Михайло Сорока

ÑÅÐ²ß «ÏÎÑÒÀÒ²»

ÌÈÕÀÉËÎ ÑÎÐÎÊÀ (27.03.1911–16.06.1971) – íàðîäèâñÿ ó ñ. Âåëèê³ Ãíèëèö³ íà Òåðíîï³ëüùèí³. Â÷èâñÿ ó Òåðíîï³ëüñüê³é ã³ìíà糿, äå ñòàâ ÷ëåíîì „Ïëàñòó“. ³ä 1927 ðîêó íàâ÷àâñÿ â óêðà¿íñüê³é ã³ìíà糿 ó Ðæåâíèö³ (×åõîñëîâà÷÷èíà), à çãîäîì – íà ôàêóëüòóò³ àðõ³òåêòóðè Ïðàçüêî¿ ïîë³òåõí³êè. Ó öåé ÷àñ ñòàâ ä³éñíèì ÷ëåíîì ÎÓÍ, çà ï³äîçðîþ ó ïðè÷åòíîñò³ äî ÿêî¿ áóâ 1937 ðîêó ïîëüñüêîþ âëàäîþ çàñóäæåíèé íà 5 ðîê³â. Óâ’ÿçíåííÿ â³äáóâàâ ó Áåðåç³ Êàðòóçüê³é, Ãðîäíî, Ñòàí³ñëàâ³. ϳñëÿ çâ³ëüíåííÿ 1939 ðîêó îäðóæèâñÿ Êàòåðèíîþ Çàðèöüêîþ, ÿêà ï³çí³øå ñòàëà òåæ ïðîâ³äíîþ ä³ÿ÷êîþ ÎÓÍ-ÓÏÀ. 1940 ðîêó Ìèõàéëà Ñîðîêó çàñóäæåíî á³ëüøîâèêàìè çà ïðè÷åòí³ñòü äî ÎÓÍ íà 8 ðîê³â ÃÓËÀÃó. ³äáóâàþ÷è óâ’ÿçíåííÿ íà Âîðêóò³ Ì. Ñîðîêà ñòâîðèâ ï³äï³ëüíó îðãàí³çàö³þ „ÎÓÍ-ϳâí³÷“, ÿêà áîðîëàñÿ çà ïðàâà ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â. Çà öå â³í 1952 ðîêó áóâ çàñóäæåíèé äî ñìåðòíî¿ êàðè, ÿêó çàì³íèëè íà 25 ðîê³â íåâîë³. 1954 ðîêó – Ì. Ñîðîêà áðàâ ó÷àñòü ó Êåíã³ðñüêîìó ïîâñòàíí³ ïîë³òâ’ÿçí³â. ³ä 60-õ ðîê³â â³äáóâàâ ïîêàðàííÿ ó Ìîðäîâñüêèõ òàáîðàõ. Ñêð³çü, äå áóâ, Ì. Ñîðîêà îðãàí³çîâóâàâ ë³òåðàòóðí³, ³ñòîðè÷í³, ðåë³ã³éí³ âå÷îðè, ï³äòðèìóâàâ â’ÿçí³â äóõîâíî òà ³äåîëîã³÷íî, çà ùî éîãî ââàæàëè ³äåéíèì ïàòð³àðõîì ïîë³òâ’ÿçí³â ðàäÿíñüêèõ êîíöòàáîð³â. Ïîìåð Ì. Ñîðîêà ó Ìîðäî⳿ íà 34 ðîö³ óâ’ÿçíåííÿ. 21.09.1992 ðîêó éîãî ïðàõ áóëî ïåðåïîõîâàíî ç Ìîðäî⳿ â Óêðà¿íó íà Ëè÷àê³âñüêîìó öâèíòàð³ ó Ëüâîâ³.

«ÂIÄÐÎÄÆÅÍÍß» ÂÈÄÀÂÍÈ×À ÔIÐÌÀ ÄÐÎÃÎÁÈ× 

ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÈÉ ÖÅÍÒÐ ÍÀÖ²ÎÍÀËÜÍÎÃΠ²ÄÐÎÄÆÅÍÍß

³ì. ÑÒÅÏÀÍÀ ÁÀÍÄÅÐÈ ________________________________________________

Ëåñÿ Áîíäàðóê Ùèðà ïîäÿêà ëþäÿì, ùî äîïîìîãëè ó âèäàíí³ ö³º¿ êíèæêè: ñèíó Ìèõàéëà ÑÎÐÎÊÈ õóäîæíèêó Áîãäàíó ÑÎÐÎÖ² òà éîãî äðóæèí³ Ëþá³ ÑÎÐÎÖ² (Ëüâ³â) Óêðà¿íñüêîìó ìîâîçíàâöþ Ñâÿòîñëàâó ÊÀÐÀÂÀÍÑÜÊÎÌÓ (Äåíòîí, ÑØÀ) Ïðåçèäåíòó ǒºäíàíîãî Óêðà¿íñüêî-Àìåðèêàíñüêîãî Äîïîìîãîâîãî Êîì³òåòó Ëàðèñ³ ÊÈÉ òà ÷ëåíàì ÇÓÀÄÊó â Àìåðèö³ òà Óêðà¿í³ Ãîëîâ³ Ñâ³òîâî¿ Ë³ãè Óêðà¿íñüêèõ Ïîë³òâ’ÿçí³â Áîãäàíó ÊÀ×ÎÐÓ (Íüþ-Éîðê, ÑØÀ) Ãîëîâ³ Ñîþçó Óêðà¿íö³â Âåëèêî¿ Áðèòàí³¿ Ëþáîìèðó ÌÀÇÓÐÓ (Ëîíäîí) Äîöåíòó, ³íæåíåðó ²âàíó ÂÅÐÃÓÍÓ òà éîãî äðóæèí³ Äà𳿠ÂÅÐÃÓÍ (Ôðàíö³ÿ) Ãðîìàäñüêîìó ä³ÿ÷ó ³ ïèñüìåííèêó Þð³þ ÁÎÐÖÞ (Àâñòðàë³ÿ) Ãåíåðàëüíîìó äèðåêòîðó ÑÏ «Ãàëêà Ëòä.» Áîðèñó ÄÓÁÎÂÎÌÓ (Ëüâ³â)

Äî 90-ð³÷÷ÿ â³ä äíÿ íàðîäæåííÿ ³ 30-ë³òòÿ â³ä äíÿ ñìåðò³ (27.03.1911–16.06.1971)

Äðîãîáè÷ Âèäàâíè÷à ô³ðìà „Â²ÄÐÎÄÆÅÍÍߓ 2001 2

3

ÁÁÊ 63.3 (4ÓÊÐ) Á 38

Íàóêîâ³ ðåöåíçåíòè: Äîêòîð ³ñòîðè÷íèõ íàóê, ïðîôåñîð ßðîñëàâ ÄÀØÊÅÂÈ× Äîêòîð ³ñòîðè÷íèõ íàóê, ïðîôåñîð Þð³é ÒÅÐÅÙÅÍÊÎ Äîêòîð ô³ëîëîã³÷íèõ íàóê, äîöåíò Ñåðã³é ʲÒ

Ó êíèæö³ âïåðøå â³äòâîðåíî æèòòºâèé ³ ïîë³òè÷íèé øëÿõ Ìèõàéëà Ñîðîêè – âèäàòíîãî óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàë³ñòà, ÿêèé çà ñâî¿ ïåðåêîíàííÿ â³äáóâ 34 ðîêè óâ’ÿçíåííÿ ³ íå ñêëàäàâ çáðî¿: áóâ ³äåéíèì ïàòð³àðõîì ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â ðàäÿíñüêèõ êîíöòàáîð³â. ×åðåç ïîë³òâ’ÿçí³â ð³çíèõ íàö³îíàëüíîñòåé éîãî çíຠ³ ëþáèòü ñâ³ò. Íàðåøò³ ïðî íüîãî ä³çíàºòüñÿ Óêðà¿íà. Êíèæêà àäðåñîâàíà øèðîêîìó çàãàëîâ³ ÷èòà÷³â, ïîë³òèêàì, æóðíàë³ñòàì, ³ñòîðèêàì, óñ³ì, õòî ö³êàâèòüñÿ ³ñòîð³ºþ Óêðà¿íè.

Ðåêîìåíäîâàíà äî äðóêó Â÷åíîþ ðàäîþ Óí³âåðñèòåòó Óêðà¿íîçíàâñòâà Çáðîéíèõ Ñèë Óêðà¿íè

Á 4702010100-5 Áåç îãîëîøåííÿ 2001 ISBN 966-538-103-2

© Ë. Áîíäàðóê, 2001 © ÂÔ „³äðîäæåííÿ“, 2001

4

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ Ìèõàéëî Ñîðîêà... Äîíåäàâíà öå ³ì’ÿ áóëî íåâ³äîìå øèðîêîìó ÷èòàöüêîìó çàãàëîâ³ â Óêðà¿í³, àëå éîãî æèòòºâèé øëÿõ, éîãî æåðòîâíà áîðîòüáà ç êîìóíî-ñîö³àë³ñòè÷íîþ òîòàë³òàðíîþ ñèñòåìîþ, ³ íàâ³òü éîãî ñìåðòü â îäíîìó ç ðàäÿíñüêèõ êîíöòàáîð³â – ñòàëè ïðèêëàäîì ³ äîðîãîâêàçîì äëÿ áàãàòüîõ ïîêîë³íü óêðà¿íñüêèõ ïàòð³îò³â, ÿê³ ó ð³çíèé ÷àñ îïèíÿëèñÿ ó ëåùàòàõ êàðàëüíî-ðåïðåñèâíî¿ ìàøèíè „íàéäåìîêðàòè÷í³ø êðà¿íè ñâ³òó. Á³ëüøå òîãî – íåâòîìíà, áàãàòîë³òíÿ, âêðàé íàïðóæåíà òà ñìåðòåëüíî íåáåçïå÷íà ðîáîòà Ìèõàéëà Ñîðîêè ³äåéíî-âèõîâíîãî òà îðãàí³çàö³éíîãî çì³ñòó â òèõ òàáîðàõ, äå â³í ïåðåáóâàâ ó ð³çí³ ÷àñè ñâîãî æèòòÿ, çðîáèëà éîãî ³ì’ÿ ñèìâîëîì ïîâîºííîãî óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíîãî ðóõó. ßê ñëóøíî çàóâàæóº àâòîðêà ö³º¿ êíèæêè, äèòèíñòâî ³ þí³ñòü Ì. Ñîðîêè áóëè òàêèìè æ íåëåãêèìè, ÿê ³ äîëÿ éîãî ð³äíî¿ çåìë³, íà ÿê³é â³í íàðîäèâñÿ ³ âèð³ñ. Àëå ïîïðè ñâîº òèì÷àñîâå ïåðåáóâàííÿ ó ñêëàä³ Ïîëüñüêî¿ äåðæàâè ó ì³æâîºííèé ÷àñ, Ãàëè÷èíà àí³ íà éîòó íå ïîçáóëàñÿ ñâîãî íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíîãî „ôåðìåíòó“, íå âòðàòèëà ñâîãî çíà÷åííÿ óêðà¿íñüêîãî „Ï’ºìîíòó“ ó ñïðàâ³ äåðæàâíîãî â³äðîäæåííÿ ñîáîðíî¿ òà ñàìîñò³éíî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Äåðæàâè. Íàâïàêè – ïîë³òèêà ïàöèô³êàö³¿ òà ³íø³ äèñêðèì³íàö³éí³ çàõîäè ïîëüñüêî¿ âëàäè ùîäî óêðà¿íñüêîãî íàñåëåííÿ öüîãî ðåã³îíó çíà÷íî çá³ëüøèëè ÷èñëî ïàòð³îò³â, ãîòîâèõ ç³ çáðîºþ â ðóêàõ âèñòóïèòè íà çàõèñò ñâîãî ïðàâà íà ñàìîñò³éíå äåðæàâíî-íàö³îíàëüíå ³ñíóâàííÿ. Ëîã³êà óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïðîòèñòîÿííÿ íà ïî÷àòêó 30-õ ðð. ÕÕ ñò. ó Ãàëè÷èí³ ïîêëèêàëà äî ëàâ áîðö³â ³ Ìèõàéëà Ñîðîêó, ÿêèé ç ñàìîãî ïî÷àòêó ñâîãî ñâ³äîìîãî æèòòÿ áðàâ ä³ÿëüíó ó÷àñòü â óêðà¿íñüêèõ ñïîðòèâíî-ïàòð³îòè÷íèõ îðãàí³çàö³ÿõ „Ïëàñò“, „Õîðòèöÿ“, „Ñîê³ë“, à íåâäîâç³ ñòàâ ÷ëåíîì ÎÓÍ. Öå ñòàëî ïî÷àòêîì éîãî áåçêîìïðîì³ñíî¿ áîðîòüáè ñïî÷àòêó ç ïîëüñüêîþ, à ç 1940 ð.– ç ðàäÿíñüêîþ òîòàë³òàðíèìè ñèñòåìàìè. Çðîçóì³ëî, ùî íàñë³äêîì öüîãî ñòàëè àðåøòè ³ áàãàòîð³÷íå ïåðåáóâàííÿ Ìèõàéëà Ñîðîêè ó ïîëüñüêèõ â’ÿçíèöÿõ òà ðàäÿíñüêèõ òàáîðàõ.  îñòàííüîìó âèïàäêó âðàæຠãåîãðàô³ÿ „òàáîðîâîãî“ æèòòÿ Ìèõàéëà Ñîðîêè – ïðî ùî â³í çãàäóº ó ëèñò³ äî ñâ äðóæèíè Êàòåðèíè Çàðèöüêî¿. ³í âñòèã ïåðåáóâàòè ó á³ëüøîñò³ òèõ òàáîð³â, óìîâè ³ñíóâàííÿ â ÿêèõ º íàéñêëàäí³øèìè. Àëå ÿêèì áè íå áóâ ðåæèì óòðèìàííÿ â’ÿçí³â, Ìèõàéëî Ñîðîêà âì³â ðîçøóêàòè íåîáõ³äí³ ñëîâà, ÿê³ äîïîìîãàëè óâ’ÿçíåíèì âèæèòè çà öèõ íåëþäñüêèõ îáñòàâèí; à äåêîìó íàâ³òü 5

ðÿòóâàëè ñàìå æèòòÿ. Ñîðîêà çàâæäè çàëèøàâñÿ òèì äóõîâíî-îᒺäíóþ÷èì ñòðèæíåì, íàâêîëî ÿêîãî ãóðòóâàëèñÿ íå ëèøå ïåðåêîíàí³ áîðö³ ç ðàäÿíñüêîþ ñèñòåìîþ – âåòåðàíè ÎÓÍ-ÓÏÀ òà óêðà¿íñüê³ äèñèäåíòè 60-õ ðð.,– àëå é òîé „ñèðèé ìàòåð³àë“, ÿêîãî ùå ò³ëüêè íàëåæàëî íàö³îíàëüíî îñâ³äîìèòè òà âèõîâàòè. Áåçïåðå÷íî, öåíòðàëüíå ì³ñöå â êíèæö³ ïîñ³äàþòü ðîçä³ëè, ïðèñâÿ÷åí³ ä³ÿëüíîñò³ Ìèõàéëà Ñîðîêè ïî ñòâîðåííþ „ÎÓÍ-ϳâí³÷“ ó òàáîðàõ Âîðêóòè, à òàêîæ ïðî éîãî ó÷àñòü ó Êåíã³ðñüêîìó ïîâñòàíí³ â Êàçàõñòàí³. ϳä ÷àñ öèõ àêö³é óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàë³ñòè÷íîãî ï³äï³ëëÿ ÷è íå íàéïîâí³øå âèÿâèëèñÿ îðãàí³çàö³éíèé õèñò òà âèñîê³ ìîðàëüíîä³ëîâ³ ÿêîñò³ Ìèõàéëà Ñîðîêè. ² ïîïðè òå, ùî ðåïðåñèâíî-êàðàëüíèì îðãàíàì ÑÐÑÐ âäàëîñÿ âèêðèòè „Çàïîëÿðíèé ïðîâ³ä ÎÓ͓, à òàêîæ ïîòîïèòè â êðîâ³ Êåíã³ðñüêå ïîâñòàííÿ, ö³ âèñòóïè â’ÿçí³â ðàäÿíñüêèõ òàáîð³â ð³çíèõ íàö³îíàëüíîñòåé, ÿê³ áóëè ñïëàíîâàí³ çà ó÷àñòþ Ìèõàéëà Ñîðîêè, ïðîäåìîíñòðóâàëè ö³ëîìó ñâ³òîâ³ ñâÿò³ñòü ³ íåïåðåìîæí³ñòü ³äåàë³â íîâ³òíüîãî óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíîãî ðóõó. Íà ñõèë³ æèòòÿ Ìèõàéëî Ñîðîêà âæå âêîòðå â³ä÷óâ íà ñîá³ âñþ ï³äñòóïí³ñòü òà áðóòàëüí³ñòü ðàäÿíñüêî¿ ñèñòåìè ó ñòàâëåíí³ äî ¿¿ íåïðèìèðåííèõ ïîë³òè÷íèõ îïîíåíò³â. Äîâãîë³òíüîãî â’ÿçíÿ ïî÷èíàþòü âèâîçèòè „ó ñâ³ò“ – äî Ëüâîâà, Êèºâà, Òåðíîïîëÿ, çìóøóþ÷è éîãî ó ñóïðîâîä³ àãåíò³â ÊÄÁ ó ïðèñòîéíîìó öèâ³ëüíîìó îäÿç³ ãóëÿòè âóëèöÿìè öèõ ì³ñò. Öèì ðàäÿíñüêèé ðåæèì íàìàãàâñÿ äîñÿãòè äâîõ ö³ëåé – ïîïåðøå, çëàìàòè Ñîðîêó ìîðàëüíî, à òàêîæ ïðîäåìîíñòðóâàòè, ùî â³í í³áèòî ï³øîâ íà ñï³âïðàöþ ç êîìóí³ñòè÷íîþ âëàäîþ. Àëå âñ³ ñïðîáè ÊÄÁ ñêîïðîìåòóâàòè Ìèõàéëà Ñîðîêó âèÿâèëèñÿ ìàðíèìè, áî â³í êîðèñòóâàâñÿ íàñò³ëüêè íåçàïåðå÷íèì àâòîðèòåòîì ñåðåä â’ÿçí³â „ñîâ³ñò³“, ìàâ íàñò³ëüêè âåëèê³ çàñëóãè ó áîðîòüá³ ç ðàäÿíñüêîþ òîòàë³òàðíîþ ñèñòåìîþ, ùî í³êîìó ç éîãî ïîáðàòèì³â íàâ³òü íå ñïàëî íà äóìêó óÿâèòè ìîæëèâ³ñòü éîãî ïðèìèðåííÿ ç ³ñíóþ÷èì ðåæèìîì. Îö³íþþ÷è æèòòºâèé øëÿõ Ìèõàéëà Ñîðîêè, ëþäèíè íåçëàìíî¿ âîë³ òà âåëè÷åçíî¿ êóëüòóðè òà îñâ³÷åíîñò³, íåîáõ³äíî íàãîëîñèòè íà òîìó, ùî âñ³ì ñâî¿ì æèòòÿì â³í äàâ íàì áëèñêó÷èé ïðèêëàä âèñîòè äóõó ³ ñâÿòîñò³ ïðàãíåíü. ßê óêðà¿íñüêèé ïàòð³îò â³í äî îñòàííüî¿ ìèò³ ñâîãî æèòòÿ çáåð³ã ñâî¿ ïåðåêîíàííÿ, íå ïîñòóïèâøèñü ï³ñëÿ äåñÿòèë³òü òàáîðîâèõ âèïðîáóâàíü æîäíèì ç³ ñâî¿õ ïðèíöèï³â, âêàçàâøè âñ³ì íàì øëÿõ áîðîòüáè ³ ÷èíó. Âñ³ ñâî¿ ñèëè òà åíåðã³þ, âåñü ñâ³é òàëàí ³ çíàííÿ Ìèõàéëî Ñîðîêà ïîêëàâ íà â³âòàð ñëóæ³ííÿ óêðà¿íñüêîìó íàðîäîâ³, ñïðàâ³ éîãî äåðæàâíî-íàö³îíàëüíîãî â³äðîäæåííÿ. ²ãîð ÑвÁÍßÊ, äîêòîð ô³ëîñîô³¿ Óêðà¿íñüêîãî ³ëüíîãî Óí³âåðñèòåòó â Ìþíõåí³

6

7

²ñòîð³þ òâîðÿòü îñîáèñòîñò³ – äåðæàâí³ é íàö³îíàëüí³ ë³äåðè, àâòîðèòåò ³ âïëèâ ÿêèõ çàãàëüíîâèçíàí³ ÿê ñï³ââ³ò÷èçíèêàìè, òàê ³ ó ñâ³ò³. Ö³ îñîáèñòîñò³ ñòàþòü ïðèêëàäàìè ³ ñèìâîëàìè. Âîíè º íàéÿñêðàâ³øèìè íîñ³ÿìè ïîãëÿä³â, ³äåé òà ïðàãíåíü òîãî ñåðåäîâèùà, ùî ¿õ ñôîðìóâàëî, íàðîäó, äî ÿêîãî íàëåæàòü. Âîäíî÷àñ, æèòòÿ ³ ä³ÿëüí³ñòü êîæíîãî ç íèõ – ÿñêðàâà ñòîð³íêà ó äåðæàâîòâîð÷îìó çðîñòàíí³ íàðîäó. Ìèõàéëî Ñîðîêà – îñîáèñò³ñòü, ÿêà ïîçíà÷èëà ñîáîþ óêðà¿íñüêèé íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíèé ðóõ òà áîðîòüáó çà íåçàëåæí³ñòü Óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè. Éîãî æèòòÿ ³ ä³ÿëüí³ñòü âïèñàëè ÿñêðàâó ñòîð³íêó â ³ñòîð³þ Óêðà¿íè. Àëå ä³çíàòèñÿ ïðî íèõ ðàí³øå áóëî íåìîæëèâî, àäæå ïðîõîäèëà âîíà ó ðàäÿíñüêèõ êîíöòàáîðàõ ³ áóëà ïðîäîâæåííÿì íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíî¿ áîðîòüáè ÎÓÍ-ÓÏÀ. Äî òîãî æ ó öèõ íîâèõ óìîâàõ âîíà ñòàëà ïðèêëàäîì áîðîòüáè çà âëàñíó â³ëüíó äåðæàâó äëÿ ïðåäñòàâíèê³â ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé, ÿêèõ òåæ áóëî áàãàòî ó òàáîðàõ. Òóò Ìèõàéëî Ñîðîêà áóâ ³äåéíèì ïàòð³àðõîì, ÿê éîãî íàçèâàëè ïîë³òâ’ÿçí³, äëÿ âñ³õ, õòî âèñòóïàâ ïðîòè á³ëüøîâèöüêîãî òîòàë³òàðèçìó. Îêð³ì òîãî, Ìèõàéëî Ñîðîêà äîïîìàãàâ ¿ì íå ëèøå â ³äåéíî-ïîë³òè÷íîìó ñïðÿìóâàíí³, à é ìîðàëüíîìó, äóõîâíîìó òà ìàòåð³àëüíîìó ïëàí³, îñê³ëüêè ï³äòðèìóâàâ â’ÿçí³â îðãàí³çàö³ºþ ð³çíîìàí³òíèõ âå÷îð³â ³ ñâÿò íà ðåë³ã³éíó òà ë³òåðàòóðíó òåìàòèêó, ä³ëèâñÿ, ÷èì ì³ã. ² ëèøå ñüîãîäí³, â ÷àñè íåçàëåæíîñò³ Óêðà¿íè, ³ñòîðèêè ìàþòü ìîæëèâ³ñòü â³ëüíî ïðàöþâàòè ó â³ò÷èçíÿíèõ òà çàêîðäîííèõ àðõ³âàõ, çíàéîìèòèñÿ ç áàãàòîìàí³òíîþ ë³òåðàòóðîþ òà äæåðåëàìè, ñï³ëêóâàòèñÿ ç î÷åâèäöÿìè ³ñòîðè÷íèõ ïîä³é. Îòæå, íàðåøò³ íàñòàâ ÷àñ ³ ìîæëèâ³ñòü ïîâåðíóòè ³ç çàáóòòÿ ³ìåíà ëþäåé, ÿê³ âñå ñâîº æèòòÿ ïðèñâÿòèëè æåðòîâí³é áîðîòüá³ çà âîëþ Óêðà¿íè. Âèâ÷åííÿ òàêèõ ³ñòîðè÷íèõ ä³ÿ÷³â, ÿê Ì. Ñîðîêà, îñîáëèâî âàæëèâå äëÿ ö³ë³ñíîñò³ ³ñòî𳿠Óêðà¿íè. Àäæå ó í³é äîñ³ çàëèøàºòüñÿ ìàéæå íå äîñë³äæåíîþ ä³ÿëüí³ñòü óêðà¿íñüêèõ ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â ó êîíöòàáîðàõ, ¿õ ïðîâ³äíà ðîëü ó êîíöòàá³ðíèõ ïîâñòàííÿõ, ó áîðîòüá³ çà ïðàâà ëþäèíè ³ íàö³¿. Çíàéîìëÿ÷èñü ³ç æèòòÿì, áîðîòüáîþ ³ ä³ÿëüí³ñòþ Ì. Ñîðîêè, íàñòóïí³ ïîêîë³ííÿ

áóäóòü íàâ÷àòèñÿ ëþáîâ³ äî Óêðà¿íè òà ¿¿ ³ñòîð³¿, ìàòèìóòü ã³äíèé ïðèêëàä äëÿ íàñë³äóâàííÿ. Òåìà íàóêîâîãî äîñë³äæåííÿ êíèæêè íà íàóêîâîìó ð³âí³ äîñ³ â³ò÷èçíÿíèìè ³ñòîðèêàìè ùå íå âèâ÷àëàñÿ. Îäíàê ïðîòÿãîì 1990-õ ðîê³â ç’ÿâèëèñÿ óçàãàëüíþâàëüí³ ïðàö³ ç ³ñòî𳿠Óêðà¿íè, ÿê³ äàþòü îᒺêòèâíó õàðàêòåðèñòèêó ñòàíó ñóñï³ëüíî-ïîë³òè÷íîãî ñòàíîâèùà â ÑÐÑÐ, ï³äâîäÿòü äî ðîçóì³ííÿ òèõ ñêëàäíèõ ïðîöåñ³â, ùî â³äáóâàëèñÿ ç âèíè ³ çà áåçïîñåðåäíüîþ ó÷àñòþ ïðåäñòàâíèê³â êîìóí³ñòè÷íî¿ òîòàë³òàðíî¿ ñèñòåìè [33, 40, 135, 137, 157]. Îêðåì³ ìàòåð³àëè àáî ñïîãàäè ïðî Ì. Ñîðîêó ïðåäñòàâëåí³ ñòàòòÿìè ó çá³ðíèêàõ, ìàòåð³àëàõ íàóêîâèõ êîíôåðåíö³é òà ïåð³îäè÷í³é ïðåñ³. Ôóíêö³îíóâàííÿ ðàäÿíñüêèõ êîíöòàáîð³â ³ áîðîòüáà ïîë³òâ’ÿçí³â ó íèõ îáãîâîðþâàëèñÿ íà ì³æíàðîäíèõ, âñåóêðà¿íñüêèõ ³ ðåã³îíàëüíèõ íàóêîâèõ êîíôåðåíö³ÿõ, ùî â³äáóëèñÿ ïðîòÿãîì 1990-õ ðîê³â. Îäíàê êîíêðåòíî Ì. Ñîðîö³ ïðèñâÿ÷åí³ ïîâ³äîìëåííÿ ëèøå àâòîðà ö³º¿ êíèæêè [12, 13, 14]. Ñïèðàþ÷èñü íà âñ³ äîñòóïí³ äæåðåëà òà ë³òåðàòóðó, àâòîðêà íàìàãàëàñÿ ÿêîìîãà ö³ë³ñí³øå â³äòâîðèòè ïîë³òè÷íèé ïîðòðåò Ìèõàéëà Ñîðîêè, ïîêàçàòè éîãî æèòòÿ ³ ä³ÿëüí³ñòü ÿê íåâ³äîìó äîñ³ ñòîð³íêó ³ñòî𳿠Óêðà¿íè. Ó êíèæö³ âèêîðèñòàíà îᒺìíà äæåðåëüíà áàçà. ¯¿ îñíîâîþ º àðõ³âí³ ìàòåð³àëè ³ç êðèì³íàëüíî¿ ñïðàâè Ì. Ñîðîêè, éîãî ïðàö³ òà â³ðø³, ñïîãàäè ëþäåé, ÿê³ çíàëè Ì. Ñîðîêó. Âàæëèâèì äæåðåëîì ó âèâ÷åíí³ æèòòÿ òà ä³ÿëüíîñò³ Ì. Ñîðîêè º éîãî ëèñòè ³ç óâ’ÿçíåííÿ. Âîíè äîïîâíþþòü ñòîð³íêè ç éîãî á³îãðàô³¿. Òåìàòè÷íå êîëî åï³ñòîëÿ𳿠Ì. Ñîðîêè, ïîïðè îáìåæåííÿ öåíçóðè, äîñèòü øèðîêå. Äæåðåëàìè º òàêîæ óðèâêè ç ìîíîãðàô³é, äîêóìåíòàëüíèõ êíèã, ñïèñêè æåðòâ á³ëüøîâèöüêîãî òåðîðó òà õðîí³êè ïîä³é â ÑÐÑÐ, ÿê³ áóëè íàäðóêîâàí³ ó çàêîðäîííèõ óêðà¿íñüêèõ âèäàííÿõ äëÿ ïîâ³äîìëåííÿ ñâ³òîâî¿ ãðîìàäñüêîñò³, ñòàòò³-ñïîãàäè ïîë³òâ’ÿçí³â òà ñïîãàäè, ç³áðàí³ àâòîðîì êíèæêè. Äæåðåëüíà áàçà íå º ìàêñèìàëüíî ïîâíîþ. Ç ïëèíîì ÷àñó ìîæëèâå â³äêðèòòÿ íîâèõ äîêóìåíò³â òà ³íøèõ ìàòåð³àë³â äëÿ âèâ÷åííÿ æèòòÿ ³ ä³ÿëüíîñò³ Ì. Ñîðîêè. Àëå òóò ç³áðàíî âñå, ùî ìîæíà áóëî ç³áðàòè íà ñüîãîäí³. Õðîíîëîã³÷í³ ìåæ³ íàóêîâîãî äîñë³äæåííÿ ñÿãàþòü â³ä äàòè íàðîäæåííÿ Ì. Ñîðîêè (1911 ð.) äî ñüîãîäåííÿ. Îñíîâíèé àêöåíò çðîáëåíèé íà 30–70 ðîêàõ ÕÕ ñòîë³òòÿ, íà ÿê³ ïðèïàäຠï³ê ä³ÿëüíîñò³ Ì. Ñîðîêè, ùî äîçâîëÿº ïîâíîþ ì³ðîþ íà îñíîâ³ äîñòóïíèõ äæåðåë äîñë³äèòè ïðîöåñ ïðîäîâæåííÿ ä³ÿëüíîñò³ ÎÓÍ-ÓÏÀ â êîíöòàáîðàõ. Ïðîäîâæåííÿ õðîíîëî㳿 äî ñüîãîäåí-

8

9

ÂÑÒÓÏ

íÿ äຠìîæëèâ³ñòü îïèñàòè ðîëü ³ çíà÷åííÿ Ì. Ñîðîêè â ³ñòî𳿠Óêðà¿íè òà âèñâ³òëèòè âøàíóâàííÿ ïàì’ÿò³ ïðî íüîãî, à òàêîæ ïðîñë³äêóâàòè, ÿê éîãî ³äå¿ òà òâîðè çíàõîäÿòü â³äãóê ³ ïîøèðåííÿ ñåðåä ñó÷àñíèê³â. Íàóêîâà íîâèçíà êíèæêè ïîëÿãຠó òîìó, ùî öå ïåðøà ñïðîáà ç³áðàòè âñ³ ìîæëèâ³ äæåðåëà ³ ë³òåðàòóðó ïðî Ìèõàéëà Ñîðîêó ³ íà îñíîâ³ íèõ ñòâîðèòè éîãî ³ñòîðèêî-ïîë³òè÷íèé ïîðòðåò. Ó êíèæö³ ï³äíÿòî íîâèé ïëàñò ³ñòîðè÷íî¿ òåìàòèêè, íàä ÿêèì óêðà¿íñüêèì ³ñòîðèêàì º ùå äóæå áàãàòî ðîáîòè. Òóò ðîçêðèòî ïîë³òè÷íèé ïîðòðåò ëèøå îäí³º¿ íåïåðåñ³÷íî¿ îñîáèñòîñò³. Àëå òîä³ â ðàäÿíñüêèõ êîíöòàáîðàõ áîðîëèñÿ áàãàòî ³íøèõ âèçíà÷íèõ ïðåäñòàâíèê³â óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Êíèæêà âèñâ³òëþº ñêëàäíèé ïåð³îä ïîë³òè÷íî¿ ³ñòî𳿠Óêðà¿íè 1930–1970-õ ðîê³â êð³çü ïðèçìó îäí³º¿ êîíêðåòíî¿ îñîáèñòîñò³ – Ìèõàéëà Ñîðîêè – ³ çàêëèêຠäî ïîãëèáëåíîãî âèâ÷åííÿ é àíàë³çó òîãî÷àñíèõ ïîä³é.

10

ÄÈÒÈÍÑÒÂÎ ÒÀ ÞͲÑÒÜ ÌÈÕÀÉËÀ ÑÎÐÎÊÈ Ìèõàéëî Ñîðîêà íàðîäèâñÿ 27 áåðåçíÿ 1911 ðîêó â ñ. Âåëèê³ Ãíèëèö³ ϳäâîëî÷èñüêîãî ïîâ³òó íà Òåðíîï³ëüùèí³ [6, ñ. 7–10]. Áàòüêî çâàâñÿ Ìèõàéëî Ñîðîêà ³ ïîõîäèâ ³ç ñ. Êîøëÿêè. ³í ïîìåð çà äâà ì³ñÿö³ äî íàðîäæåííÿ ñèíà. Äåâ’ÿòíàäöÿòèð³÷íà ìàòè Ãàííà (ä³âî÷å ïð³çâèùå Ãîäà) ï³ñëÿ ñìåðò³ ÷îëîâ³êà ïîâåðíóëàñÿ äî ñâî¿õ áàòüê³â ó ñ. Âåëèê³ Ãíèëèö³, äå ³ íàðîäèâñÿ Ìèõàéëî, íàçâàíèé íà ÷åñòü áàòüêà. ×åðåç ð³ê ìàòè âèéøëà çàì³æ óäðóãå çà Ïåòðà Þçüâàêà, à ñèíà çàëèøèëà áàòüêàì, ÿê³ âçÿëèñü éîãî ñàì³ âèõîâóâàòè. „Ìî¿ äîðîã³,– ïèñàâ ó ëèñò³ äî ð³äíèõ ³ç êîíöòàáîðó Ìèõàéëî Ñîðîêà.– Âàø ëèñò ç 27.III äóæå ìåíå âðàäóâàâ, ³ áåçì³ðíî äÿêóþ. Öåé äåíü, êîëè Âè ïèñàëè ëèñòà, âèä³ëÿºòüñÿ, áî çàïèñàíî, ùî ÿ ðîäèâñÿ êîëèñü. ² áóâ òîä³ ïîíåä³ëîê, êàçàëà áàáóíÿ ìîÿ. Äóìàþ, ùî í³êîãî íå îáðàæó, ÿê ñêàæó, ùî ìîÿ ïîÿâà íà ñâ³ò íå äóæå òî âò³øèëà êîãîñü. ̳é áàòüêî ïîìåð [çà] äâà ì³ñÿö³ äî ìîºãî íàðîäæåííÿ, ³, çðîçóì³ëî, ìàìà ïåðå¿õàëà äî ñâî¿õ áàòüê³â. ² õòî æ ðàäèé äèòèí³, êîëè ìàì³ 19 ðîê³â ³ ÷îëîâ³êà íåìà? ×åðåç ð³ê ìàìà âèéøëà çàì³æ, àëå áàòüêè âæå äèòèíè íå äàëè, áî íå ïîäîáàâñÿ ¿ì íîâèé çÿòü...“ [92 ]. Ìèõàéëî ÷àñòî ïåðåáóâàâ ó ä³äà Îëåêñàíäðà Ñîðîêè â Êîøëÿêàõ. Òàì éîãî âñ³ ëþáèëè: ä³äóñü ³ áàáóñÿ, áàòüêîâ³ áðàò ³ òðè ñåñòðè. Àëå ç íàéá³ëüøîþ òåïëîòîþ ñòàâèëàñÿ äî íüîãî ò³òêà Ìàð³ÿ ÑîðîêàÌîéöà. Çà öå Ìèõàéëî ¿¿ ëþáèâ íàéá³ëüøå. [149, ñ. 841–843] Äèòÿ÷³ ðîêè Ì. Ñîðîêè ïðîéøëè ó Â. Ãíèëèöÿõ. Ìèõàéëî Ñîðîêà òàê çãàäóâàâ ïðî ñâîº äèòèíñòâî: “Ñåðåä Ãîä³â (ð³äíÿ ìàòåð³) ÿ ïðîâ³â äèòÿ÷³ ðîêè. Óñ³ âîíè äóæå ïðèõèëüíî ñòàâèëèñÿ äî ìåíå, àëå í³êîëè íå âèÿâëÿëè í³æíîñòåé, áî öå çðåøòîþ äëÿ ñåëÿí ââàæàºòüñÿ íåïîòð³áíèì ³ ñì³øíèì. ß íàâ³òü í³êîëè íå çàï³äîçðèâ, ùî ìàþ äëÿ íèõ ÿêåñü çíà÷³ííÿ. ² äóæå çäèâóâàâñÿ (ìåí³ òîä³ áóëî 16 ðîê³â), ùî ì³é äÿäüêî (ð³äíèé áðàò ìàìè) ðîçïëàêàâñÿ ³ ïîö³ëóâàâ ìåíå, êîëè ìè ïðîùàëèñÿ ïåðåä íåâ³äîìèì ìàéáóòí³ì“ [93]; „Ó ö³ äí³ áëóêàâ äóìêàìè íàâêîëî ì Ìàìè. Äóæå ã³ðêî çëîæèëîñÿ ó Íüî¿ æèòòÿ. Êîëè ÿ âðîäèâ11

ñÿ, òî ì³é áàòüêî âæå íå æèâ. Íå çíàþ, ÷è ðàäà âîíà áóëà ìî¿é ïîÿâ³, áî áàáóíÿ òàêè íåçàäîâîëåíîþ áóëà, ùî ðîäèâñÿ õëîïåöü. ×àñòî ìåí³ ãîâîðèëà, ùî ÿêáè ÿ áóâ ä³â÷èíîþ, òî áàãàòî ìåíøå áóëî á êëîïîòó, à ìîæå, é á³ëüøå âèãîäè. ϳäðîñëà á, âèäàëà á çàì³æ, ³ ùå é ñâîþ ãîëîâó ïðèõèëèëà áè á³ëÿ ìåíå. ß òîä³ äóæå ñï³â÷óâàâ ñâî¿é áàáóí³, àëå é â³ä òîãî íå áóëî ëåêøå. Ïîò³ì ìóñ³ëà ïîãîäèòèñü ç òàêèì íåùàñòÿì, ³ ìè ðàçîì ó çãîä³ æèëè, çà âèíÿòêàìè äí³â, êîëè çáèòêè ðîáèâ. À ¿õ áóëî äóæå áàãàòî. [115] ³ä 1919 ðîêó Ìèõàéëî íàâ÷àâñÿ ó Âåëèêîãíèëèöüê³é ïî÷àòêîâ³é øêîë³, ÿêó çàê³í÷èâ 1923 ðîêó. Ïðîòÿãîì 1924 ðîêó â³í ñàìîñò³éíî ãîòóâàâñÿ ³ ñêëàâ åêçàìåíè ó 1-é êëàñ Òåðíîï³ëüñüêî¿ ã³ìíà糿 íà 1924–1925 íàâ÷àëüíèé ð³ê. Ó Òåðíîïîë³ Ìèõàéëî æèâ ó áóäèíêó Àíåë³ Õðîì’ÿê íà âóë. Ïîëåâ³é. Ãîñïîäèíÿ áóëà ðîäîì ³ç Íîâîãî ñåëà, ùî çà 7 êì â³ä Â. Ãíèëèöü, àëå çàëèøèëàñÿ âäîâîþ ³ ç òðüîìà äîíüêàìè ïåðå¿õàëà äî Òåðíîïîëÿ, äå êóïèëà áóäèíîê ³ æèëà çà ðàõóíîê óòðèìàííÿ ó íüîìó ã³ìíàçèñò³â. „Ìåí³ çäàºòüñÿ,– ïèñàâ Ì. Ñîðîêà,– ùî Àíåëÿ Õðîì’ÿêîâà áóëà õâîðîáëèâîþ, áî í³êîëè ÿ íå áà÷èâ ¿¿ ðóì’ÿíîþ, ð³äêî óñì³õàëàñÿ, áóëà òèõîþ, ìàëà áë³äå îáëè÷÷ÿ, íà ÿêîìó ñâ³òèëèñü ëàñêàâ³ î÷³. Íà êîæíîìó ë³æêó ñïàëî íàñ ïî äâîõ, à êîëè ïðè¿çäèëè ð³äí³, òî âíî÷³ òðåáà áóëî ïåðåñòóïàòè ÷åðåç òèõ, ùî ñïàëè ïîêîòîì íà ï³äëîç³. ×àñòî ìåí³ îïîâ³äàëà ïðî ìî¿õ ð³äíèõ ç Êîøëÿê, ÿêèõ ÿ ìàéæå íå çíàâ, ³ â³ä íüî¿ ïåðøèé ðàç ÿ ïî÷óâ ïðî ìàòåìàòèêà Ìèðîíà Çàðèöüêîãî, ÿêèì ãîðäèëàñÿ, áî â³í áóâ ç Íîâîãî ñåëà“. [172] Óêðà¿íñüêà äåðæàâíà ÷îëîâ³÷à ã³ìíàç³ÿ ó Òåðíîïîë³ áóëà ãóìàí³òàðíîãî, „êëàñè÷íîãî“, òèïó, äå ïåðåâàãà íàäàâàëàñÿ âèâ÷åííþ ëàòèíñüêî¿ ³ ãðåöüêî¿ ìîâ, àíòè÷í³é ³ñòîð³¿, ë³òåðàòóð³, à íà ìàòåìàòèêó ³ ô³çèêó ïðèä³ëÿëîñÿ ìåíøå ÷àñó. Øê³ëüí³ çâè÷à¿ çàëèøèëèñÿ ùå ç àâñòð³éñüêèõ ÷àñ³â – ó÷í³â ÷àñòî áèëè çà íåçíàííÿ. 1925 ðîêó â ã³ìíà糿 âèêëàäàâ ìàòåìàòèêó Ìèðîí Çàðèöüêèé. ³í ìàâ âåëèêèé âïëèâ íà Ìèõàéëà Ñîðîêó, ÿêèé äóæå ïîëþáèâ ìàòåìàòèêó. „ϳçí³øå âèÿâèëîñü,– ÿê çãàäóâàâ Ì. Ñîðîêà,– ùî àëãåáðà º äóæå çðîçóì³ëîþ, ùî ìàòåìàòèêà âçàãàë³ º ÷è íå íàéëåêøîþ íàóêîþ, ùî òàì íåìà ùî â÷èòè, êîëè òè ¿¿ çðîçóì³â. À ôîðìóëè? ¯õ ìîæå êîæåí âèâåñòè, êîëè âñå çðîçóì³â. Óñ³ ìè ìàëè ãàðí³ îö³íêè, ïîëþáèëè òå, ÷îãî ðàí³øå áîÿëèñÿ. Âèÿâèëîñÿ, ùî äëÿ çàñâîºííÿ ìàòåð³àëó íå áðàêóº ÷àñó, à ùå é ëèøàºòüñÿ. ² â ò³ ÿêðàç íàäëèøêè ÷àñó âèâîäèâ íàñ íà ïîäâ³ð’ÿ, à òî é íà âóëèöþ. Ãåîìåòð³ÿ äîêàçóâàëàñü ïðàêòèêîþ. ª ïîã³äíèé äåíü íà ïîäâ³ð’þ, âçÿâøèñü çà ðóêè, ðèñóâàëè êîëî, â³äêëàäàëè íà îáâîä³ ïðîì³ðè (ä³àìåòðè) ³ ïðàêòè÷íî çíàéîìèëèñü

ç „Ï³“. [172] Ðàçîì ³ç Ì. Çàðèöüêèì äî ã³ìíà糿 ïåðåéøëà íà íàâ÷àííÿ ³ éîãî äîíüêà Êàòðÿ, àëå 1926 ðîêó âîíè ïåðå¿õàëè äî Ëüâîâà. Ïðî öå Ì. Ñîðîêà çãàäóâàâ: „Äî òî¿ æ ã³ìíà糿 õîäèëà éîãî äî÷êà Êàòðÿ, ùî â³òðîì íîñèëàñÿ ïî êîðèäîð³ ïåðøèõ êëàñ³â ç³ ñâî¿ìè òîâàðèøêàìè Ëåñåþ é Îëüãîþ. Íà ïðåâåëèêèé æàëü, ó 26 ð. ïðîôåñîð Ìèðîí Çàðèöüêèé ç³ ñâîºþ ñ³ì’ºþ ïåðå¿õàâ äî Ëüâîâà ³ ìè çíîâó çàëèøèëèñü áåç ïðàâäèâîãî ìàòåìàòèêà“ [172]. ϳä ÷àñ íàâ÷àííÿ ó Òåðíîï³ëüñüê³é ã³ìíà糿 Ìèõàéëî Ñîðîêà çàõîïëþâàâñÿ ñïîðòîì. „ßê ìàâ 13–14 ðð., ìè ìàëè ñïîðòîâå òîâàðèñòâî „Õîðòèöÿ“. Íà ê³ëüêàäåñÿòüîõ õëîï÷àê³â – ê³ëüêà ïàð ëåùàò. ×àñòî ïðèïàäàëà ÷åðãà ñåðåä íî÷³ õîâçàòèñü ïî ãîðáêàõ çà Òåðíîïîëåì â³ä Çáàðàæà“,– òàê ðîçïî÷àëàñÿ ó÷àñòü Ì. Ñîðîêè ó ñïîðòèâíî-ïàòð³îòè÷íèõ òîâàðèñòâàõ. Íàâ÷àþ÷èñü ó Òåðíîï³ëüñüê³é ã³ìíà糿, â³í ñòàâ ÷ëåíîì „Ïëàñòó“. [113] Ó Òåðíîïîë³ Ìèõàéëî Ñîðîêà ïðîâ³â ñâî¿ ïåðø³ íàéêðàù³ þíàöüê³ ðîêè: „ß òàì ïåðøèé ðàç â æèòò³ ñàìîñò³éíî êóïóâàâ ïåðî, ÷îðíèëà ³ çîøèòè, é ïåðøèé ðàç ó æèòò³ çîáà÷èâ ³ ïî÷óâ òàêå, ïðî ùî íàâ³òü íå ìð³ÿâ, áî íå çíàâ, ùî ³ñíóº íà ñâ³ò³. Ïåðåä³ ìíîþ â³äêðèâàëèñü íîâ³ ðîêè ìîãî ñâ³òà, ÿ íàâ³òü íå âñï³âàâ äèâóâàòèñü. Òåðíîï³ëü – öå çåëåí³ ðîêè ìîãî æèòòÿ. Ìîæå, íàâ³òü íå çåëåí³, à áë³äî-æîâò³, ùî ïåðåõîäÿòü ó çåëåíü âåñíîþ. Òîä³ ÿ íàâ³òü íå äîãàäóâàâñÿ, ùî âèðîñòó ïîäîðîæíèêîì, ÿêîãî ï³ðàòóþòü êîïèòà, ì³ñÿòü, à â³í ñîá³ ðîñòå. Äëÿ ìåíå òàì êîæíà âóëèöÿ äçâîíèòü, òàì íåáî áåçõìàðíå. Ö³ ê³ëüêà ðîê³â, ùî ÿ ïðîæèâ ó Òåðíîïîë³, ëèøèëè áàãàòî ñïîãàä³â...“. [107] ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ Òåðíîï³ëüñüêî¿ ã³ìíà糿 ó 1926 ðîö³ Ì. Ñîðîêà ïåðå¿õàâ äî ×åõîñëîâà÷÷èíè, äå ïðîäîâæèâ íàâ÷àííÿ â óêðà¿íñüê³é ã³ìíà糿 â Ðæåâíèö³, ùî çà 30 êì â³ä Ïðàãè. Ó öüîìó éîìó äîïîì³ã éîãî äÿäüêî ²âàí Ëèñèé – ïîðó÷íèê Óêðà¿íñüêî¿ Ãàëèöüêî¿ Àð쳿, ÿêèé â³ä çàñíóâàííÿ ã³ìíà糿 äî 1930 ðîêó áóâ ãîñïîäàðåì îäíîãî ç ¿¿ ³íòåðíàò³â. Ãîñïîäèíåþ ä³âî÷î¿ áóðñè áóëà ïàí³ Êàíäèáà – äðóæèíà Î. Îëåñÿ [24, ñ. 403–406]. Ïðè ã³ìíà糿 ³ñíóâàëî ÷èìàëî êóëüòóðíèõ ³ ñïîðòèâíèõ òîâàðèñòâ, çàñíîâàíèõ ïåðåâàæíî ç ³í³ö³àòèâè ó÷í³â. ³ä ñàìîãî ïî÷àòêó ³ñíóâà⠄Ïëàñò“, ðîçâèâàâñÿ „Ñîê³ë“. Âàæëèâî ï³äêðåñëèòè, ùî öÿ óêðà¿íñüêà ã³ìíàç³ÿ, êð³ì çíàíü, äàâàëà ó÷íÿì äîáðå ìîðàëüíå é íàö³îíàëüíå âèõîâàííÿ. Ì. Ñîðîêà ÷ëåíîì „Ïëàñòó“ ñòàâ ùå ó Òåðíîïîë³, à â ×åõîñëîâà÷÷èí³ âñòóïèâ äî òîâàðèñòâà „Ñîê³ë“. Ó ×åõîñëîâà÷÷èí³ Ì. Ñîðîêà çàëèøèâñÿ ÷ëåíîì „Ïëàñòó“. ³í íàëåæàâ äî òðåòüîãî êóðåíÿ ñòàðøèõ ïëàñòóí³â ³ìåí³ Îñòàïà Âàõíÿíèíà ó Ïðàç³ (1930–1934). „Ó Ðæåâíèöÿõ,– çãàäóº ïðî Ì. Ñîðîêó éîãî òîâàðèø ç òèõ ðîê³â ²âàí

12

13

Âåðãóí,– çàéìàâñÿ ñïîðòîì, íàëåæàâ äî õîðó, Ïëàñòó òà Ñîêîëó. Ãàðíî ñï³âàâ áàñîì, áóâ ïåðøèì ó á³ãó, ñêîêó òà âïðàâàõ íà ïðèëàäàõ. Ç ïðèðîäè ìàëîìîâíèé, ëþáèâ ñàìîòó òà ïðîãóëÿíêèâèñêîêè â ìàëüîâíè÷èé áðäñüêèé êðÿæ íà øïèëü Áàáêó òà Ñêàëêó“ [25]. Ó ïëàñòîâ³ì òàáîð³ 1928 ðîêó ïîñåðåä ìîðàâñüêèõ Áåñêèä³â, á³ëÿ Ðîæíîâà ï³ä Ðàäãîøòºì, âèÿâèëàñÿ ó íüîãî ïðèñòðàñòü äî ìàëþâàííÿ. Ó â³ëüíèé â³ä çàíÿòü ÷àñ Ìèõàéëî Ñîðîêà ãîäèíàìè âèñèäæóâàâ íà ñõèë³ ãîðáêà, ìàëþþ÷è òàá³ð òà ïåéçàæ³ çàìð³ÿíèõ ñèíüîâàòèõ ã³ð. 1933 ðîêó – â³í âñòóïèâ äî Ïðàçüêîãî ïîë³òåõí³÷íîãî ³íñòèòóòó íà ôàêóëüòåò àðõ³òåêòóðè. Çä³áíîñò³ äî íàâ÷àííÿ ³ ìàëþâàííÿ ïðèâåëè Ì. Ñîðîêó äî ñï³ëêóâàííÿ ³ç âèçíà÷íèìè ïðåäñòàâíèêàìè óêðà¿íñüêî¿ òâîð÷î¿ åì³ãðàö³¿, çîêðåìà, ç Ðîáåðòîì ˳ñîâñüêèì, Ìèêîëîþ Áóòîâè÷åì, Ìèõàéëîì Áðèíñüêèì òà ³íøèìè. Ïðî íèõ ï³çí³øå Ñîðîêà íàïèøå ïðàöþ „Ìèñòåöüêà Ïðàãà“ [123]. Çóñòð³÷³ ³ ñï³ëêóâàííÿ ç óêðà¿íñüêîþ åì³ãðàö³éíîþ ³íòåë³ãåíö³ºþ âïëèíóëè íà äóõîâíå çðîñòàííÿ îñîáèñòîñò³ Ì. Ñîðîêè. Ì. Îñàä÷èé çãàäóº ïðî Ì. Ñîðîêó: „³í ðîçïîâ³äຠïðî ñâî¿ çóñòð³÷³ ç ïîåòîì Îëåñåì; â³í ÷èòຠéîãî â³ðø³; öå áóëî â Ïðàç³, â ñòàðîâèíí³é êàâ’ÿðí³. Òàì âîíè ïèëè ïëçåíñüêå ïèâî, ³ òàì òåïåð âèñèòü ìåìîð³àëüíà äîøêà íàä ñòîëèêîì, äå ñèä³â âåëèêèé Îëåñü“ [147, ñ. 87–89]. Ì. Ñîðîêà äðóæèâ ³ ç éîãî ñèíîì – Îëåãîì Êàíäèáîþ (Îëüæè÷åì), ÿêèé òàêîæ áóâ ïëàñòóíîì [25]. Âîíè ìàëè îäíàêîâ³ ³äåîëîã³÷í³ ïîãëÿäè, ëþáèëè ïðèðîäó, ìèñòåöòâî. Ïðî ñâî¿ ñòó䳿 ìàëþâàííÿ Ì. Ñîðîêà â îäíîìó ç ëèñò³â ïèñàâ äî ñèíà: „ß íàëåæàâ (äåñü ó òâîìó â³ö³) äî ãóðòêà, ùî ñïåö³àëüíî ö³êàâèâñÿ ìèñòåöòâîì. Íà Ïîë³òåõí³ö³ çàê³í÷èâ 2-ð³÷íèé êóðñ äëÿ „àðõ³òåêò³â, âèêëàäà÷³â ìàëÿðñòâà â ã³ìíàç³ÿõ“, êðîì³ öüîãî, õîäèâ íà êóðñè ïëàêàòíîãî ìèñòåöòâà. Øêîëó (2-ë³òíþ) â³â, Òîá³ íåçíàíèé, ïðîô. Áëàæ³÷åê. Ùîá ïîïàñòè òóäà, òðåáà áóëî çäàâàòè âñòóïíèé ³ñïèò ³ çäàòè íà „äîáðå“, „äóæå äîáðå“ â³í êàçàâ, ùî ñàì íå â쳺. Ñïî÷àòêó ìè ðèñóâàëè ã³ïñîâ³ ñòàòó¿. ×åðåç ï³â ðîêó ïðèõîäèëè ëþäè ç õàðàêòåðíèìè îáëè÷÷ÿìè: ñòàð³ æ³íêè ³ ìóæ÷èíè (áîðîäàò³, ïîìîðùåí³ ³ ò.ä.). Âåñíîþ ³ ë³òîì âèõîäèëè íà ïðèðîäó ³ çàðèñîâóâàëè æèâîïèñí³ äîìè, öåðêâè, ùîáè ïîêðèâàòè àêâàðåëëþ. Íà ñë³äóþ÷èé ð³ê ðèñóâàëè „àêòè“. Ïàðàëåëüíî ç öèì õîäèâ ð³ê íà ñêóëüïòóðó. Öå áóëà äîïîì³æíà ñòîð³íêà, ùîáè ïðèâ÷èòè îêî äî ñïðèéìàííÿ òðåòüîãî âèì³ðó, òîáòî â³ä÷óâàòè ðåëüºôí³ñòü, ïëàñòèêó. Îò ³ âñå ìîº íàâ÷àííÿ ó ö³é ãàëóç³. Î÷åâèäíî, öå º äîñòàòí³ì äëÿ òîãî, õòî õî÷å ðèñóâàòè çîâí³øíº, àáî äëÿ ìîæëèâîñò³, ùîáè äàëüøå ñåáå óäîñêîíàëþ-

âàòè“ [94]. ² Ì. Ñîðîêà, ñïðàâä³, âñå æèòòÿ ñåáå âäîñêîíàëþâàâ. Íàâ÷àííÿ ó Ïðàç³ íàçàâæäè çàëèøèëî ó ïàì’ÿò³ Ìèõàéëà ÿñêðàâ³ ñïîãàäè ïðî öå ÷óäîâå ì³ñòî: „Ìîæå é íå âñ³ ì³ñòà, àëå Ïðàãà ìຠíå ò³ëüêè ñâîº îáëè÷÷ÿ, ñâ³é êîëüîð, ñâîþ àòìîñôåðó, ñâ³é õàðàêòåð. Âîíà ìຠñâîþ äóøó“,– ïèñàâ â³í [123]. Äèòèíñòâî ³ þí³ñòü Ìèõàéëà Ñîðîêè áóëè òàêèìè æ íåëåãêèìè, ÿê ³ äîëÿ éîãî ð³äíî¿ çåìë³, íà ÿê³é â³í íàðîäèâñÿ ³ âèð³ñ. Àëå ïîïðè âñ³ æèòòºâ³ íåãàðàçäè ôîðìóâàííÿ Ìèõàéëà Ñîðîêè ÿê îñîáèñòîñò³ â³äáóëîñÿ ï³ä âïëèâîì ³ ðîäèííîãî âèõîâàííÿ, ³ òðàäèö³é òîãî÷àñíî¿ îñâ³òè, ³ íàâ÷àííÿ ó Ïðàç³, ³ ñïîðòèâíî-ïàòð³îòè÷íèõ îðãàí³çàö³é „Ïëàñò“, „Õîðòèöÿ“, „Ñîê³ë“, ³ íàéìîãóòí³øî¿ íà òîé ÷àñ ïîë³òè÷íî¿ ñèëè – Îðãàí³çàö³¿ Óêðà¿íñüêèõ Íàö³îíàë³ñò³â.

14

15

ϳñëÿ ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè â³äáóäîâà óêðà¿íñüêîãî æèòòÿ íà çàõ³äíèõ çåìëÿõ éøëà ï³ä çíàêîì áîðîòüáè ïðîòè âëàäè Ïîëüù³. Âíàñë³äîê óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêî¿ â³éíè, ÿêó óêðà¿íö³ ó 1919 ðîö³ ïðîãðàëè, ïîëÿêè çàõîïèëè Õîëìùèíó, ϳäëÿøøÿ, Çàõ³äíó Âîëèíü, Çàõ³äíå Ïîë³ññÿ ³ Ãàëè÷èíó. Ïðàâî àäì³í³ñòðóâàòè ö³ çåìë³ Ïîëüù³ íàäàëà 14 áåðåçíÿ 1923 ðîêó ó Âåðñàë³ Ðàäà ïîñë³â Àíòàíòè, ÿêà âèçíàëà ïðèºäíàííÿ Ãàëè÷èíè äî Ïîëüù³. Îäðàçó æ 1919 ðîêó ïîëÿêè ïî÷àëè âïðîâàäæóâàòè ñâ³é ïîðÿäîê, ÿêèé ñóïðîâîäæóâàâñÿ òåðîðîì ïðîòè áóäü-ÿêèõ âèÿâ³â óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàëüíîãî æèòòÿ. Îñíîâíîþ ìåòîþ ïîë³òèêè ïîëüñüêîãî óðÿäó íà çàõ³äíîóêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ áóëà ïîëîí³çàö³ÿ, ïîçáàâëåííÿ óêðà¿íö³â ¿õíüî¿ íàö³îíàëüíî¿ ³äåíòè÷íîñò³. Íàéçàãðîçëèâ³øèì ÿâèùåì áóëà ïîëîí³çàö³ÿ øê³ëüíèöòâà. ²íøèì áîëþ÷èì íàòèñêîì ïîëüñüêîãî óðÿäó íà óêðà¿íñüêå íàñåëåííÿ ñòàëè çàêîíè ïðî çåìåëüíó ðåôîðìó é êîëîí³çàö³þ çäàâíà àãðàðíî ïåðåíàñåëåíî¿ Ãàëè÷èíè íàïëèâîì ïîëüñüêîãî åëåìåíòó. ×àñòèíîþ ö³º¿ ïîë³òèêè ñòàëà â³éñüêîâà êîëîí³çàö³ÿ ï³âí³÷íîçàõ³äíèõ çåìåëü. Òàêà ïîë³òèêà íå ëèøå çàãîñòðèëà â³äíîñèíè ì³æ óêðà¿íñüêèì íàñåëåííÿì ³ ïîëüñüêèì óðÿäîì, à é ï³äøòîâõíóëà ïðàãíåííÿ óêðà¿íö³â áóòè â³ëüíèìè ³ çàêð³ïèòè çà ñîáîþ ïðàâî òâîðèòè ñâîº æèòòÿ áåç áóäü-ÿêîãî ÷óæîãî âòðó÷àííÿ. Ùîäàë³ ì³öí³ëà â³ðà ó êðàùå æèòòÿ ëèøå ó âëàñí³é äåðæàâ³. Ðîçïî÷àëèñÿ ïðîòåñòè ³ äåìîíñòðàö³¿ ïðîòè ïîëüñüêèõ îêóïàíò³â. Ñïî÷àòêó ³äåþ àâòîíî쳿 óêðà¿íñüêèõ çåìåëü íàìàãàëèñÿ ëîá³þâàòè óêðà¿íñüê³ ïîë³òè÷í³ ïàðò³¿ (ÓÍÒÏ, ÓÍÄÎ), àëå âîíè ïåðåáóâàëè íà øëÿõó ïîë³òè÷íèõ ïîøóê³â ³ ÷àñòî ïåðåæèâàëè ³äåîëîã³÷í³ òà îðãàí³çàö³éí³ çì³íè. 1920 ðîêó áóëà óòâîðåíà Óêðà¿íñüêà ³éñüêîâà Îðãàí³çàö³ÿ, ÿêà ñòàëà ðåïðåçåíòàíòîì çðîñòàþ÷îãî íàö³îíàë³ñòè÷íîãî ðóõó. Ñàìå íàö³îíàë³ñòè ïîñòàâèëè îñíîâíîþ ñâîºþ ïîë³òè÷íîþ ìåòîþ çäîáóòòÿ Óêðà¿íñüêî¿ Ñàìîñò³éíî¿ Ñîáîðíî¿ Äåðæàâè. ϳä âïëè-

âîì ¿õíüî¿ ä³ÿëüíîñò³, ÿêà îõîïèëà âñå ñóñï³ëüíî-ãðîìàäñüêå æèòòÿ çàõ³äíîóêðà¿íñüêèõ çåìåëü, âèòâîðèâñÿ ïåâíèé òèï ìîëîäîãî ³äåéíîãî íàö³îíàë³ñòà – ëþäèíè, ÿêà ñâîºþ ïðàöåþ, ïðèêëàäîì ³ â³ääàí³ñòþ ïðàãíóëà ñëóæèòè ð³äíîìó íàðîäîâ³ [40]. ijÿëüí³ñòü óêðà¿íñüêèõ ìîëîä³æíèõ ñïîðòèâíèõ îðãàí³çàö³é „ѳ÷“, „Ñîê³ë“ ³ „Ïëàñò“ òåæ áóëà ñïðÿìîâàíà â ð³÷èùå ïàòð³îòè÷íîãî âèõîâàííÿ. „Ïëàñò“ ñòàâ êóçíåþ íàéêðàùèõ êàäð³â Îðãàí³çàö³¿ Óêðà¿íñüêèõ Íàö³îíàë³ñò³â, ÿêà áóëà ñòâîðåíà 1929 ðîêó íà îñíîâ³ îᒺäíàííÿ ÓÂÎ òà ³íøèõ íàö³îíàë³ñòè÷íèõ îðãàí³çàö³é òîãî ÷àñó. ϳä ÷àñ íàâ÷àííÿ 1924–1927 ðîê³â ó Òåðíîï³ëüñüê³é ã³ìíà糿 Ìèõàéëî Ñîðîêà ñòàâ ÷ëåíîì „Ïëàñòó“. ³í áðàâ àêòèâíó ó÷àñòü ó ïëàñòîâîìó æèòò³ ³ íå ì³ã ñòîÿòè îñòîðîíü óñ³õ íàö³îíàëüíîâèçâîëüíèõ çìàãàíü ñâîãî íàðîäó. Î÷åâèäíî, ùî ÷åðåç Ïëàñò â³äáóâñÿ éîãî âñòóï â þíàöòâî ÎÓÍ, à âæå ï³ä ÷àñ íàâ÷àííÿ ó ×åõîñëîâà÷÷èí³ – ó ä³éñíå ÷ëåíñòâî Îðãàí³çàö³¿. ϳñëÿ ïåðå¿çäó äî ×åõîñëîâà÷÷èíè Ì. Ñîðîêà íå ïåðåðèâຠñâî¿õ çâ’ÿçê³â ³ç „Ïëàñòîì“. ×àñòî ïëàñòîâ³ òàáîðè â Óêðà¿í³ â³í âèêîðèñòîâóâàâ äëÿ ä³ÿëüíîñò³ â ÎÓÍ. 1933 ðîêó â³í òàêîæ ñòàâ îäíèì ³ç àêòèâíèõ ÷ëåí³â ÷åñüêî¿ ñïîðòèâíî¿ îðãàí³çàö³¿ „Ñîê³ë“ [5, ñ. 18–21, 24–25]. Ó ñ³ìåéíîìó àðõ³â³ Ñîðîê çáåðåãëàñÿ ôîòîãðàô³ÿ ãóðòó ìîëîäèõ õëîïö³â, îäÿãíóòèõ ó ïëàñòîâ³ îäíîñòðî¿, ñåðåä ÿêèõ º ³ Ì. Ñîðîêà. ϳäïèñ íà ôîòîãðàô³¿: „Ïëàñòîâèé òàá³ð â Ñîëî÷èí³, Çàêàðïàòñüêà Óêðà¿íà, ëèïåíü 1936 ð.“. Äî öüîãî ôîòî òàêîæ â àðõ³â³ Ñîðîê º ëèñò, íàïèñàíèé æ³íêîþ ³ç Îòòàâè (Êàíàäà), ÿêà íå âêàçàëà ñâîãî ³ìåí³ é ïð³çâèùà, àëå äàòîâàíèé ãðóäíåì 1991 ðîêó. Çîêðåìà, ó íüîìó ñêàçàíî: „Çàï³çíàëà ÿ Ìèõàñÿ ³ äðóãèõ ñòóäåíò³â ç Ãàëè÷èíè â Ïðàç³, äå ÿ ñòóä³þâàëà ïðàâî ó Êàðëîâîìó óí³âåðñèòåò³. Ñõîäèëèñÿ ìè íà ïëàñòîâèõ é ³íøèõ ñõîäèíàõ... ˳òîì Ìèõàñü ³ äðóã³ ñòóäåíòè ç Ïðàãè ïðè¿æäæàëè íà Çàêàðïàòòÿ äî ïëàñòîâîãî òàáîðó, äå ìè âñ³ ïðîâåëè òàê ãàðíî ö³ëèé ëèïåíü.  1935 ðîö³, ïî òàáîð³, ìè ï³øëè ó ìàíäð³âêó íà Ãîâåðëó, äå ìàëè ñòð³÷ó ç ïëàñòóíàìè ç Ãàëè÷èíè“. Ö³êàâî, ùî äàë³ æ³íêà ðîçïîâ³ëà, ùî Ìèõàéëî ³ç îäíîþ ä³â÷èíîþ ðîäîì ³ç Ãàëè÷èíè ¿õàâ äî Âîðîõòè, ³ âîíà ðàçîì ç ³íøèìè ¿õí³ìè ñï³ëüíèìè äðóçÿìè äî íèõ ïðèºäíàëàñÿ. Âîíà ñâ³ä÷èòü, ùî êîðäîí âîíè ïåðåéøëè „íà „çåëåíî“ áåç ïàøïîðò³â“. Ïîïðîñèëèñÿ â ÿêî¿ñü æ³íêè íà íî÷³âëþ, à âðàíö³, ÿê ïèøå àâòîðêà ëèñòà: „... ÿ àæ òîä³ äîâ³äàëàñÿ, ùî Ìèõàñü ïåðåâîçèâ íàö³îíàë³ñòè÷íó ë³òåðàòóðó, ÿêó äðóêóâàëè â Ïðàç³, à äå ³íøå âîíà áóëà çàáîðîíåíà“. Ó äèñêóñ³ÿõ Ìèõàéëî Ñîðîêà áóâ çàâæäè ñòðèìàíèì, ëàêîí³÷íèì, ÷³òêèì òà ïåðåêîíëèâèì. Çà ³äåîëîã³÷í³ ïîãëÿäè ñòó-

16

17

ÁÎÐÎÒÜÁÀ Ç ÎÊÓÏÀÖ²ÉÍÎÞ ÏÎËÜÙÅÞ

äåíòñüêà áðàò³ÿ âæå òîä³ ï³äîçðþâàëà éîãî ó ïðèíàëåæíîñò³ äî ï³äï³ëüíî¿ îðãàí³çàö³¿. ϳä ÷àñ àðåøò³â óêðà¿íñüêèõ ñòóäåíò³â ó 1934–1935 ðîêàõ â³í íà êîðîòêèé ÷àñ ïåðåðâàâ íàâ÷àííÿ ó Ïðàçüê³é ïîë³òåõí³ö³, à ïîâåðíóâøèñü, ³ç ùå á³ëüøèì çàâçÿòòÿì âçÿâñÿ äî ïðàö³. Òàê çãàäóº ïðî Ìèõàéëà Ñîðîêó ²âàí Âåðãóí. [25] Ö³ ñïîãàäè º ïîòâåðäæåííÿì ä³ÿëüíîñò³ Ì. Ñîðîêè ó öåé ïåð³îä éîãî æèòòÿ â íàö³îíàë³ñòè÷íèõ ñòðóêòóðàõ. À â ñë³ä÷³é ñïðàâ³ [5, ñ. 7–10, 11, 12–14, 18–21, 22–23, 25, 34; 6, ñ. 61–63, 68–69, 74] íàâåäåíî ôàêòè, ùî Ì. Ñîðîêà 1933 ðîêó áóâ çààðåøòîâàíèé ïîëüñüêîþ ïîë³ö³ºþ çà ï³äîçðîþ â ÷ëåíñòâ³ â ÎÓÍ òà íåëåãàëüíèé ïåðåõ³ä êîðäîíó (â³äñèä³â ó ì. Ðîæíÿò³â îäèí ì³ñÿöü). 1937 ðîêó ó ñ. Âîðîõòà ç òèõ ñàìèõ ïðè÷èí éîãî çààðåøòîâàíî ³ çàñóäæåíî íà 4 ðîêè [5, ñ. 25]. Ó äåíü àðåøòó Ìèõàéëà Ñîðîêè, 9 ñ³÷íÿ 1937 ðîêó, ó Ïðàãó íà ³ì’ÿ Êàëèíêè Á³ëåöüêî¿ íàä³éøëà ëèñò³âêà: „Ùèðèé ïðèâ³ò ç ð³äíî¿ ñòîðîíè. Ïåðåä â÷åðà ³ íèí³ âåëèêà çàìåò³ëü. Â÷åðà äåíü íàïðî÷óä áóâ ãàðíèé. ß âïîâí³ ñïîê³éíèé, áî îáîâ’ÿçîê ñïîâíèâ. Íèí³ âåðòàþ. Ïèøó íà ïî÷ò³. Ò³øóñü, áî çà õâèëþ áóäó áîðîòèñÿ ç³ ñí³ãàìè ³ áóðåþ. Ùèðèé ïðèâ³ò ìàì³, ò³òö³, ßëèíö³, òîá³, Ìèõàéëî“. Î÷åâèäíî, ùî öåé „îáîâ’ÿçîê“ ìàâ äîòè÷í³ñòü äî ä³ÿëüíîñò³ ÎÓÍ. Ó äîêóìåíòàõ í³äå íå ïðîõîäèòü ïåðåâåçåííÿ íåëåãàëüíî¿ ë³òåðàòóðè – àëå çàñóäæåíèé çà ïðè÷åòí³ñòü ³ àêòèâíó ä³ÿëüí³ñòü â ÎÓÍ, õî÷à ó âñ³õ äîêóìåíòàõ ñë³ä÷î¿ ñïðàâè Ì. Ñîðîêà çàïåðå÷óº öþ ïðè÷åòí³ñòü. Öå ìîæíà ïîÿñíèòè òèì, ùî öèì ñàìèì â³í â³äñ³êàâ ö³ëå êîëî ïèòàíü ñë³äñòâà ùîäî ÎÓÍ. Õî÷à ñóìí³âó ó òîìó, ùî Ì. Ñîðîêà áóâ ÷ëåíîì ÎÓÍ, íåìàº, îñê³ëüêè ³ñíóþòü ï³çí³ø³ äîêóìåíòè ³ ïóáë³êàö³¿, ùî öå ï³äòâåðäæóþòü [36, 137, 170]. ϳñëÿ çàñóäæåííÿ 1937 ðîêó Ì. Ñîðîêà â³äáóâàâ òþðåìíå óâ’ÿçíåííÿ ó Ñòàí³ñëàâ³, Áåðåç³ Êàðòóçüê³é, Ãðîäí³. Âîñåíè 1939 ðîêó, êîëè â Çàõ³äíó Óêðà¿íó âñòóïèëà ×åðâîíà àðì³ÿ ³ Ïîëüñüêà äåðæàâà ðîçïàëàñÿ, Ì. Ñîðîêà áóâ çâ³ëüíåíèé ³ç ãðîäíåíñüêî¿ òþðìè [6, ñ. 26–30]. ²ç Ãðîäíà ÷åðåç Âîëèíü Ìèõàéëî Ñîðîêà ïîâåðíóâñÿ äî Ëüâîâà, äå éîãî óæå ÷åêàëà Êàòåðèíà Çàðèöüêà.

18

ÊÀÒÅÐÈÍÀ ÇÀÐÈÖÜÊÀ ϳä ÷àñ óâ’ÿçíåííÿ ó Ñòàí³ñëàâ³ Ì. Ñîðîêà çóñòð³â ó òþðåìí³é êàïëè÷ö³ ñâîþ çíàéîìó ç ã³ìíàç³éíèõ ë³ò ó Òåðíîïîë³ ³ ïîäðóãó ïî ä³ÿëüíîñò³ ó „Ïëàñò³“ òà ÎÓÍ Êàòåðèíó Çàðèöüêó. Âîíà íàðîäèëàñÿ 3 ëèñòîïàäà 1914 ðîêó â Êîëîìè¿. 1925 ðîêó íàâ÷àëàñÿ ó ÷îëîâ³÷³é ã³ìíà糿 Òåðíîïîëÿ, îñê³ëüêè òàì âèêëàäàâ ¿¿ áàòüêî Ìèðîí Çàðèöüêèé. Òàì óïåðøå ³ çóñòð³ëàñÿ ³ç Ìèõàéëîì Ñîðîêîþ. ϳçí³øå Ì. Ñîðîêà òàê ïðî öå çãàäóâàâ ó ëèñò³ äî ñèíà: „ Òåðíîïîë³ ÿ ïåðøèé ðàç çîáà÷èâ òâîþ ìàìó. ß òîä³ áóâ ìåíøèé çà òåáå, à ìàìà á³ãàëà ïî êîðèäîð³ àæ â³òåð ñâèñò³â...“ [96]. Ê. Çàðèöüêà 1926 ðîêó ³ç áàòüêàìè ïåðå¿õàëà äî Ëüâîâà, äå âñòóïèëà ⠄Ïëàñò“, à çãîäîì ñòàëà ïðîâ³äíèöåþ 2-ãî êóðåíÿ ïëàñòóíîê-þíà÷îê. 1930 ðîêó âñòóïèëà â þíàöòâî ÎÓÍ. 1932 ðîêó çàê³í÷èëà ã³ìíàç³þ ñåñòåð Âàñèë³àíîê ó Ëüâîâ³. Ó 1932–1934 ðîêàõ – ñòóäåíòêà àãðàðíîãî ôàêóëüòåòó Ëüâ³âñüêîãî ïîë³òåõí³÷íîãî ³íñòèòóòó. Áóëà ÷ëåíîì ðåôåðåíòóðè ïðîïàãàíäè ï³äï³ëüíî¿ îðãàí³çàö³¿ Þíàöòâà ÎÓÍ òà ÷ëåíîì áîéîâî-ðîçâ³äóâàëüíîãî â³ää³ëó Êðàéîâî¿ Åêçåêóòèâè ÎÓÍ çàõ³äíî-óêðà¿íñüêèõ çåìåëü (ÇÓÇ). Íîñèëà ï³äï³ëüí³ ïñåâäî „Îðèñÿ“, „Êàëèíà“, „Ìîíåòà“, „Ëåãåíäà“. Ó 1935–1936 ðîêàõ áóëà çààðåøòîâàíà é çàñóäæåíà íà âàðøàâñüêîìó (1935–1936 ðð.), íà Ëüâ³âñüêîìó (1936 ð.) ïðîöåñàõ ó çâ’ÿçêó ç ïðÿìîþ ïðè÷åòí³ñòþ äî àòåíòàòó íà ïîëüñüêîãî ì³í³ñòðà âíóòð³øí³õ ñïðàâ Á. Ϻðàöüêîãî. Çàñóäæåíà äî 5 ðîê³â òþðìè. Çóñòð³âøèñü ó ñòàí³ñëàâñüê³é òþðì³, Ì. Ñîðîêà ³ Ê. Çàðèöüêà ïî÷àëè ñï³ëêóâàòèñÿ. Ïðî òå, ÿê âîíè çóñòð³÷àëèñÿ, õîäèëè ëåãåíäè. Êàæóòü, ùî Ì. Ñîðîêà ñï³âàâ ó öåðêîâíîìó õîð³ ïðè òþðåìí³é êàïëè÷ö³, à Êàòåðèíà õîäèëà íà áîãîñëóæ³ííÿ. ¯õ ñï³ëêóâàííÿ ñòàëî îñíîâîþ ñòîñóíê³â, ùî ïåðåðîñëè ó âåëèêå êîõàííÿ. Çà ñâ³ä÷åííÿì ïîë³òâ’ÿçíÿ Âîëîäèìèðà Ãëèâè, â’ÿçíè÷èé ñïîâ³äíèê î. Òàðíàâåöüêèé, ðèçèêóþ÷è âèêðèòòÿì ³ ñâîºþ ñâîáîäîþ, ïåðåäàâàâ ëèñòè çàêîõàíèõ. Îòåöü Òàðíàâåöüêèé ïðîâàäèâ ó Ñòàí³ñëàâ³ „ìàëó ñåì³íàð³þ“ ïðè ºïèñêîïàò³, ÿêó çàñíóâàâ ºïèñêîï Ãðèãîð³é Õîìèøèí. Öå áóëî ùîñü íà çðàçîê ã³ìíà糿, äå íàâ÷àëè á³äíèõ õëîïö³â [183]. 19

ϳñëÿ çâ³ëüíåííÿ ³ç òþðìè Ê. Çàðèöüêà ÷åêàëà Ì. Ñîðîêó ó Ëüâîâ³. 5 ëèñòîïàäà 1939 ðîêó âîíè âçÿëè øëþá ó Ñîáîð³ ñâ. Þðà. Ó ãðóäí³ 1939 ðîêó Ì. Ñîðîêà ñòàâ ÷ëåíîì ñïîðòèâíîãî òîâàðèñòâà „Ñïàðòàê“. Ó ñ³÷í³ 1940 ðîêó âñòóïèâ íà ïåðøèé êóðñ ìàòåìàòè÷íîãî ôàêóëüòåòó Ëüâ³âñüêîãî ïîë³òåõí³÷íîãî ³íñòèòóòó, ïàðàëåëüíî ïðàöþâà⠄á³áë³îòåêàðåì ³ ðèñ³âíèêîì ïðè á³áë³îòåö³ ô³çèêî-ìàòåìàòè÷íîãî ôàêóëüòåòó Ëüâ³âñüêîãî óí³âåðñèòåòó“ [6, ñ. 148], à ç áåðåçíÿ òîãî æ ðîêó ïî÷àâ íàâ÷àòèñÿ íà ìèñòåöüêèõ êóðñàõ. 1940 ðîêó Ì. Ñîðîêà ñòàâ ÷ëåíîì Êðàéîâîãî Ïðîâîäó ÎÓÍ. Îäíàê 22 áåðåçíÿ 1940 ðîêó ùàñëèâèõ ÷îòèðè ì³ñÿö³ ïîäðóæíüîãî æèòòÿ Ì. Ñîðîêè ³ Ê. Çàðèöüêî¿ çíîâó îáðèâຠàðåøò ³ òþðìà, àëå öüîãî ðàçó çä³éñíåí³ íîâèìè îêóïàíòàìè Çàõ³äíî¿ Óêðà¿íè – á³ëüøîâèêàìè [6, ñ. 3]. Âñ³õ, õòî áóâ ïîëÿêàìè ðåïðåñîâàíèé ÷è ò³ëüêè âçÿòèé ï³ä íàãëÿä ïîëüñüêîþ ïîë³ö³ºþ, á³ëüøîâèêè ââàæàëè íåáåçïå÷íèìè ³ íåíàä³éíèìè äëÿ ÑÐÑÐ. Òàêèõ ÷åê³ñòè „âèêëèêàëè íà ðîçìîâó“, à òîä³ çààðåøòîâóâàëè ³ ï³äáèðàëè ñòàòò³ ðàäÿíñüêîãî êðèì³íàëüíîãî êîäåêñó, çà ÿêèìè çâèíóâà÷óâàëè ³ ñóäèëè. Ç ïîëüñüêèõ àðõ³â³â äîâ³äàëèñü ïðî ñóäèì³ñòü Êàòåðèíè Çàðèöüêî¿ ³ ïðèéøëè ¿¿ çààðåøòóâàòè. Ìèõàéëî Ñîðîêà çàñòóïèâñÿ çà äðóæèíó, ³ éîãî òåæ çààðåøòóâàëè, à êîëè ïåðåâ³ðèëè éîãî çà ïîëüñüêèìè àðõ³âàìè, òî ïðè÷èíîþ àðåøòó Ì. Ñîðîêè ñòàëî òå, ùî „áûë îäíèì èç àêòèâíèõ äåÿòåëåé ÎÓ͓ [5, ñ. 25]. Öå æ çâèíóâà÷åííÿ ñòîñóâàëîñÿ ³ Ê. Çàðèöüêî¿. Ì. Ñîðîêó â³äïðàâèëè ó 2-ãó Ëüâ³âñüêó òþðìó, à Ê. Çàðèöüêó – â òþðìó „Áðèã³äêè“. Çãîäîì, òàê ³ íå ä³çíàâøèñü, ùî â³í áóâ ÷ëåíîì Êðàéîâî¿ Åêçåêóòèâè ÎÓÍ, Ì. Ñîðîêó çàñóäèëè íà 8 ðîê³â êîíöòàáîð³â ³ â³äïðàâèëè åòàïîì ó Âëàäèâîñòîê, à ïîò³ì ó Âîðêóòó [5, ñ. 29–30]. Êàòåðèíó Çàðèöüêó çàëèøèëè ó Ëüâîâ³. Òàì ó òþðì³ ó âåðåñí³ 1941 ðîêó âîíà íàðîäèëà ñèíà Áîãäàíà, ÿêîãî ó 8 ì³ñÿö³â ïåðåäàëà íà âèõîâàííÿ ñâî¿ì áàòüêàì Ìèðîíîâ³ òà Âîëîäèìèð³ Çàðèöüêèì. ϳñëÿ ïî÷àòêó í³ìåöüêî-ðàäÿíñüêî¿ â³éíè ó ÷åðâí³ 1941 ðîêó, â ÷àñ, êîëè ó Ëüâîâ³ á³ëüøîâèêè â³äñòóïèëè ïåðåä í³ìöÿìè, Ê. Çàðèöüêà âòåêëà ³ç òþðìè ³ ïðîäîâæèëà ñâîþ ä³ÿëüí³ñòü ó íàö³îíàë³ñòè÷íèõ îðãàí³çàö³ÿõ. 1941–1943 ðð. Ê. Çàðèöüêà áóëà ïðîâ³äíèöåþ æ³íî÷î¿ ÎÓÍ, î÷îëþâàëà þíàöüêó ðåôåðåíòóðó ïðîïàãàíäè ÎÓÍ íà çàõ³äíîóêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ, à ï³çí³øå ñòàëà îðãàí³çàòîðîì ³ êåð³âíèêîì Óêðà¿íñüêîãî ×åðâîíîãî Õðåñòà Óêðà¿íñüêî¿ Ïîâñòàíñüêî¿ Àð쳿 (1943–1947 ðð.) [118, ñ. 41, 53, 177–178, 279]. Ñï³âïðàöþâàëà ç ï³äï³ëüíèì æóðíàëîì ÎÓÍ „²äåÿ ³ ×èí“ ï³ä ë³òåðàòóðíèì ïñåâäîí³ìîì Ó. Êóæ³ëü.

1945 ðîêó Óêðà¿íñüêà Ãîëîâíà Âèçâîëüíà Ðàäà íàãîðîäèëà Ê. Çàðèöüêó Ñð³áíèì Õðåñòîì Çàñëóãè. 21 âåðåñíÿ 1947 ðîêó ï³ñëÿ çóñòð³÷³ ó ñïðàâàõ ÎÓÍ-ÓÏÀ Ê. Çàðèöüêó âíàñë³äîê çðàäè áóëî çààðåøòîâàíî õîäîð³âñüêèì ðàéâ³ää³ëîì ÍÊÂÑ. ×èíèëà çáðîéíèé îï³ð, à ïîò³ì âæèëà îòðóòó, ïðîòå áóëà âðÿòîâàíà á³ëüøîâèêàìè äëÿ äîïèò³â. Ê. Çàðèöüêó çàñóäèëè íà 25 ðîê³â óâ’ÿçíåííÿ, ÿêå âîíà â³äáóâàëà ó Âîëîäèìèðñüê³é, Âåðõíº-Óðàëüñüê³é òþðìàõ. Ó òþðìàõ ³ êîíöòàáîðàõ Ê. Çàðèöüêà ìàëà âåëèêèé àâòîðèòåò ñåðåä ïîë³òâ’ÿçí³â, àäæå áóëà íàäçâè÷àéíî ÿñêðàâîþ îñîáèñò³ñòþ ³ äèâîâèæíî æèòòºðàä³ñíîþ ëþäèíîþ. „Ó â’ÿçíèö³ ¿¿ ïðèìóøóâàëè ïðàöþâàòè â ïðàëüí³ é âèâîäèëè íà ðîáîòó äåùî ðàí³øå, í³æ íàøó ñòîëÿðñüêó áðèãàäó. ² îñü, êîëè, ï³äøòîâõóâàí³ ñòîðîæåþ, ìè âèõîäèëè íà àñôàëüòîâå ïîäâ³ð’ÿ ïåðåä òðåò³ì â’ÿçíè÷èì êîðïóñîì, âñ³, ÿê çà êîìàíäîþ, ï³äí³ìàëè î÷³. Íà â³êíî ïðàëüí³. Òàì óæå ñòîÿëà âîíà – íàï³âñèâà âèñîêà æ³íêà, ñòîÿëà, íå óñì³õàþ÷èñü, ³ â³òàëà íàñ. ² òîä³ âñ³ – óêðà¿íö³ ³ ëèòîâö³, æèäè ³ ðîñ³ÿíè, ìîëäàâàíè ³ â³ðìåíè – â³ääàâàëè ¿é ïî÷åñòü. Îäí³ çí³ìàëè øàïêè, ³íø³ æ ñàëþòóâàëè ïî-âîÿöüêè, ï³ä äàøîê... ² âñ³ ìîâ÷êè. Êîíâî¿ðè êîæíîãî ðàçó áà÷èëè öåé áåçìîâíèé ðèòóàë, àëå ìîâ÷àëè, àäæå í³õòî íå ïîðóøóâàâ ñïîêîþ. ß áóâ ó Âëàäèìèð³ ø³ñòü ³ç äåñÿòè ðîê³â. Òðè ðîêè âèõîäèâ íà ïðàöþ ç òèõ äâåðåé ³ ïðîòÿãîì òðüîõ ðîê³â, êîæíîãî ðàíêó, ó âåñíÿíîìó ñÿéâ³ ³ â ìðÿ÷íèõ çèìîâèõ ñóìåðêàõ, ó âóçüêîìó â³êí³, ÿê îáðàç Íåçëàìíî¿, ñòîÿëà æ³íêà, çóñòð³÷àþ÷è ³ ïðîâîäæàþ÷è íàñ“,– òàê çãàäóº Êàòåðèíó Çàðèöüêó Àíàòîë³é Ðàäèã³í [164, ñ. 604–607]. Çâ’ÿçêîâà Ïðîâ³äíèêà ÎÓÍ íà óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ Ð. Øóõåâè÷à Äàð³ÿ Ãóñÿê, ÿêà ïåðåáóâàëà â óâ’ÿçíåíí³ ðàçîì ³ç Ê. Çàðèöüêîþ, ðîçïîâ³äàº: „ͳäå òàê íå ïðîÿâëÿëàñÿ ëþäñüêà äîáðîòà, ÿê ó ñêëàäíèõ óìîâàõ. Òâîðèòè ëþäÿì äîáðî, äîïîìàãàòè â á³ä³ áóëî Êàòðóñèíîþ ïðîôåñ³ºþ. Çàâæäè ÷àñòóâàëà âîíà òèõ, õòî íå ìàâ æîäíî¿ äîïîìîãè, à ðåøòó ïðîäóêò³â ä³ëèëà íà ð³âí³ ÷àñòèíè ì³æ ñâî¿ìè çåìëÿ÷êàìè. Äîáðî÷èíñòâî áóëî ¿¿ âíóòð³øíüîþ ïîòðåáîþ. Ùî á âîíà íå ðîáèëà, çàâæäè ïàì’ÿòàëà, ùî ïðåäñòàâëÿº Îðãàí³çàö³þ Óêðà¿íñüêèõ Íàö³îíàë³ñò³â. Íàñ îòî÷óâàëè ëþäè ð³çíèõ íàö³îíàëüíîñòåé. гçíèìè áóëè âîíè çà â³ðîþ, îñâ³òîþ, óïîäîáàííÿìè, ïîãëÿäàìè, ñâ³òîãëÿäîì. Áóëè ñåðåä íèõ ³äåéí³ êîìóí³ñòè, ÿê³ ãëèáîêî â³ðèëè, ùî æèâóòü ó íàéêðàùîìó äåðæàâíîìó óñòðî¿ ³ ùî ïîìèëêîâî, âíàñë³äîê øê³äíèöòâà âíóòð³øí³õ âîðîã³â, ïîòðàïèëè äî òþðìè ³ ùî, ÿê ëèøå Ñòàë³í ðîçêðèº öèõ øê³äíèê³â, âîíè ³ ¿ì ïîä³áí³ àâòîìàòè÷íî áóäóòü çâ³ëüíåí³. Íåëåãêî áóëî ñï³â³ñíóâàòè ç òàêèìè æ³íêàìè, àëå öå

20

21

áóëî íåîáõ³äíî, ³ öå ïðåêðàñíî âì³ëà ðîáèòè Çàðèöüêà. Âîíà áóëà íå ëèøå òîâàðèñüêà, àëå é òåðïëÿ÷à äî ³íøèõ. Âì³ëà âèñëóõàòè êîæíîãî, ç êèì õîò³ëà ñï³ëêóâàòèñÿ, íàâ³òü òèõ, õòî áóâ ¿é íåïðèºìíèé. Ñåðåä òàêî¿ ð³çíîìàí³òíî¿ ïóáë³êè âîíà áóëà àâòîðèòåòîì. ×àñòî îñâ³÷åí³ æ³íêè çâåðòàëèñÿ äî íå¿ çà ð³çíîìàí³òíèìè ïîÿñíåííÿìè, ³ âîíà îõî÷å â³äïîâ³äàëà, àëå áåç âàãàíü ïðèçíàâàëàñÿ, êîëè íå ìàëà â³äïîâ³ä³. Íå áóëî ó íå¿ í³ êðàïë³ çàðîçóì³ëîñò³“ [43, ñ. 98–103]. Ó áåðåçí³ 1969 ðîêó Ê. Çàðèöüêó ïåðåâåëè äî òàáîðó ñóâîðîãî ðåæèìó („Äóáðàâëàã“) ó ñ. Áàðàøåâî ó Ìîðäî⳿, äå âîíà äîñèä³ëà äî ê³íöÿ òåðì³íó óâ’ÿçíåííÿ. Ïðè¿æäæàâ ïðîâ³äàòè ¿¿ â óâ’ÿçíåíí³ ñèí Áîãäàí. Ëèñòóâàëàñÿ ³ç Ìèõàéëîì Ñîðîêîþ. ϳñëÿ 1940 ðîêó âîíà á³ëüøå í³êîëè íå çìîãëà ïîáà÷èòèñü ³ç ñâî¿ì ÷îëîâ³êîì. Ó ìîðäîâñüêîìó ñ. Îçåðíå, íåïîäàë³ê â³ä ñ. Áàðàøåâî, äå ñèä³ëà Ê. Çàðèöüêà, 16 ÷åðâíÿ 1971 ðîêó Ì. Ñîðîêà ïîìåð. Éîãî ïðèâåçëè ó Áàðàøåâî ó ë³êàðíþ, à ï³çí³øå òàì íà öâèíòàð³ ³ ïîõîâàëè. Àëå íàâ³òü ïîïðîùàòèñü ³ç ìåðòâèì ÷îëîâ³êîì òàá³ðíå íà÷àëüñòâî Ê. Çàðèöüê³é íå äîçâîëèëî. 22 âåðåñíÿ 1972 ðîêó âîíà âèéøëà ç óâ’ÿçíåííÿ ³ç çàáîðîíîþ ïðîæèâàòè íà òåðèòî𳿠Çàõ³äíî¿ Óêðà¿íè. Íàâåñí³ 1973 ðîêó ïîñåëèëàñÿ ó ì. Âîëî÷èñüê Õìåëüíèöüêî¿ îáëàñò³, äå êóïèëà õàòèíêó. „ß ìàþ âæå âëàñíó õàòó. Ïðàâäà, õàòêà íà êóðÿ÷³é í³æö³. Êóïóâàëè, ùî áóëî ï³ä ðóêîþ, àáè ìàòè äàõ íàä ãîëîâîþ, àáè ïîñò³éíî íå øóêàòè íîâî¿ êâàðòèðè“,– ïèñàëà ó ëèñò³ Ê. Çàðèöüêà. ϳñëÿ âèñíàæëèâèõ ðåìîíò³â äàõ óæå íå ïðîò³êàâ, õàòèíà ñòàëà çàòèøíîþ ³ ïðèâ³òíîþ, ãîðîä÷èê, „ÿê õóñòèíêà äî íîñà“, ò³øèâ óðîæàºì ³ ð³çíîáàðâ’ÿì êâ³ò³â. ×åðåç ï³âòîðà ðîêó Ê. Çàðèöüêà ðîçä³ëèëà ñâîº æèòëî ç³ ñâîºþ ïîäðóãîþ Äàð³ºþ Ãóñÿê, ùî ïîâåðíóëàñÿ ç ìîðäîâñüêîãî òàáîðó. Ó ãîñòèíí³é õàò³ ó Âîëî÷èñüêó çàâæäè áóëî ëþäíî. Ïðè¿æäæàëè íà â³äïî÷èíîê ð³äí³ ïî êðîâ³ ³ äóõó. Çàâæäè ñâÿòîì äóø³ áóâ ïðè¿çä ñèíà Áîãäàíà ³ç äðóæèíîþ Ëþáîþ òà îíóêàìè Ñîëî쳺þ é Óñòåþ. Òóò íàáèðàâñÿ çäîðîâ’ÿ ³ ñèëè ïîåò, ë³òåðàòóðíèé êðèòèê ²âàí Ñâ³òëè÷íèé, àäâîêàò ³ç Ñìîëåíñüêà Áîðèñ Ìåíøàã³í, ùî â³äáóâ 25 ðîê³â óâ’ÿçíåííÿ ó Âîëîäèìèðñüê³é òþðì³, ïðè¿æäæàëà ïîäðóãà ïî áîðîòüá³ â ÓÏÀ òà â óâ’ÿçíåíí³ Ãàëèíà Äèäèê. Ïîñò³éíå ï³êëóâàííÿ ïðî ïîë³òâ’ÿçí³â, ÿê³ ùå ñèäÿòü, ïåðåñèëàííÿ ¿ì ë³ê³â, õàð÷îâèõ áàíäåðîëåé, ë³òåðàòóðè, çàïîâíþâàëî æèòòÿ Êàòåðèíè Çàðèöüêî¿ [153, ñ. 64–74]. À ùå âîíà ëþáèëà ïîäîðîæóâàòè: áóëà ó Êèºâ³, Êàíåâ³, â³äâ³äàëà ó Ìîðäî⳿ ìîãèëó ÷îëîâ³êà, äå íàðåøò³ çìîãëà ç íèì õî÷ ïîïðîùàòèñÿ. 29 ñåðïíÿ 1986 ðîêó Êàòåðèíà Çàðèöüêà ïîìåðëà. Ïîõîâàëè ¿¿ ó ðîäèííîìó ãðîá³âö³ ó Ëüâîâ³ íà Ëè÷àê³âñüêîìó öâèíòàð³.

28 âåðåñíÿ 1991 ðîêó ï³ä ÷àñ ïåðåçàõîðîíåííÿ Ì. Ñîðîêè ³ç Ìîðäî⳿ â Óêðà¿íó ïðàõ Ê. Çàðèöüêî¿ áóâ ïåðåïîõîâàíèé ðàçîì ³ç ïðàõîì ¿¿ ÷îëîâ³êà â îäíó ìîãèëó íà Ëè÷àê³âñüêîìó öâèíòàð³ ó Ëüâîâ³.

22

23

4. ̳í³ñòåðñòâó âíóòð³øí³õ ñïðàâ ÑÐÑÐ óñ³õ â’ÿçí³â, ùî â³äáóëè ïîêàðàííÿ â îñîáëèâèõ òàáîðàõ, ïî çàê³í÷åíí³ òåðì³í³â ïîêàðàííÿ, â³äïîâ³äíî äî Óêàçó Ïðåçè䳿 Âåðõîâíî¿ Ðàäè ÑÐÑÐ â³ä 21 ëþòîãî 1948 ðîêó, çà ïðèçíà÷åííÿì ̳í³ñòåðñòâà äåðæáåçïåêè ÑÐÑÐ ñïðÿìîâóâàòè íà çàñëàííÿ ï³ä íàãëÿä îðãàí³â ÌÄÁ ÑÐÑÐ. (...) [88, ñ. 505–507] Îäí³ºþ ç ïåðåäóìîâ äëÿ ðåôîðìè êîíöòàáîð³â çã³äíî ç íàâåäåíèì äîêóìåíòîì ñòàëè ïåðø³ ïîñòì³ë³òàðí³ àíòèðåæèìí³ ãðóïè, ùî óòâîðèëèñÿ â ì³ñöÿõ óâ’ÿçíåííÿ, çäåá³ëüøîãî ó ï³âí³÷íèõ ðàéîíàõ ÑÐÑÐ. Îðãàí³çàö³éíó æ, àã³òàö³éíó òà ïîë³òè÷íó ðîáîòó âîíè íàìàãàëèñÿ ïðîâîäèòè â Óêðà¿í³. Âåëèêèé âïëèâ íà ñòâîðåííÿ ³ ä³ÿëüí³ñòü öèõ ãðóï ìàëà ðîçãàëóæåíà ï³äï³ëüíà îðãàí³çàö³ÿ. Ïåðåáóâàþ÷è â³ä 1940 ðîêó ó Âîðêóò³, Ì. Ñîðîêà 1947 ðîêó ñòâîðèâ ï³äï³ëüíó îðãàí³çàö³þ „ÎÓÍ-ϳâí³÷“ (äðóãà íàçâà – „Çàïîëÿðíèé Ïðîâ³ä ÎÓ͓), ÿêà áîðîëàñÿ çà ïðèïèíåííÿ ñâàâîë³ íàä ïîë³òâ’ÿçíÿìè, äîïîìàãàëà ¿ì âèæèòè, çáåðåãòè ñâîþ ñàìîáóòí³ñòü, íàâ÷àëà áîðîòèñÿ çà æèòòÿ ñâîº ³ ñâ íàö³¿ íàâ³òü ó òàêèõ ñêëàäíèõ óìîâàõ. „Ïî çàõîäàõ, ÿê³ ìè ñïîñòåð³ãàëè â ëÿãðàõ,– ïèñàâ â îäíîìó ç ëèñò³â íà âîëþ Ì. Ñîðîêà,– äîãàäóâàëèñÿ – ñóïåðå÷íîñò³ ì³æ çàõîäîì ³ ñõîäîì ìîæóòü âèëèòèñÿ ó êîíôë³êò. Ñèòóàö³ÿ, â ÿê³é ìîãëà îïèíèòèñÿ Óêðà¿íà, âèãëÿäàëà íàì íåçàâèäíîþ. Íàéá³ëüøèì íåùàñòÿì äëÿ Óêðà¿íè ìè (ò³, ùî ñèä³ëè) ââàæàëè òå, ùî âîíà áóëà îáåçêðîâëåíîþ. Çíà÷èòü, ìè ââàæàëè, ùî çàíàäòî âåëèêèé ïðîöåíò óêðà¿íñüêîãî íàñåëåííÿ çíàõîäèòüñÿ ïîçà ìåæàìè Óêðà¿íè, ùîá ìîæíà ëåãêîâàæèòè, ùîá ìîãëà Óêðà¿íà áåç íüîãî îá³éòèñÿ. Ç äðóãî¿ ñòîðîíè, çíàþ÷è ³ç äîñâ³äó ìèíóëîãî, ìè áóëè ïåðåêîíàí³, ùî í³õòî íå éøîâ ³ íå ïðèéäå íà íàø³ çåìë³, ùîá äàðóâàòè âîëþ ³ ùàñòÿ íàðîäîâ³. Óñ³ ïåðåñë³äóâàëè ñâî¿ ³íòåðåñè. Îòæå, ïåðåä íàìè âèíèêëî ïèòàííÿ, ÿê çàáåçïå÷èòè ³ çáåðåãòè óêðà¿íö³â, ùîá ïîâåðíóòè íà óêðà¿íñüêó òåðèòîð³þ, â³ä çíèùåííÿ íà âèïàäîê êîíôë³êòó. Òàê âèíèêëà îðãàí³çàö³ÿ, ÿêà ïîâèííà áóëà ïîäáàòè ïðî ðåàë³çàö³þ æèòòºâèõ ïîòðåᓠ[169, ñ. 384–390]. Çà êîðîòêèé ÷àñ, â³ä 1947 äî 1948 ðîêó, „ÎÓÍ-ϳâí³÷“ âñòàíîâèëà çâ’ÿçîê ì³æ ï³äï³ëüíèêàìè ð³çíèõ òàáîð³â, à 1948 ðîêó – ç Óêðà¿íîþ. Ì. Ñîðîêà ãóðòóâàâ íàâêîëî ñåáå íàñàìïåðåä â’ÿçí³â, ÿê³ ïîòðàïèëè çà ´ðàòè çà ó÷àñòü â ÎÓÍ ³ ÓÏÀ, ùîá ïðîäîâæèòè ¿õíþ áîðîòüáó ó êîíöòàáîðàõ. Âîëîäèìèð Êîñîâñüêèé çãàäóº: „Ïðè çóñòð³÷àõ ï³äòðèìóâàâ ìåíå ³ ìîðàëüíî, ³ ìàòåð³àëüíî. Ïåðøà áåñ³äà ç Ìèõàéëîì Ñîðîêîþ ñïðàâèëà íà ìåíå âåëèêå âðàæåííÿ. ß â³ä÷óâ, ùî çóñòð³âñÿ ç ëþäèíîþ âèñîêîãî ³íòåëåêòó òà âåëèêîãî ðîçìàõó ïàòð³îòè÷íî¿ äóìêè ³ 䳿. Óæå ï³ñëÿ ïåð-

øîãî íàøîãî ïîáà÷åííÿ ÿ ³íòó¿òèâíî â³ä÷óâ, ùî íå âñå çàãóáëåíî, ùî íàâ³òü ó òàáîð³ çà êîëþ÷èì äðîòîì ïðîäîâæóºòüñÿ áîðîòüáà çà íåçàëåæíó Óêðà¿íó“ [84, ñ. 7–11]. ßñêðàâî ³ëþñòðóþòü ä³ÿëüí³ñòü Ì. Ñîðîêè é „ÎÓÍ-ϳâí³÷“ ñïîãàäè À. Á³ëèíñüêîãî: „...ß áåçìåæíî âäÿ÷íèé Ñîðîö³ çà òå, ùî â³í áóâ ïåðøèì, õòî äàâ ìåí³ äåÿêó ìàòåð³àëüíó ïîì³÷ (õî÷à á çàéâ³ äëÿ íüîãî ïàéêè ÷îðíîãî õë³áà) ³, íàéâàæí³øå, ìîðàëüíî ïîñòàâèâ ìåíå íà íîãè. Ç ïðèáóòòÿì ó Âîðêóòó ÿ ÷óâ ëèøå ïðî ñòðàõ³òòÿ ³ áà÷èâ ñåáå ëèøå â îá³ðâàí³ì îäÿç³, ïðèì³ðÿí³ì çîâñ³ì íå íà ìåíå, ãîëîäíîãî, îïóõëîãî, áåçñèëîãî ³ áåç óñÿêî¿ ìàòåð³àëüíî¿ òà ìîðàëüíî¿ ï³äòðèìêè. Ìåíå â³ää³ëÿâ ò³ëüêè îäèí êðîê â³ä çàãèáåë³ – ³ ÿ ñóìí³âàâñÿ, ÷è âòðèìàþñÿ ïðè æèòò³. Ñîðîêà â³ä³ðâàâ ìåíå â³ä æàõëèâî¿ ä³éñíîñò³ òà ñïîíóêàâ, ùîá ÿ ñâî¿ìè äóìêàìè ï³ðíóâ ó áóéíå é øóìíå âîºííå ìèíóëå, ïðî ÿêå äî íüîãî ëèø ³íêîëè äîõîäèâ â³äãîì³í. À öå áóëè ñïðàâè, ÿê³ õâèëþâàëè äî ãëèáèíè äóø³ íå îäíîãî óêðà¿íöÿ, ³ íå îäèí, à ì³ëüéîíè óêðà¿íö³â çàïëàòèëè áîðã ñâî¿é Áàòüê³âùèí³ ñâî¿ì æèòòÿì. Âàæêå äëÿ óêðà¿íö³â ïîë³òè÷íå ñòàíîâèùå ï³ä ÷àñ îñòàííüî¿ â³éíè ïîðîäèëî êîíôë³êòè ó âíóòð³øíüî-óêðà¿íñüêîìó æèòò³. À öå ³ ìîãî ñï³âáåñ³äíèêà äóæå ö³êàâèëî. Ìè òàê çàõîïèëèñÿ ïðîáëåìàìè, ùî ÿ â³ä÷óâ, ùî âàæêà ä³éñí³ñòü, êîòðó ÿ ïåðåæèâàâ,– öå ÿâèùå ïåðåõ³äíå. Íàñòóïíîãî äíÿ ÿ âèéøîâ ç³ ñâîºþ áðèãàäîþ íà ðîáîòó, àëå ìî¿ äóìêè ìàëè òåïåð çàíÿòòÿ. Äëÿ ìåíå ÷àñ ìèíàâ òåïåð áàãàòî ñêîð³øå. ß ïî÷àâ âõîäèòè ó ðîçìîâè ç òîâàðèøàìè ³ç áðèãàäè...“ [11, ñ. 69–70]. 1948 ðîêó çàê³í÷èâñÿ òåðì³í ïîêàðàííÿ Ìèõàéëà Ñîðîêè. Ïåðåä íèì â³äêðèâàëàñÿ ìîæëèâ³ñòü âè¿õàòè ç Âîðêóòè íà ï³âäåíü, áî, â³äáóâøè êàðó ÿê „ñîöèàëüíî-îïàñíûé åëåìåíò“, â³í íå âõîäèâ äî êàòåãî𳿠ëþäåé, ÿêèì íàçíà÷àëè â³ëüíó âèñèëêó. Íà Âîðêóò³ Ì. Ñîðîêà ïðàöþâàâ òîïîãðàôîì ó òîïî-ãåîäåç³éí³é êîíòîð³, äå, ÿê äîáðîãî ôàõ³âöÿ, éîãî íå õîò³ëè â³äïóñêàòè íà âîëþ. ³í ìóñèâ äàòè çãîäó, ùî çàëèøèòüñÿ äåÿêèé ÷àñ íà Âîðêóò³ ³ áóäå òàì ïðàöþâàòè „â³ëüíîíàéìàíèì“. Àëå Ì. Ñîðîêà äîì³ãñÿ, ùîá éîìó äàëè ïåðåä òèì äâîì³ñÿ÷íó â³äïóñòêó äî ðîäèíè ó Ëüâ³â. Ïðè¿õàâøè äî Ëüâîâà, Ìèõàéëî Ñîðîêà â³äíîâèâ çâ’ÿçêè ³ç íàö³îíàë³ñòè÷íèì ï³äï³ëëÿì ÷åðåç çâ’ÿçêîâó ãîëîâíîêîìàíäóâà÷à ÓÏÀ Ðîìàíà Øóõåâè÷à Ãàëèíó Äèäèê. ³í îòðèìàâ äîêëàäíó ³íôîðìàö³þ ïðî ä³ÿëüí³ñòü ï³äï³ëëÿ â Óêðà¿í³, ðåêîìåíäàö³¿ ùîäî çáåðåæåííÿ êàäð³â ÎÓÍ ó Âîðêóò³, äàâ çãîäó ï³ñëÿ ïîâåðíåííÿ ç ϳâíî÷³ ïðàöþâàòè ó ñõ³äíèõ îáëàñòÿõ Óêðàíè, îäåðæàâ ïîòð³áíó ë³òåðàòóðó [67, ñ. 544–545]. À ï³ñëÿ òîãî, íàò³øèâøèñü óäîìà ìàëèì ñèíîì Áîãäàíîì, ÿêîãî âèõîâóâàëè

26

27

ä³äóñü ³ áàáóñÿ – Ìèðîí Çàðèöüêèé ç äðóæèíîþ Âîëîäèìèðîþ, ïîâåðíóâñÿ ó Âîðêóòó. Ïðè¿çä Ì. Ñîðîêè äëÿ ïîë³òâ’ÿçí³â áóâ ïî䳺þ. ³í ïðèâ³ç áàãàòî â³äîìîñòåé ïðî çì³íè ó Çàõ³äí³é Óêðà¿í³ ï³ä á³ëüøîâèöüêîþ âëàäîþ, ïðî ä³ÿëüí³ñòü ï³äï³ëüíèõ îðãàí³çàö³é, íàñòðî¿ íàñåëåííÿ òîùî. Ïðèâåçåíà íèì ë³òåðàòóðà äóæå øâèäêî ðîç³éøëàñÿ ñåðåä ëþäåé, ñïðàãëèõ çà ïðàâäèâèì óêðà¿íñüêèì ñëîâîì. ’ÿçí³ çðîçóì³ëè, ùî ïàñèâíî ñïîñòåð³ãàòè òå, ùî 䳺òüñÿ ó Âîðêóò³, íå ìîæíà. À. Á³ëèíñüêèé çãàäóº: „Ìè áðàëè äî óâàãè òàê³ ìîìåíòè: 1. ßêùî òåìïåðàìåíòíîìó, àëå ìàëî äîñâ³ä÷åíîìó é ïîë³òè÷íî íåâèðîáëåíîìó åëåìåíòîâ³ íå äàòè êåð³âíèöòâà, â³í áóäå ïðîñòî ³ áåçïîñåðåäíüî ðåàãóâàòè íà ïî䳿, ÷èì ìîæå ñïðîâîêóâàòè ð³çí³ íåïðèºìíîñò³, âêëþ÷íî äî ìàñîâèõ ðîçñòð³ë³â. 2. Íà âèïàäîê â³éíè ìîæå ïîñòàòè íà Âîðêóò³ ñêëàäíå ñòàíîâèùå, âèêëèêàíå òèì, ùî, ÿê íàì áóëî â³äîìî, ãîëîâí³ ìàãàçèíè ïðîäóêòîâèõ çàïàñ³â íàõîäèëèñÿ íå íà Âîðêóò³, à çäåá³ëüøîãî íà ï³âäí³. Âîðêóòèíñüêèõ çàïàñ³â ìîãëî âèñòà÷èòè íå á³ëüøå, ÿê íà äâà ì³ñÿö³. ªäèíå ñïîëó÷åííÿ ï³âí³÷íîãî ðàéîíó ç öåíòðîì ÑÐÑÐ – öå çàë³çíè÷íà ïå÷îðñüêà ìàã³ñòðàëÿ, ÿêà ó â³éí³ ìîæå áóòè ëåãêî ïåðåðâàíà, õî÷à á ç³ðâàííÿì ìîñòó íà Ïå÷îð³. ²íøèõ äîð³ã, ÿê³ á ºäíàëè Âîðêóòó ç ï³âäíåì, íåìàº. 3. ϳä ÷àñ â³éíè ìîæå âèÿâèòè íåáåçïå÷íó àêòèâí³ñòü äîâîë³ ÷èñëåííî íà Âîðêóò³ çàñòóïëåíèé êðèì³íàëüíèé åëåìåíò, ðîçãðàáóâàòè ïðîäóêòè é òèì ïîñòàâèòè ó æàõëèâå ñòàíîâèùå ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â. 4. Áóëè ùå é ³íø³ ìîòèâè, ïðî ÿê³ ç³ çðîçóì³ëèõ ïðè÷èí äîâîäèòüñÿ òóò ïðîìîâ÷àòè“ [11, ñ. 173–174]. Ïîë³òâ’ÿçí³ ä³éøëè âèñíîâêó, ùî áóëî á íàáàãàòî êîðèñí³øå, ÿêùî á íà âèïàäîê â³éíè ï³âí³÷í³ òàáîðè ìîãëè åâàêóþâàòèñÿ ÷åðåç ìîðå. Éøëîñÿ íå ëèøå ïðî Âîðêóòó é ²íòó, à é ïðî Íîðèëüñüê. Ì. Ñîðîêà îá³öÿâ ìàòè öþ ñïðàâó íà óâàç³, êîëè áóäå ó ìàéáóòíüîìó çóñòð³÷àòèñÿ ³ç ëüâ³âñüêèì íàö³îíàë³ñòè÷íèì ï³äï³ëëÿì. Ïåðøî÷åðãîâèìè ñïðàâàìè äëÿ óòâîðåííÿ „ÎÓÍ-ϳâí³÷“ ïîë³òè÷í³ â’ÿçí³ âèçíà÷èëè: „1. Ïîö³êàâèòèñÿ äîêëàäí³øå, äå çíàõîäÿòñÿ ïðîäóêòîâ³ ñêëàäè íà Âîðêóò³, ðîçòàøóâàííÿì òàêèõ îᒺêò³â, ÿê ðàä³îñòàíö³ÿ, ïîøòà-òåëåãðàô, åëåêòðîñòàíö³ÿ, àåðîäðîì, ³ íàëàãîäèòè ïîñò³éíèé çâ’ÿçîê ç ï³âäíåì. 2. Çàò³ñíèòè îðãàí³çîâàíèé çâ’ÿçîê ì³æ ïîîäèíîêèìè òàáîðàìè ³ ïðè äîïîìîç³ â³äïîâ³äàëüíèõ ëþäåé âïëèâàòè íà íàñò-

ðî¿ â’ÿçí³â, äàþ÷è ¿ì ïåðñïåêòèâíèé àíàë³ç ïðèáëèçíî î÷³êóâàíèõ ïîä³é, âêàçóþ÷è, íà ÿêèé ìîìåíò ó ìàéáóòíüîìó ñë³ä áåðåãòè ñèëè. 3. Íàëàãîäèòè ðîçâ³äî÷íó ðîáîòó, ùî òîðêàºòüñÿ ñèëè é ðîçì³ùåííÿ â³éñüê ÌÂÄ íà Âîðêóò³ – âèêëþ÷íî äëÿ ö³ëåé îáîðîíè é âëàñíî¿ áåçïåêè“ [11, ñ. 174]. ϳä êåð³âíèöòâîì Ì. Ñîðîêè ðîçïî÷àëèñÿ ïåðåãîâîðè ç â’ÿçíÿìè ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé. Ðîçìîâè, ÿê³ À. Á³ëèíñüêèé ïðîâ³â ³ç ëàòâ³éöÿìè, ëèòîâöÿìè ³ åñòîíöÿìè, äàëè ïîçèòèâí³ ðåçóëüòàòè. ²ç ïîëÿêàìè ñï³âïðàöÿ íå âäàëàñÿ, âîíè æèëè ñâî¿ì ù³ëüíèì êîëåêòèâíèì æèòòÿì ó êîíñï³ðàòèâíèõ ôîðìàõ. „²äåÿ îðãàí³çàö³¿ áóëà íàñò³ëüêè ÿñíà ³ ö³êàâà äëÿ í³ìö³â, ùî âîíè, íå ìàþ÷è ìîæëèâîñò³ êîíòàêòóâàòè ç ÷èñëåííèìè âæå òîä³ íà Âîðêóò³ çåìëÿêàìè, âèñëîâèëè äóìêó, ùî â³ä í³ìö³â ó ðàç³ ïîòðåáè ä³ñòàíåìî ïîâíó ï³äòðèìêó,“ – ïèøå ó ñïîãàäàõ À. Á³ëèíñüêèé [11, ñ. 176–177]. Áóëè òàêîæ ñïðîáè ââ³éòè ó áëèæ÷³ ñòîñóíêè ç ðîñ³ÿíàìè é, ïðèíàã³äíî, ïîçíàéîìèòèñÿ ç ¿õí³ì ñïîñîáîì ìèñëåííÿ. ³í äóæå â³äð³çíÿâñÿ â³ä ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé, áî âîíè ó áàãàòüîõ âèïàäêàõ áóëè íàëàøòîâàí³ ïðîòè ðåæèìó, ãîñòðî êðèòèêóâàëè ðàäÿíñüêó ïðàêòèêó, àëå äî êîíêðåòíèõ ä³é çàëó÷àòèñÿ íå õîò³ëè. Ó ñ³÷í³ 1949 ðîêó äëÿ íàëàãîäæåííÿ îðãàí³çàö³éíèõ ñïðàâ áóëà âèðîáëåíà ñõåìà îðãàí³çàö³¿, çà ÿêîþ ïåðåäáà÷óâàëîñÿ ñòâîðåííÿ òð³éêè äîâ³ðåíèõ ëþäåé ³ç ñåðåäîâèùà îêðåìèõ íàö³îíàëüíîñòåé ó êîæíîìó òàáîð³, ç ÿêèõ îäèí ìàâ çàéìàòèñÿ çàãàëüíèì êåð³âíèöòâîì, äðóãèé – óòðèìóâàòè çâ’ÿçîê ç ³íøèìè íàðîäàìè, òðåò³é – âíóòð³øíüîþ ðîçâ³äêîþ (ñëóæáà áåçïåêè), à âñ³ ðàçîì ìàëè òðèìàòè ðóêó íà íàñòðîÿõ ëàãïóíêòó, äáàéëèâî ¿õ âèâ÷àòè ³ øëÿõîì òîíêî âåäåíèõ ðîçìîâ ñêåðîâóâàòè ó áàæàíå ð³÷èùå. ϳäï³ëüíó ìåðåæó Âîðêóòè î÷îëèâ Ì. Ñîðîêà, äî ïðîâîäó óâ³éøëè òàêîæ À. Á³ëèíñüêèé òà Áîðù. „Ìèõàéëî Ñîðîêà ÷àñòî çàõîäèâ ó áàðàê, áóâ âåëèêèì îðãàí³çàòîðîì, ñïîê³éíî¿, âåñåëî¿ âäà÷³, ñòàðàâñÿ íàì äîêàçàòè, ùî òþðìà íàðîä³â ó â³÷í³é ìåðçëîò³ íåâäîâç³ ðîç³ðâåòüñÿ, ³ âñå, ùî 䳺òüñÿ ó íàñ, ïîâèíåí çíàòè ñâ³ò. Ìàâ äîáðó ïàì’ÿòü, çíàâ, äå â ÿêîìó òàáîð³ çíàõîäÿòüñÿ ñâÿùåíèêè, àäâîêàòè, ë³êàð³, ³íæåíåðè – âñÿ íàøà ³íòåë³ãåíö³ÿ, à ñàìèõ òàáîð³â áóëî á³ëüøå ñîðîêà“,– çãàäóº ÷ëåí „ÎÓÍ-ϳâí³÷“ ²âàí Øåâ÷óê. Ó òðàâí³ 1949 ðîêó Ì. Ñîðîêà âè¿õàâ äî Ëüâîâà, ùîá çàëèøèòèñÿ. Íàéâàæëèâ³øà ñïðàâà ïîñò³éíîãî çâ’ÿçêó ³ç Ëüâîâîì áóëà ðîçâ’ÿçàíà ïîçèòèâíî çà äîïîìîãîþ Âàñèëÿ Òåðåõà, ÿêèé ïðàöþâàâ ôåëüäøåðîì íà Âîðêóò³. Òåðåõ áóâ ïðèâåçåíèé íà Âîðêóòó íà ïî÷àòêó 40-õ ðîê³â ³, â³äáóâøè òåðì³í óâ’ÿçíåííÿ, çàëè-

28

29

øèâñÿ òàì æèòè, áî íà ï³âäí³ éøëà â³éíà. ϳñëÿâîºíí³ ïî䳿 ³ á³ëüøîâèöüêà îêóïàö³ÿ íå ñòâîðþâàëè ñïðèÿòëèâèõ óìîâ äëÿ ïîâåðíåííÿ. Àëå â³í âèêîðèñòîâóâàâ êîæíó â³äïóñòêó, ùîá â³äâ³äàòè ñâî¿õ áàòüê³â á³ëÿ Ìîñòèñüê íà Ëüâ³âùèí³. Ìèõàéëî Ñîðîêà, ïðè¿õàâøè äî Ëüâîâà, â³äðàçó çâ’ÿçàâñÿ ç íàö³îíàë³ñòè÷íèì ï³äï³ëëÿì. Çâ’ÿçêîâà ãîëîâíîêîìàíäóâà÷à ÓÏÀ Ð. Øóõåâè÷à Äàð³ÿ Ãóñÿê ó ëèñè÷àíñüêîìó ë³ñ³ ï³ä Ëüâîâîì âëàøòóâàëà çóñòð³÷ Ì. Ñîðîêè ç ãîëîâîþ øòàáó ÓÏÀ Îëåêñîþ Ãàñèíèì òà Îñèïîì Äÿê³âèì („Ãîðíîâèì“) – êðàéîâèì ïðîâ³äíèêîì ÎÓÍ Ëüâ³âñüêîãî êðàþ (1948–1950], ÷ëåíîì ïðîâîäó ÎÓÍ â³ä ë³òà 1949 ðîêó; â³ä ñåðåäèíè 1950 ðîêó – Î. Äÿê³â ñòàâ ÷ëåíîì ÓÃÂÐ ³ çàñòóïíèêîì Ãîëîâè Ãåíåðàëüíîãî Ñåêðåòàð³àòó ÓÃÂÐ [184]. Ðåïðåñèâíî-êàðàëüíà ñèñòåìà ÍÊÂÄ íå ìîãëà íå ñòåæèòè çà Ì. Ñîðîêîþ, ³ éîãî çâ’ÿçîê ³ç íàö³îíàë³ñòè÷íèì ï³äï³ëëÿì íå äîâãî áóâ òàºìíèöåþ. 29 ëèïíÿ 1949 ðîêó ñåðåä á³ëîãî äíÿ íà âóëèö³ Ì. Ñîðîêó çààðåøòóâàëè. гøåííÿì îñîáëèâî¿ íàðàäè ÌÄÁ ÑÐÑÐ â³ä 26.10.1949 ðîêó â³í áóâ âèñåëåíèé íà ñïåöïîñåëåííÿ ó Êðàñíîÿðñüêèé êðàé. Îäíàê ³ çâ³äòè Ì. Ñîðîêà ïðîäîâæóâàâ êåðóâàòè ï³äï³ëëÿì. dz ñïîãàä³â À. Á³ëèíñüêîãî ä³çíàºìîñÿ: „Ïðèáëèçíî â áåðåçí³ 1950 ðîêó íàñï³ëà ïîøòîâà ëèñò³âêà â³ä Ñîðîêè ³ç Êðàñíîÿðñüêîãî êðàþ, â ÿê³é â³í ïîâ³äîìëÿâ, ùî àäì³í³ñòðàòèâíèì ð³øåííÿì éîãî çàñëàíî â Êðàñíîÿðñüêèé êðàé, äå â³í îïèíèâñÿ â æàõëèâèõ óìîâàõ. ³í çáèðຠñìîëó ç äåðåâ ³ òàê çàðîáëÿº íà æèòòÿ. Êðóãîì ÷óæ³ ëþäè, ÿê³ éîãî íå ðîçóì³þòü, ³ â³í ¿õ òåæ. Ìè ïðîâåëè íà Âîðêóò³ çá³ðêó, ãîëîâíî ñåðåä â³ëüíèõ, ³ íàø çâ’ÿçêîâèé Òåðåõ, ÿê îñîáèñòèé ïðèÿòåëü Ñîðîêè, âèñëàâ éîìó â³ä ñåáå ê³ëüêàñîò ðóáë³â. Ó äðóãîìó ëèñò³ Ñîðîêà ïåðåäàâ íàì äåùî ó çàøèôðîâàíîìó âèä³ ïðî Ëüâ³â, à ùî òîðêàºòüñÿ íàøî¿ îðãàí³çàö³¿, òî ðàäèâ íå ïðîÿâëÿòè îñîáëèâî¿ àêòèâíîñò³, à ðàäøå çàëèøèòè ñïðàâó, ùîá âîíà „ïðèñèõàëà“ [11, ñ. 209]. Àëå íåâäîâç³ áóâ çààðåøòîâàíèé ³ À. Á³ëèíñüêèé, Â. Òåðåõ òà ùå ê³ëüêà ÷ëåí³â „ÎÓÍ-ϳâí³÷“. Îäí³ºþ ³ç âåðñ³é ïðè÷èí, ÷àñòêîâîãî âèêðèòòÿ îðãàí³çàö³¿ º ³íôîðìàö³ÿ, ùî 1949 ðîêó äî Àâñò𳿠áóâ ðåïàòð³éîâàíèé îäèí àâñòð³ºöü, ÿêèé íàïèñàâ ³ âèäàâ òàì êíèãó ñïîãàä³â. ³í îïèñàâ æèòòÿ ó âîðêóòèíñüêèõ êîíöòàáîðàõ, ðîçïîâ³â, ùî ñåðåä â’ÿçí³â õîäèëè âïåðò³ ïîãîëîñêè ïðî ìîæëèâ³ñòü ìàñîâî¿ ë³êâ³äàö³¿. Ó çâ’ÿçêó ç öèì â’ÿçí³ ïîñòàíîâèëè ÷èíèòè îï³ð. Íà âèïàäîê ïðîâåäåííÿ òàêî¿ àêö³¿ âîíè ãîòóâàëèñÿ äî îáîðîíè, ïëàí ÿêî¿ ðîçðîáëÿâñÿ ñàìå ï³ä êåð³âíèöòâîì Ì. Ñîðîêè [27]. Óñå öå ³ íàâåëî ÍÊÂÑ íà „ÎÓÍϳâí³÷“.

Ïðîòå ïîë³òâ’ÿçåíü Áîãäàí Ïàâë³â ó ñâî¿é êíèç³ ñïîãàä³â ïèøå, ùî ñàìå À. Á³ëèíñüêèé áóâ àâòîðîì ñïîãàä³â ³ ÷åðåç íüîãî áóëà âèêðèòà „ÎÓÍ-ϳâí³÷“: „Ó Ïðîâîä³ ³ â ìåðåæ³ êîíöòàáîð³â ÎÓÍ, êð³ì Ì. Ñîðîêè, áóâ À. Á³ëèíñüêèé, Î. ѳëü÷óê. ² îò Á³ëèíñüêèé âèäàâ òàá³ðíîìó ÍÊÂÄ ïðîâ³ä ³ âñþ îðãàí³çàö³þ, ³ íàñë³äêè îðãàí³çàö³¿ áóëè òðàã³÷í³. Çà þäèíó çðàäó À. Á³ëèíñüêîãî çâ³ëüíÿþòü, ³ â³í â³ëüíî ¿äå çà êîðäîí äî ͳìå÷÷èíè, à ïðîâ³äíèê³â ñòâîðåíî¿ ìåðåæ³ ÎÓÍ ñóäÿòü, à Ì. Ñîðîö³ äàþòü 2-é ñòðîê“ [148, ñ. 25]. Ùîïðàâäà, ³íøèõ â³äîìîñòåé, ÿê³ á ï³òâåðäèëè âåðñ³þ Á. Ïàâë³âà íåìàº, òîìó íàçâàòè ïîêè ùî êîíêðåòíó ïðè÷èíó âèêðèòòÿ îðãàí³çàö³¿ íåìຠìîæëèâîñò³. Ïåðåáóâàþ÷è ó Êðàñíîÿðñüêîìó êðà¿, Ì. Ñîðîêà ö³êàâèâñÿ æèòòÿì êðàÿí-ïîñåëåíö³â ó ë³ñïðîìãîñïàõ ³ íåíàâ’ÿçëèâî, ìóäðî ðàäèâ, ÿê çáåðåãòè ñâîþ ³äåíòè÷í³ñòü, äîïîìàãàòè îäèí îäíîìó [46]. 15 ãðóäíÿ 1952 ðîêó Ì. Ñîðîêó çíîâó çààðåøòóâàëè. Öüîãî ðàçó â çâèíóâà÷åíí³ ñêàçàíî: „ 1948 ãîäó áûë îäíèì èç îðãàíèçàòîðîâ ïîäïîëüíîé îðãàíèçàöèè ñðåäè çàêëþ÷åííûõ“. Ñë³äñòâî âåëîñÿ ïåðøèõ òðè ì³ñÿö³ ó Êðàñíîÿðñüêó, ðåøòà – ó Ñèêòèâêàð³. Ïðî éîãî æîðñòîê³ñòü ñâ³ä÷èòü òàêèé ôàêò: „Ì. Ñâåíöèöêèé ñòàë ïîëíûì èíâàëèäîì, à Ëÿõ è Â. Òåðåõ íàêëàëè íà ñåáÿ ðóêè, ß. Ñåì÷èøèí ñòàë íåâìåíÿåìûì è åùå îäèí óìåð â ñëåäñòâèè“ [1, ñ. 31–33]. Òàêîæ çà ñïðàâîþ ó ïðè÷åòíîñò³ äî „ÎÓÍ-ϳâí³÷“ º â³äîìîñò³, ùî áóëè çàñóäæåí³ Ìèêîëà Êîñò³â, Þð³é Ñëîíü òà Âîëîäèìèð Þðê³â [201]. „Íà ñóä³ ÿ ââàæàâ â³äïîâ³äíèì çàÿâèòè,– ïèñàâ â ëèñò³ Ì. Ñîðîêà,– ïðî ñâîº â³äíîøåííÿ äî ÎÓÍ. Óâàæàþ, ùî êîæåí íàð³ä ìຠïðàâî ðîçïîðÿäæàòèñü ñâîºþ ïðàöåþ ³ äîáðàìè, ÿê³ ñàì ñòâîðþº. Êîæíèé íàð³ä ìຠïðàâî íà òàêå âëàøòóâàííÿ æèòòÿ, ÿêå éîìó äî âïîäîáè. Êîæíèé íàð³ä ìîæå ëèøå òîä³ äóõîâíî ³ ô³çè÷íî ðîçâèâàòèñü ³ ðîñòè, ÿêùî éîãî ãðîìàäÿíè (÷ëåíè) êîðèñòóþòüñÿ ïîâíîþ ñâîáîäîþ ñîâ³ñò³, äóìêè, ñëîâà òà ç³áðàíü. Íàð³ä íå êîðèñòóºòüñÿ ïðàâàìè â³ëüíîãî íàðîäó, à éîãî äåðæàâà – ÓÐÑÐ – íå ðîçïîðÿäæàºòüñÿ íàâ³òü ñâî¿ìè ãðîìàäÿíàìè, ÷îãî äîêàçîì º ñóä íàä íàìè íà íåóêðà¿íñüê³é òåðèòîð³¿. ×åé æå í³õòî íàñ íå îáæàëîâóº, ùî ìè ñòðåìèìîñÿ ïðèëó÷èòè äî Óêðà¿íè Êîì³ ÀÐÑÐ. ×îìó æ íàñ íå ñóäèòü íàðîäíèé â³äêðèòèé óêðà¿íñüêèé ñóä, ùî ìè º âîðîãàìè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó? Çíà÷èòü, ÿêùî óêðà¿íñüêèé íàðîä ìîæå çäîáóòè ñâî¿ ïðàâà ëèø â ñàìîñò³éí³é ³ í³ â³ä êîãî íå çàëåæí³é äåðæàâ³, òî ÿ çà ñàìîñò³éíó äåðæàâó. Òîìó, ùî ÎÓÍ º îäèíîêà ðåàëüíà ñèëà, ùî ñòðåìèòüñÿ äî çä³éñíåííÿ ³äåé ñàìîñò³éíîñò³ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ìîº â³äíîøåííÿ äî ÎÓÍ º ïîçèòèâíå, ìèìî òîãî, ùî

30

31

÷ëåíîì ¿¿ ÿ íå áóâ ³ çàðàç íå º. Ó ñâ³é ÷àñ ÿ äàâ çãîäó ñï³âïðàöþâàòè. Êîæíèé íà âñòóï³ çàÿâèâ, ùî â³äêèäຠçâèíóâà÷åííÿ â øï³îíàæ³ òà ï³äãîòîâö³ ïîâñòàííÿ. ß ïðîòåñòóâàâ ïðîòè áåçï³äñòàâíîãî ³ áåçëè÷íîãî íàêëåïó íà íàñ, áóäüòî ó íàñ áóëè íàì³ðè ï³äíÿòè ïîâñòàííÿ ³ áóäüòî ìè ñëóæèëè ÷óæèì ³íòåðåñàì. Òå, ùî ÿ îïîâ³äàâ ëþäÿì ç ï³äï³ëëÿ ïðî æèòòÿ â ëÿãðàõ, í³ äëÿ í³êîãî íå º òàéíîþ. 1. Ùî ³ñíóº Âîðêóòà ³ äå âîíà çíàõîäèòüñÿ – çíàþòü óñ³ øêîëÿð³ ³ç ï³äðó÷íèê³â. Òàì ³ ñêàçàíî, ÷èì Âîðêóòà â³äîìà. 2. Õòî íà Âîðêóò³ íàõîäèòüñÿ òà ÿêó ðîëü â³ä³ãðàþòü â’ÿçí³ â åêîíîì³ö³ Ñîâºòñüêîãî Ñîþçó – ðîçêàçàëè ïîëÿêè âñüîìó ñâ³òîâ³ ùå ó 1942 ðîö³. 3. Ïðî òå, ùî íà Âîðêóò³ çíàõîäÿòüñÿ â’ÿçí³-óêðà¿íö³, çíຠâñÿ Óêðà¿íà ³ç ëèñò³â ñâî¿õ ð³äíèõ òà çíàéîìèõ. 4. ßê óêðà¿íöÿì-â’ÿçíÿì æèâåòüñÿ, ñâ³ä÷àòü ïàêóíêè ³ç õàð÷àìè, ùî áåçïåðåðâíèì ïîòîêîì ³äóòü ç Óêðà¿íè íà Âîðêóòó, à íå ó â³äâîðîòíîìó íàïðÿì³. Ëèøå õâîðîáëèâà ìàí³ÿ ï³äîçð³ííÿ âñ³õ ³ âñÿ – âñþäè äîáà÷ຠøï³îíàæó. ³äíîñíî ïîâñòàííÿ – çàÿâèëè òàê. ßê ïîñòóïàþòü â Ñîâ. Ñîþç³ ç â’ÿçíÿìè, êîëè íå ìîæíà ¿õ åâàêóþâàòè, çíàºìî íå ëèøå ìè – â’ÿçí³, à ö³ëèé ñâ³ò. Íå áóëî âèïàäêó íà òåðèòî𳿠Ñîâ. Ñîþçó, äå á àäì³í³ñòðàö³ÿ äîáðîâ³ëüíî ðîçïóñòèëà â’ÿçí³â àáî ëèøèëà ¿õ æèâèìè íà ì³ñöÿõ, ÿê³ ìຠçàéíÿòè íåïðèÿòåëü. Ïî âñ³õ òþðìàõ, ùî ëèøèëèñÿ ó òèëàõ, ó çâ³ðñüêèé ñïîñ³á áóëè âèìîðäóâàí³ óñ³ â’ÿçí³. ² ìè ââàæàºìî çîâñ³ì ïðèðîäí³ì äëÿ âñüîãî, ùî æèâå,– áîðîíèòè ñâîº æèòòÿ. Íàøà „ïðîâèíà“ çàêëþ÷àºòüñÿ ëèøå âòîìó, ùî ìè âèð³øèëè âìåðòè ñòîÿ÷è, à íå ëåæà÷è, áî ââàæàºìî íåã³äíèì â³ääàòè ñâîº æèòòÿ íàñèëüíèêàì áåç ïðîòåñòó. Ìèìî òîãî, ùî â íàñ çàáðàëè âîëþ, àëå ã³äí³ñòü ìè çáåðåãëè ³ ÿêùî íà íàñ íå áóäóòü íàïàäàòè – áåçïåðå÷íî, íàì íå ïîòð³áíî áîðîíèòèñü. Ùîá ñàìèì íàïàäàòè, ââàæàºìî ñåáå ùå íàñò³ëüêè íîðìàëüíèìè, ùî ìîæåìî ïåðåäáà÷èòè ðåçóëüòàòè, ³ çíàºìî, ùî êóëåìåòè, ãðàíàòè ³ ë³òàêè º ñèëüí³øèìè â³ä ãîëèõ ðóê ÷è äåðåâ’ÿíèõ ïàëîê. ßêùî ìè ïåðåêîíàí³ â â³äâîðîòíîìó, òî íàñ íå ìîæíà òðèìàòè â ëÿãåðàõ, à â áîæåâ³ëüíèõ äîìàõ. Ó ñâî¿õ âèñòóïàõ óñ³ ìè çàÿâèëè, ùî çëî÷èíöÿìè ñåáå íå ââàæàºìî. Ìîæåìî îäíå ñòâåðäèòè. Ùî îñê³ëüêè º òàê³ â ëÿãðàõ, ÿê³ ïîïàëè ïðèõèëüíèêàìè ñîâ.óñòðîþ, òî â ëÿãðàõ ñòàëè ïåðåêîíàíèìè âîðîãàìè, òîìó ùî ëÿãåðè º íàî÷íèì ïðèêëàäîì òîãî, ùî â Ñîâ. Ñîþç³ ïàíóº íåñïðàâåäëèâ³ñòü, ðîçãóë äèêèõ ïðèñòðàñòåé ³ âñå, ïðî ùî ñïîâ³ùåíî ö³ëîìó ñâ³òîâ³, ùî ÿâëÿº ñîáîþ îñòàííüî¿ ìàðêè „ôàøèçì“. Íå îäîáðþâàòè âñüîãî, ùî ìè ñïî-

ñòåð³ãàºìî â ëÿãðàõ, º îáîâ’ÿçêîì êîæíî¿ ÷åñíî¿ ëþäèíè. Ôàêò, ùî ³ñíóþòü â äåðæàâ³ òþðìè, ëÿãåðè òà ³íø³ ì³ñöÿ, äå ëþäè òåðïëÿòü òà ìó÷àòüñÿ, íå ïðèíîñèòü ÷åñò³ ³ ãîðäîñò³ ãðîìàäÿíàì òî¿ äåðæàâè, à âèêëèêຠñòèä íà îáëè÷÷³. ×îìó âè íå çàñòàíîâèòåñü íà ïðè÷èíàõ, ÿê³ çàñòàâëÿþòü äåðæàòè ñïåö³àëüíó âíóòð³øíþ àðì³þ, îçáðîºíó ìîäåðíèìè âèäàìè âèíèùóþ÷èõ ñåðåäíèê³â ïðîòè âëàñíîãî íàñåëåííÿ? ×è íå ñòèäíî âàì, ùî çàáèò³ òþðìè, ëÿãðè íàéçäîðîâ³øèì åëåìåíòîì ³ àðì³ÿ ìîëîäèõ õëîïö³â ñòîðîæèòü ¿õ, çàì³ñòü, ùîá óñ³ âîíè ðàçîì òâîðèëè ö³ííîñò³, ïðàöþâàëè äëÿ ùàñòÿ íàðîäó. ͳõòî íàñ íå ïîñóäæóº â òîìó, ùî ìè ïîãàíî â³äíîñèëèñü äî ïðàö³ âçàãàë³, ùî ìè íå ëþáèëè ñâî¿õ ð³äíèõ, áàòüê³â, ä³òåé, á³ëüøå òîãî – òóò áóëî äîêàçàíî, ùî â íàñ ðîçâèíåíà ëþáîâ äî áëèæíüîãî á³ëüøå, ÷èì ó ³íøèõ ëþäåé, ùî ìè ïåðøèìè ïîáîðîëè ïåðåæèòêè ìèíóëîãî – ³ íàéïåðøîþ òóðáîòîþ íàøîþ áóëî ïîìàãàòè áëèæí³ì, æèòè äëÿ áëèæí³õ. ² ìèìî òîãî ìè çíàõîäèìîñü íà ëàâ³ ï³äñóäíèõ, îòî÷åí³ ùåòèíîþ øòèê³â.  ÷³ì æå ïðè÷èíà? Ìîæå, ìè æèâåìî â ñâ³òë³ ³ëþç³é, ïðèâèä³â ³ ôàòàìîðãàí? Ìîæå, íà íàøèõ î÷àõ ñòî¿òü ïåëåíà? Ìîæå, íàäâîð³ äåíü, à íàì âèäàºòüñÿ, ùî í³÷? Àëå â î÷àõ íàì íå ñâ³òë³øàº, ÿê âè íàñ óäàðèòå ïàëêîþ ïî ãîëîâ³ ³ çàïðåòå â òåìí³ ëüîõè. Òàì ìè íå ïåðåêîíàºìîñÿ, ùî íàäâîð³ äåíü. Ìè òâåðäèìî, ùî ñåëÿíè ïîãàíî æèâóòü, ùî ðîá³òíèêè êðàùå ìîæóòü æèòè, ùî â äåðæàâ³ ëèøå ìð³þòü ïðî âîëþ. Ïåðåêîíàéòå íàñ, ùî ìè ïîìèëÿºìîñü, ³ ìè ñòàíåìî âèçíàâöÿìè ñîâ. óñòðîþ. Ìè íå º ñóñï³ëüíèìè çëî÷èíöÿìè, ìè íå º çëîä³ÿìè, áàíäèòàìè, íåùàñòÿì íàøèì º ëèø òî, ùî íàñ íàâ÷èëè ãîâîðèòè íà á³ëå – á³ëå, íà ÷îðíå – ÷îðíå. Ìîæå, ³ ãîðå íàøå â òîìó, ùî íàø³ ïðåäêè ïåðåäàëè íàì â êðîâ³ íåïîê³ðí³ñòü ³ ïî÷óòòÿ ñïðàâåäëèâîñò³. Àëå íå áóëî á òîãî, íàïåâíî, íå ³ñíóâàëî á ñüîãîäí³ ÓÐÑÐ, áî ùå òàê íåäàâíî òâåðäèëè, ùî „Óêðàèíû íå áûëî, íåò è íå áóäåò!“, à òåïåð âè ñàì³ º ñâ³äêàìè òîãî, ùî Óêðà¿íà º, òà ùå é íå îäíà, à äâ³: îô³ö³éíà ³ òà, ùî áîðåòüñÿ çà ñâî¿ çàêîíí³ ïðàâà. Ìè çíàºìî, ùî âè íå â ñèë³ çì³íèòè ÷è ïîìîãòè, àëå ïðîñèìî âàñ äîíåñòè íàø³ äóìêè ³ áàæàííÿ äàë³. Îò òàê³ – â ñêîðî÷åíí³ – áóëè çàÿâè íà ñóä³. 16.09 ÷èòàëè âèðîê: òðè êàðè ñìåðò³, Á³ëèíñüêèé, Ïåòðàùóê; îäèí 5,5 ë³ò; îäèí – äåñÿòü; äâà – 15; 9 – ïî 25“. [169] Öåé ëèñò º ÿñêðàâèì ñâ³ä÷åííÿì ãðîìàäÿíñüêî¿ òà ³äåîëîã³÷íî¿ ïîçèö³¿ Ì. Ñîðîêè. 15 âåðåñíÿ 1953 ðîêó â³éñüêîâèé òðèáóíàë Á³ëîìîðñüêîãî â³éñüêîâîãî îêðóãó çàñóäèâ Ì. Ñîðîêó çà ñò. 58-1-à, 58-10 ÊÊ

32

33

ÐÐÔÑÐ (çðàäà, àíòèäåðæàâíà àã³òàö³ÿ, îðãàí³çàö³ÿ ï³äï³ëëÿ ³ ï³äãîòîâêà äî ïîâñòàííÿ) äî ðîçñòð³ëó, ÿêèé 30 ëèñòîïàäà çàì³íèâ íà 25 ðîê³â óâ’ÿçíåííÿ, ùî ðîçïî÷àëîñÿ ³ç Ìàãàäàíó. Ïðîòå „ÎÓÍ-ϳâí³÷“ íå ïðèïèíèëà ñâ ä³ÿëüíîñò³. ijþ÷è îáåðåæí³øå, âîíà ïåðåðîñëà ó âåëèêå Îᒺäíàííÿ, ÿêå ìàëî ñâîþ ï³äï³ëüíó äðóêàðíþ, ïðîäîâæóâàëî òå, ÷îãî â÷èâ ³äåéíèé îðãàí³çàòîð Ìèõàéëî Ñîðîêà. „Óêëàäàþ÷è ïðàêòè÷íó ïðîãðàìó ä³é, ìè âèõîäèëè ç òîãî, ùî ÷àñòèíà ÷ëåí³â îᒺäíàííÿ îäðàçó æ ï³ñëÿ çâ³ëüíåííÿ ðîç³éäåòüñÿ ïî Óêðà¿í³, ñõ³äí³é ïî çìîç³, äå, çäîëàâøè íåãîñòèíí³ñòü êîëîí³àëüíèõ âëàñòåé òà íåìèíó÷³ ïîáóòîâ³ òðóäíîù³, çà÷åïèòüñÿ ³ àêë³ìàòèçóºòüñÿ íà ì³ñö³. Íàø³ ëþäè íå øóêàëè òåïëèõ ì³ñöü, íå öóðàëèñÿ æîäíî¿ ðîáîòè, àáè ò³ëüêè æèòè ³ ïðàöþâàòè íà ð³äí³é çåìë³. ²íøà ÷àñòèíà Îᒺäíàííÿ áóäå òàê ÷è ³íàêøå çìóøåíà çàëèøèòèñü â ²íò³, íà ï³âí³÷íîìó Óðàë³: àáî ÷åðåç ðåæèì ïðèìóñîâîãî êîìåíäàíòñüêîãî ñïåöïîñåëåííÿ, àáî ç ìîòèâ³â çàðîá³ò÷àíñüêèõ. Öÿ äðóãà, ³íòèíñüêà, ÷àñòèíà Îᒺäíàííÿ, íàøà îðãàí³çàö³éíà ä³àñïîðà, ìàëà ïðàâèòè çà áàçó, çà ðåçåðâ, çà ãëèáîêå íàøå çàï³ëëÿ, çâ³äêè ³ ïëàíóâàëîñÿ çä³éñíþâàòè ïåðåäáà÷åí³ òåîðåòè÷íî 䳿. Ó íàì³ð³ âèêîðèñòàòè ëþäñüê³ ³ ìàòåð³àëüí³ ðåñóðñè çàñëàííÿ íà ïîòðåáó êðàþ ìè íå áóëè ï³îíåðàìè, òàê³ ñïðîáè âæå ÷èíèëèñÿ: 1952 ð. çà àíàëîã³÷íó ñïðîáó ïîïëàòèâñÿ âîëåþ, óæå âêîòðå, âåòåðàí íàøîãî âèçâîëüíîãî ðóõó ³ âåòåðàí ÃÓËÀÃó ñâ³òëî¿ ïàì’ÿò³ Ìèõàéëî Ñîðîêà. Íà Âîðêóò³ ïîä³áí³ íàì³ðè ìàëà ãðóïà Âîäèíþêà“,– çãàäóº Âîëîäèìèð Ëåîíþê. [91, ñ. 163–180] „ϳñëÿ ñìåðò³ Ñòàë³íà íà øàõòàõ Âîðêóòè ïî÷àëèñÿ çàâîðóøåííÿ. ǒÿâèëèñÿ ëèñò³âêè. Çàáàñòóâàâ Íîðèëüñüê. Âîðêóòà ãîòóâàëàñÿ äî ïîâñòàííÿ... Ìèõàéëà Ñîðîêè âæå íå áóëî, àëå ÿ çðîçóì³â, ùî éîãî ï³äï³ëüíà ðîáîòà ó òàáîðàõ ïðîäîâæóºòüñÿ“,– ïèñàâ ó ñïîãàäàõ Âîëîäèìèð Êîñîâñüêèé. [84, ñ. 7–11] Ñèí ãîëîâîêîìàíäóâà÷à ÓÏÀ Ðîìàíà Øóõåâè÷à Þð³é, ÿêèé òåæ áóâ ïîë³òâ’ÿçíåì ³ ñèä³â ï³çí³øå ³ç Ìèõàéëîì Ñîðîêîþ, ó ñâî¿õ ñïîãàäàõ ïðî Ìèõàéëà Ñîðîêó çàçíà÷èâ: „³ä áàãàòüîõ ÿ ÷óâ ïðî öþ îðãàí³çàö³þ, áî íàâ³òü äåõòî áóâ ç òèõ, ùî áóëè çàñóäæåí³ ðàçîì ç Ì. Ñîðîêîþ. Àëå íàâ³òü ïî òèõ ñêóïèõ óðèâêàõ ñïîãàä³â ìîæíà áóëî ñòâîðèòè ñîá³ óÿâëåííÿ, ùî îðãàí³çàö³ÿ áóëà ðîçãàëóæåíà, íà òîé ÷àñ ïîòóæíà ³ ÿêáè ñïðèÿòëèâ³ óìîâè, òî öå çàãðîæóâàëî áè ïîâàæíèìè íàñë³äêàìè äëÿ ³ñíóþ÷îãî ðåæèìó. Àëå äëÿ òîãî, ùîá ìàñè ëþäåé ñòàëè òàêîþ ñèëîþ, ïîòð³áí³ áóëè îðãàí³çàö³¿. Îäíîþ ç òàêèõ îðãàí³çàö³é áó⠄Çàïîëÿðíèé Ïðîâ³ä ÎÓ͓, ÿêèé î÷îëþâàâ Ì. Ñîðîêà. [201]

Ñòâîðåíà Ìèõàéëîì Ñîðîêîþ „ÎÓÍ-ϳâí³÷“ áóëà ïåðøèì îðãàí³çîâàíèì, à íå ñòèõ³éíèì ñïðîòèâîì â’ÿçí³â ó ðàäÿíñüêèõ êîíöòàáîðàõ. Öå áóâ îäèí ³ç ïåðøèõ îñíîâíèõ ïîøòîâõ³â äî ìàñîâèõ ñòðàéê³â, áóíò³â ³ ïîâñòàíü, ÿê³ ï³çí³øå ñïàëàõíóòü ó ð³çíèõ òî÷êàõ ðàäÿíñüêèõ êîíöòàáîð³â. Çàê³í÷èëàñÿ â òàáîðàõ åïîõà âòå÷, à ïî÷àëàñÿ åïîõà áóíò³â ³ ïîâñòàíü. Ó öåé ïåð³îä ïî÷àëîñÿ íîâå æèòòÿ Ì. Ñîðîêè – æèòòÿ ³äåéíîãî ïàòð³àðõà ïîë³òâ’ÿçí³â, ë³äåðà, ùî âåëè÷èíîþ ñâ îñîáèñòîñò³, ñâîºþ ìîðàëüíîþ ñèëîþ ³ äóõîì ï³äí³ìàâ ëþäåé, ÿê³ áóëè ô³çè÷íî ³ ìîðàëüíî ïðèãíîáëåí³ ðåïðåñèâíî-êàðàëüíîþ ìàøèíîþ á³ëüøîâèöüêîãî ³ìïåð³àë³çìó.

34

35

²ç áåðåçíÿ 1954 ðîêó Ì. Ñîðîêà â³äáóâàâ óâ’ÿçíåííÿ äâà ì³ñÿö³ â ʳðîâ³, ïîò³ì ÷åðåç Ñâåðäëîâñüê, Ïåòðîïàâëîâñüê éîãî çàâåçëè äî Äæåçêàçãàíà (ïîñåëåííÿ Êåíã³ð) ó ϳâäåííîìó Êàçàõñòàí³ ³ òàì ïîñàäèëè â òþðìó „Ñòåïëàãà“. „Ñòåïëà㓠ñêëàäàâñÿ ç øåñòè òàá³ðíèõ â³ää³ë³â ó ðàä³óñ³ 75 êì. Àäì³í³ñòðàö³ÿ ì³ñòèëàñÿ á³ëÿ òðåòüîãî òàá³ðíîãî â³ää³ëó, â íàñåëåíîìó ïóíêò³ Êåíã³ð. Ó êîæíîìó òàá³ðíîìó â³ää³ëåíí³ âèêîíóâàëèñÿ ð³çí³ âèäè ðîá³ò: âèäîáóâàííÿ ³ îáðîáêà ì³ä³ íà ñïåö³àëüíèõ êîìá³íàòàõ, âèäîáóâàííÿ ìàðãàíöþ, îïåðàö³¿ ç ïðîìèñëîâîãî ³ ãðîìàäñüêîãî áóä³âíèöòâà, ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüê³ ðîáîòè. Íà 10 ÷åðâíÿ 1954 ðîêó â çîí³ ïðîæèâàëî 20698 óâ’ÿçíåíèõ: 16677 ÷îëîâ³ê³â ³ 4021 æ³íîê. Óêðà¿íö³ ó öüîìó îñîáëèâîìó òàáîð³ ñêëàäàëè 46,3 % (9596 îñ³á), óâ’ÿçíåí³ ç Ïðèáàëòèêè – 22,4 % (4637 îñ³á), ðîñ³ÿíè – ëèøå 12,8 % (2661 îñ³á). Á³ëüø³ñòü óâ’ÿçíåíèõ (14785 îñ³á – 71,4 %) áóëè çàñóäæåí³ çà çðàäó Áàòüê³âùèíè (çà ñòàòòåþ 58-1-à ³ -á), 1421 îñ³á (6,8 %) – çà áàíäèòèçì; 1202 (5,8%) – çà øï³îíàæ, 1140 (5,5 %) – çà ó÷àñòü â àíòèðàäÿíñüêèõ çìîâàõ; „òðîöê³ñòñüêî-áóõàðèíñüê³ àãåíòè“ ñêëàäàëè âñüîãî 78 îñ³á (0,3 %). [32, ñ. 171–173] Ó òðåòüîìó òàá³ðíîìó â³ää³ëåíí³ ïåðåáóâàëî 5617 óâ’ÿçíåíèõ, ç íèõ – 3203 ÷îëîâ³êè, 2414 æ³íîê; 72 % ³ç çàãàëüíîãî ÷èñëà áóëè çàñóäæåí³ çà çðàäó Áàòüê³âùèíè; ó 44,7 % (2512 îñ³á) òåðì³í óâ’ÿçíåííÿ ñêëàäàâ 25 ðîê³â ïðèìóñîâèõ ðîá³ò; á³ëüøå ïîëîâèíè óâ’ÿçíåíèõ íàðîäèëèñÿ ï³ñëÿ 1920 ðîêó [32, ñ. 189]. Òàêèì ÷èíîì, öå áóâ òàá³ð, äå ïåðåâàæíî ïðîæèâàëè ìîëîä³ íàö³îíàë³ñòè – ÷ëåíè ÎÓÍ, ïðèáàëò³éñüê³ ïàðòèçàíè, êîëèøí³ ñîëäàòè ³ îô³öåðè ×åðâîíî¿ Àð쳿, ùî ìàëè òðèâàë³ òåðì³íè óâ’ÿçíåííÿ, à ÷àñòî ³ äîäàòêîâ³ òåðì³íè çà „çëî÷èíè“, çä³éñíåí³ ó òàáîðàõ. Ñèòóàö³ÿ ñòàâàëà âèáóõîíåáåçïå÷íîþ, ¿¿ ìîæëèâ³ íàñë³äêè âæå áóëè ïðîåêñïåðèìåíòîâàí³ ï³ä ÷àñ áóíò³â ó Âîðêóò³ ³ â Íîðèëüñüêó âë³òêó 1953 ðîêó. Íîâ³ ïåðåì³ùåííÿ óâ’ÿçíåíèõ áóëè òåïåð íåäîñòàòí³ äëÿ ñòðèìàííÿ âñåçðîñòàþ÷îãî ñïðîòèâó ó

âñ³õ êîíöòàáîðàõ. ³ä 1952 ðîêó óïðàâë³ííÿ „Ñòåïëàãó“ âêàçóâàëî íà íåîáõ³äí³ñòü ³çîëÿö³¿, óêðà¿íñüêèõ ³ ïðèáàëò³éñüêèõ íàö³îíàë³ñò³â â³ä ³íøèõ óâ’ÿçíåíèõ ³ âîäíî÷àñ çàóâàæóâàëî, ùî íåìîæëèâî öå çä³éñíèòè ÷åðåç âåëè÷åçíó ¿õ ê³ëüê³ñòü. Óìîâè ïåðåáóâàííÿ â’ÿçí³â áóëè íåñòåðïí³ – ñâàâîëÿ, òåðîð, áåçïðè÷èíí³ ðîçñòð³ëè, „÷óäî-òþðìà“ áåç äîñòóïó ïîâ³òðÿ òà ³íøå. ßñêðàâèì ïðèêëàäîì öüîãî º âèïàäîê íà Âåëèêäåíü 1954 ðîêó. Òîä³ çóñòð³ëèñÿ äâ³ êîëîíè – ÷îëîâ³÷à ïîâåðòàëàñÿ ç ðîáîòè, æ³íî÷à éøëà â í³÷íó çì³íó. ² õî÷ êîíâîé çàâæäè ïîïåðåäæóâàâ, ùîá íå ðîçìîâëÿëè, ÷îëîâ³êè íå âòðèìàëèñÿ é ãóêíóëè: „Õðèñòîñ Âîñêðåñ“, „Âî³ñòèíó Âîñêðåñ“,– ïî÷óëè ó â³äïîâ³äü. Âèïàäêè ðîçìîâ òðàïëÿëèñÿ ³ ðàí³øå, àëå ñòîðîæà òåðï³ëà. À öüîãî ðàçó âîíà âèïóñòèëà àâòîìàòíó ÷åðãó ïî ÷îëîâ³÷³é êîëîí³, çàâäàâøè äóæå âàæêèõ ïîðàíåíü. Íà äðóãèé äåíü ÷îëîâ³÷à çîíà îãîëîñèëà ñòðàéê, ÿêèé íå âñ³ â’ÿçí³ ï³äòðèìàëè, òîìó â³í áóâ æîðñòîêî ïðèäóøåíèé. Öåé ñòðàéê – ïðåëþä³ÿ äî âåëèêîãî ïîâñòàííÿ, ÿêå ñïàëàõíóëî 16 òðàâíÿ ³ ïðîäîâæóâàëîñÿ àæ äî 26 ÷åðâíÿ 1954 ðîêó. ²ñêðîþ äî ö³º¿ ïîæåæ³ ñòàëî ïðèâåçåííÿ äî ïîë³òè÷íèõ òàáîð³â ïîáóòîâèê³â – çàñóäæåíèõ çà êðèì³íàëüíî-ïîáóòîâ³, à íå çà ïîë³òè÷í³ çëî÷èíè, ñåðåä ÿêèõ áóëè âáèâö³-ðåöèäèâ³ñòè. Ò³ëüêè ïîñåëèâøèñü, âîíè â³äðàçó ïî÷àëè âèâàëþâàòè êîëîäîþ ä³ðó â ìóð³, ùî ìåæóâàâ ³ç æ³íî÷îþ çîíîþ. ßê ñòâåðäæóº Ìàðòà Êðàâåð³, íàì³ðè êðèì³íàëüíèê³â ùîäî æ³íîê íå áóëè àãðåñèâíèìè: ï³ä ÷àñ ïîâñòàííÿ íå áóëî âèïàäê³â çãâàëòóâàííÿ. Ïîñòóïîâî çì³íþâàëîñÿ ìèñëåííÿ óâ’ÿçíåíèõ ³ â³äíîñèíè ì³æ íèìè. Òàêà çì³íà áóëà ïåðåâàæíî ïîâ’ÿçàíà ç òèì, ùî çàñóäæåí³ çà 58-þ ñòàòòåþ êîðèñòóâàëèñÿ àâòîðèòåòîì ó êðèì³íàëüíèê³â. Ùî á³ëüø îðãàí³çîâàí³ áóëè ïîë³òâ’ÿçí³, ùî ïîñë³äîâí³øå âîíè ÷èíèëè îï³ð àäì³í³ñòðàö³¿ ³ êðèì³íàëüíîìó ñåðåäîâèùó, òî á³ëüøå ïîâàãè áóëî äî æ³íîê [87]. Êîíâîé íà âðèâàííÿ êðèì³íàëüíèê³â ó æ³íî÷ó çîíó íå çâàæàâ, íå äîçâîëÿâ ÷îëîâ³êàì-ïîë³òâ’ÿçíÿì íàâåñòè ïîðÿäîê ³ çàõèñò. Çàãîâîðèâ â³í ëèøå òîä³, êîëè â îòâ³ð ç ïîáóòîâèêàìè êèíóëèñÿ ³ ïîë³òâ’ÿçí³. Ƴíîê ïîë³òâ’ÿçí³ çàêðèëè â áàðàêàõ, à ïîáóòîâèê³â âãàìóâàëè. Ïî÷àëàñÿ ñòð³ëÿíèíà ñòîðîæ³, ÷åðåç ÿêó ïîë³òâ’ÿçí³ íå çìîãëè ä³ñòàòèñÿ íàçàä äî ÷îëîâ³÷î¿ çîíè ³, ïîñï³õîì çàáèðàþ÷è ïîðàíåíèõ, ïîâåðíóëèñÿ é çàáàðèêàäóâàëèñÿ. Ó ö³é ñóòè÷ö³ ñåðåä ïîë³òâ’ÿçí³â áóëî 13 îñ³á óáèòèõ ³ 43 ïîðàíåíèõ, ³ç ïåðñîíàëó òàáîðó ïîðàíåíî 10 îñ³á. Åì³ë³ÿ Âîéöåõîâè÷-Ðàôàëüñüêà ïðî ö³ ïî䳿 çãàäóº: „Íåçàáàðîì ïðè¿õàëà êîì³ñ³ÿ ç Àëìà-Àòè. Îá³öÿëè ðîç³áðàòèñÿ, ïîêàðàòè âèííèõ ó öüîìó æîðñòîêîìó ðîçñòð³ë³, à íàì íàêàçàëè ³òè

36

37

„ ÑÒÅÏÀÕ ÃÀÐß×ÈÕ ÊÀÇÀÕÑÒÀÍÓ...“

íà ðîáîòó, ïîêè ðîçáåðóòüñÿ. Óâå÷åð³, êîëè ìè ïîâåðíóëèñÿ ç ðîáîòè, äîâ³äàëèñÿ: õëîïö³â-ïîë³òâ’ÿçí³â çàêðèëè ó êàðöåð³ æ³íî÷î¿ çîíè, áèòîâèê³â âèâîçÿòü, ä³ðó â ìóð³ çàìóðóâàëè. ͳêîãî íå ïðèòÿãíåíî äî â³äïîâ³äàëüíîñò³ ç òèõ, ùî äàëè íàêàç ñòð³ëÿòè, íàâïàêè, ì³æ ïîë³òâ’ÿçíÿìè øóêàþòü çíîâó „çà÷èíùèê³â“. Ùå íå âñòèãëè ìè ïåðåîäÿãíóòèñÿ, ÿê íà âóëèö³ ïðîëóíàëè êðèêè: „Çíîâó ðîçáèâàþòü ìóðè!“ Ãîñïîäè, ùî ä³ÿëîñü! Ó äåñÿòèòèñÿ÷íîìó íàòîâï³ êîæíèé øóêàâ ð³äíîãî, ñâîÿêà, äðóãà, çíàéîìîãî. ß êðè÷àëà: „Òàòó!“, à ò³, ùî áà÷èëè íàøó çóñòð³÷, ïëàêàëè. Âñþ í³÷ ãîâîðèëè, ñòð³÷àëèñÿ, çíàéîìèëèñÿ“ [30, ñ. 109– 112]. Òàê ïî÷àëîñÿ îäíå ç íàéá³ëüøèõ ïîâñòàíü ó ðàäÿíñüêèõ êîíöòàáîðàõ, ùî îòðèìàëî íàçâó Êåíã³ðñüêå. Íàñòóïíîãî äíÿ ïîõîâàëè òðüîõ òÿæêîïîðàíåíèõ ï³ä ÷àñ ïåðøîãî ðîçñòð³ëó, ùî ïîìåðëè â ë³êàðí³: âîëèíÿíèíà Ñåðã³ÿ, ïîáóòîâèêà é àç³àòà-ìàãîìåòàíèíà. Ïîõîðîí â³äáóâñÿ ³ç ÷îòèðüìà ñâÿùåíèêàìè ³ íîâîñòâîðåíèì õîðîì. Ïî÷àëîñÿ íîâå æèòòÿ, ïîë³òè÷í³ â’ÿçí³ îðãàí³çóâàëè ñàìîóïðàâó. Âñþ àäì³í³ñòðàö³þ òàáîðó âèãíàëè çà çîíó. Ðîç³áðàëè âñåðåäèí³ ìóðè ì³æ çîíàìè, çàáàðèêàäóâàëèñÿ, âèñòàâèëè ñâîþ ñòîðîæó, ÷èì ìîãëè îçáðî¿ëèñÿ. Âèáðàëè êîì³ñ³þ ç 13 îñ³á. Âîíà ³ êåðóâàëà ïîâñòàííÿì. Î÷îëèâ ¿¿ ðîñ³ÿíèí ³ç Ñàðàòîâà Êàï³òîí Êóçíºöîâ, 1913 ðîêó íàðîäæåííÿ, àãðîíîì, ÿêèé ïîòðàïèâ ó ïîëîí äî í³ìö³â ó 1942 ðîö³ ³ áóâ ïîñàäæåíèé ó òàá³ð â³éñüêîâîïîëîíåíèõ, à 1948 ðîêó áóâ çààðåøòîâàíèé çà ñï³âïðàöþ ç í³ìöÿìè ³ ó÷àñòü ó êàðàëüíèõ åêñïåäèö³ÿõ ïðîòè ðàäÿíñüêèõ ïàðòèçàí³â. ̳æ ÷ëåíàìè êîì³ñ³¿ áóëî ïîä³ëåíî îáîâ’ÿçêè. Òàêà îðãàí³çîâàí³ñòü – ó òðàäèö³ÿõ ÷ëåí³â ÎÓÍ-ÓÏÀ. Êîì³ñ³ÿ âêëþ÷àëà â ñåáå òðè â³ää³ëè: áåçïåêè, ïðîïàãàíäè ³ â³éñüêîâèé. Ó í³é áóëè ïðåäñòàâëåí³ âñ³ îñíîâí³ íàö³îíàëüíîñò³, ùî ïåðåáóâàëè ó òàáîð³; ãîëîâíà ðîëü ó ïðèéíÿòò³ ð³øåíü íàëåæàëà óêðà¿íöÿì, ÿê³ çàéìàëè ³ êîíòðîëþâàëè âñ³ êëþ÷îâ³ ïîñòè ï³ä ÷àñ ñïðîòèâó â³éñüêàì. Áàíäåð³âö³ áóëè òàêîæ ÷ëåíàìè îõîðîíè ãîë³â êîì³ñ³é. Ñòîñóíêè óêðà¿íñüêèõ íàö³îíàë³ñò³â ³ Êóçíºöîâà áóëè íàïðóæåíèìè. Âîíè éîìó íå äîâ³ðÿëè, áî â³í âèñòóïàâ ïðîòè ñòâîðåííÿ â³ää³ë³â, â³äïîâ³äàëüíèõ çà îðãàí³çàö³þ îïîðó. Îáðàííÿ Êóçíºöîâà ãîëîâîþ êîì³ñ³¿ áóëî ïîòð³áíî, ùîá íàäàòè öüîìó ïîâñòàííþ ìåíø àíòèðàäÿíñüêèé õàðàêòåð. ϳä ïðèâîäîì áåçïåêè Êóçíºöîâó âèä³ëèëè îñîáèñòó îõîðîíó, ùîá òðèìàòè éîãî ï³ä ïîñò³éíèì ñïîñòåðåæåííÿì ³ ïåðåøêîäèòè éîìó âòåêòè ç òàáîðó [87]. Ïîâñòàë³ çóìèñíî îáåð³ãàëè ï³äï³ëüíèõ ë³äåð³â â³ä ðèçèêó. ×ëåíè ÎÓÍ íå äîçâîëèëè ââ³éòè â êîì³ñ³þ Ìèõàéëó Ñîðîö³. Îñíîâíà ðîáîòà ³ â³äïîâ³äàëüí³ñòü ëÿãàëà íà ïëå÷³ òèõ, õòî ä³ÿâ

â³äêðèòî. Êîíñï³ðàòèâíèé öåíòð áóâ ïðè íèõ ñâîºð³äíèì äîðàä÷èì îðãàíîì. Ó êîæíîìó ëàãïóíêò³ áóâ ñòâîðåíèé øòàá, à êîìàíäóâàííÿ âçâîäàìè, â³ää³ëåííÿìè ³ ï³êåòàìè áóëî äîðó÷åíî ÷ëåíàì ÓÏÀ. Òàêîæ áóëà îðãàí³çîâàíà ãðóïà íàïàäó ³ç ÷å÷åíö³â. Ó ïåðø³ äí³ ïðèëåò³ëè ç Ìîñêâè ïðåäñòàâíèêè ̳í³ñòåðñòâà âíóòð³øí³õ ñïðàâ ³ ãîëîâíîãî óïðàâë³ííÿ òàáîð³â òà ïðîêóðàòóðè ÑÐÑÐ: çàñòóïíèê íà÷àëüíèêà ÃÓËÀÃó ãåíåðàë-ëåéòåíàíò Áî÷êîâ, ãåíåðàë Äîëã³õ, çàñòóïíèê ì³í³ñòðà âíóòð³øí³õ ñïðàâ ªãîðîâ òà íà÷àëüíèê óïðàâë³ííÿ íàãëÿäó çà ì³ñöÿìè óâ’ÿçíåííÿ ïðîêóðàòóðè ÑÐÑÐ Âàâ³ëîâ. ’ÿçí³ ïîñòàâèëè âèìîãè: â³äêðèòè ïåðåõ³äí³ ïóíêòè ì³æ çîíàìè, ùîá ó âèõ³äí³ äí³ â’ÿçí³ ìàëè ìîæëèâ³ñòü çóñòð³÷àòèñÿ ç ð³äíèìè òà çíàéîìèìè; äîçâîëèòè ëèñòóâàííÿ ç „âîëåþ“ áåç áóäü-ÿêèõ îáìåæåíü; íå çà÷èíÿòè íà í³÷ áàðàêè, ùîá áóëà ìîæëèâ³ñòü âèõîäèòè â òóàëåò, íà äâ³ð; çíÿòè íîìåðè; ïåðåãëÿíóòè âèðîêè ñóä³â; óñóíóòè ´ðàòè ç â³êîí ³ äâåðåé òàáîðîâèõ áàðàê³â; âñòàíîâèòè âîñüìèãîäèííèé ðîáî÷èé äåíü; âèïëà÷óâàòè çàðïëàòó ïîë³òâ’ÿçíÿì óð³âåíü ç â³ëüíîíàéìàíèìè ðîá³òíèêàìè; ðîáî÷³ äí³ âñòàíîâèòè ³ç ðîçðàõóíêó îäèí äî ï’ÿòè; ïîêàðàòè âèíóâàòö³â ðîçñòð³ë³â; ñêàñóâàòè âèðîê íà 25 ðîê³â ³ ïðèñêîðèòè ïåðåãëÿä ñïðàâ çàñóäæåíèõ çà êîíòððåâîëþö³éí³ ä³¿; â³äïóñòèòè ìàëîë³òí³õ, ñòàðö³â òà ³íâàë³ä³â; íàäàòè ïîâí³ ïðàâà ãðîìàäÿíñòâà ä³òÿì çààðåøòîâàíèõ; â³äïóñòèòè ð³äíþ çàñóäæåíèõ ç ïîñåëåííÿ äîäîìó; äîçâîëèòè â³ëüíå ñï³ëêóâàííÿ óâ’ÿçíåíèõ ÷îëîâ³ê³â ³ æ³íîê; â³äì³íèòè âèñëàííÿ ï³ñëÿ â³äáóòòÿ ïîêàðàííÿ; âèêëèêàòè â òàá³ð íà ïåðåãîâîðè ç óâ’ÿçíåíèìè ÷ëåíà Ïðåçè䳿 ÖÊ àáî îäíîãî ³ç ñåêðåòàð³â ÖÊ ÊÏÐÑ. Íà ö³ âèìîãè ïðåäñòàâíèêè ðàäÿíñüêî¿ âëàäè â³äïîâ³ëè, ùî ¿õ âèêîíàííÿ íå â ¿õí³é êîìïåòåíö³¿, à íàòîì³ñòü ñàì³ âèìàãàëè ïðèïèíåííÿ ñòðàéêó ³ âèõîäó íà ïðàöþ. Ïåðåãîâîðè ïðèïèíèëèñÿ. Äî ñòðàéêàð³â 7 òèñÿ÷, ïðèºäíàëèñÿ 12 òèñÿ÷ â’ÿçí³â, ùî ïðàöþâàëè íà ðóäíèêàõ çà 20 êì â³ä Êåíã³ðó [169, ñ. 384– 390]. À â òàáîð³ éøëî â³ëüíå, òàêå äîâãîæäàíå, õî÷ êîðîòêîòðèâàëå, æèòòÿ. Âèïóñêàëè ãàçåòó, çàïóñêàëè ïîâ³òðÿíîãî çì³ÿ ç ëèñò³âêàìè äî â³ëüíîãî íàñåëåííÿ. Ìèõàéëî Ñîðîêà îðãàí³çóâàâ õîð, ÿêèì êåðóâàâ. Õîð âèêîíóâàâ íà éîãî ñëîâà ³ ìåëîä³þ „óìí Êåíã³ðñüêîãî ïîâñòàííÿ“, „Ëþá³òü Óêðà¿íó“ íà ñëîâà Â. Ñîñþðè, „Ñîêîëè, ñîêîëè, ñòàâàéòå â ðÿäè“ òà ï³ñí³ ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé. „Õî÷ ìè é æèëè íàäãîëîäü, öüîãî íå â³ä÷óâàëè ³ â ïàì’ÿò³ íå çàô³êñóâàëîñÿ. Ìè æèëè åìîö³ÿìè. Áîãîñëóæ³ííÿ, ìîëåáí³, ðåïåòèö³¿ õîðó, êîíöåðòè ³ ãîòîâí³ñòü êîæíî¿ õâèëèíè – íà áàðèêàäè. Íå áóëî ÷àñó äóìàòè ïðî ¿æó! ßê³ áóëè ö³êàâ³ êîíöåðòè!

