ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ (1071 - 1078) ο ανίκανος αυτοκράτορας; (Michael VII Doukas (1071 - 1078) The incapable emperor?) Greek edition

ΑvθούλληςΑ.Δημοσθέvους

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078) ο ανίκανος αυτοκράτορας;

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ

Anthoullίs Α.

Demosthenous

Michael νιι Doukas (1071 - 1078) The incapable emperor?

ΑΝΤ.

STAMOULIS EDITIONS

ΑνθούΜης Α. Δημοσθένους

Μ/ΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071-1078).

Ο ανίκανος αυτοκράτορας; ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ, Τηλ.

2005

23 10-264-748 2310900777 6946461 460

ISBN 960-8353-49-1 Όλα τα δικαιώματα μετάφρασης, αναπαραγωγής και προσαρμογής κατοχυρωμένα για όλες τις χώρες του κόσμου. CΟΡΥήght

© by ΕΚΔΟΤΙΚΟΣΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ, 2005. ΑΙΙ ήghts reserνed

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Το πόνημα μου για τον Μιχαήλ Ζ' ολοκληρώθηκε αβίαστα αλλά όχι αβασάνιστα. Από τη διαδικασία της βασάνου με βοήθησαν να δι­ έλθω με τρόπο εποικοδομητικό, η εκλεκτή συνάδελφος δρ. Σταυρούλα Χονδρίδου, η οποία μου έθεσε υπόψη, τις χρησιμότατες παρατηρήσεις

της. Εξίσου σημαντική ήταν η επαφή μου με τον κορυφαίο βυζαντινολό­ γο Δ. Πολέμη, ο οποίος γονιμοποίησε ουσιαστικά τη σκέψη μου.

Ευχαριστώ επίσης, τον καθηγητή Αλέξιο Γ.Κ. Σαββίδη και το Διονύση Μαμαγκάκη για τις συζητήσεις μας. Για τη βοήθειά τους, ευ­ χαριστώ τις κυρίες Ρ. Σεβέρη και Ε. Μόλισον. Το βιβλίο αυτό αφιερώνεται στη μνήμη του καθηγητή μου Ν. Οικονομίδη, στον Α.Γ.Κ. Σαββίδη, στον Ν. Μοσχονά, και στην Κ. Γαλαταριώτου. Επιθυμώ επίσης να αφιερώσω, ταπεινά, αυτό το κεί­ μενο, σε κάποιους που αν και δεν τους γνώρισα προσωπικά, το έργο τους διαμόρφωσε την επιστημονική μου τοποθέτηση' τον καθηγητή

Mango, την καθηγήτρια L. James, τον D.C. Smythe, τον J. Boswell, και τον R. Cormack.

τον

C. Sh. Tougher,

Ανθούλλης Α. ΔημoσθΈVoυς Λευκωσia 2005

Πολυ και δ υσθεώρη τον, το μάθημα τού νόμου. Έν πλάτει δυσπερίληπτον, ασαφες έν συνόψει, και λόγω δυσερμήνευτον αλλ' όμως α να γκα ίο ν,

και δη τον αύτοκράτορα τούτου μάλλον φρο­ ντίζειν,

δικαίως

γαρ

τε

δίκαιον

έν

δίκαις

φυλακτέν. Τού σοφωτάτου και ύπερτιμίου Μιχαηλ τού Ψελλού, Σύνοψις τών

νόμων, δια στίχων ίάμβων και πολιτικών, προς βασιλέα καίσαρα Μιχαηλ τον Δούκα, έκ προστάξεως τού πατρος αύτού και βασιλέως.

Patrologia Graeca 122 (925-974), 925.1-5.

Κρατεί μετα ,,,

ετη,

-

χαυνος

θηλυς

προς

τούτον Μιχαηλ

-

.

παντη

τού

~

ο

"

ανηρ

κοινού

ό

Παραπινά κ ης, " ,-

και

οων

διοίκησιν...

ειπειν

Χαύνως

ουν και παιδαριωδώς την βασιλείαν ίθύνοντος τού Μιχαηλ και Σερβικαί χώραι κατεξανέστη­

σαν και

Φραγκικαί ωσαύτως αφήνιασαν και

ίδιόρυθμοι γεγόνασιν... .Ά.λλ' ούδε ταύτα την τών κρατούντων απληστίαν και αδικίαν την μέχρις

αύτών τών θείων σηκών (επιπλα γαρ και σκευη τίμια κακείθεν αφήρητο ό μόνον ίαμβίζει έθέλων, και ταύτα μη δε της τέχνης γευσάμενος,

καν τφ

Ψελλφ ένεπαίζετο) αναστείλαι Ισχυεν. Μιχαήλ Γλυκά Σικιδίτη, ΒίΡλος Χρονική,

Patrologia Graeca 158, (27-624), 612-613.

7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ της Σ. xoνδρίδoυ

~

13

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

17

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ Η ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ α) Ο Ιωάννης Ζωναράς

ίο

~) Ο J\l[tJ(cιl1Jl Α1rt~ι(ί1ί1lς γ) Η Άwα Κομνηνή

δ) Ο Νικηφόρος Bρυέvνιoς

. ε)

~

'

Ο Μιχαήλ ψελλός.'

στ) Ο Ιωάννης ΣιcυJlίτζης

11 ο συνεJ(ιστ/ς

του

ζ) Ο J\ι[ατθαίος Εδέσσης

η) Συμπεράσματα :Η ΑΝΑΡΡΗΣΗ ΣΤΟ ΘΡΟΝΟ

ία). Το ιστορικό πλαωιo~ 'β) Ο καίσαρας Ιω(ίννης Δούκας και ο Μιχαή). Ψελλός γ) Ο Ανδρόνικος Δούκας: Προδότης; δ) Βαράγγοι: Η στρατιωτιΚ'ή στ/ριξη ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΙΧΑΗΛ ΔΟΥΚΑ

9

23 23 2<5 30 32 34 .3<5 38 39 41 41 48 51 52

..... 55

ΑΝΘΟΥΛ.ΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

Η ΕΔΑΦΙΚΗ ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗ: ΟΙ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΓΙΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΕΠΙΒΟΥΛΩΝ

63

α) Από τον «εθνικό» στο μισθοφορικό στρατό: " , εκσυγχρονισμος η καταρρευση

της αμυντικής ικανότητας της αυτοκρατορίας;

β) Μικρά Ασία. Οι Τούρκοι και ο Ρουσέλιος ή Ουρσέλιος γ) Οι Πετσενέγκοι και ο Νέστορας δ) Το Τάγμα των «Αθανάτων» και άλλες καινοτομίες

ε) Προσπάθησε ο Μιχαήλ Δούκας; Η ΔΥΤΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

63 65 74 77 79 83 83 87

α) Η συμμαχία με τον Ροβέρτο Γυισκάρδο β) Η προσπάθεια για ένωση των Εκκλησιών ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΑΝΑΚΑΜΨΗΣ

ΤΩΝ ΟIΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

91 91

α) Η πολιτική του Μιχαήλ β) Ο λογοθέτης του δρόμου Νικηφορίτζης και

το πείραμα της Ραιδεστού

98

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΕΞΥΠΑΝΣΗΣ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

α) Αριστοκρατία και παραεξουσία β) Ο Μιχαήλ Ψελλός γ) Ο καίσαρας Ιωάννης Δούκας και ο υιός του Ανδρόνικος

Η ΑΠΟΚΡΥΣΤΑΛΛΩΣΗ ΜΙΑΣ ΑΝΕΚΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

α) Ιστορική αναδρομή β) Ο Αλέξιος Α' Κομνηνός και η καταστολή

γ) Η καταδίκη του Ιωάννη Ιταλού

Η ΠΤΩΣΗ

"

105 105 109 111 115 115 118 119

125

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤ Α

'Ο

10

13 1

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078) ι

SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑφΙΑ

α) Περιοδικά

-

141 141 141 144

Συλλογές

β) Πηγές γ) Δευτερεύουσα βιβλιογραφία

ΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ ΤΟΥ

137

11 ΟΥ ΑΙΩΝΑ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΝ

155 157

11

, ..

Ο αυτοκράτοραςΜιχαήλ Ζ' Δούκας ανάμεσα στον Ιωάννη

Χρυσόστομοκαι τον αρχάγγελο Μιχαήλ. Μικρογραφίααπό το χειρόγραφοτων ομιλιών του Χρυσοστόμου,Circa

1071-1081.

Ας σημειωθεί ότι το όνομα του Μιχαήλ έχει σβηστεί και αντικτασταθεί από αυτό του Βοτανειάτη.

(Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Θ',

11)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η από νέα οπτική γωνία διερεύνηση της σημασίας ορισμένων ιστο­

ρικών προσώπων ή γεγονότων καθώς και η επαναθεώρηση της αξίας ή

απαξίας τους, αποτελεί καθήκον του μελετητή και στόχο της ιστορικής έρευνας. Ανέκαθεν, και τον τελευταίο καιρό ό'Μ> και συχνότερα, η προ, , , " , σεκτικη ερμηνεια των πηγων και η κριτικη αντιμετωπιση προγενεστε-

ρων ιστορικών συμπερασμάτων οδήγησαν στη διατύπωση νέων απόψε­ ων, που αποκλίνουν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό από παγιωμένες επιστημονικές αντιλήψεις. Ο Ανθούλλης Δημοσθένους, θιασώτης της τάσης για την ολιστική

-

κατά το δυνατόν

- ανασύσταση του ιστορικού παρελθόντος (μιας τάσης φορά εκφράστηκε από τη γαλλική σχολή των Annales),

που για πρώτη ανήκει σε εκείνους τους ανήσυχους ερευνητές που δεν διστάζουν να

προβούν σε (μερική ή ολική) αναθεώρηση του παρελθόντος και να θέ­ σουν υπό αμφισβήτηση καταστάσεις και πρόσωπα αποκαθηλώνοντας ή αποκαθιστώντας τα μετά από εποικοδομητικό προβληματισμό και επί•

πονη ερευνα.

Δείγμα της διάθεσης του για εμβάθυνση στο ιστορικό γίγνεσθαι και της παρρησίας του για διαφοροποίηση από καθιερωμένες και γενικώς

αποδεκτές απόψεις, ο Ανθούλλης Δημοσθένους έχει ήδη προσφέρει με την έκδοση του πρώτου βιβλίου του υπό τον τίτ'Μ> «Η Βυζαντινή Κύπρος (963-1191) Υλικός και Πνευματικός Πολιτισμός» (εκδ. Ηρόδοτος). Με

13

ΑΝΘΟΥΑλΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

την έκδοση του τρίτου βιβλίου του υπό τον τίτλο «Μιχαήλ Ζ' Δούκας:

ο ανίκανος αυτοκράτορας;» ο πολλά τολμών και πολλά υποσχόμενος

νεαρός ερευνητής επιχειρεί να θέσει ορισμένους προβληματισμούς και να επανεξετάσει την προσωπικότητα και το έργο του αυτοκράτορα

Μιχαήλ Ζ'

(1071-1078), στον οποίο οι σύγχρονοι

του ιστορικοί και χρο­

νογράφοι αλλά και οι μεταγενέστεροι μελετητές της βυζαντινής ιστορί­ ας απέδωσαν σοβαρές ευθύνες για πολλά από τα δεινά που ταλάνισαν την αυτοκρατορία κατά το τελευταίο τέταρτο του

11 ου

αtώνα. Τα βέλη

τους επικεντρώθηκαν στη νωθρότητα του χαρακτήρα του, την ανικανό­

τητα διοίκησης και την έλλειψη δυναμισμού, και τον θεώρησαν

- όπως

όλους σχεδόν τους αυτοκράτορες που βασίλευσαν μετά το θάνατο του

Βασιλείου Β'

(1025) - ως έναν ανίκανο και αδύναμο ηγεμόνα που

εγκα­

τέλειψε την αυτοκρατορία στις δυνάμεις της αποσύνθεσης. Ο Ανθούλλης Δημοσθένους με βασικά εργαλεία του την εξαντλητι­ κή συλλογή, την οξυδερκή ερμηνεία και την ακριβή αντιπαράθεση των

ιστορικών μαρτυριών, επιχειρεί να αποκαλύψει την ενδεχόμενη ιδιοτελή oπrική των βυζαντινών ιστορικών, ενώ με την προσεκτική προσέγγιση των σύγ"lρονων ιστορικών πραγματειών και δημοσιευμάτων επιδιώκει,

πάντα με τον απαιτούμενο σεβασμό προς τις παραδεδομένες αντιλήψεις, να καταγράψει την προσωπική του ερμηνεία σε ό,τι αφορά τα ιστορικά

γεγονότα και να σκιαγραφήσει με τις δικές του πινελιές την προσωπικό­ τητα του Μιχαήλ Ζ'.

Κατά τον Ανθούλλη Δημοσθένους, ορισμένες πτυχές του τρόπου δι­ ακυβέρνησης του Μιχαήλ Ζ', όπως η σύγκρουσή του με το ανακτορικό κατεστημένο (Μιχαήλ Ψελλός, Ιωάννης Δούκας), η ικανότητα επιλο­

γής άξιων συνεργατών (Νικηφορίτζης), η διπλωματική του επινοητικό­ τητα (συνοικέσιο με τη θυγατέρα του Ροβέρτου Γυισκάρδου, επαφές με τον Γρηγόριο Ζ' για την ένωση των Εκκλησιών), οι αξιοσημείωτες μεταρρυθμίσεις στο στρατό και την οικονομία (τάγμα αθανάτων, νέα

αξιώματα

- σιτοβολών Ραιδεστού),

η ανεκτικότητα του στη διαtdνηση

φιλοσοφικών ιδεών (Ιωάννης Ιταλός) και η κωδικοποίηση των νόμων (Πόνημα Νομικόν), πιθανώς να μην αναδεικνύουν τον Μιχαήλ Ζ' στο «στρατιωτικό ηγέτη» που απαιτούσε η εποχή του, σίγουρα όμως δεν επιβεβαιώνουν τον χαρακτηρισμό του «χαύνου» και «ανίκανου», σJJJJ. αντίθετα σηματοδοτούν έναν ηγεμόνα ενημερωμένο για τα πιεστικά

14

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ (1071 - 1078)

προβλήματα της εποχής του και αποφασισμένο να τα αντιμετωπίσει με δραστικά μέτρα και ριζοσπαστικές ενέργειες. Ενδεχομένως ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές να διαφωνήσουν με τις

απόψεις του Ανθούλλη Δημοσθένους. Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ωστόσο ότι η ισχυρή προσωπικότητα του Βασιλείου Β', η ιδιαιτερό­ τητα και αντιφατικότητα του 11 ου αιώνα και τα δραματικά γεγονότα που έλαβαν χώρα την περίοδο αυτή, έρριξαν βαριά τη σκιά τους

και επηρέασαν την κρίση όχι μόνο των βυζαντινών συγγραφέων αλλά και των σύγχρονων μελετητών της βυζαντινής ιστορίας, με αποτέλεσμα τον καταλογισμό σοβαρών και εν πολλοίς αβάσιμων ευ­ θυνών σε όλους τους βυζαντινούς ηγεμόνες που κυβέρνησαν από τον θάνατο του Βασιλείου Β' μέχρι την ενθρόνιση του Αλεξίου Α' Κομνηνού

(1081).

Ασχετα με την αποδοχή ή απόρριψη (ολική ή μερική) των

απόψεων του Ανθούλλη Δημοσθένους, η προσπάθεια επανεξέτασης της βασιλείας του Μιχαήλ Ζ', η σφαιρική μελέτη της προσωπικότη­

τάς του και η αντικειμενική αξιολόγηση της ιστορικής αξίας τους είναι και επιβεβλημένη και αξιέπαινη, καθώς, όπως εκτιμώ, ο νεαρός ερευνητής δεν επιχειρεί να διαφοροποιηθεί αποβλέποντας αποκλει­ στικά στη διαφοροποίηση ή να υποτιμήσει το «ιστορικό κατεστημέ­

νο» δίνοντας οριστικές απαντήσεις, αλλά να παράσχει κίνητρα για

επιστημονικό διάλογο και, όπου δεί, να αποκαταστήσει την ιστορική αλήθεια. Από την άποψη αυτή το βιβλίο, πλούσιο στην παράθεση

βιβλιογραφίας και πηγών, αποτελεί δέλεαρ τόσο για τον ιστορικό επιστήμονα όσο και για τον φιλίστορα αναγνώστη, συμβάλλει ου­

σιαστικά στην έρευνα της ελληνικής μεσαιωνικής περιόδου και κα­ ταξιώνει την προσπάθεια του συγγραφέα να διεισδύσει με αξιώσεις

στο χώρο της βυζαντινής ιστοριογραφίας.

Σταυρούλα Χοvδρiδου

Διδάκτωρ {3υζαvπvήs IσTopiaS

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ο Ρ.

Lemerle αναφερόμενος

στο ρόλο των προσωπικοτήτων γράφει

ότι η παρουσία τους στην ιστορία δεν είναι σημαντική τον

110

αιώνα, καθώς αυτές σε καμιά περίπτωση δεν δημιούργησαν γεγο­ νότα και καταστάσεις. Αντίθετα, υποτάχθηκαν σε αυτά. Συνεπώς, η έρευνα γύρω από τις ευθύνες του καθενός είναι μάταιηl. Η άποψη , αυτή με βρίσκει απολύτως σύμφωνο, αφού σκοπός αυτής της μελέτης δεν είναι να ασχοληθεί με τις ευθύνες του Μιχαήλ Ζ' Δούκα και να τις εξωραίσει -αν αυτό ήταν ποτέ δυνατόν- aJ.λά να διατυπώσει καινούρια ερωτήματα σε διάφορες πτυχές της βασιλείας του και να καταθέσει διά­ φορους προβληματισμούς. Το κυνήγι των ευθυνών δεν είναι παρά άλλη μια μορφή του κυνηγιού των μαγισσών. Ψάχνουμε δηλαδή για εξιλα­

στήρια θύματα στα οποία να αποδώσουμε τις ευθύνες μιας αποτυχίας. Ο

11 ας αιώνας

βρίθει από εξιλαστήρια θύματα α/J...ά και από επιχειρήμα­

τα που θα μπορούσαν να τα αθωώσουν εύκολα από τους «εισαγγελείς­ ιστορικούς»2.

Τα ερωτήματα που τίθενται π'λi.oν δεν έχουν να κάνουν τόσο με το ποιός κέρδισε τα πιο πO/J...ά εδάφη και ποιός αντιμετώπισε τις εισβo'λi.ς

των εχθρών καλύτερα, α/J...ά με το πώς οι αυτοκράτορες προήγαγαν την

1. Lemerle, Cinq, 312. Le rdle des individus α ete fαible, en cette periode οίι les personnalites remarquables sont pourtant nombreuses; ils n' ont point cree les evenements et les situations, ils les ont subis; Ια recherche des responsabilites est vαine.

2.

Βλ. για παράδειγμα τον «εξαγνισμό» το\) Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου από τη

Σταυρούλα Χονδρίδο\). Βλ. Χονδρίδο\), Μονομάχος.

17

ΑΝΘΟΥΛΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

κοινωνία, την οικονομία, τις πολιτιστικές αξίες, διεύρυναν τη σφαίρα

εmρροής του Βυζαντίου και ανέπτυσσαν τις εmστήμες, τα γράμματα και τις τέχνες. Τα πολεμικά γεγονότα είναι εφήμερα και γι' αυτό μικρή ση­ μασία έχουν, αν και οι συνέπειες τους έχουν συνήθως κάποια διάρκεια. Η ιστορία δεν αξιολογεί θετικά τον Ιουστινιανό για την

reconquista,

αλλά για το νομοθετικό του έργο, για την τεράστια συμβολή του στην τέχνη και τον πολιτισμό με την οικοδόμηση της Αγίας Σοφίας και όχι μόνο. Αυτά έμειναν διαχρονικά, τα ανακτημένα εδάφη όμως όχι3 • Η με­ λέτη του

11 ου

αιώνα έχει εκτραπεί για τους λόγους που προανέφερα

και δεν παρουσιάζει -ίσως- κανένα ενδιαφέρον. Τα όσα έγιναν τον

11 ο

αιώνα μοιάζουν να αφορούν πολύ λίγο τους ιστορικούς του 200υ αι­

ώνα, αφού το ενδιαφέρον εmκεντρώνεται στο πώς θα μειωθεί ο ένας αυΤΟlφάτορας και θ' αναδειχθεί ο άλλος. Ο Μ.

Angold

και η συντρι­

πτική πλειοψηφία των βυζαντινολόγων προσπαθούν να ανυψώσουν τον Αλέξιο Κομνηνό που «έσωσε» την αυτοκρατορία και να μειώσουν τους αστούς αυτοκράτορες του

11 ου

αιώνα (Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος,

Κωνσταντίνος Ι' Δούκας, Μιχαήλ Ζ' Δούκας). Η στρατιωτική αριστο­ κρατία γι' αυτούς ήταν ό,τι χρειαζόταν το κράτος για να αντιμετωπίζει

τους εχθρούς. Το πόσο όμως η άνοδος της στρατιωτικής αριστοκρατίας μέσω της οικογένειας των Κομνηνών προκάλεσε συντηρητική αναδί­

πλωση σε μια κοινωνία που άρχισε να γίνεται ουμανιστική και τελικά οδήγησε στη διαμόρφωση μιας διώκουσας κοινωνίας, που είχε ως ζη­ τούμενό της την καταστολή, δεν φαίνεται να καταλογίζεται ως ευθύνη στον Αλέξιο Κομνηνό. Οι ερμηνείες αυτών των μελετητών προσπαθούν

βέβαια να υποβαθμίσουν το γεγονός ότι η κοινωνία οδηγήθηκε σε

om-

σθοδρόμηση.

3. Βλ. ενδεικτικά Browning, Justinian. 4.

Για τον Τσouγκαράκη η στρατιωτικοποίηση της αυτοκρατορίας ήταν ό,τι χρει­

αζόταν για να αντιμετωπίσει Αυτοκρατορία,

283-284).

την κρίση του

II°u

αιώνα (βλ. Τσουγκαράκης,

Αγνοεί όμως ο συγκεκριμένος μελετητής -κατά την άποψή

μου- ότι το Βυζάντιο ήταν ένα προηγμένο πολιτισμικά κράτος και όχι μια ηγεμονία

βαρβάρων επικεντρωμένη στον πόλεμο. Ο Μονομάχο (βλ.

AngoId,

Αυτοκρατορία,

Angold διαφοροποιείται σε ό,τι αφορά τον 108 κ.α.). 18

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

Αντίθετα, ο Ρ.

Lemerle

(1071-1078)

και άλλοιS , δίνουν βάρος στην άνθηση των

γραμμάτων και στη στροφή στα ουμανιστικά ιδεώδη, θεωρώντας την παραμέληση του στρατού και τη διαρκή προσπάθεια εξαγοράς των εχθρών με δώρα και αξιώματα, δευτερεύουσας σημασίας. Όμως ούτε

αυτή είναι μια προσέγγιση που θα με κάλυπτε. Η ενασχόληση με τις επιστήμες και τα γράμματα δεν θα πρέπει κατ' ουδένα λόγο να υπο­ θηκεύει το μέλλον της αυτοκρατορίας. Με απλά λόγια ένας ηγεμόνας με προοδευτικά οράματα δεν είναι αρκετό να εmκεντρώνεται μόνο στα πνευματικά ζητήματα, αλλά να προσπαθεί με μέτρο να δώσει λύσεις σε

όλα τα προβλήματα του κράτους. Ένα άλλο θέμα με το οποίο θα ήθελα να ασχοληθώ είναι αυτό «της ιστορίας των επιθέτων». Πολλοί ιcαι σπουδαίοι ιστορικοί χρησιμοποί ησαν διάφορους χαραιcτηρισμoύς για να περιγράψουν -προσωπογρα­ φικά- τον Μιχαήλ. Ο

G. Ostrogorsky

τον χαρακτήρισε «δειλό»6, ο

Σπ. Βρυώνης «ανίσχυρο»?, η Αικ. Χριστοφιλοπούλου «άθυρμα»8, ο Ι

Καραγιαwόπουλος «άβουλο και ανίΙCανO»9, οι C.M.

Brand και Α. Cutler

«αργόστροφο»IΟ, ο Γ. Κόλιας θεωρεί πως ήταν «από τους μετριωτέρους αυτοκράτορας του Βυζαντίου»11. Οι ίδιοι οι Βυζαντινοί του απέδωσαν το παρωνύμιο «ΠαραπινάΙCΗς», εξαιτίας της αύξησης της τιμής του σι" " , , " ταριου με συνεπεια να μπορει κανεις να αγορασει με ενα χρυσο νομισμα ένα μέδιμνο σιτάρι παρά ένα πινάκιο 12, Η ιστορία όμως δεν γράφεται

ούτε με επίθετα ούτε με εmρρήματα, ειδικά αυτά που εμπεριέχουν έντο­ νο το στοιχείο της αξιολόγησης. Είναι βέβαια γοητευτικό και βεβαίως αναπόφευιcτo κάποιες φορές να αποδίδουμε χαρακτηρισμούς, όμως αυτό δεν καλύπτει τον σύγχρονο ιστoριιcό ούτε επιστημονικά ούτε δεοντολο-

5. Βλ. για παράδειγμα τη σωστή κατά τη γνώμη μας προσέγγιση το" θέματος από τη Στ. Χονδρίδο" (Χονδρίδο", Τετράς).

6. Ostrogorsky,

Ιστορία, τΓ,

237.

7.

Βρ"ώνης, Παρακμή,

8,

Χριστοφιλοπούλο", Ιστορία, τ.Β',

9.

Καραγιαννόπο"λος, Ιστορία,

10. o.D.B., 11.

ν.2,

100. 247.

195.

1366 Possibly slow mentally,

Κόλιας, Κίνητρα,

12. Ostrogorsky,

116.

Ιστορία, τΓ,

236. 19

Michαel wαs αn inαctive

ruler.

ΑΝΘΟΎΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

γικά. Η ιστορία δεν καταδικάζει, η ιστορία περιγράφει και ερμηνεύει,

ανασυστά τις αιτίες που βρίσκονται συνήθως πίσω από τα γεγονότα, αΛλά ποτέ δεν παίρνει θέση ή τουλάχιστον δεν πρέπει να παίρνει. Ο ιστορικός δεν είναι εισαγγελέας που απευθύνει κατηγορίες γι' αυτό και 'γω δεν αισθάνομαι ότι γράφω αυτή τη μελέτη για να "αθωώσω" τον Μιχαήλ Ζ', αλ/ά γιατί η οπτική μέσα από την οποία έχει ειδωθεί έως τώρα η βασιλεία του δεν με ικανοποιεί.

Γενικά όμως θα έλεγα ότι διαφωνώ με πολλά καίρια σημεία παρου­ σίασης του 11 ου αιώνα. Για παράδειγμα η πολυσυζητημένη σύγκΡOυ~

,

"

,

ση του «κομματος» των γραφειοκρατων με αυτο των στρατιωτικων.

Το θέμα δεν είναι η διαπάλη της αστικής αριστοκρατίας με την στρα­

τιωτική. Ποτέ δεν ήταν. Αυτό υπήρξε μια ανεmτυχής ιστορική κατα­ σκευή σύγχρονών μας μελετητών 13. Στην αντίληψη των Βυζαντινών τα

συμφέροντα της κάθε κοινωνικής ομάδας δεν ήταν τόσο συγκεκριμένα, ούτε και τόσο σαφώς οριοθετημένα, ώστε να βλέπουμε μεθοδευμένες

κινήσεις προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση άλλωστε ότι ο Ισαάκιος Κομνηνός επέλεξε

mέσεις του Ψελλού

-

14.

Είναι χαρακτηριστικό

έστω και υπό τις αφόρητες

- ως διάδοχό του τον Κωνσταντίνο Δούκα.

Ως γνω­

στό οι μελετητές αυτοί, τοποθέτησαν την οικογένεια των Κομνηνών στο

κόμμα της στρατιωτικής- γαΙOκτητιΙCΉς αριστοκρατίας, ενώ τους Δούκες στην αστική- γραφειοκρατική αριστοκρατία. Εmπλέον, μέσω εmγαμιών οι δύο προαναφερθείσες οικογένειες θα συνάψουν ισχυρούς δεσμούς. Ο γάμος του Αλεξίου Κομνηνού με την Εφήνη Δούκαινα θα σφραγίσει αυτή τη συμμαχία. Άρα τα συμφέροντα της κάθε ομάδας δεν ήταν καθό­ λου οριοθετημένα, ώστε να μιλάμε για κόμματα στην περίπτωση αυτή. Το σημαντικό είναι να τονιστεί εμφατικά πως οι αυτοκράτορες του 11 ου αιώνα, είτε προέρχονταν από την αστική αριστοκρατία είτε από τη στρατιωτική~ λειτούργησαν όχι με γνώμονα τα συμφέροντα της κοινω­ νικής ομάδας από την οποία προέρχονταν, αλλά με γνώμονα την προ­ σωπική αντίληψη του καθενός. Ο Βασίλειος Β' έκρινε ότι το κράτος θα ορθοποδούσε μέσα από την εδαφική του εξάπλωση και τη στρατιωτικο­ ΠOλΙΤΙKO-OΙΙCOνoμική του ενδυνάμωση. Ο αδελφός του Κωνσταντίνος

13.

Βλ. την κατασκευη αυτή στο βιβλίο του Βρυώνη (Βρυώνης, Παρακμή,

Επίσης βλ.

Kaegi, Controversy. 14. Lemerle, Cinq, 263·264.

20

64

κ.ε.).

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078)

θεώρησε ότι δεν είχε έργο να εmτελέσει όταν ανέβηκε στο θρόνο, ενώ ο διάδοχός του Ρωμανός Γ' προσπάθησε να δώσει ώθηση σε διάφο­ ρους τομείς, ανεmτυχώς όμως. Ο Μιχαήλ Δ' θέλησε να ενδυναμώσει τη χώρα στρατιωτικά, ενώ ο ανιψιός του Μιχαήλ Ε' έδωσε έμφαση στην

εσωτερική κάθαρση από τα κέντρα της παραεξουσίας. Ο Μονομάχος προσπάθησε να εδραιώσει την ειρήνη και να δημιουργήσει νέα άνθηση στα γράμματα. Η Θεοδώρα και έπειτα ο Μιχαήλ ΣΤ είχαν τόσο βραχύ­

βιες θητείες στο θρόνο, ώστε δεν είχαν το χρόνο να εmτελέσουν έργο. Ο Ισαάκιος προσπάθησε να θέσει σε εφαρμογή μια μεγαλόπνοη μεταρ­ ρύθμιση στα εσωτερικά του κράτους, ενώ ο Κωνσταντίνος Δούκας έκρι­

νε ότι θα έπρεπε να εmκεντρωθεί στη διαμόρφωση μιας συνειδητοποι­ ημένης και «φιλελεύθερης» κοινωνίας. Ο Ρωμανός Διογένης προσπά­ θησε να αντιμετωπίσει τους εξωτερικούς εχθρούς του κράτους όπως ο

Βοτανειάτης και ο Αλέξιος Κομνηνός. Ο Μιχαήλ Ζ' έκανε τις δικές του προσπάθειες τις οποίες θα δούμε στα επόμενα κεφάλαια ΙS •

15. Στόχος

βέβαια αυτού του πονήματος δεν είναι να παρουσιάσει τον βασιλιά Μιχαήλ

Ζ' Δούκα και την εποχή του, αλλά να αναδείξει σε σημεία τον προβληματισμό και την αναθεώρηση σε σχέση με την έως τώρα επικρατούσα άποψη γύρω από τις ικα­ νότητες του ηγεμόνα αυτού και την εικόνα του ως πολύ αποτυχημένου διαχειριστή της εξουσίας. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια δεν θα εξεταστούν πολλά θέματα, όπως τα ζητήματα τέχνης της εποχής του Μιχαήλ Ζ' (βλ.

Monuments).

Darrouzes, Mouvement- Mango,

Δράττομαι όμως της ευκαιρίας να κάνω μία αναφορά στις απεικονίσεις

του Μιχαήλ σε αντικείμενα τέχνης. Ένα από τα δύο σωζόμενα βυζαντινά στέμματα,

αυτό που χάρισε ο Μιχαήλ στον στα

1075, παριστάνει σε κεντρικό Court), ενώ σώζεται επίσης πολύ

Geza,

ηγεμόνα της Ουγγαρίας, και χρονολογείται

πλακίδιο τον αυτοκράτορα Μιχαήλ (βλ.

Maguire,

ενδιαφέρουσα μικρογραφία χειρογράφου, όπου ο

Μιχαήλ παριστάνεται με τον διδάσκαλό του Μιχαήλ Ψελλό. Άλλη μια μικρογραφία που έχει επιγραφή με το όνομα του Νικηφόρου Βοτανειάτη θεωρείται ότι παρίστανε

τον Μιχαήλ και ότι απλά αποξέστηκε το όνομα του για να αντικατασταθεί από αυτό του Βοτανειάτη. Επίσης, ο Μιχαήλ έχει απεικονιστεί με τη σύζυγό του Μαρία σε

μικρογραφία του Παρισινού κώδικα

Coislin 79

φ.Ιν. (βλ. Βυζάντιο,

69).

Τέλος, σώ­

ζεται πλακίδιο από τρίπτυχο που παριστά την στέψη του Μιχαήλ και της συζύγου του Μαρίας από τον Χριστό. Το τρίπτυχο αυτό, γνωστό με την ονομασία

Khakhuli,

θεωρείται ότι χαρίστηκε ως δωρο από τον αυτοκράτορα σε κάποιο κατώτερό του ηγεμόνα. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλης αξίας και τέχνης.

(βλ. γενικά

Polemis, Doukai 45

και το παράρτημα εικόνων).

21

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

Διαφωνώ ακόμη με την παρουσίαση της κρίσης του

11 ου αιώνα,

ως απόρροια της ανικανότητας των Δουκών. Χαρακτηριστικά ο Δ. Τσουγκαράκης εξετάζοντας το θέμα αναφέρει:

Υπάρχει μια σχεδόν

πλήρης συμφωνία των πηγών, μηδέ του Ψελλού εξαιρουμένου, ότι η περίοδος της βασιλείας του Κωνσταντίνου Γ Δούκα και κατό­ πιν του Υιού του Μιχαήλ Ζ' επέφερε την πλήρη καταστροφή, όσον αφορά τη δυνατότητα στρατιωτικής αντιμετώπισης των εξωτερι­ κών εχθρών- .. Η «εσωστρέφεια», αν μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυ­ τός ο σύγχρονος όρος, της κυβέρνησης του Μιχαήλ Ζ' και η απα­

σχόλησή της με τους πολιτικούς της αντιπάλους παρουσιάζονται ως οι αιτίες που την έκαναν πλήρως αδιάφορη για την κατάσταση των επαρχιώνl6. Καταρχάς τα αίτια της «κρίσης» του

11 ου

αιώνα δεν

θα πρέπει να αναζητηθούν τόσο στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας, όσο στις εξωτερικές συγκυρίες που δημιούργησαν δυσμενείς συνθήκες για την εmβίωση του Βυζαντίου. Έπειτα, όπως θα φανεί, mστεύω, στα επό­ μενα κεφάλαια, η αξιολόγηση της βασιλείας του Μιχαήλ Ζ' έχει εντε­ λώς παρερμηνευθεί ή καλύτερα έχει εmφανειακά θεωρηθεί.

16. Τσουγκαράκης,

Αυτοκρατορία,

281-282.

22

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ Η ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

α) Ο Ιωάννης Ζωναράς Ο Ιωάννης Ζωναράς Ι ήταν ο μεταγενέστερος όλων σχεδόν των ιστο­ ρικών που μας παραδίδουν πληροφορίες για τη βασιλεία του Μιχαήλ Ζ' Δούκα. Έζησε μάλλον το πρώτο μισό του

12°11

αιώνα αν και δεν είναι

γνωστό τίποτε πιο σvyκ:εKΡΙΜΈVO για τη διάρκεια του βίου του. Υπήρξε μεγάλος κανονολόγος της εποχής του. Εκτός από νομικά έγραψε και άλλα κείμενα, ενώ θήτευσε και σε διάφορα σημαντικά κρατικά αξιώ­

ματα. Τη χρονογραφία του, που την ονόμασε «Επιτομή Ιστοριών» την

έγραψε βρισκόμενος στην εξορία στο νησί της Αγίας Γλυκερίας και έχο­ ντας ενδυθεί το μοναχικό σχήμα. Το ιστορικό αυτό έργο, ως χρονογρα­ φία, ξεκινά την αφήγησή του από κτίσεως κόσμου και φτάνει ως το

1118, το τέλος

δηλαδή της βασιλείας του Αλεξίου Κομνηνού.

Οι πληροφορίες που μας δίδει ο Ζωναράς για την περίοδο της βασι­ λείας του Μιχαήλ Ζ' Δούκα είναι ενδιαφέρουσες, σJλά για λόγους που θα αναλύσουμε πιο κάτω, πρέπει να αντιμετωπίζονται με σκεπτικισμό.

Ο Ζωναράς ομοφωνεί με τους υπόλοιπους ιστορικούς της εποχής, ότι ο Μιχαήλ ήταν ένας ανίκανος αυτοκράτορας και γενικά τοποθετείται με τρόπο αρνητικότατο απέναντί του. Για παράδειγμα αναφέρει: Λέγεται δε τα εΙς τον άνδρα τούΤΟΥ γενόμενα πάντα τού Καίσαρος [Ιωάννη

Δούκα] εΙναι διαταγάς, μηδεν είδότος τού αύτοκράτορος Μιχαήλ. 1.

Βλ.

Hunger, Λογοτεχνία, 246-250.

23

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

"Ην γαρ χαϋνος αγαν το ήθος δ βασιλευς και άνείμενος και προς μεταχείρισιν πραγμάτων και τών τυχ6ντων άδέξιος, πολλού γΕ δεί

προς βασιλείας διοίκησιΥ.. Η κριτική του Ιωναρά όμως συνολικά απέναντι στους αυτοκράτο­ ρες είναι προβληματική. Όπως έχει παρατηρήσει ο Ρ.

λοί συγραφείς, από τους οποίους η

mo

Magdalino,

πολ­

ενδεικτική περίπτωση ειναι ο

Ιωάννης Ζωναράς, επηρεασμένοι από την ελληνιστική τους παιδεία θέ­ τουν κριτήρια στην αξιολόγηση των αυτοκρατόρων, εντελώς αναχΡΟ­ νισnκά, που ανάγουν τις καταβολές τους στον Πλούταρχο, τον Ιωάννη

Λυδό, τον Ευάγριο Σχολαστικό κ.ο.κ. 3 Μέμφονται κυρίως την απομύ­ ζηση των πολιτών από τους φόρους, τομέας στον οποίο ο Μιχαήλ έχει μάλλον βεβαρημένο «μητρώο», όπως θα δούμε. Ωστόσο, οι συγγραφείς

που η κριτική τους βασίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό σε κριτήρια σύ­ γκρισης με τα ελληνιστικά χρόνια δεν μπορεί να ληφθεί σοβαρά υπόψη 'Ι

ι

απο τη συγxpOVΗ ερευνα.

Για τον Ιωναρά ο Μιχαήλ δεν ήταν ένας τυραwικός ηγεμόνας,

ήταν όμως ένα ανδρείκελο. Τυραννικός ήταν ο λογοθέτης του δρόμου Νικηφορίτζης, πάνω στον οποίο τελικά συγκεντρώνονται τα πυρά όλιJ)ν.

Πάσα Τι της βασιλείας διοίκησις ύπο τον λΟΎοθέτην έΎένετο, και δ βασιλευς ύπ' αύτού ώς άνδράποδον ηγετο. Και ούκ Τι νομη δια τού λογοθέτου έγίνετο, και πολλοι τών περιουσιών έστερήθησαν,

αλλοις άλλων έπενηνεγμένων λαβών, και ην τών άνθρώπων σύ­ ντριμμα και ταλαιπωρία και ό τούτο έπιστρεφ6μενος ούδαμοϋ,

γράφει ο Ζωναράξ Όπως φαίνεται εξόφθαλμα, η κριτική, που αντανα­ κλά βέβαια στο πρόσωπο του αυτοκράτορα, εmκεντρώνεται στα οικονο­ μικά μέτρα τα οποία -όπως έχω προαναφέρει- συνιστούν την τυΡΑWική

διοίκηση σύμφωνα με τις φιλοσοφικές αξίες της ελληνιστικής αρχαιότη­ τας, βάση της οποίας αξιολογεί τους ηγεμόνες ο Ιωάννης Ζωναράς.

2. Ζωναράς, 707.1-5. 3. Magdalino, Κaiserkritik. 4. Ζωναράς. 708.4-9. 24

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 -1078)

Έπειτα στη συγΥραφή της χρονογραφίας του ο Ζωναράς επηρεά-' στηκε από τις πηγές από τις οποίες άντλησε τις πληροφορίες του5 • Είναι

επόμενο λοιπόν ότι διαβάζοντας τον Ατταλειάτη και τον BpυΈWΙo, ο Ζωναράς απεκόμισε τη χείριστη εντύπωση για τον Μιχαήλ Ζ'. Αυτήν την εντύπωση τη μετέφερε στη χρονογραφία του. Ως εκ τούτου, όταν αντλούμε πληροφορίες για τη βασιλεία του Μιχαήλ Ζ' Δούκα από τον Ζωναρά πρέπει να έχουμε υπόψη ότι διαβάζουμε την κριτική διασκευή του Bρυεwίoυ, του Ατταλειάτη και γενικά προγενέστερων, Το

mo

κραυγαλέο παράδειγμα είναι η φράση του Ζωναρά ότι τών μέντοι βαρ­

βάρων την έώαν ληιζομένων καί οϊς εντύχοιεν εργον τιθεμένων μαχαίρας φεύγοντες οί Ά.σιανοί τη Κωνσταντίνου προσήεσαν. Μη

τινος δε προνοουμένου τών κοινη συμφερόντων (δ γαρ βασιλευς περί λόγους ησχολητο καί ίάμβους συντιθέναι προς τού Ψελλού

έδιδάσκετο), σιτοδεία τους έν τfι πόλει έπίεζεν6. Αυτό όμως δεν αποτελεί παρά μια διασκευή του Ζωναρά σε μια πολύ αρνητικά διακεί­ μενη πηγή προς τον Μιχαήλ, τη συνέχεια του Σκυλίτζη, όπου αναφέ­ ρεται ότι την ώρα που επιτίθονταν οι εχθροί δ Μιχαηλ τη ματαία και

άνονήτω περι λόγους σπουδη και τφ ίαμβ(ζειν και άναπαίστους

συντιθέναι ... 7 Πέραν τούτων, ένας τρίτος λόγος για τον οποίον οι μνείες για τον

Μιχαήλ Ζ' πρέπει να αντιμετωπίζονται με εmφύλαξη, αφορά στο ότι γε­ νικά το ιστορικό έργο του Ζωναρά χαρακτηρίζεται από μια ελαφρότητα8 , για να μην πω από μια κουτσομπολίστικη διάθεση. Με αυτό ΕWOώ ότι ο Ζωναράς αφήνει να παρισφρύει έντονα μέσα στο κείμενό του όχι κριτι­

κή διάθεση αλλά συναίσθημα. Για παράδειγμα μοιάζει να απευθύνεται στα πιο χαμερπή ανθρώπινα ένστικτα όταν παρουσιάζει ως κατάντια το γεγονός ότι ενώ ο «βάρβαρος» Άλπ-Αρσλάν τίμησε τον αιχμάλω­ το Ρωμανό τούτον οί συμφυλέται άπηνώς οίκτίστω θανάτω πα­ ρέδωκαν, ή είναι χαρακτηριστική η περιπαικτική ενασχόλησή του με

5. Magdalino, Kaiserkritik, 331-332. 6.

Ζωναράς,

7.

Συνεχ. Σιcυλ.,

714.9-14. 171.6-8.

8.Hunger, Λογοτεχνία, 249.

25

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

τα παρωνύμια, όπως αυτό του NΙΙCΗφoρίτζη 9 ή αυτό του αυτοκράτορα όπου αναφέρει: Σίτου δε γενομένης ένδείας έν ταις ήμέραις τού βα­ σιλέως τούτου, ωστε μη δλον μέδιμνον εΙς νόμισμα άποδίδοσθαι,

ι:1λλα παρα πινάκιον, εΙς έπώνυμον τφ βασιλεί το κοινον δυστύ­ χημα έχρημάτισεν, ώς και μέχρι τούδε οϋτω καλείσθαι τούτον τον

ανακτα, ού γαρ τις αλλως Υνωριεί τούτον εΙ μη τον Παραπινάκιον εΙποι 10.

β) Ο Μιχαήλ Α τταλειάτης

. .

.'

.:.....

Ο ΜιχαήλΑτταλειάτηςήταν έγκριτοςνομικόςτου 1100 αιώνα. Είναι

άγνωστη η χρονολογία γέννησής του,· αλλά υπολογίζεται ότι πρέπει να γΕWΉθηκ:ε τη δεκαετία του 1020. Η γενέτειρά του ήταν μάλλον η Κωνσταντινούπολη ή η Αττάλεια. Ως κριτής, δίκαστ/ς δηλαδή, ανήκε στην άρχουσα τάξη και ως εκ τούτου είχε μεγάλη οικονομικήεmφάνεια. Κατείχε κτήματα στη Ραιδεστό και τη Σηλυβρία~ Σημαvnκή περιουσία πρέπει να διέθετε και στην Κωνσταντινούπολη αφουστα 1077 ίδρυσε μονή σ' αυτήν. Το πότε απεβίωσε είναι άγνωστο αλλά ωςtennίnus ante

quem τίθεται το 1085. Ο Ατταλειάτης έγραψε ιστορία η οποία αναφέρε­ ται στα γεγονότα από το 1034 έως το 1079/8011. Ήρωας του έργου του ήταν ο Νικηφόρος Βοτανειάτης. Το στοιχείο αυτό είναι πολύ σημαντικό

γιατί καθορίζει την οπτική μέσα από την οποία αυτός ο σοβαρός και ακριβής ιστορικός βλέπει τα γεγονότα Ι 2. Έτσι, από την άλλη πλευρά

ο Μιχαήλ Ζ' μοιάζει να είναι ο αληθινός «αντι-ήρωας» του έργου του Ατταλειάτη 13. 9.Ζωναράς,707.1Ο-13.

ΙΟ.Ζωναράς,712.13-17.

Hunger, Λογοτεχνία, 20 1-210 ε~εί καιη σχετική βιβλιογραφία. Πολύ σημαντική κρίνεται η μελέτη των Κazhdan- Frank1in για τον Ατταλειάτη και το έργο του. Βλ. Studies Κazhdan- Frank1in, Studies, 23-86. 11.

Για όλn. αυτά βλ.

12. Kazhdan- Constable, People, 156-157. 13. Κazhdan- Franklin, Studies, 36 The true "antihero" οι Attaleiates' History is

Michael VII, the immediate predecessor οι Nicephorus 26

Botαneiates, and

with him

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ (1071

-1078)

Ειδικά σε ό,τι αφορά την περίοδο της βασιλείας του Μιχαήλ Ζ', ο Ατταλειάτης μοιάζει να μην είναι καθόλου αντικειμενικός και να ερμη­

νεύει τα γεγονότα με τέτοιο τρόπο ώστε να εξάγεται το συμπέρασμα ότι ο Βοτανειάτης Ι4 δεν ανέτρεψε με τη στάση του μια νόμιμη δυναστεία, αυτή των Δουκών, αλλά ως σωτήρας ήρθε να σώσει την αγία αυτοκρα­ τορία από τα χέρια ενός ανίκανου αυτοκράτορα που θα την οδηΎού­ σε στην κατάρρευση. Συνεπώς για να ποδηγετήσει τον αναγνώστη του στο συμπέρασμα αυτό, φροντίζει να σκιαγραφήσει με όσο πιο μελανά

χρώματα τη διακυβέρνηση του Μιχαήλ. Εmπλέον, ο Aτταλεtάτης έχει ακόμη ένα σοβαρό λόγο να τα βάζει με τον αυτόκράτορα Μιχαήλ Ζ' και

ιδιαίτερα με το λογοθέτη του δρόμου, γνωστό ως NΙ1Cηφoρίτζη. Τα με­ ταρρυθμιστικά οικονομικά μέτρα του NΙ1Cηφoρίτζη, φαίνεται ότι έθιξαν τα συμφέροντα του ιστορικού και γι' αυτό φροντίζει να παρουσιάσει μέσα από ένα αρνητικό πρίσμα, όχι μόνο την εξωτερική πολιτική του Μιχαήλ, αλλά και την εσωτερική διακυβέρνηση. Ο Ατταλειάτης όμως

είναι τόσο απροκάλυπτα συναισθηματικός, που δεν μπορεί να κρύψει το γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις δεν παρουσιάζει τα γεγονότα, τα , ερμηνευει.

Βλέπουμε για παράδεΙΎμα ότι προσπαθεί να σπιλώσει τη φήμη του Νικηφορίτζη αναφέροντας ότι ο πατέρας του Μιχαήλ, Κωνσταντίνος Δούκας, τον· απέπεμψε στέλνοντάς τον ως δούκα στην Αντιόχεια 15.

Ήταν όμως αυτό μια δυσμενής μετάθεση; Είναι κανόνας πως η από­ μάκρυνση από τα ανάκτορα σήμαινε υποβάθμιση. Ωστόσο, υπήρχαν

και περιπτώσεις όπου οι αυτοκράτορες διόριζαν δούκες πολύ ικανούς αξιωματούχου ς σε επαρχίες ή πόλεις με ιδιαίτερη σημασία για την αυ­

τοκρατορία. Αντίστοιχο παράδεΙΎμα αποτελεί ο Ευμάθιος Φιλοκάλης που στάλθηκε στην Κύπρο επί Αλεξίου Κομνηνού. Ο σπουδαίος αυτός

Attaleiates simply ignores the normal scale ΟΙ virtues. His two main qualities and his incompetence αΙ running the country αnd his indi!ference to the late ΟΙ his people. 14. Πρέπει να τονιστεί εμφατικά ότι ο Απαλειάτης αφιέρωσε την Ιστορία του στον αγαπημένο του αυτοκράτορα Νικηφόρο Βοτανειάτη. Βλ. Ατταλειάτης, 3-6 ... τη ση φιλανθρωπία καΙ φιλοχρίστω σπουδη άναφέρω και άνατίθημι ... 15. Απαλειάτης, 180.19-181.10. 27

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

στρατηγός είχε σταλεί για να αντιμετωπίσει τις αυτονομιστικές τάσεις

των Κυπρίων και τους εξωτερικούς εχθρούς που απειλούσαν το νησί. Η μετάθεσή του δεν σήμαινε ότι έχασε την εύνοια του αυτόκράτορα, αλλά

ότι ο αυτοκράτορας αξιοποίησε έναν ικανό αξιωματούχο προς όφελος του κράτους. Εmπλέον και ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Ζ' έστειλε έναν από

τους mo ικανούς στρατηγούς του, τον Ισαάκιο Κομνηνό, ως δούκα στην Αντιόχεια, όπως θα δούμε αναλυτικά

mo

κάτω. Έτσι, φαίνεται ότι και

ο Κωνσταντίνος Ι' θέλησε να αξιοποιήσει τον Νικηφορίτζη στελνοντάς τον σε μια

-

από κάθε άποψη

- πολύ

σημαντική πόλη της αυτοκρατο­

ρίας, την Αντιόχεια. Η μετάθεση βέβαια δεν ήταν κάτι θετικό γι' αυτόν

που υφίστατο την απομάκρυνση από την πρωτεύουσα, ήταν όμως θετι­ κή ενέργεια για την αποτελεσματική διοίκηση του κράτους Σ' ένα άλλο σημείο, ο Ατταλειάτης αναφέρει για τον Μιχαήλ: ην γαρ

έκείνος δ ταΙς κάκισταις ύποθημοσυναις ώς άκυβέρνητος κατα­ δουλουμενος έαυτΟν l6 • Ήταν δηλαδή ο αυτοκράτορας ένας άνθρωπος χωρίς πυγμή που σαν ακυβέρνητο καράβι παραδερνόταν δεξιά και αρι­ στερά. Ωστόσο, αυτός ο άβουλος άνθρωπος, μέσα από τον Ατταλειάτη,

φαίνεται κάθε άλλο παρά αγαθός και ανίκανος να αντιμετωπίσει τα συσ­ σωρευμένα προβλήματα. Εmπλέον, η μαθητεία του κοντά στον Ψελλό του ενστάλλαξε πονηριά και ευστροφία. Ο Ατταλειάτης άλλωστε μαρτυ­

ρεί πως όταν ο βασιλιάς έμαθε για την έλευση του αποστάτη Ρουσέλιου προς την Κωνσταντινούπολη, άρχισε να υποψιάζεται μήπως αυτό έχει

οργανωθεί από την παραεξουσία του παλατιού που ήθελε να τον εκθρο­ νίσει και να τον εκτοπίσει από τα πολιτικά πράγματα Ι?

Για τον Ατταλειάτη ο Μιχαήλ δεν ήταν τίποτε περισσότερο από ένας

ανίκανος ηγεμόνας και εmπλέον ένας αδίστακτος τύραwοςlS. Είναι χαρα­ κτηριστικό ότι κρίνει πως εάν ο βυζαντινός αξιωματούχος Μαλέσης είχε

συμβουλεύσει τον αποστάτη Ρουσέλιο να πολεμήσει τον Μιχαήλ και να μην συνδιαλλαγεί μαζί του, αυτό θα αποτελούσε τεκμήριο της γεwαιό-

16. Απαλειάτης. 187.6-8. Για άλλες αρνητικές κρίσεις του Ατταλειάτη βλ. 208.12-14, 213.10-13,243.19,257.18. 17. Απαλειάτης, 186.18-19. 18. Ατταλειάτης, 188.8-10

εί δε και τυραννοκτ6νος έπεθύμει γΕνέσθαι, γενναι6­

τητος το(ιτο πάντως ΤΕκμήριον ...,

212 ...Επραττον

28

τα θεομιση και τυραννικά

...

