻓﺮﮔﻪ آن را ﺑﺎ ﻋﺪد ‪ 3‬ﻳﻜﻲ ﺳﺎﺧﺖ ‪ -‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻜﺜﺮي از ﺗﻜﺜﺮات؛ و ﻋﺪد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ ‪3‬‬ ‫ﻳﻚ ﻣﺼﺪاق آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻜﺜﺮي از ﺗﻜﺜﺮاﺗﻲ از ﺗﻜﺜﺮات‪ .‬اﺷﺘﺒﺎه دﺳﺘﻮري )ﮔﺮاﻣﺮي( اﺳﺎﺳﻲ ﻋﻮﺿـﻲ ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ ﺗﻜﺜﺮ ﺑﺴﻴﻂ ﻳﻚ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﺔ ﻣﻌﻴﻦ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﺪد را ﭘـﻴﺶ از ﻓﺮﮔـﻪ ﻳﻜﭙﺎرﭼـﻪ ﻣﻬﻤـﻞ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺤﺪودﺗﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻛﻠﻤﺔ »ﻣﻬﻤﻞ«‪.‬‬ ‫از ﻛﺎر ﻓﺮﮔﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺴﺎب‪ ،‬و رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻣﺤﺾ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﻣﺘﺪاد ﻣﻨﻄﻖ ﻗﻴﺎﺳﻲ‪ .‬اﻳﻦ اﻣـﺮ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﺎﻧﺖ را‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ آﻧﻜﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺣﺴﺎﺑﻲ »ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ« و ﻣﺘﻀﻤﻦ رﺟﻮع ﺑﻪ زﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻛﺮد‪ .‬رﺷـﺪ رﻳﺎﺿـﻴﺎت‬ ‫ﻣﺤﺾ از ﻣﻨﻄﻖ در ﻛﺘﺎب »اﺻﻮل رﻳﺎﺿﻲ« ‪ ،Principia Mathmatica‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ واﻳﺘﻬﺪ و ﺧﻮد ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺘﺪرﻳﺞ روﺷﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﻲ از ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﻣﻲﺗﻮن ﺑﻪ ﭼﻴﺰ ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان آن را »ﺗـﺄﻟﻴﻒ ﻛـﻼم« )ﻳـﺎ »ﻧﺤـﻮ«‬ ‫‪ (syntax‬ﻧﺎﻣﻴﺪ ﺗﻘﻠﻴﻞ داد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻗﺪري وﺳﻴﻌﺮ از آﻧﭽﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﻌﻤـﻮل ﺑـﻮده ﺑﻜـﺎر ﺑـﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻛﺎرﻧﺎپ ‪ ،Carnap‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﻋﻨﻮان ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ در واﻗﻊ ﺗﺄﻟﻴﻔﻲ )ﻳﺎ »ﻧﺤﻮي«(‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ از ﺿﻌﻒ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻳﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﺤﻮي اﺣﺘﺮاز ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻳﺎ ﺣﻞ ﻣﻲﺷـﻮد ﻳـﺎ ﻻﻳﻨﺤـﻞ ﺑـﻮدﻧﺶ ﻣﻌﻠـﻮم‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬و ﻛﺎرﻧﺎپ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﻏﺮاق ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺷـﻜﻲ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‬ ‫داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرارد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻓﻠﺴﻔﻲ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻣﻮرد اﺳﺘﻌﻤﺎل آن را ﺑﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺨﺘﺼﺮي از آﻧﭽﻪ »ﻧﻈﺮﻳﺔ وﺻﻔﻲ« )‪ (theory of descriptions‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷـﻮد‬ ‫روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻦ از »وﺻﻒ« ﻋﺒﺎرﺗﻲ اﺳﺖ از ﻗﺒﻴﻞ »رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻻﺣﻖ اﻳـﺎﻻت ﻣﺘﺤـﺪه‪ «،‬ﻛـﻪ در آن‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﻳﺎ ﺷﻴﺌﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺧﺎﺻﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﺿﺎً ﻳﺎ ﻋﻠﻤﺎً ﺧﺎص او ﻳﺎ آن اﺳﺖ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴـﻞ‬ ‫ﻋﺒﺎرات ﮔﺮﻓﺘﺎرﻳﻬﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ را ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ »ﻛﻮه ﻃﻼﻳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ «،‬و ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺷﻤﺎ ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ »آن ﭼﻴﺴﺖ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد؟« ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ »ﻛﻮه ﻃﻼﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪«،‬‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ وﺟﻮد ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ دادهام‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮرم اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ »داﻳﺮة ﻣﺮﺑﻊ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ «.‬از اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاً ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ ﻛﻮه ﻃﻼﻳﻲ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ و داﻳﺮة ﻣﺮﺑﻊ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻫﻴﭽﻜـﺪام وﺟـﻮد ﻧﺪارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ وﺻﻔﻲ ﺑﺮاي رﻓﻊ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺸﻜﻼت ﻃﺮح ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﺣﺎوي ﻋﺒﺎرت وﺻﻔﻲ دﺳﺖ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻋﺒـﺎرت وﺻـﻔﻲ از ﻣﻴـﺎن ﻣـﻲرود‪ .‬ﻣـﺜﻼً‪:‬‬ ‫»ﺳﻌﺪي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﮔﻠﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ «.‬ﻧﻈﺮﻳﺔ وﺻﻔﻲ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫»ﻳﻚ و ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻣﺮد ﮔﻠﺴﺘﺎن را ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬و آن ﻣﺮد ﺳﻌﺪي ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫ﻳﺎ از اﻳﻦ ﻛﺎﻣﻠﺘﺮ‪:‬‬

‫‪ □ 618‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫»اﻣﺮ ‪ C‬ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻗﻮل »‪ X‬ﮔﻠﺴﺘﺎن را ﻧﻮﺷﺖ« در ﺻـﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ ﻋﺒـﺎرت ‪ X‬ﻋﺒـﺎرت ﺑﺎﺷـﺪ از ‪ C‬ﺻـﺎدق و اﻻ‬ ‫ﻛﺎذب اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﻼوه ‪ C‬ﺳﻌﺪي اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ ﻗﺴﻤﺖ اول اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺒﻞ از ﻛﻠﻤﺔ »ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ «،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﮔﻠﺴﺘﺎن وﺟـﻮد دارد‬ ‫)ﻳﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻳﺎ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ(‪ «.‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻴﺎن »ﻛﻮه ﻃﻼﻳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد« ﻳﻌﻨﻲ‪:‬‬ ‫»اﻣﺮ ‪ C‬ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ »‪ X‬ﻛﻮه و ﻃﻼﻳﻲ اﺳﺖ« در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ‪ X‬ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﺷﺪ از ‪ C‬ﺻﺎدق و اﻻ ﻛﺎذب اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻌﻤﺎي اﻳﻨﻜﻪ وﻗﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ »ﻛﻮه ﻃﻼﻳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد« ﻣﻨﻈﻮر ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪» ،‬وﺟﻮد« ﻓﻘﻂ ﺑﺮ اوﺻﺎف ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﮔﻠﺴﺘﺎن وﺟـﻮد دارد«؛ اﻣـﺎ‬ ‫ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ »ﺳﻌﺪي وﺟﻮد دارد« از ﻟﺤﺎظ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻬﺘﺮ ﺿﻌﻒ ﺗﺄﻟﻴﻒ دارد‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﺑـﻪ‬ ‫دو ﻫﺰار ﺳﺎل ﮔﻴﺠﻲ و ﮔﻤﮕﺸﺘﮕﻲ در ﺧﺼﻮص »وﺟﻮد« ﻛﻪ ﺑﺎ رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﻪﺗﺘﻮس« اﻓﻼﻃﻮن آﻏﺎز ﺷﺪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻛﺎري ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﺑﻮد ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از ﻓـﺮود آوردن رﻳﺎﺿـﻴﺎت از ﺟﺎﻳﮕـﺎه ﺑﻠﻨـﺪي ﻛـﻪ از زﻣـﺎن‬ ‫ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس و اﻓﻼﻃﻮن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدن ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺻﺎﻟﺖ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﻪ از ﺟﺎﻳﮕﺎه رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻧﺎﺷﻲ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ رﻳﺎﺿﻲ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ اﺳﺘﻘﺮا از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دﻟﻴﻞ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺎ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ‪ 2‬ﺑﻪﻋﻼوة‬ ‫‪ 2‬ﻣﻲﺷﻮد ‪ 4‬اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻛﺮات از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪه درﻳﺎﻓﺘﻪاﻳﻢ ﻛﻪ دو دو ﺗﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﭼﻬﺎرﺗﺎ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﻌﺮﻓﺖ رﻳﺎﺿﻲ ﻋﺒﺎرت از ﻣﻌﺮﻓﺖ »از ﭘﻴﺸـﻲ« درﺑـﺎرة ﺟﻬـﺎن ﻫـﻢ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻟﻔﻈﻲ اﺳﺖ‪ «3» .‬ﻳﻌﻨﻲ »‪ ،«2+1‬و »‪ «4‬ﻳﻌﻨﻲ »‪ .«3+1‬از اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد )ﮔﺮﭼﻪ دﻟﻴـﻞ‬ ‫آن ﻣﻄﻮل اﺳﺖ( ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ »‪ «4‬ﻫﻤﺎن »‪ «2+2‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻌﺮﻓﺖ رﻳﺎﺿﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﺮﻣﻮز ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻫﻴﺘﺎً درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻳـﻦ‬ ‫»ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺰرگ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ذرع ﭼﻬﺎر ﭼﺎرك اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻣﻮاد ﻛﺎر در اﺧﺘﻴﺎر ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ و ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮم واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ ﻓﻴﻠﺴﻮف اﻫﻤﻴﺖ دارد ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻗﺮار دادن »زﻣﺎﻧﻤﻜﺎن« ﺑـﻪ ﺟـﺎي زﻣـﺎن و‬ ‫ﻣﻜﺎن‪ .‬ﻓﻬﻢ ﻋﺎدي ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي را ﻣﺮﻛﺐ ﻣﻲﭘﻨﺪارد از »ﭼﻴﺰﻫﺎ«ﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﺪت زﻣﺎن ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬و در ﻣﻜـﺎن‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻣﻔﻬﻮم »ﭼﻴﺰ« را ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم »ﺷﺊ ﻣﺎدي« ﭘﺮورش داد‪ ،‬و ﺷﺊ ﻣﺎدي را ﻣﺘﺸﻜﻞ داﻧﺴـﺖ‬ ‫از ذراﺗﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻜﻨﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ در ﺳﺮاﺳﺮ زﻣﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺸﺘﻴﻦ ‪ Einstein‬روﻳﺪاد را ﺑـﻪ ﺟـﺎي ذره‬ ‫ﻗﺮار داد‪ .‬ﻫﺮ روﻳﺪادي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ روﻳﺪاد دﻳﮕﺮ راﺑﻄﻪ اي دارد ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »ﻓﺎﺻﻠﻪ« ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻃـﺮق ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺑـﻪ »ﻋﻨﺼـﺮ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ« و »ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻜﺎﻧﻲ« ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻠﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎب ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺗﺤﻠﻴـﻞ اﺧﺘﻴـﺎري اﺳـﺖ و ﻫﻴﭽﻴـﻚ از آن ﻃـﺮق از‬ ‫ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي ﺑﺮ دﻳﮕﺮي رﺟﺤﺎن ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ دو روﻳﺪاد اﻟﻒ و ب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ اﺗﻔﺎق ﺑﻴﻔﺘﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ‬ ‫اﻋﺘﺒﺎر آن دو ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر دﻳﮕﺮ اﻟﻒ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ب ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺴﺐ ﻗﺮار داد دﻳﮕﺮ ب ﻣﻘﺪم ﺑﺮ اﻟﻒ‪ .‬ﻫـﻴﭻ اﻣـﺮ‬ ‫واﻗﻊ ﻣﺎدي ﺑﺎ اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎرات ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ »ﻣﺎدة« ﻓﻴﺰﻳـﻚ را روﻳـﺪادﻫﺎ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ذرات‪ .