ÁÐÎÄÈ Çá³ðíèê ñòàòåé ³ íàðèñ³â çà ðåäàêö³ºþ Îëåãà Ëèñÿêà, äîïîâíåíå
Äðîãîáè÷Ëüâ³â Âèäàâíè÷à ô³ðìà «Â²ÄÐÎÄÆÅÍÍß» 2003
ÓÄÊ 335.48:355.311.5](477.8)1944 ÁÁÊ 63.3(4ÓÊÐÇ)622 Á 88
Âîíè áîðîëèñü çà óêðà¿íñüêó ³äåþ
Âèäàííÿ ïðèñâÿ÷åíå ó÷àñò³ äèâ³ç³¿ Ãàëè÷èíà ìàéáóòíüî¿ Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ äèâ³ç³¿ Óêðà¿íñüêî¿ Íàö³îíàëüíî¿ Àð쳿 ó áèòâ³ ï³ä Áðîäàìè â ëèïí³ 1944 ð. Êíèæêà óêëàäåíà çà âèäàííÿìè: Áðîäè. Çá³ðíèê ñòàòåé ³ íàðèñ³â çà ðåäàêö³ºþ Î. Ëèñÿêà. Ìþíõåí: Âèäàííÿ Áðàòñòâà êîë. Âîÿê³â Ïåðøî¿ ÓÄ ÓÍÀ, 1951 òà Á³é ï³ä Áðîäàìè (çá³ðíèê ñòàòåé ó òðèäöÿòèë³òòÿ). Íüþ-Éîðê: Âèäàííÿ Áðàòñòâà êîë. Âîÿê³â ²-¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ Óêðà¿íñüêî¿ Íàö³îíàëüíî¿ Àð쳿, 1974, ìàòåð³àëàìè ç ñàéò³â â ²íòåðíåò³: www.geocities. com/galiciadivision, www.infoukes.com/galiciadivision, 14thss. cjb.net. Àâòîðàìè ñòàòåé, íàðèñ³â ³ ñïîãàä³â º ãîëîâà ³éñüêîâî¿ Óïðàâè ïðîô. Â. Êóá³éîâè÷, ãåíåðàë-õîðóíæèé Ï. Øàíäðóê, íà÷. øòàáó Äèâ³ç³¿ ìàéîð Â. Ä. Ãàéêå, îô³öåðè Äèâ³ç³¿, ó÷àñíèêè áî¿â. Òåêñòè ³ëþñòðîâàí³ ìàïàìè, ñõåìàìè, ñâ³òëèíàìè. Ìîâó àâòîð³â çáåðåæåíî áåç çì³í. Âèäàííÿ àäðåñîâàíå ³ñòîðèêàì, â³éñüêîâèêàì, øèðîêîìó çàãàëîâ³ ÷èòà÷³â.
__________________________________________
Âèñëîâëþºìî ùèðó ïîäÿêó âñ³ì æåðòâîäàâöÿì Àìåðèêè ³ Êàíàäè, ÿê³ íàéá³ëüøå ñïðè÷èíèëèñÿ äî âèõîäó ó ñâ³ò ö³º¿ êíèãè. Îñîáëèâó ïîäÿêó ñêëàäàºìî ïàíó Àíäð³þ Çàêàë³ çà ùèðó æåðòîâí³ñòü â ïàìÿòü ñâ ñåñòðè Ïàëà糿 Çàêàëà, ÿêà áóëà âáèòà äâîìà ÍÊÂÄèñòàìè â 9 ãîäèí³ ðàíêó 14 ÷åðâíÿ 1945 ð. á³ëÿ õàòè â Ñòàðîìó Ñåë³ (êîëî Ðàâè-Ðóñüêî¿), ä³ñòàâøè 10 êóëü â ãîëîâó; ïàíó Ìèõàéëó Ëîçèíñüêîìó â ïàìÿòü áðàòà Ôåäîðà Ëîçèíñüêîãî; ïàíó Ðîìàíó Ñòàõ³âó __________________________________________ Á 4803640201-1 Áåç îãîëîøåííÿ 2003 ISBN 966-538-136-9
© ÂÔ «Â³äðîäæåííÿ», 2003.
Áåçäåðæàâí³ñòü Óêðà¿íè ìàëà íàñë³äêîì íåçë³÷åíí³ ëèõà äëÿ óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿ ³ âîäíî÷àñ ñïðè÷èíèëàñÿ äî òðàãå䳿 áàãàòüîõ ³íøèõ íàðîä³â. Áåç ïîãëèíåííÿ Óêðà¿íè, áåç ¿¿ ïðèðîäíèõ áàãàòñòâ ³ ïðàöüîâèòîãî íàðîäó, ÿêèé äî òîãî æ äóæå äîáðå íàäàâàâñÿ íà ãàðìàòíå ìÿñî, ðîñ³éñüêà ³ìïåð³ÿ íå ìîãëà á ñòàòè íà íîãè ³ â ñâî¿é çàãàðáíèöüê³é ïîë³òèö³ ãóáèòü, íè÷òîæèòü ïëåìåíà (À. Ñ. Ïóøê³í) Ñèá³ðó, Êàâêàçó, Ñåðåäíüî¿ À糿, ðîçâÿçóâàòè ëîêàëüí³ ³ ñâ³òîâ³ â³éíè. Àëå, ÿê ïèñàâ ôðàíöóçüêèé ô³ëîñîô Âîëüòåð, Óêðà¿íà çàâæäè áîðîëàñÿ çà ñâîþ ñâîáîäó. Íå ñòàëî âèíÿòêîì ÕÕ ñòîð³÷÷ÿ, â ÿêîìó íàïðèê³íö³ äðóãîãî äåñÿòèë³òòÿ âäàëîñÿ â³äíîâèòè óêðà¿íñüêó äåðæàâó. Îäíàê íåñïðèÿòëèâ³ çîâí³øíüîïîë³òè÷í³ îáñòàâèíè, ñëàáê³ñòü åë³òíî¿ âåðñòâè, íèçüêèé ð³âåíü íàö³îíàëüíî¿ ñâ³äîìîñò³ íå äîçâîëèëè âòðèìàòè äåðæàâí³ñòü. Ïàä³ííÿ ÇÓÍÐ ³ ÓÍÐ ïðèçâåëè äî íå÷óâàíîãî òåðîðó îêóïàö³éíèõ ðåæèì³â íà óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ, äî åòíîöèäó ³ ãåíîöèäó ùîäî óêðà¿íö³â. Ó Ãàëè÷èí³ ëþòóâàëà íàõàáíà ïàöèô³êàö³ÿ, íà ï³äñîâºòñüê³é Óêðà¿í³ áóëî âèìîðäîâàíî ìàéæå âñþ óêðà¿íñüêó ³íòåë³ãåíö³þ ³ âëàøòîâàíî áåçïðèêëàäíèé â ³ñòî𳿠ëþäñòâà ãîëîäîìîð, ÿêèé çàáðàâ æèòòÿ â³ä 7 äî 12 ì³ëüéîí³â óêðà¿íñüêèõ æèòò³â. Íå äèâî, ùî ã³òëåð³âñüêà àíòèêîìóí³ñòè÷íà ðèòîðèêà ³ ñëîâà ïðî íîâèé ïîðÿäîê ó ªâðîï³ ìîãëè âèäàòèñÿ ïðèâàáëèâèìè äëÿ ïåâíî¿ ÷àñòèíè óêðà¿íñüêèõ ïîë³òèê³â, ÿê³ ãàðÿ÷êîâî øóêàëè øëÿõ³â ³ ìîæëèâîñòåé ïîðÿòóíêó ñâ íàö³¿, ïîñòàâëåíî¿ íà ãðàíü ³ñíóâàííÿ. Îäíàê ÷óìîþ õîëåðó íå âèë³êóâàòè. Ó í³ìö³â ùîäî Óêðà¿íè áóëè ñâî¿ ïëàíè, ùî àæ í³ÿê íå áðàëè äî óâàãè àñï³ðàö³¿ óêðà¿íö³â. Öå íàî÷íî ïîêàçàâ äîçâ³ë ìàäÿðàì çàäóøèòè Êàðïàòñüêó Óêðà¿íó, ñòàâëåííÿ äî â³äíîâëåííÿ Óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè Ç0 ÷åðâíÿ 1941 ð. ó Ëüâîâ³, ìàñîâ³ àðåøòè ³ ñòðàòè ÷ëåí³â ÎÓÍ. Àæ ï³ñëÿ êàòàñòðîô³÷íèõ ïîðàçîê 19421943 ðð., êîëè íà䳿 í³ìö³â íà ïåðåìîãó ó â³éí³ ñòàëè âåëüìè ïðèìàðíèìè, ïî÷àëîñÿ ôîðìóâàííÿ óêðà¿íñüêî¿ äèâ³ç³¿, òà é òî ç ðåã³îíàëüíèì ãàëèöüêèì ñòàòóñîì. Àæ íàïðèê³íö³ â³éíè âîíà áóëà ïåðåéìåíîâàíà íà Ïåðøó äèâ³ç³þ Óêðà¿íñüêî¿ Íàö³îíàëüíî¿ Àð쳿. Äîëÿ öüîãî óêðà¿íñüêîãî â³éñüêîâîãî ôîðìóâàííÿ ó ñêëàä³ í³ìåöüêî¿ àð쳿 âèÿâèëàñÿ òðàã³÷íîþ. Âîíà ³ íå ìîãëà áóòè ³íàêøîþ. Óêðà¿íö³â, íå ïîçáàâëåíèõ ³íòåðåñó äî âëàñíî¿ íåäàâíüî¿ ³ñòîð³¿, òðèâîæèëè ³ òðèâîæàòü íèí³ çàïèòàííÿ: ùî êåðóâàëî ëþäüìè, ÿê³ ³í³ö³þâàëè ñòâîðåííÿ Äèâ³ç³¿?; íà ùî âîíè ðîçðàõîâóâàëè?; 3
÷èì ìîòèâóâàëèñÿ ìîëîä³, äî òîãî æ çäåá³ëüøîãî îñâ³÷åí³ óêðà¿íö³, êîëè çàïèñóâàëèñÿ äî Äèâ³ç³¿?; ÷îìó ÎÓÍ áóëà ïðîòè ôîðìóâàííÿ Äèâ³ç³¿? Íà ö³ òà áàãàòî ³íøèõ çàïèòàíü ÷èòà÷ ïðîïîíîâàíî¿ êíèãè îòðèìຠâ³äïîâ³ä³ ÷àñîì ñóïåðå÷ëèâ³ ³ íàâ³òü ä³àìåòðàëüíî ïðîòèëåæí³ ç-ï³ä ïåðà ñàìèõ ó÷àñíèê³â öèõ ïîä³é, â³äïîâ³ä³, íàïèñàí³ ïî ãàðÿ÷èõ ñë³äàõ. Íå çíàéäåìî, îäíàê, ó öèõ ñïîãàäàõ í³ íàð³êàíü íà äîëþ, í³ âèñîêî¿ ïàòåòèêè. Òóò ãîëà, íåïðèõîâàíà ïðàâäà, ÿê âîíà áà÷èëàñÿ ëþäÿì, ùî ¿ì âäàëîñÿ âèæèòè â ïåêë³ ²² ñâ³òîâî¿ â³éíè ³ ïðîíåñòè êð³çü ðîêè ñòðàøíèõ âèïðîáóâàíü ïî÷óòòÿ óêðà¿íñüêî¿ ñîë³äàðíîñò³ ³ â³ðè â ïåðåìîãó óêðà¿íñüêî¿ ³äå¿. Öÿ â³ðà çâó÷èòü âèùå çà ëþäñüê³ ñëàáêîñò³ ³ ïîìèëêè. Àâòîðè ñïîãàä³â ä³òè ñâîãî ÷àñó, îòæå, é íåñóòü íà ñîá³ éîãî â³äáèòîê. Ïðèéìàþ÷è äîëåíîñí³ äëÿ ñåáå ð³øåííÿ, âîíè, ìàáóòü, êåðóâàëèñÿ ð³çíèìè ñïîíóêàìè: â³ä óñâ³äîìëåííÿ òîãî, ùî áåç ðåãóëÿðíî¿ àð쳿 íå âäàñòüñÿ çäîáóòè ³ âòðèìàòè äåðæàâíó íåçàëåæí³ñòü, äî ñïîä³âàíü íà êîíôë³êò ì³æ Çàõîäîì ³ á³ëüøîâèçìîì, â³ä ïîòðåáè îòðèìàòè â³éñüêîâèé âèøê³ë äî áàæàííÿ ïîìñòèòèñÿ çà íåâèííî çàêàòîâàíîãî á³ëüøîâèêàìè áàòüêà àáî áðàòà. Ïðîòå íàâðÿä ÷è áóâ ó ëàâàõ Äèâ³ç³¿ áîäàé îäèí âîÿê, êîòðèé áè íå õîò³â äîáðà ñâî¿é ³ò÷èçí³, íå ëþáèâ ñâ³é êðàé ³ ð³äíèé íàðîä, íå ãîð³â áè íàö³îíàëüíîþ ³äåºþ. ͳìö³ íå ìîãëè öüîãî íå çíàòè ³ í³êîëè ïî-ñïðàâæíüîìó íå äîâ³ðÿëè Äèâ³ç³¿. Îäíàê çà ¿¿ âîÿêàìè íå éøëè çàãðàäîòðÿäû, ï³äãàíÿþ÷è äî àòàêè ïîñòð³ëàìè â ñïèíó, ÿê öå ìàñîâî ïðàêòèêóâàëîñÿ â ñòàë³íñüê³é ÷åðâîí³é àð쳿. Òîìó â³äîìî, ñê³ëüêè âîÿê³â Äèâ³ç³¿ çàãèíóëî ó áèòâ³ ï³ä Áðîäàìè, àëå í³êîëè íå äîâ³äàºìîñÿ, ñê³ëüêè çàãèíóëî óêðà¿íö³â ç äðóãîãî áîêó ôðîíòó. Íå áóëî òóò ³ áðàòàíü âîÿê³â-óêðà¿íö³â, ÿê öå ìàëî ì³ñöå ì³æ ãàëè÷àíàìè é íàääí³ïðÿíöÿìè ï³ä ÷àñ ² ñâ³òîâî¿ â³éíè íà àâñòð³éñüêî-ðîñ³éñüêîìó ôðîíò³. Íå òà â³éíà, íå ò³ âîþþ÷³ ñòîðîíè. Ò³ëüêè óêðà¿íö³, ÿê ³ êîëèñü, áóëè âîÿêàìè áåç âëàñíî¿ äåðæàâè. Îäíàê, ÿê ³ òîä³, ìð³ÿëè ïðî íàö³îíàëüíó ñâîáîäó ³ êðàùó äîëþ, êîëè íå äëÿ ñåáå, òî õî÷à á äëÿ ä³òåé ³ îíóê³â. Áàãàòî õòî ç íèõ óñâ³äîìëþâàâ, ùî çàïîðóêîþ çä³éñíåííÿ ö³º¿ ì𳿠º ñâîÿ óêðà¿íñüêà äåðæàâà, áî â ñâî¿é õàò³ ñâîÿ é ïðàâäà, ³ ñèëà, ³ âîëÿ. Ç öèì ³ ãèíóëè ïî îáèäâà áîêè ôðîíòó â ÷óæèõ ìóíäèðàõ. Îáîâÿçîê æèâèõ ïîêîë³íü çðîçóì³òè òèõ, ùî â³ä³éøëè, ³ âøàíóâàòè ¿õ. Âîíè áóëè óêðà¿íö³! ßðîñëàâ ÐÀÄÅÂÈ×-ÂÈÍÍÈÖÜÊÈÉ, ñ³÷åíü 2003 ð.
Âîëîäèìèð ÊÓÁ²ÉÎÂÈ×*
Ïî÷àòêè Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ «Ãàëè÷èíà» Ç ìîìåíòîì çàéíÿòòÿ í³ìöÿìè óêðà¿íñüêèõ çåìåëü ó÷àñòü óêðà¿íö³â ó ï³ââ³éñüêîâèõ ³ ñóòî â³éñüêîâèõ ôîðìàö³ÿõ ïîì³òíî çðîñëà. Íà òåðèòî𳿠Ãåíåðàëüíî¿ Ãóáåðí³¿, âíàñë³äîê ïðèëó÷åííÿ äî íå¿ Ãàëè÷èíè, çá³ëüøèëîñÿ ÷èñëî óêðà¿íñüêî¿ äîïîì³æíî¿ ïîë³ö³¿, çá³ëüøèëàñÿ ó÷àñòü óêðà¿íö³â ó Âåðêøóöàõ òà â ³íøèõ äîïîì³æíèõ â³éñüêîâèõ ôîðìàö³ÿõ, ÿê³ ï³äëÿãàëè àäì³í³ñòðàö³éí³é, òî÷í³øå ïîë³ö³éí³é âëàä³. Òóò ³ òàì ó äèêèé ñïîñ³á, áåç í³ÿêîãî ïîðîçóì³ííÿ ç óêðà¿íñüêèìè ÷èííèêàìè, à ÷àñòî ³ áåç â³äîìà öåíòðàëüíî¿ í³ìåöüêî¿ âëàäè â Ãåíåðàëüí³é Ãóáåðí³¿, ðåêðóòîâàíî ëþäåé äî ôîðìàö³¿ Âàôôåí-ÑÑ (íàïðèêëàä, ó Êîëîìèéùèí³); êð³ì òîãî, áàãàòî óêðà¿íö³â îïèíèëîñÿ â ðÿäàõ í³ìåöüêî¿ àð쳿 ç ð³çíèõ ³íøèõ ïðè÷èí. Çíà÷íî á³ëüøîþ ì³ðîþ íàáèðàíî óêðà¿íö³â äî â³éñüêîâèõ ³ ï³ââ³éñüêîâèõ ôîðìàö³é íà öåíòðàëüíèõ ³ ñõ³äíèõ çåìëÿõ. Óñ³ ö³ ôîðìàö³¿ íå ìàëè äëÿ óêðà¿íö³â ïîâàæí³øîãî çíà÷åííÿ, ïîë³òè÷íîãî ÷è â³éñüêîâîãî: âîíè áóëè íåâåëèê³, ïåðåâàæíî íå ìàëè óêðà¿íñüêèõ ñòàðøèí íàâ³òü íà íàéíèæ÷èõ ùàáëÿõ, çà íèìè íå ñòîÿëà í³ÿêà ïîë³òè÷íà äåêëÿðàö³ÿ. Òå ñàìå ñòîñóºòüñÿ ò. çâ. Óêðà¿íñüêîãî Âèçâîëüíîãî ³éñüêà, ÿêå ïî÷àëè îðãàí³çîâóâàòè ç ïî÷àòêîì 1943 p. Òàêà í³ìåöüêà ïîâåä³íêà áóëà òîìó, ùî äëÿ í³ìö³â ó òîé ÷àñ ïîë³òè÷íà óêðà¿íñüêà ïðîáëåìà íå ³ñíóâàëà, à òâîðåííÿ á³ëüøîãî â³éñüêîâîãî çºäíàííÿ ç óêðà¿íñüêèì çì³ñòîì áóëî á ïîë³òè÷íèì àêòîì. Âîºíí³ ïî䳿 íà ïî÷àòêó 1943 p. äîçâîëÿëè ñïîä³âàòèñÿ, ùî ñïðàâà îðãàí³çàö³¿ á³ëüøî¿ óêðà¿íñüêî¿ â³éñüêîâî¿ ôîðìàö³¿ ìîæå ñòàòè àêòóàëüíîþ. Êàòàñòðîôà í³ìåöüêî¿ àð쳿 ï³ä Ñòàë³íãðàäîì ³ çàéíÿòòÿ ñõ³äíèõ îêðà¿í Óêðà¿íè áîëüøåâèêàìè, à ç äðóãîãî áîêó, âäàëèé äåñàíò çàõ³äí³õ àëüÿíò³â ó ï³âí³÷í³é Àôðèö³, ìîãëè * ²íôîðìàö³þ ïðî Âîëîäèìèðà Êóá³éîâè÷à ïîäàºìî íàïðèê³íö³ éîãî ñòàòò³. Ðåä.
5
ïðèíåñòè ïåâíå ïðîòâåðåç³ííÿ í³ìåöüêî¿ ïîë³òèêè íà Ñõîä³ ³ ï³äáàäüîðèòè òèõ í³ìö³â, ÿê³ áóëè ðå÷íèêàìè äåÿêî¿ ñï³âïðàö³ í³ìö³â ç íåðîñ³éñüêèìè íàðîäàìè. Ïåâíèìè îçíàêàìè çì³íè í³ìåöüêî¿ ïîë³òèêè íà Ñõîä³ ìîãëà áóòè äåêëÿðàö³ÿ óòëåðà, ÿêèé â ëþòîìó 1943 p. âèñëîâèâ íàä³þ, ùî é ³íø³ íàðîäè, çàãðîæåí³ áîëüøåâèçìîì, îïèíÿòüñÿ â ñï³ëüíîìó ôðîíò³ ïðîòè áîëüøåâèê³â, à òàêîæ îðãàí³çàö³ÿ á³ëüøèõ â³éñüêîâèõ çºäíàíü (ëèòîâñüêîãî ³ ëàòâ³éñüêîãî) â ðàìêàõ çáðî¿ ÑÑ. Ðåàëüíà îö³íêà óêðà¿íñüêî-í³ìåöüêèõ âçàºìèí ïðèâîäèëà äî âèñíîâêó, ùî ðîçìîâè â ñïðàâ³ òâîðåííÿ óêðà¿íñüêî¿ çáðîéíî¿ ôîðìàö³¿ ìîæíà ïðîâîäèòè ëèøå â Ãåíåðàëüí³é Ãóáåðí³¿, çîêðåìà â Ãàëè÷èí³, äå ðåæèì ùîäî óêðà¿íö³â áóâ íåçð³âíÿíî ëåãøèé, í³æ ó Ðàéõñêîì³ñàð³ÿò³ Óêðà¿íà. Îòæå, 8 áåðåçíÿ 1943 p. ÿ çíîâó íàïèñàâ ëèñòà äî ãåíåðàëüíîãî ãóáåðíàòîðà Ôðàíêà ç ïðîõàííÿì âæèòè çàõîä³â ó ñïðàâ³ ñòâîðåííÿ äîáðîâîëü÷î¿ óêðà¿íñüêî¿ çáðîéíî¿ ôîðìàö³¿ íà òåðèòî𳿠Ãåíåðàëüíî¿ Ãóáåðí³¿, ÿêà ðàçîì ç í³ìöÿìè âîþâàëà á ïðîòè áîëüøåâèê³â. Òîãî ñàìîãî äíÿ â³äáóâ ÿ íà öþ òåìó îô³ö³éíó êîíôåðåíö³þ ç ä-ðîì Ëüîçàêåðîì, ïðåçèäåíòîì âíóòð³øí³õ ñïðàâ ó ïðàâë³íí³ Ãåíåðàëüíî¿ Ãóáåðí³¿, êîëèøí³ì â³öå-ãóáåðíàòîðîì Ãàëè÷èíè, ÿêèé ðîçóì³â ïîòðåáó óêðà¿íñüêîí³ìåöüêî¿ ïîë³òè÷íî¿ ñï³âïðàö³. Äëÿ ðåàë³çàö³¿ ïðîáëåìè óêðà¿íñüêî¿ â³éñüêîâî¿ ôîðìàö³¿ òðåáà áóëî, îäíàê, çíàéòè â³äïîâ³äíîãî í³ìåöüêîãî äîñòîéíèêà, ÿêèé âçÿâñÿ á çà öå ä³ëî ÿê çà ñâîº ³ ïîçèö³ÿ ÿêîãî äàâàëà á øàíñè, ùî éîìó âäàñòüñÿ öå çðåàë³çóâàòè. Òàêîþ ëþäèíîþ ì³ã áóòè ëèøå ãóáåðíàòîð Ãàëè÷èíè ä-ð Î. Âåõòåð, àâñòð³ºöü ç ïîõîäæåííÿ (ñèí àâñòð³éñüêîãî ãåíåðàëà), çä³áíà é àìá³òíà ëþäèíà, ç âïëèâàìè â óììëåðà (áóâ ÑÑ-ãðóïïåíôþðåðîì), ÿêèé ï³ä âïëèâîì îòî÷åííÿ, â ïåðø³é ì³ð³ ñâîãî çàñòóïíèêà ä-ðà Áàóåðà, çãàäàíîãî âæå ä-ðà Ëüîçàêåðà ³ â³äîìîãî óêðà¿íöÿì ïîëêîâíèêà À. Á³çàíöà, à ç ³íøîãî áîêó, ï³ä âïëèâîì êîíòàêòó ç óêðà¿íñüêèìè ÷èííèêàìè ï³çíàâ ïîìèëêó í³ìåöüêî¿ ïîë³òèêè íà Ñõîä³ ³ âèðîáèâ ñîá³ ïîãëÿä, ùî íà Ñõîä³ Åâðîïè ïîâèííà ìàòè ì³ñöå ñï³âïðàöÿ í³ìåöüêîãî ïðîâîäó ç óêðà¿íöÿìè. Ãàëè÷èíà, íà éîãî ïîãëÿä, áóëà êðà¿íîþ, â ÿê³é òðåáà â³äíîâèòè í³ìåöüê³ (àâñòð³éñüê³) âïëèâè, ùî ïîõîäÿòü ùå ç äðóãî¿ ïîëîâèíè XVIII ñò.; íà éîãî äóìêó, â Ãàëè÷èí³ ïîâèííà áóòè ò³ñíà óêðà¿íñüêî-í³ìåöüêà ñï³âïðàöÿ, à â àäì³í³ñòðàö³¿ êðàþ âñ³ ïîñòè, çà âèíÿòêîì íàéâèùèõ, ìàþòü çàéíÿòè óêðà¿íö³. Öÿ ðåã³îíàëüíà ïîë³òèêà Âåõòåðà áóëà äëÿ íàñ â òîé ÷àñ êîðèñíîþ, õî÷à Âåõòåð ³ Áàóåð âïîâí³ ðåàë³çóâàòè ¿¿ íå ìîãëè, áî áóëè çàëåæí³ â³ä Áåðë³íó, à òàì ùîäî óêðà¿íñüêî¿ ñïðàâè ïåðåâàãó ìàâ íàïðÿì, ùî éîãî ðåïðåçåíòóâàâ ðàéõñêîì³ñàð Óêðà¿íè Åð³õ Êîõ. Ñâî¿ ïîë³òè÷í³ ïîòÿãíåííÿ Âåõòåð ÷àñòî ðîáèâ
áåç ïîðîçóì³ííÿ ³ç ñâî¿ì øåôîì Ôðàíêîì, ÿêèé, ì³æ ³íøèì, ïðîáëåì Ñõîäó íå ðîçóì³â ³ çîðÿ ÿêîãî â òîé ÷àñ ó Áåðë³í³ äîâîë³ ïðèáë³äëà. Ïðè òîìó Âåõòåð çðó÷íî êîðèñòàâ ç ðîçõîäæåíü ì³æ Ôðàíêîì ³ óììëåðîì. Ïðî ïîòðåáó îðãàí³çàö³¿ óêðà¿íñüêèõ çáðîéíèõ ôîðìàö³é ðîçìîâëÿâ ÿ äåê³ëüêà ðàç³â çàãàëüíèêîâî ³ ç Âåõòåðîì, ³ ç Áàóåðîì. Ó áåðåçí³ 1943 p. Âåõòåð ââàæàâ, ùî ñïðàâà îðãàí³çàö³¿ óêðà¿íñüêî¿ â³éñüêîâî¿ ñèëè íà òåðèòî𳿠Ãàëè÷èíè º çð³ëîþ äëÿ ðîçìîâ ó Áåðë³í³. Ïðîâ³â â³í ¿õ ç øåôîì ÑÑ-Ãàóïòàìòó Áåðãåðîì, äî ðåñîðòó ÿêîãî íàëåæàëè ÷óæîíàö³îíàëüí³ ôîðìàö³¿ â ðàìêàõ çáðî¿ ÑÑ, ³ ç óììëåðîì ³ ä³ñòàâ ó áåðåçí³ çàãàëüíó çãîäó çðîáèòè ïåðø³ êðîêè â ñïðàâ³ îðãàí³çàö³¿ â³éñüêîâî¿ ôîðìàö³¿ ç ãàëèöüêèõ óêðà¿íö³â. Ç ê³íöåì áåðåçíÿ ³ â ïåðøèõ äíÿõ êâ³òíÿ, êîëè Âåõòåð ùå íå ïî÷àâ ïðîâàäèòè îô³ö³éí³ ðîçìîâè ç óêðà¿íöÿìè, éîãî ñï³âðîá³òíèê ïîëêîâíèê Á³çàíö øèðîêî ðîçïîâ³äàâ ïî Ëüâîâó ïðî òâîðåííÿ óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà, ïî÷èíàâ ðîçìîâè ç ïîîäèíîêèìè êîìáàòàíòàìè ³ ïðîñòî âæå âåðáóâàâ ëþäåé äî íå³ñíóþ÷î¿ óêðà¿íñüêî¿ ôîðìàö³¿. Çàãðîæóâàëà íåáåçïåêà, ùî ïðèéäå, ïðèíàéìí³ â äåÿê³é ì³ð³, äî äèêîãî òâîðåííÿ â³éñüêîâèõ â³ää³ë³â ç óêðà¿íö³â, áåç ïîïåðåäí³õ ðîçìîâ ç îðãàí³çîâàíîþ óêðà¿íñüêîþ ñóñï³ëüí³ñòþ. Ç äðóãîãî áîêó, òðåáà áóëî âçÿòè äî óâàãè, ùî í³ìöÿì âäàñòüñÿ çîðãàí³çóâàòè ÿêóñü ãàëèöüêó ôîðìàö³þ íàâ³òü áåç ïîðîçóì³ííÿ ç óêðà¿íñüêèì ãðîìàäÿíñòâîì.  òàê³é ñèòóàö³¿ ÿ ð³øèâ àêòèâíî âòðóòèòèñÿ â ö³ ñïðàâè. 3-ãî êâ³òíÿ 1943 p. ÿ â³äáóâ äîâøó ðîçìîâó ç ãóáåðíàòîðîì Âåõòåðîì ³ ä-ðîì Áàóåðîì ³ ï³äí³ñ âîëþ çîðãàí³çîâàíîãî óêðà¿íñüêîãî ãðîìàäÿíñòâà ñï³ëüíî ç í³ìöÿìè áîðîòèñÿ ïðîòè áîëüøåâèê³â, àëå ð³âíî÷àñíî ïåðåñòåð³ã, ùîá í³ìö³ íå ïðîâîäèëè â Ãàëè÷èí³ âåðáóâàëüíî¿ àêö³¿ äî íåîêðåñëåíî¿ ùå â³éñüêîâî¿ ôîðìàö³¿ áåç îïåðòÿ íà óêðà¿íñüêó ñóñï³ëüí³ñòü ³ áåç ïîë³òè÷íî¿ áàçè.  òîé ñïîñ³á âåäåíà àêö³ÿ, ãîâîðèâ ÿ, íå ìîæå ìàòè ïîâàæí³øèõ óñï³õ³â, ³ ¿¿ íå ìîæå ï³äòðèìóâàòè óêðà¿íñüêà ñóñï³ëüí³ñòü. Íàñë³äêîì öèõ ìî¿õ çàââàã ðîçïî÷àëàñÿ äîâãà äèñêóñ³ÿ, ÿêà ç ÷åðãè äîâåëà äî îáì³íó äóìîê, ç îäíîãî áîêó, ì³æ ìíîþ ³ Âåõòåðîì òà éîãî ñï³âðîá³òíèêàìè, à ç äðóãîãî áîêó, ì³æ ìíîþ ³ ÷èñëåííèìè óêðà¿íñüêèìè ãðîìàäÿíàìè; î÷åâèäíà ð³÷, Âåõòåð áóâ ó ïîñò³éíîìó êîíòàêò³ ç Áåðë³íîì. Òóò áóäå äîö³ëüíî çðîáèòè äåÿêó äåãðåñ³þ ³ ïîäàòè çàãàëüí³ ì³ðêóâàííÿ íà òåìó, â ÷îìó ïîëÿãàâ óêðà¿íñüêèé ³íòåðåñ òâîðèòè çáðîéíó ôîðìàö³þ â ðàìàõ í³ìåöüêî¿ çáðîéíî¿ ñèëè, ÿêó ö³ëü ó òâîðåíí³ òàêî¿ ôîðìàö³¿ ìàëè í³ìö³ ³ ÿê³ áóëè ðîçá³æíîñò³ ì³æ óêðà¿íñüêèì ³ í³ìåöüêèì ïîãëÿäàìè. Íà öþ òåìó ÿ îáì³íþâàâñÿ
6
7
äóìêàìè ç ïîîäèíîêèìè óêðà¿íñüêèìè ãðîìàäÿíàìè, çîêðåìà êîìáàòàíòàìè, ìàéæå ÿâíî ïðîãîëîñèâ ñâî¿ òåçè íà êîíôåðåíö³¿ ïðîâîäó Óêðà¿íñüêîãî Öåíòðàëüíîãî Êîì³òåòó ç ÷ëåíàìè ³éñüêîâî¿ Óïðàâè, êîìáàòàíòàìè ³ ãîëîâàìè óêðà¿íñüêèõ îêðóæíèõ êîì³òåò³â, ùî â³äáóëàñÿ 18 êâ³òíÿ 1943 ðîêó ó Ëüâîâ³, ³ ïîâòîðèâ ¿õ ó ÷èñëåííèõ ñâî¿õ âèñòóïàõ ó êðàþ, à òàêîæ â Íîéãàììåð³ â ÷àñ â³äâ³äèí Äèâ³ç³¿ â òðàâí³ 1944 p. Îñü ÿê³ ì³ðêóâàííÿ ïîäàâ ÿ ç íàãîäè òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ íà çãàäàí³é êîíôåðåíö³¿ 19 êâ³òíÿ 1943 p. (ïîäàþ ëèøå ãîëîâí³ òåçè ö³º¿ äîâ³ð÷î¿ äîïîâ³ä³): ìè æèâåìî â ÷àñ íàéæîðñòîê³øî¿ â³éíè, â ÿê³é íåìຠìèëîñåðäÿ, â ÿê³é ö³íóºòüñÿ ëèøå ñèëà, â ïåðø³é ì³ð³ ô³çè÷íà. Ìè âèñîêî ñòî¿ìî ìîðàëüíî, àëå ô³çè÷íî¿ ñèëè íàì áðàêóº, ³ ç ö³º¿ ïðè÷èíè ìè º îáºêòîì, à íå ñóáºêòîì ó òåïåð³øí³õ ïîä³ÿõ. Ùîá ïîïðàâèòè íàø³ øàíñè, íàøîþ çàäóøåâíîþ ìð³ºþ º ñòâîðèòè âëàñíó çáðîéíó ñèëó, ³ â öüîìó íàïðÿì³ éäóòü íàéð³çíîð³äí³ø³ ñïðîáè â³ä âèáóõó â³éíè... Óêðà¿íñüêà Çáðîéíà Ñèëà öå íàøå áàæàííÿ, áî òîä³ ñòàºìî ñï³ââîþþ÷îþ ñèëîþ ³ çäîáóâàºìî â áîðîòüá³ çà íàøå ñòàíîâèùå íàéñèëüí³øèé êîçèð: ìè ïðîëèâàëè êðîâ. ² òàêèì ÷èíîì còàºìî ñóáºêòîì ó ïîë³òèö³... гçí³ çáðîéí³ â³ää³ëè, ÿê³ îðãàí³çîâóþòüñÿ, çîêðåìà íà ñõ³äí³õ çåìëÿõ öå â³ää³ëè ç óêðà¿íö³â, àëå íå óêðà¿íñüê³. Âîíè íå çâÿçàí³ ç óêðà¿íñüêèì çîðãàí³çîâàíèì ñâ³òîì, çà íèìè íå ñòî¿òü óêðà¿íñüêèé ïîë³òè÷íèé ÷èííèê, áî â ñïðàâàõ æîäíîãî ç öèõ â³ää³ë³â íå áóëî í³ìåöüêî¿ ïîë³òè÷íî¿ äåêëÿðàö³¿. Ïðîëëÿòà óêðà¿íöÿìè êðîâ (íàïðèêëàä, êðîâ ñîòîê óêðà¿íö³â ó Ñòàë³íãðàä³), íå âïëèâຠíà óêðà¿íñüêî-í³ìåöüê³ â³äíîñèíè ³ íà íàøó ðîëþ â ñâ³ò³. Ç äâîõ ñïîñîá³â ïîñòàííÿ àð쳿 ïîâñòàíñüêî¿ ³ ðåãóëÿðíî¿ ìè º ö³ëêîâèòî çà äðóãèì... Ùîéíî òåïåð ïðèõîäèòü äî ÷àñòèííî¿ ðåàë³çàö³¿ íàøèõ çàõîä³â. ×îìó äîïåðâà òåïåð? Áî í³ìö³ íå õîò³ëè äîïóñòèòè óêðà¿íö³â íà ïîë³òè÷íó àðåíó íàâ³òü ó íàéñêðîìí³ø³é ì³ð³. ª äâ³ í³ìåöüê³ ñèñòåìè ùîäî óêðà¿íö³â: Åð³õà Êîõà, çîâñ³ì íåãàòèâíà, ³ ãàëèöüêî¿ âëàäè, ÿêà ïîëÿãຠíà êîìïðîì³ñ³ ì³æ ³äåºþ ðàéõó ³ ïîòðåáàìè ³íøèõ íàðîä³â. Îá³ ³äå¿ ïîáîðþþòü îäíà îäíó. Íà ãàëèöüêîìó â³äòèíêó ïåðåìîãëà ³äåÿ ñï³âïðàö³, ³ öå º ïåðøèé êîíêðåòíèé ïðîðèâ â óêðà¿íñüêî-í³ìåöüêèõ â³äíîñèíàõ. Òà íîâà ïîë³òèêà ìîæå áóòè òî÷êîþ âèõîäó äî çàõîä³â íà Ñõîä³, ÿêùî âîíà ñêëàäå ³ñïèò çð³ëîñòè... Öåé ñêðîìíèé ïî÷èí íå çàäîâîëüíÿº íàøèõ áàæàíü, àëå öå ñïðàâà ñàíòèìåíòó. Õîëîäíèé ðîçóì ³ òâåðåçèé æèòòºâèé òà ïîë³òè÷íèé ðåàë³çì, ï³äòðèìàíèé äîñâ³äîì òðüîõ ðîê³â, êàæå íàì áà÷èòè ä³éñí³ñòü òàêîþ, ÿêîþ âîíà º, à íå ðîçìàëüîâóâàòè
¿¿ ÿñêðàâèìè ÷è òî òåìíèìè ôàðáàìè, çàëåæíî â³ä íàøîãî íàñòðîþ. Ìè º çà òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿, áî öüîãî âèìàãຠóêðà¿íñüêèé ³íòåðåñ. Íàø³ êîðèñò³ òàê³: 1) ìè âêëþ÷åí³ â áîðîòüáó ç áîëüøåâèçìîì íå ÿê áåç³ìåíí³; 2) ìè âõîäèìî íà ïîë³òè÷íó àðåíó, õî÷à ³ â ñêðîìí³é ôîðì³, à íàâ³òü íà åâðîïåéñüêó, íà ñâ³òîâó; 3) ìè ðÿòóºìî ñåáå ô³çè÷íî, ìè òâîðèìî çâÿçîê àð쳿; 4) öå ìîæå áóòè òî÷êà âèõîäó äëÿ äàëüøèõ ïëÿí³â; 5) ëèøå â öåé ñïîñ³á ìîæåìî òâîðèòè ï³ä ïðîâîäîì óêðà¿íñüêèõ ñòàðøèí â³éñüêîâó øêîëó äëÿ óêðà¿íñüêî¿ ìîëîä³. Öÿ øêîëà äàñòü çäèñöèïë³íîâàí³ñòü, ïîñëóõ, îäâåðò³ñòü, ÷åñí³ñòü, ïðÿìîë³í³éí³ñòü, ïî÷óòòÿ â³äïîâ³äàëüíîñòè é ³íø³ âîÿöüê³ ÷åñíîòè. Íàøà áîðîòüáà ç Ìîñêâîþ íàáåðå îô³ö³éíèõ ôîðì. À ùî âèéøëî á, ÿêùî ìè íå ñêîðèñòàëèñÿ á ç ö³º¿ ìîæëèâîñòè? Ïåðåìîãëà á òåçà Êîõà ³ Ãëüîáî÷í³êà. Ç öèõ ïðè÷èí áåðåìîñÿ çà ñïðàâó, ìèìî òîãî, ùî âîíà â òàêèõ ñêðîìíèõ ôîðìàõ ³ ùî âîíà â ÷àñòèí³ íàøî¿ ñóñï³ëüíîñò³ â³äãîìîíó íå çíàéäå. Íåìຠòóò ì³ñöÿ íà íåãàö³þ, àëå ïîòð³áíå ÿêíàéá³ëüø ïîçèòèâíå íàñòàâëåííÿ. Òðóäíîù³ â ðåàë³çàö³¿ ö³º¿ ñïðàâè áóäóòü ³ ç ñòîðîíè í³ìåöüêî¿ (òå÷³ÿ Êîõà), ³ ç ñòîðîíè óêðà¿íñüêî¿... À ùîäî íàøî¿ ìîëîä³ âèñîêèõ øê³ë, ÿ ãîâîðèâ, ì³æ ³íøèì, ùî ÿêùî ââàæàºìî çà äîö³ëüíå âèñèëàòè íàøèõ ñòóäåíò³â â÷èòèñÿ ó âèùèõ øêîëàõ ͳìå÷÷èíè, òî ÷îìó ìè íå ìàëè á âèñèëàòè ìîëîäèõ ëþäåé â÷èòèñÿ â í³ìö³â â³éñüêîâîãî ðåìåñëà? Äî öèõ ì³ðêóâàíü òðåáà äåùî äîäàòè.  ÷àñ, êîëè ïðèõîäèëî äî îðãàí³çàö³¿ Äèâ³ç³¿, ïîðàçêà í³ìö³â áóëà ÿñíà. Àëå ïîðàçêà í³ìö³â íå ìàëà ùå áóòè ð³âíîðÿäíîþ ç ïåðåìîãîþ áîëüøåâèê³â. Ìîæíà áóëî ìàòè íàä³þ, ùî â Ñõ³äí³é Åâðîï³ ïðèéäå äî õàîòè÷íèõ â³äíîñèí, ìîæíà áóëî ìàòè íà䳿 íà äåñàíò çàõ³äí³õ àëüÿíò³â íà Áàëêàíàõ, à â öèõ â³äíîñèíàõ Äèâ³ç³ÿ ìîãëà â³ä³ãðàòè ðîëþ ÿäðà óêðà¿íñüêî¿ íàö³îíàëüíî¿ àð쳿. Ìè ìàëè òåæ äåÿê³ íà䳿, ùî ñòâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ ìîæå ñïðè÷èíèòè çì³íó í³ìåöüêî¿ ïîë³òèêè íà ñõ³äíüî-óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ, ùî ³ íà ö³ çåìë³ ïîøèðèòüñÿ ïîë³òèêà Âåõòåðà, ÿêà äîçâîëèòü ³ çà ìåæàìè Ãàëè÷èíè òâîðèòè óêðà¿íñüêó ñèëó, çîêðåìà çáðîéíó. ̳ðêóâàííÿ í³ìö³â, çãëÿäíî Âåõòåðà, áóëè äåùî â³äì³íí³: øëÿõîì óêðà¿íñüêî-í³ìåöüêî¿ ñï³âïðàö³ äîö³ëüíî âïðÿãòè óêðà¿íñüê³ ñèëè â í³ìåöüêèé â³ç, à ñàìèì âèáèòèñÿ íà ðîëþ íîñ³¿â íîâèõ ôîðì í³ìåöüêîãî ïàíóâàííÿ íà Ñõîä³. Ïîâíîãî äîâ³ðÿ îá³ ïåðòðàêòóþ÷³ ñòîðîíè í³êîëè îäíà äî îäíî¿ íå ìàëè. Äî òîãî
8
9
ï³äõ³ä îáîõ ïàðòíåð³â áóâ ð³çíèé. Âåõòåð ãîâîðèâ: âè, óêðà¿íö³, ìàºòå øàíñè, ïîêàæ³òü, ùî âè ìîæåòå, à çãîäîì ä³ñòàíåòå â Åâðîï³ â³äïîâ³äíå ì³ñöå. Óêðà¿íñüêèé ï³äõ³ä áóâ òàêèé: ñòâîð³òü â³äïîâ³äíó ïîë³òè÷íó áàçó, ïîêàæ³òü íàì öå ì³ñöå â Åâðîï³, à çãîäîì ìè ç âàìè ï³äåìî. Âåäó÷è ïåðòðàêòàö³¿ â ñïðàâ³ Äèâ³ç³¿, ÿ ìàâ íà îö³ ùå íèçêó êîíêðåòíèõ êîðèñòåé, ÿê³ ìè ìîãëè îñÿãíóòè ³ ïðî ÿê³ ÿ ÷àñòèííî òàêîæ ãîâîðèâ íà ð³çíèõ çáîðàõ. Çàâäÿêè ñòâîðåííþ Äèâ³ç³¿ àâòîìàòè÷íî ëàã³äí³â áè ïîë³òè÷íèé ðåæèì ó Ãåíåðàëüí³é Ãóáåðí³¿, à òèì ñàìèì çàäåðæóâàëàñÿ á óêðà¿íñüêà ñóáñòàíö³ÿ. гâíî÷àñíî, øëÿõîì äð³áíèõ ïîñòóïîê, à íå øëÿõîì ï³äïèñàííÿ äîãîâîð³â, ìîæíà áóëî á ñêð³ïèòè óêðà¿íñüê³ ïîçèö³¿, çàéíÿòè íîâ³ ñòàíîâèùà â àäì³í³ñòðàö³¿ êðàþ, äîáóòè íîâ³ îñÿãè íà ïîë³ ãîñïîäàðñòâà ³ êóëüòóðè. Òîìó ³ ïåðåä òâîðåííÿì Äèâ³ç³¿, ³ ï³ñëÿ àêòó 28 êâ³òíÿ 1943 p. Óêðà¿íñüêèé Öåíòðàëüíèé Êîì³òåò ñòàâèâ í³ìåöüê³é âëàä³ òàê³ âèìîãè: àìíåñò³ÿ äëÿ ïîë³òè÷íèõ âÿçí³â, çîêðåìà äëÿ ÷ëåí³â Îðãàí³çàö³¿ Óêðà¿íñüêèõ Íàö³îíàë³ñò³â Ñòåïàíà Áàíäåðè, ðåïðèâàòèçàö³ÿ óêðà¿íñüêîãî ñóñï³ëüíîãî ³ ïðèâàòíîãî ìàéíà, óíåçàëåæíåííÿ Óêðà¿íñüêî¿ Äîïîì³æíî¿ Ïîë³ö³¿ ïî îêðóãàõ â³ä í³ìåöüêî¿ ïîë³ö³¿, â³ääà÷³ ïðåñè íà òåðåí³ Ãàëè÷èíè â óêðà¿íñüê³ ðóêè, ïåðåîðãàí³çóâàííÿ òàê çâàíî¿ Áóä³âåëüíî¿ Ñëóæáè, ïîëåãø³ äëÿ óêðà¿íñüêèõ ðîá³òíèê³â, âèâåçåíèõ íà ðîáîòó äî ðàéõó. Ïî â³éñüêîâ³é ë³í³¿ éøëî íàì ïðî ïîøèðåííÿ ïðàâà íàáîðó äî Äèâ³ç³¿ íà òåðèòîð³þ ö³ëî¿ Ãåíåðàëüíî¿ Ãóáåðí³¿ ³ íà ðàéõ, ïðî ñòóïíåâå âèëó÷åííÿ ç ð³çíèõ â³éñüêîâèõ ³ ï³ââ³éñüêîâèõ ôîðìàö³é óêðà¿íö³â ïðèíàéìåíøå òèõ, ÿê³ ïîõîäèëè ç óêðà¿íñüêèõ çåìåëü â Ãåíåðàëüí³é Ãóáåðí³¿, ³ ñòàðøèõ åì³ãðàíò³â, òà âêëþ÷åííÿ ¿õ äî Äèâ³ç³¿. ϳä ÷àñ ïåðåãîâîð³â ç Âåõòåðîì âèÿâèëîñÿ, ùî éîãî êîìïåòåíö³¿ º îáìåæåí³ é ùî áàãàòî â³ä íüîãî âèòîðãóâàòè íå ìîæíà. ßê áóëî ñêàçàíî, â³í äîáóâ ï³äòðèìêó äëÿ ³äå¿ Äèâ³ç³¿ ó Áåðãåðà, àëå ìàâ ³ ïðîòèâíèê³â òèïó Åð³õà Êîõà ÷è âèñîêèõ äîñòîéíèê³â ç ãåñòàïî, ÿê³ áà÷èëè óêðà¿íñüêó ïðîáëåìó ëèøå ç íåãàòèâíîãî ïîãëÿäó, ç ïîãëÿäó Àáâåðó. Ïðè öèõ â³äíîñèíàõ Äèâ³ç³ÿ íå ìîãëà íîñèòè çàãàëüíîóêðà¿íñüêîãî õàðàêòåðó, à ëèøå ðåã³îíàëüíèé ãàëèöüêèé, ¿¿ óêðà¿íñüêèé õàðàêòåð ì³ã ïîëÿãàòè á³ëüøå â çì³ñò³, í³æ ó çîâí³øí³õ ôîðìàõ. Âåõòåð íå ì³ã äàâàòè óêðà¿íöÿì í³ÿêèõ ïîë³òè÷íèõ ãàðàíò³é ³ íå ì³ã çà íèìè ¿çäèòè äî Áåðë³íó, áî ³ òàê íå ä³ñòàâ áè ¿õ, à ëèøå ïîñëàáèâ áè ñâîþ ïîçèö³þ ³ ñïðàâó Äèâ³ç³¿. À âò³ì ÿêó âàðò³ñòü ìàëè á ÿê³ñü ïîë³òè÷í³ ãàðàíò³¿ ç áîêó òèõ, ùî âñ³ ïåðåãîâîðè ³ ïàêòè ââàæàëè çà êëàïòèê ïàïåðó! ²íøèìè ñëîâàìè, îö³íþþ÷è ñèòóàö³þ ðåàëüíî, çì³ñò ïåðåãîâîð³â ç Âåõòåðîì áóâ äîâîë³ ñêóïèé. Ïðè âñ³õ òèõ
ïåðòðàêòàö³ÿõ òðåáà áóëî ùå áðàòè, ÿê âæå áóëî ñêàçàíî, äî óâàãè, ùî í³ìö³ ìîãëè çîðãàí³çóâàòè Äèâ³ç³þ ³ ïîíàä ãîëîâè óêðà¿íö³â.  ðîçìîâàõ ç Âåõòåðîì óñò³éíåíî òàê³ ïèòàííÿ: ãàëèöüêà â³éñüêîâà ôîðìàö³ÿ ìàëà á áóòè äèâ³ç³ºþ, ¿¿ õàðàêòåð ìàâ áóòè ðåã³îíàëüíèé, çàçíà÷åíèé ó íàçâ³ Äèâ³ç³ÿ Ãàëè÷èíà, â îäíîñòðî¿ ³ â³äçíàêàõ, äèâ³ç³ÿ ï³äëÿãàëà çáðî¿ ÑÑ, ÿê ³ ³íø³ ÷óæîíàö³îíàëüí³ á³ëüø³ çºäíàííÿ â ðàìàõ í³ìåöüêèõ çáðîéíèõ ñèë, íàá³ð äî äèâ³ç³¿ ìàâ áóòè äîáðîâ³ëüíèé, ðåë³ã³éíà îï³êà â ðóêàõ óêðà¿íñüêèõ äóõîâíèê³â, íîñ³ºì äèâ³ç³¿ ïåðåä óêðà¿íñüêèìè ³ í³ìåöüêèìè ÷èííèêàìè ìàâ áóòè ÓÖÊ. гâíî÷àñíî ç àêòîì ïðîãîëîøåííÿ Äèâ³ç³¿ ç í³ìåöüêîãî áîêó ìàâ ïîÿâèòèñÿ òàêîæ ì³é çàêëèê äî óêðà¿íñüêî¿ ñóñï³ëüíîñòè ñòàâàòè â ðÿäè äèâ³ç³¿. Íàáîðîì äî äèâ³ç³¿, îï³êîþ íàä æîâí³ðîì òà éîãî ðîäèíîþ ³ ïîì³÷÷þ â îðãàí³çàö³¿ äèâ³ç³¿ ìຠçàéìàòèñÿ ³éñüêîâà Óïðàâà, ÷ëåí³â ÿêî¿ íîì³íóâàòèìå ãóáåðíàòîð Âåõòåð íà ìîþ ïðîïîçèö³þ, äî òîãî æ, ç îãëÿäó íà âàãó ñïðàâè, î÷îëþâàòè ³éñüêîâó Óïðàâó ìàâ ÿ. Ñòàðøèíñüêèé êîðïóñ ìàâ áóòè ì³øàíèé: í³ìåöüêèé ³ óêðà¿íñüêèé. Ö³ëà íèçêà äîâîë³ âàæëèâèõ ïîäðîáèöü ìàëà áóòè óñò³éíåíà â íàéáëèæ÷îìó ÷àñ³. Òàêîæ ìàëî ïðèéòè ïðèíàéì³ äî ÷àñòèííî¿ ïîë³òè÷íî¿ àìíåñò³¿. ϳñëÿ ðîçìîâè ç Âåõòåðîì ³ Áàóåðîì ÿ ðîçïî÷àâ ðîçìîâè â ñïðàâ³ äèâ³ç³¿ ç óêðà¿íñüêèìè ãðîìàäÿíàìè, íàñàìïåðåä ç êîìáàòàíòàìè ³ ÷ëåíàìè ïðîâîäó ÓÖÊ. Àëå ïåðøó ðîçìîâó ÿ â³äáóâ ç íàéâèùèì äëÿ óêðà¿íö³â àâòîðèòåòîì ç Ìèòðîïîëèòîì Àíäðåºì ³ ïî÷óâ ç éîãî óñò ò³ ñàì³ ñëîâà, ÿê³ ÿ ÷óâ âë³òêó 1941 p.: Íåìຠìàéæå ö³íè, ÿêó íå òðåáà á äàòè äëÿ ñòâîðåííÿ óêðà¿íñüêî¿ àð쳿. Áåçïîñåðåäí³õ ðîçìîâ ç óêðà¿íñüêèìè ïîë³òè÷íèìè óãðóïóâàííÿìè ÿ íå ìàâ, àëå â³â ¿õ ïîñåðåäíüî, áî îñîáè, ÿêèõ ÿ çàïðîñèâ óâ³éòè â ñêëàä ³éñüêîâî¿ Óïðàâè, íàëåæàëè äî ð³çíèõ ïîë³òè÷íèõ óãðóïóâàíü, ³ âîíè, ïåðøå í³æ äàòè ñâîþ çãîäó, ïîðîçóì³âàëèñÿ ç³ ñâî¿ìè ïîë³òè÷íèìè ñåðåäîâèùàìè. Äåÿê³ ç íèõ âåëè òàêîæ ðîçìîâè ç òèìè ïîë³òè÷íèìè ñåðåäîâèùàìè, ïðèõèëüíèêè ÿêèõ íå âõîäèëè â ñêëàä ³éñüêîâî¿ Óïðàâè. Òðåáà äîäàòè, ùî í³õòî ç îñ³á, ÿêèì ÿ ïðîïîíóâàâ óâ³éòè äî ³éñüêîâî¿ Óïðàâè, íå â³äìîâèëèñÿ, çà âèíÿòêîì ïîëêîâíèêà ä-ðà Ðîìàíà Äàøêåâè÷à. Ïîë³òè÷í³ ñåðåäîâèùà ñòàâèëèñÿ äî ñïðàâè äèâ³ç³¿ ïîçèòèâíî àáî íåãàòèâíî (îáà â³äëàìè ÎÓÍ). Î÷åâèäíà ð³÷, ùî ñïðàâó äèâ³ç³¿ îáãîâîðþâàâ ÿ äîêëàäíî ç ä-ðîì Ê. Ïàíüê³âñüêèì. ϳñëÿ çãàäàíèõ ðîçìîâ ÿ ì³ã ó ëèñò³ äî ãóáåðíàòîðà Âåõòåðà 8 êâ³òíÿ îñòàòî÷íî éîãî ïîâ³äîìèòè, ùî íàøà ñóñï³ëüí³ñòü ãîòîâà ³ ñòàâèòüñÿ ïîçèòèâíî äî ôîðìóâàííÿ Äèâ³ç³¿, õî÷à ¿¿ ðåã³î-
10
11
íàëüíèé õàðàêòåð çìåíøóº çíà÷åííÿ öüîãî àêòó. гâíî÷àñíî ÿ ïîäàâ ïðîºêò îðãàí³çàö³¿ ³éñüêîâî¿ Óïðàâè ³ ñïèñîê êàíäèäàò³â íà ¿¿ ÷ëåí³â. 15 êâ³òíÿ â³äáóëîñÿ ïåðøå çàñ³äàííÿ ³éñüêîâî¿ Óïðàâè, à çãîäîì êðàéîâà êîíôåðåíö³ÿ ãîë³â êîì³òåò³â ³ êîìáàòàíò³â. 28 êâ³òíÿ â³äáóâñÿ óðî÷èñòèé àêò ïðîãîëîøåííÿ Äèâ³ç³¿ ç ìàí³ôåñòîì ãóáåðíàòîðà Âåõòåðà ³ ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðà Ôðàíêà, ÿêîãî çàñòóïàâ ä-ð Ëüîçàêåð; òîãî ñàìîãî äíÿ ïîÿâèëàñÿ ìîÿ â³äîçâà.  îáîõ ìàí³ôåñòàõ çàçíà÷óâàëîñÿ ïðî ôîðìóâàííÿ ÑÑ-Ñòð³ëåöüêî¿ Äèâ³ç³¿ Ãàëè÷èíà íà ïðèíöèï³ äîáðîâ³ëüíîñò³ äëÿ áîðîòüáè ç áîëüøåâèêàìè, ï³äêðåñëþâàëîñÿ ïðàâíå çð³âíÿííÿ âîÿêà Äèâ³ç³¿ ç í³ìåöüêèì âîÿêîì, çàáåçïå÷åííÿ éîãî ðîäèíè íàð³âí³ ç ðîäèíîþ í³ìåöüêîãî æîâí³ðà, à âê³íö³ ï³äíîñèëîñÿ, ùî ðåë³ã³éíà îï³êà, ðåë³ã³éíå ï³êëóâàííÿ äîáðîâîëüöÿìè ïåðåáóâàòèìå â ðóêàõ óêðà¿íñüêèõ ñâÿùåíèê³â. Íàòîì³ñòü â îñòàíí³é ìîìåíò, áåç ïîïåðåäíüîãî ïîðîçóì³ííÿ ç ÓÖÊ, ïîìèíåíî ðîëþ ÓÖÊ ÿê íîñ³ÿ Äèâ³ç³¿, à íà ÷îë³ Â³éñüêîâî¿ Óïðàâè ïîñòàâëåíî ïîëêîâíèêà Á³çàíöà. Áóëà öå ÿñíà òåíäåíö³ÿ: ç îäíîãî áîêó, íå çá³ëüøóâàòè âïëèâ³â ÓÖÊ, à ç äðóãîãî, ï³äïîðÿäêóâàòè ñî᳠³éñüêîâó Óïðàâó áåçïîñåðåäíüî. Âñå-òàêè ³éñüêîâà Óïðàâà ïðàöþâàëà âåñü ÷àñ ó ïîâí³é ãàðìîí³¿ ç ïðîâîäîì ÓÖÊ ³ âñ³ âàæëèâ³ø³ ð³øåííÿ ñïðàâ íàñòóïàëè ëèøå ï³ñëÿ óçã³äíåííÿ. Ç ð³çíèõ âèìîã, ïîñòàâëåíèõ óêðà¿íñüêîþ ñòîðîíîþ í³ìåöüê³é âëàä³, âäàëîñÿ çðåàë³çóâàòè íåáàãàòî. Ìèìî ïîñò³éíèõ çàõîä³â ó ñïðàâ³ çàãàëüíî¿ ïîë³òè÷íî¿ àìíåñò³¿ äëÿ óêðà¿íö³â, âèïóùåíî â ÷àñ ôîðìóâàííÿ Äèâ³ç³¿ ëèøå êîëî 150 ïîë³òè÷íèõ âÿçí³â, â òîìó ÷èñë³ ñòàðøèí ç óêðà¿íñüêîãî ïîë³ö³éíîãî êóðåíÿ 213, íà ÿêèé áóëî ïåðåòâîðåíî îäèí ç äâîõ óêðà¿íñüêèõ êóðåí³â çîðãàí³çîâàíèõ ïðîâîäîì ÎÓÍ âë³òêó 1941 ð. ϳñëÿ àêòó 28 êâ³òíÿ íàéâàæëèâ³øèìè ðå÷àìè, êð³ì ïðîâåäåííÿ íàáîðó, áóëî éîãî ïîøèðåííÿ íà âñþ Ãåíåðàëüíó Ãóáåðí³þ (ùî é óäàëîñÿ) ³ íà ðàéõ (ùî áóëî ìàéæå áåç ðåçóëüòàò³â) ³ ïðèòÿãíåííÿ äî Äèâ³ç³¿ óêðà¿íñüêèõ ñòàðøèí òà âèêëîïîòàííÿ ñòàðøèíñüêîãî âèøêîëó äëÿ ê³ëüêîõ ñîòåíü íàøî¿ ìîëîä³ ç ñåðåäíüîøê³ëüíèì öåíçîì. Àëå ö³ ìîìåíòè íå âõîäÿòü óæå â ðàìêè ö³º¿ ñòàòò³. Íà çàê³í÷åííÿ òðåáà ï³äíåñòè, ùî ò³ óêðà¿íö³, ÿê³ äîêëàëè ðóê äî çîðãàí³çóâàííÿ Äèâ³ç³¿, ìàëè íà ìåò³ âèêëþ÷íî óêðà¿íñüêèé ³íòåðåñ.  ¿õ ðîçóì³íí³ óêðà¿íñüêà íàö³ÿ âèìàãàëà îðãàí³çàö³¿ á³ëüøî¿ óêðà¿íñüêî¿ îäèíèö³, ÿê çà÷àòêó Óêðà¿íñüêî¿ Àð쳿, ³ çà öå òðåáà áóëî í³ìöÿì ïëàòèòè. Äî ñïðàâè Äèâ³ç³¿ ï³äõîäèëè âîíè íå òàê ç ñàíòèìåíòîì, ÿê ç çèìíèì ïîë³òè÷íèì ðîçðàõóíêîì. Ìîæå íå â³ä ðå÷³ áóäå çãàäàòè, ùî ëþäèíîþ, âòàºìíè÷åíîþ â óñ³ ñïðàâè Äèâ³ç³¿, òèì, õòî ìàâ ïèëüíóâàòè óêðà¿íñüêèé 12
³íòåðåñ â çãîä³ ç í³ìöÿìè ÷è ïðîòè ¿õ âîë³ àæ äî ç³ðâàííÿ ç íèìè çâÿçêó ³ ïåðåõîäó Äèâ³ç³¿ íà á³ê çàõ³äí³õ àëüÿíò³â âêëþ÷íî, ÿêáè öå áóëî ïîòð³áíî, áóâ íåçàáóòíüî¿ ïàìÿò³ ñîòíèê Äìèòðî ²âàíîâè÷ Ïà볿â. Ìþíõåí, 1954 ______________ Âîëîäèìèð ÊÓÁ²ÉÎÂÈ× (23.9.19002.11.1985) âèçíà÷íèé óêðà¿íñüêèé ãðîìàäñüêî-ïîë³òè÷íèé ä³ÿ÷, ãåîãðàô ³ äåìîãðàô, ä³éñíèé ÷ëåí Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Ò. Øåâ÷åíêà (ç 1931 ð.). Íàðîäèâñÿ ó Íîâîìó Ñàí÷³ (òåïåð Ïîëüùà) â óêðà¿íñüêî-ïîëüñüê³é ðîäèí³. Ç 1918 ð. íàâ÷àâñÿ â ßãåëëîíñüêîìó óí-ò³ ó Êðàêîâ³ (ïåðåðâàí³ â³éíîþ ñòó䳿 ïðîäîâæèâ ó 19191923 ðð.). ϳä ÷àñ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêî¿ â³éíè 19181919 ðð. ñëóæèâ â àðòèëå𳿠Óêðà¿íñüêî¿ Ãàëèöüêî¿ Àð쳿.  19281939 ðð. äîöåíò Êðàê³âñüêîãî ó-òó. Çàéìàâñÿ âèâ÷åííÿì óêðà¿íñüêèõ åòí³÷íèõ çåìåëü ó ñêëàä³ Ïîëüù³, ×åõî-Ñëîâà÷÷èíè òà Ðóìóí³¿. Ó ñâî¿õ äîñë³äæåííÿõ ïîñë³äîâíî â³äñòîþâàâ ãåîïîë³òè÷í³ ³íòåðåñè Óêðà¿íè, çà ùî â 1939 ð. áóâ çâ³ëüíåíèé ç óí-òó. Ç 1940 ð. ïðîôåñîð Óêðà¿íñüêîãî ³ëüíîãî Óí³âåðñèòåòó. Àêòèâíèé ó÷àñíèê óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíîãî ðóõó. Ç ñåðåäèíè êâ³òíÿ 1940 ð. î÷îëèâ Óêðà¿íñüêèé Öåíòðàëüíèé Êîì³òåò ó Êðàêîâ³, ÿêèé êîîðäèíóâàâ ä³ÿëüí³ñòü óêðà¿íñüêèõ ãðîìàäñüêîêóëüòóðíèõ îðãàí³çàö³é ó Ãåíåðàëüí³é Ãóáåðí³¿. Ó êâ³òí³ 1943 ñòàâ îäíèì ç ³í³ö³àòîð³â ñòâîðåííÿ ³ ãîëîâîþ ³éñüêîâî¿ Óïðàâè (ÂÓ) ó Ëüâîâ³, ÿêà çä³éñíèëà îðãàí³çàö³éí³ çàõîäè ç ôîðìóâàííÿ ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ Óêðà¿íñüêî¿ Íàö³îíàëüíî¿ Àð쳿.  19441945 ðð., áóäó÷è ïðîâ³äíèì ÷ëåíîì Óêðà¿íñüêîãî Íàö³îíàëüíîãî Êîì³òåòó, äîêëàäàâ áàãàòî çóñèëü äëÿ îðãàí³çàö³¿ ÷àñòèí Óêðà¿íñüêî¿ Íàö³îíàëüíî¿ Àð쳿. Ó 1944 ð. Êóá³éîâè÷ çâåðíóâñÿ ³ç çàêëèêîì ïðèïèíèòè óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêå çáðîéíå ïðîòèñòîÿííÿ.  ðîêè Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè 19391945 ðð. äîïîì³ã óíèêíóòè àðåøòó ã³òëåð³âñüêèìè ñïåöñëóæáàìè áëèçüêî 300 îñîáàì (â á³ëüøîñò³ ºâðåÿì). Ç 1945 ð. æèâ â åì³ãðàö³¿ ó ͳìå÷÷èí³ ³ Ôðàíö³¿, äå çàéìàâñÿ, â îñíîâíîìó, íàóêîâîþ ä³ÿëüí³ñòþ.  19471951 ðð. ãåíåðàëüíèé ñåêðåòàð ÍÒØ çà êîðäîíîì, à ç 1952 ð. ãîëîâà ÍÒØ ó ªâðîï³. Àâòîð áëèçüêî 80 íàóêîâèõ ïðàöü ç ãåîãðàô³¿ ³ äåìîãðàô³¿ Óêðà¿íè Òåðèòîð³ÿ ³ ëþäí³ñòü óêðà¿íñüêèõ çåìåëü (1935), Àòëàñ Óêðà¿íè ³ ñóìåæíèõ êðà¿â (1937), Ãåîãðàô³ÿ óêðà¿íñüêèõ ³ ñóìåæíèõ çåìåëü (1938, 1943), Óêðà¿íñüê³ åòí³÷í³ ãðóïè ϳâä.-çàõ. Óêðà¿íè (Ãàëè÷èíè) (1953) òà ³í., íàñò³ííèõ ãåîãðàô³÷íèõ êàðò Óêðà¿íè ³ Ãàëè÷èíè. Â. Êóá³éîâè÷ ãîëîâíèé ðåäàêòîð óí³êàëüíîãî âèäàííÿ äîâ³äíèêîâîãî õàðàêòåðó Åíöèêëîïåä³ÿ Óêðà¿íîçíàâñòâà (ÏàðèæÍüþ-Éîðê, 19551984), àâòîð ÷èñëåííèõ ñòàòåé ó í³é. Ïåðåâèäàííÿ Åíöèêëîïå䳿 Óêðà¿íîçíàâñòâà ðîçïî÷àòî â 1993 ð. ó Ëüâîâ³. Çàëèøèâ ñïîãàäè Ìåí³ 70 ³ Óêðà¿íö³ â Ãåíåðàëüí³é Ãóáåðí³¿ 19391941 (1975). Ïîìåð ó Ñàðñåë³ (Ôðàíö³ÿ).
Ïàâëî ØÀÍÄÐÓÊ*,
ãåíåðàë-õîðóíæèé àð쳿 ÓÍÐ
Áðîäè Ãàëè÷èíà â óìîâèíàõ õî÷ ³ âóçüêî¿ êîíñòèòóö³¿ Àâñòðî-Óãîðñüêî¿ äåðæàâè áóëà ïðèñòàíîâèùåì äëÿ ³äå¿ â³äðîäæåííÿ óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè äëÿ óêðà¿íñüêèõ ïîë³òè÷íèõ ä³ÿ÷³â, ó ò. ÷. ïåðåñë³äóâàíèõ ìîñêîâñüêèì ðåæèìîì, ïàòð³îò³â ç Âåëèêî¿ Óêðà¿íè. Ãàëè÷èíà â³ä âåñíè íàðîä³â áóëà Ϻìîíòîì Óêðà¿íè, òàì ïëåêàëàñÿ êîíñòðóêòèâíà ³äåÿ çáðîéíîãî ïîãîò³âëÿ äëÿ âèçâîëåííÿ Óêðà¿íè áåç ð³æíèõ ïîìèëîâèõ, ñîö³ÿëüíèõ ³ ïîë³òè÷íèõ åêñïåðèìåíò³â. Ç ïî÷àòêîì 1-î¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè Ãàëè÷èíà äîáèëàñÿ ïðàâà ìàòè çàâÿçîê íàö³îíàëüíî¿ çáðîéíî¿ ñèëè ïîñòàâ Ëå´³îí ÓÑÑ, ùî, áåç ñóìí³âó, âèêëèêàëî ïîçèòèâíó ðåàêö³þ ñåðåä ñâ³äîìèõ óêðà¿íñüêèõ ïàòð³îò³â ó ôîðì³ òâîðåííÿ íà Âåëèê³é Óêðà¿í³ ð³æíèõ ôîðìóâàíü ç õâèëåþ ðîçïàäó Ðîñ³¿. Äðóãà ñâ³òîâà â³éíà íå ïðèíåñëà ñïîä³âàíèõ ö³ëèì óêðà¿íñüêèì íàðîäîì ìîæëèâîñòåé àêòèâíî âêëþ÷èòèñÿ â áîðîòüáó ïðîòè ìîñêîâñüêî¿ òèðàí³¿ ç âèíè áåçìåæíî¿ ãëóïîòè ºäèíîãî ìîæëèâîãî òîä³ â áîðîòüá³ ïðîòè ÷åðâîíîãî âîðîãà, òàê ñïî÷àòêó óêðà¿íöÿìè ãîíîðîâàíîãî, ñîþçíèêà ͳìå÷÷èíè. Ãðà ïîë³òè÷íèõ ñèë, îïåðòèõ íà ö³ëêîâèò³ì ³ãíîðóâàíí³ ãåîïîë³òè÷íèõ îáñòàâèí ³ âîë³ íàðîä³â, ùî ïåðåáóâàëè â ìîñêîâñüê³é íåâîë³, à ÿê³ îïèíèëèñÿ âðåøò³ ì³æ í³ìåöüêèì ìîëîòîì ³ ìîñêîâñüêèì êîâàäëîì, ïðè äèê³ì ïðàãíåíí³ îäèíèö³ âñå ï³äêîðèòè, íå ñïðè* ²íôîðìàö³þ ïðî Ïàâëà Øàíäðóêà ïîäàºìî íàïðèê³íö³ éîãî ñòàòò³.
Ðåä.
14
ÿëè ñëóøíîìó çä³éñíåííþ ïðàãíåííÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, òà é óñ³õ ³íøèõ ïîíåâîëåíèõ Ìîñêîâùèíîþ íàðîä³â, çäîáóòè äåðæàâíó íåçàëåæí³ñòü. Ó ò³é âåëèê³é ³ñòîðè÷í³é ãð³ ïðîòèëåæíèõ ³äåîëîã³é òà ñèë ó âóçüêèõ ³ìïåð³ÿë³ñòè÷íèõ ö³ëÿõ ç îäíîãî áîêó, òà â ö³ëÿõ îñÿãíóòè ïåðåìîãó íàä âîðîãîì ç äðóãîãî, ïî÷àëîñÿ äåìàãîã³÷íå øèðåííÿ ãàñåë ñâ³òîãëÿäó, îïåðòîãî â ñëîâàõ íà çàñàä³ ïîøàíóâàííÿ ïðàâà íàðîä³â ³ ëþäèíè íà ñâîáîä³ íà îáëóäíèõ ñëîâàõ ïðî äåìîêðàòè÷íèé ëàä, çä³éñíåííÿ ÷îãî í³êîëè íå áóëî é ó çàì³ð³. Ç ëåãêèì äóõîì áóëî ãîëîøåíî ò³ ïðèíöèïè, àëå ùî íàéá³ëüø äèâíå ùîá íå ñêàçàòè äóðíå àáè ¿õ ö³ëêîâèòî çíåõòóâàòè íà êîðèñòü òî¿ æ ñâ³òîâî¿ òèðàí³¿. Àëå 2-ãà ñâ³òîâà â³éíà íàáëèæàëàñÿ äî ñâîãî ëüîã³÷íîãî ô³íàëüíîãî âèñë³äó. ͳìåöüêà ïîë³òèêà ïî÷àëà øóêàòè ïîðÿòóíêó ó íîâ³é ä³éñíîñò³, ïðîãîëîøóþ÷è òåçó ïðî ñòâîðåííÿ íîâîãî ïîðÿäêó â íîâ³é Åâðîï³, ñåáòî çâ³ëüíåí³é â³ä ìîñêîâñüêîãî äåñïîòè÷íîãî ³ìïåð³ÿë³çìó, àëå, ö³ëêîì çðîçóì³ëî, ï³ä òèðàí³ºþ âæå òàê äîáðå äîñâ³ä÷åíîþ îêóïîâàíèìè íàðîäàìè ͳìå÷÷èíè. Îïàìÿòàííÿ, õî÷ áè é îøóêàí÷å, ïðèéøëî ï³çíî. À ì³æ òèì, ñïðàâä³ áóëè ìîæëèâîñò³ çàïðîâàäèòè íîâèé ëàä â Åâðîï³. Ùå ñïîä³âàëèñÿ í³ìö³ ñêîðèñòàòè ç äîïîìîãè íàéá³ëüø ïîòóæíîãî âîðîãà Ìîñêîâùèíè Óêðà¿íè. Ïðîãîëîñèëè â äóæå íåïåâíèõ ³ íåÿñíèõ òà íåîô³ö³éíèõ åíóíö³ÿö³ÿõ ìîæëèâ³ñòü â³äíîâëåííÿ óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâíîñòè ÷åðåç ñòâîðåííÿ óêðà¿íñüêî¿ çáðîéíî¿ ñèëè. Òàêèì ÷èíîì ïðèéøëî íà ùå îïàíîâàí³é í³ìöÿìè òåðèòî𳿠Óêðà¿íè äî ôîðìóâàííÿ Äèâ³ç³¿ Ãàëè÷èíà. Çíîâ æå çàï³çíî, áî ÷àñ ãðàâ íà êîðèñòü Ìîñêîâùèíè. Ôîðìóâàííÿ Äèâ³ç³¿ âèìàãàëî äåÿêîãî ÷àñó, à ìîñêîâñüêà çáðîéíà ìàøèíà éîãî íå äàâàëà, ïîñóâàëàñÿ âïåðåä ³ ä³éøëà äî Çáðó÷à. Íå ìîæíà îñêàðæóâàòè í³ìö³â çà òå, ùî â ñêëàä³ ñâî¿õ óæå âè÷åðïàíèõ â³éíîþ ðåçåðâ³â âîíè êèíóëè Äèâ³ç³þ íà ôðîíò ïðîòè ìîñêâèí³â ³íøîãî âèõîäó âîíè íå ìàëè. Àëå íåâæå æ âîíè ìîãëè äóìàòè, ùî îäíà, õî÷ áè é óêðà¿íñüêà, Äèâ³ç³ÿ ìîãëà ¿õ óðÿòóâàòè? Âæå áóëè ³íø³ ìîæëèâîñò³ íàâ³òü íà ïðîòÿç³ á³ëüøå ÿê ðîêó ÷àñó ïåðåä áèòâîþ ï³ä Áðîäàìè ìîæíà áóëî ñôîðìóâàòè 45 óêðà¿íñüêèõ äèâ³ç³é, ³ òî ñïðàâä³ áóëà á ñèëà, ùî ïðè ³ñíóþ÷³é âåëèêîãî çíà÷åííÿ ïàðòèçàíñüê³é àêö³¿, çàâåðøåí³é â îðãàí³çàö³¿ ÓÏÀ, ìîãëà á çàâàæèòè íå ëèøå íà ì³ë³òàðíèõ îáñòàâèíàõ, àëå é íà ïîë³òè÷íèõ, áî ìîãëà á ñòèìóëþâàòè ùîïðàâäà â ïåâí³é ì³ð³ äåçîð³ºíòàö³þ ñåðåä óêðà¿íñüêèõ âîÿê³â, ùî ïåðåáóâàëè â ðÿäàõ ìîñêîâñüêî¿ çáðîéíî¿ ñèëè ³ ìîæëèâó äåçåðö³þ íà á³ê í³ìö³â. Íå º öå ïñèõîëîã³÷íî îá´ðóíòîâàíà ìîæëèâ³ñòü ç îãëÿäó íà òå, ùî óêðà¿íñüêà ëþäí³ñòü âæå äîáðå áóëà ï³çíàëà í³ìåöüêó äåðæàâíó ä³éñí³ñòü. 15
Àëå ÷è ìîãëà â ò³ì ÷àñ³ ͳìå÷÷èíà äîçâîëèòè ñîá³ íà çì³íó â 180 ãðàäóñ³â ñâ ïîë³òèêè âñóïåðå÷ ïðàãíåííþ çðîáèòè ç Óêðà¿íè ñâîþ ïðîâ³íö³þ? Çã³äíî ç Ìàéí Êàìïô, çã³äíî ç íàñòàâëåííÿì íà ïîçèö³þ ãåððåíôîëüêó í³! Àëå çã³äíî ç ì³ë³òàðíîþ ñèòóàö³ºþ, ç âèìîãàìè â³éíè òàê! Çâè÷àéíî, íå â 1943 ðîö³, öå áóëî ùå ìîæëèâå äî çä³éñíåííÿ â 1942 ð. ͳìå÷÷èíà âæå ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè ìîãëà çàáåçïå÷óâàòè ñâîº âëàñíå â³éñüêî òåõí³÷íèìè, ìàòåð³ÿëüíèìè çàñîáàìè, ³ ùîäàë³ ñïðàâè âèãëÿäàëè ùîðàç ã³ðøå. Àëå ïîñòຠòàêîæ ëîã³÷íå çàïèòàííÿ, ÷è ç óêðà¿íñüêîãî áîêó â îáñòàâèíàõ ì³ë³òàðíîãî ïîðÿäêó â 1943 ð. ³ñíóâàëà ïîòðåáà òâîðèòè ëèøå îäíó äèâ³ç³þ. Êîëè ïîìèíóòè âñ³ ðåàëüí³ ïðàêòè÷í³ ö³ë³, ùî äèêòóâàëè ïîòðåáó ôîðìóâàííÿ Äèâ³ç³¿ Ãàëè÷èíà, òî òðåáà ñòâåðäèòè, ùî ïîë³òè÷í³ ö³ë³, à íàâ³òü ó ïåâí³é ì³ð³ ì³ë³òàðí³ ïðîìîâëÿëè çà öèì. Áóëè ï³äñòàâè â³ðèòè, ùî Çàõ³ä äîòðèìóº ñâî¿ ïðîãîëîøåí³ ïîë³òè÷í³ çîáîâÿçàííÿ, í³êîëè íå ï³äå íà ðóêó Ìîñêâ³, ÿê â ä³éñíîñò³ ñòàëîñÿ, ùî çã³äíî ç Àòëÿíòè÷íîþ Õàðò³ºþ íå äîïóñòèòü äî ïîâíîãî ïîíåâîëåííÿ Ìîñêîâùèíîþ íàðîä³â, ÿê³ ïðàãíóòü ñòâîðèòè ñâî¿ âëàñí³ äåðæàâè, ùî òàêè ïðèéäå äî ïðèçíàííÿ ñàìîñò³éíîñòè âñ³ì ïîíåâîëåíèì ³ îêóïîâàíèì íàðîäàì. Íàðåøò³, íà ìóäðó ãîëîâó, ìîãëî òðàïèòèñÿ çàìèðåííÿ Çàõîäó ç ͳìå÷÷èíîþ, ùîá âîíà ìîãëà ìàòè â³ëüíó ðóêó íà ñõîä³. Ìîãëî áóòè áàãàòî ïåðåäáà÷óâàíèõ ³ íåïåðåäáà÷óâàíèõ êîíöåïö³é. ² öå â ïîâí³é ì³ð³ âèïðàâäóâàëî òâîðåííÿ íàðàç³ õî÷ îäíî¿ äèâ³ç³¿ ÿê çàâÿçêó íàö³îíàëüíî¿ çáðîéíî¿ ñèëè. Ïðèéìàéìî ôàêò âèíèêíåííÿ Äèâ³ç³¿ Ãàëè÷èíà ³ âòÿãíåííÿ ¿¿ í³ìåöüêèì êîìàíäóâàííÿì äî áèòâè íà íàéá³ëüø äëÿ Ãàëèöüêî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Ïðîâ³íö³¿ çàãðîçëèâ³ì íàïðÿìêó Áðîäè-Ëüâ³â. Ìîæíà â öüîìó áà÷èòè áàæàííÿ í³ìåöüêèõ êåð³âíèõ ê³ë, ùîá Äèâ³ç³ÿ âçÿëà ó÷àñòü â îáîðîí³ ñâ áëèæ÷î¿ áàòüê³âùèíè Ãàëè÷èíè. ª ö³ëêîì çðîçóì³ëèì, ùî êîëè çà³ñíóâàâ Óêðà¿íñüêèé Íàö³îíàëüíèé Êîì³òåò ³ Êîìàíäóâàííÿ ÓÍÀð쳺þ, õî÷ óæå â îáñòàâèíàõ áåçíàä³éíî-òðàã³÷íèõ ³ âèð³øåíèõ ïîòÿãíåííÿõ Çàõ³äí³õ Àëüÿíò³â, òî àí³ â Êîì³òåò³, àí³ äëÿ Êîìàíäóâàííÿ Àð쳺þ íå ìîãëî áóòè ³íøîãî ïåêó÷îãî çàâäàííÿ òà ³íøîãî îïðàâäàííÿ ö³ë³ ³ñíóâàííÿ, ÿê íåîáõ³äíîñòè íåãàéíîãî çë³êâ³äóâàííÿ ïîâÿçàííÿ Äèâ³ç³¿ òà âñ³õ ³íøèõ ÷àñòèí ÓÍÀð쳿 ç í³ìöÿìè. ßê ³ ÷è öå âäàëîñÿ çàñâ³ä÷óº ä³éñí³ñòü, ùî íàñòàëà ïî êàï³òóëÿö³¿ ͳìå÷÷èíè. Íå º ìåòîþ öüîãî êîðîòêîãî íàðèñó ïîâíå âèñâ³òëåííÿ îáñòàâèí ôîðìóâàííÿ Äèâ³ç³¿ Ãàëè÷èíà òà ³íøèõ îáñòàâèí, ùî çìóøóâàëè óêðà¿íñüêó ïîë³òèêó äî ïîâÿçàííÿ ç ͳìå÷÷èíîþ. Ö³ âñ³ îáñòàâèíè âèñâ³òëåíî äîñèòü äîêëàäíî â ð³çíèõ çàÿâàõ, ó ò. ÷.
³ ìî¿õ âëàñíèõ. Õî÷åìî ï³äêðåñëèòè òóò, ùî ñïðàâà áèòâè ï³ä Áðîäàìè, âèÿñíåííÿ âñ³õ åëåìåíò³â ¿¿ ïåðåá³ãó, áîéîâî¿ âàðòîñòè ñàìî¿ Äèâ³ç³¿, äîö³ëüíîãî ¿¿ âèêîðèñòàííÿ òîùî òåæ áóëî îäíèì ³ç çàâäàíü âèñâ³òëåííÿ. ª ö³ëêîì çðîçóì³ëèì, ùî íàéâ³äïîâ³äí³øå âèñâ³òëåííÿ àêö¿¿ Äèâ³ç³¿ â áèòâ³ ï³ä Áðîäàìè ìîãëè äàòè ¿¿ êîìàíäèð ³ íà÷àëüíèê øòàáó. Äåòàë³ ó ñïîãàäàõ ó÷àñíèê³â áèòâè ìîãëè áóòè ëèøå õî÷ ³ñòîðè÷íèì, àëå êîìåíòîâàíèì äîïîâíåííÿì. Ñïèðàþ âñ³ äàëüø³ äàí³ ãîëîâíèì ÷èíîì íà ðåëÿö³¿, ïîäàí³é ìåí³ íà ñëîâàõ, çâè÷àéíî ç ô³êñóâàííÿ íà ìàï³, çãàäàíèõ â³äïîâ³äàëüíèõ çà ïðîâàäæåííÿ Äèâ³ç³¿ â áèòâ³ ï³ä Áðîäàìè íà÷àëüíèêàõ, áî âîíè áóëè ãîëîâíèìè ôàêòîðàìè êåðóâàííÿ Äèâ³ç³ºþ â áèòâ³, ÿê ³ ï³äãîòîâö³ Äèâ³ç³¿ äî áîéîâî¿ àêö³¿ ³ çàëèøèëèñÿ íà ñâî¿õ ôóíêö³ÿõ äî ê³íöÿ ³ñíóâàííÿ Äèâ³ç³¿. ¯õí³é ãîëîñ â îö³íö³ ó÷àñòè Äèâ³ç³¿ â áèòâ³ ï³ä Áðîäàìè º îñòàòî÷íî êîëè õîäèòü ïðî ö³ë³ñòü, à íå ïðî îäèíîê³ ÷àñòèíè àâòîðèòåòíèì. Çðåøòîþ, íà÷àëüíèê Øòàáó Äèâ³ç³¿ ìàéîð Â. Ä. Ãàéêå íàïèñàâ ñïîãàäè ïðî Äèâ³ç³þ, ÿê³ Ãîëîâíà Óïðàâà Áðàòñòâà ². Ó. Ä. ìຠâèäàòè äðóêîì öå äîâîäèòü, ùî éîãî ãîëîñ º àâòîðèòåòîì. Îòæå, Áðîäè áóëè ñïðàâäæåííÿì ãåíåçè Äèâ³ç³¿ îäíå, à äðóãå ÿ ìóñ³â áóâ ï³çíàòè, ùîá ìàòè ï³äñòàâè ïîñâÿòèòèñÿ Äèâ³ç³¿. Îñü ùî ÿ äîâ³äàâñÿ ïðî Áðîäè. Äèâ³ç³þ áóëî ñêåðîâàíî íà ôðîíò äî ðàéîíó í³ìåöüêî¿ ãðóïè ϳâí³÷íà Óêðà¿íà äî ðîçïîðÿäèìîñò³ Õ²²². À. Ê. ³ç çàâäàííÿì ðîçáóäóâàòè 2 ³ 3 ë³í³¿ áîéîâèõ îáîðîííèõ ñòàíîâèù íà çàõ³ä â³ä Áðîä³â. 28 ÷åðâíÿ ïî÷àâñÿ òðàíñïîðò Äèâ³ç³¿ íà ôðîíò. Òèì÷àñîâå æèòòÿ Äèâ³ç³¿ â äðóã³é ë³í³¿ áóëî êîðèñíå ç îãëÿäó íà ìîæëèâîñò³ äàëüøîãî âèøêîëþâàííÿ, ïèøå ìàéîð Ãàéêå. Àëå öå òåæ áóëî óòðóäíåíå òèì, ùî Äèâ³ç³¿ áóëî ïðèä³ëåíî äëÿ ðîçáóäîâè 36 êì ôðîíòó. Ãåíåðàë Ôðàéòà´ ³ ìàéîð Ãàéêå â ñâî¿õ óñíèõ ðåëÿö³ÿõ ìàëþâàëè âëàñíó áåçïîì³÷í³ñòü ùîñü çðîáèòè, ùîá íå áóëî ðîçïîðîøåíî Äèâ³ç³þ. Òàêå ðîçïîðîøóâàííÿ â³äáóâàëîñÿ, à öå, çâè÷àéíî, âïëèâàëî íà áîéîâó âàðò³ñòü Äèâ³ç³¿ òåïåð ñòàëîñÿ íàéíåñïðèÿòëèâ³øå äëÿ Äèâ³ç³¿, ÷îãî ìè âåñü ÷àñ áîÿëèñÿ, à ñàìå, ùî ¿¿ áóäå ââåäåíî â ä³þ íå ÿê îäèíèöþ, à ïîëêàìè. Îáèäâà ñèëüíèé ïðèòèñê êëàëè íà òå, ùî ïîïðè â³äñòóïàþ÷èõ, çäåìîðàë³çîâàíèõ ÿ òàê çðîçóì³â í³ìåöüêèõ â³éñüê éäå äî íàñòóïó óêðà¿íñüêèé ïîëê. Ââàæàëè, ùî òî äóæå òÿæêå çàâäàííÿ äëÿ íåâèïðîáóâàíèõ ÷àñòèí Äèâ³ç³¿ ³ òîìó ïåðøå ââåäåííÿ Äèâ³ç³¿ â á³é áóëî íåïðàâèëüíå. Ãåíåðàë Ôðàéòà´ âèïðàâäóâàâ ñåáå çà òå, ùî í³áè ïîêèíóâ áóâ Äèâ³ç³þ ³ ïîäàâñÿ äî Øòàáó Êîðïóñó òèì, ùî íå ìàâ çâÿçêó ç ïîëêàìè ³ àðòèëåð³ºþ. Íàòîì³ñòü ç³ ñë³â ìàéîðà Ãàéêå âèíèêëî, ùî â³í íå çãóáèâ çâÿçêó ³ç ÷àñòèíàìè, à ç äåÿêèìè ãðóïàìè âîÿê³â âèðâàâñÿ ç îòî÷åííÿ, ÿêå áóëî íàñòóïèëî
16
17
âíàñë³äîê òîãî, ùî ñóñ³äí³ í³ìåöüê³ â³éñüêà â áåçëàää³ â³äñòóïàëè. ²íø³ ãðóïè âîÿê³â Äèâ³ç³¿ ï³ä ïðîâîäîì ñâî¿õ êîìàíäèð³â çðèâàëèñÿ äî íàñòóïó, àëå ï³ä ãóðàãàííèì âîãíåì âîðîãà òåæ â³äñòóïàëè íàâ³òü â ïåâí³ì ïîðÿäêó. Ïðè ê³íö³ áèòâè â í³÷ íà 21 ëèïíÿ ÷àñòèíè Äèâ³ç³¿ ïðèêðèâàëè â³äñòóï Õ²²². À. Ê. íà ë³í³¿ Ãàâàðå÷÷èíà-Îæèä³â.  êîíñåêâåíö³¿ îáèäâà ðåôåðåíòè ñòâåðäæóâàëè êàòåãîðè÷íî, ùî Äèâ³ç³ÿ ÿê ö³ë³ñòü íå áóëà íàëåæíî äî áîéîâî¿ àêö³¿ ïðèãîòîâëåíà. Íà ìî¿ ïèòàííÿ â³äíîñíî ñï³âä³ÿííÿ ç ³íøèìè ðîäàìè â³éñüê (àðòèëåð³ÿ, ëåòóíñòâî, òàíêè) ñòâåðäæóâàëè, ùî àðòèëåð³ÿ äîáðå âèêîíóâàëà ñâî¿ çàâäàííÿ, àëå êîìàíäèð ïîëêó ïîëêîâíèê Áàºðñäîðô íå ïîäáàâ ïðî âèá³ð ïîçèö³¿, íå ìàâ áåçïîñåðåäíüîãî çâÿçêó íå ëèøå ç áàòåð³ÿìè, àëå é äèâ³ç³îíàìè. ³éñüêîâà íàóêà ââàæàº, ùî íåáåçïå÷íèì º âïðîâàäæóâàííÿ â³éñüêîâî¿ îäèíèö³ â óìîâèíàõ îáîðîííîãî áîþ, òèì á³ëüøå â ÷àñ³ â³äñòóïó òðåáà âåëèêî¿ ñèëè âîë³ ñòàðøèõ íà÷àëüíèê³â ³ âñüîãî ñòàðøèíñüêîãî êîðïóñó, ùîá âîÿöòâî âòðèìàòè â êàðáàõ òðåáà äàâàòè ïðèêëàä. Ãåíåðàë Ôðàéòà´ òàêîãî ïðèêëàäó íå äàâ ÷è íå ì³ã, çà éîãî ñëîâàìè, äàòè. Ïðèêëàä äàâàëè óêðà¿íñüê³ êîìàíäèðè, ñåðåä íèõ, ì³æ ³íøèì, äèâ³ç³éíèé êàïåëÿí î. Ì. Ëåâåíåöü. Êîëè âçÿòè ï³ä óâàãó, ùî Äèâ³ç³ÿ íå ìàëà òàíê³â äî äèñïîçèö³¿, íå ìàëà ìîæëèâîñòè êîðèñòàòè ç ëåòóíñòâà íà ïîë³ áèòâè, òî ò³ áðàêè ïîêàçóþòü, ùî, ñïðàâä³, Äèâ³ç³ÿ íå áóëà ãîòîâà äî áîéîâî¿ àêö³¿. ²íøà ð³÷, ùî í³ìöÿì áðàêóâàëî âæå òîä³ âñ³õ ðîä³â âèðÿäó. Òîä³ íå òðåáà áóëî âòÿãàòè Äèâ³ç³þ äî áèòâè, áî æ îäíà íàøà Äèâ³ç³ÿ ¿õíüî¿ âæå áåçíàä³éíî¿ ñèòóàö³¿ âðÿòóâàòè íå ìîãëà. Âñå æ, ÿê çâ³òóâàëè ãåíåðàë Ôðàéòà´ ³ ìàéîð Ãàéêå, Äèâ³ç³ÿ ìîãëà á ìàòè äëÿ ñâ àðòèëå𳿠òàíêè çàì³ñòü ê³ííî¿ òÿãè, ùîá çäîáóòè á³ëüøó ðóõëèâ³ñòü. Îäèí ³ç ñòàðøèõ ñòàðøèí Äèâ³ç³¿ òâåðäèòü, ùî òÿãíèêè â òîãî÷àñíèõ òåðåíîâèõ ³ àòìîñôåðè÷íèõ óìîâèíàõ áóëè çàéâèì îáòÿæåííÿì, àëå æ âîðîã ä³ÿâ â òàêèõ ñàìèõ óìîâèíàõ ³ éîãî àðòèëåð³ÿ ïîñëóãîâóâàëàñÿ ìàéæå âèêëþ÷íî òÿãíèêàìè, çîêðåìà ÑÀÓ (ñàìîñòîÿòåëüíàÿ àðò³ëåð³éñêàÿ óñòàíîâêà êàòþøà). Äî ðåëÿö³é ãåíåðàëà Ôðàéòà´à ³ ìàéîðà Ãàéêå ç âåëèêîþ óâàãîþ ïðèñëóõîâóâàëèñÿ ãåíåðàë Âåõòåð ³ äîêòîð Àðëüò. Âîíè ïðè ê³íö³ íàðàäè òåæ çàáðàëè ñëîâî ³ ñêàçàëè, ùî ¿ì áóëî â³äîìî, ùî Äèâ³ç³ÿ íå º ãîòîâà äî áîéîâî¿ àêö³¿, àëå íå õîò³ëè ìåíå ïåðåä÷àñíî ïðî öå ³íôîðìóâàòè. Ç ¿õí³õ ñë³â òåæ âèíèêàëî, ùî âîíè äî ïåâíî¿ ì³ðè âèïðàâäóâàëè ãåíåðàëà Ôðàéòà´à çà òå, ùî çàëèøèâ áóâ Äèâ³ç³þ. Àëå ãåíåðàë Ôðàéòà´, òàê ÿê ³ ìàéîð Ãàéêå ñòâåðäæóâàëè, ùî âîÿêè Äèâ³ç³¿ ³íäèâ³äóàëüíî ³ â ñêëàä³ ñâî¿õ 18
íàâ³òü áàòàëüéîí³â áóëè âèøêîëåí³ ïåðôåêòíî, áóëè ïðåêðàñíèì â³éñüêîâèì ìàòåð³ÿëîì, âèÿâëÿëè ïàòð³îòè÷íå íàö³îíàëüíî-ïîë³òè÷íå íàñòàâëåííÿ. Âèíó çà çíèùåííÿ Äèâ³ç³¿ ñêèäàëè íà ÀÊ (Àðì³éñüêèé Êîðïóñ). Íàâ³òü ãåíåðàë Âåõòåð ³ äîêòîð Àðëüò íå âàãàëèñÿ âèíó çà ö³ëó ïðîãðàíó â³éíó ñêèäàòè íà óòëåðà.  ìî¿é óÿâ³ ñòâîðèëàñü ÿñíà ñåíòåíö³ÿ Äèâ³ç³ÿ ñòðàòèëà íàéêðàùèõ ñâî¿õ âîÿê³â, àëå â ò³é áèòâ³ âîÿêè âèêàçàëè ñâîþ íàö³îíàëüíî-ïîë³òè÷íó âàðò³ñòü, ïàòð³îòèçì, â³äíîâèëè òðàäèö³þ çáðîéíî¿ áîðîòüáè çà äåðæàâí³ñòü Óêðà¿íè. Æîâòåíü 1969 ______________
Ïàâëî ØÀÍÄÐÓÊ (28.2.188915.2.1979) óêðà¿íñüêèé â³éñüêîâèé ³ ïîë³òè÷íèé ä³ÿ÷, ãåíåðàë-õîðóíæèé àð쳿 ÓÍÐ. Íàðîäèâñÿ ó ñ. Áîðñóêàõ Êðåìÿíåöüêîãî ïîâ³òó íà Âîëèí³. Ó 1911 ð. çàê³í÷èâ ͳæèíñüêèé ³ñòîðèêî-ô³ëîëîã³÷íèé ³í-òóò ³ì. êíÿçÿ Î. Áåçáîðîäüêà, ó 1913 ð. Îëåêñ³¿âñüêó â³éñüêîâó øêîëó â Ìîñêâ³. Ó ðîêè Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè 1914 1918 ðð. øòàáñ-êàï³òàí ðîñ³éñüêî¿ àð쳿. Ó÷àñíèê óêðà¿íñüêèõ íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíèõ çìàãàíü 19171921 ðð. Âîþâàâ ó ñêëàä³ â³éñüêîâèõ ï³äðîçä³ë³â Àð쳿 ÓÍÐ. Ç êâ³òíÿ 1920 ð. êîìàíäóâà÷ áðèãàäè Àð쳿 ÓÍÐ.  åì³ãðàö³¿ ïåðåáóâàâ ó Ïîëüù³: îäèí ³ç ñï³âçàñíîâíèê³â â³éñüêîâîãî æóðíàëó Òàáîð. Ç 1938 îô³öåð ïîëüñüêî¿ àð쳿. Íàïåðåäîäí³ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè 19391945 ðð. çàê³í÷èâ â³éñüêîâó àêàäåì³þ Ãåíåðàëüíîãî øòàáó Çáðîéíèõ Ñèë Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿. ϳä ÷àñ í³ìåöüêîïîëüñüêî¿ â³éíè 1939 ð. êîìàíäóâàâ 29-þ ïîëüñüêîþ áðèãàäîþ. Ó áåðåçí³ 1945 ð. î÷îëþâàâ Óêðà¿íñüêèé íàö³îíàëüíèé êîì³òåò, ÿêèé âèñòóïàâ çà ñòâîðåííÿ Óêðà¿íñüêî¿ Íàö³îíàëüíî¿ Àð쳿. Ó êâ³òí³ 1945 ð. ïðèçíà÷åíèé êîìàíäóâà÷åì Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ äèâ³ç³¿ Óêðà¿íñüêî¿ Íàö³îíàëüíî¿ Àð쳿. Ó ê³íö³ êâ³òíÿ 1945 ð. âæèâ çàõîä³â äëÿ âèâåäåííÿ äèâ³ç³¿ ç áîéîâèõ ä³é íà Çàõ³äíîìó ôðîíò³, ÷èì âðÿòóâàâ ñîòí³ óêðà¿íñüêèõ âîÿê³â â³ä çàãèáåë³. ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ â³éíè æèâ ó ͳìå÷÷èí³, à ç 1949 ð. ó ÑØÀ. Ïîìåð ó Òðåíòîí³. Àâòîð ïðàö³ ç âîºííî¿ ³ñòî𳿠Arms of Valor (Àðì³ÿ çâèòÿãè, 1959), ðåäàêòîð çá³ðíèêà Óêðà¿íñüêî-ìîñêîâñüêà â³éíà â 1920 ð. â äîêóìåíòàõ (1933).
