Σχέδιο και ζωγραφική λουλουδιών

ΚΥΡΙΩΣ ΦΥΛΛΩΜΑ Σπουδή σέ Νερομπογιά

Το ΣΧΕΔΙΟ και η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ των ΛΟΥΛΟΥΔΙΩΝ κείμενο καί εικονογράφηση ΑΝΤΡΙΑΝ ΧΙΛ μετάφραση ΤΖΕΝΗ ΜΑΣΤΟΡΑΚΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Γ ΝΤΌΥΝΤΟΥΜΗΣ & ΣΙΑ Ο.Ε.

Copyright 1965 Blanford Press Ltd 167 High Holborn, London WC1 Copyright γιά τήν ελληνική γλώσσα: 'Εκδόσεις Γ. Ντουντούμης & Σία Ο.Ε., Μαυρομιχάλη 60, 'Αθήνα, τηλ. 36.05.509, 36.32.647

'Επιμέλεια κειμένου: Μαρία Λαϊνά 'Επιμέλεια έκδοσης: Διον. Ι. Τσουράκης

Διάφορα ανθοδοχεία

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κεφάλαιο Πρώτο

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

11

Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΛΟΥΛΟΥΔΙΩΝ ΜΕΣΑ ΑΠ' ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ

13

Κεφάλαιο Δεύτερο

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΛΟΥΛΟΥΔΙΩΝ

Κεφάλαιο Τρίτο

ΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ ΤΩΝ ΛΟΥΛΟΥΔΙΩΝ

26

Κεφάλαιο Τέταρτο

Η ΑΚΟΥΑΡΕΛΑ

38

Κεφάλαιο Πέμπτο

ΤΟ ΛΑΔΙ

52

Κεφάλαιο Έκτο

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΜΕ ΤΟ ΧΡΩΜΑ

64

Κεφάλαιο Έβδομο

ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ

66

Κεφάλαιο Όγδοο

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

79

Τό σχέδιο μέ τις λεπτές γραμμές τονίζει τό διακοσμητικό κέντημα αυτής της σύνθεσης

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣΕΓΧΡΩΜΩΝΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ Σελ. ΚΥΡΙΩΣ ΦΥΛΛΩΜΑ

2

ΤΡΕΙΣ ΚΥΚΛΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΣΕΙΣ ΛΟΥΛΟΥΔΙΩΝ

19

ΚΡΙΝΑΚΙΑ ΣΕ ΒΑΖΟ

29

ΣΚΟΙΝΟΠΡΑΣΑ, ΥΠΟΥΡΙΔΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΣΙΝΑΔΕΣ

32

ΤΟΥΛΙΠΕΣ ΚΑΙ ΝΑΡΚΙΣΟΙ

32

ΒΑΤΟΜΟΥΡΑ ΚΑΙ ΦΥΛΛΑ

32

ΤΥΦΗ, ΜΥΡΤΙΑ ΚΑΙ ΕΛΑΤΟ

32

ΧΡΥΣΑΝΘΕΜΑ ΣΕ ΓΥΑΛΙΝΟ ΜΠΟΥΚΑΛΙ

42

ΤΟΥΛΙΠΕΣ

42

ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ (ΛΑΔΙ)

59

ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ (ΛΑΔΙ)

59

ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΟΛΑΝΘΙΣΤΟΥ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

69

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΑ ΣΕ ΒΑΖΟ

69

ΑΝΟΙΞΙΑΤΙΚΑ ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ

72

ΦΘΙΝΟΠΩΡΙΝΑ ΧΡΩΜΑΤΑ

72

ΝΟΥΦΑΡΑ

Εισαγωγή

Δ

Ε ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ νά 'ναι κανείς βοτανολόγος ή κηπουρός, γιά νά μπορεί νά ζωγραφίζει λουλούδια. Τουλάχιστο τό ελπίζω, γιατί έγώ δέν είμαι ούτε τό ένα ούτε τό άλλο. Τό μόνο πού ξέρω είναι πώς μόλις αρχίσετε νά ζωγραφίζετε λουλούδια, τό ενδιαφέρον κι' ή περιέργεια σας θά μεγαλώσουν, γιατί όσο πιό πολύ αφοσιωνόσαστε σ' αύτη τη συναρπαστική σπουδή, τόσο περισσότερο μαθαίνετε νά θαυμάζετε καί νά καταλαβαίνετε τίς συνήθειες των λουλουδιών, ένώ ταυτόχρονα πραγματώνετε καί τή ζωγραφική τους αξία. Όπως οι άνθρωποι καί τά δέντρα, έτσι καί τά λουλούδια έχουν νά επιδείξουν πλούσιες καί ποικιλόμορφες προσωπικότητες, καί αναπτύσσονται μέ διαφορετικούς τρόπους. Ένώ τά περισσότερα είδη προσφέρονται πολύ βολικά γιά απεικόνιση, είναι καί μερικά πού αποδείχτηκαν, άπό προσωπική μου πείρα, αδύνατο νά ζωγραφιστούν. Μόνο μέ τή δοκιμή καί τό λάθος, ό αναγνώστης θά μάθει ποια λουλούδια νά πλησιάζει καί ποια, όπως καί άλλα φυσικά φαινόμενα, σάν τά ηλιοβασιλέματα άς πούμε, πρέπει ν' αρκείται νά θαυμάζει μόνο! Κάτι πού συμβαίνει συχνά μέ μερικά λουλούδια είναι πώς, σάν τους ανθρώπους πού διστάζουν νά κάνουν τό μοντέλο, προτιμούν νά ζωγραφίζονται μαζικά. Ένώ μερικά δέχονται μιά ρωμαλέα καί ρομαντική μεταχείριση, άλλα αποκαλύπτουν τόν αληθινό χαρακτήρα τους μόνο όταν ζωγραφίζονται μέ σχολαστική ακρίβεια. Καί πολύ συχνά, μόνο μέ τήν αλλαγή μέσου - κι όχι μέ τήν καθαρά τεχνική προσέγγιση - λύνεται τελικά τό πρόβλημα της πετυχημένης απεικόνισης. Τό βέβαιο είναι πώς τά σύνορα στή ζωγραφική τών λουλουδιών έχουν προχωρήσει καί επεκταθεί τελευταία, καί όσο αφορά τήν προσέγγιση, καί όσο άφορα τόν καθαρά τεχνικό χειρισμό του θέματος. Υπάρχουν διάφορες ξεχωριστές σχολές στή ζωγραφική τών λουλουδιών - ή ρεαλιστική, ή Ίμπρεσιονιστική, ή διακοσμητική καί ή βοτανολογική - αλλά ή καθεμιά μέ τή σειρά της απαιτεί κάποια ειδική τεχνική ή μέσο - λάδι, ακουαρέλα, μολύβι, ή πε11

νάκι καί αραιωμένη σινική. Αυτά θά τά εξετάσω στά επιμέρους κεφάλαια. Θά δούμε ακόμα που ταιριάζουν τά διάφορα μέσα, καί σέ ποιους τύπους λουλουδιών αντιστοιχούν καλύτερα. Αν δέν περιλαμβάνω τό παστέλ, δέν είναι επειδή τό θεωρώ ακατάλληλο - κάθε άλλο. Όμως επειδή προσωπικά δέν τό έχω δοκιμάσει, νομίζω πώς είναι ασφαλέστερο νά μιλήσω μόνο γιά όσα ξέρω. Στό βιβλίο αυτό δίνω πολλά σχέδια, γιατί μόνο μέ τίς λεπτομέρειες μπορώ νά στηρίξω τά όσα λέω γιά τίς προκαταρκτικές σπουδές. Δείχνουν όμως καί τή θαυμάσια ποικιλία τών μεγεθών, των σχημάτων καί τών χαρακτηριστικών τών λουλουδιών, πού είναι στή διάθεση του ζωγράφου, αν καταλάβουμε καλά τή δομή τους, τότε είμαστε ελεύθεροι νά επιχειρήσουμε μιά προσωπική προσέγγιση. Επειδή υπάρχει τάση νά παραμελείται ή τέχνη τού στολίσματος τών λουλουδιών, περιέλαβα μερικά παραδείγματα μέ τά οποία ελπίζω νά σάς κάνω νά προσέξετε ορισμένους βασικούς κανόνες όσο αφορά τό σχέδιο, τό περίγραμμα, τήν ισορροπία καί τή χρωματική αρμονία, γιατί κανένας άπ' αυτούς δέν πρέπει νά αγνοηθεί, αν θέλετε ό πίνακας σας νά γίνει αποδεκτός καί άπό τόν ειδικό βοτανολόγο καί άπό τόν έμπειρο γνώστη της ζωγραφικής λουλουδιών. Γιατί, όπως ακριβώς ό πορτραιτίστας φροντίζει νά βάλει τό μοντέλο του στό σωστό φόντο, έτσι καί τά λουλούδια - μοντέλα πρέπει νά τοποθετηθούν όσο πιό καλά γίνεται. Σήμερα, ή ζωγραφική τών λουλουδιών καλύπτει μιά τεράστια ακτίνα, πού μπορεί νά περιλάβει «τους πλούσιους χειρισμούς της απατηλής λεπτομέρειας», πού χαρακτηρίζει τους Ολλανδούς ζωγράφους, καθώς καί τό λεπτό καί λυρικό ιμπρεσιονισμό της Γαλλικής Σχολής, γι' αυτό καί οί πίνακες πού έχουν θέμα τους λουλούδια υπολογίζονται πολύ περισσότερο, άπ' ό,τι μισόν αιώνα πρίν. Στό επόμενο κεφάλαιο μπορούμε νά παρακολουθήσουμε τήν πρόοδο πού έγινε μέ τους αιώνες.

ΠΑΝΣΕΔΕΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ζωγραφική λουλουδιών μέσα απ' τους αιώνες

Μ

ΙΑ ΜΑΤΙΑ στό παρελθόν, άρκεί νά μάς θυμίσει πώς ή ζωγραφική των λουλουδιών έχει μακριά καί ξεχωριστή, αν καί κάπως αργή, ιστορία. Πρόσφατες ανασκαφές, πού έφεραν στό φώς τοιχογραφίες της Πομπηίας, αποκάλυψαν ζωγραφικά θέματα μέ λουλούδια καί κήπους, πού τό στυλ τους χαρακτηρίζεται opus topiarum*. Σ αυτές τίς ζωηρές αναπαραστάσεις, ή τέχνη καί ή φύση φαίνεται πώς συμμαχούν, μέ θαυμάσια αποτελέσματα. Είναι ακόμα γνωστό ότι οι παλιότερες ζωγραφιές λουλουδιών τοποθετούνται περίπου πρίν άπό δυό χιλιάδες χρόνια, άπό τά άτσαλα γραντζουνίσματα τού παλαιολιθικού ανθρώπου. Μέ τό πέρασμα του χρόνου, οί ζωγραφιές αυτές συνέχισαν νά βελτιώνονται καί νά εξελίσσονται, ώσπου κάποτε έγιναν εικόνες γιά τά βιβλία της βοτανολογίας, όπου χρειαζόταν μεγάλος ρεαλισμός καί επιτεύχθηκε σε μεγάλο βαθμό. Όπως συχνά συμβαίνει, ωστόσο, οί ζωγραφιές αυτές εκφυλίστηκαν σιγά σιγά, καί άπό λεπτομερή αντίγραφα έγιναν τυποποιημένη εικονογράφηση τού κειμένου. Αναβίωση τού νατουραλισμού δέν έγινε, ουσιαστικά, πρίν άπό τήν αναγέννηση, όπου ό ζωγράφος τών λουλουδιών δούλεψε μόνος του, καταγράφοντας τά σπάνια λουλούδια στους κήπους τών αρχοντικών. Οί πραγματικά μεγάλοι ζωγράφοι λουλουδιών πού ακολούθησαν, ήταν εκείνοι πού βρήκαν τήν ομορφιά στην αλήθεια καί πού, άν καί καταλάβαιναν καί θαύμαζαν τά λουλούδια άπό βοτανολογική σκοπιά, ωστόσο τά απεικόνιζαν μέ τό κριτικό μάτι καί τό επιδέξιο χέρι τοϋ καλλιτέχνη. * Εργο έντεχνης κηπουρικής (Σ.τ.Μ.) 13

Εκείνη τήν εποχή τέτοιοι ζωγράφοι άκμασαν στην Αγγλία, τή Γαλλία καί τή Γερμανία, καί ιδιαίτερα στην Ολλανδία, καί δείγματα των πλούσια ζωγραφισμένων συνθέσεων τους βρίσκουμε σέ πολλές από τίς εθνικές συλλογές μας. Εχει ενδιαφέρον έδώ νά σημειώσουμε, πώς έκριναν αναγκαία ορισμένα είδη λουλουδιών, για τίς συνθέσεις τους. Γιά παράδειγμα, στό μεγαλόπρεπο «Βάζο μέ Λουλούδια» του Βάν Χούισον (National Gallery), διακρίνουμε πηγουνιές, παπαρούνες, άγριόκρινα, άλθαίες, λουλούδια μηλιάς, νάρκισους καί άλλα λουλούδια πού φυτρώνουν στά τέλη τής άνοιξης καί τίς αρχές τού καλοκαιριού. Παραδείγματα άλλων επιβλητικών πινάκων μέ λουλούδια, όπου τά λογής λογής υπέροχα (άν καί πολύ μεγεθυμένα) λουλούδια χύνονται άπ' όλες τίς μεριές ενός διακοσμητικού βάζου ή υδρίας, είναι χαρακτηριστικά των έργων τού Γιάν Βάν Ος, του Ρέεϋς, του Μπρυσέλ καί του Χέμ. Ζωγραφισμένα μέ μεγάλη επιδεξιότητα καί μιά εκπληκτική προσοχή στην παραμικρή λεπτομέρεια, τονίζονται ακόμα περισσότερο μέ τό εντυπωσιακό ζωγράφισμα καί τήν αντίθεση πού κάνει τό σκοτεινό, σχεδόν μαύρο φόντο τους.