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ (J071

- 1078)

τητάς του επειδή ήθελε να γλυτώσει με αυτό τον τρόπο την αυτοκραΤΟ ω ρία από τον τύραννο, Προφανώς γενναίο θεωρεί και τον αγαπημένο του Βοτανειάτη, που ανέτρεψε τον Μιχαήλ. Πάντως ο πιο χαρακτηριστικός

τρόπος να μειώνει τον αυτοκράτορα ο ιστορικός αυτός, είναι με το να

ελεεινολογεί και να διεκτραγωδεί την κατάσταση, να παρουσιάζει τα δεινά της αυτοκρατορίας ως απόρροια της αδικίας και της διαβολικής διαχείρησης της εξουσίας από τον Μιχαήλ. Μια αποκαλυπτική mνελιά

σε όλα αυτά βάζει με την αναφορά σε διάφορα παράξενα φαινόμενα τα οποία ερμηνεύει ως οιωνούς της επερχόμενης καταστροφής εξαιτίας

της φρικτής διακυβέρνησης του Μιχαήλ. Το γεγονός για παράδειγμα ότι γεννήθηκε ένα κοτόπουλο με τρία πόδια όπως και οτιδήποτε ξέφευγε

από τα φυσιολογικά πλαίσια ήταν για τους Βυζαντινούς οιωνός, ήταν τις περισσότερες φορές το δαιμονοποιημένο κακό. Ο Ατταλειάτης αν και

δεν είναι δυσειδαίμων και λειτουργεί μάλλον ρασιοναλιστικά για την εποχή του, φαινεται να χρησιμοποιεί όλες αυτές τις δυσειδαιμονίες για σκοπούς προπαγάνδ ας Ι9. Η λογική του είναι να αοριστολογεί και να εξφενδονίζει ύβρεις και κα­ τηγορίες στον Μιχαήλ. Όπως εύστοχα παρατηρούν οι Kazhdan- Franklin

Attαleiαtes

Jills his

nαπαtίνe with

such episodes,

αnd

reinforces them with regulαr verhαl αssαults on Michαel's chαrαcter αnd αbilities. But these αssαults tend to be conducted in νε1}' generαl terms; Attαleiαtes rarely bothers to discuss αny speciJic quαlity, αny individuαl feαture of Michαel generαl turpitude 20• Όντως, ο Ατταλειάτης προπαγανδίζει χωρίς να τεκμηριώνει και αυτό είναι κάτι που θα έπρεπε να προβλημα­ τίσει τους σύγχρονους μελετητές που έσπευσαν να στηρίξουν την αρ­ νητική τους εικόνα για τον αυτοκράτορα Μιχαήλ, στις αναφορές του

,

,

ιστορικου αυτου.

Θα ήθελα να κλείσω τα σχετικά με τον Ατταλειάτη, παραθέτοντας το τελικό του συμπέρασμα για τη βασιλεία του Μιχαήλ. Το πιο κάτω απόσπασμα πρέπει να είναι πάντα στο μυαλό μας όταν αντλούμε πλη­ ροφορίες από τον Ατταλειάτη για γεγονότα που έλαβαν χώρα την εποχή

19. Για όλα αυτά βλ. ΑπαΛ.ειάτης, 21 Ο Κ.ε. 20. Kazhdan- Franklin, Studies, 37.

29

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

της βασιλείας του Μιχαήλ. Γράφει: Τί ουν το έντευθεν; Ήσχαλλον πάντες και εδυσχέραινον και διηνεκώς εποτνιώντο προς τον θεόν, έπιβλέψαι προς την αύτού κληρονομίαν, δια παντος ίκετεύοντες, και προχειρίσασθαι ανδρα αμα μεν και τους τυράννους αύτοΌς

δυνάμενον καθελείν, αμα δε και τάς τύχας τών Ρωμαίων προς το εύθυμότερον επαναγαγειν φρονήσει και γενναιότητι και φιλοτίμω και φιλοίκτω ψυχή. Και μέντοι και τετυχήκασιν ουκ εις μακραν

τών κατα σκοπόν. Προσδεξάμενος γαρ την αιτησιν αύτων ό εν έλέει άμέτρητος κύριος άνίστησιν ανδρα [τον Νικηφόρο Βοτανειάτη]

κρείττονα τής εύχής τών φοβουμένων αύτόν, και τοσούτον εΙς άρετην και μεγαλοφροσύνη ν και γενναιότητα και στρατιωτικην

μεγαλοδοξότητα δσος ό πρώην βασιλεύων εΙς κακίαν και μικρo~

λΟΥίαν και αγενή πολιτείαν διεΥινώσκετο 21 •

γ) ΗΆννα Κομνηνή Η Άwα Κομνηνή22 υπήρξε η μοναδική γυναίκα ιστορικός στο

Βυζάντιο, αν όχι σε ό'λλ> το Μεσαιωνικό κόσμο. Ήταν κόρη του βασι­

λιά Αλεξίου Κομνηνού και στο ιστορικό της έργο, το οποίο ονόμασε «Αλεξιάς» ασχολείται με τα χρόνια της βασtλείας του πατέρα της

1118). Στην

(1081-

πραγματικότητα το κείμενο αυτό αποτελεί ένα εγκώμιο στα

εmτεύγματα -εντός ή εκτός εισαγωγικών- του αυτοκράτορα Αλεξίου. Σε ό,τι μας αφορά, η Άwα Κομνηνή είχε μνηστευθεί όταν ήταν ακόμη πολύ μικρή το γιο του Μιχαήλ Ζ', Κωνσταντίνο 23 • Οι δυό τους επρόκειτο να διαδεχθούν τον Αλέξιο στο θρόνο αν δεν γενιόταν ο αδελφός της Άwας,

Ιωάννης. Στην «Αλεξιάδα» ελάχιστες αναφορές γίνονται στη βασιλεία

21. Απαλειάτης, 212-213. Το

απόλυτο πρότυπο του Απαλειάτη είναι ο Βοτανειάτης.

Κανείς άλλος ηγεμόνας δεν συγκρίνεται στις αρετές με τον Βοτανειάτη, ο οποίος

ανταποκρίνεται πρήρως στο imperίal

ideal

Kazhdan- Franklin, Studies, 38. Υπόνοιες

που θέτει το έργο του Ατταλειάτη. Βλ.

βέβαια έχουν διατυπωθεί για το κατά πόσο

είναι ειλικρινής σ' αυτές του τις θετικές κρίσεις. Βλ.

Kazhdan- Franklin, Studies, 24. 22. Βλ. Hunger, Λογοτεχνία, 225-237 - Buck1er, Cornnena. 23. Για τη γέννηση του Κωνσταντίνου βλ. Ζωναράς, 714.3-7. 30

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ (Ι071

• 1078)

του Μιχαήλ, αλλά από αυτές καταλαβαίνουμε ότι η Άwα εκτιμούσε τον πρώην πεθερό της ως λόγιο24. Οι πληροφορίες που μας δίδει σχετικά με

την καταδίκη του IωάWΗ Ιταλού είναι εξαιρετικά πολύτιμες, γιατί δεί­ χνουν πως χάρη στην αυτοκρατορική πολιτική η κοινωνία μετασχημα­

τίζεται από ανεκτική και «φιλελεύθερη» σε αντιδραστική και συντηρη, τικη.

Φαίνεται όμως ότι η Άwα Κομνηνή επηρεάστηκε σε κάποιο βαθ­ μό από τις άλλες πηγές που 'ΧΡησιμοποίησε και γι' αυτό εmκρίνει τον

Μιχαήλ για τη δυτική εξωτερική πολιτική του, με την οποία θα ασχολη­ θούμε πιο κάτω. Το συνοικέσιο που επιδίωξε ο Μιχαήλ ανάμεσα στο γιο

του Κωνσταντίνο και την κόρη του αρχηγού των Νορμανδών Ροβέρτου Γυισκάρδου, πιστεύει ότι άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου για τις διεκδι­ κήσεις των Νορμανδών στο βυζαντινό θρόνο. Η μομφή της βέβαια δεν

ισοπεδώνει τον αυτοκράτορα, αλλά δείχνει εμφατικά την προσπάθεια της Άwας να είναι αντικειμενική. Συγκεκριμένα τονίζει: Ή δε Ρωμαί

ων έχθρόν [τον Ροβέρτο Γυισκάρδο] τηλικούτον έφ' έαυτης εϊλκυσε πρόφασιν [δηλ. τό συνοικέσιο] δεδωκυία τών άπ' έκείνου πολέμων τοις προς ήμάς κηδος έτερόφυλον τε και βάρβαρον και τα προς

ήμάς άπροσάρμοστον, μάλλον δε άπροσεξία τού τότε κρατούντος Μιχαηλ τού τάς τού γένους σειράς προς τους Δούκας άνάπτοντος.

ΕΙ δε και καθαπτοίμην τινος τών καθ' αΙμα μοι προσηκόντων ( και γαρ καμοι τα προς μητρος έκείθεν καταρρεί), νεμεσάτω μηδείς, την τε γαρ άλήθειαν έξ άπάντων προειλόμην ξεγγράφειν και δσον

έπι τούτω τας έξ άπάντων μέμψεις άνεστειλάμηΥ25. Η Άwα ενδιαφέ­ ρεται να αποσείσει τις ευθύνες από τους ώμους του πατέρα της, ο οποίος δεν μπόρεσε να απόκρούσει τους Νορμανδούς και κανείς δεν ξέρει που

θα έφταναν αν δεν πέθαινε ο Ροβέρτος Γυισκάρδος αιφνιδιαστικά το

108526,

Γενικά η Άwα Κομνηνή, περισσότερο από τους άλλους ιστο­

ρικούς, αν και είναι θιασώτης της αντικειμενικότητας, γράφει πάντοτε

24. Βλ. κεφάλαιο «Η αποκρυστάλλωση μιας ανεκτικής κοινωνίας». 25. Αλεξιάς, Ι, 37.5-14. 26. Πάντως οι Νορμανδοί στις επιδρομές τους στα 1083 είχαν φτάσει μέχρι τη Θεσσαλία βλ. Αλεξιάς, 11, 22-24.6-17. 31

ΑΝΘΟΎΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

κρίνοντας τα πράγματα πολύ υποκειμενικά και πάντα μέσα από το φακό του τί ή ποιόν θέλει να προβάλει και ποιόν θέλει να υποβαθμίσει ή να , αμαυρωσει.

δ) Ο Νικηφόρος Βρυέννιος Ο Νικηφόρος Βρυέννιος27 εικάζεται ότι γεννήθηκε περί τα

1080.

Το βέβαιο είναι ότι καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της Ανδριανούπολης. Ήταν γιός ή εγγονός του στασιαστή Νικηφόρου

Βρυεννίου ο οποίος επαναστάτησε ενάντια στον Μιχαήλ Ζ' Δούκα, αλλά συνελήφθηκε από τον Αλέξιο Κομνηνό επί Νικηφόρου Βοτανειάτη. Παντρεύτηκε την κόρη του αυτοκράτορα Αλεξίου Α' Κομνηνού Άν/α

πριν το

1097, μετά το θάνατο του μνηστήρα

της Κωνσταντίνου, γιού του

Μιχαήλ Ζ' και της Μαρίας Αλανής. Υπήρξε πολύτιμος συνεργάτης του Αλεξίου Κομνηνού και mστός στη δυναστεία των Κομνηνών σε βαθμό που σιωπηρά αρνήθηκε να συμμετάσχει στις ραδιουργίες της συζύγου

και της πεθεράς του, για να αναδειχθεί ο ίδιος στο θρόνο και όχι ο νό­ μιμος διάδοχος, Ιωάννης. Βλέπουμε λοιπόν ότι το Βυζάντιο υπήρξε ένα πάνθεον χαρακτήρων, μια mνακοθήκη με τεράστια γκάμα πορτραίτων.

Την ιστορία του την ονόμασε για λόγους μετριοφροσύνης, «Ύλη ιστορίας», υλικό δηλαδή για τη συγγραφή ιστορίας και καταπιάνεται

σε αυτήν κυρίως με τα χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ Ζ' Δούκα. Ο Βρυέννιος δεν είναι απόλυτα αντικειμενικός γιατί πολλές φορές θέλει να

εξωραισει ή και να παραποιήσει γεγονότα για να εξυπηρετήσει κάποιες πολιτικές σκοmμότητες28. Στην πραγματικότητα το έργο του είναι ένα εγκώμιο στον ηρωϊσμό συγκεκριμένων μελών επιφανών οικογενειών, όπως των Κομνηνών και των Βρυεννίων. Οι μάχες και οι πόλεμοι θυμί­ ζουν περιγραφές από την Ηλιάδα. Τα αριστεία τιμής και ηρωϊσμού είναι το ζητούμενο του Βρυεννίου.

27. Γενικά βλ. Hunger, ΛσΥοτεχνία, 217-225. 28. Hunger, ΛσΥοτεχνία 220 -221. 32

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

Η αντιμετώπιση του Μιχαήλ Δούκα στο ιστορικό αυτό έργο είναι άκρως περιφρονητική, και σε διάφορα σημεία απροκάλυπτα αρνητική29.

Για παράδειγμα εξηγεί την ενέργεια του καίσαρα Ιωάννη Δούκα να φέ­ ρει τον Νικηφορίτζη στο παλάτι λέγοντας ότι αυτό οφειλόταν στη δια­ πίστωση ότι ο Μιχαήλ ήταν ανίκανος να διοικεί και χρειαζόταν κάποιον να παίρνει αποφάσεις αντ' αυτού 3Ο . Έπειτα, ευθέως αναφέρει: Ύπελθών

ουν οδτος [Νικηφορίτζης] την τού βασιλέως κουφότητα όλον ουν τούτον προς έαυτον έφειλκύσατο 31 • Η ερμηνεία που θα μπορούσε να δοθεί για την αρνητική στάση του Βρυέννιου είναι αρκετά απλή. Κατ' αρχάς ο παππούς ή πατέρας του Νικηφόρου επαναστάτησε κατά του Μιχαήλ, έπειτα η σύζυγός του Άwα Κομνηνή τον θεωρούσε ανίκανο, επειδή έχασε το θρόνο μέσα από τα χέρια του, όταν αυτή και η μητέ­ ρα της είχαν συνομωτήσει κατά του Ιωάννη Β'. Αντίθετα, η Άwα έτρε­

φε μεγάλη αγάπη για τον νεκρό μνηστήρα της και γιο του Μιχαήλ Ζ', Κωνσταντίνο 32 . Η Άwα εκτιμούσε τον Μιχαήλ, όπως θα δούμε αλ/.ού, επειδή ήταν ένας λόγιος αυτοκράτορας. Δεν είναι αφύσικο ο Βρυέννιος να αντιπαθεί τον Μιχαήλ Δούκα, πρώην πεθερό της συζύγου του, αν και για τον ίδιο τον πρώην σύζυγό της είναι πολύ προσεκτικός στις εκφράσεις του. Επειδή το θέμα εμπλέκει τον Αλέξιο Κομνηνό και το πως αντιμετώmσε τον Κωνσταντίνο, ο BρυΈWιoς το αντιμετωπίζει με λεπτότητα 33 . Όλα τα προαναφερθέντα πάντως, αν και άπτονται ζητη­ μάτων πολύ προσωπικών, αποτελούν ικανούς λόγους για τη δημιουρ-

29. Κazhdan- Franklin, Studies, 38 Bryennius' attitude ΙΟ Michae/ is emphatica//y negative. Lίke AJtaleiates he stresses the emperor's simp/emindedness,llippancy, stupidity and ignorance, though he does grant him mora/ probity. Bryennius also notes α number ΟΙ more concrete leatures ΟΙ Michae/'s character: cowardice, indecisiveness, and an ungenerous disinc/ination to reward his genera/s.

30. Βρυέννιος, 143.13-14. 31.

Βρυέννιος,

145.3-4.

Βλ. επίσης Βρυέννιος,

145.15-17

ΜΕίνας [Κωνσταντίνος

Δούκας] δε θεραπεύειν έσπευδε το βασιλέως άμφίγνωμον και γαρ ην έκ δυοίν

τοίν έναντίοιν τούτο συγκείμενον, κουφ6τητος τε και πανουργίας...

32. Polemis, Doukai, 60-63, 62 The two chi/dren were looked upon as the luture ru/ers, αnd their names were included in acclamations. 33. Polemίs, Doukai, 62-63. 33

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

γία αμφιβολιών γύρω από την αξιοπιστία των πληροφοριών και κυρίως των κρίσεων του Νικηφόρου Βρυεννίου για τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ' Δούκα.

ε) Ο Μιχαήλ Ψελλός Ο Μιχαήλ Ψελλό ς34 γεννήθηκε στα

1018

στην Κωνσταντινούπολη

σε μια μεσοαστική οικογένεια. Έδειξε μεγάλο ταλέντο στη μάθη­ ση και διδάχθηκε από μεγάλους διδασκάλους όπως ήταν ο Ιωάννης Μαυρόπους. Από πολύ νωρίς μπήκε στη διοίκηση, ενώ στα

1041

τον

συναντούμε σε κατώτερο αξίωμα στο παλάτι. Ραγδαία αναδείχθηκε σε πιο ψηλές θέσεις, ενώ παράλληλα παρέδιδε μαθήματα. Την επο­ χή του Κωνσταντίνου Μονομάχου έλαβε το αξίωμα του Υπάτου των

Φιλοσόφων που αντιστοιχούσε στον επικεφαλής της «φιλοσοφικής σχολής» του πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης.

Παράλληλα,

μπορούσε να επηρεάζει με τρόπο καταλυτικό τα πολιτικά πράγματα

μέσα από σκοτεινές ίντριγκες και δολοπλοκίες. Μάλιστα την εποχή του αυτοκράτορα Ισαακίου Κομνηνού απέκτησε τόση δυναμη, ώστε

μπόρεσε να πείσει τον αυτοκράτορα να παραιτηθεί, με αφορμή κάποια ασθένειά του, για να ανεβάσει στο θρόνο τον Κωνσταντίνο Δούκα. Η οικογένεια των Δουκών απολάμβανε της εύνοιας του πανίσχυρου αυ­

λικού και χάρη σ' αυτόν και τον καίσαρα Ιωάννη Δούκα όφειλε το θρό­ νο ο Μιχαήλ, αφού μετά τη συνομωσία που εξύφαναν, κατάφεραν να

εξουδετερώσουν τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ' και τη φιλόδοξη μητέρα του Μιχαήλ, Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα. Ο Κωνσταντίνος Δούκας είχε αναθέσει την μόρφωση των παιδιών του στον Ψελλό. Ο αγαπημένος

του Μιχαήλ Δούκας όμως, τον απομάκρυνε από το παλάτι, επειδή λει­ τουργούσε ως κέντρο παραεξουσίας και με τις υποδόρειες ενέργειές

34. Για βιβλιογραφική ενημέρωση σε ότι αφορά τα προσωπογραφικά του Μιχαήλ Ψελλού βλ. Hunger, Λογοτεχνία, 187-201 - Κριαράς, Ψελλός εκεί και περεταίρω βι­ βλιογραφία βλ. επίσης O.D.B, v.3, 1754-1755. 34

ΜΙΧΑΉλ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078)

του προκαλούσε πολιτική αστάθεια. Ο Ψελλός πρέπει να πέθανε λίγο μετά.

Όπως παρατηρεί ο Μ.

Angold

ο Ψελλός δέχτηκε κριτικές ως

δάσκαλος του μελλοντικού αυτοκράτορα Μιχαήλ z~ Δούκα. Οι αντίπαλοί του ισχυρίζονταν ότι, εκτός από το ότι ο Ψελλός τον μετέτρεψε σε φιλόσοφο βασιλιά, τον κατέστησε ανίκανο για τη βασιλεία. Η αποτυχία της κυβέρνησης των Δουκάδων αναίρεσε

σε ένα μεγάλο βαθμό τις ιδέες του Ψελλου-'3S. Η δική μου οπτική είναι αρκετά διαφοροποιημένη. α Δούκας κάθε άλλο παρά μαλθακός

έγινε εξαιτίας του ενδιαφέροντός του για τα γράμματα. Αντίθετα, ο Ψελλός εκτός από τα θεωρητικά εφόδια που του έδωσε ώστε να ασκεί με ευστροφία τη διοίκηση, τον εμβολίασε με πονηριά, καχυποψία και μεθοδικότητα στην επίτευξη στόχων.

α Ψελλός ως λόγιος έχει να παρουσιάσει ένα τεράστιο έργο. Εκατοντάδες επιστολές του έχουν σωθεί, λόγοι, ποιήματα, δοκίμια και βεβαίως η μοναδική χρονογραφία του που στην πραγματικότητα από­ τελεί ένα φαινόμενο

unicum

στη βυζαντινή γραμματεία, εξαιτίας του

προσωπικού της χαρακτήρα, που την καθιστούν περισσότερο «τα από­

μνημονεύματα ενός αυλικού» παρά ιστορία. Το έργο του αυτό ξεκινά από την παρουσίασητης βασιλείαςτου ΒασιλείουΒ' Βουργαροκτόνου, Η Χρονογραφία γίνεται αρκετά αναλυτική από την εποχή της βασι­ λείας του Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου και έπειτα. Βέβαια ως φίλος της οικογένειας των Δουκών, ο Ψελλός γίνεται ιδιαίτερα μεροληπτικός υπέρ του Κωνσταντίνου Δούκα και του γιού του Μιχαήλ Ζ'. Εξάλλου, η Χρονογραφία γράφτηκε κατά παραγγελία των Δουκών, Παρά την

αφοσίωσή του στην οικογένεια των Δουκών, ο Ψελλός απομακρύνθη­

κε και στη Χρονογραφίατου δεν γράφει παρά γενικότητες και εγκώμια για τον Μιχαήλ Δούκα36 • Έτσι, τα όσα μας παραδίδει μόνο με πολλή

35. Angold,

Αυτοκρατορία,

Βλ. Συνεχ. Σκυλ.,

182. Η επίκριση προέρχεται από 141.15-16, 152.22-24, 156.7-8, 171.6-10.

τη Συνέχεια Σκυλίτζη.

36. Kazhdan- Franklin, Studies, 37 Psellus, 011 the other hand, writes him α panegyric. "1'et Psellus' laudations are really 110 more specijic than Attaleiates' condemnaΙίοιι ... Πραγματικά αν συγκρίνει κανείς τα εγκώμια και τους πανηγυρικούς που έχει

35

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

επιφύλαξη θα μπορούσαν να γίνουν δεκτά. Στην πορεία θα δούμε πιο ανάγλυφα το βαθμό αξιοπιστίας των πληροφοριών της Χρονογραφίας

για τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ'.

στ) Ο Ιωάννης Σκυλίτζης ή ο συνεχιστής του Ο Ιωάννης Σκυλίτζης 3? γεννήθηκε λίγο αργότερα από τον Μιχαήλ

Ψελλό και πέθανε το πρώτο τέταρτο του

12°

U

αιώνα. Έγραψε ιστορικό

έργο το οποίο ονόμασε «Σύνοψη Ιστοριών» και σ'αυτό ασχολείται με

την περίοδο

811

με

1057. Πρόβλημα

αποτελεί η ταύτιση του συγγραφέα

ενός ιστορικού κειμένου που εκτείνεται από το

1057

ως το

1079, καθώς

άλλοι υποστήριξαν ότι πρόκειται για τον ίδιο τον Ιωάwη Σκυλίτζη και άλλοι για συνεχιστή του 38 • Ωστόσο, θα μπορούσε να ειπωθεί πλεόν, πως είναι γενικά παραδεκτό ότι το κείμενο της Συνέχειας του Σκυλίτζη γρά­ φτηκε από τον ίδιο. Ο Σκυλίτζης υπήρξε ένας ιστορικός που προσπάθησε να δει κριτικά

τις βασ1λείες των αυτοκρατόρων αλλά να μην μεροληπτεί. Όπως πα­ ρατηρεί ο Η.

Hunger

τις υποσχέσεις που δίνει στο προοίμιό του ο

Σκυλίτζης μπόρεσε να τις τηρήσει μόνο εν μέρει 39 . Η αξία του έρ­ γου του έγκειται στο ότι μας διασώζει πλούτο πληροφοριών. Οι κρίσεις του όμως για τον Μιχαήλ Ζ', που μας ενδιαφέρει εδώ, είναι αρνητικό­ τατες και με εξαίρεση τον Ατταλειάτη, θα λέγαμε ότι είναι ίσως ο

mo

επικριτικός από τους ιστορικούς που αναφέρονται στη βασιλεία του4Ο • γράψει ο Ψελλός με αυτό το τμήμα της ιστορίαςτου, αντιλαμβάνεταιότι ο συγγραφέας απλά ήθελε να εκθειάσειτον Μιχαήλ Ζ', χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάποια πράγματα που αναφέρει δεν έχουν πυρήνα αληθείας, ή ότι δεν ίσχυαν, όσο υπερβολικά κι αν διατυπώνονται.Βλ.

Chamberlain, Τheory.

37. Βλ. Hunger, Λογοτεχνία, 210-2] 6. 38. Για τη συζήτηση γύρω από αυτό το θέμα βλ. την εισαγωγή του εκδότη του κειμέ­ νου Ε. Τσολάκη, Συνεχ. Σκυλ., 76-99. Επίσης βλ. Hunger, Λογοτεχνία, 213-214. . 39. Hunger, Λογοτεχνία, 212. 40. Κάποιες σκληρές μνείες του βλ. Συνεχ. Σκυλ. 157.22-24 ...μη εχων Υcφ φύσιν διαΥνωστικην και έ'ξιν διακριτικην και έΥρηΥορυίαν πάν το προσταττόμενον

36

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

Δυστυχώς αγνοούμε τα πάντα για τη ζωή του κι έτσι αδυνατούμε να συμπεράνουμε αν τα κίνητρα αυτής της κριτικής πηγάζουν από προσω­ πικές του κρίσεις ή υπαγορεύθηκαν από συγκεκριμένα γεγονότα όπως μια δυσμενή μετάθεση Κ.Ο.Κ. Βέβαια η εντύπωσή που δίνεται, είναι ότι ο Σκυλίτζης πάσχει από ένα αντίστοιχο σύνδρομο με αυτό του Ιωάννη Ζωναρά. Ο Σκυλίτζης είναι θιασώτης της Μακεδονικής δυναστεί ας41,

μιας δυναστείας που ακολούθησε φιλοπόλεμη στρατηγική -με επιτυχία βέβαια- και αντιμετώπισε τους εχθρούς δυναμικά. Ο Σκυλίτζης φαίνεται να ευνοεί τέτοιου είδους πολιτικές και να μη δίνει σημασία σε άλλου είδους επιτεύγματα σε τομείς όπως η παιδεία και ο πολιτισμός. Γι' αυ­ τόν η σύγκριση με το πρότυπό του, τη Μακεδονική δυναστεία, είναι , αναποφευκτη.

Έξαλλος δηλώνει πως την ώρα που επιτίθονταν οι εχθροί και ο λαός πεινούσε, ο Μιχαήλ τη ματαία και αΥονήτω περι λόγους σπουδη

και τφ ίαμβίζειν και αναπαίστους συΥτιθέναι ... 42 • Το χωρίο αυτό δεν μπορεί παρά να έχει ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης. Δείχνει βέβαια ξεκάθαρα την επίκριση του ιστορικού προς τον βασιλιά, που δεν έλαβε δυναμικά μετρα εναντίον των δεινών που ταλάνιζαν την αυτοκρατορία,

όπως ίσως θα λάμβανε ένας Μακεδόνας αυτοκράτορας, αλλά δείχνει στην πραγματικότητα και μια υποτίμηση για την πνευματική δημιουρ­ γία. Ο Σκυλίτζης, ως άτομο με νομική παιδεία δεν φαίνεται να υποτιμά τα γράμματα γενικά, αλλά τον τομέα εκείνο της γνώσης που δεν έχει πρακτική χρησιμότητα. Έτσι, με μια πολύ πρόχειρη ανάλυση, συμπε­

ραίνουμε ότι και ο Σκυλίτζης βλέπει τα πράγματα από μια ιδιαίτερη οπτική γωνία και δεν είναι απαλλαγμένος από τις έντονες απόψεις που έχει για το πως είναι το πρότυπο ενός ικανού αυτοκράτορα. Ο Σκυλίτζης

εμφορείται από τα δικά του πιστεύω τα οποία δεν χαλιναγωγεί και τε­

λικά αφήνει να εμφιλοχωρούν στο κείμενό του μέσα σε πολύ δηκτικά σχόλια. Σε αυτά τα σχόλια φαίνεται η δική του συντηρητική οπτική παρ α τού Νικηφόρου έποίει ωσπερ άνδράποδον,

170.5-6, 171.2-10. Όπως παρα­ τ/ρούν και οι Kazhdan- Franklin, Studies, 37 The Cοntίnιιator ο[ Skylitze.~ paints an even blacker picture ο[ Michael VII. 41. Hunger, Λογοτεχνία, 212 42.

Συνεχ. Σκυλ.

171.6-8 - Leib, Doukas, 180. 37

ΑΝΘΟΥΛΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

των πραγμάτων που αξιολογεί ασυνείδητα, ανάλογα με τα πολεμικά επιτεύγματά του τον κάθε ηγεμόνα και όχι ανάλογα με τη συνολική προσφορά του. Πέρα όμως απ' όλα αυτά που αποτελούν προβληματι­

σμούς και εικασίες, το βέβαιο είναι ότι ο Σκυλίτζης σε ό,τι αφορά την εποχή που μας απασχολεί, αντιγράφει πολύ συχνά τον Ατταλειάτη και προφανώς ενστερνίζεται τις κρίσεις του 43 •

ζ) Ο Ματθαίος Εδέσσης Ο Ματθαίος Εδέσσης ήταν Αρμένιος ιερέας της Έδεσσας. Έζησε, άγνωστο για πόσο, τον πρώιμο

120

αιώνα. Το εκτενές χρονικό του

περιγράφει με λεπτομέρειες τα γεγονότα από το

952

έως το

1136.

Ο

Ματθαίος, δηλώνει ότι γι' αυτά που αναφέρει χρησιμοποίησε γραπτές

και προφορικές πηγές, τις οποίες όμως δεν κατονομάζει. Όπως πολλοί Αρμένιοι, έτσι και ο Ματθαίος, βλέπουν τα γεγονότα από τη δική τους ιδιαίτερη οπτική γωνία και η οποία έχει να κάνει -για παράδειγμα- με το

πώς οι αυτοκράτορες αντιμετώπιζαν την αρμενική κοινότητα και πόση

ανοχή έδειχναν στην ετεροδοξία της44. Η ιστορία του είναι συνοπτική και σε ό,τι αφορά τη βασιλεία του

Μιχαήλ Ι' δεν είναι χρωματισμένη με αξιολογικές κρίσεις. Το κείμενο

του Ματθαίου Εδέσσης έχει χαρακτήρα περισσότερο πληροφοριακό. Αναφέρει πολύ γενικά ότι ο Μιχαήλ ήταν καλός και είχε όλες τις χρι­ στιανικές αρετές. Ήταν φιλάνθρωπος αφού υποστήριζε τις χήρες και

τα ορφανά. Έζησε σε πολύ μεγάλη αγιότητα 45 • Η άποψή του για τον Μιχαήλ και τα προσωπογραφικά στοιχεία που μας παρέχει, με δεδομένη πάντα την αοριστία και την αμφισβητίσημη ακρίβειά τους, είναι ανεπι­ φύλακτα θετικά.

43 ο Leib, Doukas, 1800 440 Badenas, Αίρεση, 1040 45. Ματθαίος Εδέσσης, 177-178 Ce prince etait bon, orne de toutes les vertues chretiennes et d' une eclαtαnte saintete. 11 ressemblait en tout ά ses αnciens et pieux predecesseurs. Il brίllait par IΌrthοdΟΧίe de sa {οί et fut le pere des orphelins et le defenseur des veuves... ίl νίναίι dαns lα plus grαnde sαintete. 38

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

η) Συμπεράσματα Στο κεφάλαιο αυτό έγινε προσπάθεια να εξεταστεί κριτικά ο κάθε αξιόλογος ιστορικός που έχει ασχοληθεί με τη βασιλεία του Μιχαήλ Ι' και η οπτική γωνία από την οποία βλέπει τα πράγματα. Όπως έχει φανεί, για διαφορετικούς λόγους ο καθένας, είναι γενικά αρνητικοί απέναντι στον εν λόγω αυτοκράτορα. Αυτό βέβαια προκύπτει από το γεγονός ότι σκιαγραφούν με τα δικά τους κριτήρια, συναισθήματα, ακόμη και σκοπιμότητες την προσωπικότητα του βασιλιά αυτού. Η αρνητική τους οπτική πυροδότησε μια διαδικασία ακύρωσης του έργου του Μιχαήλ,

αφού οι σύγχρονοί μας ιστορικοί, ακολουθώντας την υποκειμενική οπτική των πηγών, έγιναν βασιλικότεροι του βασιλέως και δεν συγκρα­ τήθηκαν καθόλου στο συναγωνισμό αμαύρωσης της εικόνας του. Όπως είδαμε

mo πάνω

και όπως θα δούμε σε σποραδικές αναφορές πιο κάτω,

οι σύγχρονοι μελετητές εmδόθηκαν σε χαρακτηρισμούς τέτοιους που απάδουν από τα πλαίσια της δεοντολογίας του ιστορικού και της επιστη­

μονικής μεθοδολογίας της ιστορίας που απαιτεί ηmότητα και αποστα­ σιοποίηση. Έτσι φτάσαμε στο σημείο, ακολουθώντας άκριτα τις πηγές, να μηδενίσουμε εντελώς τις προσπάθειες του Μιχαήλ, που η μοίρα τον ανέβασε στο θρόνο σε μια κρίσιμη για την αυτοκρατορία εποχή. Τα γε­

γονότα έχουν χαθεί πίσω από την υπεραπλούστευση της συνολικά αρ­ νητικής τοποθέτησης και της απόλυτα μελανής εικόνας του πορτραίτου του Μιχαήλ. Έχει φανεί σ' αυτό το κεφάλαιο ότι οι πηγές που παρέσυραν και

τους βυζαντινολόγους, περιγράφουν τα γεγονότα διαστρεβλωμένα ή

τουλάχιστον χρωματισμένα μέσα από τον υποκειμενικό φακό του κάθε Βυζαντινού ιστορικού. Έτσι, άνθρωποι του

20°\)

αιώνα υιοθέτησαν και

ενστερνίστηκαν πλήρως τη γνώμη ανθρώπων με ιδιαίτερα συμφεροντο­

λογική νοοτροπία, με ικανότητα στο να παραμορφώνουν την αλήθεια

ανάλογα με τις σκοπιμότητές τους, ανθρώπων που δαιμονοποιούσαν τον Μιχαήλ επειδή γεννήθηκε κατά την περίοδο της βασιλείας του ένα κοτό­ πουλο με τρία πόδια!46 Στη μελέτη αυτή θα προσπαθήσουμε να δούμε τα

γεγονότα καθ' αυτά, αποχρωματισμένα, αντιμετοπίζοντας κριτικά τον διαστρεβλωτικό φακό της κάθε πηγής.

46. Για τις τερατογεννήσεις και γενικά τις δυσειδαιμονίες που χρησιμοποιεί ο Απαλειάτης βλ. Απαλειάτης, 21 Ο 1<.ε. 39

Αργυρό μιλιαρησιο του Μιχαηλ Ζ' Δούκα.

Νομισματικό Μουσείο Αθηνών. (ΙστορΙα του ΒλληνικούΈθνους Θ',

55)

Η ΑΝΑΡΡΗΣΗ ΣΤΟ ΘΡΟΝΟ

α) Το ιστορικό πλαίσιο Η πορεία του Μιχαήλ προς το θρόνο αρχίζει στις

23

Μαίου

1067,

την ημερομηνία του θανάτου του πατέρα του, Κωνσταντίνου. Αν και αμέσως τότε φάνηκε να περιθωριοποιείται από τη μητέρα του Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα

και να περιορίζεται στο διακοσμητικό

ρόλο του

συμβασιλέα, ο Μιχαήλ επρόκειτο να οδηγηθεί στο θρόνο σχεδόν ακού­ σια σε μερικά χρόνια. Η Ευδοκία που ασκούσε τις εξουσίες του αυτο­

κράτορα αποφάσισε να παντρευτεί τον αριστοκράτη Ρωμανό Διογένη, σπάζοντας τον επίσημο όρκο που είχε δώσει στο σύζυγό της ότι δεν θα ξαναπαντρευόταν l . Ο Ρωμανός αναγορεύτηκε αυτοκράτορας την Ιανουαρίου

1068.

1

Η οικογένεια των Δουκών δεν θα μπορούσε να είναι

ευχαριστημένη από την διευθέτηση αυτή και ειδικά ο πανίσχυρος καίσα­

ρας IωάWΗς Δούκας, αδελφός του νεκρού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, ο οποίος ακούσια αποσύρθηκε από το παλάτι στα κτήματά του, περι­

μένοντας βέβαια την ευκαιρία να παρέμβει. Την ευκαιρία του έδωσε η μάχη στο Μαντζικέρτ το

1071

και η αιχμαλωσία του αυτοκράτορα

Ρωμανού από το σουλτάνο Αλπ-Αρσλάν. Από το σημείο αυτό η άνοδος του Μιχαήλ στο θρόνο ήταν απλά θέμα διαδικαστικό. Πρίν προχωρήσουμε σε ερμηνεία των γεγονότων καλό θα ήταν να

παρουσιάσουμε το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έλαβε χώρα η

1. Για τα σχετικά βλ. Oikonomides, Eudocie - Polemis, Doukai, 33-34. 41

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

ανάρρηση του Μιχαήλ Δούκα στο θρόνο. Ο

11 aς αιώνας

χαρακτηρίζεται

μεταξύ άΛλων και από την έντονη τριβή μεταξύ αστικής και στρατιωτι­ κής αριστοκρατίας με σημείο αναφοράς την απόκτηση εξουσί ας 2, αν και

κατά τη δική μου άποψη η διεδίκηση της εξουσίας παρέμεινε προσω­

πική υπόθεση που ενίοτε ενέπλεκε συμμάχους προερχόμενους είτε από την παραεξουσία του παλατιού είτε άτομα με στρατιωτικοπολιτική ισχύ.

Μετά το θάνατο του Βασιλείου Β ' Βουλγαροκτόνου λίγα ήταν τα χρόνια στα οποία βρέθηκαν στο πηδάλιο του κράτους ηγεμόνες προερχόμενοι

από τη στρατιωτική αριστοκρατία. Οι αστοί-αυτοκράτορες κυριαρχούν δημιουργώντας πολλά προβλήματα σε ό,τι αφορά στην υπεράσmση του κράτους από τους εξωτερικούς εχθρούς αλλά συνάμα θέτοντας τις προ­

ϋποθέσεις για μετασχηματισμό της κοινωνίας και τη μετατόmσή της από τη στείρα θλησκοληψία σε πιο ουμανιστικά ιδεώδ η 3. Η οικογένεια των Δουκών, που ανήκε στην αστική αριστοκρατία, γίνεται ιδιαίτερα

ισχυρή τον

11 ο

αιώνα και ο πρόεδρος της Συγκλήτου Κωνσταντίνος

Δούκας αναρριχάται στον αυτοκρατορικό θρόνο στα

1059.

Σε αυτό το

γεγονός βοήθησε ιδιαίτερα ο πανίσχυρος αυλικός Μιχαήλ Ψελλός που

ώθησε τον προηγούμενο αυτοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό σε παραίτησηS.

Η σύζυγος μάλιστα του Ισαακίου τον κατηγόρησε σε αυστηρή γλώσ­ σα: Όναίμεθά σου όπόσα βούλει τής συμβουλής, ω φιλόσοφε, ώς καλάς δε ήμ'ιν άποδίδως τάς άμοιβάς, μεταθείναι σκεψάμενος είς

2. 3.

Βρυώνης, Παρακμή,

Χαρακτηριστικό

Βυζαντινού του

ll DU

63

Κ.ε.

παράδειγμα αποτελεί η διαθήκη

ενός επαρχιώτη

εύπορου

αιώνα, του Ευστάθιου Βοίλα. Στη διαθήκη αυτή καταγράφεται

μεγάλος αριθμός βιβλίων. Κάποια από αυτά έχουν περιεχόμενο που προέρχεται από τη θύραθεν παιδεία. Βλ.

4.

Vryonis, Will- Lemerle, CΊnq, 54

Κ.ε.

Το πόσο πανίσχυρος ήταν ο Ψελλός φαίνεται και από την τελετή αναγόρευσης του

Κωνσταντίνου Δούκα σε αυτοκράτορα. Βλ. Ψελλός, ΙΙ,

144 ... ούδεΙς

δε τών πάντων

έθάρρει τοις βασιλικοις τούτον κοσμήσω συμβ6λοις, εί μη αύτος παρρησία χρησάμενος, τών πάντων μοι παραχωρούντων της άρίστης βουλής, έπι τού θρ6νου τε καθίζω τού βασιλείου και τοις φοινικοις τέως ύποδήμασι τους π6δας άρμ6ζω. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Ψελλός ήταν ο πραγματικός διαχειριστής της εξουσίας.

5.

Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ.Β·,

231. 42

,

MIXAHιt'Z.: ,ΔΟΥΚΆΣ ι

(1071 - 1078)

τον μοναδικον βίον τον αυτοκράτορα6 • Τον

11 ο

αιώνα η αυτοκρα­

τορία βρίσκεται σε κρίση και πέρα από τα πολιτικοστρατιωτικά της δε­ δομένα είναι σαφές ότι η κρίση εδράζεται και σε μια κοινωνική βάση7. Η σήψη του παλατιού δεν μπορεί παρά να αντικατοπτρίζει γενικότερες νοοτροπίες και να λειτουργεί αλληλεπιδρώντας στην κοινωνία. Ακολούθησε η ανάρρηση του Κωνσταντίνου Δούκα στο θρόνο. Η βασtλεία του, που διήρκεσε οκτώ περίπου χρόνια έδωσε νέα ώθηση προς τον εξαστισμό της κοινωνί ας8. Σημαντικότατη θεωρώ την πληροφορία ότι ανάμεσα σ' αυτούς που ευεργέτησε ήταν και οι χειρόνακτες. Αιρει

γαρ και τούτοις τους τών άξιωμάτων βαθμούς, και διηρημένου τέως του πολιτικού γένους και τού συγκλητικού, αυτος άφαιρεί τον μεσότοιχον και συνάπτει το διεστώς και την διάστασιν με­ τατίθησιν εΙς συνέχειαν γράφει ο Ψελλόξ. Ακολούθησε φtλειρηνική πολιτική και προσπάθησε να απωθεί τους εχθρούς με δώρα και τιμέςlΟ.

Γενικά ακολουθούσε μια μειλίχια στάση. Όπως αναφέρει και ο Μιχαήλ

Ψελλός οτε γούν αυτώ το στέφος τη κεφαλη καθηρμόζετο, καθωμο­ λόΥτισε τφ θεφ μη τιμωρήσαι σώμα τινός, τούτο δε μετα προσθήκης άποδεδώκει l1 • Εν τω μεταξύ ο αυτοκράτορας είχε ήδη δύο γιούς, τον πρωτότοκο Μιχαήλ και το δευτερότοκο Ανδρόνικο. Ο Κωνσταντίνος θέ­ λησε να διαπιστώσει την οξύνοια του διαδόχου του θέτοντάς του ερώ­

τημα πολιτικής υποθέσεως. Ο νεαρός Μιχαήλ απάντησε με ευστροφία ,

,

Ι

,

"

και τοτε πανηΥυριστηκε το γεγονος οτι η αυτοκρατορια επροκειτο να

κυβερνηθεί από ένα σώφρονα ηγεμόνα Ι2 • Ο Μιχαήλ είχε ήδη από τα

6.

Ψελλός,

11, 132.

7. Vryonis, Basis. 8. Ήταν

μια εποχή όπου η κοινωνία αντιλαμβάνεται πιο συνειδητά το ρόλο της ως

πολιτειακός παράγοντας και ξεκινά να κινητοποιείται πολιτικά, δημιουργώντας υπο­

ψίες ότι είχε αρχίσει να εμφορείται από δημοκρατικά ιδεώδη. Βλ.

- Vryonis, Demokratia 9.

Ψελλός,

Δημοσθένους, Επανάσταση.

11, 145.

10. Ψελλός,

Π,

146.

11. Ψελλός,

Π,

147.

12. Ψελλός,

Π,

148. 43

Angold, Matzikert

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

1060 στεφεί συναυτοκράτορας, τον τίτλο αυτό τον 1071 που έλαβε πραγματικά τα ηνία του κρά τους l3.

διατήρησε έως το

Η ανάρρηση του Μιχαήλ Δούκα στο θρόνο και η ουσιαστική ανά­ ληψη της εξουσίας απ' αυτόν, δεν ήταν προϊόν δικών του μεθοδεύσε­ ων, αλλά μηχανορραφιών διαφόρων αυλικών που ήθελαν να παρα­

μείνει ο θρόνος στη δυναστεία των Δουκών. Η μητέρα του Μιχαήλ, Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα

14

έθεσε σε κίνδυνο τη συνέχεια αυτή με το

να παντρευτεί το Ρωμανό Διογένη μετά το θάνατο του συζύγου της. Ο

Κωνσταντίνος Δούκας που υπεραγαπούσε την Ευδοκία άφησε σε αυτή το θρόνο του αυτοκράτορα και όχι σε ένα από τους τρεις γιούς του, οι οποίοι μάλλον σε υποβαθμισμένη θέση βρίσκονταν, με την προϋπόθεση ότι θα ορκιζόταν αιώνια πίστη στο σύζυγό της l5. Παρότι ο όρκος που

δέσμευε την Ευδοκία να μην ξαναπαντρευτεί μετά το θάνατο του συζύ­ γου της, δόθηκε με τον πιο επίσημο τρόπο, δηλαδή στην παρουσία του πατριάρχη Ιωάννη Ξιφιλίνου και άλλων μαρτύρων lό , εκείνη έσπασε τον

όρκο και παντρεύτηκε το Ρωμανό, λίγο μόνο καιρό μετά την αποδημία του Κωνσταντίνου Δούκα από τα εγκόσμια.

Ο Ρωμανός ως στρατιωτικός αυτοκράτορας προσπάθησε να ανακό­ ψει την ορμή των Τούρκων στη Μικρά Ασία. Μετά από δύο διερευνη­

τικές εκστρατείες και μετά από μια κολοσσιαία επιχείρηση επιστράτευ­ σης ντόπιων και μισθοφόρων, επιχείρησε μια τρίτη εκστρατεία με την οποία πίστευε ότι θα πετύχαινε καίριο πλήγμα στους Τούρκους και θα ανακούφιζε όλο αυτό το γεωγραφικό διαμέρισμα που ταλαιπωρείτο από

13. Polemis, Doukai, 42. 14.

Kalaνrezou-Maxeiner,

Eudokia -Oikonomides, Eudocie.

15. Oikonomides, Eudocie, 105-106 ειδικά Άκουε ycxρ ούρανε και ένωτίζου ή γiί και προ τών στοιχείων τούτων ακουε Τι άγία και μακάρια Τριάς... Έπι πάσι ποιούμαι τούς λ6γους τουτους και δια τών προς ύμας όρκων ΤΟν αύθέντην μου

και βασιλέα πληροφορώ κυρ Κωνσταντίνον τον Δουκαν, ώς εί και προαποθανειν τούτον ίσως έμοϋ Υένηται

... αλλ'

ίστω Θε6ς, καθ' ον τους δρκους ποιοϋμαι, και

τα άΥΥελικα τάγματα και τα ίερα τών άγίων συστήματα ώς πρ6τερον

dv μεληδον

κατακοπείηνκαι πυρι παραδοθείηνκαι θαλάττηριφθείην η είς δεύτερον γάμΟΥ άποκλινώ.

16. Oikonomides, Eudocie, 108.

44

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

τις επιδρομές τους. Οι στρατηγικοί χειρισμοί του Ρωμανού δεν πέτυ­ χαν και το τεράστιο στράτευμά του διαλύθηκε πολύ εύκολα. Το κομμάτι που ο Ρωμανός κράτησε μαζί του υπέστει παταγώδη ήττα στην πόλη

Μαντζικέρτ και το χειρότερο ήταν ότι αιχμαλωτίστηκε και ο ίδιος. Σε

μεγάλο βαθμό την ευθύνη γι'αυτή την ήττα φέρει ο γιός του καίσαρα Ιωάννη Δούκα, Ανδρόνικος. Ο βυζαντινός στρατός καταδίωκε για πολ­ λές ώρες τους Τούρκους. Όταν άρχισε να σκοτεινιάζει, ο Ρωμανός έδω­ σε την εντολή να σταματήσουν την καταδίωξη. Ο Ανδρόνικος Δούκας

όμως που ήταν επικεφαλής της οπισθοφυλακής του στρατού προκάλεσε πανικό δίνοντας διαταγή υποχώρησης. Στη σύγχυση που επακολούθησε ο Ρωμανός αιχμαλωτίστηκε και η μάχη κατέληξε σε πανωλεθρία για τους Βυζαντινούς17. Η ήττα αυτή στο Μαντζικέρτ επρόκειτο να έχει με­ γάλες, πολλές και σε πολλά επίπεδα εmπτώσειςl8.

Ο σουλτάνος Αλπ-Αρσλάν, όπως είναι γνωστό, συμπεριφέρθηκε άψογα στον αιχμάλωτό του, σεβόμενος το θεσμό που εκπροσωπούσε. Η επαφή των δύο ηγεμόνων είχε ως αποτέλεσμα και την υπογραφή μιας συνθήκης με όρους πολύ ευνοϊκούς για την αυτοκρατορία. Κατόπιν ο

σουλτάνος τον ελευθέρωσε!9. Εν τω μεταξύ στην Κωνσταντινούπολη το

17. Για τη διήγηση των γεγονότων βλ. Ατταλειάτης, 160.8-164.4 - Βρυέννιος, 105.22119.6. Ο BρυΈWιoς δίδει μια αρκετά διαφοροποιημένη οπτική των πραγμάτων. Ωστόσο ο Ατταλειάτης κρίνεται mo αξιόπιστη πηγή για τα γεγονότα αυτά. Βλ. Βρυώνης, Παρακμή, 483-485. Βλ. επίσης Ματθαίος Εδέσσης, 163-170 - Leib, Doukas, Ι 64-165 - Cheynet, Matzikert - Cahen, Matzikert. 18. Cheynet, Matzikert, 433 Que Ι' importance militaire de /α bataille doive etre diminuee, n' empeche pas qu' elle reste un evenement Jondamental sur d'autres p/ans: politique, avec l'ouverture d'une periode de dix annees de queπe civi/e dans l'empire; economique, car /e cout de /α campagne de Matzikert aurait ete tres e/eve, et le pi//age du camp de Romain /V Jut Jructueux pour les ennemis, et les difficultes Jinancieres du regne de Michel VII purent trouver /ά une de /eurs causes; enJin, sur /e ρ/α" psychologίque, avec lα capture d'un empereur par /es Musu/mans, pour lα premiere fois. Le sultan, ma/gre /es bons sentiments qu'il manifesta envers Romain IV, n'en exigea pαs moins, ά p/usiers reprίses, que le basileus Jasse /α proskynesis devant /ui en pub/ic pour symbo/iser lα superiorite de /'empire musulman sur le chretien - Friendly, Day.

19.

Ματθαίος Εδέσσης,

vfnt regner α

170 Apres quoi Diogene comble d' honneurs, pour qu'il reConstantinop/e - Βρυέννιος, 121.10-123.8 - Ατταλε\άτης, 164.4-166.8. 45

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

γεγονός αυτό πυροδότησε ραδιουργίες που στόχευαν στην αντικατάστα­ ση του Ρωμανού. Ο καίσαρας Ιωάννης που είχε περιοριστεί στα κτήμα­

τά του στη Βιθυνία επειδή βρισκόταν σε δυσμένεια, επέστρεψε στο πα­ λάτι μετά από πρόσκληση της Ευδοκίας, δράττοντας αυτή τη μοναδική

ευκαιρία που είχε παρουσιαστεί. Στο παλάτι εmκρατούσε σύγχυση για το ποιός έπρεπε να διαδεχθεί το Ρωμανό. Ο Νικηφόρος Βρυέννιος με ανάγλυφο τρόπο μας μεταφέρει το κλίμα. Γράφει: '''Έδοξεν ουν πάσιν έκείνον [Ρωμανό] μεν τέως έάσαι, εϊτε έάλω εϊτε τέθνηκεν, έαυτη

[Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα] δε και τοις παιαι κρατύνεαθαι την αρχήν. 'Έτι δε μετεώρου δντος τού πράγματος, γίνεται κοινωνος ό καίααρ, ό δε την τε κοινοπραξίαν ααπάζεται και αυμπράττειν αμφοτέρους όσα τη βασιλεία προσήκει πράγματα, την τε μητέ­ ρα και τον πρεσβύτερον τών υίών αποφαίνεται

-

και τον μεν ώς

τεκούσαν σεβάζεσθαι, την δε κοινη μετα τού παιδος την τών όλων ποιείσθαι οίκονομίαν. Οϋτω μεν και τφ βασιλεί Μ ιχαηλ έδόκει

και ξυνετίθετο τφ τού θείου σκοπώ 2Ο • Εν τω μεταξύ, ο Ρωμανός μετά την απελευθέρωσή του από τον Αλπ­ Αρσλάν εmχείρησε να αποκαταστήσει την εξουσία του, κάνοντας όμως σημαντικά λάθη2Ι. Η στρατιωτική σύγκρουση που ακολούθησε ανάμεσα

στα στρατεύματα που συγκέντρωσε ο Ρωμανός με τα αυτοκρατορικά πλέον στρατεύματα οδήγησε τον πρώτο σε ήττα22 . Ο έκπτωτος αυτο­

κράτορας αναγκάστηκε να παραδωθεί και να καρεί μοναχός, αποδεχό­ μενος τις προτάσεις για αμνηστεία που του είχαν Υίνει23 . Όμως, οι νέοι

κρατούντες, δηλαδή η οικογένεια του καίσαρα Ιωάννη Δούκα, αποφά­ σισε ότι ο Ρωμανός δεν θα ήταν πλέον πρόβλημα γι' αυτούς μόνο αν τυφλωνόταν24 • Η τύφλωσή του ήταν εξαιρετικά οδυνηρή, αφού έγινε με •

20. Βρυέννιος, 119.21-121.5 - Leib, Doukas, 165. 21. Τσολάκης,

Ατταλειάτης,

192-193.

22.

Ατταλειάτης,

166.9-168.4, 169.10-175.2 - Leib, Doukas, 165-167.

23.

Ατταλειάτης,

174.22-175.2.

24.

Για τα τραγικά γεγονότα που σχετίζονται με την τύφλωση του Ρωμανού βλ.

Ατταλειάτης,

175.20- 179.8. Για λεπτομερή αφήγηση των όσων έλαβαν χώρα έως την τύφλωσή του βλ. και Βρυέννιος, 125.16-141.4. Πιο συνοπτικά περιγράφονται από τον Ιωάννη Ιωναρά (βλ. Ζωναράς, 704.13-706.19). Βλ. επίσης Cheynet, Pouvoir, 76-77. 46

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

αδέξιο τρόπο. Το γεγονός αυτό προκάλεσε τελικά και το θάνατο του Ρωμανού Δ' Διογένη2S.