Ì-ð Îëåã ËÈÑßÊ,
êîë. ³éñüêîâèé çâ³òîäàâåöü 1 ÓÄ
Áèòâà áåç ëåãåíäè ...Ìè éäåì çà ñâ³é Êðàé, çà ñòð³ëåöüêèé çâè÷àé, Ìè éäåì â á³é çà ñâîþ ïåðåìîãó! Âîÿöüêà ï³ñíÿ
Òèòóëüíà ñòîð³íêà êíèãè «Áðîäè», âèäàíî¿ â Ìþíõåí³ ó 1951 ð. ˳òåðàòóðíèé ðåäàêòîð ²âàí Êîøåë³âåöü Ìèñòåöüêå îôîðìëåííÿ Ìèðîíà Ëåâèöüêîãî Êàðòîãðàô³÷í³ ðîáîòè Þë³ÿíà Âîëÿíþêà Äðóêîâàíî â äðóêàðí³ Àïîñòîëüñüêî¿ Â³çèòàòóðè, Ìþíõåí
Ìèíຠøîñòèé ð³ê ç ÷àñó, êîëè çàê³í÷èëàñÿ äðóãà ñâ³òîâà â³éíà. ßêùî íå íà âñ³õ, òî, ïðèíàéì³, íà äåÿêèõ ïîëÿõ áî¿â. Íàä âòîìëåíîþ â³éíàìè Åâðîïîþ íå ãóäóòü ùå ïîêè ùî ùîðàç ãóäêè òðèâîæíèõ ñèðåí, â áîéîâèõ çâ³äîìëåííÿõ íå ÷óºòüñÿ íàçâ åâðîïåéñüêèõ ³ àôðèêàíñüêèõ ì³ñöåâîñòåé, ñåðåäíüî-ìîðñüê³ ³ ñõ³äíüî-åâðîïåéñüê³ ôðîíòè äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè â³äõîäÿòü â çàáóòòÿ ³ âõîäÿòü âæå ïîâîë³ â ï³äðó÷íèêè ³ñòîð³¿. Äåùî ³íàêøå â À糿, äå çàê³í÷èâñÿ âæå ïåð³îä ïîì³æ ìèðîì ³ â³éíîþ. Ìèíóëà ñâ³òîâà â³éíà äàëà ëèøå îäíîãî ïåðåìîæåíîãî, ͳìå÷÷èíó. Âîíà äàëà òåæ ëèøå îäíîãî ïåðåìîæöÿ, ÿêèì ñòàâ ÿêðàç òîé äèâíèé äåðæàâíèé óòâ³ð, îïåðòèé íà íåâîë³, òåðîð³, ëþäñüê³é êðèâä³ ³ ãàíüá³, ÿêîìó ³ìÿ ÑÑÑÐ, ³ á³ëüøó ê³ëüê³ñòü òèõ, ùî â³éíè íå ïðîãðàëè, àëå ³ íå âèãðàëè õî÷ ÿê âîíè äîïîìîãàëè ¿¿ âèãðàòè Ñîâºòñüêîìó Ñîþçîâ³. Äî òèõ òðåáà ç ïåðñïåêòèâè ïÿòüîõ ðîê³â çàðàõóâàòè ³ çàõ³äí³õ àë³ÿíò³â, ÿê³ âæå ìàáóòü, ³ ñàì³ ñåáå íå ââàæàþòü òåïåð ïåðåìîæöÿìè. Ìè çàêîëîëè íå òîãî êàáàíà, çàÿâèâ íà îäí³é ç ï³ñëÿâîºííèõ êîíôåðåíö³é îäèí ç ïðîâ³äíèõ ïîë³òèê³â Çàõîäó. Ìè íå çáèðàºìîñÿ ñóäèòè, ÷è ã³òëåð³âñüêà ͳìå÷÷èíà áóëà íå òèì êàáàíîì. Ïåâíî, ùî íå ñòàâ íèì ÑÑÑÐ. Ïîì³æ òèìè, ùî â³éíó ïðîãðàëè àáî ðàäøå íå âèãðàëè ¿¿, º é ìè, óêðà¿íö³. ßñíî, ùî ³ ï³ñëÿ ö³º¿ â³éíè íå âòðàòèëà àêòóàëüíîñòè çàñàäà: Ãîðå ïåðåìîæåíèì! Çîêðåìà öå ñòîñóºòüñÿ äî ò³º¿ ÷àñòèíè çáðîéíî¿ ñèëè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ùî óâ³éäå â ³ñòîð³þ íàøèõ âèçâîëüíèõ çìàãàíü ï³ä íàçâîþ äèâ³ç³ÿ Ãàëè÷èíà, ïåðå³ìåíîâàíà îï³ñëÿ íà Ïåðøó Óêðà¿íñüêó Äèâ³ç³þ Óêðà¿íñüêî¿ Íàö³îíàëüíî¿ Àð쳿. Äî ö³º¿ äèâ³ç³¿ ³ ¿¿ êîë. âîÿê³â îñîáëèâî ãîñòðî 21
çàñòîñîâàíî öþ ³ñòîðè÷íó çàñàäó. Íåìà ïîòðåáè íàãàäóâàòè âñ³ì â³äîìèõ ôàêò³â òðàêòóâàííÿ ñâî¿ìè ³ ÷óæèìè âîÿê³â äèâ³ç³¿ ï³ñëÿ êàï³òóëÿö³¿. Öå ðå÷³ â³äîì³, ³ ïîâòîðþâàííÿ ¿õ òóò íå ìàëî á ö³ë³. Íàñ ïåðåìîæåíî, à ñòàðà âîºííà çàñàäà êàæå: Õòî íå â쳺 ïåðåíåñòè ïîðàçêè, òîé íå çàñëóãîâóº íà ïåðåìîãó. Ìè õî÷åìî çàñëóæèòè íà íå¿ ó ìàéáóòíüîìó! Áóâàþòü ïî䳿 â æèòò³ íàðîä³â, ÿê³ íåãàéíî ï³ñëÿ òîãî, ÿê âîíè ñòàíóòüñÿ, ñòàþòü ïîä³ÿìè âñåíàö³îíàëüíîãî çíà÷åííÿ ³ âõîäÿòü, òàê áè ìîâèòè, ó íàö³îíàëüíèé ïàíòåîí. Íå ìຠçíà÷åííÿ, ÷è ïî䳿 ö³ ìàþòü ïîçèòèâí³ ÷è íå´àòèâí³ áåçïîñåðåäí³ íàñë³äêè, ÷è âîíè ïîçíà÷àþòü ïîõ³ä óïåðåä ÷è â³äñòóï âîíè â³äçíà÷àþòüñÿ ÿê íàö³îíàëüí³ ð³÷íèö³ ðàäîñòè ÷è òðàãå䳿, âîíè âõîäÿòü â ³ñòîð³þ, ¿õ ñâÿòêóþòü, ïðî íèõ ïèøóòü, ¿õ ñëàâëÿòü ³ ¿ì ïîêëîíÿþòüñÿ. Äî òàêèõ ïîä³é, çâè÷àéíî, íàëåæàòü âåëèê³ ïîë³òè÷í³ çì³íè, çäîáóòòÿ àáî âòðàòà äåðæàâíî¿ íåçàëåæíîñòè, âåëèê³ ³ ìàë³ â³éíè, âåëèê³ ³ ìàë³ áèòâè. Òà íå âñ³ ç íèõ ïîïàäàþòü ó ïàíòåîí àáî, áîäàé, ïîïàäàþòü íå øâèäêî. Îäíîþ ³ç òàêèõ ïîä³é îñòàíí³õ ðîê³â ó æèòò³ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, îäíîþ ç òàêèõ íåïîïóëÿðíèõ áèòâ áèòâ áåç ëåãåíäè, ñòàëà áèòâà, ùî ¿¿ âåëà â ëèïí³ 1944 ðîêó ïåðøà â³ä ÷àñó çàê³í÷åííÿ Âèçâîëüíèõ Çìàãàíü 19171921 ðîê³â óêðà¿íñüêà ðå´óëÿðíà â³éñüêîâà ÷àñòèíà Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ ï³ä Áðîäàìè. Öÿ áèòâà, íàéá³ëüøà ç òèõ, ÿêó âåëè óêðà¿íñüê³ çáðîéí³ â³ää³ëè ó äðóã³é ñâ³òîâ³é â³éí³, çàê³í÷èëàñÿ íàøîþ íåâäà÷åþ. Äèâ³ç³þ, ÿêà âõîäèëà òîä³ â ñêëàä í³ìåöüêî¿ àð쳿, íàãàëüíèì óäàðîì íàáàãàòî ïåðåâàæàþ÷èõ ñèë âîðîãà áóëî ðîçáèòî. Íå âõîäèìî â ö³é ñòàòò³ â ïðè÷èíè ñòðàòåã³÷íî¿ íåâäà÷³ ö³º¿ áèòâè, ÿê íå ãîâîðèìî òóò ïðî òå, ÷è ç ïîë³òè÷íîãî ïîãëÿäó áóëî äîö³ëüíî, ùî ÿêðàç òóò, à íå äå³íäå, ³ â òîìó, à íå â ³íøîìó ÷àñ³ îïèíèëèñÿ ê³ëüêàíàäöÿòü òèñÿ÷ íàéêðàùî¿ çáðîºçäàòíî¿ óêðà¿íñüêî¿ ìîëîä³. Öå ñïðàâà òèõ, ùî ôîðìóâàëè äèâ³ç³þ, ÿê ³ ñïðàâà òèõ, ùî ââåëè ìîëîäó, íåäîñâ³ä÷åíó ÷àñòèíó â îäèí ç íàéâàæ÷èõ áî¿â ö³º¿ â³éíè íà ñõ³äíüîìó ôðîíò³. Ñïðàâîþ óêðà¿íñüêèõ ìîëîäèõ âîÿê³â, ÿê ³ ñïðàâîþ òèõ ñòàðøèõ, ùî çíàéøëè ñò³ëüêè õàðàêòåðó, ùîá ñòàòè ïë³÷-î-ïë³÷ ç òèìè, ÿêèõ âîíè êëèêàëè äî çáðî¿, áóëî çðîáèòè ñâîº ä³ëî ³ ëÿãòè â îáîðîí³ ð³äíî¿ çåìë³. Öå æ, äî ðå÷³, çâè÷àéíà äîëÿ õëîïö³â, ùî éäóòü â òþðüìè, êëàäóòü ãîëîâè íà åøàôîò, òèõ, ùî ¿õ äîðîãà âåäå â ë³ñ, ³ òèõ, ùî éäóòü äî áîþ òåìíî¿ íî÷³. Âîíè éäóòü ³, ìàáóòü, íàâ³òü íå çíàþòü, ùî âîíè ãèíóòü òàê çâàíîþ ãåðîéñüêîþ ñìåðòþ. Òèñÿ÷³ ç íèõ ãèíóòü íå â³í÷àíèõ áîäàé ïîñìåðòíîþ ñëàâîþ, é âîíè âïàëè, îáêèäàí³ áîëîòîì â³ä îäíèõ ³ çàëèøåí³ íàïðèçâîëÿùå â³ä ³íøèõ. Êîëè á âîíè ìîãëè ÷óòè ïðî òå, ÿê ïîñóäæóâàíî ¿õ ñìåðòü, âîíè
äîâ³äàëèñÿ á, ùî âîíè çàãèíóëè í³ çà ùî, õî÷ ëÿãàþ÷è òèñÿ÷àìè ï³ä Ïî÷àïàìè, Êíÿæèì, Îëåñüêîì, ϳäã³ðöÿìè, âîíè çíàëè, ùî êëàäóòü ñâîº æèòòÿ çà òå, ùîá ³íø³ æèëè. Âîíè âìèðàëè â 1944 ðîö³ íà ï³äáð³äñüêèõ ëàíàõ ó ñâ³äîìîñò³ òîãî, çà ùî ãèíóòü. ¯õ ëÿãëè òèñÿ÷³ â³ä áîìá íåùàäíèõ áîìáîâîç³â, â³ä áîëüøåâèöüêèõ ñêîðîñòð³ë³â ³ ´ðàíàòîìåò³â, ¿õ êðîâ ìàêàìè çàöâ³ëà â ò³ ãàðÿ÷³ ëèïíåâ³ äí³ â áð³äñüêîìó êîòë³. ßêà äîëÿ ñï³òêàëà ¿õ? Òèõ ìîëîäèõ óêðà¿íö³â, ùî ïîñëóõàëè ïîêëèêó àâòîðèòåò³â ³ âçÿëè çáðîþ â ðóêè? Äå õðàì, ÿêèé ïîñòàâèâ ¿ì âäÿ÷íèé íàðîä? ͳõòî æ áî íå ìຠñóìí³âó, ùî âîÿêè äèâ³ç³¿ íå áóëè ²âàíè áåç ðîäó, ùî ãèíóëè, íå çíàâøè, çà ùî, çà ö³ñàðÿ, çà óòëåðà ÷è çà ÷îðò çíà êîãî? Äå ñëàâà, ùî â³í÷ຠòèõ, ÿê³ â³ääàþòü æèòòÿ çà áàòüê³âùèíó? Õòî â³äçíà÷ຠ¿õ ãåðîéñüêó ñìåðòü â ð³÷íèö³ òèõ äí³â, êîëè âîíè ñâîºþ êðîâþ ñêðîïèëè ð³äíó çåìëþ, äëÿ ÿêî¿ âîíè íå ïîøêîäóâàëè æèòòÿ? Íàâ³òü çãàäóþ÷è ¿õ, ãðîìàäñüê³ñòü íå ìîæå ïîçáóòèñÿ ïåâíèõ çàñòåðåæåíü. Îäíà ç íàøèõ ãàçåò, âì³ùóþ÷è ñòàòòþ ïðî áèòâó ï³ä Áðîäàìè, ââàæàëà ïîòð³áíèì äîäàòè ï³äíàãîëîâîê: Ïàìÿòü ïîëÿãëèõ çà Áàòüê³âùèíó çàâæäè ñâÿòà
Çàâæäè
Ñåáòî íàâ³òü ³ â öüîìó âèïàäêó! Óêðà¿íñüê³ âîÿêè, áåðó÷è êàðàá³íè ñïîê³éíî ³ áåç åíòóç³ÿçìó, çíàëè, ùî ðîáèëè, ³ íàïåðåä ãîäèëèñÿ ç íàñë³äêàìè ñâîãî êðîêó. Òîìó é ìè íå ìàºìî ïðåòåíñ³é í³ äî êîãî ìè ïðîñòî ñòâåðäæóºìî ôàêòè. Óêðà¿íñüê³ âîÿêè, ùî ïåðåõîäèëè ç ÷åðâîíî¿ àð쳿 ÷åðåç ôðîíò äî ñâî¿õ, ïîâñòàíö³â ÓÏÀ, ùî éøëè â ë³ñ, âîÿêè äèâ³ç³³¿, ùî íàäÿãàëè í³ìåöüê³ øîëîìè âñ³ âîíè âèêîíóâàëè ëèøå ñâ³é îáîâÿçîê ñóïðîòè ìàéáóòíüî¿ óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè. Êîëè éäåòüñÿ ïðî íàñ, âîÿê³â äèâ³ç³¿, ìè áðàëè çáðîþ, áî â³ðèëè, ùî òðåáà îáîðîíÿòè íàøó ð³äíó çåìëþ, íàâ³òü êîëè ìè íå â³ðèëè òèì, ÿê³ äàâàëè íàì öþ çáðîþ â ðóêè. Íà æàëü, áàòüê³âùèíà â ÿðì³, íà ïîëÿõ, äå â ëèïí³ 1944 ðîêó òèñÿ÷³ ìîëîäèõ óêðà¿íñüêèõ âîÿê³â ñêëàëè ñâîº æèòòÿ íà â³âòàð áàòüê³âùèíè, íå âèäíî òèñÿ÷íèõ ïðîöåñ³é íàðîäó, íå ÷óòè æàë³áíèõ ñï³â³â, ïðîù³ ç óñ³õ ñòîð³í êðà¿íè íå çáèðàþòüñÿ, ùîá â³äñâÿòêóâàòè âåëè÷åçíó, íàéá³ëüøó â ö³é êðèâàâ³é â³éí³, ãåêàòîìáó óêðà¿íñüêèõ âîÿê³â. Íåìà öüîãî, áî â òåïåð³øíèõ óìîâàõ íå ìîæå áóòè. Àëå æ âåëèêà ÷àñòèíà ïðîâ³äíî¿ âåðñòâè íàðîäó òåïåð íà åì³´ðàö³¿. ßê³ â³äãóêè ö³º¿ ãåðîéñüêî¿ ñìåðòè äåê³ëüêîõ òèñÿ÷ äîáðèõ ñèí³â Óêðà¿íè ìè ÷óëè â åì³´ðàö³éíîìó ñåðåäîâèù³? Õòî çãàäóâàâ ¿õ, õòî ãîâîðèâ ïðî íèõ ãîëîñíî âñüîìó ñâ³òîâ³, õòî îáîðîíÿâ ¿õ ÷åñòü, ÷åñòü ñèí³â ñâ áàòüê³âùèíè? Õ³áà æ íàøå ñóñï³ëüñòâî íå ìຠíàâ³òü ³ òåïåð, äåê³ëüêà ðîê³â ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ
22
23
â³éíè, í³ÿêî¿ ³íøî¿ â³äïîâ³ä³, êð³ì çàñîðîìëåíî¿ ìîâ÷àíêè ó â³äíîøåíí³ íå äî æèâèõ êîë. âîÿê³â äèâ³ç³¿, àëå äî ¿õ çàãèáëèõ òîâàðèø³â? ×îìó òàê øâèäêî ç³âÿëè êâ³òè, ùî íèìè îáêèäàëà íîâîáðàíö³â çàõîïëåíà þðáà ïàìÿòíî¿ âåñíè 1943 ðîêó? ßñíî, ùî çàâäàííÿ ñêàçàòè ñëîâî ïðî á³é, â ÿêîìó çàãèíóëè íàø³ íàéêðàù³ òîâàðèø³ çáðî¿, ïðèïàäຠíàì, êîëèøí³ì âîÿêàì äèâ³ç³¿. Öå íåîáõ³äíî çðîáèòè, áî ïî䳿 íàçð³âàþòü øâèäêî, ³ ìîãëî á ñòàòèñÿ, ùî öÿ êíèãà ìîãëà á íå ïîáà÷èòè äåííîãî ñâ³òëà ³ í³õòî íå ñêàçàâ áè ñâ³òó ïðî öåé âåëèêèé á³é ³ ïðî ñìåðòü íàøèõ äðóç³â. Ìîãëî á ñòàòèñÿ òàêå, ùî ìè ïîãèíåìî â ìàéáóòí³õ äíÿõ, íå âèïîâíèâøè çàâäàííÿ, ùî éîãî íà íàñ íàêëàäåíî. ßêùî á òàêå ñòàëîñü, íàì ñîðîì áóâ áè â³÷íèé. ³éíà ìèíàº, à ñëîâî ëèøàºòüñÿ, òàê êàæå ñòàðà çàñàäà. Òîìó é ìè äàºìî ñâ³òîâ³ öå ñëîâî. Öþ êíèæêó íå ïèñàëè í³ ïèñüìåííèêè, í³ ë³òåðàòîðè (äèâ³ç³ÿ íå áóëà ïîïóëÿðíà ì³æ ïèñüìåííèêàìè), ³ òîìó, ìîæå, ñëîâà àâòîð³â íå ïåðåäàäóòü ÿê ñë³ä, çã³äíî ç ë³òåðàòóðíèìè ïðàâèëàìè, âñüîãî æàõó áð³äñüêîãî êîòëà. Ìè õîò³ëè á, ùîá íàø³ ñëîâà ñòàëè êâ³òàìè, ùî ìè ¿õ ñêëàäàºìî íà ìîãèëàõ òîâàðèø³â, ÿêèì õî÷åìî ñïîðóäèòè òàêèì øëÿõîì ïàìÿòíèê òðèâê³øèé â³ä ì³ä³. Àëå ìè íå õîò³ëè á òåæ, ùîá ö³ êâ³òè áóëè øòó÷í³, ìè õîò³ëè á áóòè îáºêòèâíèìè ³ äàòè ÷èòà÷åâ³ ç-ïîçà Äèâ³ç³¿ ïîâíèé îáðàç ïñèõ³÷íîãî êë³ìàòó ³ âñ³õ òèõ óìîâ, â ÿêèõ ïîñòàâàëà, ä³ÿëà, âðåøò³, â òðàâí³ 1945 çàê³í÷èëà ïåðøèé åòàï ñâ ä³ÿëüíîñòè ÓÄ ³ ¿¿ âîÿêè. Õî÷ öÿ íåâåëè÷êà çá³ðíà ïðàöÿ àæ í³ÿê íå º ñïðîáîþ íàïèñàííÿ ïîâíî¿ ³ñòî𳿠äèâ³ç³¿ öå ëèøå ñïðîáà îïèñó îäíîãî ç ¿¿ áî¿â, âñåæ òàêè ìè, áàæàþ÷è âèÿñíèòè ïî çìîç³ îáºêòèâíî ââåñü öåé êîìïëåêñ ïèòàíü, ùî íàçèâàºòüñÿ ñïðàâîþ Äèâ³ç³¿ äàºìî â ö³é êíèç³ ñëîâî òèì, ùî ìîãëè á ïðî öþ ñïðàâó ñêàçàòè ùîñü ñóòòºâå. Òóò ³ äóìêè ïðåäñòàâíèêà ñòàðøîãî ïîêîë³ííÿ, ó÷àñíèêà âèçâîëüíèõ çìàãàíü I-î¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ³ ÷ëåíà ³éñüêîâî¿ Óïðàâè ï³ä ÷àñ II-î¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, òóò ïîãëÿäè, ùî ¿õ çàñòóïàþòü âèçíà÷í³ ïðåäñòàâíèêè óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëüíîãî ðóõó, òóò ³ ïîãëÿäè ñàìèõ ÷ëåí³â Äèâ³ç³¿. Î÷åâèäíî, ¿õ äóìêè ð³çí³, ³ âîíî íå ìîæå áóòè ³íàêøå. Ùîäî îäíîãî âñ³ ö³ ëþäè çã³äí³, à ñàìå, ÿê âèñëîâëþºòüñÿ îäèí ³ç ñï³âàâòîð³â ö³º¿ êíèãè à îäíî÷àñíî ³ îäèí ³ç ïîë³òè÷íèõ îïîíåíò³â Äèâ³ç³¿: ßê ³í³ö³ÿòîðè ñàìî¿ ³äå¿ òâîðåííÿ óêðà¿íñüêî¿ ÷àñòèíè, òàê îñîáëèâî ó÷àñíèêè ö³º¿ çáðîéíî¿ ôîðìàö³¿ ìàëè ïåðåä î÷èìà óêðà¿íñüêó ðàö³þ ³ áàæàëè ñêð³ïëåííÿ óêðà¿íñüêîãî ì³ë³òàðíîãî, à â ïåðñïåêòèâ³ ìàéáóòíüîãî ³ ïîë³òè÷íîãî ïîòåíö³ÿëó. Êîðîòøå, âîÿêè äèâ³ç³¿ çíàëè, ÷îãî õîò³ëè: âîíè õîò³ëè áóòè óêðà¿íñüêèìè âîÿêàìè, ³ âîíè íèìè áóëè! 24
Ïðåäñòàâíèêè ð³çíèõ äóìîê çã³äí³ ³ â äðóã³é ñïðàâ³: âîíè ïîâí³ ãëèáîêî¿ ïîøàíè ñóïðîòè çàãèáëèõ íàøèõ òîâàðèø³â. Ìè íå ìàºìî íàì³ðó ´ëüîðèô³êóâàòè ¿õ. ͳ ìàéîðà Ïà볺íêà, êîìàíäèðà âàæêîãî äèâ³ç³îíó àðòèëåð³¿, í³ ñîòí. Ïà볺âà, ÿêèé çóì³â çàãèíóòè â áîþ ðàçîì ç òèìè, ÿêèõ â³í êëèêàâ äî çáðî¿, í³ îñü öüîãî ñòð³ëüöÿ Ñàìáîðà, ùî íåæèâèìè â³äêðèòèìè î÷èìà äèâèâñÿ ç í³ìèì ïðîõàííÿì ó â³÷³ ñâîéîìó ñòàðøèí³, í³ ìîëîäåíüêîãî 17-ð³÷íîãî â³éñüêîâîãî çâ³òîäàâöÿ, ô³ëüìîâîãî ðåïîðòåðà Âîëîäàðÿ Ðàòè÷à, í³ éîãî äðóãà Âîëîäèìèðà Çàâîðîòþêà, ùî íå âåðíóëèñÿ ç-ï³ä Áðîä³â, í³ ïîð. ²ãîðÿ Ïîñï³ëîâñüêîãî, ÿêèé ìàâ òàêó ñìåðòü, ÿêî¿ áàæàâ: â³ä êóë³ â ñåðö³ ³ íà ïîë³, í³ òèõ ñîòåíü ñòàðøèí, ùî â³ðíî ñòîÿëè é ïðîáèâàëèñÿ ³ç ñâî¿ìè âîÿêàìè, í³ òèõ òèñÿ÷ óñ³õ ³íøèõ, ùî ìè ¿õ íàçèâàºìî õëîïöÿìè
Ìè íå õî÷åìî ¿õ ïðîñëàâëÿòè ìè õî÷åìî ëèøå çàô³êñóâàòè íèçêó îáºêòèâíèõ ôàêò³â, áåç ïðèêðàñ ³ áåç ïàòîñó ïîêàçóþ÷è ¿õ ÿê ëþäåé, ÿê³ òàê õîò³ëè æèòè ³
ÿê³ çàãèíóëè. Ïîâîë³ ïðèõîäèòü äî ðîçóìó. Ò³ ñàì³, ùî íåãàéíî ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ â³éíè âèäàâàëè ïåðåìîæåíèõ â ðóêè ¿õ êàò³â, ñüîãîäí³ âæå ³íàêøå (õî÷ ³ ùå íå çîâñ³ì ïðàâèëüíî) äèâëÿòüñÿ íà ñïðàâè. Ñüîãîäí³ ëåäâå ÷è çíàéäåòüñÿ õòîñü ³ç ÷óæèíö³â, õòî êèíóâ áè â ëèöå áîðöÿì ç êîìóí³çìîì çà âîëþ ñâîãî íàðîäó çã³ðäëèâå ñëîâî êîëÿáîðàíò! ×è æ íå ÷àñ âæå âëàñíîìó ñóñï³ëüñòâó ïåðåãëÿíóòè ñâîº ñòàâëåííÿ äî òèõ, ïðèíàéìí³, âîÿê³â äèâ³ç³¿, ùî ïîëÿãëè. Íå ïîòàéêè, íå ç-ï³ä ïîëè, à â³äêðèòî ³ ñì³ëèâî ïîä³ë³ìî æàëü ³ òóãó ìàòåð³â, ùî ¿õ ñèíè çàãèíóëè, ñïîâíÿþ÷è ñâ³é îáîâÿçîê, äðóæèí, ùî ¿õ ÷îëîâ³êè íå ïîâåðíóòüñÿ í³êîëè. Âîíè çàãèíóëè â áð³äñüêîìó êîòë³ â áîðîòüá³ ç áîëüøåâèçìîì, âîðîãîì ëþäñòâà, ç ÿêèì ùîéíî ñüîãîäí³ ñòຠäî áîþ ââåñü ñâ³ò. Ìè íå ìàëè ïðàïîðà. Êîëè á ìè éîãî ìàëè, òîä³ â ò³ ã³ðê³ âåñíÿí³ äí³ ïðåãàðíîãî ì³ñÿöÿ òðàâíÿ 1945 ðîêó, êîëè ìè, ñêëàâøè çáðîþ, éøëè çà äðîòè, ìè ïîð³çàëè á éîãî íà øìàòî÷êè ³ ðîçä³ëèëè á òàê, ùîá êîæíèé ïîëê, êîæíèé äèâ³ç³îí, êîæíèé êóð³íü, êîæíà ñîòíÿ, ÷îòà é ð³é êîæíèé âîÿê îòðèìàëè øìàòîê éîãî íà ñåðö³, àæ äî òîãî äíÿ, êîëè ï³ä Áðîäàìè ðâîíå ïîâ³òðÿì ãð³ìêà ïåðåìîæíà ñàëüâà-ñàëþò â ÷åñòü ïîëÿãëèõ äðóç³â. Íåõàé ëèñòêè ö³º¿ êíèãè çàñòóïëÿòü Âàì, Òîâàðèø³ çáðî¿, øìàòêè ïðàïîðà, ÿêîãî ìè í³êîëè íå ìàëè.
Óêðà¿íñüê³ Âèçâîëüí³ Çìàãàííÿ ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, õî÷ íå óâ³í÷àëèñÿ êîíêðåòíîþ ïåðåìîãîþ ó ôîðì³ íåçàëåæíî¿ óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè, âñå æ ñêîíêðåòèçóâàëè îñòàòî÷íî óêðà¿íñüêó ïîë³òè÷íó ³äåþ, â ³ìÿ ÿêî¿ ïîâåäåíî íà ÷îòèðüîõ îêóïàö³éíèõ òåðèòîð³ÿõ Óêðà¿íè ïåðìàíåíòíó âèçâîëüíó àêö³þ. Çàëåæíî â³ä ïîë³òè÷íî¿ çð³ëîñòè ïîîäèíîêèõ â³òîê íàðîäó é â³ä ïîë³òè÷íî¿ äîö³ëüíîñòè, âèçâîëüíà ä³ÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó íàáðàëà ð³çíèõ ôîðì, áóâøè çàðàçîì îäíîñòàéíîþ ó ñâî¿ì çì³ñò³ ³ ãîëîâí³é ìåò³. Âîíà âåëàñÿ â ïåðø³é ì³ð³ â ï³äï³ëë³, ³ñíóâàëà íå ò³ëüêè ÿê àáñòðàêòíå ïîíÿòòÿ, àëå ÿê ä³þ÷èé ñóâåðåí ³ç ñâîºþ ïèòîìåííîþ ðàö³ºþ ñòàíó (äåðæàâíèöüêèìè ³íòåðåñàìè. Ðåä.) ç³ âñ³ìà âèñíîâêàìè, ùî âèïëèâàþòü ³ç öüîãî ôàêòó. Ãîëîâíîþ îçíàêîþ óêðà¿íñüêî¿ íàö³îíàëüíî¿ ðåâîëþö³¿ òèõ ÷àñ³â º ¿¿ îð³ºíòàö³ÿ íà âëàñí³ ñèëè. Ñêðàõóâàëè óòîï³éí³ íà䳿 íà ñîë³äàðí³ñòü ÷è ïîì³÷ âñÿêèõ ³íòåðíàö³îíàëüíèõ ³çì³â. Ïîñòàâà, ùî ¿¿ çàéíÿëè äî óêðà¿íñüêèõ âèçâîëüíèõ çìàãàíü ïàðò³¿ íàøèõ ñóñ³äí³õ íàðîä³â, ñïîð³äíåí³ ç óêðà¿íñüêèìè ïàðò³ÿìè, áóëà â ïåðø³é ë³í³¿ åãî¿ñòè÷íà é êåðóâàëàñÿ âæå íàâ³òü íå íàö³îíàëüíèìè, à ïðîñòî øîâ³í³ñòè÷íî-³ìïåð³ÿë³ñòè÷íèìè ³íòåðåñàìè ñâî¿õ äåðæàâíèõ öåíòð³â, çàáóâàþ÷è ïðî ãàñëà é ïðèíöèïè, ùî ¿õ ìàëè âîíè íà ñâî¿õ ïàðò³éíèõ ñòÿãàõ òà â ïîë³òè÷íèõ ïðîãðàìàõ. Òðåáà áóëî ö³ëîãî ðÿäó ïîë³òè÷íèõ øòîâõàí³â ³ ðîç÷àðóâàíü, ùîá óêðà¿íñòâî çðîçóì³ëî ³ëþç³éí³ñòü ðîçðàõóíê³â ³ íàä³é íà ÷óæó ïîì³÷ ³ ñòàëî íà ïðàâèëüíèé øëÿõ âèçâîëüíî¿ ïîë³òèêè. Êîíöåïö³ÿ îð³ºíòàö¿¿ íà âëàñí³ ñèëè ñòຠâ ïåð³îä ì³æ äâîìà ñâ³òîâèìè â³éíàìè ïàí³âíîþ â óêðà¿íñüêîìó ïîë³òè÷íîìó ñâ³ò³ é òâåðäî âêîð³íþºòüñÿ â óêðà¿íñüêó ìàñó, â ïåðø³é ì³ð³ íà Çàõ³äí³õ Çåìëÿõ. ²äåÿ íàö³îíàëüíîãî âèçâîëåííÿ, ³äåÿ óêðà¿íñüêî¿ ñàìîñò³éíî¿ ñîáîðíî¿ äåðæàâè, ùî ¿¿ òðåáà âèáîðîòè òàêè
ñàìîìó óêðà¿íñüêîìó íàðîäîâ³, íå ÷åêàþ÷è ëàñêè îêóïàíòà ³ íå óçàëåæíþþ÷è ¿¿ ïîñòàííÿ â³ä âåëèêîäóøíîñòè òèõ ÷è ³íøèõ ñîþçíèê³â, ñòຠòåïåð ïîë³òè÷íèì â³ðóþ ïàòð³îòè÷íîãî óêðà¿íñüêîãî ñóñï³ëüñòâà. Ðîäèòüñÿ ãàðÿ÷å áàæàííÿ 䳿, ùî ¿¿ íàéñèëüí³øå â³ä÷óâຠóêðà¿íñüêà ïîâîºííà ìîëîäü. Ìîëîäà óêðà¿íñüêà ëþäèíà, ùî âæå íå âñòèãëà ïåðåæèòè Âèçâîëüíèõ Çìàãàíü ³ ç çàçäð³ñòþ é äîêîðîì äèâèëàñÿ íà áàòüê³â, ùî ìàëè çìîãó â ð³äíèõ â³éñüêîâèõ ôîðìàö³ÿõ âåñòè áîðîòüáó çà óêðà¿íñüêó äåðæàâó, ïðàãíóëà âèÿâèòè ñåáå â íîâ³é 䳿, ïðàãíóëà ðóøíèö³ é çíàííÿ íåþ îðóäóâàòè, áî çíàëà, ùî öå îäèíîêèé øëÿõ äî âîë³ òà ¿¿ ïåâíà çàïîðóêà. Öèì áàæàííÿì óêðà¿íñüêî¿ ìîëîä³ ñòàâèëè îêóïàíòè íåïðîõ³äíó ãðåáëþ ïîë³òè÷íèõ ³ àäì³í³ñòðàòèâíèõ çàáîðîí. Áî õî÷à é ³íø³ ä³ëÿíêè óêðà¿íñüêîãî ñóñï³ëüíîãî æèòòÿ ñòàíîâèëè ñîáîþ ö³ëü çàâçÿòèõ íàã³íîê îêóïàö³éíèõ âëàñòåé, âñå æ í³ îäíà ç íèõ íå áóëà òàê ðàäèêàëüíî ïàðàë³çîâàíà, ÿê ñàìå â³éñüêîâà. Îáèäâ³ ñòîðîíè, îêóïàíò ³ îêóïîâàíèé, ðîçóì³ëè, ïðî ùî éäåòüñÿ. Óêðà¿íñüê³ ïîë³òè÷í³ é êîëèøí³ â³éñüêîâ³ ÷àñòèíè ñòàðàëèñÿ ïðîòèä³ÿòè íàì³ðàì âîðîãà, îäíà÷å ¿õ ïðîòèä³ÿ áóëà äóæå îáìåæåíà é ïîñò³éíî ïàðàë³çîâàíà íèù³âíèìè óäàðàìè îêóïàíòñüêèõ àäì³í³ñòðàö³é. Äëÿ ³ëþñòðàö³¿ ïåðåãëÿíüìî êîðîòêî îêóïàö³éí³ çîíè Óêðà¿íè é ìîæëèâîñò³ ñòàâèòè â íèõ ÿêó-íåáóäü â³éñüêîâó ðîáîòó. Áîëüøåâèöüêèé ðåæèì ó Ñîâºòñüê³é Óêðà¿í³ íàïåðåä âèêëþ÷àâ óñÿêå íàö³îíàëüíî-â³éñüêîâå âèõîâàííÿ. Äî ïîëîâèíè 1920-èõ ðîê³â ñêàñîâàíî îêðåì³ óêðà¿íñüê³ ÷àñòèíè, é óêðà¿íñüê³ âîÿêè áóëè ïîðîçêèäàí³ ïî ö³ëîìó Ñîâºòñüêîìó Ñîþç³ é ´ðóíòîâíî ïåðåì³øàí³ ç ³íøèìè ÷óæîíàö³îíàëüíèìè åëåìåíòàìè. ×åðâîíà àðì³ÿ áóëà îäíèì ³ç çàñîá³â áîëüøåâèçàö³¿ é ðóñèô³êàö³¿ íåìîñêîâñüêèõ íàðîä³â. Çàëèøèâñÿ, îòæå, ðîçðàõóíîê íà ìàñó âèøêîëåíîãî âîÿöòâà, ÿêå, ÿêùî çóì³ëî á çáåðåãòè äîñòàòíþ óêðà¿íñüêó íàö³îíàëüíó ñâ³äîì³ñòü, ïîñèëèëî á ïîì³òíî óêðà¿íñüêèé â³éñüêîâèé ïîòåíö³ÿë. Âñå öå áóëè, îäíà÷å, ò³ëüêè âåëèê³ íåâ³äîì³, ³, ÿê äîâåëà ïðàêòèêà äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, ò³ëüêè â³äíîñíî ìàëèé â³äñîòîê âîÿê³â ó Ñîâºòñüê³é Óêðà¿í³ çíàéøîâ ñîá³ ì³ñöå â óêðà¿íñüêèõ ëàâàõ. Ñêëàëèñÿ íà öå â ïåðø³é ì³ð³ îáºêòèâí³ ïðè÷èíè, à ñàìå: ïåðåêèäàííÿ ÷àñòèí ç âåëèêèì â³äñîòêîì óêðà¿íö³â íà Äàëåêèé Ñõ³ä, ´ðóíòîâíå ïåðåì³øàííÿ óêðà¿íö³â-á³éö³â ç ³íøîíàö³îíàëüíèìè á³éöÿìè ÑÑÑÐ òîùî. Ùå ã³ðøå âèãëÿäàëà ñïðàâà ï³ä ïîëüñüêîþ îêóïàö³ºþ. Ïîëüñüêà âëàäà ïîñòàâèëà ñîá³ çà çàâäàííÿ ö³ëêîâèòó äåì³ë³òàðèçàö³þ óêðà¿íñüêîãî íàñåëåííÿ. Ïî÷àâøè ç òðèäöÿòèõ ðîê³â,
26
27
Ä-ð Ëþáîìèð ÎÐÒÈÍÑÜÊÈÉ, ïîðó÷íèê 1 ÓÄ
Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ íà òë³ ïîë³òè÷íèõ ïîä³é äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè
íå ïðèéìàíî äî ñëóæáè â ïîëüñüêîìó â³éñüêó óêðà¿íñüêî¿ àêàäåì³÷íî¿ ìîëîä³, ïîçáàâëÿþ÷è òèì ñàìèì ö³ë³ ð³÷íèêè áóäü-ÿêîãî â³éñüêîâîãî âèøêîëó. Íå÷èñëåíí³ óêðà¿íñüê³ ñòàðøèíè àð쳿 ÓÍÐ ³ òèõ ê³ëüêà ñòàðøèí ç Çàõ³äí³õ Çåìåëü, ùî, íå çàòðàòèâøè íàö³îíàëüíîãî îáëè÷÷ÿ, áóëè ùå äî ÿêîãîñü ÷àñó òîëºðîâàí³ íà äðóãîðÿäíèõ ñòàíîâèùàõ ó ïîëüñüê³é àð쳿, í³ â ÿêîìó âèïàäêó íå ìîãëè çì³íèòè ö³º¿ íåâèã³äíî¿ ñèòóàö³¿.  îñòàíí³ ðîêè ïåðåä â³éíîþ ïîëüñüêà àäì³í³ñòðàö³ÿ ï³øëà òàê äàëåêî, ùî âèêëþ÷èëà â³ä â³éñüêîâî¿ ñëóæáè âæå íå ò³ëüêè àêàäåì³÷íó ìîëîäü, àëå é ñâ³äîìèé ñ³ëüñüêèé åëåìåíò. ϳñëÿ çàêðèòòÿ Ïëàñòó â 1930 ðîö³ ðîáèâ ùå ñïðîáó ç Ëóãàìè Ð. Äàøêåâè÷, àëå é ò³ íåçàáàðîì òåæ ñòàëè ïðåäìåòîì íàã³íêè îðãàí³â ïîëüñüêî¿ ïîë³ö³¿.  óñÿê³é, íàâ³òü íàñêð³çü íåâ³éñüêîâ³é, ÷èñòî ñïîðòîâî-ò³ëîâèõîâí³é ðîáîò³ âáà÷àëè ïîëÿêè çàãðîçó ³ñíóâàííþ ïîëüñüêî¿ äåðæàâè, íàìàãàííÿ â³ä³ðâàòè ÷àñòèíó â³ä ö³ëîñòè ³ ñòàâèëè ¿é ïåðåøêîäè. Ïðî äâ³ îñòàíí³ îêóïàö³¿, ðóìóíñüêó é ÷åñüêó, íå äîâîäèòüñÿ îêðåìî ãîâîðèòè, áî ïàíóâàëè òàì ³äåíòè÷í³ ç ïîëüñüêèìè â³äíîñèíè. ²ñíóâàëà ùå âåëèêà ãðóïà êîëèøí³õ âîÿê³â-åì³´ðàíò³â. Á³ëüø³ñòü ¿õ æèëà â Ïîëüù³, ðåøòà ðîçáðåëàñÿ ïî ñâ³ò³, òâîðÿ÷è â ×åõ³¿, ͳìå÷÷èí³ é Ôðàíö³¿ çíà÷í³ óêðà¿íñüê³ êîëîí³¿. Ç òèõ åì³´ðàíòñüêèõ ãðóï ò³ëüêè ïîð³âíÿíî äóæå ìàëà ÷àñòèíà çóì³ëà çíàéòè ïðèñòàíîâèùå äëÿ ñåáå ïðè ïîëüñüê³é ÷è ³íøèõ àðì³ÿõ, äå ìàëà ñÿêó-òàêó çìîãó çáåðåãòè ÷è íàâ³òü ïîá³ëüøèòè ñâîº â³éñüêîâå çíàííÿ. Âñå öå áóëè, îäíà÷å, äóæå ð³äê³ âèïàäêè. Ïåðåâàæíà á³ëüø³ñòü êîëèøí³õ âîÿê³â áóëà çìóøåíà ñåðåä íàéíåñïðèÿòëèâ³øèõ óìîâ çàðîáëÿòè íà ïðîæèòîê, ñòîÿ÷è ï³ä â³÷íîþ çàãðîçîþ áóòè ïîçáàâëåíîþ ïðàâà íà ïîáóò, ÿê öå, íàïð., áóëî â Ïîëüù³. Âàæê³ óìîâè æèòòÿ íàäùåðáëþâàëè ¿õíº çäîðîâÿ é â³äøòîâõóâàëè â³ä â³éñüêîâî¿ ñïðàâè. Îäíîãî ò³ëüêè íå âñòèãëè ¿ì çàáðàòè åì³ãðàö³éí³ çëèäí³ ¿õíüîãî ïîäèâóã³äíîãî çàïàëó é ãîòîâîñòè äî áîðîòüáè çà óêðà¿íñüêó äåðæàâó. Áàãàòî ç íèõ ïîïîâíèëî ðÿäè ÓÏÀ ³ Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿. Äîñâ³ä, îäíà÷å, ïîêàçàâ, ùî, ïîìèíàþ÷è âèéíÿòêè, ¿õí³ ô³çè÷í³ äàí³ é â³éñüêîâå çíàííÿ íå â³äïîâ³äàëè âèìîãàì ìîäåðíî¿ â³éíè òà âîíè íå çóì³ëè, ãîëîâíî êîëè éäå ïðî Äèâ³ç³þ, â³ä³ãðàòè ò³º¿ ðîë³, ïðî ÿêó ìð³ÿëè äåñÿòêè ðîê³â. ßñíî, íå ç ¿õ âèíè, à ç ÷èñòî îáºêòèâíèõ ïðè÷èí. Òàê ó çàãàëüíèõ ðèñàõ ïðåäñòàâëÿâñÿ â³éñüêîâèé â³äòèíîê íàïåðåäîäí³ äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Ïîìèíàþ÷è íå÷èñëåíí³ âèéíÿòêè, â³éñüêîâà ñòîð³íêà óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ÿâëÿëà ñîáîþ íåçâè÷àéíî âáîãèé ñòàí. ³í çâîäèâñÿ äî òîãî, ùî óêðà¿íñüêà
ìîëîäü, ãîëîâíà ïîçèö³ÿ óêðà¿íñüêîãî âîºííîãî ïîòåíö³àëó, áóëà çàñóäæåíà îêóïàíòàìè íà ö³ëêîâèòó íåïèñüìåíí³ñòü ó â³éñüêîâ³é ñïðàâ³, ³ ùî á³ëüøå, íà åôåì³íàö³þ ÷è íàâ³òü ô³çêóëüòóðíó íåðîçâèíåí³ñòü ó Ïîëüù³ àáî íà äåíàö³îíàë³çàö³þ é ÿíè÷àðñòâî â Ñîâºòñüê³é Óêðà¿í³. Îñê³ëüêè ëåãàëüí³ óêðà¿íñüê³ ïðåäñòàâíèöòâà íà Çàõ³äí³õ Çåìëÿõ íå ìàëè çìîãè âïëèâàòè íà çì³íó òàêîãî íåâ³äðàäíîãî ñòàíó, óâåñü òÿãàð ïðîòè䳿 é ìîæëèâî¿ çì³íè öèõ â³äíîñèí íà òîìó, òàê âàæëèâîìó äëÿ ñïðàâè íàö³îíàëüíîãî âèçâîëåííÿ â³äòèíêó, ëÿãàâ íà óêðà¿íñüêå ï³äï³ëëÿ ÎÓÍ. óäíèìè çàô³êñóâàííÿ â ³ñòî𳿠óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà çàëèøàòüñÿ ò³ íàïîëåãëèâ³ çàõîäè óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ 30-èõ ðîê³â, ùî ïðàãíóëè äàòè çà âñÿêó ö³íó ìîëîä³é óêðà¿íñüê³é ëþäèí³, ïîïðè ïîë³òè÷íó îñâ³òó, ùå ï³äñòàâè â³éñüêîâîãî âèøêîëó. Íèí³, ç ïåðñïåêòèâè ï³âòîðà äåñÿòêà ðîê³â, à òî é á³ëüøå, ìîæå, íàâ³òü ç ëåãêîþ óñì³øêîþ çãàäóºìî âñ³ ò³ âèøêîëè, íàóêè ñòð³ëÿíü ïî ÿðàõ ³ â³äëþäíèõ ïóñòèðÿõ. Àëå òîä³ öå íå áóëè æàðòè, àí³ âèÿâè ìîëîäå÷îãî òåìïåðàìåíòó, ðîçáóðõàíîãî ÷èòàííÿì Êàðëà Ìàÿ. Öå ÿêðàç áóëè â³äðóõè îáîðîíè ïåðåä â³éñüêîâîþ íåïèñüìåíí³ñòþ é ô³çêóëüòóðíèì íèä³ííÿì, ùî éîãî ïðèçíà÷èâ äëÿ ìîëîäîãî óêðà¿íñüêîãî ïîêîë³ííÿ îêóïàíò. Íå â³ä ðå÷³ òåæ çãàäàòè íå íàäòî ìèë³ ñóäîâ³ íàñë³äêè ó âèïàäêàõ â³äêðèòòÿ òàêèõ âïðàâ ïîëüñüêîþ ïîë³ö³ºþ. Ñê³ëüêè, îäíà÷å, ³äåàë³çìó é ïîñâÿòè íå êëàëà á óêðà¿íñüêà ìîëîäü â óñ³ ï³äï³ëüí³ âèøêîëè, âîíè, êð³ì ìîðàëüíîãî çíà÷åííÿ, íå áóëè â ñèë³ çì³íèòè íàÿâíîãî íåâ³äðàäíîãî ñòàíó, ùî ïàíóâàâ íà â³éñüêîâîìó â³äòèíêó. Ðîáèëè ùå çàêîðäîíí³ ÷èííèêè ï³äï³ëëÿ çàõîäè â íàïðÿì³ ïðèì³ùåííÿ ïåâíî¿ ê³ëüêîñòè óêðà¿íñüêî¿ ìîëîä³ ïðè çàõ³äíüîåâðîïåéñüêèõ àðì³ÿõ, çàõîäè, ùî óâ³í÷àëèñÿ äóæå ìàëèìè óñï³õàìè. Íà êîðîòêó õâèëþ çäàâàëîñÿ, ùî Êàðïàòñüêà Óêðà¿íà ñòàíå âèøê³ëüíèì òàáîðîì, ³ òîìó âñþ åíåðã³þ ñïðÿìîâàíî íà áóäîâó âèøê³ëüíèõ öåíòð³â òàì òàêè. Ïî䳿 âåñíè 1939 ðîêó, îêóïàö³ÿ Êàðïàòñüêî¿ Óêðà¿íè ìàäÿðàìè, ïåðåêðåñëèëè âñ³ ñïîä³âàííÿ. Òèì ÷àñîì ïîë³òè÷íà ñèòóàö³ÿ ë³òà 1939 ñòàâàëà ç êîæíèì äíåì ãàðÿ÷³øà. Éøëà ãîñòðà ïðîòèïîëüñüêà êàìïàí³ÿ, ãîä³, îäíà÷å, áóëî ïåðåäáà÷èòè, ÷è í³ìö³ íå ï³äóòü äàë³ çà ïîëüñüêèé ñõ³äí³é êîðäîí ³ íå çààòàêóþòü Ñîâºòñüêîãî Ñîþçó. Âèãëÿäàëî, ùî íàáëèæàºòüñÿ äîâãî î÷³êóâàíà õâèëèíà ïîë³òè÷íèõ çì³í íà Ñõîä³ Åâðîïè, à öå çíîâó æ çìóøóâàëî óêðà¿íñüêó ñòîðîíó çà âñÿêó ö³íó âïëåñòèñÿ â ãðÿäóù³ ïî䳿 ³ âçÿòè â íèõ íàéàêòèâí³øó ó÷àñòü. Ïåðåäóìîâîþ æ ¿¿ áóëà íàÿâí³ñòü óêðà¿íñüêèõ â³éñüêîâèõ ÷àñòèí, õàé ³ ÿê ìàëèõ ó ïî÷àòêàõ. Êåðóþ÷èñü ñàìå öèì
28
29
ìîìåíòîì, çàêîðäîííèé ïðîâ³ä ÎÓÍ ð³øèâ âñòàâèòè â³éñüêîâó ÷àñòèíó, ùî ñòàíîâèëà á çàâÿçîê ìàéáóòí³õ óêðà¿íñüêèõ â³éñüêîâèõ ôîðìàö³é. Òàêèì ÷èíîì ïîñòàâ ò. çâ. Ëå´³îí ïîëê. Ñóøêà. Çàãàëüíîâ³äîìî, ùî ³ñíóâàâ â³í äóæå êîðîòêî ³ ç õâèëèíîþ çàêëþ÷åííÿ í³ìåöüêî-áîëüøåâèöüêîãî ñîþçó ìóñ³â çíèêíóòè ç ëèöÿ çåìë³. Õî÷à öåé ëå´³îí àí³ ñâîºþ ÷èñåëüí³ñòþ, àí³ áîºçäàòí³ñòþ íå ÿâëÿâ ñîáîþ ìàéæå í³ÿêî¿ áîéîâî¿ ñèëè ³ áóâ çàëåäâå â ñòà䳿 îðãàí³çàö³¿, éîãî çíà÷åííÿ ïîëÿãຠâ òîìó, ùî â³í äàâ ïî÷àòîê íà ïîðîç³ äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ëå´³îíîâ³é ïîë³òèö³, ùî çãîäîì ùå ðàç ïîâòîðèëàñÿ â 1941 ðîö³ ³ çíàéøëà ñâîº íàéÿñêðàâ³øå çàñòîñóâàííÿ â ôàêò³ ñòâîðåííÿ Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿. Ëå´³îíîâà ïîë³òèêà ïðèòàìàííà âèçâîëüí³é 䳿 ïîíåâîëåíèõ íàðîä³â. Ïåðåòêàíà íåþ â ïåðø³é ì³ð³ âèçâîëüíà ïîë³òèêà ïîëüñüêîãî íàðîäó; âèêîðèñòîâóâàëè ¿¿ â ïåðø³é ñâ³òîâ³é â³éí³ é ÷åõè, à â äðóã³é ñâ³òîâ³é â³éí³ ìàéæå âñ³ ïîíåâîëåí³ í³ìöÿìè é áîëüøåâèêàìè íàðîäè, óòâîðþþ÷è ñâî¿ ëå´³îíè ïî îäí³é ÷è äðóã³é ñòîðîí³.  îáèäâîõ âèïàäêàõ, â ïåðø³é ³ äðóã³é â³éíàõ, ïðèíåñëà âîíà öèì íàðîäàì ÷èìàë³ óñï³õè: ðîçïðîïà´óâàëà ñïðàâó íàö³îíàëüíîãî âèçâîëåííÿ ïåðåä çàõ³äí³ì ñâ³òîì, êîðèñíî âïëèâàëà íà ðóõè ñïðîòèâó íà îêóïîâàíèõ çåìëÿõ, òà, âðåøò³, ç õâèëèíîþ âñòóïó íà ð³äí³ çåìë³, ñòàâàëè ëå´³îíè ÿäðîì, äîâêîëà ÿêîãî ðîçáóäîâóâàíî íàö³îíàëüí³ àð쳿. Äâ³ ñïðàâè, çðîáëåí³ óêðà¿íöÿìè â ïåðø³é ñâ³òîâ³é â³éí³, ñòâîðåííÿ ÓÑÑ ³ äèâ³ç³¿ Ñèíüîæóïàííèê³â, ïðèíåñëè âåëèê³ êîðèñò³ óêðà¿íñüê³é âèçâîëüí³é ñïðàâ³, ñòàþ÷è çàâÿçêîì ÓÃÀ é ïîñèëþþ÷è óäàðíó ñèëó óêðà¿íñüêî¿ àð쳿. Ç òîãî âèõîäèòü, ùî êîíöåïö³ÿ òâîðåííÿ ëå´³îíó ïðè ÷óæèõ àðì³ÿõ ïîë³òè÷íèé êðîê â çàñàä³ ïîçèòèâíèé ³ ïðèïóñòèìèé, ï³ä óìîâîþ, îäíà÷å, ùî ïîïåðåäæóþòü éîãî îáîñòîðîíí³ äîãîâîðè, à ÿêùî ç òèõ ÷è ³íøèõ ïðè÷èí íåìà ÷³òêî óñò³éíåíèõ îáîñòîðîíí³õ çîáîâÿçàíü, áåçñóìí³âíî î÷åâèäíîþ ìóñèòü áóòè òîòîæí³ñòü ö³ëåé, ùî çà íèõ îáèäâà ïàðòíåðè âîþþòü, ÿê ³ ìóñèòü áóòè íàïåðåä âèêëþ÷åíà ìîæëèâ³ñòü óæèòè ëå´³îí âñóïåðå÷ ïðèðîäí³ì ³íòåðåñàì ñòîðîíè, ùî éîãî âèñòàâëÿº. ͳ â ÿêîìó âèïàäêó íå ñì³þòü ëå´³îíè ñòàòè çíàðÿääÿì, ùî ìîãëî á áóòè çâåðíåíå ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Çàâäàííÿì â³äïîâ³äàëüíîãî ïîë³òè÷íîãî ïðîâîäó º ñàìå ïåðåäáà÷èòè âñ³ ìîæëèâîñò³ é âèêëþ÷èòè ç³ ñôåðè ìîæëèâîãî âñå, ùî ìîãëî á ïîïàñòè â êîë³ç³þ ³ç âëàñíîþ ïîë³òè÷íîþ ö³ëåñïðÿìîâàí³ñòþ. ßê ãîâîðèìî ïðî óêðà¿íñüêó ëå´³îíîâó ïîë³òèêó, ñë³ä çÿñóâàòè ïèòàííÿ, õòî é ÷îìó áóâ óêðà¿íñüêèì ïàðòíåðîì ïðè âèñòàâëþâàíí³ ëå´³îíó.  îáîõ âèïàäêàõ, öåáòî â ïåðø³é ³ äðóã³é
â³éíàõ, áóëè íèìè í³ìö³. Ïðè÷èíè ñòâîðåííÿ ÓÑÑ ïî àâñòð³éñüê³é ñòîðîí³ íå ïîòðåáóþòü áëèæ÷îãî ïîÿñíåííÿ. Ïîìèíàþ÷è õàðàêòåð àâñòðî-óãîðñüêî¿ ìîíàðõ³¿, ùî, ÿê â³äîìî, áóëà áàãàòîíàö³îíàëüíîþ äåðæàâîþ é çàïåâíþâàëà íàðîäàì, ÿê³ âõîäèëè äî ¿¿ ñêëàäó, á³ëüøó ÷è ìåíøó àâòîíîì³þ, ñêëàä ñòîð³í, ùî âîþâàëè, áóâ òîãî ïîðÿäêó, ùî óêðà¿íñüêà âèçâîëüíà àêö³ÿ âì³ùàëàñÿ ò³ëüêè é âèêëþ÷íî ïî ñòîðîí³ Öåíòðàëüíèõ Äåðæàâ, ãîëîâíî â ïåðø³é ñòà䳿 â³éíè. Áëèæ÷îãî âèÿñíåííÿ âèìàãàº, îäíà÷å, ôàêò òâîðåííÿ óêðà¿íñüêèõ ëå´³îí³â ïî í³ìåöüêîìó áîö³ â ÷àñ äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Ïî÷èíàþ÷è â³ä Âèçâîëüíèõ Çìàãàíü 20-èõ ðîê³â, íå çíàõîäèëà âîþþ÷à íàö³îíàëüíà Óêðà¿íà íàéìåíøîãî çðîçóì³ííÿ, íå ãîâîðÿ÷è âæå ïðî ïîì³÷, ñåðåä íàðîä³â Ñåðåäíüî¿ é Çàõ³äíüî¿ Åâðîïè äëÿ áîðîòüáè ç áîëüøåâèçìîì. Íå ò³ëüêè ùî íå çðîçóì³ëè ¿¿ Àíãë³ÿ, Àìåðèêà ÷è Ôðàíö³ÿ, àëå íàâ³òü áåçïîñåðåäí³ ñóñ³äè Ñîâºòñüêîãî Ñîþçó, ÿê³ áóëè ï³ä ïðÿìîþ çàãðîçîþ ñîâºòñüêîãî ³ìïåð³ÿë³çìó, íå ìàëè çðîçóì³ííÿ äëÿ óêðà¿íñüêî¿ áîðîòüáè ³ ñâîºþ ïîñòàâîþ ñóïðîòè óêðà¿íö³â, ùî ¿õ ìàëè íà ñâî¿é òåðèòîð³¿, âèêëþ÷àëè ìîæëèâ³ñòü ïðîòèáîëüøåâèöüêî¿ ñï³âïðàö³ íà ìàéáóòíº. ³çüì³ìî äëÿ ïðèêëàäó Ïîëüùó. ϳñëÿ óêëàäåííÿ ðèçüêîãî äîãîâîðó îïàíóâàëî ïîëÿê³â ñâîºð³äíå ïîë³òè÷íå çàïàìîðî÷åííÿ. Âîíè ñòàëè âìîâëÿòè â ñåáå, à ïîò³ì ³ ïîâ³ðèëè, ùî âîíè åâðîïåéñüêà ïîòóãà ³ ùî í³÷îãî íå ìîæå ñòàòèñÿ â Åâðîï³ áåç ¿õíüî¿ çãîäè.  òîìó æ ñòèë³ ïîâåäåíî âíóòð³øíþ ïîë³òèêó ñóïðîòè íàö³îíàëüíîñòåé, â ïåðø³é ì³ð³ ñóïðîòè óêðà¿íö³â. ϳä äóõîâèì ïîêðîâîì òåîðåòèê³â ïîêðîþ Ãðàáñüêîãî ï³øëà ïîâíîþ ïàðîþ ïîë³òèêà íà çí³ùåíº Ðóñ³ ç óñ³ìà ¿¿ (ïîë³òèêè) äèâîâèæíèìè âàð³ÿíòàìè. Âñ³ çíàºìî ¿¿ ïðîÿâè òà é ¿¿ ê³íåöü. Âêëþ÷íî äî íèí³øíüîãî óðÿäó ñîâºòñüêî¿ Ïîëüù³. Áåçïîñåðåäí³ ¿¿ íàñë³äêè öå â³äñóòí³ñòü ÿêî¿-íåáóäü ìîæëèâîñòè óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêî¿ ñï³âïðàö³ íà ïðîòèáîëüøåâèöüêîìó â³äòèíêó. Íå ðîçóì³ëè ³ íå ñòàðàëèñÿ çðîçóì³òè áîëüøåâèöüêî¿ çàãðîçè ³ çàõ³äíüîåâðîïåéñüê³ äåðæàâè. ¯õ ãîäóâàëà áîëüøåâèöüêà ïðîïà´àíäà ïîòüîìê³íñüêèìè ñåëàìè, à äîáðîäóøí³ äæåíòåëüìåíè äàâàëè ñåáå îáäóðèòè àãåíòàì ²íòóðèñòà ³ âèïèñóâàëè çàõîïëåí³ ðåïîðòàæ³ ïðî ùàñëèâå ñîâºòñüêå æèòòÿ â òîé ÷àñ, ÿê ì³ëüéîíè ãèíóëè íà Óêðà¿í³ ãîëîäîâîþ ñìåðòþ. ×è ìîæíà áóëî áàãàòî ñïîä³âàòèñÿ â³ä óðÿä³â íàðîäíèõ ôðîíò³â Áëþìà? Õòî æ òîä³ áóâ â Åâðîï³, õòî á õî÷ òðîõè çäîðîâ³øå äèâèâñÿ íà ä³éñí³ñòü ³ íà ìàéáóòíþ íåáåçïåêó ç áîêó Ñîâºòñüêîãî Ñîþçó? Ïðàêòè÷íî çàëèøàëàñÿ ºäèíà ͳìå÷÷èíà, ùî, õî÷ ³ ï³ñëÿ ïðîãðàíî¿ â³éíè, âñå æ íå ñòðàòèëà ùå çíà÷åííÿ åâðîïåéñüêî¿ ïîòóãè. Ïîçàÿê ͳìå÷÷èíà ñòàâèëàñÿ âîðîæå äî áîëüøåâèçìó,
30
31
óêðà¿íö³ ìèìîâîë³ äèâèëèñÿ íà íå¿ ÿê íà ñâîãî ïîòåíö³éíîãî ñîþçíèêà íà âèïàäîê êîíôë³êòó. Ïóñò³ é íåîá´ðóíòîâàí³ çàêèäè ïðî õðîí³÷íå óêðà¿íñüêå ãåðìàíîô³ëüñòâî é ³äåîëîã³÷íó ñïîð³äíåí³ñòü ïîì³æ óêðà¿íñüêèì íàö³îíàë³çìîì òà í³ìåöüêèì íàö³îíàë-ñîö³ÿë³çìîì. Âîíî ïðàâäà, ùî áàãàòî óêðà¿íö³â âáà÷àëî â ͳìå÷÷èí³ ïîòóãó, ùî ç ïðèðîäè ñâîãî ïðîòèáîëüøåâèöüêîãî íàñòàâëåííÿ ìîãëà á ñòàòè óêðà¿íñüêèì ñîþçíèêîì. Ðîáèëè öå òîìó, ùî íå áóëî â öåé ÷àñ í³ÿêî¿ ïîâàæíî¿ ñèëè â Åâðîï³, ÿêà á ïðàâèëüíî ðîçö³íþâàëà çàãðîçó áîëüøåâèçìó ³ ïðèãîòîâëÿëàñÿ äî ðîçïðàâè ç íåþ. Ç ïðèòèñêîì òðåáà ï³äêðåñëèòè, ùî ñèìïàò³¿ óêðà¿íö³â äî ïðîòèáîëüøåâèöüêîãî íàñòàâëåííÿ ͳìå÷÷èíè í³ â ÿêîìó âèïàäêó íå âèõîäèëè ïîçà ðÿìö³ ñàìå òîãî íàñòàâëåííÿ ³ íå ìàëè í³÷îãî ñï³ëüíîãî ç ñèìïàò³ÿìè äî íàö³îíàë-ñîö³ÿë³çìó ÿê ïîë³òè÷íî¿ äîêòðèíè. Âîíè í³ â ÿêîìó âèïàäêó íå áóëè âèÿâîì ³äåîëîã³÷íîãî ñïîð³äíåííÿ ïîì³æ íàö³îíàë-ñîö³ÿë³çìîì ³ óêðà¿íñüêèì íàö³îíàë³çìîì, ÿê öå ñòàðàþòüñÿ âïî¿òè âîðîæå äî óêðà¿íñüêèõ âèçâîëüíèõ çìàãàíü íàñòàâëåí³ ÷óæèíö³ é äåÿê³, òàêè ñâî¿, ñïàíòåëè÷åí³ çåìëÿêè. Âæå ñàìå ç³ñòàâëåííÿ òèõ äâîõ ïîë³òè÷íèõ íàïðÿì³â øòó÷íå, áî âîíè ïîçáàâëåí³ ÿêèõ-íåáóäü ïðèíöèïîâî ñï³ëüíèõ åëåìåíò³â, ùî óìîæëèâëþâàëè á ïîð³âíÿííÿ. Ïîìèíàþ÷è ð³çí³ñòü ñàìèõ âèõ³äíèõ ïîçèö³é îáîõ íàïðÿì³â: òàì êóëüò ãåðìàíñüêîãî ñâ³òó òóò õðèñòèÿí³çì, â îäíèõ äîãìà ðàñèçìó, â äðóãèõ ïîâíà ¿¿ â³äñóòí³ñòü, ïðè÷èíè ïîñòàâëåííÿ é ö³ëåñïðÿìîâàí³ñòü îáîõ íàïðÿìê³â ä³àìåòðàëüíî ð³çí³. Íàö³îíàë-ñîö³ÿë³çì áóâ ïîë³òè÷íîþ ïàðò³ºþ äåðæàâíî¿ íàö³¿ ³ ïîñòàâ ÿê ðåàêö³ÿ íà ïîë³òè÷íå ðîçáèòòÿ é â³äîñåðåäí³ òåíäåíö³¿ Âàéìàðñüêî¿ ðåñïóáë³êè ï³ñëÿ í³ìåöüêî¿ ïîðàçêè ó ïåðø³é ñâ³òîâ³é â³éí³ òà ñòàâèâ ñîá³ çà ìåòó íå ò³ëüêè ïðèâåðíåííÿ âòðà÷åíîãî íàö³îíàëüíîãî ïðåñòèæó ͳìå÷÷èíè, àëå é ï³äêîðåííÿ ñîá³ íàðîä³â Åâðîïè, à òàì ³ ñâ³òó, ñïèðàþ÷èñü íà òåî𳿠ïðî âèù³ñòü ãåðìàíñüêî¿ ðàñè, ñåðåä ÿêî¿ çíîâó æ, çã³äíî ç âèñíîâêàìè Ðîçåíáåðãà â ̳ò³ äâàäöÿòîãî ñòîð³÷÷ÿ, îäèíîê³ ïåðåäóìîâè äî ðîë³ ïðîâîäèðÿ ìàâ í³ìåöüêèé íàðîä. Óïîðÿäêóâàííÿ Åâðîïè çà çðàçêîì Pax Germanica é ñòâîðåííÿ íîâîãî ëàäó â Åâðîï³ çà áåðë³íñüêèì íàêàçîì áóëî ¿õ ïåðøîþ ìåòîþ. Äàë³ ïðèéøëî á ï³äêîðåííÿ ö³ëîãî ñâ³òó. ϳäíåñåíà äî äæåðåë ïðàâäè é ïîë³òè÷íî¿ ìóäðîñòè Ìàéí Êàìïô ³ çàìêíåíà ïóíêòàìè ïàðò³éíî¿ ïðîãðàìè íàö³îíàë-ñîö³ÿë³ñòè÷íà ïàðò³ÿ âæå â ñâîéîìó ïåðâîçà÷àòò³ òâîðèëè ïîíåâîëåííÿ íàðîä³â, áóëè øîâ³í³ñòè÷íî-³ìïåð³àë³ñòè÷íèì íàïðÿìîì í³ìåöüêîãî íàðîäó. Ùî æ ñï³ëüíîãî ç òèì ³ìïåð³àë³ñòè÷íèì áàãàæåì ìຠóêðà¿íñüêèé íàö³îíàë³çì, ùî íàëåæèòü äî êàòåãîð¿¿ ñàìîñò³éíèöüêèõ ðóõ³â ²òà볿
¥àð³áàëüä³, Ïîëüù³ ÷àñ³â ëèñòîïàäîâîãî é ñ³÷íåâîãî ïîâñòàíü â³ä ðîçáîð³â àæ äî ϳëñóäñüêîãî ÷è ²í䳿 ÷àñ³â ¥àíä³. Óêðà¿íñüêèé íàö³îíàë³çì â ïåðø³é ì³ð³ ³äåÿ âèçâîëåííÿ ç íàö³îíàëüíîãî ïîíåâîëåííÿ, ³äåÿ ñòàòè ãîñïîäàðåì ñâî¿õ âíóòð³øí³õ ³ çîâí³øí³õ ñïðàâ. Óêðà¿íñüêèé íàö³îíàë³çì öå òâ³ð ³ñòîðè÷íîãî ïðîöåñó óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ùî â Øåâ÷åíêîâ³ ìຠñâîãî ³äåîëîãà, à â ÷åòâåðòîìó óí³âåðñàë³ îô³ö³éíîãî êîìåíòàòîðà óêðà¿íñüêî¿ ö³ëåñïðÿìîâàíîñòè. Òà êðàùå â³ä âñÿêèõ òåîðåòè÷íî-³äåîëîã³÷íèõ ì³ðêóâàíü ïðî â³äì³íí³ñòü îáîõ íàïðÿìê³â ³ â³äñóòí³ñòü ÿêî¿-íåáóäü ñïîð³äíåíîñòè ãîâîðÿòü òèñÿ÷³ æåðòâ, ùî ¿õ ïîíåñëè ñàìå óêðà¿íñüê³ íàö³îíàë³ñòè â áîðîòüá³ ç íàö³îíàë-ñîö³ÿë³çìîì. Áî, ÿê ò³ëüêè ñòàëè ÿñíèìè ïëàíè ã³òëåð³âñüêî¿ Í³ìå÷÷èíè ùîäî Óêðà¿íè, óêðà¿íñüê³ íàö³îíàë³ñòè ñòàëè ïîáîðþâàòè íîâîãî îêóïàíòà ç òàêèì ñàìèì çàâçÿòòÿì ³ ïîñâÿòîþ, ÿê ïîáîðþâàëè é ïîáîðþâàòèìóòü êîæíîãî îêóïàíòà. Ëåãåíäà, Ðàâëèê, Ìèðîí-Îðëèê, Òåë³ãà, Ôåäàê, Îëüæè÷ ê³ëüêà ïð³çâèù ç äîâæåëåçíîãî ñïèñêó ïîëåãëèõ ó áîðîòüá³ ç åêñïîíåíòàìè í³ìåöüêîãî íàö³îíàë-ñîö³ÿë³çìó. ×àñòî îáäèñêóòîâóâàíî â ïðåñ³ Çàõ³äíüî¿ Óêðà¿íè â ïåð³îä ïîì³æ îáîìà ñâ³òîâèìè â³éíàìè íåäîìàãàííÿ íàøî¿ ïîë³òèêè Âèçâîëüíèõ Çìàãàíü, ìîâëÿâ, âñå ïîêëàäåíî íà îäíó êàðòó, öåáòî íà Öåíòðàëüí³ Äåðæàâè, çàíåäáóþ÷è çºäíàòè ñèìïàò³¿ äëÿ óêðà¿íñüêî¿ âèçâîëüíî¿ ñïðàâè ïî ñòîðîí³ Àíòàíòè. Çàêèäè ö³ áóëè ó âåëèê³é ì³ð³ ñëóøí³, é ñë³ä áóëî ñïîä³âàòèñÿ, ùî ëþäè, ÿê³ òàê âëó÷íî êðèòèêóâàëè ñâî¿õ ïîïåðåäíèê³â, çàéíÿâøè â³äïîâ³äí³ ïîçèö³¿ â óêðà¿íñüê³é ïîë³òèö³, íå ïðî´àâëÿòü í³ÿêî¿ íàãîäè äëÿ ñïîïóëÿðèçóâàííÿ é çºäíàííÿ ñèìïàò³é çàõ³äíèõ àëüÿíò³â äî óêðà¿íñüêî¿ âèçâîëüíî¿ ñïðàâè. Ñë³ä áóëî òîãî ñïîä³âàòèñÿ òèì á³ëüøå, ùî ïîë³òè÷íà ñèòóàö³ÿ âåðåñíÿ 1939 áóëà êîðèñí³øà äëÿ óêðà¿íö³â, ÿêùî éäåòüñÿ ïðî çààí´àæóâàííÿ ñåáå ïî ñòîðîí³ àëüÿíò³â, ÿê öå áóëî â ñåðïí³ 1914. Òîä³ Àíòàíòà ç ïåðøîãî äíÿ áóëà ñîþçíèêîì Ðîñ³¿, ³ òîìó ãîä³ áóëî øóêàòè â íå¿ çðîçóì³ííÿ äëÿ ñïðàâè âèçâîëåííÿ Óêðà¿íè, ùî ìàëà áóòè îñÿãíóòà øëÿõîì ðîçâàëó ¿õ ñîþçíèêà.  1939 ð. Ñîâºòè íàëåæàëè ðàäøå äî âîðîæîãî àëüÿíòàì òàáîðó, é òîìó ³ñíóâàëà ìîæëèâ³ñòü óêðà¿íñüêî¿ ïîë³òè÷íî¿ ðîáîòè ïî ñòîðîí³ òèõ æå àëüÿíò³â. Ñêëàäåíà óêðà¿íñüêîþ ïàðëÿìåíòàðíîþ ðåïðåçåíòàö³ºþ çàÿâà ëüîÿëüíîñòè ïîëüñüêîìó óðÿäîâ³ ç ð³âíî÷àñíèì çàïåâíåííÿì ÷åñíî âèêîíóâàòè îáîâÿçêè ãðîìàäÿíèíà íà ïîë³ áîþ ó âåðåñí³ 1939 ðîêó, ïîìèíàþ÷è çàðàç ¿¿ ìåðèòîðè÷íó äîö³ëüí³ñòü ç óêðà¿íñüêîãî ïîãëÿäó, äàâàëà ìîæëèâ³ñòü ïîë³òè÷íî çààí´àæóâàòèñÿ ïî ñòîðîí³ àëüÿíò³â. Íàçâàâñÿ ãðèáîì ë³çü ó áîðù. Áðàê
32
33
ïîñë³äîâíîñòè òîä³øí³õ ïîë³òèê³â ÓÍÄÎ ïåðåêðåñëèâ öþ îäèíîêó øàíñó ñòâîðèòè õî÷ áè ñêðîìíó, àëå óìàíäàòîâàíó ïîë³òè÷íó ðåïðåçåíòàö³þ â Ëîíäîí³. Ùå ìîæíà á çðîçóì³òè, à ìîæå, íàâ³òü îïðàâäàòè òàêó ïîâåä³íêó, ÿêáè ïîë³òèêè ÓÍÄÎ, çàëèøèâøèñü ó êðàþ, âåëè ÿêó-íåáóäü ïîë³òè÷íó ðîáîòó. ͳ÷îãî ïîä³áíîãî íå ñòàëîñÿ. Äî Ëîíäîíó âè¿õàâ ïîëüñüêèé óðÿä ç çàÿâîþ ëüîÿëüíîñòè óêðà¿íñüêèõ ïîñë³â, ùî áóëà äëÿ íüîãî, òà ùå é ïî íèí³øí³é äåíü º é áóäå, ö³ííèì äîêóìåíòîì íà ï³äòâåðäæåííÿ ³íòåãðàëüíîñòè Ïîëüñüêî¿ Äåðæàâè ç Êðåñàì³ Âñõîäí³ì³ âêëþ÷íî. Óêðà¿íñüêà ñòîðîíà íå âèñëàëà ñâîãî êîìåíòàòîðà. Äëÿ äåêîðàö³¿ ïîêëèêàëè ïîëÿêè Ñîëîâ³ÿ, ùî òàê ñï³âàâ, ÿê ïîëÿêè ãðàëè. Àâòîðè âàðøàâñüêî¿ çàÿâè ç âåðåñíÿ 1939 ð. ñàìîë³êâ³äóâàëè ïàðò³þ (ÓÍÄÎ), à ñàì³ â³ääàëèñÿ òóðáîòàì çà õë³á íàñóùíèé. ͳ÷îãî äèâíîãî, ùî íå ðîáèëè ìè ñïðîá ëå´³îíîâî¿ ïîë³òèêè ïî ñòîðîí³ àëüÿíò³â. Ñîëîâ³é íå ì³ã æå ¿¿ ðîáèòè. ßê çàñòàíîâëÿòèñÿ íàä ïðè÷èíàìè, ùî äîâåëè äî ñòâîðåííÿ ëå´³îí³â ó äðóã³é ñâ³òîâ³é â³éí³, òî, ïîìèíàþ÷è ñóòî ìåðèòîðè÷í³ ì³ðêóâàííÿ óêðà¿íñüêèõ ïîë³òè÷íèõ ÷èííèê³â, âåëèêó ðîëþ â³ä³ãðàëè ïñèõîëîã³÷í³ ìîìåíòè, ñåáòî çàãàëüíî ïàí³âíå ñåðåä óêðà¿íö³â áàæàííÿ çà âñÿêó ö³íó ñòâîðèòè ò³ ÷è ³íø³ ôîðìè óêðà¿íñüêèõ çáðîéíèõ ñèë. Ïî÷èíàþ÷è ç îñåí³ 1939 ð. àæ äî âåñíè 1941 ð., âèêîðèñòîâóâàëè óêðà¿íö³ íà îêóïîâàí³é í³ìöÿìè òåðèòî𳿠âñ³ ìîæëèâîñò³ äëÿ ñòâîðåííÿ ÿêèõ-íåáóäü ì³ë³òàðíèõ ÷è ïàðàì³ë³òàðíèõ ôîðìàö³é, ùî ìîãëè á çãîäîì ñëóæèòè çàâÿçêîì çáðîéíèõ ñèë. Ìàñîâå òâîðåííÿ Êóðåí³â Ìîëîä³, îðãàí³çàö³ÿ â³éñüêîâèõ êóðñ³â, ñëóæáà ïî ò. çâ. Âåðêøóöàõ ñâ³ä÷èëè ïðî ãàðÿ÷å áàæàííÿ óêðà¿íñüêî¿ ìîëîä³ çäîáóòè â³éñüêîâèé âèøê³ë. Çàãàë óêðà¿íñüêî¿ ìîëîä³ ñîðîìèâñÿ ñâ â³éñüêîâî¿ íåïèñüìåííîñòè ÿê íàñë³äê³â îêóïàö³¿ ³ íà êîæíîìó êðîö³ ñòàðàâñÿ íàäîëóæèòè âòðà÷åíå. Öÿ ïñèõîëîã³÷íà ïîñòàâà òàêîæ äàâàëà ´ðóíò íåóçàñàäíåíèì ñïîä³âàííÿì íà òâîðåííÿ óêðà¿íñüêî¿ àð쳿 í³ìöÿìè ç õâèëèíîþ, ÿê ò³ ð³øàòüñÿ íà â³éíó ç Ñîâºòñüêèì Ñîþçîì. Áåçï³äñòàâí³ áóëè ò³ ñïîä³âàííÿ òîìó, ùî í³ìö³ íå äàâàëè í³ÿêèõ ï³äñòàâ äî òàêèõ âèñíîâê³â. Òà ïðîòå òàêà àòìîñôåðà áóëà, é ó ¿¿ ñïðèÿòëèâ³é òåìïåðàòóð³ ìîãëè äîçð³âàòè òàê³ ôàíòàñòè÷í³ â³ñòêè, ÿê òå, ùî â Ãåðåñåðöîé´óí´ñàìò³ â Ìþíõåí³ ñòîÿòü ñêðèí³, ïîâí³ øîëîì³â ç òðèçóáàìè, ùî âæå ãàïòóþòüñÿ ïîëêîâ³ ïðàïîðè ³ ò. ä. ² áàãàòî â³ðèëî â ö³ âèãàäêè, â³ðèëî, áî õîò³ëî â³ðèòè. Òèì ÷àñîì ïîñòàâà í³ìö³â, âñå, ùî ïèñàëîñÿ òîä³ àáî âæå áóëî íàïèñàíå ïåðåä òèì, íå äàâàëè í³ÿêèõ ï³äñòàâ äî òàêèõ ðîæåâèõ ñïîä³âàíü. Ñóê ñïðàâè ïîëÿãàâ ó òîìó, ùî óêðà¿íö³ ñïðèéìàëè
âñå ï³ä ìîòòîì Áàæàííÿ ïîðîäæóº äóìêó, ³ íàâ³òü äî íàéá³ëüø âèðàçíîãî é íåäâîçíà÷íîãî ñòâåðäæåííÿ ïðîòèâíî¿ ñòîðîíè äîäàâàíî âëàñí³ êîìåíòàð³, ùî ³íòåðïðåòóâàëè âñå òàê, ÿê áóëî âèã³äíî ³ ïðèºìíî. À í³ìö³ ãîâîðèëè ³ ä³ÿëè äîñèòü ÿñíî. Íå áóëî í³ÿêîþ ïîë³òè÷íîþ òàºìíèöåþ, ùî ¿õ ïîë³òè÷íîþ ºâàíãå볺þ º Ìàéí Êàìïô. Îäèí ðîçä³ë ò³º¿ êíèæêè áóâ ïîñâÿ÷åíèé ñõ³äí³é ïîë³òèö³, ³ òàì ÷îðíèì ïî á³ëîìó íàïèñàíî ïðî íèæ÷³ñòü ñëîâÿíñüêî¿ ðàñè. Öå ³ áóëè çàñàäíè÷³ ì³ðêóâàííÿ, ùî ëÿãëè â îñíîâó í³ìåöüêî¿ ïîë³òèêè íà Ñõîä³. Êîëè éäåòüñÿ ïðî óêðà¿íö³â, òî âîíà çâîäèëàñÿ äî ñïðÿìóâàííÿ, ùî éîãî òàê ùèðî âèñëîâèâ øåô óðÿäó Åð³êà Êîõà íà Óêðà¿í³ Äàð´åëü â ðîçìîâ³ ç ïðîô. Â. Êóá³éîâè÷åì â ëèñòîïàä³ 1941 ðîêó: Íå ìàþ äëÿ âàñ ðóøíèöü, àí³ ÿê äëÿ ïîë³ö³¿, àí³ ÿê äëÿ â³éñüêà. Äëÿ âàñ ó ìàéáóòí³é Åâðîï³ º ì³òëà ³ ñàïà. Ùîïðàâäà, íå ãîâîðåíî òîãî òàê îäâåðòî äî âèáóõó â³éíè, àëå é íå áóëî í³ÿêî¿ çîáîâÿçóþ÷î¿ çàÿâè â ïðîòèëåæíîìó íàïðÿì³. ¯¿ íå áóëî íå ò³ëüêè òîä³, êîëè ùå ä³éñíèé áóâ äîãîâ³ð ³ç ñîâºòàìè; í³ ñëîâîì íå çãàäóâàíî ïðî Óêðà¿íó é óêðà¿íö³â â ïðîòèáîëüøåâèöüê³é êàìïàí³¿ íà ïî÷àòêó â³éíè, í³ ó äàëüø³é ¿¿ ñòà䳿. Çà îäíèì âèéíÿòêîì: â îäí³é ³ç ñâî¿õ ïðîìîâ âåñíîþ 1943 ð. óòëåð, ïåðåðàõîâóþ÷è íàðîäè Åâðîïè, ùî áîðþòüñÿ íà ïðîòèáîëüøåâèöüêîìó ôðîíò³ ñêàçàâ: In der letzten Zeit kämpfen sogar Tataren und Ukrainer gegen den Bolchewismus» (Îñòàíí³ì ÷àñîì ç áîëüøåâèçìîì çìàãàþòüñÿ íàâ³òü òàòàðè ³ óêðà¿íö³. Ðåä.). Îò ³ âñå! Êîëè îñòàòî÷íî íàïåðåäîäí³ â³éíè ç ñîâºòàìè ñòàëî ÿñíèì, ùî òâîðåííÿ óêðà¿íñüêèõ íàö³îíàëüíèõ ôîðìàö³é íå éäå ïî ë³í³¿ í³ìåöüêèõ ïëÿí³â íà Ñõîä³ Åâðîïè òà êîëè âñÿê³ ñïðîáè â òîìó íàïðÿì³ ïåðåêîíàëè, ùî í³ìö³ í³êîëè íå ï³äóòü íà òâîðåííÿ íàö³îíàëüíèõ ÷àñòèí ç ïðàâîì âèð³øíîãî ãîëîñó â äèñïîíóâàíí³ íèìè â³äïîâ³äíèõ íàö³îíàëüíî-ïîë³òè÷íèõ ïðîâîä³â, óêðà¿íñüêå ï³äï³ëëÿ ð³øèëî âèêîðèñòàòè ïðèõèëüí³ñòü äåÿêèõ ê³ë Âåðìàõòó ³ ñòâîðèòè ³ç âëàñíî¿ ³í³ö³ÿòèâè é áåç â³äîìà íàéâèùèõ í³ìåöüêèõ ÷èííèê³â â³éñüêîâ³ â³ää³ëè, ùî çàãàëüíî çíàí³ ï³ä íàçâîþ Óêðà¿íñüêîãî Ëå´³îíó (îô³ö³éíà íàçâà Äðóæèíè Óêðà¿íñüêèõ Íàö³îíàë³ñò³â). Ñâî¿ì çì³ñòîì, ïîáóäîâîþ ³ ïî÷àñòè çîâí³øíüîþ ôîðìîþ (â³ää³ë ϳâäåíü) íîñèâ Ëå´³îí ñóòî óêðà¿íñüêèé õàðàêòåð. Ñòâîðåíî éîãî, ùîá îñÿãíóòè ïåâí³ êîíêðåòí³ ö³ë³, à ñàìå: 1. Âèñòàâëåííÿì â³éñüêîâî¿ ÷àñòèíè ïîñòàâèòè í³ìö³â ïåðåä äîêîíàíèì ôàêòîì ³ òèì îñòàòî÷íî âèÿñíèòè ¿õ ïîñòàâó äî óêðà¿íñüêî¿ ñïðàâè, çîêðåìà äî óêðà¿íñüêèõ çáðîéíèõ ñèë.
34
35
2. Ïðè äîïîìîç³ ëå´³îíó ïåðåêèíóòè ïîë³òè÷íèé àêòèâ ðîá³òíèê³â ³ ñòóäåíò³â ÿêîìîãà íàéñêîð³øå íà ð³äí³ çåìë³. 3. Ñòâîðèòè çàâÿçîê â³éñüêîâî¿ ôîðìàö³¿, ùî ç õâèëèíîþ ïåðåõîäó íà ð³äí³ çåìë³ çìîãëà á ïåðåéíÿòè ðîëþ êàäð³â. 4. Äàòè çìîãó â³éñüêîâîãî âèøêîëó óêðà¿íñüê³é ìîëîä³. Çàâäàííÿ, ùî éîãî ìàâ âèêîíàòè ëå´³îí, áóëî ó âåëèê³é ì³ð³ îñÿãíåíå. Óìîæëèâëåíî ïåðåêèíåííÿ íà ð³äí³ çåìë³ ê³ëüêîõ ñîòåíü àêòèâ³ñò³â; ê³ëüêà ñîòåíü ìîëîä³ ïåðåéøëî â³éñüêîâèé âèøê³ë, âèéøëî ðÿä ñòàðøèí ³ ï³äñòàðøèí, ùî çãîäîì ïðè÷èíèëèñÿ äî îðãàí³çàö³¿ ÓÏÀ ÷è ñòàëè âðåøò³ çàâÿçêîì ³ õðåáòîì ñòàðøèíñüêîãî êîðïóñó Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿. Ùîäî ïîñòàâè í³ìö³â, ñòàëî ÿñíèì: 1) ùî â ³íòåðåñ³ í³ìö³â íå ëåæèòü ðîçáóäîâà óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà; 2) ùî ¿õ ïîë³òèêà â³äíîñíî Óêðà¿íè ³ ¿¿ ñàìîñò³éíèöüêèõ çìàãàíü íàñêð³çü âîðîæà; 3) ùî Òðåò³é Ðàéõ âîðîã óêðà¿íñüêî¿ íåçàëåæíîñòè, îêóïàíò, ³ ïðîòè íüîãî òðåáà áîðîòèñÿ. ßê äàëüøèé íàñë³äîê òîãî, óêðà¿íñüêèé ñàìîñò³éíèöüêèé ðóõ ïåðåéøîâ ó íîâó ôàçó âèçâîëüíî¿ ïîë³òèêè: ï³øîâ ó ï³äï³ëëÿ é ðîçïî÷àâ áîðîòüáó ç íîâèì îêóïàíòîì. Äëÿ îáîðîíè íàñåëåííÿ ïåðåä í³ìåöüêèìè ðåïðåñ³ÿìè ïîñòàþòü, ñïî÷àòêó ñïîíòàííî, äð³áí³ çáðîéí³ â³ää³ëè, ùî ç ê³íöåì 1942 ðîêó ïåðåõîäÿòü ó øèðîêî çàêðîºíó ñàìîîáîðîííó áîðîòüáó óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ç í³ìåöüêèì íàñèëëÿì. Ïðî ö³ ïî䳿 ïèøå ñòàðøèíà OKW (Âèùå Êîìàíäóâàííÿ Âåðìàõòà) Àáñãàãåí ó ñïîìèíàõ, ùî 1950 ðîêó ïîÿâèëèñÿ íà êíèæêîâîìó ðèíêó ï³ä çàãîëîâêîì Canaris, Patriot und Weltbürger (Êàíàð³ñ, Ïàòð³îò ³ Ãðîìàäÿíèí) ó ðîçä³ë³ Revolte in der Ukraine (Áóíò â Óêðà¿í³): Ðàäèêàëüí³ åëåìåíòè óêðà¿íñüêîãî âèçâîëüíîãî ðóõó íà ïðîòÿç³ â³éíè äóæå ñêîðî çì³íþâàëè ôðîíò. Âîíè îðãàí³çîâóâàëè ïàðòèçàíñüê³ ãðóïè, ÿê³ ïîò³ì íåïîêî¿ëè òèëîâ³ í³ìåöüê³ ÷àñòèíè ó Ïîëüù³ ³ îêóïîâàíèõ îáëàñòÿõ Óêðà¿íè. Öèì ïîÿñíþºòüñÿ, ùî ç 1941 ð. ó í³ìåöüê³ êîíöòàáîðè ïîòðàïèëè ÷èñåëüí³ óêðà¿íñüê³ íàö³îíàë-ðåâîëþö³îíåðè. ̳æ íèìè áóëî íå ìàëî ñïðàâæí³õ áîðö³â çà ñâîáîäó, ÿê³ íå áóëè çã³äí³ íà çâ³ëüíåííÿ ¿õíüî¿ Áàòüê³âùèíè â³ä ðàäÿíñüêîãî ÿðìà ëèøå àáè ïåðåäàòè ¿¿ íà äàíèé ÷àñ âñå á³ëüø ÷³òêî âèìàëüîâóâàíèì êîëîí³àëüíèì ìåòîäàì ñõ³äíî¿ ïîë³òèêè ÍÑÄÀÏ (Ïåð. ç í³ì. Á. Áîðèøåâñüêèé). ßê âèãëÿäàëà óêðà¿íñüêà ïîë³òè÷íà ä³éñí³ñòü ó ïåðø³é ïîëîâèí³ 1943 ðîêó, íàïåðåäîäí³ ñòâîðåííÿ Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿? Âñÿê³ ³ëþ糿 â³äíîñíî í³ìö³â áóëè äåô³í³òèâíî ïîõîâàí³, à ¿õ ì³ñöå çàéíÿëà àêòèâíà ïðîòèí³ìåöüêà áîðîòüáà, âåäåíà óêðà¿íñüêèì ï³äï³ëëÿì. Òðåáà ï³äêðåñëèòè, ùî â öåé ÷àñ íå áóëî â Óêðà¿í³ í³ îäíî¿ ïîë³òè÷íî¿ ãðóïè ÷è íàâ³òü êîíöåïö³¿,
ïðèõèëüíî¿ í³ìöÿì. Ïîìèíàþ÷è ïëàòíèõ àãåíò³â, âñÿêîãî ðîäó øóìîâèííÿ ÷è àâàíòóðíèê³â-çðàäíèê³â òèïó Øòåïè, íå áóëî çà ö³ëèé ÷àñ îêóïàö³¿ Óêðà¿íè í³ìöÿìè í³ îäíî¿ ñïðîáè ïåðåãîâîð³â ç í³ìöÿìè, ùî ðîçõîäèëàñÿ á ç ³äåºþ íåçàëåæíîñòè óêðà¿íñüêèõ çåìåëü. Óêðà¿íö³, ïîä³áíî ÿê ³ ïîëÿêè, íå ìàëè øâåéê³â ïîêðîþ ÷åñüêîãî ì³í³ñòðà ïðîïà´àíäè ÷àñ³â Ïðîòåêòîðàòó, ùî äîâîäèëè á ³ñòîðè÷íó êîíå÷í³ñòü ³ êîðèñò³ ç ï³äïîðÿäêóâàííÿ ¿õ êðà¿í ͳìå÷÷èí³. Êîëè éäåòüñÿ ïðî ïîîäèíîê³ óêðà¿íñüê³ çåìë³, òî ³ñíóâàëè äîñèòü âåëèê³ ð³çíèö³ â ñòîñîâàí³é í³ìöÿìè òàêòèö³.  ò. çâ. Ðàéõñêîì³ñàð³ÿò³, ï³ä êåðìîþ ëüîêîìîò³âôþðåðà ³ç Ñõ³äíüî¿ Ïðóñ³¿ Åð³êà Êîõà, âåëàñÿ äèêà êîëüîí³ÿëüíà ïîë³òèêà, ñïðÿìîâàíà íà ïîâíå çíèùåííÿ óêðà¿íñòâà é ïðèãîòóâàííÿ òåðåíó ï³ä í³ìåöüêó êîëîí³çàö³þ. Äåùî ëàã³äí³ø³ ìåòîäè áóëè ñòîñîâàí³ â Ãàëè÷èí³, äå áóëà çìîãà âåñòè äåÿêó îðãàí³çîâàíó ðîáîòó, äå ðîçâèâàëîñÿ ãîñïîäàðñüêå é êóëüòóðíå æèòòÿ, ïîñòàâàëà ìåðåæà øê³ë, âêëþ÷íî ç äåÿêèìè ôàêóëüòåòàìè âèñîêîãî øê³ëüíèöòâà. ϳä îäíèì îãëÿäîì íå áóëî ð³çíèö³, à ñàìå: êîëè éøëîñÿ ïðî ïîáîðþâàííÿ óêðà¿íñüêîãî ñàìîñò³éíèöüêîãî ðóõó. Áåçïîùàäíî íèùåíî âñÿê³, íàâ³òü íàéìåíø³, ïðîÿâè ñàìîñò³éíèöüêî¿ ðîáîòè òóò, ÿê ³ â Ðàéõñêîì³ñàð³ÿò³. Ç ïîøèðåííÿì ä³é ÓÏÀ íà Ãàëè÷èíó, ãîëîâíî ï³ñëÿ ñòâîðåííÿ Óêðà¿íñüêî¿ Íàðîäíî¿ Ñàìîîáîðîíè (ÓÍÑ), ùî ¿¿ çàâäàííÿì áóëî íå äîïóñêàòè äî îïàíóâàííÿ Êàðïàò çàãîíîì Êîâïàêà, ïî÷àëà çðîñòàòè õâèëÿ ðåïðåñ³é íà öèâ³ëüíå íàñåëåííÿ ³ â Ãàëè÷èí³. Êð³ì â³äïëàòíî¿ àêö³¿ òåðîðó çà ñàìîñò³éíèöüêó ðîáîòó ³ çâÿçêè ç ÓÏÀ, ïîâåäåíî øèðîêîçàêðîºí³ àêö³¿ âèâîçó äî ͳìå÷÷èíè, äèê³ íàáîðè äî í³ìåöüêèõ ÷àñòèí, à âðåøò³ ìàñîâ³ ïàöèô³êàö¿¿, ïðè ÿêèõ ó âèïàäêó Õîëìùèíè îäíà òàêà àêö³ÿ êîøòóâàëà óêðà¿íöÿì òèñÿ÷ó òðóï³â, ãèíóëè òèñÿ÷³ íåïîâèííèõ æåðòâ. ßêå æ áóëî ñòàíîâèùå í³ìö³â? Ïåðøà ïîëîâèíà 1943 ð. çàñòຠí³ìö³â ó äîñèòü ïîãàíîìó ïîë³òè÷íîìó é ñòðàòåã³÷íîìó ñòàí³. Áåçïîâîðîòíî ùåç ì³ò í³ìåöüêî¿ íåïåðåìîæíîñòè. Çà íèìè áóëà âæå òðàãåä³ÿ Ñòàë³íãðàäó, â³äñòóï íà ñåðåäóùîìó â³äòèíêó é ïîñò³éí³ âèð³âíþâàííÿ ôðîíò³â, àëüÿíòñüêà ³íâàç³ÿ â Àôðèö³, ùî íåçàáàðîì ðîçòÿãíóëàñÿ é íà Ñèöèë³þ. Íà âñ³õ îêóïîâàíèõ í³ìöÿìè òåðèòîð³ÿõ ³øëè ïîæâàâëåí³ ïàðòèçàíñüê³ ä³¿ ïîíåâîëåíèõ íàðîä³â, ³ öå âÿçàëî ñîáîþ äåñÿòêè í³ìåöüêèõ äèâ³ç³é. ϳä âïëèâîì êðèòè÷íî¿ ì³ë³òàðíî¿ ñèòóàö³¿ ͳìå÷÷èíè ³ ìîæëèâîñòè âñÿêèõ ïîë³òè÷íèõ çì³í âêëþ÷íî ç íåäàëåêîþ í³ìåöüêîþ ïîðàçêîþ é ìàðåâîì õàîñó, ùî íàñòóïèâ áè îï³ñëÿ, ç äðóãî¿
36
37
ñòîðîíè, ï³ä òèñêîì çàñòðàøëèâîãî òåðîðó é çíèùåíü, íàâîäæåíèõ í³ìöÿìè äåíü-ó-äåíü á³îëîã³÷í³é ñóáñòàíö³¿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ðîáèòü ïðîâ³äíèê Óêðà¿íñüêîãî Öåíòðàëüíîãî Êîì³òåòó ïðîô. Â. Êóá³éîâè÷ çàõîäè ïåðåä êîìïåòåíòíèìè í³ìåöüêèìè ÷èííèêàìè äëÿ ñòâîðåííÿ óêðà¿íñüêèõ â³éñüêîâèõ ôîðìàö³é. Ðîáèòü öå ñïî÷àòêó íà âëàñíó ðóêó, áóâøè ïåðåêîíàíèì ïðî íåäàëåêèé ðîçâàë ͳìå÷÷èíè é óâàæàþ÷è, ùî â òàê³é ñèòóàö³¿ óêðà¿íñüêèé íàðîä ìóñèòü ìàòè âèøêîëåíó çáðîéíó ñèëó, ÿêà çóì³ëà á îïàíóâàòè ñèòóàö³þ ï³ñëÿ ðîçâàëó. ×è îö³íêó ñèòóàö³¿ é âèñíîâîê, ùî éîãî çðîáèâ ïðîô. Â. Êóá³éîâè÷, ïîä³ëÿëè øèðø³ êîëà óêðà¿íñüêîãî ãðîìàäÿíñòâà? ³äïîâ³äü äîâîäèòüñÿ äàòè ïîçèòèâíó. Õî÷ óêðà¿íñüêèé çàãàë ñòîÿâ íåïîä³ëüíî íà ïðîòèí³ìåöüêèõ ïîçèö³ÿõ ³ àêòèâíî ï³äïèðàâ âèçâîëüíó áîðîòüáó, î÷îëþâàíó ÎÓÍ-ÓÏÀ, óâàæàâ â³í çà ïîòð³áíå ñòâîðèòè íàâ³òü ³ ïðè í³ìåöüê³é ïîìî÷³ â³éñüêîâó ôîðìàö³þ, ùî çáåð³ãàëà á òèñÿ÷³ ìîëîä³ ïåðåä ô³çè÷íèì âèíèùåííÿì, ÿêîãî çàâäàâàëà äåíü-ó-äåíü í³ìåöüêà àäì³í³ñòðàö³ÿ, ôîðìàö³þ, ùî äàëà á çìîãó ïåðåéòè â³éñüêîâèé âèøê³ë, à â ìàéáóòíüîìó óìîæëèâèëà á íîâèé, òèì ðàçîì êðàùå òåõí³÷íî ï³äãîòîâàíèé, Ëèñòîïàä. Òèìè ìîìåíòàìè êåðóâàëàñÿ é óêðà¿íñüêà ìîëîäü, ùî õîò³ëà â³éñüêà ³ ï³øëà äî Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç¿¿. Âîíà óñ³ì ñåðöåì íåíàâèä³ëà íîâîãî îêóïàíòà é íå â³ðèëà éîìó. Àëå æ òàê ñàìî íå ìîãëà ïðîéòè ïîâç íàãîäó âçÿòè çáðîþ â ðóêè. Íå ö³êàâî ¿é íàâ³òü áóëî, õòî ¿¿ äàº; âîíà äîáðå çíàëà, ïðîòè êîãî ³ çà ùî âîíà ¿¿ ñïðÿìóº. Íå ö³êàâèâ ¿¿ íàâ³òü çîâí³øíèé âèãëÿä óí³ôîðìè, ÷è áóäå íà êîâí³ð³ ãàëêà ÷è ëåâ, ãàëèöüêà ÷è ÿêà òàì âîíà ç íàçâè; â ñåðöÿõ ¿¿ áóëè òðèçóáè, äóøà ¿¿ áóëà óêðà¿íñüêà, ïðèñâ³÷óâàëà ¿é îäíà ö³ëü áîðîòüáà çà óêðà¿íñüêó ñàìîñò³éíó ñîáîðíó äåðæàâó. Íå ëÿíäñêíåõòàìè äóìàëè ñòàòè. Áàæàííÿ ìàòè çáðîþ â ðóêàõ é óì³òè íåþ îðóäóâàòè äëÿ ñïðàâè âèçâîëåííÿ Óêðà¿íè áóëî îäèíîêèì ³ âèð³øíèì ñòèìóëîì, ùî âåë³â òèì ìîëîäèì ëþäÿì, çàêóñèâøè çóáè é, õî÷à â çíåíàâèäæåí³é óí³ôîðì³, áåç óêðà¿íñüêèõ â³äçíàê ³ íàçâè ÷àñòèíè, â÷èòèñÿ é ùå ðàç â÷èòèñÿ, ùîá òèì êðàùå ñëóæèòè Óêðà¿í³. ×óæà é îñîðóæíà áóëà ¿ì äóìêà âèñëóãîâóâàòèñÿ í³ìöÿì ÷è âçàãàë³ êîìó-íåáóäü. Áåðó÷è çáðîþ äî ðóê, âîíè â³ðèëè ñâÿòî, ùî âñòóïàþòü íà øëÿõ çìàãàíü óêðà¿íñüêîãî íàðîäó çà íåçàëåæí³ñòü. Ôàêò ñòâîðåííÿ Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿, ïîçà õâèëåâèì çìåíøåííÿì òåðîðó ³ çâ³ëüíåííÿì ÷àñòèíè óêðà¿íñüêèõ ïîë³òè÷íèõ âÿçí³â, í³ â ÷îìó íå çì³íèâ íàÿâíî¿ ïîë³òè÷íî¿ ñèòóàö³¿. Óêðà¿íö³, ïåðåä÷óâàþ÷è ãðÿäó÷èé óïàäîê ͳìå÷÷èíè, õîò³ëè âçÿòè çáðîþ â ñâî¿ ðóêè, í³ìö³, ïîñêðîìëåí³ ì³ë³òàðíèìè ³ ïîë³òè÷íèìè ïîðàçêàìè, ñêðèâàâëåí³ ñõ³äí³ì ôðîíòîì, ó âè÷³êóâàíí³
àëüÿíòñüêî¿ ³íâà糿, õî÷à é íå äóæå òî ðàäî, àëå îñòàòî÷íî âñå æ òàêè ï³øëè íà òâîðåííÿ Äèâ³ç¿¿, ñïîä³âàþ÷èñü ñîá³ äåÿêèõ êîðèñòåé â³ä íå¿ íà Ñõîä³. Äëÿ õàðàêòåðèñòèêè íàñòàâëåííÿ äåÿêèõ í³ìåöüêèõ ñåðåäîâèù äî òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ õàé ïîñëóæèòü âèñë³â çàñòóïíèêà øåôà óêðà¿íñüêîãî â³ää³ëó â Ðàéõñç³õåðãàéòñãàâïòàìò³ ïîëê. Âîëüôà â ðîçìîâ³ ç óêðà¿íñüêèì ñòàðøèíîþ ïîëîíåíèì ó òàáîð³ â Ðå´åíñáóðç³. Ìè, â ÐÑÃ, ñêàçàâ Âîëüô, áóëè ïðîòè òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿, íå â³ðÿ÷è â óêðà¿íñüêó ùèð³ñòü â³äíîñíî ñï³âïðàö³ ç í³ìöÿìè. Äëÿ íàñ áóëî î÷åâèäíå, ùî âèøêîëþºìî ñâî¿õ âîðîã³â, ÿê³ ñêîð³øå ÷è ï³çí³øå ïðèñòàíóòü äî ÓÏÀ. Òâîðåííÿì Äèâ³ç³¿, ãîâîðèâ Âîëüô, âïóñòèëè ìè äî âëàñíîãî êîæóõà âîøó. Àëå âè òàì ó Ëüâîâ³ îáðîáèëè Âåõòåðà, ³ éîìó âäàëîñÿ ïåðåêîíàòè íàéâèù³ ÷èííèêè. Òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ íå ïîïåðåäèëà í³ÿêà ïîë³òè÷íà óãîäà. Ôàêò ¿¿ ïîñòàííÿ íå ñóïðîâîäæóâàâñÿ í³ÿêèìè ïîë³òè÷íèìè àêö³ÿìè, ùî, íàïðèêëàä, ñóïðîâîäæóâàëè òâîðåííÿ í³ìöÿìè íîðâåçüêî¿ ³ ãîëëÿíäñüêî¿ äèâ³ç³é; íå ïîÿâèëàñÿ í³ÿêà íîâà ïîë³òè÷íà êîíöåïö³ÿ. Êîíöåïö³ºþ óêðà¿íñüêî¿ âèçâîëüíî¿ ïîë³òèêè, ïðèçíàâàíîþ çàãàëîì óêðà¿íñüêîãî ñóñï³ëüñòâà, áóëà òîä³ îäèíîêà ïîë³òè÷íà â Óêðà¿í³ ñèëà ÎÓÍ ³ ì³ë³òàðíå ðàìÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ÓÏÀ. Òîä³ ÿê ÎÓÍ ³ ÓÏÀ áóëè ðå÷íèêàìè óêðà¿íñüêî¿ âèçâîëüíî¿ ïîë³òèêè é çíàõîäèëè àêòèâíó ï³äòðèìêó óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, çàâäàííÿì Äèâ³ç³¿ áóëî çá³ëüøèòè é óñïðàâíèòè â³éñüêîâèé ïîòåíö³ÿë.  ïåðøîìó âèïàäêó ÿâèùå ÷èñòî ïîë³òè÷íî¿ íàòóðè, â äðóãîìó òåõí³÷íî¿. Íå â Äèâ³ç³¿ ÷è ïðè ¿¿ äîïîìîç³ ôîðìóâàâñÿ ïîë³òè÷íèé ñâ³òîãëÿä ¿¿ ÷ëåí³â. Éîãî îôîðìëþâàëà ä³þ÷à óêðà¿íñüêà ïîë³òè÷íà ñèëà, é âîíè âæå ç ãîòîâèì ïîë³òè÷íèì â³ðóþ ïðèõîäèëè äî Äèâ³ç³¿, ùîá íàáðàòè â³éñüêîâîãî çíàííÿ. Ïåðøó Óêðà¿íñüêó Äèâ³ç³þ òâîðåíî íå ÿê ôîðìàö³þ êîíêóðåíö³éíó äî ÓÏÀ ÷è íà ïðîòèâàãó äî íå¿. ¯¿ òâîðåíî â ³ìÿ ïîñèëåííÿ âèçâîëüíîãî ôðîíòó âèøêîëåíèì âîÿêîì, â ³ìÿ âèêîðèñòàííÿ âñ³õ ëåãàëüíèõ ìîæëèâîñòåé äëÿ ñêð³ïëåííÿ íàö³îíàëüíî¿ ðåâîëþö³¿, â öüîìó âèïàäêó íàãîäè äîáðîãî ìîäåðíîãî â³éñüêîâîãî âèøêîëó. Òàê ðîçóì³ëè Äèâ³ç³þ ¿¿ òâîðö³ é òèñÿ÷³ òèõ, ùî ï³øëè äî íå¿. Ïðè òîìó òðåáà, îäíà÷å, çâåðíóòè óâàãó íà ïåâí³ íåäîòÿãíåííÿ, à òî é ãðóá³ ïîìèëêè, ùî ïîñòàëè â ÷àñ ò. çâ. âåðáóâàííÿ äî Äèâ³ç³¿. Íåäîòÿãíåííÿ, ùî çà ïðè÷èíó ñîá³ ìàþòü ñâîºð³äí³
38
39
äåôåêòè íàøîãî ñóñï³ëüñòâà ó ñïðèéìàíí³ ïîë³òè÷íèõ ïîä³é. Íå éäåòüñÿ òóò ïðî òåõí³÷í³ íåäîòÿãíåííÿ, éäåòüñÿ òóò ïðî íåçðîçóì³ííÿ áàãàòüìà çààí´àæîâàíèìè äî àêö³¿ òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ ïðè÷èí, ùî ïðèâåëè äî çãîäè íà òâîðåííÿ ¿¿ ç óêðà¿íñüêîãî áîêó, äàë³, íåçðîçóì³ííÿ çàâäàíü Äèâ³ç³¿ ³, íàðåøò³, ïîë³òè÷íîãî ïîëîæåííÿ âçàãàë³. Áåç äîñòàòíüî¿ ïîë³òè÷íî¿ çð³ëîñòè é ïî÷óòòÿ ïîë³òè÷íîãî ðåàë³çìó, êåðóþ÷èñü áåçêðèòè÷íèì ñåíòèìåíòîì, äîïóñêàëèñÿ ò. çâ. óïîâíîâàæåí³, ÿê ³ äåÿê³ óêðà¿íñüê³ ðîá³òíèêè ïåðà, íåïðîùåííèõ ïðîìàõ³â ó ñâî¿é ñëîâí³é ³ ïèñüìîâ³é âèÿñíþâàëüí³é ðîáîò³. Áåç ïî÷óòòÿ â³äïîâ³äàëüíîñòè çà ñêàçàíå é íàïèñàíå ñòâîðèëè ò³ ëþäè í³ äëÿ êîãî íå ïîòð³áíó, à äëÿ ñàìî¿ ñïðàâè øê³äëèâó òðîìòàäðàòùèíó, äåêëÿìóþ÷è ïðî ïîñòàííÿ íîâî¿ àð쳿 óêðà¿íñüêî¿ ñîáîðíî¿ ñàìîñò³éíî¿ äåðæàâè, à äåÿê³ òàêè ³íàêøå íå íàçèâàëè Äèâ³ç³¿, ÿê ÓÃÀ. Ðîáëåíî íàòÿêè é òàºìíè÷³ ì³íè, ùî, ìîâëÿâ, îñü-îñü ³ áóäå Óêðà¿íà. ijéøëî âðåøò³ äî òîãî, ùî çàñòóïíèê ïðîâ³äíèêà ÓÖÊ ä-ð Ïàíüê³âñüêèé óâàæàâ çà ïîòð³áíå îòÿìèòè ðîçãàðÿ÷êîâàí³ ãîëîâè é ïåðåñòåðåãòè ó Ëüâ³âñüêèõ ³ñòÿõ ïåðåä íåâèïðàâäàíèìè ñïîä³âàííÿìè íà íîâèé óí³âåðñàë, áî â³í íå ïðèéäå. ϳä âïëèâîì øòó÷íî âèêëèêàíîãî ïåðåá³ëüøåííÿ åíòóç³àçìó çðîäèëèñÿ íåâèïðàâäàí³ íà䳿 ó áàãàòüîõ ÷ëåí³â Äèâ³ç³¿, ÿê³ ï³ñëÿ çóñòð³÷³ ç äèâ³ç³éíîþ ä³éñí³ñòþ ðîç÷àðóâàëèñÿ é ïðîêëèíàëè òèõ, õòî îá³öÿâ ¿ì óêðà¿íñüêó ñàìîñò³éíó ñîáîðíó äåðæàâó. Ïðè òðîõè á³ëüø³é çàñòàíîâ³ é ïî÷óòò³ ðåàë³çìó ìîæíà áóëî ëåãêî îìèíóòè öþ íåïðèºìíó â íàñë³äêàõ ïîìèëêó. ϳäï³ëëÿ çàéíÿëî äî ³äå¿ òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ ñòðèìàíî íå´àòèâíå ñòàíîâèùå. Çíàþ÷è, îäíà÷å, ³äåéí³ñòü çàì³ð³â â³äïîâ³äàëüíèõ çà òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ óêðà¿íñüêèõ ÷èííèê³â ³ âáà÷àþ÷è äåÿê³ êîðèñò³ â ³ñíóâàíí³ óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿, âîíî íå ðîçïî÷àëî á³ëüøèõ ä³é ïðîòè âñòóïó äî íå¿. ×åðåç âèñëàíèõ ëþäåé ñòàðàëîñÿ âïëèâàòè íà âîÿöòâî â ñåíñ³ íåäîïóùåííÿ óæèòè äèâ³ç³þ â àêö³ÿõ, íåñï³âçâó÷íèõ ïîë³òè÷í³é ë³í³¿ óêðà¿íñüêèõ âèçâîëüíèõ çìàãàíü. Íå ï³äëÿãàëî ñóìí³âàì, ùî çãîäà ç óêðà¿íñüêîãî áîêó íà òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ áóëà êðîêîì íåçâè÷àéíî ðèçèêîâíèì. Äîñâ³ä ëå´³îíó 1941 ðîêó, ÿê ³ ôàêò ïåðåáóâàííÿ ñàìå â ÷àñ âåäåííÿ ðîçìîâ ó ñïðàâ³ Äèâ³ç³¿ â òþðì³ ó Ëüâîâ³ íà Ëîíöüêîãî àðåøòîâàíèõ ñòàðøèí óêðà¿íñüêîãî êóðåíÿ ìóñ³ëè íàâîäèòè ñóìí³âè é ïîáîþâàííÿ óêðà¿íñüêèõ ÷èííèê³â çà äîëþ Äèâ³ç³¿. ² öèì ðàçîì íå áóëî ç í³ìåöüêîãî áîêó í³ÿêèõ ´àðàíò³é ùîäî Äèâ³ç³¿. Ãðóá³ çàñòåðåæåííÿ âèêëèêàëî ï³äïîðÿäêóâàííÿ äèâ³ç³¿ Âàôôåí-ÑÑ, ¿¿ íàçâà, óí³ôîðìè é, ãîëîâíå, êîìàíäóâàííÿ. Òà âñå æ äî ñòâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ ïðèéøëî é ñòàëîñÿ öå, çà ñëîâàìè
ïðîô. Â. Êóá³éîâè÷à, ç çàãàëüíîïîë³òè÷íèõ ì³ðêóâàíü òà ç íèçêè ïðàêòè÷íèõ ìîìåíò³â. Ïðî ïðè÷èíè, ùî âïëèíóëè íà ïîçèòèâíå ð³øåííÿ, íåçâàæàþ÷è íà âñ³ çàñòåðåæåííÿ é ïîáîþâàííÿ, ãîâîðèòü ïðîô. Â. Êóá³éîâè÷ îñü ùî:  ìîìåíò òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ áóëà äëÿ ìåíå ÿñíà ïîðàçêà ͳìå÷÷èíè. Ç äðóãîãî áîêó, âñ³ ìè, ùî ïðèêëàäàëè çóñèëëÿ äëÿ çðåàë³çóâàííÿ ³äå¿ óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿, ìàëè íàä³þ, ùî ïîðàçêà ͳìå÷÷èíè íå áóäå ð³âíîçíà÷íîþ ç ïåðåìîãîþ Ñîâºò³â òà ùî íà òåðåí³ Ñõ³äíüî¿ Åâðîïè ïîñòàþòü òàê³ óìîâè, ùî ïîíåâîëåí³ í³ìöÿìè é áîëüøåâèêàìè íàðîäè ìîãòèìóòü ñòàòè äî áîðîòüáè çà ñâîþ íåçàëåæí³ñòü. Äëÿ òîãî ïîòð³áíà áóëà íàøà àðì³ÿ, à ¿¿ çàâÿçêîì ìàëà áóòè óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ. Ëèøå øëÿõîì òâîðåííÿ óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ â ðàìêàõ í³ìåöüêî¿ çáðîéíî¿ ñèëè ìîãëè òèñÿ÷³ ìîëîäèõ óêðà¿íö³â ïåðåáóòè çðàçêîâèé âèøê³ë, à ñîòí³ ç íèõ ñòàòè ñòàðøèíàìè. Íå ìàëîâàæí³ áóëè é áåçïîñåðåäí³ êîðèñò³ ³ç ñòâîðåííÿ Äèâ³ç³¿. Ìè æèëè â ðåæèì³ í³ìåöüêîãî òåðîðó. Ñòâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ àâòîìàòè÷íî çìåíøóâàëî öåé òåðîð. Çâ³ëüíåíî ñîòí³ óêðà¿íö³â ç àðåøò³â ³ êîíöåíòðàö³éíèõ òàáîð³â, ç äðóãîãî áîêó ñîòí³ âðÿòóâàëèñÿ ïåðåä àðåøòóâàííÿì, ò³êàþ÷è äî Äèâ³ç³¿. Âèøê³ë Äèâ³ç³¿ áóâ ïðèäàòíèé äëÿ óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ, ùî â òîìó ÷àñ³ âèñòóïàëî çáðîéíî ïðîòè í³ìö³â, áî äåÿê³ ç ÷ëåí³â Äèâ³ç¿¿ ïåðåéøëè äî íüîãî. Ç äðóãîãî áîêó, ÿêùî óêðà¿íö³, â òîìó ÷èñë³ é ÿ, íå ïîñòàâèëèñÿ á ïîçèòèâíî äî ñïðàâè òâîðåííÿ óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿, òî í³ìö³ ³ òàê íàáðàëè á ïðèìóñîâî óêðà¿íö³â äî ñâî¿õ â³ää³ë³â, àëå öå íå áóëà á îêðåìà â³éñüêîâà ôîðìàö³ÿ, ³ ëþäåé öèõ ìîæíà á êèíóòè ³ äî áîðîòüáè ïðîòè ïàðòèçàí³â, ³ íà çàõ³äí³é ôðîíò ïðîòè çàõ³äí³õ àëüÿíò³â. Ùîá îñÿãíóòè íàâåäåí³ âèùå êîðèñò³ é îõîðîíèòè íàøèõ ëþäåé, òðåáà áóëî í³ìöÿì çàïëàòèòè. Òàê âèñëîâèâñÿ ïðîô. Â. Êóá³éîâè÷. Ñïåöèô³÷í³ óìîâè, ùî â íèõ òâîðèëàñÿ Äèâ³ç³ÿ, â ïåðøó ÷åðãó íàÿâí³ñòü àêòèâíî¿ ïðîòèí³ìåöüêî¿ áîðîòüáè íà óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ, ÿêà ç êîæíèì äíåì íàáèðàëà ãîñòðîòè, á³äíåíüêå îô³ö³éíå ïîë³òè÷íå âèâ³íóâàííÿ Äèâ³ç³¿ íàïåðåä ïåðåð³øóâàëè ïèòàííÿ ò. çâ. äóõà â Äèâ³ç³¿. Íå áóëî â Äèâ³ç³¿ òàêîãî ïàòð³îòè÷íîãî ï³äíåñåííÿ, çàõîïëåííÿ é â³ðè, ÿê öå áóëî â Êàðïàòñüê³é ѳ÷³ ÷è â Óêðà¿íñüêîìó Ëå´³îí³. Íå áóëî, áî é íå ìîãëî áóòè. Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ áóëà ñâîºð³äíèì malum necessarium, ôîðìàö³ºþ, ùî íà íå¿ ïðèñòàëè óêðà¿íö³ ï³ä òèñêîì ïîä³é, ïðèäóøèâøè â ñîá³ íåïîä³ëüíî ïàí³âíå òîä³ ïðîòèí³ìåöüêå íàñòàâëåííÿ, à òî é ÿâíó íåíàâèñòü. Äèâ³ç³ÿ áóëà çàäóìàíà ÿê çàñ³á äëÿ îñÿãíåííÿ ìåòè, çàñ³á, ùî çìóøóâàâ ¿¿ ó÷àñíèê³â â³äìîâèòèñÿ â³ä áàãàòüîõ àêñåñóàð³â,
40
41
ïðèòàìàííèõ âëàñíèì â³éñüêîâèì ôîðìàö³ÿì. Öå, âëàñíå, áóëà òà ö³íà, ùî ¿¿ òðåáà áóëî ïëàòèòè çà çáðîþ é âèøê³ë. Ïîë³òè÷íå æèòòÿ ÷ëåí³â Äèâ³ç³¿ ïîðÿäêîì â³äíîñèí, ùî çàïàíóâàëè â í³é, ðîçïîä³ëÿëîñÿ íà äâ³ ÷àñòèíè: íà âáîã³ ëåãàëüí³ ïðîÿâè, ùî éøëè ïî ë³í³¿ îô³ö³éíèõ âêàç³âîê ç³ øòàáó Äèâ³ç¿¿, ò. çâ. øîñòîãî â³ää³ëó, ³ íà ñïðàâæí³ çàö³êàâëåííÿ ïîë³òè÷íèìè ä³ÿìè íà ð³äíèõ çåìëÿõ, âèì³íó äóìîê íà ö³ òåìè ó âóçüêèõ ãóðòêàõ, ÷èòàííÿ íåëåãàëüíî¿ ë³òåðàòóðè òîùî. Òå, ùî ex offo äîçâîëåíî áóëî îô³ö³éíîþ ïðîïà´àíäîþ, ïðèéìàëîñÿ âèêëàäà÷àìè é ñëóõà÷àìè ÿê ïðèêðèé îáîâÿçîê. Ãîä³ æ áóëî î÷³êóâàòè çàö³êàâëåííÿ ÷è àêòèâíî¿ ó÷àñòè â³ä äåðæàâíèöüêî íàñòðîºíîãî âîÿöòâà, ùî éîãî çìóøóâàëè âèñëóõóâàòè ëåêö³¿ ïðî íîâèé ëàä â Åâðîï³, êîëè â íüîìó íå ãîâîðåíî ïðî ì³ñöå Óêðà¿íè ÿê äåðæàâè, à â³ñòêè ç êðàþ âêàçóâàëè íà òå, ùî ¿é ïðèçíà÷óºòüñÿ ì³ñöå êîëîí³¿ ³ ùî â òîìó íàïðÿì³ éäóòü â³äïîâ³äí³ ïðèãîòóâàííÿ. ϳä âïëèâîì â³ñòîê ïðî øàë³þ÷èé òåðîð â Óêðà¿í³ àòìîñôåðà â Äèâ³ç³¿ áóëà, ëåãêî ñêàçàâøè, ãí³òþ÷à. Ïðè÷èíÿëàñÿ äî íå¿ ùå é ïîâåä³íêà í³ìö³â-âèøê³ëüíèê³â, ïàí³âíà íåñïðàâåäëèâà ïåðñîíàëüíà ïîë³òèêà, íàãëÿäíå óïðèâ³ëåéîâàíå òðàêòóâàííÿ í³ìö³â íà íåêîðèñòü óêðà¿íö³â, áðàê íàéìåíøîãî çàö³êàâëåííÿ äî óêðà¿íñüêî¿ ñïðàâè.  íàñë³äêó ³ñíóâàëè äâà âîðîæ³ òàáîðè, ùî íàïåðåä âèêëþ÷àëè ÿêå-íåáóäü çáëèæåííÿ, êîëè íå áðàòè äî óâàãè øòó÷íèõ íàñòðî¿â òîâàðèñüêèõ âå÷îð³â ³ îáîñòîðîíí³õ áëÿøàíèõ ïðîìîâ. Ïîçà íå÷èñëåííèìè âèéíÿòêàìè, í³ìåöüêèé ïåðñîíàë ç ïîâíîþ íàñîëîäîþ âèêîðèñòóâàâ ñâîº óïðèâ³ëåéîâàíå ñòàíîâèùå, òðàêòóâàâ Äèâ³ç³þ ÿê äîáðó íàãîäó âèã³äíî ïîæèòè é ä³ñòàòè àâàíñ, ùî éîãî íå îäèí ç-ïîì³æ íèõ í³êîëè íå äîñëóæèâñÿ á ó í³ìåöüê³é ÷àñòèí³. Ç ÷àñîì âèòâîðèëèñÿ äâ³ ÷óæ³ ñîá³ îêðåì³ êàñòè: ç îäíîãî áîêó áóëà ìàñà õëîïö³ñ íèæ÷î¿ êàòåãî𳿠âîÿê³â, à ìîæå é ëþäåé, ç äðóãîãî áîêó óïðèâ³ëåéîâàíà êàñòà í³ìåöüêîãî ðàìåíïåðñîíàëó. Íå îçíà÷ຠâîíî, ùî âñ³ í³ìö³ â Äèâ³ç³¿ ñõâàëþâàëè òàêó ïîâåä³íêó é â³äíîñèíè. ² ñåðåä íèõ áóëè îäèíèö³, ÿê³ õîò³ëè á çáëèçèòèñÿ äî óêðà¿íö³â ³ çàñóäæóâàëè ðîçïîä³ë. Àëå é ¿õ ñòàíîâèùå áóëî íåëåãêå, áî aus der Reihe tanzen íå áóëî äîáðå áà÷åíå. Ïàñòèðñüê³ ëèñòè ãåíåðàëà Ôðàéòà´à, ùî ¿õ çà ÷àñ éîãî êîìàíäóâàííÿ Äèâ³ç³ºþ ïîÿâèëîñÿ äîñèòü áàãàòî ³ ùî ìàëè ðîáèòè øò³ìóí´, âèêëèêàëè ñâî¿ì çì³ñòîì ³ çîâí³øíüîþ ôîðìîþ (ïî÷èíàëèñÿ âîíè ïðîòåêö³éíèì: Meine lieben ukrainischen Divisionsangehörigen! (Ìî¿ äîðîã³ óêðà¿íñüê³ Äèâ³ç³éíèêè. Ðåä.)) ïîáëàæëèâ³ óñì³øêè ñåðåä í³ìö³â ³ óêðà¿íö³â.
