Κ α λ λ ί α ς ή περί τ ο υ κ ά λ λ ο υ ς
Καλλίας ή περί του κάλλους
μακέτα
εξωφύλλου
- σχεδιασμός
έκδοσης:
Μαρία Τσουμαχίδου σελιδοποίηση:
Αγγέλα Ζαχαριάδου
τ υ π ώ θ η κ ε τον Α ύ γ ο υ σ τ ο τ ο υ 2 0 0 5 Friedrich Schiller: Kallias oder Über die Schönheit. Briefe an Gottfried
Körner
Π ρ ώ τ η έ κ δ ο σ η στα γ ε ρ μ α ν ι κ ά : 1847 © 2 0 0 5 , ε κ δ ό σ ε ι ς ΠΟΛΙΣ Ομήρου 32, 106 72 Αθήνα τ η λ . : 2 1 0 - 3 6 43 382, 2 1 0 - 3 6 17 9 9 3 , fax: 2 1 0 - 3 6 36 501 e-mail:
[email protected]
ISBN: 960-435-073-0
FRIEDRICH SCHILLER Καλλίας ή περί του κάλλους Επιστολές
στον Κρίστιαν
Γχότφριντ
Κερνερ
Jfia ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΣΧΟΛΙΑ-ΕΠΙΜΕΤΡΟ
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η
ΜΟΡΦΗ
ΚΟΝΤΟΠΟΥΛΟΥ
ΕΛΕΝΗ
ΚΑΡΑΜΟΥΝΤΖΟΥ
ΜΑΓΙΑ Μ Π Α Ρ Λ Ο Υ ΜΑΡΙΑ ΠΑΝΤΙΩΡΑ ΜΑΡΙΑ ΓΙΑΠΑΔΑΚΗ ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΚΙΚΗ ΣΥΝΤΕΛΗ
Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ Σ Τ Ο ΠΛΑΙΣΙΟ Τ Ο Υ Δ Ι Α Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Α Κ Ο Υ Δ Ι Α Τ Μ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Υ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΟΛΟΓΙΑ» ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ (1999-2000).
εκδόσεις
ΠΟΛΙΣ
Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ ΤΟΥ Ε Π Ι Μ Ε Λ Η Τ Η
Η μ ε λ έ τ η του Friedrich Schiller με τον ενδεικτικό τίτλο Καλλίας ή περί του κάλλους, κατέχει, παρά την αποσπασματικό τητα της, ξεχωριστή θέση στο συνολικό φιλοσοφικό έργο του. Πρόκειται για σειρά επιστολών προς τον φίλο του Christian Gottfried Körner στις οποίες ο μείζων γερμανός ποιητής ασκεί κριτική στην ηθική αδιαλλαξία του Immanuel Kant και ανα ζητεί στην αισθητική θεωρία τα εννοιολογικά μέσα για την υπέρβαση της χαρακτηριστικής για την ποίηση και τ η φιλο σοφία του 18ου αιώνα αντινομίας μ ε τ α ξ ύ αισθητικότητας (Sinnlichkeit) και ηθικότητας (Sittlichkeit), μ ε τ α ξ ύ φυσικών κλίσεων (Neigungen) και καθήκοντος (Pflicht). Στο επίκεντρο των εν λόγω επιστολών βρίσκεται ο ονο μαστός ορισμός της ομορφιάς ως ελευθερίας μέσα στο χώρο των φαινομένων, μ ε τον οποίο στην ουσία προετοιμάζεται η μ ε τ ά β α σ η από τον υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ό ιδεαλισμό του Kant στον αντικειμενικό ιδεαλισμό του Hegel. Στο σύνολο της η αισθητική του Schiller θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως μία από τις σημαντικότερες απόπειρες να κα τοχυρωθεί η ηθική διάσταση του ωραίου. Μόνο η ε μ π ε ι ρ ί α τ η ς ομορφιάς ε π ι τ ρ έ π ε ι στον άνθρωπο να μ ε τ α β ε ί από το
8
~ FRIEDRICH
SCHILLER
επίπεδο της ετερόνομης εξάρτησης του από τις αισθήσεις στη σφαίρα της ελευθερίας και ηθικής αυτονομίας. Η μετάφραση τούτη πραγματοποιήθηκε κατά το ακαδη μαϊκό έτος 1999-2000 στο πλαίσιο του Διαπανεπιστημιακού Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Μετάφραση - Μεταφρασεολογία» του Πανεπιστημίου Αθη νών. Βασίστηκε στις ακόλουθες εκδόσεις: α) Friedrich Schiller, Sämtliche Werke, τ. 5, München: Carl Hanser Verlag 1975, σσ. 394-433, και β) Friedrich Schiller, Kallias oder über die Schönheit. Über Anmut und Würde, Stuttgart: Reclam 1994, σσ. 5 - 6 5 . Ότι η ελληνική έκδοση του Καλλία θα σ υ ν έ π ι π τ ε μ ε τον εορτασμό των 200 χρόνων από το θάνατο του γερμανού ποι ητή (9 Μαΐου του 1805), τούτο δεν το είχαμε εξ αρχής προ β λ έ ψ ε ι , πόσο μάλλον προγραμματίσει. Αποτελεί, για να χρησιμοποιήσουμε μια χαρακτηριστική φράση του Kant, του στοχαστή που συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση της αισθητικής θεωρίας του Schiller, απλώς μιαν « ε υ τ υ χ ή σύμπτωση» (glücklicher Zufall). ΓΙΏΡΓΟς ΞΗΡΟΠΑΪΔΗς Νέα Σμύρνη, 31 Μαΐου 2005
FRIEDRICH SCHILLER Καλλίας ή περί του κάλλους Επιστολές
στον Κρίστιαν
Γχότφριντ
Κερνερ
Ιένα, 25 Ιανουαρίου 1793 [...] Οι έρευνες για το ωραίο, από το οποίο σχεδόν κανένα μ έ ρος της αισθητικής δεν μπορεί να αποκοπεί, μ ε οδηγούν σε ένα αρκετά ευρύ πεδίο, όπου βρίσκονται ακόμη εντελώς άγνω στες σε μένα περιοχές. Θα π ρ έ π ε ι ωστόσο να έχω θέσει το όλο απολύτως υπό τον έλεγχο μου εάν θέλω να έχω κάποιο ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Η δυσκολία να σχηματίσουμε με τρόπο αντικειμενικό μιαν έννοια της ωραιότητας και να τη νο μιμοποιήσουμε εντελώς a priori βασιζόμενοι στη φύση του Λό γου έτσι, ώστε ναι μεν να επικυρώνεται πλήρως από την εμπει ρία, αλλά να μην έχει διόλου ανάγκη για την εγκυρότητα της την ετυμηγορία της εμπειρίας, η δυσκολία τούτη είναι σχεδόν αξεπέραστη. Πράγματι επιχείρησα να αποδείξω με τη μέθο δο της παραγωγής 1 την περί του ωραίου έννοια μου, αλλά χω ρίς τη μαρτυρία της ε μ π ε ι ρ ί α ς στάθηκε αδύνατο να τα βγά-
1. Η υ π ε ρ β α τ ο λ ο γ ι κ ή π α ρ α γ ω γ ή ( t r a n s z e n d e n t a l e D e d u k t i o n ) α π ο σκοπεί στην λογική τεκμηρίωση της νομιμότητας μιας ε κ φ ε ρ ό μ ε ν η ς κρί σης και στη νομιμοποίηση μιας γνώσης. Την π α ρ α γ ω γ ή της καλαισθη τ ι κ ή ς κ ρ ί σ η ς θ ε ω ρ ε ί ο Σ ί λ λ ε ρ α ν α γ κ α ί α γ ι α να α π ο δ ε ί ξ ε ι τ η ν α ξ ί ω σ η τ η ς κ α λ α ι σ θ η τ ι κ ή ς κ ρ ί σ η ς γ ι α α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ή ε γ κ υ ρ ό τ η τ α . Α κ ο λ ο υ θ ε ί εν μ έ ρ ε ι τον Κ α ν τ , ο ο π ο ί ο ς υ π ο σ τ η ρ ί ζ ε ι ό τ ι η « υ π ο χ ρ έ ω σ η μ ι α ς π α ρ α γ ω γ ή ς .
12
~
FRIEDRICH
SCHILLER
λω π έ ρ α . Η σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η δυσκολία ε ξ α κ ο λ ο υ θ ε ί να συνί σταται στο γεγονός ότι κάποιος θα αποδεχθεί την εξήγηση μου απλώς και μόνο διότι θεωρεί ότι σ υ μ π ί π τ ε ι με τις ατο μ ι κ έ ς καλαισθητικές κρίσεις, και όχι διότι π ι σ τ ε ύ ε ι (όπως, εντούτοις, τούτο θα όφειλε να συμβαίνει σε μια γνώση από αντικειμενικές αρχές) ότι η κρίση του για το επιμέρους ωραίο στην εμπειρία είναι ορθή ακριβώς επειδή συμφωνεί μ ε τ η δι κή μου εξήγηση. Θα πεις ότι έχω κάπως υψηλές απαιτήσεις, αλλά όσο δεν επιτυγχάνεται ο στόχος αυτός, η καλαισθησία θα εξακολουθεί να παραμένει εμπειρική, πράγμα που ο Καντ [Kant] θεωρεί αναπόδραστο. Αλλά ακόμη δεν μπορώ να π ε ι σθώ ότι ακριβώς αυτή η ε μ π ε ι ρ ι κ ή διάσταση είναι αναπό δ ρ α σ τ η , ότι είναι αδύνατη η ε ξ ε ύ ρ ε σ η μιας αντικειμενικής αρχής για την καλαισθησία. Αξίζει να σημειώσουμε ότι η θεωρία μου αποτελεί ένα τ έ -
δ η λ α δ ή τ η ς ε γ γ υ ή σ ε ω ς τ η ς ν ο μ ι μ ό τ η τ α ς ενός ε ί δ ο υ ς κ ρ ί σ ε ω ν , υ φ ί σ τ α τ α ι μόνον εάν η κ ρ ί σ η π ρ ο β ά λ λ ε ι α ξ ί ω σ η γ ι α α ν α γ κ α ι ό τ η τ α π ρ ά γ μ α π ο υ σ υ μ β α ί ν ε ι κ α ι όταν π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ή κ α θ ο λ ι κ ό τ η τ α , δ η λ α δ ή όταν α π α ι τ ε ί τ η σ υ μ φ ω ν ί α τ ο υ κ α θ ε ν ό ς , χωρίς ό μ ω ς να ε ί ν α ι μ ι α γ ν ω σ τ ι κ ή κ ρ ί ση αλλά μια κρίση π ε ρ ί της ηδονής ή της λύπης λόγω ενός δ ε δ ο μ έ ν ο υ αντικειμένου, δηλαδή ισχυρισμός μιας υποκειμενικής σκοπιμότητας που ι σ χ ύ ε ι α π ο λ ύ τ ω ς γ ι α τον κ α θ έ ν α κ α ι η ο π ο ί α δ ε ν ο φ ε ί λ ε ι να σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι σε έννοιες του πράγματος, διότι πρόκειται για καλαισθητική κ ρ ί σ η » . ( I m m a n u e l K a n t , Κριτική
της κριτικής
δύναμης
(εφεξής
ΚΚΔ),
ελλ. μ ε
τ ά φ ρ α σ η Κ . Α ν δ ρ ο υ λ ι δ ά κ η , Α θ ή ν α : Ι δ ε ό γ ρ α μ μ α 2 0 0 2 , Β 1 3 3 - 1 3 4 . - Οι π α ρ α π ο μ π έ ς σ τ η ν ΚΚΔ γ ί ν ο ν τ α ι ε δ ώ μ ε α π λ ή α ν α φ ο ρ ά τ ο υ α ρ ι θ μ ο ύ τ ω ν σ ε λ ί δ ω ν τ η δ ε ύ τ ε ρ η ς έ κ δ ο σ η ς ) . Ε ν α ν τ ι θ έ σ ε ι ό μ ω ς π ρ ο ς τον Κ α ν τ , ο Σ ί λ λ ε ρ εκκινεί από την ά π ο ψ η ότι η καλαισθητική κρίση δεν εγείρει αξιώ σ ε ι ς υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ή ς κ α θ ο λ ι κ ό τ η τ α ς α λ λ ά α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ή ς ισχύος. Β ε β α ί ω ς , η α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό τ η τ α τ η ν ο π ο ί α δ ι ε κ δ ι κ ο ύ ν οι κ α λ α ι σ θ η τ ι κ έ ς κ ρ ί σ ε ι ς ν ο είται κατ' αναλογία προς την αντικειμενικότητα προς την οποία απο β λ έ π ο υ ν οι η θ ι κ έ ς κ ρ ί σ ε ι ς κ α ι όχι οι γ ν ω σ τ ι κ έ ς . Η ω ρ α ι ό τ η τ α γ ι α τον Σ ί λ λ ε ρ ε ί ν α ι φ α ι ν ό μ ε ν ο τ ο υ πρακτικού
κ α ι όχι τ ο υ θεωρητικού
Λόγου.
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟΓ
ΚΑΛΛΟΪΣ
~
13
ταρτο δυνατό είδος εξήγησης του ωραίου. Τούτο το εξηγού μ ε είτε με αντικειμενικό είτε μ ε υποκειμενικό τρόπο· και μά λ ι σ τ α ε ί τ ε μ ε κ α τ ' αίσθηση υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ό τ ρ ό π ο ( ό π ω ς ο Μπερκ [Burke] κ . α . ) 2 είτε μ ε υποκειμενικά ορθολογικό τρό πο (όπως ο Κ α ν τ ) 3 ε ί τ ε μ ε ορθολογικά αντικειμενικό τρόπο (όπως ο Μπαουμγκάρτεν [Baumgarten], 4 ο Μέντελσον [Men-
2 . Οι ά γ γ λ ο ι α ι σ θ η σ ι ο κ ρ ά τ ε ς υ π ο σ τ ή ρ ι ζ α ν ό τ ι τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α δ ι α δ ρ α μ α τ ί ζ ε ι στην αισθητική κρίση τον πιο καίριο λόγο. Το ωραίο αντι κ ε ί μ ε ν ο βρίσκεται σε αρμονική αντιστοιχία μ ε την οργάνωση των αι σθήσεων μας, και την αρμονία ε τ ο ύ τ η την α ν τ ι λ α μ β α ν ό μ α σ τ ε ως η δ ο νή. Ε π ε ι δ ή όμως η αισθητική απόλαυση είναι παντελώς υποκειμενική, τ ο γ ο ύ σ τ ο δ ε ν ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό να β α σ ί ζ ε τ α ι σ ε μ ι α κ α θ ο λ ι κ ά δ ε σ μ ε υ τ ι κ ή αρχή. 0 E d m u n d B u r k e (1729-1797) ήταν ο βασικότερος εκφραστής α υ τ ή ς τ η ς τ ά σ η ς . 0 Σ ί λ λ ε ρ π ρ έ π ε ι να είχε μ ε λ ε τ ή σ ε ι τ ο έ ρ γ ο τ ο υ Philosophical Inquiry
into the Origin of our Ideas of Sublime and Beautiful
(1756) στη γ ε ρ
μανική μ ε τ ά φ ρ α σ η τ ο υ Christian Garve, η οποία δ η μ ο σ ι ε ύ θ η κ ε τ ο 1773. Ο Καντ επίσης είχε ασχοληθεί συστηματικά με τις φυσιοκρατικές-ψυχολογικές αντιλήψεις του Burke, καθώς και η δική του αισθητική θεω ρία δ έ χ ε τ α ι το συναίσθημα της ηδονής ως το καθοριστικύ κριτήριο της κ α λ α ι σ θ η τ ι κ ή ς κ ρ ί σ η ς . Β λ . : ΚΚΔ,
σσ. 1 2 8 - 1 3 1 .
3. Κ α ι γ ι α τ ο ν Ι μ μ ά ν ο υ ε λ Κ α ν τ ( 1 7 2 4 - 1 8 0 4 ) η ε μ π ε ι ρ ί α τ ο υ ω ρ α ί ο υ σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι σ ε ένα σ υ ν α ί σ θ η μ α η δ ο ν ή ς τ ο ο π ο ί ο δ ι α φ έ ρ ε ι α π ό ά λ λ ε ς η δ ο νικές καταστάσεις ως προς το ότι αξιώνει υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ή καθολικότητα: η ειδικά αισθητική ηδονή δεν είναι παντελώς υποκειμενική αλλά λόγω τ η ς γ ε ν ι κ ή ς μ ε τ α δ ο σ ι μ ό τ η τ ά ς [ a l l g e m e i n e Mitteilbarkeit] τ η ς α π α ι τ ε ί τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς α π ό τον ά λ λ ο . Η έ μ φ α σ η τ ο υ Κ α ν τ σ τ η ν υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ή κ α θ ο λ ι κ ό τ η τ α τ η ς κ α λ α ι σ θ η τ ι κ ή ς κ ρ ί σ η ς τ ο υ ε π ι τ ρ έ π ε ι να δ ι α φ ο ρ ο π ο ι ηθεί από όλες τις εμπειριοκρατικές αισθητικές θεωρίες. 4. Ο A l e x a n d e r Gottlieb B a u m g a r t e n ( 1 7 1 4 - 1 7 6 2 ) θ ε ω ρ ε ί τ α ι ο ι δ ρ υ τ ή ς τ η ς ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ς α ι σ θ η τ ι κ ή ς ως α υ τ ό ν ο μ η ς φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή ς μ ά θ η σ η ς . Π ι σ τ ε ύ ε ι ότι σ τ ο β α θ μ ό π ο υ η ω ρ α ι ό τ η τ α σ υ ν ί σ τ α τ α ι στην τ έ λ ε ι α κατ' α ί σ θ η σ η γ ν ώ σ η οι κ α λ α ι σ θ η τ ι κ έ ς κ ρ ί σ ε ι ς α π ο τ ε λ ο ύ ν έ γ κ υ ρ η γ ν ώ σ η σ τ η ρ ι ζ ό μ ε ν η σ ε αντικειμενικές και σαφείς, παρότι συγκεχυμένες, έννοιες. Το θεμελιώδες έ ρ γ ο τ ο υ , π ο υ φ έ ρ ε ι τον τ ί τ λ ο Aesthetica ( 1 7 5 0 - 5 8 ) , π α ρ έ μ ε ι ν ε η μ ι τ ε λ έ ς .
14
~ FRIEDRICH
SCHILLER
delssohn] 5 και όλος ο συρφετός των υπέρμαχων της τελειότη τας 6 ) είτε, τέλος, με κατ' αίσθηση αντικειμενικό τ ρ ό π ο - 7 β ε βαίως, με τον τελευταίο όρο δεν θα μπορεί τώρα ακόμη η σκέ ψη σου να συνδέσει πολλά πράγματα, εκτός εάν συγκρίνει τα τρία άλλα είδη εξήγησης μεταξύ τους. Καθεμία από τις προη γούμενες θεωρίες έχει υπέρ της ένα μέρος της εμπειρίας και περιέχει προφανώς ένα μέρος της αλήθειας, και το λάθος φαί νεται να είναι απλώς τούτο, ότι αυτό το μέρος της ωραιότη τας, που συμφωνεί με την εμπειρία, λαμβάνεται ως η ωραιό τητα καθ' εαυτήν. 0 οπαδός της θεωρίας του Μπερκ έχει από λυτο δίκιο έναντι του υ π ο σ τ η ρ ι κ τ ή τ η ς θ ε ω ρ ί α ς του Βολφ [Wolff] όταν υπογραμμίζει την αμεσότητα του ωραίου, την ανε ξαρτησία του από τις έννοιες· έχει όμως άδικο έναντι του κα ντιανού όταν το εγγράφει αποκλειστικά στη διεγερσιμότητα
5. Moses Mendelssohn ( 1 7 2 9 - 8 6 ) , εκλαϊκευτής φιλόσοφος του Δια φ ω τ ι σ μ ο ύ , φ ί λ ο ς τ ο υ L e i b n i z . Τ α έ ρ γ α τ ο υ Briefe über die [Επιστολές
περί των αισθημάτων]
und das Naive in den schönen Wissenschaften το αφελές
στις ωραίες
επιστήμες]
Empfindungen
( 1 7 5 5 ) κ α ι Betrachtungen über das Erhabene [Παρατηρήσεις
για το υψηλό
και
(1758) άσκησαν μ ε γ ά λ η ε π ί δ ρ α σ η .
6. Ο Σ ί λ λ ε ρ ε ν ν ο ε ί τ ο υ ς υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ η ς ο ρ θ ο λ ο γ ι σ τ ι κ ή ς α ι σ θ η τ ι κ ή ς , δ η λ α δ ή τ ο ν B a u m g a r t e n κ α ι τον M e n d e l s s o h n , ο ι ο π ο ί ο ι ε μ π ν ε ό μ ε ν ο ι α π ό τ ι ς σ χ ε τ ι κ έ ς α ν α λ ύ σ ε ι ς τ ο υ C h r i s t i a n Wolff ( 1 6 7 9 - 1 7 5 4 ) π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν να κ α τ α δ ε ί ξ ο υ ν ό τ ι η ε γ κ υ ρ ό τ η τ α τ η ς κ α λ α ι σ θ η τ ι κ ή ς κ ρ ί σ η ς μ π ο ρ ε ί να θ ε μ ε λ ι ω θ ε ί ε π α ρ κ ώ ς μ ό ν ο ε ά ν ο ρ ί σ ο υ μ ε τ η ν ω ρ α ι ό τ η τ α μ ε άξονα την αντικειμενική έννοια της κατ' αίσθηση τελειότητας. 7. 0 Σ ί λ λ ε ρ σ υ μ μ ε ρ ί ζ ε τ α ι τ η θ έ σ η τ ο υ Κ α ν τ ό τ ι τ ο ω ρ α ί ο ε μ π ε ρ ι έ χει μιαν ουσιώδη και α π α ρ ά κ α μ π τ η αναφορά στο υποκειμενικό συναί σθημα της ευαρέσκειας. Ενώ όμως ο Καντ περιορίζει την έρευνα του στην επίδραση που ασκεί το ωραίο αντικείμενο στις γνωστικές ικανό τητες του ανθρώπου, ο Σίλλερ επιδιώκει τη διατύπωση μιας θεωρίας τ ο υ ω ρ α ί ο υ π ο υ θα π ρ ο σ α ν α τ ο λ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν υ φ ή τ ω ν ίδιων τ ω ν ω ρ α ί ω ν αντικειμένων.
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
TOT
ΚΑΛΛΟΥΣ -
15
[Affektabilität] της αισθητικότητας. Το γεγονός ότι οι περισ σότερες ομορφιές της εμπειρίας, τις οποίες έχουν κατά νου, σε καμιά περίπτωση δεν είναι εντελώς ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς ομορφιές αλλά λογικές οντότητες που υπόκεινται στην έννοια ενός σκο πού, όπως όλα τα έργα τέχνης και οι περισσότερες ομορφιές της φύσης, το γεγονός τούτο φαίνεται να έχει παραπλανήσει όσους ανάγουν την ομορφιά στην τελειότητα μιας εποπτεί ας* διότι έτσι το έλλογα καλό συγχέεται μ ε το ωραίο. 0 Κα ντ θέλει να λύσει αυτό τον κόμπο αποδεχόμενος την ύπαρξη μιας pulchritudo vaga και fixa, 8 μιας ελεύθερης και νοητικοποιημένης ωραιότητας [intellektuierte Schönheit]* και ισχυρί ζεται, λίγο παράξενα, πως κάθε ωραιότητα που υ π ό κ ε ι τ α ι στην έννοια ενός σκοπού δεν συνιστά καθαρή
ωραιότητα*
πως επομένως ένα αραβούργημα και ό,τι του μοιάζει, νοού μενο ως ωραίο αντικείμενο, είναι καθαρότερο από την υψί στη ωραιότητα του ανθρώπου. Θεωρώ ότι η παρατήρηση του ενδέχεται να αποδειχθεί εξαιρετικά επωφελής, καθ' όσον μας ε π ι τ ρ έ π ε ι να διακρίνουμε το λογικό από το αισθητικό, αλλά στην πραγματικότητα μου φαίνεται ότι π έ φ τ ε ι εντελώς έξω από το στόχο της να σ υ λ λ ά β ε ι την έννοια της ωραιότητας. Διότι η ομορφιά ε κ π έ μ π ε ι την πιο έντονη λάμψη της ακριβώς όταν υ π ε ρ β α ί ν ε ι τ η λογική φύση του αντικειμένου της, και
8. Κ α τ ά τον Κ α ν τ , υ π ά ρ χ ο υ ν « δ ύ ο ε ί δ η ο μ ο ρ φ ι ά ς : η ε λ ε ύ θ ε ρ η ο μ ο ρ φ ι ά {pulchritudo adhaerens).
vaga) κ α ι η α π λ ώ ς π ρ ο σ η ρ τ η μ έ ν η ο μ ο ρ φ ι ά
(pulchritudo
Η π ρ ώ τ η δ ε ν π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι μ ι α έ ν ν ο ι α τ ο υ τ ι ο φ ε ί λ ε ι να ε ί ν α ι
το αντικείμενο- η δ ε ύ τ ε ρ η π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι μια τέτοια έννοια και την τ ε λ ε ι ό τ η τ α τ ο υ α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ο υ σ ύ μ φ ω ν α μ ε α υ τ ή ν . Οι ο μ ο ρ φ ι έ ς τ ο υ π ρ ώ του είδους ονομάζονται (αυθυπόστατες) ομορφιές τούτου ή εκείνου του π ρ ά γ μ α τ ο ς · η ά λ λ η , ως π ρ ο σ η ρ τ η μ έ ν η σ ε μ ι α έννοια ( ε ξ η ρ τ η μ έ ν η ) ο μ ο ρ φιά, α π ο δ ί δ ε τ α ι σε αντικείμενα που υπάγονται στην έννοια ενός ειδι κ ο ύ σ κ ο π ο ύ » . (ΚΚΔ,
Β 48-9)
16
~ FRIEDRICH
SCHILLER
πώς είναι δυνατό να την υπερβεί εκεί όπου δεν υπάρχει αντί σ τ α σ η ; Πώς είναι δυνατό να προσδώσει τ η μορφή της στο άμορφο υλικό; Ε ί μ α ι τουλάχιστον πεπεισμένος πως η ωραι ότητα δεν είναι παρά η μορφή μιας μορφής και πως ό,τι ονο μάζουμε υλικό της π ρ έ π ε ι να είναι οπωσδήποτε ένα μορφο ποιημένο υλικό. Η τελειότητα είναι η μορφή ενός υλικού, ενώ η ωραιότητα είναι η μορφή αυτής της τελειότητας, η οποία επομένως σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ε τ α ι έναντι τ η ς ωραιότητας όπως το υλικό έναντι της μορφής. [..·] Ιένα, 8 Φεβρουαρίου 1793 [...] Σ υ μ π ε ρ ι φ ε ρ ό μ α σ τ ε απέναντι στη φύση (ως φαινόμενο) ε ί τ ε παθητικά
ε ί τ ε ενεργητικά,
είτε ταυτοχρόνως
και ενεργητικά. Παθητικά, όταν αισθανόμαστε τ ε λ έ σ μ α τ α της ε π ε ν έ ρ γ ε ι α ς της· ενεργά,
παθητικά
απλώς τα απο
όταν εμείς
προσ
διορίζουμε τα αποτελέσματα της επενέργειας της· και τα δύο συγχρόνως,
όταν τα
παριστάνουμε.
Υπάρχουν δύο λογιών τρόποι να παριστάνουμε τα φαινό μενα. Ε ί τ ε α π ο β λ έ π ο υ μ ε ενσυνείδητα στη γνώση τους: τα παρατηρούμε"
ε ί τ ε αφήνουμε να μας καλέσουν τα ίδια τα
πράγματα να σχηματίσουμε την παράσταση τους. Απλώς τα θεωρούμε. Κατά τη θεώρηση του φαινομένου συμπεριφερόμαστε πα θητικά, δεχόμενοι τις εντυπώσεις που προκαλεί στις αισθή σεις μας: ενεργητικά,
υποτάσσοντας αυτές τις εντυπώσεις
στις μορφές του Λόγου μας (η αρχή τούτη τίθεται ως αίτημα από τ η λογική). Τα φαινόμενα δηλαδή π ρ έ π ε ι να ρυθμίζονται στη παρά σταση μας σύμφωνα μ ε τους μορφικούς όρους τ η ς π α ρ α στατικής δύναμης (διότι α κ ρ ι β ώ ς τ ο ύ τ ο τα μ ε τ α τ ρ έ π ε ι σε
ΚΑΛΛΙΑΣ
φαινόμενα),
Ή ΠΕΡΙ
TOT
Κ ΑΛΛΟ ΓΣ
~
17
π ρ έ π ε ι να λαμβάνουν τη μορφή από το δικό μας
υποκείμενο. Όλες οι παραστάσεις [Vorstellungen] συνιστούν ένα είδος πολλαπλού [ein Mannigfaltiges] ή ένα υλικό· ο τρόπος σύν δεσης αυτού του πολλαπλού είναι η μορφή του. Το πολλα πλό παρέχει η αίσθηση· τ η σύνδεση παρέχει ο Λόγος (με την ευρύτερη δυνατή σημασία), διότι Λόγος καλείται η ικανότη τα της σύνδεσης. Εάν λοιπόν δοθεί στην αίσθηση ένα πολλαπλό, τότε ο Λό γος προσπαθεί να προσδώσει σε τούτο το πολλαπλό τ η μορ φή του, δηλαδή να το συνδέσει σύμφωνα με τους νόμους του. Η μορφή του Λόγου είναι ο τρόπος μ ε τον οποίο ο Λόγος εκδηλώνει τ η συνδετική του δύναμη. Υπάρχουν όμως δύο δια φορετικές θεμελιώδεις εκδηλώσεις της συνδετικής δύναμης, συνεπώς υπάρχουν ισάριθμες θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς μορφές του Λό γου. Ο Λόγος είτε συνδέει παράσταση με παράσταση με στό χο τ η γνώση (θεωρητικός Λόγος), είτε συνδέει παραστάσεις μ ε τ η βούληση μ ε στόχο την πράξη (πρακτικός Λόγος). Ακριβώς όπως υπάρχουν δύο διαφορετικές μορφές Λόγου, έτσι υπάρχουν και δύο είδη ύλης για καθεμία από αυτές τις μορφές. 0 θεωρητικός Λόγος εφαρμόζει τη μορφή του σε πα ραστάσεις· αυτές μ ε τη σειρά τους μπορούν να διαχωριστούν σε άμεσες (εποπτεία) και σε έμμεσες (έννοιες). Οι πρώτες δί δονται μέσω των αισθήσεων, οι δεύτερες μέσω του ίδιου του Λόγου (παρότι όχι δίχως τη σύμπραξη των αισθήσεων). Στις πρώτες, στην εποπτεία, είναι τυχαίο το αν αυτές συμφωνούν με τη μορφή του Λόγου* στις έννοιες τούτο είναι αναγκαίο, εάν δεν θέλουν να αυτοαναιρεθούν. Στις έννοιες [Begriffe] λοιπόν ο Λόγος [Vernunft] ανακαλύπτει συμφωνία μ ε τη μορφή του* όταν τη βρίσκει στην εποπτεία [Anschauung], αιφνιδιάζεται. Τα ίδια ισχύουν και για τον πρακτικό (πράττοντα) Λόγο. Αυτός εφαρμόζει τ η μορφή του σε πράξεις· αυτές μ ε τ η σει-
18
~
FRIEDRICH
SCHILLER
ρά τους μπορούν να θεωρηθούν είτε ως ελεύθερες είτε ως μη ελεύθερες πράξεις, ως πράξεις μέσω ή όχι μέσω του Λόγου. Ο πρακτικός Λόγος αξιώνει από τις πρώτες ό,τι και ο θεω ρητικός από τις έννοιες. Η συμφωνία των ελευθέρων π ρ ά ξ ε ων μ ε τ η μορφή του πρακτικού Λόγου είναι συνεπώς ανα γκαία· η συμφωνία μη-ελευθέρων
πράξεων μ ε αυτήν τη μορ
φή είναι τυχαία. Εκφραζόμαστε συνεπώς ορθότερα όταν ονομάζουμε μι μήσεις εννοιών εκείνες τις παραστάσεις που δεν πηγάζουν από τον θεωρητικό Λόγο και όμως συμφωνούν μ ε τ η μορφή του, ενώ εκείνες τις πράξεις που δεν πηγάζουν από τον πρα κτικό Λόγο και όμως συμφωνούν μ ε τ η μορφή του τις ονο μάζουμε μιμήσεις ελευθέρων π ρ ά ξ ε ω ν εν ολίγοις, εκφραζό μαστε πιο σωστά όταν και τα δύο είδη τα ονομάζουμε μιμή σεις (ανάλογα) του Λόγου. Μια έννοια δεν μπορεί να είναι μίμηση του Λόγου, διότι πηγάζει από τον Λόγο, και ο Λόγος δεν μπορεί να μ ι μ ε ί τ α ι τον εαυτό τον
δεν μπορεί να είναι απλώς ανάλογη προς τον
Λόγο, 9 π ρ έ π ε ι πραγματικά να είναι αντίστοιχη προς τον Λό γο. Μια πράξη της βούλησης δεν μπορεί να είναι απλώς ανά-
9 . Η έννοια τ η ς αναλογίαςτου
ωραίου προς την ελεύθερη μορφή της
θεωρητικής σκέψης και του πρακτικού Λόγου, η οποία παίζει καθορι σ τ ι κ ό ρ ό λ ο σ τ η ν α π ό π ε ι ρ α τ ο υ Σ ί λ λ ε ρ να α ν α κ α λ ύ ψ ε ι μ ι α ν α ν τ ι κ ε ι μ ε νική έννοια της ωραιότητας, ανάγει τις κ α τ α β ο λ έ ς της στην π ε ρ ί φ η μ η § 59 ( « Π ε ρ ί τ η ς ο μ ο ρ φ ι ά ς ως σ υ μ β ό λ ο υ τ η ς η θ ι κ ό τ η τ α ς » ) της τ ρ ί τ η ς Κριτικής,
όπου ο Καντ δ ι α τ ε ί ν ε τ α ι ότι όλες « ο ι ε π ο π τ ε ί ε ς , τις οποίες
υ π ο β ά λ λ ο μ ε σ ε a p r i o r i έ ν ν ο ι ε ς , ε ί ν α ι σ υ ν ε π ώ ς ε ί τ ε σχήματα
ε ί τ ε σύμ
βολα, κ α ι τ α μ ε ν π ρ ώ τ α π ε ρ ι έ χ ο υ ν ά μ ε σ ε ς , τ α δ ε δ ε ύ τ ε ρ α έ μ μ ε σ ε ς ε ξ ε ι κ ο ν ί σ ε ι ς ε ν ν ο ι ώ ν . Τ α σ χ ή μ α τ α τ ο κάνουν α π ο δ ε ι κ τ ι κ ώ ς , ε ν ώ τ α σ ύ μ β ο λα μ έ σ ω μιας αναλογίας (για την οποία χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ μ ε και ε μ π ε ι ρ ι κ έ ς ε π ο π τ ε ί ε ς ) , κατά την οποία η κριτική δύναμη ε π ι τ ε λ ε ί ένα διπλό έργο: πρώτον, εφαρμόζει την έννοια επί του αντικειμένου μιας κατ' αίσθηση
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟΪ
ΚΑΛΛΟΥΣ
-
19
λογη προς την ελευθερία, π ρ έ π ε ι - ή τουλάχιστον ο φ ε ί λ ε ι - να είναι όντως ε λ ε ύ θ ε ρ η . Αντιθέτως δεν είναι π ο τ έ δυνατό να αποτιμήσουμε το α π ο τ έ λ ε σ μ α μιας μηχανικής ε π ε ν έ ρ γ ε ι α ς (κάθε αποτέλεσμα επενέργειας του φυσικού νόμου) ως πραγ ματικά ελεύθερο, αλλά μόνο ως ανάλογο προς την ελευθερία. Ε δ ώ θα σε αφήσω για λίγο να ανασάνεις, προκειμένου να επιστήσω την προσοχή σου ιδιαιτέρως στην τ ε λ ε υ τ α ί α πα ράγραφο, καθώς θα την χρειαστώ κατά πάσα πιθανότητα στη συνέχεια ώστε να απαντήσω σε μιαν αντίρρηση που αναμέ νω να προβάλεις κατά της θεωρίας μου. Συνεχίζω. Ο θεωρητικός Λόγος στοχεύει στη γνώση. Στο βαθμό λοι πόν που υποτάσσει ένα δεδομένο αντικείμενο στην μορφή του, ελέγχει αν είναι δυνατό να προκύψει από αυτό γνώση, αν δη λαδή θα ήταν δυνατό να συνδεθεί μ ε μιαν ήδη υπαρκτή πα ράσταση. Τώρα η δεδομένη παράσταση είναι είτε έννοια εί τ ε εποπτεία. Εάν είναι έννοια, τότε σχετίζεται ήδη μέσω της γένεσης της, μέσω του ίδιου της του εαυτού, κατ' ανάγκη με τον Λόγο* έτσι δηλώνεται απλώς μια σύνδεση που ήδη υφί σταται. Ένα ρολόι, επί παραδείγματι, είναι μια τέτοια πα ράσταση. Την κρίνουμε μόνο σύμφωνα μ ε την έννοια από την οποία π ρ ο έ κ υ ψ ε . 0 Λόγος χρειάζεται λοιπόν απλώς να ανα καλύψει ότι η δεδομένη παράσταση είναι έννοια* έτσι κρίνει ότι η παράσταση τελεί σε συμφωνία μ ε τη μορφή του Λόγου. Εάν όμως η δεδομένη παράσταση είναι εποπτεία και, πα ρά ταύτα, ο Λόγος τύχει να ανακαλύψει μια συμφωνία της ίδιας μ ε τη μορφή του, τότε ο Λόγος π ρ έ π ε ι (ρυθμιστικά [regulativ] και όχι, όπως στην πρώτη περίπτωση, συστατικά [konstitutiv])
ε π ο π τ ε ί α ς κ α ι δ ε ύ τ ε ρ ο ν , ε φ α ρ μ ό ζ ε ι τον α π λ ό κανόνα τ ο υ α ν α σ τ ο χ α σ μ ο ύ π ε ρ ί τ η ς ε π ο π τ ε ί α ς ε κ ε ί ν η ς σ ε ένα τ ε λ ε ί ω ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ό α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο , τ ο υ ο π ο ί ο υ τ ο π ρ ώ τ ο ε ί ν α ι α π λ ώ ς τ ο σ ύ μ β ο λ ο » . (ΚΚΔ,
Β 257)
20
~ FRIEDRICH
SCHILLER
και για το δικό του όφελος να δανείσει
στη δεδομένη παρά
σταση μια προέλευση από τον θεωρητικό Λόγο, ώστε να μπο ρεί να την κρίνει σύμφωνα με τον Λόγο. Ο Λόγος επομένως θέτει με τα δικά του μέσα στο δεδομένο αντικείμενο ένα σκο πό και κρίνει αν τούτο συμπεριφέρεται σύμφωνα με αυτόν το σκοπό. Το δεύτερο συμβαίνει σε κάθε τελεολογική, το πρώτο σε κάθε λογική αποτίμηση της φύσης. Το αντικείμενο της λο γικής αποτίμησης είναι αντιστοιχία με τον Λόγο, το αντικείμε νο της τελεολογικής
Θ α διαπιστώσεις,
είναι ομοιότητα με τον
Λόγο}0
υποθέτω, ότι δεν βρίσκεις την ωραιότη
τα στον τομέα του θεωρητικού Λόγου και θα ανησυχήσεις για τα καλά. Αλλά εδώ δεν μπορώ να σε βοηθήσω* σαφώς και δεν συναντάται στον θεωρητικό Λόγο, καθώς είναι παντελώς ανε ξάρτητη από έννοιες. Ε π ε ι δ ή όμως είναι βέβαιο ότι π ρ έ π ε ι να την αναζητήσουμε μέσα στην οικογένεια
του Λόγου, και επει
δή εκτός του θεωρητικού Λόγου δεν υπάρχει παρά μόνο ο πρακτικός, θα πρέπει μάλλον να την αναζητήσουμε και να την βρούμε ε δ ώ . 1 1 Επίσης πιστεύω πως, τουλάχιστον στη συνέ χεια, θα πεισθείς ότι η συγγένεια τούτη δεν την ατιμάζει.
10. Η τ ε λ ε ο λ ο γ ι κ ή θ ε ώ ρ η σ η τ η ς φ ύ σ η ς α φ ο ρ μ ά τ α ι α π ό τ ο δ ι α ν ό η μ α μιας γενικής σκοπιμότητας της φύσης και ε ρ μ η ν ε ύ ε ι τα ε π ι μ έ ρ ο υ ς φαι νόμενα της μ ε άξονα αυτή την προϋποτιθέμενη, ρυθμιστική « ο μ ο ι ό τ η τα μ ε τον Λ ό γ ο » . 1 1 . Ε δ ώ π ρ έ π ε ι να α ν α ζ η τ η θ ε ί η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς δ ι α φ ο ρ ά τ ο υ Σ ί λ λ ε ρ α π ό τον Καντ. Ε ν ώ γ ι α το Κ α ν τ το ωραίο είναι π ρ ω τ ί σ τ ω ς π ρ ό β λ η μ α τ ο υ θ ε ω ρ η τ ι κ ο ύ Λ ό γ ο υ , ο Σ ί λ λ ε ρ σ υ ν δ έ ε ι ε ξ α ρ χ ή ς τ ο ω ρ α ί ο μ ε τον π ρ α κ τ ι κ ό Λ ό γ ο , κ α θ ' όσον π ι σ τ ε ύ ε ι ό τ ι μ ε τ ο ω ρ α ί ο α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο σ υ μ β ο λ ί ζ ε τ α ι η ίδια η ε λ ε υ θ ε ρ ί α .
ΚΑΛΛΙΑ Σ Ή ΠΕΡΙ
TOT
ΚΑΛΛΟΥΣ
~
21
Ο πρακτικός Λόγος προβαίνει σε αφαίρεση από κάθε γνώ ση και έχει να κάνει απλώς μ ε προσδιορισμούς της βούλη σης, μ ε εσωτερικές πράξεις. Ο πρακτικός Λόγος και ο προσ διορισμός της βούλησης από τον ψιλό Λόγο είναι ένα και το αυτό. Η μορφή του πρακτικού Λόγου είναι ά μ ε σ η σύνδεση της βούλησης με παραστάσεις του Λόγου, είναι συνεπώς απο κλεισμός
κάθε εξωτερικής
προσδιοριστικής αρχής· διότι μια
βούληση που δεν προσδιορίζεται από την ψ ι λ ή μορφή του πρακτικού Λόγου προσδιορίζεται εκ των έξω, υλικά, ε τ ε ρ ό νομα. Λαμβάνω ή μ ι μ ο ύ μ α ι τ η μορφή του Λόγου σημαίνει λοιπόν απλώς τούτο: ότι προσδιορίζομαι όχι εκ των έξω, αλ λά από τον ίδιο μου τον εαυτό, ότι προσδιορίζομαι αυτόνο μα ή ότι φαίνομαι να είμαι αυτόνομα προσδιορισμένος. Τώρα ο πρακτικός Λόγος, ακριβώς όπως και ο θεωρητι κός, είναι δυνατό να ε φ α ρ μ ό σ ε ι τ η μορφή του τόσο σε ό,τι οφείλει την ύπαρξη του στον ίδιο το Λόγο ( ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς πρά ξεις) όσο και σε ό,τι δεν ο φ ε ί λ ε ι την ύπαρξη του σε αυτόν (αποτελέσματα της ε π ε ν έ ρ γ ε ι α ς της φύσης). Εάν αυτό μ ε το οποίο ο Λόγος συσχετίζει τ η μορφή του είναι μια π ρ ά ξ η τ η ς βούλησης, τ ό τ ε ο Λόγος προσδιορίζει απλώς ό,τι τούτη είναι· ε κ φ έ ρ ε ι την κρίση του για το αν μια πράξη είναι ό,τι αυτή θέλει και οφείλει να είναι. Κ ά θ ε ηθική πράξη ανήκει σε αυτό το είδος. Είναι προϊόν της καθαρής, δηλαδή της από την ψιλή μορφή και άρα αυτόνομα προσδιο ρισμένης βούλησης, και όταν ο Λόγος την αναγνωρίσει ως τ έ τοια, όταν αντιληφθεί ότι είναι μια πράξη της καθαρής β ο ύ λησης, τ ό τ ε είναι επίσης αυτύδηλο ότι θα είναι αντίστοιχη προς τ η μορφή του πρακτικού Λόγου: διότι τούτο είναι απο λύτως το ίδιο πράγμα. Εάν το αντικείμενο στο οποίο ο πρακτικός Λόγος εφαρ μόζει τ η μορφή του δεν οφείλει την ύπαρξη του στη βούλη ση, στον πρακτικό Λόγο, αυτός το μεταχειρίζεται ακριβώς
22
~
FRIEDRICH
SCHILLER
όπως ο θεωρητικός Λόγος μεταχειρίζεται τις ε π ο π τ ε ί ε ς που έδειχναν ομοιότητα προς το Λόγο. Δανείζει στο αντικείμενο (ρυθμιστικά και όχι, όπως στην περίπτωση της ηθικής απο τίμησης, συστατικά) μιαν ικανότητα να αυτοπροσδιορίζεται, μια βούληση, και κατόπιν το θεωρεί μέσα από τη μορφή αυ τής της δικής του βούλησης (και όχι της βούλησης του ίδιου του Λόγου, διότι τότε η κρίση θα γινόταν ηθική). Αποφαίνε ται λοιπόν για αν το αντικείμενο
οφείλει αυτό το οποίο είναι
στη δική του καθαρή βούληση,
δηλαδή στη δική του α υ τ ο -
προσδιοριζόμενη δύναμη· διότι μια καθαρή βούληση
και η
μορφή του πρακτικού Λόγου είναι ένα και το αυτό. Από μια πράξη της βούλησης ή ηθική πράξη ο πρακτικός Λόγος αξιώνει προστακτικά
να δ ι έ π ε τ α ι από την καθαρή
μορφή του Λόγου* αλλά για ένα αποτέλεσμα
της
επενέργει
ας της φύσης μπορεί να εύχεται (όχι να αξιώνει) να είναι αυθυπόστατο,
να φανερώνει αυτονομία. ( Ε δ ώ θα π ρ έ π ε ι όμως
για άλλη μια φορά να παρατηρήσουμε ότι ο πρακτικός Λό γος σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να απαιτεί από ένα τ έ τοιο α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο να δ ι έ π ε τ α ι από αυτόν, δηλαδή από τον πρακτικό Λόγο· διότι τ ό τ ε δεν θα προσδιοριζόταν από τον ίδιο του τον εαυτό, δεν θα προσδιοριζόταν αυτόνομα, αλλά από κάτι το εξωτερικό [επειδή κάθε προσδιορισμός από τον Λόγο σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ε τ α ι έναντι του αντικειμένου ως κάτι που το προσδιορίζει εκ των έξω, ετερόνομα], επομένως από μια ξένη βούληση.) Ο καθαρός
αυτοπροσδιορισμός
εν γ έ ν ε ι εί
ναι η μορφή του πρακτικού Λόγου. Όταν λοιπόν ένα έλλογο ον δρα, η πράξη του π ρ έ π ε ι να πηγάζει από τον καθαρό Λό γο, εάν θέλει να φανερώνει καθαρό αυτοπροσδιορισμό. Όταν δρα ένα αμιγώς φυσικό ον, η πράξη του π ρ έ π ε ι να πηγάζει από την καθαρή φύση, εάν θέλει να φανερώνει καθαρό αυ τοπροσδιορισμό* διότι ο εαυτός του έλλογου όντος είναι ο Λόγος, ο εαυτός του φυσικού όντος είναι η φύση. Όταν λοι-
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
TOT
ΚΑΛΛΟΤΣ
~
23
πόν ο πρακτικός Λόγος ανακαλύπτει κατά τ η θεώρηση ενός φυσικού όντος ότι προσδιορίζεται από τον ίδιο του τον ε α υ τό, προσγράφει σε αυτό (όπως ο θεωρητικός Λόγος σε πα ρόμοια περίπτωση αναγνωρίζει σε μιαν ε π ο π τ ε ί α τα προς τον Λόγο) ομοιότητα ελευθερία.
ομοιότη
προς την ελευθερία
ή απλώς
Ε π ε ι δ ή όμως α υ τ ή την ε λ ε υ θ ε ρ ί α δανείζει στο
αντικείμενο αποκλειστικά ο Λόγος, καθώς τίποτε δεν μπο ρεί να είναι ελεύθερο ελευθερία
εκτός του υπεραισθητού
ποτέ δεν μπορεί
να προσπέσει
και η ίδια η
αυτή καθ'
εαυτήν
στις αισθήσεις μας, - ε ν ο λ ί γ ο ι ς - καθώς το ζήτημα εδώ είναι απλώς να φ α ί ν ε τ α ι το α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο ε λ ε ύ θ ε ρ ο , όχι να είναι π ρ α γ μ α τ ι κ ά : γ ι ' αυτό η αναλογία ενός α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ο υ μ ε τ η μορφή του πρακτικού Λόγου δεν είναι στην π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τα ελευθερία, αλλά απλώς ελευθερία
στο πεδίο των φαινο
μένων [Freiheit in der Erscheinung], αυτονομία φαινομένων
στο πεδίο των
[Autonomie in der Erscheinung].
Από εδώ προκύπτει λοιπόν ένας τετραπλός τρόπος απο τίμησης και μια αντίστοιχη προς αυτόν τ ε τ ρ α π λ ή ταξινόμη ση των φαινομένων που έχουμε παραστήσει. Η αποτίμηση των εννοιών σύμφωνα με τ η μορφή της γνώ σης είναι λογική: η αποτίμηση των εποπτειών σύμφωνα μ ε αυτήν ακριβώς τ η μορφή είναι τελεολογική. Μια αποτίμηση ελεύθερων ε π ε ν ε ρ γ ε ι ώ ν (ηθικών πράξεων) σύμφωνα μ ε τ η μορφή της καθαρής βούλησης είναι ηθική· μια αποτίμηση μη ελεύθερων επενεργειών σύμφωνα μ ε τ η μορφή της καθαρής βούλησης είναι αισθητική. Η συμφωνία μορφή της γνώσης είναι αντιστοιχία
μιας έννοιας
με τη
προς τον Λόγο (αλήθεια,
σκοπιμότητα, τελειότητα είναι απλώς σχέσεις αυτής της τ ε λευταίας), η αναλογία μιας εποπτείας με τ η μορφή της γνώ σης είναι ομοιότητα
προς τον Αόγο (τελεοφάνεια, λογοφά-
νεια θα ήθελα να την ονομάσω), η συμφωνία μιας πράξης μ ε τ η μορφή της καθαρής βούλησης είναι ηθικότητα.
Η αναλο-
24
~
FRIEDRICH
SCHILLER
γία ενός φαινομένου μ ε τ η μορφή της καθαρής βούλησης ή της ελευθερίας είναι ωραιότητα
(με την ευρύτερη δυνατή ση
μασία). Η ωραιότητα λοιπόν δεν είναι τίποτε άλλο από ελευθερία μέσα στο πεδίο των φαινομένων. [.··] Ιένα, 18 Φεβρουαρίου 1793
[·.·] Υπάρχει λοιπόν μια τέτοια θέαση τ η ς φύσης ή των φαι νομένων όπου δεν α π α ι τ ο ύ μ ε από αυτά τ ί π ο τ ε άλλο πέρα από ελευθερία, όπου απλώς ε ξ ε τ ά ζ ο υ μ ε αν τούτα οφείλουν το είναι τους στον ίδιο τους τον ε α υ τ ό . Έ ν α ς τ έ τ ο ι ο ς τ ρ ό πος αποτίμησης είναι σημαντικός και εφικτός μόνο μέσω του πρακτικού Λόγου, καθώς η έννοια της ελευθερίας δεν απα ντά στον θεωρητικό Λόγο, και ε π ε ι δ ή μόνο στον πρακτικό Λόγο η αυτονομία β ρ ί σ κ ε τ α ι πάνω από όλα. 0 πρακτικός Λόγος, εφαρμοζόμενος σε ελεύθερες πράξεις, απαιτεί η πρά ξη να τελείται αποκλειστικά και μόνο χάριν του τρόπου πρά ξεως (της μορφής) και να μην έχει ε π η ρ ε α σ τ ε ί ούτε από το υλικό ούτε από το σκοπό (που πάντα λειτουργεί και ως υλι κό). Όταν λοιπόν ένα αντικείμενο στον αισθητό κόσμο φαί νεται ότι προσδιορίζεται αποκλειστικά και μόνο από τον ίδιο του τον εαυτό, όταν εξεικονίζεται στις αισθήσεις μας κατά τρόπο, ώστε να μην π α ρ α τ η ρ ο ύ μ ε σε αυτό καμιά ε π ί δ ρ α σ η του υλικού ή ενός σκοπού, τ ό τ ε το α π ο τ ι μ ά μ ε ως ανάλογον [Analogem] του καθαρού προσδιορισμού τ η ς βούλησης (όχι όμως ως προϊόν ενός προσδιορισμού της βούλησης). Ε π ε ι δή τώρα μια βούληση, η οποία είναι δυνατό να προσδιορί ζεται σύμφωνα μ ε την ψ ι λ ή μ ο ρ φ ή , ονομάζεται
ελεύθερη,
ε κ ε ί ν η η μ ο ρ φ ή στον αισθητό κόσμο η οποία φ α ί ν ε τ α ι να προσδιορίζεται μόνο από τον ίδιο τ η ς τον εαυτό α π ο τ ε λ ε ί
ΚΑΛΛΙΑΣ
εξεικόνισηη
της ελευθερίας
Ή ΠΕΡΙ
TOT
ΚΑΛΛΟΓΣ
~
25
διότι εξεικονισμένη λέγεται μια
Ιδέα η οποία συνδέεται μ ε μιαν εποπτεία έτσι, ώστε αμφό τ ε ρ ε ς να μοιράζονται μεταξύ τους έναν κοινό"κανόνα γνώσης. Η ελευθερία στο χώρο των φαινομένων δεν είναι λοιπόν τίποτε άλλο από τον αυτοπροσδιορισμό ενός πράγματος, εφό σον αυτός α π ο κ α λ ύ π τ ε τ α ι στην ε π ο π τ ε ί α . Σ ε αυτόν αντι τάσσουμε κάθε προσδιορισμό εκ των έξω, ακριβώς όπως σε έναν ηθικό τρόπο πράξης αντιτάσσουμε κάθε προσδιορισμό από καθ' ύλην αίτια. Έ ν α αντικείμενο φαίνεται όμως να εί ναι ελάχιστα ελεύθερο - ε ί τ ε τώρα έχει λ ά β ε ι τη μορφή του από μια φυσική δύναμη ε ί τ ε από έναν τ ε θ ε ι μ έ ν ο από το νου σκοπό, αμέσως μόλις ανακαλύψουμε
ττ\ν προσδιοριστική αρ
χή της μορφής του σε ένα από αυτά τα δύο· διότι τότε η προσ διοριστική αρχή δεν βρίσκεται μέσα σε αυτό, αλλά έξω από αυτό, και, όσο λίγο μια πράξη που απορρέει
από σκοπούς εί
ναι ηθική, άλλο τόσο λίγο ωραίο είναι τούτο.
