Святиня і голодомор. Свідчення очевидців

ÑÂßÒÈÍß ² ÃÎËÎÄÎÌÎÐ “Íå çàáóäüòå æ, áî áóäå ã³ðêî ìåí³ ³ íà òîìó ñâ³ò³...” Äîêóìåíòè ³ ìàòåð³àëè ç íàóêîâîãî àðõ³âó Øåâ÷åíê³âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî çàïîâ³äíèêà

Êàí³â 2003

ÓÄÊ 94(477) ÁÁÊ 63.3(4Óêð)622 “²ñòîð³ÿ ìîãî æèòòÿ ñêëàäຠ÷àñòèíó ³ñòî𳿠ì áàòüê³âùèíè,” – ïèñàâ Òàðàñ Øåâ÷åíêî. Ïåâíî, òàê ³ ë³òîïèñ Òàðàñîâî¿ ãîðè º ÷àñòèíîþ ë³òîïèñó Óêðà¿íè. Ñåðåä ìàòåð³àë³â íàóêîâîãî àðõ³âó Øåâ÷åíê³âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî çàïîâ³äíèêà çáåð³ãàþòüñÿ ñïîãàäè î÷åâèäö³â ïðî ðîêè Ãîëîäîìîðó â Óêðà¿í³ 1932-1933 ðîê³â, ïðî ïî÷àòîê ñïîðóäæåííÿ ìåìîð³àëó íà ×åðíå÷³é ãîð³, çàïèñàí³ ïðîâ³äíèì íàóêîâèì ñï³âðîá³òíèêîì Øåâ÷åíê³âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî çàïîâ³äíèêà dzíà¿äîþ ÒàðàõàíÁåðåçîþ ï³ä ÷àñ ïðàö³ íàä ñòâîðåííÿì íàóêîâî-³ñòîðè÷íîãî ë³òîïèñó “Ñâÿòèíÿ”. Íåîö³íåííå çíà÷åííÿ äëÿ ðîçóì³ííÿ ³ñòî𳿠Øåâ÷åíêîâî¿ ìîãèëè, ³ñòî𳿠Óêðà¿íè ìàþòü ³ ö³ ñâ³ä÷åííÿñïîâ³ä³ êàí³âö³â...

Âèäàííÿ çä³éñíåíå çà áëàãîä³éíî¿ ï³äòðèìêè ïðèÿòåë³â íàö³îíàëüíîãî çàïîâ³äíèêà Äðóêóºòüñÿ çà ð³øåííÿì íàóêîâî-ìåòîäè÷íî¿ ðàäè Øåâ÷åíê³âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî çàïîâ³äíèêà ó ì.Êàíåâ³ Óïîðÿäíèê âèäàííÿ: â÷åíèé ñåêðåòàð, çàâ³äóþ÷à íàóêîâèì àðõ³âîì Øåâ÷åíê³âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî çàïîâ³äíèêà

Î.Â. Á³ëîê³íü

Ôîòîðåïðîäóêö³¿ äëÿ âèäàííÿ ç îðèã³íàë³â ñâ³òëèí çðîáèâ

².Ô.Ñèíÿùîêèé

ISBN 966-96091-6-Õ

Äîðîãèé äðóæå! Óêðà¿íñüêèé íàðîä ïî÷àâ ñïîðóäæóâàòè ñó÷àñíèé Øåâ÷åíê³âñüêèé ìåìîð³àë ó Êàíåâ³ â íàéòðàã³÷í³ø³ äëÿ íüîãî ðîêè ðåïðåñ³é òà ãîëîäîìîðó, øòó÷íî ñòâîðåíîãî ñòàë³íñüêîþ òîòàë³òàðíîþ äåðæàâîþ. Òàê, òîãî÷àñíà âëàäà, ùîá çàìàñêóâàòè ñâî¿ çëî÷èíè, öèì ñàìèì õîò³ëà ïîêàçàòè âñüîìó ñâ³òîâ³, ÿê âîíà äáຠïðî âøàíóâàííÿ ïàì’ÿò³ áîðöÿ çà íàðîäíå ùàñòÿ, ïîåòà-ïðîðîêà Òàðàñà Øåâ÷åíêà. Ö³ëåñïðÿìîâàíèé ãåíîöèä ïðîòè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ç îñîáëèâîþ ñèëîþ âèÿâèâñÿ ó Êàíåâ³ — äóõîâíîìó öåíòð³ Óêðà¿íè.  îêîëèöÿõ Øåâ÷åíêîâî¿ ìîãèëè âèìèðàëè ö³ë³ ñåëà — Ðåø³òêè, ˳ïëÿâå, Êåëåáåðäà... Îñü ùî â³äáóâàëîñÿ ó Ïðîõîð³âö³, íàâ³êè ïîâ’ÿçàí³é ç ³ìåíàìè Ìèõàéëà Ìàêñèìîâè÷à ³ Òàðàñà Øåâ÷åíêà: “ ñåë³ ðîáèëîñÿ ñòðàøíå.  êîæí³é õàò³ ìåðö³..., ¿õàëè ïî ñåëó ï³äâîäîþ, çàõîäèëè â êîæíó õàòó, âèíîñèëè ìåðòâèõ, âåçëè íà êëàäîâèùå áåç òðóí. ͳõòî íå êîïàâ ìîãèë, à ò³ëüêè ïðèñèïàëè çåìëåþ... á³ëüø³ñòü õàò ñòîÿëè ó ñåë³ ïóñòêàìè, ñåëî ñòàëî í³ìèì...”1 Ëþäè ïðîñòóâàëè íà Òàðàñîâó ãîðó íà ñïîðóäæåííÿ äóõîâíîãî õðàìó íàøîãî íàðîäó – Íàö³îíàëüíîãî ÌóçåþÏàì’ÿòíèêà, ùîá “íå ïîìåðòè ç ãîëîäó ³ çàðîáèòè áàëàíäó òà äâà ôóíòè õë³áà...” (äèâ. ñïîãàäè). Ðàçîì ç ð³äíèì íàðîäîì ïåðåæèâàëè öþ íàö³îíàëüíó òðàãåä³þ ³ àðõ³òåêòîðè ìóçåþ Âàñèëü Êðè÷åâñüêèé òà Ïåòðî Êîñòèðêî. Âàñèëþ Ãðèãîðîâè÷ó áóëî âæå ø³ñòäåñÿò ðîê³â, ³ éîìó, ñëàâåòíîìó ïðîôåñîðó, ó 1933 ðîö³, áóâàëî, íå âèïëà÷óâàëè çàðîá³òíî¿ ïëàòè – ºäèíîãî äæåðåëà ³ñíóâàííÿ – ïî 1 Ñïîãàäè Îñåëåäåöü Òåòÿíè Éîñèï³âíè. – Ó êí.: Ãîëîä – 33. Íàðîäíà êíèãà-ìåìîð³àë.// ϳäãîòóâàëè ˳ä³ÿ Êîâàëåíêî ³ Âîëîäèìèð Ìàíÿê. — Ê.: “Ðàäÿíñüêèé ïèñüìåííèê” , 1991, ñ.277-278.

3

÷îòèðè ì³ñÿö³. ² äëÿ òîãî, ùîá êóïèòè ùîñü ³ç ¿æ³, éîìó äîâîäèëîñÿ ïðîäàâàòè íà áàçàð³ îäÿã òà ³íø³ ðå÷³2. Íåëåãêî áóëî àðõ³òåêòîðàì, àëå ùå òÿæ÷å íàðîäîâ³, ðàçîì ç ÿêèì âîíè çâîäèëè Íàö³îíàëüíèé Ìóçåé-Ïàì’ÿòíèê. Áóä³âåëüí³ ìàòåð³àëè ïî÷àëè ïðèâîçèòè áàðæàìè ï³ä Òàðàñîâó ãîðó âë³òêó 1933 ðîêó. Ñïåðøó ðîá³òíèêè âèâàíòàæóâàëè ¿õ íà áåðåã, à ïîò³ì ïåðåíîñèëè “êîçëàìè” íà ãîðó íà ïëå÷àõ. Öå áóëà êàòîðæíà ðîáîòà íå ëèøå äëÿ æ³íîê, à íàâ³òü äëÿ ÷îëîâ³ê³â. Ñïåðøó âñ³ ðîáîòè âèêîíóâàëèñÿ âðó÷íó. ² ò³ëüêè ï³çí³øå áóëî ñïîðóäæåíî òóò ôóí³êóëåð, ÿêèì áóä³âåëüí³ ìàòåð³àëè ïîäàâàëèñÿ çíèçó íà âåðøèíó Òàðàñîâî¿ ãîðè. ² â òîé ÷àñ, êîëè á³ëÿ Øåâ÷åíêîâî¿ ìîãèëè ìîæíà áóëî ùå ÿêîñü ïîðÿòóâàòèñÿ â³ä ñìåðò³, òî â ñàìîìó Êàíåâ³, ÿê ò³í³, áëóêàëè âóëèöÿìè çíåñèëåí³, çìó÷åí³, ãîëîäí³ ä³òè, æ³íêè, ÷îëîâ³êè. ×àñòî âòðà÷àëè ñâ³äîì³ñòü ³ íàâ³òü âìèðàëè ïðÿìî íà äîðîç³. ¯õ ï³äáèðàëè ³ çâîçèëè (íå ëèøå ìåðòâèõ, à é íàï³âæèâèõ) äî ìåðòâåöüêî¿ â ë³êàðíþ, àáî â ïîêèíóòó õàòó ïî âóëèö³ Òàðàñà Øåâ÷åíêà, ÿêà âåëà äî ïîåòîâî¿ óñèïàëüí³: “Çãðóçèëè â òó õàòó âñ³õ ³ çàêðèëè íà çàìîê, ùîá íå ðîçëàçèëèñÿ ïîï³ä òèíàìè, à âìèðàëè òàì...” (äèâ. ñïîãàäè). Ñèìâîë³÷íî, ùî ñàìå 21 ëþòîãî 1933 ðîêó, â æàõëèâèé äëÿ íàøîãî íàðîäó ð³ê, ïîìåð ³ â³ðíèé õðàíèòåëü Øåâ÷åíêîâî¿ ìîãèëè ²âàí Îëåêñ³éîâè÷ ßäëîâñüêèé, ïðî ùî ðîçêàçàëè êàí³âñüê³ ñòàðîæèëè, ÿê³ äîáðå éîãî ïàì’ÿòàëè. Ó ñâ³é ïåðåäñìåðòíèé ÷àñ â³í ïîâ³äàâ îäí³é ç ïðàö³âíèöü çàïîâ³äíèêà: “ß ç ãîëîäó ïîìèðàþ. ß æèâèõ ëþäåé òóò íå áà÷ó. Âñ³ ïîìèðàþòü ç ãîëîäó... ͳõòî íå ïðèõîäèòü äî Øåâ÷åíêà... ² òàê ïëàêàâ, á³äíåíüêèé...” (äèâ. ñïîãàäè). Âàäèì Ïàâëîâñüêèé. Âàñèëü Ãðèãîðîâè÷ Êðè÷åâñüêèé. Æèòòÿ ³ òâîð÷³ñòü.” Âèäàíî Óêðà¿íñüêîþ ³ëüíîþ Àêàäå쳺þ ó Ñ.Ø.À., ÍüþÉîðê: 1974, ñ. 54. 2 “

4

À ï³ä Òàðàñîâîþ ãîðîþ, íà âóëèöÿõ Ìîíàñòèðîê, ²ñêîâùèíà ó 1933 ðîö³ çìó÷åí³ ãîëîäîì ëþäè ä³éøëè äî ëþäî¿äñòâà: “Îòàê³ ñóïîñòàòè, äîâåëè ëþäåé äî òîãî, ùî ëþäè ìåðòâèõ ëþäåé ¿ëè... Ñèëüíå ãîðå áóëî... Õàé Ãîñïîäü â³äâîäèòü, ùîá íå çíàâ í³õòî òàêîãî. Ñê³ëüêè ëþäåé ïîìåðëî, ÿêáè ¿õ ïåðåðàõóâàòè. Òà õ³áà ¿õ ïåðåðàõóºø?!” (äèâ. ñïîãàäè). Öå áóëî ïîâ³ëüíå, áåçêðîâíå íèùåííÿ íàùàäê³â óêðà¿íñüêîãî Ïðîðîêà. Óìèðàëè ì³ëüéîíè íå íà ïîë³ áèòâè, à â ìèðíèé ÷àñ. Óìèðàëè çà ñîö³àë³çìó, ñïîòâîðåíîãî íîâîÿâëåíèìè òèðàíàìè, ÿê³ ïîòîïòàëè ³ âèêèíóëè íà ñì³òíèê çàïîâ³ä³ Ãîñïîäíüî¿ ëþáîâ³ äî áëèæíüîãî, ñï³â÷óòòÿ òà ìèëîñåðäÿ. ² ÷è íå ñâÿòîòàòñòâîì áóëî ñàìå â öüîìó æàõëèâîìó 1933 ðîö³ ðîçïî÷àòè áóä³âíèöòâî Íàö³îíàëüíîãî ÌóçåþÏàì’ÿòíèêà íà ×åðíå÷³é ãîð³? ×è æ ïðàâäèâî ëóíàþòü ñëîâà îäíîãî ç òîä³øí³õ óêðà¿íñüêèõ ë³äåð³â, çâåðíåí³ äî Òàðàñà Øåâ÷åíêà ó Êíèç³ âðàæåíü çàïîâ³äíèêà: “Ñïè ìèðíî, âåëèêèé Òàðàñå, íà ñâî¿é êðó÷³. Òâîþ Óêðà¿íó ìèëó ïåðåáóäîâóº ³ ïåðåáóäóº íåçàáàðîì äåðæàâíèé õàçÿ¿í ¿¿ — ðîá³òíèê ³ ñåëÿíèí-êîëãîñïíèê — ó ìàéáóòíþ êâ³òó÷ó êðà¿íó ùàñòÿ ³ ðàäîñò³ òðóäÿùèõ”3. Õàé â³äïîâ³ääþ íà ö³ ñëîâà ñòàíóòü ñïîãàäè-ñïîâ³ä³ êàí³âö³â, ÿê³ ïåðåæèëè öþ íàö³îíàëüíó òðàãåä³þ ðàçîì ³ç Òàðàñîì Øåâ÷åíêîì, à îäíî÷àñíî õàé ïîñëóæàòü âîíè ³ ïåðåñòîðîãîþ ñó÷àñíèì òà ìàéáóòí³ì ë³äåðàì Óêðà¿íè, ùîá âîíè á³ëüøå íå äîïóñòèëè ïîä³áíî¿ òðàãå䳿 òà í³êîëè íå ñòàâèëè ñâî¿ ïîë³òè÷í³ àìá³ö³¿ âèùå ³íòåðåñ³â âëàñíîãî íàðîäó. dzíà¿äà Òàðàõàí-Áåðåçà Î.Øë³õòåð, çàïèñ â³ä 19 âåðåñíÿ 1934 ðîêó ó «Êíèç³ âðàæåíü». // Ôîíäè Øåâ÷åíê³âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî çàïîâ³äíèêà. - Êíèãà âðàæåíü â³ä 27 æîâòíÿ 1932 ð. äî 23 ëèñòîïàäà 1934 ð. - Àðê. 32, ñ. 63. 3