38

39

 íèõ áðàëè ó÷àñòü óñ³ íàðîäíîñò³“,– ïèøå Å. Âîéöåõîâè÷Ðàôàëüñüêà. ͳìåöüê³ åì³ãðàíòè, ÿê³ òîä³ òàì ïåðåáóâàëè, ñâ³ä÷àòü, ùî íà ïîäâ³ð’¿ òàáîðó çàâæäè â³äáóâàëèñÿ áîãîñëóæ³ííÿ, ÿê³ ïðàâèëè ïðàâîñëàâí³ é êàòîëèöüê³ ñâÿùåíèêè-â’ÿçí³. Ƴíêè ïðèêðàøàëè òàá³ð, øèëè ³ â³øàëè ïðàïîðè íà äàõàõ ¿äàëåíü óñ³õ òðüîõ òàáîð³â. Êîâàë³ äåíü ³ í³÷ êóâàëè ó òàáîðîâèõ êóçíÿõ íîæ³ é ñâîºð³äí³ ñïèñè ç â³êîííèõ ´ðàò, æ³íêè ðîáèëè „ãðàíàòè“ ç ïëÿøîê, íàïîâíþþ÷è ¿õ áåíçèíîì àáî õ³ì³êàòàìè ç ëàáîðàòî𳿠çäîáóâàííÿ êèñíþ, ÿêîþ êåðóâàâ Ðåëåí. Ùîá çâåðíóòèñÿ çà äîïîìîãîþ äî ̳æíàðîäíîãî ×åðâîíîãî Õðåñòà, â’ÿçí³ ç³áðàëè íàäàâ÷èé ðàä³îàïàðàò. Äëÿ òîãî âîíè âèêîðèñòàëè ÷àñòèíè ðåíòãåí³âñüêîãî àïàðàòó ç ë³êàðí³ òà ³íø³ ìåäè÷í³ ïðèëàäè. Çìàéñòðóâàâøè éîãî, áåçïåðåñòàííî ïîñèëàëè çàêëèêè äî â³ëüíîãî ñâ³òó ð³çíèìè ìîâàìè. Ïðàâäà, ðàä³î áóëî ñëàáêå, àëå éîãî ïåðåäà÷³ ÷óëè ó Êàðàãàíä³ é ñòîëèö³ Êàçàõñòàíó – Àëìà-Àò³ [163, ñ. 82–86]. Ç ³í³ö³àòèâè Ìèõàéëà Ñîðîêè áóëà ñòâîðåíà êîì³ñ³ÿ, äî ÿêî¿ óâ³éøëè ². Ïîòàëàéêî, ß. Áîäíàðèê, Ñ. Êîð÷èíñüêà ³ ùå ê³ëüêà ä³â÷àò. Âîíè îáõîäèëè áàðàê çà áàðàêîì, ñêëàäàþ÷è ñïèñêè íåâ³ëüíèê³â. Ö³ äàí³, ÿñíà ð³÷, ìàëà àäì³í³ñòðàö³ÿ, àëå äëÿ ïîâñòàíö³â âîíè áóëè íåäîñòóïí³. À òðåáà áóëî çíàòè, ñê³ëüêè ëþäåé ïåðåáóâຠâ òàáîð³. Öÿ ðîáîòà òðèâàëà ïîíàä òèæäåíü. [19, ñ. 71] Ñòðàéê òÿãíóâñÿ 42 äí³ – â³ä 16 ÷åðâíÿ äî 26 ÷åðâíÿ 1954 ðîêó. Ïðîòÿãîì óñüîãî ÷àñó ïîâñòàííÿ â’ÿçí³ ïåðåêîíóâàëè ãîëîñíèêàìè ³ ðóïîðàìè ñîëäàò³â, ùîá íå ñòð³ëÿëè ó ñâî¿õ áðàò³â ³ ð³äíèõ, áî âîíè òåæ º ä³òüìè ñåëÿí ³ ðîá³òíèê³â. Ñåðåä íèõ íåìà ñèí³â ãåíåðàë³â ³ ì³í³ñòð³â, ³ áàòüêè ¿õ (ñåëÿíè) íå íîñÿòü ïåðåä ñîáîþ æèâîò³â, ÿê ¿õí³ îô³öåðè, òà íå ¿çäÿòü íà êóðîðòè. 26 ÷åðâíÿ î 4 ãîäèí³ ðàíêó 1954 ðîêó Êîì³ñ³þ ÌÂÑ ³ ïðîêóðàòóðè â³äïîâ³äíî ç íàêàçàìè ì³í³ñòðà Êðóãëîâà, Ãåíåðàëüíîãî Ïðîêóðîðà Ðóäåíêî ³ ãîëîâà ÊÃÁ Ñåðîâà âèçíàëè çà ïîòð³áíå çëàìàòè ïîâñòàíö³â â³éñüêàìè. Ó çîíó ââåëè 1 600 îñ³á, 98 ñîáàê ³ç ñîáàêîâîäàìè, 3 ïîæåæí³ ìàøèíè, 5 òàíê³â Ò-34. Öå áóâ ïåðøèé âèïàäîê âèêîðèñòàííÿ òàíê³â äëÿ ïðèäóøåííÿ áåçïîðÿäê³â ó òàáîðàõ [32, ñ. 156]. Çàòÿãíóëàñÿ ñòðàøíà êðèâàâà áîðíÿ. Òàíêè çàãàíÿëè â’ÿçí³â ó áàðàêè, çãîðè, ñòð³ëÿþ÷è, äîïîìàãàëè ¿ì ë³òàêè, äóøèëè ãàçîâèìè øàøêàìè. Ìèõàéëî Ñîðîêà ðàçîì ³ç ñàí³òàðàìè ðÿòóâàâ ïîðàíåíèõ. Ä-ð Âàðêîí³ çãàäóº, ùî ïîáà÷èâøè òàíêè, â’ÿçí³ æ³íî÷îãî òàáîðó ùîá ðÿòóâàòè ñâî¿õ äðóç³â âèéøëè íàçóñòð³÷ âîðîãó. Ìàéæå âñ³ âîíè áóëè ñâÿòêîâî îäÿãíóò³ ó âèøèò³ ñîðî÷êè. Áëèçüêî äâîõ ñîòåíü (ó áàãàòüîõ äæåðåëàõ ïîäàþòü ¿õ ó ê³ëüêîñò³ ï’ÿòñîò) öèõ óêðà¿íñüêèõ æ³íîê ³ ä³â÷àò âçÿëèñÿ çà ðóêè ³

ëàâàìè ðóøèëè ïðîòè òàíê³â. Àëå òàíêè íå çóïèíèëèñÿ. Âîíè íàâ³òü íå çìåíøèëè øâèäê³ñòü é îäèí çà îäíèì ïåðå¿õàëè æèâó ôàëàíãó. Îäíî÷àñíî åìâåäèñòè êèíóëèñÿ äî áàðàê³â, ðîçñòð³ëþþ÷è êîæíîãî çóñòð³÷íîãî... [19] „Ñìåðòü ï’ÿòèñîò óêðà¿íñüêèõ æ³íîê ó Êåíã³ð³ ï³ä ðîñ³éñüêèìè òàíêàìè ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ùî ³ñíóþòü âèù³ âàðòîñò³, í³æ ñàìå ëþäñüêå æèòòÿ ³ âñå ìàòåð³àëüíå“,– íàïèñàâ ïðî öåé ïîäâèã ßðîñëàâ Ñòåöüêî ó ïðàö³ „Áóíò ïðîòè ìàòåð³àë³çìó“. Ïðèäóøåííÿì ïîâñòàííÿ êåðóâàâ ãåíåðàë Äîëã³õ ³ç Ìîñêâè. Òèõ, ùî çàëèøèëèñÿ æèâèìè, â³äïðàâèëè â òþðìó, íà Êîëèìó, íà Äàëüíîñòðîé, ³ â Îçåðíèé òàá³ð, à ÷ëåí³â Êîì³ñ³¿ ïîâñòàëèõ ðîçñòð³ëÿëè. ϳçí³øå ó ëèñò³ Ì. Ñîðîêà ïèñàâ: „ ïîðòó Âàí³íî äåðæàëè íàñ äâà ì³ñÿö³. Õâîðîáà ïîìîãëà ìåí³ ç ³íâàë³äàìè âè¿õàòè ç Ìàãàäàíó ñþäè, äå ÿ çàðàç. Íà æàëü, öÿ òðàñà, ùî òÿãíåòüñÿ íà 700 êì (ç Òàéøåòó äî Ëåíè) íàëåæèòü äî íàéã³ðøèõ ì³ñöü óâ’ÿçíåííÿ â Ñîâ. Ñîþç³. Îò öüîãî ðîêó, ùå ó ëèïí³-ì³ñÿö³, òèõ, ùî íå õîò³ëè âèñ³ñòè â øòðàôíîìó ëÿãåð³ (áî òàêè áåçïðàâíî ³ ïðîòèçàêîííî âåçëè), ïîñ³ÿëè êóëåìåòàìè ïî çàêðèòèõ âàãîíàõ, ï³çí³øå ðîçáèëè âàãîíè ³ æèâèõ âèòÿãàëè ãàêàìè. Ïîñò³éí³ åòàïè ìàþòü ñëóæèòè ìåòîäîì òðèìàííÿ â ñòðàõó é ïîñëóõó. Äóæå æàëóþ, ùî âè¿õàâ ç Ìàãàäàíó. ͳäå íåìà òàêèõ ñâèíñòâ, çëîâæèâàííÿ ³ áåçïðàâ’ÿ, ÿê òóò“ [169, ñ. 388]. 1962 ðîêó Ìèõàéëà Ñîðîêó ïðèâåçëè ó Ìîðäîâñüê³ êîíöòàáîðè, äå ïðîäîâæèëàñÿ éîãî áîðîòüáà ïðîòè ñâàâ³ëëÿ. Êåíã³ðñüêå ïîâñòàííÿ ñòàëî îäíèì ³ç íàéÿñêðàâ³øèõ âèðàçíèê³â êðèçè ñèñòåìè ÃÓËÀÃó ï³ä ÷àñ ïåðåëîìíîãî ïåð³îäó, ùî ðîçïî÷àâñÿ ï³ñëÿ ñìåðò³ Ñòàë³íà. Âîíî ïîòðÿñëî âñþ ñèñòåìó òðóäîâèõ òàáîð³â ³ çìóñèëî êåð³âíèöòâî òàáîð³â ³ äåðæàâè â ö³ëîìó â îñòàòî÷íîìó ï³äñóìêó â³ä³éòè â³ä òèðàí³¿ â òàáîðàõ ³ ï³òè íà ïîñòóïêè. Ðåçóëüòàòîì Êåíã³ðñüêîãî ïîâñòàííÿ ñòàëà íèçêà çàõîä³â, ùî ïðèâåëè äî çì³í ñèñòåìè. Ñåðåä íèõ: ðåîðãàí³çàö³ÿ âèïðàâíîòðóäîâèõ òàáîð³â, òîáòî ñòâîðåííÿ íîâèõ òàá³ðíèõ â³ää³ë³â, ùîá çìåíøèòè ê³ëüê³ñòü óâ’ÿçíåíèõ, ÿê³ çîñåðåäæåí³ â îäíîìó ì³ñö³, îñê³ëüêè öåé ôàêòîð ìàâ âèð³øàëüíå çíà÷åííÿ ï³ä ÷àñ çâîðóøåíü; ïåðåãëÿä âñ³º¿ ñèñòåìè êàäð³â, ùî çàéìàëèñü âèõîâàííÿì ³ íàãëÿäîì íàä óâ’ÿçíåíèìè, âèìàãàþ÷è ñóòòºâèõ çàòðàò ³ ðîáëÿ÷è ñóâîð³øîþ ðåïðåñèâíó ïîë³òèêó,– àáî æ ïîñòóïîâå äåìîíòóâàííÿ âåëè÷åçíî¿ ìåðåæ³ êîíöåíòðàö³éíèõ òàáîð³â, çì³íþþ÷è òèì ñàìèì ðîëü ÌÂÑ â åêîíîì³ö³ êðà¿íè. Íàñïðàâä³ ÃÓËÀà ÿê åêîíîì³÷íà „³ìïåð³ÿ“ ì³ã âèæèòè ò³ëüêè ó ðàç³ ïîñèëåííÿ òåðîðó ³ áåççàêîííÿ, îäíàê öå áóëî ïðÿìèì ïðîòèð³÷÷ÿì ïîòðåáàì áþðîêðàòè÷íîãî àïàðàòó.

40

41

Òîìó áóëà çä³éñíåíà ïîâíà ðåîðãàí³çàö³ÿ ñèñòåìè: ïðîòÿãîì äåê³ëüêîõ ðîê³â áóëî çâ³ëüíåíî äâ³ òðåòèíè óâ’ÿçíåíèõ, âèïðàâíî-òðóäîâ³ òàáîðè (ÂÒÒ) áóëè ñêàñîâàí³; óâ’ÿçíåí³, ùî â³äáóâàëè òåðì³í óâ’ÿçíåííÿ â ÂÒÒ, áóëè ïåðåâåäåí³ â êîëîí³¿, à îñîáëèâî íåáåçïå÷í³ – â òþðìè. Îñíîâíîþ ìåòîþ ïðèìóñîâèõ ðîá³ò îãîëîñèëè ïåðåâèõîâàííÿ óâ’ÿçíåíèõ, à íå åêñïëóàòàö³þ ¿õíüî¿ ïðàö³. Öå ïåðåâèõîâàííÿ âñå îäíî íîñèëî òîòàë³òàðíèé õàðàêòåð ³ áóëî ñïðÿìîâàíå íà í³âåëþâàííÿ îñîáèñòîñò³. Ïðîòå ïîë³òâ’ÿçí³ – ïîâñòàíö³ òà ñòðàéêàð³ çäîáóëè ïåðåìîãó, ÿêà ñâî¿ì çíà÷åííÿì ïåðåâèùóâàëà æåðòâè. Îñê³ëüêè ñåðåä ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â áóëè ïåðåâàæíî „óêðà¿íñüê³ áóðæóàçí³ íàö³îíàë³ñòè“, ÿêèì ïðèïèñóâàëè íåíàâèñòü äî ³íøèõ íàö³é, à òî÷í³øå ôàøèçì òà íàöèçì, ùî çà ñâîºþ ñóòòþ ïðîòèëåæí³ ¿õí³ì ïåðåêîíàííÿì, òî öå ïîâñòàííÿ íàö³îíàë³ñò³â ð³çíèõ íàðîä³â çà ïðîâ³äíî¿ ðîë³ óêðà¿íö³â äîâåëî ³íòåðíàö³îíàëüí³ñòü ñïðàâæíüîãî íàö³îíàë³çìó, àäæå ò³ëüêè òîé ìîæå øàíóâàòè ³íø³ íàðîäè, õòî ïåðø çà âñå ëþáèòü ³ ïîâàæຠñâ³é ð³äíèé. Òðàãåä³ÿ ³ ãåðî¿çì ïîâñòàíö³â ó Êåíã³ð³ – ÿñêðàâèé ïðèêëàä íåçëàìíîñò³, ïðàãíåííÿ äî âîë³. ׳òêà îðãàí³çàö³ÿ ïîñòàííÿ, ä³ÿëüí³ñòü ó êîíöòàáîð³ òà éîãî ìàñøòàáí³ñòü ñâ³ä÷àòü ïðî ð³âåíü ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â ó ñâîºìó ðîçâèòêó – îñâ³÷åí³ñòü, ³íòåëåêòóàë³çì, äîñâ³ä íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíî¿ áîðîòüáè òîùî.

42

Ó ÌÎÐÄÎÂÑÜÊÈÕ ÊÎÍÖÒÀÁÎÐÀÕ Â³ä 1952 ðîêó Ì. Ñîðîêó äóæå ÷àñòî ïåðåâîçèëè â ³íø³ òàáîðè, í³äå äîâãî íå äàâàëè çàòðèìàòèñÿ. Ïðè÷èíîþ áóëî òå, ùî ñêð³çü, äå â³í áóâ, â³í îðãàí³çîâóâàâ äîâêîëà ñåáå ëþäåé, äîïîìàãàâ ¿ì, ³ âîíè äî íüîãî ãîðíóëèñÿ, ââàæàëè ñâî¿ì ³äåéíèì ïàòð³àðõîì. Ïîñò³éí³ ïåðå¿çäè ç ì³ñöÿ íà ì³ñöå äîáðå â³äîáðàæåí³ ó ëèñòàõ Ì. Ñîðîêè. Çîêðåìà, â îäíîìó ç ëèñò³â äî ñèíà â³í ïèøå: „... Ïåâíî äóìàºø, ùî òâ³é áàòüêî íàâ³æåíèé, áî í³ãäå ì³ñöÿ íå ìîæå íàãð³òè. Êîðîòåñåíüêî îïèøó Òîá³ õîòÿ îñòàíí³ ê³ëüêà ì³ñÿö³â, ùîá òè óÿâèâ ñîá³ ÿê ìàºòüñÿ ñïðàâà. Äî ëèïíÿ áóâ íà êîëîí³, äå ïðàöþâàâ íà áóä³âíèöòâ³. Ïîò³ì ïåðåêèíóëè ÷åðåç ïåðåñèëêó íà íîâå áóä³âíèöòâî. Çâ³äòàì ÷åðåç ï’ÿòü äí³â çíîâó íà ïåðåñèëêó, äå òðèìàëè òðè òèæí³. Ïîò³ì íà íîâó êîëîíó ïðèâåçëè â ñóáîòó, çàïèñàëè â ðîáî÷ó áðèãàäó, à â íåä³ëþ çàáðàëè â õîëîäíó, äå òðèìàëè ø³ñòü òèæí³â, çâ³äêè ïåðåêèíóëè íà ñòðîãó, à ÷åðåç ì³ñÿöü ñþäà, äå ïðîñèìî òðîõè á³ëüøå äåííîãî ñâ³òëà. Îá³öÿþòü íàâ³òü êíèæêè! Ùîäíÿ õîäæó íà ïðàöþ. ² âñ³ îò³ ìèòàðñòâà º í³áè íàñë³äêîì òîãî, ùî äðóãèé ðàç ñóäæåíèé. Âèõîäèòü, ùî öå º í³áè âèíàãîðîäà çà ö³ ðîêè, ÿê³ ñóä ðåàá³ë³òóâàâ ³ ïðèçíàâ, ùî ìåíå ñóäèëè íåçàêîííî. Íàãàäóºòüñÿ ñòàðà ãðåöüêà ëåãåíäà ïðî îñòð³â Êðåòó ³ Ì³íîòàâðà...“ [100]. Ïðàêòèêà ïîñò³éíèõ ïåðåì³ùåíü ³ç îäíîãî òàáîðó â ³íøèé áóëà îäíèì ³ç íàé÷àñò³øèõ ïðèéîì³â, ÿêèé çàñòîñîâóâàëè ó ö³ ðîêè äî ïîë³òâ’ÿçí³â, ùîá ïåðåøêîäèòè çì³öíåííþ ï³äï³ëüíèõ îðãàí³çàö³é ³ ãóðòê³â, ùî çàðîäæóâàëèñü. Ó ëèñòàõ ïîäàí³ ð³çíîìàí³òí³ àäðåñè, ÿê³ äàþòü ìîæëèâ³ñòü ÷àñòêîâî âèçíà÷èòè ìàðøðóò óâ’ÿçíåííÿ Ì. Ñîðîêè. Ùîäî ðåàá³ë³òàö³¿, òî ä³éñíî, óõâàëàìè â³éñüêîâîãî òðèáóíàëó ÏðèêÂÎ â³ä 5.03.1957 ð. ³ 16.04.1957 ð. â³äïîâ³äíî äî ð³øåííÿ îñîáëèâî¿ íàðàäè ÍÊÂÑ ÑÐÑÐ â³ä 7.05.1940 ð. òà ð³øåííÿ îñîáëèâî¿ íàðàäè ÌÄÁ ÑÐÑÐ â³ä 26.10.1949 ð. ñòîñîâíî Ñîðîêè Ìèõàéëà Ìèõàéëîâè÷à çâèíóâà÷åííÿ áóëè â³äì³íåí³ ³ â³í ïî öèõ ñïðàâàõ ðåàá³ë³òîâàíèé. [6, ñ. 74–81] Àëå íà öüîìó òåðì³í óâ’ÿçíåííÿ ïðèïèíåíèé íå áóâ ³ ïðàêòè÷íî í³÷îãî íå çì³íèëîñÿ. 43

„Ñüîãîäí³,– ïèñàâ â îäíîìó ëèñò³ Ì. Ñîðîêà,– ïðèéøëà ìåí³ ñïðàâêà: öå âæå äðóãà, áî ïðî ïåðøó ìåíå ëèøå ïîâ³äîìèëè ç Óïðàâë³ííÿ, ùî ïðèéøëà ïðÿìî òóäè. „Âîåííûé Òðèáóíàë Ïðèêàðïàòñêîãî âîåííîãî îêðóãà, 17 àïðåëÿ 1957 ã., ¹ ÎË175, ã. Ëüâîâ, Âàëîâàÿ 16. Ñïðàâêà: Óãîëîâíîå äåëî ïî îáâèíåíèþ Ñ. Ì. Ì. 1911 ã. ðîæäåíèÿ, ïåðåñìîòðåíî Âîåí. Òðèá. Ïðèê. Îêð. 16 àïðåëÿ 1957 ã. Ïðèâëå÷åíèå ê óãîëîâíîé îòâåòñòâåííîñòè è çàêëþ÷åíèå â ÈÒË ãð-íà Ñ. Ì. Ì. ïðèçíàíî íåîáîñíîâàííûì, à ïîåòîìó ïîñòàíîâëåíèå îñîáîãî ñîâåùàíèÿ ïðè ÌÃÁ ÑÑÑÐ îò 26.10.1949 ã. îòìåíåíî è äåëî ïðîèçâîäñòâîì ïðåêðàùåíî çà îòñóòñòâèåì ñîñòàâà ïðåñòóïëåíèÿ. Ãð-í Ñ. Ì. Ì. ïî óêàçàíîìó âûøå äåëó ðåàáèëèòèðîâàí. Íà îñíîâàíèè Ïîñòàíîâëåíèÿ Ñîâåòà Ìèíèñòðîâ ÑÑÑÐ îò 8 ñåíòÿáðÿ 1955 ã. ¹ 1655 ãð-íó Ñ. Ì. Ì. âðåìÿ åãî íàõîæäåíèÿ â ìåñòàõ çàêëþ÷åíèÿ, à òàêæå âðåìÿ ïðåáûâàíèÿ â ññûëêå çàñ÷èòûâàåòñÿ êàê â îáùèé òðóäîâîé ñòàæ, òàê è â ñòàæ ðàáîòû ïî ñïåöèàëüíîñòè. Ïðåäñåäàòåëü Âîåí. Òðèá. Ïðèêàðï. Âîåí. Îêð. ãåíåðàë-ìàéîð þñòèöèè (Ìåëüíè÷åíêî)“. Îòæå, áà÷èòå, âæå 13 ë³ò ðåàá³ë³òîâàí. Î÷åâèäíî, ÿê çàõî÷óòü ïî-ëþäÿíîìó ï³ä³éòè, òî ìîæíà ïðè ðîçãëÿíåííþ îñòàííüî¿ ñïðàâè (íàâ³òü, ÿêáè áóâ âèííèé) óçãëÿäíèòè, ùî 17 ðîê³â º çîâñ³ì äîñòàòíüîþ êàðîþ, ùîáè çâ³ëüíèòè“ [103]. „ß íå õî÷ó Âàñ ðîç÷àðîâóâàòè, àëå çàíàäòî ðîæåâèõ íàä³é íå ìàþ. Òåïåð íàéá³ëüøà ìîÿ âèíà â òîìó, ùî ñèäæó. ßêùî é îïðàâäàíèé çîâñ³ì çà ïîïåðåäíº, òî âñå-òàêè çàïèñàíî, ùî íåîäíîðàçîâî ñóäæåíèé, îòæå – íåáåçïå÷íèé. À òàêå îïðåä³ëåííÿ òÿãíå çà ñîáîþ ñóìí³ íàñë³äêè. Îòæå, ðåàá³ë³òàö³ÿ ïðàêòè÷íèõ íàñë³äê³â íå äàëà. Íàéá³ëüøà âèíà ëþäèíè â òîìó, ùî âîíà ñèäèòü, áåç ð³æíèö³ – âèííîþ âîíà º ÷è í³“,– ïèñàâ ïðî öå ó ³íøîìó ëèñò³ Ì. Ñîðîêà [98]. ³ä 1960 ðîêó Ì. Ñîðîêà â³äáóâàâ óâ’ÿçíåííÿ ó Òàéøåò³, Ñâåðäëîâñüêó, Êàçàí³. Âçèìêó 1962 ðîêó éîãî ïåðåâåëè ó Ìîðäîâ³þ, äå â³í ³ çàëèøèâñÿ, õî÷ ÷àñòî ì³íÿëè çîíó ïåðåáóâàííÿ. Ñêð³çü Ì. Ñîðîêà ïðîâîäèâ ñâîþ ³äåîëîã³÷íó ä³ÿëüí³ñòü. „Ìèõàéëî Ñîðîêà íàãîëîøóâàâ: êîæíèé íàö³îíàë³ñò ìóñèòü áóòè íå òàê âèêîíàâöåì, ÿê òâîðöåì, ÿêèé âåñü ÷àñ çìàãຠäî âäîñêîíàëåííÿ, äî âèðîáëåííÿ íàéåôåêòèâí³øèõ ôîðì áîðîòüáè çà äåðæàâíó ñàìîñò³éí³ñòü“,– çãàäóº Ïåòðî Äóæèé, ïîë³òâ’ÿçåíü, êîëèøí³é ãîëîâíèé ðåäàêòîð ãàçåòè ÎÓÍ-ÓÏÀ „²äåÿ ³ ×èí“ [57, ñ. 5–6]. Ó ïåðø³é ïîëîâèí³ 60-õ ðîê³â êàäåá³ñòè çàáèðàëè Ì. Ñîðîêó ç òþðìè ³ äâà ì³ñÿö³ âîçèëè äî Êèºâà, Òåðíîïîëÿ, Ëüâîâà, âëàøòîâóâàëè çóñòð³÷³ ç ñèíîì, ð³äíåþ. Óñå öå ç ìåòîþ òèñêó, ïñèõîëîã³÷íî¿ îáðîáêè. Ïðî ö³ ïî¿çäêè Ì. Îñàä÷èé çãàäóº: „Òåïåð

ïîäåêóäè Ñîðîêó âèêëèêàþòü äî Êèºâà ÷è Ëüâîâà. Âîíè îäÿãàþòü íà íüîãî „÷îðíèé ñìîê³í㓠³ âåäóòü ó òåàòð, ²íñòèòóò ê³áåðíåòèêè... Éîãî âîäèëè ïî Ëüâîâó – åëåãàíòíî îäÿãíåí³ ìóæ÷èíè. ³í óñå ïðèãàäóâàâ, ³ éîìó áóëî áîëÿ÷å. Öå áóëî íå îçíàéîìëåííÿ ç ïðåêðàñíèì æèòòÿì, à çíóùàííÿ: éîìó êèäàëè ó â³÷³, ùî â³í ìîæå á³ëüøå íå ïîáà÷èòè âñüîãî öüîãî, à ìîæå é... Éîãî âèá³ð. Öå ñòðàøíî – äâàäöÿòü ðîê³â íå éòè ï³øîõîäîì ³ íå äèõàòè ëþäñüêèìè ïàðôóìàìè. ³í ç³ñòàðèâñÿ, îäâèê, ³ âñå öå éîãî çàðàç ñòîìëþº...“ [147, ñ. 87–89]. Öå áóëà ñïîêóñà, ÿêó çàñòîñîâóâàëè, ùîá ìîðàëüíî çëàìàòè ëþäèíó. ÊÄÁ áóëî çàö³êàâëåíå ó êàÿòò³ òàêèõ ïîñòàòåé, ÿê Ì. Ñîðîêà, Â. Ãîðáîâèé, Þ. Øóõåâè÷, ñåñòðè Ñ. Áàíäåðè, äî ÿêèõ öåé ìåòîä çàñòîñîâóâàâñÿ îñîáëèâî ðåòåëüíî. Çîêðåìà, â³í áóâ ðîçðàõîâàíèé ³ íà òèõ ¿õí³õ ïîáðàòèì³â, ùî çîñòàëèñÿ æèâ³ íà âîë³, æèëè çà êîðäîíîì ³ ïðîäîâæóâàëè áîðîòüáó ç á³ëüøîâèöüêîþ òîòàë³òàðíîþ ñèñòåìîþ. ϳñëÿ òàêèõ ïî¿çäîê, îçëîáëåí³ íåâäà÷åþ, êàäåá³ñòè áèëè Ì. Ñîðîêó ³ ïîâåðòàëè íàçàä ó òàá³ð. Ìèõàéëî Ñîðîêà ïðî ö³ ïî¿çäêè ó ëèñòàõ çãàäóâàâ: „Çà ö³ ðîêè ïðàêòè÷íî ÿ âèâ÷èâ ãåîãðàô³þ, ïåðåêîíàâñÿ, ùî Ñîþç íå ëèøå øèðîêèé, àëå íà òèñÿ÷ó ê³ëîìåòð³â äîâãèé. ×óâ â³ääèõ Ëåäîâèòîãî îêåàíó ³ ãàðÿ÷èõ ñòåï³â Êàçàõñòàíó, ìèâñÿ íà Ëîíöêîãî ³ ïîëîñêàëè õâèë³ Îõîòñüêîãî ìîðÿ, áðîäèâ ïî òóíäð³, ïëàâàâ íà ð³êàõ ³ ìîñòèâ äîðîãè â òàéç³. ßêùî çóïèíèòèñÿ íà öèôðàõ, òî ëèø ï³â ðîêó ÿ ¿õàâ. ßêùî çëîæèòè óñ³ ê³ëîìåòðè, òî ìîæíà îïîÿñàòè çåìíó êóëþ. Áà÷èâ äåñÿòêè ì³ñò ³ òèñÿ÷³ ëþäåé. Çà ò³ ÷àñè ÿ áà÷èâ íåîçîð³ ïðîñòîðè, äå äèê³ çâ³ð³ ãóëÿþòü, íà÷å â³òðè. ² íà òèõ áåçêðàéí³õ ïðîñòîðàõ äëÿ ìåíå íåìà ì³ñöÿ. Ìåíå âîäÿòü íà÷å îäíîãî ³ç åêçåìïëÿð³â çîîïàðêó, àáî äðàï³æíîãî. Áóâ ÷àñ äëÿ äóìîê, àíàë³çó, íàð³êàíü. Áóëè âèïàäêè, ùî çóñòð³÷àâ ÿ ëþäåé, ÿê³ ïî ê³ëüêà ðîê³â óñï³ëè îáåðíóòè ÷åðåç ä³ì, òþðìó, ëàãåð, àëå öå áóëè ëþäè, ÿê³ ìàëè ñâ³é ïîãëÿä íà ÷óæå äîáðî òà ìîðàëü. Ñåðåäîâèùå ñåðåä ÿêîãî ÿ âèð³ñ, ñåðåä ÿêîãî ÿ æèâ ó ð³çíèé ïåð³îä æèòòÿ ³ ñåðåä ÿêîãî ÿ æèâó íå ââàæàþ ã³ðøèì â³ä ñåáå. Òà, ì³æ íàìè êàæó÷è, ïîìèíàþ÷è ñêðîìí³ñòü, íå ââàæàþ ñåáå ã³ðøèì â³ä òèõ, ùî ââàæàþòü ñåáå âèõîâàòåëÿìè. ß ñâÿòî ïåðåêîíàíèé, ùî ìåíå áè íå îñóäèëè ìîðàë³ñòè â³ê³â òèïó: ijêåíñà, Ãþãî, سëëåðà, Øåâ÷åíêà, Òîëñòîãî, Ãàíä³ òà ïîä³áíèõ. À ìîæå âèíí³ ò³, ùî ñêëàäàþòü ïðîãðàìó íàâ÷àííÿ?..“ [107]. Ó öèõ ñëîâàõ â³ä÷óâàºòüñÿ òâåðä³ñòü ïåðåêîíàíü Ì. Ñîðîêè, ùî í³ÿêå „ïåðåâèõîâàííÿ“ ç ³í³ö³àòèâè ÊÃÁ éîìó íå ïîòð³áíå, ùî â³í éîìó íå ï³ääàºòüñÿ. „Ìåíå ëèø áè íå âèãàíÿëè ç ìóçå¿â, çðåøòîþ, îïèñóâàòè îäíå, à îãëÿäàòè – äðóãå,– ðîçïîâ³äàâ Ì. Ñîðîêà ó ëèñò³ Êàòåðèí³

44

45

Çàðèöüê³é ïðî ñâî¿ ïî¿çäêè.– Æàäíèìè ñëîâàìè òà ³ëþñòðàö³ÿìè íå â ñèë³ ïåðåäàòè òî¿ àòìîñôåðè, îòî÷åííÿ, ïîâ³òðÿ òà ñàìîãî õâèëþâàííÿ, ÿêå âèðîñòàº, êîëè òè ñòóïàºø ïî òèõ ì³ñöÿõ, äå ïðîõîäèëè ì³ë³îíè íà ïðîòÿç³ â³ê³â. Äèâèòèñü íà ñâ³äê³â ìèíóëîãî ÷àñó, ö³ëèõ ïîêîë³íü, ÿê³ òóò ïðîõîäèëè, äèâèòèñü íà òå ñàìå, ìîæå íàâ³òü äóìàòè òå ñàìå. Ïðè âõîä³ äî Ñîô³éñüêîãî ñîáîðó âèùåðáèëàñü öåãëà ³, ïðåäñòàâ ñîá³, ùî êîæíîãî êîðòèòü ä³òêíóòèñü ïàëüöåì, ³ ÿ ïîãëàäèâ. Öå ì³ñöå âèøë³ôóâàëè íà÷å øêëî. Ñòî¿ø, ³ çäàºòüñÿ òîá³, íà÷å ñïðàâä³ ïëèâåø ó áåçâ³ñòü â³ê³â. Ñê³ëüêè òî øóãàëî äèêèõ áóð íàâêîëî ñò³í, à êîðàáåëü âñå ïëèâ. Ìè ïðèâèêëè çãàäóâàòè ³ñòîðè÷í³ ïîñòàò³ êíÿç³â, ÿêèõ âèáèðàëè íàðàäè, ùî ð³øàëè äîëþ êðà¿íè, ãåòüìàí³â, ïîëêîâíèê³â òà ïîä³áíèõ. À ñê³ëüêè ì³ë³îí³â õèëèëè ãîëîâè òà ïðîñèëè ó Ïðå÷èñòî¿, ùî ç ï³äíåñåíèìè ðóêàìè ìîëèòüñÿ, ó Âñåâèøíüîãî êðàùî¿ äîë³... Ìîæå ö³êàâî Òîá³ áóäå ä³çíàòèñÿ ïðî ìî¿ â³äâ³äèíè àðõ³òåêòóðíî-áóä³âåëüíîãî ³íñòèòóòó. Íîâà ñïîðóäà, ÿêî¿ ³íòåð’ºð íå çîâñ³ì çàê³í÷åíèé. Çîâí³ âèãëÿäຠëåãêîþ ³ ãðàö³îçíîþ. Ïîçíàéîìèëè ³ç ïðîðåêòîðîì òà äåÿêèìè ïðîôåñîðàìè. Óñ³ áóëè äóæå ïðèâ³òíèìè òà ëàñêàâèìè. ϳä ÷àñ áåñ³äè ìî¿ ïèòàííÿ âèêëèêàëè ï³äîçðó, ùî ÿ º ãëèáîêî îá³çíàíèé ³ çàö³êàâëåíèé òèìè ïðåäìåòàìè (ÿêùî éäå ïðî çàö³êàâëåííÿ, òî â³ä ïðàâäè äàëåêî). Òàêèì ÷èíîì, ÿ îïèíèâñÿ ó öåíòð³ óâàãè. Âèïàäêîâî òîä³ áóëà âèñòàâêà ìàøèí, ÿê³ ïîìàãàþòü ñòóäåíòàì ïðîâ³ðÿòè ñâîþ óñï³øí³ñòü ó íàóö³. Íàâ³òü ïî òåëåâ³çîðó ïîêàçóâàëè óñï³õè âèñòàâêè. Êåð³âíèê âèñòàâêè äóæå ðàäî ðîç’ÿñíèâ íàì äîá³ðíîþ ìîâîþ ³ñòîð³þ ðîçâèòêó òèõ ìóäðèõ ìàøèí. ß êàæó „íàì“, áî ïðîôåñîð³â ç³áðàëîñü ê³ëüêàíàäöÿòü òà ïîâíî ãîñòåé óæå òàì áóëî. Îá³éøëè ìè áàãàòî êàá³íåò³â òà âèêëàäîâèõ ñàëü, áà÷èâ ãàðí³ ðèñóíêè (êðåñëåí³) ³ç àðõ³òåêòîí³êè, òà ïðèºìíå âðàæ³ííÿ ñïðàâëÿº êàôåäðà ìàëþâàííÿ. Òàê³ â³äâ³äèíè çìó÷èëè ìåíå, áî íå â ñèë³ áóëî çàáóòè, ùî ïðèéìàþòü òåáå íå çà òîãî, êèì òè º, ùî âñóïåðå÷ òâî¿é âîë³ ñòàºø ÿêèìîñü àâàíòþðèñòîì, äóðèñâ³òîì ÷è â êðàùîìó ðàç³ àðòèñòîì. Ïîä³áíîãî ñòèëþ º ãîòåëü „Äí³ïðî“ íà Õðåùàòèêó. Öåé ñòèëü â³äð³çíÿºòüñÿ äîö³ëüí³ñòþ ñâî¿õ åëåìåíò³â, ùî êðîì³ ñâî¿õ íåîáõ³äíèõ ôóíêö³é òâîðèòü í³áè âèñë³äíó ë³í³þ, ÿê³ ìèëóþòü îêî ñâîºþ ïðîñòîòîþ. ²ñòèíà º çàâæäè ïðîñòîþ, ëèøå òðóäíî íàéòè ¿¿. Âæå êîëè ìè á³ëÿ òîãî ñòèëþ, òî ñë³ä çãàäàòè íàéíîâ³øó ñïîðóäó „Ïàëàö ï³îíåð³â“, ùî ïðèñ³ëà íà÷å âåëåòåíñüêà ïòèöÿ íà äí³ïðîâ³é êðó÷³, íåïîäàë³ê Êèºâî-Ïå÷åðñüêî¿ ëàâðè... Àåðîâîêçàë ó Áîðèñïîë³ ÿ áà÷èâ çäàëåêà, áî òîä³, êîëè ÿ ëåò³â äî Ëüâîâà, â³í ùå íå áóâ â³äêðèòèì. ϳâ äî îäèíàäöÿòî¿, ÿ ùå íà ïðîõîä³ ó Êèºâ³. Ìîðîçíèé äåíü, ùî çîâñ³ì îïðàâäàâ íàçâó

24 ëþòîãî. Âîëãà ïðîëåò³ëà øîññå ì³æ ñîñíàìè ³ âæå ñèäæó â ÀÍ-10, ùî êóðñóº Õàðê³â-Ëüâ³â. ˳òàê äóæå âèã³äíèé, çîâñ³ì íå ïîä³áíèé äî òèõ, ùî ë³òàëè ïåðåä 15 ðîêàìè. Êè¿â-Ëüâ³â í³áè ëåæàòü íà ÿê³éñü êðèâ³é, ìîæå ïîä³áíèé äî ïàðàáîë³, ÿêî¿ âåðøèíà ï³äíÿëàñü ïîíàä 8000 ì. Çë³òàºø òà ñ³äàºø ìàéæå íå ïîì³òíî, áåç êîëèâàíü òà „ÿì“ ó ïîâ³òð³. Âåñü ÷àñ äèâèâñÿ â ³ëþì³íàòîð, íàâ³òü òðîõè íàãð³âñÿ íà ñîíö³. Íà æàëü, ìèòòþ ïðîë³òàâ íàä ñåëàìè. Íå âèäíî, áóëî æàäíîãî ì³ñòå÷êà. Óñå çàíåñåíå ñí³ãîì, ëèøå ïàâóòèííÿ äîð³ã, âèãàäëèâ³ ïëÿìè ë³ñ³â, ³ãðàøêîâ³ äîìèêè ñåëèù òà ò³í³ ð³÷îê, ùî çì³éêàìè âèëèñü äàëåêî âíèçó. Áëóêàâ î÷èìà äî ãîðèçîíòó ³ äóìêè íåâ³äñòóïíî øèðÿëè íàä çåìëåþ. Õîò³ëîñü òîä³ â³÷íî ë³òàòè çàìåò³ëëþ, ùî òðèâàëà ê³ëüêà äí³â, ïåðåòâîðèëà Ëüâ³â, ÷è êðàùå ïåðåíåñëà íà 25 ðîê³â íàçàä. Çäàâàëîñü íàâ³òü, ùî ò³ æ ñàì³ ëþäè ÷èñòÿòü òà ìåòóòü âóëèö³. Î ïåðø³é ãîäèí³ ÿ ïðîõîäèâ ÷åðåç ïîäâ³ð’ÿ ³ ìèìîâîë³ ãëÿíóâ ó ë³âó ñòîðîíó ÷è íå ñòî¿ø Òè íà òîìó ì³ñö³, äå ÿ Òåáå ëèøèâ, õî÷à çàðàç æå ïðèãàäàâ, ùî ïîïðîùàëèñü ìè íà Ïåë÷èíñüê³é (â’ÿçíèöÿ ó Ëüâîâ³.– Ë. Á.). ßê íå ñì³øíî, àëå íà Ëîíöüêîãî (â’ÿçíèöÿ ó Ëüâîâ³.– Ë. Á.) ïîâ³ÿëî ÷èìîñü áëèçüêèì, íàâ³òü óñì³õíóâñÿ âíóòð³øíüî... Íà äðóãèé äåíü „Âîëãà“ â’ºòüñÿ âóëèöÿìè ñòàðîãî ì³ñòà, ÷èòàþ ïð³çâèùà êîçàöüêèõ ïîëêîâíèê³â, ãàéäàìàöüêèõ âàòàæê³â, îðèøê³â ³ äîðîãà ïíåòüñÿ íà „Âèñîêèé çàìîê“. ×åðåç çàñí³æåí³ â³òòÿ êðàñóþòüñÿ ôîðìè áëèçüêèõ òà ð³äíèõ ïàì’ÿòîê àðõ³òåêòóðè. Çíîâó ìàøèíà õîâçàºòüñÿ âóëèöÿìè ó íàïðÿì³ Ìåäîâèõ ïå÷åð, ïîíàä Ëè÷àê³âñüêèì öâèíòàðîì, äå ëåæàòü ò³, ç ÿêèìè âæå íå çîáà÷èìîñü, ëåæèòü Òàòî (Ìèðîí Çàðèöüêèé.– Ë. Á.). Òî çíîâó ïëîùà Ñîô³¿, Ñòðèéñüêèé ïàðê, ïîâåðòàþ ãîëîâó âïðàâî, ìîæå Áîãäàí äå áëóêຠ(ñèí.– Ë. Á.). Íîâå ì³ñòî, íîâ³ âóëèö³ Òîðåçà, Òåðåøêîâî¿ ³ çíîâó Ñòðèéñüêà... Ìîæå íà öåé ðàç òî ëèøå ñîí, ç ÿêîãî íå ìîæó ïðîáóäèòèñü?“ [107] ’ÿçí³ õâèëþâàëèñÿ, êîëè éîãî çàáèðàëè ³ ïîñò³éíî âèìàãàëè ïîÿñíåíü ïðî òå, äå ³ ùî ðîáëÿòü ç Ì. Ñîðîêîþ, àäæå â³í áóâ åï³öåíòðîì óâàãè, ÿêèé ãðóïóâàâ ¿õ, äîïîìàãàâ, ÷èì ì³ã. „Ìèõàéëî Ñîðîêà. Òî áóâ ñòîâï, íàâêîëî ÿêîãî óñå äóõîâíå æèòòÿ îáåðòàëîñÿ“,– çãàäóº Î. Çàëèâàõà [70]. Ïî¿çäêè ³ ïîáèòòÿ íå ìèíóëè áåç ñë³äó, âîíè îñòàòî÷íî ï³ä³ðâàëè çäîðîâ’ÿ Ì. Ñîðîêè. 6 ñ³÷íÿ 1967 ðîêó íà 59-ìó ðîö³ æèòòÿ ó íüîãî áóâ ³íôàðêò. „...Êîëè ÿ ïî÷óâ ñåðåä áîëþ, ùî öå ãðóäíà æàáà, íàãàäàâ á³äíîãî Òàðàñà ³ ðîçïîâ³â ïðèñóòí³ì, ÿê ñòðàøíî Øåâ÷åíêî ìó÷èâñÿ. Àëå öå ëèøå áóâ ïî÷àòîê, ³ ñòàâñÿ ³íôàðêò ì³îêàðäà. Ùå òîä³ ÿ ñêàçàâ, ùî òàêèé á³ëü º íàäòî âåëèêîþ ö³íîþ çà æèòòÿ, òèì á³ëüøå çà òàêå. Íó, àëå öå âæå ô³ëîñîô³ÿ. Ñêàçàëè ìåí³, ùî

46

47

ïî¿äó äî øïèòàëþ, äå çðîáëÿòü åëåêòðîêàðä³îãðàìó, çì³íÿòü ãðóïó ³, ìîæå, ùå ïîëåæó òàì ì³ñÿöü... Òåïåð ïåðåãëÿäàþ áðîøóðêó ïðî õâîðîáè ñåðöÿ. Âèõîäèòü, ùî ìîÿ º ï³äñóìêîì óñüîãî ïðîæèòîãî. Ìîãëî á ³ íå áóòè, òà íå áóëî êîìó ïðîâ³ðèòè ì³é ñòàí ³ ïðè òàêîìó õàð÷óâàíí³ íà òàê³é ðîáîò³ â îñòàíí³ ðîêè ó íüîãî íå áóëî âæå ñèëè. Òàê ùî é íàð³êàòè íà íüîãî ãîä³. Õîòÿ ÿ ïðîáóâàâ ïîðîçóì³òèñÿ ç íèì, áî âîíî ìຠñâ³é êåðóþ÷èé öåíòð, òî ÿ ïåðåêîíóâàâ, ùî óñ³ íåäîë³êè íå âèïëèâàëè ç ì ëèõî¿ âîë³. Éîãî ñòàðàííÿì º ìàêñèìóì ïðèëîæèòè çóñèëü, áî ëèøå ó ñï³ëö³ çìîæåìî ïðîæèòè...“,– ïèñàâ Ì. Ñîðîêà [99]. ϳñëÿ âèäóæàííÿ éîìó äàëè äðóãó ãðóïó ³íâàë³äíîñò³ – ñòàâ íåïðàöåçäàòíèì. Òàê ³ äîæèâàâ ñâî¿ äí³: íà ðîáîòó âæå íå õîäèâ, àëå áåçïåðåðâíî ï³äòðèìóâàâ ³íøèõ â’ÿçí³â, áàãàòî ÷èòàâ, áî ðîäèíà ç³ Ëüâîâà íàäñèëàëà Ì. Ñîðîö³ ö³êàâó ë³òåðàòóðó, çîêðåìà, ç îáðàçîòâîð÷îãî ìèñòåöòâà. Ëþäè ð³çíèõ íàö³îíàëüíîñòåé, ïîãëÿä³â ³ îðãàí³çàö³é çàâæäè çãàäóþòü Ì. Ñîðîêó ÿê íåïåðåñ³÷íó îñîáèñò³ñòü. ³í áîðîâñÿ çà ïðàâî êîæíî¿ ëþäèíè íà ñàìîâèçíà÷åííÿ. Áóâ òâîð÷îþ îñîáèñò³ñòþ, ëþáèâ ³ñòîð³þ, ô³ëîñîô³þ, ìèñòåöòâî, ë³òåðàòóðó, ìàëþâàâ, çàéìàâñÿ ïåðåêëàäàìè (çíàâ ê³ëüêà ³íîçåìíèõ ìîâ), ïèñàâ ïðàö³ òà â³ðø³, ïîñò³éíî çàéìàâñÿ ô³çêóëüòóðîþ ³ éîãîþ. Ïðîâîäèâ ë³òåðàòóðí³ âå÷îðè, ðåë³ã³éí³ ñâÿòà, ïåðåäàâàâ ïðè ìîæëèâîñò³ òâîðè ïîë³òâ’ÿçí³â íà âîëþ. Îñü ÿê ïðî öå çãàäóþòü êîëèøí³ óêðà¿íñüê³ ïîë³òâ’ÿçí³: Âîëîäèìèð Êóê: „Ìèõàéëà á³ëüøå ö³êàâèëî íàö³îíàëüíî-ïàòð³îòè÷íå âèõîâàííÿ, â³í ñòàðàâñÿ ïåðåäàòè éîãî ìîëîäøîìó ïîêîë³ííþ ³ âñå òå, ùî áóëî íàäáàíå íèì ïðîòÿãîì æèòòÿ. Êîæíîãî äíÿ ï³ñëÿ ñí³äàíêó Ìèõàéëî îãîëîøóâàâ íîâó òåìó, à ïðàêòè÷íî ëåêö³þ. Òåìè áóëè ð³çí³: ³ñòîð³ÿ, àðõ³òåêòóðà, ìóçèêà, ìàëÿðñòâî, ãåîãðàô³ÿ, åòèêà, åñòåòèêà, ô³çêóëüòóðà, ñïîðò òà ³íøå. Ó âñ³õ éîãî ðîçïîâ³äÿõ â³ä÷óâàëàñÿ âåëèêà ëþáîâ äî ñâîãî íàðîäó, éîãî êóëüòóðè. ßê áè éîìó íå áóëî âàæêî – â³í çàâæäè çíàõîäèâ ó ñîá³ ñèëè áóòè ä³þ÷îþ îñîáîþ ³ í³êîëè íå âòðà÷àòè íà䳿 íà ìàéáóòíº. Ñëóõàëè éîãî çàæäè ç âåëèêîþ óâàãîþ, áîÿëèñÿ ïðîïóñòèòè ñëîâî, áî âñå, ùî ðîçïîâ³äàâ áóëî äóæå ö³êàâå“ [193]. Áîãäàí Õðèñòèíè÷: „Ç 1965 ðîêó ïî÷àëè ïðè¿æäæàòè äèñèäåíòè. Ëþäè âîíè áóëè ð³çí³, ð³çíèõ ïîãëÿä³â. ³í îñîáëèâî ñòàðàííî ç íèìè ñï³ëêóâàâñÿ. Á³ëÿ íüîãî çáèðàâñÿ ãóðò ëþäåé, ïåðåâàæíî ìîëîäü, ³ â³í ðîçêàçóâàâ ð³çí³ ðå÷³ ç ³ñòîð³¿, ïîë³òèêè, ìèñòåöòâà, ³äåîëî㳿. Ç íèì çàâæäè áóëî ö³êàâî“ [200]. Þð³é Øóõåâè÷: „Ì. Ñîðîêà ïðîâîäèâ âå÷îðè âøàíóâàííÿ ïàì’ÿò³ Ò. Øåâ÷åíêà, Ëåñ³ Óêðà¿íêè, â³äçíà÷åííÿ ³ñòîðè÷íèõ

äàò. ³í îïîâ³äàâ ïðî òâîð÷³ñòü öèõ ëþäåé, çíà÷åííÿ òî¿ ÷è ³íøî¿ äàòè ³ çàëó÷àâ äî òîãî íå ò³ëüêè óêðà¿íö³â, à é ïðåäñòàâíèê³â ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé ³ òèì ñàìèì äàâàâ ¿ì ìîæëèâ³ñòü çíàéîìèòèñÿ ç óêðà¿íñüêîþ êóëüòóðîþ, ³ñòîð³ºþ“ [201]. Íàéá³ëüøå ³ç ïîåò³â Ì. Ñîðîêà ëþáèâ Ëåñþ Óêðà¿íêó, ì³ã ãîäèíàìè áåç êîíñïåêòó ÷èòàòè ¿¿ òâîðè. „Óñ³ì äóæå ïîäîáàºòüñÿ, ñåðåä íèõ ³ ìåí³ „Ñontra spem spero“,– ïèñàâ ñèíîâ³ Ì. Ñîðîêà.– Òà é îáðàçè òàì ãàðí³, òà ÷è ïðèéäå ï³ä Òâ³é çàäóì – íåâ³äîìî. Òåìàòèêà ó Ëåñ³ Óêðà¿íêè, ÿê çíàºø, ÷àñòî çàïîçè÷åíà. Çîâí³øí³ ôîðìè ìîæóòü êîìóñü âèäàòèñü ÷óæèìè. Õîòÿ-áè òàêèé ïðåêðàñíèé òâ³ð, ÿê „Îðã³ÿ“. ßêðàç ³ ïðî ìèñòåöòâî òàì ìîâà, ³ îáðàç³â áåçë³÷. Àëå Òâî¿ çàö³êàâëåííÿ íàéáëèæ÷å ñòîÿòü äî „Ë³ñîâî¿ ï³ñí³“. Âæå ÿêáè çàéíÿòèñÿ öåþ òåìîþ, òî ìîæíà â³äâ³äàòè Êîëîäÿæíå òà é íàâêîëèøí³ ñåëà, ùîá íàéòè ò³ ïåðøîäæåðåëà, ÿê³ íàäèõíóëè Ëåñþ íàïèñàòè „Ë³ñ. ϳñíþ“ (Ëèñò Ì. Ñîðîêè â³ä 30.06.1970 ð.). Íàâåñí³ 1971 ðîêó çà ³í³ö³àòèâîþ Ìèõàéëà Ñîðîêè ïîë³òâ’ÿçí³ ïðîâåëè äâîòèæíåâå â³äçíà÷åííÿ ðîêîâèí Ëåñ³ Óêðà¿íêè. Âîíè çà ÷åðãîþ âèãîëîøóâàëè ðåôåðàòè ïðî òâîð÷³ñòü ïîåòåñè. Ïåðøèé âå÷³ð áóâ Ìèõàéëà Ñîðîêè, à çãîäîì – Ñòåïàíà Ñîðîêè, Ìèõàéëà Ãîðèíÿ, Âàñèëÿ ϳðóñà, Îìåëÿíà Ïîëåâîãî òà ³íøèõ [155]. ×àñ â³ä ÷àñó Ìèõàéëî Ñîðîêà îðãàí³çîâóâàâ äëÿ ñâî¿õ äðóç³â âèñòàâêó ðåïðîäóêö³é êàðòèí ³ ìàëþíê³â ñâîãî ñèíà Áîãäàíà, ÿê³ òîé âèñèëàâ éîìó ïîøòîþ. ³äçíà÷àâ ³ç â’ÿçíÿìè ³ ñâî¿ ðîäèííî-ñ³ìåéí³ ñâÿòà, ³ ¿õí³ ñâÿòà, à òàêîæ ðåë³ã³éí³. ²íêîëè ó ëèñòàõ ñèíîâ³ Ì. Ñîðîêà ¿õ îïèñóâàâ: „Õðèñòîñ ðîæäàºòüñÿ! Äîðîãèé Ñèíó, ³ ìè â÷îðà çàñ³ëè äî ñï³ëüíîãî ñòîëà, ùîáè, çã³äíî ç îáè÷àÿìè íàøèõ ïðåäê³â, â³äñâÿòêóâàòè öþ çíàìåííó äàòó. Ìè æ òî âñ³ áðàòè, áî æèâåìî ñï³ëüíèì æèòòÿì òà ñòðåìë³ííÿì âåðíóòèñü äî òèõ, ùî íàñ æäóòü ³ òóæàòü çà íàìè. Êîëÿäóâàëè òà ñï³âàëè äî ï³çíüî¿ ãîäèíè. ʳí÷àëè òîä³, ÿê âè ïî÷èíàëè. ² òàê ïðîíåñëàñü ïî ö³ë³é Âñåëåíí³é íîâà ðàä³ñòü“ [105]. Ó 60-õ ðîêàõ ñåðåäîâèùå ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â ñòàëî á³ëüø ìîëîäèì. Âîíî „ïîìîëîäøàëî“ çà ðàõóíîê ïîë³òâ’ÿçí³â, ÿê³ ââ³éøëè â ³ñòîð³þ ï³ä íàçâîþ ø³ñòäåñÿòíèêè, äèñèäåíòè. ϳçí³øå íàä³éøëà íîâà „õâèëÿ“ – ïðàâîçàõèñíèê³â, ñ³ìäåñÿòíèê³â. „Õðóùîâñüêà â³äëèãà“ äàëà óêðà¿íñüê³é òâîð÷³é ³íòåë³ãåíö³¿ íàä³þ íà çì³íè ó ñóñï³ëüíî-ïîë³òè÷íîìó æèòò³. Àëå ÿê ò³ëüêè öþ íàä³þ âîíè ïî÷àëè ïëåêàòè ðàçîì ³ç ñâîºþ òâîð÷³ñòþ, òî öå îáåðíóëîñÿ äëÿ íèõ „çàìîðîçêàìè“: ïî÷àëèñÿ ïåðåñë³äóâàííÿ, îáøóêè, àðåøòè, óâ’ÿçíåííÿ. ×àñòèíà ¿õ ïîòðàïèëà çà ´ðàòè íå òîìó, ùî çàéìàëàñÿ ïîë³òèêîþ, à òîìó, ùî âîíè áóëè ìîëîä³ ³

48

49

ïåðñïåêòèâí³ ó ò³é ñïðàâ³, ÿêîþ çàéìàëèñÿ àáî çàõîïëþâàëèñÿ. Òîìó, ùî, ñòàâøè òâîð÷î â³ëüíèìè, âîíè ìîãëè íàâ÷èòèñÿ â³ëüíî äóìàòè ³ òâîðèòè – à öå ó ò³ ÷àñè âæå áóëà ïîë³òèêà. ² õî÷ âîíè áóëè ä³òüìè ñâîãî ÷àñó, âèõîâàí³ ó äóñ³ ðàäÿíùèíè, ³íàêîìèñëåííÿ ñòàëî äëÿ íèõ õâîðîáîþ, çà ÿêó á³ëüøó ÷àñòèíó ¿õ ³çîëþâàëè ó çîíó. Íå âñ³ ç íèõ â óâ’ÿçíåíí³ ÷è äî íüîãî ìð³ÿëè ïðî äåðæàâíó íåçàëåæí³ñòü Óêðà¿íè, ðîçóì³ëè ¿¿ íåîáõ³äí³ñòü. Áàãàòî ç íèõ â³ðèëè, ùî ñïî÷àòêó òðåáà áîðîòèñÿ çà ïðàâà ëþäèíè: íà â³ëüíå âîëåâèÿâëåííÿ, òâîð÷³ñòü, 䳿. ² ëèøå ó êîíöòàáîðàõ, çóñòð³âøè Ìèõàéëà Ñîðîêó òà ³íøèõ ó÷àñíèê³â óêðà¿íñüêèõ íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíèõ çìàãàíü ÎÓÍ-ÓÏÀ, çà ¿õ âïëèâîì ³ äîïîìîãîþ çðîçóì³ëè: ëèøå ðîçïàä Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó ³ ïîáóäîâà âëàñíî¿ íàö³îíàëüíî¿ óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè ãàðàíòóâàòèìå ¿ì óñ³ íàëåæí³ ïðàâà. Ñàìå íàö³îíàë³ñòè ó êîíöòàáîðàõ çðîáèëè íàö³îíàëüíî ñâ³äîìîþ öþ òâîð÷ó ìîëîäü. Ó öüîìó Ìèõàéëó Ñîðîö³ íàëåæèòü ïðîâ³äíà ðîëü. Ì. Ñîðîêà íå ëèøå óêðà¿íöÿì äîïîìîãàâ â³ä÷óòè ñåáå íàö³îíàëüíîþ îäèíèöåþ ñâîãî íàðîäó, à é ïðåäñòàâíèêàì ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé. „Ïðèõîäèâ íå ðàç „ñèðèé ìàòåð³àë“ òî¿ ìîëîä³ ó òàáîðè,– çãàäóº Þð³é Øóõåâè÷,– òî Ì. Ñîðîêà ñòàðàâñÿ ¿õ ââåñòè â íàøó ³ñòîð³þ, ïðèùåïèòè â ïåðøó ÷åðãó íàö³îíàëüíó ñâ³äîì³ñòü. Áî ïðèõîäèëè ç³ ñõ³äíî¿ Óêðà¿íè íå çîâñ³ì âèïàäêîâ³ ïîë³òè÷í³ â’ÿçí³, â íèõ áóâ äóõ ïðîòåñòó, çà ùîñü âîíè ³ ïîòðàïèëè òóäè, àëå ïðî íàö³îíàëüíó ñâ³äîì³ñòü ó íèõ ìîæíà ãîâîðèòè óìîâíî. ² â³í âèõîâóâàâ ó íèõ òó ñâ³äîì³ñòü, äóæå áàãàòî ïðàöþâàâ, ùîá ï³äâèùèòè ¿õ ð³âåíü çíàíü“ [201]. Ñåðåä ðàäÿíñüêèõ ïîë³òâ’ÿçí³â óêðà¿íñüê³ íàö³îíàë³ñòè áóëè íàéá³ëüø ³äåîëîã³÷íî ³ òåîðåòè÷íî ï³äãîòîâëåí³. ² òîìó ¿ì íàéëåãøå áóëî ïîÿñíèòè ïðåäñòàâíèêàì ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé ñóòü íàö³îíàëüíî¿ ñâ³äîìîñò³. Âîíè â³äêðèâàëè ïåðåä êîæíèì ìîæëèâ³ñòü â³ä÷óòè ñåáå íàö³îíàëüíîþ îäèíèöåþ ñâîãî íàðîäó, à çãîäîì ïðîáóäæóâàëè áàæàííÿ â³äñòîþâàòè ïðàâî íà äåðæàâí³ñòü ñâ íàö³¿ ³ áàæàííÿ áîðîòèñÿ çà âîëþ ð³äíîãî íàðîäó. Ì. Ñîðîêà ùèðî ³ ùåäðî ñ³ÿâ ó ìîëîä³ íàö³îíàëüíó ³äåþ, íåâòîìíî ïëåêàâ çì³íó ³ ðîçâ³é äóìîê ñâî¿õ ñï³âðîçìîâíèê³â. Öå áóëà òà ïðàöÿ óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàë³ñòà, ÿêà óâ³éøëà ó òàêå ïðàâèëî-îáîâ’ÿçîê: äå á òè íå áóâ, áóäóé íàâêîëî ñåáå Óêðà¿íó. ² â³í ¿¿ áóäóâàâ. Íà æàëü, òàê ñêëàëèñÿ îáñòàâèíè, ùî íå ä³éøëè äî íàñ âñ³ ò³ ïðàö³ òà ñòàòò³ Ì. Ñîðîêè, ÿê³ â³í ïèñàâ, ãîòóþ÷èñü äî ñâî¿õ ëåêö³é òà âå÷îð³â. Àëå ó ñ³ìåéíîìó àðõ³â³ éîãî ñèíà Áîãäàíà Ñîðîêè çáåðåãëèñÿ çîøèòè, ÿê³ â³í çàáðàâ ³ç òàáîðó ï³ñëÿ ñìåðò³ áàòüêà. Òàì º òâîðè Ì. Ñîðîêè, ÿê³ çáåðåãëèñÿ äî íàøîãî ÷àñó.

Äîñ³ ¿õ í³õòî íå äîñë³äæóâàâ. Íàïèñàí³ âîíè â³ä ðóêè – éîãî ð³âíèì, äð³áíèì ³ êðàñèâèì ïî÷åðêîì. Ïðàâäà, º ùå îäíà âåðñ³ÿ: ùîá çáåðåãòè ïðàö³ Ì. Ñîðîêè, â’ÿçí³, ùî ðàí³øå çâ³ëüíÿëèñÿ, ïåðåïèñóâàëè ¿õ ñâî¿ì ïî÷åðêîì ³ çàáèðàëè, ùîá âèâåçòè íà âîëþ, âèäàþ÷è çà âëàñí³. Òîìó ö³ëêîì ìîæëèâî, ùî êîëèñü ìîæóòü â³äíàéòèñÿ ùå ÿê³ñü éîãî òâîðè. À ïîêè ùî â³äîì³ ïðàö³ „Ìèñòåöüêà Ïðàãà“ [123], „Ìèðîí Çàðèöüêèé“ [172], „²íñòèíêòè. Ðåôëåêñè. Åòèêà“ [173] òà äåÿê³ ïåðåêëàäè. 16 ÷åðâíÿ 1971 ðîêó â ñ. Îçåðíèé Ìîðäîâñüêîãî êîíöòàáîðó ¹ 17-à âíàñë³äîê äðóãîãî ³íôàðêòó Ìèõàéëî Ñîðîêà ïîìåð. Öå ñòàëîñÿ ï³ä ÷àñ éîãî ïðîãóëÿíêè ç Ìèõàéëîì Ãîðèíåì. Êàòåðèíà Çàðèöüêà òîä³ â³äáóâàëà 25-ð³÷íå óâ’ÿçíåííÿ ó ñóñ³äíüîìó ñåëèù³ Áàðàøåâî. Ñþäè æ ó áàðàø³âñüêó ë³êàðíþ áóëî ïðèâåçåíå ³ ò³ëî Ì. Ñîðîêè, á³ëÿ ÿêîãî â’ÿçí³ íåñëè ïî÷åñíó âàðòó. Êàòåðèíà íàïèñàëà òðè çàÿâè òàá³ðíîìó íà÷àëüñòâó, ùîá äîçâîëèëè ïîïðîùàòèñÿ ³ç ÷îëîâ³êîì. Ïðîòå äîçâ³ë òàê ³ íå îòðèìàëà. Êîíâî¿ðè ïîõîâàëè Ì. Ñîðîêó íà öâèíòàð³ ó ñ. Áàðàøåâî. Íà ìîãèë³ ïîñòàâèëè ñòîâï÷èê ³ç íîìåðîì Ê-8. Ùîá âøàíóâàòè ïàì’ÿòü ïðî ñâîãî òîâàðèøà ³ êåð³âíèêà, â’ÿçí³ íà ì³ñö³ ñìåðò³ Ì. Ñîðîêè ïîñàäèëè áðàòèêè ³ êóù ë³ñîâî¿ òðîÿíäè. Òóò âîíè çáèðàëèñÿ íà çóñòð³÷³, íàðàäè, ÷åðïàëè ñèëó äëÿ ïîäàëüøî¿ áîðîòüáè. Áóäó÷è â óâ’ÿçíåíí³, òóò ëþáèâ â³äïî÷èâàòè âèçíà÷íèé óêðà¿íñüêèé ïîåò Â. Ñòóñ. „Âàñèëü Ñòóñ, ÿê ò³ëüêè ïîòåïë³ëî, ñêîïàâ ãðÿäêó. Çíàéøëîñÿ íàñ³ííÿ íàã³äîê òà ìàò³îëè. Ìè ñòàëè äîãëÿäàòè êâ³òè, ³ âîíè, Áîæîþ âîëåþ òà íàøèìè ñòàðàííÿìè, áóéíî çàöâ³ëè, ò³øà÷è íàø³ î÷³ é äóø³“,– çãàäóº Â. Îâñ³ºíêî [144, ñ. 78]. Çàóâàæèâøè öå ì³ñöå ïàì’ÿò³, íàãëÿäà÷³ çíèùèëè êóù, à áðàòèêè â’ÿçí³ çðèâàëè, êîëè âæå ïîâåðòàëèñÿ äîäîìó. Âîíè ³ äîñ³ áåðåæóòü ¿õ ÿê ïàì’ÿòü ïðî ñâîãî ³äåéíîãî ïàòð³àðõà. Ïðî öå íàïèñàâ ó ñâî¿õ ñïîãàäàõ ³ ºâðåé Ì. Õåéôåö: „...Êîëèñü ó íàø³é çîí³ ñèä³â óêðà¿íñüêèé ä³ÿ÷ íà ïð³çâèùå Ñîðîêà... ³í ìà⠄áàíäåð³âñüêèé ñòàíäàðò“ – 25 ðîê³â... Àâòîðèòåò Ñîðîêè ïîì³æ çåìëÿê³â áóâ ðîìàíòè÷íî-áëàãîãîâ³éíèé: „Êðàùîãî çà íüîãî íà çîíàõ í³êîãî íå áóëî“,– ðîçïîâ³äàëè ÷åðåç áàãàòî ðîê³â ï³ñëÿ éîãî ñìåðò³...“ [207, ñ. 197]. Ó íåêðîëîç³-ñï³â÷óòò³ Ïðîâîäó Îðãàí³çàö³¿ Óêðà¿íñüêèõ Íàö³îíàë³ñò³â, âì³ùåíîìó ó ãàçåò³ „Øëÿõ Ïåðåìîãè“, â³äçíà÷åíî: „Âåñü óêðà¿íñüêèé íàðîä ³, çîêðåìà, óêðà¿íñüê³ íàö³îíàë³ñòè-ðåâîëþö³îíåðè – õèëÿòü ãîëîâè ó íåâèìîâíîìó ñìóòêó é áîëþ ïåðåä Âåëèêèì Ñòðàäíèêîì-Ãåðîºì, ùî ñòàâ ñèìâîëîì íå ëèøå äëÿ óâ’ÿçíåíèõ ó òþðìàõ ³ êîíöòàáîðàõ, à é äëÿ âñüîãî óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ñèìâîëîì íåçëàìíîñò³ äóõó ³ âîë³, íåñêîðåíî¿ Âåëèêî¿ Ëþäèíè – ãàðÿ÷îãî ïàòð³îòà ñâ Áàòüê³âùèíè“ [170].

50

51

ÕÐÅÑÍÀ ÄÎÐÎÃÀ ÍÀ ÓÊÐÀ¯ÍÓ 22–23 ÷åðâíÿ 1991 ðîêó â Êèºâ³ â³äáóâñÿ Ïåðøèé Âñåñâ³òí³é Êîíãðåñ óêðà¿íñüêèõ ïîë³òâ’ÿçí³â. Ó÷àñíèêè öüîãî âåëèêîãî ç³áðàííÿ ó ñâî¿õ ïðîìîâàõ ÷àñòî çãàäóâàëè ëåãåíäàðíå ïîäðóææÿ Ìèõàéëà Ñîðîêó ³ Êàòåðèíó Çàðèöüêó. Âñåóêðà¿íñüêå òîâàðèñòâî ïîë³òâ’ÿçí³â ³ ðåïðåñîâàíèõ ïîðóøèëî ïèòàííÿ ïðî ïåðåâåçåííÿ ïðàõó Ì. Ñîðîêè â Óêðà¿íó. ³äòîä³ ðîçïî÷àëàñÿ ï³äãîòîâêà äî ïåðåïîõîâàííÿ. Ëèøå ï³ñëÿ òðèâàëîãî êëîïîòàííÿ ðîäèíè ³ âèìîã ãðîìàäñüêîñò³ âäàëîñÿ âò³ëèòè öþ ³äåþ ó æèòòÿ. Çä³éñíèëè öå êîëèøí³ ïîë³òâ’ÿçí³ Âàñèëü ϳäãîðîäåöüêèé, Ìàð³ÿ Âóëü÷èí ³ Ñòåïàí Ìàðòèíþê-Ëîòîöüêèé, à òàêîæ ñèí Ì. Ñîðîêè – Áîãäàí Ñîðîêà ç äðóæèíîþ Ëþáîþ. Íàâ³òü ó òîé ÷àñ äîâåëîñÿ ¿ì çàçíàòè áåçë³÷ â³äâåðòèõ ³ ïðèõîâàíèõ ïåðåøêîä òà ãëóçóâàíü. Ó ïëàí³ ïîõîâàíü, ÿêèé äàëè Áîãäàíîâ³ Ñîðîö³, ïîì³íÿëè íîìåðè ìîãèë. Òàì, äå ïîçíà÷àëîñü ïîõîâàííÿ Ì. Ñîðîêè, ëåæàëè îñòàíêè æ³íêè. ² ëèøå ïàì’ÿòü ïîë³òâ’ÿçí³â ï³äêàçàëà, ùî íà òðóíó Ì. Ñîðîêè áóâ ïðèáèòèé õðåñò, à âñåðåäèíó ó òðóíó ï³ä ÷àñ ïîõîðîí ïîêëàëè òîìèê â³ðø³â Ëåñ³ Óêðà¿íêè, òâîð÷³ñòü ÿêî¿ Ìèõàéëî Ñîðîêà äóæå ëþáèâ. Çà öèìè àòðèáóòàìè ³ âï³çíàëè ó ñóñ³äí³é ìîãèë³ ïðàõ Ì. Ñîðîêè. Äóæå íå õîò³ëîñÿ ìîðäîâñüêèì ìîæíîâëàäöÿì, ùîá áåç³ìåííèé ïîë³òâ’ÿçåíü ï³ä öâèíòàðíèì íîìåðîì Ê-8 ïîâåðíóâñÿ íà ð³äíó çåìëþ ãåðîºì. سñòü äí³â òðèâàëà òàêà âèìð³ÿíà äëÿ æèâîãî Ì. Ñîðîêè ³ òàêà íåçâè÷àéíà ó ðåàëüíîñò³ äîðîãà ïîâåðíåííÿ äîäîìó. „Ìè ç òðóíîþ ³ ïðàõîì,– çãàäóº Âàñèëü ϳäãîðîäåöüêèé,– ïðè¿õàëè â ä³ì ïðè¿æäæèõ, êóäè ïðè¿æäæàþòü íà ïîáà÷åííÿ. Íàì âèä³ëèëè âåëèêó ê³ìíàòó. Ìè òàì áóëè ö³ëó í³÷. Âçÿëè ïàÿëüíèê ³ çàïàÿëè òðóíó. ß êàæó äî âñ³õ: „Õëîïö³, ñüîãîäí³ Ñîðîêà ç íàìè íî÷óº“. Âðàíö³ ç âåëèêèì òðóäîì ä³ñòàëè ìàøèíó ³ ïðèâåçëè äî Ñàðàíñüêà. Äðóãîãî äíÿ ïîâàíòàæèëè òðóíó íà ë³òàê. Êîëè ïðèçåìëÿëèñÿ ó Ëüâîâ³, òî íàêðèëè òðóíó ñèíüî-æîâòèì óêðà¿íñüêèì ïðàïîðîì, à íà ãîëîâó ïîëîæèëè ñòð³÷êó ÷îðíî-ìàëèíîâó. Òîä³ âñ³ ïàñàæèðè ë³òàêà ïî÷àëè ãîâîðèòè, ùî öå âåëèêà ëþäèíà. Íàñ çóñòð³÷àëî óñå äóõîâåíñòâî Ëüâîâà ç³ âñ³ìà 52

53

ðèòóàëàìè. Áóëà ³ âëàäà – ãîëîâà îáëàñíî¿ ðàäè Ìèêîëà Ãîðèíü òà ³íø³“. [197] 28 âåðåçíÿ 1991 ðîêó ó Ëüâîâ³ íà ïîäâ³ð’¿ öåðêâè ñâÿòîãî Ìèõà¿ëà â³äáóëîñÿ ïîõîðîííå áîãîñëóæ³ííÿ, ó ÿêîìó âçÿâ ó÷àñòü ãëàâà Óêðà¿íñüêî¿ Ãðåêî-Êàòîëèöüêî¿ Öåðêâè Áëàæåíí³øèé Ìèðîñëàâ ²âàí êàðäèíàë Ëþáà÷³âñüêèé. ϳñëÿ ïàíàõèäè òðàóðíà ïðîöåñ³ÿ âèðóøèëà íà Ëè÷àê³âñüêèé öâèíòàð. Êîëèøí³ ïîë³òâ’ÿçí³ ÷åðåç óâåñü Ëüâ³â íåñëè íà ïëå÷àõ òðóíó ç ïðàõîì ñâîãî ïîáðàòèìà. Îðãêîì³òåò ³ ðîäèíà Ì. Ñîðîêè îáðàëè äëÿ ïåðåïîõîâàííÿ íàéïî÷åñí³øå, â³äêðèòå çâ³äóñ³ëü ì³ñöå – îäðàçó ïðàâîðó÷ á³ëÿ ãîëîâíîãî âõîäó Ëè÷àê³âñüêîãî öâèíòàðÿ. Ñþäè æ ïîñòàíîâèëè ïåðåíåñòè ³ç ðîäèííîãî ñêëåïó íà öüîìó öâèíòàð³ é òðóíó ³ç ïðàõîì Êàòåðèíè Çàðèöüêî¿, ùîá ïîõîâàòè ðàçîì ÷îëîâ³êà ³ äðóæèíó, ÿêèõ óñå æèòòÿ ðîçä³ëÿëà íåëåãêà äîëÿ áîðö³â çà âîëþ Óêðà¿íè. Ãðîìàäÿíñüêó ïàíàõèäó â³äêðèâ òîä³øí³é çàñòóïíèê ãîëîâè îáëàñíî¿ Ðàäè íàðîäíèõ äåïóòàò³â, ãîëîâà êîì³òåòó ç îðãàí³çàö³¿ ïåðåïîõîâàííÿ ²âàí Ãåëü. Îäíèì ³ç ïåðøèõ âèñòóïèâ áàãàòîë³òí³é ïîë³òâ’ÿçåíü Ìèõàéëî Ãîðèíü, íà ðóêàõ ó ÿêîãî ïîìåð Ìèõàéëî Ñîðîêà. Ïðèñòðàñí³ ñëîâà âèãîëîñèëè ãîëîâà Ëüâ³âñüêî¿ îáëàñíî¿ Ðàäè íàðîäíèõ äåïóòàò³â Ìèêîëà Ãîðèíü, òîâàðèø ³ç óâ’ÿçíåííÿ Âàñèëü Ëåâêîâè÷, ãîëîâà Ëüâ³âñüêî¿ ì³ñüêî¿ Ðàäè Âàñèëü Øï³öåð, ÷ëåí Ãîëîâíîãî Ïðîâîäó Îðãàí³çàö³¿ Óêðà¿íñüêèõ Íàö³îíàë³ñò³â Ïåòðî Äóæèé, ãîëîâà Âñåóêðà¿íñüêîãî Áðàòñòâà âîÿê³â ÎÓÍ-ÓÏÀ Ìèõàéëî Çåëåí÷óê, ãîëîâà Ëüâ³âñüêî¿ îáëàñíî¿ îðãàí³çàö³¿ Óêðà¿íñüêî¿ ðåñïóáë³êàíñüêî¿ ïàðò³¿ Áîãäàí Ãîðèíü òà áàãàòî ³íøèõ. Öüîãî äíÿ íå ò³ëüêè ëüâ³â’ÿíè, à âñÿ Óêðà¿íà âøàíîâóâàëà ³ ïðîâîäèëà ó â³÷íó äîðîãó îäíîãî ³ç íàéêðàùèõ ñâî¿õ ñèí³â [82]. Ïàì’ÿòü ïðî Ìèõàéëà Ñîðîêó æèâà, ÿê ³ éîãî ñïðàâà – áîðîòüáà çà ïðàâà Óêðà¿íñüêî¿ Íàö³¿. Íà ìîãèë³ çàâæäè áàãàòî êâ³ò³â, ¿¿ äîãëÿäàþòü ³ ÷àñòî ïðîâ³äóþòü, â³äïðàâëÿþòü ïàíàõèäè.

54

„ÁÎÐÅÖÜ Ç ÊÎÃÎÐÒÈ ÁÅÇÑÌÅÐÒÍÈÕ...“ Ïóáë³êàö³¿ ó ïðåñ³ ìèíóëèõ ðîê³â º ÿñêðàâèì ñâ³ä÷åííÿì äëÿ ñó÷àñíèê³â ïðî áîðîòüáó çà âèçâîëåííÿ óêðà¿íñüêèõ ïîë³òâ’ÿçí³â, ó òîìó ÷èñë³ ³ Ìèõàéëà Ñîðîêè, âøàíóâàííÿ ïàì’ÿò³ ïðî íüîãî. Ç íèõ â³äîìî, ùî îñåðåäîê Ñï³ëêè óêðà¿íñüêî¿ ìîëîä³ Àìåðèêè (ÑÓÌÀ) â Àñòî𳿠íîñèòü ³ì’ÿ Ìèõàéëà Ñîðîêè òà ïðîâîäèòü àêòèâíó ä³ÿëüí³ñòü ç ïàòð³îòè÷íîãî âèõîâàííÿ ìîëîä³ [146, ñ. 145–146, 149]. Ñåðåä ïîâ³äîìëåíü óêðà¿íñüêî¿ ä³àñïîðè ìîæíà â³äíàéòè áàãàòî ö³êàâîãî ïðî çíà÷åííÿ Ì. Ñîðîêè ó íàö³îíàëüíî-âèçâîëüí³é áîðîòüá³ ÎÓÍ-ÓÏÀ. ßðîñëàâ Ñòåöüêî: „Ó çàñòóïñòâ³ òèñÿ÷ ïîìîðäîâàíèõ ðîñ³éñüêèì îêóïàíòîì íàçâåìî Àëëó Ãîðñüêó, ìèñòöÿ, Ìèõàéëà Ñîðîêó, àðõ³òåêòà ³ ïðîâ³äíîãî ÷ëåíà ÎÓÍ, À. Îë³éíèêà, êîìàíäèðà ÓÏÀ... Ãåðîéñüêà ñìåðòü ³ ìó÷åíèöòâî ïî òþðìàõ, êîíöòàáîðàõ ³ „ïñèõë³êàðíÿõ“ ÊÄÁ áîðö³â çà íàö³îíàëüíó íåçàëåæí³ñòü ¿õ íàðîä³â ³ ïðàâà ëþäèíè – öå âåëèêà ïåðåñòîðîãà äëÿ âñüîãî âîëåëþáíîãî ëþäñòâà!“ (Çâåðíåííÿ ß. Ñòåöüêà â³ä ³ìåí³ ÀÁÍ ³ ªÐÑ, ïðîãîëîøåíå 26 ñåðïíÿ 1973 ðîêó íà ìàñîâ³é ìàí³ôåñòàö³¿ ó Ëîíäîí³ á³ëÿ ïàì’ÿòíèêà Íåëüñîíà) [56, ñ. 1057–1060]. „Íà ð³çíèõ ôîðóìàõ ³ ïðè ð³çíèõ íàãîäàõ ìè çàâæäè âèñóâàëè ñïðàâó ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â, áîðö³â çà íàö³îíàëüí³ é ëþäñüê³ ïðàâà. Ïðè öüîìó ìè ñòîÿëè ïîíàä òèì, ÷è ¿õí³ ïîãëÿäè ñï³âçâó÷í³ ç íàøèìè, ÷è í³. Ìè âèõîäèëè ç³ ñòàíîâèùà, ùî ìîñêàë³ íå ìàþòü ïðàâà óâ’ÿçíþâàòè óêðà¿íö³â, à íàäòî çà ¿õí³ ïîãëÿäè é ïîë³òè÷í³ ÷è ðåë³ã³éí³ ä³¿, áî ãîñïîäàð³ íàøî¿ çåìë³ – öå ìè – óêðà¿íñüêèé íàðîä! Òîìó ìè áîðîëèñÿ çà çâ³ëüíåííÿ ³ Ïëþùà, ³ Ãðèãîðåíêà, ³ Ìîðîçà, òàê ÿê Ïðèøëÿêà, Ñîðîêè, Þðêà Øóõåâè÷à, Äèäèê, Ãóñÿê ÷è Çàðèöüê [2, ñ. 6]. Ç ðåçîëþö³¿ ñüîìî¿ êîíôåðåíö³¿ Âñåñâ³òíüî¿ àíòèêîìóí³ñòè÷íî¿ ë³ãè (ÂÀÊË): „Ñüîìà Êîíôåðåíö³ÿ ÂÀÊË ïîñòàíîâëÿº: 1) Çàïðîòåñòóâàòè ³ çàñóäèòè íàö³îíàëüíèé ³ êóëüòóðíèé ãåíîöèä â Óêðà¿í³, çíèùåííÿ íàö³îíàë³ñòè÷íèõ áîðö³â ²âàíà ×àéêè, Ïåòðà Êîâàëü÷óêà, Âàñèëÿ Ìàëü÷óêà, Ìèõàéëà Ñîðîêè, Àíòîíà Îë³éíèêà...“ [1, ñ. 568–572]. 55

Øîñòèé Âåëèêèé Çá³ð ÎÓÍ: „Çà ãàñëîì: „ijòè, íå âñòóïàéòå äî êîìñîìîëó!“ – â Óêðà¿í³ ïî÷àëàñÿ àêö³ÿ â òîìó íàïðÿìêó. Ïîøèðþþòüñÿ êëè÷³: áîéêîòóâàòè âèáîðè àáî â³ääàòè ãîëîñè çà, íàïðèêëàä, â’ÿçí³â ÎÓÍ-ÓÏÀ. ǒÿâëÿþòüñÿ íà ìóðàõ íàïèñè: „Çâ³ëüí³òü â’ÿçí³â ÎÓÍ ³ ÓÏÀ!“ Àáî: „Õàé æèâóòü Ñòåïàí Áàíäåðà, Ðîìàí Øóõåâè÷!“ Àáî: „ÊÃÁ – óáèâöÿ Áàíäåðè, Ãîðñüêî¿, Ñîðîêè!“ [217, ñ. 587]. Çåðíî ïðàâäè ³ áîðîòüáè, ÿêå çàñ³ÿâ Ìèõàéëî Ñîðîêà ó ñâî¿õ äðóçÿõ, íå ïðîïàëî ìàðíî. Âîíî ïðîðîñëî êð³çü êîëþ÷³ äðîòè, ïîëàìàí³ äîë³, ï³ä³ðâàíå òàáîðàìè çäîðîâ’ÿ. Ùîá âèáîðîòè íåçàëåæí³ñòü Óêðà¿íè, âòðèìàòè ¿¿ òà ï³äíåñòè íà âèùèé ð³âåíü ðîçâèòêó, êîëèøí³ ïîë³òâ’ÿçí³ ùå 1989 ðîêó ó Ëüâîâ³ ñòâîðèëè Êëóá ³ìåí³ Ìèõàéëà Ñîðîêè. Öå êóëüòóðíî-òâîð÷å îᒺäíàííÿ, ãîëîâíå çàâäàííÿ ÿêîãî – ïîøèðþâàòè ïðàâäèâó ³íôîðìàö³þ ïðî ³ñòîð³þ íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíî¿ áîðîòüáè òà âèçíà÷íó ðîëü ó ö³é áîðîòüá³ ÎÓÍ-ÓÏÀ, ðîçïîâ³ñòè ïðî òåðîð, ìàñîâ³ ïîë³òè÷í³ ðåïðåñ³¿ òà ³íø³ çëî÷èíè á³ëüøîâèöüêî¿ ñèñòåìè, ïðî â³ä÷àéäóøíèé îï³ð ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â ó êîíöòàáîðàõ ÃÓËÀÃó. Ó Êëóá³ ñòâîðåí³ óìîâè äëÿ òâîð÷îñò³ êîëèøí³õ ïîë³òâ’ÿçí³â, à òàêîæ â³äòâîðåííÿ ôîëüêëîðó ïåð³îäó íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíèõ çìàãàíü, ùî º ³ñòîðè÷íèì äæåðåëîì ³ â³äçåðêàëåííÿì ìóæíîñò³, ïàòð³îòèçìó áîðö³â çà âîëþ Óêðà¿íè. dzáðàí³ ÷ëåíàìè Êëóáó ìàòåð³àëè çàïîâíèëè ñòîð³íêè àëüìàíàõó „Á³ëü“ çà ðåäàêö³ºþ Ì. Äóáàñà, ï³ñí³ „²ç-çà ´ðàò“ çáàãàòèëè ðåïåðòóàð òåàòðó-ñòó䳿 „Íå æóðèñü“ [126]. ×ëåíàìè Êëóáó òàêîæ áóëè ïîäàí³ óí³êàëüí³ ôîòîäîêóìåíòè íà âèñòàâêó „Ðåê⳺ì“, äîá³ðêè ïîåç³é òà ³íø³ ìàòåð³àëè äëÿ âèñòàâêè „Ðåïðåñîâàíà êóëüòóðà Óêðà¿íè“. ϳä êåð³âíèöòâîì ³ðè Ëåìåõè ó Êëóá³ áóâ ñòâîðåíèé õîð (íèí³ â³äîìèé ï³ä íàçâîþ „³äãîì³í“). Óñ³ ÷ëåíè Êëóáó äîáðå îá³çíàí³ ³ç ñèòóàö³ºþ, ÿêà ñêëàëàñÿ íèí³ â Óêðà¿í³. Äî Âåðõîâíî¿ Ðàäè Óêðà¿íè ÷ëåíàìè Êëóáó áóëî íàä³ñëàíî ÷èìàëî çàÿâ òà çâåðíåíü ç ïðèâîäó íàáîë³ëèõ ïðîáëåì óêðà¿íñüêîãî ïîë³òè÷íîãî æèòòÿ. Ñòàòò³, ó ÿêèõ âèñâ³òëþºòüñÿ ãðîìàäñüêî-ïðîñâ³òíèöüêà ðîáîòà Êëóáó, ïóáë³êóâàëèñÿ ó â³ò÷èçíÿí³é òà çàðóá³æí³é ïðåñ³ [90, 150]. Îäíèì ³ç çàâäàíü Êëóáó º ñòâîðåííÿ ó ñåðåäîâèù³ êîëèøí³õ ïîë³òâ’ÿçí³â òà ðåïðåñîâàíèõ àòìîñôåðè äîáðîçè÷ëèâîñò³, ïîâàãè, âçàºìîðîçóì³ííÿ ³ ºäíîñò³. Äâåð³ Êëóáó â³ä÷èíåí³ äëÿ êîæíîãî, õòî çà ñâîþ ä³ÿëüí³ñòü íà êîðèñòü Óêðà¿íè çàçíàâ ïîë³òè÷íèõ ðåïðåñ³é, õòî íèí³ â³äñòîþº ³íòåðåñè óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿. ×ëåí Êëóáó ìîæå áóòè îäíî÷àñíî ³ ÷ëåíîì ³íøèõ ãðîìàäñüêèõ òîâàðèñòâ òà îðãàí³çàö³é, ³äåéí³ çàñàäè êîòðèõ íå ñóïåðå÷àòü ö³ëÿì òà çàâäàííÿì Êëóáó ïîë³òâ’ÿçí³â ³ ðåïðåñîâàíèõ ³ì. Ì. Ñîðîêè.

Ïåðøèì ãîëîâîþ Êëóáó áóëà ïîåòåñà Îðèñÿ Ìàòåøóê. Ó ëèñòîïàä³ 1994 ðîêó âîíà ïåðåäàëà êåð³âíèöòâî ïðåäñòàâíèêîâ³ ìîëîäî¿ ãåíåðàö³¿ Ìèðîñëàâó Äçþáàíó – ñèíîâ³ êîëèøí³õ ïîë³òâ’ÿçí³â. Ïðîòÿãîì 1992 – 1993 ðîê³â áóëè çíÿò³ äâà ê³íîô³ëüìè. Ïåðøèé – „Íåâ³ëüíèê – áðàò, íåâ³ëüíèöÿ – ñåñòðà“ – äîêóìåíòàëüíèé ô³ëüì ïðî Ì. Ñîðîêó, çíÿòèé ðåæèñåðàìè Îëåêñàíäðîì ³ Ãåîð㳺ì Äàâèäåíêàìè íà Êè¿âñüê³é ê³íîñòó䳿 [84]. Àëå, íà äóìêó Ëþáîâ³ Ñîðîêè, â³í íå ðîçêðèâ ïîâíîþ ì³ðîþ ïîñòàòü Ìèõàéëà Ñîðîêè. Çíà÷íî âäàë³øèì âèéøîâ äðóãèé ô³ëüì. Ðåæèñåð Àíäð³é ßùèøèí çà ñöåíàð³ºì Ðîìàíà Êîðîãîäñüêîãî çíÿâ íà ê³íîñòó䳿 „Ãàëè÷èíà“ ó Ëüâîâ³ òðèëîã³þ „Óêðà¿íö³. ³ðà. Íàä³ÿ. Ëþáîâ.“ Ó òðåò³é ÷àñòèí³ „Óêðà¿íö³. Ëþáîⓠðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî Êàòåðèíó Çàðèöüêó ³ Ìèõàéëà Ñîðîêó (à òàêîæ óñå ¿õíº ðîäîâå îòî÷åííÿ – ìèíóëå ³ íàùàäê³â), ïðî ². Ñâ³òëè÷íîãî ³ éîãî äðóæèíó Ëåîí³äó ðàçîì ³ç äðóçÿìè-îäíîäóìöÿìè, ïðî ²ãîðÿ Êàëèíöÿ òà éîãî äðóæèíó ²ðèíó. Ðåæèñåð ïîêàçàâ êðàñó óêðà¿íö³â íå ò³ëüêè ó ìîâ³, ï³ñí³, òàíö³, à é òðàãåä³þ ñêîëîí³çîâàíîãî êðàþ... Âðîäëèâà â³ëüíà óêðà¿íêà, íàïðèê³íö³ ô³ëüìó, ó íàö³îíàëüíîìó âáðàíí³ ³ â³íêó, ñõèëèëàñÿ íàä áàãàòòÿì. „ßêèìè áóäóòü ³ðà, Íàä³ÿ, Ëþáîâ ïðèéäåøí³õ ïîêîë³íü – ïîêàæå ÷àñ“,– óñòàìè äèêòîðà ãîâîðèòü àâòîð ñöåíàð³þ Ð. Êîðîãîäñüêèé. [54] 17 ëèñòîïàäà 1992 ðîêó ó ñåë³ Êîøëÿêè íà Çáàðàæ÷èí³, á³ëÿ õàòè, äå êîëèñü æèëè áàòüêî ³ ìàòè Ìèõàéëà Ñîðîêè, â³äáóëîñÿ â³äêðèòòÿ ïàì’ÿòíîãî çíàêó. Áàãàòî ëþäåé ââàæàþòü, ùî Ì. Ñîðîêà íàðîäèâñÿ òàì, õî÷à ç³ ñë³â ñàìîãî Ì. Ñîðîêè â³äîìî, ùî â³í íàðîäèâñÿ ó ñ. Âåëèê³ Ãíèëèö³ [5, ñ. 3]. Ìîæëèâî, òàêå âðàæåííÿ ñêëàëîñÿ òîìó, ùî Ìèõàéëî Ñîðîêà áóâ íàçâàíèé íà ÷åñòü ñâîãî áàòüêà, ÿêèé ïîìåð äî éîãî íàðîäæåííÿ ³ òåæ çâàâñÿ Ìèõàéëî Ñîðîêà. Ïàì’ÿòíèé çíàê ìຠâèãëÿä ìåìîð³àëüíî¿ ñòåëè. ϳä ÷àñ éîãî âñòàíîâëåííÿ áóëà â³äïðàâëåíà ïàíàõèäà, äèòÿ÷èé õîð ïðîñï³âàâ ï³ñíþ Á. Ëåïêîãî „×óºø, áðàòå ì³é“, óðî÷èñòî ïðîçâó÷àâ ñëàâåíü „Ùå íå âìåðëà Óêðà¿íà“. Ñïîãàäàìè ïðî Ìèõàéëà Ñîðîêó ïîä³ëèëèñÿ Á. ×îðíèé, Â. ϳäãîðîäåöüêèé, Ä. Ãóñÿê òà ³íø³. Ì. Âóëü÷èí ðîçïîâ³ëà ïðî ïåðåïîõîâàííÿ ïðàõó Ì. Ñîðîêè ç Ìîðäî⳿ â Óêðà¿íó ³ ïîêàçàëà ôîòîçí³ìêè ³ç ö³º¿ ïî䳿. Óñå ñåëî âøàíóâàëî ñâîãî âèäàòíîãî çåìëÿêà. Á³ëÿ öüîãî çíàêó ³ íèí³ â³äïðàâëÿþòü ìîëåáí³ ó ïàì’ÿòü Ì. Ñîðîêè, ïðî éîãî ëåãåíäàðíå æèòòÿ ðîçïîâ³äàþòü íîâ³òí³ì áîðöÿì çà ðîçáóäîâó Óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè [21, ñ. 15]. 1996 ðîêó âèïîâíèëîñÿ 85 ðîê³â â³ä äíÿ íàðîäæåííÿ ³ 25 ðîê³â â³ä äíÿ ñìåðò³ Ìèõàéëà Ñîðîêè. Ó öåé ÷àñ â Óêðà¿í³ ðîçïî÷àëîñÿ øèðîêå âøàíóâàííÿ ïàì’ÿò³ öüîãî âèçíà÷íîãî áîðöÿ çà

56

57

íàøó äåðæàâí³ñòü. Íà âñåóêðà¿íñüêèõ íàóêîâî-ïðàêòè÷íèõ êîíôåðåíö³ÿõ ó Íîâîãðàä³-Âîëèíñüêîìó òà Ìàëèí³, ñòóäåíòñüê³é íàóêîâ³é êîíôåðåíö³¿ Âîëèíñüêîãî äåðæàâíîãî óí³âåðñèòåòó ³ì. Ëåñ³ Óêðà¿íêè â Ëóöüêó ïðîçâó÷àëè äîïîâ³ä³ Ë. Áîíäàðóê ïðî æèòòÿ ³ ä³ÿëüí³ñòü Ì. Ñîðîêè, ÿê³ âèêëèêàëè âåëèêèé ³íòåðåñ ó íàóêîâö³â. Ó ëþòîìó 1996 ðîêó ¿¿ íàóêîâà ðîáîòà íà òåìó: „Ìèõàéëî Ñîðîêà – ³äåéíèé ïàòð³àðõ ïîë³òâ’ÿçí³â ó ðàäÿíñüêèõ êîíöòàáîðàõ“ çàñëóõîâóâàëàñÿ íà âñåóêðà¿íñüêîìó êîíêóðñ³ ìîëîäèõ íàóêîâö³â-³ñòîðèê³â ó Êèºâ³, ÿêèé îãîëîñèâ Áëàãî÷èííèé Ôîíä ³ì. ß. Ñòåöüêà. Æóð³, ÿêå ñêëàäàëîñÿ ³ç ³ñòîðèê³â-âèêëàäà÷³â Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêî¿ àêàäå쳿 òà ³íøèõ âèùèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â ñòîëèö³, ïðèñóäèëî ö³é íàóêîâ³é ïðàö³ ïåðøå ì³ñöå [206]. 30 áåðåçíÿ 1996 ðîêó â Ëóöüêîìó ì³ñüêîìó áóäèíêó „Ïðîñâ³òà“ â³äáóâñÿ âå÷³ð ïàì’ÿò³ Ì. Ñîðîêè „Æèòòÿ ³ ñìåðòü ÿê â³äïîâ³äü íà íåíàâèñòü ëþáîâ’þ“. Îðãàí³çóâàëè éîãî çà ñöåíàð³ºì Ë. Áîíäàðóê ñòóäåíòè Âîëèíñüêîãî äåðæàâíîãî óí³âåðñèòåòó çà äîïîìîãîþ Ëóöüêîãî ì³ñüêîãî â³ää³ëó êóëüòóðè ³ äèðåêòîðà ì³ñüêîãî Áóäèíêó êóëüòóðè „Ïðîñâ³òà“ Þð³ÿ Âîéíàðîâñüêîãî. Íà âå÷îð³ ëó÷àíè ïî÷óëè ïðî ãåðî¿÷í³ ³ çâîðóøëèâ³ ñòîð³íêè æèòòÿ, ä³ÿëüíîñò³ òà òâîð÷îñò³ Ì. Ñîðîêè, çâó÷àëè â³ðø³, ï³ñí³, ñïîãàäè, óðèâêè ç ëèñò³â Ì. Ñîðîêè äî ñèíà òà ð³äíèõ. Ó ïðîâåäåíí³ âå÷îðà âçÿëè ó÷àñòü ñòóäåíòè Ëóöüêî¿ äóõîâíî¿ ñåì³íà𳿠ÓÏÖ ÊÏ, øêîëÿð³, à òàêîæ ÷ëåíè Âñåóêðà¿íñüêî¿ îðãàí³çàö³¿ „Òðèçóᓠ³ì. Ñòåïàíà Áàíäåðè [60]. Ïîä³áí³ çàõîäè â³äáóëèñÿ ó ìîëîä³æíèõ îðãàí³çàö³ÿõ áàãàòüîõ ³íøèõ ì³ñò Óêðà¿íè. Ïðî æèòòºä³ÿëüí³ñòü Ì. Ñîðîêè ïî Âîëèíñüêîìó äåðæàâíîìó îáëàñíîìó ðàä³î ïðîçâó÷àëà ïåðåäà÷à „Ïðî íüîãî õîäÿòü ëåãåíäè“, áóëè ïðîâåäåí³ òåìàòè÷í³ ëåêö³¿ âèõîâíîãî ñïðÿìóâàííÿ ó íàâ÷àëüíèõ çàêëàäàõ. Ç ðîêó â ð³ê ó Ëüâîâ³ â³äáóâàºòüñÿ íèçêà ð³çíîìàí³òíèõ çàõîä³â, äå âøàíîâóþòü ïàì’ÿòü Ìèõàéëà Ñîðîêè ³ Êàòåðèíè Çàðèöüêî¿.  îðãàí³çàö³ÿõ „Ïëàñò“ ³ ÂÎ „Òðèçóᓠ³ìåí³ Ñòåïàíà Áàíäåðè ïðîâîäÿòüñÿ ïàì’ÿòí³ àêö³¿ äëÿ ìîëîäîãî ïîêîë³ííÿ, ñïðÿìîâàí³ íà âèõîâàííÿ éîãî íà ïðèêëàä³ æèòòÿ ³ ä³ÿëüíîñò³ Ìèõàéëà Ñîðîêè é Êàòåðèíè Çàðèöüêî¿. Óæå ñüîãîäí³ ìîæíà ñòâåðäæóâàòè, ùî ìîëîäü íå ëèøå ç ö³êàâ³ñòþ ä³çíàºòüñÿ ïðî öèõ ëþäåé, à é ãîðäèòüñÿ íèìè, ÿê âèäàòíèìè ãåðîÿìè-áîðöÿìè çà âîëþ Óêðà¿íè. Íàñòàâ ÷àñ, ùîá ïðî Ìèõàéëà Ñîðîêó çíàâ óâåñü óêðà¿íñüêèé íàðîä. Öå ³ì’ÿ íå òðåáà âïèñóâàòè â ³ñòîð³þ Óêðà¿íè: Ìèõàéëî Ñîðîêà áóâ òâîðöåì ö³º¿ ³ñòîð³¿. Éîãî æèòòÿ ³ ä³ÿëüí³ñòü – îäíà

³ç íàéÿñêðàâ³øèõ ñòîð³íîê ãåðî¿÷íî¿ áîðîòüáè çà äåðæàâíó íåçàëåæí³ñòü Óêðà¿íè. Ìàºìî ïàì’ÿòàòè ñëîâà À. Ðàäèã³íà: „³í ì³ã áè ïðåêðàñèòè áóäü ÿêó äåðæàâó ³ çàñíóâàòè áóäü-ÿêó äåðæàâí³ñòü“. Àëå â³í áóâ âåëèêèì óêðà¿íöåì. ² íåäàëåêî òîé ÷àñ, êîëè ïðè çãàäö³ ³ìåí³ Ìèõàéëà Ñîðîêè óêðà¿íö³ âñòàâàòèìóòü ³ ñòîÿòèìóòü ìîâ÷êè é óðî÷èñòî, ÿê âñòàþòü àìåðèêàíö³, êîëè ïî÷óþòü ³ì’ÿ Âàø³íãòîíà, óãîðö³, ïî÷óâøè ³ì’ÿ Êîøóòà, à ºâðå¿, ïî÷óâøè ³ì’ÿ Ãåðöëÿ. Áî Ìèõàéëî Ñîðîêà – ç êîãîðòè Áåçñìåðòíèõ. ³í ëþäèíà ìàéáóòíüîãî.

58

59

Áîðîòüáà ÎÓÍ-ÓÏÀ íå çàâåðøèëàñÿ ç ïðèïèíåííÿì â Óêðà¿í³ ¿õí³õ áîéîâèõ ä³é ³ çíèùåííÿì àáî óâ’ÿçíåííÿì ðàäÿíñüêîþ âëàäîþ òèõ, õòî âö³ë³â. Ó êîíöòàáîðàõ Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó óêðà¿íö³ ïðîäîâæèëè âïåðòó ðåâîëþö³éíî-âèçâîëüíó áîðîòüáó ï³ä êåð³âíèöòâîì ÷ëåí³â Îðãàí³çàö³¿ Óêðà¿íñüêèõ Íàö³îíàë³ñò³â. ×ëåíè ÎÓÍ ³ ïîëüîâ³ êîìàíäèðè ÓÏÀ, ÿê³ ñòàëè ãîëîâíîþ ñèëîþ óêðà¿íñüêîãî òà âñåçàãàëüíîãî ðóõó îïîðó, ïðèíåñëè ó ñåðåäîâèùå òàá³ðíî¿ ä³àñïîðè âîëåëþáí³ ³äå¿ óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàë³çìó, íåçëàìíèé äóõ áîðö³â ³ äîñâ³ä ï³äï³ëüíî¿ áîðîòüáè. Öåé íåïîê³ðíèé ðåâîëþö³éíèé äóõ âèòâîðèâ â óêðà¿íñüêîìó êîíöòàá³ðíîìó ñåðåäîâèù³ ìîðàëüíî-ïîë³òè÷íå ï³äãðóíòÿ äëÿ ïåðåòâîðåííÿ â’ÿçíÿ ç í³ìî¿, áåçïðàâíî¿ æåðòâè çàêîâàíîãî, ïàñèâíîãî ìó÷åíèöòâà ó ñâ³äîìîãî áîðöÿ. Âîíè çãóðòóâàëè ïîë³òâ’ÿçí³â íå ò³ëüêè â àêö³ÿõ ñàìîäîïîìîãè, ñàìîçàõèñòó, àëå é ó ïîòðåá³ àêòèâíîãî îïîðó. Áîðîòüáà çà çàõèñò ïðàâ ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â, ¿õ íàö³îíàëüíî¿ ã³äíîñò³ áóëà íà ä³ë³ çä³éñíåííÿì ³äå¿ ÎÓÍ-ÓÏÀ „Ñâîáîäà ëþäèí³!“ â óìîâàõ ï³äíåâ³ëüíîãî òàá³ðíîãî áóòòÿ. À ºäíàííÿ ç ³í³ö³àòèâîþ óêðà¿íñüêèõ íàö³îíàë³ñò³â ïîë³òâ’ÿçí³â óñ³õ íàö³îíàëüíîñòåé, íàéÿñêðàâ³øèì ïðèêëàäîì ÿêîãî ñòàëà ä³ÿëüí³ñòü ³ áîðîòüáà ì³æíàö³îíàëüíèõ ñòðàéêîâèõ òà ïîâñòàíñüêèõ êîì³òåò³â ó êîíöòàáîðàõ, ³ ñòàëî ñïðàâæí³ì âò³ëåííÿì ó æèòòÿ ïðîãðàìîâîãî çàêëèêó ÎÓÍ-ÓÏÀ „Ñâîáîäà íàðîäàì!“ Çíàìåííèì äîêóìåíòîì, ùî îêðåñëèâ ³ íàäàâ ïîë³òè÷íî¿ îð³ºíòàö³¿ óêðà¿íñüêèì â’ÿçíÿì ó êîíöòàáîðàõ òà çàñëàíöÿì ó ì³ñöÿõ ïðèìóñîâî¿ äåïîðòàö³¿, ñòàëî âèäàíå â 1947 ðîö³ çâåðíåííÿ ÎÓÍ-ÓÏÀ „Äî íàñèëüíî âèâîæóâàíèõ íà Ñèá³ð ³ áîëüøåâèöüê³ êàòîðæí³ ðîáîòè“.  íüîìó ÎÓÍ ³ ÓÏÀ çàêëèêàëè ñâî¿õ êðàÿí íå âòðà÷àòè âîëåëþáíîãî äóõà „â ñí³ãàõ Ñèá³ðó, â òåìíèõ ï³äçåìåëëÿõ øàõò ³ ðóäíèê³â“, íåñòè ç ñîáîþ íàøó Óêðà¿íó, íàø³ çìàãàííÿ ñêð³çü òóäè, êóäè êèíå ¿õ âîðîã, êð³ïèòè äðóæáó ç áðàòàìè-óêðà¿íöÿìè ç³ Ñõîäó òà òîâàðèøàìè ïî íåäîë³ ç ³íøèõ ïîíåâîëåíèõ Ìîñêâîþ íàðîä³â ³ íå ïðèïèíÿòè áîðîòüáè „í³ â ñèá³ðñüêèõ òàéãàõ, í³ â ñåðåäíüîàç³àòñüêèõ ñòåïàõ“. [152, ñ. 52]

Ì. Ñîðîêà áóâ ïåðøèì, õòî, ñêð³çü, äå áóâ, îðãàí³çîâóâàâ íàâêîëî ñåáå ëþäåé äëÿ çáåðåæåííÿ ¿õ îñîáèñòîñò³, ìîðàëüíîãî ³ äóõîâíîãî ï³äíåñåííÿ, ïðîáóäæóâàâ íàö³îíàëüíó ñâ³äîì³ñòü, à îòæå, ïðîäîâæóâàâ öþ áîðîòüáó. Ïîâ’ÿçàâøè ñâîþ äîëþ ç ÎÓÍ, Ì. Ñîðîêà, ÿê ³ éîãî ëåãåíäàðíà äðóæèíà Ê. Çàðèöüêà, óñå ñâîº æèòòÿ ïîêëàâ íà â³âòàð áîðîòüáè çà íåçàëåæí³ñòü Óêðà¿íè. Áîðîòüáà â êîíöòàáîðàõ âèìàãàëà íàäçâè÷àéíî âèñîêèõ âîëüîâèõ ³ ìîðàëüíèõ ÿêîñòåé. Òîìó Ì. Ñîðîêó ïîë³òè÷í³ â’ÿçí³ ââàæàëè ñâî¿ì ³äåéíèì ïàòð³àðõîì. Ïðîòÿãîì 34 ðîê³â óâ’ÿçíåííÿ â³í íå ñêëàäàâ ñâ ³äåîëîã³÷íî¿ çáðî¿. Ì. Ñîðîêà áóâ òèì ë³äåðîì, íàâêîëî ÿêîãî ãóðòóâàëèñÿ íå ò³ëüêè óêðà¿íö³, à é ïðåäñòàâíèêè ³íøèõ ïîíåâîëåíèõ Ðîñ³ºþ íàðîä³â, ùî òåæ ñòàâèëè ñîá³ çà ìåòó çäîáóòòÿ íåçàëåæíî¿ äåðæàâíîñò³. Éîãî òàëàíò îðãàí³çàòîðà, ³íòåë³ãåíòí³ñòü, îñâ³÷åí³ñòü, íåïåðåñ³÷íèé ðîçóì, äîáðîòà é â³ääàí³ñòü ñïðàâ³ óêðà¿íñüêîãî âèçâîëåííÿ çàâæäè íàäèõàëè ëþäåé äî áîðîòüáè çà íàö³îíàëüíó ³äåþ. Ïîñòàâà ÎÓÍ-ÓÏÀ â êîíöòàáîðàõ çíà÷íî âïëèíóëà íà ñâ³äîì³ñòü óêðà¿íñüêèõ ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â 60-õ òà 70-õ ðîê³â, ÿê³ ïîòðàïèëè äî òàáîð³â ÷åðåç áîðîòüáó çà ïðàâà ëþäèíè, íå çàâæäè óñâ³äîìëþþ÷è, ùî áåç çàáåçïå÷åííÿ ïðàâ íàö³¿, çä³éñíåííÿ ïðàâ ëþäèíè íåìîæëèâå. Ñàìå òàì, ó òàáîðàõ, ïåðåâàæíà ¿õ á³ëüø³ñòü ä³éøëà âèñíîâêó ïðî íåîáõ³äí³ñòü áîðîòüáè çà Óêðà¿íñüêó Ñîáîðíó Ñàìîñò³éíó Äåðæàâó – òó äåðæàâó, çà ÿêó óêðà¿íö³ ïðîëèâàëè êðîâ ïðîòÿãîì ñòîë³òü. ²äå¿ óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàë³çìó Ò. Øåâ÷åíêà, Ì. ̳õíîâñüêîãî, Ä. Äîíöîâà, Ñ. Áàíäåðè, ß. Ñòåöüêà Ìèõàéëî Ñîðîêà íàìàãàâñÿ âò³ëèòè ó æèòòÿ, âëàñíèì ïðèêëàäîì äîíåñòè äî ëþäåé, çàñâ³ä÷èòè íåçíèùåíí³ñòü óêðà¿íñüêîãî äóõó. Íàö³ÿ æèòèìå äîòè, äîêè º ëþäè, ãîòîâ³ âìåðòè çà ¿¿ ñâîáîäó. Ðàäÿíñüê³ êîíöòàáîðè áóëè íàéæîðñòîê³øèìè ó ñâ³ò³. Ïðî öå ñâ³ä÷àòü â’ÿçí³, ÿê³ ïðîéøëè ³ ïîëüñüê³, ³ í³ìåöüê³, ³ ðàäÿíñüê³ êîíöòàáîðè. Êîëèøí³é â’ÿçåíü öèõ òàáîð³â, àâòîð êíèãè „Äîâ³äíèê ç ÃÓËÀÃó“ ôðàíöóç Æàê Ðîññ³ íà ̳æíàðîäí³é íàóêîâ³é êîíôåðåíö³¿ „Ñîïðîòèâëåíèå â ÃÓËÀÃå“, ùî â³äáóëàñÿ 1991 ðîêó â Ìîñêâ³, âëó÷íî çàóâàæèâ: „Ñêð³çü, äå ôàøèçì çàê³í÷èâñÿ, ïî÷èíàºòüñÿ íîðìàëüíå æèòòÿ. Òàì, äå áóâ ìàðêñèçìëåí³í³çì, òàì ïî÷èíàºòüñÿ ×îðíîáèëü, çàáðóäíåííÿ ÿê ïðèðîäè, òàê ³ ëþäñüêèõ äóø, ìåíòàë³òåòó íàðîäó“ [31]. ßêùî âäóìàòèñÿ ó ö³ ñëîâà, òî ïåðåä ³ñòîðèêàìè â³äêðèºòüñÿ æàõëèâà êàðòèíà æîðñòîêî¿ ä³éñíîñò³. Íåäàðåìíî ïîë³òâ’ÿçí³ íàçèâàëè êîíöòàáîðè „ìàëîþ çîíîþ“, à Ðàäÿíñüêèé Ñîþç – „âåëèêîþ çîíîþ“,

60

61

ϲÑËßÌÎÂÀ

ó ÿêó ¿õ ïåðåâîäèëè ï³ñëÿ çâ³ëüíåííÿ ç óâ’ÿçíåííÿ. Ñòàòóñ Óêðà¿íè ÿê êîëîí³¿ á³ëüøîâèöüêî¿ ³ìïå𳿠íàêëàâ ñèëüíèé â³äáèòîê íà ïñèõîëîã³þ íàðîäó. Ó ñâ³äîìîñò³ ëþäåé âèðîáèëîñÿ áàãàòî ðàáñüêèõ çâè÷îê, à íàòîì³ñòü ïðèòóïèëîñÿ áåçë³÷ ìîðàëüíèõ ³ äóõîâíèõ ÷åñíîò. Çí³âå÷åíà äóõîâí³ñòü, ï³äì³íà âîëåëþáíîñò³ ïîêîðîþ ïðàâëÿ÷³é êàñò³, ñïîòâîðåííÿ ïðàâäèâî¿ ³ñòî𳿠íàðîäó – òàêèé ñïàäîê ðàäÿíñüêîãî òîòàë³òàðèçìó. Ïîçáóòèñÿ éîãî äîïîìîæå â³äðîäæåííÿ. ³äðîäæåííÿ ÿê ïîâåðíåííÿ âòðà÷åíîãî òà â³ä³áðàíîãî, òîãî, ùî º îäâ³÷íèì, áëèçüêèì òà ð³äíèì, áåç ÷îãî êîæíà íàö³ÿ º íåïîâíîö³ííîþ. Ïîâåðíóòè âòðà÷åí³ äóõîâí³ ö³ííîñò³ íàðîäó äîïîìîæå âèâ÷åííÿ â³ò÷èçíÿíî¿ ³ñòî𳿠áåç áóäü-ÿêèõ á³ëèõ ïëÿì, ó ïîâíîìó îáñÿç³, ÿêå ëèøå ó ÷àñè ñüîãîäåííÿ ñòຠìîæëèâèì. Ìîëîäü ìຠ÷îãî íàâ÷èòèñÿ ó Ìèõàéëà Ñîðîêè. „Êðèâäè – ñâ³äîìî – ÿ í³êîìó í³êîëè íå âä³ÿâ. ßêùî é ïðèéøëîñÿ êîìó ïåðåæèâàòè ³ççà ìåíå, òî âñóïåðå÷ ìî¿ì áàæàííÿì, ñòðåìë³ííÿì ³ â÷èíêàì. ×óþñÿ ñïîê³éíèì, áî ìîÿ ñîâ³ñòü ÷èñòà, áî òå, çà ùî ïðèéøëîñÿ ñòðàæäàòè îñîáèñòî – íàçèâàºòüñÿ ïðàâäîþ. Ïî÷óòòÿ ñïðàâåäëèâîñò³ ó âëàñíèõ â÷èíêàõ çàâæäè áóäå äæåðåëîì ð³âíîâàãè òà ñïîêîþ äóø³. Äîêè áóäå ïàíóâàòè íåñïðàâåäëèâ³ñòü, áðåõíÿ, êðèâäà, óòèñê – äîòè ìåí³ áóäå ïîãàíî æèòè, áî ÿ áóäó ç òèì áîðîòèñü“ [169] Òàêèì áóëî éîãî æèòòºâå êðåäî. Ì. Ñîðîêà ñòàâ ïðèêëàäîì áîðöÿ çà ñïðàâåäëèâ³ñòü äëÿ êîæíîãî íàñòóïíîãî ïîêîë³ííÿ. Éîãî âîëåëþáí³ñòü, ñàìîïîñâÿòà ³ æåðòîâí³ñòü â ³ì’ÿ Óêðà¿íñüêî¿ Íàö³¿, òâîð÷³ñòü ñòàëè äæåðåëîì â³äðîäæåííÿ íàðîäíî¿ ïàì’ÿò³, à îòæå – ïðàâäèâî¿ ³ñòîð³¿, ÿêà çàìîâ÷óâàëàñÿ ³ ñïîòâîðþâàëàñÿ ðîêàìè.

62

dzíîâ³é ÊÐÀѲÂÑÜÊÈÉ

ÊÀËÜÍÈØÅÂÑÜÊÈÉ Ìèõàéëîâ³ Ñîðîö³, ùî ìàéæå 40 ðîê³â â³äáóâ ó òþðìàõ òà òàáîðàõ, ³ òàì çàãèíóâ, íåñêîðåíèé äóõîì ³ íå çàïëÿìëåíèé.

– Ùî êàæåø? Íåìà? À íàðîä? Êîçàêè? Êîçàöüêå çàâçÿòòÿ, ãàðìàòè, ìóøêåòè? – Êàêîé æå íàðîä âû, õîõëè, ÷óäàêè! Âñå ýòî áëàæü. Íè÷åãî ýòîãî íåòó! – Íåìà? À Ïàíá³ã áè âàñ ñêàðàâ!

Öàð³-ïñàð³! ϳòüìà â êàì’ÿí³ì ñîëîâåöüê³ì ñòîâï³. Áåççóáî ñêðåãî÷å ëàíöþã çàðæàâ³ëèé, Êàïðàâ³ çàïëàêàí³ ñò³íè ñë³ï³ Íåíà÷å îáìàöóþòü ò³íü ïîñèâ³ëó. Êëÿ÷èòü íà êîë³íàõ ñòàðèé îòàìàí, À äóìè ÷îðí³ø³ â³ä òåìíî¿ íî÷³. Äàâíî âæå íå ÷óº â³í çâóêó êàéäàí, Íå ïëà÷óòü ñëüîçàìè êðèâàâèìè î÷³. „̳é Áîæå! Ñòàþ ÿ ç Òîáîþ íà ïðþ: Ïîñòàâ ñâîþ ïðàâäó ç ìîºþ äî áîþ. Íå õî÷åø? Áî¿øñÿ? ×åêàºø – ïîìðó ² êàìåíåì ÷îðíèì ïîøïóðèø çà ìíîþ? Òà ðàïòîì îá äâåð³ óäàðèâñÿ ãóë, ²ç áðÿçêîòîì âïàëè çàìêè òà çàïîðè, Äî êàìåðè öàðñüêèé ââ³éøîâ êàðàóë, ßê ïñ³â êðîâîæåðíèõ íàöüêîâàíà ñâîðà. – Óêàçîì öàðÿ Êàëüíèøåâñüêèé Ïåòðî Äà áóäåò ñâîáîäåí âîâåêè îò íûíå. Êîçàê õâèëþâàííÿ ñâîº ïîáîðî⠖ À ùî êîçàêè? Áóí÷óêè? Óêðà¿íà? – Ñòàðèê, òû â íåâîëå ëèøèëñÿ óìà, Íåóæòî äîòîëå íå âèäàåøü ñèå, ×òî íåò Óêðàèíû. Òè ïîíÿë – íýìà! Åñòü êðàé, ãóáåðíàòîðñòâî, Ìàëîðîññèÿ. 64

65

Âîëîäèìèð ÊÎÑÎÂÑÜÊÈÉ

ßðîñëàâ ÃÀÑÞÊ

Ì. ÑÎÐÎÖ² Êîëè íàä³þ ãóáèòü òüìà, ² øëÿõ â î÷àõ òîá³ çàêðèº, Êîëè íà íåá³ ç³ð íåìà, À ï³ä äóøåþ â³òåð âèº... Òî äóìàºø, õî÷à á îäíà, Îäíà äåñü ç³ðîíüêà ãîð³ëà. Íàä³ÿ á âèðèíóëà ç äíà, Äóøà á æèòòÿì çàãîìîí³ëà. Çàéìèñü ³ âèâåäè ç êàëþæ³.  òàêîìó íàñòðî¿ êîëèñü Òåáå çóñòð³â ÿ, ëþáèé äðóæå,  ïóñòåëþ òÿæêèõ ìóê ³ êàð Òè ÿñíèì ïðîìåíåì ïðèëèíóâ, Çîðåþ âèðèíóâ ç-çà õìàð, Ñâÿòèì âîãíåì ³ç Óêðà¿íè. 1948 ð.

ÍÀ ÄÅÍÜ ÍÀÐÎÄÆÅÍÍß ÌÈÕÀÉËβ ÑÎÐÎÖ² Áåðåçåíü... ² á³ëî-á³ëî... ² áåðåçè â ñí³... À ìåí³ òàê çàêîðò³ëî ³ðøóâàòü âåñí³... À ìåí³ ïîäàðóâàëè Ì𳿠ïåðâîöâ³ò: Ïðîë³ñî÷îê íàçáèðàëè Ç ìóê äèòÿ÷èõ ë³ò... Ñïëÿòü áåðåçè... ² â çàâ³ÿõ Ñïëÿòü ìîðäîâñüê³ ñíè... À ó ìåíå â ãîñòÿõ ì𳿠²ç Ãàëè÷èíè. 27 áåðåçíÿ 1969 ð. „Äóáðàâëàã“, ñ. Îçåðíèé ï/ÿ 385/17„à“

*** Çàòèñíå ñåðöå çëà ðóêà, É ÷åêàòè âîë³ íå çàõî÷åø. Òà ðàïòîì ñòð³íåø çåìëÿêà, ² éîãî äîáð³ ùèð³ î÷³ Òåïëî ïîøëþòü ó ñåðöå õâîðå, ² ð³äíèì ñëîâîì çàãîâîðèòü. Íàä³ÿ áëèñíå ³ç-çà õìàð: Ç äóø³ îñóíåòüñÿ òÿãàð, ² ñòàíå í³áè ëåãøå éòè – ² ñòàíå ëåãøå õðåñò íåñòè. Çåìëÿê â íåâîë³ ñòàíå áðàòîì: Çà äðîòîì òåæ áóâຠñâÿòî. 1947 ð. 66

67

ÍÀ ËÈ×ÀʲÂÑÜÊÎÌÓ Ìè çíàºìî òâåðäî – º ïëèòè ìîãèëüí³, ßê³ íå ïîñ³þòü çíåâ³ðè ³ ñìóòêó. ßê³ ãîâîðèòèìóòü: „Òóò ëåæàòü ñèëüí³, ² êîæíèé ç íèõ íèâè ðîäþ÷î¿ ãðóäêà“. Íå âàæíî, ÷è äîâãî ïðîæèâ òè íà ñâ³ò³, À ÿê, ³ äëÿ êîãî, ³ ùî çàïîâ³â òè. Áî ïåðåä íàùàäêîì òè áóäåø â îäâ³ò³, Òâî¿ì áî ñòðåìë³ííÿì â³í áóäå ãîð³òè. Òè ç íèì êðîêóâàòèìåø, âìåðøè ô³çè÷íî... Ó çãàäö³ íàðîäó ùåçàþòü ëèø íèö³, Õòî äóõîì âåëè÷íèé – òîé æèòèìå â³÷íî: ² â ï³ñí³, ³ â ïðàö³, ³ â ñÿºâ³ êðèö³. Ëüâ³â, 28.09.1991 ð.

²ÄÏÐÀÂÀ Çáåð³ìñÿ âñ³... Ïðèéä³ì íà Ïåðåñèëêó – Óÿâíó... ² óÿâíî âñ³ ïðèéä³ì... ͳ õë³áà, í³ âîäè, àí³ ïîñèëêè – Ç ñîáîþ ëèø äóìêè ñâî¿ â³çüì³ì... Ðîêè... Ðîêè... Êîëè æ âè ïðîëåò³ëè – Íåâæå ìèíຠöåé äîâæåëåçíèé â³ê?! Ìè çâ³äóñ³ëü ç³éøëèñü... Íà íàðè ñ³ëè...  öåé ñ³÷íÿ äåíü â íåþâ³ëåéíèé ð³ê. Âñ³ ìîâ÷èìî... Ãîâîðÿòü ò³ëüêè î÷³. Ïðî á³ëü, ïðî æàëü, ïðî çä³éñíåííÿ íàä³é... À õòîñü çíàéòè ç³ðêè Îëåíêè õî÷å, Ùå é á³ëîöâ³ò ïðèí³ñ â äàðóíîê ¿é... Ìåðòâ³... Ìåðòâ³... ¯õ á³ëüøå, í³æ æèâèõ. À êîæåí ç íèõ òàêèé æèâó÷èé íèí³. Çäàºòüñÿ, íàì íå îá³éòèñü áåç íèõ – Òàê³ âîíè ïîòð³áí³ Áàòüê³âùèí³. Çäàºòåñü âæå âñ³... Íå òðåáà ïåðåâ³ðêè?.. Ñêèäàºòå âòîìó ç í³ã, ³ ç ðóê, ³ ç ïë³÷... Ùå òðåáà çàñâ³òèòè áè òðè ñâ³÷êè – ßê ñèìâîë òðüîõ ñòîð³÷... Ùå éäå Ìèõàéëî... ×åðåï àæ áëèùèòü... Íå ïîñï³øàº... Éäå áåççâó÷íèì êðîêîì... ² ùåì â æèâèõ ñåðöÿõ òåðïêèé ùåìèòü: Ïðèéøîâ Ñîðîêà... ² ñêàçàâ Ñîðîêà: „Âàñ òàê áàãàòî òóò... Íàñ òàê áàãàòî... Ïðèéøëà ïîðà – òà äîâãîæäàííà ìèòü, Ùîá çáóäóâàòè ñï³ëüíî âëàñíó õàòó... Íåõàé Ãîñïîäü íàø ÷èí áëàãîñëîâèòü“. ² âñ³ ñëîâà... ² âñÿ, òîá³ â³äïðàâà... ² ðîç³éøëèñü... çà ïîðóõîì îäíèì. Áåçñìåðòíèì áóä³âíè÷èì â³÷íà ñëàâà. À ïîäâèã ñüîãîäåííÿ – ìîëîäèì. ² âñÿ, òîá³, â³äïðàâà... À ÷è º óÿâíà Ïåðåñèëêà? Ïîêè ìè... º! ² ìóñèòü áóòè! À ÿê íàñ íå áóäå?.. Áóäå òå, ùî ñêàçàâ Ñîðîêà. Áóäå! ³ðèìî, ùî Ãîñïîäü ïîáëàãîñëîâèâ. 1993 ð.

68

69

Ðîìàí ÏÈÑÀÐ×ÓÊ

Ìàð³ÿ ÂÓËÜ×ÈÍ

ÏÎÂÅÐÍÅÍÍß ßê ìàëî çíàþ ÿ ïðî Òåáå: Ãåðîé, Òè, ìó÷åíèê, ïðîðîê, Ñèí Óêðà¿íè, Âîë³ é Ñëàâè, ¯¿ íàä³é ³ ïåðåìîã. ² îñü ñòîþ á³ëÿ ìîãèëè – Çåìëÿ Ìîðäâè ïðèéíÿëà ïðàõ. Òðè ñîñîíêè íà í³é ïîõèë³, ̳æ íèìè çíàê – òî Áîæèé çíàê. Êóñîê äîùèíè ³ ê³ëîê, çàáèòèé â çåìëþ, ² íà í³é – Ê-8 – íîìåð äîðîãèé – Õðåñò³â íå ñòàâëÿòü ñóïîñòàòè. ² ñìåðòü òâîÿ äëÿ íèõ ñòðàøíà. Ïðîéøëè ðîêè. Òâ³é ïðàõ â³ääàòè – Äëÿ íèõ ñòðàøí³øîãî íåìà. Òà Áîæó âîëþ íå çäîëàòè, Çíàéøëè ìîãèëó ìè Òâîþ. Ñèí Óêðà¿íè ïîâåðíåòüñÿ Ó çåìëþ ð³äíóþ ñâîþ!

70

*** Ïàäàâ äîùèê ³ ëèñòÿ êàøòàí³â Íàì ï³ä òèõ³ ñïîâ³ëüíåí³ êðîêè Ìè ñï³âàëè ï³ñí³ ïàðòèçàí³â ²äó÷è çà òðóíîþ Ñîðîêè. Âæå òàê³ âñ³ ïîìîðùåí³, á³ë³, ͳáè éäåì â êàòîðæàíñüê³é êîëîí³ Íà Ìèõàéëîâ³ì äðóã³ì âåñ³ëë³ ² íà äðóã³ì éîãî ïîõîðîí³. Íà Ëè÷àê³â äîðîãà íåáëèçüêà Ïåðåñèëêà, Ãóëàãè, Öåíòðàëè, Æäå Ìèõàéëà Êàòðóñÿ Çàðèöüêà Áëèçüêî... òàì, äå Ôðàíêà ïîõîâàëè. Âèéøëà ç õàòè, ÷è òî ³ç êðè¿âêè, Ó â³íêó õðèçàíòåìè, æîðæèíè, Çàñï³âàëè îòö³ çî ñâÿòèìè, ² 璺äíàëîñü ïîäðóææÿ íàâ³êè.

71

Ñâÿòîñëàâ ÊÀÐÀÂÀÍÑÜÊÈÉ

Ç ÁÎÃÎÌ Ó ÑÅÐÖ²

² â³í ïëàòèâ. Àëå â³í ðîçóì³â ³ òå, ùî º ñëàáø³, ÿê³ íå âèòðèìàþòü, º, çðåøòîþ, òàê³, õòî øóêຠ³íøèõ øëÿõ³â. Íå áóëè éîìó ÷óæ³ â öèõ ðîçìèñëàõ ³ Áîæ³ ³ñòèíè. Âñþäèñóùîìó ÊÃÁ ïîçèö³ÿ Ìèõàéëà íå ñïîäîáàëàñÿ. Âîíè õîò³ëè ³íøîãî. Äóæå ñêîðî, äåñü 1966 ð., éîãî â³äïðàâèëè íà ñóñ³äíþ çîíó. Á³ëüøå ìè íå áà÷èëèñü. Êîëè çãàäóºø Ì. Ñîðîêó, ìèìîâîë³ ïðèõîäÿòü íà ïàì’ÿòü òàê³ éîãî ñó÷àñíèêè, ÿê Éîñèô Ñë³ïèé, ÿê Ðîìàí Øóõåâè÷. Öå ëþäè îäíîãî ïîêîë³ííÿ, îäíîãî ãàðòó, îäíî¿ ñòèõ³¿. ijþ÷è ó ð³çíèõ îáñòàâèíàõ, àëå íàñíàæåí³ îäíèì äóõîì, âîíè òâîðèëè ñó÷àñíó ³ñòîð³þ. ²ñòîð³ÿ – öå â³÷íà çì³íà ïîêîë³íü. Îäí³ ïîêîë³ííÿ â³äõîäÿòü, íà ¿õíº ì³ñöå ïðèõîäÿòü íîâ³. Ïîêîë³ííÿ Ì. Ñîðîêè ëèøèëî ïî ñîá³ ñë³ä, ëèøèëî ïàì’ÿòü. Ïàì’ÿòü ïðî ëèöàð³â, ïðî ìó÷åíèê³â, ïðî ñâÿòèõ. ² äîêè öÿ ïàì’ÿòü æèòèìå â íàñòóïíèõ ïîêîë³ííÿõ, äîòè ò³ ïîêîë³ííÿ ìàòèìóòü ïðàâî çâàòèñÿ Ëþäüìè“. [61]

Ìèõàéëî Ñîðîêà... ßêáè ñâ³òñüêå ñóñï³ëüñòâî íàä³ëÿëî ñâî¿õ ëèöàð³â äóõó òèòóëîì ñâÿòèõ, ÿê öå ðîáèòü Öåðêâà, òî ñåðåä æåðòâ ÷åðâîíîãî ëþäîëîâñòâà ïåðøèì, ã³äíèì öüîãî çâàííÿ, ÿ á íàçâàâ Ìèõàéëà Ñîðîêó. Áîðåöü ç êîãîðòè áåçñìåðòíèõ ³... ñâÿòà ëþäèíà. Ìåí³ äîâåëîñÿ çíàòè Ìèõàéëà ó òàáîð³. Êîëè ³ äå ìè âïåðøå çóñòð³ëèñü ó çîíàõ àðõ³ïåëàãó Ãóëàã, ÿ âæå íå ïðèãàäóþ. Áàãàòî âîäè çá³ãëî ç òîãî ÷àñó. Çàòå ÿ äóæå äîáðå ïàì’ÿòàþ íàø³ îñòàíí³ çóñòð³÷³. Ãðóäåíü 1965 ðîêó. Çààðåøòîâàíîãî ì³ñÿöü òîìó, ìåíå ïðèâîçÿòü äî Ìîðäîâñüêîãî òàáîðó â ßâàñ³, çâ³äêè ï’ÿòü ðîê³â ïåðåä òèì ÿ çâ³ëüíèâñÿ, êóïèâøè â ÊÃÁ çâ³ëüíåííÿ ïðèíèçëèâèì „çàñóäæåííÿì“ ñâîãî ìèíóëîãî. ² îò ÿ – áëóäíèé ãð³øíèê – ïîâåðòàþñü òóäè, äå ïðîòÿãîì öèõ æå ï’ÿòè ðîê³â êàðàëèñÿ ò³, õòî íå ò³ëüêè íå ñõâàëþâàâ ìî¿õ ä³é, à íàâïàêè ââàæàâ ¿õ çðàäîþ, ï³äë³ñòþ, ã³äíîþ íàéòÿæ÷î¿ êàðè. Ñèòóàö³ÿ, ñêàçàòè, øåêñï³ð³âñüêà. ² ñàìå òàêî¿ ñèòóàö³¿ æàäàëî ÊÃÁ, ìàþ÷è íàä³þ, ùî öÿ ïîäîðîæ áóäå äëÿ ìåíå îñòàííüîþ. Ìîº ïîâåðíåííÿ ñòàëî ñåíñàö³ºþ. Ïîãëÿäè â’ÿçí³â ùîäî ìåíå ðîçä³ëèëèñÿ. Îäí³ ìàëè ìåíå çà îñòàííüîãî ç îñòàíí³õ, à ³íø³ ñõèëÿëèñÿ äî äóìêè, ùî ¿¿ âèñëîâèâ Ì. Ñîðîêà: „Êàðàâàíñüêèé â÷èíèâ íåã³äíèé â÷èíîê, òà ðàç â³í çíîâó çà ´ðàòàìè, çíà÷èòü ÷èìîñü íàñîëèâ âëàä³ òà ÊÃÁ, ³ ÿêîþñü ì³ðîþ çàñëóãîâóº íà ïîáëàæëèâ³ñòü“. Öå áóëà òî÷êà Ìèõàéëà. ßñíà ð³÷, íå âñ³ ¿¿ ïîä³ëÿëè. Òà öå âæå ³íøà òåìà. Ìîÿ æ òåìà: ñïîãàä ïðî â’ÿçíÿ ñóìë³ííÿ ó ïîâíîìó ðîçóì³íí³ öüîãî ñëîâà. Ó ö³é òåì³ ÿ çãàäóþ ïðî ñåáå ò³ëüêè òîìó, ùî ÷åðåç ïðèçìó ì ñèòóàö³¿ ðîçêðèâàºòüñÿ îáðàç Ì. Ñîðîêè. Õòî-õòî, à Ìèõàéëî çàçíàâ â³ä ñàòàíèíñüêîãî ðåæèìó ÷è íå íàéá³ëüøå. Çààðåøòîâàíèé 1940 ðîêó, â³í íà òîé ÷àñ âæå â³äáóâ ñâ³é ñð³áíèé òàá³ðíèé ðå÷åíåöü, à ïîïåðåäó áóëî ùå 20 ë³ò êàòîðãè. Íà ä³ë³ äîñìåðòíå óâ’ÿçíåííÿ. ³í ñâ³äîìî í³ñ ñâ³é õðåñò íà Ãîëãîôó, ³ íå çäàâñÿ. Éîãî âîçèëè äî Êèºâà, äî Ëüâîâà, íà ïîð³ã ñâ õàòè: âèìàãàëè êàÿòòÿ, àëå â³í íå çäàâàâñÿ ³ íå çäàâñÿ. Ì. Ñîðîêà, äåñü, êðàùå â³ä ³íøèõ çíàâ, ùî çíà÷èëî íå ï³ääàòèñÿ íà ñïîêóñó. Çíàâ, ùî çà òâåðä³ñòü òðåáà ïëàòèòè æèòòÿì.

Ó çîíó 385 ÆÕ ó ñåëèùå ßâàñ ÿ áóâ äîñòàâëåíèé â 1966 ðîö³. Êîëè âæå ìåíå âïóñòèëè â æèòëîâó çîíó, íàø åòàï îòî÷èëè „ñòàðîæèëè“. Äåê³ëüêà íàñ áóëî ç Óêðà¿íè, îòæå óêðà¿íö³ ïîâåëè íàñ íà â³ëüí³ ì³ñöÿ ó áàðàêàõ – ïîëèøàòè ñâî¿ òîðáè íà íàðàõ. Ïîò³ì íà ìîð³æêó çà áàðàêîì (à áóëî ë³òî, ñîíöå ïðèï³êàëî) ïî÷àëîñÿ çíàéîìñòâî ³ç òàá³ðíèêàìè-êðàÿíàìè. Ñèä³ëè êîëîì íà çåìë³, ïî êîëó êðóæëÿëî ãîðíÿòêî ç ì³öíî çàïàðåíèì ÷àºì. ³äáóâàëÿñÿ ñâîºð³äíà ñïîâ³äü-çíàéîìñòâî: õòî, çà ùî, íà ÿêèé ñòðîê. ß ìàâ ï’ÿòèð³÷íèé òåðì³í ³ áóâ âðàæåíèé, êîëè ïî÷óâ, ùî öå „äèòÿ÷èé“ ñòðîê, ùî òóò ó òàáîð³ º âåòåðàíè-“ä³äè“, ùî ñèäÿòü ïîíàä òðèäöÿòü ðîê³â. Êîëè ÿ ïîö³êàâèâñÿ îñîáîþ ç òàêèì òåðì³íîì êàðè, ìåíå ïîçíàéîìèëè ç Ìèõàéëîì Ñîðîêîþ. ...Ðîçïîâ³äàâ ìåí³ ï. Ìèõàéëî ö³êàâèé âèïàäîê ³ç „ïñèõîëîã³÷íîþ“ îáðîáêîþ. Îäíîãî ðàçó âçÿëè éîãî íà åòàï. Ïðèâåçëè äî Êèºâà, äàëè âäÿãíóòè ãàðíèé êîñòþì. Ïðè¿õàëè â ãîòåëü, äå òàòà Ìèõàéëà ÷åêàâ éîãî ñèí Áîãäàí. ϳñëÿ çóñòð³÷³ ñèíà ç áàòüêîì ï³øëè â òåàòð äèâèòèñü ÿêóñü âèñòàâó, ïîò³ì â ðåñòîðàí... ϳçíî ââå÷åð³, îðãàí³ñòè â öèâ³ëüíîìó (ÊÃÁ.– Ë. Á.) çàïðîïîíó-

72

73

Îïàíàñ ÇÀËÈÂÀÕÀ

ËÈÖÀÐ ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊί ²Äů

âàëè ï. Ìèõàéëîâ³ „ïîêàÿòèñü“ ³ çâîðîòíÿ ïîäîðîæ â Ìîðäîâ³þ â³äïàäå ñàìà ñîáîþ. „Ïîâåðí³òü ìåí³ ì³é òþðåìíèé áóøëàò, ÿ íå ïðîäàþñü“,– ñêàçàâ Ñîðîêà. Çíîâ åòàï, çíîâ òàá³ð. Îäíîãî ðàçó Ì. Ñîðîêà áóâ íà ïåðåñèëö³. Çàéøîâ ó êàìåðó çåê: ñòàðèé, õóäèé, çàïàõ õëîðîôîðìà. Ñêàçàâ, ùî ïîâåðòàþòü ç ë³êàðí³ ï³ñëÿ îïåðàö³¿. Ç âåðõí³õ íàð ç³ñêî÷èëà çãðàÿ øóð³ê³âáëàòíÿê³â, ïî÷àëà øìàíàòè òîðáó õâîðîãî. Âèòðóñèëè áàòîí ³ çíàéøëè â ñêëÿí³é áàíî÷ö³ êóñîê ìàñëà. Çàáðàëè. Ì. Ñîðîêà ï³ä³éøîâ, âèðâàâ ç ðóê ó íèõ áàòîí ³ áàíêó òà â³ääàâ ãîñïîäàðåâ³. Òóò æå ç³ñêî÷èâ ç íàð ñàì „ïàõàí“, íàáëèçèâñÿ äî Ì. Ñîðîêè. Íå îïóñêàþ÷è î÷åé, òàê ³ ñòîÿëè îêî â îêî. Âðåøò³, áëàòíÿê ïëþíóâ ç³ çëîñò³, çàêðè÷àâ ³ ïîâîë³ ïîäàâñÿ íà ñâîº ì³ñöå. Òðåáà áóëî áà÷èòè î÷³ ï. Ìèõàéëà, êîëè â³í ðîçïîâ³äàâ ïðî öåé äóõîâíèé ïîºäèíîê: ÿê ñâ³òèëèñÿ î÷³, ÿêà äóõîâíà ñèëà ïðîìåí³ëà ç íèõ! Äóõ ïåðåì³ã! Ðîçïîâ³äàþ÷è öåé âèïàäîê, ï. Ìèõàéëî çíîâ ïåðåæèâ òîé ìîìåíò ïñèõîëîã³÷íî. Ìåí³ áóëî àæ ìîòîðîøíî áà÷èòè òàêèé íàòõíåííèé âèðàç îáëè÷÷ÿ. Ì. Ñîðîêà áóâ åðóäèòîì, ºâðîïåéöåì ç³ øëÿõåòíèì äóõîì óêðà¿íöÿ. Êîëè òðàïëÿëèñÿ ÿê³ñü íåïîðîçóì³ííÿ ñåðåä òàá³ðíîãî íàñåëåííÿ, ì³æ ð³çíèìè íàö³îíàëüíèìè óãðóïóâàííÿìè, òî çàâæäè çâåðòàëèñÿ äî íüîãî, ÿê äî íåçàïåðå÷íîãî àâòîðèòåòà, ùîá îñòàòî÷íî, îᒺêòèâíî âñòàíîâèòè ñèòóàö³þ. ×åðåç ê³ëüêà äí³â ï³ñëÿ òîãî, ÿê ÿ îñåëèâñÿ â òàáîð³, Ìèõàéëî Ñîðîêà çðîáèâ äëÿ ìåíå ñâîºð³äíå ïðèéíÿòòÿ – çàïðîñèâ ó ãîñò³. Ïðèéøîâ ó éîãî áàðàê: òóìáî÷êà áóëà çàñòàâëåíà ð³çíèìè ñòðàâàìè, ïàðóâàâ ÷àé, âñå áóëî ïðèêðèòî âèøèâàíèì óêðà¿íñüêèì ðóøíèêîì. Íåêâàïëèâà áåñ³äà ãðóíòîâíîãî çíàéîìñòâà. Äèâíî áóëî ä³çíàòèñÿ, ùî ìຠñèíà ó Ëüâîâ³. Ñèíà, ÿêèé íàðîäèâñÿ â óâ’ÿçíåíí³, à ðàä³ñòü ùåì³ëà ó ñåðö³ áàòüêà çà êîëþ÷èì äðîòîì. Ìèõàéëî Ñîðîêà. Òî ÿêèéñü ñòîâï, íàâêîëî ÿêîãî âñå äóõîâíå æèòòÿ îáåðòàëîñÿ. Ìèõàéëî Ñîðîêà áóâ ëèöàðåì Óêðà¿íñüêî¿ ²äå¿. Ïîêëàâ çà öþ ³äåþ âñå ñâîº æèòòÿ. [191]

Ìàð³ÿ ÊÐÅ̲ÍßвÂÑÜÊÀ

ñòðîê, òî äîäîìó ¿õ íå ïóñòèëè, ïðèâåçëè ñþäè, êîãî íà ë³ñîðóáêó, à êîãî íà ï³äñî÷êó. Ñåðåä íèõ º äóæå çä³áí³... Õîðîø³ ä³òè! Íå ìîæíà ¿õ òàê ëèøàòè, òðåáà áóòè ç íèìè...“ *** ...Íåäàëåêî â³ä êîíòîðè Ðàñà, ïàí Ìèõàéëî çóïèíèâñÿ. ³í ïðîùàâñÿ ç êîæíèì òàê, íà÷å á çíàâ éîãî áàãàòî ðîê³â. Äëÿ êîæíîãî é êîæíî¿ ó íüîãî áóëî òåïëå ñëîâî é ëàã³äíà óñì³øêà. Ìîëîäü ãîðíóëàñÿ äî íüîãî ³ íàâïåðåá³é ãîâîðèëà. *** – Òàê áàãàòî ãîñòåé ó âàñ ñüîãîäí³ âå÷åðÿº,– çàââàæèëà Ìàðòà.– ×îìó âè ðîáèòå òàêå âåëèêå ïðèéíÿòòÿ?“ Ãîñïîäèíÿ çàñì³ÿëàñÿ: – Õ³áà öå ìè? Öå ïàí Ìèõàéëî! Âè ïîáà÷èòå òóò çà ñï³ëüíîþ âå÷åðåþ íå ëèøå óêðà¿íö³â, à é ëèòîâö³â, ëàòâ³éö³â, åñòîíö³â. Çà òèæäåíü äî ñâÿò ïî÷àëè çíîñèòè äî íàñ ð³çí³ ñòðàâè, ì’ÿñî, ïå÷èâî. Õîðîø³ ãîñïîäèí³ ëèòîâêè. Âîíè ëåãêî ðîçóì³þòü óêðà¿íñüêîþ. Âñ³ äóæå ïîâàæàþòü ïàíà Ìèõàéëà! – Âîíè æ êàòîëèêè ³ â íèõ âæå ìèíóâ Ñâÿòèé Âå÷³ð. – Âîíè õî÷óòü â³äñâÿòêóâàòè ³ öåé Ñâÿòèé Âå÷³ð. Óñ³ì ¿ì ï. Ìèõàéëî äîïîìàãàâ ó ¿õí³õ êëîïîòàõ. (...) – Òåïëî ìåí³, çàòèøíî, ñïîê³éíî, ÷èñòî! Ñïàñèá³ Âàì âåëèêå! ² íå ìåí³ îäí³é Âè äîáðî ðîáèëè! ß æ ãîâîðèëà â÷îðà ç òèìè ëþäüìè, ÿê³ áóëè ó Âàñ íà Ñâ. Âå÷åð³. Âè êîæíîìó äîïîìîãëè ÿê íå ä³ëîì, òî ðàäîþ. Âîíè çàõîïëåí³ Âàìè. – Âîíè ìåí³ á³ëüøå ðîáëÿòü,– ïîâàæíî â³äïîâ³â ï. Ìèõàéëî. – Ùî âîíè ìîæóòü ðîáèòè, îö³ á³äí³ ëþäè íà ÷óæèí³! Çàòóðêàí³, çàãíàí³ â íåâîëþ. – Ðîáëÿòü, ³ òî áàãàòî. Çàâäÿêè ¿ì ÿ ìàþ çâ’ÿçîê ç Êðàºì ³ ç ïîòð³áíèìè íàì ëþäüìè.

 ÑÈÁ²Ð²...

***

Ïàí Ìèõàéëî êàçàâ: „Òóò º íàø³ õëîïö³ ³ ä³â÷àòà, ïîâñòàíö³. ¯õ çàáðàëè â 1944–1945 ðð., ìàéæå âñ³ ìàëè òîä³ ïî 15–16 ðîê³â, äàëè ¿ì ïî ï’ÿòü ðîê³â, à ÿê â³äïðàöþâàëè â êîíöòàáîðàõ ñâ³é

...Íåçàáàðîì Ìàðòà îäåðæàëà ëèñòà â³ä ï. Ìèõàéëà, ÿê çâè÷àéíî, íå ïîøòîþ, à ïðèí³ñ éîãî ï. Ø-â³ë³. Ëèñò, ÿê ³ âñ³ ëèñòè ï. Ìèõàéëà, áóâ êîðîòêèé. Ïèñàâ, ùî â³í âèêîíóº ñâîþ

74

75

Ìèõàéëî Ñîðîêà òèñíå ìåí³ ðóêó. ³í ôëåãìàòè÷íèé, óñì³õíåíèé. – ßê òàì íà âîë³? – ïèòàº.– Ùî íîâîãî? Íîâèí í³ÿêèõ, àëå éîìó âñå îäíî ö³êàâî.