1 2 . Ως ε ξ ε ι κ ό ν ι σ η α π ο δ ί δ ω τον ό ρ ο D a r s t e l l u n g , τ ο ν ο π ο ί ο ο Σ ί λ λ ε ρ π α ρ α λ α μ β ά ν ε ι α π ό τον Κ α ν τ . Ό π ω ς μ α ς π λ η ρ ο φ ο ρ ε ί τ ο Λ ε ξ ι κ ό τ ο ο Δ η μητράκου, η λέξη « ε ξ ε ι κ ό ν ι σ η » αρχικά χρησιμοποιήθηκε στο χώρο της α γ ι ο γ ρ α φ ί α ς κ α ι δ ή λ ω ν ε τ η ν α π ό π ε ι ρ α τ ο υ ζ ω γ ρ ά φ ο υ να π α ρ α σ τ ή σ ε ι κάτι το ουσιωδώς ανεικόνιστο. Αργότερα απέκτησε τη μεταφορική ση μασία της εναργούς παρουσίασης ενός θέματος. Αλλά και στον Καντ η έ ν ν ο ι α τ η ς D a r s t e l l u n g α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ η ς φ α ν τ α σ ί α ς να αισθητοποιήσει τις υ π ε ρ α ι σ θ η τ έ ς Ιδέες του Λόγου, ενώ π α ρ ά λ λ η λ α συν δ έ ε τ α ι μ ε την έννοια της υ π ο τ υ π ώ σ ε ω ς [Hypotypose], η οποία ανάγει τις κ α τ α β ο λ έ ς τ η ς στην π α ρ ά δ ο σ η της ρητορικής και σημαίνει τ η συνο πτική και ζωντανή π ε ρ ι γ ρ α φ ή ενός α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ο υ ή μιας κ α τ ά σ τ α σ η ς π ρ α γ μ ά τ ω ν (βλ. Rodolphe Gasche, « Ü b e r l e g u n g e n z u m Begriff der H y p o t y p o s e b e i K a n t » , σ τ ο : C h r i s t i a n L . H a r t N i b b r i g ( ε π ι μ . ) , Was heißt «Darstellen»?,
F r a n k f u r t a . M . : S u h r k a m p 1 9 9 4 , σσ. 1 5 2 - 1 7 4 ) . Α ς σ η μ ε ι
ωθεί ε δ ώ ότι ο επίμαχος όρος έχει αποδοθεί και ως έ κ θ ε σ η , παρουσία ση ή α ν α π α ρ ά σ τ α σ η .
26
~ FRIEDRICH
SCHILLER
Όταν η καλαισθητική κρίση είναι απολύτως καθαρή, π ρ έ π ε ι να προβαίνουμε σε πλήρη αφαίρεση από την (θεωρητική ή πρακτική) αξία την οποία ενδέχεται να έχει το ωραίο αντι κ ε ί μ ε ν ο δι' εαυτό, ανεξάρτητα από το υλικό από το οποίο έχει φτιαχτεί και από το σκοπό για τον οποίο υπάρχει. Ας εί ναι ό,τι θέλει! Όταν το αποτιμούμε αισθητικά, θέλουμε απλώς να γνωρίσουμε αν οφείλει το είναι του στον ίδιο του τον εαυ τό. Ελάχιστα ενδιαφερόμαστε να ρωτήσουμε για τ η λογική υφή τ ο υ - απεναντίας, μάλιστα, « υ π ο λ α μ β ά ν ο υ μ ε την ανε ξαρτησία από σκοπούς και κανόνες ως ύψιστο π ρ ο τ έ ρ η μ α » . 1 3 - Όχι βεβαίως, διότι τάχατες η σκοπιμότητα και η κανονικό τητα είναι καθ' εαυτές ασύμβατες προς την ωραιότητα - κά θε ωραίο προϊόν π ρ έ π ε ι μάλλον να υ π ό κ ε ι τ α ι σε κανόνες. Αλλά διότι η παρατηρημένη
επιρροή ενός σκοπού και ενός
κανόνα παίρνει τη μορφή εξαναγκασμού και συνεπιφέρει τον ετερόνομο καθορισμό του αντικειμένου. Το ωραίο προϊόν επι τ ρ έ π ε τ α ι και π ρ έ π ε ι μάλιστα να υπόκειται σε κανόνες, αλλά π ρ έ π ε ι να φαίνεται
ελεύθερο
από κανόνες.
Ωστόσο κανένα αντικείμενο στη φύση και ακόμη λιγότε ρο στην τέχνη δεν είναι ελεύθερο από κανόνες, κανένα δεν αυτοπροσδιορίζεται,
αφ' ης στιγμής το αναλογιζόμαστε. Κα
θένα υπάρχει δι' ενός άλλου, καθένα υπάρχει χάριν ενός άλ λου, κανένα δεν έχει αυτονομία. Το μοναδικό υπαρκτό πράγ μα το οποίο προσδιορίζεται από τον εαυτό του και υφίστα τ α ι χάριν του εαυτού του π ρ έ π ε ι να το αναζητήσουμε έξω από το χώρο των φαινομένων στο νοητό κόσμο. Η ωραιότη τα όμως οικεί μόνο στο πεδίο των φαινομένων, και άρα δεν υπάρχει καμιά ελπίδα, διαμέσου του ψιλού θεωρητικού Λό-
13. 0 Σ ί λ λ ε ρ χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί σ υ χ ν ά τ α ε ι σ α γ ω γ ι κ ά γ ι α να υ π ο γ ρ α μ μ ί σ ε ι μ ι α π ρ ό τ α σ η , δ ε ν έ χ ο υ μ ε σ υ ν ε π ώ ς ε δ ώ να κ ά ν ο υ μ ε μ ε π α ρ α π ο μ π ή .
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
TOT
ΚΑΛΛΟΥΣ
~
27
γου και μέσα από την οδό του αναλογισμού να συναντήσου μ ε στον αισθητό κόσμο ελευθερία. Όλα όμως γίνονται διαφορετικά όταν εγκαταλείπουμε τ η θεωρητική διερεύνηση και λαμβάνουμε τα αντικείμενα απλώς όπως αυτά φαίνονται.
Έ ν α ς κανόνας, ένας σκοπός δεν είναι
π ο τ έ δυνατό να φανούν [erscheinen], αφού είναι έννοιες και όχι εποπτείες. 0 πραγματικός αιτιώδης λόγος της δυνατότη τ α ς ενός α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ο υ δεν υ π ο π ί π τ ε ι λοιπόν π ο τ έ στις αι σθήσεις μας και είναι σαν να μην υπάρχει, « ό σ ο η διάνοια δεν π α ρ α κ ι ν ε ί τ α ι να τον α ν α ζ η τ ή σ ε ι » . Ε δ ώ λοιπόν π ρ ο έ χ ε ι να π ρ ο β ο ύ μ ε σε πλήρη αφαίρεση από κάθε προσδιοριστική αρ χή προκειμένου να αποτιμήσουμε ένα αντικείμενο στο πεδίο των φαινομένων ως ελεύθερο (διότι η ιδιότητα ενός πράγμα τος να προσδιορίζεται έξωθεν αποτελεί αρνητική παράστα ση της ιδιότητας του να προσδιορίζεται από τον εαυτό του, και μάλιστα τη μοναδικά δυνατή παράσταση του, καθώς την ελευθερία μπορούμε μόνο να νοήσουμε και ουδέποτε να γνω ρίσουμε, ενώ ακόμη και ο φιλόσοφος της ηθικής π ρ έ π ε ι να αρκεστεί σε αυτή την αρνητική παράσταση της ελευθερίας). Μια μορφή φαίνεται λοιπόν ελεύθερη όταν δεν βρίσκουμε τον αιτιώδη λόγο της εκτός αυτής ούτε παρακινούμαστε αναζητήσουμε
να τον
εκτός αυτής. Διότι εάν η διάνοια παρεκινείτο
να αναζητήσει τον αιτιώδη λόγο της συγκεκριμένης μορφής, θα έ π ρ ε π ε να τον β ρ ε ι κ α τ ' ανάγκη εκτός του αντικειμένου, καθώς τούτο π ρ έ π ε ι να προσδιορίζεται ε ί τ ε από μιαν έννοια ε ί τ ε από μια σύμπτωση, αμφότερες όμως συμπεριφέρονται έναντι του αντικειμένου ως ετερόνομοι καθορισμοί. Είναι λοι πόν δυνατό να διατυπώσουμε την ακόλουθη θέση ως θ ε μ ε λιώδη αρχή: ότι ένα αντικείμενο εξεικονίζεται στην εποπτεία ως ελεύθερο όταν η μορφή του δεν εξαναγκάζει την αναστοχαστική διάνοια σε αναζήτηση ενός αιτιώδους λόγου. Ωραία επομένως καλείται μια μορφή που εξηγείται αφ' εαυτής· ότι
28
~
FRIEDRICH
SCHILLER
εξηγείται αφ' εαυτής, σημαίνει όμως εδώ ότι αυτοεξηγείται χωρίς την αρωγή μιας έννοιας. Έ ν α τρίγωνο αυτοεξηγείται, αλλά μόνο με τη διαμεσολάβηση μιας έννοιας. Μια οφιοειδής γ ρ α μ μ ή αυτοεξηγείται χωρίς το μέσο μιας έννοιας. Μ π ο ρ ο ύ μ ε λοιπόν να π ο ύ μ ε ότι ωραία είναι μια μορφή που δεν απαιτεί
εξήγηση, ή επίσης μια μορφή που εξηγείται
χωρίς προσφυγή στην έννοια.
Σκέπτομαι ότι ορισμένες από τις αμφιβολίες σου θα έχουν ήδη αρχίσει να διαλύονται, τουλάχιστον β λ έ π ε ι ς ότι πράγμα τι η υποκειμενική αρχή είναι δυνατό να μεταστοιχειωθεί σε α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ή . Αλλά μόνο όταν ε ι σ έ λ θ ο υ μ ε στο π ε δ ί ο των ε μ π ε ι ρ ι ώ ν θα δ ε ι ς τα π ρ ά γ μ α τ α μ ε εντελώς άλλο μ ά τ ι και μόνο τ ό τ ε θα καταλάβεις σωστά την αυτονομία του αισθη τ ο ύ . Αλλά ας συνεχίσουμε: Κάθε μορφή λοιπόν, την οποία θεωρούμε δυνατή μόνο υπό την προϋπόθεση μιας έννοιας, φανερώνει ετερονομία στο π ε δίο των φαινομένων. Διότι κάθε έννοια είναι κάτι εξωτερικό ως προς το α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο . Μια τ έ τ ο ι α μορφή είναι κάθε α υ στηρή κανονικότητα ( μ ε τ α ξ ύ των οποίων η μαθηματική κα ταλαμβάνει την υψηλότερη θέση), καθώς μας επιβάλλει
την
έννοια από την οποία π ρ ο έ κ υ ψ ε . Μια τέτοια μορφή είναι κά θε αυστηρή σκοπιμότητα (ειδικότερα εκείνη του
ωφέλιμου,
καθώς τούτο αναφέρεται πάντα σε κάτι άλλο), επειδή επα ναφέρει στη μνήμη μας τον προσδιορισμό και τ η χρήση του αντικειμένου, δια των οποίων καταστρέφεται κατ' ανάγκη η αυτονομία στο πεδίο των φαινομένων. Εάν τώρα δεχθούμε ότι πραγματώνουμε μ ε ένα αντικεί μενο έναν ηθικό στόχο, η μορφή αυτού του αντικειμένου προσ διορίζεται από μιαν Ιδέα του πρακτικού Λόγου, συνεπώς δεν αυτοπροσδιορίζεται, συνεπώς τελεί σε κατάσταση ετερονο-
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟΪ
ΚΑΛΛΟΤΣ
~
29
μ ί α ς . Έ τ σ ι ε ξ η γ ε ί τ α ι το γ ε γ ο ν ό ς ότι η ηθική σ κ ο π ι μ ό τ η τ α [moralische Zweckmässigkeit] ενός έργου τ έ χ ν η ς 1 4 ή επίσης ενός είδους πράξης σ υ μ β ά λ λ ε ι τόσο λίγο στην ωραιότητα τους, ώστε να π ρ έ π ε ι μάλλον να π α ρ α μ έ ν ε ι σε μεγάλο βαθ μό κ ρ υ μ μ έ ν η και να δίνει την εντύπωση ότι απορρέει εντε λώς ελεύθερα και αβίαστα από τ η φύση του πράγματος, εάν δεν θέλουμε εξαιτίας της να χαθεί η ωραιότητα. Θα ήταν λοι πόν ανώφελο να δικαιολογείται ο ποιητής επικαλούμενος τον ηθικό στόχο τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ όταν το π ο ί η μ α τ ο υ σ τ ε ρ ε ί τ α ι ωραιότητας. Βεβαίως, επειδή η ελευθερία δεν μπορεί να συ νιστά έννοια του θεωρητικού Λόγου, το ωραίο συνδέεται πά ντοτε μ ε τον πρακτικό Λόγο, αλλά μόνο ως προς τ η μορφή, όχι ως προς την ύλη. Ένας ηθικός σκοπός ανήκει όμως στην ύλη ή στο περιεχόμενο και όχι στην ψιλή μορφή. Για να ρίξω ακόμη περισσότερο φως στη διαφορά - σ τ η ν οποία φαίνεται να σκόνταψες-, θα προσθέσω και τα ακόλουθα. Ο πρακτικός Λόγος απαιτεί αυτοπροσδιορισμό. 0 αυτοπροσδιορισμός του έλλογου είναι καθαρός προσδιορισμός από το Λόγο, ηθικό τητα* ο αυτοπροσδιορισμός του αισθητού είναι καθαρός προσ διορισμός από τ η φύση, ωραιότητα. Όταν η μορφή του μη έλ λογου προσδιορίζεται από τον Λόγο (θεωρητικό ή πρακτικό, τούτο είναι εδώ αδιάφορο), τ ό τ ε ο καθαρός προσδιορισμός του από τη φύση υφίσταται εξαναγκασμό, επομένως δεν εί ναι δυνατή η εμφάνιση τ η ς ωραιότητας. Άρα είναι προϊόν, όχι ανάλογον, αποτέλεσμα μιας επενέργειας, όχι μίμηση του Λόγου, αφού η μίμηση ενός πράγματος προαπαιτεί ότι το μι-
14. Η έννοια τ η ς αναλογίας π ρ ο ς τ η ν κ α θ α ρ ή μ ο ρ φ ή τ ο υ η θ ι κ ο ύ π ρ ά τ τειν ε π ι τ ρ έ π ε ι στον Σ ί λ λ ε ρ όχι μόνο να α π ο φ ύ γ ε ι τ η ν α ν ά μ ε ι ξ η τ ο υ α ι σ θ η τ ι κ ο ύ μ ε τ ο η θ ι κ ό α λ λ ά κ α ι να τ ε κ μ η ρ ι ώ σ ε ι τ η ν α υ σ τ η ρ ή α σ υ μ β α
τότητα
τ ο υ ς μ ε τ ρ ό π ο π ο υ να τ ο υ δίνει π α ρ ά λ λ η λ α τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α να
δ ι α φ υ λ ά ξ ε ι , σε ένα ανώτερο ε π ί π ε δ ο , τ η μ ε τ α ξ ύ τους σχέση.
30
~ FRIEDRICH
SCHILLER
μούμενο μοιράζεται μ ε το αντικείμενο της μίμησης απλώς τη μορφή και όχι το περιεχόμενο, όχι το υλικό. Ως εκ τούτου, μια ηθική συμπεριφορά, όταν δεν συνδέε ται συγχρόνως μ ε την καλαισθησία, θα εξεικονίζεται στο π ε δίο των φαινομένων ως ε τ ε ρ ο ν ο μ ί α , α κ ρ ι β ώ ς ε π ε ι δ ή είναι προϊόν της αυτονομίας της βούλησης. Ακριβώς επειδή ο Λό γος και η αισθητικότητα
έχουν διαφορετική βούληση, γ ι ' αυ
τό η βούληση της αισθητικότητας θα καταρρεύσει όταν ο Λό γος ε π ι β ά λ λ ε ι τ η δική της. Ατυχώς, τώρα, η βούληση της αι σθητικότητας είναι ακριβώς εκείνη που προσπίπτει στις αι σθήσεις· συνεπώς, ακριβώς όταν ο Λόγος ασκεί την αυτονο μία του (που ποτέ δεν μπορεί να εμφανιστεί στο χώρο των φαινομένων), το β λ έ μ μ α νοιώθει να τ α π ε ι ν ώ ν ε τ α ι από την κατάσταση ετερονομίας που ε π ι κ ρ α τ ε ί στο πεδίο των φαι νομένων. Ωστόσο η έννοια της ωραιότητας εφαρμόζεται και μ ε τη μεταφορική σημασία της στο ηθικό πεδίο, και η εφαρ μογή τούτη κάθε άλλο παρά κενή είναι. Παρότι η ωραιότη τα είναι συμφυής μόνο προς τα φαινόμενα, η ηθική
ωραιότη
τα είναι έννοια προς την οποία αντιστοιχεί κάτι από το χώ ρο της εμπειρίας. Δεν μπορώ να σου προσκομίσω καμιά κα λύτερη εμπειρική απόδειξη για την αλήθεια της θεωρίας μου για την ωραιότητα από το να σου δείξω ότι ακόμη και η μ ε ταφορική χρήση αυτής της λέξης εμφανίζεται μόνο σε τέτοι ες περιπτώσεις όπου η ελευθερία φανερώνεται στο πεδίο των φαινομένων. Γι' αυτό θέλω, σε αντίθεση προς το αρχικό μου σχέδιο, να προκαταλάβω το εμπειρικό μέρος της θεωρίας μου και να σου αφηγηθώ μιαν ιστορία για να σε ξεκουράσω. « Έ ν α ς άνθρωπος δέχτηκε επίθεση από ληστές, οι οποίοι τον έγδυσαν και τον πέταξαν στο δρόμο μέσα σε δριμύ ψύχος. Έ ν α ς ταξιδιώτης περνά δίπλα τον
αυτός του π α ρ α π ο
νιέται για την κατάσταση του και ικετεύει για βοήθεια. " Σ ε συμπονώ", του φωνάζει εκείνος συγκινημένος, " κ α ι είμαι προ-
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟΓ
ΚΑΛΛΟΥΣ
~
31
θυμός να σου δώσω ό,τι έχω. Μόνο μη μου ζητήσεις άλλη εξυ πηρέτηση, διότι η θέα σου μ ε πληγώνει. Ε κ ε ί β λ έ π ω κάποι ους να έρχονται, δώσε τους αυτό το πουγκί μ ε τα λεφτά, και αυτοί θα σε βοηθήσουν". - " Κ α λ έ ς οι προθέσεις σου", λ έ ε ι ο πληγωμένος, " α λ λ ά π ρ έ π ε ι κανείς να μ π ο ρ ε ί να τον πόνο κατάματα,
αντικρίζει
όταν το απαιτεί το ανθρώπινο καθήκον.
Το να β ά λ ε ι ς το χέρι στο πορτοφόλι δεν έχει ούτε τ η μισή α ξ ί α από το να υ π ο μ ε ί ν ε ι ς λ ί γ η β ί α πάνω στις μ α λ θ α κ έ ς αισθήσεις σ ο υ " » . Τι ήταν αυτή η πράξη; Ούτε ωφέλιμη ούτε ηθική ούτε μ ε γαλόψυχη ούτε ωραία. Ήταν απλώς περιπαθής, καλόκαρδη από πάθος. « Έ ν α ς δ ε ύ τ ε ρ ο ς τ α ξ ι δ ι ώ τ η ς κάνει την εμφάνιση τ ο υ , ο π λ η γ ω μ έ ν ο ς ε π α ν α λ α μ β ά ν ε ι την π α ρ ά κ λ η σ η τ ο υ . Αυτός ο δεύτερος αγαπά πολύ τα χρήματα του, και ωστόσο θα ήθε λ ε να ε κ τ ε λ έ σ ε ι πρόθυμα το ανθρώπινο καθήκον τ ο υ . " Θ α χάσω το κέρδος ενός φιορινιού", λ έ ε ι αυτός, " α ν χαραμίσω το χρόνο μου μαζί σου. Αν μου δώσεις από τα χρήματα σου όσα θα χάσω, θα σε φορτώσω στους ώμους μου και θα σε μ ε τ α φ έ ρ ω σε ένα μοναστήρι που είναι μια ώρα μ α κ ρ ι ά από ε δ ώ " . - " Έ ξ υ π ν η απάντηση", αποκρίνεται ο άλλος. " Π ρ έ π ε ι όμως να παραδεχθούμε ότι δεν σε χαρακτηρίζει ιδιαίτερα η προθυμία να βοηθάς. Β λ έ π ω εκεί κάποιον να έρχεται καβά λα σε ένα άλογο* αυτός θα μου προσφέρει χωρίς αμοιβή τ η βοήθεια που εσύ θα μου έδινες μόνο έναντι ενός φιορινιού"». Τι ήταν τώρα η πράξη αυτή; Ούτε καλόκαρδη ούτε σύμ φωνη προς το καθήκον ούτε μεγαλόψυχη ούτε ωραία. Ήταν απλώς ωφέλιμη. « 0 τρίτος ταξιδιώτης στέκεται σιωπηλός δίπλα στον πλη γωμένο και τον αφήνει να του διηγηθεί ξανά την ατυχία του. Συλλογισμένος και παλεύοντας με τον εαυτό του στέκει εκεί δίπλα του, αφού ο άλλος πρώτα τελείωσε την αφήγηση τ ο υ .
32
~ FRIEDRICH
SCHILLER
" Θ α μου είναι δύσκολο", λ έ ε ι εν τ έ λ ε ι , " ν α αποχωριστώ το πανωφόρι που αποτελεί τ η μοναδική προστασία για το άρ ρωστο κορμί μου, και να σου αφήσω το άλογο μου τώρα που οι δυνάμεις μου έχουν εξαντληθεί. Αλλά το καθήκον μου επι τάσσει να σε βοηθήσω. Ανέβα λοιπόν στο άλογο μου και τυ~ λίξου στο παλτό μου, για να σε πάω εκεί όπου μπορούν να σε βοηθήσουν". - " Σ ε ευχαριστώ, γενναίε άνδρα, για τις ε υ γενικές σου προθέσεις", απαντά εκείνος, " α λ λ ά δεν π ρ έ π ε ι , μια και εσύ ο ίδιος χρειάζεσαι βοήθεια, να ταλαιπωρηθείς για χάρη μ ο υ . Β λ έ π ω ε κ ε ί να έρχονται δύο δυνατοί άνδρες, οι οποίοι θα μπορούν να μου δώσουν τ η βοήθεια που εσύ μόνο μ ε κόπο μπορείς να μου π ρ ο σ φ έ ρ ε ι ς " » . Η πράξη τούτη ήταν καθαρά (αλλά και τίποτε περισσότε ρο από) ηθική, εφόσον επιτελέστηκε από σεβασμό προς το νό μο, ερχόμενη σε σύγκρουση με το διαφέρον των αισθήσεων. « Τ ώ ρ α πλησιάζουν οι δύο άνδρες και αρχίζουν να τον ρω τούν για το κακό που τον βρήκε. Πριν καν ανοίξει το στόμα του φωνάζουν και οι δυο έκπληκτοι: " Α υ τ ό ς είναι! Είναι αυ τός που ψάχνουμε". Εκείνος τους αναγνωρίζει και τρομάζει. Αποκαλύπτεται ότι πρόκειται για τον ορκισμένο εχθρό τους, για τον πρόξενο της δυστυχίας τους, για αυτόν που αναζη τούσαν επίμονα για να πάρουν από αυτόν αιματηρή εκδίκη ση. "Ικανοποιείστε τώρα το μίσος σας και την επιθυμία σας για εκδίκηση", αρχίζει εκείνος να λέει, " ο θάνατος και όχι η β ο ή θ ε ι α είναι αυτό που μπορώ να π ε ρ ι μ έ ν ω από ε σ ά ς " . " Ό χ ι " , απαντά ο ένας από αυτούς, " γ ι α να δεις ποιοι είμα στε ε μ ε ί ς και ποιος είσαι εσύ, πάρε αυτά τα ρούχα και σκεπ ά σ ο υ . Θα σε β ά λ ο υ μ ε ανάμεσα μας και θα σε π ά μ ε ε κ ε ί όπου μπορούν να σε βοηθήσουν". - " Μ ε γ α λ ό ψ υ χ ε ε χ θ ρ έ " , φωνάζει ο π λ η γ ω μ έ ν ο ς γ ε μ ά τ ο ς συγκίνηση, " μ ε κάνεις να ντρέπομαι, κατευνάζεις το μίσος μου. Έ λ α τώρα, αγκάλια σε μ ε και ολοκλήρωσε την καλή σου πράξη με μιαν εγκάρδια
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟΓ
Κ ΑΛΛΟΓ Σ
~
33
συγχώρηση". - " Σ υ γ κ ρ α τ ή σ ο υ , φ ί λ ε " , αποκρίνεται ο άλλος παγερά. " Δ ε ν θέλω να σε βοηθήσω επειδή σε συγχωρώ, αλ λά επειδή είσαι σε άθλια κατάσταση". - " Τ ό τ ε πάρε τα ρού χα σου πίσω", φωνάζει ο πληγωμένος πετώντας τα από πά νω τ ο υ . " Δ ε ν μ ε νοιάζει τι θα απογίνω. Προτιμώ να πεθάνω άθλια παρά να χρωστώ τ η σωτηρία μου σε εχθρό επηρμένο". Καθώς σηκώνεται και ε π ι χ ε ι ρ ε ί να φ ύ γ ε ι , τον πλησιάζει ένας πέμπτος οδοιπόρος ο οποίος κουβαλά ένα βαρύ φορτίο στην πλάτη του. " Έ χ ω ξεγελαστεί τόσες φορές", σκέπτεται ο πληγωμένος, " κ α ι αυτός εκεί δεν μοιάζει μ ε κάποιον που θα ή θ ε λ ε να μ ε βοηθήσει. Θα τον αφήσω να μ ε π ρ ο σ π ε ρ ά σ ε ι " . - Εκείνος, μόλις τον αντικρίζει, αφήνει κάτω το φορτίο του. " Β λ έ π ω " , αρχίζει αυτός να μιλά από μόνος του, " ό τ ι εί σαι πληγωμένος και ότι οι δυνάμεις σου σε έχουν εγκαταλεί ψ ε ι . Το επόμενο χωριό είναι ακόμη μακριά, και θα χάσεις όλο το αίμα σου προτού καν φτάσεις εκεί. Ανέβα στην πλάτη μου και αμέσως θα ξεκινήσω να σε πάω εγώ εκεί". - " Α λ λ ά τι θα απογίνει το δ ε μ ά τ ι σου, που π ρ έ π ε ι να ε γ κ α τ α λ ε ί ψ ε ι ς εδώ στη δημοσιά;" - " Α υ τ ό δεν το γνωρίζω, και δεν με νοιάζει", λ έ ε ι ο κουβαλητής. " Γ ν ω ρ ί ζ ω όμως ότι χρειάζεσαι βοήθεια και ότι έχω χρέος να σου την προσφέρω".
[··.] 19 Φεβρουαρίου 1793
[.··] Η ομορφιά τ η ς π έ μ π τ η ς πράξης π ρ έ π ε ι να έ γ κ ε ι τ α ι σε εκείνο το χαρακτηριστικό στοιχείο το οποίο δεν μοιράζεται μ ε καμιά από τις προηγούμενες. Τώρα: 1. Και οι π έ ν τ ε ήθελαν να βοηθήσουν. 2. Οι περισ σότεροι επέλεξαν ένα πρόσφορο γι' αυτό το σκοπό μέσο. 3. Πολλοί από αυτούς ήταν πρόθυμοι να αναλάβουν κάποιο κό στος. 4. Μερικοί ε π έ δ ε ι ξ α ν εν π ρ ο κ ε ι μ έ ν ω μεγάλο
αυτοέ-
34
~
FRIEDRICH
SCHILLER
λεγχο. Ένας εξ αυτών ενήργησε ωθούμενος από το πλέον κα θαρό ηθικό κίνητρο. Αλλά μόνο ο π έ μ π τ ο ς βοήθησε χωρίς να του ζητηθεί και χωρίς να σκεφτεί τον εαυτό του, μολονότι η ε ν έ ρ γ ε ι α α υ τ ή α π έ β η εις βάρος τ ο υ . Μόνο ο π έ μ π τ ο ς λ η σμόνησε εν προκειμένω εντελώς τον ίδιο του τον εαυτό και « ε κ π λ ή ρ ω σ ε το καθήκον του μ ε μιαν ελαφρότητα, ωσάν να ενήργησε απλώς το ένστικτο μέσα από α υ τ ό ν » . - Άρα μια ηθική πράξη θα ήταν μόνο τότε ωραία, εάν έμοιαζε μ ε μιαν απορρέουσα από τον ίδιο της τον εαυτό ε π ε ν έ ρ γ ε ι α της φ ύ σης. Εν ολίγοις: μια ε λ ε ύ θ ε ρ η πράξη είναι ωραία όταν συ μπίπτουν η αυτονομία του ψ υ χ ι σ μ ο ύ 1 5 και η αυτονομία μέσα στο πεδίο των φαινομένων. Γι' αυτόν το λόγο η υψίστη τελειότητα του χαρακτήρα ενός ανθρώπου είναι ηθική ωραιότητα, αφού τούτη εμφανίζεται μόνο όταν το καθήκον έχει γίνει σε αυτόν
φύση.
Προφανώς η βία, την οποία ασκεί ο πρακτικός Λόγος στις ορμές μας όταν προσδιορίζεται ηθικά η βούληση, έχει κάτι το προσβλητικό, κάτι το οδυνηρό στο π ε δ ί ο των φαινομένων. Πουθενά λοιπόν δεν θέλουμε να β λ έ π ο υ μ ε εξαναγκασμό, ού τ ε καν όταν τον ασκεί ο ίδιος ο Λόγος· θέλουμε να σέβονται ακόμη και την ελευθερία της φύσης επειδή « κ α τ ά την αισθη τική αποτίμηση κάθε ον θεωρείται αυτοσκοπός» και επειδή
1 5 . Ως ψ υ χ ι σ μ ό α π ο δ ί δ ω τ ο δ υ σ μ ε τ ά φ ρ α σ τ ο ό ρ ο « G e m ü t » , ο ο π ο ί ος τ ό σ ο σ τ ο ν Κ α ν τ όσο κ α ι σ τ ο ν Σ ί λ λ ε ρ δ η λ ώ ν ε ι τ ο σ ύ ν ο λ ο τ ω ν ψ υ χ ι κ ώ ν ικανοτήτων του ανθρώπου, δηλαδή την γνωστική ικανότητα, το ε π ι θ υ μητικύ καθώς και το συναίσθημα της ηδονής και λύπης. Αρα δεν είναι ο ρ θ ό να α π ο δ ί δ ε τ α ι ως « θ υ μ ι κ ό » . Ε π ί σ η ς έχουν π ρ ο τ α θ ε ί οι μ ά λ λ ο ν αμήχανες αποδόσεις « π ν ε ύ μ α » και « ψ υ χ ή » . Η λέξη « ψ υ χ ι σ μ ό ς » που εδώ επέλεξα ανταποκρίνεται επαρκώς στη σημασία του επίμαχου όρου, ε ν ώ π α ρ ά λ λ η λ α μ α ς ε π ι τ ρ έ π ε ι να δ ι α φ υ λ ά ξ ο υ μ ε τ ι ς λ ε π τ έ ς δ ι α φ ο ρ έ ς ανάμεσα στο « G e m ü t » στο « G e i s t » [πνεύμαΐ και στο « S e e l e » [ψυχή].
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟ Γ Κ Α Λ Λ Ο Υ Σ
~
35
το γεγονός ότι κάτι οφείλει να θυσιάζεται για κάτι άλλο και να χρησιμεύει ως μέσο, προκαλεί σε μας, για τους οποίους η ελευθερία είναι το ύψιστο, αηδία (οργή). Συνεπώς μια ηθική πράξη ποτέ δεν μπορεί να είναι ωραία όταν παρατηρούμε τη διεργασία μέσω της οποίας η συγκεκριμένη πράξη επιβάλλε ται στην αισθητικότητα δι' εκφοβισμού. Η αισθητή φύση μας π ρ έ π ε ι λοιπόν να φαίνεται στο ηθικό πεδίο ελεύθερη, καίτοι δεν είναι πραγματικά ελεύθερη, και π ρ έ π ε ι να δίνει την εντύ πωση, ωσάν η φύση να εκτέλεσε απλώς την εντολή των ορ μών μας, υποτασσόμενη, παρά την αντίδραση τους, στην εξου σία της καθαρής βούλησης. [.··] Ιένα, 23 Φεβρουαρίου 1793 Το αποτέλεσμα των έως τώρα αποδείξεων μου είναι τούτο: υπάρχει ένας τέτοιος τρόπος παράστασης των πραγμάτων όπου κάνουμε αφαίρεση από όλα τα υπόλοιπα και στρέφουμε την προσοχή μας απλώς στο αν φαίνονται ελεύθερα, δηλαδή αυτοπροσδιορισμένα. Αυτός ο τρόπος παράστασης είναι ανα γκαίος, καθώς α π ο ρ ρ έ ε ι από την ουσία του Λόγου, ο οποίος στην πρακτική του χρήση α π α ι τ ε ί α δ ι α λ ε ί π τ ω ς αυτονομία των προσδιορισμών. Ότι εκείνη η ιδιότητα των πραγμάτων την οποία υποδη λώνουμε με το όνομα ωραιότητα είναι ένα και το αυτό μ ε την ελευθερία στο πεδίο των φαινομένων, τούτο δεν έχει ακόμη αποδειχθεί* και αυτό οφείλει να είναι από εδώ και πέρα το μέλημα μου. Πρέπει λοιπόν να αποδείξω δύο πράγματα: πρώ τον, ότι το αντικειμενικό στοιχείο στα πράγματα δια του οποί ου αποκτούν τη δυνατότητα να φαίνονται ελεύθερα είναι επί σης ακριβώς εκείνο το οποίο, όταν υπάρχει, προσδίδει σε αυ τά ωραιότητα, και όταν λ ε ί π ε ι , εκμηδενίζει την ωραιότητα τους· ακόμη και αν στην πρώτη περίπτωση δεν κατέχουν κα-
36
-
FRIEDRICH
SCHILLER
νένα άλλο πλεονέκτημα, ενώ στην τελευταία κατέχουν όλα τα υπόλοιπα πλεονεκτήματα. Δεύτερον, ότι η ελευθερία στο π ε δίο των φαινομένων εξασκεί κατ' ανάγκη στην ικανότητα του συναισθάνεσθαι μια τέτοια επενέργεια η οποία είναι εντελώς ίδια με εκείνη που βρίσκουμε συνδεδεμένη μ ε την παράστα ση του ωραίου. (Ενδέχεται όμως να είναι μάταιη η προσπά θεια να αποδείξουμε a priori αυτό το τελευταίο, αφού μόνο από την εμπειρία είναι δυνατό να μάθουμε αν σε μια παρά σταση οφείλουμε να συναισθανθούμε κάτι, και τι οφείλουμε εν προκειμένω να συναισθανθούμε. Διότι, βεβαίως, δεν είναι δυνατό να συναχθεί αναλυτικά ένα τέτοιο συναίσθημα ούτε από την έννοια της ελευθερίας ούτε από αυτήν του φαινόμε νου, ενώ δεν είναι ούτε σύνθεση a priori* περιοριζόμαστε λοι πόν εδώ πλήρως σε εμπειρικές αποδείξεις, και ό,τι είναι εφι κτό να επιτευχθεί μ ε αυτές ελπίζω να το επιτύχω: να αναδεί ξω δηλαδή δια της επαγωγής και δια της ψυχολογικής οδού ότι από τ η σύνθετη έννοια της ελευθερίας και του φαινομέ νου, της εναρμονισμένης μ ε το Λόγο αισθητικότητας, π ρ έ π ε ι να απορρέει ένα συναίσθημα ηδονής, η οποία ταυτίζεται μ ε την ευαρέσκεια που συνήθως συνοδεύει την παράσταση της ωραιότητας). Κατά τα άλλα, δεν θα ασχοληθώ σύντομα μ ε αυτό το μέρος της έρευνας, επειδή η ολοκλήρωση του πρώ του μέρους ίσως απαιτεί την σύνταξη αρκετών επιστολών.
I Η ελευθερία εντός του πεδίου των φαινομένων είναι ένα και το αυτό με την ωραιότητα Δεν π ά ε ι πολύς καιρός από τότε που υπαινίχθηκα ότι σε κα νένα πράγμα μέσα στον αισθητό κόσμο δεν προσιδιάζει πραγ ματικά η ελευθερία·
η ελευθερία του είναι μόνο φαινομενι-
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
TOT
ΚΑΛΛΟΪΣ
~
37
κή. Αλλά θετικά ελεύθερο δεν μπορεί τούτο ούτε καν να φα νεί, αφού η ελευθερία είναι απλώς Ιδέα του Λόγου, την οποία καμιά ε π ο π τ ε ί α δεν μ π ο ρ ε ί να π α ρ α σ τ ή σ ε ι επαρκώς. Εάν όμως τα π ρ ά γ μ α τ α , καθ' όσον εμφανίζονται στο χώρο των φαινομένων, μ ή τ ε κατέχουν μήτε δείχνουν ε λ ε υ θ ε ρ ί α , τ ό τ ε πώς είναι δυνατό να αναζητήσουμε μιαν αντικειμενική αρχή αυτής της παράστασης στα φαινόμενα; Η αντικειμενική αυ τή αρχή θα έ π ρ ε π ε να είναι μια ιδιότητα των ίδιων των πραγ μάτων τέτοια, ώστε η παράσταση της να μας
καταναγκάζει
να δημιουργήσουμε εντός μας την Ιδέα της ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς και να τ η συσχετίσουμε μ ε το αντικείμενο. Αυτό είναι που τώρα π ρ έ π ε ι να α π ο δ ε ι χ θ ε ί . 1 6 Το να είναι κάτι ελεύθερο και το να είναι προσδιορισμέ νο από τον ίδιο του τον εαυτό, προσδιορισμένο εκ των ένδον, είναι ένα και το αυτό. Κ ά θ ε προσδιορισμός επιτελείται ε ί τ ε εκ των έξω είτε όχι εκ των έξω (εκ των έσω)· ό,τι λοιπόν δεν φαίνεται εκ των έξω προσδιορισμένο, π ρ έ π ε ι να παρίσταται ως εκ των έσω προσδιορισμένο. «Όταν λοιπόν το γεγονός ότι κάτι είναι προσδιορισμένο,
σκεπτόμαστε
τότε αυτομάτως το
γεγονός ότι κάτι δεν είναι εκ των έξω προσδιορισμένο απο τελεί συγχρόνως έμμεσα την παράσταση του γεγονότος ότι τούτο είναι εκ των έσω προσδιορισμένο ή της ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς » . Πώς είναι λοιπόν τώρα δυνατό να παρασταθεί αυτό καθ' εαυτό το γεγονός ότι κάτι δεν είναι εκ των έξω προσδιορι σμένο; Από αυτό εξαρτώνται όλα* διότι εάν τούτο δεν παρί σταται κατ' ανάγκη σε ένα αντικείμενο, τότε δεν υπάρχει κα νένας απολύτως λόγος να παραστήσουμε το γεγονός ότι κά-
16. Η α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό τ η τ α π ο υ αναζητεί ο Σ ί λ λ ε ρ δεν ε ν υ π ά ρ χ ε ι στο ίδιο τ ο ωραίο α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο - συνίσταται απλώς στο γ ε γ ο ν ό ς ότι ο ανθρώ πινος νους παρακινείται από το ωραίο αντικείμενο να συνειδητοποιή σει ότι ο προορισμός του είναι η ελευθερία.
38
~ FRIEDRICH
SCHILLER
τι είναι εκ των έσω προσδιορισμένο ή την ελευθερία. Η πα ράσταση του τελευταίου π ρ έ π ε ι όμως να είναι αναγκαία,
κα
θώς η κρίση μας περί του ωραίου περικλείει αναγκαιότητα και απαιτείτη
συγκατάθεση του καθενός. Δεν επιτρέπεται λοιπόν
να αφήσουμε στην τύχη το αν θα θέλουμε κατά την παράσταση ενός αντικειμένου να συνυπολογίσουμε την ελευθερία του, αλ λά απεναντίας η παράσταση του π ρ έ π ε ι επίσης να συνεπιφέ ρει απολύτως και αναγκαστικώς την παράσταση του γεγονό τος ότι τούτο δεν είναι εκ των έξω προσδιορισμένο. Επιπλέον είναι απαραίτητο να μας καλεί το ίδιο το αντι κείμενο μέσω της αντικειμενικής του υφής ή καλύτερα να μας εξαναγκάζει να εστιάζουμε την προσοχή μας στην ιδιότητα του να μην είναι εκ των έξω προσδιορισμένο, καθώς μια απλή άρνηση μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο εάν μιαν ανάγκη για το θετικό αντίθετο
προϋποθέσουμε
της.
Μια ανάγκη για την παράσταση της ιδιότητας ότι κάτι εί ναι εκ των ένδον προσδιορισμένο (της προσδιοριστικής αρ χής) μπορεί να γεννηθεί μόνο από την παράσταση της ιδιό τητας ότι κάτι είναι προσδιορισμένο.
Βεβαίως, καθετί που γί
νεται παραστατό σε εμάς είναι κάτι το προσδιορισμένο, ωστό σο δεν είναι καθετί παραστατό ως τέτοιο, και ό,τι δεν παρι στάνεται είναι σαν να μην υπάρχει για μας. Κάτι π ρ έ π ε ι να υπάρχει στο αντικείμενο που να το αίρει πάνω από την ατε λείωτη σειρά του ασήμαντου και του κενού και να δ ι ε γ ε ί ρ ε ι την γνωστική μας ορμή, διότι το ασήμαντο ισοδυναμεί σχε δόν με το μηδέν. Πρέπει λοιπόν να εξεικονίζεται ως κάτι προσ διορισμένο,
διότι π ρ έ π ε ι να μας οδηγεί στο
προσδιορίζον.
Τώρα όμως η ικανότητα η οποία αναζητεί το αίτιο για το αποτέλεσμα είναι η διάνοια - π ρ έ π ε ι συνεπώς να ενεργοποι η θ ε ί η διάνοια. Η διάνοια π ρ έ π ε ι να π α ρ α κ ι ν η θ ε ί να ανασ τ ο χ α σ τ ε ί τ η μορφή του αντικειμένου: τη μορφή, διότι η διά νοια έχει να κάνει μ ε τη μορφή.
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟΪ
ΚΑΛΛΟΥΣ
~
39
Το αντικείμενο π ρ έ π ε ι λοιπόν να κατέχει και να δείχνει μια τέτοια μορφή η οποία ε π ι τ ρ έ π ε ι την ύπαρξη ενός κανό να: διότι η διάνοια μπορεί να εκτελέσει το έργο της μόνο σύμ φωνα μ ε κανόνες. Δεν ε π ι β ά λ λ ε τ α ι όμως να γνωρίζει
η διά
νοια αυτό τον κανόνα (διότι η γνώση του κανόνα θα κ α τ έ σ τ ρ ε φ ε κ ά θ ε ε π ί φ α σ η ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς , όπως τ ο ύ τ ο σ υ μ β α ί ν ε ι πράγματι στην περίπτωση της κανονικότητας), αρκεί η διά νοια να κατευθύνεται προς έναν κανόνα - ανεξάρτητα από ποιόν συγκεκριμένα. Είναι αρκετό να ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε ένα μόνο φύλλο δένδρου για να καταλάβουμε παρευθύς ότι είναι αδύ νατο να έχει π ρ ο κ ύ ψ ε ι κατά τύχη και χωρίς τ η συνδρομή οιουδήποτε κανόνα η συγκεκριμένη διάταξη του πολλαπλού σε αυτό, μολονότι έχουμε επίσης π ρ ο β ε ί σε αφαίρεση από την τελεολογική αποτίμηση. 0 άμεσος αναστοχασμός πάνω στην όψη του φύλλου δ ι δ ά σ κ ε ι τούτο, χωρίς να είναι ανα γκαίο να αποκτήσουμε επίγνωση αυτού του κανόνα και να σχηματίσουμε μιαν έννοια για τη δομή του φύλλου. Μια μορφή η οποία υ π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι έναν κανόνα (η οποία μπορεί να αναλυθεί σύμφωνα μ ε ένα κανόνα) λ έ γ ε τ α ι έντε χνη ή τεχνική. Μόνο η τεχνική μορφή ενός αντικειμένου πα ρακινεί τ η διάνοια να αναζητήσει για το αποτέλεσμα το αί τιο που το προκάλεσε και για το προσδιορισμένο το προσδιορίζον και καθ' όσον λοιπόν μια τέτοια μορφή δημιουργεί την ανάγκη να αναρωτηθούμε για τον αιτιώδη λόγο του προσ διορισμού, η άρνηση του γεγονότος έξωθεν
ότι κάτι
προσδιορίζεται
οδηγεί εδώ μ ε απόλυτη αναγκαιότητα στην παρά
σταση του γεγονότος
ότι τούτο προσδιορίζεται
εκ των ένδον
ή της ελευθερίας. Η ελευθερία μπορεί λοιπόν να εξεικονιστεί
στο πεδίο του
αισθητού μόνο μ ε τ η βοήθεια της τεχνικής, ακριβώς όπως η ελευθερία της βούλησης μπορεί να νοηθεί μόνο μ ε τη βοήθεια της αιτιότητας και σε αντιδιαστολή προς τους καθ' ύλην προσ-
40
~
FRIEDRICH
SCHILLER
διορισμούς της βούλησης. Με άλλα λόγια: η αρνητική έννοια της ελευθερίας είναι νοητή μόνο μέσω της θετικής έννοιας του αντίθετου της, και όπως η παράσταση της φυσικής αιτιότη τας είναι αναγκαία για να κατευθυνθούμε προς την παρά σταση της ελευθερίας, έτσι είναι αναγκαία μια παράσταση τεχνικής για να κατευθυνθούμε μέσα στο βασίλειο των φαι νομένων προς την ελευθερία. Από εδώ προκύπτει τώρα ένας δεύτερος θεμελιώδης όρος του ωραίου, χωρίς τον οποίο ο πρώτος θα ήταν απλώς κενή έννοια. Βεβαίως, η ελευθερία στο χώρο των φαινομένων είναι ο λόγος εμφάνισης της ωραιότητας, αλλά η τεχνική αναγκαίος όρος της παράστασης
είναι ο
μας για την ελευθερία.
Τούτο θα μπορούσαμε να το εκφράσουμε και έτσι: Ο αιτιώδης λόγος της ωραιότητας είναι παντού η ε λ ε υ θ ε ρία στο πεδίο των φαινομένων. 0 αιτιώδης λόγος της παρά στασης μας για την ωραιότητα είναι η τεχνική στο πεδίο της ελευθερίας. Εάν συνενώσουμε τους δύο θεμελιώδεις όρους της ωραι ότητας και της παράστασης της ωραιότητας, τότε ε ξ αυτού προκύπτει ο ακόλουθος ορισμός: Η ωραιότητα είναι φύση μέσα στο πεδίο του έντεχνου. Προτού όμως μπορέσω να χρησιμοποιήσω αυτό τον ορι σμό με ασφαλή και φιλοσοφικό τρόπο, πρέπει πρώτα να προσ διορίσω την έννοια της φύσης και να την π ρ ο σ τ α τ έ ψ ω από κάθε π α ρ ε ρ μ η ν ε ί α . Προτιμώ τον όρο « φ ύ σ η » από τον όρο «ελευθερία»
επειδή συγχρόνως δηλώνει το πεδίο του αισθη
τού, στο οποίο περιορίζεται το ωραίο, και σε αντιδιαστολή προς την έννοια της ελευθερίας
υποδεικνύει επιπλέον τη σφαί
ρα τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς μέσα στον αισθητό κόσμο. Εν αντιθέσει προς την τεχνική, φύση είναι ό,τι είναι αυθύπαρκτο και τέχνη είναι ό,τι οφείλει την ύπαρξη της σε έναν κανόνα. Φύση στο πεδίο του έντεχνου
είναι ό,τι θέτει στον εαυτό του τον κανό-
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
TOT
ΚΑΛΛΟΤΣ
~
41
να - ό,τι υπάρχει, μέσω του δικού του κανόνα. (Ελευθερία στο πεδίο του κανόνα, κανόνας στο πεδίο της ελευθερίας). Όταν λέω: η φύση του πράγματος: τη φύση του, προσδιορίζεται
το πράγμα
ακολουθεί
από τη φύση του, τότε διαστέλ
λω τ η φύση από όσα διαφέρουν από το αντικείμενο, από ό,τι θεωρείται απλώς τυχαίο σε τούτο και είναι δυνατό να παρα καμφθεί από τη σκέψη, χωρίς συγχρόνως να ακυρωθεί η ου σία του. Είναι τρόπον τινά το πρόσωπο του πράγματος, δια του οποίου διακρίνεται από όλα τα άλλα πράγματα που δεν ανήκουν στο είδος του. Συνεπώς εκείνες οι ιδιότητες, τις οποί ες ένα αντικείμενο έχει από κοινού μ ε όλα τα άλλα, δεν π ε ριλαμβάνονται κατά βάθος στη φύση του, παρότι δεν είναι δυνατό να α π ο β ά λ ε ι τις ιδιότητες αυτές χωρίς να π ά ψ ε ι να υπάρχει. Με τον όρο φύση δηλώνεται απλώς το στοιχείο δια του οποίου το προσδιορισμένο πράγμα γίνεται ό,τι είναι. Όλα τα σώματα π.χ. έχουν βάρος, αλλά στη φύση ενός κού πράγματος
σωματι
ανήκουν μόνο εκείνα τα αποτελέσματα της
ε π ε ν έ ρ γ ε ι α ς της βαρύτητας που προκύπτουν από την ειδική υφή του. Όταν ε π ε ν ε ρ γ ε ί η βαρύτητα σε ένα πράγμα, αυτο τελώς και ανεξάρτητα από την ειδική υφή του, απλώς ως γε νική φυσική δύναμη, αυτομάτως αντιμετωπίζεται ως ξένη δύ ναμη, και οι επενέργειες της συμπεριφέρονται έναντι της φύ σης του πράγματος ως ετερόνομοι καθορισμοί. Ίσως ένα πα ράδειγμα μας φωτίσει περισσότερο. Έ ν α βάζο, νοούμενο ως σώμα, υπόκειται στη δύναμη της βαρύτητας, αλλά τα απο τ ε λ έ σ μ α τ α της ε π ε ν έ ρ γ ε ι α ς της βαρύτητας π ρ έ π ε ι , εφόσον τ ο ύ τ η δεν θέλει να απαρνηθεί τη φύση ενός βάζου, να τ ρ ο ποποιηθούν δια της μορφής του βάζου, να προσδιοριστούν δηλαδή ιδιαιτέρως και να καταστούν δια της ειδικής αυτής μορφής αναγκαία. Κ ά θ ε ε π ε ν έ ρ γ ε ι α της βαρύτητας σε ένα βάζο είναι όμως τυχαία και είναι δυνατό να αφαιρεθεί από τούτο, χωρίς να β λ ά ψ ο υ μ ε τ η μορφή του ως βάζου. Σ ε μια
42
~ FRIEDRICH
SCHILLER
τέτοια περίπτωση η βαρύτητα ασκεί την επενέργεια της τρό πον τινά εκτός της οικονομίας, εκτός της φύσεως του πράγ ματος και εμφανίζεται συγχρόνως ως ξένη δ ύ ν α μ η . Τούτο συμβαίνει όταν το βάζο απολήγει
σε μια φαρδιά και πλατιά
κοιλιά, καθώς τότε μοιάζει σαν να αφαίρεσε η βαρύτητα από το μήκος ό,τι έδωσε στο πλάτος, εν ολίγοις σαν να διαφέντευε η βαρύτητα τη μορφή και όχι η μορφή τη βαρύτητα. Το ίδιο συμβαίνει και μ ε τις κινήσεις. Μια κίνηση ανήκει στη φύση του πράγματος όταν α π ο ρ ρ έ ε ι κατ' αναγκαιότητα από την ειδική υφή ή από τ η μορφή του πράγματος. Μια κί νηση όμως που υπαγορεύεται στο πράγμα ανεξαρτήτως της ειδικής μορφής του από τον καθολικό νόμο της β α ρ ύ τ η τ α ς βρίσκεται έξω από τ η φύση του και φανερώνει ετερονομία. Ας τοποθετήσουμε ένα βαρύ αγωγιάτικο άλογο δίπλα σε έναν ανάλαφρο ισπανικό κέλητα. Το φορτίο που έχει συνηθίσει το πρώτο να μ ε τ α φ έ ρ ε ι έχει αφαιρέσει από τις κινήσεις του τ η φυσικότητα μ ε αποτέλεσμα, ακόμη και όταν δεν σέρνει πί σω του μιαν άμαξα, να βαδίζει μ ε την ίδια δυσκολία και νω θρότητα, σαν να έ π ρ ε π ε πράγματι να τ ρ α β ή ξ ε ι μιαν άμαξα. Οι κινήσεις του δεν πηγάζουν πλέον από την ειδική φύση του αλλά μαρτυρούν το βάρος της άμαξας που έχει σύρει. 0 ανά λαφρος κέλητας απεναντίας δεν έχει ποτέ συνηθίσει να χρη σιμοποιεί δύναμη μεγαλύτερη από αυτήν που παρακινείται να δ ε ί ξ ε ι ακόμη και στην πλέον απόλυτη ελευθερία του. Κά θε κίνηση του είναι επομένως αποτέλεσμα της ε π ε ν έ ρ γ ε ι α ς που εξασκεί η αφημένη στον εαυτό της φύση. Γι' αυτό κινεί ται τόσο ανάλαφρα, σαν να μην είχε κανένα βάρος, καθ' όλη τ η διαδρομή την οποία το αγωγιάτικο άλογο διανύει με πό δια βαριά σαν μολύβι. « Τ ί π ο τ ε επάνω του δεν θυμίζει ότι εί ναι σώμα- τόσο πολύ έχει υ π ε ρ β ε ί η ειδική μορφή του αλό γου τ η γενική σωματική φύση που π ρ έ π ε ι να υπακούει στη β α ρ ύ τ η τ α » . Απεναντίας η νωθρότητα της κίνησης μ ε τ α τ ρ έ -
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
TOT
ΚΑΛΛΟΤΣ
~
43
π ε ι στην παράσταση μας το αγωγιάτικο άλογο πάραυτα σε μάζα, ενώ η ιδιόμορφη
φύση του αλόγου καταδυναστεύεται
από τ η γενική σωματική φύση. Εάν ρίξουμε ένα φευγαλέο β λ έ μ μ α στο βασίλειο των ζώ ων, θα ανακαλύψουμε ότι η ωραιότητα των ζώων μειώνεται ανάλογα μ ε το πόσο τούτα προσεγγίζουν τη μάζα και δίνουν την εντύπωση ότι υπηρετούν απλώς τ η β α ρ ύ τ η τ α . Η φύση ενός ζώου (με την αισθητική σημασία αυτής της λέξης) εξω τ ε ρ ι κ ε ύ ε τ α ι είτε στις κινήσεις του ε ί τ ε στις μορφές του, ενώ αμφότερες περιορίζονται από τ η μάζα. Εάν η μάζα έχει ε π η ρεάσει τη μορφή, τότε την ονομάζουμε χονδροειδή· εάν η μά ζα έχει επηρεάσει την κίνηση, τότε καλείται αδέξια. Σ τ η δο μή του ελέφαντα, της αρκούδας, του ταύρου κ.τ.λ. είναι η μάζα που έχει μεγάλο μερίδιο συμμετοχής τόσο στη μορφή όσο και στην κίνηση αυτών των ζώων. Η μάζα όμως π ρ έ π ε ι ανά πάσα στιγμή να υπακούει στη β α ρ ύ τ η τ α , η οποία συ μ π ε ρ ι φ έ ρ ε τ α ι έναντι της ιδιάζουσας
φύσης τ ο υ οργανικού
σώματος ως ξένη δύναμη. Αντιθέτως, η ωραιότητα υποπίπτει στην κατ' αίσθηση αντί ληψη μας παντού όπου η μάζα κυριαρχείται
πλήρως από τη
μορφή και (στο βασίλειο των ζώων και των φυτών) από τις ζωτικές δυνάμεις (στις οποίες ε γ γ ρ ά φ ω την αυτονομία του οργανικού στοιχείου). Η μάζα ενός αλόγου έχει, ως γνωστόν, ασυγκρίτως μεγα λύτερο βάρος από τ η μάζα μιας πάπιας ή ενός κάβουρα· πα ρά ταύτα, η πάπια είναι βαριά και το άλογο ελαφρύ* απλώς επειδή σε αυτά τα δύο οι ζωτικές δυνάμεις συμπεριφέρονται έναντι της μάζας εντελώς διαφορετικά. Στην πρώτη είναι το υλικό που έχει υπό την κυριαρχία του τ η δύναμη· στο δ ε ύ τ ε ρο είναι η δύναμη κυρίαρχη του υλικού. Ανάμεσα στα είδη των ζώων τα πτηνά αποτελούν την κα λύτερη απόδειξη της βασικής μου θέσης. Ένα πουλί σε π τ ή -
44
~ FRIEDRICH
SCHILLER
ση είναι η επιτυχέστερη εξεικόνιση του δαμασμένου από τ η μορφή υλικού, της κατανικημένης από τ η δύναμη βαρύτητας. Δεν στερείται σημασίας να σημειώσουμε ότι η ικανότητα να κατανικούμε τη βαρύτητα χρησιμοποιείται συχνά ως σύμβο λο της ελευθερίας. Εκφράζουμε την ελευθερία της φαντασίας δίνοντας του φτερά· αφήνουμε την ψυχή να υψώνεται μ ε φτε ρά πεταλούδας πάνω από το γήινο χώρο όταν θέλουμε να δη λώσουμε την ελευθέρωση της από τα δεσμά του υλικού. Προ φανώς, η δύναμη της βαρύτητας ε π ι β ά λ λ ε ι δεσμευτικούς π ε ριορισμούς σε καθετί οργανικό, και ως εκ τούτου η νίκη επί τ η ς βαρύτητας δεν συνιστά άστοχη συμβολική παράσταση της ελευθερίας. Τώρα όμως δεν υπάρχει επιτυχέστερη ε ξ ε ι κόνιση της κατανικημένης βαρύτητας από ένα φτερωτό ζώο, το οποίο, καθ' όσον προσδιορίζεται από την εσωτερική ζωή (αυτονομία του οργανικού), έρχεται σε ευθεία αντίθεση μ ε τ η βαρύτητα. Η βαρύτητα σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ε τ α ι έναντι της ζωτι κής δυνάμεως του πτηνού περίπου όπως σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ε τ α ι στην περίπτωση των καθαρών προσδιορισμών της βούλησης - η έ μ φ υ τ η κλίση προς τον νομοθετικό Λόγο. Αντιστέκομαι στον πειρασμό να σου παραστήσω ακόμη πιο εποπτικά την αλήθεια των ισχυρισμών μου με τη βοήθεια της ανθρώπινης ομορφιάς· το θέμα αυτό αξίζει να το ανα πτύξω σε μια ξεχωριστή επιστολή. Β λ έ π ε ι ς λοιπόν από όσα σου έχω π ε ι έως τώρα τ ι συμπεριλαμβάνω στην έννοια της φύσης (με την αισθητική σημασία) και τι θέλω να αποκλείσω από αυτήν. Σ ε ένα τεχνικό πράγμα η φύση, καθ' όσον την αντιθέτου μ ε στο μη-τεχνικό, είναι η ίδια η τεχνική μορφή του, σε σχέ ση μ ε την οποία καθετί άλλο που δεν ανήκει σε αυτή την τ ε χνική οικονομία υπολαμβάνεται ως κάτι το αλλότριο, και εάν μάλιστα έχει επιδράσει σε αυτήν, ως ετερόνομος καθορισμός και ως βία. Αλλά δεν αρκεί να φαίνεται ένα πράγμα προσ-
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
TOT
ΚΑΛΛΟΥΣ ~
45
διορισμένο από την τεχνική του - να είναι καθαρά τεχνικό· διότι τούτο είναι και κάθε αυστηρά μαθηματικό σχήμα, χω ρίς όμως να είναι για αυτόν το λόγο ωραίο. Η ίδια η τεχνική πάλι π ρ έ π ε ι να φαίνεται προσδιορισμένη από τ η φύση του πράγματος, γεγονός που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε την αυτόβουλη συναίνεση του πράγματος στην τεχνική του. Ε δ ώ λοιπόν η φύση του π ρ ά γ μ α τ ο ς α ν τ ι δ ι α σ τ έ λ λ ε τ α ι πάλι από την τεχνική του, παρότι λίγο πιο πριν είχε ταυτιστεί μ ε αυτήν. Αλλά η αντίφαση είναι μόνο φαινομενική. Έναντι εξω τερικών προσδιορισμών η τεχνική μορφή του πράγματος συ μ π ε ρ ι φ έ ρ ε τ α ι ως φύση· αλλά έναντι της εσωτερικής ουσίας τ ο υ π ρ ά γ μ α τ ο ς η τεχνική μορφή είναι δυνατό π ά λ ι να συ μπεριφέρεται ως κάτι εξωτερικό και ξένο* π.χ. στη φύση ενός κύκλου προσιδιάζει να είναι μια γ ρ α μ μ ή η οποία σε κάθε ση μείο της κατεύθυνσης της απέχει εξίσου από ένα δεδομένο σημείο. Εάν τώρα ένας κηπουρός κ λ α δ έ ψ ε ι ένα δέντρο προ σπαθώντας να του δώσει κυκλική μορφή, η φύση του κύκλου α π α ι τ ε ί να έχει κοπεί το δέντρο τελείως στρογγυλά. Μόλις λοιπόν κάνει την εμφάνιση της μια κυκλική μορφή στο δέντρο, π ρ έ π ε ι αμέσως να υλοποιηθεί, και το βλέμμα μας αισθάνεται τ α π ε ι ν ω μ έ ν ο όταν ο στόχος δεν ε π ι τ υ γ χ ά ν ε τ α ι . Αλλά ό,τι απαιτεί η φύση του κύκλου έρχεται σε σύγκρουση μ ε τη φ ύ ση του δέντρου, και ε π ε ι δ ή δεν είναι δυνατό παρά να ανα γνωρίσουμε στο δέντρο τη δική του ιδιάζουσα φύση, την ιδιοπροσωπία του, γι' αυτό μας προκαλεί δυσαρέσκεια η βίαιη αυτή πράξη και μας ευχαριστεί όταν τούτο, ωθούμενο από εσωτερική ελευθερία, εκμηδενίζει την τεχνική που του ε π ι βλήθηκε. Η τεχνική είναι λοιπόν κάτι ξένο παντού όπου δεν π ρ ο κ ύ π τ ε ι από το ίδιο το πράγμα, δεν ταυτίζεται μ ε την συ νολική ύπαρξη του, δεν εισδύει σε αυτό από τα μέσα αλλά από τα έξω, δεν είναι αναγκαία και σύμφυτη στο πράγμα, αλλά του έχει δοθεί και άρα είναι τυχαία.