Ο νέος αυτοκράτορας Μιχαήλ Ζ' Δούκας προσπάθησε να συνδεθεί

με τους Κομνηνούς ώστε να ισχυροποιήσει τη θέση του και γι' αυτό φρό­ ντισε να αποκαταστήσει την οικογένεια των Κομνηνών ανακαλώντας από την εξορία τη μητέρα τους Άwα Δαλασσηνή. Εmπλέον φρόντισε να συνδεθεί μαζί τους με το γάμο του με μια συγγενή τους εξ αγχιστείας, τη Μαρία της Αλανί ας26. Ο Ρωμανός βέβαια αν είχε προλάβει να τεκνοποι­

ήσει θα προσπαθούσε να προωθήσει το δικό του παιδί στο θρόνο, πράγ­ μα που θα απέκοπτε τη συνέχεια της διακυβέρνησης του κράτους από την οικογένεια των Δουκών. Αυτό όμως ήταν ένα ενδεχόμενο που δυσα­

ρεστούσε πολλούς. Γι' αυτό και ανατράπηκε ώστε να πάρει τη θέση του ο Μιχαήλ. Ποιοί λοιπόν ήταν οι παράγοντες που οδήγησαν τον Μιχαήλ

στο θρόνο; Όπως έχει ήδη αναφερθεί, πολλοί φοβούνταν τον παρεγκωνι­ σμό της οικογένειας των Δουκών από την εξουσία και πρώτα απ' όλους ο καίσαρας Ιωάννης Δούκαξ7, αδελφός του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου,

ο οποίος δεν ήθελε να χάσει τον κυρίαρχο ρόλο που διαδραμάτιζε στο παλάτι. Έπειτα ο γιος του Ανδρόνικος που μποϋκόταρε την εκστρατεία του Ρωμανού στη Μικρά Ασία προδίδοντας όμως συνάμα και τα γενι­ κότερα συμφέροντα της αυτοκρατορίας28. Τελευταίος παράγοντας στη

σειρά, αΜά όχι και σε σημασία, ήταν ο Μιχαήλ Ψελλός που ήταν φίλος της οικογένειας των Δουκών, αλλά και επιπλέον είχε κάθε λό'Υο να θέλει

να βοηθήσει στην ανάρρηση του μαθητή του, Μιχαήλ, στο θρόν0 29 . Ας ασχοληθούμε με τον καθένα ξεχωριστά.

25. Για τα μετά την τύφλωση και για την κηδεία του Ρωμανού από την πρώην βασί­ λισσα Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα βλ. Ατταλειάτης, 179.4-179.22.

26.

Βρυέννιος,

143.6-13.

27. Oikonomides, Eudocie, 128. Για τα προσωπογραφικά του καίσαρα Ιωάννη Δούκα βλ. Polemis, Doukai, 34-41 - Κόλιας, Δούκας - Leib, Doukas. 28.

Βλ. πιο κάτω τα σχετικά με τον Ανδρόνικο Δούκα.

29. Cheynet,

Ρουνοίτ, 75-76.

47

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

β) Ο καίσαρας Ιωάννης Δούκας και ο Μιχαήλ Ψελλός Ο καίσαρας IωάVVΗςΔOύKας καταρχάς, μετά την άνοδο του Ρωμανού στο θρόνο παρέμεινε στο παλάτι για μικρό χρονικό διάστημα, όσο ο αυ­ τοκράτορας άκουγε τις συμβουλές του. Ακολούθως, αποσύρθηκε στα κτήματά του στη Βιθυνία, εξαιτίας του παραγκωνισμού της οικογένειας των Δουκών που είχε εmβάλει ο Διογένης. Αν δεν λειτουργούσε με εξυ­

πνάδα αποδεχόμενος την περιθωριοποίησή του και απομακρυνόμενος από το παλάτι, ενδεχομένως ο αυτοκράτορας να τον είχε εξουδετερώ­ σει. Ωστόσο, μετά την ήττα του βυζαντινού στρατού στο Μαντζικέρτ 3Ο και την τραγική αιχμαλωσία του αυτοκράτορα από το σουλτάνο Αλπ­

Αρσλάν, ο Ιωάννης έσπευσε στην Κωνσταντινούπολη θεωρώντας ότι ο Ρωμανός ήταν π'λi.oν ξεγραμμένος. Εκεί σε συνεργασία με τον Ψελλό βοήθησε την αυτοκράτειρα Ευδοκία και τον ανιψιό του Μιχαήλ να αναδυθούν και πάλι στο προσκήνιο. Όμως, ο σουλτάνος ούτε σκότωσε ούτε ακρωτηρίασε το Ρωμανό, όπως περίμεναν ο Δούκας και ο Ψελλός.

Εmπλέον, η Ευδοκία έβλεπε την ευκαιρία να εmστρέψει η ίδια στο θρόνο, πράγμα που την καθιστούσε επικίνδυνη 3!. Τελικά, ο καίσαρας

Ιωάννης Δούκας και οι συνεργάτες του την έβγαλαν από τη μέση με σχετική ευκολία όπως μας παραδίδει ο Ατταλειάτης, εκτοπίζοντάς την σε κάποιο μοναστήρι32 •

30. Lemerle, Cinq, 296. 31.

Αρχικά η Ευδοκία με σειρά ενεργειών της υπονόμευσε με τρόπο καταλυτικό τις

προσπάθειες του Διογένη να επανέλθει στο θρόνο και κυρίως με το να ανακαλέσει τον καίσαρα Ιωάννη Δούκα στα ανάκτορα. Κατόπιν όμως είδε ότι οι προθέσεις των

συμμάχων που πίστευε ότι θα έβρισκε στα πρόσωπα του καίσαρα Ιωάννη και των Υιών του ήταν διαφορετικές από τις δικές της. Βλ. Ατταλειάτης,168.3-23

Doukai, 36-37. 32. Ατταλειάτης, 168.23-169.9

- Polemis,

Διο και τον μεν πρώτον υίον αύτης, ον έκ τής

τού Δούκα συνάφειας άπέτεκεν, αυτοκράτορα και δεσπότην φημίζουσιν, έν τφ τού χρυσοτρικλίνου βασιλείω θρόνω καθιδρύσαντες αύτόν, και την άρχην

έΥχειρίζουσι

μόναρχον,

την

tt

δέσποιναν και μητέρα τούτου καθαιρούσι

μετα σφοδρας τής έπ:ιφοράς, εϊτα και πλοίω π:αραδόντες ύπερόριον τίθενται κατα τον έώον πορθμόν, ον Στενον οί πολίται κατονομάζουσινέκ της θέσεως,

48

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071-1078)

Την περίοδο εκείνη που ο Μιχαήλ είχε μεν αναγορευθεί αυτοκράτο­

ρας, αλλά ο Διογένης εξακολουθούσε να διεκδικεί το στέμμα του, ο καί­ σαρας Ιωάννης σε αγαστή συνεργασία με τον Μιχαήλ, έκανε τις κατάλ­ ληλες ενέργειες προκειμένου να εδραιώσει τον ανιψιό του στο θρόνο. Ο

ΜιχαήλΑτταλειάτης μας πληροφορεί: ό δε Καίσαρ και ό τα σκήπτρα νέον έγχειρισθείς τούτου άνεψιός, μετα το πάΥτα τα κατα την βα­

σιλεύουσαν διαθείναι κατα το βεβουλευμέΥον αύτοίς, και τους μεν τής συγκλήτου βουλής οίκειώσασθαι και τιμάν αύτους προ­

κατάρξασθαι, προς δε τους της άΥοράς τα συνήθη δημηΥορήσαι και ώς την πατρώαν βασιλείαν ψήφω θεού είς έαυτον άνεκτήσατο,

και ύποσχέσεσι φιλανθρώποις εύέλπιδας τούτους ποιήσασθαι 33 . Ακολούθως, μετά από μια σειρά επιτυχημένων χεφισμών, αλλά και F , " , επιτυχιων στον τομεα των στρατιωτικωναναμετρησεων,καταφεραννα

υποτάξουν και τελικά να εξοντώσουντο Ρωμανό. Ποιά όμως ήταν ακριβώς η ανάμειξη του Μιχαήλ Ψελλού στα γεγο­

νότα αυτά; Τον πρωταγωνιστικόρόλο του Ψελλού αποκαλύπτεικυρίως

ο ΙωάννηςΖωναράς. Μας πληροφορείότι ό Υούν Καίσαρ ΙωάΥΥηςκαι οί έκείΥου υίοι άεί, ώς ειρηται, έΥκοτούΥτεςτφ ΔΙΟΥένει άρπάζουσι

τον καιρον και προσλαβόμεΥΟΙ τών της συγκλήτου ένίους, όσοι

ώμοφρόνουναυτοίς, ών έξήρχεν ό ύπέρτιμοςό ΨελλΟς34. Σύμφωνα με αυτή την πληροφορίαο Ψελλός συνεργάστηκεμε την οικογένειατου Ιωάννη Δούκα στο να εξουδετερώσουντον Διογένη και να ανεβάσουν στο θρόνο τον Μιχαήλ. Πρώτος και καλύτεροςλοιπόν είχε συνταχθείμε το μέρος του καίσαρα. Εξάλλου, ένα από τα ταλέντα του Ψελλού ήταν

να αλλάζει έγκαιρα στρατόπεδο και να συντάσσεται με αυτούς που τε­ λικά επικρατούσαν,ώστε να απομυζεί οφέλη και να ικανοποιείτα συμ, , φεροντα του.

έΥκαταστήσαντες ταύτην τφ παρ'αύτης συστάντι φροντιστηρίω καί λεγομένω Πιπερούδη, μελαμφορούσαν έπαποδείξαντες καί κεκαρμένην τάς τρίχας, καί τφ τάΥματι τών μοναζουσών καταζεύξαντες.

33. Ατταλειάτης, 169.14-20 - Leib, Doukas, 168. 34. Ζωναράς, 704.2-6. 49

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

Η συνεργασία του Ψελλού με τον Ιωάννη Δούκα τελικά πέτυχε, αφού με τη βοήθεια της φρουράς των Βαράγγων, κατάφεραν να στείλουν την Ευδοκία σε μοναστήρι 35 και να φορέσουν το στέμμα στο διάδοχο του

θρόνου Μιχαήλ, στα τέλη του Οκτώμβρη του

107136.

Η αρχική συμβι­

βασηκή θέση του καίσαρα για συμβασιλεία Ευδοκίας και Μιχαήλ φαί­ νεται ότι ήταν μόνο για το θεαθήναι. Ο Βρυέννιος αναφέρει πως οί τών

κοινών κατατρυφάν πραγμάτων βουλόμεΥΟΙ και κέρδους ένεκα τού σφετέρου τα περι την άρχην πραγματεύεσθαι την μεν μοναρ­ χίαν ήρέθιζον, τον δ' οπλίζειν εσπευδον κατα της μητρα ς37. Το επόμενο μέρος του σχεδίου τους ήταν να στείλουν παντού επι­ στολές ώστε να γνωστοποιήσουν στους κατοίκους της Μικράς Ασίας

όη ο -απελευθερωμένος από τον Άλπ-Αρσλάν- Ρωμανός δεν ήταν πλέ­

ον αυτοκράτορας και να μην του αποδίδουν βασιλικές τιμές. Τούτου δε τού βουλεύματος είσηγητης ό Ψελλος γέγονεν, ώς και αύτας έν ττι περι τούτου φησι συγγραψη38. Βλέπουμε λοιπόν ότι σε όλες τις δόλιες πτυχές αυτής της ιστορίας ο Ψελλός έπαιξε ένα ρόλο παρασκηνιακό μεν καθοδηγητικό δε. Γνωρίζοντας το βίο και την πολιτεία του συγκεκρι­

μένου ανθρώπου καταλαβαίνει κανείς ότι πρέπει να ήταν ο εμπνευστής πολλών μεθοδεύσεων που οδήγησαν τον Ρωμανό στην απομόνωση από τα ερείσματά του και τον Μιχαήλ στο θρόνο.

35. Στη 36.

Μονή Πιπερούδη. Βλ. πιο πάνω.

Βρυέννιος,

123.15-125.15

ειδικά

125.6-15

Ξυνεβούλευε

ΥοΟν άπιέναι

τών

άνακτόρων αύτήν, μη και πάθη τί τών άνηκέστων προς τών φυλάκων, ή δε επείθετο τε και κατήει ώς επί θάλασσαν και εΙς τον δρόμωνα τον βασιλικον

είσελθούσα άπήει Ενθα οΙκεlν κατακέκριτο, εΙς δπερ αϋτη δηλαδrι τού Στενού προς τη θαλάσση τέμενος τη Θεοτόκω lδρύσατο. Οϋπω συχνος παρερρύη καιρος και δεύτερον κατ'αύτης δόγμα γίνεται είς την μοναδικην αύτην μετατεθηναι

ζωην και αύτίκα δη και τούτο τετέλεστο, άλλα τα μεν κατά την βασιλίδα εΙς τούτο συντέτακται.

37. Βρυέννιος, 121.5-9. 38. Ζωναράς, 704.11-13. 50

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ (1071

• 1078)

γ) Ο Ανδρόνικος Δούκας: Προδότης; Σημαντικός ήταν και ο ρόλος που διαδραμάτισε ο γιος του καισαρα Ιωάννη Δούκα, Ανδρόνικος39. Αν θεωρήσουμε ότι το γεγονός που οδή­ γησε στην πτώση του Ρωμανού ήταν η οικτρή ήττα που υπέστει ο βυ­ ζαντινός στρατός στο Μαντζικέρτ και η συνακόλουθη αιχμαλωσία του αυτοκράτορα, τότε ο Ανδρόνικος ίσως ήταν το πρόσωπο που προκάλεσε

αυτή την πτώση και δημιούργησε τις προϋποθέσεις για να κινητοποιη­ θούν οι δυνάμεις εκείνες που ανέβασαν τελικά τον Μιχαήλ στο θρόνο. Ο Ανδρόνικος συνόδευσε τον αυτοκράτορα Ρωμανό στην εκστρατεία στην Μικρά Ασία όπου ήταν επικεφαλής της φρουράς των Βαράγγων

και του στρατού των αρχόντωΥ4Ο.

Ο Διογένης είχε συγκρουστεί με τους Τούρκους και τους καταδί­ ωκε για πολλές ώρες. Σε κάποιο στάδιο αποφάσισε να υποχωρήσει

επειδή είχε σκοτεινιάσει δια ταύτα και την βασιλικην σημαίαν επιστρέψας νόστου επιμνησθηναι διήγγελεν. Οί δε πόρρω τάς φά­ λαγγας εχοντες στρατιώται, την επιστροφην της βασιλικης σημαί­ ας ίδόντες, ώήθησαν ηττη τον βασιλέα περιπεσεΙΥ4I. Σε αυτό το ση­ μείο αναδεικνύεται ο καίριος ρόλος του Ανδρονίκου Δούκα. Όπως μας

πληροφορεί ο Μιχαήλ Ατταλειάτης ώς δΌί πολλοι πληροφορούσιν,

δτι των εφεδρευόντων αυτώ τις [Ανδρόνικος], εξάδελφος

d)v τφ

τού βασιλέως προγονώ Μιχαήλ, προβεβουλευμένην εχων την κατα

τούτου έπιβουλήν,

αυτος τον τοιούτον λόγον τοις στρατιώταις

διέσπειρε, και ταχύ τους οΙκείους άναλαβων (έμπεπίστευτο γαρ παρα της τού βασιλέως καλοκαγαθίας ου μικρον τί μέρος λαού) φυγας εΙς την παρεμβολην έπανέδραμε4 2• Ακολούθησε πανικός και η

σύλληψη του βασιλιά. Ο ρόλος του Ανδρόνικου Δούκα σε μια κρίσιμη στιγμή από ένα νευραλγικό πόστο ήταν καταλυτική. Σύμφωνα δε με τον Ατταλειάτη ήταν προμελετημένη (προβεβουλευμένη) αυτή η κακόβουλη ενέργεια.

39. Polemis, Doukai, 55-59. 40. Βρυέννιος, 115.9-12. 41. Ατταλειάτης, 161.14-18. 42. Ατταλειάτης. 161.18-162.1. 51

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

Η στάση του Ανδρόνικου έχει αποδωθεί στην αντιπάθειά του προς το πρόσωπο του αυτοκράτορα43 • Ωστόσο, αυτή η διαπίστωση είναι πολύ επιφανειακή. Ο Ανδρόνικος όπως και όλη η οικογένεια των Δουκών, ήθελε με κάθε τρόπο και πάση θυσία να ανατρέψει το Ρωμανό. Ο πό­ θος για εξουσία είναι το σοβαρότερο κίνητρο στα βυζαντινά χρόνια για κάθε ενέργεια. Μετά και την περιθωριοποίηση του ισχυρότερου Δούκα της εποχής, του καίσαρα Ιωάννη, φαίνεται ότι η οικογένεια ήταν απο­ φασισμένη να ανατρέψει τον αυτοκράτορα, δράττοντας την κατάλληλη ευκαιρία. Ο Ανδρόνικος Δούκας βρήκε την ευκαιρία που του έδωσαν οι κακοί στρατιωτικοί χειρισμοί του Ρωμανού για να μποϋκοτάρει τα στρα­

τηγικά σχέδια του αυτοκράτορα. Η πρόθεση βέβαια ασφαλώς υπήρχε, όπως το μαρτυρεί και ο Ατταλειάτης. Η αποτυχία και η οικτρή ήττα, καθώς και η αιχμαλωσία του Ρωμανού έδωσε και την ευκαιρία στον πατέρα του καθώς και στους γνωστούς «αρουραίους» του παλατιού να αναλάβουν δράση και να εξυπηρετή­

σουν τα συμφέροντά τους, ανεβάζοντας στο θρόνο τον άβουλο όπως πίστευαν Μιχαήλ. Ο Μιχαήλ όμως όπως θα δούμε αλλού θα τους δια­ ψεύσει, αφού θα αρνηθεί να γίνει υποχείριό τους.

δ) Βαράγγοι: Η στρατιωτική στήριξη Σύμφωνα με το Νικηφόρο Βρυέννιο δείσας δ καίσαρ [Ιωάννης Δούκας] περΙ έαυτού καΙ τοΙν άδελφοπαίδοιν μη τί και <τί> πάθοι­ εν δεινόν του Διογένους αϋθις κατασχόντος την βασιλείαν, τους περι την αύλην φύλακας εύθυς οίκειοϋται, τούτο δε το γεγονος

ωρμητο έκ της βαρβάρου χώρας της πλησίον ώκεανοϋ, πιστον δε βασιλεύσι Ρωμαίων άρχηθεν, ασπιδηφόρον ξύμπαν καΙ πέλεκυν τινα έπ"ι ωμων φέρογ4. Αυτοί ήταν οι Βαράγγοι που όπως φάνηκε δι­

αδραμάτισαν ουσιαστικό ρόλο στην ανάρρηση του Μιχαήλ στο θρό­ νο. Η κίνηση του καίσαρα να τους προσεταιριστεί όταν αντιλήφθηκε ότι ο Ρωμανός δεν είχε βγει από το παιχνίδι της εξουσίας οριστικά,

43. Polemis, Doukai, 56 He wαs thus in chαrge of α νίιαΙ post, but his burning hostilίΙΥ towαrds

the emperor caused him

Ιο αdopt α

hour. 44.

Βρυέννιος,

123.10-15. 52

subversive role during the critical

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

ήταν καίρια. Μετά από οδηγίες του καίσαρα οι μισοί ακολούθησαν τον ίδιο με σκοπό να εκφοβήσουν τη μητέρα του Μιχαήλ Δούκα, Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα και να την αναγκάσουν να αποσυρθεί σε μοναστήρι, πράγμα που έγινε 45 •

Από την άλλη, οι υπόλοιποι ακολούθησαν τους δύο γιούς του καισα­

ρα, Ανδρόνικο και Κωνσταντίνο περιστάντες τον βασιλέα και χορον περι αότον ελίξαΥτες, άθρόον επι τα ύψηλότερα τών άνακτόρων άνάΥουσιν, ήΥουμένων τών παίδων τού καίσαρος και αύτοκράτορα τον Μιχαηλ άναΥορευόντωΥ46. Έτσι, οι Βαράγγοι εξανάγκασαν με την τρομοκρατία την Ευδοκία να αποσυρθεί σε μοναστήρι και με την στρα­

τιωτική τους επιβολή κατάφεραν να ανακηρυχθεί ο Μιχαήλ αυτοκράτο­ ρας χωρίς εσωτερικές αμφισβητήσεις.

45. Βρυέννιος, 123.23-125.15 ειδικά 123.23-125.5 Οί δέ περι τον καίσαρα κτυπήσα­ Υτες τας άσπίδας άθρόοι και βαρβαρικον άλαλάξαντες τάς τέ ρομφαίας προς άλλήλους συντρίψαντες τέ και συΥκροτήσαντες περι την βασιλtδoς έχώρουν σκηνήν. Ή δέ τού θορύβου και της κραυΥής αίσθομένη ούδέ καθεκτή έτι ήν, άλλα τής κεφαλής περιελομένη το κάλυμμα έπι τί οικημα ι:iδυτoν έμφερές σπη­ λαίω έξώρμα, και ή μέν έδεδύκει τφ φωλεφ, οί δε περιειστήκεισαν το στόμιον άλαλάζοντες και φόβον μέγιστον αυτη έπισείοντες, και μικρού αν έτεθνήκει, εί μη ό καίσαρ εΙσδυς το πολύ του φόβου αυτη διελύσατο.

46.

Βρυέννιος,

123.20-23. 53

ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΙΧΑΗΛ ΔΟΥΚΑ Προσπαθώντας να σκιαγραφήσει κανείς τον Μιχαήλ Ζ' Δούκα, α'λ/ά και οποιονδήποτε άλλο κάτοικο της αυτοκρατορίας τον

11 ο

αιώνα, δεν

πρέπει να χρησιμοποιήσει το ρήμα «ήταν» αλλά το ρήμα «ανήκε». Το προσωπικό στοιχείο έχει υποσκελιστεί από τη φατρία, από αυτή την

ενότητα συμφερόντων και επιδιώξεων που περιλάμβανε οικογένειες οι οποίες είχαν συνάψει συμμαχία ι , Η οικογένεια των Δουκών ήταν μια από τις πιο αριστοκρατικές οικογένειες της Κωνσταντινούπολης. Με τους Δούκες ήταν συνδεδεμένη η αστική, λόγια αριστοκρατία στην

οποία ανήκε ο Μιχαήλ Ψελλός, ο IωάWΗς Ιταλός αλλά και ο IωάVVΗς Ξιφιλίνος ο οποίος είχε ανέβει στον πατριαρχικό θρόνο επί της βασιλεί­ ας Κωνσταντίνου Δούκα στα

1064 και παρέμεινε σ'

αυτόν ως το

10752.

Ο Μιχαήλ ανήκε σε μια κάστα ανθρώπων που θα μπορούσαμε να τους χαρακτηρίσουμε διανοούμενους. Ο Θεοφύλακτος Αχρίδος σε λόγο

του προς τον πορφυρογέννητο γιό του Μιχαήλ, Κωνσταντίνο αναφέ­

ρει: τω τε θειοτάτω σου πατρι [Μιχαήλ Ζ'] ποιον αρετής εΙδος την ψυχην ουκ εμόρφωσεν Τι τινι παρηκεν αλλω τα πρώτα φέρεσθαι

τη τε φιλομάθεια και ταις περι τών θείων φροντίσιν, ω γε και ή βασιλεία oiιδεν ην ετερον

11 βίβλοι

και λογίων ανδρών δμιλίαι και

Ι.

Ahrweil1er, Rechel'ches - Verpeaux, Les

οικειοι.

2.

Είναι χαρακτηριστικό ότι και μέλη της ίδιας της οικογένειας των Δουκών ασχολού­

νταν με τα γράμματα. Εκτός από τον Μιχαήλ Ι' φαίνεται ότι λόγιος ήταν και ο θείος

του Ιωάννης Δούκας. Για τις ενδείξεις βλ Κόλιας, Δούκας,

55

300-30 Ι.

ΑΝΘΟΎΛ.ΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

το είπειν τί και ακούσαι παλαιού σπούδασμα 3 • Το χωρίο αυτό μας αποκαλύπτει πόσο έθελγαν τα γράμματα και η ενασχόληση με αυτά τον αυτοκράτορα. Βέβαια η μνεία είναι τόσο εγκωμιαστική, που τελικά κα­

ταλήγει δυσφημιστική, όταν ο Θεοφύλακτος λέει ότι η βασιλεία του δεν ήταν τίποτε άλλο από ενασχόληση με βιβλία και συζητήσεις με άλλους λογίους. Δεν πιστεύω όμως ότι ο συγγραφέας το κάνει για να υποτιμήσει

τον Μιχαήλ ΖΌ Αντίθετα, στην ιεραρχία των ιδεών του Θεοφύλακτου

εκείνο που είναι το σημαντικότερο είναι η μόρφωση και όχι οι επιδόσεις στα στρατιωτικά. Πρέπει λοιπόν να έχουμε υπόψη ότι έχει πολύ μεγάλη

σημασία όχι μόνο το τί λέγεται αλλά και ποιός το λέει. Άρα δεν μπορεί

να θεωρηθεί η πιο πάνω αναφορά ως κακεντρέχεια, που ασφαλέστατα θα ήταν αν προερχόταν από τη γραφίδα του Σκυλίτζη για παράδειγμα 4 • Άσχετα με το αν ήταν καλός ή όχι στη σύνθεση ποιημάτων -πράγμα που έγινε αφορμή να τον κατηγορήσουν για γραφικότητα S - ο Μιχαήλ εκτιμούσε την παιδεία και δη την ουμανιστική. Σπανιο φαινόμενο για το

Βυζάντιο, αλλά δεν φαίνεται να αντιμετώπισε ωφελιμιστικά τη μόρφω­ σή του. Δεν ήταν φιλόδοξος και στο θρόνο τον ανέβασαν οι συγκυρίες και όχι δικές του μεθοδεύσεις. Ο Μιχαήλ δεν ανήκε στους αμφισβητίες

της Ορθοδοξίας είτε γιατί δεν μπορούσε να εμβαθύνει στον νεοπλατω­

νισμό, είτε γιατί δεν ήθελε να εκδηλώσει ανοικτά αυτές τις πεποιθήσεις του. Πάντως η ζωή του μετά την πτώση του από το βασιλικό αξίωμα ως μοναχός και συνάμα μητροπολίτης Εφέσου υποδεικνύουν ότι ο Μιχαήλ

ήταν πάνω απ' όλα προσηλωμένος στην Ορθοδοξία. Ωστόσο, αυτός ο αμιγώς και ακραιφνώς Ορθόδοξος είχε ως προστατευόμενό του τον Ιωάννη Ιταλό που είχε διαδεχθεί τον Ψελλό, ως ύπατος των φιλοσόφων.

Αυτό το γεγονός φαίνεται ότι απέτρεψε τον πατριάρχη Κοσμά, διάδοχο του Ξιφιλίνου, να τον καταδικάσει για αίρεση. Το καθεστώς του Αλεξίου

Κομνηνού όμως θα τον θέσει στο στόχαστρό του και θα τον εξουθενώ-

3.

Θεοφύλακτος,'Εργα,

185.16-20.

4. Όπως έχει αναφερθεί πιο πάνω, ο ιστορικός αυτός εκτιμούσε ιδιαίτερα τις στρατιω­ τικές ικανότητες και τις εmτυχίες στον πόλεμο ενάντια στους εχθρούς. Γι' αυτό είναι θαυμαστής της Μακεδονικής δυναστείας.

5. Συνεχ. Σκυλ., 171.1-10. ειδικα στ.8 " .καίτοι μηδ' έν χρφ της τέχνης ΥευσάμεΥος ... 56

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

σει με δίκες και καταδίκες. Μαζί του βέβαια θα εξουθενώσει και όλους τους βαθιά ουμανιστές λογίους. Σύμφωνα με τον Ατταλειάτη, ό Μιχαηλ την τών Ρωμαίων άρχην περιεζωσμένος έπιεικης τις έδόκει, και γέρων εν νέοις δια το παρει­

μένον και άπαλον έλογίζετο 6 • Όπως έχουμε εξηγήσει, ο Μιχαήλ δεν φαίνεται να επιδίωξε να κερδίσει τον αυτοκρατορικό θρόνο. Ωστόσο, από τη στιγμή που ανέλαβε την εξουσία δεν κλείστηκε στους κειτό­ νες του ασχολούμενος με ίαμβους και ανάπαιστους αφήνοντας είτε το θείο του, είτε τον Ψελλό, είτε τον Νικηφορίτζη να κυβερνά, όπως έχει

κατηγορηθεί 7 • Αυτό βέβαια μπορεί να φανεί μόνο σε λεπτά σημεία και πίσω από νεφελώδεις καταστάσεις και πληροφορίες των πηγών. Στα σημεία που η ερμηνεία φαίνεται βάσιμη θα χρησιμοποιηθεί για να συμ­

βάλει στον τελικό προβληματισμό. Μήπως ο Μιχαήλ Ζ' είναι ένας πα­

ρεξηγημένος αυτοκράτορας; Μήπως τελικά δεν ήταν ένας νωθρός και ανίκανος ηγεμόνας αφοσιωμένος στη μελέτη;

Η εντύπωση που δημιουργούσε η εξωτερική εμφάνιση και το στυλ, θα λέγαμε, του αυτοκράτορα οδηγούσε τους συγχρόνους του στο συμπέ­ ρασμα ότι ο Μιχαήλ ήταν ένα άβουλο πλάσμα, ένας βιβλιοσκώλ ηκας8,

6. Ατταλειάτης, 180.4-6. 7. Αυτό φαίνεται και από τις ρηξικέλευθες και μεταρρυθμιστικές αποφάσεις που λήφθη­ καν επί της βασιλείας του. Βλ. όσες απ'αυτές σώζονται

Regesten, 58-72. Για τις κατη­

γορίες βλ. Συνεχ. Σκυλ., 171.1-10 Έπεί δε καΙ οί βάρβαροι τα της έώας έληίζοντο καΙ το πληθος τΟ μεν ανηρείτο, το δε φεύγον τη Κωνσταντίνου προσέφευγεν, έδείτο μεν ό καιρος οίκονομικής και πρεσβυτικής μεγαλοψύχου φρενός, ό δε

τοσούτον ην φειδωλος καΙ μικρολόγος, ωστε μηδ' όβολον προέσθαι θέλειν μηδε παρέχειν τινΙ το οίονούν Τι πράνοιαν γούν τροφών και δια μετακομιδής γεννη­

μάτων δια σιτηρών πλοίων ποιήσασθαι, άλλα τη μάταια καΙ άνονήτω περΊ λό­ γους σπουδη καΙ τφ ίαμβίζειν καΙ αναπαίστουςσυντιθέναι προσέχωνδιηνεκώς, καίτοι μηδ' έν χρφ τής τέχνης Υευσάμενος, άλλ' ύπο τού τών φιλοσόφων ύπάτου έξαπατώμενος και άποβουκολούμενοςτον κόσμον ολον διέφθειρεν, ώς εΙπεΙν.

8.

Ζωναράς,

708.9-18

ό γαρ βασιλευς παιδαριώδεσιν έσχόλαζε πράξεσι, τού

ύπάτου τών φιλοσόφων καΙ ύπερτίμου Μιχαηλ τού Ψελλού λόΥοις τφ δοκεΙν αυτον έμβιβάζοντοςκαι διδάσκοντοςνυν δ' ίΎα κατα ριίτορας διαλέΥΟΙΤΟ, νύν δ' ίστορίαιςαυτόν προσεθίζοντος,αλλοτε δε φιλοσόφωνθεωρημάτωνάκροάσθαι παρασκευάζοντος,ό δε πρός ουδεν θεωρημάτωνάκροάσθαιπαρασκευάζοντος, δ δε προς ουδεν έπεφύκει. Τουτοις ουν δ Ρωμαίων αύτοκράτωρ προστετηκώς

57

ΑΝΘΟΎΙΙΙΙΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

ένα πειθήνιο όργανο του λογοθέτη του δρόμου Νικηφορίτζη 9. Για λό­ γους που θα ξεδιπλωθούν σταδιακά, πιστεύω ότι αυτή είναι μια λαν­ θασμένη εντύπωση. Οι βυζαντινοί ιστορικοί εκτός από τους προσωπι­ κούς λόγους που είχαν για να αμαυρώσουν τη βασιλεία του Μιχαήλ Ζ' , έπεσαν θύματα της γενικότερης βυζαντινής νοοτροπίας η οποία εκτι­ μούσε υπερβολικά τα εξωτερικά χαρίσματα. Ο Ατταλειάτης αναφέρει

πως ήταν κάτι σαν παιδαριογέροντας, ένας νεαρός δηλαδή μαλθακός και προσηλωμένος στα βιβλία του ΙΟ • Ο Βρυέννιος προσθέτει ότι ήταν και βραδύγλωσσος". Ο Ζωναράς αναφέρει ότι ήταν χαύνος άγαν το

ήθοςl2. Όλες αυτές οι αναφορές δείχνουν υποτίμηση και δημιουργούν

την εντύπωση ότι ο Μιχαήλ ήταν ένας χαζός αυτοκράτορας. Όμως αυ­ τές οι κρίσεις είναι επιφανειακές. Πιθανότατα οι Βυζαντινοί συνέδεαν τον δυναμισμό με την εξυπνάδα, πράγμα όμως που δεν είναι δυνατό να αποδεχθεί η σύγχρονη έρευνα'3.

Η λογιότητα του Μιχαήλ και η ενασχόλησή του με τα γράμματα έγινε αιτία να παρεξηγηθεί όπως θα δούμε και πιο κάτω, ώστε να κατη­ γορηθεί για αδιαφορία για τα φλέγοντα ζητήματα της αυτοκρατορί ας Ι4.

Μια άλλη ερμηνεία βέβαια είναι αυτή του R. Browning, σύμφωνα με την οποία ο Μιχαήλ απορρίφθηκε από τους εκπροσώπους μιας άλλης αντίληψης, από τη στρατιωτική αριστοκρατία που δεν εκτιμούσε την παιδεία και τη μόρφωση. Αντίθετα σύμφωνα με τον ίδιο μελετητή ένας

λόγιος ιστορικός όπως ο Ψελλός τον εκθειάζει επειδή εκτιμά την εκλέ-

ύφ' ετερον, και τούτον ενα, την τών κοινών κυβέρνησιν έποιήσατο, και νόμος ην το τφ λογοθέτη δοκούν. Με την καλή έwοια βλ. Θεοφύλακτος,ΈΡΎα,

185.16-20

-Barker, Social, 145-146. 9.

Συνεχ. Σκυλ.

10. Βλ. 11.

156.1-19.

την πιο πάνω μνεία του Ατταλειάτη (αρ.6).

BρυΈWιoς,

167.20-22.

12. Ζωναράς, 707.3. 13.

Είναι σαφές ότι ο Μιχαήλ παρεξέκλινε από το αυτοκρατορικό πρότυπο. Βλ.

Ma&dalino, Kaiserkritik, 327. Ο Κεκαυμένος πάντως τον και ήμερώτατον (βλ. Κεκαυμένος,

]4.

Συνεχ. Σκυλ.,

]71.1-lO. -

Ζωναράς,

73.19). 714.11-14. 58

τον χαρακτηρίζει απλά πρα6τα­

ΜΙΧΑΉλ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 -1078)

πτυνση και την καλλιέργειά του • Όπως όμως και να έχουν τα πράγμα­ τα, ο Μιχαήλ έπεσε θύμα της μεροληψίας πολλών που λειτουργούσαν l5

με τη λογική της απόρριψης μιας συμπεριφοράς που δεν καταλάβαιναν

ή που για τα δεδομένα της εποχής ερμηνευόταν λανθασμένα. Ο Μιχαήλ ήταν μάλλον ένας «τεΧVOKράτη9> αυτοκράτοραςΙ6, ένας ηγέτης ικανός να σκέφτεται και να οργανώνει μεθοδικά, παρά να γαλ­

βανίζεται από τα ιδεώδη του ηρωϊσμού και της ένδοξης νίκης στο πεδίο

της μάχης. Ένας τεχνοκράτης βέβαια δεν ακολουθεί τον τρόπο διακυ­ βέρνησης του Βασιλείου Β' Βουλγαροκτόνου ο οποίος αποφάσιζε για

όλα, αλλά αποκεντρώνει τις αρμοδιότητες και τις εξουσίες του σε αυ­ τούς που κρίνει ειδήμονες και ικανούς. Γι' αυτές τις επιλογές πρέπει να κριθεί περισσότερο ο Μιχαήλ. Οι επιλογές του λοιπόν στα στρατιωτικά ζητήματα ήταν αρκετά επιτυχημένες. Ο Αλέξιος Κομνηνός κατάφερε

να συλλάβει τον αποστάτη Ρουσέλιο, ενώ αξιοποίησε τους καλύτερους στρατηγούς που διέθετε κατά γενική ομολογία, άσχετα αν αυτοί από φιλοδοξία και φιλοπρωτισμό αποστατούσαν και στρέφονταν ενάντια στην αυτοκρατορία. Αυτοί ήταν ο Ρουσέλιος, ο Νέστορας, ο Νικηφόρος Βρυέννιος, ο Νικηφόρος Βοτανειάτης Κ.Ο.Κ. Η τακτική τούτη δεν μπο­

ρεί να αποδοθεί βέβαια σε έλλειψη ικανότητας να επιβληθεί σε αυτούς, αφού ακόμη και την εποχή του Αλεξίου Α' Κομνηνού, στρατιωτικού

αυτοκράτορα που διοίκησε με σιδηρά πειθαρχία, εκδηλώθηκαν είκοσι περίπου εξεγέρσειςl7.

Σε ότι αφορά τα νομικά ζητήματα της βασιλείας του Μιχαήλ Ζ' Δούκα, θα λέγαμε ότι ο τρόπος διακυβέρνησής του βασίστηκε στο ρω­

μαϊκό δίκαιο που υιοθετήθηκε κατόπιν και από τα «Βασιλικά», σε αντί­ θεση με το εθιμικό δίκαιο που ακολούθησαν οι διάδοχοί του 18 • Το πρό­ σωπο που δέσποσε στα νομικά την εποχή των Δουκών, ήταν ο ικανός και σημαντικός μέγας δρουγγάριος Κωνσταντίνος που αναβαθμίστηκε

μάλιστα την εποχή του Μιχαήλ l9 • Όμως, για το πρόσωπο αυτό και το

15. Browning, Αυτοκρατορία, 158-159. 16. Εννοώ με αυτό ότι ασκούσε τη διοίκηση

περισσότερο συλλογικά παρά συγκεντρω­

τικά.

17. Βλ. Cheynet, Pouvoir, 90-103. 18. Dagron, Lawful, 50. 19. Oikonomides, Organization, 146 - Magdalino, Justice, 93-115 - Guilland, Prosopographie, 220-222. Σημαντική θεωρείται και η αναδιοργάνωση της νομοθεσίας από

59

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

ρόλο του στη στρατιωτική μεταρρύθμιση του Μιχαήλ θα μιλήσουμε πιο ,

κατω.

Σε ότι αφορά στον κρίσιμο τομέα των οικονομικών, η επιλογή του πρέπει να θεωρηθεί ιδιαίτερα επιτυχημένη. Ο Νικηφορίτζης προσπά­ θησε να θέσει σε εφαρμογή ένα μεγαλόπνοο μεταρρυθμιστικό σχέδιο

το οποίο όμως υπονομεύθηκε και τελικά οι συγκυρίες το ανέτρεψαν. Πρέπει βέβαια να τονιστεί ότι ο Νικηφορίτζης δεν ήταν ο υποβολέας

του Μιχαήλ, αλλά ο συνεργάτης στο πρόσωπο του οποίου βρήκε τον έμπιστο και ευφυή πολιτικό που θα τον βοηθούσε στην υλοποίηση της πολιτικής του. Ο Νικηφορίτζης σταδιακά, όταν είδε ότι ο αυτοκράτορας

του είχε απόλυτη εμπιστοσύνη ανέπτυξε αρκετές πρωτοβουλίες, όμως πάντοτε με τη σύμφωνη γνώμη και συναίνεση του Μιχαήλ2Ο . Το ότι ο αυ­

τοκράτορας δεν ήταν άθυρμα του λογοθέτη φαίνεται και από το γεγονός ότι αποφάσισε να μην ακολουθήσει τη συμβουλή του Νικηφορίτζη και άλλων όταν έγινε εξέγερση του λαού στην Κωνσταντινούπολη με αίτη­ μα την άνοδο στο θρόνο του Νικηφόρου Βοτανειάτη 21. Ο αυτοκράτορας

και ο λογοθέτης συνέπλεαν επειδή είχαν ως κοινό όραμα τον περιορισμό της φεουδαρχικής αριστοκρατίας που αποδυνάμωνε την κεντρική εξου­ σία, δηλαδή το κράτος22.

Ο Μιχαήλ Δούκας κάθε άλλο παρά φιλόδοξος υπήρξε στη ζωή του. Αυτό δείχνει και το γεγονός ότι μετά την έκπτωσή του από το αυτο­ κρατορικό αξίωμα χειροτονήθηκε μητροπολίτης Εφέσου, αν και τελικά τον Μιχαήλ Ζ' με το «Πόνημα νομικόν» το οποίο συνέγραψε ο έΎ1CΡΙΤOς νομικός και ιστορικός Μιχαήλ Ατταλειάτης κατά παραγγελία του αυτοκράτορα στα θέμα βλ. Τρωϊάνος, Πηγές,

20.

1072/3. Για το

127-128.

Είναι εντυπωσιακό πως και ο μεγαλύτερος επικριτής του Μιχαήλ Ζ' Δούκα, ιστο­

ρικός Μιχαήλ Ατταλειάτης, αναγνωρίζει πως ο Νικηφορίτζης δεν λειτουργούσε ανεξέ­ λεΎΚτα. Τα σχέδια των συμβούλων περνούσαν από την έγκριση του Μιχαήλ, έστω και αν κατά τον Ατταλειάτη, αυτά είναι κακά. Βλ. Χαρακτηριστικά Ατταλειάτης,

184.9-13

Άλλα της φήμης ταύτης καταλαβούσης και προσπεσούσης τφ βασιλει, εδοξε

μεν σκυθρωπον τί παθείν, ού μην δε τών πολιτικών άδικημάτων άπέσχετο, ταις τού Νικηφόρου κακαις υποθημοσύναις πειθόμενος, μηδέ αύτός, ώς έφάνη, την φύσιν εχων τοις συμβουλευομένοις αντίθετον.

2].

Βρυέννιος, 245.18 Κ.ε. ειδικά

245.27-28 Εφαίνετο μέν

και τφ καίσαρι και τφ

λΟΥοθέτn αρίστη πασών ή βουλ1ι αυτη, τφ δε κρατούντι ούκ ηρεσκεν.

22. Bratianu, Monopole, 660. 60

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ (1071 - 1078)

δεν άσκησε τα καθήκοντά του, ασχολούμενος με κάποια χειρονακτική εργασία στη Μονή Μανουήλ στην Κωνσταντινούπολη και χωρίς ποτέ να ξανασχοληθεί με την πολιτική. Έτσι, σε αντίθεση με τους περισσότε­ ρους βυζαντινούς αυτοκράτορες, ο Μιχαήλ πέθανε ήσυχα και ειρηνικά και κυρίως από φυσικά αίτια στα

109023. Δεν πρέπει να άφησε τα επίγεια

ηλικιωμένος. Αν και το έτος γΕWήσεώς του είναι άγνωστο, όταν ανέλα­ βε την εξουσία στα έτσι στα

1071

ήταν νέος, πράγμα που μαρτυρούν οι πηγέ ς 24,

1090 δεν πρέπει να ήταν πάνω

23.

Συνεχ. Σκυλ.,

24.

Ατταλειάτης,

182.7 - Xριστoφtλoπoύλoυ, 180.4-6 -

Κεκαυμένος,

από

45

ετών 2S •

Ιστορία, τ.Β"

257.

73.16-18 ... καΙ

συνεβούλευσεν

αυτιί)

είσελθειν έν τη π6λει διά το έκ νεότητος αύτοκρατορεύσαι τον πραότατον και ήμερώτατον κυρ Μιχαηλ.

25. Ο μέσος όρος ζωής στο Βυζάντιο ήταν τα 60 χρόνια. Βλ. Kazhdan- Constab1e, People, 52. Ο Polemis βασιζόμενος και σε μια μνεία του Ψελλού θεωρεί ότι ο Μιχαήλ πρέπει να γεννήθηκε πριν το 1050 (βλ. Polemis, Doukai, 42). 61

Ο Μιχαήλ Ζ' Δούκας με το δάσκαλό του Μιχαήλ Ψελλό. (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Η', 244)

Η ΕΔΑΦΙΚΗ ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗ: ΟΙ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΓΙΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ

ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΕΠΙΒΟΥΛΩΝ

α) Από τον «εθνικό» στο μισθοφορικό στρατό: εκ" , " συγχρονισμος η καταρρευση της αμυνπκης ικανοτητας , της αυτοκρατοριας;

Πριν ασχοληθούμε με τα γεγονότα καθ' αυτά θα πρέπει να δούμε

την πορεία του θεσμού του βυζαντινού στρατού την περίοδο αυτή. Ο 110ς αιώνας είναι ο αιώνας που κατέδειξε ότι τα δεδομένα είχαν αλ­

λάξει και μαζί έπρεπε να αλλάξουν και οι δομές του βυζαντινού στρατού 1. Ο στρατός έπρεπε να εκσυγχρονιστεί. Ο γεωργός στρατιώ­

της με τις μη εξειδικευμένες γνώσεις και εκπαίδευση, ο οποίος συΥ;ιά ήταν απρόθυμος να αφήσει τις αγροτικές του ασχολίες και να τρέχει στις εκστρατείες ήταν αναγκαίο να αντικατασταθεί από τον επαγγελμα­ τία στρατιώτη2. Έτσι σταδιακά ο «εθνικός» στρατός των θεμάτων έγινε

1. Για την History.

εκφυλιστική πορεία του στρατού τον

11 ο

αι. βλ.

Vryonis, Crisis - Ha1don,

2. Ο Βρυώνης και άλλοι βλέπουν ότι το βασικό στοιχείο που οδήγησε στην αντικατά­ σταση του εθνικού από το μισθοφορικό στρατό ήταν η πορεία εκφεουδαλισμού του

63

Α ΝΘΟΥΑΛ.ΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

μισθοφορικός. Η πορεία όμως αυτή είχε αρχίσει από πολύ νωρίς. Ήδη

την εποχή του Βασιλείου Β' δεσπόζουσα θέση στα μαρτυρούμενα μι~ σθοφορικά στρατεύματα κατείχαν οι Ρώσοι3 • Ο Ρ.

Lemerle

συνοψίζει

εύστοχα τη διαδικασία αλλαγής των δομών και της μορφής του ώστε να γίνει πιο αποτελεσματικός αναφέροντας: ραίΧ

et

demobίlization,

effacement des stratiGtika ktemata, et avec eux de Ι' armee nationale des anciens themes;puis, bientGt, nouveaux perίls sur tous les confines, recrutement de nombreux coιps de mercenaries etrangers, payes par lα contribution en αrgent des Grecs, qui ne servent pour ainsi dire plus; enfin changement de sens de strateia de [' un ά l' autre regime: autant de phenomenes manifestement lies. Mais ίl est bien clair qu'avec [' institution militaire, c'est une composante essentielle de Byzance qui s' est modifiee du tout au tour. Όπως εύστοχα υπογραμμίζει ο Σπ. Βρυώνης κατά τη βασιλεία

του Κωνσταντίνου Γ' Δούκα, η μείωση του αριθμού των ντόπιων

στρατιωτώνκαι η εξάρτηση από ξένουςμισθοφόρουςέγινε σχεδόν σλσκληρωτική5. Γνωρίζουμε ότι ο στρατός με τον οποίο ο Ρωμανός Διογένης επιχείρησε την μεγάλη του εκστρατεία στην Ανατολή, απο­ τελείτο από διάφορες εθνότητες6. Ο βυζαντινός στρατός παύει να έχει «εθνικό» χαρακτήρα και γίνεται πλέον ένα πολύχρωμο μωσαϊκό από

ετερόκλητες ψηφίδες, αφού αποτελείται από πολλές ομάδες μισθο­ φόρων όπως Νορμανδούς, Ρώσους, Γεωργιανούς, Άραβες, Αλανούς,

Άγγλους κ.ο.κ. 7 • Γνωρίζουμε βέβαια ότι και ο Μιχαήλ βασίστηκε πολύ στους μισθοφόρους8. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην προσπάθειάτου να

αντιμετωπίσει την αποστασία του Ρουσέλιου στρατολόγησε μισθοφό­ ρους από τους οποίους ένα σημαντικό τμήμα ήταν Τούρκοι9 • ιcράτoυς, η συρρίκνωση δηλαδή της ελεύθερης, μεσαίας ιδιοκτησίας. Βλ. Βρυώνης, Παρακμή, 70 Κ.ε.

3. Kazhdan- Epstein, Αλ/.αγές, 266. 4. Lemerle, Cinq, 271. 5. Βρυώνης, Παρακμή, 68. 6. Βρυώνης, Παρακμή, 82. 7. Βρυώνης, Παρακμή, 67. 8. Κazhdan- Epstein, Αλ/ι:ι.γές, 266. 9. Lemerle, Cinq, 304. 64

ΜΙΧΑΗι1 Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(J071-1078)

Δυστυχώς για την αυτοκρατορία, που τα οικονομικά της δεν πήγαι­ ναν και τόσο καλά, οι μισθοί των μισθοφόρων εξαντλούσαντα βασιλικά ταμείαlO • Το πραγματικό όμως πρόβλημα δεν ήταν αυτό, το πραγματικό

πρόβλημα ήταν η αμφίβολη νομιμοφροσύνη των μισθοφόρων στον αυ­ τοκράτορα. Πολλοί Φράγκοι ηγέτες των μισθοφόρων, όπως ο Ερβέβιος

Φραγκόπουλος και ο Ρουσέλιος ή Ουρσέλιος, λειτούργησαν εντελώς συμφεροντολογικάκαι κινήθηκαν ως εκκρεμές ανάμεσασε Βυζαντινούς

και Τούρκους ανάλογα με το ποιός τους δελέαζε περισσότερο με αξι­ ώματα, τιμές και κυρίως χρήματα!). Όπως παρατηρεί ο Σπ. Βρυώνης

Η ιστορία της στάσης του Ουρσέλισυ προσφέρει γλαφυρό παρά­ δειγμα της τεράστιας αναξιοπιστίαςενός στρατού που εξαρτιόταν τόσο πολύ από τους μισθοφόρους... Τόσο η κυβέρνηση όσο και ο

στασιαστής δεν δίσταζαν να κολακεύουν τους Τούρκους εμίρηδες, και έτσι να τους ενθαρρύνουν, αποκαλύπτοντας την αδυναμία της Κωνσταντινούπολης

και επισπεύδοντας την τουρκική διείσδυση

στην Ανατολή και τις επιδρομές στην πόλ η l2.

β) Μικρά Ασία. Οι Τούρκοι και ο Ρουσέλιος ή Ουρσέλιος13 Οι έντονες ενοχλήσεις στα εδάφη της Μικράς Ασίας από τους Σελτζούκους

Τούρκους

είχαν

ήδη

αρχίσει

από

την

εποχή

του

Κωνσταντίνου Μονομάχου, ο οποίος προσπάθησε να τους αντιμετωπί­ σει με διπλωματικό τρόπο, όντας θιασώτης της ειρηνικής διευθέ τησης Ι4. Εmπλέον, προκειμένου να αυξήσει τα έσοδα του κράτους, μετέτρεψε το

10. Mango, Αυτοκρατορία, 75. 11. Σαββίδης, 12.

Μελέτες,

Βρυώνης, Παρακμή,

63 -

Βρυώνης, Παρακμή,

69.

98.

13. Μερικές πηγές όπως ο Ζωναράς τον αποκαλούν Ρουσέλιο, άλλες όπως ο Βρυένν10ς τον αποκαλούν Ουρσέλιο.

14. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ.Β" 238. 65

ΑΝΘΟΎΑλΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

στρατό της Ιβηρίας σε φορολογούμενη κοινότητα. Ο Βρυώνης δίνει με­ γάλη σημασία στο γεγονός αυτό τονίζοντας πως διαμιάς, μ(α επαρχία ζωτικής σημασίας για την άμυνα της Μικράς Ασ(ας έχασε τη στρα­ τιωτική της δύναμη, την εποχή ακριβώς που οι Σελτζούκοι εμφα­ νίστηκαν στα ανατολικά σύνορα l5 • Η εξασθένηση της αυτοκρατορί­ ας, εξαιτίας της μεταβατικής περιόδου που περνούσε στον στρατιωτικό τομέα, δηλαδή το πέρασμα από τον «εθνικό» στο μισθοφορικό στρα­ τό, επέτρεπε στους Σελτζούκους επιδρομές όχι πια κοντά στα σύνορα

αΜά βαθιά μέσα στη Μικρά Ασία l6 . Κατά τον Βρυώνη, ο Κωνσταντίνος Μονομάχος -όπως και όλοι οι αυτοκράτορες- ενδιαφέρθηκε περισσότε­ ρο για την διατήρηση της κατοχής του θρόνου παρά για την στρατιωτική αναμέτρηση με τους Τούρκους. Έτσι στα 1047 προτίμησε να ανακα­ λέσει τον μάγιστρο Κωνσταντίνο που πολεμούσε τον Σανταντίντ, για να αντιμετωπίσει το σφετεριστή στρατηγό Λέοντα Τορνίκη17. Οι ασκοί του Αιόλου είχαν ανοίξει. Οι Τούρκοι αφέθηκαν ανενόχλητοι να λεηλα­ τούν την Ανατολή και να γίνονται μετά από κάθε επιδρομή όλο και πιο τολμηροί. Ειδικά βέβαια όταν οι Βυζαντινοί άρχισαν να τους χρησιμο­ ποιούν για να εmκρατήσουν ο ένας έναντι του άλλου, η παρουσία τους στην Μικρά Ασία εδραιώθηκε l8 • Αφού λοιπόν στον στρατιωτικό τομέα τα πράγματα ήρθαν σε σημείο μη αναστρέψιμο και διαρκώς επιδεινού­ μενο για την αυτοκρατορία, οι Τούρκοι άρχισαν να προσβλέπουν και στην κατάκτηση τειχισμένων πόλεων 19 • Σταδιακά οι έφοδοι των Σελτζουκιδών θα πάρουν χαρακτήρα μόνι­

μων εγκαταστάσεων και σημαντικά κέντρα του Βυζαντίου θα καταλη­ φθούν, όπως η Μελιτηνή στα

15.

Βρυώνης, Παρακμή,

67.

16.

Βρυώνης, Παρακμή,

77.

17.

Βρυώνης, Παρακμή,

78.

18.

Βρυώνης, Παρακμή,

1057, η Σεβάστεια

Γενικά για τον

79.

11 ο

αιώνα βλ.

στα

1059, το Άνιο

στα

Charanis, Empire.

Σημαντικό ίσως ρόλο στην εξοικείωση των Τούρκων

με τη Μικρά Ασία έπαιξε ο Ισαάκιος Κομνηνός ο οποίος τους χρησιμοποίησε για να ανέλθει στο θρόνο.

19.

Βρυώνης, Παρακμή,

86 Αποτέλεσμα

της εξασθενημένης αντίστασης στα τέλη

της βασιλείας του Κωνσταντίνου [Δούκα} ήταν ότι οι Τούρκοι έγιναν ακόμη πιο τολμηροί και άρχισαν να κάνουν επιδρομές πιο βαθιά στη Δύση, όπου βρίσκο­

νταν απροστάτευτες μεγάλες πόλεις που επί αιώνες δεν ειΧαν ζήσει τη σκληρή εμπειρία της πολιορκίας.