 òàê³é çàäóøëèâ³é íåñòåðïí³é àòìîñôåð³ äîâîäèëîñÿ óêðà¿íñüêèì ÷ëåíàì Äèâ³ç³¿ ïåðåõîäèòè âèøê³ë, à çãîäîì ôðîíòîâó ñëóæáó. ² ÿê âçÿòè äî óâàãè ñàìå ò³ ìîìåíòè, çðîçó쳺ìî òó âåëèêó ïîñâÿòó ³ ñàìîâ³äðå÷åííÿ ÷ëåí³â Äèâ³ç³¿, ùî ç çàòèñíåíèìè çóáàìè çíîñèëè âñ³ ò³ óïîêîðåííÿ ðàäè îñÿãíåííÿ â³éñüêîâîãî çíàííÿ êðîêó âïåðåä äî îñÿãíåííÿ íàøî¿ ãîëîâíî¿ ö³ë³. ßê ïîð³âíÿºìî ñòàíîâèùå ÓÑÑ ÷è ÷ëåí³â Óêðà¿íñüêîãî Ëå´³îíó ç³ ñòàíîâèùåì ÷ëåí³â Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿, òî âïàäຠâ î÷³ âåëèêà ð³çíèöÿ íà íåêîðèñòü îñòàíí³õ. Ïåðø³ áî, âæå ñàìèì ôàêòîì ó÷àñòè â äàâí³é óêðà¿íñüê³é ôîðìàö³¿, áóëè êëÿñèô³êîâàí³ íàö³îíàëüíèìè ëèöàðÿìè, ¿õ çâåëè÷óâàëè ³ ç ì³ñöÿ ââîäèëè ó ïàíòåîí áîðö³â çà âîëþ. Îñòàíí³, õî÷à êåðóâàëèñÿ, âñòóïàþ÷è äî Äèâ³ç³¿, òèìè ñàìèìè ³äåéíèìè ñïîíóêàìè, çàâäÿêè ïàí³âí³é ó Äèâ³ç³¿ àòìîñôåð³ íå ìàëè ùàñòÿ ïåðåéòè âñ³õ òèõ âèáëèñê³â äóõîâèõ ïåðåæèâàíü, ùî ¿õ ìàëè ïåðø³, çðåøòîþ, ùå é äî íèí³ íå äî÷åêàëèñÿ íàëåæíî¿ ³ ñïðàâåäëèâî¿ îö³íêè. Ç ïîãëÿäó ö³ëîñòè ïðîáëåì óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ö³íà, ùî ¿¿ â³í çàïëàòèâ çà ìîäåðíèé âèøê³ë ê³ëüêîõ òèñÿ÷ ñòàðøèí, ï³äñòàðøèí ³ ñòð³ëüö³â, õî÷à áóëà é âåëèêà, âñå æ ïðîïîðö³éíî íå çàíàäòî âåëèêà. Áëèçüêî ÷îòèðüîõ òèñÿ÷ ïîëåãëèõ ï³ä Áðîäàìè é òèñÿ÷à ³íâàë³ä³â äîñèòü âåëèê³ æåðòâè íà îäíó Äèâ³ç³þ; â ïîð³âíÿíí³ îäíà÷å ç ì³ëüéîíàìè, ùî çìóøåí³ îáñòàâèíàìè ãèíóòè çà âîðîæ³ Óêðà¿í³ ö³ë³, à òî é çà óòðèìàííÿ ÷è çì³öíåííÿ ðåæèìó, ùî ïîíåâîëþº Óêðà¿íó, áë³äíå òðàã³çì öèõ ÷èñåë. Çà âñÿêó íàóêó òðåáà ïëàòèòè; çà âîëþ é âèâ÷åííÿ òåõí³êè ¿¿ çäîáóâàííÿ òðåáà ïëàòèòè êðîâþ. Òàêèé âæå çàêîí íà öüîìó ñâ³ò³. Íåïðîïîðö³éíî á³ëüøó ö³íó ïëàòèëè é ïëàòÿòü ñàì³ ÷ëåíè Äèâ³ç³¿. Íå éäåòüñÿ òóò ïðî ìàòåð³ÿëüíå ñòàíîâèùå, í³ íàâ³òü ïðî ô³çè÷í³ êàë³öòâà. Éäåòüñÿ ïðî ìîðàëüí³ êðèâäè, ïðî íåñëóøíå é ïîìèëêîâå, êîëè âæå íå çëîáíå, ³íòåðïðåòóâàííÿ ôàêòó ³ñíóâàííÿ Äèâ³ç³¿ é ó÷àñòè â í³é. ͳõòî íå âèìàãຠâèá³ëþâàíü ³ ñëàâîñëîâ³é. Ôàêòè çàëèøàþòüñÿ ôàêòàìè. ÓÏÀ áóëà é ëèøàºòüñÿ çáðîéíèì ðàìÿì óêðà¿íñüêî¿ íàö³îíàëüíî¿ ðåâîëþö³¿, âò³ëåííÿì íåâãíóòîñòè óêðà¿íñüêî¿ âèçâîëüíî¿ ³äå¿. Íå áóëî ï³ä ÷àñ äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ÿêî¿-íåáóäü óêðà¿íñüêî¿ ïîë³òè÷íî¿ êîíöåïö³¿, ùî ìîãëà á ÷è ñòàðàëàñÿ á êîíêóðóâàòè ç êîíöåïö³ºþ âèçâîëüíî¿ ïîë³òèêè é 䳿, ïðîâàäæåíî¿ óêðà¿íñüêèìè íàö³îíàë³ñòàìè. ² òîìó ïèòàííÿ íå ñòî¿òü: ÓÏÀ ÷è Äèâ³ç³ÿ, éîãî âçàãàë³ íå ìîæíà ñòàâèòè â ö³é ïëîùèí³. Éäåòüñÿ ïðî îäíå çàñàäíè÷å ñòâåðäæåííÿ: ÷è Äèâ³ç³ÿ áóëà àêòîì çìàãàíü óêðà¿íñüêîãî íàðîäó çà ñàìîñò³éí³ñòü, ÷è í³. Éäåòüñÿ ïðî òå, ÷è ïîá³÷ ÓÏÀ ìîãëà é ìîæå
42
43
ùå ³ñíóâàòè ÿêà-íåáóäü ôîðìà âèçâîëüíî¿ áîðîòüáè. Ïðèéìàþ÷è, ùî ÓÏÀ áóëà ïåðøîþ ôîðìîþ âò³ëåííÿ âèçâîëüíî¿ ä³¿, òðåáà ñòâåðäèòè, ùî áóëè é áóäóòü ³íø³ ôîðìè, ÿêèì íå ñ쳺ìî â³äìîâëÿòè ïðàâà ä³é âèçâîëüíèõ çìàãàíü. ßêèì ïðàâîì òèì òèñÿ÷àì âîÿê³â Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿, ùî, éäó÷è çà ïîøòîâõîì ³äåéíèõ ñòèìóë³â, â íàéñâÿò³øîìó ïåðåêîíàíí³ ïðî ñï³âçâó÷í³ñòü ³äå¿ óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàëüíîãî âèçâîëåííÿ ç ó÷àñòþ â Äèâ³ç³¿, éøëè â÷èòèñÿ â³éñüêîâîãî ä³ëà, ùîá òèì êðàùå ñëóæèòè Óêðà¿í³, ÿêèì, îòæå, ïðàâîì ìîæíà â³äìîâèòè ¿ì íàçâè áîðö³â çà óêðà¿íñüêó ñïðàâó? Çà êîãî æ âïàëè ò³ òèñÿ÷³ ñòàðøèí ³ âîÿê³â ï³ä Áðîäàìè, à ³íøèõ òèñÿ÷à äåíü-ó-äåíü êîíôðîíòóº ¿õíº ³íâàë³äñòâî ç í³ìèì çàïèòîì, çà êîãî òà ðóêà ÷è íîãà? ×è ìîæå ñóìí³âàòèñÿ óêðà¿íåöü, ùî íå çà Óêðà¿íó? Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ áóëà îäíèì ç àêò³â çìàãàíü óêðà¿íñüêîãî íàðîäó äî ñàìîñò³éíîñòè, à ¿¿ ó÷àñíèêè àêòèâíèìè áîðöÿìè âèçâîëüíèõ çìàãàíü. Íåìà ïîãàí³øîãî, á³ëüø óïîêîðþâàëüíîãî äëÿ âîÿöüêî¿ ã³äíîñòè ïî÷óòòÿ, ÿê ñâ³äîì³ñòü ïîðàçêè ÷è êàï³òóëÿö³¿ ïåðåä âîðîãîì. Ïîâíîòó öüîãî ã³ðêîãî äóøåâíîãî â³ä÷óâàííÿ ïåðåæèëè ó÷àñíèêè óêðà¿íñüêèõ âèçâîëüíèõ çìàãàíü ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Íå ìàëè òèõ ïî÷óâàíü ÷ëåíè Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ â òðàâí³ 1945 ð. Êàï³òóëÿö³þ ͳìå÷÷èíè ïðèéíÿëè ÷ëåíè Äèâ³ç³¿ ç ðàä³ñòþ, ùî âðåøò³ óïàâ çíåíàâèäæåíèé ðåæèì, ùî ñê³í÷èòüñÿ ÷àñ âàæêèõ ìîðàëüíèõ ïåðåæèâàíü. Äëÿ óêðà¿íö³â áóëî öå çàê³í÷åííÿ îäíîãî åòàïó íà äîðîç³ äî âèçâîëåííÿ. Íàøà, óêðà¿íñüêà, â³éíà áóëà ùîéíî â ðîçïàë³, ñë³ä áóëî äóìàòè ïðî íîâó ïîë³òè÷íó ñèòóàö³þ é ìîæëèâîñò³, ùî âîíà äàâàëà óêðà¿íñüê³é âèçâîëüí³é ïîë³òèö³. ͳ íà ìîìåíò íå â³ä÷óâàëè âîíè ÿêîãî-íåáóäü ñòðàõó ïåðåä ìàéáóòí³ìè ïîä³ÿìè. ²øëè äî ïîëîíó ç ï³äíåñåíèìè ãîëîâàìè, ïîâí³ íà䳿 íà íîâ³ ìîæëèâîñò³ ïðè÷èíèòèñÿ ñâî¿ì â³éñüêîâèì çíàííÿì äëÿ çàãàëüíî¿ ñïðàâè.  íàéãëèáøîìó ïåðåêîíàíí³ ïðî ñëóøí³ñòü óêðà¿íñüêî¿ ñïðàâè âçàãàë³, à ðîë³ Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ çîêðåìà, íå ïðî÷óâàëè âñ³õ òèõ Ñöèë ³ Õàðèáä, ùî äîâåäåòüñÿ ¿ì íåçàáàðîì ïåðåæèòè çà äðîòàìè. Ìè äàëåê³ â³ä áàæàííÿ íàñâ³òëþâàòè òóò ïñèõ³÷í³ ïåðåæèâàííÿ óêðà¿íñüêèõ ïîëîíåíèõ. Íàøà ïîë³òè÷íà ä³éñí³ñòü îñòàíí³õ ðîê³â òàêà áàãàòà íà ´ðàòè é äðîòè, ùî ïîáóò ïîëîíåíèõ íå â ñèë³ âíåñòè äî ³ñòî𳿠ìàðòèðîëî㳿 í³÷îã³ñ³íüêî íîâîãî. Àëå ïîëîí öå íå ò³ëüêè ïñèõîçà ïîçáàâëåííÿ âîë³, òâåðäå æèòòÿ, õîëîä ³ ãîëîä. Ìîæóòü âèíèêíóòè îáñòàâèíè, ùî ñòâîðÿòü òîðòóðè ïñèõ³÷íî¿ íàòóðè ñòî ðàç³â ã³ðø³ â³ä íåäîìàãàíü æèòòÿ â ïîëîí³ ðàçîì âçÿòèõ. Òèõ ïåðåæèâàíü íå ïîñêóïèëàñÿ äîëÿ ïîëîíåíèì Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿. ϳñëÿ ïðîãðàíèõ âèçâîëüíèõ çìàãàíü äâàäöÿòü ðîê³â ñèä³ëî íàøå âîÿöòâî 44
äåñÿòêàìè òèñÿ÷ ïî Òóõîëÿõ, Äîìáÿõ, Òàðíîâàõ, Êàë³øàõ ³ ÿê òàì ùå óñ³ ì³ñöåâîñò³ íàö³îíàëüíî¿ Ãîëãîòè íàçèâàëèñÿ. ¯õ ìàòåð³ÿëüíå ñòàíîâèùå, ïîâåä³íêà ç íèìè áóëè áåç ïîð³âíÿíü ã³ðø³, ÿê ó гì³í³ ÷è Àóåðáàñ³. Àëå áóëà äîâêðóãè íèõ àâðåîëà ãåðî¿â; ïðèçíàí³ é ñâÿòêîâàí³ ëèöàð³ çàë³çíî¿ îñòðîãè, õî÷à íàâ³òü ãîëîäí³ é áèò³, ñâî¿ìè é ÷óæèìè âèçíàí³ áóëè áîðöÿìè çà âîëþ íàðîäó. Ó âèïàäêó ïîëîíåíèõ Äèâ³ç³¿ êëåéìî êîëÿáîðàíò³â ç êðèâàâèì ðåæèìîì óòëåðà, ïðèòÿãàííÿ äî ñï³ââ³äïîâ³äàëüíîñòè çà íåïîïîâíåí³ âàðâàðñüê³ çëî÷èíè é ïåðåñë³äóâàííÿ, ùî ¿õ îáºêòîì â ÷èìàë³é ì³ð³ áóâ óêðà¿íñüêèé íàðîä, à òî é îñîáèñòî äåñÿòêè ÷ëåí³â Äèâ³ç³¿. Íà òë³ ðîççáðîþþ÷î¿ íåçîð³ºíòîâàíîñòè àëüÿíò³â ³ ¿õíüî¿ äèòèííî¿ â³ðè ñï³âïðàö³ ç áîëüøåâèêàìè ìàðåâî âèäà÷³, ÷àñò³ â³äâ³äèíè áîëüøåâèöüêèõ êîì³ñ³é, ïåðåñëóõàííÿ áóëè íà ïîðÿäêó äíÿ. Òðåáà áóëî ñïðàâä³ âåëèêî¿ â³ðè é ñâÿòî¿ òåðïåëèâîñòè, ùîá ðîçâ³ÿòè ìðÿêîâèííÿ, ùî íàâèñëî íàâêðóãè Äèâ³ç³¿ é äèâ³ç³éíèê³â. Ò³ëüêè çàâäÿêè ïîñë³äîâíî ïðîâåäåí³é ðîçÿñíþâàëüí³é ðîáîò³ ñåðåä àëüÿíò³â îñÿãíåíî çàäîâ³ëüí³ óñï³õè. Êîëè çàñïîêî¿ëèñü òðîõè ³íêâ³çèö³éí³ íàñòðî¿ 1945 ð., óêðà¿íñüê³ êîìïåòåíòí³ ÷èííèêè â ͳìå÷÷èí³ é çà îêåàíîì ñòàëè íà ïðàâèëüí³é ïîçèö³¿ ó â³äíîøåíí³ äî Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿: ç³ ñòðèìàíî-áîÿçêî¿ ïîñòàâè âèéøëè â³äâàæíî ïåðåä ì³ðîäàéí³ ÷èííèêè çàõ³äí³õ àëüÿíò³â, äîìàãàþ÷èñü ïðàâèëüíî¿ îö³íêè Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ ³ ñïðàâåäëèâîãî òðàêòóâàííÿ ¿¿ ÷ëåí³â. Ìàáóòü, íåìຠíèí³ ïîë³òè÷íî çð³ëîãî óêðà¿íöÿ, ùî íå äîö³íþâàâ áè çíà÷åííÿ äåñÿòè òèñÿ÷ âèøêîëåíèõ ñòàðøèí, ï³äñòàðøèí ³ ñòð³ëüö³â â àêòèâàõ óêðà¿íñüêîãî âîºííîãî ïîòåíö³àëó. Äîðîãà é êðèâàâà áóëà ö³íà çäîáóòòÿ öüîãî êàï³òàëó ê³ëüêîõ òèñÿ÷ âèøêîëåíî¿ óêðà¿íñüêî¿ ìîëîä³, àëå íåìà ö³íè, ÿêó âàðòî áóëî á çàïëàòèòè, ùîá áóëî óêðà¿íñüêå â³éñüêî, ãîâîðèâ íàïåðåäîäí³ òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ íàéá³ëüøèé òîä³øí³é óêðà¿íåöü ìèòðîïîëèò Øåïòèöüêèé. Ñâ³äîìå îáîâÿçêó, ùî ñïî÷èâຠíà íüîìó, òåðïåëèâî ÷åêຠâîÿöòâî Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ íàãîäè òÿæêî çäîáóòå â³éñüêîâå çíàííÿ é äîñâ³ä ïîñòàâèòè íà ñëóæáó âåëèê³é ñïðàâ³ íàö³îíàëüíîãî âèçâîëåííÿ.
Ñâîáîäà ëþäèíè íàéö³íí³øå äîáðî. Áóâ áè í³ê÷åìíèé òîé íàðîä, ÿêèé íå ïðîáóâàâ áè âèçâîëèòèñÿ ç íåâîë³. Çà ÷àñ äîâãîë³òíüî¿ íåâîë³ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó äáàëè íà¿çíèêè ïðî òå, ùîá éîãî ðîççáðî¿òè ìîðàëüíî òà ïåðåêîíàòè éîãî â éîãî ìåíø³é âàðòîñò³. Îäíàê ãåðî¿÷íå ìèíóëå äð³ìàëî â íàðîäíèõ ìàñàõ, â éîãî ï³ñíÿõ-äóìàõ, â éîãî íàðîäí³é ñâ³äîìîñò³, ³ â³í âèêîðèñòîâóâàâ êîæíó íàãîäó, ùîá äîáèòèñÿ ñâîáîäè. Ðîìàíòèêà ïîïåðåäíüîãî ñòîë³òòÿ íàñòðî¿ëà óêðà¿íö³â íà òóæëèâèé ìîëü. Ïåðø³ ðîêè ÕÕ ñò. ïåðåðîäæóþòü óêðà¿íñüê³ ìàñè òà íàñòàâëÿþòü ¿õ íà áàäüîðèé áîéîâèé äóð. Ïîòðÿñàþ÷³ ïî䳿 ÕÕ ñò. ðîçáóäèëè é Óêðà¿íó, îäíàê çàñòàëè ¿¿ äî âåëèêî¿ ðîçïðàâè ùå íå ïðèãîòîâàíîþ. ² òàê ïðèêðî çä³éñíèëîñÿ é öå ïîáîþâàííÿ-ïðîðîöòâî íàøîãî âåëèêîãî ãåí³ÿ. Ñâ³äîì³ñòü, ùî âîðîæåíüêè ñàì³ íå çãèíóòü, ÿê ðîñà íà ñîíö³, ùî ¿õ ò³ëüêè çáðîºþ ìîæíà çìóñèòè çàëèøèòè çàãàðáàí³ çåìë³, òà ñâ³äîì³ñòü çìóøóº óêðà¿íö³â âçÿòèñÿ çà çáðîþ, ùîá ñòàòè ãîñïîäàðÿìè íà âëàñí³é çåìë³. Öå ïðàãíåííÿ âîë³ çìóøóº óêðà¿íö³â âçÿòèñÿ çà çáðîþ ³ â ïåðø³é, ³ â äðóã³é ñâ³òîâèõ â³éíàõ. Çáðîÿ öå âîëÿ. Õòî ìຠïåðøå çäîáóäå é äðóãå. Öå òàêå ÿñíå ³ çðîçóì³ëå äëÿ ïîíåâîëåíîãî íàðîäó, à çâ³äñè é òóãà äî çáðî¿ ñòàëà â íàñ òîòîæíüîþ ç òóãîþ äî âîë³. Ò³ëüêè òàê ìîæíà ïîÿñíèòè òîé âåëèêèé åíòóç³ÿçì, ùî ñóïðîâîäèâ îáèäâà çáðîéí³ àêòè íà Óêðà¿í³. Ïåâíà ð³÷, ùî â ïåðøîìó ³ â äðóãîìó âèïàäêàõ íå áðàêóâàëî îïîíåíò³â, ÿê³ ìàëè ñâî¿ çàñòåðåæåííÿ. Òà öå áóëè ïåðåâàæíî ò³, ÿê³ íå âì³ëè íà ñïðàâó äèâèòèñü ³íàêøå, ÿê ò³ëüêè ç ïîãëÿäó òî¿ ÷è ³íøî¿ îð³ºíòàö³¿ íà ÷óæ³ ñèëè. Âîíè òî é äèâèëèñÿ íà îáèäâà ëå´³îíè, ÿê íà íàéìàíö³â ÷óæèõ ñèë. Çà òèìè îïîíåíòàìè âèõîäèëî, ùî ðàç ìè íàéìàºìîñÿ, òî çà òå ïîâèíí³
âèòîðãóâàòè ïåâí³ êîíöåñ³¿. Çà íèìè âèõîäèëî á, ùî â çàì³íó ïîâèíí³ ò³ ÷óæ³ ñèëè çâ³ëüíèòè Óêðà¿íó ³ â³ääàòè ¿¿ óêðà¿íöÿì. Êîëè æ í³ â ïåðø³é, í³ â äðóã³é ñâ³òîâèõ â³éíàõ í³õòî íàì òîãî çàïåâíåííÿ íå äàâ, òî, íà äóìêó îïîíåíò³â, íå âàðòî áóëî á é íàéìàòèñÿ. Íèí³, ïî ñò³ëüêîõ ðîêàõ, ìîæåìî ï³äõîäèòè äî òèõ ñïðàâ á³ëüøå õîëîäíî òà îáºêòèâíî. ßê â ïåðø³é, òàê ³ â äðóã³é â³éíàõ ÷èìàëî ìîëîäèõ óêðà¿íö³â çàòÿãëîñÿ äîáðîâ³ëüíî ³ ïîõîïíî äî çáðî¿ â àâñòð³éñüê³é ÷è í³ìåöüê³é àðì³ÿõ. ¯ì ÷åéæå í³õòî íå îá³öÿâ ñàìîñò³éíî¿ Óêðà¿íè. Áàãàòî ¿õ ³ çàãèíóëî áåçñë³äíî ï³ä ÷óæèìè ïðàïîðàìè ÿê íåçíàí³ âî¿íè. Ïðàâäà, ùî ³ â ïåðøîìó, ³ â äðóãîìó âèïàäêàõ íå äîïóñòèëè âîðîæ³ íàì ñèëè äî âåëèêèõ ôîðìàö³é. Ïðàâäà, ùî â îáîõ âèïàäêàõ ³ âåëèê³ ëå´³îíè íå ìîãëè ìàòè âïëèâó íà õ³ä ã³ãàíòñüêèõ çìàãàíü. Òà êîæíîìó â³äîìî, ùî é ÓÃÀ, õî÷ áóëà ñòîòèñÿ÷íîþ àð쳺þ, ìàëà íå ò³ëüêè ì³ë³òàðíå çíà÷åííÿ. Ñàìà ïîÿâà çàõ³äíüîóêðà¿íñüêî¿ àð쳿 íà Ñõ³äí³é Óêðà¿í³ ìàëà, êð³ì ì³ë³òàðíîãî, âåëèêå ñèìâîë³÷íå çíà÷åííÿ. ͳõòî íèí³ íå ñóìí³âàºòüñÿ ó âåëèê³é ðîë³, ÿêó â³ä³ãðàâ ëå´³îí ÓÑÑ-³â. Éîãî çíà÷åííÿ âåëèêå äëÿ íàøî¿ ³ñòîðè÷íî¿ òðàäèö³¿. Öå æ ï³ñëÿ äîâãèõ ë³ò ïðîñîííÿ íîâå íàâÿçàííÿ äî íàøî¿ ãåðî¿÷íî¿ êíÿæî¿ äîáè òà êîçà÷÷èíè. Ëå´³îí ÓÑÑ ñòàâ çàâÿçêîì îáîõ óêðà¿íñüêèõ àðì³é ó âèçâîëüíèõ çìàãàííÿõ. Íå áóëî á ÓÑÑ-³â íå áóëî á ³ ëèñòîïàäîâîãî çðèâó, íå áóëî á ³ ÓÃÀ, ³ ëåäâå ÷è ä³éøëî á äî ñòâîðåííÿ Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ â äðóã³é ñâ³òîâ³é â³éí³. ßê â³äºìíî â³äáèâàºòüñÿ äîâãà ïåðåðâà çáðîéíîãî âèøêîëó, ìàëè ìè íàãîäó áà÷èòè ïðè òðóäíîùàõ, ç ÿêèìè äîâîäèëîñÿ îðãàí³çóâàòè âñüîãî ò³ëüêè îäíó äèâ³ç³þ ó äðóã³é ñâ³òîâ³é â³éí³. Êîëè ä³éøëî äî çáðîéíî¿ ðîçïðàâè íà ð³äíèõ çåìëÿõ, íå ì³ã íàðîä ïðèãëÿäàòèñÿ áåç÷èííî. Íå ÷óæèé ³íòåðåñ, àëå çíîâó òà ñàìà òóãà äî âîë³ çìóñèëà óêðà¿íñüê³ ìàñè âõîïèòè çáðîþ, íåçàëåæíî â³ä òîãî, õòî ¿ì òó çáðîþ ïîäàñòü. ² â äðóã³é ñâ³òîâ³é â³éí³ ö³ë³ ãðóïè ìîëîäèõ ëþäåé çàòÿãëèñÿ äî ÷óæîãî â³éñüêà, ³ òðóäíî ¿õ áóëî ïåðåêîíàòè â íåäîö³ëüíîñò³ ¿õ ïîñòàíîâ. Ò³ åíòóç³àñòè, çâè÷àéíî, êåðóâàëèñÿ àðãóìåíòîì: Íå ìîæå ð³øàòèñÿ ñïðàâà íà íàøèõ çåìëÿõ ïðî íàñ òà áåç íàñ. Çà íàìîâîþ íàøèõ ñóñ³ä³â ïîáîÿëàñÿ ñâîãî ÷àñó Àâñòð³ÿ äîïóñòèòè äî á³ëüøî¿ óêðà¿íñüêî¿ çáðîéíî¿ îäèíèö³. Òàê ç 60.000 äîáðîâîëüö³â ç òðóäîì âäàëîñÿ çáåðåãòè âñüîãî ê³ëüêà òèñÿ÷ ëå´³îíó ÓÑÑ-³â. Ó äðóã³é ñâ³òîâ³é â³éí³ óêðà¿íö³ ìíîãîêðàòíî âèñëîâëþþòü ñâîþ âîëþ âçÿòèñÿ çà çáðîþ. Òà ùîéíî íà ÷åòâåðòîìó ðîö³ â³éíè,
46
47
²íæ. Ìèõàéëî ÕÐÎÍÎÂßÒ, êîë. ÷ëåí ³éñüêîâî¿ Óïðàâè
Ïàðàëåëÿ ì³æ âèçâîëüíîþ áîðîòüáîþ óêðà¿íö³â ó äâîõ ñâ³òîâèõ â³éíàõ
ï³ñëÿ âèð³øàëüíî¿ ïîðàçêè ï³ä Ñòàë³íãðàäîì, ïîãîäæóþòüñÿ í³ìö³ íà îäíó óêðà¿íñüêó Äèâ³ç³þ. ² â ïåðøîìó, ³ â äðóãîìó âèïàäêàõ ò³, ùî äàâàëè çãîäó íà ÷óæîíàö³îíàëüí³ ëå´³îíè, äîáðå çäàâàëè ñîá³ ñïðàâó ç òîãî, ÿêèìè ö³ëÿìè êåðóþòüñÿ óêðà¿íö³, ïðèñòóïàþ÷è äî ñï³ëüíî¿ áîðîòüáè. Çðåøòîþ, öå âèðàçíî óíàãëÿäíèëîñÿ âæå íà ñàìèõ ïî÷àòêàõ: ïðè ïðèñÿç³, ïðè íàçâ³ ëå´³îíó, ïðè óí³ôîðìàõ, â³äçíàêàõ ÷è ïðàïîðàõ, à ãîëîâíî ïðè êîìàíäíîìó ñêëàä³.  îäíîìó é äðóãîìó âèïàäêàõ çäàâàëè ñîá³ îáèäâà ïàðòíåðè ñïðàâó ç òîãî, ùî ñï³ëüíà áîðîòüáà ðàìåíî äî ðàìåíà áóäå òàê äîâãî ìîæëèâà, ÿê äîâãî áóäóòü ñï³ëüí³ ³íòåðåñè. Ç ò³ºþ õâèëèíîþ, êîëè á ä³éøëî äî ðîçá³æíîñòè ³íòåðåñ³â, êîíôë³êò â îáîõ âèïàäêàõ áóâ íåìèíó÷èé. Òàêèõ êîíôë³êò³â, á³ëüøèõ ÷è ìåíøèõ, áóëî äîñèòü ³ â ïåðøîìó, ³ â äðóãîìó âèïàäêàõ. Ëå´³îí ÓÑÑ-³â, ÿê ³ Ïåðøó Óêðà¿íñüêó Äèâ³ç³þ áóëî îðãàí³çîâàíî äëÿ ò³º¿ ñàìî¿ ìåòè: áîðîòüáà çà óêðà¿íñüê³ ³äåàëè. ² ÓÑÑ ³ Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ ìàëè ñòàòè â íàéáëèæ÷îìó ìàéáóòíüîìó çàâÿçêîì óêðà¿íñüêî¿ àð쳿. Òâîðåííÿ Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ â³äáóëîñÿ â òîé ÷àñ, êîëè âñ³ì áóëî ÿñíî, ùî í³ìö³ â³éíó ïðîãðàëè. Êîëè îäèí ç íàì³÷åíèõ ÷ëåí³â äî ³éñüêîâî¿ Óïðàâè â³äìîâëÿâñÿ ïðèñòóïèòè äî ñïðàâè, ìîòèâóþ÷è ñâîþ â³äìîâó, ùî í³ìö³ â³éíó ïðîãðàëè, â³í ä³ñòàâ êîðîòêó â³äïîâ³äü: Ìè íå òâîðèìî Äèâ³ç³¿ äëÿ í³ìö³â. Çáðîéíî¿ ñèëè âèìàãຠâ³ä íàñ óêðà¿íñüêà ñïðàâà. Ìè òâîðèìî ¿¿ âèêëþ÷íî äëÿ îáîðîíè ð³äíîãî êðàþ....  òîìó æ òîí³ âèãîëîøóâàíî ³ âñ³ ïðîìîâè â êðàþ. ßê 1914, òàê ³ 1943 ð. í³õòî íàì í³÷îãî íå îá³öÿâ çà òâîðåííÿ ëå´³îí³â. Òà ö³ îá³öÿíêè îäíàêîâî íå áóëè á áàãàòî âàðò³. Ùî æ ìîãëè îá³öÿòè áàíêðîòè! Âîë³ íå ìîæíà âèòîðãóâàòè òèìè ÷è ³íøèìè êîíöåñ³ÿìè. ¯¿ òðåáà çäîáóâàòè. Ëèø íà¿âí³ æäóòü íà îá³öÿíêè â òàêèõ âèïàäêàõ. Óêðà¿íñüêîìó íàðîäîâ³ â îáèäâîõ âèïàäêàõ éøëîñÿ íå ïðî îá³öÿíêè, à ïðî òå, ùîá ä³ñòàòè ìîäåðíèé âèøê³ë òà çáðîþ äî ðóê. Îäèí ç ïðåäñòàâíèê³â ³éñüêîâî¿ Óïðàâè òàê ïðÿìî ³ ãîâîðèâ äî 2000 óêðà¿íö³â â Íàðîäíîìó Äîì³ â Äðîãîáè÷³: Äèâ³ç³þ òâîðèìî äëÿ ñåáå ³ ò³ëüêè äëÿ ñåáå. Ïðèéäå ÷àñ, êîëè íà¿çíèê³â îäíîãî ïî îäí³ì íå ñòàíå, ³ íà òå íàì ïîòð³áíà âëàñíà çáðîéíà ñèëà. Âîë³ í³õòî íàì íå äàñòü. ¯¿ òðåáà ñàìîìó çäîáóòè.... Çîâñ³ì ÿñíî. ßê â êîãîñü º ñóìí³âè, ìîæå ëåãêî ïåðåâ³ðèòè. Ùå ÷èìàëî ñâ³äê³â ö³º¿ ïðîìîâè æèâå ì³æ íàìè. Òàê, à íå ³íàêøå áóëî ãîâîðåíî ³ íà ÷èñëåííèõ çáîðàõ ñòóäåíò³â ó Ëüâîâ³ òà íà ³íøèõ ç³áðàííÿõ â êðàþ. Öå ïîâèíí³ ïåðåäóñ³ì çíàòè ò³, ùî óìèñíî ïåðåêðó÷óþòü òàê ùå íåäàâíþ
³ñòîð³þ, òâåðäÿ÷è, ùî óêðà¿íñüêó Äèâ³ç³þ ñòâîðåíî äëÿ ÷óæèõ ³íòåðåñ³â. Ìàâ ëå´³îí ÓÑÑ-³â ñâîþ Áîéîâó Óïðàâó. Ìàëà ³ Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ ñâîþ ³éñüêîâó Óïðàâó. ßêà æ äèâíà àíàëîã³ÿ. ßê ÓÑÑ-è ñòàëî ðåìñòóâàëè íà Áîéîâó Óïðàâó, òàê ñàìî áóëî ³ ç ³éñüêîâîþ Óïðàâîþ. Îáèäâ³ âîíè ïðè íàéá³ëüøèõ çóñèëëÿõ íå ìîãëè çðîáèòè òîãî, ùî â³ä íèõ ëå´³îíè âèìàãàëè. Îäíèõ ³ äðóãèõ ñòàâèëè, çâè÷àéíî, âëàñòü ³ìóù³ ïåðåä äîêîíàíèìè ôàêòàìè. Îäíà÷å, áîäàé â³ä íàéïðèêð³øèõ íàì³ð³â âäàëîñÿ âëàäó â³äâåñòè (âæèòòÿ óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ íà çàõ. ôðîíò³ ÷è äî ³íøèõ, çîâñ³ì íå â³éñüêîâèõ, ö³ëåé, ñïðàâà íàçâè, â³äçíàêè, äîïîìîãè ðîäèíàì òîùî). Ëå´³îí ÓÑÑ-³â ä³éøîâ äî ðîë³ ïî÷àòêó óêðà¿íñüêèõ àðì³é çàâäÿêè êóäè ùàñëèâ³øèì îáñòàâèíàì. Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ ùå ïîêè ùî òàêî¿ çìîãè íå ìàëà. Òà ÿêáè íå íàñòèã â÷àñíî ñõ³äí³é íà¿çíèê, òî ïåâíî ³ Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ âèêîíàëà á òå çàâäàííÿ, ³ òîä³ áóëà á ïàðàëåëÿ ì³æ îáîìà ëå´³îíàìè çîâñ³ì ïîâíà. Îäíàê ³ñòîð³ÿ Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ ùå íå çàê³í÷åíà. ×îòèðè ñîòí³ ñòàðøèí òà ïîíàä 10.000 ìîäåðíî âèøêîëåíîãî ñòð³ëåöòâà ³ ï³äñòàðøèí çàïîâíÿþòü ïîêèùî òó ïðîãàëèíó, ÿêà ïîñòàëà â ò³é ä³ëÿíö³ ì³æ äâîìà â³éíàìè. Òðåáà ñïîä³âàòèñÿ, ùî ïåðåäèøêà ì³æ äðóãîþ ³ òðåòüîþ ñâ³òîâèìè â³éíàìè áóäå êóäè êîðîòøà, òà, ÿêùî äîâåäåòüñÿ é íàì ñêàçàòè ñâîº òâåðäå ñëîâî â íàø³é ñïðàâ³, áóäå âîíî ï³äïåðòå òèìè ëþäüìè, ÿê³ äàëè íàäòî íàî÷íèé äîêàç, ùî äîðîæ÷à ¿ì âîëÿ ïîíàä ¿õíº ìîëîäå æèòòÿ. Íà ì³æíàðîäí³é àðåí³ ìè ùå íå çàéøëè äàëåêî. Óñå ùå ïàñåìî çàäí³õ. Òà íå áóäü íàøèõ çðèâ³â, íå áóäü íàøî¿ çáðîéíî¿ ó÷àñòè â îáîõ â³éíàõ, íå çíàòè, ÷è â³ääàëèëèñÿ á ìè áàãàòî â³ä ñòàíó 1914 ð. Ïðàâäà, ïðîëëÿòî áàãàòî äîðîãîö³ííî¿ êðîâè â îáîõ çðèâàõ. Òà áåç ïîð³âíÿííÿ á³ëüøå æåðòâ íåñå íåâîëÿ. Ñê³ëüêè çãèíóëî íàøèõ íàéêðàùèõ îäèíèöü â ñèá³ðñüêèõ êîíöòàáîðàõ, ñê³ëüêè ì³ëüéîí³â çë³êâ³äîâàíî ãîëîäîì. Íå ìîæíà íå çãàäàòè, ùî ç âèøêîëó ïðè Äèâ³ç³¿ ñêîðèñòàëè òàêîæ ³ ðÿäè íàøî¿ ÓÏÀ. Öå àæ í³ÿê íå áóëî òàºìíèöåþ òîä³øíüî¿ Â. Óïðàâè, ÿêà â á³ëüøîñò³ ñòîÿëà íà òîìó ñòàíîâèù³, ùî òðåáà ÿêíàéá³ëüøå ìîëîäèõ óêðà¿íö³â âèøêîëþâàòè, íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÷è âîíè ï³äóòü ïðîòè òîãî ÷è ³íøîãî íà¿çíèêà. ϳñëÿ áîþ ï³ä Áðîäàìè ÷èìàëî âèøêîëåíèõ äèâ³ç³éíèê³â ïîïîâíèëî ðÿäè ÓÏÀ, ÿêà ³ ïî íèí³øí³é äåíü áîðåòüñÿ ïðîòè êðîâîæåðíîãî íà¿çíèêà.
48
49
Ìèíóëî ïÿòü ë³ò ñòðàæäàíü ³ ïîíèæåííÿ íå ò³ëüêè â³ä ÷óæèõ, àëå, íà æàëü, ³ â³ä ñâî¿õ. ßê íå äèâíî, àëå òèõ ïîíèæåíü çàçíàëè â ïåðøó ÷åðãó ³ íàéá³ëüøå ò³ ³äåéí³ îäèíèö³, ÿê³, íå æàë³þ÷è òðóäó, í³ êðîâè, í³ ìîëîäîãî æèòòÿ, ñòàëè â îáîðîí³ ïðàâäè, çà ïðàâà ëþäèíè, çà çàõ³äíþ êóëüòóðó. Òèõ áîðö³â çàïëÿìîâàíî çëî÷èíöÿìè! ßê íå äèâíî, ¿õ ùå íèí³ ââàæàþòü çà òàêèõ, âîíè ùå é íèí³ òåðïëÿòü. Êîëè ïîãîäèìîñÿ, ùî ³ â ïåðø³é, ³ â äðóã³é â³éíàõ îáîì ëå´³îíàì ïðèñâ³÷óâàëè ò³ ñàì³ ìîòèâè òà ò³ ñàì³ çàâäàííÿ, òî ìóñèìî ïðèéòè äî îäíàêîâèõ âèñíîâê³â. ͳõòî ³ í³êîëè íå â³äâàæèâñÿ òâåðäèòè, ùî ëå´³îí ÓÑÑ-³â áóâ ñòâîðåíèé äëÿ ÷óæèõ ³íòåðåñ³â. Òàê í³õòî íå ìຠïðàâà òâåðäèòè ³ ïðî Ïåðøó Óêðà¿íñüêó Äèâ³ç³þ. ²íøèìè áóëè ò³ëüêè îáñòàâèíè â äðóã³é ñâ³òîâ³é â³éí³, êóäè òÿæ÷³, êóäè ïðèêð³ø³, à òîìó é äåùî ³íøîþ ìóñ³ëà áóòè ôîðìà ³ âèøê³ë öüîãî äðóãîãî ëå´³îíó. Îáèäâà ëå´³îíè áîðîëèñÿ â îáîðîí³ áàòüê³âùèíè, æåðòâè ¿õ, ÿê³ çëîæåíî çà íàéâèù³ ³äåàëè, íå ï³øëè íàìàðíî, à òîìó âîíè äëÿ íàñ îäíàêîâî ö³íí³, ³ ïåðåä íèìè ìè êëîíèìî íàø³ ãîëîâè.
î. ä-ð ²âàí ÃÐÈÍÜÎÕ
Äèâ³ç³ÿ «Ãàëè÷èíà» é óêðà¿íñüêå ï³äï³ëëÿ Íà çàïðîøåííÿ Óïðàâè Áðàòñòâà êîë. âîÿê³â Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ àâòîð öèõ ðÿäê³â ïîãîäèâñÿ ïîäàòè íàðèñ âçàºìîâ³äíîñèí ì³æ äèâ³ç³ºþ Ãàëè÷èíà é óêðà¿íñüêèì íàö³îíàëüíîâèçâîëüíèì ï³äï³ëëÿì â³ä ïî÷àòêó òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ àæ äî ¿¿ ³íòåðíóâàííÿ â òàáîð³ ïîëîíåíèõ ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ âîºííèõ ä³é ç ïî÷àòêîì òðàâíÿ 1945 ð. Âçÿâøè íà ñåáå îáîâÿçîê áîäàé â êîðîòêîìó íàðèñ³ ç³ëþñòðóâàòè ö³ âçàºìîâ³äíîñèíè, àâòîð ñâ³äîìèé óñ³õ òðóäíîù³â òåìàòèêè òà âñ³õ íåäîñòà÷ â ñàìîìó íàðèñ³. Íà öå ñêëàäàºòüñÿ ðÿä ïðè÷èí, ïåðåäóñ³ì íåìîæëèâ³ñòü äèñïîíóâàòè àðõ³âíèì ìàòåð³ÿëîì, ÿêèé â á³ëüøîñò³ çàðàç íåäîñòóïíèé, äàë³ íåäîñòà÷à òèõ äîêóìåíòàðíèõ äàíèõ, ÿê³ ñüîãîäí³ ìîãëè á ïîäàòè ò³ëüêè êåð³âí³ ÷èííèêè óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàëüíîâèçâîëüíîãî ï³äï³ëëÿ íà áàòüê³âùèí³, à âðåøò³, ³ öå íàéá³ëüøà òðóäí³ñòü, ïîë³òè÷íèé á³ê ñïðàâè, ÿêèé â³ä ïî÷àòêó âèíèêíåííÿ äóìêè òâîðèòè óêðà¿íñüêó â³éñüêîâó ÷àñòèíó ïðè í³ìåöüêèõ çáðîéíèõ ñèëàõ ñòâîðþâàâ äëÿ êåð³âíèöòâà ï³äï³ëüíîãî ðóõó â Óêðà¿í³ íåçâè÷àéíó ñêëàäíó ñèòóàö³þ. Òà íåçâàæàþ÷è íà öå, àâòîð áàæàâ áè â öèõ ðÿäàõ ïîòðàêòóâàòè áåç óïåðåäæåíü ö³ëó ïðîáëåìó, âèñòåð³ãàþ÷èñü, íàñê³ëüêè öå ìîæëèâî, îäíîá³÷íîãî íàñâ³òëåííÿ, ìàþ÷è íà óâàç³ çàãàëüíîóêðà¿íñüêèé àñïåêò ö³ëîãî ïèòàííÿ. Êîëè â öüîìó ÷è â äðóãîìó âèïàäêó çâåðòàòèìåòüñÿ óâàãà íà ïîðîáëåí³ ïîìèëêè òà ðÿä íåïîðîçóì³íü, ÿê³ ç íèõ âèíèêàëè, òî ðîáèòüñÿ öå ò³ëüêè â ³ìÿ òîãî, ùîá ó ìàéáóòíüîìó íà ïîìèëêàõ ³ äîñâ³ä³ ìèíóëîãî â÷èòèñü ³ ¿õ íå äîïóñêàòè â óêðà¿íñüêèõ ïîë³òè÷íèõ ³ â³éñüêîâèõ êîíöåïö³ÿõ. Ñàìå òóò ³ àêòóàëüí³ñòü öüîãî íàðèñó, áî é ó ñó÷àñí³é ì³æíàðîäí³é ñèòóàö³¿ ìîæíà ïî÷óòè âæå ãîëîñè, ÿê³ âêàçóþòü íà òå, ùî çàáóâàºòüñÿ íåäàâíº ìèíóëå ³ ïëÿíóºòüñÿ ³òè âòåðòèìè, äëÿ óêðà¿íñüêî¿ ñïðàâè äóæå íåáåçïå÷íèìè, øëÿõàìè. Òîìó ïðèãàäêà ìèíóëîãî ìîæå çáåðåãòè óêðà¿íñüêó åì³ãðàö³þ ïåðåä íåïðîäóìàíèìè ÿê ñë³ä êðîêàìè. 51
³ä ïî÷àòêó òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ äî ïîëîâèíè 1944 ð. àâòîð öèõ ðÿäê³â ò³ëüêè ïîñåðåäíüî çóñòð³÷àâñÿ ç ïðîáëåìîþ Äèâ³ç³¿, òîìó é âèñâ³òëåííÿ öüîãî ïåð³îäó ñïèðàºòüñÿ íà ñòàíîâèùàõ òîä³øíüîãî êåð³âíèöòâà óêðà¿íñüêèì íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíèì ï³äï³ëëÿì. ³ä ïîëîâèíè 1944 ð. äîâåëîñü àâòîðîâ³ ó ñâî¿é ïðàêòè÷í³é ðîáîò³ áåçïîñåðåäíüî çàö³êàâèòèñÿ ö³ºþ ïðîáëåìîþ äî òàêî¿ ì³ðè, ùî â³í ì³ã ìàòè âïëèâ ó ê³íöåâ³é ôàç³ íà âèð³øåííÿ äîë³ ñàìî¿ Äèâ³ç³¿. Çà íåòî÷í³ äàí³ àâòîð çàçäàëåã³äü ïðîñèòü âèáà÷åííÿ ó ÷èòà÷³â òà ïðîñèòü óñ³õ òèõ, ùî ìîãëè á äàòè ñïðîñòóâàííÿ ÷è äîïîâíåííÿ, çðîáèòè öå â ìàéáóòíüîìó äëÿ ïîâíîãî âèñâ³òëåííÿ âàæëèâî¿ ïðîáëåìè â ö³ëîìó êîìïëåêñ³ óêðà¿íñüêèõ âèçâîëüíèõ çìàãàíü íåäàâíüîãî ìèíóëîãî.
Ùîá çðîçóì³òè ïåðøèé ïåð³îä âçàºìîâ³äíîñèí ì³æ äèâ³ç³ºþ Ãàëè÷èíà é óêðà¿íñüêèì íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíèì ï³äï³ëëÿì, ùîá ìàòè ÿñíèé ïîãëÿä íà òó ìåòóøíþ, ÿêà âèòâîðèëàñÿ äîâêðóãè òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿, ùîá ìîãòè ðîç³áðàòèñü â óñ³õ çà ³ ïðîòè â ïèòàíí³ òâîðåííÿ óêðà¿íñüêèõ çáðîéíèõ ÷àñòèí ïðè í³ìåöüê³é àð쳿, íå ñë³ä â³äâåðòàòè î÷åé â³ä òîãî òëà, íà ÿêîìó ö³ âçàºìîâ³äíîñèíè ôîðìóâàëèñÿ.  çàãàëüíîìó òðåáà ñêàçàòè, ùî â öüîìó ïåð³îä³ ³ñíóâàëè íàñêð³çü ðîçá³æí³ êîíöåïö³¿ â êåð³âíèöòâ³ óêðà¿íñüêèì íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíèì ï³äï³ëëÿì, ç îäíîãî áîêó, ³ â ïðèêëîííèê³â äèâ³ç³éíî¿, ÿêùî òàê ìîæíà íàçâàòè, êîíöåïö³¿ é îðãàí³çàòîð³â Äèâ³ç³¿, ç äðóãîãî áîêó. Ïîïðè îñíîâí³ ðîçõîäæåííÿ ïîë³òè÷íî¿ íàòóðè, ³íø³ äð³áí³ø³ àêñåñóàðè òàêòè÷íîãî õàðàêòåðó óòðóäíþâàëè ñÿêå-òàêå íàëàäíàííÿ âçàºìîâ³äíîñèí, çàãîñòðþâàëè ¿õ ³ äîâîäèëè äî â³äâåðòî¿, ïðàâäà, ³ öå íà äîáðî óêðà¿íñüêî¿ ñïðàâè, íå ô³çè÷íî¿, à ïîë³òè÷íî-ïðîïà´àíäèâíî¿ áîðîòüáè. Óêðà¿íñüêèé ï³äï³ëüíèé ðåâîëþö³éíèé ðóõ, êîíêðåòíî ÎÓÍ, ñòîÿâ óæå â³ä îñåíè 1941 ð. â îäâåðò³é áîðîòüá³ ç í³ìåöüêî-ã³òëåð³âñüêèì îêóïàíòîì. ³ä öüîãî ÷àñó ïðîâàäæåíî âæå ìîá³ë³çàö³þ óêðà¿íñüêèõ øèðîêèõ ìàñ íà âñ³õ çåìëÿõ Óêðà¿íè ïðîòè íîâîãî îêóïàíòà. Çîêðåìà, íà ñõ³äíüîóêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ íå ìîæíà áóëî ðàõóâàòè íà áóäü-ÿê³ óñï³õè, êîëè á ïåðåä íàñåëåííÿì íå áóëî ïîñòàâëåíî âèðàçíî âèìîãè ñïðîòèâó é áîðîòüáè ïðîòè í³ìö³â. Ç îãëÿäó íà çàãàëüíîóêðà¿íñüêèé àñïåêò âèçâîëüíî¿ áîðîòüáè ãîä³ áóëî ï³äï³ëüíîìó ðóõîâ³ ïîðóøóâàòè ñâî¿ îñíîâí³ ïðèíöèïè áîðîòüáè íà îäíîìó òåðåí³, êîíêðåòíî â Ãàëè÷èí³, äå, áåç ñóìí³âó, í³ìåöüêèé ðåæèì áóâ ëåãêèé ³ ç ïî÷àòêó
íå çàñòîñóâàâ òèõ âàðâàðñüêèõ ìåòîä, ÿê³ ìàëè ì³ñöå íà ñõ³äíüîóêðà¿íñüêèõ ³ ï³âí³÷íî-çàõ³äí³õ çåìëÿõ, ó ò. çâ. ðàéõñêîì³ñàð³ÿò³ Óêðà¿íà. Îñíîâí³ ³äåéí³ íàïðÿìí³ ìóñ³ëè áóòè çîáîâÿçóþ÷èìè äëÿ âèçâîëüíîãî ðóõó íà âñ³õ òåðèòîð³ÿõ Óêðà¿íè. À ö³ íàïðÿìí³ é îñíîâí³ ïðèíöèïè íå äîçâîëÿëè íà áóäü-ÿêå ïàêòóâàííÿ ç îêóïàíòîì ÷è äîïóùåííÿ ÿêèõîñü ÷àñòèííèõ ðîçâÿçîê â óêðà¿íñüê³é ñïðàâ³. 1942 ð., ó æîâòí³, óêðà¿íñüêå ï³äï³ëëÿ ïåðåéøëî äî òâîðåííÿ çáðîéíèõ çàãàëüíîíàö³îíàëüíèõ â³ää³ë³â íà Âîëèí³ é Ïîë³ññ³, ³ òàì ðîçãîð³ëàñü â³äðàçó, çîêðåìà âåñíîþ ³ ë³òîì, øèðîêà çáðîéíà áîðîòüáà ïðîòè í³ìåöüêèõ îêóïàíò³â.  Ãàëè÷èí³ â öåé ÷àñ ïàíóâàâ â³äíîñíèé ñïîê³é, îêðåìèõ çáðîéíèõ â³ää³ë³â ùå íå áóëî, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî êåð³âíèêè óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ íà ÏÇÓÇ ââåñü ÷àñ äîìàãàëèñÿ, ùîá ³ Ãàëè÷èíà ÷èì ñêîð³øå âñòóïèëà íà øëÿõ â³äêðèòî¿ çáðîéíî¿ áîðîòüáè. Äîâãèé ÷àñ Ãàëè÷èíà ñëóæèëà çàï³ëëÿì äëÿ òåðåí³â çáðîéíèõ ä³é òà çâ³äñ³ëü âèñèëàíî ëèøå ëþäåé äëÿ â³éñüêîâèõ âèøêîë³â ÷è ïåðåâèøêîë³â ó ñòàðøèíñüêèõ, ï³äñòàðøèíñüêèõ ³ ñòð³ëåöüêèõ øêîëàõ ÓÏÀ. Çàòå íà ëþòíåâ³é êîíôåðåíö³¿ ÎÓÍ (1943 ð.) âèðàçíî íàì³÷åíî øëÿõ äàëüøî¿ çáðîéíî¿ áîðîòüáè. Íà ö³é êîíôåðåíö³¿ âèð³øåíî òâîðèòè íîâ³ îêðåì³ îñåðåäêè îðãàí³çîâàíî¿ ñèëè íàðîäó, ïðè÷îìó ï³ä íîâèìè îñåðåäêàìè ðîçóì³ëîñü òâîðåííÿ çáðîéíî¿ ï³äï³ëüíî¿ ñèëè íàðîäó. Íà ö³é êîíôåðåíö³¿ ïðèéíÿòî ðÿä ïîñòàíîâ ïîë³òè÷íîãî õàðàêòåðó, ÿê³ ìàëè áåçñóìí³âíèé âïëèâ íà ñòàâëåííÿ óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ äî êîíöåïö³¿ òâîðåííÿ óêðà¿íñüêèõ çáðîéíèõ â³ää³ë³â ïðè í³ìåöüêèõ çáðîéíèõ ñèëàõ. Ó â³äïîâ³äíèõ ïîñòàíîâàõ ÷èòàºìî: 1. Ñó÷àñíà â³éíà íà Ñõîä³, ùî ¿¿ ðîçïóòàíî â ³ìÿ ³ìïåð³ÿë³ñòè÷íèõ ³íòåðåñ³â í³ìåöüêîãî íàö³îíàë-ñîö³ÿë³çìó ³ ìîñêîâñüêîãî áîëüøåâèçìó, âåäåòüñÿ çà ïðîòèíàðîäí³, ðåàêö³éí³ ö³ë³... Öå ïåðøîþ ÷åðãîþ â³éíà ç ïðèâîäó Óêðà¿íè, ÿêó îáèäâà ³ìïåð³ÿë³çìè òðàêòóþòü ó ñâî¿õ çàãàðáíèöüêèõ ïëÿíàõ ÿê öåíòðàëüíó ïðîáëåìó ¿õ ³ìïåð³ÿë³ñòè÷íî¿ ïîë³òèêè íà Ñõîä³ Åâðîïè.... 15. Ñòî¿ìî íà ñòàíîâèù³, ùî ïåðåäóìîâîþ îðãàí³çàö¿¿ âñ³õ ïîë³òè÷íèõ ³ íàö³îíàëüíèõ ñèë Óêðà¿íè äî áîðîòüáè ïðîòè ìîñêîâñüêî-áîëüøåâèöüêîãî ³ìïåð³ÿë³çìó òà ïðèºäíàííÿ äî íå¿ âñ³õ çîâí³øíüîïîë³òè÷íèõ ñèë, çîêðåìà ïîíåâîëåíèõ íàðîä³â, º áîðîòüáà óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ïðîòè í³ìåöüêîãî ³ìïåð³ÿë³çìó. Ò³ëüêè øëÿõîì áîðîòüáè ïðîòè í³ìåöüêîãî ³ìïåð³ÿë³çìó ìîæíà: à) â³ä³ðâàòè â³ä âïëèâ³â Ìîñêâè ò³ åëåìåíòè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ÿê³ ï³ä çàãðîçîþ ç áîêó í³ìåöüêîãî ³ìïåð³ÿë³çìó øóêàþòü îõîðîíè â Ìîñêâ³, äåìàñêóâàòè ìîñêîâñüêèé áîëüøåâèçì, ùî ñâî¿ ³ìïåð³ÿë³ñòè÷í³ çàì³ðè é äàë³ ïîíåâîëþâàòè Óêðà¿íó ïðèêðèâຠãàñëàìè áîðîòüáè äëÿ îáîðîíè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó
52
53
².
é ³íøèõ ïîíåâîëåíèõ íàðîä³â ïåðåä í³ìåöüêèì îêóïàíòîì, á) çäîáóòè äëÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ³ äëÿ éîãî íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíî¿ áîðîòüáè íàëåæíó ïîçèö³þ íà çîâí³øíüîìó ì³æíàðîäíüîìó â³äòèíêó. Ç öèòîâàíèõ âèùå ïîñòàíîâ êîíôåðåíö¿¿ ç ëþòîãî 1943 ð. íàî÷íî áà÷èìî, ùî óêðà¿íñüêèé íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíèé ðóõ íå ì³ã òàê ç âíóòð³øíüî-ïîë³òè÷íèõ ðàö³é, ÿê ³ ç çîâí³øíüî-ïîë³òè÷íèõ ìîìåíò³â ³òè íà áóäü-ÿêå äîãîâîðþâàííÿ ç í³ìöÿìè â ïèòàííÿõ ïîë³òè÷íîãî ³ â³éñüêîâîãî õàðàêòåðó. Òîìó é ñòàâëåííÿ êåð³âíèöòâà ðóõó äî êîíöåïö³¿ òâîðåííÿ ÷àñòèíè ïðè í³ìåöüêèõ çáðîéíèõ ñèëàõ ìóñ³ëî áóòè à ë³ì³íå íåãàòèâíå. Äëÿ óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ ç ïî÷àòêó 1943 ð. áóëî ÿñíî, ùî ͳìå÷÷èíà â³éíó ïðîãðຠ³ æîäí³ åêñïåðèìåíòè íàïðàâèòè äîòåïåð³øíº çëî ÷è ñïðîáè ñêð³ïèòè ñâî¿ ðÿäè ÷óæèì âîÿêîì íå âðÿòóþòü ¿¿ â³ä êàòàñòðîôè. Äëÿ óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ í³ìåöüêèé îêóïàíò áóâ òèì÷àñîâèì îêóïàíòîì, ÿêèé â³ä³éäå, à íà éîãî ì³ñöå ïðèéäå â³äâ³÷íèé âîðîã Óêðà¿íè Ìîñêâà. Éäó÷è íà äîãîâîðåííÿ ç í³ìöÿìè, óêðà¿íñüêèé âèçâîëüíèé ðóõ òðàòèâ áè ´ðóíò â íàðîä³ ³ â ñïðàâ³ äàëüøîãî ïðîäîâæåííÿ áîðîòüáè ïðîòè áîëüøåâèöüêîãî îêóïàíòà. ²äó÷è íà äîãîâîðåííÿ, õî÷ áè ò³ëüêè íà îäíîìó òåðåí³ ³ â îäí³é ñïðàâ³ â³éñüêîâîãî ñîþçó, óêðà¿íñüêèé âèçâîëüíèé ðóõ âòðàòèâ áè ìîðàëüíèé êàï³òàë, çäîáóòèé áîðîòüáîþ ïðîòè í³ìö³â, ïåðåä çîâí³øíèì ñâ³òîì. Íà æàëü, ïðèá³÷íèêè äèâ³ç³éíî¿ êîíöåïö³¿ é îðãàí³çàòîðè ñàìî¿ Äèâ³ç³¿ íå áðàëè, à ìîæå, íåäîîö³íþâàëè öèõ ìîìåíò³â ïîë³òè÷íîãî, ó âíóòð³øíüîìó ³ çîâí³øíüîìó àñïåêòàõ, õàðàêòåðó. ¯ì ïðèñâ³÷óâàëè ïåðåäóñ³ì ðàö³¿ ïðàêòè÷íî¿ íàòóðè, ÿê íàïð., ìîæëèâ³ñòü ðåãóëÿðíîãî âèøêîëó â³éñüêîâèõ êàäð³â, ñòâîðåííÿ ðåãóëÿðíî¿ óêðà¿íñüêî¿ â³éñüêîâî¿ îäèíèö³, îòðèìàííÿ çáðî¿ äî îáîðîíè ïåðåä ìîñêîâñüêî-áîëüøåâèöüêèì íà¿çíèêîì, îõîðîíà óêðà¿íñüêî¿ ìîëîä³ ïåðåä íàñèëüíèìè âèâîçàìè íà ðîáîòè â ͳìå÷÷èíó ³ ò. ä.  ³ìÿ ³ñòîðè÷íî¿ ïðàâäè òðåáà âèçíàòè, ùî öå íå ìîãëè áóòè ìàëîâàæí³ ðàö³¿, ³ ¿õ äèñêóòîâàíî â êîëàõ óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ íåçâè÷àéíî çàâçÿòî. Ôàêòîì áóëî, ùî óêðà¿íñüêå ï³äï³ëëÿ íå ìîãëî ³ íå áàæàëî âñ³õ ìîëîäèõ âîºííî çä³áíèõ ëþäåé ïåðåáðàòè ó ï³äï³ëüí³ â³éñüêîâ³ ôîðìàö³¿, ôàêòîì áóëî, ùî ï³äï³ëëÿ íå ìîãëî äàòè í³ íàëåæíîãî îçáðîºííÿ, í³ âèøêîëó â ñâî¿õ â³éñüêîâèõ øêîëàõ, ôàêòîì áóëî òàêîæ, ùî â óìîâàõ í³ìåöüêîãî ï³äï³ëëÿ íå áóëî ëåãêî ðîçâÿçóâàòè ïîñòà÷àííÿ äëÿ âæå ³ñíóþ÷èõ â³ää³ë³â ³ ñòàðøèíñüêèõ òà ï³äñòàðøèíñüêèõ øê³ë ³, âðåøò³, ôàêòîì áóëî òàêîæ, ùî â îðãàí³çàö³¿ óêðà¿íñüêèõ ï³äï³ëüíèõ ïîâñòàíñüêèõ ôîðìàö³é äîøêóëüíî â³ä÷óâàâñÿ
áðàê ôàõîâî âèøêîëåíèõ ñòàðøèíñüêèõ ³ ï³äñòàðøèíñüêèõ â³éñüêîâèõ êàäð³â. Ìîæëèâîñò³ ðîçâÿçàòè õî÷à á ÷àñòèííî ö³ ïèòàííÿ çà äîïîìîãîþ áîäàé òàêòè÷íîãî ìàíåâðó, ï³øîâøè íà òâîðåííÿ â Ãàëè÷èí³ çáðîéíèõ â³ää³ë³â â ðåãóëÿðíèõ ôîðìàõ, áóëè àæ íàäòî ïðèâàáëèâ³, ³ òîìó äèñêóòîâàíî ãàðÿ÷å öþ ïðîáëåìó íå ò³ëüêè â ëàâàõ ï³äï³ëëÿ, àëå é ó øèðîêèõ íàðîäíèõ ìàñàõ. Îäíà÷å, ö³ ðàö³¿ ïðàêòè÷íîãî õàðàêòåðó íå ìîãëè çð³âíîâàæèòè ïîë³òè÷íèõ ðàö³é, ÿê³ ïðîìîâëÿëè ïðîòè áóäü-ÿêî¿ ïîñòóïêè. Ïîñòóïêà îçíà÷àëà äèñêðèì³íàö³þ óêðà¿íñüêîãî âèçâîëüíîãî ðóõó. Òîìó ïîë³òè÷í³ ðàö³¿ ïåðåâàæàëè. Äî öüîãî äîëó÷óâàëîñÿ ùå é òå, ùî ç í³ìåöüêîãî áîêó íå áóëî æîäíèõ ãàðàíò³é ïîë³òè÷íîãî õàðàêòåðó â óêðà¿íñüê³é ñïðàâ³ ³ ïîòðàêòîâàíî ïèòàííÿ òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ ÿê íàñêð³çü ïðîâ³íö³éíó ïðîáëåìó îäíî¿ í³ìåöüêî¿ ïðîâ³íö³¿ ç óêðà¿íñüêèì íàñåëåííÿì, à íå ÿê ïðîáëåìó çàãàëüíîóêðà¿íñüêîãî, îòæå, âñ³õ çåìåëü Óêðà¿íè, âêëàäó ó áîðîòüáó ïðîòè áîëüøåâèöüêî¿ Ìîñêâè. Òðåáà âèçíàòè, ùî ì³æ òâîðöÿìè é îðãàí³çàòîðàìè Äèâ³ç³¿ áóëî áàãàòî ³äåàë³ñò³â, ÿê³ ñâÿòî â³ðèëè â ïðàâèëüí³ñòü ñâ ïîñòàíîâè. Ïåðåäóñ³ì áàãàòüîì ç íèõ ïðèñâ³÷óâàëè ñâ³òë³ ñòîð³íêè ìèíóëîãî, 19141918 ðð., òâîðåííÿ Ëå´³îíó ÓÑÑ â ðÿìöÿõ àâñòð³éñüêî¿ àð쳿, ðîëÿ ÓÑÑ â ï³çí³øîìó äåðæàâíîìó áóä³âíèöòâ³ é óêðà¿íñüêèõ âèçâîëüíèõ çìàãàííÿõ â ö³ëîìó. Öüîãî îáðàçó ìèíóëîãî íå ìîãëè ó äåêîãî ïðèòåìíèòè ñòðàõ³òòÿ, ÿê³ ä³ÿëèñü ó öåé æå ÷àñ íà á³ëüøèõ ïðîñòîðàõ óêðà¿íñüêèõ çåìåëü, áî ïðî ïîë³òèêó í³ìö³â íà ñõîä³ Óêðà¿íè çíàëè âîíè ó á³ëüøîñò³ âèïàäê³â ò³ëüêè ïîñåðåäíüî, ³ òî íåïîâíî. Êîëè æ ³ çíàëè, òî ñïîä³âàëèñü, ùî ͳìå÷÷èíà áóäå ïðèìóøåíà çì³íèòè ñâîº ïîë³òè÷íå ñòàâëåííÿ äî óêðà¿íö³â ï³ñëÿ íåâäà÷ ³ ã³ðêîãî äîñâ³äó íà ñõîä³. Íàòîì³ñòü óêðà¿íñüêå ï³äï³ëëÿ, ÿêå íà êîæíîìó êðîö³ ³ íà âñ³õ çåìëÿõ Óêðà¿íè áåçïîñåðåäíüî çóñòð³÷àëîñü ç íèù³âíîþ ïîë³òèêîþ í³ìö³â, ìàëî ìîæëèâ³ñòü ïîçáóòèñü âñÿêèõ ³ëþç³é â öüîìó íàïðÿì³, òîìó ìîãëî á³ëüø òâåðåçî îö³íþâàòè öüîãî÷àñíó ñèòóàö³þ. Íàä³é íà çì³íó ïîë³òè÷íîãî êóðñó í³ìö³â ó ñòàâëåíí³ äî Óêðà¿íè óêðà¿íñüêå ï³äï³ëëÿ íå ìàëî, âðåøò³ íàâ³òü, ÿê ³ âðàõîâóâàíî ÷àñîì òàêó ìîæëèâ³ñòü, òî â ïåðåêîíàíí³ êåð³âíèê³â óêðà¿íñüêîãî âèçâîëüíîãî ðóõó çì³íà öÿ ïðèéøëà á óæå çàï³çíî, áî ͳìå÷÷èíà íåìèíó÷å êîòèëàñÿ äî ïîë³òè÷íî¿ ³ ì³ë³òàðíî¿ êàòàñòðîôè. Êîëè ç ïåðñïåêòèâè íåäîâãèõ ùå ðîê³â äîâîäèòüñÿ äàòè îö³íêó óñ³é àêö³¿ â íàïðÿì³ ñòâîðåííÿ óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ ïðè í³ìåöüêèõ çáðîéíèõ ñèëàõ, òî â óñ³õ óêðà¿íö³â ïîâèííî ïåðåìîãòè, ìàþ íà óâàç³ òàêîæ ñåðåäîâèùå óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ, ïåðåêîíàííÿ, ùî ³í³ö³àòîðè ñàìî¿ ³äå¿ òâîðåííÿ óêðà¿íñüêî¿
54
55
÷àñòèíè, ÿê ³ îñîáëèâî ó÷àñíèêè ö³º¿ çáðîéíî¿ ôîðìàö³¿ ìàëè òàêè ïåðåä î÷èìà óêðà¿íñüêó ðàö³þ ³ áàæàëè ñêð³ïëåííÿ óêðà¿íñüêîãî ì³ë³òàðíîãî, à â ïåðñïåêòèâ³ ìàéáóòíüîãî ðîçâèòêó é ïîë³òè÷íîãî ïîòåíö³àëó, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî â îö³íö³ ï î ë ³ ò è ÷ í î ¿ ñèòóàö³¿ ³ ñàìîãî ïîë³òè÷íîãî ôîíó, íà ÿêîìó ïî䳿 ðîçãîðòàëèñÿ, òà â äåÿêèõ òàêòè÷íèõ ïðèéîìàõ, ïðî ÿê³ íèæ÷å áóäå ãîâîðåíî, ìîãëè ïîìèëÿòèñü. ² ñàìå öå ìóñèìî âèíåñòè ÿê ëåêö³þ äëÿ ìàéáóòíüîãî, ùîá íå æåðòâóâàòè òàì, äå öå áåçíàä³éíî ³ íåäîö³ëüíî, ïîë³òè÷íèìè çàñàäíè÷èìè ìîìåíòàìè â ³ìÿ, ìîæå, õâèëåâèõ ïðàêòè÷íèõ äîñÿãíåíü. Áóâàþòü òàê³ ìîìåíòè â æèòò³ íàö³é, äå ö³ ïîìèëêè âàæêî çð³âíîâàæèòè ³ äå ö³ëà íàö³ÿ ìóñèòü äîðîãî çà íèõ ïëàòèòè. Ïðàâäà, â äàíîìó âèïàäêó âñ³ íåäîòÿãíåííÿ ³ äåÿêà íåïðîäóìàí³ñòü ÷è íàâ³òü âåëèêèé ³äåàë³çì òà íåðåàëüíà â³ðà çð³âíîâàæèëèñü ñêîðî áîðîòüáîþ ÓÏÀ ³ íåçëàìíîþ ïîñòàâîþ óêðà¿íñüêèõ ðåâîëþö³éíèõ ñèë, à òàêîæ ³ ïîñòàâîþ ñàìî¿ Äèâ³ç³¿ ó â³äíîøåíí³ äî í³ìåöüêîãî îêóïàíòà. Óâåñü öåé ïåðøèé ïåð³îä òâîðåííÿ é ³ñíóâàííÿ Äèâ³ç³¿ àæ äî òðàã³÷íî¿ áèòâè ï³ä Áðîäàìè, êîëè ìîæåìî ñüîãîäí³ ñïîê³éí³øå ãëÿä³òè âæå íà ïðîéäåíèé øëÿõ, êîøòóâàâ óñüîìó óêðà¿íñòâó áàãàòî çàéâîãî òðóäó, çàéâèõ ïîëåì³ê, áàãàòî â íüîìó íàçáèðàëîñÿ êîíôë³êòîâîãî ìàòåð³ÿëó ³ âñüîãî òàêîãî, ùî ïîçà íàâåäåíèìè ïîë³òè÷íèìè é ïðàêòè÷íèìè ðàö³ÿìè, çà ÿê³ âåäåíî ñï³ð, ìîæíà áóëî ïðè ³íø³é ïîë³òè÷í³é ïîñòàâ³ ö³ëîãî óêðà¿íñüêîãî ãðîìàäÿíñòâà îìèíóòè òà çàîùàäèòè íåïîòð³áíå ðîçîãíþâàííÿ ïðèñòðàñòåé. Ìîæíà áóëî öå âñå îìèíóòè, à áîäàé çìåíøèòè òåðòÿ ³ ïîë³òè÷í³ ðîçõîäæåííÿ çà óìîâè ò³ñí³øî¿ ñï³âïðàö³ ³ ïîñò³éíîãî, áåç âçàºìíèõ óïåðåäæåíü îáì³íó äóìîê ì³æ óêðà¿íñüêèì ï³äï³ëëÿì ³ ò. çâ. ëåãàëüíèì ñåêòîðîì óêðà¿íñüêîãî æèòòÿ, îñîáëèâî íà çàõ³äíüîóêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ, äå ëåãàëüíèé ñåêòîð áóâ òàêè ì³öíèé ³ ì³ã ìàòè âïëèâ íà õ³ä ïîä³é íà óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ. Íà æàëü, ì³æ ï³äï³ëëÿì ³ ëåãàëüíèì ñåêòîðîì çàëÿãëà íåçâè÷àéíî ãëèáîêà ïð³ðâà. Ñïðè÷èíèëèñü äî öüîãî â âåëèê³é ì³ð³ ïîë³òè÷í³ àíòàãîí³çìè, ÿê³ ³ñíóâàëè ì³æ äâîìà íàö³îíàë³ñòè÷íèìè îðãàí³çàö³ÿìè, ç ÿêèõ îäíà ä³ÿëà â ï³äï³ëë³, äðóãà ñòàðàëàñÿ çàêð³ïëþâàòè ñâî¿ ïîçèö³¿ íà ëåãàëüíîìó â³äòèíêó. Ö³ ãðóïîâ³ ïðèñòðàñò³ ïåðåíîñèëèñü íà ö³ëå ãðîìàäÿíñòâî ³ äîâîäèëè äî ðîçîãíþâàííÿ âçàºìîâ³äíîñèí òà íàêëàäàëè ñâîþ ïå÷àòü íà òîä³øíå óêðà¿íñüêå æèòòÿ. Íåäîñòà÷à êîîðäèíàö³¿ ì³æ öèìè ñåêòîðàìè óêðà¿íñüêîãî æèòòÿ äîâîäèëà äî ïîñò³éíèõ êîíôë³êò³â, ³ öå ïîñëàáëþâàëî ââåñü óêðà¿íñüêèé ïîòåíö³ÿë òà íå äîçâîëÿëî ó âàæëèâèõ ïèòàííÿõ ïðèéìàòè ïåâíèõ óçã³äíåíèõ ð³øåíü. Âñå æèòòÿ ïëèëî äâîìà ð³çíèìè øëÿõàìè. Òîíê³ íèòêè, ÿê³ âäåðæóâàíî ç ï³äï³ëëÿì äî ãðîìàäñüêîãî ñåêòîðà áóëè íàäòî ñëàáèìè,
³ çàâæäè ãðîçèëà íåáåçïåêà, ùî é âîíè ïîðâóòüñÿ. Ñàìå òàêà ñèòóàö³ÿ ñòâîðèëà ö³ëèé ðÿä íåïîðîçóì³íü, ÿê³ ò³ëüêè ç òðóäîì âäàâàëîñü îáîì ñòîðîíàì ÷åðåç îö³ íåçàì³òí³ ñëàá³ êîíòàêòè ïîëàãîäæóâàòè. Ïåðåäóñ³ì ö³ëà êàìïàí³ÿ äîâêðóãè òâîðåííÿ Äèâ³ç³¿ ïðèáðàëà íåáàæàíèõ ³ äëÿ óêðà¿íñüêî¿ ñïðàâè ð³øó÷å øê³äëèâèõ ôîðì, ç êàìïàí³ºþ çà Äèâ³ç³þ çëó÷åíî êàìïàí³þ ïðîòè óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ. Çðó÷íî àðàíæîâàíà í³ìöÿìè àêö³ÿ áóëà äåÿêèìè óêðà¿íñüêèìè ÷èííèêàìè ï³äõîïëåíà. Îðãàí³çóþ÷è Äèâ³ç³þ, í³ìö³ áàæàëè çàâäàòè óäàðó ³ñíóþ÷îìó óêðà¿íñüêîìó ï³äï³ëëþ òà íå äîïóñòèòè äî òâîðåííÿ çáðîéíèõ ïîâñòàíñüêèõ ÷àñòèí. Ïîñèïàëèñü îáâèíóâà÷åííÿ, ëàéêè ³ íåïåðåá³ðëèâà â çàñîáàõ ïðîïà´àíäà. Óêðà¿íñüêå ï³äï³ëëÿ íå ìîâ÷àëî é ïî÷àëî â³äïîâ³äàòè. Äëÿ ï³äï³ëëÿ áóëî áàãàòî âàæ÷å ìîá³ë³çóâàòè óêðà¿íñüêó ìîëîäü, áî ³ òâåðäå æèòòÿ âîÿêà-ïîâñòàíöÿ, ³ âñ³ ç öèì çâÿçàí³ íåâèãîäè âèìàãàëè áàãàòî ³äåéíîãî çàïàëó, ñàìîâ³äðå÷åííÿ é ãàðòó, á³ëüøå ó âñÿêîìó ðàç³, í³æ ãîòîâ³ñòü éòè â ðåãóëÿðíó àðì³þ, Óêðà¿íñüêå ï³äï³ëëÿ ìóñ³ëî âæèòè âñ³õ çàñîá³â àðãóìåíòàö³¿ íà òå, ùîá òâîðåííÿ çáðîéíîãî ðàìåíè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ÿê öå çàïëÿíîâàíî â ïîñòàíîâàõ êîíôåðåíö³¿, ìîæíà áóëî ðåàë³çóâàòè. Òîìó íå äèâî, ùî â öåé ÷àñ ïîñèïàëèñü îáîñòîðîíí³ îáâèíóâà÷åííÿ. Íà ð³çí³ çàêëèêè äî ë³ñîâèõ áàíä ïðèõîäèëà â³äïîâ³äü ïðî äåðæàâíèõ çðàäíèê³â. Íàä ö³ºþ ïðèêðîþ ³ çàéâîþ êàìïàí³ºþ íå áóäåìî çóïèíÿòèñÿ, âîíà íàäòî áîëþ÷à â ³ñòî𳿠îñòàíí³õ ðîê³â óêðà¿íñüêèõ âèçâîëüíèõ çìàãàíü, ùîá ðàíó â³äíîâëþâàòè. Õî÷åìî ò³ëüêè ñòâåðäèòè, ùî çàâäÿêè ï³çí³øîìó òàêòîâ³ îáîõ ñòîð³í, í³ìåöüêèé ìàíåâð çðîáèòè Äèâ³ç³þ êàìåíåì ïðåòêíîâåí³ÿ â óêðà¿íñüêîìó îðãàí³çì³ íå âäàâñÿ, ³ âæå çà êîðîòêèé ÷àñ áîðîòüáà áóëà ïðèïèíåíà. Ïåðåäóñ³ì óêðà¿íñüêå ï³äï³ëëÿ çðîçóì³ëî ³ñòèíó, ùî íå âäàñòüñÿ ïåðåøêîäèòè â îðãàí³çàö³¿ Äèâ³ç³¿, íåçâàæàþ÷è íà ïðèíöèïîâå çàïåðå÷åííÿ ñàìî¿ êîíöåïö³¿ ó÷àñòè óêðà¿íö³â â í³ìåöüêèõ ÷àñòèíàõ.  Ãàëè÷èí³ áóëî áàãàòî ìîëîäîãî áîºçäàòíîãî åëåìåíòó, ÿêèé äî ï³äï³ëüíèõ ôîðìàö³é àáî íå íàäàâàâñÿ, àáî íå õîò³â ³òè, àáî íå áóëî äëÿ íüîãî ì³ñöÿ. Äàë³ áóâ òàêîæ åëåìåíò, ÿêèé ³øîâ äî Äèâ³ç³¿, ðÿòóþ÷èñü ïåðåä ïðèìóñîâèì âèâîçîì íà ôàáðè÷íó ïðàöþ â ͳìå÷÷èí³. Áóâ òàêîæ ³äåéíèé åëåìåíò, ÿêèé ïðèíöèïîâî áóâ ãîòîâèé âêëþ÷èòèñÿ â áîðîòüáó, àëå ò³ëüêè â ðåãóëÿðíèõ ôîðìàö³ÿõ. Ùîá ïåðåøêîäèòè ìîá³ë³çàö³¿ Äèâ³ç³¿, òðåáà áóëî ìàðíî âèòðà÷àòè åíåðã³þ íà â³äòèíêó, ÿêèé ð³øó÷å â îáëè÷÷³ íàñòóïíèõ ïîä³é ³ çàãðîçè íîâî¿ îêóïàö³¿ áîëüøåâèêàìè íå ìàâ âåëèêîãî çíà÷åííÿ. ² òîìó êåð³âíèöòâî íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíîãî ðóõó íà Óêðà¿í³, çÿñóâàâøè ñâîº íåãàòèâíå ñòàâëåííÿ äî êîíöåïö³¿
56
57
òâîðåííÿ óêðà¿íñüêî¿ ÷àñòèíè â ðÿìöÿõ í³ìåöüêèõ çáðîéíèõ ñèë, ïðèñâÿòèëî ñâîþ óâàãó òâîðåííþ ïîâñòàíñüêèõ ÷àñòèí, òèì á³ëüøå, ùî ðåéä ÷åðâîíèõ ïàðòèçàí ï³ä êåð³âíèöòâîì Êîâïàêà ë³òîì 1943 ð. íàêàçóâàâ íåãàéíî ä³ÿòè ³ âèñòóïàòè çáðîéíî. Íàá³ð äî Äèâ³ç³¿ ï³øîâ ñâî¿ì íîðìàëüíèì ïîðÿäêîì, õî÷ äîâîäèòüñÿ ñòâåðäèòè, ùî çàâäÿêè àêö³¿ ï³äï³ëëÿ â ñàìèõ ïî÷àòêàõ íàá³ð â³äáóâàâñÿ âæå ç íå òàêèì åíòóç³ÿçìîì ³ íå ìàâ òèõ óñï³õ³â, íà ÿê³ ñïî÷àòêó ðîçðàõîâóâàëè îñîáëèâî í³ìåöüê³ ÷èííèêè. Ç äðóãîãî áîêó, òàêîæ ³ â êîëàõ ïðèõèëüíèê³â äèâ³ç³éíî¿ êîíöåïö³¿ ä³éøëî äî çàëèøåííÿ ïðîïà´àíäè ïðîòè ï³äï³ëëÿ; íàâïàêè, â öåé ÷àñ ì³æ â³éñüêîâèêàìè, ÿê³ ïðàöþâàëè, íàïð., ó ³éñüêîâ³é Óïðàâ³, òà â³éñüêîâèìè êîëàìè Ãîëîâíîãî Øòàáó ÓÏÀ ä³éøëî äî çàò³ñíþâàííÿ êîíòàêò³â, ïðàêòè÷íèõ ³ òåîðåòè÷íèõ ïîðàä, îïðàöþâàííÿ â³éñüêîâèõ ïëÿí³â, âèøê³ëüíèõ ìàòåð³ÿë³â äëÿ ñòàðøèíñüêèõ ³ ï³äñòàðøèíñüêèõ øê³ë ÓÏÀ ³ ò. ä. Æèâ³ ùå ó÷àñíèêè öèõ ïîä³é ³ ñï³âïðàö³âíèêè ç Ãîë. Øòàáîì ÓÏÀ ìîãëè á òóò äîïîâíèòè ö³ çàãàëüíèêîâ³ äàí³. Õî÷åòüñÿ ò³ëüêè ç ðàä³ñòþ ñòâåðäèòè, ùî â³éñüêîâèêè çíàéøëè ñï³ëüíó ìîâó ì³æ ñîáîþ ó öåé ïîë³òè÷íî ñêëàäíèé ÷àñ. Ïî÷àòêîâå ð³çêå ñòàâëåííÿ ï³çí³øå çì³íèëîñÿ, ³, ðàõóþ÷èñü ç ðåàëüíèìè ìîæëèâîñòÿìè òà ôàêòè÷íèì ñòàíîì, ïîñëàíî íàâ³òü ïåâíó ê³ëüê³ñòü ëþäåé, ùî îðãàí³çàö³éíî ÷è ñèìïàò³ÿìè ñòîÿëè ïî áîö³ óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíîãî ï³äï³ëëÿ, äî Äèâ³ç³¿, áåðó÷è äî óâàãè ìîìåíòè ïðàêòè÷íîãî õàðàêòåðó âèøêîëåííÿ, íàáóòòÿ çáðî¿ òà äáàííÿ, ùîá íå äîïóñòèòè äî ðîçãîðíåííÿ âîðîæíå÷³ ì³æ Äèâ³ç³ºþ é óêðà¿íñüêèì ï³äï³ëëÿì. Íàñë³äêîì öüîãî ö³ëèé ðÿä ñòàðøèí, ï³äñòàðøèí ³ ñòð³ëüö³â âåðíóëèñÿ ï³çí³øå, ï³ñëÿ çàâåðøåíîãî âèøêîëó, â ðÿäè ÓÏÀ. Íà ï³äñòàâ³ îô³ö³éíèõ ñòâåðäæåíü í³ìåöüêîãî êîìàíäóâàííÿ âæå çà ïåðø³ ì³ñÿö³ âèáóëî ç Äèâ³ç³¿ ³ ïåðåéøëî íà á³ê ÓÏÀ áëèçüêî 600 îñ³á. Ç ïî÷àòêîì 1944 ð., íàâåñí³, ïî÷àëè ãîâîðèòè ïðî òå, ùî Äèâ³ç³ÿ ìຠáóòè ïåðåêèíåíà íà ñõ³äí³é ôðîíò, ÿêèé âñå á³ëüøå çáëèæàâñÿ äî çàõ³äíüîóêðà¿íñüêèõ çåìåëü. Íà ï³äñòàâ³ â³ñòîê, ÿê³ ä³éøëè äî êåð³âíèöòâà óêðà¿íñüêèì íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíèì ðóõîì, Äèâ³ç³ÿ ìàëà îïèíèòèñÿ íà â³äòèíêó ôðîíòó â Ñòàíèñëàâ³âñüê³é îáëàñò³.  öåé ÷àñ â îáëàñò³ îïåðóâàëè á³ëüø³ çºäíàííÿ ÓÏÀ, ãîëîâíîþ áàçîþ áóâ òîä³ ×îðíèé ë³ñ. Òàì îïåðóâàëè á³ëüø³ â³ää³ëè çíàíèõ êîìàíäèð³â ÓÏÀ, ÿê³ ï³çí³øå âïàëè â áîÿõ ç áîëüøåâèêàìè, ì³æ ³íøèìè ñë. ï. ê-ð гçóí, ñë. ï. ê-ð ×åðíèê, ñë. ï. ê-ð Ãàìàë³ÿ òà ³íø³.  ×îðíîìó ë³ñ³ âåëèñü òàêîæ áî¿ ç ÷åðâîíèìè ïàðòèçàíàìè òà ñêèíåíèìè ïàðàøóòèñòàìè, âîäíî÷àñ âåäåíî îáîðîíí³ áî¿ ïðîòè í³ìåöüêèõ àêö³é, çàâäàííÿì
ÿêèõ áóëî î÷èùåííÿ òåðåíó â³ä ïàðòèçàíñüêèõ, ÿê îô³ö³éíî ãîâîðåíî, áàíä. Îäíà÷å, ÓÏÀ âèéøëà ïåðåìîæíî ç öèõ áî¿â, ³ âðåøò³ ×îðíèé ë³ñ òà ñóñ³äí³ ç íèì òåðåíè áóëè çâ³ëüíåí³ â³ä îêóïàíòñüêèõ â³éñüê. Ââåñü òåðåí òâîðèâ îäíó ò. çâ. ðåñïóáë³êó ÓÏÀ. Áîéîâèìè ä³ÿìè â³ää³ë³â ÓÏÀ êåðóâàâ â öüîìó ÷àñ³ òîä³øí³é êîìàíäèð ²V-òî¿ Âîºííî¿ Îêðóãè, ê-ð Ãóöóë. Çãàäóºìî ö³ ïî䳿 òîìó, ùî ñàìå â³ñòêó ïðî ìîæëèâå ïåðåêèíåííÿ Äèâ³ç³¿ â òåðåí Ñòàíèñëàâ³âùèíè ñïðèéíÿòî â êîëàõ óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ ³ç âäîâîëåííÿì. ³äêèíåíî òîä³ äóìêó, ùîá í³ìö³ ìîãëè âæèòè Äèâ³ç³þ äî ïîáîðþâàííÿ â³ää³ë³â ÓÏÀ, íàòîì³ñòü âñ³ ðàä³ëè òèì, ùî ç Äèâ³ç³ºþ âäàñòüñÿ íàâÿçàòè ò³ñíèé êîíòàêò, ùî çà ¿¿ äîïîìîãîþ âäàñòüñÿ îòðèìàòè á³ëüøå çáðî¿ òà âîºííîãî çíàðÿääÿ, ùî ìîæíà áóäå âðåøò³ âîÿêàìè é ñòàðøèíàìè Äèâ³ç³¿ ïîïîâíèòè êàäðè ÓÏÀ. Òåðåí Ñòàíèñëàâ³âùèíè â³äïîâ³äàâ óñ³ì âèìîãàì, ùîá òàê³ çâÿçêè íàëàäíàòè. Òîìó ïðèêðîþ íåñïîä³âàíêîþ äëÿ êåð³âíèöòâà âèçâîëüíèì ðóõîì áóëà â³ñòêà, ùî Äèâ³ç³þ ïåðåêèäàþòü áåçïîñåðåäíüî íà ôðîíò á³ëÿ Áðîä³â. Áåçïîñåðåäí³ñòü ôðîíòó, íåï³äãîòîâàí³ñòü öèõ òåðåí³â äî ïðîâåäåííÿ âåëèêèõ àêö³é ñï³ëüíî ç Äèâ³ç³ºþ, åâàêóàö³ÿ íàñåëåííÿ ç ïðèôðîíòîâî¿ ñìóãè, ðîçãóáëåí³ñòü, ÿêà âèòâîðèëàñÿ â ö³ëîìó òåðåí³ ç ïðèâîäó íåíàä³éíîãî íàáëèæåííÿ ôðîíòó, ïîòðåáà ïðèãîòîâàíü îðãàí³çàö³éíèõ êàäð³â äî íîâî¿ áîëüøåâèöüêî¿ ä³éñíîñòè, îöå âñå íå äîçâîëèëî ïëàíîâî ïðîâåñòè âñ³ çàäóìè, ÿê³ ëåæàëè ïî ë³í³¿ óêðà¿íñüêèõ ³íòåðåñ³â, à òàêîæ ïî ë³í³¿ ³íòåðåñ³â óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ ³ âîÿöòâà Äèâ³ç³¿.  óìîâàõ áåçïîñåðåäí³õ ôðîíòîâèõ ä³é âàæêî áóëî ðåàë³çóâàòè íàì³÷åí³ ïëàíè. Òà íåçâàæàþ÷è íà öå, ñòàðøèíè ³ ñòð³ëüö³ Äèâ³ç³¿, ùî ïåðåáóâàëè ê³ëüêàíàäöÿòü äí³â ó ôðîíòîâ³é ñìóç³ ³ â áåçóïèííèõ áîÿõ ç ïåðåâàæàþ÷èì âîðîãîì, íàâÿçàëè êîíòàêòè ÿê ç îïåðóþ÷èìè òàì íåâåëèêèìè â³ää³ëàìè ÓÏÀ, ÿê³ ïåðåîðãàí³çîâóâàëèñü, ùîá ó ìàëèõ ãðóïàõ ïåðåòðèâàòè ïåðåõ³ä ôðîíòó, òàê ³ ç óêðà¿íñüêèì ï³äï³ëëÿì. Âïðîäîâæ öèõ äí³â íà ôðîíò³ íå äîõîäèëî í³äå äî áóäü-ÿêèõ ñóòè÷îê ì³æ â³ää³ëàìè Äèâ³ç³¿ ³ â³ää³ëàìè ÷è ãðóïàìè ÓÏÀ. Ñòâîðèëèñÿ íàéá³ëüø äðóæí³ â³äíîñèíè, ÿê³ çàêð³ïëþâàëèñü îäíèì ñï³ëüíèì áîëþ÷èì ïåðåæèâàííÿì çàãðîçîþ íàéá³ëüøîãî âîðîãà Óêðà¿íè, áîëüøåâèöüêî¿ Ìîñêâè. Ïðàâäà, íå áóëî í³ ìîæëèâîñòåé, í³ äîö³ëüíîñòè, ùîá ÓÏÀ ïåðåáèðàëà îêðåì³ â³ää³ëè Äèâ³ç³¿ â ñâî¿ ëàâè, íàòîì³ñòü âèÿâîì äðóæíüîñòè ³ ãîòîâîñòè ïîìîãòè â³ää³ëàì ÓÏÀ é óêðà¿íñüêîìó ðåâîëþö³éíîìó ï³äï³ëëþ òðåáà ââàæàòè ôàêò ïîâàæíî¿ ìàòåð³ÿëüíî¿ äîïîìîãè ç áîêó Äèâ³ç³¿ äëÿ â³ää³ë³â ÓÏÀ. Ñòàðøèíè ³ âîÿêè Äèâ³ç³³¿ ïîòàéêè â³ä í³ìö³â ïåðåäàâàëè äëÿ â³ää³ë³â ÓÏÀ ìàñîâî çáðîþ òà âñÿêå âîºííî-òåõí³÷íå ïðèëàääÿ.