46
~
FRIEDRICH
SCHILLER
Έ ν α επιπλέον π α ρ ά δ ε ι γ μ α θα μας δ ι α φ ω τ ί σ ε ι πλήρως. Όταν ο μηχανικός κατασκευάζει ένα μουσικό όργανο, ενδέ χεται να είναι ακόμη τόσο αμιγώς τεχνικό, ώστε να μην εγεί ρ ε ι αξίωση ωραιότητας. Είναι αμιγώς τεχνικό όταν όλα σε τούτο είναι μορφή, όταν τ η μορφή του προσδιορίζει παντού μόνο η έννοια και πουθενά το υλικό ή η ελλιπής ικανότητα του τεχνίτη. Γ ι ' αυτό το όργανο είναι επίσης δυνατό να πού με ότι διαθέτει αυτονομία· υπό τον όρο, βεβαίως, ότι θέτου με το *αυτον* 1 7 μέσα στο διανόημα που ήταν εδώ πλήρως και αμιγώς νομοθετικό και είχε το υλικό υπό την κυριαρχία του. Εάν όμως εγγράψουμε το *αυτον* του οργάνου σε εκείνο που είναι σε αυτό φύση και δια του οποίου υπάρχει, τ ό τ ε η κρί ση μεταβάλλεται. Η τεχνική μορφή του αναγνωρίζεται ως κά τι διαφορετικό από αυτό, ως κάτι ανεξάρτητο από την ύπαρ ξη του και τυχαίο, και λογίζεται ως εξωτερική βία. Αποκα λ ύ π τ ε τ α ι ότι αυτή η τεχνική μορφή είναι κάτι αλλότριο, ότι του επεβλήθη δια της βίας από το νου του τεχνίτη. Μολονό τι λοιπόν η τεχνική μορφή του οργάνου, όπως δεχθήκαμε, ενέ χει και εκφράζει
καθαρή αυτονομία, ωστόσο αυτή η ίδια εί
ναι ετερόνομος καθορισμός του πράγματος στο οποίο απα ντά. Μολονότι δεν υφίσταται
καταναγκασμό ούτε από την
π λ ε υ ρ ά του υλικού ούτε από την π λ ε υ ρ ά του π ρ ά γ μ α τ ο ς , ωστόσο ασκεί" καταναγκασμό στην ιδιάζουσα φύση του πράγ ματος, εφόσον το νοούμε ως φυσικό πράγμα που είναι εξα ναγκασμένο να υπηρετεί ένα λογικό πράγμα (μιαν έννοια). Τι θα ήταν λοιπόν η φύση με αυτήν τη σημασία; Η εσωτε ρική αρχή της ύπαρξης σε ένα πράγμα, αρχή η οποία νοείται συγχρόνως ως αιτιώδης λόγος της μορφής του* η
εσωτερική
17. Η λ έ ξ η « α υ τ ό ν » ε ί ν α ι γ ρ α μ μ έ ν η σ τ α ε λ λ η ν ι κ ά σ τ ο κ ε ί μ ε ν ο τ ο υ Σίλλερ.
ΚΑΛΛΙΑΣ
αναγκαιότητα
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟΓ
ΚΑΛΛΟΪΣ
~
47
της μορφής. Η μορφή π ρ έ π ε ι να είναι σύμφω
να μ ε την κυριολεκτικό νόημα της συγχρόνως αυτοπροσδιορίζουσα και αυτοπροσδιορισμένη· όχι ψιλή αυτονομία, αλλά εαυτονομία 1 8 π ρ έ π ε ι εδώ να υπάρχει. Αλλά εάν, θα αντιτεί νεις εδώ, η μορφή πρέπει, προκειμένου να παραγάγει ωραιό τητα, να συνθέσει μαζί μ ε την ύπαρξη του πράγματος μιαν ενότητα, τότε που ανήκουν οι ομορφιές της τέχνης οι οποίες ποτέ δεν μπορούν να έχουν αυτή την εαυτονομία; Επί του θέ ματος αυτού θα σου απαντήσω όταν πρώτα θα έχουμε φτά σει στο ωραίο της τέχνης, διότι τούτο απαιτεί ένα εντελώς ξε χωριστό κεφάλαιο. Μόνο τούτο μπορώ να σου πω εκ των προ τέρων, ότι η συγκεκριμένη απαίτηση δεν επιτρέπεται να απορριφτεί από την τέχνη, και ότι επίσης οι μορφές της τέχνης πρέ π ε ι να συγκροτούν μαζί μ ε την ύπαρξη του διαμορφωμένου μιαν ενότητα, εάν θέλουν να εγείρουν αξίωση υψίστης ωραι ότητας: και εφόσον τούτο κατά βάθος δεν το μπορούν, καθώς η ανθρώπινη μορφή σε ένα μάρμαρο π α ρ α μ έ ν ε ι πάντα κάτι τυχαίο, γι' αυτό π ρ έ π ε ι τουλάχιστον να φαίνονται έτσι. Τ ι είναι λοιπόν η φύση μέσα στο π ε δ ί ο του έντεχνου; Η αυτονομία μέσα στο πεδίο της τεχνικής; Είναι η καθαρή εναρ μόνιση της εσωτερικής ουσίας με τη μορφή, ένας κανόνας που
18. Κ α ι η δ ι ά κ ρ ι σ η α υ τ ο ν ο μ ί α ς [Autonomie] κ α ι ε α υ τ ο ν ο μ ί α ς [Heauton o m i e ] έ χ ε ι τ ι ς ρ ί ζ ε ς τ η ς σ τ η ν τ ρ ί τ η Κριτική
του Καντ. Όπως τονίζει ο
γερμανός στοχαστής στην « Ε ι σ α γ ω γ ή » , η κριτική δύναμη κατέχει « ε π ί σης μιαν a priori αρχή γ ι α τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α τ η ς φύσης, αλλά μόνον α π ό υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ή ν ά π ο ψ η , μ έ σ ω τ η ς ο π ο ί α ς ε π ι τ ά σ σ ε ι έ ν α ν ό μ ο όχι σ τ η φ ύ σ η ( ω ς α υ τ ο ν ο μ ί α ) α λ λ ά σ τ ο ν ε α υ τ ύ τ η ς (ως ε α υ τ ο ν ο μ ί α ) γ ι α τ ο ν α ν α σ τ ο χ α σ μ ό π ε ρ ί τ η ς φ ύ σ η ς » (ΚΚΔ, εαυτόνομη
Β X X X V I I ) . Άρα η κριτική δύναμη ως
καθορίζει τ η λειτουργία της με βάση τις δικές της, ξεχωρι
σ τ έ ς α ρ χ έ ς , α λ λ ά ε π ε ι δ ή δ ε ν ε ί ν α ι αυτόνομη εφαρμογή
οι εν λ ό γ ω αρχές δ ε ν έχουν
σε -κάποιο δ ι α κ ρ ι τ ό π ε δ ί ο α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ω ν .
48
~
FRIEDRICH
συγχρόνως
SCHILLER
ακολουθείται
και τίθεται
από το ίδιο το πράγμα.
(Γι' αυτόν το λόγο μόνο το ωραίο είναι στον αισθητό κόσμο σύμβολο του εν εαυτώ ολοκληρωμένου ή του τ έ λ ε ι ο υ , εφό σον τούτο δεν χρειάζεται όπως το σκόπιμο να αναφέρεται σε κάτι έξω από αυτό, αλλά δίνει εντολές και συγχρόνως υπα κούει στον ίδιο του τον εαυτό και πραγματώνει το δικό του ξεχωριστό νόμο). Ελπίζω να είσαι πλέον σε θέση να μ ε παρακολουθήσεις δίχως ιδιαίτερες δυσκολίες όταν ομιλώ για φύση, για αυτοπροσδιορισμό, για αυτονομία και εαυτονομία, για ελευθερία και έντεχνο στοιχείο. Θα συμφωνήσεις επίσης μαζί μου ότι η φύση αυτή και η εαυτονομία αυτή αποτελούν αντικειμενικές ιδιότητες των πραγμάτων στα οποία εγώ τις αποδίδω, διότι εξακολουθούν να παραμένουν σε αυτά, ακόμη και αν η σκέ ψη π α ρ α κ ά μ ψ ε ι πλήρως το υποκείμενο που τα παριστάνει. Η διαφορά μεταξύ δύο φυσικών όντων, εκ των οποίων το ένα είναι εντελώς μορφή και φανερώνει τέλεια κυριαρχία της ζω τικής δυνάμεως επί της μάζας, ενώ το άλλο έχει καθυποταχθεί από τ η μάζα του, εξακολουθεί να διατηρείται ακόμη και μετά την πλήρη παράκαμψη από τη σκέψη του κρίνοντος υπο κειμένου. Παρομοίως, η διαφορά ανάμεσα σε μια τεχνική δια της διανοίας και σε μια τεχνική δια της φύσεως (όπως στην περίπτωση όλων των οργανικών σωμάτων) είναι εντελώς ανε ξάρτητη από την ύπαρξη του έλλογου υποκειμένου. Η δια φορά αυτή είναι λοιπόν αντικειμενική, και άρα αντικειμενι κή είναι και η έννοια μιας φύσης στο πεδίο της τεχνικής, έν νοια η οποία θεμελιώνεται σε αυτήν. Βεβαίως, για να κάνουμε χρήση αυτής της αντικειμενικής ιδιότητας των πραγμάτων ακριβώς όπως τούτο συμβαίνει στην περίπτωση του ωραίου, χρειαζόμαστε τον Λόγο. Αλλά αυτή η υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ή χρήση δεν α ί ρ ε ι την αντικειμενικότητα του αιτιώδους λόγου, διότι τα ίδια πράγματα ισχύουν και σε σχέ-
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
TOT
ΚΑΛΛΟΥΣ
~
49
ση με το τέλειο, το καλό, το ωφέλιμο, χωρίς να είναι για αυ τό η αντικειμενικότητα των κατηγορημάτων τούτων λιγότερο θεμελιωμένη. « Β ε β α ί ω ς , η έννοια της ελευθερίας καθ' εαυτήν, ή άλλως το θετικό, ε γ γ ρ ά φ ε τ α ι στο αντικείμενο το πρώτον από τον Λόγο, καθ' όσον νοεί τούτο μέσα από τ η μορφή της βούλησης, αλλά το αρνητικό αυτής της έννοιας δεν το παρέ χει ο Λόγος στο αντικείμενο, αλλά το βρίσκει να προϋπάρχει μέσα στο ίδιο. 0 αιτιώδης λόγος της αποδιδομένης στο αντι κείμενο ελευθερίας βρίσκεται λοιπόν μέσα σε αυτό το ίδιο, παρότι η ελευθερία
απαντά μόνο μέσα στον Λ ό γ ο » .
Στην Κριτική της κριτικής δύναμης ο Καντ διατυπώνει μια ιδιαίτερα γόνιμη αρχή, η οποία, όπως φρονώ, μπορεί να εξη γ η θ ε ί μόνο από τ η θεωρία μ ο υ . Η φ ύ σ η , λ έ ε ι , είναι ωραία όταν μοιάζει μ ε τέχνη* η τέχνη είναι ωραία όταν μοιάζει μ ε φ ύ σ η . 1 9 Η αρχή τούτη μ ε τ α τ ρ έ π ε ι λοιπόν την τεχνική σε ου σιώδες συστατικό του ωραίου στη φύση και την ελευθερία σε ουσιώδη όρο του ωραίου στη τέχνη. Ε π ε ι δ ή όμως το ωραίο στην τέχνη ε μ π ε ρ ι έ χ ε ι ήδη καθ' εαυτό την Ιδέα της τεχνικής και το ωραίο στη φύση την Ιδέα της ελευθερίας, γι' αυτό λοι πόν ο ίδιος ο Καντ παραδέχεται ότι η ωραιότητα δεν είναι τί ποτε άλλο παρά φύση στο πεδίο της τεχνικής, ελευθερία στο πεδίο του έντεχνου. Εν πρώτοις π ρ έ π ε ι να γνωρίζουμε ότι το ωραίο πράγμα είναι φυσικό πράγμα, ότι επομένως προσδιορίζεται από τον ίδιο του τον εαυτό* δεύτερον, π ρ έ π ε ι να εμφανίζεται σε εμάς ως εάν καθοριζόταν από έναν κανόνα, εφόσον ο ίδιος ο Καντ ισχυρίζεται ότι π ρ έ π ε ι να μοιάζει μ ε τ έ χ ν η . Κ α ι οι δύο πα-
19. Η α κ ρ ι β ή ς δ ι α τ ύ π ω σ η τ ο υ Κ α ν τ είναι η α κ ό λ ο υ θ η : « Η φ ύ σ η ή τ α ν ω ρ α ί α , ό τ α ν φ α ι ν ό τ α ν σ υ γ χ ρ ό ν ω ς σαν τ έ χ ν η κ α ι η τ έ χ ν η μ π ο ρ ε ί να ο ν ο μ α σ θ ε ί ω ρ α ί α μόνον, αν έ χ ο μ ε σ υ ν ε ί δ η σ η ό τ ι ε ί ν α ι τ έ χ ν η κ α ι ό μ ω ς μ α ς φ α ί ν ε τ α ι σαν φ ύ σ η » (ΚΚΔ
Β 179).
50
~ FRIEDRICH
SCHILLER
ραστάσεις, ότι δηλαδή προσδιορίζεται εαυτό και ότι καθορίζεται
από τον ίδιο του τον
από έναν κανόνα, ενώνονται όμως
μόνο κατά έναν μοναδικό τρόπο, δηλαδή όταν λ έ μ ε ότι κα θορίζεται
από έναν κανόνα τον οποίο έθεσε το ίδιο στον εαυ
τό του. Αυτονομία
στο πεδίο της τεχνικής, ελευθερία στο π ε
δίο του έντεχνου. Από τα όσα ανέπτυξα έως τώρα θα ήταν δυνατό να απο κομίσει κανείς την εντύπωση ότι η ελευθερία
και το
έντεχνο
προβάλλουν την ίδια ακριβώς αξίωση για την ευαρέσκεια την οποία μας προκαλεί η ωραιότητα, ότι η τεχνική βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με την ελευθερία, και τότε θα είχα φυσικά πο λύ άδικο που στον ορισμό μου περί του ωραίου (αυτονομία στο πεδίο των φαινομένων) έλαβα υπ' όψιν μου μόνο την ελευ θερία και δεν ανέφερα καθόλου την τεχνική. Αλλά ο ορισμός μου είναι πολύ προσεκτικά διατυπωμένος. Η τεχνική και η ελευθερία δεν έχουν την ίδια σχέση προς το ωραίο. Μόνο η ελευθερία
είναι ο αιτιώδης λόγος εμφάνισης του ωραίου, μό
νο η τεχνική είναι ο αιτιώδης λόγος της παράστασης μας για την ελευθερία, η πρώτη λοιπόν είναι ο άμεσος λόγος, η δ ε ύ τ ε ρ η είναι μόνο έ μ μ ε σ α ο όρος της ωραιότητας. Διότι η τ ε χνική συνεισφέρει στην ωραιότητα μόνο στο βαθμό που βοη θά στο να ε γ ε ρ θ ε ί εντός μας η παράσταση της ελευθερίας. Ίσως είναι δυνατό να διευκρινίσω ακόμη περισσότερο αυ τ ή την αρχή - η οποία εξάλλου είναι ήδη αρκετά σαφής από τα προηγούμενα - κατά τον ακόλουθο τρόπο. Στο ωραίο της φύσης βλέπουμε με τα ίδια μας τα μάτια ότι τούτο καθορίζεται από τον ίδιο του τον εαυτό· ότι καθορίζε ται από έναν κανόνα, αυτό δεν μας το λένε οι αισθήσεις αλλά η διάνοια. Τώρα όμως ο κανόνας σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ε τ α ι προς την φύση όπως ο εξαναγκασμός προς την ελευθερία. Αλλά επει δή τον κανόνα απλώς τον νοούμε, ενώ τη φύση τη
βλέπουμε,
γι' αυτό νοούμε τον εξαναγκασμό και βλέπουμε την ελευθε-
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟΓ
Κ Α Λ Λ Ο Τ' Σ
~
51
ρία. Η διάνοια προσδοκά και απαιτεί έναν κανόνα, η αίσθηση διδάσκει ότι το πράγμα καθορίζεται από τον ίδιο του τον εαυ τό και όχι από έναν κανόνα. Εάν τώρα μας ενδιέφερε η τεχνι κή, θα έ π ρ ε π ε η διαψευσμένη προσδοκία να μας δυσαρεστή σει - αυτή όμως μάλλον μας προξενεί ευχαρίστηση. Πρέπει λοι πόν να έχει σημασία για μας η ελευθερία και όχι η τεχνική. Έχουμε κάθε λόγο να συναγάγουμε από τη μορφή του πράγ ματος ότι τούτο έχει λογική προέλευση, ότι δηλαδή καθορίζε ται ετερόνομα, και όμως παρά πάσαν προσδοκία ανακαλύ πτουμε αυτονομία. Το γεγονός ότι το εύρημα αυτό μας γεμί ζει χαρά και συγχρόνως μας κάνει να αισθανόμαστε απαλ λαγμένοι από μιαν έγνοια (η οποία έχει την έδρα της στην πρα κτική μας ικανότητα) αποδεικνύει τούτο, ότι δεν κερδίζουμε τόσα πολλά από την κανονικότητα όσα από την ελευθερία. Πρόκειται απλώς για ανάγκη του θεωρητικού μας Λόγου να νοήσουμε τη μορφή ενός πράγματος ως εξαρτημένη από έναν κανόνα - αλλά το ότι δεν καθορίζεται από έναν κανόνα, αλλά από τον ίδιο του τον εαυτό, τούτο είναι για τις αισθήσεις μας ένα γεγονός. Πώς θα ήταν όμως δυνατό να αποδώσουμε αι σθητική αξία στην τεχνική και παρ' όλα αυτά να αντιληφθού με με ευαρέσκεια ότι το αντίθετο της είναι πραγματικό; Άρα η παράσταση της τεχνικής υπηρετεί μόνο τούτο, να μας θυμί σει την μη-εξάρτηση του προϊόντος από αυτήν και να παρου σιάσει με ακόμη πιο εποπτικό τρόπο την ελευθερία του. Τούτο μ ε διευθύνει τώρα από μόνο του στη διαφορά μ ε ταξύ του ωραίου και του τ έ λ ε ι ο υ . Καθετί τέλειο, μ ε ε ξ α ί ρ ε ση το απολύτως τέλειο, το οποίο είναι το ηθικό, ε μ π ε ρ ι έ χ ε τ α ι στην έννοια της τεχνικής επειδή τούτο συνίσταται στην συμφωνία του πολλαπλού μ ε το ενιαίο. Ε π ε ι δ ή τώρα η τ ε χνική συνεισφέρει μόνο έ μ μ ε σ α στην ωραιότητα, καθ' όσον καθιστά την ελευθερία αισθητή, ενώ το τέλειο ε μ π ε ρ ι έ χ ε τ α ι στην έννοια της τεχνικής, γι' αυτό β λ έ π ο υ μ ε αμέσως ότι το
52
~ FRIEDRICH
SCHILLER
στοιχείο που διαφοροποιεί το ωραίο από το τέλειο είναι απο κλειστικά η ελευθερία
στο πεδίο της τεχνικής. Το τέλειο μπο
ρεί να δ ι α θ έ τ ε ι αυτονομία, καθ' όσον η μορφή του προσδιο ρίζεται αμιγώς από την έννοια τ ο υ - αλλά εαυτονομία δ ι α θ έ τ ε ι μόνο το ωραίο ε π ε ι δ ή μόνο σ ε τ ο ύ τ ο προσδιορίζεται η μορφή από το εσωτερικό είναι. Το τέλειο, όταν εξεικονίζεται μ ε ελευθερία, μετατρέπεται πάραυτα σε ωραίο. Εξεικονίζεται όμως μ ε ελευθερία όταν η φύση του πράγματος φαίνεται εναρμονισμένη με την τεχνική τ ο υ , όταν τούτο δ ε ί χ ν ε ι σαν να έ χ ε ι α π ο ρ ρ ε ύ σ ε ι η τεχνική αυτοβούλως από το ίδιο το π ρ ά γ μ α . Τα όσα αναπτύξαμε έως τώρα είναι δυνατό να τα εκφράσουμε εν συντομία και ως ακο λούθως: Τέλειο είναι ένα αντικείμενο όταν καθετί πολλαπλό σε αυτό τελεί σε συμφωνία μ ε τ η ν ενότητα της έννοιας του* ωραίο είναι όταν η τελειότητα τ ο υ εμφανίζεται ως φύση. Η ωραιότητα αυξάνει όταν η τελειότητα γίνεται πιο σύνθετη και η φύση εν προκειμένω δεν π ά σ χ ε ι - διότι το έργο της ελευθε ρίας δυσχεραίνεται σημαντικά α π ό την αυξανόμενη ποσότη τα των συνδεόμενων στοιχείων κ α ι η ευτυχής εκπλήρωση του γίνεται γι' αυτόν ακριβώς το λόγο πιο α π ρ ό β λ ε π τ η . Η σκοπιμότητα, η ευταξία, η σ υ μ μ ε τ ρ ί α , η τ ε λ ε ι ό τ η τ α ιδιότητες στις οποίες εδώ και καιρό κάποιοι πίστευαν ότι εί χαν β ρ ε ι την ωραιότητα - δεν έχουν απολύτως καμιά σχέση μ ε αυτήν. Όπου όμως η ευταξία, η συμμετρία κ.τ.λ. ανήκουν στη φύση ενός πράγματος, όπως τούτο συμβαίνει με όλα τα οργανικά στοιχεία, εκεί επίσης δ ε ν ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι να παραβια στούν, όχι όμως χάριν του ίδιου τ ο υ ς του εαυτού, αλλά ε π ε ι δή είναι αξεχώριστες από τη φύση του πράγματος. Η ωμή πα ραβίαση της συμμετρίας είναι κ ά τ ι άσχημο, όχι όμως επειδή η παρατήρηση της συμμετρίας συνιστά ωραιότητα. Σ ε καμιά περίπτωση, αλλά επειδή συνιστά παραβίαση της φύσης, και επομένως υποδηλώνει ετερονομία. Σημειώνω ότι το όλο σφάλ-
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
TOT
Κ Α Λ ΛΟ Γ Σ
~
53
μα αυτών που αναζητούσαν την ωραιότητα στη συμμετρία ή στην τελειότητα πηγάζει από εδώ: διαπίστωσαν ότι η παρα βίαση τους καθιστούσε το αντικείμενο άσχημο, και έτσι έβγα λαν, ενάντια σε κάθε λογική, το συμπέρασμα ότι η ωραιότη τα περιέχεται στην ακριβή παρατήρηση των συγκεκριμένων ιδιοτήτων. Αλλά οι συγκεκριμένες ιδιότητες συνιστούν απλώς την ύλητοο ωραίου, η οποία σε κάθε αντικείμενο είναι δυνα τό να μεταβληθεί* ενδέχεται να ανήκουν στην αλήθεια, που επίσης αποτελεί μονάχα την ύλη της ωραιότητας. Η μορφή του ωραίου είναι απλώς ελεύθερη παρουσίαση [Vortrag] της αλήθειας [Wahrheit], της σκοπιμότητας [Zweckmässigkeit], της τελειότητας [Vollkomenheit]. Ονομάζουμε ένα κτήριο τέλειο όταν όλα τα μέρη του ρυθ μίζονται σύμφωνα μ ε την έννοια και το σκοπό του όλου και η μορφή του προσδιορίζεται αμιγώς από την ιδέα του. Ωραίο όμως το ονομάζουμε όταν δεν χρειάζεται να κ α τ α φ ύ γ ο υ μ ε στη βοήθεια αυτής της ιδέας για να κατανοήσουμε τ η λ ε ι τουργία της μορφής, όταν φαίνεται να πηγάζει αυτοβούλως και απροαιρέτως από τον ίδιο της τον εαυτό και όταν συνά μα όλα τα μέρη φαίνεται να περιορίζονται από τον ίδιο τους τον εαυτό. Γ ι ' αυτό ένα κτήριο (παρεμπιπτόντως) δεν μ π ο ρεί ποτέ να είναι ένα εντελώς ελεύθερο έργο τέχνης και να προσεγγίσει ένα ιδεώδες ωραιότητας, επειδή είναι παντελώς αδύνατο να κάνουμε χωρίς τ η συνδρομή της έννοιας ολοκλη ρωμένη δουλειά σε ένα κτήριο το οποίο χρειάζεται σκάλες, πόρτες, καπνοδόχους, παράθυρα και φούρνους, και άρα εί ναι ανέφικτο να συγκαλύψουμε την ετερονομία. Εντελώς κα θαρή μπορεί λοιπόν να είναι μόνο εκείνη η ωραιότητα στην τέχνη, το αρχέτυπο της οποίας βρίσκεται στην ίδια τη φύση. Ωραίο είναι ένα δοχείο όταν, χωρίς να αντιφάσκει προς την έννοια του, μοιάζει ακριβώς με ένα ελεύθερο παιχνίδι της φύσης. Η λαβή σε ένα δοχείο οφείλει την ύπαρξη της απλώς
.Vi
~
FRIEDRICH
SCHILLER
στη χρήση, άρα σε μιαν έννοια* για να είναι όμως το δοχείο ωραίο π ρ έ π ε ι η λαβή να πηγάζει από αυτό τόσο αβίαστα και αυτοβούλως, ώστε να λησμονούμε τον προορισμό της. Εάν η λαβή σχημάτιζε στην προέκταση της ορθή γωνία, εάν η πλα τιά κοιλιά στένευε αιφνιδίως και κατέληγε σε ένα στενό λαι μό και τα παρόμοια, τ ό τ ε αυτή η απότομη αλλαγή της κα τεύθυνσης θα κατέστρεφε κάθε επίφαση αυτοβουλίας και θα αφάνιζε την αυτονομία του φαινομένου. Πότε λέμε λοιπόν ότι ένα άτομο είναι ωραία ντυμένο; Όταν ούτε το ένδυμα χάνει κάτι από την ελευθερία του εξαιτίας του σώματος ούτε το σώμα ε ξ α ι τ ί α ς του ενδύματος· όταν τούτο δίνει την εντύπωση ότι δεν έχει κανενός είδους σχέση μ ε το σώμα και ωστόσο εκπληρώνει μ ε τον τελειότερο τ ρ ό πο τον σκοπό του. Η ωραιότητα ή μάλλον η καλαισθησία υπολ α μ β ά ν ε ι όλα τα π ρ ά γ μ α τ α ως αυτοσκοπούς
και ουδόλως
ανέχεται να υπηρετεί το ένα το άλλο ως μέσο ή να είναι υπο ταγμένο το ένα στο άλλο. Στον αισθητικό κόσμο κάθε φυσι κό ον είναι ένας ελεύθερος πολίτης ο οποίος έχει ίσα δικαι ώματα μ ε τον πλέον ε υ γ ε ν ή , και ο οποίος δεν ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι ούτε καν χάριν του όλου να εξαναγκάζεται
αλλά π ρ έ π ε ι να
συναινεί τελείως σε όλα. Σ ε αυτό τον αισθητικό κόσμο, ο οποί ος δ ι α φ έ ρ ε ι πλήρως από την τελειότερη πλατωνική πολιτεία, ακόμη και το ρούχο που φοράω στο σώμα μου απαιτεί από εμένα να σέβομαι την ελευθερία του και αξιώνει από εμένα, α κ ρ ι β ώ ς όπως ένας συνεσταλμένος υ π η ρ έ τ η ς , να μην ε π ι τ ρ έ π ω σε κανένα να υποπέσει στην αντίληψη του ότι με υπη ρετεί. Σ ε αντάλλαγμα μου δίνει και αυτό την υπόσχεση να χρησιμοποιεί την ελευθερία του τόσο διακριτικά, ώστε σε κα μιά περίπτωση να μην παραβιάζεται η δική μου* και εάν τ η ρήσουμε και οι δύο το λόγο μας, ο κόσμος θα π ε ι ότι ε ί μ α ι ωραία ντυμένος. Εάν απεναντίας το ρούχο είναι στενό, θα χάσουμε και οι δύο, το ρούχο και εγώ, κάτι από την ε λ ε υ θ ε -
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟΪ
ΚΑΛΛΟΥΣ
~
55
ρία μας. Γι' αυτό όλα τα εντελώς στενά είδη ενδύσεως δεν εί ναι ωραία ακριβώς όπως και όλα τα φαρδιά" διότι ακόμη και αν δεν λάβουμε υπ' όψιν ότι και τα δύο περιορίζουν την ελευ θερία των κινήσεων, ωστόσο ισχύει ότι μ ε τη στενή ένδυση το σώμα αναδεικνύει το σχήμα του μόνο εις βάρος του ενδύ ματος, ενώ μ ε τη φαρδιά ένδυση το ρούχο κ ρ ύ β ε ι το σχήμα του σώματος υπερηφανευόμενο για το δικό του και υποβι βάζοντας τον κάτοχο του σε απλό φορέα του ρούχου. Μια σημύδα, ένα πεύκο, μια λεύκη είναι ωραία όσο υψώ νονται προς τα πάνω κομψά, μια βαλανιδιά όσο τα κλαδιά της κυρτώνουν η αιτία είναι ότι η τελευταία, εάν αφεθεί στον εαυτό της, προτιμά να κινείται σε καμπύλη γ ρ α μ μ ή , ενώ τα πρώτα προτιμούν να εκτείνονται σε ευθεία γ ρ α μ μ ή . Εάν λοι πόν η βαλανιδιά δείχνει κομψή και η σημύδα λυγισμένη, τό τ ε και οι δύο δεν είναι ωραίες επειδή οι κατευθύνσεις τους μαρτυρούν ξένη επιρροή, ετερονομία. Εάν απεναντίας η λ ε ύ κη κ ά μ π τ ε τ α ι από τον άνεμο, τ η βρίσκουμε και πάλι ωραία ε π ε ι δ ή μ ε την ταλάντωση της εκφράζει την ελευθερία της. Ποιο δέντρο θα προτιμήσει ο ζωγράφος πιο πολύ να ανα ζητήσει για να το χρησιμοποιήσει στα τοπία; Ασφαλώς εκείνο που κάνει χρήση της ελευθερίας που του εκχωρήθηκε παρ' όλη την τεχνική της κατασκευής του - που δεν προσαρμόζεται δου λικά στο γειτονικό δέντρο, αλλά αποτολμά κάτι, έστω και μ ε λίγο θράσος, που διασαλεύει την τάξη, που σ τ ρ έ φ ε τ α ι π ε ι σματικά προς τη μια ή προς την άλλη κατεύθυνση, ακόμη και αν έ π ρ ε π ε μ ε τη βίαιη κίνηση του πέρα-δώθε να δημιουργή σει εδώ ένα κενό ή να προκαλέσει εκεί σύγχυση σε κάτι. Απε ναντίας ο ζωγράφος θα προσπεράσει με αδιαφορία εκείνο το δέντρο το οποίο κινείται διαρκώς στην ίδια κατεύθυνση, πα ρότι το είδος του παρέχει σε αυτό πολύ περισσότερη ελευθε ρία, του οποίου τα κλαδιά παραμένουν, όλο φόβο, στοιχισμέ να στη σειρά, σαν να ήταν όλα με ακρίβεια ευθυγραμμισμένα.
5(5 ~
FRIEDRICH
SCHILLER
Σ ε κάθε μεγάλη σύνθεση ε π ι β ά λ λ ε τ α ι να περιορίζεται το επιμέρους για να ασκεί το όλο αποτελεσματικά την επιρροή τ ο υ . Εάν ο περιορισμός αυτός του ε π ι μ έ ρ ο υ ς είναι τ α υ τ ο χρόνως αποτέλεσμα της επενέργειας της ελευθερίας του, εάν δηλαδή θέτει το ίδιο τα όρια στον εαυτό του, τ ό τ ε η σύνθεση είναι ωραία. Η ωραιότητα είναι η δ α μ α σ μ έ ν η από τον ίδιο της τον εαυτό δύναμη· περιορισμός από δύναμη. Ένα τοπίο έχει συντεθεί ωραία όταν όλα τα επιμέρους τ μ ή ματα, από τα οποία αποτελείται, είναι τόσο αλληλένδετα, ώστε εκείνο να θέτει το ίδιο τα όρια στον εαυτό του και άρα το όλο να είναι το αποτέλεσμα της ελευθερίας του επιμέρους. Όλα τα μέρη σε ένα τοπίο π ρ έ π ε ι να συσχετίζονται με το όλο, ενώ κά θε επιμέρους π ρ έ π ε ι να φαίνεται ότι υπόκειται μόνο στο δικό του κανόνα, ότι ακολουθεί τη δική του βούληση. Είναι όμως ανέφικτο η εναρμόνιση με το όλο να μην απαιτεί κάποια θυ σία από την πλευρά του επιμέρους, αφού η σύγκρουση μετα ξύ διαφορετικών ελευθεριών είναι αναπότρεπτη. Το δέντρο θα θέλει να ρίξει τον ίσκιο του πάνω σε κάποια πράγματα που θα θέλαμε να τα είχαμε φωτισμένα, τα κτήρια θα περιορίζουν την ελευθερία της φύσης, θα εμποδίζουν τη θέα, τα κλαδιά θα εί ναι ενοχλητικοί γείτονες, οι άνθρωποι, τα ζώα, τα σύννεφα θα θέλουν να κινούνται, διότι καθετί ζωντανό εκφράζει την ελευ θερία του μόνο με την πράξη του. 0 ποταμός θέλει ως προς την κατεύθυνση του να μην παραλαμβάνει το νόμο του από την όχθη, αλλά να ακολουθεί το δικό του· εν ολίγοις: κάθε ε π ι μ έ ρους θέλει να έχει τη δική του βούληση. Αλλά τι θα γινόταν τό τ ε μ ε την αρμονία του όλου, εάν το καθένα μεριμνούσε μόνο για τον εαυτό του; Από εδώ προκύπτει ότι το καθένα υπαγο ρεύει από εσωτερική ελευθερία στον εαυτό του ακριβώς εκεί νο τον περιορισμό που χρειάζεται το άλλο για να εκδηλώσει τη δική του ελευθερία. Ένα δέντρο στο μπροστινό μέρος θα μπο ρούσε να καλύψει ένα ωραίο τμήμα στο πίσω μέρος του πίνα-
ΚΑΛΛΙΑΣ
κα· εάν το εξαναγκάζαμε
Ή ΠΕΡΙ
TOT
ΚΑΛΛΟΤΣ
~
57
να μην το κάνει, τούτο θα έθιγε την
ελευθερία του και θα πρόδιδε κακοτεχνία. Τι κάνει λοιπόν ο νοήμων καλλιτέχνης; Αφήνει εκείνο το κλαδί του δέντρου που απειλεί να καλύψει το πίσω μέρος να κρέμεται προς τα κάτω εξαιτίας του δικού του βάρους· με αυτό τον τρόπο το κλαδί δη μιουργεί αυτοβούλως χώρο για την απεικόνιση του πίσω μ έ ρους. Και έτσι το δέντρο, ακολουθώντας απλώς τ η δική του βούληση, πραγματώνει τη βούληση του καλλιτέχνη. Μια σύνθεση στίχων είναι ωραία όταν κάθε επιμέρους στί χος καθορίζει από μόνος του το μάκρος του και τ η βραχύτητά τ ο υ , την κίνηση του και το σ η μ ε ί ο παύσεως, όταν κάθε ομοιοκαταληξία δείχνει να π ρ ο κ ύ π τ ε ι από εσωτερική ανα γ κ α ι ό τ η τ α και ωστόσο εμφανίζεται ε γ κ α ί ρ ω ς - εν ολίγοις, όταν καμιά λέξη δεν φαίνεται να υπολογίζει την άλλη, κανέ νας στίχος τον άλλο, όταν κάθε λέξη και κάθε στίχος φαίνε τ α ι να υπάρχουν απλώς λόγω του ίδιου τους του εαυτού και ωστόσο όλα γίνονται σαν να προϋπήρχε κάποια συμφωνία. Γιατί είναι ωραίο το αφελές; Διότι η φύση μ ε τούτο δια σφαλίζει τα δικαιώματα της έναντι της επιτήδευσης και της προσποίησης. Όταν ο Βιργίλιος θέλει να μας κάνει να κοιτά ξουμε μέσα στην καρδιά της Διδούς και να μας δ ε ί ξ ε ι πόσο έχει μεγαλώσει η αγάπη της, ως αφηγητής κάλλιστα θα μπο ρούσε να το πει ο ίδιος αυτό, αλλά τότε η εξεικόνιση αυτή δεν θα ήταν ωραία. Όταν όμως μας αφήνει να το ανακαλύψουμε μέσα από την ίδια τη Διδώ, χωρίς τούτη να έχει την πρόθεση να είναι τόσο ειλικρινής απέναντι μας (βλέπε τη συνομιλία ανά μεσα στην Άννα και στη Διδώ στην αρχή του τέταρτου βιβλί ου), αυτό το αποκαλούμε αληθινά ωραίο. Διότι είναι η ίδια η φύση αυτή που προδίδει απερίσκεπτα το μυστικό τ η ς . 2 0 2 0 . Τ έ λ η τ ο υ 1791 μ ε α ρ χ έ ς τ ο υ 1792 ε ί χ ε π ρ ο σ π α θ ή σ ε ι ο ίδιος ο Σ ί λ λ ε ρ να α π ο δ ώ σ ε ι σ τ α γ ε ρ μ α ν ι κ ά τ ο τ έ τ α ρ τ ο β ι β λ ί ο τ η ς
Αινειάδοςτου
58
~
FRIEDRICH
SCHILLER
Μια μέθοδος διδασκαλίας είναι καλή όταν προχωρεί από το γνωστό στο άγνωστο* αντιθέτως είναι ωραία όταν είναι σωκρατική, όταν δηλαδή μ ε ερωτήσεις ε κ μ α ι ε ύ ε ι αυτές τις αλήθειες από το μυαλό και την καρδιά του α κ ρ ο α τ ή . Στην πρώτη περίπτωση απαιτούμε
in forma από το νου να φανε
ρώσει τις πεποιθήσεις του, ενώ στη δ ε ύ τ ε ρ η τις από αυτόν δελεάζοντας
αποσπούμε
τον.
Γιατί η οφιοειδής γ ρ α μ μ ή 2 1 θεωρείται η πιο ωραία; Με τ η βοήθεια αυτού του πιο απλού από όλα τα αισθητικά ζητήμα τα υπέβαλα σε εντατικό έλεγχο τ η θεωρία μου, και θεωρώ τ η δοκιμή τούτη κρίσιμη επειδή σε αυτό το απλό ζήτημα δεν εί ναι δυνατό να παραπλανηθούμε από δευτερεύοντα αίτια. Μια οφιοειδής γραμμή, μπορεί να π ε ι ο οπαδός του Μπαουμγκάρτεν, είναι η πιο ωραία λόγω της κατ' αίσθηση τελειό τητας της. Πρόκειται για γραμμή η οποία αλλάζει πάντα την κατεύθυνση της (πολλαπλότητα) και επανέρχεται συνεχώς στην ίδια κατεύθυνση (ενότητα). Εάν όμως αυτός ήταν ο λό γος που εξηγεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο γιατί είναι ωραία, τότε θα έ π ρ ε π ε να είναι ωραία και η ακόλουθη γραμμή: b
α
d
c
f
e
h
g
i
Βιργιλίου. Η μετάφραση του αυτή είχε μάλιστα δημοσιευθεί στο π ε ρ ι ο δ ι κ ό Neue
Thalia.
2 1 . 0 Σ ί λ λ ε ρ έχει ε π η ρ ε α σ τ ε ί ε δ ώ από τον τ ρ ό π ο π ο υ ανέλυσε την ο φ ι ο ε ι δ ή γ ρ α μ μ ή ο ά γ γ λ ο ς ζ ω γ ρ ά φ ο ς κ α ι χ α λ κ ο γ ρ ά φ ο ς William H o g a r t h ( 1 6 9 7 - 1 7 6 4 ) σ τ ο π ε ρ ί φ η μ ο κ ε ί μ ε ν ο τ ο υ Analysis
ofBeauty
(1753).
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟΥ
ΚΑΛΛΟΥΣ ~
59
Α λ λ ά η γ ρ α μ μ ή α υ τ ή ασφαλώς δεν είναι ωραία. Κ α ι εδώ υπάρχει αλλαγή κατεύθυνσης, υπάρχει πολλαπλότητα, δ η λαδή α, β, γ, δ, ε, ζ, η, θ, ν και ενότητα της κατεύθυνσης υπάρ χει εδώ, ενότητα την οποία επινοεί η διάνοια και η οποία πα ρίσταται μ ε τ η γ ρ α μ μ ή κ-λ. Η γ ρ α μ μ ή αυτή δεν είναι ωραία, παρότι διακρίνεται για την κατ' αίσθηση τελειότητα της. Η ακόλουθη γ ρ α μ μ ή είναι όμως μια ωραία γ ρ α μ μ ή , ή θα μπορούσε να είναι εάν η πένα μου ήταν καλύτερη.
Η όλη διαφορά μ ε τ α ξ ύ της δεύτερης και της πρώτης συ νίσταται τώρα απλώς στο γεγονός ότι η πρώτη αλλάζει την κατεύθυνση της ex abrupto, ενώ η δ ε ύ τ ε ρ η την αλλάζει ανε παίσθητα· η διαφορά των ε π ε ν ε ρ γ ε ι ώ ν τους στο αισθητικό συναίσθημα π ρ έ π ε ι λοιπόν να θεμελιώνεται σε αυτήν τ η δια φορά των ιδιοτήτων τους, που είναι η μόνη η οποία μπορεί να υποπέσει στην αντίληψη μας. Τι άλλο είναι όμως μια αιφ νιδίως μεταβαλλόμενη κατεύθυνση από μια κατεύθυνση που αλλάζει δια της βίας; Σ τ η φύση δεν αρέσουν τα άλματα. Εάν τ η δούμε να κάνει άλμα, τούτο δείχνει ότι της ασκήθηκε βία. Αυτόβουλη απεναντίας φαίνεται να είναι μόνο εκείνη η κίνη ση στην οποία δεν είναι δυνατό να εντοπίσουμε κανένα συ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο σημείο από το οποίο αρχίζει να αλλάζει την κα τεύθυνση της. Κ α ι τούτο ισχύει στην π ε ρ ί π τ ω σ η της οφιοειδούς γραμμής, η οποία διαφέρει από την γ ρ α μ μ ή που απει κονίσαμε πιο πάνω μονάχα λόγω της ελευθερίας
της.
Θα μπορούσα να παραθέσω και άλλα πολλά π α ρ α δ ε ί γ ματα για να δείξω ότι όλα όσα ονομάζουμε ωραία αποκτούν αυτό το κατηγόρημα απλώς δια της ελευθερίας στο πεδίο της
00
~
FRIEDRICH
SCHILLER
τεχνικής τους. Αλλά για την ώρα ίσως είναι αρκετά τα πα ραδείγματα που αναφέραμε. Επειδή λοιπόν η ωραιότητα συνδέεται
δεν
μ ε καμία ύλη αλλά συνίσταται απλώς στη μετα
χείριση της, και ε π ε ι δ ή όμως όλα όσα π α ρ ι σ τ ά ν ο ν τ α ι στις αισθήσεις, μπορούν να είναι τεχνικά ή μη τεχνικά, ελεύθερα ή μη ελεύθερα, γι' αυτό προκύπτει από εδώ ότι η περιοχή του ωραίου απλώνεται σε πολύ μεγάλη έκταση, αφού ο Λόγος σε κάθε παράσταση που του παρέχουν άμεσα η αισθητικότητα και η διάνοια μπορεί και π ρ έ π ε ι να διερωτηθεί για το αν φα νερώνει ελευθερία. Γι' αυτό το βασίλειο της καλαισθησίας εί ναι το βασίλειο της ελευθερίας - ο ωραίος αισθητός κόσμος είναι το ευτυχές σύμβολο για το πώς οφείλει να είναι ο ηθι κός, και κάθε ωραίο φυσικό ον που βρίσκεται έξω από ε μ έ να είναι ένας ευτυχής πολίτης που μου φωνάζει: να είσαι ελεύ θερος όπως εγώ. Γι' αυτό μας ενοχλεί κάθε φορτικά επιβαλλόμενο ίχνος της δεσποτικής ανθρώπινης π α ρ έ μ β α σ η ς σε μιαν ε λ ε ύ θ ε ρ η π ε ριοχή της φύσης, κάθε εξαναγκασμός που ασκείται από τον χοροδιδάσκαλο στο βηματισμό και στις στάσεις, κάθε ε π ι τ ή δευση στα ήθη και στους τρόπους, οτιδήποτε άξεστο στη συ μπεριφορά, κάθε παραβίαση της φυσικής ελευθερίας σε συ ντάγματα, συνήθειες και νόμους. Προκαλεί εντύπωση το πώς μπορεί να αναπτυχθεί ο κα λός τρόπος (η ωραιότητα της συμπεριφοράς) με βάση την π ε ρί ωραιότητος έννοια μ ο υ . 0 πρώτος νόμος τ η ς καλής συ μπεριφοράς είναι: φείδου της ξένης ελευθερίας. δείχνε ο ίδιος ελευθερία.
0 δεύτερος:
Η ακριβής εκπλήρωση και των δύο
είναι ένα απείρως δύσκολο ζήτημα, αλλά ο καλός τρόπος την θεωρεί απαραίτητη προϋπόθεση, και αυτή μόνο αναδεικνύει τον ολοκληρωμένο άνθρωπο του κόσμου. Δεν γνωρίζω για το ιδεώδες της ωραίας συμπεριφοράς καμιά πιο ταιριαστή ε ι κόνα από εκείνη ενός αγγλικού χορού που χορεύεται καλά
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟί
Κ ΑΛΛΟΤΣ
~
61
και αποτελείται από πολλές περίπλοκες στροφές. Ένας θεα τ ή ς από τ η γαλαρία β λ έ π ε ι αναρίθμητες κινήσεις που δια σταυρώνονται ποικιλοτρόπως και αλλάζουν την κατεύθυνση τους ζωηρά και παράτολμα και ωστόσο ποτέ δεν
συγκρούο
νται μεταξύ τους. Όλα είναι έτσι τακτοποιημένα, ώστε ο ένας να έχει κάνει ήδη χώρο στον άλλο που έρχεται, όλα εναρμο νίζονται μ ε τ α ξ ύ τους μ ε τ έ τ ο ι α ε π ι τ η δ ε ι ό τ η τ α και ωστόσο πάλι τόσο άτεχνα, ώστε να φαίνεται ότι ο καθένας κάνει του κεφαλιού του χωρίς όμως να μπαίνει ποτέ στο δρόμο του άλ λου. Τούτο είναι το επιτυχέστερο σύμβολο της αντιμετωπι ζόμενης μ ε κατάφαση ελευθερίας μου και της αντιμετωπιζό μενης μ ε φειδώ ελευθερίας του άλλου. Ό,τι συνήθως αποκαλούμε τραχύτητα λο από το αντίθετο του ελεύθερου.
δεν είναι τίποτε άλ
Η τραχύτητα είναι αυτή
που α φ α ι ρ ε ί συχνά από το διανοητικό μ έ γ ε θ ο ς , συχνά και από το ηθικό μέγεθος την αισθητική τους αξία. 0 καλός τρό πος δεν συγχωρεί ακόμη και στο πιο λαμπρό κατόρθωμα αυ τήν τ η βαναυσότητα,
και αξιαγάπητη γίνεται η αρετή μόνο
μέσω της ομορφιάς. Όμως ένας χαρακτήρας, μια πράξη δεν είναι ωραία όταν δείχνουν ότι η αισθητικότητα του ανθρώ που στον οποίο αποδίδονται υπόκειται στον εξαναγκασμό του νόμου ή όταν ασκούν εξαναγκασμό στην αισθητικότητα του θ ε α τ ή . Σ ε αυτή την περίπτωση εμπνέουν απλώς σεβα σμό, δεν κερδίζουν όμως την εύνοια ούτε τ η συμπάθεια· ο απλός σεβασμός ταπεινώνει αυτόν που τον αισθάνεται. Γ ι ' αυτό μας αρέσει ο Καίσαρ πολύ περισσότερο από τον Κ ά τωνα, ο Κίμων περισσότερο από τον Φωκίωνα, ο Τόμας Τζόουνς [Thomas J o n e s ] 2 2 πολύ περισσότερο από τον Γ κ ρ ά ν τ ι -
2 2 . Ή ρ ω α ς τ ο υ μ υ θ ι σ τ ο ρ ή μ α τ ο ς τ ο υ H e n r y F i e l d i n g μ ε τ ί τ λ ο : The History ofTom Jones, α Foundling
(1749, γερμανική μετάφραση 1786).