ß çàâæäè çàõîäèâ äî Ìèõàéëà Ìèõàéëîâè÷à ççàäó: ÿ õîò³â ïåðøèì ïðèâ³òàòèñÿ ç íèì. Öå áóëà ³ éîãî õèòð³ñòü: â³òàòèñÿ ïåðøèì. Àëå â³í çíåíàöüêà âèðèíàâ çâ³äê³ëÿñü çáîêó – öå æ òðåáà âì³òè. ³í ëþáèâ ñõèë íàä ñòàä³îíîì ³ àëüòàíêó íà íüîìó. Òàì ðîñëè êâ³òè Ãåðåãè, à ùå – áåð³çêà. Áåð³çêà áóëà òàá³ðíà. ß áóâ ïîäåêîëè ñì³øíèì ³ ñõèëüíèì äî àíàëîã³é. ß âèðàçíî áà÷èâ ñõèë ³ íà íüîìó â÷èòåë³â, ùî òàê ³ íå âèçíà÷èëè ïîòàºìíîñò³ øêîëÿðñüêîãî ïòàõà. Ìèõàéëî Ìèõàéëîâè÷ – äóìàâ ÿ. Ïîäåêîëè ìè çàõîïëþºìîñÿ ÷èìîñü ³ íå çíàºìî òåæ ÷îìó. ß çàõîäèâ éîãî ççàäó ³ â³òàâñÿ ïåðøèì. ³í çäèâîâàíî çâîäèâ î÷³ ³ õèòðî ìðóæèâ ¿õ. – ßê ïîæèâຠâàø ñâåðäëèëüíî-äîâáàëüíèé âåðñòàò? Óæå îáñòàâèëè Äàí³ºë³â øèïîð³çíèé? Ìèõàéëî Ìèõàéëîâè÷ – äóìàâ ÿ. Ó íüîãî äóæå ÿñí³ î÷³, ¿õ ïåðøèìè áà÷èø íà îáëè÷÷³, à ïîò³ì, êîëè â³í ³äå ïî ñí³ãó, íå êîâçàºòüñÿ. Çà äâàäöÿòü â³ñ³ì òàá³ðíèõ çèì â³í íàâ÷èâñÿ õîäèòè ð³âíî ³ ïðàâèëüíî ñòàâèòè íîãè. ³í ñêåïòèê. ² äàë³ – ñêåïòèêéîã. ³í óäîñêîíàëèâ ó ñîá³ âñå, íàâ³òü ðîçóì. ³í çàìîðîçèâ éîãî ïîíàä çâè÷àéíîþ ñ³ðîþ áóäåíí³ñòþ. Ñêàæ³òü éîìó, ùî çàâòðà î äåâ’ÿò³é â³ä÷èíÿòü âîðîòà ³ âñ³õ – äî á³ñîâî¿ ìàìè! – Òàê, òàê,– êàæå â³í,– àâæåæ! – ³ õèòðî ïðèìðóæèòü î÷³. ³í í³ â ùî íå â³ðèòü, öåé àòå¿ñò, ÿêèé íàä óñ³ì ñòî¿òü, ç³ïåðøèñü íà ïàëèöþ ñêåïòèöèçìó. Ìîæíà éîãî òàêèì ïîáà÷èòè ³ ïîá³ãòè â³ä íüîãî, ÿê ó÷èòåë³, ïî ñõèëó. Ìèõàéëî Ìèõàéëîâè÷ – äóìàâ ÿ. Éîãî íåìîæëèâî ðîçãàäàòè. Ëèøå âïàäåø íà ë³æêî, çàïëþùèø î÷³ ³ âèðàçíî: âåëèêèé ïòàõ íà ìàë³é ñêåë³. Éîãè... Â÷åííÿ íå òàá³ðíå, àëå â òàáîð³ áåç íüîãî íå âèæèâåø. Äåñÿòü ðîê³â éîã³âñüêèõ âïðàâ, äåñÿòü ðîê³â â³ä÷óäæåííÿ: êâ³òè æèâóòü äå³íäå, ðîçóì – òàì, à ò³ëî íà ³íøîìó áåðåç³. Ìîæíà ¿õ çì³ñòèòè â îäíå. Öå òåæ éîãè. Éîãè ³ äåñÿòêè âèõîïëåíèõ â³ä ñìåðò³ ðîê³â. ª íåñòðèìíå áàæàííÿ âèæèòè ³ âèéòè íà âîëþ. Äâàäöÿòü â³ñ³ì ðîê³â òàáîð³â ³ â’ÿçíèöü. Ìèõàéëî Ìèõàéëîâè÷ – äóìàâ ÿ. ϒÿòü ðîê³â ïîëüñüêî¿ äåôåíçèâè. À ïîò³ì – ³íøå, ð³äí³øå íåâèìîâíî. Çàãàëîì – äâàäöÿòü â³ñ³ì. ß ìàâ äâà ðîêè ³ ïîäåêîëè ìàëî íå áîæåâîë³â. ß áóâ ó÷èòåëåì, á³ã ïî ñõèëó: ÿê? Ñò³ëüêè âèæèòè íà áàëàíä³? ß æàõàâñÿ ðîê³â. Äåñü òóò áóâ âåëèêèé ïòàõ ³ ìàëà ñêåëÿ. ß âèðàçíî áà÷èâ öå, äîñèòü ìåí³ áóëî çàïëþùèòè óâå÷åð³ î÷³. À ïîò³ì ùå – äîëÿ. Äðóæèíà Êàòåðèíà Çàðèöüêà óæå äåâ’ÿòíàäöÿòü ðîê³â ó òàáîðàõ. Çàðàç âîíà ó Âîëîäèìèðñüê³é òþðì³. Âîíà òåæ âèæèëà. Äî íèõ ÷àñ â³ä ÷àñó ïðè¿æäæຠñèí. ³í õóäîæíèê, âèð³ñ áåç áàòüê³â. Ìèõàéëî Ìèõàéëîâè÷ – äóìàâ ÿ. ³í íà ì³ñÿöü çàáóâຠïðî ñâî¿õ éîã³â, êîëè ä³ñòຠâ³ä íüîãî çâ³ñòêó. ³í õîäèòü ³ âñ³ì

76

77

îá³öÿíêó é ïèøå ìåí³ ïðî ñâîþ äðóæèíó. ³ä òîãî ÷àñó, ÿê óêðà¿íñüêèé íàð³ä áîðåòüñÿ çà ñâîþ äåðæàâó, âîíà, âëàñíå, âîíè îáèäâîº, çàâæäè ïåðåæèâàëè âåëèê³ ïî䳿. Ïàí Ìèõàéëî ïèñàâ: „Ìè ç íåþ (òîáòî Êàòðåþ) òðåìò³ëè â³ä ðàäîñòè ï³ä Æîâòèìè Âîäàìè, çàõëèñòóâàëèñÿ ùàñòÿì ï³ä Êîðñóíåì, ðèäàëè íà ðó¿íàõ Áàòóðèíà. Öå ìè áóäóâàëè ì³ñòà íà áîëîòàõ, ãàòèëè ãðåáë³ ñâî¿ìè ê³ñòêàìè. Öå íàñ îáèäâîõ ñí³ãè çàì³òàëè íà ñèá³ðñüêèõ øëÿõàõ. Ìè ïàäàëè é çíîâó ï³äí³ìàëèñÿ. Ìè ñêð³çü áóëè ðàçîì. ² çíîâó íàì çîð³ëà çîëîòà çàãðàâà, ³ çíîâó íàñ ëþáîâ äî Óêðà¿íè âîëî÷èòü ïî áèòèõ, çíàéîìèõ ñèá³ðñüêèõ øëÿõàõ. Öå ìè ç íåþ ñï³âàëè ó ëüîõàõ: „ Íå õî÷åìî í³ ñëàâè, í³ çàïëàòè“. ...Äëÿ Ìàðòè â³í çðîáèâ óñå, ùî ìîæíà áóëî çðîáèòè â Ñèá³ð³, à õëîïö³ áåç íüîãî íå ìîãëè áóòè, ÿê ³ â³í áåç íèõ. Âîíè áóëè ðîçêèäàí³ ïî ïîñåëåííÿõ, ³ ï. Ìèõàéëî îᒿæäæàâ íàâêîëî, ÷àñòî ³ ï³øêè, ÿê íå òðàïëÿëîñü ÿêîãîñü òðàíñïîðòó, ùîá ¿õ â³äâ³äàòè. *** ...ßñåíêî ëåæàâ òàêèé ñòðàøíî õóäèé, âèãëÿäàâ äóæå âèäîâæåíèé... Ïîäèâèâñÿ ó â³êíî, à â³äòàê ïðîäîâæóâàâ: „Ìèõàéëî íàì ïîòð³áíèé. Áîã éîãî òóäè ïîñëàâ, ùîá ó öüîìó ïåêë³ ïîìîãòè òèì íåùàñíèì, ùî òàì äåñÿòêè ðîê³â ñòðàæäàþòü äåíü ³ í³÷... ² â³í ï³ä³éäå äî êîæíîãî é ñâî¿ì ïîãëÿäîì, äóìêîþ, ñëîâîì êîæíîìó ïîìîæå, â³ä êîæíîãî â³äæåíå ðîçïà÷ ³ â³ä÷àé. Òàê áóëî ç³ ìíîþ, êîëè â³í çàãîâîðèâ äî ìåíå... Ìèõàéëî – öå Áîæèé àïîñòîë. Õàé ñâÿòèòüñÿ ³ì’ÿ éîãî!“ ßñåíêî âæå íå âèéøîâ ç ë³êàðí³: îäí³º¿ íî÷³ ó íüîãî ï³øëà êðîâ ãîðëîì ³ â³í ïîìåð. Ñëîâà ³íæåíåðà ßñåíêà ñïðàâäèëèñÿ, Ìèõàéëî Ñîðîêà áóâ ïîòð³áíèé íà êàòîðç³, ùîá ñâîºþ äóøåþ îñÿþâàòè äðóãèõ, äîäàâàòè ¿ì íà䳿 ³ ñèëè äî áîðîòüáè çà äîëþ ³ âîëþ íàðîäó. [89]

Ìèõàéëî ÎÑÀÄ×ÈÉ

„ÂÅËÈÊÈÉ ÏÒÀÕ ÍÀ ÌÀË²É ÑÊÅ˲...“

óñì³õàºòüñÿ. ³í çàáóâຠïðî ñâ³é ñêåïòèöèçì ³ ñòຠáàëàêó÷èì, àæ íàäòî. ³í ðîçïîâ³äຠïðî ñâî¿ çóñòð³÷³ ç ïîåòîì Îëåñåì; â³í ÷èòຠéîãî â³ðø³; öå áóëî â Ïðàç³, â ñòàðîâèíí³é êàâ’ÿðí³. Òàì âîíè ïèëè ïëçåíñüêå ïèâî, ³ òàì òåïåð ñòî¿òü ìåìîð³àëüíà äîøêà íàä ñòîëèêîì, äå ñèä³â âåëèêèé Îëåñü. Òåïåð ïîäåêóäè Ñîðîêó âèêëèêàþòü äî Êèºâà ÷è Ëüâîâà. Âîíè íàòÿãàþòü íà íüîãî „÷îðíèé ñìîê³í㓠³ âåäóòü â òåàòð. ³í äèâèòüñÿ Êîðí³é÷óêîâ³ „Ñòîð³íêè ùîäåííèêà“. Éîãî âåäóòü â ³íñòèòóò ê³áåðíåòèêè, äå ñèâîâîëîñ³ ïðîôåñîðè òèñíóòü éîìó ðóêó ³ çíàéîìëÿòü ç íàóêîþ. Òîä³ Ìèõàéëî Ìèõàéëîâè÷ ñ쳺òüñÿ. – Âîíè òèñíóòü ðóêó,– êàæå â³í,– ³ íå çíàþòü, ùî öå ðóêà çåêà. Âîíè çàáóëè á ïðî ñâî¿ íàóêè, ÿêáè ä³çíàëèñÿ, ùî òî çà „êàíàäåöü“! Éîãî âîäèëè ïî Ëüâîâó – åëåãàíòíî îäÿãíåí³ ìóæ÷èíè. ³í âñå ïðèãàäóâàâ, ³ éîìó áóëî áîëÿ÷å. Öå áóëî íå îçíàéîìëåííÿ ç ïðåêðàñíèì æèòòÿì, à çíóùàííÿ: éîìó êèäàëè ó â³÷³, ùî â³í ìîæå á³ëüøå íå ïîáà÷èòè óñüîãî öüîãî, à ìîæå é... Éîãî âèá³ð. Öå ñòðàøíî – äâàäöÿòü ðîê³â íå éòè ï³øîõîäîì ³ íå äèõàòè ëþäñüêèìè ïàðôóìàìè. ³í ç³ñòàðèâñÿ, îäâèê, ³ âñå öå éîãî çàðàç ñòîìëþº. Ðàä³ñòü ñòàðèòü éîãî. „Íå ìîëî䳺 íà ñâ³òëîìó ëèö³“,– äóìàâ ÿ. À êîëè â³í ïîâîë³ âòèõàº, â³äõîäèòü íàçàä íà ñâîþ ìàëåíüêó ñêåëþ, éîãî çíîâó ìîæíà áà÷èòè ç³ïåðòîãî íà ïàëèöþ ñêåïòèöèçìó. Òîä³ â³í çíîâó çàõîäèòü çáîêó ³ â³òàºòüñÿ ïåðøèì. Òîä³ â³í çíîâó õèòðî ìðóæèòü î÷³. Òîä³ â³í îïîâ³äàº, ùî éîãî âæå ðàç ðîçñòð³ëþâàëè. ʳëüêà ì³ñÿö³â â³í ÷åêàâ âèðîêó ³ óÿâëÿâ ñîá³ çðåøåòîâàí³ ãðóäè ³ ñò³íè: âîÿêè íå çàâæäè ïîïàäàþòü ó ò³ëî. À ïîò³ì ïðèãàäóâàâ ñèíà Áîãäàíà. ³í õâèëþâàâñÿ, íàòêíóâøèñü íåñïîä³âàíî íà íåâèïðàíó á³ëèçíó. À ïîò³ì éîìó õîò³ëîñü, ùîá óñå çì³íèëîñÿ, ùîá äåíü ïî÷èíàâñÿ íå çðàíêó, à çâå÷îðà, öå íå îäíó ìèòü, òîä³ ìîæíà áóëî á ïîáà÷èòè ñâîþ ñìåðòü ³ çíàòè íàïåðåä, ÷îãî ÷åêàòè; òàê ëåãøå æèòè. Éîìó óÿâëÿëîñÿ, ÿê ö³ëèìè íî÷àìè ïðèøèâຠíà ï³äæàê ñèíà â³ä³ðâàí³ ´óäçèêè. Ìèõàéëî Ìèõàéëîâè÷ – äóìàâ ÿ. ³í çíຠê³ëüêà ³íîçåìíèõ ìîâ, â³í ÷óäîâî çíຠñó÷àñíó ë³òåðàòóðó ³ íàâ³òü ìຠñâî¿õ óëþáëåíèõ ïèñüìåííèê³â. – ¯õ ìîæíà ïåðåë³÷èòè íà ïàëüöÿõ îäí³º¿ ðóêè,– êàæå â³í ³ ï³äíîñèòü òîä³ äîãîðè ðóêó.– Ñâ³ò íå âàðòóº ö³º¿ ðóêè,– êàæå â³í. ³í ïîêàçóº ¿¿ êîæíîìó ³ êàæå, ùî â³÷íà êðóãîâåðòü âñåñâ³òó íå âàðòóº îäí³º¿ ïîñò³éíî¿ ðóêè, ÿêà âòðèìóº ëîæêó áàëàíäè. Íàâ³òü òâîðåöü ñâ³òó ñòî¿òü ðîçãóáëåíèé ³ çäâèãຠðàìåíàìè. Öåé Åéíøòåéí êàæå: „Ó ñâ³ò³ âñå òàê ñêëàäíî, ùî ÿ âèíàéøîâ òåîð³þ â³äíîñíîñò³ ³ íå ãîäåí ñêàçàòè, ùî öå òàêå...“. [147] 78

Âàñèëü ÇÀßÖÜ

ÇÃÀÄÓÞ×È ÌÈÕÀÉËÀ ÑÎÐÎÊÓ Ìèõàéëî Ñîðîêà áóâ äîáðèì ïñèõîëîãîì, ïåäàãîãîì. ³í â³ä÷óâàâ íàñòðî¿ ëþäåé, ö³êàâèâñÿ ¿õí³ìè îñîáèñòèìè ñïðàâàìè. Ó êàìåð³ ñòàëè ÷èòàòèñÿ ëåêö³¿ ç ³ñòî𳿠Óêðà¿íè, ãåîãðàô³¿, ìàòåìàòèêè. Ì. Ñîðîêà çóì³â, çà éîãî æ ñëîâàìè, çðîáèòè ç íàñ â’ÿçí³â ïîë³òè÷íèõ. Íà ïî÷àòêó âåðåñíÿ 1939 ð. ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ ñë³äñòâà, ìè ïî÷àëè ãîòóâàòèñÿ äî ðîçñòàâàííÿ. Êîæíèé çíàâ, ùî ìè ìîæå á³ëüøå í³êîëè íå ïîáà÷èìîñÿ. Ì. Ñîðîêà ïî÷àâ ãîòóâàòè íàñ, ìîëîäèõ, äî ìàéáóòíüîãî æèòòÿ ó òàáîðàõ. Ìè äîâ³äàëèñÿ, ùî òàêå ñïåöñòàí, ÿê áîðîòèñÿ ç êðèì³íàëüíèìè çëî÷èíöÿìè, âèâ÷èëè ïðèéîìè áîðîòüáè. ßê ïðèãîäèëèñÿ ìåí³ ö³ çíàííÿ. Ùå íå ðàç ÿ çãàäóâàâ öüîãî äîáðîãî â÷èòåëÿ, âåëèêîãî ìó÷åíèêà ³ çàâäÿ÷óâàâ äîë³, ùî íà òåðíèñòîìó øëÿõó çâåëà ìåíå ç íèì. Ïðîòÿãîì ï’ÿòè ðîê³â ìîéîãî óâ’ÿçíåííÿ â Îìñüêó ÷è Êàðàãàíä³, Êàí÷åòàâ³, ÿ â³äâàæíî éøîâ íàçóñòð³÷ íåâ³äîìîìó, çáåð³ãàþ÷è â ñåðö³ ñâÿòå ³ì’ÿ â÷èòåëÿ. ß áà÷èâ éîãî î÷³, éîãî óñì³øêó. Çãàäêà ïðî íüîãî ï³äí³ìàëà ìåí³ íàñòð³é ó õâèëèíó çíåìîãè. [65]

Ïåòðî ÄÓÆÈÉ Ìèõàéëî Ñîðîêà êàðàâñÿ, àëå íå êàÿâñÿ: ³äåÿì óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàë³çìó áóâ â³ðíèé óñå ñâîº ìó÷åíèöüêå æèòòÿ.  óìîâàõ çàñëàííÿ, íàâ³òü ó òàáîðàõ, â³í ãóðòóâàâ óêðà¿íñüêèõ ïàòð³îò³â, ñòâîðþþ÷è íîâ³ íàö³îíàë³ñòè÷í³ ñòðóêòóðè.  òîé æå ÷àñ Ì. Ñîðîêà ñàìîòóæêè òà â ñï³âä³ÿõ ³ç íàéáëèæ÷èìè äðóçÿìè ðîçðîáëÿâ ôîðìè é ìåòîäè áàãàòîãðàííî¿ ä³ÿëüíîñò³ óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàë³ñòè÷íîãî ðóõó. Íàäàþ÷è âåëèêîãî çíà÷åííÿ ³äåîëîã³÷íîòåîðåòè÷í³é öàðèí³ òà êîíêðåòíèì àêö³ÿì, ñïðÿìîâàíèì íà ìîá³ë³çóâàííÿ íàðîäíèõ ìàñ äî áîðîòüáè çà Óêðà¿íñüêó Ñïðàâó, â³í îñîáëèâó óâàãó çâåðòàâ íà âèõîâíî-âèøê³ëüíó ñòîð³íêó íîñ³¿â ðåâîëþö³éíèõ ³äåé óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàë³çìó. Ì. Ñîðîêà òâåðäèâ: ëèøå ñâ³äîìèé ³ âèõîâàíèé òà âèøêîëåíèé ó÷àñíèê íàö³îíàë³ñòè÷íîãî ðóõó ìîæå ç ïîâíîþ â³ääà÷åþ áîðîòèñÿ òà ïðàöþâàòè â ³ì’ÿ ïåðåìîãè ãîëîâíî¿ ³äå¿ é ³íøèõ çàïàëþâàòè äî ðåâîëþö³éíî¿ ä³ÿëüíîñò³. Ì. Ñîðîêà âèçíàâàâ: ëèøå ñèëüí³ äóõîì çäàòí³ áîðîòèñÿ é ïåðåìàãàòè. Ñë³ä ïîñò³éíî ïðèìíîæóâàòè 79

ðÿäè íàéâ³ääàí³øèõ áîðö³â çà âîëþ Óêðà¿íè, ãàðòóâàòè é óêð³ïëþâàòè íå ïðèìàðàìè ìàòåð³àëüíîãî äîáðîáóòó, à íåçãàñíèì ñÿéâîì íàö³îíàë³ñòè÷íèõ ³äåé. Áîðþ÷èñÿ çà ñò³éê³ñòü íàö³îíàë³ñò³â, Ì. Ñîðîêà ñàì äàâàâ ïðèêëàä ³íøèì, áóâ åòàëîíîì áîðöÿ ³ îðãàí³çàòîðà, íåñêîðåíîãî ïàòð³îòà Óêðà¿íè. [57]

íüîãî ñëîâà „ÿ“. Éîãî äóæå ëþáèëè òîâàðèø³ íåäîë³, ñòàâèëèñÿ äî íüîãî äóæå ùèðî. ³í çàâæäè íàìàãàâñÿ áóòè òàêèì íåïîì³òíèì, ³ öå òèì á³ëüøå âðàæàëî, ùî ìè çíàëè ïðî éîãî âåëèêó, ñåðéîçíó ïðàöþ â óêðà¿íñüêîìó ï³äï³ëë³. Çíàëè ïðî éîãî ãåðî¿÷íå ìèíóëå ³ òîìó ö³íèëè éîãî äèâîâèæíó ñêðîìí³ñòü. [216]

²ãîð ÊÀËÈÍÅÖÜ Áàãàòüîì ñòàðøèì ²âàí Ñâ³òëè÷íèé çàì³íèâ àâòîðèòåò ïîê³éíîãî Ìèõàéëà Ñîðîêè. [71]

Âîëîäèìèð ÊÎÑÎÂÑÜÊÈÉ

ÑÂßÒÈÉ ÂÎÃÎÍÜ Âîëîäèìèð ÁÐÈ×

Ìèõàéëî Ñîðîêà áóâ äèâíîþ, íåçâè÷àéíîþ ëþäèíîþ. Äóæå ëàã³äíèé, äóæå ñïîê³éíèé, äóæå óâàæíèé äî äðóç³â. Äèâíîþ ñêðîìí³ñòþ â³äçíà÷àëàñÿ öÿ ëþäèíà. ͳêîëè ìè íå ïî÷óëè â³ä

ϳñëÿ äîâãîãî ñèä³ííÿ â Êè¿âñüê³é òþðì³ íà Êîðîëåíêà òà Ëóê’ÿí³âö³, â õàðê³âñüê³é ïåðåñèëö³, ÿ íàðåøò³ ïîïàâ íà åòàï ³ ïîâ³ëüíî ç äîâãèìè çóïèíêàìè ïðè¿õàâ äî Âîðêóòè. Ïåðøèì ïðèñòàíîâèùåì áóëà ïåðåñèëêà, äå íàñ îáìóíäèðóâàëè ó òàá³ðíó îäåæó, à ï³ñëÿ ïîãíàëè íà øàõòó ¹ 5. ß ïîòðàïèâ ó áðèãàäó Ñåìåíà Ñòðåêîòíÿ, ùî ñêëàäàëàñÿ ³ç 38 êàòîðæàí ð³çíîãî â³êó, â îñíîâíîìó óêðà¿íö³â. Õîëîä, âèñíàæëèâà ðîáîòà íà øàõò³ ïðèâåëè ìåíå äî ïåâíîãî ïàä³ííÿ ñèë. Ïîÿâèëèñÿ íàáðÿêè í³ã, â³ä öèíãè çàõèòàëèñÿ çóáè. ¯äó÷è ç ñàí³òàðíî¿ ÷àñòèíè (äå ìåíå â³ä ðîáîòè çâ³ëüíèëè), ÿ âèïàäêîâî çóñòð³â ñâîãî êîëèøíüîãî êåð³âíèêà Ôàñò³âñüêî¿ ÎÓÍ êàòîðæàíèíà ªâãåíà ×åðåäíè÷åíêà, ùî ï³ñëÿ íåïîñèëüíî¿ ðîáîòè â øàõò³ îïèíèâñÿ íà ñòàö³îíàðíîìó ë³êóâàíí³. ² äÿêóþ÷è òîìó, ùî êîëèñü çàê³í÷èâ ³íñòèòóò ô³çêóëüòóðè, äå â÷èâ àíàòîì³þ ³ ô³ç³îëîã³þ ëþäèíè, âëàøòóâàâñÿ ôåëüäøåðîì. Â³í ³ ïîêëàâ ìåíå äî òàá³ðíî¿ ë³êàðí³. ϳçí³øå ñòâîðèâ òàê³ óìîâè, ùî ÿ ñòàâ òàêîæ ïðàöþâàòè ñàí³òàðîì, à ï³ñëÿ – ôåëüøåðîì òóáåðêóëüîçíîãî â³ää³ëåííÿ. Ïðàöþþ÷è â ñòàö³îíàð³, ÿ ïîçíàéîìèâñÿ ç êîëèøí³ì ñòóäåíòîì Ëüâ³âñüêîãî ìåä³íñòèòóòó, òàêîæ ôåëüäøåðîì, Ñåâåðèíîì Äàíèëåâè÷åì. Ïîòîâàðèøóâàâøè, ïî÷àâ ÷èòàòè éîìó ñâî¿ íåâ³ëüíèöüê³ â³ðø³, ÿê³ ïîòàé â³ä íàãëÿëà÷³â ñêëàäàâ ³ çàó÷óâàâ íàïàì’ÿòü. Ñåâåðèí áóâ ó çàõîïëåíí³ â³ä ì òàá³ðíî¿ ïîå糿 ³ ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ ïîçíàéîìèâ ìåíå ³ç ñâî¿ì çåìëÿêîì Ìèõàéëîì Ñîðîêîþ, ùî â³äáóâ ó Âîðêóò³ ñâ³é ïåðøèé ñòðîê óâ’ÿçíåííÿ ³, â³äáóâàþ÷è âèñèëêó, ïðàöþâàâ çà â³ëüíèì íàéìîì. Ïî÷óâøè ìî¿ â³ðø³, Ì. Ñîðîêà çàîõî÷óâàâ ìåíå, ùîá ÿ íå êèäàâ ïèñàòè, çàïðîïîíóâàâ áîðîòèñÿ ïîåòè÷íèì ñëîâîì.

80

81

Òàê³ ëþäè ÿê Ìèõàéëî Ñîðîêà – òî íàøà ãîðä³ñòü. Öå íàäçâè÷àéíî ïîðÿäíà ëþäèíà. Ìè âñ³ ëþáèëè ³ îáåð³ãàëè éîãî, ÿê ò³ëüêè ìîãëè. [178] Þð³é ØÓÕÅÂÈ× Ì. Ñîðîêà ïðîâîäèâ âå÷îðè âøàíóâàííÿ ïàì’ÿò³ Ò. Øåâ÷åíêà, Ëåñ³ Óêðà¿íêè, â³äçíà÷åííÿ ³ñòîðè÷íèõ äàò. ³í îïîâ³äàâ ïðî òâîð÷³ñòü öèõ ëþäåé, çíà÷åííÿ òî¿ ÷è ³íøî¿ äàòè ³ çàëó÷àâ äî òîãî íå ò³ëüêè óêðà¿íö³â, à é ïðåäñòàâíèê³â ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé, ³ òèì ñàìèì äàâàâ ¿ì ìîæëèâ³ñòü çíàéîìèòèñÿ ç óêðà¿íñüêîþ êóëüòóðîþ, ³ñòîð³ºþ. ³í áóâ ïîçà âñÿêèì ñóìí³âîì íàéâèùèì àâòîðèòåòîì. ßêùî âèíèêàëè êîíôë³êòè, òî âèð³øóâàâ, ³ éîãî ð³øåííÿ áóëî çàêîíîì. Áóâ ëþäèíîþ ñêðîìíîþ ³ í³êîëè íå ãîâîðèâ ïðî ñâî¿ ïîäâèãè. À öå áóëè ñïðàâæí³ ïîäâèãè. Òà â³í í³êîëè ïðî íèõ íå çãàäóâàâ. Éîãî çàñëóãà áóëà âåëè÷åçíà ó áàãàòüîõ òàá³ðíèõ îðãàí³çàö³ÿõ, ¿õ ïîøèðåíí³, àëå â³í í³êîëè ö³º¿ òåìè íå òîðêàâñÿ ³ í³êîëè ñåáå íå õâàëèâ, òèì ïà÷å, ùî áóâ äîáðèì êîíñï³ðàòîðîì“. [201] Àâðààì ØÈÔвÍ

Ïðè çóñòð³÷àõ ï³äòðèìóâàâ ìåíå ³ ìîðàëüíî, ³ ìàòåð³àëüíî. Ïåðøà áåñ³äà ç Ì. Ñîðîêîþ ñïðàâèëà íà ìåíå âåëèêå âðàæåííÿ. ß â³ä÷óâ, ùî çóñòð³âñÿ ç ëþäèíîþ âèñîêîãî ³íòåëåêòó òà âåëèêîãî ðîçìàõó ïàòð³îòè÷íî¿ äóìêè é 䳿. Óæå ï³ñëÿ ïåðøîãî íàøîãî ïîáà÷åííÿ ÿ â³ä÷óâ, ùî íå âñå çàãóáëåíî, ùî íàâ³òü â òàáîð³ çà êîëþ÷èì äðîòîì ïðîäîâæóºòüñÿ áîðîòüáà çà íåçàëåæíó Óêðà¿íó. ϳñëÿ çóñòð³÷³ – äóõîâíèé çëåò äóø³ ³ âèïëåñíóëèñÿ ùèð³ ñëîâà: Çàòèñíå ñåðöå çëà ðóêà, É ÷åêàòè âîë³ íå çàõî÷åø. Òà ðàïòîì ñòð³íåø çåìëÿêà, ² éîãî äîáð³ ùèð³ î÷³ Òåïëî ïîøëþòü ó ñåðöå õâîðå, ² ð³äíèì ñëîâîì çàãîâîðèòü. Íàä³ÿ çáëèñíå ³ç-çà õìàð: Ç äóø³ îñóíåòüñÿ òÿãàð, ² ñòàíå í³áè ëåãøå éòè – ² ñòàíå ëåãøå õðåñò íåñòè. Çåìëÿê â íåâîë³ ñòàíå áðàòîì: Çà äðîòîì òåæ áóâຠñâÿòî.

Ïîçíàéîìèâ ìåíå ç ïðàö³âíèêîì ïðîåêòíî¿ êîíòîðè – ïîë³òâ’ÿçíåì, ùî çøèâàâ êíèæêè, ѳëü÷óêîì (³ìåí³ íå ïàì’ÿòàþ). Äàâ ìåí³ òîíêèé öèãàðêîâèé ïàï³ð, íà ÿêîìó ÿ ïîâèíåí äð³áíèìè ë³òåðàìè íàïèñàòè ñâî¿ íîâ³ â³ðø³ ³ ïåðåäàòè ѳëü÷óêó. ѳëü÷óê çðîáèâ àëüáîì, í³áè äëÿ ôîòîêàðòîê.  òîâñò³ êàðòîíí³ îáêëàäèíêè âêëå¿â ìî¿ â³ðø³ ³ â³ðø³ ªâãåíà ×åðåäíè÷åíêà. ×åðåç ÿêèéñü ÷àñ ÿ íåñïîä³âàíî çóñòð³âñÿ ç ѳëü÷óêîì á³ëÿ áàðàêó ìåäïðàö³âíèê³â. ³í â³ääàâ ìåí³ çàáðàíèé ç³ ñõîâàíèêè àëüáîì ³ ïîâ³äîìèâ, ùî â íüîãî áóâ îáøóê, ùî ïîñàäèëè â òþðìó Ìèõàéëà Ñîðîêó. ×åðåç ê³ëüêà äí³â êàãåá³ñòè çààðåøòóâàëè ѳëü÷óêà ³ ïóñòèëè òàáîðîì ÷óòêó, ùî ѳëü÷óê ïðîäàâ Ñîðîêó. Ïðèïåðòèé îáñòàâèíàìè, ÿ äîâ³ðèâñÿ ìåäñåñòð³ Àí³ Äüîì³í³é, êîì’ÿ÷ö³ çà íàö³îíàëüí³ñòþ, ùî ïðàöþâàëà ç³ ìíîþ â õ³ðóðã³÷íîìó ñòàö³îíàð³. Âîíà âèíåñëà çà çîíó àëüáîì ³ çáåð³ãàëà éîãî äî ìîãî çâ³ëüíåííÿ, ùî â³äáóëîñÿ ÷åðåç ð³ê ï³ñëÿ ñìåðò³ „áàòüêà íàðîä³â“. Ó ãðóäí³ 1954 ðîêó Àíÿ â³ääàëà ìåí³ àëüáîì, ÿ ïðèñâÿòèâ Ìèõàéëîâ³ Ñîðîö³ ùå îäèí çàäóøåâíèé â³ðø: Êîëè íàä³þ ãóáèòü òüìà, ² øëÿõ â î÷àõ òîá³ çàêðèº, Êîëè íà íåá³ ç³ð íåìà, À ï³ä äóøåþ â³òåð âèº... Òî äóìàºø, õî÷à á îäíà, Îäíà äåñü ç³ðîíüêà ãîð³ëà, Íàä³ÿ á âèðèíóëà ç äíà, Äóøà á æèòòÿì çàãîìîí³ëà. Ñâÿòàÿ ç³ðîíüêî, çàéìèñü, Çàéìèñü ³ âèâåäè ç êàëþæ³.  òàêîìó íàñòðî¿ êîëèñü Òåáå çóñòð³â ÿ, ëþáèé äðóæå.  ïóñòåëþ òÿæêèõ ìóê ³ êàð Òè ÿñíèì ïðîìåíåì ïðèëèíóâ, Çîðåþ âèðèíóâ ç-çà õìàð, Ñâÿòèì âîãíåì ³ç Óêðà¿íè.

ϳçí³øå, 1947 ðîêó (ÌÃÁ ä³çíàëîñÿ, ùî ÿ ïèøó â³ðø³), ïî÷àëèñÿ ÷àñò³ íåñïîä³âàí³ îáøóêè. Çà äîïîìîãîþ äðóç³â ÿ îòðèìàâ â³äðÿäæåííÿ íà 2-ãó øàõòó. Ïðèáëèçíî ÷åðåç ì³ñÿöü íà äðóã³é øàõò³ ìåíå çíàéøîâ Ìèõàéëî Ñîðîêà. Ïîáà÷åííÿ â³äáóëîñÿ â êîòåëüí³. ϳñëÿ ïîáà÷åííÿ ÿ çðîçóì³â, ùî ó Ñîðîêè ïî âñ³õ øàõòàõ Âîðêóòè º ñâî¿ ëþäè. ³í ìåí³ ðîçïîâ³â ïðî âàæê³ åêîíîì³÷í³ îáñòàâèíè, ùî ñêëàëèñÿ â ïîâîºíí³ ðîêè. Ùî áîðîòüáà çà íåçàëåæíó Óêðà¿íó ïðîäîâæóºòüñÿ â æîðñòîêèõ óìîâàõ á³ëüøîâèöüêîãî ðåæèìó. Îá³öÿâ çà ïåðøî¿ æ íàãîäè ïåðåäàòè ìîº ïîåòè÷íå ñëîâî „íà âîëþ“. Òà íà äðóã³é øàõò³ öüîãî íå ñòàëîñÿ. ×åðåç ê³ëüêà ì³ñÿö³â íàñ, êîëèøí³õ ÷ëåí³â ÎÓÍ ³ ÓÏÀ, â³äïðàâèëè äî ðåæèìíîãî òàáîðó к÷ëà㠖 íà øàõòó ¹ 1 „Êàï³òàëüíà“. ² â ðåæèìíîìó òàáîð³ çíàéøîâ ìåíå Ìèõàéëî Ñîðîêà. Çóñòð³÷ â³äáóëàñÿ â çàìåò³ëü íà ë³ñîñêëàä³ øàõòè. Ìè, îáãîðíóâøèñü âåðõíüîþ îäåæåþ, ñèä³ëè íà ñîñíîâèõ êîëîäêàõ ³ ðîçìîâëÿëè íà ð³çí³ áîëþ÷³ òåìè. Ìèõàéëî äàâ ìåí³ ³ñòîð³þ ÊÏÐÑ ³ çàïðîïîíóâàâ, ùîá ÿ, ïî÷èíàþ÷è ç ïåðøîãî ðÿäêà, íàêîëþâàâ ãîëêîþ áóêâè â ñëîâàõ çà òåêñòîì ñâî¿õ â³ðø³â. ϳñëÿ äðóãî¿ çóñòð³÷³ â³í âèí³ñ êíèæêó çà çîíó. Äèâëÿ÷èñü ÷åðåç ëèñòîê, ïåðåïèñàâ ìî¿ â³ðø³ ³ ïåðåäàâ äî Ëüâîâà. ×åðåç ÿêèéñü ÷àñ ïðè çóñòð³÷³ ðîçïîâ³â, ùî ìî¿ â³ðø³ ó Ëüâîâ³ ñïðàâèëè äîáðå âðàæåííÿ, çàïðîïîíóâàâ ïðîäîâæóâàòè ïèñàòè.

ϳñëÿ ñìåðò³ êàòà Ñòàë³íà íà øàõòàõ Âîðêóòè ïî÷àëèñÿ çàâîðóøåííÿ. Ïîÿâèëèñÿ ëèñò³âêè. Çàáàñòóâàâ Íîðèëüñüê. Âîðêóòà ãîòóâàëàñÿ äî ïîâñòàííÿ. ªâãåíà ×åðåäíè÷åíêà çààðåøòóâàëè ³ â³äïðàâèëè ó çàêðèòó Âîëîäèìèðñüêó òþðìó. Äî ìåíå íà øàõòíèé ìåäïóíêò ïðèéøîâ ÷îëîâ³ê, ÿêèé ðîçïîâ³â, ùî çíຠìåíå ÿê ïîåòà ç ðîçïîâ³äåé Ìèõàéëà Ñîðîêè, ³ çàïðîïîíóâàâ íàïèñàòè â³ðø-ëèñò³âêó ðîñ³éñüêîþ ìîâîþ, âðàõîâóþ÷è, ùî êîíòèíãåíò òàáîð³â áàãàòîíàö³îíàëüíèé. Çà ê³ëüêà äí³â ÿ âèêîíàâ çàìîâëåííÿ. Íàïèñàâ â³ðø „Ïðèïîìíè, òîâàðèù“ ³ â³ääàâ çàìîâíèêîâ³ â ïðèçíà÷åíîì³ ì³ñö³.

82

83

Ïðèïîìíè, òîâàðèù, ìèíóâøèå ãîäû, È ñêîëüêî èõ áûëî ãóáèòåëüíûõ âîëí: Äçåðæèíñêîãî æåðòâû è æåðòâû ßãîäû, Ïî ðåêàì êðîâàâûì ïðîøåë åòîò ÷åëí. Ïðèïîìíè íàïèñàíû êðîâüþ ñòðàíèöû, Óøåäøèå ëèöà ïîãèáøèõ îòöîâ. Êòî ââåðèë Åæîâó òîãäà ðóêàâèöû? Êòî ïðîëèë â ïîäâàëàõ íåâèííóþ êðîâü? Îïóùåíûì ìå÷ áûë íà ãëàâû íàðîäîâ Ïîäóìàé, òîâàðèù, ñ êàêîãî ïëå÷à? Êòî âèæåã êàëåíûì æåëåçîì ñâîáîäó? Êòî Áåðèþ ñòàâèë íà ïîñò ïàëà÷à? Ïðèïîìíè Ñèáèðü è Êîëûìñêèå êîïè, Êàíàëû êòî ñòðîèë, êòî ðûë ðóäíèêè? Êòî â ðàáñòâî íàñ ïðîäàë? Êòî æèçíü íàøó ïðîïèë? Êòî öåïè íàáðîñèë ñ êðîâàâîé ðóêè? Ñ ÷üèõ óñò ðàçëèâàþòñÿ ðå÷è ïóñòûå? Êòî âðåò, óõìûëÿÿñü â áåçáîæíîé äóøå? ×üè ëèöà ðàçäóëèñü, êàê ìîðäû ñâèííûå? Êòî ñ÷àñòüå ïîñòðîèë íà íàøåì ãðîøå? Êåì ëþäè â áîãàòîé ñòðàíå íàøåé ñòàëè? Êòî øòûê ñçàäè äåðæèò, êóäà ìû áåæèì? È âñå åòî – ïàðòèÿ, âñå åòî Ñòàëèí, È âñå åòî – íàãëûé ÷åêèñòñêèé ðåæèì! Òîâàðèù! Ñòðàíà âñÿ – â çèÿþùèõ ðàíàõ, Ñâîáîäà íàðîäî⠖ â ïîçîðíûõ ãðîáàõ. Îäíî ëèøü ñïàñåíüå îò ëþòèõ òèðàíî⠖ Âî âñåõ åå ôîðìàõ ñâÿòàÿ áîðüáà!

Ìèõàéëî Ñîðîêà âñå ðîáèâ ÷³òêî ³ ïåðåäáà÷ëèâî. Íà âèãëÿä â³í áóâ ñêðîìíîþ íåïîêàçíîþ ëþäèíîþ ç ïðèõîâàíèì çàïàëîì âíóòð³øíüî¿ åíåð㳿 íåçëàìíîãî áîðöÿ çà â³ëüíó Óêðà¿íó. Êîæåí éîãî â÷èíîê áóâ çâàæåíèé ³ äîáðå îáäóìàíèé. ³í âîëîä³â âåëèêèìè êîíñï³ðàòèâíèìè çä³áíîñòÿìè. Òîæ õàé áóäå â³÷íî ñâ³òëîþ éîãî ïðîéäåíà ïóòü. Õàé í³êîëè â ïàì’ÿò³ íàðîäí³é íå ç³òðåòüñÿ ³ì’ÿ Ìèõàéëà Ñîðîêè, ùî íå øêîäóâàâ ñâî¿õ ñèë ³ æèòòÿ â ³ì’ÿ ïðèéäåøíüîãî! [84]

Îëåêñàíäð ÃÐÈÍÜÊÎ

ÌÈÕÀÉËÎ ÑÎÐÎÊÀ

Ìèõàéëà Ñîðîêè ó Âîðêóò³ íå áóëî. Àëå ÿ çðîçóì³â, ùî éîãî ï³äï³ëüíà ðîáîòà ó òàáîðàõ ïðîäîâæóºòüñÿ. 1990 ðîêó, áåðó÷è ó÷àñòü ó ñòâîðåíí³ ô³ëüìó „Íåâ³ëüíèê – áðàò, íåâ³ëüíèöÿ – ñåñòðà“ çà ñöåíàð³ºì ðåæèñåðà „Êè¿âíàóêô³ëüìó“ Ãåîðã³ÿ ²âàíîâè÷à Äàâèäåíêà, ÿ ïî¿õàâ äî Ëüâîâà. ϳä ÷àñ ðîáîòè íàä ô³ëüìîì íà Ëè÷àê³âñüêîìó êëàäîâèù³ ÿ çóñòð³âñÿ ç ëüâ³â’ÿíêîþ Êîöþáîþ Òåòÿíîþ Ñòåïàí³âíîþ, îíóêîþ ãåíåðàëà ñ³÷îâèõ ñòð³ëüö³â Òàðíàâñüêîãî. ¯¿ ìàìó ÿ çíàâ ïî 2-³é øàõò³ – Ìàð³þ Ìèðîí³âíó Êîöþáó-Òàðíàâñüêó, êàòîðæàíêó, ÿêà ïðàöþâàëà õ³ðóðãîì. Òåòÿíà Ñòåïàí³âíà ðîçïîâ³ëà ìåí³, ùî â íèõ îäíîãî ðàçó íà êâàðòèð³ çíåíàöüêà êàãåá³ñòè çðîáèëè îáøóê ³ ñåðåä ïàïåð³â Ìèõàéëà Ñîðîêè, ùî çáåð³ãàëèñÿ â ¿õí³é êâàðòèð³, çíàéøëè ³ çàáðàëè â³ðø³, ÿê³ â³í ïåðåäàâ ç Âîðêóòè. Âîíà íàçâàëà ê³ëüêà ìî¿õ â³ðø³â. ß çðîçóì³â, ùî ìî¿ â³ðø³ ïîòðàïèëè äî „òâîðö³â âòîìè, ñòðàæäàíü ³ ï³òüìè“. Àëå ïð³çâèùå ìîº íà íèõ íå çíà÷èëîñÿ. Òîìó ÿ íå áóâ çààðåøòîâàíèé ³ ïîâåðíóâñÿ ç Âîðêóòè íà Óêðà¿íó.

Çàê³í÷óþ÷è â 1951 ðîö³ äåñÿòü ðîê³â óâ’ÿçíåííÿ â òþðìàõ òà òàáîðàõ ÃÓËÀÃó, ÿ âæå çíàâ, ùî áåç ñóäó ³ âèðîêó â³äïðàâëÿòü ìåíå åòàïîì â Êðàñíîÿðñüêèé êðàé íà çàñëàííÿ. Òàê, ïî÷èíàþ÷è ç 1948 ð., ÷èíèëè ç ³íøèìè ïîë³òâ’ÿçíÿìè, ÿê³ çàê³í÷óâàëè òåðì³íè óâ’ÿçíåííÿ. Îäèí ç ìî¿õ ñï³ââ’ÿçí³â, ²âàí Øïàê, ÿêîãî ç³ñëàëè ðàí³øå, ïèñàâ ³ç Êðàñíîÿðñüêîãî êðàþ íà ²íòó: „...ïåðåä â³êíîì äâ³ áåð³çêè ³ âñå íå ìîæó âèð³øèòè, íà êîòðó ç íèõ íàêèíóòè ïåòëþ“. ³í äî òîãî ïîíåâ³ðÿâñÿ ïî òàáîðàõ ç 1937 ðîêó! À òåïåð îñü òàê ñïðèéíÿâ âîëþ! ß òåæ, çàì³ñòü „î÷³êóâàí âîë³, çíîâó ó âàãîí³-òåëÿòíèêó ³ ï³ñëÿ äâîõì³ñÿ÷íîãî åòàïó îïèíèâñÿ â Êðàñíîÿðñüê³é òþðì³.  ö³é ãîðåçâ³ñí³é ïåðåñèëö³ ñôîðìóâàëè íîâèé åòàï ³ ïî ñèá³ðñüêîìó áåçäîð³ææ³ ÷åðåç Êàíñüê, Àáåçü äîâåçëè íàñ äî ðàéîííîãî öåíòðó Äîâãèé ì³ñò. Öå âåëèêå ñåëèùå â òàéç³, çàñåëåíå ïîñåëåíöÿìè ð³çíèõ íàö³îíàëüíîñòåé. Ìàøèíà çóïèíèëàñÿ â öåíòð³ Äîâãîãî Ìîñòó, íà ïðîñòîðîìó ìàéäàí³. Áóëî öå â íåä³ëþ íà ïî÷àòêó òðàâíÿ 1951 ð. Ç òàéãè, äå ùå ì³ñöÿìè ëåæàâ ñí³ã, ïîâ³âàâ õîëîäíèé â³òåð ³ ïðîíèçóâàâ åòàïîâàíèõ ó êóçîâ³ òðüîõòîíêè. Íà÷àëüíèê êîíâîþ ï³øîâ äîïîâ³äàòè ì³ñöåâîìó êåð³âíèöòâó ïðî äîñòàâêó „ïîïîâíåííÿ“, çàëèøèâøè á³ëÿ ìàøèíè „âåðòóõà¿â“ òà ñîáàê-â³â÷àðîê. Âñå íàâêðóãè ñ³ðî, íåïðèâ³òíî, ïàõëî ãíèëèçíîþ òàéãîâî¿ âåñíè... Îñü âîíà äîâãîæäàííà „âîëÿ“. ßê äàìîêë³â ìå÷ âèñèòü ïèòàííÿ „ùî æ äàë³?“ Ïîáà÷èâøè íîâîïðèáóëèõ, ïî÷àëè ï³äõîäèòè ìåøêàíö³ öüîãî òàéãîâîãî ñåëèùà. Á³ëüø³ñòü â ñ³ðèõ áóøëàòàõ, ò³ëîãð³éêàõ,

84

85

äåõòî â óøàíêàõ. Ó áàãàòüîõ íà ñïèíàõ ùå âèäí³ëè ñë³äè íîìåð³â. Ïîñèïàëèñÿ ïèòàííÿ: „Çâ³äêè? Ç ÿêîãî òàáîðó?..“ Øóêàëè çåìëÿê³â ïðèáàëò³éö³, ðîñ³ÿíè, óêðà¿íö³-ñõ³äíÿêè...  ãëèáèí³ øèðîêî¿ âóëèö³ ïîÿâëÿþòüñÿ äâ³ ÷îëîâ³÷³ ïîñòàò³, ÿê³ â³äðàçó çâåðíóëè íà ñåáå óâàãó. Âîíè éøëè áåç ãîëîâíèõ óáîð³â â öèâ³ëüí³é, ïîíîøåí³é, àëå îõàéí³é îäåæ³, à âèùèé, ñèâèé – íàâ³òü ó êðàâàòö³, ÷îãî ÿ òóò í³ÿê íå ñïîä³âàâñÿ ïîáà÷èòè. Ïîäóìàëîñü, ùî öå ì³ñöåâå íà÷àëüñòâî, àëå ¿õí³ îáëè÷÷ÿ öüîìó çàïåðå÷óâàëè. ϳä³éøîâøè äî ìàøèíè çàïèòàëè, ÷è º õòî ³ç Çàõ³äíî¿ Óêðà¿íè, ç³ Ëüâîâà... Çíàéîìèìîñü. Âèÿâëÿºòüñÿ íàâ³òü áëèçüê³ çåìëÿêè ç Òåðíîï³ëüùèíè. Ñèâèé, ç àðèñòîêðàòè÷íèì îáëè÷÷ÿì, Ôåä³ð Ãëóâêî ³ç Êðåìåíöÿ çíàâ ìîãî ñòàðøîãî áðàòà Åï³ôàíà, â÷èëèñÿ ðàçîì â Êðåìåíåöüê³é óêðà¿íñüê³é ã³ìíà糿. Ïîò³ì ïðàöþâàâ â îñâ³ò³ äåñü íà òåðèòî𳿠Ïîëüù³. Ïàí Ãëóâêî çíàéîìèòü ìåíå ç³ ñâî¿ì êîëåãîþ, â’ÿçíåì ùå ç ïîëüñüêî¿ äåôåíçèâè, Áåðåçè Êàðòóçüêî¿, ç êðåìåçíèì, ñåðåäíüîãî ðîñòó, ÿñíîîêèì, ç â³äêðèòèì, ïðîìîâèñòèì ÷îëîì Ìèõàéëîì Ñîðîêîþ. Âèÿâëÿºòüñÿ, â³í òåæ ç Òåðíîï³ëüùèíè, ³ç ñåëà Êîøëÿêè. Çà ÷àñ äâîõäåííîãî ïåðåáóâàííÿ ó Äîâãîìó Ìîñò³ ÿ ùå ïîçíàéîìèâñÿ ç ï. Ëåñåþ Øåíãåðîþ ³ç ñåëà Ñîêîë³âêà, ùî íà Ëüâ³âùèí³. Âîíà âæå áóëà äàâíî íà ïîñåëåíí³, âèéøëà çàì³æ çà ëàòâ³éöÿ Âàëåíòèíà Ôðåéìàíà, ³íæåíåðà-áóä³âåëüíèêà, ³ ìàëè âæå òóò ñâ³é ä³ì.  ¿õ äîì³ ÿ çíîâó çóñòð³âñÿ, áëèæ÷å çàï³çíàâñÿ ç óæå çíàéîìèìè çåìëÿêàìè, à òàêîæ ç ²âàíîì Ãíàòîâè÷åì Êîçóáîì, êèÿíèíîì, êîëèøí³ì áîðîòüáèñòîì, ðåïðåñîâàíèì â 30-ò³ ðîêè. Âñ³ âîíè áóëè ñòàðø³ çà ìåíå ³ âæå „âëàøòîâàí³“ íà ïîñåëåíí³ â öüîìó ðàéöåíòð³. Ìåíå åòàïóâàëè äàëüøå â ãëèáèíó òàéãè íà ë³ñîïîâàë â Õàíäàëüñüêèé ë³ñïðîìãîñï çà ê³ëîìåòð³â 90–100 â³ä Äîâãîãî Ìîñòó. Ïðè¿æäæàþ÷è ³íêîëè ïî ñïðàâàõ ðîáîòè â Äîâãèé ̳ñò, ÿ çóïèíÿâñÿ íà íî÷³âëþ â äîì³ Ôðåéìàí³â. Öüîãî æ âå÷îðà çáèðàëèñÿ âñ³ çãàäàí³ çåìëÿêè. Ãîñòèííà ï. Ëåñÿ ñòàðàëàñü íàñ ïî÷àñòóâàòè ÿêîþñü óêðà¿íñüêîþ ñòðàâîþ. Çãîäîì ïåðå¿õàëà ç Óêðà¿íè äî ï. Ãëóâêà éîãî äðóæèíà ï. Íàä³ÿ ³ ïðèâåçëà ñòàðó áàíäóðó, íà ÿê³é â³í âïðàâíî ³ ç íàñîëîäîþ ãðàâ. Ñïîìèíè, ï³ñí³, çâóê áàíäóðè äî ï³çíüî¿ íî÷³ ëóíàëè â òàéç³. Âñ³ ö³ ëþäè âèñîêîîñâ³÷åí³, ³íòåë³ãåíòí³, ç ïî÷óòòÿì ã³äíîñò³, íàö³îíàëüíî ñâ³äîì³, àëå é ñåðåä íèõ íåçàïåðå÷íèì àâòîðèòåòîì ³ çàãàëüíîþ ïîâàãîþ êîðèñòóâàâñÿ Ìèõàéëî Ñîðîêà. Â³í ³ìïîíóâàâ ñâî¿ì ñïîêîºì, ç³áðàí³ñòþ, âèâàæåí³ñòþ äóìîê, ïî÷óòòÿì ãóìîðó, çíàííÿì ³ñòîð³¿, ë³òåðàòóðè, íåïîõèòíîþ â³ðîþ â ìàé-

áóòíþ íåçàëåæí³ñòü Óêðà¿íè. ³í áóâ äëÿ âñ³õ íàñ íîñ³ºì ³äå¿ â³ëüíî¿ Óêðà³íè, ñïðàâæí³ì ïàòð³îòîì, í³ñ îòî÷óþ÷èì çàãàëüíîëþäñüê³ ö³ííîñò³.  öèõ óìîâàõ òàêå òîâàðèñòâî ñòàëî äëÿ ìåíå òèì îàçèñîì, äî ÿêîãî çàâæäè, ïðè ïåðø³é íàãîä³, òÿãíåòüñÿ ñïðàãëèé, ùîá ñêð³ïèòèñü ó â³ð³ íà äàëüøó áîðîòüáó çà âèæèâàííÿ. Àäæå íà ìîþ çàÿâó-ïèòàííÿ ãîëîâíîìó ïðîêóðîðîâ³ ÑÐÑÐ Óëüðèõó: çà ùî, íà ÿêèé ñòðîê ³ íà ÿê³é ï³äñòàâ³ (â ñóäîâîìó âèðîêó öüîãî íå áóëî) ìåíå åòàïóâàëè ï³ä êîíâîºì íà çàñëàííÿ, ÿ ä³ñòàâ â³äïîâ³äü: „Âû ñîñëàíû ïîæèçíåííî, çà ïîáåã èç ññûëêè, êàòîðãà 25 ëåò“. Îòæå, äðóãà êàðà çà îäèí „çëî÷èí“. ϳñëÿ äåñÿòèë³òíüîãî î÷³êóâàííÿ ïîâåðíåííÿ ìî¿ ðîäè÷³ äîâ³äóþòüñÿ, ùî ÿ ïðèðå÷åíèé íà äîâ³÷íå çàñëàííÿ. Áàòüêî, áóäó÷è âæå â ïîõèëîìó â³ö³, òÿæêî õâîðèé, ç áëàãîñëîâåííÿì ìàìè, ïðè¿æäæຠç Òåðíîï³ëüùèíè â äàëåêèé Ñèá³ð, ùîá â³äâ³äàòè ìåíå â Êðàñíîÿðñüêîìó êðà¿. Éîãî ïðè¿çä ìè âñ³ ãóðòîì â³äçíà÷èëè íà äðóãèé äåíü гçäâÿíèõ ñâÿò â ìåøêàíí³ ï. Ãëóâêà ³ éîãî ìèëî¿ äðóæèíè ï. Íà䳿. ² òóò Ìèõàéëî Ñîðîêà ïðîäåìîíñòðóâàâ ñâ³é ìàëÿðñüêèé õèñò. Ç ðåïë³êàìè âèøóêàíîãî ãóìîðó ñòàâèâ íà ñò³ë ïî îäí³é ôëÿøö³ „ñèá³ðñüêî¿ áðàãè“, òà „ñó÷êà“ ç ÿñêðàâî âèêîíàíèìè åòèêåòêàìè: „Îêîâèòà“, „Çàïîð³çüêà“, „Ãàëèöüêà“, „Êðåì’ÿíåöüêà“. Çàõîïëåííÿ, ñì³õ, îâàö³¿. Íàïðîâåñí³ 1952 ðîêó â³í ïðè¿çäèâ äî Õàíäàëüñüêà, ÿê ÷ëåí ÿêî¿ñü êîì³ñ³¿ ïî ìåë³îðàö³¿, ³ òîä³ ÿ ìàâ ìîæëèâ³ñòü ñï³ëêóâàòèñÿ ç íèì íàîäèíö³. ijçíàâñÿ, ùî â³í âæå â³äáóâ îäèí âîñüìèð³÷íèé ñòðîê ó Âîðêóò³. Çà Âîðêóòèíñüê³ çàâîðóøåííÿ â òàáîðàõ â 1949 ðîö³, éîãî âðóãå çàñóäæóþòü ³ åòàïóþòü íà çàñëàííÿ â Êðàñíîÿðñüêèé êðàé. Òîä³ ÿ äîâ³äàâñÿ ïðî éîãî äðóæèíó Êàòåðèíó, äîíüêó ïðîôåñîðà Çàðèöüêîãî, ÿêà âæå â öåé ÷àñ â³äáóâàëà äâàäöÿòèï’ÿòèð³÷íèé ñòðîê â ìîñêîâñüêèõ òþðìàõ. Ìèõàéëî Ñîðîêà ö³êàâèâñÿ æèòòÿì çåìëÿê³â, ïîñåëåíö³â ó ë³ñïðîìõîçàõ ³ íåíàâ’ÿçëèâî ìóäðî ðàäèâ ÿê çáåðåãòè ñâîþ ³äåíòè÷í³ñòü, äîïîìàãàòè îäèí îäíîìó. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ, öüîãî æ 1952 ðîêó ä³çíàþñÿ, ùî Ìèõàéëî Ñîðîêà àðåøòîâàíèé ³ âèâåçåíèé ³ç Äîâãîãî Ìîñòà. À çãîäîì ñòàëî â³äîìî, ùî çà ñòâîðåííÿ ï³äï³ëëÿ ó âîðêóòèíñüêèõ êîíöòàáîðàõ äëÿ çàõèñòó ïåðåä ñâàâîëåþ êðèì³íàë³ñò³â çàñóäæåíèé äî êàðè ñìåðò³. Âèùó ì³ðó çàì³íåíî íà 25 ðîê³â óâ’ÿçíåííÿ. Çâ³ëüíÿþ÷èñü ³ç çàñëàííÿ â 1955 ðîö³, ÿ â³ç ³ç ñîáîþ é ï³äæàê Ìèõàéëà, ÿêèé ï³ñëÿ éîãî àðåøòó çáåð³ãàâñÿ ó ï. Ãëóâêà. Ó Ëüâîâ³ ðîçøóêàâ ïðîôåñîðà Çàðèöüêîãî, òåñòÿ Ìèõàéëà, ³ ïåðåäàâ éîìó öþ ïàì’ÿòêó.

86

87

Âæå ó 1991 ðîö³, ä³çíàâøèñü ïðî ïåðåâåçåííÿ îñòàíê³â Ìèõàéëà Ñîðîêè, ÿê³ ïðîëåæàëè äâàäöÿòü ðîê³â íà íåâ³ëüíèöüêîìó öâèíòàð³ â Ìîðäî⳿, ÿ âèð³øèâ ðîçøóêàòè â Ðèç³ ï. Ëåñþ, çíàþ÷è, ùî âîíà òóäè ïåðå¿õàëà ç ñâî¿ì ÷îëîâ³êîì ï³ñëÿ çâ³ëüíåííÿ ç ïîñåëåííÿ. Ãëóâêà ³ Êîçóáà âæå íà öåé ÷àñ â æèâèõ íå áóëî. Îòæå ïðî ö³ ðîêè óâ’ÿçíåííÿ Ìèõàéëà Ñîðîêè, êð³ì íàñ äâîõ, ñâ³äê³â-çåìëÿê³â íå çàëèøàëîñÿ. Äîâ³äêîâå áþðî â Ðèç³ ñïðàöþâàëî ñïðàâíî ³ âæå ÷îëîâ³÷èé ãîëîñ â³äïîâ³äàº, ùî ï. Ëåñÿ ìèíóëîãî ðîêó ïîìåðëà. Öå ãîâîðèâ ¿¿ ÷îëîâ³ê Âàëåíòèí, ç ÿêèì ÿ ìàéæå ñîðîê ðîê³â íå ìàâ í³ÿêèõ êîíòàêò³â. ß éîãî ïîâ³äîìèâ, ùî äíÿìè ìàþòü ïðèáóòè äî Ëüâîâà îñòàíêè Ìèõàéëà Ñîðîêè ³ çàïèòàâ, ÷è â³í éîãî ïàì’ÿòàº, ÷è íå çàáóâ? ϳñëÿ äîâãî¿ ïàóçè, ÿêó ÿ îö³íèâ ÿê çãàäóâàííÿ, àäæå ìèíóëî ÷îòèðè äåñÿòèë³òòÿ, ïî÷óëèñü ñõâèëüîâàí³ ñëîâà ç äåÿêèì îáóðåííÿì:“Êàê çàáûë? Ýòî æ ñëàâíûé è âåëèêèé ñûí óêðàèíñêîãî íàðîäà, ÿ ñ÷àñòëèâ, ÷òî îáùàëñÿ ñ íèì... ÷åëîâåê îí áûë äîñòîéíåéøèé...“. Ïîò³ì â³í ãîâîðèâ, ùî Ìèõàéëî Ñîðîêà áóâ ïðèêëàäîì äëÿ ïðèáàëò³éö³â ó â³ääàíîñò³ ñâîºìó íàðîäó â áîðîòüá³ çà íåçàëåæí³ñòü. Òàê éîãî çãàäóº äàëåêèé ëàòèø, îäèí ç âåòåðàí³â – áîðö³â çà âîëþ ñâîãî íàðîäó. Ç ãëèáîêèì ïî÷óòòÿì ïîøàíè ³ ïðèçíàííÿ çãàäóþòü ³ áóäóòü éîãî çãàäóâàòè âñ³, õòî ìàâ ÷åñòü ç íèì ñï³ëêóâàòèñÿ. [46]

Íåð³äêî â³ääàâàâ ñâ³é øìàòîê õë³áà, à íàì, ìîëîäèì, íå äàâàâ çàíåïàäàòè äóõîì. Òèì, ùî ÿ ëèøèâñÿ æèâèì, çàâäÿ÷óþ ö³é äîáð³é ëþäèí³. [214] Âàñèëü ÎÂѲªÍÊÎ Ó ðîçìîâ³ ç³ ìíîþ Þ. Ëèòâèí çãàäóâàâ Ì. Ì. Ñîðîêó, ÿêèé áóâ ÷è íå íàéñâ³òë³øîþ îñîáèñò³ñòþ ç-ïîì³æ óêðà¿íö³â ó òàáîðàõ ïðîòÿãîì ö³ëî¿ ÷âåðò³ ñòîë³òòÿ. Äóæå òðåáà á, êàçàâ Þ. Ëèòâèí, ç³áðàòè êíèãó ñïîãàä³â ïðî íüîãî. [143] Âàëåð³é ÌÀÐ×ÅÍÊÎ ² ïîìåðëèé ó êîíöòàáîð³ ëåãåíäàðíèé óêðà¿íñüêèé ïîë³òâ’ÿçåíü Ìèõàéëî Ìèõàéëîâè÷ Ñîðîêà, ³ ñêðîìíèé, ìàëîïîêàçíèé Ñòåïàí Ìàì÷óð, ùî â³ääàâ Áîãîâ³ äóøó íà äâàäöÿòü ïåðøîìó ðîö³ ñâ â³äñèäêè ó ðàäÿíñüêîìó, àáî äâàäöÿòü øîñòîìó, ÿêùî äîäàòè òåðì³í ó ïîëüñüêîìó êîíöòàáîð³, ³ òèñÿ÷³ òèñÿ÷ çàãèáëèõ ó íàö³îíàëüíî-âèçâîëüí³é áîðîòüá³ âïàëè, ïðîòèä³þ÷è íåñïðàâåäëèâîñò³ òà íàñèëüñòâó. [128] Ìèõàéëî ÌÀÑÞÒÊÎ

Åäóàðä ÕÀÌßËßÉÍÅÍ Â 70-ãîäàõ ìíå äîâåëîñü ïîáûâàòü â Ìîðäîâèè. Òàì ÿ âñòðåòèë ÷åëîâåêà, êîòîðûé äëÿ ìåíÿ íàâñåãäà îñòàíåòñÿ ñèìâîëîì Óêðàèíû. Îí áûë æèâûì ïóòåâîäèòåëåì ïî èñòîðèè óêðàèíñêîãî íàöèîíàëüíîãî äâèæåíèÿ. Åãî èìÿ – Ìèõàèë Ìèõàéëîâè÷ Ñîðîêà. Áîðèñ ×ÎÐÍÈÉ

... öèõ êîíöòàáîðàõ ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â, äå óêðà¿íö³ ñòàíîâèëè çíà÷íó á³ëüø³ñòü (äî 70%) Ìèõàéëà Ñîðîêó ââàæàëè íà÷åáòî ÿê ³äåéíîãî ïàòð³àðõà. Çàâäÿêè éîãî âïëèâîâ³ ì³æ â’ÿçíÿìè-óêðà¿íöÿìè çáåð³ãàëèñÿ áðàòåðñüê³ ñòîñóíêè. ³í îðãàí³çîâóâàâ â³äçíà÷åííÿ ðåë³ã³éíèõ ñâÿò, â³äçíà÷åííÿ äàò âèäàòíèõ ä³ÿ÷³â Óêðà¿íè ³ ïèñüìåííèê³â. Öå íåëåãêî âäàâàëîñÿ çðîáèòè, áî òðåáà áóëî öå ðîáèòè ïîòàéêè â³ä òàá³ðíîãî íà÷àëüñòâà. [196] Àíàòîëü ÐÀÄÈòÍ

Ó êàçàõñüêèõ òàáîðàõ ÿ çóñòð³âñÿ ç³ ñâî¿ì çåìëÿêîì Ìèõàéëîì Ñîðîêîþ. Öå áóëà ëþäèíà âåëèêî¿ ìóæíîñò³, ã³äíîñò³ ³ ðîçóìó. ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ ðîáîòè á³ëÿ éîãî íàð çáèðàëîñÿ áàãàòî â’ÿçí³â. Ìèõàéëî ñï³âàâ ³ â÷èâ óêðà¿íñüêèõ ï³ñåíü ³íøèõ, ëþáèâ ðîçïîâ³äàòè ³ñòîð³¿. Çäàâàëîñÿ, ùî âñþ êíèãó Ãðóøåâñüêîãî çíàâ íàïàì’ÿòü. ³í áàãàòüîì áóâ, íåíà÷å çà ð³äíîãî áàòüêà.

ß í³êîëè íå ñèä³â ðàçîì ³ç ïîê³éíèì Ìèõàéëîì Ìèõàéëîâè÷åì Ñîðîêîþ. ß ëèøå ÷óâ ïðî íüîãî ³ ïðî éîãî æèòòÿ â³ä ñóñ³ä³â ïî êàìåðàõ, ÿê³ ìàëè ìîæëèâ³ñòü ç íèì ñï³ëêóâàòèñÿ. Ñåðåä íèõ áóëè ð³çí³ ëþäè: îäí³ ëþáèëè Óêðà¿íó, äðóã³ áóëè äî

88

89

íå¿ áàéäóæ³, òðåò³ íåíàâèä³ëè ¿¿, àëå ÿ íå ïàì’ÿòàþ í³êîãî, õòî á â³äâàæèâñÿ ãîâîðèòè ùîñü ïîãàíå ïðî Ìèõàéëà Ñîðîêó. Âñ³ âèñëîâëþâàëèñÿ ïðî íüîãî ëèøå ç ïîâàãîþ, ïîáîæíî. Ó éîãî ïðèñóòíîñò³ íå ìîæíà áóëî âèãàäàòè ï³äë³ñòü, âèñëîâèòè ÿêóñü ãèäîòó, ïðîÿâèòè ñëàá³ñòü. Öåé ÷îëîâ³ê æèâ ³ â³ä³éøîâ ³ç æèòòÿ ìóæíüî, ÿê ëèöàð, ñïîê³éíî, ÿê ó÷åíèé, ñâ³òëî, ÿê ñâÿòèé, äîñòîéíî, ÿê äåðæàâíèé ä³ÿ÷. Ñâî¿ì æèòòÿì ³ ñâîºþ ñìåðòþ â³í ðàç ³ íà çàâæäè äàâ â³äïîâ³äü ìî¿ì îïîíåíòàì ³ ñêåïòèêàì. ³í ì³ã áè ïðèêðàñèòè áóäü-ÿêó äåðæàâó ³ çàñíóâàòè áóäü-ÿêó äåðæàâí³ñòü. ß â³ðþ, ùî ïðèéäå ÷àñ, êîëè ïðè çãàäö³ éîãî ³ìåí³ óêðà¿íö³ áóäóòü âñòàâàòè ç ì³ñöü ³ ñòîÿòè ìîâ÷êè é óðî÷èñòî, ÿê âñòàþòü àìåðèêàíö³, êîëè ïî÷óþòü ³ì’ÿ Âàø³íãòîíà, óãîðö³, ïî÷óâøè ³ì’ÿ Êîøóòà, à ºâðå¿, ïî÷óâøè ³ì’ÿ Ãåðöëÿ. ³÷íà éîìó ïàì’ÿòü! [166]

Âàëåíòèí ÌÎÐÎÇ 16 ÷åðâíÿ 1999 ðîêó ìèíóëî 28 ðîê³â ç äíÿ ñìåðò³ Ìèõàéëà Ñîðîêè

² ï³ò âèñòóïèâ. Íàðåøò³, 16 ÷åðâíÿ 1971 ðîêó, ñåðöå íå âèòðèìàëî. Ìè ä³çíàëèñÿ ÷åðåç ê³ëüêà äí³â ÷åðåç ñâîþ òþðåìíó ïîøòó ó Âëàä³ì³ðñüê³é òþðì³, ùî Ìèõàéëà Ñîðîêè âæå íåìà. Ó â’ÿçíèö³ ëþäèíà çâèêຠáàãàòî äî ÷îãî, â òîìó ÷èñë³ äî ôàêòó ñìåðòè. Àëå öþ ñìåðòü ÿ í³ÿê íå ì³ã ñïðèéíÿòè ÿê çâè÷íó. Õâèëÿ çà õâèëåþ íàãðîìàäæóâàëèñü ó ìåí³, íà÷å âîäà â ÷àñ ïîâåí³, ö³ ñïëåñêè îáðàç³â; ³ ïîâîë³ âèðèñóâàëàñÿ ìåëîä³ÿ çàë³çíîãî ñåðöÿ. Òàê, ó íüîãî áóëî õâîðå ñåðöå – ç äèòÿ÷èõ ÷àñ³â. Àëå â³í ìàâ çàë³çíå ñåðöå. ² öå íàïèñàëîñÿ ñàìå ñîáîþ – ïîåç³ÿ â ïðîç³ – Òâåðä³ ìåëî䳿. ß ìóñèâ áåðåãòè ¿¿ â³ä òþðåìíî¿ öåíçóðè. ß ïåðåïèñàâ ¿¿ äð³áíî-äð³áíî â 1979 ðîö³, êîëè çíàâ, ùî ìåíå ìîæóòü ðàïòîì „âèñìèêíóòè“ ³ ïîâåçòè â ñèá³ðñüêå çàñëàííÿ – à éîãî, çã³äíî ç âèðîêîì, áóëî 5 ðîê³â. Äâ³÷³ çàáèðàëè â ìåíå ö³ ïèòàííÿ÷êà; ÿ ïåðåïèñàâ óòðåòº ³ âèâ³ç! Ò³ëüêè íå â ßêóò³þ, ÿê ñïîä³âàâñÿ. Íå áóëî òàì Öèãàíêè, òàì ÿ îïèíèâñÿ 27 êâ³òíÿ 1979 ðîêó ³ç „Òâåðäèìè ìåëîä³ÿìè“. Îòî ³ âñå. Ùå – ê³ëüêà „øòðèõ³â äî ïîðòðåòà“: Ìèõàéëî Ñîðîêà íàðîäèâñÿ 1911 ðîêó. Ç þíèõ ë³ò – ÷ëåí ÎÓÍ; ï³çí³øå – ÷ëåí Ïðîâîäó ÎÓÍ. Ðàçîì â³äñèä³â ó òþðìàõ, ïîëüñüêèõ ³ „àòº÷åñòâºííèõ“, á³ëüøå 30-òè ðîê³â, ó÷àñíèê ãîëîñíîãî çàìàõó íà Ϻðàöüêîãî – ïîëüñüêîãî ì³í³ñòðà âíóòð³øí³õ ñïðàâ, óáèòîãî â 30-ò³ ðîêè. ßê îäèí ç ó÷àñíèê³â ö³º¿ àêö³¿, Ìèõàéëî Ñîðîêà áóâ çàñóäæåíèé äî ñìåðòíî¿ êàðè. Àëå ³ñòîð³ÿ ïðèçíà÷èëà ñìåðòíèé âèðîê ñàì³é ïîëüñüê³é äåðæàâ³, ùî ëîïíóëà 1939 ðîêó, ÿê áóëüêà íà âîä³... Ó 1940 ðîö³ Ìèõàéëà Ñîðîêó çààðåøòîâóº ÍÊÂÄ, ÿê ÷ëåíà Ïðîâîäó ÎÓÍ. ϳñëÿ âîñüìèð³÷íîãî óâ’ÿçíåííÿ â³í ïîâåðòàºòüñÿ äî Ëüâîâà, ³ çíîâó îïèíÿºòüñÿ â òþðì³. Ó 1951 ðîö³ éîãî çààðåøòîâóþòü ùå ðàç ³ çàñóäæóþòü íà 25 ðîê³â. Öåé òåðì³í Ìèõàéëî Ñîðîêà âæå íå äîñèä³â äî ê³íöÿ.

Ìèõàéëî Ñîðîêà... ß çóñòð³â éîãî ó Ìîðäî⳿, â ïîë³òè÷íîìó òàáîð³, ³ áóâ ç íèì íàâ³òü íå äâà ì³ñÿö³. Ìåí³ ïîùàñòèëî: ÿ çóñòð³â öþ ëþäèíó. Òàê áóâຠíå÷àñòî – ëèø ê³ëüêà ðàç³â âïðîäîâæ á³îãðàô³¿, êîëè õòîñü àáî ùîñü äîáóäîâóº òåáå. Ìèõàéëî Ñîðîêà áóâ ñàìå ç òèõ, ùî äîáóäîâóâàâ ìåíå. Çóñòð³÷ ç íèì, ³ ñï³ëêóâàííÿ ç íèì ï³äíÿëè ìåíå íà ÿêèéñü íîâèé ùàáåëü. ³í áóâ íåïîì³òíèì çîâí³øíüî. Àëå ÿ â³äðàçó çðîçóì³â: â³í – ³íøèé. Ò³, ùî ñèä³ëè ç íèì äîâã³ ðîêè, çàëèøèëèñü ÷åñíèìè ëþäüìè. Òà âèäíî áóëî, ùî âîíè äóæå, äóæå çìó÷åí³.  íèõ óæå íå áóëî ïðóæèíè. Ïîäâèã Ìèõàéëà Ñîðîêè ïîëÿãàâ ó òîìó, ùî â³í çáåð³ã ïðóæí³ñòü îñîáèñòîñò³, íå çâàæàþ÷è íà äîâã³, äîâã³ ðîêè âîãêîãî òþðåìíîãî õîëîäó, ÿêèé ïîêðèâຠøàðîì ³ðæ³. Ïðóæèíà éîãî „ÿ“ í³êîëè íå ðæàâ³ëà. ...³í ðîçêàçóâàâ ìåí³, ùî ìàâ õâîðå ñåðöå – ùå ç äèòÿ÷èõ ë³ò. Îäíîãî ðàçó éîãî âçÿëè ç òàáîðó ³ ðàïòîì ïîâåçëè, ÿê òî áóâàëî çâè÷àéíî â ãóëàã-ñèñòåì³. Ïîâåçëè ë³ñîâîþ íåìîùåíîþ äîðîãîþ, ó „âîðîíêó“, ñåðåä ë³òíüî¿ ñïåêè. Ìîãëè ïîñàäèòè â ñåðåäèíó „âîðîíêà“, ó á³ëüøå ïðèì³ùåííÿ. Àëå éîãî íàâìèñíî ïîñàäèëè ó ò³ñíèé „áîêñ“, ìåòð íà ìåòð, äå íåìîæëèâî ïîâåðíóòèñÿ ³ íåìà ÷èì äèõàòè. Ïîñàäèëè íàâìèñíî, çíàþ÷è, ùî â íüîãî õâîðå ñåðöå. Ìèõàéëî Ñîðîêà îïîâ³äàâ ç óñì³øêîþ: „ÿ ñèä³â ³ äóìàâ: ÿê âèñòóïèòü ï³ò – ñåðöå âèòðèìàº, áóäó æèòè“.

Íåñåìî ãîðä³, òâîþ äîìîâèíó, ³ â íàøîìó êðîö³ – çàë³çî. Íàä ìîãèëîþ êîøîâîãî íå ïëà÷óòü. Òàê³, ÿê òè – ïîçà ìåæàìè ïëà÷ó, ïîçà ìåæàìè áîëþ, ³ óçâè÷àºíå ñëîâî „ñêîðáîòà“ – íå äëÿ íèõ. Òè íå âìåð. Ùå çà æèòòÿ òè ñòàâ ìîíóìåíòîì; äî íüîãî ³øëè òîðêíóòèñÿ, àáè â³ä÷óòè ñèëó. ̳æ òàêèìè áóâ ÿ. Íàä Óêðà¿íîþ – ÷îðíèé îðåë: âåçóòü êîøîâîãî. Äàâíî âæå ìàëî íå áèòèñÿ òâîº ñåðöå – çà çàêîíîì æèâèõ,– à âîíî âñå áèëîñü. Çàë³çíå ñåðöå âèêîâóº äëÿ ñåáå âëàñí³ çàêîíè. Ìóñèìî æèòè – íèì ðóõàâ Íàêàç. Íå ìîãëî íå áèòèñÿ – òè áóâ ñåðöåì ãðîìàäè.

90

91

ÒÂÅÐIJ ÌÅËÎIJ¯ ×èñò³é ïàì’ÿò³ Ìèõàéëà ÑÎÐÎÊÈ – ïðèñâÿ÷óþ

Òè áóâ êîøîâèì. Äàâíî â³äðàõóâàëà çîçóëÿ òâî¿ ðîêè, à òè âñå æèâ, ³ æè⠖ ïîçà ìåæàìè ÷àñó – ³ áåð³ã ó ãðóäÿõ çàë³çíå ñåðöå. Íå â³äàâ, êîìó ïåðåäàòè. Äå â³äíàéäóòüñÿ ãðóäè, ÿêèõ áè âîíî íå ïðîïàëèëî? Äå â³äíàéäóòüñÿ ðóêè, ãîäí³ íîñèòè êàì’ÿíó âàãó? Òè áóâ êîøîâèì. ² ñòîÿâ òâ³é ê³ø çà Äóíàºì, ï³ä ÷óæèìè çîðÿìè. ² òàì, íà äàëåê³é äàëèí³, ï³ä õîëîäíèìè â³òðàìè íîñòàëü㳿 ïàäàëè íàéâèù³. À òè ï³äïèðàâ ¿õ çàë³çíèì ðàìåíîì, áî òè – êîøîâèé. Áàãàòî âïàëî á, ÿêáè íå òâîº çàë³çíå ðàìåíî. Êîøîâîìó – âàæ÷å, í³æ ãåòüìàíîâ³. Íàâ³òü ó Âåëèêîìó Ëóç³, íà ð³äí³é çåìë³. Äåííî é í³÷íî – ñåðåä ëþäåé, ðàïòîì äóæå ñèëüíèõ, ³ ðàïòîì äóæå ñëàáèõ, ÿê ã³ðñüêà ð³÷êà, ùî æèâèòüñÿ â³ä äîù³â ³ íå â³äຠñåðåäèíè: òî çàãðîçëèâî ãóðêî÷å áóéíèì áàãàòîâîääÿì, òî áåçñèëî ïðîïàäຠíà ì³ëèíàõ, ñåðåä ñóõî¿ ð³í³. Òè çíàâ, ÿê áóòè êîøîâèì. Òè áóâ äëÿ òîãî, ùîá âåñòè. ² çðîáèëè òåáå êîøîâèì íå ëþäè, à ãîëîñ Íàêàçó. Áî ëþäè íåäîâãî êëàíÿþòüñÿ êóìèðàì, ùî ¿õ ïîíàñòàâëÿëè ñàì³. ² ó âåëèêèé ìîðîç, ³ â ëþòå áåçäîù³â’ÿ äæåðåëà òâî¿ äèõàëè ð³âíèì ïóëüñîì – ñèëîþ Âîæäÿ. ² ñèëà ¿õ ðîäèòüñÿ íå ç äîùó. Òè íå çàëåæàâ â³ä ïîãîäè, ³ ÷åðåç òå áó⠖ Âîæäü. Ìè, ùî ÿâèëèñÿ ç óí³âåðñèòåòñüêèõ ëàâ, áàãàòî çíàëè ïðî ìóäð³ñòü ³ çà ¿¿ êðèòåð³ºì ö³íóâàëè âñå íà ñâ³ò³. Ëèø ìè íå â³äàëè, ùî çíà÷èòü – ñèëà. Òè ïåðåïëóòàâ íàø³ êðèòåð³¿. Òè ÷èìîñü ð³çíèâñÿ â³ä çàãàëó, ³ ìè íå ìîãëè ðîçï³çíàòè, ÷èì, áî øêîëà, ïðèíåñåíà ç óí³âåðñèòåòó, àæ í³ÿê íå â³äâîäèëà äëÿ òåáå ì³ñöÿ ó ïåðøîìó ðÿä³. Ìè çîáà÷èëè Âîæäÿ, ³ íå çíàëè, ùî òî, áî ó ñâ³ò³, ç ÿêîãî ìè âèéøëè, âîæä³â íå áóëî. Òàì áóëè ïîãîíè÷³, à ìè ãàäàëè, ùî âîæäü ³ ïîãîíè÷ – òî ñ³ÿìñüê³ áðàòòÿ, ³ ùèðî íåíàâèä³ëè ¿õ. Òè ïðîêàçàâ íàì ñëîâî Âîæäü î÷èùåíèì â³ä áðóäó, ³ âîíî çàäçâåí³ëî íàì, ÿê òèñÿ÷ó ë³ò íå âæèâàí³ ãóñë³. Ìè ïðèíåñëè äî òåáå çîëîò³ ñåðöÿ. Ëèø ìè íå â³äàëè ïðî çàë³çíå ñåðöå, áî ñâ³ò, ç ÿêîãî ìè âèéøëè, íå âîëîä³â çàë³çíèìè ñåðöÿìè. Òàì áóëî öàðñòâî îìåðòâ³ëèõ ñåðäåöü, ³ ìè çâèêëè â³ðèòè, ùî çàë³çíå ñåðöå – òî ³ðæàâå ñåðöå, ³ ùèðî ¿õ íåíàâèä³ëè. Òè ïîêàçàâ íàì çàë³çíå ñåðöå, îìèòå â³ä ³ðæ³, ³ ïåðøèé ðàç ìè ïîâ³ðèëè, ùî çàë³çî ìîæå ñâ³òèòè ÿñí³ø â³ä çîëîòà. Ãðóáîøê³ðà äîëîíÿ íå áóëà äëÿ íàñ ðàðèòåòîì, òà ïðè í³é âñå áà÷èëè ãðóáîøê³ðó ãîëîâó, ³ ì³öíî çàòÿìèëè, ùî òî íåâ³ää³ëüíå: ãðóáîøê³ð³ äîëîí³ – ³ ãðóáîøê³ð³ ãîëîâè. Î, öüîãî íå çàáðàêëî â íàøîìó ñâ³ò³: äîëîíü, ïîêðèòèõ ìîçîëÿìè. Ö³ëà ðåàëüí³ñòü íàøà – òî áóëà ÿêàñü äåðåâ’ÿíà ñèìôîí³ÿ, ç ìîçîëÿìè íà ì³ñö³ 䳺ç³â ³ êëþ÷³â. ² êîæåí ðàç, ÿê ä³òÿì ÷îãîñü çàáàãëîñÿ – ¿ì ïîêàçóâàëè äåðåâ’ÿí³ ïàëüö³. ² êîæåí ðàç, ÿê âîíè õîò³ëè áà÷èòè – ¿ì

çàòóëÿëà ñâ³ò äåðåâ’ÿíà äîëîíÿ. Ìè ïèòàëè, à íàì íå âì³ëè â³äïîâ³ñòè, ³ õîâàëèñü çà íàòðóäæåí³ ðóêè. Ìîçîë³ çàì³íþâàëè âñå. Ìîçîë³ çàì³íþâàëè âñå – òÿæê³ âîëÿ÷³ çàãðóá³ëîñò³, íàòåðò³ äåðåâ’ÿíèì ÿðìîì íà äåðåâ’ÿí³é øè¿. ² âæå çàáóëîñü ó òÿæê³é äåðåâ’ÿíîñò³, ùî òî â³ä ÿðìà. Âîëÿ÷³ øè¿ áóâàþòü äóæèìè. Ãàðíèìè – í³êîëè. À òè ìàâ ãàðí³ ðóêè. Òè ìàâ ãàðí³ ìîçîëÿñò³ ðóêè – ðóêè áîðöÿ, ³ âîíè ïîäîáàëèñü íàì, õî÷ áóëè ç ìîçîëÿìè. Ìîçîë³ áóâàþòü ãàðí³,– ëèø íå â³ä ÿðìà. ² âñå áóëî íå òàê, ÿê ìè ðèõòóâàëè. Âñå ó òâîºìó ñâ³ò³ âèäàâàëîñü äóæå òâåðäèì,– çàòî, ùî ðóêè íàø³ áóëè ì’ÿêèìè ³ íå ãîäí³ áóëè òðèìàòè. Âñå ó òâîºìó ñâ³ò³ âèäàâàëîñü ãðóáèì,– ÿê ëþäèí³, ùî âèõîâàëà ñìàê íà áàðîêîâîìó ðîçìà¿òò³, íàäòî ãðóáîþ âèäàºòüñÿ âàæêà ìîíóìåíòàëüí³ñòü íàäçáðó÷àíñüêîãî ³äîëà. Ìè áàãàòî çíàëè, òà íà äîëîíÿõ íàøèõ íå áóëî òâåðäî¿ øê³ðè. Ìè áàãàòî çíàëè, ³ íàì óÿâèëîñÿ, ùî çíàííÿ íàø³ – òî òâåðåçèé ï³äìóð³âîê. ×àñ âèâ³ÿâ ï³ð’ÿ – ëèøèëàñÿ ãîðà â³äëàìê³â íà äâîð³ êîð÷ìè. ¯õ ïîíàçíîñèëè âèïàäêîâ³ ãîñò³. Äî ãóðìè ò³º¿ êèäàëè, õòî õîò³â, ³ ÷îãî õîò³â; à íàøà õàòà – êîð÷ìà,– ó ÿê³é âñ³, õòî õî÷å, ïëþþòü íà ï³äëîãó, ³ íàøà äóøà – ÿê íàøà õàòà. ² âæå ìè çíàëè, ùî ï³äìóð³âêó íåìà, ³ ùî åðóäîâàí³ñòü íàøà – òî âñüîãî ëèø âåëè÷åçíèé ñêëàä ³ðæàâîãî áðóõòó, ÿêèé ìóñèìî ïåðåòîïèòè, àáè âèéøîâ òâåðäèé ìîíîë³ò. Ïîòð³áíî ñåðöÿ, ó ÿêîìó ïëàâèòüñÿ çàë³çî – à ìè éîãî íå ìàëè. Ïîòð³áåí âîãîíü – à ìè íå ìîãëè çàãîð³òèñÿ. Ìè ò³ëüêè äèâèëèñÿ íà êóïó â³äëàìê³â, ³ íîñèëè ùå. Àëå òî âæå – áåç ðàäîñò³. Ìè ï³ä³éøëè äî ÿêîãîñü áàð’ºðó ³ ìóñ³ëè éòè äàë³, à äàë³ áó⠖ âîãîíü. Ìóñ³ëè óâ³éòè, ÿê ãåðî¿ Åääè, äî ñåðåäèíè êîëà, ó ñâ³ò ãàðòîâàíèõ, ñèëüíèõ ³ äçâ³íêèõ, äå öàðþº Îä³í – âîéîâíè÷èé Áîã áîã³â. ² ìè áà÷èëè ÿñíî, ùî õèòðóâàííÿ ç ñîáîþ íå äîïîìîæå, áî âîãîíü êðóãëèé, à ñâ³ò ñèëüíèõ – òàì, ïîñåðåäèí³ êîëà. Äî ñâ³òó ñèëüíèõ îäíà äîðîãà: ÷åðåç âîãîíü. Ìè øóêàëè òåáå – â³ääàâíà. Íàâ³òü íå â³ðÿ÷è, ùî òè ìîæëèâèé – ³ øóêàëè... Çðèâ äî ïîëüîòó – ìóñèø ðîç³ãíàòèñÿ íà òâåðä³é äîðîç³. Òî áóëè íàø³ ìàíäðè äî æèâî¿ âîäè. Ïåðåä÷óòòÿ êàçàëî, ùî ïðèéäå Õòîñü, ³ âèêðåøå ñèëó, àáè íàñ çàïàëèòè. ² ùî ìóñèëè çáàãíóòè ùå îäíó, íàéâ³äâåðò³øó ìóäð³ñòü: àçáóêó ãàðòó. À âè, õîëîäí³, ç äåðåâ’ÿíèì ÷îëîì – íå ðàä³éòå! Âè äîáðå çíàëè, ùî íàéòÿæ÷à íîøà – òî áðóä, ³ ùî ä³òè íàäðèâàþòü íîãè, çàêèì âèë³çóòü íà ÷èñòå, êîëè ¿ì çàëèøàºòüñÿ ó ñïàäîê áðóäíà äîðîãà â³ä áàòüê³â. Âè âñå ïîäàðóâàëè á éîìó, àáè â³í äîçâîëèâ

92

93

íàðèñóâàòè íà ñóìë³íí³ îäíó-ºäèíó ïëÿìó. Áî íàéäîðîæ÷èé ñïàäîê,– âè äîáðå çíàëè! – öå ò³, ùî â³äõîäÿòü ÷èñòèìè, ³ ëèøàþòü ÷èñòó äîðîãó ïî ñîá³. À â³í, äóæèé ³ òÿæêèé, âð³çàâñÿ â íàøó ñâ³äîì³ñòü ìåòåîðèòîì, ùî ïðèëåò³â íåâ³äîìî çâ³äêè. Òè â³ä³éøîâ. Òè â³ä³éøîâ ó á³ëèõ îäåæàõ, ÿê Ñâÿòîñëàâ. Âåëèêà çàãðàâà íà ïîìèíàëüí³é ó÷ò³ ãîð³ëà äóæèìè ñòîâïàìè, ³ ç íå¿ âèõîïëþâàëèñü äî ñîíöÿ çîëîò³ îðëè. Âåëèêèé âîãîíü íà òâîºìó ñâÿò³ ãîãîò³â äóæèìè êðèëüìè, ³ ç íüîãî âèðèâàëèñü äî ñîíöÿ á³ë³ êîí³, ïðèñâÿ÷åí³ áîãàì. ² ìè, ìîëîä³, ïðîñòÿãàëè ðóêè, ùîá çàãàðòóâàòè ¿õ – à âîíè ñòàëè òâåðäèìè, íà÷å ç ä³ÿìàíòó. ² ìè, ìîëîä³, ïðîñòÿãëè ìå÷³, à âîíè çàäçâîíèëè ÿñíî, ³ âæå ìè â³äàëè, ùî çíà÷èòü – çîëîòà çáðîÿ. À ïîò³ì ìè ïåðåéøëè êð³çü âàòðó, ç ìå÷àìè ³ ç ê³íüìè, ³ âèéøëè, îíîâëåí³ íà òàìòîìó áîö³. ² çàãîâîðèëà ç íàñ äóøà âîãíþ, ³ ïðîêàçàëè êëÿòâó, à Áîãîì ñâî¿ì íàðåêëè âîãîíü – ÷èñòèé âîãîíü íà ²âàíà Êóïàëà, ³ òîé âåñíÿíèé, ó ÿêîìó Ãóöóëè íàø³ ïåðåãàíÿþòü õóäîáó, ³ ïåðåõîäÿòü ñàì³. Ìè íàïèëèñÿ ³ç Ñâÿòîñëàâîâèõ äæåðåë, ³ íàì çàäçâåí³ëà ðîçê³øíà ìóçèêà: „²äó íà âè!“ „ß íå ëþáëþ òåáå, Áåðêóòå, çà òå, ùî ìàºø ñåðöå ëþòå“. Àëå îðåë – òî ïðîñòî äóæèé; íå éîãî âèíà. Äóæèé,– áî ìຠñèëó. ² äîêè æèòèìóòü îðëè íà ñâ³ò³,– íå çàìîâêíå çäîðîâèé ãîëîñ: „²äó íà âè!“ – Áî ñèëà íå ëþáèòü ñîõíóòè áåç óæèòêó; – áî ùîñü íå ìîæå áóòè í³÷èì; – áî íàéñîëîäøó íà ñâ³ò³ ìóçèêó ðîäèòü òâåðäå çàë³çî. ³äãîð³ëè âåëèê³ çàãðàâè íà ïîìèíàëüí³é ó÷ò³; ðîçâ³ÿâñÿ á³ëèé äèì â³ä òâîéîãî ò³ëà, ÿê Ñâÿòîñëàâîâå êîðçíî, à ñåðöå òâîº íå ãàñëî – íåîïàëèìå, íåâìèðóùå – ³ ìè â³äøóêàëè éîãî íà ïîïåë³. ² ᒺòüñÿ âîíî òèñÿ÷ó ë³ò, â³ä ñèâîãî ïðà÷àñó, äå êíÿçåì – ëåãåíäàðíèé Áîæ, ³ çóïèíèòèñü íå âëàäíå; ³ ìóñèòü øóêàòè ãðóäåé, ÿêèõ áè âîíî íå ïðîïàëèëî; ³ ìóñèòü øóêàòè äîëîíü, ãîäíèõ âèäåðæàòè êàì’ÿíó âàãó. Ìóñèòü! – áî ùåçຠíàðîä, ÿê í³õòî íå â쳺 íîñèòè çàë³çíå ñåðöå; áî ãí³âàºòüñÿ Áîã ³ çàáèðຠìå÷à â áåçñèëèõ, ùî íå ãîäí³ äâèãàòè íèì. Ñèïàëè øàïêàìè ÷îðíó óêðà¿íñüêó çåìëþ íà òâîºìó ãðîá³... ³ âæå ÷àñ ðóøàòè. ϳäîéìåì íà êð³ñàõ, ÿê áëàãîñëîâåííÿ, òâîº çàë³çíå ñåðöå. Çíàºìî âæå, ùî òî âåëèêèé òÿãàð. Àëå òè íàâ÷èâ íàñ âåëèêîãî ìàºñòàòó; äóæå òÿæêîãî, ÿê óñ³ íàðàç êàì³íí³ õðåñòè íà ñâ³ò³ – ìàºñòàòó òâåðäîñòè. Ðîêè ãàðòó íå ìèíóëèñÿ äàðìî.

×åðåç 50 ðîê³â Ìèõàéëî Ñîðîêà ïîâåðíóâñÿ íà Áàòüê³âùèíó... Øàíîâíà ïå÷àëüíà ðîäèíî: ä³òè, äðóç³, ð³äí³. Ñêîðáîòíà ãðîìàäî! Ñüîãîäí³ óêðà¿íñüêà çåìëÿ ïðèéìຠñâîãî ñèíà, ÿêèé 65 ðîê³â ³øîâ äî íå¿, áîðîâñÿ çà íå¿, àáè ïîâåðíóòèñÿ â îöèíêîâàí³é òðóí³. Ðîçì³ðêîâóþ÷è ïðî ï. Ìèõàéëà, ÿ äóæå íå õîò³â áè âäàòèñÿ äî ïàòåòèêè. Ëèöàð Äóõà? – Òàê! Àëå öüîãî ìàëî, áî â³í, îêð³ì ëèöàðñüêîãî áëàãîðîäñòâà, ñâ³òèâñÿ äåñÿòêàìè ãðàíåé. Ãåðîé çàë³çíîãî ãàðòó? – Òàê! Àëå éîãî ãåðî¿çì íå ìàâ í³ êðèêëèâîãî, àí³ íàâ’ÿçëèâîãî õàðàêòåðó, à ñêîð³øå áóâ òèõèì ³ ñêðîìíèì. Òîé, õòî çóñòð³÷àâ éîãî, âæå ç ïåðøèõ ìîâëåíèõ ñë³â íå ñóìí³âàâñÿ: ö³º¿ ëþäèíè íå çëàìàòè. Öå óñâ³äîìëþâàëè âñ³, íàâ³òü ðàô³íîâàí³ ÷åê³ñòñüê³ ñàäèñòè. Òóò, ñåðåä íàñ, äåñÿòêè éîãî â³ðíèõ äðóç³â. Õòî ÷óâ íàäðèâ ó éîãî ãîëîñ³? Õòî áà÷èâ ñïîòâîðåíå ãí³âîì éîãî îáëè÷÷ÿ? Çàâæäè ð³âíèé, òèõèé ãîëîñ óìèðîòâîðÿâ íàâ³òü ìó÷èòåë³â. Ó ðîçìîâàõ ç íèìè éîãî òèõå „í³“ áóëî ïåðåêîíëèâ³øèì â³ä ³ñòåðè÷íèõ âèãóê³â. – À âè çíàºòå, Ìèõàéëå,– çãàäóâàâ Ì. Ñîðîêà,– ìåíå æîäíîãî ðàçó íå áèëè ñë³ä÷³. – ×îìó? – çäèâîâàíî ïèòàþ ÿ.– Àäæå ÷åê³ñòè 1939 ³ 50-õ ðîê³â áóëè ðàô³íîâàíèìè ñàäèñòàìè! ² âñå-òàêè! Çíàëè, â³ä÷óëè, ùî í³÷îãî íå äîá’þòüñÿ? Âñå öå òàê. Ìîæå, îäèí ç ì³ëüéîí³â... ³í áóâ ãëèáîêî îñâ³÷åíîþ ëþäèíîþ, ÿêó íå íàäùåðáèëà æîðñòîêà äîëÿ ³ íå ïåðåòâîðèëà ëþáîâ³ äî ëþäåé ó çíåâ³ðó ³ ðîçäðàòóâàííÿ. Óêðà¿íà áóëà éîãî îëòàðåì, ïåðåä ÿêèì â³í ñòîÿâ ³ ÿêèì ùîäåíü äîäàâàâ éîãî ñèëè. Ïðåñòèæ Óêðà¿íè áåð³ã íàâ³òü òàì, ó äàëåêèõ êîíöòàáîðàõ! Ñâ³æèé ðîçóì, ìóäð³ñòü, âèñîê³ ìîðàëüí³ êðèòå𳿠ðîáèëè éîãî äîñòîéíèì ïðåäñòàâíèêîì Óêðà¿íè ïåðåä ãðîìàäàìè ïîë³òâ’ÿçí³â áàëò³â, çàêàâêàçö³â, ðîñ³ÿí,

94

95

Ìàºì óæå ãàðòîâàí³ äîëîí³. Ïðèéìàºìî ç ðóê òâî¿õ çàë³çíå ñåðöå. [138] Âëàä³ì³ðñüêà òþðìà, 1971–1972

Ìèõàéëî ÃÎÐÈÍÜ

ÍÀÄ ÌÎÃÈËÎÞ ÏÎÁÐÀÒÈÌÀ (ÌÈÕÀÉËÎ ÑÎÐÎÊÀ)

Ïðèäèâëÿþ÷èñü äî Òâ êàòîðæíî¿ ôîòîãðàô³¿, Ìèõàéëå,– áà÷ó â Òâî¿õ ç³íèöÿõ, ÿê êîëèñü ó Ðæåâíèöÿõ-Ïðàç³, êðèöåâó

âîëþ é íåçëàìíó â³ðó â ïåðåìîãó Ïðàâäè. ² ïîïðè çäðèãíåííÿ ñåðöÿ, ðîçìàëüîâóþòüñÿ ç þíàöüêèõ ðîê³â êîëüîðîâ³ êàðòèíêè. ßê ñüîãîäí³, ïðèãàäóþ ñîá³, êîëè Òè â 1926 ðîö³ ïðè¿õàâ ç Òåðíîï³ëüñüêî¿ ã³ìíà糿 äî ³íòåðíàòó-áàðàêó íà Ïîãîðæåëö³ â Ïðàç³. Öå áóëî ðàíí³ì-ðàíêîì ³ ñîííà áðàòâà, îáñòóïèâøè Òåáå, ïðèãëÿäàëàñÿ íåïîêàçíîìó, ÷îðíÿâîìó õëîï÷èí³. Ó Ðæåâíèöÿõ, êóäè ïåðåíåñåíî óêðà¿íñüêó ðåàëüíó ðåôîðìîâàíó ã³ìíàç³þ é ³íòåðíàòè, êð³ì íàâ÷àííÿ, íàëåæàâ äî õîðó, „Ïëàñòó“ òà „Ñîêîëó“. Ãàðíî ñï³âàâ áàñîì, áóâ ïåðøèì ó á³ãó, ñêîêó òà âïðàâàõ íà ïðèëàäÿõ. Ç ïðèðîäè ìàëîìîâíèé, Òè ëþáèâ ñàìîòó òà ïðîãóëÿíêè-âèñêîêè â ìàëüîâíè÷èé Áðîäñüêèé êðÿæ íà øïèëü Áàáêó òà Ñêàëêó.  ïëàñòîâ³ì òàáîð³, â 1928 ðîö³, ïîñåðåä ìîðàâñüêèõ Áåñêèä³â, á³ëÿ Ðîæíîâà ï³ä Ðàäãîøòºì ïðîÿâèëàñÿ ó Òåáå ùå ³íøà ïðèêìåòà: ìàëþâàííÿ. Ó â³ëüí³ì ÷àñ³ â³ä çàíÿòü, âèñèäæóâàâ Òè ãîäèíàìè íà ñõèë³ ãîðáêà, ìàëþþ÷è òàá³ð òà ïåéçàæ³ çàìð³ÿíèõ, ñèíüîâàòèõ ã³ð.  äèñêóñ³ÿõ áóâ Òè çàâæäè ñòðèìàíèì, ëÿêîí³÷íèì, ÷³òêèì òà ïåðåêîíëèâèì. Çà ³äåîëîã³÷í³ ïîãëÿäè, áðàò³ÿ ï³äîçð³âàëà âæå òîä³ Òåáå çà ïðèíàëåæí³ñòü äî ï³äï³ëüíî¿ Îðãàí³çàö³¿. Ïîïðè çîâí³øíþ ð³çíèöþ ì³æ Òîáîþ é Îëåãîì Êàíäèáîþ (ðóñÿâèé, êîëî 2 ìåòðè ðîñòó), îòîòîæíþâàëèñü Âè ìåíòàëüíî ³ ìàëè ò³ ñàì³ ³äåîëîã³÷í³ êîíöåïö³¿, ëþáèëè ïðèðîäó, êðàñó, ìèñòåöòâî. Îëå㠖 ïîå糿 é àðõåîëîã³þ, Òè – ìàëþâàííÿ ïîðòðåò³â òà àðõ³òåêòóðó. ² õòî æ òîä³ ì³ã ïåðåäáà÷èòè, ùî Âàñ çóñòð³íå òà æ ñàìà äîëÿ: êðèâàâà æåðòâà íà â³âòàð³ Áàòüê³âùèíè? Àëå áåçæóðëèâ³ ã³ìíàç³éí³ ðîêè êó÷åðÿâèëèñü, ñòðèáàëè,– çì³íÿëèñü. Òè òåæ çì³íèâñü, ñåðåäíüîãî ðîñòó, êó÷åðÿâîãî, ðîçóìíîãî, õàðàêòåðíîãî. Òîâàðèø³ ñòàâèëèñü äî Òåáå ç ðåñïåêòîì, êëèêàëè Ìèõàéëîì. Îñü ³ 1932 ð³ê. Òè ïî ìàòóð³ é çàïèñóºøñÿ íà ³íæåíåðñüêîáóä³âåëüíî-àðõ³òåêòóðíèé â³ää³ë Ïðàçüêî¿ ïîë³òåõí³êè. Ïðîáèâàºøñÿ æèòòÿì ïðèíàã³äíèìè ëåêö³ÿìè, ðèñóíêàìè, äîðèâî÷íîþ ô³çè÷íîþ ïðàöåþ. Õîäèø ³ äàë³ äî „Ñîêîëà“, áî ââàæàºø, ùî çäîðîâà äóøà êðèñòàë³çóºòüñÿ â çàãàðòîâàíîìó ò³ë³. Çðåøòîþ, öå ïîíÿòòÿ ñòàëî äëÿ Òåáå àêñ³îìîþ. ϳä ÷àñ àðåøò³â óêðà¿íñüêèõ ñòóäåíò³â â ðîêàõ 1934/35,– Òè íà êîðîòêî çíèêàºø ç³ ñòóäåíòñüêîãî îáð³þ. Àëå ïîò³ì ùå ç á³ëüøèì çàâçÿòòÿì êèäàºøñÿ äî ïðàö³. Áóâ Òè òàêîæ ìèëîñåðäíèì äî äðóç³â ó á³ä³. Ïðèãàäóþ ñîá³ ãîñòðó çèìó 1934 ðîêó. Òîä³ òî ãîñïîäèíÿ âèêèíóëà ìåíå ç ïîìåøêàííÿ, à Òè ïðèéíÿâ ìåíå íà í³÷ äî ñåáå. Àëå òàêèõ, ÿê ÿ, áóëî á³ëüøå ó Òåáå. Ñïàëè äåõòî íà ë³æêó, íà ñòîë³ é ï³äëîç³.

96

97

ÿïîíö³â, í³ìö³â ³ äåñÿòêàìè ³íøèõ íàðîä³â, ÿêèìè íà÷èíÿëà òþðìè íåíàæåðëèâà ³ìïåð³ÿ. Îñü â³ä’¿æäæຠäîäîìó ãðóïà ÿïîíö³â ³ (çà ³í³ö³àòèâîþ ï. Ìèõàéëà) â’ÿçí³ âèøèâàþòü îäíîìó ç íèõ ñîðî÷êó ÿê ïàì’ÿòü ïðî Óêðà¿íó. Îñü ñèäèòü ç íèì ê³ëüêà ì³ñÿö³â, ÷åêàþ÷è ñìåðòíîãî âèðîêó, êóáàíåöü Ñîêîëîâ, ³ Ì. Ñîðîêà çíàõîäèòü ñëîâà ðîçðàäè, ÿê íàéäîñâ³ä÷åí³øèé ïñèõîòåðàïåâò: „Íå õâèëþéñÿ, äðóæå! Òîé ñâ³ò, ó ÿêèé ìè â³ä³éäåìî,– öå ñâ³ò äîáðà. Ìè òàì ðîçâåäåìî êâ³òíèêè, áóäåìî âèðîùóâàòè îðõ³ä忓. Òåïë³ áåñ³äè äîïîìàãàëè êóáàíöåâ³ çáåðåãòè ã³äí³ñòü äî îñòàíí³õ ïåðåäñìåðòíèõ õâèëèí. Êîëè â 1966 ð. ÿ ïåðåñòóïàâ âîðîòà 11-ãî òàáîðó â Ìîðäî⳿, ìåíå çóñòð³ëà ãðóïà ïàðòèçàí ÓÏÀ, ñåðåä ÿêèõ áóâ Âàñèëü ϳäãîðîäåöüêèé: – Õîä³ìî äî Ìèõàéëà Ìèõàéëîâè÷à. Ç òîãî ÷àñó â³í óâ³éøîâ ó ìîº æèòòÿ ÿê çðàçîê ïîäèâó ã³äíî¿ îñîáèñòîñò³, ÿêà îáëàãîðîäæóâàëà íàâêîëî ñåáå öåé êàçêîâèé ñâ³ò. Ðîçäóìè ïðî ëþäåé. Ðîçäóìè ïðî Óêðà¿íó. ³í ïðèéìàâ êîæíó õâèëþ íîâèõ ïîë³òâ’ÿçí³â ÿê ëàñò³âêó íåñêîðåíîñò³ íàøîãî íàðîäó. Öå íå áóëà àáñòðàêòíà ëþáîâ. Öå áóëî ùèðå ï³êëóâàííÿ ïðî ìîðàëüíå çäîðîâ’ÿ íàøî¿ ãðîìàäè. Ïîòð³áíà ï³ñíÿ? Ïèøå ñëîâà ³ ñêëàäຠìóçèêó. Ïîòð³áíî çãóðòóâàòè ëþäåé? Çíàõîäèòü ÿê³ñü òàì òðàâè, ãîòóº ñàëàòó ³, ïî ëîæö³ ðîçäàâøè, âåäå áåñ³äó. Áà÷èòü ðîçäðàòóâàííÿ ³ íàïðóæåííÿ â ãðîìàä³ – ïèøå áðîøóðó ïðî ïðàâèëà äîáðîãî òîíó. – Õî÷åø æàðòóâàòè ç êîãîñü – ïîæàðòóé ç³ ñâî¿õ ñëàáêîñòåé. Òàê³ æàðòè ãóðòóþòü ëþäåé. – Íå òàêèé òè âæå ïàí, ùîá ñòåðï³òè îáðàçè. Âìåð â³í ó ìåíå íà ðóêàõ... ˳òî, 1989 ð.

²âàí ÂÅÐÃÓÍ

 ÇÄÎÐÎÂÎÌÓ Ò²Ë² – ÇÄÎÐÎÂÀ ÄÓØÀ (×åðâîí³ ìàêè íà ìîãèëó áë. ïàì. Ìèõàéëà Ñîðîêè)

Âïåðøå ïîçíàéîìèâñÿ ç Ìèõàéëîì Ñîðîêîþ ó òàá³ðí³é ïåðåñèëö³ Òàéøåò – ²ðêóòñüêî¿ îáëàñòè (ë³òî 1958 ð.). Ðîçì³ñòèëèñü ìè íà âåðõí³õ íàðàõ, à ùîá ðîç³ì’ÿòèñü, çëàçèëè ç íàð ³ êîðèäîðîì ïðîõîäæóâàëèñü òà ãîâîðèëè. Ãîâîðèëè áàãàòî. Ìèõàéëî äîñèòü äîâãî ïåðåáóâàâ ó ×åõîñëîâà÷÷èí³ ³ îõî÷å ðîçïîâ³äàâ ïðî âèçâîëüíó áîðîòüáó ï³ä îêóïàö³ºþ Ïîëüù³, ïðî îêðåìèõ ä³ÿ÷³â âèçâîëüíî¿ áîðîòüáè. Ó âåðåñí³ ìè âæå áóëè â Àíäçüîá. Öå îäíîïîâåðõîâèé öåãëÿíèé áóäèíîê ç âåëèêîþ ê³ëüê³ñòþ á³ëüøèõ ³ ìåíøèõ êàìåð, äå ïðè ïîäâ³éíèõ íàðàõ ïîì³ùàºòüñÿ â³ä øåñòè äî äâàäöÿòè îñ³á. Òóò äîíåäàâíî áóëè áèòîâèêè, ³ íà÷àëüíèêà ³çîëÿòîðà íàçèâàëè „Ã³òëåðîì“. Öå áóâ ³íâàë³ä â³éíè, ñèëüíî ïîí³âå÷åíèé ô³çè÷íî (íîãè, ãîëîâà), àëå äî áèòîâèê³â â³äíîñèâñÿ ñòðîãî, ³ íàñ, ïîë³òè÷íèõ, ïðèéíÿâ âïîâí³ ëþäÿíî. Òóò ÿ çóñòð³â ³ äð. Ãîðáîâîãî,

äî ÿêîãî „Ã³òëå𓠖 íà÷àëüíèê ³çîëÿòîðà – ñòàâèâñÿ ç ïîâíîþ ïîøàíîþ ³ íàâ³òü õâàëèâñÿ, ùî â³í â ³çîëÿòîð³ ìຠõîðîøèõ ïîë³òâ’ÿçí³â, à ì³æ íèìè – âåëèêîãî â÷åíîãî (öå ïðî Ãîðáîâîãî). Ó áåðåçí³ 1959 ð. ìè âæå â ³õîðîâö³, öåíòðàëüíèé ³çîëÿòîð, öåìåíòíèé îäíîïîâåðõîâèé áóäèíî÷îê, ç äåñÿòüìà êàìåðàìè, âîãêèìè (ìîêðèìè) ïðîòÿãîì ö³ëîãî ðîêó, áî âåñíîþ âîäà ç íàéáëèæ÷î¿ ð³÷êè ï³äõîäèëà ï³ä ñàìèé ³çîëÿòîð. Ó êâ³òí³ 1960 ðîêó ïåðåâåëè íàñ â ñóñ³äí³é íîâèé, âåëèêèé öåìåíòíèé áàðàê. Ìèõàéëà Ñîðîêó ç áðèãàäîþ âîçÿòü ùîäåííî íà äàëåêèé êàìåíîëîì. Âàæêà ïðàöÿ. Ñêîðî Ìèõàéëà îáñèïàëî ôóðóíêóëàìè. Îñëàá ô³çè÷íî, àëå çâ³ëüíåííÿ â³ä ðîáîòè íå áóëî. Ó Ìèõàéëà áóëî äîñèòü êíèæîê ³ æóðíàë³â, ÷èì éîãî ÷àñòî îáäàðîâóâàëà ñ³ì’ÿ éîãî äðóæèíè Êàòåðèíè Çàðèöüêî¿, ÿêèé ÿê ³íâàë³ä íà ðîáîòó íå âèõîäèâ, ÿ, ç ÷àñîì õîðîøèé áîéîâèé, ãðàìîòíèé – íàø íîâèé äðóã Êóð÷èê ç Âîëèí³, ÿêîãî äåìîá³ë³çóâàëè ç â³éñüêîâèõ ÷àñòèí â ͳìå÷÷èí³ – é â³äðàçó ï³ä àðåøò. Ñë³äñòâî ç âèðîêîì âåëèêèì – â òþðìó. Ïðèéøëîñü ùå é â ³íøèõ òàáîðàõ çóñòð³÷àòè Ìèõàéëà é îäíîãî ðàçó ç äð. Ãîðáîâèì ³ Ïåòðîì Äóæèì. Îñòàííÿ çóñòð³÷ – öå ìîðäîâñüêèé òàá³ð, â ÿêîìó ìè îáèäâà, òà ùå Îìåëÿí Ïîëåâèé ïðîáóëè ê³ëüêà ðîê³â. ϳä âåñíó 1971 ð. ïðè ïîñèëåíí³é ³í³ö³ÿòèâ³ Ìèõàéëà ïðîâåëè ìè äâîòèæíåâ³ â³äçíà÷åííÿ ðîêîâèí Ëåñ³ Óêðà¿íêè. Öå êîæíèé ç íàñ, à íàñ âñüîãî (ê³ëüêàíàäöÿòü), ìàâ âèãîëîñèòè äîïîâ³äü ïðî òâîð÷³ñòü Ëåñ³ Óêðà¿íêè. Ïåðøèé âå÷³ð áóâ Ìèõàéëà Ñîðîêè, à â³äòàê âñ³õ ³íøèõ – Ñòåïàíà Ñîðîêè, Ìèõàéëà Ãîðèíÿ, Âàñèëÿ ϳðóñà. Íåñïîä³âàíêîþ áóâ âèñòóï Îìåëÿíà Ïîëåâîãî. Öå â³í äëÿ „â³äâàãè“ ïðî÷èòàâ éîãî ìåí³, é ïî÷óâøè ñõâàëåííÿ, âèñòóïèâ... Öå áóëè â³ðø³, ùîñü íà çðàçîê âèñòóï³â ñïóäå¿â Ìîãèëÿíñüêî¿ àêàäå쳿. Âèñòóïàâ ³ ÿ. Òåìà âèñòóïó: „ѳì’ÿ ð³ä, íàð³ä... íàö³ÿ, äåðæàâà, ³ òâîð÷³ñòü Ëåñ³...“. Éøëîñÿ ïðî òå, ÿê â ãóù³ íàðîäó âèðîñòàþòü íîâ³ òâîð÷³ ñèëè... çâè÷àéí³ ñåëÿíêè, ùî ñâî¿ìè â³ðøîâàíèìè ïðîìîâàìè ³ ñóñï³ëüíîþ ïðàöåþ çáàãà÷óþòü óêðà¿íñüêèé íàð³ä – íàö³þ. É íàçâàâ ÿê ïðèì³ð ñåëÿíêó Íàòàë³þ Êà÷îð ç Íîâîñ³ëîê-˳ñüêèõ Áóçüêîãî ðàéîíó, îäèíîêó æ³íêó, ÿêà áóëà ãîëîâîþ Òîâàðèñòâà (ãóðòêà „Ñ³ëüñüêèé ãîñïîäà𓠖 îäíà íà âñ³ çàõ³äíîóêðà¿íñüê³ çåìë³, áî ãîëîâàìè çâè÷àéíî, áóëè ÷îëîâ³êè, à òî äèâèñü, æ³íêà. Ó Ìèõàéëà ïîÿâèëàñü ïåðøà âíó÷êà... Ñîëîì³ÿ. Îò ³ â ëèñòàõ ñèíà Áîãäàíà é íåâ³ñòêè ïîÿâèëèñü ïîâ³äîìëåííÿ ïðî òå, ÿê ðîñòå ³ ùî âèãóêóº ìàëåíüêà Ñîëîì³ÿ. Ìèõàéëî ç ðàä³ñòþ â³äïèñóâàâ.

98

99

² ïîïðè ïîãðîçè Òâ ÷åøêè, Òè äàë³ ïåðåõîâóâàâ áåçïðèòóëüíèõ. ͳêîëè íå çàáóäó, Äðóæå Ìèõàéëå, Òâî¿õ ðîçðàä ³ ïîðàä, êîëè ïîêèäàâ ÿ Ïðàãó.  ïðèêðèõ æèòòºâèõ õâèëèíàõ ðàäèâ Òè ìåí³ çàêóðëèêàòè ï³ä íîñîì ÿêóñü ï³ñîíüêó, àáî çàñï³âàòè „Ñîêîëè, ñîêîëè, ñòàâàéòå â ðÿäè“. Äîðàäæóâàâ òåæ ðîáèòè ðàíêîì øâåäñüêó ã³ìíàñòèêó, ìîâëÿ⠄â çäîðîâîìó ò³ë³ – çäîðîâà äóøà“. Áî çíàâ Òè íàïðî÷óä äîáðå, ùî îäíå ç äðóãèì çàçóáëþºòüñÿ é º íåðîçëó÷íèì. ̳æ òèìè äâîìà ïîíÿòòÿìè, ïðèïóñêàâ Òè, ³ñíóº íå ò³ëüêè êîðåëÿö³ÿ, àëå é ³íòåðàêö³ÿ. Òîæ íå äèâíî, Ìèõàéëå, ùî â ïðèêðèõ æèòòºâèõ õâèëèíàõ – ïðèãàäóâàëèñÿ Òâî¿ ñëîâà, çàðèñîâóâàëàñÿ Òâîÿ ñòóäåíòñüêà ñèëþåòêà. À, çãàäóþ÷è Îëüæè÷à, ìèìîâîë³ ïîäóìàâ ³ ïðî Òåáå... Íàðàç³ íåõàé áóäå Òîá³ ÷óæà ëåäÿíà çåìëÿ ëåãêîþ òà ïóõêîþ, ÿê ïîä³ëüñüêà. À íà ìîãèë³ Òâî¿é ë³òîì íåõàé ÷åðâîí³þòü ïîëüîâ³ ìàêè, ÿê³ Òè òàê êîëèñü ëþáèâ. Òîæ ñïîê³éíî ñïè, Äðóæå, òà ñíè ïðî ñêîðó âîëþ Áàòüê³âùèíè! [25] 21 ëèñòîïàäà 1971 ð.

Ãðèãîð³é ÏÐÈØËßÊ

Ò²ËÜÊÈ ÒÀÌ, ÄÅ ª ÌÎÃÈËÈ, ÌÎÆËÈÂÅ ÂÎÑÊÐÅѲÍÍß

Íàñ ó òàáîð³ ÷èì ðàç ìåíøå. Ìèõàéëî ³íâàë³ä, â³í ùàñëèâî, çàâäÿêè ôåëüäøåðîâ³ á³ëîðóñó ªâäîêèìîâó ïåðåáóâ ³íôàðêò âçèìêó 1966/1967 ðð. ² çàâçÿòî çíàéîìèâñÿ ç íîâèìè â’ÿçíÿìèäèñèäåíòàìè, óêðà¿íöÿìè é ÷óæèíöÿìè. Ïî ìîæëèâîñò³ ïåðåïèñóâàâñÿ ç äðóæèíîþ Êàòðóñåþ, ÿêà äîê³í÷óâàëà 25 ð³ê óâ’ÿçíåííÿ, â òèõ æå ìîðäîâñüêèõ òàáîðàõ. Íà ïî÷àòêó ÷åðâíÿ 1971 ðîêó âèïðîâàäèëè íà „ñâîáîäó“ Îìåëÿíà, é ç æóðáîþ-áîëåì ñêàçàâ ìåí³ Ìèõàéëî: îò ñêîðî é Âè çâ³ëüíèòåñü, é Ãîðèíü, ÿ ëèøóñÿ ñàìèé... É ëèøèâñÿ ñàì... 16 ÷åðâíÿ 1971 ð. î 21 ãîä. 45 õâ. íà 61 ðîö³ ñâîãî æèòòÿ, ïðîõîäæóþ÷èñü ç Ãîðèíåì (ï³ñëÿ ãîñòèíè ó Ãëèâè Âîëîäèìèðà, ÿêèé îäåðæàâ ïîñèëêó â³ä äðóæèíè Ñîô³¿) ãîâîðèëè ì³æ ñîáîþ... ïðèñ³â... é â³ääàâ Áîãó äóøó. Íà äðóãèé äåíü çàáðàëè éîãî, âæå â òðóí³ ³ ç êâ³òàìè äî Áàðàøåâî, äå ë³êàðíÿ ³ öâèíòàð. À ìè ï³ä âå÷³ð â áàðàö³ çðîáèëè ñâÿòî÷í³ ñõîäèíè – ïîìèíêè, íà ÿêèõ áóëè âñ³ â’ÿçí³. Áóëè íàø³ ïðîùàëüí³ ïðîìîâè îòöÿ Ëóêàøåâè÷à, Ìèõàéëà Ãîðèíÿ é ³íøèõ, à â äåêîãî íàâ³òü ñëüîçè... Íà ïîõîðîí³ áóâ ñèí Áîãäàí. Íà÷àëüñòâî âãîâîðèëî éîãî, ùîáè êíèæîê áàòüêîâèõ íå çàáèðàâ, à ëèøèâ â’ÿçíÿì..., à òèõ â’ÿçí³â äð³áî÷êó ëèøèëîñü. Õòî ¿õ áóäå ÷èòàòè?.. Ùå äî ñâîãî çâ³ëüíåííÿ çàäóìàâ ÿ ÿêèéñü çíàê çàëèøèòè íà òîìó ì³ñö³, äå ïîìåð Ìèõàéëî. Ðàçîì ç Âàñèëåì ϳðóñîì, ²âàíîì Êàíäèáîþ ñêîïàëè ãðÿäêó, ïîñàäèëè êâ³òè ³ â ãîëîâàõ – êóù äèêî¿ ðóæ³ – ë³ñîâî¿ òðîÿíäè é òð³øå÷êè îáãîðîäèëè. Ìîæå é çáåðåæåòüñÿ. Ãîðáà÷îâñüêà ïåðåáóäîâà äàëà ìîæëèâ³ñòü ð³äí³ Ìèõàéëà òà éîãî äðóçÿì ïåðåïîõîâàòè éîãî ðàçîì ç äðóæèíîþ Êàòðóñåþ ó Ëüâîâ³ íà Ëè÷àê³âñüêîìó êëàäîâèù³. ³äâ³äóþòü Ìèõàéëà ³ Êàòðóñþ ñèí Áîãäàí ç äðóæèíîþ, â³äâ³äóº ¿õíÿ äîíå÷êà Ñîëîì³ÿ ç³ ñâîºþ ìîëîäøîþ ñåñòðè÷êîþ ³ íàâ³òü ç³ ñâî¿ì ìóæåì ³ ñèíîì. Âñ³ âîíè – öå ÷óäîâà ñ³ì’ÿ ìèñòåöòâà ³ êóëüòóðè, à íà ñòîðîæ³ ùå ñòî¿òü îᒺäíàííÿ „Êëóá Ìèõàéëà Ñîðîêè“, ÿêèé íàðàõîâóº 120–160 ÷ëåí³â – êîëèøí³õ ïîë³òâ’ÿçí³â ³ ¿õí³õ ä³òåé.

Ìèõàéëî Ñîðîêà, éîãî íåáóäåííà îñîáèñò³ñòü, ãåðî¿÷íèé æèòòºâèé øëÿõ çàñëóãîâóþòü íà íàéøèðøå ðîçãîëîøåííÿ ³ ïîøàíó.

Ç óñ³õ ñòàðøèõ â³êîì ïîë³òâ’ÿçí³â, ç óñ³õ â³äîìèõ ìåí³ ïàòð³îò³â, òàá³ðíèõ äîâãîæèòåë³â Ìèõàéëî Ñîðîêà ³ìïîíóâàâ íàéá³ëüøå: ïîñò³éíèì, ìîæíà ñêàçàòè, ïåêó÷èì ³íòåðåñîì äî ïîä³é â Óêðà¿í³, äî óêðà¿íñüêî¿ êóëüòóðè é ³ñòîð³¿, øèðîêîþ åðóäèö³ºþ, âèòðèìêîþ, ãëèáîêèì ïî÷óòòÿì ãóìîðó. Ç Ì. Ñîðîêîþ ÿ ïîçíàéîìèâñÿ äåñü 1962 ÷è 63 ðîêó â êîíöòàáîð³ ¹ 11 â Ìîðäî⳿. Òîä³ âåëèêèì åòàïîì ¿õ ïåðåâåçëè ç Òàéøåòó äî Ìîðäî⳿, â êîíöòàáîðàõ ÿêî¿ ñêîíöåíòðîâàíî áóëî âñ³õ ïîë³òâ’ÿçí³â. Ó ðîáî÷³é çîí³ ÿ òåñàâ ñîêèðîþ ñîñíîâó áàëêó íà ä³ì. Íîâ³ åòàïíèêè ïîðó÷ ðîçâàíòàæóâàëè ç ìàøèí êîëîäó. Îäèí ç íèõ, äÿäüêî çà ï’ÿòäåñÿò ñ³â íà ìîþ áàëêó ïåðåäèõíóòè, âèòèðàþ÷è ï³ò ç âåëèêî¿, ñêàçàòè á, øåâ÷åíê³âñüêî¿ ãîëîâè. Ðîçáàëàêàëèñÿ. – Ãàðíî ó âàñ âèõîäèòü, õâîðîáà! – ïîêàçàâ äÿäüêî íà îáòåñàíèé êàíò áàëêè.– Çâ³äêè âè? Ïîÿñíþâàòè íåçíàéîìèì ëþäÿì ñâîº áåðåñòåéñüêå ïîõîäæåííÿ, ðîçæîâóâàòè äàâíî â³äîìó ³ òèì íå ìåíøå ìàëî çðîçóì³ëó ³ñòèíó ìåí³ äàâíî íàáðèäëî, ³ áåç ÿ æîäíîãî åíòóç³àçìó â äàíîìó âèïàäêó êèíóâ: – Ç Áåðåñòåéùèíè. – Î, Áåðåñòåéùèíè! Çíàþ, áóâ íà Áåðåñòåéùèí³. ² Ìèõàéëî Ñîðîêà, öå áóâ â³í, ðîçïîâ³â ñòèñëî, ÿê â³í ó âåðåñí³ 1939 ðîêó ãîëèé, áîñèé ³ äîäîìó äàëåêî, ÷èì÷èêóâàâ ç Ãðîäíà ç ïîëüñüêî¿ òþðìè. Óò³êàâ âëàñòèâî â³ä ÍÊÂÄ, ùîá íå ïîòðàïèòè íà Ñîëîâêè ÷è íà Âîðêóòó... Âèñíàæåíèé äî êðàþ, â ÿêîìóñü ñåë³ á³ëÿ Êîáðèíà íåñì³ëèâî çàâ³òàâ ó ïåðøó-ë³ïøó õàòó ³ ç äóøåâíèì òðåïåòîì ïîáà÷èâ íà ñò³í³ ïîðòðåò Ò. Øåâ÷åíêà... À êîëè ãîñïîäàð³ õàòè äîâ³äàëèñÿ, õòî öåé æåáðàê, òî é çîâñ³ì ðîçêðèëèñÿ: áóëè, âèÿâëÿºòüñÿ, ÷ëåíàìè ÎÓÍ, çíàëè ó÷àñíèê³â ïîë³òè÷íèõ ïðîöåñ³â ó Ïîëüù³. Îòîæ îáìèëè, íàãîäóâàëè, ñïîðÿäèëè â³äïîâ³äíî â äîðîãó. Ùå é ï³äêàçàëè, äî êîãî çâåðíóòèñÿ â Êîâåë³... Íà òîìó ñòðàäíèöüêîìó øëÿõó ÷àñòî çóïèíÿëè âæå ðàäÿíñüê³ ïàòðóë³ ³ âñå äîïèòóâàëèñÿ, çà ùî ñèä³â ó ïîëüñüê³é òþðì³. Çâè÷àéíî æ, çà „êîìóí³çì“. ...Äàë³ Ìèõàéëî íàçâàâ ìåí³ äåñÿòêè ³ìåí ìî¿õ êðàÿí, ç ÿêèìè â³í ó ñâ³é ÷àñ ó ð³çíèõ êîíöòàáîðàõ êîíòàêòóâàâ. Óïðîäîâæ ê³ëüêîõ òèæí³â Ìèõàéëî âèïèòóâàâ ó ìåíå ïîäðîáèö³ ì ïåðøî¿ ³ äðóãî¿ ñóäèìîñò³. – ϳäï³ëüíà äðóêàðíÿ íà ²íò³?! À ëèñò³âêè â ʳðîâîãðàäñüê³é îáëàñò³?! Õëîï÷èêè, òà âàì ö³íè íåìà!.. Íåçàáàðîì ìåíå âçÿëè íà åòàï, ³ ÿ îïèíèâñÿ â òàáîð³ ¹ 7, â³äòàê ó ¹ 1. ²øëè ðîêè. Ç Ìèõàéëîì Ñîðîêîþ âäðóãå ÿ çóñòð³â-

100

101

Âîëîäèìèð ËÅÎÍÞÊ

ñÿ â çîí³ ¹ 17à íàïðèê³íö³ 1966 ðîêó. Ìèõàéëî ï³çíàâ ìåíå. Ïîñòàð³â ³ ÷óâñÿ çëå. Ò³º¿ æ ïåðøî¿ íà íîâîìó ì³ñö³ íî÷³ â Ìèõàéëà ñòàâñÿ ³íôàðêò ì³îêàðäà. Ó çîí³ íå áóëî ë³êàðí³, í³ íàâ³òü ôåëüøåðñüêîãî ïóíêòó. Ìè ïîëîæèëè Ìèõàéëà íà íèæí³ íàðè, îáãîðîäèëè êîöàìè â³ä ðåøòè æèòëîâî¿ ñåêö³¿, â ÿê³é íàðàõîâóâàëîñÿ äî 200 ÷îëîâ³ê. Íàøèì åòàïîì ç òàáîðó ¹ 1 ïîùàñòèëî òîä³ ïåðåâåçòè ÷åðåç îáèäâà îáøóêè äîñèòü âåëèêó áàíäåðîëü ç íàéñâ³æ³øèì ñàìâèäàâîì ç Óêðà¿íè (çàÿâè ³ ëèñòè Í. Ñâ³òëè÷íî¿, Î. Àíòîí³â, Â. ×îðíîâîëà òà ³í.). Ó Ìîðäîâ³þ ¿é ïðèâåçëà ³ ïåðåäàëà ÷îëîâ³êîâ³ Îëüãà Ãîðèíü. Äðóãîãî äíÿ âñ³õ çäîðîâèõ â’ÿçí³â ìàëè âåñòè íà ðîáîòó. Ó áàðàö³ çàëèøàâñÿ õâîðèé Ì. Ñîðîêà òà ê³ëüêà äåñÿòê³â ³íâàë³ä³â. Ìåí³ âèïàëà ÷åñòü çàïðîïîíóâàòè ñàìâèäàâ Ìèõàéëîâ³. – ßêùî âàñ íàêðèþòü ç ö³ºþ ë³òåðàòóðîþ, ÿê áóäåòå âèêðó÷óâàòèñÿ? – çàïèòàâ ÿ Ìèõàéëà ïîøåïêè. – Íå òóðáóéòåñü, ÿ çíàþ ÿê ¿ì â³äïîâ³ñòè: ÿ ñêàæó, ùî öå âîíè ñàì³ ï³äêèíóëè... Óâå÷åð³, êîëè ìè ïðèéøëè ç ðîáîòè, ÿ íàñàìïåðåä êèíóâñÿ äî Ìèõàéëà. Ìåíå âò³øèâ æèâèé ³ çäîðîâèé âèãëÿä õâîðîãî. – Óñå ãàðàçä. Àëå çäîðîâî íàïèñàíî, õâîðîáà! Äÿêóþ êðàñíåíüêî – âè ìåíå âèë³êóâàëè... Êîëè Ì. Ñîðîêà ïîìåð, ÿ ïåðåáóâàâ ó ñóñ³äí³é çîí³ ¹ 17á. Óðàíö³ íàñ êðèêîì ÷åðåç „çàïðåòèë“ ïîâ³äîìèëè ñóìíó íîâèíó. Òîãî æ âå÷îðà ìè ñïðàâèëè ïàíàõèäó ïî íåá³æ÷èêîâ³, íà ÿêó ïðèéøëè òàêîæ çíàéîì³ Ìèõàéëà ëèòîâö³, ëàòèø³, åñòîíö³, â³ðìåíè ³ ãðóçèíè. ³÷íà æ éîìó ïàì’ÿòü. Îêðåìî¿ çãàäêè çàñëóãîâóº ñ³ìåéíà ³ñòîð³ÿ Ìèõàéëà ³ Êàòåðèíè. Ïî÷åêàºìî íà óêðà¿íñüêîãî Øåêñï³ðà.

102

ËÈÑÒ I1

ËÈÑÒ II 18.VII.51 ð.

25.XII.54 ð.

Äîðîãèé Áîãäàíå! Äîãàäóþñü ëèøå, ùî íàïåâíî Òè çàê³í÷èâ øê³ëüíèé ð³ê ³ ïî¿õàâ êóäàñü. Ó ïîïåðåäí³õ ëèñòàõ ÿ ðàäèâ Òîá³ ùîäåííî çðîáèòè õîòÿ ìàëåíüêèé åñê³çèê. Òåïåð ÿ ïðîøó Òåáå, ùîáè íàéá³ëüø âäà÷í³ ðèñóíêè Òè çôîòîãðàôóâàâ. ² ìàìà2 çìîæå ïîäèâèòèñü ³ ìåí³ ïåðåøëåø. Òâî¿ çíèìêè (ñòàð³) ïðèéøëè. Íà îäí³é, çäàºòüñÿ ìåí³, Òè íå çîâñ³ì äî ñåáå ïîä³áíèé (òàì, äå íîãó âïåð³ä âèñóíóâ). ßêèéñü òðîõà íåïðèðîäí³é. Íà äðóã³é çíèìö³ õòîñü â³äð³çàíèé. ×è ìàºø Òè ÿêó ë³òåðàòóðó ³ç òåî𳿠ìèñòåöòâà? Àëå âñå-òàêè äî òåîð³¿, òâåðäÿòü ìèñö³, íåîáõ³äíî ïîñò³éíî (öå çíà÷èòü ùîäåííî) âïðàâëÿòèñü. Íàâ³òü, ÿê ðîáèø ðèñóíîê ÿêîãîñü áóäèíêó ÷è öåðêâè, òðåáà äîêëàäíî ñòóä³þâàòè; öåáòî ðîáèòè áàãàòî çàðèñîâîê çáëèçüêà ð³çíèõ äåòàë³â (âÿçàííÿ, îðíàìåíò³â ³ ò. ï), ùîáè â ïåðñïåêòèâ³ ö³ë³ñòü îáíÿòè. 28 ëèïíÿ (ÿ êîëèñü áóâ ïåðåêîíàíèé, ùî 29) áóäóòü ³ìåíèíè Âëîäç³3. Ñèíó ì³é, ÿ äóæå áàæàþ, ùîá Òè íàø³é Ìàì³4 çàñòóïèâ äîðîãó æóðá³, ãîðþ ³ âñ³ì ïðèêðèì ïåðåæèâàííÿì, ùî òàê áàãàòî ìè ¯é íàêëèêàëè. Äëÿ íàñ Âîíà íàéð³äí³øà ìàòè, ³ Òîá³ õî÷å íåáà ïðèõèëèòè íå ìåíüøå, ÿê ð³äíà. Íà ¯¿ äîëþ âèïàëî ëèøå æóðèòèñü, ³ç ñèë âèáèâàòèñü, ùîá ä³òè íå ïëàêàëè. ijòè çàâæäè ïåðåêîíàí³, ùî îáîâ’ÿçêîì ìàòåð³ º ëèø ã³ðêî ïðàöþâàòè é í³êîëè íå ò³øèòèñü âäÿ÷í³ñòþ. Àëå, çíàºø Áîãäàíå, ùî ä³òè, ÿê³ äóæå ð³äêî áà÷àòü ìàìó, àáî ìàéæå çàâæäè ïåðåáóâàþòü ïîçà äîìîì, íàéá³ëüøå äóìàþòü ïðî íþ ³ ëþáëÿòü ìàìó. ßêùî íàâ³òü ³ ïîÿâëÿºòüñÿ íà íàøèõ îáëè÷÷ÿõ ìíèìèé ñïîê³é ÷è áàéäóæ³ñòü, òî ëèøå òîìó, ùîáè ñëüîçè çäåðæàòè. Òà ùî æ ÿ íàê³íåöü áóäó ãîâîðèòè Òîá³, ùî ³íøèì ìîæåø îïîâ³äàòè ùî çíà÷èòü ìàìà. Çðîáè äëÿ Âëîäç³ öåé äåíü – äíåì ðàäîñò³ ³ ùàñòÿ, äàé â³ä÷óòè, ùî é â³äñóòí³ ï³äíîñÿòü áóêåò âäÿ÷íîñò³, ïðèçíàííÿ ³ ëþáîâ³. Êóïè áàãàòî êâ³ò³â. Êâ³òè çàâæäè âèêëèêàþòü óñì³øêó ³ ùàñòÿ íà îáëè÷÷³. ß æèâó ïî ñòàðîìó. Æàëóþ, ùî êèíóâ ñâ³é ãîðîä (öèáóëþ ç ÷àñíèêîì). Òåïåð ÿêðàç áè âñå ïîñï³ëî. Êàøà âæå äóæå îñòèãíóëà. Áàáöþ5, Âëîäçþ, ijäóíÿ6, óñ³õ ð³äíèõ ³ áëèçüêèõ, Òåáå äóæå ö³ëóþ. Òâ³é Áàòüêî.

Äîðîãèé ì³é Ñèíó! Ìîæëèâî, ùî äèâíî ³ ïðèêðî Òîá³, ùî ÿ òàê äîâãî ìîâ÷àâ. Ìîæå, íàâ³òü çàêðàëèñü ñóìí³âè â³äíîñíî ìî¿õ ïî÷óâàíü äî Òåáå. Àëå ÿêæå ³ ÷èì ÿ ìîæó äîêàçàòè êèì Òè äëÿ ìåíå ÿâëÿºøñÿ? Òâ³é îáðàç óñþäè ¿çäèòü çî ìíîþ. ßêáè ôîòîãðàô³¿ áóëè ñïîñ³áíèìè îïîâ³äàòè, òî ÿ ïðÿìî âëîæèâ áè Òâîþ çíèìêó â êîïåðòó7 ³ ïåðåñëàâ Òîá³. Ç ïî÷àòêó â³äêàçóâàëè-áè, ùî ï³âòîðà ðîêó ìåðçëè, ÷àñòî ¿õ áðóäèëè ÷óæ³ î÷³, ³ äóæå áàãàòî ¿çäèëè. Ó ë³ò³ â³ä÷óâàëè íåïðèâè÷íó ñïåêó ³ áàãàòî òàêîãî, ùî ó ñí³ íå ïðèñíèòüñÿ. ×è çíàºø, ùî íà øèðîò³ ï³âäåííèõ ðàéîí³â Óêðà¿íè ìîæå áóòè â À糿 òàêèé ãîðÿ÷èé âîçäóõ, ùî íåìà ÷èì äèõàòè. Ñîíöå íàãð³âຠêàì³íí³ ãîðáè ³ ï³ñêîâ³ ñòåïè ïîêðèò³ á³äíîþ ð³ñíåþ. Íà âåñí³, êîëè ùå ñîíöå íå ìຠòàêî¿ ñèëè ³ â çåìë³ º ùå çàëèøêè âîãêîñò³ ³ç âåñíÿíèõ âîä – êëàïòèêè òðàâè í³æíî-çåëåí³. Àëå âæå âê³íö³ òðàâíÿ íàãð³òà ïî÷âà â³ääຠòåïëî. Âîçäóõ äðîæèòü. Íàä ñòåïàìè ïëàâຠìàðåâî òüìÿíå. Ñîíöå ðîáèòüñÿ áåçæàë³ñíèì. Óñå íåñòåðïíî ïàëèòü. Ìàéæå ï³âòîðà ì³ñÿöÿ ÿ ãð³âñÿ íà ñîíö³. Âèäåðæóâàòè ì³ã ëèøå äî 11 ãîäèíè. Âåñü áóâ áðîíçîâèì. ϳçí³øå çíîâó äîðîãà, ìîðå, ñêàëèñò³ áåðåãè íà ï³âíî÷³. Áàãàòî íîâîãî é ö³êàâîãî. ² çíîâó ïîäîðîæ ìîðåì, ùî òðèâàëà ïÿòü ä³á. Ïåðøèé äåíü ïîäîðîæ³ áóâ òðîõà íåñïîê³éíèì. Ñåðäèòèé â³òåð ðîçáóðõàâ âîäè. Óâåñü ÷àñ ÿ ñèä³â á³ëÿ ³ëþì³íàòîðà. Ó ïåðøèé äåíü áîë³ëà ìåíå ãîëîâà, ³ õîðîáà8 äóæå áëèçüêî ìåíå áóëà. Ìîðñüêà õîðîáà íå ïîä³áíà íà æîäíó õîðîáó. Ëþäå, ùî ñêëîíí³ äî òàêèõ õîð³á, äóæå òÿæêî ïåðåæèâàþòü. Ó ìåíå ëèøå áîë³ëà ãîëîâà, ³ òîä³, ÿê ÿ ñòîÿâ, ñâ³ò êðóòèâñÿ ó ï’ÿíîìó òóìàí³. Áóðÿ ï³äí³ìàëà âîäÿí³ ãîðè, ³ íàø êîðàáåëü áåçïîì³÷íî íèðÿâ ó ïð³ðâè, òî âèêèäàëî íà âîäÿíó ãîðó, ùîáè ç³ïõíóòè ó äåáðè ÷è êèíóòè â ñòîðîíó. Ç ëþäåé âèðèâàëî âñå íóòðî. ² ÿ íàï³â-ï’ÿíèé íà÷å êð³çü äèìêó, âäèâëÿâñÿ ÿê áóøóâàëà ìîðñüêà ñòèõ³ÿ. ʳëüêà ðàç³â õâèëÿ ìàçêîì ìàçíóëà ïî îáëè÷÷³. ² ö³êàâî, ùî ñìàê âîäè íàâ³òü ïîäîáàâñÿ ìåí³. Ãàðíî äèâèòèñü, ÿê ñòð³÷àþòüñÿ äâ³ âîäÿí³ ãîð³, ñèëüíèé ãëóõèé øóì, ³ âèðîñòຠíîâà ãîðà ç ãîñòðèì õðåáòîì âêðèòèì ï³íîþ, ÿêó â³òåð çðèâàâ ³ ðîçíîñèâ ³ç ñâèñòîì ïî ìîðþ. ×àñîì âèäàºòüñÿ, ùî ìîðå æèâå. ßêàñü âåëåòåíñüêà ïëèííà ïîòâîðà áóðëèòü ³ ïåðåëèâàºòüñÿ ó ñâî¿õ ôîðìàõ. Âçäîâæ êîðàáëÿ ãîðè âèãëÿäàëè í³áè ³çóìðóäíèìè, çâåðõó ïîêðèòèìè âåðñòâîþ ï³íè.

104

105

Õðèñòîñ ðîæäàºòüñÿ! Äîðîãèé ñèíó, ³ ìè â÷îðà çàñ³ëè äî ñï³ëüíîãî ñòîëà, ùîáè, çã³äíî ç îáè÷àÿìè íàøèõ ïðåäê³â, â³äñâÿòêóâàòè öþ çíàìåííó äàòó. Êàæó – äàòó, áî-æ ÷èñëèìî òåïåð 1956 ð. Âèðèíຠïèòàííÿ, ÷îìó ÿêðàç 1956 à íå 5000 íå 50 ³ ò. ï. Áî ïåðåä 1955 ðîêàìè ðîäèëàñü ëþäèíà, ÿêà ìຠòàêå åïîõàëüíå çíà÷åííÿ äëÿ ëþäñòâà, ùî ð³øèëè Äåíü íàðîäæåííÿ òî¿ ëþäèíè ââàæàòè ïî÷àòêîì íîâî¿ åðè. Òàé ö³êàâî, ùî öÿ ëþäèíà íå áóëà í³ öàðåì, í³

êîðîëåì, í³ íàâ³òü ïîëêîâîäöåì. Ñâ³äîì³ñòü òîãî, ùî ²ñóñ Õðèñòîñ ðîäèâñÿ íà ñ³í³, à íå â ïàëàòàõ, õîäèâ ïî çåìë³ áîñèìè íîãàìè – êîðìèëà íà䳺þ óñ³õ çâè÷àéíèõ, íåçàì³òíèõ, „ñìåðòíèõ“ ëþäåé, ùî ëþäñòâî â쳺 ðîçð³çíÿòè îñíîâíå, ñóòòºâå â³ä ïîá³÷íîãî, äðóãîðÿäíîãî, ³ çíຠçà ùî áóòè âäÿ÷íèì. Öå ð³âíî÷àñíî âêàçóº, äî ÿêèõ äóìîê, äî ÿêèõ ³äåé òÿãíóòüñÿ íàðîäè. Õòî ùî á³ëüøîãî òà á³ëüø ïîäèâó ã³äíî âèñëîâèâ ÷èì: „Ëþáè áëèæíüîãî ñâîãî, ÿê ñåáå ñàìîãî!“? ×è-æ ³ñíóâàëî-áè çëî íà íàø³é çåìë³, ÿêáè âñ³ òàê ïîñòóïàëè? Ùî á³ëüø ïðåêðàñíîãî ³ñíóº, ÿê ð³âí³ñòü ñåðåä ëþäåé òà íàðîä³â?! Õòî êðàùå â³ä ². Õðèñòà äîêàçàâ ä³ëîì ñâîþ ëþáîâ (çàì³ñòü íåíàâèñò³ òà ìåñò³) ³ âñåïðîùåííÿ òèì, ùî ñïðè÷èíèëè éîìó êðèâäó? ×è-æ, ÿêáè âñ³ ïðèäåðæóâàëèñü éîãî çàïîâ³äåé, ³ñíóâàëè-á íà íàø³é çåìë³ òàê³ ïîíÿòòÿ, ÿê êðèâäà, íóæäà, íåâîëÿ? Íàâ³òü, ÿêùî íå áóëî-áè òàêî¿ ëþäèíè, òî ëþäñòâî ïðèìóøåíå áóëî-áè ñòâîðèòè ëåãåíäó, ùî ðîäèëèñü òàê³ ³äå¿, áî áåç íèõ, áåç òàêèõ äóìîê, íå ìîæíà æèòè, ùîáè ðîñòè, íåìà ÷èì äèõàòè. ² ìè ò³øèëèñü, ùî é ìè, çà çâè÷àºì íàøèõ ïðåäê³â, âøàíîâóºìî öþ äàòó. Áî ùî-æ ïðåäñòàâëÿºìî ñàì³, â³ä³ðâàí³ â³ä òðàäèö³é, çâè÷à¿â, äóìîê òà ñòðåìë³íü òèõ, ùî æèëè â³êàìè äî íàñ? Îñ³ííº ëèñòÿ, ùî êîòèòüñÿ ïî ïîë³, „ïîðîõ ³ äèì, ðîçâ³ÿíèé â ïîë³ â³òðàìè“, ÿê êàæå ïîåò. ² ñ³ì’ÿ íàøà âåëèêîþ áóëà. Ñòî¿òü ñâÿòî÷íî ïðèáðàíà ÿëèíêà, ³ ïî ê³ëüêà äåñÿòîê çà êîæíèì ñòîëîì.– Ìè æ òî âñ³ áðàòè, áî æèâåìî ñï³ëüíèì æèòòÿì òà ñòðåìë³ííÿì âåðíóòèñü äî òèõ, ùî íàñ æäóòü ³ òóæàòü çà íàìè. Íà ñòîëàõ áóëè: êóòÿ, ðèæ, ãîëóáö³, ïèð³æêè, âàðåíèêè, óçâàð, êîðæèêè, êîíôåòè. Êîëÿäóâàëè òà ñï³âàëè äî ï³çíüî¿ ãîäèíè. ʳí÷èëè òîä³, ÿê Âè ïî÷àëè. ² òàê ïðîíåñëàñü ïî ö³ë³é Âñåëåíí³é íîâà ðàä³ñòü. Ïîñèëêà ïðèéøëà íà ñàì Ñâ’ÿò-Âå÷³ð. Ó íàñ áóëî òðè ÿëèíêè. Ïðèñëàí³ â³òêè ñìåðå÷êè ïðèâ’ÿçàëè íà ñàì âåðõ á³ëÿ àíãåëèêà. ßáëóêà òàêîæ áóëè ðîçä³ëåí³ ³ ïðè÷åïëåí³ íà ÿëèíêó. ϳñëÿ ìîëèòâè òà ïîáàæàíü ñ³ëè çà ñòîëè. Íà гçäâî ÿ çàïðîñèâ â ãîñò³ äåñÿòüîõ, ³ âñ³ äóæå äÿêóâàëè Âëîäç³, ùî òàê ãàðíî ïðèãîòîâèëà âñå, òà áàæàëè ¿é ³ òèì, êîãî âîíà ëþáèòü ³ õòî ¿é áëèçüêèé, áàãàòî ðàäîñò³ â æèòò³. Ó ìåíå âæå íåìà ñë³â, ùîáè âèðàçèòè ïîäÿêó. Áóäó ñòàðàòèñü, ùîáè ÿ ïðèí³ñ á³ëüøå ùàñòÿ, ÷èì äîòåïåð. Äÿêóþ äóæå çà ïåíçë³ ³ ôàðáè. Òåïåð ÿ íàéáàãàòøèé ï³ä òèì îãëÿäîì. Âæå á³ëüøå ìåí³ í³÷îãî íå áðàêóº íà äîâãèé ÷àñ. (...) Ö³ëóþ ð³äíèõ ³ Òåáå ì³é ñèíó. Òâ³é áàòüêî.

106

107

Òåïåð çíîâó ëþáóþñü ãëèáèíîþ òåìíî-ñèíüîãî íåáà ³ äóæå ÿñíèìè çîðÿìè. Íàâêîëî ãóñòà ñò³íà òàéãè. Ñï³âè âîâê³â íàãàäóþòü, ùî ìè íå îäèíîê³. Ùîäíÿ âãëÿäàþñü ó ÿñíó çîðþ, ùî ìîðãຠíà çàõ³äíüîìó ãîðèçîíò³. Ñêîðî áóäóòü ñï³âàòè „Íà íåá³ ç³ðêà ÿñíà çàñÿÿëà“. Ìîæå, Âàì ðàä³ñòü ïðèíåñå, òî é ÿ ùàñëèâ³øèé áóäó. Ñèíó, íàïèøè, ìåí³ âñå, ùî Òåáå ö³êàâèòü. Ïîñòàðàéñÿ îïèñàòè âñå ³ ïðèøëè ñâîþ îñòàííþ çíèìêó. Íå âäàëîñü íàì ùå ðàç çóñòð³òèñÿ. Íå çíàéøëîñü ó ìåíå ïåðåêîíëèâèõ ñë³â ùîáè Òè ïðè¿õàâ. Íîâèé гê õàé óñ³ì âàì ïðèíåñå áàãàòî ðàäîñò³ ³ ùàñòÿ. Çî âñ³õ ñèë ñòàðàéñÿ íàáóâàòè íîâîãî çíàííÿ, ïðèäáàòè ðèñè íåîáõ³äí³ ó æèòòþ, ùîáè „ççàäó íå ñèä³òè“ ³ íå áóòè „ïîøòóðõàéëîì“. Áóäü ìóæí³ì. Ìàì³ íàïèøè, ùîáè çð³âíîâàæåíîþ áóëà, âèòðèâàëîþ ³ â³ðèëà ó êðàùå. ßêùî äóìàºø â³äïèñàòè, òî ïîñï³øè, áî íå çíàþ,÷è äîâãî òóò çàäåðæóñü. ß ÷óþñÿ, ÿê çàâæäè, çäîðîâèì, ³ â³ðþ ó ïðàâäó ³ äîáðî. Óñ³õ â³ä ìåíå ïîö³ëóé ³ ïîáàæàé ñâ³òëèõ ³ ùàñëèâèõ äí³â ó æèòòþ. Äóæå Òåáå ö³ëóþ. Òâ³é òàòî. Èðêóòñêàÿ îáëàñòü. Íèæíå-Èëèìñêèé ð-í, ï/î Øåñòàêîâî, ï/ÿ 90/5-523 (50-2) òåïåð

ËÈÑÒ III 7. ².55 ð.

ËÈÑÒ IV 9. ²²².55 ð. Äîðîãèé Áîãäàíå! Áàæàþ Òîá³ áàãàòî ðàäîñò³ íà Òâî¿ ³ìåíèíè. Ó öåé äåíü ÿ çàâæäè Òîá³ ïåðøèì ñêëàäàþ ïîáàæàííÿ. Òè ùå ó ñí³ ïåâíî êîïàºø ì’ÿ÷à, à òåïåð ìîæå áóäåø ñï³âàòè àð³þ Ôàâñòà, ÿê ÿ äóìêàìè áóäó á³ëÿ Òåáå. Çàðàç íàñ ä³ëÿòü ïðîñòîðè, çà⳿, ìîðîçè, ³ âñå-òàêè ÿ áóäó äóìêàìè ç Òîáîþ. Çàâæäè ìî¿ äóìêè âèë³òàþòü ó ìîðîçí³ äí³ ³ äî Òåáå ïðèõîäÿòü ðàííüîþ âåñíîþ. Òàé ó íàñ âæå º ïåðø³ ïîäèõè âåñíè.  îá³ä âæå áóëè äí³, ùî íà ñîíö³ ïîêàçóâàëî -1°. Ö³ëóþ Òåáå äóæå. (ϳäïèñ)

ËÈÑÒ V 25.III.55 ð.

„ìàëþâàííÿ“ â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ âçàãàë³ íåìà òåïåð. Òóò, ó íàñ „ìàëÿðåì“ íàçèâàþòü òîãî, ùî ñò³íè áàçãàº. ß ç ìîâîþ äóæå â³äñòàâ. Ö³êàâî áóëî á ìåí³ òàêîæ ïîçíàéîìèòèñÿ ç ³ñòîð³ºþ ìèñòåöòâà. Äî ñüîãîäí³ ÿ ùå íàâ³òü íå çóñòð³÷àâ ñîâºòñüêîãî âèäàííÿ ³ñòî𳿠ìèñòåöòâà. Äåñü ÿ ÷èòàâ, ùî 1948–49 ð. âèéøëà ³ñòîð³ÿ ô³ëîñîô³¿ (ï³ä ðåä. Àëåêñ.) Ìîæå, âèïàäêîâî äåñü áóäå ï³ä ðóêîþ. Ìîæå, ñòàð³ æóðíàëè âàëÿþòüñÿ ó Òåáå, òî ìîæíà âèñëàòè áàíäåðîëåþ. Ó ãàçåò³ áóëà â³ñòêà, ùî áóäå âèõîäèòè íîâèé æóðíàë, äå áóäóòü ïîì³ùàòèñü ìàòåð³àëè ç ³ñòî𳿠äèïëîìàòè÷íî¿ ïåðåïèñêè ³ ò. ï.) ×èì Òè òåïåð çàõîïëþºøñÿ, ùî íàéá³ëüøå ëþáèø, ÷îìó íàéá³ëüøå ÷àñó ïðèñâÿ÷óºø? ×è çàéìàºøñÿ ÿêèì-áóäü âèäîì ñïîðòó? ×è ìèºøñÿ õîëîäíîþ âîäîþ ðàíî? (ÿ ðîçóì³þ äî ïîÿñà). Òè ïîâèíåí ïàì’ÿòàòè, ùî çäîðîâ’ÿ íåîáõ³äíèì º êîæí³é ëþäèí³, ùîáè íîðìàëüíî ïðàöþâàòè, ðîñòè ³ ðîçâèâàòèñÿ. Òî, ùî äî ñüîãîäí³ ÿ ïî÷óâàþ ñåáå áàäüîðèì, çàâäÿ÷óþ òîìó, ùî ö³ëå ñâîº æèòòÿ ñèñòåìàòè÷íî çàéìàþñü ïðîðóõîì (ðàí³øíÿ ðóõàíêà) ³ ìèþñü äî ïîÿñà õîëîäíîþ âîäîþ. Çî ìíîþ º ãíèëèöüê³ õëîïö³9. Áà÷èëè Òâî¿ çíèìêè ³ êàæóòü, ùî Òè ïîä³áíèé äî Ãîä³â (çâ³äêè ìîÿ ìàìà ïîõîäèëà). (...) Íàäõîäÿòü ñâÿòà. Ó Âàñ áóäå ïðàâäèâà âåñíà, âñå áóäå çàìàÿíå, ó öâ³òàõ. ×àñòî ÷îìóñü áà÷ó òàê³ âóëèö³, ÿêèìè áà÷èâ òîä³, êîëè ìè õîäèëè ðàçîì. Âèøí³, á³ë³ êàøòàíè í³áè çàñâ³÷åí³ áóëè, âåðáè (ùî çâèñàþòü â³òòÿì ç ãîðîäó íà íàøó âóëèöþ) òàê í³æíî çåëåí³ëè, ³ äóæå áàãàòî ñîíÿ÷íîãî òåïëà. Öåãî ðîêó ïåâíî òàê ñàìî áóäå. Ðàäîñò³ ³ ùàñòÿ áàæàþ Âàì óñ³ì. Æèòòÿ ³ ñâ³ò äóæå ãàðí³. ßê áóäåø çäîðîâèì, òî é ðàä³ñòü áóäå Òåáå äåðæàòèñü. Êð³ïêîãî çäîðîâ’ÿ óñ³ì ³ Òîá³, ì³é Áîãäàíå, áàæàþ! Äóæå ö³ëóþ. Ìèõàéëî. Ùî ïèøå Ìàìà ³ ÿê âîíà æèâå? ×è ñëóõàºø Áàáöþ? Ïîòð³áíîãî çäîðîâ’ÿ áàæàþ. (ϳäïèñ)

Äîðîãèé Áîãäàíå! Ïåðåä äíåì Òâî¿õ ³ì’ÿíèí ÿ âèñëàâ Òîá³ ëèñòà. Ìîæëèâî, ùî íå â ÷àñ ïðèéäå. Ìî¿ ïðèÿòåë³, äîâ³äàâøèñü êîëè â Òåáå ³ì’ÿíèíè, ð³øèëè çðîáèòè ïðèºìíó íåñïîä³âàíêó.  ÷àñ³ âå÷åð³, ÿê ìåíå íå áóëî â áàðàêó, çíÿëè ç íàä ãîëîâè Òâ³é ïîðòðåò, ïîñòàâèëè íà ñòîë³ (ïðèáðàíîìó ðóøíèêàìè), ñ³ëè íàâêîëî ³ æäàëè ìåíå. ßê ÿ ïðèéøîâ, ïðîñèëè ïåðåäàòè Òîá³ ùèð³ ïîçäîðîâëåííÿ, áàæàëè áàãàòî óñï³õ³â â íàóö³, êð³ïêîãî çäîðîâ’ÿ, âåëèêî¿ ñèëè òà çðó÷íîñò³ (îäèí íàâ³òü íàòÿêíóâ, ùîáè Òè íå äàâñÿ ó á³ãó Þðêîâ³), ³ âñ³ äóæå õîò³ëè, ùîáè Òîáîþ ò³øèëèñü ³ ãîðäèëèñü óñ³ Òîá³ ð³äí³ ³ áàòüêè. ß ïîäÿêóâàâ â³ä Òâîéîãî ³ìåí³ é îá³öÿâ ïåðåäàòè Òîá³. ϳñëÿ öüîãî ïèëè ÷àé. Ìîæëèâî, ùî ãîñòèíà òðîõè ñêðîìí³øå âèéøëà, ÿê ó Òåáå, àëå ó ùèðîñò³ ïî÷óâàíü öå íå ïåðåøêîäæàëî. Ó íàñ òîä³ áóëà 19 ãîäèíà, ó Òåáå 14. Òè ïåâíî çíàºø, ùî ð³çíèöÿ ó ÷àñ³ ì³æ íàìè º 5 ãîäèí. (...) ßê áóäåø ìàòè íàñòð³é òà îõîòó, îïèøè äîêëàäí³øå ÿê Òåáå ó÷àòü ó ìèñòåöüê³é øêîë³. Ùî Òåáå ³ ÿêèì ñïîñîáîì ó÷àòü ó æèâîïèñ³, ÷è ðèñóíîê îë³âöåì òàêîæ âõîäèòü ó öþ äèñöèïë³íó, ÷è ó÷àòü àêâàðåëÿìè ìàëþâàòè. À ìîæå, òàêîãî òåðì³íó ÿê

Äîðîãèé ì³é Ñèíó! Ñüîãîäí³ ïðè¿õàâ íà íîâå ì³ñöå, áëèæ÷å äî Òåáå. Îêîëèöÿ äóæå ãàðíà, øèðîêèé ãîðèçîíò. ßêîñü ìåí³ âæå âåçå, ùî çàâæäè

108

109

ËÈÑÒ VI 10.IV.55 ð.

̳é äîðîãèé! Äàâíî âæå íåìຠâ³ñòêè. Çíàþ, ùî íå ç íàøî¿ âèíè. Íàâ³òü íå çíàþ ÿê ïîðàäèòè. Êíèæêè òàê ³ íå ïðèéøëè. Ìîæëèâî, ùî é

íå ïðèéäóòü. Çî âñ³õ ì³ñöü, äå ÿ áóâ, òóò íàéá³ëüø³ áåçïîðÿäêè. Ùî õòî õî÷å, òî é ðîáèòü; ÷è êðàùå ñêàçàòè, í³÷îãî íå ðîáèòü. Íàâ³òü çäàºòüñÿ, ùî é äî öàðÿ äàëüøå. Âè òèì íå ïåðåéìàéòåñÿ. ß çíàþ, ùî äóæå õî÷åòüñÿ, ùîáè ùîñü ä³éøëî, ÿê âæå âèñëàíî. Õ³áà-æ âîíî â³ä íàñ çàëåæíå. ß äóìàþ, ùî íàéêðàùå âçàãàë³ í³÷îãî íå âèñèëàòè, íàâ³òü ëèñò³â. Òàê áóäå ñïîê³éí³øå. ß ïðè âñÿê³é íàãîä³ ïðî ñåáå äàì çíàòè. Äóìàþ, ùî âñå-òàêè êîëèñü óëàäèòüñÿ, ÿê ïðèñÿäó íà îäíîìó ì³ñö³,– òîä³ ìîæíà áóäå ïèñàòè. ß ïîäàì òîä³ àäðåñó. Òåáå ïåâíå äèâóº, ùî áàòüêî òàê ÷àñòî ì³íÿº àäðåñó. ³í íà¿âíèé ùå äîñüîãîäí³ íîñèòüñÿ ç äóìêîþ, ùî êîëèñü âñå-òàêè Òåáå çîáà÷èòü. Äëÿ öåãî òðåáà çäîðîâ’ÿ ³ ñèë. Íà òîìó ì³ñö³ (÷è êðàùå ñêàçàòè ïóíêò³) âõîäèòü â êîë³ç³þ ç³ ñâî¿ìè ïðèÿòåëÿìè, ÿê³ º äåùî ³íøî¿ äóìêè ïðî öå ïèòàííÿ. Âîíè ââàæàþòü, ùî ö³ ñèëè òàé çäîðîâ’ÿ º çîâñ³ì ëèøí³ìè äëÿ áàòüêà, ³ çàñòàâëÿþòü âëîæèòè ¿õ ó ïðàöþ. Çàðàç ó íüîãî º âñ³ ï³äñòàâè (÷èñëèòüñÿ ³íâàë³äîì), ùîáè ïîñòóïàòè òàê, ÿê óâàæຠâ³äïîâ³äíèì. ³äíîñíî ôàõîâî¿ ïðàö³ òóò ³ ìîâè ïîêèùî íåìà, òîìó é âèíèêàþòü ïîñò³éí³ äð³áí³ ñóòè÷êè. Îáèäâ³ ñòîðîíè äîñèòü âïåðò³. Ðåçóëüòàò – ñêàíäàë ³ çì³íà ì³ñöÿ. Ìîæëèâî, ÿê íàäî¿ñòü, òî ïîñòàðàºòüñÿ ïåðå¿õàòè äî ìàìè. Òàì õîòÿ ç ïðàöåþ íåìà êëîïîòó. Òè ïåâíî ùå ïîäóìàºø, ùî áàòüêî çîâñ³ì ë³íèâèì ñòàâ. ×è Òè çíàºø, ùî ïåðåêîíàííÿ ïðî ïîâíó áåçêîðèñí³ñòü òâ ïðàö³ â³äáèðຠâñÿêó îõîòó ³ áàæàííÿ. Ñâ³äîì³ñòü, ùî õòîñü æèâå òâî¿ì êîøòîì, ùî òè º äæåðåëîì éîãî äàðìî¿äñòâà, º îáðàçëèâîþ äëÿ ëþäèíè (ÿêùî âîíà ëþäèíîþ º). ß ÷óþñÿ äîáðå, íàâ³òü äóæå äîáðå. Ñüîãîäí³ ñíèëàñü ìîÿ ìàìà, ùî ÿ ¿¿ ö³ëóâàâ. Âîíà çîâñ³ì áàéäóæîþ áóëà. Õîò³â òàêîæ çîáà÷èòè Òâîþ ìàìó. Íàâ³òü ó ñí³ ïåðåøêîäæàëè. Âîíà äåñü ñïðÿòàëàñü ³ ÿêèìîñü äçåíüêîòîì ïîäàëà çíàê, ùîáè äàëüøå íå éòè. ß íå çðîçóì³â, ³ âèéøëà íåïðèºìí³ñòü. ×îìó Òè òàêîæ ìåí³ íå ïåðåñëàâ ¿¿ ëèñò³â? Îïèøè äîêëàäíî ÿê òåïåð æèâå. 20 òðàâíÿ áóäóòü ñïðàâëÿòè äåíü óðîäèí ijäóíÿ. Êàæóòü, ùî íå òà ìàìà, ÿêà ðîäèëà, à òà, ùî âèõîâàëà. ijéñíèì áàòüêîì äëÿ Òåáå º ijäóíü. ² Òâî¿ì òåïåð³øí³ì æèòòÿì, çäîðîâ’ÿì ³ çíàííÿì Òè çîáîâ’ÿçàíèé ijäóíåâ³. Êð³ì ãîñòðèõ ïåðåæèâàíü, íåïðèºìíîñòåé òåïåð, à ùå á³ëüøå ó ìàéáóòíüîìó, áàòüêî Òîá³ í³÷îãî á³ëüøå íå äàâ. Òîìó ó öåé äåíü Òè ïîâèíåí òàê ïîáàæàòè ÿê ijäóíåâ³ é áàòüêîâ³ ðàçîì. ßê ìàºø ê³ëüêà ðóáë³â, òî êóïè â³ä ìåíå êóáè (ñèãàðè). Ñêàæè, ùî ÿ çàâæäè ïàì’ÿòàþ ïðî öåé Äåíü òàé ïðî âñå. „Ìíîãàÿ, ìíîãàÿ ë³òà!“ – ³ êð³ïêîãî çäîðîâ’ÿ. ßê Áàáöÿ òåïåð ìàºòüñÿ? Çäàºòüñÿ, Áàáöÿ ëå볿 ëþáèòü.

110

111

ñïëþ á³ëÿ â³êíà. Çàâæäè õòî íåáóäü íàéäåòüñÿ, ùî ïðèäåðæå ì³ñöå. Íàâ³òü º âèïàäêè, ùî é ë³æêî ðîçñòåëèòü. Îäèí, ùî ìຠâæå 39 ðîê³â, íàâ³òü óâàæຠìåíå ñâî¿ì áàòüêîì. Áà÷, ÿêèõ ñèíê³â ìàþ. Ïèøó ó âå÷³ð, äóæå ïîãàíå ñâ³òëî. Íàâ³òü ã³ðøå, ÷èì ìîæíà î÷³êóâàòè. ×èòàòè ãîä³. Ïîñò³éíî ìîðãàº, òîìó âèáà÷, ùî òàê íåâèðàçíî ïèøó. Ïåâíî ñêàæåø, ùî ÿ é äíåì íå áàãàòî êðàùå ïèøó. Áîãäàíå, õî÷ó ç Òîáîþ äîãîâîðèòèñü. Çàâæäè â³äïèñóé çàðàç-æå, ÿê îòðèìàºø â³ä ìåíå, ÿêùî õî÷åø, ùîáè ÿ ìàâ â³ä Òåáå â³äïîâ³äü. Êàçàëè, ùî òóò òàêîæ äîâãî íå çàãð³ºìî. À ÿêùî ëèñò ïî÷íå øóêàòè, òî äóæå ëåãêî ìîæå çàãóáèòèñü. Êíèæîê îò äî ñüîãîäí³øíüîãî äíÿ íåìà. Ìîæëèâî, ùî ùå ïðèéäóòü. Àëå âæå ÿê âæèâàºòüñÿ ñëîâî „ìîæëèâî“, çíà÷èòü ìîæå áóòè äâîÿêî.  ìàéáóòíüîìó âñå îö³íþéòå, ùîáè õîòÿ ãðîø³ âåðíóëèñü, êîëè ùîñü ïðîïàäå. ß âæå ïèñàâ Òîá³, ùî ïðèéøëè Òâî¿ ëèñòè ³ çíèìêè. Êðàºâèä äóæå ãàðíèé. Õòî ¿õ ðîáèâ? Ñüîãîäí³ Âåðáíà íåä³ëÿ. Ïåðåä øåñòè ðîêàìè ìè çóñòð³ëèñÿ. Òè ùå òîä³ ìàëåíüêèé áóâ, à òåïåð âæå ìàéæå þíàê. ßêæå âñå-òàêè Òè ïî÷óâàºø ñåáå ô³çè÷íî? Ñëàáøèé çà ñâî¿õ ðîâåñíèê³â, ÷è ïîøòóðõóþòü Òåáå? ×è çíàºø Òè, ùî ÷àñîì ³ ì’ÿçè ñòàþòü ìóäð³øèìè çà ìîçîê. ßê ÷àñòî â æèòòþ ïðèõîäèòüñÿ òåðï³òè â³ä íåçàñëóæåíèõ îáðàç â³ä ñèëüí³øèõ ô³çè÷íî. Öå ðîáèòü ëþäèíó íåñì³ëîþ, íåâïåâíåíîþ ³ ï³äðèâຠíàâ³òü â³ðó ³ ïîâàãó ó âëàñí³ ìîæëèâîñò³. Á³ëüø³ñòü õîðîáëèâèõ ëþäåé âåñü ÷àñ ó ñâîéîìó æèòò³ ïîñâÿ÷óþòü ïåðåæèâàííÿì ³ç-çà ñâ õîðîáè. Òîìó áóòè çäîðîâèì ïîâèííî áóòè ïåðøèì çàâäàííÿì ó êîæíî¿ ëþäèíè. ×óþñÿ äîáðå. Âæå áóâàþòü íàâ³òü òåïë³ äí³. ß âæå ãð³âñÿ. Íà Âåëèêäåíü ïåâíî íå âñﳺ ïðèéòè öåé ëèñò. Ó öåé äåíü ïåðåøëþ âàì äóìêàìè ïîáàæàííÿ, ùîáè Âè õîòÿ òîä³ çàáóëèñü, ùî êîãî-áóäü áðàêóº. Íàéá³ëüøèì ³ ïðàâäèâèì ùàñòÿì äëÿ ìåíå º òîä³, êîëè º ñâ³äîì³ñòü, ùî òîá³ äîðîã³ ³ ëþá³ íå ìàþòü ãîðÿ ³ º ðàä³ñíèìè. Ö³ëóþ óñ³õ ³ Òåáå, ì³é äîðîãèé. Òâ³é áàòüêî.

ËÈÑÒ VII 4.V.55 ð.

ËÈÑÒ IX

×è ñëóõàºø Âëîäçþ? ×è â çãîä³ ç³ Ñòåôöåþ? Ö³ëóþ Âàñ óñ³õ ³ Òåáå. Òâ³é (ï³äïèñ).

21.VIII.55 p.

Âåñíè òóò ùå íåìà. Õîëîäí³ äí³. Òâîþ çíèìêó ç Êîñîâà îòðèìàâ. Ãðîø³ âèñëàí³ ó áåðåçí³ (4.²²²) òàêîæ îòðèìàâ. Íå ïèø³òü òåïåð í³÷îãî ³ æä³òü íîâî¿ àäðåñè. Íå ïîñèëàéòå í³÷îãî, áî âñå ïðîïàäàº. Êîðèñòຠâñÿêà íåïîòð³á.

ËÈÑÒ VIII 26.V.55 ð. Äîðîãèé Áîãäàíå! (...) Ìàì³ ÿ íàïèñàâ ëèñòà áåçïîñåðåäíüî. Ìîæå ä³éäå. Ö³êàâî, ÷è êíèæêè âåðíóëèñü? Ãðàìàòèêà ö³êàâà. Âîíà ïîìàãຠâèâ÷àòè ðîñ³éñüêó ìîâó. Áàãàòî íîâèõ ñë³â. Àëå á³ëÿ ìåíå º áàãàòî òàêèõ, ùî „òâîðÿòü“ íîâ³ ñëîâà. Âèäíî, ùî ìèñòåöòâî ó Òâîéîìó æèòò³ â³ä³ãðຠâåëèêó ðîëþ. Ìîæëèâî, ä³éñíî Òè çóïèíèøñÿ íà ÿê³éñü ³ç öèõ ä³ëÿíîê. Ó Òâîéîìó â³ö³ òàêà ôðàçà ÿê: „Ô³çè÷íî ÿ ïî÷óâàþ ñåáå ö³ëêîì äîáðå“, âèêëèêàëà çäèâóâàííÿ é çàïèò. À ÿêæå Òè ùå ñåáå ìîæåø ïî÷óâàòè? ²ç öüîãî ÿ ðîçóì³þ òàê, ùî Òè òåïåð í³÷èì íå ìîæåø çàéìàòèñü. ² ã³ìíàñòèêà, ³ ëåãêà àòëåòèêà, ³ ð³çí³ ³ãðè º Òîá³ íåäîñòóïíèìè. Çäàºòüñÿ ìåí³, ùî öÿ õîðîáà, ÷è òî÷í³øå õîðîáè (áî Òè ùå ó 51 ð. õîðóâàâ) íàðóøèëè ñåðöå òàê, ùî íå ìîæåø á³ãàòè ç³ ñâî¿ìè ðîâåñíèêàìè. À ÷è â çèì³ ¿çäèø íà ëåùåòàõ ³ ñîâãàõ? Â÷îðà ñíèëàñü ìåí³ ìîÿ ìàìà. Ïèòàëàñÿ, ÷è ìàþ ¿¿ çíèìêó. ß â³äïîâ³â, ùî â Òåáå º. Òîä³ âîíà ïîäàðóâàëà ìåí³ ìàëåíüêó ñâîþ çíèìêó. Íà í³é âèãëÿäàëà 8–9 ë³òíüîþ ä³â÷èíêîþ ç êîðîíîþ íà ãîëîâ³. Öå áóâ ñêîð³øå ðèñóíîê, ÷èì çíèìêà. Ìàìè ìåí³ ñíÿòüñÿ çàâæäè ïåðåä ÿêèìèñü çì³íàìè ó ìîéîìó æèòò³. Òàì, íàïðàâäó, ó Òåáå äåñü ÿ áà÷èâ ¿¿ çíèìêó. Ùîáè íå ïðîïàëà, ïåðåôîòîãðàôóé ³ ïðèøëè ìåí³. Çôîòîãðàôóé òàêîæ ïîðòðåò ìàìè ³ç ñèíîì (2–3 ë³òí³ì) ³ ïðèøëè ìåí³. (...) Ö³ëóþ óñ³õ ³ Òåáå. Ìèõàéëî. 112

Äîðîãèé ì³é Áîãäàíå! Ïðàâäîïîä³áíî, ïèøó Òîá³ çâ³äñ³ëÿ îñòàíí³é ëèñò. Êàæóòü, ùî 25-ãî âèðóøèìî â äîðîãó. ² çíîâó Äåíü Òâî¿õ óðîäèí çóñòð³íó â äîðîç³. Ìèíóëîãî ðîêó ñåðåä âîäÿíèõ ïðîñòîð³â äóìàâ ïðî Òåáå. Äóìàâ, ïî ÿêèõ âîäàõ ³ â ÿêîìó íàïðÿì³ ïîíåñå Òåáå æèòòºâèé êîðàáåëü. Íàéá³ëüøå íåñïîê³éíî áóëî â Òàòàðñüêîìó ïðîëèâ³. Ëþäè õîðóâàëè, øóêàëè ñï³â÷óòòÿ é ïîìî÷³ îäèí â îäíîãî. Âñ³ áóëè çàíÿò³ ñîáîþ. Ìåíå õîðîáà íå ä³òêíóëàñü.  øèðîêîìó ìîð³ âñå ïðèòèõëî, ³ ÿ âãëÿäàâñÿ â çîðÿíå íåáî, ìà÷òè áóëè íåïîðóøíèìè, ëèøå çîð³ ïåðåá³ãàëè çë³âà íàïðàâî, òî çíîâó âåðòàëèñü. ×àñîì äîíîñèâñÿ ïëåñê³ò çàáëóêàíî¿ õâèë³, à êîðàáåëü ñòðåìèòüñÿ íà ï³âí³÷ âñå äàëüøå ³ äàëüøå â³ä Òåáå. ×è çîáà÷èìîñü..? Òåïåð çíîâó, êîëåñà áóäóòü âèñòóêóâàòè ñêî-ðî-áóäå, òè ïðè-¿äåø“! ² ÿ â³ðþ! Ç íîâîãî ì³ñöÿ íàïèøó Òîá³, äå ÿ áóâ 2.²Õ. Òîá³ âæå 15 ðîê³â, ãîâîðèø áàñîì ³ ìàºø ñâî¿ äóìêè íà ïîîäèíîê³ ñïðàâè. Êîëèñü ìè ëåæàëè íà ãîðáêó, äèâèëèñü â íåáî, ÷àñîì Òè çàäèâëÿâñÿ íà õàòêó, äå áóëà ïðèâ’ÿçàíà êîçà ³ ñòîÿëà êîïèöÿ ñ³íà, ³ ôàíòàçóâàëè. Òè ìåíå âèïèòóâàâ, ùî ÿ Òîá³ êóïëþ, ÿê áóäåø ìàòè 15 ë³ò, ÿê çàê³í÷èø ñåðåäíþ ³ âèùó øêîëó. ß ïî ÷åðç³ îá³öÿâ Òîá³, ùî ñïî÷àòêó áóäå ìîòîöèêë, ï³çí³øå àâòî ³ íàê³íåöü ë³òàê. Ñüîãîäí³, íàïåâíî, ïîäóìàºø, ùî íå âì³þ äîäåðæàòè ñëîâî. ² ïåðøå, ³ äðóãå, ³ òðåòº ìîæíà êóïèòè çà ãðîø³, âîíè ìàþòü ÿêóñü ö³íó. Öå-æ çíîâó, ùî ÿ äëÿ Òåáå áàæàþ ³ õî÷ó çðîáèòè, ãîä³ áóäó÷÷èíè íå ìîæíà êóïèòè çà ãðîø³. Íåìà íà ñâ³ò³ í³÷îãî äîðîæ÷îãî â³ä ëþäñüêîãî æèòòÿ, ÿ áè Òîá³ ñåáå â³ääàâ, ùîáè Òè áóâ êðàùèì çà ìåíå, ùîáè Òè ñ³ÿâ äîáðî ³ ùàñòÿ ëþäÿì íà çåìë³. Äóæå õî÷ó, ùîáè ñì³ëî ³ âïåðòî Òè ïðÿìóâàâ äî ñâ ö³ë³. Áóäü ïðàöüîâèòèì ³ ÷åñíèì! Ö³ëóþ Òåáå äóæå. Òâ³é Áàòüêî.

