Το Νησί των Ιωαννίνων

A KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

2-19

AΦIEPΩMA

H ιστορία της Nήσου των Iωαννίνων.  H μοναστική πολιτεία στο Nησί και η ζωγραφική της που αποτελεί ένα απ τα κορυφαία επιτεύγματα της Σχολής της Bορειοδυτικής Eλλαδικής περιοχής.  H αρχιτεκτονική των μονών.  H Mονή του Aγίου Nικολάου των Φιλανθρωπηνών ή Σπανού. Oι τοιχογραφίες της δεν βρίσκουν το μοι τους στη ζωγραφική των μετά την Aλωση χρνων.  H Mονή του Aγίου Παντελεήμονος. Στα διώροφα κελιά της δολοφονήθηκε, το 1822, ο Aλή Πασάς.  H Mονή Προδρμου. Kτίστηκε το 1506 απ τους αδελφούς ιερομονάχους Nεκτάριο και Θεοφάνη Aψαράδες.  H Mονή Παναγίας της Eλεούσας. Oι τοιχογραφίες της έχουν δεχθεί αρκετές επιζωγραφίσεις και είναι σήμερα ασυντήρητες.  Tο Mοναστήρι της Mεταμρφωσης.  H Mονή Nτιλίου. Λαμπρύνεται απ τοιχογραφίες υψηλής ποιτητας που φιλοτεχνήθηκαν το 1542-43.  Oι φορητές εικνες. Kαλύπτουν ένα μακρύ χρονικ φάσμα που ξεκινά απ τον 15ο αιώνα και φθάνει ως τον 20 αιώνα.  Tα λειτουργικά σκεύη και τα κειμήλια των μοναστηριών.

20

Tο Nησί Iωαννίνων Δεκαπέντε αιώνες πολυκύμαντης ιστορίας και θρύλων

Tο λιμάνι του Nησιού Iωαννίνων με τα βαθύσκια γιγάντια πλατάνια του.

BIBΛIO Tα νέα μυθιστορήματα.

21-22

KPITIKH

Eπίδαυρος. Oι «Tρωάδες» του Eυριπίδη απ το Θέατρο Tέχνης και η «Σαμία» του Mενάνδρου απ τον Θεατρικ Oργανισμ Kύπρου.

23

ΓEYΣEIΣ

24

ΘEAMATA

Συνταγή μαγειρικής. Oίνος ο αγαπητς. Kινηματογράφοι και θέατρα.

25-31 THΛEOPAΣH

Tο πργραμμα της εβδομάδας.

Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Γραφικ δρομάκι του οικισμού.

2

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

ΦIEPΩMA

TA ΓIANNENA, η πολιτεία της ιστορίας και των θρύλων δεκαπέντε αιώνων, διαθέτει τρία ατίμητα στολίδια: Tο Kάστρο, τη λίμνη Παμβώτιδα και το Nησί. Xωρίς το Nησί, μνο με το Kάστρο, η ιστορία της πλης, θα ήταν λειψή και ατελής. Θα άφηνε έξω απ τη ζωή της τον ψυχικ κσμο των κατοίκων της, τα σπαράγματα της ψυχής τους, τις αγωνίες του νου σε λους τους αιώνες», απ την τελευταία περίοδο του Bυζαντίου (13-14 αιώνας) και το Δεσποτάτο της Hπείρου έως και την Tουρκοκρατία. Tο Kάστρο έχει να μας μαρτυρήσει αδιάκοπους πολέμους, πολιορκίες, επιδρομές, νίκες και ήττες... Aπουσιάζει, μως, απ το Kάστρο η Oρθοδοξία, τα δημιουργήματά της. Θα τα συναντήσουμε στο Nησί, στα μοναστήρια. Mοναστήρια λιτά, απέριττα που κρύβουν στα σπλάχνα τους τοιχογραφίες απ τις πιο σημαντικές της μεταβυζαντινής τέχνης, κορυφαία επιτεύγματα της Σχολής της βορειοδυτικής ελλαδικής περιοχής. Πτε πρωτοεμφανίσθηκε ο μοναχισμς, το άνθος αυτ της χριστιανικής κοινωνίας στο Nησί; Πτε κτίσθηκαν τα μοναστήρια Aγίου Nικολάου των Φιλανθρωπηνών, Nτιλίου, Eλεούσης, Mεταμορφώσεως, Προφήτη Hλία, Προδρμου και Παντελεήμονος; Ποιοι οι κτήτορες των; Ποιοι οι αγιογράφοι των μονών και ποιες οι σημαντικτερες τοιχογραφίες των; Ποια ιερά κειμήλια φυλλάσονται σ’ αυτά; Ποια η ζωή και η δράση των μοναστηριών; Σ’ αυτά τα ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει το αφιέρωμα των «Eπτά Hμερών» που ακολουθεί και έχει γραφτεί απ ειδικούς επιστήμονες οι οποίοι έχουν εργασθεί, χρνια τώρα, με ζήλο και αυταπάρνηση για να φέρουν στο φως, άγνωστους στους πολλούς, θησαυρούς της Oρθοδοξίας και του Eλληνισμού.

Mονή του Aγίου Nικολάου των Φιλανθρωπηνών ή του Σπανού. Aριστερά, κύριος νας. O Παντοκράτωρ. Δεξιά, Mονή της Παναγίας της Eλεούσας. Kύριος νας. Nτιος τοίχος. Aγιος αταύτιστος.

Mονή Φιλανθρωπηνών. Nτιος εξωνάρθηκας του καθολικού. Eνας απ τους επτά Eλληνες φιλοσφους, ο Eλληνας Θουκ(υδ)δίδης. Δεξιά, κύριος νας. Nτιος τοίχος. H Mεταμρφωση του Xριστού. KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

3

AΦIEPΩMA

Oι Mονές της Nήσου των Iωαννίνων H μοναστική πολιτεία στο Nησί και η ζωγραφική της που αποτελεί ένα απ τα κορυφαία επιτεύγματα της Σχολής της Bορειοδυτικής Eλλαδικής περιοχής Tων Mίλτου Γαρίδη Kαθηγητή Bυζαντινής Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Iωαννίνων Aθανασίου Παλιούρα Προέδρου του Tμήματος Iστορίας - Aρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Iωαννίνων

TO NHΣI της λίμνης Παμβώτιδος της ιστορικής πλης των Iωαννίνων δεν είναι μνο κσμημα για τους κατοίκους του και τπος ομορφιάς και γαλήνης για τους επισκέπτες. Aν στα νεώτερα χρνια έχει συνδέσει την ιστορία και το μύθο με το θάνατο του Aλή - Πασά, στη Bυζαντινή και τη Mεταβυζαντινή περίοδο το κεντρικ σημείο αναφοράς για την ιστορία και την τέχνη είναι η μοναδική πολιτεία με τα οχτώ μοναστηριακά συγκροτήματα. Aναφερμαστε στη Mονή του Aγίου Nικολάου των Φιλανθρωπηνών ή Σπανού, στη Mονή του Aγίου Nικολάου, επίσης, Nτίλιου ή Στρατηγοπούλου, στη Mονή Eλεούσης ή Aγίου Nικολάου των Γκιουμάτων, ή ακμα των Mεθοδάτων, και στη Mονή Mεταμορφώσεως του Σωτήρος, συγκροτήματα που βρίσκονται στη βορειοδυτική πλευρά του νησιού, ή ακμα στη Mονή προφήτου Hλιού στην κορυφή του λφου, στη Mονή Προδρμου, και στη Mονή Aγίου Παντελεήμονος, που βρίσκονται ανατολικά του Nησιού και τέλος στην Kοίμηση της Θεοτκου που αποτελεί σήμερα τον ενοριακ να στο κέντρο του χωριού για τον οποίο υπάρχουν ενδείξεις τι κι αυτς κάποτε ξεκίνησε ως καθολικ μοναστηριού.

Mοναχισμς H πρώτη ιστορημένη μαρτυρία για τη μοναστική πολιτεία, αλλά και για καλλιτεχνική δραστηριτητα πάνω στο Nησί, αναφέρεται στην επιγραφή, εσωτερικά στο υπέρυθρο του κυρίως ναού του καθολικού των Φιλανθρωπήνων, που μας δίνει το έτος 1292, χρονολογία της ίδρυσης του μοναστηριού απ τους άρχοντες των Iωαννίνων Φιλανθρωπήνους, και που αποτελεί την πρώτη μαρτυρία της ιδιτυπης σχέσης ανάμεσα στη μοναστική πολιτεία και στο «κοιν» της πλης των Iωαννίνων. H σχέση αυτή διατηρήθηκε μέχρι τον 19ο αιώνα. Στην περίοδο της Tουρκοκρατίας το Nησί ονομαζταν απ τους Tούρκους «Kιαφίρ Aντασί»,

4

Aεροφωτογραφία της Nήσου των Iωαννίνων. Bρεια πλευρά. O οικισμς, το λιμάνι. Διακρίνονται οι Mονές Προδρμου και Aγίου Παντελεήμονα, ο ενοριακς Nας της Kοίμησης της Θεοτκου και ο νας του Aγίου Eλευθερίου. Aκμα οι Mονές Φιλανθρωπηνών, Nτίλιου... (Φωτ. Γιώργου Παπαγεωργίου).

δηλαδή «Nησί των απίστων» κατά την πληροφορία του Eβλιγιά Tσελεμπή, γιατί διέθετε προνμια και δεν κατοικήθηκε ποτέ απ Mουσουλμάνους. Aπ επιγραφές και άλλες ιστορικές πηγές φαίνεται καθαρά τι τουλάχιστον απ τον 13ο αιώνα μέχρι και τον 17ο, άρχοντες της πλης των Iωαννίνων ιδρύουν, προστατεύουν και συχνά διευθύνουν, ως ηγούμενοι, τις Mονές του Nησιού. Στρατηγπουλοι, Σπανοί, Φιλανρωπηνοί, Nτίλιοι, Aψαράδες, Γκουμάτοι, Mεθοδάτοι. Aν και η πρώτη ιστορικά τεκμηριωμένη χρονολογία για την ύπαρξη μοναστικής οργάνωσης είναι το 1292, μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε τι ασφαλώς υπήρχε και πρηγουμένως οργανωμένος μοναστικς βίος, ο οποίος δεν πρέπει να ήταν άσχετος με την ανάπτυξη που έπαιρνε συνεχώς η πλη των Iωαννίνων. Oσο για την Kοιντητα των ψαράδων του Nησιού οι ιστορικές μαρτυρίες ξεκινούν απ τις αρχές του 16ου αιώνα, αλλά θα πρέπει να είναι αρχαιτερη, πιθαντατα απ τη βυζαντινή περίοδο. Mπορούμε να εκφράσουμε την άποψη σύμφωνα με την οποία η μικρή

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

κοινωνία των κατοίκων της Kοιντητας, μέσα στους αιώνες, μοίραζε τα ενδιαφέροντα και τη ζωή της ανάμεσα στα μοναστήρια και στη λίμνη, και αποτελούσε μια κοινωνία διαφοροποιημένη απ την κοινωνία της πλης.

Eρευνα Aποτελεί ατύχημα για την επιστημονική έρευνα η διαπίστωση τι ελάχιστα στοιχεία, αρχειακά και άλλα, διασώθηκαν ως τις μέρες μας για την ιστορία, την τέχνη, το βίο και τις προσωπικτητες που συνδέονται με τα μοναστήρια του Nησιού. Oι πληροφορίες που έφθασαν ως εμάς, για πρσωπα και καταστάσεις, είναι λίγες και κάποτε ασήμαντες, σε βαθμ ώστε μνο αποσπασματικά και ευκαιριακά να μπορούμε να καταγράψουμε μερικές ενδείξεις απ το δραστήριο πέρασμα της μοναστικής πολιτείας πάνω στο Nησί. Tα απτά και εύγλωττα δείγματα, απεναντίας, που μελετούμε σήμερα, είναι ικανά να «διηγηθούν» την πολυσήμαντη ιστορία των μοναστηριών και να μας βοη-

θήσουν, σε γενικές γραμμές, να ανασυνθέσουμε την καλλιτεχνική τους φυσιογνωμία. Γιατί αν χάθηκαν τα «κείμενα» μένουν τα «αντικείμενα». Eίναι αυτά τα «απτά δείγματα»: η αρχιτεκτονική των καθολικών των μοναστηριακών συγκροτημάτων· ο τοιχογραφικς διάκοσμος, που υπάρχει, φορητές εικνες και κειμήλια, καθώς και απομεινάρια χειρογράφων, εγγράφων, παλαιοτύπων και εκκλησιαστικών εκδσεων, που περισώθηκαν χάρις και στο ανανεωτικ ρεύμα στοργής και φροντίδας για την εκκλησιαστική και την πολιτιστική κληρονομιά, που παρατηρείται στις μέρες μας στο χώρο του νησιού και των μοναστηριών του.

Aρχιτεκτονική H μελέτη της αρχιτεκτονικής επικεντρώνεται ιδιαίτερα στα καθολικά. Oι ναοί, με εξαίρεση το καθολικ της Mονής Προδρμου, είναι απλές βασιλικές, μονχωρες ή τρίκλιτες, χωρίς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. O Aγιος Nικλαος της Mονής Nτίλιου μνο, διασώζει την επιμελημένη τοιχοδρο-

AΦIEPΩMA

Mονή Φιλανθρωπηνών. Πλατυτέρα, Mετάδοση και Mετάληψη, συλλειτουργοί Iεράρχες.

μία του αρχαϊκά στοιχεία με ενσωματωμένα στις εξωτερικές πλευρές περίτεχνα τξα. H χρονολγηση του αρχικού του χτίσματος θα πρέπει να μετατοπισθεί ώς και τον 12ο αιώνα, ίσως και παλαιτερα. Στο καθολικ της Mονής Φιλανθρωπηνών, κτίσμα του 1292, πως και στα υπλοιπα, αποτελεί εντυπωσιακ στοιχείο η λιτή αρχιτεκτονική γραμμή, η ξυλστεγη, αρχικά, και μετά καμαροσκέπαστη δίρριχτη στέγη

και η έλλειψη εξωτερικού διακσμου, που ήταν τσο συνηθισμένος στα μνημεία της Hπείρου και της βορειοδυτικής Eλλάδος γενικτερα, απ τον 13ο ώς τον 15ο αιώνα,στην εποχή δηλαδή του «Δεσποτάτου της Hπείρου». Aπουσιάζει ο κεραμοπλαστικς διάκοσμος, που αποτελούσε καννα π.χ. για τα αντίστοιχα μνημεία της Aρτας, και που διεμρφωσε το ύφος της εποχής. Eπισημαίνεται παράλληλα η ιδιομορφία του σχήμα-

τος της αψίδας του αρχικού καθολικού των Φιλανθρωπηνών. Tο ημικύκλιο της κγχης διαμορφώνεται εσωτερικά, ενώ εξωτερικά εγγράφεται σε ορθογώνιο, δίνοντας διαφορετική πλαστική μορφή στην ανατολική πλευρά του ναού. Tο ίδιο στοιχείο επαναλαμβάνεται και στη Mονή Προδρμου του 16ου αιώνα που μως οι «αγιορείτικου» τύπου χοροί φανερώνουν τους νέους προσανατολισμούς της τέχνης, η οποία προσαρμζεται στις απαιτήσεις της λατρείας. H ανάπτυξη των μοναστηριών του Nησιού ως οικονομικών μονάδων, μέσα στον 16ο αιώνα, ανάπτυξη που συνδέεται με το επερχμενο εμπορικ-οικονομικ ανέβασμα της πλης των Iωαννίνων, εκδηλώνεται με την επέκταση και υπερύψωση των κτιρίων. Nάρθηκες, εξωνάρθηκες, προσκτίσματα, τράπεζες, κελιά, ανακαινίσεις, δηλώνουν την απαρχή νέας εποχής πολλαπλών δραστηριοτήτων και καλλιτεχνικής ανανέωσης.

Aνάπτυξη

O Aγιος Mαρτύριος. Λεπτομέρεια τοιχογραφίας στον κύριο να (βρειος τοίχος) της Mονής Φιλανθρωπηνών.

H Mονή Φιλανθρωπηνών έχει το προβάδισμα σ’ αυτ. Aυτή την εποχή πιθαντατα, ή και νωρίτερα, εκτς απ την υπερύψωση του κύριου ναού, προστίθεται ο νάρθηκας –μεγάλος και ευρύχωρος, ένα είδος «λιτής»– και οι τρεις εξωνάρθηκες, οι οποίοι περιζώνουν σε σχήμα Π το να και τη λιτή. Mία ζωγραφική μαρτυρία πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα. Στο

υπέρθυρο της εισδου απ το ντιο εξωνάρθηκα προς τη λιτή διασώζονται τα ίχνη τοιχογραφίας που παρίστανε σε προτομή τον Aγιο Nικλαο ή άλλη, φτερωτή μορφή. H τοιχογραφία, προ του 16ου αιώνα, ήταν εξωτερική που σημαίνει τι δεν είχε κτιστεί ακμη ο ντιος εξωνάρθηκας στο μέρος που σήμερα διαμορφώνεται, κάτω απ το θολωτ προστώο, και η μνη σε χρήση είσοδος προς το να. Aυτ προϋποθέτει ακμη πως η λιτή –ή τμήμα της– προϋπήρξε των τριών εξωναρθήκων. Aργτερα, ταν χτίστηκαν οι εξωνάρθηκες και είχε ξεθωριάσει η παράσταση του αγίου, πάνω στα ίχνη της παλιάς ζωγραφίστηκε η καινούργια. H τελευταία έχει αποτειχιστεί με τις εργασίες συντήρησης του μνημείου που επέτρεψαν να φανερωθεί και η παλαιά παράσταση, η οποία, θα πρέπει να υποστηρίξουμε, αποτελεί τη μοναδική τοιχογραφημένη ζωγραφική μαρτυρία της βυζαντινής, ίσως, φάσεως των μοναστηριών του Nησιού. H οικονομική λοιπν ανάπτυξη της μοναστικής πολιτείας, φέρνει την αντίστοιχη πνευματική. Aπ εκεί οδηγούμαστε σε μεγάλες καλλιτεχνικές δημιουργίες.

Zωγραφική Mιλώντας για τη ζωγραφική αναφερμαστε στη Mονή Φιλανθρωπηνών, στη Mονή Nτίλιου, στη Mονή Eλεούσας και λιγτερο στα υπλοιπα Συνέχεια στην 6η σελίδα

KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

5

AΦIEPΩMA Συνέχεια απ την 5η σελίδα

ντας. Πέρα απ την ιστορική αξία της παράστασεις, πρέπει εδώ να υπογραμμίσουμε την έννοια του διαχρονικού πορτρέτου, έτσι πως διασώζεται στα πρσωπα των Φιλανθρωπινών που, ορισμένοι, κατά καιρούς ήταν ηγούμενοι του μοναστηριού.

μοναστήρια. Στο καθολικ της Mονής Φιλανθρωπηνών επισημαίνονται τρεις φάσεις. Oι δύο πρώτες αφορούν στον κυρίως να και η τρίτη στη λιτή και τους εξωνάρθηκες. Στον κυρίως να και σύμφωνα με την επιγραφή που ερμήνευσε η Mυρτάλη Aχειμάστου–Ποταμιανού, η πρώτη φάση, που τοποθετείται γύρω στα 1530, αναφέρεται στα κάτω τμήματα του ναού, ενώ λίγο υστερτερα, το 1542 ζωγραφίστηκε ο «θλος, η καμάρα δηλαδή. H πλούσια ανάπτυξη των θεμάτων, που απλώνονται στις επιφάνειες, αναφέρονται στον Xριστολογικ κύκλο, ιδιαίτερα στο Πάθος, στα Eωθινά Eυαγγέλια και στα Θαύματα, σε σκηνές απ τον λειτουργικ και τον Θεομητορικ κύκλο και κλείνουν με τους ολσωμους αγίους. Yπογραμμίζουμε τον επιβλητικ Παντοκράτορα, που εντάσσεται στην προσαρμογή, γενικτερα του προγράμματος τρουλλαίου ναού σε καμαροσκέπαστο. Πάνω απ το ιερ βήμα, το εικονογραφικ πργραμμα συμπληρώνεται με μία υψηλής πνοής, έμπευσης και εκτέλεσης μεγαλειώδη παράσταση της Θείας Λειτουργίας, η οποία πέρα απ την άρτια εκτέλεση εκπλήσσει με την πρωττυπη παρουσία επί μέρους λεπτομερειών πως ο Aρχάγγελος Σεραφείμ.

Παράδοση Eπιγραμματικά αυτή η ζωγραφική, που συνεχίζει τη μεγάλη παράδοση του 14ου και του 15ου αιώνα, χαρακτηρίζεται για την ορμητική και θεατρική κίνηση και για την επανάληψη εικονογραφικών κυρίως, αλλά και στυλιστικών ιδιαιτεροτήτων. Iδιαιτεροτήτων που της κληροδτησε ένα ορισμένο ρεύμα ζωγραφικής του τέλους του 15ου αιώνα στον ευρύτερο γεωγραφικ χώρο, απ τα θεσσαλικά Mετέωρα (παλι Kαθολικ Mεγάλου Mετεώρου) την Kαστοριά (Aγιο Nικλαο Eυπραξίας, Aγιο Nικλαο Mαγαλιού και την πρώτη φάση του Aγίου Nικολάου της αρχντισσας Θεολογίνας), άλλες περιοχές της Mακεδονίας (Aγιο Nικήτα στο Tσούτσερ, μοναστήρι Tρέσκαβατς κοντά στον Πρίλεπο), μέχρι τον Πογκάνοβο και σειρά μολδαβικά μνημεία της εποχής. Eίναι αναγκαίο να σημειώσουμε τι η ζωγραφική έκφραση του κυρίως να-

Iωάννης εξ Iωαννίνων

H ντια πλευρά της Mονής Φιλανθρωπηνών. Προστώο και είσοδος.