«Βάζο μέ Λουλούδια» του Βάν Χούισον National Gallery, Λονδίνο

«Σπουδή Λουλουδιών» Φαντέν - λά - Τουρ National

Gallery. δίνο

Λον-

Αντίθετα άπ' τήν αφθονία αυτού του υλικού, ό Φαντέν - λά Τουρ, ό μεγάλος Γάλλος ζωγράφος λουλουδιών, αρκέστηκε σέ τριαντάφυλλα, καπουτσίνια καί ντάλιες, πού τά 'βαλε σ' ένα γυάλινο βάζο στό «Σπουδή Λουλουδιών» (National Gallery), αν καί δέν πρέπει νά περάσει απαρατήρητο τό χρυσό τριαντάφυλλο πού είναι πάνω στό τραπέζι, δίπλα στό βάζο! (Αναρωτιέμαι, αν αυτό τό παραμελημένο ή πεσμένο λουλούδι ήταν ή αρχική του πρόθεση, πού τόσο επίμονα καί κουραστικά ακολούθησαν πολλοί ερασιτέχνες ζωγράφοι τά περασμένα χρόνια...). Τά τριαντάφυλλα, τό σκέφτομαι πολλές φορές, ήταν ή μεγάλη αγάπη του Φαντέν - Λά - Τουρ, καί σίγουρα κανένας δέν τά ζωγράφισε καλύτερα. Κοιτάξτε στή National Gallery, όπου βρίσκονται δυό αριστουργήματα του. Γιατί σ' αυτά τά δείγματα, μάς συναρπάζει ή ρεαλιστική τους παρουσίαση, μέσα στό πλαίσιο της καλλιτεχνικής αναφοράς, ένώ κάθε κίνδυνος συναισθηματισμού αποφεύγεται. Πραγματικά, μάς εντυπωσιάζει ή εικονογραφική ακεραιότητα τοϋ τριαντάφυλλου, αντί νά μάς συναρπάζει κάποιος συναισθηματικός συσχετισμός πού τό συνοδεύει. Καθώς τά χρόνια περνούσαν, χρησιμοποιούνταν όλο καί λιγότερα λουλούδια, καί συχνά προτιμούνταν λουλούδια ενός είδους. Πολύ γνωστά παραδείγματα έρχονται άπό τό χώρο του Μανέ, πού μπορεί νά συγκεντρώνει καί νά κρατάει τήν προσοχή μας σέ δυό μπουμπούκια τριαντάφυλλου μέσα σ' ένα βάζο της μαρμελάδας, καί του Βάν Γκόγκ, πού δείχνει όλη τήν αγάπη καί 15

«Ηλιοτρόπια» Βάν Γκόγκ National

Gallery.

Λον-

δίνο

τό πάθος του σέ μερικά ταπεινά ηλιοτρόπια. Είπαν κάποτε πώς ό Ρενουάρ ζωγράφιζε τίς γυναίκες σάν λουλούδια καί τά λουλούδια σάν γυναίκες. Ξέρουμε τί εννοείται μ' αυτή τήν ποιητική αναλογία, καί τά δείγματα πού έχουμε άπ' τό πινέλο του, μαρτυρούν τη θηλυκιά χάρη πού δίνει στά απλά του λουλούδια. Σίγουρα κι αυτός καί άλλοι, πέτυχαν μιά δροσιά καί μιά ευθραυστότητα στους πίνακες τους, πού σπάνια βρήκε τό όμοιο της. Μόνο ό Σεζάν όμως, πού φοβόταν τό συναίσθημα, κατάφερε νά ξαναπιάσει τή στέρεη φόρμα των λουλουδιών, καί γιά νά τό πετύχει - έχει ενδιαφέρον νά τό θυμηθούμε έδώ - επειδή δούλευε πολύ αργά, λένε πώς έμαθε νά ζωγραφίζει μέ ψεύτικα λουλούδια, πού δέν ξεθωριάζουν ούτε χρειάζονται αντικατάσταση κάθε λίγο! (Βιάζομαι νά προσθέσω, πώς δέ χρειάζεται νά υποτιμηθεί μιά τόσο αμφισβητήσιμη μέθοδος, παρά τό γεγονός ότι τά τεχνητά λουλούδια κατάντησαν πιά θλιβερά!) Καί ό Γκωγκέν καί ό Βάν Γκόγκ, ένιωσαν τήν ανάγκη ν' αποδώσουν τά λουλούδια μέ τρόπο ρωμαλέο, δίχως συναισθηματισμό, καί μάς έδωσαν πίνακες πού θά μπορούσαμε νά πούμε ότι έχουν δική τους ζωή (πράγμα πού ισχύει ακόμα καί γιά μερικούς μοντέρνους πίνακες μέ λουλούδια). Στήν εποχή μας, πού δέ λείπουν τά λουλούδια γιά μοντέλα, είναι ενδιαφέρον νά θυμηθούμε ότι τό δέκατο τέταρτο, τό δέκατο πέμπτο καί τό δέκατο έκτο αιώνα, (όπως μάς λέει ό Σασεβερέλ Σίτγουελ) ό αριθμός καί ή ποικιλία των λουλουδιών πού είχε στη διάθεση του ό ζωγράφος, περιορίζονταν «σέ ελάχιστα τριαντάφυλλα, καί στά απλά εμπορεύματα τών ανθοπωλείων: γαρίφαλα, μαργαρίτες, βιολέτες, βίγκες, παπαρούνες καί ήρανθή. Αυτά ήταν όλα κι όλα τά λουλούδια τους». 16

Σ' αυτή τή σύντομη επισκόπηση, χρειάζεται μόνο νά προσθέσουμε πώς, άσχετα αν οι πίνακες μέ τά λουλούδια είναι τυπικοί, εξωτικοί, ρομαντικοί ή αυστηρά πιστοί, φαίνεται καθαρά ότι τά λουλούδια όλων των ειδών, τών σχημάτων καί τών χρωμάτων, έχουν εμπνεύσει τους ζωγράφους κάθε σχολής καί κάθε εποχής, ίσαμε σήμερα, καί μάλιστα καλλιτέχνες τόσο διαφορετικούς, σάν τόν Μπονάρ, τόν Μάθιου Σμίθ, τόν Ντέηβιντ Τζόουνς, τόν Αιβον Χίτσενς, τή Μαρσέλα Σμίθ, τόν Τζών Φάρλεϊ, τόν Τζών Λανκάστερ κι ακόμα καί τόν Πικάσο, πού τά πολύ γνωστά «Λουλούδια σέ βάζο» είναι, νομίζω, από τους πιο δημοφιλείς πίνακες του. Θά 'πρεπε νά πούμε ότι άπό τους μεγάλους ζωγράφους τού παρελθόντος πού έφτιαξαν ακουαρέλες, έχουμε δυστυχώς ελάχιστα δείγματα στίς δημόσιες πινακοθήκες μας. Κι αυτό γιατί, σέ τούτο τό μέσο, ή ζωγραφική λουλουδιών συνδέθηκε μέ τή σφαίρα τής βοτανολογίας, καί αφέθηκε σέ μεγάλο βαθμό στά

«Λουλούδια σέ Βάζο» Πικάσο National Gallery, Λονδίνο

χέρια ερασιτεχνών, απομένοντας έτσι λίγο πολύ δίχως αναγνώριση (εκτός άπό τους σοβαρούς συλλέκτες), γιατί θεωρήθηκε πώς δέν άξιζε κρατική προστασία καί ένταξη σέ πινακοθήκες. Μόνο σέ ιδιωτικές συλλογές καί στό Μουσείο τής Φυσικής Ιστορίας τό Βρετανικό Μουσείο, κι ακόμα στους Βασιλικούς Βοτανικούς Κήπους στό Κιού, είναι πιθανό νά δείτε δείγματα άπό τό χέρι φημισμένων ζωγράφων όπως ό Βάν ντέρ Γκόες (δέκατος πέμπτος αιώνας), ό Αλεξάντερ Μάρσαλ (δέκατος έβδομος αιώνας), ό Π. Τζ. Ρηντάουτ (δέκατος όγδοος αιώνας), ή Κλάρα Πόουπ (δέκατος ένατος αιώνας) καί ό Πώλ Ρόμπερτ (εικοστός αιώνας).

«Λουλούδια» Τζών Λανκάστερ Ιδιοκτησία Τζ. Μπ. Μίντλετον, Τσάρλσταουν, Ν. Καρολίνα, ΗΠΑ

18

ΠΑΠΑΡΟΥΝΕΣ

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΑ

ΝΕΡΟΚΑΡΔΑΜΑ

ΤΡΕΙΣ ΚΥΚΛΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΣΕΙΣ ΛΟΥΛΟΥΔΙΩΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Αξιολόγηση τών λουλουδιών

Υ

ΠΑΡΧΟΥΝ μερικά λουλούδια πού, άπό παράδοση, ή σε συσχετισμό μέ θρύλους, είναι γιορταστικά, ρομαντικά ή επο-

χικά. Ό κρίνος της Παναγίας αποτελεί τυπικό παράδειγμα, μέ τό πασχαλιάτικο μήνυμα της αθανασίας πού φέρνει. Μέ τόν ίδιο τρόπο, αλλά μέ αντίθετους συσχετισμούς, ή παπαρούνα γεννούσε έδώ καί χρόνια πολύ πιό θλιβερές αναμνήσεις άπό τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Καί μόλο πού τό ρόδο θά ξυπνάει πάντα μνήμες στον ιστορικό ή στην καρδιά τών νεαρών ερωτευμένων, ό χαρακτήρας της ορχιδέας μπορεί νά περιγραφεί καλύτερα άπό τήν ιστορία τοϋ άθεου, πού όταν πρωτόδε ορχιδέες σέ ανθοκομική έκθεση, έφυγε πιστεύοντας στό διάβολο! Καί πάλι, όσο κι άν μερικά ανθεκτικά (αν καί κατώτερα) λουλούδια, όπως ό γάλανθος, τά ήρανθή καί τ' άγριόκρινα, πάσχουν ακόμα άπό τό βάρος του τρυφερού συναισθήματος, ή τουλίπα, πού οι μοντέρνοι ζωγράφοι τήν άρπαξαν (ή τήν έσωσαν;) άπό τους μεγάλους Φλαμανδούς δασκάλους γιά νά τήν αξιοποιήσουν σύμφωνα μέ τους δικούς τους σκοπούς, άντεξε πολύ καλά σ' αυτή τήν αναπροσαρμογή. Μακριά άπό κάθε τέτοια μοντέρνα αναβίωση, ωστόσο, ορισμένα λουλούδια τού αγρού, όπως τό χελιδονόχορτο, ή καμπανούλα καί ή λυχνίδα, φαίνονται νά συνυπάρχουν αμήχανα μέ κομψά λουλούδια τών θερμοκηπίωνόπως τά λούπινα, οι ντάλιες κι οι γλαδιόλες. (Πραγματικά, θά μπορούσαμε νά συνεχίσουμε γιά πολύ ακόμα τήν απαρίθμηση τών λουλουδιών, αναφέροντας τα κατά τάξεις, περιοχές ή καί απλά ανάλογα μέ τό τί συμβολίζουν!). Εκτός άπ' αυτά πού ήδη αναφέραμε, άλλα λουλούδια της έξοχης, πού μάς είναι αγαπητά άπό τίς παιδικές μας αναμνήσεις ή άπό τήν ποίηση, θά μπορούσαν ν' αναφερθούν έδώ γιατί, ανάλογα μέ τήν εποχή, μπορούν νά φτιάξουν μιά αρμονική σύνθεση σέ πίνακες μέ λάδι ή ακουαρέλα. Ανάμεσα στά πολλά, θά πρέπει ν' αναφέρουμε ειδικά τά κενταύρια, τους άγριους άσφόδελους, τό άγιόκλιμα, τό αθάνατο, τους κατιφέδες, τά άγριόκρινα, τά 20