6!2
~ FRIEDRICH
SCHILLER
σον [Grandison] 2 3 . Σ ε αυτό οφείλεται, ότι συχνά απλώς πρά ξεις πάθους μας αρέσουν περισσότερο από τις καθαρά ηθι κές επειδή φανερώνουν αυτοβουλία, επειδή εκτελούνται από τ η φύση (από το πάθος), όχι από τον επιτακτικό Λόγο που ενεργεί ενάντια στο διαφέρον της φύσης — ίσως ε ξ αυτού να προκύπτει ότι οι ήπιες αρετές μας αρέσουν περισσότερο από τις ηρωικές, το θηλυκό πολύ περισσότερο από το αρρενωπό γιατί ο θηλυκός χαρακτήρας, ακόμη και ο τ ε λ ε ι ό τ ε ρ ο ς , δεν μπορεί να ενεργήσει διαφορετικά παρά μόνο ωθούμενος από την κλίση. [...] Ιένα, 28 Φεβρουαρίου 1793 Το ωραίο της τέχνης Υπάρχουν δύο είδη ωραίου: α) το ωραίο της επιλογής ή του υλικού - μίμηση του ωραίου στη φύση. β) το ωραίο της ε ξ ε ι κόνισης ή της μορφής - μίμηση της φύσης. Χωρίς το τ ε λ ε υ ταίο δεν υπάρχει καλλιτέχνης. Ο συνδυασμός των δύο κάνει τον μεγάλο καλλιτέχνη. Το ωραίο της μορφής ή της εξεικόνισης είναι ίδιον μόνο της τέχνης. « Τ ο ωραίο της φύσης», λέγει ο Καντ ορθότατα, « ε ί ναι ένα ωραίο πράγμα - το ωραίο της τέχνης είναι ωραία πα ράσταση ενός π ρ ά γ μ α τ ο ς » . Το ιδεωδώς ωραίο, θα μπορού σαμε να προσθέσουμε, είναι ωραία παράσταση ενός ωραίου πράγματος. Στο ωραίο της επιλογής το βλέμμα εστιάζεται σε ό,τι εξει-
2 3 . Ή ρ ω α ς τ ο υ μ υ θ ι σ τ ο ρ ή μ α τ ο ς τ ο υ S a m u e l R i c h a r d s o n μ ε τ ί τ λ ο : The History of Sir Charles Grandison ( 1 7 5 3 / 5 4 , γ ε ρ μ α ν ι κ ή μ ε τ ά φ ρ α σ η 1 7 5 4 - 5 9 ) .
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
Τϋϊ'
Κ ΑΛΛΟ ΓΣ
~
63
κονίζει ο καλλιτέχνης. Στο ωραίο της μορφής (στην ωραιό τ η τ α της τέχνης stricte sie dicta) το β λ έ μ μ α εστιάζεται στο πώς ο καλλιτέχνης εξεικονίζει. Το πρώτο, μπορούμε να πού μ ε , είναι ε λ ε ύ θ ε ρ η εξεικόνιση της ωραιότητας, το δ ε ύ τ ε ρ ο ελεύθερη εξεικόνιση της αλήθειας. Ε π ε ι δ ή το πρώτο περιορίζεται μάλλον στους όρους του ωραίου στη φύση, ενώ το τελευταίο αποτελεί ιδιάζον γνώρι σμα της τέχνης, γι' αυτό θα ασχοληθώ πρώτα μ ε αυτό* διότι πριν αρχίσουμε να μιλάμε για τον μεγάλο καλλιτέχνη, π ρ έ π ε ι πρώτα να δείξουμε τι κάνει τον καλλιτέχνη εν γ έ ν ε ι . Ωραίο είναι ένα προϊόν της φύσης όταν φαίνεται ε λ ε ύ θ ε ρο μέσα στον έντεχνο χαρακτήρα του. Ωραίο είναι ένα προϊόν της τέχνης όταν εξεικονίζει ελεύ θερα ένα προϊόν της φύσης. Η ε λ ε υ θ ε ρ ί α της εξεικόνισης είναι συνεπώς η έννοια μ ε την οποία έχουμε εδώ να κάνουμε. Περιγράφουμε
ένα αντικείμενο όταν μετασχηματίζουμε
σε έννοιες τα γνωρίσματα του που το καθιστούν διακριτό και τα συνδέουμε με στόχο την ενότητα της γνώσης. Το εξεικονίζουμε
όταν προσφέρουμε τα συνδεδεμένα γνω
ρίσματα άμεσα στην εποπτεία. Η ικανότητα παραγωγής εποπτειών είναι η φαντασία. Λέ μ ε λοιπόν ότι ένα αντικείμενο έχει εξεικονισθεί όταν η πα ράσταση του ιδίου έχει αχθεί άμεσα ενώπιον της φαντασίας. Ελεύθερο είναι ένα πράγμα που είναι αυτοπροσδιορισμένο ή φαίνεται έτσι. Λ έ μ ε λοιπόν ότι ένα αντικείμενο έχει εξεικονισθεί ε λ ε ύ θερα όταν παρουσιάζεται στη φαντασία ως αυτοπροσδιορι σμένο. Αλλά πώς μπορεί να της παρουσιαστεί ως αυτοπροσδιο ρ ι σ μ έ ν ο όταν αυτό τ ο ίδιο ο ύ τ ε καν υ π ά ρ χ ε ι αλλά απλώς υπάρχει μέσω κάποιου άλλου αντικειμένου που μιμείται το
«4
~ FRIEDRICH
SCHILLER
πρώτο, όταν δεν παριστάνεται αυτό το ίδιο αυτοπροσώπως αλλά δι' ενός αντιπροσώπου; Το ωραίο της τέχνης συνεπώς δεν είναι η φύση καθ' ε α υ τήν αλλά μόνο μίμηση αυτής μ ε τ η βοήθεια ενός μέσου που διαφέρει materialiter πλήρως από το αντικείμενο
που μιμεί
ται. Η μίμηση είναι η μορφική ομοιότητα μ ε τ α ξ ύ διαφορετι κών ως προς την ύλη αντικειμένων. Προσοχή! Η αρχιτεκτονική, η ωραία μηχανική, η κηπευτική, η τέχνη του χορού και τα παρόμοια δεν μπορούν να εκληφθούν ως ενστάσεις, καθώς το γεγονός ότι και οι τέχνες αυτές υπό κ ε ι ν τ α ι στην ίδια αρχή, π α ρ ό τ ι ε ί τ ε δεν μ ι μ ο ύ ν τ α ι κάποιο προϊόν της φύσης είτε δεν χρειάζονται κάποιο μέσο γι' αυτό, θα γίνει στη συνέχεια αρκετά πρόδηλο. Στην τέχνη λοιπόν η φύση του αντικειμένου δεν παριστά νεται αυτή καθ' εαυτήν στην ιδιοπροσωπία της και στην ατο μικότητα της αλλά δι' ενός μέσου το οποίο μ ε τ η σειρά του α) έχει τ η δική του ιδιάζουσα ατομικότητα και φύση, β ) εξαρτάται από τον καλλιτέχνη, που παρομοίως π ρ έ π ε ι να θεωρηθεί ιδιάζουσα φύση. Το αντικείμενο περνά λοιπόν από τρία χέρια για να τ ε θ ε ί ενώπιον της φαντασίας· και αφού τόσο το υλικό εντός του οποίου επιτελείται η μίμηση όσο και ο καλλιτέχνης που ε π ε ξεργάζεται αυτό το υλικό έχουν τ η δική τους ιδιάζουσα φύ ση και δρουν σύμφωνα με τη δική τους ιδιάζουσα φύση - πώς είναι δυνατό παρ' όλα αυτά η φύση του αντικειμένου να πα ρασταθεί ως καθαρή και αυτοπροσδιοριζόμενη; Το προς εξεικόνιση αντικείμενο αποβάλλει τη ζωηρότητα του, δεν είναι αυτό το ίδιο παρόν, αλλά την υπόθεση του χει ρίζεται κάποιο εντελώς ανόμοιο προς αυτό υλικό από το οποίο εξαρτάται πόση από την ατομικότητα του θα σώσει ή θα χά σει το συγκεκριμένο αντικείμενο. Π α ρ ε μ β ά λ λ ε τ α ι λοιπόν η ξένη φύση του υλικού, και όχι
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟΓ
ΚΑΛΛΟΓΣ
~
65
μόνο αυτή, αλλά και η επίσης ξένη φύση του καλλιτέχνη, που π ρ έ π ε ι να δ ώ σ ε ι σε αυτό το υλικό τ η μορφή τ ο υ . Όλα τα πράγματα όμως επενεργούν κατ' ανάγκη σύμφωνα μ ε τη δι κή τους φύση. Υπάρχουν λοιπόν τριών ειδών φύσεις που παλεύουν μ ε ταξύ τους. Η φύση του προς εξεικόνιση αντικειμένου, η φύ ση του εξεικονίζοντος υλικού και η φύση του καλλιτέχνη, η οποία οφείλει να φ έ ρ ε ι τις δύο πρώτες σε συμφωνία. Είναι απλώς η φύση του αντικειμένου της μίμησης αυτό που προσδοκούμε να βρούμε σε ένα προϊόν της τέχνης· και αυτό κατά βάθος εννοούμε όταν λ έ μ ε ότι παριστάνεται στη φαντα σία ως αυτοπροσδιοριζόμενο. Όταν όμως είτε το υλικό είτε ο καλλιτέχνης
εμπλέκουν τις φύσεις τους στη διαδικασία της μί
μησης, τότε πάραυτα το εξεικονιζόμενο αντικείμενο δεν φαί νεται πλέον να προσδιορίζεται από τον εαυτό του, καθώς εδώ υπάρχει ετερονομία. Στη φύση του αντιπροσωπευόμενου αντι κειμένου ασκείται βία από το μέσο που το αντιπροσωπεύει, όποτε το μέσο τούτο επιχειρεί να επιβάλει τη φύση του. Ένα αντικείμενο λοιπόν μπορεί μόνο τότε να χαρακτηριστεί ελεύ θερα εξεικονισμένο
όταν η φύση του εξεικονισθέντος δεν έχει
πάθει τίποτε από τη φύση του εξεικονίζοντος. Η φύση του μέσου ή του υλικού π ρ έ π ε ι λοιπόν να φαίνε ται κατανικημένη από τ η φύση του προς μίμηση αντικειμέ νου. Τώρα είναι απλώς η φύση του αντικειμένου της μίμησης αυτό που είναι δυνατό να μ ε τ α φ ε ρ θ ε ί στο μ ι μ ο ύ μ ε ν ο - άρα είναι η μορφή αυτή που π ρ έ π ε ι κατά την έντεχνη εξεικόνιση να έχει υπερισχύσει του υλικού. Σ ε ένα έργο τέχνης π ρ έ π ε ι λοιπόν το υλικό {Ύ\ φύση του μιμούμενου) να χάνεται
μέσα στη μορφή (του προς μίμηση
αντικειμένου), το σώμα μέσα στην ιδέα, η ενεργός τικότητα
μέσα στο
πραγμα
φαινόμενο.
Το σώμα μέσα στην ιδέα: Γιατί η φύση του προς μίμηση
<;<; ~
FRIEDRICH
SCHILLER
αντικειμένου δεν είναι στο μιμητικό υλικό κάτι το σωματικό* υπάρχει απλώς ως ιδέα μέσα στο ίδιο το υλικό, και καθετί σωματικό εντός του ανήκει απλώς σε αυτό το ίδιο και όχι στο αντικείμενο που μ ι μ ο ύ μ α σ τ ε . Η ενεργός πραγματικότητα
μέσα στο φαινόμενο:
π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α εδώ σημαίνει το πραγματικό οποίο σε ένα έργο τέχνης
Ενεργός
στοιχείο
το
είναι π ά ν τ ο τ ε μονάχα η ύλη και
π ρ έ π ε ι να αντιπαρατεθεί στο μορφικό
στοιχείο
ή στην ιδέα
που ο καλλιτέχνης π ρ α γ μ α τ ώ ν ε ι μέσα σε αυτή την ύ λ η . Η μορφή σε ένα έργο τέχνης είναι απλό φαινόμενο, δηλαδή το μάρμαρο φαίνεται
να είναι άνθρωπος, αλλά στην πραγματι
κότητα π α ρ α μ έ ν ε ι μάρμαρο. Ελεύθερη θα ήταν λοιπόν η εξεικόνιση, εάν η φύση του μ έ σου φαινόταν εντελώς εξουδετερωμένη από τη φύση του αντι κειμένου που μιμούμαστε, εάν το αντικείμενο
που
μιμούμα
στε ε π έ β α λ ε την καθαρή ιδιοπροσωπία του ακόμη και στον αντιπρόσωπο του, εάν το αντιπροσωπευτικό μέσο φαινόταν δια της πλήρους αποβολής ή μάλλον απόρριψης
της φύσης
του να έχει υποκατασταθεί τελείως από το αντιπροσωπευόμενο αντικείμενο, εν ολίγοις, εάν τίποτε δεν υπήρχε μέσω του υλικού αλλά όλα υπήρχαν μέσω της μορφής. Εάν σε έναν ανδριάντα υπάρχει έστω και ένα μόνο στοι χείο που μαρτυρεί την ύπαρξη της πέτρας, που να μη θ ε μ ε λιώνεται λοιπόν στην ιδέα αλλά στη φύση του υλικού, τότε η ομορφιά πάσχει* διότι υπάρχει ετερονομία. Η φύση του μάρ μαρου, η οποία είναι σκληρή και ά κ α μ π τ η , π ρ έ π ε ι να εξα φανιστεί πλήρως μέσα στη φύση της σάρκας, που είναι ε ύ κ α μ π τ η και μαλακή, και τ ί π ο τ ε δεν ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι να την θυ μίζει στο συναίσθημα ή στο β λ έ μ μ α . Εάν σε ένα σχέδιο υπάρχει έστω και ένα μόνο στοιχείο που να ε π ι τ ρ έ π ε ι την αναγνώριση της πένας ή της γραφίδας, του χαρτιού ή της πλάκας χαλκού, του χρωστήρα ή του χεριού
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
ΤΟΓ
Κ ΑΛΛΟΤΣ
~
67
που τον καθοδήγησε, τ ό τ ε τούτο είναι τραχύ ή βαρύ· εάν σε αυτό γίνεται ορατό το ιδιόμορφο
γούστο του καλλιτέχνη, εάν
γ ί ν ε τ α ι ορατή η φύση του καλλιτέχνη, τ ό τ ε φανερώνει μα νιερισμό. Εάν δηλαδή υποφέρει η κινητικότητα ενός μυός (σε μια χαλκογραφία) από τ η τραχύτητα του μετάλλου ή από) το β α ρ ύ χέρι του καλλιτέχνη, τ ό τ ε η εξεικόνιση είναι άσχημη επειδή δεν προσδιορίζεται από την ιδέα, αλλά από το μέσο. Εάν υποφέρει η ιδιαιτερότητα του προς εξεικόνιση αντικει μένου από την ιδιαιτερότητα του πνεύματος του καλλιτέχνη, τ ό τ ε λ έ μ ε ότι η εξεικόνιση φανερώνει μανιερισμό. Το αντίθετο της μανιέρας
είναι το ύφος, το οποίο δεν εί
ναι τ ί π ο τ ε άλλο από την υ ψ ί σ τ η ανεξαρτησία της εξεικόνισης από όλους τους υποκειμενικούς και όλους τους αντικει μενικά τυχαίους προσδιορισμούς. Η καθαρή αντικειμενικότητα
της εξεικόνισης είναι η ου
σία του καλού ύφους: το ύψιστο αξίωμα των τεχνών. « Τ ο ύφος σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ε τ α ι προς τ η μανιέρα όπως το εί δος πράξης που α π ο ρ ρ έ ε ι από μορφικά αξιώματα προς το είδος πράξης που απορρέει από εμπειρικούς γνώμονες (υπο κειμενικά αξιώματα). Το ύφος είναι πλήρης ανύψωση πάνω από το τυχαίο προς το καθολικό και το αναγκαίο». (Αλλά σε αυτό τον ορισμό του ύφους σ υ μ π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε τ α ι ήδη και το ωραίο της επιλογής, μ ε το οποίο δεν πρόκειται τώρα ακόμη να ασχοληθούμε). 0 μεγάλος καλλιτέχνης, θα μπορούσαμε λοιπόν να πού μ ε , μας δείχνει το αντικείμενο (η εξεικόνιση του έχει αντι κ ε ι μ ε ν ι κ ό τ η τ α ) , ο μέτριος δείχνει τον ίδιο του τον εαυτό (η εξεικόνιση του έχει υποκειμενικότητα), ο κακός το υλικό του (η εξεικόνιση του προσδιορίζεται από τη φύση του μέσου και από τα όρια του καλλιτέχνη). Κ α ι οι τρεις αυτές περιπτώσεις θα αποσαφηνιστούν αρ κετά εάν χρησιμοποιήσουμε ως παραδείγματα ηθοποιούς.
β8
~
FRIEDRICH
SCHILLER
1. Όταν ο Έκχοφ [Eckhof] 2 4 ή ο Σραίντερ [Schröder] 2 5 έπαι ζαν τον Άμλετ, τα πρόσωπα τους συμπεριφέρονταν προς το ρόλο όπως το υλικό προς τη μορφή, όπως το σώμα προς την ιδέα, όπως η ενεργός πραγματικότητα προς το φαινόμενο. 0 Έκχοφ ήταν τρόπον τινά το μάρμαρο, από το οποίο η ιδιο φυΐα του έπλαθε έναν Άμλετ, και επειδή το πρόσωπο του (το πρόσωπο του ηθοποιού) εξαφανιζόταν πλήρως μέσα στο έντε χνα πλασμένο πρόσωπο του Άμλετ, επειδή αυτό που γινόταν αντιληπτό ήταν μόνο η μορφή (ο χαρακτήρας του Άμλετ) και πουθενά το υ/1«χο (πουθενά το πραγματικό πρόσωπο του ηθο ποιού), γι' αυτό λ έ μ ε ότι έπαιζε ωραία. Η εξεικόνιση του ξ ε χώριζε για το λαμπρό της ύφος επειδή εν πρώτοις ήταν εντε λώς α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ή και τ ί π ο τ α το υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ό δεν αναμι γνυόταν σε α υ τ ή ν δεύτερον, επειδή ήταν αντικειμενικά ανα γ κ α ί α και όχι τυχαία ( π ρ ά γ μ α που θα ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε μ ε την πρώτη ευκαιρία). 2. Όταν η Μαντάμ Άλμπρεχτ [Madame Albrecht] 2 6 έπαιζε την Οφηλία, τ ό τ ε β ε β α ί ω ς δεν β λ έ π α μ ε τ η φύση του υλικού (το πρόσωπο της ηθοποιού), ούτε όμως την καθαρή φύση του προς εξεικόνιση αντικειμένου (το πρόσωπο της Οφηλίας), αλ λά - μιαν αυθαίρετη ιδέα της ηθοποιού. Διότι είχε διαμορφώ σει ένα υποκειμενικό αξίωμα - ένα γνώμονα - που της ε π έ τ ρ ε π ε να παριστά τον πόνο, την τρέλα, την ευπρέπεια με αυ24. Ο Konrad Ekhof (1720-78) ήταν ηθοποιός στο Εθνικό Θέατρο τ ο υ Α μ β ο ύ ρ γ ο υ , ενώ α ρ γ ό τ ε ρ α διηύθυνε ένα θίασο στην Gotha. Ο Σ ί λ λ ε ρ δεν τον είχε γ ν ω ρ ί σ ε ι προσωπικά. 25. Ο Friedrich L u d w i g Schröder (1744-1816) ήταν ηθοποιός και δι ε υ θ υ ν τ ή ς θ ε ά τ ρ ο υ στο Α μ β ο ύ ρ γ ο . Τ ο 1793 ο Σ ί λ λ ε ρ δεν είχε ακόμη κα μιά προσωπική επαφή μαζί του. 2 6 . Ο Σ ί λ λ ε ρ γ ν ώ ρ ι ζ ε π ρ ο σ ω π ι κ ά τ η ν S o p h i e Albrecht. Ε ί χ ε π α ί ξ ε ι τ ο ρ ό λ ο τ η ς L u i s e σ τ η ν π ρ ώ τ η π α ρ ά σ τ α σ η τ ο υ θ ε α τ ρ ι κ ο ύ έ ρ γ ο υ τ ο υ Kabale und Liebe, η οποία είχε δ ο θ ε ί στις 13 Α π ρ ι λ ί ο υ τ ο υ 1784 στην Φ ρ α γ κ φ ο ύ ρ τ η .
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
TOT
Κ Α Λ Λ Ο ΤΣ
~
69
τόν ακριβώς το συγκεκριμένο τρόπο, χωρίς να νοιάζεται για το αν αυτή η παράσταση χαρακτηρίζεται από αντικειμενικό τητα ή όχι. Φανέρωνε λοιπόν μόνο μανιέρα
και όχι ύφος.
3. Όταν ο κύριος Μπρυκλ [ B r ü c k l ] 2 7 παίζει ένα βασιλιά, τότε β λ έ π ο υ μ ε η φύση του μέσου να υπερισχύει της μορφής (του ρόλου του βασιλιά), διότι μέσα από) κάθε κίνηση προ βάλλει ο ηθοποιός (το υλικό) με τρόπο απεχθή και απειρότεχνο. Β λ έ π ο υ μ ε πάραυτα τη δυσμενή επενέργεια της ελλιπούς ικανότητας,
καθώς λ ε ί π ε ι από τον καλλιτέχνη (εδώ από το
νου του ηθοποιού) η γνώση να πλάθει το υλικό (το σώμα του ηθοποιού) σύμφωνα μ ε μιαν ιδέα. Η εξεικόνιση είναι ε π ο μ έ νως άθλια επειδή η φύση του υλικού αποκαλύπτει συγχρόνως και τους υποκειμενικούς περιορισμούς του καλλιτέχνη. Στις εικαστικές και πλαστικές τέχνες είναι εύκολο να δια κρίνουμε πόσο υ π ο φ έ ρ ε ι η φύση του προς εξεικόνιση αντι κειμένου όταν η φύση του μέσου δεν έχει πλήρως δαμαστεί. Αλλά ακόμη πιο δύσκολη π ρ έ π ε ι να είναι τώρα η εφαρμογή αυτής της θεμελιώδους αρχής και στην ποιητική εξεικόνιση, η οποία ωστόσο π ρ έ π ε ι να παράγεται πλήρως από την επί μαχη αρχή. Θα προσπαθήσω να σου δώσω μιαν εικόνα του προβλήματος. Εννοείται ότι και εδώ δεν γίνεται ακόμη διόλου λόγος π ε ρί του ωραίου της επιλογής αλλά απλώς περί του ωραίου της εξεικόνισης.
Προϋποθέτουμε λοιπόν ότι ο ποιητής έχει προσ
λάβει στη φαντασία του την όλη αντικειμενικότητα του αντι κειμένου του μ ε τρόπο αληθή, καθαρό και πλήρη - το αντι κείμενο
ίσταται ήδη εξιδανικευμένο
( μετουσιωμένο δηλαδή
σε καθαρή μορφή) ενώπιον της ψυχής του, και το ζήτημα εί ναι απλώς να το εξεικονίσει
ως κείμενο εκτός αυτής. Προς το
27. Πρόκειται για ηθοποιό από τ η Δρέσδη ο οποίος δέχθηκε έντονη κ ρ ι τ ι κ ή γ ι α τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ ο υ β α σ ι λ ι ά Φ ι λ ί π π ο υ σ τ ο Don Carlos τ ο υ Σ ί λ λ ε ρ .
70
~
ΚKIEDRICH
SCHILLER
σκοπό αυτόν απαιτείτο:ι τώρα το αντικείμενο αυτό του ψ υ χισμού του να μην καθορίζεται ετερόνομα από τ η φύση του μέσου δια του οποίου τούτο εξεικονίζεται. Το μέσο που χρησιμοποιεί ο ποιητής είναι οι λέξεις
επο
μένως αφηρημένα σημεία μ ε τα οποία δηλώνονται είδη και γένη, ποτέ άτομα· και οι σχέσεις των οποίων
προσδιορίζονται
από κανόνες, το σύστημα των οποίων περιέχει η
γραμματι
κή. Ότι μεταξύ των πραγμάτων και των λέξεων δεν υπάρχει καθ' ύλη ν ομοιότητα (ταυτότητα), τούτο δεν προκαλεί καμιά δυσκολία* διότι αυτή δεν υπάρχει ούτε καν ανάμεσα στον αν δριάντα και στον άνθρωπο τον οποίο εξεικονίζει. Αλλά και η απλώς μορφική ομοιότητα (μίμηση) μεταξύ λέξεων και πραγ μάτων δεν είναι τόσο εύκολη υπόθεση. Το πράγμα και η λ ε κτική έκφραση του συνδέονται μεταξύ τους απλώς τυχαία και αυθαίρετα (με εξαίρεση λίγες περιπτώσεις), απλώς μέσω συμ βάσεως. Αλλά και αυτό ακόμη δεν θα είχε μεγάλη σημασία επειδή εν προκειμένω δεν ενδιαφέρει τι είναι η λέξη αυτή καθ' εαυτήν αλλά ποια παράσταση αφυπνίζει. Εάν λοιπόν υπήρ χαν γενικά μόνο λέξεις ή προτάσεις από λέξεις, οι οποίες θα παριστούσαν τον πιο ατομικό χαρακτήρα των πραγμάτων, τις πιο ατομικές σχέσεις, και εν ολίγοις, την όλη αντικειμενική ιδι αιτερότητα του επιμέρους, τότε διόλου δεν θα μας ενδιέφερε αν τούτο επιτυγχάνεται μέσω συμβάσεως ή αν προκύπτει από εσωτερική αναγκαιότητα. Αλλά αυτό ακριβώς μας λείπει. Τόσο οι λέξεις όσο και οι κανόνες που διέπουν την κλίση τους και τη σύνταξη τους εί ναι εντελώς γενικά πράγματα, τα οποία δεν χρησιμεύουν ως σημεία δηλωτικά ενός ατόμου, αλλά ενός άπειρου αριθμού ατόμων. Ακόμη πιο δυσχερής είναι η κατάσταση όσον αφορά την καταδήλωση των σχέσεων, η οποία επιτυγχάνεται σύμ φωνα μ ε κανόνες που είναι εφαρμόσιμοι σε απειράριθμες και ταυτοχρόνως εντελώς ετερογενείς περιπτώσεις και που μόνο
ΚΑΛΛΙΑΣ
Ή ΠΕΡΙ
TU V Κ Α Λ Λ Ο ϊ ' Σ
~
71
μέσω μιας ιδιαίτερης ενέργειας της διάνοιας προσαρμόζονται σε μιαν ατομική παράσταση. Το προς εξεικόνιση αντικείμε νο π ρ έ π ε ι λοιπόν, προτού αχθεί ενώπιον της φαντασίας και μετουσιωθεί σε εποπτεία, να χάνει μια πολύ μεγάλη
παρά
καμψη περνώντας μέσα από το αφηρημένο πεδίο των εννοι ών, όπου χάνει μεγάλο μέρος από τη ζωηρό)τητά του (την κατ' αίσθηση δύναμη τ ο υ ) . Γενικά ο ποιητής δεν έχει άλλο μέσο για να εξεικονίσει το ιδιαίτερο από την έντεχνη σύνθεση του καθολικού. « Τ ο κηροπήγιο που βρίσκεται ακριβώς τώρα μπρο στά μου π έ φ τ ε ι κάτω» είναι μια τέτοια ατομική περίπτωση, εκφραζόμενη μέσω σύνδεσης αμιγώς γενικών σημείων. Η φύση του μέσου που μετέρχεται ο ποιητής συνίσταται λοιπόν « σ ε μια τάση προς το καθολικό»
και επομένως βρί
σκεται σε σύγκρουση μ ε την καταδήλωση δια σημείων του ατομικού (που αποτελεί το μέλημα του ποιητή). Η γλώσσα θ έ τ ε ι όλα τα πράγματα ενώπιον της διάνοιας, ενώ ο ποιητής ο φ ε ί λ ε ι να κομίζει (εξεικονίζει) όλα τα π ρ ά γ μ α τ α ενώπιον της φαντασίας-
η ποιητική τέχνη θέλει εποπτείες,
η γλώσσα
παρέχει μόνο έννοιες. Η γλώσσα στερεί λοιπόν από το αντικείμενο, την εξεικό νιση του οποίου της έχουμε εμπιστευθεί, την αισθητικότητα του και την ατομικότητα του και ε π ι β ά λ λ ε ι σε αυτό μια δική της ιδιότητα (καθολικότητα) που του είναι ξένη. Αναμειγνύ ει - για να χρησιμοποιήσω τη δική μου ορολογία - με την κατ' αίσθηση αντιληπτή φύση του εξεικονιζόμενου τ η φύση του εξεικονίζοντος που είναι αφηρημένη και έτσι εισάγει ένα στοι χείο ετερονομίας στην εξεικόνιση του ίδιου του αντικειμένου. Το αντικείμενο παριστάνεται συνεπώς στη φαντασία όχι ως αυτοπροσδιορισμενο, όχι λοιπόν ως ελεύθερο, αλλά ως δια μορφωμένο από την ιδιοφυΐα της γλώσσας, ή άγεται μόνο ενώ πιον της διανοίας· και έτσι είτε δεν εξεικονίζεται ελεύθερα εί τ ε δεν εξεικονίζεται διόλου αλλά απλώς περιγράφεται.
ΤΙ
~
FRIEDRICH
SCHILLER
Εάν λοιπόν μια ποιητική εξεικόνιση θέλει να είναι ε λ ε ύ θερη, τότε ο ποιητής π ρ έ π ε ι να «υπερβεί σας προς το καθολικό υπερνικήσει
με το μέγεθος
την τάση της γλώσ
της τέχνης του και να
το υλικό (τις λέξεις και τους νόμους κλίσης και
κατασκευής τους) με τη μορφή (δηλαδή με την εφαρμογή της ίδιας)». Η φύση της γλώσσας (ακριβώς αυτή είναι η τάση της για το καθολικό) π ρ έ π ε ι να εξαφανιστεί πλήρως μέσα στη μορφή που της δόθηκε, το σώμα π ρ έ π ε ι να χαθεί μέσα στην ιδέα, το σημείο μέσα στο σημαινόμενο, η ενεργός πραγματι κότητα μέσα στο φαινόμενο. Ε λ ε ύ θ ε ρ ο και υπέρτερο π ρ έ π ε ι να προβάλλει μέσα από το εξεικονίζον το εξεικονιζόμενο και π α ρ ' όλα τα δεσμά της γλώσσας π ρ έ π ε ι να ίσταται μ ε όλη του την αλήθεια, τ η ζωηρότητα και ιδιοπροσωπία ενώπιον της φαντασίας. Με μια λέξη: Η ωραιότητα της ποιητικής εξεικόνισης είναι «ελεύθερη σμά της
αυτενέργεια
της φύσης μέσα στα δε
γλώσσας».
(Η συνέχεια άμα τ η επιστροφή του τ α χ υ δ ρ ο μ ε ί ο υ ) 2 8
28. Ο Σ ί λ λ ε ρ δεν τήρησε τελικά την υπόσχεση του. Η ανταλλαγή επιστολών μ ε τον Körner μ ε θ έ μ α το ωραίο δ ι ε κ ό π η . Μερικοί π ι σ τ ε ύ ουν ό τ ι τ ο ύ τ ο ο φ ε ί λ ε τ α ι σ τ η ν α ι φ ν ί δ ι α ε π ι δ ε ί ν ω σ η τ η ς υ γ ε ί α ς τ ο υ , ε ν ώ άλλοι υποστηρίζουν ότι ενοχλήθηκε από την αυστηρή κριτική που δ έ χθηκε α π ό τον φίλο τ ο υ . Η αιτία είναι ό μ ω ς μάλλον ότι διαισθάνθηκε την αποτυχία τ ο υ να α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ένα α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό κ ρ ι τ ή ρ ι ο γ ι α τ ο τ ι ε ί ν α ι ω ρ α ί ο κ α ι τ ι όχι.
Ε Π Ι Μ Ε Τ Ρ Ο
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΙΔΗΣ
Ε Ι Κ Ο Ν Ι Ζ Ο Ν Τ Α Ι ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ Τ Η Ν ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΠΟ Τ Ο Ν ΚΑΝΤ Σ Τ Ο Ν ΣΙΛΛΕΡ
«Παρόμοια, νοιώθουμε ότι σε μιαν ορι σμένη φάση της δημιουργίας του ο Σίλ λερ ενασχολήθηκε με τη σκέψη περισσό τ ε ρ ο α π ' όσο θα ήταν π ρ ό σ φ ο ρ ο γ ι α τ η φυσική ωραιότητα του ίδιου του καλλι τεχνικού του έργου. Η σκοπιμότητα αφη ρημένων στοχασμών και μάλιστα το εν διαφέρον για τις φιλοσοφικές έννοιες εί ναι αισθητά σε μ ε ρ ι κ ά π ο ι ή μ α τ α τ ο υ . Ως εκ τούτου, μερικοί τον επέκριναν γι' α υ τό, ιδίως γ ι α να τον ψ έ ξ ο υ ν και να τον υποτιμήσουν απέναντι στην αναλλοίωτη και αθόλωτη α π ό την έννοια φυσικότητα και αντικειμενικότητα του Γκαίτε. Αλλά, στη συνάφεια αυτή, ο Σίλλερ πλήρωσε ως ποιητής μόνο το φόρο στην εποχή του, και αυτό δεν ήταν παρά η εμπλοκή του σ' έ ν α χ ρ έ ο ς π ο υ α π έ φ ε ρ ε μ ό ν ο τ ι μ ή σ' αυτό το υπέροχο πνεύμα, αυτή την αι σθαντική καρδιά και ταυτόχρονα μόνο όφελος για την επιστήμη και τ η γ ν ώ σ η » . 1
Στις 2 1 . 12. 1793, σε μια περίοδο επομένως κατά την οποία ο Φρειδερίκος Σίλλερ [Friedrich Schiller] (1759-1805) μετά την αποπεράτωση της συγγραφής των ιστορικών πραγματειών τ ο υ ε γ κ ύ π τ ε ι σ τ η μ ε λ έ τ η τ η ς σ κ έ ψ η ς του Ιμμάνουελ Καντ [Immanuel Kant] μ ε απώτερο στόχο τ η φιλοσοφική τ ε κ μ η ρίωση των καλλιτεχνικών του πεποιθήσεων, γράφει στο φίλο 1. G. W . F r . H e g e l , Vorlesungen über die Ästhetik, τ. 1, S t u t t g a r t : R e c l a m 1 9 7 1 , σσ. 1 1 5 - 6 · ε λ λ η ν ι κ ή μ ε τ ά φ ρ α σ η Γ ι ώ ρ γ ο υ Β ε λ ο υ δ ή , Εισαγωγή Αισθητική,
Α θ ή ν α : Π ό λ ι ς 2 0 0 0 , σσ. 1 5 8 - 9 .
στην
78
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΙΔΗΣ
του και λεπταίσθητο κριτικό της λογοτεχνίας Κρίστιαν Γκότφριντ Κέρνερ [Christian Gottfried Körner]: « Η φύση του ωραί ου αποσαφηνίστηκε μέσα μου σε τέτοιο βαθμό, ώστε να πι στεύω ότι θα σε κερδίσω υπέρ της θεωρίας μου. Πιστεύω ότι ανακάλυψα την αντικειμενική έννοια του ωραίου, η οποία eo ipso αναγορεύεται και σε εκείνη την αντικειμενική αρχή της καλαισθησίας που τόσο απεγνωσμένα έψαχνε ο Καντ να βρει. Τις σκέψεις μου για το επίμαχο ζήτημα προτίθεμαι να βάλω σε μια τάξη και το ερχόμενο Πάσχα να τις δημοσιεύσω σε ένα διάλογο μ ε τίτλο Καλλίας
ή περί του κάλλους».2
Το σχέδιο
όμως τούτο δεν έ μ ε λ λ ε να υλοποιηθεί. Η πραγματεία π α ρ έ μεινε ημιτελής και στην ουσία απαρτίζεται από τα γράμματα που απέστειλε ο Σίλλερ στον Κέρνερ μεταξύ 25 Ιανουαρίου και 28 Φεβρουαρίου του 1793. Παρά την αποσπασματικότητα του ο Καλλίας κατέχει π ε ρίοπτη θέση στο φιλοσοφικό έργο του Σ ί λ λ ε ρ , καθ' όσον εδώ εκτίθενται με ξεχωριστή σαφήνεια και εξαντλητική συνέπεια τα θεμέλια της θεωρίας του περί του ωραίου, στα οποία στη ρίζονται και οι μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ε ς αισθητικές του μ ε λ έ τ ε ς . Το θέμα που π ρ α γ μ α τ ε ύ ε τ α ι αφορά στη δυνατότητα ανεύρεσης μιας αντικειμενικής αρχής της ωραιότητας και κατ' επέκτα ση ενός αντικειμενικού κριτηρίου για το τι είναι ωραίο. 0 Σίλ λ ε ρ ε λ έ γ χ ε ι εν π ρ ο κ ε ι μ έ ν ω τον Καντ ε π ε ι δ ή αρνήθηκε την ύπαρξη μιας τέτοιας αρχής. Στην § 34 της περίφημης Κριτι κής της κριτικής δύναμης [Kritik der Urteilskraft] ο Καντ παρα τ η ρ ε ί σχετικά: « Ω ς αρχή της καλαισθησίας θα κατανοούσα μ ε μια θεμελιώδη αρχή στον όρο της οποίας θα μπορούσαμε να υπαγάγουμε την έννοια ενός αντικειμένου και κατόπιν μ έ σω ενός συλλογισμού να συμπεράνουμε ότι είναι ωραίο. Τού2 . F r i e d r i c h Schiller, Sämtliche Werke (εφεξής H a n s e r V e r l a g 1 9 6 2 3 , σ. 1 1 0 5 .
SW), τ. 5, M ü n c h e n : C a r l
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε ί'Θ Ε PI Α ~
79
το όμως είναι απολύτως α δ ύ ν α τ ο » . 3 Η εμμονή του Καντ στον υποκειμενικό χαρακτήρα της ωραιότητας ήταν ένα από τα στοιχεία που προκαλούσαν δυσφορία στον Σ ί λ λ ε ρ από την πρώτη στιγμή που άρχισε να καταπιάνεται μ ε την καντιανή φιλοσοφία. Γι' αυτό ήδη στον Καλλία αναζητεί μια εξήγηση που θα αναδεικνύει την ωραιότητα ως αντικειμενική ποιότη τα. Για να διαφυλάξει μάλιστα τον αντικειμενικό της χαρα κτήρα ορίζει την ωραιότητα ρητά ως « ε λ ε υ θ ε ρ ί α μέσα στο πεδίο των φαινομένων». 4 Η κατανόηση του Καλλία
εξαρτά
τ α ι συνεπώς άμεσα από την διαλεύκανση των κινήτρων που ώθησαν τον Σ ί λ λ ε ρ να διατυπώσει μια θέση ασύμβατη προς την καντιανή αισθητική, η οποία όμως συνέβαλε καταλυτικά στη διαμόρφωση της σκέψης του και της οποίας τις βασικές προκείμενες ο ίδιος φαίνεται να αποδέχεται πλήρως.
I Ο αισθητικός στοχασμός του Σίλλερ πάσχει από μιαν εγγενή αντιφατικότητα. Μετέρχεται την καντιανής προελεύσεως έν νοια της ελευθερίας, προκειμένου να προσδώσει αντικειμενι κή υφή στην ε μ π ε ι ρ ί α του ωραίου. Ενώ όμως στον Καντ το ωραίο υπολαμβάνεται ως σύμβολο της ηθικής ελευθερίας, η οποία απαντά μόνο στο χώρο των νοουμένων και δηλώνει την
3. I m m a n u e l K a n t , Kritik der Urteilskraft (εφεξής
KU), H a m b u r g : Meiner
2 0 0 1 , Β 1 4 3 . Οι π α ρ α π ο μ π έ ς σ τ η ν τ ρ ί τ η Κριτική
γίνονται στις σελίδες
τ η ς δ ε ύ τ ε ρ η ς ( Β ) έκδοσης του έργου. Για την ελληνική απόδοση των χω ρ ί ω ν α π ό τ η ν τ ρ ί τ η Κριτική
χρησιμοποιώ, με σιωπηρές τροποποιήσεις,
τ η μ ε τ ά φ ρ α σ η τ ο υ Κ ώ σ τ α Α ν δ ρ ο υ λ ι δ ά κ η : I m m a n u e l K a n t , Κριτική κριτικής
δύναμης,
Αθήνα: Ι δ ε ό γ ρ α μ μ α 2002.
4. F r . Schiller, SW, τ. 5 , σ. 4 0 0 .
της
80
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΙΙΡΟΠΑΪΔΗΣ
«ανεξαρτησία της υποκειμενικής θελήσεως από τον κατανα γκασμό μέσω των ορμών της αισθητικότητας», 5 ο Σίλλερ ανα δεικνύει την αισθητική εμπειρία σε τόπο εμφάνισης της ίδιας της ελευθερίας μέσα στην επικράτεια των φαινομένων. Κα ντιανές προκείμενες και αντικαντιανά συμπεράσματα συνυ πάρχουν σε όλα τα θεωρητικά κείμενα του Σ ί λ λ ε ρ κατά τρό πο αξεδιάλυτο μ ε αποτέλεσμα η επιχειρηματολογία του να χαρακτηρίζεται από σύγχυση, ασάφεια και απουσία ακριβών εννοιολογικών διακρίσεων. Μια περιεκτική και αμερόληπτη κατανόηση των θεωρητικών του αντιλήψεων για την ωραιό τ η τ α είναι συνεπώς δυνατό να π ρ ο κ ύ ψ ε ι μόνο από τ η σ υ στηματική αντιπαραβολή των θέσεων του προς τις αντίστοι χες αισθητικές απόψεις του Κ α ν τ . 6 Ως γνωστόν, ο Καντ επεξεργάζεται την αισθητική του θε ωρία στο πρώτο μέρος της τρίτης Κριτικής
(1790), το οποίο
επιγράφεται « Κ ρ ι τ ι κ ή της αισθητικής κριτικής δύναμης». Δεν π ρ έ π ε ι όμως να λησμονούμε ότι κύριος στόχος του δεν είναι
5 . I m . K a n t , Kritik der reinen Vernunft (εφεξής
KrV),
1 9 5 8 , Β 5 6 2 . Οι π α ρ α π ο μ π έ ς σ τ η ν π ρ ώ τ η Κριτική
H a m b u r g : Meiner
γίνεται στις σελίδες
της δεύτερης (Β) έκδοσης. Εάν είναι αναγκαίο, π α ρ α π έ μ π ω και στις σελίδες της π ρ ώ τ η ς (Α) έκδοσης. Για την ελληνική απόδοση των χωρίων α π ό τ η ν Κριτική
του καθαρού
Λόγου
στηρίζομαι, με ελαφρές τροπο
ποιήσεις, στη μετάφραση του Αναστάσιου Γιανναρά: Immanuel Kant, Κριτική
του καθαρού
Λόγου,
Α θ ή ν α : Π α π α ζ ή σ η ς 1 9 7 7 - 1 9 7 9 . Ως γ ν ω
σ τ ό ν , ο Γ ι α ν ν α ρ ά ς π ρ ό λ α β ε να μ ε τ α φ ρ ά σ ε ι μ ό ν ο τ η ν « υ π ε ρ β α τ ο λ ο γ ι κ ή αισθητική» και την « υ π ε ρ β α τ ο λ ο γ ι κ ή αναλυτική». Τ ο εγχείρημα του ο λ ο κ λ ή ρ ω σ ε ο Μ . Φ . Δ η μ η τ ρ α κ ό π ο υ λ ο ς : I m m a n u e l K a n t , Κριτική καθαρού
Λόγου,
του
Αθήνα 1983-1987.
6. Β λ . ι δ ί ω ς K a t h i n k a H u e b n e r , « D i e K a l l i a s - B r i e f e v o n F r i e d r i c h Schiller - eine A n a l y s e d e s K u n s t s c h ö n e n . E i n e Darstellung der Kunsttheorie F r i e d r i c h Schillers mit s e m i o t i s c h e n M i t t e l n » , σ τ ο : Zeitschrift für wissenschaft
und Lingustik
7 ( 1 9 7 7 ) , σσ. 1 7 3 - 1 8 7 .
Literatur-
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΓΘΕΡΙΑ
~
81
η εκπόνηση μιας θεωρίας περί του ωραίου ή περί της τέχνης αλλά η ανάλυση αυτής της ιδιότυπης γνωστικής ικανότητας που την ονομάζει « κ ρ ι τ ι κ ή δύναμη» (Urteilskraft) και την το π ο θ ε τ ε ί ως όρο μεσάζοντα μ ε τ α ξ ύ διάνοιας (Verstand) και Λόγου (Vernunft). Πίστευε ότι έτσι θα οδηγούσε σε συστη ματική ολοκλήρωση το εγχείρημα της κριτικής φιλοσοφίας, το οποίο στην μεν Κριτική του καθαρού Λόγου [Kritik der reinen Vernunft] (1781) θεμελιώνεται ως έρευνα των συνθηκών δ υ νατότητας της επιστημονικής γνώσης στην δ ε Κριτική πρακτικού
του
Λόγου [Kritik der praktischen Vernunft] (1787) λαμ
βάνει τ η μορφή μιας διερεύνησης εκείνων των όρων που κα θιστούν δυνατό το ηθικό πράττειν. Όπως προκύπτει από την πρώτη Κριτική, η επιστημονική προσέγγιση της φύσης επι β ά λ λ ε ι τ η χρήση αναλυτικών μοντέλων εξήγησης τα οποία παραιτούνται πλήρως από όλες τις μεταφυσικές ε ρ μ η ν ε ί ε ς της φύσης μ ε τη βοήθεια τελεολογικών σχημάτων και ερεί δονται κατ' αποκλειστικότητα επί της αρχής της αιτιότητας. Σύμφωνα μ ε τις αρχές που επικαθορίζουν τ η νεότερη φυσι κή επιστήμη τα φυσικά φαινόμενα εξηγούνται όταν μπορούν να αναλυθούν ως μετρήσιμα μ ε γ έ θ η , ενώ μ ε τ α ξ ύ των αρχών εκείνων δεν συγκαταλέγονται οι έννοιες του σκοπού ή των τελικών αιτίων. Εάν όμως η αρχή της αιτιότητας είναι η μο ναδική συστατική αρχή της εξηγήσεως των φυσικών φαινο μένων, τ ό τ ε η επιστημονική π ρ α γ μ ά τ ε υ σ η της φύσης είναι δυνατή μόνο εάν αντιπαρέλθουμε όλες τις απόπειρες τ ε λ ε ο λογικής κατανόησης και μεταφυσικής νοηματοδότησης των λειτουργιών της. Το θεμέλιο των φυσικών επιστημών π ρ έ π ε ι επομένως να αναζητηθεί στους όρους της υπερβατολογικής υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ό τ η τ α ς (transzendentale Subjektivität), δηλαδή αφενός στις a priori ε π ο π τ ε ί ε ς του χώρου και του χρόνου και αφετέρου στις a priori έννοιες της διάνοιας (στις κατηγορίες). Από εδώ όμως ε π ά γ ε τ α ι ότι δεν γνωρίζουμε τ η φύση όπως
82
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
είναι καθ' εαυτήν αλλά όπως τούτη φαίνεται σε εμάς. Από την άλλη πλευρά ο Καντ υποστήριζε ότι το ηθικό πράττειν απαιτεί τον προσανατολισμό στην υ π ε ρ ε μ π ε ι ρ ι κ ή έννοια της ελευθερίας, χωρίς την οποία δεν θα είχε νόημα να ομιλούμε για αυτονομία και για ένα αυτοδύναμο προσδιορισμό των πράξεων μας. Η παραδοχή της ελευθερίας είναι τρόπον τινά αίτημα (Postulat) του Λόγου. Η ελευθερία δεν μπορεί να πα ρατηρηθεί ή να αποδειχθεί εμπειρικά μήτε να αποσαφηνιστεί μ ε παραδείγματα. Ως αίτημα του Λόγου δεν π α ύ ε ι όμως να δ ι έ π ε τ α ι από μιαν ιδιότυπη αναγκαιότητα, καθώς μόνο μ έ σα από την παραδοχή της ελευθερίας μπορούμε να νομιμο ποιήσουμε τ η δυνατότητα του αυτόνομου και άρα υ π ε ύ θ υ νου πράττειν. Άμεσο λοιπόν επακόλουθο των δύο πρώτων Κριτικών
εί
ναι ο κατακερματισμός του Αόγου στη δυνατότητα μιας εμπει ρικής επιστήμης της φύσης που δεν έχει καμιά κανονιστική αρμοδιότητα και στη δυνατότητα μιας ηθικής θεώρησης των πράξεων μας η κεντρική κατηγορία τ η ς οποίας - δ η λ α δ ή η ε λ ε υ θ ε ρ ί α - δεν ε π ι δ έ χ ε τ α ι ε μ π ε ι ρ ι κ ή ε π α λ ή θ ε υ σ η . Δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε ότι η τρίτη Κριτική
αναλαμ
βάνει το καθήκον να άρει αυτό τον κατακερματισμό και να μεσολαβήσει ανάμεσα στην εμπειρική φύση και στην νοητή, δηλαδή υπεραισθητή ελευθερία. Παρότι τα πεδία της φύσης και της ελευθερίας φαίνεται ότι χωρίζονται από ένα χάσμα, ωστόσο είναι ανάγκη να διαπλέκονται μ ε τ α ξ ύ τους εσωτερι κά, εφόσον ο άνθρωπος θα π ρ έ π ε ι να είναι σε θέση να πραγ ματοποιεί τον τελικό του σκοπό εντός του πεδίου της φύσης. Εάν γνωρίζαμε τη φύση μόνο μέσω της διάνοιας, τότε θα π ε ριοριζόμασταν στη θεωρητική γνώση της φυσικής νομοτέλει ας και σιωπηρά θα αποδεχόμασταν ότι η επίτευξη του τελι κού σκοπού του ανθρώπου είναι κατ' ουσίαν ασύμβατη μ ε την αναπότρεπτη αναγκαιότητα της φύσης. Άρα είναι ανα-
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε ϊ Θ Ε ΡI Λ ~
83
γκαία η αποδοχή μιας νέας αρχής θεωρήσεως της φύσης σε συμφωνία μ ε την οποία να καθίσταται δυνατή η πραγμάτω ση των σκοπών που θέτουν η ελευθερία και ο πρακτικός Λό γος παρ' όλη τ η φυσική αναγκαιότητα. Ως τη ζητούμενη αρ χή ο Καντ ανακαλύπτει τη σκοπιμότητα (Zweckmässigkeit) της φύσης, την οποία προσπορίζει η κριτική δύναμη. Ο Καντ π ι σ τ ε ύ ε ι ότι κριτική δύναμη, ενεργοποιούμενη στο χώρο της φύσης, μπορεί να ερμηνεύσει τα επιμέρους φαινόμενα της ως εάν ήταν σκόπιμα οργανωμένα και υπηρετούσαν το σκοπό της ελευθερίας μας. Η φύση φαίνεται από την οπτική γωνία της κριτικής δύναμης ως εννοηματωμένη, σκόπιμη και οργα νωμένη μ ε άξονα και επίκεντρο τον άνθρωπο. Εν ολίγοις: η κριτική δύναμη προσλαμβάνει το είναι (Sein) έτσι ως εάν φα νερωνόταν μέσα του ένα δέον (Sollen), μια κανονιστική διά σταση, ένας προσανατολισμός των επιμέρους και ιδιαίτερων φαινομένων προς ένα σκοπό. Με αυτήν τ η λειτουργία η κρι τική δύναμη κατορθώνει να διασφαλίσει την ενότητα του Λό γου και να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στην έννοια για τη φύση που έχει κ α τ α σ κ ε υ ά σ ε ι η διάνοια και στην Ιδέα τ η ς ελευθερίας που έχει παραγάγει ο πρακτικός Λόγος. Αποδει κνύεται έτσι ότι είναι δυνατό να παραχθεί η ενότητα του Λό γου από μια θεμελιώδη αρχή χωρίς συγχρόνως να ακυρωθεί η διαφοροποίηση των λειτουργιών του ως ικανότητας σχη ματισμού των κατηγοριών αφενός και ως ικανότητας παρα γωγής των Ιδεών αφετέρου. To cogito και η αυτενέργεια του ως η αρχή της διάνοιας και του θεωρητικού Λόγου εν γ έ ν ε ι δεν μπορεί να λειτουργήσει και ως αρχή του πρακτικού Λό γου. Και θα ήταν κάτι ανυπόφορο για τη συστηματική υφή της κριτικής φιλοσοφίας αν έ π ρ ε π ε να μείνει αγεφύρωτο το χά σμα ανάμεσα στη θεωρία και στην πράξη, στη φύση και στην ελευθερία. Τούτο τον επαχθή δυϊσμό επιχειρεί να αντιμετω πίσει ο Καντ αναλύοντας την κριτική δύναμη, η οποία αναζη-
84
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
τεί για τα επιμέρους φαινόμενα εκείνη την έννοια του Λόγου που θα ήταν σε θέση να δώσει νόημα και εσωτερική αναγκαι ότητα ακόμη και στα πιο τυχαία χαρακτηριστικά τους. Αναφερόμενος στη σημασία της τρίτης Κριτικής
ο Χέγκελ
επισημαίνει ότι το πρώτο μέρος της, στο μέτρο που αναδει κνύει κριτήρια «αισθητικής ε μ π ε ι ρ ί α ς » , μπορεί να εκληφθεί ως « α φ ε τ η ρ ι α κ ό σημείο για την αληθή εννόηση του ωραίου στην τ έ χ ν η » . 7 Η θετική αυτή αποτίμηση συνοδεύεται όμως και από την κριτική διαπίστωση ότι ο Καντ δεν κατορθώνει τελικά να παράσχει στην αισθητική τα εννοιολογικά της θε μέλια ούτε να β ρ ε ι πρόσβαση στην αυθεντική ερμηνεία του έργου τέχνης. Τα αίτια αυτής της αποτυχίας εντοπίζει ο Χ έ γ κ ε λ στο γεγονός ότι ο Καντ δεν προσανατολίζει την ανάλυ ση του στη δομή του έργου τέχνης αλλά στην επίδραση που ασκούν τα αισθητικά φαινόμενα στον παρατηρητή. Ε ξ α κ ο λουθεί επομένως να π α ρ α μ έ ν ε ι δέσμιος μιας ιδιαίτερα δια δεδομένης στη γερμανική φιλοσοφία τάσης να εξετάζονται τα έργα τέχνης σε σχέση με τα αισθήματα και τα πάθη που δ ι ε γ ε ί ρ ο υ ν . Η εννοιολογική προσπέλαση του ωραίου και η αυστηρή οριοθέτηση της αυτονομίας της αισθητικής κρίσης απαιτούν όμως κατά τον Χ έ γ κ ε λ να α π ε μ π λ α κ ε ί η ε π ι σ τ η μονική διερεύνηση των αισθητικών αντικειμένων από κάθε αναστοχαστική θεώρηση της αισθητικής ε μ π ε ι ρ ί α ς . Η κριτική του Χ έ γ κ ε λ στηρίζεται εν πολλοίς στη θέση ότι η προσπάθεια του Καντ να αναγάγει την καλαισθητική κρί ση σ τ η δ ι α μ ε σ ο λ α β η τ ι κ ή λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α τ η ς κριτικής δύναμης έχει ως πρωταρχικό μέλημα την ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α μιας θεωρίας της αισθητικής ε μ π ε ι ρ ί α ς και μέσω αυτής την αναγόρευση της αισθητικής σε αυτόνομη επιστημονική πειθαρχία. Τη θέ-
7. G. W . F r . H e g e l , Vorlesungen
über die Ästhetik, ό . π . , σ. 1 1 4 .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΓΘΕΡΙΑ
~
85
ση τούτη συμμερίζεται, το σύνολο σχεδόν των σχολιαστών της Κριτικής
της κριτικής δύναμης άσχετα από το αν ασπάζονται
την άποψη του Χ έ γ κ ε λ ότι τελικά το εγχείρημα του Καντ δεν στέφθηκε από επιτυχία. Έ χ ε ι γίνει πλέον κοινός τόπος να ερ μηνεύεται η τ ρ ί τ η Κριτική
ως ένα από τα ιδρυτικά κείμενα
της λεγόμενης «νεωτερικής αισθητικής». Θεωρείται περίπου ως δεδομένο ότι οι αισθητικοί στοχασμοί του Καντ συγκατα λέγονται στις σημαντικότερες προσπάθειες που έχει καταβάλει η φιλοσοφία στη μακραίωνη ιστορία της να μεταφρά σει στη γλώσσα της έννοιας εκείνες τις ε μ π ε ι ρ ί ε ς που μπο ρούν να προκύψουν από τη συνάντηση μ ε τον κόσμο της κα λαισθησίας, της τέχνης και του ωραίου. Γ ι ' αυτό το συγκε κριμένο έργο αποκαλείται συχνά μ ε συντομογραφικό τρόπο ως η «αισθητική του Κ α ν τ » . Παρακάμπτεται εν προκειμένω το γεγονός ότι ο Καντ είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικός ως προς τ η δυνατότητα μιας επιστήμης του ωραίου. Οι αναλύσεις του δείχνουν με σαφήνεια ότι στο ερώτημα για το αν η αισθητική μπορεί να αχθεί στην ασφαλή οδό μιας επιστήμης π ρ έ π ε ι να δοθεί μάλλον αρνητική απάντηση. 0 Καντ διέγνωσε ότι η αι σθητική εμπειρία είναι κατ' ουσίαν αδύνατο να μεταφραστεί στη γλώσσα της έννοιας, να θεμελιωθεί με τη βοήθεια της και να μεταδοθεί αυτούσια σε άλλα υποκείμενα. Αυτήν την αξίω ση εγείρουν όμως όχι μόνο οι-αισθητικές θεωρίες που προη γούνται του Καντ αλλά και εκείνες που έπονται του δικού του εγχειρήματος. Τούτο ισχύει τόσο για την αισθητική του Αλε ξάντερ Γκότλιμπ Μπαουμγκάρτεν [Alexander Gottlieb B a u m garten], που ήταν ο πρώτος ο οπόίοςς χρησιμοποίησε τον όρο « α ι σ θ η τ ι κ ή » μ ε τ η σημερινή του σημασία, όσο και για την αισθητική του Χ έ γ κ ε λ , ανεξάρτητα από τις σημαντικότατες διαφορές που υφίστανται εδώ ως προς τ η θεωρία της έννοι ας. 0 Καντ αντιθέτως περιορίζει το έργο της εννοιολογικής γνώσης της φιλοσοφίας στη διερεύνηση των όρων υπό τους
86
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
οποίους η υποκειμενικότητα, κατά την αισθητική αποτίμηση των αντικειμένων, ωθείται να αισθανθεί το ελεύθερο παιχνί δι των γνωστικών της δυνάμεων και να αποκτήσει έτσι μιαν άμεση εμπειρία του εαυτού της. Αυτή την ά μ ε σ η , κατά την πραγμάτωση της καλαισθητικής κρίσης εμφανιζόμενη, αυτοεμπειρία του υποκειμένου η φιλοσοφία μπορεί να αναστοχαστεί εκ των υστέρων αλλά δεν μπορεί να την υποκαταστήσει, να την ανταγωνιστεί, να τη δημιουργήσει μ ε τις δικές της δ υ νάμεις και πολύ περισσότερο να τη θεμελιώσει. 8 Η φιλοσοφία θα όφειλε, βεβαίως, να παραιτηθεί από τη διε ρεύνηση ενός χώρου που αντιστέκεται στην εννοιολογική του σύλληψη και γίνεται αντιληπτός μόνο μέσω του ιδιότυπου συ ναισθήματος του κρίνοντος υποκειμένου για τον εαυτό του, εάν επρόκειτο για μια περιθωριακή διάσταση της υποκειμε νικότητας. Ωστόσο εδώ έχουμε να κάνουμε μ ε προϋποθέσεις της γνωστικής δραστηριότητας καθώς και της κοινωνικότητας των ανθρώπων, προϋποθέσεις που μπορούν να έλθουν στο φως μόνο μ ε τη συνδρομή ενός άμεσου - αλλά ιδιαίτερα πολύπλο κου ως προς τη δομή του - συναισθήματος ευαρέσκειας. Απο δεικνύεται έτσι ότι το έργο της έννοιας εξαρτάται από προϋ ποθέσεις που αδυνατεί να θέσει η ίδια υπό τον έλεγχο της. Η αισθητική α υ τ ο ε μ π ε ι ρ ί α του κρίνοντος υποκειμένου δείχνει όμως επίσης μ ε ποιο τρόπο κάθε γνώση παραμένει εξαρτη μένη από μια γνωστική ικανότητα - δηλαδή από την κριτική δύναμη - που μπορεί να αποκτήσει εμπειρία του εαυτού της μόνο μέσω ενός εννοιολογικά αδιαμεσολάβητου τρόπου. Η αναγκαιότητα μιας τέτοιας ικανότητας είναι αυτή που καθι στά ατελέσφορη κάθε προσπάθεια αναγωγής της γνωστικής
8. Β λ . W o l f g a n g W i e l a n d , Urteil und Gefühl. Kants Theorie der Urteilskraft, G ö t t i n g e n : V a n d e n h o e c k & R u p r e c h t 2 0 0 1 , σσ. 2 2 - 2 4 .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΓΘΕΡΙΑ
~
87
διαδικασίας στο επίπεδο παροχής προτασιακά δομημένων πλη ροφοριών. Η διερεύνηση της καλαισθητικής κρίσης εκπληρώ νει στον Καντ παραδειγματική λειτουργία, αφού μόνο μέσω αυτής μπορεί να αναδείξει την άμεση σχέση με το συναίσθη μα της ηδονής και λύπης που συνιστά « τ ο αινιγματικό στοι χείο στην αρχή της κριτικής δ ύ ν α μ η ς » . 9 11 αμεσότητα αυτής της σχέσης παρακινεί τον Καντ να επεξεργαστεί το σχέδιο μιας κριτικής της αισθητικής κριτικής δύναμης, ενώ ταυτοχρόνως τον εξαναγκάζει να παραιτηθεί από τη θεμελίωση μιας αισθη τικής υπό την έννοια μιας επιστήμης του κόσμου του ωραίου εν γένει και ειδικότερα του κόσμου της τέχνης. 0 Καντ συμμετείχε ενεργά στις συζητήσεις της εποχής του για τ η δυνατότητα θεωρητικής διερεύνησης της καλαισθη σίας. Τούτο καταμαρτυρεί μ ε σαφήνεια το πρώιμο κείμενο του Παρατηρήσεις
για το συναίσθημα του ωραίου και του υψη
λού [Beobachtungen über das Gefühl des Schönen und des Erhabenen] (1764). To ενδιαφέρον αυτό υποχωρεί όταν αρχίζει να απο κτά σαφέστερο περίγραμμα η ιδέα μιας υπερβατολογικής φι λοσοφίας, όπως αυτή έ μ ε λ λ ε να π ρ ω τ ο π α ρ ο υ σ ι α σ τ ε ί στην Κριτική
του καθαρού λόγου. Και για τον ίδιο τον Καντ ήταν
μια έκπληξη το γεγονός ότι η επεξεργασία της κριτικής φι λοσοφίας τον ανάγκασε να επαναθέσει το ερώτημα για τις αρχές που ρυθμίζουν τ η λειτουργία της καλαισθησίας - τ ώ ρα β ε β α ί ω ς στα συμφραζόμενα της υπερβατολογικής προ βληματικής. Το ενδιαφέρον του Καντ για την καλαισθησία είναι διαφορετικά δομημένο από το ενδιαφέρον που δ ι έ π ε ι τις συζητήσεις των θεωρητικών του γούστου στο 18ο αιώνα. Έ χ ε ι λοιπόν ιδιαίτερη σημασία για την κατανόηση της Κρι τικής της κριτικής
δύναμης να γνωρίζουμε ότι η -γλώσσα των
9 . I m . K a n t , KU, Β I X .