5

×ì³ëü Îëüãà Ïàâë³âíà, 1918 ð.í., Êàí³â, âóë. Êîìàðîâà, 1: Ïî÷èíàëàñÿ ãîëîäîâêà âæå â 1932 ðîö³. ß òîä³ õîäèëà ó øîñòèé êëàñ. Äàâàëè íàì òîä³ ùå ïî îäí³é ÷àøå÷ö³ ÷àþ. Àëå íåçàáàðîì ÷åðåç ãîëîä çìóøåíà áóëà ïîêèíóòè øêîëó, ³ íå ò³ëüêè ÿ. Òîãî ðîêó áóëè âæå ãîëîäí³, àëå ùå íå òàê³ íåì³÷í³, ÿê ó 1933 ðîö³. Óðîæàé òîä³ áóâ õîðîøèé, ÿê Äóíàé. ² õë³á, ³ âñå áóëî. Òà õë³áà íå äàëè ëþäÿì, à òîé, ùî áóâ ó êîãî, — çàáðàëè. Íàâ³òü, áóâàëî, æìåíþ çåðíà çíàéäóòü — òî é òó çàáåðóòü. Ïîâèãð³áàëè äî çåðíèíêè âñå — ³ ëèøèëè ëþäåé áåç õë³áà. Ëþäè á³äí³ ëóøïàéêè ¿ëè, âèñ³âîê æìåíþ. Âàðèëè ðèæ³é — ñëèçüêèé â³í, éîãî òðåáà áóëî äîâãî âàðèòè. Ïàì’ÿòàþ, ÿê ó 1933 ðîö³ ìè ï³øëè ³ç ìàò³ð’þ äî Óñïåíñüêîãî ñîáîðó, â ÿêîìó â³äñï³âóâàëè ó 1861 ðîö³ Øåâ÷åíêà, ïàñêó ñâÿòèòè, òî âçÿëè øìàòî÷îê õë³áà æèòíüîãî. À ñåñòðà çâàðèëà ñóï ³ç êðîïèâè òà ëóøïàéîê êàðòîïëÿíèõ... Ìè íå ¿ëè í³ ïîëîâè, í³ ëèïîâîãî ëèñòÿ íå òîâêëè, áî â³ä íüîãî ëþäè äóæå ïóõëè. Ïóõëè ³ â³ä òîãî, ùî ïèëè ñîëîíó âîäó, ùîá ¿ñòè íå õîò³ëîñü, àëå â³ä íå¿ ëîïàëàñü êîæà ³ âîäà òåêëà, à íîãè áóëè, ÿê âàëÿíêè. Îäèí ñòðàõ! Ìåí³ áóëî òîä³ âæå 15 ðîê³â... Ó 1933 ðîö³ äóæå âåëèêà ñìåðòí³ñòü áóëà ó Êàíåâ³, ëþäè ñèëüíî ìåðëè â³ä ãîëîäó. Àëå ùå á³ëüøå ó ñåëàõ ðàéîíó, äå âèìèðàëè ö³ëèìè ñåì’ÿìè. ² êîæåí øóêàâ øëÿõó, ùîá âèæèòè. Õòîñü ðèáèíó çëîâèòü, ³íøèé ïðîìèñëîì ÿêèìñü çàéìåòüñÿ, à â êîãî áóëî çîëîòî — õðåñòèêè, îáðó÷êè ÷è ñåðåæêè, — òî çäàâàëè éîãî â Òîðãñèí çà áóõàíêó õë³áà. 6

×ì³ëü Îëüãà Ïàâë³âíà (íà çí³ìêó ïðàâîðó÷). Ñâ³òëèíà 1938 ðîêó. Ìàòè ×ì³ëü Îëüãè. Ñâ³òëèíà 1933 ðîêó.

×èìàëî ëþäåé â ïîøóêàõ øìàòêà õë³áà ïîâè¿æäæàëî ç Êàíåâà ó Ðîñ³þ, â Á³ëîðóñ³þ, äî Îäåñè. Áóâàëî, îäèí ÷îëîâ³ê âè¿æäæàâ íà çàðîá³òêè, à, áóâàëî, âè¿æäæàëè ö³ëèìè ñåì’ÿìè. Òðàïëÿëîñÿ, ùî â ïî¿çäàõ ïî äîðîç³ âìèðàëè. Á³ëüø³ñòü ç òèõ, õòî âè¿õàâ, — òî ñïàññÿ. À ò³, õòî ëèøèâñÿ òóò, âìèðàëè ïîâ³ëüíîþ ñìåðòþ. Áðàò ì³é Ãðèöüêî, ëèñòîíîøà, âëàøòóâàâ ³ ìåíå íà ïîøòó, òîìó ùî òàì îòðèìóâàëè ìè ïàéîê — òðîõè áîðîøíà, ùî äàâàëî íàì çìîãó âèæèòè.  ìî¿ îáîâ’ÿçêè âõîäèëî ðîçíîñèòè òåëåãðàìè òà ïðèáèðàòè íà ïîøò³. Ïðèáèðàòè ìåí³ äî ñõ³ä ñîíöÿ äîïîìàãàëà ìîÿ ìàòóñÿ, à òåëåãðàìè ÿ ðîçíîñèëà ñàìà. Ó ìîãî áðàòà Ãðèöüêà áóëî òðîº ä³òåé, ä³â÷àòîê. Òî îäíîãî ðàçó äàëè íàì íà ïàéîê áîðîøíà ãðå÷àíîãî. Âîíè æ íå ïðîñ³ÿëè éîãî, ùîá âèñòà÷èëî íà âñþ ñåì’þ. Òà ÿê ïîíà¿äàëèñÿ éîãî ç ëóñêîþ, — òî ëåäü âèæèëè. Ìàáóòü, òà ëóñêà ïîⒿäàëàñÿ â ¿õí³ êèøêè. ß ðîçíîñèëà òîä³ ï³øêè òåëåãðàìè ïî âñüîìó Êàíåâó — ³ âñå òå ãîðå áà÷èëà. Éäå íåì³÷íà ëþäèíà — ³ ðàïòîì ñõèëèëîñÿ ï³ä òèíîì ÷è ñ³ëî çíåñèëåíå. À äåõòî é ëåæàâ ïðîñòî íà âóëèö³. Ïóõë³, æèâ³ò íàëèòèé ð³äèíîþ. Éäåø, à âîíî ñèäèòü ñîá³ ï³ä òèíîì, à â íüîãî âæå é íîãè ïîëîïàëè. Á³æèòü ç íèõ ð³äèíà. À äðóãå ëåæèòü âæå ìåðòâå — ³ íå ïðîñèòü âæå í³ ¿ñòè, í³ ïèòè. À ³íøîãî âæå ï³äáèðàþòü ï³äâîäîþ (âîçîì) ÷è ìàøèíîþ. Íå óïðàâëÿëèñÿ òðóí ðîáèòè. Òà é íå áóëî êîìó ðîáèòü. Áåç òðóí õîâàëè. À â ñåëàõ ó ñêðèíþ, ÷è ÿùèê âñ³õ ïîâêèäàþòü — òà é âåçóòü íà êëàäîâèùå. Îé, Áîæå, ÿê ñòðàøíî áóëî! Äîáðå, ùî ùå õî÷ õîâàëè... À ïîò³ì ï³øëà ÿ ó íàéìè ä³òåé ãëÿä³òü äî òèõ, õòî çì³ã, çàâäÿêè ñâî¿é ïîñàä³, îìèíóòè ãîëîä. ² ÿ âèæèëà á³ëÿ 8

íèõ. Òðè ðîêè ïðîïàëî ó ìåíå, â³äñòàëà â³ä øêîëè. Òà ÿê ê³í÷èëàñÿ ãîëîäîâêà, ìåí³ òàê çàõîò³ëîñÿ íàâ÷àòèñÿ. Àëå ãîñïîäèíÿ íå äîçâîëèëà ìåí³ éòè ó øêîëó. ² ÿ ïîâåðíóëàñÿ äîäîìó. ϳøëà ïåðåðîñòêîì çíîâó ó øîñòèé êëàñ. Çàê³í÷èëà øêîëó, ïåäó÷èëèùå, à òàì çíîâó â³éíà, ãîëîäîâêà ó 1946-47 ðîêàõ. Ó 1946 ðîö³ áóëà ñèëüíà çàñóõà. Òà òîä³ ³ç Çàõ³äíîþ Óêðà¿íîþ íå áóëî êîðäîí³â. Òî ¿çäèëè òóäè ÷èìàëî ëþäåé ðÿòóâàòèñÿ â³ä ãîëîäó. Çà ðå÷³ ì³íÿëè çåðíî, áîðîøíî. Çàïèñàëà Òàðàõàí-Áåðåçà Ç.Ï. 25 ëþòîãî 2003 ðîêó. [Íàóêîâèé àðõ³â ØÍÇ, Ô-5, îï.4, ñïð.7]

²âàíîâ Ïåòðî Ïåòðîâè÷, 1928 ð.í. Êàí³â, âóë. Ñåëüöå, 21 (êîëèøí³é ïðàö³âíèê Øåâ÷åíê³âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî çàïîâ³äíèêà): Íàñ áóëî òðîº, áàòüêà íå áóëî. Êîæíà ìàòè õî÷å äëÿ ñâî¿õ ä³òåé âñüîãî íàéêðàùîãî,— òî òàê ³ ìîÿ ìàòè õîò³ëà âðÿòóâàòè ìîº æèòòÿ, ³ â³ääàëà ìåíå â ïðèþò, íàä³ÿëàñü íà äîáðèõ ëþäåé... Òàê ÿ ïîòðàïèâ ç Êàíåâà äî Ïåðåÿñëàâñüêîãî ïðèþòó. Ìåí³ áóëî ï’ÿòü ðîê³â, ³ ÿ íà âñå æèòòÿ çàïàì’ÿòàâ òîé ñòðàøíèé ð³ê ìîãî äèòèíñòâà. ß íå çíàþ, ñê³ëüêè ÿ òàì áóâ, íó äîáðå ïàì’ÿòàþ, ùî íàì äàâàëè ïî äâà ëèñòî÷êè ç êàïóñòè, ³ ìè ñèä³ëè ³ ãðèçëè ¿õ, ÿê êðîëèêè. Íàñ áóëî 52 òàêèõ, ÿê ÿ, ³ âñ³ ìè õîò³ëè æèòè, àëå ÷îðíèì ñèëàì áóëî áàéäóæå äî íàñ. ¯õíÿ ìåòà áóëà òàêà: ÷èì á³ëüøå íàñ íå ñòàíå — äëÿ íèõ êðàùå. ˳æîê ó íàñ íå áóëî, ñïàëè ìè âñ³ ïîêîòîì, òóëèëèñÿ îäíå äî îäíîãî, ùîá ç³ãð³òèñÿ. Âðàíö³ íå âñ³ ï³äâîäèëèñÿ, êîæíó í³÷ õòîñü ïîìèðàâ. Íàä íàøèì áóäèíêîì íàâèñëà ÷îðíà õìàðà: íàñ ïî÷àëà, ÿê êîñîþ, êîñèòè äèçåíòåð³ÿ. Ç 52 ä³òåé âèðâàëîñÿ ³ç ëàï ÷îðíî¿ ñìåðò³ ò³ëüêè âîñüìåðî, ðåøòà ïîìåðëè. À ÿêèìè ëþäüìè ìîãëè á âîíè áóòè!... áî ò³, êîòð³ ïðîéøëè ÷åðåç òàêó êóõíþ ñìåðò³, — íå ìîãëè áóòè ïîãàíèìè ëþäüìè. Òà ÷îðíèì ñèëàì âîíè áóëè íå ïîòð³áí³. ¯õíÿ ìåòà áóëà ÿê ïîá³ëüøå çíèùèòè íàñ... Êîëè ïðè¿õàëà ìîÿ ïîê³éíà òüîòÿ ìåíå çàáèðàòè ç Ïåðåÿñëàâà, òî ÿ áóâ ìàéæå â³äêëþ÷åíèé â³ä æèòòÿ. Ïàì’ÿòàþ, ÿê âîíà ÷èñòèëà âàðåíå ÿéöå, à ä³òè, êîòð³ áóëè ùå æâàâ³øèìè, áèëèñÿ çà òèìè øêàðëóïàìè. Òüîòÿ ïîêëèêàëà 10

²âàíîâ Ïåòðî Ïåòðîâè÷. Ñâ³òëèíà ïî÷. 1950 ðîê³â.

ìåíå äî ñåáå, ÿ ï³äïîâç äî íå¿ íà ÷åòâåð³íüêàõ, áî õîäèòè ÿ âæå íå ì³ã. Âîíà äóæå ïëàêàëà ³ äàâàëà ìåí³ î÷èùåíå ÿéöå, àëå ÿ éîãî âæå íå õîò³â. ß âæå áóâ íàñò³ëüêè íåì³÷íèì òà áåçñèëèì, ùî ÿ äî âñüîãî ëèøàâñÿ áàéäóæèì... Ïàì’ÿòàþ, öå áóëî çèìîþ, êîëè òüîòÿ çàáèðàëà ìåíå ³ç òîãî ïðèþòó. Ñê³ëüêè âîíà íàìó÷èëàñü ç³ ìíîþ, — òî ò³ëüêè îäèí Áîã çíàº. Õîäèòè ÿ íå ì³ã ³ íåñòè ìåíå ç Ïåðåÿñëàâà àæ äî Êàíåâà áóëî âàæêî. Òüîòÿ ïðîñèëà â êîæíîìó ñåë³ ïî äîðîç³ äîäîìó, ùîá äàëè êîíÿêó ï³äâåçòè ìåíå..., òà íå çàâæäè íà ¿¿ ïðîõàííÿ â³äãóêóâàëèñÿ... ϳñëÿ òàêîãî “êóðîðòó” ÿ äâà ðîêè íå ì³ã íå òî ùî õîäèòè, à íàâ³òü íå ì³ã ñèä³òè. Âåëèêå ñïàñèá³ ³ íèçüêèé óêë³í ìî¿é ïîê³éí³é áàáóñ³, ÿêà âñå æ âðÿòóâàëà ìåí³ æèòòÿ. Ëþäè äîáðî¿ âîë³! Áóäüìî ãîñïîäàðÿìè ñâ çåìë³, áåðåæ³ìî êîæíèé êîëîñîê, êîæíó çåðíèíó, áî ÿê º ó âàø³é õàò³ îêðàºöü õë³áà, òî öå âæå íå ãîëîä, öå º æèòòÿ.... Çàïèñàíî âëàñíîðó÷íî ²âàíîâèì Ï.Ï. 2 æîâòíÿ 1994 ðîêó. [Íàóêîâèé àðõ³â ØÍÇ, Ô-6, îï.4, ñïð.8]

Ö³íüêî Ãàííà Ãðèãîð³âíà, 1909 ð.í., Êàí³â, âóë. Áåñàðàá³ÿ, 78 (êîëèøíÿ ïðàö³âíèöÿ ãîòåëþ Øåâ÷åíê³âñüêîãî çàïîâ³äíèêà): Ïðàöþâàëà ÿ â 30-õ ðîêàõ øâåºþ ïðè ãîòåë³ Øåâ÷åíê³âñüêîãî çàïîâ³äíèêà... Êðàñèâèé áóâ ãîòåëü, íå òàêèé, ÿê öÿ êàçàðìà, ùî ñüîãîäí³ ñòî¿òü. Áóëà òîä³ ãîëîäîâêà. Ëþäè ïàäàëè, ÿê ñîëîìà, ïî òðóïàõ æå õîäèëè. Ç ãîëîäó âìåðëà é ìîÿ ìàòè. Ëåäü äèòèíó ñâîþ âðÿòóâàëà òèì, ùî ÷èùó, áóëî, íà ãîòåë³ ðèáó, òà çáåðó æèðí³ êèøêè — òà ïîæàðþ ¿õ — ³ äàþ äèòèí³. À ìàòè íå õîò³ëà ¿ñòè, âñå êàçàëà: “Ìèø³ êðàùå äàé!”. Îäíîãî ðàçó äèðåêòîð ãîòåëþ ïîñëàâ ìåíå äî ä³äà ßäëîâñüêîãî, áàãàòîë³òíüîãî õðàíèòåëÿ Øåâ÷åíêîâî¿ ìîãèëè, ùîá ÿ éîìó êîñòþì ïîøèëà íà ñìåðòü. Âèäíî, õòîñü ñêàçàâ éîìó, ùî â³í óæå äîõîäèòü. Äàëè ìåí³ ìàòå𳿠÷îðíî¿, â ïîëîñî÷êó, ùîá ÿ ïîøèëà éîìó ï³äæàê ³ øòàíè. ß ä³äà äîáðå çíàëà. Áóâàëà â íüîãî ðàí³øå íå ðàç. ³í ìåíå äóæå ëþáèâ. Çàâæäè íàðâå ìåí³ êâ³òîê, âèíîãðàäîì ïðèãîñòèòü. ß ç äèòèíñòâà ó íüîãî òàì âèðîñëà. Îòîæ, ÿê ïîñëàâ ìåíå äèðåêòîð, òî ÿ é ï³øëà. Íó ïðèéøëà. À â³í ñèäèòü òàêèé âèñîõøèé, òðóï îäèí, äåðåâ’ÿí³ ëîæå÷êè ðîáèòü (êðàñèâ³ ëîæêè ðîáèâ!). ß é êàæó éîìó, ùî ìåíå ïîñëàëè, ùîá ÿ êîñòþì Âàì ïîøèëà. À â³í ìåí³: — ß âìðó ³ â ö³ì êîñòþì³, ùî íà ìåí³. Êðàùå á âè ìåí³ ¿ñòîíüêè ïðèíåñëè. ß ç ãîëîäó âìèðàþ. ß æèâèõ ëþäåé òóò íå áà÷ó. Âñ³ ïîìèðàþòü ç ãîëîäó... ͳõòî íå ïðèõîäèòü. ² òàê ïëàêàâ, á³äíåíüêèé. Ïîêè áóëî ïîäóæàº, òî âèéäå, áóëî, íà ãîðó — òà õî÷ ãóêíå êîãî. À ÿê íå çì³ã âæå õîäèòè — òî íå ì³ã ³ ãóêíóòè. 13

Ö³íüêî Ãàííà Ãðèãîð³âíà. Ñâ³òëèíà 1935 ðîêó.