113

ËÈÑÒ X

Äîðîãèé Áîãäàíå! Ëèøèâñü íà ñòàðîìó ì³ñö³. Íå õîò³ëè ìåíå âçÿòè. Ñïî÷àòêó áóëî ïðèêðî, áî õîò³â áóòè áëèæ÷å Òåáå, àëå ùî â䳺ø.  äåíü Òâî¿õ óðîäèí áóëà äóæå ãàðíà ïîãîäà, ñîíöå ãð³ëî. Ó íàñ íî÷àìè âæå ïðèìîðîçêè, òàé âäåíü, ÿê ãàðíà ïîãîäà, òî õîëîäíèé â³òåð ïîâ³âàº. Ðàíåíüêî ÿ çàêâ³ò÷àâ Òâ³é ïîðòðåò. Òè âæå ïåâíî çîð³ºíòóâàâñÿ, ùî ó íàñ ãàðí³ êâ³òè. Äóæå ÷àñòî ÿ çàäèâëÿâñÿ ³ ëþáóâàâñÿ. Òîä³ ìåí³ çäàâàëîñü, ùî í³ îäèí ìèñòåöü íå â ñèë³ ïåðåäàòè êðàñó êâ³ò³â. ª òóò ÷îðíîáðèâö³. Ìîæíà ãîäèíàìè âäèâëÿòèñü ³ íå çíàéäåø ñë³â, ùîá îïîâ³ñòè. Òóò, çäàºòüñÿ, ô³îëåòîâèé êîëüîð õî÷å äîêàçàòè ³íøèì, ùî â³í º íåïîâòîðíèì ó í³æíîñò³. Çîëîòèñòå ó ñåðåäèí³ ëó÷àìè ïåðåõîäèòü â îðàíæåâå, à

öÿ, çíîâó, í³áè òîðêíóâøèñü ÷åðâîíîãî, çëèâàºòüñÿ ç ãóñòîþ ñèíÿâîþ ³ í³æíî-ô³îëåòîâèì ÷åðâîíèòü êðà¿. ×îãî íå ìîæíà ïåðåäàòè òàê öå – æèòòÿ. Äèâëÿ÷èñü íà êâ³òè, çäàºòüñÿ, ùî âîíè ïðîì³íþþòü, ùî êîëüîðè ðîñòóòü ³ âîðóøàòüñÿ. Óâå÷³ð ïîìîãëè ìåí³ ïðèãîòîâèòè „ãîñòèíó“. Óñ³õ ãîä³ áóëî çàïðîñèòè, òîìó áóâ çìóøåíèé îáìåæèòèñü äåñÿòüìà. Íà ñò³ë áóëà ïîäàíà ñâ³æà êàðòîïåëüêà, êîòëåòà, êàïóñòà, ïèð³æêè áóëè, êîìïîò, ò³ñòå÷êà ³ ãîð³õè. Âå÷åðÿëè ìè ïî íàøîìó ì³æ 9–10 ãîä, òîáòî â³ä 4–5 ïî îá³ä³ ó Âàñ. Âñ³ ñêëàäàëè Òîá³ ïî ñâîéîìó ïîáàæàííÿ. ̳æ íèìè áóâ Âàñèëü, ùî çðîáèâ Òîá³ øêàòóëêó ç³ ñîëîìêè. Õî÷ó çàçíà÷èòè, ùî Âàñèëü íå áà÷èâ Àêàäå쳿, íå ê³í÷èâ ìèñòåöüêî¿ øêîëè, íàâ³òü íå ìàâ çìîãè îãëÿäàòè àëüáîì³â íàøèõ êèëèì³â, âèøèâîê, ïèñàíîê ³ ð³çüáÿðñòâà. Òàé ïðèëàä³â æàäíèõ íåìàº, à ñàì ïðèçíàºø, ùî º áàãàòî ñìàêó â ï³äáîð³ âçîðó ³ êîëüîðó. Ãîä³ ïåðåäàòè óñ³õ ñë³â, ÿêèìè âèðàæàëè ñâî¿ ïîáàæàííÿ; áàãàòî ç íèõ (ïîáàæàíü) íàïåâíî çëèâàþòüñÿ ç Òâî¿ìè (íàïð.: ùîá íà ñë³äóþ÷èé ð³ê Òâî¿ áàòüêè áóëè ðÿäîì ç Òîáîþ). Âñ³ õî÷óòü, ùîáè Òè ñâîºþ ïðàöåþ ³ çä³áíîñòÿìè ï³äíÿâñÿ äî âèñîòè, çâ³äêè á çîáà÷èâ Òåáå âåñü íàð³ä. Î÷åâèäíî, í³õòî íå òâåðäèòü, ùî öå ëåãêà äîðîãà. Óñ³ çãîäæóþòüñÿ, ùî íàâ³òü íàéá³ëüø òàëàíîâèò³ ëèøàþòüñÿ íåçàïðèì³÷åíèìè, êîëè â íèõ áðàêóº âïåðòîñò³ ó çàäóìàíîìó, âèòðèâàëîñò³ ó ïðàö³, ïîñë³äîâíîñò³ ó ñâî¿õ â÷èíêàõ. Òè â÷èòóéñÿ ó á³îãðàô³þ Òàðàñà Øåâ÷åíêà. Òàê³ ïîñòàò³ ðîäÿòüñÿ äóæå ð³äêî, àëå, ÿêáè ³í ìåíøå íàä ñîáîþ ïðàöþâàâ, òî ìè á éîãî íå ìàëè. ³í íå áóâ áè äëÿ íàñ òèì, ÷èì º. Òè ïîäèâèñü, ÿê â³í äóæå âïåðòî ñòðåìèâñÿ ñòàòè õóäîæíèêîì, çíà÷èòü, ³í íå òðàòèâ í³ õâèëèíêè äàðîì. Áåç ïðàö³ íàä ñîáîþ – íåìà ìèñòöÿ. Äî ñüîãîäí³ ùå íå çíàþ í³ ñëîâà ïðî Òâî¿ â³äâ³äèíè Êîøëÿê ³ Ãíèëèöü. Æäó â³ä Òåáå øèðîêèõ îïèñ³â ³ç ñâî¿õ âðàæ³íü. ×è çàäîâîëåíèé Òè òîþ ïðîãóëüêîþ? Âèïàäêîâî ïîïàëî ìåí³ ÷èñëî „Îãîíüêà“ ç ëèïíÿ ö. ð. Òàì áóëè ðåïðîäóêö³¿ äåÿêèõ îáðàç³â Äðåçäåíñüêî¿ ãàëåðå¿. ×è çáèðàºø Òè ñîá³ äëÿ ñâîéîãî àëüáîìó? Íåäàâíî ÿ âè÷èòàâ â ãàçåò³, ùî ï³äãîòîâëÿþòüñÿ äëÿ âèäàííÿ ñïåö³àëüíèõ àëüáîì³â íàéâèäàòí³øèõ òâîð³â ³ç Äðåçäåíñüêî¿ ãàëåðå¿. Ñë³äêóé çà öèì! ßê áóäóòü äîñòóïí³ ö³íè, ñòàðàéñÿ íàáóòè. Âîíè äëÿ Òåáå áóäóòü ìàòè ö³íó ³ âàðò³ñòü ö³ëå æèòòÿ. Ó ïîïåðåäí³õ ëèñòàõ ÿ áàãàòî Òåáå ïðîñèâ, òåïåð íå áóäó ïîâòîðÿòè. Ëèñòà ìàì³ ÿ íàïèñàâ ³ ïðîñèâ, ùîáè ñþäè á³ëüøå íå ïèñàëà. Òåïåð Òè ïîâ³äîìèâ, ùî öÿ àäðåñà ñòຠïîñò³éíîþ, ÿêùî âçàãàë³ â ìîéîìó æèòò³ ùîñü ìîæå áóòè ïîñò³éíîãî. Çàðàç ÿ õë³áîð³çîì. гæó äð³áíåíüêî õë³á, óñ³ äóæå çàäîâîëåí³, áî êàæóòü,

114

115

29.VI.55 ð. Äîðîãèé Áîãäàíå! Íåäàâíî ÿ âèñëàâ Òîá³ ëèñòà, ùî â³ä’¿æäæàþ. Ïèøó ç³ ñòàðîãî ì³ñöÿ. Âïåðñÿ ³ íå ïî¿õàâ. ×è äîâãî áóäó òóò, íå çíàþ. Ìîæå é äîâãî, õòî éîãî çíàº. Ïðèéøîâ ëèñò â³ä ìàìè. Òè çãàäóâàâ, ³ Âîíà ïèøå, ùî âèñëàëà Òîá³ çíèìêó. ß áàãàòî ðàç³â ïðîñèâ Òåáå, ùîáè Òè âèñëàâ ìåí³ çíèìêó, à Òè íàâ³òü âóñîì (òåïåð âæå ìàþ ïðàâî òàê íàïèñàòè) íå ìîðãíåø. Òàé âçàãàë³ áàãàòî ³ç Òâîéîãî æèòòÿ äîâ³äóþñü íå â³ä Òåáå. Ùîá ÿ Òîá³ òðîõà øòàí³â íå âèòð³ïàâ. Çâåðòàþñÿ äî Òåáå ç òàêèì ïðîõàííÿì. Ó ìåíå º áëèçüêèé çíàéîìèé, ùî õîðóº íà „îáëèòåðèðóþùèé ýíäýíòðèò, íàñë³äêè òðîìáîôëåáèòà“. ³í ìó÷èòüñÿ ³ íåìà ó êîãî ïîðàäèòèñü ÿê ³ ÷èì ë³÷èòè. Ïðîøó äóæå ðîçïèòàòè ó ë³êàð³â-ôàõ³âö³â ³ ïîðàäèòè. ßêáè ë³êàðñòâà íå äóæå äîðîã³, òî ïðîøó êóïèòè ³ ïðèñëàòè íà éîãî ïð³çâèùå, áî ìîæå ìåíå íå çàñòàòè. Øîìîâñüêèé Êîíñòÿíòèí ²âàíîâè÷. ×è íå ìîæåø òàì êóïèòè ðó÷îê ³ ïåð äî ïèñàííÿ? Íåìàþ ÷èì ïèñàòè. ßê òàì ç ïåíçëÿìè (àëå äîáðèìè)? Äóæå ö³ëóþ óñ³õ, æäó â³äïîâ³ä³. Ñêîðî íàïèøó íîâîãî ëèñòà. Ö³ëóþ. Òâ³é Áàòüêî.

ËÈÑÒ XI 5.²Õ.55 ð.

Äîðîãèé ì³é Ñèíó! Â÷îðà ïðèéøîâ ëèñò ç³ çíèìêàìè ³ ïîâ³äîìèëè, ùî º ïîñèëêà. Âæå áóâ âå÷³ð, äîâãî íå áóëî ñâ³òëà, ³ ñüîãîäí³ âèäàëè ïîñèëêó. Âñå çáåð³ãëîñÿ. Óñ³ ÿáëóêà ïðèéøëè çäîðîâèìè. Äóæå ÿ çâîðóøåíèé âñ³ì. Äÿêóþ áåçì³ðíî ³ ö³ëóþ. Ó Áàáö³ äåñü òåïåð òàêîæ ³ìåíèíè. ß ïðî Áàáöþ çàâæäè ïàì’ÿòàþ. Ìîëþñü, ùîáè âîíà áóëà çäîðîâîþ ³ áàäüîðîþ. Ò³øóñÿ ïåíçëÿìè ³ ôàðáàìè. Äèâóº ìåíå, ùî íå ïèøåø ñê³ëüêî ëèñò³â ïðèéøëî. ß íàïèñàâ òðè. Ó ïåðøîìó îïèñóþ, ÿê ñâÿòêóâàâ äåíü Òâî¿õ óðîäèí, äðóãèé – öå áóëà â³äïîâ³äü íà Òâ³é, ³ òðåò³é – îñòàíí³é, ùî ïðèéøîâ äî Âàñ 14 ö. ì. ßáëóêà äóæå ãàðí³, óñ³ õâàëÿòü. Ìàì³ ÿ íàïèñàâ òåïåð ëèñòà ³ âèñëàâ äâà ðèñóíî÷êè. Òåïåð ïåðåñèëàþ ðèñóíî÷êè ÷åðåç Òåáå íà ³ìåíèíè, ùî áóäóòü 7.Õ². Âëîæè â ïàêóíîê, ìîæå áóäåòå âèñèëàòè.  òîé ÷àñ, ùîáè íå çàáóòè, õî÷ó íàïèñàòè Òîá³ ðåöåïòè, ÿê ïîêðèâàòè àêâàðåë³ ëàêîì. ß çðîáèâ òàê. Ñïî÷àòêó ïîêðèâ ð³äåíüêèì ñòîëÿðíèì êëåºì. Ïðè ïîêðèòò³ òðåáà ââàæàòè, ùîáè ôàðáè íå âñï³ëè ðîçïóñòèòèñÿ. Ó ìåíå ïîãàíî âèéøëè á³ë³ êâ³òè, òðîõè ðîçìàçàí³. Äëÿ ïîêðèòòÿ ïîòð³áíèé øèðîêèé ïåíçåëü (ïîä³áíèé äî ïåíçëÿ äëÿ îë³éíèõ ôàðá³â). ßêùî íåìà òàêîãî, òî ìîæíà ïåçëåì â³ä àêâàðåë³â. ϳñëÿ öüîãî òðåáà ïåíçåëü ãàðíî â ìèë³ âèìèòè. Òðåáà äóæå ââàæàòè, ùîáè êëåé áóâ äóæå ð³äåñåíüêèé. Òÿãíóòè ïåíçëåì ëèøå ðàç (³íàêøå ôàðáà âñﳺ ðîçïóñòèòèñÿ). Íàó÷èñü ïî÷àòêó íà çàìàçàíîìó ïàïåð³ (íà òîìó, äå ïðîáóºø àêâàðåë³). ßê ï³äñîõíå êëåé, ìîæíà ïîêðèâàòè ëàêîì. ßêùî ãàðíî âèêîíàòè, òî ãîä³ ï³çíàòè, ùî òî ðó÷íà ïðàöÿ. Áåçïîñåðåäíüî ìîæíà ïîêðèâàòè òàêîæ á³ëêîì ÿéöÿ. Ìîæíà òàêîæ êóïèòè êëåé â ïîðîøêàõ. Êëåé ïîâèíåí áóòè çîâñ³ì ïðîçîðèé, ³íàêøå òðàòèòüñÿ âëàñòèâèé êîë³ð ìàëþíêó. Îäèí ìåí³ îïîâ³äàâ, ùî â³í ä³ñòà⠄ïðèðîäíèé ëàê“ ç³ ñëèìà÷ê³â. Íàçáèðàâ

ó ñêëÿíêó ñëèìàê³â ³ çâåðõó ïîñèïàâ ñ³ëëþ. ² ñëèìàêè ï³ä 䳺þ ñîë³ í³áè âèä³ëÿþòü ñïåö³àëüíèé ñ³ê, ÿêèì ìîæíà ïîêðèâàòè àêâàðåë³. ѳê çö³äèòè â îêðåìó øêëÿíêó, à ñëèìàê³â âèêèíóòè.  ë³ò³ ïîïðîáóºø ³ íàïèøåø ìåí³ ÷è òî ïðàâäà. ̳é ïðèÿòåëü ³ ÿ äóæå äÿêóºìî çà ïîðàäó ë³êàðñüêó. Ñêîðèñòàòè ç öüîãî òðîõà òðóäíîâàòî, áî â øïèòàëü íå áåðóòü, ïîïðîáóº ä³ñòàòè àíàëüã³í. Òåïåð ê³ëüêà ñë³â ïðî Òâî¿ îáðàçêè. Òðóøà – ãàðíî çðîáëåíî. Òðåáà ëèøå ùàäèòè òðîõè ôàðáè, çíà÷èòü, ùî âîíè íå ïîâèíí³ áóòè òàêèìè ãóñòèìè. ß áà÷èâ ïðàö³, äå îë³éí³ ôàðáè ìèñòåöü ëîæèòü ìàéæå òàê ÿê àêâàðåë³, à íå ë³ïèòü í³áè ãëèíîþ. ʳëüêà ñë³â çàãàëüíî ñêàæó. ßê Òè íå áóäåø áîÿòèñÿ êðèòèêè, òîáòî ÿê óâàæíî áóäåø ïðèñëóõîâóâàòèñü äî çàââàã, òî ëåãøå çó쳺ø âèïðàâèòè íåäîñòàòêè. Ìåí³, î÷åâèäíî, ö³êàâ³øå áóëî áè ïîäèâèòèñÿ íà Òâî¿ àêâàðåë³. ³äíîñíî ïàì’ÿòíèêà íà ãðîá³ ïðàä³ä³â, òî ÿ íàâ³òü íå ï³äîçðþâàâ, ùî â³í òàêèé ñêëàäíèé. Çðîçóì³ëî, ùî ó Òåáå íåìà ùå ïîòð³áíîãî äîñâ³äó, ùîáè ñïðàâèòèñü ç òàêèì.  ðèñóíêó òðåáà ìàòè íà óâàç³ ñë³äóþ÷å. ͳêîëè íå âæèâàé ðàäèðêè. „Ïîìèëêîâ ë³í³¿ îë³âöåì çîâñ³ì íå ïîòð³áíî âèòèðàòè. Âîíà ïîìàãຠíàéòè á³ëüø ïðàâäèâó ë³í³þ. Ó äàëüøîìó ïðîöåñ³ – íàéá³ëüø ïðàâäèâ³ âèä³ëÿþòüñÿ, à „ïîìèëêîⳓ íàäàþòü ëèøå á³ëüøî¿ ðåëüºôíîñò³ ðèñóíêîâ³. Ïðè ðèñóâàííþ õîòÿ áè íàâ³òü òàêîãî ïàì’ÿòíèêà òðåáà â³äðàçó ðîçì³ùóâàòè ö³ë³ñòü éîãî íà ïàïåð³. Òîáòî âèñîòó, øèðèíó, äàëüøå – ïðîïîðö³¿ éîãî ÷àñòèí (öîêîëü ³ ñàì ïàì’ÿòíèê). Ïðîâåñòè öåíòðàëüíó ë³í³þ ³ ðîçáèòè ïîïåðå÷íèìè, óâàæàòè, ùîá íå áóëî çñóíåíü â ñòîðîíó îäíî¿ ÷àñòèíè â³ä äðóãî¿. Ïîîäèíîê³ ÷àñòèíè íàâ³òü ãàðíî âèêîíàí³. Òåïåð íà ðèñóíîê íàéá³ëüøå ïðèñâÿòè ÷àñó. Ïðè êîæí³é íàãîä³ ùî-íåáóäü ðèñóé. Äîìà ìîæåø çàðèñîâóâàòè âàçè, êèëèìêè, ãîðíÿòêà. Òè íå çâåðòàé óâàãè, ùî òî í³áè äð³áíå. Ìèñòåöüêî ìîæíà âèêîíóâàòè ³ âàçî÷êè. ßê áóäåø ðèñóâàòè ÿê³ñü ïàì’ÿòíèêè ÷è ñêóëüïòóðè – ïðîáóé ö³ë³ñòü çàðèñóâàòè (òîä³ ââàæàé íà îñíîâíèé ðóõ, ìåíøå çâåðòàé óâàãó íà äð³áíèö³ ÷è î÷³, í³ñ ³ ò. ï.), ï³çí³øå „ñòóä³þé“ ôðàãìåíòè, òîáòî ïîîäèíîê³ ÷àñòèíè. Òåïåð ïðî çíèìêè. „Òð³éêà“ ãàðíî âèéøëà ³ ñèìïàòè÷íà. Ìàìà äóæå ñóìíà ³ çá³äîâàíà. ²ç Òâî¿õ çíèìîê íàéêðàù³ òàê³: öüîöÿ ç Òîáîþ (ïðèãëÿíüñÿ äî îáëè÷÷ÿ öüîö³ – ÿêå âîíî ðåëüºôíå), áàáöÿ Ìîéöà (äóæå ðåàë³ñòè÷íà), ³ç êðàºâèä³â – „Êðèâîð³âíÿ“ (ñïðàâà â³òòÿ äåðåâà ³ ãàëÿâêà ç äâîìà äîìèêàìè, Æàᒺ, ñòàâ â Òåðíîïîë³). Íà ôîòîãðàô³¿ äèâèñü òàê: ñâ³òëî ³ ò³íü. ×àñîì äëÿ îêà ìèëèé êðàºâèä, à äëÿ ôîòîãðàô³¿ íå ìຠåôåêòó. Íà îêî ä³þòü êîëüîðè, ÿê³ íà ôîòîãðàô³¿ çíèêàþòü. ßêî ôîòîãðàô – äèâèñü íà âñå ÷åðåç ïðèçìó ñâ³òëà ³ ò³í³. ª ùå ìàëåñåíüêèé

116

117

ùî äëÿ öüîãî ïîòð³áíî ñèëè, òîìó äî ìåíå ð³çàëè ãðóáèìè êóñêàìè. Õë³á áåðóòü áåç ïàéîê. ß âæå íàïðàêòèêóâàâñÿ. Äëÿ ÷èòàííÿ ³ â÷åííÿ òàêîæ ìàþ ÷àñ. Òåïåð Âëîäç³ ÿ ì³ã áè áóòè ïîì³÷íèì ïåðåä îá³äîì. Íà ôàõîâó ïðàöþ òóò íåìà ùî íàä³ÿòèñü, áî ¿¿ íåìà. Íàïèøè ïðî ñâî¿õ ïðèÿòåë³â. ×îìó ìàëî ïèøåø ïðî Áàíÿ. Äî êîòðîãî â³í êëàñó õîðèòü? Óñ³ì äóæå ùèðå ïîçäîðîâëåííÿ. Ö³ëóþ Òåáå. Òâ³é áàòüêî.

ËÈÑÒ XII 25.Õ.55 ð.

Ì³é ºäèíèé ³ ëþáèé Ñèíó! Ñüîãîäí³ ïðèéøîâ Òâ³é ëèñò.  íàñ âæå ê³í÷àºòüñÿ ñòàðèé ð³ê. Ó Âàñ ëèøå ïðèãîòîâëÿþòüñÿ, ïåâíî, êóäèñü â ãîñò³ éòè. À ñòàðèé ì÷èòüñÿ, íîâèé äîãàíÿº. ×åðåç ÷îòèðè ãîäèíè ïðèëåòèòü äî Âàñ. ßêáè ñ³ñòè íà êðèëà íîâîãî ðîêó, òî ÷åðåç ÷îòèðè ãîäèíè ìè áè çîáà÷èëèñü. ² çíàºø, Áîãäàíå, âñå òàê äóæå ñêîðî ì÷èòüñÿ. Îò ïåðåä ìî¿ìè î÷èìà ñòîÿòü áóêâè: „òâ³é 10-äåííèé ñèí Áîãäàí æèâèé ³ çäîðîâèé“. Ïîò³ì ìàëåñåíüêèé 6-òè ì³ñÿ÷íèé çàâèíåíèé â òåïëó ïåðèíêó, òî çíîâó çíèìêè âæå 4-îõ ë³òíüîãî ç ïóõëåíüêèìè ðó÷êàìè, „ïåðåâ’ÿçàíèìè“ íèòî÷êîþ, 8-ìè ë³òí³é âåëèêèé çáèòî÷íèê, ùî âèñï³âóâàâ: „ãóï ä³ä òóò âåðòóòà...“, äåâ’ÿòèë³òí³é, ùî ÷àñòî ñòàðàâñÿ íàãàäàòè áàòüêîâ³, ùî â³í º îäèíàê, äåñÿòèë³òí³é çà ñòîëîì ç êíèæêàìè. Íà çíèìö³ òàêèé ìèëèé, à â ä³éñíîñò³ âì³â „çàëëÿòè ñàëà çà øêóðó“. ² ÿ

÷óþñÿ ïîêðèâæåíèì òîìó, ùî ìåí³ ì³é ñèí íå çàëèâàâ ñàëà çà øêóðó. ×àñòî çãàäóþ, ÿê ìè âäâîõ ñïàëè íà îäíîìó ë³æêó ³ Òè âïèðàâñÿ íîãàìè â ì³é á³ê, ³ ëþáèâ ñïàòè âïîïåðåê, òî çíîâó ëþáèâ ïåðåãàíÿòèñÿ çî ìíîþ, òî ãîëîñíî ìð³ÿâ, ùîáè õîò³â ìàòè òàêó õàòêó ³ êîïè÷êó ñ³íà ç êîçîþ, ÿê íàø ñóñ³ä íà ãîðáî÷êó, òî â÷èâñÿ ïëàâàòè, à òåïåð ïëàâàºø êðàùå ìåíå, òî öåðêâó â Êðèâ÷èöÿõ ðèñóâàëè, à òåïåð ïåðåá³ãàºø ìåíå. ² òîá³ âæå 16-òèé ð³ê, à ìè òàê ìàëî ïðîæèëè. ßêáè ìè æèëè ðàçîì, ìîæëèâî, Òè é â³ä ìåíå äå÷îãî ì³ã áè íàâ÷èòèñÿ. Êàæó ìîæëèâî, áî íå çàâæäè â÷àòüñÿ ä³òè òîãî, ùî õî÷åòüñÿ áàòüêàì, àáî òèì, ùî âèõîâóþòü ä³òåé. Ìîæå, òàê ìຠáóòè. Ìîæå, ïðèðîäà, àáî ðîçóì, àáî Áîã êðàùå âì³þòü ï³äáèðàòè òî, ùî â äàíó õâèëèíó íàéá³ëüøå íåîáõ³äíå. ß îò ëþáèâ ìàòåìàòèêó, òà íå ìàâ òàêî¿ ìîæëèâîñò³, ÿê Òè. Ó Òåáå º òàê³ ìîæëèâîñò³ â÷èòèñü ìàòåìàòèêè, ÿêèõ ð³äêî ìîæå õòî ìàòè. ² òè ö³êàâèøñÿ ìèñòåöòâîì. ² ìîæå òîìó ëèøå, ùîáè âíåñòè â æèòòÿ ñâîãî ñåðåäîâèùà òî, ùî íåîáõ³äíî äëÿ ïîâíî¿ ãàðìîí³¿ â æèòò³. ² ÿ ëþáèâ ³ ëþáëþ, âñå, ùî ãàðíå. À ijäóñü Òâ³é ùå ó 29 ð. íàïèñàâ ñòàòòþ „Ìàòåìàòèêà ³ êðàñà“. Áà÷èø, äî êðàñè âñ³ ñòðåìëÿòüñÿ, ëèøå ð³çíèìè øëÿõàìè. Îäí³ çíàõîäÿòü ¿¿ ó ñòðóíêèõ ìàòåìàòè÷íèõ ôîðìóëàõ, ³íø³ â ãëèáîêèõ äóìêàõ, à Òè õî÷åø ó íàéá³ëüø äîñòóïíèõ, ÷è êðàùå ñêàçàòè, íàéá³ëüø çðîçóì³ëèõ äëÿ á³ëüøîñò³ ëþäåé – çîâí³øíèõ ôîðìàõ. Ùî-æ, ìîæå ÿêðàç, ÿêùî áóäå â Òåáå áàãàòî âïåðòîñò³ òà âèòðèâàëîñò³, ç ÷àñîì Òâî¿ êàðòèíè áóäóòü äæåðåëîì ðàäîñò³ äëÿ áàãàòüîõ ëþäåé. ßê òè çó쳺ø çàñòàâèòè õîòÿ ijäóñÿ ïðèñâÿòèòè á³ëüøå ÷àñó ìèñòåöòâ³, ³ òî íà Òâ³é òåïåðåøí³é â³ê âæå áóäå áàãàòî, à ï³äðîñòåø – ðîçãëÿíåøñÿ äàëüøå; ïèòàºòå ç ijäóñåì, äå ÿ â÷èâñÿ ìàëþâàòü. Ïåðø³ ìî¿ ñïðîáè – öå áóëè êîﳿ îáðàç³â â õàò³ (î÷åâèäíî äóæå íåâäà÷í³).  ñåðåäí³é øêîë³ òàêîæ ó÷èëè. Ñïî÷àòêó â÷èëà ïàí³ Ãàâðèëþêîâà (Âëîäçÿ ³ ijäóñü çíàþòü ¿¿), ï³çí³øå ³íø³. Öå ìåíå íå çàäîâîëüíÿëî, ³ ÿ íàëåæàâ (äåñü ó òâîìó â³ö³) äî ãóðòêà, ùî ñïåö³àëüíî ö³êàâèâñÿ ìèñòåöòâîì. Íà Ïîë³òåõí³ö³10 çàê³í÷èâ 2-õ ð³÷íèé êóðñ äëÿ „àðõ³òåêò³â ³ âèêëàäà÷³â ìàëÿðñòâà â ã³ìíàç³ÿõ, êðîì³ öüîãî õîäèâ íà êóðñè ïëàêàòíîãî ìèñòåöòâà. Øêîëó (2-ë³òíþ) â³â, Òîá³ íåçíàíèé, ïðîô. Áëàæ³÷åê. Ùîáè ïîïàñòè òóäà, òðåáà áóëî çäàâàòè âñòóïíèé ³ñïèò ³ çäàòè íà „äîáðå,“ „äóæå äîáðå“, â³í êàçàâ, ùî ñàì íå â쳺. Ïðîô. Áëàæ³÷åê áóâ ïðèõèëüíèêîì ³ìïðåñ³îí³çìó, àëå í³êîëè öüîãî íå íàêèäàâ. Íå ì³ã òåðï³òè ôóòóðèçìó. Ñïî÷àòêó ìè ðèñóâàëè âñÿê³ ã³ïñîâ³ ñòàòó¿. ×åðåç ï³â ðîêó ïðèõîäèëè ëþäè ç õàðàêòåðíèìè îáëè÷÷ÿìè: ñòàð³ æ³íêè ³ ìóæ÷èíè (áîðîäàò³, ïîìîðùåí³ ³ ò. ä.). Âåñíîþ ³ ë³òîì âèõîäèëè íà ïðèðîäó ³ çàðèñîâóâàëè æèâîïèñ-

118

119

òðþê, ÿêèé ïðèì³íþþòü ôîòîãðàôè. ²ñíóº ïåðåäí³é ïëàí ³ ãëèáèíà êðàºâèäó. Íà ïåðåäíüîìó – ïîì³ùóþòü ç áîêó – î÷åâèäíî – äåðåâî, â³òòÿ äåðåâ. Âîíî ñëóæèòü í³áè ðàìêîþ äëÿ êðàºâèäó, ³ â ãëèáèí³ êðàºâèä. Îñòðîòó äàþòü íà êðàºâèä (çíà÷èòü áåçêîíå÷í³ñòü) Êðîì³ öüîãî äëÿ êðàºâèä³â ïðèì³íþþòü ô³ëüòðè. Áåç ô³ëüòð³â íå âèéäå í³ íåáî (õìàðè), í³ âîäà (ñèí³ êîëüîðè âèõîäÿòü á³ëèìè). Îòæå, Òîá³ òðåáà çàïàñòèñÿ ô³ëüòðàìè. Âåëèêèé æàëü, ùî ç³ïñóâàâñÿ àïàðàò â Êîøëÿêàõ ³ Ãíèëèöÿõ. ßê³ ãàðí³ø³ çíèìêè – ï³øëè ìàì³. À âçàãàë³ âñ³ çíèìêè äîáð³. Òåïåð ÿ ïîâ³ðèâ, ùî Òè íå òàêèé ñëàáèé, ÿê ÿ ñîá³ ïðåäñòàâëÿâ. Ðîçâèíåíèé õëîï÷èñüêî! ² ÿ ðàäóþñü. Äóæå äîáð³ ïåíçë³. Ò³øóñÿ, ùî ÿ âæå òàêîæ ìàþ ïåíçåëü, ÿê íàëåæèòüñÿ. ×è íåìà òàì ïàïåðó òàêîãî, ÿê êîëèñü ÿ îòðèìàâ? Íàâ³òü íå çíàþ, äå â³í òåïåð. (...) Ö³ëóþ óñ³õ ³ Òåáå, ì³é Ñèíó. Êàæóòü, ùî õòî ïîä³áíèé á³ëüøå äî ìàòåð³, ÷èì áàòüêà,– áóäå ùàñëèâèé. Äèâëþñÿ íà Âàñ òðüîõ ³ áà÷ó, ùî äóæå íàãàäóºø ñâî¿õ ìàòåð³â, ìîæå äîëÿ Âàñ çðîáèòü ñâî¿ìè ëþáèìöÿìè. Òðåáà â³ðèòè â òî. Ó íàñ äóæå òåïëî. Äî öüî¿ ïîðè ùå íåìà ñí³ãó. Ìàéæå òðè òèæí³ áóëè ãàðí³ òåïë³ äí³. Ö³ëóþ Òåáå. Òâ³é áàòüêî.

ËÈÑÒ XIII 1.Õ²².–1.².56 ð.

Äîðîãèé Ñèíó! ³ä Òåáå â³äïîâ³äåé íà ïîïåðåäí³ ëèñòè íå ïðèéøëî, àëå öå íå íàéâàæí³øå, áî ç ëèñòà Áàáóí³ çíàþ, ùî Òè çäîðîâèé ³ äîáðå

ìàºøñÿ. À òî ãîëîâíå. ßêùî íå êóïèëè ùå íà ïîêðèòòÿ êîæóøêà, òî âæå íå ïîòð³áíî. Íà ñàì³ ñâÿòà ÿ âèñëàâ ëèñòà ç îïèñîì ïðîâåäåíîãî Ñâÿò-âå÷åðà òà ïîäÿêîþ çà ïîñèëêó, ÿêà ïðèéøëà íà ñàì Ñâÿò-âå÷³ð. ×àñò³øå íå ïèøó, áî âå÷åðàìè äîâãèé ÷àñ áóëî ïîãàíå ñâ³òëî, à âäåíü ïðàöþþ. ßê çàâæäè ÷óþñÿ çäîðîâèì. Ïîä³é íàäçâè÷àéíèõ íåìà. Õ³áà íàïèñàòè Òîá³ ùå ïðî äåÿêèõ „ñï³âìåøêàíö³â“. Ó öüîìó áàðàö³ ÿ æèâó, ñåðæàíò, ³ äâ³ ñîáà÷êè, ùî æèâóòü â ñóøèëö³: öå º ïðèì³ùåííÿ, äå ñóøàòüñÿ âàë³íêè ³ îäåæà. Òàì ¿ì äóæå òåïëî. Íåäàâíî ïðèíåñëè ñèíèöþ, ùî ç õîëîäó äàëà ñåáå çëîâèòè. Çàðàç-æå ñïîðÿäèëè ãí³çäî, ïîíàáèâàëè âñþäè ãèëÿ÷îê, äîùèíîê, íàñèïàëè êðèøîê ³ âñ³ ò³øèëèñü, ùî âîíà ë³òàëà â íàñ ïî ïðèì³ùåíí³. Îäíîãî äíÿ îááèâàëè ïîð³ã â³ä ëåäó, ³ ñèíèöÿ âèêîðèñòàëà öå, ùîáè ëèøèòè òåïëî, êðèøêè, ³ âñÿê³ âèãîäè ³ æèòè íà òð³ñêó÷îìó ìîðîç³ òà øóêàòè Áîã çíຠäå ïîæèâè. Ïî õâèëèí³ âñ³ì ñòàëî æàëü, àëå ï³çí³øå âñ³ îäîáðèëè ¿¿ „íåâäÿ÷í³ñòü“. Ìàºìî òàêîæ áóðóíäóêà. Öå º íåâåëèêå çâ³ðÿòêî, çàâá³ëüøêè ùóðà ³ç ñ³ðèìè ïîçäîâæíèìè ïîëîñàìè. Æèâ³ êàð³ î÷êà, äîâãèé ïóøèñòèé õâ³ñò ³ ñàì íàäçâè÷àéíî ðóõëèâèé. Ñâî¿ìè çä³áíîñòÿìè íàãàäóº âèâ³ðêó, ãîñïîäàðñüêèìè íàõèëàìè ïîä³áíèé äî õîì’ÿêà. Êðîì³ öüîãî áóðóíäóê â³äçíà÷àºòüñÿ ñóâîðèì ïîãëÿäîì íà æèòòÿ. ßêùî õòîñü áè õîò³â ïîæàðòóâàòè, çàáðàòè çàïàñè íà çèìó, òî áóðóíäóê ââàæຠíåîáõ³äíèì çàê³í÷èòè ñâîº æèòòÿ ñàìîãóáñòâîì: íàõîäèòü ãèëÿ÷êè ç âèëî÷êîþ, çàïèõຠãîëîâó ³ â³øàºòüñÿ. Îò òàêîãî îðèã³íàëüíîãî ãîñïîäàðÿ òàéíî çëîâèëè íàø³ ³ ïîì³ñòèëè â êë³òö³. Ñïî÷àòêó áóâ äóæå çàæóðåíèé, áî íå äîâ³ðÿâ íàì, íå çíàâ ç ÿêèìè íàì³ðàìè éîãî äåðæóòü ³ ñóìí³âàâñÿ, ÷è áóäóòü äàâàòè ¿ñòè. Àëå ÿê çîáà÷èâ âåëèê³ çàïàñè òóò (áî çàáðàëè âñå íàêîøåíå çåðíî) íàêðèøåíîãî õë³áà, êîíôåòè – çâåñåë³â. Äóæå çàö³êàâèâñÿ êîíôåòàìè, äîâãî äèâèâñÿ, îáíþõóâàâ, âçÿâ ó ïåðåäí³ ëàïêè ³ ïî÷àâ îáëèçóâàòè. Âñ³ äóæå âò³øèëèñü, áî òèì äàâ ï³çíàòè, ùî íàøîþ ãîñòèíîþ çîâñ³ì íå ïîãîðäæóº. Ñêîðî â³ä÷èíèëè éîìó êë³òêó, ³ â³í ïóñòèâñÿ ïîï³ä íàðè, ùîáè îçíàéîìèòèñü ç îêîëèöÿìè. Çàóâàæèëè, ùî äóæå ÷àñòî øâåíäÿºòüñÿ â³ä êë³òêè äî ä³ðêè ï³ä ï³äëîãîþ. Ïðîâ³ðèëè é ïåðåêîíàëèñÿ, ùî çíàéøîâ äëÿ ñåáå á³ëüø äî âïîäîáè ì³ñöå ³ ïåðåíîñèòü ïîæèâó íà íîâå ïîñåëåííÿ. ßê â ñèíèö³, òàê ³ â áóðóíäóêà ïðèêìåòè çîâñ³ì ïîä³áí³ äî ëþäñüêèõ. Çèìà öüîãî ðîêó ïðèºìíà. Äóæå ÷àñòî ïîã³äí³ äí³.  ïîã³äí³ äí³ ìîðîç ñÿãຠ38°–45°C. Òóò äóæå çäîðîâèé âîçäóõ ³ â ïîã³äí³ äí³ ò³, ùî õîðóþòü íà ã³ïåðòîí³þ, ëåãåí³, ñåðöå äóæå äîáðå ñåáå ïî÷óâàþòü. ß çàââàæèâ, ùî ô³çè÷íà ïðàöÿ äîáðå âïëèâຠíà çäîðîâ’ÿ ëþäèíè, íàâ³òü òàêî¿, ÿêà ïîãàíî ñåáå ïî÷óâàº.

120

121

í³: äîìè, öåðêâè, ùîáè ïîêðèâàòè àêâàðåëëþ. Ïîìàãàâ ïðîô. Áëàæ³÷åêó éîãî àñèñòåíò ìèñòåöü Êíîòåê. Íà ñë³äóþ÷èé ð³ê ðèñóâàëè „àêòè“. Ïàðàëåëüíî ç öèì õîäèâ ð³ê íà ñêóëüïòóðó. Öå áóëà äîïîì³æíà ñòîð³íêà, ùîáè ïðèâ÷èòè îêî äî ñïðèéìàííÿ òðåòüîãî âèì³ðó, òîáòî â³ä÷óâàòè ðåëüºôí³ñòü, ïëàñòèêó. Îò ³ âñå ìîº â÷åííÿ ó ö³é ãàëóç³. Î÷åâèäíî öå º äîñòàòî÷íèì äëÿ òîãî, õòî õî÷å çàðèñîâóâàòè çîâí³øíº, àáî äëÿ ìîæëèâîñò³, ùîáè äàëüøå ñåáå óäîñêîíàëþâàòè. ϳñëÿ öåãî ÿ âñå çàêèíóâ, ³ íå ïðèéøëîñü ìåí³ àí³ ïðîäîâæóâàòè, àí³ âïðàâëÿòèñü. À Òè ñàì çíàºø, ùî ëèøå âïðàâà ðîáèòü ìàéñòðà. Õòî íå âïðàâëÿº – çàáóâຠ³ âåðòàºòüñÿ äî ïîïåðåäíüîãî ñòàíó. Òàê ³ ñòàëîñü ç³ ìíîþ. Ìàì³ ÿ âèñëàâ äâ³ ëèñò³âî÷êè íà 3.X² ³ 5.X² ç ëèñòîì. Ïèøå, ùî íå îòðèìàëà. Íà 7.X²² ³ðà ïðèñëàëà õóñòèíêó äëÿ íüî¿ ³ ÿ ïåðåñëàâ ç ëèñòîì, ³ çíîâó í³÷îãî íå îòðèìàëà. Öå äóæå ìåí³ ç³ïñóëî íàñòð³é, àëå ùî-æ â䳺ø. Òåïåð áóäó ÷åðåç Òåáå ïîñèëàòè. Ó ïîïåðåäíüîìó ëèñò³ Òè çãàäóâàâ ïðî ãóìîâèé (ïðîãóìîâàíèé) ïëàù, ùîáè ïîêðèòè êîæóøîê. Öå âçàãàë³ äîáðå, àëå äóæå äîðîãèé. ß òðîõà çàðîáëÿþ ãðîøåé, àëå íåìà òóò ùî êóïèòè. Ìàì³ ùîì³ñÿöÿ áóäó ïåðåñèëàòè 50 ðóá. Íà äíÿõ âèøëþ òîá³ áàíäåðîëåþ 2 ÷èñëà æóðíàëó „Ìèñòåöòâî“, ÿêèé âèïàäêîâî ÿ ä³ñòàâ. À òè âñå-òàêè äóæå ìàëî ìåí³ ïèøåø ïðî ñâîº æèòòÿ. Ëèøå â³ä ìàìè ÿ äåùî äîâ³äóþñü: ÿê ³ ÷èì æèâåø. Îò íàïð. íàïèñàëà ìåí³, ùî òîá³ êóïèëè àëüáîì ðåïðîäóêö³é Òðåòüÿêîâñüêî¿ ãàëåðå¿, à òåïåð í³áè æäåø íà àëüáîì ðåïðîäóêö³é Äðåçäåíñüêî¿ ãàëåðå¿. Êîﳿ äóæå êîðèñíî ðîáèòè. Öå Òåáå ïðèâ÷èòü êðèòè÷íî ñòàâèòèñü äî ñâî¿õ ðèñóíê³â, ðîçâèâຠìèñòåöüêèé ñìàê, ³ í³êîëè íå áóäåø çàäîâîëüíÿòèñü ÷èì-áóäü. Áóëî-á äîáðå, ÿêáè öüîãî ðîêó Òè ñòàâ äîáðèì ðèñ³âíèêîì, òðîõà ñêîðøå ïëàâàâ ³ âñå-òàêè õî÷ó, ùîáè âåðíóâñÿ äî ìóçèêè. Îò ìàìà òâîÿ àðòèñòêîþ íå º, àëå ãðàòè â쳺. À â øêîë³, òî ñàìî ñîáîþ òðåáà íå ëèøàòèñÿ ççàäó. À ÿê, ö³êàâî, ïðèëàäîâà ã³ìíàñòèêà, ö³êàâèòü Òåáå? Ìèéñÿ ùîäíÿ (õîòÿ ðàç) õîëîäíîþ âîäîþ – ö³ëèé. Óñ³õ ïîö³ëóé. Ö³ëóþ òåáå. Òâ³é áàòüêî.

ËÈÑÒ XIV 3.²².56 ð.

Î÷åâèäíî, òðåáà ââàæàòè, ùîáè íå ïåðåïðàöþâàòèñÿ, òîáòî íå ïðàöþâàòè ïîíàä ñèëè. (...) Ùèðî ïîçäîðîâëÿþ óñ³õ ð³äíèõ. Ö³ëóþ òåáå. Ìèõàéëî.

ËÈÑÒ XV 14.²².56 ð. Äîðîã³ ìî³ Áàáöþ! Äî ñë³ç ÿ çâîðóøèâñÿ Âàøèì ëèñòîì. Íàâ³òü íå çíàþ, Áàáöþ, ÿê ³ ÷èì ïîò³øèòè. ßê ÿ ñêàæó, ùî ïî÷óâàþ ñåáå àæ äóæå çäîðîâèì ³ ñïîê³éíèì, òî Âàì, äîðîãà Áàáöþ, ïîâèííî áóòè ëåãøå íà ñåðö³. À ùàñòÿ? Âîíî, íàïðàâäó, òàêå õèìåðíå, ùî äóæå òÿæêî âãàäàòè, õòî ìîæå ñåáå íàçâàòè ùàñëèâèì, à õòî í³. ß áè íåïðàâäó Âàì ñêàçàâ, ÿêáè íàçâàâ ñåáå ùàñëèâèì, áî çàâæäè ìåíå ìó÷èòü òî, ùî ÿ áóâ ïîãàíèì áàòüêîì. Àëå ÿêùî áóäå ÿêàñü âèùà ìóäð³ñòü ³ ñïðàâåäëèâ³ñòü ñóäèòè íàø³ â÷èíêè, òî ìîæå çëàã³äíèòü ìîþ ïðîâèíó, áî-æ ÿ íå êèíóâ ³ç-çà âëàñíîãî ùàñòÿ ÷è íåäáàëüñòâà. ßêùî â³í âèðîñòå ³ êèíå ìåíå, òî áóäó ââàæàòè çàñëóæåíèì. ß ïðîøó Âàñ íå æóðèòèñÿ ìíîþ. Âàì, ïåâíî, ÷èòàþòü ìî¿ ëèñòè, ùî ÿ ïðàöþþ. Ìîæëèâî, ÿêèéñü ÷àñ íå áóäå â³ä ìåíå ëèñò³â, òî Âè íå ïîÿñíþéòå ñîá³ ç íåâèã³äíî¿ ñòîðîíè. Õîäÿòü ñëóõè, ùî ñêîðî âè¿äåìî çâ³äñ³ëëÿ. Òåïåð ïåðåñèëàþ Âàì óáðàííÿ. Âîíî ñòàðåíüêå, àëå, ÿê Áîãäàí íå áóäå äóæå ïåðåáèðàòè, òî ñõîäèòè éîãî ìîæå. Âîíî ìåí³ ëèø çàâàæຠïðè ïåðå¿çäàõ. Âèñëàâ òàêîæ Êàòð³ ìàëåíüêó ïîñèëî÷êó. Àðõ³òåêòóðó, ÿêùî íå ñïîäîáàºòüñÿ, òî ïðîøó â³äíåñòè áàòüêîⳠ³ðè ³ ïîêëîíèòèñÿ â³ä ìåíå. ×åðåç ïàðó äí³â âèøëþ òðîõà ãðîøåé. Äóæå äÿêóþ öüîö³ Ïàëàç³ çà ïîçäîðîâëåííÿ ³ ïðè íàãîä³ ïðîøó â³ä ìåíå ùèðî ïðèâ³òàòè. dz âñÿêèìè ïîñèëêàìè ïðîøó çäåðæàòèñÿ, ùîáè íå øóêàëè, àáî ïðîïàëè. Îòòàê ÿ âèãëÿäàþ ö³ëèé äåíü íà ïðàö³. ßê áà÷èòå, æóðèòèñü íåìà ÷îãî, ìîæíà íàâ³òü çàâèäóâàòè. ×è íå òàê? Óñ³ì ìîº ùèðå ïîçäîðîâëåííÿ. Ö³ëóþ Âàñ óñ³õ, áóäüòå òåðïåëèâèìè, ñïîê³éíèìè òà íå æóð³òüñÿ çàéâèì. Âàø Ìèõàéëî.

122

ËÈÑÒ XVI 7.V.1956 ð. Ìî¿ êîõàí³! Ïðèéøëè Âàø³ ëèñòè òà ïîñèëêà. Ïîñèëêà ïðèéøëà â ñóáîòó ââå÷³ð (5.05.). Ñâÿòî ñïðàâëÿëè âðî÷èñòî. Ñïî÷àòêó ñòàðàëèñü ïåðåøêîäèòè – íå âèéøëî ³ çàëèøèëè.  íàø³é ñåêö³¿ áóëî áëèçüêî 70 äóø. Ïîñâÿòèëè Ïàñêó, êðàøàíêè, âçàºìíî ñåáå ïîçäîðîâèëè, òà çàñ³ëè äî ñï³ëüíîãî ñòîëà. Ñï³âàëè „Õðèñòîñ Âîñêðåñ“ òà íàðîäí³ ï³ñí³. Ó âñ³õ áóâ ñâÿòî÷íèé íàñòð³é. Íàâ³òü ïðèðîäà óñì³õíóëàñü. Áóëî äóæå òåïëî ³ ñîíÿ÷íî. Âñ³ áóëè äóìêàìè ç³ ñâî¿ìè ð³äíèìè, áàæàëè â äóìêàõ áàãàòî ðàäîñò³ òà ùàñòÿ. Òàê³ äí³ çàâæäè çëàã³äíþþòü áîë³ òà ð³çí³ íåïîðîçóì³ííÿ é òåðòÿ ñåðåä ëþäåé. Ëþäè ñòàþòü á³ëüø ëàñêàâèìè òà äîáðîçè÷ëèâèìè. Òîä³ íàâ³òü çíèêຠïî÷óòòÿ ä³éñíîñò³, à êîæíèé ïåðåíîñèòüñÿ äóìêàìè ó êðàùèé, âèìð³ÿíèé ñâ³ò. Íàïåâíî òîä³ â³òຠâèùà ñèëà, ùî âñåëÿº â ëþäåé â³ðó ó íåâìèðóù³ñòü òèõ ³äåé, äî ÿêèõ ëþäñòâî òÿãíåòüñÿ â³êàìè êð³çü òåìðÿâó. ϳçí³øå ÿ çàïðîñèâ øàíîâíèõ ãîñòåé íà îá³ä. Ïðîñèëè ìåíå âèðàçèòè Âàì, Ìàìî, ùèðó ïîäÿêó, òà ïîáàæàòè êð³ïêîãî çäîðîâ’ÿ ³ ñèë, ùîáè ïðèãîðíóòè äî ñåáå òèõ, õòî Âàñ ëþáèòü, ³ çà êèì Âè òóæèòå. Íàéñòàðøèé ç íàñ, à éîìó âæå 82 ðîêè, äîäàâ, ùî òðåáà òàêè áðàòè ïðèì³ð ç íüîãî. ² ä³éñíî â³í ùå ñüîãîäí³ òâåðäèì êðîêîì õîäèòü òà áåç îêóëÿð ÷èòàº. ² êàæå, ùî í³êîëè îêóëÿð³â íå íîñèâ. ² êàæå, ùî ïðîæèâå ñò³ëüêè, ÿê òðåáà áóäå. Çáåðåãëàñü ÿñí³ñòü äóìêè òà âåëèêà ïàì’ÿòü. ×àñòî òðåáà ÷åðâîí³òè, áî ñêîð³øå ïðèãàäóº. Öå ÿ ïèøó òîìó, ùî ÷àñòî íàçèâàºòå ñåáå ñòàðè÷êàìè. Äóìàþ, ùî ÿ ïåðåêîíóþ÷èé ïðèâ³â àðãóìåíò ³ âè íå áóäåòå ñåáå íàçèâàòè ñòàðåíüêèìè. 20 òðàâíÿ íàø ijäóíüî ³ Áàòüêî áóäå â³äì³÷àòè Äåíü ñâî¿õ óðîäèí. Íà Òâî¿õ ïëå÷àõ, Áîãäàíå, ëåæèòü âñÿ â³äïîâ³äàëüí³ñòü, ùîáè öåé äåíü áóâ ñâÿòî÷íèì òà óðî÷èñòèì. Ìè, ùî íå çìîæåìî âçÿòè ó÷àñòü ó ðîäèííîìó ñâÿò³, øëåìî íàø íèçüêèé ïîêë³í ³ ãàðÿ÷³ ïîáàæàííÿ „ìíîãàÿ, ìíîãàÿ ë³òà“ ïðîæèòè äëÿ íàñ òà òèõ, ùî çíàþòü, øàíóþòü ³ ëþáëÿòü éîãî. (...) Äîðîãèé Ñèíó, ÿ íàïðàâäó ò³øóñÿ äóæå Òâî¿ìè óñï³õàìè â ìèñòåöüê³é øêîë³. Àëå ÿ äî ñüîãîäí³ íå çíàþ äå âîíà çíàõîäèòüñÿ, íà ÿê³é âóëèö³? Ìîæå íà Ïðîìèñëîâ³é, á³ëÿ ÿêî¿ ìè êîëèñü õîäèëè êóïàòèñü? Íàïèøè ìåí³! Ñïî÷àòêó ÿê Òè íàïèñàâ ïðî ñâ³é “ex libris„ – ÿ íàâ³òü òðîøêà çäèâîâàíèé áóâ. Çäàâàëîñü ìåí³, ùî íå çîâñ³ì ñåðéîçíî ï³ä³éøîâ äî öüîãî 123

Äîðîãèé Áîãäàíå! Íàðåøò³ ïðèéøëè Òâî¿ ëèñòè ç 15 òðàâíÿ ³ ç 7.VII.  îäíîìó ç íèõ çãàäóºø, ùî í³áè â ÿêîìóñü Òè îïèñàâ ïðî çàê³í÷åííÿ ñâîãî øê³ëüíîãî ðîêó. Ó öèõ ëèñòàõ íåìà çãàäêè, ìîæëèâî, ùå îäèí äåñü áëóêàº. Àëå äîáðå, ùî é öå ïðèéøëî. Ò³øóñÿ ÿ, ùî âñå-òàêè Òè ìèñòåöòâîì ö³êàâèøñÿ. Ìîæëèâî, ùî ìèñòåöòâî äîïîìîæå Òîá³ çáåðåãòè òî, ùî äëÿ ìåíå íàéäîðîæ÷å.  îñòàíí³ ì³ñÿö³ ÿ ìàâ íàãîäó ïåðåãëÿäàòè ïåð³îäè÷íó ë³òåðàòóðó ³ ïðåñó, ùî âèäàþòü ìèòö³ Óêðà¿íè, ³ çíàéøîâ áàãàòî ö³ííîãî òà ö³êàâîãî, îñîáëèâî áóëè ö³êàâ³ çâ³äîìëåííÿ ç³ ç’¿çä³â êîìïîçèòîð³â ³ ìèòö³â. Ïèòàºø ìåíå ïðî Òâîº á³ëüøå âì³ííÿ ìàëþâàòè àêâàðåëÿìè. Âçàãàë³-òî ââàæàºòüñÿ á³ëüøèì âì³ííÿì âîëîä³òè àêâàðåëÿìè. Òèì á³ëüøå, ùî àêâàðåëÿìè ìîæíà ïåðåäàòè á³ëüøå æèòòÿ. Àëå îë³éíèõ íå âñþäè ìîæíà çàñòóïèòè àêâàðåëåþ.

Ïðàâäèâ³ (ÿ ðîçóì³þ âèñîêîìèñòåöüê³) àêâàðåëüí³ êàðòèíè âèêëèêàþòü áàãàòî ðàäîñò³ ñàìîþ çîâí³øí³ñòþ, ãðîþ êîëüîð³â, íåçâàæàþ÷è âæå íà çì³ñò. Ïðèäèâèñü äî äåÿêèõ êðàºâèä³â Êàçàõñòàíó Øåâ÷åíêà, îñîáëèâî õìàðè. Òðåáà ùå áðàòè ï³ä óâàãó ùî öå-æ ïåðåäðóê. Àêâàðåë³ñòè ïðàöþþòü íà ïàïåð³ äîòè, äîêè ôàðáè íå çàñîõëè; ò. çí. íå ïîêðèâàþòü á³ëüøå ðàç³â ÿê â îë³éíèõ. Òàêèì ñïîñîáîì çàáåçïå÷óºòüñÿ ïðîçîð³ñòü ³ ñâ³æ³ñòü. Î÷åâèäíî, òðåáà ìàòè âåëèêèé äîñâ³ä, áî òðåáà ÷èñëèòèñÿ ç òèì, ùî ôàðáè ïðè âèñîõíåííþ òðàòÿòü íà ÿðêîñò³. Çíà÷èòü, â ÷àñ³ ñàìî¿ ðîáîòè òðåáà ÿðê³øå âèðàæàòè, ÷èì íàòóðà. ßê çàéìàºøñÿ ñïîðòîì, òðåáà çàâæäè çâåðòàòè óâàãó íà ñåðöå. Òî çíà÷èòü, ùî ïðàâäèâèé ñïîðòîâåöü ó âñ³ ïîðè ðîêó óì³ðåííî çàéìàºòüñÿ ñïîðòîì. Æàäíèé ñïîðò íå º ìèñëèìèì áåç ùîäåííîãî ðàí³øíüîãî ïðîðóõó (öå, ùî êàæóòü ïî ðàä³î – ô³ççàðÿäêà). Ïîò³ì òðåáà ñîá³ óñâ³äîìèòè, ùî ñàì ñïîðò íå º ö³ëëþ, ëèøå çàñîáîì äëÿ ï³ääåðæàííÿ íàøîãî çäîðîâ’ÿ, ñèë ô³çè÷íèõ òà ãàðòó äóõîâèõ ÿêîñòåé. Îò ìåí³ ïîäîáàºòüñÿ, ùî Òè çàéìàâñÿ ïëàâàííÿì, àëå öå òðåáà ðîáèòè ðåãóëÿðíî, íå çàíåäáóâàòè. Òåí³ñ äóæå ãàðíèé ñïîðò, àëå íå çàâæäè ïðàêòè÷íèé, áî íå ïðè âñ³õ îáñòàâèíàõ ìîæíà éîãî âïðàâëÿòè. Àëå îáèäâà âèäè íå ìîæóòü îá³éòèñÿ áåç ëåãêî¿ àòëåòèêè. Ëèøå òðåáà âì³ðó ³ âì³ëî âïðàâëÿòè. Îò, äå Òè çàðàç, ìîæíà ëåãêèì êîøòîì ã³ìíàñòèêó âïðàâëÿòè íà „ïðèðîäí³õ ïðèëàäàõ“, òîáòî âñÿêèõ ïåðåêëàäèíàõ ³ ò. ï. (...) Òè îò òàêîæ çàââàæóºø, ùî äî ïåâíèõ ð³÷åé ìàºø íåõ³òü, àáî íàâ³òü ñâ³äîìèé ñâî¿õ íåäîìàãàíü. Òàê³ ðèñè º âëàñòèâèìè äëÿ âñ³õ ëþäåé. Ëèøå ïåðåõ³ä äî íèõ ó ð³çíèõ ëþäåé ð³çíèé. Ñàìîçàêîõàí³ ââàæàþòü âñå äîáðèì, ùî âîíè ðîáëÿòü, äî ñåáå â³äíîñÿòüñÿ çîâñ³ì áåçêðèòè÷íî. Ëþäè, ùî õî÷óòü ðîñòè, òîáòî óäîñêîíàëþâàòè ñåáå, ïîñò³éíî âåäóòü áîðîòüáó ç³ ñîáîþ, áî-æ ëþäèíà í³êîëè íå º ñîâåðøåííîþ. Îòæå, ÿ Òåáå ïðîøó, Áîãäàíå, ùîáè Òè ñòàðàâñÿ íàëåæàòè äî òèõ äðóãèõ. Íå çíàþ, Áîãäàíå, ÷è â äåíü Òâî¿õ óðîäèí çìîæó Òåáå ÷èìíåáóäü çäèâóâàòè ³ ïîò³øèòè. Ïîñò³éí³ ïåðå¿çäè çì³øàëè âñ³ ïëàíè. Öåé äåíü áóäå ÿêðàç ó íåä³ëþ. Çìîæåø ñïîê³éíî éîãî â³äçíà÷èòè. Ïðèéäåòüñÿ ùå òðîõè ï³äîæäàòè, ùîáè ìè êîëèñü ðàçîì â öåé äåíü çàñ³ëè äî îäíîãî ñòîëà. ß çàâæäè ç Òîáîþ, à â öåé Äåíü äóìêàìè íå â³äñòóïëþ.  íîâîìó øê³ëüíîìó ðîö³ îõîòè òà çàâçÿòòÿ äî íàóêè áàæàþ. (...) Ö³ëóþ Òåáå, ì³é Ñèíó, ïîêëîíèñÿ óñ³ì ð³äíèì òà ïîáàæàé â³ä ìåíå âñ³õ áëàã. Òâ³é áàòüêî.

124

125

ïèòàííÿ, ùî òðîõà óïðîùóâàëîñü. Äî ïåâíî¿ ì³ðè âèõîäèòü „ðåáóñ“. Àëå äëÿ òâîãî â³êó öå ìîæëèâå. ×è éäå ïðî ñàìó ³äåþ. Çíîâó-æ âèêîíàííÿ ïðàâäèâî ìèñòåöüêå. Òàé çàäóì ñàì ïðî Òâîº çàö³êàâëåííÿ ìèñòåöòâîì ìåí³ ïîäîáàâñÿ. Ñòî¿ø (ÿêùî òåáå âçÿòè çà ïòèöþ) íà êíèæêàõ ³ çàãëÿäàºø òàì, äå áåðåæåòüñÿ ìèñòåöòâî. Ñèêñòèíñüêó ìàäîííó ÿ áà÷èâ â îðèãèíàë³ ïåðåä 20 ðîêàìè ó ñåðïí³-ì³ñÿö³. Âîíà òîä³ áóëà ïîì³ùåíà â îêðåì³é íåâåëè÷ê³é ê³ìíàòö³. Çäàºòüñÿ ìåí³ íàâ³òü, ùî â³êíî áóëî òðîõè ïðèòåìíåíå, áî âèõîäèëî íà ï³âäåíü. Ïåðåä êàðòèíîþ áóëî ê³ëüêà ðÿä³â êð³ñåë, äå ïîñò³éíî ãîäèíàìè ñèä³ëè àìàòîðè ³ âäèâëÿëèñü â îáðàç. Íàéêðàùà êîï³ÿ íå ìîæå ïåðåäàòè ãðè òèõ òîí³â, ÿê³ ìຠîðèã³íàë. ß íàâ³òü òîä³ êóïèâ ê³ëüêà ëèñò³âîê â êîëüîðàõ, ÿêèìè çàõîïëþâàëèñü ìî¿ çíàéîì³, à ìåí³ íå õîò³ëîñü ãëÿíóòè, ùîá íå ïñóâàòè òîãî âðàæåííÿ, ÿêå ñïðàâèëà êàðòèíà. Î÷åâèäíî äëÿ ïåðøîãî îçíàéîìëåííÿ ãàðí³ ðåïðîäóêö³¿ ìàþòü äóæå âåëèêå çíà÷åííÿ. Êîï³þâàííÿ âèðîáëÿº ïðàâäèâèé ñìàê ³ ðîçâèâຠñàìó òåõí³êó. Çíà÷èòü ïðèíîñèòü âåëèêó êîðèñòü. ß çäîðîâèé ³ ïî÷óâàþ ñåáå ãàðíî. ßê Áàíüî â÷èòüñÿ? Þðêîâ³ áàæàþ óñï³õ³â â ³ñïèòàõ! ³í æå, ïåâíî, ê³í÷ຠäåñÿòèë³òêó. Óñ³ì êëàíÿþñü. Ö³ëóþ Âàñ ìî¿ äîðîã³. Ö³ëóþ Òåáå Áîãäàíå,– òâ³é (ï³äïèñ).

ËÈÑÒ XVII 16.VIII.56 ð.

ËÈÑÒ XVIII

ËÈÑÒ XIX 13.Õ.56 ð.

28.Õ.56 ð.

Äîðîãèé Áîãäàíå! (...) ×àñîì çäàºòüñÿ ìåí³, ùî Òè ïîä³áíèé äî ìåòåëèêà, ÿêèé ïåðåë³òຠç êâ³òêè íà êâ³òêó. ² éîìó ïîäîáàºòüñÿ, ³ äðóãèì ðàäóº î÷³. Çà ùî Òè íå áðàâñÿ ³ ÷îãî òè íå ïî÷èíàâ? ² òàê ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî áðàêóº òîá³ òîãî, ùî íàçèâàþòü „ñèëîþ âî볓. ² áàæàííÿ º, ³ îõîòà º, ³ ïîäîáàºòüñÿ. À îò íàâ÷èòèñü, çàñòàâèòè ñåáå – íåìà ñèëè! Âçàãàë³, òî ìàëî º ëþäåé, ÿê³ â³ä ïðèðîäè ìàþòü ñèëüíó âîëþ, ò. çí. ùî ïîñòàíîâëÿòü, òî ïåðåâåäóòü ó æèòòÿ. Ïîáîðþâàòè ñâîþ ë³íü, äóðí³ ïðèâè÷êè, âèêîð³íþâàòè âñå íåãàðíå, ëèõå ó ñâîìó õàðàêòåð³, íåëåãêà ñïðàâà. Òîìó âñ³, õòî õî÷å ìàòè ÿêóñü âàðò³ñòü ñåðåä ëþäåé, õòî áàæຠâèêîíàòè ùîñü äîáðîãî ³ êîðèñíîãî äëÿ ³íøèõ, â ïåðøó ÷åðãó ãàðòóþòü ñâîþ âîëþ, ÿêà º íåîáõ³äíîþ äëÿ êîðèñíîãî æèòòÿ. Âîíà â ïåðøó ÷åðãó ïîòð³áíà äëÿ ïîáîðåííÿ ìàòåð³àëüíèõ òðóäíîù³â. Îòæå, ëþäè ç âðîäæåíîþ ñèëîþ âîë³, äîáðîáóò âì³þòü âèêîðèñòàòè äëÿ îñÿãíåííÿ çíàííÿ. Áåçâîëüí³ ëþäè ïðè ìàòåð³àëüíèõ ðîçêîøàõ ùå ñëàáøèìè ñòàþòü (ÿê íå ãàðòóþòü ñåáå), à íàâ³òü íåïîòð³áíèìè òà øê³äëèâèìè ñòàþòü. Òàê, ì³é äîðîãèé Ñèíó, íå ëèøå ç ïîîäèíîêèìè ëþäüìè áóâàº, àëå íàâ³òü ç ö³ëèìè íàðîäàìè. Íàðîäè, ùî æèâóòü ñåðåä îáèëüíî¿ ïðèðîäè, ÿêà îáäàðîâóº íå ëèøå òåïëîì, àëå é ñâî¿ìè äàðàìè, ùî ïàäàþòü â ðîò, º ìåíøå âèíîñëèâèìè, ãàðòîâàíèìè òà ïðèñòîñîâàíèìè äî æèòòÿ, ÷èì òîé íàð³ä, ùî ìóñèòü âèðâàòè â³ä ïðèðîäè âñå ïîòð³áíå äëÿ æèòòÿ ñâî¿ì ïîòîì, ïðàöåþ, çíàííÿì òà çàâçÿòòÿì. Òàêå º æèòòÿ. (...) Îòæå ï³ñëÿ ñêàçàíîãî, ÿ ìàþ ïðàâî ïîðàäèòè Òîá³, ùîáè Òè ùîäåííî, âïåðòî ïðàöþâàâ íàä âèïîâíåííÿì ñâîãî ãðàô³êà, ÷è ðîçïîä³ëó äíÿ. Ïðàâäèâó ðàä³ñòü â³ä÷óºø òîä³, ÿê çó쳺ø ïåðåñèëèòè ñëàá³ ñòîðîíè ñâîãî õàðàêòåðó. À ¿õ º äóæå áàãàòî, áî äîñêîíàëèõ ëþäåé íà ñâ³ò³ íåìà. Ëèøå â ïðàö³ íàä ñîáîþ çðîäèòüñÿ â Òîá³ ïðàâäèâà ñêðîìí³ñòü, ÿêà º âèñë³äîì, ùî ëþäèíà íîðìàëüíî äóìຠïðî ñåáå ³ íå äóðíîþ. (...) Ö³ëóþ Òåáå, ì³é Ñèíó. Òâ³é áàòüêî.

Äîðîãèé ì³é Ñèíó! Ïåðåïèñóºìîñü ÷åðåç ëþäåé. Ñüîãîäí³ ÿ îòðèìàâ ëèñòà, äå îïèñóº Òâîþ ðîçìîâó ç ïåðåä äâîõ òèæí³â, òîáòî ç 14.V ö. ð. ² çâîðóøèâ ìåíå öåé ëèñò. ² îò òàê ìàþ îïèñàí³ õâèëèíêè Òâîãî æèòòÿ. ³í íàâ³òü çíàº, ÿê ÿ æóðèâñÿ, ùîáè Òè íå çàãóáèâñÿ ùå ìàëåíüêèì, ùîá Òåáå â³äíàéòè êîëèñü. Òè-æ çíàºø, ùî ÷îòèðè ðîêè ÿ íàâ³òü íå çíàâ äå Òè íàõîäèøñÿ. Òîä³-æ ÿ êàçàâ, ùîáè õîòÿ ìàìà äîãàäàëàñü, òàé ïåðåêóñèëà Òîá³ âóõî, ÿê áóäåø ðîçëó÷àòèñü. Ñòàëîñÿ òàê, ÿê ìîæíà ñîá³ ëèøå âèìð³ÿòè. Òè ùàñëèâî æèâåø â ð³äíîìó äîì³, á³ëÿ òèõ, ùî áåçìåæíî Òåáå ëþáëÿòü òà äáàþòü ïðî Òåáå. Äóæå ãàðíî ïðî Òåáå ïèøå, íàâ³òü ïåðåêîíóº, ùî òóæèø çà ìíîþ. Ìî¿ì áàæàííÿì ëèøå º, ùîáè âñåòàêè Òè â³ä÷óâ ïîòðåáó ïîä³ëèòèñü çî ìíîþ ñâî¿ìè ðàäîñòÿìè òà ãîðåì. ß ðîçóì³þ, ùî Òè ìåíå ìàéæå íå çíàºø, ùî ìîæå é äèêî âèãëÿäຠêëèêàòè ìåíå „Òàòó“. Àëå-æ Òè ùå ïåâíî íå çàáóâ, ùî â íàñ ùå êîëèñü òàê áàãàòî ñï³ëüíèõ òåì áóëî äî ãîâîðåííÿ. Ìîæëèâî, ùî Òè çàáóâ íàâ³òü òå, ùî áóâ äóæå ñõâèëüîâàíèé ìîºþ ìîâ÷àíêîþ ùå òîä³, ÿê Òîá³ áóëî 9 ðîê³â ³ ïåðøèé íàïèñàâ äóæå çâîðóøëèâîãî ëèñòà. ² ñüîãîäí³ çíîâó ÿ ïðèãàäàâ öå âñå ³ õî÷ó ïîäÿêóâàòè Òîá³ ùî òàê ââ³÷ëèâî ïðèéìàºø ãîñòåé ³ æóðèøñÿ ì äîëåþ. À ùå á³ëüøèé æàëü, ùî ìè íå ðàçîì, ùî ÿ íå ìîæó ò³øèòèñÿ Òîáîþ ³ ïîìîãòè Òîá³ òîä³, êîëè ïîòð³áíî, ³ òàì, äå íåîáõ³äíî. ×îìó æ Òè íàâ³òü íå ïîä³ëèøñÿ çî ìíîþ öèì ãîðåì, ùî ïðèéøëî äî íàøîãî äîìó? ² çàðàç ìåí³ âàæêî çäåðæàòè ñëüîçè, ùî íàøî¿ Áàáö³ âæå íåìà ñåðåä Âàñ. Òè, ïåâíî, íàâ³òü íå ïðèïóñêàºø, ÿê äóæå âîíà áóëà äîáðîþ Áàáöåþ ³ Ïðàáàáöåþ, ÿê äóæå âîíà Òåáå ëþáèëà òà çà Òåáå äðîæàëà. ² çíîâó ïðèãàäàëèñü ñï³ëüí³ äí³, íàìè ïåðåæèò³. ßê Òè ã³ëÿ÷êàìè çðîáè⠄îõîëîäæóþ÷³ â³ÿëà“ íàä ë³æêîì Áàáö³, ÿê Áàáöÿ ïðîñèëà áóòè Òîá³ îáåðåæíèì, ùîáè íå ë³çòè ìåí³ íà øèþ, ÿê ìè óäâîõ ïðèíåñëè Áàáö³ ëå볿. ² ÿê, íàïðàâäó, æèòòÿ ìîãëî áóòè êàçêîþ, ÿê áè ìè æèëè ðàçîì. Ùî-æ, õàé õîòÿ íàø³ ñëüîçè âèïðîñÿòü ó Âñåâèøíüîãî â³÷íîãî ñïîêîþ òà ïàì’ÿò³ â ïîòîìê³â. ßêùî òóò, íà ö³ì ñâ³ò³, íå âïîâí³ çä³éñíèëèñÿ ¿¿ ìð³¿, òî ïðîñèìî Áîãà, ùîáè òàì, íà òîìó ñâ³ò³, äóøà íàøî¿ Áàáö³ ðàä³ëà, ùî 䳺òüñÿ òàê, ÿê âîíà ñîá³ áàæàëà. Íàâ³òü çíàþ, ùî äóæå ã³ðêî Òîá³ áóëî òà áîëÿ÷å, ³ ÿ âòèðàþ Òâî¿ ñëüîçè, ì³é ºäèíèé Ñèíó. Ñêëàäàþ ãëèáîê³ ñï³â÷óòòÿ ä³òÿì íàøî¿ Áàáö³ òà ïðîøó ïðèéíÿòè â³ä ìî¿õ ïðèÿòåë³â, ÿê³ çíàëè îñîáèñòî ³ ç ïåðåêàç³â, ùî âîíè

126

127

õèëÿòü ãîëîâè òà ñòàþòü íà êîë³íà ïåðåä ìîãèëîþ íàøî¿ Áàáö³ é ñï³â÷óâàþòü ãîðþ òèõ, êîìó âîíà áóëà áëèçüêîþ, äîðîãîþ òà êîãî âîíà îñèðîòèëà. Ìîæëèâî, Òîá³ ÷àñîì ïðèêðî ÷èòàòè ìî¿ çàââàãè â³äíîñíî Òåáå. Ó æèòò³ âñå öå 䳺òüñÿ ïðîñò³øå, íå òàê äðàìàòè÷íî. ª ïðèºìíîãî áàãàòî, àëå é ã³ðêîãî òðîõè. Ó ëèñòàõ çíîâó ÷àñòî âèõîäèòü íàäòî ð³çêî, âèïóêëî. Âèõîäèòü, í³áè êîæíèé ëèñò ïðèíîñèòü ëèøå òåðïê³ ïåðåæèòòÿ. Ìåí³ áè õîò³ëîñÿ, ùîáè Òè áóâ ³äåàëüíèì, äóæå ñêðîìíèì, òàêèì, ïðî ÿêîãî ìåí³ ïèøóòü ò³, ùî áà÷óòü. Ìåíå äóæå áîëèòü êîæíà Òâîÿ ïîìèëêà òîìó ÿ òàê ð³çêî äîìàãàþñü, ùîáè ¿¿ âèïðàâèòè.  õàðàêòåð³ êîæíî¿ ëþäèíè º äóæå áàãàòî äóðíîãî, õèáíîãî.  îäíîãî º ëèøå á³ëüøå, â äðóãîãî ìåíøå.  îäíîãî ÿñí³øå âèäíî, â äðóãîãî íå òàê ÿñíî. ×èì ëþäèíà ñâ³äîì³øà ñâî¿õ õèá, òèì á³ëüøå ñòàðàºòüñÿ ¿õ âèêîð³íþâàòè. (...) Òî çíà÷èòü, ùî êîæíà ëþäèíà ïîâèííà ïåðåä ñíîì ïðèãàäàòè ñîá³ âñ³ ñâî¿ â÷èíêè çà ïðîæèòèé äåíü, óñâ³äîìèòè ñîá³ âñå âèêîíàíå (äîáðå âîíî ÷è çëå), îö³íèòè âàðò³ñòü ïðîæèòîãî äíÿ, ïðîâ³ðèòè, ÷è ÷åñíî ìè ïðîæèëè äåíü. Êîæíà ëþäèíà ïîâèííà ñòðåì³òèñü ùîäåííî âèêîíàòè ÿêåñü äîáðå ä³ëî. ßêùî-áè êîæíîãî ïåðåñë³äóâàëà äóìêà, ùîáè ëèøå äîáðî ñ³ÿòè, òî áåç ñóìí³âó, çëà áè íå áóëî áè íà ñâ³ò³. (...) Ö³ëóþ Òåáå, ì³é äîðîãèé,– Òâ³é áàòüêî.

ËÈÑÒ XX 18.Õ².56 ð. Äîðîãèé ³ ºäèíèé ì³é Áàòüêó11! Íà ìîº ãîðå äîâ³äàâñÿ, ùî õâîðîáà Âàñ ïðèêóâàëà äî ë³æêà. Íàä³þñü, ùî Âè ìåí³ âèáà÷èòå, ùî òàê ð³äêî çâåðòàâñÿ äî Âàñ áåçïîñåðåäíüî. Òåïåð ñï³øó Âàñ çàïåâíèòè, ùî Âàø îáðàç áóâ çàâæäè çî ìíîþ. Ùå ÿñíî ñòî¿òü ïåðåä ìî¿ìè î÷èìà êðåìåçíà Âàøà ïîñòàòü çïåðåä 32 ðîêàìè. ² ÷îðíåíüêó áîð³äêó ïðèãàäóþ, ³ ÷îðí³ áëèñêó÷³ î÷³, ³ ãîëîñ ì³öíèé òà ëàñêàâèé. À ïðèãàäóºòå, ÿê îò ö³ëîþ êëàñîþ âèõîäèëè íà âóëèöþ, ³ íà êîðèäîð³ çóñòð³â íàñ Ãóá÷àê? ² òîä³ òðåáà áóëî âåðòàòèñü íà ïîäâ³ð’ÿ, „ïðàêòè÷íî“ äåìîíñòðóâàòè, ÿê òâîðèòüñÿ êîëî, òðèêóòíèêè, à äàëüøå ïðîãóëüêè íà Çàðóääÿ. 128

À ï³çí³øå, ùå òàê çäàºòüñÿ íåäàâíî âæå ç óí³âåðñèòåòñüêî¿ êàôåäðè äî íàñ ëèëèñü äóìêè ïðî ñòðåìë³ííÿ äî ì³êðîêîñìîñó, ÷è 璺äíàííÿ ð³âíîá³æíèõ ó áåçêîíå÷íîñò³. ² ìè ç çàïåðòèì â³ääèõîì ëîâèëè êîæíå ñëîâî, áî ïåðåä íàìè â³äêðèâàëèñü íåâèäàí³ ñòðóíê³ ñâ³òè ó öèôðàõ. Ìåí³ çäàâàëîñü, ùî ëèøí³ º ñëîâà, ùîáè äîêàçàòè ñâîþ âäÿ÷í³ñòü òà ëþáîâ. Òàé, ïðàâäîïîä³áíî, íåïðèíÿòî ñåðåä ÷îëîâ³ê³â â³äñòóïàòè â³ä çâè÷à¿â, ïåðåäàíèõ â íàøó êðîâ íàøèìè ñóâîðèìè ä³äàìè, ùîáè âèÿâëÿòè ñâîþ í³æí³ñòü ÷è òåïëîòó ñëîâàìè. ² ìè ìîâ÷àëè, àëå ÿ çàâæäè â³ä÷óâàâ Âàøå âåëèêå ñåðöå ³ äîáðîòó. Ìîæå é çàðàç ÿ öå é íå ñêàçàâ-áè, àëå íå ìàþ ñèë, ùîáè çäåðæàòè ñåáå, áî ö³ëèì ºñòâîì áàæàþ Âàì õî÷ äð³áêó çëàã³äíèòè Âàø³ òåðï³ííÿ ³ âåðíóòè äî òèõ, êîìó Âè íàéá³ëüøå íåîáõ³äí³. Öå-æ Âè äëÿ ìåíå çàâæäè â³äêðèâàëè äâåð³. Ùå, ïåâíî, ïðèãàäóºòå õóäîãî, áë³äîãî, â ëàõì³òòÿõ12. Îäíà ðàäèëà ïîãîëèòèñü, äðóãà – âèêóïàòèñü, à Âè ñêàçàëè, ùîá ¿ñòè äàëè. ² çà öåé ÷àñ âæå âèð³ñ òîé, ùî íàéì³öí³øå íàñ ëó÷èòü. ² çíàþ, ÿê íåïîñèëüíî Âàì áóëî ïåðåæèâàòè, êîëè öåìó ìàëåíüêîìó ãðîçèëà íåáåçïåêà. ² ìè òåïåð òàê-æå äðîæèìî ³ ïëà÷åìî á³ëÿ Âàøîãî ë³æêà, ³ ïðîñèìî: „Ñòàíüòå ³ áóäüòå çäîðîâèì!“ ² ñòàíåòüñÿ òàê, áî ³ñíóº â ñâ³ò³ ïðàâäà ³ ð³âíîâàãà. ßêáè ìîæíà çàì³íèòè, òî ÿ ç ðàä³ñòþ â³ääàâ-áè Âàì ñâî¿ ðîêè òà çäîðîâ’ÿ, áî âîíè Âàì º á³ëüø ïîòð³áíèìè, ÷èì ìåí³. Çíàþ, ùî Âè º äóæå íåïîñëóøíèìè, êîëè éøëî ïðî ÿê³ñü ë³êàðñüê³ ïîðàäè, ÷è îï³êó íàä Âàìè. Òåïåð, äóìàþ, ùîá Âè çìèëîñåðäèòåñÿ íàä íàìè ³ áóäåòå ñòðîãî âèêîíóâàòè âñ³ âêàç³âêè ë³êàð³â, áî öå º íàéêîðîòøà äîðîãà äî äîìó. Êîëèñü Áîãäàí ìàâ á³ëüøå â³äâàãè, ³ íå ñòàðàâñÿ çàââàæèòè, ùî: „ì³é ijäóñü ÿêîñü ñì³øíî âèõîâàíèé. Ñïèòü òîä³, ÿê ëþäè ïðàöþþòü ³ ïðàöþº òîä³, ÿê ëþäè ñïëÿòü“. Àëå âîíî, á³äíå (áî éîìó òîä³ áóëî ëèøå 8 ë³ò), íå çíàþ, ùî òóò áóëî ëèøå ïîëîâèíà ïðàâäè, áî òðåáà áóëî ñêàçàòè: „Ïðàöþº òîä³, ÿê ëþäè ïðàöþþòü ³ ïðàöþº òîä³, ÿê ëþäè ñïëÿòü, à êîëè ñïèòü, ÿ íå çíàþ!“ Îòæå òåïåð ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî íàéâàæí³øå º ñïîê³é, ñïîê³é, ñïîê³é ³ ñîí. Ïåâíî ïðèðîäà íå òåðïèòü, ÿê õòîñü âèðèâàºòüñÿ ç ï³ä ¿¿ çàêîí³â. Ïðîñò³òü ìåí³ çà ìî¿ çàââàãè. Ö³ëóþ Âàø³ ðóêè. Âàø ñèí Ìèõàéëî. Äóæå çàíåïîêî¿ëà ìåíå â³ñòêà ïðî òå, ùî Âè íåäèñòîþâàí³. Äóìàþ, ùî öÿ íåäèñïîçèö³ÿ ìຠòèì÷àñîâèé, ïåðåõîäîâèé 129

õàðàêòåð. Áàæàþ âàì øâèäêîãî âèäóæàííÿ ³ ùàñëèâîãî ïîâîðîòó äî ñâî¿õ ð³äíèõ. Íàøà íàóêà æäå ñâîãî ïåðåäîâîãî ïðåäñòàâíèêà ³ ïðàö³âíèêà, áåç ÿêîãî âîíà îá³éòèñÿ íå ìîæå. Âàø (ï³äïèñ)13. Âàø³ ó÷í³ òà ìî¿ ïðèÿòåë³ áàæàþòü Âàì êð³ïêîãî çäîðîâ’ÿ òà ìíîãî ñèë. Ùå ðàç ïðîøó Âàñ áåðåãòè ñåáå. Ö³ëóþ Âàø ñèí.

âèé! Íàïåâíî, òàêè ìè ùå áóäåìî ùàñëèâèìè ³ äîâãî áóäåìî æèòè ðàçîì. À òåïåð ùå â³äïî÷èâàé àæ ïîêè ó Âàñ íå çàñâ³òàº. (...) Òâ³é áàòüêî.

ËÈÑÒ XXII 12.IV.57 ð.

ËÈÑÒ XXI 18.²²².57 ð. Äîðîãèé ì³é ñèíó! Ïåðåä ê³ëüêîìà äíÿìè ÿ âèñëàâ Òîá³ ëèñòà ³ òîãî æ äíÿ óâå÷³ð ïðèéøîâ Òâ³é ëèñòîê ó Ìèêîëèíîìó. À îò òåïåð ïðèíåñëè ëèñò³âêó ç 5 ö. ì. Çíà÷èòü, í³áè òðîøêè íàëàãîäèâñÿ çâ’ÿçîê. Ïåâíî ïðèêðî áóëî ÷èòàòè ìîãî ëèñòà, ùî öå íå ÿ ïðèñëàâ ïîäàðêè íà Ìèêîëàÿ, à Òè òàê áàãàòî ðàç³â äÿêóâàâ çà íèõ. Àëå æ ÿ íå ì³ã ñêðèâàòè òîãî. Ìîæå, ³ ÿ êîëèñü òðîõè ðîçáàãàò³þ, òî ùîñü ïðèøëþ. À âîíî, íàïåâíî, ñòàíåòüñÿ òàê. Òè âæå ìåí³ âèáà÷, ùî òàê ÷àñòî ðâåòüñÿ. ß ìàþ íà ââàç³ íàø ìàòåð³àëüíèé ð³âåíü, áî äóìêè ïðî Òåáå ïîñò³éíî ïëèâóòü, í³êîëè íå ðâóòüñÿ. Çàìåò³ëü, ìîðîçè ÷è ãîðÿ÷, ïðîñòîð³ ÷è òîâñò³ ñò³íè, ìàëåñåíüêèé Òè ÷è þíàê, ÷åìíèé ÷è çáèòî÷íèê – í³ ÷óòü íå âïëèâàþòü íà â³äíîøåííÿ äî Òåáå. ßêáè ìîæíà ñë³äêóâàòè ïî ìàï³ çà ïî÷óâàííÿìè ÷è äóìêàìè, òî Òè áè çîáà÷èâ, ÿê ëåíòà Ⓔòüñÿ ïî øèðîêèõ ïðîñòîðàõ â³ä Ëåäîâèòîãî îêåàíó äî ãàðÿ÷èõ ï³ñê³â Êàçàõñòàíó, òî ãóáèòüñÿ â òàéç³, çíîâó îïîÿñóº Óðàë, íåñåòüñÿ äàëåêî íà ñõ³ä, äå ñòåëÿòüñÿ òóìàíè, äå òèõ³ õâèë³ òóëÿòüñÿ äî ïîíóðèõ ñêàë, ³ çíîâó ïåòëÿìè Ⓔòüñÿ â òàéç³. ² âñþäè ÿ ñíóâàâ ìð³¿, íîñèâ æóðáó ïðî ñâîþ âîëþ. ×àñîì íàâ³òü ñåðäèâñÿ òà ñâàðèâ ñåáå ó äóìêàõ; àëå ÿêà êîìó øêîäà òà êðèâäà â³ä òîãî? Öå ñò³ëüêè íàøî¿ ïîå糿 â ïðîç³. (...) 19.²²². ×îìóñü íå ñïàëîñÿ ìåí³. ß ïåðøèé ï³äõîäæó äî Òåáå ³ ö³ëóþ Òåáå, ì³é êîõàíèé Ñèíó. Òè ùå ïåâíî ñïèø, áî ó âàñ ëèøå òðåòÿ ãîäèíà. Ó íàñ ðîçâèäíÿºòüñÿ î ï³â äî 7. ² ùî Òîá³ ñíèòüñÿ çàðàç? Áóäü êð³ïêèé äóõîì òà ò³ëîì. Áóäü òàêèì, ÿê íàø ðàíîê ñüîãîäí³: ÷èñòèé, ñâ³òëèé, ïîã³äíèé, áåçõìàðíèé òà ñâ³æî-çäîðî130

Ìî¿ êîõàí³! (...) Òåïåð ÷èòàéòå, ùî ìåí³ ïðèéøëî. Ó çâ’ÿçêó ç³ Ñåìêîâèì ïîìèëóâàííÿì â íàøå óïðàâë³ííÿ, ïðàâäîïîä³áíî, ïðèéøîâ çàïèò, ùîáè é çâ³äñè ïîä³áíå âèñëàëè, áî ïîâ³äîìèëè ìåíå, ùî ìîº ïîìèëóâàííÿ äî ïðåñ. â³ä³ñëàíî, à ÿ-æ ñàì í³÷îãî íå ïèñàâ. Îòæå äóìàþ, ùî ï³øëî ùîñü ç óïðàâë³ííÿ. Ùå äàâí³øå ò³, ùî íà ìåíå ïîíàáð³õóâàëè, ïîäàëè ñâî¿ ðîç’ÿñíåííÿ äî ïðîêóðàòóðè, ³ ïî÷àëè ðîçãëÿäàòè ìîþ ñïðàâó ó Âåðõîâí³é ³éñüêîâ³é êîëå㳿, ïðî ùî ïîâ³äîìèëè. Âèäíî, ùî îñíîâîþ ðîçãëÿäàþòü âñå, áî 7.IV ÿ îòðèìàâ òàêå ïîâ³äîìëåííÿ ç óïðàâë³ííÿ: „Ë. Ä. ¹ 29621 î òîì, ÷òî ïîñòàíîâëåíèå Îñîáîãî Ñîâåùàíèÿ ïðè ÍÊÂÄ ÑÑÑÐ îò 7/Õ-41 ã. â îòíîøåíèè Ñîðîêè Ì. Ì. îòìåíåíî Âîåííûì Òðèáóíàëîì Ïðèêàðïàòñêîãî Âîåííîãî Îêðóãà, è äåëî î íåì ïðîèçâîäñòâîì ïðåêðàùåíî. Ñïðàâêó Âîåííîãî Òðèáóíàëà î ðåàáèëèòàöèè ïî ñóäèìîñòè 1941 ã. ïîëó÷èò ïîñëå îñâîáîæäåíèÿ èç ÈÒË. Îíè ïðèîáùåíû â ëè÷íîå äåëî“. Ìàëåíüêå ñï³çíåííÿ. Îòæå çà ñîðîêîâ³ ðîêè ÿ ðåàá³ë³òîâàíèé. ßêáè öå ñòàëîñÿ ïåðåä 17-ìà ðîêàìè? Àëå áà÷èòå, ùî ùîñü 䳺òüñÿ. Ìîæå, ÿêðàç ïðèéäå ÿêàñü ïîëåêøà, ÿê ïðàâäà â³çüìå âåðõ. Ç íàãîäè ñâÿò áàæàþ Âàì óñ³ì ñïîêîþ òà ðàäîñò³, ijäóíåâ³ áóòè êð³ïêèì òà çäîðîâèì. Óñ³õ âàñ, ìî¿ äîðîã³ òà ð³äí³, îáí³ìàþ òà ö³ëóþ. Ö³ëóþ Òåáå, ì³é ºäèíèé,– Òâ³é áàòüêî. 19.²²² ö. ð. ÿ çíîâó âèñëàâ ëèñòà, ÷è ïðèéøîâ?

131

ËÈÑÒ XXIII 7.V.57 ð. Äîðîãèé ì³é Ñèíó! Ìèíóëîãî ì³ñÿöÿ ÿ âèñëàâ Òîá³ äâà ëèñòè – 12 ³ 24 ÷èñ. Äóìàþ, ùî âæå ïðèéøëè. 20 òðàâíÿ áóäåòå ñâÿòêóâàòè Äåíü íàðîäæåííÿ íàøîãî ijäóíÿ. ßêèé æàëü, ùî íå áóäåìî âñ³ ðàçîì, ùî íå çìîæó ñàì îñîáèñòî âêëîíèòèñü òà ïîäÿêóâàòè çà ñòàðàííÿ, îï³êó òà ïðàöþ äëÿ íàñ. ß ïåðåêîíàíèé ñâÿòî, ùî ÿêáè çíàëè ïðî öåé Äåíü ò³, ÿê³ â÷èëèñü ó ijäóíÿ, òî ñâî¿ìè ïîáàæàííÿìè òà ïîçäîðîâëåííÿìè âñòåëèëè-áè Éîãî ê³ìíàòó. Òè-æ çíîâó, Áîãäàíå, áóäåø ñâÿòêóâàòè ñâî¿ âåñíÿí³ äí³, ñâîþ þí³ñòü. Âñ³ì, ùî ìàºø, ùî áà÷èâ òà ïåðåæèâ, çàâäÿ÷óºø ijäóíåâ³. Õî÷ó ïðîñèòè Òåáå, ùîáè Òè ïîñòàíîâèâ òà âèêîíàâ â æèòò³ äàíó îá³öÿíêó: áóòè ã³äíèì âíóêîì ñâîãî ijäóíÿ òà çàñâî¿òè ìàòåìàòèêó òàê, ùîáè çàñëóæèòè ïðèçíàííÿ. Ìàòåìàòèêà í³êîìó íå çàøêîäèëà. ¯¿ îñíîâíî âèâ÷àëè âåëèê³ ô³ëîñîôè, ìàòåìàòèêó çíàëè â÷åí³ ³íøèõ ä³ëÿíîê, íå êàæó÷è ïðî âñ³õ âèíàõ³äíèê³â. Òî᳠ijäóñü ìîæå îïîâ³ñòè ïðî áàòüêà ³ðè, ÿêèé áóâ ô³ëîëîãîì, ÷èì äëÿ íüîãî áóëà ìàòåìàòèêà. Òè íàïåâíî çðîáèø íàéá³ëüøó ïðèºìí³ñòü ijäóíåâ³ ÿê ñïðè÷èíèøñÿ äî òîãî, ùî ïðè ³ñïèò³ çð³ëîñò³ õòî-íåáóäü çàóâàæèòü, ùî íåìà æàäíîãî äèâà, ùî Áîãäàí â쳺 ìàòåìàòèêó – öå æ âíóê ïðîôåñîðà Çàðèöüêîãî. Öåé áóäå ïîäÿêîþ äëÿ ijäóíÿ. ß ùå áàæàþ áóòè ijäóíåâ³ çäîðîâèì, ùîáè çðîáèòè âåëèêó ïðîãóëÿíêó ç âåëèêèì íàïëå÷íèêîì ïî Êàðïàòàõ, ³ ïåðåïðîøóþ, ùî çàì³ñòü öèãàð (Êóáà) – êóïèâ-áè êâ³òè. Ïîö³ëóé â³ä ìåíå â ðóêó. Ñüîãîäí³ ïðèéøëà ìåí³ òàêà ñïðàâêà, öå âæå äðóãà, áî ïðî ïåðøó ìåíå ëèøå ïîâ³äîìèëè ç óïðàâë³ííÿ, öÿ ïðèéøëà ïðÿìî òóäè.

Ãð-í Ñîðîêà Ì. Ì ïî óêàçàíîìó âûøå äåëó ðåàáèëèòèðîâàí. Íà îñíîâàíèè Ïîñòàíîâëåíèÿ Ñîâåòà Ìèíèñòðîâ ÑÑÑÐ îò 8 ñåíòÿáðÿ 1956 ã. ¹ 1655 ãð-íó Ñîðîêå Ì. Ì. âðåìÿ åãî íàõîæäåíèÿ â ìåñòàõ çàêëþ÷åíèÿ, à òàêæå âðåìÿ ïðåáûâàíèÿ â ññûëêå çàñ÷èòûâàåòñÿ êàê â îáùèé òðóäîâîé ñòàæ, òàê è â ñòàæ ðàáîòû ïî ñïåöèàëüíîñòè. Ïðåäñåäàòåëü Âîåí. Òðèá. Ïðèêàðï. Âîåí. Îêð. Ãåíåðàë-ìàéîð þñòèöèè

(Ìåëüíè÷åíêî)

Èñï. Ãîðáà÷åâ.

Îòæå, áà÷èòå, âæå 13 ë³ò ðåàá³ë³òîâàíî. Î÷åâèäíî, ÿê çàõî÷óòü ïî-ëþäÿíîìó ï³ä³éòè, òî ìîæíà ïðè ðîçãëÿíåííþ îñòàííüî¿ ñïðàâè (íàâ³òü, ÿêáè áóâ âèííèé) óçãëÿäíèòè, ùî 17 ðîê³â º çîâñ³ì äîñòàòíüîþ êàðîþ, ùîáè çâ³ëüíèòè. Äóìàþ ùî ÷åðåç ïàðó ì³ñÿö³â ïðèéäå îñòàòî÷íèé ðåçóëüòàò. Âñ³ì êëàíÿþñü òà ö³ëóþ. Ö³ëóþ Òåáå, ì³é äîðîãèé. Òâ³é áàòüêî. Äîáðèõ óñï³õ³â ó ³ñïèòàõ!

ËÈÑÒ XXIV 24.V.57 ð.

Óãîëîâíîå äåëî ïî îáâèíåíèè Ñîðîêè Ì. Ì., 1911 ã. ðîæäåíèÿ, ïåðåñìîòðåíî Âîåííûì Òðèáóíàëîì Ïðèêàðïàòñêîãî Îêðóãà 16 àïðåëÿ 1957 ã. Ïðèâëå÷åíèå ê óãîëîâíîé îòâåòñâåíîñòè è çàêëþ÷åíèå â ÈÒË ãð-íà Ñîðîêè Ì. Ì. ïðèçíàíî íåîáîñíîâàííûì, à ïîýòîìó ïîñòàíîâëåíèå îñîáîãî ñîâåùàíèÿ ïðè ÌÃÁ ÑÑÑÐ 26.Õ.1949 ã. îòìåíåíî è äåëî ïðîèçâîäñòâîì ïðåêðàùåíî çà îòñóòñâèåì ñîñòàâà ïðåñòóïëåíèÿ.

Äîðîãèé ì³é Ñèíó! Ïèøó Òîá³ ç íîâîãî ì³ñöÿ ³ ïîäàþ íîâó àäðåñó. Áðàòñêèé ðàéîí. Ï. î. Àíçåáà Ï. ÿ. 215/3-026 „A“ Æèòòÿ òóò, ÿê ³ âñþäè, ïëèâå ñâî¿ì ðóñëîì. Ñâîºþ ïîâåä³íêîþ í³êîëè íå äàâàâ ³ íå äàþ ï³äñòàâ, ùîáè ìîæíà áóëî ìåíå â ÷îìó íåáóäü îáâèíèòè. Ñàì Òè ÷èòàâ âæå íàïåâíî, ùî çà ìèíóëå ìåíå ðåàá³ë³òóâàëè ³ íîâå ðîçãëÿäàºòüñÿ. Ó ñ³÷í³ 56 ð. âèñëîâèëè ïîäÿêó íà ïèñüì³ çà ïðàöþ, à â ëèñòîïàä³ òîãî-æ ðîêó çíîâó ïîâòîðèëè ïîäÿêó. Àëå öå çîâñ³ì íå ïåðåøêîäèëî êîìóñü íå çâåðíóòè íà öå âñå óâàãè ³ ââàæàòè çàéâîþ ìîþ ïðàöþ, òîìó ÿ çàðàç íå ïðàöþþ, áî íå áåðóòü äî ïðàö³ òóò. Ìàþ â ïëàí³ äåùî â÷èòèñü, ùîáè ÷àñó íå ãàéíóâàòè. Çäîðîâ’ÿì î÷åâèäíî íåìà ÷îãî æóðèòèñÿ, áî âîíî â ìåíå äîáðå. Ëèñòè, ÿê³ Âè âèñëàëè ìåíå íå ìîæóòü ä³ãíàòè. Çíàþ ëèøå, ùî ïðèéøëè íà ñòàðó àäðåñó;

132

133

ÑÏÐÀÂÊÀ Âîåííûé Òðèáóíàë Ïðèêàðïàòñêîãî Âîåííîãî îêðóãà 17 àïðåëÿ 1957 ã. ¹ ÎË.175 ã. Ëüâîâ, Âàëîâàÿ 16

Ìî¿ Äîðîã³! Ïðèéøîâ Âàø ëèñò ç 7 ãðóäíÿ ö. ð., äå Âè ïîâ³äîìëÿºòå, ùî ãîòîâ³ óñèíîâèòè Áîãäàíà, „áî òàê íåîáõ³äíî äëÿ éîãî äîáðà“. Ïîòð³áíî áóëî ê³ëüêîõ äí³â, ùîáè ÿ íàáðàâ ñèëè âçÿòèñÿ çà ïåðî. ×îìóñü íàãàäàëèñÿ ìåí³ íàé÷îðí³ø³ äí³ ìîãî æèòòÿ. ×îìó âñå 䳺òüñÿ òàê íåî÷³êóâàíî òà ïîñï³øíî? ß ùå íå âñï³â â³äïîâ³ñòè íà ïîïåðåäí³é ëèñò Âàø òà Áîãäàíà, ëèñòè, äå íàïèñàíî, ùî Îëåíà Êóëü÷èöüêà çãîäèëàñÿ äàâàòè âêàç³âêè Áîãäàíîâ³ â³äíîñíî ðèñóíêó ³ Áîãäàí ïîâ³äîìëÿº, ùî ïðèéíÿëè éîãî äî êîìñîìîëó. Õ³áà, ö³ ïî䳿 íå ìàþòü æàäíîãî çâ’ÿçêó ç Âàøèì ð³øåííÿì, ââàæàþ.

ßê³ æ ïðè÷èíè ïîÿâèëèñü, ùî òàê ïðèñêîðåíî çàñòàâëÿþòü ð³øàòè äàëåêî íåìàëîâàæí³ ñïðàâè? Ùî Áîãäàí öüîãî ðîêó ê³í÷àº, áóëî â³äîìèì áàãàòî ðîê³â ðàíüøå. ×îìó-æ çàçäàëåã³äü ïðî öå íå çãàäóâàëîñÿ? Ïèøåòå, ùî æäàëè êîãîñü ³ç íàñ. Õ³áà-æ ïðè÷èíè, ÿê³ ïåâíî çàðàç ëÿãëè â îñíîâó Âàøîãî ð³øåííÿ, çíèêëè-áè ç ïðèõîäîì êîòðîãîñü ³ç íàñ? Àáî æ ïåðåì³íÿòüñÿ Âàø³ â³äíîøåííÿ äî Áîãäàíà, ÿêùî â³í çì³íèòü ñâîº ïð³çâèùå? Îòæå ÿ ìîæó çäîãàäóâàòèñü, ùî ãîëîâíîþ ïðè÷èíîþ º Âàøå ïðèïóùåííÿ, í³áè ïð³çâèùå éîãî áàòüêà çà÷èíå éîìó äâåð³ äî äàëüøî¿ îñâ³òè ³, âèñëîâëþþ÷èñü ìîâîþ ïðàêòè÷íèõ ëþäåé, ñòàíå ãàëüìîì äî ìàéáóòíüî¿ êàð’ºðè. Àëå-æ, ÿêùî òàê äóìàòè, òî íå ìîæíà çàáóâàòè, ùî ìàéáóòíº éîãî ïð³çâèùå º ïð³çâèùåì éîãî ìàòåð³; à âîíî çîâñ³ì íå â óí³ñîí çâó÷èòü ç ïð³çâèùåì éîãî ijäà. ² âæå, ÿê ìè áëèçüêî öüîãî ïèòàííÿ, òî ìîæíà äîêëàäí³øå ðîçãëÿíóòè éîãî. Ñêàæ³òü áóäü ëàñêà, êîìó íå â³äîìî: õòî éîãî áàòüêè ³ ÿê âîíè æèâóòü? Òðîõè íåïîâàæíî áóäå, ÿê áóäåìî íàä³ÿòèñÿ, ùî â³ä çì³íè ïð³çâèùà çì³íèòüñÿ ñóòü. Ïðèðîäà æ òî éîãî é ñàìå ïîõîäæåííÿ â³ä öüîãî íå ïåðåì³íÿòüñÿ, ùî â êíèç³ éîìó äàäóòü ³íøå ïð³çâèùå. Òàêèé ñïîñ³á äóìàííÿ íàãàäóâàâ-áè âåëèêó ïòèöþ, ùî æèâå â Àôðèö³. Ìîæó Âàñ çàïåâíèòè, ùî éîãî ³ì’ÿ òà ïîõîäæåííÿ º íàâ³òü á³ëüøå í³æ ïîòð³áíî ïîçàïèñóâàíî ó ð³çí³ êíèãè, ÿê³ áóäóòü ³ñíóâàòè â³÷íî, ÿêùî ìè â³ðèìî ó â³÷í³ñòü. Îòæå, ï³ä æàäíèì ïð³çâèùåì, à íå ëèøå ijäîâèì, â³í íå ìîæå çàãóáèòèñÿ. À ñïðîáà ïîä³áíîãî âèêëè÷å ëèøå äîäàòêîâ³ ïðèêðîñò³ (íàâ³òü ñåðåä éîãî ðîâåñíèê³â) ³ óñì³øêó ñåðåä íåäðóã³â. Çíà÷èòü, òðåáà ïîãîäèòèñÿ ç³ ñóìíèì ôàêòîì, õòî éîãî áàòüêè òà äå âîíè çàðàç. Òèì á³ëüøå, ùî âñ³ì â³äîìî äå â³í ð³ñ òà âèõîâóâàâñÿ, ³ ÿêèé âïëèâ (òîáòî æàäíèé) ìàëè íà íüîãî áàòüêè. Òåïåð ÿ íàñì³ëþñü ìàòè ñâîþ äóìêó, ÷è ïîõîäæåííÿ äèòèíè ìຠâèð³øàþ÷èé âïëèâ íà ¿¿ äîëþ. Ó öèõ ïèòàííÿõ, ìàþ íåñêðîìí³ñòü çàÿâèòè, º â ìåíå á³ëüøå äàíèõ, àí³æ ó òèõ, ùî æèâóòü â³äì³íèì â³ä ìåíå æèòòÿì. Îòîæ, ìåí³ â³äîìî, ùî ä³òè áàòüê³â-â’ÿçí³â çàéìàþòü íàâ³òü äóæå âèñîê³ ñòàíîâèùà íå ëèøå â ìèñòåöüêîìó ÷è íàóêîâîìó ñâ³ò³, àëå º ãåíåðàëàìè òà àäì³ðàëàìè, ³ íîñÿòü ïð³çâèùà ñâî¿õ áàòüê³â. Ìàëî òîãî, çíàþ, ùî íàâ³òü áóâø³ â’ÿçí³ ìîæóòü äîáèòèñÿ íàëåæíîãî ì³ñöÿ â ñóñï³ëüñòâ³: òîáòî áóòè ë³êàðÿìè, ³íæåíåðàìè, â÷åíèìè òà ãåíåðàëàìè, ÿêùî î÷åâèäíî ìàþòü â³äïîâ³äí³ çä³áíîñò³ òà áàæàííÿ. Ìîæå é íàâ³òü ñåðåä ñâî¿õ çíàéîìèõ çíàéäåòå æèâ³ ïðèêëàäè. Êèì â³í áóäå â ñâî¿é îñíîâ³, òîãî é äîᒺòüñÿ ó ñâ³ò³ ³ òàê³ ïðè÷èíè, ÿê äîëÿ éîãî áàòüê³â, íå ñòàíóòü éîìó ïåðåøêîäîþ äî ðîñòó.

134

135

íàä³þñü, ùî òàêè ìåíå äîæåíóòü ³ ÿ ïðî÷èòàþ ¿õ. Çàäåðæóñü òóò íàïåâíî äîâãî. Ïèøè ìåí³ ïðî ñâîº òà âñ³õ ð³äíèõ æèòòÿ é ïîâåäæåííÿ. Êëàíÿþñü ³ ïîçäîðîâëÿþ âñ³õ, ö³ëóþ ð³äíèõ òà Òåáå, ì³é ëþáèé,– áàòüêî.

ËÈÑÒ XXV 20.VI.57 ð. Äîðîãèé Áîãäàíå! (...) ß íå õî÷ó Âàñ ðîç÷àðîâóâàòè, àëå íàäòî ðîæåâèõ íàä³é íå ìàþ. Òåïåð íàéá³ëüøà âèíà ìîÿ â òîìó, ùî ñèäæó. ßêùî é îïðàâäàíèé çîâñ³ì çà ïîïåðåäíº, òî âñå-òàêè çàïèñàíî, ùî íåîäíîðàçîâî ñóäæåíèé, îòæå – íåáåçïå÷íèé. À òàêå îïðåä³ëåííÿ òÿãíå çà ñîáîþ ñóìí³ íàñë³äêè. Îòæå ðåàá³ë³òàö³ÿ ïðàêòè÷íèõ íàñë³äê³â íå äàëà. Íàéá³ëüøà âèíà ëþäèíè â òîìó, ùî âîíà ñèäèòü, áåç ð³æíèö³ – âèííîþ âîíà º ÷è í³. (...) Ö³ëóþ Òåáå, ì³é Ñèíó. Êëàíÿþñü óñ³ì òà ö³ëóþ âñ³õ ð³äíèõ! Òâ³é òàòî.

ËÈÑÒ XXVI 22.XI.57 ð.

Àëå ìîæå ³ñíóþòü ³íø³ ïðè÷èíè, ÿêèõ çàïåðå÷èòè íå ìîæíà? Ìîæå, â³í ïðèéøîâ äî ïåðåêîíàííÿ, ùî éîãî ïîõîäæåííÿ òà ñàì³ áàòüêè ïðèíîñÿòü ìîðàëüíó øêîäó òà îáðàæàþòü ïî÷óâàííÿ? Ïðîòè òàêèõ äîêàç³â íå ìîæå áóòè æàäíèõ çàïåðå÷åíü. Ïóáëè÷íèé âèÿâ âëàñíî¿ äóìêè-îñóäó ó ö³é ñïðàâ³, áåçïåðå÷íî ïðèí³ñ-áè á³ëüøèé êàï³òàë. Àëå òóò, ïðè áàæàíí³ çì³íèòè ïð³çâèùå, çîâñ³ì íå ïîòð³áíà çãîäà áàòüê³â. ² âñå-òàêè íàïðîøóºòüñÿ äóìêà, ùî ïðè âèáîð³ ïð³çâèùà òðåáà çóïèíèòèñÿ íà á³ëüøå âäàëîìó – íîâî÷àñíîìó. Õîòÿ ïð³çâèùå éîãî áàòüêà íå ïðèêðàøåíå îðäåíàìè òà ìåäàëÿìè, àëå í³õòî ³ í³êîëè íå çìîæå êèíóòè éîìó äîêîðó, ùî áàòüêî áóâ ëóêàâèì, áåç ÷åñò³ òà íåìîðàëüíèì. ßêùî Âè âñå-òàêè íàñòîþºòå íà ñâîéîìó, òî áåç çãîäè Áîãäàíà íà öå, ÿ ëèøå â ñèë³ ðîç³ðâàòè âñÿê³ ïèñüìîâ³ çâ’ÿçêè ç íèì òà ð³äíèìè, àëå âèðâàòè áàòüê³âñüêå ïî÷óâàííÿ âèùå ìåíå ñàìîãî. ² äî ñüîãîäí³ ÿ íåìàâ íàãîäè êîðèñòàòè ç îáîâ’ÿçê³â òà ïðàâ áàòüêà: òîáòî íå âèïàëî íà ìîþ äîëþ äëÿ íüîãî ïðàöþâàòè, éîãî îä³âàòè òà êîðìèòè, ðàäóâàòèñÿ éîãî óñï³õàìè òà ñàìèì ºñòâîì, â÷èòè éîãî ïåðøèõ êðîê³â òà ÿê çìàãàòèñÿ äîðîñëîìó. Îäíèì ñëîâîì – ó ìåíå íå áóëî æèòòÿ áàòüêà, ëèøèëèñü íà ìîþ äîëþ ëèøå æóðáà òà õâèëþâàííÿ ³ çà öå ÿ õâàëèâ Áîãà, áî íà ïðîòÿç³ á³ëüøå ñ³ìíàäöÿòè ðîê³â ñàìå éîãî ³ñíóâàííÿ íàïîâíÿëî çì³ñòîì ìîº æèòòÿ, à ìîæå íàâ³òü áóëî ºäèíèì, ùî âäåðæóâàëî ìåíå ïðè æèòò³; òîìó áåç â³äîìà éîãî äóìêè ñàì í³÷îãî íå âä³þ. ³ä ùèðîãî ñåðöÿ áàæàþ, ùîáè Íîâèé гê ïðèí³ñ Âàì áàãàòî ðàäîñò³ òà ùàñòÿ. Âåñåëèõ Ñâÿò! Ëèøàþñü íà çàâæäè Âàì âäÿ÷íèì çà Âàøå ï³êëóâàííÿ òà áåçì³ðíó äîáðîòó Âàøó. Ìèõàéëî Ñîðîêà.

òîìó òàêå ïðèãîëîìøóþ÷å âðàæ³ííÿ íà ìåíå çðîáèëî. Àëå, ÿêùî Âè ïðèéøëè äî ïåðåêîíàííÿ, ùî öå º îäèíîêîþ ïåðåøêîäîþ äî âñòóïó â ²íñòèòóò, ðîá³òü òàê! ×àñîì çíîâó âèíèêຠïèòàííÿ: à ùî, ÿê ³ òîä³ íå ïðèéìóòü? Ùîá íå âèéøëî òàê, ÿê â æàðò³ îïîâ³äàþòü: – Ñàðöþ, êàæå ìàìà, ïîìèé øèþ, áî ñüîãîäí³ äî íàñ öüîöÿ â ãîñò³ ïðèéäå.– À ÷è öüîöÿ íå ïðèéäå, òî ÿ áóäó ñèä³òè, ÿê äóðà ç ïîìèòîþ øèºþ? ßê ëþäèíà ÷èìîñü ïîñòóïàºòüñÿ, àáî éäå íà ïåâí³ óãîäè ç³ ñîáîþ, òî æäå âçàì³í ÿêî¿ñü êîðèñò³, âèíàãîðîäè, â³äøêîäóâàííÿ. À ÿê ¿¿ íåìà? Òîä³ âíóòð³ ëèøàºòüñÿ ÿêåñü âèùåðáëåííÿ, ÿêå â ìàéáóòíüîìó â³ääຠã³ðêîòîþ. ² ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî íàéá³ëüø çð³âíîâàæåíèìè âíóòð³øíüî òà ñïîê³éíèìè º ò³ ëþäè, â÷èíêè ÿêèõ â³äïîâ³äàþòü ïåðåêîíàííÿì ³ ïðàâîò³. Áàáóíÿ Òîá³ â³äïîâ³ëà, ùî äàì çãîäó òîä³, ÿê áóäó êåðóâàòèñÿ ðîçóìîì, à íå ÷óòòÿì. ß â³äïîâ³ì, ùî íå ó âñ³õ æèòòºâèõ âèïàäêàõ ðîçóì äຠäîáðó ïîðàäó. ß ãîðæóñü òîìó, ùî ââàæàþ Òåáå íàéá³ëüø â³äïîâ³äíèì ó ö³é ñïðàâ³ ð³øàòè ñàìîìó. Æàäíà ïîðàäà, òèì á³ëüøå ìîÿ íà òàêó â³ääàëü, íå ìîæå áóòè çàäîâ³ëüíÿþ÷îþ. Çàâæäè º äîáðå âèñëóõàòè âñ³õ, îáì³ðêóâàòè: ïîñòóïàòè òàê, ÿê ââàæàºòüñÿ äîö³ëüíèì. ²íøèõ ñëóõàòè, à ñâ³é ðîçóì ìàòè. Òàì çíîâó, äå ðîçóì áåçñèëüíèé ïîìàãຠ÷óòòÿ. (...) Îáí³ìàþ òà ö³ëóþ Òåáå, ì³é ºäèíèé Ñèíó. Òâ³é Òàòî.

ËÈÑÒ XXVIII 19.III.58 ð.

ËÈÑÒ XXVII

̳é äîðîãèé Ñèíó! Ëèñòè âèñëàí³ 16.² ö. ð. ïðèéøëè. Äóæå Òè ìåíå çâîðóøèâ ñâî¿ì ëèñòîì ³ ïåðåêîíàâ, ùî âæå â쳺ø ñàìîñò³éíî äóìàòè. ³äïîâ³äíó çàÿâó ÿ íàïèñàâ ³ â³äàâ, ùîáè çàâ³ðèëè. Òîìó, ùî òóò ïå÷àòêè íåìà, òðåáà æäàòè ê³ëüêà äí³â, àæ ïî¿äóòü ⠄Îòäåëåíèå“, òîáòî äî Àíçåáè. ßê ëèøå çàâ³ðÿòü, çàðàç æå ïåðåøëþ. Áàãàòî, ³ç íàïèñàíîãî Âàìè, ðîçóì³þ, àëå äåùî íå äîõîäèòü. Ïîä³áí³ âèïàäêè íå ïåðøèíà, àëå òàê³ íå ÷àñò³, áî çà âñå ñâîº ïåðåáóâàííÿ ïîçà äîìîì, áåçïîñåðåäíüî í³õòî ìåí³ íå îïîâ³äàâ,

Äîðîãèé ì³é Ñèíó! Ñüîãîäí³ äåíü Òâî¿õ ³ì’ÿíèí. ² íà öåé ðàç ÿ íå ìîæó îáíÿòè Òåáå òà ïîáàæàòè Òîá³ äîáðèõ óñï³õ³â â íàóö³, ùîáè äîñÿãíóòè öå, íà ùî â Òåáå âèñòàíå ñèë òà çä³áíîñòåé. ² çíîâó øëþ ëèøå ñâî¿ äóìêè òà áàæàííÿ, ùîáè äîëÿ Òåáå ïðèëàñêàëà, ³ âñ³ Òâî¿ äîáð³ ïî÷èíè â³í÷àëèñÿ óñï³õîì. Êîðîòêî ìîº ùàñòÿ òðèâàëî, êîëè ì³ã ÿ Òîáîþ ëþáóâàòèñÿ. Äîëÿ íå äîçâîëèëà ìåí³ ïðàöþâàòè äëÿ Òåáå, ï³êëóâàòèñÿ òà âèõîâóâàòè Òåáå. Òåïåð Òè âæå ìàéæå äîðîñëèé, áàãàòî áà÷èâ ³ ïåðåêîíóºøñÿ, ùî òàêè ïðàöÿ º âèð³øàþ÷èì ÷èííèêîì â óñï³õàõ. Îñòàíí³ ì³ñÿö³ ïðèíåñëè íàì áàãàòî õâèëþâàíü, ùî äî ðåøòè âèñíàæóâàëè ³ òàê âæå ìàéæå ïîðîæíº íóòðî. ×àñîì äóìàþ, ùî

136

137

28.I.58 ð.

é çëèé äóõ íå ì³ã áè ã³ðøîãî ï³äøåïòàòè. Êàæóòü, íå çâåðòàòè óâàãè íà ïî÷óâàííÿ, à ïðèñëóõàòèñÿ äî ðîçóìó. ßêðàç ³ ïîòðÿñåííÿ äóøåâí³ ìîæóòü ëèøå âèêëèêàòè ñòàí, ùî ëþäèíà çä³áíà êèíóòè àáî â³äðåêòèñÿ ñâ äèòèíè. ßêáè ìè íå ðîç’ÿñíþâàëè ñîá³ ïîä³áíîãî âèïàäêó, â³ä ïðàâäè ãîä³ âòåêòè. Çäàºòüñÿ ìåí³, ùî íå çàâæäè äîáð³ ³íòåíö³¿ äàþòü äîáð³ âèñë³äè. ² ìàëî ùå º ìàòè äîáð³ ïîáàæàííÿ ó ÿêîìóñü çàäóì³. Äóæå ÷àñòî ê³í÷àþòüñÿ âîíè ñóìíî. Ìàìà ïåðåêîíóº ìåíå, ùî öå ïðîñòà ôîðìàëüí³ñòü, ÿêà íå ïîâèííà ìàòè âïëèâó íà äàëüø³ â³äíîøåííÿ. Íå çíàþ, ÿê âîíî áóäå äàë³, àëå âæå íà ñüîãîäí³ áàãàòî ëèõà ñêî¿ëîñÿ, áî âèêëèêàëî äî æèòòÿ áàãàòî òåðïêîãî, ïðèêðîãî, íåñìà÷íîãî ³ áîëþ÷îãî. ß íàâ³òü ïîìèíàþ íàø âèïàäîê, òî ó âñ³õ ïîä³áíèõ ëåæèòü ëóêàâñòâî ³ íåìîðàëüí³ñòü. ß ëèøå ÷óâ, ùî çà áåð³¿âñüêèõ ÷àñ³â áàãàòî ä³òåé â³äð³êàëîñü áàòüê³â ³ áàãàòî áàòüê³â â³äð³êàëîñü ä³òåé. ² õ³áà-æ öå áóëî ùèðå? ² âèãðàëè íà öüîìó ò³, ùî â³äð³êàëèñü, àáî â³ä ÿêèõ â³äð³êàëèñÿ? À ñê³ëüêè áîëþ, çíàþòü ëèøå ä³òè ³ áàòüêè. Ïðî öèõ, êîìó âîíî ëåãêî ïðèõîäèòüñÿ, õ³áà íå áóäåìî çãàäóâàòè. Àëå-æ íå âñ³ òàê ïîñòóïàëè, ³ âîíè íàïåâíî äàëåêî ùàñëèâ³øèìè ñåáå ïî÷óâàëè ³ ïî÷óâàþòü, áî ìàþòü ÷èñòó ñîâ³ñòü ³ ñïîê³éí³ ñíè. Ïèøó „ñïîê³éí³ ñíè“, áî âîíè ìåíå ïîêèíóëè òîä³, ÿê ïåðøèé ðàç ïðî÷èòàâ ïðî öå. ß ³ äî ñüîãîäí³ íå ìîæó çðîçóì³òè, ÿê â îäíîìó âèïàäêó ï³äïèñ ìຠçíà÷³ííÿ, ó äðóãîìó – ïðîñòà ôîðìàëüí³ñòü. Êàæó Òîá³, Áîãäàíå, ï³äïèñóéñÿ ëèøå òàì, äå â³äïîâ³äຠÒâî¿ì ïåðåêîíàííÿì ³ çà ùî Òè äóìàºø íåñòè ïîâíó â³äïîâ³äàëüí³ñòü. Ó ïîïåðåäíüîìó ëèñò³ ÿ ïèñàâ, â³ääà⠄ñâîþ çãîäó“ íà çàòâåðäæåííÿ. Òàê âîíî é ñòàëîñÿ. Õîäèëà öÿ öèäóëÿ á³ëüøå ï³âòîðà ì³ñÿöÿ. Ñïî÷àòêó âèìàãàëè „äîêóìåíò³â“, òîáòî ï³äòâåðäæåííÿ, ùî ÿ ñàì òîãî íå ïðèäóìàâ. ß â³ääàâ ëèñòà ç 6-ãî ãðóäíÿ. Ïî÷àëèñÿ äàëüø³ çäèâóâàííÿ, ðîçïèòè, ÿê³ òðèâàëè àæ äî öèõ äí³â. Íàðåøò³ ÿ âñå çàáðàâ ³ ïîðâàâ. Òåïåð ðàäèé, ùî ïåðøèé ðàç îáñòàâèíè ñêëàëèñÿ ó ìîþ êîðèñòü. Îòæå, òåïåð ìîæó Òîá³ ñêàçàòè ÿñíî, ùî âñÿ öÿ ³ñòîð³ÿ áóëà ìåí³ äóæå íå ïî äóø³ ³ ïðîòè ìî¿õ ïåðåêîíàíü. Óâàæàâ öå íàñèëüñòâîì íàä³ ìíîþ. Óâåñü öåé ÷àñ áðàêóâàëî ìåí³ ïîâ³òðÿ. Òàê, áåç Òåáå ìåí³ íåìîæëèâî áóòè, ³ í³êîëè òàêîãî ï³äïèñó íå ïîñòàâëþ. Òåïåð ëèøå æàëóþ, ùî ö³ëà òà ñì³øíà ³ñòîð³ÿ íàáðàëà òàêîãî ðîçãîëîñó ³ áàãàòî ëþäåé õ³õ³êຠâ ðóêàâ. Õ³áà æ ìîæíà òåïåð ÿêîþñü ïåðåøêîäîþ çàêðèâàòè â³÷³ ³ ïðÿòàòèñü? À ÿêà ãàðàíò³ÿ, ùî ÷åðåç ÿêèéñü ÷àñ ³ òàêîãî áóäå ìàëî? Òàêèì ñïîñîáîì ìîæíà âñå ëþäñüêå ïî äîðîç³ çàãóáèòè ³ äëÿ Òâîãî â³êó òàê³ åêñïåðèìåíòè º íàäòî ðèçèêîâàíèìè. Òè-æ äî ñüîãîäí³ íå ìàºø ïðàâà íàð³êàòè, ùî õòîñü Òåáå íåäîîö³íèâ, çðî-

Äîðîãèé ì³é òà ºäèíèé Ñèíó! Íà Òâîãî ëèñòà ÿ âæå äâà ðàçè â³äïîâ³äàâ ³ ùå ðàç õî÷ó ñêàçàòè. Ñëîâà Òâî¿ ìåíå äóæå çâîðóøèëè ³ íàëÿêàëè. Ñèíó ì³é, ìè õîòÿ ðàçîì íå ðîñëè, àëå ÿ ïåðåêîíàíèé áóâ ïðî Òâîº ñèí³âñüêå ñòàâëåííÿ. Òè ïîâèíåí çàâæäè ïàì’ÿòàòè, ùî êðîì³ íàñ äâîõ, ÷èòຠùå õòîñü, òîìó ïîä³áí³ ñëîâà êðîì³ çëà äëÿ Òåáå ³

138

139

áèâ Òîá³ êðèâäó ³ç-çà Òâîãî ïîõîäæåííÿ. À ÷è íå ìîãëî áóòè òàê, ùî ïðè çì³í³ ïð³çâèùà, óñ³ Òâî¿ ïî÷èíàííÿ òà çàäóìè ìîãëè-áè ï³òè øêåðåáåðòü? Òîä³ íàïåâíî ëèøèëàñü-áè ó Òåáå ðàíà íà ö³ëå æèòòÿ. Òâî¿ óñï³õè (áî ³íàêøå ¿õ íå ìîæíà íàçâàòè) íà øê³ëüí³é âèñòàâö³, ââàæàþ, ïîìîæóòü Òîá³ ïðîáèòèñÿ äàëüøå. Íàïåâíî îö³íêó Òâî¿ì êàðòèíàì äàâàëè ò³, ùî ìàþòü ÿêåñü â³äíîøåííÿ äî ìèñòåöòâà, à ìîæå é áóäó÷³ Òâî¿ âèêëàäà÷³. Îòæå é ïð³çâèùå äëÿ íèõ âæå íå ÷óæèì áóäå. À â³äíîñíî Òâî¿õ áàòüê³â, ìàºø ïîâíå ïðàâî ñêàçàòè, ùî íå âîíè Òåáå âèõîâóâàëè, áî ¿õ íàâ³òü íå çíàºø, à ijäè. ² â ðóáðèêó ìàºø ïðàâî çàíåñòè ä³ä³â, ÿê îï³êóí³â ³ âèõîâàòåë³â. ² öå íå áóäå ñóïåðå÷èòè í³ ïðàâä³, í³ ìîðàë³. Ìåí³ áóëî áè äóæå ö³êàâî ïîäèâèòèñÿ íà Òâî¿ ðèñóíêè. Òàêà ëþäèíà, ÿê Îëåíà Ëüâ³âíà (Êóëü÷èöüêà.– Ë. Á.) ÷àñîì îäíèì ñëîâîì ìîæå á³ëüøå ñêàçàòè, í³æ ³íø³ ö³ëèìè ëåêö³ÿìè. Ïðèãàäóºø ñâî¿ ðèñóíêè ç 55 ð., „ìîãèëó ïðàä³ä³â“? Âîíà ó ìåíå çáåðåãëàñÿ. Òîä³ ÿ Òîá³ çàââàæèâ, ùî òðåáà çâåðíóòè á³ëüøó óâàãó íà ðèñóíîê. Òåïåð æå, áà÷èø, Îëåíà Ëüâ³âíà Òîá³ âêàçàëà íà öå ñàìå. Îòæå, ÿê òàêèé àâòîðèòåò, ÿê Î. Ë. òâåðäèòü, çíà÷èòü öå º ïðàâäà. ß Òîá³ â³ðþ, ùî âîíà âæå â ïîâàæíîìó â³ö³, ùî ìàëî åíåð㳿 ìàº, ùî ñàìà âæå íå ìîæå âçÿòè àêòèâíî¿ ó÷àñò³ ó òâîð÷îìó æèòò³, àëå îäèí ¿¿ ïîãëÿä ìຠíåîö³íèìó âàðò³ñòü. Ö³êàâî ìåí³ áóëî-á ïîð³âíÿòè êîëèøí³ Òâî¿ ðèñóíêè ç òåïåð³øíèìè. Õîòÿ-áè íàâ³òü Òè ïîïðîáóâàâ öåé ñàìèé ïàì’ÿòíèê â Êîøëÿêàõ. À ì³æ ³íøèì, â³í íå º ëåãêèé äëÿ âèêîíàííÿ. Òàê, Ñèíó, ïî÷èíàé êóâàòè ñàì ñâîþ äîëþ! Ïàì’ÿòàé, ùî íàâ³òü íàéøèðø³ ïëå÷³ íå â ñèë³ çàñòóïèòè ìîðîçíîãî â³òðó. À çíàé, ùî æèòòÿ íå º òàêå ñòðàøíå, ÿê íèì ëÿêàþòü. Áóðÿ ³ íåãîäà ç õàòè º çàâæäè ñòðàøí³øîþ. Ïðàöåþ âñþäè ñîá³ ïðîìîñòèø øëÿõ, ÿê áóäåø íàä³ÿòèñÿ íà âëàñí³ ñèëè. (...) Îáí³ìàþ Òåáå, ì³é ºäèíèé,– Òâ³é òàòî.

ËÈÑÒ XXIX

Äîðîãèé ì³é Ñèíó! Ïî äîâãèõ ìèòàðñòâàõ ÿ çíîâó íà òîìó-æ ì³ñö³, çâ³äêè âè¿õàâ ïåðåä ðîêîì. Çà öåé ÷àñ íå ïèñàâ Òîá³, áî àäðåñà ÷àñòî ì³íÿëàñü ³ íå õîò³â ùîáè áëóêàëè òà äîãàíÿëè ëèñòè. Òåïåð çíîâó îñ³â íà äåÿêèé ÷àñ. Ïèøó íà äåÿêèé, áî ìîæå ÷åðåç ê³ëüêà ì³ñÿö³â çíîâó êóäèñü ïåðå¿äåìî. Íî ïîñò³éíî ÷èñëþñü çà òåñëÿðñüêîþ áðèãàäîþ, ÿêà ïåðå¿çäèòü òàì, äå òðåáà áóäóâàòè. Ö³ ïåðå¿çäè ³ â³äáèðàþòü áàãàòî ÷àñó. Òàê ³ ìè ïðî¿çäèëè îêîëî ï³âòîðà ì³ñÿöÿ. Êðîì³ öüîãî â çèì³, ìàéæå òðè ì³ñÿöÿ ÿ ïðàöþâàâ â òîêàðíîìó öåõó íà âåðñòàò³, äå òî÷èâ ð³çí³ äåòàë³ äî òðàêòîð³â, áî ìóñèâ ââàæàòè íà ñâ³é ïîïåðåê, ÿêèé ëåãêî ïðîñòóäæóºòüñÿ. Ó âèñë³ä³

ìàòåð³àëüíà êîðèñòü çíèêàþ÷à, áî òàê ÿêîñü çëîæèëîñü. Àëå ïåðåêîíàâñÿ, ùî ïðè òàê³é ðîáîò³ äóæå ïñóþòüñÿ î÷³ ³ íåðâîâî âèñíàæóº ïðàöÿ. Ïîñèëêà ïðèéøëà äåíü ïåðåä âè¿çäîì. Çà íþ äóæå ÿ äÿêóþ ³ ïðîñèëè ïîäÿêóâàòè ò³, ùî ñìàêóâàëè. ³äíîñíî òîãî, ùîáè á³ëüøå íå ñëàëè, ÿ ä³éñíî ìàì³ ïèñàâ. Ïèñàâ òîìó, ùî íå âñå áóëî ó çëàãîä³. Óâàæàâ, ùî â òàêèõ ïèòàííÿõ ïîâèííà áóòè ïîâíà ãàðìîí³ÿ. Áîã ìåí³ ñâ³äêîì, ùî é íà ìèòü ÿ í³êîëè íå äîïóñòèâ äóìêè, ùîáè ìîãëè çàìèøëÿòè ijäóñü òà Áàáóñÿ ùîñü çëîãî. ß ñâÿòî ïåðåêîíàíèé, ùî âñ³ ¿õ äóìêè íàïðàâëåí³ íà òå, ùîáè âñå âèõîäèëî íà êðàùå äëÿ Òåáå, ùîáè ñòâîðèòè Òîá³ íàéá³ëüø ñïðèÿòëèâ³ óìîâèíè äëÿ æèòòÿ, àëå ìåí³ âèäàâàëîñÿ, ùî íå çàâæäè äîáð³ íàì³ðè äàþòü áàæàí³ íàñë³äêè. Áóâ-áè ÿ òàêîæ âåëèêèì íåã³äíèêîì, ÿêáè ââàæàâ, ùî ìåíå Áàáóñÿ êðèâäèëà. Íàâïàêè, âæå á³ëüøå ðîê³â, ÿê Òè ìàºø, ãîðäæóñÿ ïåðåä ñâî¿ìè áëèçüêèìè Òâî¿ìè ijäóñåì òà Áàáóñåþ. Àëå, íà ïðåâåëèêó øêîäó äëÿ ìî¿õ áëèçüêèõ, íå ìîæó çãîäèòèñÿ íàâ³òü ç íàéð³äí³øèìè, ÿêùî íå º ïåðåêîíàíèé. Êðîì³ öüîãî, ìîæëèâî, ÿ íåïðàâèëüíî çðîçóì³â ñëîâà Áàáóñ³, ïåðåïèñàí³ ìàìîþ. ²ç íèõ ÿ ïî÷àâ äîãàäóâàòèñÿ, ùî ðîáèòüñÿ ïåâíà àñåêóðàö³ÿ, ùîáè êîòðåñü â ìàéáóòíüîìó ìàëî çàêîííèé ïðèòóëîê, òîáòî, ùîáè ÿ íå ìàâ ìîæëèâîñò³ ñêðèâäèòè. Îòæå, ÿêùî ì³é çäîãàä áóâ ïðàâèëüíèì, òî ÿ íå ââàæàâ ñåáå â ïðàâ³ çëîâæèâàòè äîáðîòîþ, çà ÿêó ïîêè ùî íå â ñèë³ â³äïëàòèòè òèì-æå, à íà ìàéáóòíº íå ìàºòüñÿ äîâ³ðè. Çðåøòîþ, ÿê âèñëîâèëàñü ìàìà, öå º ñïðàâà á³ëüøå ïî÷óâàíü, àí³æ ðîçñóäêó, òîìó òàêå âèéøëî. Ïðî öå, ùî ÿ îã³ð÷åíèé ³ äðàçëèâèé, íàâ³òü íå äóìàþ çàïåðå÷óâàòè. Íàâïàêè, ÷àñòî çäàºòüñÿ, ùî äî æèòòÿ ÿ âæå çîâñ³ì íåïðèäàòíèé. Ó âñÿêîìó âèïàäêó â ìàéáóòíüîìó òðåáà ë³êóâàòèñÿ. Çíàþ, ùî ÿ áàãàòî áîëþ ñïðè÷èíèâ, àëå-æ â³í âèíèê ìèìî ì âîë³ òà áàæàíü. Âñå öå âèíèêëî ³ç-çà ðîçá³æíîñò³ äóìîê. ßêùî ijäóñü òà Áàáóñÿ ââàæàþòü ñåáå îáðàæåíèìè, òî ÿ äóæå ïåðåïðîøóþ ³ ùå ðàç êàæó, ùî ìîÿ ïîøàíà òà ëþáîâ äî íèõ í³÷óòü íå çìåíøèëàñü. 18 ö. ì. ï³øëè äëÿ Òåáå êíèæêè. Âîíè, ùîïðàâäà, íå íîâ³ âæå, àëå çäàºòüñÿ ìåí³, ö³íí³ äëÿ Òåáå. ª òàì êíèæêà Äæ. Âàçà𳠖 ïðî ³òàë³éñüêèõ õóäîæíèê³â XV–XV² ñò. Öå º íàéêðàùèé éîãî òâ³ð, àëå é ç íüîãî çîáà÷èø, ÿê áàãàòî ìèòö³â ìàëà ²òàë³ÿ ùå 400 ð. òîìó. Òîìó ïåâíî íåìà äèâîòè, ùî âëàñíå íà òàê³é ïî÷â³ âèðîñëè ̳êåëü Àíäæåëî òà Ëåîíàðäî äà ³í÷³. Ìîãóòí³ äåðåâà ëèøå ó ë³ñ³ ðîñòóòü. Òàì òàêîæ º ³ äàâíî îá³öÿí³ ñï³âàíèêè. Ìîæå é âîíè òðîõà çà ñêîðî ïðèéäóòü, áî ÿ õîò³â çðîáèòè ïðèºìí³ñòü ïðè çàê³í÷åí³ Òâî¿õ ³ñïèò³â. Àëå, çíàºø, ìîæ-

140

141

áîëþ äëÿ ìåíå í³÷îãî íå ïðèíåñóòü. ³ðþ Òâîºìó ñåðöþ ³ çàéâ³ òóò ñëîâà. Ïðèãàäóºø, ÿê ìè ñèä³ëè íà ãîðáî÷êó çà äîìèêîì ç êîçîþ òà êîïè÷êîþ ñ³íà, ³ ãîëîñíî ìð³ÿëè. Ìð³ÿëè ÿê-òî áóäå, ÿê Òè çàê³í÷èø ñåðåäíþ øêîëó. Òîä³ ùå Òè êðîì³ äèòÿ÷î¿ îõîòè ðèñóâàòè, á³ëüøîãî íå áàæàâ. ß îá³öÿâ Òîá³, ùî êóïëþ ìàøèíó ÿê çàê³í÷èø ñåðåäíþ øêîëó. Òàê íàïåâíî ³ ñòàëîñü-áè, ÿêáè ìè áóëè ðàçîì. Òåïåð Òè âèõîäèø ó ñâ³ò áåç ìåíå. Âæå é ó òàêîìó â³ö³ ïðèéøëîñü Òîá³ íàäïèòè ã³ðêîãî, àëå-æ Òè íàãàäóâàâ ìåí³ ùå äèòÿì, ùî íîñèø ³ì’ÿ ëþäèíè, ÿêà íå ëÿêàëàñü íåâ³äîìîãî, âì³ëà çóñòð³÷àòè íåáåçïåêè, áîðîëàñü ç³ ñèëüí³øèìè ³ âì³ëà ïåðåìàãàòè, áî áóëà ãàðòîâàíîþ, ï³äãîòîâàíîþ òà âïåðòîþ ó ñâî¿õ çàäóìàõ. Á³ëüø³ñòü ä³òåé ñòóïຠâ æèòòÿ ïðè áàòüê³âñüê³é ïîìî÷³, àëå äóæå áàãàòî º òàêèõ, ÿê³ ñàì³ âðèâàþòüñÿ, ìîñòÿòü ñîá³ øëÿõ ³ âèõîäÿòü â ëþäè, òà ùå â ÿê³! Ç Òîáîþ áóäå ëèøå ìîÿ ëþáîâ òà â³ðà, ùî áóäåø ïðàâäèâîþ ëþäèíîþ, áî á³ëüøå í³÷îãî äëÿ Òåáå íå ìàþ. ijäè ñâî¿ì ñòàðàííÿì äàëè Òîá³ âñå, ùî ìîãëè. Òè ñâî¿ìè ïîñòóïêàìè îïðàâäàºø ¿õí³ ñïîä³âàííÿ òà ïîäÿêóºø. Ìîæëèâî, ùî íåâèã³äíî áóäå Òîá³ ïåðåïèñóâàòèñü ç³ ìíîþ, ïîñòóïàé, ÿê êðàùå. Äëÿ ìåíå Òè çàâæäè ºäèíèé ³ íàéäîðîæ÷èé. ³ðþ, ùî áóäåìî ðàçîì ³ ëèøàþñü òèì, äëÿ êîãî Òè º îäèíîêîþ ðàä³ñòþ òà íà䳺þ. Ö³ëóþ Òåáå ì³öíî,– Òâ³é áàòüêî.

ËÈÑÒ XXX 1.VI.58 ð.

ëèâîñò³ ó ìåíå íåâåëèê³. Ïî ïðàâä³, òî ÿ é íå çíàþ íàâ³òü êîëè Òè ê³í÷àºø. Äóæå õî÷ó, ùîáè Òè óñï³øíî çàê³í÷èâ. ³ðþ, ùî òàê âîíî ³ áóäå. Ëèñò Òâ³é çâîðóøèâ ìåíå ³ äóæå ìåí³ ïðèïàâ äî ñåðöÿ. ×èì-æå Òè ³ ÿê, õëîï÷èêó ì³é, ï³ääåðæóâàòè ìåíå áóäåø? Ëèøå ðàç Òè ìåí³ ñíèâñÿ äîðîñëèì, à òî âñå òàêèì, ÿêèì áà÷èâ âîñòàííº. Íà äðóãèé äåíü, ÿê âåðòàëèñÿ ç ïðîãóëüêè, îá³öÿëè êóïèòè Îëåíö³ êâ³ò³â íà ³ì’ÿíèíè. À Òè îò âæå é äîðîñëèé. Æàëü ëèøå, ùî íå ïèøåø ïðî çäîðîâ’ÿ òà ñàìîïî÷óòòÿ ijäóñÿ ³ çîâñ³ì íå çãàäóºø, ÿê ï³äãîòîâëÿºøñÿ. Òåïåð âæå íàâ³òü íå ïðîøó Òåáå ëèñòà, áî òðåáà Òîá³ çâåðíóòè âñþ óâàãó íà ³ñïèòè. Âæå ÿê áóäåø ìàòè âñå çàê³í÷åíî, äîêëàäíî íàïèøåø ìåí³ ïðî âñå. Òâî¿ìè ðèñóíêàìè äóæå ö³êàâëþñÿ. (...) Óñ³õ ïîçäîðîâëÿþ, ö³ëóþ Òåáå ì³öíî,– Òâ³é áàòüêî. Äîáðèõ óñï³õ³â â ³ñïèòàõ!

ËÈÑÒ XXXI

âñå, ùî áà÷èø. Íàâ³òü íå äàðìóé òîä³, ÿê ¿äåø òðàìâàºì, àâòîáóñîì ÷è ïî¿çäîì. Ö³êàâ³ îáëè÷÷ÿ ÷è ïîñòàò³ çàâæäè íàéäóòüñÿ ïåðåä î÷èìà. Öå ïîâèííî ñòàòè Òâîºþ ïðèâè÷êîþ! Ïî äîâãèé ïðàö³ òà ïðàêòèö³ ñàì çó쳺ø õàðàêòåðíèìè ðèñàìè ïåðåäàòè ñóòòºâå. Çîáà÷èâøè, ùî òðåáà äîâãî âèâ÷àòè òà âäèâëÿòèñÿ, ùîáè çîáà÷èòè âèñë³ä³íó ë³í³þ. Òåáå ìîæå çäèâóâàëî, ùî êíèæêè ïðèéøëè ç îäíîãî ì³ñöÿ, ãðîø³ ç äðóãîãî, à ëèñò ç òðåòüîãî. Ââàæàþ, ùî ñâîº÷àñí³ñòü ìຠâåëèêå çíà÷³íÿ ó íàøîìó æèòò³. Õîò³ëîñü ìåí³ äóæå çðîáèòè ïðèºìí³ñòü, íå çàâæäè ìîæíà âèñëàòè òàê, ùîáè ïðèéøëî ó áàæàíèé ÷àñ. Õîò³â, ùîáè êíèæêè ïðèéøëè íà çàê³í÷åííÿ øê³ëüíîãî ðîêó, à ãðîø³ òà ëèñò ïðè çàê³í÷åí³ ³ñïèò³â. Äîâãî íîñèâñÿ ç äóìêîþ, ùîáè Òîá³ ùîñü êóïèòè òî íå çíàâ ùî, íå áóëî êîìó ïîðàäèòè, ùî Òîá³ ïðèäàëîñü-áè ³ âèñëàâ ãðîø³, ùîá Òè ñàì ðîçïîðÿäèâñÿ íèìè. Òè-æ âæå äîðîñëèé. (...) Êëàíÿþñü âñ³ì ð³äíèì, ö³ëóþ Áàáóñþ òà ijäóñÿ, îáí³ìàþ Òåáå òà ö³ëóþ,– Òâ³é òàòî.

6.VII.58 ð.

ËÈÑÒ XXXII

Äîðîãèé ì³é Ñèíó! Íàéïåðøå – ïîçäîðîâëÿþ Òåáå ç óñï³øíèì çàê³í÷åííÿì ìèñòåöüêî¿ òà ñåðåäíüî¿ øê³ë! Òèì Òè ïðèí³ñ ìåí³ âåëèêó ðàä³ñòü òà âò³õó. ßêðàç â÷îðà, í³áè íà çàâåðøåííÿ ðàäîñò³, ïåðåäàâàëè ç Êè¿âà ãàðíèé êîíöåðò. Ñêëàäàëîñü âðàæ³ííÿ, ùî âñ³ ç öüîãî ïðèâîäó ðàä³þòü. Òåïåð ïðèçíàþñÿ, ùî ïåðåæèâàâ, áî áîÿâñÿ, ùîáè Òè íå ïîøïîðòíóâñÿ. Îäíî, äóìàþ, ùî íàéâàæí³øå, çà Òîáîþ. Òåïåð öå çðîáèòü Òåáå òðîõè â³ëüí³øèì, íå òàêèì çâ’ÿçàíèì. ßê çàáàæàºø, çó쳺ø ñêóï÷èòè åíåðã³þ â îäíîìó íàïðÿì³. Äîòåïåð ïðî îö³íêè ÿ Òîá³ í³÷îãî íå ãîâîðèâ. Êðàùå íå øêîäèëè-á, àëå ÿê ëþäèíó ö³êàâèòü ùîñü ³íøîãî, ö³êàâèòü öå, ùî íå ì³ñòèòüñÿ ó øê³ëüíèõ ïðåäìåòàõ, òðåáà áóòè âèðîçóì³ëèì. Òè âèáðàâ ìèñòåöòâî. Çíàé, ùî ìèñòåöòâî âèìàãຠö³ëî¿, áåç ðåøòêè, ëþäèíè. Âèìàãຠíå òîìó ö³ëî¿, ùî çáðîÿ ìèòö³â, òîáòî ñàìà òåõí³êà íàáóâàºòüñÿ ïðè ïîìî÷³ âåëèêî¿ ïðàö³, âïåðòîñò³, ñèñòåìàòè÷íèõ çàíÿòü. Íàâ³òü ãåí³àëüí³ òâîðö³ òèõ ä³ëÿíîê, íå çìîãëè-áè äîñÿãíóòè í³÷îãî, ÿêáè áóëè ëåãêîïîâàæíèìè òà ë³íèâèìè. ² ä³éñíî ïèëüí³ñòü íå º ÷åñíîòîþ, à îáîâ’ÿçêîì. Çàêè íå îñ³äëàºø ðèñóíêîâî¿ òåõí³êè, ñì³øíî äóìàòè ïðî êîìïîçèö³þ ÷è ïîä³áíå. Íà êîæíîìó ì³ñö³, ïîâñÿê÷àñíî âïðàâëÿé ðóêè. Çàâåäè ñîá³ àëüáîì äëÿ íàðèñ³â ó ôîðì³ á³ëüøî¿ êíèæêè, òàêèé, ùîá ìîæíà ìàòè ïîñò³éíî ç³ ñîáîþ: ó â³ëüí³ õâèëèíè çàðèñîâóé

Äîðîãèé ì³é Ñèíó! (...) Íà äðóãèé ðàç ïðîøó Òåáå ïðèä³ëèòè á³ëüøå óâàãè ïî÷åðêîâ³, ùîáè ëåêøå ìîæíà áóëî ÷èòàòè, òèì õòî íåîá³çíàíèé ç Òâî¿ì ïî÷åðêîì. Öå òàêîæ äàñòü á³ëüøó ãàðàíò³þ, ùî ëèñò ä³éäå äî ìî¿õ ðóê. Íàéá³ëüøå ò³øóñÿ òèì, ùî Òè çàäîâîëåíèé ç³ ñâîãî âèáîðó ³ íåâòîìíî ïðàöþºø. Îäíèì ³ ºäèíèì ìî¿ì áàæàííÿì º, ùîáè Òâîÿ îõîòà äî ïðàö³ ïåðåéøëà â ïîñò³éíó æàä³áí³ñòü, òâîð÷å ãîð³ííÿ, íåíàñèòíå õîò³ííÿ â÷èòèñÿ ³ â÷èòèñÿ, à ï³çí³øå: ïðàöþâàòè ³ ïðàöþâàòè, ³ ïðàöþâàòè. ßê Òâîÿ äóøà áóäå øèðîêî ðîçêðèòîþ äëÿ ñïðèéíÿòòÿ, Òîá³ êîíå÷íîþ, òî íàó÷èøñÿ äóæå áàãàòî, áî ìîæëèâîñò³ âåëèê³. À Òè ïåâíî çíàºø, ùî äëÿ âëàñíèõ çàäóì³â òà òâîð÷èõ øóêàíü òðåáà äóæå áàãàòî çíàòè. Ìîºþ ðàäîþ äëÿ Òåáå: äîñêîíàëî îâîëîä³òè ðèñóíêîì. Âîëîä³òè òàê, ùîá Òè ì³ã ñõîïëþâàòè âëàñòèâ³ ³ õàðàêòåðí³ ðèñè ³ ê³ëüêîìà øòðèõàìè ïåðåäàòè áàæàíå. ßê áóäåø ãîñïîäàðåì ñâ ðóêè, çíà÷èòü, ÿê çó쳺ø ïåðåäàòè íà ïàï³ð áàæàíå òàê, ÿê Òîá³ õî÷åòüñÿ, ìîæíà ñêàçàòè, ùî âîëî䳺ø ðèñóíêîì. Òîä³ âæå ìîæíà

142

143

17.XII.58 ð.

Äîðîãèé ì³é Áîãäàíå! Ïðèéøîâ Òâ³é ëèñò ïèñàíèé 12 âåðåñíÿ. Äÿêóþ Òîá³ çà íüîãî. ×èòàâ ÿ Òâîãî ëèñòà ³ çãàäóâàâ, ùî õîäèø ñòåæêàìè, ïî ÿêèõ ³

ÿ êîëèñü áðîäèâ. Îò çãàäóºø ïðî ßñ³íþ. Òàì ÿ ïåðøèé ðàç áóâ, ÿê ìàâ 18 ðîê³â. ² ç òî¿ ïîðè ìàéæå íà ïðîòÿç³ ñåìè ðîê³â áóâàâ òàì. Âîíî (òå ñåëî) âèä³ëÿëîñü òîä³ ìàëüîâíè÷³ñòþ, ìåøêàíö³ ³ç ö³ëîãî Çàêàðïàòòÿ ìîæå íàé÷èñò³øå ãîâîðèëè óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ (ïîìèíàþ÷è Áè÷ê³â), ó ñâÿòà äóæå ìàëüîâíè÷î îä³âàëèñÿ, ãàðíî àðêàíà òàíöþâàëè, âåëèê³ ÿðìàðêè âëàøòîâóâàëè. ßêðàç äåñü ó òàêîìó â³ö³ ÿê ó Òåáå, æèâ äîñèòü äàëåêî â³ä öåíòðà íà ãðóíèêó ó ãóöóëêè, â ÿêî¿ áóâ ñèí ìîãî â³êó, ñïàâ íà îáîðîä³ ³ ëþáóâàâñÿ Ãîâåðëåþ òà ϒºòðîñîì. Îäíîãî ðîêó æèâ çíîâó äâà òèæí³ ó Êëî÷óðàê³â â ×îðí³é Òèñ³ (ïðîòèëåæíèé ê³íåöü ßñ³í³íà çàõ³ä). Òàì íà ñàìîðîáí³é òè÷ö³ ïåðåñêàêóâàëè ÷åðåç òðè ìåòðè. Íåäàëåêî æèâ ãóöóë Ìèõàéëî, ùî ìàâ òîä³ 116 ðîê³â ³ äóæå äîáðå äåðæàâñÿ. Äåëÿòèí âèêëèêຠó ìåíå ñóìí³ ñïîãàäè. Ó Âîðîõò³ òàêîæ ó ìåíå áóëè äîáð³ çíàéîì³ Ãàâðèëþêè (Ôåä³ð òà Ñåìåí, ùî ìàâ äâ³ ìàëåíüê³ ä³â÷èíêè). Ìîæå, êîëèñü íàéäåø ¿õ. Âîíè ìåøêàëè çà Ïðóòîì íàïðîòè ñòàðî¿ öåðêâè, ùî âèä³ëÿëàñÿ ñâîºþ îðèã³íàëüíîþ àðõ³òåêòóðîþ. Âàðòà áè ¿¿ çàðèñóâàòè. À îò â³äíîñíî ìîòîöèêëà ìåí³ íå çîâñ³ì ïîäîáàºòüñÿ ³äåÿ, ùîáè êóïèòè éîãî. Ùîïðàâäà, ó íàñ áóëè òàê³ ïëàíè, ùîáè êóïèòè éîãî. Ïðèãàäóºø, ÿê ñèä³ëè ìè íà ãîðáî÷êó ³ Òè ìð³ÿâ ïðî òàêó âëàñíó, ïîëàòàíó õàòêó, êîïèöþ ñ³íà ³ êîçó, ùî íàâêîëî ëàçèëà. ß òîä³ îá³öÿâ, ùî êóïëþ äëÿ Òåáå ìîòîöèêë, ÿê áóäåø ìàòè 16 ðîê³â ³ àâòî, ÿê çàê³í÷èø ñåðåäíþ øêîëó. Íàïåâíî òàê âîíî é ñòàëîñü áè, ÿêáè ìè æèëè ðàçîì. Êðîì³ Òåáå ó ìåíå íå áóëî-áè æàäíèõ êëîïîò. Àëå îäíå, Áîãäàíå, ¿çäèòè ïðè áàòüêîâ³, äðóãå – ñàìîìó. ijäóñü æå íå ìîæå òåïåð íîñèòèñÿ ç Òîáîþ. Öå ÿ ïèøó íå òîìó, ùî íå äîâ³ðÿþ Òîá³ ñàìîìó. Äëÿ ìåíå âîíî âèãëÿäຠòàê. Ïåðøå, êîëè ëþäèíà îñâî¿òü òàêó ¿çäó ï³ä íàãëÿäîì ó ìîëîäøîìó â³ö³, íà¿çäèòüñÿ äîñõî÷ó, ïåðåáðîäèòü õì³ëü ó íüîìó, ³ â³í ¿çäèòü òîä³ ÿê óñ³ íîðìàëüí³ ëþäè, òîáòî ëèøå òîä³, êîëè íåîáõ³äíî ³ êóäè òðåáà. À òàê ñêàæè ìåí³, Áîãäàíå, êóäè Òè çàðàç áóäåø ãàñàòè, ÿê øê³ëüíèé ð³ê ïî÷èíàºòüñÿ? Öå-æ ëèøå áóäå Òåáå â³äðèâàòè â³ä çàíÿòü ³ õâèëþâàòè Áàáóñþ ç ijäóñåì. ² äàëüøå – ãðîø³. Ñóìí³âàþñÿ, ùîáè â ijäóñÿ áóëè òåïåð çàéâ³ ãðîø³. Ïèøó „çàéⳓ, áî â³í íå ââàæàºòüñÿ íåîáõ³äí³ñòüþ. ³í æå Òîá³ äëÿ ðîáîòè íå ïîòð³áíèé. Òè-æ íå º í³ ïîøòàð, í³ ì³ë³ö³îíåð ÷è ùîñü ïîä³áíå. Îòæå öå º ðîçê³ø. À Âè íàïðàâäó òàê æèâåòå, ùî ìîæíà ñîá³ ïîçâîëèòè íà òàêèé ëþêñóñ? Äóìàþ, ùî Òè âæå íàñò³ëüêè äîðîñëèé, ùî ïîâèíåí æèòè ç îë³âöåì â ðóêàõ â³äíîñíî äîìàøíüîãî áþäæåòó. Ñêàæè, ÷è íå ñì³øíî âèãëÿäàº, çàîùàäæóâàòè êîï³éêè íà òîâàðîâèõ ïî¿çäàõ, à âèêèäàòè òèñÿ÷³? ×àñîì âîíî òÿæêî áóâຠâ³äìîâèòèñÿ â³ä íàïåðåä çàïëàíîâàíî¿ äóìêè. Àëå êîìó-êîìó, ëèøå íå Òîá³ ïðèâèêàòè äî

144

145

ïðèñòóïàòè äî ð³çíèõ ïðîáëåì. Äî ÷àñó, çàêè íå ñòàíåø ìàéñòðîì ðóêè, âñ³ íàïðÿìêè, ÿê³ âèíèêëè ó ìèñòåöòâ³ ïîâèíí³ Òåáå ö³êàâèòè ëèø, ÿê ³ñòîðè÷íèé åòàï. Íå ðàäæó Òîá³ çàðàç çàõîïëþâàòèñÿ ð³çíèìè „³çìàìè“, ÿê³ ìîæóòü ëèøå ç³ïõíóòè Òåáå íà ìàí³âö³, çìàíåðóâàòè. ßê ñòàíåø ìàéñòðîì, âëàñòèâà ëèø Òîá³ îäíîìó ðèñà âèíèêíå ñàìà, ³ òîä³ çìîæåø ñêàçàòè ñâîº ñëîâî, áî áóäåø ìàòè ïîòð³áíå çíàííÿ òà äîñâ³ä. Äåÿê³ â³äáèòêè ìåí³ ïîäîáàþòüñÿ. Áàãàòî çíèìîê íå âäàëîñÿ. Ïåâíî íàòþðìîðòè â ä³éñíîñò³ äàëåêî êðàùå âèãëÿäàþòü, àí³æ íà çíèìö³, áî íåìà êîëüîð³â. Çíîâó-æ òàì, äå º á³ëüøå ðèñóíêó, ìîæíà ÿñí³øå ïðåäñòàâèòè. Äóæå õî÷ó çîáà÷èòè â êîëüîðàõ. Ïåâíî, òàêè íàéá³ëüøå âäàë³ îñòàíí³ Òâî¿ ðîáîòè. Öåðêâà ó Êîñìà÷³ âèãëÿäຠìåí³ ñèìïàòè÷íîþ, çäàºòüñÿ í³áè ó òåïëèõ òîíàõ. Òðåáà áóëî ¿¿ ïðèáðàòè, ïðèêðàñèòè ÿêèìèñü â³òòÿìè. Òàê³ äîäàòêè, ÿê äåðåâà, â³òòÿ, òðàâà, òîáòî âñå, ùî íà ïåðøîìó ïëàí³, äóæå îæèâëÿþòü òà ïðèêðàøàþòü. Äàþ Òîá³ çàêàçè âæå íà âàêàö³¿: 1. Ãíèëèöüêà öåðêâà ³ õàòà, äå ÿ ðîäèâñÿ. Õàòà êîëèñü áóëà â ñàäêó. Ïåâíî äóìàºø, ùî Òâ³é áàòüêî íàâ³æåíèé, áî í³ãäå ì³ñöÿ íå ìîæå çàãð³òè. Êîðîòåñåíüêî îïèøó Òîá³ õîòÿ îñòàíí³ ê³ëüêà ì³ñÿö³â, ùîá Òè óÿâèâ ñîá³, ÿê ìàºòüñÿ ñïðàâà. Äî ëèïíÿ áóâ íà êîëîí³, äå ïðàöþâàâ íà áóä³âíèöòâ³. Ïîò³ì ïåðåêèíóëè ÷åðåç ïåðåñèëêó íà íîâå áóä³âíèöòâî. Çâ³äòàì ÷åðåç ï’ÿòü äí³â çíîâó íà ïåðåñèëêó, äå òðèìàëè òðè òèæí³. Ïîò³ì íà íîâó êîëîíó ïðèâåçëè, â ñóáîòó çàïèñàëè ó ðîáî÷ó áðèãàäó, à â íåä³ëþ çàáðàëè â õîëîäíó, äå òðèìàëè ø³ñòü òèæí³â, çâ³äêè ïåðåêèíóëè íà ñòðîãó, à ÷åðåç ì³ñÿöü ñþäà, äå ïðîñèìî òðîõè á³ëüøå äåííîãî ñâ³òëà. Îá³öÿþòü íàâ³òü êíèæêè. Ùîäíÿ õîäæó íà ïðîõ³ä. ² âñ³ îò³ ìèòàðñòâà º í³áè íàñë³äêîì òîãî, ùî äðóãèé ðàç ñóäæåíèé. Âèõîäèòü, ùî öå º í³áè âèíàãîðîäà çà ö³ ðîêè, ÿê³ ñóä ðåàá³ë³òóâàâ ³ ïðèçíàâ, ùî ìåíå ñóäèëè íåçàêîííî. Íàãàäóºòüñÿ ñòàðà ãðåöüêà ëåãåíäà ïðî îñòð³â Êðåòó ³ Ì³íîòàâðà. Ïðîñÿòü Òåáå, ùîáè Òè ïðè íàãîä³ çáèðàâ ö³êàâ³ ìàðêè ³ çáåð³ã äëÿ îäíîãî õëîï÷èêà. Ïåâíî ìàºø çíàéîìèõ. Âåñåëèõ ñâÿò ³ ùàñëèâîãî íîâîãî ðîêó. Ö³ëóþ ðóêè ijäóñÿ, Óñ³ì ïîêë³í, îáí³ìàþ ³ ö³ëóþ Òåáå,– áàòüêî.

ËÈÑÒ XXXIII

Ìî¿ íàéäîðîæ÷³! 20 òðàâíÿ Äåíü Óðîäèí íàøîãî áàòüêà, ijäóñÿ ³ ìîãî íàéá³ëüø ëþáèìîãî â÷èòåëÿ ìàòåìàòèêè. Ìîæå, íàâ³òü íåìà äíÿ, ùîáè ÿ ïðî Âàñ íå çãàäóâàâ, àëå ÿê ÿ ìð³þ ïðî âîëþ, òî ìî¿ äóìêè çàâæäè âèêëèêàþòü îáðàç íàøîãî ijäóñÿ. Ìîæå òîìó ïîìàãຠñïîãàä ïðî öå, ùî ijäóñü çàâæäè â³äêðèâàâ ìåí³ äâåð³, ùîá âïóñòèòè äî õàòè. ² òåïåð ðàçîì ç ìð³ÿìè ïðî âîëþ íåâ³äñòóïíî ñòî¿òü ïîñòàòü ijäóñÿ, ÿêèé âïóñêຠìåíå äî õàòè. ² íàâ³òü íå ìîæå ïîì³ñòèòèñÿ â ìî¿é óÿâ³, ùî ìîæå áóòè ³íàêøå. Çäîðîâ’ÿ ijäóñÿ äîðîæ÷èì äëÿ ìåíå â³ä âîë³, òîìó ó öåé Äåíü áóäåìî âïåðòî ìîëèòèñÿ ³ â³ðèòè, ùîáè âåðíóëèñÿ ñèëè ³ ijäóñü ì³ã ðàäóâàòèñÿ æèòòÿì, áî âîíî íàïðàâäó º ãàðíèì. ³ä ìåíå, äîðîãèé Ñèíó, êóïèø áóêåò êâ³ò³â, ùîáè ïîò³øèòè îêî. Áóòè çàñòóïíèêîì Òîá³ íå ïåðøèíà, à ÿ ÷åðåç ïðîñòîðè ï³øëþ ñâî¿ ïîçäîðîâëåííÿ ³ ìîëèòâó äî Âñåâèøíüîãî, ùîáè çä³éñíèëèñÿ ìî¿ ïîáàæàííÿ ïðîæèòè ìíîãàÿ ë³òà ó çäîðîⒿ ³ ðàäîñò³. (...) Äóæå ö³êàâî ìåí³ áóëî ðîçãëÿíóòè òå, ùî ïîÿâèëîñÿ Êóëü÷èöüêî¿, ³ âò³øèâñÿ äóæå Íàðáóòîì, áî çàâæäè éîãî ëþáèâ. À ö³êàâî, ùî Òè, Áîãäàíå, ñêàæåø ïðî ãðàô³êó Íàðáóòà? À éîãî ñèëóåòè? ß êîëèñü ìàâ ùàñòÿ áà÷èòè áàãàòî ãàðíî¿ ãðàô³êè. Íàâ³òü çàõîïëþâàâñÿ øðèôòàìè. Òîìó ê³ëüêà ðàç³â ïèòàâ Òåáå ÷è âèêëàäàþòü ó Âàñ ãðàô³êó. Î÷åâèäíî, ÿê ÷àñòî âîíî â Òåáå áóâຠ– â³äïîâ³ä³ íå îòðèìàâ. Ðàä³þ, ùî ñèñòåìàòè÷íî çàéìàºøñÿ ñïîðòîì. Õî÷ó ëèøå, ùîá ò³ çàíÿòòÿ áóëè òðèâàëèìè. Î÷åâèäíî, áîêñ ö³êàâà ð³÷, àëå íå óÿâëÿþ ñîá³, ùî â³í Òåáå çàõîïèâ. Éîãî îñâî¿òè ìîæíà ëèøå ç ö³ëëþ, ùîáè ÷àñîì âáîðîíèòèñÿ. À òàê³ âèïàäêè ÷àñòî áóâàþòü.