ού των Φιλανθρωπηνών βρίσκεται στο οριστικ τέρμα μιας μακράς πορείας. Eίναι πλέον κατασταλαγμένη και χαρακτηρίζεται λιγτερο απ την αναζήτηση αφού γνωρίζει πια πολύ καλά ποια μηνύματα θέλει να στείλει και με ποιο τρπο να τα αποδώσει. Συχνά η αντίληψη και η εικαστική έκφραση αποπνέει, θα λέγαμε, ένα «κατελάνειο ύφος» γεγονς που την τοποθετεί στην πρώτη γραμμή της καλλιτεχνικής παραγωγής μέσα στον 16ο αιώνα. Bρίσκουμε δηλαδή πως η ζωγραφική αυτή αποτελεί ένα απ τα κορυφαία επιτεύγματα της Σχολής της Bορειοδυτικής Eλλαδικής περιοχής, που εκφράζεται παράληλα με την Kρητική Σχολή στην ίδια περίοδο. H τρίτη ζωγραφική περίοδος αναφέρεται στη λιτή και στους εξωνάρθηκες και σύμφωνα με την επιγραφή χρονολογείται στο 1560. H λιτή εντυπωσιάζει με το πλήθος των παραστάσεων, αφού το μεγαλύ-

τερο μέρος του εικονογραφικού προγράμματος αφιερώνεται στην απεικνιση μαρτυρίων. Σε μια ζώνη ψηλά ιστορείται ο Aκάθιστος Yμνος, ενώ στη βορειοανατολική γωνία δίνονται με παραστατικτητα σε τέσσερις σκηνές επεισδια απ το συναξάρι του Aγίου Nικολάου. Mερικές μεμονωμένες παραστάσεις (Eπί Σοι χαίρει, η Kοίμηση της Θεοτκου), η Θυσία του Aβραάμ, η Bάπτιση του Xριστού...), μαζί με τη ζώνη των ολσωμων αγίων ολοκληρώνουν το πργραμμα. Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε δύο ιδιαίτερης σπουδαιτητας τοιχογραφίες. H μία αναφέρεται στους Φιλανθρωπινούς που έζησαν σε διαφορετικές εποχές, αλλά εδώ ζωγραφίζονται λοι μαζί κάτω απ τξο στη βορειοδυτική γωνία. Προσεύχονται στον Aγιο Nικλαο, ο οποίος με τη σειρά του, κρατώντας ανοιχτ ειλητάριο, εύχεται γι’ αυτούς στο Xριστ, που εικονίζεται στην κορυφή, ευλογώ-

H επιγραφή στον κύριο να (δυτικς τοίχος) της Mονής Φιλανθρωπηνών.

6

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

H δεύτερη τοιχογραφία που πρέπει εδώ να επισημανθεί, είναι η απεικνιση του νεομάρτυρος Iωάννου του εξ Iωαννίνων, ο οποίος, νεαρς, μαρτύρησε στην Kωνσταντινούπολη το 1526. H τοποθέτησή του ανάμεσα στους ολσωμους μεγάλους αγίους μαρτυρεί πσο γρήγορα μέσα στο κοιν αίσθημα των πιστών και μέσα στη συνείδηση της Eκκλησίας καθιερώθηκε μέσα στη χορεία των αγίων. Πρκειται για μια τοποθέτηση ιδεολογικού χαρακτήρα που αντανακλά, σε καλλιτεχνικ επίπεδο, αγώνες εθνικής και θρησκευτικής αντίστασης απέναντι στο θανάσιμο για το Eθνος, την πολιτιστική ταυττητα και την Eκκλησία κίνδυνο του εξισλαμισμού, που ήταν ιδιαίτερα έντονος αυτή την εποχή και σ’ αυτή την περιοχή. Γενικά, το εικονογραφικ πργραμμα της λιτής υστερεί ως σύνθεση, αλλά σε ορισμένες απ τις επί μέρους παραστάσεις επισημαίνονται έργα υψηλής οργάνωσης και ποιτητας, με «κατελάνειο» χρωματικ ύφος και αναγεννησιακ σχέδιο που είναι εντυπωσιακή η αποδοχή μηνυμάτων απ τη σύγχρονη ευρωπαϊκή ζωγραφική, μηνυμάτων που ενσωματώνονται εδώ για πρώτη φορά στη ζωγραφική της βυζαντινής παράδοσης, ανανεώνοντάς την. Aξίζει να υπογραμμίσουμε απ τη μια τον εκπαιδευτικ χαρακτήρα της απεικνισης των μαρτυρίων και την αναζήτηση λύσεων σε προβλήματα που θέτει η παραδοχή ορισμένων αναγεννησιακών αντιλήψεων ως προς τη ζωγραφική έκφραση. Aπ την άλλη τον ουμανισμ της Aναγέννησης σε συνδυασμ με υπερρεαλιστική απδοση καταλοίπων βαρειάς αγριτητας του Mεσαίωνα. Eξάλλου, τα ίδια γνωρίσματα απαντώνται στις απεικονίσεις των μαρτυρίων και στο βρειο νάρθηκα. Στον δυτικ εξωνάρθηκα εικονίζονται σκηνές απ το βίο μεγάλων ασκητών (Eφραίμ του Σύρου και Γεράσιμου του Iορδανίτη), παραβολές του Xριστού σε σπάνια απεικνιση, οι Aίνοι και, στο κέντρο του θλου, ο Παλαις των Hμερών. Tο εικονογραφικ σύνολο του δυτικού εξωνάρθηκα συνεχίζει τα ιδιαίτερα γνωρίσματα και το ύφος της ζωγραφικής της λιτής αν και είναι σχεδιασμένο με συνθετικά μεγαλύτερη ευρύτητα και ίσως απ άλλο καλλιτέχνη. O Xριστς σε δξα, σε συνδυασμ με τον Mεγάλης Bουλής Aγγελο της λιτής και τον Παντροκράτορα του κυρίως ναού του παλαιοτέρου προγράμματος συναπαρτίζουν την τριαδική σύνθεση, που αποτελεί διαχρονική έκφραση του τριαδικού Θεού μέσα στην ιστορία της ανθρωπτηΣυνέχεια στην 8η σελίδα

AΦIEPΩMA

Mονή Φιλανθρωπηνών. Λιτή. Aνατολικς τοίχος. Eπάνω, το μαρτύριο του Aγίου Bαβύλα. Eίναι χαρακτηριστικ τι ο διοικητής της περίφημης Iσπανικής αρμάδας ζωγραφίζεται εδώ μεταξύ των τυράννων. Kάτω, το μαρτύριο των Aγίων Aκινδύνου, Πηγασίου, Aφθονίου, Eλπιδοφρου, Aνεμποδίστου.

O Aγιος Iωάννης ο νεομάρτυς ο εξ Iωαννίνων. Zωγραφίζεται λίγα χρνια μετά το μαρτύρι του απ τους ονομαστούς καλλιτέχνες Φράγκο και Γεώργιο, τους Kονταράδες (1560) στη Λιτή της περίφημης Mονής των Φιλανθρωπηνών. KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

7

AΦIEPΩMA Συνέχεια απ την 6η σελίδα

τας κατά το χριστιανικ δγμα. Στο βρειο νάρθηκα, το μεγαλύτερο μέρος καλύπτεται με μαρτύρια και άλλες σκηνές απ τα Mηναία καθώς και ολσωμους αγίους. Eδώ μπορούμε να δούμε ως πολύ πιθανή την παρουσία των αδελφών ζωγράφων Φράγκου και Γεωργίου Kονταρή. H σύγκριση με το ενυπγραφο έργο τους στο νάρθηκα της Mονής Bαρλαάμ των Mετεώρων (1566) και ο τρπος σύνταξης του κειμένου της επιγραφής, στο υπέρυθρο, στον ίδιο νάρθηκα των Φιλανθρωπηνών, που σώζεται μνον η μισή, μας οδηγούν σ’ αυτή την άποψη. Στο ανατολικ διαμέρισα του βρειου νάρθηκα, μεταξύ άλλων, ζωγραφίζονται σκηνές απ τη Γένεση, την ιστορία του Mωϋσή, την Eξοδο, την ιστορία του Iωσήφ και την πτώση του Eωσφρου. Tα θέματα είναι αξιοπρσεχτα γιατί μας οδηγούν σε παλαιτερα πρτυπα απ’ που εμπνέονται οι καλλιτέχνες και τα οποία τοποθετούνται πιθαντατα στον 12ο αιώνα. Ως προς την απεικνιση της Eξδου και, ιδιαίτερα, στην εικονογράφηση της ιστορίας του Iωσήφ εντυπωσιάζει η αντίθετη φορά της παράθεσης των σκηνών, δηλαδή απ δεξιά προς τα αριστερά, φαινμενο που είναι δυνατν να αποδοδθεί σε έμμεση επίδραση κάποιου παλαιού σημιτικού εικονογραφημένου χειρογράφου. Oρισμένες σκηνές ή και κύκλοι ολκληροι απ την Παλαιά Διαθήκη συνεχίζονται και στο ντιο εξωνάρθηκα. Eικονογραφούνται επεισδια απ τις πορείες και τη διαβίωση στην έρημο και απ τις δραστηριτητες του Mωϋσή, την οργάνωση και ρύθμιση του τυπικού της λατρείας της Kιβωτού και του Θυσιαστηρίου (Eξοδος, Aριθμοί), τη διάβαση του Iορδάνη και την κατάληψη της Iεριχούς (Iησούς του Nαυή), τις περιπλανήσεις και την αιχμαλωσία της Kιβωτού, το θάνατο του Σαμψών στη Γάζα. (Kριταί, Bασιλειών A’).

Προσκυνήσεις Παρουσιάζονται με έμφαση προσκυνήσεις ειδώλων, αποστασίες αλλά και μετάνοιες και επανεπιστροφή στην μονοθεϊστική λατρεία του λαού του Iσραήλ. (Kριταί, Bασιλειών A’, B’, Γ’, Παραλειπομένων B’). Aναπτύσσεται ακμα ο κύκλος του Προφήτη Hλία (Bασιλειών Γ’) και εικονίζονται προφητείες και οράματα των Δανιήλ, Hσαΐα, Iερεμία, Iεζεκιήλ, Mιχαίου ή και άλλων προφητών. Σ’ ολκληρο το βρειο τοίχο απλώνεται η εντυπωσιακή παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, έργο μνημειακού χαρακτήρα, πως διαμορφώθηκε στα μοναστικά κέντρα του 16ου αιώνα, αλλά και με ορισμένες ιδιορρυθμίες και ιδιαιτερτητες, μερικές απ τις οποίες ίσως είναι και μοναδικές. Στον ίδιο νάρθηκα, δυτικά και ντια, απεικονίζονται αρχαίοι Eλληνες σοφοί, ως προφήτες της θύραθεν σοφίας που προέβλεψαν την έλευση

8

Mονή Eλεούσας. Kυρίως νας. Nτιος τοίχος. O Eπιτάφιος Θρήνος.

του Xριστού. H τοποθέτησή τους στο χώρο αυτ συμβολίζει την οικουμενικτερη διάσταση που ξαναπαίρνει η χριστιανική διαδασκαλία αυτή την εποχή, στην σύνδεση δηλαδή Xριστιανισμού και αρχαίας σκέψης. Γενικτερα η ζωγραφική των Φιλανθρωπηνών, σε λες της τις φάσεις, μαρτυρεί έντονες εμπορικές, πνευματικές και καλλιτεχνικές επαφές με τον κσμο της Δύσης, που βοηθούν στη διαμρφωση ενς ανανεωτικού δημιουργικού ρεύματος και επηρεάζουν στον επμενο αιώνα, λες τις περιοχές των Bαλκανίων.

Mνη Nτίλιου Tο καθολικ της Mονής Nτίλιου, το οποίο ζωγραφίστηκε το 1543, ανήκει στο ίδιο καλλιτεχνικ κλίμα με τη ζωγραφική των Φιλανθρωπηνών και παρουσιάζει τις ίδιες εικονογραφικές ιδιαιτερτητες. Πρκειται και εδώ για ζωγραφική ποιτητας με τη μνη διαφορά τι έχει δεχτεί περισστερα μηνύματα, ως προς τη σύνθεση, το ύφος, ακμη και την τεχνική, απ την Kρητική Σχολή πως διαμορφώνεται αυτή την περίοδο στα μεγάλα μοναστικά κέντρα. Eμφανίζονται σπάνια θέματα, με αρχαϊκές ρίζες, πως η παράσταση Θεοφανείας στην αψίδα του Iερού, «η πηγή της Σοφίας Iωάννου του Xρυσοστμου» σε τυφλ αψίδωμα του ντιου τοίχου του νάρθηκα, ή ακμη και οι σκηνές απ την παιδική ηλικία της Παναγίας στον δυτικ τοί-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

χο του νάρθηκα, που μας οδηγούν στην τέχνη Kωνσταντινουπολίτικων μνημείων πως π.χ. της Mονής της Xώρας. Eξάλλου μερικά θέματα αποτελούν δάνεια απ την τέχνη της Δύσης, πως για παράδειγμα η παράσταση του αγίου Σεβαστιανού ανάμεσα στους ολσωμους αγίους, ή απ τον ισλαμικ κσμο της Aνατολής, πως μερικά διακοσμητικά μοτίβα στο νάρθηκα. H ζωγραφική της Mονής Nτίλιου παρουσιάζει τέτοιες ιδιαιτερτητες, σε σύγκριση με τα άλλα μνημεία του Nησιού και της περιοχής και σε τέτοιο βαθμ, ώστε να διαμορφώνει μια καθαρά δική της φυσιογνωμία.

Mονή Eλεούσης Στη Moνή Eλεούσης και ιδιαίτερα στο ανατολικ τμήμα του καθολικού αναπτύσσεται, παραγνωρισμένος μέχρι πρσφατα, εικονογραφικς διάκοσμος πολύ συγγενικς, σε σύλληψη και εκτέλεση, με τον αντίστοιχο της Mονής Φιλανθρωπηνών και των εκκλησιών της Bελτσίστας. Aντίθετα στο δυτικ τμήμα του ναού, που αποτελεί νεώτερη επέκταση, σώζεται δεύτερη φάση, ενώ στο νάρθηκα ο καπεσοβίτης ζωγράφος Aναστάσιος με τα παιδιά του, το 1759, αναπτύσσει ολκληρο εικονογραφικ πργραμμα σε τρίτη φάση με σκηνές απ τη Γένεση, το συναξάρι του αγίου Nικολάου, τη Δευτέρα Παρουσία, τους Aίνους καθώς και τις προσωπογραφίες των κτητρων και ηγουμέ-

νων Δωροθέου και Γερασίμου. Στο γειτονικ με την Eλεούσα καθολικ της Mεταμρφωσης του Σωτήρος αντιπροσωπεύεται η εκκλησιαστική ζωγραφική του 19ου αιώνα με τον αγιορείτη ζωγράφο Aνθιμο, που ζωγράφισε εκεί τους γίγαντες πολεμιστές αγίους, το 1851. Zωγραφική του 19ου αιώνα επίσης έχει περισωθεί και στη Mονή του Προφήτη Hλιού. Πραγματοποιήθηκε με την ευκαιρία των επισκευών μετά τις καταστροφές που υπέστη το μνημείο στον πλεμο του Aλή - Πασσά (1822). Σώζονται δύο φάσεις, απ τις οποίες η παλαιτερη, του Iερού, ανήκει κατά την επιγραφή στους γνωστούς Γιαννιώτες ζωγράφους Θεοδσιο και Kωνσταντίνο, που ζωγράφισαν το 1833. Στο καθολικ του Aγίου Παντελεήμονος εκτς απ ελάχιστα σπαράγματα στο εσωτερικ του ναού, αποκαλύφθηκαν πρσφατα, εξωτερικά στο ντιο τοίχο που παλαιτερα υπήρχε στεγασμένος εξωνάρθηκας, τμήματα εικονογραφικού διακσμου που μπορούν να χρονολογηθούν μέχρι και τον 17ο αιώνα. Tέλος το καθολικ της Mονής Προδρμου είναι κατάγραφο. Tο εικονογραφικ του πργραμμα εκτελέστηκε το έτος 1789, μως, κατά την επιγραφή, επιζωγραφήθηκε ολκληρο το 1891. Στην αριστερή παραστάδα της εισδου σώζεται η προσωπογραφία του ηγουμένου Aναστασίου. Σημείωση: Oι μεστιτλοι είναι της σύνταξης

AΦIEPΩMA

H Mονή Aγίου Παντελεήμονος Στα διώροφα κελιά της δολοφονήθηκε, τον Iανουάριο του 1822, ο Aλή Πασάς

Tο καθολικ της Mονής του Aγίου Παντελεήμονος. Στη ντια πλευρά σώζονται τα διώροφα κελιά, σημείο στο οποίο δολοφονήθηκε απ άνδρες του Mεχμέτ Πασά, στις 24 Iανουαρίου 1822, ο Aλή Πασάς. Tης Φραγκίσκας Kεφαλλωνίτου η

8 εφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Iωαννίνων

H MONH Aγίου Παντελεήμονος βρίσκεται νοτιοανατολικά του οικισμού και στα βρεια της Mονής Προδρμου. Στα δυτικά της υψώνεται το βραχώδες τοπίο του νησιού. Σήμερα περιλαμβάνει το καθολικ και διώροφο κελλί στη βρεια πλευρά ανακατασκευασμένο πρσφατα. Στη ντια πλευρά σώζονται τα διώροφα κελλιά, σημείο στο οποίο δολοφονηθηκε ο Aλή Πασάς το 1822. Στο ανατολικ άκρο της αυλής ανάμεσα στα δύο συγκροτήματα κελλιών σώζονται τα ίχνη περιβλου και τοιχοποιΐας δίδοντας τη δυναττητα να φανταστούμε ύπαρξη κελλιών και στην πλευρά αυτή, ώστε το λο συγκρτημα της μονής να παρουσιάζε σε κάποια εποχή φρουριακ χαρακτήρα. H μονή βρίσκεται σε λειτουργία ως γυναικεία κατά το 1926. Στο βίο των

Aψαράδων μοναχών Nεκταρίου και Θεοφάνη αναφέρεται στη θέση αυτή ησυχαστήριο του αγίου Παντελεήμονος στα 1506/1507. Mια προσεκτική έρευνα μας επέτρεψε να διακρίνουμε τι ο ντιος τοίχος του ναού διασώζει τμήμα βυζαντινής ή υστεροβυζαντινής οικοδομικής φάσης με δεύτερη μετασκευή, που και αυτή είναι προγενέστερη του κτίσματος με τη μορφή που σώζεται ως σήμερα. H τελική διαμρφωση αποτελεί ανακατασκευή των χρνων της ύστερης τουρκοκρατίας (18ος-19ος αιώνας) με διαρκείς πάλι επισκευές κατά ή μετά το 19ο αιώνα. O νας στη σημερινή του μορφή είναι μικρή ξυλστεγη βασιλική με υπερυψωμένο γυναικωνίτη στα δυτικά, μια εξέχουσα απ τον ανατολικ τοίχο ημικυκλική αψίδα, είσοδο και ημιϋπαίθριο χαγιάτι στη ντια πλευρά. Στο χαγιάτι διασώζεται κιονίσκος προερχμενος πιθανν απ προγενέστερη οικοδομική φάση.

Στην εξωτερική πλευρά του ντιου τοίχου του ναού και ακριβώς πάνω στα αρχικά τμήματα των πρώτων οικοδομικών φάσεων, αποκαλύφθηκαν πρσφατα τοιχογραφίες.

Παράσταση Στα ανατολικά σώζεται παράσταση Δέησης με άγιο Nικλαο. Tο ανώτερο τμήμα της, που περιλαμβάνει ολκληρα τα πρσωπα και το φντο, αποτελεί επιζωγράφιση ή μετασκευή της αρχικής ζωγραφικής, που σώζεται στο κάτω τμήμα. Tα εικονογραφικά και τεχνοτροπικά στοιχεία, καθώς και άλλα στοιχεία δευτερεύοντα, μας οδήγησαν να χρονολογήσουμε την επιζωγράφιση, στο 16ο αιώνα, ενώ το αρχικ τμήμα ως προγενέστερο, πιθανώς στον 15ο αιώνα. Πάνω απ την παράσταση της Δέησης, σε οριζντιο διάχωρο, μλις διακρίνονται οι μορφές τριών μαρτύρων που ανήκουν στην αρχική ζωγραφι-

κή. Tο δυτικ μέρος καταλαμβάνει παράσταση ένθρονης Θεοτκου με αγγέλους. Tα τεχνικά και τεχνοτροπικά στοιχεία του τμήματος αυτού οδήγησαν σε μεταγενέστερη χρονολγησή του (17ος αιώνας). H ζωγραφική της παράστασης της ένθρονης Θεοτκου ακολούθησε πιθανν τη δεύτερη επισκευή ή μετατροπή που προαναφέρουμε. Eπίσης έχουν διασωθεί εικνες απ τις οποίες η σημαντικτερη εικονίζει τον άγιο Παντελεήμονα και χρονολογείται στο 15ο-16ο αιώνα. Tο τέμπλο αποτελείται απ παλαιτερο ξυλγλυπτο τμήμα και νεώτερο με λαϊκά ζωγραφιστά μοτίβα στα θωράκια. Mε τα σωζμενα στοιχεία, που μαρτυρούν συνεχή λειτουργία της μονής σε λο το διάστημα της Tουρκοκρατίας, αλλά και την ιστορική του σημασία αποτελεί ένα απ τα πλέον ενδιαφέροντα μνημειακά σύνολα του νησιού.

KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

9

AΦIEPΩMA

Mονή Φιλανθρωπηνών. Λεπτομέρεια απ τη μνημειώδη παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας. Eνα έργο πνοής, που σφραγίζει την τέχνη του 16ου αιώνα.

H Mονή Φιλανθρωπηνών Oι τοιχογραφίες της δεν βρίσκουν το μοι τους στη ζωγραφική των μετά την Aλωση χρνων Tης Mυρτάλης Aχειμάστου - Ποταμιάνου Διευθύντριας του Bυζαντινού Mουσείου

O Aγιος Nικλαος σώζει το πλοίο απ την τρικυμία. Λεπτομέρεια απ τη Λιτή (βρειος τοίχος) της Mονής Φιλανθρωπηνών.

10

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

ΣTH ΔYTIKH πλευρά του Nησιού, λίγο πάνω απ το χωρι και δίπλα στο μονοπάτι που φέρνει στη γειτονική μονή του Στρατηγοπούλου, η μονή του Aγίου Nικολάου των Φιλανθρωπηνών αγναντεύει απ το ύψωμά της τη λίμνη. Θροΐσματα απ τις καλαμιές χαμηλά και γλυκολαλιές των πουλιών, η γαλήνη στο λιφωτο του προαύλιου και ο σεμνς λγος της κυρα–Aγγελικής που χρνια πολλά διακονεί τη μονή, συνοδεύουν τον επισκέπτη. Στο καθολικ τον προσμένουν οι θαυμαστές ιστορίες των τοιχογραφιών, οι επτά σοφοί των Eλλήνων και οι Φιλανθρωπηνοί. H μονή του Aγίου Nικολάου των Φιλανθρωπηνών, η σπουδαιτερη της μοναστικής πολιτείας που ησύχαζε στο νησί, ήταν κτητορική της αρχοντικής οικογένειας που ως η-

πειρωτικς κλάδος του μεγάλου βυζαντινού οίκου των Φιλανθρωπηνών, βρισκταν εγκατεστημένη στα Γιάννενα το 13ο αι., ττε που άρχιζε η ιστορία του μοναστηριού. Tο 1291/92 ο Mιχαήλ Φιλανθρωπηνς, ιερέας και οικονμος της Mητροπλεως Iωαννίνων και στα στερνά του υποψήφιος του μητροπολιτικού θρνου (1341/42), ανακαίνισε το να του Aγίου Nικολάου - καθολικ της μονής που γνώρισε την ακμή της το 16ο αι. Mε Φιλανθρωπηνούς ηγούμενους, τους ιερομναχους Nεφυτο (+1531/32) και Iωάσαφ (+1568) ο νας ανακαινίστηκε σε τρεις διαδοχικές φάσεις εργασιών και διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες (1531/32 ίσως, 1542 και 1560) που του δίνουν τη θέση εξέχοντος μνημείου της μεταβυζαντινής τέχνης. Tα οικοδομικά στοιχεία και του διακσμου επαληθεύουν σα της ιστορίας του προσπορίζουν οι πολλές επιγραφές στις τοιχογρα-

AΦIEPΩMA φίες, κτητορικές, επιτύμβιες στην παράσταση των κοιμημένων Φιλανθρωπηνών στο νάρθηκα και άλλες σε μεσιτείες και παρακλήσεις του Aγίου Nικολάου και της Παναγίας στον Xριστ υπέρ του Iωάσαφ του Φιλανθρωπηνού και «των αυτού φοιτητών» (μοναχών).

Tο καθολικ Tο καθολικ και πιθανώς η ερειπωμένη τράπεζα, το διώροφο κτίριο των κελλιών, ερείπια πια άλλου κτιρίου, το Kοιμητήριο και ο περίβολος συγκροτούν τη διαλυμένη μονή στη σημερινή της κατάσταση. Στην πλούσια βιβλιοθήκη της άλλοτε είχε τον περίφημο «Kουβαρά», χαμένο σύμμικτο κώδικα με χρονικά της Hπείρου και ενθυμήσεις. Oι ιστοριογράφοι του παρελθντος και ο θρύλος, της χρέωσαν τη λειτουργία Σχολής και Kρυφού Σχολειού ύστερα. Tο καθολικ βορειοδυτικά είναι απέριττο λιθχτιστο οικοδμημα, κλεισμένο στον περίβολο απ την ανατολική και τη ντια πλευρά, που βρίσκεται η είσοδος. Tο απαρτίζουν ο κυρίως νας, ο ευρύχωρος νάρθηκας - λιτή και τρεις εξωνάρθηκες (εξαρτικοί στις επιγραφές). Eίναι οι τοιχογραφίες που λαμπρύνουν το κτίσμα. Aπλώνονται σε εκατοντάδες τετραγωνικά μέτρα αδιάσπαστης σχεδν επιφάνειας στους θλους και τους τοίχους ώς κάτω, που οι μοναχικές μορφές των αγίων στον κυρίως να και το ιερ, το νάρθηκα και τους εξαρτικούς ιστορούν τα μεγάλα ψυχωφελή και σπουδαία της Oρθοδοξίας, με συνέπεια στη λειτουργική χρήση και σημασία των χώρων, με αφάνταστο πλούτο σκηνών, σε μέγεθος φορητής εικνας συνήθως. Oργανωμένες στην αφηγηματική διαδοχή τους με τάξη, σε εικονογραφικούς κύκλους που απορρέουν, συντείνουν και συνάπτονται με τις μεγάλες συνθέσεις στους θλους και στα μέτωπα των τοίχων, έχουν έκταση και αριθμούς παραστάσεων και προσώπων που πραγματικά δε βρίσκουν το μοι τους στη μνημειακή ζωγραφική των μετά την Aλωση χρνων. Tο μεγαλεπήβολο έργο, που φαίνεται τι άρχισε ο Nεφυτος με την τοιχογράφηση του ξυλστεγου ττε κυρίως ναού (1551/53), ανήκει κατά κύριο λγο στον Iωάσαφ τον Φιλανθρωπην, που προχώρησε και ολοκλήρωσε την εκτεταμένη διακσμηση των ανακαινισμένων με θολοσκέπαστες οροφές χώρων το 1542 και 1560.

Θεολογικές παραστάσεις H ευαγγελική διήγηση με έμφαση στα Πάθη και την Aνάσταση και με εισαγωγικές θεομητορικές παραστάσεις στον κυρίως να, που η Παναγία Πλατυτέρα κοσμεί την αψίδα του Iερού, ο Aκάθιστος Yμνος και το Mηνολγιο (Σεπτέμβριος - Nοέμβριος) στο νάρθηκα και στο βρειο εξωνάρθηκα (Δεκέμβριος - Aύγουστος), ιστορίες της Παλαιάς Διαθήκης στ

Kτητορική παράσταση με τον Aγιο Nικλαο και τους πέντε κτήτορες Φιλανθρωπηνούς (απ το 1292 και μέχρι τον 16ο αιώνα).

βρειο και το ντιο και οι παραβολές του Xριστού στο δυτικ εξωνάρθηκα συνιστούν τους κύριους σε ανάπτυξη εικονογραφικούς κύκλους που αναδεικνύουν, στο ιστορικ γίγνεσθαι της Eκκλησίας, την αλήθεια και την εντητα των Γραφών. Bιβλικές προεικονίσεις της Παναγίας και άλλες του Πάθους, θέματα της Παλαιάς Διαθήκης και παραβολές του Xριστού με παραστατικές αναφορές στη θεολογική ερμηνεία τους, συνάδουν στο προβαλλμενο μυστήριο της θείας οικονομίας. Tο δογματικ λγο κορυφώνουν οι κυκλικές, πως σε τρούλο, κεντρικές συνθέσεις θλων με τον Xριστ στη δξα, των Aίνων στο δυτικ εξωνάρθηκα, τον της Mεγάλης Bουλής Aγγελο σε ραμα προφητών στον νάρθηκα και τον μεγαλπρεπο Παντοκράτορα με τους αγγέλους και προφήτες στον κυρίως να.

Zωγραφήσεις O εικονογραφημένος πλούτος συμβαδίζει με τέχνη υψηλού επιπέ-

δου. Στις διαδοχικές ζωγραφήσεις που διαμρφωσαν σύνολο άρτιο και σπουδαίο συμμετείχαν πολλοί ζωγράφοι, ικανοί και έμπειροι λοι, μερικοί εξαιρετικοί καλλιτέχνες. Tο προσωπικ, συχνά ευδιάκριτο ύφος τους προσανατολίζεται άνετα στις επιταγές του συλλογικού της ομάδας, που έντεχνα συναιρεί τις ατομικές διαφορές με καθορισμένους απ τον μαΐστορα του συνεργείου καννες και με αρχές που προσδιριζε ώς ένα σημείο ο αμέσως προηγούμενος διάκοσμος. Oι διαβαθμίσεις ενιαίου ουσιαστικά ύφους και ήθους της τέχνης στο διάστημα των τριάντα χρνων που κράτησε, με μακριά διαλείμματα, η τοιχογράφηση του ναού είναι αποκαλυπτικές. Στοιχειοθετούν μεταλλαγές και εκφράσεις του ίδιου ζωγραφικού συστήματος που ευδοκίμησε στη μνημειακή τέχνη ώς τα τέλη του 16ου αιώνα. στην Hπειρο, που προωτοεμφανίζεται στην περιοχή των Iωαννίνων, μάλιστα στη μονή των Φιλανθρωπινών, και ευρύτερα στην κεντρική και τη βρεια Eλλάδα. Kαι χι

μνο η πρώτη εμφάνιση της τοπικής ηπειρωτικής σχολής, πως την ονομάζουμε, στον αριστουργηματικ αρχικ διάκοσμο του κυρίως ναού της μονής αλλά και μερικά απ τα καλύτερα και σημαντικτερα έργα της σημειώνονται στη μονή των Φιλανθρωπηνών και τη γειτονική του Στραγητοπούλου. Oι μνοι με το νομά τους γνωστοί ζωγράφοι της σχολής, ο σπουδαίος Φράγγος Kατελάνος και οι αδελφοί ιερέας Γεώργιος και Φράγγος Kονταρής, ξενοτοπίτες και οι τρεις απ τη Θήβα, είναι πολύ πιθαν τι εργάστηκαν στις δύο τελευταίες διακοσμήσεις της μονής των Φιλανθρωπηνών, του 1542 και 1560. H διαλεκτική αφηγηματική πλοκή, η εύγλωττη κίνηση, η δραματική χροιά και η αληθοφάνεια των δρωμένων, η πυκνή και εύρυθμη σύνθεση, η διακοσμητική χάρη και η χαρά του χρώματος, αποτελούν χαρακτηριστικά της γνωρίσματα, που στις τοιχογραφίες της μονής των Φιλανθρωπηνών φτάνουν σε κορυφαίους τνους πρτυπης τέχνης.

KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

11

AΦIEPΩMA

Tο μοναστήρι της Eλεούσας Oι τοιχογραφίες του έχουν δεχθεί αρκετές επιζωγραφήσεις και είναι σήμερα ασυντήρητες

Eπάνω, Mονή Eλεούσας. Nάρθηκας, οι κτήτορες Δωρθεος και Γεράσιμος. Λεπτομέρεια απ την Kοίμηση του Aγίου Nικολάου (1759). Kάτω, κυρίως νας (ντιος τοίχος). Πέντε ολσωμοι Aγιοι: αταύτιστος, Θεδωρος, Iάκωβος ο Πέρσης, Oρέστης(;), Eυστάθιος(;).

12

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

AΦIEPΩMA Tης Bαρβάρας Παπαδοπούλου 8η Eφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Iωαννίνων

TO MONAΣTHPI της Eλεούσας είναι κτισμένο στους πρποδες κατάφυτου λφου κοντά στα μοναστήρια των Φιλανθρωπινών και του Nτίλιου. Tο καθολικ ήταν αρχικά αφιερωμένο στον Aγιο Nικλαο. H μονή έφερε παλαιτερα την επωνυμία Mεθοδάτων ή Γκιουμάτων, σήμερα μως είναι περισστερο γνωστή ως Παναγία η Eλεούσα. H μετονομασία της σχετίζεται με τη θαυματουργή εικνα της Παναγίας, που μεταφέρθηκε σ’ αυτή τον 16ο αιώνα. H εκκλησία του Aγ. Nικολάου των Γκιουμάτων αναφέρεται για πρώτη φορά σε ενθύμηση του 1584. Aρχικά ήταν μικρών διαστάσεων, θολοσκεπής βασιλική και έφερε στη βρεια πλευρά ισομήκη θολοσκεπή παρανάρθηκα. Λίγα χρνια αργτερα στη δυτική πλευρά του κυρίως ναού προστέθηκε ένας σχεδν τετράγωνος νάρθηκας, ενώ αντίστοιχος χώρος κτίστηκε και στη δυτική πλευρά του παρανάρθηκα. Σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής στοιχεία το καθολικ θα πρέπει να κτίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα, ενώ στα τέλη του ίδιου αιώνα τοιχογραφήθηκε ο κυρίως νας. Aν και οι τοιχογραφίες της Eλεούσας έχουν δεχθεί αρκετές επιζωγραφήσεις και είναι σήμερα ασυντήρητες, ωστσο είναι εμφανείς οι εικονογραφικές ομοιτητες που παρουσιάζουν αυτές με τις τοιχογραφίες των γειτονικών μοναστηριών των Φιλανθρωπινών (1542) και του Nτίλιου (1543). Mεγαλύτερη μως συγγένεια φαίνεται τι έχουν με τις τοιχογραφίες στην εκκλησία της Mεταμορφώσεως Bελτσίστας (1568) του ζωγράφου Φράγγου Kονταρή σε εργαστήριο του οποίου θα πρέπει πιθανν να αποδοθούν. Tο 1748 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες ανακατασκευής των κελιών, ενώ την ίδια εποχή έγιναν εργασίες επέκτασης και στο καθολικ, που πήρε τη σημερινή του μορφή. Oι εργασίες περιγράφονται διεξοδικά σε επιγραφή που βρίσκεται εσωτερικά πάνω απ τη δυτική θύρα του νάρθηκα.

Mονή Eλεούσας. Γενική άποψη του μοναστηριακού συγκροτήματος απ τα νοτιοδυτικά.

της Mονής Mεταμορφώσεως Iερατική Σχολή, η οποία λειτούργησε έως το 1922. Πρσφατα, η Iερά Mητρπολη Iωαννίνων και η Iερά Mονή Eλεούσας αποφάσισαν να στεγάσουν το Eκκλησιαστικ Σκευοφυλάκειο της Mητροπολιτικής Περιφέρειας Iωαννίνων στα κελιά της Mονής Eλεούσας. Για το λγο αυτ έχει ανατεθεί η μελέτη

O ζωγράφος Aναστάσιος Λίγο αργτερα, στα 1759, ο νέος νάρθηκας του καθολικού τοιχογραφήθηκε απ το ζωγράφο Aναστάσιο απ το Kαπέσοβο Zαγορίου. Συγχρνως τοιχογραφήθηκε και ο χώρος του παλαιτερου νάρθηκα, ο οποίος αποτελούσε πλέον το δυτικ τμήμα του κυρίως ναού. Σήμερα και οι τοιχογραφίες αυτές βρίσκονται σε άσχημη κατάσταση, σύντομα, μως πρκειται να αρχίσει η συντήρηση ολοκλήρου του τοιχογραφικού διάκοσμου της εκκλησίας. O 18ος αιώνας φαίνεται τι υπήρξε περίοδος ακμής για το μοναστήρι της Eλεούσας, η οποία συνεχίσθηκε και τον 19ο αιώνα. Tο 1872 με δαπάνες της μονής ιδρύθηκε στο χώρο

αναστήλωσης και επαναχρησιμοποίησης του μνημείου σε ομάδα επιστημνων (που αποτελείται απ μουσειολγο, αρχαιολγο, αρχιτέκτονα, πολιτικ μηχανικ, και συντηρητές έργων τέχνης). Eνα μεγάλο μέρος των μελετών έχει ήδη ολοκληρωθεί και έχουν αρχίσει οι εργασίες αποκατάστασης των κελιών. H ίδρυση του Eκκλησιαστικού

Σκευοφυλάκειου της Iεράς Mητροπλεως Iωαννίνων στο χώρο της Mονής Eλεούσας, που θα γίνει και με την οικονομική ενίσχυση του Kατσάρειου Iδρύματος, είναι μια σημαντική προσπάθεια προκειμένου να ξαναποκτήσει το μοναστήρι την παλαιά του αίγλη και να αναβιώσει τον χαρακτήρα της κοινωνικής προσφοράς που είχε για αιώνες.

Tο Mοναστήρι της Mεταμρφωσης Tης Bαρβάρας Παπαδοπούλου η

8 Eφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Iωαννίνων

H EKKΛHΣIA της Mεταμρφωσης βρίσκεται νοτιοανατολικά της Mονής Eλεούσας. O σημερινς νας είναι κτισμένος στη θέση παλαιτερης ομώνυμης μονής η οποία πυρπολήθηκε απ Aλβανούς το 1822, στα γεγοντα της πολιορκίας του Aλή Πασά. Aπ ττε η Mονή Mεταμρφωσης περιήλθε στη γειτονική Mονή Eλεούσας, οι ηγούμενοι της οποίας έκτοτε έφεραν τον τίτλο «Eλεούσης της Σωτήρος». Σύμφωνα με τη λίθινη επιγραφή, που υπάρχει εντοιχισμένη πάνω απ τη ντια είσοδο, η εκκλησία κτίστηκε το 1850 με δαπάνες του ηγουμένου Aββακούμ. Πρκειται για τρίκλιτη βασιλική εξωτερικών διαστάσεων 17X10,20 με ορθογώνιο νάρθηκα στα δυτικά. O κύριος νας χωρίζεται σε τρία κλίτη με δυο σειρές απ δυο ζεύγη κινων και έναν πεσσ στο μέρος του ιερού.

H στέγασή του γίνεται με 10 φουρνικά. H κεντρική είσοδος βρίσκεται στη ντια πλευρά και φέρει εξωτερικά δικινιο πυλώνα. Tο 1851 ο νας τοιχογραφήθηκε απ τον αγιορείτη μοναχ Aνθιμο. Mεγάλες μορφές αγίων καλύπτουν τους πλευρικούς τοίχους της εκκλησίας. Στο δυτικ τοίχο, αριστερά της εισδου, υπάρχει η παράσταση του ηγουμένου Aββακούμ με το ομοίωμα του ναού. Aξιλογο είναι το ξυλγλυπτο τέμπλο και ο άμβωνας που έχει ζωγραφιστή διακσμηση με λουλούδια, φρούτα, κ.λπ. Xαρακτηριστικά είναι επίσης τα κοσμικά στοιχεία που είναι έντονα στο να και τα οποία συναντάμε και σε άλλους ναούς της ίδιας εποχής στην πλη των Iωαννίνων. Tο 1872 με δαπάνες του ηγουμένου της Mονής Eλεούσης Aββακούμ ιδρύθηκε κοντά στην εκκλησία της Mεταμρφωσης, Iερατική Σχολή η οποία λειτούργησε έως το 1922.

KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

13

AΦIEPΩMA

Aριστερά, Mονή Nτιλίου. Tο καθολικ του Aγίου Nικολάου απ νοτιοδυτικά. Δεξιά, λεπτομέρεια της Δευτέρας Παρουσίας. Προσωποποίηση της θάλασσας.

H Mονή Nτιλίου Λαμπρύνεται απ τοιχογραφίες υψηλής ποιτητας που φιλοτεχνήθηκαν το 1542-’43 Tης Θέτιδος Λίβα-Ξανθάκη Eφρου Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Aθηνών

TO MIKPO, σεμν, ξυλστεγο καθολικ της Mονής Nτίλιου, κτίσμα του 13ου αιώνα, αποτελείται απ απλ μονχωρο κυρίως να και νάρθηκα. Kτισμένο με επιμελημένη πλιθοπερίκλειστη τοιχοποιία, στολίζεται εξωτερικά με κομψή, πεντάλοβη, ρηχή τοξοστοιχία στις μακρές του πλευρές και με απλά κεραμοπλαστικά κοσμήματα, σε λιτές συνθέσεις, ολγυρα και στις τέσσερις ψεις του. Tο εσωτερικ του λαμπρύνεται απ τοιχογραφίες υψηλής ποιτητας και ιδιαίτερου εικονογραφικού ενδιαφέροντος, που φιλοτεχνήθηκαν το 1542/1543, σύμφωνα με επιγραφή στο υπέρθυρο της εισδου του, απ ανώνυμο, αλλά ιδιαίτερα σημαντικ ζωγράφο. Oι τοιχογραφίες του ναού, εκτς απ την κγχη του ιερού, απλώνονται σε τρεις ζώνες με αυτοτελείς συνθέσεις στις δύο ανώτερες και σειρά ολσωμων αγίων και μοναχών στην κατώτερη ζώνη, με εξαίρεση τον ανατολικ τοίχο του νάρθηκα, που καλύπτεται ολκληρος απ μνημειακή παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας και τα δύο τυφλά αψιδώματα στη βρεια και ντια πλευρά του, που εικονίζουν τη Bάπτιση και τον Iωάννη τον Xρυσστομο ως Πηγή Σοφίας.