‬آﻧﭽـﻪ ذره‬ ‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻠﺴﻠﻪ از روﻳﺪادﻫﺎ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬آن ﺳﻠﺴﻠﺔ روﻳﺪادﻫﺎ ﻛﻪ ﺟـﺎي ذره را ﻣـﻲﮔﻴـﺮد داراي ﺧـﻮاص‬ ‫ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺎ را ﺟﻠﺐ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﺔ روﻳﺪادﻫﺎ ﺑـﻴﺶ از ﻫـﻴﭻ ﺳﻠﺴـﻠﺔ روﻳـﺪادﻫﺎي‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر دﻟﺨﻮاه از ﺑﻘﻴﻪ ﺟﺪا ﻛﻨﻴﻢ ﻣﺎدﻳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ »ﻣﺎده« ﺟﺰو ﺟﻨﺲ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ روﻳﺪادﻫﺎ را ﺟﻤﻊ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺴﺘﻪﻫﺎﻳﻲ درآورﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ □ ‪619‬‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻮاﻧﺘﻮم اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﻋﻤـﺪة آن اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‬ ‫ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﺎﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻳﻚ اﺗﻢ )ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﺎﻻ( وﺿﻊ ﺧﺎﺻﻲ‬ ‫از اﻣﻮر ﺑﻪ ﻣﺪت ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺎﮔﻬﺎن وﺿﻊ ﻣﺤﺪوداً ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ از اﻣﻮر ﺟﺎي آن را ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻓﺮض ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺒﻖ ذﻫﻨﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻓﻠﺴـﻔﺔ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻮاﻧﺘﻮم ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻓﻲ و واﻓﻲ ﭘﺮورش ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻣﺴـﺘﻠﺰم‬ ‫ﺑﺮﻳﺪﻧﻬﺎﻳﻲ از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻗﺪﻳﻢ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﺳﺎﺳﻲﺗﺮ از ﺑﺮﻳﺪﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻻزم آورده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﻓﻴﺰﻳﻚ از ﻣﺎدﻳﺖ ﻣﺎده ﻛﺎﺳﺘﻪ‪ ،‬رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻫﻢ ذﻫﻨﻴﺖ ذﻫﻦ را ﻛﻤﺘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﺎ در ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻓﺼﻮل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻳﻢ ﺗﺎ ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ را ﺑﺎ اﻧﻌﻜﺎس ﻣﺸﺮوط ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﺔ اﺧﻴـﺮ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﺟﺎي ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﺎﺑﻖ را ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬آﺷﻜﺎرا ﺑﺴﻴﺎر ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژﻳﻚﺗﺮ اﺳﺖ‪) .‬اﻳﻦ ﻓﻘﻂ از ﺑﺎب ﻣﺜﺎل اﺳﺖ؛ ﻣﻦ ﻣﻴﻞ ﻧـﺪارم در ﺗﻮﺳـﻌﺔ‬ ‫داﻣﻨﺔ اﻧﻌﻜﺎس ﻣﺸﺮوط ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻛﻨﻢ‪ (.‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻓﻴﺰﻳﻚ و روان ﺷﻨﺎﺳﻲ از ﻫﺮ دو ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪه اﻧـﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ »ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺧﻨﺜﻲ« را‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎد وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ از »آﮔﺎﻫﻲ« ﭘﻴﺶ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦﺗﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﺑـﻴﻦ روح‬ ‫و ﻣﺎده از دﻳﻦ وارد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ داراي ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻦ روح و ﻣﺎده ﻫﺮ دو ﻓﻘﻂ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻃﺮق ﻣﺴﺎﻋﺪي ﺑﺮاي دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي روﻳﺪادﻫﺎ‪ .