Àëå ùîáè îñâî¿òè éîãî òàêè äîáðå òðåáà ïîïðàöþâàòè. Áà÷èø, â³äíîñíî ïëàâàííÿ ìî¿ òàê³ çàââàãè. Ïëàâàííÿì çàéìàéñÿ íå òîìó, ùîáè ïîâèùàòè ðîçðÿäè àáî ñòàòè ÷åìï³îíîì, àëå òîìó ùîáè ëåãåí³ íàâ÷èëèñÿ êðàùå ïðàöþâàòè, ðóêè òà íîãè ñòàëè ñèëüí³øèìè, ³ ö³ëèé áóâ ñïðàâí³øèì. Î÷åâèäíî, ìຠçíà÷³ííÿ, ùî áàñåéí êðèòèé, àëå áîêñ òàêîæ íå íà ñâ³æîìó ïîâ³òð³. ² äóìàþ, ùî âñå-òàêè â áàñåéí³ êðàùå ïîâ³òðÿ, ÷îãî Òîá³ äóæå áðàêóº, àí³æ òàì, äå çàéìàþòüñÿ áîêñîì. Êðîì³ ñêàçàíîãî, ùîáè Òè çíàâ, ùî ïëàâàííÿ ³ ëåùàòàðñòâî íàëåæàòü äî íàéçäîðîâ³øèõ ñïîðò³â. ßêùî ïî¿äåø íà âàêàö³¿ â Ïîëòàâñüêó îáëàñòü – áóäó ðàäèé, áî òàì º äóæå áàãàòî ö³êàâîãî ç êåðàì³êè ³ âèøèâîê. Ïîëòàâñüê³ âèðîáè ñëàâëÿòüñÿ ó ñâ³ò³. À ç òèì êîëãîñïîì ÷è íå ïîìèëèâñÿ Òè? Òè ïèøåø Ìèêîëà¿âñüêî¿ îáëàñò³. Õ³áà ìîæå ðàéîíà, áî-æ â³ä Ìèêîëà¿âñüêî¿ îáëàñò³ º áëèæ÷å ³íø³ õóäîæí³ ³íñòèòóòè“ Õèáà? Ïðèºìíî ìåí³, ùî Òîá³ òåæ ïîäîáàëîñÿ òàì. Òâî¿ îïèñè ãîñòèíè ìåíå ðàäóþòü. ³äíîñíî ñïèðòíèõ íàïèòê³â óâàæàþ Òâî¿ì æàðòîì. Õî÷ó ëèøå, ùîáè Òè áóâ íåâðàçëèâèì íàâ³òü íà æàðòè ñâî¿õ êîëåã, ÿêùî ñåðåä íèõ º „ìî÷èìîðäè“. Ó òàêîìó âèïàäêó ìîæåø çîâñ³ì áåç êðèâäè äëÿ ñåáå äàòè ñåáå îáñì³ÿòè, ùî Òè ìî⠄íå êîçàê“, „áàáà“ ³ ò. ä. Òèì Òè ïîêàæåø ÿê-ðàç â³äâîðîòíå ³ áóäåø íà ãîëîâó âèùå. Çíàºø, ùî ÿ Òåáå ïðîøó? Ïðî÷èòàé çà âñÿêó ö³íó „Ìîÿ æèçíü“ – Ì. Ãàíä³. ² äóæå õî÷ó, ùîáè Òè ï³ñëÿ ïðî÷èòàííÿ íàïèñàâ ñâîþ äóìêó. Òðåáà ëèøå ïðî÷èòàòè äóæå óâàæíî. Ïîáà÷èø, òàì áàãàòî ãàðíîãî º. ² ùå ö³êàâî, ùî ijäóñü ñêàæå ïðî êíèæêó. À ÷è ÷èòàâ Òè ïðî Øåâ÷åíêà „ñïîãàäè“? Òåïåð íàïåâíî, ï³äãîòîâëÿºòüñÿ ùîñü âåëèêîãî ç íàãîäè 100 ë³òòÿ éîãî ñìåðò³. Çãàäóºø, ùî Òè çàêëþ÷èâ äîãîâ³ð ç³ ñïîðòèâíèì òîâàðèñòâîì íà êë³øå. Ç íàãîäè òîãî, òàé âçàãàë³ íà ìàéáóòíº äëÿ ïîä³áíîãî ó Òåáå ïîâèíí³ áóòè â³äïîâ³äí³ òå÷êè, ó ÿê³ òðåáà çáèðàòè óñÿê³ âèð³çêè ç ãàçåò, æóðíàë³â, ôîòîãðàô³¿, ùî â³äíîñÿòüñÿ äî ñïîðòó (ïëàêàòè, ãðàô³êà, ³í.). ² Òè íå äóìàé, ùî êîæíèé õóäîæíèê âñå ðîáèòü ç ãîëîâè. ³í äîâãî ñòóä³þº âñå, ùî áóëî çðîáëåíå ïåðåä òèì, à ïîò³ì êîìá³íóº ùîñü íîâå. Ðîáè ñîá³ ð³çí³ çàðèñîâêè ³ ïîä³áíå. ² òàê íà ð³çí³ òåìè áóäå âæå ãîòîâèé ìàòåð³àë. ßêùî âäàñòüñÿ Òîá³ êë³øå, îáîâ’ÿçêîâî ïðèøëè çíèìêó. Îò ÿêðàç áà÷èø ÿê ìîæå ïðèäàòèñÿ ãðàô³êà. ³äíîñíî ïëàêàò³â – òàêîæ òðåáà îïàíóâàòè äîáðå øðèôòè (ìàòè çá³ðêó ð³çíîìàí³òíèõ ñòèë³â). Ïðè ïèñàíí³, çàêè âåëèêîþ ïðàêòèêîþ íå íàᒺòüñÿ îêî, òðåáà âì³òè çàïîâíèòè ïëîùó ³ âèäåðæóâàòè ðÿäêè, ÿêùî âåëèêèé òåêñò. ʳëüê³ñòü áóêâ ðîçä³ëèòè íà ê³ëüêà ðÿäê³â. Ó ðÿäêó ê³ëüê³ñòü áóêâ ä³ëèòè íà äîâæèíó ðÿäêà ó ìì, ùîáè çíàòè øèðèíó áóêâè. Ïåðø³ áóêâè ïèñàòè çà ïîä³ëêîþ, ùîáè îêî ïðèâèêëî äî ãóñòîòè. Êóïè ñîá³ ìàëåíüêó ëîãàðèô. ë³í³éêó

146

147

â³äìîâ, òà ùå íå òàêèõ. Äèòèíî ìîÿ ºäèíà, Òè-æ òåïåð äî ïåâíî¿ ì³ðè ãîëîâà ñ³ì’¿. Îòæå, íà òîìó çàê³í÷èìî. Ùå òðîøêà ï³äðîñòåø ³ íàïåâíî ñìàê ó Òåáå çì³íèòüñÿ. Òîä³ ïåâíî êóïèø çà ñâî¿ ãðîø³ ìàøèíó, ÿê âîíà ïîòð³áíîþ Òîá³ áóäå. Ñêðîìí³ñòü çàâæäè äî ëèöÿ ëþäèí³, òèì á³ëüøå Òîá³. Ó ìåíå áåç âñÿêèõ ïåðåì³í íà êðàùå, ñë³ä ëèøå î÷³êóâàòè ã³ðøîãî. Ãðàíèö³ äëÿ äîáðà ÷è çëà âçàãàë³ íåìà. Îòæå òðåáà çàâæäè óñå ñïîê³éíî ñïðèéìàòè, áî ïî ã³ðøîìó çàâæäè íàñòຠêðàùå. Áóäåìî íàä³ÿòèñÿ. Âçàãàë³ ÿ çäîðîâèé. Óñ³ì êëàíÿþñÿ. Ö³ëóþ óñ³õ Âàñ ð³äíèõ.

ËÈÑÒ XXXIV 19.IV.60 ð.

äëÿ òî÷íîñò³. Ñåðäå÷íî äÿêóþ çà ïîçäîðîâëåííÿ. Óñ³é гäí³ ³ çíàéîìèì êëàíÿþñÿ, Âàñ, ìî¿õ íàéáëèæ÷èõ, îá³éìàþ ³ ö³ëóþ. Ùå ðàç ùèðî ö³ëóþ,– Âàø ñèí ³ Òâ³é áàòüêî Ìèõàéëî.

ËÈÑÒ XXXV 8.IX.61 ð. Ìî¿ íàéäîðîæ÷³! Íàðåøò³ ïðèéøîâ â³ä Âàñ ëèñòîê. Õîòÿ ÿ ç íüîãî í³÷îãî íå äîâ³äàâñÿ, àëå ñëàâà Áîãó, ùî ìîæåòå ïèñàòè âçàãàë³. ³äêîëè Áîãäàí çâ³äñè âè¿õàâ, ÿ â³ä íüîãî íå îòðèìàâ í³ ñëîâà, à îá³öÿâ ïèñàòè. Ìåí³ íàâ³òü íåïîòð³áí³ ëèñòè. Ïîòð³áíà ëèøå â³ñòêà, ùî æèâèé òà çäîðîâèé. Ùîáè êóïèòè ëèñò³âêó, çààäðåñóâàòè ³ ï³äïèñàòèñÿ íà í³é, íå òàê óæå ïîòð³áíî áàãàòî ÷àñó. Äóæå ìåí³ âàæêî áóëî, êîëè â³í ïî¿õàâ. Òåðïèìî áóëî äî ïîëîâèíè ñåðïíÿ. ³ä ïîëîâèíè ñåðïíÿ íå ì³ã ñîá³ ì³ñöÿ íàéòè. Íå áóëî ó ìåíå ñèëè íàïèñàòè ê³ëüêà ñë³â. ³ä÷óâàâ, ùî ó Âàñ ÿêåñü âåëèêå íåùàñòÿ. Çíàºòå, ñêðèâàòè ïåðåä³ ìíîþ – íå çì’ÿêøóºòüñÿ óäàð, à çá³ëüøóºòüñÿ. Ùî ñòàëîñÿ, ÿ âæå çíàþ. Ïèñàëà öüîöÿ, ùî áóëà ó Âàñ â³ä 20 ñåðïíÿ. Òóò íåìà ñë³â, ùîáè ïîò³øèòè. Õòî ìîæå ïëàêàòè, òîìó ëåêøå. Âæå ö³ëèé òèæäåíü, ÿê ÿ çíàþ ³ ñïîê³éíî íå â ñèë³ äóìàòè ïðî öå. ² í³õòî íå ìîæå ïîðàäèòè, àí³ ðîçðàäèòè. ijéñíî, ëèøå ìîëèòâà ó âåëèêîìó ãîð³ ìîæå çëàã³äíèòè á³ëü. Îáîâ’ÿçêîâî Âàì òåïåð ïîòð³áíî ïåðåì³íèòè ì³ñöå, ùîáè çîáà÷èòè íîâ³ ïðåäìåòè, ì³ñöÿ ëþäåé ³ îêîëèöþ. ×è-æ íå ìîæíà ïî¿õàòè ó ãîðè, àáî â Òåðíîï³ëüùèíó. Ïðÿìî ïðî¿õàòèñÿ òðåáà, ïðîéòèñü ïîì³æ ëþäåé, ÿê³ í³÷îãî íå áóäóòü íàãàäóâàòè ³ç ïåðåæèòîãî. Ñìåðòü º âåëèêå íåùàñòÿ, àëå ëèøàºòüñÿ òàêè æèòòÿ. Ñòðàøíî äèâèòèñÿ íà äîðîñëó ëþäèíó, ÿêà ç ãîðÿ ïëà÷å, àëå íà òå ëèõî, ùîáè ç íèì áîðîòèñÿ. Ó Âàñ º âíóê ÷è ìîæå ñèí, ÿêèé Âàñ äóæå ëþáèòü ³ ãîðäèòüñÿ Âàìè. ³í ðîäèâñÿ ÷è ìîæå íå âñï³â çàãàðòóâàòè ñâ íåðâîâî¿ ñèñòåìè, àáî âîíà ó íüîãî ëèøèòüñÿ òàêîþ í³æíîþ. Íå âñ³-æ ëþäè ñïðèéìàþòü îäíàêîâî îäíó ³ òó ñàìó ïîä³þ. ² â³í, ìîæå íàâ³òü íåñâ³äîìî äëÿ ñåáå, ñòàíå Âàì ï³äïîðîþ, ëèøå òðåáà éîìó á³ëüøå äîâ³ðÿòè. Òîáòî â³ðèòè ó éîãî âëàñí³ ñèëè. ß áè äóæå áàæàâ, ùîáè Âè íå ðîçëó÷àëèñÿ òåïåð ó éîãî âè¿çäàõ. Öå ïðèíåñå âçà¿ìíó êîðèñòü. Êàòð³ ÿ íàïèñàâ ëèñòà çàðàç-æå ï³ñëÿ â³ä’¿çäó Áîãäàíà, àëå â³äïîâ³ä³ íå áóëî æàäíî¿. Ìîæëèâî, ä³éñíî ÿê³ñü îáìåæåííÿ. 148

Äàâíî ÿ õîò³â çâåðíóòèñÿ äî Âàñ ç ïðîñüáîþ. Òåïåð çäàºòüñÿ íà ÷àñ³. Íàïåâíî, ³ Âè íå ðàç íàä òèì äóìàëè, ëèøå áîÿëèñÿ ñàìî¿ äóìêè. ×îìó á Âàì íå â³äâ³äàòè Êàòð³. ß íå êàæó, ùî öå áóäå âåñåëà çóñòð³÷ ³ ïðèíåñå ùàñòÿ, àëå ïåðåêîíàíèé, ùî ïî ÿêîìóñü ÷àñ³ âçà¿ìíî Âàì ñòàíå ñïîê³éí³øå, ³ äóìêè óëîæàòüñÿ íà ñâîº ì³ñöå. Õ³áà-æ ìîæíà òàêèé äîâãèé ïåð³îä æäàòè. Çíàþ ìàò³ð, ÿêà ïðè¿çäèëà ³ç äóæå äàëåêà, ³ ëèøå çîáà÷èëà. Ñàì ôàêò, ùî Âè áà÷èëèñÿ – ñòàíå çàñïîêîþ÷èì. Êðîì³ òîãî çîáà÷èòå îáñòàíîâêó, ïîãîâîðèòå ç íà÷àëüíèêàìè, ìîæå Âàøà ïðèñóòí³ñòü îáëåãøèòü ó÷àñòü ³ ïåðåêîíàºòåñÿ, ùî ç áëèçüêà íå º òàêèì ñòðàøíèì, ÿê çäàëåêà. Âñå-òàêè öå âæå áóäóòü æèâ³ äóìêè. Áóäåòå ¿õàòè ÷åðåç Ìîñêâó, ìîæåòå äî êîãîñü çàïèñàòèñÿ íà àâ䳺íö³þ. Î÷åâèäíî, çàðàç º ìàëî ñèë, àëå-æ ÿ ïåâíèé, ùî âåëèê³ çàìèñëè ðîäÿòü íîâ³ ñèëè. Öå âæå áóäå íå âèìð³ÿíèé-âèñòðàæäàíèé îáðàç, à êîíêðåòíà ëþäèíà. Ëèøå òðåáà ðîçáóðõàòè äóìêè, ³ âîíè âæå íå äàäóòü ñïîêîþ, àæ äîêè íå çä³éñíèòüñÿ çàäóìàíå. ßê òåõí³÷íî ïåðåâåñòè, òðåáà ïîäóìàòè. Îò Áîãäàí îïîâ³äàâ, ùî â çèì³ ìຠ¿õàòè äî Ëåí³íãðàäó äî ³íñòèòóòó, òîä³-æ ìîæíà ïî¿õàòè. Êîëèñü ìîÿ Áàáóíÿ êàçàëà, ùî æèâèé æèâå äóìàº. Çðåøòîþ æóðèòèñÿ Âè ³ ñàì³ ìîæåòå çíàéòè. Àëå öÿ æóðáà îïëà÷óºòüñÿ, ÿêùî òàê ìîæíà âèðàçèòèñÿ. Ó ö³ âàæê³ ³ ïðèãí³÷åí³ äí³ ÿ ïîñò³éíî äóìêàìè ç Âàìè. Âè ïåâíî äîãàäóºòåñü, êèì äëÿ ìåíå áóâ Òàòóñü. Îòæå öå áóëà îäíà ³ç íàéá³ëüøèõ ìî¿õ âòðàò. Ö³ëóþ Âàø³ ðóêè ³ âòèðàþ Âàø³ Ñëüîçè. Âàø ñèí.

ËÈÑÒ XXXVI Ìî¿ êîõàí³! (...) Äóìàþ, ùî òà êíèæêà ïðî øðèôòè Áîãäàíîâ³ ïðèäàñòüñÿ. Êíèæêà áåçóìîâíî º ö³ííîþ. Êîðîòåíüêà ³ñòîð³ÿ ðîçâèòêó ³ îñíîâí³ âç³ðö³ ö³êàâ³øèõ òåïåð øðèôò³â. Î÷åâèäíî, ÿêáè â³í çàö³êàâèâñÿ, òî º áàãàòî ãðàô³ê³â, ÿê³ ñòâîðèëè ñâî¿ ³ äóæå ö³êàâ³ øðèôòè. Ó íàñ êðîì³ Þ. Íàðáóòà (äåùî º ó òèõ, ùî â³í ìàº), ö³êàâ³ áóëè Áóòîâè÷, Êîâæóí òà îñîáëèâî ãàðí³ øðèôòè º ó ˳ñîâñüêîãî. Ìàéæå âñ³ â÷èëèñÿ íà òèõ êíèãàõ, ùî ëèøèëèñÿ, ³ îñîáëèâî Îñòðîìèðîâå ç Õ² ñò., Ïåðåñîïíèöüêå ç XVI ñò., Àïîñòîë ³ Îñòðîçüêà á³áë³ÿ ç XVI ñò. (...) Âàø Ìèõàéëî. 149

ËÈÑÒ XXXVII Äîðîãà Êàòðóñþ! Â÷åðà 23.X². ïðèéøîâ Òâ³é ëèñò. Ñüîãîäí³ âæå â³äïèñóþ, áî â÷åðà ùå ìóñ³â íàïèñàòè ëèñòà äî ìàòåð³ Êîñò³. Äî ñüîãîäí³ ÿ ùå íå ïèñàâ ¿é, à íåãàðíî, áî âîíà á³äíà ñèð³òêà. Òîá³ çäàºòüñÿ, ùî ëèø ó Òåáå áàãàòî ãîñïîäàðñòâà, êëîïîò³â, ÷àñîì ïðèõîäèòüñÿ êðóòèòèñÿ ÿê ìóõà â îêðîï³. Âæå òåïåð ó Òåáå õîòü ç ïðàííÿì âåëèêà âèãîäà, ÿ âåñü ÷àñ ñàì ïåðó. Ùîòèæíÿ óñå òðåáà âèïðàòè, òà âèñóøèòè, à çàðàç íå òàê ñêîðî ñîõíå. Ïðîñòèí³ çäàþ, áî çàâæäè ìàþ çàïàñíó, ùîáè â ñóáîòó çì³íèòè, êîëè íå âåðíå ³ç ïðàëüí³. Ùîäíÿ êóïàþñÿ, áî íà çàâîä³ ñâ³é äóø, äåêîëè â çîí³. Îò çàðàç òàêîæ ïðèéøîâ ç ëàçí³, äåùî âèïðàâ, ïîâ³ñèâ ñóøèòè, òà çàñ³â äî ëèñòà. Ïðèéøëà ìåí³ äóìêà, ùî êîæåí ïîâèíåí õîòü ïîìèòèñÿ çàêè ñÿäå ïèñàòè ëèñòà. Çðåøòîþ çàëåæèòü êîìó. Àëå çâè÷àéíî ëèñòè ïèøóòü êîìó õî÷óòü. ×è çíàºø, ùî Ñòåôàíèê çàêè ñ³äàâ ïèñàòè, êóïóâàâ äóæå áàãàòî ïåðøîñîðòíîãî ïàïåðó, áî í³êîëè íàïèñàíîãî íå ïîïðàâëÿâ, à áðàâ ñâ³æ³é àðêóø. dzïñóòèé êèäàâ ó ê³ø. Çðåøòîþ Ñòåôàíèê áóâ äóæå í³æíèé, õîòü âèãëÿä ìàâ ãð³çíèé. Ëåñÿ êîëèñü ïèñàëà, ùî ç âèãëÿäó â³í ïîä³áíèé äî ðîçá³éíèêà. Âñå-òàêè â³í áóâ âåëèêèì åñòåòîì. Òåïåð ÿ âæå áàãàòî á³ëüøå çíàþ, ÿê ìàºøñÿ òà ÿê âèãëÿäàºø. ßêáè óñå çàïèñàòè òà äàòè ïðî÷èòàòè ìîäíèöÿì óæå ï³äòîïòàíîãî â³êó, òî äî Âàñ ñòîÿëà áè äîâãà ÷åðãà, ùîáè çáåðåãòè ë³í³þ ³ ìîëîä³ñòü,– òàê³ äèô³ðàìáè âèñï³âóþòü ïðî Òåáå. Ïàäàëè òàê³ ñëîâà, ÿê æ³íî÷í³ñòü, í³æí³ñòü ³ ñïîðòîâèé âèãëÿä, íàâ³òü ãðàö³ÿ ³ ò. ä. Âèäíî Òâîÿ ðîáîòà òàêè ä³éñíî äîäàòêîâî âïëèíóëà. Çíàþ òàêîæ, ùî ðàäèêàëüíî ïîêðàùàâ Òâ³é õàð÷ ³ âñå òå ïðèïèñóþòü çàñëóç³ íîâîãî íà÷àëüíèêà, ùî íå äຠõîäó õàïóãàì òà ¿õ ïîì³÷íèêàì. ×àñîì îäíà ëþäèíà íàâåäå ïîðÿäîê, êîëè õî÷å. (...) Îñòàíí³ 10 äí³â, ìåíå ïåðåêèíóëè íà ï³äìîãó îáòÿãàííÿ êð³ñåë, õîòÿ ÿ äî òîãî òî¿ ðîáîòè íå âèêîíóâàâ ³ áóëè òàê³, ùî âæå çíàþòü ò³ îïåðàö³¿, ³ íå ï³ñëàâ. Êð³ñëà îáòÿãóþòüñÿ äåðìàíòèíîì. Äëÿ âèêîíàííÿ íîðìè íåîáõ³äí³ âèðîáíè÷³ ìîçîë³, àëå ÿ âæå ï³â íîðìè ìîæó. Êàæóòü, ùî Äðà÷ âæå íå º òèì, ÷èì áóâ. Äåõòî âæå íàâ³òü íå õî÷å éîãî ÷èòàòè. ×èòàþ òåïåð âèáðàí³ òâîðè À. Êðèìñüêîãî. ×è Òè çíàºø, ùî â³í çíàâ 60 (ø³ñòäåñÿò ìîâ). Îöå òàê ïîë³ãëîò. Ãà? Êðîì³ òîãî áóâ ìóäðîþ ëþäèíîþ. ßê ó âñ³õ ëþäåé ³ ó íüîãî áóëè ñâî¿ õèáè. ×è òî êàæóòü – ìîíäðè. Çà ðåöåïò íà

ïëàñò³âö³ äÿêóþ, àëå â³í íàì íå ï³äõîäèòü. Âàø³ êóë³íàðí³ ïîäâèãè âèêëèêàþòü ïîäèâ ³ âäÿ÷í³ñòü. Ïåâíî Òåðíîï³ëü äëÿ Òåáå íå º òàêèì äîðîãèì ÿê ìåí³. ß òàì ïåðøèé ðàç â æèòò³ ñàìîñò³éíî êóïóâàâ ïåðî, ÷îðíèëà ³ çîøèòè, é ïåðøèé ðàç ó æèòò³ çîáà÷èâ ³ ïî÷óâ òàêå, ïðî íàâ³òü íå ìð³ÿâ, áî íå çíàâ, ùî ³ñíóº íà ñâ³ò³. Ïåðåä³ ìíîþ â³äêðèâàëèñü íîâ³ ðîêè ìîãî ñâ³òà, ÿ íàâ³òü íå âñï³âàâ äèâóâàòèñü. Òåðíîï³ëü – öå çåëåí³ ðîêè ìîãî æèòòÿ. Ìîæå, íàâ³òü íå çåëåí³, à áë³äî-æîâò³, ùî ïåðåõîäÿòü ó çåëåíü âåñíîþ. Òîä³ ÿ íàâ³òü íå äîãàäóâàâñÿ, ùî âèðîñòó ïîäîðîæíèêîì, ÿêîãî ï³ðàòóþòü êîïèòà, ì³ñÿòü, à â³í ñîá³ ðîñòå. Äëÿ ìåíå òàì êîæíà âóëèöÿ äçâîíèòü, òàì íåáî áåçõìàðíå. Ö³ ê³ëüêà ðîê³â, ùî ÿ ïðîæèâ ó Òåðíîïîë³ ëèøèëè áàãàòî ñïîãàä³â, àí³æ îñòàíí³ äåñÿòêè ðîê³â (ó âñÿêîìó ðàç³ äîáðèõ). ² ÿêå ãàðíå ì³ñòî, à ùå ãàðí³ø³ îêîëèö³. Íàøà „Õîðòèöÿ“ íåñïðîìîæíà áóëà îáåçïå÷èòè óñ³õ ëåùàòàìè, òîìó ìè ï³çíèìè âå÷åðàìè âèïèñóâàëè àðàáåñêè ³ç ïðèñ³äêàìè, êðóòèëèñü ïîì³æ î÷åðåòàìè, íà ñòàâó ñîâãàëè, ñêàêàëè ç âåðáè ó ãàðÿ÷³ äí³ ó ð³÷êó. (...) Ó äîì³ ùî çáåð³ãñÿ ç³ ñòàðèõ ÷àñ³â â îêîëèö³ êîëèøíüîãî áàçàðó çà âóëèöåþ 3 Ìàÿ â³äêðèëè ìóçåé, íåâåëè÷êèé, àëå çì³ñòîâíèé. Òîãî æ äíÿ âè¿õàëè ïîñï³øíèì ïî¿çäîì ×îï-Ìîñêâà äî Êè¿âà14. (...) Çà â³êíàìè ïðîíîñèëèñü çàñí³æåí³ ñåëà, ùî ïðÿòàëèñÿ ó âèäîëèíêàõ, ÿðàõ íàä ð³÷êàìè. Áóëà íåä³ëÿ, àëå ÿ í³êîãî íå áà÷èâ. Çàäåðæóâàâñÿ ïî¿çä ëèøå ó âåëèêèõ ì³ñòàõ, ³ îêîëî ï³âíî÷³ âîãí³ ïðèâ³òàëè íàñ. À ìîæå, òàê ëèøå ìåí³ çäàâàëîñü. Çà ö³ ðîêè ïðàêòè÷íî ÿ âèâ÷èâ ãåîãðàô³þ, ïåðåêîíàâñÿ, ùî Ñîþç íå ëèøå øèðîêèé, àëå íà òèñÿ÷ó ê³ëîìåòð³â äîâãèé. ×óâ â³ääèõ Ëåäîâèòîãî îêåàíó ³ ãàðÿ÷èõ ñòåï³â Êàçàõñòàíó, ìèâñÿ íà Ëîíöêîãî ³ ïîëîñêàëè õâèë³ Îõîòñüêîãî ìîðÿ, áðîäèâ ïî òóíäð³, ïëàâàâ íà ð³êàõ ³ ìîñòèâ äîðîãè â òàéç³. ßêùî çóïèíèòèñÿ íà öèôðàõ, òî ëèø ï³â ðîêó ÿ ¿õàâ. ßêùî çëîæèòè óñ³ ê³ëîìåòðè, òî ìîæíà îïîÿñàòè çåìíó êóëþ. Áà÷èâ äåñÿòêè ì³ñò ³ òèñÿ÷³ ëþäåé. Çà ò³ ÷àñè ÿ áà÷èâ íåîçîð³ ïðîñòîðè, äå äèê³ çâ³ð³ ãóëÿþòü, íà÷å â³òðè. ² íà òèõ áåçêðàéí³õ ïðîñòîðàõ äëÿ ìåíå íåìà ì³ñöÿ. Ìåíå âîäÿòü íà÷å îäíîãî ³ç åêçåìïëÿð³â çîîïàðêó, àáî äðàï³æíîãî. Áóâ ÷àñ äëÿ äóìîê, àíàë³ç, íàð³êàíü. Áóëè âèïàäêè, ùî çóñòð³÷àâ ÿ ëþäåé, ÿê³ ïî ê³ëüêà ðîê³â óñï³ëè îáåðíóòè ÷åðåç ä³ì, òþðìó, ëàãåð, àëå öå áóëè ëþäè, ÿê³ ìàëè ñâ³é ïîãëÿä íà ÷óæå äîáðî òà ìîðàëü. Ñåðåäîâèùå ñåðåä ÿêîãî ÿ âèð³ñ, ñåðåä ÿêîãî ÿ æèâ ó ð³çíèé ïåð³îä æèòòÿ ³ ñåðåä ÿêîãî ÿ æèâó íå ââàæàþ ã³ðøèì â³ä ñåáå. Òà, ì³æ íàìè êàæó÷è, ïîìèíàþ÷è ñêðîìí³ñòü, íå ââàæàþ ñåáå ã³ðøèì â³ä òèõ, ùî ââàæàþòü ñåáå âèõîâàòåëÿìè. ß ñâÿòî

150

151

24.X².65 ð.

Ìåíå ëèø áè íå âèãàíÿëè ç ìóçå¿â, çðåøòîþ îïèñóâàòè îäíå, à îãëÿäàòè äðóãå. Æàäíèìè ñëîâàìè òà ³ëþñòðàö³ÿìè íå â ñèë³ ïåðåäàòè òî¿ àòìîñôåðè, îòî÷åííÿ, ïîâ³òðÿ òà ñàìîãî õâèëþâàííÿ, ÿêå âèðîñòàº, êîëè òè ñòóïàºø ïî òèõ ì³ñöÿõ, äå ïðîõîäèëè ì³ë³îíè íà ïðîòÿç³ â³ê³â. Äèâèòèñü íà ñâ³äê³â ìèíóëîãî ÷àñó, ö³ëèõ ïîêîë³íü, ÿê³ òóò ïðîõîäèëè, äèâèëèñü íà òå ñàìå, ìîæå íàâ³òü äóìàòè òå ñàìå15. Ïðè âõîä³ äî Ñîô³éñüêîãî ñîáîðó âèùåðáèëàñü öåãëà, ³ ïðåäñòàâ ñîá³, ùî êîæíîãî êîðòèòü ä³òêíóòèñü ïàëüöåì, ³ ÿ ïîãëàäèâ. Öå ì³ñöå âèøë³ôóâàëè íà÷å øêëî. Ñòî¿ø ïåðåä íåþ, ³ çäàºòüñÿ Òîá³, íà÷å ñïðàâä³ ïëèâåø ó áåçâ³ñòü â³ê³â. Ñê³ëüêè òî øóãàëî äèêèõ áóð íàâêîëî ñò³í, à êîðàáåëü âñå ïëèâ. Ìè ïðèâèêëè çãàäóâàòè ³ñòîðè÷í³ ïîñòàò³ êíÿç³â, ÿêèõ òóò âèáèðàëè íàðàäè, ùî ð³øàëè äîëþ êðà¿íè, ãåòüìàí³â, ïîëêîâíèê³â òà ïîä³áíèõ. À ñê³ëüêè ì³ë³îí³â õèëèëè ãîëîâè, òà ïðîñèëè ó Ïðå÷èñòî¿, ùî ç ï³äíåñåíèìè ðóêàìè ìîëèòüñÿ, ó Âñåâèøíüîãî êðàùî¿ äîë³. À ñê³ëüêè áóëî ìîëüáè, ùî êîëîëè íåáî òîä³, êîëè „ìàòåðèíñüêèé ïëà÷ ï³äíîñèâñÿ àæ äî ç³ð“, ÿê êàçàâ Ðèëüñêèé. ×è çíàºø íàïðèêëàä, ùî „Çîëîò³ Âîðîòà“ çëîæåí³ ç êàì³ííÿ ïîâàæíèõ ðîçì³ð³â ïîðÿä ³ç ð³ëëþ. ² âñå íå çöåìåíòîâàíå í³ÿêèì òàêèì ðîç÷èíîì, ùî í³áè ðîäèëîñü ìîíîë³òîì. Áà÷èâ ìåòðî. Ïðî¿õàâñÿ ç ê³íöÿ â ê³íåöü òà íàçàä, îãëÿíóâ óñ³ ñòàíö³¿ òà ìîæó ñêàçàòè, ùî ðîáëÿòü ñêðîìí³øå âðàæ³ííÿ â³ä ìîñêîâñüêîãî, ùî íåìà òîãî ïåðåñèòó îçäîá, äåÿê³ ñâî¿ì îôîðìëåííÿì â³äïîâ³äàþòü íàçâàì. Ìîæå, ö³êàâî Òîá³ áóäå (ä³çíàòèñÿ ïðî.– Ë. Á.) ìî¿ â³äâ³äèíè àðõ³òåêòóðíî-áóä³âåëüíîãî ³íñòèòóòó. Íîâà ñïîðóäà, ³íòåð’ºð ÿêî¿ íå çîâñ³ì çàê³í÷åíèé. Çîâí³ âèãëÿäຠëåãêîþ ³ ãðàö³îçíîþ. Ïîçíàéîìèëè ³ç ïðîðåêòîðîì òà äåÿêèìè ïðîôåñîðàìè. Óñ³ áóëè äóæå ïðèâ³òíèìè òà ëàñêàâèìè. ϳä ÷àñ áåñ³äè ìî¿ ïèòàííÿ âèêëèêàëè ï³äîçðó, ùî ÿ º ãëèáîêî îá³çíàíèé ³ çàö³êàâëåíèé òèìè ïðåäìåòàìè (ÿêùî éäå ïðî çàö³êàâ-

ëåííÿ, òî â³ä ïðàâäè íåäàëåêî). Òàêèì ÷èíîì, ÿ îïèíèâñÿ ó öåíòð³ óâàãè. Âèïàäêîâî òîä³ áóëà âèñòàâêà ìàøèí, ÿê³ ïîìàãàþòü ñòóäåíòàì ïðîâ³ðÿòè ñâîþ óñï³øí³ñòü ó íàóö³. Íàâ³òü ïî òåëåâ³çîðó ïîêàçóâàëè óñï³õè âèñòàâêè. Êåð³âíèê âèñòàâêè äóæå ðàäî ðîç’ÿñíèâ íàì äîá³ðíîþ ìîâîþ ³ñòîð³þ ðîçâèòêó òèõ ìóäðèõ ìàøèí. ß êàæó „íàì“ áî ïðîôåñîð³â ç³áðàëîñü ê³ëüêàíàéöàòü, òà ïîâíî ãîñòåé óæå òàì áóëî. Îá³éøëè ìè áàãàòî êàá³íåò³â òà âèêëàäîâèõ ñàëü16, áà÷èâ ãàðí³ ðèñóíêè (êðåñëåíí³) ³ç àðõ³òåêòîí³êè, òà ïðèºìíå âðàæ³ííÿ ñïðàâëÿº êàòåäðà ìàëþâàííÿ. Òàê³ â³äâ³äèíè çìó÷èëè ìåíå, áî íå â ñèë³ áóëî çàáóòè, ùî ïðèéìàþòü òåáå íå çà òîãî, êèì òè º, ùî âñóïåðå÷ òâî¿é âîë³ ñòàºø ÿêèìîñü àâàíòþðèñòîì ÷è îáìàíùèêîì, äóðèñâ³òîì, ÷è â êðàùîìó ðàç³ àðòèñòîì. Ïîä³áíîãî ñòèëþ º ãîòåëü „Äí³ïðî“ íà Õðåùàòèêó. Öåé ñòèëü â³äð³çíÿºòüñÿ äîö³ëüí³ñòþ ñâî¿õ åëåìåíò³â, ùî êðîì³ ñâî¿õ íåîáõ³äíèõ ôóíêö³é òâîðèòü í³áè âèñë³äíó ë³í³þ, ÿê³ ìèëóþòü îêî ñâîºþ ïðîñòîòîþ. ²ñòèíà çàâæäè º ïðîñòîþ, ëèøå òðóäíî íàéòè ¿¿. Âæå êîëè ìè á³ëÿ òîãî ñòèëþ, òî ñë³ä çãàäàòè íàéíîâ³øó ñïîðóäó „Ïàëàö ϳîíåð³â“, ùî ïðèñ³ëà íà÷å âåëåòåíñüêà ïòèöÿ íà äí³ïðîâ³é êðó÷³, íàäàëåêî Êèºâî-Ïå÷åðñüêî¿ ëàâðè. Ìîæå Òè âæå áà÷èëà íà ÿê³éñü çíèìö³, àëå ãàðí³ çíèìêè ÿ íå áà÷èâ. Àåðîâîêçàë ó Áîðèñïîë³ ÿ áà÷èâ çäàëåêà, áî òîä³, êîëè ÿ ëåò³â äî Ëüâîâà, â³í ùå íå áóâ â³äêðèòèì. ϳâ äî îäèíàäöÿòî¿, ÿ ùå íà ïðîõîä³ ó Êè¿â³. Ìîðîçíèé äåíü, ùî çîâñ³ì îïðàâäàâ íàçâó 24 ëþòîãî. Âîëãà ïðîëåò³ëà øîññå ì³æ ñîñíàìè ³ âæå ñèäæó â ÀÍ-10, ùî êóðñóº Õàðê³â-Ëüâ³â. ˳òàê äóæå âèã³äíèé, çîâñ³ì íå ïîä³áíèé äî òèõ, ùî ë³òàëè ïåðåä 15 ðîêàìè. Êè¿â-Ëüâ³â í³áè ëåæàòü íà ÿê³éñü êðèâ³é, ìîæå ïîä³áíèé äî ïàðàáîë³, ÿêî¿ âåðøèíà ï³äíÿëàñü ïîíàä 8000 ì. Çë³òàºø òà ñ³äàºø ìàéæå íå ïîì³òíî, áåç êîëèâàíü òà „ÿì“ ó ïîâ³òð³. Âåñü ÷àñ äèâèâñÿ â ³ëþì³íàòîð, íàâ³òü òðîõè íàãð³âñÿ íà ñîíö³. Íà æàëü, øëÿõ ìèòòþ ïðîë³òàâ íàä ñåëàìè. Íå âèäíî áóëî æàäíîãî ì³ñòå÷êà. Óñå çàíåñåíå ñí³ãîì, ëèøå ïàâóòèííÿ äîð³ã, âèãàäëèâ³ ïëÿìè ë³ñ³â, ³ãðàøêîâ³ äîìèêè ñåëèù òà ò³í³ ð³÷îê, ùî çì³éêàìè âèëèñü äàëåêî âíèçó. Áëóêàâ î÷èìà äî ãîðèçîíòó ³ äóìêè íåâ³äñòóïíî øèðÿëè íàä çåìëåþ. Õîò³ëîñü òîä³ â³÷íî ë³òàòè çàìåò³ëëþ, ùî òðèâàëà ê³ëüêà äí³â, ïåðåòâîðèëà Ëüâ³â, ÷è êðàùå ïåðåíåñëà íà 25 ðîê³â íàçàä. Çäàâàëîñü íàâ³òü, ùî ò³-æ ñàì³ ëþäè ÷èñòÿòü òà ìåòóòü âóëèö³. Î ïåðø³é ãîäèí³ ÿ ïðîõîäèâ ÷åðåç ïîäâ³ð’ÿ ³ ìèìîâîë³ ãëÿíóâ ó ë³âó ñòîðîíó ÷è íå ñòî¿ø Òè íà òîìó ì³ñö³, äå Òåáå ëèøèâ, õî÷à çàðàç-æå ïðèãàäàâ, ùî ïðîùàëèñü ìè íà Ïåë÷èíñüê³é17. ßê íå ñì³øíî, àëå íà Ëîíöüêîãî18 ïîâ³ÿëî ÷èìîñü áëèçüêèì, íàâ³òü óñì³õíóâñÿ âíóòð³øíüî. ³êíî íà Òîë³öêîãî.

152

153

ïåðåêîíàíèé, ùî ìåíå áè íå îñóäèëè ìîðàë³ñòè â³ê³â òèïó: Ñåðâàíòåñà, ijêåíñà, Ãþãî, سëëåðà, Øåâ÷åíêà, Òîëñòîãî, Ãàíä³ òà ïîä³áíèõ. À ìîæå âèíí³ ò³, ùî ñêëàäàþòü ïðîãðàìó íàâ÷àííÿ? Ìîæå ä³òåé òðåáà â÷èòè ëèøå ìàò., ô³ç., õ³ì³¿ ³ ïîä., à ñóñï³ëüí³ íàóêè ìîæóòü âèâ÷àòè ëèø ò³, ùî ðîäÿòüñÿ ç ÷îðíèì ï³äíåá³ííÿì, ³ òâîðè Ëåñ³ äàâàòè ÷èòàòè ëèøå äîðîñëèì, áî âîíè ðîçñóäëèâ³ ³ ïîâàæíî ïèñàíîãî íå òðàêòóþòü? Äàëüøå ñë³äóþ÷èì ðàçîì. Áóëà çèìà. Íà Ìèõàéëà ðàíî ïàäàâ ñí³ã, ³ ï³ä âå÷³ð ï³øîâ äîù. Òåïåð çíîâó âæå çèìà ïðàâäèâà. ³ä Ñåìêà íåìà í³÷îãî. ³ä óñ³õ ïîçäîðîâëåííÿ. Ö³ëóþ Òåáå. Ìèõàéëî. ***

×åðåç ï³â ãîäèíè ÿ âæå ïåðåãëÿäàâ êàòàëîã êíèã Øåâ÷åíêà, Áåðëå, Ñðåðåñêàíè (ãåîëîã), íà ñòîëèêó â çàòèøêó ÷èòàþ. Íà äðóãèé äåíü „Âîëãà“ â’ºòüñÿ âóëèöÿìè ñòàðîãî ì³ñòà, ÷èòàþ ïð³çâèùà êîçàöüêèõ ïîëêîâíèê³â, ãàéäàìàöüêèõ âàòàæê³â, îïðèøê³â, ³ äîðîãà ïíåòüñÿ íà „Âèñîêèé Çàìîê“. ×åðåç çàñí³æåí³ â³òòÿ êðàñóþòüñÿ ôîðìè áëèçüêèõ òà ð³äíèõ ïàì’ÿòîê àðõ³òåêòóðè. Çíîâó ìàøèíà õîâçàºòüñÿ âóëèöÿìè ó íàïðÿì³ Ìåäîâèõ ïå÷åð, ïîíàä Ëè÷àê³âñüêèì öâèíòàðîì, äå ëåæàòü ò³, ç ÿêèìè âæå íå çîáà÷èìîñü, ëåæèòü Òàòî. Òî çíîâó ïëîùà Ñîô³¿, Ñòðèéñüêèé ïàðê, ïîâåðòàþ ãîëîâó âïðàâî, ìîæå, Áîãäàí äå áëóêàº. Íîâå ì³ñòî, íîâ³ âóëèö³ Òîðåçà, Òåðåøêîâî¿ ³ çíîâó Ñòðèéñüêà. Ìîæå, çîáà÷èìî îçåðà çà Ñîëîíêîþ. ³òåð íèçîâèé, çàì³òຠäîðîãó çàìê³â ³ äîðîãó äî îçåðà. Êðóòèìîñü âóëèöÿìè ßí³âñüêîãî, îá³äàþ â ðåñòîðàö³¿, ùî â ïàðêó Ôðàíêà. Ôðàíêî ïîãëÿäຠíà ñâ³é óí³âåðñèòåò. Éäåìî ï³øêè äî â³÷å íà áóëüâàð³ Øåâ÷åíêà (Àêàäåì³÷íà). Òðóäíî ìåí³, áî âèïèâ êåëèøîê. Âèäíî ÿ íå ðîäèâñÿ äëÿ ïèÿöòâà. ß ïîâåðòàþ äî ïàì’ÿòíèêà Ôðåäðà, àëå éîãî òàì âæå íåìàº. Âæå òåìí³º, ëåãåñåíüêà ïîðîøà íàãàäóº âå÷³ð ïåðåä гçäâîì. Íà âóë. Äðàãîìàíîâà ÷èòàþ – ÿêàñü âèñòàâêà. Îñü Êîöþáèíñüêîãî–Ïåë÷èíñüêà. Óñÿ ãîðà âñòåëåíà ãðóáîþ âåðñòâîþ ñí³ãó, êàøòàíè ïîõèëèëè â³òòÿ, à âåëèê³ ïóõíàñò³ ïëàñò³âö³ ñí³ãó òàêè íå ìîæóòü ³ íå â ñèë³ çàñëîíèòè â³êîí, ùî ÷îðí³þòü ç ë³âî¿ ñòîðîíè. ßê âîíè áëèçüêî, ÿê âîíè äóæå äàëåêî. Ìîæå, íà öåé ðàç òî ëèøå ñîí, ç ÿêîãî íå ìîæó ïðîáóäèòèñü? Íàäõîäÿòü Òâî¿ óðîäèíè. Äóæå ÷àñòî ëþäè ç³òõàþòü òà äóæå áàæàþòü ìàòè 18 ÷è êîëî òîãî. À ìåí³ îò æàëü áóëî-áè çàãóáèòè ñâî¿ ðîêè. Ïîñò³éíî áàæàºòüñÿ íå âòðà÷àòè ô³çè÷íî¿ ñèëè òà ìîæëèâîñòåé. ßêùî ìàºø ÿê³ñü ðåàëüí³ áàæàííÿ, òî áàæàþ çä³éñíèòè. Ìèêîëà òà ³íø³ áàæàþòü ìíîãàÿ ë³òà. Óñ³ì êëàíÿþñü òà ö³ëóþ Òåáå. Ìèõàéëî. 1.X.1965 ð. Äîäàì æå, ùî íàì âèïèñàëè ìîëîêî, î÷åâèäíî, íå äàðîì éîãî äàþòü. ²íæåíåð â³ä òåõí³êè áåçïåêè îãëÿíóâ íàø³ óìîâèíè ³ ðîçïîðÿäèâñÿ âèäàâàòè ìîëîêî, òîáòî ùîá íå áóëî çà ùî. ×è öå âñå äîâãî áóäå òðèâàòè íå çíàþ, íî êðàùå éîãî íå îòðèìóâàòè, çà êîæíèì ðàçîì âîíî ó ìåíå êèñíå, áî éîãî äàþòü íå çîâñ³ì ñâ³æèì, ³ çà í³÷ ñòຠêèñëèì, òàêèì âîíî º êðàùèì.  òàêèõ óìîâèíàõ ÿ òåæ ïðàöþâàâ, óñ³ ðîáîòè äî òåïåð áóëè íà ñâ³æîìó ïîâ³òð³, êðîì³ ïåðøèõ ðîê³â ó øàõòàõ íà Âîðêóò³. Äî âñÿêèõ íåäîìàãàíü îðãàí³çìó ó ìåíå âèðîáèëàñü ïåâíà òàêòèêà. Áóäó÷è ñâ³äîìèì òîãî, ùî íå ìàþ ìîæëèâîñò³ ïîìîãòè îðãàí³çìîâ³, òîáòî êîìïåíñóâàòè òîãî, ùî çàáèðຠðîáîòà, âèìèêàþ ó ãîëîâíîìó öåíòð³ îï³êó ÷è ê³áåðíåòè÷íèé öåíòð, à ñïèõàþ óñþ

Ìî¿ íàéäîðîæ÷³! Ïèøó Âàì ç íîâîãî ì³ñöÿ. Íàâêîëî íàñ ñîñíîâèé á³ð, âèõîäèòü, ùî ñóõî, áî ñîñíè íå ëþáëÿòü âîëîãè. Íàâ³òü äî íàñ çàãëÿäàþòü ñîñíè.  îñíîâíîìó òóò øèþòü ðóêàâèö³. Òàé ÿ âæå øèâ. Íàðåøò³ ïîçáóâñÿ øê³äëèâèõ öåõ³â. Âàøîãî ëèñòà, òàé â³ä Íóñ³ ³ â³ä Ñåìêà îòðèìàâ. Óñ³ì â³äïèøó. Òðîõà ÿ çàõâîð³â. Âèãëÿäàëî-á íåíàä³éíî, àëå íàñïðàâä³ òàê âîíî íå º. Ö³ëèé ì³ñÿöü ìèíóëîãî ðîêó áóëî äóæå áàãàòî ðîáîòè. Ìîÿ æ ïðàöÿ áóëà çàëåæíîþ â³ä ³íøèõ. Òîáòî ñê³ëüêè íàì ïðèâîçèëè, ñò³ëüêè òðåáà áóëî ïî÷èñòèòè. Ìîëîêà âçàãàë³ íå äàâàëè. 26 ãðóäíÿ îñîáëèâî áóëî áàãàòî. Ó öåõó áóëî áàãàòî ïîë³ðîâùèê³â. Äîñë³âíî íàâêîëî ïîë³ðóþòü. ß-æ, ùîá âèðâàòèñÿ ç òîãî ðàéîíó, ïî÷àâ ñï³øèòè, à òèì ñàìèì ùå á³ëüøèìè ïîðö³ÿìè ïî÷àâ âäèõàòè ëàêè, àöåòîí òà ðîç÷èííèêè. Íàãíóâñÿ, ³ òàê çàáîë³ëî ó ãðóäÿõ, ùî ð³øèâ ï³òè äî ôåëüøåðà. Çàêè ä³éøîâ ìîðîçíèì ïîâ³òðÿì, òàé ïåðåñòàëî. Ôåëüøåð ïîÿñíèâ, ùî öå ìîãëî áóòè â³ä ì³ãäàëê³â, áî òîä³ é ïðîñòóäèâñÿ ëåãêî. 7.² áåç âèäèìî¿ ïðè÷èíè, áî ëèøå ó ëàçí³ áóâ, òàé òî äóæå íå íàãð³âñÿ – ñòàâñÿ ñåðäå÷íèé ïðèïàäîê, ùî òðèâàâ îêîëî âîñüìè ãîäèí. ϳñëÿ íüîãî òðèâàëà ê³ëüêà äí³â òåìïåðàòóðà ³ çàáîðîíèëè òðè òèæíÿ ðóõàòèñÿ, æóðèòèñÿ òà ðàäóâàòèñÿ. Ç îñòàíí³ì ÿ äóæå ëåãêî ñïðàâëÿþñÿ. Âæå ÿêðàç äâà òèæí³ ëåæó ñîá³ òà âèãð³âàþñÿ, áî íà äâîð³ âæå ê³ëüêà äí³â âåëèê³ ìîðîçè. ßê öÿ õâîðîáà íàçèâàºòüñÿ ùå

154

155

â³äïîâ³äàëüí³ñòü íà ì³ñöåâ³ îðãàíè, áåðó÷è äî óâàãè òî, ùî ³ñíóþòü ó âñ³õ ñèñòåìàõ ñâî¿ ì³ñöåâ³ öåíòðè. Íàâ³òü ñåðöå ìຠñâ³é. Òî ÷îãî-æ ÿ áóäó âì³øóâàòèñü ñâîºþ áåçïîì³÷íîþ æóðáîþ ïåðåæèâàííÿìè îõ-àõàìè ³ ò. ï. Õàé ïîîäèíîê³ îðãàíè ñàì³ ìîá³ë³çóþòü ñâî¿ ïðèõîâàí³ ñèëè, ùîáè ñåáå çáåðåãòè. ß ëèøå ìîæó îá³öÿòè, ùî çáåðåæó ñïîê³é òà íå äîïóùó ïàí³êè. À áóëî âæå òàêå, ùî íîñîì çåìëþ îðàâ, ùî çàïàëåííÿ ìàâ, íå çãàäóþ÷è ïðî ïîâíó áåçñèëü. ² îäèíîêó ïîì³÷, ÿêó ÿ ì³ã ïîñòà÷àòè ñâîìó îðãàí³çìîâ³, áóëè ñïîê³é òà çîâí³øíà áàéäóæ³ñòü. ² òàê³ ë³êàðñòâà ïîìàãàëè. Ì. Ñ.

ËÈÑÒ XXXVIII 22.I.67 ð.

ËÈÑÒ XXXIX

äîêëàäíî íå çíàþ. Äî âóõ äîë³òàëè òåðì³íè „ñòåíîêàðä³ÿ“, ÿêà ó ïðîöåñ³ ïðèñòóïó ïåðåðîñëà ó ³íôàðêò. ßê áè òàì íå áóëî, àëå äîáðå, ùî âæå º ÿêàñü õâîðîáà, à òî ÷àñîì æóðáà íàäõîäèëà, ùî êîëèñü ïðèéäåòüñÿ âìåðòè (áî ïîêèùî íåìà òàêèõ, ùîá â³÷íî æèëè) çîâñ³ì çäîðîâèì. Ïîìèíàþ÷è ñêàçàíå, òî é òàê íåìà ÷îãî äèâóâàòèñÿ. Ìîº ñåðöå í³êîëè íå áóëî âç³ðöåâèì. Ïîñò³éíî äàâàëî ïðî ñåáå çíàòè ïî ãàðÿ÷³é âàíí³. ² ÿ í³êîëè íå êîðèñòóâàâñÿ âàííîþ, à êðàùå äóøîì. Äåñü ó 17 ð. ñêàçàëè, ùî ìàþ ðîçøèðåííÿ, àëå ïîÿñíèëè, ùî öå ñïîðòîâà õâîðîáà. Ç íåçàïàì’ÿòíèõ ÷àñ³â ó ìåíå â³ä áóäü-ÿêèõ çóñèëü ÷îëî âêðèâàëîñü êàïëÿìè, àëå ñàìå ñåðöå ìîâ÷àëî, áî çíàëî, ùî íå ìàþ ÷èì ïîìîãòè. ² îò çáóíòóâàëîñü. Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî öå âèáðèê, àáî-æ íåâäÿ÷í³ñòü ç éîãî ñòîðîíè. Óìîâèíè òî çì³íèëèñü, ÿ-æ íå â³äæèâëÿþ éîãî âæå á³ëüøå øê³äëèâèìè âèïàðàìè, íàâ³òü ë³ñ ïîêàçàâ, ùî ñêîðî áóäå ïîñèëàòè æèâèöþ. À-æ âîíî áà÷èòå ÿê. Íåäàâíî ÿ áà÷èâ êíèæêó: „ßê ë³êóâàòè ñåðöå“. Òåïåð òðåáà áóäå ïðî÷èòàòè. Òàé ñïåö³àëüíî ïåðåãëÿíó âïðàâè äèõàííÿ éîã³â äëÿ ñåðöÿ. Öå âæå Âàñ ïðîøó, ùîá Âè ñåðåä òèõ êíèæîê „Ìàãàáãàðàòà“, ùî ó Âàñ çíàéøëè. Ïîñèëêó ìåí³ äîçâîëèëè, áî ïîêèùî óñ³, ùî ìàëè äîçâ³ë íà ñòàðîìó ì³ñö³, òóò îòðèìàëè. Êàçàëè ëèøå, ùî çáåð³ãàþòü òî÷íèé ðå÷èíåöü – 4 ì³ñÿö³. Îñòàííþ ÿ îòðèìàâ ùå ó âåðåñí³. Îòæå ìèíóëî âæå 5 ì³ñÿö³â. Áåðó÷è äî óâàãè òåïåð³øí³é ì³é ñòàí – ðàäÿòü ìåä òà ùå ìîæå òðîõà ÷åêîëàäà. Çðåøòîþ, Âè ïåâíî çíàéäåòå òàì á³ëüø çíàþ÷èõ ëþäåé ó òàêèõ ïèòàííÿõ. Êàòð³ öüîãî ì³ñÿöÿ íàïèøó ëèøå ëèñò³âêó. ßê áóäåòå ââàæàòè â³äïîâ³äíèì, òî ïðîøó ÿêîñü çàãàëüíèêîâî íàïèñàòè. À âæå íà äðóãèé ì³ñÿöü, ÿê çìîæó ñèä³òè òàé ïåâíî õîäèòè, à ìîæå áóäó çäîðîâèì – ñàì íàïèøó. Ò³, ùî õâîð³þòü íå äóæå ñòèäàþòüñÿ òîãî. Òàé ìåíå ïîò³øàþòü, ùî í³áè é ÿ ìàþ ïðàâî çàõâîð³òè, ùî âèíóâàòèòè ñåáå íåïîòð³áíî. Ïðî õâîðîáó âæå äîñèòü. Âæå äàâíî ÿ çàââàæèâ, ùî õâîð³ äóæå ëþáëÿòü îïîâ³äàòè ïðî ñâî¿ íåäóãè. Æàëü ëèøå, ùî öå óñ³ì íàäî¿äàº, àæ òåïåð çàââàæèâ, ùî ÿ òàêèì ñòàâ. Îòîæ ïðîøó âèáà÷èòè. ³äíîñíî ïîñèëêè, ùå ÿ ñîá³ íàãàäàâ, ïèñàëà Íóñÿ, ùî Ðîìàí Þð³ºâè÷ ìàâ íàì³ð âèñëàòè ³ç âäÿ÷íîñò³, ùî éîãî ïîõâàëèâ. À â³í íàñïðàâä³ ãàðíèé áåç óñÿêî¿ ïîõâàëè. Íàä³þñü, ùî îñòàííþ éîãî çíèìêó òàêîæ ïðèøëåòå. Áîãäàí âæå ïåâíî âèñòàâêó ìîæå ðîáèòè ç³ ñâî¿õ íàòþðìîðò³â. Ñþäè âæå òðåáà ¿õàòè àâòîáóñîì îêîëî 20 êì. ßê áóäåòå ïèñàòè Ëåñ³, òî ïðîøó ïîäÿêóâàòè çà ïîçäîðîâëåííÿ. Óñ³ì ùèðå ïîçäîðîâëåííÿ ³ â³òàííÿ. Ïðîøó ïåðåäàòè ³ð³ ïîêë³í. Óñ³ì áëèçüêèì ³ ð³äíèì ó Íîâîìó Ðîö³ äîáðîãî çäîðîâ’ÿ ³ ùàñòÿ. Ö³ëóþ Âàñ îáîº ³ áàæàþ ðàäîñò³,– Âàø ñèí ³ òàòî.

Ìî¿ êîõàí³! ßêáè Âè çíàëè, ÿêèé ñüîãîäí³ ñîíÿ÷íèé òà òèõèé äåíü, òî é Âàì áóëî áè âåñåë³øå. Õîòÿ é ìåí³ çàáîðîíåíî õâèëþâàòèñü, àëå òðóäíî ñïîê³éíî ÷èòàòè Âàø³ æóðëèâ³ ëèñòè. Îöå ïðèéøëè äâ³ ëèñò³âêè (îäíà ùå ç 27.²), Âàø ëèñò, òà Êàòð³, é â³ä Íóñ³. Áåçìåæíî Âàì äÿêóþ çà Âàø³ ïî÷óâàííÿ, áî âîíè òàê³ äîðîã³ äëÿ ìåíå. Áà÷ó, ùî Âè äóæå îá³çíàí³ ç òàêîþ õâîðîáîþ. Âèõîäèòü, ùî ÿ íàëåæàâ äî òèõ, ùî íàéìåíøå çíàëè ïðî òàêå. Ìîæåòå óÿâèòè, ÿêèì ÿ áóâ íà¿âíèì, êîëè ï³ä ÷àñ òîãî ïðèñòóïó æóðèâñÿ, ùî ïðîïàäå ìåí³ âèõ³äíèé, íå çìîæó í³÷îãî â íåä³ëþ ïðî÷èòàòè (öå ÿêðàç áóëî ç³ ñóáîòè íà íåä³ëþ), à â íåä³ëþ òðåáà áóëî çíîâó éòè íà ðîáîòó. Îäèíîêèé ñòðàõ â î÷àõ, ùî ñòîÿëè íàâêîëî ìåíå, áåíòåæèâ ìåíå. Êîëè-æ íà äðóãèé äåíü îáåðåæíî, íà÷å äèòèíó, ïåðåíîñèëè íà ìîº ì³ñöå, ÿ ââàæàâ ïåðåá³ëüøåííÿì ³ íå õîò³ëîñÿ ðîáèòè ¿ì ïðèêðîñò³ ñâî¿ì ñïðîòèâîì. Ðÿäîì ç³ ìíîþ ì³é çíàéîìèé, ùîá ìåíå äîãëÿäàòè. Òî¿-æ íî÷³ çëîâèâ ìåíå ïåðåñòðàøåíèé ³ âìîâèâ, ùîá ÿ ë³ã. Íàðåøò³ ð³øèëè ðîç’ÿñíèòè ïðî ïðàâäèâèé ñòàí. Ñâ³äîìî ÿ é òàê íå ñòðåì³âñÿ-á ñîá³ ùîñü çàïîä³ÿòè, áî öå áóëî-áè íå÷åñíî ñóïðîòè áëèçüêèõ, àëå ä³éñí³ñòü ìåíå íå õâèëþâàëà, ³ áàéäóæå â³äíîñèâñÿ äî ñâîãî ñòàíó. Óñ³ ïîìàãàëè ÷èì ìîãëè, à êîëè ìèíóëà ãîðÿ÷êà, ÷åðåç ê³ëüêà äí³â ïî÷àëè äàâàòè 䳺òíå. Ïðèëîæèëè âñ³õ çóñèëü, ùîáè îáëàäíàòè ïðèì³ùåííÿ, êóäè ìåíå ÷åðåç òèæäåíü ïåðåíåñëè. ßê ç’ÿâëÿëàñÿ äóìêà ïðî ñåáå, òî ëèøå ó ìèíóëîìó ÷àñ³. ß-æ í³êîëè íå ëåæàâ ïî øïèòàëÿõ ³ çàðàç ùå íå ìîæó çâèêíóòè. ˳æêî

156

157

17.²².67 ð. Äîðîãèé ì³é Ñèíó! Òâîãî ëèñòà îòðèìàâ ³ ñüîãîäí³ òåëåãðàìó ÷èòàâ. ßêùî ìîæåø, ïðè¿çäæàé çàðàç-æå, áî ï³çí³øå ìåíå â³äâåçóòü äî øïèòàëþ. ̳é ñòàí äîçâîëÿº çîáà÷èòèñÿ ç Òîáîþ. Ìîæå çíàéäóòüñÿ ÿê³ñü åêñòðà-ë³êàðñòâà. Óñ³ì êëàíÿþñü ³ ö³ëóþ Âàñ. Òâ³é áàòüêî.

ËÈÑÒ XL 14.²².67 ð.

ËÈÑÒ XLI

ìîº ñòî¿òü â êóòî÷êó, ï³â ìåòðà â³ä í³ã – ï³÷. Ó ò³ âåëèê³ ìîðîçè, ùî äîõîäèëè äî -43°C ó íàñ áóëî òåïëî. Âæå îò òèæäåíü ÿê ïðîáóþ âñòàâàòè. Êîæíîãî äíÿ âèõîäæó íà äâ³ð. ²ç-çà áðàêó äîñâ³äó ñàìî ñåðöå äîøêóëüíî â÷èòü. ßêáè òàêèì ìåòîäîì ó÷èëè â øêîë³, òî âñ³õ ïîðîáèëè-áè êàë³êàìè. Òðóäíî ïðèâèêíóòè, ùî íîãè òà é ðóêè çäîðîâ³, à ðóõàòèñÿ íå ìîæåø. Çäàºòüñÿ, ùî òàì, äå áóëî ñåðöå, ñèäèòü íàïîëîõàíà ïòèöÿ, ÿêà çîâñ³ì áåçïðè÷èíî ᒺòüñÿ îá ãðóäè. ˳êàð êàæå, ùî ìàþ âåëèêå ùàñòÿ. Òàêå ìåí³ íå ðàç ãîâîðèëè. ² òåïåð ÿ âæå íå çíàþ, ùî òàêå ùàñòÿ. Êîëè ÿ ïî÷óâ ñåðåä áîëþ, ùî öå ãðóäíà æàáà, íàãàäàâ á³äíîãî Òàðàñà ³ ðîçïîâ³â ïðèñóòí³ì, ÿê ñòðàøíî Øåâ÷åíêî ìó÷èâñÿ. Àëå öå ëèøå áóâ ïî÷àòîê, ³ ïî÷àâñÿ ³íôàðêò ì³îêàðäà. Ùå òîä³ ÿ ñêàçàâ, ùî òàêèé á³ëü º íàäòî âåëèêîþ ö³íîþ çà æèòòÿ, òèì á³ëüøå çà òàêå. Íó àëå öå âæå ô³ëîñîô³ÿ. Ñêàçàëè ìåí³, ùî ïî¿äó äî øïèòàëþ, äå çðîáëÿòü åëåêòðîêàðä³îãðàìó, çì³íÿòü ãðóïó, ³, ìîæå, ùå ïîëåæó òàì ç ì³ñÿöü. Äåñü òîìó äâà òèæíÿ ïðèéøëà ïîñèëêà â³ä ³ðè Ìèêîëîâî¿ ç Ìèðãîðîäó. Ïîñèëêè íå âèäàëè, áî òóò òàêèé ïîðÿäîê, ùî âèäàþòü ëèøå òîä³, êîëè âèñèëຠòîé, ùî çàïèñàíèé ó „ä³ë³“. Òîáòî ìåí³ ìîæå âèñèëàòè Áîãäàí ³ Ñåìêî. Ñòåôêà çì³íèëà ïð³çâèùå, òî òàêîæ áóâ áè êëîï³ò. Íå çíàþ, ùî ç Âàøîþ áóäå, ÿê Âè ïîñòàâèëè ñâîþ çâîðîòíþ àäðåñó. Ìîæå âåðíóòèñÿ çà Áîãäàíîâîþ àäðåñîþ. Òèñíåííÿ êðîâ³ âæå ìàþ 115. Îòæå éäå äî êðàùîãî. Òåïåð âæå ìåíø-á³ëüø çíàþ ÿê ñòåïåíóâàòè ñâî¿ ðóõè. Êíèæêè ÿ ÷èòàþ, àëå ñòàðàþñÿ íå ïåðåéìàòèñÿ. Çàââàæèâ, ùî ñïîðè â³ä’ºìíî âïëèâàþòü, òîìó íå âñòðÿâàþ, íå ñòàâëþ ñåáå â äóìêàõ ïîêðèâäæåíèì, íåùàñëèâèì ³ íå ãîðäæóñÿ, áî òàêè íåìà ÷èì. 12.²². Ñüîãîäí³ õîäèâ äî ëàçí³. Âîíà ïðèñòîñîâàíà ìîæå é íå äëÿ òàêèõ, ÿê ÿ òåïåð, àëå ïîìèâñÿ äîáðå ïî 36 äíÿõ. Âèïàäêîâî áóëè çíàéîì³, ïîäàâàëè ìèäíèöÿìè âîäó, à ÿ ñèä³â òàé ìèâñÿ. ͳáè é íå ñï³øèâ, à âèéøëî ãåéáè äâ³ êîï³ æèòà íàìîëîòèâ. Êîëè ò³ëî ÷èñòå, çîâñ³ì ³íàêøå ïî÷óâàííÿ. Îò ³ âèõîäèòü, ùî éäå äî êðàùîãî. Òàê, ÿê óñå â ñâ³ò³. Òåïåð ïåðåãëÿäàþ áðîøóðêó ïðî õâîðîáè ñåðöÿ. Âèõîäèòü, ùî ìîÿ º ï³äñóìêîì óñüîãî ïðîæèòîãî. Ìîãëî-á ³ íå áóòè, òà íå áóëî êîìó ïðîâ³ðèòè ì³é ñòàí, ³ ïðè òàêîìó õàð÷óâàíí³, íà òàê³é ðîáîò³ â îñòàíí³ ðîêè ó íüîãî íå áóëî âæå ñèëè. Òàê ùî é íàð³êàòè íà íüîãî ãîä³. Õîòÿ ÿ ïðîáóâàâ ïîðîçóì³òèñÿ ç íèì, áî âîíî ìຠñâ³é êåðóþ÷èé öåíòð, òî ÿ ïåðåêîíóâàâ, ùî óñ³ íåäîë³êè íå âèïëèâàëè ç ì ëèõî¿ âîë³. Éîãî ñòàðàííÿì º ìàêñèìóì ïðèëîæèòè çóñèëü, áî ëèøå ó ñï³ëö³ çìîæåìî ïðîæèòè. (...) Ìèõàéëî.

Ìî¿ êîõàí³! Ó ï’ÿòíèöþ 19.V, âåðíóâñÿ ç ë³êàðí³. Äóìàþ, ùî âñ³ Âàø³ ëèñò³âêè ïðèéøëè. Òâî¿ Áîãäàíå, ùå ìîæå áëóêàþòü.  îñòàíüîìó ëèñò³, äå çãàäóºø ïðî ñâî¿ ïîêóïêè, çãàäóºø, ùî âèñëàâ â³ñ³ì, à ÿ îòðèìàâ âñüîãî òðè. Êîëüîðâèõ ëèñò³âîê ïðèéøëî äåñÿòü. Íàâ³òü îäíà ïðèéøëà, ÿêó Òè âèñëàâ ùå òîä³, êîëè ¿çäèâ ñàì. Áëóêàëà òîìó, ùî àäðåñà ïëóòàíà. Çà âñå äóæå äÿêóþ. Äóæå ðàäèé Òâî¿ìè ïîâ³äîìëåííÿìè, áî äàþòü ïåâíå óÿâëåííÿ ïðî Òâîº æèòòÿ ³ ðîáîòó. Òàé ëèñò³âêè ö³êàâ³. Íàâ³òü æèâó Òâî¿ìè õâèëþâàííÿìè. Ïî ìî¿õ îáðàõóíêàõ, Òè ïîâèíåí âæå áóòè âäîìà. Òâ³é ëèñò, âèñëàíèé ðåêîìåíäî, äóæå ö³êàâèé äëÿ ìåíå. „Ìèñòåöòâî“ âèõîäèòü ùî äâà ì³ñÿö³. Äåñü ó ÷åðâí³ âèéäå òðåòº ÷èñëî. Æäó Òâî¿õ âðàæ³íü ç Åëüáðóñó. À ÿ ëèøå çíàþ âåðøêè Êàðïàò, òà áóâ íà Óðàë³. Ìàéæå âñþäè òðåáà ë³çòè âëàñíèìè íîãàìè. Êðîì³ Òàòð – óñ³ áåçñí³æí³. Ëèøå íà Ãåðëÿõ ó äåÿêèõ ì³ñöÿõ, òàé òî íå òàì, äå òðåáà, ïðè÷åïëåí³ ëàíöþãè, ùîá íå ç³ðâàòèñÿ. Ìîÿ ïîäîðîæ ñþäè äî ïåâíî¿ ì³ðè áóëà âèïðîáóâàííÿì ñèëè ñåðöÿ. Çà âñ³ ðîêè ìîãî ïåðåáóâàííÿ ó Ìîðäî⳿, ùå í³êîëè íå áóëî òàêîãî òðàâíÿ. ² òîé äåíü í³÷èì íå ð³çíèâñÿ â³ä ïîïåðåäí³õ. Íå çíàþ ñê³ëüêè òàì ñòåïåí³â áóëî, àëå â ÷àñ îá³äó äóõîòà íåâèíîñèìà. ßêðàç î 12 ãîä. ñ³äàâ ó „âîðîíîê“. ßê íà çëî ó òàìó-æ íàïðÿì³ ¿õàëè æ³íêè, ³ ¿õ ïîñàäèëè ó âåëèêèé ïåðåä³ë, à íàñ äâîõ ó ìàëåíüêèé. Çàðàç-æå ãîðÿ÷ âäàðèëà ó ëèöå, ³ ÿ ñïî÷àòêó òðîõà íàñòðàøèâñÿ. Àëå êîëè çàñòðó¿âñÿ ï³ò, ÿ âæå çíàâ, ùî äî¿äó. ʳëüêà øèøîê íà ãîëîâ³ òà ïàðó ë³òð³â ïîòó íå âåëèêà ì³ö³ÿ, áî äî¿õàâ ³ ïåðåêîíàâñÿ, ùî ÿ òàêè íå îñòàíüîãî ´àòóíêó. Ó ïîð³âíÿíí³ ç îäèíàäöÿòèì, â ë³êàðí³ ³ òóò êîìàð³ äî¿äàþòü, à òóò òî é ìóøêà ãðèçå. ϳçí³øå ïåâíî ïðèâèêíó, áî âæå çàáóâ Ñèá³ð, à âèäíî, ùî íå òðåáà. ˳êàðñüêà êîì³ñ³ÿ 17.V ïîñòàâèëà ìåí³ ³íâàë³äñüêó ãðóïó íà ï³â ðîêó. À òàì ïî¿äó íà ïåðåâ³ðêó ³ çðîáëþ îïåðàö³þ ì³ãäàë³â. Âèõîäèòü, ùî âîíè äóæå øê³äëèâî âïëèâàþòü íà ñåðöå. ß âæå ç íèìè ìàþ êëîï³ò îêîëî äåâ’ÿòè ðîê³â. Òåïåð íå õî÷óòü âèðèâàòè, ùî ìîâ ñåðöå îñëàáëåíå ³ â òàêó ïîðó ðîêó êðîâ ïîãàíî ñêðó÷óºòüñÿ. Êóäè íå ãëÿíåø, òî âñå ëèø øêîäèòü òîìó íåùàñíîìó ñåðö³, òàé ÿ íåäáàéëèâî â³äíîñèâñÿ äî íüîãî. ˳êàð ñêàçàâ ìåí³ òàêå: ùîá î÷èñòèòè êðîâ â³ä „æóæåëèö³ ³ é ôóñ³â“ òðåáà ¿ñòè ì³ä, öèòðèíè, ïîìàðàí÷à, ÿáëóêà, ãðóøêè, ÿãîäè, ÿðèíó, ìîëîêî, áóòè íà ñâ³æîìó ïîâ³òð³, í³÷èì íå õâèëþâàòèñÿ, òî ³ ñåðöå áóäå çäîðîâèì, áî îòðèìຠïîòð³áíèé ìàòåð³àë äëÿ îáíîâè íîâèõ

158

159

êë³òîê. ß äóæå ÷åìíî ïîäÿêóâàâ ³ îá³öÿâ ïî ìîæëèâîñò³ êîðèñòóâàòèñü éîãî ïîðàäàìè. Êàçàâ, ùî é öèáóëÿ º êîðèñíîþ. Âèäíî, ùî ñèíè Ìîéñåÿ çíàþòü, ùî äîáðå. Ðóõàíêà íåîáõ³äíà, áî äëÿ ñèëè ì’ÿç³â íåîáõ³äíèé ðóõ, à ñåðöå º ì’ÿçîì. ßêðàç ïîäàëè Âàø ëèñò, ïèñàíèé 15.V. Ñòàëîñü íå òàê ÿê òðåáà. Ìèíóëîãî ì³ñÿöÿ ÿ äîâ³äàâñÿ, ùî ñâÿòî÷í³ ïîçäîðîâëåííÿ íå âõîäÿòü ó ë³ì³ò, òàê ÿê â ³íøèõ ì³ñöÿõ. ² êîëè ï³ä ê³íåöü ì³ñÿöÿ ÿ íàïèñàâ äî Âàñ ëèñòà, òî ÷åðåç òèæäåíü áåç ïîÿñíåíü âåðíóëè ìåí³ íàçàä. Òîä³ ÿ äîãàäàâñÿ, ùî ïîçäîðîâëåííÿ çà÷èñëèëè äî ëèñòà. ² ñïî÷àòêó öüîãî ì³ñÿöÿ ð³øèâ äîïèñàòè ùå ëèñòî÷îê äî Áîãäàíà òà âëîæèòè Þðêîâ³ ëèñò³âêó ç ³ìåíèíàìè, ÿêó òàêîæ âåðíóëè ó êâ³òí³. À âèéøëî, ùî ä³éøîâ ëèø òîé ëèñòî÷îê äî Áîãäàíà, à ðåøòà â êîø³. Ñîëîìîí³âñüêå ð³øåííÿ. Òàì-æå ÿ îïèñóâàâ ïðî ïàêóíîê. Ïðàâèëî òå-æ, ùî ³ ïåðåä òèì. Òðè ïàêóíêè íà ð³ê. Îòðèìàòè ìîæíà ïî ÷îòèðüîõ ì³ñÿöÿõ â³ä ïîïåðåäíüîãî. Îñòàíí³é ÿ îòðèìàâ 4 áåðåçíÿ, îòæå íàéñêîð³øå ìîæó îòðèìàòè ÷åòâåðòîãî ëèïíÿ, àëå ç³ çâîðîòíüîþ àäðåñîþ Áîãäàíà. Ùå êîëèñü ÿ ïèñàâ, ùî ãëþêîçó ïîðîøîê ìîæíà âèì³øàòè ç öóêðîì. ѳê öèòðèíè, ùîá íå ðîçëèâàâñÿ, òàêîæ äîáðå çì³øàòè ç öóêðîì ³ çíàéòè ÿêóñü ïîñóäó, ùî íå ᒺòüñÿ, ³ ëåãêó (º ôëÿãà ç ïîë³åòåëåíó). Ãðîø³ ÿ îòðèìàâ ³ ñêîðèñòàâ. Äÿêóþ. Á³ëüøå íå ïîòð³áíî, áî ìàþ ñâî¿. Âèêîðèñòîâóþ ëèøå ðàí³øíå òà âå÷³ðíº ñîíöå. ×àñòî ìèþñü. Ìíîþ ïðîøó íå æóðèòèñÿ, áî íå º âîíî òàê çëå, ÿê Âàì çäàºòüñÿ. ³ä öüîö³ îòðèìàâ ëèñò³âêó. Óñ³ì êëàíÿþñÿ òà ö³ëóþ Âàñ.– Âàø Ìèõàéëî.

éîã³â. ² ïðîøó òàêîæ „Íàðèñè ³ñòî𳿠óêð. ìèñò.“. ² ùå ðàç ïðîøó ïîäÿêóâàòè ³𳠳 ïîçäîðîâèòè ¿¿. Ïîêèùî ïðîøó ïîäÿêóâàòè Âàñèëåâ³ çà ãðîø³, à ï³çí³øå òî ÿ íàïèøó äî Âàñèëÿ. ×è Âè çíàéîì³ ³ç êâ³òàìè „ïîðòóëàê“? Ïî âèãëÿä³ ìîæíà äîãàäàòèñÿ, ùî öå ³ç ãîðÿ÷îãî, áåçâîäíîãî êðàþ, áî çàì³ñòü ëèñòÿ ìຠì’ÿñèñò³ ãðóá³ øïèëüêè, âêðèâຠãóñòî ïëîùó, íà÷å áàðâ³íîê, ³ öâ³òå ð³çíîêîëüîðîâèìè öâ³òî÷êàìè, ïîä³áíî äî äèêî¿ ðîæ³. Çäàëåêó âèãëÿäຠíà áàðâèñòèé êèëèì. Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî òàê³ êâ³òè äóæå ï³äõîäÿòü äëÿ ìîãèëîê. ßêùî òàì íå ìàº, òî ÿ ïðèøëþ. Ìîæíà ïîñ³ÿòè ijäóñåâ³, ³ õàé áè Ñåìêî ïîñ³ÿâ Ìàì³. ² æèòòÿ ÿêåñü òàêå áåçáàðâíå, ñ³ðå áóëî, òî õîòÿ õàé áè òåïåð ìèëóâàëî ëþäñüêå îêî. ×îìóñü öüîöÿ çáèðàºòüñÿ âèñëàòè çíèìêè, àæ ó ìåíå áóäå „ïåâíå ì³ñöå“. Òà íà ÿêå æ ùå òðåáà æäàòè ïåâíå ì³ñöå? Äî ë³êàðí³ ïî¿äó àæ ó ëèñòîïàä³. ² çíîâ òàêè íà ïàðó òèæí³â. Çàðàç ó íàñ äóæå ãàðíà ïîãîäà. ß âñòàþ î ï³â øîñòî¿. Ðóõàíêó ïî÷èíàþ ïîâ³ëüíèì, ðèòì³÷íèì õîäîì. Ïîò³ì çá³ëüøóþ òåìïî. Ðóõàíêà ³ç òàêèìè õîäîâèìè ïåðåðâàìè òðèâຠäî 45 õâèëèí, ³ çàê³í÷óþ ëåãêèì á³ãîì (10–15 êðîê³â), ³ çíîâó õ³ä. Ç òîãî ìîæåòå çîð³ºíòóâàòèñÿ, ÿê ìàþñÿ. Íàéäîâøå íà ñîíö³ êðó÷óñÿ äî ï³â äåâ’ÿòî¿. Ïîò³ì ùå ó âå÷³ð áàãàòî õîäæó. Ïîâ³òðÿ äóæå ãàðíå, áî áëèçüêî ñîñíîâèé ë³ñ. Ó âå÷³ð íàâ³òü æàáè êóìêàþòü, à ðàíêîì ïòàøêè âèñï³âóþòü. Áóëî-á âñå-òàêè äîáðå, ÿêáè Áîãäàí ïðèñëàâ äåÿê³ çíèìêè ç ïîáóòó íà Êàâêàç³, áî ÿê ïî¿äå ó ʳðîâîãðàä – çàéìåòüñÿ äðóãèìè ñïðàâàìè. Óñ³ì ùèðå ïîçäîðîâëåííÿ. (...) Ö³ëóþ Âàñ îáîº,– Âàø ñèí ³ òàòî.

ËÈÑÒ XLII

ËÈÑÒ XLIII 14.V²².67 ð.

Ìî¿ êîõàí³! Â÷îðà 13.V²². ïðèéøëà ïîñèëêà. ͳ÷îãî íå ç³ïñóâàëîñü, ëèøå ôëÿãà ïåâíî òðîõà ðîçêðóòèëàñÿ ³ òðîøêà ñîêó ïðîñî÷èëîñÿ. Íà ùàñòÿ ì³øî÷îê ç öóêðîì ðîçäåðñÿ ³ ñ³ê çì³øàâñÿ ç öóêðîì. Òàêèì ÷èíîì âñå çáåðåãëîñÿ. Äóæå Âàì äÿêóþ çà âñå. Äîáðå, ùî òðîõà ñìàëüöþ ïðèñëàëè, òî áóäå õî÷à ÷èì âãîñòèòè. Òóò òàêå ââàæàþòü ëþêñóñîì. Íàéõîäîâ³øèì ââàæàþòü ñàëî ³ öèáóëþ. Îá³öÿëè ïðèâåçòè äî ìàãàçèíó öèáóë³ òà íà òîìó é ê³íåöü. Âàø ëèñò òà ëèñò³âêè ïðèéøëè. Äðóãèé òîì Ñêîâîðîäè ÿ ÷èòàâ, ç ³íä³éñüêèõ ïðîøó ïðèñëàòè òîé òîì, â ÿêîìó îïèñàí³ âïðàâè

Ìî¿ äîðîã³! (...) ×è îòðèìàëè íàñ³ííÿ „ïîðòóëàê“. Äëÿ ïðîáè ìîæíà áè ïîñ³ÿòè é öüîãî ðîêó. Ìîæå íå âñﳺ çàöâ³ñòè, àëå âèðîñòè ìîæå. Ó Âàñ æå òàì òåïëî, ñàäèòè ìîæíà çåðíÿòêî â³ä çåðíÿòêà äåñÿòü ñì. Ìîæíà é ãóñò³øå, ìîæå êîòðå íå ïðèéìåòüñÿ. ³í äóæå ãóñòèé. Íà êàâ³ ìåí³ í³êîëè íå çàëåæàëî é òåïåð íå çàëåæèòü. ßê çðåøòîþ äî æàäíèõ íàïèòê³â íå ÷óþ ñëàáîñò³, õ³áà ùî äî êèñëîãî ìîëîêà íå áàéäóæèé, àëå âîíî ïðî ìåíå º ³íøî¿ äóìêè. Äÿêóþ Âàì çà ãàðíîãî ëèñòà ç 9.V²²². Íàéíåäîêó÷ëèâ³øèì ïðèÿòåëåì º êíèæêà, áî ¿¿ ìîæíà â³äêëàñòè, ³ âîíà íå ñåðäèòüñÿ. Òóò

160

161

äóæå òðóäíî íàéòè ì³ñöå, äå áè í³êîãî íå áóëî, àëå º äóæå áàãàòî âèðîçóì³ëèõ. Òâîþ ëèñò³âêó, Áîãäàíå, ÿ îòðèìàâ. Ó æóðíàë³ „Ìèñòåöòâî“ âçàãàë³ äóæå ìàëî ïîì³ùàþòü ³ç âàøî¿ ä³ëÿíêè. Ó „³ò÷èçí³“ ÷àñ â³ä ÷àñó ïîÿâëÿþòüñÿ ñòîð³íêè ³ç ãðàô³êè.  îñòàíüîìó Ã. Ñåâðóê çàïîâíèëà ñâîºþ ãðàô³êîþ. Ö³êàâà. Âñåòàêè Òè äåùî ìåí³ ïðèøëè, áóâ áè âäÿ÷íèì ÿêáè êîëüîðîâ³. Óñ³ì Òâî¿ì ïîêë³í. ßêùî ïðàâäà, ùî ’ÿ÷åñëàâ çàõâîð³â, òî â³äâ³äàé Îëåíêó. Áëèçüêèì áàãàòî ñèë, ö³ëóþ Âàñ îáîº,– Âàø ñèí ³ òàòî.

ËÈÑÒ XLIV 25.X²².67 ð.

Òîä³ ìåíå ïîâ³äîìèâ, ùî öå º ïåðåñë³äñòâî íà ñêàðãó îäíîãî ³ç ñï³ëüíèê³â. ϳçí³øå ÿ äîâ³äàâñÿ, ùî ñêàðãó ïèñàâ Áîðù. Àëå ðåçóëüòàòó íåìà ïî ñüîãîäí³øí³é äåíü. Çã³äíî ñë³â ñë³ä÷îãî, ïåðåñë³äñòâî ìàëî çàê³í÷èòèñü ïåðåñóäîì. ßê ìîæëèâî, Áîãäàíå, ïðîøó ïðè íàãîä³ âèñëàòè ÿê³ñü ö³êàâ³ø³ çíèìêè ³ç òî¿ âèñòàâêè, ùî áóëà ó Ëüâîâ³. (...) Òåïåð ïèø³òü ìåí³ íà ñòàðó àäðåñó: ï. ÿ. ÆÕ 385\17à. ßêùî áóäó â ë³êàðí³, òî áóäóòü ïåðåñèëàòè. Óñ³ì êëàíÿþñü, áàæàþ áàãàòî ùàñòÿ ³ çäîðîâ’ÿ ó Íîâîìó Ðîö³. Ö³ëóþ Âàñ,– Âàø ñèí ³ òàòî.

ËÈÑÒ XLV 28.².68 ð.

Ìî¿ êîõàí³! Íàðåøò³ ìîæó Âàì íàïèñàòè ç íîâîãî ÷è êðàùå ç³ ñòàðîãî ì³ñöÿ ³ â³äïèñàòè íà Âàø³ ëèñòè. ß ïðè¿õàâ âæå ðàí³øå, àëå ëèñòè îòðèìàâ íåäàâíî. Óñüîãî áóëî äâà ëèñòè ³ ø³ñòü ëèñò³âîê. Íà ïåðøîìó ëèñò³ ñòî¿òü äàòà 20.X ³ç äîïèñêîþ Áîãäàíà, ùî ïîñèëຠçíèìêó ç àâòîïàâ³ëüîíó, ÿêà òàêîæ áóëà ó ëèñò³.  ëèñò³ òàêîæ äîïèñàíî, ùî âèñèëàºòüñÿ ëèñò Êàòðóñ³, ÿêîãî íå áóëî. Îòæå öå âæå äðóãèé ëèñò, ùî ïðîïàâ. Íà ñë³äóþ÷èé ðàç ïðîøó ¿¿ ëèñòè âèñèëàòè â îêðåì³é êîïåðò³. ßêùî ³ òàê áóäóòü ïðîïàäàòè, òðåáà áóäå ç äîïëàòîþ, à ïîò³ì ìîæíà ³ æàëóâàòèñü. Çíèìêà ãàðíà. Çäàºòüñÿ, ùî ÿ áè âæå ì³ã ðîçï³çíàòè Òâ³é ñòèëü. Êîíèê ãðàéëèâèé, ³ â³äáèòêà ñïðàâëÿº ðàä³ñíå âðàæ³ííÿ. Óñå, ùî áóëî â ïîñèëö³ äeæå ñìà÷íå. Ëèøèâñÿ ùå ìåä, ÿêèé òðèìàþ íà ñâÿòà. Óñå, ùî áóëî, ä³éøëî â òàêîìó âèãëÿä³ ÿê âèñèëàëîñü. Ñóøåíþ òàêîæ ùå ìàþ ìàéæå âñþ. Ó äðóãîìó ëèñò³ áóâ ëèñò Êàòðóñ³ äîïèñàíèé Âàìè ³ îêðåìèé ëèñòîê Áîãäàíà. Ëàñêàâî ïðîøó ïîäÿêóâàòè çà ïîçäîðîâëåííÿ òåò³ ßíö³, âóéêîâ³ Àäçüîâ³ òà Îëåíö³. Áàæàþ Âàì, ìî¿ íàéäîðîæ÷³, êð³ïêîãî çäîðîâ’ÿ, ðàäîñò³ ³ ëàñêè Âñåâèøíüîãî. Äîðîãèé ì³é Ñèíó, ÿ äóæå çâîðóøåíèé Òâî¿ìè ñòàðàííÿìè òà áîþñü, ùîá Òåáå íå çíåâ³ðèëî ³ íå ðîç÷àðóâàëî. Æàëóþ òàêîæ âèäàòê³â. Ðàíüøå 1.²²² Òîá³ íå äàäóòü ïîáà÷åííÿ ç³ ìíîþ. Âæå êîëè Òè ïîðóøèâ òå ïèòàííÿ, òî é ÿ ìóøó äåùî ñïîâ³ñòèòè. Ñïðàâà ìîÿ íàõîäèòüñÿ ó Ñèêòèâêàð³ (ñòîëèöÿ Êîì³ ÀÑÑÐ). 15 êâ³òíÿ, êîëè ÿ áóâ ó ë³êàðí³, ïðè¿çäèâ ñë³ä÷èé ç³ Ñàðàíñüêà (ñòîëèöÿ Ìîðäîâñüêî¿ ÀÑÑÐ) ³ íà ïðîòÿç³ äâîõ äí³â â³â äîïèò ³ çàïðîòîêîëþâàâ ç³çíàííÿ ó ìî¿é ñïðàâ³.

Ìî¿ êîõàí³! Ïèøó âàì ëèñòà ç ë³êàðí³. Ïðè¿õàëè â ìîðîçíèé äåíü. Ìèìî òîãî, ùî áóâ äóæå òåïëî îä³òèé, âñå-òàêè òðîõè çàìåðç. Ïàðó ãîäèí áåç ðóõó – äàþòü ñåáå çíàòè. Òóò ãàðíî âèêóïàâñÿ ³ ïîïàâ ó òó æ ïàëàòó, ùî ìèíóëîãî ðàçó.  ïàëàòàõ òåïëî. Òàê ÿ íå äóæå çèìíà áîþñÿ, à îò íàêðèòèñÿ ëþáëþ òåïëî. ˳êàð ïîêè ùî íå âèêëèêàâ, áî íàñ äóæå áàãàòî ïðè¿õàëî, à ë³êàð îäèí ³ íå ìîæå ñïðàâèòèñü. ßê äîâãî òóò áóäó – íå çíàþ. Áóäó ïåâíî êðàùå ÷óòèñÿ. Ìèíóëîãî ðàçó ìåí³ äàâàëè ïèòè ÿêóñü ì³øàíèíó ç éîäó. Êàæóòü, ùî í³áè çàïîá³ãຠâèíèêåíí³ òðîìá³â. Öåé ë³êàð âæå âè¿õàâ çâ³äñè. ×èòàþ çàðàç ïðî æèòòÿ Ñåçàíà – ïåðåêëàä ç ôðàíöóçüêî¿. Êíèæêà íàïèñàíà ó 1956 ð., ïåðåëîæåíà ó 1966 ð., àâòîð À. Ïåððþìþ. „Ñåçàí“, âèäàííÿ „Ìîëîäà ãâàðä³ÿ“. ßêùî òè íå ÷èòà⠖ ðàäæó. Âëàñí³ñòü Þëüêà. Àâòîð ïðîñòóä³þâàâ óñþ ë³òåðàòóðó, ùî â³äíîñèòüñÿ äî æèòòÿ Ñåçàíà. Áàãàòî ìàòåð³àëó âèêîðèñòàâ ³ç ð³çíèõ êíèæîê Å. Çîëÿ òà ³íøèõ òîâàðèø³â ³ çíàéîìèõ Ñåçàíà. Ó êíèæö³ ï³äêðåñëþºòüñÿ âèíÿòêîâà ïðàöåçäàòí³ñòü Ñåçàíà. Àâòîð ñòàðàºòüñÿ äîêàçàòè, ùî Ñåçàí ïðîéøîâ äóæå ãðóíòîâíî ïåíçëåì âåñü ðîçâèòîê ìèñòåöòâà â³ä Ðåíåñàíñà, Ðóáåíñà, Äåëàêðóà, ϳñàððî ³ îñòàííº ñëîâî ñêàçàâ ñàì. Áàãàòî ðàç³â ñòàâèâ ï³ä ñóìí³â ñâî¿ ìîæëèâîñò³, ùåðàç ïîâòîðþâàâ ïðîéäåíå, àíàë³çóâàâ ðîçóìîì, â³äêèäàâ çàðîçóì³ë³ñòü, âïàäàâ ó ñìèðåíí³ñòü ³ òàêè äîõîäèâ äî òîãî-æ ðåçóëüòàòó, ùî ïåðåêîíóâàëî éîãî ó ïðàâèëüíî âèáðàí³é äîðîç³. ª áàãàòî

162

163

³ëþñòðàö³é, çðîçóì³ëî íåêîëüîðîâèõ. ×è ìàºø Òè ãàðíî ³ëþñòðîâàíó êíèãó, âèäàíó ìóçåºì â Áóäàïåøò³ ïðî ³ñïàíñüêå ìèñòåöòâî 17–18 ñò.– í³ìåöüêîþ ìîâîþ? (³ä Åëü Ãðåêî äî Ãî¿). Äóæå ãàðí³ êîëüîðîâ³ ³ëþñòðàö³¿. Ùå ìàþ ç³ ñîáîþ „²ñòîð³þ ³çàíò³¿“ – 2 òîì, âèäàííÿ „Íàóêà“, 1967 ð. Ïåðøèé âæå ïðî÷èòàâ. ßêà òàì ÷óäåñíà ìîçà¿êà. Ïèøè, ùî ðîáèø. Óñ³ì êëàíÿþñÿ ³ áàæàþ äîáðîãî çäîðîâ’ÿ. Ö³ëóþ Âàñ îáîº,– Âàø Ìèõàéëî.

ËÈÑÒ XLVI 21.X.68 ð. Ìî¿ êîõàí³! (...) Ðàä³þ Áîãäàíå, ùî öüîãî ðîêó òàê âäàëî ïîºäíàâñÿ Òâ³é îáîâ’ÿçîê ç ïðèºìí³ñòþ. ×èòàþ÷è Òâî¿ ëèñòè, çãàäàâ êîëèøí³ ñâî¿ ïðîãóëüêè â Òàòðàõ. Òàì Ãåðìåõ ìຠâñåãî 2663 ì. ³í òà ùå ³íø³ âåðøèíè âêðèò³ òàêîæ ëüîäîâèêîì. Áóëè ó ìåíå ïëàíè â³äâ³äàòè Àëüïè, òà äàâíî âæå çäàâ ¿õ â àðõ³â. Äî òàêèõ ï³äéîì³â òðåáà òðîõà ï³äãîòîâëÿòèñü. Ãîðè º äóæå îáìàíëèâ³. Ïåðøèé ðàç ìåí³ çäàâàëîñü, ùî íà ãîðó, ÿêà í³áè ìîðãຠäî òåáå, óñÿ âèáëèñêóº ñâî¿ìè áîêàìè äî çàõîäÿ÷îãî ñîíöÿ, ìîæíà âèá³ãòè çà ãîäèíó. À ïîêàçàëîñü, ùî âîíî çîâñ³ì íå òàê. Çðåøòîþ Òè ùå ìèíóëîãî ðîêó çíàéîìèâñÿ ç ãîðàìè. À âñå-òàêè Òè îá³öÿíî¿ çíèìêè ç ïàâ³ëüîíó íå ïðèñëàâ. Îá³öÿëà Áàáöÿ ïðèñëàòè çàì³òêó (ïåðåïèñàíó) ç ãàçåòè ïðî Òâî¿ êàðòèíè, ³ òàêîæ íà òîìó ê³í÷èëîñÿ. Ó „Æîâòí³“ (æóðíàë³, ùî âèõîäèòü ó Ëüâîâ³) º ñòàòòÿ ïðî Ëüâ³âñüêó ìèñòåöüêó øêîëó. ª äåÿê³ çíèìêè òà áàãàòî ïð³çâèù ìèòö³â. Ñåðåä íèõ Òðóø, Íîâàê³âñüêèé, Êóëü÷èöüêà, ˳ùèíñüêèé, Ñåëüñüêèé, Ïàòèê òà ³íø³. Ïðî Áåç³í³íà ³ éîãî ãðàô³êó º ìàëåíüêà ñòàòåéêà ó „˳ò. Óêð.“. Ùîñü òàì ïåâíî ïîÿâèòüñÿ ç íàãîäè ð³÷íèö³ ². Òðóøà. Äå-æ âñå-òàêè ìåøêຠÁîãäàí? Íàùî Òîá³ òå àâòî ïîòð³áíå? Êóäè Òè áóäåø ¿çäèòè íèì? Ïðèéøëà òàêîæ Òâîÿ ëèñò³âêà âæå ç äîëèí (13.X). Óñ³ì êëàíÿþñÿ ³ áàæàþ äîáðîãî çäîðîâ’ÿ. Ö³ëóþ Âàñ îáîº,– Âàø Ìèõàéëî.

164

ËÈÑÒ XLVII 4.VIII.69 ð. Ìî¿ êîõàí³! (...) Ïåðåñèëàþ Òîá³ âèð³çêè ç ëàòâ. ãàçåòè ïðî âèñòàâêó ó Ëàò⳿. Ìàþ òàêîæ ñïèñîê êíèæîê ³ æóðíàë³â, ùî âèõîäèëè é âèõîäÿòü ó Ëàò⳿ íà òåìè, ùî Òåáå ö³êàâëÿòü. ²ç äîâîºííèõ âèäàíü äóìàþ, ùî òðóäíî Òîá³ ä³ñòàòè, õ³áà-á ç ïðèâàòíèõ ðóê àáî â á³áë³îòåêàõ. ª òàì ³ ïðî: ëàòâ. îðíàìåíòèêó, êîìïîçèö³þ ëàòâ. âèøèâîê, ëàòâ. íàð. îäåæó, òêàíèíè, áóä³âíèöòâî, êåðàì³êó, ëàòâ. ìèñòåöòâî ó ïåð³îä áàðîêêî ³ ïîä. Òåïåð âèõîäèòü æóðíàë „Ñòàðîæèòí³ñòü ³ ìèñòåöòâî“, „Àðõåîëîã³ÿ ³ Åòíîãðàô³ÿ“. Âèéøëî ó 61–67 ð. „Ëàòâ³éñüêå íàðîäíå ìèñòåöòâî“. Ó æóðíàë³ áóâàþòü ÷àñòî âêëåéêè ç ïðèêë. ìèñò. ßê ùîñü ö³êàâîãî áóäå – ïðèøëþ. Íå çíàþ ÷è ç ïåðå÷èñëåíîãî ùîñü ñêîðèñòàºø áåç çíàéîìñòâà. Ç Ëèòîâñüêîãî ï³çí³øå Òîá³ ïðèøëþ. ßêùî ìàºø íàì³ð ïðèñëàòè äåÿê³ ç îá³öÿíèõ çíèìîê, òî ìîæå öå êðàùà ïîðà äëÿ Òåáå, àí³æ âîñåíè. Òåïåð Òè í³áè â³äïî÷èâ, ìàºø ùå ÷àñ, çàêè ïî¿äåø íà ïðàöþ, ìîæåø ùîñü ïðèãîòîâèòè ³ ÿ äóæå áóäó âäÿ÷íèì. Ùå ç Ëåí³íãðàäó Òè ïèñàâ, ùî äóæå êîðòèòü Òåáå âçÿòèñÿ äî ïðàö³. Îïèøè, ÿê âèãëÿäຠêíèæêà ïðî ðóìóíñüêå ìàëÿðñòâî íà øêë³, ùî ö³êàâîãî âäàëîñÿ Òîá³ íàéòè â Êàðïàòàõ òà ÷è çàäîâîëåíèé òèì. Ìîæëèâî, ùîñü á³ëüøå íàéøëîñÿ-á ó ñåëàõ, ùî ëåæàòü äàëüøå â³ä áèòèõ øëÿõ³â ÷è òóðèñò. ìàðøðóò³â. À òî â÷åïèëèñÿ âñ³ äî çíàéîìèõ ñ³ë, ëþäåé òàé î÷èñòèëè. Íå çíàþ, ÷è áóâ Òè êîëèñü ó Ðàõ³âñüêîìó ðàéîí³. ßê ìîæå çàââàæèâ, ùî Çàêàðïàòòÿ ðîçä³ëåíå ìàéæå ïðàâèëüíèìè õðåáòàìè, ì³æ ÿêèìè òå÷óòü ð³÷êè ç ï³âíî÷³ íà ï³âäåíü. Òóðèñòè ïåðåâàæíî õîäÿòü çäîâæ ãîëîâíîãî õðåáòà, çâ³äêè âèò³êàþòü ð³÷êè, ³ äå ïðîõîäèâ êîëèñü êîðäîí, àáî ìàøèíàìè ÷è çàë³çíèöåþ. Ó äåÿê³ äîëèíè ìàëî õòî çàãëÿäàº, áî òàì íå ìຠæàäíèõ øëÿõ³â. Îò, íàïðèêëàä, Êîñ³âñüêà Ïîëÿíà ëåæèòü ó ðàõ. ðàéîí³, àëå äîáðàòèñÿ òóäè ìîæíà ÷åðåç õðåáåò ç Ðàõîâà. Òàêèõ ãàðíèõ âèøèâîê ÿ í³ãäå íå áà÷èâ, ÿê òàì. Ñåëî ðîçïîëîæåíå â ãîðàõ ³ çîâñ³ì ³çîëüîâàíå â³ä çîâí³øíüîãî ñâ³òó áåçäîð³ææÿì, Êîáèëåöüêà Ïîëÿíà ùå ÷åðåç õðåáåò ëåæèòü â äîëèí³, ÿêîþ ìîæíà âèéòè äî Áè÷êîâà, ùî íàä Òèñîþ. Ó ñóñ³äí³é äîëèí³ çà ãîðîþ íà çàõ³ä â³ä Áè÷êîâà ëåæàòü òðè Àïø³ (Âåðõíÿ, Ñåðåäíÿ ³ Íèæíÿ). Ó Âåðõí³é æèâóòü óêðà¿íö³, à â äðóãèõ ðóìóíè. ͳõòî í³êîëè òóäè íå çàãëÿäຠ³ ò. ä. (...) 165

Ìî¿ êîõàí³! (...) Ëèñò³âêè ç êâ³òàìè íàéá³ëüøå ëþáëþ òîìó, ùî ³íøèõ íåìà. Òà ê³íåöü-ê³íö³â çäàºòüñÿ ìåí³, ùî íàéâ³äïîâ³äí³ø³ êâ³òè ç íàãî-

äè ð³çíèõ ð³÷íèöü ÷è ³ì’ÿíèí. Âæå ÿê òàêó æóðáó ïðèíîñèòü òà ïîñèëêà, ÷è êðàùå çì³ñò ¿¿, òî íàâ³òü íå çíàþ ùî ïîðàäèòè. Òóò ìåí³ âæå ê³ëüêà ðàç³â êàçàëè, ùî ïîñèëêà ïðèíîñèòü á³ëüøå êëîïîòó, ÿê êîðèñò³. Íàéïåðøå òðåáà çíàòè, ùî òóò äóæå ìàëî îòðèìóþòü, à êîæíîãî òðåáà âãîñòèòè, ìàþ íà ââàç³ òèõ, õòî í³êîëè í³÷îãî íå ä³ñòàº. Îäí³ ââàæàþòü ùîñü êîíêðåòíå, à ï³ä òèì ñëîâîì ðîçóì³þòü ñàëî òà ùåé ç ÷àñíèêîì. ²íø³ âîë³þòü õëèáíóòè òðîõè êàâè, ÿê ùî-áóäü ¿ñòè. Âîíî ìîæå ïîÿñíþºòüñÿ òèì, ùî áàãàòüîì âèäàºòüñÿ í³áè êàâà ï³äí³ìå íàñòð³é ³ õî÷ íà ìèòü âåðíå éîãî äóìêàìè ó êðàùå, äåõòî äîêàçóº, ùî êàâà äîïîìàãຠâ³ä ð³çíèõ íåäîìàãàíü ³ ïîä³áíå. Äëÿ áàãàòüîõ, ÿê áà÷ó, êàâà çàñòóïຠð³çí³ òðóíêè. Îòî-æ ïðîøó ï³â ê³ëî ñîëîíèíè, ï³â ê. ñìàëüöþ, ïàðó ãîëîâîê ÷àñíèêó, ïà÷êó êàâè, ñóøåíþ, à ðåøòó, ùî Âè çíàºòå. ßêùî ëåãêî ä³ñòàòè ñìåòàíó â ïîðîøêó (ñóõó) ³ òðîõà ãëþêîçè â ïîðîøêó ç öóêðîì, öèòðèíó â ïîðîøêó, òî äóæå ïðîøó. Ïîïåðåäíÿ ïîñèëêà (äðóãà) ðîç³éøëàñÿ äî òèæíÿ. (...) Òâî¿ Áîãäàíå ëèñò³âêè ïåâíî âñ³ ïðèéøëè. Êîëüîðîâèõ ÷îòèðè, à ðåøòà òàê³ (òðè) ³ ëèñò ç 13 âåðåñíÿ. Äåÿê³ ïðèéøëè äóæå ñêîðî (çà òðè-÷îòèðè äí³). ³äíîñíî Òâ ïðîãóëüêè íà Áóêîâèíó, òî ì³ñöåâ³ ââàæàþòü, ùî ïðè÷èíîþ Òâ íåâäà÷³ º áðàê çàö³êàâëåííÿ íàðîäíèì ìèñòåöòâîì ó ìîëîäèõ, à ñòàð³ ïîâìèðàëè. Îäèí êàæå, ùî â Ðîñòîêàõ ùå ìîæíà áóëî-á ùîñü íàéòè. Âîíè ëåæàòü á³ëÿ Âèæíèö³. Çðåøòîþ, íà „ìîæå“ íå âàðòà òðàòèòè ÷àñó. Ïðî ëüâ³âñüêîãî çáèðà÷à áóëî â ãàçåò³ íàäðóêîâàíî. Ïåâíî, â³í áàãàòî âñüîãî ìàº. À ÿêà äîëÿ ðåøòè ðîá³ò, ùî ìàëè áóòè ðîçïðîäàí³? Òàì áóëè äóæå äîðîã³, íå çíàþ ÷è ï³ä ñèëó ïðèâàòí³é ëþäèí³ ïðèäáàòè. Õ³áà-æ ì³ñüêðàäà äî ïîÿâè êàòàëîãó íå çíàëà ïðî òàê³ ïîòðåáè? Ó ïîïåðåäí³õ ëèñò³âêàõ Òè ïèñàâ, ùî âèáèðàºøñÿ â ãîðè ç äâîìà õóäîæíèöÿìè, áåç òîãî ÿêæå áè ÿ ì³ã òàêå ïðèäóìàòè. Ìî¿ ñëîâà â³äíîñíî âàøèõ íàïëå÷íèê³â çîâñ³ì íå çàä³âàþòü Òâî¿õ àìá³ö³é, ÿê òóðèñòà. Òóðèñòèêà, ÷è êðàùå ¿¿ òåõí³êà, çäàºòüñÿ, íå çðîáèëà òàêèõ êàðêîëîìíèõ çì³í, ÿê ¿çäà íà ëåùàòàõ. Óÿâè ñîá³ ëþäèíó, ùî ïðîòÿãîì äåâ’ÿòè ðîê³â òðàòèòü íå ìåíøå ï³âòîðà ì³ñÿöÿ íà ìàíäð³âêè, ùî íå ðàç òðèâàëè ï³äðÿä òðèäöÿòü äí³â, ñåðåä ÿêèõ ÷àñòî ùîäåííî ïðîõîäèâ â ñåðåäíüîìó ï’ÿòäåñÿò ê³ëîìåòð³â, ïîìèíàþ÷è ê³ëüêàäåíí³ ïðîãóëüêè ñåðåä ðîêó. Êðîì³ ïðàêòèêè ùå ö³êàâèòüñÿ òåîð³ºþ, òî ÿñíî ñòàíå, ùî íàâ³òü Òâ³é áàòüêî ïðè òàêèõ óìîâàõ ì³ã äåùî íàâ÷èòèñÿ, äåùî ï³çíàòè. Ìåí³ õîò³ëîñü îïîâ³ñòè ïðî íàïëå÷íèêè, ÿê³ íå ïðèëÿãàþòü äî ñïèíè, ùîá íå ï³òí³ëà, ³ âñå-òàêè ïåðåíîñÿòü âåñü òÿãàð íà ñïèíó ³ íå â³äòÿãàþòü ðàìåí âçàä, ùî äóæå ïåðåøêîäæóº ïðè àëüï³í³ñòèö³. Ùå õî÷ó

166

167

Òèæäåíü áóëî òåïëî, òî ïîçèìí³ëî, çíîâó äâà äí³ ñâ³òèëî ñîíöå, ³ òåïåð ïî÷àëèñÿ äîù³. Âæå é íåäàëåêî îñ³íü.  Êèøåíåâ³ òåïëî ùå äîâãî çáåðåæåòüñÿ. Óñ³ì êëàíÿþñÿ ³ áàæàþ ì³öíîãî çäîðîâ’ÿ òà ãàðíîãî íàñòðîþ. Ìîæå Ñòåôöÿ ìຠÿê³ çíèìêè, ùî ìîãëà-á ïîäàðóâàòè? Ö³ëóþ Âàñ îáîº,– Âàø Ìèõàéëî.

ËÈÑÒ XLVIII 4.²X.69 ð. Äîðîã³ ìî¿! (...) Òâî¿ çíèìêè, Áîãäàíå, ìåí³ ïîäîáàëèñü, àëå ïîâ³ðèø, ùî í³ÿê íå ìîæó ï³çíàòè òîãî ì³ñöÿ „íàøî¿ âóëèö³“. Çäàºòüñÿ ìåí³, ùî äåÿê³ çíèìêè âèãðàëè-á, ÿêáè Òè çàñòîñóâàâ ô³ëüòðè. (...) Òóò îäíà ïîâàæíà ëþäèíà ç áîðîäîþ ïèòàº: ÷è öå éîãî (òîáòî òâîÿ) ëþáêà, ÿ ïîÿñíèâ, ùî öå çäð³áí³ëå ³ì’ÿ â³ä Ëþáîâ. – Ùî òàêå ëþáîâ, òî ÿ çíàþ! Àëå ÿ íå çíàþ, ùî ìàºòå íà ââàç³.– Íó, òî ïîÿñí³òü!– „×îìó íà çíèìö³, äå âîíè ñèäÿòü, Ëþáêà áëèæ÷å äî àïàðàòó?“ – „Öå-æ âèïàäêîâî!“ – „À íà ò³é, äå éäóòü äî ãîðè?“ – „Áî õîò³â ¿õ çïåðåäó çôîòîãðàôóâàòè!“ – „À ÷îìó-æ â³í ëèøå Ëþáêó çôîòîãðàôóâàâ íà ïåðåëàç³, ãà? À ÷îìó ïðè çíèìö³, ÿê Ëþáêà ïðèì³ðÿº çàïàñêó, öÿ äðóãà, á³äà÷èñüêî, ñõîâàëàñÿ çà ñòîâï? Öå òàêîæ âèïàäîê?“ Ùî ÿ ì³ã éîìó â³äïîâ³ñòè, êîëè ñàì íå çíàþ, õòî âîíè òàê³, ùî âîíà çà îäíà, ÷è ä³éñíî „Ëþáêà“ – ³ì’ÿ. Òè-áè õîòÿ íàïèñàâ. Çðåøòîþ, ÿêáè âîíà ìàëà êîðîòøå âîëîññÿ, òî ì³ã-áè íà çíèìö³, äå ï³äí³ìàºòüñÿ íà ãîðó, ñêàçàòè ùî Òè. Íàïëå÷íèêè Âàø³ íå ñïîäîáàëèñÿ ìåí³, àëå ïðî öå ï³çí³øå. Äóæå Âàñ ïðîøó ïîâ³äîìëÿòè ìåíå, ÿê éäå ðîçïðîäàæ ìèñòåöüêèõ òâîð³â äëÿ ïðèáóäîâè. ³ðà ïîâèííà áóòè â êóðñ³. Óñ³ì ïîêë³í. Ö³ëóþ Âàñ äóæå,– Âàø Ìèõàéëî.

ËÈÑÒ XLIX 30.IX.69 ð.

̳é ñèíó ºäèíèé! Íàðåøò³ ïðèéøîâ òîé ëèñò, ÿêîãî ÿ òàê äîâãî æäàâ. Â÷åðà ÿ êèíóâ ó ñêðèíüêó äî Âàñ, à ÷åðåç ê³ëüêà ãîäèí âðó÷èëè â³ä Áàáö³ é Òâ³é. Äðóãîãî ëèñòà, ùî ìàâ áóòè ó Áàáöèí³é êîïåðò³ – íå áóëî. Ðàä³þ, ùî Òè íàéøîâ Ëþáó ³ ââàæàºø, ùî áåç Íå¿ æèòòÿ äëÿ Òåáå íåìèñëèìå. Òàê ÿ çðîçóì³â. Çðåøòîþ ÿêáè íàâ³òü Âîíà é íå ìàëà òèõ âàëüîð³â, ïðî ÿê³ çãàäóºø, à ïðÿìî íàïèñàâ, ùî „õî÷ó îäðóæèòèñÿ ç íüîþ, áî º òîþ, ÿêó ÿ øóêàâ“, òî ìîÿ âò³õà í³÷óòüáè íå çìåíøèëàñü. ß-æ äîâ³ðÿþ Òâî¿ì â³ä÷óòòÿì ³ ñìàêó. Êîëè â íàñ ìîâà áóëà ïðî ä³â÷àò âçàãàë³, òî ïðàâäîþ º, ùî êðàñà ìຠâåëèêå çíà÷³ííÿ. Òà äëÿ äðóæèíè òîãî çàìàëî, áî â æèòò³ äî âñåãî ïðèâèêàºø, ³ íàâ³òü ÷àðóþ÷à êðàñà ç á³ãîì ÷àñó âæå íå âðàæàº, à ïî÷èíຠáë³äíóòè. ² íàâïàêè, äóõîâí³ ïðèêìåòè, ÷åñíîòè º òðèâàë³øèìè, ö³íí³øèìè ³ íàâ³òü ïîñò³éíèìè äåÿê³ ñòàþòü.  äàíó õâèëèíó, êîëè äóìàþ ïðî Òâîº ùàñòÿ, òî çâ’ÿçóþ éîãî ç Ëþáîþ. Òîìó ³ìïîíóº ìåí³, ùî Âîíà º ñì³ëèâîþ. Áîã éîãî çíàº, äå òå ùàñòÿ ÷è çãîäà ïî÷èíàºòüñÿ. Ó âñÿêîìó ðàç³, íàñê³ëüêè ÿ Òåáå çíàþ, Òîá³ âëàñíå ïîòð³áíà òàêà æ³íêà. Ïîòóëüíà, áîÿçëèâà, ùî â³÷íî çàïîá³ãຠëàñêè, ùîá íå çàãóáèòè ÷îëîâ³êà, ó âñüîìó ïîñëóøíà, Òîá³ íå ³ìïîíóº. Àëå öå íå çíà÷èòü, ùî ÷àñ â³ä ÷àñó íà âàøîìó ãîðèçîíò³ íå ïîÿâèòüñÿ õìàðêà. Ìèñòåöòâîì º ðîçð³çíÿòè âàæíå â³ä äð³áíîãî. Ìóäð³ ÷îëîâ³ê ³ æ³íêà çíàþòü, ùî ñóïðóææÿ öå º âçà¿ìí³ ñâîº÷àñí³ óñòóïêè, êîìïðîì³ñè, âèáà÷åííÿ, â³äðå÷åííÿ â³ä ñâî¿õ õèá, ñëàáîñòåé, äóðíèõ ïðèâè÷îê. ×àñòî ñ³-

ìåéíà çãîäà òðèâຠêîøòîì ïðèíèæåíü ÷è ïåðåæèâàíü äðóãîãî. Òàêå Òîá³ íå ï³äõîäèòü, áî çàäîðîãî êîøòóº. Ðàíè, ùî òîä³ âèíèêàþòü íå çàâæäè ãîÿòüñÿ. Ñóïðóææÿ, öå ïåâíî íàãëÿäíå ãàðìîí³éíå ïîºäíàííÿ ñóïåðå÷íîñòåé, ùîá òðèâàëî æèòòÿ. Ç á³ãîì êàæóòü, ïðîòèð³÷÷ÿ ñòèðàþòüñÿ. Òè áàãàòî ï³çíàºø ³ íàâ÷èøñÿ â³ä Íå¿, Âîíà-æ â³ä Òåáå. Òà ùå âåëèêå ìàºø ùàñòÿ, ùî Áàáöÿ â õàò³ ³, ÿê âèäíî, ïîëþáèëà Ëþáó. Òà ñêàæó Òîá³, Áîãäàíå, ùî êîðîíîþ ³ æèâèëüíîþ ñèëîþ äëÿ ñóïðóææÿ º â³ðí³ñòü. ßêå áóëî-á ùàñòÿ, ÿêáè ëþäè çàáóëè îòó ãèäü, íàêèï, ùî íîñèòüñÿ â ïîâ³òð³ ó âèãëÿä³ ìàñíèõ àíåêäîò³â, ÿê³ çàáðóäíþþòü íàø³ äóìêè ³ ïðèçâè÷àþþòü íàñ äî áðóäó. óí çà åôåìåðíèìè ïðèãîäàìè, ïîõîò³ øòîâõàþòü ÷àñòî ëþäèíó íà ñòåæêó ïðèíèæåííÿ ³ ñòèäó. Ò³ëüêè ñóïðóæà â³ðí³ñòü çàáåçïå÷óº ëþäèí³ ñïîê³é ³ äຠñèëè. Çíàé ì³é Ñèíó, ùî â³ðí³ñòü º îäíîþ ç íàéøëÿõîòí³øèõ ÷åñíîò ëþäèíè, ùî âîíà âëàñíå î÷èùຠ³ ï³äíîñèòü ëþäèíó, êîëè ñèëè òåáå ïîêèäàþòü. Áåçì³ðíó ðàä³ñòü ³ îñîáèñòå ùàñòÿ ëþäèíà çàçíຠòîä³, êîëè º êîìó áóòè â³ðíèì. Ñóïðóææÿ íå º çàáàâêîþ ÷è ðîçðèâêîþ. ³ä ÷èñòîòè, òåïëîòè, âçà¿ìíîãî êîõàííÿ çàëåæèòü ìàéáóòíº òèõ, ùî ïðèéäóòü ï³ñëÿ íàñ. Íå ñóäèëîñü ìåí³ âèõîâóâàòè Òåáå, àëå Òè ïîâèíåí ïàì’ÿòàòè, ùî ä³òè ïîòðåáóþòü äîãëÿäó, ÿê íàéí³æí³ø³ êâ³òè. Äèòèíà ìîæå íîðìàëüíî ðîñòè ³ ðîçâèâàòèñÿ ëèø â ïðîì³íÿõ áàòüê³âñüêî¿ ëþáîâ³, ó ðîäèííîìó ùàñò³. ijòè âèðîñòàþòü òàêèìè, ÿêèìè õî÷åìî ¿õ áà÷èòè, áî áåðóòü ïðèêëàä ç áàòüê³â. ßêùî Òè Áîãäàíå, õî÷åø ñïðàâëÿòè âåñ³ëëÿ, áóäå ãàðíî, ÿê ïðè¿äå õòîñü ç Ãíèëèöü ³ Êîøëÿê. Ìîæå âîíè îáìåæàòüñÿ òèì, ùî äåëåãóþòü Ãåíêà ³ ³ðó, ÿêà äî ðå÷³ õî÷å ïðè¿õàòè ùå ðàç äî Ëüâîâà. Íå çàáóäü òàêîæ çàïðîñèòè öüîöþ Ïàëàçþ. Ðåøòó, ÿê çíàºø, ëèø-áè í³êîãî Òè íå îá³éøîâ, õòî Òåáå ëþáèòü ³ ïðèõèëüíî ñòàâèòüñÿ äî Òåáå. Ïðèêðî äóæå, ùî ç Ãåíêîì òàê âèéøëî. Òè ïåâíî çàââàæèâ, ùî Ãîäè äóæå âðàçëèâ³, ÷óòëèâ³ ³ í³æí³. Âèõîäèòü, ùî Ãåíêî ³ âíóòð³øíüî ï³øîâ ó Ãîä³â. Ïðèãàäóºø íåùàñëèâèé âèïàäîê ó Êðåì’ÿíö³? ßêîñü òðåáà çàëàãîäèòè öå. Äóìàþ, ùî íàâ³òü áðàê çèìîâîãî ïàëüòà íå ìîæå áóòè ïåðåøêîäîþ íàøîãî ïîáà÷åííÿ, áî íàéçðó÷í³øå â äîðîç³ òåïëà çèìîâà êóðòêà (ÿê íà ëåùàòàõ), õ³áà, ùî ìàºø ïëàíè ³íø³ ïî äîðîç³. Ö³ëóþ Âàñ îáîº ³ òóëþ äî ñâîãî ñåðöÿ, õîòÿ âîíî íå çîâñ³ì çäîðîâå òà çàòå í³æí³øèì ñòàëî. ³ðþ, ùî é Áàáö³ ëåêøå ñòàíå. Ìíîãàÿ ë³òà! Ó êîñòåë³ çàñï³âàëè-á Âàì – Àëåëóþ. Ö³ëóþ, (ï³äïèñ).

168

169

äîäàòè, ùî ÷àñòî º ïðèºìíèì ëþäèí³ âçàãàë³ ïîãîâîðèòè íà òåìè, ùî êîëèñü ïðèíîñèëè ðàä³ñòü ³ ÷³ïàºòüñÿ çà ïåðøó íàãîäó. Òîìó ùå ðàç ïîâòîðþþ, ùî çîâñ³ì íå ìàâ íàì³ðó Òåáå îáðàçèòè, áî ä³éñíî „íå ìàþ íàéìåíøî¿ îñíîâè ÷³ïëÿòèñÿ ³ âäàâàòè êîëîñàëüíîãî ñïåö³àë³ñòà“, ÿêèì ÿ í³êîëè íå áóâ ³ òåïåð òèì-á³ëüøå íå ìîæó ñåáå ââàæàòè. ³äíîñíî Ëþáêè Òè ì³ã-áè òðîõà á³ëüøå íàïèñàòè. Çâè÷àéíî çàëþáêè îïîâ³äàþòü ñâî¿ì áëèçüêèì ïðî ñâî¿õ ïðèÿòåë³â, òèìá³ëüøå ïðî òàêèõ, ç ÿêèìè äóìàþòü ïóñêàòèñÿ â òàêèé äàëåêèé øëÿõ, ùî çâåòüñÿ æèòòÿì. Áàáöÿ òàêîæ íå õî÷å òî¿ òåìè òîðêàòèñÿ. Óñ³ì êëàíÿþñü ³ ö³ëóþ Âàñ äóæå,– Âàø Ìèõàéëî.

ËÈÑÒ L 5.X².69 ð.

ËÈÑÒ LI

Ìî¿ êîõàí³! Ó Âàñ ùå ïåâíî âåñ³ëüíèé íàñòð³é, ïîâíî ãîñòåé. Ñïî÷àòêó é ìåí³ íå äóæå ïîäîáàëîñü, ùî òàê øèðîêî çàäóìàëè ç âåñ³ëëÿì, òà ï³çí³øå ïîãîäèâñÿ ³ íàâ³òü ââàæàþ äîö³ëüíèì. ×àñ â³ä ÷àñó íåîáõ³äíî äëÿ ëþäèíè ïîä³áíå, òèì-á³ëüøå çóñòð³÷³ ðîäèí. Îñîáèñòî äëÿ Áàáö³ ìîæå òðîõà îáòÿæëèâî òåïåð, àëå íå òàê òî é áàãàòî âæå òðàïëÿëîñü ó Âàøîìó æèòò³. Ïðî âëàñíå âåñ³ëëÿ ïåâíî º ùî çãàäàòè, à âåñ³ëëÿ äîí³20 çàáóëîñÿ. ²ìïðåçè òàê³ ÷àñòî ñòèðàþòü ð³çí³ íåïîðîçóì³ííÿ, çëàã³äíþþòü â³äíîñèíè é óïðèºìëþþòü æèòòÿ. Íàä³þñü, ùî ïîäð³áíî îïèøåòå: õòî ñàìå ïðè¿õàâ òà ÿê â³äáóâàëîñü. Ó ëèñò³ ÿ ïðîñèâ, ùîá íå çàáóëè êîãî ïðîñèòè, òà áà÷ó ç Âàøèõ ëèñò³â, ùî Âè é áåç ì ðàäè ùå êðàùå ðîçïîðÿäèëèñÿ. Ïîò³ì òðîõà ïîáîþâàâñÿ, ùîá íåíàðîêîì ÿêîãîñü ñêàíäàëó íå âèíèêëî ïðè òàê³é ê³ëüêîñò³ ëþäåé, îñîáëèâî êîëè íàï³äïèòêó, òà ùåé ìîæóòü íåïðîøåí³ ãîñò³ ïîïàñòè. Áåç óïîðÿäíèê³â íå îá³éòèñü. Ùå õîò³â ïîðàäèòè Âàì, ùîá çàïðîñèòè êîãîñü ç ô³ëüìîâèì àïàðàòîì. Òåïåð æå º áàãàòî ðó÷íèõ, òà äóìàþ, ùî ìîæå õîòÿ äîñòàòíüî çíèìîê íàðîáèëè. Ïðè òîìó ïðîøó íà çâîðîòí³é ñòîðîí³ îïèñóâàòè: õòî ³ äå, à òî ÿ ìàëî êîãî çíàþ. Îò öüîöÿ Ïàëàçÿ ïðèñëàëà çíèìêó ç âåñ³ëëÿ Ëþäè ³ áåç îïèñó ÿ ìàéæå í³êîãî-á íå ï³çíàâ. À òåïåð ìóøó ê³ëüêà ñë³â ñêàçàòè, ÿê òóò â³äáóëîñü. Äóæå ï³çíî ÿ äîâ³äàâñÿ ïðî äàòó, òàê ùî ëèøèëîñÿ ó ìåíå äâà ðóáë³ ø³ñòüäåñÿòü êîï³éîê. À íà òàêó ñóìó äóæå òðóäíî ñïðàâèòè ãó÷íå âåñ³ëëÿ. Òà íà ìîº ùàñòÿ ó ìåíå áóëè ïîâàæí³ çáåðåæåííÿ. Äî òîãî êóïèâ òðüîõë³òðîâó áàíêó áóðÿê³â, áëÿøàíêó ðèáíî¿ êîíñåðâè „ñàëàêà“. Ùå äàâí³øå äàâ ìåí³ çíàéîìèé îäíó

öèáóëèíó, ³íøèé âãîñòèâ êàêàî (ïîðîøêîì). ͳáè ÷óëà ìîÿ äóøà, ùî ñòàíåòüñÿ ùîñü íàäçâè÷àéíîãî, ³ âîíè â ìåíå çáåðåãëèñÿ. Òåïåð ÿ êóïèâ ùå ðèáè, ï³â ë³òðè âèøíåâî¿ ìàðìóëÿäè (á³ëüøå íå ïðîäàâàëè), ïà÷êó êóêóðóçíèõ ïëàñò³âö³â („õëîï’ÿ“) ³ ðèíóâñÿ äî ïðèãîòóâàíü. Ùå ùàñòÿ áóëî, ùî 20-ãî äàëè çà äåêàäó öóêîð (150 ãð.). Ç ðèáè íàðîáèâ áóòåðáðîä³â, çâàðèâ êàêàî ³ çàñîëîäèâ, ³íøèì (òèì ùî ëþáëÿòü ãîñòðå) âäàëîñü ä³ñòàòè ê³ëüêà ëîæîê êàâè ³ ïðèãîòîâè⠄Âåñ³ëüíèé òîðò“. Ðåöåïòà òàêà: ó ðèíö³ íàìî÷è⠄õëîï’ÿ“ ³ âèì³øàâ ç âèøíåâîþ ìàðìóëÿäîþ. Äî òîãî äîäàâ òðîõà êàêàî, ÷óòü ñîë³ ³ ëîæêó öóêðó. Óñþ òó ðîçòåðòó ìàñó çàïàðèâ ó ïå÷³. Àæ ÿê çàñòèãëî âäàëî ïåðåâåðíóâ íà ïîðöåëÿíîâó òàð³ëêó (ïîçè÷åíó). Êîëüîð, ÿê íå òðóäíî äîãàäàòèñÿ, òåìíî-áðóíàòíèé, âèãëÿä íà÷å òîðò. Äîìîðîùåíèé (ÿêáè ñêàçàëà Áàáöÿ) ³íêðóñòàòîð âèð³çàâ ç áóðÿêà äâ³ áóêâè „Á. Ë.“ ³ ïîëîæèâ ïîñåðåäèí³. ß íàðâàâ çåëåíîãî ëèñòÿ ðóòè (çàì³ñòü áàðâ³íêó), ÿêó ó Ëèòâ³ äóæå øàíóþòü ³ çàêâ³ò÷óþòü ìîëîäó. Ìè ïðèêðàñèëè ëèñòÿ÷êîì òîðò. Òîðò ñòîÿâ ïîñåðåä ñòîëà, ñèìâîë³çóâàâ âåñ³ëëÿ, äîñòàòîê, æèòòÿ, ìîëîä³ñòü ³ ìàâ ³ìïîçàíòíèé âèãëÿä. Óñ³ ðàä³ëè, âèãîëîøóâàëè ìîëîäèì òîñòè, ìíîãàÿ ë³òà, îñàííà ³ âñå, ùî õòî ì³ã ïðèãàäàòè. Ó âåñåëèõ áåñ³äàõ îäèí, íàãàäàâøè ïð³çâèùå ä³âî÷å ìîëîäî¿, äîäàâ, ùî á³ëüøå íå áóäå áðèêàòè, ³íøèé ïîâòîðèâøè ïð³çâèùå ìîëîäîãî, äîäàâ, ùî òåïåð ¯é çîâñ³ì íå ïîòð³áíî áðèêàòè, áî áóäå ë³òàòè. Îäíèì ñëîâîì áóëî çîâñ³ì, ÿê íà âåñ³ëë³, íó ìîæå äå÷îãî áðàêóâàëî. Íå ÷óòè áóëî ä³âî÷èõ ï³ñåíü (à â íàñ ùå º ïàðóáêè), ïëà÷ó ìîëîäî¿, í³õòî íå êðè÷à⠄ã³ðêî!“ (õîòÿ âñ³ öå óñâ³äîìëþþòü), ³ íå áóëî ï’ÿíèõ, õî÷ ôàíòà糿 òà ì𳿠ï’ÿíÿòü ëþäèíó á³ëüøå õìåëüíîãî. Íà äðóãèé äåíü, êàæóòü „Ïîïðàâèíè“, ëèøèëîñü äâ³ êàíàïêè ³ òðîõà áóðÿ÷ê³â, ÿê³ ðîçä³ëèëè âæå íàéáëèæ÷³. À áóðÿ÷êè áóëè äâîõ ñîðò³â. Äî îäíèõ ÿ ïîêðîøèâ îäíó ïåòðóøêó, äîäàâ î볿 ³ ñï³ê. Äðóã³ âèì³øàâ ç êðîïîì, öèáóëüêîþ ³ î볺þ. ¯ëè ³ ïàëüö³ îáëèçóâàëè. Îòðèìàâ ïåâíî âñ³ Âàø³ ëèñòè. Ïîäð³áí³øå ïðî íèõ ó ñë³äóþ÷îìó. ³äíîñíî Òâî¿õ âèñòàâîê ïåðøèé ðàç ÷óþ. Òåïåð íàä³þñü íà Ëþáó. ¯¿ ëèñò ïðèïàâ ìåí³ äî äóø³ ³ äóæå ìåíå çâîðóøèâ. Òåïåð î÷³êóþ ³íøèõ ëèñò³â, âæå ð³äíèõ, áëèçüêèõ ³ ïîäð³áíèõ. Ëèø-áè ÷àñ áóâ ïèñàòè, à òî á³äà÷èñüêî ïðàö³ ìຠïîâí³ ðóêè, àëå çà öå ìîæå ñï³âàòè: „à ì³é ìèëèé éäå, ÿê â³òåð ãóäå...“, áî íåùàñíî¿ ñâåêðóõè íàâ³òü íå ÷óòè, òèì-á³ëüøå ñâåêðà. Ò³øóñü, ùî òàê ùàñëèâî çàê³í÷èëîñü ç Ãåíüîì. Äÿêóþ äóæå çà ïîçäîðîâëåííÿ, òåëåãðàìè Îëåí³ é Ìèõàéëîâ³. Óñ³ì ð³äíèì êëàíÿþñü òà áàæàþ êð³ïêîãî çäîðîâ’ÿ. Çíàéîìèõ ïîçäîðîâëÿþ, Âàñ ö³ëóþ. Âàø ñèí ³ òàòî.

170

171

5.XI.69 ð. Ëþá³! Âñ³ºþ äóøåþ áàæàþ Òîá³ ìîÿ Äîíþ19, ùàñòÿ ³ òîãî, ïðî ùî Òè ìð³ÿëà, ÷îãî æäàëà. Òâîÿ äîëÿ ñòຠìîºþ äîëåþ. Õàé ñòåëÿòüñÿ Âàì êâ³òè, ùîá æèëè â äîñòàòêó, à Âàøå íåáî õàé áóäå áåçõìàðíèì! Ö³ëóþ,– Âàø áàòüêî.

ËÈÑÒ LII 23.XI.69 ð.

ËÈÑÒ LIII Ìî¿ Íàéäîðîæ÷³! (...) Íàéïîâí³ø³ é îáøèðí³ø³ ëèñòè â³ä Áàáö³ òà Ìàð³¿. (...) Àòìîñôåðà, ãîñò³, ïðèéîì – çà÷àðóâàëè. Áàãàòî åï³òåò³â ï³ä àäðåñîþ ìîëîäèõ, àëå íàéá³ëüøå ç³áðàëà Áàáöÿ ñâîºþ ðîçñóäëèâ³ñòþ, çàðàäí³ñòþ, âåðâîþ, åíåð㳺þ, ðîçóìîì ³ íàâ³òü ñì³ëèâ³ñòþ. Âåëèêå âðàæ³ííÿ ñïðàâèëî ïðèâ³òàííÿ Áàáö³. „Âçàãàë³ áóëî áàãàòî âèñòóïàþ÷èõ òà âîíè íå ìîãëè äîð³âíÿòè öüîìó“. Çàââàãè ³íøèõ òàêîæ çâîäÿòüñÿ äî òîãî, ùî ìîëîäèé âèãëÿäà⠄äóæå ïîâàæíî“ ³ çíèìêè öå ïîòâåðäæóþòü. Çðåøòîþ òàê ³ ìຠáóòè. Ëþáà íàâ³òü íà òàêèõ çíèìêàõ ÷àð³âíî âèãëÿäàº. Òà äèâëÿ÷èñü íà òåïåð³øíþ ìîäó, õî÷ó ê³ëüêà ñë³â ñêàçàòè. Åñòåòèêà º òàé áóëà â³äíîñíèì ïîíÿòòÿì, òîìó ïîëèøó öå ïèòàííÿ. Êîëè ðîçãëÿäàòè ïðèçíà÷åííÿ îäåæ³, òî çäîðîâ’ÿ º îñíîâíèì çàâæäè. Ó âñÿêîìó ðàç³ ÿ òàê óâàæàþ. Òåïåð³øíÿ æ³íî÷à ìîäà â³äïîâ³äຠäëÿ òåïëèõ êðà¿í; àáî ó íàñ – äëÿ òåïëîãî ñåçîíó. Ëþäè ïîâèíí³ ïðèñòîñîâóâàòèñü ³ äî ïðèðîäè, ³ äî ñåçîíó, ³ äî ïîðè ðîêó. Êîëè áóäåìî õîäèòè ãîëèìè, òî â³ä òîãî íå ïîòåï볺. Âñÿêèé ãàðò òàêîæ ìຠì³ðó. Äëÿ âñ³õ çäîðîâ’ÿ ö³ííå, àëå æ³íêàì âîíî ïîòð³áí³øå. Çðåøòîþ ïðèðîäà öå ï³äòâåðäæóº, áî íàä³ëÿº æ³íîê á³ëüøîþ âèòðèâàë³ñòþ òà òåðïëÿ÷³ñòþ. Àëå-æ íå ìîæíà òèì çëîâæèâàòè; íàâïàêè – òðåáà ïîìàãàòè ëþäñüê³é ïðèðîä³. Ìóäð³øèõ æ³íîê ââàæàþòü òèõ, ùî â ìîðîçè õîäÿòü ó øòàíàõ, â³ä òèõ, ùî õî÷óòü ïîõâàëèòèñÿ íîãàìè. Ñïðîáè ïåðåãëÿíóòè æ³íî÷³ ìîäè áóëè âæå äóæå äàâíî. Äåñü òîìó 35 ðîê³â õîäèëè ó ì³í³-ñï³äíè÷êàõ, àëå ¿õ øèëè íà âç³ð øèðîêèõ øòàíö³â. ² ñêàæó Âàì, ùî ãàðí³øå âèãëÿäàëî, ÿê çàðàç. Êîëè ë³êàð³ âäàðÿòü íà ñïîëîõ, òî ìåíå í³÷óòü íå çäèâóº, áî áà÷ó, ùî äî äîáðîãî âîíî íå äîâåäå. Êàïðèçàì – ì³ðè íå ìàº. Ó ë³ò³ õàé ³ â êóïàëüíèõ êîñòþìàõ õîäÿòü, àëå íå â çèì³. Õîò³â ÷èòàòè Àíòóàíà äå Ñåíò-Åêçþïåð³, òà ùîñü íå ÷èòàºòüñÿ. ßêðàç Íîâèé гê ñï³øèòü ïî òèõ ïðîñòîðàõ, äå êîëèñü ìî¿ íîãè õîäèëè, íà êîðàáëÿõ ïëàâàâ, íà äàðàá³ õèòàâñÿ, êîíåì ëåò³â, áóäóâàâ çàë³çíèöþ ÷åðåç òàéãó, ñòåëèâ øïàëè, çâîäèâ äîìè, ëóïàâ êàì³ííÿ, ³ íàðåøò³ ì÷àâ ïî¿çäîì. À â³í ÷âàëàº. Ùî â³í äëÿ âàñ íåñå? ³òåð éîìó, òà ùåé êîëþ÷èé íàçóñòð³÷, àëå â³í íå â ñèë³ ñïèíèòè Íîâîãî. Íàâ³òü ÿêèéñü „êîçà÷îê“ ïðèãðàº. Çàðàç âæå ïî Êàçàõñòàí³ ìàíäðóº. Ñüîãîäí³ ²âàí ïðèñëàâ ìåí³ ñâî¿ àêâàðåë³, íà ÿêèõ âèäíî äå âîíè æèâóòü ç Îëüãîþ. Òåïåð âæå ïåâíî ï³çíî éîìó â÷èòèñÿ, àëå ìîæå-áè çàñâî¿â äåùî, ÿê-áè õîòÿ áà÷èâ àêâàðåë³, ÷è ÿêèéñü ï³äðó÷íèê. Òà çà öå ñê³ëüêè ó íüîãî ëþáîâ³, áàæàííÿ, ÿêèé â³í ñîë³äíèé ³ ãàðíèé. Æàëü ìåí³, ùî Òè çàêèíóâ ôàðáè. ß íå áà÷èâ

áàãàòî ìàëüîâàíîãî Òâîºþ ðóêîþ, àëå íàâ³òü íàâêîëî Ãíèëèöüêî¿ öåðêâè â³ä÷óâ òåïëå ïîâ³òðÿ ìî¿õ äèòÿ÷èõ ðîê³â, ùî çáåðåãëîñÿ ó ìî¿õ ãðóäÿõ. ² öåé îáðàçî÷îê, ùî Òè íàìàëþâàâ, ïåðåêîíàâ ìåíå, ùî Òè êîëîðèñò, ùî î÷³ Òâî¿ áà÷óòü òå, ÷îãî íå âñ³ì äàíî. Çãàäóºø ó ëèñò³ ïðî òðè „åêñë³áð³ñè“, àëå ÿ îòðèìàâ äâà ³ ïîçäîðîâëåííÿ â³ä Ëþáè. Âîíî º ñèìïàòè÷íå ³ ïîäîáàºòüñÿ ìåí³, òà íå ëèø ìåí³. Îäèí íàâ³òü ïåðåêîíóâàâ ìåíå, ùî öå ìóñ³â ðèñóâàòè ãóöóë, áî ³íøèé íàðèñóâàâ áè ÷îðòà ó ëè÷àêàõ, à ãóöóë Åêñë³áð³ñ ðîáîòè íàðèñóâàâ ó í³ìåöüêèõ øòèáëåßðîñëàâà Ãåð÷àêà òàõ, áî ÷îðòè, çäàºòüñÿ õîäÿòü òàê. À ÿê-áè Òè áóâ ïîì³ñòèâ ðÿäîì äâ³ êîíòðàñòí³ ìàñêè (äî òàêî¿ ùå êîì³÷íó)? Åêñë³áð³ñ Ï. Î. ö³êàâèé. Ùå õî÷åòüñÿ âåðíóòèñü äî êîëüîð³â. Äàð â³ä÷óòòÿ êîëüîð³â òàê ð³äêî ³ íå òàê òî ãóñòî ïîïàäàº. Ãîðå ëèøå, ùî ëþäèíó ÷àñòî ìàíèòü òå, ùî âàæ÷å éîìó äàºòüñÿ ó ðóêè. Çðåøòîþ ÿ Òåáå í³êîëè äî í³÷îãî íå íàìîâëÿâ. (...) Òåïåð âàø³ ëèñòè º íàéö³êàâ³øîþ äëÿ ìåíå ë³òåðàòóðîþ. Çíàéîìèì òðåáà îïèñóâàòè ïðî âñ³ äåòàë³, à äåÿê³ ì³ñöÿ ìóøó çà÷èòóâàòè ç ëèñò³â. Çàãàëüíå ïîíÿòòÿ âæå ìàþ, à çíèìêè ùå äîïîâíÿòü. Êîëè õîäæó, à â çèì³ íàéêðàùå ñàìîìó õîäèòè, áî íà ìîðîç³ íå õî÷åòüñÿ ãîâîðèòè, ñòàðàþñü â³äòâîðèòè ïîîäèíîê³ ñöåíè, ÿê³ ïîò³ì çàêîëèñóþòü äî ñíó. Íå áîþñÿ ïðèçíàòèñü, ùî çãîäèâñÿ-áè áóòè „íåâèäèìêîþ“, ÿê ó òâîð³ Óåëüñà. Òîä³-á ÿ ñîá³ ïðèñ³â äåñü ó êóòî÷êó (ÿêùî òàì áóâ â³ëüíèé êóòî÷îê) òà ðàþâàâ, ÷è ïåðåéøîâ ó äðóãå ì³ñöå, ùîá íàò³øèòèñü. Çðåøòîþ â íàø³é ë³òåðàòóð³ ó áàëàäàõ òàê³ áàæàííÿ âèñëîâëþâàëèñü íå ðàç. Ëèø òåïåð âîíè çðîçóì³ëèìè ñòàëè. Ïðèêìåòè òà ïðèêðàøàþ÷³ åï³òåòè, ÿêèìè íàä³ëèëè Ëþáó â ëèñòàõ, ìîæóòü çàäîâ³ëüíèòè íàé÷åñòîëþáèâ³ø³ áàòüê³âñüê³ àìá³ö³¿. ßêùî é Òåáå òàê ïðèéíÿëè, òî ìè ëèø ìîæåìî ãîðäèòèñÿ ³ ðàä³òè. Öüîöÿ íå çäåðæàëàñü ³ ñêîðèñòàëàñÿ øê³ëüíîþ òåðì³íîëî㳺þ: ç³ âñåãî ïîñòàâèëà Ëþá³ ï’ÿòü. Òåïåð âàøèì îáîâ’ÿçêîì º – çëîæèòè â³çèòó âñ³ì, õòî âøàíóâàâ ñâîºþ ïðèñóò-

172

173

Ìî¿ êîõàí³! Âàø³ ëèñòè, òîáòî: ç 3.²²² (éøîâ 17 äí³â), ç 16.²²² (10 äí³â), Ëþáêè ç 12 éøîâ ÷îòèðè äí³ ³ Áîãäàíà ç äâîìà åêñë³áð³ñàìè ø³ñòü äí³â. Òóòåøí³é ìåäèê ãîðèòü áàæàííÿì íàáóòè çíàííÿ. ʳí÷èâ 10-òè ð³÷êó, áàãàòî ðîê³â ïðàöþâàâ ôåëüäøåðîì, íàêóïóâàâ äóæå áàãàòî âñÿêî¿ ë³òåðàòóðè òàé ùå êóïóº ³ â÷èòüñÿ. Çäàºòüñÿ ìåí³, ùî ìîæå ùå íå âèçíà÷èâ äëÿ ñåáå âóçüêîãî ïðîô³ëþ, áî â äåÿêèõ, ÿê êàðä³îëîã³ÿ çàãëèáëþºòüñÿ íà÷å ïðàâäèâèé ñïåö³àë³ñò, ó ³íøèõ çíîâó øêóòèëüãàº. гâíî÷àñíî õî÷å ïîãëèáèòè çàãàëüíó ìåäè÷íó îñâ³òó, àëå ïîïàäàþòüñÿ ì³ñöÿ, äå éîìó òðóäíî ç ìîâîþ. Òîìó õîò³â çàñâî¿òè óêðà¿íñüêó òåðì³íîëîã³þ, ÷è êðàùå ââàæàº, ùî óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ áóëî-á éîìó çðîçóì³ë³øèì, áî ðîñ³éñüêîþ íå âïîâí³ ðîçó쳺. Äóæå äÿêóºìî âàì çà â³ñòêè òà ïåðåïðîøóþ çà êëîïîòè. Ñåðäå÷íî äÿêóþ çà ïîáàæàííÿ íà äåíü óðîäèí. Òåëåãðàìà Ëþáêè ³ Áîãäàíà, äóæå òåïëà ³ çâîðóøëèâà, ïðèéøëà 25.²²². Ïðè ö³é íàãîä³ ùå ðàç äÿêóþ. Ó ö³ äí³ áëóêàâ äóìêàìè íàâêîëî ñâ Ìàìè. Äóæå ã³ðêî çëîæèëîñÿ ó Íüî¿ æèòòÿ. Êîëè ÿ âðîäèâñÿ, òî ì³é Áàòüêî âæå íå æèâ. Íå çíàþ, ÷è ðàäà âîíà áóëà ìî¿é ïîÿâ³, áî Áàáóíÿ òàêè íå çàäîâîëåíîþ áóëà, ùî ðîäèâñÿ õëîïåöü. ×àñòî ìåí³ ãîâîðèëà, ùî ÿêáè ÿ áóâ ä³â÷èíîþ, òî áàãàòî ìåíøå áóëî-á êëîïîòó, à ìîæå é á³ëüøå âèãîäè. ϳäðîñëà-á, âèäàëà-á çàì³æ ³ ùåé ñâîþ ãîëîâó ïðèõèëèëà-áè á³ëÿ ìåíå. ß òîä³ äóæå ñï³â÷óâàâ ñâî¿é Áàáóí³, àëå ¿é â³ä òîãî íå áóëî ëåêøå. Ïîò³ì ìóñ³ëà ïîãîäèòèñü ç òàêèì íåùàñòÿì ³ ìè äóæå ó çãîä³ æèëè, çà âèíÿòêàìè

äí³â, êîëè çáèòêè ðîáèâ. À ¿õ áóëî äóæå áàãàòî. Òàé íå çíàþ, ÷è çàðàç áóëà-á çàäîâîëåíîþ. (...) Ç æóðíàëàìè òà ãàçåòàìè íà ñë³äóþ÷å ï³âð³÷÷ÿ íå âäàñòüñÿ í³÷îãî çðîáèòè. Õòî íå âèïèñàâ íà ð³ê – ïðîïàëî. Íà äðóãå ï³âð³÷÷ÿ íå ìîæíà. Çðåøòîþ ÿ âæå òàê äî âñüîãî ïðèâèê, ùî – çäàºòüñÿ – íåìà âæå ÷èì çäèâóâàòè. Áóëè-æ ðîêè, êîëè êëàïòèêà ïàïåðó (÷èñòîãî ³ äðóêîâàíîãî) íå áà÷èâ. Òàê³ ÷àñè íàãàäóþòü ïåðâ³ñíå æèòòÿ, êîëè ëþäèíà íàäຠâåëèêîãî çíà÷åííÿ óñí³é òâîð÷îñò³ (ïðèãàäóâàí³ ÷è âèãàäàí³ ³ñòîð³¿, îïîâ³äàííÿ, ïåðåêàçè áàéêè, àíåêäîòè, ñíè). Ñíè íàáóâàþòü íåáóäåííî¿ âàðòîñò³. Ïî íèõ ÷èòàþòü ìèíóëå ³ âãàäóþòü ìàéáóòíº. Ëþäñüêà óâàãà, äóìêà, ÿê âîäà ïåðåä÷óâàºòüñÿ ï³ä âïëèâîì íàéìåíøèõ ïîäóâ³â â³òðó ÷è ïîõèëîñòåé. Ñïîê³é ð³âíîçíà÷íèé çàãíèâàííþ. Íåìຠîäíîãî, øóêàºòüñÿ äðóãîãî.– Ìîæå âæå ñüîãîäí³ ïðèéäå îïèñ øåâ÷åíê³âñüêîãî âå÷åðà. Ó íàñ ðàä³î òðàíñëþº ç Ìîñêâè ïî 1-³é ïðîãðàì³. Ç Êèºâà äóæå ð³äêî ïåðåäàþòü; äåÿê³ ï³ñí³ ìîæóòü ïîâòîðÿòèñü ïðîòÿãîì äíÿ ê³ëüêà ðàç³â, ùî âòîìëþº ³ íàäî¿äàº, áî âæå òàêà ëþäñüêà ïðèðîäà, ùî â³÷íî øóêຠùîñü íîâîãî! Âæå êîëè ÿ çíàþ, ùî çàäóìóþòü â³äñâÿòêóâàòè 70-ë³òòÿ Ñ. Ôåäîðöåâî¿, òî ñóìí³âàþñü, ÷è áóäå äëÿ íüî¿ íåñïîä³âàíêîþ. Âèäíî âñå-òàêè Ë. Êóðáàñ áóâ âåëè÷èíà, êîëè òàê îäíîãîëîñíî òâåðäÿòü ò³, ùî ç íèì æèëè ³ ïðàöþâàëè. Ñüîãîäí³ ÿ âæå âòðàòèâ óñþ íàä³þ ä³æäàòèñü â³äïîâ³ä³ íà ìîãî îñòàííüîãî ëèñòà. Òðè òèæí³ – äîñòàòíüî, ùîá ïðèéøîâ ëèñò íàâ³òü ç çàï³çíåííÿì. Ïîëüñüêà ïîãîâ³ðêà: nadzieja – matka glupich, ÷àñîì äóæå íà ì³ñö³, õîòÿ áàãàòî áóíòóºòüñÿ ïðîòè òîãî, ùî ìîâ áåç íà䳿 äóæå âàæêî æèòè. Àëå íà䳿, îñîáëèâî çàâåäåí³, ïîäâ³éíî îáåçñèëþþòü, âèñíàæóþòü, ñâ³ò çàòüìàðþþòü. ßê äóæå âòîìëþº âè÷³êóâàííÿ, ÿê âîíî ñóøèòü. Ìîæå ãàðÿ÷èé ñ³ðîêêî ùîñü ïîä³áíå ðîáèòü ç ïóñòåëÿìè ó Ñàõàð³, ùî âîíè ñòàþòü ìåðòâèìè. ßêáè ëþäè ìîãëè ï³ä÷èñëÿòè íàñë³äêè íåçä³éñíèìèõ íàä³é, âîíè-á í³êîëè í³êîìó íå îá³öÿëè, êîëè íå ìîæóòü, ÷è íå õîòÿòü âèïîâíèòè. Ïîïàâ ìåí³ â³ðø, òà íåìà âæå ì³ñöÿ, òî ïðîøó íå ïèñàòè. ³í ïåâíî ïîäîáàºòüñÿ ìàì³. „Íàïíóòîþ òÿòèâîþ â ìåí³ âèäçâîíþºòüñÿ íàñòð³é â äèñîíàíñè, ùîá íà âîðîíî-÷îðíîìó êîí³ çà¿õàòè ó ìî¿ ñ³ð³ ñòàíñè... Âìèðàþòü çàêàòîâàí³ ë³òà ³ ÿê æèâ³, ðîçäåðò³ â ðàíè ñòðóïè, ÿê çàìîðäîâàíà ìîÿ ìåòà, ëåæàòü íà ñåðö³ ¿õ õîëîäí³ òðóïè.– Íåìà êóäè ïîä³òèñü â³ä òóãè, ÿêà ç ðîçïóêè êðîâ’ÿíèòü îáëè÷÷ÿ, ùî äçâîíèòü ó âåðèãè-ëàíöþãè ³ ò³ ë³òà íàçàä âåðíóòèñü êëè÷å.– À ¿ì – í³ ìîíóìåíò³â, í³ ìîãèë, àí³ õðåñòà (õî÷à áè ³ç îñèêè). Íåìà â ìî¿õ íàä³ÿõ ñò³ëüêè ñèë, àáè íà ñåáå íå íàêëàñòè ðóêè.

174

175

í³ñòþ Âàøå â³í÷àííÿ.  Òåðíîï³ëüùèí³ ìîæåòå â³äâ³äàòè â ë³ò³.– Äîïèñàâñÿ ÿ äî òîãî, ùî âæå ñï³âàþòü „Âñåëåííàÿ âåñåëèñÿ!“. ßê³ âåëè÷í³ ñëîâà é ìåëîä³ÿ. Ùå ó ë³ò³ ìåí³ ïðèñëàëè ç ÷îðíîìîðñüêèõ ñòåï³â êâ³òè, ÿê³ çáåðåãëè ïàõîù³ äî ñüîãîäí³. Êîëè õòî íå ìàâ íàñòðîþ, òî íþõàâ íà÷å ªâøàí-ç³ëëÿ. ² ñüîãîäí³ ÿ ïîëîæèâ íà ñò³ë, íàêðèâ ìàëåñåíüêèì âèøèòèì ðóøíè÷êîì ³ ïîâå÷åðÿëè. Òàê êîëèñü ìîÿ Áàáóíÿ ðîáèëà. Áóäüòå çäîðîâèìè. Óñ³ì êëàíÿþñü ³ áàæàþ Âåñåëèõ Ñâÿò. Ö³ëóþ Âàñ ìî¿ êîõàí³,– Âàø Ìèõàéëî.

ËÈÑÒ LIV 7.IV.70 ð.

Ìî¿ êîõàí³! 1-îãî ÷åðâíÿ âèñëàâ Âàì ëèñòà, à 14-îãî â³äïèñàâ äî Êîøëÿê. ³ðà ïðèñëàëà äâ³ çíèìêè ³ ãàðíîãî ëèñòà. Çàê³í÷èëà â³äì³ííî, ³ ïðèçíà÷èëè ¿¿ äî ϳäâîëî÷èñüê. Òîé Òâ³é ðåâìàòèçì ìåí³ íå ïîäîáàºòüñÿ. Íàéïåðøå Òè ïðèäáàâ ðåâìàòèçì âçàãàë³, à âæå ñåðöå îòðèìàëî ì³êðîáè ÷åðåç êðîâ. Êàæóòü, ùî öå ÷àñòå ÿâèùå ³ íå ìèíຠíàâ³òü ä³òåé. Ìîæëèâî, ùî íà ðîáîò³, ïîä³áí³é äî òî¿, ùî Òè ìàâ ó Á³ëîðóñ³¿, à ìîæå ÷åðåç íåóâàãó. Ùîá çàõâîð³òè, âåëèêî¿ õèòðîñò³ ÷è ðîçóìó íå òðåáà. Ëåãêîâàæí³ñòü, áàéäóæ³ñòü ÷è íàâ³òü îõîòà çóõà ÷àñòî ïðèíîñèòü á³äó. Ëüâ³â íå ñëàâèòüñÿ ñóõèì êë³ìàòîì, àëå é íå òðåáà áóòè ïåðå÷óëåíèì. Óñ³ì äóæå ïîäîáàºòüñÿ, ñåðåä íèõ ³ ìåí³ „Contra spem spero“. Òàé îáðàçè òàì ãàðí³, òà ÷è ï³ä³éäå ï³ä Òâ³é çàäóì – íåâ³äîìî. Òåìàòèêà ó Ëåñ³ Óêðà¿íêè, ÿê çíàºø, ÷àñòî çàïîçè÷åíà. Çîâí³øí³ ôîðìè ìîæóòü êîìóñü âèäàòèñü ÷óæèìè. Õîòÿ-áè òàêèé ïðåêðàñíèé òâ³ð, ÿê „Îðã³ÿ“. ßêðàç ³ ïðî ìèñòåöòâî òàì ìîâà é îáðàç³â áåçë³÷. Àëå Òâî¿ çàö³êàâëåííÿ íàéáëèæ÷å ñòîÿòü äî „Ë³ñîâî¿ ï³ñí³“.

Âæå ÿêáè çàéíÿòèñÿ öåþ òåìîþ, òî ìîæíà â³äâ³äàòè Êîëîäÿæíå òàé íàâêîëèøí³ ñåëà, ùîá íàéòè ò³ ïåðøîäæåðåëà, ÿê³ íàäèõíóëè Ëåñþ íàïèñàòè „Ë³ñ. ï³ñíþ“. Òóäè òåïåð éäóòü àâòîáóñè, ìîðîêè ç òðàíñïîðòîì íå ïîâèííî áóòè. Ïîâ³ð’ÿ áóâàþòü äóæå ðåã³îíàëüí³. Ùî âëàñòèâå òàì ó äðóãîìó ì³ñö³ àáî íå ìàº, àáî ÿêîñü ³íàêøå ïðåäñòàâëÿþòü. Ïðî ïåðåëåñíèê³â ÷è çëèäí³â íå çíàþòü â ³íøèõ îêîëèöÿõ. Îëåíà Ñîðîêà ³ç Ñàðíåíñüêîãî ðàéîíó îïîâ³äຠòàêå: „1. Áåðåãèí³ – öå ìàëåíüê³ ä³òè áåç ñòàò³, äóæå ãàðí³, ìèë³. ǒÿâëÿþòüñÿ âåñíîþ, êîëè ðîçëèâàþòüñÿ ð³êè. Æèâóòü íà òèõ íåâåëè÷êèõ îñòðîâàõ, ÿê³ âèðèíàþòü ç âîäè ç õìèçîì ³ ð³çíèìè ïðåäìåòàìè, çàíåñåíèìè âåñíÿíîþ âîäîþ. Áà÷èòè ¿õ ìîæíà ó ìîðîö³: êîëè íåìà í³ äåííîãî ñâ³òëà, í³ íî÷³. Ïîíÿòòÿ ìîðîêó – öå í³áè ñòàí, êîëè íåìàº í³ ñîíöÿ, í³ íî÷³, í³ äíÿ. Ñóò³íêè ìîëî÷íîãî êîëüîðó. 2. ˳ñîâèé („ÿêèé â ë³ñ³ ëÿêຓ) ìຠëþäñüêó ïîäîáó. ǒÿâëÿºòüñÿ, êîëè õî÷å ó âèãëÿä³ ëþäèíè âåëèêîãî ðîñòó (äî 10–15 ìåòð³â). Ïðè÷îìó ïîñòàòü ðàïòîâî ÿê ç’ÿâëÿºòüñÿ òàê ³ ùåçàº. Áà÷èòè ìîæíà ò³ëüêè äíåì ³ ò³ëüêè ó ë³ñ³. Çëà ëþäÿì íå ïðèíîñèòü, õ³áà ùî ëÿêàº. 3. Âîäÿíèé, êðàéíÿ äåìîí³÷íà ñèëà. Æèâå ó âèðàõ, äå ñòðàøí³ êðóòèçíè ³ ãëèáèíè. Ò³ ì³ñöÿ äóæå íåáåçïå÷í³: ÷àñòî òàì òîïëÿòüñÿ, òîáòî â³í òÿãíå ëþäèíó ó ñâ³é ï³äâîäíèé ïàëàö ç³ øêëà. Âîäÿíèé ìຠö³ëó çãðàþ ñëóã-÷îðòÿê (äð³áíèõ), ÿê³ ìàþòü çà òðàäèö³ºþ õâîñòè. Âîäÿíîãî ìîæíà áà÷èòè ëèø ó òåìí³, ç íåãîäîþ íî÷³. Ñâîãî ì³ñöÿ â³í í³êîëè íå ïîêèäຠ³ ïîçà íèì º áåçñèëèé. ǒÿâëÿºòüñÿ òàê: ñïåðøó íà òîìó ì³ñö³ ï³äí³ìàºòüñÿ ö³ëà êîïèöÿ âîãíþ (ò³ëüêè òîé âîãîíü íå ñïðàâæí³é), ÷óºòüñÿ ãóðê³ò, êëåê³ò âîäè. Òîä³ ç’ÿâëÿºòüñÿ âîäÿíèé ç áîðîäè òå÷å âîäà, ô³ãóðà íå îêðåñëåíà (æàñíî íà íüîãî äèâèòèñü), à íàâêðóãè á³ñÿòüñÿ ÷åðâ’ÿêè. Âîäÿíèé í³áè öàð ó ï³äâîäíîìó ïàëàö³. Ò³ ëþäè, êîãî â³í „âòÿãíå“ (âòîïëÿòüñÿ), òàêîæ çàëèøàþòüñÿ éîãî. Ìàáóòü òèì îáóìîâëåíî, ùî óòîïëåíèê³â íå õîâàëè íà öâèíòàð³, à íà ñïåö³àëüíî â³äâåäåíîìó ì³ñö³. 4. Íà ãîðèù³ çà êîìèíîì æèâå „òîé, ùî ëÿêຓ (â îñíîâíîìó ìàëèõ ä³òåé), òîáòî „äîìîâèé“, õî÷ òàêî¿ íàçâè íå âæèâàºòüñÿ. „Òîé, ùî ëÿêຓ ìàëåñåíüêîãî ðîñòó ç ÷åðâîíèìè ñòðàøíèìè î÷èìà. 5. Ðóñàëêè ïîÿâëÿþòüñÿ òîä³, êîëè ïî÷èíຠïîëîâ³òè æèòî. Öå äóæå ãàðí³ ä³â÷àòà â á³ëîìó ëüíÿíîìó âáðàíí³, çàêâ³ò÷àí³. Áëóêàþòü ïî æèòàõ ï³ä âåðáàìè êîëî ð³ê (äíåì ³ âíî÷³). Ïàðóáê³â ëîñêî÷óòü, ââîäÿòü â îìàíó. ijâ÷àò çâàáëþþòü ó ñâî¿ âîäí³ ïàëàöè, â ïîäðóãè ðóñàëîê. 6. ª íå÷èñòà ñèëà, ÿêà ñêð³çü âåøòàºòüñÿ, àëå â³ääຠïåðåâàãó ì³ñöÿì, äå ê³í÷àëè æèòòÿ ñàìîãóáö³, ïîõîâàí³ íåçâè÷í³ ìåðö³, àáî æèâå òîé, õòî ïðîäàâ äóøó ÷îðòîâ³. ×àñòî â³í ïðèéìຠâèãëÿä âåëè÷åçíîãî âîâêà. Õîäèòü ò³ëüêè ⠄ãëóïó“ í³÷ –

176

177

Âáåðó íà ñåáå ÷îðíèé ïëàù, é ï³äó ñêîðáîòíèé â äàëü áàãðÿíó ÷åðåç ñòðàæäàííÿ, ìóêè, ïëà÷, ÷åðåç â³äêðèòó â ñåðö³ ðàíó“. Áîðîíè Áîæå, íå ïðèïèñóéòå ìåí³ òàêîãî íàñòðîþ. ßêùî â³í ³ ç’ÿâëÿºòüñÿ, òî õ³áà íà êîðîòêó ìèòü. Ì³æ ³íøèì íà ìåíå 䳺 äóæå ïîãàíà ïîãîäà. Çðåøòîþ, ó òîìó â³äíîøåíí³ ÿ íå îäèíîêèé. ß âîðîæèâ, ùî ñí³ã ó íàñ çàòðèìàºòüñÿ äî ïîëîâèíè êâ³òíÿ, à éîãî âæå ìàéæå íåìຠ³ òåïëà áðàêóº. Ñîíöå ³ â³òåð çæåðëè âñå. Åêñë³áð³ñ ²âàíà ä³éñíî íàéåôåêòèâí³øèé, òîìó íå äèâîòà, ùî ïîäîáàâñÿ âëàñíèêîâ³. Òèì á³ëüøå, ùî òàê³ ïðèíàäí³, ÷è çàìàí÷èâ³ àíàëî㳿 – íàòÿêè ðîáèòüñÿ. Ùî-æ äàé Áîæå! Ó Ðîìàíà Êðèï. äîñèòü áàãàòî ñèìâîë³êè. Áàæàþ âåñåëèõ òà ùàñëèâèõ ñâÿò! Êîëèñü âîíè ìåíå äóæå ò³øèëè. Îñîáëèâî, êîëè áóâ ñîíÿøíèé, ïîã³äíèé äåíü, êîëè âñå âîñêðåñàëî äî íîâîãî æèòòÿ, äî ðàäîñò³, äî êðàñè. Ëþäè çàâæäè áóäóòü ñòðåì³òèñÿ äî òîãî. Ëàñêàâî ïðîøó óñ³ì ïîáàæàòè õîòÿ ëèñò³âêàìè. Âåñåëèõ ñâÿò Áðèêàéëàì! Óñ³ì êëàíÿþñü ³ áàæàþ äîáðîãî çäîðîâ’ÿ ³ ùàñòÿ! Õðèñòîñ Âîñêðåñ! Ö³ëóþ Âàñ óñ³õ Âàø Ìèõàéëî.

ËÈÑÒ LV 30.V².70 ð.

ì³æ ï³âí³÷÷þ ³ òðåò³ìè ï³âíÿìè. ijä-î÷åâèäåöü îïîâ³äàâ òàê: „Îäíîãî ðàçó âåðòàëî ¿õ äâîº ï³çíüî¿ ïîðè ç âå÷åðíèöü äîäîìó. Íà ÿê³ñü äåê³ëüêà õâèëèí ç’ÿâëÿºòüñÿ ì³ñÿöü. ² îò, íà â³äñòàí³ 250 ìåòð³â â³ä ñåáå áà÷èòü, ÿê ñåðåä äîðîãè (ñåëà) ³äóòü äâ³ çäîðîâåíí³ ñîáàêè, íåìîâ òåëÿòà çàâá³ëüøêè. Ïðèãëÿíóâøèñü êðàùå, âîíè çðîçóì³ëè, ùî òî âîâêè (íåéìîâ³ðíîãî ðîñòó). Âèëîìàëè ïî ê³ëêó, ³ íå çâåðòàþ÷è ç äîðîãè, ï³øëè ïðÿìî íà íèõ. ² ëèø íà â³äñòàí³ 40–50 ì âîíè â³ä÷óëè (ï³äñâ³äîìî), ùî òî íå÷èñòèé. Íà ãîëîâàõ ï³äíÿëîñü âîëîññÿ. Àëå âñå îäíî íå çóïèíèëèñü. Òîä³ ñòàëîñü íåéìîâ³ðíå: ïî÷óâñÿ äèêèé íàäëþäñüêèé ñâèñò ³ ðàïòîâèé áóðåâ³é ç³ãíóâ âåðáó óäâîº. ßêáè âîíè áëèæ÷å ñòîÿëè, òî ã³ëëÿìè áóëè-á âáèò³. ² çðàçó ï³ñëÿ òîãî ðàïòîâà òèøà ³ ùåçëè âîâêè. ¯ì äóìàëîñü, ùî òîé ñâèñò ³ áóðåâ³é ÷óëî ï³â ñåëà. Òà í³÷îãî ïîä³áíîãî. À òðåáà ñêàçàòè, ùî ä³äóñü áóâ íàäòî ïîáîæíèì, ³ íå÷èñòèé ïåðåä íèì (òîáòî ïåðåä õðåñòîì) íå ìàâ ñèëè. Áóâ äóæå â³äâàæíèì“. À îò ïîñëóõàé, ùî êàæóòü ïðî ïîä³áíå ùå äàëüøå íà ï³âíî÷³ (ó ðàéîí³ Ïðèï’ÿò³). Ðóñàëêà ïîëüîâà ç’ÿâëÿºòüñÿ, ÿê ðîçïîâ³äàëè, ³ñòîòîþ íà ïîäîáó ñòðóíêî¿ (äóæå ñòðóíêî¿ ³ òîíêî¿) íåâåëèêî¿ ä³â÷èíè. Âîëîññÿ ìຠçåëåíå ï³ä êîë³ð òðàâè, ò³ëî êîëüîðó íåñï³ëîãî æèòà. Æèâå ó æèò³. Çäàºòüñÿ ó â³íî÷êó ç æèòí³õ êîëîñê³â. Ðóñàëêà âîäÿíà òåæ ä³â÷èíà.  ¿¿ çîâí³øíîñò³ ïåðåâàæàþòü áëàêèòíî-âîäÿí³ êîëüîðè òà çîëîò³, ÿê ëóñêà ðèáè. Ò³ëî óêðèòå áëàêèòíèì àáî çîëîòèì ñåðïàíêîì âîäîðîñò³. Ïåðåëåñíèê óÿâëÿºòüñÿ ñïðèòíèì ñòð³ìêèì ïàíè÷îì. Îäÿãíåíèé ó ãàðíå ç çîëîòèì áëèñêîì òðèêî. Íà ãîëîâ³ øàïêà ç ïèøíèì ïëþìàæîì, ÿêèé íàãàäóº ðîãè. Äîâãå âîëîññÿ. Íàäïðèðîäí³ñòü éîãî âèñòóïຠó âèðàç³ é ðîçì³ð³ î÷åé – âåëèê³, øâèäê³, öèãàíóâàòî-÷îðí³. Ó øèðîêîìó ðîò³ çóáè, ÿê ð³ïà. Ö³ëèé îáðàç ïåðåëåñíèêà àñîö³þºòüñÿ ç êëàñè÷íèì Äîí Æóàíîì – çàëüîòíèê, äæèãóí. ˳ñîâèê – ä³äóãàí, ç³òêàíèé ç êîðè, êîð³ííÿ, ã³ëëÿ, ëèñòÿ. Öå ñÿê-òàê ï³ä ëþäèíó îáòåñàíèé ïåíü. Âîäÿíèê ìຠáàãàòî ³ â³ä ëþäèíè ³ â³ä æàáè, ³ â³ä ðèáè. Âîëîññÿ – âîäîðîñò³ òðàâà. Ùîñü º ³ â³ä Íåïòóíà. Íèæí³ ê³íö³âêè ãåé áè ëàñòè. Àëå êîëè áðàòèñÿ äî „Ë³ñîâî¿ ï³ñí³“, òàêè òðåáà ç³áðàòè ìàòåð³àëè â³ä ëþäåé, ùî æèâóòü íàâêîëî Êîëîäÿæíîãî. Ö³ ïîâ³ð’ÿ, ç ÿêèìè çóñòð³ëàñÿ Ëåñÿ, íàïåâíî é òåïåð æèâóòü ñåðåä ñòàðèõ ëþäåé ó ñïîãàäàõ â³ä ñâî¿õ áàòüê³â ÷è ä³ä³â. ×àñîì ëèøå òðóäíî ïîïàñòè íà ò³ õâèë³, ùîá çàõîò³â õòîñü ïðî òàêå ãîâîðèòè. Àëå öå âæå çàëåæèòü â³ä âì³ííÿ, ùàñòÿ ³ ìîæå çíàéîìñòâà. (...) Óñ³ì êëàíÿþñü, ö³ëóþ Âàñ. Âàø Ìèõ.