Παραστάσεις Oι παραστάσεις στον κυρίως να, που ιστορούν σε 38 πίνακες το Xρι-

14

στολογικ κύκλο, είναι σοφά πειθαρχημένες σε τεκτονικές αρχές σύνθεσης και επιδέξια αρθρωμένες σε γεωμετρικά σχήματα ως προς τη διάταξη των εικαστικών τους στοιχείων. Διαπνέονται έντονα απ την ειδυλλιακή ατμσφαιρα, τη δραματική φρτιση και τη συναισθηματική ένταση των δρωμένων που εξιστορούν και εξισορροπούνται ή εναρμονίζονται με το θέμα τους χάρη στο ήπιο, εκλεπτυσμένο, αριστοκρατικ χρωματικ τους ύφος. Oι μορφές στις συνθέσεις, ψιλλιγνες αλλά και πλαστικές, κάποτε τρισδιάστατες σχεδν στην απδοσή τους, δυναμικές και εντυπωσιακές παρουσίες, συμμετέχουν έμπρακτα στα επεισδια, φύσει και θέσει, καθώς δεν αρκούνται στους δογματικά οριοθετημένους ρλους τους, αλλά ενεργοποιούνται και πέρα απ αυτούς με την εύγλωττη έκφραση του ψυχισμού τους, διάχυτου χι μνο στα πρσωπα, αλλά και στη στάση, κίνηση, χειρονομία, ακμη και στην πτυχολογία τους. Oι συνθέσεις στο νάρθηκα καταγράφουν, σε μοναδικά αναπτυγμένη διήγηση, 25 επεισδια απ το Θεομητορικ κύκλο, ο οποίος επιστέφεται απ το «Aνωθεν οι Προφήται» στην αετωματική απληξη του δυτικού τοίχου και συνοδεύεται απ την Kοίμηση του Aγίου Nικολάου, στου οποίου το νομα τιμάται ο νας. Oι σκηνές του νάρθηκα, σε αντίθεση με την παλλμενη δραματική ατμσφαιρα των τοιχογραφιών του κυρίως ναού, αποπνεύουν λυρισμ και τρυφερτητα,

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

ψυχικ γλυκασμ και λεπταίσθητη θλίψη,πως ταιριάζει στον κύκλο που ιστορούν. Tις ίδιες τάσεις εκφράζουν και οι αρμονικά πλασμένες μορφές, οι αριστοκρατικές στη στάση, ανάλαφρες στην κίνηση, διακριτικές στη χειρονομία, εύψυχες και συγκρατημένες στην καταγραφή των συναισθημάτων τους.

Tοιχογραφίες Aπ εικονογραφική άποψη οι τοιχογραφίες αυτές είναι εξαιρετικά σημαντικές: στο ιερ, σημειώνουμε την εκλεκτική και με δογματική σκοπιμτητα επιλογή τεσσάρων παραστάσεων, της θεραπείας του Παράλυτου, της Mεσοπεντηκοστής, της Σαμαρείτιδας και του Tυφλού, που συνδέονται μεταξύ τους λειτουργικά και δογματικά, υπαγορεύοντας ως κοιν μέσο σωτηρίας και ψυχοσωματικής ίασης το στοιχείο του νερού –ουσιαστικά και συμβολικά– αλλά και με το χώρο στον οποίο απεικονίζονται στο ιερ, χι μνο τελείται το μυστήριο της Θείας `Eυχαριστίας, αλλά και παριστάνεται η Aγγελική Λειτουργία με τον Aμν και τους Συλλειτουργούντες Iεράρχες. Eτσι, εδραιώνεται η δογματική συνάφεια των τεσσάρων αυτών σκηνών, ως του άλλου μέσου σωτηρίας εκτς της Θείας Eυχαριστίας, του Bαπτίσματος, το οποίο και προεικονίζουν. Στον κυρίως να, ο κύκλος του Πάθους και της Aνάστασης εξιστορείται σε 29 απ τα 36 επεισδια που τον κοσμούν, ενώ η σκηνή της Kαθδου του Xριστού στον Aδη παρουσιάζεται για

πρώτη φορά τσο πυκνή στη σημειολογία της, καθώς εμπλουτίζεται με στοιχεία απ την υμνολογία του Πάσχα.

Στο νάρθηκα Στο νάρθηκα, η εκπληκτικά αναπτυγμένη διήγηση του Θεομητορικού κύκλου κατατάσσει το μνημείο δεύτερο σε αριθμ σκηνών απ το Bίο της Παναγίας, με πρώτη μνο την Περίβλεπτο του Mυστρά, να που, αντίθετα απ την εκκλησία του Aγίου Nικολάου, τιμάται στο νομα της Παναγίας και διαθέτει πολλαπλάσιες απλχωρες επιφάνειες για μια τσο εκτενή ιστρηση. Oμως, το σημαντικτερο δεν είναι τσο ο μοναδικς σε έκταση για την εποχή του Θεομητορικς κύκλος, σο το τι ο ζωγράφος του Nτίλιου αντλεί εικονογραφικά στοιχεία και ολκληρες ακμα παραστάσεις γι’ αυτή την ιστρηση απ την παράδοση των μικρογραφιών των Oμιλιών του Iακώβου της Mονής Kοκκινοβάφου, περίπτωση που αποτελεί unicum με τα σημερινά γνωστικά δεδομένα. Oι τοιχογραφίες του Nτίλιου, λαμπρ έργο ώριμης ζωγραφικής παιδείας και τεχνικής, συνεισφέρουν σημαντικά στην αποτύπωση του καλλιτεχνικού και πνευματικού χαρακτήρα της μεγάλης σχολής ζωγραφικής της βορειοδυτικής Eλλάδας ή της Hπείρου που παράλληλα και συναγωνιστικά με την κρητική συναρδεύουν την ακμάδα του υπδουλου Eλληνισμού και λαμπρύνουν την πολιτιστική του παρουσία κατά τον 16ο αιώνα.

AΦIEPΩMA

H Mονή Προδρμου Kτίστηκε το 1506 απ τους αδελφούς ιερομονάχους Nεκτάριο και Θεοφάνη Aψαράδες Tης Aναστασίας Tούρτα Eφρου Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης

ΣTHN ANATOΛIKH πλευρά του νησιού, σε τπο ακμη και σήμερα ήσυχο και απμερο, κτίστηκε στα 1506/7 η Mονή του Προδρμου, ίδρυμα των αδελφών ιερομονάχων Nεκταρίου και Θεοφάνη απ την παλιά βυζαντινή οικογένεια των Aψαράδων. Mέλη της οικογένειας αυτής διακρίθηκαν στη δημσια ζωή της Hπείρου, ενώ άλλα προίκισαν με σπουδαία θρησκευτικά ιδρύματα τσο την Hπειρο σο και τη Θεσσαλία. Tα της ιδρύσεως της Mονής Προδρμου είναι επακριβώς γνωστά χάρη στις πολύτιμες πληροφορίες που άφησαν οι κτήτορές της στην αυτοβιογραφία τους.

Oι Aψαράδες Oι δύο αδελφοί αφού έλαβαν «ρον και καννα μοναχικής καταστάσεως» απ τον Oικουμενικ Πατριάρχη Nήφωνα, αναζήτησαν και

βρήκαν «τπον εις τα ενδτερα μέρη της νήσου επιτηδείως έχοντα προς ησυχίαν...». O τπος αυτς, ένα παράχθιο σπήλαιο, γνωστ με το νομα Γούβα είχε και παλιτερα χρησιμοποιηθεί ως τπος άσκησης, αφού οι Aψαράδες διέκριναν ίχνη απ «κτισμάτιν τι σμικρτατον, παλαιν σχήμα ναού εμφαίνον...». Oι δύο αδελφοί προχώρησαν στην ανέγερση τη μονής με μεγάλες δυσκολίες απ μέρους των τουρκικών αρχών, μως «Θεού χάριτι δι’ εξδων και αναλωμάτων πολλών σεσιγήκαμεν αυτούς, και τα του έργου εις τέλος ηγάγομεν...» Tο νέο καθολικ συναρμστηκε στο χώρο της σπηλιάς, αφού προηγουμένως ανακπηκε τμήμα της και μπαζώθηκε η παρακείμενη λίμνη «προς το αναπληρώσαι λην αυτήν και στερεάν ποιήσαι και επιτηδείαν προς οικοδομήν...». Δίπλα στο καθολικ κτίστηκαν κελλιά και διευθετήθηκε ο γύρω χώρος. Aπ τα οικοδομήματα αυτά των Aψαράδων σήμερα σώζεται μνο το καθολικ, ένα μικρ μονχωρο κτί-

H κτητορική επιγραφή του έτους 1789. Oι υπάρχουσες τοιχογραφίες στη μονή έγιναν με χορηγίες του ηγουμένου Aναστασίου, του Bασιλείου Bαλκάνου και άλλων της συντεχνίας των κρασοπούλων.

Eξωτερική άποψη του καθολικού της Mονής Προδρμου. Oι δύο αδελφοί Aψαράδες έκτισαν τη μονή το 1506-7 παρά τα προσκμματα που τους έφερναν οι Tούρκοι.

σμα, διαστάσεων 6,37 μ. μήκος, 5,60 μ. μέγιστο και 3,76 μ. ελάχιστο πλάτος και 6,75 μ. ύψος, με σύγχρονο νάρθηκα. Λγω του περιορισμένου χώρου, η κγχη του ιερού καθώς και αυτές της πρθεσης και του διακονικού εγγράφονται στο πάχος του ανατολικού τοίχου. H υψομετρική διαφορά στο ανατολικ μέρος του ναού χρησιμοποιήθηκε για τη διαμρφωση υπγειας κρύπτης κάτω απ το ιερ, με το οποίο επικοινωνεί με μικρή σκάλα μέσω καταπακτής. H τοιχοδομία αποτελείται απ ακαννιστη λιθοδομή με σποραδική χρήση πλίνθων και ο κεραμοπλαστικς διάκοσμος περιορίζεται στις οδοντωτές ταινίες και με ελάχιστα κοσμήματα. Aπ πλευράς τυπολογίας πρκειται για σύνθετο κτίριο αφού συνδυάζει στοιχεία απ δύο αρχιτεκτονικούς τύπους: σταυρεπίστεγη στέγαση και πλάγιους χορούς, εξωτερικά ημιεξαγωνικούς, χαρακτηριστικ γνώρισμα του λεγμενου αθωνικού ή αγιορείτικου τύπου. Oι αδελφοί Aψαράδες φαίνεται τι δεν πρλαβαν να κοσμήσουν τον καθολικ με τοιχογραφίες, επειδή η συνεχιζμενη εναντίον τους πολεμική, τους ανάγκασε να καταφύγουν στα Mετέωρα, που και ίδρυ-

σαν αργτερα τη Mονή Bαρλαάμ (1542). Oι υπάρχουσες τοιχογραφίες έγιναν το 1789 με χορηγίες του ηγουμένου Aναστασίου –ο οποίος απεικονίζεται στη ντια παραστάδα της εισδου στον κυρίως να– του Bασιλείου Bαλκάνιου και άλλων της συντεχνίας των κρασοπούλων. H συντεχνία, αυτή, καθώς και εκείνες των χαντζήδων και των αγωγιατών εκκλησιάζονταν και συντηρούσαν τη μονή επειδή είχαν προστάτη τους τον Aγιο Iωάννη τον Πρδρομο. Tο εικονογραφικ πργραμμα του ναού περιλαμβάνει αγίους ολσωμους και με στηθάρια, μια εκτεταμένη απεικνιση των οίκων του Aκάθιστου Yμνου, σκηνές απ το Δωδεκάορτο και τα Πάθη και τις αποκαλυπτικές μορφές του Xριστού ως Aγγέλου της Mεγάλης Bουλής στο τεταρτοσφαίριο της κγχης του βρειου χορού και ως Eμμανουήλ στο αντίστοιχο του ντιου χορού. Σύμφωνα με υπάρχουσες επιγραφές, οι τοιχογραφίες επιδιορθώθηκαν στα 1824 και 1891 με προσφορές μελών των συντεχνιών που προαναφέρθηκαν, ενώ τα νεώτερα μέρη του τέμπλου κατασκευάσθηκαν με έξοδα της συντεχνίας των κρασοπούλων.

KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

15

O Aγιος Iωάννης ο Πρ δρομος με εικονίδια απ τη ζωή του (αριστερ μέρος). Eικ να της Mονής Προδρ μου (0,88X0,60 cm). Eργο του Mάρκου Bαθά (1498–1578), 16ου αιώνα.

AΦIEPΩMA

Oι φορητές εικ νες Kαλύπτουν ένα μακρύ χρονικ φάσμα που ξεκινά απ τον 15ο και φτάνει ώς τον 20 αιώνα Tου Aθανασίου Παλιούρα Προέδρου του Tμήματος Iστορίας-Aρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Iωαννίνων

TA EΠTA ιστορικά μοναστήρια του Nησιού των Iωαννίνων (Φιλανθρωπηνών, Nτίλιου, Eλεούσης, Mεταμορφώσεως, Προφήτου Hλία, Προδρμου και Παντελεήμονος), στη μακραίωνη και δημιουργική πορεία τους, ανάμεσα στον πνευματικ και καλλιτεχνικ τους πλούτο, θα είχαν και μεγάλο αριθμ φορητών εικνων. O,τι απέμεινε απ το θησαυρ αυτών των εικνων, σήμερα, απαρτίζει μια μικρή συλλογή απ σαράντα εικνες. Kαλύπτουν ωστσο ένα μακρύ χρονικ φάσμα, που ξεκινά απ τον 15ο και φτάνει ώς τον 20 αιώνα. Oι περισστερες είναι μέτριας τέχνης, έργα ασήμαντων ή και λαϊκών ζωγράφων. Aνάμεσά τους μως ξεχωρίζουν ελάχιστες, απ τις οποίες μερικές φέρνουν την υπογραφή γνωστών ζωγράφων, ενώ άλλες, αν και ανυπγραφες και αχρονολγητες, πίσω απ το ύφος και τα χρώματα, φανερώνουν την έμπνευση και την ποιτητα δκιμων καλλιτεχνών. Στην τελευταία κατηγορία ανήκει η αρχαιτερη απ’ λες με παράσταση του αγίου Παντελεήμονος, που αποτελεί τη λατρευτική εικνα του ομώνυμου μοναστηριού και αποκαλύπτει με την τεχνοτροπία και την τεχνική της τα σημάδια της τέχνης ζωγράφου μεγάλης πνοής. Mπορεί να χρονολογηθεί στα τέλη του 14ου ή και στις αρχές του 15ου αιώνα. Aνάμεσα στις ιστορικές πρέπει να τοποθετηθεί η εικνα με τη Θεοτκο στον τύπο της Γλυκοφιλούσας και με την επιγραφή «H Eλεούσα». Πρκειται για κλασική απδοση της Παναγίας με τον Xριστ σε χρυσ βάθος, η οποία για αιώνες αποτέλεσε τη λατρευτική εικνα της Mονής Eλεούσης και χρονολογείται μεταξύ 16ου και 17ου αιώνα. Tη σπουδαιτητα της εικνας υπογραμμίζει και η αργυρή επένδυση, που τη στλιζε απ το 1769, έτος που ο Hπειρώτης (απ τους Kαλαρρύτες) παπάς και χρυσοχος Διαμάντης, την κατασκεύασε. Φρντισε, πάνω στο ανάγλυφο ασήμι, γύρω απ την κεντρική εικνα, να ζωντανέψει με εικονίδια την ιστορία της

16

θαυματουργής εύρεσης της εικνας, τα θαύματά της, θεομητορικές σκηνές, αρχαγγέλους και προφήτες.

Στον Aγιο Nικ λαο Πέντε εικνες διαφρων εποχών, που σώζονται με τον άγιο Nικλαο, μας δείχνουν την ξεχωριστή θέση που είχε ο επίσκοπος Mύρων της Λυκίας στα τρία μεγάλα μοναστήρια της δυτικής πλευράς του νησιού. Aλλωστε, είναι γνωστ πως η πλευρά αυτή ήταν αποκλειστικά αφιερωμένη σ’ αυτν. Aπ τις εικνες αυτές οι δύο παλαιτερες, που πρέπει να χρονολογηθούν στον 16ο αιώνα, αποτελούν έργα χειρών δκιμων ζωγράφων, ενώ η μία απ τις νεώτερες –του 1801– είναι έργο του γνωστού Γιαννιώτη ζωγράφου Θεοδοσίου. Aπ τις εικνες που παριστάνουν τον Xριστ, πρέπει να ξεχωρίσουμε τον Xριστ Παντοκράτορα της Mονής Eλεούσης, που περιβάλλεται απ τα τέσσερα σύμβολα των ευαγγελιστών (17ου αιώνα), ενώ δύο άλλες, με τον ένθρονο Xριστ ως Mεγάλο Aρχιερέα, φανερώνουν τη μεγάλη διάδοση που είχε ο εικονογραφικς αυτς τύπος, μέσα στον 18ο αιώνα. Δύο εικνες επίσης με τη Bάπτιση του Xριστού αποκαλύπτουν αξιλογο καλλιτεχνικ επίπεδο και φανερώνουν τη μεγάλη καταστροφή που έγινε σε εικνες δωδεκαρτου, αφού σώθηκαν μνο ελάχιστες. O μεγαλύτερος αριθμς απ τις εικνες της Συλλογής είναι αφιερωμένος στην Παναγία. Συνυπάρχουν οι πιο γνωστοί τύποι, πως η Παναγία ως Oδηγήτρια, ως Δεομένη, ως Γαλακτοτροφούσα, η Kοίμησή της, με άλλες συνθεττερες και σπανιτερες, πως η Πορταΐτισσα και ο Aκάθιστος Yμνος ή η Παναγία των Iεροσολύμων.

Παναγία η Eλεούσα Δεν είναι σπάνιο, την ιστορία της εικνας να τη μαθαίνουμε απ την επιγραφή που τη συνοδεύει και μαζί της την ιστορία της κοινωνίας των Iωαννίνων στους νεώτερους αιώνες. Διαβάζουμε π.χ. κάτω απ τη στενμακρη (διαστ. 118X52 εκ.) ει-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

Συνέχεια στην 18η σελίδα

O Aγιος Iωάννης ο Πρ δρομος με εικονίδια απ τη ζωή του (αριστερ μέρος). Eικ να της Mονής Προδρ μου (0,88X0,60 cm). Eργο του Mάρκου Bαθά (1498–1578), 16ου αιώνα. KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

17

O Aρχάγγελος Mιχαήλ. Eικ να της Mονής Eλεούσας (0,37X0,27 cm). Eργο του Eμμανουήλ Tζάνε – Mπουνιαλή (1610 – 1690), του γνωστού ιερέα και ζωγράφου του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων της Bενετίας. Δεξιά, λεπτομέρεια απ την αργυρή επένδυση της εικ νας της Παναγίας Eλεούσας. Συνέχεια απ την 16η σελίδα

κνα της Παναγίας της Eλεούσας, της Mονής Παντελεήμονος: ηγουμενεύοντος του κυρ-Aνανίου διά σ(υνδρο)μής και εξδου τον σιμηντζίδον (πλεως των )Iωαννίνων 18 /.../. Mερικές λαϊκτερες εικνες, του 19ου κυρίως αιώνα, και ένα τρίπτυχο επισημαίνουν τη συνέχεια της μοναστικής πολιτείας σε περίοδο παρακμής, ενώ η επτανησιακή εικνα με το σκήνωμα του αγίου Σπυρίδωνος είναι αψευδής μάρτυρας της πανήγυρης της Aδελφτητας των Kερκυραίων στα Iωάννινα. Eνα καλαίσθητο ξυλγλυπτο αρτοφριο με τη Δέηση μπροστά και τον Xριστ ως ζωηφρο άρτο στη θυρίδα πίσω, που επιστέφεται με σταυρ στολισμένο κάποτε με σεντέφι, ένα βημθυρο απ τη Mονή

18

Nτίλιου με τον Eυαγγελισμ, τους προφητάνακτες και τους ιεράρχες, και ένας σταυρς λυπητερών απ τη μονή Φιλανθρωπηνών, απλ έργο ταλιαδώρου, αλλά θαυμάσια ιστορημένο, αποτελούν τα εναπομείναντα δείγματα της εποχής, της ιστορίας και της τέχνης που έζησαν τα μοναστήρια. Στη μικρή Συλλογή των Eικνων δεν αποτελεί βέβαια έκπληξη η ύπαρξη, ανάμεσα στα σπουδαιτερα έργα, δυο ενυπγραφων εικνων: H πρώτη με την παράσταση του Προδρμου, του γνωστού ζωγράφου Mάρκου Mπαθά ή Bαθά, που έζησε, δούλεψε και πέθανε στη Bενετία (1498-1578), και η δεύτερη με τον αρχάγγελο Mιχαήλ, η οποία ιστορήθη «δια χειρς Eμμανουήλ ιερέως του Tζάνε», του γνωστού ιερέα και ζωγράφου του Aγίου Γεωργίου των

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

Eλλήνων της Bενετίας (1610-1690). H εικνα με τον Πρδρομο πλαισιώνεται με εικονίδια απ το βίο, το κήρυγμα και το μαρτύρι του. Eίναι δυστυχώς σε πολλά μέρη κατεστραμμένη, αλλά αυτ δεν την εμποδίζει, έστω και απ τα εκφραστικά τμήματα που σώθηκαν, να αποκαλύψει το επίπεδο του γνωστού ζωγράφου καθώς και της εποχής του, που είναι βέβαια εποχή καλλιτεχνικής ακμής. H εικνα εξάλλου του Tζάνε με τον αρχάγγελο Mιχαήλ αποτελεί μιαν επιπλέον μαρτυρία της μεγάλης παραγωγής του κρητικού καλλιτέχνη, που ζωγράφιζε ως τα βαθιά του γεράματα και τροφοδοτούσε λες τις ορθδοξες περιοχές που συνδέονταν με τη Bενετία. Tέλος, ανακεφαλαιώνοντας το μικρ αυτ εισαγωγικ σχλιο για τη Συλλογή των Eικνων των μοναστη-

ριών του Nησιού των Iωαννίνων, είναι απαραίτητο να κάνουμε τις εξής επισημάνσεις: Aπ τον μεγάλο, υποθέτουμε, πλούτο της Συλλογής των Eικνων των μοναστηριών διασώθηκε ένας πολύ μικρς αριθμς. Aνάμεσα σ’ αυτές που σώθηκαν ξεχωρίζουν μερικές για τη μεγάλη τους τέχνη, έργα ανώνυμων ή επώνυμων καλλιτεχνών. H αδιάκοπη σύνδεση Kρητικών καλλιτεχνών, Bενετίας και Iωαννίνων, μαρτυρείται μέσα απ τις ενυπγραφες εικνες, ενώ η συνεχής επικοινωνία της πλης των Iωαννίνων και των μοναστηριών δεν αφήνει περιθώρια για μη αποδοχή του γεγοντος τι η πλη φρντιζε τα μοναστήρια και συμμετείχε στη λατρευτική τους παρουσία, σε βαθμ που, αντίστοιχα, τα τελευταία επηρέαζαν την πνευματική πορεία της ιστορικής πλης.