1. 'Ολόκληρη 2 Πλάι 3. Πίσω όψη

4. Μια ποικιλία μέ φύλλα 5. Λεπτομέρεια καινούριου φύλλου

ΤΟΥΛΙΠΑ

Λεπτομέρειες διάφορων θέσεων του λουλουδιού και χαρακτηριστικές καμπύλες στή διάρκεια της ανάπτυξης του

22

Τέσσερις ποικιλίες ΟΡΧΙΔΕΑΣ

άγριοτριαντάφυλλα, τους ομφαλούς, τίς κίτρινες μαργαρίτες, τίς κόκκινες ορχιδέες, τίς τρικοκκιές, τίς δρακοντιές, τά γαζούλια, τίς πασχαλίτσες, τίς νεραγκούλες, τίς βίγκες καί τους κρόκους. Καί μιά καί μιλάμε γιά ονόματα, όπως μας θυμίζει ή Κλαίρ Λέιτον στό συναρπαστικό βιβλίο της Τέσσερις Φράχτες, πού είναι εικονογραφημένο μέ θαυμάσιες δικές της γκραβούρες, «Νιώθει κανείς μεγάλη λύπη στ' αλήθεια, πού τά παλιά ονόματα των λουλουδιών μας θάβονται τόσο γρήγορα κάτω άπό τους επιστημονικούς τίτλους τους. Σχεδόν κανείς πιά δέ μιλάει γιά «σκυλάκια», κι όμως πόσο πιό όμορφο είναι τούτο τό όνομα άπό τά «άντίρρινα»; Τά ρόδινα γαριφαλάκια έγιναν δίανθοι, καί στίς χωριάτικες αυλές ο ταπεινός κατιφές έγινε καλενδούλη...» Καί ποιος μένει ασυγκίνητος μπροστά στά ονόματα πού δίνουμε στους άγριους πανσέδες στό Λίνκολνσαϊρ; «Φίλα την στην πόρτα», «ό Τζάκ στό φράχτη» καί «καθρέφτης της Αφροδίτης»... 23

ΑΓΡΙΟΚΡΙΝΑ (ΙΡΙΔΕΣ)

1. Βασικά σχήματα 2 και 3. Έλαφρή κίνηση πού παρατηρείται καθώς σχεδιάζουμε ένα λουλούδι 4. Άγριόκρινο τού νερού

ΑΓΡΙΟΚΡΙΝΑ Χαρακτηριστικά σχήματα

Με τά ονόματα πού ανέφερα, ελπίζω πώς θά ενθαρρύνω τόν αναγνώστη νά διευρύνει τή γνώση του γιά τ' αγριολούλουδα, γιατί φυσικά στό τέλος τέλος μόνο μέ τή δοκιμή μαθαίνουμε νά τά ξεχωρίζουμε καί νά φτάνουμε στην τελική εκλογή μας, ανάμεσα στό τόσο πλούσιο λουλουδένιο εμπόρευμα πού είναι στή διάθεση του ζωγράφου. Άπ' όλη τήν ποικιλία τών κήπων καί τών ανθοπωλείων, έφτιαξα ένα κατάλογο πού βρίσκεται στό τέλος του βιβλίου, κι αν κι έχω περιλάβει εκεί καί τους ασφόδελους (πού μας γεμίζουν θάμπωμα καί χαρά, καθώς υπόσχονται τόν ερχομό της άνοιξης), μέ τό πολύ ζωηρό κίτρινο χρώμα τους αποδείχνονται, άπ' ό,τι μου λέει ή πείρα μου, αδέξιο στοιχείο όταν χρησιμοποιούνται στή ζωγραφική, μαζί μέ άλλα λουλούδια. Κοντά στ' άλλα, σέ παιδεύουν πολύ στό ζωγράφισμα! 25

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Τό σχεδίασμα των λουλουδιών

Π

ΙΝΑΚΕΣ μέ λουλούδια, όπως εύστροφα παρατηρεί ό Γουίλφριν Μπλάντ, «έγιναν σέ διάφορες εποχές, άπό διαφορετικούς καλλιτέχνες καί γιά διάφορους σκοπούς, άπό τολμηρούς εξερευνητές στην υπηρεσία της επιστήμης, καί άπό ντροπαλές γεροντοκόρες «προς δόξαν Θεού»! Άπό τους πρώτους κερδίσαμε πολλά, μά ζημιωθήκαμε άπό τίς τελευταίες, κυρίως επειδή πλησίασαν μέ υπερβολικό συναισθηματισμό, καί μιά λανθάνουσα αδυναμία - πού τή θεωρούσαν λεπτότητα - τή ζωγραφική τους. Κινδυνεύοντας νά επαναλάβω μιά κοινοτοπία, θά 'λεγα πώς πρέπει νά μελετήσουμε τά λουλούδια, αν θέλουμε νά τά ζωγραφίσουμε καλά. «Δέστε τά κρινάκια... πώς μεγαλώνουν» - αυτό ταιριάζει πολύ στον αρχάριο. Καί γιά νά «δούμε» καλά οποιοδήποτε λουλούδι, πρέπει νά καθίσουμε καί νά τό σχεδιάσουμε. Μόνο τότε μαθαίνουμε τά πάντα γι' αυτό. Τό σχήμα, τή φόρμα, τήν ξεχωριστή του προσωπικότητα καί τόν τρόπο πού μεγαλώνει. Κι αυτή ή γνώση εξασφαλίζεται μόνο αν ζωγραφίσουμε τό λουλούδι άπό τό πλάι, ανφάς, τρία τέταρτα, άπό πίσω - μέ δυό λόγια, άπ' όλες τίς μεριές! Τότε θ' ανακαλύψουμε πόσο διαφορετικές είναι αυτές οί όψεις του λουλουδιού, καί πόσο χρήσιμη ή γνώση τους, όταν ζωγραφίζουμε ένα θέμα μέ λουλούδια, όπου μερικά φαίνονται ολόκληρα, άλλα, του ίδιου είδους, ίσως προφίλ, ενώ άλλα πάλι φαίνονται άπό πίσω. Γιατί, αντίθετα άπ' ό,τι ίσως πιστεύετε, θά πρέπει νά σάς τονίσω άπό τώρα πώς τά λουλούδια δέν είναι πειθαρχημένα μοντέλα! Κάθε αεράκι, όσο ελαφρύ κι αν είναι, θά κάνει τό λουλούδι νά τρεμουλιάσει στό κοτσάνι του, κι αυτό θά συμβεί αν φυτρώσει στην εξοχή ή στό περιβόλι. Όμως μέσα στην ησυχία καί τήν άπνοια τοϋ ατελιέ, τά κοτσάνια τών λουλουδιών καμπυλώνουν ή τεντώνονται, καί τά πέταλα ανοίγουν καί κλείνουν μαγικά, ή ακόμα γυρίζουν άλλου τό πρόσωπο τους, προς τό φώς, κι αυτό μπορεί νά μάς ξεβολέψει αρκετά. 26

ΚΡΙΝΑΚΙΑ Διάφορες μορφές της οικογένειας του Κρίνου (βλ. καί νούφαρα, σ. 10) 27

Απ' αυτή τήν άποψη, όταν τά σχήματα καί τά χρώματα των λουλουδιών ζωγραφίζονται σάν μονάδες, ξεχωριστά, μέσα σέ μιά προσεχτικά σχεδιασμένη σύνθεση, αυτή ή διαφοροποίηση μπορεί νά δημιουργήσει σοβαρό πρόβλημα, πού λύνεται μόνο μέ τήν επίπονη μελέτη. Πολύ σωστά ειπώθηκε ότι «Ή ευκολία στό χρώμα αποκτιέται εύκολα, αλλά τό σωστό μάτι γιά τό σχέδιο αποκτιέται μόνο μέ τήν επίμονη παρατήρηση». Κι αυτή ή σχολαστικότητα καί ή μελέτη πρέπει νά γίνουν ευχαρίστηση γιά μάς κι όχι υποχρέωση, γιατί τό θέμα μας, άπό τήν ίδια του τή φύση, φτιάχνει θαυμάσιους πίνακες καί παρουσιάζει μεγαλύτερη ποικιλία σέ σχήματα, μεγέθη καί χρωματισμούς, άπ' όλες τίς ζωντανές μορφές της φύσης. Έπειτα, ή φύση φροντίζει νά βρίσκονται όλες οι μορφές της, οι λεπτομέρειες καί οι προσθήκες, πάντα σέ τέλεια αρμονία μεταξύ τους. Ετσι ή σπουδή των φύλλων πού συνοδεύουν τά λουλούδια θά 'πρεπε νά γεννήσει τό θαυμασμό μας, γιά τό πόσο σωστά ταιριάζουν στό σκοπό τους. Τό φύλλωμα είναι πάντα τό κατάλληλο γιά τό κάθε λουλούδι, καί τό στηρίζει ή τό επιδείχνει όσο καλύτερα γίνεται. Κοιτάξτε τά σπαθωτά, γυαλιστερά φύλλα της τουλίπας, ή τό αγκαθωτό φύλλο του λούπινου. Δοκιμάστε νά συγκρίνετε τό απλό σχήμα καί τό μικρό μέγεθος στό φύλλο τοϋ τριαντάφυλλου, μέ τό φουντωτό καί φτερωτό φύλλωμα του καπουτσίνου, καί σκεφτείτε τί θά γινόταν αν τά φύλλα αυτά άλλαζαν θέση μεταξύ τους! Σίγουρα μάς βοηθάει αν, προσπαθώντας νά ζωγραφίσουμε τά λουλούδια σωστά, ανταμειφθούμε ζωγραφίζοντας τα καλά καί μέ άνεση, γιατί πρέπει νά πούμε πώς τά αδέξια ζωγραφισμένα λουλούδια, πού είναι αποτέλεσμα μεγάλης προσπάθειας, όσο κι αν φροντίσουμε τή θέση καί τό χρώμα τους, δέ θά ικανοποιήσουν τον έμπειρο κριτικό. Γιατί όλα τά λουλούδια, αν καί ϊσως δέν ασκούν τήν Ίδια έλξη, έχουν μιά χάρη, μιά προσωπικότητα, μιά ξεχωριστή ποιότητα τύπου καί σχήματος καθώς καί χρώματος, πού πρέπει νά τή μελετήσουμε καί νά τή μιμηθούμε μέ αγάπη καί φροντίδα. Όταν λοιπόν ζωγραφίζουμε τό λουλούδι, έχει σημασία, όπου γίνεται, νά περιλάβουμε καί τό φύλλο, καί νά προσέξουμε τό μέγεθος του σέ σχέση μέ τό λουλούδι, καί τόν ξεχωριστό τρόπο πού αναπτύσσεται. Ό Γουώλτερ Χούντ Φίτς λέει, μέ τό δίκιο του, 28

ΚΡΙΝΑΚΙΑ ΣΕ ΒΑΖΟ

ΝΤΑΛΙΕΣ

Χαρακτηριστικό κυκλικό σχήμα στην ανάπτυξη τής ΝΤΑΛΙΑΣ.