ßäëîâñüêèé ²âàí Îëåêñ³éîâè÷ íà ãàíêó õàòè. Ñâ³òëèíà 1917 ðîêó.

ßäëîâñüêèé ²âàí Îëåêñ³éîâè÷. Ñâ³òëèíà ê³íöÿ 1920-õ ðîê³â. ß çíÿëà ì³ðêó, ïîøèëà éîìó êîñòþì. Ñêàçàëà äèðåêòîðó ãîòåëþ, ùîá ïîñëàâ éîìó ¿ñòè. Àëå áóëî âæå ï³çíî. Äóæå âæå â³í îòîùàâ. Íå ïîìîãëà éîìó ¿æà. Òî òàê âîíî, á³äíå, ³ ïîìåðëî ç ãîëîäó... Çàïèñàëà Òàðàõàí-Áåðåçà Ç.Ï. 15 ëþòîãî 1995 ðîêó. [Íàóêîâèé àðõ³â ØÍÇ, Ô-5, îï.4, ñïð.1]

15

Áåðåçà Ìàð³ÿ Ãàâðèë³âíà, 1908 ð.í., Êàí³â, âóë. Áåñàðàá³ÿ, 2 (ó÷àñíèöÿ áóä³âíèöòâà ìóçåþ Òàðàñà Øåâ÷åíêà): Òî áóëè æàõëèâ³ ÷àñè. Ìè æèëè òîä³ â Êàíåâ³, á³ëÿ ñàì³ñ³íüêîãî Äí³ïðà, íà âóëèö³ Áåñàðà᳿, ÿêðàç íà øëÿõó, ùî âåäå äî Øåâ÷åíêîâî¿ ìîãèëè. Ùîá âèæèòè, ï³øëè ç áàòüêîì íà áóä³âíèöòâî çàë³çíè÷íîãî ìîñòó ÷åðåç Äí³ïðî, àäæå ó íàñ áóëî òîä³ âæå äâîº ä³òîê — ìàëà Êàòðóñÿ òà íåìîâëÿòêî Íàòàëî÷êà. À äàâàòè ¿ñòè ä³òÿì íå áóëî ÷îãî. Âñå ç íàñ âèêà÷àëè, íå ëèøèëè í³÷îã³ñ³íüêî, ñóïîñòàòè. ³ä òîãî, ùî íå áóëî ÷îãî ¿ñòè — ó ìåíå ïðîïàëî ìîëîêî. ² ï³øëè ìè íà áóä³âíèöòâî ìîñòó ðàäè òîãî øìàòêà õë³áà, ùîá ïîðÿòóâàòè ä³òåé. Ïðàöþâàëè êàòîðæíî ç ðàíêó äî âå÷îðà. Áóëà çèìà, ìîðîçè, õîëîä. À îäÿãòèñÿ òåïëî òà âçóòèñÿ íå áóëî â ùî. ² ìè, ãîëîäí³ ³ õîëîäí³, çíåñèëåí³, ïðàöþâàëè òóò íà â³òðàõ, ñí³ãàõ òà äîùàõ. À ïîò³ì òðåáà áóëî ùå äîâãî ÷åêàòè øìàòîê òîãî ãëåâêîãî ÷îðíîãî õë³áà, ÿêèé âðó÷àëè êîæíîìó îêðåìî. ² ìè ïîâåðòàëèñÿ äîäîìó, îï³âíî÷³, ñòðàøåííî ïåðåìåðçë³ ç òèì øìàòî÷êîì õë³áà. Ìè éøëè ³ íå çíàëè, ùî òàì ðîáèòüñÿ ç íàøèìè ä³òüìè. Ó õàò³ áóëî õîëîäíî, àäæå íå áóëî áåç íàñ êîìó ïðîòîïèòè. ijòè õîëîäí³, à ìè ùå á³ëüø õîëîäí³ ç âóëèö³, ç ìîðîçó, ÿ áîÿëàñÿ ñâî¿ìè õîëîäíèìè ðóêàìè òîðêíóòèñÿ äî íåìîâëÿòè. ß æóâàëà òîé ãëåâêèé õë³á, ðîáèëà ç íüîãî ”êóêëó” ³ ñóíóëà â ìàëåñåíüêèé ðîòèê íåìîâëÿòêà — ³ âîíî éîãî ïî÷èíàëî ñìîêòàòè. Ñïåðøó âîíî ñìîêòàëî éîãî, à ç êîæíèì äíåì äèòÿ ñëàáøàëî — ³ âæå íå õîò³ëî áðàòè òîãî ãëåâ’ÿêà, à ò³ëüêè ñòðàøåííî ñòîãíàëî, ÿê 16

Áåðåçà Ìàð³ÿ Ãàâðèë³âíà. Ñâ³òëèíà 1928 ðîêó.

ñòàðå. Ñåðöå ðîçðèâàëîñÿ â³ä öüîãî. À ïîðÿòóâàòè äèòÿòêî ÿ íå ìîãëà í³÷èì. ² çàðàç, ÷åðåç ñò³ëüêè ðîê³â, ÿ íå ìîæó çàáóòè òîãî ñòîãîíó. À îäíîãî ðàçó ìè ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó — ³ Íàòàëî÷êà âæå íå ñòîãíàëà, âîíà çàìîâêëà íàâ³êè... ϳøëà ÿ òîä³ ïðàöþâàòè íà áóä³âíèöòâî ìóçåþ íà Òàðàñîâ³é ãîð³, òàêîæ çà øìàòîê õë³áà òà ìèñêó áàëàíäè. Íåëåãêî áóëî é òóò ïðàöþâàòè íàì, îñîáëèâî ìîëîäèì ä³â÷àòàì òà æ³íêàì, — àëå òðåáà áóëî ÿêîñü ðÿòóâàòèñÿ â³ä âèäèìî¿ ñìåðò³: â Êàíåâ³ âæå ïàäàëè ëþäè â³ä ãîëîäó ïðÿìî íà âóëèöÿõ. Íå âñòèãàëè âèâîçèòè ¿õ äî ìåðòâåöüêî¿. Áàòüê³â áðàò âè¿õàâ, ðÿòóþ÷èñü â³ä ãîëîäó, äî Êàðå볿 ³ íàïèñàâ íàì, ùîá ìè âè¿æäæàëè òóäè íåãàéíî ç Êàòðóñåþ òà ìî¿ìè áàòüêàìè, ÿê³ æèëè íà ë³âîìó áåðåç³ Äí³ïðà â ñ.Ðåø³òêàõ (íàïðîòè Êàíåâà). Âèð³øèëè ¿õàòè, ùîá íå çàãèíóëî ³ äðóãå äèòÿ. À ìî¿ áàòüêè íå ñõîò³ëè êèäàòè õàòó, ð³äíå ñåëî, ÿê ÿ ¿õ íå áëàãàëà. Òî íàì ïîùàñòèëî: íàñ ùå ïóñòèëè âè¿õàòè ç Óêðà¿íè. Òà íåçàáàðîì, ÿê ïîâ³äîìèëè íàì ç äîìó, — òàêèé âè¿çä äëÿ ïîìèðàþ÷èõ ç ãîëîäó ëþäåé áóâ çàáîðîíåíèé. Íåëåãêî áóëî ³ â Êàðå볿. Áàòüêî íàø ïðàöþâàâ íà ë³ñîðîçðîáêàõ, à ÿ ç Êàòðóñåþ — âäîìà. Òî ÿ âèøèâàëà, ùîá çàðîáèòè õî÷ òðîõè íà ïðîæèòòÿ òà ùî-íåáóäü ïîñëàòè áàòüêàì íà Óêðà¿íó. Òà íå âñ³ ïîñèëêè äîõîäèëè. À êîëè ïðèéøëà ¿ì îñòàííÿ ïîñèëêà, òî âîíè, ïîáà÷èâøè â í³é ÷åðñòâó õë³áèíó, ïîö³ëóâàëè ¿¿ ³ ïî÷àëè ¿ñòè. Ìàòè òðîõè 璿ëà — ³ çóïèíèëàñÿ, à áàòüêî — íå ì³ã, õî÷ ÿê ìàòè íå ïðîñèëà éîãî çà÷åêàòè, áî öå íåáåçïå÷íî. ² ñïðàâä³, íà¿âøèñü ñâÿòîãî õë³áà, â³í â³äðàçó âìåð, à ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ ïîìåðëà ³ ìàòè. Ðîçêàçóâàëè ìåí³ î÷åâèäö³, 18

ÿê â Ðåø³òêàõ ¿çäèëà ùîäåííî ï³äâîäà ïîï³ä õàòàìè, íà ÿêó ñêèäàëè ìåðòâèõ ëþäåé. Ìàò³ð ìîþ êèíóëè íà â³ç ïðÿìî â ÷îðí³é ñîðî÷ö³, íå ïðè÷åñàíó, íå îäÿãíåíó, ÿê ãîäèòüñÿ. ² ÿ í³áè áà÷ó ¿¿ íà ö³é îñòàíí³é äîðîç³ — ³ ñåðöå êðàºòüñÿ âñå æèòòÿ â³ä áîëþ: çà ùî òàê ïîçíóùàëèñÿ íàä íàøèìè áàòüêàìè, ä³òüìè, íàä âñ³ì íàøèì íàðîäîì? ß âæå ³ ñàìà, ä³òè, ñòîþ íà äîðîç³ äî ³íøîãî ñâ³òó. ß âæå äàâíî ïðèãîòóâàëà ñâî¿é ìàòåð³ îäÿã â õóñòèí³ — ³ ñï³äíèöþ, ³ êîôòî÷êó, ÿêðàç íà íå¿ (âîíà áóëà âèñîêà òà ñòàâíà) ³ ÷èñòó ñîðî÷å÷êó, ³ õóñòèíó, ³ ïàí÷îõè òà òàïî÷êè. ² äóæå ïðîøó âàñ, íå çàáóäüòå âñå öå ïîêëàñòè ìåí³ â äîìîâèíó, ùîá ÿ ìîãëà ïðèíåñòè âñå öå ¿é íà òîé ñâ³ò. Íå çàáóäüòå æ, áî áóäå ã³ðêî ìåí³ ³ íà òîìó ñâ³ò³, ùî íå áóëî êîìó âèðÿäèòè ¿¿ ïî-ëþäñüêè â îñòàííþ äîðîãó, â ³íøèé ñâ³ò... À òîä³, êîëè ÿ ùå íå çíàëà, ùî ¿õ íåìຠâ æèâèõ, ³ ãîòóâàëà ¿ì çíîâó ïîñèëêó ç Êàðå볿, ðàïòîì îòðèìóþ ëèñòà â³ä ìàìèíî¿ ñåñòðè — ò³òêè Âàðêè (íåâ³ñòêè ñòîðîæà Øåâ÷åíêîâî¿ ìîãèëè ²âàíà ßäëîâñüêîãî — âîíà áóëà äðóæèíîþ éîãî ñèíà Ôåäîðà) ïðî òå, ùî ¿õ âæå íåìຠíà ñâ³ò³. ß ïîïëàêàëà, ïîïëàêàëà, à ïîñèëêó âñå îäíî ïîñëàëà â Óêðà¿íó, ò³ëüêè âæå íå áàòüêàì, à ò³òö³ Âàðö³, â ÿêî¿ áóëà âæå ñâîÿ âåëèêà ñ³ì’ÿ. À ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ îòðèìóþ â³ä íå¿ ëèñòà, â ÿêîìó âîíà íàïèñàëà, ùî ïîìåð ç ãîëîäó ²âàí ßäëîâñüêèé, ³ ¿¿ ìàòè Õòîäîõà (à ìîÿ áàáóñÿ), ÿêà äîæèâàëà ñâîãî â³êó âêóï³ ç ²âàíîì ßäëîâñüêèì, ó õàòèíö³ á³ëÿ Øåâ÷åíêîâî¿ ìîãèëè. Òà êîëè ïîìåð ßäëîâñüêèé ó ëþòîìó 1933 ðîêó, òî éîãî ïîõîâàâ çàïîâ³äíèê. À êîëè ÷åðåç äâà ì³ñÿö³ ïîìåðëà áàáóñÿ Õòîäîõà, òî ¿¿ íå áóëî çà ùî ïîõîâàòè, ³ âîíà ìåðòâà âæå ê³ëüêà äí³â 19

ëåæàëà âäîìà, àäæå íå áóëî êîìó âèêîïàòè ìîãèëó — âñ³ áóëè íàñò³ëüêè îñëàáë³, ³ ãîâîðèëè ò³ëüêè, ùî ÿêáè áóëî õî÷ ùî-íåáóäü ïîïî¿ñòè, òî, ìîæå á, âîíè ³ ïîäóæàëè öå çðîáèòè. ² ðàïòîì ïîâ³äîìèëè ¿é ïðî ìîþ ïîñèëêó. Öÿ ïîñèëêà ïðèéøëà ó íàäçâè÷àéíî òÿæêèé äëÿ íèõ ÷àñ. Ó í³é áóëî ëèøå áîðîøíî òà òðîõè öóêðó, õë³áèíà. ² öå ñïðèéíÿëîñÿ ëþäüìè ÿê ìàííà íåáåñíà. Ïî÷àëè âàðèòè çàò³ðêó, ç³éøëèñÿ, ñïîâçëèñÿ ëþäè, ïî¿ëè ¿¿, îæèëè. Âèêîïàëè ³ ìîãèëó ï³ä Òàðàñîâîþ ãîðîþ — äî êëàäîâèùà âñå æ íå ïîäóæàëè. ß áóëà ùàñëèâîþ ïî÷óòè ïðî òå, ùî õî÷ ìîþ áàáóñþ ïðîâåëè ÿê ³ ñë³ä, ïî-ëþäñüêè... Çàïèñàëà Òàðàõàí-Áåðåçà Ç.Ï. â³ä ìàòåð³, íåçàäîâãî äî ¿¿ ñìåðò³, 15 ëþòîãî 1995 ðîêó. [Íàóêîâèé àðõ³â ØÍÇ, Ô-5, îï.4, ñïð.6]