AΦIEPΩMA

Λειτουργικά σκεύη και κειμήλια Θεολογικς σχολιασμς για τα ιερά σκεύη των Mοναστηριών της Nήσου Iωαννίνων Tου Aρχιμανδρίτη Φιλοθέου X. Δέδε Hγουμένου των Mονών της Nήσου των Iωαννίνων

META την παρουσίαση της ζωγραφικής τέχνης, η οποία εξακολουθεί εν χρνω να μορφοποιεί το εσωτερικ της λιτής αρχιτεκτονικής των καθολικών των Iερών Mονών της Nήσου των Iωαννίνων, ως διακονία καταλλαγής των κτιστών ντων, τα οποία αναμένουν την μέθεξή τους στην εσχατολογία του ακτίστου, τα ιερά σκεύη και τα κειμήλια είναι το χρηστικ μέσον δά των οποίων επιτυγχάνεται η σύγκρασις του πθου του Σωτήρος Θεού για τον άνθρωπο και του πθου τού την σωτηρίαν επιθυμούντος ανθρωπίνου προσώπου. Στην Oρθδοξη Eκκλησία ο χρνος είναι δεδομένος, κοσμολογικά και οντολογικά, λειτουργικς και γι’ αυτ αγιαστικς. Στο χώρο του χρνου λειτουργείται εν δυνάμει το μυστήριο της σωτηρίας, γεγονς προσωπικ και εν ταυτώ εκκλησιαστικ - κοινωνικ. Στη ροή του χρνου, απ την Oρθδοξη Xριστολογία εκπηγάζει ο περί ανθρώπου λγος, επερχομένης της σωτηρίας διά της αποδοχής της χάριτος του Tριαδικού Θεού, μέσω των βιωμάτων της εκκλησιολογικής εσχατολογίας. Στον πλούτο της ζωγραφικής τέχνης φανερώνεται η διΆ του Πατρς εν Kυρίω Iησού αφθαρτοποίηση του φθαρτού, που εν Πνεύματι λειτουργεί την εν Xριστώ Παιδεία με την οποία η Iστορία καταξιώνει τις Mονές της Nήσου των Iωαννίνων.

Σκεύη και κειμήλια O ζωγραφικς πλούτος φαίνεται πτωχτερος, επειδή δεν συνοδεύεται απ αντίστοιχο πλούτο λειτουργικών σκευών και κειμηλίων. Δοκιμασία, επειδή ίσως κάποτε έπαψε να λειτουργείται δυναμικά ο καθαγιασμς του κσμου διά της μυστηριακής προσφοράς, κρίμασιν οις οίδε Kύριος... Tα ολίγα εναπομείναντα λειτουργικά σκεύη και κειμήλια βεβαιώνουν τα πολλά και σημαντικά τα οποία απουσιάζουν. Aνάμεσά τους εξέχουσα θέση κατέχει το κτητορικ Δισκοπτηρο της Mονής Eλεούσης με την επιγραφή το TIMION KAI AΓION ΠOTHPION EINAI THΣ YΠEPAΓIAΣ EΛEOYΣHΣ EN TH NHΣΩ TΩN IΩANNINΩN ΔIA ΣYNΔPOMHΣ HΓOYMENOY ΓEPAΣIMOY IEPOMONAXOY, 1755, καθώς και το κειμήλιο πως οι λειψανοθήκες των Mονών του Aγίου Παντελεήμονος και της Mεταμορφώσεως του Σωτήρος με τις επιγραφές: α) TO ΠAPON KIBΩTION YΠAPXH THΣ IEPAΣ MONHΣ TOY AΓIOY ΠANTEΛEHMONOΣ THΣ EN TH NHΣΩ IΩANNINΩN TOY ΠANOΣIΩTATOY AΓIOY KAΘHΓOYMENOY KYPIOY XPYΣANΘOY 1868 Nοεμβρίου 20 ΔIA X.K.

Mονή Προφήτη Hλία. Σταυρς Aγιασμού. 1821. Aσήμι επιχρυσωμένο (αριστερά). Mονή Eλεούσας. Σταυρς Aγιασμού (δεξιά).

β) HΓOYMENEYONTOΣ KYP ABAKOYM IEPOMONAXOY 1846 ΔIA XEIPOΣ: X: Δ: Δ:Δ:KΓ: MA(P)TI(OY) 25 IΩANNINA, καθώς και δύο ξυλγλυπτοι σταυροί αγιασμού της Mονής Eλεούσης. H καθ’ αυτ άλλωστε αξία των λειτουργικών σκευών και κειμηλίων δεν ευρίσκεται μνο στη σημαντική της εκκλησιαστικής τέχνης, στα πολύτιμα μέταλλα ή τους λίθους που ενίοτε τα κοσμούν. Kύρια και καίρια η αξία έγκειται στο τι το ιερ σκεύος, απ τα βάθη του χρνου έως σήμερα, παραμένει το μέσον διά του οποίου τελεσιουργείται η θεία ευχαριστία μεταλλάσσοντας οστράκινα σκεύη σε σκεύη εκλογής της χάριτος του Θεού.

Tέχνη H εκκλησιαστική τέχνη διακονεί το μυστήριο της θείας οικονομίας. Oικοδομεί τη φάτνη και τη θυσία του Γολγοθά, περικλείει τις ακτίνες του Bηθλεέμιου άστρου και σκέπει δεικτικά τον τπο της θείας επιφανείας, ανυψώνεται εν ταπεινώσει και περισυλλέγει το Aίμα και το Yδωρ απ το λογχισμένο Σώμα του Σταυρού, κοσμεί την είσοδο του Θεού Λγου στην ιστορία, διασταυρώνει στη λγχη την οριζντιο και κάθετο τάση του κσμου, λαμβάνει και προσδίδει στην

κτίση Zωή, προσφέρει τη θυσία του θυμιάματος δοξολογικά υποκλινομένου του σύμπαντος διά του ανθρωπίνου προσώπου, στο οποίο συγκεφαλαιώνεται εν δυνάμει η δημιουργία. Kατακαλύπτει ακμη τα άγια των αγίων της Σκηνής του Mαρτυρίου της Oικουμενικής Eκκλησίας, διαφυλάσσσει την εν συσσεισμώ θέαση της δξας του Θεού στη γη, τα σώματα των αγίων, σμιλεύει ρεαλιστικά την τραγωδία του Σταυρού αγιάζοντας τον κσμο έως περάτων και απολυτρώνοντάς τον απ τις δυνάμεις του σκτους και του μηδενς. Tα λειτουργικά σκεύη και τα κειμήλια της Eκκλησίας είναι ένα αδιαίρετο λον που ακολουθεί τον μερισμ της θείας προσφοράς Tου χωρίς να διαιρεί το εν παντί τπω της δεσποτείας του μυστήριο της θείας συγκαταβάσεως και οικονομίας. Tα λειτουργικά σκεύη είναι ο ειδικς χώρος και τπος στον οποίο ιστορικά χωρείται ο Θες στην Tριαδική Tου υπσταση. Σε αυτά ενσταλάζει ο Πατήρ την αγάπη, ο Yις προσφέρεται στους ανθρώπους, το Πνεύμα το Aγιο κοινωνείται και εν τη υποστάσει του οποίου η Θετης παραμένει πεισματικά παρούσα στην ιστορία, έως του ο κσμος σωθεί. Mέσα απ αυτή την πίστη παρουσιάζουμε τα ολίγα εναπομείναντα σκεύη και κειμήλια των Mονών μας

στον κσμο, ο οποίος συγκροτώντας την Eκκλησία καλείται διά του Παρακλήτου στην πνευματοφορία των τέκνων του Θεού. Eίναι επίσης ιστορική βεβαίωση πως και στις Mονές μας περιχωρείται ο Παλαις των ημερών, απ χρνους και καιρούς, πως και σε τούτο το χώρο οι άγιοι σμίγουν τον αγιασμ και την αφθαρσία τους με τη δική μας φθαρττητα. H πτωχεία μας μως έχει και μια διάσταση πλούτου. Aποδεχμενοι τη δοκιμασία και αρδευμενοι απ τον ζείδωρο ποταμ της εκκλησιαστικής μας παραδσεως φρονούμε και πράττουμε κατά τον λγο του Aποστλου: αδελφοί άγιοι, κλήσεως επουρανίου μέτοχοι, κατανοήσατε τον απστολον και αρχιερέα της ομολογίας ημών Iησούν Xριστν... (Eβραίους 3, 10). Eυχαριστούμε τον Aρχιμανδρίτη Φιλθεο X. Δέδε, ηγούμενο των Mονών της Nήσου Iωαννίνων, τους καθηγητές Mίλτο Γαρίδη, Aθανάσιο Παλιούρα και τους συνεργάτες του που μας παραχώρησαν το προς δημοσίευση υλικ (κείμενα και φωτογραφίες) το οποίο περιλαμβάνεται στο ογκώδες λεύκωμα «Mοναστήρια Nήσου Iωαννίνων».

KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

19

BIBΛIO

KYKΛOΦOPHΣAN Mαρία Mάρθα Φλωράτου «Mαθησιακές δυσκολίες και χι τεμπελιά», εκδσεις «Oδυσσέας», Aθήνα, σ.σ. 222, τιμή 2.500 δρχ. Kάποτε υπήρχαν παιδιά που τα χαρακτήριζαν έξυπνα αλλά τεμπέλικα. Σήμερα γνωρίζουμε τι τα παιδιά που δεν μαθαίνουν πως οι συμμαθητές τους, συναντούν ειδικές μαθησιακές δυσκολίες, οι οποίες απαιτούν ένα διαφορετικ τρπο διδασκαλίας. Tο βιβλίο της Mαρίας Mάρθας Φλωράτου είναι ένας πρακτικς οδηγς για γονείς και δασκάλους, στο οποίο παρουσιάζονται οι πιο σύγχρονοι τρποι αντιμετώπισης των μαθησιακών δυσκολιών, αλλά και μια ολοκληρωμένη σειρά απ ασκήσεις και προγράμματα. Arnold Toynbee «Oι Eλληνες και οι κληρονομιές τους», μετ. Nικ. Γιανναδάκης, εκδσεις «Kαρδαμίτσα», Aθήνα, 1992, σ.σ. 480. «Γιατί οι Eλληνες αντέδρασαν τσο διαφορετικά απέναντι στις κληρονομιές τους στα διάφορα στάδια της ιστορίας τους;». Στο βιβλίο αυτ, που αποτελεί το κύκνειο άσμα του, ο Arnold Toynbee εξετάζει τη στάση που κράτησαν τέσσερις ελληνικοί πολιτισμοί απέναντι στο παρελθν, κατά τα 4.000 χρνια της ελληνικής ιστορίας. O άνθρωπος της Mυκηναϊκής εποχής απέναντι στους Eλλαδικούς πολιτισμούς, οι Eλληνες της κλασσικής Eλλάδας απέναντι στους Mυκηναίους, οι Bυζαντινοί απέναντι στο ελληνικ και μυκηναϊκ παρελθν και οι σύγχρονοι Eλληνες απέναντι στο ελληνικ και μυκηναϊκ παρελθν. Tο βιβλίο φθάνει σε συμπεράσματα που είναι σημαντικά, χι μνο για τους σημερινούς Eλληνες, αλλά και για το σύνολο του Aττικού πολιτισμού. Dominique Leglu «Σουπερνβα», μετ. Σαπφώ Πουλακάκη, εκδσεις «Xατζηνικολή», Aθήνα 1993, σ.σ. 159. Στις 24 Φεβρουαρίου 1987 στη Xιλή, ο νεαρς Kαναδς Iαν Σέλτον έπιασε μια τρομερή λάμψη στο τηλεσκπι του. Eνα άστρο είχε εκραγεί μέσα στο Mεγάλο Nέφος

Ξένα μυθιστορήματα Eργα των Στάιμπεκ, Xάουντμαν, Περέκ, Kαμπανίλε... ΞENA μυθιστορήματα για διάβασμα στις παραλίες ή στο βουν. Παρουσιάζουμε, σήμερα, την τελευταία εκδοτική σοδειά: Iβο Aντριτς «Kαταραμένη αυλή», μετ.: Iωάννης Kωτούλας, Eκδσεις «Nέα Σύνορα», Aθήνα 1993, σ.σ. 158. Oταν ο Mωάμεθ B’, ο πορθητής της Kωνσταντινούπολης πέθανε, ο Bαγιαζίτ B’ ως πρωττοκος γιος του και φυσικς διάδοχος του θρνου ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας στην Kωνσταντινούπολη. O αδελφς του μως σουλτάνος Tζεμ, θεωρώντας τον σφετεριστή, αποφάσισε να διεκδικήσει το θρνο. Tην ιστορία των δύο αδελφών αφηγείται στην «Kαταραμένη αυλή» ο Iβο Aντριτς, Σέρβος συγγραφέας, τιμημένος με το Bραβείο Nμπελ 1961. Aκίλε Kαμπανίλε «Nεαροί μου, ας μην υπερβάλλουμε», μετ.: Παναγιώτης Σκνδρας, Eκδσεις «Aστάρτη», Aθήνα 1993, σ.σ. 252. Kατά τη διάρκεια ενς ποδοσφαιρικού αγώνα στο Λονδίνο, μια μπάλα εκσφενδονίζεται με φοβερή δύναμη και καταλήγει σε ένα χωριουδάκι της Iταλίας, κάνοντας άνω κάτω τη ζωή των κατοίκων του. Aπ εκεί και πέρα, ακολουθούν ένα σωρ ασύλληπτες και εξωφρενικές περιπέτειες με πρωταγωνιστές τους ένδεκα επίδοξους ποδοσφαιριστές και τους υπολοίπους παράγοντες της κοινωνικής ζωής του χωριού. Γενς Mπιέρνεμπο «H στιγμή της ελευθερίας», μετ.: Δημοσθένης Kούρτοβικ, Eκδσεις «Aγρωστις», Aθήνα 1993, σ.σ. 244, τιμή 2.400 δρχ. O Γενς Mπιέρνεμπο (1920-1976) θεωρείται ο σημαντικτερος μεταπολεμικς συγγραφέας της Nορβηγίας. H ζωή του υπήρξε έντονη με πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες, ηθικά σκάνδαλα, υπαρξιακ άγχος και ποτ, καταστάσεις που τελικά τον οδήγησαν στην αυτοκτονία. Aποκορύφωμα της λογοτεχνικής του ακμής, «H στιγμή της ελευθερίας», ένα μυθιστρημα που εκθέτει με τη μορφή ημιαυτοβιογραφικού χρονικού τον παραλογισμ και την αγριτητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Eντγκαρ Xίλζενρατ «Tο παραμύθι της τελευταίας σκέψης», μετ.: Aγγέλα Bερυκοκάκη-Aρτέμη, Eκδσεις «Eξάντας», Aθήνα 1993, σ.σ. 506. «Tο παραμύθι της τελευταίας σκέψης» είναι το έπος για ένα ξεχασμένο έγκλημα του αιώνα μας. H υπθεση του μυθιστορήματος, που διαβάζεται σαν ανατολικ παραμύθι, φτάνει μέχρι τα βάθη της αρμενικής ιστορίας και εντυπωσιάζει με το πλή-

θος των εικνων απ την καθημερινή ζωή των Aρμενίων, απ τους μύθους και τις παραδσεις ενς αρχαίου χριστιανικού έθνους. Tζον Στάινμπεκ «Aνθρωποι και ποντίκια», μετ.: Aνδρέας Aποστολίδης, Eκδσεις «Πατάκη», Aθήνα 1993, σ.σ. 126. Eνα απ τα πιο αντιπροσωπευτικά έργα του Tζον Στάινμπεκ, το «Aνθρωποι και ποντίκια», συνδυάζει την τραγική συνύπαρξη της σκληρτητας, της αφέλειας και της τρυφερτητας. O Λένι είναι ένας γίγαντας με μυαλ μικρού παιδιού. Zει μαζί με τον Tζορτζ στον οποίον βασίζεται και απ τον οποίον απλυτα εξαρτάται. Oμως, κανείς, ούτε και ο Tζορτζ, μπορεί να σώσει τον Λένι απ τον πιο επικίνδυνο εχθρ: την ανεξέλεγκτη δύναμή του. Zορζ Περέκ «Iδιωτική πινακοθήκη», μετ.: Aχιλλέας Kυριακίδης, Eκδσεις «Yψιλον», Aθήνα 1993, σ.σ. 105, τιμή 1.000 δρχ. Iδού η ιστορία ενς πίνακα, ενς ζωγράφου κι ενς συλλέκτη. Tο βιβλίο είναι, ωστσο, γεμάτο παγίδες, χιούμορ και μεγαλοφυΐα, εφ’ σον το αληθιν και το ψεύτικο συγχέονται αδιάκοπα ή αλλάζουν ρλους. Συχνά μάλιστα το ψεύτικο δείχνει πιο αληθιν απ την ίδια την πραγματικτητα. Kαι η ιστορία κλείνει με μια ιλιγγιώδη δημοπρασία, που μοιάζει με μεθυστικ χορ. Γκέρχαρτ Xάουπτμαν «O κλειδούχος Tιλ», μετ.: Mαρλένα Πολιτοπούλου, Aθήνα 1993, σ.σ. 92. O Tιλ περιμένει τα τρένα να περάσουν

μπροστά απ το φυλάκι του, ένα περιορισμένης έκτασης προσωπικ σύμπαν βιωμάτων πένθους και μοναξιάς. Kαι ταν η ζωή του φωτιστεί απ το χαμγελο ενς παιδιού, πάλι θα σβήσει πολύ γρήγορα μπροστά στη θέα της σκληρής μητριάς. Πατέρας και γιος θα προσπαθήσουν να αποδράσουν στον φαντασιακ κσμο των τρένων. Pierre Mertens «Eκτυφλωτικ σκοτάδι», μετ.: Mαρία Παπαδήμα – Jaume, Eκδσεις «Eξάντας», Aθήνα 1993, σ.σ. 430. Eίναι ένα μυθιστρημα που διηγείται το λάθος μιας ζωής και τη ζωή ενς λάθους. O πιο σύντομος δρμος μεταξύ της Iστορίας και της ιστορίας είναι, άλλη μια φορά, η φαντασία. O βιογράφος εδώ δεν έχει άλλη επιλογή απ το να γίνει ιστορικς και ο χρονικογράφος υποχρεώνεται να γίνει μυθιστοριογράφος. Aλλά ο συγγραφέας, με τη σειρά του, μπορεί να δει καθαρά μνον αν γίνει ποιητής. Villiers de l’ Isle-Adam «Σκληρές ιστορίες», μετ.: Γιώργος Pάικος, Eκδσεις «Δελφίνι», Aθήνα 1993, σ.σ. 323, τιμή 3.500. Zει κανείς πολύ δύσκολα ταν έχει ταλέντο. Γι’ αυτ πρέπει να πείσει τον εκδτη του τι είναι εντελώς άσχετος, άγνωστος και ανάλατος. Aπ εκεί ξεκινούν οι «Σκληρές ιστορίες» που εμπεριέχουν τα αυτοβιογραφικά στοιχεία, αλλά κυρίως το στοιχείο της δραματικής παρεξήγησης. O τελευταίος των 300 του Λεωνίδα θα αφεθεί να πεθάνει σαν λιποτάκτης, ενώ έχει σταλεί απ τον ίδιο τον αρχηγ του να αναγγείλει τη νίκη.

NEEΣ EKΔOΣEIΣ του Mαγγελάνου, ένα Γαλαξία δίδυμο με τον δικ μας. Eκατν εβδομήντα χιλιάδες έτη έτρεχε το φως στο μεσοαστρικ διάστημα και εκείνη ακριβώς τη στιγμή που ο Iαν Σέλτον παρατηρούσε το στερέωμα έφτασε στον πλανήτη μας.

20

Παναγιώτη Kονδύλη «Πλανητική πολιτική μετά τον Ψυχρ Πλεμο», Eκδσεις «Θεμέλιο», Aθήνα 1993, σ.σ. 184, τιμή 1.800 δρχ. Tο τέλος του Ψυχρού Πολέμου και η κατάρρευση του κομμουνισμού δεν σημαίνουν ούτε το «τέλος της Iστορίας» ούτε την απλή μετάβαση του διεθνούς συστήματος απ μια διπολική σε μια πολυπολική δομή. Aποτελούν, απεναντίας, μια ιστορική τομή και την απαρχή μιας νέας

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

φάσης στην ιστορία της πλανητικής πολιτικής των Nέων Xρνων, η οποία άρχισε με τις μεγάλες ανακαλύψεις και τον εμπορικ καπιταλισμ για να γνωρίσει ακολούθως τις μεγαλύτερες τροπές της με τον ευρωπαϊκ ιμπεριαλισμ του 19ου αιώνα και με τον ανταγωνισμ Aνατολής και Δύσης στον 20. Vincent de Gaulejac «H ταξική νεύρωση», μετάφραση: Aπστολος Bερβε-

ρίδης, Eκδσεις «Παπαζήση», Aθήνα 1993, σ.σ. 328. Στχος της μελέτης του Γάλλου κοινωνιολγου είναι να αποδείξει τι οι υπαρξιακές συγκρούσεις που εμφανίζονται στο ψυχολογικ επίπεδο έχουν τη γένεσή τους στην κοινωνική ιστορία του ατμου, το οποίο βρίσκεται αντιμέτωπο με διαφορετικές κουλτούρες ή διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, εξαιτίας της κοινωνικής του διαδρομής και της ιστορίας της ζωής του.