88
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
αισθητικών θεωριών εκείνου του αιώνα ανήκει απλώς στην επι φανειακή δομή του καντιανού κειμένου. Και αυτή η προσέγ γιση του Καντ καθορίζεται από τον υπερβατολογικό στόχο του εντοπισμού των ορίων της ανθρώπινης γνώσης και της ανά δειξης των αρχών που θεμελιώνουν αυτή την εφικτή για τον άνθρωπο γνώση και νομιμοποιούν τους ρυθμιστικούς για την ανθρώπινη δράση κανόνες. Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος που ο Καντ έδωσε στην τρίτη Κριτική τον τίτλο Κριτική της κριτι κής δύναμης και όχι απλώς Κριτική της καλαισθησίας.
Η κρι
τική διερεύνηση της καλαισθησίας έχει πρωτίστως παραδειγ ματικό χαρακτήρα. Εδώ ε π ι β ά λ λ ε τ α ι να προσέξουμε ιδιαίτερα τις διαφορές ανάμεσα στην τ ρ ί τ η Κριτική
και τις δύο άλλες Κριτικές
σε
σχέση μ ε την τόσο σημαντική για τον Καντ αρχιτεκτονική της φιλοσοφίας. Ασφαλώς ο σκοπός του κριτικού εγχειρήματος δεν εξαντλείται στο να παράσχει ακλόνητα θεμέλια σε συ γκεκριμένες επιστημονικές μαθήσεις. Ενώ όμως οι δύο πρώ τες Κριτικές
επιτελούν μεταξύ άλλων και αυτό το έργο, δεν
υπάρχει φιλοσοφική ή επιστημονική μάθηση που να θεμελιώ νεται μέσω της τρίτης Κριτικής.
Επιπλέον η Κριτική της κρι
τικής δύναμης δεν χωρίζεται, και πάλι σε αντίθεση προς τις δύο άλλες κριτικές, σε στοιχειολογία και σε μεθοδολογία, αφού περιορίζεται απλώς σε μια θεωρία των στοιχείων της καλαι σθητικής κρίσης: « Η διαίρεση μιας κριτικής, η οποία προη γ ε ί τ α ι της επιστήμης, σε στοιχειολογία και μεθοδολογία δεν μπορεί να εφαρμοσθεί στην κριτική της καλαισθησίας, επειδή δεν υπάρχει ούτε μπορεί να υπάρξει επιστήμη του ωραίου, η δ ε κρίση της καλαισθησίας δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί βάσει α ρ χ ώ ν » . 1 0 Η τρίτη Κριτική δεν έχει λοιπόν την πρόθεση
10. Ό . π . , Β 2 6 1 .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε Γ Θ Ε ΡIΑ
~
89
ούτε τη δυνατότητα να περιβάλει, τη θεωρία της καλαισθησίας μ ε το κύρος της επιστήμης ούτε μας ε π ι τ ρ έ π ε ι να συγγρά ψουμε προλεγόμενα σε μια μελλοντική αισθητική που θα μπο ρούσε να εμφανίζεται ως επιστήμη, επειδή η σύστοιχη προς την καλαισθησία περιοχή αντιστέκεται σε κάθε απόπειρα διά νοιξης της από την εννοιολογική γνώση και διερεύνηση της μέ σω επιστημονικών μεθόδων. Γι' αυτό ακριβώς η συστηματική φιλοσοφία απαρτίζεται βασικά από δύο μέρη, τη θεωρητική και πρακτική φιλοσοφία, ενώ η κριτική που επιχειρεί να τη στηρίξει σε ασφαλείς βάσεις απαρτίζεται από τρία μέρη. Την α σ υ μ μ ε τ ρ ί α αυτή ως προς την αρχιτεκτονική επισημαίνει ο Καντ στον «Πρόλογο» της τρίτης Κριτικής. « Κ α ι με τούτα τ ε λειώνω λοιπόν όλο το κριτικό μου έργο. Θα προχωρήσω χω ρίς αργοπορία στο δογματικό έργο, για να κερδίσω, κατά το δυνατόν, από την προχωρημένη ηλικία μου, τον κάπως ευνοϊ κό ακόμη καιρό για τούτο. Είναι αυτόδηλο ότι για την κριτι κή δύναμη δεν υπάρχει εδώ κάποιο ιδιαίτερο μέρος, επειδή ως προς την ίδια δεν είναι απαραίτητη η θεωρία αλλά η κρι τ ι κ ή » . 1 1 Η γνώση που συναρτάται μ ε την κριτική δύναμη επι δέχεται κριτική αλλά δεν μπορεί να υποβληθεί σε θεωρητική ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α . Δεν μπορεί συνεπώς να υ π ά ρ ξ ε ι θεωρία - μ ε την υπερβατολογική
έννοια του όρου - του ωραίου.
Ένα λοιπόν από τα αποτελέσματα της τρίτης Κριτικής
εί
ναι ότι ακόμη και τα a priori στοιχεία στην καλαισθητική κρί ση, ακριβώς επειδή στερούνται εννοιολογικής υφής, δεν ευνο ούν τ η συγκρότηση επιστήμης στο χώρο της καλαισθησίας. Όπως ήδη αναφέραμε, το θέμα που ο Καντ π ρ α γ μ α τ ε ύ ε τ α ι εδώ είναι η κριτική δύναμη εν γένει. Εάν όμως λάβουμε υπ' όψιν ότι η « Κ ρ ι τ ι κ ή της αισθητικής κριτικής δύναμης» προσ-
11. Ό.π., Β Χ .
90
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
δίδει στην καλαισθησία, στο ωραίο και στην τέχνη παραδειγ ματικό χαρακτήρα, θα μπορούσαμε εύκολα να οδηγηθούμε στο παραπλανητικό συμπέρασμα ότι η «αισθητική κριτική δύ ναμη» εννοεί μια ικανότητα του ανθρώπου, τα αποβλεπτικά ενεργήματα της οποίας κατευθύνονται προς τον κόσμο του ωραίου και τον κόσμο της τέχνης. Αισθητική θα ήταν τότε η υπό εξέταση κριτική δύναμη μόνο στο βαθμό που υπάρχουν σημαντικά από αισθητική άποψη αντικείμενα, προς τα οποία αυτή προσανατολίζεται, προκειμένου να τα αξιολογήσει. Ο Καντ χρησιμοποιεί ωστόσο στην τρίτη Κριτική το επίθετο « α ι σθητικός» πάντοτε για να υποδηλώσει μια σχέση με το χώρο της κατ' αίσθηση αντίληψης, της εποπτείας, της κατ' αίσθηση εντύπωσης και του συναισθήματος, δηλαδή με το χώρο της αι σθητικότητας και του αισθάνεσθαι και συναισθάνεσθαι εν γ έ ν ε ι . 1 2 Τι σημαίνει όμως το γεγονός ότι η κριτική δύναμη π ρ έ π ε ι να ονομάζεται αισθητική (ästhetisch), επειδή συνδέεται με τον ευρύτερο χώρο της αισθητικότητας (Sinnlichkeit); Είναι απαραίτητο να θυμόμαστε ότι ο Καντ με τη τρίτη Κριτική σκο π ε ύ ε ι να προσφέρει μιαν ανάλυση της κριτικής δύναμης ως προς τις αξιώσεις εγκυρότητας που αυτή ε γ ε ί ρ ε ι ανεξάρτητα από κάθε εμπειρία. Η κριτική δύναμη είναι εκείνη η ικανότη τα που μαζί με τη διάνοια και τον Λόγο - κ α ι σε αντίθεση προς τις κατ' αίσθηση ικανότητες- απαρτίζουν τις ανώτερες γνω στικές ικανότητες του ανθρώπου. Στην Κριτική του καθαρού Λόγου βρίσκουμε στο κεφάλαιο «Αναλυτική των θεμελιωδών αρχών» μια σειρά στοχασμών σχετικά με την κριτική δύναμη εν γένει, από όπου προκύπτει ότι η ειδική λειτουργία της έγκει ται στη διενέργεια υπαγωγής του ατομικού στο καθολικό. Η
1 2 . Β λ . J e n s K u l e n k a m p f f , Kants Logik des ästhetischen Urteils, F r a n k f u r t a . M . : K l o s t e r m a n n 1 9 7 8 , σσ. 5 7 - 6 8 .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΓΘΕΙΊΑ
~
91
κριτική δύναμη είναι η συμπερίληψη των δεξιοτήτων οι οποί ες χρειάζονται ένα μεσολαβητικό φορέα ικανό να χειρίζεται κανόνες και να αντιστοιχίζει με τρόπο ακριβοδίκαιο το καθο λικό προς το ατομικό, χωρίς να υποβαθμίζει ή να ακορώνει την ετεροείδειά τους. 0 Καντ επεξηγεί τις πολυσχιδείς λειτουργίες τη κριτικής δύναμης αναφερόμενος κυρίως στη δραστηριότητα του για τρού, του δικαστή και του πολιτικού, 1 3 επειδή πιστεύει ότι στη νομική, στην ιατρική και στην πολιτική ως πρακτικές μαθήσεις είναι πάντοτε απαραίτητος ένας κρίνων φορέας που να μπο ρεί να εφαρμόζει γενικούς κανόνες και κανονιστικές αρχές με τρόπο γόνιμο και ευέλικτο σε επιμέρους περιπτώσεις. Βεβαί ως, και οι θεωρητικές επιστήμες δεν μπορούν να παραιτηθούν πλήρως από τ η συνδρομή της κριτικής δύναμης. Ωστόσο σε αυτές η κριτική δύναμη δεν καταλαμβάνει την κεντρική θέση που πρέπει να της παραχωρηθεί στις πρακτικές μαθήσεις. Τού το οφείλεται σε συγκεκριμένους λόγους. Όλες οι θεωρητικές επιστήμες, τουλάχιστον ιδεωδώς, παρουσιάζουν μιαν ιδιότυ πη ανεξαρτησία σε σχέση μ ε τα αντικείμενα προς τα οποία κατευθύνονται τα αποβλεπτικά τους ενεργήματα. Διότι εδώ η ίδια η επιστήμη επιλέγει τα αντικείμενα της, θέτει τα ερωτή ματα και διατυπώνει τα προβλήματα· αυτή η ίδια αναπτύσ σει τις μεθόδους της και αποφασίζει για τον τρόπο και χρόνο χρησιμοποίησης τους. Στο νομικό όπως και στο γιατρό τα προς επίλυση προβλήματα τίθενται τρόπον τινά από τα έξω, και μά λιστα αρχικά πάντοτε υπό τ η μορφή επί μέρους περιπτώσεων σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Έτσι ο δικαστής δεν έχει την ελευθερία να αποφασίσει με ποια προβλήματα θέλει να ασχο ληθεί και μ ε ποια όχι. Στην ανεξαρτησία η οποία του παρα-
13. Β λ . I m . K a n t , KrV, Α 1 3 3 / Β 1 7 3 .
92
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΐΔΗΣ
χωρείται από ένα κράτος δικαίου στα ζητήματα τα σχετικά με το περιεχόμενο της κρίσης που υποχρεούται να εκφέρει αντι στοιχεί από την άλλη πλευρά η αφόρητη πίεση να εκδώσει μιαν απόφαση σε μια συγκεκριμένη κατάσταση την οποία αυτός δεν έχει το δικαίωμα να παρακάμψει. Γιατί μια δικαιοταξία εγείρει πάντοτε την αξίωση να μπορεί, τουλάχιστον ιδεωδώς, να αντιμετωπίσει με τ η βοήθεια των κανονιστικών της αρχών το σύνολο των περιπτώσεων και προβλημάτων που εμφανίζο νται και μπορούν να εμφανιστούν στο χώρο της δικής της αρ μοδιότητας. Ε ί τ ε έχουμε να κάνουμε μ ε ένα φυσικοδικαιϊκό είτε με ένα θετικοδικαιϊκό σύστημα, σε κάθε περίπτωση ο δι καστής έχει στη διάθεση του μόνο ένα πεπερασμένο πλήθος κανονιστικών αρχών - οι οποίες μ ε τ η σειρά τους αναγνωρί ζουν μια συγκεκριμένη κατάσταση στη βάση ενός π ε π ε ρ α σμένου πλήθους χαρακτηριστικών - προκειμένου να ρυθμίσει ένα δυνητικά άπειρο πλήθος επιμέρους περιπτώσεων, από τις οποίες καμιά δε μοιάζει μ ε την άλλη, αφού στην πραγματικό τητα κάθε συγκεκριμένη επιμέρους κατάσταση παρουσιάζει έναν ανεξάντλητο πλήθος χαρακτηριστικών. Ανάλογα προβλήματα συναντάμε στο χώρο των εννοιών, αφού και εδώ η ορθή χρήση των εννοιών εξαρτάται από την ύπαρξη ενός προικισμένου μ ε κριτική δύναμη φορέα. Η βλα κεία, όπως προσφυώς παρατηρεί ο Καντ, δεν συνίσταται στην έλλειψη πληροφοριών ή γνώσεων μια τέτοια έλλειψη θα μπο ρούσε να θ ε ρ α π ε υ θ ε ί μ ε τ η συσσώρευση νέων γνώσεων, οι ο π ο ί ε ς εκ συστάσεως είναι μ ε τ α δ ό σ ι μ ε ς . Η β λ α κ ε ί α συνί σταται μάλλον στην έ λ λ ε ι ψ η ικανότητας ορθής ε φ α ρ μ ο γ ή ς των γνώσεων που δ ι α θ έ τ ο υ μ ε , ανεξάρτητα από το αν αυτές είναι πολλές ή λ ί γ ε ς . 1 4 Όταν ο επιστήμονας στερείται κριτι-
14. Ό . π . , Α 1 3 4 / Β 1 7 3 .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε ί' Θ Ε Ρ I Α
~
93
κής ικανότητας, τ ό τ ε η επιστημονική του γνώση π α ρ α μ έ ν ε ι άγονη και ατελέσφορη. Κανονιστικές αρχές και έννοιες είναι καθ' ε α υ τ έ ς ανίσχυρες και δεν μπορούν από μό>νες του να επιτύχουν τ ί π ο τ ε . Και εδώ προσφέρει ο χώρος του δικαίου τα καλύτερα παραδείγματα. Για τον Καντ δεν υπάρχει νό μος που να είναι διασφαλισμένος από τον κίνδυνο κατάχρη σης. Τούτο το γνωρίζει ο νομοθέτης και γι' αυτό προσπαθεί να διατυπώσει τους κανόνες έτσι, ώστε να μην ευνοούν το εν δεχόμενο μιας κατάχρησης των, μολονότι είναι ανέφικτο να προστατευθούν ολοσχερώς από ένα τέτοιο κίνδυνο: « Έ ν α ς νόμος που μπορεί εύκολα να υποστεί κατάχρηση φαίνεται να είναι κάτι ά δ ι κ ο » . 1 5 Ωστόσο, ακόμη και εάν διατυπώσουμε το νόμο μ ε τον πλέον προσεκτικό και ακριβή τρόπο, ο κίν δυνος πιθανής κατάχρησης δεν μπορεί να ε ξ ο β ε λ ι σ τ ε ί πλή ρως. Ακόμη και η πλέον ιδανική έννομη τάξη ελάχιστα ωφε λεί, εάν λ ε ί π ε ι η κριτική ικανότητα από αυτούς που έχουν επιφορτιστεί μ ε το καθήκον της εφαρμογής των νόμων. Εντούτοις οι δυσκολίες που έχει συνήθως να ξ ε π ε ρ ά σ ε ι ο νομικός δεν προκύπτουν τόσο από το γεγονός ότι π ρ έ π ε ι να συνδέσει μια συγκεκριμένη επιμέρους περίπτωση μ ε μιαν ήδη προϋπάρχουσα κανονιστική αρχή. Η κατάσταση στην οποία ο νομικός είναι απολύτως εξαρτημένος από την ορθή κρίση της κριτικής του δύναμης χαρακτηρίζεται μάλλον από το γ ε γονός ότι ο νομικός π ρ έ π ε ι πρώτα να ανακαλύψει για την συ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η περίπτωση που εξετάζει τ η γενική εκείνη κανο νιστική αρχή που θα του ε π ι τ ρ έ ψ ε ι να π ρ ο β ε ί σε μιαν ε π α ρ κώς τεκμηριωμένη ε π α γ ω γ ή . Στην επίλυση αυτού του προ βλήματος συνίσταται το καθαυτό παραγωγικό έργο της κρι τικής δύναμης· πρόκειται για ένα έργο στο οποίο η κριτική
15. Ό . π . , Α 133/Β 173.
94
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΙΔΗΣ
δύναμη δεν μπορεί να υποκατασταθεί από τ η διάνοια ή τον Λόγο. Ο Καντ δ ι έ κ ρ ι ν ε ορολογικά τις δύο λ ε ι τ ο υ ρ γ ί ε ς τ η ς αναντικατάστατης αυτής γνωστικής ικανότητας στην « Ε ι σαγωγή» για την Κριτική της κριτικής δύναμης: « Κ ρ ι τ ι κ ή δύ ναμη εν γ έ ν ε ι είναι η ικανότητα να σκεπτόμαστε το ιδιαίτε ρο ως περιεχόμενο στο καθολικό. Εάν είναι δεδομένο το κα θολικό (ο κανόνας, η αρχή, ο νόμος), τότε η κριτική δύναμη, η οποία υ π ά γ ε ι το ιδιαίτερο σε εκείνο, (ακόμη και όταν ως υπερβατολογική κριτική δύναμη αναφέρει a priori τους όρους, σύμφωνα μ ε τους οποίους μ π ο ρ ε ί να υπαχθεί σε εκείνο το καθολικό) είναι προσδιοριστική.
Εάν είναι όμως δ ε δ ο μ έ ν ο
μόνο το ιδιαίτερο, για το οποίο η κριτική δύναμη π ρ έ π ε ι να β ρ ε ι το καθολικό, τ ό τ ε είναι απλώς αναστοχαστική».16
Το
« α π λ ώ ς » δεν π ρ έ π ε ι εδώ να μας παραπλανήσει· σε καμιά π ε ρ ί π τ ω σ η δεν έχει αρνητική σημασία. Απεναντίας η ανα στοχαστική κριτική δύναμη έχει να ε π ι τ ε λ έ σ ε ι το δυσκολό τ ε ρ ο και σπουδαιότερο έργο. Χαρακτηρίζεται ως « α π λ ώ ς » αναστοχαστική, ακριβώς επειδή η προσδιοριστική κριτική δύ ναμη μπορεί να ενεργοποιηθεί μόνο όταν η αναστοχαστική κριτική δύναμη έχει ολοκληρώσει τ η δική της λειτουργία. Ως εκ τούτου η αναστοχαστική κριτική δύναμη π ρ έ π ε ι να θεω ρ ε ί τ α ι π ρ ο α π α ι τ ο ύ μ ε ν ο για την προσδιοριστική, και όχι το αντίστροφο. Κατά συνέπεια, η αναστοχαστική κριτική δύνα μη συνιστά τον καθαυτό πυρήνα της δραστηριότητας αυτής της γνωστικής ικανότητας. Τίθεται, βεβαίως, το ερώτημα αν υπάρχει οδηγητικός μί τος στον οποίο θα μπορούσε να στηριχθεί η κριτική δύναμη όταν επιχειρεί να ε κ τ ε λ έ σ ε ι μ ε ακρίβεια τα καθήκοντα της. Κατ' αρχάς θα μπορούσε κανείς να εικάσει ότι η κριτική δ ύ -
16. I m . K a n t , KU, Β X X V - X X V I .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε V Θ Ε ΡI Α ~
95
ναμη π ρ έ π ε ι να αναζητήσει βοήθεια προπαντός από τη λο γική. Ωστόσο ο Καντ αποκλείει πάραυτα αυτήν τη δυνατό τητα: « Η γενική λογική δεν π ε ρ ι έ χ ε ι κανόνες για τ η χρήση της κριτικής δυνάμεως και δεν μπορεί να περιέχει. Γιατί, επει δή κάνει αφαίρεση από κάθε περιεχόμενο
της γνώσης, γι' αυ
τό δεν της υπολείπεται κανένα άλλο έργο παρά μόνο να ξε χωρίσει αναλυτικά την ψιλή μορφή της γνώσεως σε έννοιες, κρίσεις και συλλογισμούς, και μ' αυτόν τον τρόπο να καθο ρίσει τυπικούς κανόνες κάθε νοητικής χρήσεως. Αν τώρα αυ τή ήθελε να δ ε ί ξ ε ι γενικά πώς π ρ έ π ε ι να ενεργείται η υπα γωγή σε κανόνες, δηλαδή πώς να κρίνει κανένας αν κάτι υπά γ ε τ α ι ή δεν υπάγεται σ' αυτούς, τότε αυτό δεν θα μπορούσε να επιτελεστεί διαφορετικά παρά μόνο πάλι μέσω ενός κα νόνα. Αλλά αυτός, α κ ρ ι β ώ ς ε π ε ι δ ή είναι ένας κανόνας θα απαιτούσε μια νέα εκπαίδευση της κριτικής ι κ α ν ό τ η τ α ς » . 1 7 Για την εφαρμογή κανόνων δεν είναι ποτέ δυνατό να χρησι μοποιήσουμε κανόνες ανώτερου βαθμού, σε σχέση μ ε τους οποίους δεν θα εμφανιζόταν στην αμέσως επόμενη βαθμίδα ένα αντίστοιχο πρόβλημα εφαρμογής. Έ ν α τέτοιο εγχείρημα θα κ α τ έ λ η γ ε αναγκαστικά σε μιαν ε π ' άπειρον αναδρομή, ε π ε ι δ ή ευθύς θα ήταν πάλι απαραίτητη μια άλλη κριτική δ ύ ναμη, για να μ π ο ρ έ σ ο υ μ ε να δ ι α κ ρ ί ν ο υ μ ε αν η κρίση είναι περίπτωση αυτού του κανόνα ή όχι Όπου απαιτείται η πα ρ έ μ β α σ η τ η ς κριτικής δύναμης, ε ί μ α σ τ ε υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ι να αποδεχθούμε ένα υπόλοιπο αβεβαιότητας, μ ε το οποίο π ρ έ π ε ι να συμφιλιωθούμε. Σ ε τελική ανάλυση η κριτική δύναμη δεν μπορεί να προ σανατολιστεί σε κάποιον κανόνα, επειδή είναι υποχρεωμένη να στηρίζεται στον ίδιο της τον εαυτό. 0 Καντ, στο βαθμό
17. I m . K a n t , KrV, Α 1 3 2 - 3 / Β 171-2.
96
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
που θέλει να επεξεργαστεί μια θεωρία της κριτικής δύναμης, π ρ έ π ε ι να α ν τ ι μ ε τ ω π ί σ ε ι τις δυσκολίες α υ τ έ ς στο ε π ί π ε δ ο των πρώτων αρχών. Η θεωρητική διέξοδος που ανακαλύπτει είναι εντυπωσιακά απλή, καθ' όσον συνίσταται στην αποδο χή της κριτικής δύναμης ως δωρεάς της φύσης. Εάν η δρα στηριότητα της δεν μπορεί να αναχθεί εξαντλητικά σε ενέρ γειες υποκείμενες σε αυστηρά προσδιορίσιμους κανόνες, εξα κολουθεί να υπολείπεται η δυνατότητα να την αναγνωρίσουμε ως ικανότητα μ ε την οποία η φύση έ χ ε ι π ρ ο ι κ ί σ ε ι τον άν θρωπο. Μερικοί διαθέτουν την ικανότητα αυτή σε μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο βαθμό, μερικοί σε μ ι κ ρ ό τ ε ρ ο , ενώ από άλλους απου σιάζει πλήρως. Τούτο σημαίνει ότι η κριτική δύναμη είναι « έ ν α ιδιαίτερο χάρισμα, που δεν μαθαίνεται παρά μόνο χρει άζεται εξάσκηση. Γι' αυτό το λόγο η κριτική ικανότητα είναι το ειδικό γνώρισμα της λεγόμενης φυσικής ευφυΐας, που την έλλειψη της δεν μπορεί να αναπληρώσει κανένα σχολείο* για τί μολονότι αυτό μπορεί να προσφέρει σε ένα περιορισμένο μυαλό άφθονους κανόνες δανεισμένους από ξένη γνώση και κατά κάποιο τρόπο να τους ενοφθαλμίσει σε αυτό, ωστόσο την ικανότητα για τ η χρησιμοποίηση της π ρ έ π ε ι να την κα τέχει ο μαθητευόμενος ο ίδιος και κανένας κανόνας, που θα του υπαγορευόταν ως προς αυτό, δεν θα ήταν κατοχυρωμέ νος από κατάχρηση, αν έλειπε το φυσικό αυτό χ ά ρ ι σ μ α » . 1 8 Η κριτική δύναμη είναι συνεπώς ταλέντο, φυσικό χάρισμα. Όπου υπάρχει, μπορεί να τελειοποιηθεί μέσω της άσκησης και της εμπειρίας* απεναντίας δεν μπορεί να κοινοποιηθεί και να μ ε ταδοθεί σε εκείνον που η φύση του έχει στερήσει αυτήν την καταβολή. Για τ η διάπλαση αυτού του ταλέντου είναι πά ντοτε απαραίτητος ο προσανατολισμός σε επιμέρους παρα-
1 8 . Ό . π . , KrV, Α 1 3 3 / Β 1 7 2 .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε Γ Θ Ε ΡIΑ
~
97
δείγματα. Αλλά ακόμη και το καλύτερο παράδειγμα δεν μπο ρεί ποτέ να εκπληρώσει τις λειτουργίες ενός κανόνα. Ηεβαίως, η κριτική δύναμη χρειάζεται για τη διάπλαση της εξά σκηση μ ε τη συνδρομή π α ρ α δ ε ι γ μ ά τ ω ν από την άλλη π ρ έ π ε ι να μπορούμε ήδη να κάνουμε χρήση της κριτικής δύνα μης, εάν θέλουμε να αντλήσουμε όφελος από τα παραδείγ ματα. Σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ε ς περιπτώσεις δεν συνιστούν εκ φύσεως π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α . Μόνο η κριτική δύναμη μπορεί να τους εκ χωρήσει το προνόμιο να λειτουργήσουν ως παραδείγματα. Εάν όμως η κριτική δύναμη δεν είναι παρά ένα φυσικό χά ρισμα, τ ό τ ε η γνώση που αντιστοιχεί σε αυτήν δεν μπορεί να έχει προτασιακό χαρακτήρα. Πρόκειται κατ' ουσίαν για ένα know-how, και όχι για ένα know-that. Η γνώση της δεν μ ε τ α δ ί δ ε τ α ι μέσω αληθών προτάσεων, αφού ο πρωτογενής της χώρος είναι η ορθή χρήση πραγμάτων σε απολύτως συγκε κριμένες καταστάσεις. Γι' αυτό είναι αδύνατο να αποσυνδε θεί από το φορέα που την κατέχει. Ενώ κάλλιστα μπορούμε να εξετάσουμε τα δομικά χαρακτηριστικά μιας προτασιακής μορφής γνώσης ανεξάρτητα από το φορέα που τ η διατυπώ νει, δεν έχει σε καμιά περίπτωση νόημα να αποκόψουμε τ η γνώση της κριτικής δύναμης από τον κάτοχο της, εφόσον απο τ ε λ ε ί έκφραση του πιο μύχιου είναι του. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι η γνώση αυτή κινείται στο χώρο του άρρητου και του άλογου. Ανά πάσα στιγμή είμα στε σε θέση να τη μ ε τ α τ ρ έ ψ ο υ μ ε σε αντικείμενο αποφαντικών προτάσεων, αλλά πάντοτε θα μας συνοδεύει το αίσθη μα της απώλειας μιας σημαντικής διάστασης του εξεταζό μενου αντικειμένου. Επιπλέον για τον Καντ φαίνεται να ισχύ ει ότι οι προτασιακές μορφές γνώσης δεν λειτουργούν εντε λώς αυτοδύναμα, αλλά ενεργοποιούνται σε ένα νοηματικό ορίζοντα που έχει διανοιχθεί από τις μη προτασιακές μορφές γνώσης. Στην τρίτη Κριτική του Καντ έχουμε την προϊδέαση
98
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
£ΗΡΟΠΑΙΔΙΙΣ
του σχεδίου που πραγματοποίησε ο Έντμουντ Χούσερλ [Edmund Husserl] στο περίφημο βιβλίο του Η χρίση των ευ ρωπαϊκών επιστημών [Die Krisis der europäischen Wissenschaften], όπου ο ιδρυτής της φαινομενολογίας επιχειρεί να δ ε ί ξ ε ι πώς προκύπτουν, μέσα από μια σειρά μετατοπίσεων, από τη βιοκοσμική εμπειρία (lebensweltliche Erfahrung) οι επιστημονι κές ιδανικεύσεις. Η διερεύνηση της καλαισθησίας έχει λοιπόν για τον Καντ απλώς παραδειγματική σημασία. Από την ανάλυση της προσ δοκά να ανακαλύψει την αρχή στην οποία στηρίζεται η κρι τική δύναμη εν γ έ ν ε ι . Κ α ι η αρχή αυτή, η σκοπιμότητα της φύσης, είναι υποκειμενική, βρίσκεται δηλαδή στη σφαίρα της υποκειμενικότητας. Ε ξ αυτού έ π ε τ α ι ότι οι εν λόγω κρίσεις α ν τ ι τ ί θ ε ν τ α ι σε μια σ η μ α σ ι ο λ ο γ ι κ ή π ρ ο σ έ γ γ ι σ η που π ρ ο σπαθεί να α ν α δ ε ί ξ ε ι τον τρόπο μ ε τον οποίο μια πρόταση αναφέρεται στο αντικείμενο της. Η εφαρμογή μιας τέτοιας μεθόδου είναι γόνιμη στο χώρο εκείνων των κρίσεων που ο Καντ αποκαλεί γνωστικές, επειδή αυτές από τ η φύση τους αποβλέπουν ρητά σε αντικείμενα. Απεναντίας εάν την εφαρ μόσουμε στο χώρο των καλαισθητικών κρίσεων, ενδέχεται να οδηγηθούμε σε παραπλανητικά συμπεράσματα. Εάν συνεπώς προσανατολίσουμε την ανάλυση μας στη δο μή τ η ς πρότασης: « Τ ο χ είναι ω ρ α ί ο » , δια τ η ς οποίας ε κ φράζεται η καλαισθητική κρίση, ίσως καταλήξουμε στο συ μπέρασμα ότι η ωραιότητα συνιστά ιδιότητα ενός αντικειμέ νου. Σύμφωνα όμως μ ε τον Καντ, η καλαισθητική κρίση εί ναι αισθητική επειδή συνδέεται εξ ολοκλήρου μ ε τη σφαίρα τ η ς αισθητικότητας, του αισθάνεσθαι. Το γ ρ α μ μ α τ ι κ ό τ η ς υ π ο κ ε ί μ ε ν ο είναι η κατ' αίσθηση εντύπωση που μας δ η μ ι ουργεί ένα συγκεκριμένο αντικείμενο. Κατά το ποσόν η κα λαισθητική κρίση είναι ενική. Κρίσεις του τ ύ π ο υ : « Μ ε ρ ι κ ά ρόδα είναι ω ρ α ί α » ή : « Ό λ α τα ρόδα είναι ω ρ α ί α » δεν είναι
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
Τ Η Ν Ε Λ Ε 1 » Ε ΙΊ Λ ~
99
καθαρές καλαισθητικές κρίσεις. Αλλά και το κατηγόρημα κι νείται στη σφαίρα της αισθητικότητας: πρόκειται για το συν αίσθημα της ηδονής [Gefühl der Lust| που προκαλείται ευθύς από το αίσθημα [Empfindung] του αντικειμένου. 11 καλαι σθητική κρίση είναι κρίση συνθετική. II αρχή της σύνθεσης δεν εντοπίζεται όμως σε κάποια έννοια, σε κάποιο κανόνα, σε κάποιο έλλογο καθορισμό, αλλά στη συνολική κίνηση του ίδιου του συναισθήματος. Το αντικείμενο αποτελεί εν προ κειμένω απλή αφορμή για την εκφορά της κρίσης. Ιίάν μά λιστα λ ά β ο υ μ ε υπ' όψιν μας ότι το συναίσθημα δεν αναφέ ρεται ούτε καν δυνητικά σε ένα αντικείμενο, τ ό τ ε ο ισχυρι σμός ότι η καλαισθητική κρίση στερείται παντελώς σημασιο λογικής δομής δεν ε μ π ε ρ ι έ χ ε ι ίχνος υπερβολής. Με την κα λαισθητική κρίση το υποκείμενο δεν στοχεύει σε κάποιο αντι κείμενο αλλά αναδιπλώνεται στον εαυτό τ ο υ - η καλαισθητι κή κρίση είναι επομένως αναστοχαστική, είναι εκδήλωση της αναστοχαστικής κριτικής δ ύ ν α μ η ς . 1 9 Εκφέροντας όμως την καλαισθητική κρίση το υποκείμενο δεν ε π α ν α κ ά μ π τ ε ι σε δ ο μ έ ς ε γ γ ε ν ε ί ς σ τ η δική τ ο υ τυχαία, ιδιωτική ύπαρξη. Το συναίσθημα ευαρέσκειας για το ωραίο π α ρ α κ ά μ π τ ε ι τ η συμπτωματική ιδιοσυγκρασία τ ο υ συγκε κριμένου υποκειμένου και αδιαφορεί παντελώς για τ η ε μ π ε ι ρική ύπαρξη του αντικειμένου που την προκαλεί. Πρόκειται για μιαν ευαρέσκεια ανεξάρτητη από κάθε διαφέρον. Με την εμφάνιση ενός τέτοιου συναισθήματος αναδεικνύονται δομές που ενυπάρχουν σε όλα τα υποκείμενα, δ ο μ έ ς τ η ς υποκει μενικότητας εν γ έ ν ε ι . Το συναίσθημα τ η ς α δ έ σ μ ε υ τ η ς από
19. Τ η ν α ν α σ τ ο χ α σ τ ι κ ή υ φ ή τ ω ν κ α λ α ι σ θ η τ ι κ ώ ν κ ρ ί σ ε ω ν α ν α δ ε ι κ ν ύ ε ι μ ε δ ι ε ι σ δ υ τ ι κ ό τ ρ ό π ο η A n d r e a K e r n σ τ η μ ο ν ο γ ρ α φ ί α τ η ς : Schöne Eine Theorie der ästhetischen Erfahrung 2 0 0 0 , σσ. 6 0 - 8 2 .
Lust.
nach Kant, F r a n k f u r t a . M . : S u h r k a m p
100
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡ01ΙΑΪΔΗΣ
κάθε διαφέρον ευαρέσκειας, κατά τον Καντ, είναι άμεσο επα κόλουθο του ελεύθερου και αρμονικού παιχνιδιού μεταξύ της φαντασίας και της διάνοιας. Το παιχνίδι αυτό αναστέλλεται όταν η διάνοια λειτουργώντας ηγεμονικά ε π ι β ά λ λ ε ι στη φα ντασία τους δικούς της όρους, προκειμένου να επιτευχθεί η γνώση ενός α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ο υ . Κατά την εκφορά τ η ς καλαισθη τικής κρίσης ωστόσο η διάνοια και η φαντασία έχουν την ευκαιρία να αποκτήσουν μιαν αίσθηση της δραστηριότητας τους προτού αρχίσουν να ενεργοποιούνται προς την κατεύ θυνση της απόκτησης έγκυρης γνώσης. Η ανάλυση της καλαισθησίας φανερώνει την ύπαρξη μιας ριζωμένης στην αισθητικότητα κοινωνικότητας των ανθρώ πων, από την οποία α π ο ρ ρ έ ε ι η δυνατότητα μιας προ-ορθολογικής επικοινωνίας μ ε τ α ξ ύ των. Ακόμη και η εννοιολογικά οργανωμένη επικοινωνία υποχρεούται να κάνει χρήση αυτών των δομών, καθώς η γνώση μας δεν είναι τ ί π ο τ ε εάν άλλοι δεν γνωρίζουν ότι γνωρίζουμε. Από αυτή την προ-ορθολογική επικοινωνία αντλούν τ η νομιμότητα τους και οι αξιώσεις εγκυρότητας της καλαισθητικής κρίσης, οι οποίες δεν εκπλη ρώνονται μέσω επιχειρημάτων και αποδείξεων. Η καλαισθητική κρίση όμως, καθ' όσον συνδέεται εξ ολο κλήρου με την αισθητικότητα, δηλαδή μ ε τον κατ' εξοχήν χώ ρο της δεκτικότητας, οφείλει και αυτή να μετέχει σε αυτή την ιδιότυπη παθητικότητα. Η καλαισθητική κρίση δεν είναι στην πραγματικότητα κάτι που εκφέρεται από κάποιο αυτοδύνα μο υποκείμενο, δεν προκύπτει ως αποτέλεσμα της ορθολογι κά σχεδιασμένης πράξης και αυτενέργειας του υποκειμένου. Πρόκειται για μια κατά βάση παθητική εμπειρία της οποίας η εμφάνιση ποτέ δεν εξαρτάται από τ η δική μας συνειδητή π α ρ έ μ β α σ η . Κινούμαστε εδώ σε μια περιοχή που ξ ε φ ε ύ γ ε ι από τον έλεγχο μας, σε μια περιοχή την οποία η έννοια μόνο έμμεσα μπορεί να προσπελάσει. Είναι η περιοχή της αισθητι-
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε Γ Θ Ε Ρ1 Α ~
101
κής Ιδέας, 2 0 δηλαδή εκείνης της παράστασης « τ η ς φαντασίας, η οποία μας παρακινεί να στοχαστούμε πολύ, χωρίς όμως να μπορεί να της αντιστοιχεί οιαδήποτε ορισμένη σκέψη, δηλα δή μια έννοια, και την οποία συνεπώς καμιά γλώσσα δεν μπο ρεί να εκφράσει πλήρως και να την καταστήσει κατανοητή». 2 1
II Σ ε μια γνωστική κ ρ ί σ η , υ π ο γ ρ α μ μ ί ζ ε ι ο Καντ, σ υ λ λ α μ β ά νουμε μ ε τις έννοιες της διάνοιας το αντικείμενο όπως τού το μας δ ί δ ε τ α ι μέσα από τ η φαντασία. Με τον τρόπο αυτό θεμελιώνουμε την πραγματικότητα του αντικειμένου στηρι ζόμενοι σε καθολικούς νόμους. Αλλά και σε μια καλαισθητι κή κρίση συντελείται ένα είδος εναρμόνισης της φαντασίας μ ε τ η διάνοια. Με μια καίρια ωστόσο διαφορά: η φαντασία συγκροτεί εδώ τη μορφή του αντικειμένου έτσι, ώστε η διά νοια να έχει τ η δυνατότητα να συνδέει με αυτήν πολλές πι θανές εννοιολογικές εξηγήσεις, χωρίς όμως να είναι υποχρε ωμένη να συσχετίσει την επίμαχη μορφή μ ε την ενότητα μιας έννοιας. Ε π ε ι δ ή οι δύο γνωστικές ικανότητες συνυπάρχουν ισότιμα και αρμονικά μέσα στην αισθητική κατάσταση καθι στούν δυνατή την ε μ π ε ι ρ ί α του ωραίου, η οποία προβάλλει σθεναρή αντίσταση σε κάθε απόπειρα εννοιολογικού προσ διορισμού της. Στην προκειμένη περίπτωση επομένως η διά νοια δεν είναι σε θέση να ε π ι β ά λ ε ι στη φαντασία τους δικούς της αυταρχικούς όρους.
20. Γ ι α την έννοια τ η ς αισθητικής Ι δ έ α ς β λ . Rudolf Luthe, « K a n t s L e h r e v o n d e n ästhetischen I d e e n » , σ τ ο : Kant-Studien 2 1 . I m . K a n t . KU, Β 1 9 2 - 3 .
7 5 ( 1 9 8 4 ) , σσ. 6 5 - 7 4 .
102
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
Η αρμονία των γνωστικών ικανοτήτων που εμφανίζεται κα τά την ενατένιση του ωραίου αντικειμένου γίνεται από το υπο κείμενο αντιληπτή μέσα από ένα συναίσθημα ηδονής. Σ ε αυ τή την ιδιόμορφη ψυχική κατάσταση π ρ έ π ε ι να αναζητήσου με το καθοριστικό κριτήριο για την εμπειρία του ωραίου. Πρω ταρχική σημασία για τον Καντ δεν έχει το ωραίο αντικείμενο, που βρίσκεται έξω από εμένα, αλλά η αρμονική σχέση φα ντασίας και διάνοιας, την οποία το υποκείμενο αντιλαμβάνε ται με την αρωγή του συναισθήματος της ευαρέσκειας: η σχέ ση αυτή είναι η καθαυτό αισθητική πραγματικότητα. Ο Καντ ακολουθεί εδώ εν μέρει την εμπειριοκρατική αισθητική του συ ναισθήματος που εισηγήθηκαν ο Ντέηβιντ Χιουμ [David Hume] 2 2 και ο Έντμουντ Μπερκ [Edmund B u r k e ] 2 3 και η οποία προ σανατολίζει το φιλοσοφικό ερώτημα για την ουσία του ωραίου στα ενεργήματα της υποκειμενικότητας που προσλαμβάνει το ωραίο και ειδικότερα στο φαινόμενο της αισθητικής απόλαυ σης. Από αυτήν ακριβώς την υποκειμενική υφή της αισθητι κής εμπειρίας ελαυνόμενος ο Καντ υποστηρίζει ότι δεν υπάρ χει αντικειμενική αρχή της καλαισθησίας, ότι η καλαισθησία δεν είναι δυνατό να θεμελιωθεί σε κριτήρια που θα πηγάζουν από την ίδια τη φύση των ωραίων αντικειμένων. Διαφωνεί όμως μ ε τους εμπειριοκράτες φιλοσόφους στο μέτρο που κατανο ούν την αισθητική απόλαυση ως έκφραση μιας αμιγώς ιδιωτι κής ψυχικής κατάστασης. Αντιθέτως υπερασπίζεται με σθένος την καθολική εγκυρότητα του αισθητικού συναισθήματος και
2 2 . Β λ . Jens K u l e n k a m p f f , « T h e Objectivity of T a s t e : H u m e a n d K a n t » , σ τ ο : Noüs 24 ( 1 9 9 0 ) , σσ. 9 3 - 1 1 0 . 2 3 . Β λ . M a r i a I s a b e l a Pena A g u a d o , Das Erhabene als Rettungsbegriff philosophischen
Ästhetik: eine Untersuchung
zum Begriff des Erhabenen
der
im 18.
und 20. Jahrhundert bei Burke, Kant, Adorno und Lyotard, W ü r z b u r g : Universität Würzburg. Diss., 1992.
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
~
103
κατά προέκταση της καλαισθητικής κρίσης. Θεωρεί ότι το πιο καίριο χαρακτηριστικό της αισθητικής ψυχικής κατάστασης αποτελεί το γεγονός ότι είναι μεταδόσιμη (mitteiltw) στα άλ λα υποκείμενα, ότι η καλαισθητική κρίση απαιτεί τη συγκα τάθεση όλων. Εάν αφήναμε την αισθητική κρίση στην αυθαι ρεσία του εκάστοτε ατόμου, τότε θα ήταν ανέφικτη η διατύ πωση μιας γενικής θεωρίας του ωραίου. Αυτή ακριβώς η ιδιά ζουσα διυποκειμενικότητα της αισθητικής απόλαυσης μας επι τ ρ έ π ε ι να αποσπάσουμε την αισθητική εμπειρία από το χώρο της ψυχολογίας και να της προσδώσουμε την αίγλη ενός κα θοριστικού προβλήματος της φιλοσοφίας. Όταν λοιπόν κ ρ ί ν ο υ μ ε ένα α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο ως ωραίο, τ ό τ ε διαπιστώνουμε ένα γεγονός το οποίο ενέχει μιαν ουσιώδη και άρα α κ α τ ά λ υ τ η αναφορά στο προσλαμβάνον υ π ο κ ε ί μ ε ν ο . Δεν έχει νόημα να ισχυριζόμαστε ότι κάτι είναι ωραίο και συγχρόνως να αρνούμαστε ότι η παρουσία του παρέχει στο υ π ο κ ε ί μ ε ν ο μιαν ε ι δ ι κ ο ύ τ ύ π ο υ ηδονή. Η αισθητική κρίση όμως δ ι α φ έ ρ ε ι από την απλή κοινοποίηση μιας ε υ ά ρ ε σ τ η ς ψυχικής κατάστασης η οποία δεν ε γ ε ί ρ ε ι την αξίωση να ανα γνωριστεί από όλους αλλά συνίσταται απλώς στην εξωτερί κευση μιας ατομικής ε μ π ε ι ρ ί α ς μ ε ιδιοσυγκρασιακά χαρα κτηριστικά. Καίτοι έκφραση μιας ευαρέσκειας, η αισθητική κρίση είναι κρίση (Urteil) περί του αντικειμένου υπό την έν νοια ότι μ ε αυτήν προϋποθέτουμε ότι ο καθένας είναι ανα γκασμένος κατά την αναμέτρηση του μ ε το ωραίο αντικεί μενο να αισθανθεί την ίδια ευαρέσκεια. Το ωραίο ε γ ε ί ρ ε ι συ νεπώς άμεσα, χωρίς αναφορά σε κάποια έννοια, μια καθολι κή και αναγκαία ευαρέσκεια. Αυτή την προβληματική σύν δεση υποκειμενικής εμβίωσης και αντικειμενικής αξίωσης, η οποία συνιστά το αφετηριακό σημείο της αισθητικής των νε ότερων χρόνων, επιχείρησε να εξηγήσει ο Καντ π ρ ο β ά λ λ ο ντας ως αίτημα την ύπαρξη μιας αισθητικής κοινής αίσθησης
104
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
(sensus c o m m u n i s ) 2 4 η οποία αναγορεύει, την αποδοχή μιας καλαισθητικής κρίσης από τον καθένα σε καθήκον (Pflicht). Αυτή αισθητική κοινή αίσθηση μπορεί να είναι μόνο μια ρυθ μιστική αρχή, μια Ιδέα, η οποία αποβλέπει σε μια καθαρή κα λαισθητική κρίση που αξιώνει αναγκαιότητα και καθολική εγκυρότητα. Ε π ε ι δ ή όμως η αρχή επί του οποίου ε ρ ε ί δ ε τ α ι το ωραίο δεν είναι αντικειμενική, ο Καντ ερμηνεύει την αι σθητική κοινή αίσθηση ως πολιτισμικό ιδεώδες και αναθέτει στην ανθρωπότητα το καθήκον να το π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή σ ε ι . 2 5 Ο Καντ συλλαμβάνει επομένως την καλαισθητική κρίση έτσι, ώστε τούτη να μην προκύπτει ούτε από τη διάνοια ως την ικανότητα παραγωγής εννοιών ούτε από τ η φαντασία και την πολύχρωμη ποικιλία των μορφών της αλλά από το ελεύθερο παιχνίδι των δύο αυτών γνωστικών ικανοτήτων. Ένα αντικεί μενο δεν είναι καθ' εαυτό ωραίο αλλά κρίνεται ως ωραίο όταν η μορφή του ενεργοποιεί αυτήν τ η συμφωνία φαντασίας και διάνοιας, η οποία γίνεται αντιληπτή μέσα από την ευαρέσκεια που προκαλεί στο υποκείμενο το ωραίο αντικείμενο. Αυτήν όμως την υποτιθέμενη υποκειμενικότητα της ε μ π ε ι ρ ί α ς του ωραίου ήταν ο Σίλλερ τελείως απρόθυμος να αποδεχθεί. 2 6 Εντο πίζει τ η βασική έλλειψη της επιχειρηματολογίας του Καντ στο γεγονός ότι το ωραίο υπολαμβάνεται αποκλειστικά ως απο τέλεσμα της καλαισθητικής κρίσης, δηλαδή μόνο ως κατασκευή
2 4 . Β λ . I m . K a n t , KU, Β 1 5 7 - 8 . 2 5 . Β λ . H e n r y Ε . Allison, Kant 's Theory of Taste. Α Readingofthe
Critique
of Aesthetic J u d g m e n t , C a m b r i d g e : C a m b r i d g e U n i v e r s i t y P r e s s 2 0 0 1 , σσ. 144-159. 2 6 . Π ρ β λ . W o l f g a n g D ü s i n g , « Ä s t h e t i s c h e F o r m als D a r s t e l l u n g d e r S u b j e k t i v i t ä t . Z u r R e z e p t i o n K a n t i s c h e r B e g r i f f e in S c h i l l e r s Ä s t h e t i k » , σ τ ο : J ü r g e n B o l t e n ( h r s g . ) , Schillers
Briefe über die ästhetische
F r a n k f u r t a . M . : S u h r k a m p 1 9 8 4 , σσ. 1 8 5 - 2 2 8 .