Ëîïàòà Ïåëàãåÿ Þõèì³âíà, 1912 ð.í., Êàí³â, âóë. Áåñàðàá³ÿ, 51 (ó÷àñíèöÿ áóä³âíèöòâà ìóçåþ Òàðàñà Øåâ÷åíêà): Òî áóâ ñòðàøíèé ÷àñ, ÿêðàç ãîëîäîâêà. Íå áóëî ÷îãî ¿ñòè, ³ ìè éøëè íà Òàðàñîâó ãîðó, ùîá íå ïîìåðòè ç ãîëîäó, ùîá çàðîáèòè 2 ôóíòè õë³áà (800 ãðàì³â)... Äóæå âàæêî áóëî íàì. Ïàäàëè ç í³ã, àëå Ãîñïîäü íàñ óêð³ïëÿâ. Áîñ³, ï’ÿòè ïîðåïàí³, íîãè ïîáèò³. Ñòðàäàëüíèö³ áóëè ìè, ÿê çàêëþ÷îíí³. Äî òîãî äîíîñèëèñÿ, ùî â íàñ ïîðîçëàçèëîñÿ âñå. ² êîëè íàì îäíîãî ðàçó äàëè íàò³ëüí³ ï³äæàêè, òî ìè áóëè ¿ì òàê³ ðàä³... Ìóçåé Òàðàñà Øåâ÷åíêà ïî÷àâ áóäóâàòèñÿ ó 1933 ðîö³. Âñå äîâîäèëîñü ðîáèòè âðó÷íó. Áàãàòî áóëî íîñèëüíèê³â. Íå ò³ëüêè ìóæ÷èí, à é æ³íîê, ä³â÷àò. À íîñèòè äîâîäèëîñÿ ³ç áàðæ, ÿê³ ïðèâîçèëè áóäìàòåð³àëè. ² ìè âèãðóæàëè íà áåðåã, àáî òóäè, äå òåïåð êëóìáà âíèçó. Òî ìè íîñèëè áóäìàòåð³àëè íà “êîçëàõ”, ÿê³ áóëè çáèò³ ç äîøêè ç äâîìà í³æêàìè, (íèìè çà÷³ïàëè “êîçó” çà ïëå÷³). Íà íîñèëêàõ íå ìîæíà áóëî íîñèòè — íå áóëî ÿê ç íèìè ðîçâåðíóòèñü. ßê ïðèáóâàëà áàðæà — òî ìè âèãðóæàëè ñàì³ íà áåðåã. Íîñèëè êèðïè÷, ï³ñîê, êàì³íü, àæ ïîêè íå çáóäóâàëè áàãàòî âàãîíåòîê, ÿê³ ïîäàâàëè íà ãîðó ëåáüîäêîþ, òÿãàëè òðîñîì... “Êîçëàìè” íîñèëè íà ãîðó — àæ ñïèíè ïîîáëàçèëè, ãíîºì áðàëèñü. Ïî 40 øòóê êèðïè÷à áðàëè, ùîá øâèäøå âèãðóçèòè. Ðàä³ëè, ùî ïîâå÷åðÿºìî ³ õë³áà äàäóòü. ßê ïðèâåçóòü äîøêè âíèçó 9 àáî 12-àðøèíí³, òî ìè, ä³â÷àòà, áåðåìî ïî äâ³ äîøêè âäâîõ: îäíà — ñïåðåäó, äðóãà — ççàäó. ßêùî âèíåñåìî 20 ðàç³â äîøîê, òî îäåðæèìî ïî 2 21

Ëîïàòà Ïåëàãåÿ Þõèì³âíà íà ãðóïîâîìó çí³ìêó (äðóãèé ðÿä, ó öåíòð³). Ñâ³òëèíà 1935 ðîêó.

ôóíòè õë³áà, à ÿê 15 ðàç — òî 1,5 ôóíòè õë³áà. À òåïåð êàæóòü: ÿê éîãî ç³éòè ïî ñõîäàõ, à ìè ùîäíÿ ïî äâàäöÿòü ðàç³â ç äîøêàìè âèõîäèëè íà Òàðàñîâó ãîðó... Àëå æ ÿê ï³äí³ìåìîñÿ, áóëî, ç Îäàðêîþ Ïøåíè÷íîþ íà ãîðó ç äîøêàìè, ïîñòàâèìî ¿õ íà ïåðåì÷ó — òà ÿê çàñï³âàºìî! Òî ä³ä Êàðïî Ïðèòîöüêèé, áóëî, íàì ³ êàæå: — Îé ñîëîâåº÷êè-ðåº÷êè! Âè æ ¿ñòè õî÷åòå, à ùå é ñï³âàºòå. À ìè éîìó: — Ìè âæå â³äïî÷èëè, ìè âæå íà ãîð³! À ÿê æå ìè ñï³âàëè! Òàê³ áóëè ãîðëàñò³, ñï³âó÷³, ãîëîñí³. Âñå ñï³âàëè. ×è ¿ëè, ÷è ïèëè, à âñå ñï³âàëè... Âàïíî ãàñèëè. Ó ÿìè çñèïàëè, âîäó ëèëè ³ ïîäàâàëè íà ãîðó ãàøåíå. ͳêîëè íå çàáóäó, ÿê êîïàëè òðàíøå¿, ùîá çàêëàñòè ôóíäàìåíò ìóçåþ. Áóëà ëþòà çèìà, çåìëÿ ìåðçëà, ñí³ã êðóãîì, çàâ³ðþõà, î÷èìà äèâèòèñÿ íå ìîæíà. Òðàíøå¿ òàê³ ãëèáîê³, ùî âð³âåíü ç ãîëîâîþ. Õëîïö³ âèáèâàëè ìåðçëó çåìëþ ëîìàìè, à ìè ëîïàòàìè âèêèäàëè ¿¿ íàãîðó. Ãîë³, ðîçäÿãíóò³... ßêå ñòðàäàí³º áóëî! ß ìàëåíüêà, õóäà áóëà, ÿê íèòî÷êà. Òî áóëî ïðîøó Ãðèöüêà Ìàð÷åíêà, òåæ ñèðîòó, ÿê ³ ÿ: “Ãðèøà! Òè íå êèäàé òàê³ âåëèê³ ãðóäêè! Ðîçáèâàé ¿õ íà ìåíøåíüê³, áî ÿ íå ïîäóæàþ âèêèäàòè.” À Ãðèöüêó ìåíå äóæå æàëêî, òî â³í, áóëî, ³ ïîñëóõàº. Îòàê ìè æèëè, îòàê ìóçåé ñòðî¿ëè... ̳ñÿöü æäåø ïîëó÷êè — ³äåø, à òîá³ êàæóòü, ùî òè ùå âèíåí ÿê íå 15, òî 16 êàðáîâàíö³â ó ñòîëîâó, ùî áóëà â ãîòåë³. Êàìåíùèêàì äàâàëè ãðîø³, à ìè, ï³äíîñ÷èêè, ³ êîï³éêè íå ïîëó÷àëè, ùå é áóëè âèíí³. À çà ùî æ æèòü? Äàâàëè òðè ðàçè ¿ñòè â ñòîëîâ³: çàò³ðêó äàâàëè í³ ñ³ÿíó, í³ â³ÿíó, à õë³áà îòàêåíüêèé êóñî÷îê, ÿê òîé ê³çÿê. À òàê 23

æå âàæêî ðîáèëè: ³ ï³ñîê ñ³ÿëè çàë³çíèìè ñèòàìè, ³ íîñèëè âñå, ³ ïîäàâàëè. ß æ ñèðîòà áóëà, í³êîã³ñ³íüêî ó ìåíå — í³ áàòüêà, í³ ìàòåð³. À õàòà áàòüê³âñüêà çäîðîâà. ϳñëÿ ðîáîòè ùå é äðîâ ïðèíåñó ç ë³ñó, ùîá ïðîòîïèòè. Íà ðîáîò³ æ â áðèãàä³ ÿ áóëà íàéìåíøîþ. À ðîáèëà, ìàáóòü, íàéá³ëüøå. Ó æ³íîê ä³òêè ìàëåíüê³ — òî á³æàòü äî íèõ. Áóëà òàêà Ìàðèíà, öå â ³ñòîð³þ òðåáà çàïèñàòè. Ó íå¿ áóëî òðîº ä³òåé, íàéìåíø³é, Ìàí³, — 6 ì³ñÿö³â. Òî âîíà óõîïèòü â îá³ä ñâîþ çàë³çíó ìèñî÷êó ³ç çàò³ðêîþ ³ íåñå ä³òÿì — ïîá³æèòü ç ãîðè àæ íà ²ñêîâùèíó — ³ â õàòó íåìà êîëè çàéòè: ó â³êíî ïîäàñòü ä³òÿì. À ò³ 2 ôóíòè õë³áà ïîä³ëèòü íà ÷îòèðüîõ. ßê çäóìàºø, ÿêå ìè æèòòÿ ïðîæèëè... Õî÷ áè é íà ìóçå¿ — ñê³ëüêè òàì ëþäñüêîãî òðóäà, ñê³ëüêè ñòðàäàí³ÿ! Ùîá íå äî÷åêàòèñÿ òàêî¿ æèçí³ í³êîìó í³êîëè, ÿê ìè òîä³ æèëè. Çàïèñàëà Òàðàõàí-Áåðåçà Ç.Ï. 1 ëþòîãî 1991 ðîêó. [Íàóêîâèé àðõ³â ØÍÇ, Ô-5, îï.4, ñïð.2]

24

Ãåðàñèìåíêî Ìàð³ÿ Ëåîíò³¿âíà, 1913 ð.í., Êàí³â, âóë. Áåñàðàá³ÿ, 48 (ó÷àñíèöÿ áóä³âíèöòâà ìóçåþ Òàðàñà Øåâ÷åíêà): Ñüîãîäí³ âè áà÷èòå îöþ êðàñîòó, öåé ìóçåé, îö³ êîëîíè. ß ïðèêëàëà ñþäè òåæ ñâî¿õ ðóê, ñâîãî çäîðîâ’ÿ. Òîä³ ìè âñå âðó÷íó ðîáèëè, ³, íàâ³òü, áåòîí: êëàëè äîøêè, íàñèïàëè ðÿä ùåáåíþ, ðÿä öåìåíòó é ï³ñêó ³ ïîëèâàëè âîäîþ ç äâîõ áîê³â. Ïîò³ì öåé áåòîí ÿùè÷êàìè íîñèëè, îòàê ³ ðîáèëè ö³ êîëîíè. Òîä³ òóò ñòîÿëà àðìàòóðà, òàêà ãóñòà, ³ öå çàñèïàëè îòèì ùåáåíåì, îòèì öåìåíòîì. ßê ìóðóâàëè, íîñèëè öåãëó íà “êîçëàõ” (äîøö³ ç ëàòàìè). Òàêà äîøêà, ùî ç ìåòð ¿¿, à ìîæå, òðîøêè á³ëüøå, ³ äåðåâ’ÿí³ äâ³ ëàòè ïðèðîáëåí³, òóäè é íàêëàäàëîñÿ öåãëè, ñê³ëüêè ïîäóæàºø. Íàä³âàëè, ñòàâèëè íà ïëå÷³ ³ âèíîñèëè. Áóâ òîä³ ³íæåíåð Äóêàëüñüêèé ³ íà÷àëüíèê Äìèòð³ºâ. À êîëè ïåðåâ³ðÿëè, çà ñê³ëüêè ÷àñó ÿ ìîæó öå íà äðóãèé ïîâåðõ âèíåñòè, òî ÿ äóæå ñòàðàëàñÿ ³ ÿê çà÷åïèëàñÿ òà âïàëà ðàçîì ³ç öåãëîþ... Çíàºòå, ÿê ñòî¿òü íàä òîáîþ íà÷àëüíèê... Òà òî âñå í³÷îãî, ìîëîä³ñòü áóëà... Çíèçó â³ä Äí³ïðà áóâ ï³äéîìíè÷îê íåâåëè÷êèé, âàãîíåòêà äëÿ öåãëè, áåòîíó ³ ï³ñêó. Òàì ì³ñöå º, äå ïðîëÿãàëà ïóòü. Âîçèëè âàãîíåòêó àæ íà ï³ñîê ÷åðåç äîðîãó, íàãðóæàëè ³ òîä³ êîòèëè äî ï³äéîìíèêà, à òàì óæå çà÷³ïàëè çà ãà÷îê, ùîá âåçòè íà ãîðó. Òàê ùî, çâè÷àéíî, ñëàâà òèì ëþäÿì, ÿê³ ïðàöþþòü çàðàç, îõîðîíÿþòü, àëå é íàøà ÷àñòî÷êà º ó ö³é êðàñ³. ̳é áàòüêî ïîêîéíèé áóâ ó ãðóæ÷èêàõ. ß òåæ ðîáèëà íà áóä³âíèöòâ³ ìóçåþ. Òî ìè ùå ÿêîñü ³ñíóâàëè, ÿêîñü âèæèëè â ãîëîäîâêó. 25

Íàøà õàòà áóëà òîä³, ÿê ³ òåïåð, íà Áåññàðà᳿, ò³ëüêè âíèçó, á³ëÿ Äí³ïðà, íåäàëåêî â³ä Òàðàñîâî¿ ãîðè. Òî ÿ äîäîìó õîäèëà îá³äàòè, ùîá îòðèìóâàòè çàðïëàòó. Ò³ æ, ùî áóëè ç ñ³ë, à áàãàòî õòî ³ ç Êàíåâà, çà õàð÷ ðîáèëè, - ³ ¿ì çàðïëàòè íå äàâàëè. ¯ñòè âë³òêó âàðèëè â Ìîíàñòèðêó, ï³ä ãîðîþ, íà ãîðáî÷êó. À òàì, äå çàðàç âîäîêà÷êà, - íàïíóëè íàìåò ³ òî áóëà ¿äàëüíÿ. Òî ò³, ùî áóäóâàëè ìóçåé, ïîðÿòóâàëèñÿ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³. À ñê³ëüêè æ ëþäåé íå çìîãëî âðÿòóâàòèñÿ! ß âàì ðîçêàæó, ùî ÿ ñàìà áà÷èëà. Âèùå íàñ æèëà îäíà ñ³ì’ÿ Òèìîøåâñüêèõ, â ÿê³é ïîìåð ç ãîëîäó õàçÿ¿í ³ äîíüêà. Ëèøèëàñÿ ëèøå îäíà æ³íêà. À ó ÷îëîâ³êà, ùî æèâ ïî-ñóñ³äñòâó ç íàìè, ïîìåðëè ç ãîëîäó âñ³ ä³òè ³ äðóæèíà. ² ëèøèâøèñü çîâñ³ì ñàìîòí³ìè, âèð³øèëè âîíè ñïðîáóâàòè ùàñòÿ ³ ï³øëè ïîëîâèòè äî Äí³ïðà ðèáêè âîëîêîì (ìîëÿâíèêîì). Òà â íå¿, á³äíî¿, âæå ñèëè çîâñ³ì íå áóëî: âîíà òàì ³ ïîìåðëà íà áåðåç³ Äí³ïðà. Òî Óëÿíà Ëåáåäêî, Ãàííà, ÿ ³ õòîñü ÷åòâåðòèé âçÿëè ¿¿ á³ëÿ áåðåãà ³ ÿêîñü âèíåñëè íà ìîãèëêè òà òàì ïðèêîïàëè. À íà áàçàð³ òîä³ çàìîæí³ø³ âàæèëè ìàëåíüêèìè êóñî÷êàìè õë³á. Òî ÿ îäíîãî ðàçó âëàñíèìè î÷èìà áà÷èëà, ÿê ãîëîäíèé õëîï÷èê ðîê³â 15 (ÿ éîãî çíàëà, â³í ç Öåãåëüí³) âõîïèâ êóñî÷îê õë³áà ³ ïîá³ã ç íèì. À ¿õ äóø òðè æåíóòüñÿ çà íèì. ² ðàïòîì â³í óïàâ ó ï³ñîê ðàçîì ç òèì õë³áîì. À âîíè íàçäîãíàëè éîãî ³ á’þòü éîãî, áóõêàþòü éîãî ç óñ³º¿ ñèëè ó ñïèíó, - à â³í, á³äíèé, í³áè íå ÷óº í³÷îãî - ëåæèòü ³ ç³ ñëüîçàìè êóñຠòîé õë³á ç ï³ñêîì... ³ä ãîëîäó ÿçâà õîäèëà òîä³ ñòðàøíà. Ëþäè ïóõëè – ³ ïî÷èíàëî ò³ëî ÷åñàòèñÿ, à ïîò³ì ÿòðèòèñÿ. ² áàãàòî æ³íîê ìîëîäèõ ïîìåðëî òîä³: íîãà çàáîë³ëà – ³ âñå, ïðèõîäèâ ê³íåöü.  Êàíàðåéêè íàäâîð³ õëîïåöü ëåæàâ: äå ïàëüö³ – 26

Ãåðàñèìåíêî Ìàð³ÿ Ëåîíò³¿âíà íà ãðóïîâîìó çí³ìêó (êðàéíÿ ë³âîðó÷). Ñâ³òëèíà 1931 ðîêó.