κατά τή γνώμη μου, ότι «κάποια γνώση βοτανικής, έστω κι ελάχιστη, έχει μεγάλη αξία, γιατί δίνει στον καλλιτέχνη τή δυνατότητα ν' αποφύγει λάθη πού διαιωνίζονται ακόμα καί σε έγκυρα σχέδια, όπως π.χ. ό αφύσικος αριθμός στημόνων σ' ένα λουλούδι ή πάλι τό νά του βάλουμε μικρότερη ωοθήκη άπό τό κανονικό, ή τό αντίθετο... πράγματα πού καί μέ λίγη έστω γνώση, μπορούν ν' αποφευχθούν». Καί προσθέτει: «Είναι πολύ πιό έγκυρο νά δίνεις μέ τό έργο σου ένα παράδειγμα παρά μιά προειδοποίηση». Θαυμάσια παρατήρηση. Ετσι, ακόμα καί σ' ένα ίσιο κοτσάνι, υπάρχει πάντα κάποια καμπύλη, καί πρέπει ακόμα νά προσέξετε αν τό κοτσάνι είναι τετράγωνο, στρογγυλό, ραβδωτό κλπ. Όταν φτιάχνουμε φύλλα, είναι καλύτερο νά ζωγραφίζουμε πρώτα τό κεντρικό τους νεύρο, φροντίζοντας νά 'χει πάντα κάποια καμπύλη, καί νά σημειώνουμε πού αρχίζουν οι διακλαδώσεις των άλλων νεύρων. Θά πρέπει επίσης νά προσέξουμε ότι τά φύλλα εϊναι εϊτε «απλά» όσο άφορα τό περίγραμμα τους, εϊτε πριονωτά, αγκαθωτά ή λοβωτά, καί πώς έχουν τή συνήθεια νά γυρίζουν προς τά πάνω στην άκρη. Μέ τά λουλούδια, ένα απλό παράδειγμα γιά νά ξεκινήσουμε είναι τά ήρανθή. Πιό πολύπλοκα σχήματα έχουν: τό άγριόκρινο, τό νεροκάρδαμο, τό άκόνιτο καί ή φούξια. 'Εκείνα πού λέγονται χειλανθη έχουν συνήθως διάφορους τύπους, καί ό

...και μερικές όψεις του ΓΑΡΙΦΑΛΟΥ

ΣΚΟΙΝΟΠΡΑΣΑ, ΥΠΟΥΡΙΔΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΣΙΝΑΔΕΣ

ΒΑΤΟΜΟΥΡΑ ΚΑΙ ΦΥΛΛΑ

ΤΟΥΛΙΠΕΣ ΚΑΙ ΝΑΡΚΙΣΟΙ

ΤΥΦΗ, ΜΥΡΤΙΑ ΚΑΙ ΕΛΑΤΟ

σωλήνας μπορεί νά είναι μακρύτερος άπό τόν κάλυκα, καί τό πάνω χείλος κοντύτερο ή μακρύτερο άπό τό κάτω. Άπ' όλα τά λουλούδια, ίσως ή ορχιδέα είναι πιό δύσκολο νά σχεδιαστεί, γιατί έχει τέτοιες ποικιλίες σχήματος, μεγέθους, φόρμας καί χρώματος! Καί μόνο οι λεπτομέρειες μπερδεύουν τό μάτι, γιατί αποτελείται άπό τήν ωοθήκη, πού τήν υπερκαλύπτουν τρία σέπαλα, δύο πέταλα, ένα χείλος καί μία στήλη. Αν αναλογιστούμε τόν αριθμό καί τήν ποικιλία των λουλουδιών πού είναι στή διάθεση του ζωγράφου, δεν υπάρχει κίνδυνος νά μας λείψουν τά μοντέλα, παρόλο πού δέν είναι όλα εύκολο νά τά βρούμε, ούτε καί εξίσου ελκυστικά γιά ζωγραφική ή σχέδιο. Δέν πρέπει όμως νά ξεχνάμε, όταν μάς λείπει τό ζωγραφικό υλικό, πώς τά αγριολούλουδα, όπως είπα καί πιό πρίν, ζωγραφίζονται εξίσου καλά καί συμμορφώνονται ανάλογα μέ τή σύνθεση, γι' αυτό καί δέν πρέπει νά τ' αποκλείσουμε. Γιά τήν εικονογράφηση αυτού του κεφαλαίου, δίνω ελπίζω αρκετά παραδείγματα άπό λεπτομέρειες λουλουδιών, γιά ν' ανοίξω τήν όρεξη τού αναγνώστη, ν' αρχίσει κι αυτός μιά δική του συλλογή μέ σπουδές λουλουδιών. Γιά τά σχέδια αυτά, νομίζω πώς οι περισσότεροι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν κοινό μολύβι, καί μάλιστα αρκετά σκληρό. Πάντως έγώ προτιμώ τό μαλακό μολύβι (Β ή ΒΒ), γιατί φτιάχνει μιά πιό κρουστή γραμμή καί, αντίθετα άπό τό γραφίτη, δέ γυαλίζει όταν τό χρησιμοποιούμε γιά βαθιούς τόνους. Τό κάρβουνο, αν καί κατά γενική παραδοχή είναι περισσότερο ευαίσθητο καί υποβλητικό άπό τά άλλα, δέν έχει τήν ουσιαστική ακρίβεια πού απαιτείται καί, ακόμα κι όταν φιξαριστεί στό τέλος, δέ δένει καλά μέ τά αραιωμένα χρώματα καί σέ πολλές τέτοιες σπουδές ξεχωριστών λουλουδιών, τό πέρασμα ενός αραιωμένου χρώματος είναι προτιμότερο καί δίνει μιά πρόσθετη ποιότητα, πού, ιδιαίτερα στά βοτανολογικά σχέδια, καταλήγει σέ γοητευτικά αποτελέσματα. Ή χρήση χρωματιστών μολυβιών είναι άλλη μιά ελκυστική μέθοδος, μέ τήν οποία μπορεί νά ενισχυθεί περισσότερο τό ασπρόμαυρο σχέδιο. Ή πλατιά γκάμα χρωμάτων τους είναι ικανοποιητική καί μέ τό παραπάνω γιά τήν πιστή απεικόνιση τού πρωτότυπου χρώματος. Καλό είναι νά φιξάρουμε τό αρχικό σχέδιο πρίν τό δουλέψουμε μέ χρωματιστά μολύβια, γιατί αλλιώτικα δουλεύοντας τό 33

χρώμα, υπάρχει κίνδυνος νά μουτζουρωθει τό σχέδιο. Δέν πρέπει επίσης νά επιχειρήσουμε κανένα περίπλοκο χρώμα στο φόντο, καί αν θέλουμε μόνο μιά επίπεδη απόχρωση, τότε συστήνω τό ελαφρά χρωματισμένο χαρτί, γιατί υπάρχει σέ πολλές αποχρώσεις στά ειδικά καταστήματα καί μπορείτε νά διαλέξετε τή σκιά πού θά εναρμονίζεται μέ τό χρωματιστό σχήμα τών λουλουδιών. Αν μάλιστα πρωταρχικό μέλημα μας είναι νά ξεκινήσουμε μέ σπουδές τών μεμονωμένων λουλουδιών, όπου θά μπορέσουμε νά προσέξουμε καλύτερα τά χαρακτηριστικά τους, τότε αυτό πού θεωρείται επίπονη δουλειά, θ' αποδειχτεί μιά ευχαρίστηση πού ανταμείβει. Σέ όσους όμως άπό τους αναγνώστες μου αποφεύγουν μιά τόσο ακριβή άσκηση, καί βλέπουν καχύποπτα κάθε ζωγραφισμένο λουλούδι σάν προϊόν μιας τόσο περίπλοκης έπι-

ΓΕΡΑΝΙ 1. Λουλούδια καί φύλλα 2. Πλαϊνή άποψη, πού δείχνει τήν ένωση λουλουδιών καί φύλλων πάνω στό κοτσάνι

ΟΡΤΑΝΣΙΑ Μικρά λουλουδάκια πού μεγαλώνουν σέ μπουκέτα

θεώρησης, θά συνιστούσα νά επιχειρήσουν τήν εντελώς αντίθετη προσέγγιση! Θά τους συμβούλευα νά ξεκινήσουν ανέμελα, μ' ένα φορτωμένο πινέλο, χωρίς νά γίνει πρώτα τό σχέδιο, μέ μοναδικό τους κίνητρο τήν έντονη επιθυμία νά αποδώσουν τήν εντύπωση των λουλουδιών σάν κάτι ζωντανό. Όσο όμως κι αν τολμώ νά πώ πώς, αν αυτή είναι ή προσωπική σας αντίδραση απέναντι στά λουλούδια, τότε έτσι θά πρέπει νά προσπαθήσετε νά τά ζωγραφίσετε χωρίς νά τό πολυσκεφτοσαστε, εϊναι αναγκαία κάποια επιφύλαξη ή προειδοποίηση, γιατί πάνω στή βιασύνη νά δημιουργηθεί μιά έκρηξη χρωμάτων, μέ εντυπωσιακό αποτέλεσμα, μπορεί στην αρχή νά πετύχετε μόνο ένα λουλουδένιο πυροτέχνημα, πού θά τυφλώνει τό μάτι καί δέ θά τό αφήνει νά μελετήσει. Προσπαθήστε λοιπόν ν' αντισταθείτε σ' αυτή τήν παρόρμηση, καί έπιχειρήστε κάτι λιγότερο συναισθηματικό, τουλάχιστο στην αρχή!

35

ΑΓΙΟΚΛΗΜΑ

2

1. 'Ολόκληρο 2. Κλωνάρι μέ φύλλα 3. Πλάι

3

ΦΟΥΞΙΑ Φαίνεται ό χαρακτηριστικός τρόπος ανάπτυξης προς τά κάτω

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η ακουαρέλα

Γ

ΙΑ ΤΗΝ απεικόνιση των λουλουδιών χρησιμοποιήθηκαν κάθε φορά καί διαφορετικά μέσα καί τεχνικές. Αν ρωτήσετε πέντ' έξι επαγγελματίες ζωγράφους πώς ζωγράφισαν ένα πίνακα μέ λουλούδια, θά σάς εκθέσουν πιθανότατα λογής λογής μεθόδους, Ιδιαίτερα όσο άφορα τήν τεχνική, ίσως διαφορετικές μεταξύ τους. Καθένας θ' αναπτύξει τό δικό του στυλ καί τό δικό του μέσο, καί θά εκφράσει τήν ξεχωριστή του προτίμηση γιά ορισμένα λουλούδια. Αυτό είναι αναπόφευκτο καί φυσικό, γιατί αλλιώτικα όλοι οι πίνακες τους θά είχαν μιά ισοπεδωτική ομοιομορφία. Σάν επαγγελματίες όμως, μέ εφόδια γιά τή συγκεκριμένη δουλειά τους, θ' αποκαλύψουν όλοι ένα κοινό σημαντικό παράγοντα. Καθένας θά ξεκινήσει μέ μιά γνώση τής σύνθεσης, κι έτσι θά βασίσει τή ζωγραφική του σ' ένα αποδεκτό σχέδιο. Πέρα λοιπόν άπό συμβουλές γι' αυτό τό μέσο, κάθε προσπάθεια νά παρουσιαστεί μιά ολοκληρωμένη μέθοδος, θά έπνιγε τήν επιθυμία τοϋ σπουδαστή νά εκφραστεί προσωπικά. Τό μόνο πού μπορώ νά ελπίσω, είναι νά προτείνω έναν τρόπο, βγαλμένο άπό τήν εμπειρία μου, πού θά βοηθήσει τόν αρχάριο ν' αποφύγει τίς πιό κλασικές παγίδες - πού θά αγνοήσει τόσο συχνά, μέσα στον ενθουσιασμό καί τήν ανυπομονησία του νά φτιάξει έναν ολοκληρωμένο πίνακα. Πρέπει λοιπόν νά καταλάβουμε καλά, ότι τά επόμενα κεφάλαια γιά τή ζωγραφική λουλουδιών μέ λάδι καί ακουαρέλα, απευθύνονται στον αρχάριο πού θέλει κάποια σταθερή μέθοδο γιά νά ξεκινήσει, καί πού θά τήν ακολουθήσει ώς τή στιγμή πού θά νιώσει έτοιμος νά καθορίσει τή μελλοντική του πορεία μέσα στή χώρα των λουλουδιών - μέ τά συναρπαστικά μονοπάτια της, πού θά τόν δελεάσουν νά φύγει άπό τήν πεπατημένη. Μία, Ίσως γιά μερικούς ή μοναδική, παραδεκτή καί παραδοσιακή μέθοδος όταν ζωγραφίζουμε λουλούδια μέ ακουαρέλα, είναι νά ξεκινήσουμε μ' ένα ελαφρό σκίτσο, φτιαγμένο μέ μολύβι, πού θά χρησιμοποιηθεί μόνο γιά τό στήσιμο τής σύνθεσης στό χαρτί. Μ' αυτό θά ορίσουμε «κατά προσέγγιση» τό σχήμα τών λουλουδιών (άφοϋ κινούνται αδιάκοπα), τά διαστήματα μεταξύ 38

11 π.μ. 12 Αύγ.