66

ΜΙΧΑΉλ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078)

η Καισάρεια στα 1067 κ.ο.κ. 20 Στην πραγματικότητα η επέλαση αυτή λαμβάνει χώρα ανεμπόδιστα έως την εποχή του Ρωμανού Διογένη. Κατά τον Σπ. Βρυώνης και πάλι η διάλυση και η πτώση του ηθικού του στρατού βρίσκονταν ήδη σε προχωρημένο στάδιο κατά τη βα­ σιλεία του Κωνσταντίνου Θ~ και ολοκληρώθηκαν στα τέλη της βα­ σιλείας του Κωνσταντίνου 1'21.

1064,

Η μάχη στο Μαντζικέρτ και η ατυχία του Ρωμανού Διογένη αποτέ­ λεσε τη χαριστική βολή για τη δυνατότητα στρατιωτικής αντίδρασης της αυτοκρατορίας ενάντια στους Τούρκους22. Ο Ρωμανός ηπήθηκε κατά κράτος και συνελήφθηκε μένοντας αιχμάλωτος του σουλτάνου Αλπ­ Αρσλάν. Επρόκειτο για μια πανωλεθρία σε στρατιωτικό, πολιτικό και συμβολικό επίπεδο 23 • Στρατιωτικά ο τεράστιος στρατός του Ρωμανού διαλύθηκε και καταστράφηκε. Οι δε μισθοφόροι κινήθηκαν συμφερο­ ντολογικά και πολλοί από αυτούς στράφηκαν ενάντια στο Βυζάντιο θέ­ λοντας να ιδρύσουν αυτόνομα κράτη πάνω στα εδάφη του 24 . Γενικότερα βέβαια μετά το Μαντζικέρτ ακολούθησε κατακερματισμός των εδαφών

της Μικράς Ασίας αφού Νορμανδοί, Αρμένιοι και φυσικά Τούρκοι προ­

σπαθούσαν να ιδρύσουν τα δικά τους κράτη 25. Πολιτικά η ακύρωση της συμφωνίας που έκλεισε ο αιχμάλωτος αυτοκράτορας Ρωμανός Δ' και η οποία ίσως συγκρατούσε για λίγο τους Τούρκους, έδωσε κάθε πολιτι­ κή κάλυψη για συνέχιση της εισβολής και κατάληψης όλης της Μικράς Ασί ας 26. Τέλος, η αιχμαλωσία του αυτοκράτορα, σημειολογικά ήταν ένα γεγονός αδιανόητο στην αντίληψη των Βυζαντινών, γεγονός που σίγουρα τους έβαλε σε διαδικασία αν όχι αναθεώρησης της ιδεολογίας τους, τουλαχιστον πιο πραγματιστικής εκτίμησης των καταστάσεων. Ο

αυτοκράτορας αν και ιερό πρόσωπο δεν απέφυγε τη σύλληψη, ο ναός

20. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ.Β', 239. 21. Βρυώνης, Παρακμή, 80. 22. Συνεχ. Σκυλ., 157.24-158.1. ...~Eκτoτε συν

άδείας λαβ6μενσι σί την έώαν κα­

τατρέχοντες Jι\yαρηνoί ούκ έπαύοντο καθ'έκάατην κεραίζοντες ταύτην καί καταλυμαιν6μεΥΟΙ.

Βλ. επίσης Βρυώνης, Παρακμή,

πράγματα ως το Μαντζικέρτ και τι επακολούθησε βλ.

88-93. Για το πως Laurent, Byzance.

23. Cheynet, Matzikert, 433 - Friendly, Day.

24. Βρυώνης, Παρακμή, 94. 25. Βρυώνης, Παρακμή, 94 -Αρβελέρ, Ιδεολογία, 67-68. 26. Συνεχ. Σκυλ., 156.20-157.4. Βλ. Επίσης Hoffinan, Rudimente. 67

έφτασαν τα

ΑΝΘΟΎΑΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

του αγίου Βασιλείου στην Καισάρεια δεν γλίτωσε τη βεβήλωση, ενώ ο αρχάγγελος Μιχαήλ δεν παρενέβει για να σώσει τις Χώνες ως πολιούχος της σημαντικής αυτής Μικρασιατικής πόλης27. Το υπερφυσικό στοιχείο

στο οποίο τόσο επένδυαν για την προστασία τους, κατάλαβαν ότι δεν ήταν αρκετό για την ασφάλειά τους. Ο πρώην πολέμιος των Τούρκων Ρωμανός ο Διογένης θα ζητούσε τη βοήθειά τους - όπως ήταν αναμενόμενο - για να αντιμετωπίσει τον καίσαρα Ιωάwη Δούκα που τυπικά τον είχε εκθρονίσει. Μετά από κάθε τέτοια ενέργεια οι Τούρκοι εμπλέκονταν όλο και περισσότερο στα πο­

λιτικά ζητήματα του κράτους και τη διοίκηση, όλο και εισέδυαν πιο βα­ θιά στα εδάφη της αυτοκρατορίας μέχρι που ο Νικηφόρος Βοτανειάτης -στην προσπάθειά του να κερδίσει το θρόνο- οδήγησε τους Τούρκους στην ίδια την Κωνσταντινούπολη 28. Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης δηλώνει πως ό Βοτανειάτης διαπεραίωσε τους Τούρκους στη Δύση οϋς ό

προ αύτσϋ βααιλευς ό Μιχαη,λ πολλαις έπαΎΎελίαις και δώροις αμέτρσις ούκ ηδυνήθη αυμπείααι και περαιωσαι προς τα έαπέρια29 • Μας φαίνεται ότι αυτή η μνεία έχει να κάνει με μια προσπάθεια του ιστο­

ρικού να καλύψει μια γκάφα ολκής του αγαπημένου του αυτοκράτορα Νικηφόρου Βοτανειάτη, γιατί σίγουρα αντιλήφθηκε πόσο αναξιόπιστοι σύμμαχοι ήταν οι Τούρκοι και πόσο κακό έκαναν στην αυτοκρατορία. Ο προσεταιρισμός βέβαια των Τούρκων από τους εκάστοτε ηγεμόνες φαί­

νεται ότι ήταν ζητούμενο της εποχής. Θεωρήθηκε ότι η υποστήριξη των Τούρκων ήταν το συστατικό της νίκης στους εμφυλίους πολέμους του Βυζαντίου 3Ο • Εξάλλου Τούρκους χρησιμοποίησε και ο Μιχαήλ Ζ' για να

αντιμετωπίσει το Ρουσέλιο, τον Βοτανειάτη κ.ο.κ. 31 Μακροπρόθεσμα όμως το μέλλον της αυτοκρατορίας υπονομεύθηκε από την εξάρτηση

27.

Βρυώνης, Παρακμή,

86-87.

28.

Βρυώνης, Παρακμή,

96, 102.

29. Ατταλειάτης, 288.15-17. 30. Βρυώνης, Παρακμή, 69 ... η διαμάχη των γραφειοκρατων και των στρατηγών οδήγησε στην προσέλκυση Τούρκων επιδρομέων, καθώς η κάθε πλευρά πλήρω­ νε αδρά για να κερδίσει την εύνοια των Τούρκων αρχηγών και στρατηγών και

να εξασφαλίσει τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες ... Η κατάσταση αυτή πάντως δεν μονιμοποιήθηκε τελειωτικά παρά μόνο μετά τη μαχη του Μαντζικέρτ.

31.

Βρυώνης, Παρακμή,

95.

68

ΜΙΧΑΉλ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078)

αυτή, η οποία σε μεταγενέστερους αιώνες θα μεταβληθεί σε επικυριαρ­ χία των Τούρκων πάνω στους Βυζαντινούς. Η μάχη στο Ματζικέρτ στα 1071 ήταν το ορόσημο. Μετά από αυτή οι Τούρκοι κατέκλυσαν τη Μικρά Ασία 32 • Μέσα σε αυτές τις συνθήκες

ανέλαβε ο Μιχαήλ την εξουσία. Εντούτοις, θεώρησε ότι χρέος του ήταν

να μην επαναπαυθεί στην αυτοκρατορική πόλη, σJ.λά. να προσπαθήσει αν όχι να εκδιώξει τους Τούρκους από τη Μικρά Ασία, τουλάχιστον να περιορίσει την παρουσία τους σε αυτήν. Ο Σπ. Βρυώνης αντιφατικά πα­ ρατηρεί ότι η τελευταία προσπάθεια των ΒυζαΥτινών να αναχαι­ τίσουν τους Τούρκους αΥτιμετωπίζΟΥτάς τους στην Ανατολή έγι­ νε στα πρώτα χρόΥια της βασιλείας του ανίσχυρου Μιχαήλ 2'33. Προφανώς ο Βρυώνης εννοεί πως ένας όχι δυναμικός αυτοκράτορας ανέλαβε να οργανώσει στρατό που θα κινείτο ενάντια στους Τούρκους.

Πως όμως συνάδει η έλλειψη δυναμισμού με τα ίδια τα έργα και τις πρωτοβουλίεςτου Μιχαήλ; Ο Ατταλειάτης μας πληροφορεί ότι από τις πρώτες ενέργειες του Μιχαήλ ήταν να συγκεντρώσειστρατό και να τον στείλει εναντίον των Τούρκων. Ως εmκεφαλής έθεσε τον Φράγκο μισθοφόρο Ρουσέλιο μαζί με τον Ισαάκιο Κομνηνό34 . Ποιοί ήταν οι λόγοι που υπαγόρευσαν μια τέτοια επιλογή παραμένει άγνωστο. Ίσως δεν είχε εμmστοσύνη στους

Βυζαντινούς στρατηγούς που ήταν στη διάθεσή του εκείνη τη στιγ­ μή, ίσως πάλι να έδειξε εμπιστοσύνη στις δυνατότητες του Ρουσέλιου και να υποτίμησε το στοιχείο της έλλειψης νομιμοφροσύνηςαπό τους

μισθοφόρους3S.Όποιοι και να ήταν οι λόγοι, δυστυχώς γι' αυτόν έπεσε θύμα της αναξιοπιστίαςτων μισθοφόρων. Πολύ σύντομα και με κάποια αφορμή ο Ρουσέλιος αποστάτησε, με αποτέλεσμανα προσθέσει ακόμη ένα σοβαρό πρόβλημα στους ώμους της αυτοκρατορίας, ίσως σοβαρό­ τερο από αυτό που είχε πάει να λύσει36 . Το βυζαντινό τμήμα του στρα-

32. Whittow, Lost, 56 ... the Turkish invasions which overran Asia Minor after the bαttle of Manzikert were decisive, 33. Βρυώνης, Παρακμή, 100. 34. Ζωναράς, 709.10-16 - Συνεχ. Σκυλ, 157.4-7. 35. Ο Ρουσέλιος πάντως μαρτυρείται ότι ήταν ικανότατος και πολύ γεwαίος. Βλ. για παράδειγμα τη μνεία από το έργο ενός δυτικού ιστορικού (Mathieu, Gesta, 95 Et Urselle, home de grant cuer et fort combateor... ). 36. Ατταλειάτης, 183.8-16. Για τα γεγονότα βλ. και BΡUΈWιoς, 145.18 Κ.ε. Για την αποστασία του Ουρσελίου βλ. και την αφήγηση της Άwας Κομνηνής (Άλεξιάς, Ι,

10.1-16.31). 69

ΑΝΘΟΎΑΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

τού με εmκεφαλής τον Ισαάκιο Κομνηνό στρατοπέδευσε στην μητρό­ πολη της Καισάρειας, ενώ ο Ρουσέλιος ακολούθησε δική του πορεία προς τη Μελιτηνή37. Και οι μεν και οι δε αναγκάστηκαν να έρθουν σε

θερμή αντιπαράθεση με τουρκικά στρατεύματα. Ο Ρουσέλιος πέτυχε να εmκρατήσει, ενώ ο Ισαάκιος Κομνηνός ηττήθηκε και αιχμαλωτίστηκε μαζί με τμήμα του υπόλοιπου στρατού από τους Τούρ κους38. Αυτό ήταν μια πολύ αρνητική εξέλιξη, αφού οι Τούρκοι αποθρασύνθηκαν ακόμη περισσότε ρ0 39.

Ο Μιχαήλ αντιλαμβανόμενος την κρισιμότητα της κατάστασης ετοί­ μασε στρατό για να αντιμετωπίσει αυτή τη φορά εκτός από τους Τούρκους

και τον Ρουσέλιο. Ο αρχηγός του στρατού καίσαρας Ιωάwης συναντήθη­ κε με τα στρατεύματα του Ρουσέλιου στο θέμα των Αρμενιακώγ4°. Εκεί

προσπάθησε να τον προσεταιριστεί με διπλωματικά μέσα ανεπιτυχώς. Από την αναμέτρηση βγήκαν χαμένα για ακόμη μια φορά τα βυζαντινά " , , , , στρατευματα, χαρη σε κακους στρατηγικους χειρισμους του καισαρα.

Μετά από αυτό και με αιχμάλωτο τον ίδιο τον καίσαρα Ιωάννη, ασυ­ γκράτητος όσο ποτέ ο Ρουσέλιος, βάδιζε προς την Κωνσταντινούπολη 41. Οι προτάσεις για να του αποδοθούν υψηλά αξιώματα δεν έφεραν κανέ­

να αποτέλεσμα42 . Τα πράγματα οδηγήθηκαν σε τραγικό σημείο όταν ο Φράγκος στρατηγός, με αιχμάλωτο το θείο του αυτοκράτορα, στρατο­

πέδευσε στη Χρυσούπολη απέναντι από τη Βασιλεύουσα πυρπολώντας και καταστρέφοντας τα πάντα43 . Ο Νικηφόρος Βρυέwιος μας πληρο­

φορεί ότι όταν ο Μιχαήλ έμαθε την ήττα του βυζαντινού στρατού και την αιχμαλωσία του θείου του, καίσαρα Ιωάwη, αποφάσισε να στείλει το γιο του καίσαρα, Κωνσταντίνο για να εκστρατεύσει εναντίον του

Ρουσέλιου. Εκείνος όμως, αν και πρόθυμα είχε δεχθεί, πέθανε το ίδιο

37. Συνεχ. Σ1CUλ., 157.7-13. 38. Ατταλειάτης, 183.16-184.8 39. Ατταλειάτης, 184.13-14 οί Τούρκοι την ίδιαν εκτοτε κατέτρεχον 40. Βλ. Βρυέννιος, 167.3 Κ.ε - Leib, Dοιιkas, 169-170. 41. Ατταλειάτης, 184.17-186.16 - Βρυέννιος, 171.3-173.3. 42. Ατταλειάτης, 187.8-11. 43. Ατταλειάτης, 188.11-189.1 - Cheynet, Pouvoir, 78-79. 70

άδεώς...

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071-1078)

βράδυ που ο βασιλιάς του ανήγγειλε την απόφασή του, από έντονο άλ­ γος στην κοιλιακή χώρα (σκωληκοειδίτιδα;)44.

Σε αυτή τη φάση ο Μιχαήλ έδειξε τη διπλωματική και στρατηγική του ικανότητα στρέφονταςτους εχθρούς του τον ένα ενάντια στον άλλο. Συμμάχησε με τους Τούρκους, δηλαδή τον λιγότερο εmκίνδυνο εχθρό σε αυτή τη φάση, για να αντιμετωπίσει αυτόν που είχε προτεραιότητα45 . Ο Ρουσέλιος υποχώρησε στη Νικομήδεια, βάζοντας όμως σε εφαρμογή

άλλο σχέδιο για να καταφέρει να επικρατήσει επί του Μιχαήλ. Ανέδειξε τον καίσαρα Ιωάwη σε αυτοκράτορα πιστεύοντας ότι οι Βυζαντινοί

στρατιώτες θα τον ακολουθούσαν46 . Σε μια αμφίρροπη μάχη με τους Τούρκους, οι Φράγκοι ηττήθηκαν και οι Τούρκοι κατόρθωσαν να αιχ­

μαλωτίσουν τόσο τον Ρουσέλιο όσο και τον καίσαρα Iωάvvη47. Εκείνο που ζητούσαν για την απελευθέρωση και των δύο ήταν ικανή ποσότητα χρυσού48 . Οι σύμβουλοι του βασιλιά τον συμβούλευσαν ότι αυτή είναι

μοναδική ευκαιρία να εξαγοράσει την ελευθερία και των δύο ώστε να εξουδετερώσει τον Ρουσέλιο, αλλά και να αποτρέψει την ανάδειξη του

καίσαρα σε αυτοκράτορα από τους Τούρκους, πράγμα που υποδήλωνε και το γεγονός ότι δεν τον έδεσαν όπως έκαναν στο Ρουσέλιο και επί­ σης τον άφησαν να κυκλοφορεί με τα πολυτελή ρούχα του 49 . Οι προθέ­

σεις των Τούρκων ήταν να σαφείς ήθελαν να διευθετούν τα πράγματα της αυτοκρατορίας. Η πολιτική του Μιχαήλ προσανατολίστηκε στην αποτροπή τέτοιων προοπτικών. Οι εξελίξεις όμως ακύρωσαν -κατά το ήμισυ- τα σχέδια του αυτοκράτορα. Η σύζυγος του Ρουσέλιου είχε προ­ λάβει να καταβάλει τα λύτρα για την απελευθέρωση του συζύγου της50.

44. 45.

ΒΡυέwιος,

Ζωναράς,

Τούρκους...

177.1-14. 710.18-711.1

μετεπέμψατο τοίνυν ό βασιλευς κατα τού Ρουσελίου

- Απαλειάτης, 189.4-6.

46. Απαλειάτης, 189.10-14 - Βρυέννιος, 177.1-179.11 - Συνεχ. Σιcuλ., 159.4-6 Σαββίδης, Μελέτες, 33-34. 47. Απαλειάτης, 189.14-191.23 - Ζωναράς, 711.1-15 - Βρυέννιος, 179.12-181.22 - Σαββίδης, Μελέτες, 33-34. 48. Απαλειάτης, 192.2-3. 49. Ατταλειάτης, 192.4-23. 50. Ζωναράς, 711.15-16 άλλα τονμεν Ρουσέλιον ή σύνευνοςπρολαβουσα έπρίατο, τον δέ Καίσαρα ό βασιλευς έλυτρώσατο.

71

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

Έτσι οι απεσταλμένοι της βυζαντινής κυβέρνησης εξαγόρασαν μόνο τον καίσαρα 5Ι • Ο Ιωάwης πριν εμφανιστεί ενώπιον του αυτοκράτορα στην

Κωνσταντινούπολη έκρινε συμφέρον για τον ίδιο να καρεί μοναχός ώστε

να μην προκαλέσει τον Μιχαήλ φορώντας κοσμική περιβολή τη στιγμή που είχε δεχτεί να στεφθεί από τον Ρουσέλιο αυτοκράτο ρας52.

Ο Ατταλειάτης διαφωνεί με την επικέντρωση του Μιχαήλ στην εξουδετέρωση του Ρουσέλιου και στην παραμέληση της αντιμετώmσης της τουρκικής απειλής, που κατά τον ιστορικό ήταν πιο εmκίνδυνη. Η

εισήγηση του Ατταλειάτη είναι ότι ο Ρουσέλιος έπρεπε να αφεθεί να

εδραιωθεί σε κομμάτι εδαφών στο θέμα των Αρμενιακών, όπου ήδη είχε κυριαρχήσει53 • Ο Μιχαήλ όμως ήταν ένας μεθοδικός αυτοκράτορας που

δεν ήθελε να κάνει πολυμέτωπο αγώνα. Ο Ρουσέλιος απέδειξε πόσο εmκίνδυνος ήταν και για αυτό η εξουδετέρωσή του είχε προτεραιότη­ τα. Έτσι, σύμφωνα με τον BρυΈWιo έστειλε τον Νικηφόρο Παλαιολόγο

στον Γεώργιο Β', βασιλιά της Γεωργίας και της Αβασγίας (αΡΧΟΥτας Άλανίας), που ήταν αδελφός της συζύγου του Μαρίας, με σκοπό να φέ­ ρει μισθοφορικό στράτευμα. Όμως, η οικονομική δυσπραγία του κρά­

τους οδήγησε σε αποτυχία αυτή την προσπάθεια, εφόσον υπήρχε αδυνα­ μία να πληρωθούν οι μισθοί του αλανικού μισθοφορικού στρατεύματος.

Οι περισσότεροι Αλανοί εγκατέλειψαν τον Παλαιολόγο με αποτέλεσμα οι υπόλοιποι που έμειναν να υποστούν οικτρή ήττα από το Ρουσέλιο 54 • Έτσι, ο Μιχαήλ έστειλε τον Αλέξιο Κομνηνό στον οποίο διείδε δι­ πλωματική ευφυία παρά το νέο της ηλικίας του, να διαπραγματευθεί με

τους Τούρκους σχετικά με τη σύλληψη του Ρουσέλιου 55 • Τα συμφέροντα των Τούρκων ταυτίστηκαν με αυτά των Βυζαντινών επειδή φαίνεται ότι

51.

Συνεχ. Σκυλ.,

160.6-15.

52. Απαλειάτης, 192.23-193.12 -

Ζωναράς,

711.16-712.1 - Hinterberger,

Πάθη.

53. Απαλειάτης, 198.10-199.5. 54.

Βρυέννιος,

183.1-20.

55. Συνεχ. Σκυλ., 161.16-19 - Ζωναράς, 712.4- 12. Μέχρι το

σημείο αuτό ο Βρuέννιος

περιγράφει μια εποποιία για τον Αλέξιο Κομνηνό. Πιστεύω βέβαια ότι παρόλο τον εγκωμιαστικό ΤOuς χαρακτήρα, οι πληροφορίες πou μας παραθέτει δεν πρέπει να απεί­

χαν και πολύ από την πραγματικότητα. Γεγονός παραμένει ότι ο Αλέξιος είχε σταλεί

72

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(J071-1078)

θεωρούσαν το Ρουσέλιο πιο υπολογίσιμο εχθρό56 • Έτσι, οι Τούρκοι με

δόλο συνέλαβαντο Ρουσέλιο και τον παρέδωσανστον Αλέξιο Κομνηνό57 ο οποίος με τη σειρά του τον μετέφερε στην Κωνσταντινούπολη.Ο βα­

σιλιάς κατόπιν, αποφάσισε τον παραδειγματικό βασανισμό και τη φυ­ λάκισή του58 • Σε αυτό το σημείο ο Ατταλειάτης εκφράζει τις ενστάσεις του με την τακτική που ακολούθησε ο Μιχαήλ. Κατά τον ιστορικό θα έπρεπε να δεχθεί να τον συναντήσει -πράγμα που ο Μιχαήλ δεν έκα­

νε- να τον καταδικάσει σε θάνατο και ακολούθως να του δώσει χάρη. Έπειτα αξιοποιώντας τις στρατιωτικές ικανότητές του να τον στρέψει εναντίον των Τούρκων59 • Όμως πώς ο Μιχαήλ θα μπορούσε άραγε να

με ελάχιστα μέσα ν'αντιμετωπίσει το Ρουσέλιο. Γεγονός επίσης παραμένει η αδιαμ­

φισβήτητη οξύνοια του Αλεξίου ο οποίος έδειξε μεγάλη ικανότητα να επικρατεί με

πλάγιους τρόπους και να μηχανεύεται διάφορα «κολπα» (βλ Βρυέννιος,

185.1-30).

Τα όσα βέβαια καταγράφει ο Βρυέννιος δείχνουν το πόσο οι Τούρκοι και άλλοι ξένοι, είχαν θέσει υπό τον έλεγχό τους τη Μικρά Ασία και πόσο η βυζαντινή κυβέρνηση πα­ ρόλες τις προσπάθειες -που πιστεύουμε ότι έκανε- αδυνατούσε να ανακόψει αυτό το παλιρροιακό κύμα που είχε κατακλύσει όλο αυτό το γεωγραφικό διαμέρισμα.

56. Ο Αλέξιος Κομνηνός είπε στον εκπρόσωπο του Τούρκου εmκεφαλής Τουτάχ. φί­ λοι μέν, λέγων, ω τάν, ό τε βασιλευς Ρωμαίων και ό σουλτάνος, ό δε Ούρσέλιος άμφοιν ύπάρχει έχθρ6ς, σίνεται μεν γαρ τα Ρωμαίων, έπιτίθεται δε και τοις

Τούρκοις, και νύν ίδων τον σον άμυράν ΠΡOσελθόVΤα, ωσπερ δείσας μη ύπ' άμφοτέρων

άναλωθείη,

προσωπείον

ύποδυς άγάπης άφίκετο προς αύτον

τον καιρον έξαγοραζ6μενος, έπειδάν οδτος παρέλθη, έχθρος έσείται πάλιν τών Τούρκων όποίος και πρότερον ην, άλλΈί τί έμοι πείθεται, άφικόμενον αϋθις αύτον άποδ6τω μοι χρημάτων πολλών, τρία γαρ έκ τούτου κερδανεί

τα μέγιστα, χρημάτων πλflθος, οίκειότητα προς βασιλέα Ρωμαίων άφ'ης με­ γάλας {ξει εύεργεσίας, και τρίτον το τον σουλτάνον ήσθηναι τών Τούρκων άποσκευασάμενον τον έχθρΟν. (βλ Βρυέννιος,

187.23-189.5).

57. Συνεχ. Σ1α/λ., 161.19-23 Ό δε Ρουσέλιος συνθήκας και φιλίαςμετα τού τών Τούρκων έξάρχοντος θέμενος συνηλθε τούτοις έψιλωμένος στρατιωτών ώς ήδη συνήθης και έθάς. Έν μίζl δε συνδειπνών αύτοις άλίσκεται και δεσμώτης άποδείκνυται, άπατάν γαρ Ρωμαίους ένωμότως παρα τοις Τούρκοις και λόγος ένδόσιμος και άλογοθέτητος.

58. Συνεχ. Σ1α/λ, 161.25-27 - Ατταλειάτης, 199.10-200.4,206.11-207.20 - Βρυέννιος, 189.6-201.17. Είναι χαρακτηριστική στην αφήγηση του Βρυεννίου η αναγνώριση των προσπαθειών του Αλεξίου από τον αυτοκράτορα (βλ Βρυέννιος, 201.9-17). 59. Ατταλειάτης, 206.21-207.13. 73

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

εμπιστευθεί τόσο εύκολα ένα μισθοφόρο που τόσο πολύ ταλαιπώρησε

την αυτοκρατορία και έφθασε μάλιστα στο σημείο να αμφισβητήσει το

αυτοκρατορικό του αξίωμα, ανακηρύσσοντας τον ίδιο το θείο του ως ανταπαιτητή του θρόνου; Το σχέδιο του Ατταλειάτη είναι μάλλον ριψο­ κίνδυνο και ανεδαφικό. Η περίπτωση του Νέστορα, που θα εξεταστεί

mo κάτω,

δείχνει ότι η κατάσταση ήταν ρευστή. Δύσκολα θα μπορούσε

να εμπιστευθεί τον Ρουσέλιο. Βέβαια αργότερα ο Ρουσέλιος θα απο­ φυλακιστεί και θα χρησιμοποιηθεί από τον Μιχαήλ. Στο στάδιο όμως αυτό, οι πληγές που είχε ανοίξει ο Φράγκος στρατηγός στο σώμα της "

,

,

αυτοκρατοριας ηταν ακομη νωπες.

γ) Οι Πετσενέγκοι και ο Νέστορας Τα Βαλκάνια την εποχή του ΜιχαήλΔούκα ήταν ένα καζάνι που έβρα­

ζε. Συνεχείς συγκρούσεις και τριβές ανάμεσα στα διάφορα σλαβικά έθνη ενέπλεκαν και την αυτοκρατορία σε ένα θέατρο πολέμου 6Ο • Σύμφωνα με την αφήγηση του Μιχαήλ Ατταλειάτη στα σύνορα του Βυζαντίου με τον Ίστρο υπήρχαν κάποια φύλα μιξοβαρβάρων. Οι Σκύθες στην προ, , , , , , , κειμενη περιπτωση επαιρναν καποιες ετησιες χορηγιες προκειμενου να

μην δημιουργούν προβλήματα στην αυτοκρατορία. Ο Νικηφορίτζης

όμως στην προσπάθειά του να περιστείλει τα έξοδα και να συμμαζέ­ ψει τα οικονομικά, έκανε περικοπές κι από εκεί που δεν συνέφερε στο κράτος να κάνει, δηλαδή στις εν λόγω χορηγίες. Τότε, αυτοί, σε συ­ νεννόηση με τους Πετσενέγκους αποφάσισαν να επαναστατήσουν 61 • Ο αυτοκράτορας και οι συνεργάτες του αποφάσισαν να στείλουν κάποιον τών οίκειοτάτων -όπως μας πληροφορεί ο Ατταλειάτης- με το όνομα Νέστορας, ως διοικητή της περιοχής της Δρίστρας για να χειριστεί την έκρυθμη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί62 •

Ο Νέστορας μόλις έφτασε εκεί εϋρισκε μεν τους έγχωρίους

μικρον τί ή ουδεν την τού βασιλέως τών Ρωμαίων κυριότητα έπι-

60. Συνεχ. Σ1α/λ. 162.16-166.13. 61. Ατταλειάτης, 204.13-205.5 62. Ζωναράς, 713.8-10 Δούλος

δε τίς τού πατρος τούτου τού αύτοκράτορος

Νέστωρ όνομα, βεστάρχrις δε το άξίωμα, δoi.ιξ τών Παριστρίων προχειρισθετς

ήρεν όπλα κατα τού βασιλέως.

74

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(l071- 1078)

στρεφομένους, είς δε τον έξάρχοντα τούτων (Τατρυς αύτώ ή προ­ σηγορία) την έξουσίαν της ακρας όλοσχερώς άναφέροντας63. Έτσι, αποστατεί και στρέφεται με το μέρος των Πετσενέγκων αποφασίζοντας πόλεμο εναντίον των Βυζαντινών και αρχίζοντας τις προετοιμασίες για

εισβολή64. Όμαιχμίαν γαρ θέμενος μετα τινος άρχηγού Πατζινάκων, δς έκαλείτο Τατούς, είς την τών πόλεων βασιλεύουσαν παρεγένο­ ντο και παρενέβαλον προ αύτης, γράφει ο Ζωναρά ς65. Ο Νέστορας εισέβαλε μαζί με τους Πετσενέγκους στη Μακεδονία προκαλώντας καταστροφές. Τελικά έφτασε ανενόχλητος κοντά στην

Κωνσταντινούπολη

και στρατοπέδευσε εκεί. Παράλληλα, ένα άλλο

τμήμα του στρατού το άφησε ελεύθερο να λεηλατεί ό,τι έβρισκε στο πέ­

ρασμά του ερημώνοντας την περιοχή66. Η κατάσταση ήρθε σε αδιέξοδο γιατί σύμφωνα με τον Ατταλειάτη ο βασιλιάς ήταν ανίκανος να λύσει το πρόβλημα, καθώς η μόνη λύση, δηλαδή η αποπομπή του Νικηφορίτζη, δεν γινόταν αποδεκτή από το Μιχαήλ Δούκα 67 . Με πολλή επιφύλαξη θα μπορούσε να δεί κανείς τις υποκειμενικές κρίσεις του ιστορικού αυτού.

Όπως έχει αναφερθεί και αλλού, ο Ατταλειάτης προσπαθεί να παρου­ σιάσει τα γεγονότα με τέτοιο τρόπο ώστε να αναδείξει το Νικηφόρο Βοτανειάτη, που με στάση θα καταλάβει την εξουσία στα Τελικά,

μια -εκκολαπτόμενη-

επιβουλή

1078.

εναντίον της ζωής του

Νέστορα που προέκυψε μάλλον από ασυνεννοησία ή παρεξήγηση, έκα­ νε τον πρώην βυζαντινό αξιωματούχο να αποσυρθεί για να δει πώς θα

63. Ατταλειάτης, 205.13-17.

64.

Ατταλειάτης,

205.17-206.10. Σύμφωνα με τον Ατταλειάτη η μεταστροφή του

Νέστορα αποδίδεται εϊτε δε φόβω τούτων [Πετσενέγκων] ό Νέστωρ κατασεισθείς, εϊτε τφ δμοτίμφ του γένους της έκείνων έρασθείς προαιρέσεως, είτ' έκ της κατα· λαβούσης αύτον φήμης δηχθείς την ψυχήν, ητις ην ώς την οίκίαν αύτοϋ και την ούσίαν τφ δημοσίφ έγγράφουσι... (Βλ. Ατταλιάτης,

205. Ι 7-21). Τον τελευταίο λόγο

δεν θα τον δεχόμουν παρά μόνο ως μεροληπτική προσθήκη εκ μέρους του Απαλειάτη. Θα ήταν ποτέ δυνατόν να στέλνεις κάποιο στρατηγό στη μάχη και να του δημεύεις την

περιουσία; Πολύ υπερβολικό ακούγεται για να είναι αληθινό. Ούτε βέβαια ο φθόνος που είχε γι'αυτόν ο Νικηφορίτζης το κάνει αρκετά πειστικό. Βλ.

81. 65. Ζωναράς, 713.11-13. 66. Ατταλειάτης,

208.4~12.

67. Ατταλειάτης, 208.12~209.6 - Ζωναράς, 713.13-714.2. 75

Cheynet, Pouvoir,

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

αντιμετωπίσει τον κίνδυνο της συνομωσίας που ελλόχευε. Αφού συγκέ­

ντρωσε και τα υπόλοιπα στρατεύματά του, επέστρεψε στην περιοχή του Ίστρου. Αυτοί αφού πήραν αιχμαλώτους και αποκόμισαν διάφορα υλικά οφέλη παρέμειναν εκεί68 • Σε αυτή την περίπτωση ο Μιχαήλ στάθηκε

τυχερός και ο κίνδυνος αποσωβήθηκε από μόνος του 69 •

Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι αν και την εποχή αυτή το βάρος της προσοχής πέφτει στη Μικρά Ασία όπου οι εξελίξεις είναι δραματικές, η κατάσταση στα Βαλκάνια είναι επίσης κρίσιμη. Όπως χαρακτηριστικά

αναφέρει ο Βρυέννιος ό βασιλευς Μιχαηλ φροντίσι μυρίαις έπάλαιε, τών τε Σκυθών Θράκην τε και Μακεδονίαν κατατρεχόντων, τού τε Σθλαβίνων έθνους της δουλείας Ρωμαίων άφηνιάσαντος και την Βουλγάρων δηούντος τε και ληιζομένου. Σκουποι τε και Ναϊσος

έπορθούντο και αύτο δη το Σίρμιον και τα περι τον Σαβίαν ποταμον χωρία και αί' Παρίστριοι πόλεις αί' μέχρι Βυδίνης κακώς διετίθε­

ντο, έκείθεν δ' αϋθις Χωροβάτοι και Διοκλείς άποστάντες απαν τον Ίλλυρικον κακώς διετίθουν7Ο • Ο Μιχαήλ λοιπόν πάλευε -κατά την έκφραση του Βρυεννίου- με τους ΠετσενέΎ1COυς, τους Σλάβους, τους Κροάτες, κοχ που υπονόμευαν, λεηλατώντας, την αυτοκρατο­

ρία. Η αντιμετώπιση όλων αυτών ανατέθηκε στον στρατηγό Νικηφόρο Βρυέννιο, πατέρα ή παππού του ιστορικού. Τελικά ύστερα από διαβολές και υπόνοιες ότι ο Βρυέννιος θα επιχειρούσε με τη στρατιωτική δύναμη

που θα του έδιναν να ανατρέψει τον αυτοκράτορα, ο Μιχαήλ άλλαξε γνώμη και τον διόρισε απλά δούκα Βουλγαρίας7l. Ο Βρυέννιος υπέταξε

τους Σλάβους εξαπολύοντας επιθέσεις εναντίον τους και δραστηριοποι­ ούμενος έντονα στην περιοχή 72.

68. Απαλειάτης, 209.8-18. 69. ΟΑπαλειάτης το αποδίδει σε παρέμβαση του Θεού. Βλ.Α τταλειάτης, 209.4-8, 18-23. Αν και οι πηγές δεν μαρτυρούν ανάμειξη του Μιχαήλ σε αυτή την ασυνεννοησία, δεν θα πρέπει να αποκλειστεί η πιθανότητα να συνέβαλε κι ο αυτοκράτορας με υποδόριες

ενέργειές του σε μια τέτοια εξέλιξη. Ήταν εξάλλου πάγια τακτική της βυζαντινής κυ­ βερνητικής πολιτικής.

70. 71.

Βρυέννιος,

209.21-211.5.

Ο Βρυέννιος βρίσκει και πάλι την ευκαιρία να ειρωνευτεί το Μιχαήλ, λέγοντας ότι

με το που άκουσε ότι ο στρατηγός Νικηφόρος Βρυέννιος θα μπορούσε να επαναστατή­ σει εναντίον του είς δέος μέγα τον βασιλέα ένέβαλε και αλλως δειλον τε όντα και την έαυτού σκιαν ύποπτήσσοντα, ό φασΙν... (βλ. Βρυέννιος,

72.

Βρυέννιος,

213.13-215.19. 76

213.9-11).

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 -1078)

δ) Το Τάγμα των «Αθανάτων» και άλλες , καινοτομιες

Μία από τις μεταρρυθμίσεις που εμπνεύστηκε ο Νικηφορίτζης

και υιοθέτησε ο Μιχαήλ Ζ', ήταν η ανασύσταση του τάγματος των

«Αθανάτων», που για πρώτη φορά εμφανίζεται επί Ιωάννη Τζιμισκή (969-976). Σύμφωνα με τον Νικηφόρο Βρυέννιο Ο βασιλευς Μιχαηλ

ή ταληθες είπειν ό Α't(τομίας Νικηφόρος ό λογοθέτης ΙδΙΟν το της εώας στράτευμα απαν ηδη εκλελοιπώς ώς ύποχείριον τών Τούρκων

γενόμενον, εφρόντιζεν, ώς οίον τέ, στράτευμα καταστησω νεόλε­ κτον και δη τίνας τών εκ της Ά.σίας διασπαρέντω ν και επι μισθώ δουλευόντων συλλέγων θώρακας τε ένέδυε και θυρεους έδίδου καΙ κράνη φέρει ν και δόρατα. Έπιστήσας δε αύτοΙς ένα τών στρατηγών ευφυώς ομού και επιδεξίως προς την έκείνων ασκησιν εχοντα -ην

δε οδτος ό Καππαδοξ Κωνσταντίνος, ανηρ προς γένος έγγίζων τφ βασιλεί Μιχαηλ και συνήθης τούτω και σύντροφος-, έγύμναζε δια αυτού και τα στρατιωτικα εξεπαίδευεν 73 • Δεν θα σχολιάσω τη μάλ­

λον ειρωνική διατύπωση που αφορά στο ότι ο Νικηφορίτζης ήταν αυτός που έβλεπε τα προβλήματα και προσπαθούσε να βρει λύσεις και όχι ο αυτοκράτορας. Δεν έχει κανένα ενδιαφέρον να επαναλάβω πράγματα που έχω ήδη προαναφέρει. Μία παρατήρηση που θα μπορούσε να γίνει είναι ότι αντίθετα με αναφορές που θέλουν τον Νικηφορίτζη να επιχει­ ρεί κακόβουλα να απομακρύνει τον Μιχαήλ από τους συγγενείς και τους

οικείους του 74, εδώ βλέπουμε να επιλέγει τον Κωνσταντίνο Καππαδόκη, που ήταν συγγενής του αυτοκράτορα, για να εκπαιδεύσει τους στρατι, , ωτες αυτους.

Είναι όμως σημαντικό να δούμε τη διαδικασία της εκπαίδευσης

αυτών των περιπλανώμενων μισθοφόρων που περισυνελέγησαν για να ενισχύσουν τον ανύπαρκτο στρατό της αυτοκρατορίας. Μέσα από

την εκπαίδευση φαίνεται το πόσο ευφυής ήταν ο Νικηφορίτζης στα στρατιωτικά. Σύμφωνα και πάλι με τον Βρυέννιο, αφού τους γύμναζαν,

τους μάθαιναν ιππασία και επιδεξιότητα στη χρήση των όπλων αλλά

73. BρυΈWιoς, 265.16-25. 74. Απαλειάτης, 182.17-24. 77

ΑΝΘΟΎΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

συνάμα έδόκει γυμνάζειν τούτων και τάς ψυχάς. Έτσι, τους έβαζαν να κάνουν εικονικές κονταρομαχίες για να επιδεικνύει ο καθένας το θάρρος του. Αυτοί που έδειχναν τόλμη τους έβαζαν στους πρώτους.

τους γούν πολλάκις έν τη κατα άλλήλων συμπλοκη άρίστους

άναφανέΥτας Άθανάτους ώνόμασε και οϋτως ξυνέβη πάΥτας τους

την

συλλεγείσαν

Οvομασθήναι 7S •

άναπληρούΥτας

Η γεwαιότητα ήταν

το

φάλαγγα

βασικό

Ά.θανάτους

ζητούμενο του

Νικηφορίτζη και όχι τόσο η άρτια εκπαίδευση. Η αλκή της ψυχής μάλλον ήταν το αντικείμενο αξιολόγησης παρά η ρώμη του σώματος. Αυτοί

που αψηφούσαν τον κίνδυνο ήταν το επίλεκτο σώμα των «Αθανάτων» που ήθελε να οργανώσει ο λογοθέτης. Βέβαια, όπως μπορούμε να

καταλάβουμε, στο τάγμα των «Αθανάτων» εισήλθαν και άλλοι που δεν συγκαταλέγονταν σ' αυτούς που διακρίθηκαν. Θα πρέπει να θεωρείται

σίγουρο ότι οι «Αθάνατοι» συμμετείχαν στις στρατιωτικές επιχειρήσεις

που έλαβαν χώρα την εποχή της βασιλείας του Μιχαήλ Ζ '76. Την καλή εξάσκηση των «Αθανάτων» που αποτελούσαν και την προσωπική φρουρά του αυτοκράτορα την εποχή του Νικηφόρου Βοτανειάτη μαρτυρεί και ο Ατταλειάτης77. Συνάμα το τάγμα αυτό θα χρησιμοποιηθεί σε διάφορες σημαντικές αποστολές78. Βέβαια αργότε­ ρα θα αποτελέσουν βασικό στήριγμα του δούκα της Κύπρου Ραψομάτη κατά την αποτυχημένηαποστασίατου στα 109279. Το συμπέρασμα όμως είναι ότι ο Νικηφορίτζης κατάφερε να ανασυστήσει ένα τάγμα, εκ βά­ θρων στην πραγματικότητα, που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί στους αγώνες της αυτοκρατορίας. Τα δυνατά θεμέλια που έθεσε ο λογοθέτης

φαίνεται ότι στήριξαν το θεσμό και μετά την πτώση του αυτοκράτορα Μιχαήλ. Αυτός ήταν ο λόγος που το τάγμα όχι μόνο δεν διαλύθηκε από τους μεταγενέστερους αλλά αξιοποιήθηκε και είχε διάρκεια.

Την εποχή της βασιλείας του Μιχαήλ Δούκα έγινε αντιληπτή η ανά­ γκη για αναδιοργάνωση και ενίσχυση του βυζαντινού στόλου. Έτσι με τα

75.

Βρυέννιος,

267.1-11.

76. Σαββίδης, Μελέτες, 34. 77. Απαλειάτης, 243 Κ.ε. 78. Βρυέννιος, 267.12 Κ.ε. 79. Αλεξιάς Π, 162.9-164.22. 78

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071-1078)

λίγα στοιχεία που διαθέτουμε μπορούμε να μιλάμεγια μεταρρύθμιση και στο ναυτικό8Ο • Το ισχύον σύστημα της στρατείας, δηλαδή της επάνδρω­ σης του ναυτικού, με τους πλώιμους, τους κονταράτους συνεχίστηκε81 •

Η καινοτομία έχει να κάνει με την εμφάνιση ενός νέου αξιωματούχου, τού cφχηγέτη και άναγραφέα τών τε κονταράτων και τών πλω­ ίμων. Η σημασία του νέου αυτού αξιώματος είναι πολύ μεγάλη γιατί όπως παρατηρεί οΝ.

Oikonomides c'est lα premiere attestation d'un eff01'f de placer entre les mains d' une personne tout le recrutement et le commandement des marins des provinces, qui sont toujours soumis αux strateges maritimes, attestes jusqu'en 110282. Ωστόσο, η τάση πα­ ρακμής του βυζαντινού ναυτικού που σημειώθηκε το β' μισό του llου αιώνα δεν έγινε κατορθωτό να αναστραφεί.

ε) Προσπάθησε ο Μιχαήλ Δούκας; Ο Μιχαήλ Ψελλός καταθέτοντας τη γνώμη του μας πληροφορεί ότι

το δε μέγιστον και ό μηδε θαυμάζειν δεδύνημαι, ξυγκλυσθέντων ,

_

_

J

"

,~....

"~"

.,._

αυτω των πραγματων κατα τε την εωαν και την εσπεραν, ων τας

άφορμαςοίπρο τούτου δεδώκασιναύτοκράτορες,αλλοςμεναντις και τφ λίαν ίσχυρογνωμόνωντης τών κακών έγεγόνει συμφοράς

και ενεδεδώκει τοις πράγμασιΥΒ . Αποδίδει λοιπόν ο Ψελλός την δει­ νή πολιτικά κατάσταση της αυτοκρατορίας στους προκατόχους του

Μιχαήλ. Ας δούμε όμως τα γεγονότα και το πόσο κακές ή καλές ήταν οί προηγούμενες κυβερνήσεις, ώστε να δώσουμε απάντηση σε δύο ερω­

τήματα, πρώτα στο αν ο Ψελλός στο σημείο αυτό μεροληπτείυπέρ του Μιχαήλ και έπειτα στο αν ο αυτοκράτορας έκανε ότι μπορούσε μέσα

80. Κατά την Ahrweiller,

το βασιλικό δρομόνιο ήταν αρκετά ισχυρό ώστε ευνόησε την

άνοδο του Βοτανειάτη στο θρόνο (βλ. Ahιweiller, Mer,

158). Αυτό

όμως δεν επεκτά­

θηκε σε ισχυροποίηση όλου του ναυτικού (Βλ. Χονδριδου, Μονομάχος,

270-271).

81. Oikonomides, Organisation, 146,- Guilland, Prosopographie, 220-222. 82. Oikonomides, Organisation, 146.

83. Ψελλός,

Π,

176.

79

ΑΝΘΟΎλλΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

στις συνθήκες που είχε να αντιμετωπίσει ή αντίθετα την κρίσιμη αυτή

ώρα ασχολιόταν με τη ματαία και άΥονήτω περι λόγους σπουδη και τώ ίαμβίζειν και άναπαίστους συΥτιθέναι 84 •

Όπως εξηγήσαμε και πιο πάνω, τα πράγματα όταν ανέλαβε ο Μιχαήλ τα ηνία του κράτους είχαν ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Οι ασκοί του Αιόλου είχαν ανοίξει και αυτοί που μπορούσαν έγκαιρα και νωρίς ακόμη να αντιμετωπίσουν τους Τούρκους δεν το έκαναν ή δεν το έκαναν με εm~

τυχία. Ο Μιχαήλ παρέλαβε καμένη γη. Ειδικά η άνοδός -ι;ου στο θρόνο μετά το Μαντζικέρτ αποτελεί την

mo δυσμενή

για το κράτος συγκυρία.

Την εποχή της βασιλείας του Μιχαήλ γίνεται μια σοβαρή προσπάθεια για αναδιοργάνωση του στρατού, ώστε να είναι ικανός να αντιμετωπί­

σει τους διάφορους εξωτερικούς εισβολείς. Άσχετα με το σε πιο βαθμό, ο βυζαντινός στρατός καταστράφηκε στο Μαντζικέρτ και επί Μιχαήλ δεν υπήρχε στρατός για να έρθει αντιμέτωπος με τους Τούρκους, αλλά και με τους υπόλοιπους εχθρούς στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας.

Το έργο της αναδιοργάνωσης του στρατού είχε αναλάβει ο πανίσχυρος λογοθέτης του δρόμου, Νικηφορίτζης. Η σύσταση του τάγματος των «Αθανάτων» είναι σίγουρα το κορυφαίο επίτευγμα του Νικηφορίτζη σε ό,τι αφορά στον στρατιωτικό τομέα 85 •

Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης απαριθμεί μία σειρά σοβαρών προσπαθειών που έκανε ο αυτοκράτορας για αντιμετώmση των Τούρκων που κατέ­

κλυζαν την Μικρά Ασία, αλλά και των άλλων εχθρών που εmβουλεύο­ νταν τα εδάφη της αυτοκρατορίας. Την εποχή όμως της βασιλείας του

Μιχαήλ, όχι μόνο δεν περιεστάλει η ορμή των Τούρκων για KαταKτή~ σεις, αλλά αυτοί απλώθηκαν ακόμη και σε απομακρυσμένες περιοχές της αυτοκρατορίας. Το χειρότερο βέβαια ήταν ότι είχαν πλέον αρχίσει να ενδιαφέρονται για την κατάληψη πόλεων της κεντρικής και δυτικής Μικράς Ασία ς86. Ωστόσο, η εξέλιξη αυτή δεν οφειλόταν στον Μιχαήλ, ούτε στην αδυναμία του να αξιοποιήσει όσα μέσα και δυνατότητες είχε

για να αποκρούσει τους εχθρούς. Τα πράγματα είχαν έρθει πλέον σε ένα τέτοιο σημείο που ό,τι και να έκανε οποιοσδήποτε αυτοκράτορας ενδε­ χομένως δεν θα είχε ουσιαστικά αποτελέσματα. Εξάλλου, και οι μεγάλες

84. Συνεχ. Σκυλ., Ι 71.6-8. 85. Lemerle, Cίnq, 301. 86. Βρυώνης, Παρακμή, 102. 80

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071-1078)

προσπάθειες του Αλεξίου Κομνηνού τη δεκαετία του

1080

έπεσαν στο

κενό και οι ευφάνταστες διπλωματικές μανούβρες του δεν διαφοροποί­ ησαν παρά μόνο ελάχιστα τα δεδομένα. Εκείνο που άλλαξε την πορεία προς την κατάλυση της αυτοκρατορίας ήταν η έλευση των Φράγκων

της Α' Σταυροφορίας στην Ανατολή, και η χρησιμοποίησή τους ενάντια

στους Τουρκους. Αυτό ήταν το κορυφαίο γεγονός που άλλαξε άρδην το •

σκηνικο.

Ένα ά"λ.λο σημείο που θα πρέπει να υπογραμμίσουμε είναι η διορα­ τικότητα του Μιχαήλ. Aντtλαμβανόταν ότι σε μια εποχή που η αυτο­ κρατορία βρισκόταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης ήταν σημαντικό ο

θεσμός του αυτοκράτορα να μην αμφισβητείται από σφετεριστές. Έτσι εξηγείται και η επιμονή του να εξουδετερωθεί ο Ρουσέλιος αΑλ.ά και ένα άλλο λιγότερο γνωστό περιστατικό. Ο Νικηφόρος Βρυέννιος μας πληροφορεί πως δ δε βασιλευς τον Ίσαάκιον [Κομνηνό], αρτι τού

δουκός Ά.ντιοχείας τού πρωτοπροέδρου 'Ιωσήφ τού Ταρχανειώτου τό κοινόν άποτίσαντος χρέος καί τών εκείσε στασιασθέντων

πραγμάτων, ώς μόλις δυνηθήναι κατευνασθηναι τάς άναφυείσας στάσεις παρά τού εκείνου υίέος τού μαγίστρου Κατακαλών, άτε καί της τού Φιλαρέτου τυραννίδος άρξαμένης ηδη αύξάνειν, δούκα Ά.ντιοχείας πρ οεχειρίσα το. Έπεί δέ τών στάσεων αιτιον

ωετο εΙναι τόν πατριάρχην Αίμυλιανόν, εκέλευε τούτον είς τήν Κωνσταντινούπολιν εξαποστείλαι μετά σπουδης 6τι πλείστηςJ7. Όντως μετά από δυσκολίες και τεχνάσματα ο Ισαάκιος κατάφερε να εξοστρακίσει τον πατριάρχη Αιμιλιανό από την Αντιόχεια. Το πρόσωπο αυτό έμελλε να παίξει αρνητικότατο ρόλο για τον ΜιχαήλΒ8 , αφού αυτός θα στέψει το στασιαστή Νικηφόρο Βοτανειάτη αυτοκράτορα πριν μπει στην Κωνσταντινούπολη. Επιπλέον, βρισκόμενος στη Νίκαια μαζί με τον επαναστάτη, ο Αιμιλιανός επινοούσε τρόπους για την ειcθρόνηση

του Μιχαήλ Ζ'. Όπως μας πληροφορεί ο Βρυέννιος κατάρχοντες δέ

τού σκέμματος ησαν ό τέ Αίμυλιανός, άνήρ πανούργος όμού καί δραστήριος καί δημον πρός αταξίαν κινήσαι εΙπερ τίς άλλος καί δυνάμενος καί βουλόμενος, ξύν τούτω δέ καί συχνοί τών τής συ-

87.Βρυέννιος,

201.18-205.15. 88. Βρυέννιος, 239.15-23. 81

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

Υκλήτοιι βοιιλης9. Αν και προσπάθησε να εξουδετερώσει ένα επικίνδυ_ νο εχθρό του ο Μιχαήλ, τελικά δεν τα κατάφερε αν και διέγνωσε από πολύ νωρίς τις προθέσεις του Αιμιλιανού.

89. BpυΈWιoς, 245.2-5.

82

Η ΔΥΤΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΉ ΠΟΛΙΤΙΚΉ

α) Η συμμαχία με το Ροβέρτο Γυισκάρδο Η δυτική εξωτερική πολιτική του Μιχαήλ Ζ' υπηρέτησε συντονι­ σμένα δύο πτυχές ενός ενδιαφέροντος σχεδίου. Η πρώτη αφορά στο δι­ πλωματικό συνοικέσιο που εmδίωξε ο αυτοκράτορας με τον αρχηγό των

Νορμανδών Ροβέρτο Γυισκάρδοl, με σκοπό τον προσεταιρισμό ενός εκ­ κολαπτόμενου πανίσχυρου εχθρού που με τον κατάλληλο χειρισμό θα μπορούσε να ωφελήσει και όχι να βλάψει την αυτοκρατορία, και η δεύτε­ ρη αφορά στην πολιτική ένωσης των δύο Εκκλησιών μετά το σχίσμα του

1054, με στόχο τον προσεταιρισμό

του πάπα αυτή τη φορά. Ο Σκυλίτζης

αναγνωρίζοντας μάλλον τη στρατηγική κίνηση του Μιχαήλ αναφέρει:

Ό δέ Μιχαήλ ... ώς αν τούς Τούρκους της άνατολης έξελάσειε, δέον ένόμισε πείθασθε αι,τώ καί δι' αυτών ή σύν αότοίς άπόσοβησαι αύτών τήν αλογον κατά της Ρωμανίας έπέλευσιν. Όθεν καί κηδος πρός τόν Ρουμπέρτον ποιείται καί τήν αυτού θυγατέρα Έλένην καταμναται τφ εαυτού υίώ Κωνσταντίνω 2 • Ο ιστορικός αυτός, που κατά τα άλλα είναι πολύ επικριτικός προς τον αυτοκράτορα μας πλη­ ροφορεί ότι αναγνωρίζοντας την ανερχόμενη δύναμη από τη Δύση ο

1. Bezovrazov, Μιχαήλ.

Ο Μιχαήλ φαίνεται ότι αποφάσισε να συνεχίσει ιcαι να ΙCατα­

λήξει κάποιες προκαταρκτικές επαφές που είχαν αρχίσει επί Ρωμανού Δ' (βλ. Κόλιας, Κίνητρα,

123).