‬ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﻌﻀـﻲ روﻳـﺪادﻫﺎي‬ ‫ﻣﻨﻔﺮد ﻓﻘﻂ ﺑﻪ دﺳﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﺎدي ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ؛ اﻣﺎ روﻳﺪادﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻧﻮع دﺳﺘﻪ ﻫﺎ ﻣﺘﻌﻠﻘﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻋـﻴﻦ‬ ‫ﺣﺎل ﻫﻢ ﻣﺎدي و ﻫﻢ رواﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﺎ از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﻬﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﻴﺰﻳﻚ و رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﭘﺮﺗﻮ ﺗﺎزه اي ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻠﺔ دﻳﺮﻳﻦ ادراك ﻣﻲ اﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ »ادراك« ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬ ‫ﺷﻮد وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﭼﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﻌﻠﻮل ﺷﺊ ﻣ‪‬ﺪر‪‬ك ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﮔﺮ ﻣﻨﺸﺄ ﻣﻌﺮﻓﺖ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﻪ‬ ‫ﺷﺊ اﺻﻠﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺣﺮاز ﺷﺮط اول ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﺎي ﻋﻠّﻲ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻣﺴـﺘﻘﻞ از‬ ‫ﻣﺎﺑﻘﻲ ﺟﻬﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﻴﻪ از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬اﻣﻮاج ﻧـﻮر از ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﺑـﻪ زﻣـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ و در ﺟﺮﻳﺎن اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺐ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺸﺘﻴﻦ ﻧﺸﺎن داده اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﺷﻌﻪﻫﺎي ﻧﻮر از ﻧﻴﺮوي ﺟﺎذﺑﻪ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻮ ﻣﻲرﺳﻨﺪ دﭼﺎر اﻧﻌﻜﺎس ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﭘـﺎره اي از آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺑﻴﺶ از ﭘﺎرة دﻳﮕﺮ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﺸﺮ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎري ﭼﻴﺰﻫﺎ اﺗﻔﺎق ﻣﻲ اﻓﺘﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ‬ ‫اﺗﻔﺎق ﻧﻤﻲ اﻓﺘﺪ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ اﻣﺮي ﻛﻪ »دﻳﺪن ﺧﻮرﺷﻴﺪ« ﻧﺎم دارد ﺧﺘﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﻮرﺷﻴﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ‬ ‫ﻣﻲ رﺳﺪ ﺑﺎ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻓﺮق ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ ،‬ﺑﺎز آن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺄﺧﺬي اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮاﻳﻦ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا‬ ‫ﻛﻪ »دﻳﺪن ﺧﻮرﺷﻴﺪ« ﺑﺎ »دﻳﺪن ﻣﺎه‪ «،‬ﺑﻪ ﻃﺮﻗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻋﻠّـﻲ ﺑـﻪ ﺗﻔـﺎوت ﻣﻴـﺎن ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﺳـﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳـﺎن و ﻣـﺎه‬ ‫ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﻔﺎوت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ از اﺷﻴﺎي ﻣﺎدي ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻓﻘـﻂ ﻋﺒـﺎرت‬ ‫اﺳﺖ از ﺑﻌﻀﻲ ﺧﻮاص ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻣﺠﺮد‪ .‬ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﮔﺮد اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﺑـﺪان‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ آن را ﮔﺮد ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ؛ وﻟﻴﻜﻦ دﻟﻴﻠﻲ در دﺳﺖ ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را روﺷﻦ ﻳﺎ ﮔﺮم ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻲ آﻧﻜﻪ روﺷﻦ و ﮔﺮم ﺑﻮدن ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻓـﺮض ﺑﮕﻴـﺮد‪ ،‬ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻤـﻮدن آن را ﺗﻮﺿـﻴﺢ دﻫـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺎ از ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﻓﻘﻂ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺠﺮد و رﻳﺎﺿﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺠﺮﺑﻴﺖ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﺠﻤﻠﻲ از آن را ﻧﻘﻞ ﻛﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺷﺮﻛﺖ دادن رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﭘﺮوردن ﻳـﻚ‬ ‫روش ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻗﻮي ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻴﺖ ﻻك و ﺑﺎرﻛﻠﻲ و ﻫﻴﻮم ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺑﻌﻀـﻲ از ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬ ‫ﺑﻪ ﺟﻮاﺑﻬﺎي ﻗﻄﻌﻲ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻋﻠﻤﻲ دارﻧﺪ ﺗﺎ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫـﺎي دﺳـﺘﮕﺎه ﺳـﺎزان‬ ‫ﺣﺴﻦ را دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي آﻧﻜﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺿﺮﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪاي راﺟـﻊ ﺑـﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ ﺟﻬـﺎن اﺧﺘـﺮاع ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ ‪‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﻮد را ﻳﻚ ﻳﻚ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬روﺷﻬﺎي آن از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺑﻪ روﺷﻬﺎي ﻋﻠـﻢ ﺷـﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬ﻣـﻦ‬

‫‪ □ 620‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب‬

‫ﺷﻜﻲ ﻧﺪارم ﻛﻪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ روﺷﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺷﻮد‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﺷﻜﻲ ﻧـﺪارم ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﻦ روﺷﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻬﻦ ﻛﺎﻣﻼً ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻋﺮﺻﺔ ﭘﻬﻨﺎوري ﻫﻢ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ در آن روﺷﻬﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و از ﻗـﺪﻳﻢ ﺑـﻪ ﻗﻠﻤـﺮو ﻓﻠﺴـﻔﻪ درآﻣـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺮﺻﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ ارزش را در ﺑﺮدارد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻟﺬت ﺑﺮدن از ﻗﺴﺎوت ﺑـﺪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻠﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺻﺎﻟﺘﺎً ﺑﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺑﻴﺮون‬ ‫از ﻗﻠﻤﺮو ﻋﻠﻢ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد‪ ،‬از دو ﺟﺰء ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧـﺪ؛ اﻳـﻦ دو ﺟـﺰء ﻳﻜـﻲ‬ ‫ﺗﻔﻜﺮ درﺑﺎرة ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺧﻼﻗﻲ ﻳﺎ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ درﺑﺎرة ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮة زﻳﺴﺘﻦ‪ .‬ﻧـﺎﺗﻮاﻧﻲ در ﺟـﺪا‬ ‫ﻛﺮدن اﻳﻦ دو ﺟﺰء ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺳﺮﭼﺸﻤﺔ ﺗﻔﻜﺮ ﻣﻐﺸﻮش ﻓﺮاوان ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬از اﻓﻼﻃﻮن ﺗﺎ وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ‪ ،‬اﺟﺎزه‬ ‫داده اﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪﺷﺎن درﺑﺎرة ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﻬﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﻬﺬﻳﺐ اﺧﻼق واﻗﻊ ﺷﻮد؛ ﻳﻌﻨﻲ ﭼـﻮن ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻓـﺮض‬ ‫ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﭼﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪاﺗﻲ ﻣﺮدم را ﻓﻀﻴﻠﺘﻤﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ اﺧﺘـﺮاع ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬آن ﻫـﻢ ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﺳﻔﺴﻄﻪ آﻣﻴﺰ‪ ،‬ﺗﺎ ﺻﺤﺖ اﻳﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪات را ﺛﺒﺎت ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ را‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺧﻼﻗﻲ و ﻋﻘﻠﻲ ﻫﺮ دو‪،‬‬ ‫ﻣﺮدود ﻣﻲداﻧﻢ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﻛﻪ ﺻﻼﺣﻴﺖ ﺣﺮﻓﻪ اي ﺧﻮد را ﺻﺮف اﻣﺮي ﺟﺰ از ﭘﮋوﻫﺶ ﺑـﻲﻃﺮﻓﺎﻧـﺔ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬اﺧﻼﻗـﺎً‬ ‫ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻧﻮﻋﻲ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻓﺮض ﺑﮕﻴﺮد ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺧﺎﺻﻲ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﻳـﺎ ﻏﻠـﻂ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ رﻓﺘﺎر ﺧﻮب را ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ داﻣﻨﺔ ﺗﻔﻜﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ را ﻃﻮري ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ را از ﻗﺪر و ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻲاﻧﺪازد‪ .