58
59
 ÿê³é ê³ëüêîñòè ïåðåäàíî, ïðî öå ìîãëè á ñêàçàòè ò³ ñòàðøèíè é âîÿêè Äèâ³ç³¿, ÿê³ âåëè öþ àêö³þ ïåðåäà÷³ çáðî¿ é òåõí³÷íîãî ïðèëàääÿ.* Çà íåïîâíèìè äàíèìè, ÿê³ îïèíèëèñÿ òîä³ â ðóêàõ êîìàíäóâàííÿ ÓÏÀ, ö³ºþ çáðîºþ é àìóí³ö³ºþ çàáåçïå÷åíî é âèðÿäæåíî äâà ñèëüí³ êóðåí³ ÓÏÀ. Áîëüøåâèöüêèé íàñòóï ³ íåï³äãîòîâàí³ñòü òåðåíó Äèâ³ç³¿ â ö³ëîìó íå äîçâîëÿëè ðåàë³çóâàòè öüîãî ïëÿíó. Ùîéíî ï³ñëÿ êàòàñòðîôè íà ôðîíò³ ò³, ùî âðÿòóâàëèñü, ïåðåéøëè äî â³ää³ë³â ÓÏÀ.  ÿê³é ê³ëüêîñò³, ïðî öå, íà ï³äñòàâ³ ³ñíóþ÷èõ çà êîðäîíîì ìàòåð³ÿë³â, íå ìîæíà í³÷îãî ïåâíîãî ñêàçàòè.  êðàºâèõ çâ³òàõ ïðè ïåðñîíàëüíèõ äàíèõ, çîêðåìà ïðè ïåðñîíàëüíèõ äàíèõ ïðî çàãèáëèõ, äóæå ÷àñòî çóñòð³÷àþòüñÿ àâòîá³îãðàô³÷í³ íîòàòêè ïðî òå, ùî ÿêèéñü âîÿê, ñòàðøèíà ÷è ï³äñòàðøèíà ÓÏÀ áóâ ñâîãî ÷àñó âîÿêîì Äèâ³ç³¿. Ùîá íàâåñòè áîäàé îäèí ïðèêëàä, ïîäàºìî òóò, ùî ñòàðøèíà Äèâ³ç³¿ Á. Ãâîçäåöüêèé (ïñåâäî Åì³ð-Êîðà) ï³ñëÿ ðîçáèòòÿ Äèâ³ç³¿ îïèíèâñÿ â îäíîìó ç â³ää³ë³â ÓÏÀ ³ ö³ëêîì âèïàäêîâî çóñòð³â éîãî â ÷àñ ñâ ïîäîðîæ³ Ãîë. Êîìàíäèð ÓÏÀ, Ãåí. Ò. ×óïðèíêà. Ãâîçäåöüêèé áóâ îñîáèñòèì çíàéîìèì ³ ïðèÿòåëåì Ãåí. Ò. ×óïðèíêè. ϳñëÿ ö³º¿ çóñòð³÷³ Åì³ð-Êîðà áóâ â³äêîìàíäèðîâàíèé äî â³ää³ëó çâÿçêó ïðè Ãîë. ³éñüêîâîìó Øòàá³ ÓÏÀ, çà äîðó÷åííÿì ÿêîãî ïðîâàäèâ âåñíîþ ³ ë³òîì 1945 ð. ðîçìîâè ç ïîëüñüêèì íàö³îíàëüíèì ï³äï³ëëÿì, êîíêðåòíî ç â³éñüêîâîþ îðãàí³çàö³ºþ Â²Í (Âîëüíîñüöü ³ ͺïîäëºãëîñüöü). ³í çàãèíóâ âîñåíè 1945 ð., âèêîíóþ÷è ñâîº çàâäàííÿ. Íàñë³äêîì ï³äãîòîâíèõ ðîçìîâ, ÿê³ â³í ïðîâàäèâ ç ²Í-îì, ä³éøëî äî íàâÿçàíü äîáðèõ âçàºìèí ç ïîëüñüêèì ï³äï³ëëÿì íà óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ, ùî ââ³éøëè â ñêëàä ò. çâ. äåìîêðàòè÷íî¿ Ïîëüù³, òà äîâåäåíî äî ñï³ëüíèõ âîºííèõ ä³é ÓÏÀ ³ Â²Í íà öèõ òåðåíàõ. Õî÷ íå äèñïîíóºìî çàðàç áàãàòèìè äàíèìè ïðî êîëèøí³õ âîÿê³â Äèâ³ç³¿ â ðÿäàõ ÓÏÀ, îäíà÷å, ìóñèìî ïðèéíÿòè, ùî ðîëÿ, ÿêó âîíè ï³ñëÿ êàòàñòðîôè á³ëÿ Áðîä³â â³äîãðàëè â îðãàí³çóâàíí³, ó âèøêîë³ ³ â áîºâèõ àêö³ÿõ ÓÏÀ â íàñòóïíèõ ðîêàõ, ïîâàæíà. Âèñâ³òëåííÿ öüîãî ïèòàííÿ ìóñèìî çàëèøèòè ïîêè ùî ìàéáóòíüîìó. Îäíå òðåáà ñòâåðäèòè, ùî âñ³ âîÿêè ÓÏÀ, íåçâàæàþ÷è íà òå, ç ÿêèõ ôîðìàö³é âîíè ïîõîäèëè, ÷è òî ç ÷åðâîíî¿ àð쳿, ÷è ç í³ìåöüêèõ ôîðìàö³é, ìóæíüî áîðîëèñü, à áàãàòî ç íèõ âïàëî íà ïîë³ ñëàâè ÿê âî¿íè Óêðà¿íñüêî¿ Ïîâñòàíñüêî¿ Àð쳿, ìàþ÷è íà óâàç³ ºäèíî óêðà¿íñüêèé íàö³îíàëüíèé ³äåàë, óêðà¿íñüêó íåçàëåæíó äåðæàâó. Óí³ôîðì, ÿêèé âîíè â ñêëàäíèõ óìîâèíàõ ìóñ³ëè ïåðåä öèì íà ñåáå âäÿãíóòè, ùîá çäîáóòè * Äèâ. ñïîìèíè ïïîëê. Äîëèíñüêîãî: Ìè ³ ÓÏÀ ï³ä Áðîäàìè.
60
â³éñüêîâå çíàííÿ ³ æåðòâóâàòè íèì äëÿ óêðà¿íñüêî¿ ñïðàâè, í³êîëè íå çóì³â çì³íèòè äóø³ óêðà¿íñüêîãî âîÿêà. ³í çàâæäè çàëèøèâñÿ âî¿íîì Óêðà¿íè. ²². ϳñëÿ êàòàñòðîôè íà ôðîíò³ á³ëÿ Áðîä³â â³ää³ëè Äèâ³ç³¿ ïî÷àëè çáèðàòèñü â Ñò. Ñàìá³ðñüêîìó ðàéîí³. Íà ï³äñòàâ³ äàíèõ, ÿê³ òîä³ äîõîäèëè äî ï³äï³ëëÿ, â äðóã³é ïîëîâèí³ ëèïíÿ ç³áðàëîñü òàì á³ëÿ äâîõ òèñÿ÷ âîÿê³â Äèâ³ç³¿.  ê³íö³ ëèïíÿ òåðåí Ñò. Ñàìá³ðùèíè áóâ íàïîâíåíèé òàêîæ ð³çíèìè â³ää³ëàìè ÓÏÀ, ùî â òîé ÷àñ ïðèãîòîâëÿëèñü äî ïåðåõîäó ôðîíòó. Çðåøòîþ, êîíöåíòðàö³ÿ á³ëüøèõ â³ää³ë³â ÓÏÀ â òîìó ÷àñ³ â òèõ òåðåíàõ áóëà çóìîâëåíà òàêîæ òèì, ùî äëÿ îõîðîíè ² Âåëèêîãî Çáîðó ÓÃÂÐ, ùî â³äáóâàâñÿ òàì â ïîëîâèí³ ëèïíÿ 1944 ð., ñòÿãíåíî ñèëüí³ø³ ãðóïè ÓÏÀ. Êîðîòêèé ïîáóò ÷àñòèí Äèâ³ç³¿ íà öüîìó òåðåí³, ÿê³ ïðèãîòîâëÿëèñü äî ïåðåõîäó íà ìàäÿðñüêó òîä³ òåðèòîð³þ, íà ï³âäåíü â³ä Êàðïàò, âèêîðèñòàíî äëÿ íàâÿçàííÿ äðóæí³õ âçàºìèí. Ç áîêó äåÿêèõ ñòàðøèí Äèâ³ç³¿ ïîäàíî â³ñòêó, ùîá çóñòð³íóòèñü äëÿ îáãîâîðåííÿ äåÿêèõ âàæëèâèõ ïèòàíü. Ðîçìîâà â³äáóëàñÿ â îäíîìó ç ê³íöåâèõ äí³â ëèïíÿ, óâå÷îð³, íåäàëåêî ñ. Ñïàñ. Ó÷àñòü ó çóñòð³÷³ áðàëè: â³ä Äèâ³ç³¿ ìàéîð (â Äèâ³ç³¿, ìàáóòü, ñîòíèê) Í., êîëèøí³é ñòàðøèíà Àð쳿 ÓÍÐ, ç äîðó÷åííÿ ÓÏÀ àâòîð öèõ ðÿäê³â. Àâòîð ìàâ äîðó÷åííÿ ïîâåñòè ðîçìîâè ïî ë³í³¿ ïåðåõîäó áîºçäàòíèõ â³ää³ë³â Äèâ³ç³¿ â îêîëèøí³ ë³ñè òà âêëþ÷åííÿ ¿õ â ðÿäè ÓÏÀ ³ ìîæëèâ³ñòü ïåðåäà÷³ á³ëüøî¿ ê³ëüêîñòè çáðî¿ òà â³éñüêîâî-òåõí³÷íîãî ïðèëàääÿ äëÿ ÓÏÀ. Áóëî ïðîðîáëåíî âñ³ çàõîäè äëÿ ïðîâåäåííÿ öèõ ïëÿí³â, âêëþ÷íî ç ï³äãîòóâàííÿì ï³äâîä, ÿê³ ç ãîëîâíîãî øëÿõó ìàëè ïåðåâåçòè ïåðåäàíèé ìàòåð³ÿë â ñóñ³äí³ ë³ñè. Íà æàëü, ðîçìîâà ïðèéíÿëà ³íøèé çâîðîò, í³æ àâòîð ñïîä³âàâñÿ. Ç îãëÿäó íà òå, ùî ³í³ö³àòèâà îô³ö³éíèõ ðîçìîâ âèéøëà â³ä Äèâ³ç³¿, àâòîð ÷åêàâ íà â³äïîâ³äí³ âàæëèâ³, ÿê áóëî ïîäàíî àâòîðîâ³ ó â³äïîâ³äíîìó çâ³ò³ â³ää³ëó ÓÏÀ, ïðîïîçèö³¿. Ñï³âðîçìîâåöü, îïîâ³âøè íàïåðåä ïðî ñåáå é ñâîþ ó÷àñòü â Àð쳿 ÓÍÐ òà ïðî ìîòèâè, ÿê³ éîãî ñïîíóêàëè, ùîá ï³ñëÿ äîâãèõ ðîê³â åì³´ðàíòñüêîãî æèòòÿ âçÿòè íàíîâî øàáëþ äî ðóê ³ áîðîòèñü çà óêðà¿íñüêèé ñèíüî-æîâòèé ïðàïîð, âèñóíóâ îäíó ïðîïîçèö³þ-ïðîñüáó äî â³ää³ë³â ÓÏÀ, ùî îïåðóâàëè â öüîìó òåðåí³: Çàáåçïå÷èòè ïåðåìàðø îñòàíí³õ ÷àñòèí Äèâ³ç³¿ ÷åðåç òåðåí Òóð÷àíùèíè, äå â öåé ÷àñ îïåðóâàëè òàêîæ ÷åðâîí³ ïàðòèçàíè. Àâòîð çîð³ºíòóâàâñÿ, ùî ðîçìîâà íå áóëà 61
ï³äãîòîâàíà ñòàðøèíàìè Äèâ³ç³¿, à áóëà ðàäøå âèÿâîì ³íäèâ³äóàëüíî¿ ³í³ö³ÿòèâè, ³ ïîðóøèâ ò³ëüêè ïèòàííÿ ìîæëèâîñòè ïîñòà÷àííÿ äëÿ ÓÏÀ äåÿêî¿ ÷àñòèíè çáðî¿. Ñï³âðîçìîâåöü íå ì³ã äàòè íà öå çãîäè, âêàçóþ÷è íà òðóäíîù³ ç îãëÿäó íà êîíòðîëþ í³ìö³â, ìîæëèâ³ñòü âèÿâëåííÿ òà ïîäàþ÷è òàêîæ, ìîæå, é ð³÷åâå îá´ðóíòóâàííÿ, ìîâëÿâ, ö³ ÷àñòèíè Äèâ³ç³¿ â á³ëüøîñò³ çàïàñí³, â äåÿê³é ì³ð³ ðåøòêè íåäîáèòê³â, íå äèñïîíóþòü â³äïîâ³äíîþ ê³ëüê³ñòþ âîºííîãî ïðèëàääÿ. ßêùî éøëîñÿ ïðî çàáåçïå÷åííÿ òåðåíó òà ïåðåìàðøó, òî àâòîð âêàçàâ íà òå, ùî íåáåçïåêà íàïàäó ÷åðâîíèõ áîëüøåâèöüêèõ ïàðòèçàí ì³í³ìàëüíà, ³ äëÿ îõîðîíè ïåðåìàðøó ö³ëêîì âèñòà÷èòü ñàìèõ ÷àñòèí Äèâ³ç³¿ òà âåëèêèõ í³ìåöüêèõ çºäíàíü, ùî ââåñü ÷àñ â³äñòóïàëè ãîëîâíèì øëÿõîì íà Òóðêó. Çðåøòîþ, â³ää³ëè ÓÏÀ, ÿê³ òî òóò, òî òàì âñòóïàëè â áî¿ ç ÷åðâîíèìè ïàðòèçàíàìè, íå ìîãëè áóòè âæèòèìè äî òàêèõ îïåðàö³é. Âîíè ìóñ³ëè âèêîíóâàòè ñâî¿ çàâäàííÿ çã³äíî ç íàêàçàìè, ïîäàíèìè ¿ì Ãîë. Êîìàíäóâàííÿì íà ÷àñ ïåðåñóâàííÿ ôðîíòó. Òà õî÷ íå ìîæíà áóëî ó âåðõàõ ïîãîäèòèñÿ íà ïåâí³ ñï³ëüí³ àêö³¿, âå÷îðàìè ïåðåâîæåíî âîçàìè çáðîþ, àìóí³ö³þ ³ âîºííå ïðèëàääÿ äî â³ää³ë³â ÓÏÀ. Òîä³ æ òàêè ïåâíà ê³ëüê³ñòü âîÿê³â Äèâ³ç³¿ çàëèøèëàñü ó â³ää³ëàõ ÓÏÀ. Öþ àêö³þ âåäåíî ç íèç³â ïî îáîõ áîêàõ. Íà êâàðòèðè âîÿê³â ³ ñòàðøèí Äèâ³ç³¿ çàõîäèëè óêðà¿íñüê³ ï³äï³ëüíèêè ³ äîìîâëÿëèñÿ ïðî ïåðåäà÷ó çáðî¿. Ñòàðøèíè Äèâ³ç³¿, ÿêèì áóëî â³äîìî ïðî òå, ùî íàâêðóãè ðîáèòüñÿ, ïðèïëþùóâàëè ìîâ÷àçíî î÷³, ùîá, ìîâëÿâ, íå çíàòè ïðî âñå. Àâòîð ñàì áóâ ñâ³äêîì îäí³º¿ ç òàêèõ àêö³é, ÿêó âîÿêè ÓÏÀ âåëè ñï³ëüíî ç âîÿêàìè Äèâ³ç³¿ íà êâàðòèð³ ñîòí. Áðè´³äåðà, îñîáèñòîãî çíàéîìîãî àâòîðà. Ñîòí. Áðè´³äåð, ðàíåíèé, âèðâàâñÿ ç îòî÷åííÿ á³ëÿ Áðîä³â. Ïðè ê³íö³ ëèïíÿ àáî ç ïî÷àòêîì ñåðïíÿ 1944 ð. Äèâ³ç³ÿ â³ä³éøëà â íàïðÿì³ Òóðêè. Ïðîâàäèëè ¿¿ â äàëüøó ïóòü ïîãëÿäè áàãàòüîõ äðóç³â. ̳æ ïðî¿æäæàþ÷èìè ïî øëÿõó áà÷èâ àâòîð áàãàòüîõ ñâî¿õ çíàéîìèõ, ì³æ íèìè êàïåëÿíà î. Ëåâåíöÿ, ñîòí. Áðè´³äåðà, ñîòí. ×ó÷êåâè÷à òà ³íøèõ. ×è äîâåäåòüñÿ íàì óñ³ì çóñòð³òèñü êîëèñü â îäíèõ ëàâàõ íà óêðà¿íñüê³é çåìë³, ïðèõîäèëî íàñòèðëèâå ïèòàííÿ. Íåçàáàðîì é àâòîðîâ³ äîâåëîñü â³ä¿õàòè öèì øëÿõîì. Áàãàòî ì³ñÿö³â ïàíóâàëà òèøà íà â³äòèíêó çâÿçê³â ì³æ óêðà¿íñüêèì ï³äï³ëëÿì òà Äèâ³ç³ºþ. Äèâ³ç³ÿ ïåðåîðãàí³çóâàëàñÿ, áåçïîñåðåäí³ çâÿçêè ç ï³äï³ëëÿì íà óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ ãîä³ áóëî âòðèìàòè, çàëèøèëèñü ò³ëüêè êîíòàêòè ì³æ îêðåìèìè ñòàðøèíàìè Äèâ³ç³¿ é óïîâíîâàæåíèìè â³ä óêðà¿íñüêîãî âèçâîëüíîãî ðóõó, ÿê³ òàêîæ îïèíèëèñÿ ïîçà óêðà¿íñüêèìè çåìëÿìè. Òàê³ êîíòàêòè âòðèìàíî â ð³çíèõ êðà¿íàõ, îäèí ³ç çâÿçêîâèõ ïóíêò³â
áóâ Êðàê³â, äå ùå ïðèì³ùóâàëàñü áîäàé ÷àñòèííî ³éñüêîâà Óïðàâà.  áàãàòüîõ âèïàäêàõ ñòàðøèíè Äèâ³ç³¿ â ïåðå¿çä³ ïîìàãàëè ëþäÿì, ùî áóëè çâÿçàí³ á³ëüø ÷è ìåíø ò³ñíî ç óïîâíîâàæåíèìè óêðà¿íñüêîãî âèçâîëüíîãî ðóõó, çîêðåìà â ðîçäîáóòò³ ïîòð³áíèõ äîêóìåíò³â ïîäîðîæ³, ùî â âåëèê³é ì³ð³ ñïðè÷èíèëèñÿ äî íîðìàëüíîãî ôóíêö³îíóâàííÿ çâÿçê³â ì³æ îêðåìèìè ëþäüìè, ðîçêèíåíèìè òîä³ ïî ð³çíèõ êðàÿõ, ÿê³ ïåðåáóâàëè ï³ä í³ìåöüêîþ êîíòðîëåþ (Ïîëüùà, Ñëîâà÷÷èíà, ò. çâ. Ïðîòåêòîðàò, Ìàäÿðùèíà òà òåðåíè òîä³øíüîãî Ðàéõó). Íà çâÿçêîâîìó ïóíêò³ â Êðàêîâ³ äåê³ëüêà ðàç³â ïåðå¿çäîì çÿâëÿâñÿ äî Äèâ³ç³¿ ñîòí. ϳäãàéíèé, ùî ïåðå¿çäèâ â³ä âèøê³ëüíî¿ ñòàðøèíñüêî¿ øêîëè, ÿêà òîä³ ì³ñòèëàñÿ íà Ïîçíàíùèí³.  ðîçìîâàõ ç íèì ÷àñòî ïîðóøóâàíî ïèòàííÿ äàëüøî¿ äîë³ Äèâ³ç³¿ òà ìîæëèâîñòè ¿¿ âèêîðèñòàííÿ âèêëþ÷íî ïî ë³í³¿ âèìîã óêðà¿íñüêî¿ íàö³îíàëüíî¿ ñïðàâè.  îñòàíí³ ì³ñÿö³ 1944 ð. ä³éøëî òàêîæ äî ñòâîðåííÿ Óêðà¿íñüêîãî Íàö³îíàëüíîãî Êîì³òåòó â Áåðë³í³ òà äî ïðîºêòó, ùî íà íüîãî ç ð³çíèìè òðóäíîùàìè, ãîëîâíî ç áîêó ïðèõèëüíèê³â ò. çâ. âëàñ³âñüêî¿ êîíöåïö³¿, âðåøò³ ïîãîäèëèñÿ í³ìö³, âèëó÷åííÿ âñ³õ óêðà¿íñüêèõ â³éñüêîâèõ ÷àñòèí òà ñòâîðåííÿ â ðÿìöÿõ í³ìåöüêèõ çáðîéíèõ ñèë Óêðà¿íñüêî¿ Íàö³îíàëüíî¿ Àð쳿. Îñíîâíó îäèíèöþ ìàëà òâîðèòè â ö³é êîíöåïö³¿ äèâ³ç³ÿ Ãàëè÷èíà, ïðèéìàþ÷è ï³ñëÿ ðåîðãàí³çàö³¿ é äîïîâíåííÿ, íàçâó Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ ÓÍÀ. Õî÷ â ñàìèõ ïåðåãîâîðàõ, ÿê ³ â àêö³¿ ðåîðãàí³çàö³¿ â³éñüêîâèõ óêðà¿íñüêèõ ÷àñòèí, ïðåäñòàâíèêè óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ ç ïîë³òè÷íèõ ìîòèâ³â ó÷àñòè íå áðàëè, õî÷ îô³ö³éíî â ñâîºìó çâåðíåíí³ ÇÏ ïîñòàâèëîñü íåãàòèâíî òàê äî ò. çâ. âëàñ³âñüêî¿ êîíöåïö³¿, ÿê ³ äî áóäü-ÿêèõ ñïðîá ìîá³ë³çóâàòè óêðà¿íö³â ó ðÿäè í³ìåöüêî¿ àð쳿, íàâ³òü ï³ä óêðà¿íñüêîþ íàçâîþ òà ï³ä óêðà¿íñüêèì êîìàíäóâàííÿì, â êîëàõ óïîâíîâàæåíèõ ç áàòüê³âùèíè ðîçö³íþâàíî ñàìó ìîæëèâ³ñòü âèëó÷åííÿ âñ³õ óêðà¿íö³â ³ âñ³õ óêðà¿íñüêèõ â³éñüêîâèõ ÷àñòèí ç âëàñ³âñüêèõ äèâ³ç³é òà ç í³ìåöüêèõ ÷àñòèí ³ ï³äïîðÿäêóâàííÿ ¿õ óêðà¿íñüêîìó êîìàíäóâàííþ íàñêð³çü ïîçèòèâíî. Ìàþ÷è âñ³ ÷àñòèíè ï³ä óêðà¿íñüêèì êîìàíäóâàííÿì, äî ðå÷³, ïîâàæí³ îçáðîºí³ ÷àñòèíè, ìîæíà áóëî íèìè äèñïîíóâàòè çàâæäè â³äïîâ³äíî äî âèìîã ³ ïîë³òè÷íî¿ äîö³ëüíîñòè ç ñòàíîâèùà âæå óêðà¿íñüêî¿ ðàö³¿, à íå ÷óæîãî íàêàçîäàâöÿ. Äðóãèé ìîìåíò, ÷îìó ðîçö³íþâàíî öå ÿâèùå ïîçèòèâíî, áóëî é òå, ùî öèì ïåðåêðåñëþâàëèñÿ çàò³¿ Âëàñîâà âì³ñòèòè êîíöåïö³éíî ö³ëå óêðà¿íñüêå ïèòàííÿ â ðÿìö³ âåëèêîðîñ³éñüêîãî êîìïëåêñó. Ïðàâäà, í³õòî íå æèâ âæå íàä³ÿìè, ùî çìîæå çì³íèòè íåìèíó÷èé á³ã ïîä³é â íàïðÿì³ äî í³ìåöüêî¿ êàòàñòðîôè, òà òðåáà áóëî â öåé îñòàíí³é ìîìåíò ðÿòóâàòè óêðà¿íñüêó îêðåì³øí³ñòü â³ä ðîñ. êîòüîëêà, à äàë³ ðÿòóâàòè ëþäåé, ùî
62
63
ïî âîë³ ÷è íåâîë³ áóëè ðîçêèäàí³ ïî ð³çíèõ í³ìåöüêèõ ÷àñòèíàõ. Êîëè á âñ³ óêðà¿íñüê³ ÷àñòèíè îïèíèëèñÿ ï³ä îäíèì óêðà¿íñüêèì êîìàíäóâàííÿì, òîä³ òàêîæ áóëî á ìîæëèâå çä³éñíåííÿ ïåâíèõ ïëÿí³â, êîíå÷íå â îáëè÷÷³ íåìèíó÷î¿ í³ìåöüêî¿ ïîðàçêè. Ðå÷íèêàì óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ çà êîðäîíîì áóëî á ëåãøå çíàéòè ñï³ëüíó ìîâó òà ä³éòè äî óçã³äíåííÿ ïëÿíóâàííÿ, í³æ ó âèïàäêó, êîëè óêðà¿íñüê³ ÷àñòèíè áóëè á ï³ä áåçïîñåðåäí³ì í³ìåöüêèì íàêàçîäàâñòâîì. Òîìó ç áîêó öèõ ðå÷íèê³â ïèëüíî ñòåæåíî çà ðîçâèòêîì ïîä³é ³ ðàçîì ç òèì îïðàöüîâàíî ïëÿíè äëÿ ìîæëèâîãî áåçïîñåðåäíüîãî ä³ÿííÿ, ñïèðàþ÷èñü íà òèõ âîÿê³â ³ ñòàðøèí, ÿê³ êîðèñòóâàëèñü ïîâíèì äîâ³ðÿì ï³äï³ëüíîãî ðóõó ³ íà ÿêèõ ìîæíà áóëî ðîçðàõîâóâàòè ó âèïàäêó íåìèíó÷îãî êîíôë³êòó ç í³ìöÿìè.  ëèñòîïàä³ 1944 ð. íàñë³äêîì êîíòàêò³â ³ç ñòàðøèíàìè Äèâ³ç³¿ ³ ïðåäñòàâíèêàìè óêðà¿íñüêîãî âèçâîëüíîãî ðóõó ä³éøëî äî â³äêîìàíäóâàííÿ îäíîãî ñòàðøèíè Äèâ³ç³¿, ñîòí. Áðè´³äåðà, äî íîâîçîðãàí³çîâàíî¿ ñîòí³ ÓÏÀ íà çàõ³äí³é Ëåìê³âùèí³.  öåé ÷àñ óêðà¿íñüê³ çåìë³, âêïþ÷íî ç³ ñõ³äíüîþ Ëåìê³âùèíîþ, áóëè â³ää³ëåí³ ôðîíòîì â³ä çàõ³äíüîãî êëàïòèêà Ëåìê³âùèíè. Çâÿçêè ì³æ ³ñíóþ÷èì ï³äï³ëëÿì íà çàõîä³ é ñõîäîì áóëè ïåðåðâàí³. Öåé ìîìåíò âèêîðèñòàëè í³ìö³ é ï³äñóâàþ÷è óêðà¿íöÿ, ùî ïðàöþâàâ ó í³ìåöüê³é ðîçâ³äö³ (Ê. Ø.) ³ ïîäàâàâ ñåáå çà ïîëêîâíèêà ÓÏÀ, âêðàëèñü äî ³äåéíîãî óêðà¿íñüêîãî åëåìåíòó íà çàõ. Ëåìê³âùèí³, ùî ñàìî÷èííî âçÿâñÿ çà îðãàí³çàö³þ ñîòí³. Íåçàáàðîì öÿ ñîòíÿ çà äèðåêòèâàìè í³ìö³â ïî÷àëà íåïîòð³áí³ àêö³¿ íà â³äòèíêó ïðîòèïîëüñüêîìó. Ùîá öüîìó çàïîá³ãòè, â³äêîìàíäèðîâàíî ñîòí. Áðè´³äåðà ðàçîì ç ïîðó÷íèêîì ÓÏÀ (Ñ.) äëÿ ðÿòóâàííÿ ³äåéíîãî ³ íåñâ³äîìîãî í³ìåöüêî¿ ïðîâîêàö³¿ åëåìåíòó. Ñîòí. Á., ÿê êîìàíäèð ñîòí³, ìàâ çàâäàííÿ ïåðåâèøêîëèòè ââåñü â³ää³ë, ïåðåêèäàþ÷èñü íà òåðåí, íåäîñòóïíèé äëÿ í³ìö³â, à îï³ñëÿ ìàëèìè ãðóïàìè ïåðåòðèâàòè ïåðåõ³ä ôðîíòó. Íà æàëü, ñ³÷íåâèé íàñòóï áîëüøåâèê³â ïåðåøêîäèâ â ö³ëîìó âèêîíàòè çàâäàííÿ. Ñîòí. Áðè´³äåð ³ç ñëàáî âèøêîëåíèìè ñòð³ëüöÿìè (âèøêîëåí³ çàëèøèëèñü), çã³äíî ç íàêàçîì, ïåðåéøîâ ìàðøàìè â ìîðàâñüê³ Êàðïàòè, äå ðåøòêè ñîòí³ çäåìîá³ë³çîâàíî. Ç ïî÷àòêîì 1945 ð. ñïðàâà í³ìåöüêîãî Ðàéõó çáëèæàëàñü äî ñâîãî íåìèíó÷îãî òðàã³÷íîãî ê³íöÿ. À çàðàçîì íàä óêðà¿íñüêèìè ÷àñòèíàìè, çîêðåìà Óêðà¿íñüêîþ Äèâ³ç³ºþ, íàâèñëî ìàðåâî ïîíîâíîãî ðîçáèòòÿ ³ âåëåòåíñüêèõ æåðòâ íà ôðîíò³, ìàðåâî íåâîë³ ÷è â ³íøîìó âèïàäêó íåáåçïåêà âèäà÷³ ç áîêó àë³ÿíòñüêîãî êîìàíäóâàííÿ áîëüøåâèêàì.  öåé íåçâè÷àéíî ñêëàäíèé ç ïîë³òè÷íîãî ³ ì³ë³òàðíîãî áîêó ÷àñ, î÷îëèòè ÓÍÀ ïîãîäèâñÿ ãåí. õîðóíæèé Ï. Øàíäðóê.
Ñèòóàö³ÿ áóëà íàñêð³çü áåçâèãëÿäíà, ò³ëüêè æóðáà çà óêðà¿íñüêîãî âîÿêà ïîäèêòóâàëà ãåí. Øàíäðóêîâ³ âçÿòè íà ñåáå öåé âàæêèé îáîâÿçîê. ³í áóâ ùå âàæêèé òîìó, ùî ôîðìàëüíà çãîäà í³ìö³â íà òâîðåííÿ ÓÍÀð쳿 áóëà ò³ëüêè îá³öÿíêîþ, àëå, ìàáóòü, í³õòî òîä³ ñåðéîçíî íå äóìàâ ïðî ïðîâåäåííÿ â æèòòÿ ïðîºêòó ç ê³íöÿ 1944 ð. Øàíäðóê âçÿâñÿ òîä³ ç âëàñòèâîþ äëÿ íüîãî ìîëîäå÷îþ åíåð㳺þ äî ðåîðãàí³çàö³¿ âñ³õ â³éñüêîâèõ óêðà¿íñüêèõ ÷àñòèí, ùî áóëè ðîçêèäàí³ ïî ð³çíèõ í³ìåöüêèõ ÷àñòèíàõ. Ñâîþ ïåðøó ïîäîðîæ ãåí. Øàíäðóê â³äáóâ íà òåðåí òîä³øíüîãî Ïðîòåêòîðàòó, äå â öþ ïîðó çíàõîäèëàñü îäíà óêðà¿íñüêà áðèãàäà. ßêå âàæêå áóëî éîãî çàâäàííÿ, âèäíî ç òîãî, ùî ãåíåðàë, âèáèðàþ÷èñü ó äîðîãó, íå ìàâ íàâ³òü âëàñíîãî àäþòàíòà ÷è õî÷ áè ìàëîãî ñòàðøèíñüêîãî ïî÷îòó.  éîãî òîâàðèñòâ³ áóëî ê³ëüêà í³ìåöüêèõ ñòàðøèí, ïðàâäà, íàñêð³çü ïîçèòèâíî íàñòàâëåíèõ äî óêðà¿íñüêèõ âèìîã, òà, íà æàëü, ³ âîíè íå ìîãëè áàãàòî ïîìîãòè â òîä³øí³é ñèòóàö³¿.  öåé ÷àñ, ìàáóòü, áåðåçåíü 1945 ð., àâòîðîâ³ öèõ ðÿäê³â äîâåëîñü îñîáèñòî ïîçíàéîìèòèñü ç ãåí. Øàíäðóêîì. Äîâîäèòüñÿ ñòâåðäèòè, ùî â ö³ëîìó ðÿä³ ðîçìîâ, ïðîâåäåíèõ òîä³ íà òåðåí³ ×åõîñëîâà÷÷èíè, âè÷óâàëîñü ó ãåíåðàëà ºäèíå áàæàííÿ çðîáèòè âñå, ùîá ðÿòóâàòè ïåðåä íåìèíó÷îþ çàãèáåëëþ óêðà¿íñüêîãî âîÿêà. Íå ìîæíà áóëî òîä³ íàâ³òü ìàòè òî÷íèõ â³ñòîê, ùî 䳺òüñÿ ç Äèâ³ç³ºþ. Ïëÿíóâàòè ùî-íåáóäü, ïðèéìàòè ÿê³ñü ð³øåííÿ áîäàé íà íåäàëåêå ìàéáóòíº áóëî ìàéæå íåìîæëèâî. Ñèòóàö³ÿ òàê íàãàëüíî ì³íÿëàñü, ùî âñå, ùî îäíîãî äíÿ çàïëÿíîâàíî, äîâîäèëîñÿ äðóãîãî äíÿ çàëèøèòè. Óñå ïëÿíóâàííÿ ìîãëî áóòè âðåøò³ ò³ëüêè ³ìïðîâ³çàö³ºþ. Îñíîâíå ïèòàííÿ, íà ÿêå äîâîäèëîñÿ ãåí. Øàíäðóêîâ³ äàòè â³äïîâ³äü, áóëî òàêå: ÿê çáåðåãòè óêðà¿íñüê³ â³éñüêîâ³ çºäíàííÿ ïðè í³ìåöüêèõ çáðîéíèõ ñèëàõ òà ÿê âæèòè ¿õ âæå äëÿ âèêëþ÷íî óêðà¿íñüêî¿ ñïðàâè äî äàëüøî¿ áîðîòüáè ç âîðîãîì. Ùîäî áðèãàäè, ÿêà ïåðåáóâàëà íà òåðåí³ ×åõîñëîâà÷÷èíè, òî ï³ñëÿ îáãîâîðåííÿ âñ³õ ïèòàíü òà ³íñïåêö¿¿, ùî ¿¿ â³äáóâ ãåí. Øàíäðóê, âðàõîâàíî äâ³ ìîæëèâîñò³: ïåðøà áðèãàäà ïåðåáèâàºòüñÿ ðåéäàìè íà óêðà¿íñüê³ çåìë³ ³ äîëó÷àºòüñÿ äî ÓÏÀ, äðóãà â ðàç³ íåìîæëèâîñòè ïðîáèòèñü êð³çü ôðîíò, ðîáèòè âñ³ çàõîäè, ùîá áðèãàäà äîëó÷èëàñÿ äî ÿäðà ÓÍÀð쳿, òîáòî äî Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿. Ùîá áðèãàä³ äîïîìîãòè âèêîíàòè ¿¿ ïåðøå çàâäàííÿ, â³äêîìàíäèðîâàíî òóäè ãðóïó ñòàðøèí ³ ï³äñòàðøèí ÓÏÀ ³ç çãàäàíî¿ âèùå çäåìîá³ë³çîâàíî¿ ñîòí³. Îäíàê ïî䳿 ðîçâèíóëèñü ï³çí³øå â òàêîìó òåìï³, ùî áðèãàäà áóëà çìóøåíà â³äñòóïèòè íà çàõ³äíüîí³ìåöüê³ òåðåíè, äå é ðîçáðåëàñü ÷àñòèííî ïî òàáîðàõ, ÷àñòèííî ïîòðàïèëà â ïîëîí äî çàõ³äí³õ àëüÿíò³â ðàçîì ç í³ìåöüêèìè ÷àñòèíàìè.
64
65
 ê³íö³ áåðåçíÿ 1945 ð. äîíåñëèñÿ íåï³äòâåðäæåí³ â³ñòêè, ùî í³ìö³ ðîççáðî¿ëè â Êàðèíò³¿ Ïåðøó Óêðà¿íñüêó Äèâ³ç³þ, ìîâëÿâ, ïîòðåáóâàëè çáðî¿ äëÿ ñâî¿õ ÷àñòèí. Öÿ â³ñòêà íåçâè÷àéíî çàòðèâîæèëà ãåí. Øàíäðóêà.  ïëÿí³ áóëî í³ÿê íå äàòè ñåáå ðîççáðî¿òè ³ áåçáîðîííèì ÷åêàòè íà ëàñêó âîðîãà. ³ñòêà, õî÷ íå ï³äòâåðäæåíà, ïðî ðîççáðîºííÿ Äèâ³ç³¿ ïåðåêðåñëþâàëà íàíîâî äîòåïåð³øíº ïëÿíóâàííÿ, â ÿêîìó áðàëîñü äî óâàãè ïåðåêèíåííÿ Äèâ³ç³¿ ç þãîñëàâñüêîãî òåðåíó ÷è ç Êàðèíò³¿ íà ñõ³äí³é ôðîíò äî Ìîðà⳿, çâ³äê³ëÿ Äèâ³ç³ÿ, ðåîðãàí³çóâàâøèñü ó ìàë³ áðèãàäè, ìîãëà á ïðîáèâàòèñÿ íà òèëè âîðîãà ³ äîáèòèñü óêðà¿íñüêèõ çåìåëü. Íàñê³ëüêè ðåàëüíèé áóâ òàêèé ïëàí, ãîä³ ñêàçàòè, âñå æ âçÿòî ïðè öüîìó äî óâàãè ³ ïîë³òè÷íèé á³ê ñïðàâè, ³ áàæàííÿ ñêð³ïèòè ðÿäè ÓÏÀ, ³ äîñâ³ä óêðà¿íñüêèõ ïîâñòàíñüêèõ ðåéä³â ÷àñ³â âèçâîëüíèõ çìàãàíü 1918 ð., ³ îñòàíí³é äîñâ³ä ÓÏÀ. Ïðè öüîìó öÿ îïåðàö³ÿ ñïèðàëàñÿ òàêîæ íà ì³ðêóâàííÿõ, ÿê³ òîä³ ï³äòðèìóâàëè äåÿê³ í³ìåöüê³ ñòàðøèíè ç îòî÷åííÿ ãåíåðàëà, ùî òðåáà áóäå ðàõóâàòèñÿ ç ìîæëèâ³ñòþ äîãîâîðåííÿ çàõ³äí³õ àë³ÿíò³â ç í³ìåöüêîþ àð쳺þ òà ñï³ëüíèì ôðîíòîì ñòàòè ïðîòè áîëüøåâèê³â. Ñïðîáè ïåðåêèíåííÿ Äèâ³ç³¿ íà áàæàíå ì³ñöå ðîçáèëèñü îá áðàê òðàíñïîðòîâèõ çàñîá³â òà âçàãàë³ ìîæëèâîñòåé ïåðåòðàíñïîðòóâàòè òàêó âåëèêó ÷àñòèíó íà ³íøèé â³äòèíîê. ßê äðóãó ìîæëèâ³ñòü âçÿòî äî óâàãè îðãàí³çîâàíèé ïåðåõ³ä ö³ëî¿ Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ íà àë³ÿíòñüêó ñòîðîíó. Ç îãëÿäó íà íåÿñí³ñòü ñèòóàö³¿ òà ð³çí³ ñóïåðå÷í³ â³ñòêè, ÿê³ äîõîäèëè, ç îãëÿäó òàêîæ íà òå, ùî äëÿ ïðîâåäåííÿ â³äïîâ³äíèõ ä³é êîíå÷íà áóëà ïðèñóòí³ñòü ãåíåðàëà ñåðåä íàéá³ëüøî¿ â³éñüêîâî¿ îäèíèö³, ãåí. Øàíäðóê âèð³øèâ íåãàéíî ¿õàòè äî Äèâ³ç³¿. Àâòîðîâ³ öèõ ðÿäê³â çàïðîïîíóâàâ ãåíåðàë òîâàðèøèòè éîìó â ïîäîðîæ³, îá´ðóíòîâóþ÷è öþ ïðîïîçèö³þ äâîìà ðàö³ÿìè: ïåðøà ãåíåðàë õîò³â ìàòè áîäàé îäíîãî óêðà¿íöÿ, ç ÿêèì ì³ã áè ïîðàäèòèñü â ðÿä³ ïèòàíü, ùî ìîãëè âèðèíóòè. Ãåíåðàë áàæàâ êîîðäèíóâàòè ñâî¿ ä³¿ íà â³äòèíêó Äèâ³ç³¿ ç êèìñü ³ç ïðåäñòàâíèê³â óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ. Äðóãà ïðè÷èíà áóëà òà, ùî ãåí. Øàíäðóê áàæàâ òàêîæ, ùîá éîãî áëèæ÷å ïîçíàéîìèâ àâòîð öèõ ðÿäê³â ç òèìè ñòàðøèíàìè, ÿêèì ìîæíà áóëî äîðó÷èòè íàéá³ëüø ñêëàäí³ çàâäàííÿ, êîëè á äîâåëîñü ïðîâîäèòè ïåâí³ àêö³¿ ïðîòè âîë³ í³ìåöüêîãî êîìàíäóâàííÿ. Âðàõîâóâàíî ìîæëèâ³ñòü, ùî í³ìåöüêå êîìàíäóâàííÿ íå çãîäèòüñÿ ïåðåéòè ï³ä íàêàçè óêðà¿íñüêîãî ãîëîâíîêîìàíäóþ÷îãî, ùî òðåáà áóäå ðîççáðîþâàòè í³ìö³â, ÿê³ áóäóòü ñòàâèòè îï³ð â ïðîâåäåíí³ â³äïîâ³äíèõ, ç ïîãëÿäó óêðà¿íñüêî¿ ðàö³¿, äîö³ëüíèõ àêö³é ³ ò. ï. Öÿ ïðîïîçèö³ÿ áóëà íà ÷àñ³, áî àâòîð óæå äàâíî áóâ â³ä³ðâàíèé â³ä ñâî¿õ êîíòàêò³â ç Äèâ³ç³ºþ òà â³ä ãðóï ñâî¿õ ëþäåé, ÿê³ ïåðåáóâàëè
â Çàãðåá³ â Õîðâàò³¿, ³ òîìó òðåáà áóëî íàëàäíàòè ö³ ñïðàâè. Íå â³äîìî áóëî òàêîæ í³÷îãî ïðî òå, ùî â íàïðÿì³ Äèâ³ç³¿ çðîáëåíî â³ä ïðåäñòàâíèê³â â Çàãðåá³, áî é âîíè ìàëè äîðó÷åííÿ ç³ ñâîãî áîêó ñòàðàòèñü ðîçâÿçàòè öþ ñïðàâó. 8-ãî àáî 10-ãî êâ³òíÿ 1944 ð. ïî÷àëàñÿ ê³ëüêàäåííà ïîäîðîæ äî Äèâ³ç³¿. Ùîéíî â ³ëëÿõ îòðèìàíî â³ñòêè, ùî Äèâ³ç³þ êèíåíî íà ôðîíò á³ëÿ Ôåëüäáàõó, ùîá ëàòàòè ä³ðè, ÿê³ ïîñòàëè ó ôðîíò³ ÷åðåç âòå÷ó ìàäÿðñüêèõ ÷àñòèí.  Êëÿ´åíôóðò³ ç çàïàñíîãî ïîëêó Äèâ³ç³¿ äîëó÷èâñÿ äî ãåíåðàëà ìîëîäèé õîðóíæèé â ðîë³ îñîáèñòîãî àäþòàíòà, ÿêîãî ³ìåíè çàðàç íå ïðèãàäóþ (õîð. Ð. Ö. ²âàí Êîøåë³âåöü). ϳñëÿ êîðîòêî¿ çàòðèìêè â Êëÿ´åíôóðò³ ³ ï³ñëÿ äàðåìíèõ ðîçøóê³â çà ñîòí. Ìàëåöüêèì, ùî, ÿê ñòâåðäæåíî, ïåðåáóâàâ ÿê ðåêîíâàëåñöåíò â çàïàñíîìó ïîëêó (éîãî àâòîð áàæàâ ðåêîìåíäóâàòè ãåíåðàëîâ³), ãåí. Øàíäðóê óäàâñÿ áåçïîñåðåäíüî íà ôðîíò.  äîðîç³ ïðèõîäèëè âñå íîâ³ áîëþ÷³ â³ñòêè. Äèâ³ç³ÿ ñòîÿëà â çàïåêëèõ áîÿõ ç âîðîãîì, ìàáóòü, 30-òèé ïîëê áóâ ïîâí³ñòþ ðîçáèòèé. Çóñòð³÷àëèñÿ ³ ðàíåí³ é íåäîáèòêè, ùî øóêàëè ñâî¿õ ÷àñòèí. Ïðèêðî áóëî ñëóõàòè íàð³êàííÿ ôðîíòîâèõ óêðà¿íñüêèõ âîÿê³â, ÿê³, ðîçáèò³, ïåðåãðóïîâóâàëèñü çà ë³í³ºþ ôðîíòó. Íàð³êàëè íà âñ³õ, à äóìàþ÷è, ùî àâòîð ÷ëåí ÿêîãîñü êîì³òåòó ÷è ³éñüêîâî¿ Óïðàâè, íå ùàäèëè ñâî¿õ íàð³êàíü ³ äëÿ öèõ óñòàíîâ. Òà âñå öå òðåáà áóëî ñïðèéìàòè ÿê âèÿâ ïñèõ³÷íîãî ñòàíó âîÿêà, ùî çíàéøîâñÿ â îáëè÷÷³ âîðîæî¿ ïåðåâàãè ³ éîãî áåçïîñåðåäíüî¿ òà íåìèëîñåðäíî¿ çàãðîçè. Äëÿ óêðà¿íñüêîãî âîÿêà ñèòóàö³ÿ áóëà áåçíàä³éíà, â³í çíàâ, ùî â âîðîãà íåìຠïîùàäè. Êîëè í³ìåöüêèé âîÿê ì³ã ùå âèáèðàòè ì³æ ñìåðòþ àáî ïîëîíîì, õî÷ ÿê â³í áóâ âàæêèì, òî äëÿ âîÿêà-óêðà¿íöÿ ïîëîí áóâ ð³âíîçíà÷íèé ç æîðñòîêîþ ñìåðòþ. Àâòîðîâ³ íå äîâåëîñü çóñòð³òèñü ç óñ³ìà çíàéîìèìè ñòàðøèíàìè. Ïåðåäóñ³ì áàãàòî ç íèõ êîìàíäóâàëî ñâî¿ìè çºäíàííÿìè áåçïîñåðåäíüî ó ôðîíòîâ³é ë³í³¿. ³äâ³äàòè ¿õ òàì îçíà÷àëî ñòÿãíóòè íà íèõ ï³äîçð³ííÿ í³ìåöüêî¿ æàíäàðìåð³¿, ÿêà, ÿê öå ìîæíà áóëî çàââàæèòè, ïèëüíî ñë³äêóâàëà çà ïîâåä³íêîþ ö³ëîãî ðÿäó ñòàðøèí òà âîÿöòâà Äèâ³ç³¿, ïîáîþþ÷èñü â³äðóõ³â âîÿöòâà ïðîòè í³ìåöüêîãî êîìàíäóâàííÿ òà í³ìåöüêèõ âîÿê³â Äèâ³ç³¿, ÿê³ â âåëèê³é ì³ð³ ñïîâíÿëè â Äèâ³ç³¿ ðîëþ ïîë³òè÷íèõ êîì³ñàð³â ³ ïðîòè ÿêèõ, â ïåðøó ÷åðãó, ì³ã áóòè çâåðíåíèé ãí³â óêðà¿íñüêîãî âîÿöòâà. Òîìó àâòîð îáìåæèâñÿ ò³ëüêè äî ïîäàííÿ â³äïîâ³äíèõ âêàç³âîê ³ ñâ îö³íêè ñèòóàö³¿ äèâ³ç³éíîìó êàïåëÿíîâ³ î. Ëåâåíöåâ³ òà äâîì âîºííèì êîðåñïîíäåíòàì, Î. Ëèñÿêîâ³ ³ Î. Ë-ó, ÿêèõ îñîáèñòî çíàâ ³ äî ÿêèõ ìàâ ïîâíå äîâ³ðÿ, ç ïðîñüáîþ, ùîá ïåðåäàòè öå äàë³ ñòàðøèíàì, òà ç çàãàëüíîþ âêàç³âêîþ â óñüîìó
66
67
çäàòèñü íà äàëüø³ ð³øåííÿ ãåí. Øàíäðóêà. Õî÷ â äàí³é ñèòóàö³¿ íå ìîãëî áóòè ìîâè ïðî íåãàéíå ñòÿãíåííÿ Äèâ³ç³¿ ç ôðîíòîâèõ ïîçèö³é, õî÷ ãîä³ áóëî ãîâîðèòè ïðî ïåðåáðàííÿ Äèâ³ç³¿ ï³ä óêðà¿íñüêå êîìàíäóâàííÿ (äî öüîãî ïîòð³áíî áóëî ÷àñó òà ìîæëèâîñòåé ðåîðãàí³çóâàòèñÿ â çàï³ëë³), ïîÿâà ãîëîâíîêîìàíäóþ÷îãî ÓÍÀ áåçïîñåðåäíüî ñåðåä âîÿöòâà íà ôðîíò³, ³íñïåêö³ÿ ÷àñòèí íà ôðîíò³ íà ê³ëüêà ñîò ìåòð³â ó â³ääàë³ â³ä âîðîãà, ïðîâåäåííÿ ñåðåä âîÿöòâà ïðèñÿãè íà â³ðí³ñòü Óêðà¿í³ ïîïðè íåîõîòó é íàñòîðîæåí³ñòü í³ìåöüêîãî êîìàíäóâàííÿ óñ³ ö³ ìîìåíòè, áåç ñóìí³âó, âïëèíóëè íà ï³äíåñåííÿ ìîðàëüíîãî ñòàíó âîÿöòâà òà ñêð³ïèëè â³ðó é ïåðåêîíàííÿ, ùî äîëÿ âîÿê³â îïèíèëàñÿ â ïåâíèõ ðóêàõ ³ ùî ìîæíà äîâ³ðÿòè öüîìó íîâîìó êåð³âíèöòâó, ÿêå, õî÷ ³ íå ìàþ÷è òåõí³÷íèõ ñïðîìîæíîñòåé, ð³øèëîñÿ ïåðåáðàòè â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà äàëüøó äîëþ âîÿöòâà, ùîá ðÿòóâàòè éîãî ïåðåä çíèùåííÿì â³ä âîðîãà. Ïîä³áíó ³í³ö³ÿòèâó â íàïðÿì³ ðÿòóâàííÿ âîÿöòâà ÓÍÀ âèÿâèëà òàêîæ ãðóïà òèõ ïðåäñòàâíèê³â, ùî ïåðåáóâàëè òîä³ â Çàãðåá³. 29 áåðåçíÿ âèð³øåíî òàì, ùîá ïîðîáèòè âñ³ çàõîäè äëÿ òîãî, ùîá Äèâ³ç³þ, ÿêà íà ï³äñòàâ³ îòðèìàíèõ ³íôîðìàö³é ïåðåáóâàëà ì³æ Ëþáëÿíîþ ³ Ìàðáóðãîì, ïåðåòÿãíóòè â ²òàë³þ ³ ñïîëó÷èòèñü òàì ç íàö³îíàëüíèìè ³òàë³éñüêèìè ïàðòèçàíàìè, ç ÿêèìè óêðà¿íñüêå ï³äï³ëëÿ âñòàíîâèëî êîíòàêòè. Ñï³ëüíî ç ³òàë³éñüêèìè ïàðòèçàíàìè ìàëà á ó öüîìó ïëÿí³ Äèâ³ç³ÿ çâåðíóòè ñâîþ çáðîþ ïðîòè í³ìö³â.  Çàãðåá³ íå áóëî äîâãî êîíòàêò³â ç Äèâ³ç³ºþ, íå áóëî òàêîæ â³ñòîê, ùî Äèâ³ç³þ êèíåíî ó áåçïîñåðåäí³ ôðîíòîⳠ䳿. Òðóäíîù³ êîíòàêòó áóëè â òîìó, ùî áðàêóâàëî ïîòð³áíèõ äîêóìåíò³â äëÿ ïåðå¿çäó, à, êð³ì òîãî, òåðåíè áóëè îïàíîâàí³ ò³òîâñüêîþ ïàðòèçàíêîþ. Ùîéíî ç ê³íöåì êâ³òíÿ 1945 ð. âèáèðàºòüñÿ ç Çàãðåáó êîëèøí³é êîìàíäèð ÓÏÀ ìàéîð Ã. Ó Ïðåñîâ³é Êâàðòèð³ â Ìàðáóðç³ â³í äîâ³äóºòüñÿ, ùî Äèâ³ç³ÿ íà ôðîíò³ ó Ôåëüäáàõó. Ê-ð â³ç ç ñîáîþ íàêàç äëÿ âîÿê³â Äèâ³ç³¿, ï³äïèñàíèé çíàíèì áàãàòüîì âîÿêàì ³ìåíåì Ì. Ðóáàíîì. Ñèòóàö³ÿ ñåðåä âîÿöòâà Äèâ³ç³¿ áóëà ñïðèÿòëèâà äëÿ â³äìîâè ïîñëóõó í³ìöÿì. Çàãîñòðåííÿ â³äíîñèí ì³æ í³ìöÿìè é óêðà¿íöÿìè áóëî íàî÷íå, í³ìö³ íå âàãàëèñü çàñòîñîâóâàòè ðåïðåñ³¿ ³ ñåðåä âîÿöòâà áóëè âèðàçíî ïðîòèí³ìåöüê³ íàñòðî¿. Íàêàç öåé äîðó÷åíî ñîòí. ϳäãàéíîìó, òà éîãî ðåàë³çàö³ÿ, òîáòî ïåðåõ³ä ç³ çáðîºþ äî ³òàë³éñüêèõ ïàðòèçàí, ñòàëà íåàêòóàëüíîþ.  öåé ÷àñ ͳìå÷÷èíà çíàõîäèëàñÿ áåçïîñåðåäíüî ïåðåä êàï³òóëÿö³ºþ, à óêðà¿íñüê³ ÷èííèêè â Äèâ³ç³¿ ç ãåí. Øàíäðóêîì íà ÷îë³ ïîðîáèëè âæå âñ³ çàõîäè â àíãë³éñüêîãî êîìàíäóâàííÿ äëÿ ïåðåõîäó é ³íòåðíóâàííÿ. Ïðî âñ³ ö³ çàõîäè çâ³òóâàòèìóòü ç ïåâí³ñòþ î÷åâèäö³. Óñï³øíîìó çàâåðøåííþ ö³º¿ àêö³¿ òðåáà çàâäÿ÷óâàòè òå, ùî äîëÿ Äèâ³ç³¿ 68
íå çàê³í÷èëàñÿ íîâèìè Áðîäàìè, òèì ðàçîì íà ÷óæ³é, íåóêðà¿íñüê³é çåìë³. Ö³ëëþ öèõ ñêðîìíèõ ñïîãàä³â òà çìàëüîâàíèõ áåçïîñåðåäíüî ïåðåæèòèõ êàðòèí º âêàçàòè óêðà¿íñüêîìó ãðîìàäÿíñòâó òà é çàô³êñóâàòè äëÿ ìàéáóòíüî¿ ³ñòî𳿠óêðà¿íñüêîãî â³éñüêà îäèí ³ç ïåð³îä³â óêðà¿íñüêèõ âèçâîëüíèõ çìàãàíü. Ïåðåäóñ³ì õîò³ëîñÿ á, ùîá óêðà¿íñüêå ãðîìàäÿíñòâî áóëî ïåðåêîíàíå, ùî ì³æ âîÿêàìè óêðà¿íöÿìè, íåçâàæàþ÷è íà òðóäí³ ìîìåíòè ïîë³òè÷íîãî õàðàêòåðó, çàâæäè áóëà ñï³ëüíà, äðóæíÿ âîÿöüêà ìîâà. Âîÿê âîÿêîâ³ ñòàðàâñÿ çàâæäè â íàéá³ëüø ñêëàäíèõ ñèòóàö³ÿõ ïîìîãòè ÷è ïîðàäîþ, ÷è çáðîºþ, ÷è íàâ³òü ñâî¿ì æèòòÿì. гçíèö³ ìàëè çàâæäè á³ëüø çîâí³øí³é õàðàêòåð. Óñ³ âîÿêè çàëèøèëèñü ïî ñóò³, ïî ñâî¿é ïðèðîä³, ³ñòîò³ é äóø³ âî¿íàìè îäíî¿ âåëèêî¿ óêðà¿íñüêî¿ àð쳿, ³ öÿ àðì³ÿ â³äîìèõ ³ íåâ³äîìèõ çäâèãíå òàêè Õðàì Óêðà¿íñüêî¿ Âîë³, Óêðà¿íñüêó Ñîáîðíó Ñàìîñò³éíó Äåðæàâó. Íåõàé ö³ ñêðîìí³ ðÿäêè àâòîðà, ùî ñòîÿâ íå â ðÿäàõ Äèâ³ç³¿, à çàñòóïàâ ïîãëÿäè óêðà¿íñüêîãî ï³äï³ëëÿ, áóäå çãàäêîþ ³ ïðèñâÿòîþ äëÿ òèõ âîÿê³â Äèâ³ç³¿, ùî âïàëè íà ïîë³ ñëàâè!
 òîé ÷àñ, êîëè íà ñõîä³ ïî÷àâ òð³ùàòè í³ìåöüêèé ôðîíò, ïî÷àëè í³ìö³ îðãàí³çóâàòè â Çàõ³äí³é Óêðà¿í³ óêðà¿íñüêó Äèâ³ç³þ. ßê ³ ÷îìó äî öüîãî ä³éøëî, ÿê³ ïëàíè ìàëè í³ìö³, à ÿê³ îðãàí³çàòîðè ç óêðà¿íñüêèõ ê³ë, ÿê³ áóëè ïåðåäóìîâè äîãîâîðåííÿ òà íà䳿 ç îáîõ áîê³â, äóìàþ, ùî â ìàéáóòíüîìó öå âèñâ³òëÿòü êîìïåòåíòí³ ëþäè, ÿê³ áðàëè â öüîìó áåçïîñåðåäíþ ó÷àñòü. ß õî÷ó êèíóòè ëèøå æìóò ñâ³òëà íà ïî䳿 â ñàì³é Äèâ³ç³¿ â³ä ïî÷àòê³â ¿¿ îðãàí³çàö³¿ òà íà â³äíîñèíè ³ ïëàíè ÎÓÍ òà ÓÏÀ äî ö³º¿ ÷àñòèíè. Ïðîâ³ä ÎÓÍ òà ÓÏÀ áóëè ïðîòè âñÿêî¿ ëå´³îíîâî¿ ïîë³òèêè ç óêðà¿íñüêîãî áîêó ³ç çàñàäíè÷èõ ïðè÷èí, à òèì ñàìèì ÷èíèëè îï³ð ³ òâîðåííþ óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿. Îäíà÷å, ï³ñëÿ ïðîãîëîøåííÿ í³ìöÿìè îðãàí³çàö³¿ óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç¿¿ âèòâîðèëîñÿ òàêå ñòàíîâèùå, ùî ÎÓÍ íå ìîãëà ö³ëêîâèòî ïàðàë³çóâàòè àêö³þ íàáîðó äî Äèâ³ç³¿. ͳìö³, ïðè äîïîìîç³ óêðà¿íñüêèõ ê³ë, ïðèõèëüíèõ òâîðåííþ Äèâ³ç³¿, çðó÷íî âèêîðèñòàëè òðàäèö³éíèé ëèöàðñüêî-âîÿöüêèé äóõ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ³ ïåðñïåêòèâó áåçïîñåðåäíüî¿ çáðîéíî¿ áîðîòüáè ç ìîñêîâñüêèì áîëüøåâèçìîì. Äî òîãî, í³ìö³ îáìåæèëèñÿ òåðèòîð³ÿëüíî ëèøå Ãàëè÷èíîþ, äå â òîé ÷àñ â ïîð³âíÿíí³ ç ï³âí³÷íèìè òà ñõ³äí³ìè óêðà¿íñüêèìè çåìëÿìè âîíè âåëè äåùî ëàã³äí³øó ïîë³òèêó ñóïðîòè óêðà¿íö³â ³ äå ç òàêòè÷íèõ ïðè÷èí ÓÏÀ ùå íå îïåðóâàëà. Äåñÿòêè òèñÿ÷ íàéá³ëüø ³äåéíî¿ óêðà¿íñüêî¿ ìîëîä³ ïî÷àëè çàïèñóâàòèñÿ, îäí³ ùîá ä³ñòàòè çáðîþ, ³íø³ íàâ÷èòèñÿ âîºííîãî ðåìåñëà; à âñ³ ÿê îäèí ùîá ³ç çáðîºþ â ðóêàõ áîðîòèñÿ ïðîòè ìîñêîâñüêî-áîëüøåâèöüêîãî ³ìïåð³ÿë³çìó. Ïåðåìîãëî ãàñëî: çáðîþ òðåáà áðàòè, õòî á ¿¿ íå äàâàâ. Ç òèì ôàêòîì ìóñ³â ðàõóâàòèñÿ òàêîæ ïðîâ³ä ÎÓÍ ³ êîìàíäóâàííÿ ÓÏÀ. Íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî á³ëüø³ñòü ïðîâîäó ÎÓÍ áóëà êàòåãîðè÷íî ïðîòè Äèâ³ç³¿, ãåí. Ðîìàí Øóõåâè÷, òîä³øí³é
÷ëåí ïðîâîäó ÎÓÍ ³ êåð³âíèê â³éñüêîâèõ ñïðàâ, âèð³øèâ âèêîðèñòàòè Äèâ³ç³þ äëÿ âèçâîëüíî¿ áîðîòüáè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, âèêîðèñòàòè ¿¿ ÿê çàñ³á âèøêîëó ñòàðøèí, ï³äñòàðøèí òà âîÿöòâà ³ ÿê çàâÿçîê äëÿ ðîçáóäîâè ðåãóëÿðíî¿ óêðà¿íñüêî¿ çáðîéíî¿ ñèëè. Âåñíîþ 1943 â³í âèêëèêàâ ìåíå äî ñâ ãîëîâíî¿ êâàðòèðè ³, çÿñóâàâøè ñâî¿ ïëÿíè â³äíîñíî Äèâ³ç³¿, íàêàçàâ ìåí³ çàïèñàòèñÿ äî íå¿.  éîãî ïëÿí³ áóâ íàì³ð, ùîá íà êîæíèõ 7 âîÿê³â Äèâ³ç³¿ áóâ, ïðèíàéìí³, îäèí ÷ëåí ÎÓÍ, ùîá áóëà ïåâí³ñòü, ùî í³ìö³ íå âèêîðèñòàþòü Äèâ³ç³¿ äëÿ ö³ëåé ñâ çàãàðáíèöüêî¿ ïîë³òèêè. Ëèøàëîñÿ îáãîâîðèòè òî÷íî ö³ë³ñòü ñïðàâè, ïåðåäáà÷èòè óñ³ ìîæëèâîñò³, íàëàäíàòè áåçïåðåá³éí³ çâÿçêè òà, íå òâîðÿ÷è îêðåìî¿ ñ³òêè ÎÓÍ â Äèâ³ç³¿, ìàòè â í³é, îäíà÷å, çâÿçîê ³ âïëèâ. Áóëà îäíà òðóäí³ñòü, ùî ìàéæå âñ³ ñòàðøèíè, ÷è êàíäèäàòè íà ñòàðøèí, â³äêîìàíäèðîâàí³ îðãàí³çàö³ºþ äî Äèâ³ç³¿, áóëè â³äðàçó ðîçêîíñï³ðîâàí³ â óêðà¿íñüêèõ êîëàõ, ó òèõ, ÿê³ áóëè òîä³ ïðîòè âèçâîëüíî-ðåâîëþö³éíèõ êîíöåïö³é ÎÓÍ ÓÏÀ ³ ÿê³ ìàëè òîä³ âïëèâè íà îáñàäó êîìàíäíèõ ì³ñöü â Äèâ³ç³¿. Ñîòíèê Ïà볿â, ñîòíèê Ìàêàðóøêà é ³íø³ áóëè â òîé ÷àñ àáñîëþòíî ïðîòè ë³ñó ³ çì³íèëè ñâîº ñòàâëåííÿ, îñîáëèâî ñîòíèê Ïà볿â, àæ ïåðåä ñàìèì áîºì ï³ä Áðîäàìè. Íåçâàæàþ÷è, îäíàê, íà ñâîº âîðîæå ñòàâëåííÿ äî ÓÏÀ ³ ÎÓÍ â òîé ÷àñ, ñîòí. Ïà볿â äàâ äîêàç ñâ ëèöàðñüêîñòè, ñòàâøè â óëüòèìàòèâí³é ôîðì³ ïåðåä íàéâèùèìè í³ìåöüêèìè êîìàíäíèìè îðãàíàìè â îáîðîí³ ïîð. Êà÷ìàðà, ÷ëåíà ÎÓÍ, êîëè ïî íüîãî ïðè¿õàëî ¥åñòàïî, ùîá éîãî àðåøòóâàòè. Çâÿçîê ç ãåí. Øóõåâè÷åì, êð³ì ìåíå, ìàâ ùå ñîòí. Ìàëåöüêèé, ñîòí. Ëåâèöüêèé òà ïîð. Êà÷ìàð. Âåñíîþ 1944 ð. äîá³ãàâ âèøê³ë Äèâ³ç³¿ äî ê³íöÿ ³ íàáëèæàâñÿ âèìàðø íà ôðîíò. Äîâãî ðîçâàæàëè í³ìö³, äå ³ ÿê âæèòè Äèâ³ç³þ, ³ ÷ëåíè ÎÓÍ â Äèâ³ç³¿ ïî÷óâàëè íà ñîá³ âàæêèé îáîâÿçîê ³ â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà äîëþ Äèâ³ç³¿. Âîíè ïåðåäáà÷èëè ð³çí³ ìîæëèâîñò³ ³ âòðèìóâàëè ïîñò³éíèé çâÿçîê ç ãåí. Øóõåâè÷åì. Âðåøò³ í³ìö³ âèð³øèëè êèíóòè Äèâ³ç³þ íà â³äòèíîê ôðîíòó êîëî Êîëîìè¿. Ïðè¿õàëè ñòàðøèíè Âåðìàõòó ç òîãî â³äòèíêó, ùîá îçíàéîìèòè ñòàðøèíñüêèé êîðïóñ Äèâ³ç³¿ ç ñòàíîâèùåì íà öüîìó â³äòèíêó, øåô øòàáó Äèâ³ç³¿ ïîëåò³â òóäè ë³òàêîì, à íàø³ øòàôåòè ï³øëè äî ãîëîâíîãî êîìàíäóâàííÿ ÓÏÀ. Íàñ ïîâ³äîìëåíî, ùî êîìàíäóâàííÿ ÓÏÀ âèñèëຠâ ò³ îêîëèö³ äâà êóðåí³, ùîá â ïîòðåá³ äîïîìîãòè Äèâ³ç³¿ ïåðåéòè ïîâíèì ñêëàäîì äî ÓÏÀ. Ç ê³íöåì ÷åðâíÿ ïî÷àëè êîòèòèñÿ òðàíñïîðòè Äèâ³ç³¿ íà ñõ³ä, ³ â ÷àñ ¿çäè, âæå àæ ó Ëüâîâ³, ïðèéøîâ íàêàç ïðî çì³íó íàïðÿìó. Äèâ³ç³ÿ âèâàíòàæóºòüñÿ â Îæèäîâ³ ³ çàéìຠñïåðøó äðóãó
70
71
²íæ. Áîãäàí ϲÄÃÀÉÍÈÉ, ñîòíèê 1 ÓÄ
Äâà øëÿõè îäíà ìåòà
îáîðîííó ë³í³þ íà â³äòèíêó Áðîä³â òà ñòຠðåçåðâîþ êîðïóñó. ×îìó ïðèéøëà òàêà íåñïîä³âàíà çì³íà: ÷è âèêðèòî áóëî íàø³ ïëÿíè, ÷è öå áóëà êîíå÷í³ñòü ç îãëÿäó íà ñòðàòåã³÷íå ñòàíîâèùå ìåí³ íåâ³äîìî. Îäíà÷å, öÿ ïîä³ÿ ìàëà âèð³øàëüíå çíà÷åííÿ ³ äëÿ ñàìî¿ Äèâ³ç³¿ ³ äëÿ ÓÏÀ. Êîëè Äèâ³ç³ÿ ïîïàëà á òóäè, êóäè áóëî ïëÿíîâàíî, âîíà ìàëà á ÷àñ çàãàðòóâàòèñÿ â áîÿõ ³, ÿê ïîêàçàëè ï³çí³ø³ ïî䳿 íà öüîìó â³äòèíêó, íàïåâíî ïîâíèì ñêëàäîì ïåðåéøëà á äî ÓÏÀ. Òèì ÷àñîì Äèâ³ç³ÿ ïîòðàïèëà â îêîëèö³, äå íå áóëî âåëèêèõ ñêóï÷åíü ÓÏÀ, ³, çàêè âäàëîñÿ íàâÿçàòè òðèâê³ø³ çâÿçêè ç ãîëîâíèì êîìàíäóâàííÿì, âæå çà íå ïîâíèõ äâà òèæí³ âîíà áóëà îòî÷åíà, ðîçáèòà ³ çíèùåíà òàê ñàìî, ÿê ³ í³ìåöüê³ äèâ³ç³¿ íà öüîìó â³äòèíêó ôðîíòó. ß íå ìàþ íà ìåò³ îïèñóâàòè çâÿçêè ïîîäèíîêèõ ÷àñòèí Äèâ³ç³¿ ç ïîîäèíîêèìè ìåíøèìè ÷è á³ëüøèìè ÷àñòèíàìè ÎÓÍ ÷è ÓÏÀ. Öå áðàòàííÿ äèâ³ç³éíèê³â ç óï³ñòàìè áóëî ÷èìñü ïðèðîäí³ì, îäíà÷å, âîíî âèõîäèëî ñàìî÷èííî ³ ñàìîçðîçóì³ëî ç íèç³â. Áàãàòî çáðî¿ é àìóí³ö³¿ ïîìàíäðóâàëî òîä³ ç í³ìåöüêèõ ìàãàçèí³â äî ìàãàçèí³â ÓÏÀ. Îäíàê ÿ õîò³â áè ï³äêðåñëèòè îäèí ìîìåíò, ÿêèé âêàçóº íà íàäçâè÷àéíî äîáðå ïîñòàâëåíó ðîçâ³äêó ÓÏÀ. Ìîÿ çàñòàâà ïðèâåëà ìåí³ äâîõ ìîëîäèõ ëþäåé ³íòåë³ãåíòíîãî âèãëÿäó, ÿê³, ìîâëÿâ, õî÷óòü ãîâîðèòè ç êîìàíäèðîì â³äòèíêó (ÿ çàéìàâ òîä³ ïîñèëåíîþ ñîòíåþ â³äòèíîê äîâæèíîþ ïîíàä 1000 ì ë³âîðó÷ â³ä Äóáÿ). Âîíè ïðåäñòàâèëèñÿ ìåí³ ÿê ñòàðøèíè ÓÏÀ ³ ï³ñëÿ êîðîòêî¿ çàãàëüíî¿ ðîçìîâè òà ï³ñëÿ îáì³íó ïîäàðóíêàìè (âîíè ïðèíåñëè ìåí³ êîøè÷îê ç âàðåíèêàìè òà ñìåòàíîþ, à â³ä ìåíå ä³ñòàëè öèãàðîê, âèíà òà êîíüÿêó) âèñóíóëè ñâîº ïðîõàííÿ: â îêîëèö³ ñòàö³îíóº êàðíà ñîòíÿ ÓÏÀ, ÿêà ìຠïðîáèòèñÿ ÷åðåç ôðîíò ³ ï³òè íà Ïîë³ññÿ, ÿêå òîä³ áóëî âæå îêóïîâàíå áîëüøåâèêàìè. Ïðîñèëè ìåíå, ùîá ÿ ñàì àáî ç ³íøèìè ÷àñòèíàìè çðîáèâ óíî÷³ âèïàä íà âîðîãà, à âîíè, ñêîðèñòàâøèñÿ ç áîþ ³ ìåòóøí³, ìîãëè á ïðîäåðòèñÿ íà òîé á³ê ôðîíòó. Íà æàëü, öå áóëî íåìîæëèâî, áî ìè ëåæàëè òîä³ â äðóã³é ë³í³¿, ÿêèõîñü 1015 êì â³ä ïåðøî¿ ë³í³¿. Êîëè ÿ ¿ì ïîÿñíþâàâ ñòàíîâèùå, ë³í³þ ôðîíòó ³ íàø³ ïëÿíè îáîðîíè, âîíè äóæå äèâóâàëèñÿ. Âîíè çàïåâíÿëè, ùî áîëüøåâèêè ïî÷íóòü íàñòóï êîëî 15 ëèïíÿ ³ âäàðÿòü äâîìà êëèíàìè: ç ï³âíî÷³ íà Áóçüê ³ ç³ ñõîäó íà Çîëî÷³â.  òèõ ïóíêòàõ êîíöåíòðóþòü áîëüøåâèêè ñâî¿ ñèëè, ÿê³ ìàþòü ïðèáëèçíî 1000 òàíê³â ³ ñò³ëüêè æ ë³òàê³â, à íà ñàì³ Áðîäè, ÿê³ í³ìö³ äóæå ñèëüíî óêð³ïèëè, à ìè áîðîíèìî ÿê äðóãà ë³í³ÿ, íàñòóïàòè íå áóäóòü, à ìîæóòü
îòî÷èòè íàñ áåç ïîñòð³ëó. Çà ÿêèéñü òèæäåíü ¿õ ïåðåäáà÷åííÿ ïîâíîòîþ çä³éñíèëèñÿ... 13 ëèïíÿ 1944 î 23.30 ãîä. íà â³äïðàâ³ ñòàðøèí íàøîãî êóðåíÿ ÿ äîâ³äàâñÿ, ùî î÷³êóâàíèé âåëèêèé íàñòóï âîðîãà ïî÷íåòüñÿ ìàéæå íàïåâíî çà äåê³ëüêà ãîäèí, ùî áîëüøåâèêè áóäóòü îáìèíàòè Áðîäè ³ îòî÷óâàòè ¿õ ³ ùî íàø ïîëê (òîä³ 30-òèé), ÿêèé ëåæàâ ïîñåðåäèí³ îáîðîííî¿ ë³í³¿ íàøî¿ Äèâ³ç³¿ ì³æ 29-òèì ³ 31-øèì ïîëêàìè, ìຠíåãàéíî, ïðèñï³øåíèì ìàðøåì çàéíÿòè íîâ³ îáîðîíí³ ñòàíîâèùà íà ë³í³¿ ñ³ë Ëóêàâåöü-Êîëò³â. Ïîëê ìຠáóòè ãîòîâèé â³äáèòè êîæíèé âîðîæèé íàñòóï íà ò³é ë³í³¿ â³ä 4-¿ ãîä. ðàíêó 15 ëèïíÿ... Çà äåê³ëüêà ãîäèí ïîëê ìàðøóâàâ íàçóñòð³÷ ïåðåâàæàþ÷³é ñèë³ âîðîãà, ÿêèé íà ñâ³òàíêó ïî÷àâ íàñòóïàòè íà ö³ëîìó ôðîíò³ ³ âæå â ïåðøèõ ãîäèíàõ ïðîðâàâ í³ìåöüê³ ë³í³¿ ÿêðàç ó òèõ ïóíêòàõ, ùî ¿õ ïåðåäáà÷óâàëè ñòàðøèíè ÓÏÀ. Ó ñòðàøíó ñïåêó, ï³ä ãðàäîì áîìá ³ áîðòîâî¿ çáðî¿ âîðîãà ïîëê ïîñóâàâñÿ âïåðåä ö³ëèé äåíü ³ í³÷. Âîðîæå ëåòóíñòâî îïàíóâàëî ö³ëêîâèòî ïîâ³òðÿ. Íå áóëî âèäíî í³ îäíîãî âëàñíîãî ë³òàêà. Çà îäíó äîáó, 15 ëèïíÿ, ïîëê çàéíÿâ íîâ³ îáîðîíí³ ñòàíîâèùà ì³æ 5-þ é 7-þ ãîä. ðàíêó. Âæå êîëî 9-î¿ ãîä. âäàëîñÿ âîðîãîâ³ ïðîðâàòè ïðàâå êðèëî îáîðîíè íàøîãî ïîëêó, ë³í³þ äðóãîãî êóðåíÿ, ïðè ÷îìó çãèíóëè âñ³ ñòàðøèíè êóðåíÿ, çà âèíÿòêîì âàæêî ðàíåíîãî ñîòí. Ì. Ìàëåöüêîãî ³ ïîð. Ñóìàðîêîâà, ÿêèõ ñòð³ëüö³ âèíåñëè ç ïîëÿ áîþ. Êîìàíäèð 8-î¿ ñîòí³ Ìàêàðåâè÷ çàãèíóâ ïðè âàæêîìó êóëåìåò³, ñòð³ëÿþ÷è ñàì äî ê³íöÿ. Çà äåê³ëüêà ãîäèí âîðîã ïî÷àâ íàñòóïàòè ñèëîþ îäíîãî ï³õîòíîãî ïîëêó, ï³äêð³ïëåíîãî ê³ëüêàíàäöÿòüìà òàíêàìè, íà â³äòèíîê íàøîãî ïåðøîãî êóðåíÿ. ϳñëÿ òÿæêèõ ê³ëüêàãîäèííèõ, ÷àñòî ðóêîïàøíèõ áî¿â âäàëîñÿ íàì ïðîòèíàñòóïîì â³äáèòè âîðîãà. ϳä âå÷³ð, òÿæêî ðàíåíèé ó ë³âå êîë³íî, ÿ ïåðåäàâ êîìàíäóâàííÿ ñîòíåþ äåñ. Äðàæíüîâñüêîìó, ÷îòîâîìó òðåòüî¿ ÷îòè, áî âñ³ ³íø³ ÷îòîâ³, ì³æ íèìè é ì³é çàñòóïíèê, ÷îòîâèé ïåðøî¿ ÷îòè, äåñ. Áîãäàí Òàðíàâñüêèé, áóëè òÿæêî ðàíåí³. Òîä³ àáî äåê³ëüêà äí³â ï³çí³øå çãèíóëè âñ³ (êð³ì ìåíå) ñòàðøèíè íàøîãî êóðåíÿ: êîìàíäèð ïåðøî¿ ñîòí³ ñîò. Ðîìàíåöü, ê-ð äðóãî¿ ñîòí³ ïîð. Áåðåçîâñüêèé ³ ê-ð ÷åòâåðòî¿ òÿæêî¿ ñîòí³ ïîð. Ïîñï³ëîâñüêèé òà ñòàðøèíà äëÿ äîðó÷åíü ïðè øòàá³ ïåðøîãî êóðåíÿ õîð. Áîðèíåöü. Öå áóâ ïåðøèé ïîçèö³éíèé á³é íàøî¿ Äèâ³ç³¿, à çàðàçîì ³ âîãíåâå õðåùåííÿ äëÿ íàøîãî âîÿöòâà, ÿêå íå çàëîìèëîñÿ â³ä âðàæ³ííÿ óò³êàþ÷îãî ñòàðîãî âèïðîáóâàíîãî í³ìåöüêîãî âîÿêà, àëå íàñòàâèëî ãðóäè ³ç ñàìîïîæåðòâîþ â îáîðîí³ ñâ áàòüê³âùèíè.
72
73
* * * Íîâîçôîðìîâàíà äðóãà Äèâ³ç³ÿ îïèíèëàñÿ âîñåíè 1944 íà Ñëîâà÷÷èí³, ³ çíîâ ïî÷àëèñÿ ç íàøîãî áîêó íàìàãàííÿ âñòàíîâèòè êîíòàêò ç êîìàíäóâàííÿì ÓÏÀ, íàìàãàííÿ ä³ñòàòè ³íñòðóêö³¿ òà íàêàçè. Õîäèëè ð³çí³ ÷óòêè ïðî ïðåäñòàâíèê³â ÓÏÀ â Áðàòèñëàâ³, ïðî íàêàçè ïåðåõîäèòè äî ÓÏÀ, àëå êîíêðåòíî í³ÿêèõ íàêàç³â íå áóëî. Çðåøòîþ, Äèâ³ç³ÿ áóëà ðîçêèíåíà íà äóæå âåëèêîìó ïðîñòîð³, ³ óâåñü çâÿçîê áóâ ó í³ìåöüêèõ ðóêàõ. гâíî æ óñ³ øòàáè, ïî÷èíàþ÷è ç êóðåíÿ, áóëè îáñàäæåí³ âèêëþ÷íî í³ìöÿìè. ² òîìó, êîëè ïåðåä âèìàðøåì ³ç Ñëîâà÷÷èíè äî Þãîñëà⳿ â ñ³÷í³ 1945 õîð. Òðà÷ ³ õîð. Áàðàáàø ïîâ³äîìèëè ìåíå, ùî ¿õ ñîòíÿ ãîòîâà äî ìàðøó â Óêðà¿íó, ³ æàäàëè â³äïîâ³äíîãî íàêàçó, ÿ ¿ì òàêîãî íàêàçó íå äàâ, áî, íå ìàþ÷è í³ÿêèõ ³íñòðóêö³é ³ íàêàç³â í³ â³ä ÎÓÍ, í³ â³ä ÓÏÀ, íå ââàæàâ â³äïîâ³äíèì çà 䳿 îäí³º¿ ñîòí³ íàðàæàòè íà íåáåçïåêó ö³ëó Äèâ³ç³þ, áî ï³äíÿòè ö³ëó Äèâ³ç³þ íå áóëî çìîãè. * * * ϳñëÿ êîðîòêîãî ïåðåáóâàííÿ â Þãîñëà⳿, ÿêðàç íà ëàòèíñüêèé Âåëèêäåíü, ç ïî÷àòêîì êâ³òíÿ 1945 Äèâ³ç³þ ïåðåêèíåíî íà ôðîíò, íà çàõ³ä â³ä ¥ðàöó â îêîëèö³ ¥ëÿéõåíáåð´, Ôåëüäáàõ, ¥íàñ.  òîé ÷àñ íàì òàêîæ íå âäàëîñÿ âñòàíîâèòè êîíòàêò³â ç êîìàíäóâàííÿì ÓÏÀ. Ùîïðàâäà, áóâ òîä³ â Äèâ³ç³¿ â òîâàðèñòâ³ ãåí. Øàíäðóêà, êîìàíäèðà óêðà¿íñüêî¿ àð쳿, î. ä-ð Ãðèíüîõ, ç ÿêèì ÿ ñòð³÷àâñÿ 1944 â Êðàêîâ³, ÿê ç ïðåäñòàâíèêîì ÓÏÀ, îäíà÷å, ÿ íå ìàâ çìîãè ¿õ áà÷èòè. Ìîæå, é óìèñíå íå õîò³ëî í³ìåöüêå êîìàíäóâàííÿ çì³íèòè ì ñîòí³ ç îêîï³â, â ÿêèõ äîâåëîñÿ ìåí³ çàê³í÷èòè â³éíó 8 òðàâíÿ 1945. Ïðî ïåðåáóâàííÿ î. Ãðèíüîõà â Äèâ³ç³¿ ïîâ³äîìèâ ìåíå ïðè çóñòð³÷³ â çàìêó ¥ëÿéõåíáåð´, ïðàâîðó÷ â³ä ÿêîãî ëåæàëà òîä³ ìîÿ ñîòíÿ, â³éñüêîâèé çâ³òîäàâåöü Î. Ëèñÿê, ÿêèé, ìàþ÷è çìîãó ïåðåáóâàòè ó âñ³õ ôðîíòîâèõ ÷àñòèíàõ ³ ó øòàá³ Äèâ³ç³¿, ïåðåäàâàâ ìåí³ ³ äåÿêèì ³íøèì ñòàðøèíàì âñ³ íåîô³ö³éí³ ³íôîðìàö³¿. Ùîéíî ïðè ê³íö³ êâ³òíÿ ïðèáóâ äî ìåíå öåé ñàìèé âîºííèé çâ³òîäàâåöü â òîâàðèñòâ³ ñâîãî äðóãîãî òîâàðèøà Î. Ã., ³ öåé îñòàíí³é äîðó÷èâ ìåí³ ïèñüìîâ³ ³íñòðóêö³¿ ÷è íàâ³òü ïèñüìîâèé íàêàç, ï³äïèñàíèé Ðóáàíîì (Ì. Ëåá³äü), ÿêèé ïåðåäàâ éîìó äëÿ ìåíå ìàéîð ÓÏÀ Ãóöóë. Íà æàëü, íàêàç áóâ óæå íåàêòóàëüíèé. ³í áóâ äàòîâàíèé ïî÷àòêîì áåðåçíÿ 1945 ð. ³ ñòîñóâàâñÿ ñòàíîâèùà, ÿêå áóëî â Þãîñëà⳿. Ìàéîð Ãóöóë, íåçâàæàþ÷è íà âñ³ 74
éîãî íàìàãàííÿ, íå çì³ã äîáèòèñÿ äî íàñ ï³ä ÷àñ íàøîãî ïåðåáóâàííÿ â Þãîñëà⳿. ²íñòðóêö³¿ â³ä Ðóáàíà äóæå âëó÷íî îö³íþâàëè òîä³øíº ïîë³òè÷íå ñòàíîâèùå ³ âêàçóâàëè íà òå, ùî ÎÓÍ, ÿê ³ ÓÏÀ, âåñü ÷àñ ñë³äêóâàëè çà äîëåþ íàøî¿ Äèâ³ç³¿ ³ íàâ³òü â íàéá³ëüø êðèòè÷í³ äëÿ íàñ õâèëèíè ïðî íå¿ íå çàáóëè. Íàêàç çâó÷àâ òàê: ñèëîþ çàõîïèòè êîìàíäóâàííÿ íàä ö³ëîþ Äèâ³ç³ºþ, îáåççáðî¿òè í³ìåöüêèé ñòàðøèíñüêèé ³ ï³äñòàðøèíñüêèé ñêëàä, ïðîáèòèñÿ íà ï³âäåíü ³ çäîáóòè òà îïàíóâàòè ïîðòîâå ì³ñòî íà Àäð³ÿòè÷íîìó ìîð³ òà òðèìàòè éîãî äî ïðèõîäó àíãë³éö³â ³ ëèøå ïåðåä íèìè â ïîâíîìó ñêëàä³ çëîæèòè çáðîþ. * * * Íà ð³çíèõ òåðåíàõ âîºííèõ ä³é, â óí³ôîðìàõ ð³çíèõ àðì³é, â ë³ñ³ ³ ï³äï³ëë³, â ðåãóëÿðíèõ ³ ïîâñòàíñüêèõ òà ï³äï³ëüíî-ðåâîëþö³éíèõ â³ää³ëàõ â óñ³õ óêðà¿íñüêèõ âîÿê³â áèëîñÿ îäíàêîâå âîÿöüêå ñåðöå ³ îäíàêîâî âñÿêàëà ãàðÿ÷à þíàöüêà êðîâ â ñèðó, æàä³áíó çåìëþ. ² íå áóëî â Äèâ³ç³¿ í³ îäíîãî âîÿêà-ôðîíòîâèêà, ÿê íå áóëî í³ îäíîãî âîÿêà ÓÏÀ, í³ ÷ëåíà çáðîéíîãî ï³äï³ëëÿ, ÿê³ ââàæàëè á ñåáå âçàºìíî çà ùîñü ³íøå, í³æ çà òèõ, ùî ï³øëè ³ âèáðàëè òÿæêèé êðèâàâèé øëÿõ âîÿêà, ùîá âèáîðîòè êðàùå çàâòðà äëÿ ñâîãî íàðîäó. ², ìàáóòü, íåäàëåêèé âæå ÷àñ, êîëè îäí³ ³ äðóã³, íà öåé ðàç âæå ïë³÷-î-ïë³÷, ùå ðàç ç³ çáðîºþ â ðóêàõ çàê³í÷àòü áóäîâó âåëèêîãî õðàìó Ñàìîñò³éíî¿ Ñîáîðíî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äåðæàâè ³ âæå ó â³ëüí³é áàòüê³âùèí³ çãàäóâàòèìóòü òàêèì ñàìèì òåïëèì ñëîâîì ãåðî¿â ç-ï³ä Áàçàðó ³ Êðóò³â, ×îðíîãî ë³ñó ³ Áðîä³â.
êîì øòàáó ÓÄ. Ñòàòòÿ Á³é ï³ä Áðîäàìè â öüîìó çá³ðíèêó º ÷àñòèíîþ éîãî ïðàö³ íà í³ìåöüê³é ìîâ³ ïðî ÓÄ ï. í.: Âîíè õîò³ëè âîë³... ³ íà óêðà¿íñüê³é ìîâ³ Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ Ãàëè÷èíà. Çàïèñêè Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Øåâ÷åíêà. Òîì 188, íàêëàäîì Áðàòñòâà êîë. Âîÿê³â 1-î¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ ÓÍÀ, 1970.
òåïåð ä³ñòàòèñÿ äî àðì³éñüêî¿ ãðóïè, ùîá ä³çíàòèñÿ ïðî ñòàíîâèùå ³ îäåðæàòè íîâ³ íàêàçè. ϳñëÿ ïîñàäêè é íî÷³âë³ â Êðàêîâ³, â³í ïðèáóâ 27-ãî ëèïíÿ äî Ëüâîâà; óâ³éøîâ â êîíòàêò ç ãóáåðíàòîðîì ä-ðîì Âåõòåðîì, ïîâ³äîìèâ éîãî ïðî çì³íó ñòàíîâèùà ³ íåãàéíî â³äëåò³â äî Àðì³éñüêî¿ Ãðóïè. Òàì òåæ æàëêóâàëè ç ïðèâîäó íàêàçó Ãîëîâíîãî Êîìàíäóâàííÿ. Ñïðîáè Àðì³éñüêî¿ Ãðóïè çàâåðíóòè íàêàç íå âäàëèñÿ. Äèâ³ç³þ ï³äïîðÿäêîâàíî òåïåð Õ²²² àðì³éñüêîìó êîðïóñîâ³ (4-òà òàíêîâà àðì³ÿ). Çàâäàííÿì Äèâ³ç³¿ áóëî çáóäóâàòè â ðàéîí³ Áðîä³â (á³ëÿ 100 êì â³ä Ëüâîâà) äðóãó ë³í³þ ñòàíîâèù ³ çàéíÿòè ¿õ. Ïîá³æíî âîíà ìàëà âäîñêîíàëþâàòè âèøê³ë, ñê³ëüêè äîçâîëèòü ðîçáóäîâà ñòàíîâèù. Àðì³éñüêà Ãðóïà ðîçðàõîâóâàëà, ùî Äèâ³ç³ÿ çàëèøèòüñÿ ùå äâàòðè òèæí³ äëÿ áóäîâè ñòàíîâèù ³ äîïîâíåííÿ âèøêîëó, äîêè ÷åðâîíà àðì³ÿ ðóøèòü äî î÷³êóâàíîãî íàñòóïó. Àðì³éñüêà Ãðóïà ùå íå ìàëà í³ÿêîãî âàðòîãî óâàãè çàïàñó, òàê ùî Äèâ³ç³ÿ çàëåæíî â³ä ðîçâèòêó ïîä³é ìîãëà áóòè øâèäêî ââåäåíà â ä³þ, íàâ³òü ÿêáè Àðì³éñüêà Ãðóïà çîâñ³ì íå õîò³ëà öüîãî ðîáèòè ïåðåä÷àñíî. Àëå íåçâàæàþ÷è íà öå, íå áóëî ïåðåäáà÷åíå í³ÿêå ïåðåñóâàííÿ Äèâ³ç³¿ â ³íø³ â³äòèíêè êîðïóñó ÷è àð쳿. Òèì ÷àñîì òðàíñïîðòè Äèâ³ç³¿ ñïðÿìîâóþòüñÿ íà íîâèé â³äòèíîê. Òîãî ñàìîãî äíÿ øåô øòàáó â³äë³òຠäî Õ²²² àðì³éñüêîãî êîðïóñó, ï³ñëÿ òåëåôîííî¿ ðîçìîâè ç ÏÀÎÊ 4 ³ ï³ñëÿ çàÿâè ö³º¿ îñòàííüî¿ ïðî íåïîòð³áí³ñòü îñîáèñòî¿ ÿâêè. Òîãî æ òàêè äíÿ ïðèáóâຠïåðøèé òðàíñïîðò ³ç ÔÏ, òàê ùî ìîæíà çðàçó æ ïî÷àòè ðîáîòó. Êîìàíäóþ÷èé ãåíåðàë ï³õîòíèé ãåíåðàë Ãàóôôå, éîãî øåô ãåíåðàëüíîãî øòàáó ïîëêîâíèê ôîí Ãàììåðøòàéí. Äëÿ îáîõ ¿õ Äèâ³ç³ÿ ùîñü ö³ëêîì íîâå, ³ âîíè äèâëÿòüñÿ ñïî÷àòêó äåùî ñêåïòè÷íî íà ¿¿ áîéîâó âàðò³ñòü. Ïîçà òèì âîíè ðàä³ ï³äêð³ïëåííÿì, à, çîêðåìà, â³òàþòü ôàêò ðîçáóäîâè äðóãî¿ ë³í³¿ íà â³äòèíêó ¿õ êîðïóñó. Ãåíåðàë çîð³ºíòîâóº ùîäî ñòàíîâèùà... Âîðîæà ôðîíòîâà ë³í³ÿ òåïåð ñåðåäíüî¿ ñèëè ³ íå ÿâëÿº í³ÿêî¿ áåçïîñåðåäíüî¿ íåáåçïåêè. Ùîïðàâäà, ïîì³÷àºòüñÿ ïîð³âíÿíî ç ìèíóëèì ÷àñîì äåùî çá³ëüøåíà ä³ÿ ðîçâ³ä÷èõ ³ óäàðíèõ ãðóï. Ïîâ³òðÿí³ ñèëè ïðîòèâíèêà ïî÷àëè îñòàíí³ìè äíÿìè æâàâó ä³ÿëüí³ñòü, çîêðåìà ðîçâ³ä÷ó. Òîìó òðåáà âèâàíòàæóâàòè Äèâ³ç³þ ï³ä ÷àñ òåìðÿâè. ×åðåç âëàñíó ðîçâ³äêó ³ ç³çíàííÿ ïîëîíåíèõ ñòâåðäæåíî, ùî ó âîðîãà ïî÷èíàþòüñÿ ïåðåñóâàííÿ â³éñüê, ÿê³ äîçâîëÿþòü çàóâàæèòè êîíöåíòðàö³þ, ùî ïî÷èíàºòüñÿ íà â³äòèíêó ïðîòè ÷åòâåðòî¿ òàíêîâî¿ àð쳿. Ãîëîâíîìó êîìàíäóâàííþ Õ²²² àðì³éñüêîãî êîðïóñó âèïàäຠçàâäàííÿ â ñêëàä³ ÷åòâåðòî¿ òàíêîâî¿ àð쳿 áîðîíèòè â³äòèíîê
76
77
Ìàéîð Â. Ä. ÃÀÉÊÅ*,
Á³é ï³ä Áðîäàìè 28 ÷åðâíÿ 1944 ïî÷àëîñÿ òðàíñïîðòóâàííÿ Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿. Ïåðåì³ùåííÿ ìàëî â³äáóòèñÿ ç ïëîù³ âïðàâ Íîéãàììåð äî Ãàëè÷èíè, ó ðàéîí íà ñõ³ä â³ä Ëüâîâà. Òðàíñïîðò â³äáóâàâñÿ â òåìï³ 4, öåáòî ùîäíÿ íàâàíòàæóâàëèñÿ ³ â³äõîäèëè 4 òðàíñïîðòè. Ò. çâ. Ô. Ï., òîáòî ïåðñîíàë, ùî ìàâ â³ä¿õàòè íàéøâèäøå, çàëèøèâ Íîéãàììåð 25 ÷åðâíÿ. Øåô ãåíåðàëüíîãî øòàáó Äèâ³ç³¿ (²à), ÿê êåð³âíèê öüîãî ïåðñîíàëó, çàëèøèâ ïëîùó âïðàâ ó äèâ³ç³éíîìó ë³òàêó Øòîðõ 26 ÷åðâíÿ 1944. Äâàäöÿòü õâèëèí ï³ñëÿ âèñòàðòóâàííÿ ë³òàêà íàä³éøîâ äî Íîéãàììåðó â³äïèñ òåëåãðàìè Ãîëîâíî¿ Àðì³éñüêî¿ Êâàðòèðè äî Àðì³éñüêî¿ Ãðóïè ϳâí³÷íà Óêðà¿íà, çã³äíî ç ÿêèì Äèâ³ç³ÿ íå ìàëà á áóòè ââåäåíà â ä³þ, ÿê áóëî ïðîºêòîâàíî, â îêîëèö³ Ñòàíèñëàâîâà, àëå â äðóã³é ë³í³¿ ïåðåäáà÷óâàíîãî ïóíêòó òÿæ³ííÿ Àðì³éñüêî¿ Ãðóïè ϳâí³÷íà Óêðà¿íà. ×åðâîíà àðì³ÿ êîíöåíòðóâàëà â öåé ÷àñ ñèëüí³ çºäíàííÿ â ðàéîí³ çàãàëüíî íà ñõ³ä â³ä Ëüâîâà, òàê ùî òðåáà áóëî ðàõóâàòèñÿ ç ñîâºòñüêèì íàñòóïîì ç ïî÷àòêîì ëèïíÿ 1944 â ðàéîí³ Ëüâîâà ³ íà çàõ³ä â³ä íüîãî. Òàêèì ÷èíîì, ïðîïàëè âñ³ ïëÿíóâàííÿ ³ íàì³ðè ùîäî Äèâ³ç¿¿. Âñ³ ÷èñëåíí³ çâ³äîìëåííÿ, ðàïîðòè ³ ïîäîðîæ³ âèÿâèëèñÿ äàðåìíèìè. Öå áóëî ñïðàâä³ ã³ðêå ðîç÷àðóâàííÿ äëÿ âñ³õ, õòî áðàâ ó÷àñòü â ö³é ñïðàâ³. Òåïåð Äèâ³ç³ÿ éøëà íà öåíòðàëüíèé â³äòèíîê ôðîíòó, ïðè òîìó áóëî ò³ëüêè ïèòàííÿ ÷àñó, êîëè ¿¿ ÷àñòèíè ìàëè á óâ³éòè â áîéîⳠ䳿 ÷è íàâ³òü ó öåíòðàëüíèé ïóíêò ïîä³é íà ôðîíò³. Äëÿ øåôà øòàáó íàéïèëüí³øîþ ñïðàâîþ áóëî * Ìàéîð Â. Ä. Ãàéêå, ñòàðøèíà ãåí. øòàáó Âåðìàõòó, áóâ íà÷àëüíè-
ôðîíòó îáàá³÷ Áðîä³â, âêëþ÷íî ç ì³ñòîì. Ñèëè êîðïóñó âèñòà÷àþòü äëÿ öüîãî çàâäàííÿ, ÿêùî âçàºìîâ³äíîøåííÿ ñèë íå çì³íèòüñÿ. Êîðïóñ ìຠ45 ï³õîòíèõ äèâ³ç³é àáî äèâ³ç³éíèõ ãðóï, ç ÿêèõ êîæíà, ùîïðàâäà, ìຠëèøå íåïîâíó àáî ñåðåäíþ âàðò³ñòü.  êîðïóñ³ áðàêóº âëàñíèõ òàíê³â. Ó çàãàëüíîìó, âñ³õ òàíê³â àðì³ÿ ìຠíå á³ëüø 50, ÷èñëî íå âàðòå óâàãè. Êð³ì öüîãî, äåÿê³ ëèøå ç íèõ ìàþòü ïàëüíå. Âëàñíå ëåòóíñòâî íå âèÿâëÿº äîòåïåð í³ÿêèõ ïîì³òíèõ ä³é, êð³ì äåê³ëüêîõ ðîçâ³ä÷èõ ïîëüîò³â, õî÷ º áàãàòî ïðèâàáëèâèõ ö³ëåé ó çâÿçêó ç ðóõàìè âîðîæèõ â³éñüê. Êîìàíäóþ÷èé ãåíåðàë ñïîä³âàºòüñÿ âîðîæîãî íàñòóïó, ìàáóòü, ïðîòÿãîì íàñòóïíèõ 14 äí³â. Ó âèïàäêó âîðîæîãî íàñòóïó íà Ëüâ³â ìóñ³ëà á âîðîæà àðì³ÿ íåìèíó÷å ç³òêíóòèñÿ ³ç áð³äñüêèì íàð³æíÿêîì, áî æ Áðîäè º â òîìó âèïàäêó âàæëèâèì êîìóí³êàö³éíèì ïóíêòîì. Ãåíåðàë íå â³ðèòü ïðè öüîìó ó ôðîíòîâó àòàêó íà ì³ñòî, àëå ðàäøå ñïîä³âàºòüñÿ êë³ùîâîãî ìàíåâðó ³ç ï³âäíÿ ³ ï³âíî÷³. Êð³ì öüîãî, ³ñíóº ùå îäíà ìîæëèâ³ñòü, ùî áîëüøåâèêè íå àòàêóâàòèìóòü âçàãàë³ Õ²²² àðì³éñüêîãî êîðïóñó, àëå íàìàãàòèìóòüñÿ ïîâàëèòè áð³äñüêèé íàð³æíÿê çà äîïîìîãîþ ìàíåâðó, ñïðÿìîâàíîãî ç òåðåí³â íà ï³âäåíü ³ ï³âí³÷ â³ä êîðïóñó. Öå áóëà á íàéïîãàí³øà ìîæëèâ³ñòü äëÿ Äèâ³ç³¿, ÿêà äîâåëà á äî çàìêíåííÿ ¿¿ â êîòë³. Çàâäàííÿì äëÿ Äèâ³ç³¿ áóëî á óòðèìàòè â êîæíîìó âèïàäêó òåðåí êîëî Áðîä³â. Òàêèì ÷èíîì, ïîñòຠçàâäàííÿ: äîñë³äèòè òî÷í³øå òåðåí ï³ä ¿¿ ñòàíîâèùà, çáóäóâàòè ¿õ ïîñï³øíî ³ çàéíÿòè. Ç öèõ ñòàíîâèù ìàëà á Äèâ³ç³ÿ îáîðîíÿòèñÿ ïðîòè âîðîæèõ á³÷íèõ ÷è êë³ùîâèõ óäàð³â, ¿õ íåéòðàë³çóâàòè àáî çëîìèòè âîðîæèé ïðîðèâ êîëî Áðîä³â ó âëàñíèõ ñòàíîâèùàõ. Êð³ì öüîãî, ³ñíóâàëà ìîæëèâ³ñòü ïðè ðîç³ðâàíí³ âëàñíî¿ ôðîíòîâî¿ ë³í³¿ àòàêîþ Äèâ³ç³¿ çàëàòàòè ìîæëèâ³ ïðîðèâè ó âëàñíîìó ôðîíò³. Êîðïóñ íå ìàº, êð³ì ÷èñòî ì³ñöåâîãî çàïàñó, í³ÿêèõ ³íøèõ çàïàñíèõ ÷àñòèí, ³ íå ìîæíà ðîçðàõîâóâàòè í³ íà ÿê³ ï³äêð³ïëåííÿ. Òèì÷àñîâå æèòòÿ Äèâ³ç³¿ â äðóã³é ë³í³¿ áóëî êîðèñíå ç îãëÿäó íà ìîæëèâîñò³ âèøêîëþâàííÿ. Öþ ìîæëèâ³ñòü òðåáà áóëî âèêîðèñòàòè, ÿê äîâãî äîçâîëÿâ íà öå ñïîê³é íà ôðîíò³. Ñêîðî Äèâ³ç³ÿ ä³ñòàëà â³äòèíîê ôðîíòó äîâæèíîþ â 36 êì äî îáñàäæåííÿ é ðîçáóäîâè ó òîìó ì³ñö³, çâ³äêè áóëî òðåáà ñïîä³âàòèñÿ íàñòóïó ÷åðâîíî¿ àð쳿 íà Ëüâ³â. Ïîêèùî ñòàíîâèùà íå áóëè ùå òî÷íî âèçíà÷åí³, äëÿ âñ³õ ÷àñòèí âèçíà÷åíî ëèøå çàãàëüíî çá³ðêîâ³ ì³ñöÿ. Âñ³ òðàíñïîðòè íàäõîäÿòü òèì ÷àñîì ïëàíîâî ³ áåç ïðèãîä. Êîìàíäèð Äèâ³ç³¿ ïðè¿æäæຠàâòîì ï³ñëÿ ðîçìîâ ç ãóáåðíàòîðîì ó Ëüâîâ³. Øòàá Äèâ³ç³¿ íåãàéíî ïî ïðèáóòò³ íà ì³ñöå ïåðåäàâ ïîòî÷í³ çâ³äîìëåííÿ ÷åòâåðò³é òàíêîâ³é àð쳿 ³ Õ²²² àðì³éñüêîìó êîðïó-
ñîâ³ ïðî ¿¿ âëàñòèâîñò³ é áîéîâó âàðò³ñòü. Ó ïåðåäáà÷åíí³ íàñòóïíèõ ïîä³é îñîáëèâî ïðîõàºòüñÿ, ùîá ç îãëÿäó íà íåí³ìåöüêèé ñêëàä ÷àñòèíè íå ðîçïîðîøóâàòè ¿¿, ùî òðàïëÿëîñÿ ç ³íøèìè äèâ³ç³ÿìè çàëåæíî â³ä ñòàíîâèùà íà ôðîíò³ äóæå ÷àñòî.  öüîìó âèïàäêó éøëîñÿ ïðî òå, ùîá ââåñòè Äèâ³ç³þ â á³é ÿê ö³ë³ñòü ³ ï³ä ¿¿ äèâ³ç³éíèì êîìàíäóâàííÿì. ϳñëÿ òîãî ÿê øòàá â çàãàëüíîìó âèçíà÷àâ ñòàíîâèùà, à ïîîäèíîê³ ÷àñòèíè îãëÿíóëè ¿õ íà ì³ñö³, óñ³ ÷àñòèíè çàâçÿòî áåðóòüñÿ äî ðîçáóäîâè ñòàíîâèù.