2. Συνεχ.

Σκυλ.,

170.10-15.

83

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

αυτοκράτορας προσπάθησε να προσεταιριστεί το Ροβέρτο προκειμένου να χρησιμοποιήσει τους Νορμανδούς ενάντια στους Τούρκους.

Πληροφορίες για αυτό το θέμα δίνει κυρίως η Άwα Κομνηνή και

όχι οι άλλοι ιστορικοί που ενδιαφέρονται σχεδόν αποκλειστικά για τα αμιγώς στρατιωτικά γεγονότα. Θα ασχοληθούμε κατ' αρχάς με την προσέγγιση του αρχηγού των Νορμανδών. Η Άwα Κομνηνή μας πλη­ ροφορεί ότι ο Μιχαήλ Δούκας τήν τού βαρβάρου τούτου [Ροβέρτου Γυισκάρδου] θυγατέρα [Ελένη] εΙς τόν έαυτού υίόν κατηγγυήσατο ΚωνσταντίνοΥ3. Βέβαια ο Κωνσταντίνος ήταν ακόμη νεOγΈWΗΤOς καί

τά εγγραφα συναλλάγματα επ' αύτή εγεγράφεισαν κάν ατέλεστα

καί εν επαγγελίαις μόνον, ατελούς τήν ήλικίαν οντος τού νεανί­ σκου. Διεσπάσθη δέ αμα τφ της βασιλείας επιβηναι τόν βασιλέα

Νικηφόρον τόν Βοτανειάτην4. Η ακύρωση όμως των γαμικών συμ­ βολαίων ήταν μια πολύ αρνητική εξέλιξη για την αυτοκρατορία, αφού από σύμμαχος έγινε εχθρός ένας πολύ ισχυρός και ακόμη ανερχόμενος

ηγεμόναξ Όπως τονίζει και η Άwα Κομνηνή πάντων ουν εγκρατής γενόμενος ηύξάνετο τέ τό εντεύθεν όσημέρα ι κα ί είς τό τυραννι­ κώτερον άποκλίνων ταίς πόλεσι τέ προσετίθετο πόλεις καί τοίς χρήμασι χρήματα. Καί εν βραχεί πρός τήν δουκικήν περιωπήν

άναβεβηκώς δούξ Λ.ογγιβαρδίας άπάσης ώνομάζετο 6 • Πέρα από το συνοικέσιο όμως ο Μιχαήλ προσπάθησε να προσεταιρι­ στεί το Ροβέρτο Γυισκάρδο και με οικονομικά ανταλλάγματα, προσφέ­

ροντάς του ρόγες, δηλαδή μισθούς που αντιστοιχούσαν σε διά βραβεί­ ου άξίες? Τα αξιώματα αυτά τα οποία δεν ήταν διά λόγου αξίες, είχαν

3. Αλεξιάς, Ι, 37.16-17 - Po1emis, Doukai, 61 4. Αλεξιάς, Ι, 43.26-30. 5. Κόλιας, Κίνητρα, 115-125. 6. Αλεξιάς, 1,42.22-26. 7.

Υοn

Falkenhausen, 01ympias.

Οι ρ6γες είναι συνήθως ο όρος που χρησιμοποιείται για τους μισθούς των στρα­

τιωτών. Εδώ έχει γενικότερο περιεχόμενο και εννοεί ότι τα τιμητικά αξιώματα (διά

βραβείου άξίες) που έδωσε ο αυτοκράτορας για να κολακεύσει του Νορμανδούς συ­ νοδεύονταν και από χρήματα. Στο κάθε αξίωμα αντιστοιχούσε διαφορετικός μισθός ανάJ.ι:ryα με την κατάταξή του στις λίστες της ιεραρχίας. Για παράδεΙΎμα το αξίωμα του σπαθαρίου που ήταν χαμηλόβαθμο αντιστοιχούσε σε

12 νομίσματα,

του πρωτοσπαθα­

ρίου σε μία λίβρα χρυσού, Του πατρικίου σε εννιά λίβρες, του μα-Υίστρου σε 20 λίβρες

84

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071-1078)

συνεπώς ένα τιμητικό χαρακτήρα, είχαν δωθεί σε διάφορους συνεργάτες του Ροβέρτου, ενώ ο ίδιος έλαβε τον αξιοζήλευτο τίτλο του νωβελισσί­ μου. Συγκεκριμένα δώθηκαν: σε ένα ο τίτλος του κουροπαλάτη, σε δύο ο τίτλος του μαγίστρου, σε ένα ο τίτλος του ανθυπάτου, σε τέσσερις ο τίτλος του πατρικίου, σε έξι ο τίτλος του υπάτου, σε δεκαπέντε ο τίτλος

του πρωτοσπαθαρίου, σε δέκα ο τίτλος του σπαθαροκανδιδάτου, ενώ

δόθηκαν και άλλοι τίτλοι όπως του προέδρου, του βεστάρχη, των βε­ στών κ.ο.κ. 8 Ο Μιχαήλ είχε παραχωρήσει δωρεές, οι οποίες όμως, δεν

επιβάρυναν την οικονομία του κράτους. Οι δωρεές ήταν ένας τρόπος να κολακεύσει το Ροβέρτο, και να τον κάνει πιστό σύμμαχό του. Βέβαια η ενέργεια αυτή εμπίπτει μέσα στα πλαίσια μιας συνολικής και όχι συγκυ­

ριακής «φιλονορμανδικής» πολιτικής που ακολούθησε ο Μιχαήλ9 • Οι επαφές με το Ροβέρτο Γυισκάρδο παρότι άρχισαν το νεχίστηκαν εντατικά το

1074

1073

1072,

συ­

και αποκορυφώθηκαν τον Αύγουστο του

με τη σύναψη των γαμικών συμβολαίων, δεν σταμάτησαν ως και

το τέλος της βασιλείας του Δούκα. Εξάλλου, ο Μιχαήλ έπρεπε να στέλ­ νει τις ρόγες που ανέρχονταν σε κάθε χρόνο. Επιπλέον, το έτος

200 λίβρες χρυσού (14.400 νομίσματα) 1076 η κόρη του Ροβέρτου φτάνει στη

βυζαντινή αυλή και λαμβάνει το όνομα ΕλένηlΟ. Κατά μία άποψη η προσέγγιση του Ροβέρτου από τον Μιχαήλ Ζ' και η επιδιωκόμενη σύναψη συμμαχίας, αποτελεί προσπάθεια να απεξαρ­

τηθεί το κράτος στρατιωτικά από τη στρατιωτική αριστοκρατία με την

οποία βρισκόταν σε αντίθεση η αστική άρχουσα τάξη, από την οποία προερχόταν ο αυτοκράτορας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η προσπάθεια για ένωση των Εκκλησιών επί Μιχαήλ Ζ'Ι!. Η Άννα

Κομνηνή μέμφεται ιδιαίτερα τον πρώην πεθερό της επειδή θεωρεί ότι το συνοικέσιο αυτό έδωσε την αφορμή για τις μετέπειτα διεκδικήσεις

και του κουροπαλάτη σε σαράντα λίβρες. Βλ. Ψελλός,

Scripta Minora, Ι, 329-334 • Cheynet, Devaluation, 469-470 - Lemerle, Cinq, 95 - Bibicou, Page. Για τα αξιώματα τον 11 ο αιώνα βλ. Oikonomides, Organisation - Oikonomides, Income. 8. Bibicou, Page, 73-74. 9. Regesten, 59 n. 986a, 986b - Bibicou, Page, 51. 10. Bibicou, Page, 52-54, 73. 11. Tuilier, Michel, 352. 85

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

των Νορμανδών στο Βυζάντιο l2 • Ωστόσο, θα πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι ακριβώς ο Μιχαήλ με τη διπλωματική αυτή κίνηση, προσπάθησε να

ανακόψει την ορμή των Νορμανδών, που το 1071 κατέλαβαν την τελευ­ ταία βυζαντινή κτήση στην Ιταλία, τη Βάρη l3. Επιπλέον, αυτό που τον ενδιέφερε περισσότερο ήταν η αντιμετώπιση των Τούρκων στη Μικρά Ασία l4 • Με την κατάσταση που επικρατούσε στην αυτοκρατορία, οι φό­

ροι με δυσκολία μπορούσαν να συγκεντρωθούν ή καθόλου. Εξάλλου, όπως μας πληροφορεί και ο Βρυέwιος δεν υπήρχαν χρήματα στα βα­

σιλικά ταμεία όταν ανέλαβε ο Βοτανειάτης γιατί πλέον δεν υπήρχαν υπήκοοι να φορολογηθούν l5 • Παρόλα τα σκληρά φορολογικά μέτρα η δυνατότητα υπεράσπισης των εδαφών με ικανό στρατό ήταν αδύνατη. Έτσι, ερμηνεύοντας τις διπλωματικές ενέργειες του Μιχαήλ Ζ', θα λέγαμε ότι έβλεπε πως με αυτό το συνοικέσιο αποσωβούσε καταρχάς

τον κίνδυνο περεταίρω εχθρικών ενεργειών εις βάρος της αυτοκρατο­ ρίας, αφού ο Ροβέρτος λογικά δεν θα ήθελε να αφαιρέσει εδάφη ή να

εξουθενώσει το κράτος στο οποίο η κόρη του θα γινόταν αυτοκράτειρα. Επιπλέον, φαίνεται ότι ο Μιχαήλ με την ενέργεια αυτή πίστευε ότι θα

είχε άμεση βοήθεια στην αντιμετώπιση των Τούρκων που είχαν κατα-

12.

Αλεξιάς, Ι,

36.21

Κ.ε. Ας σημειωθεί ότι οι επιγαμίες ήταν πάγια τακτική των

Βυζαντινών, με την οποία επιδίωκαν να δημωυΡΎούν συμμαχίες και να εξομαλύνουν καταστάσεις. Για το θέμα βλ. Ουνταλτσόβα

-

Λιτάβριν

-

Μεντβέντιεφ, Διπλωματία,

67Κ.ε.

13. Κόλιας, Κίνητρα, 122-123 -Αρβελέρ, Ιδεολογία, 66. 14. Αυτές οι προθέσεις από μέρους του Μιχαήλ έγιναν όροι στα γαμικά (βλ. Ψελλός, Scήρta Minora, Ι, 329 κ.ε.). Οι μομφές ότι ο Μιχαήλ έδωσε

συμβόλαια

το κίνητρο

στο Ροβέρτο Γυισκάρδο να εισβάλει στην αυτοκρατορία είναι αβάσιμες αφού αντι­ γράφουν την Άννα Κομνηνή που προσπαθεί να βρει τρόπους να εξωραίσει τη βασιλεία

του πατέρα της ρίχνοντας τις ευθύνες σε όλους τους άλλους. Στην πραγματικότητα ο Μιχαήλ δεν φταίει για τα τεχνάσματα που χρησιμοποίησε κατόπιν ως αφορμές ο Νορμανδός ηγεμόνας. Εννοείται ότι ο Μιχαήλ ποτέ δε ζήτησε τη βοήθειά του για να

ανακτήσει το θρόνο, αφού όπως θα δούμε και πιο κάτω, μάλλον εκούσια παρέδωσε το θρόνο στο Βοτανειάτη, απαξιώνοντας το βασιλικό αξίωμα

15. Βρυέννιος, 259.1-6 της γάρ τών χρημάτων έπεισροης

- Bibicou, Page, 51-52. τών άπό της Άσίας χορη­

γουμένων τοίς ταμείοις άποφυγουσης έκ του της Άσίας άπάσης κατακυριεύσαι τούς Τούρκους καί τών άπό της Εύρώπης παντάπασι στενωθέντων, τών τέ προ­

υπαρχόντων κακώς καταναλισκομένων ξυνέβαινε σπάνιν δτι πλείστην εΙναι χρημάτων τοίς βασιλικοίς ταμείοις.

86

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071-1078)

!<λύσει όλη τη Μικρά Ασίαl6 • Ο ΡοβέρτοςΓυισκάρδοςθα είχε κάθε λ{ΥΥο να βοηθήσειτο συμπέθερό του να αντιμετωπίσειτους εχθρούςτου, ώστε

η κόρη του και ενδεχομένως και ο ίδιος παρασκηνιακά, να εξουσιάζει ένα κραταιό βασiλειo17 •

β) Η προσπάθεια για ένωση των Εκκλησιών Ο Μιχαήλ Ζ', προσέβλεψε στη Δύση για βοήθεια και με ένα τρόπο

που στους επόμενους αιώνες θα καταντήσει στόχος της εξωτερικήςπο­ λιτικής των περισσοτέρων αυτοκρατόρων. Κλειδί για την βοήθεια από το δυτικό κόσμο ήταν ο πάπας και κλειδί για την προσέγγιση με τον πάπα ήταν η ένωση των Εκκλησιών μετά το σχίσμα του

1054

επί πα­

τριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μιχαήλ Κηρουλαρίου και πάπαΛέOVΤOς ή καλύτερα απεσταλμένου του πάπα, καρδινάλιου Ουμβέρτου l8 • Οι πη­ γές κρατούν στο ημίφως την προσπάθεια του Μιχαήλ Ζ' να πετύχει την

ένωση των Εκκλησιών προσεγγίζοντας τον πάπα Γρηγόριο Ζ'

(1073-

1085)19.

16. Συνεχ.

.

Σκυλ.,

170.15-17 Ήβσύλετσ μέν

ταύτα ό βασιλεύς, πέρατι δέ δοθηναι

παρά ΘεσίΊ κεκώλυται πάλαι καταΨrιφισαμένoυ της ανατολής πανωλεθρίαν ,

,

και αναστατωσιν.

17. Δεν

συμφωνώ με την

Bibicou (βλ. Bibicou, Page),

ότι όλες αυτές οι ενέργειες έγι­

ναν από μέρους του Μιχαήλ για να εξαγοράσει την ειρήνη σε μια εποχή που η ειρήνη έπαυε να εξασφαλίζεται με τέτοιους τρόπους, για λόγους που έχουν αναλυθεί ήδη πιο πάνω.

18. Για το σχίσμα βλ. ενδεικτικά Runciman, Schism. 19. Προσωπογραφικά θα λέγαμε ότι ο πάπας Γρηγόριος

Ζ' Χίντελμπραντ ήταν από

τους πιο δυναμικούς πάπες του μεσαιωνικού δυτικού κόσμου και θιασώτης του πα­

mσμού, δηλαδή της επΙ1α/ριαρχίας της παπικής εξουσίας σε κάθε κοσμικό ηΎεμόνα. Εξέδωσε στα

1075

το

Dictatus

Pαpae με το οποίο καθόριζε ανάμεσα σ' άλ/α ότι

ο πάπας έχει το δικαίωμα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει αυτοκράτορες. Γενικά το έγγραφο αυτό απότελεί μια διακήρυξη της παπικής παντοδυναμίας. Σε ότι αφορά τον

ανταγωνισμό με τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, το έγγραφο αυτό δήλωνε ρητά ότι μόνο ο Ρωμαίος ποντίφικας φέρει νόμιμα τον τίτλο οικουμενικός. Ήρθε σε ανοικτή

ρήξη με τον αυτοκράτορα της Γερμανίας Ερρίκο Δ' για την έριδα της περιβολής η

87

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

Στην αλληλογραφία του πάπα Γρηγορίου φαίνεται ότι ο ποντίφικας προγραμμάτιζε να ενώσει το χριστιανικό κόσμο και να πραγματοποιή­

σει μία εκστρατεία εναντίον των Τούρκων στην Ανατολή το έτος

1074,

με την οποία φιλοδοξούσε να λυτρώσει τη Μικρά Ασία από τους αλ­ λόθρησκους. Ο Γρηγόριος αποτάθηκε σε διάφορους ηγεμόνες ανάμε, , " ,

σα στους οποιους και ο μετεπειτα πιστος συμμαχος του αυτοκρατορα

Αλεξίου Α' Κομνηνού, Ραυμούνδος της Τουλούζης20. Ο πάπας βέβαια είχε τις δικές του σκοπιμότητες που είχαν να κάνουν με την επέκταση

του Νορμανδικού παράγοντα στην ιταλική χερσόνησο 21 . Το

1071, όπως

έχει ήδη λεχθεί, εκτός από τη μάχη στο Μαντζικέρτ που σηματοδοτεί την

πτώση της Μικράς Ασίας, έλαβε χώρα ακόμη ένα γεγονός που καθόρισε την τύχη της αυτοκρατορίας, στη Δύση αυτή τη φορά. Καταλαμβάνεται η Βάρις από τους Νορμανδούς που ήταν η τελευταία βυζαντινή κτήση

στην Ιταλία. Ο πάπας λοιπόν για τους δικούς του λόγους ήθελε να ενι­ σχύσει το Βυζάντιο.

Η προσπάθεια για ένωση των Εκκλησιών είχε τις καταβολές της ήδη την εποχή του Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου κατά τη διάρκεια της βα­

σιλείας του οποίου έλαβε χώρα το σχίσμα 22 • Σύμφωνα με την άποψη

Α.

Tuilier η

αποτυχία στο Μαντζικέρτ σηματοδότησε και αποτυχία της

στρατιωτικής αριστοκρατίας. Έτσι μετά από αυτό το γεγονός επανήλ­

θε στην εξουσία η αστική άρχουσα τάξη η οποία σταθερά προσέβλε­ πε σε βοήθεια από τον πάπα 23 . Ο Γρηγόριος ο Ζ' πίστευε ότι η Αγία Έδρα ήταν η μητέρα όλων των Εκκλησιών και όλων των ΧριστιανώΥ24. Συνεπώς δεν αντιλαμβανόταν την έννοια της ένωσης της Ρωμαϊκής με οποία αποτελεί έκφανση του μεγάλου ανταγωνισμού του παπισμού και του καισαρο­

παπισμού, που συγκλόνησε τη Δύση αφόρισε και εξευτέλισε τον αυτοκράτορα Ερρίκο

στην Κανόσσα, σ)JJ:J. τελικά είχε μάλλον άδοξο τέλος στα

1085,

αφού η συνεΡΥασία

του με το Ροβέρτο Γυισκάρδο απέτυχε. Για όλα αυτά βλ. Ενδεικτικά

Schramm, Κaiser

- Ullmann, Papalίsm - Miethke-Biidίler, Papst. 20. Tuίlier, Michel, 350-351- Bibicou, Page, 50. 21. Tuilίer, Michel, 351-352. 22. Tui1ier, Michel, 352-353. 23. Tuilίer, Michel, 352-353. 24. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αναφορές του Ματθαίου Εδέσσης για τη δράση του Γρηγορίου. Βλ. Ματθαίος Εδέσσης, 176-177. 88

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071-1078)

την Ορθόδοξη Εκκλησία, παρά μόνο την υιοθέτηση από μέρους των Βυζαντινών της δικής του θέσης ότι η Εκκλησία τους είναι «θυγατέρα»

και άρα υποτελής στην Καθολική. Για μια ακόμη φορά λοιπόν η Δύση ζητά υποταγή από την Ανατολή25.

Ο πάπας ενέταξε τις προσπάθειες για εκστρατεία στην Ανατολή με τις αξιώσεις του για το

Dominium Mundi

(κοσμοκρατορία), αφού ένα

χρόνο μετά τις συνεννοήσεις του με τον Μιχαήλ Ζ' εξέδωσε το

Papae με το οποίο

Dictatus

αξίωνε την υποταγή όλων των Χριστιανών ηγεμόνων

σ' αυτόν. Σύμφωνα με μία άποψη το γεγονός ότι ο Μιχαήλ ήταν επιδε­ κτικός στις αξιώσεις του πάπα, ενθάρρυνε τον Γρηγόριο στη διαμόρφω­ ση και επισημοποίηση των ιδεών του γύρω από το ρόλο και το καθε­

στώς του πάπα 26 . Η άποψη αυτή αν και ευφάνταστη δεν πείθει επειδή οι γρηγοριανές ιδέες εντάσσονται σε μια σταθερή άνοδο του παmσμού την

εποχή αυτή, αλλά και σε μια συνεχόμενη σύγκρουση με τους δυτικούς ηγεμόνες για το θέμα της περιβολής.

Εκείνο που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι η προσέγγιση της κυβέρ­ νησης της Κωνσταντινούπολης με την Αγία Έδρα και η προσπάθεια να

δημιουργηθούν ερείσματα για την ανάσχεση του τουρκικού κινδύνου. Δυστυχώς για τον Μιχαήλ, αν και όπως φαίνεται ήταν διαθετιμένος να υποκύψει στις αξιώσεις του πάπα, δεν ενημερώθηκε ή δεν υπολόγισε την απομόνωση στην οποία οδηγήθηκε ο Γρηγόριος Ζ' εξαιτίας του ότι με τα μεγαλόπνοα σχέδιά του έθιγε τα συμφέροντα των ισχυρών δυτι­

κών ηγεμόνων που δεν θα ανέχονταν για πολύ τις αξιώσεις του. Έτσι, η όλη προσπάθεια της βυζαντινής διπλωματίας έπεσε στο κενό παρά τη σωστή στη σύλληψή της εκστρατεία εύρεσης συμμάχων,

25. Thilier, Michel, 355-356. 26. Tuilier, Michel, 363-364. 89

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΑΝΑΚΑΜΨΗΣ

ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

α) Η πολιτική του Μιχαήλ Είναι γνωστό και σε γενικές γραμμές από όλους παραδεκτό, ότι τα

οικονομικά της αυτοκρατορίας άρχισαν να αντιμετωπίζουν προβλήματα

πολύ πριν το

1070. Η παθογένεια στην οικονομία παρατηρήθηκε αμέσως μετά το θάνατο το Βασιλείου Β' Βουλγαροκτόνου στα 1025. Οι αλόγι­

στες σπατάλες των επιγόνων και η ασύνετη οικονομική τους πολιτική ήταν ο βασικότερος λόγος που προκάλεσε τη σταδιακή αλ/,ά ραγδαία κατάρρευση της οικονομίας Ι • Έπειτα, ήταν εύκολο να εμπλακεί η αυτο­

κρατορία σε ένα φαύλο κύκλο. Χωρίς έσοδα το κράτος δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει τις επιδρομές των εχθρών, τις στάσεις, τις λεηλασίες των μισθοφόρων και χωρίς να τις αντιμετωπίσει δεν μπορούσε να ελπίζει σε έσοδα από τη φορολογία. Εξαιτίας της αστάθειας που προκαλούσαν τα φαινόμενα αυτά και η πολεμική έξαρση της εποχής, η συλλογή των φόρων ήταν προβληματική και τα έσοδα του κράτους μειώνονταν. Αυτό

όμως οδηγούσε σε αδιέξοδο 2 •

Σύμφωνα με τον Ψελλό ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Δούκας ήταν τε­ λεώτατος δε την φρόνησιν και τών πραγμάτων έπιστήμην άπα της

1. Βρυώνης, Παρακμή, 72-73. 2. Για τα φαινόμενα βλ. Βρυώνης,

Παρακμή,

91

72-73.

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

περι ταύτα συνεχούς έπιμελείας λαβών πάσαν τε φόρου συντέλει­ αν διηκρηβωκώς, συντάξεις τε και πρυτανεία, και ες όσα φέροιτο

τις τών δημοσίων και άφ' όσων έκχέοιτο αϋθις είς τα δημόσια... 3 Το πρώτο ερώτημα που προκύπτει μετά από αυτή την εκθειαστική ανα­ φορά στις ικανότητες του ηγεμόνα να εποπτεύει τα δημοσιονομικά του

κράτους είναι σχετικό με την αξιοπιστία της πηγής. Είναι σαφές ότι ο Ψελλός είναι ευνοϊκά διακείμενος προς την οικογένεια των Δουκών και

ιδιαίτερα προς τον μαθητή του Μιχαήλ. Το να θεωρήσουμε όμως ως αναληθή την πληροφορία που μας δίδεται, εκ πρωϊμίου, θα ήταν μάλλον λάθος. Ας δούμε τα γεγονότα.

Η πρώτη επιλογή του Δούκα σε ό,τι αφορά στη διοίκηση, ήταν ο μητροπολίτης Σίδης IωάWΗς. Το ότι επρόκειτο για μια καλή εmλoγή μαρτυρείται και από τον Ατταλειάτη, μεγάλο επικριτή του αυτοκράτο­

ρα. Μας πληροφορεί ότι μόλις ανέλαβε τα ηνία του κράτους ο Μιχαήλ, προσελάβετο γαρ τών κοινών πραγμάτων διοικητην ανδρα λόγω και πράξη τών πολλών διαφέροντα 5• Ως τεχνοκράτης, ο Μιχαήλ

γνώριζε τί έπρεπε να κάνει για να βελτιώσει την εικόνα του. Προέβαλε τον Ιωάννη ο οποίος είχε το χάρισμα να γίνεται συμπαθή ς6. Όντως,

όπως μας πληροφορεί και πάλι ο Ατταλειάτης, τη τού βασιλευόντος άπλότητι και άφελεία τάς οίκείας προσθείς άρετας εύχάριστον _

,,,

"

"

r

"

, '"

u"

~

τουτον εποιει και τοις υποτεταγμενοιςευαρεστον, οαον γε ηκει

κατα τους τότε καιρους? Το ότι ο Μιχαήλ είχε αντιληφθείπλήρως τη δεινή κατάστασητης αυ­ τοκρατορίαςπρέπει να το θεωρούμε δεδομένο.Έτσι μόνο θα μπορούσε να ερμηνευθεί και η αντικατάστασητου μητροπολίτη Σίδης IωάWΗ με το Νικηφορίτζη 8. Ο Ιωάννης ήταν μεν σεβάσμιος και χρησιμοποιήθηκε

3. Ψελλός, 11, 173. Για σχολιασμό του χωρίου 4. Lemerle, Cinq, 261-262. 5. Απαλειάτης, 180.6-8. 6. Απαλειάτης, 180.12-14 ... υπερ εύνουχον

βλ. επίσης

Hendy, Studies, 241, 510.

δε την άΥαθ6τητα καΙ την πολιτείαν

και το μειλίχιον και σωστικον και το εύπρ6σιτον ένδεικνύμενον ...

7. Απαλειάτης, 180.14-17. 8. Ζωναράς, 707.8-708.3 ΆποπεφυΚ6Jς

δ'ό βασιλευς Μιχαηλ προς την τής βασι­

λείας διοίκησιν τον μητροπολίτην Σίδης Ίωάννην, έκτομ{αν δντα, δραστηρι­

ον δέ, τοις πράΥμασιν έφιστά. ΒίΟ' ετερον έκτομίαν τον Νικηφ6ρον, ος νέος

92

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078)

στην αρχή από το βασιλιά για να εδραιώσει τη σταθερότητα της εξου­ σίας του μέσα από το κύρος και τη συμπαθητική εικόνα που εξέπεμπε ο αρχιερέας, αλλά στην προκείμενη περίπτωση χρειαζόταν ένας αξιω­ ματούχος με ευφυία, τόλμη και δυναμισμό για να επιχειρήσει να βγάλει την αυτοκρατορία από το βάλτο της οικονομικής δυσπραγίας. Η ανάκαμψη του κράτους προϋπέθετε άμεσα την ανάκαμψη των οικονομικών του και τη συνακόλουθη ενδυνάμωση, οργάνωση και εκ­ συγχρονισμό του στρατού. Ως εκ τούτου, χρειαζόταν στον Μιχαήλ ένας

αξιωματούχος στον οποίο θα έδινε ευρύτατες αρμοδιότητες και ο οποίος θα ήταν τολμηρός και επινοητικός, αν όχι ευφάνταστος, ως προς τις ιδέ­

ες με τις οποίες θα εmχειρούσε να δώσει λύσεις στα διογκούμενα και δυ­ σεπίλυτα πλέον οικονομικά προβλήματα του κράτους, ενός κράτους που οι ασυλλόγιστες δαπάνες των προκατόχων του Μιχαήλ είχαν αφήσει με άδεια ταμεία. Όπως θα δούμε αναλυτικά και αλλού, η απομάκρυνση του

Σίδης εμπίπτει σε ένα πλαίσιο εκκαθαρίσεων στην αυλή και επιστροφής

στα δημόσια ταμεία των όσων αυτά είχαν απωλέσει εξαιτίας μάλλον των φοροαπαλλαγών που οι προηγούμενοι αυτοκράτορες αφειδόλευτα , , ειχαν παραχωρησει.

Η διαχείριση των οικονομικών από τον Μιχαήλ Ζ' αποτελούσε μια

αναδίπλωση σε σχέση με τις σπατάλες που είχαν γίνει από τους προη­ γούμενους. Η δημοσιονομική πολιτική που ακολουθήθηκε ήταν καθα­ ρά φοροεισπρακτική. Βέβαια δεν στράφηκε ενάντια στα χειμαζόμενα

μικρομεσαία κοινωνικά στρώματα, αλλά προσπάθησε να συγκεντρώ, , " ,

σει αυτα που οι προηγουμενοι μοναρχες ειχαν χαρισει στην αριστοκρα-

τία, αδειάζοντας έτσι τα κρατικά ταμεία9 • Αυτή η πολιτική θα επικριθεί έντονα από τον Ατταλειάτη που θα την αντιπαραβάλει με την άκρατη

προσληφθείς παρα τού Μονομάχου είς τα βασίλεια ίιποκοριζόμενος δια την νε­

6τητα Νικηφορίτζης ώνόμαστο και ώσπερ έπωνυμίαν έσχηκε τούτο, έξΈλλάδος και Πελοποννήσου τάς κρίσεις τούτων διέποντα μετεπέμψατο. 'Έφθασε Υαρ

6

άνηρ olιτoς και τφ πατρι τού βασιλέως τφ βασιλεί Κωνσταντίνω τι'j) Δoύκ~ ύπηρετήσασθαι. "Ην δε περι πραΥμάτων μεταχείρισιν δεξιος και λόΥοις ώμιλικώς

το δε ήθος έχων ύποκαθήμενον και Υέμον δεινότητος. Τούτω Υούν έΥχειρίζει τάς ήνίας της βασιλείας, λΟΥοθέτην όνομάσας αύτΟν.

9. Patlagean, Note, 429 Miche/ νπ Doukαs, pourtαnt issu de /α grande αrίstocrαtie, semb/e ανοί, vou/u freiner /e mouvement... 93

ΑΝΘΟΎΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

«γενναιοδωρία» του Νικηφόρου ΒοτανειάτηlΟ. Σε αντίθεση με την πο­ λιτική παροχών του Βοτανειάτη, η σκληρή φοροεισπρακτική πολιτική του Δούκα ήταν φυσικό να προκαλέσει δυσαρέσκειες. Φαίνεται όμως

ότι δεν είχε πολλές εναλλακτικές επιλογές, έπρεπε με δίκες -παρωδίες δικών μάλλον- να πάρει από τους πλούσιους αυτά που τους είχαν δω­ θεί, μέσα στα πλαίσια των ασυλλόγιστων παροχών των προκατόχων του Μιχαήλ. Έτσι μπορεί να ερμηνευθεί μια μνεία από τον Ατταλειάτη στην οποία τονίζεται ότι και κρίσεις τφ δημοσίφ το πλέον ή τφ δικαίφ

προσνέμουσαι, άφ' ών δημεύσεις καθολικαι τε και μερικαί, κατη­ Υορίαι συχναί, φισκοσυνηΥορίαι πολλαί. .. 11 Οι λόγοι που ο Μιχαήλ Ζ' στράφηκε ενάντια στους «δυνατούς» είναι πολλοί και περίπλοκοι.

Με μια φράση όμως θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ο Μιχαήλ οδηγούσε στα δικαστήρια και δήμευε τις περιουσίες της αριστοκρατίας γιατί αυτή λειτουργούσε με τρόπο υπονομευτικό για το κράτοςΙ2. Εmπλέον, συνε­ χίστηκε η λειτουργία του σεκρέτου επί των κρίσεων, όπως μαρτυρεί η ύπαρξη του αξιώματος και επί Μιχαήλ Ζ'I3. Το σέκρετο αυτό συστάθηκε

επί Μονομάχου και είχε ως στόχο, μεταξύ άλλων, την προστασία των μικροϊδιοκτητών από τις αυθαιρεσίες των «δυνατων»Ι4. Τον 110 αιώνα, όπως μαρτυρούν οι πηγές, οι αγροτικές κοινότητες εξαφανίζονται και το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων τους γίνονται πά­ ροικοι, δηλαδή εξαρτημένοι εργάτες στα κτήματα κάποιου «δυνατού»ΙS.

Οι μεγάλοι γαιοκτήμονες, πρόσφεραν προστασία απέναντι στους αδί­ στακτους φοροεισπράκτορες και αναλάμβαναν την κάλυψη των φο­ ρολογικών τους υποχρεώσεων. Από αυτή την άποψη οι μικρομεσαίοι καλλιεργητές έβγαιναν από το αδιέξοδο και για αυτό έσπευδαν να πα­ ραχωρήσουν τα κτήματά τους στους «δυνατού9>. Από τη μια η παροικία ήταν μια μορφή εξάρτησης, άρα δουλεί ας 16 και από την άλλη το κρά­ τος έβγαινε ζημιωμένο από πολλές απόψεις. Καταρχάς, οι «δυνατοί»

10. Ατταλειάτης, 61.5-8, 70.1, 188.2-5, 192.21,205.19-206.4,278.7-279.24,316.2021,318.7,338.18-19,294.4-7,305.7-8. Βλ. και Kazhdan- Franklin, Studies, 41. 11. Ατταλειάτης, 182.23-183.2. Βλ. Επίσης ΧριστοφιλοποUλου, Ιστορία, Τ.Β· 251. 12. Για την υπονόμευση βλ. την KOινωVΙKO-OΙKOνOμική αναλυση του Bratianu (βλ. Briίtianu, Monopole). 13. Gautier, Lettres, 168-Χονδρίδου, Μονομάχος, 137.140. 14. Χονδρίδου, Μονομάχος, 126 - 143. 15. ΚαραΥιαννόπουλος, εξέλιξη, 22 Κ.ε. - Svoronos, Structures, 51-63. 16. ΚαραΥιαννόπουλος, εξέλιξη, 40-54. 94

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078)

όχι μόνο δεν ήταν διαθετιμένοι να δώσουν στο κράτος, α'λ/.ά ήθελαν να απομυζήσουν από αυτό, απαιτώντας φορτικά φοροαπαλλαγέ ς 1? Ο Μιχαήλ αντιστάθηκε σε αυτή την τάση επειδή τα αρνητικά που προέ­ κυπταν ήταν πολλά. Ο στρατός των ελεύθερων καλλιεργητών, που αν

και δεν ήταν επαγγελματικός και στην εκπαίδευσή του μάλλον παρω­ χημένος, είχε το θετικό ότι αγωνιζότανε με πείσμα για να προστατέψει την οικογένεια, τα αγαπημένα πρόσωπα, την περιουσία και για τη δόξα του αυτοκράτορα των Ρωμαίων, καταργήθηκε. Αντίθετα οι μισθοφόροι αγωνίζονταν με σύγχρονες μεθόδους, αλλά με μοναδικό κίνητρο το χρή­ μα και γενικά τις υλικές απολαβές που όταν εξέλειπαν, αυτοί εγκατέλει­ παν το καθήκον τους ελαφρά τη καρδία. Οι αυξημένες στρατιωτικές ανάγκες του κράτους και οι μισθοί των μισθοφόρων που εγγυόνταν την πίστη τους στο βυζαντινό αυτοκράτο­ ρα, αποτελούσαν μια διαρκή εκροή χρήματος που άφηνε τα βασιλικά

ταμεία άδεια και το κράτος ακάλυπτ0 18 • Έτσι, τα έσοδα έπρεπε να αυξη­ θούν για να ανταποκριθεί η αυτοκρατορία στις αυξημένες ανάγκες. Ο λογοθέτης του δρόμου θα προσπαθήσει μέσα από ένα νοικοκύρεμα των

δημοσιονομικών του κράτους να αυξήσει τα έσοδα l9 • Οι ιδέες του ήταν πρωτότυπες, αλλά θα προκαλούσαν έντονες αντιδράσεις και εσωτερικές εκκρήξεις.

17. Επί Μιχαήλ

έγινε προσπάθεια ανακοπής της τάσης για ανεξέλεγκτη παροχή φορο­

απαλλαγών. Εξαίρεση στον κανόνα αποτελούν οι δωρεές που παραχωρήθηκαν στον

Ανδρόνικο Δούκα, γιο του καίσαρα Ιωάννη Δούκα τον οποίο ο aυτoKράτoρας φρόντι­

σε να εκτοπίσει. Η άποψη βέβαια του Α. Harνey ότι το παράδειγμα αυτό αποτελεί εν­ δειιcτικη περίπτωση αθρόας παραχώρησης κρατικών γαιών σε μέλη της γαιοκτητικης

αριστοκρατίας δεν με βρίσκει σύμφωνο. Εξαιρέσεις αποτελούν και οι μικρές μάλλον δωρεές προς τον Πακουριανό και τον Απαλειάτη. Βλ.

n.1016 - Harνey, Ανάπτυξη,

Regesten, 61 n.994, 994a, 69 121-122 - Harνey, Competition, 175, 177 This crisis in

imperίαl finαnces,

which lasted from the 1070s ιο the early 1090s, led ιο the collαpse ο! the system for distributing ρ6γαι. Emperors had ιο use other methods ιο rewαrd their most important supporters. - Hendy, Studies, 58, 68, 134, 212 - Μανιάτη­ ΚοΟΟνη, Υπήκοοι,

142-143. 18. Oikonomides, Income. 19. Για τις κρίσεις των πηγών που τον θέλουν εύστροφο, έμπειρο και δραστήριο βλ. Βρυέννιος τ.Β·, 143 ακόμη και Απαλειάτης, 120.20. Βλ. Επίσης Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ.Β', 250 • Ostrogorsky, Ιστορία, τ.Γ', 237 Προσπάθησε να καταπολεμή­ σει τις κεντρομ6λες φεουδαρχικές δυνάμεις με τη βοήθεια της συγκεντρωτικής Υραφειοκρατίας.

95

ΑΝΘΟΎΑΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

Μία ακόμη μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε είναι η παραχώρηση χαριστικίων, η διαχείριση δηλαδή μοναστηριών -της περιουσίας τους­ σε λαϊκούς, οι οποίοι βέβαια δεν ήταν τυχαίοι, α'λλά γνώριζαν πως να αξιοποιήσουν τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους του κάθε μοναστη­ ριού. Όπως παρατηρεί ο Ρ. Lemerle le resultαt etαit ordinαirement une αugmentαtion de lα production et du rendement 20• Το ότι οι περιουσίες των μονών αύξαναν την παραγωγή και τις πωλήσεις τους, πράγμα που απέφερε μεγάλες απολαβές στον χαριστικάριο, λειτουργούσε ευεργετι,

..

κα γενικοτερα για την οικονομια.

Μέσα στα πλαίσια της εξωτερικής πολιτικής του, ο Μιχαήλ παρα­ χώρησε δωρεές στο Ροβέρτο Γυισκάρδο, όμως καμιά από τις δωρεές αυτές δεν υπονόμευσε την αυτοκρατορία, όπως για παράδειγμα έγινε με τα προνόμια που έδωσε ο Αλέξιος Κομνηνός στους Βενετούς21. Η ενέρ­ γεια αυτή του Αλεξίου ήταν μια βεβιασμένη κίνηση απελmσίας, που δεν απέχει πολύ από το να χαρακτηριστεί «γκάφα», όπως άλλωστε την απε~

κάλεσε ο C. Mango 22 • Επίσης, σε αντίθεση με τον Αλέξιο, ο Μιχαήλ δεν επέτρεψε στους «δυνατούς», δηλαδή την ισχυρή γαιοκτητική αριστο­ κρατία, να εξαφανίσει τη μεσαία και μικρή ιδιοκτησία. Αυτό έγινε με την επικράτηση ενός εξέχοντος μέλους αυτής της κάστας, του Αλεξίου Κομνηνού. Το αποτέλεσμα ήταν όχι μόνο η υπονόμευση της οικονο­ μίας, αλ/.ά και η υπονόμευση του στρατού, αφού ο «εθνικός» στρατός

αντικαθίσταται ολοκληρωτικά από τους αφερέγγυους μισθοφόρους που ο κάθε μεγιστάνας παρείχε 23 • Σε ότι αφορά στη νομισματική πολιτική που ακολούθησε ο Μιχαήλ, αυτή μάλλον δεν ήταν επιτυχημένη, επειδή στην περίοδο της βασtλείας του το βυζαντινό νόμισμα υποτιμήθηκε και διολίσθησε σε σημαντικό βαθμό 24 • Οι συνθήκες ήταν τέτοιες και το αδιέξοδο τόσο μεγάλο που ο

20. Lemerle, Cinq, 284. 21. Lemerle, Cinq, 305 - Cheynet, Devaluation tresor imperίal

ά

σποραδικά, ειδικά

la Ιίπ du regne de Michel VII etait

lοίπ

475

d'etre vide.

σημ.

97 ...le

Βέβαια ούτε

ο Μιχαήλ δεν μπόρεσε να αποφύγει την υποτίμηση του νομίσματος. Βλ.

Cheynet,

Devaluation, 475-476. 22. Mango, Αυτοκρατορία, 75. 23. Για όλα αυτά τα ζητήματα και για την εξέλιξή τους βλ. Cheynet, Fortune. . 24. Moπisson, Devaluation, 5 Sous Michel VII Doukas, le rythme de la devaluation s'acceIere ά tel ροίπι qu'il est desormais impossible d'en distinguer Ies etapes par des changemenes iconographiques, temoin l'ecart, au sein de la seconde emission, entre des histamena de 15 carats (62,6%) et d'autres de moins de 12 carats (50%),

96

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

αυτοκράτορας αναγκάστηκε να χρησιμοποιήσει μια αποφευκ:τέα εmλo­ γή, την πολιτική της υποτίμησης, που ήταν βέβαια προσωρινά μια εύ­ κολη λύση, αλλά μακροπρόθεσμα προκαλούσε τεράστια προβλήματα, τόσο αξιοmστίας του νομίσματος, όσο και στην οικονομία γενικότερα. Την εποχη μάλιστα του Βοτανειάτη η σύνθεση των «χρυσών» νομισμά­ των είχε αλλοιωθεί τόσο πολύ που εξαιτίας της νόθευσης είχαν αποκτη­ σει σταδιακά όψη «χλωμη» και κατόπιν σχεδόν είχαν ασπρίσει 2S • Το ότι επρόκειτο για κίβδηλα νομίσματα ηταν προφανές, αφού η γυαλάδα και η λάμψη του χρυσού που είχε εκλείψει πρόδιδε το ζόφο που είχε καλύ­ ψει γενικότερα τη βυζαντινη οικονομία. Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ έκανε σημαντικές προσπάθειες για να ανακάμψουν τα οικονομικά του κράτους αν και δεν κατάφερε το στόχο

του. Η Αικ. Χριστοφιλοπούλου γράφει πως ο Μιχαηλ δεν αναμείχθηκε προσωπικά ούτε στις στρατιωτικές επιχειρήσεις ούτε στην κρατι­

κή διοίκ ηση26. Αυτή όμως η παρατήρηση εκτός από άδικη και μειωτική είναι και παραπλανητική. Ένας ηγεμόνας μπορεί να κυβερνά με διάφο­ ρους τρόπους. Είτε με το να αναμειγνύεται σε κάθε ζήτημα και να το

soit une chute non negligeable d'un huitieme ( 12,5%).~ Harvey, Ανάπτυξη, 153-154 - Hendy, Studies, 233, 235,509 The gold coinage ο[ Romanus ιν Diogenes (10671071) ranges between 18 and 16 carats, that ο/ Michael νιι Ducas (1071-1078) between 16 and 12 or 9 cαrats, and αΙ Nicephorus ΠΙ Botaneiates (1078-1081) averages αι about 8 carats /ine,.. the gold coinage had there/ore lost approximately ten carats ο/ /ineness between c.1070 and 1081. Βέβαια η πτώση την εποχή του Μιχαήλ είναι εντελώς ασαφής, θα μπορούσε να είναι από ένα καράτι έως oιcτώ. Κατά την Πέννα η υποτίμηση του νομίσματος μετά το

Νόμισμα,

1069 είναι μη ελεΥχόμενη

(βλ. Πέννα,

16).

25. Moπisson, Devaluation, 5. 26. Xριστoφtλoπoύλoυ, Ιστορία, Τ.Β· 249. Υιοθετεί απόλυτα τις κρίσεις του Σιcuλίτζη. Βλ. Συνεχ. Σκυλ. 156.3-5 Γίνεται ουν 6 βασιλευς άλώσιμος ταις αύτοΟ τερατείαις και μαγγανείαις, οία μη εύμοιΡών φρονήματος άνδρείου και σταθηρού, 156.1214 Κακείνο πάσι βασιλικον ένομι'ζετο πρόσταγμα, ό τφ μηχανορράφφ τούτω έδόκει ... - 157.19-24 Τής δε φήμης τινών, πλειόνων δε την σωτηρίαν εύραμένων φυΥή· Πις δε φήμης τον βασιλέα καταλαβούσης εδοξε μεν τί σκυθρωπον παθείν, ού μην δε παντάπασι τών πολιτικών άδικημάτων και τών κοσμικών άπέσχετο ταις τοf) Νικηφόρου ύποθημοσύναις, μη {χων γαρ φύσιν διαγνωστικην και έξιν διακριτικην και έγρηγορυίαν πάν το προσταττόμενον παρα τοΟ Νικηφόρου έποίει ωσπερ άνδράποδον.

97

ΑΝΘΟΎΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

ρυθμίζει ο ίδιος, είτε με το να επιλέγει τους κατάλληλους ανθρώπους για

τις κατάλληλες θέσεις. Όπως θα δούμε σε άλλο κεφάλαιο, ο Μιχαήλ δεν χρησιμοποίησε τυχαίους ή ανίκανους ανθρώπους, πράγμα που τον καθι­ στά απόλυτο γνώστη της κατάστασης που έπρεπε να αντιμετωmστεί και

καλό διαχειριστή της εξουσίας. Μπορεί όντως ο Μιχαήλ να μην ανταπο­ κρίνεται στο ηρωικό πρότυπο του Βασιλείου Βουλγαροκτόνου για πα­ ράδειγμα, που κακώς συνδέσαμε -ασυνείδητα ίσως- με τον κατεξοχήν ορθό τρόπο χρηστής διοίκησης και αντιμετώπισης των προβλημάτων της αυτοκρατορίας, αλ/.ά αυτό δεν σημαίνει ότι ο Μιχαήλ ήταν ανίκα­ νος. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι υπήρξαν ικανότατοι αυτοκράτορες που κυβέρνησαν μέσω άλλων, όπως ο Ιουστινιανός

(527-565)27.

Έτσι

και ο Μιχαήλ είχε μία προηγμένη αντίληψη περί διοίκησης του κράτους και ευόδωσης των κυβερνητικών στόχων.

β) Ο λογοθέτης του δρόμου Νικηφορίτζης και το πείραμα της Ραιδεστού Θα πρέπει να επαναληφθεί κατ' αρχάς ότι όταν ο Νικηφορίτζης έγινε λογοθέτης από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ, είχε ήδη μεγάλη πεί­

ρα στη διοίκηση. Επί Κωνσταντίνου

!' Δούκα είχε υπηρετήσει σε

διά­

φορα αξιώματα όπως σε αυτό του δούκα της Αντιόχειας28, ενώ και επί

Διογένη φαίνεταινα είχε υπηρετήσειτο κράτος από το αξίωμα του ιφι­ τή Πελοποννήσου και Ελλάδος9. Ο ευνούχος Νικηφορίτζης είναι μια εξαιρετικά αμφιλεγόμενηπροσωmκότητακαι οι μνείες των πηγών είναι ταυτόχρονακαι θετικές και αρνητικές. Ο Ατταλειάτης,εξαιτίαςτου ότι τα μέτρα του Νικηφορίτζηέθιξαν τα

συμφέροντά του, είναι πολύ αρνητικά διακείμενος προς αυτόν3Ο, όπως

27. Βλ. ενδεικτικά Browning, Justinian. 28. Απαλειάτης, 180.19-181.10. 29. Συνεχ. Σκυλ., 155.14-156.1 - Κεκαυμένος, 73.11-15. Για την εγκυρότητα των όσων μαρτυρεί ο Κεκαυμένος βλ. Lemerle, Pro1egomenes. 30. Kazhdan- Franklin, Studies, 41 ...he [Attaleiates] is α vigorous defender of privαte property, and he mosr

emphαtically

opposes its confiscαtion by the 98

stαte.

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078)

θα δούμε αναλυτικά πιο κάτω, ενώ άλλοι πιο νηφάλιοι ιστορικοί όπως ο

Νικηφόρος BρυΈWιoς δεν αρνούνται να αποδεκτούν το πόσο μεγαλοφυ­ ής ήταν, αν και σκοτεινή προσωπικότητα. Ο BρυΈWιoς αναφέρει χαρα­

κτηριστικά πως ό δε καίσαρ, έπεί τον άνεψιον εΤδεν ούκ έπιτηδείως προς την τών κοινών άντίληψιν εχοντα, αύτος τε γενναιότερον τών πραγμάτων άντελαμβάνετο

και τον έκτομίαν Νικηφόρον,

ον ύποκορίζοντες έκάλουν Νικηφορίτζην, τφ βασιλεί οΙκειώσας λογοθέτην τού δρόμου κατέστησεν, ανδρα έντρεχη μεν και δρα­ στήριον και λόγω κοσμούμενον και πείρα πραγμάτων πολλών 3Ι ...

Επιπλέον, ο Κεκαυμένος επιβεβαιώνει του λόγου το αληθές γράφοντας για το Νικηφορίτζη:

άνηρ αριστος εΙς πάντα και φρονιμώτατος

πάνυ άκριβώς τε έξησκημένος την τε στρατηγικην και πολιτικην

έμπειρίαν, εΙ και εύνούχος ην, μεγαλόψυχος, πάνυ οξύτατος, νοών και λέγων προχειρότατα32.

Όντως ο Νικηφορίτζης προσπάθησε με ριζοσπαστικά μέτρα τα θέ­

σει υπό τον έλεγχο του κράτους την εμπορεία του σιταριού δημιουργώ­ ντας αποθήκες στη Ραιδεστό, όπου ήταν το κέντρο της ανεξέλεγκτης μέχρι τότε εμπορείας του 33 • Ο Σκυλίτζης μας πληροφορεί ότι ποριμώ­

τατος δε ων εΙς κακίαν, εΙπερ τις ετερος, και τού κερδαλέου χά­ ριν μηδενος δυσφήμου ονόματος συνεστήσατο,

κωλύσας δε και

άπείρξας τους πωλούντας απαντας, το βασιλικον δε μόνον πρα­ τήριον έμηχανήσατο34

...

Φαίνεται όμως ότι οι λόγοι που οδήγησαν σε

αποτυχία το εγχείρημα του Νικηφορίτζη ήταν τόσο οι αυθαιρεσίες των υπαλλήλων της αποθή κης 35, όσο και η άνοδος της τιμής του σιταριού,

που επηρέασε καταλυτικά τη ζωή των χαμηλών κοινωνικο-οικονομι­ κών στρωμάτων αν και αυτό δεν γίνεται αποδεκτό από τον Ρ.

31. Βρυέwιος, 143.13-18. 32. Κεκαυμένος, 73.12-15.

Οι Kazhdan-

Franklin έχουν αποκρούσει

Lemerle36 •

απόψεις που υπο­

στήριζαν ότι ο Κεκαυμένος δεν είναι ειλικρινής σε αυτές του τις κρίσεις. Βλ.

Kazhdan-

Franklin, Studies, 56-57. 33. Bratianu, Monopole. 34. Συνεχ. Σκυλ., 162.7-11. 35. Ατταλειάτης, 202.21-203.1 Ο, 203.13-17. 36. Lemerle, Cinq, 301 1/ n'est pourtant ni prouve, ni probab/e, que la nouvelle reg/ementation du marche de Raidestos αίι entralne une considerable αugmen99

ΑΝΘΟΥΑΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

Παρόλα αυτά οι προσπάθειες του Νικηφορίτζη δεν θα πρέπει να κριθούν μόνο εκ του αποτελέσματος3?, αJ.λά πρέπει να εκτιμηθεί το ότι υπήρξε

ένας καινοτόμος πολιτικός και ένας γνήσιος μεταρρυθμιστής. Το πιο σημανnκό μέτρο που έθεσε σε εφαρμογή με σκοπό την ανάνηψη από την οικονομική αφασία, ήταν ο έλΖΥχος του εμπορίου του σιταριού. Το μέτρο αυτό εντασσόταν στα πλαίσια μιας γενικότε­ ρης προσπάθειας νοικοκυρέματος των δημοσιονομικών του κράτους.

Καταλαβαίνουμε από τα όσα μαρτυρεί ο Ατταλειάτης, ότι κέντρο εμπο­ ρείας σίτου στην αυτοκρατορία ήταν η Ραιδεστός, όπου εκεί μεταφερό­ ταν το σιτάρι από τους παραγωγούς και πωλείτο από τον καθένα μέσα στα πλαίσια ενός ανεξέλεγκτου ανταγωνισμού 38 . Έτσι, με οδηγίες του

ιαιίοπ

du prix du ble. tout au plus, peut-etre, une provisoire

rαrl!faction. Με την

άποψη αυτή μάλλον συντάσσεται και ο Καραγιαννόπουλος. Βλ. Καραγιαννόπουλος,

Σύμμεικτα,

109 Ή

τοιαύτη αiίξησις δμως ουδεμίαν δύναται να εχη σχέσιν προς

την τερατώδη αiίξησιν τού

1800%.

Προς τα άνωτέρω συμφωνεί και το ύπο

τών έρευνητών παρατηρηθεν γεΥονος δτι ή τιμη τού σίτου καθ'δλην την διάρ­

κειαν της βυζαντινης έποχης έκυμαίνετο πέριξ τών

12 μοδίων κατα

νόμισμα

-

άπρόοπτον δείγμα σταθερότητος τιμής κατα τους άνησυχους έκείνους καιρους.