11 π.μ. 15 Αύγ. 11 π.μ. 14 Αύγ.

11 π.μ. 16 Αύγ. Πέντε μέρες στή ζωή ενός τριαντάφυλλου

ΓΛΑΔΙΟΛΕΣ 1. Πλάι 2. Λουλούδια σέ κοτσάνι 3. Λουλούδια σέ κοτσάνι 4. Λουλούδι 5. Κατεύθυνση ανάπτυξης

1

2

4

5

3

1

3 2

ΦΡΕΖΙΑ 1. Σχηματισμός μπουκέτου 2. Λουλούδι, πλάι 3. Κόκκινες φρέζιες 4. Διπλή ποικιλία

4

τους, τά κοτσάνια, τά φύλλα καί τήν κορυφή του βάζου ή της κούπας. Αν καί δέ βάζουμε λεπτομέρειες, κι ούτε χρειάζονται, μ' ένα βιαστικό σκίτσο διακινδυνεύουμε τή στερεότητα τοΰ βασικού σχεδίου, καί καθώς όλη ή ζωγραφική θά στηριχτεί στό πινέλο, έχει μεγάλη σημασία όπως είπα πιό πάνω, νά έχουμε ασκηθεί στό σχέδιο των λουλουδιών, γιατί χρειάζεται απαραίτητα απόλυτη ακρίβεια καί λεπτότητα όταν τά ζωγραφίζουμε. Βασικός σκοπός είναι ουσιαστικά ν' αποφύγουμε κάθε ένδειξη προσπάθειας, πού είναι οδυνηρά αισθητή όταν υπάρχουν πολλές στρώσεις χρώματος. Άπ' αυτή τήν άποψη λοιπόν, τό ανακάτεμα στην παλέτα θά πρέπει νά περιοριστεί στό ελάχιστο, γιατί πέρα άπό τό χρονικό παράγοντα, ή ύπερβολική άνάμειξη θά καταστρέψει τή φρεσκάδα καί θά θολώσει τή διαύγεια τών χρωμάτων σας. Καί γιά νά εξασφαλίσετε τή μεγαλύτερη δυνατή καθαρότητα τοϋ χρώματος, σας συμβουλεύω νά έχετε δύο δοχεία μέ νερό, έτσι πού τό πινέλο σας νά μή λερώνεται μέ τά λεπτό-

41

ΧΡΥΣΑΝΘΕΜΑ ΣΕ ΓΥΑΛΙΝΟ ΜΠΟΥΚΑΛΙ

ΤΟΥΛΙΠΕΣ

τατα υπολείμματα από τά προηγούμενα καθαρίσματα. Θά πρέπει ακόμα νά θυμηθείτε ότι κάποια απώλεια στη λαμπρότητα του χρώματος είναι οπωσδήποτε αναπόφευκτη, όταν τό σχέδιο στεγνώνει. Σύμφωνα μέ τήν παραδοσιακή συνήθεια, πρίν ζωγραφίσετε, τό χαρτί σας θά πρέπει νά μουσκευτεί ολόκληρο, γι' αυτό πρέπει νά διαλέγετε γερό καί ανθεκτικό χαρτί άν θέλετε ν' αποφύγετε τίς ζάρες στην επιφάνεια. (Τό ειδικό χαρτί ακουαρέλας σάς γλιτώνει άπό όλους αυτούς τους κινδύνους). Τό πλεονέκτημα όταν δουλεύετε σέ νωπή επιφάνεια, είναι ότι οι πινελιές σας θά διατηρηθούν πλατιές καί χυτές καί γι' αυτό τό λόγο τά πρώτα σας χρώματα θά πρέπει νά μπουν πολύ δυνατά, γιά νά καταπολεμήσουν τήν πρόσθετη υγρασία τοϋ χαρτιού. Ίσως αυτό σάς φαίνεται δύσκολο, αλλά άν δεχτείτε τήν αρχή, ή πρακτική θά σάς επιβεβαιώσει σύντομα πόσο αληθινή είναι, πράγμα πού θά τό δείτε εξάλλου καθαρά ακόμα κι άν δέν τήν ακολουθήσετε, γιατί τίποτα δέ μοιάζει λιγότερο μέ λουλούδι, άπό μιά σφιχτή καί στεγνή ζωγραφιά. Όλες οι λεπτομέρειες της φόρμας καί τού τόνου θά πρέπει ν' αφεθούν γιά όσο τό δυνατό αργότερα, γιατί είναι αναγκαίες γιά νά τονίσουν τά χαρακτηριστικά των λουλουδιών πού διαλέξατε, κι αυτοί οι προσδιορισμοί - όταν έρθει ή σειρά τους δέν πρέπει νά παραμεληθούν, αλλά νά προστεθούν μέ ακρίβεια καί πολύ ανάλαφρες πινελιές. Μόνο μ' αυτό τόν τρόπο θά πετύχουμε μιά σωστή συγχώνευση. Θά καταλάβετε πολύ γρήγορα ότι τά λουλούδια είναι ανυπάκουα καί κινούνται σχεδόν σάν άνθρωποι! «Μόνο εκείνοι πού επιχείρησαν νά ζωγραφίσουν λουλούδια, μπορούν νά ξέρουν πόσο απείθαρχα μοντέλα είναι, πόσο γρήγορα ανοίγουν τά πέταλα καί καμπυλώνουν τά κοτσάνια». Όπως προειδοποίησα κιόλας τόν αναγνώστη, όσο στατικά κι άν φαίνονται τά λουλούδια, αλλάζουν ουσιαστικά ανεπαίσθητα θέση κάθε τόσο, καί κυρίως εκείνα πού έχουν μακρουλά κοτσάνια, σάν τίς τουλίπες καί τους άσφόδελους, ένώ οι δρακοντιές κινούνται πολύ περισσότερο, επειδή έχουν σαρκώδη κοτσάνια. Θά πρέπει επίσης νά θυμόμαστε ότι τά περισσότερα λουλούδια μέ σαρκώδη κοτσάνια (όχι όμως αυτά πού έχουν ξυλώδη κοτσάνια) γυρίζουν πάντα τά κεφάλια τους στό φώς. Αν αγνοεί κανείς αυτές τίς μικρές λεπτομέρειες, τότε τό ξεκίνημα ενός αρχάριου 43

μπορεί νά γίνει πιό δύσκολο όταν, μέ ίσους τους υπόλοιπους όρους, ή ίδια ή δουλειά παρουσιάζει αρκετά προβλήματα γιά τό μάτι καί τό χέρι. Έπειτα, τό χρώμα πολλών λουλουδιών είναι τόσο εκτυφλωτικό ή πάλι τόσο αχνό, ώστε μιά προσέγγιση στην απόχρωση καί τόν τόνο του πρωτότυπου είναι τό μόνο πού μπορούμε νά ελπίσουμε. Ετσι, κάθε καθυστέρηση γιά νά συγκεντρωθούμε στό «χάδι του αντικειμένου», θά καταλήξει μόνο σέ κοπιαστική ζωγραφική. Ό αναγνώστης θά ήταν καλό νά διαλέξει ένα απλό καί φωτεινό φόντο, πού νά συνδυάζει ένα ή δύο άπό τά χρώματα πού θά χρησιμοποιηθούν, καί θά τ' απλώσει πάνω στό χαρτί όσο είναι ακόμα υγρό. Αυτή ή φόρμουλα δέν πρέπει νά γίνει ποτέ κανόνας, αλλά στίς πρώτες φάσεις θά εξυπηρετήσει τό σκοπό της, έμποδί-

1

ΝΕΡΟΚΑΡΔΑΜΟ 1. Διάφορες θέσεις λουλουδιού 2. Διάταξη φύλλων και λουλουδιών 2

ΥΑΚΙΝΘΟΙ μέ

λεπτομέρειες

ζοντας τό φόντο νά γίνει πολύ χτυπητό, καί κατά συνέπεια πολύ «φορτωμένο», πράγμα πού κινδυνεύει νά τό φέρει μπροστά άπό τά λουλούδια σας. Πριν στεγνώσει αυτό τό χρώμα, καί μέ μεγαλύτερο ίσως πινέλο άπ' όσο κρίνετε αναγκαίο, χρωματιστέ τό σχήμα των λουλουδιών σας, αρχίζοντας άπό κείνα πού αποτελούν τό περίγραμμα όλου του σχεδίου, έτσι πού οι άκρες νά σμίγουν απαλά μέ τό χρώμα του φόντου. Μ' αυτό τόν τρόπο τά λουλούδια δέ θά φαίνονται «ξεκομμένα», πράγμα πού δύσκολα θ' αποφύγετε αν τό φόντο είναι στεγνό ή αν τό χρωματίσετε μετά τά λουλούδια. Βάψτε όλα τά φύλλα μέ πιό ζεστό πράσινο άπ' ό,τι σάς φαίνονται πώς είναι, κι όταν τά φύλλα βρίσκονται σέ στενή επαφή μέ τό φώς ή μέ άσπρα λουλούδια, ό πιό δυνατός ή πιό μαλακός τόνος ή τίντα θά εντείνει τή λαμπρότητα, πού είναι τόσο δύσκολο νά πετύχουμε χωρίς τό λευκό. (Οι καθαρολόγοι στην ακουαρέλα αποφεύγουν τόσο συμπαγή χρώματα, αλλά υπάρχουν περιπτώσεις οπού τό μέσο δικαιώνει τό σκοπό). 45

Όταν ή ζωγραφική σας έχει τελειώσει, γεννιέται ένας σχεδόν ακαταμάχητος πειρασμός νά προσθέσετε κάποια τελευταία λεπτομέρεια, πού τώρα φαίνεται καθαρά αν συγκρίνετε κομμάτι κομμάτι τή ζωγραφική σας μέ τό πρωτότυπο. Τό μόνο πού χρειαζόσαστε είναι μιά δυό πινελιές, όμως αλίμονο, σπάνια σταματάτε έκεΐ, κι ανακαλύπτετε πώς αρχίζετε νά τά ξαναδουλεύετε όλα άπ' τήν αρχή. Ένα τόσο λαθεμένο τελείωμα πρέπει νά τό αποφύγετε μέ κάθε θυσία (τό ξέρω καί γώ άπό τήν πείρα των πρώτων μου προσπαθειών). Πρότεινα αύτη τή μέθοδο σάν ένα τρόπο μέ τόν όποιο θά μπορέσετε ν' αποφύγετε τίς πιό φανερές παγίδες. Μένουν ωστόσο ακόμα πολλά αναπάντητα ερωτήματα, πού μόνο ή προσωπική πρακτική, ή μελέτη καί τό πείραμα θά καταφέρουν νά τους δώσουν ικανοποιητικές απαντήσεις. Γιά πολλούς, κι ανάμεσα σ' αυτούς θά πρέπει νά κατατάξω καί τόν εαυτό μου, ή ευαίσθητη καί γρήγορη εντύπωση είναι συχνά ανώτερη άπό τήν πιστή καί προσεχτική αναπαράσταση. Ή ζωή των λουλουδιών δέν εξαρτάται άπό ταμπέλες, οϋτε ή φρεσκάδα καί ή ποίηση τους άπό τήν ευσυνείδητη ταξινόμηση (ιδιαίτερα στην τεχνική της ακουαρέλας). Σίγουρα όμως θά υπάρξουν μερικοί αναγνώστες, πού αυτή ή ταχτική του «Premier Coup» δέ θά τους συγκινήσει.