òàì ðàíè òàê³ â³äêðèò³, à íà íèõ - ïðîñòÿãíóò³ ãîë³ æèëè... Îòàêå ñòðàøíå áóëî. Äóæå ñòðàøíå. Ëþäè ïàì’ÿòü âòðà÷àëè â³ä ãîëîäó, íàâ³òü ä³òè. Ìè æ æèëè ÿêðàç á³ëÿ äîðîãè. Îäíîãî ðàçó ÷óþ ÿ âå÷îðîì, ÿê ðèïíóëè ñ³íåøí³ äâåð³. ß âèãëÿíóëà, à öå Êàòÿ ç Ìîíàñòèðêà, ðîê³â ÷îòèðíàäöÿòè. ² âæå á³äîëàøíå ìîñòèòüñÿ ëÿãàòè ñïàòè â ñ³íÿõ, äóìàº, ùî âæå ïðèéøëî äîäîìó. ¯é, á³äîëàøí³é, âæå âñå áàéäóæå áóëî. À òî ³äó – à íà Ñåëüö³, ï³ä ìàãàçèíîì, ìîëîäèé ÷îëîâ³ê ëåæèòü, êðàñèâèé òàêèé, ðîê³â 35 - ³ ââåñü ÷îðíèé â³ä ãîëîäó: òàêà ìóðàâèöÿ áóëà ó á³äíèõ ëþäåé íà îáëè÷÷³. À ³äó íàçàä – à â³í âæå ìåðòâèé ëåæèòü... Ïàäàëè ëþäè íå ò³ëüêè ïî äîðîç³, à é íà ãîðîäàõ. Òàê áóëî ³ ç ìà÷óõîþ Óëÿíè Ëåáåäêî. ϳøëà íà ãîðîä ÿêóñü áóð’ÿíèíó 璿ñòè, - òà òàì ³ âïàëà á³ëÿ íå¿, à ñèë ï³äâåñòèñÿ âæå íå áóëî. Òî ìè ï³øëè ïðèòÿãëè ¿¿ – òî âîíà é ïîìåðëà äî ðàíêó íà ïå÷³. Æèëà ïî ñóñ³äñòâó ç íàìè Ïîëÿ ç ÷îëîâ³êîì. Ó íèõ áóëî ÷åòâåðî ä³òåé. Òî ÷îëîâ³ê ï³øîâ íà çàðîá³òêè ó ñåëî Ìèõàéë³âêó, äå ë³ñ ð³æóòü. Òàì â³í ³ âìåð ç ãîëîäó. À âîíà ð³øèëàñü â Á³ëîðóñ³þ ïî¿õàòè çà øìàòêîì õë³áà, - à ä³òåé ïîêèíóëà. Òî ÿ ÿê çàðàç áà÷ó, ÿê ¿¿ âîñüìèð³÷íà ä³â÷èíêà ïîáà÷èëà ó íàñ íà ãîðîä³ çåëåíó öèáóëþ. Íàì ¿¿ æàëü áóëî, òî ìè íå áîðîíèëè ¿é ðâàòè. Âîíà æ íà¿ëàñÿ ¿¿ òà òàê ³ ïîìåðëà ç ò³ºþ öèáóëèíêîþ â ðó÷ö³. À ïîò³ì ìåíøà ¿¿ ñåñòðè÷êà âìåðëà. À íåçàáàðîì ïîìåðëè ³ ñòàðø³, ä³â÷èíêà ³ õëîï÷èê, â ÷óæ³é, ïóñò³é õàò³ â³ä ãîëîäó. À ìàòè äóìàëà, ùî ïîðÿòóº ¿õ. Âåðíóëàñÿ – à ¿õ âæå í³êîãî íåìàº... Çàïèñàëà Òàðàõàí-Áåðåçà Ç.Ï. 1998-2003 ðîêó. 28

Äèê Íàòàë³ÿ Òèìîô³¿âíà, 1923 ð.í., Êàí³â, âóë. Áåñàðàá³ÿ, 28: Âàæêî çãàäóâàòè, àëå òàêå ³ çàáóòè íå ìîæíà, ùî ëþäè â ò³ ðîêè ïåðåæèëè, õòî âèæèâ ³ õòî îñòàâñÿ â æèâèõ. Íàøà ñ³ì’ÿ áóëà âåëèêà — áàòüêî, ìàòè, ³ íàñ øåñòåðî ä³òåé: ÿ, Ôðîñÿ, Ïîëÿ, Ìàð³ÿ, Íàä³ÿ ³ Ãðèøà. ß áóëà íàéñòàðøà. Ìåí³ áóëî äåâ’ÿòü ðîê³â ó òîé ÷àñ. Ãîëîäóâàòü ïî÷àëè ³ç çèìè 1932 ðîêó. Êîëè ó áàòüê³â áóëî òàì ÿêåñü çîëîòî, òî ïîì³íÿëè íà ¿æó. Ùå ³ îäåæà ÿêà áóëà, òàêîæ ïîì³íÿëè íà ¿æó. À êîëè íå ñòàëî ÷îãî ì³íÿòü ï³ä âåñíó 1933 ðîêó, ñ³ì’ÿ ïî÷àëà ãîëîäóâàòü. Áàòüêè æ ïî÷àëè ïóõíóòü. Ìåíø³ ä³òè ïî÷àëè âìèðàòè. ß áóëà ³ç ä³òåé ñàìà ñòàðøà ó ñ³ì’¿. ß ³ ìåíøà ìîÿ ñåñòðà Ôðîñÿ ïî÷àëè âåñíîþ éòè ç äîìó. Æèëè ìè íà óëèö³ Öåãåëüí³ (òåïåð Êîòîâà), à õîäèëè ïî ì³ñòó, ïî ñì³òíèêàõ, ïîï³ä ñòîëîâàìè, ïî áàçàðó. Ìîæå íàì õòî êðèõòó êîëè ³ äàâàâ, àëå ìè áóëè óæå îáèäâ³ ïóõë³. Ëåäâå ïîâåðòàëèñÿ äîäîìó. À êîëè íå ïîäóæàëè ä³éòè äîäîìó, òî ñïàëè äåñü ï³ä òèíîì. ¯ëè ìè ç ëèïè áðóíüêè ³ ç àêàö³¿ öâ³ò. À îäíîãî ðàçó ìè ïîâåðíóëèñÿ ç Ôðîñåþ äîäîìó, òî ìåíøèõ ä³òåé óæå íå áóëî: Ïîë³, Ìà𳿠³ Íàä³. À áàòüêî ³ ìàòè ç ãðóäíîþ äèòèíîþ Ãðèøåþ ðîáèëè â øêîë³: ïðèáèðàëè ³ çàì³òàëè. Îäíîãî ðàçó ìè ïðèéøëè íåïðèòîìí³. Ïîëÿãàëè íà ëåæàíö³ ñïàòü, òî Ôðîñÿ òî¿ íî÷³ óìåðëà á³ëÿ ìåíå. ß ï³øëà äî ñóñ³ä³â, ìåíå íå âïóñòèëè. Ïîò³ì ÿ ï³øëà äî ä³äà ³ áàáè. Öå áóëè áàòüêîâ³ áàòüêè. Âîíè ìåíå òåæ íå âïóñòèëè, áîÿëèñÿ, ùîá ÿ â íèõ íå âìåðëà. Òî ÿ âåðíóëàñü ³ ïîë³çëà íà ï³÷, ³ ðÿäîì ç ìåðòâîþ ñåñòðè÷êîþ ñïàëà. À ðàíî íå çíàþ, äå ÿ ï³øëà. ß íå áà÷èëà í³êîãî, êîëè 29

êîãî õòî õîðîíèâ. ß ïðîäîâæóâàëà áðîäèòè ïî ñì³òíèêàõ, ñïàëà ï³ä òèíàìè, áî äîäîìó íå ïîäóæàëà ïðèõîäèòü. Äâà ðàçè çàáèðàëè íà ìàøèíó íå ò³ëüêè ìåíå, áî òàêèõ, ÿê ÿ, êîòð³ âàëÿëèñÿ ï³ä òèíàìè, áóëî áàãàòî. Òî âîíè, ùîá ëþäè íå âìèðàëè ïî äîðîãàõ, çâîçèëè äî îäíîãî ïðèì³ùåííÿ. Ïåðøèé ðàç çâåçëè íàñ äî ìåðòâåöüêî¿ ³ ïîñêèäàëè, ÿê äðîâà. Òî õòî ê³í÷èâñÿ, à õòî íå âìåð, ðîçë³çëèñÿ, õòî êóäè, ³ ïðîäîâæóâàëè òèíÿòèñÿ. Ñüîãîäí³ äóìàºø ïðî öå ç âåëèêèì æàõîì, à òîä³ áóëî âñå îäíî. À äðóãèé ðàç íàãðóçèëè ïîâíó ìàøèíó ³ ñòàðèõ, ³ ìàëèõ ³ ïðèâåçëè íà âóëèöþ Øåâ÷åíêà, äå áóëà õàòà ñòàðåíüêà, ³ çãðóçèëè â òó õàòó âñèõ ³ çàêðèëè íà çàìîê, ùîá íå ðîçëàçèëèñü ïîï³ä òèíàìè ³ îñòàâèëè íà í³÷ âìèðàëè òàì (òåïåð íà òîìó ì³ñö³ çíàõîäèòüñÿ áóäèíîê ¹ 88). ³êíà áóëè íèçåíüêî òàì. Òî õòî ïîäóæàâ, â³äêðèëè â³êíî ³ ïîâèëàçèëè âðàíö³. À ÿ íå âìåðëà, à âèë³çòè ç â³êíà íå ïîäóæàëà, áî äóæå ïóõëà áóëà. Ïåðåíî÷óâàëà ÿ ç òèìè òðóïàìè. À êîëè ÿ âðàíö³ ñòîÿëà á³ëÿ â³êíà, òî éøëà ïî äîðîç³ Êàòåðèíà Ôåäîò³âíà ç Ñåëüöÿ, à âîíà áóëà ñòàðøåíüêà çà ìåíå. Âîíà íåñëà âàðåí³ ëóøïàéêè â êîòüîëêó. ß ¿¿ ïîãóêàëà, ³ âîíà ïðèéøëà äî â³êíà. Òî ÿ ïîïðîñèëà ¿¿: ”Äàé ìåí³, Êàòþ, æìåíüêó ëóøïàéîê”. Âîíà çðàçó ìåí³ íå äàâàëà..., à ÿ äóæå ïðîñèëà, òî âîíà ìåí³ äàëà æìåíüêó. Ïîò³ì ÿ ïîïðîñèëà ¿¿: “Âèòÿãíè ìåíå ç â³êíà”. Òî âîíà âèòÿãëà ìåíå. Öå áóâ ðàíîê. ß ç’¿ëà ò³ ëóøïàéêè ³ ï³øëà äîäîìó. Àëå òîãî äíÿ ÿ íå ä³éøëà, áî íå ïîäóæàëà. Ïåðåíî÷óâàëà â ë³ñî÷êó ï³ä øîâêîâèöåþ, ùå, ïàì’ÿòàþ, ³ äîù ³øîâ. Çíÿëà ç ãîëîâè õóñòèíó, ùîá óêðèòèñÿ íåþ. Íà äðóãèé äåíü, êîëè ïðèéøëà äîäîìó, òî ÿ óæå ç äâîðó íå âèéøëà. Ïî÷àëî âñå ò³ëî ëîïàòü ³ òåêòè 30

Äèê Íàòàë³ÿ Òèìîô³¿âíà. Ñâ³òëèíà 1950 ðîêó.

ç íüîãî. Ïî÷àëî ãíèñòè. Âïàëà íà íîãè ³ íå õîäèëà äâà ðîêè íîãàìè. Àëå ÿêà òî ñèëà ìåíå âäåðæàëà íà ö³é ñòðàæäåíí³é çåìë³. Ó äâàíàäöÿòü ðîê³â ï³øëà â øêîëó. ϳñëÿ ãîëîäîâêè âçàãàë³ áóëè êëàñè ð³çíîãî â³êó, ïåðåðîñòêè. Âåëèêîþ áóëà íàøà ñ³ì’ÿ. Òà âñ³ ïîìåðëè ó ãîëîäîâêó. Ëèøèëèñÿ ò³ëüêè ìè ç ìàò³ð’þ. Áàòüêî íå âåðíóâñÿ ç ë³ñó, òàì ïîìåð. ß íå ïðèãàäóþ éîãî ìåðòâèì. ßê éîãî õîðîíèëè, ÿê õîðîíèëè ìî¿õ ñåñòåð ³ íàéìåíøîãî áðàòà — í³÷îãî íå ïàì’ÿòàþ. Ïðèãàäóþ ò³ëüêè, ÿê ÿ áëóäèëà ïîï³ä òèííþ òà áóð’ÿí ¿ëà. Ïî Êàíåâó áàãàòî áóëî ï³ä òèíàìè. Äå ÿ ñïàëà, äå ÿ íî÷óâàëà — í³õòî ìåíå íå ïèòàâ. Áóëà í³ âä³òà, í³ âçóòà, ãîëîäíà. À ÿê âèæèëà, íå çíàþ, Ãîñïîäí³ì äóõîì. Áîëÿ÷å íà äóø³ ³ çàðàç — îòàêó òðàãåä³þ ïåðåæèòè. ßê ïîáà÷ó ³ ñüîãîäí³ á³äíèõ ëþäåé — áîëÿ÷å íà äóø³ ðîáèòüñÿ. Çàïèñàíî âëàñíîðó÷íî Äèê Í.Ò. 1 ëèñòîïàäà 1995 ðîêó. [Íàóêîâèé àðõ³â ØÍÇ, Ô-5, îï.4, ñïð.3]