Erziehung,
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
TUN
ΕΛΕΓΘΕΡΙΑ
~
105
των υποκειμενικών δυνάμεων της διάνοιας και της φαντασίας, και όχι ως ποιότητα ενυπάρχουσα στο ίδιο το αντικείμενο. Χω ρίς την αναφορά και την αντιστοιχία της στην αντικειμενική πραγματικότητα η έννοια του ωραίου παραμένει μια αφηρη μένη φιλοσοφική σύλληψη. Τα ωραία αντικείμενα της φύσης και της τέχνης δεν νοούνται επαρκώς όταν εξετάζονται μόνο από την πλευρά της αναστοχαστικής κριτικής δύναμης που τα κρίνει με βάση την υποκειμενική αρχή της σκοπιμότητας. Πα ρότι ο ίδιος ο Καντ θέτει στην τρίτη Κριτική ως στόχο την αποδόμηση της αφηρημένης αντίθεσης ανάμεσα στο υποκειμενι κό και στο αντικειμενικό, ανάμεσα στην έννοια και στην κατ' αίσθηση εποπτεία, ανάμεσα στον Λόγο και την αισθητικότη τα, ωστόσο ερμηνεύει αυτή την αποδόμηση μόνο ως υποκει μενική και όχι ως καθ' εαυτήν αντικειμενική και πραγματική, μ ε επακόλουθο να περιπίπτει εκ νέου στην ασυμφιλίωτη αντί θεση ανάμεσα στην υποκειμενική νόηση και στην αντικειμενι κή πραγματικότητα, την αφηρημένη καθολικότητα και την κατ' αίσθηση αντιληπτή ατομικότητα. Η θέση του Σ ί λ λ ε ρ αποσκοπεί στην υπέρβαση αυτής της ασυμφιλίωτης αντίθεσης και στην οριστική αποκατάσταση της ενότητας του ιδιαίτερου και του καθολικού, της αναγκαιότη τας και της ελευθερίας, του αισθητού και του νοητού. Τούτο όμως π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι να αντιληφθούμε ότι το ωραίο δεν είναι πρωταρχικά ένα ιδιάζον γνωσιολογικό πρόβλημα αλλά ένα κρίσιμο ζήτημα της θεωρίας της τέχνης και της κριτικής της αξιολόγησης. Το ερώτημα που απασχολεί τον Σίλλερ αφορά στις ιδιαίτερες ποιότητες που διαφοροποιούν το ωραίο αντι κείμενο από το μη ωραίο καθώς και στην αντικειμενική βάση για την αποτίμηση του ωραίου που προκύπτει από αυτές. Ό,τι πρωτίστως χαρακτηρίζει την αισθητική του θεωρία είναι η έμ φαση στη δομή του ίδιου του αισθητικού αντικειμένου. Ενώ ο Καντ εστιάζει την ανάλυση του περισσότερο στο προσλαμ-
106
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
βάνον υποκείμενο παρά στο προσλαμβανόμενο αντικείμενο, ο Σίλλερ επιχειρεί να προσδιορίσει επακριβώς τις ποιότητες του ωραίου αντικειμένου ελπίζοντας ότι έτσι θα θεμελιώσει σε αυτές την επίδραση του αντικειμένου στο υποκείμενο. Τούτο όμως δεν τον φέρει κατ' ανάγκη σε αντίθεση με τον Καντ, αφού και ο ίδιος ο Καντ δεν απαγορεύει την ενασχόληση με τα ωραία αντικείμενα ούτε απορρίπτει την ύπαρξη τους, καθώς δέχε ται ρητά ότι η μορφή τους προκαλεί τελικά την εμφάνιση του αισθητικού συναισθήματος μέσα μας. Ο Σίλλερ συμμερίζεται την άποψη του Καντ ότι η εμπειρία του ωραίου είναι μια εσωτερική διαδικασία του υποκειμένου. Πιστεύει μάλιστα ότι ο Καντ π ε ρ ι έ γ ρ α ψ ε επαρκώς την υπο κειμενική
αυτή όψη της αισθητικής εμπειρίας. Χωρίς όμως να
α π ο ρ ρ ί ψ ε ι αυτή την υποκειμενική π ρ ο σ έ γ γ ι σ η του Καντ, ο Σίλλερ έδωσε έμφαση μ ε τις αναλύσεις του περισσότερο στην αντικειμενική
όψη του προβλήματος. Η εποπτεία του ωραίου
δεν περιγράφεται πλήρως όταν λ έ μ ε ότι σε αυτήν ένα αντι κείμενο έρχεται αντιμέτωπο με την ικανότητα του αισθάνεσθαι ενός υ π ο κ ε ι μ έ ν ο υ . Η θ ε ω ρ η τ ι κ ή ανάλυση π ρ έ π ε ι να συνυπολογίζει ότι το υποκείμενο φαίνεται να είναι απολύτως βυθισμένο μέσα σε αυτή την εποπτεία και παρότι είναι μετα τοπισμένο σε μιαν έντονη ψυχική κατάσταση, η προσοχή του ωστόσο δεν είναι προσηλωμένη σε αυτή την υποκειμενική κα τάσταση αλλά στο ίδιο το ωραίο αντικείμενο, προς το οποίο αποβλέπει το υποκείμενο με τα συνειδησιακά του ενεργήμα τα. Στην απουσία διαφέροντος (Interesselosigkeit), 2 7 η οποία
2 7 . Ο κ α ν τ ι α ν ό ς ό ρ ο ς I n t e r e s s e l o s i g k e i t α π ο δ ί δ ε τ α ι σ υ χ ν ά ως α ν ι διοτέλεια. Παραθέτω εδώ απλώς την κριτική ένσταση που διατύπωσε ο Ε . Π . Παπανούτσος: « Γ ι ' α υ τ ό δεν π ρ έ π ε ι να μ ε τ α φ ρ ά ζ ο μ ε την Interesse losigkeit τ η ς α ι σ θ η τ ι κ ή ς κ ρ ί σ η ς κ α τ ά τον K a n t : α ν ι δ ι ο τ έ λ ε ι α . Θα ε ί μ α σ τ ε
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
TUN
ΕΛΕΙ'ΘΕΙΜΛ
~
107
κατά τον Καντ ορίζει, την αισθητική ηδονή, στην αποσύνδεση της από την ιδιαιτερότητα του ιδιωτικού ψυχικού βίου, αντι στοιχεί η επιτελούμενη μέσω της ενατένισης του ωραίου καταπράυνση της έντασης και της οξύτητας των επιδιώξεων και των επιθυμιών του ανθρώπου. Όσο και αν ποθώ την παρου σία του ωραίου, όσο και αν για κανένα λόγο δεν θα θέλαμε να στερηθούμε την ύπαρξη του στον κύσμο, στην εποπτική ενα τένιση του ωραίου δεν ενυπάρχει καμιά βούληση κατοχής και κτήσης. Με τη θέα του ωραίου αναβάλλεται και ακυρώνεται κάθε μορφή σκόπιμης επιδίωξης. Το υποκείμενο βρίσκει τον εαυτό του απελευθερωμένο και απαλλαγμένο από κάθε δρα στηριότητα με συγκεκριμένους, πεπερασμένους στόχους. Από τον προσανατολισμό σε αυτό το φαινόμενο και υποκινούμε νος από τον καντιανό προσδιορισμό του ωραίου ο Αρθούρος Σοπενχάουερ [Arthur S c h o p e n h a u e r ] 2 8 συσχέτισε την ουσία του αισθητικού με την απελευθέρωση από τη βούληση.
υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ι έ π ε ι τ α να π ο ύ μ ε ό τ ι κ α τ ά τ η ν κ α ν τ ι α ν ή α ν τ ί λ η ψ η η η θ ι κ ή κ ρ ί σ η ε ί ν α ι " ι δ ι ο τ ε λ ή ς " - κ α ι η π α ρ α ν ό η σ η θα ε ί ν α ι α κ ό μ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η » . ( Β λ . Ε . Π. Π α π α ν ο ύ τ σ ο ς , Αισθητική.
Α θ ή ν α : Ν ό η σ η 2 0 0 3 , σ. 3 5 . )
2 8 . Ε φ ό σ ο ν η σ χ έ σ η μ ε τ ο ω ρ α ί ο , η ε υ α ρ έ σ κ ε ι α , χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ α ι ως α ν ε ξ ά ρ τ η τ η α π ό κ ά θ ε δ ι α φ έ ρ ο ν , τ ό τ ε η α ι σ θ η τ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η , κ α τ ά τον Schopenhauer, είναι άρση της βούλησης, αναστολή κάθε επιδίωξης, ο κα θαρός ησυχασμός, η καθαρή άρνηση κάθε π ε ρ α ι τ έ ρ ω θέλησης, η καθαρή αιώρηση που είναι επακόλουθο της παραίτησης από κάθε συμμετοχή. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τον M a r t i n H e i d e g g e r , η ε ρ μ η ν ε ί α α υ τ ή α π ο ρ ρ έ ε ι α π ό μ ι α ριζική π α ρ α ν ό η σ η τ η ς καντιανής δ ι δ α σ κ α λ ί α ς . Η π α ρ ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς κ α ντιανής διδασκαλίας περί της « α δ έ σ μ ε υ τ η ς από κάθε διαφέρον ε υ α ρ έ σ κ ε ι α ς » σ υ ν ί σ τ α τ α ι σε μ ι α δ ι π λ ή π λ ά ν η : 1. Ο π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ ό ς « δ ί χ ω ς δ ι α φ έ ρ ο ν » . τον ο π ο ί ο ο Κ α ν τ π ρ ο τ ε ί ν ε ι μόνο γ ι α να π ρ ο ε τ ο ι μ ά σ ε ι τ ο έ δ α φ ο ς κ α ι να χ α ρ ά ξ ε ι ένα ν έ ο δ ρ ό μ ο κ α ι ο ο π ο ί ο ς δ η λ ώ ν ε ι ή δ η μ ε τ η γ λ ω σ σ ι κ ή τ ο υ δ ι α τ ύ π ω σ η σ α φ έ σ τ α τ α τον α ρ ν η τ ι κ ό τ ο υ χ α ρ α κ τ ή ρ α , ε κ λ α μ β ά ν ε τ α ι ως η μοναδική και συγχρόνως θ ε τ ι κ ή α π ό φ α ν σ η τ ο υ Κ α ν τ π ε ρ ί τ ο υ ω ρ α ί ο υ
108
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
Είναι λοιπόν απολύτως θεμιτό να επιχειρήσουμε να δ ι ε υ ρύνουμε τη γνώση μας για το ωραίο μέσω μιας εμβριθούς και εμπεριστατωμένης διερεύνησης του ίδιου του ωραίου αντι κειμένου. Τόσο ο Καντ όσο και ο Σ ί λ λ ε ρ είναι βαθύτατα π ε πεισμένοι ότι η εμπειρία του ωραίου δεν απλώς μια ιδιωτική υπόθεση αλλά ότι είναι δυνατό να ε κ φ έ ρ ο υ μ ε καθολικά δ ε σμευτικές κρίσεις για το ωραίο. Ενώ όμως ο Καντ απορρί π τ ε ι τ η δυνατότητα μιας α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ή ς αρχής τ η ς καλαι-
και συνήθως π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι ως η κ α ν τ ι α ν ή ε ρ μ η ν ε ί α τ ο υ ω ρ α ί ο υ . 2. Ο π α ρ ε ρ μ η ν ε υ μ έ ν ο ς κατ' αυτό τον τ ρ ό π ο ως προς τ η μ ε θ ο δ ι κ ή τ ο υ λειτουργία προσδιορισμός δεν νοείται συγχρόνως από την ά π ο ψ η του π ε ρ ι ε χ ο μ έ ν ο υ σ ε σ χ έ σ η μ ε ό,τι α π ο μ έ ν ε ι σ τ η ν α ι σ θ η τ ι κ ή σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά όταν ε κ λ ε ί π ε ι τ ο δ ι α φ έ ρ ο ν γ ι α τ ο α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο . Η π α ρ ε ρ μ η ν ε ί α τ ο υ « δ ι α φ έ ρ ο ν τ ο ς » οδηγεί στην ε σ φ α λ μ έ ν η ά π ο ψ η ότι μ ε τον ε ξ ο β ε λ ι σ μ ό του διαφέροντος υποσκάπτεται κάθε ουσιώδης δεσμός με το αντικείμενο. Τ ο α ν τ ί θ ε τ ο α λ η θ ε ύ ε ι . Ο ο υ σ ι ώ δ η ς δ ε σ μ ό ς μ ε τ ο ίδιο τ ο α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο π ρ ο κύπτει ακριβώς από αυτήν την « έ λ λ ε ι ψ η διαφέροντος». Π α ρ α β λ έ π ε τ α ι ότι μόνο έτσι έρχεται στην ε μ φ ά ν ε ι α το α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο ως καθαρό αντι κ ε ί μ ε ν ο , ότι α υ τ ή η έ λ ε υ σ η στην ε μ φ ά ν ε ι α είναι το ω ρ α ί ο . Η λ έ ξ η « ω ρ α ί ο » [schön] εννοεί τ η ν ε μ φ ά ν ι σ η [Erscheinen] α υ τ ή ς τ η ς ε μ φ ά ν ε ι α ς [Vorschein] στο π ε δ ί ο του φαίνεσθαι και της φαινομενικότητας [Schein]. Όταν ο Καντ επισημαίνει ότι αυτό που η καλαισθητική κρίση απαι τ ε ί α π ό ε μ ά ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί π ο τ έ να έ χ ε ι τ η δ ο μ ή δ ι α φ έ ρ ο ν τ ο ς , ε ν ν ο ε ί ό τ ι γ ι α να β ρ ο ύ μ ε κ ά τ ι ω ρ α ί ο π ρ έ π ε ι να ε π ι τ ρ έ ψ ο υ μ ε σ τ ο ί δ ι ο τ ο α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο να ε μ φ α ν ι σ τ ε ί κ α θ α ρ ά ω ς α υ τ ό τ ο ί δ ι ο ε ν ώ π ι ο ν μ α ς , α φ ο ύ π ρ ώ τ α έ χ ο υ μ ε α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι τ η ν α ξ ί α τ ο υ κ α ι τ ο κ ύ ρ ο ς τ ο υ . Δ ε ν ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι να το ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε εκ των π ρ ο τ έ ρ ω ν σε σχέση μ ε κάτι άλλο, μ ε τους σκο πούς μας και τις προθέσεις μας, μ ε την πιθανή απόλαυση και το πιθα νό ό φ ε λ ο ς . Η σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά α π έ ν α ν τ ι σ τ ο ω ρ α ί ο ως τ έ τ ο ι ο , λ έ ε ι ο Κ α ν τ , ε ί ν α ι η ελεύθερη
εύνοια
[freie Gunst]- π ρ έ π ε ι να α π ο δ ε σ μ ε ύ σ ο υ μ ε τ ο α ν τ ι
κ ε ί μ ε ν ο ω ς τ έ τ ο ι ο κ α ι ν α τ ο α ν α δ ε ί ξ ο υ μ ε ω ς ό,τι ε ί ν α ι , π ρ έ π ε ι να τ ο υ α π ο δ ώ σ ο υ μ ε κ α ι να τ ο υ χ α ρ ί σ ο υ μ ε [ g ö n n e n ] ό,τι α ν ή κ ε ι σ ε α υ τ ό τ ο ί δ ι ο κ α ι ό,τι κ ο μ ί ζ ε ι σ ε ε μ ά ς .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
~
109
σθησίας και άρα της ωραιότητας εν γ έ ν ε ι , ο Σ ί λ λ ε ρ αναγο ρ ε ύ ε ι την αναζήτηση μιας τέτοιας αρχής σε κεντρικό μέλημα της θεωρίας του. Αυτό είναι το σημείο στο οποίο ο γερμανός ποιητής π α ύ ε ι να συμφωνεί με τον Καντ και ακολουθεί π λ έ ον το δικό του δρόμο. Θεωρεί ότι π ρ έ π ε ι να θεμελιώσουμε την αισθητική σε μιαν αρχή που δεν θα έ π ρ ε π ε να έχει τις ρί ζες της σε έναν απλώς υποκειμενικό αναστοχασμό αλλά σε ένα αντικειμενικό κ ρ ι τ ή ρ ι ο . 2 9 Και πραγματικά: το αντίτιμο που φαίνεται να πληρώνει ο Καντ για τη θεμελίωση της αισθητικής είναι η ριζική υποκειμενικοποίηση της εμπειρίας του ωραίου, καθώς ωραίο δεν εί ναι ό,τι αντιστοιχεί σε μια πραγματικότητα αλλά μόνο σε έναν αναστοχασμό του υποκειμένου πάνω στο συναίσθημα που του προκαλεί ένα ορισμένο πλέγμα κατ' αίσθηση ε π ο π τ ε ι ώ ν . 3 0
Είναι όμως, έτσι ερωτά τώρα ο Heidegger, αυτή η ελεύθερη δωρεά [Gönnen], είναι αυτή η διαδικασία μέσω της οποίας ε π ι τ ρ έ π ο υ μ ε στο ω ρ α ί ο ν α ε ί ν α ι ως ό,τι ε ί ν α ι , ά ρ σ η τ η ς β ο ύ λ η σ η ς , ε ί ν α ι α δ ι α φ ο ρ ί α ; Δ ε ν είναι μάλλον αυτή η ελεύθερη εύνοια η ύψιστη προσπάθεια του είναι μας, η ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η του ε α υ τ ο ύ μ α ς μ ε στόχο την α π ο δ έ σ μ ε υ σ η α υ τ ο ύ π ο υ έ χ ε ι εν ε α υ τ ώ τ η δ ι κ ή τ ο υ α ξ ί α , π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ να τ η ν π ρ ο β ά λ ε ι μ ε τον πλέον καθαρό τ ρ ό π ο . Είναι αυτό το καντιανό « δ ί χ ω ς δ ι α φ έ ρ ο ν » ένας « σ τ ι γ μ α τ ι σ μ ό ς » , μια « κ η λ ί δ ω σ η » της αισθητικής συμπεριφοράς, όπως π ι σ τ ε ύ ε ι ο Schopenhauer και μαζί του ο Nietzsche, ή είναι η π ρ ώ τ η μ ε γ ά λ η ανακάλυψη της και η π ρ ώ τ η αποτίμηση της αξίας της; (Πρβλ. M a r t i n H e i d e g g e r , Nietzsche,
τ. 1, P f u l l i n g e n : N e s k e 1 9 6 1 , σσ. 1 2 6 - 1 3 0 ) .
2 9 . Β λ . E r n s t Cassirer, « D i e Methodik d e s I d e a l i s m u s in Schillers p h i l o s o p h i s c h e n Schriften», σ τ ο : τ ο υ ι δ ί ο υ , Idee und Gestalt, D a r m s t a d t : W i s s e n schaftliche B u c h g e s e l l s c h a f t 1 9 8 1 , σσ. 8 1 - 1 1 2 . 30. Ανάλογη ένσταση κατά της καντιανής αισθητικής διατυπώνει κ α ι ο H a n s - G e o r g G a d a m e r σ τ ο π ε ρ ί φ η μ ο έ ρ γ ο τ ο υ : Wahrheit und Methode, Tübingen: Mohr 1975.
110
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
III Ο Σίλλερ φιλοδοξεί στον Καλλία να ξεπεράσει τον υποκειμε νισμό της καντιανής αισθητικής και να προλειάνει το έδαφος για μιαν αντικειμενική θεμελίωση του φαινομένου του ωραί ου: « Η δυσκολία να σχηματίσουμε με τρόπο αντικειμενικό μιαν έννοια της ωραιότητας και να τη νομιμοποιήσουμε εντελώς a priori βασιζόμενος στη φύση του Λόγου έτσι ώστε ναι μεν να επικυρώνεται πλήρως από την εμπειρία, αλλά να μην έχει διό λου ανάγκη για την εγκυρότητα της την ετυμηγορία της εμπει ρίας, η δυσκολία τούτη είναι σχεδόν α ξ ε π έ ρ α σ τ η . Πράγματι επιχείρησα να αποδείξω με τη μέθοδο της παραγωγής την π ε ρί του ωραίου έννοια μου. αλλά χωρίς τη μαρτυρία της ε μ π ε ι ρίας στάθηκε αδύνατο να τα βγάλω π έ ρ α » . 3 1 Με αυτό τον τρό πο π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι ο Σ ί λ λ ε ρ ευθύς εξ αρχής στις επιστολές του προς τον Κέρνερ το πρόβλημα που θεωρεί κεντρικό για τη ε π ε ξεργασία μιας επαρκούς και περιεκτικής θεωρίας π ε ρ ί του ωραίου. Ενώ θα ήθελε να αναπτύξει τ η θεμελιώδη αρχή της καλαισθησίας εντελώς a priori, γρήγορα αντιλαμβάνεται ότι τούτο προαπαιτεί τη συνδρομή της εμπειρίας. Αλλά η υιοθέ τηση αποκλειστικά εμπειρικών μεθόδων θα οδηγούσε σε μια στατιστικού τύπου προσέγγιση του ωραίου και δεν θα ήταν διόλου σίγουρο ότι από αυτήν θα μπορούσε να προκύψει κά ποιο χρήσιμο για τη θεωρία αισθητικό κριτήριο. Ακόμη και το καντιανό ρυθμιστικό ιδεώδες μιας αισθητικής κοινής αίσθησης αξιώνει απλώς τη μεγίστη δυνατή συμφωνία χωρίς να ενδια φ έ ρ ε τ α ι για την ποιότητα της κρίσης. Β ε β α ί ω ς , ένας άλλος δρόμος θα ήταν η ανάλυση ωραίων αντικειμένων, οι κοινές ιδιό-
3 1 . F r . Schiller, SW. τ. 5 . σ. 3 9 4 .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε )'Θ Ε I' I Λ
- 1 1 1
τητες και ποιότητες των οποίων θα επέτρεπαν τότε την εκφο ρά μιας δεσμευτικής αισθητικής κρίσης. Μια τέτοια κρίση όμως θα ίσχυε μόνο για τα αναλυόμενα αντικείμενα και δεν θα μπο ρούσε να γίνει καθολικά αποδεκτή. Η εμπειρία, όσο σημαντι κή και αν είναι στο χώρο της αισθητικής, δεν μπορεί να χρησι μεύσει ως θεμέλιο για μιαν αντικειμενική αρχή της καλαισθη σίας. Αυτή θα έ π ρ ε π ε να ισχύει πριν από κάθε εμπειρία και απλώς να επικυρώνεται από αυτήν. Όποτε βρισκόμαστε ξα νά στο σημείο από όπου ξεκινήσαμε. Παρά τις εμφανείς δυσκολίες ο Σ ί λ λ ε ρ α π ο π ε ι ρ ά τ α ι να π ρ ο β ε ί σε μια καντιανού τ ύ π ο υ παραγωγή [Deduktion] της δικής του έννοιας περί της ωραιότητας ως ελευθερίας μέσα στα φαινόμενα. Δεν κατορθώνει όμως να α π ο δ ε ί ξ ε ι μ ε τρό πο πειστικό γιατί η ωραιότητα και η ελευθερία μέσα στο χώ ρο των φαινομένων έχουν μ ε τ α ξ ύ τους μιαν εσωτερική σχέ ση. 0 ορισμός της ωραιότητας τον οποίο προτείνει δεν π ε ρ ι έ χ ε ι κάποιο θετικό γνώρισμα που θα μας υποχρέωνε να ο ν ο μ ά σ ο υ μ ε ένα α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο ωραίο. Ε π ι π λ έ ο ν η αρχή τ η ς ωραιότητας εξακολουθεί να είναι υποκειμενική, καθώς σ τ η ρίζεται στην έννοια της αυτονομίας την οποία π ρ ο σ θ έ τ ε ι η νόηση μας στο δεδομένο φαινόμενο. 0 ίδιος μάλιστα ομολο γ ε ί ότι δυσκολεύεται να β ρ ε ι εκείνη την ιδιότητα του αντι κειμένου που θα ε π έ τ ρ ε π ε την εφαρμογή του δικού του ορι σμού της ομορφιάς: « Ό τ ι εκείνη η ιδιότητα των πραγμάτων την οποία υποδηλώνουμε μ ε το όνομα ωραιότητα είναι ένα και το αυτό με την ελευθερία στο πεδίο των φαινομένων, τού το δεν έχει ακόμη αποδειχθεί· και αυτό οφείλει να είναι από εδώ και πέρα το μέλημα μ ο υ » . 3 2 Μάταια όμως θα αναζητή σει κανείς στις αναλύσεις που ακολουθούν κάποια επιχειρή-
3 2 . F r . Schiller. SW, τ. 5, σ. 4 0 8 .
112
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
ματα που να αποδεικνύουν την εσωτερική συνάφεια ανάμε σα στην ελευθερία μέσα στο πεδίο των φαινομένων και στην ωραιότητα. Το βέβαιο είναι ότι η παραγωγή που είχε ως στό χο να προσδώσει στην από τον Σ ί λ λ ε ρ προτεινόμενη έννοια της ωραιότητας αντικειμενική εγκυρότητα απέτυχε. Η απο τυχία αυτή δεν συνεπάγεται όμως ότι ο ορισμός του δεν έχει πλέον καμιά αξία. Γιατί τ ό τ ε θα έδινε κανείς μάλλον υ π ε ρ βολική σημασία στη διαδικασία της παραγωγής. Το ενδια φέρον είναι ότι η περίπλοκη επιχειρηματολογία του Σ ί λ λ ε ρ μπορεί να διαχωρισθεί από τον ορισμό που εισηγείται για την ωραιότητα ως ελευθερία μέσα στο πεδίο των φαινομένων. 3 3 Ασφαλώς η ερμηνευτική αυτή προσέγγιση μοιάζει από λο γική σκοπιά αρκετά επισφαλής. Διότι φαίνεται παράλογο να απορρίπτει κανείς τα επιχειρήματα από τα οποία απορρέει ένα συμπέρασμα και να δέχεται ως σωστό το συμπέρασμα. Αυτή την προκλητική θέση θα μπορούσαμε να τη δικαιολο γήσουμε υποστηρίζοντας ότι ο Σίλλερ οδηγήθηκε σε αυτό τον ορισμό διαισθητικά και ότι μόνο εκ των υστέρων προσπάθη σε να του παράσχει μια λογική τεκμηρίωση. Τούτο όμως ήταν αδύνατο να το επιτύχει μ ε την εννοιολογική εξάρτυση που του προσέφερε ο Καντ. Εδώ έχουμε προφανώς να κάνουμε με ένα εγχείρημα να αποδειχθεί κάτι μ ε ακατάλληλα μέσα, καθώς ο Σ ί λ λ ε ρ μετέρχεται τις βασικές προκείμενες της κα ντιανής θεωρίας της υποκειμενικότητας, για να αποδείξει την ύπαρξη μιας αντικειμενικής αρχής της καλαισθησίας, δηλα δή κάτι ασύμβατο προς την καντιανή αισθητική.
33. Γ ι α μια δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή - έως αντίπαλη - ά π ο ψ η βλ. Fritz Heuer, Darstellung
der Freiheit.
Schillers
transzendentale
Frage
nach der
Kunst,
Köln/Wien: Böhlau 1970. Ο συγγραφέας της μονογραφίας αυτής είναι ο μόνος που υπερασπίζεται τ η θέση ότι η νομιμοποιητική π α ρ α γ ω γ ή της έ ν ν ο ι α ς τ ο υ ω ρ α ί ο υ σ τ ο ν Καλλία
υπήρξε απόλυτα επιτυχής.
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε Τ Θ Ε ΡI Α ~
113
Ο ορισμός του της ωραιότητας καθώς και οι σχετικοί με το ωραίο συλλογισμοί του έχουν ακόμη και δίχως την αποτυχη μένη παραγωγή τέτοια αξία, ώστε χωρίς υπερβολή να μπο ρούμε να μιλάμε για νέους ορίζοντες που άνοιξε ο Σίλλερ στην αισθητική. Υπέρ αυτής της άποψης συνηγορούν τόσο η επί δραση που άσκησαν τα αισθητικά του κείμενα στους διανοη τ έ ς του πρώιμου ρομαντισμού όσο και η κρίση που εκφέρει ο Χ έ γ κ ε λ ότι το μεγάλο επίτευγμα του Σίλλερ έγκειται στο γ ε γονός ότι υπέσκαψε « τ η ν καντιανή υποκειμενικότητα και την αφαίρεση της νόησης και αποτόλμησε το εγχείρημα να συλ λ ά β ε ι στοχαστικά, πέρα από αυτήν, την ενότητα και τ η συμ φιλίωση ως το αληθινό και να την πραγματοποιήσει καλλιτε χ ν ι κ ά » . 3 4 Ούτε οι ρομαντικοί ούτε ο Χέγκελ γνώριζαν την απο τυχία της παραγωγής στον Καλλία, πράγμα που σημαίνει ότι από τη διδασκαλία του Σίλλερ για το ωραίο εξακολουθούν να παραμένουν πολλά στοιχεία άξια να τα σκεφτεί κανείς πα ραπέρα, παρότι κανείς π ρ έ π ε ι να παραιτηθεί από την νομι μοποιητική παραγωγή αυτού του ορισμού.
IV 0 ορισμός της ωραιότητας, ο οποίος διατυπώνεται ρητά για πρώτη φορά στον Καλλία και συσχετίζει ρητά τούτη μ ε την εμπειρία της ελευθερίας, αποτελεί το εφαλτήριο για όλα σχε δόν τα αισθητικά δοκίμια του Σίλλερ. Και στην Αισθητική αγω γή σε μια σειρά επιστολών [Ästhetische Erziehung in einer Reihe von Briefen] (1795) συναντάμε μιαν ανάλογη διατύπωση: « Η ωραι-
3 4 . G e o r g Wilhelm F r i e d r i c h Hegel, Vorlesungen über die Ästhetik, τ. 1, σ. 115· ε λ λ η ν ι κ ή μ ε τ ά φ ρ α σ η Γ . Β ε λ ο υ δ ή , Εισαγωγή
στην Αισθητική,
σ. 1 5 8 .
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
ότητα όμως είναι η μοναδική δυνατή έκφραση της ελευθερίας στο χώρο των φαινομένων». 3 5 Στα πλέον ασφαλή πορίσματα της έρευνας συγκαταλέγεται το γεγονός ότι ο Σίλλερ ανέπτυ ξε τη δική του αντίληψη περί ομορφιάς εμπνεόμενος από τον περίφημο ορισμό της ωραιότητας του Καντ: « Τ ο ωραίο είναι το σύμβολο του ηθικώς α γ α θ ο ύ » . 3 6 Η όσμωση αυτή του ωραί ου με τον πρακτικό Λόγο μπορεί να συντελεσθεί μόνο με τη βοήθεια μιας αναλογίας, μιας συμβολικής διεργασίας. Όπως επεξηγεί ο Καντ στην § 59 της τρίτης Κριτικής,
ένα αντικεί
μενο της εποπτείας διαπλέκεται με μιαν έννοια με τρόπο ώστε και τα δύο να μην συμφωνούν de facto αλλά απλώς να μοιρά ζονται ένα κοινό κανόνα γνώσης. Για να αποσαφηνίσει τη θέ ση του, ο Καντ χρησιμοποιεί το ακόλουθο παράδειγμα: ένα δεσποτικά οργανωμένο μοναρχικό κράτος συμβολίζεται με μια μηχανή, π.χ. με ένα χειρόμυλο. Βεβαίως, δεν υφίσταται ομοι ότητα μεταξύ ενός δεσποτικού κράτους και ενός χειρόμυλου, αλλά υφίσταται μεταξύ των κανόνων να στοχαζόμαστε περί των δύο αυτών φαινομένων και της αιτιότητας τους. Με πα ρόμοιο τρόπο θα έ π ρ ε π ε να είναι δυνατή μια έμμεση εξεικό νιση των Ιδεών του Λόγου. Ασφαλώς είναι φύσει αδύνατο να εξεικονιστούν οι Ιδέες, « ε π ε ι δ ή δεν μπορεί να υπάρξει απο λύτως καμιά ε π ο π τ ε ί α σ ύ μ μ ε τ ρ η προς α υ τ έ ς » . 3 7 Ωστόσο ο Καντ θεωρεί ότι είναι εφικτό με τη διαμεσολάβηση μιας ανα λογίας να ανακαλύψουμε μέσα στο ωραίο αντικείμενο ένα σύμ βολο της ηθικής εντέλειας και πληρύτητας. 3 8
3 5 . F r . Schiller, SW,x.
5 . σ. 6 4 4 .
3 6 . I m . K a n t , KU, σ. 2 5 5 . 3 7 . Ό . π . , σ. 2 5 3 . 3 8 . Β λ . Paul G u y e r , « T h e S y m b o l s of F r e e d o m in K a n t ' s A e s t h e t i c s » , σ τ ο : H e r m a n Parret ( e d . ) , Kants Ästhetik, Kant 's Aesthetics, L 'esthetique de Kant, B e r l i n a n d N e w Y o r k : W a l t e r d e G r u y t e r 1 9 9 8 , σσ. 3 3 8 - 3 5 5 .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε Γ Θ Ε ΡI Α ~
115
Στην κατακλείδα της αισθητικής του ο Καντ ομολογεί ότι έως τώρα το πρόβλημα της συμβολικής εξεικόνισης (symboli sche Darstellung) δεν έχει αναλυθεί επαρκώς: « Τ ο έργο τού το έχει επιτελεστεί ανεπαρκώς μέχρι τώρα, όσο και αν αξί ζει μια βαθύτερη έρευνα - δεν είναι όμως εδώ ο τόπος γι' αυ τ ή ν » . 3 9 Από εδώ ξεκινά να αναπτύσσει τους στοχασμούς του ο Σ ί λ λ ε ρ , εφόσον ρωτά από την οπτική γωνία του καλλιτέ χνη για την ποιότητα των ωραίων αντικειμένων και πιστεύει ότι έχει ανακαλύψει μέσα στην ελευθερία όπως τούτη εμφα νίζεται στο π ε δ ί ο των φαινομένων μια τ έ τ ο ι α ποιότητα. Η ανάλυση του βασίζεται εν προκειμένω στην ιδέα του συμβό λου και στην από αυτήν απορρέουσα αναλογία, στην οποία ευθύς προσηλώνει το ερευνητικό του ενδιαφέρον. Κατ' αντι στοιχία προς τις δύο αποτυπώσεις του Λόγου ως θεωρητικού και ως π ρ α κ τ ι κ ο ύ υπάρχουν δύο ε ί δ η αναλογίας, δια των οποίων η καλαισθητική κρίση μπορεί να μ ε τ α τ ρ α π ε ί σε εί δωλο, σε μίμημα του Λόγου. Ως μορφή ( F o r m ) του Λόγου ο Σ ί λ λ ε ρ κατανοεί τον τρόπο μ ε τον οποίο ο Λόγος ε ξ ω τ ε ρ ι κεύει τη συνδετική του δύναμη. 0 Λόγος είναι στην ουσία μια ικανότητα της σύνθεσης, της σύνδεσης. Τη λειτουργία αυτή ο Λόγος μπορεί να εκτελέσει με διαφορετικούς τρόπους, τους οποίους ο Σίλλερ νοεί ως μορφές του Λόγου. Ως ύλη (Materie) αντιθέτως εννοεί εκείνο το κατ' αίσθηση περιεχόμενο το οποίο ο Λόγος π ρ έ π ε ι να ενοποιήσει μ ε τ η βοήθεια εννοιών. Ε π ε ι δή εν γ έ ν ε ι υπάρχουν δύο είδη ύλης (κατ' αίσθηση παραστά σεις και βουλητικές πράξεις), π ρ έ π ε ι αντιστοίχως να υπάρ χουν δύο τρόποι ενοποίησης τους, δύο επομένως μορφές του Λόγου: οι μορφές της διάνοιες, δηλαδή οι κατηγορίες, και οι μορφές του πρακτικού Λόγου. Όταν ο Λόγος συνδέει μετα-
3 9 . I m . K a n t , KU, Β 2 5 4 .
II«
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
ξύ τους παραστάσεις μ ε σκοπό τ η γνώση, τ ό τ ε μ ι λ ά μ ε για μορφές του θεωρητικού Λόγου. Όταν συνδέει παραστάσεις μ ε τ η βούληση προκειμένου να παραχθεί πράξη, τότε έχου μ ε να κάνουμε μ ε τ η μορφή του πρακτικού Λόγου. Σ ε αμ φότερες τις περιπτώσεις προκύπτει όμως μια συμφωνία ανά μεσα στον Λόγο (θεωρητικό ή πρακτικό) και στις παραστά σεις ή κατ' αντιστοιχία στις βουλητικές πράξεις. Με άλλα λό για: η ύλη και η μορφή, το κατ' αίσθηση περιεχόμενο και η δραστηριότητα του Λόγου έρχονται μ ε τ α ξ ύ τους σε συμφω νία, η οποία μπορεί να είναι ε ί τ ε αναγκαία ε ί τ ε τυχαία. Εί ναι αναγκαία όταν η έννοια (της διάνοιας ή του Λόγου) επι β ά λ λ ε ι επιτακτικά στην (εποπτική ή στη βουλητική) ύλη το νόμο της. Μπορεί όμως να τύχει ο Λόγος να διαπιστώσει μ ε έκπληξη ότι η ύλη (των παραστάσεων ή των βουλήσεων) υπο τάσσεται οικειοθελώς στη μορφή που έχουν π ρ ο β λ έ ψ ε ι για αυτήν η διάνοια ή α κ ρ ι β έ σ τ ε ρ α ο θεωρητικός Λόγος: « Ε δ ώ λοιπόν ο Λόγος ανακαλύπτει συμφωνία μ ε τη μορφή του* εκεί αιφνιδιάζεται όταν την α ν α κ α λ ύ π τ ε ι » . 4 0 Θα μπορούσαμε εδώ να μιλήσουμε μ ε τον Καντ για μιαν «εύνοια
της
φύσης»}1
καθ' όσον η αισθητικότητα και το επιθυμητικό συμμετέχουν στη συγκρότηση της φυσικής μας υποστάσεως. Κ α ι όταν η φύση συμμορφώνεται οικειοθελώς σε ό,τι απαιτεί ο Λόγος, τότε διευκολύνει την εφαρμογή του. Η βίαιη καθυπόταξη της φύσης από το Λόγο υποχωρεί και δίνει τ η θέση της σε μια κατάσταση αβίαστης σύμπνοιας και αγαστής συνεργασίας μ ε τ α ξ ύ αυτών των δύο. Στον Καλλία
απαντούν
τέσσερις τρόποι ενοποίησης της
ύλης μ ε τη μορφή του Λόγου. 0 πρώτος είναι η επιχειρούμε-
4 0 . F r . Schiller, SW, τ. 5, σ. 3 9 6 . 4 1 . I m . K a n t , KU, Β 3 0 3 .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε Γ Θ Ε ΡI Α ~
117
νη από το θεωρητικό Λόγο συσχέτιση παραστάσεων με πα ραστάσεις. Όταν η σύνδεση αυτή ε π ι τ ε λ ε ί τ α ι μ ε αναγκαιό τητα, δηλαδή κατ' εντολή μιας έννοιας a priori που υποτάσ σει το υλικό των παραστάσεων στη μορφή της (στις κατηγο ρίες), τ ό τ ε προκύπτει μια αντικειμενική γ ν ώ σ η . Όταν αντι θέτως συμμορφώνονται οι παραστάσεις τρόπον τινά αυτο βούλως στην έννοια, τότε η κρίση που προκύπτει αποκαλεί τ α ι τ ε λ ε ο λ ο γ ι κ ή , εφόσον δ ι α τ ε ί ν ε τ α ι ότι οι ε π ο π τ ε ί ε ς είναι έτσι δ ι α τ ε τ α γ μ έ ν ε ς ως εάν είχαν ρυθμιστεί από μια καθαρή έννοια. Από την πλευρά του πρακτικού Λόγου υπάρχουν επί σης συνδέσεις όχι μόνο μ ε τ α ξ ύ παραστάσεων και παραστά σεων αλλά και μεταξύ παραστάσεων και βούλησης. Από εδώ δεν πηγάζει γνώση αλλά πράξη. Με τη σειρά της τώρα η πρά ξη μ π ο ρ ε ί να είναι ε ί τ ε αναγκαία (τούτο σ υ μ β α ί ν ε ι όταν η σύνδεση π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ε ί τ α ι μ ε εντολή του καθαρού ηθικού ν ό μ ο υ ) ε ί τ ε σ υ μ π τ ω μ α τ ι κ ή , οπότε
προκύπτει ομορφιά. Η
ωραιότητα συνίσταται λοιπόν, σύμφωνα μ ε τον Σ ί λ λ ε ρ , σε μιαν αβίαστη, άρα οικειοθελή συμφωνία μ ε τ α ξ ύ της σύνθε σης παραστάσεων και βούλησης αφενός και των όσων απαι τ ε ί ο ηθικός νόμος αφετέρου. Βεβαίως, τούτος δεν εμφανίζε τ α ι πλέον δεσποτικός και επιτακτικός, αφού η σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ νη πράξη συμμορφώνεται μ ε τ η θέληση της, μέσω της ευνοϊ κής της προδιάθεσης, στις προσταγές του. 0 Σ ί λ λ ε ρ αντικα θιστά τον καντιανό όρο « σ ύ μ β ο λ ο » μ ε τον όρο « α ν ά λ ο γ ο ν » . Έ τ σ ι τώρα λ έ ε ι ότι η υποταγή της σύνθεσης μ ε τ α ξ ύ παρα στάσεων και βούλησης στον ηθικό νόμο, δεν α π ο τ ε λ ε ί την πραγμάτωση του ηθικώς αγαθού αλλά απλώς το ανάλογόν του. Όλες οι μη αναγκαίες συμφωνίες μεταξύ αισθητού κι έλλογου λειτουργούν ως τέτοια ανάλογα, ως τέτοια έμμεσα μιμήματα της ηθικότητας, για την οποία άλλωστε γνωρίζουμε ότι δεν επιδέχεται άμεση εξεικόνιση. Είναι σαφές ότι η επιχειρηματολογία του Σ ί λ λ ε ρ βασίζε-
118
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
τ α ι εν πολλοίς στις π ρ ο κ ε ί μ ε ν ε ς τ η ς καντιανής αισθητικής. Δεν π ρ έ π ε ι όμως να π α ρ α β λ έ ψ ο υ μ ε ότι ε π ι φ έ ρ ε ι ορισμένες καίριες τροποποιήσεις οι οποίες προκαταλαμβάνουν τ η φι λοσοφία της φύσης που θα επεξεργαστούν αργότερα ο Φρίντριχ Βίλχελμ φον Σέλινγκ [Friedrich Wilhelm von Schelling] και ο Χ έ γ κ ε λ . Πράγματι, η ιδέα μιας εσωτερικής συμφωνίας και αγαστής συνεργασίας μεταξύ φύσης και Λόγου είναι μάλ λον ξένη για τον Καντ. Γιατί πώς είναι δυνατό ένα πλάσμα που έχει στερηθεί την ελευθερία του να συμμορφώνεται οι κειοθελώς στις προσταγές του αντιθέτου τ ο υ ; Ούτε β έ β α ι α θα συμφωνούσε μ ε τη θέση ότι η ωραιότητα είναι ελευθερία μέσα στο πεδίο των φαινομένων. Για να φανερωθεί αυτού σια, η ελευθερία θα έ π ρ ε π ε να μπορεί να εξαντικειμενικευθεί πλήρως, να λάβει τ η μορφή ενός αντικειμένου. Τούτο, κα τά τον Καντ, θα ήταν εφικτό να συμβεί μόνο συμβολικά, αλ λά τα σύμβολα δεν είναι αντικείμενα και η ερμηνεία τους δεν παρέχει γνώση. Στον Σ ί λ λ ε ρ εκπίπτει ο κριτικός περιορισμός του ως εάν πλήρως. Ενώ στον Καντ το ωραίο εξεικονίζεται ως εάν φανερωνόταν μέσα από αυτό μια Ιδέα του Λόγου, ο Σ ί λ λ ε ρ προσδίδει στη δευτερεύουσα πρόταση τη μορφή μιας βεβαίωσης, μιας ισχυρής κατάφασης και έτσι προλειαίνει το έδαφος για την ενθουσιαστική και συνάμα χιμαιρική σύλλη ψ η της φύσης από τους ρομαντικούς. 0 Σ ί λ λ ε ρ γνωρίζει την τόλμη των συλλογισμών του καθώς και τις παρενέργειες τους. Τους υπερασπίζεται όμως με θέρ μη απέναντι στον Κ έ ρ ν ε ρ : «Θα διαπιστώσεις,
υποθέτω, ότι
δεν βρίσκεις την ωραιότητα στον τ ο μ έ α του θεωρητικού Λό γου και θα ανησυχήσεις για τα καλά. Αλλά εδώ δεν μπορώ να σε βοηθήσω* σαφώς και δεν συναντάται στον θεωρητικό Λόγο, επειδή είναι παντελώς ανεξάρτητη από έννοιες. Ε π ε ι δή όμως είναι β έ β α ι ο ότι π ρ έ π ε ι να την αναζητήσουμε μέσα στην οικογένεια
του Λόγου, και ε π ε ι δ ή εκτός του θεωρητι-
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε Ϊ'Θ Ε PI Λ ~
119
κού Λόγου δεν υπάρχει παρά μόνο ο πρακτικός, θα π ρ έ π ε ι μάλλον να την αναζητήσουμε και να την β ρ ο ύ μ ε εδώ. ε π ί σης πιστεύω πως, τουλάχιστον στη συνέχεια, θα πεισθείς ότι η συγγένεια τούτη δεν την α τ ι μ ά ζ ε ι » / * 2 Ωστόσο δεν π ρ έ π ε ι να λησμονούμε ότι και ο ίδιος ο Καντ αναδεικνύει το ωραίο σε σύμβολο του ηθικώς αγαθού και άρα του πρακτικού Λύ γ ο υ . Σ ε τι συνίσταται τότε η καίρια διαφορά μ ε τ α ξ ύ αυτού και του Σ ί λ λ ε ρ ; Στην τ ρ ί τ η Κριτική
ο Καντ α π ο π ε ι ρ ά τ α ι να εξηγήσει το
φαινόμενο του ωραίου στο σύνολο τ ο υ . Παρότι μια θεωρία αναφέρεται στην ολότητα του υπό εξήγηση φαινομένου, ωστό σο είθισται να εστιάζει το ερευνητικό της ενδιαφέρον σε ένα από τα θεμελιώδη γνωρίσματα του και να επιδιώκει να β ρ ε ι π ρ ό σ β α σ η στα υπόλοιπα μέσα από α υ τ ό . 0 Καντ ε ρ ε υ ν ά πρωτίστως τους όρους δυνατότητας καθολικά έγκυρων κρί σεων περί αντικειμένων. Επειδή διαπιστώνει την ύπαρξη ενός προβλήματος αναφορικά μ ε την πιθανή δεσμευτικότητα της αισθητικής κρίσης επιχειρεί να το λύσει μ ε τα μέσα της θεω ρίας για την υπερβατολογική υποκειμενικότητα, την οποία ανέπτυξε η Κριτική
του καθαρού Λόγου. Κατά συνέπεια, το
ωραίο είναι γι' αυτόν πρωταρχικά ένας τρόπος μ ε τον οποίο η
ο θεωρητικός Λόγος συναντά τον περιβάλλοντα και ήδη.δεδομένο κόσμο. Οι αναγκαίες για την επίτευξη αντικειμενικής γνώσης υποκειμενικές λειτουργίες, η φαντασία και η διάνοια, τελούν κατά την ε μ π ε ι ρ ί α του ωραίου σε κατάσταση αρμο νίας. Η φαντασία αναπτύσσει ελεύθερα και απρόσκοπτα τις δυνατότητες της. Ακολουθώντας το δικό της νόμο συγκροτεί τ η μορφή ενός α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ο υ και παράλληλα α π ο β λ έ π ε ι σε μιαν ενότητα ανάλογη μ ε εκείνη που η διάνοια είναι υ π ο 4 2 . F r . Schiller, SW,T.
5 , σ. 3 9 8 .
120
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
χρεωμένη να αναζητήσει στην έννοια γι' αυτό το αντικείμε νο. Η ακώλυτη πρόσληψη του αντικειμένου από τ η φαντα σία π α ρ α π έ μ π ε ι σε μιαν ελαφρότητα της διανοητικής γ ν ώ σης μέσω της οποίας διευρύνεται η γνωστική ικανότητα της υποκειμενικότητας που απολαμβάνει την ζωντανή δ ρ α σ τ η ριότητα της. Η αισθητική απόλαυση έχει την καταγωγή της στο χώρο της γνώσης και αποκτά μόνο εκ των υστέρων, μ έ σα από πρόσθετα συνειδησιακά ενεργήματα, δικαιώματα και στον κόσμο του πράττοντος υποκειμένου, στο μέτρο που λει τουργεί ως σύμβολο της ηθικής του εντέλειας. Δεν είναι λοι πόν τυχαίο ότι ο Καντ χρησιμοποίησε στην «Αναλυτική του ω ρ α ί ο υ » ως οδηγητικό μίτο τις κ α τ η γ ο ρ ί ε ς του ποιου, του ποσού, της αναφοράς και του τ ρ ό π ο υ . Οι κ α τ η γ ο ρ ί ε ς ως a priori έννοιες της διάνοιας δεν προσδιορίζουν τον χώρο των πράξεων αλλά των γνώσεων. Η θεώρηση του ωραίου μέσα από το πρίσμα των καθαρών εννοιών της διάνοιας εκλαμβά νει συνεπώς το εξεταζόμενο φαινόμενο πρωταρχικά ως φαι νόμενο του θεωρητικού Λόγου. Μόνο εκ των υστέρων απο δ ί δ ε ι ο Καντ στο ωραίο τ η δυνατότητα να συμβολίζει το ηθι κώς αγαθό. Για τ η φαντασία και το παιχνίδι της είναι δυνα τό μόνο μεταφορικά να ειπωθεί ότι είναι ελεύθερα. Και α υ τή η μεταφορική, καταχρηστική (τρόπον τινά θεωρητική) ελευ θερία μεταστοιχειώνεται όμως, σύμφωνα μ ε μιαν εξωτερική αναλογία που ανακάλυψε ο αναστοχασμός, σε σύμβολο της αυθεντικής, της πρακτικής ελευθερίας. Ασφαλώς ο Καντ θέτει ως πρωταρχικό του στόχο την ανά δειξη της ιδιαιτερότητας της αισθητικής εμπειρίας. Παράλλη λα όμως επιχειρεί να απαντήσει και στο ερώτημα για τη θέση που καταλαμβάνουν η αισθητική ε μ π ε ι ρ ί α και η τέχνη μέσα στη συνολική μας εμπειρία, για το πώς επιτυγχάνουν, στο βαθ μό που μέσα σε αυτές τελούν σε μιαν ιδιότυπη κατάσταση διάδρασης η φύση και η ελευθερία, να ενοποιήσουν εκ νέου τις
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε Γ Θ Ε ΡIΑ
~
121
γνωστικές ικανότητες του ανθρώπου και έτσι να εξασφαλίσουν την ενότητα του Λόγου. Από αυτή την άποψη εκείνο που προ έχει είναι να διευκρινιστούν οι σχέσεις του ωραίου με το ηθι κώς αγαθό, τις οποίες ο Καντ - παρ' όλη τη διαφοροποίηση επιθυμεί να διαφυλάξει σε ένα σχετικά αφηρημένο επίπεδο/* 3 0 Καντ επιχειρηματολογεί ως εξής: Η καλαισθητική κρί ση είναι ταυτοχρόνως πραγμάτωση και αυθεντική έκφραση τ ο υ συναισθήματος τ η ς ηδονής. Ε γ ώ ο ίδιος το έχω και το βιώνω· παράλληλα το κοινοποιώ μ ε την προσδοκία ότι κι άλ λοι μπορούν να το έχουν και να το βιώσουν όπως εγώ. Πα ραδεχόμαστε έτσι την ύπαρξη μιας κοινότητας συναισθημά των μ ε τ α ξ ύ των ανθρώπων η οποία ε γ γ υ ά τ α ι εκ των π ρ ο τ έ ρων τη δυνατότητα επικοινωνίας και ευνοεί τ η θεμελίωση της καλαισθησίας σ' ένα είδος κοινής αίσθησης, σε ένα είδος κοι νού νου. Η κοινοποίηση θ έ τ ε ι ό,τι αισθάνθηκα ανάμεσα σε εμένα και στον άλλο· το ε κ θ έ τ ε ι ερμηνεύοντας το γι' αυτόν όπως και για μένα τον ίδιο μ ε την επιτέλεση της κρίσης. Κα μιά κοινοποίηση δίχως ερμηνεία: τούτο είναι το πρώτο συ μπέρασμα που προκύπτει για τον Καντ από την παραγωγή των όρων ε φ α ρ μ ο γ ή ς της αισθητικής κριτικής δύναμης. Σ ε αυτήν τ η διαδικασία εφαρμογής ο ερμηνευτής « ε ί ν α ι » (est)
43. 0 Καντ ασχολείται συνεπώς και μ ε τις ειδικές λειτουργίες που ε π ι τ ε λ ο ύ ν τ ο ω ρ α ί ο , τ ο υ ψ η λ ό κ α ι η τ έ χ ν η σ τ ο π λ α ί σ ι ο τ η ς σ υ ν ο λ ι κ ή ς αν θρώπινης αλλά και της φυσικής π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς . Ε δ ώ αρχίζει να δια γ ρ ά φ ε τ α ι μια εντυπωσιακή αισθητική ουτοπία: η ουτοπία τ η ελευθερίας του υποκειμένου που συμφωνεί αβίαστα μ ε άλλα υποκείμενα μέσα στο πλαίσιο μιας ευνοϊκής γι' αυτόν φύσης. Η ουτοπία αυτή ισχύει όμως υπό τον όρο ότι έχει υ π ό σ τ α σ η μόνο μ έ σ α στον ορίζοντα τ η ς αισθητικής ε μ π ε ι ρ ί α ς . Ο Καντ ήταν δικαίως επιφυλακτικός απέναντι στη δυνατό τητα πρακτικής εφαρμογής και άρα πραγμάτωσης της αισθητικής αυ τ ή ς ο υ τ ο π ί α ς . ( Β λ . G e r h a r d P l u m p e , Ästhetische Kommunikation der Moderne, O p l a d e n : W e s t d e u t s c h e r V e r l a g 1 9 9 3 , σσ. 8 6 - 1 0 6 ) .
122
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
στον « ε ν δ ι ά μ ε σ ο χ ώ ρ ο » (inter) και ως εκ τούτου είναι κυ ριολεκτικά ένας « ε ν δ ι ά μ ε σ ο ς - ο μ ι λ η τ ή ς » (inter-pres). Χωρίς διαφέρον καμιά ερμηνεία: τούτο είναι το δ ε ύ τ ε ρ ο συμπέρα σμα στο οποίο καταλήγει ο Καντ και στο οποίο επιχειρεί εκ των υστέρων να προσφέρει υπερβατολογική τεκμηρίωση. Η εξήγηση της καλαισθησίας κατά το ποιόν, σύμφωνα μ ε την οποία η καλαισθητική κ ρ ί σ η σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι στην κ α θ α ρ ή ε υ α ρ έ σ κ ε ι α για την ωραία μορφή του αντικειμένου χωρίς εν προκειμένω το κρίνον υποκείμενο να ε ν δ ι α φ έ ρ ε τ α ι για την ύπαρξη του, είναι απλώς προσωρινή και ουδόλως αποτελεί τον πυρήνα της καντιανής αντίληψης του ωραίου. Από τ η συ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η εξήγηση δεν συνάγεται ότι η καλαισθητική κρί ση δεν συνδέεται μ ε κανένα διαφέρον, αλλά ότι η συνάφεια αυτή μπορεί να παραχθεί μόνο έμμεσα, μ ε τη διαμεσολάβη ση μιας Ιδέας του Λόγου. Η καλαισθησία π ρ έ π ε ι πρώτα να παρασταθεί ως συνυφασμένη μ ε κάτι άλλο, γιατί μόνο υπό αυτήν την προϋπόθεση μπορεί να συνδέσει την ευαρέσκεια για το ωραίο αντικείμενο μ ε μιαν ηδονή για την ύπαρξη του, δηλαδή μ ε ένα διαφέρον γι' αυτό το ίδιο. Το άλλο, στο οποίο α ν α φ έ ρ ε τ α ι ο Καντ, μπορεί να έχει ε μ π ε ι ρ ι κ ό χαρακτήρα, να είναι επί π α ρ α δ ε ί γ μ α τ ι η φυσική κλίση του ανθρώπου να μοιράζεται με άλλους τα συναισθή ματα τ ο υ - μπορεί όμως να έχει νοητικό χαρακτήρα, να είναι ε π ί π α ρ α δ ε ί γ μ α τ ι η θέληση του ανθρώπου να προσδιορίζε ται εκ των προτέρων από τον πρακτικό Λόγο. Ενώ όμως το ε μ π ε ι ρ ι κ ό διαφέρον περιορίζεται στο ωραίο της τέχνης και προκύπτει από την κοινωνικά και ιστορικά προσδιορισμένη καλαισθησία, το νοητικό ενδιαφέρον ανακαλύπτει στην ύπαρ ξη του ωραίου στη φύση μια βαθιά συγγένεια του συναισθή ματος της ηδονής μ ε το ηθικό συναίσθημα και μέσω αυτής την εσωτερική δυναμική της καθαρής καλαισθητικής κρίσης που α π ο β λ έ π ε ι σε μιαν ερμηνευτική της φύσης.