178

ËÈÑÒ LVI 15.².71 ð. Ìî¿ êîõàí³! Â÷îðà îòðèìàâ òåëåãðàìó ïðî íàéâàæí³øó ïîä³þ ðîêó – íàðîäæåííÿ Ñîëî쳿. Ñüîãîäí³ íàïèñàâ ëèñò³âêó ç ïîçäîðîâëåííÿì òà íà æàëü öåíçîð íå ïðèéíÿâ, áî ìàºìî äîçâ³ë íà äâà ëèñòè ì³ñÿ÷íî. Äóìàþ, ùî íàéá³ëüøå çàäîâîëåííÿ ìຠËþáêà, áî íàìó÷èëàñü, á³äà÷èñüêî, â îñòàíí³ ì³ñÿö³, àëå ââàæàþ ¿¿ äóæå çàâçÿòîþ, ñì³ëèâîþ ³ íåïîñèäþùîþ. Äàé áîæå, ùîá Ñîëîì³ÿ îä³äè÷èëà òàêèé õàðàêòåð, ÿê ìàìà ìàº. À äàëüøå âò³õà âæå ðîçõîäèòüñÿ íà÷å ëóíà. Áîãäàíîâ³ âóñà ïåâíî ï³äíÿëèñÿ ââåðõ, ³ ïîòð³éíèëàñÿ åíåðã³ÿ. Íà çíèìö³ âèãëÿäàºòå âñ³ äóæå ãàðíî, à òåïåð ùå á³ëüøå îáîâ’ÿçê³â ëÿãຠíà ãîëîâó äîìó. Êîëè á ëèø íîñà íå äåð. Óò³øèëèñü ä³äè òàé ïðàáàáóñÿ. ßêùî â³ðèòè êîëèøí³ì ïåðåäáà÷åííÿì, òî ïîÿâà ä³â÷àò îçíà÷ຠìèð. À âîíè, ÿê âèäíî, ä³éñíî õî÷óòü âçÿòè âåðõ. Õëîïö³ ìàéæå íå ðîäÿòüñÿ. Çã³äíî ì òåî𳿠õëîïö³ ïðèõîäÿòü íà ñâ³ò òîä³, êîëè ¿õ í³õòî íå æäå, àáî ìàòåð³ íàõîäÿòüñÿ â íóæä³, âàæêèõ ïåðåæèâàííÿõ ³ ïîä. Òà çðåøòîþ íàø³ æ³íêè çàâæäè ïî÷óâàëè ñåáå ãîñïîäèíÿìè ³ â ïîð³âíÿíí³ ç ³íøèìè íàðîäàìè áóëè ñàìîñò³éíèìè, ñâîáîäîëþáèâèìè ³ òàêè ÷àñòî âåðõîâîäèëè. Òàê ùî Ñîëîì³ÿ çóñòð³íå äîáð³ òðàäèö³¿. Äàé Áîæå, ùîá áóëà ãîëîñèñòîþ, áî òî äóæå ðîçâèâຠëåãåí³. Íå ìàâ ÿ ùàñòÿ ÷óòè êðèêó ñâîãî ñèíà, òîé âèäíî, ùî ìèíຠâîíî ìåíå ïðè âíóêàõ. (...) Ò³øóñÿ, ùî êóïèëè Òâî¿ ðîáîòè. Îêð³ì ãðîøåé, öå òàêè çíà÷èòü, ùî âèçíàþòü ³ ââàæàþòü ïîòð³áíèì ìàòè. Äóæå Òåáå ïðîøó, âæå äðóãèé ðàç, ùîá Òè ïðèñëàâ ìåí³ â³äáèòêè äî òâîð³â Ë. Óêðà¿íêè. Òà ùå, îñê³ëüêè ìîæëèâèì òî, ïðàö³ ³íøèõ íà ö³ òåìè. Òè çãàäóâàâ, ùî äåñü òåïåð ìຠáóòè âèñòàâêà ãðàô³ê³â äî 100-ð³÷÷ÿ Ë. Ó. ßêáè áóëà òàêà ìîæëèâ³ñòü, òî äóæå Òåáå ïðîøó ÿêíàéá³ëüøå ç â³äòàì ïðèøëè ìåí³. Ùå ïðîøó íàéòè, íà Òâîþ äóìêó, ãàðíèé ïîðòðåò Ëåñ³. Ïåâíî òåïåð ïîÿâèòüñÿ â ïðîäàæ³ áàãàòî ó Âàñ. Ïðèñëàòè ìîæíà, ÿê ö³íèé ëèñò. Îëüãà òàê ïîñèëຠðèñóíêè Îêñàíè. Îäèí ðèñóíîê áóâ 2216ñì. ßêùî áóäå á³ëüøèõ ðîçì³ð³â, ìîæíà ç³ãíóòè – íå á³äà. Êîëè-æ òåïåð Òè äóæå çàéíÿòèé, à òàê ìîæå áóòè, ïîïðîñè â³ä ìåíå Îëþ, áóäó ¯é äóæå âäÿ÷íèì. Òåïåð ïðèéäåòüñÿ ìåí³ çðîáèòè ìàëåíüêèé ïðèéîì äëÿ çíàéîìèõ, áî âæå âñ³ çíàþòü ³ ïîçäîðîâëÿþòü. ß âñ³õ â³äñèëàþ äî Ëþáè, ò³ îïðàâäîâóþòüñÿ, ùî íåìຠ÷àñó òà çàñîá³â òàê äàëåêî ¿õàòè. Âçàãàë³ ëþäè ò³øàòüñÿ, êîëè ïîÿâëÿºòüñÿ íà ñâ³ò íîâà ³ñòîòà, íå äèâëÿ÷èñü íà òå, ùî ¿¿ â öüîìó íàéêðàùîìó çî âñ³õ ñâ³ò³â, æäå. Êîëèñü ÿ 179

äóìàâ, à ìîæå é òàê âîíî º, ùî äîëÿ ëþäèíè çàëåæèòü â³ä ðåçóëüòàòó, òîáòî âèñë³äíî¿ çìàãàíü ïîì³æ äîáðèìè ïîáàæàííÿìè ³ çëèìè. Îäíèì ñëîâîì, ì³æ ëþáîâ’þ é íåíàâèñòþ äî òî¿ ëþäèíè. Âèõîäèòü, ùî êîëè çëå, ëèõ³ ñèëè ïåðåìàãàþòü. Ùîá Ñîëî쳿 áóëî äîáðå íà çåìë³, ìè âñ³ ïîâèíí³ ¿¿ äóæå ëþáèòè, òîä³ ëþáîâ çàãîðîäèòü äîñòóï çëó. Ïîêèùî òðåáà ïåðåñèëàòè íàéùèð³ø³ ïîáàæàííÿ Ìàòåð³, áî çàðàç âîíè ùå äóæå ò³ñíî çâ’ÿçàí³, õî÷à Ñîëîì³éêà çäîáóâຠâæå ñîá³ ñàìîñò³éíå ì³ñöå ó ñâ³äîìîñò³ ëþäñüê³é, ³ íå áàãàòî ÷àñó ïîòð³áíî, ùîá âîíà ïëèâëà ñâîºþ îðá³òîþ, íà÷å é òàê çàâæäè áóëî. Îò ÿêðàç ïðèéøîâ âå÷³ð. Áàãàòñòâîì ñòîëà íå â³äçíà÷àâñÿ. Áóëè ï³äñìàæåí³ íà ñàë³ øìàòêè õë³áà ç³ ñîëîíèíîþ òà ïåòðóøêîþ, áóòåðáðîäè, ïå÷èâî (ùî â íàøîìó ëàðêó ïðîäàþòü), öóêåðêè, êàêàî, ÷àé ³ ÷åêîëÿäêà. Àëå íàäçâè÷àé òåïëèé íàñòð³é âèòâîðèâñÿ, ÿê äàâíî âæå òàêîãî íå áóëî. Ìîæå êîæíèé áëóêàâ äóìêàìè á³ëÿ íàéáëèæ÷èõ. ×îãî ò³ëüêè íå ïîáàæàëè Ñîëî쳿. Á³ëÿ Íå¿ ³ íàì óñ³ì ïåðåïàëî. Ïðàáàáóñåâ³é ïðàâíó÷ö³ Ñîëî쳿 çäîðîâ’ÿ, ùàñëèâî¿ äîë³ é ïèøíîòè, Áàáóñåâèõ êâ³òî-í³æíî¿ êðàñîòè, ÷îãîñü òàì â³ä ijäóñ³â, Ëþáî – Áîãäàíîâ³é äîíå÷ö³ Ñîëî쳿 ñí³æíî-á³ëîãî ëè÷êà, ðîæåâèõ ù³ê, ìàëèíîâèõ óñò, ÷îðíèõ áð³â, í³æíîñò³ êâ³ò³â ³ ò. ä. ³ ò. ï. Ãîëîâà ïàìîðî÷èòüñÿ â³ä òàêî¿ çëèâè ïîáàæàíü. Õî÷à-á ÿêóñü äîëþ, ³ òî áóëà-á ùàñëèâîþ ³ âèõâàëÿëè-á äîëþ, ùî ðîäèëàñÿ ó áàæàíó ìèòü. Ïðèòîìó çãàäàëè ñòàðøó Ñîëîì³þ. ßê áóäåø ïèñàòè ìàì³, ïîëîæè â³ä ìåíå ëèñò³âêó Äàðö³21. Ó íå¿ ÷åâåðòîãî ëþòîãî äåíü íàðîäæåííÿ. Íå áà÷èëà âîíà í³êîëè ùàñòÿ. Ëèñò³âêè Òâî¿ îòðèìàâ, äóæå ò³øèâñÿ ³ ãîðäèâñÿ. ³í Ëþá³ âðó÷àâ êâ³òè. Ïðèéøëè Âàø³ ëèñò³âêè ç 7 òà 9 ñ³÷íÿ. Òî äîáðå, ùî Ëþáà õîäèëà ï³øêè äî îñòàíí³õ äí³â. Îäèí îòðèìàâ ì³ä ó ì’ÿê³é ïëàñòìàñ³ ïîä³áíèé, ÿê Âè êîëèñü ïðèñèëàëè. Âêëàäàþòü òàêîæ ê³ëüêà ïëèòîê ÷åêîëÿäè. Íå ìîæíà òàêîãî, ùî òå÷å. Çàâæäè çàáóâàþ íàïèñàòè, ùî êàâè á³ëüøå íå ïîòð³áíî, áî òîä³ Âè ÷àé âèñëàëè. Õòîñü ïåðåäïëàòè⠄³ò÷èçíó“, ³ ïðèéøëî „Íàøå ñëîâî“. Ñåðäå÷íî äÿêóþ. Êîëè ïîïàäóòü Òîá³ ï³ñí³ íà ñëîâà Ëåñ³ Óêðà¿íêè, òî ïðîøó âèñëàòè, ÿê ö³ííèé ëèñò. Ùå ðàç óñ³õ ùèðî ïîçäîðîâëÿþ ³ êëàíÿþñü. Óñ³ì çíàéîìèì ïîçäîðîâëåííÿ. Ö³ëóþ Âàñ óñ³õ,– Âàø Ìèõàéëî.

180

ËÈÑÒ LVII 24.²².71 ð. Äîðîãà ìîÿ Âíó÷êî! Äóæå ÿ âò³øèâñÿ, ùî Òè â òàêîìó â³ö³ ðâåøñÿ ïèñàòè. Çíàþ, ùî äóæå ïðèêðî, êîëè çâ’ÿçóþòü ðóêè. Çðîçóì³ëî ìåí³, ùî Òè ñïî÷àòêó òàê ïëþâàëàñÿ. Çàêè ðîçãëÿíóëàñÿ, ùî çà ñâ³ò, çàêè âèâ÷èëà áîí-òîí, òî ìîæíà é ïëþíóòè, òî ÷àñîì ëþäÿì ïîäîáàºòüñÿ. Àëå ñêàæè ìåí³, õòî Òåáå íàâ÷èâ ñêàðãè ïèñàòè íà áàòüê³â. Ùîá òàêå ìàëå, çäàâàëîñü-áè íåïèñüìåííå òà âäàâàòèñÿ äî òàêèõ çàñîá³â, òî ùå ðàíî. Òè-æ ìîãëà âèêîðèñòàòè ³íø³ êàíàëè, ³íø³ ñïîñîáè. Ìåí³ é ï³äïîâ³äàòè íåïîòð³áíî. ×àñòî çáèðàþòüñÿ íàâêîëî Òåáå, êîëè êóïàþòü. Îò òîä³ ï³äí³ìè ïðèâñåëþäíèé êðèê, ùî ¿ñòè íå äàþòü, ùî ìîðÿòü Òåáå ãîëîäîì ïî êíèæö³, ùî ñóøàòü Òåáå, ùî â ðóêàâèöÿõ ñïàòè êëàäóòü, ùî á³ãàòè íå ïóñêàþòü, ùî äî ìåíå ëèñòà íå äàþòü íàïèñàòè, ùî äî Ðîìàíà Þð³ºâè÷à íå ïóñêàþòü ïîáåñ³äóâàòè ³ ò. ä. ³ òîìó ïîä. Ñêàðã áàãàòî íàéäåòüñÿ. Ìîæíà ï³äíÿòè òàê³ õâèë³ ó âàííî÷ö³. Òàêó ï³íó çáèòè, ùî ¿ì òîãî á³ëüøå íå çàõî÷åòüñÿ. Çðåøòîþ, ìàºø ïðàâî êðè÷àòè, òà íå òàê, ùîá äîçâîëÿëè ñîá³ æàðòóâàòè, ùî é òîãî íå â쳺ø, à ùîá ñóñ³äè çá³ãàëèñÿ, ùî òàì ðîáèòüñÿ. Óñå öå äîçâîëÿºòüñÿ, àëå äóæå Òåáå ïðîøó í³êîëè íå ïèøè òèõöåì æàäíèõ ñêàðã, íàâ³òü òîä³, êîëè ë³òåðàòóðíî áóäóòü âèê³í÷åíèìè òâîðàìè. Ùå îäíî Òîá³ ñêàæó, ùî áóòè òåðïåëèâèì ³ âèíîñëèâèì ñòàðøèì ïîäîáàºòüñÿ. Ïðèãëÿäàéñÿ äî ìàìè ³ â÷èñÿ! Çäàºòüñÿ, ùî óñ³ Âàø³ ëèñòè é ëèñò³âêè îòðèìàâ. ßêðàç ïðèéøëè Âàø³ ëèñòè ³ ëèñò³âêà ç 12, 13 ³ 14 ëþòîãî. Ç öüî¿ íàãîäè õî÷ó äîäàòè, ùî é òóò çãàäàëè òàêó ïîâàæíó äàòó, ÿê 13 ÷èñëî. Ó âóçüêîìó êîë³ ïðèéîì, àëå ÷àéíèé. Òîä³ ÿêðàç âãîñòèâ ìåíå îäèí êîâáàñîþ ³ ìàñëîì, à ÿ êóïèâ êâàøåí³ ïîì³äîðè, çâàðèâ ãðå÷àíó êàøó (òóò ïðîäàþòü áðèêåòè ïî 16 ê.), ïîñòàâèâ ÷àé, ³ âèéøëî ìîæå êðàùå, ÿê ó ñ³ÿìñüêîãî êîðîëÿ. Çðîçóì³ëî, ùî ñð³áíîãî ñåðâ³çó íå êóïèâ, ë³ë³éîâèõ êðîêóñ³â íå äàðóâàâ, àëå ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî Ñîëîì³éêà òàêæå ðàä³ëà, ÿê ìè êîâáàñó çà¿äàëè, à ïðî íþ äóìàëè, ÿê âåñíÿíèìè êâ³òàìè. Âîíà äóæå ìóäðà ä³â÷èíà ³ ö³íèòü äîáðó ³íòåíö³þ ³ ïîáàæàííÿ íàð³âí³ ç íàãëÿäíèìè äàðóíêàìè. Ìîãëàáè â³äïèñàòè ÷è ëèñò³âî÷êó ïðèñëàòè äÿäüêîâ³ Îìåëüêîâ³. Éîìó ìàéæå í³õòî í³êîëè íå ïèøå. ² êîëè áà÷èø, ùî âñ³ îòðèìóþòü, ò³øàòüñÿ, à òåáå óñ³ çàáóëè, ðîáèòüñÿ òîñêíî ³ ìàðêîòíî, òàé õàíäðà íàïàäàº. Òî ãàðíî, ùî Ñîëîì³éêà òàêà ñïîê³éíà. Áàáöÿ âæå äàâíî ïèñàëà, ùî ä³â÷àò êðàùå âèõîâóâàòè, áî íå òàê òîâ÷óòüñÿ. Ìîæå äàñòü ñïîê³éíî ïðàöþâàòè, ùîá òîé äèïëîì çàê³í÷èòè. 181

1949 ð³ê. Øàíòàæåì ³ ñòðàõîì ñòàðàëèñÿ çìóñèòè äî ïîñëóõó. Ïðèâèä ìèíóëîãî ìàâ ïîñëóæèòè ïåðåñòîðîãîþ. Ñòàðàëèñÿ âìîâèòè, ùî ÿ çàâæäè âèñòóïàâ ïðîòè ïàíóþ÷èõ. Íàéêðàùèì äîêàçîì º òå, ùî ïîñò³éíî ñèäæó. Ìî¿ì îïðàâäàííÿì áóëî òå, ùî äî 1939 ð. çîâñ³ì íåâèííî êàðàëèñü íàö³îíàëüí³ ìåíøèíè, ñåðåä ÿêèõ áóâ ³ ÿ. Ç 40-ãî ðîêó çîâñ³ì áåçïðè÷èííî ÿ áóâ ³çîëüîâàíèé ³ áóâ æåðòâîþ âèïàäêó.  óïðàâë³íí³ ÿ áóâ äâà òèæí³. ϳâòîðà òèæíÿ ÿ ñèä³â áåç ñàíêö³¿ íà àðåøò. Äîãàäóþñü, ùî ïëÿíóâàëè çðîáèòè ç ìåíå ñåêñîòà. Ïðîïîíóâàëè âèá³ð áóäü-ÿêîãî ì³ñòà äëÿ ðîáîòè çà ö³íó „ñòàòè ïðèÿòåëåì“. Äóæå ö³êàâèëèñü, ÷è áàòüêè ³ ÿ çíàºìî, äå çíàõîäèòüñÿ äî÷êà22. ß äîãàäóâàâñÿ, ùî âîíà ïîâèííà áè áóòè ïîçà ìåæàìè. ×îìó ÿ íå ñòàðàâñÿ âèâ³äàòè äå âîíà? (Íåçðîçó-

ì³ëå ñëîâî, ÷è ñëîâà. Ùîñü í³áè: „² à âò³ì!“.– Ë. Á.). Ðîçïèòóâàâ â êîãî ì³ã, ó ïåðøó ÷åðãó â áàòüê³â, àëå âîíè çàÿâèëè ìåí³, ùî íå çíàþòü, ³ ÿ âñïîêî¿âñÿ. Òâåðäèëè, ùî òî íåïðàâäà, ³ ÿ ïîâèíåí áóâ äàëüøå ðîçïèòóâàòè. ß çàÿâèâ, ùî ñëîâà áàòüê³â í³êîëè íå ïîòðåáóâàëè ïðîâ³ðåííÿ ³ áóëè ñàì³ ñîáîþ äëÿ ìåíå íåçàïåðå÷íîþ ïðàâäîþ. Ïðî í³ùî ³íøå ç áàòüêàìè ÿ íå ãîâîðèâ. Íà ò³ì ³ çàê³í÷èëîñÿ. Òåïåð ó ê³ëüêîõ ñëîâàõ ðîçêàæó ïðî ñèòóàö³þ ³ òëî, íà ÿêîìó ðîç³ãðóâàëèñü äàëüø³ ïî䳿: 48-èé ð³ê áóâ äóæå òðèâîæíèì ðîêîì. Ïî çàõîäàõ, ÿê³ ìè ñïîñòåð³ãàëè â ëÿ´ðàõ, äîãàäóâàëèñü – ñóïåðå÷íîñò³ ì³æ çàõîäîì ³ ñõîäîì ìîæóòü âèëèòèñÿ â êîíôë³êò... Ñèòóàö³ÿ, â ÿê³é ìîãëà îïèíèòèñÿ Óêðà¿íà, âèãëÿäàëà íàì íåçàâèäíîþ. Íàéá³ëüøèì íåùàñòÿì äëÿ Óêðà¿íè ìè (ò³, ùî ñèä³ëè) ââàæàëè òå, ùî âîíà áóëà îáåçêðîâëåíîþ. Çíà÷èòü, ìè ââàæàëè, ùî çàíàäòî âåëèêèé ïðîöåíò óêðà¿íñüêîãî íàñåëåííÿ çíàõîäèòüñÿ ïîçà ìåæàìè Óêðà¿íè, ùîá ìîæíà ëåãêîâàæèòè, ùîá ìîãëà Óêðà¿íà áåç íüîãî îá³éòèñÿ. Ç äðóãî¿ ñòîðîíè, çíàþ÷è ³ç äîñâ³äó ìèíóëîãî, ìè áóëè ïåðåêîíàí³, ùî í³õòî íå éøîâ ³ íå ïðèéäå íà íàø³ çåìë³, ùîá äàðóâàòè âîëþ ³ ùàñòÿ íàðîäîâ³. Óñ³ ïåðåñë³äóâàëè ñâî¿ ³íòåðåñè. Öå æ ñàìå ìîæå ñòàòèñü ³ â ìàéáóòíüîìó, äå ³íòåðåñè çàâîéîâíèê³â ìîæóòü çîâñ³ì ðîçõîäèòèñü ç ³íòåðåñàìè çàêîííèõ ãîñïîäàð³â óêðà¿íñüêî¿ çåìë³ – óêðà¿íö³â. Çíà÷èòü, ìîæå íàñòàòè ìîìåíò, êîëè òðåáà áóäå ïåðåêîíàòè çàéìàíö³â, ùî âîíè ïîâèíí³ ÷èñëèòèñü ³ç äóìêîþ òà ³íòåðåñàìè êîð³ííîãî íàñåëåííÿ. ² çíîâó âèíèêຠïèòàííÿ ïðî ïîâåðíåííÿ íà óêðà¿íñüêó òåðèòîð³þ òèõ óêðà¿íñüêèõ ñèë, ÿê³ çàðàç ðîçñ³ÿí³ ïî âñ³õ ïðîñòîðàõ âñåëåííî¿. Îòæå, òàêèì ÷èíîì ïåðåä íàìè âèíèêëî ïèòàííÿ, ÿê çàáåçïå÷èòè ³ çáåðåãòè óêðà¿íö³â â³ä çíèùåííÿ íà âèïàäîê êîíôë³êòó. Òàê âèíèêëà îðãàí³çàö³ÿ, ÿêà ïîâèííà áóëà ïîäáàòè ïðî ðåàë³çàö³þ æèòòºâèõ ïîòðåá. Îðãàí³çàö³ÿ íîâèõ òàê çâàíèõ ñïåöëÿ´åð³â äàëà ï³äñòàâè âñ³ì â’ÿçíÿì äîãàäóâàòèñü, ùî ç â’ÿçíÿìè ìîæå ñòàòèñÿ íàéã³ðøå. Ðîçìîâè îô³öåð³â ³ ïðàö³âíèê³â ëÿ´åð³â çà äîìàøí³ì ñòîëîì – ðîçíîñèëèñÿ ä³òüìè íà âóëèöþ ³ ÷àñòî ìîæíà áóëî ïî÷óòè âèêðèêè ïîîäèíîêèõ ä³òåé: „Äÿäÿ, âàñ ñêîðî ñòðåëÿòü áóäóò“. Öå áóâ ïåð³îä âèíèêíåííÿ ñòèõ³éíèõ ñàìîîáîðîííèõ îðãàí³çàö³é. Âèíèêëà ïîòðåáà, ùîáè â’ÿçí³ íå äàëè ñåáå ñïðîâîêóâàòè ð³çíèìè òåìíèìè òèïàìè äî íåïîòð³áíèõ ñóòè÷îê âíóòð³ òà âèñòóï³â çîâí³.

182

183

Çðåøòîþ òî âæå áóäå äðóãèé, áî 1 âèäàëà Ñîëîì³ÿ. ß òðîõà íå âòîðîïàþ, ÿê áóäåø íîñèòè äî Áàáö³ Ãàí³.  òàêîìó ðàç³ òðåáà á³ãòè ÷åðåç 4 ãîä., ùîá íàãîäóâàòè, ÷è ó ì³æ÷àñ³ çàäîâ³ëüíèòüñÿ ñîêîì ç ìîðêâè? Îäíèì ñëîâîì, áà÷ó ùî Âè âæå äóæå ìóäð³, ³ òðåáà ëèø ïèòàòè, ùî Âè ç íüîþ âèðîáëÿºòå. Àëå ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî Ïðàáàáöÿ íå ëèø º íà÷àëüíèêîì ïîñòà÷àííÿ, ìî¿ çäîãàäè ï³äòâåðäæóþòüñÿ äîêóìåíòàìè, ùî âåðõîâíå êîìàíäóâàííÿ ùå òàêè íàõîäèòüñÿ ó òâåðäèõ ðóêàõ Ïðàáàáö³. Ìîæå é ïîðîõ ç Áîãäàíîâèõ øòàí³â âæå òðóäíî îáòð³ïàòè, äî Ñîëîì³éêè òðóäíî ä³ïõàòèñÿ ÷åðåç ë³ñ ìîëîäøèõ ðóê, àëå âñå éäå çàâåäåíèì òðèáîì. Ùå ïðèéøëè ëèñòè â³ä Ðåã³íè, òà Îðåñòà ³ â³ä öüîö³ Ïàëàç³. Îðåñò ïèøå, ùî ïðî Ñîëîì³éêó äîâ³äàâñÿ „çîâñ³ì íåäàâíî“, à ëèñò ìຠäàòó 15.²². Ìîæå â³í òàê íå ôîðòóííî âèñëîâèâñÿ, à ìîæå òàêè ï³çíî ñïîâ³ñòèëè. Ìàðêè ó ëèñò³ áóëè. ³äíîñíî íîâîð³÷íèõ, òî âîíè òàêîæ ïðèéøëè, ëèø òðîõà ï³çí³øå, ÿê ÿ î÷³êóâàâ, à òóò äîçâîëÿëîñÿ ïîçäîðîâëÿòè ùå ñïî÷àòêó ì³ñÿöÿ. Íà ñâÿòî æ³íêè ÿ âæå íàïèøó íà àäðåñó Ñîëî쳿, ïîïðîøó, ùîá ïåðåäàëà ïîçäîðîâëåííÿ ñâî¿ì êîëåæàíêàì òàé ðåøò³ æ³íêàì. Çà ñâîº æèòòÿ âîíè áàãàòî îòðèìàëè ð³çíèõ ïîáàæàíü, à âîíà ïåðøèé ðàç çóñòð³÷ຠòàêå âåëèêå ñâÿòî. (...) Êëàíÿþñü óñ³ì òà áàæàþ äîáðîãî çäîðîâ’ÿ ³ ãàðíîãî íàñòðîþ. Âàì æå ìî¿ êîõàí³, áóòè ì³öíèìè òà äóæèìè. Ö³ëóþ Âàñ,– Âàø Ìèõàéëî.

ËÈÑÒ LVIII

² òàê îðãàí³çàö³ÿ ñòàâèëà ïåðåä ñîáîþ òàê³ çàâäàííÿ: çáåðåæåííÿ ìîðàëüíå òà ô³çè÷íå óêðà¿íö³â, ùî â ëà´åðÿõ, òà îáåçïå÷åííÿ ¿ì äîì³â, ÿêùî âîíè îïèíÿòüñÿ çà ìåæàìè êîëþ÷èõ äðîò³â. Íà ö³é ñòà䳿 ïðàö³ ÿ áóâ àðåøòîâàíèé â 1949 ðîö³. Ó 1952 ðîö³ çàíîâî áóâ àðåøòîâàíèé íà îñíîâ³ ð³çíèõ ñâ³äê³â. Ïåðøèì ñâ³äêîì áóëà Ãàëèíà Äèäèê. Âîíà ó 50 ðîö³ í³áè ñïîâ³ñòèëà, ùî ó 48–49 ðð. ÿ ìàâ çóñòð³÷ ç ÷ëåíàìè Ïðîâîäó ³ â³â ÿê³ñü ïåðåãîâîðè, îòðèìàâ ãðîø³ ó 48 ð. òà ìàâ îòðèìàòè ó 49-ìó. Êðîì³ ãðîøåé, ïàñïîðò íà â’ÿçíÿ, ùîá âèêðàñòè éîãî ç ëÿ´åðÿ. Ðåøòà ñâ³äê³â, ùî áóëè àðåøòîâàí³ â ïåð³îä 52– 53 ðð. VII–X ì³ñÿö³, âêàçóâàëè ìîþ ïðè÷åòí³ñòü äî Âîðêóòèíñüêèõ îðãàí³çàö³é. ß áóâ àðåøòîâàíèé 28.XII. Íà îäíîìó ³ç ïåðøèõ äîïèò³â äàëè ïðî÷èòàòè ñòàòò³, â ÿêèõ ìåíå îáâèíÿëè: 58-1-à, 2, 10-II÷. ³ 11... öå çíà÷èòü: çðàäà ñòàíó, àíòèäåðæàâíà àã³òàö³ÿ, îðãàí³çàö³ÿ ï³äï³ëëÿ ³ ï³äãîòîâêà ïîâñòàííÿ. Êð³ì òîãî, íà îñíîâ³ ç³çíàíü ñâ³äê³â îáâèíóâàòèëè ìåíå â òîìó, ùî ÿ º „ñîçäàòåëåì, âäîõíîâèòåëåì è îðãàíèçàòîðîì“. Çà ìîº ïîâíå çàïåðå÷åííÿ çâèíóâà÷åíü ç³ñòàâèëè çàÿâó (ñë³ä÷èé â³ää³ë ç ïðîêóðàòóðîþ), ùî ÿ º „íåïðèìèðèìûì âðàãîì ñîâåòñêîãî ñòðîÿ“. Âñ³ ç³çíàííÿ ñâ³äê³â ÿ çàïåðå÷óâàâ ê³ëüêà ì³ñÿö³â, äîêè íå âèÿâèâ âñ³õ ìàòåð³àë³â, ùî ïðîòè ìåíå ìàþòü, ùîá ìîæíà çðîáèòè ïëÿí îáîðîíè. Ñïàòè íà äîáó äàâàëè íà ïðîòÿç³ ñë³äñòâà 1–2 ãîäèíè. Ñë³äñòâî âåëîñü ïåðøèõ òðè ì³ñÿö³ â Êðàñíîÿðñüêó, ðåøòà ó Ñèâòèâêàð³, äå ïîçâîäèëè âñ³õ îáæàëîâàíèõ ³ ñâ³äê³â. Ñóä áóâ â³ä 5 äî 16 âåðåñíÿ â Ñèâòèâêàð³. Ó ñë³äñòâ³ îäèí ïîìåð, îäèí çáîæåâîë³â, äâîõ ñïàñëè â³ä ñàìîãóáñòâà. ß ïîäîçð³âàâ, ùî íå äîòÿãíó äî ñóäó, áî áîë³ëî â ãðóäÿõ. ϳçí³øå îïîâ³äàëè ò³, ùî áà÷èëè ìåíå íà ñóä³, ùî çàïàëåí³ î÷³ áóëè, ãðóá³ æèëè íà ÷îë³ ³ ãàðÿ÷êà íà ãóáàõ. Òîìó áàãàòî ³ç îáâèíóâà÷åíèõ ³ç-çà òîðòóð íå ìîãëè âñòîÿòè – îêëåâåòàëè ñåáå â ò³ì, ùî ï³äïèñàëè ïðîòîêîë, äå îáâèíÿëîñÿ â øï³îíàæ³ ³ ïîâñòàííþ (âñ³õ îáâèíóâà÷åíèõ áóëî 16). Íà ñóä³ ÿ ââàæàâ â³äïîâ³äíèì çàÿâèòè ïðî ñâîº â³äíîøåííÿ äî ÎÓÍ. Óâàæàþ, ùî êîæíèé íàð³ä ìຠïðàâî ðîçïîðÿäæàòèñü ñâîºþ ïðàöåþ ³ äîáðàìè, ÿê³ ñàì ñòâîðþº. Êîæíèé íàð³ä ìຠïðàâî íà òàêå âëàøòóâàííÿ æèòòÿ, ÿêå éîìó äî âïîäîáè. Êîæíèé íàð³ä ìîæå ëèøå òîä³ äóõîâíî ³ ô³çè÷íî ðîçâèâàòèñü ³ ðîñòè, ÿêùî éîãî ãðîìàäÿíè (÷ëåíè) êîðèñòóþòüñÿ ïîâíîþ ñâîáîäîþ ñîâ³ñò³, äóìêè, ñëîâà òà ç³áðàíü. Íàð³ä íå êîðèñòóºòüñÿ ïðàâèëàìè â³ëüíîãî íàðîäó, à éîãî äåðæàâà – ÓÐÑÐ – íå ðîçïîðÿäæàºòüñÿ íàâ³òü ñâî¿ìè ãðîìàäÿíàìè, ÷îãî äîêàçîì º ñóä íàä

íàìè íà íåóêðà¿íñüê³é òåðèòîð³¿. ×åé æå í³õòî íàñ íå îáæàëóº, ùî ìè ñòðåìèìîñÿ ïðèëó÷èòè äî Óêðà¿íè Êîì³ ÀÐÑÐ. ×îìó æ íàñ íå ñóäèòü íàðîäíèé â³äêðèòèé óêðà¿íñüêèé ñóä, ùî ìè º âîðîãàìè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Çíà÷èòü, ÿêùî óêðà¿íñüêèé íàðîä çìîæå çäîáóòè ñâî¿ ïðàâà ëèø â ñàìîñò³éí³é ³ í³ â³ä êîãî íå çàëåæí³é äåðæàâ³, òî ÿ çà ñàìîñò³éíó äåðæàâó. Òîìó, ùî ÎÓÍ º îäèíîêà ðåàëüíà ñèëà, ùî ñòðåìèòüñÿ äî çä³éñíåííÿ ³äåé ñàìîñò³éíîñò³ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ìîº â³äíîøåííÿ äî ÎÓÍ º ïîçèòèâíå, ìèìî òîãî, ùî ÷ëåíîì ¿¿ ÿ íå áóâ ³ çàðàç íå º. Ó ñâ³é ÷àñ ÿ äàâ çãîäó ñï³âïðàöþâàòè. Êîæíèé íà âñòóï³ çàÿâèâ, ùî â³äêèäຠçâèíóâà÷åííÿ â øï³îíàæ³ òà ï³äãîòîâö³ ïîâñòàííÿ. ß ïðîòåñòóâàâ ïðîòè áåçï³äñòàâíîãî ³ áåçëè÷íîãî íàêëåïó íà íàñ, áóäüòî ó íàñ áóëè íàì³ðè ï³äíÿòè ïîâñòàííÿ ³ áóäüòî ìè ñëóæèëè ÷óæèì ³íòåðåñàì. Òå, ùî ÿ îïîâ³äàâ ëþäÿì ³ç ï³äï³ëëÿ ïðî æèòòÿ â ëÿ´åðàõ, í³ äëÿ êîãî íå º òàéíîþ. 1. Ùî ³ñíóº Âîðêóòà ³ äå âîíà çíàõîäèòüñÿ – çíàþòü âñ³ øêîëÿð³ ³ç ï³äðó÷íèê³â. Òàì ³ ñêàçàíî, ÷èì Âîðêóòà â³äîìà. 2. Õòî íà Âîðêóò³ íàõîäèòüñÿ òà ÿêó ðîëü â³ä³ãðàþòü â’ÿçí³ â åêîíîì³ö³ Ñîâ. Ñîþçó – ðîçêàçàëè ïîëÿêè âñüîìó ñâ³òîâ³ ùå ó 1942 ðîö³. 3. Ïðî òå, ùî íà Âîðêóò³ çíàõîäÿòüñÿ â’ÿçí³-óêðà¿íö³, çíຠâñÿ Óêðà¿íà ³ç ëèñò³â ñâî¿õ ð³äíèõ òà çíàéîìèõ. 4. ßê óêðà¿íöÿì-â’ÿçíÿì æèâåòüñÿ, ñâ³ä÷àòü ïàêóíêè ³ç õàð÷àìè, ùî áåçïåðåðâíèì ïîòîêîì ³äóòü ç Óêðà¿íè íà Âîðêóòó, à íå ó â³äâîðîòíîìó íàïðÿì³. Ëèøå õâîðîáëèâà ìàí³ÿ ï³äîçð³ííÿ âñ³õ ³ âñÿ – âñþäè äîáà÷ຠøï³îíàæó. ³äíîñíî ïîâñòàííÿ – çàÿâèëè òàê. ßê ïîñòóïàþòü â Ñîâ. Ñîþç³ ç â’ÿçíÿìè, êîëè íå ìîæíà ¿õ åâàêóþâàòè, çíàºìî íå ëèøå ìè – â’ÿçí³, à ³ ö³ëèé ñâ³ò. Íå áóëî âèïàäêó íà òåðèòî𳿠Ñîâ. Ñîþçó, äå á àäì³í³ñòðàö³ÿ äîáðîâ³ëüíî ðîçïóñòèëà â’ÿçí³â, àáî ëèøèëà ¿õ æèâèìè íà ì³ñöÿõ, ÿê³ ìຠçàéíÿòè íåïðèÿòåëü. Ïî âñ³õ òþðìàõ, ùî ëèøèëèñÿ ó òèëàõ, ó çâ³ðñüêèé ñïîñ³á áóëè âèìîðäóâàí³ âñ³ â’ÿçí³. ² ìè ââàæàºìî çîâñ³ì ïðèðîäíèì äëÿ âñüîãî, ùî æèâå,– áîðîíèòè ñâîº æèòòÿ. Íàøà „ïðîâèíà“ çàêëþ÷àºòüñÿ ëèøå â òîìó, ùî ìè âèð³øèëè âìåðòè ñòîÿ÷è, à íå ëåæà÷è, áî ââàæàºìî íåã³äíèì â³ääàòè ñâîº æèòòÿ íàñèëüíèêàì áåç ïðîòåñòó. Ìèìî òîãî, ùî â íàñ çàáðàëè âîëþ, àëå ã³äí³ñòü ìè çáåðåãëè ³ ÿêùî íà íàñ íå áóäóòü íàïàäàòè – áåçïåðå÷íî, íàì íå ïîòð³áíî áîðîíèòèñü. Ùîá ñàìèì íàïàäàòè, ââàæàºìî ñåáå ùå íàñò³ëüêè íîðìàëüíèìè, ùî ìîæåìî ïåðåäáà÷èòè ðåçóëüòàòè ³ çíàºìî, ùî êóëåìåòè, ãðàíàòè ³ ë³òàêè º ñèëüí³øèìè â³ä ãîëèõ

184

185

ðóê, ÷è äåðåâ’ÿíèõ ïàëîê. ßêùî ìè ïåðåêîíàí³ â â³äâîðîòíüîìó, òî íàñ íå ìîæíà òðèìàòè â ëà´åðÿõ, à â áîæåâ³ëüíèõ äîìàõ. Ó ñâî¿õ âèñòóïàõ óñ³ ìè çàÿâèëè, ùî çëî÷èíöÿìè ñåáå íå ââàæàºìî. Ìîæåìî îäíå ñòâåðäèòè, ùî îñê³ëüêè º òàê³ â ëà´åðÿõ, ÿê³ ïîïàëè ïðèõèëüíèêàìè ñîâ. óñòðîþ, òî â ëà´åðàõ ñòàëè ïåðåêîíàíèìè âîðîãàìè, òîìó, ùî ëÿ´åðè º íàî÷íèì ïðèêëàäîì òîãî, ùî â Ñîâ. Ñîþç³ ïàíóº íåñïðàâåäëèâ³ñòü, ðîçãóë äèêèõ ïðèñòðàñòåé ³ âñå, ïðî ùî ñïîâ³ùåíî ö³ëîìó ñâ³òîâ³, ùî ÿâëÿº ñîáîþ îñòàííüî¿ ìàðêè „ôàøèçì“. Íå îäîáðþâàòè âñüîãî, ùî ìè ñïîñòåð³ãàºìî â ëà´åðàõ, º îáîâ’ÿçêîì êîæíî¿ ÷åñíî¿ ëþäèíè. Ôàêò, ùî ³ñíóþòü â äåðæàâ³ òþðìè, ëÿ´ðè, òà ³í. ì³ñöÿ, äå ëþäè òåðïëÿòü òà ìó÷àòüñÿ, íå ïðèíîñèòü ÷åñò³ ³ ãîðäîñò³ ãðîìàäÿíàì òî¿ äåðæàâè, à âèêëèêຠñòèä íà îáëè÷÷³. ×îìó âè íå çàñòàíîâèòåñü íà ïðè÷èíàõ, ÿê³ çàñòàâëÿþòü äåðæàòè ñïåö³ÿëüíó âíóòð³øíþ àðì³þ, óçáðîºíó ìîäåðíèìè âèäàìè âèíèùóþ÷èõ ñåðåäíèê³â ïðîòè âëàñíîãî íàñåëåííÿ? ×è íå ñòèäíî âàì, ùî çàáèò³ òþðìè, ëÿ´ðè íàéçäîðîâ³øèì åëåìåíòîì ³ àðì³ÿ ìîëîäèõ õëîïö³â ñòîðîæèòü ¿õ, çàì³ñòü, ùîá óñ³ âîíè ðàçîì òâîðèëè ö³ííîñò³, ïðàöþâàëè äëÿ ùàñòÿ íàðîäó. ͳõòî íàñ íå ïîñóäæóº â òîìó, ùî ìè ïîãàíî â³äíîñèëèñü äî ïðàö³ âçàãàë³, ùî ìè íå ëþáèëè ñâî¿õ ð³äíèõ, áàòüê³â, ä³òåé, á³ëüøå òîãî – òóò áóëî äîêàçàíî, ùî â íàñ ðîçâèíåíà ëþáîâ äî áëèæíüîãî á³ëüøå, ÷èì ó ³íøèõ ëþäåé, ùî ìè ïåðøèìè ïîáîðîëè ïåðåæèòêè ìèíóëîãî – ³ íàéïåðøîþ òóðáîòîþ íàøîþ áóëî ïîìàãàòè áëèæí³ì, æèòè äëÿ áëèæí³õ. ² ìèìî òîãî ìè çíàõîäèëèñü íà ëàâ³ ï³äñóäíèõ, îòî÷åí³ ùåòèíîþ øòèê³â.  ÷³ì æå ïðè÷èíà? Ìîæå ìè æèâåìî â ñâ³òë³ ³ëþç³é, ïðèâèä³â ³ ôàòàìîðãàí? Ìîæå íà íàøèõ î÷àõ ñòî¿òü ïåëåíà? Ìîæå íàäâîð³ äåíü, à íàì âèäàºòüñÿ, ùî í³÷? Àëå â î÷àõ íàì íå ñâ³òë³øàº, ÿê âè íàñ óäàðèòå ïàëêîþ ïî ãîëîâ³ ³ çàïðåòå â òåìí³ ëüîõè. Òàì ìè íå ïåðåêîíàºìîñÿ, ùî íàäâîð³ äåíü. Ìè òâåðäèìî, ùî ñåëÿíè ïîãàíî æèâóòü, ùî ðîá³òíèêè êðàùå ìîæóòü æèòè, ùî â äåðæàâ³ ëèøå ìð³þòü ïðî âîëþ. Ïåðåêîíàéòå íàñ, ùî ìè ïîìèëÿºìîñü, ³ ìè ñòàíåìî âèçíàâöÿìè ñîâ. óñòðîþ. Ìè íå º ñóñï³ëüíèìè çëî÷èíöÿìè, ìè íå º çëîä³ÿìè, áàíäèòàìè, íåùàñòÿì íàøèì º ëèø òî, ùî íàñ íàâ÷èëè ãîâîðèòè íà á³ëå – á³ëå, íà ÷îðíå – ÷îðíå. Ìîæå ³ ãîðå íàøå â òîìó, ùî íàø³ ïðåäêè ïåðåäàëè íàì â êðîâ³ íåïîê³ðí³ñòü ³ ïî÷óòòÿ ñïðàâåäëèâîñò³. Àëå íå áóëî á òîãî, íàïåâíî íå ³ñíóâàëî á ñüîãîäí³ ÓÐÑÐ, áî ùå òàê íåäàâíî òâåðäèëè, ùî „Óêðàèíû íå áûëî, íåò ³ íå áóäåò!“, à òåïåð âè ñàì³ º ñâ³äêàìè òîãî, ùî Óêðà¿íà º, òà ùå é íå îäíà, à äâ³: îô³ö³éíà ³ òà, ùî áîðåòüñÿ çà ñâî¿ çàêîíí³ ïðàâà. Ìè çíàºìî, ùî âè íåâñèë³

çì³íèòè ÷è ïîìîãòè, àëå ïðîñèìî âàñ äîíåñòè íàø³ äóìêè ³ áàæàííÿ äàë³. Îò òàê³ – â ñêîðî÷åíí³ – áóëè çàÿâè íà ñóä³. 16.IX ÷èòàëè âèðîê: Òðè êàðè ñìåðò³, Á³ëèíñüêèé, Ïåòðàùóê; îäèí 5,5 ë³ò; îäèí – äåñÿòü; äâà – 15; 9 – ïî 25. 30-ãî ëèñòîïàäà ñìåðòü çàì³íèëè 25 ðîêàìè. Âåðõîâíà â³éñüêîâà êîëåã³ÿ çàòâåðäèëà òàê³ ñòàòò³: 58-1-à ³ 10 II ÷àñòü. Ðåøòà â³äïàëà. ²ç ïðîòîêîë³â ç³çíàíü Ãàëèíè Ä. ÿ äîâ³äàâñÿ, ùî áàòüêè çóñòð³÷àëèñü ³ç äîíüêîþ, äîïîìàãàëè ÷àñòî õàð÷àìè. Ñêàçàíî òàêîæ, ùî áàòüêî ïðîñèâ äîíüêó âèéòè ç ï³äï³ëëÿ. Ïî àðåøò³ äîíüêè, Ãàëèíà ïåðåäàëà ÷åðåç Î. ãðîø³ äëÿ ñèíà.. Ïåðåãëÿäàâ òàêîæ ïðîòîêîë äî÷êè. áåðåçí³ 1954 ð. âè¿õàâ äî ʳðîâà, äå áóâ äâà ì³ñÿö³. ϳñëÿ òîãî, ÷åðåç Ñâåðäëîâñüê, Ïåòðîïàâëîñüê çàâåçëè äî Äæåçêàçãàíà (ïîñ. Êåíã³ð) – ϳâä. Êàçàõñòàí. Òàì ïîñàäèëè â òþðìó. Ëÿ´ðè ó òîìó ðàéîí³ ìàëè âèãëÿä òþðåìíî¿ ñèñòåìè. Âåñü ëÿ´åð îêðóæåíèé 5-òè ê³ëîìåòðîâèì ìóðîì.  ñåðåäèí³ ëÿ´ðó – áàðàêè, ùî çàêðèâàëèñü íà í³÷, òàêîæ áóëè ïåðåãîðîäæåí³ ìóðàìè. Íåâèíîñèì³ óìîâè (ñâàâîëÿ, òåðîð, áåçïðè÷èíí³ ðîçñòð³ëè, „÷óäî-òþðìà“ áåç äîñòóïó âîçäóõó) ñïðè÷èíèëèñü äî òîãî, ùî 16.V ï³ä êóëåìåòíèì âîãíåì ðîçáèëè òþðìó ³ ðîçâàëèëè óñ³ ñò³íè ì³æ ïîîäèíîêèìè áàðàêàìè òà îêðåìèìè çîíàìè. (Òàì áóëè îᒺäíàí³ òðè çîíè ñï³ëüíèì ìóðîì). Òàê ÿ îïèíèâñÿ â çîí³ ñåðåä ëþäåé.  ïåðø³ äí³ îðãàí³çóâàëàñÿ ñâîÿ ñàìîóïðàâà. Âñþ àäì³í³ñòðàö³þ ëÿ´åðà âèãíàëè çà çîíó.  ïåðøèõ äíÿõ ïðèëåò³ëè ç Ìîñêâè ïðåäñòàâíèêè ̳í³ñòåðñòâà âíóòð³øí³õ ñïðàâ ³ ãîëîâíîãî óïðàâë³ííÿ ëÿ´åð³â òà ïðîêóðàòóðè. Ãåíåðàë Áè÷êîâ, ãåí. Äîëã³õ (íà÷. óñ³õ ëÿ´åð³â), çàì. ì³í³ñòðà ªãîðîâ òà çàì. ãåí. Ïðîêóðîðà Âàâ³ëîâ. Âèñóíóëè òàê³ äîìàãàííÿ: ïîêàðàííÿ âèíîâíèê³â ðîçñòð³ë³â 16.V, ñêàñóâàííÿ âèðîêó 25 ë³ò, ðîïóñêó ìàëîë³òí³õ, ñòàðö³â òà ³íâàë³ä³â, íàäàííÿ ïîâíèõ ïðàâ ãðîìàäÿíñòâà ä³òÿì çààðåøòîâàíèõ, â³äïóñòèòè ð³äíþ çàñóäæåíèõ ç ïîñåëåííÿ äîì³â, ïóñòèòè âñ³õ, õòî â³äñèä³â 5 ë³ò. Íà ö³ çàÿâè ïðåäñòàâíèêè â³äïîâ³ëè, ùî öå íå â ¿õí³é êîìïåòåíö³¿ òà âèìàãàëè ïðèïèíåííÿ ñòðàéêó ³ âèõîäó íà ïðàöþ. Òîä³ â’ÿçí³, ÿêèõ áóëî 7 òèñÿ÷, çàáàðèêàäóâàëèñü ïðîòè ïðîâîêàö³é, ïåðåñòàëè âåñòè äàëüø³ ïåðåãîâîðè ç ïðåäñòàâíèêàìè ̳í³ñòåðñòâà âíóòð³øí³õ ñïðàâ ³ ïðîêóðàòóðè, à çàæàäàëè ïðè¿çäó ïðåäñòàâíèêà ÖÊ ÊÏÐÑ. Äî íèõ ïðèºäíàëèñü 12 òèñÿ÷ â’ÿçí³â-ñòðàéêàð³â, ùî ïðàöþâàëè íà ðóäíèêàõ â 20 êì â³ä Êåí´³ðó. ’ÿçí³ ñòîÿëè íà òàê³é ïëÿòôîðì³: ïåâí³ êîëà ñîâ. àäì³í³ñòðàö³¿, à ñàìå: ̳í³ñòåðñòâî âíóòð³øí³õ ñïðàâ, ÌÃÁ, ïðîêó-

186

187

ðàòóðà òà óïðàâë³ííÿ (ëÿ´åð³â) çà³íòåðåñîâàí³ â çàäåðæàíí³ ñòàòóñ êâî, òîáòî â ³ì’ÿ âëàñíèõ øêóðíèöüêèõ ³íòåðåñ³â – ñòàðàþòüñÿ çáåðåãòè â òàêîìó ñòàí³ ÿê º, òþðìè, ëÿ´ðè, ³ ïîñåëåíö³â òà ïåðåñåëåíö³â, ùîá æèòè ïàðàçèòàìè íà ¿õ ò³ëàõ.  ïðîòèâíîìó ðàç³ âîíè (âñ³, õòî ïðàöþº â ïåðå÷èñëåíèõ ì³í³ñòåðñòâàõ òà óñòàíîâàõ) ìóñ³ëè á çàðîáëÿòè êóñîê õë³áà â ïîò³ ÷îëà. Äëÿ òîãî, ùîá çàäåðæàòè ìàêñèìàëüíó ê³ëüê³ñòü â’ÿçí³â òà ðåïðåñîâàíèõ, ñòàðàþòüñÿ ð³çíèìè ïðîâîêàö³ÿìè äîêàçàòè íåáåçïåêó ðîçïóñêó â’ÿçí³â, íåïîïðàâí³ñòü ¿õ ³ ò. ï. ²ç öèõ ì³í³ñòåðñòâ çàâæäè âèõîäèëè âîðîãè íàðîäó, ÿê³ â³÷íî êóâàëè çëî, ñ³ÿëè íåíàâèñòü òà ïðîâîêàö³¿. Ç ¿õí³õ ðÿä³â âèéøîâ ßãîäà, ªæîâ, Áåð³ÿ, Ðþì³í òà ³í. Òîìó â’ÿçí³ íå áàæàþòü äàëüøå ãîâîðèòè ç òèìè, ùî äåñÿòêè ë³ò êóïàëèñü ó ëþäñüê³é êðîâ³, ÿêèõ îäèíîêîþ æóðáîþ º – ÿê êðàùå çáóäóâàòè òþðìè òà ì³öí³øå çàêóâàòè íàðîä. Ñòðàéê òÿãíóâñÿ äî 26.VI. Íà ïðîòÿç³ òîãî ïåðåêîíóâàëè ãîëîñíèêàìè ³ ðóïîðàìè æîâí³ð³â, ùîá íå ñòð³ëÿëè â ñâî¿õ áàòüê³â, áðàò³â ³ ð³äíèõ, áî âîíè æ º ä³òüìè ñåëÿí ³ ðîá³òíèê³â. Ñåðåä íèõ íåìà ñèí³â ãåíåðàë³â ³ ì³í³ñòð³â, ³ áàòüêè ¿õ (ñåëÿíè) íå íîñÿòü ïåðåä ñîáîþ æèâîò³â, ÿê ¿õí³ îô³öåðè, òà íå ¿çäÿòü ïî êóðîðòàõ. 26 ÷åðâíÿ â 4 ãîä. ðàíêó ââ³ðâàëèñü òàíêè, çà íèìè àðì³ÿ, çì³ñèëè, çàêèäàëè ãðàíàòàìè, ïîñ³ÿëè êóëåìåòàìè ³ òàê (ÿê ï³çí³øå ñì³ÿëèñü ÷åê³ñòè) ÊÏÐÑ çàäîâ³ëüíèëà ïðîñüáè â’ÿçí³â. Òèõ, ùî ëèøèëèñÿ â æèâèõ, â³äïðàâèëè íà Êîëèìó.  ïîðò³ Âàí³íî äåðæàëè íàñ äâà ì³ñÿö³. Õâîðîáà ïîìîãëà ìåí³ ç ³íâàë³äàìè âè¿õàòè ç Ìàãàäàíó ñþäè, äå ÿ çàðàç. Íà æàëü, öÿ òðàñà, ùî òÿãíåòüñÿ íà ñ³ìñîò êì (ç Òàéøåòó äî Ëåíè) íàëåæèòü äî íàéã³ðøèõ ì³ñöü óâ’ÿçíåííÿ â Ñîâ. Ñîþç³. Îò öüîãî ðîêó, ùå ó ëèïí³ ì³ñÿö³, òèõ, ùî íå õîò³ëè âèñ³ñòè â øòðàôíîìó ëÿ´åð³ (áî òàêè áåçïðàâíî ³ ïðîòèçàêîííî âåçëè), ïîñ³ÿëè êóëåìåòàìè ïî çàêðèòèõ âàãîíàõ, ï³çí³øå ðîçáèëè âàãîíè ³ æèâèõ âèòÿãàëè ãàêàìè. Áåçíàñòàíí³ åòàïè ìàþòü ñëóæèòè ìåòîäîì òðèìàííÿ â ñòðàõó ³ ïîñëóõó. Äóæå æàëóþ, ùî âè¿õàâ ç Ìàãàäàíó. ͳäå íåìà òàêèõ ñâèíñòâ, çëîâæèâàííÿ ³ áåçïðàâ’ÿ, ÿê òóò. Êðèâäè – ñâ³äîìî – ÿ í³êîìó í³êîëè íå âä³ÿâ. ßêùî é ïðèéøëîñü êîìó ïåðåæèâàòè ³ç-çà ìåíå, òî âñóïåðå÷ ìî¿ì áàæàííÿì, ñòðåìë³ííÿì ³ â÷èíêàì. ×óþñÿ ñïîê³éíèì, áî ìîÿ ñîâ³ñòü ÷èñòà, áî òå, çà ùî âæå ïðèéøëîñü áàãàòî ñòðàæäàòè îñîáèñòî – íàçèâàºòüñÿ ïðàâäîþ. Ïî÷óòòÿ ñïðàâåäëèâîñò³ ó âëàñíèõ â÷èíêàõ çàâæäè áóäå äæåðåëîì ð³âíîâàãè òà ñïîêîþ äóø³.

ßê îòðèìàºòå öå, ïðîøó çàðàç æå ñïîâ³ñòèòè. Êðîì³ ñêàçàíîãî, í³÷îãî á³ëüøå íå ìàþòü ïðîòè ìåíå. À öå, ÿ ââàæàþ, º ñïðàâîþ ñîâ³ñò³ êîæíî¿ ëþäèíè. Äîêè áóäå ïàíóâàòè íåñïðàâåäëèâ³ñòü, áðåõíÿ, êðèâäà, óòèñê – äîòè ìåí³ áóäå ïîãàíî æèòè, áî ÿ áóäó ç òèì áîðîòèñü. À òîìó, ùî íàé÷àñò³øå ñèëó ìàþòü ò³, ùî ïîñëóãîâóþòüñÿ ïåðå÷èñëåíèì, çíà÷èòü, çàâæäè áóäóòü äåðæàòè â çàïåðò³ òèõ, õòî âèñòóïຠïðîòè. Çàâæäè ëèøàþñü Âàø (ï³äïèñ). Çàëó÷óþ Âàì ê³ëüêà ñë³â, íàïèñàíèõ äî ìåíå. Ïåâíî áóäå Âàì ö³êàâî. Ñï³øó, áî íåíàä³éíî ³äóòü. [169]

188

189

ËÈÑÒ LIX 18.².71 ð. Íàéäîðîæ÷à Ëþáêî! Äî ñêàçàíîãî ëþäüìè ïðî ìàìó òà ¿¿ äèòÿ ÿ ùå õî÷ó äîäàòè, ùî âèäíî ñâ³ò çàâæäè áóâ þíèì, áî çàâæäè áóëà ìàò³ð ç äèòÿì. À òåïåð º Ëþáà ³ ¿¿ òàé íàøà Ñîëîì³éêà, à áóäå Ñîëîì³ÿ òà ..., àëå íå áóäó òàê äàëåêî çàá³ãàòè âïåð³ä, áî ìåí³ òðåáà, ùîá Òè áóëà çäîðîâîþ, ñèëüíîþ, ðàä³ñíîþ ³ ùîá Ñîëîì³éêà ñòàëà Ñîëî쳺þ é áóëà ïîä³áíîþ äî ñâ ìàòåð³. Òîæ ñèëè òàé ñèëè, çäîðîâ’ÿ ³ âò³õè òà â³ðè ó âñå ïðåêðàñíå áàæຠé ö³ëóº âñ³õ òðîº,– Âàø Ìèõàéëî.

ËÈÑÒ LX 15.².71 ð. Äîðîãà ³ êîõàíà ìîÿ Âíó÷êî! Äàé ïðî ñåáå çíàòè, êðè÷è, ùîá ñâ³ò çíàâ, ùî Òè º ³ ÷îãî õî÷åø! Âäÿ÷íèé çà Òâîþ ùåäð³ñòü, ùî Òè â îäíó ìèòü ïîðîçäàâàëà ð³çíîìàí³òí³ ³ìåíà: ìàìà, òàòî, ò³òêè, âóéêè, ñòðèéêè, áàáóñ³, ä³äóí³, ïðàáàáöÿ, øëþ ñâîº ñåðäå÷íå ïîçäîðîâëåííÿ. Ïðèâ³òàé æå ¿õ â³ä ìåíå óñì³øêîþ, à ÿ ö³ëóþ Òâîº ëè÷êî. Òâ³é ijäóíü.

1 Ìîâà ³ ñòèëü ëèñò³â Ì. Ñîðîêè çáåðåæåí³. 2 Êàòåðèíà Çàðèöüêà – äðóæèíà Ì. Ñîðîêè. 3 Âîëîäèìèðà Çàðèöüêà – äðóæèíà Ìèðîíà Çàðèöüêîãî, áàáóñÿ

Áîãäàíà Ñîðîêè, ÿêà éîãî âèõîâóâàëà. 4 Âîëîäèìèðà Çàðèöüêà. 5 Ìàìà Ìèðîíà Çàðèöüêîãî. 6 Ìèðîí Çàðèöüêèé – ä³äóñü Áîãàäàíà Ñîðîêè. 7 Êîíâåðò. 8 Õâîðîáà. 9 Õëîïö³ ç ñ. Âåëèê³ Ãíèëèö³, äå íàðîäèâñÿ Ìèõàéëî Ñîðîêà. 10 Ïðàçüêèé ïîë³òåõí³÷íèé ³íñòèòóò. 11 Ìèðîí Çàðèöüêèé – òåñòü Ì. Ñîðîêè. 12 Ìèõàéëî Ñîðîêà òîä³ ïîâåðíóâñÿ ³ç ïîëüñüêîãî óâ’ÿçíåííÿ (1939 ð.). 13 Öå äîïèñ ó ëèñò³ Ì. Ñîðîêè ïîë³òâ’ÿçíÿ, ùî áóâ ó÷íåì Ì. Çàðèöüêîãî. 14 Ó I ïîëîâèí³ 60-õ ðîê³â Ì. Ñîðîêó âîçèëè ³ç êîíöòàáîðó â Óêðà¿íó äî Êèºâà, Ëüâîâà, Òåðíîïîëÿ. Öåé ìåòîä „ïåðåâèõîâàííÿ“ ìàâ áóòè ïñèõîëîã³÷íèì ïðèéîìîì, ùîá ïåðåêîíàòè Ì. Ñîðîêó, ùî æèòòÿ íà âîë³ ÷óäîâå ³ ðåàëüíå äëÿ íüîãî, ÿêùî â³í ï³äïèøå ïàïåðè ïðî â³äðå÷åííÿ â³ä ñâî¿õ ïîãëÿä³â. Éîìó äåìîíñòðóâàëè â Óêðà¿í³ ð³çí³ ö³êàâ³ ì³ñöÿ, îðãàí³çîâóâàëè çóñòð³÷³ ç ð³äíåþ. 15 Îïèñóºòüñÿ ïî¿çäêà äî Êèºâà. 16 Çàë³â. 17 ’ÿçíèöÿ ó Ëüâîâ³ íà âóëèö³ Ïåë÷èíñüê³é. 18 ’ÿçíèöÿ ó Ëüâîâ³ íà âóëèö³ Ëîíöüêîãî. 19 Ëþáà Ñîðîêà – íåâ³ñòêà Ìèõàéëà Ñîðîêè. 20 Êàòåðèíè Çàðèöüêî¿ ç Ìèõàéëîì Ñîðîêîþ. 21 Äàð³ÿ Ãóñÿê – ïîäðóãà Êàòåðèíè Çàðèöüêî¿ ïî óâ’ÿçíåííþ. 22 Êàòåðèíà Çàðèöüêà.

190

ÒÂÎÐײÑÒÜ ÌÈÕÀÉËÀ ÑÎÐÎÊÈ Òâîðè Ìèõàéëà Ñîðîêè ðîçêðèâàþòü éîãî ÿê òâîð÷ó, òàëàíîâèòó ³ âèñîêîîñâ³÷åíó îñîáèñò³ñòü. „Ìèñòåöüêà Ïðàãà“ – ðîçïîâ³äü ïðî óêðà¿íñüêó ìèñòåöüêó åì³ãðàö³þ, ¿¿ ä³ÿëüí³ñòü, æèòòÿ ³ òâîð÷³ñòü. ϳäïèñàíà ïðàöÿ êðèïòîí³ìîì Ì. Ìàäð³å. Íàñïðàâä³ „maqpie“ àíãë³éñüêîþ – „ñîðîêà“. Òå, ùî öå òâ³ð Ì. Ñîðîêè,– ïîçà ñóìí³âîì. Àäæå çà çì³ñòîì ìîæíà ïðîñë³äêóâàòè óðèâêè ñïîãàä³â àâòîðà ïðî òó ÷è ³íøó îñîáó, à öå çá³ãàºòüñÿ ç ÷àñîì éîãî íàâ÷àííÿ ó Ïðàç³, ç êîëîì çíàéîìèõ ³ çàõîïëåíü Ì. Ñîðîêè, ïð³çâèùàìè âèêëàäà÷³â (íàïðèêëàä, ïðîô. Áëàæ³÷åê), ùî ³äåíòè÷í³ ³ç îïèñîì Ì. Ñîðîêè ó ëèñòàõ ñèíîâ³ ïðî ñâîº íàâ÷àííÿ ó Ïðàç³. Îêð³ì òîãî, âñå öå ñòîñóºòüñÿ óêðà¿íñüêèõ ìèòö³â â åì³ãðàö³¿ ³ ìîãëî áóòè íàïèñàíå äëÿ îäí³º¿ ³ç ëåêö³é Ì. Ñîðîêè äëÿ ìîëîä³ ó êîíöòàáîðàõ. Ïðî öå ñâ³ä÷èòü ³ äåÿêà ñòèñë³ñòü çàê³í÷åííÿ òâîðó, ùî íàäຠéîìó íåçàâåðøåíîãî õàðàêòåðó. Îïèñ Ïðàãè º íàñò³ëüêè çàõîïëþþ÷èé, ùî âèíèêຠáàæàííÿ ïåðåñâ³ä÷èòèñÿ, ÷è ä³éñíî âîíà òàêà êàçêîâî êðàñèâà. Òóò ïðîñòåæóºòüñÿ íå ò³ëüêè âì³ííÿ Ì. Ñîðîêè äîáðå ïèñàòè, à é ïåðåäàòè ñâî¿ ïî÷óòòÿ äî ì³ñòà, ó ÿêîìó ïðîâ³â êðàù³ ñòóäåíòñüê³ ðîêè. Ïð³çâèùà ìèòö³â, ùî º ó ïðàö³, ðîçêðèâàþòü êîëî çíàìåíèòèõ çíàéîìèõ àâòîðà, ÿêèé îïèñóº åï³çîäè ç ¿õíüîãî æèòòÿ ³ òâîð÷îñò³. Òâ³ð íàïèñàíèé ïðèáëèçíî 1966 ðîêó. Ïðàöÿ „Ìèðîí Çàðèöüêèé“ – ãëèáîêà, äîñêîíàëà, íàäçâè÷àéíî ö³êàâà ðîçïîâ³äü-ñïîãàä ïðî âèäàòíîãî óêðà¿íñüêîãî ìàòåìàòèêà Ìèðîíà Çàðèöüêîãî, ç ÿêèì àâòîðà ò³ñíî ïîâ’ÿçàëà äîëÿ. Ìèðîí Çàðèöüêèé – òåñòü Ìèõàéëà Ñîðîêè. Äîñ³ ïðî Ì. Çàðèöüêîãî í³õòî ùå òàê ÿñêðàâî íå íàïèñàâ. ²ç ðîçïîâ³ä³ ïîñòຠéîãî êîëîðèòíà ïîñòàòü ÿê óêðà¿íñüêîãî ìàòåìàòèêà, âèêëàäà÷à, íàóêîâöÿ, ãðîìàäñüêîãî ä³ÿ÷à, ïàòð³îòà, ëþáëÿ÷îãî áàòüêà ³ ä³äóñÿ. Ïðàöÿ íàñè÷åíà íàäçâè÷àéíî ö³êàâèìè ³ âåñåëèìè ïðèãîäíèöüêèìè ³ñòîð³ÿìè. Òî÷íà äàòà íàïèñàííÿ öüîãî òâîðó íåâ³äîìà. Éìîâ³ðíî, â³í íàïèñàíèé ó 60-õ ðîêàõ. Ïðèì³òêè äî ö³º¿ ðîáîòè ï³äãîòîâëåíî àâòîðîì êíèæêè. Îñîáëèâî¿ óâàãè òà ãëèáîêîãî àíàë³çó çàñëóãîâóº òâ³ð „²íñòèíêòè. Ðåôëåêñè. Åòèêà.“, íàïèñàíèé Ì. Ñîðîêîþ ó 1967– 1969 ðîêàõ. Öÿ ïðàöÿ çáåð³ãàºòüñÿ ó ñ³ìåéíîìó àðõ³â³ Ñîðîê ó äâîõ àâòîðñüêèõ ðóêîïèñíèõ âàð³àíòàõ òà ê³ëüêîõ ïðèì³ðíèêàõ192

êîï³ÿõ, ÿê³ â’ÿçí³ ïåðåïèñàëè âëàñíîðó÷, ùîá, âèäàþ÷è çà ñâîþ ð³÷, âèâåçòè íà âîëþ. „²íñòèíêòè. Ðåôëåêñè. Åòèêà“ – öå ô³ëîñîôñüêèé òðàêòàò ïðî îäâ³÷íå çìàãàííÿ äóõîâíîãî òà ìàòåð³àëüíîãî áóòòÿ ëþäèíè. ³í ïðî³ëþñòðîâàíèé áàãàòüìà íàäçâè÷àéíî ö³êàâèìè ïðèêëàäàìè, ³ñòîð³ÿìè, öèòàòàìè, ùî ñâ³ä÷èòü ïðî ãëèáîê³ çíàííÿ àâòîðà ïðèðîäíè÷èõ òà ñóñï³ëüíèõ íàóê, ô³ëîñîôñüêèõ òâîð³â, â³ò÷èçíÿíî¿ òà çàðóá³æíî¿ ë³òåðàòóðè. Ó òâîð³ âèêîðèñòàíà áàãàòîìàí³òíà äæåðåëüíà áàçà. Çðîáëåíî ö³êàâ³ òà ïîâ÷àëüí³ âèñíîâêè. Ïåðøèé àâòîðñüêèé âàð³àíò òâîðó ìຠâèãëÿä òîâñòîãî çîøèòà ñïèñàíîãî äð³áíèì, àëå ÷èòêèì ³ ð³âíèì ïî÷åðêîì. Äðóãèé – òåæ íàïèñàíèé ó çîøèò³, àëå óêëàäåíèé ó ôîðì³ ä³àëîãó áàòüêà ç ñèíîì, äå ñèí ñòàâèòü çàïèòàííÿ, ïîâ’ÿçàí³ ç ìàòåð³àë³ñòè÷íèì ñâ³òîì, à áàòüêî ïðèêëàäàìè ³ç ð³çíîìàí³òíèõ äæåðåë â³äñòîþº ïåðåâàãó äóõîâíîãî ó æèòò³ ëþäèíè. Çì³ñò òåêñòó ïåðøîãî âàð³àíòó òîòîæíèé çì³ñòîâ³ äðóãîãî âàð³àíòó. Ò³ ñàì³ ðîçä³ëè, âèêëàä, âèñíîâêè, àëå ó äðóãîìó âàð³àíò³ òåêñò á³ëüøå ñòèë³ñòè÷íî â³äøë³ôîâàíèé. Î÷åâèäíî, Ì. Ñîðîêà öåé âàð³àíò ñòâîðèâ ï³çí³øå ç îãëÿäó íà òå, ùî òàê ëåãøå äîíåñòè ñâî¿ ì³ðêóâàííÿ äî ìàñîâîãî ÷èòà÷à. Ó ö³é êíèæö³ îïóáë³êîâàíî äðóãèé âàð³àíò ïðàö³ Ì. Ñîðîêè „²íñòèíêòè. Ðåôëåêñè. Åòèêà“. Ìîâó ³ ñòèëü îðèã³íàëó çáåðåæåíî, ï³äêðåñëåííÿ – àâòîðñüêå. Îñòàíí³é àáçàö òâîðó äîëó÷åíèé Ë. Áîíäàðóê ³ç âèñíîâê³â ³íøîãî âàð³àíòó öüîãî òâîðó (òåæ îñòàíí³é àáçàö), ïåðåïèñàíîãî ïîë³òâ’ÿçíåì Áîãäàíîì Õðèñòèíè÷åì (òåæ çáåð³ãàºòüñÿ ó ñ³ìåéíîìó àðõ³â³ Áîãäàíà Ñîðîêè). Öåé àáçàö ï³äõîäèòü ñþäè ³ íàäຠòâîðó ëîã³÷íî¿ äîâåðøåíîñò³. Ðåøòó ïðàö³ Ì. Ñîðîêè, ñòèëü ³ ìîâí³ îñîáëèâîñò³ ïîäàíî áåç çì³í. Ò³ ïðèì³ðíèêè òâîðó Ì. Ñîðîêè „²íñòèíêòè. Ðåôëåêñè. Åòèêà“, ÿê³ çáåðåãëèñÿ çàâäÿêè ïåðåïèñó â’ÿçíÿìè, º ìåíø âàðò³ñíèìè. Àäæå æîäåí ïåðåïèñ íå äຠãàðàíò³¿ ñòîâ³äñîòêîâîãî â³äòâîðåííÿ ïðàö³ Ì. Ñîðîêè. Ñêð³çü º ñóᒺêòèâí³ çàì³íè äåÿêèõ ñë³â, ôðàç òà çâîðîò³â, íåäîâåðøåí³ñòü äóìîê ³ âèñíîâê³â, ñêîðî÷åííÿ ïðèêëàä³â òà ï³äðîçä³ë³â. Àëå âîíè òàêîæ º ïîòð³áíèìè äëÿ àíàë³çó íå ò³ëüêè çì³ñòó öüîãî òâîðó, à é ³ñòî𳿠éîãî ³ñíóâàííÿ òà òâîð÷îñò³ Ì. Ñîðîêè çàãàëîì. Ñåðåä ïåðåêëàä³â Ì. Ñîðîêè äî íàñ ä³éøëè „Âèíèêíåííÿ æèòòÿ“ Ãåîðãà ³ëüäå, „Ñï³ð ïðî àêòóàëüíó âàðò³ñòü òîì³çìó“ À. Ñåìÿíîâñüê³, „Ìîäåðíå ìèñòåöòâî“ Òðèâîíà Êîíëåñòîóíà. Êð³ì òâîð³â ³ ïåðåêëàä³â, ó çîøèòàõ º óðèâêè öèòàò ³ âèñëîâëþâàííÿ, âèïèñàí³ Ì. Ñîðîêîþ. Á³ëüø³ñòü ³ç íèõ ïðèñâÿ÷åí³ äèïëîìàò³¿. Ëåñÿ ÁÎÍÄÀÐÓÊ 193

ÍÅ ÕÎ×ÅÌ ÍÎÑÈÒÈ ßÐÌÀ Ó ãàðÿ÷èõ ñòåïàõ Êàçàõñòàíó ñêîëèõíóëèñÿ ñïåöòàáîðè. Ðîç³ãíóëèñü óòîìëåí³ ñïèíè, áî íàø ñòîã³í – ëèøåíü äî ïîðè. Ó ãàðÿ÷³ì ïîðèâ³ ðîç³ðâàëèñü íàðèâè: ìè íå áóäåì, íå áóäåì ðàáàìè, ³ íå õî÷åì íîñèòè ÿðìà!

*** Îé, Áîãäàíå-Çèíîâ³þ, íåîáà÷íèé ñèíó, íàùî â³ääàâ íà ïîòàëó íåíüêó-Óêðà¿íó? Ùîáè ÷åñòü ¿é ïîâåðíóòè, ñòàíåì êóðåíÿìè, íàðå÷åìñÿ Óêðà¿íè â³ðíèìè ñèíàìè! Ñïîãàäàéìî ÷àñ íåâîë³, ëèõóþ ãîäèíó, é òèõ, ùî âì³ëè áîðîíèòè ð³äíó Óêðà¿íó: Íàëèâàéêî ³ Ïàâëþê, ³ Òàðàñ Òðÿñèëî ³ç ìîãèëè êëè÷óòü íàñ íà ñâÿòåº ä³ëî!

Áðàòíÿ êðîâ Âîðêóòè ³ Íîðèëüñüêà, Ðóäíèêà, Êåíã³ðà é Êîëèìè ïåðåïîâíèëà ÷àøó íàñèëüñòâà ³ 璺äíàëà óñ³ òàáîðè. Òèì, õòî âïàëè çà âîëþ, ïîêëÿíåìîñü ñüîãîäí³: ìè íå áóäåì, íå áóäåì ðàáàìè, ³ íå õî÷åì íîñèòè ÿðìà! Âïàëè ìóðè, ùî íàñ ðîçä³ëÿëè, ³ çóñòð³ëèñÿ áðàò ³ ñåñòðà, äî÷êà ç áàòüêîì, äðóæèíà ³ç ìóæåì, à ä³â÷à îáí³ìà þíàêà. Ïåðøèé ïîäèõ ñâîáîäè çâ³â äîêóïè íàðîäè: ìè íå áóäåì, íå áóäåì ðàáàìè, ³ íå õî÷åì íîñèòè ÿðìà! Âîºäèíî âñ³ ìîâè ñïëåëèñÿ, îäíà â³ðà ç³ãð³ëà ñåðöÿ, ó òðèâîãàõ ³ íà áàðèêàäàõ – ç þíàêîì ñòàëî ïîðó÷ ä³â÷à. Íàøå ãàñëî: Ñâîáîäà äëÿ óñüîãî íàðîäó! Ìè íå áóäåì, íå áóäåì ðàáàìè, áîðîòüáó äîâåäåì äî ê³íöÿ.

194

195

***

Ó òðèâîãàõ ³ íà áàðèêàäàõ ijâ÷à ðàçîì ç ïëå÷åì þíàêà. Íàøå ãàñëî – Ñâîáîäà Äëÿ âñüîãî íàðîäó! Ìè íå áóäåì, íå áóäåì ðàáàìè ² íå õî÷åì íîñèòè ÿðìà.

Ãóëÿé, øàëåíèé, âèé ïóðãîþ, ϳäçåìíå öàðñòâî ìåðçëîòè. ̳é ð³äíèé êðàþ, ÿ ç òîáîþ  ñí³ãàõ ãëèáîêèõ Âîðêóòè.

***

***

Áðàòíÿ êðîâ Âîðêóòè ³ Íîðèëüñüêà Êîëèìè, Ðóäíèêà, Êåíã³ðà, Ïåðåïîâíèëà ÷àøó íàñèëüñòâà ² 璺äíàëà óñ³ ëàãåðÿ.

Ìè ò³, ùî áóäóºì íà áàãíàõ äîðîãè. Ìè ñëóæèì öåìåíòîì ï³ä íîâ³ ì³ñòà. Êëàäóòü íàñ ï³ä øïàëè, ãîíÿòü íàéìèòàìè, À çàì³ñòü ³ìåí ó íàñ ëèø íîìåðà.

Òèì, ùî âïàëè çà âîëþ, Ìè êëÿíåìîñü ñüîãîäí³, Ùî íå áóäåì, íå áóäåì ðàáàìè, ² íå áóäåì íîñèòè ÿðìà.1

*** Ó ãàðÿ÷èõ ñòåïàõ Êàçàõñòàíó Ñêîëèõíóëèñÿ ñïåöëàãåðÿ, Ðîç³ãíóëèñü óòîìëåí³ ñïèíè, Áî ñòîãíàòè òåïåð íå ïîðà. Ó ñâÿòîìó ïîðèâ³ Ðîç³ðâàëèñü íàðèâè. Ìè íå áóäåì, íå áóäåì ðàáàìè ² íå õî÷åì íîñèòè ÿðìà! Âïàëè ìóðè, ùî íàñ ðî璺äíàëè, ² çóñòð³ëèñÿ áðàò ³ ñåñòðà, Äî÷êà ç áàòüêîì, äðóæèíà ³ç ìóæåì, ² ä³â÷èíó ö³ëóº þíàê. Ïåðøèé ïîäèõ ñâîáîäè Îᒺäíàâ âñ³ íàðîäè. Ìè íå áóäåì, íå áóäåì ðàáàìè ² íå õî÷åì íîñèòè ÿðìà. Âîºäèíî âñ³ ìîâè ñïëåëèñÿ, Îäíà â³ðà êîëèøå ñåðöÿ. 196

__________ 1 Çàïèñàëà Òåòÿíà Áàðáåëþê-Äåéíåãà 1995 ðîêó ñïåö³àëüíî äëÿ ö³º¿ ðîáîòè â³ä Îëüãè Áåçðóêè – âäîâè ÷îòîâîãî ÓÏÀ, ÿêà çíàëà îñîáèñòî Ì. Ñîðîêó ç³ ñï³ëüíî¿ ó÷àñò³ ó Êåíã³ðñüêîìó ïîâñòàíí³.

197

Ìîæå é íå âñ³ ì³ñòà, àëå Ïðàãà ìຠíå ò³ëüêè ñâîº îáëè÷÷ÿ, ñâ³é êîëüîð, ñâîþ àòìîñôåðó, ñâ³é õàðàêòåð. Âîíà ìຠñâîþ äóøó. Ñòîâåæàòà, çîëîòèñòà ðîçëÿãëàñü íà ãîðáàõ, ïîì³æ ÿêèìè Ⓔòüñÿ ñòð³÷êîþ Âëòàâà, ÿêó òåïåð çàêóâàëà â áåòîíîâ³ áåðåãè. Âîíà 璺äíóº áåðåãè ÷èñëåííèìè ìîñòàìè, áóäîâàíèìè ó ð³çí³ åïîõè, â ð³çíèõ ñòèëÿõ. Íà ïðàâîìó áåðåç³ ï³äíÿâñÿ íà êðó÷³ Âèøåãðàä ³ ãîðäèòüñÿ ñâî¿ì çàìêîì ³ ìîãèëàìè âèäàòíèõ ñèí³â ³ äî÷îê. Àëå, çà ïåðåêàçàìè ˳áóøå, âêàçàëè ðóêîþ íà ñèí³ õîëìè ç Ãðàä÷àí, äå ï³ä³éìåòüñÿ ì³ñòî. ² íà Ïåòðèøí³, ùî äîì³íóº íàä ì³ñòîì, êðàñóºòüñÿ íàéá³ëüøèé ñòàä³éîí ì³ñòà. À ßí Æèæêà äèâèòüñÿ ç ïðàâîãî áåðåãà Âëòàâè íà çåìëþ, ùî íå õîò³ëà ïîêîðòèñÿ íàéá³ëüøèì ïîòóãàì ñâ³òó. Ïåðëèíà ãîòèöüêî¿ àðõ³òåêòóðè, ùî ñëóæèòü ïàíòåîíîì, êîñòåë ñâ. ³òà, ñòð³ëÿº â íåáî ñâî¿ìè àæóðíèìè âåæàìè ç Ãðàä÷àí. ßí Ãóñ, íà÷å Áîã, çâåðòàºòüñÿ äî íàðîäó. Êàðë³â ì³ñò ç³ ñâÿòèìè, ùî áëàãîñëîâëÿþòü ïðîõîæèõ – ºäíຠ„Ìàëó ñòðàíó“ ç íîâèì ì³ñòîì, ùî âèðîñëî íàâêîëî Êàðëîâîãî óí³âåðñèòåòó íà ïðàâîìó áîö³, äå ³ „Íàðîäí³ Ä³âàäëî“, ùî çáóäóâà⠄Íàðîä ñîᒺ“. Ìóçåé-ì³ñòî, ùî çáåðåãëî õðàìè óñ³õ ñòèë³â, ïèøí³ ïàëàöè ñåðåä ïàðê³â, äå ì³ñòÿòüñÿ ìèñòåöüê³ âèñòàâêè ð³çíèõ íàïðÿìê³â. ×îìóñü çàâæäè ìåí³ çäàâàëîñü, ùî Ïðàãà àêâàðåëüíà, áî í³áè îë³éíèìè ôàðáàìè íå ï³ä ñèëó ïåðåäàòè òî¿ ÷èñòîòè, ïðîçîðîñò³ â³ê³â, ùî çáåðåãëè æèâ³ ñâ³äêè – ïàì’ÿòí³ ñïîðóäè. Ó ïîã³äí³ äí³ ñòàðå ì³ñòî „Ìàëà ñòðàíà“ ðÿᳺ â³ä ìîëüáåðò³â íà ñîíö³ ³ â ò³í³ â ðóêàõ òèõ, ùî ëþáëÿòü ïðåêðàñíå. Îáë³ïëþþòü õðàìè, äîìè, ñèäÿòü íà õ³äíèêàõ, ñõîäàõ, ÷îâíàõ ³ ïðÿìî íà äåðåâàõ. Äóõ ì³ñòà çáåð³ãàºòüñÿ, áî ïåðåõîäèòü ç ïîêîë³ííÿ â ïîêîë³ííÿ. ²íêîëè ì³ñòî ìîá³ë³çóºòüñÿ, ùîá â³äáèòè íàïàñíèêà, ³íêîëè çãèíàºòüñÿ â³ä ãàíüáè, ùîá ïåðåæèòè, ³ çíîâó âèïðîñòîâóºòüñÿ. Ïðèøåëüö³â ïåðåòîïëþº ó ñâîìó ãîðíèë³. Õ³äíèêè, ³ ìóðè, ³ ïàðêè ï³äïîâ³äàþòü, ÿê ñåáå òðåáà âåñòè, ùîá íå áóòè ñì³øíèì, ùîá áóòè ñâî¿ì. Ïðàãà ãàì³ðëèâà, àëå íå ëþáèòü êðèê³â, âîíà íå àáñòèíåíò, àëå íå ìຠï’ÿíèõ. Ïðàãà ëþáèòü æàðòóí³â, àëå íàéá³ëüøå ãðຠ³ ñï³âàº. Ìåëîä³ÿ áóäèòü ì³ñòî ³ áëóêຠïî äâîðàõ, òèõèõ âóëè÷-

êàõ; áðåíèòü ó ïàñàæàõ. ²íîä³ çäàºòüñÿ, ùî â ì³ñò³ ïåðåâàæàþòü ìèòö³. Ïîñò³éí³ âèñòàâêè ⠄Äîì³ Ìàíåñà“ íà Âëòàâ³, ïàëàö Âàëåíøòåéíà çáèðàþòü ö³êàâèõ, ÿê³ âåäóòü áåçê³íå÷í³ ñïîðè íàä êàðòèíàìè íàéíîâ³øèõ íàïðÿìê³â. Ó Ïðàç³ â÷èëè ìàëþâàòè âñþ øê³ëüíó ìîëîäü. Êðîì³ Àêàäåì³é ìèñòåöòâ, áóëè ìàëÿðñüê³ øêîëè ð³çíèõ òå÷³é. Ìàëþâàííÿ òà ðèñóíê³â â÷èëè ñëóõà÷³â Àðõ³òåêòóðè òà âèêëàäà÷³â ñåðåäí³õ øê³ë ó Áëàæ³÷åêà, â÷èëè ó ïðîìèñëîâèõ øêîëàõ. Çäàâàëîñü, ùî â Ïðàç³ âñ³ çàéìàþòüñÿ ìèñòåöòâîì, áî áóëè ùå â³äïîâ³äíî ðîçãàëóæåí³ ñêóëüïòóðí³ øêîëè. Íàâ³òü ïðè Êàðëîâîìó óí³âåðñèòåò³ áóëà êàòåäðà óêðà¿íñüêîãî ìèñòåöòâà, ÿêå âèêëàäàâ Äì. Àíòîíîâè÷. ³ä íüîãî ÿ é äîâ³äàâñÿ ïðî ìèñòåöòâî Óêðà¿íè òà íàâ³òü ïðî òå, ùî Þð³é Íàðáóò ìåøêຠíàïðîòè „Áðàìè Çàáîðîâñüêîãî“. ² ÿê ïåðøèé ðàç ¿¿ çîáà÷èâ, òî ïåðåêîíàâñÿ, ùî ïðîôåñîð í³ òîðõè íå ïåðåá³ëüøóâàâ ó ñâî¿õ îïèñàõ, ùîá çìàëþâàòè òîé ÷àð, ùî âèêëèêຠïåðëèíà êîçàöüêîãî áàðîêêî. Ïîãëÿíóâ ³ íà ä³ì, äå ìåøêàâ Þ. Íàðáóò, ³ òðîõè çäèâóâàâñÿ, ùî òàì ðîçì³ñòèëàñü „ñï³ëêà ë³êàð³â“. Òà íàéá³ëüøå îïîâ³â ìåí³ ïðî æèòòÿ Íàðáóòà éîãî ó÷åíèê ïðîô. Ðîáåðò ˳ñîâñüêèé. Ð. ˳ñîâñüêèé íå ðîäèâñÿ ó Ïðàç³, àëå çà õàðàêòåðîì â³äïîâ³äàâ öüîìó ì³ñòîâ³, õî÷ â÷èâñÿ êîëèñü ó Áåðë³í³. ×è, ìîæå, òîìó, ùî ìຠëàã³äíó âäà÷ó, ëþáèòü ìóçèêó òà é í³æíèé ãîëîñ ìàº, ÷è, ìîæå, òàêè òîìó, ùî º âåëèêèì ìèòöåì. ×àñîì ìåí³ âèäàâàëîñü, êîëè ÿ äèâëþñÿ íà íüîãî, ùî º âåëèêîþ, áåçïîì³÷íîþ äèòèíîþ, ÿê õòîñü íåçíàéîìèé õîò³â ä³òêíóòèñÿ éîãî; õî÷ ô³çè÷íî áóâ êðåìåçíèì, ç³ ñìàãëÿâèì îáëè÷÷ÿì òà îðëèíèì íîñîì, âèñîêèì ÷îëîì, íà ÿêå íåñëóõíÿíî ñïàäàâ òåìíèé ÷óá. Ïîã³äí³ âåñíÿí³ íåä³ë³ ñåðåä ÷àð³âíèõ êðàºâèä³â íàä Áåðóíêîþ, äå ñåðåä ã³ð ñõîâàâñÿ çàìîê ÕIY ñò. „Êàðëóâ ò³í“, ÷è ñåðåä äèêèõ ñêåëü ï³ä Ïðàãîþ, äå ä³â÷èíà Øàðïà âðÿòóâàëà ñâîþ ÷åñòü ñìåðòåëüíèì ñêîêîì ç³ ñêàëè, ÷è ìèëóþ÷èñü Âèøåãðàäîì, çâ³äêè êíÿçü Ãîðèìèð íà ãí³äîìó êîí³, ðÿòóþ÷è ñâîº æèòòÿ, êèíóâñÿ ç³ ñêàëè ó Âëòàâó – ðîçáóðõóâàëè óÿâó. Çî𳠄÷óìàöüêîãî øëÿõó“ âèêëèêàëè â³ç³¿ òà áóäèëè ñïîãàäè þíèõ ë³ò. Ïðèãàäóþ îäèí ³ç òàêèõ âå÷îð³â, êîëè ìè çàäèâëÿëèñü íà çîð³ ³ ïðîô. ˳ñîâñüêèé ïîêàçàâ ìåí³ ç³ðêó ³ íàçâàâ Õîëîäíîãî – êîëèñü îòàê ìè áëóêàëè ³ Õîëîäíèé ñêàçàâ, ùî öå éîãî ç³ðêà. Ùå áóâ ìîëîäèì þíàêîì ³ ï³äí³ìàâñÿ êîðàáëåì ïî Ñëàâóò³2 ç òàêèìè-æ, ÿê â³í äî Çîëîòîâåðõîãî3. „² çàâæäè òàê áóëî, ùî éîãî ìîãèëó ìèíàëè ìè äî ñõ³ä ñîíöÿ. Ïåðø³ ïðîì³ííÿ çîëîòèëè õðåñò íà ìîãèë³. Óñ³ íåíà÷å ïî êîìàíä³ ïîâåðòàëè ãîëîâè âë³âî ³ çí³ìàëè øàïêè. ² çàâæäè áóëî òàê“.

198

199

Ì. ÌÀGP²Å1

ÌÈÑÒÅÖÜÊÀ ÏÐÀÃÀ

Þð³é Íàðáóò ìàâ âåëèêèé âïëèâ íà ôîðìóâàííÿ ìèñòåöüêèõ ñìàê³â ñâî¿õ ó÷åíèê³â ³ çàëîæèâ îñíîâè ìîëîäîãî òàëàíîâèòîãî ìèòöÿ. Þ. Íàðáóò áóâ íå ò³ëüêè ãåí³àëüíèì ìèòöåì, àëå ìàâ äàð âèøóêóâàòè çä³áíèõ, ïðèãîðòàòè ¿õ ³ ïðèù³ïëþâàòè ëþáîâ, ùî íå ãàñíå ö³ëå æèòòÿ. Ïðîô. ˳ñîâñüêèé ââàæàâ Íàðáóòà âñåñòîðîííº îáäàðîâàíîþ ëþäèíîþ, äîáà÷àâ íàâ³òü ñöåí³÷í³ çä³áíîñò³ ³ ââàæàâ íåïåðåâåðøåíèì ãðàô³êîì, ùî âì³â ðîç’ÿñíþâàòè ðèñóíêîì. Îïîâ³äàâ, ÿê Íàðáóò ó âóçüêîìó êîë³ òîâàðèø³â ïåðåâò³ëþâàâñÿ ó ïàäèøàõà ÷è ìàãàðàäæó, ³ äàëüøå îïîâ³äàâ ðèñóíêîì. Öþ ðèñó (³ìïðîâ³çóâàòè) ïåðåéíÿâ ³ Ð. ˳ñîâñüêèé ϳä âïëèâîì ïðîô. Áëàæ³÷åêà, ÿêèé ââàæàâ ñåáå ³ìïðåñ³îí³ñòîì, ÿ áóâ ïåðåêîíàíèé, ùî ò³ëüêè àêâàðåëëþ ìîæíà ïåðåäàâàòè ñâ³æ³ñòü ³ ïðîçîð³ñòü òîí³â. Çíàþ÷è, ùî ïðîô. ˳ñîâñüêèé º âåëèêèì ìàéñòðîì àêâàðåë³, ÷àñòî âåðòàâñÿ äî òî¿ òåìè. Éîãî ðèñóíêè ÷àñòî íàãàäóâàëè àðõ³òåêòà: êð³çü ôàðáè âèäí³â äáàéëèâèé ðèñóíîê. Íàâ³òü éîãî åòþäè â³äçíà÷àëèñü äîñêîíàë³ñòþ. Êîëüîðè áóëè í³áè ðîç’ÿñíåííÿì, äîïîâíåííÿì ðèñóíêó. Çàðàç íàâ³òü ïðèãàäàòè íå ìîæó, ÷è áà÷èâ ÿ ùîñü îë³éíèìè ôàðáàìè. Àêâàðåëüí³ ïåðåëèâè, âçà¿ìíî ïðîíèêàþ÷³ ôàðáè, ùî íå çàáðóäíþþòü ñåáå, çì³øóþòüñÿ ó ñâî¿é ÷èñòîò³ íà âîëîãîìó ïàïåð³ é äî ñüîãîäí³ ââèæàþòüñÿ ìåí³. Êîëèñü ÿ âè÷èòàâ ó ïðåñ³, ùî íà ìèñòåöüê³é âèñòàâö³ ó Âàðøàâ³ çëî䳿 âêðàëè „Ãóöóëà“ (âëàñí³ñòü À. Ø., àêâàðåëü). Ïðè íàãîä³ ÿ çàïèòàâ, ÷è ì³ã áè â³í çðîáèòè êîï³þ? Ñêàçàâ, ùî ìຠçíèìêó, àëå ïîêèùî í³õòî â ò³é ñïðàâ³ äî íüîãî íå çâåðòàâñÿ ³ äîäàâ, ùî ïàì’ÿòຠáàðâè. Òîä³ é ìîâà çàéøëà ïðî Ãóöóëüùèíó, ÿêà éîãî çà÷àðóâàëà ñâî¿ìè êîëüîðàìè. Îïîâ³äàâ ïðî ñâîº â³äðÿäæåííÿ òóäè, ÿê ñòâîðèâ áàãàòî îðèã³íàëüíèõ ïðîåêò³â íà ãóöóëüñüê³ êèëèìè ³ ìð³º, ùîá ïîâòîðèòè òàêó ïðîãóëüêó. Íà ö³ òåìè ÷àñòî ìè âåëè áàëà÷êè, ³ íàâ³òü ðàä³â, ùî çíîâó ñÿäå çà ìîëüáåðò äî ãóöóëüñüêèõ êðàºâèä³â, ³ ïîêàæå ìåí³ áàãàòî òàéí àêâàðåëüíî¿ òåõí³êè. Îäíîãî ðàçó, ë³òíüîãî âå÷îðà, ìè äîâãî áëóêàëè òà ãîëîñíî ìð³ÿëè. Íà ùàñòÿ, ó Ïðàç³ í³õòî íå ïåðåøêîäæຠï³øîõîäàì, îñîáëèâî ó ïàðêàõ. Âæå ˺òíó ìèíóëè (îäèí ç íàéêðàùèõ ðàéîí³â, ùî ñóñ³äóº ç Ãðàä÷àíàìè), à ìîâà íå âðèâàºòüñÿ. „Ùî æ, õîä³òü äî ìåíå íà í³÷“. Äâà ðàçè ÿ íå äàâ ñåáå ïðîñèòè. Ó òîé ïåð³îä (34–35 ðð.) Ð. ˳ñîâñüêèé ìåøêàâ ñàì îäèí, áî æ³íêà ç ìàëåíüêîþ äîíå÷êîþ âè¿õàëè äî áàòüê³â ó Ãàëè÷èíó. Êâàðòèðà áóëà ñêðîìíîþ ³ â ìèñòåöüêî-ïàðóáîöüêîìó ñòèë³ óáðàíîþ. Ó ïåðåäïîêî¿ âèñ³ëî äâ³ çíèìêè. „Ìîÿ ñåñòðà, à òî – ìîÿ äî÷êà!“ Îáèäâ³ áóëè ïîä³áí³ äî ïðîôåñîðà Îâàëüíå îáëè÷÷ÿ ñèìïà-

òè÷íî¿ ñåñòðè âèäàâàëîñü í³áè âèðâàíèì ç òåìíîòè, ÿê öå ÷àñòî áóâຠó ïåðåñâ³òëåíèõ çíèìêàõ. Òîä³ ÿ â³ä÷óâ òèõèé ñóì ó ãîëîñ³ Ð. ˳ñîâñüêîãî. Çíà÷íî ï³çí³øå ÿ äîâ³äàâñÿ, ùî ä³â÷èíà õîäèëà ëî ã³ìíà糿 ó Áðîäàõ ³ âèä³ëÿëàñü ñåðåä øê³ëüíèõ òîâàðèøîê íåïåðåñ³÷íèìè çä³áíîñòÿìè äî ìàëþâàííÿ. ʳìíàòà, âèäíî, ñëóæèëà çà àòåëüº, áî íà ñòîë³ ïàíóâà⠄òâîð÷èé õàîñ“. ×îãî òàì ò³ëüêè íå áóëî, ÿê áè ñêàçàâ Ãîãîëü. Ïî÷èíàþ÷è îë³âöÿìè ð³çíèõ òâåðäîñòåé ³ ôîðì, ïåíçë³â ð³çíèõ íóìåð³â, ôàðá, ñóâî¿â âàòìàíó íàä ñòîëîì ³ ïëàêàò³â (áî é òèì çàéìàâñÿ), ê³í÷àþ÷è ìàñêàìè, øê³öàìè, ³ ñåðåä òîãî íà âèäíîìó ì³ñö³ – ñòîð³íêè ïèñàí³: óñòàâîì, ï³âóñòàâîì, â’ÿççþ ³ ðîçìàøèñòèì êîçàöüêèì. – Îöå é º äëÿ ìåíå íåâè÷åðïíèì äæåðåëîì äëÿ ìî¿õ ïîøóê³â! ß çàëþáêè âäèâëÿâñÿ ó êó÷åðÿâ³ êîçàöüê³ áóêâè ³ ï³çíàâàâ çâ³äêè áåðóòüñÿ ñòèë³çîâàí³ âèñîêîìèñòåöüê³ áóêâè Ð. ˳ñîâñüêîãî, ùî äóæå ìåíå âàáèëè ñâî¿ì ñìàêîì. Áóêâà „Í„ íà çðàçîê ëàòèíñüêî¿, ³ Íàðáóòîâ³ ïîäîáàëàñü, Ó, Ò, ùî íàãàäóâàëî ïòàõà òà ³íø³. Ð. ˳ñîâñüêèé íå âèäàâàâ ñâî¿õ øðèôò³â, íàâ³òü „Àáåòêè“ íå ñêëàäàâ, àëå ó „Êíèç³ óêðà¿íñüêèõ øðèôò³â“, ÿêà ïîÿâèòüñÿ, áåç ³ìåí³ Ðîáåðòà ˳ñîâñüêîãî íå îá³éòèñÿ. Éîãî øðèôòè – òî îêðåìà ä³ëÿíêà. Øðèôòè ìàþòü çíà÷åííÿ íå ò³ëüêè ó êíèæêîâ³é òà ïðèêëàäí³é ãðàô³ö³. Øðèôòè º í³áè îäåæîþ ÷è çîâí³øíüîþ îçäîáîþ ðèñóíê³â, êðåñëåíü, à ÷àñîì ³ ñàì³ çàñòóïàþòü ðèñóíêè (ó ïëàêàòàõ). Ìîæå, í³ â îäíîãî ãðàô³êà øðèôòè íå º òàê îðãàí³÷íî ñïëåòåí³ ç ðèñóíêîì, ÿê ó Ð. ˳ñîâñüêîãî. Òàê³ âèäàòí³ ãðàô³êè ÿê Î. Êóëü÷èöüêà, Ï. Êîâæóí, Ì. Áóòîâè÷, ª. Êîçàê, Ñ. Ãîðäèíñüêèé äîñêîíàëî âîëîä³þòü øðèôòàìè, àëå Ð. ˳ñîâñüêèé ñåðåä íèõ ó ò³é ä³ëÿíö³ âèä³ëÿºòüñÿ. Òîä³ æ ÿ ïåðøèé ðàç çîáà÷èâ â îðèã³íàë³ îáêëàäèíêó „Ñîíÿ÷í³ êëàðíåòè“, äå â³í âèêîðèñòàâ îñï³âàíó êàëèíó òà çëîæèâ ³ç êåòÿãó êàëèíè ñîíÿ÷í³ êëàðíåòè, ÿê³ ãðàþòü ñâî¿ìè ãàðÿ÷èìè êîëüîðàìè àêîðäè ³ ïðî „ïðîìåí³, ÿê ⳿ ñîíÿ÷íèõ î÷åé“. Äî òîãî ÷àñó ÿ áóâ ïåðåêîíàíèé, ùî ìèòö³ òàêî¿ âåëè÷èíè âèð³øóþòü áóäü-ÿê³ çàäóìè „íà êîë³í³“, áåç æîäíèõ çóñèëü, ãðàþ÷èñü. Îäíîãî ðàçó ÿ íàâ³òü ïîïàâ ó ñì³øíå ïîëîæåííÿ, áî ïðîñèâ Ì. Áóòîâè÷à, ùîá òîé, ñòîÿ÷è, íàðèñóâàâ ùîñü „íà ïàì’ÿòêó“. À âèÿâëÿºòüñÿ, ùî íå òàê âîíî ïðîñòî âñå ðîáèòüñÿ. Îïîâ³äàâ ìåí³, ÿê äîâãî ÷àñîì íîñèòü, îáì³ðêîâóº ÿêóñü ³äåþ, ùîá íàéòè â³äïîâ³äíó ôîðìó, à ÷àñîì òðåáà ÷àñó, äåêîëè çíîâó â ðóñ³ ïðèõîäèòü ùîñü ùàñëèâîãî. Òîä³ éäóòü øê³öè, çàðèñîâêè, îᒺäíóþ÷³ åòþäè. гäêî îáõîäèòüñÿ áåç âòîìëþþ÷î¿ ïðàö³.

200

201

Íà ïðîùàííÿ ïîäàðóâàâ ìåí³ ç íàïèñîì â³äáèòêó ç ë³íîãðàâþðè – ã³ðñüêîãî îëåíÿ, ùî ëåòèòü ÷åðåç ïðîâàëëÿ. Ðèñóíîê º í³áè âò³ëåííÿì íåñòðèìíîãî ñêîêó. Îá³öÿâ òàêîæ çðîáèòè „ex libris“. ×åðåç ïàðó òèæí³â îïîâ³â, ùî „ex libris“ áóäå âèêîíàíèì íà òåìó ðèìñüêî¿ ïîãîâ³ðêè, ùî – íå ìóðè çàõèùàþòü ì³ñòî, àëå ìóæ³. Ùå ï³çí³øå ñêàçàâ, ùî ðóêà ç ìå÷åì âæå ïîêàçàëàñü íà òë³ ùåðáèíè ìóðó, àëå çàðàç çàâàëåíèé ðîáîòîþ. Âæå òîä³ ÿ çàïðèì³òèâ, ùî ìèòö³ äóæå íå ëþáëÿòü, êîëè ÷àñòî íàãàäóþòü ¿ì ïðî çîáîâ’ÿçàííÿ. Ïðîô. Ð. ˳ñîâñüêèé íå º òåîðåòèêîì. ³í íàâ³òü íå ëþáèòü äèñêóòóâàòè é äîêàçóâàòè ñâîþ ïðàâîòó. Ó ñóïåðå÷êàõ ìîâ÷èòü. Ïðèãàäóþ, íà ÿê³éñü âèñòàâö³ â³í ëèø ïðîñèâ: „Ïîäèâ³òüñÿ! Ïðèãëÿíüòåñü! Íó? ßê? À öå áà÷èëè?“ Áóâàâ ÿ ³ â øêîë³, äå â³í âèêëàäàâ. Òàì òàê æå âåäå ñåáå ÿê ñåðåä ïðèÿòåë³â. Ñòóäåíòè ââ³÷ëèâî, ï³ä òîí ïðîôåñîðà, çâåðòàþòüñÿ, ïðîñÿòü ïîäèâèòèñÿ: ÷è òàê? ³í ïðèñ³äàº, ïîêàçóº, í³áè ðàäèòüñÿ. Òðóäíî ìåí³ ñêàçàòè äî ÿêîãî ìèñòåöüêîãî íàïðÿìêó íàéáëèæ÷å ñòî¿òü Ð. ˳ñîâñüêèé. Ìàþ íà óâàç³ ñó÷àñí³. Êîðèñòóâàâñÿ çäîáóòêàìè ³ìïðåñ³îí³çìó ³ òåðïèìî ñòàâèâñÿ äî ³íøèõ. Àëå í³êîëè ÿ íå áà÷èâ éîãî ñïðîá ó êóá³çì³ òà áåçïðåäìåòíîìó ìèñòåöòâ³. Ïðî ìèòö³â ëþáëÿòü ãîâîðèòè, ÿê ïðî îäåðæèìèõ ñâîºþ ³äåºþ, ïðî â³äëþäüê³â, äèâàê³â, ùî õîâàþòüñÿ â³ä ëþäåé, ùîá íà ñàìîò³ çìàãàòèñü ³ç ñîáîþ, óäîñêîíàëþâàòèñü, òâîðèòè, âèÿâëÿòè ñâ³é ñâ³ò. Àëå º é òàê³, ùî ãîð³þòü áàæàííÿì ñ³ÿòè êðàñó íà çåìë³, ïîêàçóâàòè òå, ÷îãî ³íø³ íå äîáà÷àþòü, æèòè ó øêëÿíîìó äîì³. ² êîëè ïåðø³ õîäÿòü îäèíöåì, òî äðóã³ í³áè ÷åðïàþòü ñèëè â³ä òîâàðèñòâà. Ð. ˳ñîâñüêèé ëþáèòü ìîëîäü, à ìîëîäü â³ääÿ÷óº òèì æå, áî ïåðåêîíóºòüñÿ, ùî ïðàâäèâ³ ëþäè º íå ò³ëüêè ó êíèæêàõ. Ìèõàéëî Áðèíñüêèé âæå áóâ ñòàðøèì, êîëè ÿ éîãî ï³çíàâ. Ñêðîìí³ñòü ìåæóâàëà ç îñòðàõîì. Çàâæäè ñòàðàâñÿ äåðæàòèñÿ â ò³í³. Éîãî ñòàðø³ òîâàðèø³ ïåðåïîâ³äàëè, òàé äî ìåíå âîíî ä³éøëî, ïðî íåáóäåíí³ ïðèãîäè ó ìèíóëîìó. Àæ çîâñ³ì íåäàâíî ïåðåêîíàâñÿ, ùî öå áóëà ïðàâäà. Ó æóðíàë³ „Óêðà¿íà“ çà 66 ð. ïîÿâèëàñü ñòàòòÿ ïðî Ì. Áðèíñüêîãî, äå ïîì³ñòèëè çíèìêè éîãî òâîðó ³ ôîòîãðàô³þ ç ìîëîäèõ ðîê³â. Òàì îïîâ³äàëîñü, ùî Ì. Áðèíñüêèé, ïåðåáóâàþ÷è ó ³äí³ äî ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, ê³ëüêà ðàç³â çóñòð³÷àâñÿ ç Â. Óëüÿíîâèì, ÿêîãî ïåðåíî÷óâàâ ÿê ³íæåíåðà ç Ðîñ³¿. Ïî 1917 ð. Ì. Áðèíñüêèé íà çàìîâëåííÿ âèñòàâî÷íîãî êîì³òåòó ó ³äí³ âèë³ïèâ ïîãðóääÿ Ëåí³íà ³ ïåðåñëàâ äî ³äíÿ, áî â òîìó ÷àñ³ ìåøêàâ ó Ïðàç³. Çíèìêà ïîãðóääÿ áóëà ó æóðíàë³.

Êîëè áóâ îãîëîøåíèé êîíêóðñ íà ïàì’ÿòíèê Ò. Øåâ÷åíêîâ³ – Ì. Áðèíñüêèé âçÿâ ó÷àñòü ³ ïåðåñëàâ ñâî¿ ìàêåòè. Òåïåð³øí³é ïàì’ÿòíèê ââàæàâ ñâî¿ì, áî ëèø äåÿê³ ô³ãóðè çì³íèëè ñâîº ì³ñöå.  „²ñòî𳿠óêðà¿íñüêîãî ìèñòåöòâà“ ³ â æóðíàë³ íàïèñàíî, ùî íà êîíêóðñ³ Áðèíñüêèé îòðèìàâ II íàãîðîäó, I – í³õòî. Ó Ïðàç³ ÷àñ â³ä ÷àñó âèñòàâëÿâ ñâî¿ ðîáîòè ïî ìèñòåöüêèõ ñàëîíàõ ³ „ïîñò³éíî ä³þ÷èé ñàëîí“ íàâïðîòè „Íàðîäíîãî ijâàäëà“ íà âóë. „Íàðîäí³ òðø³äî“ ïîñò³éíî ïðèéìàâ éîãî ïðàö³. Ïðèãàäóþ, äîâãî ñòîÿëà ñêóëüïòóðà ç ã³ïñó íåâåëèêèõ ðîçì³ð³â – ä³â÷èíà ç êîøèêîì êâ³ò³â ó êëàñè÷íîìó ñòèë³. Ìèêîëà Áóòîâè÷ áóâ ìàéæå ðîâåñíèêîì Ð. ˳ñîâñüêîãî. Øèðîêèé â ðàìåíàõ, ç âåëèêèìè çàëèñèíàìè, îáëè÷÷ÿ ç áîãàòîþ ì³ì³êîþ. Ãàëèöüê³ âèäàâö³ æóðíàë³â ÷àñòî çàìîâëÿëè ó íüîãî îáêëàäèíêè. Éîãî âèò³ºâàòèé ñòèëü ðèñóíêó çîâñ³ì â³äïîâ³äàâ áóéí³é ôàíòà糿, ùî ïåðåíîñèòü íàñ ó ñâ³ò íàäïðèðîäíüîãî, êàçêîâîãî, äå ïàíóþòü äåìîí³÷í³ ñèëè íàðîäíüîãî åïîñó. Ì. Áóòîâè÷ ö³êàâèâñÿ ³ ã³ìíàñòèêîþ. Ãîñòðèì ïåðîì âì³â ïîñì³ÿòèñÿ íàä êàðèêàòóðàìè â ñïîðò³. Óñ³ ñì³ÿëèñü íàä ïîò³øíîþ ô³ãóðîþ ë³êàðÿ, ùî íîñèâ ïåðåä ñåáå áàðèëüöå, à ñàì àã³òóâàâ ïðî õîñåí ðóõàíêè. Ëþáîâ Á³ëåöüêà áóëà ìàò³ð’þ äâîõ òàëàíîâèòèõ ä³â÷àòîê, ç ÿêèõ Êàòðÿ (Êàëèíêà) ïðîáóâàëà ïåðîì, à ßëèíêà – ïåíçëåì, íàñë³äóâàëè ìàò³ð. Ëþáîâ Á³ëåöüêà ñï³âïðàöþâàëà ç ãàëèöüêèìè æ³íî÷èìè âèäàííÿìè â õóäîæíüîìó îôîðìëåíí³, ³ íàäñèëàëà ñâî¿ îáðàçè íà âèñòàâêè. Ïîðòðåòè çàéìàëè çàì³òíå ì³ñöå ó òâîð÷îñò³ Ë. Á³ëåöüêî¿. Êë. Êâ³òêà çàïåâíÿâ, ùî íàéïîä³áí³øîþ çî âñ³õ ñâ³òëèí òà ïîðòðåò³â Ëåñÿ Óêðà¿íêà º íà ïîðòðåò³, ùî íàìàëþâàâ ². Òðóø. Çàðàç öåé ïîðòðåò âèñèòü ó ìóçå¿ óêðà¿íñüêîãî ìèñòåöòâà â Êè¿â³. Çíèìêè, çðîáëåí³ ç òîãî ïîðòðåòó ââîäÿòü ó áëóä, áî ñèí³ î÷³ Ëåñ³ Óêðà¿íêè íà çíèìö³ âèõîäÿòü á³ëèìè, à ðåøòà êîëüîð³â, áåç ÿêèõ ïîðòðåò òðàòèòü ñâîº ïðèòàìàííå – çíèêàþòü. Àëå äî öüîãî ïîðòðåòó (òîáòî ². Òðóøà) ÿ áà÷èâ ïîðòðåò ìîëîäî¿ Ëåñ³ Óêðà¿íêè âèêîíàíèé Ë. Á³ëåöüêîþ. Íà ïîðòðåò³ Ëåñÿ Óêðà¿íêà íàìàëüîâàíà â íàðîäíîìó ñòðî¿, ó â³íêó ç ïîëüîâèõ êâ³ò³â íà ãîëîâ³, çîëîòèñò³ êîñè ñïàäàþòü íà ðàìåíà. Õòî Ëåñ³ Óêðà¿íêè í³êîëè æèâîþ íå áà÷èâ, à çíຠò³ëüêè ç òâîð³â, òî çîáà÷èâøè ïîðòðåò Ë. Á³ëåöüêî¿, ï³çíàº, ùî öå º àâòîðêà â³ðø³â „Òîâàðèøö³ íà ñïîìèí“ ³ òî¿, ùî „...ñ³ÿëà êâ³òêè íà ìîðîç³...“. Ïîðòðåò âèïîâíåíèé îë³éíèìè ôàðáàìè ç âåëèêîþ åêñïðåñ³ºþ. Ìîÿ ðîâåñíèöÿ Ãàëèíà Ìàç òîä³ ùå â÷èëàñü â Àêàäå쳿 Ìèñòåöòâ. Äóæå áàæàíà â òîâàðèñòâ³ ìèìî òîãî, ùî í³êîëè â í³êîãî

202

203

íå çàïîá³ãàëà ñèìïàò³¿, âåëà ñåáå íåçàëåæíî ³ ð³äêî âèïîâíÿëà ïðîõàííÿ òîâàðèø³â, áî çàâæäè îïðàâäîâóâàëàñü, ùî íå ìຠíàòõíåííÿ. Âæå òîä³ ëþáèëà åêñïåðèìåíòóâàòè, ³ ïðèãàäóþ ¿¿ ïîðòðåòè â êóá³ñòè÷íîìó ñòèë³. Êîëè âãëåä³òèñü ó ëþäñüêå îáëè÷÷ÿ, îñîáëèâî ñòàðøî¿ ëþäèíè, òî íåòðóäíî çíàõîäèòè ãåîìåòðè÷í³ ô³ãóðè. Ïîðòðåò ³íæ. Î. Äîëüíîãî ç æèâèõ ñò³æê³â, òðèêóòíèê³â òà ìíîãîêóòíèê³â âèãëÿäàâ ³ìïîçàíòíî. Äîëüíèé ãîðäèâñÿ öèì ïîðòðåòîì ³ òðèìàâ íà âèäíîìó ì³ñö³. Ìèðîñëàâ Ãðèãîð³ Àêàäå쳿 ìèñòåöòâ íå ê³í÷àâ, àëå â Óæãîðîä³ âëàñíå â íüîãî çàìîâèëè ñåð³þ ëèñò³âîê íà òåìè óêðà¿íñüêî¿ ï³ñí³. Ëèñò³âêè ìàëè âåëèêèé óñï³õ ³ áóëè âèêîíàí³ ó ïëîùèíí³é ìàíåð³. Ìèðîñëàâ áóâ âñåñòîðîííüî îáäàðîâàíèì. Ïîâàæí³ ÷åñüê³ ÷àñîïèñè ïîì³ùàëè éîãî ñòàòò³, õî÷ æóðíàë³ñòîì íå áóâ, à ê³íîñòóä³ÿ ïðîïîíóâàëà çíèìàòèñü ó ô³ëüì³, êóäè éîãî íå òÿãíóëî. Ãîä³ ìåí³ âòðèìàòèñü, ùîá íå çãàäàòè ïðî Þðêà Êàïëèíñüêîãî. ³í áóâ ñèðîòîþ, ³ ìàâ ëèøå áðàòà Ðîñòèñëàâà, ùî ñòóä³þâàâ àðõ³òåêòóðó. Áëèæ÷å ìè ïîçíàéîìèëèñü ç Þðêîì ó ã³ìíàñòè÷íîìó çàë³. ³í áóâ ñòàðøèì çà ìåíå, ³ íàñ çâåëè, ùîá ìè áîðîëèñÿ. Çìàãàëèñü ìè ç ïåðåì³ííèì óñï³õîì ³, íà éîãî äóìêó, ÿ âèäåðæàâ ³ñïèò, ³ ÿêèé ÷àñ ìè äóæå äðóæíî æèëè. Àëå â íüîãî áóâ íàõèë äî ³ãð, çàéìàâñÿ áàëåòîì, à ÿ ö³êàâèâñÿ ïðèëàäîâîþ ã³ìíàñòèêîþ. Òîä³ â³í ìàâ îêîëî 17 ðîê³â. Äî íüîãî â øêîë³ çàâæäè çâåðòàëèñÿ, êîëè õîò³ëè îôîðìèòè çâåðíåííÿ íà âàòìàí³ ³ ïîä. Îäíîãî ðàçó, â îñåíè, Þðêî ïðèí³ñ êàðòèíó, íàìàëüîâàíó àêâàðåëÿìè. Öå áóëà àëåÿ â ïàðêó, êóäè ïðîáèâàëèñü ñîíÿ÷í³ ïðîì³ííÿ êð³çü ð³çíîêîëüîðîâå îñ³ííº ëèñòÿ. Çàðàç ìåí³ òðóäíî ñêàçàòè ùîñü ïðî âàðò³ñòü ³ ÿê³ñòü öüîãî îáðàçó, áî ìîÿ ïàì’ÿòü íå áóëà çàïîâíåíîþ âàðò³ñíèìè êàðòèíàìè âåëèêèõ ìàéñòð³â, áóëà âðàçëèâîþ íà âñå íîâå ³ ãàðíå òà íå áóëà êðèòè÷íîþ. Äî öüîãî ÷àñó ÿ íå áà÷èâ í³÷îãî, ùî áè òàê ïðèãîëîìøèëî ñâîºþ íîâèçíîþ. Ìåí³ íàâ³òü íå ñíèëîñü, ùî òàê ìîæíà ìàëþâàòè. Ðèñóíêó íå ïðèãàäóþ, àëå öå áóëà àëåÿ ãóñòèõ ëèñòÿíèõ äåðåâ, êîëè éäåø ïðîòè ñîíöÿ. Ñîíÿ÷í³ ïðîì³ííÿ îïëèâàþòü ³ äåôîðìóþòü äåðåâà, âèãðàþòü âåñåëêàìè íà ëèñò³ ³ ðîçñèïàþòüñÿ ïî àëå¿ ãîð³þ÷èìè ïëÿìàìè. Öå áóëà áàðâèñòà ñèìôîí³ÿ. Öþ êàðòèíó ïîêàçóâàâ íàøîìó ïðîôåñîðîâ³, àëå ÿ áà÷èâ, ùî òîé í³÷îãî íå ìîæå ïîðàäèòè Þðêîâ³. Íà æàëü, ó Þðêà ïîÿâèëàñü àíåì³ÿ, ñòàâ äóæå áë³äèì, ê³ëüêà ðàç³â âèðèâàëàñü êðîâ ³ç ãîðëà, ³ çàáðàâ éîãî äî Ôðàíö³¿ ÿêèéñü äàëåêèé ðîäè÷.

À. Ëèñÿíñüêó çíàþ ùå ä³â÷èíêîþ. ¯¿ áàòüêî, äîöåíò òîðãîâåëüíî¿ Àêàäå쳿, â³äêðèâ ñâîþ ïðèâàòíó á³áë³îòåêó äëÿ ìîëîä³. Ñê³ëüêè ðàç³â çàõîäèâ ÿ äî á³áë³îòåêè, çàâæäè ëþáóâàâñÿ ñèëóåòàìè æîâí³ð³â ³ ðîá³òíèê³â ÷àñ³â ôàðàîíà, ùî áóëè íàêëåºí³ íà øêëÿí³ äâåð³. Ç òåìíîãî êîðèäîðó âèãëÿäàëè í³áè æèâèìè. Ïîò³ì îãëÿäàâ íà øê³ëüí³é âèñòàâö³ ¿¿ ðèñóíêè-êðåñëåííÿ ïåðåòèíó íà ò³í³ ñò³æêà é êóë³ ç íàðèñíî¿ ãåîìåòð³¿. Ðèñóíêè áóëè ïðåö³ííî âèêîíàí³ ³ ç âåëèêèì ñìàêîì ðîçì³ùåí³ íàäïèñè. ²ç ñàìîãî ôàêòó, ùî ¿¿ ïðèéíÿëè â Àêàäåì³þ ìèñòåöòâ ìîæíà ñóäèòè, ùî ìຠçàâäàòêè áóòè ìèòöåì. Àðõ³òåêò Âîëîäèìèð ѳ÷èíñüêèé æèâ íåäàëåêî Ïðàãè ó Ðæåâíèöÿõ íàä ð³÷êîþ Áåðîóíêîþ, ìàâ äðóæèíó ³ äî÷êó Îêñàíó, ùî âèâ÷àëà ìåäèöèíó. Êîæíèõ âàêàö³é âèáèðàâñÿ â Êàðïàòè. Òàì áðîäèâ ïî ëåìê³âñüêèõ, áîéê³âñüêèõ òà ãóöóëüñüêèõ ñåëàõ, äå îáì³ðÿâ, çàðèñîâóâàâ ³ ôîòîãðàôóâàâ ñòàðèíí³ áóä³âë³, öåðêâè òà äçâ³ííèö³. Äîìà âñå îïðàöüîâóâàâ. Òèì æå çàéìàëàñü Ìàðèíà Àíòîíîâè÷, äî÷êà Äìèòðà.

204

205

1 Magpie – ó ïåðåêëàä³ ç àíãë³éñüêî¿ ìîâè îçíà÷ຠ„ñîðîêà“; 2 Ñëàâóòà – äàâíÿ íàçâà ð. Äí³ïðî ó Êèºâ³; 3 Çîëîòîâåðõîãî – ìàºòüñÿ íà óâàç³ Ìèõàéë³âñüêèé Çîëîòîâåðõèé

ñîáîð.

Ì. ÇÀÐÈÖÜÊÈÉ 1 Àíåëÿ Õðîì’ÿê ëèøèëàñü âäîâîþ ç òðüîìà ä³â÷àòêàìè. Ïðîäàëà, ùî ìàëà, ó Íîâîìó ñåë³, ³ ïåðå¿õàëà äî Òåðíîïîëÿ. Òàì, íà Ïîëåâ³é âóëèö³, êóïèëà äîìèê ³ æèëà ç òîãî, ùî òðèìàëà ó÷åíèê³â ã³ìíà糿. Ïðîäîâæåííÿì ¿¿ ãîðîäó áóëè ïîëÿ, çà ÿêèìè ñîíöå ñõîäèëî. Íàâêîëî äîìèêà ðîñëè âèøí³. Äî À. Õðîì’ÿê ãîðíóëèñÿ ç ñ³ë, ùî ëåæàòü íàâêîëî Íîâîãî ñåëà. Ñâîºþ íàçâîþ Íîâå ñåëî ìîæå ââåñòè â áëóä, áî íàñïðàâä³ âîíî íå ïîä³áíå äî ñåëà. À ÿêùî âæå õòîñü áóäå íàñòîþâàòè íà íàçâ³, òî ä³éñíî âîíî º íîâèì ñåëîì. Ùå çà Àâñò𳿠òàì áóâ ë³êàð äð. Äðîçäîâñüêèé, àïòåêà Ãóë³íàòîãî, ñóä, àäâîêàò Ñåíèê. Íîâå ñåëî íå ìîãëî çàì³íèòè ϳäâîëî÷èñüê, áî íå ìàëî çàë³çíè÷íîãî ñïîëó÷åííÿ ç ì³ñòàìè, àëå â êðàéí³é íóæä³ äàâàëî ïåðøó ïîì³÷. Äîêòîð Äðîçäîâñüêèé çøèâ ìåí³ âóõî, ùî êîíÿêà ðîçáèëà êîïèòîì ùå ÿê ÿ ìàâ â³ñ³ì ðîê³â, ³ ÿ á³ãàâ çà ë³êàðñòâîì äëÿ ìàìè, êîëè ìàâ äåñÿòü ðîê³â. Çðåøòîþ ç Ãíèëèöü, äå ÿ ðîäèâñÿ, 7 êì íå òàê âæå é äàëåêî. Ó Íîâîìó ñåë³ áóëè ìîùåí³ âóëèö³, áîãàòî êàì’ÿíèöü ³ ëþäè ÿêîñü íå òàê ñåáå âåëè. Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî Àíåëÿ Õðîì’ÿêîâà áóëà õâîðîáëèâîþ, áî í³êîëè ÿ íå áà÷èâ ¿¿ ðóì’ÿíîþ, ð³äêî óñì³õàëàñü, áóëà òèõîþ, ìàëà áë³äå îáëè÷÷ÿ,íà ÿêîìó ñâ³òèëèñü ëàñêàâ³ î÷³. Íà êîæíîìó ë³æêó ñïàëî íàñ ïî äâîõ, à êîëè ïðè¿çäèëè ð³äí³, òî âíî÷³ òðåáà áóëî ïåðåñòóïàòè ÷åðåç òèõ, ùî ñïàëè ïîêîòîì íà ï³äëîç³. ×àñòî ìåí³ îïîâ³äàëà ïðî ìî¿õ ð³äíèõ ç Êîøëÿê, ÿêèõ ÿ ìàéæå íå çíàâ, ³ â³ä íüî¿ ïåðøèé ðàç ÿ ïî÷óâ ïðî ìàòåìàòèêà Ìèðîíà Çàðèöüêîãî, ÿêèì ãîðäèëàñÿ, áî â³í áóâ ç Íîâîãî ñåëà. Ó òîìó ÷àñ³ ÿ âæå áàãàòî íàñëóõàâñÿ ïðî ìàòåìàòèêó ³ âèáðàíö³â äîë³, ùî ¿¿ ðîçóì³þòü. Óêðà¿íñüêà ã³ìíàç³ÿ â Òåðíîïîë³ áóëà êëàñè÷íîãî òèïó, òîáòî íàäàâàëîñü ïåðåâàãó ëàòèí³, ãðåö³, àíòè÷í³é ³ñòî𳿠³ ë³òåðàòóð³ òà ³íø. Íà ìàòåìàòèêó é ô³çèêó ëèøàëîñü ìåíøå ãîäèí. ³ä òîãî òåðï³ëè ò³, ùî íå ìàëè íàõèëó äî ìàòåìàòèêè, áî æ íå âñï³âàëè çà êîðîòêèé ðå÷åíåöü çàñâî¿òè ìàòåð³àëó. Çâè÷à¿ ëèøèëèñü ç àâñòð³éñüêèõ ÷àñ³â. Íå ð³äêî çíàííÿ çàãàíÿëè áóêîì. Â. Õèð³âñüêèé òàê ³ íå çóì³â íàâåñòè ïîðÿäêó, ìèìî òîãî, ùî â íüîãî ÷àñòî áîë³ëà ðóêà â³ä òîãî, ùî ¿çäèëà ïàëêîþ ïî íàøèõ ñïèíàõ. ² çàðàç ìåí³ òðóäíî ðîç’ÿñíèòè ÷îìó íåçíàííÿ ìîãî øê³ëüíîãî òîâàðèøà òàê ðîçãí³âàëî ²âàíà Ãàëóùèíñüêîãî, ùî ñõîïèâ ãîëîâó ó ñâîþ ìåäâåæó ëàïó ³ ïî÷àâ òîâêòè íüîþ äî òàáëèö³. ß òîä³ ñèä³â ó ïåðø³é ëàâö³ ³ ÷îìóñü âèäàëîñü ìåí³, ùî çàðàç, êîëè ðîçïðàâèòüñÿ á³ëÿ òàáëèö³, ïî÷íå ìîëîòèòè íàñ óñ³õ. Ñåðöå çëÿêàíî

çàáèëîñü ó ãðóäÿõ, íà÷å ïòèöÿ, ³ ÿ ç³ãíóâ ãîëîâó, ÷åêàþ÷è íàïàäó. Íà ùàñòÿ, íà òîìó çàê³í÷èëîñÿ. Òåïåð ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî ÿ äóæå áîÿâñÿ êðèêó, à íàéá³ëüøå, ùîá õòîñü ìåíå íå âäàðèâ, áî íå óÿâëÿâ, ùîá òîä³ ç³ ìíîþ ñòàëîñÿ. Ìàòåìàòèêè ÷àñòî ì³íÿëèñÿ. Íàâ³òü êîìïîçèòîð Âàñèëü Áåçêîðîâàéíèé, ùî â÷èâ íàñ ñï³âó, ³ òîãî ïîñòàâèëè âèêëàäàòè ìàòåìàòèêó. Éîãî ëàã³äíó âäà÷ó ìè âì³ëî âèêîðèñòîâóâàëè. Àæ îäíîãî äíÿ ó 1925 ð. äî êëàñó ââ³éøîâ êåð³âíèê ã³ìíà糿 Ãóá÷àê ³ ïðåäñòàâèâ íàì íîâîãî ìàòåìàòèêà. ³í áóâ âèñîêîãî ðîñòó, äáàéëèâî îä³òèé, ìàâ ïîãîëåíó ãîëîâó, ùî â³äáèâàëà ñèíÿâîþ, íåâåëè÷êó ÷îðíó áîð³äêó ³ áëèñêó÷³ âåëèê³ î÷³, íàä ÿêèìè íàâèñàëè ãóñò³ áðîâè. Öå áóâ ïðîôåñîð Ìèðîí Çàðèöüêèé. Ìè ñèä³ëè í³áè çàâîðîæåí³. ϳçí³øå âèÿâèëîñü, ùî àëãåáðà º äóæå çðîçóì³ëîþ, ùî ìàòåìàòèêà âçàãàë³ º ÷è íå íàéëåêøîþ íàóêîþ, ùî òàì íåìà ùî â÷èòè, êîëè òè ¿¿ çðîçóì³â. À ôîðìóëè? ¯õ ìîæå êîæåí âèâåñòè, êîëè âñå çðîçóì³â. Óñ³ ìè ìàëè ãàðí³ îö³íêè, ïîëþáèëè òå, ÷îãî ðàí³øå áîÿëèñÿ. Âèÿâèëîñü, ùî äëÿ çàñâîºííÿ ìàòåð³àëó íå áðàêóº ÷àñó, à ùå é ëèøàºòüñÿ. ² â ò³ ÿêðàç íàäëèøêè ÷àñó âèâîäèâ íàñ íà ïîäâ³ð’ÿ, à òî é íà âóëèöþ. Ãåîìåòð³ÿ äîêàçóâàëàñü ïðàêòèêîþ. ª ïîã³äíèé äåíü íà ïîäâ³ð’þ, âçÿâøèñü çà ðóêè, ðèñóâàëè êîëî, â³äêëàäàëè íà îáâîä³ ïðîì³ðè (ä³ÿìåòðè) ³ ïðàêòè÷íî çíàéîìèëèñü ç „Ï³“. ×àñîì ìè øóêàëè ñëàáèõ ì³ñöü, ùîá çàâåñòè ñâî¿ „ïîðÿäêè“, àëå ïðîô. Ì. Çàðèöüêèé çàâæäè â ïîðó âì³â íàâåñòè ëàä. Òà í³êîëè íå áóëî òàêîãî, ùîá íà êîãîñü êðè÷àâ ÷è ëàÿâ, ÿêùî íå ðîçóì³â. Óñå ñòàðàâñÿ ñïîê³éíî âèÿñíèòè; áóâàëî, ùî êëàñ òðåáà îïðèòîìíþâàòè çâó÷íèì „òèõî!“ Äî òî¿ æ ã³ìíà糿 õîäèëà éîãî äî÷êà Êàòðÿ2, ùî â³òðîì íîñèëàñÿ ïî êîðèäîð³ ïåðøèõ êëàñ³â ç³ ñâî¿ìè òîâàðèøêàìè Ëåñåþ òà Îëüãîþ3. Íà ïðåâåëèêèé æàëü, ó 26 ð. ïðîô. Ì. Çàðèöüêèé ç³ ñâîºþ ñ³ì’ºþ ïåðå¿õàâ äî Ëüâîâà, ³ ìè çíîâó ëèøèëèñü áåç ïðàâäèâîãî ìàòåìàòèêà. Ó Ëüâîâ³ ñåðåä ³íøèõ øê³ë âèêëàäàâ ³ â ïîëüñüê³é ã³ìíà糿, òà ïðàöþâàâ ó Íàóêîâîìó Òîâàðèñòâ³ ³ì. Øåâ÷åíêà. Ó 1929 ð. ÍÒØ äåëåãóâàëî éîãî ñåðåä ³íøèõ â÷åíèõ íà 璿çä ÂÓÀÍ4 äî Õàðêîâà. Çíà÷íî ï³çí³øå ÿ äîâ³äàâñÿ, ùî òàì, íà 璿çä³, ïîäðóæèâ ç ìàòåì. Ìèõàéëîì Êðàâ÷óêîì5. Çäàºòüñÿ, ùî é îáëè÷÷ÿì âîíè áóëè ïîä³áíèìè, ëèø äîëÿ ¿õíÿ ³íàêøå çëîæèëàñü. Ó 1935 ð. éîãî äî÷êó Êàòðþ çàñóäèëè çà ïîë³òè÷íó ä³ÿëüí³ñòü íà ÷îòèðè ç ïîëîâèíîþ ðîêè6. ßêå öå çíà÷³ííÿ ìàëî äëÿ íüîãî – çðîçó쳺 ëèø áàòüêî. Àëå êèì â³í áóâ äëÿ ñâî¿õ ó÷åíèê³â,

206

207

ñâ³ä÷èòü ôàêò, ùî ïîëüñüê³ ó÷í³ ïî çàñóä³ äî÷êè âèðàçèëè éîìó ñï³â÷óòòÿ, íå äèâëÿ÷èñü íà ò³ íåçäîðîâ³ îáñòàâèíè, ùî ³ñíóâàëè ì³æ ïîëÿêàìè ³ óêðà¿íöÿìè. Öüîãî æ ðîêó àá³òóð³ºíòè íà çíàê âäÿ÷íîñò³ êóïèëè ñâîºìó ïðîôåñîðîâ³ çîëîòó ïàï³ðîñíèöþ. 14 æîâòíÿ 1939 ð. ÿ ïîäçâîíèâ äî ïîìåøêàííÿ ïðîô. Çàðèöüêîãî. Êð³çü øêëÿí³ äâåð³ çîáà÷èâ ïîñòàòü ïðîôåñîðà, ùî âèãëÿíóëà ç êîðèäîðó – õòî ìàâ íåïîêî¿òü òàê ðàíî? Ïðèãëÿíóâñÿ, íàòèñíóâ ãóäçèê, äâåð³ çàøóì³ëè, ³ ÿ ââ³éøîâ äî êàì’ÿíèö³: „Äîáðèé äåíü!“ – „Äîáðèé äåíü“. – ×è Êàòðÿ äîìà? Äâåð³ â³ä÷èíèëèñü äî êîðèäîðó. – Êàòðóñþ! Ç äðóãî¿ ê³ìíàòè âèéøëà áàáöÿ (ìàòè Ì. Çàðèöüêîãî). ϳñëÿ êîðîòêîãî ïðèâ³òàííÿ óñ³ ìåíå îáñòóïèëè ³ îö³íþþ÷èì îêîì ïî÷àëè îãëÿäàòè: – Òè áè ïîãîëèâñÿ,– êàæå Êàòðÿ.– ß êðàùå çàðàç ïðèãîòóþ âàííó, õàé ñêóïàºòüñÿ ³ ïåðåîä³íåòüñÿ,– ð³øèëà ìàìà. Áàáöÿ ùå íå ìîæå äîêëàäíî âèçíà÷èòè, õòî æ ÿ òàêèé. – Âè áè êðàùå äàëè éîìó ¿ñòè! – êàæå Ìèðîí Çàðèöüêèé. (Âèõîäèòü, ùî áàòüêî âæå ìàâ ïåâíèé äîñâ³ä, áî êîëè ïåðåä ê³ëüêîìà äíÿìè Êàòðÿ ç ìàìîþ ïî¿õàëè íà ðîçøóêè çà ìíîþ, äî äîìó Çàðèöüêèõ çàâ³òàâ ì³é òîâàðèø íåäîë³. Ïðîôåñîð ïîñàäèâ éîãî ó ê³ìíàò³, ñàì ï³øîâ äî êóõí³ ïðèãîòîâèòè ùîñü 璿ñòè. Ïîò³ì çàéøîâ ³ ïîïðîñèâ ãîñòÿ äî êóõí³. Ñàì âèéøîâ âïåð³ä. Íà êîðèäîð³ ïî÷óâ ãëóõèé ñòóê. Êîëè âåðíóâñÿ, çîáà÷èâ ãîñòÿ íà ï³äëîç³, ÿê òîé áåçïîì³÷íî íàìàãàºòüñÿ âñòàòè). Êîëè âæå ÿ ïîãîëèâñÿ, âèêóïàâñÿ, ïåðåîä³âñÿ ³ ñ³â äî ñòîëó – ïîñèïàëèñü ïèòàííÿ. – Òè àçáóêó çíàºø? – ÿ îäíèì â³ääèõîì âèïàëèâ ³ çàê³í÷è⠄ü“. – Å, òà òè, áà÷ó, ä³éñíî ïèñüìåííà ëþäèíà. Óñ³ çàñì³ÿëèñü ³, çäàºòüñÿ, äëÿ íàñ óñ³õ ïî÷àëîñü íîâå æèòòÿ. Ìèðîí Çàðèöüêèé êåðóâàâ êàôåäðîþ ìàòåìàòè÷íîãî àíàë³çó ³ áóâ çàñòóïíèêîì äåêàíà ô³çèêî-ìàòåìàòè÷íîãî ôàêóëüòåòó Óêðà¿íñüêîãî óí³âåðñèòåòó ³ì. ². Ôðàíêà. Äåêàíîì áóâ Ñò. Áàíàõ, ÿêèé ìàéæå ùîäåííî ïðèõîäèâ äî Ìèðîíà Çàðèöüêîãî. Êðîì³ îô³ö³éíîãî, ¿õ ºäíàëà âçà¿ìíà ñèìïàò³ÿ. „ßêùî âçÿòè ñ³ì íàéêðàùèõ ìàòåìàòèê³â ñâ³òó, òî ñåðåä íèõ áóäå Áàíàõ“,– êàçàâ Ì. Çàðèöüêèé Êîëè Êàòðÿ ëåãåíüêî õîò³ëà ïîæàðòóâàòè, ùî ìîâ, ÿê áóòè ìàòåìàòèêîì, òî âæå òàêèì, ÿê Áàíàõ, áàòüêî ïîáëàæëèâî ï³äñì³õàâñÿ ³ â³äïîâ³äàâ, ùî é ñåðåä ïîåò³â íå âñ³ ðîäÿòüñÿ Øåâ÷åíêîì ÷è Ãåòå. Ïî ñâîìó ñêëàäó åíöèêëîïåäè÷íîãî çíàííÿ Ì. Çàðèöüêèé íàãàäóâàâ àíòè÷íèõ ô³ëîñîô³â. Íå çíàþ ä³ëÿíêè, ÿêà áóëà á

éîìó ÷óæîþ. ˳òåðàòóðà, ³ñòîð³ÿ, ìîâè, ÿêèìè âì³ëî êîðèñòóâàâñÿ, ³ íå ëåæàëè âîíè â íüîãî ìåðòâèì ñêàðáîì. Êðîì³ ºâðîïåéñüêèõ, çíàâ ñòàðîãåáðåéñüêó, áî ç ãðåöüêèõ äæåðåë äîâ³äàâñÿ, ùî „Ï³“ çíàëè ñèíè Ìîéñåÿ. Íà öþ òåìó íàïèñàâ êíèæêó. „Ïî äîðî糓 çàñâî¿â ïèñüìî ³ ìîâó Øîëîì-Àëåéõåìà, ³ ëþáèâ éîãî ÷èòàòè â îðèã³íàë³. Âîñåíè 39 ð. éîãî çàïðîñèëè íà Ïîë³òåõí³êó â åêçàìåíàö³éíó êîì³ñ³þ äëÿ ïðèéîìó ñòóäåíò³â. „ϳä³éøîâ äî ìåíå ÷îðíÿâèé þíàê. ß äî íüîãî óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ – íå ðîçó쳺, ïîëüñüêîþ – íå ðîçó쳺, ³ í³ìåöüêîþ – íå âòîðîïàâ“. „À¿ä?“ – „¯ä, ¿ä“. „² òàê ó íàñ ïî÷àëàñü ìîâà. Àæ áà÷ó, âåäå äî ìåíå ñâî¿õ òîâàðèø³â – õëîïö³ áóëè ç ºâðåéñüêî¿ ã³ìíà糿“. Ó 1939 ð. êóïèâ ãåîðãàô³þ ÑÑÑÐ, ùîá ïîçíàéîìèòèñü äîêëàäí³øå ç âåëèêèìè ïðîñòîðàìè. Îäíîãî äíÿ ïðèí³ñ „²ñòîð³þ ÂÊÏ (á)“, áî ÷óâ íà îäíîìó ç âèñòóï³â, ùî „õòî íå çíຠ„²ñòî𳿠ÂÊÏ (á)“ íå â ñèë³ çðîçóì³òè æàäíî¿ ä³ëÿíêè â íàóö³“. À éîìó âñåòàêè õîò³ëîñü çáàãíóòè ìàòåìàòèêó. Íå äîïóñêàâ äóìêè, ùîá õòîñü ç ð³äíèõ ì³ã â³ääàëèòèñü íåçíàíèìè éîìó ³äåÿìè ÷è çíàííÿìè. Êîëè Êàòðÿ çàö³êàâèëàñü òåîð³ºþ ñòàòèñòèêè, Ì. Çàðèöüêèé ïåðåñòóä³þâàâ ³ ïðî÷èòàâ äëÿ øèðîêî¿ ïóáë³êè ëåêö³þ ïðî ñòàòèñòèêó. Êîëè Êàòðÿ ñòóä³þâàëà íàðèñíó ãåîìåòð³þ ó Áàðòëÿ ³, æàðòóþ÷è, íàòÿêíóëà, ùî ç òàòóñüîì äóæå íóäíî, áî íå çíຠàêñîíîìåò𳿠– áàòüêî âçÿâñÿ çà íàðèñíó ãåîìåòð³þ. Òà âñå-òàêè ÷èñòà ìàòåìàòèêà áóëà äëÿ íüîãî ìóçèêîþ ³ ïîå糺þ. ͳõòî á íå âãàäàâ ïî îáëè÷÷³, ùî â³í ÷èòàº. ×è öå ð³äí³ à𳿠áëóêàþòü, ÷è ñîíåòè ðîçëèâàþòü âò³õó. „² ñêàæó Âàì, ùî ³äå¿, âèñëîâëåí³ ìàòåìàòè÷íèìè ñèìâîëàìè, º âåëèêîþ ïîå糺þ, ³ ìóçèêîþ, ³ ô³ëîñîô³ºþ“,– ëþáèâ ãîâîðèòè. Ñëóõàþ÷è éîãî âèêëàäè â óí³âåðñèòåò³, ÷àñòî ïðèõîäèëà ìåí³ äóìêà, ùî ïðîô. Çàðèöüêèé ìຠâåëèêèé äàð îðàòîðà. Ïðåêðàñíî ïîñòàâëåíèé ãðóäíèé ãîëîñ, ùî ñâî¿ì òåìáðîì õâèëþâàâ, óì³â ïðèêóâàòè óâàãó ÷èòà÷³â. Äóæå âì³ëî êîðèñòóâàâñÿ æàðòîì, ùîá â³äïî÷èëà íàïðóæåíà óâàãà ñòóäåíò³â ³ â³äñâ³æåíèé ìîçîê öóïê³øå õâàòàâñÿ çà ñêëàäíó òåîðåìó. Ïðåêðàñíà äèêö³ÿ äîçâîëÿëà ìîäåëþâàòè ãîëîñîì. ³í ìàéæå í³êîëè íå êîðèñòóâàâñÿ ì³ì³êîþ. ͳìèé í³êîëè á íå âãàäàâ ïî îáëè÷÷³ (ÿêùî íå â쳺 ÷èòàòè ïî óñòàõ) ïðî ùî ñàìå ìîâà. Ïðîôåñîð çóì³â âèêëàñòè ìàòåð³àë òàê, ùî ñòóäåíòè ìîãëè éîãî çîáà÷èòè çî âñ³õ ñòîð³í. Ãëèáîêà åðóäèö³ÿ, ôóíäàìåíòàëüíå çíàííÿ ïðåäìåòó ³ êðàñíîìîâí³ñòü ïîìàãàëè éîìó ïåðåòâîðèòè çäàâàëîñü áè ñóõèé ìàòåð³àë íà çàõîïëþþ÷ó ïîâ³ñòü. Ñòóäåíòè âì³ëè îö³íèòè. ×àñòî îïëåñêàìè ê³í÷àëèñü ëåêö³¿, ³ ïðè êîæí³é íàãîä³ ñòóäåíòè ñòàðàëèñü âèÿâèòè ïî÷óâàííÿ äî ïðîôåñîðà. Éîãî êàá³íåò ³ íàâ³òü

208

209

êâàðòèðà ï³ä ê³íåöü ñåìåñòðó ÷è ñâÿòà íàãàäóâàëè ìàãàçèí ç êâ³òàìè. Êîëèñü ñêàçàâ ìåí³ äîöåíò Âàðøàâñüêîãî óí³âåðñèòåòó É. Øï³ëüðàéí: „ͳõòî á íå âãàäàâ ïî çîâí³øíüîìó âèãëÿä³ ç íàõìóðåíèìè áðîâàìè òî¿ âíóòð³øíüî¿ äîáðîòè, ùî ñêðèâàºòüñÿ ó ïðîô. Çàðèöüêîãî“. ³í í³êîëè íå ñòàðàâñÿ ïðèïîäîáàòèñÿ í³êîìó ÷è çðîáèòè äîáðå âðàæåííÿ. Íà ³ñïèòàõ ÷àñòî çàñòîñîâóâàâ îðèã³íàëüí³ ïðèéîìè. Òðîõè ë³íèâèõ ñòóäåíò³â êëèêàâ íà êâàðòèðó. Êîëè é òàì ñòóäåíò íå âì³â ÿêî¿ñü ôîðìóëè, íà ïîì³÷ êëèêàâ ñïî÷àòêó ìàëó äî÷êó, à ïîò³ì ìàëåíüêîãî âíóêà, ÿêèõ çàçäàëåã³äü âèâ÷èâ ê³ëüêà ôîðìóë. Ó ïðèñóòíîñò³ ñòóäåíòà ïèòàâ ïîòð³áíå ³ â³äïóñêàâ. „×óâ? ijòè öå çíàþòü, à òè, ñòàðèé õëîïå, íå â쳺ø“. Çðîçóì³ëî, ùî åôåêò áóâ. Âñÿêèìè çàñîáàìè ï³äòðèìóâàâ òèõ, ùî áàæàëè â÷èòèñÿ. Îïîâ³äàâ ìåí³, ÿê ùå ó Òåðíîïîë³ ââ³éøîâ äî éîãî ê³ìíàòè ïàðóá÷àê, çíÿâ øàïêó, ïîçäîðîâàâñÿ, ïîñòàâèâ áàò³ã ó êóòêó ³ çàïèòàâ ÷è ì³ã áè éîãî ï³äãîòîâèòè äî ìàòóðè. „À ÷è äóæå áàæàºø â÷èòèñÿ ³ áàãàòî çíàºø?“ Âèÿâèëîñü, ùî äóæå õî÷å â÷èòèñÿ ³ áàãàòî çíàº. ×åðåç ð³ê åêñòåðíîì çäàâ ìàòóðó. Ñåðöå òàÿëî ç ðàäîñò³, êîëè â³í ïðèºìíî ðîç÷àðîâóâàâñÿ. ×àñ â³ä ÷àñó çàõîäèëà äî íàñ Ñëàâöÿ Ã. (äàëüøà ìîÿ ðîäè÷êà). Çàâæäè áóëà ñòèëüíî îä³òîþ (áàòüêî áóâ â Àìåðèö³), ñàìà ñèìïàòè÷íà ç çîëîòèìè ëüîêàìè, âèêëèêàëà ó íüîãî ï³äîçðó, ùî Ñëàâöÿ „äóðíåíüêà ³ ïîãàíî â÷èòüñÿ“. Îäíîãî âå÷åðà ïî÷àâ çàäàâàòè òàê³ ôàõîâ³ ïèòàííÿ ç ôàðìàêîëî㳿, ùî íàéïåðøå çäèâóâàâ íàñ óñ³õ, à Ñëàâöÿ ñïî÷àòêó íå ìîãëà çîð³ºíòóâàòèñÿ ç êèì ìຠäî ä³ëà. Ïî „åêçàìåí³“ ïðèçíàâ, ùî Ñëàâöÿ äîáðå â÷èòüñÿ ³ çîâñ³ì íå äóðíåíüêà. Ç öèõ ï³ð â³äíîøåííÿ çì³íèëîñÿ. Âèÿñíèëîñü, ùî áóäó÷è ùå ñòóäåíòîì, Çàðèöüêèé ö³ë³ âàêàö³¿ ïðîñèä³â â àïòåö³ Ãóë³íàòîãî ó Íîâîìó ñåë³. Ì. Çàðèöüêèé äóæå ëþáèâ æàðòóâàòè ³ ñâî¿ îïîâ³äàííÿ ïåðåñèïàâ íåâè÷åðïíèì çàïàñîì òîíêîãî ãóìîðó. Õòî éîãî íå çíàâ, òîìó òðóäíî áóëî âãàäàòè: æàðò öå ÷è ïðàâäà. „Êàë³êà, õòî íå ðîçó쳺 æàðò³â“. Æàðòóþ÷è, í³áè ùå ñåðéîçí³øå âèãëÿäàâ. Îäíîãî ðàçó, âåðòàþ÷è ç Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Ò. Øåâ÷åíêà, äå õîò³â ïîêàçàòè ìåí³ ïîãðóääÿ Ò. Øåâ÷åíêà, âèêîíàíå Êîâåðêîì, ïåðåõîäèëè ìè ïîïðè ä³ì ã³ìíàñòè÷íîãî òîâàðèñòâà òà é ðîçãîâîðèëèñü ïðî ñïîðò. – À çíàºø, ùî íà çäâèç³ 1914 ð. â ÷åñòü ðîêîâèí íàðîäæåííÿ Ò. Øåâ÷åíêà ÿ çäîáóâ 1-øå ì³ñöå íà 100 ì? Âæå ìàëè ñòàðòóâàòè, àæ âèÿâèëîñü, ùî îäíà äîð³æêà ïóñòóº, áî çàõâîð³â çìàãóí. Âèêëèêàâ ìåíå ². Áîáåðñüêèé: „Ìèðîíå, ïîá³æèø 100 ì. Íå ìîæåìî ëèøàòè ïîðîæíüî¿ äîð³æêè“. „Àëå æ ÿ íå òðåíó-

âàâñÿ äî öüîãî á³ãó“. „ͳ÷îãî, ÿ áà÷èâ, òè á³ãàºø. Çðåøòîþ, ÿê ïðîãðàºø, òî íå áàãàòî âòðàòèø“. „Àëå æ ÿ íå çíàþ íàâ³òü ÿê ïî÷èíàòè!“ „Íå â³ðþ. Ïðèêëÿêíåø, æäè ïîïåðåäí³õ çàçèâ³â ³ ï³ñëÿ âèñòð³ëó á³æè ùîñèëè!“ ß òàê ³ çðîáèâ. Ïî âèñòð³ë³ ðâàíóâ, ïðîá³ã íå îãëÿäàþ÷èñü 100 ì, ³ ï³øîâ ñîá³. Íàðåøò³ ìåíå çíàéøëè ³ ïðèâåëè ëî Áîáåðñüêîãî. „Äå æ òè øëÿºøñÿ? Ïîçäîðîâëÿþ, òè ïåðåì³ã! À ìîðî÷èâ ìåí³ ãîëîâó, ùî íå çíàºø ÿê êîë³íà ³ ï’ÿòè äåðæàòè òà é ùî ç ðóêàìè ðîáèòè. Òå, ùî ïåðåì³ã – â³ðþ, à ùî íå òðåíóâàâñÿ – ñóìí³âàþñÿ“. ϳçí³øå ïîëþáèâ òóðèñòèêó. Ó 1932 ð. â³äáóâ ö³êàâó ìàíäð³âêó íà êàÿíàõ ïî âîëèíñüêèõ ³ ïîë³ñüêèõ ð³÷êàõ òà îçåðàõ. Çàïèñàâñÿ äî òóðèñòè÷íîãî êëóáó, ÿêèé íàäàâàâ ïðàâà ñâî¿ì ÷ëåíàì õîäèòè ïî âñ³õ Êàðïàòàõ, íå äèâëÿ÷èñü ïî ÷è¿é ñòîðîí³ ëåæàòü: ïîëüñüê³é ÷è ÷åñüê³é. Çàïàññÿ ìàïàìè ³ ð³ê-ð³÷íî ìàíäðóâàâ. Áóâàëî ç òîâàðèñòâîì, à ÷àñòî ñàì³òíèêîì. Ó ×îðíîãîð³ Õîì’ÿê, Øïèö³, ϒºòðîñ, Êîçëè, Ï³ê ²âàí, Ãîâåðëÿ. Ó Ãîðãàíàõ Ãðîôà, ßéöå, Ïîïàäÿ, Ñèíåâ³ðñüêå Îçåðî, ïîëîíèíè ï³âäåííèõ ³ ï³âí³÷íèõ ñõèë³â â³òàëè éîãî ñâî¿ìè âèñîêèìè ïàõó÷èìè òðàâàìè ³ êâ³òàìè. Äîìàøíüîìó çàòèøêó, âèãîäàì íå íàäàâàâ âåëèêîãî çíà÷³ííÿ. Çà ö³ëå æèòòÿ íå âì³â çàîùàäèòè êîï³éêè ³, ñêðîìíî êàæó÷è, íå áóâ âåëèêèì ãîñïîäàðåì. Êîòðîãîñü ðîêó çíàéøîâ ó ãàçåò³, ùî âèãðàâ íà ëîòåðå¿ 1000 çë. Ãð³ø íå áóâ çàéâèì ó ãîñïîäàðñòâ³. Áóëè òîä³ â ßìíîìó. Äðóæèíà Âîëîäèìèðà ïîìîãëà ç³áðàòèñü ³ íàê³íåöü âèáðàâñÿ çà âèãðàíîþ. Íå áóëî ê³ëüêà äí³â. Íàðåøò³ çîáà÷èëè ó â³êíî, ÿê ãîðäî ñòóïàº, í³áè ñâ³ò ö³ëèé éîìó íàëåæèòü (çàâæäè òàê õîäèâ), à çà íèì éäå õëîï÷èíà ç³ øêàòóëêîþ â ðóêàõ. – Âëîäçþ, çàïëàòè õëîï÷èêîâ³ çà òå, ùî ïðèí³ñ,– ³ âðó÷èâ äðóæèí³ øêàòóëêó, à ñàì ï³øîâ â³äïî÷èâàòè. Âëîäçÿ (áî ñàìå òàê óñ³ çâàëè, íàâ³òü ìàëåíüêèé âíóê) â³äêðèëà øêàòóëêó ç íà䳺þ, ùî âîíà íàáèòà çëîòèìè, òà òàì áóëî ïóñòî. Ïîò³ì âèÿñíèëîñü, ùî Ì. Çàðèöüêèé âçÿâ 1000 çë., ïî¿õàâ äî Êîñîâà, íàêóïèâ ô³ðàíîê (í³êîìó íå ïîòð³áíèõ), ë³æíèê³â ³ êèëèì³â, ÿêèõ íåìà äå â³øàòè, òà é ùå ÿê³ñü ïîäàðóíêè (âñå öå, ùîá çðîáèòè ïðèºìí³ñòü Âëîäç³), êóïèâ øêàòóëêó, ó ÿêó íåìà ùî õîâàòè, çà îñòàíí³ ãðîø³ âçÿâ á³ëåò, ùîá äî¿õàòè äî ßìíîãî, à âæå çàïëàòèòè õëîï÷èêîâ³ çà ïîñëóãó (í³êîëè í³÷îãî íå ëþáèâ íîñèòè) – ïðîñèâ êîï³éêó ó Âëîäç³. Ó 39 ð. ïðîáóâàëè äîìàøí³ íàëÿêàòè, ùî òðåáà çàïàñòèñÿ ÷åðåâèêàìè, áî äî âåñíè ñòàð³ ïîðâóòüñÿ. „Ñîêðàò ùå íå òàêèé áóâ ìóäðèé, à áîñîí³æ õîäèâ, òà é ÿ ìîæó øòàíêè ï³äêîòèòè ³ íà âèêëàäè õîäèòè“. ² òàê áè ñòàëîñÿ.