ΔΕΝΤΡΟΜΟΛΟΧΑ 1. 'Ανάπτυξη του φυτού σέ σχήμα πυραμίδας 2. Διάταξη φύλλων και λουλουδιών στό κοτσάνι 3. Λουλούδι

4. Λουλούδι, πλάι 5. Λουλούδι, πίσω όψη

47

ΠΗΓΟΥΝ Ι ΕΣ 1. 'Ολόκληρες 2. Πίσω όψη 3. Πλάι

Ίσως πιστέψουν πώς απαιτεί υπερβολική επιδεξιότητα, πώς είναι μιά τεχνική του «όλα ή τίποτα», καί ή επιτυχία της βασίζεται σέ μιά ικανότητα πού ϊσως τή θεωρούν πέρα άπό τίς δυνάμεις τους. Σ' αυτούς θά συνιστούσα ένα σχέδίο μέ ακουαρέλα, όπου τό χρώμα μπαίνει πάνω άπό ένα προσεχτικό καί ολοκληρωμένο σχέδιο, σέ μιά διαδοχή διάφανων στρωμάτων. Αυτά (αφού στην περίπτωση τους ή ταχύτητα δέν παίζει ρόλο) μπορούν νά συνταιριαστούν προσεχτικά μέ τό χρώμα καί τίς αποχρώσεις τού κάθε πρωτότυπου λουλουδιού. Πολλοί όμορφοι πίνακες μέ λουλούδια γίνονται μ' αυτό τό 48

ΑΣΦΟΔΕΛΟΙ

1. Διπλός ασφόδελος, ολόκληρος 2. Πλάι 3. Πίσω όψη 4. Τέσσερα στάδια ανάπτυξης

5. 6. 7. 9.

49

Μονός ασφόδελος, πλάι Μονός ασφόδελος, ολόκληρος Μονός ασφόδελος, πίσω όψη Γερμένος

μέσο. Τό ακριβές περίγραμμα κάθε πετάλου διατηρείται, καί τό αποτέλεσμα ασκεί ιδιαίτερη έλξη στους φιλανθείς, γιά τους οποίους ή απόλυτη ομοιότητα είναι βασική ποιότητα. Πέρασα κι έγώ πολλές ευτυχισμένες ώρες, μελετώντας μ' αυτό τόν τρόπο συστηματικά, δίχως νά βιάζομαι, καί μέ ειλικρινή αγάπη, τά λουλούδια. Μερικά παραδείγματα πού διάλεξα δείχνουν τά διάφορα στυλ πού χρησιμοποίησα, ενώ οι λεζάντες τους θά σας δώσουν, ελπίζω, αρκετές πληροφορίες, αν θέλετε ν' ακολουθήσετε τήν ίδια προσεχτική απεικόνιση τών λουλουδιών.

ΚΥΚΛΑΜΙΝΑ

Σχήματα λουλουδιών καί φύλλων καί τρόπος ανάπτυξης

Προσέξτε τις τρεις καθοδηγητικές γραμμές γιά τή διάταξη

Προσωπική τεχνική

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Τό λάδι

Η

ΠΛΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ του λαδιού προσφέρεται θαυμάσια γιά πολλούς τύπους ζωγραφικής λουλουδιών, όπου ή ποιότητα της υφής καί ή λαμπρότητα των χρωμάτων, τό βάθος καί τό σχέδιο, ή τελειότητα καί ή εντύπωση, ενυπάρχουν στό τεχνικό επίτευγμα. Ορισμένα λουλούδια πάλι, ιδιαίτερα εκείνα πού, στην ωριμότητα τους, πετυχαίνουν μιά φανερή τρίτη διάσταση ή «απαλή στερεότητα», μπορούν ν' αναπαρασταθούν σωστά μόνο μέ μιά ρωμαλέα τεχνική, πού σημαίνει απλόχερη χρήση χρώματος. Τό παχύ χρώμα πρέπει νά χρησιμοποιείται άφοβα, γιά νά πετύχουμε καί τό βάθος καί τόν πλούτο των χρωμάτων. Καί επειδή στίς περισσότερες περιπτώσεις αυτό τό αποτέλεσμα μπορεί νά έπιτευχθεί μόνο μέ μιά διαδοχή «στρωμάτων», μόνο στην ελαιογραφία, αντίθετα άπό τήν ακουαρέλα, τά διαδοχικά στάδια - οι αλλεπάλληλες στρώσεις χρωμάτων, τό ξαναζωγράφισμα καί τό βερνίκωμα - μπορούν νά γίνουν χωρίς νά χαλάσουν διόλου τήν ποιότητα της υφής ή νά μειώσουν τόν αυθορμητισμό του έργου. Μάλιστα, μ' ένα ασκημένο χέρι, αυτή ή σκόπιμη διαδικασία μπορεί νά εντείνει τόν πλούτο του τελειωμένου πίνακα. Ό καμβάς είναι εξίσου δεκτικός, σ' αυτή τήν πλαστική μεταχείριση, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιείται καί σπάτουλα, γιά νά εντείνει τήν εντύπωση της πραγματικότητας καί νά τονίσει τή φωτοσκίαση ή τό φως. Καί φυσικά τό φώς θά πρέπει νά είναι μιά άπό τίς βασικές φροντίδες μας, γιατί χρησιμοποιώντας το μπορούμε νά προβάλουμε ή νά κρύψουμε, νά αποκαλύψουμε ή νά υποτάξουμε διακριτικά τίς αναλογίες της σύνθεσης μας πού θά συμβάλουν στό επιθυμητό αποτέλεσμα. Κάθε προσπάθεια λοιπόν νά περιγράψουμε τά διαδοχικά στάδια της ζωγραφικής λουλουδιών μέ λάδι, πρέπει οπωσδήποτε ν' αρχίσει άπό τούτο τό θέμα: τό πώς δηλαδή νά φωτίσουμε τά λουλούδια μας. (Ή πείρα είναι προνόμιο όλων εκείνων πού επωφελήθηκαν άπό τά μαθήματα της ζωγραφικής λουλουδιών, καί σίγουρα ό φωτισμός είναι ένα άπ' αυτά). 52

Μή ζωγραφίζετε στην τύχη ένα βάζο μέ λουλούδια όπου τό δείτε. Δοκιμάστε το σέ διαφορετικές θέσεις, σέ μιά γωνία, απέναντι άπό ένα παράθυρο, μπροστά σ' ένα παράθυρο ή κουρτίνα· έτσι μόνο, όταν τό μετακινείτε σέ διαφορετικά επίπεδα, θ' ανακαλύψετε τί διαφορές μπορεί νά προκαλέσει ό φωτισμός σέ μιά ομάδα λουλουδιών. Νομίζω πώς ό σπουδαστής θ' ανακαλύψει ότι, γενικά, οι πίνακες μέ λουλούδια συνθέτονται πιό ικανοποιητικά σέ κατακόρυφη παρά σέ οριζόντια θέση, εκτός κι αν τά λουλούδια στολίζουν μιά

Μπροστά σέ παράθυρο. (Κατάλληλο γιά λάδι)

53

Σκιές πού βοηθούν τή σύνθεση 54

ρηχή κούπα ή καλάθι. Αυτά τά δοχεία προσφέρονται ιδιαίτερα καλά γιά λουλούδια πού ζωγραφίζονται μέ μοντέρνα τεχνοτροπία, γιατί προσφέρουν πλατύ πεδίο γιά μιά ευφάνταστη διάταξη, πού συμφωνεί θαυμάσια μέ τίς μοντέρνες τεχνικές. Γιατί οι πίνακες λουλουδιών, άν είναι πραγματικά σύγχρονοι, θά πρέπει νά είναι χαρακτηριστικοί της μόδας πού επικρατεί στό στόλισμα των λουλουδιών - πού ευτυχώς έχει ξεπεράσει τή φάση: «νά βάλουμε τά λουλούδια στό βάζο»! (Πρέπει ωστόσο ν' αναγνωρίσουμε ότι πρώτος ό Φαντέν - λά Τουρ χρησιμοποίησε πανέρι γιά μία τουλάχιστο άπό τίς συνθέσεις του μέ τριαντάφυλλα). Γιά ν' αποφύγουμε κάποιες φορές τόν πολύ συνηθισμένο πίνακα ενός βάζου μέ λουλούδια, βάζουμε και κάποιο άλλο αντικείμενο - μιά ψαλίδα, ένα γάντι κηπουρικής, κάτι πού νά φαίνεται φυσικό κι όχι επιτηδευμένο (σάν τό πεσμένο λουλούδι δίπλα στό βάζο). Ας είμαστε ειλικρινείς: ή ζωγραφική τών λουλουδιών μπορεί νά γίνει μιά τρομερά συμβατική σύνθεση, γι' αυτό αξίζει τόν κόπο ν' αναζητήσουμε κάτι καινούριο στή διάταξη τών λουλουδιών, κι αυτό όπως είπα καί πρίν, μπορούμε νά τό πετύχουμε μόνο άν βάλουμε τά λουλούδια πάνω σ' ένα ράφι ή χαμηλό σκαμνί, ή καί στό πάτωμα ακόμα, τέλος πάντων οπουδήποτε εκτός άπό τήν επιφάνεια ενός καλογυαλισμένου τραπεζιού. Αφού φροντίσουμε αυτά τά σημεία, καθώς καί τό θέμα τοϋ μεγέθους καί τό άν θά γίνει κατακόρυφη ή οριζόντια σύνθεση (τό σημαντικότερο), μπορούμε ν' αρχίσουμε νά ζωγραφίζουμε τό σχέδιο μας μ' ένα κομμάτι κάρβουνο - καί καθαρή συνείδηση. "Αν καί δέν είναι ανάγκη ν' αφήσετε περιθώριο γύρω γύρω άπό τό σχέδιο τών λουλουδιών, σημασία έχει νά φροντίσετε τή σύνθεση σας, γιά νά μή φαίνεται μπουκωμένη, πράγμα πού σίγουρα θά γίνει άν όλα τά εξωτερικά λουλούδια ή φύλλα ζωγραφιστούν ώς τήν κορυφή ή τά πλάγια του πίνακα σας. Οπωσδήποτε αφήστε μερικά φύλλα νά βγουν άπ' τήν εικόνα, ιδιαίτερα στην κορυφή, αλλά άν γίνει κάτι τέτοιο σ' όλες τίς πλευρές του καμβά, σίγουρα ή ζωγραφική σας θά μοιάζει μέ λεπτομέρεια ενός μεγαλύτερου πίνακα. Όταν τό θέμα είναι κατακόρυφο, καί χρησιμοποιείτε ψηλό βάζο, φροντίστε νά μήν ξεπερνάει ή κορυφή τοϋ βάζου τή μέση της εικόνας, κι επίσης ή γραμμή του φόντου, πού σημαδεύει τά όρια τής κορυφής τοϋ τραπεζιού, νά μήν ξεπερνάει τή μέση τοϋ βάζου. Στά οριζόντια θέματα, όπου ρηχές κούπες μέ 55