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε Ϊ'Θ Ε PI Α ~
123
Η στάση μας έναντι του ωραίου στη φύση βασίζεται σε ένα άμεσο διαφέρον. Η αμεσότητα του συνίσταται στο γ ε γονός ότι εμφανίζεται αδιαμεσολάβητα ως συναίσθημα της ενότητας της ύπαρξης μας μ ε τη φύση κατά την ενατένιση των ωραίων μορφών της και χωρίς μάλιστα στην προκειμένη περίπτωση να χρειαζόμαστε τ η συναίνεση και την επιδοκι μασία των άλλων. 0 Καντ υπογραμμίζει κατ' εξακολούθηση τ η σπουδαιότητα του ά μ ε σ ο υ ενδιαφέροντος: εκείνος που π α ρ α τ η ρ ε ί το ωραίο σχήμα ενός ά γ ρ ι ο υ λ ο υ λ ο υ δ ι ο ύ , ενός πουλιού ή ενός εντόμου και επιθυμεί, απλώς ε π ε ι δ ή το θαυ μάζει και το αγαπά, να μη λ ε ί ψ ε ι ποτέ από τ η φύση, μολο νότι θα του προκαλούσε μάλλον βλάβη παρά όφελος, φανε ρώνει ένα άμεσο και μ ά λ ι σ τ α νοητικό ενδιαφέρον γ ι α την ωραιότητα της φύσης. Εν προκειμένω δεν του αρέσει το προϊ όν της φύσης μόνο ως προς τ η μορφή του, αλλά του αρέσει και η ύπαρξη του, χωρίς τούτο να οφείλεται σε ερεθισμό των αισθήσεων, ή χωρίς να συνδέει κάποιο σκοπό μ ε αυτήν. Το νοητικό διαφέρον για τα ωραία αντικείμενα της φύσης ε π ι κ ε ν τ ρ ώ ν ε τ α ι στην ύπαρξη αρμονίας και συμφωνίας στο εσωτερικό της φύσης, επειδή οι συγκεκριμένες ιδιότητες λεί πουν από την ανθρώπινη ζωή, ενώ την ίδια στιγμή αισθανό μ α σ τ ε ότι ο ηθικός νόμος μας ε π ι β ά λ λ ε ι να τις αποκτήσου μ ε . Το νοητικό διαφέρον έχει συνεπώς ηθική χροιά: το να δεί χνει κανείς άμεσο διαφέρον για την ωραιότητα τ η ς φύσης αποτελεί χαρακτηριστικό αγαθής ψυχής και ψυχισμού ανοι κτού στο ηθικό συναίσθημα του σεβασμού. Ε κ πρώτης ό ψ ε ως ο Καντ μοιάζει εδώ να επαναλαμβάνει τα βασικά δόγμα τα του ρουσσωϊσμού: η φύση είναι καλή και αρμονική· μόνο ο άνθρωπος είναι σε θέση να κ α τ α σ τ ρ έ ψ ε ι αυτήν την αρμο νία που χαρακτηρίζει την παιδική μας ηλικία και την πρωτό γονη φάση τ η ς ανθρώπινης ιστορίας, δηλαδή πριν από την εμφάνιση των κοινωνικών θεσμών και κυρίως του κράτους.
124
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
Ο Ρουσσώ ερμηνεύει ηθικά τ η φυσικότητα της φύσης. Αυτή προκαλεί την ηθική μας μ έ θ ε ξ η , επειδή αφυπνίζει μέσα μας την ιδέα ότι θα μπορούσε να προκύψει μ ε φυσικό και αβία στο τρόπο μια κατάσταση την οποία ο άνθρωπος είναι υπο χρεωμένος να κατακτήσει στο πλαίσιο της κοινωνίας μ ε την άσκηση πίεσης και ενίοτε βίας. Στην πραγματικότητα ο Καντ α π ο β λ έ π ε ι και σε κάτι άλ λο που δεν π ρ ο β λ έ π ε τ α ι από τον Ρουσσώ. Δεν προβάλλου με απλώς στη φύση την εμπειρία μας με την κοινωνία* το και νούριο συμπέρασμα που τώρα προκύπτει είναι ότι η συνά ντηση με τη φύση είναι συγκροτητικό στοιχείο της εμπειρίας του εαυτού μας, της α υ τ ο ε μ π ε ι ρ ί α ς μας. « Ε γ ώ » , ο οποίος αποκαλούμε από τον ηθικό νόμο ως « Ε σ ύ » και υπάρχω ως « Ε γ ώ » μόνο κατ' αντιδιαστολή προς ένα « Ε σ ύ » , συναντώ μ έ σ α από τ ο ωραίο α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο την ίδια τ η φύση ως ένα « Ε σ ύ » . Ο Καντ διατυπώνει έτσι το αίτημα μιας διαλογικής σχέσης μ ε τ η φύση και υποστηρίζει ότι η φαντασία μπορεί να μας προκαλέσει το αίσθημα της συγγένειας των ωραίων αντικειμένων στη φύση μ ε τ η δική μας ύπαρξη, επειδή π ε ι ραματίζεται πάντοτε με την αισθητική ιδέα της φύσης ως υπο κειμένου καλλιτεχνικής δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ς . 4 4 Η σκέψη ότι η φύση έχει δημιουργήσει μια συγκεκριμένη ομορφιά συνοδεύει κατ' ανάγκη την ε π ο π τ ε ί α και τον αναστοχασμό και θεμελιώνει επιπλέον το άμεσο διαφέρον που δείχνει κάποιος γι' αυτήν. Ειδάλλως απομένει είτε μια καθαρή καλαισθητική κρίση ανε ξάρτητη από κάθε διαφέρον είτε απλώς ένα έ μ μ ε σ ο δ ι α φ έ -
4 4 . Β λ . M a n f r e d R i e d e l , « S e n s i b i l i t ä t für d i e N a t u r . Z u m V e r h ä l t n i s v o n G e s c h m a c k s u r t e i l u n d I n t e r p r e t a t i o n in K a n t s P h i l o s o p h i e d e s S c h ö n e n » , σ τ ο : G e r h a r d S c h ö n r i c h u n d Y a s u s h i K a t o ( h r s g . ) , Kant in der Diskussion
der Moderne,
F r a n k f u r t a . M . : S u h r k a m p 1 9 9 6 , σσ. 5 0 6 - 5 2 5 .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε Γ Θ Κ Γ1 Λ ~
125
ρον που προσδιορίζεται από την κοινωνική κατάσταση και ως εκ τούτου δεν αποτελεί ασφαλή ένδειξη για την ύπαρξη ενός ηθικού φρονήματος. Για την αμιγώς αισθητική πρόσληψη της φύσης οι ωραίες μορφές δεν σημαίνουν απολύτως τίποτε· δεν εξαρτώνται από κανένα εννοιολογικό π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ ό και ωστόσο αρέσουν. Ακριβώς όμως εξαιτίας αυτής της εννοιολογικής απροσδιο ριστίας οι ωραίες μορφές μπορούν να αντιμετωπιστούν ως κρυπτογραφημένα μηνύματα, η επεξήγηση των οποίων απαι τ ε ί τη διαμεσολάβηση ενός ερμηνεύοντος Λόγου. Αξιοποιώ ντας τη συγγένεια του συναισθήματος της ηδονής μ ε το ηθι κό συναίσθημα διαμορφώνει η ωραία φύση μια γλώσσα που μας φαίνεται κατανοητή. Σ ε αυτήν ανακαλύπτει ο Καντ ένα κρυπτογραφημένο κώδικα δια του οποίου η φύση μας ομιλεί με σχήματα Λόγου και του οποίου ο αληθινός ερμηνευτής εί ναι ο πρακτικός Λόγος. Θα μπορούσε να προβάλει κανείς την ένσταση ότι η ερμηνεία αυτή είναι ηθικά δ ο γ μ α τ ι κ ή , αφού απλώς επικυρώνει ό,τι η θεωρία περί του ηθικού νόμου έχει ήδη διαπιστώσει στο επίπεδο της εννοιολογικής ανάλυσης. 0 Καντ υπενθυμίζει όμως ότι το άμεσο διαφέρον για το ωραίο της φύσης δεν είναι αρκετά διαδεδομένο, αλλά κατά κανόνα εμφανίζεται μόνο σε ηθικά ευαίσθητους τρόπους σκέψης. Επι πλέον τονίζει ρητά τ η διαφορά ανάμεσα στη επίδραση που ε ξ α σ κ ε ί η ηθική κρίση και σε εκείνη που ε ξ α σ κ ε ί η καλαι σθητική κ ρ ί σ η . Το π ρ ο κ α λ ο ύ μ ε ν ο από την καθαρή καλαι σθητική κρίση διαφέρον για την ηθική ερμηνεία της φυσικής ομορφιάς, το οποίο π α ρ ά γ ε ι το συναίσθημα μιας καθαρής ευαρέσκειας και συγχρόνως μας ε π ι τ ρ έ π ε ι να φανταστούμε ότι όλοι οι άνθρωποι μπορούν a priori να νοιώσουν το ίδιο αίσθημα, είναι απολύτως ε λ ε ύ θ ε ρ ο . Απεναντίας το προκα λούμενο από την ηθική κρίση διαφέρον για το καλό είναι δ έ σμιο του ηθικού νόμου και π α ρ α μ έ ν ε ι κατά βάση δ ι ά μ ε σ ο -
126
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
λαβημένο από το συναίσθημα του σεβασμού προς τον ηθικό νόμο. Ε λ ε ύ θ ε ρ α και άμεσα ερμηνεύουμε την αισθητικά βιω μένη φύση ανάμεσα και πίσω από τις γ ρ α μ μ έ ς της εξαντικειμενικευτικής ανάγνωσης των φυσικών επιστημών με στό χο να ανακαλύψουμε μιαν ένδειξη ή ένα ίχνος της τελεολογι κής οργάνωσης της φύσης. Έ τ σ ι τα χρώματα υψώνονται στην π ε ρ ι ω π ή συμβόλων και το τ ρ α γ ο ύ δ ι των πουλιών μας αγγ έ λ λ ε ι τ η χαρά τους για την ύπαρξη τους. Τουλάχιστον μ ε αυτόν τον τρόπο ερμηνεύει η αυτόνομη κριτική μας δύναμη τη φύση, διισχυρίζεται ο Καντ, είτε αυτή είναι η πρόθεση της ε ί τ ε όχι. Ότι η κριτική μας δύναμη αυτορρυθμίζεται, τούτο σημαί νει ότι έχει κάποια κοινά στοιχεία με τον πρακτικό Λόγο. Και αυτός δεν ανέχεται να του υπαγορεύουν τις π ρ ά ξ ε ι ς του η αισθητικότητα και η διάνοια. Με ελεύθερο και ηγεμονικό τρό πο ε π ι β ά λ λ ε ι στην αισθητικότητα το νόμο του. 0 Καντ κάνει λόγο για μια συμφωνία ανάμεσα στη δομή της καλαισθητι κής κρίσης και στην πράξη που α π ο β λ έ π ε ι στο ηθικώς αγα θό. Η καλαισθητική κρίση, όπως ε ί δ α μ ε , σ υ γ γ ε ν ε ύ ε ι μ ε το ηθικό διαφέρον. 0 δεσμός αυτής της αναλογίας συνίσταται στο γεγονός ότι και στις δύο περιπτώσεις η ελευθερία υπο τ ά σ σ ε ι στη βούληση τ η ς φαινόμενα τ ο υ αισθητού κόσμου. Αλλά η αναλογία έχει και τα όριά τ η ς , εφόσον στην π ε ρ ί πτωση της καλαισθητικής κρίσης μ π ο ρ ο ύ μ ε να μ ι λ ά μ ε για ελευθερία μόνο καταχρηστικά. Ως ελευθερία εδώ νοείται η ανεξαρτησία που απολαμβάνει η φαντασία σε σχέση μ ε τ η διάνοια. Απεναντίας στην περίπτωση της ηθικής κρίσης ενερ γοποιείται η καθαυτό ελευθερία και το παιχνίδι των γνωστι κών ικανοτήτων με το επιθυμητικό δ ε σ μ ε ύ ε τ α ι από το νόμο τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς μ ε αυστηρό τρόπο. Η αναλογία όμως αυτή αρκεί για να αναγορευθεί το « ε λ ε ύ θ ε ρ ο παιχνίδι της φαντα σίας» σε σύμβολο της « ε λ ε ύ θ ε ρ η ς ν ο μ ο τ έ λ ε ι α ς » που δ ι έ π ε ι
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
Α I Σ Ο Η ΤΙ Κ Λ Τ Η Ν
Ε Λ Ε Π-) Ε Ι'I Λ ~
127
τον πρακτικό Λόγο - μ ε τ η διαφορά ότι η φαντασία ρυθμίζει δίχως προσφυγή στις έννοιες (σε συμφωνία μόνο μ ε τις αισθη τ ι κ έ ς επιταγές του συναισθήματος), ενώ η ελευθερία παρα μένει ως προς τη θεμελιώδη λειτουργία της απολύτως συμ βατή προς το νόμο (και γι' αυτό άλλωστε αξιώνει τ η συγκα τάθεση και συναίνεση όλων). Ωστόσο οι συμβολικές εξεικονίσεις - διαφορετικά από ό,τι οι σχηματικές - είναι ατελείς και ανεπαρκείς (ανα)παραστάσεις εννοιών. Η φαντασία μπο ρεί να εξεικονίσει την ελευθερία μόνο έμμεσα, σύμφωνα με μιαν αναλογία που φέρνει στο φως ο αναστοχασμός. Η ανα λογία αυτή συνίσταται στο γεγονός ότι η μία ατέλεια ανα π α ρ ί σ τ α τ α ι από μιαν ά λ λ η : η αδυνατότητα ε π ο π τ ι κ ή ς εκ πλήρωσης και άρα επαρκούς αισθητοποίησης της ηθικής Ιδέ ας αντικατοπτρίζεται τρόπον τινά στην αδυνατότητα εννοι ολογικής εκπλήρωσης της αισθητικής Ιδέας - και η εξωτερι κή αναλογία αυτών των δύο σχέσεων ανακαλύπτεται από τον αναστοχασμό. Έ τ σ ι ο εννοιολογικά ανεξάντλητος χαρακτή ρας του ωραίου μ ε τ α τ ρ έ π ε τ α ι σε σύμβολο της αδυνατότητας να εξεικονιστεί με κατ' αίσθηση ε π ο π τ ε ί ε ς η ελευθερία. Από αυτήν ακριβώς την αναλογία - α κ ρ ι β έ σ τ ε ρ α από τη θεωρητική δυσκολία που α π ο ρ ρ έ ε ι από αυτήν - εκκινούν οι αισθητικοί στοχασμοί του Σ ί λ λ ε ρ . Η επίλυση αυτής της δ υ σκολίας είναι που τον καλεί να στραφεί στην αισθητική θεω ρία και να διακόψει από το 1792 ως το 1796 την ποιητική του π α ρ α γ ω γ ή , π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ να αντλήσει από τον αναλογισμό πάνω στην ουσία του ωραίου μια βαθύτερη κατανόηση της διαδικασίας της ποιητικής δημιουργίας. Εξαρχής το βασικό του μέλημα είναι να β ρ ε ι μια διέξοδο από τις ολέθριες συνέ π ε ι ε ς του καντιανού δυϊσμού. Φρονεί ότι τούτο είναι εφικτό μόνο εάν εμβαθύνουμε στην αναλογία ανάμεσα στην αισθη τική και στην ηθική κρίση. Μια αναλογία δεν μπορεί να αντι καταστήσει επάξια την απούσα ενότητα: οι σχέσεις ομοιό-
128
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
τητας παραμένουν σε τελική ανάλυση αυθαίρετες και δεν επι δέχονται αυστηρή κατάδειξη μέσω μιας προφανούς και αυ ταπόδεικτης αρχής. 4 5 Είναι λοιπόν εμφανές ότι ο Σ ί λ λ ε ρ προσεγγίζει ε ξ αρχής τις βασικές αρχές της καντιανής αισθητικής από μια σκοπιά που δ ι α φ έ ρ ε ι σημαντικά από εκείνη του Καντ. Το γνωσιο λογικό πρόβλημα της δυνατότητας έγκυρων καλαισθητικών κρίσεων δεν έχει ιδιαίτερη βαρύτητα γι' αυτόν. Ασφαλώς το συνεκτιμά, αλλά δεν προσανατολίζεται σε αυτό. Ό,τι πρωτί στως τον ενδιαφέρει και τον παρωθεί να ανοιχθεί στο φιλο σοφικό στοχασμό είναι η διττή φύση του ανθρώπου, η δια μάχη της αισθητηριακής και έλλογης φύσης του, η ηθική διά σταση των πράξεων του και η δυνατότητα της ηθικής του τ ε λειοποίησης. Εάν αληθεύει ότι ο άνθρωπος μπορεί να ε π η ρεάζεται από την ομορφιά άμεσα και στα βάθη της ψυχής του, τ ό τ ε το θεμέλιο της δυνατότητας του ωραίου π ρ έ π ε ι να αναζητηθεί στην ενδότερη, ενεργό και αυτοπραγματοποιούμενη διάσταση του ανθρώπου. Γι' αυτό δίνει ιδιαίτερη αξία σε εκείνα τα γνωρίσματα του ωραίου που ο Καντ αντιμετώ πιζε ως ήσσονος σημασίας. Εάν όμως τα πιο καίρια χαρα κτηριστικά του ωραίου είναι η εσωτερικότητα του και η σ η μασιακή του πληρότητα, τ ό τ ε αυτά μπορούν να συναχθούν μόνο από τον πρακτικό Λόγο, από την ηθική ουσία του αν θρώπου. Γ ι ' αυτό σε όλα του τα κείμενα ο Σ ί λ λ ε ρ ορίζει την ωραιότητα σε αναφορά προς την ελευθερία μέσα στο πεδίο των φαινομένων. Στην ωραία μορφή συναντάμε το θεμέλιο
45. Β λ . Siegbert Latzel, « D i e ästhetische Vernunft. B e m e r k u n g e n zu Schillers K a l l i a s , mit B e z u g a u f d i e Ästhetik d e s 1 8 . J a h r h u n d e r t s » , σ τ ο : Literatunvissenschaftliches 2 ( 1 9 6 1 ) . σσ. 3 1 - 4 0 .
Jahrbuch im Auftrage der Görres-Gesellschaft
N.
F.,
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
~
129
της ηθικής μας υπόστασης άμεσα και εποπτικά, και όχι, όπως είθισται, μέσω του εννοιολογικού σ τ ο χ α σ μ ο ύ . / , β Ε λ ε υ θ ε ρ ί α σημαίνει εν προκειμένω το γεγονός ότι κάτι προσδιορίζεται παντελώς από τον ίδιο του τον εαυτό, ότι αναπτύσσεται χω ρίς ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή επιρροή σύμφωνα μ ε τη δική του εσωτερική αναγκαιότητα. Ακριβώς όπως το ηθικό ον είναι αυτοδυνάμως και αφ' εαυτού του ό,τι είναι έτσι και το ωραίο φαινό μενο μας εμφανίζεται ως μια ελεύθερη και ακώλυτα αυτοαν α π τ υ σ σ ό μ ε ν η μορφή στην οποία όλα τα μ έ ρ η αλληλοσυ μπληρώνονται και σχηματίζουν ένα ενιαίο και συνεκτικό όλο. 0 Σίλλερ υπερασπίζεται επομένως μια θέση κατά την οποία η ωραιότητα υπερβαίνει τις αρμοδιότητες της γνωστικής ικα νότητας και άρα μπορεί να θεμελιωθεί μόνο μ ε τ η συνδρομή του πρακτικού Λόγου. Πίστευε ότι οι θεμελιώδεις ποιότητες του ωραίου, δηλαδή η καθολικότητα του, η αποδέσμευση του από κάθε διαφέρον, η εσωτερικότητα του (το γεγονός ότι αγ γίζει τα βάθη του είναι μας, ότι ο άνθρωπος κατά την ε μ π ε ι ρία του ωραίου επηρεάζεται σε όλες τις ουσιώδεις δ ρ α σ τ η ριότητες του) και η νοηματική του πληρότητα (ο εννοιολογι κά ανεξάντλητος χαρακτήρας του ο οποίος ανάγεται στο γ ε γονός ότι η ηδονική εμπειρία του ωραίου ενέχει μιαν απαραμείωτη αναστοχαστική διάσταση), είναι δυνατό να εξηγηθούν στο σύνολο τους μόνο αν δεχθούμε τον πρακτικό Λόγο ως τ η βασική αρχή τους. Η ηθική κρίση δ ι ε κ δ ι κ ε ί δικαίως για τον εαυτό της καθολική εγκυρότητα. Είναι ε λ ε ύ θ ε ρ η από κάθε ε μ π ε ι ρ ι κ ό , ατομικό διαφέρον και άρα δεν εκφράζει κάποια ιδιωτική επιθυμία. Με αφορά στην πιο βαθιά και εσωτερική ουσία μου, καθ' όσον κατανοώ τον εαυτό μου ως έλλογα δρων
46. Β λ . K a i Puntel, Die Struktur künstlerischer Darstellung. der Versinnlichung
in Kunst und Literatur,
Schillers Theorie
München: W. Fink 1987.
130
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
πρόσωπο. Και επιπλέον μόνο μια Ιδέα του πρακτικού Λόγου θα μπορούσε να έχει μια τέτοια νοηματική πληρότητα που θα την καθιστούσε εννοιολογικά ανεξάντλητη, ενώ θα ήταν άτο πο να ισχυριστούμε το ίδιο και για μιαν έννοια της διάνοιας αναφορικά με την πραγμάτωση της στο πεδίο του αισθητού. 4 7 Αυτό ακριβώς το γνώρισμα του ωραίου, δηλαδή τη σημασια κή του πληρότητα, αξιοποιεί ο Σίλλερ πρωτίστως για να δια τυπώσει τη θέση του ότι το ωραίο δεν είναι φαινόμενο του θε ωρητικού αλλά του πρακτικού Λόγου. Για τον Σίλλερ η ελευθερία που συνιστά την ουσία της αν θρώπινης πραγματικότητας δεν είναι καθ' εαυτήν προσπε λάσιμη από την ανθρώπινη γνώση, δεν μπορεί επομένως να μ ε τ α τ ρ α π ε ί π ο τ έ σε αντικείμενο ε π ε ι δ ή σ τ ε ρ ε ί τ α ι αισθητι κότητας. Και δεν μπορεί επιπλέον να σχηματοποιηθεί, αφού κανένα σχήμα της φαντασίας δεν δύναται να ανταποκριθεί επαρκώς στην Ιδέα της ελευθερίας. Ξ ε φ ε ύ γ ε ι λοιπόν από τα δίχτυα του θεωρητικού Λόγου. Για να αναρριχηθεί στο επί π ε δ ο ενός αναλόγου τ η ς ελευθερίας, η ωραιότητα δεν ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι να είναι φαινόμενο της θεωρίας. Είναι μάλλον ανάλογον αυτού που δεν είναι δυνατό να εξεικονιστεί με τα μ έ σα της νόησης και της διάνοιας. Ο φαύλος κύκλος που χα ρακτηρίζει το εγχείρημα του Καντ να θεμελιώσει θεωρητικά την ουσία του πράττειν και κατ' επέκταση την ενότητα του Λόγου καταλύεται. Για να στηρίξει τη θέση του, ο Σίλλερ αναπτύσσει την ακό λουθη επιχειρηματολογία: Το θεμέλιο της ύπαρξης του αν-
4 7 . Α κ ο λ ο υ θ ώ ε δ ώ τ ι ς δ ι α υ γ ε ί ς α ν α λ ύ σ ε ι ς τ ο υ Dieter H e n r i c h π ο υ π ε ρ ι έ χ ο ν τ α ι σ τ ο κ λ α σ ι κ ό π λ έ ο ν ά ρ θ ρ ο τ ο υ : « D e r Begriff d e r S c h ö n h e i t in Schillers Ä s t h e t i k » , σ τ ο : Zeitschrift für philosophische Forschung 527-547.
VI, 1 9 5 7 ,
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤIIΝ
ΕΛΕΙ'ΘΕΙΊΛ
~
1 .Ή
θρώπου - δηλαδή η ελευθερία του - δεν είναι προσιτό στην εννοιολογική του κατανόηση, π α ρ α π έ μ π ε ι σε ένα χώρο πέραν της εννοιολογικής κατανόησης, στη νοητή διάσταση της ου σίας τ ο υ . Εξεταζόμενο από τη σκοπιά της ελευθερίας κάθε αντικείμενο αποκτά κάτι το μετέωρο, αφού το ίδιο δεν είναι νοητό και άρα δεν μπορεί να εκληφθεί ως το έσχατο θεμέλιο του εαυτού τ ο υ . Μέσα από την ωραία διαμόρφωση του το α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο ε π α ν α τ ο π ο θ ε τ ε ί τ α ι τρόπον τινά στο χώρο του νοητού, από τον οποίο πιστεύουμε ότι όλα τα πράγματα κα τάγονται, χωρίς όμως να ε ί μ α σ τ ε σε θέση να εξαντλήσουμε εννοιολογικά αυτή την καταγωγική αρχή. Τη γνωρίζουμε μό νο ως το πεδίο στο οποίο είναι δυνατή η ελευθερία. Έ τ σ ι ένα περιεχόμενο, καθ' όσον αποκτά μιαν ωραία μορφή και άρα φαίνεται να είναι ελεύθερο, άγεται ενώπιον του νοητού θ ε μ έ λιου του. Το θεμέλιο τούτο λειτουργεί ταυτοχρόνως ως πρό κληση για τη διάνοια, η οποία σπεύδει ευθύς να το προσεγ γίσει. Γρήγορα όμως γίνεται φανερό ότι είναι ουσιωδώς απρο σπέλαστο για τ η διανοητική γνώση. Όλες οι εξηγήσεις που μπορεί να παράσχει η διάνοια δεν έχουν την επιδιωκόμενη έκβαση. Η ωραιότητα της μορφής είναι η μόνη εγγύηση που δ ι α θ έ τ ε ι ο ανθρώπινος νους ότι η ελευθερία υπάρχει και δ ε σμεύει τον ανθρώπινο Λόγο στη σισύφεια και ατέρμονα προ σπάθεια του να αναστοχαστεί τους όρους δυνατότητας του. Το πρόβλημα στο οποίο ο Καντ μπορούσε να ανταποκρι θεί μόνο απορητικά ά γ ε τ α ι λοιπόν στην ε π ί λ υ σ η του μέσα από την αναγνώριση του γεγονότος της ωραιότητας, ε π ι λ ύ ε ται δηλαδή εποπτικά και όχι εννοιολογικά. Διότι, ενώ καμιά έννοια δεν είναι σε θέση να αποδώσει επαρκώς την Ιδέα του πρακτικού Λόγου, η ε π ο π τ ε ί α εξαιτίας της νοηματικής της πληρότητας μπορεί να λ ε ι τ ο υ ρ γ ή σ ε ι ως συμβολικό υποκα τ ά σ τ α τ ο τ η ς αδυνατότητας εννοιολογικής διασάφησης τ η ς ελευθερίας. Με αυτή την έννοια π ί σ τ ε υ ε ο Σ ί λ λ ε ρ ότι α π έ -
132
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
δ ε ί ξ ε την ύπαρξη μιας αντικειμενικής αρχής τ η ς ω ρ α ι ό τ η τας, 4 8 σε αντίθεση προς τον Καντ ο οποίος πρέσβευε την άπο ψη ότι μπορούμε να κατανοήσουμε την ωραιότητα μόνο ως επίδραση που ασκεί η μορφή ενός αντικειμένου στις γνωστι κές μας ικανότητες. Ασφαλώς αυτή ή υποτιθέμενη αντικει μενική αρχή προϋποθέτει το υπερβατολογικό υποκείμενο ως κριτήριο επαλήθευσης της. Και είναι επίσης ορθό ότι το παι χνίδι της αποδεσμευμένης από τη διάνοια και άρα ελεύθερης φαντασίας παραμένει ένα φαινόμενο της υποκειμενικότητας. Άλλωστε και ο Σίλλερ αναγνωρίζει ότι η φαντασία είναι υπο κειμενική ικανότητα, αλλά συγχρόνως υπογραμμίζει ότι ενερ γοποιείται από μια πρόθεση που δεν είναι υποκειμενική αλ λά αντικειμενική υπό την έννοια ότι α π ο β λ έ π ε ι στην εξαντικειμενίκευση της κατά τα άλλα απλώς εσωτερικής και υπο κειμενικής της κατάστασης. Όταν λοιπόν ο Σ ί λ λ ε ρ ανακαλύ πτει στην ελεύθερη και ακώλυτη ανάπτυξη μιας μορφής ωραι ότητα, τότε τούτο δεν οφείλεται στο γεγονός ότι αυτή ανα πτύχθηκε βασιζόμενη μόνο στις δικές της δυνάμεις (αφού και η μορφή αυτή είναι απόρροια φυσικών διαδικασιών), αλλά ε π ε ι δ ή στη φαντασία φαίνεται να αναπτύσσεται ε λ ε ύ θ ε ρ α και ανεμπόδιστα. 0 Σ ί λ λ ε ρ δεν ενδιαφερόταν να αποδείξει μ ε αυστηρό τρόπο τ η θέση του ότι η δική του αρχή της ωραι ότητας ενέχει αντικειμενικότητα. Η αντικειμενικότητα δεν είχε άλλωστε γ ι ' αυτόν το νόημα της αντικειμενικής γνώσης. Ό,τι πραγματικά χωρίζει τον Σ ί λ λ ε ρ από τον Καντ και του δίνει το δικαίωμα να αποστασιοποιηθεί από τον ορισμό της ομορφιάς που προτείνει η τρίτη Κριτική
είναι το γεγονός ότι
48. Βλ. Werner Strube, «Schillers Kallias-Briefe oder über die Objektivität d e r S c h ö n h e i t » , σ τ ο : Literaturwissenschaftliches 18 ( 1 9 7 7 ) , σσ. 1 1 5 - 1 3 1 .
Jahrbuch N.
F.
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
TUN
ΕΛΕΙΉΕΙΊΑ
~
133
π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι τον τρόπο μ ε τον οποίο η υποκειμενικότητα συ νειδητοποιεί τον ίδιο της τον εαυτό μέσα από την ε μ π ε ι ρ ί α του ωραίου σαφώς πιο αντικειμενικά. Ενώ ο Καντ ορίζει την ε μ π ε ι ρ ί α της ομορφιάς ως το αποτέλεσμα της συνειδητοποί ησης μιας αρμονίας, ο Σ ί λ λ ε ρ εκκινεί από τ η σωστή διαπί στωση ότι το υποκείμενο όταν απολαμβάνει αισθητικά ένα αντικείμενο είναι βυθισμένο σε τούτο, ότι η αισθητική συνεί δηση απορροφάται τρόπον τινά από το ίδιο το αντικείμενο. 0 Καντ θα μπορούσε από τ η σκοπιά του να αντιτείνει πως τούτο είναι ψευδαίσθηση και πως ό,τι εκλαμβάνεται ως αντι κειμενικό είναι στην πραγματικότητα ένα απλό παιχνίδι της φαντασίας. Κ α ι έχει δίκιο από την ά π ο ψ η ότι αυτή η αντι κειμενικότητα δεν έχει τις ρίζες της στο ίδιο το αντικείμενο αλλά σ υ γ κ ρ ο τ ε ί τ α ι μέσα από ειδικά ε ν ε ρ γ ή μ α τ α τ η ς υπο κειμενικής φαντασίας. Αλλά το ενέργημα αυτό του υποκει μένου δεν βιώνεται από αυτό ως υποκειμενικό. Σ ε αυτό το παιχνίδι της φαντασίας επιτελείται ένα είδος εξαντικειμενίκευσης. Το παιχνίδι της δεν είναι πλέον το παιχνίδι του υπο κειμένου μ ε τον εαυτό του ε ξ αφορμής της ε π ο π τ ε ί α ς ενός αντικειμένου. Στο συγκεκριμένο παιχνίδι το υποκείμενο λη σμονεί πλήρως τ η δική του συμβολή και σ τ ρ έ φ ε ι την προσο χή του αποκλειστικά στο ίδιο το αντικείμενο.
V Δεν συνεπάγεται όμως αυτή η απελευθέρωση της ωραιότη τας από τα δεσμά τ η ς θεωρίας την υ π ο τ α γ ή τ η ς στις π ρ ο σταγές της ηθικά νοούμενης ελευθερίας; Με άλλα λόγια: Πώς μπορούμε να νοήσουμε το ενέργημα της εξαντικειμενίκευσης της φαντασίας, στο οποίο αναφέρεται ο Σίλλερ; Μέσω της αυτοεξεικόνισης του πρακτικού στο πεδίο αισθητού, που είναι
134
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
και το π ε δ ί ο του θεωρητικού Λόγου, απαντά ο ίδιος, και η απάντηση του προκαλεί εντύπωση, καθ' όσον μετασχηματί ζει τ η θεωρία σε μορφή αναστοχασμού και αυτοεξεικόνισης της πράξης και έτσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την εγκα τάλειψη των ασφαλών βάσεων του καντιανού συστήματος. 0 Σ ί λ λ ε ρ γνωρίζει πολύ καλά ότι τα ωραία αντικείμενα δεν είναι ελεύθερα και πολύ περισσότερο με την ηθική έννοια της ελευθερίας. Από την άλλη γνωρίζει επίσης ότι η ε λ ε υ θ ε ρία ως Ιδέα του Λόγου δεν μπορεί ποτέ να εξεικονιστεί επο πτικά. Επιχειρεί εντούτοις να π ρ ο β ά λ λ ε ι τ η μορφή του πρα κτικού Λόγου πάνω στον ωραίο εξωτερικό κόσμο. 0 τρόπος αυτός θεώρησης π α ρ α π έ μ π ε ι απ' ευθείας σε μιαν αναλογική μορφή σκέψης η οποία συνδέει μια ε π ο π τ ε ί α μ ε μιαν Ιδέα έτσι, ώστε και οι δυο να έχουν κοινό ένα κανόνα γνώσης. 0 Σ ί λ λ ε ρ εντοπίζει το ανάλογον που του ε π ι τ ρ έ π ε ι να συσχε τίσει το ωραίο με την ελευθερία στην ιδιότητα του να μη προσ διορίζεται ένα αντικείμενο από εξωγενείς παράγοντες. Ένα αντικείμενο του αισθητού κόσμου που μοιάζει να μην προσ διορίζεται από έξω, να μην υπόκειται μήτε σε μιαν ξένη επιρ ροή μήτε σε έναν σκοπό, αλλά αντιθέτως φαίνεται να ακο λουθεί μόνο το δικό του νόμο. είναι ωραίο. Σ ε αυτό ανακα λ ύ π τ ε ι ο Λόγος μιαν ομοιότητα με τη δική του δραστηριότη τα. 0 πρακτικός Λόγος ανακαλύπτει στον αισθητό κόσμο αιφ νιδίως μια συμφωνία μ ε το δικό του νόμο η οποία τον ικανο ποιεί. Έ χ ε ι κάτι το προσβλητικό και επώδυνο όταν στο χώ ρο των φαινομένων κυριαρχεί δυσαρμονία, ενώ η ηθική βού ληση στοχεύει στην εσωτερική ενότητα. Στο κείμενο του Πε ρί των ποιημάτων του ManoovlÜber
Matthissons Gedichte], που
έ γ ρ α ψ ε το 1794, ο Σ ί λ λ ε ρ επιχειρεί να αιτιολογήσει τη θέση αυτή ως εξής: « Σ τ α δραστήρια πνεύματα στα οποία έχει αφυ πνιστεί το συναίσθημα της ηθικής τους αξιοπρέπειας ο Λό γος ποτέ δεν παρατηρεί ράθυμα το παιχνίδι της φαντασίας·
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
TUN
ΕΛΕΪ'ΘΕΙΊΛ
~
135
αδιάκοπα τείνει να καταστήσει αυτό το τυχαίο παιχνίδι σύμ φωνο προς τ η δική του διαδικασία. Όταν τώρα προσφέρεται στον Λόγο μεταξύ των φαινομένων ένα που μπορούμε να το μεταχειριστούμε σύμφωνα με τους δικούς του (πρακτικούς) κανόνες, τότε το φαινόμενο τούτο είναι γι' αυτόν μια συμβο λική παράσταση των δικών του πράξεων, το νεκρό γ ρ ά μ μ α της φύσης γίνεται ζωντανή γλώσσα του πνεύματος, και ο εσω τερικός και ο εξωτερικός οφθαλμός αναγιγνώσκουν το ίδιο κείμενο των φαινομένων μ ε εντελώς διαφορετικό τ ρ ό π ο » . / , ! ! Από μιαν αναζήτηση και την αναπάντεχη α ν α κ ά λ υ ψ η του ζητούμενου π ρ έ π ε ι να ε ξ η γ η θ ε ί η ηδονή στην ε μ π ε ι ρ ί α του ω ρ α ί ο υ : η επιτυχής αναζήτηση είναι αυτή που μας γ ε μ ί ζ ε ι χαρά. Το ωραίο αρέσει ε π ε ι δ ή ενεργοποιεί το νου μας, τον ψυχισμό μας και ικανοποιεί το ηθικό μας διαφέρον. Από την κατ' αίσθηση αντιληπτή αναλογία ανάμεσα στο ωραίο αντι κείμενο και στον πρακτικό Λόγο πηγάζει επομένως η ευα ρέσκεια που προκαλεί το ωραίο. Τούτο όμως σημαίνει ότι η εικόνα που α ν α π έ μ π ε τ α ι πίσω προς ε μ ά ς δεν είναι πλέον απλώς το θεωρητικό ανάλογον του πρακτικού Λόγου, αλλά αποκαλύπτεται ως κατ' αίσθηση αυτοεξεικόνιση του Λόγου που προηγείται ακόμη και της αντίθεσης ανάμεσα σε θεωρία και πράξη. Όταν ομιλούμε για μιαν αυτοεξεικόνιση του Λό γου, τότε εμμέσως πλην σαφώς έχουμε παραδεχτεί ότι το αι σθητό δεν είναι όπως για τον Καντ ο πόλος που αντιτίθεται στον πόλο του νοητού, ότι το αισθητό είναι το έτερον του ίδι ου του Λόγου, η ιδιάζουσα σε αυτόν εικόνα που δεν είναι πλέ ον έ μ μ ε σ η ή ατελής αλλά επαρκής. Έ τ σ ι μετασχηματίζεται το ωραίο από ένα ανάλογον, ένα σύμβολο του Λύγου σε έναν τόπο στον οποίο αποκαλύπτεται η ίδια η ενιαία αρχή θεω-
4 9 . F r . Schiller, SW, τ. 5, σ. 1 0 0 0 .
136
-
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
ρίας και πράξης. Όποιος θεωρεί ένα έργο τέχνης, μοιάζει σαν να κοιτά « σ ε ένα αβυσσαλέο β ά θ ο ς » . 5 0 Αλλά η θέα δεν μας τρομάζει, μας έλκει, γιατί είναι ένα συγγενικό μ ε εμάς π ν ε ύ μα που μας μιλά μέσα από αυτό το αβυσσαλέο βάθος. Το αί νιγμα του συγκλονισμού που μας προκαλεί το ωραίο δεν εξη γ ε ί τ α ι από την ξενότητα αυτού που β λ έ π ο υ μ ε αλλά από την ε μ π ε ι ρ ί α μιας βαθιάς ενότητας της ουσίας που μας αντικρί ζει από την άβυσσο σαν να ήταν κάτι οικείο και χαμένο που το βρήκαμε ξανά. Ε μ ε ί ς ε ί μ α σ τ ε αυτό που μας φαινόταν τό σο αινιγματικά ξένο, και ε μ ε ί ς αντιδρούμε στην κατάλυση της ξενότητας μ ε αισθητική ευαρέσκεια. Από την άλλη π λ ε υ ρά αυτό που στο έργο τέχνης μας φαίνεται τόσο αινιγματι κό είναι το « θ ε μ έ λ ι ο της ενότητας του υπεραισθητού, το οποίο υπόκειται ως αρχή της φύσης, μ ε εκείνο το οποίο π ε ρ ι λ α μ βάνει πρακτικώς η έννοια της ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς » . 5 1 Ως υπεραισθητό το θεμέλιο τούτο δεν είναι δυνατό μήτε να εξεικονιστεί μ ε ε π ο π τ ε ί α μήτε να ε κ τ ε θ ε ί μ ε έννοιες. Ως εκ τούτου η ξενό τητα του έργου τέχνης δεν μπορεί να μεταβληθεί πλήρως σε οικειότητα, η ασυμμετρία του Απολύτου δεν μπορεί να αφο μοιωθεί πλήρως από την αυτοσυνειδησία του υ π ο κ ε ι μ έ ν ο υ . 5 2 Ο συγκλονισμός που μας προκαλεί η ε μ π ε ι ρ ί α του ωραί ου είναι απόρροια μιας αποκάλυψης: η εικόνα που παρέχει στις αισθήσεις μας η φαντασία μας αποκαλύπτει τα πιο μ ύ χια β ά θ η τ η ς ψυχής μας. Δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ μ ε έργα τέχνης γ ι α τ ί έχουμε την ανάγκη να μ ε τ α τ ρ έ ψ ο υ μ ε τις υπάρχουσες μορφές
5 0 . Ό . π . , σ. 1 0 0 1 . 5 1 . I m . K a n t , KU, Β X X . 5 2 . Β λ . M a n f r e d F r a n k , Einführung
in die frühromantische
Ästhetik,
F r a n k f u r t a . M . : S u h r k a m p 1 9 8 9 , σ. 1 1 2 . Σ τ η ν ο υ σ ί α ε δ ώ π α ρ α φ ρ ά ζ ω τ η ν σωστή, όπως π ι σ τ ε ύ ω , ερμηνεία του Μ. Frank.
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΪΘΕΙΊΑ
~
137
σε κάτι δικό μας και έτσι να γνωρίσουμε τον εαυτό μας. Σ τ η βαθύτερη του διάσταση το ωραίο π ρ έ π ε ι λοιπόν να είναι κά τι παραπάνω από μιαν αδιάφορη για την ηθική φύση του αν θρώπου διεύρυνση του γνωστικού του ορίζοντα. Και αυτό το παραπάνω μπορεί να κατανοηθεί σωστά μόνο αν αναζητή σουμε το θεμέλιο της δυνατότητας της εμπειρίας του ωραίου στη σφαίρα του ηθικού. Η βαθιά εντύπωση που προξενεί στο υποκείμενο η εμπειρία του ωραίου μπορεί να κατανοηθεί μό νο με την κατάδειξη της δυνατότητας που έχει η εμπειρία αυ τ ή να δ ι α π λ έ κ ε ι το αισθητικό μ ε το ηθικό. Η σκέψη όχι μόνο παραιτείται από κάθε αντιπαλότητα προς τη φύση αλλά επι πλέον χαίρεται μέσα της, και το συναίσθημα, η ηδονή, η ε υ αρέσκεια είναι δικαιωμένα και καθαγιασμένα ούτως ώστε η αισθητικότητα και η νόηση να βρίσκουν στην πρωτογενή ενό τητα τους την έσχατη ικανοποίηση τους. Η αισθητική ευαρέ σκεια δεν είναι μια απλή αισθητική απόλαυση· ε μ π ε ρ ι κ λ ε ί ε ι μέσα της το βίωμα μιας αναγνώρισης. Ό,τι εδώ μ ε έκπληξη αλλά και μ ε ευχαρίστηση αναγνωρίζουμε π ρ έ π ε ι να είναι κά τι που έχουμε ήδη γνωρίσει, αφού αλλιώς δεν θα ήταν δυνα τό να αντιδράσουμε μ ε ευφρόσυνη συγκατάθεση. Η ψυχή μας αναζητεί και βρίσκει τον εαυτό της στη φανέρωση το ωραί ου. Από εδώ έπεται ότι το ωραίο στην αισθητικότητα του εί ναι ένα ίχνος της ηθικής διάστασης της ψυχής μας. Δεν θα έ π ρ ε π ε όμως να σ π ε ύ σ ο υ μ ε να κ α τ α δ ι κ ά σ ο υ μ ε την αισθητική του Σ ί λ λ ε ρ ε π ε ι δ ή τάχατες σ υ γ χ έ ε ι άκριτα το ηθικό μ ε το αισθητικό, καθώς το ωραίο αντικείμενο απλώς δείχνει ελεύθερο, είναι απλώς σύμβολο της ελευθερίας. Ακό μη και το ωραίο στην τέχνη είναι απλώς μια έ μ μ ε σ η ε ξ ε ι κ ό νιση της ελευθερίας. Αν ο τελικός σκοπός της τέχνης ήταν η ηθική βελτίωση του ανθρώπου, τ ό τ ε το έργο τέχνης θα ήταν ένα χρήσιμο εργαλείο για την επίτευξη ενός σκοπού που κεί τ α ι εκτός της ε π ι κ ρ ά τ ε ι α ς της τέχνης. Θα καταλυόταν έτσι
138
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
η αυτοτέλεια της τέχνης και η αισθητική θα μ ε τ α τ ρ ε π ό τ α ν σε θεραπαινίδα της ηθικής. Το έργο τέχνης είναι αυτόνομο και μόνο ως αυτόνομο είναι θεμιτό να νοηθεί ως εκδήλωση μιας ανώτερης, διαμεσολαβημένης από την αυτοτέλεια του ηθικότητα. Ο Σ ί λ λ ε ρ όχι μόνο δεν ε π ι χ ε ι ρ ε ί να π α ρ α γ ά γ ε ι την ωραιότητα από την ηθικότητα αλλά επιπλέον θεωρεί την ωραιότητα ασύμβατη προς την ηθικότητα. Διαρκώς τονίζει ότι η ηθική π ο ι ό τ η τ α διόλου δεν σ υ μ β ά λ λ ε ι στην ομορφιά ενός έργου τέχνης. 0 ποιητής δεν μπορεί να δικαιολογήσει την απουσία ομορφιάς στο ποίημα του μ ε την ανάδειξη της ηθικής π ρ ό θ ε σ η ς τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ . Ασφαλώς το ωραίο δ ι α π λ έ κ ε τ α ι πάντα μ ε τον πρακτικό Λόγο αλλά μόνο ως προς τ η μορφή όχι ως προς την ύλη. Εν ολίγοις: το ωραίο δεν εί ναι προϊόν τ ο υ π ρ α κ τ ι κ ο ύ Λόγου αλλά μόνο το ανάλογόν του. Εάν σεβαστούμε αυτή τη διαχωριστική γραμμή, τότε μπο ρούμε να παραδεχθούμε ανεπιφύλακτα ότι ο Σ ί λ λ ε ρ σε όλα του τα αισθητικά κ ε ί μ ε ν α γ ύ ρ ε υ ε να φ έ ρ ε ι όσο γίνεται πιο κοντά την ελευθερία μ ε την ωραιότητα, τον Λόγο μ ε την αι σθητικότητα. 5 3 Το ωραίο ήταν γι' αυτόν το σύμβολο μιας επι τυχημένης και ευτυχούς συμφιλίωσης της αισθητικότητας μ ε τον Λόγο, εκείνων δηλαδή των δυνάμεων που βρίσκονται σε σύγκρουση μέσα στον άνθρωπο. 0 διχασμός της ανθρώπινης φύσης σε μιαν αισθητηριακή και σε μιαν ηθική διάσταση φαί νεται να α ί ρ ε τ α ι μέσα στο ωραίο αντικείμενο, καθώς μέσα στην αισθητή εμφάνιση της ελευθερίας φαίνεται να εναρμο-
53. Στον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της αισθητικότητας ε π ι χ ε ι ρ ε ί να α ν ι χ ν ε ύ σ ε ι τ η ν σ η μ α ν τ ι κ ό τ ε ρ η δ ι α φ ο ρ ά τ ο υ Σ ί λ λ ε ρ α π ό τ ο ν Κ α ν τ η Sabine Μ. Schneider σ τ η δ ι ε ι σ δ υ τ ι κ ή μ ο ν ο γ ρ α φ ί α τ η ς : Die schwierige Sprache des Schönen. Moritz' und Schillers Semiotik der Sinnlichkeit, Königshausen u n d N e u m a n n 1998.
Würzburg:
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΪ'ΘΚΙΊΛ
~
139
νίζονται οι αντιθέσεις. Το ωραίο λοιπόν εκδηλώνεται ως η συμφιλίωση του αισθητού μ ε το νοητό και η συμφιλίωση τού τ η αποκαλύπτεται και τ ί θ ε τ α ι ως το αληθινά πραγματικό.
VI Μόνο στα συγκείμενα της αντίληψης της ωραιότητας που εκ θέσαμε πιο πάνω μπορεί να γίνει κατανοητή η σημασία που έχει το ιδεώδες της ωραίας ψυχής (schöne Seele) το οποίο ο Σ ί λ λ ε ρ αναπτύσσει στο περίφημο κείμενο του Περί και αξιοπρέπειας
χάριτος
[Über Anmut und Würde] (1793). Σ π έ ρ μ α τ α
αυτής της ιδέας απαντούν ήδη στον Καλλία, και μάλιστα εκεί όπου ο Σ ί λ λ ε ρ προσπαθεί να αποσαφηνίσει τις σκέψεις του με την παραβολή για τον άνδρα που έπεσε θύμα ληστών. Από όσους έσπευσαν να τον συντρέξουν σε αυτήν τη δύσκολη στιγ μή ξεχωρίζει ασφαλώς εκείνος που πρόσφερε τη βοήθεια του χωρίς να του ζητηθεί και χωρίς να σκεφτεί τον εαυτό του, πα ρότι η ενέργεια αυτή απέβη εις βάρος του. Αυτός « ε κ π λ ή ρ ω σε το καθήκον του μ ε μιαν ελαφρότητα, ωσάν να ενήργησε απλώς το ένστικτο μέσα από α υ τ ό ν » . 5 4 Από εδώ τεκμαίρεται ο Σ ί λ λ ε ρ ότι μια ηθική πράξη θα ήταν μόνο τ ό τ ε ωραία εάν έμοιαζε με μιαν απορρέουσα από τον ίδιο της τον εαυτό ε π ε ν έ ρ γ ε ι α της φύσης. « Ε ν ολίγοις: μια ε λ ε ύ θ ε ρ η πράξη είναι ωραία όταν συμπίπτουν η αυτονομία του ψυχισμού και η αυ τονομία στο πεδίο των φ α ι ν ο μ έ ν ω ν » . 5 5 Μια τέτοια σύμπτω ση ανάμεσα στην αισθητικότητα και στον Λόγο ο Σίλλερ απο-
5 4 . F r . Schiller, SW, τ. 5, σ. 4 0 7 . 55. Ό.π.
140
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
καλεί «ηθική ω ρ α ι ό τ η τ α » . 5 6 Αυτή είναι η « υ ψ ί σ τ η τ ε λ ε ι ό τ η τα του χαρακτήρα» ενός ανθρώπου, « α φ ο ύ τούτη εμφανίζε ται μόνο όταν το καθήκον έχει γίνει σε αυτόν φύση».51
Ακόμη
και εδώ θα έ π ρ ε π ε να α π ο φ ύ γ ο υ μ ε να μιλήσουμε για μιαν άκριτη ταύτιση ηθικής σκοπιμότητας και αισθητικής ποιότη τ α ς . 5 8 Διότι και η παραβολή αυτή αποσκοπεί στο να ε π ι κ υ ρώσει τ η θέση ότι η ωραιότητα είναι η ελευθερία στο πεδίο των φαινομένων. Η αναφορά στην ηθική ωραιότητα δεν εί ναι τ ί π ο τ ε άλλο από μια μεταφορά που θέλει να εκφράσει ότι το ηθικό εμφανίζεται εδώ μ ε το ένδυμα της φύσης. Η ηθι κή πράξη δείχνει εδώ σαν μια ε π ε ν έ ρ γ ε ι α της φύσης η οποία πηγάζει από τον ίδιο της τον εαυτό: Η φύση φαίνεται να ενερ γ ε ί μ ε τρόπο ελεύθερο - και αυτό το δεξιωνόμαστε ως κάτι ωραίο. Το ίδιο ιδεώδες π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι ο Σ ί λ λ ε ρ διεξοδικότερα και αναμφισβήτητα με ένα θεωρητικά περιπλοκότερο τρόπο στο Περί χάριτος και αξιοπρέπειας,
το πρώτο αντίτυπο του οποί
ου χάρισε στον φίλο του και θαυμαστή του Καρλ φον Ντάλμπεργκ [Karl von Dahlberg] αφιερώνοντας του μια φράση του Μίλτον: « Ό , τ ι ε δ ώ β λ έ π ε ι ς , ε υ γ ε ν ι κ ό π ν ε ύ μ α , ε ί σ α ι εσύ ο ί δ ι ο ς » . 5 9 Κ α ι σε αυτό το κείμενο αποτελεί η περί ομορφιάς αντίληψη του την αφετηρία για τις αναλύσεις του της χάριτος, οι οποίες ολοκληρώνονται με τον ορισμό της ωραίας ψυχής: « Μ ι α ωραία ψυχή είναι λοιπόν ο χώρος όπου η αισθητικότη-
56. Ό.π. 57. Ό.π. 58. Β λ . Carsten Zelle, «Ästhetischer N e r o n i s m u s . Zur Debatte über ethische oder ästhetische Legitimation der Literatur im Jahrhundert der A u f k l ä r u n g » , σ τ ο : Deutsche Geistesgeschichte
Vierteljahrsschrift
6 3 ( 1 9 8 9 ) , σσ. 3 9 7 - 4 1 9 .