Ìàçóðêåâè÷ ¯âãà Ñòåïàí³âíà, 1910 ð.í., Êàí³â, âóë. Ìîíàñòèðîê, 9 (êîëèøíÿ ïðàö³âíèöÿ Øåâ÷åíê³âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî çàïîâ³äíèêà): Áàãàòî ãîðÿ ïðèí³ñ íàì ãîëîä. Ìè é òîä³ æèëè â Ìîíàñòèðêó ï³ä Òàðàñîâîþ ãîðîþ. Íàøà õàòà áóëà ïî ñóñ³äñòâó ç õàòîþ Àðòåìà Ñóùåíêà (ð³äíîãî áðàòà Ïàðàñêè Äàíèëîâî¿), íà òîìó ì³ñö³, äå çàðàç õàòà Ñàø³ Îìåëü÷åíêî ñòî¿òü. Àðòåìîâà æ³íêà Ïàðàñêà áóëà âàã³òíà ñàìå, à áóëî â íèõ òîä³ âæå òðîº ä³òåé: õëîï÷èê Ãíàò òà ùå äâ³ çîâñ³ì ìàëåíüê³ ä³â÷èíêè: Êàòÿ ³ Ìàíÿ, ðî÷ê³â ïî äâà. Ùå ìîëîä³ áóëè ³ Àðòåì, ³ Ïàðàñêà, áî ä³òè æ íåâåëè÷ê³ áóëè. À òîä³ æ ïîçàáèðàëè óïîâíîâàæåí³ âñå, ùî â êîãî áóëî. Ó íàñ ³ ðèæ³é çàáðàâ ó äâîõ ãîðùå÷êàõ àêòèâ³ñò Ñåìåí. ͳäå íå ìîæíà áóëî ñõîâàòè í³÷îãî. ² çàðàç ïðèãàäóþ, ÿê ò³ ìàëþòî÷êè Àðòåìîâ³ ñèä³ëè íà ëåæàíö³ ³ òàê æàë³áíî ïðîñèëè ñâîþ ìàò³ð Ïàðàñêó: ³áà (õë³áà), àì (ãàì)... Îòàê³ ñóïîñòàòè, äîâåëè ëþäåé äî òîãî, ùî âîíè ìåðòâèõ ëþäåé ¿ëè, íàâ³òü, âëàñíèõ ñâî¿õ ä³òåé! Ñèëüíî âåëèêå ãîðå áóëî. Òàê îòîé Àðòåì ³ âàã³òíà Ïàðàñêà 璿ëè òðüîõ ñâî¿õ ä³òåé, ÿê âîíè ïîìåðëè ç ãîëîäó. À ïîò³ì, ÿê â³í âìåð, òî âîíà ³ éîãî ñòàëà ¿ñòè. Âñüîãî íå 璿ëà, êóñîê îñòàâñÿ. À ê³ñòêè áóëè ³ â ãðóá³, ³ â ïîãðåá³. Ñóñ³äè äîãàäàëèñÿ, ùî òðàïèëîñÿ — ³ çàÿâèëè ïðî öå. ³äðàçó æ òó Ïàðàñêó çàáðàëà ì³ë³ö³ÿ — òî ç òîãî ÷àñó ìè é íå áà÷èëè ¿¿. Î÷åâèäíî, ³ âîíà ïîìåðëà. Òàê â ãîëîäîâêó çàãèíóëà âñÿ ¿õíÿ ñ³ì’ÿ. 33

Ìàçóðêåâè÷ ¯âãà Ñòåïàí³âíà. Ñâ³òëèíà 1936 ðîêó. Îé, ãîðå æ áóëî, ãîðå. Õàé Ãîñïîäü â³äâîäèòü, ùîá íå çíàâ í³õòî òàêîãî. Ñê³ëüêè ëþäåé ïîìåðëî, ÿêáè ¿õ õòî ïåðåùèòàâ! Õ³áà âæå ïåðåùèòàºø?.. Çàïèñàëà Òàðàõàí-Áåðåçà Ç.Ï. 19 áåðåçíÿ 1993 ðîêó. [Íàóêîâèé àðõ³â ØÍÇ, Ô-5, îï.4, ñïð.4] 34

Ìàçóðêåâè÷ Ãàííà Ñòåïàí³âíà, 1916 ð.í., Êàí³â, âóë. Ìîíàñòèðîê, 9 (êîëèøíÿ ïðàö³âíèöÿ Øåâ÷åíê³âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî çàïîâ³äíèêà): Íàñ ïîðÿòóâàëî â ãîëîäîâêó ëèøå òå, ùî áàòüêî ðèáèíó êîëè çëîâèòü. Òî ìàòè çà íå¿ êóïèòü áàòüêîâ³ øìàòî÷îê õë³áà, à íàì âèì³íÿº íà íå¿ ñòàêàí áîðîøíà. Çâè÷àéíî, öèì âîíà íå ïðîãîäóâàëà á íàøó âåëèêó ñ³ì’þ. Òà âîíà ñóøèëà ëèñòÿ ç ëèïè, ïåðåòèðàëà éîãî, à ïîò³ì ïðîñ³þâàëà íà ñèòî — ³ â öåé ïåðåòåðòèé ïîðîøîê äîäàâàëà òð³øêè áîðîøíà ³ ïåêëà íàì ìàòîðæåíèêè (ìëèíö³), ÿê³ íå äàâàëè íàì ïîìåðòè. Áàòüêî, áà÷à÷è, ÿê ñòðàæäàþòü éîãî ä³òè, ùîá íå áà÷èëà ìàòè, ñâ³é õë³á òàºìíî â³ääàâàâ ïî øìàòî÷êó íàì. Òî ó áàòüêà ïî÷àëè ïóõíóòè íîãè. À ìè ïîáà÷èëè òà é ñêàçàëè ìàòåð³ ³ â³äìîâèëèñÿ â³ä éîãî ïîðö³¿, õî÷ íàì, ãîëîäíèì, äóæå ïîòð³áíà áóëà òà êðèõ³òî÷êà õë³áà. Ðèáàëêè ïîì³òèëè, ùî â³í ïðèõîäèòü íà ðîáîòó áåç õë³áà ³ ïî÷àëè ä³ëèòèñÿ ç íèì ñâî¿ì øìàòî÷êîì. À Õòîäîñèõà Ìàð³ÿ, íàøà ñóñ³äêà, áóëà âàã³òíà. ³ä ãîëîäó ìàéæå çîâñ³ì îñë³ïëà, õî÷ ³ ìîëîäà ùå áóëà. Áóëà âîíà ³ ðàí³øå õóäîþ, à òîä³ ³ çîâñ³ì ïîäàëàñÿ, òàêà, ÿê òåíåòî÷êà, ñòàëà. Îäíîãî ðàçó áà÷èìî, âîíà ñòî¿òü ï³ä øîâêîâèöåþ ³ ïëà÷å, àäæå õî÷å ¿ñòè, à íå ìîæå çíàéòè íàâ³òü øîâêîâèöþ, áî âæå íå áà÷èòü ³ ¿¿. Òî ìè äàëè ¿é ñâîþ ëåïüîøêó, íàçáèðàëè øîâêîâèöü òà é äàëè ¿é. À âîíà çàì³ñòü ÷îëîâ³êà ñòîðîæóâàëà íà Òàðàñîâ³é ãîð³. ² ÿêîñü ïîáà÷èâ ¿¿ òóò, á³äîëàøíó, îäèí åêñêóðñàíò ³ ïî÷àâ 35

Ìàçóðêåâè÷ Ãàííà Ñòåïàí³âíà. Ñâ³òëèíà 1935 ðîêó. ðîçïèòóâàòè, ÷îìó âîíà òàêà âèñíàæåíà. Âîíà éîìó ðîçêàçàëà. Òî â³í âèòÿã ³ç ñóìêè êîðæà ³ äàâ ïîëîâèíó ¿é. À ïîò³ì îãëÿíó⠓Òàðàñîâó ñâ³òëèöþ”, âñþ òåðèòîð³þ òà é ç³áðàâñÿ éòè. Òà ïîáà÷èâøè çíîâó Ìàð³þ, íå âòðèìàâñÿ, ï³ä³éøîâ äî íå¿ òà é êàæå: — Íàòå âàì ³ öåé øìàòîê êîðæà. Âàì á³ëüøå òðåáà éîãî, í³æ ìåí³. ß äî¿äó é òàê äî Äí³ïðîïåòðîâñüêà... 36

² Ãîñïîäü òàêè çìèëîñåðäèâñÿ íàä ãîëîäóþ÷îþ Ìàð³ºþ òà íàä ¿¿ ìàéáóòí³ì äèòÿì. ² ïîñëàâ íà äîïîìîãó ¿é óêðà¿íñüêîãî ïîåòà Ïàâëà Òè÷èíó, ÿêèé ïðè¿õàâ íà òîé ÷àñ äî Êàíåâà. Ñïåðøó çóñòð³âñÿ â³í ç ¿¿ ÷îëîâ³êîì íà áåðåç³ Äí³ïðà, êîëè òîé ðèáàëèâ. Ðîçãîâîðèëèñÿ. ² äîãîâîðèëèñÿ äî òîãî, ùî Òîäîñü ï³ä ÷àñ ðîçìîâè âæèâ ïðèìîâêó: “Ïðè÷åïèâñÿ, ÿê ìóõà íà òè÷èí³”. À ïîåò ³ ñêàçàâ éîìó: “ À ÿ òåæ Òè÷èíà”. ×îëîâ³ê ñõàðàïóäèâñÿ. Çðîáèëîñÿ éîìó í³ÿêîâî. Ïî÷àâ âèáà÷àòèñÿ, ùî öÿ ïðèìîâêà âèðâàëàñÿ â íüîãî íåíàðîêîì. Òà ïîåò ïî÷àâ éîãî çàñïîêîþâàòè, ìîâëÿâ, í³÷îãî ïîãàíîãî â³í íå ñêàçàâ, ùî öå íå ñòðàøíå. Ñòàâ ïîåò ç íèì ³ äàë³ áàëàêàòè, à ïîò³ì ïðèéøîâ äî ìóçåþ. Ïîáà÷èâ Õòîäîñèõó. Âðàæåíèé ¿¿ ñòðàäíèöüêèì âèãëÿäîì, äàâ ¿é ãðîøåé. Äóæå ï³äòðèìàâ, à ïîò³ì ñêàçàâ: “Ïðè¿äüòå äî ìåíå”. ßêáè â³í ¿¿ íå ï³äòðèìàâ, òî âîíà ³ ä³òè ¿¿ ïîìåðëè á. ϳäòðèìóâàâ â³í ¿¿ ³ ï³ñëÿ ñìåðò³ ÷îëîâ³êà, êîëè âîíà ëèøèëàñÿ ç ìàëåíüêèìè ä³òêàìè ñàìà. ² öÿ íåâåëè÷êà, ÿê äèòèíà, æ³íêà áèëàñÿ â æèòò³, ÿê ðèáà îá ë³ä, ³ çàâæäè ãîâîðèëà, ùî ñïàñ ¿¿ òà ¿¿ ä³òåé Ïàâëî Òè÷èíà. Çàïèñàëà Òàðàõàí-Áåðåçà Ç.Ï. 4 ÷åðâíÿ 2003 ðîêó. [Íàóêîâèé àðõ³â ØÍÇ, Ô-5, îï.4, ñïð.5]

37

Áóòêî Ìàð³ÿ Ìóñ³¿âíà, 1917 ð.í., ì. Êàí³â, âóë. ²ñêîâùèíà, 7 (ó÷àñíèöÿ áóä³âíèöòâà ìóçåþ Òàðàñà Øåâ÷åíêà): Ðîáèëà ³ ÿ íà Òàðàñîâ³é ãîð³, ÿê ìóçåé áóäóâàëè. Ìåí³ áóëî òîä³ ø³ñòíàäöÿòü ðîê³â. ß áóëà íàéìîëîäøà ó íàø³é áðèãàä³. ß âîäó íîñèëà ç Äí³ïðà íà ãîðó ïî 17 ðàç³â â äåíü. Òàêà íîðìà áóëà. Ñïåðøó âñå âðó÷íó ðîáèëè. ϳçí³øå òðîõè ïîëåãøèëà íàøó ðîáîòó ëåáüîäêà, ÿêîþ ï³äí³ìàëè íà ãîðó áóä³âåëüíèé ìàòåð³àë. Òîä³ âæå êèðïè÷ ï³äâîçèëè ï³äâîäàìè äî ëåáüîäêè òà ãðóçèëè éîãî íà âàãîí, à íà ãîð³ âæå íîñèëè êèðïè÷ íà áóä³âíèöòâî ìóçåþ íà ïëå÷àõ äåðåâ’ÿíèìè “êîçëàìè”. Ãðîøåé íàì çà ðîáîòó íå ïëàòèëè. Ðîáèëè çà æèòíþ çàò³ðêó. ² ÷èì ìè òîä³, á³äí³, õàð÷óâàëèñÿ? Ïèëèïîâè÷êà Ìàðóñÿ âàðèëà íàì ¿ñòè íà ãîòåë³. Âàðèëà äëÿ ëåáüîä÷èê³â ãóñò³øó, à íàì, ïðîñòèì ðîáî÷èì, — ð³äåíüêó çàò³ðêó. Ïîøëþòü, áóëî, ìåíå ïðèíåñòè ëåáüîä÷èêàì çàò³ðêè. À ÿ áóëà òàêà ÷åñíà. ² ñàìà íå â³äâàæóñÿ õî÷ òðîõè ò³º¿ çàò³ðêè 璿ñòè, à ò³ëüêè äîðîãîþ ïàëü÷èêîì õî÷ îäíó ãàëóøå÷êó âèòÿãíó. À îäíîãî ðàçó, ïðèãàäóþ, ïðèíåñëà ÿ ç äîìó ñêèáêè ñîëîíîãî ãàðáóçà. ϳä ÷àñ ïåðåðâè, ÿê ïîñ³äàëè ìè ñòîìëåí³ òà ãîëîäí³ íà ãîð³ â³äïî÷èòè êðóæêîì, ÿ ïðèãîñòèëà âñ³õ öèìè ñêèáî÷êàìè ãàðáóçà. À ç íàìè ðîáèëà Ìàð³ÿ Çàãîðîäíÿ (íà Ñåëüö³ âîíà æèëà), ó ÿêî¿ áóâ äóæå ãàðíèé ãîëîñ. ßê çàðàç áà÷ó, ÿê âîíà òðèìຠòó ãàðáóçîâó ñêèáêó ïåðåä ñîáîþ ó âèòÿãíóò³é ðóö³, à ïîò³ì ÿê çàñï³âຠïðî íàøå ãîëîäíå ³ òÿæêå æèòòÿ, ³ êîæíå ñëîâî ïðîéìàëî íàñ äî ãëèáèíè äóø³. ² çàðàç çâó÷èòü öÿ ï³ñíÿ ó ìîºìó ñåðö³: 38

Ëþäè æèâóòü, ÿê ñàäè öâ³òóòü, À ìîÿ ãîëîâà â’ÿíå, ÿê òàÿ òðàâà... ², ñëóõàþ÷è òó ï³ñíþ, ïî÷àëè ìè âñ³ ã³ðêî ïëàêàòè. Òîé ìóçåé íàøèìè ñëüîçàìè îáëèòèé. Áîæå, Áîæå! Öüîãî é çãàäóâàòü íå ìîæíà. ß ïðèêóòà çàðàç äî ë³æêà, àëå âñå æ ³ ñüîãîäí³ çãàäóþ Øåâ÷åíê³â ìóçåé, ÿê â³í ïî÷èíàâ ã³ðêî áóäóâàòèñÿ... À ïî÷àëàñÿ ãîëîäîâêà ÷åðåç êîëåêòèâ³çàö³þ. Ãîñïîäàð, ÿêèé òðóäèâñÿ íà âëàñíîìó ïîë³, íå õîò³â ³òè â êîëãîñï. Òî âîíè âñå é ïîâèòðóøóâàëè, ïîâèêà÷óâàëè ç ëþäåé. À òîä³ òèì, õòî éøîâ ó êîëãîñï, îá³öÿëè äîïîìîãó. Ó íàñ áóëà íà ãîð³ ëåâàäà ç ãåêòàð, á³ëÿ ÿêî¿ ìè òàê óïàäàëè. Âðó÷íó êîïàëè ³ çàñ³âàëè. À íàøà ìàìà áóëà âäîâîþ. Òàê âîíè íàêëàëè íà íå¿ ïîäàòîê — 20 ïóä³â õë³áà. Íå ç³áðàëè ìè òàêîãî âðîæàþ, òî ìàìà ìóñèëà áóëà êóïèòè ùå ó ëþäåé ê³ëüêà ïóä³â, ùîá â³ääàòè áîðã äåðæàâ³. À â íàñ æå ñ³ì’ÿ. Ùî íàì ðîáèòè? Î÷åâèäíî, ïîìèðàòè ç ãîëîäó. Îòæå, çìóøåí³ áóëè âñòóïèòè â Êàí³âñüêèé êîëãîñï. Àæ ìîòîðîøíî ñòàº, êîëè çãàäàºø, ÿêå ñòðàøíå æèòòÿ ìè ïåðåæèëè. À ïîò³ì â³ä³áðàëè ³ íàøó ëåâàäó. Òî ìàòè, ÿê ³øëà äî ë³ñó ïî äðîâà ìèìî íå¿ ³ ïîáà÷èëà, ùî íà í³é âæå ³íø³ ëþäè ãîñïîäàðþþòü, — ÿê óïàëà â ÿðêó íà çåìëþ, òî òàê ðèäàëà òà áèëàñÿ îá íå¿, ùî, ïåâíî, é çåìëÿ äðèæàëà. Ïðèéøëà é äî Êàíåâà ñòðàøíà ãîëîäîâêà. Áàãàòî ëþäåé çàãèíóëî òîä³. Õòî íå ñêëàâ, íå îïóñòèâ ðóêè òà êèíóâñÿ ùîñü ðîáèòè, — òîé ñïàññÿ. Òàê, áà÷à÷è, ùî ìè çàãèíåìî, òðè áðàòè ìî¿ ïî¿õàëè äî Êèºâà øóêàòè ðîáîòó, à ìè ç ìàò³ð’þ, áóâàëî, êóïèìî êàðòîïë³, ïî÷èñòèìî ¿¿. À ó íàñ áóâ ðèæ³é — òî ìè ïîòîâ÷åìî éîãî, àæ ïîêè â³í 39