KPITIKH

ΔIΣKOI Tης Γιώτας Συκκά  «Pούμελη, τραγούδια με τον Παναγιώτη Παππά». Kαθηγητής του Mουσικού Γυμνασίου της Παλλήνης, αυθεντικς τραγουδιστής της Pούμελης, που σπούδασε βυζαντινή μουσική για δέκα χρνια δίπλα στον Σίμωνα Kαρρά, είναι ο ερμηνευτής των τραγουδιών αυτού του δίσκου που εξέδωσε η εταιρία «Syrtos», η οποία υπσχεται τι θα κάνει κι άλλες ανάλογες συνεργασίες με συντελεστές του Mουσικού Γυμνασίου Παλλήνης. Προσεγμένη δισκογραφική έκδοση, με έναν καλλιτέχνη που, πως χαρακτηρίζει ο μουσικολγος I. Aρβανίτης, «ίσως ο μνος σήμερα που είναι απλυτα έντεχνος και απλυτος λαϊκς». Oργανοπαίχτης του λαούτου, με πολλές ηχογραφήσεις και πα-

ρουσίες στη δισκογραφία, στην τηλεραση και το ραδιφωνο, έμαθε τα τραγούδια απ τους γονείς του, στον Bάλτο Aιτωλοακαρνανίας. Kαι είναι αλήθεια τι αυτή την ατμσφαιρα θα βρείτε και στο δίσκο. Kάτι απ γιορτές και παραδοσιακά γλέντια, στην αυθεντική βέβαια μορφή τους χι έτσι πως παρουσιάζονται αλλοιωμένα στις ημέρες μας.  Aπ τη Pούμελη στην Kρήτη. Tο «2ο Φεστιβάλ Kρητικής Mουσικής και Tραγουδιού 1993» (FM Records) που έγινε τον περασμένο Φεβρουάριο στο «Παλλάς» με σκοπ να διασωθεί η παραδοσιακή μουσική της Kρήτης. H ζωντανή ηχογράφηση κυκλοφορεί σε δίσκους και περιλαμβάνει τα δέκα τραγούδια (πρκειται για νέες συνθέσεις) που προκρίθηκαν για να διαγωνισθούν. Tραγούδια καινούργια, που στηρίζονται, μως, στην παράδοση. Aλλωστε, αυτ ήταν και το ζητούμενο. Γιατί πως το δηλώνει και η εταιρία Πολιτιστικών Mελετών «Λυρωδία» και το Eλληνικ Ωδείο, που ανέλαβαν τη διοργάνωση, το Φεστιβάλ Kρητικής Mουσικής φιλοδοξεί να αποτελέσει μία εστία απ’ που θα ξεπηδήσουν νέες δημιουργίες, οι οποίες θα ακουμπήσουν στην παράδοση και θα οδηγήσουν μέσα απ’ αυτήν, σε μια πορεία νομοτελειακή, εξελικτική. Στχος είναι –και είναι φανερ άλλωστε– να ξεπηδήσουν και να συγκεντρωθούν νέα τραγούδια που θα εκπροσωπήσουν τη σύγχρονη κρητική μουσική. Στο δίσκο συμμετέχουν ο Bασίλης Σκουλάς και ο Xαράλαμπος Γαργανουράκης, οι οποίοι εμφανίστηκαν εκτς συναγωνισμού με τα συγκροτήματά τους.

Pητορική της ήττας «Tρωάδες» του Eυριπίδη απ το Θέατρο Tέχνης στην Eπίδαυρο Tου Γιάννη Bαρβέρη

Oι Kάτια Γέρου (Kασσάνδρα), Pένη Πιττακή (Aνδρομάχη) και Tζένη Γαϊτανοπούλου (Eκάβη) στις «Tρωάδες» του Eυριπίδη (Σκίτσο Eλλης Σολομωνίδου Mπαλάνου).

«Oπως τα ψάρια τα χτυπημένα απ’ το δυναμίτη. Eρχονται ώρες που γεμίζουν αίμα τα μάτια. (...) Iσως θα πρέπει να μιλήσουμε πάλι. Nα ξαναρχίσουμε έστω εμείς που γονατίσαμε κάποτε.». Θ. Kωσταβάρας, «Kατάθεση»

EΛEOΣ και φβος παράγονται –αν παράγονται– στις «Tρωάδες» ως προϊντα λγου αναγομένου σε πράξεις. O λγος, βέβαια, υπ τη μορφή ενς παρατεταμένου κομμού, οφείλει απλώς να ανακαλεί τη βιαιτητα της πράξης. Aρα κανείς δεν δικαιούται να εξεικονίσει (πως π.χ. οι Iάπωνες του θεάτρου «Σκοτ» το 1985) την αγριτητα: θα ήταν σαν να υποκαθιστούσε τον Eυριπίδη στην αληθινή του πρθεση, μετατοπίζοντας το τραγικ αίσθημα απ τις χορδές της ψυχής του θεατή στο πλάνο και επιδερμικ οπτικ του πεδίο. Aντιλαμβάνομαι την αμηχανία του κάθε σκηνοθέτη, που θα αντιμετωπίσει τις «Tρωάδες». Eχει να τα βάλει μ’ ένα σχετικά αδύνατο έργο, που χαρακτηρίζεται απ την αντιαριστοτελική δομή του. Eδώ, απουσιάζει ο μπούσουλας της «σπουδαίας και τελείας» μιμητικής πράξης. O Eυριπίδης (415 π.X.) κατηγορεί τους Aθηναίους για την πρσφατη αλαζονεία τους στη Mήλο και τους προφητεύει ως βαθύς οιωνοσκπος τον σικελικ λεθρο που θα επακολουθήσει. Για την επίδοση μως του συγκεκριμένου μηνύματος καταφεύγει σ’ έναν σωρευτικ θρήνο διάστικτο απ ψυχογραφικές διακυμάνσεις των ηρώων: ένα έκκεντρο σχήμα απκλισης απ την τραγική κορύφωση, που μαγνητίζει εδώ και χρνια τα αλλεπάλληλα ανεβάσματα, χι ελέω των αρετών του αλλά ελέω μια ευανάγνωστης και αγαπητής στο ευρύ κοιν περιπάθειας. Tο υψηλ τραγικ θρηνεί με δάκρυα παγωμένα, οι «Tρωάδες» δακρυρροούν και παρασύρουν· το κοιν είναι πάντα έτοιμο να συγκινηθεί με τα δεινά (και χι το δεινν) του πολέμου, με την «του αίματος υπερβολήν» και με τα αυτονομούμενα πάθη των ηρώων. Mνη εγγυήτρια δύναμη στους φυγκεντρους ασκούς του Aιλου, που εξαπολύονται εδώ, μπορεί να θεωρηθεί η μορφή της Eκάβης, αν βέβαια η σκηνοθεσία κατορθώσει να τη φωτίσει –κατά το δυνατν– ως μοχλ των επίλοιπων χαρακτηρολογικών παθημάτων. Eχω την εντύπωση τι για να διατυπωθεί η τραγική ύβρις που κινδυνεύει μονάχα να περιγράφεται μέσω των παθών, άρα να υφίσταται ειδολογική έκπτωση, ο χειρτερος τρπος είναι η απλή εξεικνισή τους. Aντίθετη είναι η προσδοκία μας: μέσω των παθών, και με γνώμονα και πλοηγ την Eκάβη, περιμένουμε τη λυρική (μουσικά; κινησιολογικά;) παραπομπή μας στην αίσθηση της ύβρεως. Tην ύβριν δεν μας αρκεί να την δούμε ή να την πληροφορηθούμε, επείγει να τη νιώσουμε. H παράσταση του Θεάτρου Tέχνης (Γ. Λαζάνης) αρκέστηκε σε ψυχογραφήσεις, χι πάντα ευτυχείς. Ως εν δυνάμει κεντρομλο δύναμη διέθετε τη σπάνια τεχνική της φιλοξενούμενης τραγωδού Tζ. Γαϊτανοπούλου - Eκάβης, που μως έμεινε αποδηγέτητη ως προς τις κλιμακώσεις του αδάκρυτου πνου.

Eτσι, το σύνολο δήλωσε μια αρχική πρθεση καθαρτητας και εκφραστικής λιττητας, που, ελλείψει τραγικού μεγέθους, συνρευσε με τη γυμντητα. O Λαζάνης, έπειτα απ έναν συνετ «Φιλοκτήτη», οπτε και είχε πράγματι υποπτευθεί την τραγική παρυφή, ξανακλλησε στα Kουνικά ρεαλιστικά σχήματα του γνιμα πνιγηρού υπογείου. Aπδειξη της προσήλωσης αυτής αποτελεί και το γεγονς τι ο σκηνοθέτης, εδώ, είδε τους θεούς οικείους, αυτούς, τους κατ’ εξοχήν ανοίκειους, τους φορείς της τιμωρού Mοίρας. Aθηνά και Ποσειδών (I. Xατζηαντωνίου - K. Kαπελώνης) προφητεύουν άνωθεν τα δεινά, κρίνονται μεν απ τον Eυριπίδη αλλά δεν ακυρώνονται. Aν τους δεις καθημερινούς, σαν την Kατερίνα και τον Γιώργο Θαλάσση του «Mικρού Hρωα», να συνωμοτούν κατά των Aχαιών, έχεις χάσει την αναγωγή στην ηθική ευθύνη των Eλλήνων. Mετά, ,τι επακολουθήσει, εξισούται πια με παρατακτική αφήγηση ανομημάτων δίχως γκο και χι με τεκμηρίωση της ύβρεως και επαλήθευση του θείου. Στην εικονογραφική αυτή λογική της σμίκρυνσης παρέσυρε την παράσταση και ο K. Kατζουράκης επαναλαμβάνοντας χωρίς φαντασία το σκηνικ της «Iφιγένειας» (κοντάρια, bidonville στο φντο, αιμάτινα πανιά, βαλιτσούλες (;) για τις «Tρωάδες» και χρωματικά ηχηρτατη πυρπληση της Tροίας). Tο χακί και το μαύρο στα κοστούμια του δεν ενχλησαν, αλλά τι λογής χήρα είναι η Aνδρομάχη ντυμένη στα κκκινα; Oι περιγραφές αυτές θολώνουν τη φαντασιακή αναγωγή, την οποίαν ωστσο υπέδειξε το λιτ και εφηρμοσμένο άρτια στον ασκημένο Xορ μέλος του N. Kυπουργού. Mια απμακρη, θλιμμένη φλο-

γέρα σε αντίστιξη με μεταλλικούς ήχους, έδωσε στέρεη υφολογική πυξίδα μιας παράστασης, που θα μπορούσε να είχε στηθεί, αλλά και ενς ελεγειακού ρυθμού τον οποίον ο Xορς, εξατομικευμενος ή γκρουπαριζμενος, υπηρέτησε με λυρική εμμέλεια παρά το νεαρ των μελών του. Eλειψε βέβαια η μέριμνα της στενής συνεκδοχικής του σχέσης με την έτσι ξεκρέμαστη Eκάβη. Aπσταση απ την Eκάβη κράτησαν και δύο βασικοί ρλοι: το Kασσανδρικ μένος (K. Γέρου) αφορούσε μνον την ίδια την ηθοποι, ως κοριτσίστικη παράκρουση μιας εφήβου που συλλαβίζει δανεικές προφητείες. Aκμη, η M. Πρωτπαππα δεν έντυσε το λγο της Eλένης με την αναγκαία δικανική πειθώ. Aντίθετα, ο Mενέλαος (Π. Kαρακωνσταντγλου) έπεισε πως η οργή του είναι διαφημιζμενη μνον, και τση ώστε να συνευρεθεί και πάλι μαζί της εν πλω. Δυναμικτερες εμφανίσεις: η P. Πιττακή - Aνδρομάχη, που οργάνωσε σε ενιαίο, κραται σύνολο το αποφθεγματικ ήθος του ρλου με τον αξιοπρεπή σπαραγμ μιας ανακτορικής, μητρικής καταδίκης και ο Π. Παπαδπουλος - λαϊκής καταβολής στρατιώτης Tαλθύβιος, με τη διαρκώς ραγισμένη αποφασιστικτητα του αθέλητου κήρυκα δεινών και την έξοχη, αυτοπαθή έξοδ του με τον μικρ Aστυάνακτα. H μετάφραση του Θ. Bαλτινού διέθετε αδρτατη ποιητικτητα, δεν συμφωνώ με μερικές άλλοτε λγιες και άλλοτε παλαιοδημοτικές αποκλίσεις. Δυσπολέμητο έργο, κι ας φαίνεται «εύκολο» και αβανταδρικο. Aρα, πως λέει και το ίδιο: «Φεύγειν μεν ουν χρη πλεμον, στις ευ φρονεί».

KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

21

KPITIKH

ΔIΣKOI Tης Παρής Σπίνου

Kοινωνικά και οικολογικά μηνύματα στέλνουν μέσα απ τους δίσκους τους οι «U2», «Midnight Oil» και «UB40». Mδα, μάρκετινγκ ή προσωπική ευαισθησία, γεγονς είναι τι ένα νέο είδος «στράτευσης» κερδίζει συνεχώς έδαφος και οπαδούς στο χώρο της μουσικής.  U2: «Zooropa» (Polygram). Oύ-

τε λάιβ άλμπουμ ούτε συλλογή με επιτυχίες ή ακυκλοφρητα τραγούδια, πως ήθελαν οι φήμες. Δέκα νέα τραγούδια με αναφορές στα ήθη της σύγχρονης κοινωνίας και στις ανθρώπινες σχέσεις αποτελούν το υλικ του νέου δίσκου των «U2», που κυκλοφορεί έπειτα απ αναμονή μηνών. Περισστερο νευρικς και δυναμικς είναι αυτή τη φορά στο σύνολ του ο ήχος με έμφαση στη ροκ, αλλά και με σουλ και ποπ διακυμάνσεις, που διακπτονται απ μελωδικά διαλείμματα. Προσεγμένη, εμφανώς ηλεκτρονική, η ενορχήστρωση. Για τη δημιουργία του «Zooropa» έχουν συνεργαστεί με τον Mπνο, οι Mπράιαν Iνο και Φλουντ.  MIDNIGHT OIL: «Earth and sun and moon» (Sony). Eπειτα απ δουλειά τριών μηνών, το αυστραλέζικο συγκρτημα παραδίδει τον καρπ των κπων του: ροκ με ποικίλες επιρροές και ενδιαφέρουσες προεκτάσεις, γεμάτο δυναμισμ, συναίσθημα και θέματα που έχουν σχέση με το περιβάλλον, την πολιτική, την κοινωνία. Για παράδειγμα, το «Tρουγκανίνι», είναι μια σύνθεση για την τελευταία Iθαγενή Aυστρα-

λή, που πέθανε το 1876, έπειτα απ την εισβολή των Bρετανών εποίκων. H οικολογική συνείδηση του γκρουπ έχει και την πρακτική της, καθώς η παραγωγή έχει γίνει με την κλασική τεχνολογία της «αναλογικής ηχογράφησης», μακριά απ τα λουστραρισμένα επιτεύγματα της ψηφιακής τεχνολογίας.  UB 40: «Promises and lies» (Virgin). Tο ταλέντο του στην παραγωγή και δημιουργία μελωδικών τραγουδιών, πάντα με κινητήρια δύναμη τη μουσική ρέγγε –διανθισμένη με συγγενικά ακούσματα– και τα κοινωνικά μηνύματά της, αποδεικνύει το συγκρτημα. Eάν αυτ το καλοκαίρι παρατηρείται η άνθηση της ρέγγε, μην ξεχνάτε τι πρώτοι οι UB40 την επανέφεραν στα διεθνή τοπ τεν, πιστεύοντας στη διαχρονική αξία της. Πρώτο σινγκλ, η διασκευασμένη επιτυχία του Πρίσλεϊ «Aϊ καντ χελπ φλιν ιν λαβ γουιθ γιου», που ακούγεται στο σάουντρακ της ταινίας «Σλίβερ» με πρωταγωνίστρια τη Σάρον Στουν.

22

H «Σαμία» του Mενάνδρου Aπ το Θεατρικ Oργανισμ Kύπρου στην Eπίδαυρο Tου Σπύρου Παγιατάκη

AX, αυτοί οι Mακεδ νες. Aπ τ τε που χι απλώς πέρασαν απ την Aθήνα, αποσπώντας της τα πρωτεία, αλλά ταν με τον Mέγα Aλέξανδρο επικεφαλής κυρίευσαν και την Aνατολή, τα πράγματα έπαψαν να είναι πλέον

πως πρώτα. Oπως, για παράδειγμα, στην εποχή του Aριστοφάνη. T τε οι κωμωδίες λειτουργούσαν, ως επί το πλείστον, σαν άσκηση της πιο έντονης πολιτικής κριτικής. Mετά, μως, το πέρασμα των Mακεδ νων απ την «Παλαιά Eλλάδα», μαζί μ’ άλλες μετατροπές, άλλαξαν και οι στ χοι της θεατρικής σάτιρας. Eνώ –στον Aριστοφάνη– η σάτιρα της πολιτικής ζωής διαιρούσε κατά καν να το κοιν και απειλούσε να προκαλέσει κάθε φορά τις ανεπιθύμητες αντιδράσεις των αντιφρονούντων, η κουτσομπ λικη, η «αστική» σάτιρα της Nέας Aττικής Kωμωδίας, συναντούσε τον ομ θυμο ενθουσιασμ και την υποστήριξη λων. Kι αν λάβει κανείς υπ’ ψιν του πως οι φαρσογράφοι των αριστοφανικών επιγ νων, δεν διέθεταν ούτε την ποίηση των προγενέστερων συγγραφέων, τ τε δεν αργεί να βγει το αβίαστο συμπέρασμα πως εδώ έχουμε να κάνουμε, μάλλον, με υλικ δεύτερης διαλογής. Γιατί τα απλοϊκά, μικροαστικά και ψευδοφιλοσοφικά επιγράμματα του τύπου «η τύχη κυβερνάει τα πάντα» και «οι πλέον χρήσιμοι θεοί είναι το χρυσάφι και το ασήμι» που συνδέονταν για αιώνες με το νομα του αρχαίου βουλεβαρδιέρη Mενάνδρου, ασφαλώς και δεν εγγυώνται για ιδιαίτερα υψηλές εξάρσεις στο πνεύμα και στο γούστο. Eπομένως, μ νο με μια αναπλαστική μετάφραση, μ νο με μια σπαρταριστική παράσταση θα μπορούσε να εμφυσήσει κανείς κάποια ικανοποιητική σκηνική ζωή σ’ ένα κείμενο το οποίο, απ κατασκευής του, δύσκολα μπορεί να ενδιαφέρει άλλους παρά φιλάρχαιους ιστοριοδίφες. Ως «ένεση δροσιάς» παρήγγειλε ο σκηνοθέτης της παράστασης Eύης Γαβριηλίδης την –εις την καθαρεύουσαν– μετάφραση του έργου, φρονώντας –ορθ τατα– πως τα ήθη του συντηρητικού 4ου αιώνα που έζησε ο Mένανδρος ήταν συγγενικά μ’ αυτά της εποχής του κωμειδυλλίου. O ποιητής –και συγκάτοικος στη στήλη αυτή– Γιάννης Bαρβέρης, έκανε μια απολαυστικ τατη μεταγλώττιση κατορθώνοντας να ξεπεράσει σώος λους τους υφάλους του τολμηρ τατου αυτού εγχειρήματος. Mετά απ τον M. Mποσταντζ γλου και την περιπαικτική του διάθεση πάνω στην καθαρεύουσα, και μετά απ το αμείλικτο χιούμορ εν ς αξεπέραστου E. Pοΐδη, κι ακ μα –ναι και με– τον Kαβάφη– συγγραφείς οι οποίοι έ-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

Oι K. Δημητρίου (Δημέας), Σπ. Σταυρινίδης (Παρμενίων) και ο χορς στη παράσταση «Σαμία» του Mενάνδρου. (Σκίτσο της Eλλης Σολομωνίδου - Mπαλάνου).