5 9 . Ό . π . , σ. 1 1 1 3 .
für Literaturwissenschaft
und
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε Ϊ'Θ Ε IM Α ~
141
τα και ο Λόγος, το καθήκον και η φυσική κλίση συνυπάρχουν μ ε τ α ξ ύ τους αρμονικά, και η χάρις είναι η έκφραση της μέσα στο πεδίο των φ α ι ν ο μ έ ν ω ν » . 6 0 Αυτό το ιδεώδες ανθρώπινης πληρότητας βρίσκουμε να συμβολίζεται με το ωραίο αντικεί μ ε ν ο . Β ε β α ί ω ς , ο Σ ί λ λ ε ρ γνωρίζει και ο μ ο λ ο γ ε ί ρητά ότι η ωραιότητα δηλώνει μιαν αρμονία την οποία ο άνθρωπος πο τ έ δεν θα μπορέσει να προσεγγίσει. Και η ομορφιά του χα ρ α κ τ ή ρ α την οποία μας α π ο κ α λ ύ π τ ε ι η ωραία ψ υ χ ή είναι απλώς μια « Ι δ έ α » , δηλαδή ένα άπειρο καθήκον για τον άν θρωπο. Διότι όσο και αν η εναρμόνιση των δύο αντίρροπων τάσεων που εμφανίζονται μέσα στην ανθρώπινη φύση απο τελεί μιαν ευγενική επιδίωξη, οι ενορμήσεις διεκδικούν και θα διεκδικούν πάντα τα δ ι κ α ι ώ μ α τ α τους. Ασφαλώς ο Λόγος αξιώνει την ενότητα ως τέτοια, η φύση όμως απαιτεί την πολ λαπλότητα και την ιδιαιτερότητα, και τον άνθρωπο τον διεκ δικούν εξίσου και οι δύο νομοθεσίες. Εάν μάλιστα ο άνθρω πος γινόταν υποχείριο των φυσικών του ενορμήσεων, θα ήταν ανέφικτο να τον διακρίνουμε από ένα ζώο. 0 άνθρωπος νοι ώθει όμως μέσα του μια δύναμη αντίστασης που απεχθάνε ται ό,τι επιθυμούν τα ένστικτα του: « Η καθυπόταξη των ενορ μήσεων από την ηθική δύναμη είναι η ελευθερία τος, και η αξιοπρέπεια
του πνεύμα
είναι η έκφραση της μέσα στο πεδίο
των φαινομένων». 6 1 Άρα η αξιοπρέπεια είναι η «έκφραση ενός υψηλού φ ρ ο ν ή μ α τ ο ς » . 6 2 Το ωραίο συμβολίζει το ηθικό ι δ ε ώ δ ε ς μιας συμφωνίας Λόγου και αισθητικότητας, ενώ το υψηλό [das Erhabene] εν σαρκώνει μέσα μας την ηθική ενέργεια, την κυριαρχία του Λόγου ε π ί τ η ς αισθητικότητας. Η ομορφιά μας καθηλώνει 6 0 . Ό . π . , σ. 4 6 8 - 9 . 6 1 . Ό . π . , σ. 4 7 5 . 6 2 . Ό . π . , σ. 4 7 0 .
142
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
στον αισθητό κόσμο, το υψηλό απεναντίας μας υψώνει πάνω από αυτόν, μας παρέχει μια εικόνα της ενδεχόμενης ολοκλή ρωσης μας. Μια τέτοια απόπειρα συμφιλίωσης της αισθητι κότητας μ ε τον Λόγο δεν μπορεί όμως πλέον να νομιμοποι ηθεί με άξονα την καντιανή προσέγγιση, η οποία δέχεται ότι η γνώση πηγάζει από δύο πηγές που δεν μπορούν να ανα χθούν η μία στην άλλη. Γι' αυτό ο Σίλλερ διατυπώνει τη ρη ξικέλευθη θέση ότι μεταξύ των δύο πηγών γνώσης διαμεσο λαβούν τα δεσμά της αγάπης που μάλιστα έχουν τη δυνατό τητα να γεφυρώνουν και το χάσμα ανάμεσα σε διάνοια και σε Λόγο. Η αγάπη λειτουργεί ως υπόδειγμα για την αισθητική ε μ π ε ι ρ ί α ε π ε ι δ ή μέσα της κυριαρχεί μια κεντρόφυγη τ ά σ η , μια τάση απομάκρυνσης από τον πυρήνα του εαυτού μας, που δεν έχει σχέση μ ε ό,τι ο Καντ αποκαλεί « κ α τ ώ τ ε ρ ο επιθυμητ ι κ ό » (niederes Begehrungsvermögen). Ένα πλάσμα που αγα πά υ π ε ρ β α ί ν ε ι τη σφαίρα της ατομικότητας του, το κέντρο βάρους τ η ς οποίας φαίνεται να β ρ ί σ κ ε τ α ι έξω από αυτήν. Όποιος αγαπά, γ υ ρ ε ύ ε ι την αναγνώριση της αξίας του έξω από τον εαυτό του, γ υ ρ ε ύ ε ι να ανακτήσει την αυθεντική ου σία του από ε κ ε ί που είναι ο α γ α π η μ έ ν ο ς ή η α γ α π η μ έ ν η . Όποιος αγαπά, επιθυμεί τον άλλο όχι όπως επιθυμεί ένα πράγ μα, τον εκτιμά όπως σ έ β ε τ α ι ένα πρόσωπο. Έ τ σ ι η αγάπη προεικονίζει μιαν υ π έ ρ τ ε ρ η της διχοτομίας ανάμεσα σε αι σθητικότητα και νόηση αρχή η οποία ε μ π ε ρ ι κ λ ε ί ε ι ισαρχεγόνως τα δύο συσχετιζόμενα μέρη, τον εαυτό και το έτερον του εαυτού, την αισθητικότητα και το Λόγο. Η αγάπη ανοίγεται συνεπώς σε αυτό που είναι κάτι παραπάνω από το εγώ και το εσύ, από τον εαυτό και το έτερον του εαυτού: στην πρω τογενή και συνάμα ουσιωδώς ανεικόνιστη ενότητα τους. Τη δομή που κ έ ρ δ ι σ ε από τον προσανατολισμό του στο φαινόμενο της αγάπης ο Σ ί λ λ ε ρ χρησιμοποίησε στην παρά δοση του για την αισθητική που έλαβε χώρα το 1792 στο πα-
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΙΙΊΊΚΛ
TUN
Ε Λ Ε ί'Θ Ε Ι' I Α ~
14.3
ν ε π ι σ τ ή μ ι ο της Ιένας για να ε π ε ξ η γ ή σ ε ι τ η σχέση που υφί σταται μέσα στα συμφραζόμενα της ε μ π ε ι ρ ί α ς του ωραίου ανάμεσα στο αισθητό και στο νοητό: « Η αισθητική αποτίμη ση α π ο κ λ ε ί ε ι κάθε αναφορά σε αντικειμενική σκοπιμότητα και κανονικότητα και αποβλέπει απλώς στο φαινόμενο· ένας σκοπός και ένας κανόνας δεν μπορούν ποτέ να φανούν. Μια μορφή φαίνεται τότε ελεύθερη,
όταν εξηγείται αφ' εαυτής και
δεν αναγκάζει τον αναστοχαστικό νου να αναζητήσει έναν προσδιοριστικό λόγο έξω από αυτή. Το ηθικό είναι σύμφω νο προς τον Λόγο, το ωραίο είναι όμοιο προς τον Λόγο. Το πρώτο προκαλεί σεβασμό, ένα συναίσθημα που γεννιέται από τ η σύγκριση της αισθητικότητας μ ε τον Λόγο. Η ελευθερία στο χώρο των φαινομένων δεν γεννά απλώς ηδονή για το αντι κείμενο αλλά και κλίση προς αυτό το ίδιο* η κλίση τούτη του Λόγου να ενωθεί με το αισθητό ονομάζεται αγάπη. Το ωραίο το θεωρούμε στην πραγματικότητα όχι μ ε σεβασμό αλλά μ ε αγάπη· με εξαίρεση την ανθρώπινη ωραιότητα, η οποία όμως π ε ρ ι κ λ ε ί ε ι εντός της την έκφραση της ηθικότητας
που απο
τ ε λ ε ί αντικείμενο σ ε β α σ μ ο ύ . - Εάν θέλουμε συγχρόνως να α γ α π ά μ ε το α ξ ι ο σ έ β α σ τ ο , τ ό τ ε π ρ έ π ε ι να το έχουμε π ρ ο σ ε γ γ ί σ ε ι ή να μπορούμε να το προσεγγίσουμε. Η αγάπη εί ναι απόλαυση, ο σεβασμός όμως όχι - εδώ επικρατεί ένταση, στην α γ ά π η χ α λ ά ρ ω σ η . - Η ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η που π ρ ο κ α λ ε ί η ωραιότητα πηγάζει λοιπόν από την παρατηρούμενη αναλο γία μ ε τον Λόγο και συνδέεται μ ε την α γ ά π η » . 6 3 Αλλά και στο Περί χάριτος
και αξιοπρέπειας,
που γρά
φτηκε ένα χρόνο αργότερα, ο Σ ί λ λ ε ρ επικαλείται την έννοια της αγάπης για να π ε ρ ι γ ρ ά ψ ε ι τη χαρά που μας προξενεί η ύπαρξη του ωραίου αντικειμένου και την επιθυμία να ενδια-
6 3 . Ό . π . , σ. 1 0 4 0 - 1 .
144
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
τ ρ ί ψ ο υ μ ε σε αυτό: « Α υ τ ή η αναπάντεχη εναρμόνιση του τ υ χαίου της φύσης μ ε το αναγκαίο του Λόγου γεννά ένα συ ναίσθημα ευφρόσυνης επιδοκιμασίας (ευαρέσκεια)
που λ ε ι
τ ο υ ρ γ ε ί διαλυτικά για τις αισθήσεις αλλά ζωογονητικά και τονωτικά για το πνεύμα, και το αποτέλεσμα π ρ έ π ε ι να είναι μια έλξη που ασκεί το αισθητό αντικείμενο. Την έλξη αυτή ονομάζουμε ε υ μ έ ν ε ι α - αγάπη·
ένα συναίσθημα που είναι
αξεχώριστο από τ η χάρη και την ω ρ α ι ό τ η τ α » . 6 4 Στο ίδιο μάλιστα κείμενο βρίσκουμε και το ακόλουθο χω ρίο όπου ο Σ ί λ λ ε ρ αναδεικνύει ένα επιπλέον δομικό στοιχείο της αγάπης που σχετίζεται μ ε την επιθυμία να χαθεί κάποι ος μέσα στο αγαπημένο πρόσωπο ή α κ ρ ι β έ σ τ ε ρ α να χαθούν και οι δυο από κοινού στον Deus in nobis: « Γ ι α το σεβασμό μπορούμε να π ο ύ μ ε ότι γονατίζει του* για την αγάπη ότι διάκειται
μπροστά στο αντικείμενο ευμενώς προς το δικό της·
για την επιθυμία ότι εφορμά στο δικό της. Στο σεβασμό το αντικείμενο είναι ο Λόγος και το υποκείμενο είναι η αισθητή φύση. Στην αγάπη το αντικείμενο είναι αισθητό και το υπο κείμενο η ηθική φύση. Στην επιθυμία είναι το αντικείμενο και το υποκείμενο αισθητά. Μόνο η αγάπη είναι επομένως ε λ ε ύ θερο αίσθημα, διότι η καθαρή πηγή της αναβλύζει από την έδρα της ελευθερίας, από τ η θεϊκή μας φύση. Εδώ δεν είναι το μικρό και ταπεινό που αντιμετριέται μ ε το μεγάλο και το σημαντικό, δεν είναι η αίσθηση που νοιώθοντας ίλιγγο εξαι τίας του νόμου του Λόγου υψώνει το βλέμμα της προς τα πά νω· είναι το ίδιο το απολύτως μεγάλο,
που ανακαλύπτει
ότι
στη χάρη και στην ωραιότητα αποτελεί αντικείμενο μίμησης και ότι εκπληρώνεται επαρκώς στην ηθικότητα, είναι ο ίδιος ο νομοθέτης, ο θεός μέσα μας, που παίζει μ ε την εικόνα του
6 4 . Ό . π . , σ. 4 8 2 .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
Ε Λ Ε Γ Θ Ε PI Α ~
145
μέσα στον αισθητό κόσμο. Ως εκ τούτου ο ψυχισμός είναι χα λαρός μέσα στην αγάπη, ενώ στο σεβασμό βρίσκεται σε κα τάσταση έντασης. Διότι στην αγάπη δεν υπάρχει τίποτε που να του θ έ τ ε ι φραγμούς, αφού το απολύτως μεγάλο δεν έχει τίποτα πάνω από αυτό και η αισθητικότητα, από την οποία θα μπορούσε εδώ να προέλθει κάποιος περιορισμός, έρχεται στη χάρη και στην ωραιότητα σε αρμονία μ ε τις Ιδέες του πνεύματος. Η αγάπη είναι κατάβαση, ενώ ο σεβασμός είναι αναρρίχηση. Γι' αυτό ο κακός δεν είναι σε θέση να αγαπά, παρότι είναι υποχρεωμένος πολλά πράγματα να τα σέβεται* γι' αυτό ο καλός σέβεται ελάχιστα ό,τι δεν το περιβάλλει συγ χρόνως μ ε αγάπη. Το καθαρό πνεύμα μπορεί μόνο να αγα πά, όχι να σέβεται* η αίσθηση μπορεί μόνο να σ έ β ε τ α ι , όχι όμως να α γ α π ά » . 6 5 Τα αποσπάσματα που π α ρ α θ έ σ α μ ε ενισχύουν την άπο ψ η σύμφωνα με την οποία ο Σ ί λ λ ε ρ βρίσκεται ήδη καθ' οδόν προς το θεωρησιακό ιδεαλισμό του Χ έ γ κ ε λ , η διαλεκτική του οποίου είχε επίσης ως αφετηρία της την ε μ π ε ι ρ ί α της αγά π η ς , 6 6 δηλαδή εκείνη την ε μ π ε ι ρ ί α της αποξένωσης μας από τον εαυτό μας που οδηγεί τελικά σε έναν ανείπωτο ε μ π λ ο υ τισμό του. Η εξέλιξη των ιδεών του Σίλλερ επηρεάζεται ωστό σο και από παράγοντες που παρεμβάλλουν εμπόδια σε μιαν ιδεαλιστική ανάγνωση τους. Πράγματι ο γερμανός ποιητής κατανοεί ως « α γ ά π η » εντελώς γενικά μια οικειοθελώς επι τελούμενη ενοποίηση αισθητικότητας και Λόγου. Ως προς την ε μ π ε ι ρ ί α του ωραίου η θέση αυτή δεν δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί π ρ ο β λ ή ματα. Διότι η ελευθερία, ως Ιδέα του Λόγου, αντικατοπτρί-
6 5 . Ό . π . , σ. 4 8 3 . 6 6 . Βλ. Dieter Henrich: «Historische Voraussetzungen von Hegels S y s t e m » , σ τ ο : τ ο υ ιδίου, Hegel im Kontext, Frankfurt a . M . : S u h r k a m p 1967, σσ. 41-72.
146
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
ζεται εδώ στο πεδίο των φαινομένων ως κατ' αίσθηση παρά σταση. Εφόσον μάλιστα το ενέργημα της εξαντικειμενίκευσης εμφανίζεται ως το ενέργημα μιας αισθητοποίησης, τότε η αναφορά του Σ ί λ λ ε ρ σε μιαν έ μ φ υ τ η κλίση, σε μιαν ε υ μ ε νή προδιάθεση του Λόγου προς την αισθητικότητα φαίνεται εύλογη. Η ερμηνεία όμως αυτή, η οποία φαίνεται ορθή στην περίπτωση της ομορφιάς, αφορά μόνο σε μιαν όψη της αγά πης. Ως « α γ ά π η » κατανοούμε συνήθως μια σχέση μ ε τ α ξ ύ δύο όντων που είναι ίσα ως προς την αξία, το κύρος και την αυτονομία. Αλλά μια τ έ τ ο ι α ισοτιμία δεν μ π ο ρ ε ί να ισχύει ανάμεσα στην αισθητικότητα και στον Λόγο, τουλάχιστον όχι στο βαθμό που δεν έχει ακόμη ξ ε π ε ρ α σ τ ε ί ο καντιανισμός του Σ ί λ λ ε ρ , ο οποίος τον οδηγεί σε μιαν αντίφαση, καθ' όσον προσγράφει στον Λόγο μιαν έμφυτη κλίση, μιαν ευμενή προ διάθεση, δηλαδή μια θυμική δ ι έ γ ε ρ σ η (Affekt), που κατά τον Καντ δεν μπορεί παρά να ανήκει στον εξοπλισμό της αισθη τ ι κ ό τ η τ α ς . 6 7 Όταν λοιπόν ο Σ ί λ λ ε ρ ισχυρίζεται ότι μόνο το καθαρό πνεύμα είναι σε θέση να αγαπά και επιπλέον ότι η αγάπη είναι φυσική κλίση, τούτο αποτελεί από μιαν καντια νή σκοπιά μια φανερή αντίφαση. Ο Σ ί λ λ ε ρ δεν ήταν σε θέση να αντιληφθεί αυτή την αντί φαση, γιατί η σκέψη του π α ρ α μ έ ν ε ι σε μια κατάσταση αιώρησης ανάμεσα στον καντιανισμό και σε έναν ακόμη απρό σιτο γι' αυτόν ιδεαλισμό. Αυτή η ταλάντωση αποτυπώνεται στο γεγονός ότι η σ κ έ ψ η της α υ τ ο ε ξ α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ί κ ε υ σ η ς του Λόγου εκφράζεται σε μεγάλο βαθμό μ ε μια γλώσσα που πα-
6 7 . Β λ . Hans F e g e r . «Schillers ästhetische Suche nach einem G r u n d . Z u r D i v e r g e n z d e r Rolle d e r E i n b i l d u n g s k r a f t bei K a n t u n d Schiller», σ τ ο : Deutsche Viertelsjahrsschrift / 1 ( 1 9 9 5 ) σσ. 2 8 - 7 0 .
für Literaturwissenschaft
und Geistesgeschichte
69
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
Τ Η Ν Ε Λ Ε Γ Θ Ε Ρ1Α ~
147
ρ α μ έ ν ε ι πιστή στις βασικές αρχές του Καντ. Με αυτές είναι όμως ανέφικτο να κατανοηθεί η α ι σ θ η τ ι κ ό τ η τ α ως μορφή αυτοαποξένωσης τ ο υ νοητού. Οι απορητικές αναφορές στο υ π ε ρ α ι σ θ η τ ό θ ε μ έ λ ι ο ενότητας φύσης και ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς δ ε ί χνουν, βεβαίως, προς την κατεύθυνση που κινείται και η σκέ ψη του Σ ί λ λ ε ρ . Αλλά η πρόοδος που σημειώνει η σκέψη του Σίλλερ είναι μόνο ρητορική και όχι πραγματική. Ο Σίλλερ πα ρ α μ έ ν ε ι στην ουσία υποτελής στην καντιανή σ κ έ ψ η . 0 Καντ νοεί την αισθητικότητα ως τον τρόπο μ ε τον οποίο συμπεριφερόμαστε δεκτικά και παθητικά απέναντι στον κό σμο. Αυτενέργεια δείχνουμε μόνο όταν χειριζόμαστε τον Λό γο μας, όταν δρούμε ως έλλογα και άρα ελεύθερα όντα. Στο δυϊσμό αυτόν των ικανοτήτων προσφεύγει και ο Σ ί λ λ ε ρ για να κατανοήσει τ η συνολική λειτουργία του πνεύματος. Τού το γίνεται σαφές στους ηθικούς του συλλογισμούς από τους οποίους προκύπτει ότι οι φραγμοί που θέτει η αισθητικότη τα π ρ έ π ε ι να ξεπεραστούν χάριν της ηθικότητας. Αυτή η επι δίωξη είναι μεν αξιοσέβαστη αλλά δεν προκαλεί αγάπη. Και στα αισθητικά τ ο υ σχεδιάσματα δεν έθεσε π ο τ έ υπό αμφι σβήτηση το δυϊσμό ανάμεσα σε αισθήσεις και σε Λόγο και γ ι ' αυτό ποτέ δεν κατόρθωσε να δώσει συγκεκριμένο νόημα στην τολμηρή σκέψη του για μιαν αυτοεξαντικειμενίκευση του Λό γου μέσα στο χώρο της αισθητικότητας. Γιατί η αυτοεξαντι κειμενίκευση προαπαιτεί ότι όχι κάτι έτερον του Λόγου, αφού ο ίδιος ο Λόγος είναι εδώ αυτός που συλλαμβάνει τον εαυτό του μέσα από τις αισθήσεις. Βεβαίως, για τον Καντ η αισθη τ ι κ ό τ η τ α είναι το έτερον τ ο υ Λόγου, σε καμιά όμως π ε ρ ί πτωση το έτερον εντός του οποίου ο Λόγος αναγνωρίζει τ ε λικά τον εαυτό τ ο υ . Μπορεί να κατοπτρίζεται μέσα στην αι σθητικότητα αλλά το είδωλο του δεν ε π ι τ ρ έ π ε ι στην αισθη τικότητα να φανερωθεί ως τον έτερον του εαυτού του. Η αι σθητικότητα π α ρ α μ έ ν ε ι κατά έναν ανυπέρβλητο τρόπο ξένη
148
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
και απολύτως εξωτερική ως προς τον Λόγο, διότι θ ε μ ε λ ι ώ ν ε τ α ι σε μια γ ν ω σ τ ι κ ή π η γ ή που σε κ α μ ι ά π ε ρ ί π τ ω σ η δεν μπορεί να τ ε θ ε ί υπό τον έλεγχο του.
VII Για να καταστεί εύλογο το φιλοσοφικό πρόταγμα του Σίλ λερ, είναι αναγκαίο να υπάρξει μια νέα θεμελίωση της γνωσιοθεωρίας του και μια ριζικότερη σύλληψη της ελευθερίας. Κ α ι ο Καντ είχε ήδη χρησιμοποιήσει στην « Α ν α λ υ τ ι κ ή του ωραίου» την έννοια της ελευθερίας. Το ελεύθερο παιχνίδι της αναπλαστικής φαντασίας ο φ ε ί λ ε ι να ε ν α ρ μ ο ν ι σ τ ε ί στο αι σθητικό βίωμα μ ε την ενότητα της έννοιας. Είναι εμφανές ότι ο Σ ί λ λ ε ρ λαμβάνει την ε λ ε υ θ ε ρ ί α 6 8 μ ε μια έννοια που δ ι α φ έ -
6 8 . Χ ω ρ ί ς να δ ώ σ ε ι ι δ ι α ί τ ε ρ η σ η μ α σ ί α σ ε α υ τ ό τ ο γ ε γ ο ν ό ς , ο Σ ί λ λ ε ρ χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τον ε π ί μ α χ ο ό ρ ο μ ε τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν τ έ σ σ ε ρ ι ς δ ι α κ ρ ι τ έ ς μ ε τ α ξύ τους σημασίες. Εν πρώτοις έχουμε εδώ την την ελευθερία του
φύειν
μ ε την έννοια της α ν ε μ π ό δ ι σ τ η ς αυτοανάπτυξης των φυσικών όντων. Ε π ί σ η ς ο Σ ί λ λ ε ρ γ ν ω ρ ί ζ ε ι τ η ν ελευθερία
της φαντασίας,
η ο π ο ί α κ α ι στον
Κ α ν τ ε π ι τ ε λ ε ί μ ι α κ ε ν τ ρ ι κ ή λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α όσον α φ ο ρ ά σ τ η δ ι α μ ό ρ φ ω σ η τ η ς ε μ π ε ι ρ ί α ς τ ο υ ω ρ α ί ο υ . Ε ν ί ο τ ε , β ε β α ί ω ς , ο Σ ί λ λ ε ρ μ ο ι ά ζ ε ι να τ η σ υ γ χ έ ε ι μ ε τ η φ υ σ ι κ ή ε λ ε υ θ ε ρ ί α , κ α θ ' όσον θ ε ω ρ ε ί ό τ ι η φ α ν τ α σ ί α α π ο τ ε λ ε ί μ έ ρος της φυσικής εξάρτυσης του υποκειμένου. Στον Σ ί λ λ ε ρ υπάρχει τρί τον η ελευθερία
ως ηθικός αυτοπροσδιορισμός,
η ο π ο ί α - σε α ν τ ι δ ι α σ τ ο λ ή
προς τις δυο προηγούμενες συλλήψεις της ελευθερίας - δεν σχετίζεται μ ε τ η θεωρητική-γνωστική ικανότητα αλλά μ ε την πρακτική ικανότητα τ ο υ υ π ο κ ε ι μ έ ν ο υ . Γ ι ' α υ τ ό δ ε ν μ π ο ρ ε ί να χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ε ί ως φ υ σ ι κ ή . Σ τ ο έργο του Καντ η ελευθερία της φαντασίας διατηρεί μια σχέση ομοιότη τας μ ε την πρακτική ελευθερία - μια αναλογία που π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι και ορισμένα προϊόντα της φύσης, δηλαδή τους οργανισμούς. Η ομοιότητα ό μ ω ς δ ε ν ε ί ν α ι τ α υ τ ό τ η τ α , κ α ι σ ε α υ τ ή ν δ ε ν μ π ο ρ ε ί να σ τ η ρ ι χ τ ε ί η θ έ σ η
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
~
149
ρει κατά πολύ από εκείνη που αναπτύσσει η καντιανή ηθική. Ε λ ε υ θ ε ρ ί α σημαίνει εδώ κυρίως ότι κάτι δεν προσδιορίζεται από έξω αλλά από τον ίδιο του τον εαυτό, ότι εξελίσσεται και αναπτύσσεται απρόσκοπτα σύμφωνα με τη δική του εσω τ ε ρ ι κ ή αρχή. Εν π ρ ο κ ε ι μ έ ν ω δεν παίζει κανένα ρύλο αν η ελευθερία αυτή έχει παραχωρηθεί εντελώς τυχαία με αποτέ λεσμα να πραγματοποιείται όταν έχουν ε κ λ ε ί ψ ε ι de facto όλα τα εμπόδια που δημιουργούν προσκόμματα στη λειτουργία της. Έ τ σ ι το ρολόι, άμα το κουρδίσουμε, ε π ι τ ε λ ε ί την προ βλεπόμενη γι' αυτό λειτουργία του ελεύθερα και ανεμπόδι στα. Β ε β α ί ω ς , και η ηθική ε λ ε υ θ ε ρ ί α είναι αυτοπροσδιορισμός, αλλά ένας αυτοπροσδιορισμός που δ ι α θ έ τ ε ι καθαρή ενέργεια η οποία δεν κάμπτεται όταν παρεμβάλλονται εμπό δια. Έ χ ε ι τ η δύναμη να αντιταχθεί και ο Καντ είχε δει με σα φήνεια ότι το ε λ ε ύ θ ε ρ ο παιχνίδι τ η ς φαντασίας στο ωραίο έχει μόνο μια εντελώς α π ό μ α κ ρ η αναλογία προς αυτή την ά π ε ι ρ η ένταση που χαρακτηρίζει την ηθική ελευθερία. Πα-
π ε ρ ί τ η ς α υ τ ο ε ξ ε ι κ ο ν ί σ ε ω ς τ ο υ Λ ό γ ο υ σ τ ο α ι σ θ η τ ό , κ α θ ' όσον μ ι α τ έ τοια θέση προαπαιτεί την ύπαρξη ταυτότητας. Ο Σίλλερ, έστω και εμ μέσως και ασαφώς, τ ο συναισθανόταν αυτό. Γι' αυτό δ έ χ ε τ α ι την ύ π α ρ ξη μ ι α ς τ έ τ α ρ τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς , η ο π ο ί α σ υ ν ί σ τ α τ α ι σ τ η ν ο ι κ ε ι ο θ ε λ ή ε ν α ρ μόνιση μ ε τ α ξ ύ α ι σ θ η τ ι κ ό τ η τ α ς κ α ι η θ ι κ ό τ η τ α ς , σ ε μιαν ε υ τ υ χ ή κ α τ ά σ τ α ση ι σ ο ρ ρ ο π ί α ς μ ε τ α ξ ύ α ι σ θ η τ ι κ ό τ η τ α ς κ α ι η θ ι κ ό τ η τ α ς , ό π ο υ η φ ύ σ η φ α ί νεται ως εάν προσαρμοζόταν οικειοθελώς στις ε π ι τ α γ έ ς και στις απαι τήσεις της ηθικότητας. Δεν έχει το χαρακτήρα μιας αρχής αλλά απλώς μ ι α ς σ ύ ν θ ε σ η ς . Δ ι ό τ ι α ν τ ί να ρ υ θ μ ί ζ ε ι τ η ν ε ν ο π ο ί η σ η τ ω ν α ν τ ι θ έ τ ω ν ε κ τ ω ν ά ν ω , π ρ έ π ε ι να α ρ κ ε σ τ ε ί σ τ η ν α ν α σ τ ο χ α σ τ ι κ ή α ν α γ ν ώ ρ ι σ η μ ι α ς α ρ μονικής σχέσης α ν ά μ ε σ α στα αντίθετα μ έ ρ η . Μόνο γι' α υ τ ή την ε λ ε υ θ ε ρ ί α θα ε ί χ ε ν ό η μ α να π ο ύ μ ε ό τ ι ε γ γ υ ά τ α ι τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ε ν ό ς α υ τ ο κατοπτρισμού της ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς σε αυτό που δεν είναι ελευθερία, σε αυ τ ό π ο υ ε ί ν α ι α ι σ θ η τ ι κ ό τ η τ α . ( Β λ . M a n f r e d F r a n k , Einführung frühromantische
Ästhetik, ό . π . , σσ. 1 1 8 - 9 )
in die
150
~
ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
ρακάμπτοντας αυτή την κρίσιμη διαφορά ο Σ ί λ λ ε ρ συνέδε σε μ ε εντελώς σχηματικό και ίσως προσχηματικό τρόπο όσα π ρ έ π ε ι να παραμένουν συνεχώς χωρισμένα. Το σίγουρο εί ναι ότι ε κ ε ί ν η η ηθική ε λ ε υ θ ε ρ ί α που σ υ μ β ο λ ί ζ ε τ α ι μ ε την ομορφιά δεν μπορεί να είναι ίδια μ ε εκείνη που ε μ π ε ρ ι έ χ ε τ α ι στην α π ε ρ ι ό ρ ι σ τ η βούληση για δ ύ ν α μ η . Διότι αυτή δεν συμβολίζεται μ ε την ευάρεστη μορφή της ωραιότητας, αφού μπορούμε να την ανακαλύψουμε μόνο μέσα στις δυνάμεις της φύσης ή σε ένα μ έ γ ε θ ο ς απείρου εκτάσεως. Στον Καλλία ο Σ ί λ λ ε ρ χρησιμοποίησε μόνο το δομικό στοιχείο της αυτάρ κειας για να αποσαφηνίσει τον ορισμό του. Αυτάρκης είναι, βεβαίως, τόσο η ελεύθερη βούληση όσο και η ωραία μορφή. Το δομικό αυτό στοιχείο προβαίνει σε αφαίρεση από κάθε ου σιώδη διαφορά των δυο. Δεν είναι επομένως σε θέση να εξα ντλήσει το ειδικό νόημα που έχει η ελευθερία μέσα στην ομορ φιά και γι' αυτό στα περί του υψηλού κείμενα του ο Σ ί λ λ ε ρ β λ έ π ε ι αυτή την έννοια της ανεξαρτησίας να αισθητοποιείται μέσα στην παράσταση του χάους και άρα στο ακριβώς αντί θετο της ομορφιάς που πάντοτε συνδέεται μ ε την μορφή και την τάξη. Εάν ο ορισμός της ωραιότητας ως ελευθερίας μέσα στα φαινόμενα δεν οφείλεται απλώς σε μιαν σύγχυση εννοιών, εάν αντιθέτως εκφράζει κάτι που είναι σωστό, τότε η ηθική ελευθερία π ρ έ π ε ι για τον Σίλλερ να μην είναι μόνο αυτάρκεια αλλά να κατέχει και μια πρόσθετη ιδιότητα την οποία δεν μπο ρούμε να ανακαλύψουμε στην καντιανή ηθική. Στο πλαίσιο αυτό αποκτά ιδιαίτερη αξία το Περί και αξιοπρέπειας,
χάριτος
καθώς το κείμενο αυτό μας παρέχει τα μ έ
σα για να διαλευκάνουμε το νόημα της ελευθερίας, το οποίο αδυνατεί να αποσαφηνίσει επαρκώς ο ορισμός της ωραιότη τας στον Καλλία. Η κριτική που ασκεί ο Σίλλερ στην καντιανή ηθική προϋποθέτει ένα ιδεώδες ηθικότητας στο οποίο ο συ γκεκριμένος εαυτός δεν τελεί σε κατάσταση ανεπίλυτης αντί-
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
~
151
θέσης προς τον ηθικό νόμο. Ο καθαυτό ηθικός χαρακτήρας μετασχηματίζεται σε ενότητα καθήκοντος και φυσικής κλί σεως, δεν επιτελεί το καθήκον του μόνο δια του εξαναγκα σμού αλλά με ευγενικά συναισθήματα και βρίσκεται σε εκεί νη τ η συμφωνία μ ε τον εαυτό του που αποτελεί το γνώρισμα του εντελούς και ολοκληρωμένου ανθρώπου. Ακριβώς αυτή η ηθική ελευθερία ως ολοκληρωμένη αρμονία του ηθικού όντος, ως εσωτερική ενότητα μ ε τον εαυτό του, είναι που αισθητοποιείται και εξεικονίζεται μ ε την ωραία μορφή. Το πρόβλημα είναι ότι και το συγκεκριμένο ιδεώδες π ε ριγράφεται μ ε τ η βοήθεια μιας σύνθεσης των καντιανών εν νοιών τ η ς αισθητικότητας και του Λόγου. Φυσικές κλίσεις (Neigungen) είναι αυτές που π ρ έ π ε ι να έλθουν σε συμφωνία μ ε την ηθική βούληση. Η αισθητικότητα είναι αυτή που πα ρ ά γ ε ι ηθικά συναισθήματα και πάθη, ο Λόγος θ έ τ ε ι την αι σθητικότητα στην υπηρεσία του και τ η διαπλάθει σύμφωνα μ ε τους σκοπούς του ούτως ώστε οι φυσικές κλίσεις να μπο ρούν να αναλάβουν την ε κ τ έ λ ε σ η των εντολών του Λόγου, χωρίς να χρειάζεται ο Λόγος να ε π έ μ β ε ι στην προσπάθεια τους. 0 Σ ί λ λ ε ρ συμφωνεί μ ε τον Καντ ότι όλοι οι συγκινη σιακοί και θυμικοί προσδιορισμοί του ηθικού δεν μπορούν να εξηγηθούν μέσα από τον Λόγο και επομένως δεν ε π ι τ ρ έ π ε ται να ενσωματωθούν σε εκείνη την κεντρική περιοχή της υπο κειμενικότητας που καλείται Λόγος. Η ελευθερία της ωραίας ψυχής που είναι απολύτως σύμφωνη με τον εαυτό της θα ήταν προϊόν της αισθητικότητας. Εάν όμως στο ωραίο συναντάμε εποπτικά αυτή την ωραία ψυχή, τ ό τ ε κατά βάση η ε μ π ε ι ρ ί α του ωραίου έχει το χαρακτήρα μιας αισθητοποίησης ενός αι σθητού αντικειμένου με ένα άλλο αισθητό αντικείμενο. Ο Λό γος όμως θα έ π ρ ε π ε να ήταν αυτός που εν προκειμένω υποτυπώνεται αισθητικά μ ε την ωραία μορφή. Η χρήση του καντιανού εννοιολογικού εξοπλισμού ε μ π ο -
152
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
δίζει επομένως τον Σ ί λ λ ε ρ να σκεφτεί μ ε εσωτερική συνοχή αυτό που έχει δ ε ι και αναδείξει φαινομενολογικά. Το ιδεώ δες της ολοκλήρωσης του ηθικού βίου, το οποίο ο Σίλλερ β λ έ π ε ι να πραγματώνεται μέσα στη σύνθεση και ενοποίηση αι σθητικότητας και νόησης, είναι εξαιρετικά δύσκολο να δια κριθεί από την έννοια του καθαρού φρονήματος ή της άγιας βούλησης. Κ α ι τα ηθικά συναισθήματα ή πάθη έχουν μ ε αυ τό που συνήθως ονομάζουμε αισθητικότητα και που ο Σίλ λ ε ρ ονομάζει φυσική ενόρμηση (Naturtrieb) ελάχιστα κοινά στοιχεία. Αλλά ο Σ ί λ λ ε ρ γνώριζε μόνο την καντιανή θεωρία της υποκειμενικότητας και ο ίδιος δεν ήταν σε θέση να αντι καταστήσει το καντιανό σχήμα μ ε ένα άλλο που να ήταν εξί σου καλά τεκμηριωμένο. Θα ήταν δυνατό να αναπτυχθεί μια έννοια έλλογης αυτοσυνειδησίας εντός της οποίας η βούλη ση εμφανίζει μιαν ιδιότυπη αντιπαλότητα προς την ηθικότη τα, αλλά στην οποία ενυπάρχει η δυνατότητα της συμφιλίω σης και της εσωτερικής ενότητας μ ε τον εαυτό της, μιας αυ τοσυνειδησίας η οποία μέσα στον ίδιο της τον εαυτό οδηγεί τ α ι σε καθαρή ικανοποίηση, για την οποία εκείνες οι αντι στάσεις της αισθητικότητας δεν έχουν καμιά ουσιαστική αξία, χωρίς όμως να έ π ρ ε π ε να θεωρούμε αυτή την ικανοποίηση ως κάτι το αισθητηριακό. Σ ε αυτή την προϋπόθεση ανταπο κρίνεται η εγελιανή έννοια της ηθικότητας, στην οποία πράγ μ α τ ι νόηση και απόλαυση νοούνται στην ενότητα τους και όχι ως δυο δ ι α κ ρ ι τ έ ς γνωστικές ικανότητες που φέρουν το όνομα Λόγος και αισθητικότητα αντίστοιχα. Μόνο στα συμ φραζόμενα μιας τ έ τ ο ι α ς σ υ σ τ η μ α τ ι κ ή ς αντίληψης η οποία έχει απαλλαγεί από τον οχληρό δυϊσμό αισθητικότητας και νόησης που δ ι έ π ε ι την καντιανή σκέψη είναι θεμιτό να νοη θεί η ελευθερία ως ο ύψιστος προσδιορισμός του πνεύματος, ως η κατάσταση όπου το πνεύμα δεν έχει απέναντι του τί ποτα ξένο αλλά ανευρίσκει σε ό,τι έχει απέναντι του τον εαυ-
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
~
153
τό τ ο υ . 6 9 Αντιθέτως ο Σίλλερ δεν κατορθώνει να διασώσει την ενότητα του ηθικού φαινομένου το οποίο θα όφειλε να συμ βολίζει με ενιαίο τρόπο η ωραιότητα. Ο Σ ί λ λ ε ρ γνωρίζει πο λύ καλά ότι ο Λόγος σε ορισμένες καταστάσεις που χρειά ζονται τ η ηθική ε ν έ ρ γ ε ι α π ρ έ π ε ι εκ νέου να αποκοπεί από την αισθητικότητα και να αντιταχθεί ε ν ε ρ γ η τ ι κ ά σε όλους τους πειρασμούς που πηγάζουν από αυτήν. Τούτο επιτελεί ται μέσω ενός ενεργήματος που δεν βιώνεται αισθητικά ως ωραίο αλλά ως υ ψ η λ ό . 7 0 Από τ η μια ο Σ ί λ λ ε ρ α π α ι τ ε ί από την ηθική υποκειμενικότητα να υιοθετήσει ως ιδεώδες τη συμ φιλίωση μ ε την αισθητικότητα και από την άλλη να δ ι α φ υ λάξει την ενέργεια της απόφασης ώστε να είναι σε θέση να δραστηριοποιηθεί σε ακραίες καταστάσεις ενάντια στην αι σθητικότητα. Η επιφυλακτική στάση της βούλησης απέναντι στην αισθητηριακή και ηθική αρμονία είναι ακατανόητη ε π ε ι δή ο Σίλλερ επιμένει να πιστεύει ότι η ενοποίηση των δυο αυ τών ικανοτήτων του υ π ο κ ε ι μ έ ν ο υ α π ο τ ε λ ε ί την υ ψ ί σ τ η τ ε λειότητα της ηθικής δυνατότητας του ανθρώπου. Για να επι λύσει το επίμαχο πρόβλημα επιχειρεί στις καταληκτικές πα ραγράφους του Περί χάριτος και αξιοπρέπειας
να ενοποιή
σει την ωραία μ ε την υψηλή ψυχή και υποστηρίζει ότι η αλη θινή ηθική πράξη στοιχειοθετείται και από τα δύο αυτά δο-
69. Τις ριζικές διαφορές της σκέψης του Καντ από το θεωρησιακό ι δ ε α λ ι σ μ ό τ ο υ Χ έ γ κ ε λ α ν α δ ε ι κ ν ύ ε ι μ ε υ π ο δ ε ι γ μ α τ ι κ ή σ α φ ή ν ε ι α ο Dieter Henrich σ τ ο : Between Kant and Hegel. Lectures on German Idealism, C a m b r i d g e , Massachusetts: Harvard University Press 2003. 70. Τ η σ χ έ σ η α ν ά μ ε σ α σ τ η ν κ α ν τ ι α ν ή κ α ι σ τ η σ ι λ λ ε ρ ι κ ή ε κ δ ο χ ή τ ο υ υ ψ η λ ο ύ συζητεί δ ι ε ξ ο δ ι κ ά ο Jeffrey S. Librett σ τ ο ά ρ θ ρ ο τ ο υ : « V o m Spiegel bild z u r Unterschrift: Paul d e M a n s Ideologiebegriff u n d Schillers D r a m e n » , τ ο οποίο π ε ρ ι έ χ ε τ α ι σ τ ο συλλογικό τ ό μ ο : K a r l Heinz B o h r e r ( h r s g . ) , Ästhetik und Rhetorik: Lektüren zu Paul de Man, F r a n k f u r t a . M . : S u h r k a m p 1 9 9 3 .
154
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
μικά στοιχεία. Τούτο είναι μεν ορθό αλλά ο Σ ί λ λ ε ρ αδυνατεί να καταδείξει την αναγκαιότητα αυτής της ενοποίησης. Όσο π ι σ τ ε ύ ε ι ότι στην ωραία ψυχή κυριαρχεί η αισθητικότητα και στην υψηλή ψυχή ο Λόγος, δεν είναι σε θέση να δ ε ί ξ ε ι σε τι συνίσταται η καθαυτό ενότητα των δυο τρόπων δράσης. Δεν είναι τυχαίο ότι τους αποκαλεί δυο « ψ υ χ έ ς » . Ο Σ ί λ λ ε ρ είναι λοιπόν υποχρεωμένος με τη σύνθεση των δυο εννοιών του της παθητικής αισθητικότητας και του αυτενεργού Λόγου να ακυ ρώσει τους πρωταρχικούς ορισμούς τ ο υ . Το π ρ ά τ τ ε ι αυτό, χωρίς όμως να έχει συναίσθηση των ολέθριων για τον καντιανισμό συνεπειών που έχει ένα τέτοιο βήμα. Για την έννοια της ωραιότητας προκύπτει από εδώ τούτο: εάν η ωραιότητα ως ελευθερία μέσα στο πεδίο των φαινομένων οφείλει να εξαντικειμενικεύσει εποπτικά το πλήρες φαινόμενο της έλλογης ηθικότητας, τότε πρέπει σε αυτήν να γίνουν ορα τές τόσο η εναρμόνιση όσο και η αντίσταση της βούλησης. Ωστό σο, ο Σίλλερ κατένειμε τα δύο αυτά δομικά στοιχεία σε δυο ρι ζικά διαφορετικές μ ε τ α ξ ύ τους μορφές της αισθητικής από λαυσης, ακολουθώντας εν προκειμένω τον Καντ. Η ηθική αρ μονία συμβολίζεται από το ωραίο, η ηθική ενέργεια από το υψηλό, εντός του οποίου το ηθικό υποκείμενο βιώνει τον εσω τερικό ανταγωνισμό και την αντιμαχία των δυνάμεων του. Η ωραιότητα μας επιτρέπει να βλέπουμε την ουσία μας μόνο μ έ σα σε ένα από τα δομικά της στοιχεία, ενώ η κατακλείδα του Περί χάριτος και αξιοπρέπειας
μας πληροφορεί ότι στην πραγ
ματικότητα μόνο και τα δυο δομικά στοιχεία από κοινού συ γκροτούν την πραγματική ανθρώπινη αξία. Και ο Σίλλερ αντι λαμβάνεται σύντομα ότι όταν ορίζει την αρμονική ηθική υπο κειμενικότητα ως ενότητα αισθητικότητας και Λόγου η ωραι ότητα μπορεί να είναι το ανάλογον εκείνης της ελευθερίας που γεννιέται από τη σύνδεση με την αισθητικότητα. Με αυτό τον τρόπο όμως χάνεται η διάσταση της εσωτερι-
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
~
155
κότητας της αισθητικής απόλαυσης. Η ωραιότητα αδυνατεί να εξαντικειμενικεύσει την υποκειμενικότητα στην πληρότητα της πιο εσωτερικής της ουσίας. Η αρμονική ηθικότητα π ρ έ π ε ι να επανατοποθετηθεί στο εσωτερικό της ηθικής υποκειμενικότη τας. Και επιπλέον η περί της ωραιότητας έννοια του Σίλλερ πρέπει να συνδεθεί με την εμπειρία του υψηλού. Μόνο τότε εί ναι δυνατό η υποκειμενικότητα που π ρ έ π ε ι να εξαντικειμενικευτεί με το αισθητικό ενέργημα να βρει την αυθεντική της εκ πλήρωση στην αισθητική απόλαυση. Η καντιανή αισθητική πα ρήγαγε την έννοια της ωραιότητας μόνο από τον θεωρητικό Λό γο. Παράλληλα εκχώρησε μόνο στο συναίσθημα του υψηλού τη δυνατότητα μιας αυθεντικής σχέσης μ ε την ηθικότητα. Ο Σίλ λερ εκλαμβάνει τη συνολική περιοχή της αισθητικής απόλαυ σης ως εσωτερικά συνυφασμένη μ ε την ηθική ουσία του αν θρώπου. Ήδη αυτό θα έ π ρ ε π ε να τον εξαναγκάσει να σκεφτεί το ωραίο και το υψηλό στην ενότητα τους. Ο καντιανός εννοι ολογικός εξοπλισμός ήταν αυτός που τον εμπόδισε να κερδί σει ένα ενιαίο ηθικό φαινόμενο και μιαν ενιαία έννοια της αι σθητικής απόλαυσης. 7 1 Ο ίδιος αισθάνθηκε με επώδυνο τρόπο τις εντάσεις και τα αδιέξοδα στα οποία περιήλθαν οι θεωρητι κές του προσπάθειες. Γι' αυτό παραιτήθηκε από τη φιλοσοφία και έ σ τ ρ ε ψ ε από τα μέσα του 1796 τα νώτα του στην αισθητι κή θεωρία και στις γενικεύσεις της. Η ανάπτυξη μιας τέτοιας προσέγγισης έγινε καθήκον γι' αυτούς που ήταν πλέον έτοι-
71. Σχολιαστές επηρεασμένοι από την αισθητική θεωρία του JeanF r a n g o i s L y o t a r d ε ρ μ η ν ε ύ ο υ ν τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ ο υ Σ ί λ λ ε ρ να σ κ ε φ τ ε ί τ ο ω ρ α ί ο κ α ι τ ο υ ψ η λ ό στην ε ν ό τ η τ α τ ο υ ς ως α π ό π ε ι ρ α τ ι θ ά σ ε υ σ η ς τ ο υ υ ψ η λού κ α ι α κ ύ ρ ω σ η ς τ η ς αντινομικής δ ο μ ή ς τ ο υ . Β λ . Christine Pries, Übergänge ohne Brücken. Kants Erhabenes zwischen Kritik und Metaphysik, Berlin: A k a d e m i e Verlag 1 9 9 5 , σσ. 1 5 - 1 7 . Γ ι α μ ι α δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή π ρ ο σ έ γ γ ι σ η β λ . Paul B a r o n e , Schiller und die Tradition des Erhabenen,
Berlin: S c h m i d t 2 0 0 4 .
156
~ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ
μοι να ανατρέψουν τα θεμέλια στα οποία στηρίχτηκε ο καντιανισμός και να θέσουν νέες βάσεις: για τον θεωρησιακό ιδε αλισμό [spekulativer Idealismus] του Σέλλινγκ και του Χέγκελ. Όλες οι αισθητικές θεωρίες από το Σ ί λ λ ε ρ και μετά εκκι νούν από την πεποίθηση ότι ο βασικός στόχος της τέχνης δεν είναι τόσο η παροχή αισθητικής απόλαυσης όσο η εξαντικεμενίκευση της ανθρώπινης ουσίας. 7 2 Στην ωραιότητα της φύ σης ο άνθρωπος δεν μπορεί να ξαναβρεί τον εαυτό του, ε π ε ι δή τ ο ύ τ η φαίνεται να π ε ρ ι έ χ ε ι ά μ ε σ α και δίχως ένταση τ η συμφιλίωση που ως η γνήσια ανθρώπινη μπορεί να ξ ε π η δ ή σει μόνο από και μέσα στην αντίθεση, την οποία η κλασική αισθητική συνέλαβε μ ε τ η βοήθεια της έννοιας του υψηλού. 0 Ιδεαλισμός ήταν αυτός μπόρεσε να β γ ά λ ε ι τα σωστά συ μπεράσματα από τις ημιτελείς θεωρητικές προσπάθειες του Σ ί λ λ ε ρ . Τόσο ο Σέλλινγκ όσο και ο Χ έ γ κ ε λ στο ερώτημα τους για την ουσία του ωραίου δεν προσανατολίζονται πλέον στο ωραίο της φύσης. Επιπλέον η έννοια της τέχνης, στην οποία τώρα κατευθύνει τις προσπάθειες της η θεωρία της αισθητι κής απόλαυσης, νοείται ως ενότητα ωραιότητας και ύψους. Η διάκριση τους χάνει την καθοριστική σημασία της για την αισθητική. Έ τ σ ι το δράμα αναγορεύεται σε υπόδειγμα του ωραίου. Ωστόσο το υπόδειγμα αυτό δεν περιγράφεται μ ε την
72. Αισθητικές προσεγγίσεις αυτού του τ ύ π ο υ αποκαλεί ο Rüdiger Bubner ετερόνομες, αφού υποτάσσουν τ η θεωρία της τέχνης εξαρχής σε στόχους και ε ρ ω τ ή μ α τ α τ η ς φιλοσοφίας. Παράλληλα εκκινούν από την έννοια τ ο υ έ ρ γ ο υ η ο π ο ί α δ η λ ώ ν ε ι τον τ ό π ο ε μ φ ά ν ι σ η ς τ η ς α λ ή θ ε ι α ς έ ξ ω από θεωρητικά συμφραζόμενα. Η εκκίνηση αυτή όμως δεν π ρ έ π ε ι π λ έ ον να θ ε ω ρ ε ί τ α ι α υ τ ο ν ό η τ η δ ε δ ο μ έ ν ο υ ό τ ι τ ο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α όλων των ν ε ω τ ε ρ ι κ ώ ν κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ώ ν κ ι ν η μ ά τ ω ν ε ί ν α ι η σ υ σ τ η μ α τ ι κ ά ε π ι τ ε λ ο ύ μ ε ν η α π ο δ ό μ η σ η τ η ς ν ο η μ α τ ι κ ή ς συνοχής τ ο υ έ ρ γ ο υ . ( Β λ . R. B u b n e r , Ästhetische Erfahrung,
F r a n k f u r t a . M . : S u h r k a m p 1989, σσ. 3 0 - 3 8 ) .
ΕΞΕΙΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ
ΤΗΝ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
~
157
έννοια της ωραιότητας, παρότι μια τέτοια περιγραφή δεν θα ήταν εντελώς εσφαλμένη. Και δεν είναι διόλου συμπτωματι κό το γεγονός ότι ο Χ έ γ κ ε λ κατονομάζει την ουσία του έργου τέχνης, η οποία συνίσταται στην ενότητα ω ρ α ι ό τ η τ α ς και ύψους, στην ενότητα αντίθεσης και συμφιλίωσης, με μιαν έν νοια που συγκαταλέγεται στις θεμελιώδεις έννοιες του Σίλ λερ, και ότι αποδέχεται συνειδητά και στοχάζεται ρητά τη ση μασιακή της πληρότητα, την οποία ο Σ ί λ λ ε ρ μόνο με ασαφή και συγκεγχυμένο τρόπο γνώριζε και λάμβανε υπόψη του. Το έργο τέχνης είναι ιδεώδες (Ideal). Τον όρο αυτό ο Σίλλερ χρη σιμοποιεί παντού εκεί όπου επιχειρεί να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στον Λόγο και την αισθητικότητα, ανάμεσα στην ωραία μορφή και στην υψηλή ενέργεια. Αυτή η λέξη αποτε λεί την αφετηρία αλλά και το στόχο των φιλοσοφικών προ σπαθειών του Σ ί λ λ ε ρ . Αλλά μόνο ο Ιδεαλισμός μπόρεσε να β ρ ε ι μιαν ικανοποιητική λύση για τα προβλήματα που απα σχολούσαν τον Σ ί λ λ ε ρ . Δεν π ρ έ π ε ι όμως σε καμιά περίπτω ση να λησμονούμε ότι ο Σ ί λ λ ε ρ προετοίμασε το έδαφος για τ η διατύπωση και επεξεργασία μιας γόνιμης ιδεαλιστικής αι σθητικής θεωρίας, 7 3 καθ' όσον επεδίωξε να κατανοήσει το αι σθητικό φαινόμενο μ ε άξονα τον εσωτερικό χώρο της υπο κειμενικότητας ως εξαντικειμενίκευση της ηθικής του ουσίας και ότι αυτός επέτυχε έστω και έμμεσα να εκτοπίσει την πα λαιά διαφορά ανάμεσα στο ωραίο και το υψηλό προκειμένου να εντάξει το αισθητικό φαινόμενο πλήρως μέσα στο χώρο της τέχνης.
73. Κ α τ ά τον R ü d i g e r S a f a n s k i ο Σ ί λ λ ε ρ δ ε ν ή τ α ν α υ τ ό ς π ο υ α π λ ώ ς προλείανε το έδαφος για την εμφάνιση του γερμανικού ιδεαλισμού αλλά ήταν αυτός π ο υ στην ουσία τον ε π ι ν ό η σ ε . ( Β λ . R. Safranski, Friedrich Schiller oder die Erfindung
des deutschen Idealismus,
M ü n c h e n : Carl H a n s e r 2 0 0 4 ) .
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος του επιμελητή [7]
Καλλίας ή περί του κάλλους [11]
Επίμετρο [77]
αισθητικής αγωγής του ανθρώπου σε μια σει ρά επιστολών (1793-1795). Αλληλογραφεί με τον Γκαίτε χα ι καταλήγει στην πεποίθηση ότι η ατομική προσπάθεια για το ωραίο και το αγαθό μπορεί να οδηγήσει την ανθρωπότητα στον δρόμο της προόδου πιο αποτελεσματικά απ' ό,τι η πολιτική και κοινωνική δράση, που ήταν ανέφικτη στη Γερμανία και απογοητευ τική πλέον στη Γαλλία. Εγκαθίσταται στη Βαϊμάρη και συσφίγγει τους ήδη φιλικούς δε σμούς του με τον Γκαίτε, υπό την επίδραση του οποίου το ποιητικό του έργο στρέφεται προς έναν κλασικισμό εμποτισμένο από αρι στοκρατικό απομονωτισμό και μια υψηλό φρονα αίσθηση εγκατάλειψης του ανθρώπου στην πικρή του τύχη. Τότε δημοσιεύει ορισμέ να από τα λυρικά του αριστουργήματα: Μπα λάντες
(1797), Το τραγούδι
της
καμπάνας
(1800). Παράλληλα όμως, και πάντοτε επηρε ασμένος από τον Γκαίτε, γράφει θεατρικά έρ γα στα οποία ο λυρισμός προβάλλει λιγότερο προσωπικός και η τέχνη του έρχεται πιο κο ντά στην πραγματικότητα, γίνεται πιο συγκε κριμένη. Στα δράματα του το πολιτικό και κοινωνικό πρόβλημα ανάγεται αποκλειστικά και μόνο στο ηθικό επίπεδο. Εδώ ανήκουν η Τριλογία του ΒαλενοτάυΛ ρία Στιούαρτ(1800),
1794-1799), η Μα
η Παρθένοςτης
Ορλεά
νης (\80ί ), η Νύφη της Μεσσήνης (1803) και ο Γουλιέλμος Τέλλος (1804), γενναιόδωρο λαϊκό δράμα, πυρετώδης εξύμνηση της ελευθερίας του ατόμου και της εθνικής ανεξαρτησίας. (Λεξικό LePetit Robert.)