‬ﻓﻴﻠﺴـﻮف‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻣﺎدة ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﻤﺔ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺗﺼﻮرات ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺣـﺪودي ﻣﻌـﻴﻦ ﻛﻨـﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ از ﺗﺮس ﻓﻠﺞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﺎﻧﺴﻮر دوﻟﺘﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫـﺮ ﻛـﻪ را دﻫـﻦ ﺑـﻪ اﻇﻬـﺎر »اﻓﻜـﺎر ﺧﻄﺮﻧـﺎك« ﺑﮕﺸـﺎﻳﺪ ﺑـﻪ ﻣﺠـﺎزات‬ ‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮد ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻗﺒﻼً اﻳﻦ ﺳﺎﻧﺴﻮر را ﺑﺮ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻮد ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﻟﺤﺎظ ﻓﻜﺮي‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻼﺣﻈﺎت اﺧﻼﻗﻲ ﻏﻠﻂ ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮده اﺳﺖ از ﺳﺪ ﻛﺮدن راه ﺗﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺗـﺎ ﺣـﺪ زﻳـﺎد‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﺷﺨﺼﺎً ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺪارم ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺻﺤﺖ ﻳﺎ ﺑﻄﻼن اﺣﻜﺎم دﻳﻨﻲ را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از اﻓﻼﻃﻮن ﺗﺎ ﻛﻨـﻮن اﻛﺜـﺮ ﻓﻼﺳـﻔﻪ‬ ‫ﺟﺰو وﻇﻴﻔﺔ ﺧﻮد داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ »دﻻﻳﻠﻲ« ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺑﻘﺎي روح و وﺟﻮد ﺧﺪا ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ .‬از دﻻﻳﻞ اﺳﻼف ﺧـﻮد ﻋﻴﺒﺠـﻮﻳﻲ‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﻣﺎس ﻗﺪﻳﺲ دﻻﻳﻞ اﻧﺴﻠﻢ ﻗﺪﻳﺲ را رد ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻛﺎﻧﺖ دﻻﻳﻞ دﻛﺎرت را‪ .‬اﻣـﺎ ﻫـﺮ ﻛـﺪام دﻻﻳـﻞ ﺟﺪﻳـﺪي‬ ‫ﺧﺎص ﺧﻮد ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ دﻻﻳﻞ ﺧﻮد را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺟﻠﻮه دﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼـﺎر ﺷـﺪهاﻧـﺪ در ﻣﻨﻄـﻖ ﻣﻐﺎﻟﻄـﻪ ﻛﻨﻨـﺪ و‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت را ﺑﺎ ﻋﺮﻓﺎﻧﻴﺎت ﺑﺎﻻﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺪﻋﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻋﻤﻴﻖ اﺷﺮاﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از آﺳـﻤﺎن ﺑـﺮ اﻳﺸـﺎن ﺣﻮاﻟـﻪ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ از ﻧﻈﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪاي ﻛﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ را وﻇﻴﻔﺔ ﻋﻤﺪة ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺮار ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ ﻣـﺮدود اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻓﻼﺳـﻔﻪ‬ ‫ﺻﺮاﺣﺘﺎً اﻋﺘﺮاف ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮ ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺟﻮاﺑﻬﺎي ﻗﺎﻃﻊ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ اﻫﻤﻴـﺖ ﻋﻤﻴـﻖ دارد‬ ‫ﻗﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎور ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻔﻜﺮ »ﻋﺎﻟﻲﺗﺮ« ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳـﻄﺔ آن ﻣـﺎ ﻣـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ را ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻢ و ﻋﻘﻞ ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ ﻛﺸﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در ازاي