Βλ. επίσης

Bratianu, Monopole, 649-652. Για τα ζητήματα της τιμής του σιταριο" επί Μιχαήλ Ζ'βλ. Ostrogorsky, Preise, 321-322 Das sweite wichtige Zeugnis Uber Getreidepreise, dαfJ wir in einem Geschichtswerk besitzen, steht in dem Bericht des Michael Attaleiates Uber die Einfuhrung des Getreidemonopols unter Michαel VII. Merkwurdigerweise hαt mαn bishergewohn/ich nur die diesbezuglichen Mitteίlungen νοπ Kedrenos und Zonarαs herαngezogen, wlihrend der vie/ wertvollere Berίcht des A1taleiates, eines hochgestellten und besonders gut informierten Zeitgenossen, ubersehen wurde. Bei Attαleiαtes 203 finden wir die Mitteilung, dαfJ mαn νο, der Einfuhrung des Monopols dαs die Weizenpreise pro Modios auf 1 Nomismα hinaufschraubte,fur 1 Nomisma 18 Modioi kαufen konnte, 37. Lemerle, Cinq, 302 Nikephorίtzes est imbu des idees et des methods du mίlieu du siecle, quelque deux decennies plus tαrd, elles le conduissent ά /'echec et ά sa perte, Ο Tσouyκαράκης βρίσκει την ευκαιρία να υπαινιχθεί ότι τόσο η προσπάθεια του Νικηφόρου για ανόρθωση των οικονομικών όσο και αυτές που προηγήθηκαν απέτυχαν

επειδή όχι μόνο δεν είχαν ΎV!lσιo χαρακτήρα, α"λ//ι. εκπορεύονταν από τη φιλαργυρία

των εμπνευστών τους (βλ. Τσουγκαράκης, Αυτοκρατορία, 285-286). Υιοθετεί βέβαια τις κρίσεις του Ατταλειάτη ο οποίος, αναντίρρητα, στο θέμα αυτό είναι υποκειμενι­ κός.

38. Svoronos, Structures, 65. 100

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078)

Νικηφορίτζη κτίστηκαν αποθήκες στις οποίες συγκεντρωνόταν το σιτάρι και καθοριζόταν μια γενική τιμή πώλησής του 39 • Το κρατικό μονοπώλιο βέβαια το οποίο προσπάθησε να καθιερώσει ο Νικηφορίτζης φαίνεται

ότι προκάλεσε αρκετές δυσαρέσκειες. Αυτό ήταν ένα ευφάνταστο, αλλά και δραστικό μέτρο για απαλλαγή του κράτους από την οικονομική δυ­ σπραγία και θα έφερνε αποτέλεσμα αν δεν έθιγε τα συμφέροντα των ισχυρών γαιοκτημόνων, όπως ήταν ο Ατταλειάτης, που το ανέτρεψαν.

Ο Ατταλειάτης καταγγέλλει στην ιστορία του τις αυθαιρεσίες των κρα­ τικών υπαλλήλων για να παρουσιάσει το όλο εγχείρημα ως ένα ακόμη τρόπο που εmνόησε ο Νικηφορίτζης για να απομυζεί οικονομικά οφέ­

λη ο ίδιος και οι υποστηρικτές του. Για τον Απαλειάτη η αποθήκη της Ραιδεστού ήταν αποκύημα της πλεονεξίας του Νικηφορίτζη. Έτσι, χαι­

ρέκακα αναφέρει πως όλοι αυτοί κερδοσκοπούσαν ξεδιάντροπα μέχρις

αν συν τφ κέρδει τούτου και την ούσίαν πάσαν και την σωτηρίαν απέβαλοΥ40.

Φαινομενικά τα μετρά του Νικηφορίτζη έθιγαν και τα χαμηλά στρώ­ ματα της κοινωνίας. Στην πραγματικότητα όμως τα μέτρα αυτά εμπόδι­ ζαν τον ανεξέλεγκτο ανταγωνισμό, που ενδεχομένως ωθούσε τις τιμές προς τα πάνω και κατά συνέπεια βοηθούσαν τις λαϊκές τάξεις. Το εγ­

χείρημα δεν αφέθηκε να λειτουργήσει για να δούμε αν θα ανακούφιζε τα οικονομικά του κράτους. Γεγονός παραμένει ότι δεν τα επιδείνωσε. Άγνωστο είναι και το αν η αριστοκρατία υπέθαλψε και τελικά πυροδό­ τησε τη λαϊκή δυσαρέσκεια για δικό της συμφέρον. Κάτι τέτοιο βέβαια

δεν θα έπρεπε να αποκλειστεί. Παρ όλες τις προσπάθειες, όπως φάνηκε, η κατάσταση ήταν μη ανα­ στρέΨιμη. Το νόμισμα κατρακύλησε και υποτιμήθηκε τόσο, ώστε στο τέλος της δεκαετίας του 1070 να του έχει απομείνει μόνο η μισή αξία41 • Τα μέτρα που πάρθηκαν για έλεγχο και φορολόγηση του εμπορίου του σίτου προκάλεσαν ανοδικές τάσεις στον πληθωρισμό, εξαιτίας των οποί­ ων ο Μιχαήλ Ζ' οφείλει το παρωνύμιο Παραmνάκης2. Η αύξηση των

39. Απαλειάτης, 201.19-202.8. - ΠΈWα, Νόμισμα, 38 40. Απαλειάτης, 204.11-12. 41. Mango, Αυτοκρατορία, 7S - Lemerle, Cinq, 307·309. 42. Momsson, Devaluation, 21-22. Μεγάλη συζήτηση έχει γίνει 'γύρω μέρειες αυτού του θέματος (βλ. Καραγιαννόπουλος, Σύμμεικτα).

101

από τu; λεπτο­

ΑΝΘΟΥΛΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

τιμών Τα/ν αγαθών και ειδικά του σιταριού, που ήταν βασικό είδος δια­ τροφής προκάλεσε και την έκρηξη της δυσαρέσκειας των λαϊκών στρω­ μάτων, μιας δυσαρέσκειας πάντως που η αριστοκρατία ίσως υπέθαλψε για να μποϋκοτάρει το μονοπώλιο. Το αποτέλεσμα ήταν η εξέγερση του

λαού που κατέληξε σε πυρπόλυση των αποθηκών. Όπως εύστοχα τονί­ ζει ο Ρ.

Lemerle η

αύξηση των εξόδων εξαιτίας των μισθοφόρων και η

μείωση των εσόδων και ειδικά των φόρων επί των πωλήσεων και του

εμπορίου, καθώς και οι διάφορες απαλλαγές και προνόμια προκάλε,

"

"

σαν την καταρρευση της οικονομιας, μια καταρρευση απο την οποια το

Βυζάντιο δεν θα συνέλθειποτέ43. Οι φιλότιμες προσπάθειεςτου Μιχαήλ Ι' και του Νικηφορίτζη θα πέσουν στο κενό, αφού δεν θα καταφέρουν

τελικά ούτε να βάλουν τάξη στα χαώδη οικονομικά του κράτους, ούτε και να ανακόψουν τον κατήφορο. Είναι σημαντικό όμως ότι δεν τον

επέτειναν. Η μεγάλη και αλόγιστη υποτίμηση του νομίσματοςέγινε επί Βοτανειάτη, ενώ ο Μιχαήλ δεν προχωρούσε σε δωρεές χωρίς να υπάρ­ χει κάποιο ισχυρό αντιστάθμισμα-{)πως την περίπτωση του Ροβέρτου

Γυισκάρδου- και όχι απλά για να κερδίσει την εύνοια κάποιου ισχυρού , αριστοκρατη.

Το ότι ο Μιχαήλ ακολούθησε «σφικτή» δημοσιονομική πολιτική που με αιματηρές θυσίες προσπαθούσε να φέρει χρήμα πίσω στα κρα­

τικά ταμεία μαρτυρείται και από τις πηγές. Η Άwα Κομνηνή με μια μνεία της μας δίνει την εντύπωση ότι επί Νικηφόρου Βοτανειάτη υπήρ­ χαν ακόμη χρήματα τα οποία ο αυτοκράτορας αυτός κατασπατάλησε44. Ωστόσο το αδιέξοδο ήταν απόλυτο. Η πορφυρογέννητη ιστορικός ανα­

ρωτιέται: Τ6τε δη τ6τε τί τον νέον βασιλέα και άρτι τών της βασι­ λείας οίάκων έπιβεβηκ6τα εχρην διαπράξασθαι 4S; Η μόνη επιλογή ήταν αυτή που ηδη είχε εmχειρήσει ο Μιχαήλ Ζ' , δηλαδή εύρεση πόρων και εξασφάλιση στρατού. Επί Αλεξίου Κομνηνού τα πράγματα έχουν όμως φτάσει σε τόσο τραγικό σημείο, ώστε ο αυτοκράτορας θα αναγκα-

43. Lemerle, CΊnq, 308-309. 44. Αλεξιάς, ΙΙ, 9.11-15 τα δε

ού παρην τών βασιλιΚών ταμιείων Απί μηδεν'ι δέ·

οντι κενωθέvτων ύπσ τού προβεβασιλευκότος Νικηφόρου του Βοτανειάτου

τοσούτον ώς μτιδε τών ταμιε{ων κεκλεΤσθαι τάς πύλας, άλλ'άνέτως πατεΙσθαι παντΙ τΦ βουλομένφ δι'αύΤών όδεύειν, προπέποτο γαρ.

45. Αλεξιάς, 11, 9.18-19. 102

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ (1071

- 1078)

στεί να δημεύσει τα πολύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη, ενώ θα καλέσει την αριστοκρατία να παραχωρήσει τιμαλφή και προσωmκά κειμήλια για

να μαζευτούν χρήματα και να οργανωθεί μισθοφορικός στρατός. Πρώτη η δέσποινα των Ρωμαίων η αυτοκράτειρα Ειρήνη Δούκαινα θα δώσει τα

κοσμήματά της6!

46. Aλεξuiς, 11, 10.8-13.23. 103

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

.

." -;

.ι ~,,~,

'"

...

.

".. ιi ", .,"

......

~.

,ο.

-.

;

'.

-;~::. ".

.

.'

'",

... "

.: - '

.

.."

..

;Ο."

.... .. "

"

"..-

~.

.. " .. ι

." . •

t· .,

..

'.

Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Ζ' Δούκας και η σύζυγός του Μαρία Αλανή.

Bibliotheque Nationa1e, φ. 1ν, κωδ. Coislin 79 (Ο μιλιές Ιωάννη Χρυσοστόμου), 1074-1078, Παρίσι. (Το βυζάντιο ως Οικουμένη, Αθήνα

104

2001)

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΕΞΥΓΙΑΝΣΗΣ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

α) Αριστοκρατία και παραεξουσία Ο 110ς αιώνας παρότι δημιούργησε τις προϋποθέσεις μετασχηματι­

σμού της βυζαντινής κοινωνίας από θεοκρατική σε ουμανιστική, έφερε την αυτοκρατορία σε κρίση σε ό,τι αφορά στην αδυναμία αντιμετώπισης

των πολλαπλών εχθρών που την απειλούσαν. Λίγες είναι οι φορές που στην ιστορία του το Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος απειλήθηκε με κατάλυ­

ση. Αυτή η κρίση όμως δεν προκλήθηκε τυχαία, υπήρξαν οι συνθήκες που επέτρεψαν, αν δεν ευνόησαν, την επώαση της. Ο Μιχαήλ Ζ' φαί­ νεται ότι αντιλήφθηκε ότι αυτές οι συνθήκες είχαν δύο πτυχές. Αφενός,

ήταν η κατασπατάληση του δημοσίου χρήματος που αποδυνάμωσε την αυτοκρατορία από πολλές απόψεις και φυσικά από τη στρατιωτική.

Αφετέρου, η δημιουργία ενός νοσηρού κλίματος στην αυλή, με την πα­ ρουσία πολλών προσωπικοτήτων που υπονόμευαν την πολιτική σταθε­

ρότητα και έβλαπταν το κράτος με τις ραδιουργίες και τη ματαιοδοξία τους. Την πρώτη πτυχή ο Μιχαήλ προσπάθησε να την αντιμετωπίσει με τρόπους τους οποίους αναλύσαμε σε άλλο κεφάλαιο. Την δεύτερη πτυχή της παθογένειας του 11 ου αιώνα και τους τρόπους ίασής της θα παρουσιάσουμε εδώ.

Ο Μιχαήλ Δούκας υπήρξε αποφασιστικός σε ότι αφορά στην εξυ­

γίανση της αυλής που αποτελούσε το κέντρο των αποφάσεων 'γύρω

105

ΑΝΘΟΥΜΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

από τη δημόσια διοίκηση και την εξωτερική πολιτική 1. Το γεγονός ότι ο Κωνσταντίνος Μονομάχος και ο Κωνσταντίνος Δούκας διεύρυναν τη

Σύγκλητο με μέλη της αστικής τάξης ήταν γεγονός πολύ θετικό. αφού έτσι ενεπλάκει στους μηχανισμούς της εξουσίας μεγαλύτερο κομμάτι

της κοινωνίας. Εξαιτίας μάλιστα του ότι οι νέοι συγκλητικοί ήταν αστοί, η Σύγκλητος ευεργετήθηκε γιατί και πιο αντιπροσωπευτική έγινε και mo σύγχρονη. δοθέντος ότι μπορούσε να εκφράζει αμεσότερα τις ανάγκες μιας όλο και περισσότερο χΡηματικής- αστικής οικονομίας. Η γεωργική

οικονομία στο Μεσαίωνα ήταν βέβαια πάντοτε κυρίαρχη, όμως αυτή

την εποχή το εμπόριο και οι βιοτεχνικές ασχολίες βρίσκονται σε άνοδο. Πλέον οι πόλεις αναβαθμίζονται και εκεί επικεντρώνονται οι χρηματι­ κές συναλλαγές και η κάθε είδους δραστηριότητα 2 • Η διεύρυνση της Συγκλήτου και η συνεπαγόμενη αναζωογόνηση της διοίκησης. ήταν το σχετικά εύκολο μέρος της μεταρρύθμισης και συ­

ντελέστηκε από τους προκατόχους του Μιχαήλ. Κανείς όμως δεν είχε την τόλμη να επιβάλει την κάθαρση στο παλάτι. Τα μέλη εκείνα που αποτελούσαν το διεφθαρμένο κατεστημένο που προκαλούσε την πολι­ τική αστάθεια και το ανεβοκατέβασμα των αυτοκρατόρων έπρεπε να

απομακρυνθούν. Η παραεξουσία έπρεπε να παταχθεί. Η πιο δραστική τομή που επιχείρησε ο αυτοκράτορας Μιχαήλ ήταν η απομάκρυνση από το παλάτι των πανίσχυρων αυλικών που όμως με τις ενέργειές τους βο­

ηθούσαν στη συντήρηση της πολιτικής αστάθειας και στην εδραίωση

ενός παράλληλου κέντρου εξουσίας. το οποίο δρούσε με ίντρικες και

1.

Ο ΜΙΊαήλ υπήρξε ένας από τους αυτοκράτορες που προσΈΥΥισαν αρκετά το πρό­

τυπο ηγεμόνα που λειτουΡΎεί αξιοκρατικά και προάγει όΊΙ μόνο τους φίλους και τους συγγενείς του αλλά και τους πραγματικά άξιους. Μάλιστα λίγο μετά τη βασιλεία του

ΜΙΊαήλ, γύρω στα

1080.

μεταφράστηκε και διασκευάστηκε ένα αραβικό έΡΎΟ το

οποίο έΊει αλληγορικό Ίαρακτήρα και ανήκει -με την ευρεία έννοια- στα κάτοπτρα

ηγεμόνων. Τα κάτοπτρα ηγεμόνων ήταν κείμενα τα οποία σκιαγραφούσαν το πρότυπο ενός ιδανικού ηγεμόνα. Το εν 'λ1ΥΥω κείμενο ονομάστηκε «Στεφανίτης και Ιχνηλάτης».

Πρόκειται για ένα διάλογο ανάμεσα σε κάποιο βασιλιά και σε κάποιο φιλόσοφο. Για τα σΊετικά βλ.

Barker, Socia1. 141-143. Για το όχι μόνο των οικείων βλ. Barker, Social, 143. 2. Lemerle, CΊnq, 287·293. 106

θέμα της αξιοποίησης των ικανών ιcαι

ΜΙΧΑΗΑ Z·;'~.!EιλΣ"(1071 - 1078) δόλιο τρόπο, υπονομεύοντας την εκάστοτε νόμιμη εξουσία. Θα πρέπει βέβαια να τονιστεί ότι η κάθαρση έγινε εντός και εκτός παλατιού.

Ο Νικηφορίτζης προσπαθούσε να δημιουργήσει συνθήκες πολιτικής σταθερότητας είτε γιατί ήθελε να διαφυλάξει την προνομιούχα θέση που

είχε στην αυλή του Μιχαήλ Δούκα, είτε γιατί τον ενδιέφερε να ορθοπο­ δήσει το κράτος, είτε και για τα δύο. Οι Βυζαντινοί στρατηγοί -ειδικά τον

11 ο

αιώνα- μετά από μια μεγάλη επιτυχία γίνονταν υπερφύαλοι και

πολλοί από αυτούς φαντασιώνονταν τους εαυτούς τους στην πορφύρα.

Έτσι, επαναστατούσαν

και προκαλούσαν

μεγαλύτερες καταστροφές

από τους ξένους εισβολείς. Έτσι, μπορεί να ερμηνευθεί η προσπάθεια του Νικηφορίτζη να δολοφονήσει τον Βρυέννιο μετά την επιτυχή κατά­ πνιξη επανάστασης που είχε εκδηλωθεί από Βούλγαρους στα Σκόπια.

Ο λογοθέτης ήταν διορατικός και καχύποπτος πολιτικός. Διέβλεψε λοι­ πόν μια πιθανή αποστασία εκ μέρους του Bρυεvvίoυ -όπως και έγινε 3 • Για τους ίδιους λόγους -και πιθανότατα όχι εξαιτίας εκδικητικότητας- ο Μιχαήλ δεν δέχθηκε να δει με επιείκεια τον Ρουσέλιο και να τον ξανα­ χρησιμοποιήσει σε στρατιωτικές επιχειρήσεις, παρά μόνο όταν δεν είχε άλλη επιλογή.

Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης

μας πληροφορεί ότι προσωπείον

γαρ

εύνοίας δ Νικηφ6ρος έπιδειξάμενος έξωθεί μεν τον έπιεικέστατον ανδρα και λΟΥιώτατον μητροπολίτην της Σίδης τού τα κοινα διοικείν,

προφάσεις

δια

παρενθέτων

προσώπων

κατ'

αύΤΟύ

έσκαιωρηκώς4. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Σκόπευε άραγε ο Μιχαήλ να κρατήσει για πολύ στη διοίκηση ένα άχρωμο και άοσμο μητροπολί­

τη, συμπαθή σε όλους; Χρειάστηκε να μηχανορραφήσει εναντίον του εμπλέκοντας άλ/α πρόσωπα ο Νικηφορίτζης; Ένα άλλο χωρίο από τον Απαλειάτη θεωρώ ότι ακυρώνει την πληροφορία αυτή. Ο Μιχαήλ συ­

νεργαζόταν αγαστά με τον Νικηφορίτζη και ο ίδιος ιστορικός αφήνει να

φανεί ξεκάθαρα αυτό σε άλλο χωρίο όπου δεν διαχωρίζει τις ευΘUνες του Μιχαήλ από αυτές του λογοθέτη, αφού με ενάργεια δηλώνει μηδε αύτος (Μιχαήλ], ώς έφάνη, την φύσιν εχων τοις συμβουλευομένοις

3. Για τα γεγονότα βλ. Βρυώνης, 4. Απαλειάτης, 182.12-14.

Παρακμή,

95.

107

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

άvτίθετοvS. Στην προκείμενη περίπτωση η δημόσια διοίκηση χρειαζό­ ταν δραστικές αλλαγές. Ο μειλίχειος ιεράρχης που τόσο πολύ ήταν χρή­ σιμος στην αρχή, ώστε να γίνει ο βασιλιάς αποδεκτός και να γίνει όσο πιο ομαλά η μετάβαση στην εξουσία από τον Ρωμανό στο Μιχαήλ, ήταν

πλέον άχρηστος. Ίσως μάλιστα να έβλαπτε και τα σχέδιά των Μιχαήλ και Νικηφορίτζη για εκκαθαρίσεις στην αυλή. Έτσι ήταν ο πρώτος που

απομακρύνθηκε, αν εξαιρέσουμε βέβαια την Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα που επίσης απομακρύνθηκε, όμως για άλλους λόγους, οι οποίοι βέβαια έχουν να κάνουν και με το γεγονός ότι το πρόσωπο αυτό αποτελούσε άλλο ένα κέντρο παραεξουσίας.

Το κύμα απομακρύνσεων ήταν σαρωτικό, όπως έπρεπε να είναι, για μια σωστή εξυγίανση της δημόσιας διοίκησης. Σύμφωνα με τον

Ατταλειάτη και άπλώς πάντας τους οίκειοτάτους πολεμιωτάτους

είναι συκοφαντήσας και της τού βασιλέως άποστερήσας έΥΥύτητος, δλον είς έαυτον υποποιείται τον μειρακίσκον ανακτα. Και τούτο ην βασιλικον έπίταΥμα και συντήρημα, δπερ τφ κακ{στφ τούτω

Νικηφόρω συνέδοξεν. Έντεύθεν κατηΥορίαι και άπαιτήσεις άθώων άνδρών και άποτίσεις άχρεωστήτων, και κρίσεις τφ δημοσίφ το

πλέον η τφ δικαίφ προσνέμο υσα ι ... 6. Αντιπαρέρχομαι την αναφορά

ότι ο Νικηφορίτζης έκανε υποχείριό του τον βασιλιά, γιατί αυτό εμπί­ πτει μέσα στα πλαίσια αμαύρωσης της προσωπικότητας του Μιχαήλ, ο οποίος κατά τον Ατταλειάτη είχε γίνει πειθήνιο όργανο του διαβολικού λογοθέτη. Φαίνεται από το πιο πάνω απόσπασμα ότι η εκκ:αθάριση ήταν μεγάλης κλίμακας.

Ακολούθως πληροφορούμαστε ότι όλοι αυτοί που εις βάρος του δημοσίου ταμείου καρπώνονταν οικονομικά οφέλη, σύρθηκαν σε δίκες

στις οποίες λαμβανόταν υπόψη το δημόσιο κέρδος και όχι το δίκαιο, κατά τον ίδιο ιστορικό. Είναι γνωστό πως και ο Ψελλός επαινεί τους γενναιόδωρους αυτοκράτορες, όπως ήταν ο Μονομάχος και είναι γνω­

στό πως η γενναιοδωρία ήταν μια από τις αυτοκρατορικές αρετές. Όμως ο Μιχαήλ ήταν πραγματιστής και όχι ουρανοβάμωνας. Μία βάσιμη ει­ κασία που θα μπορούσε να γίνει είναι ότι ο βασιλιάς κρυβόταν πίσω από το Νικηφορίτζη. Τον έβαζε να φαίνεται ότι αυτός παίρνει τέτοιου

5. Ατταλειάτης. 184.12-13. 6. Ατταλειάτης. 182.17-24. 108

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071-1078)

είδους αποφάσεις για να απορροφά αυτός τις δυσαρέσκειες, ενώ από

πίσω κρυβόταν ο ίδιος. Όλοι όσοι είχαν εκμεταλλευθεί τις προηγού­ μενες καταστάσεις έπρεπε να λογοδοτήσουν και να αποδώσουν αυτά

που καταχράστηκαν. Η αυλή είχε καταντήσει σταύλος του Αυγεία που έπρεπε να καθαριστεί. Η παραεξουσία,οι σκοτεινοίαυλικοίπου εγκατα­

βιούσαν στο παλάτι εξυφαίνοντας συνομωσίεςκαι αυτοί που έβλαπταν το δημόσιο απομυζώντας από αυτό, έπρεπε να απομακρυνθούν αφού

προηγουμένως βέβαια επέστρεφαν αύτά που βρέθηκαν στην κατοχή τους χάρη ίσως στη σπατάλη προηγούμενωνβασιλιάδων.

Οι μνείες αυτές δίνουν την εντύπωση ότι πολλοί απομακρύνθηκαν, ειδικά από την οικογένειατου αυτοκράτορα,πολλοί τιμωρήθηκανΚ.Ο.Κ

ΤΟ έργο όμως της πολιτικήςεξουδετέρωσηςαυτών που είτε υπονόμευαν την οικονομία του κράτους, είτε υπέθαλπαν την πολιτική αστάθεια δεν

ήταν φοβερά δύσκολο. Ο αυτοκράτορας ήταν παντοδύναμος ούτως ή άλλως. Δύο ομως περιπτώσειςπροκαλούν το ενδιαφέρονκαι εντυπωσι­

άζουν τον μελετητή,αυτή του θείου του ΜιχαήλΖ' , καίσαρα Ιωάννη που ήταν ο ρυθμιστής της αυλής και του αειθαλή αυλικού Μιχαήλ Ψελλού, ο οποίος κατόρθωσε να αυξάνει την πολιηκή του ισχύ από τότε που μπήκε

στο παλάτι, παρότι εwιά βασιλείς είχαν διαδεχθεί ο ένας τον άλλο. Τις δύο αυτές περιπτώσεις θα εξετάσουμε πιο κάτω.

β) Ο Μιχαήλ Ψελλός Ο Μιχαήλ Ψελλός ήταν σπουδαίος λόγιος της εποχής του. Άφησε

μεγάλο και σημαντικό έργο, αλλά η ανάμειξή του με την πολιτική δεν ωφέλησε το κράτος. Ο Ψελλός σε μεγάλο βαθμό συνέβαλε στη δημι­

ουργία μιας αυλncής παραεξουσίας, η οποία ήλεγχε με υποδόρω τρόπο τις πολιτικές εξελίξεις και επηρέαζε τη διαδοχή στο θρόνο σε μεγάλο βαθμό? Ο ίδιος ενεργούσε με μια αμοραλιστική τακτική που κάλλιστα θα μπορούσε να παραλληλιστεί με αυτήν του Νικολό Μακιαβέλλι. Οι κινήσεις του ήταν πάντοτε κινήσεις συμφέροντος και με βάση αυτό δεν

7.

Βλ. για παράδειγμα το πως ενήργησε σε σχέση με τον αυτοιφάτορα Ισαάιαο

Κομνηνό (Βλ.

Angold, Αυτοκράτορία, 136 κ.ε.) 109

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

δίσταζε να λειτουργεί με τρόπο κυνικό. Είναι πασίγνωστες οι περιπτώ­

σεις όπου σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα ο Ψελλός είχε συντάξει το κατηγορητήριο για τη δίκη του πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλαρίου και

μετά από λίγο καιρό, όταν αυτός πέθανε, τον εγκωμιαστικό εmκήδειό του. Επίσης, ενώ συμμετείχε στην εκθρόνηση του Ρωμανού Δ' και στην απόφαση για τύφλωσή του, κατόπιν του έστειλε γράμματα παρηγοριάς ,

και συμπονιας.

Με απλά λόγια ο Ψελλός την εποχή του Μιχαήλ Ζ' αντιπροσώπευε την πολιτική διαφθορά και την ηθική σήψη. Η δράση του ήταν τόσο

σκοτεινή και καταχθόνια, αλλά συνάμα και τόσο αποτελεσματική, ώστε να αποτελεί πραγματικό τόλμημα για τον Μιχαήλ η απομάκρυνσή του. Ο Ψελλός θα λέγαμε εν συντομία προκάλεσε την πτώση του Ισαακίου

Κομνηνού, ανέβασε κυριολεκτικά στο θρόνο τον Κωνσταντίνο Δούκα και ακολούθως συμμετείχε στις εξελίξεις που οδήγησαν στην πτώση και τύφλωση του Ρωμανού Δ' Διογένη 8. Ο Μιχαήλ ήταν ο τελευταί­ ος αυτοκράτορας που όφειλε το θρόνο του στον Ψελλό. Αυτό βέβαια δεν τον εμπόδισε να δει ότι η ανάμειξη του Ψελλού στην πολιτική, κα­

θώς και η τεράστια δύναμη που είχε αποκτήσει, έβλαπταν το κράτος. Φυmολογικά, παρά την στενή σχέση που είχαν, η προσοχή του νέου αυτοκράτορα θα στραφεί ενάντια στον Ψελλό και θα εmδιώξει την απο­

μάκρυνσή του. Μήπως τελικά δεν ήταν τόσο χαύνος αγαν το ήθοςι ο Μιχαήλ; Γιατί να μπει στον κίνδυνο να ανατραπεί από το θρόνο μετά

από μια πιθανή εξύφανση συνομωσίας από το μηχανορράφο Ψελλό; Η εmρροή του Νικηφορίτζη σ'αυτό το ζήτημα φαίνεται να έχει ικανοποιή­ σει τους σύγχρονους ιστορικούς ως απάντησηlO.

8.

Συνεχ. Σκυλ.,

152.22-24

'Ήρξατο δέ της άποκηρύξεως πρώτος ό τών φιλο­

σόφων ύπατος, ό Ψελλός, καθως καΙ αύτος έν τινι τών ίδίων συγγραμμάτων μεγαλαυχεί.

9. Ζωναράς, 111, 707. 10. Polemis, Doukai, 37 Such was the impact of this crafty and unscrupulous man on the feeble emperor that the latter unhesitatingly sacrificed lhe Caesar αι his request, as well αs Psellos αnd another trusted counsellor Ioαnnes bishop 0/ Side... The Caesar was no much [οτ the eunuch. Nikephoritzes had cleverly induced Michαelιο view his uncle not only with dislike but also with suspicion. 110

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071-1078)

Ο ίδιος ο Ψελλός αναφέρεται έμμεσα στον Νικηφορίτζη γράφοντας

πως η σχέση του ιδίου με τον αυτοκράτορα είναι άψογη αλλά εύχεται βασκανίας δε μη βάλοι βέλος ήμας, μηδε νεμέσεωςΙΙ. Ο Νικηφορίτζης ενδεχομένως να έδινε σχετικές συμβουλές στον αυτοκράτορα. Όμως αυτό δεν ήταν καθοριστικό για την απόφαση του Μιχαήλ. Ο αυτοκρά­ τορας είχε συλλάβει ένα μεγαλύτερο σχέδιο για αποσύνδεσή του από τη διαφθορά και την προβολή μιας εικόνας που θα τον έκανε αγαπητό στο λαό. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια πρέπει να τοποθετηθεί η πολιτική εκκαθαρίσεων στην αυλή.

γ) Ο καίσαραςΙωάννηςΔούκας και ο υιός τουΑνδρό­ νικος

Εξίσου τολμηρή ήταν η απόφαση του αυτοκράτορα να απομακρύ­ νει τον καίσαρα IωάWΗ Δούκα, στον οποίο άλλωστε όφειλε το θρόνο. Φαίνεται ότι αρχικά του έδωσε σημαντικές εξουσίες. Σύμφωνα με τον

Ψελλό ε'π αυτώ δε τίθεται όπόσα ες Υνώμην τείνει στρατηΥικηνl2 • Όμως ο καισαρας ήταν φορτικός και ήθελε να επιβάλλεται σε όλα πι­ στεύοντας ότι ο Μιχαήλ είναι ένας πειθήνιος αυτοκράτορας\).Όπως πα­

ρατηρεί και ο

Polemis ... the Caesar...for the first and only time became the driving force behind α weak ruler 14• Αυτή η επιβολή όμως δεν επρό­ κειτο να κρατήσει για πολύ. Συνεχίζοντας ο ίδιος μελετητής παρατηρεί πως His

predominant influence in the court was however only of brief duration and wαs unexpectedly brought to αn end ls • Η παρουσία του Ιωάννη Δούκα στο παλάτι ήταν συνδεδεμένη με σκοτεινές ραδιουργίες και διαφθορά. Ο Νικηφορίτζης αφού εκμεταλ­

λεύθηκε τον καίσαρα ώστε να τον παρουσιάσει στον αυτοκράτορα, προ-

11. Ψελλός, Π, 177. 12. Ψελλός, ΙΙ, 177. 13. Βλ. για παράδειγμα Βρυέννιος, 167.7-10. 14. Polemis, Dottkai, 37. 15. Polemis, Doιιkai, 37. •

1Ι1

ΑΝΘΟΥΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

σπάθη σε με την επιρροή που ασκούσε στον Μιχαήλ, να παρεγκωνίσει

τον πρώην ευεργέτη του, μέσα στα πλαίσια της εκκαθάρισης των διε­

φθαρμένων αυλικών που έβλαπταν τη δημόσια διοίκηση. Αυτό έγινε το Φθινόπωρο του

1073, όπου

ο καίσαρας αναγκάστηκε να αποσυρθεί στα

κτήματά του στη Βιθυνία l6 • Ο Ατταλειάτης αποδίδει τον παραγκωνισμό

του καίσαρα στην κακόβουλη επιρροή του Νικηφορίτζη στον Μιχαήλ!7.

Όμως φαίνεται ότι στην απόφαση για απομάκρυνση του θείου του είχε και ο ίδιος μερίδα, αν όχι τη μερίδα του λέοντος. Την ίδια χρονιά παραχωρείται με χρυσόβουλλο λόγο η δωρεά

προς τον γιο του καίσαρα Ιωάννη Δουκα, Ανδρόνικο l8 • Στη δράση του Ανδρόνικου έχουμε αναφερθεί ήδη. Το πρόσωπο αυτό καλύπτεται από την σκοτεινή αχλύ της ήττας στο Μαντζικέρτ και βεβαίως συνδέεται με

την απόλυτη παραεξουσία που είχε ως πυρήνα της τον καίσαρα IωάWΗ Δούκα. Σε μια εποχή έντονης περιστολής των οικονομικών δαπανών ο αυτοκράτορας αποφασίζει να δώσει μια διόλου ευκαταφρόνητη δωρεά

16. Angold, Αυτοκρατορία, 203. 17. Ατταλειάτης, 182.15-17 ... παραγκωνίζεται

δε και τον τού βασιλεύοντος θείον

τον Καίσαραν, και τφ βασιλεί περιφρονούμενον

η μάλλον εΙπειν ϋποπτον

άπεΡΥάζεται ...

18.

Συγκεκριμένα το Φεβρουάριο παραχωρήθηκε η επίσκεψη των Αλωπεκών στη

Μίλητο και το Μάρτιο, αφού επικυρώθηκε η προηγούμενη δωρεά, του δώθηκε το πρακτικό δηλαδή η αναλυτική απογραφή των προαστείων, δηλαδή των οικονομι­ κών ενοτήτων τις οποίες θα εκμεταλλευόταν και σης οποίες θα είχε την οικονομι­ κή επικυριαρχία (βλ. ΜΜ

6, 4 Ή βασιλεία

μου έποίησε χρυσόβουλλον λόγον τφ

πρωτοπροέδρφ κυρώ Άνδρονίκω, πρωτοβεστιαρίω και μεγάλω δομεστίκω έπί τοις άποσπασθείσι προαστείοις άπο τής έπισκέψεως τών Αλωπεκών, τοις ύπα

το [ύπα σέ} σέκρετον τελούσι και δωρηθείσιν αύτώ παρα τού κράτους ήμών κατα τελείας και άναφαιρέτου δεσποτείας τρόπον, άποχαρισαμένη τούτω και πάσας τάς εΙσόδους τών τοιούτων προαστείων, άπ' αύτής άρχής της παρού­

σης ένδεκάτης Ινδικτιώνος και εΙς το έξης, και κrλεύει σοι εΙσελθειν αύτον και καταστρώσω έν τοις ύπο σε σεκρετικοις χαρτίοις κατα τόπον δούναι αύΤώ και εΙ τί ισως εφθασας άπο τών εΙρημένων κτημάτων εΙσοδιάσα ι άπο τής παρούσης, ώς ειρηται, ένδεκάτης ίνδΙΚΤΙώνος, άποστείλω τε τινα τών ύπο σε σεκρετικών,

ώς αν ποιήση την παράδοσιν τούτων προς το μέρος τού πρωτοπροέδρου και πρωτοβεστιαρίου, ποιήσαι δε και ι'σον του παρόντος πιττακίου και ύΠΟΥράψαι έν αίιτφ μετα και τών ύπο σε σεκρετικών, και δούναι τφ πρωτοπροέδρφ εΙς άσφάλειαν).

112

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071-1078)

στον Ανδρόνικο στη Μίλητοl9 • Μικρή αμφιβολίαπρέπει να διατηρεί κα­ νείς για το ότι σκοπό είχε να τον απομακρύνει από το παλάτι. Ο πάλαι ποτέ πανίσχυρος καίσαρας και ο γιος του είχαν παροπλιστεί. Έτσι, ο Μιχαήλ έστειλε πατέρα και γιο να μαζεύουν λαχανικά!

Τα πρόσωπαπου αποτελούσαντην παραεξουσίαέπρεπενα βγουν από το προσκήνιομια για πάντα.Έχει διατυπωθείη άποψη ότι ο Μιχαήλέστει­ λε τον Ιωάwη σε μάχες με την προσδοκία ότι θα σκοτωνότανσ' αυτές20. Η άποψη αυτή βασίζεται στην ερμηνεία του Νικηφόρου Βρυέννιου, ο

οποίος μας πληροφορείότι ο ΝικηφορίτζηςύπεισερχόμεΥοςαυθις τηΥ βασιλέως άπλότητα και πείθει τούΤΟΥ ΤΟΥ θείΟΥ άποσκευάσασθαι κα ίσαρα και το V τρόπο V αύτώ ύποτίθησι πείσα ι τούΤΟΥ στρατεύσαι

κατα τού Ούρσελίου 21 • Όντως η αποστολή του ως αρχηγού του στρα­ τεύματος ενάντια στους Τούρκους και τον αποστάτη Ρουσέλιο ήταν αρ­ κετά επικίνδυνη. Δεν πιστεύω όμως ότι αυτό που ενδιέφερε τον Μιχαήλ,

οργανώνοντας μια πολυδάπανη εκστρατεία, ήταν να ξεφορτωθεί έναν αυλικό, αλλά να επιτύχουν οι στόχοι της εκστρατείας. Δεν νομίζω ακό­ μη ότι ο Μιχαήλ ήθελε τη φυσική εξόντωση κανενός22, πόσο μάλλον

του θείου του. Του αρκούσε να του αφαιρέσει την πολιτική δύναμη που

είχε. Η απόφασή του να τον στείλει εναντίον του ρουσελίου είχε να κάνει με την πεποίθησή του ότι επρόκειτο για ένα εχθρό που πρόδωσε

19. Regesten, 61 n.994, 994a. Η δωρεά δώθηκε Φεβρουάριο και Μάρτιο του 1073 (βλ. ΜΜ 6, 1-15) και περιλάμβανε σημαντικά προάστεια και πολλούς παροίκους. Φροντίζει βέβαια μέσα στις αποφάσεις του να κατοχυρώσει το μονοπώλειο σίτου και να αποτρέψει τη μεταβολή των περιοχών αυτών σε κέντρο προπαρασκευής συνομω­

σιών και επιβουλών. Αναφέρεται.

... άλλα μη δε αρματα πεμπόμενα εις ακρας τινας

προς κάστρα έν τοις δηλωθείσι κτήμασιν άποτεθήναι και φυλάττεσθαι ή σίτον αύτοις έπιρρίπτεσθαι προς το άλήθεσθαι και αρτους γίγνεσθαι έκείθεν άφαιρείσθαι, βασιλικής {νεκεν ύπηρεσίας,

fj αΡΧΟΥτας

11

παραμονάς

τινας έξορίστους

έν αύτοις πέμπεσθαι κακείθεν διατρέφεσθαι, η αλλην οίανδήποτε ζημίαν

11 κά­

κωσιν παρα ΤΙΥος τα τοιαύτα κτήματα και τους έν αύτοις προσκαθημένους πα­ ροίκους τε και λοιπους ύφίστασθαι. Βλ. ΜΜ

6, 3.

20. Polemis, Doukai, 37 Κ.ε. 21.

Βρυέννιος,

167.17-19.

22. Ο Μιχαήλ είχε την ευκαιρία να καταδικάσει σε θάνατο το μεγάλο εχθρό του Ρουσέλιο, αλ/ά δεν το έπραξε. Ο χαρακτήρας του δεν ήταν βίαιος πράγμα που φαίνε­

Ται και από το οτι δεν έδειξε ιδιαίτερη αυστηρότητα απέναντι στους αντιπάλου ς του.

113

Α ΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

την εμπιστοσύνη του αυτοκράτορα αμφισβητώντας την αυτοκρατορική εξουσία και γι'αυτό έπρεπε ν' αντιμετωπιστεί σε συμβολικό επίπεδο από

κάποιον που και σε επίπεδο αξιώματος, αλλά και σε επίπεδο συγγένειας θα ήταν κατάλληλος για να εκπροσωπήσει τον αυτοκράτορα. Ο πιο ση­

μαντικός άνθρωπος μετά τον Μιχαήλ ιεραρχικά ήταν ο θείος του καίσα­ ρας Ιωάννης. Εξάλλου, όπως μας πληροφορεί ο Νικηφόρος Βρυέννιος,

όταν ο καίσαρας έφερνε αντιρρήσεις στην εντολή του αυτοκράτορα, εκείνος απάντησε: ητοι έμε χρη κατ' εκείνου στρατεύειν 11 σε 23 • Η πληροφορία αυτή επιβεβαιώνει την πιο πάνω εκτίμηση, ότι δηλαδή ο Ρουσέλιος έπρεπε ν'αντιμετωπιστεί από κάποιον που θα εκπροσωπούσε τόσο ικανά τον αυτοκράτορα, ως να ήταν ο ίδιος εκεί.

23. Βρυέννιος, 169.1. 114

Η ΑΠΟΚΡΥΣΤΑΛΛΩΣΗ ΜΙΑΣ ΑΝΕΚΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

α) Ιστορική αναδρομή Από το 1025 και έπειτα φαίνεται ότι στο Βυζάντιο η κοινωνία αρχίζει να υφίσταται ένα ραγδαίο μετασχηματισμό. Οι αναζητήσεις της παιδεί­ ας στρέφονται προς τις αξίες και τις παραδοχές της αρχαίας ελληνικής

γραμματείας. Ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας είναι οι πλέον δημοφιλείς συγγραφείς της αρχαιότητας. Βέβαια δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η βυζαντινή κοινωνία -όση τουλάχιστον μελετούσε Πλάτωνα και Αριστοτέλη- είχε τη δυνατότητα να αφομοιώνει τις φ1λοσοφικές αρ­ χές που εκπορεύονταν από τα κείμενά τους. Ωστόσο, η παρουσία βυ­

ζαντινών φιλοσόφων επηρεασμένων από τον πλατωνισμό και τον αρι­ στοτελισμό, όπως των: Ιωάννη Μαυρόποδα, Μιχαήλ Λειχούδη, IωΆWΗ Ξιφιλίνου και φυσικά του Μιχαήλ Ψελλού ήταν έντονη και για κάποια διαστήματα κυρίαρχη'. Αυτό κρίνεται σημαντικό επειδή οι φιλόσοφοι αυτοί, που είχαν ως πρότυπά τους τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, είχαν αρχίσει να εμφορούνται τόσο πολύ από τα ιδεώδη της αρχαίας φι­ λοσοφίας, ώστε κάποιοι σύγχρονοι ερευνητές να υποστηρίξουν ότι θρη­ σκεία των βυζαντινών τούτων φ1λοσόφων δεν ήταν πλέον η Ορθοδοξία αλ/iι. οι αρχές του ουμανισμού 2 •

1. Χονδρίδσυ, Τετράς- Draseke, Johannes- Grosdidier de Matons, Psellos -

Καρπόζηλος,

Συμβολή.

2. Wolska-Conus, Byzance- Wolska-Conus, Ecoles - Gouillard, Re1igion. 115

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

Οι φιλόσοφοι έφτασαν στο απόγειο της επιρροής τους την εποχή του Κωνσταντίνου Μονομάχου με την ίδρυση του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης, το οποίο χωριζόταν στη νομική «σχολή» και τη φιλοσοφική «σχολή »3. Ο προσανατολισμός του ήταν σαφής. Το ανώτε­

ρο εκπαιδευτικό ίδρυμα της χώρας είχε σκοπό την διδασκαλία και την ενασχόληση γενικότερα με τη θύραθεν παιδεία και την τριβή με τα νο­ μικά κείμενα. Από αυτό το πανεπιστήμιο δηλαδή θα έβγαιναν νομομα­

θείς, λόγιοι, ρήτορες και φιλόσοφοι που θα καταλάμβαναν τα ανώτερα αξιώματα του κράτους. Αυτοί λοιπόν που θα συγκέντρωναν την εξου­ σία στα χέρια τους θα ήταν οι μαθητές του Ψελλού και του Ξιφιλίνου που ηγούνταν του διδασκαλικού team της φιλοσοφικής και της νομικής «σχολής» αντίστοιχα. Η εποχή είναι μια εποχή ουμανιστικής παιδεία~.

Η τάση οδηγεί την κοινωνία σε στροφή προς τις αξίες της κλασικής αρχαιότητας5. Εξάλλου μαθητής του «υπάτου των φιλοσόφων» Ψελλού ήταν ο ίδιος ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Ζ', ο οποίος περιγράφεται από το δάσκαλό του ως πρότυπο φιλοσόφου βασιλιά6 •

3. Lemerle, Cinq, 193-248 - Wolska-Conus, Ecoles - Wolska-Conus, Byzance Χονδρίδου, Μονομάχος, 201-241. 4. Angοld,ΑυΤΟκραΤΟρία, 181 Ο Χριστόφορος Μυτιληναίος και ο Μιχαήλ Ψελλός ανήκαν σε μία πολύ καλλιεργημένη κοινωνία, συμβατική ως προς τη θρησκεία της και την αφοσίωση στην οικογενειακή ζωή, αλλά και απόμακρη, σκεπτι­

κιστική και ασεβή. Τα μέλη της δεν ένιωθαν κανένα ενδοιασμό, προκειμένου να διερευνήσουν την κληρονομιά της κλασικής Αρχαιότητας. Εκτιμούσαν την κλασική τέχνη για την ίδια την τέχνη.

5.

Ο Απαλειάτης μας δίδει μια πολύτιμη πληροφορία. Τα πράγματα άλλαξαν. ΟΙ

Βυζαντινοί δεν ελκύονταν πλέον από την ιδέα μιας εποποιίας και γι'αυτό αδιαφορού­ σαν για τα στρατιωτικά. Εκείνο που τους ενδιέφερε ήταν τα νομικά και γενικά η παι­ δεία. Βλ. Ατταλειάτης,

76-77.

6. Ψελλός, 11, 175 ... ού γαρ οίδα εί τΙς βαθυγνωμονέστερος έγεγόνει τών βασιλέ­ ων, προς εκαστον τών ζητουμένων εύθυβολώτερος. ΕΙπειν δε δεί διελόντα, ώς τα μεν βασιλέως έργα καΙ λόγοι, τα δε φιλοσόφω προσήκοντα, τα δε ρήτορι. ..

Ο Θεοφύλακτος Αχρίδος, μαθητής του Ψελλού, υπήρξε δάσκαλος του γιού του αυτο­ κράτορα Μιχαήλ Ζ', Κωνσταντίνου. Σε κάποιο λάΥο του γράφει για τον Μιχαήλ απευ­

θυνόμενος στον Κωνσταντίνο .... τφ τε θειοτάτω σου πατρΙ ποΙον άρετης είδος την ψυχην ούκ έμόρφωσεν ή τινι παρηκεν αλλω τα πρώτα φέρεσθαι τη τε φιλομα­

θεία και ταΙς περι τών θείων φροντίσιν, ώς γε καΙ ή βασιλεία ούδεν ην ετερον fj

βίβλοι και λογίων άνδρών όμιλίαι καΙ το εΙπειν τί καΙ άκουσαι παλαιού σπού­ δασμα; Βλ. Θεοφύλακτος, Έργα,

185.16-20 -Barker, Social, 145-146. 116

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(J071 - 1078)

Εξέχουσα προσωπικότητα της εποχής ήταν και ο IωάWΗς Ιταλός. Σύμφωνα με την Άwα Κομνηνή, ο Ιωάwης lταλός? καταγόταν από τη Σικελία. Μετά τα ταραγμένα χρόνια που έζησε στη Σικελία και αλλού 8 κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη όπου και τέχνης και λΟΥικής ούκ ενδεώς εχουσαν. Οι ισχυρισμοί της Άwας KoμVΗνής ότι τα γράμμα­ τα βρίσκονταν σε παρακμή έως και την εποχή του Μονομάχου, ενώ

την εποχή του πατέρα της έλαμψαν και ήκμασαν 9 , μόνο σκοπιμότητες προπαγάνδας μπορεί να εξυπηρετούν. Φτάνοντας στη Βασιλεύουσα ο Ιταλός μαθήτευσε σε άλλους διδασκάλους πριν μαθητεύσει τελικά στον Μιχαήλ Ψελλό. Ο Ψελλός τον θεωρούσε ως τον καλύτερο μαθητή του,

Φαίνεται ότι όντως ο Ιταλός ήταν χαρισματικός στον τομέα της φιλο­ σοφίας. Κατάφερε μάλιστα να διαδεχθεί το δάσκαλό του και να γίνει ύπατος των φιλοσόφων όταν ο Μιχαήλ Ζ' εξοστράκισε τον Ψελλό από όλα τα σημαντικά πόστα. Η σχέση του με τους Δούκες ήταν πολύ καλή. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας Μιχαήλ, αν και δεν ήταν σπουδαίος λόγιος κα­

ταλάβαινε όπως φαίνεται την αξία του Ιταλού και τόσο αυτός όσο και τα δύο αδέλφια του, τον ενθάρρυναν να συνεχίσει το έργο του. Εκείνος από τη σειρά του ανταπέδιδε την εύνοια γράφοντας έργα τα οποία αφιέρωνε

στον Μιχαήλ lΟ • Βρισκόμαστε σε μια εποχή που η κοινωνία ανοίγει τους ορίζοντές της.

Είναι σημαντικό να υπενθυμίσω ότι η Σύγκλητος διερύνθηκε δύο φορές με μέλη της μεσαίας αστικής τάξης, επί Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου

και επί Κωνσταντίνου Ι' Δούκα. Ο λαός της Κωνσταντινούπολης εκθρο­ νίζει και ενθρονίζει αυτοκράτορες θυμίζοντας τον ουσιαστικό πολιτει­ ακό ρόλο που έπαιζε ο δήμος την εποχή της Ρωμαϊκής δημοκρατίαςΙI. Η κοινωνία οδηγείται προς τον εξαστισμό, ενώ τα ουμανιστικά ιδεώδη ασκούν επιρροή σε ολοένα και μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Τον

110 αιώνα 7. Όλες

η ενασχόληση με την κλασική παιδεία δεν είναι επιφανειακή

οι γνώσεις μας για την πρώτη περίοδο της ζωής του Ιταλού προέρχονται από

την Αλεξιάδα (βλ.

8. Αλεξιάς,

Π,

Skoulatos, Personnages, 150-153). Βλ. Wilson, Λόγιοι, 198- 202. 33.6-19 - Gouillard, Synodikon, 188.

9. Αλεξιάς,

Π,

33.21-27.

10. Polemis, Doukai, 45. 11. Vryonis, Demokratia - Angold, Matzikert 117

Δημοσθένους, Επανάσταση.

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

όπως θα είναι το

120.

Τον

110

αιώνα αρχίζουν να εκδηλώνονται όλες

οι πολιτειακές, πολιτισμικές και παιδευτικές αξίες τ/ς αθηναϊκής δη­

μοκρατίας που θα δούμε αργότερα στην Ιταλική Αναγέννηση. Ο βυζα­ ντινός κόσμος βρίσκεται σε ένα μεταίχμιο, αλλάζει. Ο Μιχαήλ Δούκας

ανήκει σε αυτή την τάση. Ο αυτοκράτορας κατά την αποστασία του

Ρουσελίου, όπου τα πράγματα είχαν φθάσει σε αδιέξοδο, έθεσε κατά κάποιο τρόπο τον εαυτό του στη διάθεση των πολιτών 12. Ως Αθηναίος

ρήτορας έδημηΥόρησεν λέΥΟΥτας: ανδρες πολίται και δσοι τής συ­ Υκλήτου βουλή ςl3. Ο Μιχαήλ ήταν ένας φtλόσoφOς βασιλιάς, βαθιά εμφOΡOύμεvOς από τα ιδεώδη της αρχαίας Ελλάδας και επηρεασμένος από τον τρόπο λειτουργίας της αθηναϊκής δημοκρατίας. Στο περιστατι­

κό αυτό ο Μιχαήλ εμφανίζεται ως νέος Περικλής. Μια όμορφη εικόνα

για το Βυζάντιο όπου όπως παρατηρεί ο occαsionαlly rαises

its

heαd

Angold Democrαcy only very in Byzαntine history... 14

β) Ο Αλέξιος Α ' Κομνηνός και η καταστολή Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α' Κομνηνός όταν κατέλαβε την εξουσία στα

1081,

έδειξε αμέσως ότι η βυζαντινή θεοκρατία, στην οποία στή­

ριζε τον θρόνο του, θα γινόταν

mo

αυστηρή και

mo

φορμαλιστικήl5.Η

μοναρχία με τρόπο απότομο και βίαιο θα γινόταν πιο συγκεντρωτική.Ο

αυτοκράτοραςθα περιβαλλότανκαι πάλι τη θειότητατου αξιώματόςτου και θα τονιζότανη ελέω Θεού παρουσίατου στο θρόνο. Η αμφισβήτηση είναι την εποχή αυτή έγκλημα καθοσιώσεως. Οι καινοτόμες ιδέες θα καταστέλλοντανμε την καταδίκη τους ως αιρετικές. Ας σημειωθείότι οι συνοδικέςκαταδίκεςήταν ένα κατασταλτικόμέσο που χρησιμοποιήθηκε

εκτεταμένα το 120 αιώνα. Ποτέ άλλοτε δεν έγιναν στο Βυζάντιο τόσες δίκες και δεν καταδικάστηκαν τόσοι άνθρωποι όσο το

120 αιώνα. Η κα-

12. Ατταλειάτης, 186.13-187.4. 13. Απαλειάτης, 186.20-22. 14. Angold, Matzikert, 10. 15. Βλ. χαρακτηριστικά Gautier, Edit Για το πως χρησιμοποίησε την Εκκλησία στους σκοπούς του βλ. Angold, Church. 118

ΜΙΧΑΉλ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

ταδίκη από ένα συνοδικό δικαστήριο για αίρεση δεν ήταν ανώδυνη υπό­

θεση. Το βέβαιο ήταν ότι ο καταδικασθείς έχανε το κοινωνικό του

status,

όσο ψηλό και αν ήταν αυτό. Η σύνοδος που καλείτο να αποφασίσει αν ήταν αιρετική ή όχι μια διδασκαλία, είχε κατά κανόνα συγκληθεί από τον ίδιο τον αυτοκράτορα (απροκάλυπτα ή συγκαλειμμένα) με πραγ­

ματικό σκοπό να καταδικαστεί κάποιος εmκίνδυνος για το καθεστώς φορέας και διασπορέας ιδεών. Αυτό γινόταν όταν η διδασκαλία κάποιου

φαινόταν να έχει απήχηση, αλλά και για προληπτικούς λόγους. Το ση­ μαντικό βέβαια είναι ότι η σύνοδος ήταν απλά το εκτελεστικό όργανο

μιας προειλημμένης απόφασης για εξόντωση κάποιων επικίνδυνων για τον αυτοκράτορα και τους άλλους φορείς της εξουσίας, προσώπων l6 .

γ) Η καταδίκη του Ιωάννη Ιταλού Κάποιοι μελετητές αναφέρονται στην ευσέβεια που διέκρινε τον αυ­

τοκράτορα Αλέξιο Κομνηνό l ?, όμως, μικρή αμφιβολία πρέπει να διατη­ ρείται για το ότι ο Αλέξιος ενδιαφερόταν κυρίως για τη στερεότητα του θρόνου του και για το ποιά μέτρα θα έπαιρνε για να μην κλυδωνίζεται

αυτός. Ένα τέτοιο κλυδωνισμό προκαλούσε ο Ιωάννης Ιταλός ο οποίος σύρθηκε σε μια σειρά από δίκες l8.