Παραδοσιακή διάταξη γιά υδρία

Σύγχρονο σχέδιο πού εναρμονίζεται μέ σχήμα δοχείου

Πρωτότυπη διάταξη κατάλληλη γιά τό δοχείο

Δοχείο κατάλληλο τριαντάφυλλα

γιά

Αυστηρό και διακοσμητικό

'Επιβλητική εντύπωση

Τυπική διάταξη Διάταξη

κατάλληλη κόχη

γιά

λουλούδια αποτελούν τή σύνθεση, ισχύει ή ίδια προειδοποίηση, γιατί στην οριζόντια διάταξη τά λουλούδια πρέπει νά έχουν όσο τό δυνατό περισσότερο χώρο στή διάθεση τους γιά ν' αποφευχθεί ένα αίσθημα εικονογραφικής κλειστοφοβίας. Τό σχέδιο σας θά πρέπει νά είναι σταθερό καί ακριβές, καί θά πρέπει ακόμα νά περιέχει γενικές ενδείξεις τοΰ φωτός καί της σκιάς, γιατί έτσι θά ξέρετε τί θά προσθέσετε ζωγραφίζοντας τους τόνους. Έδώ δέν πρέπει νά βιαστείτε, αλλά νά ξεκαθαρίσετε πρώτα όλες τίς αμφιβολίες όσο αφορά τίς αναλογίες καί τό σχήμα, γιατί σ' αυτό τό στάδιο μπορείτε νά κάνετε εύκολα αλλαγές, σβήνοντας τό κάρβουνο καί ξαναζωγραφίζοντας, όπου χρειάζεται αναπροσαρμογή. Αυτός ό σκελετός μπορεί τώρα νά φιξαριστεί. Καί τώρα στό ζωγράφισμα. Από τή χρωματική γκάμα πού σκοπεύετε νά χρησιμοποιήσετε, διαλέξτε ένα γαιώδες χρώμα, ώμή όμπρα (raw umber) ή σιέννα, διαλύατε το μέ μπόλικο νέφτι κι απλώστε το στό σχέδιο, διατηρώντας τή βασική του κατασκευή, αλλά βάζοντας αρκετό χρώμα γιά νά καλύψει τόν καμβά. Γιά τό σκοπό αυτό πρέπει νά χρησιμοποιήσετε μεγάλο πινέλο. Από δώ καί πέρα θά χρησιμοποιείτε λιγότερο νέφτι (μαζί μέ τό νέφτι σας μπορείτε νά χρησιμοποιήσετε καί λινέλαιο) καί περισσότερο χρώμα, χτίζοντας σταδιακά τόν πίνακα σας, ξεκινώντας άπό τά πιο σημαντικά λουλούδια καί δουλεύοντας προς τά έξω, πάνω καί κάτω, ώσπου νά φτάσετε στό φόντο, καί τό βάζο ήτήν κούπα πού κρατάει τά λουλούδια, στό στήριγμα του. Έτσι θά δείτε καλύτερα τί θέλετε νά τονίσετε στή σύνθεση - πράγμα πού, αν δέν ελεγχθεί, μπορεί νά σας ξεφύγει εύκολα καί νά συγκεντρώσει αλλού τό ενδιαφέρον. Ή κεντρική προσοχή πρέπει πάντα νά στρέφεται στά λουλούδια, κι όλα τ' άλλα πρέπει νά υποβιβάζονται γιά νά στηρίζουν τό ενδιαφέρον. Ισως σ' αυτό τό σημείο χρειάζεται νά πούμε δυό λόγια γιά τους συνδυασμούς τών χρωμάτων. Γιά παράδειγμα, τά άσπρα λουλούδια μέ τό πράσινο φύλλωμα πού τά περιβάλλει μπορούν νά χαλάσουν άπό ένα έντονο φόντο κι ένα χρωματιστό πορσελάνινο βάζο. Κόκκινα καί κίτρινα λουλούδια μαζί, μπορεί ν' αποδειχτούν πολύ κακή συντροφιά, εκτός κι άν τά κόκκινα είναι πνιγμένα καί τά κίτρινα ανοιχτόχρωμα. Επειτα οι άσφόδελοι, στό

58

ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ (ΛΑΔΙ) Συλλογή Αντριου Φαίρτλοου

ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ (ΛΑΔΙ) Ιδιωτική συλλογή

ΣΧΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΦΩΤΙΣΜΟΣ

J

Φως άπό πίσω - σχήμα μέσα σε έλλειψη

Αντιμέτωπα στό φως - σχήμα πυραμίδας

Δυνατό φως άπό αριστερά

Σέ σκούρο φόντο

κίτρινο του καδμίου, αν ανακατευτούν μέ ρόζ ή κατακόκκινες τουλίπες σ' ένα χάλκινο δοχεΤο πάνω σ' ένα καλογυαλισμένο δρύινο τραπέζι μπροστά άπό μιά μπλε κουρτίνα, μπορεί ν' αποτελέσουν πραγματική προσβολή γιά τό ευαίσθητο μάτι! Πρίν λοιπόν ξεκινήσετε μιά σύνθεση όπου υπάρχει συνένωση διάφορων λουλουδιών, πού όλα τους προσπαθούν νά κερδίσουν τήν πρωτοκαθεδρία, καλό θά είναι νά διαλέξετε ένα δυό τριαντάφυλλα ή ανεμώνες σ' ένα απλό βάζο μαρμελάδας, κι έτσι τά προβλήματα σας θά περιοριστούν σέ θέματα τεχνικής κι όχι σέ περισσότερες περιπλοκές συνδυασμού χρωμάτων καί διάταξης. Παραδείγματα σάν κι αυτά, άπό τά χέρια μεγάλων ζωγράφων όπως ό Μανέ κι ό Ρενουάρ, θ' αποδειχτούν πολύ μεγαλύτερο κέρδος, άπό τή μίμηση τών μεγαλόπρεπων συνθέσεων τής 'Ολλανδικής Σχολής. Ή απλότητα μπορεί νά νικήσει τή μεγαλοπρέπεια, ιδιαίτερα στά λουλούδια, καί σίγουρα στίς πρώτες φάσεις μιας σπουδής. Τό βέβαιο εϊναι πώς όταν κυριαρχήσετε τό υλικό, ή φευγαλέα χάρη τών λουλουδιών, ή λεπτότητα τών σχημάτων, ή διαύγεια τού χρώματος, ή ευαίσθητη ύφή καί οι συνδυασμοί, καθώς καί ή τρίτη τους διάσταση - όλα αυτά δηλαδή πού κάνουν τό λουλούδι λουλούδι - μπορούν ν' αναπαραχθούν πιό πιστά προς τό πρωτότυπο μέ τό λάδι, περισσότερο άπ' οποιοδήποτε άλλο υλικό. Είναι πάντως παρήγορο νά σκεφτούμε πώς, εκτός άπ' όταν απαιτείται πιστή ομοιότητα, ό ζωγράφος είναι ελεύθερος νά χαμηλώσει, νά εντείνει ή καί ν' αλλάξει ακόμα τό βασικό χρώμα, γιά νά διατηρηθεί ή εικονογραφική αρμονία. Συχνά προτιμότερο είναι τό σκούρο φόντο άπό τό φωτεινό, αλλά προσέξτε νά μήν είναι τό χρώμα σας πολύ πηχτό, γιατί αλλιώτικα ή αίσθηση του βάθους καί τής ατμόσφαιρας θά χαθεί. Παχύτερα πρέπει νά τονίσετε τά λουλούδια εκείνα πού θ' αποτελέσουν τόν «οφθαλμό» τής σύνθεσης σας. Κι έδώ ακριβώς τό βερνίκωμα σέ μιά κατοπινή φάση, μπορεί νά χρησιμέψει, γιά νά απαλύνει τόν τόνο ενός κομματιού πού ίσως φαίνεται πολύ φωτεινό. Τό βερνίκι απλώνεται όπως καί ή ακουαρέλα, μ' ένα μαλακό καί καθαρό πινέλο. Μήν επιχειρήσετε όμως νά βερνικώσετε τήν επιφάνεια πού θέλετε, αν δέν έχει στεγνώσει εντελώς. Καί τέλος, μήν επιχειρήσετε νά βερνικώσετε τόν πίνακα σας, τουλάχιστο γιά δυό μήνες ακόμα! Καί πάλι τότε, χρησιμοποιείστε καλό βερνίκι κι απλώστε το μέ

61

κυκλικές κινήσεις (μέ μαλακό πινέλο ή μ' ένα μπαμπάκι) στην επιφάνεια του πίνακα, πού θά πρέπει νά τοποθετηθεί σέ οριζόντια θέση καί νά μείνει έτσι ώσπου νά στεγνώσει τό βερνίκι. Εχουμε λοιπόν δύο βασικές προσεγγίσεις στή ζωγραφική λουλουδιών: τή διάφανη καί τήν πηχτή, πού καί τίς δύο μπορεί νά

ΞΕΡΕΣ ΑΓΚΙΝΑΡΕΣ σέ χάλκινο δοχείο

62

ΔΕΛΦΙΝΙΑ με λεπτομέρειες λουλουδιών, φύλλων καί μπουμπουκιών

τίς επιχειρήσει ό αναγνώστης καί νά τίς απολαύσει γιατί, όπως προσπάθησα νά δείξω, κυμαίνονται άπό τήν καθαρά πιστή ώς τήν καθαρά υποκειμενική.

63

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Προβλήματα μέ τό χρώμα

Ε

ΙΝΑΙ γενικά παραδεκτό, ότι ό ανεπανάληπτος χρωματισμός ορισμένων λουλουδιών, ή λαμπρότητα καί ή διάφανη ύφή τους, αντιστέκονται ακόμα στην επιδεξιότητα του καλλιτέχνη ν' αποδώσει μέ ακρίβεια τό χρώμα τους. Άπ' όσο ξέρω άπό προσωπική πείρα, υπάρχει μιά παράξενη απόχρωση ανοιχτού βιολετί πού δέν έχει τό όμοιο της σέ χρώμα. Τά βαθυπόρφυρα, τά βιολετιά καί ορισμένες αποχρώσεις τοϋ κόκκινου ανήκουν σ' αυτή τήν κατηγορία, όπου λείπει αναπόφευκτα ή διαφάνεια. Όμως αυτό τό εμπόδιο κάνει τήν επιχείρηση ακόμα πιό ενδιαφέρουσα καί αποδοτική, γιατί όπως είπα καί πρίν, πρέπει νά συμβιβαστούμε καί νά ξεπεράσουμε τή δυσκολία προσαρμόζοντας κατάλληλα τά πλαϊνά χρώματα, καί τροποποιώντας ανάλογα τή λαμπρότητα τους, γιά νά δώσουν, μέ τήν αντιπαράθεση, τήν έντονη λάμψη τού χρώματος πού θέλουμε. Επειτα άπ' όλα αυτά, μέσα στον κατάλογο μέ τά χρώματα πού ακολουθεί, ελπίζω πώς ό αναγνώστης θά βρεί κάποιο ξεχωριστό χρώμα πού ταιριάζει μέ τό χρωματισμό κάποιου ξεχωριστού λουλουδιού. Στίς ακουαρέλες υπάρχουν, εκτός άπ' τό Άλίζαριν Κρίμσον (Alizarin Crimson) και τό Βερμιγιόν (Vermilion): Κρίμσον Λέικ (Crimson Lake), Κάντμιουμ Ρέντ (Cadmium Red), Κόμπαλτ Βάιολετ (Cobalt Violet), Βάιολετ Άλίζαριν (Violet Alizarin), Σκάρλετ Άλίζαριν (Scarlet Alizarin), Ρόζ Μάντερ (Rose Madder), Πέρπλ Λέικ (Purple Lake), Ρόζ Ντορέ (Rose Dore). Στά λάδια: Ρόμαν Όχρ (Roman Ochre), Γκεράνιουμ Λέικ (Geranium Lake), Μαρς Βάιολετ (Mars Violet) καί Σκάρλετ Λέικ (Scarlet Lake). Τά Λάμπμπλάκ (Lampblack), Μπράουν Μάντερ (Brown Madder), Έμεραλντ (Emerald), Κόμπαλτ Γκρήν (Cobalt Green), καί Μόναστραλ Μπλού (Monastral Blue), τά βρίσκουμε καί στά δυό υλικά. Πρέπει νά σας διευκρινίσω ότι δέν προτείνω αυτά τά χρώματα γιά γενική χρήση, αλλά μόνο γιά πολύ εξαιρετικές περιπτώσεις, γιατί αν τά περιλάβετε στή συνηθισμένη γκάμα σας, αυτά τά 64

«συνθετικά» χρώματα θά σάς αναστατώσουν τήν τονική ποιότητα του πίνακα σας, πού γιά νά τήν πετύχετε, όσο λιγότερα χρώματα χρησιμοποιείτε, τόσο τό καλύτερο.