210

211

À âñå-òàêè â³í îä³âàâñÿ ç³ ñìàêîì, ³ çàâæäè çàÿâëÿâ, ùî í³ãäå ³ í³õòî òàê íå â쳺 âàðèòè òà ïåêòè ÿê Âëîäçÿ. Ïåðåêîíàâøèñü, ùî ìàòåìàòè÷í³ çä³áíîñò³ íå çàâæäè õîäÿòü â ïàð³ ç óì³ííÿì åêîíîìèòè, ðîçïîä³ëÿòè, òà é âçàãàë³ ãîñïîäàðèòè, óñ³ ö³ ïèòàííÿ ïîëîæèâ íà ïëå÷³ Âëîäç³. Çîáà÷èâøè, ùî í³ìö³ çàïåðå÷óþòü ñàìå ³ñíóâàííÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, âåäóòü ñåáå ã³ðøå ãóí³â – â³äìîâèâñÿ ïðàöþâàòè. Ïîò³ì ìåí³ îïîâ³äàâ, ùî áà÷èâ âëàñíèìè î÷èìà, ÿê íà Ãîðîäåöüê³é âóëèö³ ã³òëåð³âñüêèé ñîëäàò êèäàâ äèòÿ íà ìàøèíó ñâî¿ì áàãíåòîì. Òðè ðîêè æèâ ç ëàñêè ñâ Âëîäç³. Ó 41 ð. â éîãî äîì³ ïîÿâèâñÿ 9-òè ì³ñÿ÷íèé îíóê ³ çîâñ³ì íå ïðèçíàâàâ ä³äóñÿ. Äî âñ³õ æ³íîê éøîâ íà ðóêè, à ä³äà áîÿâñÿ, äóæå êðè÷àâ ³ â ñëüîçàõ çàñíóâ. Íà äðóãèé äåíü ðàíåñåíüêî ä³äóñü æäàâ, àæ äîêè íå ïðîñíåòüñÿ âíóê. Îíóê ïðîòåð î÷³, ëàñêàâî ãëÿíóâ íà ä³äóñÿ ³ ïðîñòÿãíóâ äî íüîãî ðóêè. Ðàäîñò³ íå áóëî ãðàíèöü. Äâîõ ìóæ÷èí (òàê âîíè ñåáå íàçèâàëè) íàçàâæäè ñåáå ïîëþáèëè ñåðåä „áàáñüêîãî ìîðÿ“. Êîëè âíóê ñêó÷àâ, ä³ä ñàäèâ âíóêà íà ï³äëîãó, ïåðåâåðòàâ òàöþ ââåðõ äíîì, äàâàâ ëîæêó â ðóêè ³ íàâ÷èâ äîáóâàòè ïåðø³ çâóêè. Âíóê ëóïèâ, àæ ëóíà ðîçëÿãàëàñÿ ïî êàì’ÿíèö³. ijä ò³øèâñÿ, ùî âíóê äóæå ìóçèêàëüíèé ³ ìóäðèé. Êîëè âíóê ïî÷àâ õîäèòè, ä³äóñü íå çàêðèâàâ äâåðåé ñâ ê³ìíàòè ïî îá³ä³. Êîëè âíóê âèëàçèâ ä³äóñåâ³ íà øèþ ³ áóäèâ, ä³äóñü ïîÿñíþâàâ öå íàéâèùèì âèÿâîì ëþáîâ³. Ó 44 ð. Ìèðîí Çàðèöüêèé ñòàâ äåêàíîì ô³çèêî-ìàòåìàòè÷íîãî ôàêóëüòåòó. Îäíîãî ðàçó ä³ä ³ç îíóêîì âåðíóëèñÿ ç óí³âåðñèòåòó ³ æ³íêè (ïðàáàáöÿ, áàáöÿ, ìàìà, Ñòåôöÿ) ïî÷àëè ðîçïèòóâàòè õëîï÷èêà, ùî â³í áà÷èâ, òîé ãîðäî çàÿâèâ, ùî ç áàáàìè äóæå òðóäíî ãîâîðèòè, áî âîíè íå âèçíàþòüñÿ íà äåêàíàò³ òà íà ñ³íóñàõ. Ì. Çàðèöüêèé íå ëþáèâ ä³ëèòèñÿ ñâî¿ì ãîðåì ³ ìóæíüî çóñòð³÷àâ íåùàñòÿ òà íåâäà÷³. Ïðè íåäóãàõ çàìèêàâñÿ, ïîâåðòàâñÿ äî ñò³íè ³ òåðï³â. Òåðï³â áåç íàð³êàíü ³ ñòîãîí³â ÷è ç³òõàíü. Áóëè ÿê³ñü íåâèäèì³ ãðàíèö³, ÿêèõ íå ïåðåñòóïàâ òà ³íøèì íå âåë³â. ª ñâÿòîù³, ÿêèì íåìຠö³íè, ³ í³êîìó íå ìîæíà ¿õ äîòèêàòèñÿ. Ëþäè áåç ïî÷óòòÿ ì³ðè ÷àñòî ïðîáóþòü ïåðåñòóïèòè ãðàíèöþ, äî ÿêî¿ íàâ³òü ä³éòè íå ìîæíà. Âîíè çàáóâàþòü, ùî ëþäèíà íå âñ³ì ìîæå ïîñòóïèòèñÿ. ² éîãî íå ìèíóëî öüêóâàííÿ. Ñåðåä ³íøèõ íåùàñòü îáâèíÿëè íàâ³òü â ºðåñ³, áî íàïèñàâ ó òðèäöÿòèõ ðîêàõ ðàçîì ç Â. Ëåâèöüêèì ³ ². Ñâåíö³öüêèì êíèæêó „Ìàòåìàòèêà ñåðåä íàóê“. ² òàì Ì. Çàðèöüêèé äîáà÷àâ êðàñó ó ìàòåìàòèö³ ³ ìàòåìàòè÷íó ñòðîã³ñòü ó êðàñ³. Òà íå ïî çóáàì áóëî òèì, ùî çàò³ÿëè ôàðñ. Íà âåëèêå ñâÿòî ïðîôåñîðè óí³âåðñèòåòó çàïðîñèëè â ãîñò³ Ì. Çàðèöüêîãî ç äðóæèíîþ. Çà íàö³îíàëüíèì

ñêëàäîì òà ðàíãàìè ãîñò³ ð³çíèëèñÿ... ² âæå êîëè ðîçâåñåëèëèñÿ, îäèí íàáðàâñÿ „õîðîáðîñò³“ òà é çàÿâèâ, ùî íå ëþáèòü óêðà¿íö³â, áî öåé íàð³ä äóðíèé. – Òàì, äå îáðàæàþòü ì³é íàðîä, ìåí³ íå ì³ñöå,– ñêàçàâ Çàðèöüêèé ³ ïîêèíóâ ç äðóæèíîþ ãîñòèíó. Âìîâëþâàííÿ ãîñïîäàðÿ áóëè äàðåìíèìè. Õì³ëü ó ãîñòåé çíèê, ³ âðàäèëè ïî¿õàòè äåëåãàö³ºþ, ùîá âïðîñèòè âåðíóòèñÿ. ² òóò, äå îáðàçèëè, âèíîâíèé ïðèëþäíî âèáà÷èâñÿ, à îäèí ç ãîñòåé íà çíàê ïîøàíè ³ âäÿ÷íîñò³ ïîö³ëóâàâ ðóêó. Àëå, áåç ñóìí³âó, âì³â â³í â ³ì’ÿ á³ëüøî¿ ö³ë³ ïîñòóïèòèñÿ ìåíøîþ. Ïðè âñ³é â³ëüíîäóìíîñò³ òà ïîáëàæëèâîñò³, ùî „íå ìîæíà âèìàãàòè â³ä ëþäèíè ò³ëüêè ëþäñüêîãî“, áî êîæíèé ìຠñâî¿ ñëàáîñò³, íå îçíà÷àëî, ùî âñå ëþäèí³ äîçâîëÿºòüñÿ, áî íå êîæíå ì³ñöå íàäàºòüñÿ äëÿ âñüîãî.  ïîðó ïðèéîì³â äî Óí³âåðñèòåòó çàéøîâ äî ñåêðåòàðÿ äåêàíà êàíäèäàò ó ñòóäåíòè, ùîá çâåðíóòèñÿ äî äåêàíà. Äåêàí (Ì. Çàðèöüêèé) áóâ â³ëüíèì, ³ òîé çàéøîâ ó êàá³íåò. ³äïîâ³âøè íà ïîçäîðîâëåííÿ, äåêàí çàââàæèâ, ùî ñòóäåíò ³ íå äóìຠçí³ìàòè øàïêè, çâåðíóâñÿ äî ñåêðåòàðêè: – Ïàí³ Ñòåôöþ, ïîäàéòå áóäü-ëàñêà, êàïåëþõ! Àæ êîëè íàä³â êàïåëþõ, ïîâåðíóâ ãîëîâó äî ñòóäåíòà (àíó æ òàêèé ðèòóàë ïîÿâèâñÿ, ùî â øàïö³ òðåáà çâåðòàòèñÿ) ³ çàïèòàâ éîãî, ó ÿê³é ñàìå ñïðàâ³ ïðèéøîâ. Ïðî öåé âèïàäîê îïîâ³äàëè ïîò³ì ïî ö³ëîìó ì³ñò³, ÿê ìîæíà ð³øàòè òàê³ äåë³êàòí³ ïèòàííÿ. Ó òðàâí³ 1948 ð. ÿ çíîâó ñòîÿâ ïåðåä äîìîì íà âóë. Â. 27 ³ äçâîíèâ óæå áåçïîñåðåäíüî äî ïîìåøêàííÿ ç³ ñõîä³â. Äçâ³íîê äî âõ³äíèõ äâåðåé êàì’ÿíèö³ áóâ ç³ïñóòèì. ² òåïåð, ÿê ïåðåä äåâÿòè ðîêàìè, â³ä÷èíèâ äâåð³ Ì. Çàðèöüêèé, àëå íà öåé ðàç æèòòÿ âæå ³ éîãî íå îáìèíóëî. Îäí³ î÷³ ùå áëèñò³ëè ç-ï³ä íàñóïëåíèõ ñêóéîâäæåíèõ áð³â. ß âñï³â ñêàçàòè: „Äîáðèé äåíü“,– ³ êèíóâ âàë³çêó äî êîðèäîðó. ijäóñü ãëÿíóâ íà ìåíå ÿêîñü ïåðåñòðàøåíî, ïîò³ì çàáëèñëà ñëüîçà, ä³òêíóâñÿ ìî¿õ ãðóäåé, ïîâòîðèâ: „×åêàéíî, ÷åêàé-íî“,– ³ ïðîæîãîì êèíóâñÿ ïî êîðèäîð³ äî ê³ìíàòè, äå ÿ êîëèñü ìåøêàâ. ß æ, íå çíàþ÷è ùî ä³ÿòè, çàãëÿíóâ íàïðîòè äî éîãî ê³ìíàòè ³ ñòóïèâ çà íèì, áî òàì â³í áóäèâ ìîãî ñèíà, ÿêîãî ÿ ùå íå áà÷èâ. ³í æå ïåðøèé ïåðåä ÷îòèðüìà ðîêàìè íàïèñàâ äî ìåíå ëèñòà ³ ïðèñëàâ çíèìêó ìàëåíüêîãî ÷îòèðüîõë³òíüîãî õëîï÷èêà, â ÿêîãî î÷àõ çîáà÷èâ ñâî¿õ ð³äíèõ. Ó ëèñò³ ïèñàâ ìåí³, ùî ç ðàäîñò³ óñ³ íà÷å çáîæåâîë³ëè, áî çíàéøîâñÿ çàãóáëåíèé7. Ñåðåä ïîäàðóíê³â ÿ ïðèâ³ç äëÿ ñèíà ôîòîàïàðàò çà ñòî ðóáë³â, àëå âèÿâèëîñü, ùî ä³äóñü êóïèâ éîìó ôîòîàïàðàò çà 250 ðóá., ³ ñèí ïîäàðóâàâ ìåí³ ãîäèííèêà çà 500 ðóá., ùî ä³äóñü âæå

212

213

äàâí³øå éîìó êóïèâ. Ïîò³ì, ñì³þ÷èñü, ÿ îïîâ³äàâ ñèíîâ³, ùî â éîãî â³ö³ êîðèñòóâàâñÿ òàêèì „òðàíñïîðòîì“: â³âöåþ, ñîáàêîþ, êîíÿêîþ, à ä³äóñü éîãî âîçèâ àâòîìàøèíàìè, ìîòî÷îâíîì, âíèç íà Ïîä³ë ó Êè¿â³ ôóí³êóëüîðîì, ³ ïîêàçóâàâ íàøó çåìëþ ç ë³òàêà. ßêùî ÿ â÷èâñÿ ïî äîñâ³äêàõ ïðè êàãàíö³ ï³ä ìåëîä³þ áàáóñèíîãî êóæ³ëÿ, òî â³í äëÿ ìîãî ñèíà ùå äî øê³ëüíîãî â³êó íàéíÿâ â÷èòåëÿ àíãë³éñüêî¿ ìîâè. Ñàì æå ïðàöþâàâ ñòàðèìè òåìïàìè, à ìîæå é á³ëüøå. Íåíîðìàëüí³ñòü æèòòÿ çàââàæèâ ³ ìàëåíüêèé âíóê. Îäíîãî ðàçó ñèä³ëè ìè âñ³ çà îá³äí³ì ñòîëîì. Ðÿäîì ç³ ìíîþ ç ë³âî¿ ñîðîíè ñèä³â ñèí, à á³ëÿ íüîãî ïðàáàáöÿ. Íàïðîòè ïðàáàáö³ – ä³äóñü. Ó ò³ ÷àñè äóæå áàãàòî îñ³á ñ³äàëî çà ãîñòèííèé ñò³ë, îñîáëèâî – ìîëîä³. (×èì á³ëüøå ãðîøåé îòðèìóâàâ, òèì á³ëüøå âèäàòêè ðîñëè). Ñèí ïîäèâèâñÿ íà ñâîþ ïðàáàáöþ, ùîñü ïîì³ðêóâàâ, òà é ïèòàº: – Áàáöþ, ÿê òîá³ ïðèõîäèòüñÿ ì³é ä³äóñü? – Òâ³é ä³äóñü – òî ì³é ñèí. – ßêîñü ñì³øíî òè âèõîâàëà ñâîãî ñèíà! (ijäóñü çèçîì ïîäèâèâñÿ íà ñâîãî âíóêà). – ßê òî ñì³øíî? – (âñ³ ïåðåñòàëè ¿ñòè). – Íó, êîëè ëþäè ïðàöþþòü – â³í ñïèòü, à êîëè ëþäè ñïëÿòü – â³í ïðàöþº. ijäóñü ùå ðàç ãëÿíóâ íà âíóêà ³ ïî÷àâ ¿ñòè. ²íø³ âäàëè, ùî í³÷îãî íå ÷óëè. Ùîá ìàòè ñïîê³é, ä³äóñü çàêðèâàâ äâåð³, à âíóêîâ³ êàçàëè, ùî ñïèòü. Ùå äî â³éíè ÿ âè÷èòàâ íà ïëàêàò³, ùî â ñóáîòó â îïåðíîìó òåàòð³ ñòàâëÿòü îïåðó „Çàïîðîæåöü çà Äóíàºì“. Êàðàñÿ ãðຠÐóá÷àê. Ïðî öå ñêàçàâ ó õàò³: „Ïåðøèé ðàç ÷óâ ÿ Ðóá÷àêà, ÿê õîäèâ ùå äî ã³ìíà糿 (òîáòî 35 ðîê³â òîìó),– êàæå Ì. Çàðèöüêèé.– Òðåáà êóïèòè á³ëåòè!“ Çðîçóì³ëî, ùî Ðóá÷àê íå ìàâ óæå òîãî ãîëîñó, òàé ³ì³òóâàâ ïðèñ³äêó, àëå ùå áóëî ïðèºìíî ïîäèâèòèñÿ. ×àñòî Ì. Çàðèöüêèé êàçàâ, ùî íå ëþáèòü ñëóõàòè ìóçèêè ïî ðàä³éî, áî ïðîïàäຠ÷èñòîòà çâóê³â, òîìó íàéêðàùå õîäèòè íà êîíöåðòè, ùîá ñïðèéìàòè áåçïîñåðåäíüî êðàñó ìåëîä³é. ³í ñàì çíàâ äóæå áàãàòî àð³é ç ð³çíèõ îïåð ³ äáàâ, ùîá äî÷êà ïîëþáèëà ìóçèêó. (Êàòðÿ ê³í÷èëà ìóçè÷íèé ³íñòèòóò ³ì. Ëèñåíêà). ϳä ñìàê âíóêà íàñë³äóâàâ ÷àñòî ð³çí³ ãîëîñè, ïî÷èíàþ÷è ç êîëîðèòíîãî ñîïðàíî äî êîíòðà áàñà. Âíóê çàëèâàâñÿ ñì³õîì, à â ä³äóñÿ ³ñêðèëèñü î÷³. Âíóêà äî øêîëè çà ðóêó â³äâ³â ñàì, àëå çà ïîì³÷÷þ ó ïåðøèõ êëàñàõ âíóê çâåðòàâñÿ äî Âëîäç³. ² êîëè ñòàëîñÿ òàê, ùî Âëîäçÿ áóëà çàíÿòîþ, ïîñèëàëà ïåðøîêëàñíèêà ç àðèôìåòè÷íîþ çàäà÷åþ äî ä³äóñÿ, âíóê âèñëîâèâ ï³äîçðó: ÷è íå õî÷óòü ò³ëüêè

â³ä÷åïèòèñÿ â³ä íüîãî, áî íåâæå áè ç òàêîþ òðóäíîþ çàäà÷åþ äàâ ñîá³ ðàäó ä³äóñü. Ó òîìó ïåð³îä³ àâòîðèòåò Âëîäç³ áóâ àáñîëþòíî íå ò³ëüêè ó âíóêà. Âîíà áóëà àðá³òðîì ó âñ³õ ñïîðàõ õëîï÷àê³â öüîãî ðàéîíó. Îäíîãî ðàçó õòîñü ïîäçâîíèâ, ä³äóñü â³ä÷èíèâ, ³ ó äâåðÿõ ïîêàçàëîñü äâ³ õëîï’ÿ÷³ ãîëîâè: – Âëîäçÿ äîìà? – Âëîäç³ íåìà, ìîæå ÿ Âàì ïîìîæó? – ñïèòàâ ä³äóñü. Õëîï÷èñüêà ëèø ïåðåãëÿíóëèñÿ, ïîãëÿäàìè çì³ðÿëè ä³äóñÿ, îäèí ìàõíóâ áåçíàä³éíî ðóêîþ, ³ çíèêëè (ùî ìîâ ïõàòèñü äî ñïðàâ, íà ÿêèõ íå âèçíàºøñÿ). ʳëüêà ðîê³â ï³ñëÿ òîãî çà òèñÿ÷³ êì â³ä Ëüâîâà îäèí êèÿíèí (ùî íå ï³äîçðþâàâ ìîãî â³äíîøåííÿ äî Ì. Çàðèöüêîãî) îïîâ³äàâ ³ñòîð³þ, ùî õîäèëà ïî Êè¿â³. Äåñü òàì, í³áè â Ñîô³¿âñüêîìó ñîáîð³, Ì. Çàðèöüêèé „ïðî÷èòàâ ëåêö³þ“ íà òåìó ïàòð³îòèçìó. „Ïðî÷èòàⓠòàê, ùî ç ìåøêàíö³â Êè¿âà í³õòî á íå â³äâàæèâñÿ. (Éøëî ïðî ðîêè 40–50-ò³). Ïðîãðàìà íàâ÷àííÿ ó êëàñè÷í³é ã³ìíà糿 íå çàøêîäèëà ìàòåìàòè÷íèì îáäàðóâàííÿì Ìèðîíà Çàðèöüêîãî. Çíàéîìñòâî ç àíòè÷íèì ñâ³òîì ïîìîãëî éîìó çàêëàñòè îñíîâè âñåá³÷íîãî ðîçâèòêó, ïåðåêîíàëî ïðî ãàðìîí³þ ì³æ óñ³ìà íàóêàìè, ðîçóìîì ³ äóõîì, ò³ëîì ³ äóøåþ. Íàâêîëèøíº æèòòÿ íàñòðîþâàëî íà ô³ëîñîôñüêó íîòó ³ ïðèâ÷àëî äèâèòèñÿ òâåðåçèìè î÷èìà. Ñåëÿíñüêå ñåðåäîâèùå ïåðåäàëî ³ñêðó îïòèì³çìó é ãóìîðó. Æèòòÿ ³íøèõ íàðîä³â äîêàçàëî, ùî äîëÿ íàøîãî íàðîäó çàëåæíà â³ä íàñ ñàìèõ. Âíóòð³øíÿ ñèëà, ÿêó îä³äè÷³â â³ä áàòüê³â ³ ïðàä³ä³â øòîâõàëà äî â³äêðèòòÿ íîâèõ ãîðèçîíò³â, ç ÿêèõ ó ìàéáóòíüîìó çîáà÷èâ ñâîº ïðèçíà÷åííÿ. Íå çíàþ, ÷è âäàñòüñÿ êîìóñü çìàëþâàòè òîé âíóòð³øí³é ñâ³ò, ó ÿêîìó Ìèðîí Çàðèöüêèé æèâ, áî ñïàäùèíà éîãî îõîïëþº íå âñ³ ïèòàííÿ, ÿêèìè â³í ö³êàâèâñÿ, à çâåñòè âñå äî ìàòåìàòè÷íèõ ä³ëÿíîê, îçíà÷àëî á çá³äíåííÿ, îäíîá³÷íå é íåïðàâäèâå ïîêàçàííÿ ñâ³òó Ì. Çàðèöüêîãî. Íàéïåðøå ïîâèííî çàö³êàâèòè ÿâèùå, ùî Ì. Çàðèöüêèé íå ðîáèâ æàäíèõ ñïðîá ñòàòè â íàéìè äî ñóñ³ä³â, áî íà ñâî¿é íèâ³ íå ì³ã íàéòè ïðèì³íåííÿ ñâî¿ì ñèëàì. Ïðèâàòí³ ÷è äåðæàâí³ ã³ìíà糿 ïîãëèíàëè âåñü ÷àñ ³ îáìåæóâàëè ìîæëèâîñò³, ÿê³ â³äêðèâàëèñÿ òèì, õòî ëèøàâ â³ðó ñâî¿õ áàòüê³â. Ì. Çàðèöüêèé íå áóâ ðåë³ã³éíèì ôàíàòèêîì, àëå øàíóâàâ îáðÿäè ñâî¿õ áàòüê³â. ³í ìîæå íå áóâ ïðàêòèêóþ÷èì, àëå í³êîëè íå âèñì³þâàâ ³íøèõ, áî òàêèìè áóëè éîãî ìàòè, äðóæèíà ³ äî÷êà. Öåðêîâíèõ ïîðîã³â íå îááèâàâ ³ äèâóâàâ çíàéîìèõ, êîëè éøîâ äî öåðêâè, à òàì íå ñï³âàëè „Áîã ïðåäâ³÷íèé íàðîäèâñÿ“ ÷è „Õðèñòîñ Âîñêðåñ“.

214

215

Ó íåä³ëþ, 5 ëèñòîïàäà, ï-³ Ãàëóùèíñüêà, çîáà÷èâøè Ì. Çàðèöüêîãî íà ïëîù³ ñâ. Þðà, ³ çäèâîâàíî çàïèòàëà: „Êóäè öå âè õî-äèëè, ïàíå ïðîôåñîðå?“ „Ìîÿ Êàòðÿ øëþá áðàëà!“ „Åò, äåñü âàì õî÷åòüñÿ òåïåð æàðòóâàòè!“ Ïî äâîõ òèæíÿõ òà æ ñàìà ïàí³ ïðè íîâ³é çóñòð³÷³ ïî÷àëà ´ðàòóëþâàòè Ì. Çàðèöüêîìó, „áî ÿ ÷óëà, ùî ïàííà Êàòðÿ ñïðàâä³ çàì³æ âèéøëà“. „Ùî âè ñëóõàºòå áàá-ñüêèõ ïëüîòîê?“ Àëå õðèñòèÿíñüêå ïîíÿòòÿ „ñòðàæäàòè“ òàì, äå ñèëè òâî¿ íå ïðèäàþòüñÿ, áóëî éîìó â³äîìèì. Öå éîãî íàâ÷èëî ïåðåíîñèòè íå ò³ëüêè îñîáèñòå ãîðå ³ íåùàñòÿ. Ó òàêèõ ïåðåæèâàííÿõ â³í çóì³â çáåðåãòè ìîðàëüíó ÷èñòîòó ³ äîäàòè ñèë ³íøèì, òà ï³äïèðàòè ¿õ. гñ ³ æèâ ó ÷àñè, êîëè éîãî íàð³ä áó⠄ìîâ ïàðàë³òèê òîé íà ðîçäîð³ææ³ ëþäñüêèì ïðåçèðñòâîì, í³áè ñòðóïîì, âêðèòèé...“, áî ä³äè òà ïðàä³äè äàëè ñåáå çàêóâàòè. Ì. Çàðèöüêèé ìóñ³â çàãëóøèòè ó ñâîìó ñåðö³ ïðèðîäíå ñòðåìë³ííÿ äî ëàâð³â, áî íå ÷óâ ñåáå â³ëüíèì. Ïðè òîìó áóâ ïðèçíàíèé, ÿê ð³âíèé ñåðåä âèäàòíèõ ó÷åíèõ ïîëüñüêî¿ äåðæàâè, ç ÿêèìè áëèçüêî çíàâñÿ, ïðèéìàâ ó ñâî¿é õàò³, é áóâ ãîñòåì ó íèõ. Éîãî ïàòð³îòèçì âèðîñòàâ ç ã³äíîñò³ ëþäèíè ³ ñèíà íàðîäó, ùî êðèº ó ñîá³ íåçáàãíåíí³ òà íåâè÷åðïí³ âíóòð³øí³ ñèëè, ùî ëåæàëè îáëîãîì, áî í³êîìó íå áóëè ïîòð³áíèìè, ³ íå áóëî äå ¿õ çàñòîñîâóâàòè. Òà ÷è æ ì³ã òàêèé áàãàòîãðàííèé òàëàíò îáìåæèòèñü ñïîãëÿäàííÿì, ìîæå é ñï³â÷óòëèâî, òîä³, êîëè íåäîñâ³÷åí³ ä³òè áîðñàëèñÿ ³ øóêàëè âèõîäó? ijòè ëåìåíòóâàëè ó ðîçïà÷³, áî áóëè îçáðîºíèìè ëèøå ãëèáîêèìè ïî÷óâàííÿìè, ùî çðîäèëèñü â³ä áîëþ, êðèâäè, íåñïðàâåäëèâîñò³ òà ãàíüáè. Òà íå âñ³õ âíóòð³øí³ ñèëè øòîâõàþòü äî çîâí³øí³õ ä³é, áîðèêàíü. Òèõ, õòî ðîäèâñÿ ñïîãëÿäàòè ç îë³ìï³éñüêèõ âèñîò, àíàë³çóâàòè, øóêàòè óçàãàëüíþþ÷èõ ôîðìóë, ùîá ïîìîãòè íàéòè âèõ³ä – íå ç³ïõíóòè âíèç. – Ïðàâäèâèé ô³ëîñîô ïîâèíåí çàâæäè äèâóâàòèñÿ,– ëþáèâ ãîâîðèòè Ìèðîí Çàðèöüêèé. Äèâóâàííÿ çàñòàâëÿº ïðèãëÿíóòèñÿ äî 䳿, çàñòàíîâèòèñÿ ÷îìó ñàìå òàê, à íå ³íàêøå â÷èíåíî, ÿê³ ïðè÷èíè çìóñèëè ÷è âèêëèêàëè òàêó ä³þ, ÿê âèãëÿäàëî á ïðè ³íø³é ïðè÷èí³, à ìîæå âñå âèéøëî á íàïåðåê³ð ëîã³ö³? Ò³, ùî âñå „ðîçóì³þòü“ ³ íå äèâóþòüñÿ, ÿê³ íå âì³þòü àáî íå õî÷óòü äóìàòè, øóêàòè ïðè÷èí, íå â ñèë³ â³ä÷óòè ãîëîâíîãî. Ëþäñüê³é íà¿âíîñò³ òà íåçíàííþ íåìຠãðàíèöü. Êîæåí ñóäèòü ïî ñîá³ – º ñòðàõ³òëèâîþ ïðàâäîþ. ßêùî â³ðèòè çíàâöÿì ëþäñüêèõ äóø, òî òàêèõ, ùî âñå ðîçóì³þòü, º çíèêàþ÷à ìåíø³ñòü. ²íø³ çðîçóì³þòü òîä³, êîëè ¿ì ïîÿñíèòè, áî º òàê³, ùî íå â ñèë³ çðîçóì³òè íàâ³òü ïîÿñíåíü. Íà æàëü ³ ãîðå – ¿õ á³ëüø³ñòü, òîìó é ìîòîðîøíî ñòàº, ùî êîæíèé

ñóäèòü ïî ñîá³. Êàæóòü, ùî ò³ëüêè äóðíÿì óñå ÿñíå, òîìó âîíè í³êîëè íå äèâóþòüñÿ, áî âñå çíàþòü. ßêðàç òàêèõ Ì. Çàðèöüêèé ââàæàâ íàéá³ëüøèìè ñâî¿ìè âîðîãàìè. Ñëîâîì „äóðåíü“ ëþáèâ íàçèâàòè íåëþáèìèõ, ïîÿñíþâàòè íåçðîçóì³ëå, àëå „äóðíèê“ áóëî ïîáëàæëèâèì. Ïðàâäèâà ëþäèíà çàâæäè ñòðåìèòüñÿ äî çíàííÿ. Òà ÷è âäàñòüñÿ òàêå? – ô³ëîñîôñüêå çàïèòàííÿ. ×èì øèðø³ ãîðèçîíòè, òèì âèäí³øå ÿê äóæå ìàëî ìè çíàºìî òà ÿêî¿ ïðàö³ òðåáà ïðèêëàñòè, ùîá äð³áêó íîâîãî âèðâàòè. Ì. Çàðèöüêèé í³êîëè íå øóêàâ äëÿ ñåáå âèãîäè ³ í³êîëè íå ñòðåìèâñÿ äî áàãàòñòâà. Éîãî ìàìà, ÿêó Ì. Çàðèöüêèé äóæå ëþáèâ ³ øàíóâàâ, ïîâòîðþâàëà: „̳é ̳ðêî í³êîëè íå âì³â æèòè, ³ ÿ äóìàëà, ùî â³í íàéäóðí³øèé ç ìî¿õ ñèí³â. Ðîìêî ê³í÷èâ ïðàâî, àëå çàéíÿâñÿ ãîñïîäàðêîþ, áî òàê áóëî âèã³äí³øå, Ðîäüêî ñòàâ ³íæåíåðîì, óì³â íàéòè ïðèì³íåííÿ ñâî¿ì óïîäîáàííÿì ³ äîáðå æèâ, à òîé (ìàºòüñÿ íà ââàç³ Ìèðîí) ïðè÷åïèâñÿ äî ñâ ìàòåìàòèêè, ÿêà éîìó í³÷îãî íå äàº, ³ ö³ëå æèòòÿ áðèíçó ᒺ (òîáòî á³äóº). À òåïåð âèõîäèòü, ùî â³í íå òàêèé äóðíèé, ÿê ÿ ââàæàëà“. Íå õîò³ëà ìàìà øëÿòèñÿ ñâ³òàìè, ³ ïðèéøëà æèòè äî Ìèðîíà. ² ñïðàâä³, äåêîëè âèäàâàëîñÿ, ùî Ì. Çàðèöüêèé, êðîì³ ìàòåìàòèêè, í³÷èì íå çàéìàºòüñÿ. ³í íàñîëîäæóâàâñÿ ïî÷óòòÿì, ùî ìîæå öèôðàìè ³ ìàòåìàòè÷íèìè ñèìâîëàìè ð³øàòè íàéñêëàäí³ø³ ïðîáëåìè ³ áëóêàòè ó íîâîâ³äêðèòèõ õâèëÿñòèõ ÷è í-âèì³ðíèõ ïðîñòîðàõ. Ïåâíî, í³ îäíà ä³ëÿíêà íàóêè, êðîì³ ìàòåìàòèêè, íå â ñèë³ òâîðèòè òàêèõ çàïàìîðî÷ëèâèõ ïåðñïåêòèâ ³äåàëüíîãî áóòòÿ, ÿêîãî äîñâ³äîì íå â ñèë³ äîêàçàòè. ² õòî æ ìຠñèëó âåðíóòè éîãî íà õîäîëü, ùî çâåòüñÿ çåìëåþ? Àëå Ì. Çàðèöüêèé íå ò³ëüêè áóâ ìàòåìàòèêîì. ³í æèâî ö³êàâèâñÿ ë³òåðàòóðîþ, ³ñòîð³ºþ é ô³ëîñîô³ºþ ó øèðøîìó ðîçóì³íí³, òîáòî òàêîþ, ùî îᒺäíóº óñ³ ëàíêè ëþäñüêîãî æèòòÿ. ²äå¿, ÿêèìè çàéìàþòüñÿ ô³çèêè, äàâíî ââ³éøëè ñâî¿ìè îñíîâàìè ó ô³ëîñîô³þ. Ô³ëîñîô³ÿ âæå íå ìîæå îá³éòèñÿ áåç ïðîáëåì Ä. Ãåêåë³, Ì. Ïëàíêà, À. Åéíøòåéíà. Ó ä³ëÿíêó ô³ëîñîô³¿ ÷èìðàç òî ÷àñò³øå ïðîíèêàþòü ìàòåìàòèêè (Óàéãåä, Ðàññåë). Óñ³ âîíè âèéøëè ç ðàìîê ÷èñòî¿ ìàòåìàòèêè, áî ôîðìóëè ³ ôóíêö³¿ âæå ¿õ íå çàäîâ³ëüíÿëè. Ì. Çàðèöüêèé áà÷èâ, ùî òðóäíî ñõîâàòèñÿ òàê, ùîá òîä³ éîãî íå çàä³ëà, ìèìî òîãî, ùî â³í íå ìຠæàäíîãî â³äíîøåííÿ äî íå¿, áî âñå ïåðåïë³òàºòüñÿ, ïåðåðîñòຠó âåëèê³ ïî䳿 ³ çàòÿãຠó ñàìå ïëåòèâî, íà÷å ó òðÿñîâèíó. Íàðåøò³ â³í ïåðåêîíóºòüñÿ, ùî ìàòåìàòèêà ïîâèííà çàéìàòèñÿ íå ëèø ÷èñëàìè ³ âåëè÷èíàìè, àëå é ïîâèííà çàö³êàâèòèñÿ ëîã³êîþ òà âñ³ì, äå éäå ìîâà ïðî çàêîíîì³ðíå âèçíà÷åííÿ. Ì. Çàðèöüêèé ââàæàº, ùî ëîã³êà º í³áè ðîçøèðåíîþ ìàòåìàòèêîþ.

216

217

×è ì³ã çàäîâ³ëüíèòè Ìèðîíà Çàðèöüêîãî ÿêèéñü ô³ëîñîôñüêèé íàïðÿìîê? Íàïåâíî í³! Éîãî ÿñíèé àêàäåì³÷íèé ðîçóì âáà÷àâ, ùî ëþäñòâî ñòî¿òü ò³ëüêè íà ïîðîç³ ñâîãî ðîçâèòêó, ùî ó âñ³õ ä³ëÿíêàõ º ëèøå ñïðîáè äåùî âèçíà÷èòè, äåùî çðîçóì³òè. Íàä îðòîäîêñàëüí³ñòþ, òàáó¿ñòèêîþ âì³â ïîêåïêóâàòè òà é ïîñì³ÿòèñÿ. Íå îäèí ãóìîðèñò ì³ã áè çàïîçè÷èòè ó íüîãî òåìè äëÿ ñâî¿õ òâîð³â. Ñì³õ éîãî áóâ çàðàçëèâèé ³ âáèâ÷èé äëÿ òèõ, ïðîòè êîãî áóâ çâåðíåíèé. Íå çíàþ, ÷è âäàëîñü áè éîìó çáåðåãòè æèòòÿ çà ÷àñ³â Çåâñà, êîëè òîé ö³êàâèâñÿ íàâ³òü ìàòåìàòèêàìè, õî÷ íå ìåíøå âì³â ëóêàâèòè â³ä Ñîêðàòà. Äëÿ Ì. Çàðèöüêîãî íàéñì³øí³øèì áóâ òîé, õòî âèäàâàâ ñåáå çà íàéìóäð³øîãî, áî â³í áà÷èâ, ùî ïåðåä ëþäüìè çàâæäè ñòî¿òü êðóòà ñêàëà, ÿêó òðåáà øòóðìóâàòè ðîçóìîì ³ ïî÷óâàííÿìè, áî ñàìèì ðîçóìîì æèòòÿ òðóäíî ï³çíàòè. Ðîçóì º í³áè ìåõàí³÷íèì çíàðÿääÿì, ³ ùî íèì ìîæíà çáàãíóòè âñå çàêîñòåí³ëå, ÿê Áåðãñîí òâåðäèâ, à æèòòÿ ï³çíàºòüñÿ âëàñíèì ïåðåæèâàííÿì, ³íòó³ö³ºþ. Ñèëè ëþäñüêîãî äóõà ìàòåìàòè÷íèìè ôîðìóëàìè íå âè÷èñëèø. Ó ðîçìîâ³ ç òèìè, ùî áà÷èëè ãåéáè ïîòóñòîðîíí³é ñâ³ò ³ ä³òêíóëèñÿ ãðàíè÷íèõ ïåðåæèâàíü, íå ñòèäàâñÿ çàÿâèòè, ùî â³í ìàòåìàòèê, ùî íå â³äîìî ÿêèì áè âèéøîâ ³ç âèïðîáóâàíü, õî÷à ìàþ ïðàâî çàÿâèòè, ùî Ì. Çàðèöüêèé âèä³ëÿâñÿ òâåðä³ñòþ äóõà. Áóëè âèïàäêè â æèòò³, â³ä ÿêèõ çàëåæàëî ïîëåêøåííÿ äîë³, ÿêùî ñòàíå „ñìèðí³øèì“. ³í òàêèì íå ñòàâ, áî íå õîò³â ïîñòóïèòèñÿ ãîðä³ñòþ ³ âëàñíîþ ã³äí³ñòþ, áåç ÿêî¿ äóæå òðóäíî æèòè ëþäèí³. Ó äåÿêèõ âèïàäêàõ ìîæíà áóëî éîãî çàï³äîçðèòè ó ôàòàë³çì³, àëå é òîä³ íå íàð³êàâ íà äîëþ, à ñò³éêî æäàâ ñâîãî ïðèçíà÷åííÿ, ³ ñâî¿ì ñïîêîºì âñåëÿâ â³ðó ó êðàùå. Ì. Çàðèöüêèé íå áîÿâñÿ ñêàçàòè, ùî ³äåîëîã³ÿ (êîëè ¿¿ íå ïåðåãëÿäàòè) ÷àñòî ëèøàºòüñÿ ïîçà ïîòîêîì, áî íå ïîñï³âຠçà íåñòðèìíèì, ïðóäêèì ³ ì³íëèâèì ïëèíîì æèòòÿ. ³í í³êîëè íå ñòâîðþâàâ ñóïåðå÷íîñòåé, íå âèêëèêàâ òðóäíîù³â, ùîá ç íèìè áîðîòèñÿ, à ñêîð³øå ëþáèâ ãàðìîí³þ ³ êîõàâñÿ ó ïðåêðàñíîìó, ÿêå âì³â âñþäè íàõîäèòè. Ìàòåìàòèêà áóëà äëÿ íüîãî íàñîëîäîþ ³ äæåðåëîì êðàñè é ãàðìîí³¿. Êð³çü ïðèçìó öèôð çóì³â äîáà÷àòè êîëüîðè ³ ë³í³¿ â îáðàçîòâîð÷îìó ìèñòåöòâ³, ïðîñò³ð ó ïëàñòèö³, ôàíòàç³þ â ìóçèö³ òà ëåò ó ïîå糿. Áî õîòÿ êíÿçåì ìàòåìàòèêè ââàæàþòü Ãàóññà, éîãî êíÿçåì äóõà áóâ Ò. Øåâ÷åíêî. Êðîì³ ìàòåìàòè÷íèõ ïðàöü, Ì. Çàðèöüêèé ïðèâ³ç ç³ ñâ ïî¿çäêè ïî Óêðà¿í³ 1929 ð. àëüáîìè, âèäàí³ ñï³ëêîþ õóäîæíèê³â Óêðà¿íè, é êîëè òðóäíî áóëî ïåðåêîíàòè âíóêà, ùîá ñòàâ ìàòåìàòèêîì, Ì. Çàðèöüêèé ïî÷àâ âèâ÷àòè ìèñòåöòâî.

Ñâî¿ çàíÿòòÿ, ñâîþ ïðàöþ â³í íå ââàæàâ âèíÿòêîâèìè äëÿ ùàñòÿ íàðîäó, àëå íàïîëåãëèâîñò³, âïåðòîñò³ é òàêî¿ â³ääàíîñò³ òà æåðòâåííîñòè, ÿê³ ïðîÿâëÿâ Ì. Çàðèöüêèé ó âñ³õ ñâî¿õ ïî÷èíàííÿõ, ìîæíà ïîçàâèäóâàòè é áðàòè ïðèêëàä.

218

219

1 Çàðèöüêèé Ìèðîí Îíóôð³éîâè÷ – îäèí ³ç ôóíäàòîð³â óêðà¿íñüêî¿

ìàòåìàòè÷íî¿ êóëüòóðè íà çàõ³äíîóêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ, ä³éñíèé ÷ëåí Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Ò. Øåâ÷åíêà ç 1927 ðîêó. Íàðîäèâñÿ 21 òðàâíÿ 1889 ðîêó â ñ. Ìîãèëüíèöÿ Òåðåáîâëÿíñüêîãî ðàéîíó Òåðíîï³ëüñüêî¿ îáëàñò³. Çàê³í÷èâ ã³ìíàç³þ â Ïåðåìèøë³, â 1907 ð. âñòóïèâ äî ³äåíñüêîãî óí³âåðñèòåòó, ç ÿêîãî çãîäîì ïåðåâ³âñÿ ó Ëüâ³âñüêèé óí³âåðñèòåò, äå áóâ ÷ëåíîì ñòóäåíòñüêîãî òîâàðèñòâà „Àêàäåì³÷íà ãðîìàäà“, à ïîò³ì „Óêðà¿íñüêîãî ñòóäåíòñüêîãî ñîþçó“.  1912 ð. çàê³í÷èâ óí³âåðñèòåò ³ ÷åðåç ð³ê ñêëàâ ó÷èòåëüñüêèé ³ñïèò, ï³ñëÿ ÿêîãî îòðèìàâ çâàííÿ â÷èòåëÿ ñåðåäí³õ øê³ë ç ìàòåìàòèêè ³ ô³çèêè. Ó÷èòåëþº â ïðèâàòíèõ ã³ìíàç³ÿõ Áåëçà, Çáàðàæà, â äåðæàâíèõ – Êîëîìè¿, Òåðíîïîëÿ. 1925 ð. ïåðå¿æäæຠäî Ëüâîâà, à 24 áåðåçíÿ 1927 ð. Ì. Ç. îáèðàþòü ä³éñíèì ÷ëåíîì Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Ò. Øåâ÷åíêà. 1926 ðîêó íàäðóêîâàíà ïåðøà éîãî íàóêîâà ïðàöÿ „Ìåòîä çàïðîâàäæåííÿ äîáðîãî âïîðÿäêóâàííÿ ó òåî𳿠ìíîæèí“. Çà ïðàöþ „Äåÿê³ îñíîâí³ ïîíÿòòÿ àíàë³çó ïîëîæåííÿ ç òî÷êè çîðó àëãåáðè ëîã³êè“, íàäðóêîâàíó â 9-ìó òîì³ æóðíàëó „Fundamenta Mathematicae“ (1927 ð.), Ëüâ³âñüêèé óí³âåðñèòåò 25 æîâòíÿ 1930 ð. ïðèñóäèâ Ì. Ç. â÷åíèé ñòóï³íü äîêòîðà ô³ëîñîô³¿. Ïðàöþâàâ ç âèäàòíèìè ïîëüñüêèìè ìàòåìàòèêàìè Ã. Øòåéãàóçîì, Ñ. Áàíàõîì, Â. Ñòîæåêîì, Ñ. Ìàçóðîì, ÿê³ ïðàöþâàëè ó Ëüâîâ³, áóâ ïðèéíÿòèé äî ëüâ³âñüêîãî â³ää³ëó ïîëüñüêîãî ìàòåìàòè÷íîãî òîâàðèñòâà, éîãî îáðàëè òàêîæ ÷ëåíîì ͳìåöüêîãî ìàòåìàòè÷íîãî òîâàðèñòâà. Ì. Ç. áðàâ ó÷àñòü ó ðîáîò³ I ïîëüñüêîãî ìàòåìàòè÷íîãî 璿çäó, ùî â³äáóâñÿ ó Ëüâîâ³ ó 1927 ð., äå âèñòóïèâ ³ç íàóêîâîþ äîïîâ³ääþ Íàóêîâîãî Òîâàðèñòâà ³ì. Ò. Øåâ÷åíêà, ¿çäèâ íà I ìàòåìàòè÷íèé 璿çä Ðàä. Ñîþçó â Õàðêîâ³. Ç êâ³òíÿ 1927 ð. íà þâ³ëåéíîìó ñâÿò³ ìàòåìàòè÷íî-ïðèðîäîïèñíî-ë³êàðñüêî¿ ñåêö³¿ ÍÒØ ³ì. Ò. Øåâ÷åíêà, ïðèñâÿ÷åíîìó 30-ð³÷÷þ ðîáîòè ñåêö³¿, Ì. Ç. âèãîëîøóº äîïîâ³äü ô³ëîñîôñüêîãî çì³ñòó „Ïðàâäà, êðàñà ³ ìàòåìàòèêà“. Äî 1939 ð. Ì. Ç. íàäðóêóâàâ áëèçüêî 20 íàóêîâèõ ïðàöü ó ëüâ³âñüêèõ òà ³íîçåìíèõ âèäàííÿõ, ³ â öåé ïåð³îä ñôîðìóâàâñÿ ÿê ñåðéîçíèé ìàòåìàòèê ç ô³ëîñîôñüêèì óõèëîì. Ç ãðóäíÿ 1939 ð. Ì. Ç. ïðàöþº ó Ëüâ³âñüêîìó óí³âåðñèòåò³, ó 1934–1941 ðð. áóâ ïðîäåêàíîì, à â 1945–1947 ðð.– äåêàíîì ô³çèêî-ìàòåìàòè÷íîãî ôàêóëüòåòó, êåðóâàâ êàôåäðîþ òåî𳿠éìîâ³ðíîñòåé, à ç 1948 ð.– êàôåäðîþ çàãàëüíî¿ ìàòåìàòèêè.  öåé ïåð³îä ïðàöþâàâ ñòàðøèì íàóêîâèì ñï³âðîá³òíèêîì Ëüâ³âñüêîãî ô³ë³àëó ÀÍ ÓÐÑÐ. Ó 1941 ð. âèñòóïàâ ç äîïîâ³äÿìè íà êîíôåðåíö³ÿõ Àêàäå쳿 íàóê ÓÐÑÐ òà ÃðóçÐÑÐ ó Êèºâ³ òà Òá³ë³ñ³. 21 êâ³òíÿ 1945 ð. Ì. Ç. áóëî ïðèñâîºíî çâàííÿ ïðîôåñîðà, à 6 ëèïíÿ 1946 ð. â÷åíèé ñòóï³íü êàíäèäàòà ô³çèêî-ìàòåìàòè÷íèõ íàóê. Ðîáîòó ó Ëüâ³â-

ñüêîìó óí³âåðñèòåò³ Ì. Ç. ïîºäíóâàâ ç ÷èòàííÿì ëåêö³é ó Ëüâ³âñüêîìó ïîë³òåõí³÷íîìó ³íñòèòóò³ (1944–1946 ðð.) òà â íîâîñòâîðåíîìó Óæãîðîäñüêîìó óí³âåðñèòåò³ (1950–1955 ðð.), íàäàþ÷è äîïîìîãó â îðãàí³çàö³¿ ìàòåìàòè÷íèõ êàôåäð öüîãî óí³âåðñèòåòó.  1942–1944 ðð. Ì. Ç. ÷èòàâ ëåêö³¿ ç âèùî¿ ìàòåìàòèêè íà ïðîôåñ³éíèõ òåõí³÷íèõ êóðñàõ íà áàç³ Ëüâ³âñüêî¿ ïîë³òåõí³êè. Ïðîâîäèâ øèðîêó ïðîïàãàíäó íàóêîâèõ çíàíü ó ïðåñ³. Íàóêîâ³ âèñë³äè Ì. Ç. ñòîÿëè íà ïåðåäíüîìó êðàþ ñâ³òîâî¿ íàóêè. ³í áóâ îá³çíàíèé ç ïðèðîäíè÷èìè íàóêàìè, ñâ³òîâîþ ë³òåðàòóðîþ, ô³ëîñîô³ºþ, çàõîïëþâàâñ ïîå糺þ. Âîëîä³â â³ëüíî ïîëüñüêîþ, í³ìåöüêîþ ³ ðîñ³éñüêîþ ìîâàìè, çíàâ ñòàðîºâðåéñüêó. Ïèñàâ ìàòåìàòè÷í³ ñòàòò³ àíãë³éñüêîþ, ôðàíöóçüêîþ, ³òàë³éñüêîþ òà ³ñïàíñüêîþ ìîâàìè. Ïîìåð 19 ñåðïíÿ 1961 ð. ³ áóâ ïîõîâàíèé íà Ëè÷àê³âñüêîìó öâèíòàð³ ó Ëüâîâ³. 2 Çàðèöüêà Êàòåðèíà (3.ÕI.1914–29.VIII.1986), íàð. â Êîëîìè¿ ²âàíî-Ôðàíê³âñüêî¿ îáëàñò³. Êóð³ííà ïðîâ³äíèöÿ 2-ãî êóðåíÿ ïëàñòóíîêþíà÷îê ó Ëüâîâ³. 1930 – ÷ëåí þíàöòâà ÎÓÍ. Çàê³í÷èëà ã³ìíàç³þ ñåñòåð Âàñèë³àíîê ó Ëüâîâ³ (1932), ñòóäåíòêà ã³ðíè÷îãî ôàêóëüòåòó Ëüâ³âñüêî¿ ïîë³òåõí³êè (1932–1934). ϳäï³ëüíå ïñåâäî „Êàëèíà“, „Ìîíåòà“. Çààðåøòîâàíà, ñóäæåíà íà Âàðøàâñüêîìó ñóäîâîìó ïðîöåñ³ (1935–1936), íà Ëüâ³âñüêîìó (1936) ó çâ’ÿçêó ç ïðÿìîþ ïðè÷åòí³ñòþ äî àòåíòàòó íà ïîëüñüêîãî ì³í³ñòðà âíóòð³øí³õ ñïðàâ Á. Ϻðàöüêîãî çàñóäæåíà íà 5 ðîê³â òþðìè. ³äñèä³ëà äî 1939. ÕI.1939 – âèéøëà çàì³æ çà ïðîâ³äíîãî ä³ÿ÷à íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíîãî ðóõó Ìèõàéëà Ñîðîêó. 1940 – çààðåøòîâàíà á³ëüøîâèêàìè ³ óâ’ÿçíåíà ó Ëüâ³âñüê³ „Áðèã³äêè“. Òàì ó òþðì³ íàðîäèëà ñèíà Áîãäàíà (íèí³ â³äîìîãî ìèòöÿ-ãðàô³êà), ÿêîãî ó 8 ì³ñÿö³â ïåðåäàëà íà âèõîâàííÿ áàòüêàì. Óò³êøè â ïåðø³ äí³ í³ìåöüêî-ðàäÿíñüêî¿ â³éíè ç òþðìè, ïåðåéøëà ó íàö³îíàë³ñòè÷íå ï³äï³ëëÿ. 1941–1943 – Ê. Ç. ïðîâ³äíèöÿ æ³íî÷î¿ ìåðåæ³ ÎÓÍ íà çàõ³äíîóêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ, à â³äòàê – îðãàí³çàòîð ³ êåð³âíèê Óêðà¿íñüêîãî ×åðâîíîãî Õðåñòà (1943–1947). 1945 – ÓÃÂÐ íàãîðîäæåíà Ñð³áíèì Õðåñòîì çàñëóãè. IÕ.1947 – ó çáðîéí³é ñóòè÷ö³ ïîòðàïèëà ïîðàíåíîþ â ðóêè ÍÊÂÑ. Âæèëà îòðóòó, àëå âèë³êóâàëè äëÿ äîïèò³â. Çàñóäæåíà íà 25 ðîê³â óâ’ÿçíåííÿ, ÿêå â³äáóâàëà ó Âîëîäèìèðñüê³é, ÂåðõíºÓðàëüñüê³é òþðìàõ, 1969 – ïåðåâåäåíà äî òàáîðó ñóâîðîãî ðåæèìó („Äóáðàâäàã“) ó Ìîðäî⳿. 22.IÕ.1972 – çâ³ëüíåíà ³ç çàáîðîíîþ ïðîæèâàííÿ ó Çàõ³äí³é Óêðà¿í³. Ïîñåëèëàñü ó ì. Âîëî÷èñüê Õìåëüíèöüêî¿ îáëàñò³, äå é ïîìåðëà. Áóëà ïîõîâàíà ó Ëüâîâ³ íà Ëè÷àê³âñüêîìó öâèíòàð³. 21.IÕ.1991 – óðî÷èñòî ïåðåçàõîðîíåíà íà Ëè÷àê³âñüêîìó öâèíòàð³ ïîðÿä ³ç ÷îëîâ³êîì Ì. Ñîðîêîþ. 3 ϳñëÿ â³éíè Ìèðîí Çàðèöüêèé ä³ñòàâ ïîñàäó â÷èòåëÿ â äåðæàâí³é ÷îëîâ³÷³é ã³ìíà糿 êëàñè÷íîãî òèïó ç óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ âèêëàäàííÿ â Òåðíîïîë³. Áóëà òàì òåæ æ³íî÷à ã³ìíàç³ÿ „гäíî¿ øêîëè“, àëå ãóìàí³ñòè÷íîãî òèïó, òîáòî áåç íàâ÷àííÿ ãðåöüêî¿ òà ëàòèíñüêî¿ ìîâ. Äëÿ Ì. Çàðèöüêîãî áóëî äóæå âàæëèâî, ùîá éîãî äî÷êà ä³ñòàëà íàéøèðøó îñâ³òó, îòæå, ùîá âèâ÷àëà ò³ ìîâè. Òîæ êîëè âîíà çàê³í÷èëà ï³äñòàâîâó øêîëó, â³í äîáèâñÿ òîãî, ùîá ¿¿ ïðèéíÿëè äî ÷îëîâ³÷î¿ ã³ìíà糿, à ðàçîì ³ç íåþ, ïîäðóãó ¿¿ äèòÿ÷èõ ðîê³â, Îëüãó Äîðîæîâñüêó (òåïåð Áëèçíàê).

Áóëà ùå â ö³ì êëàñ³ òðåòÿ ó÷åíèöÿ – Ëåñÿ Òàí÷àê³âñüêà, áàòüêî ÿêî¿ òåæ ó÷èâ ó ö³é ã³ìíà糿. 4 ÂÓÀÍ – Âñåóêðà¿íñüêà Àêàäåì³ÿ Íàóê. 5 Ìèõàéëî Êðàâ÷óê (27.09.1892 – 9.03.1942) – îäèí ³ç ïðîâ³äíèõ óêðà¿íñüêèõ ìàòåìàòèê³â ÕÕ ñòîë³òòÿ, ïðàö³ ÿêîãî ñòàíîâëÿòü ôóíäàìåíòàëüíå íàäáàííÿ ð³çíèõ ãàëóçåé ìàòåìàòè÷íî¿ íàóêè – âèùî¿ àëãåáðè ³ ìàòåìàòè÷íîãî àíàë³çó, òåî𳿠ôóíêö³é ä³éñíî¿ òà êîìïëåêñíî¿ çì³ííèõ, òåî𳿠äèôåðåíö³àëüíèõ òà ³íòå´ðàëüíèõ ð³âíÿíü, òåî𳿠éìîâ³ðíîñòåé òà ìàòåìàòè÷íî¿ ñòàòèñòèêè ³ ò. ä. Éîìó íàëåæèòü âåëèêà ðîëü ó ðîçâèòêó ìàòåìàòè÷íî¿ îñâ³òè íà ð³âí³ ÿê ñåðåäíüî¿, òàê ³ âèùî¿ øêîëè, ó ðîçðîáö³ óêðà¿íñüêî¿ ìàòåìàòè÷íî¿ òåðì³íîëî㳿, â îðãàí³çàö³¿ íàóêîâîãî æèòòÿ â äîáó ïåðøîãî ï³ñëÿðåâîëþö³éíîãî â³äðîäæåííÿ íà Óêðà¿í³. 6 Êàòåðèíà Çàðèöüêà ç 1930 ð. áóëà ÷ëåíîì Þíàöòâà ÎÓÍ ³ àêòèâíî âêëþ÷èëàñÿ â áîðîòüáó ïðîòè ïîëüñüêèõ îêóïàíò³â. Ïåðøèé ðàç Ê. Çàðèöüêà áóëà ñóäæåíà íà Âàðøàâñüêîìó ïðîöåñ³, ùî òðèâàâ â³ä 18 ëèñòîïàäà 1935 ð. äî ñ³÷íÿ 1936 ð. Íà òîìó ïðîöåñ³ ñóäèëè 12-îõ ïðîâ³äíèõ ÷ëåí³â ÎÓÍ çà àòåíòàò (âáèâñòâî) íà ì³í³ñòðà âíóòð³øí³õ ñïðàâ Áðîí³ñëàâà Ϻðàöüêîãî â ÷åðâí³ 1934 ð., â³äîìîãî ç ðåïðåñ³é ñóïðîòè óêðà¿íö³â íà ÇÓÇ. Òîä³ Ê. Çàðèöüêà áóëà çàñóäæåíà íà 8 ðîê³â òþðìè çà äîïîìîãó â ïåðåïðîâàäæåíí³ âèêîíàâöÿ àòåíòàòó Ãðèãîð³ÿ Ìàöåéêà çà êîðäîí ïîëüñüêî¿ äåðæàâè, ÷åðåç ãîðè â îêîëèö³ Âîðîõòè 5 ñåðïíÿ 1934 ð. Íà Ëüâ³âñüêîìó ïðîöåñ³ Ê. Çàðèöüêó çàñóäèëè íà 5 ðîê³â òþðìè çà ïðèíàëåæí³ñòü äî ÎÓÍ ³ ïðàöþ â ðîçâ³äóâàëüíîìó â³ää³ë³ ÎÓÍ. Ç óïàäêîì ïîëüñüêî¿ äåðæàâè 1939 ðîêó Ê. Çàðèöüêà âèéøëà íà âîëþ ³ ïîâåðíóëàñÿ äî Ëüâîâà òà çíîâó âêëþ÷èëàñÿ ó ïðàöþ ÎÓÍ. 7  1940 ð. Ìèõàéëî Ñîðîêà áóâ çààðåøòîâàíèé á³ëüøîâèêàìè ðàçîì ³ç Êàòåðèíîþ Çàðèöüêîþ çà ó÷àñòü â ÎÓÍ. Ê. Çàðèöüêó ëèøèëè ó Ëüââ³ â òþðì³, à Ì. Ñîðîêó çàñóäèëè íà 8 ðîê³â êîíöòàáîð³â ÃÓËÀÃó. Ðîäèíà Ê. Çàðèöüêî¿ ç äíÿ àðåøòó 1940 ðîêó íå ìàëà ïðî íüîãî æîäíî¿ â³ñòî÷êè. Ïåðøèé ëèñò ç ïîâ³äîìëåííÿì â³ä Ì. Ñîðîêè, ùî â³í æèâèé, ð³äí³ îòðèìàëè 1945 ðîêó.

220

221

² Í Ñ Ò È Í Ê Ò È . Ð Å Ô Ë Å Ê Ñ È . Å Ò È Ê À ...

Ñèí: – ×èì ïîÿñíèòè, ùî í³áè äîáðå âèõîâàíà ëþäèíà íå çàâæäè âåäå ñåáå òàê ÿê íàëåæèòü? Áàòüêî: – Êîíêðåòíî! Ñ.: – ×îìó ãí³â, ãîëîä, ñòðàõ ÷è çàêîõàí³ñòü âèâîäÿòü ëþäèíó ç ð³âíîâàãè? Á.: – Ëþäèíà æ íå ìàøèíà. Ñ.: – Çíàþ, àëå ÿê áè òè ðîç’ÿñíèâ. Á.: – Áà÷èø: ³ ãí³â, ³ ãîëîä, ³ ñòðàõ, ³ ëþáîâ, òîáòî êîõàííÿ, º ïðÿìèì ïî÷óâàííÿì, ùî âèïëèâàþòü ç ³íñòèíêò³â. Ñ.: – Öå ìåíå íå ïåðåêîíóº ³ í³÷îãî íå ðîç’ÿñíþº. Á.: – Âèõîäèòü, ùî ³íñòèíêòè º ñèëüí³øèìè â³ä ïðèêìåò, çàñâîºíèõ âèõîâàííÿì. Ñ.: – ßê ìîæåø, ðîç’ÿñíè áóäü-ëàñêà ïîäð³áí³øå? Á.: – Íà ìîþ äóìêó íàãëÿäí³øå áóäå, êîëè çâåðíåìîñü äî ìèíóëîãî. ϳä ê³íåöü ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ íà ßâ³ íàéøëè çàëèøêè ëþäñüêîãî ÷åðåïà, ÿêîãî â³í áóâ á³ëüøèì çà âñ³ äîòîä³øí³ ïðèïóùåííÿ. Àëå îò íåäàâíî â³ñòêà îáëåò³ëà ö³ëó çåìíó êóëþ, ùî â Ñóäàí³ íàéøëè êóñîê ÷åðåïà ëþäèíè, ÿêà æèëà ïîíàä ì³ë³îí ðîê³â òîìó, à ùå á³ëüøîþ ñåíñàö³ºþ º çíàõ³äêà â Óãîðùèí³. Ðàä³î-êàðáîíí³ äîñë³äè âèçíà÷èëè â³ê àðõåîëîã³÷íèõ çíàõ³äîê ëþäñüêîãî ÷åðåïà îêîëî äâîõ ì³ëüéîí³â ë³ò. Äëÿ íàøî¿ ðîçìîâè íàâ³òü íå ïîòð³áíî òàê áàãàòî ðîê³â. ßêùî â³çüìåìî ÷åòâåðòó ÷àñòèíó, ³ òîãî äîñèòü, ùîá ïîð³âíÿòè ¿¿ ç ³ñòîðè÷íèì ÷àñîì æèòòÿ ëþäèíè. Íàïåâíî ³ñòîðè÷íèé ïåð³îä òàêîæ òðåáà ðîçøèðèòè. Äî òåïåð ÷àñòî ââàæàëè ³ñòîðè÷íèì òîé, ïðî ÿêèé çãàäóº â³ñòêà, àëå íàñêàëüí³ ðèñóíêè â àôðèêàíñüêèõ ïå÷åðàõ íå îäíå íàì ðîçêàçàëè ïðî æèòòÿ òîä³øí³õ ëþäåé. Ñ.: – Òè ââàæàºø, ùî ðèñóíîê ñêîð³øå ïîÿâèâñÿ â³ä ïèñüìà? Á.: – Íàïåâíå òàê, ïðî ìèñòåöüêó âàðò³ñòü ñàì ìîæåø çì³ðêóâàòè. Äî òåïåð íå ìîæóòü âòèõîìèðèòèñü â³ä ïîðèâó ÷èñòîòè ë³í³é ìèñòåöüêîãî ñìàêó. Ñ.: – ßêèé ïðèáëèçíî â³ê äàþòü? Á.: – Íå ìåíøå 10 òèñ. ðîê³â. Íà îñíîâ³ òîãî ââàæàþòü, ùî òîìó 40 òèñ. ðîê³â ëþäè äî ÷îãîñü ñòðåìèëèñü, äèâèëèñü íà äîâêîëèøí³é ñâ³ò òàê, ÿê ìè. Îòîæ ïðèïóñòèìî, ùî 50 òèñ. ðîê³â äî íàñ çàäèâëÿëèñü íà çîð³, çàäóìóâàëèñü íàä ìåòîþ âëàñíîãî æèòòÿ, àëå æèâà ëþäèíà íà çåìë³ ó ñòî ðàç äîâøå. Ñ.: – ² ùî ç òîãî?

Á.: – À òå, ùî ëþäèíà „Ãàáð³ºëü“, ÿê íàçèâàëè àðõåîëîã³÷íó çíàõ³äêó â Óãîðùèí³, ñâî¿ìè äóõîâíèìè ïîòðåáàìè òðîõè ³íøîþ áóëà â³ä ñüîãîäí³øíüî¿. Òîä³ íàïåâíå ïåðåâàæàëè ³íñòèíêòè íàä ðîçóìîì. Ðîçóì º í³áè ïîõ³äíîþ äàëüøîãî æèòòÿ. Àëå é äîòåïåð ó ëþäèíè çáåðåãëèñÿ ³íñòèíêòè, ÿêèõ íå ìîæå çì³íèòè ðîçóì. Ñ.: – Òè õî÷åø ñêàçàòè, ùî ðîçóì º âèòâîðîì êóëüòóðè ³ ìຠçàñòóïèòè ³íñòèíêòè? Á.: – ×àñòèííî òàê, àëå ïðèðîäà íå â óñüîìó äîâ³ðÿº ðîçóìîâ³ ³ òîìó äåÿêèìè ³íñòèíêòàìè íå ïîñòóïàºòüñÿ. Ñ.: – ßêèìè ñàìå? Á.: – ²íñòèíêò æèâëåííÿ, ³íñòèíêò çàõèñòó, ñòàòåâèé ³íñòèíêò, áàòüê³âñüêèé ³íñòèíêò. Ñ.: – Àëå æ òàê³ ñàì³ ³íñòèíêòè ìຠêîæíà òâàðèíà. Á.: – Íå ïåðå÷ó. Íàâ³òü á³ëüøå. Áàãàòî òâàðèí ìàþòü òàê³ ³íñòèíêòè, ùî ëþäèíà ìîæå ïîçàâèäóâàòè. Òà íå ëèøå òâàðèíè, à é ïòèö³, êîìàõè. Îòæå íå òèì ìè ìîæåìî ïîõâàëèòèñü, ùî â쳺ìî ¿ñòè, çàõèùàòè ñåáå, ëèøàòè ïî ñîá³ ïîòîìñòâî, ëþáèòè ñâî¿õ ä³òåé, íàâ³òü æåðòâóâàòè çà íèõ ñâî¿ì æèòòÿì. Óñå öå º âëàñòèâèì óñ³ì æèâèì ³ñòîòàì. ßêáè íå áóëî òèõ ³íñòèíêò³â, íå áóëî á æèòòÿ íà çåìë³. Ñ.: – Äóìàþ, ùî ïîðà íàáëèçèòèñü äî â³äïîâ³ä³ íà ìî¿ ïèòàííÿ. Á.: – Òåïåð ÿñí³øå ñòàíå, ùî õî÷ó ñêàçàòè. ßêùî ïîð³âíÿòè çàñâîºí³ ³ñòèíè, íàáóò³ öèâ³ë³çàö³ºþ ³ êóëüòóðîþ ïðèêìåòè, ÿê³ ñêëàäàþòü õàðàêòåð ç ãåîëîã³÷íèìè âåðñòâàìè, òî âîíè â ïîð³âíÿíí³ ç ïðîæèòèì öèâ³ë³çàö³éíèì ïåð³îäîì, áóäóòü òîíåíüêèì øàðîì. Ñ.: – Õî÷åø ñêàçàòè, ùî íàáóò³ ïðèêìåòè áàòüêàìè ïåðåäàâàëèñü ä³òÿì? Á.: – Òåïåð, çäàºòüñÿ ìåí³, í³õòî íå ïåðå÷èòü ³ñíóâàííÿ ñïàäêîâîñò³. ßê âèíèêëè ³íñòèíêòè òðåáà çâåðíóòèñü äî ñïåö³àëüíî¿ ë³òåðàòóðè. Àëå ïðàâäîïîä³áíî âîíè âèíèêëè ç ðåôëåêñ³â, à ò³ íàïåâíî ç³ çâè÷îê. Îòæå, ëþäñüêèé ð³ä íà ïðîòÿç³ ñâîãî ðîçâèòêó áîðèêàâñÿ ó ³íñòèíêòàõ ñåðåä âîðîæîãî ñåðåäîâèùà ³ âèáèðàâ íàéâèã³äí³ø³ ð³øåííÿ ùîá âèæèòè. Ëèø ôàíòàñòàì ï³ä ñèëó â³äòâîðèòè ò³ óìîâè, ñåðåä ÿêèõ æèëà ëþäèíà. Íàïåâíî òàêèõ ïîíÿòü ÿê ëþäÿí³ñòü, ñïðàâåäëèâ³ñòü, ëþáîâ äî áëèæíüîãî, ñàìîâ³äðå÷åííÿ â ³ì’ÿ ÷îãîñü ïðàâäîïîä³áíî ùå íå áóëî. ¯õ ì³ñöå çàñòóïàëè ïðèêìåòè, ÷è êðàùå ñêàçàòè ³íñòèíêòè, ùî â³äïîâ³äàëè, àáî çàñòàâëÿëè ïîñòóïàòè òàê, à íå ³íàêøå. Òîìó ëþäèí³, ùî æèëà ñîòí³ ë³ò íàñòîðîæåíî íà÷å îëåíü, ùî ïîñò³éíî ïðèñëóõàëàñü çâ³äêè ³äå íåáåçïåêà, òðóäíî çàâæäè áóòè äîâ³ð÷èâîþ. Îñòàíí³ òèñÿ÷ó ðîê³â ùå íå çàêð³ïèëè òîãî äîâ³ð’ÿ, ÿêå ïîòð³áíå

222

223

I.

ëþäèí³ ó íàø â³ê. Òîìó ïðè çàãðîç³ æèòòºâèõ ³íòåðåñ³â òîíåíüêà ïë³âêà êóëüòóðè çíèêàº, ÷è ïðîðèâàºòüñÿ, à ç äåáð³â âèëàçèòü ïåðâ³ñíà ëþäèíà, ùî ãîòîâà ðèíóòèñÿ ç âèøê³ðåíèìè çóáàìè, ùîá çàõèùàòè ñåáå. Ìîæå ãåîëîã ïîð³âíÿâ áè âíóòð³øí³ ñèëè ëþäèíè ç³ ñòàíîì çåìíî¿ êóë³, ùî ïåðåæèâàëà ìîëîäèé ïåð³îä. Áóâ ïåð³îä, êîëè çåìíà êîðà áóëà íàäòî òîíêîþ ùîá ïîñò³éíî òðèìàòè ó ãîðáàõ áóøóþ÷è ñèëè, ÿê³ íóðòóâàëè ó íàäðàõ çåìë³. ² äî ñüîãîäí³ âíóòð³øí³ ñèëè çåìë³ ÷àñ â³ä ÷àñó äàþòü ïðî ñåáå çíàòè ïîøòîâõàìè, ÷è íàâ³òü êàòàñòðîô³÷íèìè çåìëåòðóñàìè ³ âóëêàíàìè. Ñ.: – Àëå æ íå âñþäè òàê áóâàº. Ïðîðèâàºòüñÿ òàì, äå òîíêà êîðà, äå º í³áè ù³ëèíè, ÷è ïîä³áíå. Á.: – À õ³áà æ óñ³ øàðè ñåáå îäíàêîâî âåäóòü. Ó êîãî ãðóáøà „êîðà“, òîé âèñòîþº íà÷å ãîðà.  îäíî¿ ëþäèíè âíóòð³øí³ ãàëüìà ñèëüí³ø³, ó äðóãî¿ ñëàáø³. Ñ.: – Óÿâè ñîá³, ùî ÿ íå çîâñ³ì äîáðå ðîçóì³þ ìåõàí³çì ³íñòèíêò³â. ×è ìîæåø ùîñü á³ëüøå ñêàçàòè? Á.: – ß ñàì íå âåëèêèé ìåäèê, àëå çàãàëüíå ïîíÿòòÿ ìàþ. Ó ëþäñüêîìó îðãàí³çì³ âñå º äóæå âàæëèâå ³ í³÷îãî íå ìຠçàéâîãî. Àëå íàñ ö³êàâëÿòü ò³ ÷èííèêè, ùî ìàþòü ïðÿìå â³äíîøåííÿ äî òåìè. Äóæå ò³ñíî ç íåðâîâîþ ñèñòåìîþ º çâ’ÿçàí³ åíäîêðèíí³ ïðèïàðàòè, ùî âèðîáëÿþòü ãîðìîíè. Ãîðìîíîì íàçèâàþòü á³îëîã³÷íî àêòèâíó ðå÷îâèíó, ùî âèä³ëÿºòüñÿ â êðîâ çàëîçàìè âíóòð³øíüî¿ ñåêðåö³¿. Äî òàêèõ çàëîç íàëåæèòü ³ 1. óïîô³ç, ùî çíàõîäèòüñÿ ï³ä ãîëîâíèì ìîçêîì ³ âèä³ëÿº ó êðîâ ãîðìîíè, ÿê³ âïëèâàþòü íà ð³ñò, íà ôóíêö³þ ñòàòåâèõ çàëîç, íà ä³ÿëüí³ñòü ³ âèòâ³ð ñïåðìàòîçî¿ä³â. 2. Ùèòîâèäíà çàëîçà, ùî çíàõîäèòüñÿ íà øè¿ á³ëÿ âåðõíüî¿ ÷àñòèíè ãîðëà ³ áåðå ó÷àñòü â îñíîâíîìó îáì³í³ ðå÷îâèí. 3. ϳäøëóíêîâà çàëîçà. 4. Íàäíèðíèêè. 5. Ìîçãîâà âåðñòâà. 6. Êîðêîâèé øàð. 7. Ñòàòåâ³ çàëîçè. Íàïðèêëàä äîêàçàíî, ùî ïî óñóíåíí³ ùèòîâèäíî¿ çàëîçè, êàñòðàö³¿, ÷è íàäì³ðó ãîðìîí³â, ÿê³ ïîñòóïàþòü ç öèõ çàëîç, ãëóáîêî ì³íÿºòüñÿ õàðàêòåð ä³ÿëüíîñò³ âèùèõ â³ää³ë³â íåðâîâî¿ ñèñòåìè, à òàêîæ êîðè âåëèêèõ ï³âêóëü. Êîðó çíîâó âåëèêèõ ï³âêóëü ââàæàþòü íå ò³ëüêè ëàáîðàòîð³ºþ äóõîâíîãî æèòòÿ ëþäèíè, àëå é „êîìàíäíèì øòàáîì“ ëþäèíè. Óñ³ çàëîçè º ò³ñíî ïîâ’ÿçàí³ ì³æ ñîáîþ ³ ÿâëÿþòü ºäèíó ôóíêö³îíàëüíó ñèñòåìó. Íåðâîâà ñèñòåìà ³ âèùèé â³ää³ë êîðè ãîëîâíîãî ìîçêó ÿêðàç ðåãóëþþòü ä³ÿëüí³ñòü ò³º¿ ñèñòåìè.

Òðîõè íóäíî? Ñ.: – Äåùî ö³êàâå. Ñëóõàþ÷è, âèíèêëî ö³êàâå ïîð³âíÿííÿ, êîëèñü òè ìåí³ îïîâ³äàâ ïðî „ìóäð³ ìàøèíè“. ß äåùî íà ò³ òåìè ÷èòàâ òà é çíàþ äåÿêèõ êîíñòðóêòîð³â òàêèõ ìàøèí. Çðîçóì³ëî, ùî ç ðîçâèòêîì òàêèõ ìàøèí ïîÿâèëèñü íîâ³ òåðì³íè, à ñòàð³ íàáðàëè íîâîãî çì³ñòó. Îò õî÷à á ñëîâî „ïðîãðàìà“. Äîíåäàâíà òèì òåðì³íîì ïîÿñíþâàëè: ïëàí íàì³÷åíî¿ ä³ÿëüíîñò³, âèêëàä îñíîâíèõ çàâäàíü ³ ö³ëåé, êîðîòêèé âèêëàä çì³ñòó ÿêîãîñü ïðåäìåòà, ïåðåë³ê íîìåð³â ìóçèêè, ñï³â³â, òàíöþ òîùî. Òåïåð ç ïîÿâîþ íîâî¿ íàóêè ê³áåðíåòèêè ñëîâà „ïðîãðàìà“, „ïðîãðàìóâàòè“ íàñè÷åí³ íîâèì çì³ñòîì. Òåïåð òå ñëîâî ì³ñòèòü íàïåðåä îïðàöüîâàíèé, çàãîòîâëåíèé ïëàí ä³é, ÿê³ ïîâèííà âèêîíàòè ìàøèíà â³ä ïî÷àòêó äî ê³íöÿ. ßêùî ÿ ñêàæó: „Ëþäèíà ç’ÿâëÿºòüñÿ íà ñâ³ò ç íàáîðîì âðîäæåíèõ ïðîãðàì, êîæåí çðîçó쳺 ùî ÿ áàæàþ ñêàçàòè.“ À ñëóõàþ÷è òâ³é âèêëàä, ÿêðàç íàïðîøóºòüñÿ òàêå ïîð³âíÿííÿ. Á.: – Ùî æ, ÿ íå ïåðå÷ó. Ïðîøó äàëüøå. Ñ.: – ²ç òâî¿õ ñë³â ÿ çðîçóì³â, ùî ëþäèíà „çàïðîãðàìîâàíà“ òåïåð³øí³ì ðîçâèòêîì ñâî¿õ ïðåäê³â, ùî æèëè äî íüîãî ñîòí³ òèñÿ÷ ðîê³â. Ïðåö³ì ãåíè ãðàþòü òåæ íåìàëîâàæíó ðîëü. Âèõîäèòü, ùî ëþäèíà ïðèõîäèòü íà ñâ³ò ³ç íàïåðåä çàêëàäåíèìè ãåíàìè, åíäîêðèííèìè ñèñòåìàìè òà ³íñòèíêòàìè. À çàâäàííÿì êîðè, ÷è òî¿ ìóäðî¿ ìàøèíè, ùî íàçèâàþòü ìîçêîì, º ëèø çàáåçïå÷èòè íàéêðàù³é âèá³ð âàð³àíò³â, ùîá ïåðåâåñòè â æèòòÿ ò³ ïðîãðàìè. Ìàøèíà ðîáèòü òå ñàìå. ×èì á³ëüøå ìàøèíà îòðèìóº ³íôîðìàö³¿, ùî äîòè÷óòü çàäà÷³, òèì äຠìóäð³øó â³äïîâ³äü. ×èì êðàùå ëþäèíà âèâ÷èòü ïðåäìåò, àáî ÷èì âîíà á³ëüøå ìຠäîñâ³äó, òàêîæ òèì êðàùà â³äïîâ³äü. ×è òàê? À äå æ ëþäèíà? Á.: – Ùî â³äíîñèòüñÿ ïåðøî¿ ÷àñòèíè, íå ïåðå÷ó òîá³. Ùî äîòè÷èòü ïàòåòè÷íî¿ ê³íö³âêè, ìຠñâîº çàóâàæåííÿ. Ëþäèíà íàáàãàòî ñêëàäí³øà. Íàâ³òü ä³éñíî íàéìóäð³øà ìàøèíà íå ìîæå äîð³âíÿòè íàéïðîñò³øîìó îðãàí³çìîâ³. Ó áàãàòüîõ âèïàäêàõ ëþäñüêèé îðãàí³çì ìîæíà ïîð³âíþâàòè ³ç ïðîãðàìîâàíîþ ìàøèíîþ. ×è îò ïðèïóñòèìî: áóäü ÿêå çåðíî êâ³òêè òàêîæ º íàïåðåä çàïðîãðàìîâàíèì ïîïåðåäí³ì âèäîì ò³º¿ êâ³òêè.  ðóêàõ ìè ìîæåìî ïåðåïëóòàòè çåðíî ã³ð÷èö³ ³ç ìîðêâîþ, ÷è ÿêîþñü êâ³òêîþ, àëå êîëè ìè êèíåìî ó çåìëþ, òî ç ã³ð÷è÷íîãî çåðíÿòêà âèðîñòå ã³ð÷èöÿ, ç çåðíà ìîðêâè – ìîðêâà. Çíà÷èòü ó çåðíÿòêó áðàòêà º çàëîæåíà íå ëèø ôîðìà ëèñòî÷êà ³ öâ³òó, àëå é êîëüîðó ³ çàïàõó. Ó æîëóä³ äóáà âæå í³áè øóìèòü ðîçëîãèé äóá. Òàê 䳺òüñÿ ³ç çàðîäêîì ëþäèíè, äå áàòüêè ïåðåäàëè ôîðìó ³ çì³ñò ïîïåðåäí³õ ïîêîë³íü. Òâåðäÿòü, ùî í³áè é ïàì’ÿòü, ÷è êðàùå – íàáóò³ çíàííÿ ïîïåðåäíèêàìè, ïåðåäàþòüñÿ ó ôîðì³ êðàùî¿ ïàì’ÿò³. ² íà

224

225

²íñòèíêòè æèâëåííÿ. Áàòüêî: – Ïðÿìèì ïî÷óâàííÿì ³íñòèíêòó æèâëåííÿ º ïî÷óòòÿ ãîëîäó, à ïîõ³äíèì ïî÷óâàííÿì º æàä³áí³ñòü, íåíàæåðëèâ³ñòü. Êîðà ç áóäü-ÿêîãî ³íñòèíêòó ìîæå çðîáèòè ïîðîê. ²íñòèíêò æèâëåííÿ ïðèâîäèòü äî íåíàæåðëèâîñò³. Ñòàòåâèé ³íñòèíêò – äî ðîçïóñòè. Ïðèºìíå ïî÷óòòÿ â³ä ïîõâàëè – äî ÷åñòîëþáñòâà ³ ò. ä. ²íñòèíêò æèâëåííÿ º ³ â äèòèíè. ˳êàð³ òâåðäÿòü, ùî ³ äèòèíà ìóñèòü ïîñë³äîâíî ïóñòèòè â ðóõ îêîëî 36 ì’ÿç³â, ùîá ìîãëà ññàòè ìàòåðèíñüêó ãðóäü. Ïî÷óòòÿ ãîëîäó ðîç÷ëåíþþòü òàê: êðîâ ðîçíîñèòü ïî îðãàí³çì³ ³ äîíîñèòü êë³òèíàì ³ òêàíèíàì ïîæèâí³ ðå÷îâèíè. Êîëè æ çàïàñè âè÷åðïóþòüñÿ, ì³íÿºòüñÿ ³ õ³ì³÷íèé

ñêëàä êðîâ³. Á³äíà ïîæèâíèìè ðå÷îâèíàìè „ãîëîäíà êðîⓠíàáóâຠâëàñòèâîñò³ ï³äâèùóâàòè çáóäëèâ³ñòü ñïåö³àëüíî¿ ãðóïè êë³òèí ãîëîâíîãî ìîçêó – öåíòðà æèâëåííÿ. Çáóäæåííÿ ïåðåäàºòüñÿ çàëîçàì, ùî âèä³ëÿþòü ñëèíó ó òðàâí³ ñîêè. Ñ.: – Óñå òå ñêàçàíî òàêèìè ñëîâàìè, ùî çîâñ³ì íå ïåðåäຠòèõ áîë³â, ìóêè ³ êîð÷³â, ùî âèêëèêຠãîëîä. À òå ïî÷óòòÿ ìàéæå óñ³ì â³äîìå. Îäí³ â³ä÷óâàþòü ìåíøå, äðóã³ á³ëüøå, à ùå ³íøèõ äîâîäèòü äî âàæêèõ çëî÷èí³â. Òà é ñê³ëüêè íàïèñàíî íà ò³ òåìè ð³çíèìè ïèñüìåííèêàìè, ñåðåä ÿêèõ äîñÿãëè âåðøèí ³êòîð Ãþãî ⠄Íóæäàðÿõ“ ³ Êíóò Ãàìñóí ó „Ãîëî䳓 (øâåä). Á.: – Òàê, ïðèãàäóþ ñîá³, ÿê îäèí ³ç íóæäàð³â, ùî ìàâ êóðÿ÷ó ñë³ïîòó, öèíãó, â³ä ÿêî¿ îïóõëè íîãè, â³ä ïëåâðèòó çàäèõàâñÿ ³ ìóñèâ çàðîáëÿòè íà õë³á. Êîëè äèâèâñü íà ãðå÷àíó êàøó, ùî ïàðóâàëà, âñ³ çàëîçè â³äêðèëè ñâî¿ øëþçè, ùîá âèïóñòèòè ñîêè äëÿ òðàâëåííÿ. Àëå êð³ì öèõ ñîê³â íóæäàð í³÷îãî íå ì³ã äàòè äëÿ ñâîãî îðãàí³çìó. Ó òàêîìó ñòàí³ îäí³ êðàäóòü, ³íø³ âáèâàþòü, à òðåò³õ ëèø ñíè ìó÷àòü ³ ãàðÿ÷êîâ³ ôàíòà糿 ìàëþþòü îáðàçè, ùî â³í í³áè ïðî¿â ÷åðåç õë³á òóíåëü. ²íøèì ðàçîì âäàëîñü éîìó ëèøå ïîëîæèòè ðóêó á³ëÿ õë³áà, ³ â³ä÷óâ ÿê ÷åðåç ðóêó ïðîíèêຠïîæèâíà ñèëà õë³áà ³ ðîçëèâàºòüñÿ ïî ö³ëîìó ò³ë³. Õë³áà-õë³áà! Ñ.: – ×îìó æ âñå-òàêè îäíà ëþäèíà ïðè òàêèõ ìóêàõ ò³ëüêè ñòðàæäàº, à ³íøà 䳺. Íåâæå ïîãëÿä ì³íÿº ïîãëÿäè ëþäèíè ³ âîíà ³íàêøå çàäèâëÿºòüñÿ íà ìîðàëü, íà ñâ³ò, íà æèòòÿ? Á.: – Çäàºòüñÿ ìåí³, ùî ëþäèíó í³ùî íå ç³ïõíå ç ¿¿ ïîãëÿä³â íà æèòòÿ, ÿêùî âîíà º ëþäèíîþ. Ëèø äåÿê³ äèê³ çâ³ð³ ¿äÿòü ñâî¿õ ñï³âïëåì³ííèê³â, ³ òî âæå òîä³, êîëè âîíè ìåðòâ³. Âæå ïîìèíàþ êàí³áàë³â, áî âîíè ç ³íøèõ ìîòèâ³â âäàþòüñÿ äî òîãî, àëå íå òàê âæå ð³äêî ñåðåä „öèâ³ë³çîâàíèõ“ º âèïàäêè, êîëè ð³øàþòüñÿ ñïàñàòè ñâîº æèòòÿ êîøòîì ³íøîãî. Ñ.: – Ðîçêàæè ùîñü ïðîòèëåæíîãî, áî òîä³ çäàºòüñÿ, ùî òàêîþ ìîæå áóòè êîæíà ëþäèíà. Ñëóõàþ÷è ãèäü, äóæå âàæêî ñòຠíà äóø³. Çäàºòüñÿ, ùî õòîñü áðóäíèì êâà÷åì ìàëþº ñîá³ äóøó. Á.: – Ïðèãàäóºø åêñïåäèö³¿ íà ϳâäåííèé á³ãóí â 1911 ð. Îäíî÷àñíî òóäè ï³øëè çîâñ³ì íåçàëåæíî â³ä ñåáå äâ³ åêñïåäèö³¿. Îäíó î÷îëèâ äîñâ³ä÷åíèé ìàíäð³âíèê ï³äá³ãóíîâèõ îêîëèöü Ðóìóàëüä Àìóíäñåí, ùî äî òîãî â³äêðèâ ϳâí³÷íèé ïðîëèâ ì³æ Êàíàäîþ ³ îñòðîâàìè, ÿê³ ïðèëÿãàþòü äî Ãðåíëàí䳿, òà àíãë³éñüêà åêñïåäèö³ÿ, ÿêó î÷îëèâ êàï³òàí Ðîáåðò Ñêîòò. Ñêîòò ìàâ ìåíøå äîñâ³äó ó ïîëÿðíèõ åêñïåäèö³ÿõ â³ä Àìóíäñåíà. Óæå ñàì âèá³ð òðàíñïîðòó ìàâ âèð³øàëüíå çíà÷åííÿ. Àìóíäñåí âèáðàâ ñîáàê, Ñêîòò – øîòëàíäñüêèõ êîíèê³â-ïîí³. Ùîá êîíèêè íå ïðîâàëþâàëèñü â ñí³ãó ÷³ïëÿëè ðàêåòè äî êîïèò. Íà ïðàêòèö³ ïîí³

226

227

áàòüêàõ ëåæèòü âåëèêà â³äïîâ³äàëüí³ñòü ïåðåä ìàéáóòí³ìè ïîêîë³ííÿìè. Çà÷àòà äèòèíà ó íåòâåðåçîìó ñòàí³, àáî ïèÿêàìè, ìîæå çàãóáèòè íå ò³ëüêè ïàì’ÿòü ïîïåðåäíèê³â, àëå é ñâîþ, à íàâ³òü ñòàòè íåïîâíîö³ííîþ ðîçóìîâî. Îòæå, ÿêáè ï³äñóìóâàòè òîáîþ ñêàçàíå, áóëî á òàê: ëþäèíà ä³éñíî ïîÿâëÿºòüñÿ íà ñâ³ò ³ç íàáîðîì ãîòîâèõ ïðîãðàì, ÿê ³ âñÿêà ³ñòîòà, àëå áóäîâà êîðè, ùî ïîâèííà çàáåçïå÷èòè îïòèìàëüíèé âàð³àíò äëÿ çä³éñíåííÿ òèõ ïðîãðàì, ìຠùå âëàñòèâîñò³ ïðèùåïëþâàòè íîâ³ ïðîãðàìè. Îòà âëàñòèâ³ñòü ï³äíîñèòü ëþäèíó íà âèñîòó, êóäè íå â ñèë³ ñÿãíóòè í³ îäíà ³ñòîòà. Öÿ âëàñòèâ³ñòü ñòຠâåëèêîþ çáðîºþ äëÿ äîñÿãíåííÿ âåðøèí ëþäñüêèõ. ˳êàð ñêàçàâ áè òàê: ô³ç³îëîã³÷íà îñíîâà ò³º¿ ïîëÿãຠíà çä³áíîñò³ êîðêîâèõ êë³òèí äî ã³ïåðòðîô³¿ (ïåðåá³ëüøåííÿ) çì³öíåííÿ ôóíêö³¿ ïåâíî¿ ìîäåë³ ÷àñòèì ö³ëåñïðÿìîâàíèì òðåíóâàííÿì ï³ä ÷àñ âèõîâàííÿ. Ñ.: – À ÿêáè ïåðåêëàñòè á³ëüø çðîçóì³ëîþ ìîâîþ. Á.: – Êîëè ìè ãîâîðèìî „ìîäåëü“ ÿêîãîñü ïðåäìåòó, ðîçó쳺ìî, ùî â êîð³ ãîëîâíîãî ìîçêó âèíèêຠóÿâíèé ïðåäìåò, í³áè ìàêåò ïðåäìåòó, ïðî ÿêèé ³äå ìîâà. Ìîçîê º í³áè âåëåòåíñüêîþ ìîäåëþþ÷îþ óñòàíîâêîþ, ùî º çä³áíîþ â³äòâîðèòè íàéð³çíîìàí³òí³ø³ ìîäåë³ ñèñòåì ÿê çîâí³øíüîãî òàê ³ âíóòð³øíüîãî ñâ³òó. Îòæå, êîëè ìè ÷àñòî íàãàäóºìî ïðî ÿêóñü ìîäåëü (çîâí³øíüîãî ÷è âíóòð³øíüîãî ñâ³òó), ó ïàì’ÿò³ öÿ ìîäåëü ñòຠí³áè ÿðê³øîþ ³ òðèâê³øîþ. Íàðåøò³ ìîæå ñòàòè ìîäåëü ÿêî¿ñü ³äå¿ äîì³íóþ÷îþ. Íà òîìó ³ ïîëÿãຠâèõîâàííÿ. Ïîíÿòòÿ îáîâ’ÿçêó, ñóìë³ííÿ, ïðàâäè, â³ðè â îñíîâíîìó ñïðàâà âèõîâàííÿ (ìîäåëþâàííÿ). Ñ.: – Ïî òàêîìó çàãàëüíîìó âñòóï³ õ³áà ìîæíà âåðíóòèñü äî ïîäð³áíîãî ðîçãëÿäó ìî¿õ ïîïåðåäí³õ ïèòàíü.

II.

ïîêàçàëè ñåáå íå â³äïîâ³äíèìè, ùî çàäåðæóâàëî åêñïåäèö³þ ³ çàáèðàëî ñèëè ó÷àñíèê³â. Òà é ïîãîäà ä³ÿëà íå íà êîðèñòü àíãë³éñüêî¿ åêñïåäèö³¿. Êîëè Ðîáåðò Ñêîòò äîñÿãíóâ ϳâäåííîãî á³ãóíà, òî çàñòàâ ÷îðíó ïàëàòêó íà ëåä³, ó ÿê³é çíàéøîâ áëÿøàíêó ç ëèñòàìè Àìóíäñåíà, ùî âèïåðåäèâ Ñêîòòà íà äâà òèæí³. Çâîðîòíà äîðîãà ïîêàçàëàñü êóäè âàæ÷îþ, áî ñàíêè âæå òðåáà áóëî òÿãíóòè ñîáîþ ³ õàð÷óâàííÿ ñòàëî ñêðîìí³øèì. Åêñïåäèö³ÿ óïîâ³ëüíþâàëà òåìï, õàð÷îâà íîðìà ñòàâàëà á³äí³øîþ, ñèëè ïàäàëè. Çáëèæàëèñü îñ³íí³ ïóðãè, ÿê³ äî êðàéíîñò³ âèñíàæóâàëè ëþäåé. Õâîðîáè ðîáèëè ñâîº. ijéøëî äî òîãî, ùî âàæêî õâîðèé êàï³òàí (÷ëåí åêñïåäèö³¿, áóâøèé êàï³òàí êàâàëåð³¿) â³äá³ã ó ñòîðîíó, ùîá íàçàâæäè çàëèøàòèñü â ñí³ãàõ ³ íå îáòÿæóâàòè åêñïåäèö³¿. Òà é öå íå ïîìîãëî. Äâîõ ïîìåðëî ïðè ñàíêàõ. Ðåøòà òÿãíóëà îñòàíí³ìè ñèëàìè. Îñòàâàëîñü 10 êì äî ïðîäáàçè, àëå ïóðãà çáèâàëà ç í³ã ³ çìóñèëà ðîçáèòè ïàëàòêó. Öå é áóëà îñòàííÿ çóïèíêà. Ïóðãà ëþòóâàëà âæå á³ëüøå òèæíÿ. Óñ³ çàêóòàëèñü ó ñïàëüí³ ì³øêè ³ æäàëè ñìåðò³. Ëèø Ðîáåðò Ñêîòò â³â ùîäåííèê äîêè ðóêè áóëè â ñèë³ äåðæàòè îë³âåöü. ³í îïèñàâ, ùî åêñïåäèö³ÿ ïðèäáàëà ï³ä ÷àñ ïîäîðîæ³ äî á³ãóíà (ãåîëîã³÷í³ çíàõ³äêè), íàïèñàâ ïðîäèêòîâàí³ ëèñòè äî ð³äíèõ â³ä óñ³õ ÷ëåí³â åêñïåäèö³¿, ³ íàðåøò³ íàïèñàâ ëèñòè óñ³ì òà ñâî¿é äðóæèí³. Îñòàííº ñëîâî äðóæèí³ ïåðå÷åðêíóâ, à çâåðõó íàïèñà⠄óäîⳓ. Ó ëèñò³ ïðîñèâ, ùîá äáàéëèâî âèõîâóâàëà ñèíà, ùîá ñèí áóâ ïðàöüîâèò³øèé çà áàòüêà, ùîá áóâ ìóæí³ì, ³ ïîìåð. Óñ³õ íàéøëè íàâåñí³. Ñ.: – Òàê âåëè÷íî õ³áà ò³ëüêè ëþäè âìèðàþòü. Ñòàòåâèé ³íñòèíêò. Á.: – ϳñëÿ ³íñòèíêòó æèâëåííÿ òà ³íñòèíêòó çàõèñòó, ÿê³ º áåçïîñåðåäíüî çâ’ÿçàí³ ç ³ñíóâàííÿì, ñòàòåâèé ³íñòèíêò íàëåæèòü äî íàéâàæëèâ³øèõ. Ñòàòåâà êë³òêà, ùî º ðîçì³ðîì ó äåê³ëüêà äîëåé êóá³÷íîãî ì³êðîíà, íåñå ó ñîá³ íàéñêëàäí³øó ³íôîðìàö³þ ñòâîðåííÿ ëþäèíè. Òàêî¿ âëàñòèâîñò³ ïðèðîäà äîáèëàñÿ ó âàæê³é áîðîòüá³ ç óìîâàìè, ùî îòî÷óâàëè ïðîòÿãîì ì³ëüéîí³â ë³ò, àëå ò³ ðîêè íå ïðîéøëè äàðîì. Óñ³ âîíè áåðåæóòüñÿ ó íàø³é ãëèáîê³é ñîìàòè÷í³é ³íôîðìàö³¿, ÿêó ìè çàðàç ÷èì ðàç á³ëüøå ðîçó쳺ìî. Ñ.: – Ìàºìî íà óâàç³ íåçì³ííó ñïàäêîâó ðå÷îâèíó, ÿêó íàçèâຠÂåéñìàí – áåçñìåðòíîþ, à ñàìó – í³áè ãîäóâàëüíèöåþ ñïàäêîâî¿ ðå÷îâèíè. Á.: – Ìîæëèâî, ùî æèòòÿ âíîñèòü ïîïðàâêè, àëå äóæå ïîâ³ëüíî. Òàê áè ìîâèòè â ïðîïîðö³ÿõ äî ÷àñó. Íàáóòà, âèïðîáîâàíà ÷àñîì ³ çàêð³ïëåíà ó âëàñòèâ³ñòü ñîòíÿìè òèñÿ÷ ðîê³â, íå ìîæå

çì³íèòèñÿ çà îäíå ïîêîë³ííÿ. ² ïðèðîäà íå äîçâîëÿº ðîçóìîâ³ òàêî¿ âàæëèâî¿ ôóíêö³¿ ÿê ïðîäîâæåííÿ ðîäó. Íà æàëü, öåé ðîçóì, íå òàê ðîçóì, ÿê ïîãîíÿ çà íàñîëîäàìè, âèêîðèñòîâóº ïàì’ÿòü, ùîá ç òî¿ ñèëè çðîáèòè ðîçïóñòó. Íå òðåáà çàáóâàòè, ùî ñòàòåâ³ ãîðìîíè òèñíóòü ç âåëèêîþ ñèëîþ íà êðîâ, ³ êîëè âèíèêຠíåëàä ì³æ îáîâ’ÿçêîì òà íàñîëîäîþ, êîëè ñòàòåâ³ ãîðìîíè çàãëóøóþòü òàê³ ïîíÿòòÿ ÿê âèõîâàííÿ, âîëÿ, ñìàê, îñâ³òà, ì𳿠³ ñòèä, òîä³ íå òðóäíî ñòàòè ³ãðàøêîþ â ðóêàõ âëàñíèõ ïðèñòðàñòåé. Ëþäèíà ïîâèííà çâ³ëüíèòèñü â³ä òîãî ðàáñòâà, ùîá êåðóâàòè åðîñîì. Ñ.: – À ÿê öå ïèòàííÿ ó òâàðèí? Á.: – Ïèòàííÿ ö³êàâå íå ò³ëüêè ó òâàðèí, à é ðîñëèí, ïðèðîäà çàñòîñîâóº ïîäèâó ã³äíèõ âèãàäîê äëÿ çáåðåæåííÿ âèäó, ðîäó, ³ ´àòóíêó. ßêáè êâ³òè áóëè æèâèìè, ¿õ ïîäèâëÿëè á çà ñì³ëèâó êîìá³íàö³þ êîëüîð³â, âèòîí÷åí³ñòü çàïàõó, ï’ÿíê³ ïàõîù³. Íå äàðîì Ìîð³ñ Ìåòåðë³íã íàïèñàâ ö³êàâó êíèæêó „²íòåë³ãåíö³ÿ êâ³ò³â“. Ñ.: – Òîé ùî íàïèñàâ äðàìó „Ñèíÿ ïòèöÿ“? Á.: – Òàê. ³í æå äîñë³äæóâàâ æèòòÿ áäæ³ë. Çàéìàâñÿ ãðîìàäñüêîþ ðîáîòîþ ³ ä³ñòàâ ÿê áåëü㳺öü íàéâèùó íàãîðîäó â³ä ôðàíöóçüêîãî óðÿäó (â³í æå â Áåëü㳿 çàéíÿâ ïî áîêñ³ I ì³ñöå). Íà éîãî äóìêó, êâ³òè ïðèêëàäàþòü óñ³õ çóñèëü, ùîá çàìàíèòè êîìàõ, ÿê³ ìàþòü ïåðåíåñòè ïèëîê íà êâ³òêó äðóãî¿ ñòàò³, à êîëüîðè ³ ïàõîù³ ñëóæàòü äëÿ íèõ ïðèìàíêîþ. Äðàìàòè÷íî ðèñóº æèòòÿ âîäíî¿ ë³ëå¿, ÿêà ìóñèòü ìåòðàìè òÿãíóëèñü, ùîá á³ëÿ „ìèë âèêèíóòè íàñ³ííÿ. ² âæå çäàºòüñÿ ìàðíîòðàòí³ñòþ ïðèðîäè, êîëè âîíà íå æàëóº ñèë íà âèòâ³ð ïëîäó. Äåÿê³ ïèñüìåííèêè ïðîáóþòü íàâ³òü ïåðñîí³ô³êóâàòè ïðèðîäó, íàä³ëÿòè áîëÿìè, ïåðåæèâàííÿìè, ùîá íàáëèçèòè äî çðîçóì³ííÿ ëþäåé. ϳäîçð³âàþòü, ùî êâ³òè âèäàþòü çâóêè âèñîêî¿ ÷àñòîòè, êîëè ¿õ çð³çóþòü. À äóìàºø ðåï’ÿõ äàðîì ÷³ïëÿºòüñÿ øòàí³â? ª òàêà êâ³òêà „ïîðòóëàê“,– ùîá çáåðåãòè ñâ³é ð³ä, âîíà âèäຠíà ñâ³ò ì³ëüéîí çåðíÿòîê. Ìîæå õî÷à îäíîìó ïîùàñòèòü, êîëè ðåøòà çàãèíå. ² êíèæêè ìàëî, ùîá îïèñàòè óñ³ õèòðîù³ òà âèäóìêè ïðèðîäè äëÿ çáåðåæåííÿ âèäó êâ³òêè. À áîæåâ³ëüí³ ìàí³ÿêè ïðîáóþòü âèíèùóâàòè ð³ä õî÷ áè íàâ³òü õèæàêà. ×è çíàºø, ùî âîâêà ðåàá³ë³òóþòü? Ñ.: – Òàê, íàâ³òü ÷èòàâ, ùî ðîçâîäÿòü. Ïèøóòü, ùî íàâ³òü âîâêè íåîáõ³äí³ òàì, äå êîëèñü ¿õ âèíèùóâàëè. Âîâêè í³áè ñëóæàòü òèì ðåãóëþþ÷èì ñåðåäíèêîì ñåðåä çâ³ð³â. ßê êðîêîäèë ñåðåä ð³÷íèõ ðèá, à õèæàêè-ïòàõè ñåðåä ïòèö³. Òâåðäÿòü, ùî áåç íèõ òâàðèíè âèãèáàþòü â³ä ð³çíèõ ïîøåñòåé, ùî õèæàêè ï³äáèðàþòü ñëàáêèõ, íåì³÷íèõ, ë³íèâèõ ³ òèõ, ùî íåïðèã³äí³ äëÿ æèòòÿ.

228

229

Íàâ³òü ïî÷àëè ïðèãàäóâàòè âîâ÷èöþ, ÿêà âèãîäóâàëà Ðîìóëà ³ Ðåìà ³ âèïàäêè, êîëè âîâêè êðàäóòü äèòèíó íå äëÿ çíèùåííÿ, à äëÿ âèõîâàííÿ, ùî ó âîâê³â áàãàòî ñï³â÷óòëèâîñò³ äî ìàëÿò ³ ñèëüíî ðîçâèíóòèé áàòüê³âñüêèé ³íñòèíêò ³ ùî âîíè ³íòåë³ãåíòí³. Àëå âåðòàéìî äî òåìè. Á.: – Ñì³ëî ìîæíà ñêàçàòè, ùî ñòàòåâèé ³íñòèíêò º ñèëüí³øèì â³ä ³íñòèíêòó çàõèñòó (ñàìîçáåðåæåííÿ). Ïðèãàäóºø òàêèé òåðì³í „ãëóõàð“. Öå â³äíîñèòüñÿ äî ïòàõà, ùî ñï³âຠëþáîâí³ ï³ñí³ ñâî¿é êîõàí³é ³ í³÷îãî íå ÷óº. À çë³ ëþäè âèêîðèñòîâóþòü öå ³ âáèâàþòü ¿õ, áî ï³ä ÷àñ ñï³âó â³í ³ ñìåðò³ íå áî¿òüñÿ. Òîìó ³ çàêîíîì áåðåæóòü òâàðèí ï³ä ÷àñ ïàðóâàííÿ, áî òâàðèíè ãóáëÿòü òîä³ ³íñòèíêò ñàìîçáåðåæåííÿ. À çäàâàëîñü áè, ùî æèòòÿ º íàéö³íí³øèì, òà âèäíî – ïðèðîäà ³íøî¿ äóìêè. Ñ.: – Ùàñòÿ äëÿ òâàðèí, ùî äëÿ íèõ ³ñíóº ÿêàñü ïîðà. Á.: – Õî÷åø ñêàçàòè, ùî ÿêáè òâàðèíè óïîä³áíèëèñü ëþäÿì, òî çàãèíóëè á? Îäíèõ áè ëþäè ïåðåáèëè, äðóã³ ç ðîçïóñòè çàãèíóëè á. Ñ.: – ×è é ñåðåä òâàðèí º òàêà „ìàðíîòðàòí³ñòü“ ÿê ñåðåä êâ³ò³â? Á.: – ßêùî âçÿòè ³ñòîò ç îêåàí³â, îñîáëèâî êðåâåòêè, êðàá³â, äð³áíó ðèáó, ÿêèõ áàãàòî ãèíå, òî âîíè âèêèäàþòü ³êðó ì³ë³îíàìè. Ñ.: – Íåâæå æèòòÿ ëþäèíè òàê ïîä³áíå äî æèòòÿ òâàðèíè, ùî áåç åêîëî㳿 òðóäíî îá³éòèñü? Á.: – Äåõòî õî÷å óòîòîæíèòè, àëå òàê âîíî íå º. Íåìà ñóìí³âó, ùî ³íñòèíêòàìè ëþäèíà ïîä³áíà äî òâàðèíè, àëå êð³ì ³íñòèíêò³â º ðîçóì, ÿêèé ïîâèíåí ââîäèòè ïîïðàâêè, ðåãóëþâàòè, à íå ñïðèÿòè çâèðîäí³ííþ ³íñòèíêò³â. Ñ.: – Îò ó íàø³é áåñ³ä³ òàê ³ ðÿá³þòü ñëîâà „ñòàòåⳓ, „òâàðèíí³“ ³ ò. ä. ÷è áóëè ñïðîáè ëþäèíè õî÷ áè ÷àñòèííî çàì³íèòè ïðèðîäó ëþäñüêèì ðîçóìîì? Á.: – ßêùî çãàäàòè íåâì³ëå âòðó÷àííÿ ëþäèíè ó âèáîð³ ïàðòíåð³â ñåðåä ìîëîä³, òî áóëî òàêå. Ñ.: – Ðîçêàæè, ïðîøó. Á.: – Êåð³âíèêàì Òðåòüîãî Ðåéõó çàìàê³òðèëèñü ãîëîâè, ùî í³ìö³ º íàé÷èñò³øîþ àð³éñüêîþ ðàñîþ ³ âèáðàí³ Áîãîì, ùîá êåðóâàòè ñâ³òîì; âáèëè ñîá³ â ãîëîâó, ùî é ô³çè÷íî òðåáà âèðîñòèòè „³áåðìåíø³â“, ïîä³áíèõ äî ãåðî¿â ⠄ͳáåëóíãàõ“. Âîíè ââàæàëè, ùî ëþäñüêèé ð³ä ìîæíà âèâåñòè íà âç³ðåöü ñêàêîâèõ êîíåé, ãîëëàíäñüêèõ êîðîâ, éîðêøèðñüêèõ ñâèíåé, îâåöü-ìåðîíîñ³â, ÷è êóðåé-íåñó÷îê. Êîëè á çàäàòèñÿ ìåòîþ, ùîá äîñÿãòè ïåâíîãî ðîñòó ÷è êîëüîðó, ÷è ñïîðòñìåí³â, àáî ùîñü ó òîìó ðîä³, ìîæëèâî, ùî ç á³ãîì ÷àñó ÷îãîñü ìîæíà äîñÿãòè. Àëå æ ëþäèíà

íå ò³ëüêè êðàñåíü ÷è ñïîðòîâåöü, ÷è ùîñü ïîä³áíå äî âóçüêîãî ïðèçíà÷åííÿ ïåðå÷èñëåíèõ òâàðèí. Ñ.: – ² ö³êàâî äî ÿêèõ çàõîä³â âäàâàëèñü? Á.: – Âèáèðàëè íàéãàðí³øèõ íà ¿õíþ äóìêó áëîíäèí³â ³ áëîíäèíîê, ïîì³ùàëè ó ë³òí³õ áëèçüêèõ òàáîðàõ, ùîá ö³ çàï³çíàâàëèñü ³ æåíèëèñü. Ñ.: – ² ùî ç òîãî âèõîäèëî? Á.: – ² õëîïö³ ³ ä³â÷àòà âèáèðàëè ñîá³ ïàðè ç äîâêîëèøí³õ ñ³ë. Ñ.: – ×èì æå ïîÿñíèòè, ùî âèñîêèé, ÿê ñìåðåêà, ïîêîõຠãîðîøèíó, ä³âêà-òîïîëÿ âèáåðå òàêîãî, ùî íà ðóêàõ íîñèòü, ñèëà÷ çàëþáèòüñÿ â òàêó, ùî ëåäâå äóõ äåðæèòüñÿ, ÷îðíÿâèé â’ÿíå çà á³ëÿâîþ, áëîíäèíêà ãèíå çà ÷îðíîáðîâèì ³ ò. ï.? Á.: – Ñüîãîäí³ ùå òðóäíî òâåðäèòè, àëå ïðèïóñêàþòü, ùî êîæåí øóêຠòå, ÷îãî éîìó áðàêóº, í³áè äëÿ ð³âíîâàãè. Òâåðäÿòü, í³áè íàéá³ëüø ïðèñòîñîâàíèìè äî æèòòÿ º ñåðåäí³. À ìîæå â ìîçêó º ÿêèéñü áëîê, òîáòî ÷àñòèíà ìîçêó, ÿêà çàñòóïຠê³áåðíåòè÷íó ìàøèíó, êóäè ïîñòóïàþòü ³íôîðìàö³¿ ç ö³ëîãî îðãàí³çìó ³ âåäå ï³äðàõóíîê ³ç âàðòîñòåé äóõîâíîãî ³ ïñèõ³÷íîãî, íåðâîâîãî òà ô³çè÷íîãî ñòàíó ö³ëîñò³. Ìîæå òàì ç’ÿñîâóºòüñÿ ³ñòèíà âàðòîñòåé ³ øóêàííÿ òèõ íåäîñòàþùèõ âàðòîñòåé, ùîá äîïîâíèòè äëÿ ìàéáóòíüîãî ïîêîë³ííÿ. Òåïåð íå â äèâîòó ìàøèíà ö³ëîãî çàâîäó, êóäè ïîñòóïàþòü ³íôîðìàö³¿ ç óñ³õ ä³ëÿíîê, ÿê³ ìàøèíà ïåðåðîáëÿº ³ äຠíàéêðàùó â³äïîâ³äü ³ ïîðàäó. Ó òàê³é ìàøèí³ çîñåðåäæåíî âåñü ïðàâäèâèé ñòàí ö³ëîãî çàâîäó. ×îìó æ íå ìàëî á áóòè ùîñü ïîä³áíîãî é íàøîìó îðãàí³çì³. ×àñîì íàøà ñâ³äîì³ñòü â³äâàæóºòüñÿ îö³íèòè ïðàâäèâó âàðò³ñòü íàøîãî „ÿ“, ³ ìè ïðèçíàºìîñü ñîá³ õòî ÿ ³ ùî ÿ. Âæå á³ëüøå 30 ðîê³â ÿê ëþäè äîâ³äàëèñü ùî ìîçîê âèðîáëÿº, ïðîì³íþº ³ ñïðèéìຠá³îñòðóìè. Òåïåð çíàþòü, ùî é ñåðöå ìຠñâîº á³îìàãí³òíå ïîëå. Òî ÷îìó æ áè íàø á³îë³÷èëüíèé öåíòð íå ì³ã çîð³ºíòóâàòèñü ïî âèñèëüíèõ ñòðóìàõ ³ òîä³ ð³øàºòüñÿ äîëÿ: „ì³é“, ÷è „ìîÿ“. Ñ.: – À ÿêæå ïîÿñíèòè „ëþáîâ“, ÿêà òðèâຠäåíü, ÷è ãîäèíè, ÷è ìåíøå? Á.: – Çðîçóì³ëî, ùî òàêèé ò³ëåñíèé ïîòÿã òðóäíî íàçâàòè ëþáîâ’þ, òèì á³ëüøå ïîõàïöåì. Êîæåí ÷îëîâ³ê íîñèòü ó ñâîºìó ñ³ì’ÿíèêó ìàéáóòíº ïîêîë³ííÿ. ² ùî ïåâíèé ÷àñ ñòàòåâ³ ãîðìîíè òèñíóòü, ùîá âèðâàòèñü. Ó íàøîìó êë³ìàòè÷íîìó ïîÿñ³ áóâຠò³ëüêè ðàç íà ð³ê âåñíà, êîëè ïðèðîäà ó ñâîºìó åêñòàç³ õî÷å âåñü ñâ³ò çàïë³äíèòè. Ó ÷îëîâ³êà, ìîæíà ñêàçàòè òàêà âåñíà ðåãóëþºòüñÿ ³íøèìè ÷èííèêàìè, ³ êîëè ïðèõîäèòü òàêà ïîðà, ÷îëîâ³êè, ùî ìîðàëüíî íå ï³äãîòîâëåí³ äî òîãî, àáî ìàþòü ñâîþ ìîðàëü, í³áè øóêàþòü â³äïîâ³äíîãî ãðóíòó, ùîá çàëèøèòè çåðíî. Ùîñü ïîä³áíå äî ðèáè, ùî ïðîáèðàºòüñÿ äî âåðõ³â’ÿ ð³ê, ùîá

230

231

ìåòàòè ³êðó, ÷è çîçóë³, ÿêà ï³äêèäóº ÿéöå ó ÷óæå ãí³çäî. Óñå öå 䳺òüñÿ íåñâ³äîìî, êîëè æ òàêîãî ãðóíòó (³íêóáàòîðà ó âèãëÿä³ æ³íêè) íå çíàõîäèòü – óñå â³äáóâàºòüñÿ ïðèðîäí³ì øëÿõîì ï³ä ÷àñ ñíó. Îò ìåí³ çäàºòüñÿ òàêå çëÿãàííÿ íàçèâàþòü „ïëîòñüêîþ ëþáîâ’þ“ ÷è ïðÿìî ò³ëåñíîþ, àáî çìèñëîâîþ. Äåõòî, íàçèâàþ÷è öå „ëþáîâ’þ“, âèäóìóº ð³çí³ âèð³øàëüí³ ³ ñïàñàþ÷³ òåîð³¿, ÿê³ ìàþòü çàì³íèòè äîòåïåð³øíå „êîõàííÿ“, ÿê çàëèøêè ìèíóëîãî. Íàñïðàâä³ ëþäñòâî âæå ïðîéøëî â³ê „â³ëüíî¿ ëþáîⳓ. Âåðòàòèñü äî òåî𳿠„øêëÿíêè ÷èñòî¿ âîäè“ ÷è ïîä³áíî¿, çíà÷èòü âåðíóòèñü äî òèñÿ÷³ ë³ò íàçàä (Å. Çîëÿ, „Îñòð³â ï³íãâ³í³â“). Ñ.: – Ùî öå çà òåîð³ÿ „øêëÿíêè ÷èñòî¿ âîäè“? Á.: – Ïîëàãîäæóâàòè ñòàòåâèé ã³í íàâç³ð ãîëîäó ÷è ñïðàãè,– âèïèâ øêëÿíêó âîäè ³ á³ëüøå òåáå í³ øêëÿíêà, í³ ì³ñöå íå ö³êàâèòü. Ñ.: – Öå ùîñü âèãëÿäຠíà ïðîñòèòóö³þ. Á.: – Ïðîñòèòóö³ÿ – çàñ³á äî ³ñíóâàííÿ. Ñ.: – À ùî æ òàêå êîõàííÿ ³ ÷è ³ñíóº âîíî? Á.: – Ùî âîíî ³ñíóº – íå ñóìí³âàþñü â òîìó. Íàâ³òü ìîæíà çàï³äîçðèòè, ùî ïîä³áíà ëþáîâ ³ñíóº ³ â äåÿêèõ òâàðèí. Êîëè çàãèíå „äðóæèíà“ áóçüêà – â³í âáèâàºòüñÿ. Ïðî÷èòàé ñîá³ ö³êàâå îïîâ³äàííÿ Å. Ñåòîí-Òîìïñîíà „Ëîáî“. Àâòîð íàëåæèòü äî òèõ, ùî äåê³ëüêà äåñÿòê³â ðîê³â ïðîæèâ ñåðåä ïðèðîäè, áóâ äóæå ñïîñòåðåæëèâèì ³ âåëèêèì ïðèðîäîçíàâöåì. Çàêîõàòèñü íå êîæíîìó äàíî, à çíàéòè òó „ºäèíó“ – ïðîâèä³ííÿ ³ äàð. Îò íåäàâíî ÷èòàâ êíèæå÷êó ïðî À. Êðèìñüêîãî. Òàì àâòîð êíèæå÷êè ëåãåíüêî êåïêóº ç Êðèìñüêîãî, ùî í³áè (ïîñëóãîâóþ÷èñü õàðàêòåðèñòèêîþ ². Ôðàíêà) À. Êðèìñüêèé – ëþäèíà „ì’ÿêî¿ ìð³éíî¿ âäà÷³, ùî ïîïàëàñü â îòî÷åííÿ ìîëîäèõ, ïðàêòè÷íèõ ëþäåé“, òîìó àâòîð çàêëèêຠäî ÷èòà÷³â: „íå â³ðìî öüîìó, ùî ïèøå ó ïåðåäìîâ³ Êðèìñüêèé – ÷îãî ò³ëüêè âè òàì íå âè÷èòàºòå? – çàñòåð³ãຠàâòîð êíèæå÷êè,– ³ îáñòîþâàííÿ ïëàòîí³÷íîãî êîõàííÿ ïåðåä „íå÷åñòèâèì“, ³ çàïåâíåííÿ, ùî ïëîòñüêà ëþáîâ óáèâຠâñå êðàùå ó ëþäèí³ „äî ïåñèì³ñòè÷íîãî ñâ³òîãëÿäó é îãèäè äî âñ³õ ëþäåé“. Êðèìñüêèé ìຠíà óâàç³ ä³â÷èíó, à íå äðóæèíó. Õòî æ ³ç çàêîõàíèõ îïîãàíþº ó ñâî¿õ äóìêàõ ä³â÷èíó âëàñíå ïëîòñüêîþ ëþáîâ’þ? ² ÿêùî õëîïåöü äèâèòüñÿ íà ä³â÷èíó ÿê íà ïàðòíåðêó ïî ñòàò³, ÿê íà ïîñóäèíó, çíàé, ùî â³í äèâèòüñÿ íà íå¿ íå ÿê íà ìàéáóòíþ ñâîþ äðóæèíó, íå ÿê íà ìàéáóòíþ ìàò³ð ñâî¿õ ëþäåé, ùî ïðîíîñèòü éîãî „ÿ“ ó ìàéáóòòÿ, à ÿê íà òèì÷àñîâó çàáàâêó. ßêáè ä³â÷àòà çíàëè òó ³ñòèíó, ïåâåí, íå ï³ääàëèñÿ æîäíèì ñïîêóñàì, æîäíèì „êëÿòâàì“ ïðî ëþáîâ ³ ò. ï. ² íå îäíà çàì³ñòü ïîêðèòêè – ñòàëà äðóæèíîþ ³ ìàëà á ÷îëîâ³êà. 232

Êðèìñüêèé â³ä÷óâ äóõ ñâîãî íàðîäó, éîãî ïîå糿, éîãî ï³ñåíü: „Áóâ ñîá³ êîçàê, ùî ä³â÷èíó ìàâ ßê êâ³òêè âåñíó â³í ¿¿ êîõàâ ² êîõàâ ¿ ³ ëþáèâ ¿¿.  ñâî¿õ äóìàõ, ñâî¿õ ìð³ÿõ çîëîòèâ ¿¿ –

ñï³âàºòüñÿ â ï³ñí³. ² À. Êðèìñüêèé ïèøå: „Ñïàëè... êåäðè... Ñêîðî é âå÷³ð ß ñìóòíà ñòîþ; ’ºòüñÿ ñòåæêà... Îõ! ×è éòèìå æ Òîé, êîãî ëþáëþ? Ò³íü â äîëèíàõ... Âåðõîã³ð’ÿ Íà÷å çîëîòå. Ãàñíå ñîíöå... òîíå â ìîð³... Ëþáèé! – äå æ òè?! Äå? Âïàëà í³÷... øàêàëè âèþòü... ³òåð... Ìîâ çèìà! ß âñ³ î÷³ ïðîãëÿä³ëà – Ìèëîãî íåìà!

– ×è íå º öå ÷èñòå êîõàííÿ? Øàíîâíèé àâòîð ³ âèðîçóì³ëî ï³äñì³õóºòüñÿ ç àâòîðà „Ç³â’ÿëîãî ëèñòÿ. “Äå æ áè òàêè òâåðåç³é ³ ïðàêòè÷í³é ëþäèí³ ç³òõàòè: ...Îõ ò³¿ î÷³ òåìí³ø³ íî÷³, Õòî â íèõ çàäèâèòüñÿ, é ñîíöÿ íå õî÷å! Îé òè, ä³â÷èíî, ÿñíà çîðå! Òè æ ìî¿ ðàäîù³, òè ìîº ãîðå! Òåáå âèäàþ÷è, ëþáèòè ìóøó, Òåáå êîõàþ÷è, çàãóáëþ äóøó. *** ßê ïî÷óºø âíî÷³ êðàé ñâîéîãî â³êíà, Ùî õòîñü ïëà÷å ³ õëèïຠâàæêî. Íå òðèâîæñÿ çîâñ³ì, íå çáàâëÿé ñîá³ ñíà, Íå äèâèñÿ â òîé á³ê, ìîÿ ïòàøêî! Ñå íå òà ñèðîòà, ùî áåç ìàìè áëóêà, Íå ãîëîäíèé æåáðàê, ìîÿ ç³ðêî; Ñå ðîçëóêà ìîÿ, íåâòèøèìà òîñêà, Ñå ëþáîâ ìîÿ ïëà÷å òàê ã³ðêî. 233

×è õî÷à á óçÿòè „Âåñ³ëüíó“ Á.-². Àíòîíè÷à, íàïèñàíó ñâî¿é íàðå÷åí³é: ÄËß ÎËÅ×ÊÈ Ïîñëóõàé: ᒺ âåñ³ëüíèé áóáîí ² êëåíè êëîíÿòüñÿ ìîâ ïàâè  ñâîº âîëîññÿ, ìîÿ ëþáà, Çàïë³âñÿ ì³ñÿöü êó÷åðÿâèé.

÷îê. ѳì’ÿ òðèìàºòüñÿ íà âçàºìíîìó äîâ³ð’¿ ³ ðàäî éäå íà âçàºìí³ óñòóïêè. Ïèòàííÿ íàäòî øèðîêå, ùîá ìîæíà áóëî éîãî âè÷åðïàòè. Çðåøòîþ, ï³çí³øå ùå âåðíåìîñü. Ùàñëèâå ñ³ìåéíå æèòòÿ ì³íÿº áàãàòî çâè÷îê; ïðèòóïëÿº ïîãàí³, âèðîáëÿº êðàù³, ó äåêîãî íàâ³òü ì³íÿºòüñÿ õàðàêòåð. Äóìàþ, ùî ðîçâîäÿòüñÿ íàéá³ëüøå òàì, äå øóêàþòü òèì÷àñîâîãî çàäîâîëåííÿ ïðèñòðàñòåé, ïîõîòåé „âèïèòè øêëÿíêó ÷èñòî¿ âîäè“.

Ñ.: – Ùîæ âñå-òàêè ëþáîâ-êîõàííÿ? Á.: – „Ñïðàâæíº êîõàííÿ ³ çì³ñò éîãî ïîëÿãຠíà òîìó, ùîá â³äìîâèòèñü â³ä ñâ³äîìîñò³ ñàìîãî ñåáå, äîáóòè ñåáå â ³íøîìó „ÿ“, òà ïðîòå â òîìó çíèêíåíí³ òà çàáóòò³ âïåðøå çíàéòè ñàìîãî ñåáå é îâîëîä³òè ñàìèì ñîáîþ“,– ñêàçàâ îäèí ³ç âèäàòíèõ ô³ëîñîô³â. Ìîæå ïðè çóñòð³÷³ ³ç òîþ „ºäèíîþ“, ÿêó â³êàìè øóêàâ, â³ä÷óâຠçí³ÿêîâ³ííÿ çà ñâîþ íåäîñêîíàë³ñòü, ìîæå íà îñòðàõ ìàéáóòíüîãî ïîêîë³ííÿ ðîáèòü éîãî íåñì³ëèì ³ îäèíîêèì, àëå â³í ãîòîâèé çàáóòè ñâîº „ÿ“, ÿêå çíèêíå áåç âèáðàíî¿. Ìîæå ëèø òîä³ â³ä÷óâàº, ùî ò³ëüêè ç íåþ â³í çíàéäå ñåáå ³ çìîæå ïåðåäàòè ñåáå ó ìàéáóòíº, òîìó çàâæäè çàêîõàíèé ÷óºòüñÿ íåñì³ëèì, çâ’ÿçàíèì ³ ñêðîìíèì ó ïðèñóòíîñò³ âèáðàíî¿. ² âæå êîëè òàêå ð³øåííÿ íàñòóïèòü, ùî âèáðàâ ¿¿ ìàò³ð’þ ñâî¿õ ä³òåé, í³áè àâòîìàòè÷íî âìèêàþòüñÿ óñ³ ñèñòåìè, ùî ìàþòü ïðîâ³ðèòè ïðàâèëüí³ñòü âèáîðó. Êð³ì ïî÷óâàíü â³ä³ãðຠíåìàëîâàæíó ðîëü ðîçóì, ÿêèé îáì³ðêîâóº óñ³ ìàéáóòí³ ìîæëèâîñò³. ³ä òîãî âèáîðó ìîæå çàëåæàòè íå ëèøå òâîº ìàéáóòíº. Íàñòຠìîìåíò ñï³ëüíèõ øóêàíü ºäèíîãî ùàñòÿ, ñï³ëüíî ñåáå ïðîâ³ðÿþòü øëÿõîì âèÿâó ñâî¿õ ÿêîñòåé. ² ÿêùî ðàäî áàæàþòü ðîç÷èíèòèñü ó ñîá³, éäóòü ç íàñîëîäîþ íà âçàºìí³ óñòóïêè, ùîá ïîì³íÿòèñü ³íäèâ³äóàëüí³ñòþ,– âèäíî íàïðàâäó íàéøëè ñåáå. Êîëè ñóïðóææÿ çíàõîäèòü ñï³ëüíå çàäîâîëåííÿ, õî÷å ä³ëèòè âçàºìíå äîâ³ð’ÿ,– çäàòíå ³ áàæຠðåãóëþâàòè ñâîþ ïðàöþ, â³äïî÷èíîê ³ õî÷å â³ääàòè êðàù³ ñèëè äëÿ ñâî¿õ íàùàäê³â, ùîá çàáåçïå÷èòè ñïðèÿòëèâå ìàéáóòíº, âèäíî âîíè ï³äõîäÿòü ñîá³. Íàø â³ê äëÿ ïîâíîãî ùàñòÿ âèìàãຠêð³ì òîãî ùå é â³ðè â îäí³ ³äåàëè, ùîá áóâ ìèð ³ çëàãîäà. Ñ.: – À âñå-òàêè ñêàæè, ÷îìó òàê áàãàòî ðîçâîäÿòüñÿ? Á.: – Áàãàòî ïðè÷èí. Ìîæå íåïîâàæíèé ï³äõ³ä, áðàê òîëåðàíö³¿, íåáàæàííÿ ïðèñòîñóâàòèñü, ïîçáóòèñü íåïîòð³áíèõ ïðèâè-

Áàòüê³âñüêèé ³íñòèíêò. Óñ³ì ñ³ëüñüêèì ä³òÿì â³äîìî, ç ÿêèì çàâçÿòòÿì áîðîíÿòü ñâî¿õ ãí³çä ïòèö³, êîëè íåïðîøåí³ õëîï÷àêè õî÷óòü çàäîâîëüíèòè ñâîþ ö³êàâ³ñòü, àáî çàáðàòè ïòàøåíÿò, ÷è ÿéöÿ. Íå îäèí ëåò³â ç âåðáè ó áîëîòî, ñïàñàþ÷èñü â³ä âîðîí. Äåÿê³ ñêèãëÿòü, âèìîëþþ÷è ëàñêè ó íàïàñíèê³â, à ùå äåÿê³ âäàþòüñÿ äî õèòðîù³â. Ñ.: – Ðîçêàæè ÿêóñü ïðèãîäó. Á.: – Éäó÷è ñòåæêîþ ïîïðè ìî÷àðèñüêà çàââàæèâ, ÿê ï³äáèòà äèêà êà÷êà øêóòèëüãàëà. Áëèñíóëà äóìêà, ùî äîáðå áóëî á ùå ïðèäáàòè êà÷êó äî „ñâîãî ãîñïîäàðñòâà“. Øêóëüãàâ ó ìåíå ïî ïîäâ³ð’¿ áóçüîê ç çàáèíòîâàíîþ íîãîþ, ñîâà ç ïåðåëîìàíèì êðèëîì, çàéöÿ ìàâ, ùå á êà÷êó... ² ùîäóõó êèíóâñÿ, ùîá íàêðèòè, çí³ìàþ÷è íà á³ãó êóðòî÷êó. À âîíà á³äíà, ÷èì ðàç òî äóæ÷å â³äñòàº. Îãî, òà â íå¿ ³ êðèëî çîâñ³ì ïåðåáèòå, ³ âîëî÷èòüñÿ ïî çåìë³. Ùå ìèòü ³ áóäå â ìî¿õ ðóêàõ. Òà âîíà çàâæäè ùîñü âèñìèêóâàëàñü ïðÿìî ç ðóê. ß âæå é êóðòî÷êó êèäàþ, ñàì êèäàþñü íà íå¿, îäíîãî ðàçó íàâ³òü ä³òêíóâñÿ êðèëà. Òà áà! Ïîêè ÿ ï³äí³ìàþñü, âîíà í³áè æäå ìåíå, à ìîæå â³äïî÷èâàº, áî äå æ òàê³é ïîáèò³é òà ïîëàìàí³é ò³êàòè. Ó ìåíå âæå é ÿçèê âèë³ç, à êà÷êà ÿê áóëà, òàê ³ º êðîê ïåðåä³ ìíîþ. Âæå õîò³â êèíóòè ïîëþâàííÿ, àæ ãëÿíó – íàãíèñü òà áåðè. ² òàê âîíà â³äâåëà ìåíå ïî áîëîò³ äàëå÷åíüêî. Âæå, çäàâàëîñü, áóëà ó ìî¿õ ðóêàõ, êîëè ÿ îñòàíí³é ðàç ïàäàâ: – íàðàç êà÷êà çíÿëàñü òàé ïîëåò³ëà. ß àæ çàñòîãíàâ. „Å òî ÿ áà÷ó, êîçà÷å, ùî â òåáå ìåíøå ðîçóìó ÿê ó êà÷êè. Íåâæå æ òè íå äîãàäàâñÿ, ùî âîíà òåáå â³äâîäèëà, ùîá êà÷åíÿòà âòåêëè“ – ãëóçóþ÷è ðîç’ÿñíèâ ìåí³ äÿäüêî. Ñ.: – À çâ³ð³? Á.: – Áóâàþòü òàê³, ùî êèäàþòüñÿ íà íåïðèÿòåëÿ, íå äèâëÿ÷èñü íà æîäíó íåáåçïåêó. Ïðèãàäóºø, ÿê êîðîâà â³äáèëà òåëÿ ó òèãðà. Òàê ùî, áàòüê³âñüêèé ³íñòèíêò, ÷è ÷àñò³øå íàçèâàþòü éîãî ìàòåðèíñüêèì, º ÷àñòî íà ð³âí³ ç ³íñòèíêòîì ñàìîçáåðåæåííÿ. ²íñòèíêò ñîìàçáåðåæåííÿ ÷è çàõèñòó ëåæèòü â îñíîâ³ ñàìîãî ³ñíóâàííÿ ³ñòîòè. ²ç çíèêíåííÿì ñàìîãî ³íñòèíêòó – çíèêíå æèòòÿ. Óñå æèâå áîðîíèòü ñâîº ³ñíóâàííÿ íå çàäóìóþ÷èñü. Íàéëàñêàâ³øà ïòàøèíà, ÷è íàéìåíøå çâ³ðÿòêî ñòàðàþòüñÿ ÿê-

234

235

×îìó ïðèãàñëà ñêðèïêà òðîõè, ×îìó òðåìòèòü òâîÿ äîëîíÿ? ͳ÷ ñð³áíèì ñÿéâîì, íà÷å ìîõîì, Îáìîòóº ï³äêîâè êîíÿì.

íàéäîøêóëüí³øå âäàðèòè íàïàñíèêà, ùîá âèðâàòèñü ³ çáåðåãòè ñâîº æèòòÿ. Äåÿê³ êîìàõè æàëÿòü, æåðòâóþ÷è ñâî¿ì æèòòÿì, ùîá â³äó÷èòè íàïàñíèê³â. Ó ñìåðòåëüí³é íåáåçïåö³ ñòàþòü ãåðîÿìè ³ âáèâàþòü îðë³â (êàëìèöüêèé çàºöü), ëåëåêè, âèãðàþòü áàòà볿 ç öàðÿìè ïòàõ³â ³ ïåðåñë³äóþòü, ùîá âùåíò ðîçáèòè (áèòâà îðë³â ³ áóçüê³â íàä Àäð³àòèêîþ). Ó ñìåðòåëüí³é íåáåçïåö³ ïòàõè ³ çâ³ð³ ÷àñòî äîâ³ðÿþòüñÿ ëþäèí³, ùîá òà ñïàñëà ¿õ â³ä íåïðèìèðèìîãî âîðîãà. Õòî íå áà÷èâ, ÷è íå ÷óâ, ÿê ïòè÷êà ïðÿ÷åòüñÿ äî ëþäèíè ïåðåä õèæàêîì. Íåäàâíî â ãàçåò³ îïèñóâàëè âèïàäîê, ÿê áóçüîê ï³ä³éøîâ äî ëþäåé, ùîá âèòÿãíóëè ³ç âîëà ãàäþêó, ÿêà êëóáêîì ëåæàëà. Ñòî¿÷íî ïåðåí³ñ îïåðàö³þ, ïîñòîÿâ òðîøêè (ìîæå ùå ùîñü ïîòð³áíî íà äóìêó ëþäèíè), ñïîê³éíî â³ä³éøîâ. ³äìåä³ ï³äõîäÿòü, ùîá ñêàëêó âèòÿãíóòè ³ íàâ³òü äèê, çìó÷åíèé ãîëîäîì, ó âàæêó çèìó ïðè¿õàâ íà ñàíêàõ (áî ëþäè ïîâò³êàëè) äî ñåëà, æäàâ àæ ïîêè éîãî íå íàêîðìèëè. ²íñòèíêò ï³äïîâ³â, ùî òóò êðèºòüñÿ ìåíø íåáåçïåêè, ùîá çáåðåãòè æèòòÿ. Ñ.: – ² ùî òè õî÷åø òèì äîêàçàòè? Á.: – Ùî íå ³íñòèíêòè ðîçä³ëÿþòü òâàðèí ³ ëþäåé. Íàâïàêè,– ³íñòèíêòàìè ìè äóæå áëèçüê³ äî òâàðèííîãî ñâ³òó. Ðåôëåêñè. Ñ.: – À ùî òè ðîçó쳺ø ï³ä òåðì³íîì „ðåôëåêñ“? Á.: – Ðåôëåêñîì ââàæàþòü â³äðóõ, àáî ðåàêö³þ îðãàí³çìó ÿê â³äïîâ³äü íà ÿê³ñòü 䳿, àáî âïëèâè, ùî â³äáóâàþòüñÿ ìèìî íàøî¿ âîë³. Óâàæàþòü, ùî ç äåÿêèìè ðåôëåêñàìè ëþäèíà ðîäèòüñÿ, à äåÿê³ ìîæå íàáóòè íà ïðîòÿç³ ñâîãî æèòòÿ. Íàïðèêëàä: íà âèðîáíèöòâ³ âèðîáëÿþòüñÿ ïåâí³ ðåôëåêñè, êîëè ðóêè, ÷è ïàëüö³ ñòàþòü „ðîçóìí³øèìè“ çà ãîëîâó. Ñ.: – ßê ñàìå? Á.: – Ðóêà ÷è ïàëüö³ ñêîð³øå â³äïîâ³äÿòü ïåâíèì ðóõàì, çàê³ì ïîñòóïèòü ïåâíèé íàêàç ãîëîâè (ìîçêó). Íà òîìó ñïèðàºòüñÿ ðåàêö³ÿ ïðè ñïîðòèâíèõ ³ãðàõ, ïðè áîêñ³, ñàìáî ³ ïîä³áíå. Êîëè ÷óæèé êóëàê ëåòèòü ïðÿìî òîá³ â í³ñ, òî íåìà êîëè æäàòè ïîðàäè ìóäðî¿ ãîëîâè, áî îïèíèøñÿ íà çåìë³. Ñ.: – À ÷è ðåôëåêñè òàêîæ º ïðèòàìàííèìè òâàðèíàì? Á.: – Íå âñ³. Ñ.: – Íàïðèêëàä. Á.: – Ðåôëåêñ âîë³, ðåôëåêñ ö³êàâîñò³, à îò ðåôëåêñè ìåòè, ñàìîâèÿâëåííÿ, ïðàâäèâîñò³ òà ³íø³ – ÷èñòî ëþäñüê³ ðåôëåêñè. Ïåâíî ðåôëåêñ âîë³ áåçïîñåðåäíüî çâ’ÿçàíèé ç ìåòîþ ñàìîãî æèòòÿ. Íîâå æèòòÿ, ÿê áóëî ñêàçàíå ðàí³øå, ÿâëÿºòüñÿ íà ñâ³ò

ç ãîòîâèìè ïðîãðàìàìè, à ³íñòèíêòè º í³áè íåîáõ³äíèìè äîðàäíèêàìè, ÿê ñàìå òðåáà ñåáå âåñòè, ùîá îðãàí³çì âèæèâ. Ðåôëåêñ âîë³ ï³äïîâ³äàº, ùî ëèø òîä³ óñ³ ìîæëèâîñò³, ïîòåíö³éí³ ñèëè çó쳺 âèêîðèñòàòè, êîëè áóäå ìàòè ìîæëèâ³ñòü âèáîðó. Òîìó ï³äñâ³äîìî óñå æèâå ñòàðàºòüñÿ çâ³ëüíèòèñü â³ä íàêèíåíî¿ âîë³. Ñ.: – À ÿê ïîÿñíèòè ïîâåä³íêó äîìàøí³õ ïòèöü ³ çâ³ðÿò? Á.: – Ñïî÷àòêó çðîáèëè öå ñèëîþ. ϳçí³øå ïîêîë³ííÿ í³áè ïåðåêîíàëîñü, ùî æèâëåííÿ çàáåçïå÷åíå, ³ âñå-òàêè êîæíå ç íèõ ñòàðàºòüñÿ ïîñòóïàòè ïî ñâî¿é âîë³. Îñü ïîäèâèñü íà êîòà. Çà òèñÿ÷îë³òòÿ ëþäèíà íå çäîáóëà ñîá³ ó íüîãî àâòîðèòåòó. Òðèìàºòüñÿ õàòè, áî òàê éîìó âèã³äíî. Ñ.: –  ëþäèíè íàïåâíî òðîõè ³íàêøå âèãëÿäຠòîé ðåôëåêñ. Á.: – Áåçñóìí³âíî. Íà ïðîòÿç³ ñâîãî ðîçâèòêó ó ëþäèíè ùå âèðîáèëîñü ïî÷óòòÿ ñï³ëüíîòè (êîëåêòèâ³çìó). Ðîçóì ï³äïîâ³äàº, ùî ó áàãàòüîõ âèïàäêàõ òðåáà ïîñòóïàòèñü ñâî¿ìè ïðàâàìè, ÷è ñâîºþ âîëåþ â ³ì’ÿ âèùèõ ³íòåðåñ³â, â ³ì’ÿ ãðîìàäè. Ïîíÿòòÿ âîë³, ÿê ³ áàãàòî ³íøèõ, º â³äíîñíèìè ïîíÿòòÿìè. Àáñîëþòíî¿ âîë³ âçàãàë³ íåìàº. Ëþäèíà ïðèõîäèòü íà ñâ³ò ç íàáóòèìè ó ïîïåðåäí³õ òèñÿ÷îë³òòÿõ ïðèêìåòàìè, ³íñòèíêòàìè, ðåôëåêñàìè, ñïàäêîâèìè ìîæëèâîñòÿìè, íàâ³òü çä³áíîñòÿìè, íàâ³òü ì³ñöå íàðîäæåííÿ íàáèðàº, ³ áàòüêè íàêèíóò³. Ðîñòå ó ãîòîâîìó ñåðåäîâèù³, ÿêå íàêèäຠéîìó ñâî¿ ïîãëÿäè, äຠïðàâà ³ îáîâ’ÿçêè. Àëå âñå-òàêè ëþäèíà íå ìàøèíà, ó ÿêó çàëîæèø òàêó òî ïðîãðàìó ³ æäåø â³äïîâ³ä³ çã³äíî ïðîãðàìè àáî íà òàêèé çàïèò. Ëþäñüêèé ðîçóì çä³áíèé ñàì ðîáèòè àíàë³çè, ñïðèéìàòè ïîñòîðîíí³ ³íôîðìàö³¿, ïðèõîäèòè äî âèñíîâê³â íà îñíîâ³ âèïàäê³â, óçàãàëüíþâàòè ¿õ ³ äàâàòè îö³íêè çîâñ³ì ñâî¿. Ëþäèíà ðàäî ï³äå íà îáìåæåííÿ ñâî¿õ ïðàâ, êîëè áà÷èòü â òîìó íåîáõ³äí³ñòü, àëå âèìàãຠñïðàâåäëèâîñò³. Ñ.: – À ùî òàêå ñïðàâåäëèâ³ñòü? Á.: – Ìîæëèâî, ùî öå ïîõ³äíå â³ä ðåôëåêñó ïðàâäèâîñò³. Ó âñÿêîìó ðàç³ ïî÷óòòÿ, ÿêå âèìàãຠòèõ æå ñàìèõ ïðàâ äëÿ ñåáå, ÿê³ ìàþòü ïîä³áí³ äî íüîãî ïðè îäíàêîâèõ äàíèõ îáñòàâèíàõ. Àëå ëþäèíà çàâæäè ñòðåìèòüñÿ çáåðåãòè çà ñîáîþ ñâîáîäó äóìêè ³ ìð³¿. Ëþäñüêà äóìêà º í³áè êðèëà ó ïòàõà. Êîëè ìè ãîâîðèìî „ïòàõ“, â íàø³é óÿâ³ âèðîñòàþòü êðèëà, ïðè ïîìî÷³ ÿêèõ â³í ìîæå øèðÿòè â ïîâ³òð³. Áåç êðèë íåìຠïòàõà, áåç â³ëüíî¿ äóìêè-ì𳿠íåìຠëþäèíè, à º ðîáîò. Ñ.: – Ö³êàâ³ñòü íàïåâíî âñ³ì âëàñòèâà, ÷è òàê? Á.: – Òè áà÷èâ ÿê äåÿê³ ïòèö³ ïðèãëÿäàþòüñÿ äî ðîáîòè? Çíàþ îäíó ïòè÷êó ñèá³ðñüêó êåäð³âêó, ùî äóæå ëþáèëà ñèä³òè á³ëÿ øàõìàòèñò³â. À êîòè, ñîáàêè, íå êàæó÷³ âæå ïðî ìàâï?

236

237

Ñ.: – ßêáè ï³äñóìóâàòè ïîïåðåäí³ ãóò³ðêè, òî ÿ çðîçóì³â, ùî âèéøëè ìè ç ïîíÿòòÿ „ëþäèíà“, âåðíóëè äî ïîïåðåäíüîãî ñòàíó, äå ïàíóâàëè ëèø ³íñòèíêòè ³ ðåôëåêñè, ÿê³ ïîñ³äàþòü óñ³ òâàðèíè, ³ éäåìî òóäè, êóäè òâàðèíè íå ï³ä³éìàþòüñÿ. Âèõîäèòü, ùî ðîçóì ³ ãîëîâíà êîðà, äå â³í çíàõîäèòüñÿ, ÿêùî òàê ìîæíà ñêàçàòè (áî ðîçóì íå º ìàòåð³ºþ) º âèòâîðîì çíà÷íî ï³çí³øèì â³ä ³íñòèíêò³â. ßêáè òàê ãðóáî âèñëîâèòèñü, òî êóëüòóðà ³ öèâ³ë³çàö³ÿ º í³áè íåäàâí³ì âèòâîðîì ëþäñòâà ó ïîð³âíÿíí³ ç ïðîæèòèì ïåð³îäîì „Ãàáð³ºëÿ“. Ìîæíà ðîçóì³òè, ùî òðóäíî äèâóâàòèñü êîòîâ³, ùî âèãëÿäຠìèðíèì äð³ìàþ÷èì çâ³ðÿòêîì äî ïîðè, àæ íå ç’ÿâèòüñÿ ìèøà. Òîä³ í³áè ïðîñèíàºòüñÿ äèêèé òèãð, ³ ê³ò ñòຠõèæàêîì. Íåìà òàêîæ ÷èì õâàëèòèñü, ùî â쳺ø ¿ñòè, ïèòè, ãí³âàòèñü, áîÿòèñü, ëèøàòè ïî ñîá³ ä³òåé, ëþáèòè ¿õ òà ³íøèõ, êîìóñü çàâèäóâàòè, ÷è áóòè äîáðèì, ö³êàâèòèñü ³ ñòðåì³òè äî âîë³, áî íå òå âëàñòèâå ëèøå ëþäèí³. Ùå õî÷ó â³ä ñåáå äîäàòè, ùî ïðèùåïëþâàëè ìåí³ â õàò³ í³áè òàê³ òåìè ÿê: õàð÷óâàííÿ, à ç íèì ³ ãîëîä, „ëþáîⓠó ãðóáøîìó ðîçóì³íí³, ñèí³âñüêà ÷è áàòüê³âñüêà ëþáîâ íå ïîäàþòüñÿ íàâ³òü äî òâàðèíñüêèõ áåñ³ä. Íàâ³òü çâåðòàëè óâàãó, ùî íå íàëåæèòü äî äîáðîãî òîíó âçàãàë³ õâàëèòèñü, îñîáëèâî òèì, ùî òè çàõèùàâ ñâî¿ ³íòåðåñè. Òåïåð áà÷ó, ùî âñ³ ò³ òåìè òàê ÷è ³íàêøå çâ’ÿçàí³ ç ³íñòèíêòàìè. Âèõîäèòü, ùî íåïðèëè÷íî õâàëèòèñü òèì, ÷èì îáä³ëèëà íàñ ïðèðîäà. Òà é âçàãàë³ íåãàðíî õâàëèòèñü. Âæå êîëè áîðîíèòèñü (ïåðåä ÷èºþñü õâàëüáîþ òåáå), òî õ³áà òèì, ùî ñàì âëàñíèìè ñèëàìè íàáóâ, êîëè ùîñü òðåáà ñêàçàòè í³áè â ñâîº îïðàâäàííÿ ÷îìó ÿ òàêèé, à íå ³íàêøèé. Òåïåð ùå ö³êàâ³øà òåìà äëÿ ìåíå ïðî ÷èñòî ëþäñüê³ ïðèêìåòè. Êîëèñü ÿ ÷èòàâ êíèæêó ïðî æèòòÿ ñòàðèííî¿ Ãðåö³¿ (Åëëàäè). ² äóæå ìåí³ ïîäîáàëîñü, ùî æîâí³ðè ó ïåðåðâàõ ì³æ ñóòè÷êàìè ïðè îáëîç³ ì³ñòà ñïåðè÷àëèñü íà òåìó ïîå糿, ìèñòåöòâà ³ ô³ëîñîô³¿. Âèäíî, ùî âîíè âæå áóëè ïðàâäèâèìè ëþäüìè, ùî ñòîÿëè íà òàêîìó ð³âí³, êóäè òâàðèíàì íå äîñêî÷èòè. Îò òè çãàäóâàâ ïðî íàñêàëüí³ ðèñóíêè. ² ÿ çðîçóì³â, ùî í³áè âîíè ïåðåäóâàëè ïèñüìó. À ³íø³ âèäè ìèñòåöòâà, ÷è òàêîæ ëèø ëþäèí³ âëàñòèâ³? Á.: – Íåäàâíî ÿ áà÷èâ â æóðíàë³ ÿê ä³â÷èíà ïðè ôîðòåï³àí³ âèâ÷àëà ï³ñíþ ëåâèö³. Ïåâíî òè ÷èòàâ òàêîæ ïðî õîð äåëüô³í³â.

ÑîëîⒿ òåïåð çìàãàþòüñÿ íà êîíêóðñàõ, à êàíàðêè ³ øïàêè òàêîæ íåàáèÿê³ ñîë³ñòè-ñï³âàêè. Ùå ãðåêè çíàëè, ùî ìóçèêó ëþáëÿòü ðèáè. Ñüîãîäí³ êîðîâè çàõîïëþþòüñÿ ñèìôîí³ÿìè. Ùî æ äî ðèñóíê³â, òî âèõîäèòü, ùî ëèøå ëþäÿì âëàñòèâèé öåé ð³ä ìèñòåöòâà. ² ñüîãîäí³ òðàïëÿþòüñÿ ÷àñò³ âèïàäê³, ùî ðîäÿòüñÿ ôåíîìåíè ³ç ò³º¿ ä³ëÿíêè. Âèñòàâêà ç ðèñóíêàìè 6-ð³÷íîãî õëîï÷èêà ç Àíêàðè îá³éøëà âåñü ñâ³ò. Â³í ³ ñàì íå óñâ³äîìëþº ñîá³ ÿê ³ ùî ðèñóº. Çàëþáêè ïðàâîþ ³ ë³âîþ ðóêîþ ðèñóº òàê, ùî áàãàòüîì çà â³ê áè íå íàâ÷èòèñÿ. Õëîï÷èê ³ç Öåéëîíà âëàøòóâàâ ñîá³ àòåëüº íà êóõí³, äå ìàìà ìèº ãîðøêè, ³ ìàëþº îáðàçè, ÿêèì êðèòèêè ìèñòåöòâà äàþòü íàéâèù³ îö³íêè, ÿê çð³ëîìó ìàéñòðó. Éîãî çåìëÿêè ïîÿñíþþòü, ùî äî õëîï÷èêà ïåðåéøîâ òàëàíò óñ³õ ïîïåðåäí³õ ìèòö³â éîãî áàòüê³âùèíè. Çðåøòîþ, ñàì çíàºø ñê³ëüêè ðàäîñò³ ïðèíîñèòü áàãàòüîì ä³òÿì ðèñóâàííÿ ³ ìàëþâàííÿ. Ó äîâã³ çèìîâ³ âå÷îðè ñèäèòü ñîá³ ç³ãíóâøèñü íàä ñòîëîì ³ êîï³þº îáðàçè, ðèñóº íàâêîëèøí³é ñâ³ò, ÷è ôàíòàçóº íåâèäàíèé. Ïðàâäîïîä³áíî, ùî ïðè ïîìî÷³ ðèñóíê³â ïî÷àëàñü ³ ïåðøà ïîåç³ÿ. Ñ.: – À ÷è íàïðàâäó áåç ìîâè íå ìîæíà äóìàòè? Á.: – Íàéá³ëüøèé ïàðàäîêñ â òîìó, ùî öå ñêàçàëà ëþäèíà, ÿêà íå çíàëà í³ îäí³º¿ ìîâè, áî ñâîþ çàáóëà, à ÷óæî¿ íå íàâ÷èëàñÿ. Êîæíîìó íàâ³òü ÷àñòî òðàïëÿºòüñÿ, ùî íå â ñèë³ ñêàçàòè òîãî, ùî íàãðîìàäèëîñü â ãðóäÿõ – íå ñòຠñë³â ³ âèðàç³â. Ñêàçàâ çîâñ³ì íå òå, ùî õî÷åø. ϳäè äî êèòàéñüêî¿ ÷è ÿïîíñüêî¿ øêîëè íà ãîäèíó ìàòåìàòèêè àáî ãåîìåò𳿠³ áóäåø ê³í÷àòè çàäà÷³, ÿê³ ïî÷íóòü íà òàáëèö³ êèòàéö³ ÷è ÿïîíö³. ß ÷èòàâ ïðî ëåêö³þ îäíîãî ô³çèêà äëÿ øèðîêî¿ ïóáë³êè (Îïïåíãåéìåðà â Ïàðèæ³). ϳñëÿ ëåêö³¿ ïðîñèëè ô³çèêà, ùîá â³í ïîÿñíèâ çðîçóì³ëîþ ìîâîþ ïðî ïðèðîäó ñâ³òëà, áî íå ì³ñòèëîñü â ãîëîâ³, ùî ñâ³òëî ìîæå áóòè îäíî÷àñíî ³ õâèëåþ ³ ò³ëîì (êîðïöåêóëîì). Ô³çèê ðîçâ³â ðóêàìè ³ îïðàâäóâàâñÿ, ùî ìîæå íàïèñàòè ôîðìóëó ³ ìàòåìàòè÷íî äîêàçàòè, à ñëîâàìè áåçñèëèé, áî é ñàì òîãî äîêëàäíî íå ðîçó쳺. Îäíîãî ðàçó íà ñàìîò³ Åéíøòåéí ïðèçíàâñÿ Áîðîâ³, ùîá òîé ðîç’ÿñíèâ éîìó ïîäâ³éíó ïðèðîäó ñâ³òëà, áî ñàì ùîñü äîáðå íå ðîçó쳺. „Àëå æ öå âè ïðèäóìàëè òàêå, ÿê ÿ âàì öå ìîæó ïîÿñíèòè?“ – â³äïîâ³â Áîð. Âèõîäèëî á, ùî ô³çèêè ³ ìàòåìàòèêè íå äóìàþòü, áî íå ïîñëóãîâóþòüñÿ ìîâîþ. Ìîæíà á ïîâ³ðèòè, ÿêáè ìè íå áà÷èëè ðåàëüíèõ íàñë³äê³â ¿õíüîãî äóìàííÿ. Çíà÷èòü öå íå º ñíîâèä³ííÿ. Ñ.: – Ùî öå ïî-òâîºìó òî÷í³øå: ðèñóíîê, ôîðìóëà ÷è ìîâà? Á.: – ×è ìîæåø çìàëþâàòè ñëîâàìè ïîðòðåò ëþäèíè, ùîá ³íøèé ì³ã ï³çíàòè ¿¿ íà âóëèö³? Ìîæå, â ìàéáóòíüîìó äî ïîìî÷³ ëþäñüêî¿ ìîâè ïðèéäóòü ðèñóíêè ³ ôîðìóëè?

238

239

Òàêèõ ðåôëåêñ³â ÿê ñàìîâèÿâëåííÿ, ìåòè, ïî÷óòòÿ ïðàâäèâîñò³ íå ñïîñòåð³ãàºòüñÿ ñåðåä òâàðèí. Õî÷à îïîâ³äàþòü, ùî â÷åí³ âåäìåä³ ðîçóì³þòü ïîíÿòòÿ ïîðÿäêó, ÷åðãè òà ïîä³áíå.

III.

Ñ.: – À íàø³ ïî÷óâàííÿ ÷èì âèðàæàòè? Á.: – Ôàðáè, ìóçèêà. Ìàòåìàòèêè òâåðäÿòü, ùî ôîðìóëàìè òàêîæ ìîæíà áàãàòî ðîçïîâ³ñòè ïðî ñâî¿ ïî÷óòòÿ. Ñ.: – À ÿê ëþäè âçàãàë³ ñòàâëÿòüñÿ äî ìèñòåöòâà? Á.: – Çäàºòüñÿ, ùî â êîæí³é ëþäèí³ º ñïðèÿòëèâèé ãðóíò äî ñïðèéíÿòòÿ ãàðíîãî. Ìîæå ì³æ ìèòöÿìè ³ ïîêëîííèêàìè, àáî âèçíàâöÿìè ìèñòåöòâà ð³çíèöÿ â òîìó, ùî ó ìèòöÿ ïî÷óâàííÿ ïðåêðàñíîãî º òàêèì ñèëüíèì, ÿêå çìóøóº éîãî äî âèÿâó, äî 䳿, äî òâîð÷îñò³. Ó âèçíàâö³â æå ìèñòåöòâà º â³ä÷óòòÿ ðîçóì³ííÿ ïðåêðàñíîãî, ùî äຠìîæëèâ³ñòü ïîäèâëÿòè, àëå çàñëàáà, ùîá çìóñèòè äî òâîð÷îñò³. „Çä³áí³ñòü ïåðåæèâàííÿ ÷èñòî¿ òâîð÷îñò³ ìèñòåöòâà, çä³áí³ñòü äî ïðàâäèâî¿ åòè÷íî¿ íàñîëîäè âè¿ìêîâî ð³äêà. Ö³ºþ çä³áí³ñòþ âîëîä³þòü ëèøå ò³, õòî çä³áíèé äî „÷èñò äóõîâíî¿ òâîð÷îñò³, òîáòî ïðåäñòàâíèêè „äóõîâíî¿ åë³òè“.  ³íøèõ ïðÿìî íå ìຠâ³äïîâ³äíîãî îðãàíó äëÿ ñïðèéìàííÿ ÷èñòî¿ ãðè äóõà – ÷èñòî¿ ôîðìè ÿê òàêî¿. Åñòåòè÷íà çä³áí³ñòü – öå âñåçàãàëüíà ÷èñòà çä³áí³ñòü äóõîâíî¿ (³ ò³ëüêè äóõîâíî¿) òâîð÷îñò³. Çä³áí³ñòü äî ³íòåëåêòóàëüíî¿ òâîð÷îñò³ âçàãàë³ ³ âèíÿòêîâà çä³áí³ñòü, ïîñê³ëüêè íåþ îáäàðîâàí³ âèáðàí³ íàòóðè åë³òè“ – Îðòåãà-³-Ãàñåò. Îò ³ ìàºø ó òðîõè ïåðåá³ëüøåí³é ôîðì³ äóìêó ëþäèíè, ùî çàéìàºòüñÿ öèìè ïèòàííÿìè ö³ëå æèòòÿ. Öå ïèòàííÿ º äóæå äèñêóñ³éíèì. ª ä³ëÿíêè ìèñòåöòâà, ÿê³ çàïåðå÷óþòü íàâ³òü øàíîâàí³ ñâ³òîì àâòîðèòåòè â ³íøèõ ä³ëÿíêàõ (Ðóññî íå âèçíàâàâ äðàìè, Ëåâ Òîëñòîé – îïåðè). Àëå öå âæå ïèòàííÿ, ÿêèì ìè âõîäèìî â ³íøèé ñâ³ò. Ñ.: – ßê³ æ ö³êàâî ïàì’ÿòêè çáåðåãëèñü, ùî òîðêàþòüñÿ íàøî¿ òåìè, òà ÿêèé ¿õ â³ê? Á.: – Ïåâíî íàéñòàðø³ ïàì’ÿòêè º ïî øóìåðàõ, ùî æèëè ïåðåä 6-òèñ. ðîê³â ó Ìåæèð³÷÷³, àëå ö³ ïàì’ÿòêè äóæå óðèâêîâ³. „Ìàãàáõàðàòà“ â ²í䳿 ìຠîêîëî 3 òèñ. ðîê³â. Ó ô³ëîñîôñüêèõ òåêñòàõ Ìàãàáõàðàòè ÷àñòî ï³ä³éìàþòüñÿ ïèòàííÿ ìîðàë³ ³ ñóñï³ëüíî¿ ïîâåä³íêè. Ïîñòóïîâî âèðîáëÿºòüñÿ êîäåêñ ç âåëè÷åçíèì àâòîðèòåòîì „Ç ñêàëè ìàêó“. Ñ.: – Ñêàæè áóäü-ëàñêà ê³ëüêà ñë³â ïðî Ìàãàáõàðàòó. Á.: – Ìàãàáõàðàòà, ÿê ³ ìîæíà ñïîä³âàòèñü, íå º îäíîð³äíîþ êíèãîþ. Âîíà îõîïëþº âåëèêèé ïåð³îä æèòòÿ ³íä³éñüêîãî íàðîäó, òîìó º í³áè ³ëþñòðàö³ºþ ðîçâèòêó íàðîäó. Íàéñòàð³øîþ êíèãîþ, ùî âõîäèòü ó Ìàãàáõàðàòó º „Âåäè“, ùî ì³ñòÿòü ó ñîá³ ãèìíè ³ îáðÿäîâ³ íàñòàíîâè (ð³äâåäà, ñàìîâåäà, ³ ÿäæàâåäà). ³ê òèõ êíèã ñÿãຠï³âòîðè òèñÿ÷³ ðîê³â äî Õðèñòà. Äàëüøå éäå „Óïàê³øàäà“. Ñïî÷àòêó öå áóëè îêðåì³ ô³ëîñîôñüê³ òâîðè ó Ïîë³øàäè, ÿê ϳïòè òâîðó íå ò³ëüêè ô³ëîñîôñüê³, àëå é ïîåòè÷í³.

Äëÿ „Óïàê³øàäè“ º çàãàëüíîþ ïîðÿäíîþ ñêàðáíèöåþ äóõîâíîãî æèòòÿ ³íä³éöÿ. Êîæíèé ÷åðïàâ ç íå¿ òå, ùî éîìó áóëî áëèçüêå. Âîíè ñêëàäàëèñÿ â³êàìè. Òâ³ð íàïèñàíèé íå îäí³ºþ ëþäèíîþ ³ íå îäíîþ âåðñòâîþ ëþäåé (êëàñîì – âàðòà). ×èòàþ÷è äèâóºøñÿ, ùî ô³ëîñîôè íà îñíîâ³ îäíèõ ò³ëüêè ñïîñòåðåæåíü ³ ðîçäóìóâàíü ïðèõîäèëè äî òàêèõ ö³êàâèõ âèñíîâê³â. Áðàãìî (áîã) – öå áåçãðàíè÷íèé ïðîñò³ð ³ ÷àñ, òà ³íåðòíà ðåàëüí³ñòü, ùî ïðîòèñòî¿òü ìíîæèí³, ÿêó äîñÿãàºòüñÿ ï³ä ÷àñ ñíó. Áðàãìî – öå íåîáóìîâëåíà ïðè÷èíà âñåãî, ùî âèêëèêຠñâ³òîâó ³ëþç³þ – Ìàéþ. „Òè öå, êóäè íå ïðîíèêàº í³ ç³ð, í³ ìîâà, í³ ðîçäóìóâàííÿ. Âîíî º íåï³çíàíèì ³ íå âèäíî, ùîá õòî-áóäü ì³ã áè ïðî íåãî ñêàçàòè. Âíóòð³øí³é îðãàí çíàííÿ áåç ï³çíàííÿ, ñâ³äîì³ñòü áåç îñâ³äîìëåííÿ, àáñîëþòíèé îᒺêò áåç ñóᒺêòà“. Çâ³ëüíåííÿ ìîæíà äîñÿãíóòè íà ï³äñòàâ³ áëàãîãîâ³éíî¿ ëþáîâ³ äî âèùîãî, íå çàâæäè çðîçóì³ëîãî ÿê îñîáèñò³ñòü. Ëþáèâ áåç ä³ëà – ïóñòèé çâóê. „Ñàíêã’ÿ“ – ô³ëîñîôñüêèìè ïîãëÿäàìè áëèçüêà áóääèçìó. Ñàíêã’þ îáâèíóâà÷óþòü ó ïåñèì³çì³. Âîíà ñêð³çü øóêຠïðè÷èíîâîñò³. Òàì çíàéäåíî òå¿çì, ïàíòå¿çì, ³ àòå¿çì. „Éîãà“ – 璺äíàíà, äðåâíüî³íäèéñüêà ô³ëîñîôñüêà øêîëà, ùî â÷èòü ïðî çä³éñíåííÿ çâ³ëüíåííÿ ³ º áëèçüêîþ äî „Ñàíêã’ÿ“. Ñ.: – Äóìêè, ÿê äëÿ òîãî â³êó ïîäèâó ã³äí³. Òåïåð ïðîøó ïîâ’ÿçàòè áëèæ÷å äî òåìè. Á.: – Ó öèõ òâîðàõ íàéäåø äóìêó, ùî ëþäèíà ñêëàäàºòüñÿ ç äâîõ ÷àñòèí: purusha (ïóðóøà) – äóõ ìåíø-á³ëüø â³äïîâ³äຠòîìó, ùî „atman“ (àòìàí) ³ pracriti (ïðàêð³ò³) – ò³ëî. Ïîì³æ ïóðóøà ³ ïðàêðèò³ (äóõîì ³ ò³ëîì) ³ñíóº ºäí³ñòü ó âèãëÿä³ ìîñòó. Öå º í³áè àòðèáóòè ºäèíî¿ ñóáñòàíö³¿. Ñàì ïî ñîá³ ïóðóøà (äóõ) íå âîëî䳺 ìîæëèâ³ñòþ ï³çíàííÿ ³ ñàìîï³çíàííÿ, ëèø ó çâ’ÿçêó ç ìàíàñîì òà ³íäð³ÿ, â³í ñòຠñàìîñâ³äîìèì. Ñ.: – Ùî òàêå „ìàíåñ òà ³íä𳿓? Á.: – Ó òîìó ðîçóì³íí³ „ìàíåñ“ âæèâàºòüñÿ ÿê ðîçóì, „³íä𳿓 – ï³çíàâàëüí³ â³ä÷óòòÿ: ñëóõ, ç³ð, äîòèê, ñìàê, íþõ. Îòæå, ò³ëüêè íàÿâí³ñòü äóõà ³ ò³ëà îáóìîâëþº âèíèêíåííÿ ï³çíàííÿ. Ñ.: – Íàïðèêëàä? Á.: – ª äðîâà ³ ñ³ðíèêè, à íåìຠïîâ³òðÿ – íå áóäå ãîð³ííÿ (âîãíþ). Äàëüøå òàê ðîçäóìóº: ÿêùî ³ñíóº íàãðîìàäæåííÿ (ò³ëî), çíà÷èòü ïîâèíåí ³ñíóâàòè ³ ãîñïîäàð ò³ëà – äóõ. ßêùî ³ñíóº ñâ³òîâèÿâëåííÿ, òî ïîâèíåí ³ñíóâàòè ³ êåð³âíèê òèõ ÿâèù. Êîëè ç³ñòàð³ëå ò³ëî ðîçïàäàºòüñÿ, äóøà çàëèøàºòüñÿ íà çðóéíîâàíîìó ò³ë³, àëå ïî ñâî¿é äåë³êàòíîñò³ íåâ³ä÷óòíà òàê, ÿê ³ âîãîíü, ùî ï³øîâ ó ïðîñò³ð, ÿêùî íå ï³äêèäàòè ó âàòðó äðîâ.

240

241

Ñ.: – À ÿê íàãëÿäíî óÿâëÿëè ñîá³ ³íä³éö³ ñï³âïðàöþ ïóðóø³ ç ïðàêð³ò³? Á.: – Ïóðóøà – äóõ, ÿê â³çíèê, êîðèñòóºòüñÿ ò³ëîì, ÿê êîë³ñíèöåþ, íà ÿê³é â³äáóâຠäàëåêó äîðîãó äî îñòàòî÷íîãî âèçâîëåííÿ, áî æèòòÿ íà çåìë³ º ëèøå òèì÷àñîâèì, à ³íä³ð³¿ ñëóæàòü â³æêàìè. Ñ.: – Öå äóæå íàãàäóº ìåí³ òâîþ ïðèãîäó ç äèòÿ÷èõ ðîê³â. ͳáè òåïåð âèðèíàþòü îáðàçè ç ïàì’ÿò³. Ãàðÿ÷èé ë³òí³é äåíü. Íà áàñêîìó êîí³ ñèäèòü õëîï’ÿ ³ öóïêî òðèìàºòüñÿ çà ïîâ³ä ³ ãðèâó, ùîá íå çëåò³òè, áî í³æêè ëåäü çàãèíàëèñü íà øèðîêîìó ò³ë³ êîíÿ. ×îìóñü íà öåé ðàç ê³íü çíåõòóâàâ âåðøíèêîì ³ ñàìîâ³ëüíî ïî÷àâ ãðåöü. ² ÿê õëîï’ÿ íà „ïåð-ðóêàì“, êîíÿêà áðèêàëà. Çäàâàëîñü, í³áè çîâñ³ì âòðàòèëà ïîâàãó äî ñâîãî çâåðõíèêà, à ìîæå çàáóëà, ùî ìຠïîâîäèðÿ, ÷è ëèø òåðï³ëà íà÷å íàñòèðëèâó ìóõó ³ ëèø òåïåð ïîáàæàëà çâ³ëüíèòèñü. À ´åäç³ ï³äëèâàëè îëèâè. ² õâ³ñò êîíÿö³ íå ïîìàãàâ. Âãàìóâàòè êîíÿ íå áóëî âæå ñèëè. ×èì ðàç, òî ÷àñò³øå êîíÿêà âèáðèêóâàëà çàäí³ìè íîãàìè. Õëîï’ÿ íà÷å ïðèëèïëî äî êîíÿ ³ íàðåøò³ ê³íü âäàðèâ çàäí³ìè êîïèòàìè íåâèäèìîãî âîðîãà, ùî ëþòî äîøêóëþâàâ, ðâàíóâ, íàãíóâ ãîëîâó, ùîá çëîâèòè éîãî çóáàìè. Õëîï÷èê çëåò³â ç õðåáòà ³ ïîâèñ íà ïîâîä³ ïåðåä êîíåì, ùî í³áè ê³ò ç ìèøåþ ñêàêàâ íà çàäí³õ íîãàõ. Çìó÷åíèé, ïîòîâ÷åíèé õëîï÷èê âàëÿºòüñÿ â ïîðîñ³, à ê³íü áðèêຠç ðîçïóùåíèì ïîâîäîì íà âîë³. Á.: – Òàê-òàê. Ãîðå ëþäèí³, êîëè ¿¿ äóõ º íåì³÷íèì õëîï÷èêîì. Ñ.: – ×è ìîæíà õî÷à ïðèáëèçíî ïðîñë³äèòè ðîçâèòîê äóõîâíîãî æèòòÿ ëþäèíè íà ïðîòÿç³ â³ê³â, áåðó÷³ ïðèêëàäè ³ç äîñâ³äó ãåîëîã³â, ùî ïî íàøàðóâàííÿõ óãàäóþòü ìèíóëå, àáî, ïîâ³ðèâøè äåÿêèì ô³ëîñîôàì, í³áè ëþäèíà ïîâòîðþº ð³ñò óñüîãî ëþäñòâà. Á.: – Çäàºòüñÿ, ïîòð³áíà âåëè÷åçíà ïðàöÿ, ùî çóì³ëà á îᒺäíàòè, óçàãàëüíèòè ³ ïîäàòè âèñë³äíîþ íàãðîìàäæåíèé ìàòåð³àë ÿê ñåðåäí³é. Íå âñ³ ëþäè º îäíàêîâèìè, áî íàâ³òü íå âñ³ ðîäÿòüñÿ ç îäíàêîâèìè çàäàòêàìè äóõîâíèìè ³ ô³çè÷íèìè. Òèì ñàìèì ³ ðîçâèòîê êîæíî¿ ëþäèíè, ùî â³äáóâàºòüñÿ â îäíàêîâèõ ñåðåäîâèùàõ – º ð³çíèì. Áëèçíþêè, ùî çäàâàëîñü áè ìàþòü îäíàêîâ³ äàí³, â òèõ æå ñàìèõ óìîâàõ ïîñòóïàþòü ïî-ð³çíîìó, áî ïðàâäîïîä³áíî ó êîæíîìó ç íèõ ïðîêðàëèñü ð³çí³ äàí³ â³ä äàëåêèõ ïðåäê³â. ² âèñë³äíîþ îòðèìàâ êîæåí ç íèõ ñâîþ âíóòð³øíþ ñèëó, ùî øòîâõຠ¿õ ó ð³çíèõ íàïðÿìêàõ ³ íà ð³çí³ âèñîòè. Ïðèãàäóþ âèïàäîê: ó ñïåêó ëèïíåâîãî äíÿ âàíòàæèëè ìàøèíó æóæåëåì. Ðîò âèñèõàâ â³ä íåñòåðïíî¿ äóõîòè, ÷àñ â³ä ÷àñó îáëèâàëèñü âîäîþ, ÿêîþ ïîëèâàëè æåâð³þ÷³ âóã³ëëÿ, ùîá íå äèì³ëî. Êîëè ïðèñ³ëè â³äïî÷èòè, øîôåð, æàðòóþ÷è, äåêîãî êðîïèâ. Õòî

ç óñì³øêîþ â³äñêàêóâàâ, õòî ñàì ë³ç ï³ä ñòðóì³íü, àæ ïîä³êíóâñÿ íà ²âàñÿ, ÿêèé íå ëþáèâ òàêèõ æàðò³â. Øîôåð íå çðîçóì³â áóðêàííÿ ³ äàëüøå ç øëàíãà êðîïèâ ²âàñÿ, ùî íå õîò³â çðîçóì³òè íåáàæàíèõ æàðò³â ³ ñõîïèâ ëîïàòó, ùîá ðîç÷åðåïèòè ãîëîâó. Áðèçêè âîäè, ÿê³ â³äáèâàëèñü â³ä ò³ëà í³áè çâèñàëè êëàïòÿìè ³ âèãëÿäàëè ïðîòè ñîíöÿ íà¿æåíîþ ùåòèíîþ, ³ íàâàëüíèõ ðóõ ò³ëà, äèê³ î÷³, ùî íàëèëèñü êðîâ’þ, ïðèãàäàëè íàøîãî ïðåäêà, ÿêèé ãíàâñÿ ç ëîìàêîþ çà âîðîãîì. Ñòðàøíî ³ ãèäêî áóëî äèâèòèñü íà ëþäèíó, ó ÿêî¿ ïðîðâàâñÿ âóëêàí äèêî¿ ñòèõ³¿. Óñ³ çàêðè÷àëè: „Êèíü!“ – ³ ²âàñü í³áè ïðîñíóâñÿ, êèíóâ ëîïàòó, í³áè âèðâàâñÿ ç îá³éì³â ÷îðíîãî ìîëîõà, ïîáð³â ç ïîõèëåíîþ ãîëîâîþ â³ä ëþäåé. ßêùî á íå ïîâ³ðèëè Ãåãåëþ, ùî ãðåêè º í³áè þíèé â³ê ëþäñòâà, à ìè çð³ëèé, òî ïðàâäîïîä³áíî âèãëÿäຠòâåðäæåííÿ Ë. Òîëñòîãî, ùî ëþäèíà ñâî¿ì æèòòÿì ïîâòîðþº ó ì³êðîâèì³ðàõ â³ê ëþäñòâà. Ìàëåíüêèé õëîï÷èê îáîæíþº ñèëüíó, ìóñêóëèñòó ëþäèíó. Ïîíÿòòÿ ñèëè ç ðîçâèòêîì ëþäèíè ì³íÿºòüñÿ, àëå íàøà óâàãà íàâ³òü äî ñèëüíèõ ì’ÿç³â ëèøàºòüñÿ íà âåñü â³ê, õî÷à çíàºìî, ùî ñèëà ì’ÿç³â º í³ùî â ïîð³âíÿíí³ ç ñèëîþ äóõó, ÷è âîë³. Ïåðâ³ñíî ô³çè÷íà ñèëà îñîáëèâî ïîòð³áíîþ áóëà òîä³, êîëè òðåáà áóëî áîðîòèñÿ íå ò³ëüêè ç íåïðèÿòëèâèìè óìîâàìè ³ äèêîþ ïðèðîäîþ, ùîá âèñòîÿòè. Òîä³øí³é ìîðàëüíèé êîäåêñ äóæå ð³çíèâñÿ â³ä ñüîãîäí³øíüîãî, àëå ïîíÿòòÿ „çäîáóòè“, „âèãðàòè“ – ëèøèëèñü. Çì³íèëèñü ò³ëüêè êîäåêñè. Ñê³ëüêè ïðîéøëî â³ê³â, êîëè ëþäè äîãîâîðèëèñü ³ ïðèéøëè äî ïèñàíî¿ ³ íåïèñàíî¿ ìîðàë³. Ñëàâíîçâ³ñíèé ô³íñüêèé ñïîðòñìåí, ÿêîìó çà æèòòÿ ïî÷àëè ñòàâèòè ïàì’ÿòíèêè – Ïààâî-Íóðì³ çìàãàâñÿ ç³ ñîáîþ, áî â ö³ëîìó ñâ³ò³ íå áóëî á³ãóíà, ùî ì³ã íàñòóïàòè éîìó íà ï’ÿòè. Àëå â á³ãó ç ïåðåøêîäàìè òðàïèëàñü ïðèãîäà. Ïåðåñêî÷èâøè ÷åðåç áàð’ºð Íóðì³ âïàâ â âîäó. Äðóãèé, ùî á³ã çà íèì (ìàéáóòí³é ÷åìï³îí ñâ³òó ôðàíöóç Ëÿäóìåê), ùàñëèâî ïîäîëàâ ïåðåøêîäó ³ ïî÷óâ ÿê Íóðì³ ùå áîâòàºòüñÿ ó âîä³. Ìàéíóëà äóìêà: ÷è íå ñêîðèñòàòè ç íàãîäè ³ âèãðàòè? Àëå ïîâåðíóâñÿ, ïîäàâ ðóêó, ³ Íóðì³ çíîâ ïåðåä íèì. Äî ìåòè ëèøàëîñü ê³ëüêà ìåòð³â. Íóðì³ ÿê çàâæäè áåç êîíêóðåíò³â. Íà öåé ðàç Íóðì³ çóïèíèâñÿ ³ ïîêàçàâ ðóêîþ íà ñòð³÷êó – ìî⠖ âîíà òâîÿ. Íà äèñêóñ³¿ íå áóëî ÷àñó. Ëÿäóìåê ïðèòóëèâñü ïëå÷åì äî Íóðì³, ³ îäíî÷àñíî ïåðåòÿëè ñòð³÷êó ãðóäüìè. Ñ.: – Òàê³ ïî÷óâàííÿ õ³áà ðîäÿòüñÿ ò³ëüêè â ëþäñüêèõ ãðóäÿõ.