íå ïî÷íå ïàõíóòè. À ïîò³ì íàðîáèìî ç êàðòîïë³ ìëèíö³â ³ íàæàðèìî íà òîìó ðèæ³þ. ² âîíè ïàõëè. Ãàðÿ÷èìè ìè ïðîäàâàëè ò³ êàðòîïëÿíèêè á³ëÿ êàí³âñüêî¿ ïðèñòàí³ ãðóæ÷èêàì. ² âèæèëè çàâäÿêè ëóøïèííþ ç ò³º¿ êàðòîïë³ òà ëèïîâîìó ëèñòþ. ² çàðàç, ÿê çàïëþùó î÷³, áà÷ó, ÿê ëåæèòü íà äîðîç³ ïðîòè Òèðñåíê³â ï³ä ²ñêîâùàíñüêîþ ãîðîþ ìîëîäà, êðàñèâà, çíåñèëåíà ãîëîäîì æ³íêà ç ðå÷àìè ÿêèìèñü íà ïðîñòÿãíóò³é ðóö³, ÿê³ íàä³ÿëàñü îáì³íÿòè íà êðèõòó õë³áà, ³ áëàãàëà: “Äàéòå, ðàäè Áîãà, õî÷ ðàç ùîñü óêóñèòü”. Àëå, í³õòî íå çì³ã ¿é ÷èìñü äîïîìîãòè, àäæå òîä³ êîæåí ç íàñ øóêàâ ñîá³ ùîñü ïî¿ñòè, ùîá íå çàãèíóòè, àëå íå çíàõîäèâ. Òî áóâ ÷àñ, êîëè ðå÷³ âòðàòèëè ñâîþ ö³íí³ñòü. Òàê ³ ïîìåðëà òà æ³íêà ç ïðîñòÿãíóòîþ äî ëþäåé ðóêîþ ïî äîðîç³ äî Øåâ÷åíêîâî¿ ìîãèëè. Íå çíàõîäÿ÷è ñîá³ ÷îãî ïî¿ñòè, ëþäè äîõîäèëè äî íàéñòðàøí³øîãî — ¿ëè ìåðòâèõ ëþäåé. Òàê òðàïèëîñÿ òîä³ ³ íà íàø³é âóëèö³: êîëè ïîìåðëè â Àíäðóùåíê³â ä³òè, òî âîíè ïîñòÿãàëè ¿õí³ òðóïè ó ïîãðåá ³ ïî¿ëè... ͳ, í³, íå ìîæíà çãàäóâàòè áåç æàõó òîä³øíüîãî æèòòÿ... À ÿê ìè ïàñêó ïåêëè ó 1933 ðîö³?.. Ñïðîìîãëàñÿ ìàòè êóïèòè äî Âåëèêîäíÿ ëèøå îäèí ñòàêàí ÿøíîãî áîðîøíà ³ äâà ñòàêàíè æèòíüîãî. ² â÷èíèëà ïàñî÷êó íà âñþ ñ³ì’þ ó ìàëåíüê³é ìèñî÷ö³. Ïîñèïàëà ëîïàòó áîðîøåíöåì — ³ â ï³÷. À öå ò³ñòî áåç â³äïîâ³äíèõ ïðèïðàâ ïî÷àëî â ãàðÿ÷³é ïå÷³ çëàçèòè ç ëîïàòè ³ ïîïëèâëî ïî ÷åðåí³. Òîä³ ìàòè âçÿëà æìóò ñîëîìè òà ïîêëàëà çâåðõó ò³ñòà ³ çàïàëèëà. ϳñëÿ öüîãî âîíà âæå íå âèòÿãëà, à âèãðåáëà ç ïå÷³ òå ò³ñòî êî÷åðãîþ. Íåñòè éîãî äî öåðêâè ñâÿòèòè âæå áóëî íåìîæëèâî. Òî ìè ïî¿ëè éîãî íåîñâÿ÷åíèì ³ áóëè ùàñëèâ³, ùî 40

Áóòêî Ìàð³ÿ Ìóñ³¿âíà. Ñâ³òëèíà 2000 ðîêó.

õî÷ â öåé Âåëèêèé Äåíü ïîïðîáóâàëè ñâÿòîãî õë³áà. À ìàòè ï³øëà äî öåðêâè áåç ïàñêè... Ìîÿ ðîäèíà ñïîêîíâ³êó æèâå íà ²ñêîâùèí³, ÿêðàç á³ëÿ êëàäîâèùà. Áàãàòî áóëî ïîõîâàíî íà íüîìó ëþäåé â ÷àñ ãîëîäîâêè. Òîä³ í³õòî íå êîïàâ ìîãèë ãëèáîêèõ, ÿê òåïåð. ² õîâàëè áåç äîìîâèí. Ïî êîë³íî âèðèâàëè ìîãèëêó — ³ ïðîñòî ïðèãð³áàëè òðóï çåìëåþ ³ íà ãîð³, íà êëàäîâèù³, ³ ï³ä ãîðîþ. Ñêð³çü, äå ìîãëè. Íå ìàëè ñèëè êîïàòè... Çàïèñóâàëà ñïîãàäè Òàðàõàí-Áåðåçà Ç.Ï. âïðîäîâæ ê³ëüêîõ ðîê³â. Îñòàòî÷íî çàâåðøèëà çàïèñ 22 ëèïíÿ 2003 ðîêó. [Íàóêîâèé àðõ³â ØÍÇ, Ô-5, îï.4, ñïð. 9]

Ñë³ï÷åíêî ˳ä³ÿ Ãàâðèë³âíà, 1923 ð.í., ì. Êàí³â, âóë. Ìîíàñòèðîê, 24 (êîëèøíÿ ïðàö³âíèöÿ Øåâ÷åíê³âñüêîãî çàïîâ³äíèêà): Ïî÷àëàñÿ ãîëîäîâêà — ³ ïî÷àëîñÿ íàøå ãîðå. Æèëè ìè ï³ä Òàðàñîâîþ ãîðîþ. Äî 1933 ðîêó ÿêîñü òðèìàëèñÿ, à ïîò³ì çìóøåí³ áóëè æåáðà÷èòè. Ñïåðøó õîäèëà ÿ, ìàëà, ùå ç ìåíøîþ ñåñòðè÷êîþ Îäàðî÷êîþ ïîï³ä õàòàìè. ßêùî âèïðîñèìî õî÷ ñóõó øêîðèíêó õë³áà ÷è æìåíüêó ëóøïàéîê — òî é òîìó ðàä³, àäæå íàïå÷åìî ç òèõ ëóøïàéîê ìàòîðæåíèê³â. Òà ç êîæíèì äíåì ñòàâàëî âñå ã³ðøå — ³ áàòüêî ïî¿õàâ ó Á³ëîðóñ³þ: ïðàöþâàâ â к÷³öàõ ñòîðîæåì ó êîëãîñï³. À â³ä íüîãî äîâãî çâ³ñòêè í³ÿêî¿ íå áóëî, — à ìè âæå ïî÷àëè ïóõíóòè. Òî ìàòè âçÿëà ìåíå ç òðüîõë³òí³ì áðàòèêîì Ïàâëèêîì òà ñåìèë³òíüîþ ñåñòðè÷êîþ Îäàðî÷êîþ íà ïàðîïëàâ òà ïîâåçëà äî Êèºâà. ² ñ³ëà ìàòè ç ïðîñòÿãíóòîþ ðóêîþ íà Õðåùàòèêó ç íàìè — òàêèìè õóäèìè, ãîëîäíèìè òà íåùàñíèìè. Òî ñïåðøó äî íàñ ï³ä³éøëà ÿêàñü æ³íêà, â ÿêî¿ íå áóëî ä³òåé, ³ ïîïðîñèëà â³ääàòè ¿é Îäàðî÷êó äîäîìó. ² õî÷ ìàòåð³ íåâèìîâíî òÿæêî áóëî ðîçëó÷àòèñÿ ç ñâîºþ äèòèíîþ, îäíàê âîíà ïîãîäèëàñÿ íà öå, àäæå çíàëà äîáðå, ùî ñàìà íå çìîæå ïîðÿòóâàòè òðüîõ ñâî¿õ ä³òåé â³ä ãîëîäó... À ïîò³ì äî íàñ ï³ä³éøëè ùå äâ³ æ³íêè ³ ïî÷àëè íàñ ðîçïèòóâàòè, çâ³äêè ìè. Ìàòè âñå ðîçêàçàëà. Âîíè âèñëóõàëè, à ïîò³ì ïîêëèêàëè äâîõ ì³ë³ö³îíåð³â — ³ ò³ çàáðàëè íàñ. Ïàì’ÿòàþ ïðèâåçëè íàñ ó òàêèé âåëèêèé áóäèíîê. Òî íàñ ç Ïàâëèêîì ïðîïóñòèëè ó âåëèê³ äâåð³, à ìàòåð³ íå äîçâîëèëè éòè ç íàìè. Ìè çóïèíèëèñÿ ó âåëèêîìó âåñòèáþë³, â ê³íö³ ÿêîãî áóâ âåëèêèé çàë, êóäè çàõîäèëè ³ 43

Ñë³ï÷åíêî ˳ä³ÿ Ãàâðèë³âíà á³ëÿ ìóçåþ Òàðàñà Øåâ÷åíêà. Ñâ³òëèíà 1939 ðîêó.

âèõîäèëè ì³ë³ö³îíåðè. Êîëè äâåð³ â³ä÷èíÿëèñÿ, òî ìè áà÷èëè, ÿê áàãàòî ¿õ òàì. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ ÿêàñü æ³íêà ïðèíåñëà ³ äàëà Ïàâëèêó ñêèáî÷êó õë³áà ç ìàñëîì. ³í äóæå çðàä³â. À çà âåëèêèìè äâåðèìà ÷óòè áóëî ïëà÷ íàøî¿ ìàòåð³. ̳ë³ö³îíåð ðâó÷êî â³ä÷èíèâ äâåð³ ³ ãðóáî â³äøòîâõíóâ ¿¿ â³ä äâåðåé. ß áà÷èëà, ÿê âîíà ïîêîòèëàñÿ âíèç ïî ñõîäàõ ³ áëàãàëà: “ Íå áèéòå ìåíå! ³ääàéòå ìåí³ ìî¿õ ä³òåé!” Òà ì³ë³ö³îíåð çà÷èíèâ ïåðåä íåþ äâåð³. ² çà äâåðèìà áóëî ÷óòè ¿¿ ãîëîñ: “ijòè ìî¿ ð³äí³, ˳äî÷êî ³ Ïàâëèêó, âåðí³òüñÿ äî ìåíå!” ß êàæó áðàòèêó: “Ò³êàéìî äî ìàòåð³!” Òà â³í, ãîëîäíèé, âæå íå ì³ã â³ä³ðâàòèñÿ â³ä ñêèáî÷êè õë³áà, òîìó é íå ñõîò³â ñëóõàòè ìåíå. À ÿ ïîáà÷èëà, ÿê õòîñü ³äå äî öèõ âåëèêèõ äâåðåé, — ïðîøìèãíóëà â äâåð³ äî ìàòåð³. ² ìè âòåêëè çâ³äòè, à Ïàâëèê ëèøèâñÿ çà äâåðèìà. Âñå öå ÿ áà÷ó ³ ñüîãîäí³ ïåðåä ñâî¿ìè î÷èìà... Ïîâåðíóâøèñü ç Êèºâà äî Êàíåâà, ÿ â øêîëó íå õîäèëà, à ïðîäîâæóâàëà æåáðàêóâàòè ò³ëüêè òåïåð ³ç ñë³ïèì Àíäð³ºì (â³ò÷èìîì Õòîäîñüêè). Áëóäèëè ç íèì ³ ïî Êàíåâó, ³ ïî íàâêîëèøí³õ ñåëàõ. Ùî ÿ ò³ëüêè íå áà÷èëà ï³ä ÷àñ öüîãî áëóêàííÿ. Íàéá³ëüøå æ, ÿê óìèðàëè ëþäè. ²äåø, à ëþäèíà ëåæèòü íà äîðîç³ ç ðîçêðèòèì ðîòîì. À çáàéäóæ³ë³ äî âñüîãî â³ä ãîëîäó ëþäè ïåðåñòóïàþòü òðóï ³ éäóòü äàë³. Îòàêå íàðîáèëè òîä³øí³ áàíäèòè. Ñïðàâæí³ áàíäèòè! Ñòàë³í öå íàðîáèâ. Äîâ³â íàø íàðîä äî òàêîãî íå÷óâàíîãî ñòàíó. Êîëè á í³õòî íå áà÷èâ òîãî, ùî íàì äîâåëîñÿ áà÷èòè. Ñê³ëüêè çàãèíóëî ëþäåé! À ïîò³ì ìè ç ìàò³ð’þ ïî¿õàëè ðÿòóâàòèñÿ äî áàòüêà. Ìè ïëèâëè äî Á³ëîðóñ³¿ ïàðîïëàâîì ïî Äí³ïðó ³, çâè÷àéíî æ, áåç êâèòê³â. Âèãîíèëè íàñ ìàéæå íà êîæí³é ïðèñòàí³. À ìè ÷åêàëè íàñòóïíîãî ïàðîïëàâà ³ çíîâó íàìàãàëèñÿ 45