χουν δημιουργήσει γρανιτένια κατεστημένα στο είδος αυτ – είναι ιδιαίτερα δύσκολο να καταπιαστεί κανείς με αττικιστικούς σοφολογιωτατισμούς παραμένοντας ταυτ χρονα με προσωπική άποψη, και –το κυρι τερο– λυρικ ς. Για τους γνώστες της σύγχρονης ποίησης ο Bαρβέρης είναι εδώ αναγνωρίσιμος. Kι αυτ σίγουρα μαρτυρά για την έντονη σφραγίδα που βάζει ο σημεριν ς ποιητής στο κείμενο του Mενάνδρου. Eνας Mένανδρος ο οποίος – πως λένε άλλωστε και οι μελετητές του– ποτέ δεν τολμούσε να παραβιάσει τον κώδικα της κοινωνικής ευπρέπειας των ημερών του. Kαι φυσικά, ποτέ του δεν θα διενοείτο να γράψει τετράστιχο πως: Aν θα γεννηθή παιδίον μνος γνώστης το αιδοίον Tις εισήλθε εις το αιδοίον το γνωρίζει το παιδίον το οποίον ο Bαρβέρης ξεχωρίζει επισημαίνοντας –στο πρ γραμμα– πως αποτελεί «Aναμνηστικ φινάλε εκτ ς ύφους και εκτ ς παράστασης προς χρήση των συντελεστών MONON». H δυναμική αυτή επέμβαση στο πρωτ τυπο κείμενο καταλογίζεται στα υπέρ μιας διασκεδαστικ τατης παράστασης πως τη σκηνοθέτησε ο Eύης Γαβριηλίδης για το ΘOK (Θεατρικ ς Oργανισμ ς Kύπρου). Mε ευφάνταστα ευρήματα μιας υποψιασμένης χολιγουντιανής τεχνοτροπίας –ως μεσογειακ ς Mπάσμπι Mπέρκλεϊ έδρασε ο χορογράφος Iσίδωρος Σιδέρης– με μια ασυνήθιστα –για τον Mιχάλη Xριστοδουλίδη– κεφάτη και αυτοσαρκαζ μενη μουσική,

με μια σβελτάδα στη ροή της παράστασης και με μερικούς έξοχους ηθοποιούς, αυτή η «Σαμία» ήταν μια απ τις ευτυχείς στιγμές μιας πρώτης τάξεως περι δου – πως αποδείχθηκε η εφετινή– των Eπιδαυρίων. H πρώτη εμφάνιση του Aλκίνοου Iωαννίδη (Mοσχίων) δείχνει πως ο νέος ηθοποι ς ξέρει να κουμαντάρει λ γο και κίνηση έτσι ώστε να μπορέσει μελλοντικά να προχωρήσει απερίσπαστος στο χτίσιμο ολοκληρωμένων τύπων και χαρακτήρων. O αυταρχικ ς Δημέας του Kώστα Δημητρίου, καλά στιλβωμένος στις φαρσικές λεπτομέρειές του, και ορθά ζυγιασμένος σαν αντίβαρ του στο κωμικ ντουέτο ο Nικήρατος του Aνδρέα Mούστρα. Eλάχιστα βοηθούμενη απ το σοβαρ της φ ρεμα η Aννίτα Σαντοριναίου κατ ρθωσε παρ’ λα αυτά να δώσει μια έντονη σατιρική προσωπικ τητα στο ρ λο της Σαμίας παλλακίδας. Bέβαια, το αστέρι της παράστασης –παρά τον περιθωριακ του ρ λο– ο Mάγειρος του Σταύρου Λούρα, που με τη σίγουρη ευκινησία του και τη σωστή δοσολογία του στη διοχέτευση των κωμικών ευρημάτων του, μου θύμισε έντονα τον Γ. Aρμένη στα –αξέχαστα– πρώτα του βήματα δίπλα στον Kάρολο Kουν. Aναρωτιέμαι αν απ μ να τους –δίχως την παράσταση και δίχως το κείμενο– τα σκηνικά και κοστούμια του Γιώργου Zιάκα θα μαρτυρούσαν πως έχουν σχεδιασθεί για κωμωδία. Φροντισμένα στις λεπτομέρειές τους και εικαστικά ισοζυγισμένα και φρ νιμα, σκηνικ και ρούχα δανείζονται ζωή απ τη σπιρτάδα της σκηνοθεσίας και το κέφι των ηθοποιών.

OINOΣ

ΓEYΣEIΣ

O AΓAΠHTOΣ

Kρασί αγιορείτικο Tου Δημήτρη Xατζηνικολάου

XIΛIA χρνια δεν χωρούν σε χίλιες λέξεις, έλεγε για το Aγιο Oρος ένας μοναχς. Πράγματι, αγαπητοί μου αναγνώστες. Tο περιβλι της Παναγιάς σήμερα συνεχίζει τον Oρθδοξο τρπο σκέψης, δημιουργώντας εστίες ζωής προς αυτογνωσία και θεογνωσία. Eκεί χαίρεσαι στ’ αλήθεια την αδοξία, την αφάνεια και την ερημιά, ,τι δηλαδή φοβάται ο κσμος. Προσωπικά, εκτς των άλλων, χαίρομαι συχνά και το ζήλο προς οινογνωσία, που δείχνουν λο και περισστερο οι μοναχοί στο Aγιον Oρος. Tο παράδειγμα, μως, του αρχιβαγγενάρη της Iεράς Mονής των Iβήρων, του αεικίνητου παπα-Γαβριήλ, είναι μοναδικ. H οινική παράδοση της μονής αυτής είναι πραγματικά μεγάλη. Για πάρα πολλά χρνια απ τη δημιουργία του ιστορικού μοναστηριού μέχρι σήμερα, η αμπελουργία και η πατροπαράδοτη οινοποίηση παραμένουν ένα σημαντικ διακνημα, μιας και το κρασί ως «αίμα Xριστού» συμμετέχει στην καθημερινή Θεία Λειτουργία, αλλά και δεν λείπει ποτέ απ τη λιτή τράπεζα. Nετατος κι εργατικς, εράσμιος και ταπεινς, με χιλιάδες ώρες σκληρής δουλειάς, ο μοναχς Γαβριήλ των αμπελιών, καλλιεργεί στα ευλογημένα χώματα της μονής των Iβήρων, δεκάδες στρέμματα μποστανιών, θερμοκηπίων, οπωροφρων δένδρων και αμπελώνων. Mε τα υποτυπώδη μηχανολογικά του μέσα, το κουράγιο του και τη βοήθεια της Παναγιάς, φτιάχνει κάθε χρνο ένα καλ κρασί για τις ανάγκες του μοναστηριού. Συνήθως οι μοναχοί στο Aγιον Oρος δεν θέλουν να μιλούν γι’ αυτούς, ούτε και ν’ αναφέρεται κανείς στις αρετές τους. «Δεν έχει ευλογία...», λένε για κάτι τέτοιο. Oμως δεν μπορώ να μη σας μεταφέρω τις σκέψεις του για το κρασί, που αγγίζουν τους σύγχρονους προβληματισμούς των ανθρώπων του κρασιού σ’ λο τον κσμο: «Tο πώς δηλαδή θα συνεχίσουμε να φτιάχνουμε γνήσια και υγιεινά κρασιά, τα οποία μπορούν να διατηρηθούν στο χρνο, χωρίς την παρέμβαση του μοντέρνου μηχανολογικού εξοπλισμού που απαιτείται και τη χρήση συντηρητικών. Eίναι δυνατν ν’ αντικατασταθούν τα τεράστια δρύινα βαρέλια του περίφημου Bαγγεναριού της μονής που περιέχουν μέσα τους τσο μεγαλείο, ιστορία και μεγαλοπρέπεια, απ δεξαμενές ανοξείδωτου χάλυβα; Πώς μως είναι δυνατν να γίνουν καλά κρασιά μέσα σε τσο παλιά δοχεία, χωρίς ψύξη και έλεγχο της ζύμωσης αλλά και τους ύπουλους κινδύνους που παραμονεύουν στις δούγες αυτών των βαρελιών; Tέλος πώς μπορούν ν’ αντέξουν αυτά τα κρασιά στο χρνο, χωρίς κάποια υποτυπώδη προστασία και προφύλαξη απ τις οξειδώσεις που επιφυλάσσει ο αέρας. O προβληματισμς είναι γενικτερος και τα «οικολογικά» κρασιά που προέρχονται απ βιολογικές καλλιέργειες συζητούνται λο και περισστερο στους επαγγελματικούς κύκλους του οίνου και αποκτούν ολοένα και νέους επαίνους. Yστερα απ πολύωρες συζητήσεις με ειδικούς οινολγους, οι λογισμοί του Mοναχού Γαβριήλ έφθασαν στον φωτισμένο Hγούμενο που πήρε και την απφαση, ώστε το φετιν κρασί να ζυμωθεί σωστά και ιδανικά μέσα στις σύγχρονες δεξαμενές απ ανοξείδωτο χάλυβα. Tο πρβλημα μως της πτυχής αυτής είναι τι υπάρχουν προτεραιτητες ζωτικτερης σημασίας, για τη διαφύλαξη της αγιορείτικης κληρονομιάς. Eτσι ο Mοναχς Γαβριήλ πιθανν κινδυνεύει να μείνει αβοήθητος τεχνολογικά για λίγα ακμη χρνια. Για τον ίδιο φυσικά δεν φαίνεται να ’ναι και τσο σοβαρά, μια και δεν κοιτά ποτέ το ρολι του χρνου. Πιστεύει μάλιστα τι η οινογνωσία αυτή στον τεχνολογικ τομέα, του χάρισε τη μοναδική ευκαιρία να ασκήσει την υπομονή και καρτερικτητά του. Παρ’ λα αυτά μως έχω μια προαίσθηση τι στο τέλος κάτι θα γίνει, ώστε να βρεθεί το αντίτιμο για την προμήθεια πέντε μικρών ανοξείδωτων δεξαμενών για το ιστορικ αυτ μοναστήρι, που θα καμουφλαρισθούν έντεχνα και διακριτικά ώστε να διατηρηθεί η περίφημη εικνα του μοναδικού Bαγγεναριού. O,τι και να γίνει, αγαπητοί μου αναγνώστες στη μονή των Iβήρων φέτος ακμη και να θολώσει το κρασί το αγιορείτικο, το Περιβλι της Παναγιάς θα συνεχίζει να προσφέρει τη γεύση μιας απκοσμης ζωής αλλά τσο φιλάνθρωπης, τον γλυκασμ και την χαρά της εν Xριστώ ζωής στην παγωνιά των λαθεμένων διαπροσωπικών σχέσεων, έχοντας να καταθέσει έναν βαρυσήμαντο λγο στις εξελίξεις των καιρών.

Tου Hλία Δελλγλου

Oι σκαροί του Aλή Tης Mαρίας Xαραμή

ΣTO ΣΠITI του N τη Φραγκιά, πάνω απ το Σπετσιώτικο Παλι Λιμάνι, περνούσαμε τα καλοκαίρια στα μικράτα μας. Eκεί, σαν καρβουνάκι στο θυμιατ άναβε η ψυχή μου. Παρατηρώντας τα ασήμαντα και τα σπουδαία συλλάβιζα τα ρήματα της ζωής. Eντυπώσεις, αισθήματα δούλευαν μέσα μου με τ σον πυρετ και βουή που το μικρ μου σώμα δεν άντεχε. Ξυπνούσα λοιπ ν τις νύχτες με μιαν ανήσυχη, ειρωνική πανσέληνο στο κεφάλι κι ακροποδητί γλυστρούσα στο μπαλκ νι να παίξω την Iουλιέτα με το μεσοφ ρι να σέρνεται στο λαδομπογιατισμένο πάτωμα. Tρι και τρι, τι είναι η ευτυχία, βρε φλύαρα τριζ νια μου; ρωτούσα. H ευτυχία είναι τούτη εδώ η δυτική βεράντα κρεμασμένη στη θάλασσα. Kαι τώρα που μεγάλωσα (πωώς; ...ε ναι!) βλέπω τι το παιδικ εκείνο απείκασμα της ευτυχίας θυμίζει μιαν αφελή πολαρ ιντ της Eλλάδας. Eνα μπαλκ νι πάνω στη Mεσ γειο. Που χιλιάδες, ατέλειωτα χρ νια θρέφει τους Eλληνες με θεούς, παραμύθια, σειρήνες και ψάρια. Oι προπάπποι μας οι αρχαίοι τρώγοντας κυρίως ψάρια, ήσαν γεροί και μορφοι και αγαλματένιοι. Tο μαρτυράει κι η λέξη: ψον (=προσφάγι) – οψάριον – ψάρι. Στο Bυζάντιο τ σο αγαπούσαν τους χριστιανούς πλέον ιχθείς που παρά την εκκλησιαστική απαγ ρευση, κατέλυαν και τις ημέρες των Nηστειών. «...ευωχία γαρ άνευ θαλαττίας γονής ολίγον ευφραίνει» γράφει ο Xορίκιος· Πετραία, πελάγια, ποτάμια ή λιμναία, οι Bυζαντινοί μαγείρευαν τα ψάρια περίπου πως και μεις σήμερα: εκζεστά δηλ. βραστά, οφτά ή απ τηγάνου. Kαι ο χρυσ ς μου ο σοφ ς Hλίας Aναγνωστάκης επισημαίνει πως εφ σον το Iσλάμ δεν επέτρεπε την βρώση των ψαριών, ανιχνεύεται εδώ η επιρροή της Bυζαντινής στην Tουρκική κουζίνα. Tα εξ ιχθύων εδέσματα των Tούρκων είναι αφεν ς πρ σφατα και αφετέρου ελληνικής επιδράσεως. Διστάζω να σας ομολογήσω τι ποσ τητες ψαριών έχω καταναλώσει για να μην ζηλέψετε. H νοστιμ τερη ανάμνηση του είδους έρχεται απ τους σκάρους του Aλή. Mια ταβερνίτσα στις Σπέττσες με 4 τραπεζάκια και τη θράκα. Mα τι μοσχοβολιά! Bλέπετε ο μυρι χρωμος, σπαθάτος Aδωνις του βυθού είναι ψάρι καθαρ και επίσης αβρ στους τρ πους. Aλτρουϊστής και ως αυθεντικ ς άρχοντας ο σκάρος εμφορείται απ το αίσθημα της κάστας. Oποτε συμβεί να συλληφθεί κάποιος στα δίχτυα του ψαρά το σκαροσ ι προκηρύσσει γενική συνέλευση. Kαι αφού συ-

σκεφθούν, βρίσκουν κάποιο τέχνασμα και απελευθερώνουν το αδερφάκι τους. Mετά απ τις μνημειώδεις ψαροπανδαισίες στου Aλή, οι φίλοι του πατέρα μου σηκώνανε τις μπαμπακερές ναυτικές τους φανέλες και χάϊδευαν ευχαριστημένοι τις μαυρισμένες, τριχωτές τους κοιλιές. Mισοκλείνοντας τα μάτια ρουφούσαν κουβάνικα πούρα και μίλαγαν για τον Oλυμπιακ . Που τ τε ήταν και θρύλος και ιδέα και μεράκι. H τσίκνα, το άρωμα του εκλεκτού καπνού, η θαμπή ζεστασιά των σωμάτων οι φίλοι γύρω απ το τραπέζι που διαφωνούν μα αγαπιούνται καθώς λοι μαζί αγαπούν κάτι πέρα απ την ατομικ τητά τους. Kάτι που τους συνέχει και τους περιέχει. Δεν είναι ίσως ετούτα η ευτυχία αυτοπροσώπως, αλλά τουλάχιστον συνιστούν μιαν λβια θεώρηση της ζωής. H συνταγή που σήμερα σας προσφέρω, των σκάρων του Aλή είναι ένα τιμαλφές ψήγμα των παιδικών μου χρ νων. Yλικά για 4-6 άτομα 6-8 σκάροι αναλ γως του μεγέθους 0,500 γρ. ώριμες ντομάτες 2+1 κουταλιές σ. παρθένο ελαι λαδο 3 σκελίδες σκ ρδου χωρίς την ουρίτσα 0,15 lt λευκ ξηρ κρασί βασιλικ αλάτι, φρεσκοτριμένο πιπέρι. Eκτέλεση Πλένουμε και ξύνουμε ελαφρώς τους σκάρους. Aφαιρούμε μ νον τη χολή. Bγάζουμε και κρατάμε στην άκρη τα συκωτάκια. Aλατοπιπερώνουμε τα ψάρια. Πλένουμε τις ντομάτες. Aφαιρούμε την φλούδα και τους σπ ρους. K βουμε κατά μήκος στα δύο τις σκελίδες του σκ ρδου. Στο μεγάλο μας τηγάνι ζεσταίνουμε 2 κουταλιές σ. ελαι λαδο σε πολύ χαμηλή φωτιά. Pοδίζουμε επί 5’ το σκ ρδο και το πετάμε. Pίχνουμε τις ντομάτες δυναμώνοντας λίγο την φωτιά. Bράζουμε επί 5’. Aλατοπιπερώνουμε. Προσθέτουμε το κρασί. Aναμιγνύουμε μ λις πάρει η σάλτα μας βράση, χαμηλώνουμε τη φωτιά και σιγοβράζουμε επί 25’-30’. Προσθέτουμε τα συκωτάκια των ψαριών. Λιώνουμε με το πηρούνι και βράζουμε για λίγα λεπτά, ώσπου να δέσει η σάλτσα και να γίνει πυκνή. Προσθέτουμε τον βασιλικ . Aλείφουμε με το υπ λοιπο λάδι τους σκάρους και την σχάρα. Ψήνουμε επί 4’ περίπου απ κάθε πλευρά. Περιχύνουμε τα ψάρια με την σάλτσα και σερβίρουμε αμέσως. Συνοδεύουμε με μια κρύα πατατοσαλάτα. KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

23

ΘEAMATA KINHMATOΓPAΦOI

ΠPOAΣTIΩN

Eπειδή οι ώρες προβολών μπορεί να διαφοροποιηθούν κατά μερικά λεπτά, προτιμήστε πρώτα να τηλεφωνείτε. Oι κινηματογράφοι που έχουν * διαθέτουν Nτ0λμπι Στέρεο.

KINHMATO°PAºOI A' ¶POBO§H™ ™YNEXOY™ §EITOYP°IA™ ME AIR CONDITION AABOPA* (Tέρμα Iπποκράτους, 6423271 - 6462253) Eναρξη σε λίγες ημέρες

τηλ.

A£HNA™ A’ ΠPOBOΛHΣ ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kηφισίας 234Kολλέγιο, τηλ. 6715905) θεριν Mεγάλη αποστολή (περιπ. K-13) Ωρες 8.50-11.00 μ.μ. AEΛΛΩ (Πατησίων, 8214675) Θεριν Mια ξανθιά στο πιάτο μου (κωμ. K) AΘHNAIA (Xάρητος 50 Kολωνάκι, τηλ. 7215717) Φράνκι και Tζνι (K) AIΓΛH (Zάππειο, τηλ. 3224104) Aρωμα γυναίκας (Eγχρωμο K) AΛEΞANΔPOΣ (Πατησίων-OTE , τηλ.82192988832666) Mεγάλη αποστολή (K-13) Ωρες 8.50-11.00 μ.μ. AΛEΞANΔPOΣ (Παπάγου, τηλ. 6545900) Παιχνίδια ολέθρου (περιπ. K) AΛΦA (Πλατεία Kολιάτσου, τηλ. 2029401) O Δράκουλας AΛΦABIΛ* (Tέρμα Mαυρομ., τηλ. 6460521) Kειστ λγω επισκευών AMOPE (Πριγκιπονήσων 10, Πολύγωνο, τηλ. 6462519) Πάνω κάτω και πλαγίως (ελλην. K-13) AMYNTAΣ (Πλατεία Yμηττού, τηλ. 7668500) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων Tηλ. 7782316 7785449) θεριν Nέα γυναίκα μνη ψάχνει (περιπ. K) AΠOΛΛΩN (Σταδίου τηλ. 3236811) Mεγάλη αποστολή (K-13) 8.10-10.20 μ.μ. APKAΔIA* (Nέα Eλβετία, τηλ. 7661166) Πράσινες τηγανητές ντομάτες (κοιν. K-13) ATTENE (Λευκωσίας 41 πλατεία Aμερικής, 8676871) Γυναίκες στα πρθυρα νευρικής κρίσης (κωμ. K) BOΞ (Θεμιστοκλέους 82 Eξάρχεια, τηλ. 3301020 - 3301014) Tο ερωτικ αντικείμενο του εγκλήματος (αστυν. περιπ.) ΔEΞAMENH REFRESH (Πλατεία Δεξαμενής, Kολωνάκι, τηλ. 3623942, 3602363) Oι εραστές της γέφυρας (περιπ. A) ΔIONYΣIA (Λεωφ. Συγγρού 286, στροφή N. Σμύρνης, τηλ. 9515514 - 3221983) O καιρς των τσιγγάνων (K) EKPAN (Tέρμα Zωοδχου Πηγής, τηλ. 6461895) Metropolitan (περιπ.) EΛENA (Στάση Oύλεν Iλίσσια, τηλ. 77891207753303) Blade Runner (περιπ.) EΛΛHNIΣ (Tέρμα Aμπελοκήπων, τηλ. 6464009) Mνος στο σπίτι 2 (κωμ. K) ZEΦYPOΣ (Tρώων 36, Θησείο, τηλ. 3462677) Aννα Kαρένινα (αισθ. K) HΛEKTPA* (Πατησίων 292, Aγ. Λουκάς, τηλ. 2284185) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) Ωρες 8.4011.00 μ.μ. ΘHΣEION (Aποστλου Παύλου 7, τηλ. 3470980-3420864) Mια ξανθιά στο πιάτο μου (κωμ. K) Ωρες 8.4011.10 μ.μ. ΛAOYPA (Nικηφορίδη 24 Nέο Παγκράτι, τηλ. 7662060) O καιρς των τσιγγάνων (K) Ωρες 8.45-11.10 μ.μ. ΛIΛA (Nάξου 115, Aγ. Λουκάς, τηλ. 2016849) Σινέ Tέχνης Πράσινες τηγανητές ντομάτες (κοιν. K-13) METPOΠOΛ (`Θήρας 18, Πλατεία Aμερικής, τηλ. 8672006) Mπέτι Mπλου (περιπ. A) MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ. 8620232) Θεριν Oι αθρυβοι (περιπ. K) NEA ΠANAΘHNAIA (Tέρμα Mαυρομιχάλη, τηλ. 6425714) Tο παιχνίδι των λυγμών (κοιν. A) OAΣIΣ (Παγκράτι, τηλ. 7244015) Glengarry Glen Ross Oικπεδα με θέα ΠAΛAΣ (Παγκράτι, τηλ. 7515434) Tαράτσα Kαυτοί ψίθυροι (θρίλερ A)

24

ΠAΛΛAΔION (Kρέμου 120 - Kαλλιθέα, τηλ. 9513349) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) PIBIEPA (Bαλτετσίου 46 Eξάρχεια, τηλ. 3637716 - 3644827) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) ΣINE ΠAPI (Πλάκα, τηλ. 3222071 - 3248057) Tο παιχνίδι των λυγμών (κοινων. A) ΣINE TAPATΣA* (Mαντζαγριωτάκη 76 Kαλλιθέα τηλ. 93.73.150-9) Eύθυμες μοναχικές γυναίκες (κωμ. K) ΣTEΛΛA ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Oδς Tενέδου - Φωκίωνος Nέγρη, τηλ. 8674260) Oι απέναντι – Mικρή ερωτική ιστορία TITANIA* (Πανεπ.-Θεμιστ. 3611147) Kλειστ λγω ριζικής ανακαίνισης TPIANON (Πατησ.-Kοδρ/νος, 8215469) Eναρξη σε λίγες μέρες TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, 9594422) Θεριν Παιχνίδια ολέθρου (περιπ. K) ΦΛEPY (Oπισθεν IKA Zωγράφου, τηλ. 7710500) Bασικ ένστικτο (ερωτικ θρίλερ A) ΦΛEPY (Kαλλιθέα, τηλ. 9585247) O τελευταίος των Mοϊκανών (πριπ.)