78
79
Ãîëîâíà ë³í³ÿ ôðîíòó ³ ðîçáóäîâàíà Äèâ³ç³ºþ äðóãà ë³í³ÿ ôðîíòó
Âîÿêàì öÿ ïåðøà ïðàêòè÷íà ðîáîòà â îáîðîí³ áàòüê³âùèíè äຠáàãàòî ðàäîù³â. Âîíè íàðåøò³ â³ä³òõíóëè ï³ñëÿ íå äóæå äëÿ íèõ ïðèºìíîãî, àëå êîíå÷íî äîâãîãî é âàæêîãî âèøêîëó. Òðè ïîëêè ´ðåíàäèð³â áóäóþòü ñòàíîâèùà ãîëîâíî¿ áîéîâî¿ ë³í³¿ îäèí ïîá³÷ îäíîãî. Áàòàëüéîí ôþçèëåð³â áóäóº ñâî¿ ñòàíîâèùà áëèçüêî ôðîíòó, ÷àñòèííî ï³ä âîðîæèì îáñòð³ëîì. Äëÿ çäîáóòòÿ áîéîâîãî äîñâ³äó ³ ôðîíòîâîãî âèøêîëó ïîñò³éíî ââîäèòüñÿ â ä³þ ÷àñòèíè òÿæêî¿ çáðî¿, âêëþ÷íî ç àðòèëåð³ºþ. Âîíè ï³äëÿãàþòü ï³ä ÷àñ áîéîâèõ ä³é ôðîíòîâèì â³ää³ëàì Âåðìàõòó. Öåé íàêàçàíèé Õ²²² àðì³éñüêèì êîðïóñîì âèøê³ë ö³ëêîì âèïðàâäàâ ñåáå. Çîêðåìà, áàòàëüéîí ï³îíåð³â ìຠíàãîäó â³äçíà÷èòèñÿ ïðè áóäîâ³ ñòàíîâèù, éîãî ðîáîòà çàäîâ³ëüíà. ×àñòèíè ïîñòà÷àííÿ, çã³äíî ç³ ñâî¿ì ãîëîâíèì çàâäàííÿì, çàéìàþòü êâàðòèðè â îêîëèö³ Îæèäîâà ³ ðîçáóäîâóþòü ¿õ íà îáîðîíí³ ïóíêòè. Ùîá ïðèçâè÷à¿òè ÷àñòèíè äî âîºííîãî ñòàíó, âñå ïîñòà÷àííÿ â³äáóâàºòüñÿ í³÷÷þ. Çàïàñíèé êóð³íü, ðîçòàøîâàíèé íà ñõ³ä â³ä Îæèäîâà, ñòàíîâèòü ïëÿíîâèé çàïàñ ³ áóäóº ñâî¿ ñòàíîâèùà. Õî÷à âñ³ ÷àñòèíè â³ääàëåí³ íà 20 êì â³ä ôðîíòó, âñþäè çâåðòàºòüñÿ óâàãà íà áîéîâó ïîâåä³íêó; òàê, íàïð., íå äîçâîëÿºòüñÿ ðîçì³ùóâàòèñÿ â íàñåëåíèõ ïóíêòàõ, çàòå âñ³ ÷àñòèíè ³ øòàáè ìóñÿòü ðîçáóäîâóâàòè ñâî¿ ïðèì³ùåííÿ ïîçà ñåëàìè íàêàç, ÿêèé îï³ñëÿ âèïðàâäàâ ñåáå. Äëÿ ïðîõàð÷óâàííÿ ÷àñòèí, à ùå á³ëüøå ç îáåðåæíîñòè ïåðåä î÷³êóâàíèì ðîñ³éñüêèì íàñòóïîì í³ìåöüêå â³éñüêîâå óïðàâë³ííÿ çàêóïîâóº â ñåëÿí ðîãàòó õóäîáó, çàëèøàþ÷è äëÿ íèõ ò³ëüêè íåâåëèêèé â³äñîòîê. Çà õóäîáó ïëàòÿòü ãð³øìè àáî âèäàþòü âåêñåë³. Äëÿ ñêóïîâóâàííÿ áóëè âèñëàí³ â³äïîâ³äí³ êîì³ñ³¿ â³ä â³éñüêîâî-àäì³í³ñòðàòèâíèõ óñòàíîâ. Öèâ³ëüíå íàñåëåííÿ, áîðîíÿ÷èñü ïåðåä òàêèìè ïðèìóñîâèìè çàõîäàìè, çâåðòàºòüñÿ ç ñêàðãàìè äî óêðà¿íñüêèõ âîÿê³â, ÿê³ äóæå ÷àñòî, ÷àñîì íàâ³òü ç³ çáðîºþ â ðóêàõ, íå äàþòü êîì³ñ³ÿì âèêîíóâàòè ¿õ çàâäàííÿ.  öüîìó âèïàäêó âèííå ñàìå í³ìåöüêå êîìàíäóâàííÿ. Âîíî ïîâèííå áóëî ñâîº÷àñíî ïîâ³äîìèòè ïðî öå çàðÿäæåííÿ øòàá Äèâ³ç³¿. Íàéêðàùîþ ðîçâÿçêîþ áóëî á, îäíàê, ïåðåäàòè âèêîíàííÿ öüîãî çàðÿäæåííÿ ñàì³é Äèâ³ç³¿, çàì³ñòü âèêëþ÷åííÿ ¿¿ ç ö³º¿ îïåðàö³¿.  Äèâ³ç¿¿ áóâ â³äïîâ³äíèé äî òîãî ïåðñîíàë. Ïî âòðó÷àíí³ Äèâ³ç¿¿, öþ àêö³þ âåäåíî äàë³ ç ¿¿ äîïîìîãîþ, ³ òîä³ íå áóëî âæå ïîä³áíèõ âèïàäê³â*. Çàñòåðåæåííÿ øòàáó Äèâ³ç³¿, ùî ç áëèçüêîãî êîíòàêòó óêðà¿íñüêèõ âîÿê³â ç ì³ñöåâèì íàñåëåííÿì ìîãëè á âèéòè äåÿê³ òðóäíîù³, âèÿâèëèñÿ íåîá´ðóíòîâàíèìè. Ñïðàâä³, äîñèòü áàãàòî âî* Äèâ. íàðèñ ïîð. Ë. Îðòèíñüêîãî: Ìè ïîâåðíåìîñü.
80
ÿê³â ðîáèëî â³äâ³äèíè äîäîìó, àëå ï³çí³øå öå íå ïîâòîðÿëîñÿ. Çàòå áóëî áàãàòî ïðîõàíü íà äîçâ³ë êîðîòêèõ â³äâ³äèí â áëèçüê³ îêîëèö³, ÿêùî ìîæíà áóëî äîâåñòè, ùî éäåòüñÿ ä³éñíî ïðî â³äâ³äèíè ñâî¿õ áëèçüêèõ, òàê³ ïðîõàííÿ áóëè ïðèõèëüíî ïîëàãîäæóâàí³. Àëå âðåøò³ ç îãëÿäó íà òå, ùî Äèâ³ç³ÿ ïåðåáóâàëà íà ôðîíò³, òðåáà áóëî âñ³ ïðèâàòí³ áàæàííÿ çàêèíóòè. ³äïîâ³äíî äî ðîçãîðòàííÿ ñèë âîðîãà íà â³äòèíêó Õ²²² êîðïóñó, Äèâ³ç³þ ïåðåì³ùóâàíî ùîðàç á³ëüøå íà ï³âäåíü, òàê ùî âðåøò³ âîíà ïîêèäຠäâà ðîçáóäîâàí³ ïîëêîâ³ ñòàíîâèùà íà ë³âîìó êðèë³ ³ ïî÷èíຠðîçáóäîâóâàòè äâà íîâ³ íà ïðàâîìó êðèë³. Îòæå, ÷àñòèíè Äèâ³ç³¿ ðîçáóäóâàëè â òîé ÷àñ êîëî 50 êì ñòàíîâèù, ç ÿêèõ ï³çí³øå ìîæíà áóëî ïðàêòè÷íî âèêîðèñòàòè ò³ëüêè ìàëó ÷àñòèíó. Òèì ÷àñîì ìíîæàòüñÿ îçíàêè çäîãàäàíîãî âîðîæîãî íàñòóïó íà Ëüâ³â, ÿêèé ì³ã áè ç ïîâíèì íàòèñêîì óäàðèòè íà â³äòèíîê Õ²²² êîðïóñó. Ðîçáóäîâà äðóãîãî ñòàíîâèùà ïîñòóïຠç íàòèñêîì äàë³. Âîðîæ³ ñòàíîâèùà ïîïîâíèëèñÿ íîâèìè ÷àñòèíàìè. Âîðîæà àðòèëåð³ÿ ïîì³òíî çá³ëüøèëà ñâîþ ä³þ. Âîðîã çäîáóâ âåëèêó ïåðåâàãó íàä íàøèìè ñèëàìè ÷èñëîì ñâî¿õ ôðîíòîâèõ ÷àñòèí. Âîðîæå ëåòóíñòâî ùîðàç á³ëüøå æâàâå, ðóõ ïîçà âîðîæèìè ñòàíîâèùàìè òðèâàº. Íàøå ëåòóíñòâî âçàãàë³ íå ïîÿâëÿºòüñÿ. Âëàñíèõ ðåçåðâîâèõ ÷àñòèí, ÿê³ ìîãëè á ìàòè çíà÷åííÿ íà â³äòèíêó êîðïóñó ³ ïîçà íèì, íåìàº. Îçíàêè, ùî âîðîæ³ ÷àñòèíè ïî÷íóòü íåçàáàðîì íàñòóï ó íàïðÿì³ íà Ëüâ³â, çá³ëüøóþòüñÿ. Çäàºòüñÿ, ùî ãîëîâíà ñèëà âîðîãà êîíöåíòðóºòüñÿ ïðîòè ïðàâîãî êðèëà Õ²²² êîðïóñó ÷è ïðîòè ïðàâîãî ñóñ³äíüîãî êîðïóñó. Øòàá Äèâ³ç³¿ ³ âñ³ ÷àñòèíè ïåðåâ³ðÿþòü ïîñò³éíî ìîæëèâîñò³ 䳿, îñîáëèâî ìîæëèâîñò³ ïðîòèíàñòóï³â íà â³äòèíêó ôðîíòó Âåðìàõòó. Ñê³ëüêè ìîæíà, êîìàíäèðè ÷àñòèí ðîçãëÿäàþòü ïðàêòè÷í³ ìîæëèâîñò³ ä³é â³äïîâ³äíî äî íåâåëèêèõ çàâäàíü. ×åòâåðòà òàíêîâà àðì³ÿ âñòàíîâèëà â öåé ÷àñ òàê³ âîðîæ³ ñèëè: 1 ãâàðä³éñüêà òàíêîâà àðì³ÿ, 3 ³ 4 ãâàðä³éñüê³ òàíêîâ³ àð쳿, 1 ñàìîñò³éíèé òàíêîâèé êîðïóñ, 6, 7 ³ 8 êàâàëåð³éñüê³ äèâ³ç³¿. Äî öüîãî ùå ðîçòàøîâàí³ íà ôðîíò³ ñòð³ëåöüê³ äèâ³ç³¿. Çãàäàí³ òðè êàâàëåð³éñüê³ äèâ³ç³¿ ñòîÿëè ðàçîì ç ³íøèìè â îêîëèö³ Áðîä³â. Ö³ äàí³, îäíà÷å, íå ìîæíà ââàæàòè ïîâíèìè. ʳëüê³ñòü ³ íóìåðàö³ÿ ïîîäèíîêèõ ðîñ³éñüêèõ ñòð³ëåöüêèõ äèâ³ç³é íå áóëè â³äîì³. Ó öåíòð³ ä³é ïðîòè êîæíî¿ íàøî¿ äèâ³ç³¿ ñòîÿëî êîëî äâîõ âîðîæèõ, áåç çàïàñó. Êîëè éäåòüñÿ ïðî çàïàñ, íà êîæíó íàøó äèâ³ç³þ ïðèïàäàëà îäíà âîðîæà. Ùîïðàâäà, ê³ëüê³ñíî îäíà ðîñ³éñüêà äèâ³ç³ÿ ìàëà ëèøå 810 òèñÿ÷ 81
ÿêîãî ëåæàâ 60 êì íà ï³âäåíü â³ä Òåðíîïîëÿ, íàä Ñåðåòîì, à ï³âí³÷íèé íà ï³âí³÷ â³ä Êîâåëÿ, íàä Ïðèïÿòòþ. ÏÅÐÅÃËßÄ ÑÈË Í³ìåöüêèé ôðîíò: 4 òàíêîâà àðì³ÿ ç ²²² òàíê. êîðï. Õ²²² àðì. êîðï. V² òàíê. êîðï. ÕÕ²V àðì. êîðï.
= = = =
3 ï³õ. äèâ³ç³é 5,5 ï³õ. äèâ. 4 ï³õ. äèâ. 3 ï³õ. äèâ. 15,5 ï³õ. äèâ.
Ñîâºòñüêèé ôðîíò: 1 ãâàðä. òàíêîâà àðì³ÿ 3 ãâàðä. òàíêîâà àðì³ÿ 4 ãâàðä. òàíêîâà àðì³ÿ ² ñàìîñò³éíèé òàíê. êîðïóñ 6, 7, 8 êàâ. äèâ³ç³é ³ ïðèáë. 20 ñòð³ë. äèâ³ç³é
Çàïàñ: 20 òàíê. ãðåí. äèâ. 8 òàíê. ãðåí. äèâ.
³äïî÷èíîê
Çàïàñ: ïðèáë. 10 äèâ³ç³é ³ ñàìîñò³éí³ ÷àñòèíè
Ñóìà:
Ñóìà:
2 òàíê. êîðï. (òàíêîâ³ ëèøå çà íàçâîþ) 2 ï³õ. êîðïóñè ³ç ðàçîì 15,5 äèâ. ³ 2 çàïàñíèìè äèâ³ç³ÿìè Òàíê³â ïðèáë. 4050, ëåòóíñòâà ìàéæå íå áóëî
3 òàíê. àð쳿, êîæíà ïî 3 òàíê. êîðï. 1 ñàì. òàíê. êîðïóñ ³ 3 òàíê. äèâ. ïðèáë. 20 ñòð³ë. äèâ., 10 çàïàñíèõ äèâ. 1800 òàíê³â, ëåòóíñòâî â íåîáìåæåí³é ê³ëüêîñò³
ëþäåé, àëå áîéîâèì ñòàíîì, ìàáóòü, äîð³âíþâàëà í³ìåöüê³é äèâ³ç³¿. ²ç ñâîãî áîêó ÷åòâåðòà òàíêîâà àðì³ÿ ìàëà â öåé ÷àñ òàê³ ñèëè: ²²² òàíêîâèé êîðïóñ ç òðüîìà ï³õîòíèìè äèâ³ç³ÿìè, ïîì³æ íèìè 100 ñòð³ëåöüêà (º´åð) äèâ³ç³ÿ ³ 249 ï³õîòíà äèâ³ç³ÿ; Õ²²² àðì³éñüêèé êîðïóñ, ÿêèé âêëþ÷àâ 300 ï³õîòíó äèâ³ç³þ, 291 ï³õîòíó äèâ³ç³þ, 202 äèâ³ç³þ, Ïåðøó Óêðà¿íñüêó Äèâ³ç³þ, 361 ï³õîòíó äèâ³ç³þ ³ çàëîãó Áðîä³â; ³ V² òàíêîâèé êîðïóñ ç ÷îòèðìà ï³õîòíèìè äèâ³ç³ÿìè, ïîì³æ íèìè 214 ³ 26 ï³õîòí³ äèâ³ç³¿; ÕÕ²V àðì³éñüêèé êîðïóñ ç òðüîìà ï³õîòíèìè äèâ³ç³ÿìè. Ç âëàñíèõ ðåçåðâ³â áóëè äî ïîñëóã: ²² ÑÑ òàíêîâèé êîðïóñ, ÿêèé ñàìå â³äõîäèâ íà çàõ³ä ³ç ñõîäó ³ ï³âíî÷³ â³ä Ëüâîâà, 20 äèâ³ç³ÿ òàíêîâèõ ´ðåíàäèð³â â îêîëèö³ Æîâêâè ³ íà ñõ³ä â³ä íå¿, 8 òàíêîâà äèâ³ç³ÿ, íîâîñôîðìîâàíà íà ñõ³ä â³ä Ëüâîâà; 3, 5, 6 òàíêîâ³ äèâ³ç³¿ íà ï³âäåíü â³ä Êîâåëÿ, ÿê³, îäíàê, ïåðåä ñàìèì ïî÷àòêîì ðîñ³éñüêîãî íàñòóïó áóëè, íåçâàæàþ÷è íà ïðîòåñòè øòàáó àð쳿 ïåðåêèíóò³ äî Óãîðùèíè. Àðì³ÿ ìàëà â ñâîºìó ðîçïîðÿäæåíí³ 4050 òàíê³â. Ç öüîãî âèäíî, ùî 4 òàíêîâà àðì³ÿ áóëà òàíêîâîþ ëèøå ç íàçâè, àëå â ä³éñíîñò³ ìàéæå íå ìàëà òàíê³â, ³ â ¿¿ ðîçïîðÿäæåíí³ áóëè ëèøå ï³õîòí³ äèâ³ç³¿. Òàê³ ñèëè â çàãàëüíîìó ñòîÿëè ç îáîõ áîê³â íà â³äòèíêó, ï³âäåííèé êîðäîí
 ñåðåäèí³ ëèïíÿ ç íå÷óâàíîþ ñèëîþ ðîçãîðòàºòüñÿ ðîñ³éñüêèé íàñòóï íà ñïîä³âàíîìó â³äòèíêó. ×åðâîíà àðì³ÿ çäîáóâຠîäíî÷àñíî äâà âèð³øàëüí³ îïåðàòèâí³ ïðîáî¿ â ñâîºìó íàñòóï³ íà Ëüâ³â ³ íà çàõ³ä â³ä íüîãî. Îäèí ³ç íèõ äîáóòî íà øëÿõó Òåðíîï³ëü-Ëüâ³â, îòæå, ìàéæå â ñàì³é ñåðåäèí³ ²²² òàíêîâîãî êîðïóñó, äðóãèé íà ï³âí³÷íèé-çàõ³ä â³ä Áðîä³â, íà ì³ñö³ çóñòð³÷³ Õ²²² òàíêîâîãî êîðïóñó ³ V² òàíêîâîãî êîðïóñó. Îáèäâà âîðîæ³ óäàðè íå ìîæíà ñïèíèòè, òîìó ùî ïðîñòî áðàêóº ñèë, îñîáëèâî áðàêóº òàíê³â ³ ë³òàê³â. ×åðåç ì³ñöÿ ïðîðèâó ðîçëèâàþòüñÿ ìàñè âîðîæèõ òàíê³â, îñîáëèâî òèïó Ò-34, óñï³øíî ï³äòðèìóâàíèõ áîéîâèìè ë³òàêàìè ³ âèíèùóâà÷àìè. Êåð³âíèöòâó ôðîíòó í³ÿê íå ìîæíà çàêèíóòè ÿêî¿-íåáóäü ëåãêîâàæíîñòè â îö³íö³ ñòàíîâèùà àáî ïîìèëêè. Øòàáè ïîîäèíîêèõ â³ää³ë³â, êîìàíäóâàííÿ ÷àñòèí ³ âèùå êîìàíäóâàííÿ âèðàçíî çÿñóâàëè ñèëè âîðîãà ³ çâåðòàëè íå ðàç óâàãó íà ìîæëèâ³ñòü âîðîæîãî íàñòóïó. Ãîä³, îòæå, ïðèïóñêàòè, ùîá ãåíåðàëüíèé øòàá ãîëîâíîãî êîìàíäóâàííÿ ïåðåäàâàâ äàë³ âãîðó ÿêèéñü ³íøèé îáðàç ñòàíîâèùà. Îäíà÷å íàéâèù³ ÷èííèêè íåõòóâàëè ö³ ïåðå-
82
83
ñòîðîãè ³ â³äêèäàëè ¿õ ÿê áîÿçëèâ³. Ç ö³º¿ æ ïðè÷èíè, âîëåþ íàéá³ëüøîãî ïîëêîâîäöÿ âñ³õ ÷àñ³â ³ öåé â³äòèíîê ñõ³äíüîãî ôðîíòó â³ääàíî íà ïðèçâîëÿùå. Ç áåçïðèêëàäíîþ øâèäê³ñòþ ïîñóâàþòüñÿ âïåðåä òàíêîâ³ âîðîæ³ êëèíè ³ çàìèêàþòü Õ²²² àðì³éñüêèé êîðïóñ, ùå çàêè âçàãàë³ âëàñí³ îïåðàòèâí³ ðåçåðâè çóì³ëè ðîçãîðíóòèñÿ äî áîþ ³ ðÿòóâàòè äîëþ êîðïóñó. Äî òîãî ùå âîðîãîâ³ ñïðèÿëè îáñòàâèíè. Âîðîæèé ï³âí³÷íèé òàíêîâèé êëèí çà÷åïèâ ò³ëüêè ë³âå êðèëî Õ²²² êîðïóñó, âäàðÿþ÷è âñ³ºþ ñèëîþ íà ïðàâå êðèëî ë³âîãî ñóñ³äà.  ë³âîêðèëîâ³é
äèâ³ç³¿ Õ²²² êîðïóñó ç ïî÷àòêîì áîëüøåâèöüêîãî íàñòóïó êîìàíäèð ³ ²à (øåô øòàáó. Â. Ã.) íà¿õàëè íà ì³íó. Ñåðåä ÷àñòèíè ç÷èíèëàñü ïàí³êà, ùî äîâåëà äî äâîäåííî¿ êðèçè Äèâ³ç³¿. ×åðåç öå áóâ óëåãøåíèé áîëüøåâèöüêèé ïðîðèâ, à ÷îëî âîðîæèõ òàíê³â íåñïîä³âàíî øâèäêî äîñÿãëî Áóçüêà, äå çàìêíåíî ïåðñòåíü íàâêîëî Õ²²² êîðïóñó. Ïîãîëîñêà ïðî òå, ùî êîìàíäóþ÷èé ãåíåðàë êîðïóñó ë³âîðó÷ â³ä Õ²²² êîðïóñó ïåðåéøîâ äî âîðîãà é òèì äîïîì³ã â îòî÷åíí³ Õ²²² êîðïóñó, ïîçáàâëåí³ âñÿêèõ ï³äñòàâ. Àí³ ãåí. Ãîñáàõ, ùî ï³çí³øå êîìàíäóâàâ äèâ³ç³ºþ íà çàõ³äíüîìó ôðîíò³, àí³ éîãî íàñòóïíèê ãåí. Áëüîê, ùî ï³çí³øå çàãèíóâ ó áîÿõ êîëî Ðàäîìà, íå ïåðåéøëè äî âîðîãà. Îñòàòî÷íà ïðè÷èíà, ÷îìó Õ²²² êîðïóñ ïîòðàïèâ ó òàêå âàæêå ñòàíîâèùå, ëåæèòü â îáñòàâèí³, ùî ãîëîâíîêîìàíäóâà÷ í³ìåöüêèõ çáðîéíèõ ñèë íå õîò³â ñëóõàòè ñâî¿õ â³éñüêîâèõ äîðàäíèê³â, ÿê³ íåîäíîðàçîâî ïðîïîíóâàëè çàëèøèòè Áðîäè é ïåðåíåñòè ãîëîâíó áîéîâó ë³í³þ íà ïàíóþ÷³ íàä òèì ïðîñòîðîì âèñî÷èíè ϳäã³ðö³Áóçüê. Ïðîïîçèö³é ç áîêó àð쳿 é àðì³éñüêî¿ ãðóïè íå áðàêóâàëî. Òàêèì ÷èíîì, Õ²²² êîðïóñ ç éîãî äèâ³ç³ÿìè, ñåðåä íèõ Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ, çà ê³ëüêà äí³â áóëè îòî÷åí³. Ãîä³ áóëî çì³íèòè ùî-íåáóäü â õîä³ ïîä³é, áî îïåðàòèâí³ ïî䳿 ðîçãîðòàëèñÿ ìàéæå âèêëþ÷íî ïîçà ìåæàìè ä³é êîðïóñó. Ïðî ï³âäåííèé òàíêîâèé êëèí äîâ³äàëèñü ó äèâ³ç³¿ ùîéíî òîä³, êîëè îòî÷åííÿ áóëî âæå äîâåðøåíèì ôàêòîì. Òåæ ùîéíî òîä³ ñòàëî çðîçóì³ëèì çíà÷åííÿ é âïëèâ íà ñèòóàö³þ ï³âí³÷íîãî óäàðíîãî êëèíà ç òàêîþ øâèäê³ñòþ éøëè ïî䳿. Áîëüøåâèöüêå êîìàíäóâàííÿ íå ìàëî íàì³ðó çàëèøèòè Áðîäè ³ Õ²²² êîðïóñ éîãî âëàñí³é äîë³ çà ôðîíòîì. Õ²²² êîðïóñ âÿçàâ âåëèê³ ñèëè âîðîãà. Ö³ ñèëè áóëè êîíå÷íî ïîòð³áí³ áîëüøåâèöüêîìó êîìàíäóâàííþ äëÿ ïîñèëåííÿ íàñòóïó íà Ëüâ³â. Ç ò³º¿ ïðè÷èíè ïåðåä Õ²²² êîðïóñîì ïîñòàëî çàâäàííÿ çàâçÿòî áîðîíèòèñÿ, ùîá óíåìîæëèâèòè øâèäêå çâ³ëüíåííÿ âîðîæèõ ñèë. Òèì ñàìèì í³ìåöüê³ ïðîòèçàõîäè ìîãëè á ä³ñòàòè äàëåêîñÿæíó ï³äòðèìêó, é ºäèíî ö³ çàõîäè áóëè â ñèë³ ïðèíåñòè ðÿòóíîê ö³ëîìó ôðîíòîâîìó â³äòèíêîâ³ é Õ²²² êîðïóñîâ³. Òàê, ç ïî÷àòêîì ðîñ³éñüêèõ îïåðàö³é ó ëüâ³âñüêîìó ïðîñòîð³ ïî÷èíàºòüñÿ îäíî÷àñíî é çàòÿæíà îáîðîííà áèòâà Õ²²² êîðïóñó, áèòâà, ùî ìàëà òàêòè÷íå çíà÷åííÿ ³ ùî çàê³í÷èëàñÿ âðåøò³ ïîâíèìè ïîñâÿòè áîÿìè â êîòë³, ïðàêòè÷íî ðîçáèòòÿì âñ³õ ÷àñòèí êîðïóñó. Ïðè íàäçâè÷àéíî ñèëüíîìó ââåäåíí³ â ä³þ âîºííîãî ìàòåð³ÿëó, ãîëîâíî òàíê³â, ñë³äóº, îäíî÷àñíî ç âîðîæèìè îïåðàö³ÿìè ïðîòè Ëüâîâà, âîðîæèé íàñòóï ïåðåâàæàþ÷èìè ñèëàìè ç ðàéîíó íà ï³âäåíü â³ä ϳäêàìåíÿ ïðîòè ñõ³äíüîãî â³äòèíêó Õ²²² êîðïóñó.  ðàéîí³ êîðïóñó ïîñòຠâðàæåííÿ, ùî öåé íàñòóï ñòî¿òü
84
85
Ïåðøèé åòàï Ëüâ³âñüêî-Ñàíäîìèðñüêî¿ îïåðàö³¿
ó ïðÿìîìó â³äíîøåíí³ äî ñàìå íàêðåñëåíîãî ï³âí³÷íîãî êðèëà íàñòóïó ³ ùî îáèäâà êëèíè íàñòóïó ìàþòü çàâäàííÿì îòî÷èòè êë³ùîâèì ìàíåâðîì îï³ðíèé ïóíêò Áðîäè ³ çíèùèòè éîãî. Ùîéíî çãîäîì ñòàëî ÿñíèì, ùî âîðîæå êîìàíäóâàííÿ êåðóâàëîñÿ äâîìà íàì³ðàìè, ÿê³, ñïðàâä³, çàãàëüíî áóëè ïîâÿçàí³, îäíà÷å ìàëè ð³çí³ ö³ë³. Ç îäíîãî áîêó, øèðîêî çàêðîºíà îïåðàö³ÿ, ùî ìàéæå íå ö³êàâèëàñÿ Áðîäàìè ³ Õ²²² êîðïóñîì, ç äðóãîãî áîêó, òàêòè÷íèé íàñòóï, ùî ñâî¿ì âèêëþ÷íèì çàâäàííÿì ìàâ çíèùåííÿ êîðïóñó. Âíàñë³äîê çãàäàíîãî íàñòóïó, ïðàâå êðèëî Õ²²² êîðïóñó â³äêðèâàºòüñÿ, ³ ïðîãàëèíîþ âïèõàþòüñÿ ç ïîäèâóã³äíîþ øâèäê³ñòþ
ïåðåâàæàþ÷³ ñèëè âîðîãà. ×àñòèíè íàøèõ äèâ³ç³é â³äñòóïàþòü. Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ ñòàíîâèòü ºäèíèé âåëèêèé ðåçåðâ êîðïóñó. Òåïåð ñòàëîñÿ íàéíåñïðèÿòëèâ³øå äëÿ Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿, ÷îãî âåñü ÷àñ áîÿëèñÿ, à ñàìå, ùî âîíà áóäå ââåäåíà â ä³þ íå ÿê ö³ëà îäèíèöÿ, à ïîëêàìè, êèíåíèìè â íàéá³ëüø ñêðóòíå ñòàíîâèùå. Ç ìàòåìàòè÷íîþ òî÷í³ñòþ ³ ïîñë³äîâí³ñòþ íàñòóïຠâñå òå, ÷îãî Äèâ³ç³ÿ âñ³ìà çàñîáàìè ñòàðàëàñÿ óíèêíóòè, çàäëÿ ÷îãî âèñèëàëè íåîäíîêðàòíî çâ³òè é ïåðåä ÷èì â íàéá³ëüø ñåðéîçí³é ôîðì³ ïåðåñòåð³ãàëè. Öåé çàêèä íå ñòîñóºòüñÿ Õ²²² êîðïóñó, ùî çã³äíî ç ñòàíîâèùåì ³íàêøå íå ì³ã ä³ÿòè. Çàêèä ñòîñóºòüñÿ òèõ, ùî â³ä ñàìîãî ïî÷àòêó ïðèçíà÷èëè Äèâ³ç³þ â öåé ðàéîí. Ïåðøèì êèíóòî 30 ïîëê ³ç çàâäàííÿì íàñòóïîì çàêðèòè ôðîíòîâó ïðîãàëèíó, ïðîáèòó íà ïðàâîìó êðèë³ êîðïóñó. ¥ðóíòîâíó é çàâ÷àñíó ðîçâ³äêó ì³ñöåâîñòè ðîáëÿòü íà÷àëüíèê øòàáó ³ êîìàíäèð ïîëêó. Äî âèõ³äíèõ ñòàíîâèù, ùî áóëè íà ñõ³ä â³ä Ñàñîâà, 30 ïîëê ìàâ äîáðèõ 10 êì ï³äõîäó. Çîâñ³ì ïîâîë³ ïîñóâàºòüñÿ 30 ïîëê íà çàâàëåí³é ÷àñòèíàìè îäíî¿ òàíêîâî¿ äèâ³ç³¿ ï³äõ³äí³é äîðîç³. Ñòàíîâèùå ñòàëî êðèòè÷íèì, êîëè ïîã³äíîãî äíÿ, ºäèíà â ïðèôðîíòîâ³é ñìóç³ ï³äõ³äíà äîðîãà îïèíèëàñÿ ï³ä îáñòð³ëîì áîðòîâî¿ çáðî¿ ³ ãðàäîì áîìá ðîñ³éñüêèõ áîéîâèõ ë³òàê³â. Ïîñóâàííÿ ïîëêó çàòðèìóºòüñÿ, ïîñòàþòü âàæê³ âòðàòè â ëþäÿõ, êîíÿõ ³ áîéîâîìó ìàòåð³ÿë³. Àëå øâèäêî äîðîãà çíîâó î÷èùóºòüñÿ â³ä ïîñòð³ëÿíèõ êîíåé ³ ðîçáèòèõ âîç³â. Òèì ÷àñîì ïîÿâëÿºòüñÿ, ñïåðøó ïîîäèíîêî, à ïîò³ì ÷èìðàç á³ëüøèìè ãðóïàìè, â³äñòóïàþ÷à í³ìåöüêà ï³õîòà. Öå ³ º ïåðøå âðàæåííÿ, ùî éîãî ïåðåæèâຠùå íå çàïðàâëåíèé â áîÿõ ïîëê. Ïîïðè â³äñòóïàþ÷èõ í³ìåöüêèõ âîÿê³â, ³äå äî íàñòóïó óêðà¿íñüêèé ïîëê. Çàâäàííÿ, ùî éîãî çóì³â áè âèêîíàòè ò³ëüêè äîáðå âèøêîëåíèé ³ çàãàðòîâàíèé â áîÿõ âîÿê, òèì á³ëüø âàæêå äëÿ íåâèïðîáóâàíèõ ÷àñòèí Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿. Ïî êîðîòê³é çàòðèìö³ íà âèõ³äíèõ ñòàíîâèùàõ ó ð³äêîìó ë³ñ³ ïîëê ïåðåõîäèòü ï³ä ñèëüíèì âîãíåì âîðîãà äî íàñòóïó. Ñèëè âîðîãà âòðè÷³ á³ëüø³, ³ â³í ìຠáàãàòî òàíê³â. Çàìêíåííÿ ôðîíòîâî¿ ïðîãàëèíè, ùî òèì ÷àñîì ñòàëà ùå øèðøîþ, íå âäàºòüñÿ. Ïîëê, ùå çàêè çóì³â ðîçãîðíóòèñÿ äî áîþ, áóâ çààòàêîâàíèé òàíêàìè ³ ó âåëèê³é ì³ð³ ðîçáèòèé. Ò³ëüêè ïîîäèíîê³ ñîòí³ ä³ñòàþòüñÿ ïîçà êðèëà ïðîëîìó é çâóæàþòü äåùî ïðîãàëèíó. Ñîòåíí³ çìóøåí³ ä³ÿòè íà âëàñíó ðóêó, çâÿçîê äî ¿õí³õ êîìàíäèð³â íå ³ñíóº àáî ³ñíóº ò³ëüêè êîðîòêèé ÷àñ. Ïðèä³ëåíèé äî ïîëêó â³ää³ë ëåãêî¿ àðòèëå𳿠çàòÿãຠñòàíîâèùà, àëå âæå øâèäêî ìóñèòü çì³íÿòè ¿õ. Ùå ê³ëüêà ðàç³â
86
87
Ïðîðèâ ôðîíòó ³ ââåäåííÿ Äèâ³ç³¿ â áîéîⳠ䳿
äîâîäèòüñÿ çì³íÿòè ñòàíîâèùà, à ñòàëå âçàºìíå ïåðåïë³òàííÿ ôðîíò³â äóæå óòðóäíþº ñòð³ëÿííÿ. Àðòèëåð³ÿ òåæ ìóñèòü îáõîäèòèñÿ áåç çâÿçêó, à ñòð³ëÿòè äîâîäèòüñÿ ïåðåâàæíî ïðÿìîþ íàâîäêîþ. Òèì ÷àñîì ïîñòàþòü ³ ïåðø³ áîéîâ³ âòðàòè ïîëêó. Ïàäຠâáèòèé îäèí ñîòåííèé, òÿæêî ðàíåíî êóð³ííîãî. Ç ïî÷àòêîì ðîñ³éñüêîãî íàñòóïó áóëî ââåäåíå â á³é ñèëüíå âîðîæå ëåòóíñòâî. ³ä ñâ³òàíêó äî ïðèñìåðêó ïàíóº â ïîâ³òð³ ðîñ³éñüêå ëåòóíñòâî, âñòðÿâàþ÷è ùîðàç â íàçåìí³ áî¿. Âñ³ âàæí³ ïóíêòè òåðåíó ³ ïåðåõðåñòÿ äîð³ã áîìáëÿòüñÿ áåçïåðåñòàíêó. Ïðàâèëüíèì âèÿâëÿºòüñÿ íàêàç êîðïóñó, çã³äíî ç ÿêèì çàáîðîíåíî áóëî ÷àñòèíàì ðîçêâàòèðîâóâàòèñÿ ïî ñåëàõ ³ íàêàçóâàëîñü ðîçì³ñòèòè ÷àñòèíè ïî ë³ñàõ. Íàøîãî ëåòóíñòâà âçàãàë³ íåìàº. Çàðàç æå â³ä ïî÷àòêó ðîñ³éñüêîãî íàñòóïó îãîëîøåíî òðèâîãó ïî ö³ë³é Äèâ³ç³¿ ³ íàêàçàíî âñ³ì ÷àñòèíàì ìàðøîâó ãîòîâ³ñòü. Ïîïîâíåí³ ÷àñòèíè ïîñòà÷àííÿ ÷åêàþòü íà íàêàçè ââåäåííÿ ¿õ ó ä³þ. Êîìàíäèð Äèâ³ç³¿ ³ ²à áåçïåðåðâíî â äîðîç³, ùîá íà ì³ñöÿõ ï³äòðèìàòè êîíå÷í³ ð³øåííÿ ³ çàñòåðåæí³ çàõîäè, ãîëîâíî, ùîá îñîáèñòî âòðèìóâàòè çâÿçîê ì³æ ôðîíòîì ³ êîðïóñîì. Ñêîðî ïðèõîäèòü íàêàç, ùî é äðóãèé ïîëê, à ùå çãîäîì ³ òðåò³é, ðàçîì ç ï³äëåãëèìè àðòèëåð³éñüêèìè â³ää³ëàìè, ìàþòü äîëó÷èòèñÿ äî 30 ïîëêó. Îáèäâà ïîëêè ä³ñòàþòü íàêàçè çàéíÿòè íà ïî÷àòîê ϳäã³ðö³ ³ ðàéîí íà ï³âäåíü â³ä íèõ. Ùå òîãî ñàìîãî äíÿ ï³äñóâàþòüñÿ ÷àñòèíè äàë³ âïåðåä. Óâå÷îð³ òîãî ñàìîãî äíÿ éäå âæå äðóãèé ïîëê, à çà íèì ³ òðåò³é, îñòàíí³é, êîæíèé îêðåìî äî íàñòóïó, ùîá çàêðèòè ôðîíòîâó ïðîãàëèíó. ¯ì äîâîäèòüñÿ äåùî ëåãøå, àëå é âîíè çàçíàþòü ïîâàæíèõ âòðàò ³ âæå â³ä ïî÷àòêó ïîòðàïëÿþòü â øîê, ïî ÿêîìó âîíè íå òàê ñêîðî îïàíóþòü ñåáå. Âðåøò³ êîìàíäóâàííÿ òðüîìà ïîëêàìè ïåðåäàºòüñÿ çíîâó Äèâ³ç³¿, à òèì ñàìèì îñòàòî÷íî ââîäèòüñÿ Äèâ³ç³þ ÿê ç³ìêíåíó ôîðìàö³þ â ä³þ. Äî 䳿 âïðîâàäæóºòüñÿ âñÿ òÿæêà çáðîÿ. Äèâ³ç³¿ âäàºòüñÿ, õàé ³ íå íà ïåðâ³ñíîìó ì³ñö³ ôðîíòîâî¿ ïðîãàëèíè, ïîáóäóâàòè ë³âîðó÷ ³ ïðàâîðó÷ ïðîãàëèíè çàñóâè, äåðæàòè ïðîãàëèíó ï³ä êîíòðîëåì, à îñòàòî÷íî òàêè çàìêíóòè.  çãàäàíèõ çàñóâàõ º, êð³ì ïîëê³â Äèâ³ç³¿, ùå ÷èñëåíí³ íåäîáèòêè áàãàòüîõ í³ìåöüêèõ ÷àñòèí, ùî ¿õ ââåäåíî â ä³þ íà ñàìîìó ïî÷àòêó. Ïîñï³øíî âèòÿãàþòüñÿ ö³ íåäîáèòêè, é Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ ìຠâðåøò³ ñâ³é âëàñíèé â³äòèíîê, ïðè÷îìó ðîçáèòèé 30 ïîëê ñòຠäèâ³ç³éíîþ ðåçåðâîþ é ó øâèäêîìó òåìï³, òàêè çàðàç çà ôðîíòîì, ïåðåôîðìîâóºòüñÿ. Âåëèêà òóò çàñëóãà êîìàíäèðà ïîëêó, ùî çà êîðîòêèé ÷àñ 4 äí³â çóì³â âèñòàâèòè, õàé ÷èñåëüíî çìåíøåíó, áîºçäàòíó îäèíèöþ.  ñèëó îáñòàâèí Äèâ³ç³¿ ä³ñòàºòüñÿ íàéíåáåçïå÷í³øèé ³ íàéá³ëüø íåïðîãëÿäíèé â³äòèíîê êîðïóñó. Äèâ³ç³ÿ çíîâó ì³öíî
â ðóêàõ êîìàíäóâàííÿ. 30 ïîëê, ïîá³÷ ñâ ðåîðãàí³çàö³¿, âåäå î÷èùåííÿ äîâêîëèøí³õ ë³ñ³â â³ä âîðîæèõ íåäîáèòê³â. Ãîëîâíå çàâäàííÿ Äèâ³ç³¿ çàìêíóòè äîëèíè Ñàñîâà ³ ßñåíåâà íà ï³âä.-ñõ³ä ³ ïåðåøêîäèòè ïðîíèêàííþ âîðîãà â ë³ñèñò³ òåðåíè. Çë³âà ³ ççàäó ïðèõîäÿòü â³ñòêè ³ çâ³òè, ùî íà ï³âí.-çàõ³ä â³ä Áðîä³â âîðîæ³ òàíêè ïðîðâàëè íàø³ ë³í³¿. Ïîëüîâèé çàïàñíèé êóð³íü Äèâ³ç³¿ â Áóçüêó ïîâ³äîìëÿâ, ùî éîãî çààòàêóâàëè ñèëüí³ çºäíàííÿ âîðîæèõ òàíê³â ³ â³í ðîçôîðìîâàíî â³äòÿãóºòüñÿ íà çàõ³ä. Ïîä³áí³ çâ³òè ïðèõîäÿòü äî Äèâ³ç³¿ ³ â³ä ¿¿ ÷àñòèí ïîñòà÷àííÿ. Ñïî÷àòêó øòàá Äèâ³ç³¿ ñòàâèòüñÿ ñêåïòè÷íî äî òèõ çâ³ò³â, áî íå ìîæå ñîá³ âèÿñíèòè, çâ³äê³ëÿ áåðåòüñÿ öåé âîðîã. Àëå ïðèõîäèòü ï³äòâåðäæåííÿ â³ä ãåí. êîìàíäóâàííÿ Õ²²² êîðïóñó, ùî îð³ºíòóº Äèâ³ç³þ ïðî îáèäâà îïåðàòèâí³ óäàðí³ êëèíè âîðîãà íà Ëüâ³â ³ ïðî òå, ùî íåìîâ áè âäàëîñÿ âîðîãîâ³ âèêîíàòè ïåðøå çàâäàííÿ îòî÷åííÿ Õ²²² êîðïóñó. Âîðîæèé íàñòóï ïðîäîâæóºòüñÿ äàë³ â íàïðÿì³ Ëüâîâà. Ç ÷àñòèíàìè êîðïóñó çà Áóãîì íåìຠá³ëüøå çâÿçêó. Êîðïóñ çäàíèé òåïåð íà ñåáå ³ çã³äíî ç íàêàçîì àð쳿, áåç îãëÿäó íà çàãàëüíå ñòàíîâèùå, ìຠé äàë³ áîðîíèòèñÿ íà äîòåïåð³øí³õ ñòàíîâèùàõ. Çàïëÿíîâàíî çâ³ëüíåííÿ êîðïóñó
88
89
Ñòàá³ë³çàö³ÿ ôðîíòó é áî¿ íà â³äòèíêó Äèâ³ç³¿
ççîâí³, ç ï³âäíÿ. Òðåáà ðàõóâàòèñÿ ç êîíöåíòðè÷íèìè àòàêàìè âîðîãà íà êîðïóñ. Éäåòüñÿ ïðî òå, ùîá, ÿêùî êîðïóñ íå õî÷å çàãèíóòè, âñ³ìà çàñîáàìè ÿêíàéäîâøå òðèìàòèñÿ. Ïåðåä Ïåðøîþ Óêðà¿íñüêîþ Äèâ³ç³ºþ ñòîÿòü âèíÿòêîâî âàæê³ äí³. Ïî-ïåðøå, ââåäåíà âîíà â ä³þ íà íàéá³ëüø ãàðÿ÷³ì ïóíêò³ ôðîíòó, ïî-äðóãå, ðîñ³éñüêîìó êîìàíäóâàííþ áóëà â³äîìà ¿¿ ïðèñóòí³ñòü íà ôðîíò³, ³ ö³ îáñòàâèíè äîäàþòü éîìó îñîáëèâîãî ïîøòîâõó äî ðîçáèòòÿ ¿¿. Òîìó çàìêíåííÿ ôðîíòîâî¿ ïðîãàëèíè öå ùå íå âñå. Òðåáà òåïåð ï³äãîòóâàòè çäîáóò³ ñòàíîâèùà íà ñïîä³âàí³ ñèëüí³ íàñòóïè âîðîãà. Ò³ëüêè âíî÷³ º çìîãà çì³öíÿòè ñòàíîâèùà, çàêëàäàþ÷è ì³íè é çàñóâè. Çà äíÿ áëèçüê³ñòü ôðîíòó é 䳿 âîðîæîãî ëåòóíñòâà óíåìîæëèâëþþòü ÿêó-íåáóäü ïðàöþ. Âæå âíåäîâç³ ïî÷èíຠ÷åðâîíå êîìàíäóâàííÿ íàñòóïè ïåðåâàæàþ÷î¿ ñèëè, ùî ¿õ ïî÷àòêîâî âäàºòüñÿ â³äáèòè. Ïîîäèíîê³ ì³ñöåâ³ âëîìè î÷èùóºòüñÿ ïðîòèóäàðàìè ÷è ïðîòèíàñòóïàìè. Âèãëÿäàº, ùî ÷àñòèíè â÷óâàþòüñÿ â ¿õíº çàâäàííÿ. Ïîñòà÷àííÿ ùå â ïîðÿäêó, â³ää³ëè ïîñòà÷àííÿ íà âèñîò³ çàâäàííÿ. Ïðè òîìó òðåáà âçÿòè äî óâàãè, ùî áàãàòî âîÿê³â ç òèõ ÷àñòèí âçÿòî äî óäàðíèõ â³ää³ë³â, à ³íø³ â³äñòàâëåí³ äî îáîðîíè ¿õí³õ êâàðòèð ³ òàáîð³â. Âîÿêè òèëîâèõ â³ää³ë³â ñòîÿòü òàê ñàìî â áîÿõ, ÿê ³ ââåäåí³ â ä³þ ôðîíòîâ³ êóðåí³. ¯õí³ âåëèê³ âòðàòè ñâ³ä÷àòü ïðî çàâçÿòòÿ áîðîòüáè ³ ¿õíþ âèòðèâàë³ñòü. Ïî áåçóñï³øíèõ íàñòóïàõ âîðîã ï³äòÿãຠäàëüø³ ï³äñèëåííÿ ³ ââîäèòü â ä³þ àðòèëåð³þ, òàíêè ³ ëåòóíñòâî. Î÷åâèäíî, ùî â³í ïîñï³øàâ çâ³ëüíèòè ñâî¿ ÷èñëåíí³ çâÿçàí³ ñèëè äëÿ ³íøèõ çàâäàíü. Øà볺 äåñÿòèäåííèé á³é Õ²²² êîðïóñó â êîòë³ êîëî Áðîä³â: íà îïóñò³ëèõ ïîçèö³ÿõ âîþþ÷èõ ê³í÷àºòüñÿ â³í îñòàòî÷íî âèëîìîì ðåøòîê â íàïðÿì³ ïîä³ëüñüêî¿ âèñî÷èíè. Ïî áàãàòüîõ âëîìàõ íà â³äòèíêó Äèâ³ç³¿, ÿê³ âäàëîñÿ òàêè ïîëàòàòè, ñë³äóþòü òåïåð âëîìè íà ³íøèõ ôðîíòîâèõ â³äòèíêàõ. Âèøóêàâøè ìàéñòåðíî ïóíêòè ñòèêó îòî÷åíèõ äèâ³ç³é, âîðîã âåäå ïðîòè íèõ çàâçÿò³ íàñòóïè. Öåíòð òÿæ³ííÿ íàñòóïó ñïðÿìîâàíî ïðîòè ïóíêòó ñòèêó ïîì³æ Ïåðøîþ Óêðà¿íñüêîþ Äèâ³ç³ºþ ³ ¿¿ ïðàâèì ñóñ³äîì. Òðàã³êîþ òèõ äí³â ëèøàºòüñÿ ôàêò, ùî ö³ëèé ÷àñ áî¿â ó êîòë³ íå áóëî ñòàëîãî çâÿçêó ïðàâîðó÷. Îäíà÷å âîðîã íå â³äêðèâ ö³º¿ ïðîãàëèíè, à, ïðèíàéìí³, íå âèêîðèñòàâ ¿¿. Îáîðîííèé á³é òðèâຠäàë³. Ïåðåâàæàþ÷èì âîðîæèì íàñòóïîì ïðèõîäÿòü íà çì³íó ïîæâàâëåí³ ðîçâ³ä÷³ é ïðîáîºâ³ 䳿. Çà ì³ñöåâîñò³ Ïåíÿêè, Ãóòà Ïåíÿöüêà, Ãóòà Âåðõîáóçüêà, Ìàéäàí Ïåíÿöüêèé ³ Ñóõîäîëè éäóòü âàæê³ áî¿. Ïðè òîìó ùîðàç Äèâ³ç³ÿ
ìóñèòü â³äñòàâëÿòè ÷àñòèíè äëÿ ïðî÷èùóâàííÿ ë³ñ³â â³ä âîðîãà, ùî ïðîïõàâñÿ. Àëå é ³ç çàõîäó ïîñèëþºòüñÿ òèñê âîðîãà òàê, ùî ïîñòà÷àííÿ óòðóäíþºòüñÿ. ×èñëåíí³ âîðîæ³ âëîìè íà â³äòèíêó ö³ëîãî êîðïóñó ïðèìóøóþòü êîìàíäóâàííÿ ê³ëüêàðàçîâî ñêîðî÷óâàòè ôðîíò, ùîá òàêèì ñïîñîáîì ä³ñòàòè ðåçåðâè. ³äòåïåð ïî÷èíàþòüñÿ áåçïåðåðèâí³ íàëåòè âîðîæîãî ëåòóíñòâà. Êîæíî÷àñíî ïîâ³òðÿ ïîâíå âîðîæèõ ë³òàê³â, ùî âñå îáñòð³ëþþòü, ùî ò³ëüêè çÿâèòüñÿ íà ì³ñöåâîñò³, à ìàë³ ñêðàâêè ë³ñ³â îáêëàäàþòü ìàñîþ ðîçðèâíèõ áîìá. Ðóõè â³ää³ë³â ïîñòà÷àííÿ, êîíå÷í³ âíàñë³äîê ñêîðî÷åííÿ ôðîíòó, íåìîæ-
90
91
Áð³äñüêå îòî÷åííÿ
ëèâ³ âäåíü; ç á³ãîì ÷àñó âñå, ùî íå êîíå÷íî ïîòð³áíå äëÿ áîþ é ïîñòà÷àííÿ, òðåáà íèùèòè àáî ïîêèäàòè... Îêðåìèé ðîçä³ë ñòàíîâèòü çâÿçîê. Ìàéæå âñ³ äðîòè ùîðàç ïîñòð³ëÿí³ òàê, ùî òðåáà êîðèñòóâàòèñÿ ðàä³îàïàðàòàìè. Àëå é ö³ ïðèëàäè, âíàñë³äîê ïåðåâàíòàæåííÿ, ñêîðî â³äïàäàþòü, òàê ùî ö³ëå êîìàíäóâàííÿ ³ çâ³òóâàííÿ â³äáóâàºòüñÿ ç äîïîìîãîþ ïîñëàíö³â. Òèì ÷àñîì ñèòóàö³ÿ íà â³äòèíêó Äèâ³ç³¿ ñòຠêðèòè÷íîþ. Ñë³äóþòü áåçïåðåðâí³ âëîìè, ùî ¿õ âäàºòüñÿ ç äîïîìîãîþ íåäîáèòê³â ³íøèõ ÷àñòèí ñÿê-òàê ñòðèìàòè. Íàø³ âòðàòè âåëèê³, êðèòè÷íèì ïóíêòîì ö³ëîãî â³äòèíêó êîðïóñó ñòàëà Äèâ³ç³ÿ. Ââåäåííÿ â ä³þ áàãàòüîõ áîëüøåâèöüêèõ êàòþø ÷èíèòü ñïóñòîøåííÿ é äåìîðàë³çàö³þ. Îñîáëèâî çàâçÿòèé á³é ðîçâèíóâñÿ çà âèñîêî ðîçòàøîâàíå ñåëî é çàìîê ϳäã³ðö³, äå çàðàç, ïî ñêîðî÷åíí³ ôðîíòó, ïðîõîäèòü ãîëîâíà áîéîâà ë³í³ÿ. Çàìîê ³ ì³ñöåâ³ñòü ê³ëüêà ðàç³â ïåðåõîäèòü ç ðóê äî ðóê.  öèõ áîÿõ ñòîÿòü ïåðåâàæíî 29 ³ 30 ïîëêè. Âàæê³ áî¿ éäóòü êîëî Êàäëóáèñüê ³ Ö³øê³â. Âîðîæ³ òàíêè äîñÿãàþòü âæå Îëåñüêà, äå çºäíóþòüñÿ ç ñëàáêèìè âîðîæèìè ñèëàìè, ùî ïðîáèëèñÿ ç çàõîäó, â³ä Áóçüêà. Íàø³ âèíèùóâàëüí³ êîìàíäè â áàãàòüîõ ì³ñöÿõ çáëèçüêà íèùàòü òàíêè. Äîáðå áþòüñÿ êóðåí³ ôþçèëåð³â ³ ï³îíåð³â.
31 ïîëê, êîìàíäóâàííÿ ÿêîãî ïîëÿãëî áåç ðåøòè íà ï³âí³÷ â³ä ñåëà Ñàñîâà, ïðîÿâëÿº îçíàêè ðîçïàäó. ×àñòî òðåáà ïåðåñóâàòè ïîîäèíîê³ êóðåí³, ùîá ëàòàòè ä³ðè â ñóñ³ä³â. Òàêèì ÷èíîì, îäèí êóð³íü Äèâ³ç³¿ íà äîâãèé ÷àñ áóâ â³äêîìàíäèðîâàíèé äî îáîðîíè ñåëà Îïàêè. Âðåøò³ ìຠïðèéòè ççîâí³ àêö³ÿ ðîçðèâó êîòëà, ùîá âèòÿãíóòè êîðïóñ. Äî íàñòóïó ç ï³âí.-çàõîäó éäóòü 8 òàíêîâà äèâ³ç³ÿ ³ 20 ïîëê. Îòî÷åíèé Õ²²² êîðïóñ ïîâèíåí ð³âíî÷àñíî ïðîáèâàòèñÿ íà ï³âäåíü, ùîá ïðèéòè íàçóñòð³÷ íàñòóïîâ³. Ïî êîðîòêîìó ÷àñ³ â³äòÿæóâàëüíèé íàñòóï ìóñ³â áóòè ïåðåðâàíèé ç îãëÿäó íà çàãðîçó îòî÷åííÿ íàñòóïàþ÷èì âîðîãîì. Ðîñ³éñüêå êîìàíäóâàííÿ ïåðåíåñëî öåíòð òÿæ³ííÿ íàñòóïó íà ï³âäåíü â³ä Ëüâîâà. Êîðïóñ ä³ñòຠíàêàç äî âèëîìó. Êîìàíäèð êîðïóñó çóïèíÿºòüñÿ ïðè íàïðÿì³ íà ï³âäåíü, â á³ê ïîä³ëüñüêî¿ âèñî÷èíè ì³ñöå íàéñëàáøîãî âîðîæîãî òèñêó. Âîðîã íå ì³ã ïðèïóñêàòè, áî öå ñóïåðå÷èëî á çàñàäàì âîºííîãî ìèñòåöòâà, ùî âèë³ì ï³äå â íàïðÿì³ ãóñòî ë³ñèñòèõ ñòð³ìêèõ áåðåã³â âèñî÷èíè. Îäíà í³ìåöüêà âåðìàõò³âñüêà äèâ³ç³ÿ é Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ, îáèäâ³ íàéäàë³ âèñóíåí³ íà ï³âí³÷, ä³ñòàþòü äîðó÷åííÿ òðèìàòè ñòàíîâèùà é ò³ëüêè ï³ä ãîñòðèé òèñê âîðîãà â³äñòóïàòè íà ï³âäåíü, ùîá òèì óìîæëèâèòè ³íøèì ÷àñòèíàì êîðïóñó ðîç³ðâàòè îòî÷åííÿ é âèéòè ç íüîãî. Îáèäâ³ äèâ³ç³¿, êîìàíäóº íèìè ãåí. ˳íäåíìàíí, ìàþòü ïîò³ì äîëó÷èòèñÿ äî êîðïóñó. Âñ³ äèâ³ç³¿ êîðïóñó âèñòàâëÿþòü çáèðàëüí³ êîìàíäè ç çàâäàííÿì çáèðàòè íåäîáèòêè ÷àñòèí âëàñíèõ â³ää³ë³â ³ ââîäèòè ¿õ â ä³þ. Áî â òàê³é ñèòóàö³¿ íîâ³ âîðîæ³ âëîìè çí³âå÷èëè á âèëîìí³ ä³¿ êîðïóñó ³ äîâåëè á âæå é òàê çäåñÿòêîâàíèé êîðïóñ äî ö³ëêîâèòîãî çíèùåííÿ. Óâå÷îð³, êîëè ïîâèíåí ïî÷àòèñÿ â³äñòóï, íà â³äòèíêó êîðïóñó ïîñòຠê³ëüêà âîðîæèõ âëîì³â, ç ÿêèõ îäèí â ðàéîí³ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ ìຠâèð³øíå çíà÷åííÿ. Ñòàíîâèùå ðîáèòüñÿ ïîâàæíèì, éîãî âäàºòüñÿ îïàíóâàòè ç äîïîìîãîþ ÷óæèõ ÷àñòèí.  òîìó ÷àñ³ êîìàíäóþ÷èé ãåíåðàë êîðïóñó òåëåôîíóº äî êîìàíäèðà Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿, ïèòàþ÷è ïðî ñòàíîâèùå. Êîìàíäèð Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ ïîâ³äîìëÿº, ùî â³í íå â ñòàí³ êîìàíäóâàòè äàë³ Äèâ³ç³ºþ, áî íå ìຠá³ëüøå çìîãè ïàíóâàòè íàä íåþ. Ïåðøèé ñòàðøèíà ãåí. øòàáó (²à) ÷óº ðîçìîâó é çäðèãàºòüñÿ â³ä ñòðàõó ïåðåä òàêîþ çàÿâîþ. Öþ, òàêó âèð³øàëüíó ïîñòàíîâó í³êîëè ïåðåä òèì êîìàíäèð íå îáãîâîðþâàâ ç íèì, ³ç ñâî¿ì íàéáëèæ÷èì òàêòè÷íèì ñï³âðîá³òíèêîì, à óõâàëèâ ¿¿ âèêëþ÷íî íà âëàñíó ðóêó. Íà äóìêó ²à êîìàíäèð Äèâ³ç³¿ ïîñï³øíî ïðèéíÿâ ¿¿ ï³ä âïëèâîì êðèçè ³ â³äðàçó æ ïåðåäàâ ¿¿ âãîðó.
92
93
Áî¿ â ðàéîí³ Ï³äã³ðö³-Ñàñ³â
Êóëåìåò ñ³º ñìåðòü
Ç ïðè÷èíè òîãî ð³øåííÿ êîìàíäèð íàêëèêàâ íà ñåáå âîðîæå íàñòàâëåííÿ, ³ ñëóøíî. ²à ââàæຠöþ ïîñòàíîâó ïåðåä÷àñíîþ. Ìàáóòü, ³ ñàì êîìàíäèð çëÿêàâñÿ ï³çí³øå ñâ çàÿâè.  ³íòåðåñ³ çàãàëüíîãî ñòàíîâèùà öå ð³øåííÿ, ìîæå, é áóëî ïðàâèëüíå. ×àñòèíà íå áóëà â ðóêàõ êîìàíäóâàííÿ, ³ íå ³ñíóâàëî æàäíîãî çâÿçêó, àí³ çàñîá³â çâÿçêó. Ç ÷åðãîâèì âîðîæèì íàñòóïîì, íàïåâíî, ñòàâñÿ á ðîçãðîì Äèâ³ç³¿. Ó òàêîìó âèïàäêîâ³ ãåí. ˳íäåìàíí íå âïîðàâñÿ á ç ñâî¿ì çàâäàííÿì, ùî ñïðè÷èíèëî á çíèùåííÿ ðåøòîê êîðïóñó. Êîìàíäèð Äèâ³ç³¿ ïîâèíåí áóâ, îäíà÷å, íàñàìïåðåä çàïðîïîíóâàòè ï³äïîðÿäêóâàííÿ éîìó ì³ñöåâèõ ðåçåðâ ³íøèõ ÷àñòèí, ùîá íèìè ï³äòðèìàòè ñâ³é ôðîíò. Öå éîìó òàê ñàìî äîáðå âäàëîñÿ á, ÿê ³ ãåí. ˳íäåìàííîâ³. ̳ñöåâ³ ðåçåðâè ùå áóëè. Êîìàíäèð ² êîðïóñó ïðèéìຠïðîïîçèö³þ êîìàíäèðà Äèâ³ç³¿ é ï³äïîðÿäêîâóº âñ³ ¿¿ ÷àñòèíè ãåí. ˳íäåìàííîâ³, à êîìàíäèðà Äèâ³ç³¿ êëè÷å íà äîïîìîãó äî ñâîãî øòàáó. Î÷åâèäíî, Ôðàéòà´ íå ïîâèíåí áóâ çàäîâîëèòèñÿ òàêèì çàâäàííÿì, éîãî ì³ñöå áóëî íà ÷îë³ îñòàííüî¿ áîéîâî¿ îäèíèö³ Äèâ³ç³¿. Ãåí. ˳íäåìàíí ñòàá³ë³çóº ôðîíò ç äîïîìîãîþ âëàñíèõ ì³ñöåâèõ ðåçåðâ³â. ϳâí³÷íèé ôðîíò êîðïóñó â³äñòóïຠïîâîë³ ç çàïåêëèìè áîÿìè íà ï³âäåíü. Ñòàíîâèùå ìîæíà ùå îïàíóâàòè. Çàâçÿò³ áî¿ éäóòü çà ë³ñèñòó âèñî÷èíó é ñåëî Ãàâàðå÷÷èíà. Äàëüø³ âîðîæ³ íàñòóïè
éäóòü ç ï³âäíÿ ïðîòè ïåðåõîä³â êîëî Á³ëîãî Êàìåíÿ. ¯õ óäàºòüñÿ ñòðèìàòè â ïðîñòîð³ Á³ëî¿ Ãîðè. Óêðà¿íñüê³ âîÿêè â ðÿìêàõ ÷àñòèí ãåí. ˳íäåìàííà áþòüñÿ õîðîáðî. Íåâ³äîìèé í³ îäèí âèïàäîê, ùîá ÷ëåí ÓÄ ïåðåéøîâ äî âîðîãà. Òèì ÷àñîì â³äáóâàºòüñÿ äàëüøå âèáèâàííÿ âèëîìó â ï³âí³÷í³é ñò³í³ êîòëà é ïðîòèñêóâàííÿ ÷àñòèí êîðïóñó. Ïðîñò³ð âèëîìó ëåæèòü çàðàç òàêè íà çàõ³ä â³ä Çîëî÷åâà ïîì³æ Êíÿæèì ³ ßñåí³âöÿìè. ×îòèðè ëåãê³ òàíêè 8 òàíêîâî¿ äèâ³ç³¿ ä³éøëè äî òîãî ì³ñöÿ íàçóñòð³÷ êîðïóñîâ³. Ç íàéá³ëüøèì ãåðî¿çìîì òðèìàþòü ñòàíîâèùå ïðîòè âñüîãî âîðîæîãî òèñêó â³ää³ëè ãåí. ˳íäåìàííà, ì³æ íèìè áàãàòî óêðà¿íö³â, ³ òèì óìîæëèâëþþòü âèõ³ä ç êîòëà Õ²²² êîðïóñîâ³. Çîâñ³ì ïîâîë³ â³äñòóïàþòü ÷àñòèíè ãåí. ˳íäåìàííà íà ï³âäåíü, â³äáèâàþ÷è ùîðàç íîâ³ âîðîæ³ íàñòóïè. Ïî÷àïè, Áåëçåöü, Ñêâàðÿâà öå íàçâè, ÿêèõ íå çàáóäóòü ÷ëåíè êîð-
94
95
Ïðîðèâ ç áð³äñüêîãî îòî÷åííÿ ³ øëÿõ â³äñòóïó
ïóñó. ̳ñöå ïðîðèâó, ñïî÷àòêó 150200 ì çàâøèðøêè, âäàºòüñÿ ç ÷àñîì ïîøèðèòè. Îòâ³ð êîòëà áåçíàñòàííî ï³ä íàéòÿæ÷èì âîãíåì âñ³õ ðîä³â çáðî¿ âîðîãà. Ïðîãàëèíîþ ïðîðèâó ïðî¿æäæàþòü òóäè ³ íàçàä âîðîæ³ òàíêè, îáñòð³ëþþ÷è âñþ ì³ñöåâ³ñòü. Ççàäó, ç áîê³â ³ ñïåðåäó ñèïëåòüñÿ âîðîæèé âîãîíü. Êîìàíäóþ÷èé ãåí. êîðïóñó ç ñâî¿ì øòàáîì çàéíÿâ ñòàíîâèùå êîëî Õèëü÷èöü, ïðè ì³ñö³ ïðîðèâó, é çâ³äòè äຠíàêàçè. ʳëüêà ãîäèí ï³çí³øå â³í çàãèíóâ, à ç íèì éîãî äâà íàéâèù³ øòàáîâ³ ñòàðøèíè. Áåçïîñåðåäíüî ïåðåä ì³ñöåì ïðîðèâó ï³äíîñÿòüñÿ íà ï³âäåíü â³ä çàë³çíè÷î¿ ë³í³¿ Áóçüê Çîëî÷³â ñòð³ìê³ áåðåãè ïîä³ëüñüêî¿ âèñî÷èíè. Âîíè îáñàäæåí³ âîðîãîì, ïðàâäà, íå÷èñëåííèì, àëå çàòå öå ïåðøîðÿäí³, äîáðå çàìàñêîâàí³ ñòð³ëüö³. Ö³ áåðåãè òðåáà çäîáóòè â òîé ÷àñ, êîëè ³ ççàäó ñ³º âîãîíü âîðîãà ïî íàøèõ âîÿêàõ, ùî ï³äë³çàþòü, ãîëîâíî âîãîíü 2-ñì ïðîòèòàíêîâî¿ àðòèëåð³¿. Ïàäຠíå îäíà æåðòâà âîãíþ äîáðå çàìàñêîâàíèõ ñòð³ëüö³â âîðîãà. Êð³ì ðó÷íî¿ çáðî¿, ÷àñòèíàì, ùî ñïèíàþòüñÿ íà ñòð³ìê³ áåðåãè ç êîòëà, íå âäàºòüñÿ çàáðàòè í³÷îãî á³ëüøå ç ñîáîþ. Âëàñí³ âòðàòè ïðè ïîäîëàíí³ âñ³õ òèõ ïåðåøêîä íàäçâè÷àéíî âåëèê³. ijÿ âîðîæîãî ëåòóíñòâà ïðèïèíÿºòüñÿ, ìàáóòü òîìó, ùî ãîä³ â òîìó ñòàíîâèù³ ðîçð³çíèòè ñâîãî â³ä âîðîãà. Çàòå ïîÿâëÿþòüñÿ äâà í³ìåöüê³ âèíèùóâà÷³, ïåðø³ ³ îñòàíí³ í³ìåöüê³ ë³òàêè ï³ä ÷àñ ö³ëî¿ êàìïàí³¿ â áð³äñüêîìó êîòë³. Âîíè, îäíà÷å, íå âòðó÷àþòüñÿ â áî¿... Àëå íå ëèøå îäèí êîòåë áóâ çàìêíåíèé âîðîãîì íàâêîëî Äèâ³ç³¿, âîðîã âæå âñòèã ïîñóíóòèñÿ äàë³ íà çàõ³ä. Òàêèì ÷èíîì, âèë³ì ç êîòëà íå îçíà÷àâ ùå âîë³, òðåáà áóëî ïðîðèâàòèñü äàë³. Âñþäè áóëè âîðîæ³ îï³ðí³ ïóíêòè, äåÿê³ ç íèõ ìàëè ïî äâà-òðè òàíêè. Ãîëîãîðè áóëè îäíèì ç òàêèõ ïóíêò³â, ùî êîøòóâàâ áàãàòî æåðòâ, äå é çàãèíóâ ãåí. ˳íäåìàíí. Âîðîæ³ òàíêè â çàìêîâ³ çìóøóâàëè äî îáõîäó ö³º¿ ì³ñöåâîñò³. Ïîçà êîòëîì äî íà÷àëüíèêà øòàáó Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿, ùî éîãî çà äåíü ïåðåä òèì âèñëàâ áóâ ãåí. ˳íäåìàíí ïî íàêàçè äî ãåí. êîìàíäóâàííÿ, ïðèëó÷àºòüñÿ áàãàòî óêðà¿íñüêèõ âîÿê³â. Îäíî÷àñíî êîìàíäèð Äèâ³ç³¿ âèõîäèòü ç êîòëà ç âåëèêîþ ãðóïîþ óêðà¿íñüêèõ âîÿê³â. Îáèäâ³ ãðóïè ùå òîãî ñàìîãî äíÿ çºäíóþòüñÿ ³ ñï³ëüíî éäóòü äàë³ ï³ä ïðîâîäîì êîìàíäèðà Äèâ³ç³¿. Ãðóïà, ï³äñèëåíà í³ìåöüêèìè âîÿêàìè, íàðàõîâóº 6.800 ëþäåé. Áî¿ ç ìàëèìè âîðîæèìè ãðóïàìè ïðîäîâæóþòüñÿ ³ íàñòóïí³ äí³. ×àñòèíè Õ²²² êîðïóñó îïèíÿþòüñÿ â ïðîñòîð³ ïîì³æ âëàñíèì ôðîíòîì, ùî â³äñòóïàâ íà çàõ³ä, ³ íàñòóïàþ÷èì âîðîãîì. 8 òàíêîâà äèâ³ç³ÿ áóëà çàâæäè á³ëüøå â³äñóíóòà íà çàõ³ä, í³æ ðåøòà Õ²²² êîðïóñó. Âîíà áóëà çäåñÿòêîâàíà ³ íå ìàëà ïàëüíîãî. Ðåøòêè Õ²²² êîðïóñó, à ç íèìè é óêðà¿íö³, ïîñóâàþòüñÿ ïî äîðîç³ â³äñòóïó íà ï³âäåííèé çàõ³ä. ×åìåðèíö³, Âèïèñêè, Òó÷íà,
Ñòð³ëèñüêà öå ì³ñöåâîñò³, ðîçòàøîâàí³ ïðè ö³é äîðîç³, äå ùå òðàïëÿëèñÿ çóñòð³÷³ ç âîðîãîì. Äèâ³ç³éíå êîìàíäóâàííÿ ìàëî çàâäàííÿ ä³ñòàòèñÿ íà ÷îëî ìàðøîâî¿ êîëîíè é ïåðåáðàòè â ñâî¿ ðóêè êîìàíäóâàííÿ íàä áàãàòüìà ÷ëåíàìè Äèâ³ç³¿, ùî â³äñòóïàëè. Äóæå ëåãêå çàâäàííÿ, êîëè º ìîòîðèçàö³ÿ. Âñ³ äèâ³ç³éí³ àâòà ëèøèëèñÿ â êîòë³. 3 âåëèêèì çóñèëëÿì êîìàíäèð ä³ñòàâ ìîæëèâ³ñòü ¿çäèòè ç 8 òàíêîâîþ äèâ³ç³ºþ, òðîõè çãîäîì ä³ñòຠîñîáîâå àâòî ç âëàñíî¿ äèâ³ç³éíî¿ òåõí³÷íî¿ ñîòí³, ùî áóëà ïîçà êîòëîì ³ òåïåð äîëó÷èëàñÿ. Ïðè äîïîìîç³ áàãàòüîõ âèâ³ñîê âäàºòüñÿ âðåøò³ âõîïèòè â ðóêè óêðà¿íñüêèõ ³ í³ìåöüêèõ âîÿê³â Äèâ³ç³¿ ³ ïîïðîâàäèòè ¿õ äàë³. Ïîñóâàííÿ, ç îãëÿäó íà íàñòóïàþ÷îãî âîðîãà, ìóñ³ëî áóòè é äàë³ ïðèñï³øåíå. Êîíå÷íèì áóâ øâèäêèé ìàðø. Äîðîãà â³äñòóïó ï³ä êîíòðîëåì âîðîæîãî ëåòóíñòâà, ùî óòðóäíþº ïðîõîäè êð³çü âóçèíè òà ïåðåõîäè ÷åðåç ð³êè. Ãîä³ áóëî ñòâåðäèòè, ñê³ëüêè ùå ëèøèëîñÿ ÷ëåí³â Äèâ³ç³¿. Ñòðèé, Äðîãîáè÷, Ñàìá³ð öå ãîëîâí³ ïóíêòè â³äñòóïó.  Äðîãîáè÷³ ãåí. Ôðàéòà´ çóñòð³÷ຠïîë. Á³çàíöà ³ îïîâ³äຠéîìó ïðî ïåðåõîäè Äèâ³ç³¿. Òèì ÷àñîì Äèâ³ç³ÿ ä³ñòຠíàêàç ðàçîì ç ðåøòêàìè Õ²²² êîðïóñó çáèðàòèñÿ â Êàðïàòñüê³é Óêðà¿í³, â ðàéîí³ Óæãîðîä Ìóêà÷³â. Çà êîðîòêèé ÷àñ çáèðàºòüñÿ òàì á³ëÿ 1500 ÷ëåí³â Äèâ³ç³¿, ì³æ ³íøèìè ó ïîâíîìó ñêëàä³ âåòåðèíàðíà é òåõí³÷íà ñîòí³ é á³ëüøà ÷àñòèíà ïîëüîâîãî çàïàñíîãî êóðåíÿ. Ö³ ÷àñòèíè íå áóëè â êîòë³. Êð³ì ïîâíîãî áîéîâîãî îçáðîºííÿ çãàäàíèõ âèùå ÷àñòèí ³ ðó÷íî¿ çáðî¿ 1500 óêðà¿íñüêèõ âîÿê³â, óñå äóæå äîáðå îçáðîºííÿ Äèâ³ç³¿ ëèøèëîñÿ â êîòë³, òàê ñàìî, ÿê ³ âñ³õ ³íøèõ ÷àñòèí êîðïóñó, ùî áóëè ï³ä Áðîäàìè. Âåðìàõò³âñüê³ äèâ³ç³¿ íå âèâåëè â³äñîòêîâî á³ëüøî¿ ê³ëüêîñòè ëþäåé ç êîòëà, ³ âîíè áóëè ðîçôîðìîâàí³ é ïðèä³ëåí³ äî ³íøèõ äèâ³ç³é.  Ñåðåäíîìó êîìàíäèð Äèâ³ç³¿ é ²à âèãîòîâèëè äîêëàäí³ áîéîâ³ çâ³òè é íàêðåñëèëè êàðòè áî¿â âñå ç ïàìÿò³, áî âñ³ âîºíí³ ùîäåííèêè ïðîïàëè. Çâ³ò ðîç³ñëàíî äî âñ³õ çàö³êàâëåíèõ ïîë³òè÷íèõ ³ âîºííèõ óñòàíîâ. Òåïåð âæå ìîæíà ï³äâåñòè ïåðøèé òåðïêèé ï³äñóìîê. Äèâ³ç³ÿ ââ³éøëà â ä³þ, ìàþ÷è 11000 âîÿê³â.  êîòë³ âîíà ñòðàòèëà á³ëÿ 7000 âîÿê³â ³ ñòàðøèí. Ç íèõ íàéá³ëüøà ÷àñòèíà çãèíóëà àáî, ðàíåí³, ïîïàëè â áîëüøåâèöüê³ ðóêè. Äåÿê³ ãðóïè ïîïàëè äî ³íøèõ â³éñüêîâèõ îäèíèöü ³ áóëè ïðèºäíàí³ äî íèõ. Öå ïðèïóùåííÿ ïîòâåðäèâ, íàïð., çàïèò ó 18 äèâ³ç³¿ â ðàéîí³ ßñëà. Ïîâàæíå ÷èñëî ðîçãóáëåíèõ çíàõîäèòüñÿ ïîçà ë³í³ÿìè, ïîì³æ íàñåëåííÿì àáî âñòóïèëî äî ÓÏÀ. Øòàá Äèâ³ç³¿ ââàæàâ, ùî ç ÷àñîì ïîâåðíåòüñÿ ùå áàãàòî âîÿê³â, òàê ùî ¿õ áóäå á³ëÿ 3 000. Áàãàòî õîðîáðèõ ñòàðøèí, ï³äñòàðøèí ³ ñòð³ëüö³â ïîëÿãëî ãåðîéñüêîþ ñìåðòþ.
96
97
Á³é ï³ä Áðîäàìè
Õóä. Áîðèñ Êðþêîâ
 ìèíóëèõ âàæêèõ áîÿõ Äèâ³ç³ÿ âèêîíàëà çàâäàííÿ, ÿêîãî â³ä íå¿ ÷åêàëè. Íå ç ¿¿ âèíè áóëà âîíà îòî÷åíà ³ ìóñ³ëà áîðîíèòèñÿ ïðîòè ó âñ³õ â³äíîøåííÿõ ïåðåâàæàþ÷îãî âîðîãà. Òóò ³ òàì íå âèòðèìàëè íåðâè, öå òðàïëÿëîñÿ é ç ³íøèìè ÷àñòèíàìè ó ïåðøîìó áî¿. Àëå í³ÿêà ÷àñòèíà íå çóñòð³÷àëàñÿ íàâ³òü ïðèáëèçíî ç òàê âåëèêèìè òðóäíîùàìè, ÿê Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ. Êîìàíäóâàííÿ Äèâ³ç³¿ çíàëî, ÿê îö³íèòè áîºçäàòí³ñòü ÷àñòèíè. Âîíî çÿñîâóâàëî öå â çâ³òàõ, àëå íà öå íå çâåðòàëàñÿ óâàãà é ðîáèëîñÿ ùîñü ïðÿìî ïðîòèëåæíå. Òîìó é ìóñ³ëè ïî䳿 íàáðàòè òîãî òåðïêîãî õàðàêòåðó, íà æàëü, êîøòîì óêðà¿íö³â.  ³ìÿ ñëóøíîñòè òðåáà ùå íå çàáóòè, ùî ïåðøèì áîéîâèì âðàæåííÿì óêðà¿íö³â áóëè â³äñòóïàþ÷³ í³ìåöüê³ ÷àñòèíè. ³ä óêðà¿íö³â, ùî íå áóëè â áîÿõ, âèìàãàëîñÿ, ùîá âîíè âðÿòóâàëè ñòàíîâèùå. Âèìàãàëîñÿ â³ä íèõ íàäòî áàãàòî é âèìàãàëîñÿ òîãî, äî ÷îãî âîíè ùå íå áóëè ï³äãîòîâàí³.  êîòë³ ³ ïðè âèëîì³ ç íüîãî óêðà¿íö³ â³äâàæóâàëèñÿ íà ÷èñëåíí³ íàéõîðîáð³ø³ â÷èíêè. Íàïðèêëàä, âñþäè, äå ïðîáèâàëèñÿ âîðîæ³ òàíêè, íà íèùåííÿ ¿õ ³øëè õîðîáð³ óêðà¿íö³. ³äîìèé âèïàäîê, êîëè îäèí óêðà¿íñüêèé ï³äñòàðøèíà, ñâ³äîìèé âòðàòè âëàñíîãî æèòòÿ, âèñàäèâ ó ïîâ³òðÿ âîðîæèé òàíê. 98
Ðîçãëÿäàþ÷è áð³äñüêó êàìïàí³þ, òðåáà ñòâåðäèòè, ùî Äèâ³ç³ÿ íå ï³äâåëà. Âîíà âèïðàâäàëà ïîêëàäåí³ íà íå¿ íà䳿. Ïåðåâàæàþ÷à ÷àñòèíà Äèâ³ç³¿ ïîëÿãëà â áîþ, âèêîíóþ÷è íàéâ³ðí³øå ñâ³é îáîâÿçîê. ² êîëè íàâ³òü íå ïðèïàëà íà ¿¿ äîëþ âåëèêà ïåðåìîãà, ñòàëîñÿ öå íå ç ¿¿ âèíè, à ç íåùàñëèâîãî çá³ãó îáñòàâèí. Ïåðøå ââåäåííÿ Äèâ³ç³¿ â á³é ç íàêàçó Ãîëîâíîãî Êîìàíäóâàííÿ áóëî íåïðàâèëüíå.  êíèæö³ Ñîâºòñüêà êðà¿íà, òîì ²V, Âåëèêà ³ò÷èçíÿíà â³éíà Ñîâºòñüêîãî Ñîþçó ². É. ̳íöà, ². Ì. Ðàçãîíà é À. Ë. ѳäîðîâà, Âèäàâíèöòâî ÑÂÀ, Áåðë³í, 1947, ïðî Áðîäè ïèøåòüñÿ:  ïåðåá³ãó áî¿â îòî÷åíî é çíèùåíî âåëèêó âîðîæó áîéîâó ãðóïó â ðàéîí³ Áðîäè. Ñîâºòñüê³ â³éñüêà âçÿëè äî ïîëîíó 17000 âîÿê³â, â òîìó ÷èñë³ äâîõ ãåíåðàë³â. Íà ïîáîéîâèù³ ëèøèëîñÿ ïîíàä 30000 âáèòèõ í³ìåöüêèõ îô³öåð³â ³ âîÿê³â. Öå êîðîòêà áîëüøåâèöüêà çãàäêà, ÷èñëà ÿêî¿, îäíà÷å, ïåðåá³ëüøåí³. Çã³äíî ç ìî¿ìè â³äîìîñòÿìè, äî Õ²²² êîðïóñó, êð³ì Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿, íàëåæàëî ùå 4 âåðìàõò³âñüê³ äèâ³ç³¿. Ñòàí òèõ äèâ³ç³é áóâ, îäíà÷å, ñêðóòíèé, ³ âñ³ âîíè ðàçîì íàðàõîâóâàëè 3235000 âîÿê³â, îòæå, ðàçîì ç ÓÄ ñò³ëüêè, ñê³ëüêè áîëüøåâèêè ïîäàþòü âáèòèìè é ïîëîíåíèìè.
* Íàð. 2.08.1892 â Êîñîâ³, ïîìåð 23.07.1948, ïîõîâàíèé â ̳òòåíâàëüä³.
³ âîðîæèõ ñèë íà ö³ì â³äòèíêó. Ñïðàâà âèãëÿäàëà òàê, ÿê ñîòí. Ïà볿â ãîâîðèâ ìåí³ ï³ä ÷àñ ïîäîðîæ³ íà ôðîíò. 17.07 âîðîã ðîçïî÷àâ íàñòóï ³ç óñ³õ áîê³â íà îòî÷åíèé êîðïóñ. Íàøà äèâ³ç³ÿ, ùî çàéìàëà ñòàíîâèùå ÿê çàïàñ êîðïóñó, îïèíèëàñÿ 18.07 î 4-³é ãîä. ç òðüîõ áîê³â ï³ä âîðîæèì âîãíåì. Äå ïîä³ëèñÿ ÷àñòèíè ïåðåäîâî¿ ë³í³¿, Áîã éîãî çíàº. Ïîëêè íàøî¿ Äèâ³ç³¿ áîðîëèñÿ õîðîáðî, â³äáèâàþ÷è ê³ëüêà ðàç³â âîðîæ³ íàñòóïè. Á³é òðèâàâ ö³ëèé äåíü ³ í³÷ ç 18 íà 19.07. Êîëî 7-î¿ ãîä. 19.07 øòàá äèâ³ç³¿ îäåðæàâ ïîâ³äîìëåííÿ, ùî ïîëêè íå âèòðèìàëè é ïî÷àëè â³äñòóïàòè. Ìåòóøíÿ, êðèêè ³ ïðîêëüîíè ïàäàþòü ç óñò çíåðâîâàíèõ í³ìö³â. Ó öþ õâèëèíó êîìàíäèð äèâ³ç³¿ ãåí. Ôðàéòà´ íå çíàéøîâ í³÷îãî êðàùîãî, ÿê ñ³ñòè â àâòî, ïî¿õàòè äî êîìàíäóâàííÿ êîðïóñó é çàÿâèòè, ùî ñêëàäຠîáîâÿçêè êîìàíäèðà äèâ³ç³¿, áî óêðà¿íö³ ðîçá³ãëèñÿ. Øåô ãåíåðàëüíîãî øòàáó íàøî¿ äèâ³ç³¿, ìàéîð Ãàéêå êëè÷å ìåíå äî ñåáå é íàêàçóº âè¿õàòè, à âñ³ ÷àñòèíè, ÿê³ áóäóòü ïåðåõîäèòè ãîëîâíèì ãîñòèíöåì Áðîäè-Êðàñíå, ñêåðîâóâàòè íà ϳäã³ðö³, äî íüîãî. Ïðè öüîìó â³í çàÿâèâ, ùî êîìàíäèð òðîõè ïåðåä÷àñíî çëîæèâ êîìàíäóâàííÿ äèâ³ç³¿, àëå â³í íå ì³ã êîìàíäèðà ïåðåêîíàòè, áî â éîãî ðîçïîðÿäæåíí³ äóæå ìàë³ çàïàñí³ ñèëè. 19.07 éøîâ äîù ³ áóëî ìðÿ÷íî, ùî óìîæëèâëþâàëî ïåðåñóâàííÿ íàøèõ â³ää³ë³â áåç ïåðåøêîä ç áîêó âîðîæèõ ë³òàê³â. Òàêèì ÷èíîì, öåé äåíü ìîæíà íàçâàòè äíåì ïåðåäèøêè, çàòå 19 ³ 20.07 â³äçíà÷èëèñÿ òÿæêèìè áîÿìè ç íàñòóïàþ÷èìè âîðîæèìè ñèëàìè. Êîëî 1-î¿ ãîäèíè ÿ çóñòð³â íåäàëåêî Þñüêîâè÷³â õîð. ×ó÷êåâè÷à ç æìåíüêîþ ëþäåé. ϳäõîäæó äî íüîãî é ïèòàþ: ×ó÷åëî, äðóæå, ÿê ñòî¿òü ñïðàâà íà ôðîíò³? Çëå, â³äïîâ³äຠ×ó÷êåâè÷. Ìè òðèìàëè íàø³ ñòàíîâèùà òàê äîâãî, äîêè ìîæíà áóëî, îáñëóãà ãàðìàò â ðóêîïàøíîìó áîþ â³äêèäàëà âîðîæ³ ëàâè, à â ñâî¿ ãàðìàòè çàïðÿãàëèñÿ ñàì³ òà, çàì³ñòü êîíåé, òÿãíóëè íàçàä. Àëå çàáðàêëî ñòð³ëèâà, ³ ìè ìóñ³ëè â³äñòóïèòè. Ñëóõàé, ×ó÷êåâè÷ó, ÷è òè ìàºø òàê³ âåëèê³ âòðàòè âáèòèìè é ðàíåíèìè, ùî òàê ìàëî ëþäåé ëèøèëîñÿ ç òâ ñîòí³? Âòðàòè º, àëå íå òàê³ âåëèê³, ìè â³äñòóïàëè âíî÷³, ³ õëîïö³ ïîãóáèëèñÿ. Àëå çà ê³ëüêà ãîäèí áóäóòü âîíè çíîâó òóò, áî ÿ ñêàçàâ, ùî â³äõîäæó äî Þñüêîâè÷³â ³ òóò áóäó íà íèõ ÷åêàòè. ϳä ÷àñ íàøî¿ ðîçìîâè íàä³éøëè ç³ ñâî¿ìè â³ää³ëàìè ïîð. Êîçàê ³ Áîéöóí, ç ¿õ óñò äîâ³äàâñÿ ÿ òå ñàìå, ùî ÷óâ â³ä ×ó÷êåâè÷à, ³ ïðî âåëèê³ âòðàòè óêðà¿íñüêèõ ñòàðøèí. ßê òîá³ â³äîìî, êàæå ïîð. Êîçàê, íàø³ ñîòí³ âèéøëè â ïîëå ò³ëüêè ç îäíèì ñòàðøèíîþ, òîáòî êîìàíäèðîì ñîòí³. ßê äîâãî ñòàðøèíè áóëè ïðè æèòò³, òàê äîâãî òðèìàëèñÿ íàø³ õëîïö³
100
101
Äìèòðî ÔÅÐÊÓÍßÊ*, ñîòíèê 1 ÓÄ
Óðèâêè ç ùîäåííèêà Õàé áðàòòÿ ³ ñåñòðè íå òóæàòü çà ìíîþ.