Ο μεγάλος αυτός λόγιος της εποχής του είχε άδοξο τέλος εξαιτίας δύο λόγων. Πρώτα, ό,τι βρέθηκε στο μεταίχμιο μιας επαναστροφής και έπειτα γιατί δεν μπόρεσε να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα. Ο

Αλέξιος σε μήνυμά του προς το συνοδικό δικαστήριο που croγκλήθηKε για να δικάσει τον Ιταλό, επισημαίνει πως αυτές οι διδασκαλίες ενόχλη­ σαν και τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Δούκα ο οποίος έστειλε το θέμα στη

16. Βλ. ενδεικτικά Busygina, Content. 17. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η κατάληψη

της εξουσίας από τον Αλέξιο με πρα­

ξικόπημα και η μετάνοια για τις βιαιότητες που το συνόδευσαν. Βλ. Αλεξιάς, Ι,

118-

119 - Leeson, ΙmΡeήaΙ, 43 He was genuine/y pious. 18. Για το πως καταπολέμησε ο Αλέξιος Κομνηνός τον Ιταλό βλ. τ/ διατριβή ΤΟυ Πολυζωίδη (Πολυζωίδης, Βασιλεύς, 127-135) - Chaladon, Essai, 312-316. Για το θέμα βλ. και ΧριστοφιλοΠΟύλου, Ιστορία, τ.Γ', 75Κ.ε.

119

ΑΝΘΟΎΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

σύνοδο προς έρευνα. Ο Αλέξιος κάνοντας αναδρομή στο «μητρώο» του Ιταλού, διηγείται την «'γΚάφα» της συνόδου που συνεκάλεσε ο Μιχαήλ Δούκας l9. Η σύνοδος λοιπόν καταδίκασε τις διδασκαλίες του Ιταλού με ανάθεμα, χωρίς όμως να καταδικάσει αυτούς που τις δίδασκαν. Δεν κα­ ταδικάστηκε ονομαστικά ούτε καν ο ίδιος ο Ιταλός, που όπως επισημαί­

νει η πηγή ήταν ο εισηγητής και διδάσκαλος αυτών των θεωριών. Έτσι, αφού δεν μνημονευόταν πουθενά το όνομα του Ιωάννη, εκείνος συνέ­

χισε ανενόχλητος. Βέβαια, ο πατριάρχης Κοσμάς

(1075-1081)20 ζήτησε

μια ομολογία πίστεως από τον Ιταλό, την οποία όμως εκείνος επιμελώς αγνόησε 2Ι . Αυτό βέβαια δεν μπορεί να μην συνδέεται με το γεγονός της εύνοιας που έδειχνε στον Ιταλό ο Μιχαήλ Δούκας, σύμφωνα με τη μαρ­ τυρία της Άwας Κομνηνής22. Ο Ιταλός όμως δεν ήταν ευχαριστημένος με αυτή την απόφαση και επιδίωξε να αποκαταστήσει την υπόληψή του, προσεγγίζοντας τον τότε πατριάρχη Κοσμά, ωστόσο αυτός άφησε τα πράγματα χωρίς εξέταση23.

Κατά τον L. Clucas ο πατριάρχης είτε δεν έλαβε τελικά κανένα μέτρο ενα-

19. Gouillard, Proces, 143.116-122 - Clucas, ΤήaΙ, 11 Italos hαd previously [allen under suspicion ο[ heresy durίng the reign ο[ Michαel VII Dukas, but the emperor was the pαtron ο[ Itαlos, wαnted ΙΟ αvoid the embαrrαssment ο[ hαving α spectαcle mαde ο[ α philosopher. Βλ. επίσης Wilson, Λόγιοι, 199- Gouillard, Relίgion, 306310. Φαίνεται ότι υπήρξαν δυο περίοδοι δικαστικής δίωξης του Ιωάννη, η πρώτη το 1076/7, η δεύτερη το 1082, ως αποτέλεσμα της οποίας διατάχθηκε να εγκαταλείψει τη διδασκαλία και να ζήσει σε μοναστήρι. Μετά την καταδίκη αυτή δεν είναι γνωστό τίποτα γι' αυτόν. Βλ. ακόμη

Browning, Enligthtenment, 13 - Gouillard, Synodikon,

188-189. 20. Laurent, Chronologie, 79-80. 21. Angold, Αυτοκρατορία, 229. 22. Αλεξιάς, 11, 34.23-24. 23. Gouillard, Proces, 122.8-128.

Η εmστολή που έχει εκδόσει ο

Gouillard

φαίνεται

να ανήκει όντως στον Ιταλό ο οποίος κατά πάσα πιθανότητα απευθύνεται στον πατρι­

άρχη Κοσμά. Βλ. Gouillard, Lettre, (175-179) 177 Άλλ' ουκ οίδ'δπως της έλπίδος έξέπεσον, ώσπερ όστράκου μεταπεσ6ντος, τον τε τρ6πον της έμής κατακρίσεως άΥνοών και τους κατηΥορουντας ήμων, έταπεσ6ντος, τον τε ρ6πον της έμης κα­

τακρίσεως άΥνοών και τους κατηΥορουντας ήμων οϊτινες είεν, είπερ ήμεις την

έπί σου δίκην φεύΥοντες τυΥχάνομεν. Θαυμάζω ΤΟΙΥαρουν, δτι ού δυνατών ό θεός, άλλα άσθενών καΙ ήπορημένων προστάτην <σε> έποίησεν, άλλΌυδε φθο­ νούντων η μισούντων δωρεαν άκροατην ουδε Υε τών κακα μελετώντων και θεόν

120

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(J071-1078)

ντίον του, είτε τον αθώωσε απαλλάσοντάςτον από κάθε κατηγορία24 • Ο Ιταλός δεν επέμεινε, αλλά όπως αναφέρεταιστο έγγραφοτου Συνοδικού που υπαγορεύεται από τον Αλέξιο Κομνηνό, ο Θεός δεν ανέχεται να

καλύπτεται με τη σιωπή η ασέβεια.Έτσι ο Ιταλός ωθείται -κατά κάποιο τρόπο- στον νέο πατριάρχη Ευστράτιο Γαριδά και ζητά με παρρησίανα συζητηθείτο θέμα, σχετικά με το αν είναι ή δεν είναι αιρετικόξ5.

Την πληροφορία αυτή βέβαια δεν μπορούμε να την δεχτούμε ως αξιόπιστη. Καταρχάς έρχεται σε απόλυτη αντίθεση με τη μαρτυρία της

ΑwαςΚομνηνήςη οποία μας πληροφορείότι ο ίδιος ο Αλέξιος έβαλε τον σεβαστοκράτοραΙωάννη να εξετάσειτην υπόθεση του Ιταλού και αυτός κατόπιν τον παρέπεμψε στη σύνοδ026 • Επίσης, όπως εύστοχα επισημαί­

νει ο

L. Clucas το

όλο θέμα υποκινήθηκε από τον ίδιο τον αυτοκράτορα

παρά το γεγονός ότι ο Ιταλός δεν καταδικάστηκε στην αρχική σύνοδο του

1076-1077, κατά

τη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Δούκα. Το

γεγονός αυτό δείχνει ότι ο Ιταλός είχε σημαντικές mθανότητες να απαλ­

λαγεί από τις κατηγορίες επίσημα και έτσι να θέσει τέρμα στη φημολο­ γία εναντίον του, στην οποία αναφέρονται και τα πρακτικά της δίκης 27.

Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι αυτός που είχε πρόβλημα με τη διδασκαλία του Ιταλού δεν ήταν ούτε η Εκκλησία 28 , ούτε οι προηγούμενοι αυτοκρά­

τορες, αφού επί Μιχαήλ Δούκα στην ουσία δεν καταδικάστηκε, ενώ επί Νικηφόρου Βοτανειάτη

(1078-1081) δεν ηγέρθη καν θέμα εναντίον του.

Αυτός που είχε πρόβλημα ήταν ο αυτοκράτορας Αλέξιος, αυτός ήταν και ο διώ κτης29.

προ όφθαλμ,6Jν μη έχ6ντων. 1ίς γαρ ουκ οΙδε τον παρ6ντα καιρον και την πάντα τέως έπιπολάζουσαν άχλυν τε και σύγχυσιν, δι'ης έφέλκεται τους πολλους το ψεύδος, και ώς τα πολλα κλέπτεται ή άλήθεια;

24. Clucas, Trial, 11. 25. Gouillard, Proces, 143.130-132. 26. Αλεξιάς, 11, 39.6-12. 27. Clucas, Trial, 11. 28. Μόνο τα πιο συντηρητικά στοιχεία της Εκκλησίας ήταν ενάντια στον Ιταλό (βλ. Clucas, Trial, 12). 29. C1ucas, Trial, 12. 121

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

Έχουμε αναφέρει και πιο πάνω το πόσο επικίνδυνος είχε γίνει ο Ιταλός για το καθεστώς που προσπαθούσε να εδραιώσει ο αυτοκράτο­ ρας Αλέξ ιος30. Ο σεβαστοκράτορας Ισαάκιος Κομνηνός, αδελφός του

Αλεξίου, αφού πιστοποίησε ότι επρόκειτο για επικίνδυνο άτομο, τον ήλεγξε δημόσια και τον παρέπεμψε στην Εκκλησία για τα περαιτέρω 31 • Η

σύνοδος συνεκλήθη με πρόεδρό της τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ευστράτιο Γαριδά

(1081-1084),

αφού εν τω μεταξύ είχε παραιτηθεί

ο πατριάρχης Κοσμάς. Εκεί ο σεβαστοκράτορας Ιωάννης κρίνει πως ο Ιωάννης Ιταλός είναι επικίνδυνος και αιρετικός και τον παραπέμπει

στην σύνοδο για να δικαστεί -μάλλον για να καταδικαστεί32 • Ο Ιταλός δεν προσποιήθηκε αλλά συνέχισε, κατά την Άννα Κομνηνή, να συμπε­ ριφέρεται με τραχύτητα και να εκστομίζει δόγματα αλλότρια από τα επίσημα δόγματα της Εκκλησίας.

Ακολούθως, ο πατριάρχης Ευστράτιος προσπάθησε ιδιαιτέρως να τον συνετίσει όμως -ιδού το πιο περίεργο- αντί να συνετιστεί ο

Ιταλός έφερε με το μέρος του ολοσδιόλου τον πατριάρχη. Προφανώς ο πατριάρχης πείστηκε ότι η διδασκαλία του Ιταλού δεν υπονόμευε την Εκκλησία. Τότε ποιόν; Τα «κακά» δόγματα του Ιταλού συζητούνταν ακόμη και στα ανάκτορα από τους αυλικούς33, ενώ και -όχι λίγα- σπου­

δαία πρόσωπα είχαν ενστερνιστεί τη διδασκαλία του 34 • Το ότι όμως ο Ιταλός ήταν χαρισματικός35, φάνηκε από την εύνοια που του έδειξε ο κατ'εξοχήν λόγιος αυτοκράτορας μετα τον Κωνσταντίνο Ζ', ο Μιχαήλ

Ζ' Δούκας36, ο οποίος ήταν επίσης μαθητής του Ψελλού, γεγονός που η

30. Αλεξιάς,

Π,

39.6-9 - Hussey, Church, 91 - Angold, Church, 52.

31. Αλεξιάς, Π, 39.9-12. 32. Αλεξιάς" ΙΙ, 39.12-22.

Σε αυτό το σημείο φαίνεται το λάθος του

πως η E1C1Cλησία κατηγόρησε τον Ιταλό ως αιρετικό. Βλ.

33. Αλεξιάς,

ΙΙ,

39.27-40.1

λέει

Η όλη στάση του Ιταλού δείχνει ότι δεν πίστευε ότι θα κα­

ταδικαζόταν, τα δεδομένα ήταν υπέρ του. Βλ.

34.

Beck όταν Beck, Χιλιετία, 413.

Ango1d, Church, 52 .

Ο CΙucas πιστεύει ότι στο σημείο αυτό η Άννα αναφέρεται στη σχέση του Ιταλού

με τους Δούκες (βλ. CΙucas,

Tria1, 17-18). 35. Wi1son, Λόγιοι, 198-202. 36. Angold, Church, SO - Leib, Byzance, 44-45. 122

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071.1078)

Άwα αφήνει ασχολίαστο37 . Μάλιστα, ο Ιταλός ήταν από τους αγαπημέ­ νους μαθητές του. Συγκεκριμένα ο Ψελλός, εγκωμιάζοντας το μαθητή του αναφέρει: Μη τοίνυν μηδ' δ Ίταλος άπαξιούσθω τών χαρακτή­

ρων, άλλ'αύτος τε μοι κεχαρακτηρίσθωκαι πάς δστις αλλος τών όμιλητών. Άσπάζομαι γαρ ύμών τα νέογιλα τών λόγων γεΥΥήμα­ τα, παρ'έμού γαρ δ τόκος ύμιν38 • Ο Ψελλός επαινεί τον Ιταλό για τις προσπάθειές του στην εκμάθηση της κλασικής παιδείας και φαίνεται ότι τον θεωρεί πνευματικό του παιδί. Η συγγραφέας της Αλεξιάδας προσπαθώντας να σπιλώσει ακόμη περισσότερο τον Ιταλό, του καταλογίζει και προδοτικές ενέργειες39.

Η Άν/α Κομνηνή μαρτυρεί ότι μετά την αποχώρηση του Ψελλού από την Κωνσταντινούπολη, το αξίωμα του υπάτου των φΙλοσόφων, δη­ λαδή του «πρύτανη» της φΙλοσοφικής σχολής του πανεπιστημίου της

Κωνσταντινούπολης, που κατείχε μέχρι τότε ο Ψελλός, κατέλαβε ο Ιωάννης4Ο. Στο σημείο αυτό, μετά από αυτή την ύψιστη αναγνώριση, η Κομνηνή δεν μπορεί να ακυρώσει την αποδοχή που είχε ο Ιταλός, γι'

αυτό και του αναγνωρίζει κάποιες ικανότητες, τις οποίες όμως ερμη­ νεύει με τον δικό της τρόπο, ώστε να τον μειώσει, γι' αυτό άλλωστε τον

συγκρίνει ατυχώς και με τον Ψελλό41 • Για την Κομνηνή ο Ιταλός ήταν απλά ένας μέτριος λόγιος, που αν και πολυμαθέστατοςήταν χωρίς ιδι-

37. Αλεξιάς, 11, 34.23-24.

Η Άwα δεν έχει τρόπο να δικαιολογήσει το πως ο φιλολο­

Υότατος αυΤΟlφάτορας Μιχαήλ Δούκας έδειξε εύνοια στον Ιταλό, που η ίδια υποστη­ ρίζει ότι δεν άξιζε ως φιλόσοφος.

38. Ψελλός, Οratοήa minora, 72.86-88. 39. Αλεξιάς, ΙΙ, 34.2-14. 40. Αλεξιάς, Π, 35.14-18. 41. Hussey, Church, 91 She (Anna Comnena) praises her father and she praises Michael Psellus; yet she would not, or could not, see that John Italus was α worthy successor Ιο Psellus and then her father's attitude Ιο philosophy would have been no less unfαvourable Ιο her favourite Psellus than Ιο Italus. Σε αυτό το σημείο φαίνεται πως η αξία της Αλεξιάδας δεν βρίσκεται τόσο στο γεγονός όπ αποτελεί ένα ιστορικό κείμενο με πολλές πληροφορίες, α'λ/ά στο ότι είναι πάνω απ' όλα ένα κείμενο προπαγάνδας στο οποίο το καθετί παρουσιάζεται με τρόπο κατασκευασμένο για να

εξυπηρετήσει κάποιο σκοπό. Αυτό γίνεται μάλιστα τόσο τυφλά και απόλυτα, ώστε οι αντιφάσεις είναι αναπόφευκτες. Βλ. και Buckler, Comnena, 167-169.

123

ΑΝΘΟΥΛ.Λ.ΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

αίτερη ευφυία και άξεστος στην ρητορική42, η οποία ήταν το ζητούμενο της ανώτατης παιδείας την εποχή των Κομνηνών. Τελικά το πεπρωμένο της κοινωνίας άλλαξε. Η αυτοκρατορία των Κομνηνών είναι ένας κόσμος διαφορετικός απ'αυτόν του llου αιώνα. Μικρή αμφιβολία υπάρχει για το ότι ο συγκεντρωτισμός των Κομνηνών , , " " ηταν ενας τροπος να ενωσουν με συνεκτικους αρμους την αυτοκρατο-

ρία, κι έτσι η αναμενόμενη καταδίκη του Ιταλού και η ταλαιπωρία των

μαθητών του σε συνοδικά δικαστήρια εμπίπτει μέσα σε αυτά τα πλαίσια. Θεωρώ πολύ σημαντικό το ότι ο μεγάλος αυτός λόγιος δεν καταδικά­

στηκε επί της βασιλείας του Μιχαήλ Δούκα. Σημειολογικά αυτό σφρά­ γισε τη βασtλεία του Αλεξίου στιγματίζοντάς τον ως ένα από τους πιο αντιδραστικούς και συντηρητικούς βασιλείς, που εξαπέλυσε μια άνευ

προηγουμένου στα μεσοβυζαντινά χρόνια, εκστρατεία καταστολής. Ο Ιωάννης Ιταλός ενσάρκωνε ένα ολόκληρο κόσμο που γεννιόταν. Η εξό­ ντωσή του ισοδυναμούσε με την έκτρωση της κυοφορούμενης βυζαντι­ νής Αναγέννησης ή καλύτερα του πρώτου πραγματικού βυζαντινού ου­

μανισμού. Πολλά θετικά θα μπορούσε να βρει κανείς στη διακυβέρνηση του κράτους από τον Μιχαήλ Δούκα, όμως θα έλεγα ότι το μεγαλύτερο

επίτευγμά του είναι η ανεκτικότητα που έδειξε σε ρηξικέλευθες, προ­ οδευτικές ιδέες, είναι το ότι ανέδειξε και ανέχθηκε τον Ιωάννη Ιταλό,

είναι το ότι σε συμβολικό επίπεδο αποκρυστάλλωσε μια πάντα οριοθε­ τημένη αλλά ανεκτική κοινωνία.

42. Αλεξιάς, 11, 34.18-25 - Hussey, Church, 91. 124

ΗΠΤΩΣΗ Ο Ατταλειάτης και ο «αντιγραφέας» του Ζωναράς, διεκτραγω­ δούν τις συνθήκες που επικρατούσαν στην αυτοκρατορία τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ προσθέτοντας μάλιστα αποκαλυ­ πτικά φαινόμενα όπως τερατογεννήσεις, οιωνούς κ.ο.κ. 1 Έτσι, ούτω δε τών πραγμάτων εχόΥτων, οΙ τών εώων άρχόΥτων προέΧΟΥτες

συνελθόΥτες άποστασίαν ωδίνησαν, και τον κουροπαλάτην Νικη­ φόρον τον Βοτανειάτην είς βασιλέα προείλΟΥΤΟ και άνηγόρευσαν αυτοκράτορα, γράφει ο Ζωναράς2. Η αποστασία σύμφωνα με τις πηγές ήταν μια απαίτηση των καιρών. Όμως ποιοί δεν άντεχαν άΜο τη δια1α/­ βέρνηση Μιχαήλ; Οι άρχοντες, μας πληροφορεί ο Ζωναράς. Όλη αυτή

η δυστυχία και η μιζέρια που περιγράφεται δεν φαίνεται να αφορούσε τα χαμηλά κοινωνικο-οικονομικά στρώματα, αΜά την γαιοκτητική αρι­ στοκρατία που έβλεπε τα συμφέροντά της να βλάπτονται από τα οικο­ νομικά μέτρα του Μιχαήλ και του Νικηφορίτζη. Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ο δούκας των Ανατολικών

ΝΙ1Cllφόρος Βοτανειάτης κινήθηκε εναντίον της Κωνσταντινούπολης τον Οκτώμβριο του 1077 και μετά από την πάροδο επτά περίπου μηνών ει­ σήλθε στην πόλη τον Απρίλιο του 10783. ΠαράΜηλα, νέα αποστασία ξε­ κινά με επικεφαλής τον Νικηφόρο Βρυέννιο από τα δυτικά, συγκεντρώ­ νοντας συμμάχους και πλήθος στρατιωτώVΙ. Συγκεκριμένα, ο Βρυέννιος

1. Ατταλειάτης, 210

Κ.ε.

-

Ζωναράς,

714 Κ.ε.

Για παράδειγμα ετέχθη δε τότε εν τω

Βυζαντίω παιδίον, ένα έχον κατά το μέτωπον οφθαλμόν και τραγοσκελές.

2. Ζωναράς, 715.5-8. 3. Cheynet, Pouvoir, 84-85. 4. Ζωναράς, 715.16-716.11. Για την αποστασία του Αλεξιάς, Ι, 17.1-28.14 - Συνεχ. Σκuλ., 171.20 Κ.ε. 125

Νικηφόρου Βρυεννίου βλ. και

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

είχε σταλεί στα βορειοδυτικά για να αντιμετωπίσει τους εχθρούς της αυτοκρατορίας. Επειδή όμως ο αυτοκράτορας λάμβανε πληροφορίες ότι ο στρατηγός αυτός σχεδίαζε να στασιάσει, έστεtλε τον έμπιστό του

Ευστάθιο Καππαδόκη να διερευνήσει τις προθέσεις του. Σύμφωνα με τη διήγηση του Υιού ή εγγονού του Βρυεννίου, ο Καππαδόκης δεν διεί­

δε κάποια υστεροβουλία. Όμως την ίδια ώρα οι δυσαρεστημένοι στρα­ τηγοί Ιωάννης Βρυέννιος -αδελφός του Νικηφόρου- και Νικηφόρος

Βασιλάκης σχεδίαζαν καταστησαι δε είς την Ρωμαίων άρχην ανδρα

πολλοις κομώντα πλεονεκτήμασι [Νικηφορίτζης]

οϋτω

και μη

ύπ'άνδρος έκτομίου

τους στρατηΥους Ρωμαίων

έμπαίζεσθαι.

Έδόκει ουν αύτοιν ώς τάχιστα τον Βρυέννιο ν έξ Ίλλυρίδος μεταπέ­ μπεσθαι κακείνον άρχηΥον τού σκέμματος καθιστάν5 • Ο Νικηφόρος

Βρυέννιος αποστάτησε την Άνοιξη, ενδεχομένως το Μάιο, του

10776. Το

σχέδιο, δολοφονίας του Βρυεννίου από κάποιον Βαράγγο, εμπνευσμένο

από τον Νικηφορίτζη απέτυχε, αφού ο δολοφόνος συνελήφθηκε 7 • Όμως, οι εμφύλιες συγκρούσεις δεν έλειψαν και ανάμεσα στους αποστάτες. Ο Νικηφόρος Βασιλά κης8, σε μια κρίση νομιμοφροσύνης ή μάλλον επει­

δή ζύγιασε ότι ο IωάWΗς Βρυέννιος δεν είχε πολλές ελπίδες επιτυχίας στο στόχο του, άλλαξε στρατόπεδο και επιτέθηκε στον πρώην σύμμαχό

του στη Θεσσαλονίκη. Ο Βασιλάκης ηττήθηκε και τότε αποφάσισαν να ξανασυμμαχήσουν 9 • Στην πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τον IωάWΗ Βρυέννιο, ο Μιχαήλ Ζ' όρισε υπερασmστές της τον αδελφό

του Κωνστάντιο και φυσικά τον Αλέξιο Κομνηνό. Ο Αλέξιος Κομνηνός κατάφερε με κάποιο τέχνασμα να αποκρούσει τους aντιπάλoυς και να σώσει την πόλη l0.

5. BρυΈWΙoς, 215.20-217.21. 6. Cheynet, Pouvoir, 83-84. 7. BρυΈWιoς, 217.22-219.12. 8. Για την αποστασία που θα ΟΡΎανώσει 28.15-36.20. 9. Βρυέννιος, 225.10-227.6. 10. BρυΈWιoς, 233.3-235.30. Βέβαια ο

επί Βοτανειάτη ο Βασιλάκιος βλ. Αλεξιάς, Ι,

Απαλειάτης κρίνει ατυχείς τους χεφισμούς

που f:yιναν και θεωρεί ότι αν ο βασιλιάς δεν ήταν τόσο ανόητος πολύ εύκολα θα καταπολεμείτο αυτή η εmβουλή. Βλ. Τσολάκης, Ατταλειάτης,

126

194.

'

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078)

Ο Μιχαήλ προσπάθησε να αντιμετωπίσει το σφετεριστή Βοτανειάτη ζητώντας βοήθεια από τους Τούρκους!!, ωστόσο όταν ξέσπασε και

δεύτερη αποστασία αναγκάστηκε να αποταθεί στον πρώην εχθρό του Ρουσέλιο. Όπως αναφέρει ο Ζωναράς ουτω δ' ό βασιλευς περιστα­

τούμενος πάΥτοθεν τον Ρουσέλιον λύει τε τών δεσμών και ρήμασι

και χρήμασι τον ανδρα εκμειλιξάμεΥος επελθε'ιν πείθει τών τού Βρυεννίου δμαίμΟΥΙ μετα τού προέδρου Άλεξίου τού Κομνηνού, στραταρχούντος της τφ βασιλεί κατα το Βυζάντιον προσούσης δυνάμεως!2.

Όντως, ο Ρουσέλιος κατάφερε να αποκρούσει αποτελεσματικά τον

Βρυέwιο ΙJ , ενώ παράλληλα ο Βοτανειάτης είχε

EmWXEt να προσεται­

ριστεί τον Τούρκο Σουλεϊμάν και τις πολύτιμες στρατιωτικές του δυνά­

μεις. Ωστόσο, το πρόβλημα του στασιαστή Bρυεwίoυ θα κληροδοτηθεί στο Νικηφόρο Βοτανειάτη, ο οποίος όταν έγινε βασιλιάς έστειλε τον Αλέξιο Κομνηνό να τον αντιμετωπίσει. Ο Αλέξιος με τη βοήθεια δύο χιλιάδων Τούρκων κατάφερε να καταπνίξει τη στάση του Β ρυεννίου 14. Έχοντας λοιπόν συγκεντρώσει αξιόλογο στράτευμα, ο Βοτανειάτης

πορεύθηκε προς την Νίκαια όπου την ημέρα του Ευαγγελισμού και σε πανηγυρική ατμόσφαιρα στέφθηκε αυτοκράτορας από τον πατριάρχη Αντιοχείας Aιμtλιανό και τον μητροπολίτη Ικονίου lS • Κατόmν η πορεία προς την Κωνσταντινούπολη ήταν εύκολη. Το παιχνίδι είχε χαθεί για

Τον Μιχαήλ Ζ' Δούκα. Οι σοφές συμβουλές του Αλεξίου Κομνηνού δεν στάθηκαν ικανές να σώσουν τον αυτοκράτορα και ο ίδιος φαίνεται ότι αν και είχε τη δυνατότητα να καταστείλει τη συγκέντρωση του λαού της Κωνσταντινούπολης και να εmκρατήσει ούκ ηθέλησεν, όπως μας πληροφορεί ο BρυέvvΙO ς 16.

11.

Ζωναράς,

7]5.11-14

διακηρυκεύεται τοίνυν προς τους Τούρκους ό βασι­

λεύς, άδράς αύτοις έπαΥΥελόμενος δωρεάς, εί τους άποστατήσαντας συσχόντες παραδοίεν αύτώ...- Bρυέwιoς,

239.15-243.16.

12. Ζωναράς, 717.1-7. 13. Ζωναράς, 717.5-13. 14. Βρυώνης, ΠαρακμlΊ, 96. 15. Ζωναράς, 718.17-719.12 - Συνεχ. Σκυλ., 177.20-178.3. 16. Βρυέννιος, 243.17·247.22. 127

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

Φαίνεται ότι είχε κουραστεί να προσπαθεί μάταια να βάλει μια τάξη στο κράτος, είχε κουραστεί να προδίδεται, είχε κουραστεί να εισπράτ­

τει τη δυσαρέσκεια του λαού του και εκούσια μάλλον δέχθηκε να πα­ ραδώσει το θρόνο σε κάποιον ά'λλον. Όπως ο ίδιος ο Μιχαήλ Ζ' είπε στον Αλέξιο Κομνηνό που τον πίεζε να ενεργήσει με τρόπο δραστικό για να μη χάσει την εξουσία: Έμο/' πάλαι σκοπος ην την βασιλείαν αποσκευάσασθαι, ό Υούν έκών έμελέτων, έπείπερ ή πρ6νοια και ακοντοςΙ7. Δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς ότι αυτή η σταγόνα αξιοπρέ­ πειας και μειλιχιότητας αποτελεί όαση στη θάλασσα της απύθμενης και άκρατης φιλοδοξίας της βυζαντινής άρχουσας τάξης σε όλη τη βυζαντι­ νή χιλιετία. Ο Ματθαίος Εδέσσης αναφέρει χαρακτηριστικά πως αυτός ο άγιος μονάρχης, όπως τον αποκαλεί, δεν προέβαλε κανενός είδους αντίσταση 18.

Ο Νικηφόρος Βοτανειάτης κατόρθωσε να εισέλθει στην πρωτεύου­ σα στις 3 Απριλίου 1078. Ο Μιχαήλ Δούκας είχε ήδη καρεί μοναχός από

τον Μάρτιο στην αυστηρή Μονή του Στουδίου l9 , ενώ αργότερα είχε τη μοναδική τιμή να χειροτονηθεί μητροπολίτης Εφέσου 2Ο • Σε εκείνη όμως τη φάση οι υποστηρικτές του Μιχαήλ φρόντισαν να βρουν τρόπους για να σωθούν. Ο Νικηφορίτζης είχε καταφύγει στην Ηράκλεια όπου στρα­

τοπέδευε ο Ρουσέλιος2" ενώ και οι Βαράγγοι τελικά συμβιβάστηκαν με

17. Βρυέννιος, 247.25-27. 18. Ματθαίος Εδέσσης, 178 Michel, ce saint monαrque, n'opposα αucune resistαnce. 11 maudit pubIiquement l'epouse infiime qui Ι'αναίι trαhi, et descendant du trone, se retira dans un couvent, oiι ίΙ se Ιίι moine. ΑΥαπΙ endosse le cilice, ίl Ιίι profession de lα vie religίeuse, d'αΡres le desir qu'il en αναίι depuis longtemps, et dit αdieu aux grandeurs teπestres.

19. Ζωναράς, 719.13-720.7.

Ο BΡUΈWιoςαπό την άλλη, αναφέρει ότι ο Μιχαήλ αρχι­

κά αποσύρθηκε στο ναό της Θεοτόκου των Βλαχερνών και κατόπιν μεταφέρθηκε στη

Μονή Στουδίου (βλ. Βρυέννιος,

20.

Bρυέwιoς,

253.4-7 Ό

249.3-4).

τοίνυν τηνικαύτα τον τής πατριαρχίας θρόνο ν ίθύνων

-ην δε Κοσμάς δ μέγας και περιβόητος- τήν καθαρότητα τού άνδρος γινώσκων

τφ κλήρφ αύτον συγκατέλεξε και μετ'όλίγον μητροπολίτην Έφέσου κεχειροτό­ νηκεΥ..

21.

Polemis, Doukai, 44.

BΡUέwιoς,

255.18-25

Έπ'ι τούτοις δ λογοθέτης τΦν παρακειμένων και τού

βασιλέως άπoγνoiις έξώρμησε φεύγειν προς τον Βρυέννιον καΙ τη Συλημβρία γενόμενος καΙ τφ Ούρσελίφ προσομιλήσας μετα τΦν τάξεων έκείσε προς αύτοD

τε και τού βασιλέως Μιχαήλ πεμφθέντι έβούλετο ξiιν αύΤώ άπαίρειν προς τον

128

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

την ιδέα του νέου καθεστώτος, ώστε η ακούσια μεταβίβαση εξουσίας να γίνει ομαλά και χωρίς αιματοχ;υσίεξ2. Στον Βοτανειάτη τώρα απέμενε να καταστείλει την αποστασία του Νικηφόρου BρυΕVΝΊoυ πράγμα που τελικά πέτυχε 23 • Σύμφωνα

με τον υποκειμενικό

Ατταλειάτη,

ο Βοτανειάτης

τφ

δικαίφ ζήλω την δεξιαν όπλίσας, κατα πασών τών άΥτικειμένων

δυνάμεων

παρρησιάζεται

την άλήθειαν

και

κατ'

αυτού

τού

κρατούντος, ουχ ως βασιλικώς διαγΙΥομέΥου περι τα πράγματα,

αλλ' ώς τυραΥΥικώς και άθέσμως και αΠΡΟΥοήτως χρωμέΥου τη διοικήσει τών όλων, και είς κακον βάραθρον συνωθούΥτος τους Α ϋσονας24. Για τον Ατταλειάτη βέβαια η ανάρρηση του Βοτανειάτη στο θρόνο αποτελεί θεϊκή παρέμβαση προκειμένου να σωθεί η αυτοκρατο­ ρία από την απόΥοιαν -την ανοησία δηλαδή- του Μιχαήλ Ζ'. Έτσι, ο Βοτανειάτης ανακηρύχθηκε βασιλιάς στις

2 Ιουλίου.

Η πολιτική καριέρα του Μιχαήλ δεν τέλειωσε όμως στα

1078. Ένα

τελευταίο επεισόδιο θα γίνει αφορμή να εμπλακεί και πάλι στις δυναστι­ κές έριδες. Στα

1081

ο αρχηγός των Νορμανδών Ροβέρτος Γυισκάρδος

εmχείρησε να χρησιμοποιήσει ένα ανδρείκελο που υποδυόταν τον έκπτω­ το αυτοκράτορα Μιχαήλ για να νομιμοποιήσει την προσπάθειά του να

εκθρονίσει τον Βοτανειάτη. Ο Ροβέρτος, όπως έχει ήδη αναφερθεί, είχε τελέσει συνοικέσιο που αφορούσε την κόρη του και το γιο του Μιχαήλ, Κωνσταντίν0 2S . Ακολούθως το συνοικέσιο διαλύθηκε και ο Αλέξιος Κομνηνός υποσχέθηκε ότι η πρωτότοκη κόρη του Άwα θα παντρευόταν τον Κωνσταντίνο για να έρθει και πάλι η βασtλεία στη δυναστεία των

Δουκών. Σκόπευε δηλαδή να καθησυχάσει αυτούς που δεν τον ήθελαν στην εξουσία, δημιουργώντας την εντύπωση ότι ο Κωνσταντίνος θα τον διαδεχόταν. Ωστόσο, ο Ροβέρτος βρήκε πρόσχημα ότι θα έπρεπε να υπε­ ρασmστεί τα συμφέροντα του πρώην συμπεθέρου του, που υποτίθεται

BρVΈννιoν. Ό δε συλλαβών τούτον δεσμώτην προς τον Βοτανειάτην απήγαγε καΙ τη Όξεία καλουμένη νήσω περιορισθείς μετα μικρον άπανθρώπως τε και άνηλει:ί)ς έτασθείς απεβίω.

22. Ζωναράς, 720.8-14. 23. Ζωναράς, 721.2.-722.3. 24. Ατταλειάτης, 214 Κ.ε. 25. Για την εξιστόρηση του γεγονότος

βλ. Αλεξιάς Ι,

129

44.5-47.6., 53.20 Κ.ε.

ΑΝΘΟΥΑΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

βριmcόταν στην Ήπειρο, προσπαθώντας να ξανακερδίσει το θρόνο του. Αυτή η προσπάθεια έπεσε στο κενό για πολλούς λόγους, ανάμεσα στους οποίους και το γεγονός ότι ο αυθεντικός Μιχάηλ εμφανίστηκε στους

Νορμανδούς πρέσβεις που βρίmcονταν στην Κωνσταντινούπολη, ακυ­

ρώνοντας έτσι με τον

mo

καταλυτικό τρόπο τα εmχειρήματά τους περί

δυναστικής νομιμό τητας 26.

Ο Μιχαήλ αν και είχε τη δυνατότητα να πάει στην Έφεσο όπου ήταν η μητρόπολή του, αφού δεν νομίζω ότι κανένας θα είχε λόγο να τον εμπο­ δίσει, παρέμεινε απλός μοναχός στη Μονή Μανουήλ, έχοντας επισκε­ φθεί μία μόνο φορά την έδρα της μητρόπολής του 27 • Πέθανε σιωπηρά και χωρίς κανένα μεγαλείο -πράγμα που όπως φαίνεται ήταν επιλογή του­ γύρω στα

1090. Από

την άλλη ο διάδοχός του Νικηφόρος Βοτανειάτης,

με το που ανέβηκε στο θρόνο έδιδε σε όλους αξιώματα για να κερδίσει την εύνοιά τους, αφού δεν είχε χρηματα να δώσει, νόθευσε ακόμη πε­ ρισσότερο το νόμισμα και γενικά βύθισε το κράτος στο απόλυτο χάος, αφού οι Τούρκοι περιέρχονταν τη Μικρά Ασία ανεξέλεγκτοι, ενώ όλοι

οι τομείς της δημόσιας διοίκησης, όλοι οι θεσμοί πάνω στους οποίους εδραιώθηκε η χιλιόχρονη αυτοκρατορία παρέπαιαν 28 • Ο Βοτανειάτης αν

και στρατιωτικός δεν ανταποκρίθηκε στις ανάγκες της αυτοκρατορίας, πράγμα που ακυρώνει το εmχείρημα ότι ο Μιχαήλ Ζ' ήταν ένας αστός,

λόγιος αυτοκράτορας, τη στιγμή που ο θρόνος χρειαζόταν ένα δυναμικό, στρατιώτη ηγεμόνα. Ο Βοτανειάτης δεν έκανε τίποτε καλύτερο από τον Μιχαήλ, ο οποίος δραστηριοποιήθηκε πολύ περισσότερο και κατέβαλε

κάθε προσπάθεια για να σωθεί και να ορθοποδήσει το κράτος.

26. Αλεξιάς,

Ι,

53.20-56.15,

ειδικά Έκείνον [Μιχαήλ Ι'] γαρ ίδε'ιν φησι μετα την

άπό θρόνου καθαίρεσιν έν ττι βασιλίδι π6λει φαιόν ένδεδυμένον τριβώνιον και έν μοναστηρίφ διάγοντα ποιησάμενος τό αύταις όψεσι τόν καταβεβλημένον βα­ σιλέα θεάσασθαι (βλ. Αλεξιάς,

27.

Συνεχ. Σκυλ.,

182.7-14 Ό

54.22-26) - Polemis, Doukai, 44.

δε Μιχαηλ την τρίχα κειράμενος, ψήφω του πατρι­

άρχου και τών μητροπολιτών χειροτονείται 'Εφέσου άρχιερεύς. Άπαξ μέντοι έν έκείνn έφοίτησε, και ύποστρέψας εμεινεν έν ττι του Μανουηλ μονή, χερσιν ίδίαις έργαζ6μενος. 'Ετιμήθη δε διαφερ6ντως ύπο του μετα ταυτα βασιλεύσαντος

Αλεξίου του Κομνηνου, έφΌύ δη καΙ έκοιμήθη, την έαυτου σύζυγον Μαρίαν, μετα την του Βοτανειάτου καθαίρεσιν μοναχην ΥεΥενημένην, συμπαθείας τών είς αύτον έπταισμένων καταξιώσας έν τfι τελευτfι·

28.

Βρυέννιος,

257 Κ.ε. 130

- Polemis, Doukai, 44.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Παρά το γεγονός ότι ο Μιχαήλ Δούκας είχε επαφή με το θρό­ VO, πρώτα ως συμβασιλέας και έπειτα ως απόλυτος μονάρχης, για

πάνω από δεκαπέντε χρόνια, οι πληροφορίες που έχουμε για αυ­ τόν είναι περιορισμένες. Αυτό θα μπορούσε να εξηγηθεί από την έλλειψη ισχυρής προσωπικότητας του αυτοκράτορα, η οποία είχε

καταστροφικές συνέπειες στα ζητήματα πολιτικής και επιπλέον δημιούργησε συναισθήματα αντιπάθειας στους συγχρόνους του, γράφει ο

D. Polemis 1•

Ακολούθως αναφέρεται στους ιστορικούς της

εποχής που τον αντιμετωπίζουν αρνητικά όπως ο Μιχαήλ Ατταλειάτης

και ο Νικηφόρος Βρυέννιος. Όμως αν θεωρήσουμε ότι τα όσα ισχυρίζε­ ται ο Ψελλός σχετικά με το ότι ο αυτοκράτορας έκανε ότι μπορούσε για να σώσει την κατάσταση και να βάλει τάξη στο χάος είναι μεροληπτικά επειδή ο συγγραφέας ήταν φίλος των Δουκών, γιατί να μην θεωρήσουμε

εξίσου μεροληπτικά τα πικρόχολα σχόλια του Ατταλειάτη, του οποίου τα οικονομικά συμφέροντα θίγηκαν από την οικονομική πολιτική του Μιχαήλ2 ή γιατί να μην θεωρήσουμε ότι και ο Βρυέννιος έχει αρνητική στάση απέναντι στον αυτοκράτορα επειδή η σύζυγός του Άwα Κομνηνή αγαπούσε και κυρίως εκτιμούσε τον αρραβωνιαστικό της Κωνσταντίνο) γιο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ'και της Μαρίας Αλανής) που πέθανε σε

1. Polemis, Doukai, 42, Despite the fαct that Michαe/ VII Doukαs hαd been associαted with the throne, first as junior coemperor αnd then αs so/e emperor for more thαt fifteen years, the information which has come down Ιο us αbout his person is comparαtive/y /imited. This is Ιο be explained by the ruler's lαck of personαlity, which not only hαd α disastrous impact on politics but inevitably creαted α most unfavourable impression on his contemporαries.

2. Για την περιουσία

του Ατταλειάτη βλ.

Lemerle, Cinq, 1Ο 1 Κ.ε., 310.

131

ΑΝΘΟΎΑΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

νεαρή ηλικία, σε αντίθεση με τον μετέπειτα συζυγό της Βρυέννιο, τον οποίο θεωρούσε πολύ κατώτερό της, όπως φάνηκε στη συνομωσία που εξύφανε εναντίον του αδελφού της Ιωάννη; Είναι χαρακτηριστικό οτι η

Άwα Κομνηνή είναι μάλλον θετική απέναντι στον πρώην πεθερό της

Μιχαήλ, επί της βασιλείας του οποίου αθωώθηκε ο μισητός της Ιωάννης Ιταλός. Δεν θα αναφερθώ βέβαια στην περίπτωση του Ιωάwη Ζωναρά,

που είναι από τους πιο επικριτικούς από τους βυζαντινούς ιστορικούς που αναφέρονται στη βασιλεία του Μιχαήλ Ζ'. ο Ρ.

Magdalino

έχει

αποδείξει το πόσο ουτοπική και ετεροχρονισμένη είναι η κριτική που

κάνει στους αυτοκράτορεςέχοντας υπόψη του αρχαία πρότυπα3 • Οι σύγχρονοι αλλά και οι βυζαντινοί ιστορικοί δεν τσιγγουνεύτηκαν

ως προς το να χαρακτηρίσουν τον Μιχαήλ Ζ' με «κοσμητικά» επίθετα

διόλου κολακευτικά. Ωστόσο, ο αυτοκράτορας αυτός μάλλον κρίθηκε μονόπλευρα, από μια και μόνη οπτική γωνία στην οποία μας παρέσυραν οι βυζαντινοί ιστορικοί, που ήθελαν για τους δικούς τους λόγους να πα­

ρουσιάσουν τον Δούκα ως ένα ανίκανο αυτοκράτορα, όπως αντίστοιχα συνέβει με τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ'

(842-867).

Πιο συγκεκριμένα

οι δύο συνονόματοι αυτοκράτορες έζησαν «βίους παράλληλους», αφού και οι δύο στιγματίστηκαν με δύο παρωνύμια άκρως δυσφημιστικά

-

αυτό του «Μέθυσου» για τον Μιχαήλ Γ' και αυτό του «Παραπινάκη» για τον Μιχαήλ Ζ'4- και οι δύο χρησιμοποίησαν ικανούς ανθρώπους

προκειμένου να βοηθήσουν το κράτος και τελικά και οι δύο σήκωσαν το

βάρος της περιφρόνησης των ιστορικών. Αποδίδονται στον Μιχαήλ Δούκα τεράστιες ευθύνες για την κατάρ­

ρευση του κράτους και για την μεγάλη κρίση που πέρασε τον

11 ο αιώνα

με την απώλεια της Μικράς Ασίας και πολλών άλλων εδαφών. Είναι πραγματικά αξιο απορίας το πως ενώ η αυτοκρατορία ήταν στα

1025

η μεγαλύτερη ίσως υπερδύναμη στο μεσαιωνικό κόσμο, λίγες δεκαε­ τίες αργότερα απειλείτο με κατάλυση. Πόσο όμως έφταιγε σε αυτό ο Μιχαήλ; Περισσότερο από τον Κωνσταντίνο Η' που στα τρία χρόνια της

3. Magdalino, Κaiserkήtik, 326-346. - Ostrogorsky, Ιστορία, Τ.Γ' , 236. Για την αποκατάστα­ ση του Μιχαήλ Γ' ως σπουδαίου αυτοκράτορα βλ. Gregoire, Inscriptions - Gregoire, Michel.

4. Lemerle, Cinq, 301

σημ.112

132

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ (ΙΟ71-1078)

βασιλείας του αδράνησε παντελώς, περισσότερο από τον Ρωμανό Γ', ο οποίος εξέθεσε το βυζαντινό κράτος διεθνώς και καταράκωσε την αίγλη και κατεπέκταση την αποτρεπτική δύναμη του στρατού, περισσότερο από τον Καλαφάτη ή τις ανόητες -κατά τον Ψελλό- αυτοκράτειρες Ζωή και Θεοδώρα, περισσότερο από τον ανύπαρκτο Μιχαήλ ΣΤ', περισσό­

τερο από τον πατέρα του Κωνσταντίνο και τη χαοτική διακυβέρνησή

του ή περισσότερο από τον αυτοκράτορα που ανέβασαν στο θρόνο οι Τούρκοι, δηλαδή το Βοτανειάτη; Ο τελευταίος μεταρρυθμιστής, όπως αποκαλεί τον Νικηφορίτζη ο Ρ.

Lemerle,

ήταν στην πραγματικότητα ο Μιχαήλ Δούκας. Ο αυτοκρά­

τορας αυτός προσπάθησε να εξυγιάνει τη δημόσια διοίκηση, κυρίως με το να απομακρύνει από τα κέντρα αποφάσεων διεφθαρμένα πρόσωπα και τυχοδιώκτες, που συνέβαλλαν στην πολιτική αστάθεια του κράτους, όπως ο Μιχαήλ Ψελλός, ή ανθρώπους ανήθικους και αμοραλιστές όπως ο Ιωάwης Δούκας και η Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα. Επίσης, προσπάθη­

σε να δώσει στο κράτος οικονομικές δυνάμεις για να ορθοποδήσει, ώστε να μην χρειαστεί να το υπονομεύσει με την κιβδήλευση του νομίσματος

όπως ο Νικηφόρος Βοτανειάτης, ή πολύ χειρότερα με την υποθήκευ­ ση του εμπορίου στα χέρια των Βενετών όπως έκανε λίγο αργότερα ο Αλέξιος Κομνηνός.

Ο εmστημονικός κόσμος έχει συγκεντρώσει τα τελευταία χρόνια το θαυμασμό του προς το πρόσωπο του Αλεξίου Κομνηνού, που «έσωσε» την αυτοκρατορία από τη σίγουρη διάλυση. Καταρχάς δεν θα έλεγα ότι

την έσωσε γιατί αυτή μάλλον δεν θα σωζόταν αν δεν λάμβανε χώρα η Α' Σταυροφορία. Ας πούμε όμως ότι ο Αλέξιος έφερε σταθερότητα και εmτυχέστερη αντιμετώπιση των εχθρών. Μπροστά σε αυτό το θε­ τικό πάντοτε ξεχνάμε το τίμημα, το οποίο ήταν βαρύτατο. Ο Αλέξιος

Κομνηνός μαζί με τους εξωτερικούς εχθρούς ανάσχεσε και την κυοφο­

ρούμενη αναγέννηση στην βυζαντινή κοινωνία. Ο Ιωάννης Ιταλός είναι

Ο νέος ουμανιστής Βυζαντινός, που παρά τις προωθημένες του απόψεις έγινε ανεκτός από την κυβέρνηση του Μιχαήλ, αλλά όχι και από την κυβέρνηση του αντιδραστικού και συντηρητικού αυτοκράτορα Αλεξίου Α'.

Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες που κατέβαλε ο Μιχαήλ Δούκας, το

έργο του απέτυχε τελικά και ο ίδιος ανατρά7tηκε, αφού η εξυγίανση του

133

ΑΝΘΟΥΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

παλατιού τον άφησε χωρίς ερείσματα. Ο Βοτανειάτης απλά ακολούθησε τις ευνοϊκές γι' αυτόν εξελίξεις. Η συγκυρία ήταν ιδανική και έφερνε σε

σύζευξη τη στήριξη του στασιαστή από ικανούς και σημαντικούς αν­ θρώπους και την παράλληλη αποδυνάμωση και την παρακμή της ισχύος του Μιχαήλ Ζ'που είχε κοντά του μόνο τον νεαρό στρατηγό του Αλέξιο Κομνηνό και φυσικά το Nιίcηφoρίτζη.

Συνοψίζοντας θα επιχειρήσουμε μια τολμηρή -ίσως αυθαίρετη­ υπόθεση. Ο Μιχαήλ προσπάθησε να σώσει την αυτοκρατορία χωρίς οι προσπάθειές του να έχουν κόστος στην κοινωνία και στα ουμανιστικά

ιδεώδη που αυτή κυοφορούσε. Προσπάθησε με ευφάνταστους τρόπους να ανορθώσει τα οικονομικά του κράτους για να μπορέσει να οργανώσει

στρατό και να αντιμετωπίσει τους εξωτερικούς εχθρούς, προσπάθησε να εδραιώσει πολιτική σταθερότητα, δείχνοντας πυγμή στην καταστολή

των αποστασιών και εξυγιαίνοντας τη δημόσια διοίκηση από τα παρά­ σιτα που προκαλούσαν νοσηρά φαινόμενα στο παλάτι. Ακολούθησε μια

μεγαλόπνοη δυτική εξωτερική πολιτική κατευνάζοντας ένα εmκίνδυνο

εχθρό, τον Ροβέρτο Γυισκάρδο και τους Νορμανδούς του, με διπλωμα­ τικό τρόπο, ενώ προσπάθησε να προσεταιριστεί τον πάπα για να αποκο­

μίσει βοήθεια από τη Δύση. Καμιά από τις προσπάθειες του Μιχαήλ δεν κατάφερε να αναστρέψει τα δεδομένα. Η βασιλεία του Βοτανειάτη επί­ σπευσε την καταστροφή, ενώ και η πρώτη δεκαετία της βασιλείας του Αλεξίου, παρ όλες τις συγκινητικές προσπάθειες για εύρεση χρημάτωνS και δημιουργία στρατού δεν άλλαξε τίποτα το ουσιαστικό. Τα δεδομένα ήταν πολύ συγκεκριμένα και δεν ανατρέπονταν. Ακόμη και ένας ικανός

αυτοκράτορας όπως ο Αλέξιος, με όλα τα κατασταλτικά μέτρα που είχε λάβει για να εξασφαλίσει τη συνοχή της κοινωνίας, βρέθηκε σε αντίστοι­ χη θέση με αυτή του Κωνσταντίνου !Α' Παλαιολόγου, όταν στα

1092 ο

Τούρκος εμίρης της Σμύρνης Τζαχάς απειλούσε την ίδια την ύπαρξη της αυτοκρατορίας6. Το παιχνίδι είχε χαθεί για την αυτοκρατορία. Μόνο ένα

ξαναμοίρασμα της τράπουλας μπορούσε να αλλάξει την πορεία πτώσης και διάλυσή της. Αυτό το ξαναμοίρασμα της τράπουλας έγινε στα

5. Αναφέρομαι

1095

στην εκποίηση των εκκλησιαστικών σκευών, σλ/iι. και στην εθελούσια

πώληση των κοσμημάτων τόσο της βασίλισσας όσο και ωλων αριστοκρατών.