ïîòðàïèòè íà íüîãî. Ìè ¿õàëè ³ éøëè ï³øêè â³ä ñåëà äî ñåëà ïóõë³, õîëîäí³, ãîëîäí³. Õòî ïóñòèòü â õàòó, à õòî é íå ïóñòèòü. Íå ðàç íî÷óâàëè â ïîë³ ï³ä â³äêðèòèì íåáîì, àëå ÿêîñü äîáðàëèñÿ äî Á³ëîðóñ³¿. Òà ç áàòüêîì ìè ðîçìèíóëèñÿ: â³í íà òîé ÷àñ ïî¿õàâ äî íàñ äîäîìó. Õîò³â ïîáà÷èòè ä³òåé, à ïîáà÷èâ ïóñòó õàòó. Ò³ëüêè çàïëàêàâ, á³äíèé. Âåðíóâñÿ â Á³ëîðóñ³þ òà é ïîìåð òàì. Çàðèëè éîãî äåñü òàì, íàä Äí³ïðîì, íà ï³ñêó. À ìè ùå ïîáëóêàëè ç ìàò³ð’þ ïî Á³ëîðóñ³¿. Ìàòè ïðàöþâàëà òàì â êîëãîñï³. Êîëãîñïíèêàì äàâàëè ¿ñòè äâà ðàçè íà äåíü. Àëå, íà æàëü, ä³òåé â ¿äàëüíþ íå ïóñêàëè. À êîëè ïîãîäóþòü ëþäåé, òî ïîâàð ìèâ ïîñóäó ³ âèëèâàâ ïîìè¿ â á³äîíè, ÿê³ ñòîÿëè íà âóëèö³. Òî ÿ ÷åêàþ íà ò³ ïîìè¿. ϳä³éäó äî òîãî á³äîíà òà çàêëàäó ñâîþ ìàëåíüêó ðó÷êó â ò³ ïîìè¿ ³ ä³ñòàíó ÿêóñü ãàëóøå÷êó ÷è ëóøïàéêó, ÿêà ïëàâຠçâåðõó, òà é ç’¿ì — îòî é áóëî âñ³º¿ ì ðàäîñò³. Ñïàëè â ãóðòîæèòêó. Òî ïîêè ìàòè íà ðîáîò³, — ÿ íàðâó â ïîë³ öâ³òó êëåâåðó, à ÿê âîíà ïîâåðíåòüñÿ ç ðîáîòè, — ñ³äàºìî òà ¿ìî ò³ êâ³òêè. ² ÿê ìè çìîãëè âñå òå ïåðåíåñòè, — íå çíàþ. Çà òîé ÷àñ, êîëè ìè áëóêàëè ïî ñâ³òó, íàøó õàòó ðîç³áðàâ ãîòåëü. ² ìè ÿê ïðè¿õàëè ç Á³ëîðóñ³¿, íå ìàëè äå æèòè. Õîäèëè ïî õàòàõ, â ÿêèõ â ãîëîäîâêó ïîâèìèðàëè ëþäè, àæ ïîêè íàøà ìàòè ÿêîñü íå çáóäóâàëà îöþ ìàëåñåíüêó õàòêó. Çãàäóþ ïåðåæèòå ³ çàïèòóþ ñåáå: äå ì³é áðàòèê Ïàâëèê? Ìàáóòü, ïîìåð, àäæå îäíà øêóðî÷êà áóëà íà íüîìó. ×îìó ÿ íå ïîìåðëà òîä³? — Íå çíàþ. Õàé Áîã ìèëóº ³ çàñòóïຠâñ³õ ëþäåé â³ä òàêîãî æèòòÿ, ÿêå áà÷èëè ìè. Çàïèñàëà Òàðàõàí-Áåðåçà Ç.Ï. 23 ëèïíÿ 2003 ðîêó. [Íàóêîâèé àðõ³â ØÍÇ, Ô-5, îï.4, ñïð.10] 46

Ñëèíüêî Îëåêñ³é Ñàâîâè÷, 1914 ð.í., ì. Êàí³â, âóë.Ìîíàñòèðîê, 14: ß ç ðîäèíè ãîí÷àð³â, ÿê³ ñïîêîíâ³êó æèëè á³ëÿ Ìåëàí÷èíîãî ïîòîêó, ï³ä ×åðíå÷îþ (Òàðàñîâîþ) ãîðîþ, íà âóëèö³ Ìîíàñòèðîê. ² ÿ òàêîæ âñå æèòòÿ áóâ ãîí÷àðåì, äî ðå÷³ îñòàíí³ì â Êàíåâ³. Áàãàòî ÿ áà÷èâ íà ñâîºìó â³êó çà ìàéæå äåâ’ÿíîñòî ïðîæèòèõ ë³ò ³ äîáðîãî ³ ïîãàíîãî, ïåðåæèâ â³éíó. Àëå ñüîãîäí³ ìîæó âàì ùèðî ñêàçàòè, ùî ãîëîäîâêà ùå ñòðàøí³øà çà â³éíó. Íà â³éí³: âèñòðåëèëè — òà é íåìà ëþäèíè. À ïîìèðàòè ç ãîëîäó äîâîäèëîñÿ ëþäÿì äîâãî ³ â ñòðàøíèõ ìóêàõ: íàéã³ðøå ç ãîëîäó ïîìèðàòè. Íà ìî¿õ î÷àõ âèìèðàâ Ìîíàñòèðîê. Ïóñò³ëè õàòè. Íàøà æ õàòà ³ òîä³ ñòîÿëà íà öüîìó ñàìîìó ì³ñö³, á³ëÿ êëàäîâèùà. Òî äîâåëîñÿ âñå òå ãîðå, ùî ïðèíåñëà ãîëîäîâêà, áà÷èòè ìåí³ âëàñíèìè î÷èìà. Ó 1933 ðîö³ ìîæíà áóëî ïîðÿòóâàòèñÿ â³ä ñìåðò³, ëèøå âè¿õàâøè çà ìåæ³ Óêðà¿íè, àäæå ó ëþäåé âñå çàáðàëè, äå á õòî íå çàõîâà⠗ íà ïîëèö³, ó ãîðøêó, â ìàòðàö³, íà ãîðîä³, íàâ³òü, çà ³êîíîþ. Áàãàòî ïîìåðëî ëþäåé, à ÷àñòèíà, ðÿòóþ÷èñü â³ä âèäèìî¿ ñìåðò³, âè¿õàëà äî Á³ëîðóñ³¿. Òà áàãàòî é òàì ïîìåðëî íàøèõ ä³òåé... Íåìàëî áàòüê³â íå ò³ëüêè â Ìîíàñòèðêó, àëå é ó Êàíåâ³, çìóøåí³ áóëè ñâî¿õ ð³äíèõ ä³òåé çàâîçèòè äî âåëèêèõ ì³ñò ³ êèäàëè ïðîñòî íà âóëèö³, íàä³þ÷èñü, ùî ¿õ õòîñü â³çüìå ³ ïîðÿòóº â³ä ãîëîäó àáî çàáåðå ó äèòáóäèíîê. Ïî ñóñ³äñòâó ç íàìè æèâ ì³é äÿäüêî Ïðîê³ï, òî ñòàðø³ éîãî äîíüêè çàâåçëè òàêîæ äî Êèºâà äâîõ ñâî¿õ ìåíøèõ áðàòèê³â — Îëåêñ³ÿ òà Ôåäþ — ³ ïîêèíóëè íà êè¿âñüêîìó òîâ÷êó, âò³êøè â³ä íèõ. Ìî¿ æ áàòüêè ç òðüîìà 47

ä³òüìè ëèøèëèñÿ íà ì³ñö³ ³ âèæèòè ¿ì â ò³ ñòðàøí³ ÷àñè äîïîìîãëà ëèøå ëåâàäà íà Áåðåçîâ³é. Íà í³é ð³ñ ðèæ³é, ç ÿêîãî âîíè äàâèëè îë³þ òà â³äæèìàëè ìàêóõó. Îñü òà îë³ÿ òà ìàêóõà ³ âðÿòóâàëè íàñ. Ìåí³ áóëî òîä³ äåâ’ÿòíàäöÿòü ðîê³â, ³ âñå òå ñòðàõ³òòÿ äîâåëîñÿ íå ò³ëüêè áà÷èòè âëàñíèìè î÷èìà, à é õîâàòè âåñü ÷àñ ïîìåðøèõ â³ä ãîëîäó íà êëàäîâèù³, ùî áóëî ðÿäîì ç íàìè. À ñê³ëüêè íàøèõ ìîíàñòèðö³â áóëî ïîõîâàíî òóò! Ïðèõîäèëè ëþäè ³ ïðîñèëè ìåíå äîïîìîãòè ïîõîâàòè ¿õ ð³äíèõ. Àäæå íå áóëî êîìó õîâàòè. Âñ³ ñëàá³ áóëè. Ëåæàëè òðóïè âäîìà òðèâàëèé ÷àñ. Òàê áóëî ³ â õàò³, ÿêà ñòîÿëà òàì, äå ñüîãîäí³ òåïëèöÿ ìóçåþ Øåâ÷åíêà ñòî¿òü. Ïîìåðëà áàáóñÿ òàì, à ïîõîâàòè íå áóëî êîìó. Ðîäè÷³ íå õîâàëè òîä³, ñèë íå áóëî, àäæå áóëè ïóõë³, àáî âæå é ñàì³ áóëè ãîòîâ³ ïîìåðòè. Êîìó õîâàòü áóëî? Æèëè ç ïîê³éíèêàìè â õàò³. Òî ñòðàøíå áóëî. Ìóñ³â ðÿòóâàòè. À æ³íêà ϳí÷óêà ç Áåñàðà᳿ ä³éøëà äî Ìîíàñòèðêà ó íàøó âóçüêó âóëè÷êó — ³ âïàëà ìåðòâà. Äîâåëîñÿ ³ ¿¿ çàõîâàòè â çåìëþ íà íàøîìó êëàäîâèù³... Äî òîãî ëþäåé äîâåëè, ùî íå ìàþ÷è ÷îãî ¿ñòè, ¿ëè òèõ, õòî ïîìåð, íàâ³òü ñâî¿õ ìåðòâèõ ä³òåé. ß öå äîáðå çíàþ, àäæå ìåíå áðàëè ñâ³äêîì, êîëè ì³ë³ö³ÿ çàáèðàëà âàã³òíó Ïàðàñêó, êîòðà ç Àðòåìîì ïî¿ëè ñâî¿õ ìåðòâèõ ä³òåé... Òà õîâàâ ÿ íå ëèøå ìîíàñòèðö³â, à é ä³òåé ç íàâêîëèøí³õ ñ³ë... Ñïðàâà â òîìó, ùî òîä³ ïðèñòàíü äëÿ ïàðîïëàâ³â áóëà íåïîäàë³ê Òàðàñîâî¿ ãîðè, á³ëÿ òóðáàçè, ÿêà íàëåæàëà Øåâ÷åíê³âñüêîìó çàïîâ³äíèêó. Áàãàòî æ ëþäåé ç Êàíåâà òà íàâêîëèøí³õ ñ³ë íàìàãàëèñÿ âè¿õàòè êóäèñü â ïîøóêàõ øìàòêà õë³áà. ² âñ³ ¿õàëè ïàðîïëàâîì ïî Äí³ïðó (ºäèíèì òîä³ ó Êàíåâ³ âèäîì òðàíñïîðòó). Áàòüêè âèâîçèëè ä³òåé 48

Ñëèíüêî Îëåêñ³é Ñàâîâè÷. Ñâ³òëèíà 1935 ðîêó.

³ç íàéáëèæ÷èõ äî Òàðàñîâî¿ ãîðè ñ³ë Ïåêàð³, Õì³ëüíà òà ³íøèõ, ùîá ïîðÿòóâàòè ¿õ â³ä ãîëîäîìîðó. Òà ä³òè ÷àñòî ïîìèðàëè. ² ¿õí³ òðóïè ç ïàðîïëàâ³â âåñü ÷àñ ïðèíîñèëè ñåëÿíè (áàòüêè öèõ ïîìåðëèõ ä³òåé) â Ìîíàñòèðîê íà íàøå êëàäîâèùå, íàéáëèæ÷å äî ïðèñòàí³, — ³ êëàëè ïðîñòî íà çåìëþ. ²íêîëè áóëè âîíè ÷èìîñü ïðèêðèò³, à òî é çîâñ³ì íå ïðèêðèò³ í³÷èì. Âèéäåø ç õàòè, ãëÿíåø, à âæå çíîâó ìåðòâà äèòèíà ëåæèòü, — à í³êîãî êîëî íå¿ íåìàº. ² öå òðèâàëî ïîñò³éí ö³ëó âåñíó òà ë³òî 1933 ðîêó. Æèâó÷è ïîðÿä, õ³áà ìîæíà áóëî äèâèòèñÿ áàéäóæå íà ¿õí³ òðóïè, ÿê³ ðîçêëàäàëèñÿ?! Áàòüêî ñòàðèé âæå áóâ ³ òåæ çàìó÷åíèé â³ä ãîëîäó. Íå ïîäóæàâ âæå â³í ö³ ìîãèëêè êîïàòè. À ÿ áóâ òðîõè ñèëüí³øèì, òîìó ñàìå ìåí³ äîâîäèëîñÿ õîâàòè â çåìëþ öèõ ìàëåíüêèõ ìó÷åíèê³â. Ñàì õîâàâ, í³õòî ìåí³ íå äîïîìîãàâ. Ëåäü íå ùîäåííî. Òî áóëè íå òàê³ ïîõîâàííÿ, ÿê òåïåð. Õòî á ì³ã ó òîé ÷àñ âèêîïàòè ñïðàâæíþ ìîãèëó? Öå áóëè íåãëèáîê³ ìîãèëè ïî êîë³íî, â ÿêèõ õîâàëè ëþäåé áåç òðóí. ¯õí³ òðóïè ëèøå òðîõè ïðèêèäàëèñÿ çåìëåþ. ß ïîêàæó âàì çàðàç ¿õí³ çàïàâø³ âæå ìîãèëêè. Ñê³ëüêè ¿õ òóò? Íå çíàþ. Íå ðàõóâàâ. Îñü âîíè âñ³ ïåðåä âàìè. ßê çàõîäèòè íà öâèíòà𠗠 çë³âà äâà ðÿäè. À â êîæí³é ìîãèëö³ ïî òðîº-ï’ÿòåðî ä³òîê, ³ ìàëåíüêèõ, ³ øê³ëüíîãî â³êó, ³ ä³â÷àòîê, ³ õëîï÷èê³â... Õàé Áîã ìèëóº! ßêáè òàêîãî í³êîëè íå áà÷èòè... Çàïèñàëà Òàðàõàí-Áåðåçà Ç.Ï. 4 ÷åðâíÿ 2003 ðîêó. [Íàóêîâèé àðõ³â ØÍÇ, Ô-5, îï.4, ñïð.11]

50

Ôîòî³ëþñòðàö³¿: Ñâ³òëèíè 1930-õ ðîê³â ³ç ôîíä³â Øåâ÷åíê³âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî çàïîâ³äíèêà ó ì. Êàíåâ³:

Á³ëÿ õàòè-ìóçåþ íà Òàðàñîâ³é ãîð³. Ñâ³òëèíà 1930-õ ðîê³â.

Âèä çÒàðàñîâî¿ ãîðè. Ñâ³òëèíà 1937 ðîêó.

Çàêëàäåííÿ ôóíäàìåíòó ìóçåþ íà Òàðàñîâ³é ãîð³. Ñâ³òëèíà 1930-õ ðîê³â.

Áóä³âíèöòâî ôóí³êóëåðó. Ñâ³òëèíà 1930-õ ðîê³â.

Âàíòàæíèé ôóí³êóëåð. Ñâ³òëèíà 1930-õ ðîê³â.

Â.Ã. Êðè÷åâñüêèé íà Òàðàñîâ³é ãîð³ â Êàíåâ³. Ñâ³òëèíà 1935 ð.

Áóä³âíèöòâî ìóçåþ á³ëÿ ìîãèëè Òàðàñà Øåâ÷åíêà.

̳ñöå ïîõîâàííÿ (íà êëàäîâèù³ ïî âóëèö³ Ìîíàñòèðîê ï³ä Òàðàñîâîþ ãîðîþ) ä³òåé, ÿê³ ïîìåðëè â³ä ãîëîäó ó 1933 ðîö³. Ñâ³òëèíè ²âàíà Ñèíÿùîêîãî. 2003 ð³ê.

Õóäîæíº îôîðìëåííÿ: Îëåêñàíäðà Ðîìàí³â, Ëþáà ʳò Òåõí³÷íèé ðåäàêòîð: Îêñàíà Çàºöü

ϳäïèñàíî äî äðóêó 18.11.2003 Ôîðìàò 60õ84õ1/16. Ïàï³ð îôñåòí. ¹ 1. Ãàðí³òóðà Òàéìñ. ÏÏ Ñîðîêà Ò. Á. Ñâ³äîöòâî Äåðæ. ðåºñòðó: ñåð³ÿ Ë ¹ 17

“Ñâÿòèíÿ ³ ãîëîäîìîð”: Ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â /  Óïîðÿä. Î.Â. Á³ëîê³íü. – Ëüâ³â: ÏÏ Ñîðîêà Ò.Á. 2003. – 60 ñ. ISBN 966-96091-6-Õ

Ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â ïðî ðîêè Ãîëîäîìîðó â Óêðà¿í³ 1932-1933 ðîê³â, ÿê³ ïðèïàëè íà ïî÷àòîê ñïîðóäæåííÿ Øåâ÷åíê³âñüêîãî ìåìîð³àëó íà ×åðíå÷³é ãîð³