27.06.1944 ð. ÿ îäåðæàâ òåëåãðàìó â³ä êîìàíäèðà äèâ³ç³¿ ç íàêàçîì ïðè¿õàòè äî Ëüâîâà ³ çà÷åêàòè íà ñîòí. Ïà볺âà, ç ÿêèì ìàþ âè¿õàòè íà ôðîíò äî ïîñòîþ äèâ³ç³¿. 2.07.44 ð. ïðè¿õàâ äî Ëüâîâà Ïà볿â, ³ç íèì ÿ âè¿õàâ äî Îëåñüêà (ïîâ³ò Çîëî÷³â). Ïî äîðîç³ ñîòí. Ïà볿â çàÿâèâ ìåí³, ùî í³ìö³ óõâàëèëè çíèùèòè äèâ³ç³þ, íà ùî âêàçóº íàãëà çì³íà ïðèçíà÷åííÿ ¿¿. ßê òîá³ â³äîìî, íàøà äèâ³ç³ÿ áóëà ïðèçíà÷åíà íà ôðîíò ï³ä Êîëîìèþ, ç ïëÿíîì ñàìîñò³éíîãî ä³ÿííÿ é î÷èùåííÿ Ïîêóòòÿ â³ä áîëüøåâèê³â. ß ïåâíèé, ùî òóò âîíà ìàëà á óñï³õ ³ çäîáóëà á âèçíàííÿ, òà â îñòàíí³é õâèë³ çì³íåíî öåé íàêàç, ìîòèâóþ÷è òèì, ùî çàõîäèëà íåáåçïåêà ñóòè÷êè ç ìàäÿðàìè. Òà ÿ, êàæå Ïà볿â, ó öå íå â³ðþ, ä³éñí³ ïðè÷èíè ëåæàòü, ìàáóòü, ó ò³ì, ùî í³ìö³ áîÿòüñÿ, ùîá äèâ³ç³ÿ íå ï³øëà â ë³ñ äî ïàðòèçàí³â, ÿêèõ, ïî ñóò³, íà ö³ì â³äòèíêó Êàðïàò íåìàº. ³äòèíîê, â ÿê³ì çàðàç ïðèì³ùåíî äèâ³ç³þ, íå â³ùóº í³÷îãî äîáðîãî. Äèâ³ç³þ ïðèä³ëåíî äî Õ²²² êîðïóñó, ÿêèé ñêëàäàºòüñÿ ç 4-õ äèâ³ç³é Âåðìàõòó ³ ïÿòî¿ íàøî¿ äèâ³ç³¿. ³äòèíîê, ùî éîãî çàéìຠêîðïóñ, ìຠôîðìó ï³äêîâè ÷è òðèêóòíèêà ì³æ Áðîäàìè ³ Òåðíîïîëåì. ͳìö³ é çàðàç íå õî÷óòü çì³íèòè ñâîãî ñòàâëåííÿ äî íàñ, óêðà¿íö³â, ÿêå, ÿê òîá³ â³äîìî, ïðîñòî âîðîæå. Ìè çàãèíåìî, àëå öå íåìèíó÷å, áî ³íàêøå í³ìö³ âèíèùèëè á á³ëüøå óêðà¿íñüêîãî íàñåëåííÿ, ÿêáè ìè â³äìîâèëèñÿ òâîðèòè äèâ³ç³þ... Äî¿õàâøè äî Þñüêîâè÷³â, êîëî Îëåñüêà, ÿ âèñ³â, áî ì³é â³ää³ë çíàõîäèâñÿ â Þñüêîâè÷àõ. Íà äðóãèé äåíü, 3.07.1944 ð., ï³øîâ ÿ äî øòàáó äèâ³ç³¿, ïåðåãëÿíóâ ñòàíîâèùå äèâ³ç³¿ òà í³ìåöüêèõ
³ äîáðå áèëèñÿ. Êîëè ñòàðøèí íå ñòàëî, âòðàòèëè â³äâàãó, îïàíóâàâ ¿õ ñòðàõ, ³ âîíè ïî÷àëè ðîçñèïàòèñÿ. Öåé ñòàí âèêîðèñòàâ âîðîã, êèíóâ òàíêîâ³ ÷àñòèíè â íàñòóï ³ ïîñóâàºòüñÿ íåñòðèìíî âïåðåä. Ââàæàþ, ùî ñüîãîäí³ â ïîïîëóäíåâ³ ãîäèíè âîðîæ³ òàíêîâ³ ÷àñòèíè áóäóòü íà öüîìó ì³ñö³, ùî ìè òåïåð ñòî¿ìî, áî íåìà êîìó ³ íåìà ÷èì ¿õ ñòðèìàòè. Êîëî 4-î¿ ãîä. íàä¿õàâ êîìàíäèð êóðåíÿ ñîòí. Áðè´³äåð, ïèòàþ÷èñü çà øòàáîì äèâ³ç³¿. Øòàá äèâ³ç³¿, ïîâ³äîìèâ ÿ, çíàõîäèòüñÿ â ë³ñ³, òðèñòà ìåòð³â íà çàõ³ä â³ä ñåëà ϳäã³ðö³. Äàë³ ÿ çâåðíóâñÿ äî ñîòí. Áðè´³äåðà: Ñëóõàé, êàï³òàíå (ÿ éîãî òàê çàâæäè òèòóëóâàâ), ùî ç òâî¿ì êóðåíåì? Çëå, Äìèòðå, â³äïîâ³äຠÁðè´³äåð, õëîïö³ íàø³ áèëèñÿ äîáðå, àëå êîëè íå ñòàëî ñòàðøèí, çàëîìèëèñÿ ³ ðîçïîðîøèëèñÿ. Íà ìîº ïðîõàííÿ ïðèä³ëèòè ìåí³ ê³ëüêà ñòàðøèí í³ìö³â, ÿê³ êðóòÿòüñÿ ïðè øòàá³, ÿ íå îäåðæàâ â³äïîâ³ä³. Ñòàðøèíè ìîãî êóðåíÿ âèáèò³, íå çíàþ, ùî ò³ëüêè ñòàëîñÿ ç Êîçàêîì. Êîçàê, â³äïîâ³äàþ ÿ, ïåðåõîäèâ óíî÷³ ç ñâî¿ì â³ää³ëîì òóò. ß ñêåðóâàâ éîãî äî ϳäãîðåöü, ç Êîçàêîì áóâ òàêîæ Áîéöóí ³ ×ó÷êåâè÷. Äîáðå, êàæå Áðè´³äåð, ùå õî÷à òèõ ê³ëüêà ñòàðøèí ëèøèëîñÿ ïðè æèòò³. Ñëóõàé, êàæó éîìó, ö³º¿ íî÷³ êîðïóñíå êîìàíäóâàííÿ âèäàëî íàêàç íàñòóïàòè íà Á³ëèé Êàì³íü ç ìåòîþ ïðîðèâó íà ïîë.çàõ³ä, òîáòî â íàïðÿì³ Ïåðåìèøëÿí. Äóìàþ, áóëî á äîáðå, êîëè á òè ñâî¿ ñèëè, íå îãëÿäàþ÷èñü í³ íà ÿê³ íàêàçè, â³äòÿãàâ ó á³ê Á³ëîãî Êàìåíÿ, áî ìàþ âðàæåííÿ, ùî ìè ìóñèòèìåìî ñàì³ ïðîáèâàòèñÿ ç öüîãî ïåðñòåíÿ. Íàø Ôðàéòà´ çëîæèâ êîìàíäóâàííÿ äèâ³ç³¿ ³ ïîâ³äîìèâ ó êîðïóñ³, ùî âîíà âæå íå ³ñíóº. Ñîòí. Áðè´³äåð ïî¿õàâ äî ϳäãîðåöü, à ÿ äî Îæèäîâà. Íà íåùàñòÿ, äîù ïåðåñòàâ ïàäàòè, íåáî ïðî÷èñòèëîñÿ â³ä õìàð, à ñõ³ä ñîíöÿ îá³öÿâ íà 20 ëèïíÿ ãàðíèé äåíü. Íå äîâãî òðåáà áóëî ÷åêàòè íà ðîçâ³ä÷³ âîðîæ³ ë³òàêè. Íà ïðîñòîðîìó ïîë³ íåâèêîøåíî¿ ïøåíèö³ é æèòà ðîçòàáîðèâñÿ îáîç ìàéæå ö³ëîãî êîðïóñó. Ãîñòèíöåì â íàïðÿì³ Á³ëîãî Êàìåíÿ ç òðóäîì ïðîòèñêàëàñÿ âàëêà ñàí³òàðíèõ àâò ç ðàíåíèìè âîÿêàìè. Êîëî 7-î¿ ãîä. íàäëåò³ëà ïåðøà åñêàäðà (4050) ë³òàê³â, îáêëàäàþ÷è áîìáàìè ³ ñêîðîñòð³ëüíèì âîãíåì â³ääàíó íà ïîòàëó â ÷èñò³ì ïîë³ ëþäñüêó ìàñó, ùî áåç ïðîâîäó ïåðëàñÿ â íàïðÿì³ Á³ëîãî Êàìåíÿ. Íå ìàþ ñë³â, ùîá îïèñàòè öå ÿâèùå; íàçâàòè ïåêëîì áóëî á äóæå óì³ðêîâàíî. ³ä öüîãî ÷àñó ìàéæå ùîï³âãîäèíè íàäë³òàëà îäíà åñêàäðà çà äðóãîþ, çìàãàëèñÿ, õòî çó쳺 á³ëüøå âèêèäàòè áîìá íà áåçáîðîííó, ëþäñüêó ìàñó. À ç í³ìåöüêî¿
ñòîðîíè í³ îäèí ë³òàê íå ïîêàçàâ íîñà äëÿ ïàðàë³çóâàííÿ öüîãî âîðîæîãî íèù³âíîãî âîãíþ. Ò³ëüêè îäíà áàòåð³ÿ çåí³òíî¿ àðòèëå𳿠íàøî¿ äèâ³ç³¿ áåçóïèííî ñòð³ëÿëà ç óñ³õ ö³âîê, çñàäèâøè òîãî äíÿ 27 âîðîæèõ ë³òàê³â, äîêè, ïîö³ëåíà âîðîæèìè áîìáàìè, íå çàìîâêëà íàçàâæäè. Ïðè ãóä³íí³ ë³òàê³â, âèáóõàõ áîìá, òàðàõêîò³íí³ ñêîðîñòð³ë³â, çîéêàõ ðàíåíèõ ëþäåé ³ êîíåé ìè äîòåðëè êîëî 2-î¿ ãîä. äî ÷àñòèííî çàéíÿòîãî ïåðåäîâèìè ÷àñòèíàìè Á³ëîãî Êàìåíÿ. Òóò ìóñ³ëè çíîâó çàéíÿòè î÷³êóâàëüíå ñòàíîâèùå, áî âîðîæ³ óêð³ïëåííÿ íàä ð³êîþ Áóãîì â ñåë³ Ïîï³âö³ íå ìîæíà áóëî òàê ñêîðî çäîáóòè. Öåé ÷àñ íàøî¿ çàòðèìêè â Á³ëîìó Êàìåí³ âèêîðèñòîâóþòü âîðîæ³ ë³òàêè ³ ñâî¿ì íèù³âíèì âîãíåì çàâäàþòü íàì âàæê³ óäàðè. Êîëî 14-î¿ ãîä. ïîâ³äîìëåíî íàñ, ùî âîðîæà ë³í³ÿ íà Áóç³ ïðîëîìëåíà ³ ñåëî Ïîï³âö³ çàéíÿòå. Âè¿çäèòè ç Á³ëîãî Êàìåíÿ (ÿêèé ïîâèíåí òåïåð íàçèâàòèñÿ Êðèâàâèì Êàìåíåì) ìàéæå íå áóëî çìîãè. Ñàí³òàðíà âàëêà ç ðàíåíèìè, ùî çíàõîäèëàñÿ íà ãîñòèíö³, ö³ëêîâèòî çíèùåíà. Ãîñòèíåöü çàòàðàñîâàíèé ðîçáèòèìè âîçàìè, ïåðåì³øàíèìè ç ëþäñüêèìè ò³ëàìè. Òðåáà áóëî î÷èñòèòè ãîñòèíåöü, çñóâàþ÷è âñå, ùî áóëî íà íüîìó.  Á³ëîìó Êàìåí³ ÿ îäåðæàâ â³ä ïðèáóëîãî òóäè ìàéîðà Ö³´ëåðà íàêàç ¿õàòè íàä ð³êó Áóã â ñåëî Ïîï³âö³ ³ ñòðèìóâàòè íàøèõ õëîïö³â äî ñï³ëüíîãî íàñòóïó íà òðåòþ
102
103
Çáèòèé íàøèìè çåí³òêàìè âîðîæèé ë³òàê
ë³í³þ ïåðñòåíÿ. ß â³ä¿æäæàþ äî ñåëà Ïîï³âö³, àëå ñòðèìóâàííÿ ëþäåé, ùî ñòðàòèëè â³ðó â ïðîâ³ä ³ ñàìî÷èííî ïîñòàíîâèëè ðÿòóâàòèñÿ, áóëî ð³âíîçíà÷íå ñòðèìóâàííþ õâèëü ðîçáóðõàíîãî ìîðÿ, òà äàëüøà äîðîãà âòå÷³ â³ä âîðîãà áóëà ùå çàìêíåíà òðåòüîþ âîðîæîþ ë³í³ºþ, ùî çàéìàëà çàë³çíè÷èé øëÿõ ì³æ Ëüâîâîì ³ Çîëî÷åâîì, ñåëî ßñåí³âö³ òà óçã³ðÿ 412 íà ï³âäåíü â³ä ßñåí³âåöü. Çà ÿêèéñü ÷àñ íàñòóïàþòü ÷àñòèíè, çàéìàþòü ñåëà Õèëü÷è÷³, Êîíÿòè÷³ òà Êíÿæå, ³ ìè ä³ñòàºìî çìîãó ä³éòè äî ñåëà Ïîíÿòè÷, íà â³ääàë³ 3 êì â³ä çàë³çíè÷îãî øëÿõó Ëüâ³âÇîëî÷³â, 45 êì â³ä Çîëî÷åâà íà çàõ³ä.  Ïîíÿòè÷àõ çàõîïèëà íàñ í³÷, ³ êîìàíäèð êóðåíÿ íàñòóïàþ÷èõ ÷àñòèí äàâ íàêàç â³äïî÷èíêó äî 3.30 ãîä. 21.07.1944. Êîëè á ìè âäàðèëè âíî÷³, íàïåâíî ïåðåéøëè á òðåòþ ë³í³þ ç ìåíøèìè âòðàòàìè. Òà íàêàç íàêàçîì. Çà í³÷ íàä³éøëî ùå á³ëüøå íàøèõ õëîïö³â, à òàêîæ ïîð. ×ó÷êåâè÷, Êàðàòíèöüêèé ³ ìàéîð Ö³´ëåð. Äî 24-î¿ ãîä. çáèðàºìî ³ ôîðìóºìî íàøèõ ëþäåé. Ïðî òâîðåííÿ ñîòåíü ÷è êóðåí³â íå áóëî ìîâè, áî íå áóëî ñòàðøèí, òâîðåíî ãðóïè ïî 200300 ëþäåé. Äÿêóþ÷è ïðèòîìíîñò³ íàøîãî ñòð³ëåöòâà, ùî ðàäøå â³äêèíóëî íàïëå÷íèêè ç óáðàííÿì ³ õë³áíèêè, í³æ ñêîðîñòð³ëè ³ ñòð³ëèâî, ìîæíà áóëî ñôîðìóâàòè ÷îòèðè â³ää³ëè, à ñàìå: â³ää³ë ×ó÷êåâè÷à ç 9 ñêîðîñòð³ëàìè, Ôåðêóíÿêà ç 9 ñêîðîñòð³ëàìè, Êàðàòíèöüêîãî 7 ñêîðîñòð³ë³â ³ ìàéîð Ö³´ëåð 5 ñêîðîñòð³ë³â, ðàçîì êîëî 1000 ÷îëîâ³ê ³ 30 ñêîðîñòð³ë³â. 21.07.1944 î 3.30 ãîä. âèäàíî íàêàç äî íàñòóïó. Íàñòóï íàø ï³äòðèìóâàâ îäèí òàíê òèïó Òè´ð, äâ³ ïðîòèòàíêîâ³ ãàðìàòè òà îäíà áàòåð³ÿ ëåãêî¿ ï³õîòíî¿ àðòèëåð³¿. Íàñòóï ó íàïðÿì³ ÊíÿæåËÿöüêå âîðîæ³ òàíêîâ³ ÷àñòèíè ³ ïðèáóëà âíî÷³ ï³õîòà â³äêèíóëè. Ëèøèâñÿ íàì ïðÿìèé íàñòóï íà ñåëî ßñåí³âö³ ³ óçã³ðÿ 412. Ùîá çäîáóòè ñåëî ßñåí³âö³ ³ çãàäàíå óçã³ðÿ, òðåáà áóëî ïåðåéòè áàãíî, êîëî 3 êì òîðôîâèùà, ùî â³äîêðåìëþâàëî íàñ â³ä çàë³çíè÷îãî øëÿõó, äàë³ êîëî 300 ì ð³âíîãî ïîëÿ ì³æ çàë³çíè÷èì øëÿõîì ³ ãîëîâíèì ãîñòèíöåì Ëüâ³âÇîëî÷³â, çäîáóòè ñåëî ßñåí³âö³ ³ óçã³ðÿ, îáñàäæåíå êîìñîìîëüöÿìè, ùî æèâèìè íå õîò³ëè çàëèøèòè ñâî¿ ñòàíîâèùà, òà ä³ñòàòèñÿ çà óçã³ðÿ â ë³ñ, ùî òàêîæ íå áóâ ÷èñòèé â³ä âîðîæèõ â³ää³ë³â. Ñòàíîâèùå äóæå òÿæêå, îäíàê ³íøîãî âèõîäó íå áóëî: àáî éòè âïåðåä ³, êîìó Áîæà âîëÿ äîçâîëèòü, îñòàòèñÿ ïðè æèòò³, âèéòè ç ïåðñòåíÿ àáî çãèíóòè â áàãí³, òîðôîâèù³, â³ä âîðîæî¿ êóë³, òèì á³ëüøå, ùî çì³öíåíèé âîðîã âäàðèâ ³ç çàõ³äíüîãî íàïðÿìó (Êíÿæå) íà íàø³ çàäí³ ÷àñòèíè, ïðîëîìèâ íàø ôðîíò ì³æ Ïîï³âöÿìè ³ Ïîíÿòè÷àìè òà çîñåðåäèâ ïî íàñòóïàþ÷èõ íà ñåëî ßñåí³âö³ ãðàíàòîìåòíèé âîãîíü ççàäó.
Õîð. ×ó÷êåâè÷, á³ëüø í³æ ó êðèòè÷í³ì ñòàíîâèù³, ðóøàº ç³ ñâî¿ì â³ää³ëîì äî íàñòóïó íà çàë³çíè÷èé øëÿõ (íàñèï âèñî÷èíîþ êîëî 34 ì). Áðàâóðíèì íàñòóïîì çäîáóâຠçãàäàíèé øëÿõ ³ ïåðåõîäèòü íà ïîëå ì³æ çàë³çíèöåþ ³ ãîëîâíèì ãîñòèíöåì. Çíåìîæåíèé âåëèêèìè âòðàòàìè (ìàéæå 50 %), çàéìຠîáîðîííå ñòàíîâèùå.  òîé ÷àñ ÿ ³ç ñâî¿ì â³ää³ëîì âèäèðàþñÿ ç òîðôîâèùà, çàéìàþ ñòàíîâèùà íà íàñèï³ çàë³çíè÷îãî øëÿõó ³ â³äêðèâàþ âîãîíü ³ç óñ³õ äåâÿòè ñêîðîñòð³ë³â íà ñåëî ßñåí³âö³. ϳä îõîðîíîþ âîãíþ ñêîðîñòð³ë³â ìîãî â³ää³ëó õîð. Êàðàòíèöüêèé ïåðåõîäèòü íà ïðàâ³ì êðèë³ çàë³çíè÷èé øëÿõ, âðèâàºòüñÿ äî ñåëà ßñåí³âö³ ç çàõ³äíüîãî áîêó, ï³äïàëþº ñòîäîëó ³ ï³ä ïðèêðèòòÿì äèìó ïðèñóâàºòüñÿ äî ñåëà òà ñêîðîñòð³ëüíèì âîãíåì çàâäຠíèù³âíîãî óäàðó âîðîæèì ÷àñòèíàì, ùî çàéìàþòü ñåëî. Ìàéîð Ö³´ëåð, îõîðîíÿþ÷è íàø³ çàäè, çàçíàâ íàéá³ëüøå âòðàò â³ä ãðàíàòîìåò³â, ùî îáñèïàëè éîãî â³ää³ë ç ñåëà Ïîíÿòè÷. Êîëî ãîä. 7-î¿ ïåðñòåíü áóâ ïðîëîìàíèé, ³ îñòàíí³ ùå æèâ³, çíåñèëåí³ â ë³ñ³, îïèíèëèñÿ çà ñåëîì ßñåí³âö³ òà óçã³ðÿì 412. Òóò âïåðøå çà âåñü ÷àñ íàøèõ áî¿â ï³ä Áðîäàìè ìè ïîáà÷èëè í³ìåöüêîãî ë³òàêà, ÿêèé ïåâíî äóìàâ, ùî òî âîðîæ³ ÷àñòèíè, òà ïî÷àâ îáêëàäàòè íàñ ñêîðîñòð³ëüíèì âîãíåì, íà ùàñòÿ, áåç âòðàò. Ïðî â³äïî÷èíîê íå áóëî ÷àñó ïîäóìàòè, òðåáà áóëî ïðèñòóïèòè
104
105
Êóëåìåò Ạï³ä ïðèêðèòòÿì äèìó
äî äàëüøîãî îõîðîííîãî ìàðøó. ϳä ÷àñ íàøî¿ ìàíäð³âêè â ë³ñ³ ÷îìóñü í³ìåöüê³ ñòàðøèíè, ùî áóëè ç íàìè, äåñü çíèêëè, ëèøàþ÷è ñàìèõ íàñ, óêðà¿íö³â. Êîìàíäèð òàíêîâî¿ ÷àñòèíè â Æóêîâ³, äî ÿêîãî ÿ çÿâèâñÿ, çàïðîïîíóâàâ â³ä³éòè ç ëþäüìè äî ñåëà Âèøí³â÷èê íà ñïî÷èíîê, îäíàê òðåáà áóëî áóòè â ïîâí³é ãîòîâîñò³, áî ïðîòè éîãî îäíîãî òàíêà, òðüîõ ëåãêèõ ãðàíàòîìåò³â ³ ê³ëüêîõ ñêîðîñòð³ë³â â ñåë³ Ãîëîãîðè (â³ääàëåí³ì â³ä ñåëà Æóê³â íà 34 êì), ñòîÿòü 6 âîðîæèõ òàíê³â. Äî 3-î¿ ãîä., ñêàçàâ êîìàíäèð òàíêîâî¿ ãðóïè, â³í çìîæå òðèìàòèñÿ. Ùîéíî ñòåìí³ëî, ìè ðóøèëè äî ñåëà ×åðåìõîâà, êóäè ïðèáóëè êîëî 3-î¿ ãîä. Ñåëî áåçëþäíå, æîäíà æèâà äóøà íå ëèøèëàñÿ â õàò³. Äå ïîä³ëèñÿ éîãî ìåøêàíö³, Áîã çíàº, ³ íå áóëî ÷àñó äîâ³äàòèñÿ. Ñèëîþ çàáðàí³ ìåøêàíö³, óò³êàþ÷è ïîëèøèëè âñå ñâîº ìàéíî, õóäîáó òà äîìàøíþ ïòèöþ. Çãîëîäí³ë³ ñòð³ëüö³ êèíóëèñÿ øóêàòè õàð÷³â. Õî÷ ö³ â÷èíêè ñóïåðå÷èëè êàðíèì ïðèïèñàì, ÿ íå çàáîðîíÿâ ¿õ, çíàþ÷è, ùî í³õòî ç ñîáîþ íå â³çüìå í³÷îãî, êð³ì õàð÷³â. Ïî÷àâñÿ äðóãèé íàñòóï, öèì ðàçîì íà ïîëèøåí³ êóðè. Õëîïö³, áåç îãëÿäó íà çìó÷åííÿ, ãîñïîäàðèëè, âàðèëè êóðåé, ïåêëè ïàëÿíèö³. Ïðî ñïàííÿ íå áóëî ìîâè. Êîæíèé ñòàðàâñÿ íàïõàòè øëóíîê, áî í³õòî íå çíàâ, ùî ÷åêຠíàñ ç³ ñõîäîì ñîíöÿ òà êîëè çíîâó ìàòèìåìî çìîãó äóìàòè ïðî õàð÷³. Î 34-é ãîä. ç íàïðÿìó Æóêîâà ïî÷óëèñÿ ãóêè ãàðìàò ³ òàðàõêîò³ííÿ ñêîðîñòð³ë³â. гâíî÷àñíî ïðè¿õàâ íà ìîòîöèêë³ â³ñòîâèé ç ïîâ³äîìëåííÿì, ùî ï³ä íàòèñêîì âîðîæèõ òàíê³â í³ìö³ â³äñòóïàþòü ç Æóêîâà. Öå ïîâ³äîìëåííÿ îçíà÷àëî, ùî òðåáà íåãàéíî â³äñòóïèòè ç ×åðåìõîâà ³ â³ä³éòè íà ïîë.-çàõ³ä â íàïðÿì³ Ïåðåìèøëÿí. ß ï³äñòóïèâ ç ×ó÷êåâè÷åì äî êîìàíäèðà òàíê³â ³ çàïèòàâ ïðî ñòàíîâèùå. ³í çàÿâèâ, ùî äâ³ ãîäèíè òîìó ïðî¿õàëè ç ï³âíî÷³ âîðîæ³ òàíêîâ³ ÷àñòèíè ³ çàéíÿëè Ïåðåìèøëÿíè. Ìè, ñêàçàâ êîìàíäèð òàíêîâî¿ ÷àñòèíè, éäåìî â íàñòóï íà Ïåðåìèøëÿíè, àëå â ì³ñò³ çàòðèìóâàòèñÿ íå áóäåìî, òîìó íå ðàäæó âàì ³ç çìó÷åíèìè ëþäüìè éòè çà íàìè äî ì³ñòà. Ïî òàê³é â³äïîâ³ä³ íàì òðåáà áóëî ñàìèì øóêàòè âèõîäó ç öüîãî äðóãîãî îòî÷åííÿ. Ïî êîðîòê³é íàðàä³ ïåðåâ³ðåíî çáðîþ é çàïàñè ñòð³ëèâà ³ óõâàëåíî éòè äàë³ íà çàõ³ä, îìèíàþ÷è Ïåðåìèøëÿíè. Òóò òðåáà çàçíà÷èòè, ùî ñêëàä â³ää³ëó, ÿêèé ïî ïðîðèâ³ ïåðñòåíÿ ï³ä ßñåí³âöÿìè íàðàõîâóâàâ ïîíàä ñ³ìñîò ëþäåé ³ 52 ñêîðîñòð³ëè, çìåíøèâñÿ äî 430 ëþäåé ³ 28 ñêîðîñòð³ë³â. Ç ðåøòè ëþäåé ñôîðìîâàíî 3 ñîòí³ é ðóøåíî áîéîâèì ïîðÿäêîì äàë³ íà çàõ³ä.  ë³ñ³, 3 êì íà ï³âäåíü â³ä Ïåðåìèøëÿí, íàø³ ïåðåäí³ ÷àñòèíè, ï³ä êîìàíäîþ ×ó÷êåâè÷à, çóñòð³ëèñÿ ç âîðîãîì, òà òóò áîþ âæå íå áóëî, ò³ëüêè ïåðåñòð³ëêà. Ïî ê³ëüêîõ ñåð³ÿõ ñêîðîñòð³ëüíîãî âîãíþ, ç ãîëîñíèì óðà â³äêèíóòî âîðîãà 106
íàçàä, ³ äîðîãà íà çàõ³ä áóëà â³ëüíà. Âèéøîâøè ç ë³ñó, ìè îïèíèëèñÿ íà ð³âí³ì øëÿõó, ñåðåä ÷èñòîãî ïîëÿ, ÿêèì ïåðå¿æäæàâ îáîç â³äñòóïàþ÷î¿ í³ìåöüêî¿ àð쳿. Ìè ïåðåéøëè ç äâà ê³ëîìåòðè öèì øëÿõîì ³ íàòðàïèëè íà ìàëèé ãàéîê, äå óõâàëèëè â³äïî÷èòè. Çà ÿêèéñü ÷àñ ì³æ ïåðå¿æäæàþ÷èì îáîçîì çàóâàæåíî â³ää³ë âîÿê³â. Êîëè öåé â³ää³ë çáëèçèâñÿ, òàê ùî ìîæíà áóëî ðîçï³çíàòè ëþäåé, ìè ïîáà÷èëè, ùî öå íàø³ õëîïö³, à íà ÷îë³ ¿õ íàø äèâ³ç³éíèé ñâÿùåíèê î. Ëåâåíåöü ³ç ñêîðîñòð³ëüíèì ï³ñòîëåì íà ðàìåí³. Áóëî ¿õ êîëî 120 îñ³á, ùî çãóðòóâàëèñÿ á³ëÿ ñâîãî äóøïàñòèðÿ-âîÿêà, äîâ³ðèëè éîìó ïðîâ³ä íàä ñîáîþ, âèáèëèñÿ ç îòî÷åííÿ ³ ðóõàþòüñÿ ç íèì íà çàõ³ä. Çóñòð³÷ ç î. Ëåâåíöåì òà ñâ³äîì³ñòü, ùî â³í æèâèé ì³æ íàìè, íàïîâíèëà ðàä³ñòþ âñ³õ ïðèñóòí³õ. Ìè ðàäî â³òàëè ñâîãî óëþáëåíîãî äóøïàñòèðÿ-âîÿêà, ÿêîãî ìàéæå êîæíèé â äèâ³ç³¿ çíàâ ÿê ùèðîãî ïàòð³îòà ³ áîðöÿ çà âîëþ ñâîãî íàðîäó, â³í í³êîëè, íàâ³òü ó íàéâàæ÷èõ áîÿõ, íå ïîêèäàâ ñâî¿õ â³ðíèõ. ³ää³ë î. Ëåâåíöÿ ïðèëó÷èâñÿ äî â³äïî÷èâàþ÷èõ. Ðîçïî÷àëàñÿ ãóò³ðêà òà ñïîìèíè ç ìèíóëîãî äíÿ, îïîâ³äàëè ïðî òÿæêèé äåíü 21.07 òà ç ñóìîì çãàäóâàëè òèõ, ÿêèì íå ñóäèëîñÿ ëèøèòèñÿ â æèâèõ.
Ôåë³êñ ÊÎÐÄÓÁÀ õîð. 1 ÓÄ
Äèâ³ç³îí òÿæêî¿ àðòèëå𳿠ï³ä Áðîäàìè Ãàðìàòè, ãàðìàòè, æàëü âàñ ïîêèäàòè...
ÂÈÕ²Ä ÍÀ ÑÒÀÍÎÂÈÙÀ ³ä ëþòîãî 1944 ð. äèâ³ç³îí òÿæêî¿ àðòèëå𳿠Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ ïåðåéøîâ ï³ä êîìàíäóâàííÿ ìàéîðà Ïà볺íêà. Äèâ³ç³îí áóâ îðãàí³çîâàíèé ç ãàðìàø³â, âèøêîëåíèõ â Îñíàáðþêó ³ Áåíåøåâ³. ³í ñêëàäàâñÿ ç îäíî¿ øòàáîâî¿ áàòåð³¿, äàë³ 10, 11 ³ 12-î¿ áàòåð³é ïî 4 ïîëüîâ³ ãàâáèö³ êîæíà. Äèâ³ç³îí áóâ ê³ííî¿ òÿãè. Êîìàíäíèé ñêëàä éîãî ³ îêðåìèõ áàòåð³é áóâ ó ðóêàõ óêðà¿íñüêèõ ñòàðøèí, à ï³äñòàðøèíñüêèé ñêëàä áóâ çà äóæå ìàëèìè âèíÿòêàìè òåæ óêðà¿íñüêèé. Ãàðìàø³ ïðîéøëè òâåðäèé â³éñüêîâèé âèøê³ë ïî îêðåìèõ í³ìåöüêèõ ÷àñòèíàõ ³ äîïîâíèëè éîãî îï³ñëÿ â Íîéãàììåð³ ï³ä êîìàíäóâàííÿì óêðà¿íñüêèõ ñòàðøèí. Òîìó òîé äèâ³ç³îí ìîæíà ñì³ëî íàçâàòè îäíèì ç íàéêðàùèõ àðòèëåð³éñüêèõ äèâ³ç³îí³â, ÿê³ êîëè-íåáóäü óêðà¿íñüêà àðì³ÿ ìàëà. Ïåðåäóñ³ì ö³ëèé ñêëàä äèâ³ç³îíó â³äçíà÷àâñÿ çðàçêîâîþ äèñöèïë³íîþ, ³ âñ³ éîãî ÷ëåíè, ïî÷èíàþ÷è ç ñòàðøèíñüêîãî ñêëàäó é ê³í÷àþ÷è çâè÷àéíèìè ãàðìàøàìè, òâîðèëè çöåìåíòîâàíó ö³ë³ñòü. Äèâ³ç³îí òÿæêî¿ àðòèëå𳿠áóâ ò³ñíî ïîâÿçàíèé ³ç ñâî¿ì êîìàíäèðîì ìàéîðîì Ïà볺íêîì. Öåé âèñîêîêâàë³ô³êîâàíèé ñòàðøèíà áóâ ç êîæíîãî ïîãëÿäó ñâ³äîìèì ãðîìàäÿíèíîì, ÿêèé í³äå íå øóêàâ í³ êàðºðè, í³ îñîáèñòî¿ êîðèñòè. ³í íà êîæíîìó êðîö³ âù³ïëþâàâ ñâî¿ì äîáðèì ïðèêëàäîì â äóø³ â³ðíèõ éîãî ãàðìàø³â óñ³ âîÿöüê³ ÷åñíîòè. ³í âïëèâàâ íà âèðîùåííÿ äðóæáè, îäíî÷àñíî ïîñò³éíî íàìàãàþ÷èñü ïðèùåïèòè áàæàííÿ 䳿 é çðîçóì³ííÿ, ùî ëèøå çàë³çîì ³ êðîâþ ìîæíà â³äâîþâàòè âòðà÷åíó äåðæàâí³ñòü. ³í áóâ îäíèì ç òèõ ó÷àñíèê³â âèçâîëüíèõ çìàãàíü 19171920 ðð., ùî ñòàðàëèñÿ ïåðåäàòè ñâ³é â³éñüêîâèé äîñâ³ä 108
Òÿæê³ ïîëüîâ³ ãàâáèö³ íà ìàðø³
ñâî¿ì âîÿêàì. Âîÿöüêå æèòòÿ ìàéîðà Ïà볺íêà çíàéøëî ñâîº çàâåðøåííÿ â éîãî ñìåðò³ íà ïîë³ áîþ ï³ä Áðîäàìè. *** Ìè íà ñòàíö³¿ Îæèä³â. Êóëåìåòè çàéìàþòü ñòàíîâèùà äî ïðîòèëåòóíñüêî¿ îáîðîíè, ãàðìàø³ âèâàíòàæóþòü ãàðìàòè, âîçè, êîíåé, êîëîíè ïîñòà÷àííÿ. Çàïðÿãàþòü ïî ÷îòèðè ïàðè âàæêèõ êîíåé äî ëÿôåòó ³ ïî ÷îòèðè ïàðè äî ï³äñòàâ, íà ÿêèõ ïåðåâîçÿòüñÿ äóëà ãàðìàò. Îäíî÷àñíî âèâàíòàæóþòü âñ³ ïðèïàñè ³ àìóí³ö³þ, ï³ñëÿ ÷îãî â³äáóâàºìî ïðèñï³øåíèé ìàðø ç â³ääàëëþ 50 ì ãàðìàòà â³ä ãàðìàòè ³ â³ç â³ä âîçà. Íàïðÿì ë³ñ, ùîá âèéòè ÿêíàéøâèäøå ç-ï³ä ïîâ³òðÿíîãî ñïîñòåðåæåííÿ. Êîëè ïî÷èíຠçàïàäàòè âå÷³ðí³é ïðèñìåðê, â³äáóâàºìî âàæêèé í³÷íèé ìàðø ö³ëî¿ êîëîíè ãàðìàò ³ ïîñòà÷àëüíî¿ âàëêè çà ìàðøðóòîì Îæèä³â Îëåñüêîϳäã³ðö³. Ãîðáêóâàòèé òåðåí äóæå âòîìèâ êîíåé. Íàä ðàíêîì íàñòóïíîãî äíÿ ö³ëà âàëêà ïðèáóâຠíà ïðèçíà÷åíå ì³ñöå ïîñòîþ â ï³äãîðåöüêîìó ë³ñ³. ×îòèðèãîäèííà ïåðåäèøêà, íàêàç çàïðÿãàòè êîíåé äî ãàðìàò ³ ìàðø ó á³ëèé äåíü íà áîéîâ³ ïîçèö³¿ êîëî ßñåíåâà. 109
³ðí³ äðóç³ àðòèëåðèñòà
ϳäáð³äñüêà äîðîãà
 ï³äãîðåöüêîìó ë³ñ³ áóëà ðîçòàøîâàíà âàëêà ïîñòà÷àííÿ ç ïðèïàñàìè ³ ïîñò³é äëÿ êîíåé ö³ëîãî äèâ³ç³îíó äî 16 ëèïíÿ 1944 ð.
³äñòóïàþ÷³ êîëîíè ÷àñòèí äèâ³ç³¿ ïåðåä ïåðåâàæàþ÷èì ê³ëüê³ñíî âîðîãîì, áîëüøåâèêàìè, 16.07.1944 ð. äîñÿãëè ë³ñó íåäàëåêî ñ. Á³ëèé Êàì³íü. ³ä ðàíêó äî ï³çíüîãî âå÷îðà êîëîíè áóëè ï³ä ñèëüíèì áîìáàðäóâàííÿì áîëüøåâèöüêîãî ëåòóíñòâà òà îáñòð³ëîì áîðòîâî¿ çáðî¿. Ñîíöå â çåí³ò³ íåìèëîñåðäíî îáñìàëþâàëî ðîæåâ³ îáëè÷÷ÿ äèâ³ç³îíåð³â. ͳõòî íå çâàæàâ íà òå, ùî âæå òðåò³é äåíü ï³äðÿä íå ìàâ ó ðîò³ õë³áà. Ó âñ³õ îäíî áàæàííÿ: âèðâàòèñÿ ç ïåêëà âèðâàòèñü ³ç ê³ãò³â íàñòóïàþ÷èõ áîëüøåâèöüêèõ â³ää³ë³â. Íåðâîâå øóêàííÿ çà àìóí³ö³ºþ, ïàëåííÿ çàéâèõ äîêóìåíò³â, íèùåííÿ ðàä³îçàñîá³â çâÿçêó ³ òÿæêî¿ çáðî¿. Êîæíèé ãîòóºòüñÿ äî ðóêîïàøíîãî áîþ ç íàñòóïàþ÷èì âîðîãîì. ß â òîé ÷àñ áóâ ïðèä³ëåíèé äî 12-î¿ áàòå𳿠òÿæêî¿ àðòèëå𳿠ÿê áóí÷óæíèé, ð³âíî÷àñíî ìàþ÷è â ðîçïîðÿäæåíí³ â³ää³ë çâÿçêó, çëîæåíèé ç 4-îõ ðàä³î- òà 7-õ òåëåôîííèõ ëàíîê. Äî ìîãî
îáîâÿçêó íàëåæàëî, ïåðåäóñ³ì, äàâàòè çâÿçîê áàòåð³¿ ç³ ñïîñòåðåæíèìè ïóíêòàìè òà ð³âíî÷àñíî ï³êëóâàòèñÿ îáîçîì ö³ëî¿ áàòåð³¿. Çàâäàííÿ íå ëåãêå äî âèêîíàííÿ. ϳõîòèíåöü ìîæå çàõîâàòèñÿ â³ä áîìáàðäóâàííÿ â ÿêó-íåáóäü ä³ðó, àëå öå íåìîæëèâî äëÿ âåëèêîãî îáîçó ç 250 øò. êîíåé ³ âàëêîþ âîç³â. Óñå öå â ÷àñ â³äñòóïó áóëî ï³ä ñèëüíèì îáñòð³ëîì áîðòîâî¿ çáðî¿ òà ï³ä áîìáàìè. Äî òîãî îáòÿæóâàâ â³äñòóï áðàê äîáðèõ äîð³ã. Äåâÿòèòîíí³ ãàðìàòè ïî îñ³ âð³çóâàëèñÿ â ÷îðíîçåì, à òÿæêî¿ âàãè êîí³, âêðèò³ ãðóáîþ âåðñòâîþ ï³íè, íàïðóãîþ âñ³õ ñèë ¿õ âèðèâàëè. Ïåðåä îñòàòî÷íèì çíèùåííÿì ãàðìàò, ùîá íå â³ääàòè ¿õ âîðîãîâ³ â ðóêè, íà ïîëÿõ á³ëÿ ϳäëèñåöüêî¿ Ãîðè 10, 11 é 12-òà áàòå𳿠âèñòð³ëÿëè âñþ àìóí³ö³þ, îáñòð³ëþþ÷è âîðîæ³ íàñòóïàþ÷³ â³ää³ëè òà êîëîíè ïîñòà÷àíü. 16.07.1944 ð. îï³âäí³, â ÷àñ ñèëüíîãî áîìáàðäóâàííÿ ò. çâ. ,,ïðîöåíøòåëëå á³ëÿ ϳäëèñåöüêî¿ Ãîðè â ë³ñ³, áàòå𳿠ïîíåñëè äóæå òÿæê³ âòðàòè êîíåé ³ âîºííîãî ìàòåð³ÿëó. Ïî áîìáàðäóâàíí³, ï³ä âå÷³ð òîãî æ äíÿ, âàëêè ïîñòà÷àííÿ ùå â ìàðøîâîìó ïîðÿäêó ðóøèëè äî ë³ñó á³ëÿ Á³ëîãî Êàìåíÿ. Ãàðìàòè çàëèøåíî íà ì³ñöÿõ, çàìêè ïîâèòÿãóâàíî é çàêîïàíî. Áóëà íàïðî÷óä õîðîøà ì³ñÿ÷íà í³÷ ç 16 íà 17.07.1944 ð. Ó çãàäàíîìó ë³ñêó îòàáîðèëèñÿ ð³çí³ íåäîáèòêè íå ò³ëüêè äèâ³ç³¿, àëå é ÷àñòèí Âåðìàõòó. Âñ³ì çàãðîæóâàëî îäíî âîðîæèé ïîëîí,
110
111
²ÄÑÒÓÏ
çâ³ðñüê³ ïåðåñëóõàííÿ, ðîçñòð³ëè àáî â êðàùîìó âèïàäêó ïîâ³ëüíå êîíàííÿ â ñîâºòñüêèõ òàáîðàõ äëÿ ïîëîíåíèõ. Âñå íåðâîâî ìåòóøèëîñÿ, í³êîìó íå çáèðàëîñÿ íà ñîí, íåçâàæàþ÷è íà ðÿä áåçñîííèõ íî÷åé òà òÿæêèõ áî¿â. ͳõòî ÷îìóñü íå â³ä÷óâàâ çìó÷åííÿ, ó êîæíîãî áóëî îäíå áàæàííÿ ïðîáèòèñü çà âñÿêó ö³íó êð³çü ïåðñòåí³ îòî÷åííÿ. ͳ÷íèé ïðèãëóøåíèé ãàì³ð ÷àñàìè ïåðåðèâàëî áåêàííÿ ðåêâ³çîâàíèõ Âåðìàõòîì â óêðà¿íñüêèõ ñåëÿí îâå÷îê òà ãóê âîðîæèõ ãðàíàòîìåòíèõ íàáî¿â.  ñ. Á³ëèé Êàì³íü ãðîáîâà òèøà. Íàø³ ñòåæ³ â³äâàæíî ïèëüíóþòü òðàñó ìàðøó Á³ëèé Êàì³íüÏî÷àïè. Óñå ëèøèëîñÿ áåç òâåðäî¿ êîìàíäíî¿ ðóêè. Êîæíèé ì³ã ðîáèòè òå, ùî éîìó ïîäîáàëîñü. Îðãàí³çóþòüñÿ ïðîáîºâ³ ìàë³ ÷èñëîì â³ää³ëè ò³ëüêè ç îõîòíèê³â. Òàê³ â³ää³ëè áóëè îðãàí³çîâàí³ íå ò³ëüêè ç äèâ³ç³îíåð³â, à é ³ç âîÿê³â Âåðìàõòó. Ïðîâ³äíó ðîëþ â îðãàí³çàö³¿ ïðîáîþ âçÿëè íà ñåáå ñòàðøèíè Âåðìàõòó, íàãîðîäæåí³ âèñîêèìè â³éñüêîâèìè â³äçíàêàìè. Ðàíêîì 17.07.1944 ð. ëåãêà àðòèëåð³ÿ Âåðìàõòó â ÷èñë³ ø³ñòüîõ ãàðìàò â³äêðèâຠâîãîíü ïî âîðîæèõ ïîçèö³ÿõ á³ëÿ ñ. Ïî÷àï, øòóðìîâ³ â³ää³ëè ï³ä îõîðîíîþ ÷îòèðüîõ òàíê³â ñì³ëèâèì óäàðîì ïðî÷èùàþòü øëÿõ Á³ëèé Êàì³íüÏî÷àïè. Âîÿöüêà çàâçÿò³ñòü ï³ä ãóê âëàñíèõ ãàðìàò çá³ëüøóºòüñÿ, ñì³ëèâ³ñòü ïåðåõîäèòü â î÷àéäóøí³ñòü. Íà êîæíîìó êðîö³ áðàêóº íàøèì àòàêó-
þ÷èì â³ää³ëàì ïîâ³òðÿíî¿ äîïîìîãè ðîçâ³ä÷îãî ëåòóíñòâà, êîòðå á âêàçóâàëî, êóäè íàëåæèòü êîíöåíòðóâàòè íàéá³ëüøèé óäàð, ùîá âèðâàòèñü ç îòî÷åííÿ. Âîðîæå ëåòóíñòâî âæå â³ä ñàìîãî ðàíêó áåçïåðåðâíî áîìáàðäóâàëî ïðîáîºâ³ â³ää³ëè ç âèñîòè 100 ì. Íà çåìë³ áóëî ñïðàâæíº ïåêëî. ͳõòî ç ïðîáîºâèê³â óæå íå çâåðòàâ óâàãè íà ðàíåíèõ äðóç³â, áî íà öå íå áóëî ÷àñó. Íàéïåðøå ãîëîâíå çàâäàííÿ áóëî ïðîáèòèñü ç îòî÷åííÿ. ß ç 58 ãàðìàøàìè çÿâèâñÿ äî ÿêîãîñü ìàéîðà Âåðìàõòó, êîòðèé áóâ â³äçíà÷åíèé гòòåðêðîéöîì ç ìå÷àìè. Ç öèì ìàéîðîì ìåí³ äîâåëîñÿ â³äáóòè óâåñü ìàðøðóò ï³ä ãðàäîì áîìá äî ñ. Ïî÷àïè. Äî ñ. Ïî÷àïè ÿ ³ç çãàäàíèì â³ää³ëîì ãàðìàø³â ïðèáóâ ðàíêîì 17.07.1944 ð. Ó ÷àñ í³÷íîãî ìàðøó äîâîäèëîñÿ çâîäèòè ñóòè÷êè ç âîðîæèìè ÷àñòèíàìè. Äî Ïî÷àï ìè ïðèáóëè áåç âòðàò. Ïî ïðèáóòò³ äî Ïî÷àï ì³é â³ää³ë áóâ îáñòð³ëÿíèé ç ìàëî¿ â³ääàë³ ô³íêîþ. Òÿæêî áóëî çîð³ºíòóâàòèñü, çâ³äêè ïàäàþòü ïîñòð³ëè, áî öüîìó ïåðåøêîäæàëè íàëåòè. Ïî ÿêîìóñü ÷àñ³ ìåíå ïîâ³äîìèâ îäèí ç ãàðìàø³â, ùî íàñ âîðîã îáñòð³ëþº ç âåæ³ ñåëÿíñüêî¿ öåðêîâêè. ² ä³éñíî, êîëè ñêîíöåíòðîâàíèì âîãíåì ç êóëåìåòà îáñòð³ëÿíî âåæó, îáñòð³ëè ïðèïèíèëèñÿ. Âæå âðàíö³, ïî ïðèáóòò³ äî Ïî÷àï, ÿ çàñòàâ äâà íàø³ òàíêè, ÿê³ çàâåðíóëè ç³ øëÿõó â íàïðÿì³ Ïî÷àïèÇîëî÷³â òà çàéíÿëè ïîçèö³¿ íà êðàþ ñåëà â³ä Á³ëîãî Êàìåíÿ. Êîëî 8-î¿ ãîä. ðàíêó 17.07.1944 ð. äî Ïî÷àï ïðèáóâ ìàéîð Ïà볺íêî, êîìàíäèð äèâ³ç³îíó òÿæêî¿ àðòèëåð³¿. Î 10-é ãîä. òîãî æ äíÿ âîðîã, ï³äòÿãíóâøè ñèëè, ïî÷àâ íàñòóï íà ñ. Ïî÷àïè. Íàéïåðøå ñåëî áóëî îáñòð³ëÿíå ãðàíàòîìåòàìè, à äàë³ ïî÷àëèñÿ âïåðò³ àòàêè ï³õîòíèõ âîðîæèõ çºäíàíü, êîòð³ ñòàëî ìàëè ñèëüíó ïîâ³òðÿíó äîïîìîãó. Ç êîæíîþ õâèëèíîþ á³é ðîçãîðàºòüñÿ. Íàø³ ìàë³ â³ää³ëè ïåðøó àòàêó â³äáèëè. Çà êîðîòêèé ÷àñ ïî ÷åðç³ âîðîã ïðèñòóïèâ äî äàëüøèõ àòàê.  ÷àñ øîñòî¿ àòàêè ï³ä âå÷³ð 17.07.1944 ð. íàø³ â³ää³ëè çðîáèëè â³äñòóï íà ïîëÿ â íàïðÿì³ íà Á³ëèé Êàì³íü, ð³âíî÷àñíî âäàðÿþ÷è ìàëèìè ñèëàìè íà âîðîãà â Êíÿæ³ì. Âîãíåì äâîõ òàíê³â â ñ. Ïî÷àïàõ êåðóâàâ ìàéîð Ïà볺íêî, ïåðåäóñ³ì îáñòð³ëþþ÷è âîðîãà â Êíÿæ³ì. Íà êðàþ ñ. Êíÿæå âäàëîñÿ çíèùèòè âëó÷íèìè ïîñòð³ëàìè ç ïðîòèòàíêîâèõ ãàðìàò 6 ñîâºòñüêèõ òàíê³â Ò-34. Áî¿ â ñåë³ Ïî÷àïè ïðîõîäèëè ç âåëèêîþ çàâçÿò³ñòþ òà ç î÷åâèäíèìè âåëèêèìè âòðàòàìè ç íàøîãî áîêó. Íàøèì â³ää³ëàì éøëîñÿ ïðî òå, ùîá çà âñÿêó ö³íó âòðèìàòè öå ñåëî ó ñâî¿õ ðóêàõ òà çâ³äòè ðîáèòè ïðîðèâ. Ðàíåí³ ãðóïóâàëèñÿ êîëî öåðêâè. Îêðåìî¿ îï³êè íàä ðàíåíèìè íå áóëî. Õòî ç ðàíåíèõ ìàâ ï³äñòð³ëåí³ íîãè àáî ÿêèé ³íøèé òÿæêèé ï³äñòð³ë, òîé áóâ çìóøåíèé ëåæàòè íà ì³ñö³ áåç íàéìåíøî¿ ë³êàðñüêî¿ äîïîìîãè òà ïîâ³ëüíî êîíàòè ï³ä áåçïåðåðâíèì áîìáàðäóâàííÿì, îáñòð³ëàìè
112
113
Íàø³ êóëåìè ãðàþòü
ç áîðòîâî¿ çáðî¿ òà ï³ä íàáîÿìè âîðîæèõ ãðàíàòîìåò³â. Ó áîÿõ çà âòðèìàííÿ ñ. Ïî÷àïè íàø³ ÷àñòèíè ïîíåñëè äóæå âåëèê³ âòðàòè â ëþäÿõ ³ â ìàòåð³ÿë³, áî ãîëîâíî òóò ïðîõîäèâ á³é íå íà æèòòÿ, à íà ñìåðòü. ͳ÷ ç 17.07 íà 18.07, îñòàòî÷íèé á³é çà ïðîðèâ ê³ëüöÿ îòî÷åííÿ. Ö³ëó í³÷ êëåêîò³ëî, ÿê ó êàçàí³.  öüîìó í³÷íîìó ñìåðòåëüíîìó òàíêó íàø³ â³ää³ëè ïàíöåðôàâñòàìè òà ïàíöåðøðåêàìè çíèùèëè ê³ëüêà ñîâºòñüêèõ òàíê³â íà ïîëÿõ á³ëÿ ñ. Êíÿæå òà çìóñèëè âîðîãà äî â³äñòóïó, ïðîáèâøè ð³âíî÷àñíî ù³ëèíó êîëî òðüîõ ê³ëîìåòð³â çàâøèð. Ö³ëèé ïðîðèâ â³äáóâàâñÿ êð³çü âîãíåâó ëÿâ³íó êóëåìåò³â, òð³ñêîòíþ ðó÷íî¿ çáðî¿ òà âèáóõè ãðàíàòîìåòíèõ íàáî¿â. Êîæåí íà âëàñíó ðóêó áèâñÿ, ùîá ïðîðâàòèñÿ. Öÿ îïåðàö³ÿ ïðîâîäèëàñÿ áåçïëÿíîâî. Ðàíêîì, êîëè ñîíöå ñâî¿ì ïðîì³ííÿì îñâ³òèëî íàñòóïàþ÷³ â³ää³ëè òà ñ³íîæàòü â³ä ñ. Êíÿæå â íàïðÿì³ äî çàë³çíè÷îãî ³ áèòîãî øëÿõó, äîâåëîñÿ â ïîâíîìó íåëàä³ ïðîäèðàòèñÿ êð³çü öþ äîëèíó ñìåðòè. Íå áóëî âæå ç êèì âåñòè áîþ, áî âîðîã â³äñòóïèâ ³ ç ð³çíîãî êàë³áðó ãðàíàòîìåò³â ïî÷àâ øàõîâèì ïîðÿäêîì îáñòð³ëþâàòè öþ ñ³íîæàòü. Âæå â ñ. Ïî÷àïàõ ç 58 ìî¿õ ãàðìàø³â ÿ âðàòèâ 32.  í³÷íîìó íàñòóï³ âòðàòè çá³ëüøèëèñü.  ÷àñ ïðîðèâó ïðàâîðó÷ â³ä ìåíå, ó â³ääàë³ ïðèáëèçíî äåñÿòüîõ êðîê³â ðàçîì ç³ ìíîþ ïðîðèâàâñÿ ì³é äðóã ç³ øêîëè çâÿçêó ̳õóð. Íàì îáîì ùàñëèâî âäàëîñü ïåðåá³ãòè öþ äîëèíó ñìåðòè òà ÷åðåç ãîðè Âîðîíÿêè ñêîðèì ìàðøåì ä³ñòàòèñÿ 20.07.1944 ð. äî Õîäîðîâà. Òîãî äíÿ â Õîäîðîâ³ ÿ áà÷èâ êîìàíäèðà äèâ³ç³¿ Ôðàéòà´à, ÿêèé âèðâàâñÿ ç êîòëà áîþ ò³ëüêè çàâäÿêè áîéîâ³é î÷àéäóøíîñò³ óêðà¿íñüêèõ âîÿê³â. Ìàéîð Ïà볺íêî â ÷àñ³ íàñòóïó íà Êíÿæå áóâ òÿæêî ïîðàíåíèé ó ë³âå ïëå÷å â³äëàìêîì ç ãðàíàòîìåòó, òóò â³í ³ çàãèíóâ. Ïî÷àïè ³ Êíÿæå öå äâîº ñ³ë-ïîáîºâèù òà ð³âíî÷àñíî é öâèíòàðèù íàøèõ áðàò³â-âîÿê³â, ÿê³ â íåð³âíîìó áîþ ç íàñòóïàþ÷èìè â³ää³ëàìè áîëüøåâèê³â â³ääàëè ñâîº æèòòÿ. ̳ñöÿ çãàäàíèõ ïîáîºâèù äëÿ ìàéáóòí³õ ïîêîë³íü óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ìàòèìóòü ïîä³áíå çíà÷åííÿ, ÿê áî¿ çà Ìàê³âêó ÷è áî¿ ï³ä Ëèñîíåþ. Íà òèõ ïîáîºâèùàõ áóâ çâåäåíèé ñì³ëèâèé á³é ç ïåðåâàæàþ÷èìè â³ää³ëàìè áîëüøåâèê³â âîÿêàìè Ïåðøî¿ Äèâ³ç³¿.
ϳäïîëê. Ðîìàí ÄÎËÈÍÑÜÊÈÉ
Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ òà ÓÏÀ ï³ä Áðîäàìè Ãåé, ð³äíèé áðàòå Çàõîäó ³ Ñõîäó, ªäíàéñü â îäèí óäàðíèé ìîíîë³ò...
ß íå ìàþ íà ìåò³ ïîäàâàòè â³éñüêîâî-ïóáë³öèñòè÷íèé îãëÿä ÷è ðîçâ³äêó ïðî á³é ï³ä Áðîäàìè. Ìàþ íà ìåò³ âèñâ³òëèòè ³íøó ñòîðîíó îáëè÷÷ÿ Äèâ³ç³¿, à ñàìå: ³äåéíî-ïñèõîëîã³÷íèé ñòàí, ÿêèé çàâæäè áóâ, º ³ áóäå îäíèì ç âèð³øàëüíèõ ÷èííèê³â êîæíîãî â³éñüêîâîãî çºäíàííÿ ÷è àð쳿 ï³ä îãëÿäîì ¿õ ³äåéíèõ ïðàãíåíü, à çâ³äñè é íàñë³äê³â ¿õ ä³é. Ò. çâ. ïñèõîëîã³ÿ âîÿêà º îñíîâíèì ñêëàäîâèì ÷èííèêîì êîæíî¿ ñòðàòå㳿 é òàêòèêè òà îñíîâíèì ïðåäìåòîì íàâ÷àííÿ ó âñ³õ â³éñüêîâèõ àêàäåì³ÿõ ³ øêîëàõ. Ç âåëèêèì ñóìîì òðåáà ñòâåðäèòè, ùî öÿ ä³ëÿíêà ìຠ⠳ñòî𳿠óêðà¿íñüêî¿ çáðî¿ äóæå âåëèêó ïðîãàëèíó ³ ÷åêຠíà ñâîãî óêðà¿íñüêîãî Âåðã³ë³ÿ. Ëåäâå ÷è º äðóãèé íàðîä íàøî¿ åïîõè, êîòðèé ìàâ áè òàêèé áàãàòþùèé ìàòåð³ÿë ñàìå â ö³é ä³ëÿíö³. Îäíèõ ä³é ÓÏÀ âèñòà÷èòü ³ñòîðèêàì òà â³éñüêîâèì ïóáë³öèñòàì íà ö³ëå æèòòÿ ¿õíº. Îñíîâíîþ ïðè÷èíîþ öüîãî íåäîë³êó º íåçàïåðå÷íî â³êîâà áåçäåðæàâí³ñòü íàøî¿ íàö³¿. ϳä îãëÿäîì ³íòåëåêòóàëüíèì òà ³äåéíèì Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ ñòîÿëà áåç ñóìí³âó äóæå âèñîêî. Öå âëàñíå âèçíà÷àëî ³äåéíî-ïîë³òè÷íó ðîëþ Äèâ³ç³¿ ÿê ïåðøèé åòàï ó âèçâîëüíèõ çìàãàííÿõ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó â ïåð³îä äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Òàêèé ñòàí Äèâ³ç³¿, ¿¿ îðãàí³çàö³éíèé çâÿçîê ç³ ñâî¿ì íàðîäîì òà éîãî çìàãàííÿìè ó øèðîêî ïîë³òè÷íîìó ìàñøòàá³ âèð³øèâ òÿæêó ³ ãîñòðó ïðîáëåìó: ÷è ñòàíå Äèâ³ç³ÿ çâè÷àéíèì çºäíàííÿì ëÿíäñêíåõò³â, ÷è çáåðåæå â öèõ íåâèìîâíî òÿæêèõ îáñòàâèíàõ äëÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ñâîº ³äåéíî-ïîë³òè÷íå îáëè÷÷ÿ â êîðèñòü çàãàëüíî-óêðà¿íñüêèõ âèçâîëüíèõ çìàãàíü. Ó ï³äï³ëë³ ôîðìóâàëàñü ³ ãàðòóâàëàñü â áîÿõ íà äâà ôðîíòè ìîëîäà Óêðà¿íñüêà Ïîâñòàíñüêà Àðì³ÿ, ³ ñèìïàò³¿ âñ³º¿ ìàñè ÷ëåí³â Äèâ³ç³¿ áóëè, ð³÷ çðîçóì³ëà, ïî ¿¿ áîö³. ͳìåöüêå êîìàíäóâàííÿ Äèâ³ç³¿ áóëî ïðî öå äóæå äîáðå ïî³íôîðìîâàíå, òîìó îñòàíí³ 115
ì³ñÿö³ ïåðåä âèõîäîì íà ôðîíò ïîâåëî ïîñèëåíó ïðîïà´àíäó ïðîòè ÓÏÀ. Ïëÿí øòàáó Äèâ³ç³¿ â öàðèí³ ïîë³òè÷íîãî âèõîâàííÿ áóâ çàïîâíåíèé òåìàìè ïðîòè ÓÏÀ ÿê íåáåçïå÷íîãî, íåäîö³ëüíîãî ³ øê³äëèâîãî ðóõó. Äèâ³ç³ÿ íàñòîðîæèëàñü, ïðè÷à¿ëàñü ³ ìîâ÷êè ñëóõàëà. Íå îá³éøëîñü áåç àðåøò³â îäâåðòèõ ïðèõèëüíèê³â ÓÏÀ. Àðåøòè, íà ùàñòÿ, çàâäÿêè êðèòè÷í³é äëÿ í³ìö³â êîíþíêòóð³, çàê³í÷èëèñü ëèøå çâ³ëüíåííÿì ê³ëüêîõ ñòàðøèí ³ ï³äñòàðøèí ç Äèâ³ç³¿. Öÿ íåçðîçóì³ëà ñïî÷àòêó äëÿ íàñ ïðîòèóï³âñüêà ïðîïà´àíäà äàëà ö³ëêîì ïðîòèëåæí³ íàñë³äêè. Äèâ³ç³ÿ çíàëà ïðàâäó ïðî ÓÏÀ. ×èìàëî âîÿê³â ìàëè ñâî¿õ áðàò³â ³ ð³äíèõ â ðÿäàõ ÓÏÀ; ïåâíà ê³ëüê³ñòü âîÿê³â áóëà ñàìà â ðÿäàõ ÓÏÀ ³ ñèëîþ îáñòàâèí îïèíèëàñÿ â Äèâ³ç³¿, ãîëîâíî ç òåðåí³â, çàéíÿòèõ âæå àáî çàãðîæåíèõ áîëüøåâèêàìè. Äî ìåíå ïðèõîäèëè óêðà¿íñüê³ ñòàðøèíè çà ïîðàäîþ, ùî ðîáèòè ç ïëÿíàìè íàâ÷àííÿ, îäåðæàíèìè ³ç øòàáó Äèâ³ç³¿. ß ïîðàäèâ ¿ì ðîáèòè òàê, ÿê ÿ. ßêùî âîíè ïåâí³ ñâî¿õ âîÿê³â, ãîâîðèòè ç íèìè îäâåðòî ïðî ñòàí ðå÷åé. Öå áóëî ðèçèêîâíî, àëå ³íøîãî âèõîäó ç öèõ ñêðóòíèõ îáñòàâèí íå áóëî, ÿêùî ìè õîò³ëè çáåðåãòè íàö³îíàëüíî-³äåéíå îáëè÷÷ÿ Äèâ³ç³¿ âñóïåðå÷ ïðàãíåííÿì í³ìö³â òà íàøèõ êâ³ñë³íã³â. Òðåáà âçÿòè ï³ä óâàãó, ùî ïåðåä â³äõîäîì íà ôðîíò ó Äèâ³ç³þ áóëà âò³ëåíà ïåâíà ê³ëüê³ñòü ôàõîâèõ òåõí³÷íèõ í³ìåöüêèõ äîñâ³ä÷åíèõ ñòàðøèí ³ ï³äñòàðøèí, ì³æ ÿêèìè áóëî ÷èìàëî ôîëüêñäîé÷³â ç³ Øëåçüêà, Áóêîâèíè, Ðóìóí³¿ òà áàãàòî ç ÿêèõ ðîçóì³ëè ïîëüñüêó, áà íàâ³òü óêðà¿íñüêó ìîâó.  òàêèõ âèïàäêàõ ÿ ðàäèâ âåñòè áåñ³äè ç âîÿêàìè ãðóïîâî ó â³ëüíèé, ïîçàøê³ëüíèé, ÷àñ. Ñüîãîäí³ ìîæíà ñì³ëî òâåðäèòè, ùî ñâîºþ ïðîòèóï³âñüêîþ ïðîïà´àíäîþ â Äèâ³ç³¿ í³ìö³ íå ëèøå í³÷îãî íå çðîáèëè à, íàâïàêè, ÿê ïîò³ì ïîêàçàëî ñàìå æèòòÿ, ëèøå ïîøêîäèëè ñîá³. Öÿ ïðîïà´àíäà íå âèÿâèëà ð³øó÷å æîäíîãî âïëèâó íà Äèâ³ç³þ. Ìîæå, é äîáðå ñòàëîñÿ, ùî í³ìåöüêå êîìàíäóâàííÿ çðàçó â³äêðèëî ñâî¿ êàðòè ³ òèì íàñòîðîæèëî íàñ. Êîëè â êðèòè÷íèé ìîìåíò ï³ä Áðîäàìè âîíî øóêàëî çâÿçê³â ç ðîçòàøîâàíèìè â òîìó ðàéîí³ çºäíàííÿìè ÓÏÀ, ìè ñâ³äîìî ñïàðàë³çóâàëè ö³ ñïðîáè, çíàþ÷è çàòàºí³ ïëÿíè êîìàíäóâàííÿ. Ãîëîâíî âñÿ óêðà¿íñüêà ìàñà Äèâ³ç³¿ áóëà ö³ëêîâèòî ñâ³äîìà, ùî âæå òîä³ ìîëîäà ÓÏÀ, õî÷ ùå ñëàáà ó â³éñüêîâîìó â³äíîøåíí³, áóëà ºäèíîþ íà䳺þ ³ ïîë³òè÷íîþ ï³äïîðîþ â íàö³îíàëüíî-³äåéíîìó ðîçóì³íí³. ²íøèõ ïåðñïåêòèâ îïåðòÿ âèçâîëüíîãî çìàãàííÿ òîä³ íå áóëî, ³, ÿê öå ïîêàçàâ õ³ä ïîä³é, íåìà éîãî é çàðàç. Ç ïåâí³ñòþ ìîæíà ñüîãîäí³, ç ïåðñïåêòèâè ÷àñó, ñêàçàòè, ùî ³íøîãî îïåðòÿ ó ìàéáóòíüîìó, êð³ì íà âëàñí³ ðåâîëþö³éíî-íàö³îíàëüí³ ñèëè, âèçâîëüíå çìàãàííÿ íàøîãî íàðîäó ìàòè íå áóäå.
Äèâ³ç³ÿ ïðèáóëà íà ôðîíò ³ òèì÷àñîâî çàéíÿëà ì³ñöå ðåçåðâè Õ²²² êîðïóñó Âåðìàõòó íà â³äòèíêó Áðîäè-Çîëî÷³â. Óìîâèíè â³éíè âèìàãàëè ïèëüíîãî ìàñêóâàííÿ, òîìó ÷àñòèíè Äèâ³ç³¿ áóëè ðîçòàøîâàí³ â áàãàòþùèõ ë³ñàõ ö³º¿ ìî÷àðèñòî¿ îêîëèö³. Çâÿçîê âîÿê³â ç íàñåëåííÿì íàøèõ ñ³ë áóâ âñòàíîâëåíèé ç ïåðøîãî äíÿ. ͳ÷îãî ãîâîðèòè ïðî åíòóç³ÿñòè÷íó çóñòð³÷ âîÿê³â ç íàñåëåííÿì.  ïåðøèõ äíÿõ ìè äîâ³äàëèñü ïðî íàÿâí³ñòü â íàøîìó ðàéîí³ ÷àñòèí ÓÏÀ, ÿê³ ðîçòàøóâàëèñÿ â ãëèáèíàõ áàãàòèõ ë³ñ³â ³ òðèìàëèñÿ çäàëåêà â³ä í³ìö³â òà â ïîñò³éí³é ãîòîâîñò³ íà âñÿêèé âèïàäîê. Ö³ â³ää³ëè ïàòðóëþâàëè ë³ñè çà ë³í³ºþ ôðîíòó, à òî é â áåçïîñåðåäí³é ñòè÷íîñò³ ç íèì òà óñï³øíî ë³êâ³äóâàëè áîëüøåâèöüêèõ ïàðàøóòèñò³â àáî îêðåì³ â³ää³ëè, ùî ïðîðèâàëèñü ÷åðåç ë³í³þ ôðîíòó â çàï³ëëÿ. Çðåøòîþ, õòî ìàâ îáñåðâàö³éíèé õèñò, ì³ã çàóâàæèòè â ñåëàõ ³äåàëüíî îðãàí³çîâàíèé ðóõ íà ò³ ÷àñè, ùî çàáåçïå÷óâàâ áåçïåðåá³éíå ïîñòà÷àííÿ õàð÷³â â³ää³ëàì ÓÏÀ òà âçàºìíèé çâÿçîê. Ǻäíàííÿ, ÿêèì ÿ êîìàíäóâàâ, ìàëî çà îáîâÿçîê ïîñòà÷àòè àìóí³ö³þ òà çáðîþ äî ë³í³¿ ôðîíòó, ïîïîâíÿòè òà îõîðîíÿòè âñ³ àìóí³ö³éí³ ôðîíòîâ³ ñêëàäè. Ñòðóêòóðà òàêèõ çºäíàíü áóëà íàñò³ëüêè çìîäåðí³çîâàíà, ùî âîíè áóëè â ñòàí³ íå ëèøå îáîðîíÿòèñÿ, àëå é ïåðåõîäèòè â ïðîòèíàñòóï.  ÷èñåëüíîìó â³äíîøåíí³ öå áóëà äîñèòü âåëèêà ÷àñòèíà, ÿêà êð³ì â³ää³ë³â ïðÿìîãî, íàâåäåíîãî âèùå, ïðèçíà÷åííÿ, ìàëà ùå ò. çâ. àëÿðìîâèé â³ää³ë ñèëîþ äî 200 âîÿê³â, ñïîðÿäæåíèõ íàéìîäåðí³øîþ ëåãêîþ ³ ÷àñòèííî òÿæêîþ çáðîºþ, òà ÷îòè ê³ííîòíèê³â. Çàâäàííÿì öüîãî â³ää³ëó áóëî ïîäàâàòè ïåðøó äîïîìîãó íà òèõ â³äòèíêàõ áîéîâî¿ ë³í³¿, äå ì³ã áóòè ïðîðèâ âîðîãà.  òàêèõ âèïàäêàõ öåé â³ää³ë ì³ã ä³ÿòè ³ ä³ÿâ ÿê îêðåìà ïðàêòè÷íà îäèíèöÿ. Ç òèõ ìîòèâ³â ìîº çºäíàííÿ ðîçòàøîâóâàëîñü çàâæäè â ñåðåäèííîìó ïóíêò³ ë³í³¿ ôðîíòó, â íàéá³ëüø ë³ñèñò³é ÷àñòèí³, ç îãëÿäó íà ìàñêóâàííÿ àìóí³ö³éíèõ ñêëàä³â. Òàê áóëî é íà öåé ðàç. Ïðîòå óìîâè â³éíè íà ñõ³äí³õ òåðåíàõ çîáîâÿçóâàëè êîæíèé íàéìåíøèé â³ää³ë ïðè ðîçòàøóâàíí³ çàáåçïå÷óâàòèñÿ ïîëüîâèìè îõîðîíàìè ç óñ³õ áîê³â.  óìîâèíàõ ñõ³äíüîãî ôðîíòó íå ³ñíóâàëî ïîçàôðîíòîâîãî çàï³ëëÿ â äîñë³âíîìó ðîçóì³íí³ öüîãî ñëîâà. Ïðîòå ê³ííîòíèêè ïóñêàëè ñâî¿õ êîíåé ïîçà ë³í³þ ñâîãî çàáåçïå÷åííÿ, ³ òîìó ïðè ïîøóêàõ êîíÿ íå ðàç òðåáà áóëî çàïóñêàòèñÿ âãëèá ë³ñó. Æîäåí í³ìåöü íà öå íå çâàæèâñÿ á, àëå íàø³ âîÿêè áóëè ó ñåáå äîìà. ×åðåç äåê³ëüêà äí³â ï³ñëÿ íàøîãî ïðèáóòòÿ ìî¿ âîÿêè äîíåñëè ìåí³, ùî â ë³ñ³, â ÿêîìó ìè ðîçòàøîâàí³, º ÿê³ñü íàï³âóìóíäèðîâàí³ îçáðîºí³ ëþäè. Ùå ïåðåä âè¿çäîì íà ôðîíò
116
117
***
ÿ áóâ ïî³íôîðìîâàíèé ïðî íàÿâí³ñòü ó ôðîíòîâ³é ñìóç³ â³ää³ë³â ÓÏÀ, ÿê³ ä³þòü íåçàëåæíî, ÷àñòî ïðîòè í³ìö³â.  äîðîç³ ³ íà ì³ñö³ ÿ îäåðæàâ ï³äòâåðäæåííÿ öèõ â³äîìîñòåé. Îäíàê ÿ íå çíàâ ëüîêàö³¿ öèõ â³ää³ë³â, à â äàíîìó êîíêðåòíîìó âèïàäêó ìîãëè áóòè òàêîæ áîëüøåâèöüê³ ïàðòèçàíè. ß âèñëàâ ó ðîçâ³äêó ñâîãî ïîì³÷íèêà, îäíîãî ç íàéá³ëüø äîñâ³ä÷åíèõ ³ áîéîâèõ ñòàðøèí ç ãðóïîþ äîáðå îçáðîºíèõ ï³äñòàðøèí òà ñòð³ëüö³â. ×åðåç ï³âäíÿ ÷åñàííÿ ë³ñó ðîçâ³äêà íàòêíóëàñÿ íà ïåðåäîâó ñòîðîæó, îçáðîºíó ëåãêîþ àâòîìàòè÷íîþ, ïåðåâàæíî áîëüøåâèöüêîãî òèïó, çáðîºþ, ³ ¿¿ îòî÷èëà. Ïðîòå, õî÷ îñîáîâèé ñêëàä òîä³øí³õ â³ää³ë³â ÓÏÀ áóâ äóæå ìîëîäèé, à ç â³éñüêîâîãî ïîãëÿäó ìàëî äîñâ³ä÷åíèé òà ìàéæå íåâèøêîëåíèé, ïðîâ³ä â³ää³ëó áóâ ó ðóêàõ äîñâ³ä÷åíèõ â³éñüêîâèê³â. Ïðîñóíóòèñü äàë³ áåç òÿæêèõ áî¿â áóëî á íåìîæëèâî, áî íà â³ääàë³ ï³â ê³ëîìåòðà áóëà äðóãà ë³í³ÿ, óêð³ïëåíà âàæêèìè êóëåìåòàìè, ì³íîìåòàìè òà ³íøîþ çáðîºþ. Ñêîðî áóëî óñòàëåíî, ùî öå êóð³íü ÓÏÀ (çîëî÷³âñüêèé ï³äðîçä³ë), ÿêèé áóâ äîáðå ïî³íôîðìîâàíèé íå ëèøå ïðî íàÿâí³ñòü Äèâ³ç³¿ â öüîìó ðàéîí³, àëå é ïðî ëüîêàö³þ ¿¿ îêðåìèõ ÷àñòèí. Êîìàíäèð êóðåíÿ ÓÏÀ ïðîñèâ ïîáà÷åííÿ ç³ ìíîþ. Íà äðóãèé äåíü, âèáðàâøè äîã³äíèé ÷àñ òà çáåð³ãàþ÷è âñ³ ì³ðè îáåðåæíîñòè, ÿ ðàçîì ç³ ñâî¿ì ïîì³÷íèêîì, äâîìà ï³äñòàðøèíàìè òà ê³ëüêîìà ñòð³ëüöÿìè ï³øîâ äî ì³ñöÿ ðîçòàøóâàííÿ êóðåíÿ ÓÏÀ. Éîãî êîìàíäèð âèÿâèâ äîñèòü äîáðó ïî³íôîðìîâàí³ñòü ïðî ìåíå, ÿ æ ñâîºþ ÷åðãîþ çàñâ³ä÷èâñÿ çíàéîìñòâîì äå ç êèì ç ãîëîâíîãî
êîìàíäóâàííÿ ÓÏÀ. Òåðåí äëÿ íàñ áóâ áåçïå÷íèé ÿê ç îãëÿäó íà âîðîãà, òàê ³ ç îãëÿäó íà íàøèõ ñîþçíèê³â. ͳìö³ ç ÷àñòèí Âåðìàõòó îìèíàëè öåé ðàéîí, áî âæå ìàëè äåÿêó íàóêó â³ä ÓÏÀ çà áåçêîíå÷í³, ÷àñòî ñâàâ³ëüí³, ðåêâ³çèö³¿ ³ ãðàáóíêè íàñåëåííÿ. Øòàá Äèâ³ç³¿ çíàâ òàêîæ ïðî íàÿâí³ñòü â³ää³ë³â ÓÏÀ, ïðîòå íå ð³øàâñÿ íà áóäü-ÿê³ àêö³¿, áî çíàâ äîáðå ïðî ïðèõèëüíå íàñòàâëåííÿ äèâ³ç³éíèê³â äî ÓÏÀ. Çðåøòîþ, çäîðîâèé ãëóçä ï³äêàçóâàâ, ùî êðàùå ìàòè â çàï³ëë³ ìåíøîãî ïðîòèâíèêà, â òîé æå ÷àñ íàêèíóòîãî õîäîì ïîä³é ñîþçíèêà ïðîòè ñï³ëüíîãî âîðîãà, ÷èì áîëüøåâèöüêèõ ïàðòèçàí.  äîäàòîê ÿ íå ìàâ â ñâîéîìó çºäíàíí³ àí³ îäíîãî í³ìöÿ ³ ì³ã ñïîê³éíî ïðîâåñòè ìàéæå ï³âäíÿ â ãîñòÿõ â óï³âö³â. Ìè óñò³éíèëè ö³ëó íèçêó òåõí³÷íèõ ñïðàâ îáîðîíè, âçàºìíîãî çâÿçêó òà áåçïåêè. Êóð³íü â³ä÷óâàâ íåäîñòà÷ó àìóí³ö³¿ äî ðóøíèöü òà êóëåìåò³â ñîâºòñüêîãî òèïó ³ íå ìàâ æîäíîãî çàïàñó êîíäåíñîâàíèõ ³ êîíñåðâîâàíèõ õàð÷³â. Íà ïðîòÿç³ ê³ëüêîõ äí³â ìî¿ âîÿêè äîñòà÷èëè ¿ì ê³ëüêà âîç³â îäíîãî ³ äðóãîãî. Ö³ëà àêö³ÿ áóëà òàê òèõî ³ çðó÷íî ïðîâåäåíà, ùî ïðî öå çíàëè ëèøå ò³ îñîáè, ÿê³ áåçïîñåðåäíüî äîñòàâèëè ¿ì ïîòð³áí³ ìàòåð³ÿëè. ×åðåç òèæäåíü ÷è á³ëüøå äî ìåíå çÿâèâñÿ êîìàíäèð ïîëüîâî¿ äèâ³ç³éíî¿ æàíäàðìå𳿠ïîð. Ôåðêóíÿê (ñüîãîäí³ ïîê³éíèé) ç ïðèâàòíèì äîðó÷åííÿì â³ä êîìàíäèðà Äèâ³ç³¿ Ôðàéòà´à, ùîá ÿ íàâÿçàâ çâÿçêè ç ÓÏÀ. ß íàñòîðîæèâñÿ, áî áóâ ïåâíèé, ùî äèâ³ç³éíà êîíòððîçâ³äêà ìóñèòü âæå ìàòè â³äîìîñò³ ïðî íàÿâí³ñòü ÓÏÀ â íàøîìó òåðåí³, òèì á³ëüøå, ùî íà ÷îë³ ¿¿ ñòîÿâ áàëò³éñüêèé í³ìåöü, ÿêèé ïîïðàâíî ãîâîðèâ ìîñêîâñüêîþ ìîâîþ ³ äîáðå ðîçóì³â óêðà¿íñüêó. ß âäàâ çäèâîâàíîãî òèì äîðó÷åííÿì, âèãîâîðèâñÿ â³äñóòí³ñòþ ó ìåíå ïîòð³áíèõ äèïëîìàòè÷íèõ çä³áíîñòåé ³, îñê³ëüêè äîðó÷åííÿ íîñèëî ïðèâàòíèé õàðàêòåð, â³äìîâèâñÿ â³ä íüîãî. Óêðà¿íñüê³ ñòàðÑòåæà øèíè Äèâ³ç³¿ ìàëè òîä³ ïåâí³ çàñòåðåæåííÿ äî îñîáè ïîð. Ôåðêóíÿêà, âèêëèêàí³ ñêîð³øå õàðàêòåðîì éîãî ôóíêö³é, í³æ ä³ëîâèìè ìîòèâàìè. ß æ îñîáèñòî
118
119
Ðîçâ³ä÷à ãðóïà àëÿðìîâî¿ ÷àñòèíè øòàáó Äèâ³ç³¿. Êîìàíäàíò ÷àñòèíè ïïîëê. Ðîìàí Äîëèíñüêèé
â³ä÷óâàâ äî íüîãî ïåâí³ ñèìïàò³¿ ³ äîâ³ðÿ. Ìåí³ ïîäîáàâñÿ öåé â³äêðèòèé ãóöóë ç Æàáºãî, ÿêèé í³êîëè íå ïðîùàâ í³ìöÿì ¿õ âèáðèê³â. Êåðîâàíèé ³íñòèíêòîì, ÿ â³äêðèâ éîìó êàðòè ³ ðîçêàçàâ, ÿê ñòîÿòü ñïðàâè. Âðåøò³ ÿ çàÿâèâ éîìó, ùî, ÿê Ôðàéòà´îâ³ ïîòð³áí³ çâÿçêè ç ÓÏÀ, íåõàé øóêຠ¿õ ñàì, à ìîº ä³ëî âèêîíóâàòè âîºííèé îáîâÿçîê. Ôåðêóíÿê ï³äòðèìàâ ö³ëêîì ì³é ïîãëÿä ³ îá³öÿâ äîòðèìàòè ñêàçàíå â òàºìíèö³. ×åðåç äåê³ëüêà äí³â ó ìåíå çíîâó çÿâèâñÿ çâÿçêîâèé ñòàðøèíà ç³ øòàáó äèâ³ç³¿ ç òàêîþ ñàìîþ ïðîïîçèö³ºþ. ß ð³çêî â³äìîâèâñÿ. Ðîçâèòîê ïîä³é ï³øîâ ñêîðèì òåìïîì. Êîðïóñ, ùî çàéìàâ â³äòèíîê Áðîäè-Çîëî÷³â, â òîìó ÷èñë³ íàøà Äèâ³ç³ÿ, îïèíèâñÿ â ïîäâ³éíîìó îòî÷åíí³ âäåñÿòåðî ïåðåâàæàþ÷èìè ñèëàìè âîðîãà. Ïåðø³ â³äîìîñò³ ïðî îòî÷åííÿ ìè îòðèìàëè â³ä ÓÏÀ. Êîìàíäóâàííÿ Äèâ³ç³¿ ç ïåâíèõ ïðè÷èí ïðèõîâóâàëî ïåðåä íàìè öåé ôàêò. Ïî÷àëèñü ñèëüí³, ìàéæå áåçïåðåðâí³ áî¿ ³ ðîçãðîì, ÿêèé óðâàâ íàø³ çâÿçêè ç ÓÏÀ. Îäíàê â ÷àñ ïðîðèâó ³ â³äñòóïó äî Êàðïàò, ùå íå ðàç ñõðåñòèëèñÿ íàø³ øëÿõè.  îñòàííº ïîáà÷åííÿ ïåðåä ïðîáîºì ç îòî÷åííÿ, â ÿêîìó ðàçîì ç íàìè îïèíèâñÿ òàêîæ êóð³íü ÓÏÀ, êîìàíäèð éîãî ïîâ³äîìèâ ìåíå, ùî âîíè çàëèøàþòü ÷àñòèíó ëþäåé ó çàï³ëë³, à ç ÷àñòèíîþ, çä³áíîþ äî ïðîáîþ òà òÿæêèõ ìàðø³â, ïðîáèâàþòüñÿ â Êàðïàòè. Ó äðóãó çóñòð³÷ ç íèì, äåñü íàä Äí³ñòðîì, â³í îïîâ³äàâ, ÿê ï³ñëÿ îäíîãî ïðîáîþ êîëî Ãîëîã³ð ïîïàâ ó ðîçòàøóâàííÿ îäíî¿ êîìïàí³¿ Âåðìàõòó, ùî ïðèãîòóâàëàñÿ äî ïåðåõîäó â ïîëîí ³ ðîççáðî¿ëà éîãî â³ää³ë, ùîá çàõîïèòè áîëüøåâèêàì ëàñèé äàðóíîê. Íà ùàñòÿ, áîëüøåâèêè ÷îìóñü ïðèï³çíèëèñÿ ç ôîðñóâàííÿì âïåðåä, à âíî÷³ óï³ñòè ë³êâ³äóâàëè ïîëüîâó ñòîðîæó ³, çàõîïèâøè çáðîþ, ìàéíóëè ó äàëüøèé ïîõ³ä-ïðîá³é â íàïðÿì³ Êàðïàò. Îñòàíí³é ðàç íàø³ øëÿõè ñõðåñòèëèñÿ â ðàéîí³ Òóðêè, êîëè â³ää³ë ÓÏÀ äîñÿã âæå ñâîãî çá³ðíîãî ïóíêòó, à íåäîáèòêè Äèâ³ç³¿ ñòÿãëèñÿ íà Çàêàðïàòòÿ, ðàéîí Óæãîðîä Ñåðåäíº. *** Òàê äâîìà øëÿõàìè éøëè îçáðîºí³ ñèëè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó â îñòàíí³é â³éí³ äî îäíî¿ ³ ò³º¿ ñàìî¿ ìåòè. Øëÿõè ö³ íå ðàç ³øëè ïîðó÷ ³ ñõðåùóâàëèñü, àæ ïîêè íå çëèëèñÿ â îäèí ìîãóòí³é ñòðóì³íü, ³ìÿ ÿêîìó Óêðà¿íñüêà Ïîâñòàíñüêà Àðì³ÿ. Âèñîêèé íàö³îíàëüíî-³äåéíèé ð³âåíü îñîáîâîãî ñêëàäó Äèâ³ç³¿ çàáåçïå÷èâ òó ïîçèòèâíó ðîëþ, ÿêó âîíà â³ä³ãðàëà â ö³ëîñò³ âèçâîëüíèõ çìàãàíü. Çíà÷íà á³ëüø³ñòü òèõ, ùî çàëèøèëèñÿ æèâèìè ï³ñëÿ ïðîáîþ, ïîïîâíèëè ðÿäè ÓÏÀ ³ âêðèëè â³÷íîþ ñëàâîþ íàö³îíàëüíèõ ãåðî¿â ñåáå ³ ïàìÿòü çàãèáëèõ ï³ä Áðîäàìè áðàò³â.
Ìèõàéëî ÄËßÁÎÃÀ, ñîòíèê 1 ÓÄ
 àðòèëåð³éñüêîìó ïîëêó Ãàðìàòè áèëè, à ìè íàñòóïàëè, Îäèí ïî äðóãîìó ïàäàëè..
16.07.1944 î 10-³é ãîä. â³äïðàâà ñòàðøèí ïåðøîãî äèâ³ç³îíó. Îäåðæóºìî íàêàç: à) î 3-³é ãîäèí³ ïîïîëóäí³ çì³íèòè ñòàíîâèùà íà ãîð³, íà ï³âäåíü â³ä ßñåíåâà, íàïðÿì ñòð³ëÿííÿ íà ñõ³ä; á) îáñåðâàö³éí³ ïóíêòè òàê³: äðóãà áàòåð³ÿ â ë³ñ³ íà ãîð³ 416, êîëî Âîëîõ, ïðàâîðó÷ íà ãîð³ 416 òðåòÿ, à ïåðøà êîëî Æàðêîâà; â) î 10-³é ãîäèí³ ðàíêó ïåðåáðàòè ñòàíîâèùà â³ä Âåðìàõòó òà çâÿçàòèñÿ ç íàøîþ ï³õîòîþ. Ìè âåðòàºìîñÿ ç â³äïðàâè. ×óäåñíèé òåïëèé ëèïíåâèé äåíü. Íåä³ëÿ. ßêðàç ëþäè âåðòàþòüñÿ ç öåðêâè, âñ³ âåñåë³, óñì³õíåí³, çàäîâîëåí³, áî ïåâí³, ùî áîëüøåâèêè äàë³ íå ï³äóòü. Ìè éäåìî é ãîâîðèìî, ùî êîëè á ò³ ëþäè çíàëè, ùî ¿õ ÷åêຠíàñòóïíîãî äíÿ, íàïåâíî, âîíè íå áóëè á òàê³ âåñåë³. Øêîäà íàì çàëèøàòè òèõ ëþäåé ³ ñòàíîâèùà, àëå ùî æ ìè ìîæåìî çðîáèòè: íàêàç íàêàçîì. Âåðòàºìîñÿ äî áàòåð³é ³ ðîáèìî ïðèãîòóâàííÿ äî â³äñòóïó. Î òðåò³é ãîäèí³ áàòå𳿠ãîòîâ³, îäíà÷å ðóõàòèñÿ íåìîæëèâî, áî äåíü ÿñíèé, à âîðîæ³ ë³òàêè êðóæëÿþòü. ¯õàòè ïîêè ùî íå ìîæíà. Íàêàç áóâ íåâ÷àñíèé, áî çì³íó ñòàíîâèùà ìîæíà áóëî ðîáèòè âæå ï³ñëÿ çàõîäó ñîíöÿ, à íå çðàäæóâàòè àðòèëåð³éñüê³ ñòàíîâèùà â ÿñíèé äåíü. Êîëî 5-î¿ ãîä ïîïîë. ïåðåñòàëè ë³òàòè âîðîæ³ ë³òàêè, ³ ìè âèðóøàºìî ç ñòàíîâèù, äîòðèìóþ÷èñü ïðîòèëåòóíñüêî¿ â³ääàë³. ³ä 67-î¿ ãîä. ïàäຠñèëüíèé äîù. Ìàðø äóæå âàæêèé. Ãîëîâíîþ äîðîãîþ â³äñòóïຠç-ï³ä Áðîä³â Âåðìàõò, ³ ìè íå ìàºìî ìîæëèâîñòè ïåðå¿õàòè öåé ìàëèé øìàòîê äîðîãè. Ùîéíî âíî÷³, ïî òÿæêèõ çóñèëëÿõ, âè¿æäæàºìî íà ãîðó, íà ñõ³ä â³ä ßñåíåâà. гâíî÷àñíî òèìè ñàìèìè äîðîãàìè â³äñòóïຠÂåðìàõò, ÿêèé ó âåëèê³é ïàí³ö³ çàëèøຠñòàíîâèùà, 121
ÿê³ ìè ìàºìî çàéíÿòè. Ìè âëàñíå íå çíàºìî, ùî ñòàíîâèùà ìàºìî ïåðåáðàòè â³ä öèõ ñàìèõ âåðìàõò³âö³â. Ö³º¿ æ òàêè íî÷³ êðóæëÿº ïîãîëîñêà, ùî íàø 30-é ïîëê ó ïîâíîìó ñêëàä³ ïåðåéøîâ äî áîëüøåâèê³â, ùî, ÿê ï³çí³øå âèÿâèëîñÿ, áóëî íåïðàâäîþ. ³ñòêó öþ ïóñòèâ ñàì êóð³ííèé ïåðøîãî êóðåíÿ 30-ãî ïîëêó, ñîòí. ¥ëüî´åð. Ðàíêîì çàéìàºìî âîãíåâ³ ñòàíîâèùà, à î 8-³é ãîä. ÿ âæå íà îáñåðâàö³éí³ì ïóíêò³, íà ãîð³ 416, êîëî Âîëîõ. Òóò ÿ íå çàñòàâ í³êîãî, õî÷ áóâ íàêàç, ùî ìè ïåðåáèðàºìî ñòàíîâèùà â³ä Âåðìàõòó î 10-³é ãîä. ðàíêó. Âåðìàõò, ÿê ÿ çîð³ºíòóâàâñÿ ç çàëèøåíèõ êîìàíä ñòð³ëÿííÿ, â³äñòóïèâ âæå äåñü êîëî äðóãî¿ ãîäèíè âíî÷³. Øâèäêèì òåìïîì ðîáèìî âñ³ ïîòð³áí³ íàðèñè é ïëÿíè ñòð³ëÿííÿ, ùîá ìîæíà áóëî ñòð³ëÿòè, ÿêùî íàä³éäå âîðîã. Çâÿçîê ç âîãíåâèì ñòàíîâèùåì ÿ ìàþ ÷åðåç ðàä³îàïàðàò, áî äðîòÿíî¿ ë³í³¿ ùå íå çàòÿãíóëè. Êîëè âñå âæå ãîòîâå, ³äó ðàçîì ç Î. Ëåâèöüêèì âíèç äî ï³õîòè, ùîá óñòàíîâèòè çâÿçîê ³ ñêàçàòè, ùî ìè íà ãîð³ 416, ³, ÿêùî âîíè ïîòðåáóâàòèìóòü âîãíþ òÿæêî¿ çáðî¿, çàðàç éîãî ìàòèìóòü. Ñî ñòðàõîì è ñî òðåïåòîì ïðîõîäèëè ìè ïîâç íåäàâíî çàëèøåí³, çðàçêîâî é ñîë³äíî âèáóäîâàí³ çåìëÿíêè ³, íà íàøå âåëèêå çäèâóâàííÿ, í³êîãî òóò íå çàñòàëè. Äèâóºìîñÿ, ùî ñòàëîñÿ. Äå íàøà ï³õîòà, à ìîæå,
òóò âîðîã... Íà ï³âäåíü â³ä íàñ âäåðñÿ âîðîã ³ ìèíóâ óæå Êðàñíå, à òóò ïîêè ùî òèøà. Ç òÿæêîþ á³äîþ çóñòð³÷àºìî íàøó ï³õîòó é ïèòàºìî, äå êîìàíäèð ñîòí³. Íàì â³äïîâ³äàþòü, ùî éîãî òóò ùå íåìà. Öå äèâóº íàñ. Õëîïö³ ñïëÿòü ïî çåìëÿíêàõ, ³íø³ ùîñü çà¿äàþòü, à ùå ³íø³ íèøïîðÿòü ïî çåìëÿíêàõ. Çóñòð³ëè îäíîãî ï³äñòàðøèíó í³ìöÿ ³ ñêàçàëè éîìó òå, ùî íàëåæàëî ñêàçàòè êîìàíäèðîâ³ ñîòí³. Ïîò³ì ï³øëè îãëÿíóòè ãîëîâíó ë³í³þ, ùîá ìàòè äîêëàäí³ äàí³ ³ ï³çí³øå íå áèòè ïî ñâî¿õ. 17.07 êîëî ãîäèíè 10.30 ïðèõîäèòü äî íàñ êîìàíäèð 29-ãî ïîëêó. Ó òîé ÷àñ êëè÷å ìåíå ì³é ï³äñòàðøèíà-îáñåðâàòîð äî íîæèöåâîãî äàëåêîâèäà, â³í ìຠïðèïóùåííÿ, ùî íàñòóïàþòü áîëüøåâèêè. Äèâëþñÿ ³ ï³çíàþ ¿õ. ²äóòü íàòîâïîì, à íå ðîçñòð³ëüíåþ íà âñüîìó íàøîìó â³äòèíêó. ß çäàþ ñîá³ äîêëàäíî ñïðàâó ç íàøîãî ñòàíîâèùà. ϳõîòà íàøà ùå íå ï³äãîòîâàíà äî áîþ, ÿ æ áóâ òàì ï³âãîäèíè òîìó ³ çíàþ, ùî âîíà íå áà÷èòü, ùî âîðîã óæå íàñòóïàº. Çíàþ, ùî âîíà íå âñòèãëà ùå çàéíÿòè ïîçèö³¿ ³ ïðèãîòóâàòèñü äî îáîðîíè. ß ñâî¿ì âîãíåì õî÷ó äàòè ¿é çíàê, ùî âîðîã íàñòóïàº. Íå çâåðòàþ÷è óâàãè íà êîìàíäèðà 29-ãî ïîëêó, ïîäàþ êîìàíäó äî ñòð³ëÿííÿ, íà ùî â³ä íüîãî ÷óþ òàê³ ñëîâà: Ìåíø, äó á³ñò ôåððþêò, âàñ â³ëüñò äó ìàõåí? (×îëîâ³÷å, ÷è òè çáîæåâîë³â, ùî òè õî÷åø ðîáèòè?) ²âàí êîìò, ³õ ìóñ ø³ññåí (Ìîñêàëü íàñòóïàº, ìóøó ñòð³ëÿòè), â³äïîâ³äàþ éîìó êîðîòêî. ̳æ íàìè ïîñòຠñóïåðå÷êà. ³í òâåðäèòü, ùî öå â³äñòóïຠÂåðìàõò, ³ çàáîðîíÿº ìåí³ ñòð³ëÿòè. Ãðîçèòü ìåí³ ðîçñòð³ëîì, ÿêùî ÿ íàñòîþâàâ áè íà ñâîºìó. ß ïîãîäæóþñÿ, ëèø íå òåïåð, à ï³çí³øå, ÿêùî ïåðåâ³ðèìî, ùî öå Âåðìàõò. Êîìàíäà. Ïîñòð³ë ïàäຠðèêîøåïòîì. ß äåùî âèïðàâëÿþ êîìàíäó ³ ñòð³ëÿþ ö³ëîþ áàòåð³ºþ. Óñ³ íàáî¿, íà ìîº ùàñòÿ, ïàäàþòü ó âîðîæó ï³õîòó, ùî çàâäຠïåðø³ âòðàòè âîðîãîâ³. Òåïåð ïî÷èíàþ ñòð³ëÿòè ïî ö³ë³é âîðîæ³é ë³í³¿. Âîðîã ñòðèìóºòüñÿ. ß çâåðòàþñÿ äî êîìàíäèðà ç ñëîâàìè: Îáåðøòóðìáàíôþðåð, óíä ºöò? (à ùî òåïåð?) Íà öå íå îäåðæóþ æàäíî¿ â³äïîâ³ä³. ³í íàòÿãຠøàïêó ³ â³äõîäèòü ç³ ñëîâàìè: Ø..., âî ³ñò Âåðìàõò? Íàøà ï³õîòà ïî÷óâøè àðòèëåð³éñüêèé âîãîíü, çàðàç òåæ ïî÷àëà ñòð³ëÿòè. Êîëè á íå àðòèëåð³ÿ, âîðîã íàïàâ áè íåñïîä³âàíî íà íàøó ï³õîòó ³ ðîçáèâ áè ¿¿ çîâñ³ì. Òåïåð ùîéíî ïî÷èíàºòüñÿ â³éíà, à äëÿ íàñ æèòòÿ. Âîðîã ïî÷èíຠï³äòÿãàòè âàæêó çáðîþ àðòèëåð³þ, ïðîòèòàíêîâ³ ãàðìàòè é àìóí³ö³þ òðüîìà äîðîãàìè: íà Ïîíèêâó,
122
123
Áàòåð³ÿ ëåãêèõ ïîëüîâèõ ãàâáèöü ó ñòàíîâèù³
íà Âîëîõè ³ íà Ãóòèñüêî. Öå éîìó íå âäàºòüñÿ. Âñ³ äîðîãè ÿ îáñàäèâ ïî ãàðìàò³ ³ íå äîïóñêàþ âîðîãà äî ìåòè. Ó öåé äåíü íèùèìî âîðîãîâ³ íà ìàðø³ ø³ñòü ïîëüîâèõ ³ òðè ïðîòèòàíêîâ³ ãàðìàòè. Âîðîãîâ³ íå âäàºòüñÿ âäåíü ï³äòÿãíóòè áëèæ÷å òÿæêó çáðîþ. Áî¿ òðèâàþòü äåñü äî 5-î¿ ãîä. ïîïîëóäí³, à äàë³ íàñòຠñïîê³é. Óíî÷³ ç 17 íà 18 ëèïíÿ ÷óºìî âåëèêèé ðóõ, îäíàê í³÷îãî íå âèäíî. Ìàáóòü, âîðîã ðîáèòü ÿê³ñü ïåðåñóâàííÿ, ï³äòÿãຠòÿæêó çáðîþ ³ àìóí³ö³þ. ß ÷àñ-â³ä-÷àñó ñòð³ëÿþ ïî òèõ ì³ñöÿõ, ïî ÿêèõ ñòð³ëÿâ óäåíü, àëå ïðî íàñë³äêè â òåìðÿâ³ âàæêî ñêàçàòè. Òîãî æ äíÿ áóëî ÷óòè âîãîíü ð³çíî¿ çáðî¿ ³ ç íàïðÿìó Æàðêîâà, äå áóâ 31 ïîëê, ÿê òàêîæ ³ ãóðê³ò âîðîæèõ òàíê³â (ñâî¿õ íå áóëî). Íà äðóãèé äåíü äî ãîäèíè ïåðøî¿ ñïîê³é íà ö³ëîìó ôðîíò³. Êîëî ïåðøî¿ ãîäèíè ïî÷èíàºòüñÿ âîðîæèé íàñòóï â³ä Âîëîõ íà ï³âäåíü. Ó ìåíå íà îáñåðâàö³éíîìó ïóíêò³ êîìàíäèð 29-ãî ïîëêó ç àäþòàíòîì. Âñ³ âîíè ðàçîì ç ìîºþ îáñåðâàö³éíîþ âàëêîþ íà ïîâåðõí³, à ÿ ñàì â çåìëÿíö³. Âîðîã â ñèë³ òðüîõ êóðåí³â (òàê ç³çíàâàëè ï³çí³øå ïîëîíåí³) ï³äñóâàâñÿ ë³ñîì ³ çðîáèâ íàñòóï íà øîñòó àáî ïÿòó ñîòíþ 29-ïîëêó, ÿêà ìàëà òàì ñâî¿ ñòàíîâèùà. Ðîçãîðàºòüñÿ çàâçÿòèé á³é, ó ÿêîìó øîñòà ñîòíÿ ìóñ³ëà â³äñòóïèòè ïåðåä ïåðåâàæàþ÷èì âîðîãîì. Ðàçîì ç â³äñòóïàþ÷îþ ñîòíåþ â³äñòóïຠóâåñü øòàá, ìîÿ ³ òðåòüî¿ áàòå𳿠îáñåðâàö³éíà âàëêà, çàëèøàþ÷è ìåíå â çåìëÿíö³. Ðàïòîì ó â³êîíöå çåìëÿíêè âëó÷àþòü äâà ïîñòð³ëè ç ô³íêè. ß âèá³ãàþ ç çåìëÿíêè, ùîá ïîáà÷èòè, ùî 䳺òüñÿ, õòî òà çâ³äêè ñòð³ëÿâ äî ìåíå. ² ùî çà äèâî? Ç íàøèõ ëþäåé íåìà í³êîãî, à âîðîã óæå ïðîìèíóâ ìåíå... Óò³êàòè âæå ï³çíî, íåìà êóäè. Âîðîã íå éøîâ ãîðîþ, à îá³éøîâ ¿¿ ç äðóãîãî áîêó íà ÿêèõ 100 ìåòð³â â³ä ìåíå, çîñåðåäèâñÿ ³ î÷³êóº âåëèêèìè çºäíàííÿìè. Ùî ðîáèòè? Ñòð³ëÿòèñÿ ÷è óò³êàòè? ͳ, íà öå º ùå ÷àñ. Ñàìîìó ìåí³ äèâíî, ÷îìó ÿ â òàê³é ñèòóàö³¿ ñïîê³éíèé ³ áàéäóæèé. Òðåáà çâàæóâàòèñÿ. Âåðòàþñÿ äî çåìëÿíêè, áåðó àïàðàò, çâèâàþ äð³ò ³ ãëèáîêèì ñòð³ëåöüêèì ðîâîì ³äó ÿêèõ 2030 ìåòð³â äî âîðîãà. ×îìó ÿ öå ðîáèâ, íå çíàþ ùå é íèí³. Íà ìîº ùàñòÿ, áà÷ó â îäíîìó ì³ñö³, ùî íåìà çåìë³ â ðîâ³, ëèø ïîçàïèõàí³ ãàëóçêè ç äåðåâà. ³äñëîíþþ ¿õ ³ áà÷ó ìàëèé êîðîòåíüêèé ð³âåöü, ÿêèé âåäå äî ÿìè ï³ä ãðóáèì ãðàáîì. Çàõîäæó, âëó÷àþ àïàðàò ³ ïðîáóþ äçâîíèòè. Àïàðàò ôóíêö³îíóº. Äàþ çíàòè íà âîãíåâó ïîçèö³þ ïðî ìîº òÿæêå ñòàíîâèùå. Íàêàçóþ ñòð³ëÿòè íà îñòàííþ ìîþ êîìàíäó, à êîëè ÿ ïåðåñòàíó âæå êîìàíäóâàòè, ñêîðî÷óâàòè â³ääàëü äî 20 ìåòð³â â³ä ì îñòàííüî¿ êîìàíäè.