6. Αλεξιάς, 11, 110.7-116.19, 156.1-162.9 - Cha1adon, Essai, 147. 134

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ (Ι071

-1078)

όταν οι στρατιές των σταυροφόρων έθεσαν νέα δεδομένα, πιο ευνοϊκά για το Βυζάντιο, παρατείνονταςέτσι τη ζωή του. Οι Τούρκοιυπέστησαν

οδυνηρές ήττες και η βυζαντινή διπλωματία μπόρεσε να εκμεταλλευθεί στο έπακρο τους σταυροφόρουξ

Θα ήθελα να κλείσω αυτή τη μελέτη με κάποια ερωτήματα που θα τεθούν για προβληματισμό. Τί περισσότερο θα μπορούσε να κάνει ο

Μιχαήλ Ι' Δούκας και δεν το έκανε εκτός ίσως από το ν' αρχίσει να εκποιεί τα δισκοπότηρακαι τα κοσμήματατης γυναίκας του όπως έκανε ο Αλέξιος Κομνηνός; Λέγεται ότι ο Μιχάηλ ήταν ένας νωθρός αυτο­ κράτορας ενώ η αυτοκρατορία χρειαζόταν ένα δυναμικό ηγεμόνα που να μπορεί να αντιμετωπίσει στρατιωτικά τους εχθρούς. Ποιά αποτελέ­

σματα έφεραν άραγε οι προσπάθειες των λαμπρών στρατηγών -όπως περιγράφονται από τον Ατταλειάτη, τον Βρυέννιο, την Άwα Κομνηνή κ.λ.π.- Νικηφόρου Βοτανειάτη και Αλεξίου Κομνηνού εκτός από αλλε­

πάλληλες ήττες και αποτυχίες; Πως θα μπορούσενα ήταν τα πράγματα

αν μια εκστρατεία των Δυτικών -σαν Σταυροφορία-ξεκινούσε το

1074

όταν προσπαθούσε να την οργανώσει ο πάπας Γρηγόριος Ζ'; Μήπως σε μια τέτοια περίπτωση ο Μιχαήλ θα έμενε στην ιστορία ως ένας ικανός

αυτοκράτορας που έσωσε το κράτος και έθεσε τις βάσεις μιας χρηστής δημόσιας διοίκησης και μιας ανοικτής κοινωνίας;

7. Chaladon, Essai, 155-190 - Angold, Αυτοκρατορία, 262, Οι προσπάθειες 'για οργά­ νωση Σταυροφορίας άρχισε επί πάπα Γρηγορίου Ζ' (1073-1085) rVJ.ά σύμφωνα με μια εύστοχη παρατήρηση

αde, Βλ.

les c;rconstαnces ne sont pαs encore mures pour lα crois-

Tuilier, Michel, 357. 135

Το στέμμα που χάρισε ο Μιχαήλ Ζ' Δούκας στον ηγεμόνα της Ουγγαρίας Geza ΑΌ Η μπροστινή όψη, 1074-1077, Βουδαπέστη,

Magyar Nemzeti Museum. (φωτ. Το Βυζάντιο ως Οικουμ.ένη, Αθήνα 2001)

SUMMARY The subject of this book is not the emperor Michael ΥΙΙ Doukas (1071 - 1078) and his times. Our field ofresearch is far more limited. ΑΙΙ Byzantinists, with few exceptions, express with certainty the ορίηίοη that Michael ΥΗ was an impotent and mindless emperor who did nothing for the Empire at a time of continuous attacks from the SeUuks ίη Asia Minor and other enemies ίη the Balkans. Their ορίηίοη is that while the Byzantium was ίη great danger, its defender was a ρυρίΙ of the great scholar Michael Psellos, an intellectual dedicated to his studies, a man who had ηο eΧΡeήence ίη military matters. Ιη addition, he was so weak that the dark eunuch Nikephoritzes who was "logothetes tou dromou" succeeded ίη becoming wielder of all imperial power. The affairs of the state, according to them, were ίη the hands of a diabolic man. We try to reconsider this dominant impression conceming the abilities of the emperor Michael ΥΗ and his alleged catastrophic reign. The Ρίοneeήng work of Ρ. Lemerle opens new roads ίη this direction. For Lemerle the 11 th century is not a time of crisis for the empire. The unfortunate battle ίη Matzikert and the penetration of Turks into Asia Minor was not important. Ιη the 11th century, byzantine society appears characteήstίcs of humanism similar to that of the Italian Renaissance. The empire ofAlexios Ι Komnenos (1081 - 1118) stopped this tendency and shaped a persecuting society. This point is of crucial importance, because an open society had been repressed and become culturally sterile. We also examine this issue too, and we believe that the greatest achievement ofthe emperor Michael νπ was his tolerance ofnew ideas. The findings of our study Iead us to the conclusion that Michael was an extraordinary personalίty with many talents and perfectly fitted for 137

ΑΝΘΟΥΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

his position. We have gathered many arguments to support our ορίn­ ίοη. Initially our sources were totally negative and describe the emperor as a puppet of Nikephoritzes. Attaleiates, for example, says that Nikephoritzes' measures regarding the financial affairs of the state provoked a riot among the people. Actually, the state monopoly of wheat followed the evaluation of the price of this commodity and of course the common dissatίsfactίon. Attaleiates has every reason to attack Nikephoritzes because his measures were turned against the owners of great land holdings, a member of which was Attaleiates himself. But lookίng more clearly at these measures, we see that Nikephoritzes tried to reorganize the financial policy of the state. Unfortunately his efforts were not successful and his reform failed. However, the whole attempt was something to be admired, and Ρ. Lemerle dubbed Nikephoritzes "the last reformer". There is little doubt that Michael ΥΙΙ adopted, and then supported, the suggestions of this capable, smart and eΧΡeήeηced officer ίη order to find an outlet from the dramatic situation of the state's finances. From my point of view the title of "le demiere reformateur" suits better to the emperor than Nikephoritzes, who was merely aπ executive officer. Furthermore, Michael trίed to ήd the palace of corrupt courtiers who had responsibility for the politίcal instabilίty which had plagued the empίre for the last decades. Fίrstly, he dismissed from the palace his uncle, the mighty Ceasar Joannes Doukas, and also his teacher the shadowy Michael Psellos. These two were at the heart of the moral sepsis ίη the political life of the Byzantium. He also replaced the Metropolίtan of Sedes, and persecuted those who harmed the state with their greed. Ιn addition, the first ρήοήty of Emperor Michael ΥΙΙ was to deal with the raids by the Turks ίη Asia Minor. Unfortunately, Roussel de Bailleul, the Norman mercenary leader, decided to tum against the emperor rather than to fight the Turks. Michael attempted to counter this major problem by undertaking diplomatic action ίη the west. He started a dialogue with Pope Gregory νπ and created an alliance with Robert Guisguard, the Norman sovereign. He anticipated that the Christian West would help him ίη his strίke against the Turks.

138

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078)

We could, finally, say that Michael's fall from the throne ίη 1078 came about with his consensus. The emperor decided to resign from his rank and was ready to hand the crown to someone else. This happened before the rebel Nikephoros Botaneiates (1078-1081) entered the imperial city. Michael died very young from natural causes, something vary unusual in the Byzantium, circa 1090. He died as a monk with, in addition, the prestigious position of Bishop of Ephesus. When he was emperor, he gaνe all his energies to he recoνery of the empire but his effΌrts had ηο effect. He was a statesman, yet the state was doomed. The efforts of Botaneiates were also useless. Α few years later, Alexios Ι Komnenos, The successor to Botaneiates and one of the faνorite emperors of the Byzantinists would see the empire as οηΙΥ a step from the fal1 as Constantine Palaiologos saw the regal city οη the eνes of its 10ss ίn the 15th century. Νο Byzantine emperor, not eνen Constantine the Great himself, could saνe the Empire by his own powers alone. At the last minute the first crusade ίη 1095 would turn these facts around and miraculously saνe the Byzantine Empire from total decline and islamization. Such an hypothesis is fully supported by the historical data.

139

Το στέμμα που χάρισε ο Μιχαήλ Ζ' Δούκας στον ηγεμόνα της Ουγγαρίας

Geza Α'. Η πίσω όψη, 1074-1077, Βουδαπέστη, Magyar

Nemzeti Museum. (φωτ.

Το Βυζάντιο ως Οικουμ.ένη, Αθήνα

2001)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

α) Περιοδικά

- Συλλογές Byzantίnische

BF ΒΙ

Forschungen.

Byzantinsche Zeitschrift. Corpus Fontium Ηίstοήae Byzantinae.

CFHB CSHB

Corpus

Scήρtοrum Ηίstοήae

Byzantinae.

Dumbarton Oaks Papers.

DOP ΕΕΒΣ

Επετηρίδα της Εταιρείας Βυζαντινών Σπου-

δών.

ΕΟ

Ι

GRBS

REB ΤΜ

Echos d'Orient. Greek, Roman and Byzantine Studies. Revue des Etudes Byzantines. Travaux et Memoires. w •••••••••••••••••••••••••

β) Πηγές

Αλε~Ι~bς··· Άwα Κομνηνή, Αλεξιάς, el ,ν.I-3, Ρaήs 1937-1945.

ΑΤΤαλε ά

Anne Comnene, Alexiade, ed.

Β.

ι της, Ιστορία.... Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Michaelis 141

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

Attaliotae. Ηίstοήa, (CSHB), ed. W. Brunet de Presle Bonnae 1853. Bezobrazov, Μιχαήλ...

Ρ.

Ι.

Bekker,

Bezobrazov, Μια ανέκδοτη συνθήκη συμ-μα­

χίας ανάμεσα στο Μιχαήλ Ζ' Δούκα και τον Ροβέρτο Γυισκάρδο, ν

Zumal

Mjnistertνa Narodnago

Prosvescenija 265 (1889), 23-31.

Dolger, Regesten ... F. DDlger, Regesten der Kaiserkunden des OstrDmischen Reiches νοη 565-1453, ν.2, Mίinchen Χ.Χ.. ,

Gautier, Edit. .. Ρ. Gautier, L'edit d'Alexis Ier Comnene sur la reforme de clerge, REB 31 (1973), 165-201. Gautier, Lettres...

Ρ.

Gautier, Quelques lettres de Psellos inedites

ου

deja editees, REB 44 (1986), 111-197. Gouillard, Lettre...J. Guillard, Une lettre de (Jean)

ΙΊtaΙίen au

Patriar-

che de Constantίnople, ΤΜ 9 (1985), 175-179. Gouillard, Proces ... J. Gouillard, Le proces official de Jean ΙΊtalien. Les actes et leurs sous-entendus,

ΤΜ

9 (1985), 133-174.

Gouillard, Synodίkon... J. Gouillard, Le Synodikon de l' Orthodoxie. ,

Edition et commentaire, ΤΜ 2 (1967), 3-316. Κεκαυμένος... Κεκαυμένος, Στρατηγικόν, Β. Wassί1iewsky-

Cecaumeni Strategicon, ed. V. Jernstedt, St. Petersburg 1896 repr. Amsterdam

1965. Lemerle, Cinq... Paήs 1977.

Ρ.

Lemerle, Cinq etudes sur le Xle siecle byzantin,

Mathieu, Gesta... Μ. Mathieu, Une source negligee de la bataille de Matzikert : les Gesta Wiskardi de Guillaume d'Apulie, Byzantion

142

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 -1078)

20(1950),89-103. Ματθαίος Εδέσσης... Ματθαίος Εδέσσης, Χρονικό, Chronique de Mat, thieu d' Edesse (962-1136), Bibliotheque hίstοήque, Paris 1858.

ΜΜ ...

F. Miklosich- J. Mίiller, Acta et Diplomata greaca medii aevi sacra et profana, ν.I-6, Bienna 1860-1890.

Ψελλός, Χρονογραφία ... Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία, Michel

10s, Chronographia,

Ι-Π,

ed.

Ε.

Psel-

Renauld, Ρaήs 1928.

Ψελλός, Οratοήa

minora...Michael Psel1us, Littlewood, Leipzig 1985.

Οratοήa

minora, ed. A.R.

Ψελλός,

Scripta Minora... Michaellis Psellis scripta minora magnam ad huc inedita ΙΙ, ed. Ε. Kurtz, Milan Ι, 1936.

Oikonomides, Eudocie ... Ν. Oikonomides, Le serment de l' imperatrice Eudocie (1067). Un episode de l'histoire dynastique de Byzance, REB 21 (1967), 101-128. Συνεχ. Σκυλ.... Η συνέχεια της Χρονογραφίαςτου IωΆWΗ Σκυλίτζη, έκδ. Ε. Θ. Τσολάκη, Θεσσαλονίκη 1968.

Θεοφύλακτος, Έργα...

Θεοφύλακτος Αχρίδος, Έργα,

te d' Achrida, Opera, ed. 1980.

Ρ.

TheophylacGautieur, CFHB 16/1, Thessalonique

Βρυέννιος ... Νικηφόρος BρυΈWιoς, Ύλη Ιστορίας, ΝίceΡhοή Ηίstοήarum,

ed.

Ρ.

Bryennii

Gautier, Bruxelles 1975.

Ιωναράς ... Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών,

tomae historiarum, ed. Th.

Bίittner-

143

Ioannis Zonarae, Ερί­ Wobst, v.3 Bonnae 1847.

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

γ) Δευτερεύουσα βιβλιογραφία Ahrweiller, Recherches... Η. Ahrweiller, Recherches sur la societe ΒΥ­ zantine au χι e siecle: nouvelles hierarchies et nouvelles solίdarites, ΤΜ 6 (1976),99-124. Ahrweiller, Mer...

Η.

Ahrweiller, Byzance et la mer, Paris 1966.

Αρβελέρ, Ιδεολογία... Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολο-γία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, Αθήνα

1988.

Angold, Αυτοκρατορία... Μ. Angold, Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μια πολιτική ιστορία, Αθήνα 1997.

Angold, Church ... Μ Angold, Church and society in Byzantium under the Comneni, 1081-1261, Cambridge 1995. Angold, Matzikert...

Μ.

Angold, The Byzantine state

οη

the eve of the

battle ofMatzikert, BF 16 (1991), 9-34. Angold, Church...M. Angold, Church and society ίη Byzantium under the Comneni, 1081-1261, Cambridge 1995. Βiιdenas, Αίρεση... Ρ. Biιdenas, Αίρεση, αποστασία και αλλοπιστία στο Βυζάντιο. Αποκηρυκτικές Διατυπώσεις, Ανοχή και καταστολή

στους Μέσους χρόνους, επιμ. Κ. Νικολάου, Αθήνα

2002, 97-106.

Barker, SociaI... Ε. Barker, Social and political thought ίn Byzantium, Oxford 1957. Beck, χιλιετία... Η.G. Beck, Η βυζαντινή χιλιετία, Αθήνα 1992. Bibicou, Page ... Η. Bibicou, Une page d'histoire diplomatique de ΒΥ­ zance au χι e siecle: Michel νπ Doukas, Robert Guiscard et la 144

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(J071 - 1078)

pension des dignitaires, Byzantion 29-30 (1959-1960) 43-75. Βυζάντιο ... Το Βυζάντιο ως Οικουμένη, Αθήνα

2001.

Bratianu, Monopole ... G.I. Bratianu, Une eΧΡeήence d'economie dirigee: le monopole du ble a Byzance au ΧΙ e siecle, Byzantion 9 (1934),643-662. Browning, Justinian...R. Browning, lustinian and Theodora, London 1971. Browning, Enlightenment...R. Browning, Enligtenment and repression ίn Byzantium in the twelfth century, Past and Present 69 (1975), 3-23. Browning, Αυτοκρατορία. " R. Browning, Η Αθήνα 1992.

βυζαντινή αυτοκρατορία,

Buckler, Comnena... G. Buckler, Anna Comnena. 1968.

Α

study, Oxford

Busygina, Content... Μ.Α. Busygina, The dogmatic content of particular intemal disputes ίη Byzantium: Eleventh-Twelfth centuries, Acts XVlIIth Intemational Congress ofByzantine Studies, Selected papers, ed. Ι. Sevcenco- G.G. Litavrin, ν.2, Χ.Τ. 1996,339-345. Cahen, Matzikert... C. Cahen, La campagne de Matzikert d'apres les sources musulmanes, Byzantion 9 (1934),613-642. Chaladon, Essai... F. Chaladon, Essai sur le regne nene (1081-1118), Parίs 1912.

dΆΙeΧίs

ler Com-

Chamberlain, Theory... C. Chamberlain, The theory and practice of imΡeήaΙ Ρanegyήc ίη Michael Psellus, Byzantion 65 (1986), 16-27. Charanis, Empire... Ρ. Charanis, The Byzantine Empire 145

ίη

the eleventh

ΑΝΘΟΎΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

century, Α history of the crusades, win, Philadelphia 1955,177-219.

Ι,

ed.

Κ.Μ.

Setton-M.W. Bald-

Cheynet, Devaluation... J.C. Cheynet, Devaluation des dignites et devaluation monetaire dans la seconde moitie du ΧΙ e siecle, Byzantion 53 (1983),453-477. Cheynet, Matzikert... J.C. Cheynet, Matzikert: un desastre militaire?, Byzantion 50 (1980), 410- 438. Cheynet, Pouvoir... J.C. Cheynet, Pouvoir et contestations (963-121 Ο), Parίs 1990.

iι

Byzance

Cheynet, Fortune ...J.C. Cheynet, Fortune et puissance de Ι' aristocratie (xe - :xπ siecle), Hommes et richesses dans Ι' Empire byzantin, τ. Π, Paris 1991, 199-215. e

Clucas, Trial. ..L. Clucas, The tήal of John Italos and the crisis of intellectual vaIues ίη Byzantium ίn the Eleventh century, Munich 1981. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία ... Α. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινη Ιστο­ ρία

1081-1204, τ.Β'-Γ',

Θεσσαλονίκη

1997 -Αθήνα 2001.

Dagron, Lawful... G. Dagron, Lawful society and legitimate power: 'Εwομος πολιτεία, ΈWoμoς αρχή, Law and society ίn Byzantium Ninth- Twelfth centuries, ed. Α.Ε. Laiou- D. Simon, Washington 1994,27-51. Daποuzes, Mouvement. ..

J. DaΠΟUΖes, Le mouvement des foundations monastiques au ΧΙ e siecle, ΤΜ 6 (1976), 159-176.

Δημοσθένους, Επανάσταση ... Α. Δημοσθένους, Η επανάσταση του

1042:

έκφανση «δημοκρατίας» στο Βυζάντω, Λευκωσία

Draseke, Johannes... J. Draseke, Johannes Mauropous, 461-493. 146

ΒΖ

1999. 2 (1893),

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(J071 - 1078)

FήeηdΙΥ,

Day... Α. FήeηdΙΥ, The dreadful day: The battle ofMantzikert 1071, London 1981.

Haldon, History... J. Haldon, Approaches to an altemative military history ofthe Ρeήοd ca. 1025-1071, Η αυτοκρατορία σε κρίση (;). Το Βυζάντιο τον 11° αιώνα (1025-1081), επιμ. Β. Ν. Βλυσίδου, Αθήνα 2003,45-74. Harvey, Ανάπτυξη ... Α. Harvey, 900-1200, Αθήνα 1997.

Οικονομική ανάπτυξη στο Βυζάντιο

Harvey, Competition... Α. Harνey, Competition for economic resources: the state, landowners and fiscal privileges, Η αυτοκρατορία σε κρί­ ση (;). Το Βυζάντιο τον 11° αιώνα (1025-1081), επιμ. Β. Ν. Βλυσί­ δου, Αθήνα 2003, 169-177. Hendy, Studies... M.F. Hendy, Studies in the Byzantine monetary economy c.300- 1450, Cambridge 1985. Hinterberger,

Πάθη ... Μ.

Hinterberger,

Φόβω κατασεισθείς: τα πάθη

του ανθρώπου και της αυτοκρατορίας στον Μιχαήλ Ατταλειάτη. Το αιτιολογικό σύστημα ενός ιστοριογράφου του τοκρατορία σε κρίση

(;).

1100

αιώνα, Η αυ·

Το Βυζάντιο τον

επιμ. Β. Ν. Βλυσίδου, Αθήνα

11 Ο αιώνα (1025-1081), 2003, 155-167.

Hoffmann, Rudimente... J. Hoffmann, Rudimente der Teπitorialstaa­ ten im Byzantίnischen Reich 1071-1210, M'ίinchen 1974. Χονδρίδου, Μονομάχος

...

Στ. Χονδρίδου, Ο Κωνσταντίνος Θ' Μονο­

μάχος και η εποχή του, Θεσσαλονίκη

2003.

Χονδρίδου, Τετράς ... Στ. Χονδρίδου, ΚωνσταντίνοςΛειχούδης, Ιωάν­ νης Μαυρόπους, Μιχαήλ Ψελλός, Ιωάννης Ξιφιλίνος: «Η τετράς των σοφών», η άνοδος και η πτώση της γύρω στα μέσα του

αιώνα, Η αυτοκρατορία σε κρίση

(1025-1081), επιμ.

Β. Ν.

11 ο Βλυσίδου, Αθήνα 2003, 409·423.

147

(;).

Το Βυζάντιο τον

1100

αιώνα

ΑΝΘΟΎΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

Hunger, Λογοτεχνία... 1992.

Η.

Hunger,

Βυζαντινή λογοτεχνία, τ.β', Αθήνα

Hussey, Church ... J.M. Hussey, Church and leaming empire, 867-1185, New York 1937. Gregoire, ΙnscήΡtiοηs... Η. Gregoire, Inscriptions nes, Byzantion 4 (1927-1928), 437-468.

ίη

the Byzantine

hίstοήques byzanti-

Gregoire, Michel... Η. Gregoire, Michel ΠΙ et Basίl le Macedonien dans les ίηscήρtiοηs dΆnCΥre, Byzantion 5 (1929-1930), 327-346. Grosdidier de Matons, Psellos... J. Grosdidier de Matons, Psellos et le monde de l'ίπatiοnnel, ΤΜ 6 (1976),325-349. Gouillard, Religion ... J. Gouillard, La religion des (1976), 325-349. Guilland, νenalite... R. Guilland, REB 10 (1953), 35-46.

ν enalite

et

phίlosophes, ΤΜ

favοήtίsme

6

a Byzance,

,

Guilland, Prosopographie... R. Guil1and, Etudes de titulature et de prosopographie byzantines. Les chefs de la marine byzantine: Drongaire de la flotte, grand drongaire de la fiotte, duc de la flotte, megaduc, ΒΖ 44 (1951), 212-240. Κaegi,

Controversy... W.E. Kaegi, The controversy about bureaucratίc and milίtary factions, BF 19 (1993), 25-34.

Kalavrezou-Maxeiner, Eudokia... 1. Kalavrezou-Maxeiner, Eudokia and the Romanos Ivory, ΟΟΡ 31 (1977),307-325. Καραγιαwόπουλος, Ιστορία... Ι. Καραγιαwόπουλος, Το βυζαντινό κράτος, Θεσσαλονίκη 1996.

Καραγιαwόπουλος, Εξέλιξη... Ι. Καραγιαwόπουλος, Η εξέλιξη των

148

ΜΙΧΑΉλ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(J071-1078)

αγροτικών σχέσεων στο Βυζάντιο, Αθήνα

1995.

Καρπόζηλος, Συμβολή ... Α. Καρπόζηλου, Συμβολή στη μελέτη του βίου και του έργου του Ιωάwη Μαυρόποδος, Ιωάwινα

1982.

Kazhdan- Epstein, Αλ/.αγές ... Α. Kazhdan- A.W. Epstein, Αλλαγές βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11 ο και 12° αιώνα, Αθήνα 1997.

στο

Kazhdan- Frank.lin, Studies... Α. Kazhdan-S. Franklin, Studies οη ΒΥΖ­ antine literature of the eleventh and twelfth centuries, Cambridge Χ.Χ.

Kazhdan - Constable, People... Α. Kazhdan- G. Constable, People and power ίη Byzantium. An introduction to modem Byzantine studies, Washington 1982. Κόλιας, Κίνητρα.... Γ. Τ. Κόλια, Κίνητρα και προσχήματα της εισβο­ λής του Ροβέρτου Γυϊσκάρδου εις το Βυζάντιον

(1081), Πλάτων 10

(1958), 115-125. Κόλιας, Δούκας... Γ. Κόλια, Ο καίσαρ Ιωάννης Δούκας αντιγραφεύς του

Cod. Par. Gr. 2009 (1938),300-305.

του

De Administrando

ΙmΡeήο, ΕΕΒΣ

Κριαράς, Ψελλός... Ε. Κριαράς, Ο Μιχαήλ Ψελλός, Βυζαντινά

14

4 (1972),

53-128. Laurent, Chronologie... V. Laurent, La chronologie des Patriarches de Constantinople de 996-1111, ΕΟ 35 (1936), 67-81. Laurent, Byzance... Byzance et les Turcs SeUoukides dans Ι' Asie Occidentale jusqu'en 1081, Paris- Nancy 1919. Leeson, Imperial. .. D.F.J. Leeson, Imperial Orthodoxy: heresy and politics during the reign of Alexios Ι Komnenos (1081-1118), unp. 149

ΑΝΘΟΎΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

Master- thesis, Belfast 1987. Leib, Byzance... Β. Leib, Quelques aspects de l'educatίon a Byzance au ΧΙ e siecle, Byzantinoslavica 21 (1960),38-47. Leib, Doukas ... Β. Leib, Jean Doukas, Cesar et moine. Son jeu ροlί­ tique a Byzance de 1067 a 1081, Analecta Bollandiana 68 (1950), 163-180. Lemerle, Prolegomenes ... Ρ. Lemerle, Prolegomenes aune edition critique et comentee des "Conseils et Recits" de Kekaumenos, Bruxelles 1960. Magdalίno, Kaiserkrίtik... Ρ. Magdalίno,

Aspects of twelfth-century

Byzantine Kaiserkrίtίk, Speculum 58 (1983), 326-346. Magdalίno, Justίce ... Ρ.

Magdalino, Justice and finance ίn the byzantine state, Ninth to Twelfth centuries, Law and society ίn Byzantium, ed.

Α.Ε.

Laiou- D. Simon, Washington 1994,93-115.

Maguire, Court... Η. Maguire, The heavenly court, Byzantine court culture from 829 to 1204, ed. Η. Maguire, Washington 1997,247258. Mango, Monuments ... C. Mango, Les monuments de l'architecture de ΧΙ e siecle et leur signification hίstοήque et sociale, ΤΜ 6 (1976), 351-365. Mango,

Αυτοκρατορία...

Νέας Ρώμης, Αθήνα

C. Mango,

Βυζάντιο, η αυτοκρατορία της

1990.

Μανιάτη- Κοκκίνη, Υπήκοοι... Τ. Μανιάτη- Κοκκίνη, Προνομωύχοι

υπήκοοι του

11 ου αιώνα, Η αυτοκρατορία σε κρίση (;). Το Βυζά­ ντιο τον 11 ο αιώνα (1025-1081), επιμ. Β. Ν. Βλυσίδου, Αθήνα 2003,

150

ΜΙΧΑΗΛ. Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071-1078)

107-118. Miethke -Bίidi1er, Papst. .. J. Miethke- Α. Konflίkt, Dίisseldorf 1988.

Bίidiler, Κaiser

und Papst im

Μοπίssοn,

Devaluation... C. Mocrisson, La devaluation de la monnaie byzantine au ΧΙ e siecle: essai d'interpretation, ΤΜ 6 (1976), 3-48.

Q.D.B ... Oxford Dictionary ofByzantium, New York 1991. Oikonomides, Organisation... Ν. Oikonomides, L'evolution de ΙΌrga­ nisation administrative de l'empire byzantin au ΧΙ e siecle (10251118), ΤΜ 6 (1976),125-152. Oikonomides, Income... Ν. Oikonomides, Title and income at the byzantine court, Byzantine court culture from 829 to 1204, ed. Η. Maguire, Washington 1997, 199-215. Ostrogorsky, τους,

Ιστορία ...

G. Ostrogorsky, τ.Α'-Γ',Αθήνα 1995.

Ιστορία του βυζαντινού κρά­

Ostrogorsky, Preise... G. Ostrogorsky, LDhne und preise ίη Byzanz, ΒΙ 32 (1932), 293-333. Ουνταλτσόβα

- Mεvτβέντιεφ, Διπλωματία ... Ι. Ουντα­ λτσόβα - Γ. Λιτάβριν - Ν. Mεvτβέντιεφ, Βυζαντινή διπλωματία, Αθήνα 1995. -

Λιτάβριν

Patlagean, Note ... Ε. Patlagean, Γονικόν. Note sur la proprίete alIodiale aByzance, Βυζάντιο. Κράτος και κοινωνία. Μνήμη Νίκου Οικονο­ μίδη, Αθήνα 2003, 423-434. Polemis, Doukai... D. Polemis, The Doukai. Α contrίbutίon to Byzantine prosopography, London 1968. Πέννα, Νόμισμα ... Β. Πέννα, Το βυζαντινο νόμισμα, Λευκωσία 2002. 151

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

Πολυζωίδης, Βασιλεύς ... κ.Θ. Πολυζωίδης, Ο βασιλεύς και οι λαϊκοί εις το εν γένει διοικητικόν έργον της εκκλησίας επί Αλεξίου Κομνη­ νού

(1081-1118),

Θεσσαλονίκη

1979.

Runciman, Schism ... S. Runciman, The eastem schism, Oxford 1955. Σαββίδης, Μελέτες ... Α. Σαββίδης, Μελέτες βυζαντινής ιστορίας

11 ou

- 13 0u αιώνα, Αθήνα 1995. Schramm, Kaiser... Ρ.Ε. Schramm, Kaiser Konigeund Papste, Stuttgart 1968-1971.

ν.

1-6,

Skoulatos, Personages ... Β. Skoulatos, Les personages byzantins de l'Alexiade. Analyse prosopographique et synthese, Louvain 1980. Svoronos, Structures ... Ν. Svoronos, Remarques sur les structures economiques de ΙΈmΡire byzantίne au ΧΙ e siecle, ΤΜ 6 (1976), 4967. Τρωϊάνος, Πηγές ... Σπ. Τρωϊάνος, Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή 1986.

Τσολάκης, Ατταλειάτης... Ε.Θ. Τσολάκης, Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης ως κριτικός των επιχειρήσεων και της τακτικής του πολέμου, Βυζαντινά

1 (1969), 187-204.

Τσουγκαράκης,Αυτοκρατορία... Δ. Τσουγκαράκης, Η αυτοκρατορία σε κρίση και η οπτική των συγχρόνων: μια ανάγνωση των μαρτυριών,

Η αυτοκρατορία σε κρίση

(;). Το Βυζάντιο τον 110 αιώνα (1025-

1081), επιμ. Β. Ν. Βλυσίδου, Αθήνα 2003, 275-290. Tuilier, Michel. .. Α. Tuilier, Michel νπ et le pape Gregoire νπ : ΒΥ­ zance et la reforme gregorienne, Actes du χν Congres Internatίonal , dΈtudes Byzantines, Athenes 1980, 350-364. Ul1mann, Papalism... W. Ullmann, Medieval Papalism, London 1949. 152

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

Verpeaux, Les οικείοι ... J. Verpeaux, Les οικείοι. Notes d'histoire institutionnelle et sociale, REB 23 (1965), 89-99. νοη

Falkenhausen, 0Iympias... V. VΟΩ Falkenhausen, Olympias, eine normanische Prinzessin ίη Konstantinopel, Bisanzio e ΙΊtalίa: Raccolta di studi ίη memoria di Agostino Pertusi, Mίlan 1982, 56-72.

Βρυώνης, Παρακμή ... Σπ. Βρυώνης, Η παρακμή του Μεσαιωνικού Ελ­ ληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαμισμού 15ος αιώνας), Αθήνα,

(11 ος

-

1996.

Vryonis, Basis... Sp. Vryonis, Byzantium: the social basis of decline ίη the eleventh century, GRBS 2 (1959), 159-175. Vryonis, Wi1l. .. Sp. Vryonis, The will ofa proνincial magnate, Eustathius Boilas (1059), DOP 11 (1957), 263-277. Vryonis, Cήsίs ... Sp. Vryonis, The eleνenth century: was there a cήsίs ίη the empire? The decline of quantity and quality ίη the Byzantine armed forces, Η αυτοκρατορία σε κρίση (;). Το Βυζάντιο τον 11 ο αιώνα (1025-1081), επιμ. Β. Ν. Βλυσίδου, Αθήνα 2003, 17-43. Vryonis, Demokratia... Sp. Vryonis, Byzantine demokratia and the qui1ds ίη the eleνenth century, ΟΟΡ 17 (1963), 287-314. Wi1son, Λόγιοι ... N.G. Wi1son,

Οι λόγιοι στο Βυζάντιο, Αθήνα

1991.

Whittow, Lost ... Μ. Whittow, How the east was 10st: the background to the Komnenian reconquista, Alexios Ι. Komnenos, Papers Ι, 00. Μ. Mullett - D. Smythe, Belfast 1996,55-68. Wolska- Conus, Ecoles... W. Wolska- Conus, Les Ecoles de Psellos et de Xiphi1in sous Constantin ΙΧ Monomaque, ΤΜ 6 (1976), 223243.

153

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

,

Wolska- Conus, Byzance... W. Wolska- Conus, LΈcοle de droit et l'enseignement du droit a Byzance au ΧΙ e siecle: Xiphilin et Psellos, ΤΜ 7 (1979), 1-107.

154

ΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ ΤΟΥ 11 0Υ ΑΙΩΝΑ

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Β' ο Βουλγαροκτόνος

967-1025

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Η'

1025-1028

ΡΩΜΑΝΟΣ Γ' Αργυρός

1028-1034

ΜΙΧΑΗΛ Δ' ο Παφλαγών

1034-1041

ΜΙΧΑΗΛ Ε' ο Καλαφάτης

1041-1042

ΖΩΉ

1042

-

ΘΕΟΔΩΡΑ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Θ' Μονομάχος

1042-1055

ΘΕΟΔΩΡΑ

1055-1056

ΜΙΧΑΉΛ ΣΓ ο Στρατιωτικός

1056-1057

ΙΣΑΑΚΙΟΣ Α' Κομνηνός

1057-1059

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ι 'Δούκας

1059-10671,

ΡΩΜΑΝΟΣ Δ' Διογένης

1068-1071

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' Δούκας ο Παραmνάteης

1071-1078

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ Γ Βοτανειάτης

1078-1081

ΑΛΕΞΙΟΣ Α' Κομνηνός

1081-1118

1. 1068 αντιβασιλεία Ευδοκίας Μακρεμβολίτισσας 155

Αλέξιος Γ. Κ. Σαββίδης

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΤΟΥΡΚΙΚΑ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΥΜΒΟΛΕΣ

812ΑΝΤιΟΙΙΣΊΟΡU

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΎ'ΛΗ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣΕΚΔΟΣΕΩΝ 1. Πολύβιος Ι Στράντζαλης, Ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων ΕφραΙμ Β' ο Αθηνα/ος. Η συμβολή του στον Ελληνισμό, στα γράμματα και στα Εκκλησιαστικά-θεολογικά ζητήματα του ΙΗ' αιώνα.

2. Αναστασία Δ. Βακαλούδη, Αντισύλληψη και αμβλώσεις από την Αρχαιότητα στο Βυζάντιο. 3. Σωτηρία Τριαντcφη-Μαρά, Η συμβολή των Αογ/ων της Τραπεζούντας στην εκπαΙδευση των παραδουνάβιων ηγεμονιών. ΣτΟ/χε/α Πολιτικής, Ηθικής και Αογικής ΦιλοσοφΙας στα έργα του Γε­ ωργίου Τραπεζούντιου Χρυσόγονου.

4. Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνε/α της ζωγραφικής τέχνης.

5.

Κωνσταντίνος

Ζ.

Μέκος,

Η Εταιρική

Διακυβέρνηση.

Όψεις

του

προβλήματος

και πιθανές

απαντήσεις.

6. Αγγελική Θ. Στεργίου, Βυζαντινές αρχόντισσες. Κασσιανή, Θεοφανώ, ΤσαρΙτσα Άννα, Θεοφανώ (κόρη), Άννα Δαλασσηνή, .Άννα Κομνηνή, Σοφία-Ζωή Παλαιολογ/να.

7. Κωνσταντίνος Γ. Νιχωρίτης - Μαριό.ννα Ηλίεβα-Νιχωρίτη, ΜαθαΙνω Βουλγάρικα Ι, Π. ΠΙ, ΙΥ.

8. Αλέξιος Γ.κ. Σαββίδης, Εισαγωγή στη Βυζαντινή ΙστορΙα (284-1461), 9. Αναστάσιος Γ. lορδό.νογλου, ΜΑΘΑΙΝΩ ΤΟΥΡΚΙΚΑ Ι 10. lουλιανα Πογκόσοβα - Τατιανα Τριανταφυλλίδου, Γραμματικός οδηγός της Ρωσικής γλώσσας, 11. Δημήτριος Γ. Μαγριπλής, Σχέσεις και λειτουργία των θεσμών, Η διαπλοκή της πολιτικής και της θρησκείας στην κοινωνία του ΒυζαντΙου.

12. Δόμνα Μιχαήλ, Έθνος, Εθνικισμός και Εθνική ΣυνεΙδηση. Μια ανθρωπολοΥική προσέγγιση. 13. Δόμνα Μιχαήλ, Κόσμοι που χάνονται. ΑνθρωπογεωγραφΙα των Ιθαγενών Ααών. 14. Παρασκευή Γκόλια, Η Εκπαίδευση των Ελλήνων Μαθητών στην ΕΣΣΔ (1917-1938). Προπαγάνδα και ιδεολογική χειραγώγηση.

15. Κωνσταντίνος Εμμ. Φωτιό.δης, Ο Ελληνισμός της ΡωσΙας και της Σοβιετικής Ένωσης. 16. Ιφιγένεια Βαμβακίδου, Θράκες. Ιστορική καταγραφή και ιστορική ανάγνωση των μαρτυριών για τη συμμετοχή τους στην επανάσταση του

17. Ελένη

εικαστικών

1821

Α. Γρίβα, Η διδασKαλiα της Αγγλικής γλώσσας στην Πρωτοβάθμια EKπαΙδεvση.

18, ΑΠΘ-ΚΕΠΟΜΕ,

Aυσισrράτη

Αριστοφάνους.

Ελεύθερη

απόδοση

στα

Ποντιακά

Κώστας

Διαμαντίδης.

19. Σοφία

Ηλιό.δου- Τάχου, Το Κρούσοβο. Πέρα από την ιστορία και τη Μνήμη. Όψεις από την οικονομΙα,

την Εκπαίδευση και την Κοινωνία του ως την εζέγερση του lλιντεν. Μέσα από το ανέκδοτο αρχείο του Γ. Νιτσιώτα.

20, Βασίλειος Διον. Κουκουσας, Ο ρόλος του Αυτοκράτορος στη συνοδική πράζη της εκκλησ/ας κατά τον 30 αιώνα. Με βάση τις πήγες. 21. Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, Ο Βόρειος Ελληνισμός κατά την πρώιμη φάση του Μακεδονικού Αγώνα (1878-1894).

22.

Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, Η Θρακική Έζοδος

(1918-1922). Από την γενοκτονία, την

παλιννόστηση, το ταγιαρικό καθεστώς και την απελευθέρωση στο δεύτερο ζεριζωμό.

23. Κωνσταντίνος

Απ. Βακαλόπουλος, Το Νέο Ελληνικό Έθνος

(1204-2000),

Νέα Ελληνική Ιστορία από

τη ΦραγκοκρατΙα ως τις μέρες μας.

24.

Βασίλειος Κ. Σπανός, Οι Οικισμοί της Βορειοδυτικής ΘεσσαλΙας κατά την ΤουΡΚΟκΡατΙα (Από τον ΙΔ' έως τον ΙΘ' αιώνα).

25. Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Ο χαρακτήρας των Ελλήνων. Ανιχνεύοντας την εθνική μας ταυτότητα.

26,

Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΑΑΗΝΙΣΜΟΥ.

- Τόμος Α'; Αρχές και διαμόρφωσή του, - Τόμος Β': Τουρκοκρατία (1453-1669).

Οι ιστορικές βάσεις της Νεοελληνικής κοινωνίας και

οικονΟ/λΙΙΧς.

- Τόμος Γ': Τουρκοκριχτία (1453-1669), Οι Αγώνες για την Π/στη και την ΕλευθερΙα. - Τόμος Δ ': Τουρκοκρατία (1669-1812). Η οικονομική άνοδος και ο φωτισμός του Γένους.

- Τόμος Ε': Η ΜεΥάλη Ελληνική Επανάσταση (1821-1829), Οι προϋποθέσεις και οι βάσεις της 08131822).

-

Τόμος ΣΤ: Η ΜεΥάλη Ελληνική Επανάσταση

(1821-1829). Η εσωτερική κρίση (1822-1825).

Στρατιωτικές επιχειρήσεις, διπλωματικές και πολιτικοκοινωνικές ζυμώσεις, ο πρώτος διχασμός,

φυσικό περιβλ/λον, παραδοσιακοί οικισμοί και λαός.

- Τόμος Ζ': Η ΜεΥάλη Ελληνική Επανάσταση 0821-1829). Ο Αφρικανός Σιμούν ή η επιδρομή του Ιμπραήμ στην Ελλάδα (1825-1828). - Τόμος Η': Η ΜεΥάλη Ελληνική Επανάσταση (1821-1829). Ιωάννης Καποδίστριας ή η επώδυνη Υένεση του Νεοελληνικού κράτους (1828-27 Σεπτ. 1831). - Τόμος Θ': ΠηΥές της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού. Τόμος Ι (1204-1669). - Τόμος Ι': Πηγές της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, Τόμος Il (1669-1812). 27. Κωνσταντίνος Γ. Νιχωρίτης, Οι ΆΥΙΟΙ Κύριλλος και Μεθόδιος. Οι ΑΥώνες και το έΡΥΟ τους Υια την ένταξη των Σλάβων στο Βυζαντινό Πολιτισμό και τα Ελληνικά Γράμματα

28. Σοφία Ηλιάδου- Τάχου, Η εκπαίδευση στη Δυτική και Βόρεια Μακεδονία (1840-1914). Από τα αρχεΙα των Μητροπόλεων Σερβίων-Κοζάνης, Σισανίου, Καστοριάς ΜΟΥλενών, ΠελαΥονίας, Πρεσπών και Αχριδών.

29. Γεώργιος Ι. Μίντσης, Η "ερωτική" Άννα Κομνηνή. Μια μελέτη κοινωνικής ταυτότητας του φύλου.

30. Κωνσταντίνος Γ. Νιχωρίτης, Παλαιοσλαβική και Εκκλησιαστική Σλαβονική Γλώσσα και Γραμματική.

31. Ευστάθιος Ευσταθίου Πελαγίδης, Μικρασιατικός και Ποντιακός Ελληνισμός. Από την Αρχαιότητα μέχρι την ανταλλαΥή. Με το ντοκουμέντο της Γενοκτονίας της Γ' εν Αθήναις Εθνοσυνελεύσεως.

32. Χριστίνα- Παναγιώτα Μανωλέα, Η Ομηρική παράδοση στον Συριανό. 33. Ανθούλλης Α. Δημοσθένους, Φιλία και Ομοφυλοφιλία τον 110 και 120 αιώνα στο Βυζάντιο. Η φιλία ως πολιτική διασύνδεση, μέσο κοινωνικής αποκατάστασης και καταξίωσης.

34. Σοφία Ηλιάδου-Τάχου, Ο Ελληνισμός του ΜοναστηρίουΠελαγονlας. ΚοινοτικόςβΙος και εκπαΙδευση. Μέσα από τους φακέλους της Ιεράς Μητροπόλεως Πελαγονίας του Αρχείου της Γενικής ΔιοΙκησης Μακεδονίας.

35. Κώστας

Γ. Μπαρούτας, Μεσοχώρα (Ιστορία, ΟικονομΙα, ΚΟ/νωνΙα, Πολιτισμός). Η καταστροφή μιας

ΓεωΡΥοκτηνΟτΡοφικής Κοινωνlας.

36.

Αγγελική Θ. Στεργίου, Επιφανείς Υυναίκες της αρχαίας ΜακεδονΙας (Ολυμπιάδα, ΘεσσαλονΙκη, Αρσινόη Β', Φίλα Α

')

37. Θρασύβουλος Ορ. Παπαστρατής, Επταλάφου Βοσπορίδος Οδοιπορία (Ελληνες, Αρμένιοι, Τούρκοι, Εβραίοι).

38. Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, ΔιωΥμοί και Γενοκτονία του Θρακικού Ελληνισμού (ο Α' ξεριζωμός

39.

1908-1917).

Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, Νεότερη ΙστορΙα της ΜακεδονΙας

(1830-1912).

Από τη γένεση

του Νεοελληνικού κράτους ως την απελευθέρωση.

40. Γεώργιος Βογιατζήι;, Η πρώιμη οθωμανΟκΡατΙα στη Θράκη (Ά.μεσες δημογραφικές επιπτώσεις). 41. Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης (386 π.Χ.-1983), (Α' Έκδοση). 42. Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, Εθνοτική Διαπάλη στη Μακεδονία (1894-1904) (Η ΜακεδονΙα στις παραμονές του Μακεδόνικου ΑΥώνα).

43. ΚωνσταντίνοςΑπ. Βακαλόπουλος,Ο Ένοπλος Αγώνας στη Μακεδονία (1904-1908) (Ο Μακεδονικός ΑΥώνας).

44. Ζαφείριος Κ. Μέκος, Τη Θράκη και τα μάτια σας. 45. Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, Οι ιστορικές μεταμορφώσεις του απόδημου Ελληνισμού. Η οδύσσεια του Ραιδεστινού Δ. Καραντώνη. Από τον ξεριζωμό, την προσφυγιά, το μεσοπόλεμο, το Αλβανικό, την αιχμαλωσία και το διχασμό στη Μελβούρνη.

46. Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Αιχμάλωτοι Ελλήνων κατά την Επανάσταση του 1821. 47. Φίλιππος Κ. Φιλίππου, Το πρώτο βουλγαρικό κράτος και η βυζαντινή οικουμενική αυτοκρα:τορΙα: (681-852). Βυζαντινο-βουλΥαρlιcές πολιτικές σχέσεις. 48. Ζαφείριος Κ. Μέκος, Οι Πομάκοι στη Θράκη. 49. Αλέξιος Γ. Κ. Σαββίδης, Βυζαντινά - Τουρκικά. Μεσαιωνικά. Ιστορικές συμβολές.

50.

Ζαφείριος

Κ.

Μέκος,

Δικηγορικά

ανάλεκτα

(Η

επιε/κεια,

ο

μάρτυρας,

ο

δικηγόρος,

ο

κατηγορούμενος).

51. Constantin Α. Vacalopoulos, L' economiste francais Arthemond de Rency. 52. Απόστολος Ε. Βακαλόπουλοι;, Πρόσφυγες και προσφυγικό ζήτημα κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821. 53. Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Η ιστορ/α της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 54. Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορ/α της Ηπε/ρου. Από τις αρχές της Τουρκοκρατlας ως τις μέρες μας.

55. Αλέξιος

r. κ. Σαββίδης,

Κομνηνή

Βυζαντινό Ιστοριογραφικό Πεντάπτυχο. Προκόπιος -Μιχαήλ Ψελλός

- Άννα

- Ιωάννης ΚΙνναμος - Γεώργιος Σφραντζής. Συμβολή για τους ιστοριογράφους και την εποχή

τους.

56. Ανθούλλης Α. Δημοσθένους, Η Βυζαντινή Κύπρος (965-1191). Υλικός και πνευματικός πολιτισμός. 57. Γεώργιος Ν. Νικολούδης, Οι Έλληνες Σλαβόφωνοι στη Μακεδον/α. Η ιστορία και το πρόβλημα της ταυτότητας τους.

58. Σωτηρία Τριανταρη-Μαρα, Οι πολιτικές αντιλήψεις των βυζαντινών διανοητών, από το δέκατο ως το δέκατο ψ/το αιώνα μ.Χ

59. Σωτηρία Τριαντάρη-Μαρα, Η πολιτική σκέψη στη Θεσσαλονίκη τον 140 αιώνα. Θωμά ΜαΥΙστρου Τοις Θεσσαλονικεύσι περΙ ομονοίας.

60. Φωτεινή Θ. Βλαχοποίιλου, Λέων Σγουρός. Ο Β/ος και η πολιτε/α του βυζαντινΟύ άρχοντα της βορειοανατολικής Πελοποννήσου στις αρχές του 130υ αιώνα.

61.

Ζαφείριος Κ. Μέκος, Ριζώσαμε στην Κομοτηνή. Ιστορική και Λαογραφική προσέγγιση της Θράκης και της Κομοτηνής.

62.

Φώτιος

Δ. Κουτσουπιάς,

Η πνευματική αναγέννηση του Ποντιακού Ελληνισμού.

Εκκλησία,

εκπαίδευση, άνθρωποι και πνευματική δράση στην επαρχία Χαλδίας του Πόντου κατά τον

190 και

20ό αιώνα.

63. Αναστάσιος

r.

Μαρό.ς, Η εσχατολογία του ΑγΙου Γρηγορίου Νύσσης. Φιλοσοφικές και Θεολογικές

πηγές, Δευτέρα Παρουσία, Παράδεισος, Κόλαση, Αποκατάσταση.

64. Θεοφό.νης Εμμ. Καλαϊτζάκης, Η Ανατολική Στερεά Ελλάδα και η Βοιωτία στον ύστερο μεσαίωνα (1400 μ.χ.-1500 μ.Χ). 65. Χρήστος Γ. Νταμπλιας, Η ιστορία της Θεσσαλίας Το 130 αιώνα μ.χ. Ιστορικά γεγονότα, προσωπογραφική προσέγγιση και έγγεια ιδιοκτησία από το 1204 ως το 1303. 66. Αντώνιος Εμμ. Καλδέλλης, Λέσβος και Ανατολική Μεσόγειος κατά τη Ρωμαϊκή και πρώιμη βυζανΤΙνή περΙοδο ΟΟΟ π.χ. -600 μ.χ.). 67. Σωτηρία Τριαντάρη- Μαρα, Η έννοια του κάλλους στο Διονύσιο ΑρεΟΠαΥΙτη. Θεωρητική προσέγγιση της Βυζαντινής τέχνης. Συμβολή στην αισθητική φιλοσοφία.

68. Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, Το Νεοτουρκικό ΚΙνημα και ο Ελληνισμός (1908-1912). Οι ιστορικές καταβολές στη Μακεδονία.

69. Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, Η Ευρωπαϊκή και Βαλκανική Διαχρονικότητα της ΘεσσαλονΙκης. Τα Μακεδονικά Αστικά Κέντρα και η Μακεδονική Ενδοχώρα στους Νεότερους Χρόνους.

70. Σταυρούλα Δ. Χονδρίδου, Ο Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος και η εποχή του (110ς αιώνας). 71. Γέρων ΠαταπlOς Καυσοκαλυβlτης - Μ. r. Βαρβούνης, ΚαυσοκαλυβΙτικα NεoμαρτvpoλoγΙKά. Υμνα­ γlOλογικά κεΙμενα περΙ νεομαρτύρων από τη βιβλιοθήκη της Ιεράς Σκήτης των Καυσοκαλυβίων Αγίου Όρους.

72. Αναστασιος r. Μαρό.ς, Το πρόσωπο του Χριστού σε φιλοσόφους και Απολογητές. 73. Σπύρος Δ. Συρόπουλος, Το Δέρμα του Τράγου. Η άλλη πλευρά της ε~oυσlας του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

74.

ηώργος Σταυριανός, Πόρτες Μισάνοιχτες ...

75. Κωνσταντίνος

Εμμ. Φωτιάδης, Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΉΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ (ΓΕΠ).

76. Κώστας Σπανός, Άγνωστοι ΘεσσαλοΙ ΚλεφταρματολοΙ Αγωνιστές κατά την επανάσταση του 1821. 77. ΝΙΚόλαος Γ. Νικολοίιδης, Η Απική και τα νησιά του Αιγαίου στον Μεσαίωνα και την Τουρκοκρατία. Άγνωστες σελΙδες της Ελληνικής Ιστορίας.

78. Κωνσταντίνος

r. Νιχωρίτης, Η επΙδΡαση του ΑγΙου Όρους στον πνευματικό βlo των Σλάβων.

Αλεξάνδρα Σ. Στεφανίδου, Η Μεσαιωνική Ρόδος.

79. 80.

Φώτιος Δ. Κουτσουπιάς, Φωτιστές του Υένους. Από τον

160

αιώνα και μέχρι τη δημιουΡγΙα του

ελεύθερου ελληνικού κράτους. Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, [στορΙα της μεΙζονος Θράκης. Από την 1tρώιμη οθωμανοκρατΙα

81.

μέχρι τις μέρες μας.

82. Αναστασιος r. Μαρας (επιμέλεια), ΕκκλησΙα - Περιβάλλον - ΕκπαΙδευση 83. Αγαθή Αρβανιτίδου, Οι πρώτες Υυναlκες στον Ελληνικό Στρατό. Από ανέκδοτο προσωπικό ΗμερολόΥΙΟ 0979-1980). Συμβολ,? σ,ΗV [στορlοι Γυναικών. 84. Νικόλαος Αθ. Ζαlκος, Δομνίτσα Λανίτου - ΚαβουνΙδου. Αθλητική βΙΟΥραφία, Ιστορικές και κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις της διεθνούς Υυναικείας αθλητικής κίνησης. Κωνσταντίνος Δ. Λολίτσας, Η Πολιτική ΦιλοσοφΙα της ΠαιδεΙας στην τελευτα/α βυζαντινή

85.

αναΥέννηση του ΙΔ

Γεώργιος

86.

1.

'

αιώνα και ο Θωμάς ΜάΥιστΡος

Σαλακίδης, Η Λάρισα (Yeni~ehir) στα μέσα του 170υ αιώνα. Κοινωνική και Οικονομική

Ιστορ/α μιας Βαλκανικής Πόλης και της Περιοχής της, με Βάση τα Οθωμανικά ΙεΡοδικαστικάΈΥΥραφα των Ετών

1050-1052 0650-1652)

Πατάπιος Μοναχός Καυσοκαλυβίτης, ΚατάλΟΥος των χειΡΟΥράφων Κωδ/κων του ΚυριακΟύ της

87.

Σκήτης ΑΥ/ας Τριάδος Καυσοκαλυβ/ων.

88. Σοφία Ηλιάδου- Τάχου,

ΤαΒαλκάνιαστηΔ/νη των Εθνικιστικών Αντιπαραθέσεων, Ο Ελληνορουμανικός

και Ελληνοσερβικός ΑνταΥωνισμός στο Βιλαέτι Μοναστηρ/ου

(1870-1912).

89. Όλγα Μούσιου-Μυλωνά, ΓλωσσοπαιδαΥωΥική και ΔιδασKαλlα της Πρώτης ΑνάΥνωσης και Γραφής. Τάσεις και Στάσεις των Εκπαιδευτικών.

90. Αναστάσιος r. Μαράς, ΕισαΥωΥή στην Πληροφορική. ΘεολΟΥ/α. και Πληροφορική. 91. ηώργος Σταυριανός, Η Δυναμική των Πολιτισμών. Διαλεκτικές προσεΥΥ/σεις. 92. Βασίλειος Αλ. Σαρρής, Η Βυζαντινή παραμυθητική επιστολή. Από τον Θεόδωρο Στουδίτη έως τον Ευστάθιο Θεσσαλον/κης : Ο θεραπευτικός λόΥος των Βυζαντινών ενάντια στο πάθος της λύπης (90ς­ 120ς αι.).

93. Τσιπριαν-Λουκρέτσιους Ν. Σούτσιου, ΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΤΗΣ ΡΟΥΜΑΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ. 94. Τσιπριάν-Λουκρέτσιους Ν. Σούτσιου, Η ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΡΟΥΜΑΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ. 95. Νατρίσα Θ. Δανιηλίδου, ΡΩΣΙΚΑ ΓΙΑ ΕΑΑΗΝΕΣ Α '. 96. Αρχιμ. Ειρηναίος Ι. Χατζηεφραιμίδης, Οι Ολυμπιακο/ ΑΥώνες πριν την κατάργησή τους (393/426 μ.Χ). Μαρτυρίες θύραθεν και εκκλησιαστικών συΥγραφέων.

97. Ανθούλλης Α. Δημοσθένους, Μιχαήλ Ζ' Δούκας (l 071-1 078). Ο ανίκανος αυτοκράτορας;

ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ

98.

ΔΟΜΟΣ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΎ). ΤΟΜΟΣ

99.

ΑΝΝΟ

DOMINI

(ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ

ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ

ΕΑΑΗΝΙΚΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΚΑΙ

10-11,12,13,14

(ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ

ΕΚΚΑΗΣΙΑΣΣΤΗΝ ΕΛΑΑΔΑ). ΤΟΜΟΣ 1

100.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΑΝΑΑΕΚΤΑ. ΤΟΜΟΣ

1 φlΛΟΣοφlΚΑ

RYZλNTINOC

ΑΝΑΛΕΚΤΑ

AOMOC

.....

_....-.. -..- ....

_

~

~

I .. •

jf/.d'J.rr8n." ..... (2001)

_.-

.0:-.' _ .. , .....

..............

~

ι._

1Wo. _ _ ~.-' ,

,~

_ ...... _ ,_ '...

.,".-.,"

~

~-.

~

'

~

.'- -_ ,..

~_

..

/rini ChlI•

__

..- .... •.... , __ .....- .. "... -_ ......... • ,,-"'"... .. - ....<--... ...•.......... ,.. _ _- ........ ~

MESOGEIOS

LnC....co dnna Ib I..Id-e,t europeen ~ crιjeux

ct

regionaux

ΡfJraΡecιΙveιιι

11 tRonOTDS