ﻃﺮد اﻳﻦ ﻃﺮز ﻓﻜﺮ ﺑﻪ ﭘﺎداﺷﻲ رﺳﻴﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒـﺎرت‬ ‫از ﻛﺸﻒ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ را‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً در ﺗﻴﺮﮔﻲ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻛﻨﻮن ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دﻗـﺖ‪ ،‬و ﺑـﻪ‬ ‫وﺳﻴﻠﺔ روﺷﻬﺎي ﻋﻴﻨﻲ ﻛﻪ از ﻣﺸﺮب ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﻓﻬﻤﻴﺪن را در ﻛﺎر ﺧﻮد دﺧﺎﻟﺖ ﻧﻤـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬ﺟـﻮاب‬ ‫داد‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ :‬ﻋﺪد ﭼﻴﺴﺖ؟ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﭼﻴﺴـﺘﻨﺪ؟ روح ﭼﻴﺴـﺖ؟ ﻣـﺎده ﭼﻴﺴـﺖ؟ ﻣـﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻫﻤﻴﻨﺠﺎ و ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻬﻦ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻴﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ روﺷﻲ ﻛﺸﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﺮﺗﺒﺎً ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮﻳﻢ؛ و در اﻳﻦ روش ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺟﺪﻳﺪي از اﺻﻼح ﻣﺮاﺣـﻞ‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ‪ -‬و ﻧﻪ رد‪ ‬ﻛﺮدن آن ‪ -‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ □ ‪621‬‬

‫در ﻗﻴﻞ وﻗﺎل ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻣﺘﻀﺎد‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﭼﻨﺪ ﻧﻴﺮوي وﺣﺪت ﺑﺨﺶ اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻤﺎر ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺻﺪاﻗﺖ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ؛ و ﻣﻨﻈﻮر ﻣـﻦ‬ ‫از آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻋﺎدت ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺑﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪات و اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﺎﺗﻲ ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر ﻏﻴﺮ ﺷﺨﺼﻲ و ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر ﻋﺎري‬ ‫از ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻣﺤﻠﻲ و ﻣﺸﺮﺑﻲ ﻛﻪ از ﻋﻬﺪة ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬اﺻﺮار و اﺑﺮام ﺑﺮاي داﺧﻞ ﻛـﺮدن اﻳـﻦ ﻓﻀـﻴﻠﺖ در ﻓﻠﺴـﻔﻪ‪ ،‬و‬ ‫اﺧﺘﺮاع روش ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ آن ﻣﺜﻤﺮ ﺛﻤﺮ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﻦ ﻋﻤﺪة آن ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﻳﻜﻲ از اﻋﻀﺎﻳﺶ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﻋﺎدت راﺳﺘﻜﺎري دﻗﻴﻖ ﻛﻪ در اﺟﺮاي اﻳﻦ روش ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﺴﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻤـﺎم‬ ‫ﻋﺮﺻﺔ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﺸﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﺟﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ از ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻜﺎﻫﺪ و ﺑﺮ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻫﻤﺪردي و ﺗﻔـﺎﻫﻢ ﺑﻴﻔﺰاﻳـﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺑﺎ رﻫﺎ ﻛﺮدن ﻗﺴﻤﺘﻲ از دﻋﺎوي ﺟﺰﻣﻲ ﺧﻮد‪ ،‬از اﻟﻬﺎم ﺑﺨﺸﻴﺪن راه و رﺳﻢ زﻳﺴﺘﻦ ﺑﺎز ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

: ‫از اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‬

‫زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ و اﺧﻼق‬ Marriage and Morals

‫ﺗﺮﺟﻤﮥ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﯾﻮﻧﺴﯽ‬

‫ ﻣﮕﺎﺑﺎﯾﺖ‬1/13 : ‫ﺣﺠﻢ ﻓﺎﯾﻞ‬ http://www.4shared.com/file/88896491/d4144b64/Zanaashoei_Va_Akhlaagh_Bertrand_Russell_New_Edition.html

‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻢ‬ Bertrand Russell Speaks His Mind

‫ﺗﺮﺟﻤﮥ روح اﷲ ﻋﺒﺎﺳﯽ‬

‫ ﮐﯿﻠﻮﺑﺎﯾﺖ‬887 : ‫ﺣﺠﻢ ﻓﺎﯾﻞ‬ http://www.4shared.com/file/81244755/1b1014a7/Jahaani_Ke_Man_Mishenaasam_Bertrand_Russell_NewEdition.html

[email protected]