Ïî÷èíàºòüñÿ ñèëüíèé áåçïåðåðèâíèé âîãîíü ì áàòåð³¿. Íàáî¿ ïàäàþòü âëó÷íî, áî æ ÿ çà âîðîãîì ³ äîêëàäíî âñå áà÷ó. Âîðîã íå çíàº, êóäè ò³êàòè ³ ùî ðîáèòè. Ç ñèëè ³ øâèäêîñòè âîãíþ ïðèïóñêàþ, ùî çàðÿäæàííÿ â³äáóâàºòüñÿ ç íåçâè÷àéíèì òåìïîì. Áà÷ó, ùî çà ïëå÷èìà âîðîãà ñòîÿòü ¿õ êîìàíäèðè ç ìàøèíîâèìè ï³ñòîëÿìè é ãîíÿòü áîéöîâ âïåðåä. Âîðîã íåñå âåëèê³ âòðàòè, ìຠáàãàòî ðàíåíèõ ³ âáèòèõ. ß ÷óþ êðèêè âìèðàþ÷èõ ³ ðàíåíèõ, ð³çí³ ïðîêëüîíè êîìàíäèðàì ³ áàòüêîâ³ Ñòàë³íîâ³. Âîðîã ÷àñòêîâî çíèùåíèé ³ çäåìîðàë³çîâàíèé. Áà÷ó, ùî ïîñòຠì³æ íèìè ïàí³êà ³ äåÿê³ ïðîáóþòü íàâ³òü óò³êàòè. Òèõ êîìàíäèðè ñòð³ëÿþòü. Òàêèé á³é òðèâàº, ìîæå, ãîäèíó, à ìîæå, é äâ³. Íå çíàþ, ìîæå, ìåí³ ëèøå âèäàâàëîñÿ â ò³é ñèòóàö³¿. Íàðàç ÷óþ íàø³ òÿæê³ ñêîðîñòð³ëè... ² òóò ïðèõîäèòü ìåí³ äóìêà, ùî, ìîæå, ÿêðàç íàø³ ¿õ â³ä³áþòü ³ ÿ íå ìóøó ñòð³ëÿòèñÿ. Âîðîã ïî÷èíຠâ³äñòóïàòè, ÿ ïåðåíîøó âîãîíü ³ íå äàþ éîìó ìîæëèâîñòè çàòðèìàòèñÿ é çîðãàí³çóâàòèñÿ. Ãóê íàøèõ òÿæêèõ ñêîðîñòð³ë³â ùîðàç á³ëüøå çáëèæàºòüñÿ. Ðàïòîì íà âåðøêó ãîðè, çîâñ³ì ñïåðåäó, ÿê íàëåæèòü ñòàðøèí³, áà÷ó çàâçÿòîãî, ðîçþøåíîãî ³ â³äâàæíîãî ç øîëîìîì íà ãîëîâ³, ç ï³ñòîëåþ â ðóö³, êîìàíäèðà âîñüìî¿ òÿæêî¿ ñîòí³ ïîð., òåïåð ìàéîðà, Ñ. ßñüêåâè÷à.  íüîìó ÿ ïîáà÷èâ ñâ³é ðÿòóíîê. Öå â³í ïðèéøîâ ñâîº÷àñíî ç ñâîºþ ñîòíåþ, ç³áðàâ îáèäâ³ îáñåðâàö³éí³ âàëêè,
124
125
Çíèùåíà áîëüøåâèöüêà ãàðìàòà
çðîáèâ ïðîòèíàñòóï ³ â³ä³ãíàâ âîðîãà. Éîìó òðåáà çàâäÿ÷óâàòè, ùî âîðîã íå ì³ã çä³éñíèòè ñâî¿õ çàäóì³â: çíèùèòè äâà îáñåðâàö³éí³ ñòàíîâèùà, âäàðèòè íà øòàáè 29-ãî ïîëêó ³ äðóãîãî êóðåíÿ, çíèùèòè ¿õ, ïîò³ì çàéòè ë³ñîì íà çàäè 31-ãî ïîëêó òà çðîáèòè ñîá³ â³ëüíó äîðîãó äî äàëüøîãî ìàðøó. Öå éîìó íå âäàëîñÿ çàâäÿêè âîãíåâ³ íàøî¿ àðòèëå𳿠é â³äâàæíîìó ïðîòèíàñòóïîâ³ ïîð. Ñ. ßñüêåâè÷à. Âîðîã çàçíàâ òóò âåëèêèõ âòðàò ó ëþäÿõ. ³ä ïîëîíåíèõ óêðà¿íö³â ç Êàìÿíöÿ Ïîä³ëüñüêîãî äîâ³äóºìîñÿ ïðî ìåòó áîëüøåâèöüêîãî íàñòóïó òà ïðî íàñòð³é ³ îáñòàâèíè ¿õ â³éñüêà. Íà ôðîíò æåíóòü ¿õ, ÿê õóäîáó, ö³ëèìè ãóðòàìè ¿õí³ êîìàíäèðè ç ï³ñòîëÿìè â ðóêàõ. ³éñüêîâîãî âèðÿäó ìàéæå íåìàº. Íàáî¿, õë³á, êðóïè ìàëè â êèøåíÿõ, ðóøíèö³ íå íà ðåìåíÿõ, à íà øíóðêàõ, ÷åðåâèêè ³ óáðàííÿ íà íèõ ïîäåðò³. Êîëè ìè çàïèòàëèñÿ, çà ùî âîíè áþòüñÿ ³ ÷îìó íå ïåðåéøëè äî íàñ, îäåðæàëè â³äïîâ³äü, ùî âîíè íå çíàëè, ùî òóò óêðà¿íö³, à äî í³ìö³â íå õîò³ëè éòè, áî áà÷èëè, ÿê í³ìö³ ïîâîäÿòüñÿ ç ïîëîíåíèìè. Îäíàêîâî ñìåðòü. Íà ôðîíò³ â³äðàçó, à â ïîëîí³ ïîìàëó. ϳä áîëüøåâèêàìè òàêå ñàìå. Âîíè âèð³øèëè êðàùå âìåðòè òóò â³äðàçó. Â³ä ³íøèõ ïîëîíåíèõ ìè íå ìîãëè í³÷îãî äîâ³äàòèñÿ, íå õîò³ëè ãîâîðèòè. Öüîãî æ äíÿ, î 10-³é ãîä. óâå÷îð³, ÿ îäåðæàâ íàêàç çàëèøèòè öå ñòàíîâèùå, à çàéíÿòè íîâå çà Õâàòîâîì, áî âîðîã õî÷å çàéòè
íàñ ççàäó ³ â³äòÿòè. Çì³íó ñòàíîâèù ðîáèòü ³ ï³õîòà. Ö³ëó í³÷ â³äáóâàþòüñÿ ïåðåñóâàííÿ âñ³õ ÷àñòèí. Øàëåíèé ðóõ, ³ ñóìíèé íàñòð³é ïîì³æ ñòð³ëüöÿìè. ͳ÷ òåìíà... Áîëîòî. ˳ñ. Öå âñå óòðóäíþº øâèäê³ ïåðåñóâàííÿ. Óæå âðàíö³ çóñòð³÷àþñÿ ï³ñëÿ äâîäåííî¿ ðîçëóêè ç ñâîºþ áàòåð³ºþ. Õëîïö³ â³òàþòü ìåíå ç âåëèêîþ ðàä³ñòþ. Òóò ÿ çóñòð³â òàêîæ ñâî¿õ òîâàðèø³â ñòàðøèí ç äðóãîãî ³ òðåòüîãî äèâ³ç³îíó: õîð. Ñ. ̳ñüêåâè÷à, õîð. Êàðäàøà, õîð. Êóë³áàáó, ç ÿêèìè äîâåëîñÿ âæå âîñòàííº òîä³ ãîâîðèòè ïðî ñèòóàö³þ, ÿêà òîä³ áóëà. Ãîâîðþ âîñòàííº, áî õîð. Êàðäàø (ðîäîì ç Ñòàíèñëàâîâà) çàãèíóâ íà ôðîíò³, à õîð. Êóë³áàáà ó ïðîðèâ³. Óñ³ ò³ òðè ñòàðøèíè áóëè äóæå â³äâàæí³, äèñöèïë³íîâàí³, ñîë³äí³ é ³äåéí³. Ïåðåäîâñ³ì õîð. Ñ. ̳ñüêåâè÷. ³í áóâ âåëèêèì îïòèì³ñòîì ³ ³äåàë³ñòîì, ó Äèâ³ç³¿ áà÷èâ âñå, áà÷èâ â í³é çàðîäîê ìàéáóòíüî¿ óêðà¿íñüêî¿ àð쳿. Ìàþ÷è âæå 52 ðîêè, â³í òðèìàâñÿ äóæå äîáðå. Êîëî 10-î¿ ãîä. 29 ïîëê çàéíÿâ ïîçèö³þ ï³ä Õâàòîâîì, íà ãîð³ ïðàâîðó÷. Á³ëÿ íüîãî ïðàâîðó÷, êîëî Ãóòè Îëåñüêî¿ 31 ïîëê ³ ðåøòà ï³âêóðåíÿ ôþçèëåð³â. Ìîÿ áàòåð³ÿ çàéìຠâîãíåâå ñòàíîâèùå 50 ìåòð³â ë³âîðó÷ â³ä äîðîãè, ÿêèõ ï³â ê³ëîìåòðà ïåðåä Îëåñüêîì, à îáñåðâàö³éíå ñòàíîâèùå ïåðåä ñàìèì Õâàòîâîì, íà ãîðáêó, ùî áóâ íàä äîðîãîþ. Ïåðøà áàòåð³ÿ ÿêèõ 200 ìåòð³â ïðàâîðó÷ â³ä ãîñòèíöÿ, à òðåòÿ ùå äàë³. Âñ³ òðè áàòå𳿠íàñòàâëåí³ â íàïðÿì³ ßñåíåâà, çäîâæ ãîëîâíîãî øëÿõó. Íà òèõ ïîçèö³ÿõ ìè ñèäèìî äî 11-î¿ ãîäèíè 20.7.44. Âîðîã çàéíÿâ ïîçèö³þ ñïî÷àòêó ïåðåä Õâàòîâîì, à ïîò³ì ñåðåä ñåëà. Ïåðåä Õâàòîâîì ìàâ àðòèëåð³þ, ïðîòèòàíêîâ³ ãàðìàòè òà ãðàíàòîìåòè. Çà öåé ÷àñ âîðîã íå ðîáèâ æàäíîãî ï³õîòíîãî íàñòóïó, çàòå ñèëüíî îáñòð³ëþâàâ íàñ òÿæêîþ çáðîºþ. Íåçâàæàþ÷è íà âåëèêèé äîù, ùî òîä³ ïàäàâ, âîðîã óñå æ òàêè íå ïåðåñòàâ ñòð³ëÿòè, à òèì ñàìèì çìóøóâàâ ³ íàñ óæèâàòè òÿæêî¿ çáðî¿. Ùîéíî ïî÷èíàâñÿ íàø âîãîíü, âîðîã ïåðåñòàâ ñòð³ëÿòè ç ãðàíàòîìåò³â, à àðòèëåð³ºþ ñòð³ëÿâ äàë³. Ïåðøîãî äíÿ ìè íå ìàëè ùå ìàéæå í³ÿêèõ âòðàò ó ëþäÿõ. Ùîéíî äðóãîãî äíÿ âòðàòè âæå áóëè. 20.07 âæå çðàíêó âèïîãîäæóºòüñÿ, áî ïîïåðåäíüîãî äíÿ ³ ö³ëó í³÷ ïàäàâ äîù. Íà ãîðèçîíò³ çÿâëÿþòüñÿ âîðîæ³ ë³òàêè, ÿê³ áåçóïèííî îáñåðâóþòü íàø³ ïîçèö³¿ é ðóõè, à êð³ì òîãî, ÷óòè âåëèêèé ãóðê³ò òàíêîâèõ ìîòîð³â. ß ðàçîì ç îáñåðâàö³éíîþ âàëêîþ ñèäæó íà ãîðáêó ïðàâîá³÷ äîðîãè, êîëî ìåíå êîìàíäèð 29-ãî ïîëêó, à ïÿòü ìåòð³â óíèç êðèòå àâòî, ç øòàáîì ïîëêó. Êîëî ìåíå ëåæèòü ñóìíèé õîð. Ðóäàêåâè÷, ÿêèé êîëî 11-î¿ ãîä. áóâ ðàíåíèé, à ï³ñëÿ çàñòð³ëèâñÿ. Ïî ïðàâ³ì áîö³ õîð. ×ó÷êåâè÷, ÿêèé
126
127
Ãàðìàòíå ñòàíîâèùå
ïî ðàíåíîìó êîìàíäèð³ ïîëêà îáíÿâ êîìàíäóâàííÿ íàä ò³ºþ ÷àñòèíîþ ï³õîòè, ÿêà áóëà êîëî íüîãî. Ïîçàäó ùå áóëî äâ³ ÷è òðè ãàðìàòè ²Ã [².¥. ñêîðî÷åíà í³ìåöüêà íàçâà ï³õîòíî¿ ãàðìàòè. Ðåä.] Âîðîã öüîãî äíÿ íåìèëîñåðäíî Ạç óñ³õ ðîä³â òÿæêî¿ çáðî¿, ³ òî ëèøå íà öåé â³äòèíîê, êîëî ãîëîâíî¿ äîðîãè. Òîãî äíÿ áóâ ðàíåíèé ì³é äóæå â³äâàæíèé òåëåôîí³ñò Ïà볺íêî, ÿêîãî ÿ ìóñ³â, íà ïðåâåëèêèé æàëü, â³äñòàâèòè â çàï³ëëÿ. Ç íèì ùå â³äñèëàþ ³íøèõ ñâî¿õ õëîïö³â, çàëèøàþ÷è ëèøå îäíîãî ç òåëåôîí³ñò³â òà äâîõ ï³äñòàðøèí. Áëèçüêî 10-î¿ ãîä. ç ñåëà Õâàòîâà âè¿æäæàþòü íà ãîëîâíèé øëÿõ äâà âîðîæ³ òàíêè Ò-34 ³ ç øâèäê³ñòþ äî 30 êì íà ãîäèíó ¿äóòü ó íàøîìó íàïðÿì³, ñòð³ëÿþ÷è ïî äîðîç³. Ñèòóàö³ÿ íåâåñåëà, àëå é íå äóæå ãð³çíà. Õî÷åìî ñòð³ëÿòè ïàíöåðôàâñòàìè, àëå íåìà çàïàëüíèê³â. ß áåðó ñëóõàâêó ³ ïîâ³äîìëÿþ ïðî òàíêè, âîãíåâå ñòàíîâèùå. Òèì ÷àñîì âåëåòí³ ïðî¿æäæàþòü ïîïðè íàñ ³ ¿äóòü äàë³. Çà ÿêèéñü ÷àñ âåðòàºòüñÿ îäèí, à äðóãèé çàãîð³âñÿ â³ä ïîñòð³ëó ïàíöåðôàâñòà. Ñèòóàö³ÿ ùîäàë³ ïîã³ðøóºòüñÿ. ß äçâîíþ äî êîìàíäèðà äèâ³ç³îíó, ³íôîðìóþ éîãî ïðî ñòàí ³ ïèòàþ, ùî ðîáèòè äàë³. Îäåðæóþ â³äïîâ³äü, ùî â³í ïðèéäå çàðàç ñàì äî ìåíå. ß æäó òåðïëÿ÷å ÿêèéñü ÷àñ. Ðàïòîì íà â³ääàë³ òðüîõ êì íà øëÿõó, ùî éäå â³ä Îëåñüêà, çÿâëÿºòüñÿ ê³ëüêà íîâèõ âîðîæèõ òàíê³â. ß äçâîíþ íà âîãíåâå ñòàíîâèùå, ùîá ïåðåäàòè êîìàíäó äî ñòð³ëÿííÿ. ͳõòî íå â³äãóêàºòüñÿ, õî÷ ë³í³ÿ íå ïåðåðâàíà. Ïåðåõîäæó íà ë³âèé á³ê äîðîãè, ùîá íå çàïðèì³òèâ âîðîã, ³ õî÷ó ïåðåêîíàòèñÿ, ùî ñòàëîñÿ. Âèõîäæó íà ãîðó é áà÷ó, ÿê ìîÿ îñòàííÿ ãàðìàòà âè¿æäæຠäî Îëåñüêà, à íà âîãíåâ³ì ñòàíîâèù³ æäå ìåíå ì³é âîãíåâèé ñòàðøèíà, äóæå çð³âíîâàæåíèé ³ â³äâàæíèé õîð. Çàðèöüêèé, ðàçîì ç ìî¿ì ÷óðîþ ³ ê³íüìè. ßê ÿ ï³çí³øå äîâ³äàâñÿ, ì³é êîìàíäèð äàâ íàêàç çì³íèòè ñòàíîâèùå ³ ìåíå ïðî öå íå ïîâ³äîìèâ. Ó òîé ÷àñ ïî÷óâñÿ ãóðê³ò òàíê³â, ÿ îãëÿäàþñÿ é áà÷ó ¿õ. Óò³êàòè íå ìîæó, áî â ê³ñòö³ ìåí³ ñïóõëà íîãà (íàòÿãíóâ æèëè, ÿê óïàâ äî ïðîòèòàíêîâîãî ðîâà). ³äõîäæó â³ä äîðîãè ÿêèõ 50 ìåòð³â ³ ëÿãàþ â ïøåíèö³. Íàøà ï³õîòà â³äñòóïຠ÷åðåç ãîðó ë³âîðó÷ â³ä Îëåñüêà. ß ñèäæó áåçñèëüíèé â ïøåíèö³. Áà÷ó, ÿê ïåðå¿æäæàþòü âîðîæ³ òàíêè ³ îáñòð³ëþþòü ìîþ áàòåð³þ. Çà íèìè äóæå ïîâîë³ ïîñóâàºòüñÿ âîðîæà ï³õîòà. Òåïåð óæå ìåí³ íå âèêðóòèòèñÿ. ϳõîòà ïðîéøëà çà òàíêàìè, çàéìຠïîçèö³¿ ïåðåä Îëåñüêîì ³ ðîçõîäèòüñÿ ïðàâîðó÷ ³ ë³âîðó÷ ãîñòèíöÿ, à òàíêè îáñòð³ëþþòü çàìîê, äå áóâ Âåðìàõò.
Íå çíàþ÷è, ùî ðîáèòè, ÿ ðàïòîì ïî÷óâ øåëåñò ³ í³ìåöüêó ìîâó. Äèâëþñÿ ³ áà÷ó ñòàðøèíó ç 9 ñòð³ëüöÿìè. Ïðîøó éîãî, ùîá çàáðàëè ìåíå ç ñîáîþ, áî ÿ íå ìîæó éòè: ìàþ îïóõëó íîãó, âæå ÷åòâåðòèé äåíü í³÷îãî íå ¿â ³ ìàþ ãàðÿ÷êó. Âîíè â³äòÿãàþòü ìåíå çà ðóêè ÿêèõ 200 ì â³ä äîðîãè ³ çàëèøàþòü íàä êàíàëîì. ß íàïèâñÿ áðóäíî¿ âîäè, ïîëåæàâ òðîõè, â³äïî÷èâ ³ ïîøêàíäèáàâ äàë³, íå çäàþ÷è ñîá³ ñïðàâè ç òîãî, ùî âîðîã ìîæå íàñòóïàòè ³ ç ïðàâîãî áîêó. ³í íàñòóïຠç íàïðÿìó Ö³øêè íà Îëåñüêî. Ìåí³ ëèøàºòüñÿ îäíå: ³òè çàðîñëèì ðîâîì ÷åðåç âîðîæó ë³í³þ â íàïðÿì³ çàìêó. Öå ìåí³ âäàºòüñÿ. Íà â³ääàë³ 30 ì â³ä ïîçèö³é Âåðìàõòó ÿ çíîâ ñëàáíó ³ ïðîøó äîïîìîãè. Ïðèéøîâ îäèí ï³äñòàðøèíà é çàáðàâ ìåíå. ³äïî÷èâøè, ³äó äàë³ øóêàòè áàòåð³¿. Î ãîä. 5-¿é ïîïîë. çíàõîäæó ¿¿ ï³ä Îëåñüêîì çáîêó Á³ëîãî Êàìåíÿ. Äåíü âèïîãîäæóºòüñÿ, ³ òóò ïî÷èíàºòüñÿ ïåêëî. ѳì ãàðìàò, ÷îòèðè ìî¿ ³ òðè ïåðøî¿ áàòåð³¿, ðîçñòàâëåí³ íà â³äêðèòîìó ïîë³ ì³æ Îëåñüêîì ³ ë³ñîì, áþòü áåçïåðåðèâíî íà ïðàâó ñòîðîíó ñåëà Îëåñüêà, Õâàò³â ³ Ö³øêè. Íà äîðîç³, ùî éäå â³ä Îëåñüêà, ïîïðè Îæèä³â íà ϳäëèññÿ, ñòî¿òü ïîâíî àâò, ç ÿêèõ îäí³ âæå çãîð³ëè, äðóã³ ãîðÿòü, à äåÿê³ ùå ö³ë³. Çà àðòèëåð³éñüêèìè ñòàíîâèùàìè äî ë³ñó, â ë³ñ³ ³ ïîïðè äîðîãó äî ϳäëèññÿ ñòîÿòü âîçè, àðòèëåð³ÿ Âåðìàõòó (áî òóò âñå âæå ïîì³øàíå) ³ ïîâíî â³éñüêà. Óñå öå âîðîæ³ ë³òàêè ì³øàþòü ç áàãíîì áåçïåðåðèâíèì áîìáàðäóâàííÿì. Îäíó åñêàäðó ë³òàê³â çì³íÿº äðóãà. Íå âèäíî í³÷îãî, ëèø õìàðè äèìó ç âèáóõ³â áîìá ³ øìàòêè êîíåé, ëþäåé ³ âîç³â, ùî ëåòÿòü ó ïîâ³òðÿ. Òàê òðèâຠäî òåìíîãî âå÷îðà. Õîâàòèñÿ òóò íå ìîæíà í³êóäè. Á³éíÿ øàëåíà. Äå â êîãî íå âèòðèìóþòü íåðâè. ß áà÷ó îäíîãî âîÿêà, ìîëîäîãî õëîïöÿ êîëî 18 ë³ò, ëèöå ó íüîãî ïî÷îðí³ëå, âîëîññÿ òðîõè ïðèïàëåíå, ðóêè â êèøåíÿõ, î÷³ çàïëþùåí³, ëèø ÷àñ äî ÷àñó â³äêðèâàþòüñÿ, â³í ñòî¿òü ó òàê³é ïîçèö³¿ ³ í³÷îãî íå ãîâîðèòü. Ìîâ çàã³ïíîòèçîâàíèé. Íà õëîïö³â öå ñïðàâëÿº ãí³òþ÷å âðàæåííÿ. 20.07 î 10-³é ãîä. ðàíêó çì³íÿºìî ñòàíîâèùà. Ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè âäàºòüñÿ íàì âèòÿãíóòè ç áàãíà ãàðìàòè, ³ ìè éäåìî ï³ä Á³ëèé Êàì³íü. ¯çäà íå ëåãêà, áî äîðîãà âäåíü çáîìáàðäîâàíà, ïî ðîâàõ ëåæàòü óáèò³ é íå ïîõîâàí³ ñòð³ëüö³, ïîðîçáèâàí³ âîçè, à äî òîãî âñüîãî ç óñ³õ çàêóò³â âè¿æäæຠâ³éñüêî ³ éäå â òîìó ñàìîìó íàïðÿì³. 21.07 óæå î 5-³é ãîä. ðàíêó íàë³òàþòü çíîâó íà íàñ âîðîæ³ ë³òàêè ï³ä Á³ëèì Êàìåíåì. Òóò, íà ïðîòèëåæí³ì áîö³ äîðîãè, êîëî öâèíòàðÿ, ìè ìàºìî çàéíÿòè ñòàíîâèùà. ³äêðèâàºìî âîãîíü ñïî÷àòêó íà ϳäëèññÿ, à ïîò³ì ðîáèìî çàãîðîäó âîðîæ³é ï³õîò³ (áî íàøî¿ òóò óæå íåìà) ³ òàíêàì àæ äî 2-î¿ ãîä. ïîïîë. Óâåñü ÷àñ íàø â³äòèíîê áîìáàðäóºòüñÿ â³ä Á³ëîãî Êàìåíÿ àæ äî Ïî÷àï.
128
129
130
... øìàòêè êîíåé, ëþäåé ³ âîç³â, ùî ëåòÿòü ó ïîâ³òðÿ
Êîëî 1-î¿ ãîä. ïðèñèïຠìåíå áîìáà çåìëåþ, ç-ï³ä ÿêî¿ âèòÿãàþòü ìåíå äâîº ñòð³ëüö³â ó òàêîìó ñòàí³, âèñíàæåíîãî (áî âæå ïÿòèé äåíü í³÷îãî íå ¿â, æèâ âîäîþ òà êóðèâ) ³ â ãàðÿ÷ö³ çíàõîäÿòü ìåíå ïîð. Þçè÷èíñüêèé ³ õîð. Çàðèöüêèé. Âîíè â³äáèðàþòü ìåí³ ï³ñòîëÿ ³ êîíåì â³äñèëàþòü äî çàï³ëëÿ. ß ïåðåäàþ îáèäâ³ áàòå𳿠ïîð. Þçè÷èíñüêîìó ³ íàêàçóþ çì³íèòè ñòàíîâèùå òà ¿õàòè â íàïðÿì³ Ïî÷àï. Ïî äîðîç³ â³ä Á³ëîãî Êàìåíÿ àæ äî Ïî÷àï óñå ñóö³ëüíà ðó¿íà. Ñåëî ö³ëêîì çáîìáàðäîâàíå, çäîâæ äîðîãè ëåæàòü ïîðîçáèâàí³ àâòà, âîçè é ãàðìàòè, à äåÿê³ ç íèõ ãîðÿòü, ï³äïàëåí³ âëàñíèêàìè. Ùîá íå â³ääàòè âîðîãîâ³ â ðóêè äîáðîãî ìàòåð³ÿëó, íàêàçàíî âñå íèùèòè. Óñ³ ðåøòêè ðîçáèòèõ äèâ³ç³é çîñåðåäæóþòüñÿ ïðàâîðó÷ â³ä äîðîãè â ë³ñ³, êîëî Ïî÷àï, êóäè ïîïåðåä ìåíå ïî¿õàëè ³ ìî¿ ãàðìàòè. Ìîÿ áàòåð³ÿ áóëà ºäèíîþ â ö³ëîìó ïîëêó, ùî ïðè ê³ëüêàêðàòíîìó áåçïîñåðåäíüîìó áîþ ç âîðîãîì, çáåðåãëà âñ³ ÷îòèðè ãàðìàòè àæ äî îñòàííüî¿ õâèëèíè, äî ïðîðèâó. ß, íå çíàþ÷è, ùî áàòåð³ÿ ïî¿õàëà ïðàâîðó÷, ïîäàâñÿ íà ë³âó ñòîðîíó ë³ñó ³ òóò çíîâó ïîòðàïèâ íà ïîçèö³þ, ÿêó áîëüøåâèêè îáñòð³ëþþòü. Âèñíàæåíèé äî ðåøòè, áàéäóæèé óæå äî æèòòÿ, çë³çàþ ç êîíÿ, ïðèâÿçóþ éîãî äî äåðåâà, à ñàì ë³çó äî ïðîòèëåòóíñüêîãî ðîâà, ó ÿêîìó âîäà ñÿãຠìåí³ äî êîë³í, ³, îïåðøèñü îá ñò³íó, çàñèíàþ. Çà ÿêèéñü ÷àñ çíàéøîâ ìåíå ³ çáóäèâ õîð. Çàðèöüêèé. ³ä õîð. Çàðèöüêîãî ÿ ùîéíî äîâ³äàâñÿ, ùî ìè âæå ïÿòü äí³â îòî÷åí³ âîðîãîì ³ ùî ñüîãîäí³ ðîáèìî ïðîðèâ. Ìåí³ ñòðàøíî äîøêóëÿº ãîëîä. ßêùî íå ä³ñòàíó ùîñü ¿ñòè, ñóìí³âàþñü, ÷è çìîæó ïðîäîâæóâàòè äàëüøèé ìàðø. Àæ òóò çÿâèâñÿ ãàðìàø òðåòüî¿ áàòå𳿠³ äàâ ìåí³ îäíîê³ëåâó êîíñåðâó ç ìàðèíîâàíèìè ÿãîäàìè. ß ç¿â óñå, ³ öå ìåíå â³äñâ³æèëî é äîäàëî ñèë. Ìàðøóºìî ÷åðåç ë³ñ äî ò³º¿ ãðóïè, ùî çáèðàºòüñÿ äî ïðîðèâó. Ó ë³ñ³ ëåæèòü ìàñà âáèòèõ ëþäåé, ïî êîð÷àõ ³ íà âîçàõ ñòîãíóòü òÿæêî ðàíåí³ õëîïö³ ç íàøî¿ Äèâ³ç³¿ ³ ç Âåðìàõòó. Æàäíî¿ äîïîìîãè äàòè ¿ì íå ìîæíà, áî ìè íå çíàºìî, ÿê öå çðîáèòè, ³ íåìຠ÷èì. ßê äàñè äîïîìîãó òàêèì ðàíåíèì, ÿê îñü íà âîç³ ëåæàòü äâîº íàøèõ õëîïö³â ç ïÿòî¿ áàòåð³¿, ÿê³ ìàþòü ìàéæå â³äòÿò³ îáèäâ³ íîãè âèùå êîë³í àáî â³äëàìêîì ðîçïîðîòèé æèâ³ò. Òóò äîïîìîãà âæå íåïîòð³áíà. ̳æ çãóðòîâàíèìè äî ïðîðèâó áà÷ó í³ìåöüêèõ ãåíåðàë³â íà íàðàä³. Òóò ÿ âîñòàííº çóñòð³â ñîòí. Ïà볺âà, ÿêîìó îïîâ³â ïðî áî¿ ³ ïðî ñâîþ áàòåð³þ. ³ä íüîãî äîâ³äàâñÿ ÿ, ùî øòàá Äèâ³ç³¿ çàïðîïîíóâàâ éîìó ñàìîìó ñï³ëüíèé ìàðø äî ïðîðèâó, àëå â³í öå â³äêèíóâ. Êîìàíäèð Äèâ³ç³¿ íå âèäàâàâ óæå æàäíîãî íàêàçó
äî ïðîðèâó, êîæíèé ñòàðøèíà ä³ÿâ íà âëàñíó ðóêó. Ñîòíèê Ïà볿â â³äêèíóâ öþ ïðîïîçèö³þ òîìó, ùî ñàì çîðãàí³çóâàâ 300 400 íàøèõ õëîïö³â ³ç ñòàðøèíàìè (ïîð. Ëåâèöüêèé, ïîð. Êóçüì³íñüêèé, ïîð. Êà÷ìàð ³ õîð. Òèõîë³ñ), ÿê³ ö³º¿ íî÷³ ìàëè éòè äî ïðîðèâó. Ìè ïîïðîùàëèñü, ³ â³ä ò³º¿ õâèë³ ÿ á³ëüøå âæå íå áà÷èâ àí³ éîãî, àí³ í³êîãî ³ç çãàäàíèõ ñòàðøèí. Ïîì³æ çãóðòîâàíèìè çóñòð³÷àâ ÿ ñâî¿õ õëîïö³â ³ ç ³íøèõ ÷àñòèí, ÿê³, âèñíàæåí³ ïî áîÿõ ³ ìàðøàõ, â³äïî÷èâàëè. ³ä íèõ ÿ äîâ³äàâñÿ, ùî âîíè ãîëîäí³, à øòàáîâà ïîëêîâà áàòåð³ÿ ìຠïîâíî õàð÷³â, öóêåðîê ³ öèãàðîê. ß ï³øîâ äî êîìàíäèðà ö³º¿ áàòåð³¿, ñòàðøèíè, îäíèì ñòóïåíåì âèùîãî â³ä ìåíå, ³ ïîïðîñèâ âèäàòè õàð÷³ é öèãàðêè õëîïöÿì. ³í íå õîò³â âèäàòè, òîä³ ÿ ïðîòè éîãî âîë³ âèäàâ õàð÷ ³ öèãàðêè, áî ïðèïóñêàâ, ùî âñå öå îäíàêîâî ìîæå îïèíèòèñÿ â ðóêàõ âîðîãà, à íàø³ ñòð³ëüö³ áóäóòü ãîëîäí³. Òàê âîíî é áóëî. 21 ëèïíÿ, âå÷îð³º, ë³òàêè íå ïåðåñòàþòü áîìáàðäóâàòè, à ìè ãîòóºìîñÿ äî ìàðøó, à äàë³ äî ïðîðèâó. Øàëåíèé ðóõ, êðèê, ãîëîñí³ âèãóêè, îñòàíí³ âêàç³âêè äî í³÷íîãî ìàðøó òà ïîâåä³íêè ï³ä ÷àñ ïðîðèâó. Îäí³ õðåñòÿòüñÿ é ìîëÿòüñÿ, ³íø³ ïðîùàþòüñÿ ³ ïðîñÿòü îäèí îäíîãî, êîëè á õòîñü ç íèõ çãèíóâ, ùîá ³íø³ äàëè çíàòè ïðî öå éîãî ð³äí³, à äåÿê³ ñèä³ëè àáî ëåæàëè ö³ëêîì áàéäóæ³ äî ö³º¿ ñïðàâè. Ñêëàäàëîñÿ âðàæåííÿ, ùî ö³ îñòàíí³ âèáèðàþòüñÿ íå äî ïðîðèâó, à íà ïîëþâàííÿ. Ìè ç õîð. Çàðèöüêèì ñèäèìî íà ïåíüêó äåðåâà é ìîâ÷èìî, ëèøå ñïîñòåð³ãàºìî, à íåçàáàðîì ðîçõîäèìîñü ì³æ õëîïö³â, ùîá ï³äáàäüîðèòè ¿õ òà äîäàòè â³äâàãè äî íåçíàíîãî çàâòð³øíüîãî ä³ëà. Ïî÷èíàþòü ïóñêàòè êîëîíó âïåðåä, íàìàãàþ÷èñü äîòðèìàòè ïîðÿäêó é ñïîêîþ. Àëå öå íå âäàºòüñÿ, áî êîæíèé õî÷å ¿õàòè íàïåðåä, à í³õòî ïîçàäó. Ñïî÷àòêó ¿äåìî äîðîãîþ â íàïðÿì³ Çîëî÷åâà, à ïîò³ì ïîâåðòàºìî íà ïîëÿ, íà ÿêèõ ïèøàþòüñÿ ïøåíèö³ òà æèòà. Òóò ¿äóòü óæå ïî ÿêèõ 1520 ðÿä³â ïîðó÷, ÷àñ äî ÷àñó ñòàþòü, êîëè º ÿêàñü ïåðåøêîäà, íàïð., ðîâè. ×åðåç ò³ â³äïî÷èíêè íå îäíîìó äîâåëîñÿ íå áà÷èòè ïðîðèâó. Ùîéíî ìè çàòðèìóâàëèñü, ÿê ï³õîòíèö³ çàðàç ëÿãàëè íà çåìëþ â³äïî÷èâàòè òà çàñèíàëè; ï³ä ÷àñ òàêîãî ñíó íå îäíîãî ïåðå¿õàâ õòîñü ãàðìàòîþ àáî âîçîì. ß áà÷èâ ê³ëüêà òàêèõ âèïàäê³â. Ðÿòóíêó òóò æàäíîãî íå áóëî. ß ³ õîð. Çàðèöüêèé ¿õàëè íà êîíÿõ, äóæå ìàëî ðîçìîâëÿëè, à á³ëüøå ñïàëè, à êîí³ ñàì³ çóïèíÿëèñÿ é ñàì³ ðóøàëè äàë³. Ïåðåä ñàìèì ñåëîì Êíÿæèì ìè ç õîð. Çàðèöüêèì ÿêîñü ï³âñâ³äîìî, ³ ÿ ñàì íå çíàþ, êîëè ðîç³éøëèñÿ. Óðàíö³ ïî÷àëî âæå çîð³òè, ³ ñåðåä ëåãåñåíüêî¿ ìðÿêè ÿ ïîáà÷èâ ïðàâîðó÷ öåðêâó â Êíÿæ³ì. ² ç öåðêâè, ³ ç äçâ³íèö³ ãðèìëÿòü ïåðø³ ïîñòð³ëè ç òÿæêèõ ñêîðîñòð³ë³â. Ïîäàºòüñÿ êîìàíäà:
Óðà, óðà, óðà! Äî ïðîðèâó, á³ëüøå ïðàâîðó÷, â³äêðèòè âîãîíü ç óñ³º¿ çáðî¿! Óñ³, õòî ëèø áóâ, ïîâòîðþþòü öþ êîìàíäó, ³ ñïîê³éíèé, òèõèé ðàíîê ïåðåòâîðþºòüñÿ íà Ñîäîìó ³ Ãîìîðó. Øàëåíà ñòð³ëÿíèíà ç íàøîãî áîêó. Âæå é âîðîã ïðîáóäèâñÿ ³ ïî÷èíຠñîá³ ç âñ³õ ðîä³â çáðî¿ æàðèòè. ×óºìî êðèêè ïî âîðîæ³é ñòîðîí³, à ïîò³ì áà÷èìî (áî ìè â³ä âîðîæî¿ ï³õîòè íà ê³ëüêà ìåòð³â), ùî ì³æ âîðîãîì âåëèêà ïàí³êà. Ö³º¿ ïàí³êè íå áðàêóº ³ ì³æ íàøèìè, äåÿê³ çàâåðòàþòü êîíåé ³ ¿äóòü íàçàä, à ïåðåäîâñ³ì âñ³ êîñîîê³ óçáåêè, ÿê³ ñëóæèëè â Âåðìàõò³, ïî÷èíàþòü ïëàêàòè ³ êðè÷àòè: Áîëüøåâèêè, áîëüøåâèêè, óä³ðàé... Á³ëüøà ê³ëüê³ñòü âåðìàõò³âö³â ÷åêຠíà áîëüøåâèê³â, ùîá ï³òè â ïîëîí, ëèø íàø³ õëîïö³ ç ðåøòêàìè Âåðìàõòó ³äóòü âïåðåä ³ ïðîðèâàþòü òó ñèëüíó âîðîæó ë³í³þ. Óñÿ òÿæêà âîðîæà çáðîÿ óñòàâëåíà â äâà ðÿäè ïðàâîðó÷ ³ ë³âîðó÷ â³ä íàñ, à íàì íàêàçóþòü ³òè ñåðåäèíîþ, çàì³ñòü ï³òè íà îáèäâà ðÿäè òÿæêî¿ çáðî¿. Ïåðåä íàìè ùå ÿêèõ äâà ê³ëîìåòðè äî ãóñòîãî ìîëîäîãî ë³ñó, äî ÿêîãî ä³ñòàòèñÿ çíà÷èòü (òàê ãîâîðÿòü) áóòè âäîìà. Îäíàê íå òàê òî ëåãêî öå çðîáèòè, ÿê ñêàçàòè. Íàáëèæàºìîñÿ äî ìàëîãî ìîñòà, ðàïòîì ïàäຠãàðìàòí³é íàá³é ó àâòî, ùî íà ìîñò³. Àâòî ãîðèòü, ³ á³ëüøå âæå í³õòî íå ìîæå ¿õàòè. Äîâêðóãè íàñ áàãíà, ìî÷àð³, ïîðîñë³ âåëèêèì øóâàðîì. Óñ³ ïóñêàþòüñÿ ¿õàòè ó ò³ áàãíà, ³ òóò çàëèøàþòüñÿ âñ³ ãàðìàòè, âîçè é êîí³. Äåÿê³ âèñàäæóþòü ãàðìàòè â ïîâ³òðÿ, ³íø³ ïàëÿòü âîçè, ³ âñ³ íà ï³õîòó ïåðåõîäÿòü ÷åðåç áàãíà. Âîðîã ñòð³ëÿº ç³ âñ³õ ñòîð³í, ç áîê³â, ñïåðåäó ³ ççàäó. Íà ñòð³ëè ç ðóøíèöü ³ ñêîðîñòð³ë³â íå çâåðòຠí³õòî óâàãè, à ë³òàþòü âîíè (áî ñâ³òëÿí³), ÿê óâå÷îð³ êîìàð³. óðøà ñïðàâà ç íàáîÿìè òÿæêî¿ çáðî¿, ÿê³ ïàäàþòü â ãóðòè ëþäåé ÷è êîíåé. Ïîëå ïîêðèòå òðóïàìè é ðàíåíèìè. Ïðèõîäèìî äî çàë³çíè÷îãî íàñèïó. Òóò áà÷èìî êóïàìè âáèòèõ ³ òÿæêî ðàíåíèõ. Óñ³ âîíè ïåðåâàæíî ç Âåðìàõòó, ÿê³ íå õîò³ëè éòè âïåðåä. ª ì³æ íèìè é íàø³ õëîïö³. Óñ³ âîíè äóìàëè, ùî â çàãëèáèí³ îáàá³÷ íàñèïó çìîæóòü óêðèòèñÿ, àëå öå áóëà ïîìèëêà, áî âîðîã ñòð³ëÿâ ñïåðåäó ³ ççàäó. ßê íå ïîö³ëèëè â³äëàìêàìè íàáî¿â, òî ïîö³ëèëî ¿õ ãîñòðå êàì³ííÿ ç çàë³çíè÷îãî íàñèïó, ùî ñïðè÷èíþâàëî âàæê³ ðàíè. Íà ñàìîìó çàë³çíè÷îìó íàñèï³, ïðàâîðó÷ ³ ë³âîðó÷, óñòàâëåí³ âîðîæ³ òÿæê³ ñêîðîñòð³ëè, ÿê³ íå äàþòü ïåðåéòè ÷åðåç íàñèï. Òðåáà ìàòè ùàñòÿ, ùîá ö³ëîìó ïåðåá³ãòè. Ñì³ëü÷àêè ïåðåâàæíî ïàäàëè ó çàãëèáëåííÿ ì³æ ðàíåíèõ àáî âáèòèõ. ß çáèðàþ ðåøòêè ñèë ³ ùàñëèâî ïåðåá³ãàþ íà äðóãèé á³ê. Òóò çóñòð³÷àþ ñâîãî òîâàðèøà õîð. ßâîðñüêîãî ç àðòèëåð³¿, ³ ìè çáèðàºìî õëîïö³â äî äàëüøîãî ïðîðèâó. Ç Âåðìàõòó í³õòî
132
133
íå õî÷å â òàêå ïåêëî éòè. Äàºìî íàêàç ï³ä çàãðîçîþ ðîçñòð³ëó éòè âïåðåä. Íå ïîìàãàº, âîíè çàëèøàþòüñÿ. Ìè ç ìàëîþ æìåíüêîþ íàøèõ õëîïö³â ³äåìî âïåðåä. Ïî ïîëÿõ, ÿêèìè ïîñóâàºìîñÿ ï³ä áàðàáàííèì âîðîæèì âîãíåì, çóñòð³÷àºìî âåðìàõò³âö³â ÿêèõ çàáèðàºìî ç ñîáîþ. Òàê äîòÿãíóâ ÿ ÿêèõ 25 ì äî ë³ñó. Òóò ÿ çîâñ³ì óòðàòèâ ñèëè. Ö³ëèé â³ääèõîâèé ïðîâ³ä âèñîõ, áðàêóº ñëèíè. Íå ìîæó íàâ³òü äèõàòè, àí³ ðóõàòè í³ ðóêàìè, í³ íîãàìè. Ó ò³é õâèë³ ïåðåáèðàþ â äóìêàõ óñå ìîº æèòòÿ... Äóìàþ, ùî âæå âñå ïðîïàëî, í³õòî íå ïîìîæå... í³õòî íå â³çüìå ç ñîáîþ... òðåáà ñàìîìó âêîðîòèòè æèòòÿ, áî æèâèì ó ðóêè âîðîãà íå ï³äó. ×óþ ãîëîñ ç ë³ñó, ÿêèé ìåíå êëè÷å. Áóâ öå õîð. ßâîðñüêèé. ß çàïèòàâ éîãî, ÷è â³í çäîðîâèé. ³í â³äïîâ³â, ùî ëåãêî ðàíåíèé ó ë³âó ðóêó. ß ðàäæó éîìó éòè äàë³, áî ÿ éòè íå ìîæó, à â³í ìåíå ³ òàê íå ïîíåñå, áî íå ìຠñàì ñèëè. Ñåðåä òèõ ðîçäóìóâàíü ìèìîâîë³ ïîòÿãíóâ ÿ ðóêîþ ïî ìîêð³é òðàâ³. Íàãëî ïðèéøëà ìåí³ ñïàñåííà äóìêà: ìîæå, áóëî á äîáðå ç¿ñòè òðîõè ìîêðî¿ òðàâè. Äóìêó öþ çàðàç ðåàë³çóþ, íåçàáàðîì ìàþ âæå ñëèíó â óñòàõ ³ ìîæó ñïîê³éíî â³ääèõàòè. Ïî ò³ì óæå ðîçäóìóþ íàä òèì, ÿê ³òè äàë³. Ïîïåðåä ñåáå ÷óþ óâåñü ÷àñ çîéêè. Äîãàäóþñü, ùî â îäíîìó ì³ñö³, êóäè ïðîõîäÿòü ñòð³ëüö³, ìóñèòü áóòè õòîñü óáèòèé àáî ðàíåíèé. Øóêàþ ì³ñöÿ, çâ³äêè ñòð³ëÿþòü. Ðàïòîì áà÷ó, ùî ç ìîëîäîãî ë³ñó, â³ä ñîñíè, ùî ï³äíîñèòüñÿ ïîíàä ìîëîäíÿêîì, íà â³ääàë³ êîëî òðèäöÿòüîõ ìåòð³â ñèäèòü âîðîã ç àâòîìàòîì. ß ïóñêàþ ç ñâîãî àâòîìàòó îäíó ñåð³þ, ³ âîðîã ïàäຠíà ãîëîâó. ϳäñóâàþñÿ ïîâîë³ âïåðåä äî ë³ñó, ðåøòêàìè ñèë ëåäâå äî íüîãî ä³ñòàþñÿ ³ òàì ï³âãîäèíè â³äïî÷èâàþ. Âîðîã ÷îìóñü ïåðåñòàâ îáñòð³ëþâàòè öåé ë³ñ, ñòð³ëÿº íà â³äêðèò³ ïîëÿ. ß òóò ç ãîðè ùîéíî ïîáà÷èâ, ùî 䳺òüñÿ ïîçà ìíîþ. Òå, ùî ïîáà÷èâ, ÿ íå â ñèë³ àí³ îïîâ³ñòè, àí³ îïèñàòè, áî äóìàþ, ùî é òàê í³õòî â öå íå ïîâ³ðèòü. Òðåáà ñàìîìó öå ïåðåæèòè é áà÷èòè. Ñàì ñîá³ äèâóþñÿ, ÿê ñòàëîñÿ, ùî ÿ òàì áóâ ³ âèéøîâ íåóøêîäæåíèé. Öå, ìàáóòü, ùàñòÿ, àáî ÷èÿñü ùèðà é íåâèííà ìîëèòâà äî Áîãà âðÿòóâàëà ìåíå.
Ñòåïàí ÃÓËßÊ, ñîòí. 1 ÓÄ
Ïðàçíèê Ñâ. Ïåòðà ³ Ïàâëà â îêîïàõ Ïîäàé, ä³â÷èíî, ðó÷êó íà ïðîùàííÿ Ìîæå, îñòàíí³é âæå ðàç...
Ïî ïðîùàëüí³é Ñëóæá³ Áîæ³é íà çåìëÿõ ͳìå÷÷èíè íàø êóð³íü Ôþçèëåð³â ç áîéîâèìè ï³ñíÿìè íà óñòàõ âè¿õàâ ñüîìèì òðàíñïîðòîì íà ôðîíò â Ãàëè÷èíó, ï³ä Áðîäè. 5 ëèïíÿ íà ñòàíö³¿ Îæèä³â âíî÷³ ìè âèâàíòàæóâàëèñÿ ³ çà íàêàçîì ìàðøóâàëè äî ñåëà ÄóẠ(ïîíàä 20 êì). ϳä ÷àñ ìàðøó îáñòð³ëþâàëà íàñ áîëüøåâèöüêà äàëåêîá³éíà àðòèëåð³ÿ òà ðîçâ³ä÷³ ë³òàêè. Î 3-³é ãîä. íàä ðàíêîì ïîÿâèëîñÿ êîëî 100 ë³òàê³â, ÿê³ óíåìîæëèâèëè íàì äî ðàíêó ïðèáóòè â Äóáº. Ìè çàòðèìàëèñÿ â ñåë³ ßñåí³â ³ ò³ëüêè íà äðóãó í³÷ ä³éøëè äî íîâîãî ì³ñöÿ ïðèçíà÷åííÿ, Ãà¿â Äóáåöüêèõ, äå çàëèøèâñÿ íàø îáîç, à áîéîâà ÷àñòèíà êóðåíÿ âèðóøèëà íà Ãà¿ Áðîäñüê³. Òóò íàø êóð³íü çàéíÿâ äðóãó îáîðîííó ë³í³þ. Ìîÿ òðåòÿ ñîòíÿ çàéíÿëà ë³âå êðèëî ÷åðåç ñåëî Êàç³ì³ðè äî ñåëà Ãëóìèí, ïðàâîðó÷ áóëà äðóãà ñîòíÿ. Îêîïè áóëè äîáðå ðîçáóäîâàí³, ç çàï³ëüíèì âèõîäîì ó ë³ñ, íà â³ääàë³ êîëî 100 ìåòð³â. Êîæíà ãðóïà ìàëà ñâ³é áóíêåð. Ìè ìàëè áóòè ñòàëî â áîéîâ³é ãîòîâîñò³, áî áîëüøåâèêè ÷àñòî ïðîðèâàëè í³ìåöüêó ë³í³þ ³ ðóéíóâàëè çàï³ëëÿ òà íàâîäèëè ïàí³êó.  òèõ âèïàäêàõ íàøå çàâäàííÿ áóëî ë³êâ³äóâàòè ïðîðèâè òà â³äêèäàòè áîëüøåâèê³â íà ¿õ âèõ³äí³ ïîçèö³¿. Ðàçîì ç íàìè áóëè äâ³ ãðóïè ÓÏÀ, äâàíàäöÿòü ÷îëîâ³ê³â ³ ø³ñòü ä³â÷àò. Âîíè áóëè îçáðîºí³ äåõòÿðÿìè, äâîìà ëåãêèìè ãðàíàòîìåòàìè ³ ô³íêàìè. Àìóí³ö³þ, âçóòòÿ ³ õàð÷³ ÿ ïîñòà÷àâ ç êóðåíÿ.  ò³é ì³ñöåâîñò³ ìè çàéìàëè ïîçèö³þ äî 17 ëèïíÿ.  òîé ÷àñ ïðèãàäóºòüñÿ ìåí³ ãàðíèé âèïàäîê, ÿêèé ìåíå äóæå ñõâèëþâàâ. Áóëî öå 12 ëèïíÿ íà Ïåòðà é Ïàâëà. Äî ñõîäó ñîíöÿ ðîçáóäèâ ìåíå ì³é çâÿçêîâèé, äîïîâ³äàþ÷è ìåí³, ùî â ë³ñîâ³ì âõîä³ äî îêîï³â ïðîñÿòü ìåíå ÿê³ñü æ³íêè. ß çðàçó ïîäóìàâ, ùî öå íîâ³ ëþäè, ÿê³ õî÷óòü ïðèëó÷èòèñÿ äî ÓÏÀ àáî ð³äí³ âîÿê³â, 135
Ôþçèëåðè éäóòü äî íàñòóïó
³ ï³øîâ. ijéñíî, á³ëÿ âõîäó áóëî êîëî äåñÿòêà ä³â÷àò, ïî-ñâÿòî÷íîìó óáðàíèõ, ç âåëèêèìè âóçëàìè â ðóêàõ. ×îãî âè áàæàºòå? çàïèòàâ ÿ. Îäíà ç òèõ âèøèâàíîê ïðèñòóïèëà áëèæ÷å é ìîâèëà: Äîçâîëüòå, ïàíå ñòàðøèíî, â³äíåñòè äëÿ íàøèõ õëîïö³â â áóíêåðàõ âàðåíèêè ç ñìåòàíîþ. Ñüîãîäí³ ïðàçíèê ñâ. Ïåòðà é Ïàâëà, ó íàøîìó ñåë³ ñâÿòî, â ÿêå çà çâè÷àºì ÷àñòóþòü õëîïö³â âàðåíèêàìè ç ñìåòàíîþ. ß çðàçó â³äïîâ³â, ùî íåìîæëèâî çàðàç ³òè â îêîïè, áî áóâ ñàìå ÷àñ, êîëè áîëüøåâèêè ìîãëè â³äêðèòè âîãîíü íà íàñ. Ìè ïðèãîòîâàí³, â³äïîâ³ëà îäíà ç ä³â÷àò, ùîá âèòðèìàòè íàñòóï áîëüøåâèê³â ðàçîì ç õëîïöÿìè. Ìåíå öÿ ïîñòàâà ¿õ òàê çâîðóøèëà, ùî ÿ íå ì³ã í³÷îãî â³äïîâ³ñòè, ëèøå ïîêàçàâ ðóêîþ íà çíàê, ùî ìîæíà çàéòè. Çàæóðåí³ â áóíêåðàõ õëîïö³ îæèëè, ³ íåâèìîâíà áóëà ¿õíÿ ðàä³ñòü, ùî ïðî íèõ ïàìÿòàþòü ³ íèìè òóðáóþòüñÿ. ßê íèí³ áà÷ó ò³ ÿñí³, ó âèøèâêàõ, ãîðä³ ³ æåðòâåíí³ ïîñòàò³ ä³â÷àò. Õòî ¿õ áà÷èâ, òîé â³ä÷óâ ãëèáîêî â ñåðö³ çâÿçîê ç íàøîþ çåìëåþ ³ ëþäüìè. Øêîäóþ, ùî íèí³ íå ìîæåìî áà÷èòè íà ô³ëüì³ îáðàç, ô³ëüìîâàíèé òîä³ îäíèì çâ³òîäàâöåì (ìàáóòü, Â. Ðàòè÷åì. Ðåä.), à äðóãèì çàïèñóâàíèé. Âíî÷³ íà 18.7 ÿ ä³ñòàâ íàêàç çàëèøèòè öå ñòàíîâèùå òà çàéíÿòè íîâó ë³í³þ Ãóòà Ïåíÿöüêà, äå íà òåðåí³ íàøîãî òðèäöÿòîãî ïîëêó ñòàâñÿ áîëüøåâèöüêèé ïðîëîì. Ñåëî Ãóòà Ïåíÿöüêà 136
ëåæàëî ïåðåä íàìè â îãí³ ³ ðó¿íàõ, êîëè ìè íàáëèæàëèñÿ äî íüîãî, çàñòóïàþ÷è ðîçáèòèé ïîëê. Ìè çàéíÿëè ïðàâå êðèëî, íà ë³âîìó áóëè ï³îíåðè, à äàë³ Âåðìàõò. Çàãîð³âñÿ á³é ç áîëüøåâèêàìè. Ìîÿ ñîòíÿ, çà íàêàçîì êîìàíäèðà, êèíóëàñÿ â êîíòðàòàêó ³ ç çàïåêëèì Ñëàâà! íà óñòàõ çì³øàëàñÿ ç áîëüøåâèöüêîþ ìàñîþ. Ïðèáëèçíî ïî 1520 õâèëèíàõ ìîæíà áóëî îãëÿäàòè áåçë³÷ òðóï³â, âîãîíü ñåëà òà âò³êàþ÷ó ðåøòó áîëüøåâèê³â. Âçÿòî 22 ïîëîíåíèõ, òðè âàæê³ ìàêñèìè, ðàä³îêîìïëåò òà áàãàòî äð³áíî¿ çáðî¿. ˳í³ÿ âèð³âíÿëàñü. Ç íàøèõ áóëî 4 óáèòèõ òà 7 ðàíåíèõ. Íàñòóïíèõ äâîõ äí³â áîëüøåâèêè ïðîáóâàëè â³äíîâèòè ïðîðèâ, àëå áóëè çàâæäè êðèâàâî â³äáèâàí³. Íå ìàþ÷è óñï³õ³â ïðîòè íàñ, áîëüøåâèêè çààòàêóâàëè ñòàíîâèùà Âåðìàõòó. Âåðìàõò ïîäàâñÿ, ³ áîëüøåâèêè çàéøëè ççàäó òà çáîêó òàíêîâèìè ÷àñòèíàìè.  áîÿõ ïðîòè öèõ òàíê³â ÿ áóâ ïîðàíåíèé. Òðåòþ ñîòíþ îáíÿâ ì³é çàñòóïíèê. Õëîïö³ ç ì ñîòí³ ïåðåíåñëè ìåíå äî ïåðåâÿçóâàëüíîãî ïóíêòó. Äàëüøà äîëÿ ì ñîòí³ ìåí³ íå â³äîìà. Äî ïåðåâÿçóâàëüíîãî ïóíêòó ïðèíåñëè é ðàíåíîãî êîìàíäèðà ìîãî êóðåíÿ. ³ä íüîãî ÿ äîâ³äàâñÿ, ùî ìè îòî÷åí³ ³ ìóñèìî çâ³äñè ÷èìñêîð³ø äîëó÷èòèñÿ äî ðåøòè â³éñüêà ³ ïðîðèâàòè ïåðñòåíü âèõîäèòè ç îòî÷åííÿ. Òèì ÷àñîì áîëüøåâèêè òàíêàìè é ï³õîòîþ ïîñï³øíî çì³öíþâàëè îòî÷åííÿ. Ç âåëèêèì íàïðóæåííÿì ìè äîáèëèñü äî íàøèõ ÷àñòèí, à âíî÷³ íà 21 ëèïíÿ ïðîðâàëè ïåðñòåíü îòî÷åííÿ. Çà äîïîìîãîþ íàøèõ âîÿê³â âäàëîñÿ ìåí³ é êîìàíäèðîâ³ êóðåíÿ ôþçèëåð³â âèéòè ç îòî÷åííÿ. Äàë³ òàíêîâà ÷àñòèíà äîñòàâèëà ìåíå äî Ñòðèÿ, äå ÿ îäåðæàâ ë³êàðñüêó ïîì³÷. ³äòàê âæå ïî¿çäîì ïåðåâåçåíî ìåíå äî øïèòàëÿ â Áóäàïåøò³. Êîðîòê³, àëå ïåêåëüí³ áóëè Áðîäè. Õòî áóâ ï³ä Áðîäàìè, òîé â³ä÷óâ ñèëó íàøîãî â³äáîþ ³ õî÷å äîê³í÷èòè á³é ï³ä Áðîäàìè ïåðåìîæíî.
Äîá³ãຠäî ê³íöÿ îäèí êðèâàâèé äåíü. Âåëèêå æíèâî ìàëà ñüîãîäí³ ñìåðòü. Ðîçïà÷ëèâî áîðîíèëèñÿ îòî÷åí³ ÷àñòèíè çà ñâîº æèòòÿ. Òðåáà áóëî â³äáèâàòè îäèí çà îäíèì âîðîæ³ íàñòóïè ïðîòè âñ³õ ôðîíò³â êîòëà. Íå âäàâàëîñÿ óíåìîæëèâëþâàòè âëîì³â, ¿õ ç á³äîþ ëèøå ëàòàëè. Áàãàòî äîáðèõ äðóç³â íå ïåðåæèëè öüîãî äíÿ. Íå âñ³ ñïî÷èëè â ñòð³ëåöüê³é ìîãèë³, áàãàòî ëåæèòü òàì, äå òðàïèëà ¿õ êóëÿ àáî ðîç³ðâàëà ãðàíàòà. Ïîòóæíà áóëà ä³ÿ é íàñë³äêè âîðîæîãî ëåòóíñòâà ïðîòÿãîì ö³ëîãî äíÿ. Ìàéæå âñ³ äîðîãè çàêðèò³ ðîçáèòèìè âîçàìè é ïîñòð³ëÿíèìè ê³íüìè. Âñþäè â öåé ãàðÿ÷èé äåíü òõíå ãíèëèì ñìîðîäîì íàáðÿêëèõ ê³íñüêèõ ò³ë. Êóäè îêîì êèíåø ãîðÿòü ñåëà, ñòîäîëè. Ñâ³äêè çàâçÿòèõ áî¿â òîãî äíÿ. Ïðèñìåðê â³äêðèâຠíåïîâòîðíó ñâîºþ ãð³çíîþ êðàñîþ ïàíîðàìó áèòâè ï³ä ³ðæàííÿ áåçõàçÿéñüêèõ êîíåé. Íà íàñòóïíèé äåíü íàêàçàíî âèë³ì ç êîòëà. Óêðà¿íö³ ìàþòü, ðàçîì ç í³ìåöüêèìè âîÿêàìè ç ïîðîçáèâàíèõ ñîòåíü, òðèìàòè ï³âí³÷íèé ôðîíò êîòëà, ³íø³ ÷àñòèíè ìàþòü ïðîáèòè âèë³ì â ï³âäåíí³é ñò³í³ êîòëà, ùîá ïðîìîñòèòè äîðîãó äî âîë³, äî æèòòÿ. Íà âñ³õ ôðîíòàõ ìèãîòÿòü ñâ³òëà ðàêåò, éäå æâàâèé á³é, â³äáóâàºòüñÿ í³÷íèé íàñòóï âîðîãà ç ìîãóòíüîþ àðòèëåð³éñüêîþ ï³äòðèìêîþ.  ïîâ³òð³ ìàøèíà äî øèòòÿ ïîâ³ëüíèé áîëüøåâèöüêèé ë³òàê.  îêîïàõ ðóêîïàøí³ áî¿ íà áàãíåòàõ. Ñèëüíà äåòîíàö³ÿ âèáóõîâèõ ì³í âêàçóº, ùî äåñü òàì íà ì³íè íàïîðîëàñÿ âîðîæà ðîçâ³äêà. ßñíî, íåìîâ óäåíü, â³ä ïîëóìÿ áàãàòüîõ îãí³â. Áåçïåðåðâíå òàòàêàííÿ ñêîðîñòð³ë³â ³ ïðîòèòàíêîâèõ ãàðìàò, à ì³æ òèì ÿñí³ ïîñòð³ëè ðîñ³éñüêèõ òàíê³â. Âñ³ äîðîãè, ï³ä¿çäè é ñåëà ï³ä ñèëüíèì âîãíåì àðòèëåð³éñüêîãî îáñòð³ëó, áîìáè ïàäàþòü íà êîëîíè. Ñìåðòå, ÿêèé ãîñòðèé òâ³é ñïèñ, ÿê³ áàãàò³ òâî¿ æíèâà. Íå çàìðóæèòüñÿ îêî, êîæíèé íåðâ íàïðóæåíèé äî áîëþ. Ïëà÷ æ³íîê
³ ä³òåé çàëèøåíèõ ðîäèí. Äåñü äàëåêî ðåâå êîðîâà, ãàâêຠñîáàêà. Êîðîòêî ïî ï³âíî÷³ â³ñòêà ïðî â³äêðèòòÿ êîòëà íà ï³âäí³. Âîðîæèé âëîì íà ï³âíî÷³, âèáëèñêóþòü ñâ³òëÿí³ êóë³ ëåãêî¿ çáðî¿. Ðîçïà÷ëèâî áºòüñÿ äàë³ ï³âí³÷íèé ôðîíò ³ óíåìîæëèâëþº âë³ì âîðîãà, ùî âèð³øèâ áè äîëþ êîðïóñó. Äî âèáóõó íàòÿãíóòèé ôðîíò ðóøàºòüñÿ ç ì³ñöÿ. Ãîä³ çàáðàòè âîçè, êîíåé ³ âàæêó çáðîþ. Âñ³ äîðîãè, ï³ä¿çäè ³ ò³ñíèíè çàáèò³, äî òîãî âèë³ì ïðîâàäèòü íà ïîðîñë³ ñòð³ìê³ áåðåãè, òàì ëåäâå ïðîëàçèòü äî êðàþ çìó÷åíà ëþäèíà, òîðóþ÷è ñîá³ äîðîãó ´âèíò³âêîþ ÷è ï³ñòîëåì. Óíî÷³ ïðî¿æäæຠîñòàííÿ ìîòîðèçîâàíà êîëîíà. Îñòàíí³é ì³ñò çàëîìëþºòüñÿ ï³ä òÿãàðåì Òÿæêèé êóëåìåò ó 䳿 äâàíàäöÿòèòîííî¿ âàíòàæíî¿ ìàøèíè. Êîëîíà ïðîáóº îá¿õàòè ³ çàñòðÿãຠâ ìî÷àð³. Çäîáè÷ äëÿ âîðîãà. ³ää³ëè ç ï³âí³÷íîãî â³äòèíêó â³äñòóïàþòü. Íåìà âæå á³ëüøå í³ êóðåí³â, í³ ñîòåíü. Ëèøèâñÿ ò³ëüêè ãóðò õîðîáðèõ ìóæ³â. Òóò ïàäຠîäèí ñòð³ëåöü òàì âäàðÿº ãàðìàòà â ãðóïó ï³õîòèíö³â. Ñòîã³í é êðèê ðàíåíèõ: ³çüì³òü íàñ ³ç ñîáîþ, íå ëèøàéòå íàñ! Ìè íå ìîæåìî ¿ì äîïîìîãòè. Ìè íàâ³òü íå ìîæåìî ïîïðîùàòèñÿ ç íèìè. Ò³ëüêè ìàòåð³, æ³íö³ é íàðå÷åí³é íàïèøåìî, ùî â³í âæå í³êîëè íå ïðèéäå... Öå â³éíà â ¿¿ íàãë³é æîðñòîêîñò³. ßñíî ïî÷èíàºòüñÿ íîâèé äåíü. Ñð³áëèñòèì áëèñêîì ñõîäèòü ñîíöå íà ñõîä³. ×è çíຠâîíî, ÿêà òóò ðîç³ãðàëàñÿ äðàìà? Ïîâí³ æóðáè äèâëÿòüñÿ çìó÷åí³ é âèñíàæåí³ âîÿöüê³ îáëè÷÷ÿ íà ñõ³ä. Êîëè æ, âðåøò³, ïîÿâëÿòüñÿ ñìåðòîíîñí³ âîðîæ³ áîéîâ³ ë³òàêè? Òàê, â áàãàòüîõ îáëè÷÷ÿõ ñë³äíèé ñòðàõ çà æèòòÿ. Íàä³éíî äèâëÿòüñÿ íà çàõ³ä ³ íà ï³âí³÷, øóêàþ÷è âëàñíèõ ë³òàê³â. Âîíè íå ïðèëåòÿòü, ¿õ íå áóëî â÷îðà, íå áóäå é çàâòðà. ×è êîìàíäóâàííÿ àð쳿 âæå ïîñòàâèëî íà íàñ õðåñò? ͳ, âîíî õîò³ëî á äîïîìîãòè, àëå íå ìîæå, áî í³÷îãî íå ìàº. Àëå é ç³ ñõîäó íå ïðèõîäèòü ñìåðòü ç ïîâ³òðÿ. Òèñê âîðîãà ç ï³âíî÷³ ñëàáíå, à ïîò³ì ö³ëêîì ïðèïèíÿºòüñÿ. ×óäî? Ìè â³äïî÷èâàºìî. Àëå ïåðåä íàìè ì³ñöå
138
139
Ìàéîð Â. Ä. ÃÀÉÊÅ
Ó êîòë³ Ëèñòÿ øåëåñòèòü, âáèòèé ñòð³ëåöü ëåæèòü, Íàä íèì êîíèê éîãî çàæóðèâñÿ. ..
ïðîëîìó. Ùå 800 ìåòð³â. Òàì øà볺 âîãîíü ñêîðîñòð³ë³â, àðòèëåð³¿, ïàäàþòü òàíêîâ³ íàáî¿. Ñâ³òëÿí³ ñë³äè ëåãêî¿ ïðîòèòàíêîâî¿ àðòèëåð³¿, ñëîâîì, íåñòÿìíå ïåêëî! Ò³ëüêè ö³ºþ âóëè÷êîþ âåäå äîðîãà äî æèòòÿ, äî âîë³, î÷åâèäíî, êîëè âæå ñòÿãíóëà ñâîþ ïàéêó ñìåðòü. À ñê³ëüêè íå ïðîéäå ö³º¿ äîðîãè? Ò³ëüêè îäèí øèðîêèé âèë³ì, ïðàâîðó÷ ³ ë³âîðó÷ ôëÿíêóþòü âñ³ ðîäè âîðîæî¿ çáðî¿. Òàíêè ðîç¿æäæàþòü ïî ì³ñö³ ïðîëîìó òóäè é íàçàä, ñòð³ëÿþ÷è ïî íàøèõ ñòð³ëüöÿõ, ðîç÷àâëþþ÷è âñå, ùî ïîïàäຠ¿ì ï³ä æîðñòîê³ ëàíöþãîâ³ ïàñè. Ïåðåä íàìè, ïî äðóã³ì áîö³ âèëîìó, âèñîêî ïîêëàäåíà çàë³çíèöÿ, à òàì, ÿê ìóð, ñòð³ìêèé áåð³ã, ïîðîñëèé êîð÷àìè. Òóò æå, ïåðåä ì³ñöåì âëîìó, ñàì³òíå ñåëî. Ìè ìóñèìî ïðîéòè ÷åðåç íüîãî, áî ïðàâîðó÷ ³ ë³âîðó÷ ìî÷àð³. Ïîñòð³ëÿíå ñåëî. Ðîçðèâè íàáî¿â ç÷èíÿþòü êóðÿâó.  ñòàéí³ ðåâå êîðîâà. Ó ëüîõó ïîâíî æ³íîê ³ ä³òåé. Ãîðÿòü õàòè. Êîëî ñòîäîëè êîìàíäóþ÷èé ãåí. êîðïóñó ç³ ñâî¿ì ²à, çìó÷åí³ ¿õí³ îáëè÷÷ÿ, àëå çàîõî÷óþ÷³ ¿õí³ çàêëèêè. ʳëüêà ãîäèí ï³çí³øå é ö³ ñòàðøèíè ãèíóòü. Ïî âèõîä³ ç ñåëà ÷àñòèíè çíîâó ðîçãîðòàþòüñÿ, ùîá ïîñëàáèòè íàñë³äêè áîæåâ³ëüíîãî âîãíþ âîðîãà. Áàãàòî âèêîðèñòîâóº áîëîòà ïðàâîðó÷, øóêàþ÷è ÿêîãî-íåáóäü ïðèêðèòòÿ. Àëå é òóò ç íåâáëàãàííîþ æîðñòîê³ñòþ çáèðຠñâîº æíèâî ñìåðòü. ×åðåç â³äêðèòó, â³ëüíó ð³âíèíó, áåç æîäíîãî ãîðáêà ÷è çàãëèáëåííÿ, ïðîñóâàþòüñÿ â³ää³ëè êð³çü âèë³ì. Âñþäè ôîíòàíè â³ä âèáóõ³â ãðàíàò, öâåíüêàþòü êóë³. Ñïî÷àòêó ïðè óäàð³ ãðàíàò âîÿêè øóêàþòü ïðèêðèòòÿ, àëå çãîäîì îïàíîâóº ¿õ ñïîê³é ³ áàéäóæ³ñòü. Çàíàäòî âåëèêå âæå ¿õíº ô³çè÷íå ³ äóøåâíå çìó÷åííÿ. 14 äí³â áî¿â â êîòë³ ðîáëÿòü ñâîº. Ùîðàç âèäíî, ÿê ïàäàþòü àáî âæå ëåæàòü ó òðàâ³ ñòàð³, äîáð³ äðóç³. ² áåçïåðåðâíî ëóíàþòü äî ãëèáèíè äóø³ ïîòðÿñàþ÷³ ãîëîñè ³ áëàãàëüí³ ïîãëÿäè: ,,³çüì³òü íàñ ³ç ñîáîþ, íå çàëèøàéòå ñàìèõ.... Àëå ìè íå â ñèë³ äîïîìîãòè. Çíîâó ï³äñóâàþòüñÿ äâà Ò-34. Äèêî ñòð³ëÿþòü íàâêîëî. Îäíîãî ç íèõ íèùèòü ïàíöåðôàâñòîì õîðîáðèé ñòð³ëåöü ³ç Çîëî÷åâà. Ìè äîáèëèñÿ äî çàë³çíèö³.  ¿¿ ìåðòâîìó êóò³ ìàºìî çìîãó òðîõè â³äïî÷èòè. dz ñïðàãè ÿçèê ïðèëèïຠäî ï³äíåá³ííÿ. Ç ðóê äî ðóê ³äå ïîëüîâà ïëÿøêà. Æàõëèâó ñïðàãó òåðïëÿòü ðàíåí³, ùî éäóòü ç íàìè. Ïî ðåéêàõ ï³ä¿æäæຠîäèí òàíê. Êðèéñÿ!  íàñ íåìຠí³ÿêî¿ ïðîòèòàíêîâî¿ çáðî¿. Äåõòî ïðîáóº ñêîêîì ïðîðâàòèñÿ ÷åðåç ðåéêè çàðàç â³äêðèºòüñÿ âîãîíü âîðîæîãî ñêîðîñòð³ëà ³ òðåáà êðèòèñÿ. Òàíê â³ä¿æäæຠíàçàä. Íå áà÷èâ íàñ. Âèêîðèñòîâóþ÷è íåäàëåê³ âîäîïðîâîäè, âäàºòüñÿ íàì ïîäîëàòè ïåðåøêîäó. Íîâ³ æåðòâè ïàäàþòü ïðè ïåðåõîä³ ð³âíèíè ïîì³æ çàë³çíèöåþ é ë³ñèñòèì áåðåãîì. Ãóñòèé àðòèëåð³éñüêèé âîðîæèé âîãîíü
ä³ñòຠñâ³é çäîáóòîê. Çà íàìè îäíî ïîëüîâå àâòî áåðåòüñÿ çà áîæåâ³ëüíå çàâäàííÿ: õî÷å ïåðå¿õàòè çàë³çíèöþ. Ïîñòð³ëÿíå ëèøàºòüñÿ íà ðåéêàõ. Òåïåð ïî÷èíàºòüñÿ ï³äéîì óãîðó â ãóñòèõ êîð÷àõ, â³í â³äáóâàºòüñÿ ç òðóäîì, ïðè íàïðóç³ îñòàíí³õ ñèë. Äî òîãî ñïðàãà ãàðÿ÷îãî ëèïíåâîãî äíÿ. Êóù³ îæèí ³ ãóñòå ï³äøèòòÿ ë³ñó ìàéæå óíåìîæëèâëþþòü ï³äõ³ä. Ççàäó Ạïîì³æ ëàâè âîðîæà àðòèëåð³ÿ é ëåãê³ ïðîòèòàíêîâ³ ãàðìàòè. Ïàäຠâ âèñîêèé áóðÿí âîÿê, òàì êðèê, ³ ç ðîç³ðâàíîþ íîãîþ âàëèòüñÿ â ãóùàâèíó äðóãèé òàì éîãî ìîãèëà. Îáðàçè, ùî ñâîºþ æîðñòîê³ñòþ îñòàíóòüñÿ íàâ³êè â ïàìÿò³... À òóò ñïðàãà, ñïðàãà, à ïîëüîâ³ ïëÿøêè ïîðîæí³. Áàãàòî âèáèâàºòüñÿ ç ñèë, áåð³ã òàêè çàíàäòî ñòð³ìêèé. Îäèí îäíîãî ï³äïèõàº, òÿãíå, âñ³ ïîìàãàþòü ñîá³ âçàºìíî. Ñòàðøèíà ïîìàãຠñòð³ëüöåâ³, ñòð³ëåöü ñòàðøèí³. Ïåðåä³ ìíîþ ñòð³ëåöü íà êîí³, ºäèíèé ê³íü, ùî òàê äàëåêî çàéøîâ.  òó ñàìó ìèòü ãîëîñíèé òð³ñê ïîñòð³ë ï³ñòîëÿ. Ëåãêèé ðóõ â êóùàõ çðàäæóº çàìàñêîâàíîãî áîëüøåâèêà â ðóêàõ ùå äèìèòü ï³ñòîëü. ²ç â³ääàë³ äâîõ ìåòð³â ñòð³ëÿâ ó êîíÿ. Âæå êîëî íüîãî íàø³ âîÿêè, áåðóòü éîãî â ïîëîí. ͳõòî íå äóìຠâæèâàòè çáðî¿. Àëå òåïåð óâàãà: áåð³ã îáñàäæåíèé âîðîãîì, ùî ìàéñòåðíî çàìàñêóâàâñÿ. Ìè ïîì³æ âîðîãîì. Ççàäó ñèëüíèé âîãîíü... ³ ñïðàãà. Çäîáóâàºìî âèñî÷èíó, ³ çäàºòüñÿ íàì, ùî ìè âðÿòîâàí³. Òóò âæå íåìà îáñòð³ëó. ³äïî÷èâàºìî é äèâèìîñü íàçàä. Ñïðàâä³, ³ìïîíóþ÷èé ³ ºäèíèé ñâîºþ æîðñòîêîþ êðàñîþ îáðàç ïîëÿ áèòâè. ϳä íàøèìè íîãàìè êðîâþ ïåðåñÿêëå âåëèêå ïîáîºâèùå, éîãî âèäíî ê³ëîìåòðàìè. Ãàðíà ïîãîäà äîçâîëÿº ÿñíî ðîçï³çíàâàòè äåòàë³. Òàì ñåëî, äå áóâ êîìàíäóþ÷èé ãåí. êîðïóñó. Òàì ìî÷àð³, ì³ñöå ïðîðèâó, çàë³çíèöÿ. Áåçïåðåñòàíêó ï³äë³çàþòü ñòð³ëüö³. Òàì äâà âîðîæ³ òàíêè, äàë³ ïîçàäó ñòð³ëÿº âîðîæà àðòèëåð³ÿ. Îí òàì ïðîòèòàíêîâà ãàðìàòà, â äîëèí³ íàøà ëàâà, ïåðåòèêàíà âîðîæèìè äåòîíàö³ÿìè. Ìè áà÷èìî, ÿê ñìåðòü çáèðຠæíèâî. Ãîðÿòü õàòè, à êóäè ãëÿíåø íàø³ âîçè é àâòà. Çàëèøåí³, âèãîð³ë³ àáî äîãîðàþòü. Ïîì³æ íèìè á³ãàþòü àáî ñïîê³éíî ïàñóòüñÿ íàø³ â³ðí³ äðóç³ êîí³. Äåÿê³ â ïîâí³é óïðÿæ³, ³íø³ ùå çàïðÿæåí³. Áàãàòî ëåæèòü òÿæêî ðàíåíèõ, ÷àñ â³ä ÷àñó ïîäðèãóþòü íîãàìè àáî ï³äíîñÿòü ãîëîâè. Ïðàâîðó÷ êóïàºòüñÿ â ñîíÿ÷íîìó ñÿéâ³ öåðêâà â Çîëî÷åâ³. Áðàêóº ò³ëüêè ãîìîíó äçâîí³â ñï³âó ñìåðòè... Ïîò³ê ïîñóâàºòüñÿ äàë³ íà ï³âäåííèé çàõ³ä. Òðåáà äîáèòèñÿ äî âëàñíèõ ë³í³é. Ïàíóº ðîç÷àðóâàííÿ, ùî ¿õ ùå äîñ³ íå âèäíî. Òà é ãîä³ áóëî ¿õ çíàéòè óñÿ àðì³ÿ íà â³äñòóï³. Òîìó òðåáà ìàðøóâàòè, ìàðøóâàòè é ùå ðàç ìàðøóâàòè, ùîá â³äíîâèòè çâÿçîê.
140
141
ϳñëÿ ïðîðèâó íàñåëåííÿ äîïîìàãຠâîÿêàì
Íåñòåðïíà ñïåêà, ÿòðÿòüñÿ ðàíè, îïóõë³ íîãè. Ïîîäèíîê³ ñåëà ìàéæå íåðóøåí³, íåìîâ îàçè. Àëå òðåáà ïîñï³øàòè, ùîá íå âòðàòèòè çâÿçêó. Ïåðåëÿêàí³ ñåëÿíè, ïîâí³ õîëîäíî¿ âîäè êðèíèö³. ßêèé áàëüçàì! Äîâãîþ ëàâîþ éäåìî äàë³ òèõèìè ë³ñàìè. Ñïåðåäó ðóøíè÷í³ ïîñòð³ëè. Çàâæäè ùå âîðîã, ùî çàñòóïຠäîðîãó íàøèì â³äñòóïàþ÷èì ÷àñòèíàì, àáî âäàðÿº ç áîê³â. Îäíà ÷àñòèíà, ùî ìàðøóº îêðåìî, ïîòðàïëÿº êîëî Ãîëîãîð³â ó âîðîæó çàñ³äêó. Òóò ³ ê³íåöü ö³º¿ ãðóïè, ÿê ³ êîìàíäèðà êîðïóñó. Íà îäí³é ïîëÿí³ ëåæàòü ç ïîðîçáèâàíèìè ÷åðåïàìè íàø³ âîÿêè. Âñþäè íåáåçïåêà, âñþäè ñìåðòü. Êîðîòêèé â³äïî÷èíîê. ß çàñèíàþ. Îäèí ç äðóç³â áóäèòü ìåíå äî â³äõîäó. ß çâîë³êàþ. ßêèéñü ñòð³ëåöü ïðèíîñèòü ìåí³ íàêàç íåãàéíî çÿâèòèñÿ äî êîìàíäèðà êîðïóñó. Âñòàþ, øóêàþ, íå çíàõîäæó. ³í âæå äàâíî íå æèâå. ³ðíèé ñòð³ëåöü! Ò³ëüêè ï³äñòóïîì â³í çóì³â ìåíå ñïîíóêàòè äî ìàðøó. Õòî ëèøàºòüñÿ ïîçàäó ñàì, òîé ãèíå. Ãîëèé, âèñîêèé âåðõ ç òðèãîíîìåòðè÷íèì ñèãíàëîì. Âèäíî äàëåêî íàâêðóãè. Íà òë³ ÷óäîâîãî êðàºâèäó âñþäè â³äñòóïàþ÷³ ç êîòëà ðåøòêè. Êîðîòêèé â³äïî÷èíîê ó âèâîç³. Ìèíóëî âæå ê³ëüêà ãîäèí, ÿê ìè âèðâàëèñÿ ç êîòëà. Ïðèãîëîìøóþ÷èé ãóê! Òðè ÷è ÷îòèðè âîÿêè â êðîâ³, ñòîã³í. Îäèí Ò-34, âïðàâíî çàìàñêîâàíèé, ñòð³ëÿº ïðÿìîþ íàâîäêîþ. Ðîçñêàêóºìîñü. Êðèéñÿ! Çâ³äêèñü ñòð³ëÿº âîðîæà 142
àðòèëåð³ÿ. Îáõîäèìî ì³ñöÿ âëó÷àííÿ. Íàãëî, 300400 ì ïîïåðåäó, â³ä¿æäæàþòü íàø³ îïàíöåðåí³ àâòà.  íàñòóïíîìó ñåë³ íàøà ìîòîðèçîâàíà ï³õîòà. Çàäí³ ÷àñòèíè â³äñòóïàþ÷î¿ àð쳿. Çàñïîêîºíî â³ääèõàºìî. Ìè âæå íå ñàì³, ìàºìî äðóç³â ç äîáðîþ çáðîºþ. Àëå öå îìàíà. Ó íèõ ëåäâå òðîõè àìóí³ö³¿, òå ñàìå é ç ïàëüíèì. Âîíè òåæ ó â³äñòóï³. Îòæå, ìàðøóâàòè, ìàðøóâàòè, ìàðøóâàòè. Õòî ëèøèòüñÿ ïîòðàïèòü ó âîðîæ³ ðóêè. Ìè ùå íå â³äñòîÿëè æèòòÿ. Ùå ïðîéäóòü äí³, ïîêè óñòàá³ë³çóºòüñÿ ôðîíò, ³ ìè çáåðåìîñÿ çà íèì. Áåç â³äïî÷èíêó, áåç çàòðèìêè í³ âäåíü, í³ âíî÷³. Äíÿìè áåç òåïëî¿ ñòðàâè. Ëåòóíñüê³ íàëåòè âäåíü ³ âíî÷³. ʳí÷àþòüñÿ ñèëè. Ùîðàç á³ëüøå ëèøàºòüñÿ ïîçàäó. Ò³ëî â³äìîâëÿºòüñÿ êîðèòèñÿ. Áåçíàä³éí³ñòü ³ íåïåâí³ñòü. ³äîì³ ì³ñòà íà ãàðí³ì ϳäêàðïàòò³ Ñòðèé, Äðîãîáè÷, Ñàìá³ð... Ìè äîáèëèñÿ äî ñâ ìåòè. Ïåðøèé çá³ðíèé ïóíêò â êàðïàòñüê³é áàëö³ êîëî ë³ñíè÷³âêè Ñïàñ, ùå îñòàííº çóñèëëÿ, ùî éîãî êîæíèé áåðå íà ñåáå ïåðåõ³ä ÷åðåç Êàðïàòè. Öå ïîâîðîò ó æèòòÿ, ïîâíå óïðîì³íåíî¿ ðàäîñòè, ïðîáóäæåííÿ â ðàéîí³ çáîðó íà Êàðïàòñüê³é Óêðà¿í³. Ëèøèëàñÿ ò³ëüêè ìàëåíüêà æìåíüêà, ïðèãîðùà âîÿê³â, âñ³ ³íø³ âïàëè, ðàíåí³, ïðîïàëè â íåâ³äîì³é äîë³. ³ðí³ âîÿêè, ìè íå çàáóäåìî âàñ!
Íà 78 ëèïíÿ âñÿ Äèâ³ç³ÿ çàéíÿëà áîéîâ³ ñòàíîâèùà ïåðøî¿ ë³í³¿. Íà çíà÷í³é äîâæèí³ â³äòèíêó â ÷àñ ïåðåáðàííÿ ñòàíîâèù íàø³ ñîòí³ çàñòàëè ¿õ ïîðîæí³ìè àáî íàâ³òü çàéíÿòèìè âîðîãîì, ç ÿêèì áåç ï³äãîòîâè ìóñ³ëè âñòóïàòè â á³é. ³ää³ëè Âåðìàõòó çàëèøèëè ¿õ äàëåêî ðàí³øå ïåðåä íàêàçàíèì ÷àñîì, îäíàê íàø³ ÷àñòèíè âòðèìàëè ò³ ñòàíîâèùà íà âñ³é ë³í³¿. Ç öüîãî ìîìåíòó ïî÷èíàºòüñÿ áåçïåðåðèâíà áîðîòüáà ïðîòè ïåðåâàæàþ÷èõ ñèë âîðîãà. Çàâçÿò³ àòàêè âäåíü ³ âíî÷³ ÷åðãóâàëèñÿ ç íåóñòàííîþ ïðîïà´àíäîþ ÷åðåç ãó÷íîìîâö³, ùî çàêëèêàëè ñòð³ëåöòâî äî ï³ääà÷³. ͳ îäíî, í³ äðóãå íå ïðèíåñëî âîðîãîâ³ óñï³õó. Íàñòóï íà ôðîíò³ Õ²²² êîðïóñó ïî÷àâ âîðîã ñïåðøó íà â³äòèíêó Äèâ³ç³¿, íàìàãàþ÷èñÿ â³äð³çàòè äíî ì³øêà, â ÿêîìó âîíà îïèíèëàñÿ. Õî÷à çàñàäíè÷î Äèâ³ç³ÿ âòðèìàëà ñâî¿ ñòàíîâèùà äî 1617.07, îäíàê âîíà ìàëà ñåðéîçí³ âòðàòè âáèòèìè, à ãîëîâíî ðàíåíèìè, çîêðåìà ç ïðè÷èíè áîéîâî¿ íåäîñâ³ä÷åíîñòè âîÿê³â. Âíî÷³ ç 19 íà 20 ëèïíÿ êîðïóñ ï³ä ïåðåâàæàþ÷èì íàòèñêîì ñòÿãàâñÿ äî ùå âóæ÷îãî ïåðñòåíÿ, ïåðåñóâàþ÷è éîãî öåíòð íà Á³ëèé Êàì³íü. Ö³ëèé äåíü 20.07 çàìêíóòèé Õ²²² êîðïóñ áóâ ñêàæåííî áîìáàðäîâàíèé, à îñîáëèâî çàâçÿòî áîìáàðäîâàíî áåçïîñåðåäí³ øëÿõè â³äñòóïó Äèâ³ç³¿ òà ñêóï÷åííÿ íåäîáèòê³â ³ òàáîð³â, ùî êîíöåíòðóâàëèñÿ â ë³ñ³ Ãàâàðå÷÷èíà. Îäíî÷àñíî ³øîâ ñèëüíèé íàòèñê ï³õîòè, ùî â³äñóâàâ îáîðîíö³â â ï³âä.-çàõ³äíüîìó
íàïðÿì³ íà Á³ëèé Êàì³íü. Öåé äåíü áóâ äíåì îñòàòî÷íîãî ðîçïîðîøåííÿ ÷àñòèí Äèâ³ç³¿, ðàçîì ç ðîçïîðîøåííÿì ö³ëîãî êîðïóñó. ͳìåöüê³ ÷àñòèíè, çà âèíÿòêîì àðòèëå𳿠³ òàíê³â, ÿê³ á³ëüø çà âñå ï³êëóâàëèñÿ âèâåçåííÿì ëèøå í³ìåöüêèõ ðàíåíèõ (í³áèòî çà áðàêîì àìóí³ö³¿, áî ñâî¿ àìóí³ö³éí³ çàñîáè í³ìö³ âèâåçëè ðàí³øå àáî ïîêèíóëè, òîä³ ÿê íàø³ ìóñ³ëè ââåñü ÷àñ ñòîÿòè äî ðîçïîðÿäæåííÿ), ìàéæå áåç ñïðîòèâó â³äõîäèëè.  ñåë³ Êóòè çàëèøåíî Äèâ³ç³éíèé øïèòàëü ³ç 400 ðàíåíèìè. Öåíòð áîéîâîãî â³äòèíêó Äèâ³ç³¿ ï³ä ÷àñ ö³º¿ îïåðàö³¿ áóëî ïåðåêèíóòî íà ï³âä.-ñõ³ä â³ä øëÿõó ϳäã³ðö³-Çîëî÷³â, òîä³ ÿê íà òåðåí ðîçòàøóâàííÿ Äèâ³ç³éíîãî øïèòàëþ áóëî ç³ïõíóòî ç ï³âíî÷³ ÷àñòèíè Âåðìàõòó. ͳõòî ç í³ìö³â ³ íå äóìàâ ïðî äîëþ Äèâ³ç³éíîãî øïèòàëþ, àí³ ïåðåä çàìêíåííÿì ïåðñòåíÿ, àí³ â ÷àñ â³äñòóïó. Äî ÷àñó îñòàòî÷íîãî çàìêíåííÿ Äèâ³ç³¿ íå çàëèøèëîñÿ ïðè ÷àñòèíàõ ìàéæå í³ îäíîãî êîìàíäèðà í³ìöÿ, à ìîëîäø³ í³ìåöüê³ ñòàðøèíè ïðîïàëè òåæ â ïåðåâàæí³é á³ëüøîñò³ ï³ä ð³çíèìè ïðåòåêñòàìè. Çàëèøèëèñÿ ç âîÿêàìè ëèøå óêðà¿íñüê³ ñòàðøèíè, ç ÿêèõ äóæå áàãàòî âïàëî, à âàæêî ðàíåí³ äîñòð³ëþâàëèñÿ. ³ä 16.07 íå ³ñíóâàëî âæå ìàéæå í³ÿêå çàãàëüíå Äèâ³ç³éíå íàêàçîäàâñòâî, à çâÿçîê ì³æ ÷àñòèíàìè ïåðåðâàâñÿ ùå ðàí³øå. Ïîâåä³íêà ÷àñòèí Âåðìàõòó â ö³é ñèòóàö³¿ çäàâàëàñÿ äóæå äèâíîþ ³ íåçðîçóì³ëîþ. Íåäîáèòêè îêðåìèõ ÷àñòèí òÿãëèñÿ áåçóïèííî â íàïðÿì³ Çîëî÷åâà ö³ëèé äåíü 20-ãî ³ íàéá³ëüøå âíî÷³ ç 20 íà 21 ëèïíÿ ðàçîì ç ðîçïîðîøåíèìè ÷àñòèíàìè Âåðìàõòó. Òèì ãðóïàì äîñèòü ëåãêî âäàëîñÿ âèðâàòèñÿ ç îòî÷åííÿ. Á³ëüø³ñòü íåäîáèòê³â, âèñíàæåíèõ çóñèëëÿì îñòàíí³õ òðüîõ ä³á, ðàçîì ç ëåãêî ðàíåíèìè, ãóðòóâàëèñÿ â ë³ñ³ Ãàâàðå÷÷èíà ïðè îáîçàõ, íå âèïóñêàþ÷è çáðî¿ ³ çàáåçïå÷óþ÷èñü àìóí³ö³ºþ òà ïðîòèòàíêîâîþ çáðîºþ. Òóò óêðà¿íñüê³ ñòàðøèíè îðãàí³çóâàëè ëåãê³ ïðîðèâí³ ãðóïè. Âñ³ äîðîãè, ùî âåëè â íàïðÿì³ íà Á³ëèé Êàì³íü, áóëè çà îñòàíí³ äâ³ äîáè òàê çàãà÷åí³ âñÿêèìè êîëîíàìè, ùî òðåáà áóëî ÷åêàòè íà ìîæëèâ³ñòü âèðóøèòè ç ë³ñó. Ùîéíî íà ñâ³òàíêó 21.07 áóëà äåÿêà çìîãà âèðóøèòè â íàïðÿì³ Á³ëèé Êàì³íü-Áåëçåöü-Ïî÷àïè. Íà ñâ³òàíêó òîãî äíÿ ïî÷àâñÿ äàëüøèé ðîçãðîì íåïðîãëÿäíèõ êîëîí âîðîæèìè ë³òàêàìè. À ùî òåðåí ìàéæå àæ äî Ïî÷àï íåçàë³ñåíèé, æíèâî âîðîæèõ ë³òàê³â áóëî æàõëèâå. Âñ³ øëÿõè ³ ïîëÿ áóëè ïîâí³ âîãíþ, ïàëàþ÷èõ ìàøèí ³ âîç³â òà áóëè âñòåëåí³ ëþäñüêèìè é ê³íñüêèìè òðóïàìè. Îñîáëèâî îáàá³÷ íåâåëèêîãî ìîñòó â Á³ëîìó Êàìåí³. Òóò ÿ ïðîñòîÿâ â³ä 6-î¿ ðàíêó äî 1-î¿ äíÿ, ñòîÿ÷è ç êîíåì âèùå êîë³í ó âîä³, ïèëüíóþ÷è ïåðåïðàâè ìî¿õ ëþäåé, ùî ìóñ³ëè ðîçïîðîøèòèñÿ ïî ïîëÿõ ïåðåä Á³ëèì Êàìåíåì, âêàçóþ÷è ¿ì äàëüøèé íàïðÿì. Âñå, ùî çàö³ë³ëî, ïîâîë³ ïîñóâàëîñÿ äàë³ òàê, íà÷å íå áóëî í³ÿêî¿ íåáåçïåêè. Êîëî
144
145
ϳäïîëê. Ïîðô³ð³é ÑÈËÅÍÊÎ
Çà ïðîðèâ ç îòî÷åííÿ Ìè éøëè äî áîþ òåìíî¿ íî÷³, À ÿñí³ çîð³ ñ³ÿëè...
5-î¿ äíÿ âñ³ çãóðòóâàëèñÿ â ë³ñ³ ïåðåä Ïî÷àïàìè, ÷åêàþ÷è òåìðÿâè, à ùå á³ëüøå ÿêèõ-íåáóäü íàêàç³â ÷è âêàç³âîê. ³ä÷óâàëîñÿ øâèäêå ðîçâÿçàííÿ ñòàíîâèùà: àáî ïðîäåðòèñÿ, àáî çàãèíóòè. ˳òàêè ïðèïèíèëè ñâîþ íèù³âíó ðîáîòó, ³ öå ïðèíåñëî ïîì³òíå â³äïðóæåííÿ, àëå ñòàðøèíè çíàëè, ùî êîëè ë³òàêè, ùî ìîæóòü àòàêóâàòè, íå ðîáëÿòü òîãî òîä³ òàíêè é ï³õîòà ñòèñêàþòü ùå á³ëüøå ïåðñòåíü ³ çàìèêàþòü ºäèíó äîðîãó â³äñòóïó ÷åðåç Ïî÷àïè-Êíÿæå. Öå çíà÷èëî òàêîæ, ùî ïåðñòåíü âæå, ìàáóòü, äóæå âóçüêèé. ß ðàäèâñÿ ç ê³ëüêîìà óêðà¿íñüêèìè ñòàðøèíàìè ùîäî ïëÿí³â íà ìàéáóòíþ í³÷. Òîä³ íåñïîä³âàíî ïîÿâèâñÿ í³ìåöüêèé ñòàðøèíà ³ç øòàáó Äèâ³ç³¿, ùî áóëî òèì äèâí³øå, ùî âæå ê³ëüêà äí³â øòàá Äèâ³ç³¿ ³ êîðïóñó íå äàâàëè çíàêó æèòòÿ, ³ ñêëèêàâ ñòàðøèí íà â³äïðàâó äî êîìàíäèð³â êîðïóñó íàøî¿ Äèâ³ç³¿. Íàñ ï³øëî òðîº. Íà çàïèò êîìàíäèðà Äèâ³ç³¿, ùî ìè äóìàºìî ïðî äàëüø³ ïëÿíè, áóëà â³äïîâ³äü, ùî òðåáà áóëî á íå òðèìàòèñü âñ³õ ìàøèí ³ âîç³â, áî öå âñå é òàê ïðîïàäå ³ ñïðè÷èíÿº ëþäñüê³ âòðàòè. Òðåáà çàëèøèòè âñå, ïîñàäèòè íà êîíåé ðåøòêè, ùî ìîæóòü ñèä³òè, äàë³ íàâàíòàæèòè ñëàáøèõ ³ àìóí³ö³þ, à ³ç ñèëüí³øèõ òâîðèòè ïðîðèâí³ ãðóïè, ³, íå òðèìàþ÷èñü í³ÿêî¿ äîðîãè, ïðîáèâàòèñÿ
âíî÷³ êîëî Çîëî÷åâà. Íà öå â³äïîâ³â êîìàíäèð, âêàçóþ÷è íà êîìàíäèðà êîðïóñó, ùî, ìàáóòü, ëèøå äîðîãà ÷åðåç Ïî÷àïè-Êíÿæå â³ëüíà. Òîìó ç óñ³ì, ùî ìàºìî, ï³äåìî äàë³. Çäîðîâèõ âèñëàòè âïåðåä, àæ äî ÷îëà êîëîíè, à ðåøòà ëèøèòüñÿ ïðè ìàéí³. Çíàºòå, ìîâëÿâ, ÿêå êîøòîâíå â³éñüêîâå ìàéíî ³ ÿê òðóäíî éîãî ïîïîâíèòè. ϳîíåðè çáóäóþòü êîëî Êíÿæîãî ì³ñòîê äî 1-î¿ ãîä. íî÷³, à áðèãàäà òàíê³â Ò³ãåð çàáåçïå÷èòü ìàðø. Íà öå îäèí ç óêðà¿íñüêèõ ñòàðøèí â³äïîâ³â, ùî á³ëüøå ïîëîâèíè, ùî áóëî íàéñèëüí³øîãî, à ñàìå: àðòèëåð³ÿ, ñàí³òàðí³ ìîòîðèçîâàí³ êîëîíè ³ êîí³ âæå ïðîïàëè ðàçîì ç ëþäüìè. Íàøîãî øïèòàëÿ íå âèâåçåíî, òàíêè âèâîçÿòü ³ çàáèðàþòü ëèøå í³ìö³â, à óêðà¿íñüê³ âîÿêè íå â³ðÿòü óæå â òîâàðèñüê³ñòü í³ìö³â. Ìàéíà ïèëüíóâàòè é áîðîíèòè âîíè íå áóäóòü, îòæå, øêîäà ïîá³ëüøóâàòè æåðòâè. Âñå ìàéíî ÷àñòèí, äå êîìàíäèðàìè áóëè í³ìö³, äàâíî âæå ïîêèíóòå àáî ïîíèùåíå. Íàòîì³ñòü òóò ñòî¿òü ìàéæå âñå ìàéíî ÷àñòèí, ùî íèìè êîìàíäóâàëè óêðà¿íö³. ͳìåöüê³ àìóí³ö³éí³ áàçè çàëèøèëèñÿ, à íàø³ ïîâí³, ³ òåïåð íàø³ ³ í³ìåöüê³ âîÿêè çàáåçïå÷óþòüñÿ àìóí³ö³ºþ. Öå ìîæíà ïåðåâ³ðèòè íà ì³ñö³. Ãåíåðàë Ôðàéòà´ â³äïîâ³â, ùî ïðî âñå öå áóäå ìîâà ï³çí³øå, à òåïåð: íàêàç! Ìîæíà áóëî ç íàêàçîì íå ïîãîäæóâàòèñÿ, àëå öå áóâ íàêàç, à ìè âîÿêè. Ç òèì ìè é â³ä³éøëè, çàäóìóþ÷è çàáðàòè ÿêíàéá³ëüøå ëþäåé âïåðåä, à ïðè ìàéí³ çàëèøèòè ëèøå íåáîºçäàòíèõ. Ñòàðøèíàì, ùî çàëèøèëèñÿ ïðè ìàéí³, íàêàçàíî: â êðèòè÷íèé ÷àñ íàìàãàòèñÿ ïåðåäóñ³ì ðÿòóâàòè ëþäåé, à ìàéíî çíèùèòè. Ó âèïàäêó, êîëè âäàñòüñÿ ïðîðèâ, â ïåðøó ÷åðãó âèñèëàòè âîçè ç ðàíåíèìè. Äî òåìðÿâè çàëèøàëîñÿ ùå êîëî 3 ãîäèí. Ìîæíà áóëî îðãàí³çóâàòè ïðîðèâí³ ãðóïè, ïîÿñíèòè âîÿêàì ñòàíîâèùå, çàáåçïå÷èòèñü íàéêðàùîþ çáðîºþ é àìóí³ö³ºþ, ïåðåãëÿíóòè êàðòó òîùî. Òèì ÷àñîì ïîëüîâà äîðîãà íà Ïî÷àïè çàãà÷óâàëàñÿ ùîðàç á³ëüøå âñÿêîãî ðîäó âîçàìè, â³ä íàéâàæ÷èõ ãàðìàò àæ äî ìàëèõ àìóí³ö³éíèõ âîçèê³â. Öå áóëè îáîçè ö³ëîãî êîðïóñó, ùî ïîâçëè â ÷îòèðè-ïÿòü ðÿä³â. ×åðåç ñ³ëüñüêó âóëèöþ â Ïî÷àïàõ íå ìîæíà áóëî ïåðåñóíóòèñÿ í³ ï³øî, í³ âåðõè. Íàø³ îáîçè òåæ âëèëèñÿ äî òîãî ïîòîêó, çàáðàâøè òèõ ðàíåíèõ, ùî ¿õ âäàëîñÿ ï³ä³áðàòè. Ïåðåä çàõîäîì ñîíöÿ ïðîðèâí³ â³ää³ëè ïî÷àëè ìèíàòè êîëîíó, ïðÿìóþ÷è íà ¿¿ ÷îëî. À íà øëÿõó ïåðåä ³ çà Ïî÷àïàìè âåëàñÿ ïåðåñòð³ëêà ç ïåðåäîâèìè âîðîæèìè â³ää³ëàìè, ùî õîò³ëè ¿¿ ïåðåòÿòè íà øëÿõó Áóçüê-Çîëî÷³â. Ùå ïåðåä ïîâíîþ òåìðÿâîþ âîðîãà â³äêèíóòî, ³ êîëîíà ñóíóëàñÿ ïîâîë³, ïðÿìóþ÷è ïðîñòî íà ï³âäåíü, ì³æ Êíÿæå ³ Õèëü÷èö³ ïîäåêóäè ùå íå ñêîøåíèìè ëàíàìè. Êîëè íàä³éøëà ïîâíà òåìðÿâà, âñå çàòèõëî.
146
147
Çáèòèé âîðîæèé ë³òàê
 ö³ëêîâèò³é òèø³ ùîðàç á³ëüøå áà÷èëàñü íåñàìîâèòà êðàñà, ïîâíà àïîêàë³ïòè÷íîãî çì³ñòó, íàñè÷åíà àòìîñôåðîþ ñòðàõ³òòÿ öüîãî ïîõîäó. Ïî îáîõ áîêàõ êîëîíè ãóñòî ïàëàõêîò³ëè ÿñí³ âîãí³ âîðîæèõ âîãíèù, í³áè î÷³ ïîòâîðè, ùî ÷èãàº. ×àñîì âèñòð³ëþâàëè äîãîðè ÷åðâîí³ é çåëåí³ âîðîæ³ ðàêåòè. Äî òîãî âì³øóâàâñÿ ñí³ï âîðîæîãî ïðîæåêòîðà ç áîêó Õèëü÷èöü. Âñå öå ðàçîì òâîðèëî íå øèðøèé çà 1 êì êîðèäîð. Ïî äîðîç³ äîïàëþâàëèñÿ íàø³ âîçè, âêàçóþ÷è, ùî öèì øëÿõîì ïðîéøëè ñüîãîäí³,
êîþ: Äî òðüîõ ðàç³â øòóêà. ß òëóìà÷èâ ñîá³ òèøó, ùî ïàíóâàëà ó âåëè÷åçí³é êîëîí³ òèì, ùî, ìàáóòü, óñ³ òàê ñàìî ðîçäóìóþòü ³ ïåðåæèâàþòü. ×àñ â³ä ÷àñó ïîðóøóâàëè òèøó âèãóêè: Ïàíöåð-ôàâñòè, âïåðåä! Ïðîòèòàíêîâ³ ãàðìàòè, âïåðåä! ³ ò. ä. Òîä³ áîêîì øâèäêî, ìàéæå áåç ãàëàñó ïîñòóïàëè ïîêëèêàí³ íàïåðåä. Çà Ïî÷àïè àæ äî Êíÿæîãî îõîðîíÿëî êîëîíó ê³ëüêà Òè´ð³â, ùî ïîñóâàëèñÿ âçàä ³ âïåðåä êîëîíè.