HMIKENTPIKOI AΛEKA (Zωγράφου, τηλ. 7773608) Oι περιπέτειες ενς αρατου ανθρώπου (κωμ. K) AΛΣOΣ N. ΣMYPNHΣ ΔHM. KIN/ΦOΣ (Tηλ. 9336933) O βασιλιάς της μοναξιάς (περιπ. K) ANEMΩNH (Περιστέρι, 5713077) Mοιραίο πάθος (ερωτ. A) ZAΪPA (Γαλάτσι, τηλ. 2931526) Tο βαλς των κατασκπων (K) MAPINA (Πλησίον Γυμνασίου Tαύρου, τηλ. 3470012) Tο ακρωτήρι του φβου (περιπ. A) ΣΠOPTIΓK (N. Σμύρνη, τηλ. 9333820) Mοιραίο πάθος (ερωτικ A) ΦIΛIΠ (Nέα Σμύρνη, τηλ. 9335587) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K)

ΣYNOIKIAKOI ANNA NTOP* (Πλ. Γλυφάδας, τηλ. 8946617) Bασικ ένστικτο (ερωτ. θρίλερ A) AXIΛΛEION (Kαλαμάκι, έναντι παλαιού Pοντέο, τηλ. 9810515) Παιχνίδια ολέθρου (περιπ. K) ΠOΛENA (Aνω Πατήσια, τηλ. 2910695) Mοιραίο πάθος (ερωτικ A)

AEΛΛΩ (Pαφήνα, τηλ. 22.117-23.420) Oι αθρυβοι (K) AΘHNAIA (Xαλκούτσι, τηλ. 0295-71515) Δεν φιλώ στο στμα (A) AIΓΛH (Σαρωνίδα, τηλ. 0291-54261-54941) Tο κορίτσι μου (K) AKTH (Πλαζ Bουλιαγμένης, τηλ. 8961337) O μπάτσος της μαμάς (K) AΛEΞ (Πρτο Pάφτη, τηλ. 0299-76034) Mνος στο σπίτι 1 (κωμ. K) AΛIKH (Δροσιά, τηλ.2281563) The Mambo Kings (K) AΛOMA (Aργυρούπολη, τηλ. 9922397, 3211208) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) AΛΣOΣ* (Δεκελείας 154, N. Φιλαδέλφεια, τηλ. 2532003, 2513563) H πεντάμορφη και το τέρας (κινούμ. σχέδια K) AMAPYΛΛIΣ (Aγ. Παρασκευή, τηλ. 6396315) Mοιραίο πάθος (ερωτ. A) AMIKO (Xαλάνδρι, τηλ. 6815532) Σήκωσε τα κκκινα φανάρια (K-13) ANEΣIΣ (Aγ. Θεδωροι, τηλ. 0274-69150) O Batman επιστρέφει (K) ANNA (N. Eρυθραία, τηλ. 8072827) Mακρινς ορίζοντας (περιπ. K). ANOIΞIΣ (Eυριπίδου 19 N. Hράκλειο τηλ. 2833345) Mνος στο σπίτι 2 (κωμ. K) ANTZEΛA (Λούτσα, τηλ. 0294 - 24030) Mνος στο σπίτι 2 (κωμ. K) APΓYPOYΠOΛIΣ (Tηλ. 9620010) Mνος στο σπίτι 2 (κωμ. K) APHΣ (Λούτσα Tηλ. 0294-84101) Nέος για πάντα (K) APHΣ (Παραλία Mαρκοπούλου Ωρωπού Tηλ. 0295-32595) Bασικ ένστικτο (ερωτ. θρίλερ A) APTEMIΣ (Bαβρώνα, τηλ. 88605) Oι λευκοί δεν μπορούν να πηδήξουν (περιπ. ) AΣTPON (Λούτσα Tηλ. 0294-82249) Tρελές αδελφές (K) AYΛAKI (Πρτο Pάφτη τηλ. 71.374) Πράσινες τηγανητές ντομάτες (κοιν. K-13) AYPA (Λούτσα Tηλ. 0294-83524) Oι ασυγχώρητοι (K). AΦPOΔITH (Eλληνικ, τηλ. 9619044) Oι αθρυβοι (περιπ. K) AXAPNIΣ (Mενίδι, τηλ. 2469970) Aπαγορευμένη έλξη (περιπ. K-13) BAPKIZA (τηλ. 8973926) Φονικ πλο Nο3 (K-13) BIOΛETTA (Aνω Bούλα, τηλ. 8956719) Mι α ξανθιά στο πιάτο μου (κωμ. K) BΛAΣTOΣ (Aγ. Aπστολοι παραλία Kαλάμου Tηλ. 0295-82765) Mπάγκσι (A) ΓAΛAZIA AKTH (Aγιος Δημήτριος - Λαγονήσι Tηλ. 0291-22.241) 1492 Xριστφορος Kολμβος (K ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ HΛIOYΠOΛHΣ (Eθνικής Aντιστάσεως - Hλιούπολη, τηλ. 9919818)

ΘEATPA AΘHNAION (Πατησίων 55, Mουσείο, τηλ. 82.14.000, 82.33.048). Mπέρτολντ Mπρεχτ - Kουρτ Bάιλ «H Oπερα της Πεντάρας» (σκην. Zυλ Nτασσέν). K. Kαζάκος, Λ. Λαζπουλος, Π. Zούνη, K. Kαραμπέτη. AIΘPIO ΔHMAPXEIOY KHΦIΣIAΣ (Διονύσου και Mυρσίνης, τηλ. 80.82.184-8). Nικ. Λάσκαρη «Mαλλιά Kουβάρια». Σκην.: Γ. Nικολαΐδης (έως 29/8). AΛEΞANΔPOΣ - πρώην MΠOYPNEΛΛH (Aλεξάνδρας 22, τηλ. 82.25.310). K. Παπαπέτρου «Aγαπάς τη γελάδα.. Aπδειξη!». Στ. Ψάλτης, Δ. Πιατάς. AΛΣOΣ (Πεδίον του Aρεως, είσοδος απ Eυελπίδων, τηλ. 82.12.271, 88.15.700). X. Kλυνν, Γ. Kακουλίδη, Λ. Mπέλλου, B. Mπαλαφούτη «Πίτσες Mπλε». Aννα Παναγιωτοπούλου, X. Kλυνν, Σ. Mουστάκας, Eλ. Γερασιμίδου, Π. Xαϊκάλης. ANABPYTΩN (Kτήμα Συγγρού, στάση KAT, τηλ. 80.17.661). Δ. Mισιτζή «O Φιάκας». ΔEΛΦINAPIO (δίπλα στο Στάδιο Eιρήνης και Φιλίας, τηλ. 41.26.340, 41.19.549). Eπιθεώρηση «Πακέτο Nτελρ... δα». Π. Kοντογιαννίδης, B. Tριφύλλη. ΔOPAΣ ΣTPATOY (Λφος Φιλοπάππου, τηλ. 92.14.650, 32.44.395). Eλληνικοί χοροί. EΠIΔAYPOΣ KΘBE. Aισχύλου «Eπτά επί Θήβας» (Kυρ.). HPΩΔEIO (τηλ. 32.32.771). Eθνικ Θέατρο. Σοφοκλή «Aντιγνη». M. Σκούντζου, N. Bαλσάμη (Kυρ.), KΘBE. Σοφοκλή «Hλέκτρα». Σκην. Aν. Bουτσινά (Πεμ., Παρ.). ΘEATPIKH ΛEΣXH BOΛOY (Σχολείου 6, Πλάκα, τηλ. 32.22.035). Στρατηγού Mακρυγιάννη «Δευτέρα Παρουσία» (κάθε μέρα έως 23 Aυγούστου εκτς 15/8, 9.30 μ.μ.). KHΠOΘEATPO NIKAIAΣ (Πέτρου Pάλλη και Kύπρου, τηλ. 49.26.248-5221767). Σταμάτη Φιλιππούλη «Kμματα και ξεροκμματα». Kώστας Tσάκωνας, Xλη Λιάσκου, Γιώργος Kάππης. ΛAMΠETH (Λ. Aλεξάνδρας 106, τηλ. 64.63.685). Λ. Στήβενς «Mαθήματα Γάμου». Kώστας Kαρράς, Mάρω Kοντού. METPOΠOΛITAN (Λ. Aλεξάνδρας 16, τηλ. 82.23.333). N. Kαμπάνη - B. Mακρίδη «Eλα το βράδυ ...θα είμαι με μια φίλη σου!!!». B. Tσιβιλίκας, M. Bιδάλη. MINΩA (Πατησίων 91, τηλ. 82.10.048). Eπιθεώρηση «Bλαμμένα Aχρηστα Mυαλά». Kώστας Xατζηχρήστος, N. Γερασιμίδου. ΠAPK: (Λεωφρος Aλεξάνδρας 36, τηλ. 82.17.369, 82.13.920) «Sweet Charity». Σμαρούλα Γιούλη, Xρήστος Πολίτης, Mαριάννα Tλη. ΣMAPOYΛA (Eυελπίδων 11, τηλ. 88.33.145). Γ. Διαλεγμένου «Xάσαμε τη θεία... στοπ». Γ. Διαλεγμένος. ΦΛOPINTA (Πατησίων και Mετσβου 4, τηλ. 82.28.501).Nίκου Tσιφρου - Πωλ Bασιλειάδη «Eρωτευθείτε... παρακαλώ!» Γ. Παπαζήσης, I. Kαλέση.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

Tρελές αδελφές (κωμ. K) Ωρες 8.30-10.30 μ.μ. ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ IΛION (AΣTEPI) (Φιλοκτήτου και Nέστορος, Nέα Λισια) Blade Runner (περιπ.) ΔHM. KIN/ΦOΣ NOΣTAΛΓIA (N. Hράκλειο, τηλ. 2756894) O Batman επιστρέφει (K) ΔHM. KIN/ΦOΣ ΠETPOYΠOΛHΣ (Tηλ. 2650404) Xφα – Tζακ Nίκολσον (περιπ. K-13A) ΔHM. KIN/ΦOΣ XOΛAPΓOY (Tηλ. 6511758) O παίκτης (K) KAΛOΣ ΓIAΛOΣ (Πρτος Pάφτη Tηλ. 029976244) Bασικ ένστικτο (ερωτ. θρίλερ A) KATEPINA (Xαϊδάρι) Tο παιχνίδι των λυγμών (κοιν. A) KATIA (Kαμένα Bούρλα, τηλ. 0235-22353) Mνον εσένα (K) KIN/ΦOΣ ΛEΣXH EΛEYΣINOΣ (Παραλία) Xφα – Tζακ Nίκολσον (περιπ. K-13) KOPAΛI * (Σαρωνίδα, τηλ. 54097) Tελική ανάλυση (A) KYZIKOΣ (Mεγάλο Πεύκο Tηλ. 0296-33154) Προφίλ της βίας (περιπ.) ΛAΓONHΣI (Λαγονήσι, τηλ. 0291-23911) Nέος για πάντα MAΪAMI (Mάτι Tηλ. 0294-34372) Oι ασυγχώρητοι (K) MAPΓAPITA (Xαλάνδρι, 6012719) O μπαμπάς μου ο ήρωας (κωμ. K) MAPIANA (Παραλία Kαλάμου, 0295-81277) O θάνατος σου πάει πολύ (K) MAPIEΛ (Πρτο Pάφτη, Tηλ. 0299-71335) O μπάτσος του θηριοτροφείου (K) MAPIΛENA (Aιγύπτου 123, Tερψιθέα - Aνω Γλυφάδα, τηλ. 9612229) Blade Runner (περιπ.) MΠOMΠONIEPA* (Kηφισιά, τηλ. 8019687) Bασικ ένστικτο (ερωτικ θρίλερ A) NINET (Aνάβυσσος, τηλ. 0291-36037) Kάθε μέρα αλλαγή προγράμματος. Ωρες 8.3010.30 μ.μ. ΠAΛΛAΣ (Eλευσίνα, τηλ. 5546990) Πεθαμένο λικέρ (ελληνικ) ΠΛANHTHΣ (Aνω Bούλα, τηλ. 8991502) O σωματοφύλακας (περιπ.) ΠOPTO PAΦTH (Tηλ. 73479) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) PIA (Bάρκιζα , τηλ. 8970844) H πεντάμορφη και το τέρας (K) PIA (Mάτι, τηλ. 0294/34778) Hρωας κατά λάθος (K) PIO (Γλυφάδα, 9628758) O θάνατος σου πάει πολύ (κωμ. K) ΣIΣΣY (N. Mάκρη, τηλ. 91.811) O τελευταίος των Mοϊκανών (K) TPIANON (Σαρωνίδα Tηλ. 0291-54931) Aτέλειωτη ιστορία (K) TYMBOΣ (Παραλία Mαραθώνα Tηλ. 55.604 55.603) Bασικ ένστικτο (A) ΦIΛOΘEH* (Φιλοθέη, Tηλ. 6833398 - 6844708) Oλα τα πρωινά του κσμου (K) ΦΛΩPIΔA (Zούμπερι, Tηλ. 0294-96923) H πεντάμορφη και το τέρας (κοιν. σχέδια K) ΨYXIKO* (Στάση Φάρου, τηλ. 6476437) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K)

¶EIPAIA A' ΠPOBOΛHΣ ANEΣIΣ ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Eυαγγελίστρια, τηλ. 4119629) Zήτημα τιμής (περιπ. K) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MEΛINA (Σωκράτους 65 - Δραπετσώνα, τηλ. 4625249) O Batman επιστρέφει (K) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MOΣXATOY (Hλεκτρικς Σταθμς, τηλ. 4816276) Eύθυμες μοναχικές γυναίκες (κωμ. K) ZEA (Πασαλιμάνι τηλ. 4521388) Eναρξη σε λίγες μέρες KAΣTEΛΛA (τηλ. 4173906) Παιχνίδια ολέθρου (K) KATEPINA ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Bύρωνος - Xιλής Aγ. Eυθύμιος Kερατσίνι) Tελική ανάλυση (ερωτικ θρίλερ A) KINHMATOΓPAΦIKH ΛEΣXH ΔHMOY NIKAIAΣ (Δημοτικ κηποθέατρο Kύπρου και Προύσσης, τηλ. 4926248) O τελευταίος των Mοϊκανών (K) Kάθε Tετάρτη και Πέμπτη ώρα 9.30 μ.μ. ΣINE AKPOΠOΛ (Tαξιαρχών 44-Kορυδαλλς, 4952232) O πλεμος των Pουζ (K) ΣINE ΠAPAΔEIΣOΣ (Zάππα 44 - Kορυδαλλς τηλ. 4960955) O σωτοφύλακας (περιπ.) ΦΩΣ (B' Mεραρχίας, τηλ. 4520982) Eναρξη απ πρωίας δύο έργα Δύναμη Δέλτα σεξ

ΘEMA

«Eλληνικές σελίδες» Tο νέο βιβλίο του Γάλλου ακαδημαϊκού Mισέλ Nτεν

Aπάνεμο τοπίο στην Πάτμο. H καθάρια θάλασσα, το χαμηλ ορειν τοπίο, τα ολλευκα σπίτια και τα δεκάδες εκκλησάκια περιμένουν τον επισκέπτη του νησιού. Tου Xρήστου Zαμπούνη

O ΓAΛΛOΣ ακαδημαϊκ ς και συγγραφεύς Mισέλ Nτε ν ανεκάλυψε την Eλλάδα το 1959. Aμέσως τον έθελξαν, «η απλ τητα, η φυσικ τητα και η ομορφιά της ζωής, που ήταν αδύνατον να βρει στο Παρίσι». Aναγνώσματα πως ο «Kολοσσ ς του Mαρουσιού» του Xένρι Mίλερ ή τα έργα του Σατωβριάνδου και του Aντρέ Φρενι ώθησαν τον υπερκινητικ τ τε δημοσιογράφο στο να αγοράσει ένα σπίτι στις Σπέτσες και να γίνει συγγραφέας, γράφοντας «απ το ανοικτ παράθυρο που έβλεπε στη θάλασσα». Tο πρώτο του βιβλίο που κυκλοφ ρησε το 1960, ήταν ένας ύμνος για το νησί του Aργοσαρωνικού. Aντιγράφω: «Tα ερείπια με μελαγχολούν. Eίναι ο τάφος του ωραίου. Aλλά οι Σπέτσες ζουν. Eίναι δυνατ ν να υπάρχει παρ μοιο νησί; Eίναι σχεδ ν απίστευτο. Σε αυτ το νησί η ασχήμια δεν πάτησε ποτέ. Eίναι τ σο μορφο που η ασχήμια το μισεί και φεύγει. T σο κομ-

32

ψ που η χυδαι τητα πεθαίνει. Θέλει κανείς να μείνει σε κάθε σπίτι, να καθήσει σε κάθε πλατεία, να μπει σε λα τα καταστήματα ανοικτά μέχρι την ψυχή».

Πάτμος Στο δεύτερο βιβλίο που ακολούθησε το 1965 με τον τίτλο: «Tο ραντεβού της Πάτμου» ο Mισέλ Nτε ν γιν ταν ένας εξαίσιος διαφημιστής της χώρας μας, προβάλλοντας μέσα απ τα γραπτά του την αυθεντικ τητα εν ς τρ που ζωής που η Δύση αναζητούσε εκείνη την εποχή. Tο ειδύλλιο κράτησε αρκετά· τριάντα χρ νια. O Mισέλ Nτε ν εγκατέλειψε την Eλλάδα το 1988. Πούλησε το σπίτι των Σπετσών προτιμώντας να κρατήσει ακέραιες τις αναμνήσεις του. Eνα οργισμένο κείμενο ήρθε να προστεθεί, «H Eπανεπίσκεψις των Σπετσών» πού με το «Mπαλκ νι των Σπετσών» και το «Pαντεβού της Πάτμου» αποτελούν τον κορμ των «Eλληνικών Σελίδων». (Les Pages

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993

Grecques» Editions Gallimard 1993). «H Eλλάδα έχασε την ψυχή της και το πνεύμα της» μας λέει. «Tα παλιά καλά χρ νια οι άνθρωποι που δούλευαν για μας, ο κηπουρ ς, η οικον μος αποτελούσαν μέρος της οικογένειάς μας. Πηγαίναμε να γιορτάσουμε το Πάσχα στο σπίτι τους, ήμασταν φίλοι. Ξαφνικά ένιωθα ένα χάσμα να μας χωρίζει. Σε αυτήν την χώρα που δεν υπήρχε ο διαχωρισμ ς των τάξεων ένιωσα για πρώτη φορά την πάλη των τάξεων. Xωρίς να είμαι τυφλ ς υποστηρικτής της Nέας Δημοκρατίας νομίζω τι αυτ οφείλεται στην κατάκτηση της εξουσίας απ το ΠAΣOK». Tα «Rent α Room» που άρχισαν να φυτρώνουν σαν μανιτάρια στις Σπέτσες, οι άλογες και ακαλαίσθητες κατασκευές που περικύκλωναν το σπίτι της Παναγίας Aργάτας, ο θάνατος πολύτιμων φίλων και η άφιξη των «λαθρομεταναστών», πως χαρακτηρίζει τους νε πλουτους που αγ ρασαν τελευταία σπίτια στις Σπέτσες, έκαναν το νησί αγνώριστο. O πνευματικ ς άνθρωπος μως

που γοητεύθηκε απ την Eλλάδα δεν είναι αχάριστος.

Eυτυχία «Eίμαι μοιρασμένος ανάμεσα στον αναπ φευκτο εκνευρισμ ταν βλέπει κανείς μια χώρα να χάνει τις αρετές της. Kαι την αναγνώριση που της οφείλω, μία αναγνώριση που σβήνει τα πάντα», τονίζει. «Eίμαι 74 ετών και είχα την τύχη που λίγοι άνθρωποι είχαν. Γνώρισα την ευτυχία στην Eλλάδα. Eίχα μία γυναίκα που αγαπούσα, μου έδωσε ένα παιδί και ένα κορίτσι πως λέτε εσείς, μέναμε σ’ ένα τέλειο σπίτι, δούλεψα πολύ και άρχισα να γράφω το λιγ τερο κακ βιβλίο μου. Θα ήθελα να είχε κρατήσει». Aυτ τον καιρ ο Mισέλ Nτε ν γράφει ένα δοκίμιο για τον υι του Σισσύφου, τον Oδυσσέα. Eναν Oδυσσέα μυθικ αλλά και καθημεριν . Oπως η μαγική φράση του Zαν Kοκτώ: «Tο πραγματικ της ιστορίας γίνεται ένα ψέμα. Tο άπιαστο του μύθου γίνεται πραγματικ της».