Χρωματιστό σχέδιο

65

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Λουλούδια τοϋ εμπορίου

Α

Ν ΕΧΕΤΕ κήπο, έστω και μικρό, θά δείτε καί μόνοι σας πόσα πλεονεκτήματα υπάρχουν αν καλλιεργείτε μόνοι σας τά μοντέλα σας, κι ένα απ' αυτά είναι καί τό ότι μπορείτε νά τά κόψετε όπως θέλετε καί, φρέσκα καθώς είναι, θά κρατήσουν περισσότερο άπό κείνα πού αγοράζετε στό ανθοπωλείο. Στόν παρακάτω κατάλογο μέ τά λουλούδια πού είναι κατάλληλα γιά ζωγράφισμα μέ οποιοδήποτε μέσο, τά σχόλια μου είναι σχόλια ζωγράφου κι όχι ειδικού βοτανολόγου ή κηπουρού! Ντάλιες - Προσφέρονται γιά διακοσμητική ζωγραφική. Καλά μοντέλα γιά όσους δουλεύουν αργά, διατηρούνται πολύ αν βουτήξετε τά κοτσάνια τους σέ βραστό νερό. Γλαδιόλες - Μπορεί νά 'ναι μεγάλες καί ζωηρόχρωμες ή λεπτοκαμωμένες καί απαλές. Χρήσιμες γιά κατακόρυφες συνθέσεις. Πηγουνιές - Διατηρούνται πολύ, καί οι μονές καί οι διπλές. Όταν ωριμάζουν μοιάζουν κάποτε μέ ολάνοιχτα τριαντάφυλλα. Αστράκια - Θαυμάσια ποικιλία χρωμάτων. Ροδόδεντρα - Τό αειθαλές φύλλωμα μέ τά μεγάλα λουλούδια προσφέρει πολλά χρώματα κι αποχρώσεις. Μανόλιες καί καμέλιες - Ιδιαίτερα ελκυστικές σέ μονά κλαδιά ή μπουκέτα, γιά διακοσμητική ζωγραφική. Άγριόκρινα - Υπάρχουν καί σ' άλλα χρώματα εκτός άπό γαλάζια. Κρινάκια - Σ' όλα τά είδη, προσφέρονται γιά διακοσμητικά θέματα μέ λουλούδια. Συστήνεται τό σκούρο φόντο. Ποϊνσεττία - Εξωτερικό λουλούδι μέ ξεχωριστό σχήμα καί λαμπερό κόκκινο χρώμα. Τριαντάφυλλα - Προσφέρονται πολύ γιά ζωγραφική, καί μέ τά δύο μέσα, άπό μπουμπούκι μέχρι ώριμο λουλούδι. Μαυρομάτα - Χαρακτηριστικό λουλούδι μέ απαλές μπλε αποχρώσεις. 66

Μοσχομπίζελα - Προσφέρονται, πολλά μαζί, γιά ιμπρεσιονιστικές συνθέσεις. Τουλίπες - Ιδιαίτερα εξυπηρετικές γιά σύγχρονες προσεγγίσεις και τεχνικές, κυρίως μέ λάδι. Ζίνιες - Σάν τίς ντάλιες. Μεγάλη γκάμα δυνατών χρωμάτων. Χρυσάνθεμα - Προσφέρονται καλύτερα γιά ιμπρεσιονιστικές συνθέσεις, παρά γιά λεπτομερειακή αναπαράσταση.

ΚΡΟΚΟΣ

HOSTA

ΔΑΚΡΑΚΙ

ΜΑΝΟΛΙΑ

Φορσυθία - Κατάλληλη για διακοσμητικό μοτίβο, καθώς τά λουλούδια βγαίνουν πρίν άπ' τά φύλλα. Σαλβίες - Ωραία σχήματα καί μεγάλη γκάμα χρωμάτων. Γαρίφαλα - Χρήσιμα όταν χρησιμοποιούνται μέ άλλα λουλούδια, γιατί στηρίζουν τό χρωματικό ενδιαφέρον. βιολέτες, κρινάκια, πανσέδες - Μέ τά πυκνά καί ανακατεμένα λουλούδια τους, προσφέρονται γιά μινιατούρες. Κινεραρίες, κυκλάμινα, μπεγκόνιες, υάκινθοι - Φυτά της γλάστρας, κατάλληλα γιά βοτανολογική τεχνική. Άσφόδελοι, νάρκισοι - Τό χρώμα τους τους κάνει πιό ταιριαστούς γιά ακουαρέλες. Κίτρινες βιολέτες, καπουτσίνια, κοινές βιολέτες - Χρήσιμα σχήματα γιά νά κρατούν τό ενδιαφέρον. Νεροκάρδαμο - Εχει εικονογραφική αξία. Φούξιες - Πολλές ποικιλίες. Ανάλαφρος καί καθαρός τύπος λουλουδιού. Ιδιαίτερα καλός γιά χρωματιστά σχέδια. Ορχιδέες, καμέλιες, γαρδένιες - Θαυμάσια γιά συνθέσεις λουλουδιών, σέ χρωματιστά σχέδια. Όρτανσίες - Στά τέλη τού φθινοπώρου τά τσαμπιά τών λουλουδιών παίρνουν εξαίσια χρώματα κι όταν κοπούν διατηρούν τίς διάφορες αποχρώσεις τους όλο τό χειμώνα. Δελφίνια, λούπινα - Τώρα υπάρχουν καί σέ άλλα χρώματα εκτός άπό τό «γλυκό» γαλάζιο. Κατάλληλα γιά κατακόρυφες συνθέσεις. Ανεμώνες - Ώραίο ζωγραφικό θέμα, μέ πλατιά γκάμα συγκεκριμένων χρωμάτων. Άγιόκλιμα - Προσφέρει πολλά τυποποιημένα καί διακοσμητικά μοτίβα. Παπαρούνα - Εντυπωσιακό χαρακτηριστικό σέ ανάμικτο μπουκέτο λουλουδιών. Μοιάζει μέ πηγούνια, όταν είναι διπλή, καί μπορεί νά χρησιμοποιηθεί μόνη της. Τά ανοιξιάτικα λουλούδια, θά πρέπει νά τό πώ, καί κείνα πού έχουν τρυφερό σχήμα καί λεπτό χρωματισμό, προσφέρονται καλύτερα στό διάφανο υλικό της ακουαρέλας. Τό κίτρινο, ιδιαίτερα σ' αυτό τό υλικό καί σέ ορισμένες μπλε σκιές στό λάδι, πρέπει νά χρησιμοποιείται προσεχτικά γιά ν' αποφεύγεται ή «ωραιότητα». Τέλος θά πρέπει νά ενθαρρύνεται ή τόλμη καί τό γρήγορο δού-

68

ΚΑΠΟΥΤΣΙΝΙΑ

ΧΕΛΙΔΟΝΟΧΟΡΤΟ 1. Μπουμπούκια 2. Λεπτομέρειες λουλουδιού

ΚΙΤΡΙΝΗ ΒΙΟΛΕΤΑ

λεμα, και στα δύο υλικά, γιατί αλλιώτικα τό «φωτογραφικό» τελείωμα μπορεί νά ξεπεράσει τό σκοπό της καλλιτεχνικής τελειότητας.

ΚΑΤΙΦΕΣ

ΜΟΝΤΒΡΕΤΙΑ

ΑΝΟΙΞΙΑΤΙΚΑ ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΙΝΑ ΧΡΩΜΑΤΑ

ΕΣΧΟΛΤΣΙΑ

ΛΟΥΠΙΝΑ

ΦΡΑΓΚΟΓΑΡΟΥΦΑΛΙΑ

ΚΑΜΠΑΝΕΛΑ

Λουλούδια σέ κοτσάνι

Πρώτα μπουμπούκια

ΚΟΛΟΜΠΙΝΑ

NIKOTIANH

ΙΒΗΡΙΔΑ

ΛΑΒΑΤΕΡΙΑ

Θέματα μέ λουλούδια

76

Χρησιμοποιώντας ρηχό δοχείο, πετυχαίνουμε τοξοειδές σχήμα

Προσέξτε τό υψος και τό πλάτος του δοχείου σέ σχέση μέ τό ύψος καί τό πλάτος των λουλουδιών

Αυστηρή διακόσμηση ξεραμένων λουλουδιών σέ «σουπιέρα»

Προσέξτε τό πριονωτό περίγραμμα των λουλουδιών σέ σχέση μέ τό σχήμα του δοχείου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Επίμετρο

Σ

Ε ΠΟΙΟ βαθμό είναι δυνατό ή δικαιωμένο νά μεταφράσουμε καί νά συνθέσουμε τά λουλούδια σέ εκφραστικούς πίνακες, όπου τά ίδια τά λουλούδια ύπακούνε στην καλλιτεχνική τόλμη της μεταμόρφωσης; Πάνω σ' αυτό τό ερώτημα, θά πρέπει ν' αποφασίσει κάποια στιγμή ό ζωγράφος μόνος του. Θά έλεγα ότι αφότου τά χαρακτηριστικά (όπως καί σ' όλες τίς άλλες μορφές τής φύσης) του χρωματισμού των λουλουδιών, καί ό τρόπος ανάπτυξης τους, έχουν κατανοηθεί σωστά καί κυριαρχηθεί, ό ζωγράφος είναι ελεύθερος νά καταπιαστεί μέ οποιαδήποτε μορφή μεταλλαγής (εκτός άπό τήν απόλυτη μεταμόρφωση) θεωρεί ικανή νά εκφράσει καλύτερα τίς αφηρημένες ή λυρικές δυνατότητες πού μπορεί νά προσφέρει ό κόσμος τών λουλουδιών. Θά πρόσθετα μάλιστα, πώς εφόσον τό αποτέλεσμα είναι εικονογραφικά αποδεκτό - καί αποκλείει κάθε επιτήδευση ή καταφυγή σέ τακτικές σόκ - δεν υπάρχουν καλλιτεχνικά όρια πέρα άπό τά όποια νά μή μπορεί νά πάει ό τολμηρός πειραματιστής, γιατί έδώ ακριβώς βρίσκεται τό δικαίωμα τοϋ δημιουργικού καλλιτέχνη, νά εξερευνήσει καί νά εκμεταλλευτεί τήν ατομικότητα του. Πολλές άπό τίς εικόνες αύτού του βιβλίου δείχνουν, ελπίζω, ότι επιχείρησα νά,επεκτείνω καί τό δικό μου πεδίο στην απεικόνιση θεμάτων, όπου μοτίβο είναι τά λουλούδια. Θά δείτε ακόμα ότι αυτή ή καλλιτεχνική άδεια φαίνεται καθαρά καί στον τεχνικό χειρισμό, καί στό στήσιμο καί τή σύνθεση τών λουλουδιών. Μ' αυτά τά μέσα ό καλλιτέχνης ξεφεύγει άπό τόν καλλιτεχνικό σχολαστικισμό, καί άπό τόν κίνδυνο νά υποκύψει στή «μοιραία» γοητεία πού μπορούν ν' ασκήσουν εύκολα τά λουλούδια στον άπρόσεχτο. Αλίμονο στή νεκρή επανάληψη τής δοκιμασμένης τεχνικής φόρμουλας, όπου τό χέρι πού κρατάει τό πινέλο περιορίζεται καί λειτουργεί σχεδόν μηχανικά, καί τό εξεταστικό μάτι θολώνει, κοιτάζοντας τό σημερινό πρόβλημα μέ τά γυαλιά τών επιτυχιών τοϋ παρελθόντος. Σ' αυτή τήν περίπτωση θά πρέπει νά παρθούν αυστηρά μέτρα, γιά νά ελευθερωθούν καί τά ϊδια τά λουλούδια άπό τά δεσμά μιας «εμπορικής» ωραιότητας ήμε19

ρολογιού του τοίχου! Σίγουρα ό αναγνώστης θά κατάλαβε τί έχω κατά νου. Πραγματικά, μόνο μέ τήν επαγρύπνηση καί μέ τό πνεύμα της περιπέτειας ή ζωγραφική τών λουλουδιών μπορεί νά διατηρήσει τήν εικονογραφική της σπουδαιότητα καί νά πάρει τή σωστή θέση της μέσα στον κόσμο της σύγχρονης τέχνης, πού αλλάζει τόσο γρήγορα. Μιά τελευταία προειδοποίηση, άπό τόν Χιού Γκάρντεν Πόρσιους: «Κι ωστόσο, ό ζωγράφος πρέπει νά 'ναι εξερευνητής, σάν τόν Μπαχ ή τόν Λεονάρντο, ανακαλύπτοντας, βελτιώνοντας καί επινοώντας, κι όχι πωλητής, πού εμπορεύεται μιά σειρά τυποποιημένων αγαθών». Σ' αυτή τήν περίπτωση «τυποποιημένα» αγαθά μπορεί νά γίνουν τά λουλούδια! Ας συνοψίσουμε λοιπόν: τό νά ζωγραφίζετε λουλούδια, έτσι πού όποιος τά βλέπει νά μπορεί νά προσδιορίσει τό συγκεκριμένο είδος τους, μπορεί νά σάς φανεί μιά αναγκαστική υποχρέωση , αλλά δέν είναι απαραίτητο γιά τήν καλλιτεχνική αξία του πίνακα. Γιατί, σέ τελευταία ανάλυση, όλα εξαρτώνται άπό τό πώς μάς γοητεύουν τά λουλούδια, καί άπό τό τί εμείς θέλουμε νά πούμε γι' αυτά.