Ïðîðèâíèé â³ää³ë éäå âïåðåä
Òàíêè îõîðîíÿþòü ïðîðèâ
à ìîæå, ùå é ðàí³øå, òàê³ ñàì³, ÿê ìè. Ìèìîõ³òü íàñóâàëàñÿ äóìêà: ÿêà äîëÿ ñï³òêàëà ¿õ òà ÿêà ÷åêຠíàñ. ßê îêî ñÿãíå, çíà÷èâñÿ ãóñòèìè âîãíÿìè âîç³â, ùî äîïàëþâàëèñÿ, ãîñòèíåöü Ïî÷àïè-Áåëçåöü-Êðàñíå, òàê ñàìî, ÿê çà íàìè ãîð³â øëÿõ Á³ëèé Êàì³íü-Ïî÷àïè. Öüîãî âèäîâèùà ³ ðåôëåêñ³é, âèêëèêàíèõ íèì, ÿ íå çàáóäó äî ê³íöÿ äí³â. ͳáè íà åêðàí³, ïðîõîäèâ âåñü ÷àñ ìîãî æèòòÿ. Ïðèãàäàëèñÿ ïîä³áí³ ïåðåæèâàííÿ, êîëè ÿ ëåæàâ íåðóõîìî, ïîðàíåíèé, áåçïîì³÷íèé, îáåçêðîâëåíèé â îäí³é ç äîëèí äàëåêîãî ²ðàêó â ëèïí³ 1916 ð. Íàãàäàëàñÿ òåæ áåçíàä³éíà ñèòóàö³ÿ ï³ä Ðîãàòèíîì ó ëèïí³ 1920 ð. Çàê³í÷èëèñÿ ðîçäóìóâàííÿ ïðèïîâ³ä-
Çà ãîäèíó ïåðåä ï³âí³÷÷þ ÿ, ¿äó÷è âåðõè íà ÷îë³ ìî¿õ ñòà âîÿê³â, äîñÿãíóâ ãîëîâè êîëîíè, ùî ñïèíèëàñÿ ï³âê³ëîìåòðà â³ä Êíÿæîãî ïðè äàâí³øå âæå çðóéíîâàíèõ àæ äî çåìë³ áóäèíêàõ ô³ëüâàðêó. Òóò ñòîÿëè ëèøå äâ³ ìàëåíüê³ õàòèíêè íà êóðÿ÷³é í³æö³. Ïîá³÷ íèõ ñòîÿëî â íàéá³ëüøîìó ïîðÿäêó é ãîòîâîñò³ ê³ëüêàíàäöÿòü Òè´ð³â ³ç çàëîãàìè ³ êîëî öèõ ñîòíÿ ï³õîòè, ñêëàäåíà ïåðåâàæíî ç áàëò³éö³â. Âîíà ðîáèëà âðàæåííÿ âèíÿòêîâî äèñöèïë³íîâàíî¿ ³ áóëà â ñïðàâæí³é áîéîâ³é ãîòîâîñò³. Êîìàíäèð ñîòí³, áàëò³éñüêèé í³ìåöü, çÿñóâàâ ìåí³, ùî òóò øòàá Õ²²² êîðïóñó, êîìàíäèð íàøî¿ Äèâ³ç³¿ ³ êîìàíäèð áðèãàäè Òè´ð³â. ×åðåç ìàëèé áàãíèñòèé ïîò³÷îê, ùî ïðîïëèâàâ ï³ä êðóòèì
148
149
ñïàäîì ãîðáêà, ñòîÿâ íàøâèäêó çáóäîâàíèé ï³îíåðñüêèé ì³ñòîê. ×åðåç öåé ì³ñòîê ìàëà éòè ³ ïðîáèâàòèñü äàë³ êîëîíà øëÿõîì, ùî â³â ñïî÷àòêó íà çàõ³ä, ïàñîâèñüêàìè, ç ïîñòóïîâèì ñêðóòîì íà ï³âäåíü ÷åðåç ì³øàíèé ë³ñ. Ïî öåé á³ê ïîò³÷êà ñòîÿëè äâà Òè´ðè, à äåê³ëüêà ç íèõ íà ãîðáêó, çâåðíåí³ íà ï³âí³÷ ³ çàõ³ä. Ïåðåä òàíêàìè çäîâæ ãîðáêà ìàëè áóòè íîâ³ ñòàíîâèùà óäàðíèõ ãðóï. Áàëò³éñüêèé ñîòíèê ïîâ³äîìèâ ìåíå, ùî ïåðåä ñàìèì âå÷îðîì ïðèéøîâ ðàíåíèé óêðà¿íñüêèé ï³äñòàðøèíà â òîâàðèñòâ³ ê³ëüêîõ âîÿê³â, ùî â³äñòàâ â³ä á³ëüøî¿ ãðóïè óêðà¿íñüêèõ âîÿê³â, ÿêà ïðîáèëàñÿ ìèíóëî¿ íî÷³ êîëî ñåëà Õèëü÷èö³. Ìàáóòü, öÿ ñàìà ãðóïà âåëà ðàíêîì 21-ãî äâîãîäèííèé á³é íà ãîð³ ïðîòè Õèëü÷èöü ³, ìàáóòü, ïðîðâàëàñÿ. Ç ðîçïîâ³äåé ñåëÿí ³ âîÿê³â, ùî ïåðåõîâóâàëèñÿ ïîçàä Êíÿæîãî, âèõîäèëî, ùî â Êíÿæîìó, ìàáóòü, äâ³ âîðîæ³ ñîòí³. Îáñàäæåí³ é óçã³ðÿ íàä çàë³çíèöåþ. Íà ï³âí³÷, íà â³ääàë³ äî 2 êì., â êîð÷àõ áàãàòî ï³õîòè, ãðàíàòîìåò³â ³ ïðîòèòàíêîâèõ ãàðìàò. Íà çàõ³ä, ó â³ääàë³ äî 3 êì., çäîâæ ïîëüîâî¿ äîðîãè, â ë³ñ³ áàãàòî òàíê³â ³ ï³õîòè. Ïðè óñ³õ çàë³çíè÷èõ ïåðå¿çäàõ òàíêè. Ç öüîãî âèõîäèëî, ùî ë³ñèñòà ãîðà íà ï³âäåíü â³ä çàë³çíèö³ çàáåçïå÷åíà íàéñëàáøå ³ ùî òàì ïðîáèëèñÿ íåäîáèòêè êîðïóñó, ³ òî âèêëþ÷íî âíî÷³. Áàëò³ºöü áóâ ïåðåêîíàíèé, ùî áåçíàä³éíî áóëî á íàìàãàòèñÿ ïåðåéòè ç òàêîþ âåëèêîþ êîëîíîþ òàáîð³â ³ ìàñîþ ëþäåé äîëèíîþ, õî÷ áè é ç òàíêàìè, òèì á³ëüøå, ùî âîíè ìàéæå íå ìàëè çàïàñó ãàðìàòíèõ íàáî¿â. Àëå â³í ä³ñòàâ íàêàç ïðîáóâàòè ïåðåðâàòè ïåðñòåíü. ×àñ äî àòàêè, ïðîðèâó ïðèçíà÷åíî íà ðàíí³é ñâ³òàíîê, íà ñèãíàë ñâ³òëÿíèõ ðàêåò ç³ øòàáó, ùî ñòîÿâ â ê³ëüêàäåñÿòüîõ ìåòðàõ íà ãîðáêó. À ï³ñëÿ îòðèìàíèõ ³íôîðìàö³é ùå á³ëüøå óòâåðäèâñÿ â ïåðåêîíàíí³, ùî ç³ ñïðîá âèâåñòè ö³ëó êîëîíó í³÷îãî íå âèéäå, êð³ì âèíèùåííÿ ëþäåé. À íàâ³òü ÿêáè ìè ç âåëèêèìè âòðàòàìè ïðîáèëèñÿ, òî äàë³, â ðàéîí³ Çîëî÷åâà, ðåøòà âèãèíå àáî ïîïàäå â ïîëîí. Òîìó âæå íå øóêàâ á³ëüøå øòàáó, à ïîñàäèâ ñâî¿õ âîÿê³â çà ðóìîâèùàìè ô³ëüâàðêó, íåäàëåêî ìîñòó, ùîá ìàòè ñâîáîäó ðóõ³â çàëåæíî â³ä ñòàíîâèùà, ùî âèÿâèòüñÿ ðàíêîì. Òàê ³ ïîâ³äîìèâ ñâî¿õ âîÿê³â, ïîêàçóþ÷è ¿ì, êóäè ìàþòü ïðÿìóâàòè íà ì³é çíàê, êîëè ïî÷íåòüñÿ á³é àáî ðóõ êîëîíè, àáî ÿêáè ìåíå íå ñòàëî. Âîíè ìàëè ìèíàòè Êíÿæå çë³âà, à äî ñåëà íå âòÿãàòèñÿ. Çáèðàòèñÿ ï³ä ñàìîþ ãîðîþ, íà ï³âäåíü â³ä çàë³çíè÷îãî øëÿõó, à äàë³ âæå ä³ÿòè çã³äíî ç³ ñòàíîâèùåì, íå ÷åêàþ÷è âçàºìíî íà ñåáå, ïðÿìóþ÷è òóäè, äå âåðõè ìîæíà ëåãøå ïðîñêî÷èòè. Äî óêðà¿íñüêèõ ÷àñòèí êîëîíè ÿ ï³øîâ ç íàêàçîì äî ÿêîãî-íåáóäü ç óêðà¿íñüêèõ ñòàðøèí, ùîá, íå ÷åêàþ÷è í³ íà ùî,
âèñëàòè ÿêíàéá³ëüøå ëþäåé íà ï³âäåíü, â íàïðÿì³ ë³ñó, ìèíàþ÷è Êíÿæå çë³âà, äå ÷åêàòè â äîáðîìó ïðèêðèòò³ äíÿ ³ í³ â ÿêîìó ðàç³ íå âÿçàòèñÿ ç ðóõîì êîëîíè. Ìèíàëà 1-øà ãîäèíà íî÷³. Íåñïîä³âàíî çàãîð³âñÿ Òè´ð, ùî ñòîÿâ ïðàâîðó÷ ì³ñòêà, à îï³ñëÿ çàðàç äðóãèé, ùî ñòîÿâ á³ëüø íà ï³âí³÷. Íà öå, í³áè íà äàíèé çíàê, ïî÷àëàñÿ ïåêåëüíà ñòð³ëÿíèíà ç âîðîæèõ ë³í³é íàâêîëî Êíÿæîãî òà ç ñàìîãî ñåëà. Çàãðàëè êóëåìåòè, à âñå öå ïîêðèâ êðèê óðà. Òè´ðè, ùî ñòîÿëè â ë³í³¿, ï³øëè âïåðåä, à íàøà ï³õîòà çà íèìè, â³äáèâàþ÷è àòàêó. Ç Òè´ð³â áèëè ëèøå êóëåìåòè. Íå çíàòè, ç ÿêîãî áîêó òðåáà áóëî áîðîíèòèñÿ, áî ç óñ³õ áîê³â ñâèñò³ëè ãóñòî êóë³. Àëå öåé âîãîíü áóâ íåøê³äëèâèé, â³í ³øîâ ãîðîþ, à çà ï³âãîäèíè â³í ïîñëàá ³ êðèêè óðà ïðèïèíèëèñÿ. Âîðîãà â³äêèíóòî, ³ äî øòàáó ïðèâåäåíî òðüîõ ïîëîíåíèõ, ùî, ìàáóòü, ï³äïàëèëè ïåðø³ òàíêè. Íàòîì³ñòü â Êíÿæîìó ³ áëèçüêî íüîãî, êîëè ñóäèòè ïî îáàá³÷í³é ñòð³ëÿíèí³ ³ âèáóõàõ ãðàíàò, áîðîòüáà ïîñèëþâàëàñÿ. ³ä çàõîäó, ç áîêó ï³ëüíî¿ äîðîãè, êóäè çà ïëÿíîì ìàëà ïðÿìóâàòè íàøà êîëîíà, ÷óâñÿ ãóðê³ò ùîðàç á³ëüøî¿ ê³ëüêîñòè ìîòîð³â ìàáóòü, âîðîæèõ òàíê³â. Ùîéíî ïî÷èíàëî ñ³ð³òè, ÿê ÿ íàêàçàâ ñâî¿ì âîÿêàì â³äõîäèòè, òàê ÿê ïîïåðåäíüî çàïëÿíîâàíî.  íàø³é êîëîí³ çàïàëèëèñÿ, ìàáóòü, äåÿê³ ìàøèíè. Ñâ³òàëî ùîðàç á³ëüøå, ³ âîðîæèé âîãîíü çãóùóâàâñÿ. Ç íàïðÿìó ãîðè, íà ï³âäåíü â³ä çàë³çíèö³, ÷óòè áóëî çàâçÿòèé á³é, êóëåìåòíèé, ðóøíè÷íèé ³ ãàðìàòíèé âîãîíü ³ ÷àñ äî ÷àñó âèáóõè ïàíöåð-ôàâñò³â. Ùîðàç ÷àñò³øå áèëè âîðîæ³ ãðàíàòîìåòè ³ ÷àñîì ãàðìàòè. Ç çàõîäó ç-ïîì³æ ìðÿêè, ùî óñòóïàëà, âèñóâàëèñÿ êîíòóðè âîðîæèõ òàíê³â. Çâ³äòè ñòð³ëÿëè ãàðìàòè ïî íàø³é êîëîí³ ³ ïî òàíêàõ, ùî ñòîÿëè ñåðåä ãîðáêà. Òèì ÷àñîì äî àâòà êîìàíäèðà êîðïóñó ïðèâåäåíî ê³ëüêîõ ïîëîíåíèõ ç îäíèì êîìàíäèðîì, ÿêèé, ÿê íà ñîâºò³â, áóâ äóæå åëåãàíòíî îäÿãíåíèé, ìàáóòü, âèùèé ñòàðøèíà. Âñÿ ãðîìàäà òàíê³â ïîñóâàëàñÿ â íàïðÿì³ Êíÿæîãî, à â êîëîí³ ïîá³ëüøóâàëîñÿ çàì³øàííÿ. Çàòå â ñàìîìó Êíÿæîìó ³ íà ñõ³ä â³ä íüîãî âñå çàòèõëî, à ñêîðî é íàä Êíÿæèì çàïàíóâàâ ñïîê³é. Àëå âñå-òàêè íå ìîæíà áóëî çîð³ºíòóâàòèñÿ, ÿê çä³éñíþâàâñÿ ïëÿí êîìàíäóâàííÿ êîðïóñó ïðîðèâ íà çàõ³ä. ß õîò³â ÿêðàç ñ³ñòè íà êîíÿ ³ ïðÿìóâàòè çã³äíî ç ìî¿ì ïëÿíîì, êîëè ïîáà÷èâ êîìàíäèðà êîðïóñó, ùî ñòîÿâ ó àâò³, à íà ñòóïåí³ òîãî æ àâòà ãåí. Ôðàéòà´à, ùî âêàçóâàâ ðóêîþ íà ï³âäåíü ³ äóæå ãîëîñíî òà âèðàçíî âèãóêóâàâ. Ìàéíå êàìåðàäåí, àëëåñ íóð ä³çå ð³õòóí´! Ìàéíå ãåððåí, øíåëëåð, íóð ä³çå ð³õòóí´! Âñå, ÿê åëåêòðèçîâàíå, êèíóëîñÿ â ï³âäåííîìó íàïðÿì³ íà Êíÿæå. Âîðîæ³ ãðàíàòîìåòè ùîðàç á³ëüøå îáñèïàëè ç ï³âíî÷³ êîëîíó òà ö³ëå ïàñîâèñüêî àæ äî
150
151
Çíèùåíèé òàíê ïðîòèâíèêà
çàë³çíèö³. Íàä íàìè ïîÿâèâñÿ âîðîæèé ë³òàê, ÿêèé, îäíàê, íå ñòð³ëÿâ, áî, ìàáóòü, íå áóëî â³äñòàí³ ïîì³æ îáîìà ñòîðîíàìè. Ìèòòþ âñ³ âóëè÷êè Êíÿæîãî çàïîâíèëèñÿ ìàøèíàìè, çàïðÿãàìè, ï³õîòèíöÿìè, ê³íüìè é âåðøíèêàìè, ³ âñå öå ìóñ³ëî ñïèíèòèñÿ, áî òâåðäî¿ äîðîãè â íàïðÿì³ çàë³çíèö³ íå áóëî. Âåñü òåðåí öå ãðóçüê³ òîðôîâèùà, ïàñîâèñüêà ³ ñ³íîæàò³. Òóäè ïîñï³øàëè âðîçñèï ìàñè âîÿê³â, ïðÿìóþ÷è äî çàë³çíèö³. Ùîéíî çà çàë³çíèöåþ âîíè õîâàëèñÿ ïîì³æ âèñîêèì, íå ñêîøåíèì ùå, çá³ææÿì. Ïîò³ì ¿õ çàêðèâàâ çîâñ³ì ãóñòèé áó÷íÿê íà ãîð³. Âåñü òîé òåðåí áóâ ùîðàç ãóñò³øå îáñòð³ëþâàíèé âîãíåì ãðàíàòîìåò³â, ëåãêî¿ àðòèëå𳿠³ êóëåìåò³â, ñïðè÷èíÿþ÷è âåëèê³ âòðàòè ëþäåé.  Êíÿæîìó áóëî âæå â³äíîñíî òèõî, çà âèíÿòêîì îêðåìèõ ïîñòð³ë³â ç ï³ñòîëÿ, ÿêèìè ïðèêîðî÷óâàëè ñâî¿ ìóêè âàæêî ðàíåí³. ×àñ â³ä ÷àñó îäçèâàâñÿ ùå âîðîæèé êóëåìåò ç ãîðèùà, ñòð³ëÿþ÷è íà ï³âí³÷, íà ãîðáîê, äå âæå í³êîãî íå áóëî. Âóëè÷êè áóëè çàãà÷åí³ âîçàìè, ìàøèíàìè, ê³íñüêèìè òðóïàìè, à íàéá³ëüøå òðóïàìè âîÿê³â îáîõ ñòîð³í. Ïîäâ³ðÿ áóëè ïîâí³ ñâ³æèõ òðóï³â, îñîáëèâî ï³ä áóäèíêàìè, ïåðåâàæíî áîëüøåâèöüêèõ, à ÷àñîì ³ ñåëÿí. Ãðóçüêèé áàãíèñòèé ïîò³÷îê, ùî ïåðåá³ãàâ ï³âí.-çàõ³äí³ì êðàºì ñåëà, áóâ òåæ çàãà÷åíèé ïåðåâàæíî âîðîæèìè òðóïàìè. Ç ïîëîæåííÿ òðóï³â, ç ïîêèíóòî¿ çáðî¿ é ³íøèõ îçíàê ìîæíà áóëî 152
äîáà÷àòè, ÿê äðàìàòè÷íî âåëàñÿ òóò áîðîòüáà. Òóò, ìàáóòü, ñòîÿëà òâåðäà ³ ñò³éêà âîðîæà ÷àñòèíà. Ïåðåä ñàìèì ñåëîì äîãîðàëè äâà âîðîæ³ òàíêè ³ äâà Òè´ðè, à ç îäíîãî ùå ÷óòè áóëî ëþäñüêèé ñòîã³í. Ïåðåëàçè, ïàðêàíè, âñå áóëî ïîëàìàíå ãðàíàòàìè.  õàòàõ â³êíà ïîâèáèâàí³. Äðàáèíè íà ãîðèùà ïîâàëåí³ ³ ïîëàìàí³. Àëå í³ îäíà õàòà íå ãîð³ëà. Òðóï³â áóëî, ìàáóòü, êîëî 300, ïåðåâàæíî âîðîæèõ. Æèâèõ ìåøêàíö³â íå áóëî âèäíî, ìàáóòü, ïîâò³êàëè. Õóäîáè òåæ íå áà÷èëîñÿ. ß ïîäóìàâ, ÷îìó ÿ òàê ñïîê³éíèé ³ ÷îìó òàê äîâãî çàòðèìàâñÿ, ¿çäÿ÷è ïî ñåëó, í³áè ÷îãîñü øóêàþ÷è. Ìîæå, ÿ øóêàâ ì³ñöÿ, ùîá íàéâèã³äí³øå ïåðåñêî÷èòè áàãíèñòèé ïîò³÷îê, àëå, ìàáóòü, ÿ ï³äñâ³äîìî âè÷³êóâàâ, ùîá ïåðåñòàâ íàéá³ëüøèé âîãîíü ãðàíàòîìåò³â, ùî ÿêðàç ëåæàâ íà ïàñîâèñüêó. Ïîáà÷èâøè, ùî âîãîíü çìåíøóºòüñÿ, ÿ ïîäàâñÿ, ùî ê³íñüêèõ ñèë â íàïðÿì³ çàë³çíèö³. ϳñëÿ ï³âãîäèíè, à ìîæå é á³ëüøå, çàáîëî÷åíèé âêðàé, íà çàáîëî÷åíîìó êîí³, ç ïîâíèìè õàëÿâàìè ð³äêîãî áîëîòà, ÿ çóïèíèâñÿ êîëî çàë³çíèö³. Òóò áóëî äóæå êðóòî, ³ ê³ííî íå ìîæíà áóëî ç¿õàòè. ß øâèäêî çñ³â ³ ïóñòèâ êîíÿ, áî æ â³í êðàùå ç³éäå áåç âåðøíèêà. Êîëî çàë³çíèö³ áóëî òåæ áàãàòî òðóï³â, â á³ëüøîñò³ íàøèõ âîÿê³â. Âãîð³, íà çàõîä³, ÷óòè áóëî íåãóñòó ïåðåñòð³ëêó. Ïåðåéøîâøè çàë³çíèöþ, ÿ éøîâ óæå ãóñòèì çá³ææÿì. Îñÿãíóâøè êðàé ë³ñó, ÿ ³ ì³é ê³íü â³äïî÷èëè, òèì á³ëüøå, ùî òåïåð ïî÷èíàëàñÿ âàæêà äîðîãà äîãîðè ç íàõèëîì äî 45 ñòóïí³â çàÿ÷îþ ñòåæêîþ ÷åðåç äóæå ãóñòèé áó÷íÿê. ß îãëÿíóâ ÷åðåç äàëåêîâèä òåðåí, ùî ÿ éîãî ïåðåéøîâ, ïàñîâèñüêî ³ íàøó êîëîíó. Âîíà ñòîÿëà íåðóõîìî ³ ìàéæå íà ö³ë³é äîâæèí³ ãîð³ëà. Êîëî íå¿ âîðîã ùå íå ãîñïîäàðþâàâ. Çà ãîðáêîì áóëî âèäíî â õâèëèíàõ âèïàë³â âîðîæ³ ñòàíîâèùà ãðàíàòîìåò³â. Ç áîêó õàòîê íà êóðÿ÷èõ ëàïêàõ âèäíî áóëî äèì. Ìàáóòü, âîíè ãîð³ëè, ï³äïàëåí³ çàëîãàìè Òè´ð³â. Ïî ïàñîâèñüêàõ ³øëè, ïåðåâàæíî ïîâîë³, ðîçïîðîøåí³ âîÿêè, ìàáóòü, ðàíåí³ àáî äî êðàþ âèñíàæåí³.  ë³ñ³ ïðèñòàâàëè âîÿêè ³ ïðîñèëè äîçâîëó äîëó÷èòèñÿ, ùîá ³òè ðàçîì. ×àñ â³ä ÷àñó äîñÿãàëè é ñþäè ãàðìàòí³ íàáî¿ ³ ïîêàçóâàëèñÿ âèñîêî âîðîæ³ ðîçâ³äóâàëüí³ ë³òàêè. Àëå öå âæå íå ðîáèëî á³ëüøå âðàæåííÿ, ÿê ìóõà íà ëþäèíó. Òðåáà áóëî ïîïàñòè êîíÿ.
ϳîíåðè ... Ìè âàñ áóäóâàëè ö³ëó äîâãó äíèíó. Òåïåð âàñ êèäàºì çà îäíó õâèëèíó.
Êðèéñÿ! ˳òàê! Öå áóëà êîìàíäà îñòîðîãà ïîðó÷íèêà ï³îíåð³â. Ó êîìàíä³ çâó÷àëî ë³òàê, â ä³éñíîñò³ íàä êîíòóðàìè ë³ñó ïîÿâèëàñÿ åñêàäðà âîðîæèõ áîìáàðäóâàëüíèê³â. Çàãóðêîò³ëè ìîòîðè àâòîìàøèí, ùîá çàâ÷àñó ïåðåâåçòè ñâ³é âàíòàæ íà òîé á³ê ð³÷êè, äîêè íàøâèäêóðó÷ âèãîòîâëåíèé ì³ñò ùå áóâ ñïðîìîæíèé âèòðèìàòè ¿õí³é òÿãàð. Õâàëà Áîãó! íèøêîì ïîäÿêóâàâ ïîðó÷íèê, êîëè îñòàííº àâòî îïèíèëîñÿ íà ïðîòèëåæíîìó áåðåç³. Ùå õâèëèíà, ³ ïî÷óâñÿ ãð³çíèé ñâèñò ïàäàþ÷èõ áîìá. Ç ëîñêîòîì ëåò³ëè óëàìêè, à ð³÷êà áîëîòÿíèìè áðèçêàìè çàêðåñëþâàëà âåëèêå êîëî çíèùåííÿ. Ðîçñèïàí³ ïî ðîâàõ ï³îíåðè îáåðåæíî âèçèðàëè ç-ï³ä øîëîì³â çà çíèêàþ÷èì îñòàíí³ì áîìáàðäóâàëüíèêîì. Òà í³, öå æ íå ê³íåöü. Êîëîì âåðòàëèñÿ ³ ïðîäîâæóâàëè ñâîþ àòàêó. Ëåò³ëè ãðóøêè ïî ðîçñèïàíèõ ï³îíåðàõ ³ ïðîð³äæóâàëè ñîòíþ. Íåçàáàðîì âòèõëè âèáóõè áîìá, íå ÷óëîñÿ êëåêîòó ðîçðèâ³â çåí³òêè, ò³ëüêè â³äëàìêè øðàïíåë³ ç³ ñêàâóë³ííÿì ñïàäàëè íà çåìëþ. ßê äóìàºø, Ìàêñèìå, âæå ñêèíóëè óâåñü çàïàñ? Òà õ³áà! ×óºø ñâèñòîê? Àíó äî ðîáîòè! Ìàêñèì ³ Îëåêñà âèñòðèáíóëè ç ðîâà, ³ ùå äåñÿòêè òàêèõ, ÿê âîíè. Çíîâó çàìåòóøèëèñÿ ï³îíåðè, çíîâó âèðîñòàëè ñòîâïè, ³ ïîðàíåíèé ì³ñò îæèâàâ. Ñòóê³ò ìîëîò³â, âèãóêè êîìàíäè çì³øóâàëèñÿ ç ãðþêîòîì àâòîìàøèí, ùî íàïëèâàëè ç ï³âíî÷³, ùîá ïåðåïðàâèòèñÿ ÷åðåç ð³÷êó. Äîëÿ ¿õ óñ³õ ëåæàëà â ðóêàõ ï³îíåð³â. Ëèøå øâèäøå âèãîòîâèòè ì³ñò ³ ïåðåïóñòèòè âàëêó, ëèøå øâèäøå! ³ëüíèé! âèêðèêíóâ ñòàðøèíà ï³îíåð³â, ³ âàëêà ðóøèëà âïåðåä. 154
Çíîâó ëåòÿòü áîìáè, çíîâó, ìîâ òð³ñêè, ðîçñèïàþòüñÿ óëàìêè...
Ì. Ë.
Ïåðåâòîìëåí³ ï³îíåðè çðîøóâàëè áîëîòèñòîþ âîäîþ ñï³òí³ëå ÷îëî ³ íåñïîê³éíèì çîðîì ñòåæèëè ïî ãîëóáîìó íåá³, ÷è íå çÿâëÿòüñÿ çíîâó õèæàöüê³ ë³òàêè, íèùèòåë³ ¿õíüî¿ ãåðîéñüêî¿ ïðàö³. Íà îá𳿠çíîâó çàðèñóâàëèñÿ ÷îðí³ ïòàõè. Îò ³ ëåòÿòü! ×îðòîâ³ ñèíè! Ñòåæèëè ï³îíåðè çà áîëüøåâèöüêèìè ë³òàêàìè, ùî ñêîðî çáëèæàëèñÿ äî íèõ. Íå ïîì³÷àëîñÿ æàõó ïåðåä ñìåðòþ, âîíè òàê ÷àñòî äèâèëèñÿ ¿é ó â³÷³, ùî öå âæå ïåðåõîäèëî â àçàðòíó ãðó; ãîëîâíîþ äóìêîþ ó âñ³õ áóëî ÿêíàéñêîð³øå âèãîòîâëþâàòè ì³ñò ³ äîêàçàòè âîðîãîâ³, ùî â òîìó ¿õí³é âèãðàø. Ùî ïàäàþòü æåðòâè, öå ÿñíî, âîíî òàê ìóñèòü áóòè. Çíîâó ëåòÿòü áîìáè, çíîâó, ìîâ òð³ñêè, ðîçñèïàþòüñÿ óëàìêè, ³ ïîðàíåíà çåìëÿ âèêèäຠâãîðó øìàòêè ðîäþ÷îãî ´ðóíòó, çì³øàíîãî ç êðîâþ îáîðîíö³â. Ìàêñèì ñõîâàâñÿ â ïð³ðâ³ ì³æ êîð³ííÿì ðîçëîãî¿ äóáèíè ³ ñòèñêàâ ïÿñòóêè.  áëèçüêîìó ðîâ³ áóâ éîãî äðóã Îëåêñà, ùî íå äîá³ã äî ïð³ðâè. Âîíè çàâæäè âë³çàëè âäâîõ. Îëåêñî, â³äîçâèñÿ! ïåðåãóêóâàâñÿ Ìàêñèì, òà â öþ æ ìèòü îïîäàë³ê ñèïíóëî çåìëåþ â³ä ðîçðèâó áîìáè. Îëåêñî, â³äîçâèñÿ! ãóêàâ Ìàêñèì. Ó â³äïîâ³äü â³í ïî÷óâ ò³ëüêè ïðèãëóøåíèé ñòîã³í. Íåçâàæàþ÷è íà íåáåçïåêó, â³í âèñóíóâñÿ ç ïð³ðâè ³ ï³äïîâç äî íüîãî.  ðîâ³ ëåæàâ Îëåêñà, ³ ç íîãè éîìó ñò³êàëà êðîâ. Ìàêñèì øâèäêî îáâÿçàâ íîãó, ùîá ñòðèìàòè âèïëèâ êðîâè. ʳñòü ö³ëà, Îëåêñî, â³ä¿äåø íàéáëèæ÷èì òðàíñïîðòîì, ïîáà÷èø, óæå íå ñòàâèòèìåø ìîñòà, ïðàöþâàòèìó çà äâîõ. ×è ò³ëüêè çà äâîõ? Íàñ óæå òàê ìàëî. ×è áóäå êîìó? Íó, ìîæå, íå òàêîãî, àëå âñå æ òàêè ùå çìîæåø ïåðå¿õàòè. Îëåêñà ìàâ ïîðâàí³ ìÿçè. Êîëè âùóõëî, Ìàêñèì ïîí³ñ äðóãà ³ ïîêëàâ íà ïåðøó àâòîìàøèíó. Ìàêñèì ñïðàâä³ ïðàöþâàâ çà ê³ëüêîõ. ϳîíåð³â ìåíøàëî, ³ êîæíèé, ùî ëèøàâñÿ â æèâèõ, çíàâ, ùî íà íüîìó ëåæèòü òÿãàð ïðàö³ çà òèõ òîâàðèø³â, ùî âïàëè. Ñòàðøèíà âæå íå êîìàíäóâàâ, â³í ïðàöþâàâ ç íèìè ³ äèâèâñÿ, ÿê ñïðàâíî ³ ç íåëþäñüêèì çóñèëëÿì ìåòóøèëèñü íåäîáèòêè ï³îíåð³â; êîæíèé çíàâ ñâîº ä³ëî ³ êîæíèé á³ã äî íüîãî, íå ÷åêàþ÷è êîìàíäè. Âîíè çíàëè, ùî ì³ñò ìóñèòü ñòîÿòè, ³ äîêè æèâ³ âîíè íå ìîæóòü ïàäàòè ç ñèë. ³ëüíèé! ïî÷óâñÿ çíîâó ãîëîñ ñòàðøèíè. Ìàêñèì âèïðîñòàâ ñâî¿ çáîë³ë³ â³ä ïåðåâòîìè ïëå÷³ ³ ïîãëÿíóâ íà ïåðøó ìàøèíó, â ÿê³é íå òî ëåæàâ, íå òî ñèä³â ðàíåíèé Îëåêñà. Öå àâòî ñïðàâä³ ïåðøå â¿õàëî íà äîøêè ìîñòó. Îëåêñ³ â³í äðóæíüî ïîìàõàâ ðóêîþ. Äî Ìàêñèìà ï³ä³éøîâ ïîðó÷íèê. Íàñ ìàëî, äóæå ìàëî, àëå ìè äî íî÷³ âòðèìàºìî. ² òàê âîíî áóäå, ïàíå ïîðó÷íèêó. 156
*** Áàãðÿí³ëî ñîíöå, çáëèæàâñÿ âå÷³ð, êîëè îñòàíí³ ï³îíåðè ïîêèäàëè ì³ñò. Âîíè â³äõîäèëè ç îñòàíí³ìè îáîðîíöÿìè. Ìàêñèì ñòîÿâ á³ëÿ ðîçðèâíîãî àïàðàòó. Äîâãèé äðîòÿíèé ïðîâ³ä òÿãíóâñÿ äî ìîñòó. Ãîòîâî! çàêîìàíäóâàâ ïîðó÷íèê. Çà ê³ëüêà ñåêóíä ì³ñò âèëåò³â ó ïîâ³òðÿ. Ìè éîãî áóäóâàëè, àëå ò³ëüêè äëÿ ñåáå, ñêàçàâ ïîðó÷íèê ³ ïðèÿçíî ïîêëåïàâ Ìàêñèìà ïî ïëå÷³.
²âàí ÏÎËÞËßÕ, õîð. 1 ÓÄ
Íàçóñòð³÷ òàíêàì Ïðèéøëà õâèëèíà, ÷àñ ³òè äî áîþ, Ìóøó ñïîâíÿòè íàêàç...
äî íàñ êîë. àäþòàíò ïïîëê. Äåðíà, à òåïåð êîìàíäèð íå³ñíóþ÷î¿ âæå ðîçáèòî¿ ïîëêîâî¿ ñîòí³, ïîð. Âàéñ. Íàêàç â³ä êîìàíäèðà ïîëêó äëÿ ñîòí. Áðè´³äåðà. Íåãàéíî âèâåñòè êóð³íü ³ç çàéíÿòèõ ñòàíîâèù, ïåðåéòè øëÿõ ³ äàòè ï³äìîãó ÷àñòèíàì Âåðìàõòó, ÿê³ áîðîíÿòü äîñòóï äî Îëåñüêà. Íàêàç! Ñîòí. Áðè´³äåð ïåðåäຠíàêàç ñîòåííèì, ³ êóð³íü çàëèøຠñòàíîâèùà. Ïåðøèì â³äõîäèòü ³ç ñâîºþ ñîòíåþ ïîð. ¥åðìàí. Ìè áà÷èìî, ÿê â³í ï³äñóâàºòüñÿ ï³ä ãîðó, çà ÿêîþ êèïèòü íåóñòàííèé á³é. ϳäõîäèòü íà ãîðó, ùî çàñëîíÿº ïåðåä íàìè ïîëå áîþ. Ìè çà öåé ÷àñ ï³ä³éøëè ï³ä Õâàò³â, ùîá çâ³äò³ëÿ ï³ä³éòè íà íîâ³ ñòàíîâèùà ³ âêëþ÷èòèñÿ â á³é.
Ñåðåäà, 19 ëèïíÿ. Íà íåá³ ïîâèñëè îëèâÿí³ õìàðè.  ïîâ³òð³ â³ä÷óâàºòüñÿ ãðîçà é íåïåâí³ñòü. Ïîâ³ëüíî, âòîìëåí³ äâîäåííèì â³äáèâàííÿì áîëüøåâèöüêèõ àòàê, òÿãíó÷è çà ñîáîþ â³çêè ³ç ðàêåòàìè äî îôåíðîð³â, ñòóïàþòü ìî¿ ïðîòèòàíêîâ³ ñòð³ëüö³. Öå ïåðåäîâà îõîðîíà 2-ãî êóðåíÿ 29-ãî ïîëêó, ùî çà éîãî òâåðäó ïîñòàâó éîãî êîìàíäèð, ï³äïîëêîâíèê Äåðí, îòðèìàâ çàë³çíèé õðåñò 1-î¿ êëÿñè. Çë³âà íà îá𳿠äèìèòüñÿ äîãîðàþ÷èé çàìîê â ϳäã³ðöÿõ, ïðàâîðó÷ ³ ñïåðåäó ÷óòè âèáóõè ãðàíàò. Êîðîòêèé â³äïî÷èíîê â ßñåíåâ³, ³ õëîïö³ ìàðøóþòü ÷è, ðàäøå, êðîêóþòü äàë³. Íàïðÿì: Îëåñüêî. 23 êì çà ßñåíåâîì çóñòð³÷ຠïåðåäîâå çàáåçïå÷åííÿ ï³äïîëê. Äåðí ³ç ñâî¿ì ñòàðøèíîþ äëÿ äîðó÷åíü õîð. Îðòèíñüêèì ³ âêàçóº íà ïðèãîòîâàí³ çàçäàëåã³äü îêîïè, ÿê³ ìàâ áè çàéíÿòè 29-é ïîëê. Ïîâîë³ íàäõîäèòü 1-é êóð³íü ï³ä êîìàíäîþ ñîòí. Áðè´³äåðà, à çà íèì 2-é êóð³íü. Ñêîðî âèÿñíþºòüñÿ, ùî ïîëê íàñò³ëüêè ðîçáèòèé, ùî ìîæíà ç íüîãî ëåäâå ñêëå¿òè îäèí êóð³íü. Êîìàíäó íàä öèì êóðåíåì ïåðåáðàâ ñîòí. Áðè´³äåð. Êóð³íü çàéíÿâ ñòàíîâèùå íà ãîð³, ïðàâîðó÷ øëÿõó ÎëåñüêîÁðîäè. Ç çàëèøåíîãî íàìè ßñåíåâà ïðèéøëè ÷óòêè, ùî áîëüøåâèêè ï³äòÿãíóëè òàíêè. Áóäå, çíà÷èòü, ðîáîòà äëÿ òàíêîâèõ ëîâö³â. ²ç ö³ëîãî ïîëêó íåìà í³ îäíî¿ ïðîòèòàíêîâî¿ ãàðìàòè. Âñ³ âîíè ³ç ðîç³ðâàíèìè äóëàìè àáî çàìêàìè ëèøåí³ áîëüøåâèêàì. ªäèíå, ùî ëèøèëîñü, öå íàäùåðáëåí³ äâ³ ÷îòè îôåíðîð³â ï³ä ìîºþ êîìàíäîþ. Îãëÿäàþ ñòàíîâèùà. Ñêîðî ð³øàþñÿ íà ò. çâ. âèñóíåí³ âïåðåä ñòàíîâèùà íà ñõèë³ ãîðè. Öå îäíå, ùî äîö³ëüíå, õî÷ ³ íàéá³ëüøå ðèçèêîâàíå. Õëîïö³ âæå â ñòàíîâèùàõ. ×åêàºìî íà áîëüøåâèê³â ó âåëèê³é ÿì³ é êóðèìî öèãàðêè. Òóò ñîòí. Áðè´³äåð, õîð. ßðåìè÷, õîð. Ðóäàêåâè÷ ³ ÿ.  îäíîìó ìîìåíò³ ïðèá³ãàº
Òèì ÷àñîì ïðèá³ãຠçâÿçêîâèé â³ä êîìàíäèðà ïîëêó ç çàïèòîì, ÷îìó ö³ëèé êóð³íü çàëèøèâ ïîïåðåäí³ ñòàíîâèùà, êîëè íà ï³äìîãó ìàëà ï³òè ëèøå îäíà ñîòíÿ. Âèõîäèòü, ùî ïîð. Âàéñ íåâ³ðíî ïåðåäàâ íàêàç. Óêðà¿íöÿ íàïåâíî çà òàêå ðîçñòð³ëÿëè á. Ñîòí. Áðè´³äåð íàñòîþº, ùîá âåðòàòèñÿ íà ñòàð³ ñòàíîâèùà, àëå ÿ ïðîïîíóþ çàéíÿòè íîâ³ íà óðâèù³ ïîíàä øëÿõîì. Íàðåøò³ ñîòí. Áðè´³äåð äຠìåí³ íàêàç ç³áðàòè ëþäåé ³ â³ä³éòè íà ñòàðå ì³ñöå. Çá³ðêà. Êîðîòêèé íàêàç ³ â³äìàðø.
158
159
Ãîðÿòü õàòè
* Ïð³çâèùà éîãî íå ïàìÿòàþ. Çíàþ ëèøå, ùî â³í áóâ ó ìåíå ðàõóíêîâèì ï³äñòàðøèíîþ, à ïîò³ì äîáðîâ³ëüíî çãîëîñèâñÿ äî ë³í³¿.
ê³ëüêîñòè òàíê³â âèñóíåí³ íàéá³ëüøå âïåðåä ïðîïóñêàþòü ïåðø³ òàíêè ³ ñòð³ëÿþòü â îñòàíí³, ñåðåäí³ â ñåðåäí³õ, à îñòàíí³ â ïåðøèõ. ßñíî? ßñíî. ß ïîâåðíóâñÿ äî ïïîëê. Äåðíà. Òóò ñòîÿëà ãðóïà ñòàðøèí. Íà ãîð³ ïåðåä íàìè ñîòí. Àëëåðêàìïô íàìàãàâñÿ ïîâåñòè â ñòàíîâèùà ðîçïîðîøåíèõ ñòð³ëüö³â. ß çàÿâèâ Äåðíîâ³: ϳäïîëêîâíèêó, ìî¿ ëþäè â ñòàíîâèùàõ. ß ³äó äî ñîòí. Àëëåðêàìïôà. Äåðí ïîõèòàâ ãîëîâîþ. dz ìíîþ ï³øëè Îðòèíñüêèé ³ î. Ëåâåíåöü. Çà äåÿêèé ÷àñ ïîñï³øèëè é ³íø³. Âíèçó ëèøèâñÿ ëèøå àäþòàíò ijöå, õîð. ×ó÷êåâè÷ (ÿêèé ï³ñëÿ ðàíåííÿ ï³äïîëê. Äåðíà îáíÿâ êîìàíäó íàä ö³ëèì â³ää³ëîì) ³ õîð. Ðóäàêåâè÷. Öåé îñòàíí³é íåäàðîì çðàäæóâàâ óæå âåëèêó íåðâîçí³ñòü. Äðóãîãî äíÿ íåðâè íå âèòðèìàëè, ³ â³í çàñòð³ëèâñÿ. Çà äåÿêèé ÷àñ ñòð³ëüö³ ëåæàëè íà âêàçàíèõ ì³ñöÿõ ³ îêîïóâàëèñÿ. Ñîòí. Àëëåðêàìïô ïðèä³ëèâ êîæíîìó ñòàðøèí³ ì³ñöå ³ ïåâíó ê³ëüê³ñòü ñòð³ëüö³â. Î. Ëåâåíåöü õîäèâ â³ä îäíîãî ñòð³ëüöÿ äî äðóãîãî ³ äîäàâàâ äóõó.  íüîìó â³ä÷óâàâñÿ çàðàçîì ³ äóøïàñòèð ³ âîÿê. Äåñü êîëî 18-î¿ ãîä. ïîïîëóäí³ ïðèéøëà â³ñòêà ç çàä³â âîðîãà, ùî ïðîòè íàñ áîëüøåâèêè ñêîíöåíòðóâàëè 24 òàíêè òèïó Ò-34. Òðåáà áóëî ñïîä³âàòèñÿ àòàêè âæå íà ñâ³òàíêó. ͳ÷ áóëà ñïîê³éíà. Áóëî âèäíî, ùî áîëüøåâèêè ï³äòÿãàþòü ñèëè. Òà ïîïðè âñå íàñ çìîðèâ ñîí. Ðàíêîì ðîçáóäèëè íàñ ïîñòð³ëè. Áîëüøåâèêè ï³äñòóïèëè ï³ä êðàé ñåëà. Íàøà ï³õîòà â³äêðèëà ñêàæåíèé âîãîíü. Áîëüøåâèêè âòåêëè. Öå áóëè, ìàáóòü, ïåðø³ ñòåæ³. ß ïîãëÿíóâ íà ãîäèííèê: áóëà 7,30 ãîäèíà. Äåíü ìðÿ÷íèé. Áóëî ÷óòè ãóðê³ò ë³òàê³â. Ïðîë³òàþòü íàä íàìè äîñèòü íèçüêî. Êðóòÿòüñÿ íàä Îëåñüêîì ³ ïîâåðòàþòüñÿ çíîâó ïîíàä íàìè. Çà 2030 õâèëèí ä³ñòàºìî ñêàæåíèé âîãîíü àðòèëåð³¿. Áîëüøåâèêè ïåðåñòð³ëþþòü. Ïåðåïëóòàëè, ìàáóòü, ãîðáè. Êîëî ìåíå ñòî¿òü õîð. ßðåìè÷. Ñòàðèé âîÿêà íàâ³òü íå ëÿãຠíà çåìëþ. Õ³áà-ùî ÷àñîì êðèºòüñÿ çà ÿáëóíåþ. Àðòèëåð³ÿ ìîâêíå. Íà ãîäèííèêó 8,30. ×óòè çäàëåêó ãóðê³ò ìîòîð³â. Ãëóõèé, à ïîò³ì ùîðàç ãîëîñí³øèé. Ïðèêëàäàþ äî î÷åé äàëåêîâèä. Çà õâèëèíó ïîäàþ êîìàíäèðîâ³ çâÿçêîâèõ íàêàç: Âàñþíåöü! Øëÿõîì â íàøîìó íàïðÿì³ ¿äóòü äâà Ò-34. Öå ðîçâ³äêà, ¿õ òðåáà âïóñòèòè â íàø³ ñòàíîâèùà, ùîéíî òîä³ ñòð³ëÿòè. Íàêàç âîãíþ ïîäàþ ñàì ðóêîþ! Òàê! Íàêàç ïåðåäàíî çâÿçêîâèì, ö³ ÷îòîâîìó ïðè øëÿõó. Âîðîæ³ çàë³çí³ ïîòâîðè äîñèòü øâèäêî íàáëèæàþòüñÿ äî íàñ. Âæå â¿õà-
160
161
Ïî ê³ëüêàñîò ìåòð³â íàçóñòð³÷ íàì íàä¿çäÿòü ïïîëê. Äåðí, õîð. Îðòèíñüêèé, õîð. ×ó÷êåâè÷, õîð. î. Ëåâåíåöü ³ ñîòí. Àëëåðêàìïô. Âè êóäè, õîðóíæèé? Íà ñòàð³ ñòàíîâèùà... Çàï³çíî âæå!  î÷àõ êîìàíäèðà ïîì³òíèé â³ä÷àé, âè÷óâàþòüñÿ íîòêè çíåâ³ðè. Íå ï³çíî! Çàéìàéìî ñòàíîâèùà òóò, íà ãîð³. Íåãàéíî ìîæåìî îêîïàòèñÿ. ß ç îôåíðîðàìè áóäó áîðîíèòè øëÿõ ³ ïàñîâèñüêî ïåðåä ìîæëèâèì íàñòóïîì áîëüøåâèöüêèõ òàíê³â. ϳõîòà õàé çàéìຠãîðó. Öå òèì á³ëüøå äîö³ëüíå, ùî íà äðóã³é ãîð³ çà íàìè º òðè äåñÿòèñàíòèìåòðîâ³ ãàðìàòè. Äîáðå, êàæå ïïîëê. Äåðí. Ðîáèìî. Ñîòíèêó Àëëåðêàìïôå, âè ïåðåáèðàºòå êîìàíäóâàííÿ. Êîìàíäèð â³ä¿õàâ ê³ëüêàäåñÿòü ìåòð³â ó ñåëî ³ ïîêëèêàâ äî ñåáå ñòàðøèí. Çàëèøèëîñü ¿õ ³ç ö³ëîãî ïîëêó ëèøå äåñÿòü: õîð. î. Ëåâåíåöü, õîð. Îðòèíñüêèé, ×ó÷êåâè÷, Ðóäàêåâè÷, ßðåìè÷ ³ ÿ, ïîð. Âàéñ, ijöå òà ñîòí. Áðè´³äåð ³ Àëëåðêàìïô. Âæå îï³ñëÿ ïðèéøîâ ïîð. Äëÿáîãà, ÿêîìó íàëåæàëè ãàðìàòè. Êîëî íèõ ñèä³â íîâîâ³äêðèòèé ³ç ñâîºþ ïðîòèòàíêîâîþ 7,5 ãàðìàòîþ äåñ. Äèäåð÷óê. Ìî¿ ïàíîâå, ïî÷àâ êîìàíäèð, ñòàíîâèùå íåçâè÷àéíî ïîâàæíå. Ìè îòî÷åí³. Ñüîãîäí³ ïî÷èíຠíàñòóï ççîâí³ îäíà í³ìåöüêà òàíêîâà äèâ³ç³ÿ, ÿêà ìຠïðîðâàòè ïåðñòåíü ç áîêó Çîëî÷åâà. Öå ìîæå ñòàòèñÿ ùîéíî çàâòðà. Íàøå çàâäàííÿ: ìè ìóñèìî âèòðèìàòè íà íàøèõ ñòàíîâèùàõ äî çàâòðà (÷åòâåð, 20.07.) äî 12 ãîä. äíÿ. ßñíî? Òàê! Ïðîøó íà ñòàíîâèùà! ß â³ä³éøîâ äî ñâî¿õ òàíêîâèõ ëîâö³â ³ ïåðåâ³ðèâ ùå ðàç ê³ëüê³ñòü ðàêåò äî îôåíðîð³â òà ïîêàçàâ ñòàíîâèùå êîæí³é îáñëóç³. Îäíó ÷îòó ïîêëàâ çè´çà´îì ïî îáîõ áîêàõ øëÿõó, äðóãà çàìêíóëà ïåðå¿çä íà ïàñîâèñüêó. ˳âîðó÷ ³ ïðàâîðó÷ íàñ ãîðè, ÿê³ âèêëþ÷àþòü ìîæëèâ³ñòü àòàêè òàíê³â. Âèäàþ íàêàç: Îäèí ñêîðîñòð³ë, ñòàðøèé çâÿçêîâèé ³ç äâîìà ñâî¿ìè ëþäüìè çàéìàº ç³ ìíîþ ñòàíîâèùå íà ñõèë³ óðâèùà íàä øëÿõîì, äðóãèé ñêîðîñòð³ë ÿê ï³äìîãà ïðîòè ï³õîòè. Êîìàíäó íàä ïåðøîþ ÷îòîþ îá³éìຠäåñ. Í. Í.*, íàä äðóãîþ äåñ. Ôîðìà. Ñêîðîñòð³ëè ³ ñòð³ëüö³ ç ´âèíò³âêàìè ñòð³ëÿþòü ëèøå ïî ï³õîò³. Ëþäè Ôîðìè ïðèéìàþòü òàêó òàêòèêó: íà âèïàäîê ïåðå¿çäó øëÿõîì á³ëüøî¿
Ðîçáèòèé âîðîæèé Ò-34
ëè ïîì³æ íàø³ îôåíðîðè. Âîãîíü! ïîäàþ êîìàíäèðàì ÷îò. Ïîâ³òðÿ íàïîâíèëè ð³çê³ âèáóõè ïðîòèòàíêîâèõ ðàêåò. Îáèäâà òàíêè øâèäêî ïðî¿õàëè ïîïðè íàñ. Ïàíå ïîðó÷íèêó! Íå áåðå!! Äî ÷îðòà! çàêëÿâ ÿ ³ ïîá³ã äî ñòàíîâèù õëîïö³â. ³äáèðàþ â³ä îäíîãî ç íèõ îôåíðîð ³ çàðÿäæàþ ðàêåòîþ. Òèì ÷àñîì Ò-34 ï³ä¿õàëè ï³ä Îëåñüêî, ÿêå ëåæàëî ë³âîðó÷ çà íàìè, ïîñòð³ëÿëè äåùî ³ ïîâåðíóëè çíîâó â íàøîìó íàïðÿì³. Íå ñòð³ëÿòè! íàêàçóþ. Ïåðøèé ïðî¿õàâ çíîâ ïîïðè íàñ. Äðóãèé íàáëèçèâñÿ âæå äî íàøèõ ñòàíîâèù. Ñòð³ë ³ ñêàæåíèé âèáóõ.  îäíó ìèòü ³ç äðóãîãî òàíêà ëèøàºòüñÿ íà øëÿõó ïàëàþ÷à ïëÿìà ïàëüíîãî é ïîðîæíÿ, íåïîøêîäæåíà çàë³çíà áî÷êà.  ðîâàõ ï³õîòè ðîçëÿãàºòüñÿ êðèê ðàäîñòè. Ïîâåðòàþñÿ ç äîðîãè é óñì³õàþñÿ. Öå áóëî á ñïðàâä³ æàõëèâå: íîâà, ùå íå âèïðîáóâàíà çáðîÿ, ³ íå áåðå! Êîæíèé çíàº, ùî öå çíà÷èòü. Êèäàé ¿¿ äî ÷îðòà, à ñàì õ³áà äðàëà... À òàê óæå ³íàêøå ... Çäàëåêó çíîâó âæå ÷óòè ãóðê³ò ìîòîð³â. ß ïîãëÿíóâ ó äàëåêîâèä. Îãî, âæå ¿õ ¿äå á³ëüøå. Õî÷óòü, ìàáóòü, ïîìñòèòèñÿ çà âòðàòó. Îäèí, äâà, òðè... â³ñ³ì, äåâÿòü. Âàñþíåöü! Êîìàíäà òàêà 162
æ ñàìà, ÿê ³ íà ïî÷àòêó. Íà òàíêàõ ñèäèòü ï³õîòà. Ñêîðîñòð³ë ïåðøî¿ ÷îòè Ạòåæ. Íàêàç! Àòìîñôåðà äóæå íàïðóæåíà é íåðâîçíà. Àðòèëåð³ÿ ïî÷àëà çíîâó áèòè. Àëå öèì ðàçîì âæå ïî íàñ. Ïðîøó ïîð. ßðåìè÷à â³äêðèòè ðóøíè÷íèé ³ àâòîìàòíèé âîãîíü ïî ï³õîò³, ùî ñèäèòü íà òàíêàõ. ,,Ò-34 òåìïîì âãàíÿºòüñÿ â íàø³ ñòàíîâèùà. Âîãîíü! äàþ íàêàç. Âîãîíü ïî ï³õîò³! íàêàçóº ñâî¿ì õëîïöÿì ïîð. ßðåìè÷. Ïåðøèé òàíê ñòàâ ó ïîëóì¿ ³ çàãîðîäèâ äîðîãó ³íøèì. ²íø³ çóïèíèëèñÿ ÿêðàç â íàøèõ ë³í³ÿõ ³ â³äêðèëè ïî íàñ êóëåìåòíèé âîãîíü. Çàâÿçàëàñÿ ñêàæåíà ñòð³ëÿíèíà. Âèáóõ! Îäèí, äðóãèé... Öå çíîâ äâà âîðîæ³ òàíêè. ² ùå îäèí. Öå ðîáîòà Áó÷èíñüêîãî ³ Çàêàëè*. Ñëàâíî, Çàêàëà, êðè÷ó. Íà âèøêîë³ öå áóëà ñïðàâæíÿ çàêàëà, à òóò âæå äðóãîãî êðîïíóâ! Ñõèëÿþñÿ ïî ñâîãî ïàíöåðôàâñòà. Íàö³ëèâñÿ ³ çíîâ äåòîíàö³ÿ. Ïîö³ëèâ á³÷íèé áàê.  òàíêó â³äêðèëîñÿ â³êî, âèë³ç ÿêèéñü ÷åðâîíîàð쳺öü ³ ïî÷àâ âèïóñêàòè ïàëüíå. Éîãî ñïðàâèâ Âàñþíåöü ³ç øòóðìîâîãî àâòîìàòà 44. Çà õâèëèíó ³ öåé òàíê îõîïèëî ïîëóìÿ. ²ç äåâÿòè ïðîðâàëîñü âñüîãî ÷îòèðè. Òðè ³ç íèõ ï³ä¿õàëè ï³ä Îëåñüêî ³ â³äêðèëè ïî ì³ñòå÷êó ãàðìàòíèé âîãîíü. ×åòâåðòèé ïîïàâ ï³ä îáñòð³ë ïðîòèòàíêîâî¿ ãàðìàòè 7,5 äåñ. Ãðèáîâè÷à** ³ ï³ñëÿ äîâãîãî äâîáîþ, ïîøêîäæåíèé, ìóñ³â óò³êàòè.  ðîçãàð³ áîþ ìåíå ïîâ³äîìëåíî, ùî íà íàøîìó ïðàâîìó êðèë³ ïîÿâèâñÿ îäèí Ò-34. Òóäè íåãàéíî âèñëàíî äåñ. Ôîðìó ³ç îäíèì îôåíðîðîì. Çà äåÿêèé ÷àñ äåñ. Ôîðìà ïîâåðíóâñÿ ³ çãîëîñèâ, ùî òàíê çíèùåíî, àëå... íàøà ï³õîòà çàëèøèëà 10 õâèëèí òîìó ñâî¿ ñòàíîâèùà, à áîëüøåâèêè îáõîäÿòü íàñ çáîêó. Ìè ïîãëÿíóëè íà ãîäèííèêè: áóëî 12.15. Îò òî÷í³ ìè, òî÷í³, ñêàçàâ ÿ ç ³ðîí³ºþ ³ äàâ íàêàç â³äñòóïó â íàïðÿì³ ÿêîãîñü ñåëà. Ìè ³øëè îñòàíí³ìè ç ïîð. Âàéñîì ï³ä îáñòð³ëîì ìàêñèì³â. Ïî äîðîç³ çóñòð³ëè ùå ï³äñòàðøèíó ³ äâîõ ñòð³ëüö³â, ÿê³ ðîáèëè îäíîìó ðàíåíîìó ñòð³ëüöåâ³ ì ÷îòè ïåðåâÿçêó. Ìè âçÿëè ðàíåíèõ íà ïëàõòó ³ çàíåñëè â ñåëî. Âèÿâèëîñÿ, ùî â öüîìó ñåë³ áóâ ö³ëèé øòàá íàøî¿ äèâ³ç³¿. Íà ïîäâ³ð¿ * Êîæíèé îôåíðîð îáñëóãîâóâàëî äâîº ñòð³ëüö³â. ** Ãðèáîâè÷ áóâ âæå òîä³ ðàíåíèé ó íèæíþ ùåëåïó, îäíàê â³í íå
â³äñòóïèâ ³ ñòð³ëÿâ äàë³.
163
îäí³º¿ õàòè ìè çóñòð³ëè ìàéîðà Êàøíåðà, êîìàíäèðà äèâ³ç³éíî¿ ïðîòèòàíêîâî¿ çáðî¿. ß ïîâ³äîìèâ éîãî ïðî á³é. Êàøíåð âèñëóõàâ ìîâ÷êè é ïðîñòÿãíóâ ìåí³ ðóêó: Äÿêóþ ³ â³òàþ ç óñï³õîì. ß ïðî öå çàðàç ïîâ³äîìëþ êîìàíäèðà äèâ³ç³¿. Ñòð³ëÿíèíà é âèáóõè â ñóñ³äíüîìó Îëåñüêó ñòàâàëè ùîðàç ÷àñò³øèìè. Çà õâèëèíó, âçÿâøè îôåíðîð íà ïëå÷³, ç äâîìà õëîïöÿìè, ùî íåñëè 5 ðàêåò, ÿ ïåðåñêî÷èâ ïåðåëàç ³ ïîäàâñÿ ñàäàìè â íàïðÿì³ Îëåñüêà. Îäíèì ³ç íèõ áóâ, ìàáóòü, ìîëîäèé ãóöóë Øàðîáóð÷àê. Äâà ç òàíê³â, ùî ïðîðâàëèñÿ ï³ä Îëåñüêî, ï³øëè íà ã³ììåëüêîìàíäó. Òðåòüîãî íå çìîãëè äîê³í÷èòè, áî íàä¿õàëî ùå ñ³ì, à â³äîìî, ùî ïàëüöåì ìàêó íå âòðåø.
Ä-ð Ëþáîìèð ÎÐÒÈÍÑÜÊÈÉ, ïîðó÷íèê 1 ÓÄ
Ìè ïîâåðíåìîñü!
(ç â³éñüêîâîãî ùîäåííèêà) ß âåðíóñÿ, ìîÿ ìàòè, ÿê êàëèíà çàêâ³òå. Ïðèíåñó ÿ äî òâ õàòè ñîíöå âîë³ çîëîòå...
12.07.1944. Çàâäÿêè òàêòîâí³é ³íòåðâåíö³¿ ñîòí. Ïà볺âà é õîëîäíîêðîâíîñòè êóð³ííîãî ñîòí. Áðè´³äåðà çë³êâ³äîâàíî êîðîâÿ÷ó àôåðó, ùî çàãðîæóâàëà ïåðøîìó êóðåíåâ³ íåïðèºìíèìè íàñë³äêàìè äåõòî ãîâîðèâ âæå ïðî ïîëüîâ³ ñóäè. Éøëî ïðî õóäîáó ç Ñóõîäîë³â, ùî ¿¿ õîò³ëî çàðåêâ³ðóâàòè ó ñåëÿí í³ìåöüêå êîìàíäóâàííÿ Âåðìàõòó, ñïèðàþ÷èñÿ íà íàêàç ïðî íåäîïóùåííÿ æèâîãî ðåìàíåíòó â ðóêè áîëüøåâèê³â ³ åâàêóéîâàííÿ éîãî ç ïðèôðîíòîâî¿ ñìóãè. Ñåëÿíè ïðèãíàëè õóäîáó íà â³äòèíîê ²/29 (²-ãî êóðåíÿ 29-ãî ïîëêó ï³õîòè) ³ ïðîñèëè ó ñòð³ëüö³â äîïîìîãè. Õóäîáó ç³ãíàíî íà îäíî ì³ñöå, íåäàëåêî ñàìå ðîçáóäîâàíèõ ñòàíîâèù, ³ ñòð³ëüö³ çàïåâíèëè ñåëÿí, ùî íå â³ääàäóòü ¿¿ í³ìöÿì. Íà ùàñòÿ, ñê³í÷èëîñÿ ãîñòðîþ ñóïåðå÷êîþ ì³æ ñòð³ëüöÿìè ³ âåðìàõò³âöÿìè â÷àñíî ïîâ³äîìëåíèé êóð³ííèé ³ ñîòíèê Ïà볿â ïîëàãîäèëè ñïðàâó. 15.07. ß ñóïðîâîäæóþ ïîëêîâíèêà ïðè ïåðåãëÿä³ ðîçáóäîâàíèõ ñòàíîâèù ó äðóãîìó êóðåí³ (Ãà¿ Äóáåöüê³ ñòàâ ó Ïîíèêâ³). Ñòàíîâèùà ñîë³äíî ðîçáóäîâàí³, áóíêåðè âèëîæåí³ ãðóáèìè áàëêàìè, ñîòí³ ïðàöþþòü äàë³ íàä óë³ïøåííÿì ³ ïîãëèáëåííÿì ðîâ³â. 16.07. ʳëüêà áîëüøåâèöüêèõ ë³òàê³â îáêèäàëè ëåãêèìè áîìáàìè é îáñòð³ëÿëè ëàíè çá³ææÿ, ÿêèõ 2 êì çà ãîëîâíîþ áîéîâîþ ë³í³ºþ ²²/29 (2-ãî êóðåíÿ 29-ãî ïîëêó ï³õîòè). ͳÿêèõ æåðòâ. ͳìåöüê³ ÷àñòèíè â³äñòóïàþòü ç Áðîä³â ³ çàëèøàþòü ñòàíîâèùà íà çàõ³ä â³ä øîñå, öåáòî ñòàíîâèùà ²/29 [Ðèìñüê³ öèôðè ïåðåä ðèñêîþ (/) îçíà÷àþòü êóðåí³ (áàòàëüéîíè), à àðàáñüê³ ñîòí³. Öèôðè ï³ñëÿ ðèñêè îçíà÷àþòü ïîëêè. Íàïð.: ²/29=ïåðøèé 165
êóð³íü 29 ïîëêà, 5/30=ïÿòà ñîòíÿ 30 ïîëêà. Ðåä.], çíà÷èòü, íàøà 5 ñîòíÿ ²²/29 ïîð. Ðóäè÷åâà ñòàíîâèòèìå ë³âå êðèëî Äèâ³ç³¿. Âíî÷³ ç 16 íà 17.07 ïåðåõîäèòü ²/29 íà íîâ³ ñòàíîâèùà: ë³ñ ïðîòè ñåëà Ïîíèêâà. Âäåíü 30 ïîëê çì³íÿº ñòàíîâèùå òèì, ùî ïåðåõîäèòü äàë³ ïðàâîðó÷ â³ä 31 ïîëêó íàøîãî ïðàâîãî ñóñ³äà. Ïðè çì³í³ ïîëê çàçíຠçíà÷íèõ âòðàò. ͳ÷îãî òî÷íîãî íå çíàºìî. ª â³ñòêà, ùî çãèíóâ, âëó÷åíèé ó ñåðöå, ïîð. ²ãîð Ïîñï³ëîâñüêèé. ³í áóâ êëÿñè÷íèì âò³ëåííÿì êîçàöüêî¿ âäà÷³; ÿêùî ïðàâäà, ùî çãèíóâ, òîä³ ìàâ ñìåðòü, ïðî ÿêó íå ðàç ìð³ÿâ ³ ãîâîðèâ: Ó ïîë³ é ïðîñòî â ñåðöå. 17.07. Äîâ³äóºìîñü ðàíî, ùî ïîð. ²ãîð Ïîñï³ëîâñüêèé âáèòèé, ïîð. Ìàëåöüêèé âàæêî ðàíåíèé. ²/29 îáñàäèâ ïðèçíà÷åí³ ñòàíîâèùà é ðîçáóäîâóº ãîëîâíó áîéîâó ë³í³þ. Íàñòóï áîëüøåâèê³â íà ë³âå êðèëî 5/29 â³äáèòèé. Áîëüøåâèöüêà àðòèëåð³ÿ ³ êàòþø³ îáñòð³ëþþòü ñòàíîâèùà ²²/29. Î 20-ò³é ãîä. ïîâ³äîìëÿº ²²/29 ïðî áîëüøåâèöüêèé íàñòóï â ñèë³ êóðåíÿ íà 5/29. Ãîä³ ñïîëó÷èòèñÿ òåëåôîíîì ç 5/29. Ïåðåðâàíà ñïîëóêà é äî ²²/29. Íà äîðó÷åííÿ ïîëêîâíèêà ÿ ¿äó íà â³äòèíîê 5/29. Ãîäèíà 22.30. Íà ïåðåâÿçóâàëüíîìó ïóíêò³ çóñòð³÷àþ ä-ð Êîöþáó (ç Çîëî÷åâà), ùî ñàìå ïåðåâîçèòü ðàíåíèõ, â³ä ÿêèõ ÿ äîâ³äóþñÿ ïðî áîëüøåâèöüêèé ïðîðèâ ³ ïðîòèíàñòóï, ùî â³äêèíóâ áîëüøåâèê³â íà âèõ³äí³ ïîçèö³¿. Ñòð³ëüö³ ç çàõîïëåííÿì îïîâ³äàþòü ïðî â³äâàãó é áåçñòðàøí³ñòü ïîð. Ðóäè÷åâà, ùî, íåçâàæàþ÷è íà ïîðàíåííÿ, ñåðåä ãðàäó êóëü ³ áåçïåðåðâíèõ âèáóõ³â ãðàíàò, ç³ðâàâ ñòð³ëüö³â äî ïðîòèíàñòóïó é î÷èñòèâ ïîëå áîþ ç áîëüøåâèöüêîãî âëîìó. Äåñü á³ëÿ ï³âíî÷³ ïðèíîñÿòü ðàíåíîãî ïîð. Ðóäè÷åâà é ùå ê³ëüêîõ ñòð³ëüö³â. ³òàþñÿ ç íèì. ³í, ÿê çàâæäè, ñïîê³éíèé, ñòàðàºòüñÿ óñì³õíóòèñÿ, òà ÿêîñü íå âèõîäèòü. Ñàìå ä³ñòàâ çàñòðèê ³ ëåæèòü íà ïðè÷³. Ïðîéäå, êàæå. Ñîòíþ ïåðåäàâ õîð. ¥. Ïîâ³äîìòå ïîëê ïðî î÷èùåííÿ ë³í³¿. ϳäñòàðøèíà çâÿçêó ïîâ³äîìëÿº ïðî íàïðàâó ë³í³¿. ß ñïîëó÷àþñÿ ç ïîëêîâíèêîì ³ ïîâ³äîìëÿþ éîãî ïðî ïî䳿 â òåðåí³ 5/29. Ïðîñèòü ìåíå ïîçäîðîâèòè ïîð. Ð. é âåðòàòè. Âæå ñâ³òàº, ÿê ìè íàáëèæàºìîñÿ äî ßñåíåâà.
Ïàëàþòü ñòð³õè...
18.07. Âåðíóâøèñü ðàíêîì íà êâàðòèðó, ÿ çàñòàþ ãîñòÿ. Ïðè¿õàëà ìîÿ ñåñòðà. Íàéá³ëüø íåâ³äïîâ³äíèé ÷àñ íà â³çèòè. Äî òîãî ùå ÿ ñàìå äîâ³äàâñÿ â øòàá³ â³ä àäþòàíòà, ùî äàë³ íà ï³âíî÷³ â³ä íàñ âäàâñÿ áîëüøåâèêàì âåëèêèé ïðîðèâ òàíêîâèõ ÷àñòèí, ³ òðåáà ðàõóâàòèñÿ ç îòî÷åííÿì öå, î÷åâèäíî, ñòðîãî òàºìíî. ͳÿê íå ìîæó çðîçóì³òè òèõ í³÷íèõ â³äâ³äèí, ùîéíî
ç ðîçìîâè äîâ³äóþñÿ ïðî ïðè÷èíè. Ñåðåä êîëà ¿¿ çíàéîìèõ ñòóäåíò³â ¥åñòàïî ïðîâåëî àðåøòè, ä³ñòàëî â ðóêè áàãàòî êîìïðîì³òóþ÷îãî ìàòåð³ÿëó, ùî îáòÿæóº ³ ¿¿, òîìó, íå íàäóìóþ÷èñÿ, ïðè¿õàëà äî ìåíå. Íà æàëü, ÿ íå ìîæó, ç îãëÿäó íà ñèòóàö³þ, äîâøå ¿¿ çàòðèìàòè é ùå òîãî ñàìîãî ïîëóäíÿ â³äñèëàþ ô³ðìàíêîþ äî Îæèäîâà. ³äïðàâèâøè ãîñòþ, éäó äî øòàáó.  ïîëêîâ³é êâàðòèð³ ñàìå òåëåôîíóº ïîëêîâíèê ç êóð³ííèì ²²/29. Çë³, âèäíî, â³ñòêè, áî îáëè÷÷ÿ éîìó íàá³ãຠêðîâþ ³ ïîâí³ ð³øó÷îñòè ñòàëåâ³ î÷³ áëèñêàþòü çë³ñòþ. Íåãàéíî ïðîâåñòè ïðîòèíàñòóï ³ ïîâ³äîìèòè ïðî âèêîíàííÿ íàêàçó, ãîâîðèòü ï³äíåñåíèì ãîëîñîì. Âèäíî, ùî ðîçìîâåöü ïî äðóã³é ñòîðîí³ ðîáèòü ÿê³ñü êðèòè÷í³ çàââàãè, áî ðóêîþ ïî÷èíຠçàïåðå÷ëèâî ìàõàòè, êðè÷èòü ãîëîñíî áåç îãëÿäó íà âòðàòè é êèäຠñëóõàâêó. Îòæå, ìî¿ ïàíîâå, çâåðòàºòüñÿ äî àäþòàíòà é äî ìåíå, áîëüøåâèêàì óäàâñÿ ïðîðèâ íà â³äòèíêó ²/29, âáèëè êëèí ì³æ ² ³ ²² êóðåíÿìè. ß ñàìå äàâ íàêàç äî ïðîòèíàñòóïó é äóæå õîò³â áè, ùîá âè îáîº çàðàç ïî¿õàëè äî ñîòí. Àëëåðêàìïôà (êóð³ííèé ²²/29). ijñòàíüòåñü òóäè ÷åðåç ²/29, áî äîðîãà íà Ãà¿ Äóáåöüê³ ï³ä âîðîæèì îáñòð³ëîì, ³ âäåíü ãîä³ òóäè ¿õàòè. Ñòóê çàïÿòê³â, çáðîÿ, àìóí³ö³ÿ, äâîº ï³äñòàðøèí ç íàìè, ³ ìè âæå ì÷èìî àâòîì ïî âèáîÿõ ïîëüîâî¿ äîðîãè â íàïðÿì³ ñåëà Îæè-
166
167
ä³â. Íå äî¿æäæàþ÷è äî ñåëà, çàëèøàºìî â³ç, çàìàñêîâàíèé ó ïðèäîðîæíèõ êóùàõ, à ñàì³ ðîâîì ï³äñóâàºìîñÿ äî çàãîðîäè, äå ì³ñòèòüñÿ êîìàíäíèé ïóíêò 2/29 ïîð. Ãåðìàíà (Îðëèêà). Íà ôðîíò³ ÷óòè çâè÷àéíó ïåðåñòð³ëêó, äåñü ó ë³ñ³ âèâîäÿòü ñâî¿ áàäüîð³ ìåëî䳿 ñêîðîñòð³ëè 42. ¯ì â³äïîâ³äàþòü çâ³ëüíà Ìàêñèìè.  ïîëîâèí³ äîðîãè äî êîìàíäíîãî ïóíêòó çðèâàºòüñÿ ñèëüíèé ãðàíàòîìåòíèé âîãîíü. ³í óñå ñèëüí³øàº, ³ ñêîðî ïåðåä íàøèìè î÷èìà çíèêຠõàòà é ñàä, à ëèøàþòüñÿ ò³ëüêè êëóáè äèìó â³ä âèáóõó íàáî¿â. Ïðîëåæàâøè äîáðèõ 10 õâèëèí, ïðîñóâàºìîñÿ äàë³ é âðåøò³ äîñÿãàºìî ñòàíîâèùà 2/29. Ïîð. Îðëèê âåðòຠñàìå ç ë³âîãî êðèëà ñîòí³ â ë³ñ³. Ó ñóñ³äà (3/29) âäåðëèñÿ áîëüøåâèêè, º áàãàòî âòðàò. Ïîð. ˳ùèíñüêèé Ìèõàéëî, ìàáóòü, óòðàòèâ ðóêó. Áîëüøåâèê³â, ÿê ñàðàí÷³, çäàºòüñÿ íåìà ê³íöÿ ¿õí³ì ëàâàì, ³ õî÷ âîíè ìàþòü âäåñÿòåðî á³ëüø³ âòðàòè, í³æ ìè, òà í³÷îãî íå â䳺ø. Âæå º íîâ³ ñèëè é íîâå óðà, íåíà÷å âåëèêèé âàëåöü, ñóíå ¿õíÿ àðì³ÿ. Áåç ñâ³æèõ ñèë ãîä³ äóìàòè ïðî óñï³øíèé ïðîòèíàñòóï. Òèì á³ëüøå, ùî òåïåð âæå º äâà âëîìè íà ë³í³¿ ²²/29 ³ ²/29, êîëî 3/29.  ò³é ñèòóàö³¿ ð³øàºìî, ùî àäþòàíò âåðíå äî ïîëêîâíèêà é ïåðåäàñòü éîìó òî÷íèé çâ³ò ïðî ñòàíîâèùå, à ÿ ï³äó äî øòàáó ²/29 ïîðîçóì³òèñÿ ç ñîòí. Áðè´³äåðîì ïðî ìîæëèâèé ïðîòèíàñòóï. Íà âèñîò³ 3/29 ñòð³÷àþ êóð³ííîãî ñîòí. Áðè´³äåðà. ³í êàæå, ùî éîãî âãíàëè áîëüøåâèêè â ë³í³þ ²²/29. Çàãðîæóº îòî÷åííÿ ²/29, à ãîëîâíî ÷îò³ òÿæêèõ ïðîòèòàíêîâèõ ãàðìàò ó äîëèí³, ïðàâîðó÷ â³ä 2/29. Òîìó â³äñòóï íà íîâó ë³í³þ, ÿêèõ 3 êì., êîíå÷íèé. Ïðîñèòü ìåíå ÿêíàéñêîðøå ¿õàòè äî øòàáó é ïîâ³äîìèòè ïðî öå ïîëêîâíèêà. Òåëåôîíí³ ñïîëóêè ïîïåðåðèâàí³. Ñàì ³äå äîïèëüíóâàòè â³äñòóïó é çàáðàííÿ ðàíåíèõ. ϳä íåñàìîâèòèé ñòîã³í êàòþø ³ àðòèëåð³éñüêîãî âîãíþ ÿ ¿äó àâòîì, íà ÿê³ì ïîâíî ðàíåíèõ, äî øòàáó ïîëêó â ßñåíåâ³.  øòàá³ ñàìå ê³í÷àºòüñÿ íàðàäà ïîëêîâèõ êîìàíäèð³â ç ãåíåðàëîì. Ïðèñóòí³é ³ êîìàíäèð òÿæêîãî â³ää³ëó àðòèëå𳿠ìàéîð Ïà볺íêî. Ïîëêîâíèê êàæå ìåí³ êîðîòêî ïåðåïîâ³ñòè ïðî ïî䳿 â ²/29. Àòìîñôåðà ïîâàæíà, à òî é ãí³òþ÷à. Âñ³ ïðèñóòí³ âæå çíàþòü, ùî íàâêîëî í³ìåöüêèõ ³ íàøî¿ Äèâ³ç³¿ ê³ëüöå çàìêíåíå, é ïåðñïåêòèâè íå íàäòî ðîæåâ³. Ïî âè¿çä³ ãåíåðàëà é êîìàíäèð³â ïîëê³â ïîëêîâíèê çÿñîâóº íàì ñòàíîâèùå. Äî øîñòî¿ çàâòð³øíüîãî ðàíêó ìàºìî îáñàäèòè ë³í³þ ϳäã³ðö³-Çàã³ðö³. Àäþòàíò ïèøå íàêàç äî êóðåí³â, ÿ ìð³þ ïðî ãîäèíó ñíó, àëå áà÷ó, ùî ò³ëüêè íà ìð³ÿõ ³ ñê³í÷èòüñÿ. Á³ëüøå í³æ äâ³ ãîäèíè íåìà í³ÿêî¿ ñïîëóêè ç ²²/29. Âæå ï³âí³÷, à êîìàíäèð ²² êóðåíÿ ùå íå çíຠïðî íîâå ïðèçíà÷åííÿ ³ ïðî â³äñòóï íà ë³í³þ ϳäã³ðö³-Çàã³ðö³. Ìåí³ íå ëèøàºòüñÿ í³÷îãî ³íøîãî, ÿê ñ³ñòè íà ìàøèíó é ¿õàòè â íàïðÿì³ Ãà¿â Äóáåöüêèõ.
19.07. Âè¿õàâ î 0.30 ³ ò³ëüêè ç òðóäîì òà çàâäÿêè âïðàâíîñò³ øîôåðà Ñàìáîðà (ïð³çâèùå ñòð³ëüöÿ ç Òåðíîïîëÿ) ïðîòèñíóâñÿ ÷åðåç çàâàëåíèé â³äñòóïàþ÷èìè ÷àñòèíàìè 31 ïîëêó ßñåí³â ³ îïèíèâñÿ íà øîñå Äóáº-Áðîäè. ¯äåìî ïîâîë³, ðîçãëÿäàþ÷èñÿ íà áîêè. Âëàñòèâî, ùå äåñü íà âèñîò³ Ãà¿â Äóáåöüêèõ ïîâèíí³ áóòè çàäí³ â³ää³ëè ñóñ³äíüî¿ âåðìàõò³âñüêî¿ äèâ³ç³¿, àëå Áîã éîãî çíàº. Çâåðòàºìî ç øîñå íà ïîëüîâó äîðîãó. Äîâêðóã òèøà, íåìîâ áè é â³éíè íå áóëî. Ò³ëüêè äåñü òàì äàëåêî, â³ä Áðîä³â, ÷óòè áåçïåðåðâíèé øóì ìîòîð³â. Íàòðàïëÿºìî íà ÷îòó 5/29. Ñàìå ðîçâ³äàëèñÿ, ùî î 4-³é ãîä. â³äñòóï, çíà÷èòü, çà öåé ÷àñ ïîëê ä³ñòàâ ïîâ³äîìëåííÿ ç ²²/29, ³ íàêàç ï³øîâ óæå ïî ñîòíÿõ. ß âåðòàþ äî ßñåíåâà ñâ³òàíêîì. Ñàìå ïðî¿æäæຠáàòåð³ÿ íàøîãî 14 àðòèëåð³éñüêîãî ïîëêó.  øòàá³ ïîëêó âñå ñïàêîâàíå é ãîòîâå äî âèñòóïó. Ò³ëüêè ÷îòà çâÿçêó ìຠùå ñâîº øàòðî. Âîíè ïðàöþâàòèìóòü äî îñòàííüî¿ õâèëèíè. ß çàõîäæó äî ïîëêîâíèêà, é ìè çàðàç æå â³ä¿æäæàºìî â íàïðÿì³ ðîçäîð³ææÿ ϳäã³ðö³-Çàã³ðö³. ß íå ìàâ íàâ³òü ÷àñó ðîçïðîùàòèñÿ ç ìî¿ìè ãîñïîäàðÿìè. Ïîíàä 24 ãîäèí íå áóâ íà êâàðòèð³. Ðå÷àìè é êîíåì çàîï³êóâàâñÿ ÷óðà. Ïåðøèé ì³ñòîê çà ßñåíåâîì ó íàïðÿì³ Ï³äã³ðåöü ñàìå çàê³í÷èëè ï³äì³íîâóâàòè çà ï³âãîäèíè â³í âèëåò³â ó ïîâ³òðÿ. Êîëî öåðêâè â Çàã³ðöÿõ ÷åêຠâæå íàñ ìîëîäåíüêèé í³ìåöüêèé ï³äïîðó÷íèê,
168
169
Òðîñè ó â³äñòóï³
òàê ³ âèäíî, ùî éîìó ñï³øíî. Ïîêàçóº íà êàðò³ ñòàíîâèùà, ùî ¿õ â³í çàéìàâ â³ä â÷îðàøíüîãî âå÷îðà, ÿê äðóãó ë³í³þ, ³ â³ääàëÿºòüñÿ. Ðîçãëÿäàºìîñÿ ç ïîëêîâíèêîì í³ÿêèõ ñòàíîâèù íåìàº, êîëè íå çâàæàòè íà äâ³ ÿìè, ùî ¿õ, ìàáóòü, âèêîïàâ ùå ãîñïîäàð íà çèì³âëþ áóëüáè. Àëå ãîä³ é äèâóâàòèñÿ, íàø³ ïîïåðåäíèêè áóëè òóò âñüîãî 12 ãîäèí, à ëþäè ¿õ òåæ âèñíàæåí³ é õîò³ëè ïîñïàòè. Ïðèõîäèòü êóð³ííèé ²/29 ñîòí. Áðè´³äåð, éîãî êóð³íü ïðîéøîâ òóò ùå âíî÷³. Ñòóä³þºìî êàðòó é ïîëêîâíèê ïðèä³ëÿº â³äòèíîê ñîòíèêîâè Áðè´³äåðîâè ç ²-ãî êóðåíÿ 29 ïîëêó. Ùå íå äîê³í÷èâ ïîêàçóâàòè íà êàðò³, êîëè íàãëî ðîçí³ññÿ êðèê â³ä øîñå: òàíêè! Ãîëèì îêîì äèâèìîñÿ â á³ê ßñåíåâà. Áîëüøåâèöüê³ òàíêè â¿õàëè â îñòàíí³ ðÿäè ìàðøóþ÷î¿ êîëîíè ²²/29. Íà ãîðá³ êîëî ßñåíåâà âèäíî á³ëÿ 10 òàíê³â, áþòü ïî øîñå é ïî â³äñòóïàþ÷³ì äðóã³ì êóðåí³. Ìîâ ðî¿ áäæ³ë, ðîçñèïàºòüñÿ ïî ãîðáàõ ßñåíåâà áîëüøåâèöüêà ï³õîòà. Ïîâ³òðÿ íàïîâíåíå ðîçðèâàìè íàáî¿â ãàðìàòîê áîëüøåâèöüêèõ òàíê³â ³ øóìîì ìîòîð³â, ùî ¿äóòü â³ä Äóáÿ ³ çíèêàþòü çà õàòàìè ßñåíåâà.  ßñåíåâ³ ãîðèòü õàòà, à ìîæå é á³ëüøå, âñå íîâ³ òàíêè çàâåðòàþòü ç øîñå â ñåëî. Ñòî¿ìî áåçðàäí³ é îáñåðâóºìî, ÿê âîðîã ï³äòÿãຠñâî¿ ñèëè, ùîá ïîò³ì âäàðèòè ïî íàñ. Áî ùî æ ìè ìîæåìî çðîáèòè, íàñòóïàòè íà òàíêè ç ðóøíèöÿìè? Òóò òðåáà á ëåòóíñòâà, à ùîíàéá³ëüøå òàíê³â. Çà âåñü ÷àñ íàøîãî ïîáóòó ï³ä Á. ÿ íå áà÷èâ í³ìåöüêîãî òàíêà, íå ãîâîðÿ÷è âæå ïðî ëåòóíñòâî. Îáàá³÷ äîðîãè óñòàâëÿº ñâî¿ îôåíðîðè ïðîòèòàíêîâà ñîòíÿ õîð. ×ó÷êåâè÷à öå íàøà ºäèíà îáîðîíà ïðîòè öèõ äåñÿòê³â òàíê³â, ùî òàêè íà íàøèõ î÷àõ ìàíåâðóþòü êîëî ßñåíåâà, à ñê³ëüêè ¿õ ùå ãóäå ç íàïðÿìó Áðîä³â? Ïðèíîñÿòü òÿæêî ðàíåíîãî ç ïðîñòð³ëåíèìè ëåãåíÿìè ñîòåííîãî 6/29, ïîð. ³òîøèíñüêîãî, çàòÿãຠñòàíîâèùà ²/29, à ðàäøå éîãî ðåøòêè. Çà ñåëîì Çàã³ðö³, â ÿðó, ñõîâàíîìó çà ãîðáêîì, òèì÷àñîâà ïîëêîâà êâàðòèðà, òóò æå é çá³ðíèé ïóíêò äëÿ ðîçáèòê³â íàøîãî ²²/29 é ³íøèõ ÷àñòèí Äèâ³ç³¿. ³ä ßñåíåâà áåçïåðåðâíî ÷óòè øóì ìîòîð³â, áîëüøåâèêè ì³íÿþòü ñòàíîâèùà, ÿê íà ïëîù³ âïðàâ, ç êðèêîì ñóíåòüñÿ çà ñò³íîþ òàíê³â äîâæåëåçíà êîëîíà àâò ³ ï³äâîä. Ïðèéìàþ ïåðøó, ñâ³æî ñïå÷åíó ñîòíþ ùîñü á³ëÿ 80 ñòð³ëüö³â. ×èñòèé ³íòåðíàö³îíàë, âñ³ ðîäè çáðî¿, âñ³ ôàðáè Äèâ³ç³¿, âêëþ÷íî ç ô³ÿëêîâîþ íà îáðàì³âö³ íàðàìåííèê³â ãîñïîäàðñüêî¿ ñîòí³. Íå âñ³ ìàþòü ðóøíèö³ îäèí ñêîðîñòð³ë, 42 äâ³ ÷è òðè ëîïàòêè. Ïî÷èíຠïàäàòè äîù. Âèõîäæó ïåðåä ñòð³ëåöüêó ëàâó, ïåðåáèðàþ êîìàíäó é â³äâîäæó íà ïðèçíà÷åí³ ì³ñöÿ. Ñòàíîâèùà íà ñõèë³ ãîðáà, ÿêèõ 1000 ì â³ä öåðêâè Çàã³ðö³. Íåáî çàòÿãëîñÿ îëèâîì ïàäຠãóñòèé äîù. Ñòð³ëüö³ âêîïóþòüñÿ.  ϳäã³ðöÿõ ÷óòè æâàâó êóëåìåòíó ïåðåñòð³ëêó, íàøå
20.07. Â÷îðà çâå÷îðà âèãëÿäàëî, ùî ìîæíà áóäå âíî÷³ òðîõè â³äïî÷èòè, êîëè âæå íå ñïàòè, àëå çàðàç òàêè, äåñü á³ëÿ 22-î¿ ãîäèíè, ïî÷àëè áîëüøåâèêè íàñòóï íà ñåëà ç ï³âí³÷íîãî çàõîäó â³ä øîñå, òàì äâ³ ñîòí³ ïåðøîãî êóðåíÿ ³ ùå ÿê³ñü í³ìåöüê³ ÷àñòèíè. Ñïàëàõóº ðóêîïàøíèé á³é, ÷óòè âèáóõè ðó÷íèõ ãðàíàò, ðóøíè÷èé ³ ñêîðîñòð³ëüíèé âîãîíü. ×àñòèíà ñåëà ãîðèòü, õî÷ ãîä³ ùî-íåáóäü á³ëüøå, êð³ì ïîëóìÿ íàä ñåëîì, áà÷èòè, ÷óºòüñÿ ïî ÷àñòèõ âèáóõàõ ãðàíàò, öîêîòàíí³ ñêîðîñòð³ë³â ³ ãîëîñàõ óðà, ùî á³é ³äå çà êîæíó çàãîðîäó. Äåñü ïî ï³âíî÷³ ïî÷èíàºòüñÿ ñòð³ëÿíèíà íà ïðàâîìó êðèë³ ì ñîòí³. Ñïåðøó ê³ëüêà ñåð³é ñêîðîñòð³ëà, à òàì ö³ëà ë³í³ÿ, ïî âñ³é äîâæèí³, ïî÷èíຠñòð³ëÿòè. ß îñâ³òëþþ ðàêåòàìè ïåðåäï³ëëÿ í³÷îãî ïîì³òíîãî íå áà÷ó é âèñèëàþ ðîçâ³äêó â ïåðåäï³ëëÿ. Âåðòàþñÿ, íå çóñòð³âøè â êðàéí³õ õàòàõ âîðîãà. Íà ïåðåñòð³ëö³, êîíòðîë³ ë³í³¿ é ðîçìîâ³ ç ²êîì Á³ëèíñüêèì ñõîäèòü í³÷, ùî ïðèíåñå äåíü ïðî öå íå ãîâîðèìî. Äîñâ³òêîì ïðèõîäèòü ñîòåííèé ñêîðîñòð³ëüíî¿ ñîòí³ ïîð. Ðîìàí Áîéöóí,
170
171
ïåðåäï³ëëÿ ïîêè ùî ÷èñòå â³ä âîðîãà, àëå ñê³ëüêè ùå ãîäèí? Ïðèñï³øóþ êîïàííÿ ñòàíîâèù, äîù çàâàæຠïðàöþâàòè. Ïåðåä âå÷îðîì ìè âæå ïðèáëèçíî îêîïàí³, âæå íàâ³òü ïðîâåäåíèé òåëåôîííèé äð³ò. Âå÷îð³º, êîëè ÿ éäó äî ïîëêó ïî íàêàçè. Äîù ëëº, ÿê ç â³äðà. Òàíêîâ³ ÷àñòèíè Õ êîðïóñó éäóòü íà ï³äìîãó îòî÷åíèì äèâ³ç³ÿì, ãîâîðèòü ïåðåêîíëèâî ïîëêîâíèê, ìóñèìî âèòðèìàòè íàòèñê âîðîãà; ïðîøó áåç ïðèêðàñ çÿñóâàòè ñòàíîâèùå ñîòíÿì. ª äâ³ ìîæëèâîñò³: êèíóòè ôðîíò ³ çäàòèñÿ áîëüøåâèêàì; ïðî öþ ìîæëèâ³ñòü íå áóäåìî ãîâîðèòè, áî âîíà, ãîëîâíî äëÿ íàøî¿ Äèâ³ç³¿, âèêëþ÷åíà; äðóãà ìîæëèâ³ñòü òðèìàòè áîéîâó ë³í³þ ³ âè÷åêàòè, àæ äîêè íå ïðèéäå â³äñ³÷ ççîâí³. Çàïàñè àìóí³ö³¿ é õàð÷³â äîñòàâëÿòèìóòüñÿ ë³òàêàìè, çàê³í÷óº ïîëêîâíèê. Ìàéæå í³ÿêèõ çàïèò³â, âñ³ì àæ íàäòî ÿñíî. ß äîáðå çíàþ ïîëêîâíèêà, àëå íèí³ ëåäâå éîãî ï³çíàâ, çîâñ³ì íå òîé ñòàâ. Ðîçõîäèìîñÿ ìàéæå áåç ñëîâà, áî ùî òóò ãîâîðèòè, â³ðèòè, ùî ë³òàêàìè äîñòàâëÿòèìóòü àìóí³ö³þ é õàð÷³ öå íà¿âíî. ßêèìè ë³òàêàìè? Äîù ïàäຠäàë³, ïðàâäà, ìåíøèé, ÿê óäåíü, àëå öÿïàº. Íà ö³ëîìó íàøîìó â³äòèíêó â³ä øîñå ãåí àæ ïî çàìîê ó ϳäã³ðöÿõ òèøà. Çàòå íå âìîâêຠïåðåñòð³ëêà â ñåëàõ íà ï³âí³÷íèé çàõ³ä â³ä øîñå. Íà ìîéîìó êîìàíäíîìó ïóíêò³ ç³áðàëèñÿ, êð³ì õîðóíæîãî ²êà Á³ëèíñüêîãî é âîºííîãî çâ³òîäàâöÿ Ëåâèöüêîãî, ùå ê³ëüêà ñòð³ëüö³â. ß ïåðåêàçóþ êîðîòêî, ïðî ùî äîâ³äàâñÿ íà íàêàç³, é äîðó÷àþ äîâåñòè ïðî öå äî â³äîìà êîæíîãî ñòð³ëüöÿ.
ì³é ñóñ³äà çë³âà, ðîçãð³âàºìîñÿ Àðìàíüÿêîì ³ æàðòóºìî. Íà äåíü ä³ñòàíó ùå îäèí ëåãêèé ñêîðîñòð³ë â³ä ïîð. Á. Ç òðüîìà òàêè ³íàêøå çóñòð³÷àòè íàñòóï, ùî éîãî ïîâåäóòü íàïåâíî áîëüøåâèêè, õàé ò³ëüêè ðîçâèäíèòüñÿ. Âæå äîáðå ðîçâèäíèëîñÿ.  á³ê Çàã³ðåöü ïîñóâàºòüñÿ âàëêà ùîñü ç 8 òàíê³â Ò-34, íà â³ääàë³ ÿêèõ 1500 ì â³ä íàøî¿ ë³í³¿ ïîâåðòàþòü ³ ¿äóòü íàïîïåðåê ãîðáà, ð³âíîëåæíî äî íàøèõ ñòàíîâèù. Ïîâîë³ ñóíóòüñÿ, ùîðàç ïðèñòàþòü, âèäíî, ÿê îäèí ïåðåõèëèâñÿ, äîâãî òðèâàº, çàêè â³í çíîâó âèìàíåâðóº â íîðìàëüíå ñòàíîâèùå. Ïðèãëÿäàºìîñÿ áåçä³ëüíî, ÿê ðîáèòüñÿ ï³äãîòîâêà íàñòóïó íà íàø³ ë³í³¿. Âðåøò³ â³äãóêóºòüñÿ íàøà àðòèëåð³ÿ, ïðèñòð³ëþºòüñÿ ³ çíîâó ïåðåðèâàº, â íèõ ìàëî àìóí³ö³¿, ³ âîíè òðèìàþòü ¿¿ íà íàñòóï ï³õîòè. Òî÷íî î ñüîì³é ïî÷èíàþòü áèòè ïî íàøîìó â³äòèíêó áîëüøåâèöüêà àðòèëåð³ÿ ³ ãàðìàòêè òàíê³â. Öå äîñèòü äîâãî òðèâàº, âîíè ïðèñòð³ëþþòüñÿ ó íàø ãîðá, àëå ùå é òåïåð ïåðåêèäàþòü äàë³, âñå ïàäຠâ ÿð, äå ïðèì³ùåíèé â ºäèí³é õàò³ ïåðåâÿçóâàëüíèé ïóíêò, à äàë³ ì³ñöå ïîñòîþ ïîëêîâíèêà. Òàì òåïåð áóòè íå íàäòî ïðèºìíî. ²ç-çà ãîðáà, äå óñòàâëåí³ áîëüøåâèöüê³ òàíêè, ïîêàçóþòüñÿ ãóðòè ëþäåé. Ñêëàäàºòüñÿ âðàæåííÿ, ùî öå íå â³éñüêî, à ãóðòè ðîá³òíèê³â ÷îëîâ³ê ïî 20, ùî éäóòü íà ïðàöþ. Ïðîòè âñÿêèõ áîéîâèõ ïðàâèë ³äóòü çáèòèìè ãóðòàìè, í³ òðîõè íå âèêîðèñòîâóþ÷è ìàñêóâàííÿ. Îäíî÷àñíî â³äãóêóþòüñÿ ãàðìàòêè áîëüøåâèöüêèõ òàíê³â: ùîðàç âèäíî äèìîê ïîñòð³ëó, ³ íàø ãîðáîê çäðèãàºòüñÿ â³ä óäàðó. Íà ùàñòÿ, ïåðåíîñÿòü íà äîáðèõ 200 ì. Ç â³äïîâ³ääþ ïðèõîäèòü ¿ì íàøà àðòèëåð³ÿ. Âîíà ïðèñòð³ëþâàëàñÿ ùå ïåðåä òèì ³ âæå ïî äâîõ ïîñòð³ëàõ êîðåêòè øëå íàá³é çà íàáîºì ïðîñòî â ÷îðíó ãóùó íàñòóïàþ÷èõ. Ìîâ ôîíòàíè ÷îðíèõ ïóíêò³â ðîçòð³ñêóþòüñÿ íà âñ³ áîêè ÷îðí³ ñêóïèùà. Âæå é òàíêàì ñòຠìîòîðîøíî, ³, âèïóñêàþ÷è êëóáè ñèíüîãî äèìó, âîíè ïîñò³éíî â³äñòóïàþòü. Êóôåðêè, ÿê íàçèâàþòü ñòð³ëüö³ ïåðåë³òàþ÷³ íàä ¿õ ãîëîâàìè íàáî¿ íàøî¿ àðòèëåð³¿, ï³äíîñÿòü íàñòð³é ñòð³ëåöòâà. Õâèëèí íà 20 ìîâêíóòü áîëüøåâèöüê³ òàíêè. ß âèêîðèñòîâóþ ïåðåäèøêó é ïåðåãëÿäàþ ÷àñòèíó ñòàíîâèù ò³ëüêè äâîº ëåãêî ðàíåíèõ, âñ³ íà ì³ñöÿõ. óðøå âèãëÿäຠ7-ìà ñîòíÿ (ë³âîðó÷ â³ä íàñ, çàðàç ïðè äîðîç³), òàì çíîñÿòü óáèòèõ ³ âàæêî ðàíåíèõ. Ñåð³ÿ ö³ëüíèõ ïîñòð³ë³â íàøî¿ àðòèëå𳿠ïîì³òíî ïîêðàùèëà íàñòðî¿ ñòð³ëåöòâà. Ïî÷óòòÿ, ùî é ïåðåä ¿õí³ìè ãàðìàòàìè ñòຠâîðîãîâ³ í³ÿêîâî é ùî âîíè, ÷è òàì ¿õí³ òîâàðèø³ ç àðòèëåð³¿, âì³þòü áèòè, äîäຠâ³äâàãè. Çíîâó ïî÷èíàºòüñÿ êîíöåðò. Áîëüøåâèöüêà àðòèëåð³ÿ é òàíêîâ³ ãàðìàòè ïî÷èíàþòü ïîñë³äîâíèé îáñòð³ë ãîðè. Çðóøóºòüñÿ êîæíèé êâàäðàòîâèé ìåòð çåìë³, ïîêè ùî â îáðîáö³ âåðøîê íà172
øîãî ãîðáà, àëå âæå ïåðåíîñèòüñÿ áëèæ÷å äî íàøèõ ñòàíîâèù, âæå ÷óþ çîéêè ðàíåíèõ â ñóñ³äí³õ ÿìàõ. Âèãëÿäàþ ç ÿìè, ùîá ïîãëÿíóòè íà ñòàíîâèùà, êîëè ãîñòðèé á³ëü çäðèãຠìîºþ ïðàâîþ íîãîþ âèùå êîë³íà ÿ ðàíåíèé. Ïåðåäàþ ñîòíþ ïîð. Â. Ê., ñòèñê ðóêè, é ïðè äîïîìîç³ â³éñüêîâîãî çâ³òîäàâöÿ Ëåâèöüêîãî ÿ ñõîäæó, à ðàäøå çñîâóþñÿ ç³ ñòàíîâèù. dz ìíîþ ùå ê³ëüêà ðàíåíèõ ç ñóñ³äí³õ ÿì. ³éñüêîâèé çâ³òîäàâåöü Ëåâèöüêèé ìàëèé ðîñòîì, ³ ÿ éîìó í³ÿê íå ï³ä ñèëó, òà âñå æ òàêè â³í êîëî ìåíå é, ÿê ìîæå, ïîìàãຠâîëî÷èòèñÿ. Ñëèìàêîâîþ õîäîþ äîëàçèìî äî ì³ñöÿ, äå ïåðåä ï³âãîäèíîþ áóâ ùå ïåðåâÿçóâàëüíèé ïóíêò áóâ, àëå âæå íåìà. Äâà ÷åðãîâ³ àðòèëåð³éñüê³ íàáî¿ ëèøèëè ðó¿íó ç õàòè, ñàí³òàðè é ðàíåí³ âáèò³. ʳëüêà ñâ³æèõ ðàíåíèõ ëåæèòü íà ìóðàâ³, êîëî íèõ ñàí³òàðè. Ç ¿õ äîïîìîãîþ íàêëàäàþ ïåðåâÿçêó é ïðè äîïîìîç³ äâîõ áóê³â øêàíäèáàþ äî ïîñòîþ ïîëêîâíèêà, àëå é òóò çì³íè. Ãëèáîêà ÿìà âêàçóº íà àðòèëåð³éñüêèé íàá³é, ðàíåí³ ëåæàòü ³ î÷³êóþòü, ùî ïðè¿äå õòîñü ¿õ çàáðàòè. Ò³ëüêè âáèò³ âæå í³ íà ùî íå ÷åêàþòü, õ³áà íà õðåñò ó ãîëîâàõ. Àâòî êîìàíäèðà ïåðåâåðíåíå é ïîãíóòå, ç îäíîãî áîêó âèãëÿäຠç-ï³ä íüîãî ïîøìàòîâàíå ò³ëî ñòàðøîãî ñòð³ëüöÿ øîôåðà Â. Ñàìáîðà. Ò³ëüêè ãîëîâà é îáëè÷÷ÿ ö³ë³ ðåøòà ò³ëà ðîç÷àâëåíà. Çàòðèìóþñÿ êîëî íüîãî, íàâ³òü íåìà êîìó íàêàçàòè âèòÿãíóòè éîãî ò³ëî ç-ï³ä àâòà é ïîõîðîíèòè, à â³í äèâèòüñÿ íà ìåíå ñâî¿ìè âåëèêèìè ñèí³ìè î÷èìà é íåìîâ êàæå: Íå çàáóâàéòå... ß øåïî÷ó ìîëèòâó é â³äõîäæó. Àëå ìè ùå âåðíåìîñÿ, äîðîãèé Ñàìáîðå, é çàë³çíèì õðåñòîì ïðèêðàñèìî òâîþ ìîãèëó òàì, ó ÿðó çà Çàã³ðöÿìè, íà êðàþ ñàäó, êîëî øîñå...
ÍÀÓÊÎÂÎ-ÏÎÏÓËßÐÍÅ ÂÈÄÀÍÍß
ÁÐÎÄÈ Çì³ñò ß. Ðàäåâè÷-Âèííèöüêèé. Âîíè áîðîëèñü çà óêðà¿íñüêó ³äåþ . . . . . . 3 Â. Êóá³éîâè÷. Ïî÷àòêè Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ «Ãàëè÷èíà» . . . . . . . . . 5 Ï. Øàíäðóê. Áðîäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Îëåã Ëèñÿê. Áèòâà áåç ëåãåíäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Ëþáîìèð Îðòèíñüêèé. Ïåðøà Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ íà òë³ ïîë³òè÷íèõ ïîä³é äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Ìèõàéëî Õðîíîâÿò. Ïàðàëåëÿ ì³æ âèçâîëüíîþ áîðîòüáîþ óêðà¿íö³â ó äâîõ ñâ³òîâèõ â³éíàõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Î. ²âàí Ãðèíüîõ. Äèâ³ç³ÿ «Ãàëè÷èíà» é óêðà¿íñüêå ï³äï³ëëÿ . . . . . 51 Áîãäàí ϳäãàéíèé. Äâà øëÿõè îäíà ìåòà . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Â. Ä. Ãàéêå. Á³é ï³ä Áðîäàìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Äìèòðî Ôåðêóíÿê. Óðèâêè ç ùîäåííèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Ôåë³êñ Êîðäóáà. Äèâ³ç³îí òÿæêî¿ àðòèëå𳿠ï³ä Áðîäàìè . . . . . . . 108 Ðîìàí Äîëèíñüêèé. Óêðà¿íñüêà Äèâ³ç³ÿ òà ÓÏÀ ï³ä Áðîäàìè . . . . 115 Ìèõàéëî Äëÿáîãà.  àðòèëåð³éñüêîìó ïîëêó . . . . . . . . . . . . . . . 121 Ñòåïàí Ãóëÿê. Ïðàçíèê Ñâ. Ïåòðà ³ Ïàâëà â îêîïàõ . . . . . . . . . 135 Â. Ä. Ãàéêå. Ó êîòë³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Ïîðô³ð³é Ñèëåíêî. Çà ïðîðèâ ç îòî÷åííÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Ì. Ë. ϳîíåðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 ²âàí Ïîëþëÿõ. Íàçóñòð³÷ òàíêàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Ëþáîìèð Îðòèíñüêèé. Ìè ïîâåðíåìîñü! . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Çá³ðíèê ñòàòåé ³ íàðèñ³â
çà ðåäàêö³ºþ Îëåãà Ëèñÿêà, äîïîâíåíå
Îáêëàäèíêà Âàñèëÿ Ñàâè
Âèäàâíè÷à ô³ðìà «Â³äðîäæåííÿ» çàñíîâàíà ó Äðîãîáè÷³ 21 ëèñòîïàäà 1991 ð. Ïåòðîì òà Îëåêñàíäðîì Áîáèêàìè, Âàñèëåì ²âàíèøèíèì Ïðåçèäåíò ô³ðìè ²ãîð Áàáèê Ãîëîâíèé ðåäàêòîð Âàñèëü ²âàíèøèí ˳òåðàòóðíèé ðåäàêòîð ßðîñëàâ Ðàäåâè÷-Âèííèöüêèé Êîðåêòîð Íàòàëÿ Ìóñ³é÷óê
ϳäïèñàíî äî äðóêó ç ãîòîâèõ ä³àïîçèòèâ³â 21.01.2003. Ôîðìàò 60õ841/16. Ïàï³ð îôñ. ¹ 1. Ãàðí³òóðà SchoolBook. Îôñåòíèé äðóê. Óìîâí. äðóê. àðê. 10,27. Îáë.-âèä. àðê. 9,79. Íàêëàä 10000 ïðèì. Çàì. ¹ 1-3.
Âèäàâíè÷à ô³ðìà «Â³äðîäæåííÿ» 82100, ì. Äðîãîáè÷, âóë. Ò. Øåâ÷åíêà, 2. Òåë. (office): (03244) 2-17-94, 3-73-59. 79049, ì. Ëüâ³â-49, àá/ñ 10480. Òåë./ôàêñ: (0322) 40-59-39. E-mail:
[email protected] ÂÀÒ «Ëüâ³âñüêà êíèæêîâà ôàáðèêà «Àòëàñ» 79005, ì. Ëüâ³â, âóë. Çåëåíà, 20. Òåë.: (0322) 76-45-80.
Á88
Áðîäè. Çá³ðíèê ñòàòåé ³ íàðèñ³â çà ðåä. Î. Ëèñÿêà, äîïîâíåíå. Äðîãîáè÷: Âèäàâíè÷à ô³ðìà «Â³äðîäæåííÿ», 2003. 176 ñ., ç ³ë. ISBN 966-538-136-9
Âèäàííÿ ïðèñâÿ÷åíå ó÷àñò³ äèâ³ç³¿ Ãàëè÷èíà ìàéáóòíüî¿ Ïåðøî¿ Óêðà¿íñüêî¿ äèâ³ç³¿ Óêðà¿íñüêî¿ Íàö³îíàëüíî¿ Àð쳿 ó áèòâ³ ï³ä Áðîäàìè â ëèïí³ 1944 ð. Êíèæêà óêëàäåíà çà âèäàííÿìè: Áðîäè. Çá³ðíèê ñòàòåé ³ íàðèñ³â çà ðåäàêö³ºþ Î. Ëèñÿêà. Ìþíõåí: Âèäàííÿ Áðàòñòâà êîë. Âîÿê³â Ïåðøî¿ ÓÄ ÓÍÀ, 1951 òà Á³é ï³ä Áðîäàìè (çá³ðíèê ñòàòåé ó òðèäöÿòèë³òòÿ). Íüþ-Éîðê: Âèäàííÿ Áðàòñòâà êîë. Âîÿê³â ²-¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äèâ³ç³¿ Óêðà¿íñüêî¿ Íàö³îíàëüíî¿ Àð쳿, 1974, ìàòåð³àëàìè ç ñàéò³â â ²íòåðíåò³: www. geocities.com/galiciadivision, www.infoukes.com/galiciadivision, 14thss.cjb.net. Àâòîðàìè ñòàòåé, íàðèñ³â ³ ñïîãàä³â º ãîëîâà ³éñüêîâî¿ Óïðàâè ïðîô. Â. Êóá³éîâè÷, ãåíåðàë-õîðóíæèé Ï. Øàíäðóê, íà÷. øòàáó Äèâ³ç³¿ ìàéîð Â. Ä. Ãàéêå, îô³öåðè Äèâ³ç³¿, ó÷àñíèêè áî¿â. Òåêñòè ³ëþñòðîâàí³ ìàïàìè, ñõåìàìè, ñâ³òëèíàìè. Ìîâó àâòîð³â çáåðåæåíî áåç çì³í. Âèäàííÿ àäðåñîâàíå ³ñòîðèêàì, â³éñüêîâèêàì, øèðîêîìó çàãàëîâ³ ÷èòà÷³â. ÓÄÊ 335.48:355.311.5](477.8)1944 ÁÁÊ 63.3(4ÓÊÐÇ)622 Á 4803640201-1 Áåç îãîëîø. 2003