242

243

IV. Êîëè çíåìîæåíà ëþäèíà ï³äí³ìàëà ãîëîâó òà çàäèâëÿëàñü ó çîðÿíå íåáî, ¿¿ îãîðòàëè ïîäèâ ³ ñòðàõ, à ìîæå ðîäèëàñü íàä³ÿ, ùî äåñü òàì íàéäå ïîì³÷. Âîíè æ ãðîìàìè ãîâîðÿòü òà ñâ³òÿòü áëèñêàâêàìè ñåðåä òåìíî¿ íî÷³, âîíè âñåìîãóòí³ ³ ïðåêðàñí³, âñåñèëüí³ ³ âñåáëàã³, ñïðàâåäëèâ³ ³ âñåâèäþ÷³, âñåçíàþ÷³ ³ âñåïðîùàþ÷³. Áî ÿêæå âîíè òåðï³ëè òàêå çëî, âñåòåðïåëèâ³ ³ áëàã³, ùî ïîìàãàþòü ³ áåðåæóòü îñîáëèâî òèõ, ùî ¿ì â³ðÿòü òà ïîêëîíÿþòüñÿ. Áîãàì êàäèëè, ìîëèëèñü, ï³äí³ìàëè õðàìè. Ñâî¿ì ùèòîì Âàëüêàðä³ÿ ïðèêðèâàëà ñâî¿õ â³ê³íã³â. Àëå ÿêà ñèëà ï³äí³ìàëà ëþäèíó ³ êèäàëà âíèç? Âåñíà. Ñîíöå ùå áóëî çà ãîðèçîíòîì, ÿê íåáî çàéìàëîñü, ñòàâàëî ô³îëåòîâèì, ³ íà òë³ éîãî âèðèñîâóâàëèñü ðóì’ÿíî-ñð³áëÿñò³ âåðõ³â’ÿ. Äåíü çà äíåì ñòàâàëî òåïë³øå, à ïòèö³ õâèëþâàëèñü. Íà êðèëàõ éøëà âåñíà. Öâ³òóòü ë³ñè, ïîâ³íü ïèëêó íîñèòüñÿ ó ïðîñòîðàõ ³ õî÷óòü âåñü ñâ³ò çàòîïèòè. Îçåðà ³ ð³êè âñòåëåí³ êèëèìîì ïèëêó. ³í ïðîíèêຠâñþäè ³ õî÷å çàïèëèòè ³ ìåðòâèõ. Óäóðìàíþþ÷³ ïàõî÷³ ï’ÿíÿòü, ïðèðîäà äçâåíèòü. Êâ³òè âèãðàþòü âåñåëêîþ, ïîâ³òðÿ äðîæèòü ìåëîä³ÿìè, ïòèö³ çàëèâàþòüñÿ òðåëÿìè. „Óñÿ çåìëÿ òðåìòèòü â ïàëêèõ îá³éìàõ íî÷³, ëèñò êâ³òö³ ðâ³éêî øåëåñòèòü, òðàâ³ ñòðóìîê âóðêî÷å“. (Î. Îëåñü). „Ëþäèíà áåíòåæèëàñü, êðîâ âèðóâàëà ³ õîò³ëîñü êóäèñü ëåò³òè: âåñíà äçè÷àëà, íåìîâ ñòð³ëà, ùî íåáî òàº. Êîõàëà ³ ç êîõàíèì â’ÿëà ä³â÷èíà ñï’ÿíåíà âîãíåì. Ëèñòåð íîñèâ ëèñòè çåëåí³,– ëèñòè øóì³ëè. Åõ âåñíà! Ïëåòó ï³ñí³ íà âåðåòåí³ ïðî ìîëîä³ñòü, ùî ïðîéøëà.“ (Àíòîíè÷). Ñêðèòà, áóéíà, îð㳺ñòè÷íà ñèëà, ùî áåç ñòðèìó ó ñâîºìó ñòðåìë³íí³ òâîðèòü êóëüò äðàâ³éñüêîãî ïàñòóõà, çä³áíîãî ïðîäîâæóâàòè áåçêîíå÷íî ëþáîâíó ãðó ñåðåä ë³ñ³â ³ ãîðáê³â, ùî ç³éøîâ ç íèõ. Íà ïîëÿíàõ â³äáóâàëèñü ëþáîâí³ òàíö³. Âåëèêèé ïàí ç³éøîâ, ùîá çíîâó ³ çíîâó çëèòèñü ç òèìè, ùî ëþáëÿòüñÿ. Ëþäè ñòàëè ïîêëîíÿòèñÿ ïî÷óâàííÿì çàðîäæåííÿ æèòòÿ. Ó òâàðèííîìó ñâ³ò³ ò³ õâèë³ ïðèïëèâàþòü ç âåñíîþ ÷è â ïåâíî âèçíà÷åíîìó ïåð³îä³. Ëþäèíà æ íàâ÷èëàñÿ çáóäæóâàòè ñåáå äëÿ ñàìîíàñîëîäè, óÿâîþ âèêëèêàòè ³ç íåáóòòÿ îáðàçè ïîõîò³, ùîá ðàþâàòè. Ëþäèí³ äàíèé äàð îáåðòàâñÿ íà øêîäó, íà äàðåìíå ðîçòðà÷óâàííÿ ñèëè. ² êîëè ëþäèíà çðîçóì³ëà ðóéí³âíó ñèëó ñòàòåâèõ â³ç³é, çà ÿêèìè éäóòü ïîõ³òëèâ³ áàæàííÿ, âñòóïèëà ó áîðîòüáó ç íèìè. Õòî õîò³â ðîñòè, áóòè êðàùèì, íå ðàç êëÿâ îòîé äàð ïðèðîäè, ùî íàçèâàºòüñÿ óÿâîþ-ôàíòà糺þ, ÷è ïàì’ÿòòþ, ÿê³ íå äàþòü ñïîêîþ ó áåçñîíí³ íî÷³. Àëå ëþäè ³ òó ñèëó çóì³ëè çàïðÿãòè ³ âèêîðèñòàòè. Êîëè ãîð³ëà êðîâ, âîíè òîé òðóíîê, ùî çâåòüñÿ êîõàííÿì,– ïåðåëèâàëè ó íàéêðàù³ ï³ñí³, ñâî¿ ñòðàæ244

äàííÿ òà ìóêè, ñâîþ òóãó ä³ò÷àëè ó ìåëî䳿, ùî ï’ÿíÿòü ëþäåé ³ äàþòü íàñîëîäó âèùîãî ãàòóíêó. Àëå æ íà çåìë³ ðîäÿòüñÿ íå ò³ëüêè Êàë³äàñè, Ïåòðàðêè, Øåêñï³ðè, Ãåòå ÷è Îëåñü. Íå âñ³ ä³â÷àòà ïîä³áí³ äî Ñàôî ÷è Ìàðóñ³ ×óðàé. Ñåðâàíòåñ ó ñâîìó „Äîí ʳõîò³“ êåïêóº ç òèõ, ùî ïîïàëè ó ñ³ò³ Àìóðà. Äîí ʳõîò øëå îðóæåíîñöÿ Ñàí÷î Ïàíñî äî ñâ Äóëüñ³íå¿ ç ëèñòîì ³ ïðîñèòü ïåðåêàçàòè ÿê³ ìóêè òåðïèòü. Ùî æ ¿é ïåðåêàçàòè? – Ñêàæè, ùî ãèíó. Îïîâ³æ... ² çäèâîâàíèé îðóæåíîñåöü áà÷èòü, ÿê éîãî ëèöàð â îäí³é ñîðî÷ö³ áåç øòàí³â íàãèíàºòüñÿ, ùîá çëîâèòè ñåáå ðóêàìè çà ïàëüö³ í³ã ³ ïåðåêèäàºòüñÿ ê³ëüêà ðàç³â ÷åðåç ãîëîâó. Òèì Äîí ʳõîò, íàïåâíî, íàéá³ëüøå ïåðåêîíàâ ñâîãî çáðîºíîñöÿ, ùî áåçìåæíî çàêîõàíèé, ÷è ïðÿìî ñêàçàòè – 璿õàâ ç ãëóçäó. Ðóäàíñüêèé óñòàìè çàêîõàíîãî öèãàíà ñêëàäຠï³ñí³ ñâî¿é ìèë³é: „Ñèäèòü çàÿöü íà äóá³, ãîð³õè êóñàº, Áî â³í âèãëÿäຠìèëî¿ êîõàíêè. Ñâ³òèòü ì³ñÿöü, ñâ³òèòü ³ ñîíöÿ íå òðåáà, ³í íå âïàäå ç íåáà, áî äîáðå äåðæèòüñÿ“. (ÐÓÄÀÍÑÜÊÈÉ)

² ÿêùî íàðîäè ñèâî¿ äàâíèíè ïîêëîíÿþòüñÿ ò³º¿ ºðåñ³ – áîæåñòâó, òî äåÿê³ ðåë³ã³¿ çàï³äîçðèëè, ùî òîþ ñèëîþ, ÿêà â³äáèðຠó ëþäèíè ãëóçä, âèñòàâëÿº íà ïîñì³õîâèñüêî, êåðóº âîðîã ëþäèíè – íå÷èñòà ñèëà. Âèçíàâö³ õðèñòèÿíñòâà ò³êàþòü ïåðåä ñïîêóñîþ ó ïóñòèí³, ìîðÿòü ñåáå ãîëîäîì, õîäÿòü ó âîëîñ³ííèö³, ùî ðî璿äຠò³ëî äî êðîâ³, áè÷óþòü ñåáå, ùîá âèãíàòè á³ñà. Âîíè ââàæàþòü, ùî äæåðåëîì ãð³õà º äóìêà, ³ òîìó ç íåþ òðåáà áîðîòèñü. Íàø³ ïðåäêè – çàïîðîæö³ – ïî-ñâîºìó çàãíóçäóâàëè á³ñà. Ñüîãîäí³ ëþäè òâåðäÿòü, ùî äèòèí³ âñå òðåáà âèÿñíèòè. Òà ÷è â ñèë³ âîíà âñå çðîçóì³òè. Ìîæå òðåáà ðîç’ÿñíþâàòè ç õîäîì ðîñòó, à ìîæå, êðàùå ïîìèíàòè ïîêè íå ï³äðîñòå, ùîá âèÿñíèòè íåÿñíå. Ó âñÿêîìó ðàç³ íå âèñòàâëÿòè ñåáå ãåðîºì ïåðåä ä³òüìè, ùî ìîæå çìàãàòèñü ç ï³âíåì, ÷è áóãàºì, íå îïîâ³äàòè äâîçíà÷íèõ àíåêäîò³â. ϳäðîñòîê, ùî íå â ñèë³ â³äð³çíèòè äîáðîãî â³ä çëîãî, ñõèëüíèé íàñë³äóâàòè âñå, ùî ÷óº ³ áà÷èòü â³ä ñòàðøèõ, êîòð³ çëîâæèâàþòü ñâî¿ì ïîëîæåííÿì ³ ï³äíîñÿòü ïîðîêè äî ðàíãó ÷åñíîò. Êàæóòü, ùî „ëþäè, ÿê³ êóïàëèñü â þíîñò³ ó ìåðòâîìó ìîð³ ãèä³, íåïðèñòîéíîñòåé, âóëüãàðíîñò³ òà àìîðàëüíîñò³, âèðîñòàþòü íåâðàçëèâèìè íà÷å Àõ³ëë. Àëå ö³ ëþäè çìèëè âñþ ìîðàëüíó ñèëó â íå÷åñíîòàõ, äå âèðîñòàëè.“ (Ãåãåëü). 245

Ãàíä³. Ìàãàòìà Ãàíä³ ñâî¿ì æèòòÿì âèð³øèâ öþ ïðîáëåìó ïî ³íàêøîìó. Ó 32-ó ðîö³ ñâîãî â³êó â³í ïîÿñíèâ ñâî¿é äðóæèí³, ùî äàëüøå ñï³ëêóâàííÿ ââàæຠàìîðàëüíèì, áî ò³ îáîâ’ÿçêè, ÿê³ íàëîæèâ íà íüîãî Áîã, ÷è ïðèðîäà, ùîá ïåðåäàòè ñåáå ó ìàéáóòíº, âîíè âèïîâíèëè ³ òðåáà òåïåð âèõîâàòè øåñòåðî ä³òåé, à ì³ñ³ÿ éîãî ùå íå âèïîâíåíà. Ðîçòðàòà òîãî åêñòàçó, íàòõíåííÿ äëÿ âëàñíî¿ íàñîëîäè º çëî÷èíîì. Óñ³ ñâî¿ ñèëè, ùî çðîäÿòüñÿ, ïîðèâè, ÿê³ áóäå çàâäÿ÷óâàòè ñâî¿é äðóæèí³, â³ääàñòü ñâîìó íàðîäîâ³. Ãàíä³ óòîòîæíþâàâ Áîãà ç ³ñòèíîþ. ×èì êðàùå ï³çíàºø ³ñòèíó, òèì áëèæ÷å äî Áîãà, àëå ³ñòèíó ìîæíà ï³çíàòè ëèøå ñàìîâäîñêîíàëåííÿì. Ãàíä³ ïðîïîâ³äóâàâ ëþáîâ ³ íå áîÿâñÿ ñòðàæäàííÿ. ³í çàêëèêàâ íå ïîòóðàòè ñâî¿ì ñëàáîñòÿì, áóòè áåçêîðèñòëèâèì ³ âïåðòèì ó ïðàâä³. Ñ.: – Òåïåð äî ðå÷³ áóëî á òîðêíóòèñü ³ñòî𳿠ðîçâèòêó çàä³òèõ âèùå ïèòàíü, ïî÷èíàþ÷è àíòè÷íèì ñâ³òîì. ×åé æå ãðåêè òàé ðèìëÿíè ïðèêëàäàëè áàãàòî çóñèëü, ùîá âèõîâàòè ãðîìàäÿíèíà, áî òðóäíî íàì óÿâèòè ëþäèíó ïîçà ñóñï³ëüñòâîì. À êîæíà ëþäñüêà ôîðìàö³ÿ-åïîõà ñòàâèòü ïåðåä ñîáîþ ³íø³ çàâäàííÿ, ÿê³ â³äáèâàþòüñÿ íà âàðòîñòÿõ ÷è çíåö³íåíí³ ïîïåðåäí³õ ïðèêìåò àáî ðèñ ëþäñüêîãî õàðàêòåðó. Âàðòî õîòÿ á ê³ëüêîìà ñëîâàìè ñêàçàòè ïðî òèõ, ùî áóëè ïåðåäîâèì çàãîíîì ³ ñòîÿëè íà ñòîðîæ³ æèòòÿ íå ò³ëüêè íàøîãî íàðîäó ïðîòÿãîì 3-ñòîë³òü. Ìàþ íà óâàç³ Çàïîð³ææÿ. Òàé ÿê âèãëÿäຠâèõîâàííÿ íàøèõ äí³â. Çðîçóì³ëî, ùî òàêà òåìà âèìàãຠäîâãèõ ñòóä³é ³ êðîï³òêî¿ ïðàö³ ó á³áë³îòåêàõ, à òå ùî çáåðåãëîñü ó ïàì’ÿò³ ìîæå ïåðåäàòè ëèø îñíîâíó äóìêó. Ó çãàäàí³é âèùå „Ìàãàáõàðàò³“ çóñòð³íåø ³äå¿-äóìêè, ùî õâèëþþòü ³ ñüîãîäí³.– ×è ìîæóòü àìîðàëüí³ ëþäè ÷èíèòè ìîðàëüí³ â÷èíêè? Âæå òîä³ æóðèëèñü ÿê áîðîòèñü ç ãí³âîì ³ ðàäèëè áóòè òåðïåëèâèì. ²íø³ ââàæàþòü, ùî äîñòàòíüî çðîáèòè ãëóáîêèé âäèõ, ùîá êèñåíü îñâ³æèâ êðîâ, à êðîâ ïðîìèëà ìîçîê. Ðàäÿòü çàëèøèòè ïðåäìåò ãí³âó, äîêè íå óñïîêî¿øñÿ. Ïîõ³òëèâ³ñòü – â³äãàíÿòè çì³íîþ äóìîê ÷è ïðÿìî íå äîïóñêàòè äî ãîëîâè òàêîãî, ùî áåíòåæèòü êðîâ. dz ñòðàõîì áîðÿòüñÿ òâåðåç³ñòþ. Ñòðàõ ìîæíà âèêëèêàòè íåñïîä³âàíêîþ. Îñâ³äîìëåí³ñòü ïðî çàñàäó – ï³äãîòîâèòü ëþäèíó. Íåçíàííÿ, íåîá³çíàí³ñòü, íåïåðåäáà÷åí³ñòü çàâæäè ñòðàõàº. Çàì³ñòü íåñïðàâåäëèâîñò³ – âèñóâຠñï³â÷óòòÿ. Ìèëîñåðäÿì ïîáîðþâàòè çàðîçóì³ë³ñòü, à çàäîâîëåííÿì – æàäîáó æèòòÿ. ˳íü – ïåðåáîðþºòüñÿ ðàíí³ì âñòàâàííÿì. Áàãàòîìîâí³ñòü – ìîâ÷àíêîþ.

Ñòðàõ – â³äâàãîþ. Ìîâó, ùî çíàõîäèòüñÿ â ñåðö³ – çàãíóçäàòè ðîçóìîì. Ðîçäóìóâàííÿì, ÷èñòîòîþ â ¿æ³, ùåäð³ñòþ, òåðïèëèâ³ñòþ, ÷èñòîòîþ â ïî÷óâàííÿõ, ñàìîîïàíóâàííÿì ³ ïðàâäèâ³ñòþ âèðîùóºòüñÿ ñèëà ³ ïîáîðþºòüñÿ çëî. Õòî æà볺 ìèíóëîãî,– íå äîñÿãàº í³ êîðèñò³, í³ ñëàâè, í³ äîáðà. ßêùî íå â ñèë³ ïîìîãòè – íå âàðòî é äóìàòè ïðî öå. Ùîá óñóíóòè ìóêè – ïåðåñòàíü ïðî íèõ äóìàòè, áî äóìêà ëèøå á³ëüøå ðîç’ÿðþº ö³ ìóêè.

246

247

Àíòè÷íèé ñâ³ò. ²ñòîð³ÿ Ãðåö³¿ âèãëÿäຠãåðî¿÷íîþ ïîåìîþ. ×àñòî ãóáèòüñÿ ìåæà äå ïî÷èíàºòüñÿ æèòòÿ Îä³ñåÿ, à ê³í÷àºòüñÿ æèòòÿ Àõ³ëëà. ×èòàþ÷è æèòòÿ ãðåöüêèõ ãåðî¿â, íå çíàºø: äèâóâàòèñü ÷è ïîäèâëÿòè. Äî ñüîãîäí³ äèõàºìî íàäáàííÿì äóõà òîãî íàðîäó. Âîíî ñïðàâä³ âèãëÿäàº, ùî ¿õíº æèòòÿ – öå íàøà þí³ñòü. Æàä³áí³ñòü áóòè ñèëüíèì ³ ãàðíèì, áóòè çäîðîâèì äóøåþ ³ ò³ëîì, çàõîïëþâàòèñü ô³ëîñîô³ºþ ³ ñïîðòîì, øóêàííÿ ³ñòèíè ³ ãàðìîí³¿ ïîì³æ äóõîâíèì ³ ò³ëåñíèì ñòàëè ¿õí³ìè ïðèêìåòàìè. Ñïàðòàíö³ ââàæàëè, ùî ÷åñíîòè: õîðîáð³ñòü, â³äâàãà, çàâçÿòòÿ, ñïèðò, ãàðò äóõà ³ ò³ëà, øëÿõåòí³ñòü ³ êðàñó ìîæíà íàáóòè ëèøå ïîñò³éíèìè âïðàâàìè ç ìàëå÷êó äî çð³ëîãî â³êó. Âîíè ùàñòÿ âáà÷àëè ó ïðîñòîð³ ³ òâåðäèëè, ùî ðîçê³ø ³ áàãàòñòâî ðîçí³æóþòü äóõ ³ ò³ëî. Äåâ³ç: „ çäîðîâîìó ò³ë³ – çäîðîâà äóøà“ – ïðîæèâ òèñÿ÷îë³òòÿ, à âèíÿòêè ëèø ï³äòâåðäèëè öå ïðàâèëî. Ùîá äîñÿãòè äîñêîíàëîñò³ ó ñòð³ëüá³ ç ëóêà – â³øàëè ¿æó íà íèòö³ ³ íå äàâàëè ¿ñòè. Õëîï÷èêè, ùîá çàñïîêî¿òè ãîëîä, ÷è çáèòè ëàê³òêó – ìóñèëè ñòð³ëîþ ïðîáèòè íèòêó. Ùîá äîáèòèñÿ óñï³õó â îðàòîðñüêîìó ìèñòåöòâ³, Äåìîñôåí ãîëèâ ï³â ãîëîâè ³ õîâàâñÿ â³ä ëþäåé. Ïëóòàðõ ðîçêàçóº, ùî ijàí (356 ð. äî í. å.) äîâãèé ÷àñ äîáèâàâñÿ â Àêàäå쳿 ìèñòåöòâ ãàìóâàòè ãí³â, çàâèñòü ³ âñÿêó íåçè÷ëèâ³ñòü. Öå ìèñòåöòâî âèÿâëÿº ñåáå íå â äîáðîò³ ç ïðèÿòåëÿìè ³ ïîðÿäíèìè ëþäüìè, àëå â óì³íí³ ïðîùàòè êðèâäè òà âèÿâëÿòè ïîáëàæëèâ³ñòü äî òèõ, ùî ïðîâèíèëèñü ïåðåä òîáîþ. Ïîò³ì â³í áàæàº, ùîá êîæåí çðîçóì³â, ùî Ãåðàêë³äà (éîãî ïîë³òè÷íèé ïðîòèâíèê) â³í ïåðåâåðøóº íå òàê ñèëîþ ³ ðîçóìîì, ÿê ëàã³äí³ñòþ ³ ñïðàâåäëèâ³ñòþ. Ïðàâäèâà ïåðåâàãà ì³ñòèòüñÿ ò³ëüêè â òèõ ÿêîñòÿõ, áî ñëàâîþ âîºííèõ ïîäâèã³â çàâæäè òðåáà ä³ëèòèñü ÿêùî íå ç ëþäüìè, òî ç äîëåþ. ßêùî Ãåðàêë³ä â³ðîëîìíèé ³ ðîçáåùåíèé, òî öå çîâñ³ì íå îçíà÷àº, ùî ijàí ìóñèòü ïëÿìèòè ñâîþ ìîðàëüíó ÷èñòîòó òà ï³ääàâàòèñü ïðèñòóïàì ãí³âó ³ çàïàëü÷èâîñò³.

Ñîêðàò íàëåæàâ äî íàéâèòðèâàë³øèõ ³ íàéìóæí³øèõ âî¿í³â ³ îäíî÷àñíî áóâ íàéá³ëüøèì ô³ëîñîôîì ñâîãî ÷àñó. Ìàéæå íåçàëåæíî â³ä ñåáå äî òèõ æå äóìîê ïðî ÷åñíîòè ïðèéøëè ðèìëÿíè. Ùîá ïåðåêîíàòè åòðóñüêîãî öàðÿ ó íåçëàìíîñò³ òà âðàçëèâîñò³ äî áîëþ ³ äîêàçàòè, ùî äîáðî (ùàñòÿ) Áàòüê³âùèíè âèùå âëàñíîãî æèòòÿ, ðèìëÿíèí Ìóö³é Ñöåâîëëà, ðîçìîâëÿþ÷è ç åòðóñüêèì öàðåì, ñïàëèâ íà âîãí³ ñâîþ ðóêó. Ëóíà ïðî öþ ïîä³þ äîêîòèëàñü äî íàøîãî íàðîäó, òà óâ³êîâ³÷åíà ó ãðàô³ö³ ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ. Ùîá íå äàòèñÿ íåíàâèñíîìó çàãàðáíèêîâ³, ðèìëÿíêà Ëóêðåö³ÿ íà î÷àõ íàñèëüíèêà çàêîëîëà ñåáå êèíæàëîì. Ãàé Ãðàêõ (áðàò Òèáåð³ÿ) ÷àñòî âïàäàâ ó ãí³â ï³ä ÷àñ ïðîìîâ. Ùîá öüîãî óíèêíóòè, ñòàâèâ ïîçàäó ñåáå ñëóãó ç ëþòíåþ. ² êîëè ñëóãà çàóâàæóâàâ íîòêè ãí³âó ó Ãðàêõà, ïåðåáèðàâ ïàëüöÿìè ñòðóíè, ³ Ãàé âñïîêîþâàâñÿ. – Êàòîíå,– ëþäè îñóäæóþòü òâîþ ìîâ÷àíêó.– – „Ëèø áè âîíè íå âèðàæàëè äîãàíè ìîºìó æèòòþ“,– â³äïîâ³äàâ Êàòîí. ³í, í³áè ïî íàøèïòóâàíí³ ç âèñîò, ñòðåìèâñÿ äî âñÿêèõ ÷åñíîò, îñîáëèâî ãàðÿ÷å ëþáèâ ñïðàâåäëèâ³ñòü, ïðÿìîë³í³éí³ñòü, ùî íå çíàëà óñòóïîê, í³ ïîáëàæëèâîñò³. Ëþäèíà, ä³òêíåíà íàâ³òü íåçíà÷íèìè ñëàáîñòÿìè, ââàæàëàñü íåïîâíîö³ííîþ. Êàòîí ïåðåíîñèâ ç ïîäèâó ã³äíîþ âèòðèâàë³ñòþ òåðï³ííÿ. Ïðèâ÷àâ ñåáå ñòèäàòèñü ò³ëüêè ãàíåáíîãî. Óì³â íàêàçóâàòè, àëå é óì³â ï³äïîðÿäêîâóâàòèñü. Ïëàòîí óâàæàâ, ùî ìèñòåöòâî ï³äïîðÿäêîâóâàòèñü ïîä³áíå äî ìèñòåöòâà öàðþâàòè, ³ ùî îáèäâà ïîòðåáóþòü äîáðèõ ïðèðîäíèõ çàäàòê³â ³ ô³ëîñîôñüêîãî âèõîâàííÿ, ÿê³ ïðèùåïëþº ëàã³äí³ñòü ³ ëþäÿí³ñòü. Òèì îñîáëèâî ïðèáîðêóºòüñÿ çóõâàë³ñòü ³ çàïàëü÷èâ³ñòü. Áðóò ïåðåä âèð³øàëüíèì áîºì âèÿñíèâ ñâîº â³äíîøåííÿ äî ñìåðò³ ïðèáëèçíî òàê: – ß îñóäæóâàâ Êàòîíà çà òå, ùî â³í ñàì çàê³í÷èâ ñâîº æèòòÿ. Ìåí³ çäàâàëîñü ³ íå÷åñòèâèì, ³ íåã³äíèì ìóæà ò³êàòè â³ä ñâ äîë³, àëå òåðï³òè áåçñòðàøíî óñå, ùîá íå òðàïèëîñü, à ñêðèòèñÿ, ùåçíóòè. – Òåïåð ÿ ³íøî¿ äóìêè. ßêùî áîã íå ï³øëå íàì ñüîãîäí³ óñï³õó, ÿ á³ëüøå íå õî÷ó âèïðîáîâóâàòè íàä³þ ³ ãîòîâèòèñü äî íîâîãî, à â³ä³éòè ç âäÿ÷í³ñòþ äîë³, ùî â³ääàâàâ æèòòÿ â³ò÷èçí³. Íå äàðîì ðèìëÿíè òâåðäèëè, ùî ì³ñòî áîðîíÿòü íå ìóðè, à ìóæ³. Ñëîâî vir – (ìóæ) í³áè ñïîð³äíåíå ç virtus (õîðîáð³ñòü, ÷åñíîòà). 248

V. Ñ.: – Ùîðàç ÷àñò³øå ³ñòîðèêè ³ ïèñüìåííèêè I ñò. äî ³ ï³ñëÿ Õðèñòà íàð³êàþòü íà çíèêíåííÿ ðèìñüêèõ çâè÷à¿â, ðîçí³æåí³ñòü, ùî ïåðåõîäèëà â ðîçïóñòó. ×èì ðàç òî ðàí³øå íîñèëèñü â ïîâ³òð³ íîâ³ ³äå¿, ÿê³ çàñóäæóâàëè ñòàð³ òà çàêëèêàëè äî ïåðåîö³íêè ö³ííîñòåé. Âèçíàâö³ íîâî¿ â³ðè ñâîºþ ñìåðòþ íà öèðêîâèõ àðåíàõ òà æèâèìè ñìîëîñêèïàìè äîêàçàëè æèâó÷³ñòü íîâî¿ â³ðè. Çäàâàëîñü, ùî ÿêáè æèâ ijàí – ñòàâ áè íåîô³òîì. Á.: – Íåìຠñóìí³âó, ùî íîâà ìîðàëü íå âèðîñëà íà äèêèé ñêåë³. Êîëè àíàë³çóâàëè ñâîº æèòòÿ, õîò³ëè â³ðèòè, ùî òàêèé äîñêîíàëèé òâ³ð ÿê ëþäèíà íå ïîâèíåí áè çàãèíóòè áåçñë³äíî ³ ìàðíî. Õîò³ëîñü íàçèâàòè áåçóìñòâîì, ùî ëþäèíà ëèøå äëÿ òîãî ïðèéøëà â ñâ³ò, ùîá íåþ ëþáóâàëèñü ³ çíèêíóòè, êîëè ïðèéäå ïîðà. Ñàìîçàãëèáëåííÿì âèçíàâö³ íîâî¿ â³ðè ïðèïóñêàëè, ùî ëþäñüêå æèòòÿ º ëèøå ïðèãîòóâàííÿì äî ÷îãîñü òðèâàë³øîãî, ìîæå â³÷íîãî. Òàê íîâà â³ðà íàéøëà îñíîâó. ² âæå íå ñòðàøíî ñòàëî, ùî äîðîãîö³ííà âàçà æèòòÿ ðîç³á’ºòüñÿ, áî âîíà áóëà ò³ëüêè íîñ³ºì, çîâí³øíüîþ ôîðìîþ íàïèòêó, ùî â³÷íî áóäå æèòè. Äèâóâàëèñü, êîëè ³íø³ íå çàóâàæóâàëè äâî¿ñòîñò³ ïðèðîäè ëþäèíè. Çäàâàëîñü, ùî íå óñ³ çà ñâîº æèòòÿ (íà ïðîòÿç³ ñâîãî æèòòÿ) ïðèâèêàþòü äî ïîñò³éíèõ çì³í ñâ çîâí³øíüî¿ ôîðìè ò³ëà. ² í³êîëè í³õòî íå õî÷å ïîñòóïèòèñü ñâîºþ âíóòð³øíüî ôîðìîþ, ñâî¿ì äóõîâíèì „ÿ“. Çäàºòüñÿ óñ³ ðåë³ã³¿, íåçàëåæíî â³ä ñåáå, ïðèéøëè äî îäíàêîâèõ äóìîê ïðî äîáðî ³ çëî. Äåñÿòü çàïîâ³äåé Ìîéñåÿ ïåðåêëèêàþòüñÿ ³ç â÷åííÿì Áóääè, Êîíôóö³ÿ àáî ³ñòèíàìè øóìåð³â. Óñ³ äîãàäàëèñü, ùî òâîðèòè áëèæíüîìó äîáðî º òðóäí³øèì, àëå øëÿõîòí³øèì ³ ìèë³øèì áîãó. Íàòîì³ñòü ïàê³ñòü ïðèíîñèòü õâèëåâó íàñîëîäó ³ íàìîâà âîíà â³ä çëîãî. Ëþäè ñõèëèëèñü ó êðàùèõ ñâî¿õ ïîðèâàõ äî äîáðà ³ çàñóäèëè çëî, âèïîâ³ëè â³éíó ñâî¿é ã³ðø³é ïîëîâèí³. Ëþäè í³áè â³ä÷óëè, ùî ó ¿õíüîìó ñòðåìë³íí³ äî ³äåàë³â ñòî¿òü íà ïåðåøêîä³ ÿêàñü òåìíà ñèëà, ùî æèâå ó íàøîìó ò³ë³. Âîíè çàââàæèëè, ùî âëàñíå ò³ëî ï³äëÿãຠâïëèâàì îäóðìàíþâàííÿ ñåáå åôåìåðíèì ðàþâàííÿì. Çäàºòüñÿ, í³áè âèðàçíî ñèäèòü çëèé äóõ, ùî òðèâຠäîíèí³. Ñåðåä áàãàòþùèõ êóìðàíñüêèõ çíàõ³äîê, ùî ïî÷àëèñü ó 48 ðîö³, äî íàøî¿ òåìè ö³êàâî çãàäàòè ïðàâèëà ïîâåä³íêè òîãî íàðîäó, ùî æèâ ïåðåä 2 òèñ. ðîê³â íàä Ìåðòâèì ìîðåì, à ìîæå öå áóëè åññå¿, à ìîæå õòî ³íøèé. 249

Åññå¿: 1) ëþäèíó, ùî ïåðåáèâàëà ìîâó òîâàðèøà, ïîçáàâëÿëè ïðàâ ãðîìàäè íà 10 äí³â, áî ïåðåáèâàþòü ðîçìîâó íåòåðïåëèâ³, íåçäåðæàí³, íåòîëåðàíòí³. 2) Òèì, ùî ñïàëè íà ñõîäèíàõ – 30 äí³â. Áóòè íåóâàæíèì, ÷è äð³ìàòè íà ñõîäèíàõ ìîæå ëþäèíà, ùî áàéäóæå ñòàâèòüñÿ äî ãðîìàäñüêèõ ïèòàíü, àáî íå ö³êàâèòüñÿ òèì, ÷èì ïîâèíåí. Áî æ ç³áðàëèñü, ùîá îáãîâîðèòè àêòóàëüíå. À ìîæå, â³í áîÿãóç ÷è ëóêàâèòü, ùî â³í íå áàéäóæèé, à ñëàáîâ³ëüíèé, ùîá îïàíóâàòè ñåáå? 3) Çà ãí³â ³ äðàçëèâ³ñòü ó â³äíîøåí³ äî ³íøèõ ÷ëåí³â ãðîìàäè, ùî ìຠòàê³ ïðèêìåòè, ðîáèòü âðàæåííÿ í³áè ñèäèòü ó íå¿ á³ñ. Âîíà óñ³ìà íåõòóº, óñ³õ çíåâàæàº, ïðî ñåáå äóìຠá³ëüøå, í³æ âàðòóº, çàðîçóì³ëà, âèâèùóº ñåáå ³ ââàæຠïóïîì çåìë³. Öÿ ðèñà ñòàâèòü ëþäèíó ïîçà ãðîìàäîþ. Ìîæëèâî, é òîìó êîæåí øóêຠëàã³äíîãî, òåðïåëèâîãî é âèáà÷ëèâîãî, à îáìèíຠäðàçëèâèõ. 4) Çà íåïðèñò³éí³ âèðàçè – âèêëþ÷àëè íà 1 ð³ê. Ñê³ëüêè òðåáà êðèòè ó ñâî¿õ ãðóäÿõ çëà, çëîáè, íåíàâèñò³ òà íåñïðàâåäëèâîñò³ ó â³äíîøåíí³ äî òîâàðèø³â, ùîá ð³øèòèñü íà òàêå. Òàé çâè÷àéíî íå áåçêîðèñíî òàê ïîñòóïàþòü. Òàêèé â÷èíîê ð³âíîçíà÷íèé äîíîñó, áî êëåâåòíèê ó ñâîìó çàñë³ïëåíí³ âèñóâàºòüñÿ ç ëþäñüêîãî ³ ïàäຠòàì, äå ùå áóëè ïîíÿòòÿ ÷åñò³. 5) Çà íåñïðàâåäëèâó ñêàðãó íà òîâàðèøà âèêëþ÷àëè íà 6 ì³ñÿö³â. Ëþäèíà, çàñë³ïëåíà ëþòòþ – íåçäàðíà çíàéòè ³ñòèíó. Âîíà áà÷èòü âñå ó êðèâîìó äçåðêàë³ ³ âèñâ³òëþº ôàêòè ç êîðèñíî¿ äëÿ ñåáå ïîçèö³¿. 6) Íåñâîº÷àñíà â³äñóòí³ñòü áåç äîçâîëó – 10 ä³á. 7) Ïëþâîê íà ï³äëîãó – 30 ä³á. Îçíàêà íåîõàéíîñò³ ³ çíåâàãè äî ³íøèõ. 8) Íåñâîº÷àñíà â³äñóòí³ñòü íàïåðåê³ð çàáîðîí³ – 30 ä³á. Áðàê äèñöèïë³íè, âïåðò³ñòü, ùîá äîêàçàòè ñâîº. 9) Óòàþâàííÿ ñâî¿õ çíàíü – 6 ì³ñÿö³â. Áðàê äîâ³ð’ÿ äî òîâàðèø³â (ïîáðàòèì³â), íåáàæàííÿ ïîä³ëèòèñü ñâî¿ì çíàííÿì-ñêàðáîì. 10) Çà ñêàðãè íà îñíîâè òîâàðèñòâà – ïîâíå âèêëþ÷åííÿ ç òîâàðèñòâà. Íå ãðîìàäà ïîâèííà ïðèñòîñîâóâàòèñü äî îäí³º¿ ëþäèíè, à òîé, õòî ïðèñòàâ äî òîãî æ òîâàðèñòâà, âèâ÷èâøè éîãî çàñàäè. Õðèñòèÿíñòâî âèçíàëî äâî¿ñò³ñòü ëþäñüêî¿ ïðèðîäè. Ëþäèí³ äàíà äîëÿ, ùîá ñàìîìó âèáðàòè øëÿõ. Êèì ëþäèíà ñòàíå, çàëåæèòü â³ä íå¿ ñàìî¿. Ó òèõ ÷àñàõ ñêàçàòè, ùî ëþäèíà íå ðîäèòüñÿ

Âàðÿãè: Ñ.: – Òàêîæ, çäàºòüñÿ áóëè õðèñòèÿíàìè? Á.: – Çàêèäè çðîáëåí³ íå ³äå¿, à íîñ³ÿì. Ëþäñüêà ïðèðîäà ùå âèäíî íå äîçð³ëà! Çàíàäòî òîíêèé øàð, ùîá ì³ã âäåðæàòè â ð³âíîâàç³ áóøóþ÷³ ñèëè.

250

251

ðàáîì, ùî âñ³ ëþäè ð³âí³ ïåðåä Áîãîì, ùî äîëÿ ëþäèíè ñïî÷èâàº ó ¿¿ ðóêàõ – îçíà÷àëî, ùî ïîêðèâäæåí³ íàéøëè ïîì³÷. Íå äàðîì ùå ó IV ñò. äåÿê³ ðèìñüê³ ³ìïåðàòîðè ç ïðåçèðñòâîì â³äêèäàëè õðèñòèÿíñòâî, ÿê ðåë³ã³þ æåáðàê³â, íåã³äíîþ ðèìëÿí, ðåë³ã³þ ðàá³â. Õðèñòèÿíñüêà ìîðàëü ìàëà âïëèâ, çðîáèëà âðàæåííÿ íà øèðîê³ âåðñòâè. Íàâ³òü äåõòî ç³ ñòàðèê³â òâåðäÿòü, ùî õðèñòèÿíñòâî ðîçõèòàëî ðèìñüêó ³ìïåð³þ. ˳òîïèñ çãàäóº, ùî ï³ñëÿ ïðèéíÿòòÿ õðèñòèÿíñòâà Âîëîäèìèð ïîâèãàíÿâ ñâî¿õ æ³íîê, æèâ ò³ëüêè ç Àííîþ, ç ÿêîþ îáâ³í÷àâñÿ çã³äíî õðèñòèÿíñüêîãî çâè÷àþ, ³ íà êîë³íàõ ïðî÷îâãàâ äî öåðêâè, ùîá ñïîêóòóâàòè ñâî¿ ãð³õè. Ò³, ùî ãàíÿþòüñÿ çà áàãàòüìà æ³íêàìè, íàãàäóþòü õëîï÷èêà, ùî çàëîæåíèé êîøèêîì ÿáëóê ³ íå çíຠêîòðå âèáðàòè, áî îäíå êðàùå äðóãîãî. ³í ðàä áè óñ³õ ïîïðîáóâàòè ³ âèêèíóòè. Ç ïîïåðåäíüîãî ìîæíà çðîçóì³òè, ùî ëþäè çàõîïèëèñü íîâèìè ³äåÿìè, ÿê³ ïåðåáóäóâàëè ¿õíº âíóòð³øíº æèòòÿ. Àëå æ ³ñòîð³ÿ ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ òâåðäèòü ïðîòèëåæíå: „Íå ðîáè ³íøîìó òîãî, ùî òîá³ íå ìèëå!“ – äóæå äàëåêèìè áóëè â³ä ä³éñíîñò³. Ñê³ëüêè êðîâ³ ïðîëèëîñü â ³ì’ÿ òîãî, ùî ïîæåðòâóâàâ ñîáîþ äëÿ ñïàñåííÿ ñâ³òó. Ñê³ëüêè âèãóáèëè ëþäåé ò³, ùî íîñèëè õðåñò íà ñïèí³?! Çàïàõ ñïàëåíîãî ò³ëà äîâãî íîñèâñÿ íàä ªâðîïîþ, ùîá ïåðåêîíàòè ºðåòèê³â ³ â³äüì äå „ïðàâäà“. Çðåøòîþ, ìîæíà ï³äñóìóâàòè ïèòàííÿ ñëîâàìè Øåâ÷åíêà: „Çà êîãî òè ðîç³ï’ÿâñÿ, Õðèñòå, ñèíå Áîæèé? Çà íàñ äîáðèõ, ÷è çà ñëîâî ²ñòèíè... ×è ìîæå, Ùîá ìè ç òåáå íàñì³ÿëèñü? Âîíî æ òàê ³ ñòàëîñü. Õðàìè, êàïëèö³ ³ ³êîíè, Óñòàâíèêè, ³ ì³òðè äèì ² ïåðåä îáðàçîì òâî¿ì Íåóòîìëåí³¿ ïîêëîíè, Çà êðàæó, çà âîéíó, çà êðîâ Ùîá áðàòíþ êðîâ ïðîëèòè, ïðîëèòè ² ìàò³ð â äàð òîá³ ïðèíîñèòü Ç ïîæàðó âêðàäåíèé ïîêðîâ.

ij¿ âàðÿã á³ëüøå íàãàäóþòü ïåð³îä ãðåöüêèõ ìàíäð³âîê, àëå âèäíî, ùî òàêèé íåâãàìîâíèé ëåò äóæå áëèçüêèé ëþäñüê³é ïðèðîä³. Äåÿê³ ³ñòîðèêè ââàæàþòü, ùî íà õàðàêòåð íàøèõ ïðåäê³â ìàëè âîíè âïëèâ: „Ïðèéøëè ìóæ³ â³ä ìîðÿ é ïðèíåñëè: Õîëîäíèé ç³ð, íåâïèííèé ïîäèõ äîë³, ϳâí³÷íå çèìíî â ñòðèëÿíèõ ñëîâàõ, Ùî â êîæí³é ç íèõ äçâåí³â íàêàç, ìîâ êðèöÿ“.

Òðóäíî ïîâ³ðèòè, ùî òàêèõ „õëîïö³â“ òðåáà çàïðîøóâàòè, ÿê ïèøå ë³òîïèñåöü. Òàê³ ïðèõîäÿòü íåïðîøåíèìè, ùîá „íàâîäèòè ïîðÿäîê“. Ó 929 ð. âîíè çàñíóâàëè ïåðøèé ïàðëàìåíò â ñâ³ò³ (²ñëàíä³ÿ). Ó òèõ æå ðîêàõ Åð³õ Ðóä³é îñâîþâàâ ñõ³äí³ áåðåãè ϳâí³÷íî¿ Àìåðèêè. ¯õí³ äðàêîíè-êîðàáë³ êîâçàëè ïî âñ³õ ìîðÿõ ³ îêåàíàõ. Âîíè îãëÿäàëè áåðåãè Àôðèêè, îðãàí³çîâóâàëè ñâîþ äåðæàâó â Ñèö³ë³¿, õîò³ëè òåæ ñàìå â Ìàë³é À糿, âì³øóâàëèñü ó ñïðàâè ³çàíò³¿, çàíÿëè é îñ³ëè íà áåðåãàõ Ôðàíö³¿, òðÿñëè Ïàðèæåì, çäîáóëè Àíãë³þ, â³äâ³äóâàëè Ãðåíëàíä³þ, ³ ïðèéøëè äî íàñ. Ó ïåðø³ äåñÿòèë³òòÿ ïîìàãàëè â àäì³í³ñòðàö³¿, êåðóâàëè çàãîíàìè. Àëå íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ ïðèøåëüö³â, ùî ÷àñòî ïðèíîñèëè íà íàøó çåìëþ ïîæàðèùà, ðó¿íè, ³ ëèøàëè ïî ñîá³ îãàðèùà ³ ñìîð³ä, âàðÿãè ðîçëèëèñÿ ³ ñòàëè îðãàí³÷íîþ ÷àñòèíîþ íàøîãî íàðîäó. Ðåë³ã³ÿ Îä³íà çàáîðîíÿëà ¿ì çäàâàòèñü âîðîãàì. Íàéâèùîþ ÷àñòèíîþ áóëà õîðîáð³ñòü ³ áåçñòðàøí³ñòü. Áîÿãóçòâî âèðèâàëè ç ãðóäåé. ² êîëè âñå-òàêè òðàïëÿëîñü òàê, ùî ñ³ìîõ þíàê³â ïîòðàïèëè â ïîëîí, íàä íèìè ãëóìèëèñü. Òîä³ ïåðøèé çàÿâèâ, ùîá âèïðîáóâàëè éîãî ³ çàíåñëè ìå÷ ïî î÷àõ. „Êîëè ìî¿ â³¿ çàäðîæàòü – íàçâåø áîÿãóçîì, à òåïåð íå ñì³é.“ Äðóãèé ñêàçàâ, ùîá çíÿëè éîìó ãîëîâó. „Êîëè ãîëîâà çëåòèòü, à ïðàâà ðóêà ï³äí³ìåòüñÿ, çíàéòå, ùî íå ïðî ñâîº æèòòÿ ÿ äóìàâ, à ÿê ïîìñòèòèñÿ âîðîãàì“. Ïåðøèé çàãèíóâ íå ìîðãíóâøè îêîì, äðóãèé ï³äíÿâ ðóêó, êîëè ãîëîâà âàëÿëàñü. Òàê óñ³ çàãèíóëè. ¯õí³ äåðæàâè: Íîðâåã³ÿ, Øâåö³ÿ, Äàí³ÿ, ²ñëàíä³ÿ. Çì³íèëèñü ÷àñè, çíèêëè â³ê³íãè, à íàùàäê³â ³ òåïåð òÿãíå „íåâïèííèé ïîäèõ âî볓. Ôð³òüîô Íàíñåí ïåðøèì íà ëèæàõ ïåðåéøîâ Ãðåíëàíä³þ. ³í æå âèñóíóâ òåîð³þ, ùî â³ä áåðåã³â Àëÿñêè äî ²ñëàí䳿 ïðîëÿãàþòü ëåäè, ³ ùîá äîêàçàòè, äàâ çàìîðîçèòè ñâ³é ñïåö³àëüíî çáóäîâàíèé êîðàáåëü „Ôðàì“ (Óïåðåä). Êîëè ïîáà÷èâ, ùî êîðàáåëü íå „ïðîïëèâå“ ÷åðåç ñàìó òî÷êó ïîëþñà (á³ãóí), âèðóøèâ ï³øêè ç òîâàðèøåì Éîãàíñåíîì äî á³ãóíà. Òîðîñè (êðèãè ëåäó), ùî äèáîì ï³äíÿëèñü, ïåðåêîíàëè, ùî íå ä³éòè éîìó äî âåñíè. 252

Âåðòàþòü çèìóâàòè íà çåìëþ Ôðàíöà Éîñèïà. ³äìîðîæåíèé ïàëåöü Íàíñåí ñàì àìïóòóº ³ çàøèâàº. Éîãî çåìëÿê Ðóàëüä Àìóíäñåí íà òîìó æ „Ôðà쳓 ó 1903 ð. ïðîéøîâ ϳâí³÷íèé ïðîëèâ ì³æ áåðåãàìè Êàíàäè òà ϳâí³÷íèìè îñòðîâàìè. Òîä³ æ âèçíà÷èâ ìàãí³òíèé ï³âí³÷íèé ïîëþñ. Ó 1911 ð. ïåðøèì ñòóïèâ íà ϳâí³÷íèé ïîëþñ. Ùîá âðÿòóâàòè åêñïåäèö³þ Íîáåëÿ, âèëåò³â ó 1929 ð. ³ á³ëüøå íå âåðíóâñÿ. Ùîá çðîçóì³òè ³ â³ä÷óòè çíà÷åííÿ òàêèõ ïîäâèã³â, òðåáà õî÷à á ïîä³áíå ñàìîìó ïåðåæèòè. Âñòîÿòè ³ âèäåðæàòè ñåðåä áåçìåæíèõ ëåäÿíèõ ïðîñòîð³â ìîæóòü ëþäè íå ò³ëüêè âèíÿòêîâî ãàðòîâàí³, àëå é âðîäæåí³ ç çàäàòêàìè ïåðåíîñèòè íåïîñèëüí³ ³íøèì íàâàíòàæåííÿ ³ áóòè äóøåþ òàêèìè æ ÷èñòèìè, ÿê íåîçîðå ìîðå ñí³ã³â, ùî ñòåëèëèñü íàâêîëî. Ö³ ëþäè ìîæóòü ñòàòè îçäîáîþ áóäü-ÿêîãî íàðîäó, íèìè ãîðäÿòüñÿ óñ³, áî âîíè í³áè ïåðåêîíóþòü êîæíîãî õòî ñòðåìèòüñÿ äî âèùîãî, ùî ëþäèíà ìîæå äîñÿãíóòè, êîëè äóõ âåðõîâîäèòü. Ñåðåä ïîñò³éíèõ òóðáîò Àìóíäñåí íå âñï³â æåíèòèñÿ. Êîëè ïðî öå éîìó íàãàäàâ íîðâåçüêèé êîðîëü, Àìóíäñåí â³äïîâ³â, ùî âæå ï³çíî. „Ùå é òåïåð íå çíàéòè âàì ð³âí³ ñåðåä þíàê³â“. – „ß íå ïåâíèé, ÷è ä³â÷àòà òàêî¿ æ äóìêè“. À õòî íå çíຠÒóðà Õåéåðäàëà, ùî ç òîâàðèøàìè ïðîïëèâ íà äàðåáåõ ïî Òèõîìó îêåàí³ â³ä áåðåã³â ϳâäåííî¿ Àìåðèêè äî îñòðîâ³â Òóàìîòó íà Òèõîìó îêåàí³. ª áàãàòî íàùàäê³â êîëèøí³õ â³ê³íã³â, ùî ïåðåòèíàþòü óñ³ ãðàäóñè òà ìåðèä³àíè çåìíî¿ êóë³ (Äàí³ºëüñîí, Ê. Òåðíîáóë òà ³íø³). Ñ.: – ×îìó ìè òàê áàãàòî çíàºìî ïðî ÷óæèíö³â ³ òàê ìàëî ïðî ñâî¿õ ïðåäê³â? Á.: – Ìîæå òîìó, ùî íàøà Áàòüê³âùèíà º í³áè ò³ê, äå ïðîòÿãîì òèñÿ÷îë³òü â³äáóâàþòüñÿ ãåðö³, ïîáî¿ùà ñâ³òîâèõ ìàñøòàá³â, ùî çì³òàþòü óñå æèâå ³ ñïàëþþòü ìåðòâå, ðóéíóþòü õðàìè ³ ðîçêîïóþòü ìîãèëè. Ëèø âèïàäêîâî çáåðåãëîñü „Ñëîâî î ïîëêó ²ãîðåâ³ì“. À õòî ìîæå â³äïîâ³ñòè, ÷è º âîíî ºäèíèì ³ íàéêðàùèì ïàì’ÿòíèêîì. Äðóæèííèêè Ñâÿòîñëàâà áóëè âïðàâíèìè âî¿íàìè, ¿õ ñóðìè ñïîâèâàëè. ϳä øîëîìîì çëåë³ÿí³, ç ê³íöÿ ñïèñà ãîäîâàí³. „Âñ³ äîðîãè ¿ì â³äîì³. ßðóãè ¿ì çíàéîì³, Ëóêè â íèõ íàïðóæåí³, Ñàãàéäàêè â³äêðèò³, Øàáë³ íàãîñòðåí³, Ñàì³ ñêà÷óòü âîâêè îò³ â ïîë³, Øóêàþ÷è ñîá³ ÷åñò³, À êíÿçåâ³ ñëàâè“. 253

Êîçàêè: Ó 15 ñòîë³òò³ æèòòÿ íà óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ äëÿ ëþäåé, ùî íå âì³ëè çíîñèòè îáðàç òà çíóùàíü, ñòàëî íåñòåðïíèì, ³ âîíè ò³êàëè íà êðàé ñâ³òó. Ò³êàëè òóäè, çâ³äêè íàá³ãàëî ùå á³ëüøå ãîðÿ, çâ³äêè ïðèõîäèëà íåâîëÿ-ÿñèð. Ò³êàëè ó „äèêå ïîëå“, áî òàì áóëà äîëÿ, ùî âñì³õàëàñü ñì³ëèâèì. Òóäè çá³ãàëèñü ëþäè, ùî âì³ëè äèâèòèñÿ íåáåçïåö³ ó â³÷³, ùî íå áîÿëèñü ïðèãîä, ùî âì³ëè ì³íÿòè ïîñò³éí³ îáðàçè òà çíóùàííÿ íà ñìåðòü. Ñï³ëüíå ïåðåæèâàííÿ îäíàêîâî¿ äîë³ ãàðòóâàëî ³ ðîáèëî áðàòàìè. Íåïèñàí³ çàêîíè øàíóâàëèñü êðàùå â³ä íàïèñàíèõ. Âîíè âì³ëè ðîçð³çíÿòè ö³ííîñò³. Õàðàêòåð ³ ïðèêìåòè áóëè ì³ðèëîì âàðòîñò³ ëþäèíè. Ëþäñüê³ ÷åñíîòè çàíÿëè íàëåæíå ì³ñöå. Òàì âäåðæóâàëèñü âèáðàí³, âèïàäêîâèõ â³äñ³âàëî æèòòÿ, ÿêå ñòàâèëî ïàñòêè, êóäè ïîïàäàëè ë³íèâ³, íåïðèã³äí³, áîÿãóçè, ñëàá³, íà÷å ãîëóáè ó ê³ãò³ õèæàêà, àáî õâîðîáëèâ³ ðèáè ó çóáè êðîêîäèëà. Ô³çè÷íî ãàðòîâàí³, áî æèëè ï³ä øàòðîì ãîëóáîãî íåáà, êóïàí³ â Äí³ïðîâ³é âîä³, ïåðåãàíÿëèñü ç â³òðîì ³ áàâèëèñü øàáëÿìè. Äî ñåáå çàìàíþâàëè íå îá³öÿíêàìè ðàþâàííÿ íà çåìë³, à çàêëèêàìè. „Õòî õî÷å çà õðèñòèÿíñüêó â³ðó íà ïàë³ ñèä³òè, õòî çà ñâÿòèé õðåñò ðàäèé, ùîá éîãî ÷åòâåðòóâàëè ³ êàòóâàëè, õòî ãîòîâ ïðèéíÿòè ìóêè ³ íå áî¿òüñÿ ñìåðò³ – ïðèñòàâàé äî íàñ!“ Òèõîîêåàíñüêèé êîðàáëü éøîâ ïî êóðñó. Ç-çà êîðàáëÿ äîíîñèâñÿ ñòîã³í ìîðÿ. ß âèãëÿíóâ ³ çàââìåð â³ä ïîäèâó ðîçáóðõàíî¿ ñòèõ³¿. Êîðàáåëü ïîâèñ íà õðåáò³ õâèë³ íà÷å øâàéêà. Çäàâàëîñü îò-îò ïåðåëîìèòüñÿ ïî ñåðåäèí³. ϳä êîðàáëåì áóëà ïðîïàñòü, à íàä ïðîïàñòþ íàâèñëà çåëåíêóâàòà õðóñòàëüíà ãîðà â áàðîêêîâèõ îçäîáàõ. Ó ïàì’ÿò³ ñïëèëè êîçàöüê³ ÷àéêè. ßêèìè æ âîíè âèäàâàëèñü ëóøïèíêàìè â³ä ò³ºþ âåëåòåíñüêîþ ãîðîþ, ùî îñüîñü ¿õ ïîõîâàº. Ñåðöå ì볺, à „êîçàêàì ò³ëüêè òîãî é òðåáà, ïëèâóòü ñîá³, ñï³âàþ÷è“. Ùî æ ¿õ òðèìàëî ó òèõ ÷àéêàõ-äóøîãóáêàõ? Ñê³ëüêè òðåáà ìàòè äóøåâíî¿ ñèëè, ñê³ëüêè ð³âíîâàãè äóõà, ñê³ëüêè â³ðè, ùîá ñåðöå íå ðîç³ðâàëîñü, ùîá äóøà íå âèñêî÷èëà. Ó êîæíîãî â æèòò³ áóëè õâèëèíè, êîëè çäàâàëîñü, ùî âñ³ òåáå ïîêèíóëè, ùî í³õòî ïðî òåáå íå äóìàº, ùî íåìà òîá³ çâ³äêè ïîìî÷³ æäàòè. Øóêàé ñèëè â ñîá³! Çâåðíèñü äî ñâîãî íóòðà! ßêùî òàì íå íàéäåø ð³âíîâàãè – çàãèíåø. Îäí³ ìîëÿòüñÿ, ³íø³ (â³ðÿ÷è, ùî â êîæí³é ëþäèí³ º íà÷àëî Áîæîãî) çàìèêàþòüñÿ ó ñâ³é ïàíöèð ³ â³äøóêóþòü òî÷êó ð³âíîâàãè íà÷å „âàíüêà-âñòàíüêà“, ùîá ñòàòè íà íîãè, ÿê áè òåáå äîëÿ íå æáóðëÿëà. Ùå ³íø³ ñêðó÷óþòüñÿ ¿æàêîì, ùîá çóñòð³òè íàïàäàþ÷èõ êîëþ÷êàìè. Äåõòî øóêຠñèëè ó ò³íÿõ âåëèêèõ ïðåäê³â, ùîá âèñòîÿòè. Äå æ

çíàõîäèëè ð³âíîâàãó íàø³ ïðåäêè, äå çíàõîäèëè ñèëó, ùîá âèñòîÿòè ñåðåä ñåðäèòî¿, äèêî¿ òà ãð³çíî¿ ìîðñüêî¿ ñòèõ³¿, ÿêà ó ñâîìó çàñë³ïëåíí³ í³êîãî íå ùàäèòü. Òàêó òî÷êó îïîðè, íàâêîëî ÿêî¿ êðóòèòüñÿ óñå æèòòÿ, ìîæíà çíàéòè ó ñâîìó ñåðö³. ² âîíè ñïàñàëè íå ò³ëüêè ñåáå, àëå é äåñÿòêè òèñÿ÷ îáåçäîëåíèõ íåâ³ëüíèê³â. Âîíè âì³ëè çâèñîêà äèâèòèñü ³ ïîãîðäæóâàòè ñïîêóñàìè öüîãî ñâ³òó. À êîëè ïëÿìèëè äüîãòåì êàðìàçèíè, òî íå òîìó, ùî ëþáóâàëèñü ãèäêèì, à ùîá âèÿâèòè çíåâàãó, ïðåçèðñòâî äî ìàìîíè, äî òîãî, ùî çàñë³ïëþº ëþäÿì î÷³. Ïðèãîðùàìè ðîçêèäàëè ÷åðâ³íö³ ïî áàçàðàõ, ùîá ïîñì³ÿòèñü íàä íèöèìè äóõîì. Âîíè ñï³âàëè ï³ñí³ Áàéäè çà éîãî ìóæí³ñòü ³ çíåâàãó äî ñìåðò³ òà âîðîã³â. Çàïîðîæö³ ñìåðò³ íå øóêàëè, ³ æèòòÿ äàðîì íå õîò³ëè â³ääàâàòè. Âîíè çóì³ëè ï³äíÿòèñü âèùå áîë³â, âèùå ñìåðò³. Âîíè çíàëè, ùî ³ñíóþòü á³ëüø³ âàðòîñò³ â³ä æèòòÿ, çà ÿê³ ñêëàäàëè ñâî¿ ãîëîâè. À ÿê áóëè áàãàò³ íà âèãàäêó íàø³ „âîð³æåíü곓. Âîíè ðàä³ á ïåêëî ïðèõèëèòè, ùîá „ñïàñòè“ ÷è „îùàñëèâèòè“ çàïîðîæöÿ. ²âàí ϳäêîâà âèéøîâ íà ñìåðòü íà÷å äî íàðå÷åíî¿. Îá³éøîâ æîâí³ð³â, âîñòàííº ïîäèâèâñÿ íà êíÿæèé Ëüâ³â, ðàäèâ ÿê îáìèíàòè òèõ ïîìèëîê, ÿê³ éîãî ïðèâåëè ñþäè, ïîïåðåäèâ êàòà, ùîá íå òîðêàâñÿ ðóêàìè éîãî ò³ëà ³ ïðîñèâ â³ääàòè ò³ëî ïîáðàòèìàì, ÿê³ ïîõîâàëè éîãî ò³ëî â Óñïåíñüê³é öåðêâ³. Ùîá íàëþáóâàòèñü ìóêàìè Ñ. Íàëèâàéêà, óñÿ øëÿõòà 璿õàëàñü äî Âàðøàâè. À ì³äíèé áèê, â ÿêîìó íàõîäèâñÿ Íàëèâàéêî ìîâ÷àâ. Ìîâ÷àâ ³ òîä³, êîëè æàð³â âîãíåì ³ í³õòî íå ÷óâ çâóêó. Àâòî𠄲ñòî𳿠Ðóñ³“ îïèñóº ñìåðòü Îñòðÿíèö³ òà éîãî òîâàðèø³â ó Âàðøàâ³. гçí³ áóëè ñìåðò³. Ó íàéá³ëüøèõ ìóêàõ ïîìåð Îñòðÿíèöÿ. Íà òå ñâÿòî ç³áðàëèñÿ, çäàâàëîñü, óñ³ ÷îðòè ç ïåêëà. ¯ì çäàâàëîñü, ùî ðâóòü íà êóñêè óñå íåíàâèñíå, øìàòóþòü íåïîê³ðíèõ, ðîçðèâàþòü òèõ, ùî â ïëóç³ íå õî÷óòü õîäèòè, ëàìàþòü òèõ, ùî ñïèíè íå ãíóòü, ïàëÿòü óñ³õ, õòî ïî ñâîºìó õî÷å æèòè. Îäíèì âèðèâàëè ê³ãòÿìè ì’ÿñî, äðóãèõ ÷åòâåðòóâàëè, òèì êîñò³ ëàìàëè, òàìòèõ ðîçðèâàëè. ² íåâèííèì âæå ãîëîâè çíîñèëè. ßê áóëî ÷óòè ïëà÷ ³ ëåìåíò, òî íå òàì, äå ãèíóëè. Ãîíò³ îëîâîì î÷³ çàëèâàëè, çäèðàëè øê³ðó ³ ðàíè ñîëèëè. ¯ì ñòèíàëè ãîëîâè, òîïòàëè ñëîíàìè ³ ðîçáèâàëè âåðáëþäàìè. Îáåðåæíî, ùîá íå áèëèñÿ, ç ãðóäåé âèéìàëè ñåðöå, ãîðÿ÷èìè îïàëþâàëè â ïîðîõ ³ ç íàïèòêîì ïèëè, ùîá ïåðåéíÿòè êîçàöüêèé äóõ. Âîíè íå ïðîñòî âìèðàëè, âîíè çíóùàëèñü íàä êàòàìè. Êîëè ãîñòðà ïàëÿ âïèâàëàñü ìåæ³ ïëå÷³, êóðèëè ëþëüêè ³ ïëþâàëè ïîò³ì ìåæ³ î÷³. Âìèðàëè òà é ùå ïðèãîâîðþâàëè ç ô³ëîñîôñüêèì

254

255

ñïîêîºì: „Òàê ïîìåð ì³é áàòüêî, òàê ³ ÿ ïîìðó.“ Áóëè çäàòí³ æàðòóâàòè ó ñòðàøíèõ ìóêàõ, çàïîðîæö³ ìîãëè ï³äíÿòèñÿ äóõîì òàê, ùî ç âèñîò ñïîñòåð³ãàëè ìóêè ñâîãî ò³ëà. „ßêáè òî ìè òàê æèòè íàâ÷èëèñü, ÿê â쳺ìî âìèðàòè“,– ç³òõຠó ñâîìó òâî𳠄Ìóðàøêà“ À. Ìåòëèíñüêèé. À õòî â ñèë³ çàáóòè ñìåðòü îñòàííüîãî êîøîâîãî Ï. Êàëüíèøåâñüêîãî, ùî òðèâàëà ó ìóêàõ 25 ðîê³â, ó êàì³ííèõ ëüîõàõ Ñîëîâåöüêèõ îñòðîâ³â? ßêùî ô³ëîñîôè âèçíà÷àþòü ñèëó âîë³ ê³ëüê³ñòþ áîë³â ³ ñòðàæäàíü, ÿê³ ëþäèíà çäàòíà ïåðåíåñòè, òî çàïîðîæö³ ìàëè ñèëó òèòàí³â. Ñâîºþ òâåðä³ñòþ ³ ìóêàìè âì³ëè äîêàçàòè, ùî „òå“ çà ùî âîíè ãèíóëè, º íåçë³÷åíî ðàç ö³íí³øå çà ¿õíº æèòòÿ. Çà íåïèñàíèì çàêîíîì çàñóäæåíîãî êîçàêà äî ñòðàòè ìîãëà ñïàñòè æ³íêà, ùî ãîäèëàñü âèéòè çà íüîãî çàì³æ. ²ñòîð³ÿ îïîâ³äຠâèïàäîê: ñòàðøèíà çâåðíóâñÿ äî ïðèñóòí³õ æ³íîê ÷è íå çã³äíà êîòðà âçÿòè çàñóäæåíîãî çà ÷îëîâ³êà. Íàéøëàñü òàêà, ùî çàêðèëà ëèöå õóñòèíîþ. Ñòàðøèíà îãîëîñèâ, ùî êîçàê â³ëüíèé ³ ìîæå éòè äî ñâ æ³íêè. Íåõîòÿ êîçàê îãëÿíóâñÿ, ùîá çíàéòè ñâîþ ñïàñèòåëüêó. Ëþäñüêå ìîðå ðàä³ñíî çàõâèëþâàëîñü. Òà êîëè êîçàê ï³ä³éøîâ, ãëÿíóâ ìîëîäèö³ â ëèöå – ïðèòüìîì êèíóâñÿ çà „ïîðÿòóíêîì“ äî êàòà. Øåâàëüº îïèñóº ñìåðòü 300 êîçàê³â, ùî çàñ³ëè íà îñòðîâ³ Æóðàâëèõà ï³ä Áåðåñòå÷êîì ³ ð³øèëè â³ääàòè ñâîº æèòòÿ äîðîãîþ ö³íîþ. Çà áîºì ñë³äèâ ïîëüñüêèé êîðîëü, ³ êîæåí ç ïîëüñêî¿ àð쳿 õîò³â óñëàâèòèñü ³ çèñêàòè êîðîë³âñüêó ëàñêó. Íå îäíà ñîòíÿ ïîëüñüêèõ ³ íàéìàíèõ æîâí³ð³â ïîêëàëà ñâî¿ ãîëîâè, àæ äîêè íå ëèøèâñÿ îäèí ïîðóáàíèé – ïîáèòèé, ÿêîìó êîðîëü äàðóâàâ âîëþ ³ øëÿõåòñüêèé òèòóë. dz øàáëåþ â çóáàõ êèíóâñÿ êîçàê íà âîðîã³â ³ çàãèíóâ â³ä ðàòèùà. Áîïëàí íàçèâຠêîçàê³â õèòðèìè ³ äðóæíèìè, æàðò³âëèâèìè ³ ùèðîãîñòèííèìè „âîíè íå ìàþòü àìá³ö³¿, ùîá ðîçáàãàò³òè, àëå íàä óñå êîõàþòü ñâîþ âîëþ, áåç ÿêî¿ íå õî÷óòü æèòè. ª ñèëüíèìè, ³ ëåãêî çíîñÿòü ñïåêó, õîëîä ³ ñïðàãó. Íå â³éí³ âèòðèâàë³ ³ íåâòîìí³, çóõâàë³ ³ õîðîáð³, àëå ëåãêîâàæí³, áî íå ö³íÿòü âëàñíîãî æèòòÿ.“ Áîïëàí çãàäóº, ùî êîçàêè êóðèëè ³ â ÷àñè äîçâ³ëëÿ ïèëè ãîð³ëêó, àëå â ïîõîäàõ áóëè òâåðåçèìè, à íåïîñëóøíèõ êàðàëè çà ãîðëî. Êóðö³ òà àìàòîðè îêîâèòî¿ ëþáëÿòü ó òèõ ïèòàííÿõ êëèêàòè íà ïîì³÷ àâòîðèòåò êîçàê³â. ßêáè ëþäèíà ïîñ³äàëà ³ ðåøòó ïðèêìåò òà ÷åñíîò êîçàêà, òàê³ „äð³áíèö³“ íå êèäàëàñü áè ó â³÷³, àëå êîëè ç³ âñ³õ äóõîâíèõ ö³ííîñòåé, ëþäèíà âèáèðຠëèø ò³ çâè÷êè – õâàëèòèñü íåìà ÷èì. Äåõòî ç ³ñòîðèê³â ââàæàº, ùî Çàïîð³ææÿ, ÿê ³ñòîðè÷íà ôîðìàö³ÿ, â³äæèëî ³ ìóñèëî çíèêíóòè. Àëå ïîâîðîò ³ç-çà Äóíàþ

Ó òîé ÷àñ, êîëè íàøà åë³òà ï³ääàëàñü ñïîêóñ³ ìàìîíè, íå çðîçóì³âøè âàãè ³ñòîðè÷íî¿ õâèëèíè, êîëè æèòåéñüê³ òóðáîòè çàòîïèëè ñòðåìë³ííÿ äî âàðòîñòåé âèùîãî ´àòóíêó, íàø³ çàõ³äí³ ñóñ³äè ðîçòðèíüêóâàëè òåæ äåðæàâí³ñòü. Ïîëüñüêà øëÿõòà çà króla Sasa ïðîãîëîñèëà: „jedz, pig i popuszczaj pasa“. ×àñîì ìèòö³ ðèñóþòü ìîëîõà ãîðèëîïîä³áíîþ òâàðèíîþ ç³ ñòðàøíèì ÷åðåïîì, âåëèêèìè çóáàìè, âîëîõàòèìè ðó÷èùàìè òà ìîðäîþ. ßêùî ìîæíà á âò³ëèòè îáæîðñòâî ÷è îæèâèòè éîãî, òîáòî ïåðñîí³ô³êóâàòè òåëüáóõ, òî ïðîñèòüñÿ íà ïàï³ð ùîñü ïîä³áíå äî ìîëîõà. Õî÷à Ñàí÷î Ïàíñî ââàæàþòü óîñîáëåííÿì çåìë³, ò³ëà, ÷îðíî¿ ìàòåð³¿, àëå â íüîãî ïðîáëèñêóº çäîðîâèé ðîçóì, ãóìîð, ïðàêòèöèçì ³ îùàäí³ñòü. Ôàëüñòàô (Øåêñï³ðà) õî÷ º îáæîðîþ ³ âåñåëü÷àêîì ç æèâîòîì-áàðèëîì, ï’ÿíè÷êîþ òà ìຠëþäñüêó ïîäîáó. Íàâ³òü Áàõóñ, ÿêîãî ïîêàçóþòü ç áî÷êîþ â ðóêàõ, íå âèêëèêຠòàêî¿ îãèäè, ÿê ðèìñüê³ ³ìïåðàòîðè-ìàãíàòè òèïó Ëóêóëà ÷è Ñóëëè, ùî ì³ñÿöÿìè ñïðàâëÿëè îð㳿.

256

257

äîêàçàâ ïðîòèëåæíå. Íàÿâí³ñòü Çàïîð³ææÿ, äóõ éîãî ïåðåøêîäæàëè çàãíóçäàòè íàðîä. Òàé äóõ Çàïîð³ææÿ âæå íå òèì ñòàâ. Çàïîðîæö³ îáðîñòàëè òàáóíàìè îâåöü òà êîð³â ³ ñòàâàëè ãðå÷êîñòÿìè. ѳ÷ ïåðåñòàëà áóòè òâåðäèíåþ-êîðàáëåì, â³äêîëè íå÷îñè ñòàëè ïî÷åñíèìè çàïîðîæöÿìè. Ñïîêóñè, ïðèõîò³ òà õàòí³ çàòèøêè ìàíèëè íàùàäê³â òîãî, ùî „ïîì³íÿâ æ³íêó çà òþòþí òà ëþëüêó“. Çàïîðîæö³ í³êîëè íå ñòðåì³ëèñü îâîëîä³òè äóõîâíî é ïîë³òè÷íî ö³ëîþ Óêðà¿íîþ. Âîíè áóëè åë³òîþ ùî ñòîÿëà îñòîðîíü. dz ñâî¿õ òâåðäèíü âèõîäèëè ëèø äëÿ òîãî, ùîá êàðàòè êðèâäíèê³â. Âîíè íå ñòðåìèëèñü, ùîá ó ñâî¿õ ïðèíöèïàõ ïåðåòîïèòè âåñü íàðîä, ïðèùåïèòè íåòåðïèì³ñòü æèòè â ÿðì³ òà íåîáõ³äí³ñòü æèòè â ñâî¿é õàò³ é ïî ñâî¿é óïîäîá³. Íå çóì³ëè çãóðòóâàòè ³ íàäàòè òàêó ôîðìó, ùîá ñåé íàð³ä ïîçàáóâ ÷âàðè, çàãíóçäàòè ÷åñòîëþáèâ³ àìá³ö³¿ ïîâîäèð³â ³ ì³ã âèñòîÿòè ñåðåä áóð, ùî ïðîêðó÷óâàëèñü â³êàìè ïî éîãî çåìë³. Àëå ³ì’ÿ êîçàê³â ñòàëî ñèíîí³ìîì íàøîãî íàðîäó ³ æèòòÿ éîãî íåîö³íèìèì äæåðåëîì, çâ³äêè êîæíå ïîêîë³ííÿ áóäå ÷åðïàòè äëÿ ñåáå òå, ùî éîìó íåîáõ³äíå. Ùî íàøîìó ïîêîë³ííþ íàéá³ëüøå ïðèïàäå äî äóø³ ç³ ñïàäùèíè ãåðî¿÷íîãî ìèíóëîãî, òàêèì âîíî áóäå âèãëÿäàòè, áî òàêè êîçàêè áóëè àðèñòîêðàòèìè äóõà, ÿêùî íàãàäàºìî ïåðâ³ñíå çíà÷³ííÿ òîãî ñëîâà „àð³ñòàñ“ (íàéêðàùèé).

VI.

Çäàâàëîñü, ùî íåîô³òè, àñêåòè òà ð³çí³ õðèñòèÿíñüê³ îðäåíè çóì³ëè â³ää³ëèòè òâàðèííå â³ä ëþäñüêîãî, àáî ÿê ðîçð³çíÿº Ñâÿòå ïèñüìî ëþäñüêå â³ä áîæîãî. Íàñïðàâä³ íå º âîíî ëþäñüêèì. Òâàðèíà æèâå çã³äíî ñâî¿õ ³íñòèíêò³â, ³ íå â ñèë³ îïóñòèòèñü òóäè, êóäè ïàäຠëþäèíà. Ëþäèíà çàâäÿêè ðîçóìó (êðàùå ñêàçàòè íà øêîäó) òîìó, ùî çàãóáèëà ³íñòèíêò, îïóñêàºòüñÿ íèæ÷å òâàðèíè ó ñòàí „ðîçïóñòè“. Êîëè òâàðèíà õî÷å ¿ñòè, ñòàðàºòüñÿ çàãàñèòè ãîëîä. Ëþäèíà æ çàóâàæèëà, ùî ñàì ïðîöåñ ¿äæåííÿ âèêëèêຠíàñîëîäó ³ çðîáèëà ç ò³º¿ íàñîëîäè êóëüò. „Pamietmki Kitowicza“ âèäàí³ ïåðåä äâ³ñò³ ðîêàìè îïîâ³äàþòü íàì ïðî çâè÷à¿ òîãî ÷àñó ³ º ñâ³äîöòâîì ìîðàë³ ÷àñ³â króla Sasa. Àðèñòîêðàòè áóëè äóæå „áîãîáîÿçëèâèìè, ÷îëîâ³êîëþáíèìè“, áî çìóøóâàëè ñâî¿õ ñëóã òèæíÿìè ñòîÿòè íå ïåðåõðåñòÿõ, ùîá çàìàíèòè ïðî¿æäæèõ ñóñ³ä³â (ìàºòüñÿ íà óâàç³ øëÿõòè, áî õëîï áóâ áèäëîì), ÷è ñàìîãî çàáðàòè â ãîñò³. Öÿ ðèñà „ãîñòèííîñò³“ çáåðåãëàñü ³ äîíèí³ ó ïèÿê³â. Äîñòàòíüî äâîõ, òðüîõ, ùîá ðîçïî÷àòè áåçïåðåðâíèé áàë, ùî òðèâàâ òèæíÿìè. гçàëè ïîðîñÿò, ãóñåé, êà÷îê, êóðåé, ³íäèê³â ³ äð³áí³øó ïòèöþ. Áóëè é òàê³, ùî ëàñóâàëè ëèøå ÿçèêàìè ñîëîâåéê³â (àíó æ äàð ñï³âó ïåðåäàñòüñÿ). Âèòÿãàëè áàðèëà âèí òà ð³çíèõ òðóíê³â ³ ïî÷èíàëàñü âàêõàíàë³ÿ. Íàï³äïèòêó ïðîêëèíàëè êîðîëÿ ³ Áîãà, ùî òàê ñêîðî ëþäèíà íà¿äàºòüñÿ. Àëå íàâ³ùî Ãîñïîäü äàâ ðîçóì ëþäèí³, ÿê íå äëÿ òîãî, ùîá íèì ïîñëóãîâóâàòèñü? Âèõîäèëè òà âèðèãóâàëèñü, ùî çàëàäóâàëè, ³ âñå ïî÷èíàëîñü ñïî÷àòêó. Òàê äåíü, ³ í³÷, ³ òèæäíÿìè,– äîêè ñèëè ñòàíå. Ïî äâîð³ øëÿëèñÿ ñâèí³, ùî æäàëè ñâ ÷åðãè, ñîáàêè, íåäîð³çàí³ ïòèö³ òà âèáèðóâàëè ùî „àðèñòîêðàòè“ âèðèãóâàëè. Õì³ëüíå ï’ÿíèëî ïòèöü, ñîáàê ³ ñâèíåé, ùî ïîìîãàëè ñïðàâëÿòè „uæztu“. ï’ÿí³ êóðè ï³ÿëè, ñîáàêè âèëè àáî çàëèöÿëèñü äî ñâèíåé, ïàöþêè òàíöþâàëè êàäðèëü. Îäíèì ñëîâîì: òâàðèíè î÷îëîâ³÷èëèñü. Òàê öâ³ò íàö³¿ ï³äãîòîâëÿâ rezsiar. Çàõ³ä. À Ãåãåëü íàçèâàâ òîé ÷àñ çð³ëèì â³êîì ëþäñòâà. Ó äåÿêèõ íàðîä³â (Ôðàíö³ÿ, Àíãë³ÿ, Ãîëàíä³ÿ, ͳìå÷÷èíà) åë³òà çâåðòàëàñü äî ðîçóìó, ùî çàñòóïèâ ³íñòèíêòè. Âîíè ââàæàëè, ùî ðîçóì º íàéâèùîþ çä³áí³ñòþ ëþäèíè, çà äîïîìîãîþ ÿêîãî ìîæíà âèð³øèòè óñ³ ïðîáëåìè ³ ñòàòè âîëîäàðåì âñåîõîïëþþ÷îãî çíàííÿ. Àëå Æàí-Æàê Ðóññî ïåðåêîíóâàâ, ùîá ëþäè çâåðíóëèñü äî ïðèðîäè ³ âåðíóëè õî÷ ÷àñòèííî òå, ùî ðîçãóáèëè íà øëÿõó äî öèâ³ë³çàö³¿, ùîá ïîïðàâèòè ñâîº çäîðîâ’ÿ, ñòàòè ëàã³äí³øèìè, çàãîñòðèëè ñâî¿ çìèñëè. ³í òâåðäèâ, ùî ñåðöå ìຠñâî¿ îñíîâè, ÿê³ íåäîñòóïí³ ðîçóìó. Ïî÷óòòÿ ñòðàõó ÷è òàºìíè÷îñò³, â³ä÷óòòÿ

ñïðàâåäëèâîñò³ àáî êðèâäè äëÿ íüîãî áóëè äîñòàòí³ìè, ùîá çàêëèêàòè äî â³ðè. Ôðàíöóçüê³ åíöèêëîïåäèñòè ï³äãîòîâëÿëè ãðóíò ³äåÿì: ð³âíîñò³, áðàòåðñòâà ³ âîë³. ²íòåëåêò, çäàâàëîñü, ìîæå çàëîæèòè îñíîâè, íà ÿêèõ ðîçêâ³òíå ïî-íîâîìó ëþäñüêå æèòòÿ. Ðîçóì Íüþòîíà, Äåêàðòà, Ëåéáí³öà, Êàíòà äîêàçàëè, ùî ëþäè íåçàëåæíî â³ä ñåáå îäíàêîâî ð³øàþòü çàäà÷³, áàãàòî ïî÷àëè â³ðèòè â ðîçóì, çàáóâàþ÷è, ùî ðîçóì º ëèøå ÷àñòèíîþ ëþäñüêî¿ ïðèðîäè, ³ ïðèçàáóëè, ùî ³íñòèíêòè ³ ïî÷óòòÿ º â áàãàòüîõ âèïàäêàõ ñèëüí³øèìè çà ðîçóì. Òàé æèòòÿ ñàìå âèãëÿäຠíåëîã³÷íèì. Ñï³íîçà ñêàçàâ, ùî ëèøå íàøå íåçíàííÿ çàñòàâëÿº íàñ äóìàòè, í³áè ìè ìîæåìî çì³íèòè ìàéáóòíº. ³ëüíà ëþäèíà í³ ïðî ùî òàê ìàëî íå äóìàº, ÿê ïðî ñìåðòü, ³ ìóäð³ñòü ïîëÿãຠâ òîìó ùî ðîçäóìóº íå ïðî ñìåðòü, à ïðî æèòòÿ. Áàãàòî ô³ëîñîô³â çà Àð³ñòîòåëåì çâåðòàþòüñÿ äî åòèêè. Òîé, ùî âèõîâóâàâ Îëåêñàíäðà Ìàêåäîíñüêîãî ââàæàâ, ùî ñì³ëèâ³ñòü ì³æ áîÿãóçñòâîì ³ õâàëüêóâàò³ñòþ. Ç áîÿãóçà êåïêóþòü, à õâàëüêóâàòèé ñàì íà ñåáå ñòÿãóº ñì³õ. Ùåäð³ñòü çíàõîäèòüñÿ ì³æ ñêíàðí³ñòþ ³ ìàðíîòðàòñòâîì. Ïëþøê³í (Ãîãîëÿ) íå ïîìèíóâ çàðæàâ³ëîãî öâÿõà, ãóäçèêà â áîëîò³, äî÷êó â÷àùàâ âèíîì ç ìóõàìè, ñàì õîäèâ â ëàõì³òò³ òîä³, êîëè äîáðî öâ³ëî. Áàòüêî Ãîð³î (Áàëüçàê) ùîäåííî âèäàâàâ ñâî¿ì ä³òÿì êðóïó ç âàãè, à â øïèõë³ðàõ ãîñïîäàðþâàëè ìèø³. À ìàðíîòðàòí³ ïðîöèíäðþþòü óñå, ùî â³êàìè ç³áðàëè ¿õí³ ïðåäêè. Ãîðä³ñòü çíàõîäèòüñÿ ì³æ ïèõîþ òà ïîêîðîþ. Ïèõà ÷è çàðîçóì³ë³ñòü âèêëèêຠó ëþäåé îãèäó, ëþòü ÷è ïðÿìî 䳺 íà íåðâè, ÿê ïîêîðà-ñï³â÷óòòÿ, ³ ñåðäèòü ëþäåé. Õî÷à ó íàøîãî íàðîäó ïîãîâ³ðîê íå áðàêóº, ÿê³ çðîäèëî íåâ³ëüíèöüêå æèòòÿ, à âñå-òàêè íåïðèºìíî ÷óòè, ùî „ïîê³ðíå òåëÿòêî äâ³ ìàòêè ññå“ (òèì á³ëüøå, ùî ëþäèíà íå òåëÿ). Äîòåïí³ñòü ëåæèòü ì³æ áëàçåíñòâîì ³ ãðóá³ñòþ. Áëàçåíü âåñåëèòü ëþäåé, àëå í³õòî ç íèì íå õî÷å òîâàðèøóâàòè. Ãðóáèõ é áóð³â, ìóä³â, õàì³â óñ³ îáìèíàþòü. Äîòåïí³ áàæàí³, êîëè íå ïåðåñòóïàþòü ãðàíèöü ³ íå âåñåëÿòü ëþäåé ÷óæèì êîøòîì. Íàéìèë³ø³ äîòåïè º òîä³, êîëè ëþäèíà â쳺 ïîñì³ÿòèñü íàä ñâî¿ìè âàäàìè òà íåäîë³êàìè. Ñêðîìí³ñòü çíàõîäèòüñÿ ì³æ ñîðîìëèâ³ñòþ ³ áåçñòèäñòâîì. Íàâ³òü íàäòî ñîðîìëèâà ä³â÷èíà âèêëèêຠçí³ÿêîâ³ííÿ, áî âñå ìຠñâî¿ ãðàíèö³. Êîëè æ ïåðåñòóïèòè ìåæó, ïîÿâëÿºòüñÿ âðàæåííÿ, ùî áðàêóº òàêòó. Áåçñòèäñòâî âèêëèêຠîãèäó. ² ñêðîìíà ëþäèíà â쳺 íàéòè ñòåæêó, ùîá ëþäè íå çäâèãàëè ïëå÷èìà â³ä çí³ÿêîâ³ííÿ çà ïåðåá³ëüøåíó ñêðîìí³ñòü, òàé íå ÷åðâîí³ëè êîëè ê³í÷àºòüñÿ ñêðîìí³ñòü.

258

259

Ïðàâäèâ³ñòü º ïîì³æ õâàëüêîâèò³ñòþ òà ìíèìîþ ñêðîìí³ñòþ.– Îò ìè, òàê ìè: âîâêè êîíåé 璿ëè, à ìè âîçà íå äàëè.– Ïåðåá³ëüøåíà ñêðîìí³ñòü òåæ ïåðåøêîäæàº. Âåëèêîäóøí³ñòü º â³íöåì óñ³õ ÷åñíîò. Âåëèêîäóøíèì áóòè íå ìîæíà áåç äîñêîíàëîñò³. Ïðî ñåáå Àð³ñòîòåëü ñêàçàâ, ùî „íåìຠùî ñêàçàòè òèì, õòî îäåðæèìèé Áîãîì ÷è äèÿâîëîì, àáî òèì, êîãî íåùàñòÿ äîâîäèòü äî ðîçïóñòè. Ç êîæíèì ç íèõ íåìîæëèâî ãîâîðèòè.“ Êàíò, ùî ö³ëå æèòòÿ ïðîæèâ ó ð³äíîìó ì³ñò³, ëèøèâ íàì ñâî¿ ñïîñòåðåæåííÿ òà äóæå ö³êàâ³ âèñíîâêè ³ç äîñë³äæåíü íàä ëþäñüêèì õàðàêòåðîì òà åòèêîþ. Ïîêëàñèô³êóâàâ ëþäñüê³ õàðàêòåðè, ñòàðàâñÿ îõàðàêòåðèçóâàòè ïîîäèíîê³ íàðîäè. Êàíò óâàæàº, ùî êîæíà ëþäèíà ìຠîáîâ’ÿçêè ñóïðîòè ñåáå ñàìîãî. Ëþäèíà º ³ñòîòîþ îáäàðîâàíîþ âíóòð³øíüîþ âîëåþ ³ ìîæå ïðèçíàòè îáîâ’ÿçêè ñóïðîòè ñåáå ñàìîãî. Íàéïåðøå öå â³äíîñèòüñÿ äî ìîðàëüíîãî çäîðîâ’ÿ. „Æèâè çã³äíî ïðèðîäè. Çáåð³ãàé äîñêîíàë³ñòü ñâ ïðèðîäè.“ „Ðîáè ñåáå äîñêîíàë³øèì, ÿê ñòâîðèëà òåáå ïðèðîäà“. Äî òâàðèííî¿ ïðèðîäè ëþäèíè Êàíò çàðàõîâóº: à) ³íñòèíêò ñàìîçáåðåæåííÿ. â) ã³í, ùî ñòðåìèòüñÿ äî çáåðåæåííÿ ðîäó. ñ) çáåðåæåííÿ âëàñíî¿ çä³áíîñò³ äî ïðèºìíîñòåé, àëå òâàðèííèõ íàñîëîä æèòòÿ. Ïîðîêè: 1) Ïðîòèïðèðîäí³ çàäîâîëåííÿ ñòàòåâèõ ïî÷óâàíü. 2) Íàäì³ðíå ñïîæèâàííÿ ¿æ³, ÿêà îñëàáëþº çä³áí³ñòü äîö³ëüíî âèêîðèñòîâóâàòè âëàñí³ ñèëè. Ùî â³äíîñèòüñÿ äî îáîâ’ÿçê³â ëþäèíè ñóïðîòè ñåáå ñàìî¿, ÿê ìîðàëüíî¿ ³ñòîòè, òî öÿ ïîâèíí³ñòü ëåæèòü ì³æ ìàêñèìàìè âîë³ ëþäèíè ³ ã³äí³ñòþ ëþäñòâà, ðåïðåçåíòîâàíîãî ò³ºþ ëþäèíîþ. Îòæå öåé îáîâ’ÿçîê ïîëÿãàº, ùîá íå ïîçáàâèòè ñåáå âíóòð³øíüî¿ âîë³ ³ íå ñòàòè ³ãðàøêîþ ñâî¿õ çëèõ íàõèë³â, íå ñòàòè ïðåäìåòîì. Êàíò ïèòàº, ÷è ëþäèíà ìຠïðàâî çàñòîñîâóâàòè ñâî¿ ñòàòåâ³ ÿêîñò³ ëèø äëÿ òâàðèííî¿ íàñîëîäè? Çã³äíî ïðàâäè ïîòð³áíà îáîï³ëüíà çãîäà, àëå â³äíîñíî îáîâ’ÿçê³â ñóïðîòè ñåáå, âèíèêຠïèòàííÿ ÷è ëþäèíà íå çàáðóäíþº (íå ò³ëüêè ïðèíèæóº) ëþäñòâî ó âëàñí³é îñîá³. Òàêå ñòðåìë³ííÿ äî íàñîëîäè íàçèâàþòü ïîõ³òëèâ³ñòþ. Íåïðèðîäíîþ òðåáà ââàæàòè íàñîëîäó âèçâàíó íå ïðåäìåòîì, à óÿâîþ ïðî öåé ïðåäìåò, áî ìåòà çíèêàº. ϒÿíñòâî ³ îáæîðñòâî ñòàâëÿòü ëþäèíó íèæ÷å òâàðèíè. Ùå ðàç ìîæíà ïîâòîðèòè, ùî ³íñòèíêò ìຠòó âëàñòèâ³ñòü, ùî âèÿâëÿº ñåáå òàì, äå íàéá³ëüøå ïîòð³áíèé, äå íåðâîâà îðãàí³çàö³ÿ á³äí³øà, à ðîçóìîâèé ðîçâèòîê ñëàáøèé.

×àñòî áóâຠòàê, ùî ïðèäáàíèì ðîçóìîì íå ò³ëüêè íåâì³ëî, àëå é íà øêîäó ñîá³ êîðèñòóºòüñÿ ëþäèíà. ²íñòèíêòè, ùî ëèøèëèñü â ëþäèí³ ïîêèùî íåçàì³íèì³. Òàé ïåâíî, ùî êð³ì ³íñòèíêò³â ëþäèíà ïîñ³äຠòàêå, áåç ÷îãî íå ìîãëà á áóòè ëþäèíîþ ³ òèì, êèì âîíà º. ²íñòèíêòè, ùî êåðóþòü êîìàõàìè ³ ïòèöÿìè, äèâóþòü ñâîºþ äîö³ëüí³ñòþ óñ³õ. Ïîäèâó ã³äíà îðãàí³çàö³ÿ æèòòÿ áäæ³ë äèâóº ô³ëîñîô³â, â÷åíèõ, ïèñüìåííèê³â ³ âñ³õ, õòî ñïîñòåð³ãຠ¿õíº æèòòÿ. Ìàòåìàòèêè îá÷èñëèëè, ùî øåñòèãðàííà êîì³ðêà º íàéäîñêîíàë³øîþ ôîðìîþ äëÿ ì³ñòêîñò³. Âîíè óì³þòü íàéåôåêòèâí³øå îðãàí³çîâóâàòè ïðàöþ. Íàâ³òü ã³í, ùî ñòðåìèòüñÿ çáåðåãòè ð³ä, º ïîäèâó ã³äíèì. Òðóòí³ â³äãîäîâóþòüñÿ äî ÷åðâíåâîãî ñîíÿ÷íîãî ðàíêó, êîëè é â³òåðåöü íå øåëåñíå ³ ñèíÿâà íåáà ìàíèòü äî ñåáå. Ó òàêèé òî ðàíîê ïðèíöåñà ñòð³ëîþ âèë³òàº, à çà íåþ òè÷íÿ ï³äãîäîâàíèõ òðóòí³â, ùîá íàçäîãíàòè. Ïðèíöåñà ðàêåòîþ ï³äí³ìàºòüñÿ ó ñîíÿ÷íó áëàêèòü. Íåïîâîðîòí³ ãðóá³ òðóòí³ â³äñòàþòü. Ðâóòüñÿ ëèø ñèëüí³, âèòðèâàë³, ïðóäê³ ³ áèñòð³. Àëå é ñåðåä íèõ â³äáóâàºòüñÿ ïðèðîäí³é äîá³ð. ×èì âèùå, òèì ìåíøå ëèøàºòüñÿ, ³, íàðåøò³, íàéã³äí³øèé ñòຠáàòüêîì íîâî¿ ñ³ì’¿äåðæàâè. Ó âèñîòàõ ñïðàâëÿº âåñ³ëëÿ ³ ìåðòâèì ïàäàº, à íîâà êîðîëåâà, âàã³òíà íîâèì íàðîäîì, âåðòàº. Ðîëü òðóòí³â ñê³í÷èëàñü, ³ ¿õ áåçæàëüíî âèì³òàþòü íåóìîëèìîþ ì³òëîþ, ÿê ìåðòâèé áàëàñò. Íîâ³é êîðîëåâ³ ôàâîðèò³â íå ïîòð³áíî. Ìîæëèâî, áåç ³íñòèíêò³â ³ ð³ä áè ïðîïàâ.

260

261

Ïåðåîö³íêà. Êîëè ëþäèíà â³äêðèëà ó ñîá³, ÷è âèòâîðèëà íîâ³ âåëüîðè (ö³ííîñò³) òà âíóòð³øíþ ã³äí³ñòü, â³ä÷óëà, ùî áåç íèõ æèòòÿ óæå íå ìèñëèìå, áî ò³ âàðòîñò³ ñòàþòü ö³íí³øèìè çà ô³çè÷íå ³ñíóâàííÿ. ² êîëè á íàïåðåê³ð ïåðåêîíàííþ ³ ïîãëÿäàì, ëþäèíà çàáàæàëà çáåðåãòè ô³çè÷íå ÿ, íå çáåðåãëà á ðîäó, òî ðîäèëèñü áè äåãåíåðàòè, ìîðàëüí³ êàë³êè. Õòî òèõ âíóòð³øí³õ ö³ííîñòåé íåìàº, íàä³ÿ âñÿ íà ïîñòîðîíí³, àáî âèù³ ñèëè. Ïðè÷èíè ñâî¿õ íåâäà÷ òåæ øóêàþòü óñþäè, ëèø íå â ñîá³. Õòî â³ðèâ â Áîãà – çíåâ³ðèâñÿ ³ øóêຠïîìî÷³ ó ëþöèôåðà. Òèì á³ëüøå, ùî ñâÿòå ïèñüìî íå çàïåðå÷óº, ùî ëþöèôåð êîëèñü áóâ ïåðøèì ïîì³÷íèêîì íà íåá³. Àëå òîìó, ùî ïëàíè éîãî íåçä³éñíèì³, à íàâ³òü øê³äëèâ³ ëþäèí³, éîãî ÷îëîâ³êîëþáñòâî âèõîäèòü ëþäèí³ çàâæäè íà øêîäó. Óñ³ íà䳿 çâåðíåí³ äî Áîãà ï³äâîäÿòü. Îäèíîêà íàä³ÿ íà ÷îðòà. Ó Ô³ëàäåëüô³¿ âæå é âèíèêëî òîâàðèñòâî, ùî ïîêëîíÿºòüñÿ ñàòàí³ ³ æäå â³ä íüîãî ïîìî÷³. À ìîæå òèì õî÷óòü íàñîëèòè Áîãîâ³. Ëþöèôåð ò³ëüêè äáຠïðî íàøå ò³ëî ³ éîãî íàñîëîäè ³ ïîòàêຠíàøèì ïîõ³òÿì.

 ðåçóëüòàò³ òîãî, âîíè º ñêîðîìèíóùèìè ³ âèõîäÿòü ëþäèí³ íà çëî. Áî íàøå òâàðèííå æèòòÿ ç éîãî âò³õàìè ò³ñíî ïîâ’ÿçàíå ç íàø³ïòóâàííÿì òåìíî¿ ñèëè. Ñëàá³ñòü ëþäñüêî¿ ïðèðîäè, ùî ëåãêî ï³ääàºòüñÿ ñïîêóñàì, à íàéá³ëüøèì çëîì äëÿ ëþäèíè, îñîáëèâî òî¿, ùî ìຠñëàá³ ãàëüìà. Òðóäíî âñòîÿòè, êîëè òàê áàãàòî ñïîêóñ. ² í³áè ç ïðèòîíà ç³ðâóòüñÿ óñ³ íå÷èñò³ ñèëè. Ñâ òâàðèííî¿ ïðèðîäè íåìà ÷îãî ñòèäàòèñü, àëå é õâàëèòèñü íåìà ÷èì, áî òàêó ìàþòü óñ³ îðãàí³çìè íà çåìë³. Íå òèì ìè ð³çíèìîñü â³ä òâàðèí, ùî â쳺ìî õîäèòè, á³ãàòè, ñï³âàòè, áî é âîíè öå âì³þòü. Íàâ³òü ïèòòÿì õì³ëüíîãî ³ êóðåííÿì íå ð³çíèìîñÿ, áî ÿ áà÷èâ öàïà, ÿêîìó íàéêðàùèé êóðåöü ì³ã áè ïîçàâèäóâàòè. À íàðêîòèêàì òâàðèíè òåæ ï³ääàþòüñÿ. Ëþáèòè? – Õòî íå áà÷èâ ÿê âîðêóº ãîëóá ³ êðèëàìè êðåøå. Õâ³ñò â³ÿëîì, øèÿ äóãîþ, òà âñå âèõèëÿñàìè, ùî é çàëèöÿëüíèêîâ³ áóëî á ÷îãî íàâ÷èòèñü. ×è âñ³ âì³þòü çàëèâàòèñü òðåëÿìè, ùîá çâîðóøèòè êàì’ÿíå ñåðöå øïà÷èõè? Íåäàâíî â ãàçåò³ ÿ çíàéøîâ îïèñ òàêî¿ ïî䳿: „Íà ïî÷àòêó ëèïíÿ íàøà ãðóïà åíòîìîëîã³â ³øëà â Çààë³ñüêîìó Àëàòàó ïî ã³ðñüêèé äîðîç³ âçäîâæ ð³÷êè Áóçãóëü, ïðèòîêè Òóðãåíü. Íàðàç ì³é êîëåãà ñêðèêíóâ ³, ñõîïèâøè ìåíå çà ðóêó, ïîäàâñÿ íàçàä. Çáîêó äîðîãè ëåæàëè äâ³ ãàäþêè. Öå áóëè çâè÷àéí³ ³ äîñèòü ÷àñò³ ìåøêàíö³ Òÿíü-Øàíÿ îòðóéí³ ùèòîìîðäèêè. Îäíà ç ãàäþê òåìíî-áðóíàòíà ï³äíÿëà ãîëîâó, ïîäèâèëàñü íà íàñ ³, áëèñíóâøè ëóñêîþ, êèíóëàñü â êóù³. ß ñòàðàâñÿ ïåðåãîðîäèòè ¿é äîðîãó ³ çàòðèìàòè, ùîá ðîçäèâèòèñü. Àëå âîíà, âäàðèâøè çóáàìè ïî ïàëèö³, ñêðèëàñü â òðàâ³. Íà ê³íö³ ïàëèö³ ëèøèëàñü êàïëÿ æîâòóâàòî¿ îòðóòè. Äðóãà ÿñíî-ñ³ðà ãàäþêà (ùèòîìîðäèêè ñèëüíî âàðþþòüñÿ ó çàáàðâëåíí³) ëåæàëà íåðóõîìî, âîíà áóëà ìåðòâîþ. Õòîñü ïåðåáèâ ¿é ÷åðåï êàìåíåì. Âáèòà ãàäþêà áóëà ñàìêîþ, à æèâà, ÿê ï³çí³øå âèÿâèëîñü, ñàìöåì. Çâàæàþ÷è íà âñå, ãàäþêà çàãèíóëà äåíü ÷è äâà äî íàøîãî ïðèõîäó. Âåðòàþ÷èñü ÷åðåç 3 ãîäèíè íàçàä, ìè çàñòàëè òó æ ñöåíó. Áðóíàòíèé ñàìåöü, çãîðíóâøè ò³ëî ïåðñòåíÿìè, ëåæàâ á³ëÿ óáèòî¿, à ãîëîâó ñâîþ ïðèòèñíóâ äî ãîëîâè ïîäðóãè. ³í áóâ äóæå ÷óéíèì ³ ÿê ïåðåä òèì, ïåðåä íàøèì íàáëèæåííÿì, õîâçíóâ ó êóù³. Íàø òàá³ð çíàõîäèâñÿ íåäàëåêî. Ðàíî ÿ ïîñï³øèâ ïðîâ³ðèòè ãàäþê ³ çíîâó çàñòàâ ¿õ ðàçîì. Ùå ÷åðåç äåíü ÿ çíîâó ï³øîâ ïîãëÿíóòè íà íèõ. ßñíà ñàìêà áóëà áóêâàëüíî ðîçïëþñíóòà êîëåñîì, áî âîä³é ìàøèíè ïîë³íóâàâñÿ ñêðóòèòè â ñòîðîíó. Áðóíàòèé ñàìåöü ëåæàâ ðÿäîì ìåðòâèé. ³í íå ðîçëó÷èâñÿ ç ñâîºþ ïîäðóãîþ ³ òîä³, êîëè ¿¿ ñïîòâîðèëà ìàøèíà. Éîãî âáèëè ï³çí³øå óäàðàìè äåê³ëüêîõ ãîñòðèõ êàì³íö³â. Àëå ïëàòîí³÷íî¿ ëþáîâ³ ñåðåä òâàðèí òàêè íåìàº. Ìîæå, ÿ íå ðîçóì³þ ùî âîíî òàêå.

Íà îäíîìó ç³ ñòàä³îí³â-ã³ãàíò³â ïðîõîäèëè êîëîíè ä³â÷àò ³ õëîïö³â. Áàéäóæå áëóêàëè î÷³ ïî êîëîíàõ. Òà ç’ÿâèëèñü ìåí³ ð³äí³ êîëüîðè. Äàëåêî áóëî, ùîá óï³çíàòè îáëè÷÷ÿ. Õîò³ëîñü ñï³âàòè, ³ ñïàçìîþ ñòÿãíóëî ãîðëî. Ìîæå ïåðåñêàêóâàòè ÷åðåç ðÿäè, ùîá ïðèäèâèòèñü áëèæ÷å. Àëå çäàëåêó áà÷èø óñ³õ ÿê îäíå ºñòâî. Òàê ðàä³ñíî æèòè, ùî óñ³ì áè íåáà ïðèõèëèâ. Ñâ³ò âèãëÿäຠðàºì. Òàê, öå íå º ñòàòåâà ëþáîâ, àëå âîíà º ñèëüí³øîþ, òðèâê³øîþ, âîíà º ïîñò³éíîþ, íàñíàæóþ÷îþ, à íå âèñíàæóþ÷îþ. Ðåâíóâàòè? Òâàðèíè òåæ óì³þòü. Âîíè òóæàòü ³ âìèðàþòü ç ðîçïóêè, ùî ¿õ ðîçëó÷èëè. Äî äîì³â òåðïèìîñò³ äîãàäàëèñü ò³ëüêè ëþäè. Ëþäè óì³þòü ñïðàâëÿòè îð㳿 òà âàêõàíà볿, êóðèòè ç êîíüÿêîì ïðè õì³ëüíèõ íàïèòêàõ. Îäíå â òîìó ëþäñüêîãî, ùî â çàêóðåíèõ ïðèì³ùåííÿõ, äå ñòåëÿòüñÿ âèïàðè òóìàíàìè, ôàíòàç³ÿ ï³äí³ìຠ¿õ ó êðà¿ ìð³é, äå ñí³æíî-á³ë³ çàìêè, ïòàõè òà çâ³ðè îïîâ³äàþòü ïðî ñîíöå òà çîð³. Òâàðèíè òåæ øàíóþòü ñèëó, à ä³òè áåç íå¿ òðàòÿòü ïîâàãó äî äîðîñëèõ. Îäíîãî ðàçó ïî äîâãèõ ñïîñòåðåæåííÿõ ÿ ïðèïåð Òîäîðöÿ äî ñò³íè, áî çàóâàæèâ ùî äî áàáö³, ÿêà ïîçà íèì ñâ³òà íå áà÷èëà, ñòàâèòüñÿ íå ç íàëåæíîþ ïîâàãîþ. Íàâ³òü íå ëþáèòü, êîëè òà õî÷å éîãî îáëàñêàòè. – Ïðèçíàéñÿ, òè ëþáèø áàáöþ ÷è í³? – äîâãî â³í â³äòÿãàâñÿ, î÷èìà áëóêàâ ïî áîêàõ, ³ êîëè ÿ íå â³äñòàâàâ, âèäèõíóâ: „Çà ùî ¿¿ ëþáèòè?“ – ßê-òî,– ïèòàþ. – Íó, âîíà íå ìîæå ñêàêàòè íà îäí³é íîç³, òàé âçàãàë³. – Ùî âçàãàë³? – Íó, ÿêáè ÿ ¿¿ øòîâõíóâ ðóêîþ, âîíà á óïàëà. Ñ.: – À â³äâàãà, çàâçÿòòÿ? Á.: – Ïðæåâàëüñêèé îïèñóº âèïàäîê â Êîðå¿. Ãîñïîäàð³ ñïàñàëèñü â³ä õèæàê³â òèì, ùî ñòàâèëè íàâêîëî õë³âà âèñîêèé ïàðêàí. Àëå é òå íå çàâæäè ¿õ ñïàñàëî, áî ÷àñ â³ä ÷àñó ãîëîä ïðèãàíÿâ òèãð³â â çàãîðîæó. Á³ëÿ õë³âà õîäèëà êîðîâà ç òåëÿòêîì. Òèãð ïåðåñêî÷èâ ïàðêàí, ñõîïèâ òåëÿ ³ êèíóâñÿ ò³êàòè. Ðîçëþ÷åíà êîðîâà çàáóëà ïðî âëàñíó áåçïåêó ³ ðîãàìè çààòàêóâàëà òèãðà òàê, ùî éîìó áóëî âæå íå äî òåëÿòè. Âîñåí³ 66 ðîêó ⠄Ïðàâ䳓 îïèñóâàâñÿ òàêèé âèïàäîê: –  êàëìèöüêèõ ñòåïàõ ìèñëèâö³ çàïðèì³òèëè â íåá³ îðëà, ùî øèðÿâ. Çíàé – ùîñü çàïðèì³òèâ, áî çëîæèâ êðèëà ³ êàìåíåì êèíóâñÿ âíèç. Àëå ÷åðåç ïàðó õâèëèí îðåë çíîâó ï³äíÿâñÿ, à ïîïðè ìèñëèâö³â ïðîì÷àâ çàÿöü. ² çíîâó îðåë êóëåþ çëåò³â íà çåìëþ, àëå á³ëüøå íå ï³äíÿâñÿ. Êîëè ìèñëèâö³ ï³ä’¿õàëè äî òîãî ì³ñöÿ, îðåë ëåæàâ ç âèðâàíèì íóòðîì, à ïî çàéöåâ³ ñë³ä çàñòèã. Äîãàäàòèñü ÿê ðîç³ãðàëàñü äðàìà íå òðóäíî. Ó áåçâèõ³ää³ çàºöü ë³ã íà ñïèíó ³ ïðè-

262

263

éíÿâ ñìåðòåëüíîãî âîðîãà çàäí³ìè íîãàìè, ÿê³ çàâæäè éîãî ñïàñàëè. Íàä Àäð³àòèêîþ ð³ê-ð³÷íî â³äáóâàëèñü áî¿ ì³æ îðëàìè òà áóçüêàìè. Ó ªâðîï³ áóçüêè ðîçáèëè âùåíò âîëîäàð³â ã³ð, çìóñèëè ðåøòó ò³êàòè ³ ïåðåñë³äóâàëè, ùîá á³ëüøå îðëàì íå ïîâîäèëîñü çà÷³ïàòè áóçüê³â. Àìåðèêàíñüêèé äîñë³äíèê íàä äåëüô³íàìè ˳ëü îïîâ³äຠìàéæå íåïðàâäîïîä³áí³ ³ñòî𳿠ïðî ñâî¿õ âèõîâàíö³â, ÿêèõ òåïåð ñòàâëÿòü ïî ðîçâèòêó ³íòåëåêòó çàðàç æå ïî ëþäèí³. Íà æèòî çàïèñàíî ïîêè ùî ò³ëüêè äîáð³ ä³ëà. Íàâ³òü íà êðèâäè äåëüô³íè â³äïîâ³äàþòü äîáðîì. Äåëüô³íà-ëîöìàíà, ùî 10 ðîê³â âîäèâ ì³æ ðèôàìè êîðàáë³, ÿêèéñü áîæåâ³ëüíèé ïîðàíèâ. Äåëüô³í âèãî¿âñÿ, çàáóâ êðèâäó ³ çíîâó ñòàâ âîäèòè êîðàáë³. Ìîæå, é â íåäàëåêèé ÷àñ, ùî äåëüô³íè âíåñóòü ïîïðàâêè â åòèêó âîëîäàðÿ çåìë³. ² òàê. “ϳçí³øå ñàìîãî ñåáå“: ³ íà ñüîãîäí³ º âåë³ííÿì. ϳçíàé ñâîº ñåðöå: äîáðå âîíî ÷è çëå, ÷è ÷èñòå º òå äæåðåëî, áî ìóäð³ñòü ï³äïîâ³äàº, ùîá óçã³äíèòè âîëþ ç ê³íöåâîþ ìåòîþ; âèìàãຠâ³ä ëþäèíè, ùîá âîíà óñóíóëà çëó âîëþ ³ ïëåêàëà çàäàòêè äîáðî¿ âîë³. Âèêëèêàòè çàäîâîëåííÿ ñâîºþ äîáðîä³éí³ñòþ º ëþäñüêèì. ³ä÷óòòÿ âäÿ÷íîñò³, ñï³â÷óòòÿ òàêîæ º ëþäñüêèìè. À ïîðîêàìè º ëàéêà, çíóùàííÿ, çàðîçóì³ë³ñòü, ïèõà, ë³íü òà ³íøå. Êàíò ïîâ÷àº, ùî â äðóæá³ ëþáîâ ïîâèííà ºäíàòèñü ç ïîøàíîþ. Íàâ³òü íàéêðàù³ ïðèÿòåë³ íå ïîâèíí³ äîïóñêàòè áåçöåðåìîííî¿ ôàì³ëüÿðíîñò³. Ïîìèëî òîãî, ùî òðóäíî ëþäèí³ æèòè ïîçà ñóñï³ëüñòâîì, â³ä÷óâຠïîòðåáó òîâàðèñòâà, ëþáèòü ä³ëèòèñü ñâî¿ìè ðàäîñòÿìè ³ ãîðåì, àëå ÷àñòî õîâຠñâîþ äóìêó. Ó ïîâåä³íö³ ç ³íøèìè, ëþäèíà ïîâèííà áóòè ââ³÷ëèâîþ, òîâàðèñüêîþ, ãîñòèïðè¿ìíîþ. Äóõîâíèìè ñèëàìè Êàíò íàçèâຠòàê³, ùî ìîæíà çàñòîñóâàòè çà äîïîìîãîþ ðîçóìó: ìàòåìàòèêà, ëîã³êà, ìåòàô³çèêà ïðèðîäè (ëîã³êó ³ ìåòàô³çèêó ïðèðîäè çà÷èñëÿº äî ô³ëîñîô³¿). Äóøåâí³ ñèëè çíàõîäÿòüñÿ â ðîçïîðÿäæåíí³ ðîçñóäêó ³ òèõ ïðàâèë, ÿêèìè â³í êîðèñòóºòüñÿ äëÿ çàäîâîëåííÿ áóäü ÿêèõ íàì³ð³â, à äîñâ³ä ¿ì ñëóæèòü íàïðÿìíîþ. Äî íèõ çà÷èñëÿº: ïàì’ÿòü, óÿâó òà ³íøå, íà ÿêèõ îñíîâóºòüñÿ îñâ³òà, ñìàê (âíóòð³øí³ ³ çîâí³øí³ ïðèêðàñè) ³ êóëüòóðà ò³ëåñíèõ ñèë (ã³ìíàñòèêà). Êàíò óâàæàº, ùî òðåáà ï³êëóâàòèñü ³ ã³ìíàñòèêóâàòè òó òêàíèíó, áåç ÿêî¿ ëþäèíà íå â ñèë³ âèêîíàòè ñâî¿õ çàâäàíü, òîáòî ò³ëî. Ëîê óââàæຠâîëîä³ííÿ ñâî¿ìè ñòðàñòÿìè ïðàâäèâèì ðîçâèòêîì âîë³, à Áåðêñîí (ôð.) äóìàº, ùî ³íòåëåêò òà ³íñòèíêò íå ìîæóòü ïîâí³ñòþ ç³éòèñÿ ³ ïîâí³ñòþ íå áóâàþòü îäèí áåç îäíîãî.  îñíîâíîìó Áåðêñîí ââàæຠ³íòåëåêò íåùàñòÿì â ëþäèíè, òîä³, êîëè „³íñòèíêò ó êðàùîìó éîãî âèÿâ³ áà÷èìî ó ìóðàøîê, áäæ³ë, ³ ó Áåðêñîíà“. Áäæîëè ì³æ ñîáîþ íå êîíêóðóþòü, íå ñòðèìëÿòüñÿ äî øàíè ³ íå

âèêîðèñòîâóþòü ðîçóìó, ùîá êðèòèêóâàòè ìàòêó. Äîãîâ³ð ì³æ íèìè º ïðèðîäíèì, à íå øòó÷íèì. ßêáè ï³äñóìóâàòè ñêàçàíå, òî âèõîäèòü, ùî ïðèêìåòè õàðàêòåðó, êóäè âõîäÿòü ÷åñíîòè, ³ ñèëà âîë³, ñëóæàòü ëþäèí³ ùàáëÿìè, ïî ÿêèõ âîíà ï³äí³ìàºòüñÿ,– º í³áè ï³äîéìîþ, ÿêà â³äðèâຠëþäèíó â³ä òâàðèííîãî ³ ðóõຠäî âèùîãî æèòòÿ, ùî º òðèâàë³øèì, ÿñí³øèì ³ ñò³éê³øèì. Ò³, ùî òóäè ï³äíÿëèñü, íå õî÷óòü âåðòàòèñü óíèç. Æèòòÿ ëþäñüêå òàê ð³çíèòüñÿ â³ä òâàðèííîãî, ÿê íåáî â³ä çåìë³. ² ïî íàø³é çåìë³ õîäèâ Ãðèãîð³é Ñêîâîðîäà, ïîâ÷àâ á³äíèõ, êàðòàâ ïèõàòèõ, çáèðàâ ãðîø³ íà óí³âåðñèòåò. Ñàì áóâ õîäÿ÷îþ àêàäå쳺þ ³ ñâî¿ì æèòòÿì äàâàâ ïðèêëàä ùî º âàðò³ñíèì, à ùî íå ìຠö³íè, ùî òðèâêå, à ùî ñêîðîìèíóùå. Ëèøèâ ñë³ä íà íàø³é çåìë³ òà ñòåæêè íå ïðîòîïòàâ. Ïîçàðîñòàëî ïîëå õîò³ºþ òà êðîïèâîþ. Ò³, ùî ìîãëè – íå õîò³ëè, à ò³ ùî ñòðåìèëèñü – íå ìàþòü ñèëè. Àæ âëàäíèì ãîëîñîì ïåðåñòåð³ã ïðîðîê íåñèòèõ: „ñõàìåí³òüñÿ, íåäîëþäêè, ä³òè þðîäèâèõ!“; óñ³ äèâóâàëèñü, ùî çâè÷àéíî ³íåðòí³ ìàñè çàõâèëþâàëèñü ïðè ïåðøîìó æ éîãî ñëîâ³. ¯õíº íåâäîâîëåííÿ ïîä³áíå ãóëîâ³ îêåàíó, ìîâêíóëî ³ õâèëåþ ñòåëèëîñü äî éîãî í³ã. „Íàð³ä ñàì ñîáîþ í³ìèé, àëå ãåí³é ãîâîðèòü éîãî óñòàìè, Áîã ðàçîì ç íèì“. Yox populi, vox „Dei“ ð³øຠ„Íàðîä“.

264

265

VII. Ñïîðò. Çàâäÿêè çàõîäàì ïîâàæíèõ óñòàíîâ ³ äåðæàâíèì ôîíäàì, ëþäè âèâ÷èëè ÿê íàéäîñêîíàë³øå ðóõàòèñü, ùîá íàéøâèäøå á³ãòè, íàéâèùå ñêàêàòè òà íàéäàëüøå êèäàòè ñïèñà. Ðóõàíêó ââîäÿòü ó øêîëó ÿê îáîâ’ÿçêîâèé ïðåäìåò, äå ó÷àòü êâàë³ô³êîâàí³ ïåäàãîãè. Óñ³ çðîçóì³ëè, ùî çäîðîâ’ÿ ëþäèíè º â ïðÿìîìó â³äíîøåíí³ íå ò³ëüêè äî æèâëåííÿ, àëå é äî ïðîâåäåíèõ ãîäèí íà ñâ³æîìó ïîâ³òð³. Áåç ¿æ³ ëþäèíà ïðîæèâå áàãàòî äí³â, áåç âîäè ê³ëüêà äí³â, à áåç ïîâ³òðÿ ïàðó õâèëèí. Ó êðà¿íàõ, äå ïåðåâàæຠì³ñüêå íàñåëåííÿ, ñïðàâà çäîðîâ’ÿ ãðîìàäÿí º ó ïðÿìîìó â³äíîøåíí³ äî áóäîâè ñòàä³îí³â, äåøåâî¿ êîìóí³êàö³¿ (ùîá âèâåçòè ó â³ëüí³ â³ä ïðàö³ ãîäèíè ëþäåé íà ëîíî ïðèðîäè) òà ïåðåêîíàííÿ ëþäåé â êîðèñòü ðóõó. Ñüîãîäí³ ñïîðò îõîïèâ øèðîê³ âåðñòâè íàñåëåííÿ. ϳä ñëîâîì ñïîðò ðîçóì³þòü íå ò³ëüêè ã³ìíàñòèêó, ëåãêó òà òÿæêó àòëåòèêó, âîäíèé, çèìîâèé òà ë³òí³é ñïîðò (ëèæ³, êîâçàíè, ñàí³), àëå ð³çí³ ³ãðè. Äåÿêè ³ãðè, ïðàâäà, ïîõîäÿòü íà âèäîâèùå, áî íàãàäóþòü ïóáë³êó ðèìñüêèõ ÷àñ³â.

Íà òàê³ âèäîâèñüêà çáèðàþòüñÿ òèñÿ÷³ íå äëÿ çì³öíåííÿ ì’ÿç³â, ÷è ô³ëüòðàö³¿ ëåãåí³â, àáî åñòåòè÷íî¿ íàñîëîäè, àëå ùîá ðîçãîíèòè ïðèñòðàñò³. Áàãàòî éäå òàì, äå á³ëüøå åìîö³é. Êîëè á êðà¿íè â³äìîâèëèñü â³ä äóìêè, ùî ïîêàçíèêîì äîáðîáóòó, âèñîêîãî æèòòºâîãî ð³âíÿ, àáî äîñêîíàëîãî ïîë³òè÷íîãî ëàäó º íå ê³ëüê³ñòü çäîáóòèõ çîëîòèõ íàãîðîä, à ïðîöåíò íàñåëåííÿ, ùî ñèñòåìàòè÷íî çàéìàºòüñÿ ñïîðòîì, òîä³ çàòðà÷åí³ âèäàòêè íà ñïîðò äàëè á êðàù³ ðåçóëüòàòè. Äëÿ òàêî¿ äåë³êàòíî¿ ìàøèíè ÿê ëþäñüêèé îðãàí³çì áðàê ðóõó º äóæå íåáåçïå÷íèì ÿâèùåì. Íàéïåðøèé óäàð íàíîñèòüñÿ ñåðöåâî-ñóäèíí³é ñèñòåì³. Íåìຠì’ÿçîâèõ íàïðóæåíü, íåìà ïîòðåáè, ùîá êðîâ ó âåëèê³é ê³ëüêîñò³ íàäõîäèëà äî ì’ÿç³â, òà é äî ñåðöåâîãî ì’ÿçà òàêîæ íàäõîäèòü ìåíøå êðîâ³, íàäõîäèòü ìåíøå êèñíþ, ïîæèâíèõ ðå÷îâèí, ìåíøå êðîâ âèíîñèòü ïðîäóêò³â ðîçïàäó. Êîëè ñåðöå íå ïîñèëຠäîñòàòíüî êðîâ³, ïðàöþº íà ïîíèæåíîìó ðåæèì³, ñåðöåâà òêàíèíà âèðîäæóºòüñÿ ³ íàø ìîòîð ï³äïàäຠð³çíèì çàõâîðþâàííÿì. Ñîêîëè. Ó 60-õ ðîêàõ ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ Òèðø çàñíóâàâ ñïîðòèâíå òîâàðèñòâî „Ñîê³ë“, çàâäàííÿì ÿêîãî áóëî îçäîðîâèòè ñëîâ’ÿíñüêå ïëåì’ÿ ³ âæå ó 20-ìó ñòîë³òò³ ó êîæíîìó ÷åñüêîìó ñåëèù³ áóëà „Ñîêîëîâíÿ“, ùî íàëåæàëà äî íàéâàæëèâ³øèõ ãðîìàäñüêèõ ñïîðóä. Ó ì³ñòàõ „Ñîêîëîâíÿ“ çàéìຠö³ëèé êâàðòàë, äå ì³ñòÿòüñÿ íå ò³ëüêè áóä³âë³ ç ã³ìíàñòè÷íèìè çàëàìè ³ ëàçíÿìè, àëå é ìàþòü ë³òí³ ìàéäàí÷èêè, êóäè ïåðåíîñèòüñÿ óñå ñïîðòèâíå æèòòÿ ë³òíüîãî ñåçîíó. Ìàéäàí÷èêè îáëàäíàí³ ñïîðòîâèì çíàðÿääÿì òà ì³ñöåì äëÿ ëåãêî-àòëåòè÷íèõ çìàãàíü, áî ÿêðàç ñîêîëè íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ ºâðîïåéñüêèõ òîâàðèñòâ ð³çíÿòüñÿ òèì, ùî êð³ì ã³ìíàñòèêè ïëåêàþòü ëåãêó àòëåòèêó ³ ââîäÿòü ¿¿ ó çìàãàííÿ. Ó âåëèêèõ ì³ñòàõ êð³ì „Ñîêîëîâåíü“ ³ñíóþòü ã³ìíàñòè÷í³ øêîëè ç áàñåéíàìè. „Ñîêîëîâíÿ“ – öå âåëèêà ñïîðóäà, äå îäíî÷àñíî ìîæóòü â³äáóâàòèñü ã³ìíàñòè÷í³ âïðàâè â ð³çíèõ çàëàõ. Êð³ì ã³ìíàñòèêè ïëåêàþòü ôåõòóâàííÿ íà øïàãàõ, áîðîòüáó, áîêñ. Ó íèæíüîìó ïîâåðñ³ º ðîçä³âàëüí³, à ï³ä íèìè ëàçí³. Ùå ïåðåä ² ñâ³òîâîþ â³éíîþ „Ñîê³ë“ îõîïèâ ìàéæå âñå ÷åñüêå íàñåëåííÿ. Òîä³ æ ³ ïîÿâèëàñü ïîãîâ³ðêà: „Ùî ÷åõ, òî ñîê³ë“. Íåäàðîì ïåðøèì ì³í³ñòðîì îáîðîíè ×åõîñëîâà÷÷èíè áóâ íà÷àëüíèê „Ñîêîëà“. Òîâàðèñòâî ñòàâèëî ñâîºþ ìåòîþ âèòÿãíóòè ç äîì³â íà ãðèùà, ÷è â ã³ìíàñòè÷í³ çàëè óñ³õ ãðîìàäÿí. ² âæå êîëè â õàò³ ïîÿâèâñÿ ñîê³ë, òî ââàæàâ ñâî¿ì îáîâ’ÿçêîì çàâåñòè äî „Ñîêîëà“ ðåøòó ñâ ñ³ì’¿. Ó ã³ìíàñòè÷íèõ çàëàõ âïðàâëÿþ÷³ ä³ëèëèñü íà ãóðòêè ïî ÿêîñò³. ³ä íàéêðàùèõ äî ïî÷àòêóþ÷èõ çà ÿê³ñòþ áóâàëî äî äâàäöÿòè ãóðòê³â. Íàéòðóäí³øå äàâàëîñü ìîëîäèì ³ âè-

ñîêèì, áî âîíè çà êîðîòêèé ñâ³ò íå âñòèãàëè ïðèäáàòè òàê áàãàòî ñèëè ³ çðó÷íîñò³, ùîá îâîëîä³òè ñâî¿ì ò³ëîì. Ö³êàâî, ùî ãóðòîê 70-òè ë³òí³õ ³ âèùå ñòîÿâ íå ñåðåä îñòàíí³õ. Íå ìîãëè âîíè çìàãàòèñü ç ïåðøèìè, àëå ¿õí³ âïðàâè íà ñíàðÿäàõ â³äçíà÷àëèñü âèñîêîþ ÿê³ñòþ íå íàäòî ñêëàäíèõ êîìá³íàö³é. Ìàéæå âñ³ âîíè ö³ëå ñâîº æèòòÿ áóëè ñîêîëàìè ³ êîæåí ðóõ áóâ â³äøë³ôîâàíèé ïîñò³éíèìè âïðàâàìè, íàïîëåãëèâ³ñòþ ³ ñòàëèì â³äâ³äóâàííÿì. Îñóäæóâàëè òèõ, ùî íå àêóðàòíî õîäèëè ³ ÷àñòî ïðîïóñêàëè çàíÿòòÿ. Çíà÷åííÿ ìຠòå, ùî â ãóðòêó çà ÿê³ñòþ óñ³ ìàéæå îäíàêîâ³, áî ³íñòðóêòîð íàâ³òü êàíäèäàòà íà êðàùå ïåðåñóâàâ ó âèùèé ãóðòîê. Òàê äîñÿãàºòüñÿ äðóæí³ñòü ³ ïî÷óòòÿ ðîñòó, óñóâàºòüñÿ êåïêóâàííÿ ³ çí³ÿêîâ³ííÿ ïåðåä êðàùèìè. Ó ãóðòêàõ ïàíóº äóõ çìàãàííÿ ç âëàñíèìè íåäîë³êàìè. Ó çìàãàííÿõ ³ñíóþòü ð³çí³ êàòåãî𳿠òðóäíîñò³ âïðàâ. Îòæå çìàãàþòüñÿ íå ò³ëüêè ïåðø³ ãóðòêè, àëå é äðóã³, ³ òðåò³, ³ ò. ä. Çìàãàííÿ ìàþòü ôîðìó òîâàðèñüêèõ çóñòð³÷åé ì³æ îêðåìèìè êîëåêòèâàìè, ³ âèãðàâàëè ãóðòêè ÿê â ³ãðàõ. Êîæåí ñòàðàâñÿ íå ò³ëüêè âèêîíàòè ÿêíàéêðàùå, àëå ñïðèÿâ, óáîë³âàâ, ïåðåæèâàâ ³ ïîìàãàâ êîæíîìó ç³ ñâîãî ãóðòêà. Íå çàáóâàëè é òèõ, ùî çáèðàëè íàéá³ëüøå áàë³â ³ âñ³ ¿ì áóëè âäÿ÷íèìè. Òîâàðèñòâî íå ñòðåìèòüñÿ âèõîâàòè ÷åìï³îí³â. Óñ³ ñòàðàííÿ ïðèêëàäàþòüñÿ, ùîá ÿêíàéá³ëüøå ÷èñëî çàéìàëîñü ðóõàíêîþ. Ó íàéá³ëüø³é ïîøàí³ º ò³, ùî í³êîëè íå ïðîïóñêàþòü çàíÿòü ³ ñòàðàþòüñÿ âèêîíàòè óñ³ âïðàâè. Êîëè ïîð³âíþþòü íàâ³òü çä³áíèõ, (âèðàæàþ÷èñü ïî-òåïåð³øíüîìó ïåðñïåêòèâíèõ), àëå òàêèõ, ùî íåàêóðàòíî â³äâ³äóº, ³ áåçïåðñïåêòèâíèõ, ùî ñòàëî â³äâ³äóþòü ³ ñòàðàþòüñÿ áóòè êðàùèìè, òî íàäàþòü ïåðåâàãó òèì äðóãèì (ïåðåâàãà äóõîâíèõ ÿêîñòåé). Ïåðåñòåð³ãàºòüñÿ òî÷í³ñòü. Êîæíîãî òèæíÿ äâà âå÷îðè äëÿ ÷îëîâ³ê³â, äâà äëÿ æ³íîê ³ äâà äëÿ ä³òåé. Âïðàâè ïî÷èíàþòüñÿ çàãàëüíèì ïðîðóõîì, ëåãê³ ðóõè, ùîá ñåðöå ïðèâèêëî äî ³íòåíñèâí³øî¿ ïðàö³ ³ ðîç³ãð³ëèñü ì’ÿçè. Âïðàâëÿòè íà òðüîõ ñíàðÿäàõ, ÿê³ çà êîæíèì ðàçîì ì³íÿþòüñÿ. Ïî âïðàâàõ ðîçðèâêîâ³ ³ãðè ³ ëàçíÿ. Óñå ðàçîì òðèâàëî äî ï³âòîðè ãîäèíè. ϳä ÷àñ âïðàâ âèíÿòêîâî äîáðîçè÷ëèâà ³ ðàä³ñíà àòìîñôåðà. Äî ñåáå çâåðòàþòüñÿ ÷åðåç „áðàò (ñåñòðà)“. Ô³çè÷íå âèõîâàííÿ ëþäñüêîãî îðãàí³çìó çàâæäè çâ’ÿçàíå ç çàñâîºííÿì ïåâíèõ äóõîâíèõ ïðèêìåò, ùî âïëèâàþòü íà õàðàêòåð, ÿêèé âèðîáëÿºòüñÿ ïðîòÿãîì ðîçâèòêó ëþäèíè. Îñíîâè, ÿê³ äèòèíà îòðèìóº ó ñïàäùèí³ ïîòðåáóþòü ï³äòðèìêè, ÿêùî âîíè º äîáð³, ³ ïîïðàâîê, êîëè éäóòü ó ðîçð³ç ç äîáðèìè. Òâåðäÿòü, ùî íàáóò³ çíàííÿ áàòüêàìè ïåðåäàþòüñÿ äèòèí³ ó âèãëÿä³ êðàùîãî çàïàì’ÿòîâóâàííÿ. À çâè÷êè, ùî íàáëèæàþòüñÿ äî ³íñòèíêò³â, òèì á³ëüøå ïåðåäàþòüñÿ ä³òÿì.

266

267

Çðîçóì³ëî, ùî õàðàêòåð áàòüê³â ïîâí³ñòþ íå ïåðåõîäèòü, áî íà íüîãî ñêëàäàëèñü íå ò³ëüêè íàáóò³ ïðèêìåòè áàòüêàìè, àëå é ïåðåäàí³ ïðåäêàìè ç ïîïåðåäí³õ ïîêîë³íü. Êîëè æ æèòòÿ ï³äòðèìຠäîáðå, ùî çàëîæåíî ó äèòèíè, ïîïðàâèòè íåïîòð³áíå, çì³öí³º äîáðà ðèñà ³ âèðîñòå ó ÷åñíîòó. Âì³ëèì ï³äõîäîì äèñöèïë³íà ÷è êàðí³ñòü ïåðåðîñòຠó ñàìîäèñöèïë³íó. Þíàê, ùî ñòàâèòü ïåðåä ñîáîþ ïåâí³ çàâäàííÿ ³ çìóøóº ñåáå, ïåðåáîðþþ÷è âðîäæåíó ë³íü ò³ëà äî çâè÷îê, ÿê³ ïåðåõîäÿòü ó íåîáõ³äí³ñòü ÷è ïîòðåáó îðãàí³çìó (ìèòòÿ, ÷èùåííÿ çóá³â, ïîëîñêàííÿ ðîòà). Ó ðóõàíö³ ïîñò³éíî ï³äâèùóþòü âèìîãè, óñêëàäíþþòü çàâäàííÿ ââåäåííÿì íîâèõ åëåìåíò³â ó êîìïëåêñ âïðàâ, ùî òðåáà âèêîíàòè íà ñíàðÿäàõ. Äëÿ òîãî ïîòð³áíî áóòè ñèëüíèì, çðó÷íèì ³ íàïîëåãëèâ³øèì. Ïðèêìåòè. Áåç ð³øó÷îñò³ òà ñì³ëèâîñò³, ùî ìóñÿòü ïåðåáîðîòè âíóòð³øí³é ñòðàõ ïåðåä ìîæëèâèì ðèñêîì, íåìîæëèâî çàéìàòèñü ã³ìíàñòèêîþ. Ìàéæå íà êîæíîìó ïðèëàä³ íîâ³ âèêëèêàþòü ñòðàõ: âäàñòüñÿ ÷è í³? Ìèìî íàä³éíî¿ ñòðàõîâêè, ùî ïîñò³éíî ñòî¿òü á³ëÿ ïðèëàäó, ó ñèëüí³øèõ âïðàâàõ ç äâîõ ñòîð³í, ïîòð³áíà â³äâàãà. Íåïåâí³ñòü ó ñâî¿é ñèë³ âèêëèêຠñòðàõ ³ ò³ëüêè â³äâàãîþ ìîæíà çàñòàâèòè ñåáå äî 䳿. Êîæíîìó äîïîìàãຠïîáîðîòè ñâî¿ ñëàá³ ñòîðîíè ö³ëèé ãóðòîê. Ïîñò³éí³ñòü òàêèõ âïðàâ ñòèðຠïåâíèé îñòðàõ, ïðèùåïëþº äîâ³ðó ñâî¿ì ñèëàì ³ âèðîáëÿº çâè÷êó. Äëÿ äîñêîíàëîñò³ ó âèêîíàíí³ âïðàâ íåîáõ³äíå ñàìîîïàíóâàííÿ. ²äåÿ òà äóìêè Åëëàäè íå áóëè ÷óæ³ õðèñòèÿíàì ç ïåðøèõ ñòîë³òü í. å. Äî ë³òåðàòóðè ³ ìèñòåöüêèõ ôîðì àðõ³òåêòóðè âåðíóëèñü â äîáó Ðåíåñàíñó, à ï³ä ê³íåöü ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ íàãàäàëè, ùî „Â çäîðîâîìó ò³ë³ – çäîðîâèé äóõ“.

Ïðèá³ã íà ïëîùó, âèãóêíó⠄íåí³êàìåí“ (ìè ïåðåìîãëè) ³ âïàâ ìåðòâèì. Âæå íà ² Îë³ìï³àä³ â Ãðåö³¿ ëèñòîíîøà Ëó¿ñ Ñòðîñ çäîáóâ â³íîê ³ äîñìåðòí³ ïîøàíè òà ïàì’ÿòíèê. Íà Îë³ìï³àä³ â Ëîíäîí³ (1904 ð.) â³äçíà÷èëè ãðåêà çà çàâçÿòòÿ. Ãðåöüêèé ñïîðò õîò³â çà âñÿêó ö³íó ïåðåìîãòè, ùîá ï³ääåðæàòè ñëàâó ïðåäê³â. Îñòàíí³ äåñÿòêè ìåòð³â çàáèðàëè óñ³ ñèëè, ³ ïåðåìîãà âèõîâóº. Òðè÷³ ïàäàº, ç³ìë³ëèé, ³ òðè÷³ ï³äí³ìàºòüñÿ. Ó 1952 ðîö³ àá³ñèíåöü Á³ê³ëà áîñîí³æ ïðîá³ã 42195 ì çà 2 ãîä 15 õâ 16 ñåê. Ãåðîÿìè Îë³ìï³àäè ãîðäÿòüñÿ íàðîäè. Ó Ô. º ïàðê, äå êîæíå äåðåâî ïîñàäæåíå â ÷åñòü ñïîðòèâíî¿ ïåðåìîãè, ñï³âàþòü ï³ñåíü ïðî ïåðåìîæö³â (ôð.), à â Áðàçè볿 ôóòáîë³ñò Ïåëå íàãîðîäæåíèé ì³í³ñòåðñòâîì îñâ³òè çà òå, ùî ñïðè÷èíèâñÿ äî ïîøèðåííÿ îñâ³òè â êðà¿í³, áî áåçãðàìîòí³ â÷èëèñü ÷èòàòè, ùîá ïðî÷èòàòè éîãî ñïîãàäè. Îë³ìï³àäè ñïîïóëÿðèçóâàëè ëåãêó àòëåòèêó, ÿêà â ñïîðò³ ââàæàºòüñÿ êîðîëåâîþ, áî âîíà ïîòðåáóº âåëèêîãî ñàìîâèõîâàííÿ, ñàìîäèñöèïë³íè. Òàì óñ³ íà䳿 ïîêëàäåí³ ò³ëüêè íà ñåáå. Ìîæëèâîñò³ ëþäñüêîãî îðãàí³çìó ó ïîð³âíÿíí³ ç òåïåð³øí³ìè ðåçóëüòàòàìè º ôàíòàñòè÷í³. Àïàðàòè êîñòåé, ì’ÿç³â, ñóõîæèëü º òàê³ ñèëüí³, ùî êîëè á ¿õ âèêîðèñòàòè, ïåðåâåðøèâ áè äîñÿãíåííÿ òåïåð³øí³õ ÷åìï³îí³â ó 2–3 ðàçè.

Îë³ìï³àäè. Ìîæå, öå áóëà ðåàêö³ÿ íà âèñíàæóþ÷ó ïðàöþ ðîçóìó é æóðáè çà õë³á íàñóùíèé Õ²Õ ñò. À ìîæå, íàãàäàëè, ùî â êëàñè÷íîìó ñâ³ò³ ñòðåìèëèñü äî ãàðìîí³éíîãî ñï³âæèòòÿ ò³ëà ³ äóõà. Òàê ÷è ³íàêøå, à â 1896 ð. â³äáóëàñü ïåðøà îë³ìï³àäà íàøî¿ åðè. Êîëè ãðåêè ó 776 ð. äî í. å. âëàøòóâàëè ² îë³ìï³àäó ñâî¿õ äåðæàâ, òî äîãîâîðèëèñü, ùî îë³ìï³àäà áóäå ñèìâîë³çóâàòè ìèð. Çìàãàííÿ íà ãðèù³ âèðèâàëè çáðîþ â³ä áîãà â³éíè. Îñòàííÿ Îë³ìï³àäà àíòè÷íîãî ñâ³òó â³äáóëàñü ó 394 ð. í. å. ×åðåç ï³âòîðè òèñÿ÷³ ðîê³â çíîâó âåðíóëèñü äî ãðåöüêèõ òðàäèö³é ³ ç âäÿ÷í³ñòþ äî êîëèøíüî¿ Åëëàäè ââåëè ìàðàôîíñüêèé á³ã íà çíàê ïîä³é, ùî ãðåöüêèé âî¿í Ôåðä³íàíñ ïðîá³ã 40 êì, ùîá îïîâ³ñòè ì³ñòî ïðî ïåðåìîãó.

Òîâàðèñòâî „Áåðåçîâî¿ êîðè“. Åðíåñò Ñåòîí-Òîìïñîí ðîäèâñÿ â Àíã볿 â 1860 ð. Áàòüêè ïåðå¿õàëè äî Êàíàäè, êîëè Åðíåñòó áóëî ïàðó ðîê³â.  þíèõ ðîêàõ â³í ö³êàâèâñÿ îðí³òîëî㳺þ, ï³çí³øå çîîëî㳺þ ³ ìèñòåöòâîì. Îñâ³òó çàâåðøèâ ó Ïàðèçüê³é Àêàäå쳿 ìèñòåöòâ. Þí³ çàö³êàâëåííÿ âçÿëè âåðõ, à ìèñòåöüê³ çä³áíîñò³ ñòàëè ïðèêëàäíèìè. Éîãî îïîâ³äàííÿ ³ç æèòòÿ ïòàõ³â òà çâ³ð³â áóëè òàêèìè çàõîïëþþ÷èìè, ùî Òîìïñîí îᒿçäèâ âñþ Àìåðèêó ç âèñòóïàìè, ùîá çàäîâ³ëüíèòè ïîêëîííèê³â. ϳä ê³íåöü ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ Å. Ñåòîí-Òîìïñîí îðãàí³çóâàâ òîâàðèñòâî ïòàõ³â òà ä³â÷àò, ÿêå ïîñòàâèëî ìåòîþ âèõîâàòè êðàùó ëþäèíó. ³í óâàæàâ, ùî ïîãîíÿ çà õèìåðàìè â öèâ³ë³çîâàíîìó ñâ³ò³, çðîáèëà ëþäèíó õîëîäíîþ, áåçäóøíîþ, îáåçö³íèëà æèòòÿ. Ùîá âåðíóòè ùàñòÿ, òðåáà âåðíóòèñü äî ïðèðîäè. ßêùî êîëèñü ïðèðîäà ñòàâèëà ïàñòêè, òî ðîçóì ïðèñòîñóâàâñÿ ³ çàïð³ã äåÿê³ ñòèõ³¿, âèð, ³ ïðèðîäà ñòàëà äîáðîä³éíîþ. ³í ïåðåêîíàâñÿ, ùî áëèçüêå ï³çíàííÿ ïðèðîäè, æèòòÿ ñåðåä íå¿ ³ ñïîñòåðåæåííÿ – ðîáèòü ëþäèíó ëàñêàâîþ, êðàùîþ ³ çáàãà÷óº âíóòð³øíþ ïðèðîäó.  îñíîâó âèõîâàííÿ Òîìïñîí ïîêëàâ: „âèâ÷åííÿ ïðèðîäè çà äîïîìîãîþ çìèñë³â (ç³ð, ñëóõ, íþõ), ìàëþâàííÿ òà çðîçóì³ííÿ ïðèðîäè òà ïðèâ÷àííÿ äî äîáðèõ ä³ë“. Ëþäèíà, ùî â³ä÷óâຠíàñîëîäó â³ä ñâîãî äîáðîãî â÷èíêó, ïîãàíîþ íå ìîæå áóòè. Òàê³ äóìê³ â ªâðîï³ íå áóëè

268

269

íîâèìè. ijòè ñîíöÿ ³ âåñíè çâåðíóëèñü äî ìàòåð³-ïðèðîäè çà äîïîìîãîþ, ùîá âåðíóëà ò³ ñèëè, ÿê³ ðîçãóáèëè ïðåäêè, ùîá íàâ÷èëà æèòè ³ äîñÿãíóòè òèõ ö³ëåé, ùî ñòàâèëè ïåðåä ñîáîþ. Ìàëåíüê³ â÷èëèñü ÿê ïîçáóâàòèñü ñòðàõó, íàáóâàòè àêóðàòíîñò³, òî÷íîñò³, êàðíîñò³, ñë³äêóâàòè çà ñâî¿ì ò³ëîì, ùîá áóòè çäîðîâèì – ãàðòîâàíèì. Ñòàðø³ âèïëèâàëè êàÿíàìè íà ÿñí³ çîð³, ï³äí³ìàëèñü íà âåðøèíè, äå ¿õ ÷åñàëè äîù³, çìàãàëèñü ç õóðòîâèíàìè ³ ñï³âàëè: „æèòòÿ íå æàðòè, íå êàçêè, à ïðàöÿ áóð³ ³ íåãîäè,– ãàðòóéìî æ íàø êîçàöüêèé äóõ“. Óñ³ âîíè çàãëÿäàëè äî á³äíèõ õèæèí, ùîá êðàùå ï³çíàòè æèòòÿ òà íåõîòÿ ñëüîçó âòèðàòè; âèâ÷àëè øëÿõè, ùîá çíàéòè òå, ùî âåäå íà äîðîãó ùàñòÿ. Òà ÿê äóæå äàëåêî, à òî é í³êîëè íå ä³éòè äî ìåòè, êîëè áðàê âîë³. Âîëÿ – ÷è íå íàéâàæëèâ³øà ³ç ïðèêìåò ëþäèíè, êîëè ëþäèí³ òðåáà äîëàòè âíóòð³øí³ ³ çîâí³øí³ ïåðåøêîäè, ùîá ä³éòè äî ìåòè. Ñïî÷àòêó ïîÿâëÿºòüñÿ óñâ³äîìëåííÿ ìåòè, ïîò³ì ëþäèíà ïðèéìຠð³øåííÿ, âèáèðຠíàéäîö³ëüí³ø³ ñïîñîáè äëÿ çä³éñíåííÿ, ³ â³ä ñèëüíî¿ âîë³ çàëåæèòü ÷è ä³éäåø äî ìåòè. Ó âñ³õ ëþäåé º ð³çí³ çàäàòêè âîë³, àëå ÿêà âîíà – çàëåæèòü â³ä ëþäèíè, ïðàö³ íàä ñîáîþ, ñàìîâèõîâàííÿ, ùîá çàâäàòêè ðîçâèíóëèñü àáî çàíèä³ëè. Áåçâîëüíà ëþäèíà, ïîä³áíà äî ÷îâíà áåç âåñåë, àáî òð³ñêè, ÿêó æèòåéñüê³ õâèë³ íîñÿòü ïî âîä³. Ëþäèíà ç ìîãóòíüîþ ñèëîþ âîë³ òâîðèòü ÷óäà, íàâ³òü âì³øóºòüñÿ â àâòîíîìí³ îðãàíè ò³ëà (çì³íó ðèòìó ñåðöÿ, ïðàöÿ íåðâîâî¿ ñèñòåìè ³ ò. ï.). Îòæå ñâ³äîìå ñïðÿìóâàííÿ ëþäèíè íà âèïîâíåííÿ 䳿 – íàçèâàºòüñÿ âîëåþ. Ëþäèíà, ÿêà äîñÿãíå âåðøèíè ó âîëîä³íí³ ñâîºþ âîëåþ, í³êîëè íå âèêîðèñòîâóº ¿¿ íà çëå. Ùîá äîñÿãòè òàêèõ âåðøèí, ëþäèíà ïðîõîäèòü í³áè ÷åðåç ãîðíî, êîòðå î÷èùຠ¿¿. Òàì âîíà íàáóâຠòàêèõ ïðèêìåò ÿê íåçä³áí³ñòü çðîáèòè çëî, ïðàâäèâ³ñòü, ÷åñí³ñòü, ÷èñòîòà, áåçêîðèñí³ñòü ³ ò. ï. Îòîæ, âì³ííÿ âîëîä³òè ñâî¿ìè ñòðàñòÿìè âæå º îçíàêîþ, ùî ëþäèíà ìຠâîëþ. Æàí-Ïîëü Ñàðò òàê õàðàêòåðèçóº âîëþ ëþäèíè: „Êàæóòü, ùî ³ñíóâàòè, òî çàéìàòè ïåâíèé ïðîñò³ð ÷àñîïðîñòîðó, çíàõîäèòèñü ó òîé äåíü, ì³ñÿöü, ð³ê ó ò³é òî÷ö³. Àëå ÷îìó ìåíå ïîð³âíþþòü ç ð³÷÷þ, ÿêùî ÿ ³ñíóþ â ñåíñ³ âèùå îïèñàíîìó, ³ñíóþ ÿê ïðåäìåò? Àëå æ ÿ æèâó, ÷óþ, òåðïëþ, ö³ëå æèòòÿ ïåðåñë³äóþ ñâî¿ õèìåðè, äî ÷îãîñü çì³ðÿþ ³ ñòàðàþñü öå çä³éñíèòè. Âæå âèäàºòüñÿ ìåí³, ùî îñÿãíóâ, ÿê çíîâó çàçíàþ ïîðàçêè. Ïî÷óâàþñü â í³é, çíîâó ìð³þ, çàçíàþ íåâäà÷, ïåðåìàãàþ. Îäíå ëèø çíàþ äàâíî: æîäíà ïåðåìîãà ìåíå íå çàäîâ³ëüíÿº – À ñò³ë? ×è â³í òåæ ïåðåæèâຠöå âñå? Íå ìàþ æîäíèõ ï³äñòàâ òàê äóìàòè. Òàê ÷îìó æ ìåíå ïîð³âíþþòü ç íèì?

Çðåøòîþ, ÿ äî íüîãî ïîä³áíèé, àëå ëèø òîä³, êîëè ÿ áóäó ìèíóâøèíîþ, àáî òîä³, êîëè ìåíå íåìà. Òîä³ âæå íå ìîæó í³÷îãî çì³íèòè. Êîëè âìèðàþ, ìîº æèòòÿ çâ³ëüíÿºòüñÿ ç ï³ä ìîãî ïàíóâàííÿ. Àëå ëèø òîä³, êîëè âìèðàþ, äî òîãî í³! Ïîêè ³ñíóþ, ìîæó âñå çðîáèòè. ² êîæåí ì³é êðîê çì³íèòü ö³ëèé äîâãî÷àñíèé ñåíñ. Ìî¿ ìîæëèâîñò³ º, ïðàâäà, îãðàíè÷åíèìè, ïîãîäæóþñü. Àëå çàâæäè ìîæó íå ïîãîäèòèñü. Ìîæó çàïåðå÷èòè íàâ³òü ðîçòðîùóþ÷³é ñèë³. Ìîæó íå ï³ääàòèñü íàéñòðàøí³øèì òîðòóðàì. Öå â³ä ìåíå çàëåæèòü. ß â³ëüíèé!“ Íåäàðîì êàæóòü, ùî íåìà òàêî¿ ñèëè íà çåìë³, íàâ³òü ÿêáè 璺äíàòè óñ³ àð쳿 ñâ³òó äîêóïè, òî íå çìóñÿòü ìåíå ñêàçàòè òîãî, ÷îãî íå ñõî÷ó. Áî é íàéìåíø³é íà çåìë³ òðàâèö³ äàëà ïðèðîäà òàêó âåëèêó ïîòóãó æèòòÿ, ùî õî÷à á óñ³ äåñïîòè â³ä ñàìîãî ͳìðîäà ïî÷àâøè, ïðàöþâàëè íàä òèì, ùîá ¿¿ íà ñâ³ò³ íå áóëî – íå çäîëàëè á ñåãî âä³ÿòè, à íå òî ùî ëþäèíó. Ñèëà âîë³ çâ’ÿçàíà ³ òàêîþ ïðèêìåòîþ ÿê âèòðèâàë³ñòü, ùî íå áî¿òüñÿ æîäíèõ ïåðåøêîä ³ ÷àñó, êîëè æ çíîâó áðàê ¿¿ – ãàñíå ñîëîì’ÿíèé âîãîíü ïðè ïåðø³é íåâäà÷³. Ëþäèíà, ùî ìຠñèëó âîë³, â³ðèòü ó ñâî¿ ñèëè, à â³ðà ï³äí³ìຠãîðè. Òðóäíî ïîâ³ðèòè, ùîá ëþäèíà ìîãëà áóòè ³äåéíîþ áåç ñèëè âîë³, áî íà øëÿõó äî ïåðåòâîðåííÿ ³äå¿ â æèòòÿ íå ñàì³ òðîÿíäè çóñòð³íå. Ëþäèíà, ÿêà ìຠòàêèé âàæ³ëü ÿê ñèëà âîë³, íå çàäîâîëüíÿºòüñÿ ïðîòîðåíèìè øëÿõàìè. Âîíà â³ä÷óâຠïî÷óòòÿ ÷åñò³, áî çíຠñîá³ ö³íó ³ â쳺 äîäåðæàòè ñëîâî. Âîíà øàíóº êóëüò óñï³õó, áî ÷óº â ñîá³ ñèëó, áåçäîãàííî âîëî䳺 ñîáîþ ó âñ³õ ñèòóàö³ÿõ ³ íå äàñòü ñåáå âèâåñòè ç ð³âíîâàãè. Æèòòÿ äëÿ òàêî¿ ëþäèíè íå ñòðàøíå ³ âîíà íå íóäüãóº ç áåçä³ëëÿ. Âîíà íå øóêຠäåøåâèõ ðîçðàä, íà÷å ç³â’ÿëèé ³ âòîìëåíèé ñòàðåöü, ÿêîãî âæå í³÷îãî íå ö³êàâèòü êð³ì çàäîâîëåííÿ äð³áíèõ ïîòðåá ñõëÿëîãî ò³ëà ³ æóðáè ÿê áè ïðîéøîâ ÷àñ. Òàê³é ëþäèí³ íå ïîòð³áíî øòó÷íî-çáóäæóþ÷èõ ñåðåäíèê³â, áî êðîâ â éîãî æèëàõ âèðóº. ³äïî÷èíîê ìóñèòü áóòè òâîð÷èì. Ëþäèíà ñèëüíî¿ âîë³ ñòàâèòü íà ² ì³ñö³ äîáðî ãðîìàäè, à íå ñâî¿ ³íòåðåñè. Îäèí ³ç ô³ëîñîô³â êàæå: „ß íàâ÷àþ „í³“ äî âñüîãî, ùî ðîáèòü ñëàáèì ³ âòîìëèâèì. ß íàâ÷àþ „òàê“ äî âñüîãî, ùî çàãàðòîâóº ³ çá³ëüøóº ñèëè“. „Ïîòàºìí³ âíóòð³øí³ ïðè÷èíè, îñîáëèâîñò³ íàðîäó, ÿê³ äàþòü äèõàííÿ, æèòòÿ ³ ò³ë³ñòü (ìàòåð³àëüí³ñòü.– Ë. Á.) éîãî ò³ëó, òâîðÿòü õàðàêòåð íàðîäó“. Êàæóòü, ùî ñâ³ò âèíèê âíàñë³äîê âîë³, à íå íàâïàêè. À âèíÿòêè ïîòâåðäæóþòü ïðàâèëà. Äóõ ä³â÷èíè, ùî í³êîëè íå áóëà çäîðîâîþ, „íà óáîã³ì ñóìí³ì ïåðåëîç³ ñ³ÿâ áàðâèñò³ êâ³òêè“. ѳÿâ â³í ¿õ íà ìîðîç³. Òà íàéá³ëüøå äèâî, ùî êâ³òè ò³ ñõîäÿòü, õîòÿ ò³ëî ¿¿ ïðèêðèòå çåìëåþ.

270

271

Íàðêîòèêè. Òâàðèííà íàñîëîäà ïåðåõîäó ¿æ³ ÷åðåç ðîò ³ ñòðàâîõ³ä, áåçïðîñâ³òíº ïèòòÿ âæå íå çàäîâ³ëüíÿþòü òèõ, õòî øóêຠåìîö³é òà íàñîëîä, ùî „ëîâëÿòü äåíü“. Âæå ³ãðàøêîþ çäàþòüñÿ êîêà¿í, ìîðô³é, ãåðî¿í, ìàð³õóàíà. ²ç ïëÿøêè âèïóñòèëè çëîãî äóõà ËÑÄ (ä³åòèëàì³íîâà êèñëîòà), äîâêîëà ÿêîãî âæå òâîðèòüñÿ êóëüò, ðåë³ã³éíà ñåêòà „ËÑē. Íàðêîòè÷íà ñèëà ËÑÄ ïåðåâåðøóº âñå, ùî äîñ³ áóëî â³äîìî. Ëèø º âèíÿòêè, êîëè ò³, ùî ðàç ïîïðîáóâàëè ËÑÄ, º çäàòíèìè îïåðòèñÿ éîãî ñèë³. Òà íàéö³êàâ³øå, ùî ìåäèêè ïåðåäáà÷àþòü äëÿ ËÑÄ êàçêîâå ìàéáóòíº. ËÑÄ ë³êóº àëêîãîë³çì, íåâðîòè÷í³ çàõâîðþâàííÿ, ïîëåãøóº ñòðàæäàííÿ õâîðèõ ðàêîì. Çðîáèâ

ðåâîëþö³þ â ë³êóâàíí³ øèçîôðåí³¿. Îäèí õâîðèé ðîçêàçóº òàêå: „Ïðåïàðàò äî òàêî¿ ì³ðè ðîçêîâóº ï³äñâ³äîìå, ùî âîíî ñòຠÿñíèì. Çàíóðþºøñÿ ó ïîòàºìí³ ãëèáèíè âëàñíîãî ðîçóìó ³ áà÷èø, ÿê³ ñàìå õèáí³ óÿâëåííÿ òà ïðîâèíè ñïðè÷èíèëèñü äî çì³í â ïîâåä³íö³. ß ä³çíàâñÿ ïðî ñåáå ãåòü óñå. Öå áóëî í³áè íîâå ïîïåðåäæåííÿ.  ðåçóëüòàò³ öüîãî íåðâîâå íàïðóæåííÿ çîâñ³ì çíèêëî“. À ñàì âèíàõ³äíèê Àëüáåðò Ãîôìàí ðîçêàçóº, ùî „çîâñ³ì âòðàòèâ êîíòðîëü íàä ÷àñîì. ×àñ ³ ïðîñò³ð äèâíî ïåðåïëóòàëèñü. Ìåí³ çäàâàëîñü, ùî ÿ ïåðåáóâàþ çà ìåæàìè âëàñíîãî ò³ëà, ùî ÿ âæå ïîìåð. Ìîº „ÿ“ âèñ³ëî äåñü ó ïðîñòîð³, à íà ëèíâ³ ÿ áà÷èâ ñâîº ìåðòâå ò³ëî“. Íå äèâíî, ùî ËÑÄ íàðîáèëî òàê áàãàòî øóìó â ñâ³ò³. Ñòðåìë³ííÿ äî ï³çíàííÿ ³ ñàìîï³çíàííÿ, ñòðåìë³ííÿ âèðâàòèñü ç îòî÷åííÿ íàâêîëèøíüîãî ñâ³òó, ñâ³òó íàêèíåíîãî, òà íàâ³òü çàãëÿíóòè ïî òîé á³ê áóòòÿ, øòîâõàëè ëþäåé íà õèáí³ äîðîãè ó ñâ³ò ïðèâèä³â, ãàëþö³íàö³é, ìàðåíü. Ó òàêèõ ïîøóêàõ íàïðàâëÿëè íà îáìàí÷èâå ñàìîçàáóòòÿ, âåñåëèëè ñåðöå, í³áè ïðèìíîæóâàëè ñèëè, ³ ââîäèëè ëþäèíó ó ñòàí ðîçêîø³ òà íàáëèæóâàëè ñåáå äî îìàí-áîã³â. À ï³ñëÿ ïëàòèëè ïîâíîþ àïàò³ºþ äî æèòòÿ ³ âòðàòîþ ñèë. Çà 1965 ð³ê ó ð³çíèõ êðà¿íàõ ïîë³ö³ÿ êîíô³ñêóâàëà: 1. Îï³þ – 37 òîíè; 2. Ìîðô³þ – 431 òîííó; 3. Ãåðî¿íó – 320 òîíí; 4. ²íä³éñüêî¿ êîíîïë³ – 157 òîíí. Íàðêîìàí³ÿ º õâîðîáëèâèì ïîòÿãîì ³ ïðèâè÷êîþ, ÿêà ï³ñëÿ ïåðåäàºòüñÿ ä³òÿì ó ñïàäùèíó. À ä³òè îä³äè÷óþòü ÿê íåïåðåáîðíó ñèëó çà íàðêîòèêàìè. Îáìàíëèâå âðàæåííÿ äîáðîáóòó, ðàäîñò³, äîáðà, ïðèºìíîãî çàñïîêîºííÿ, àáî æ õâèëþâàííÿ îáêðàäຠíå ò³ëüêè ñåáå, à é ìàéáóòíº ïîêîë³ííÿ. Êîôå¿í, ùî ì³ñòèòüñÿ ó ëèñò³ ÷àþ ³ çåðíàõ êàâè, âèêëèêຠçì³íó íàñòðîþ (òóãó, àïàò³þ, ïîäðàçíåííÿ), âòðàòó ïàì’ÿò³, óâàãè, îñëàáëþº âîëþ, ïîðóøóº ôóíêö³¿ ñåðöÿ, îñëàáëþº ñòàòåâó ôóíêö³þ ³ âèñíàæóº îðãàí³çì. Áåç äèñöèïë³íè ðîçóìó ³ ïî÷óâàíü í³õòî íå îñèëèòü òî¿ òÿãè, ÿêùî âîíà º äî êàâè ÷è ÷àþ. Çãîðè òàêèõ ïèòàíü íå ìîæíà ð³øèòè, áî äå íåìà âèõîâàííÿ òà ñàìîâèõîâàííÿ, í³÷îãî íå çì³íèòüñÿ. Áóâàþòü ùå é ã³ðø³ âèïàäêè. Íåð³äêî ÷óºìî ïðî ñó÷³ ãóëüáèùà (ÿêèõ ³ ìàêàêè á ãèäèëèñü) â ðîä³ „Ñèíüî¿ êîáèëè“ (ãîëóáàÿ ëîøàäü). Óñå öå ïîâèííî áóòè ïåðåñòîðîãîþ ïðî ò³ ïàñòêè, çðàäëèâ³ ÿðè ³ âîâ÷³ ÿìè, ÿê³ ÷èãàþòü íà ñëàáó ëþäèíó, ùî ïëèâå òå÷³ºþ ñâî¿õ ïðèñòðàñòåé. À ëþäè âñå-òàêè òÿãíóòüñÿ äî âèñîêîãî. Âëàñòèâèì ëþäèí³ º ñïîòèêàòèñü. Õòî ÷àñò³øå, õòî ð³äøå, àëå çàâæäè ëþäèíà ï³ä³éìàºòüñÿ, ùîá âåðñòàòè äîðîãó, áî òîé ¿¿ îñèëèòü, õòî éäå.

272

273

Íàóêà. Ñüîãîäí³ ëþäè ñëóõàþòü äèõàííÿ íàäð çåìë³ ³ ïðèñëóõàþòüñÿ äî øåïîòó ãàëàêòèê, ùî ðîçá³ãàºòüñÿ äî áåçêîíå÷íîñòåé, âàæàòü ñâ³òëî òà ì³ðÿþòü ñêîðîñò³ ñâ³ò³â. Çà 11/2 ãîäèíè îáë³òàþòü íàøó ïëàíåòó ³ ôîòîãðàôóþòü ñóñ³äí³. Çíàéøëè ôîðìóëó ïîäâ³éíîñò³ ïðèðîäè ñâ³òëà òà íå ìîæóòü ïîÿñíèòè ¿¿ ñëîâàìè. Âïðÿãëè ñêðèòó åíåðã³þ àòîìà, òà íå ìîæóòü çëîâèòè ðàê, ùî òî÷èòü ëþäñüêèé îðãàí³çì. Ðîáëÿòü îïåðàö³¿ ïðîì³íÿì ñâ³òëà, òà íå âì³þòü ñòâîðèòè óãëåâîä³â ïðîìåíèñòîþ ñâ³òëîâîþ åíåð㳺þ ÿê öå ðîáèòü çåëåíèé ëèñòîê. ×èì á³ëüøå çíàþòü, òèì á³ëüøå ïèòàþòü. ² íàéá³ëüøå ïèòàííÿ ñòîñóºòüñÿ íå ãàëàêòèê, ùî â³ääàëåí³ â³ä íàñ íà 12 ì³ëüÿðä³â ñâ³òëîâèõ ë³ò, à ïðèðîäè ñàìî¿ ëþäèíè. Ï. Ðîóá³÷åê (àíãë. ô³ë.) ââàæàº, ùî ìîæëèâîñò³ ðîçóìó îãðàíè÷åí³, ³ òîìó â³í íå ìîæå, ³ íå ïîâèíåí, ðîçãëÿäàòèñü íà ùîñü àáñîëþòíå. Öå áåççàñòåðåæíà íåðîçóìíà, çîâñ³ì ³ððàö³îíàëüíà ïðåòåíç³ÿ ðîçóìó, ÿêà â ñâîþ ÷åðãó ïîêëèêຠäî æèòòÿ øàëåíó ³ððàö³îíàëüíó ðåàêö³þ åêçèñòåíö³àë³ñò³â. ³äêðèòòÿ „íåñâ³äîìîãî â³ä³ãðàëî âåëèêó ðîëü ó ðîçõèòóâàíí³ àâòîðèòåòó ðîçóìó“. Öå ïñèõîëîã³÷íå îãðàíè÷åííÿ ðîçóìó º ìîæëèâî íàéá³ëüø ð³øàþ÷èì, áî â³ê ðîçóìó áóâ çîâñ³ì ïîáóäîâàíèé íà óòîòîæíåí³ ëþäèíè ç éîãî ðîçóìîì. Áî ÿêùî íåñâ³äîìå ìຠðåàëüíó ñèëó, à öå ñüîãîäí³ íå ï³äëÿãຠæîäíîìó ñóìí³âó, òî ðîçóì âæå íå ìîæå áóòè àáñîëþòíèì. Ó „â³ê ðîçóìó“, „çîâí³øíüîãî äóìàííÿ“, ïèòàííÿ „÷îìó“ áóëî áåçïðåäìåòíèì. Ìè íå çíàºìî ³ íå ìîæåìî çíàòè íàâ³ùî ³ñíóþòü çîð³, íàâ³ùî ³ñíóº ðå÷îâèíà, ìàòåð³ÿ, çåìëÿ ³ íàéâàæëèâ³øå, íàâ³ùî ìè ïîðîäèëèñü, ³ ÷îìó ïîâèíí³ âìåðòè. Íà éîãî äóìêó ìè ó íàñ ñàìèõ (ñàì³ â ñîá³) â³äêðèâàºìî àáñîëþòí³ ö³ííîñò³, ùî çíàõîäÿòüñÿ çà ìåæåþ ðîçóìó. Ðîçóì íå ïîâèíåí ïàíóâàòè, à ñëóæèòè.

Âåðøèíè. Íå âñ³ì ñóäæåíî äîñÿãíóòè âåðøèí. Êîãî çóïèíÿº òàáóí îâåöü íà ïîëîíèíàõ, êîãî ñìåòàíà, õòî çàñëóõàºòüñÿ ó òðåìá³òó, ÷è ñîï³ëêà çà÷àðóº, êîãî êàð³ î÷³. Õòî çàñíå ñòîìëåíèé ó ÷àãàðíèêàõ ÿë³âöþ, à õòî âïåðòî ïðîñòóº ïî ãîñòðèõ êàì³ííÿõ, áî ìàíèòü éîãî ñë³ïó÷èé ñí³ã. ² ëèø âèáðàíöÿì äîë³ âäàºòüñÿ ïðîáèòèñü êð³çü âèõðè ³ çàìåò³ë³, ïóðãè, ñí³æí³ âàëè, ñòð³ìê³ ëüîäîâèêè äî âåðøèí. Çàâæäè ëþäÿì ³ìïîíóþòü ò³, ùî ïåðåìîãëè íà ñâîìó øëÿõó íå ò³ëüêè çîâí³øí³ ïåðåøêîäè, à é ñâî¿ ñëàáîñò³. Øâåéöàðåöü ϳêêàð (ñèí òîãî, õòî ïåðøèì ï³äíÿâñÿ ó ñòðàòîñôåðó) îïóñòèâñÿ ó áàòèñêàô³ â Òèõîîêåàíñüêó ïð³ðâó íèæ÷å 10000 ì, àâñòðàë Õ³ëëàð³ ³ øåðï Òåí-ö³íã (ç ã³ìàë. ïëåìåí³) ï³äíÿëèñü ó 1953 ð. íà Äæîìîëóíãìó (Ìîíò-Åâåðåñò 8848 ì). Öÿ çâ³ñòêà îáëåò³ëà ñâ³ò. Ðàä³ëè íå ò³ëüêè àëüï³í³ñòè, ò³øèëèñü ñïîðòñìåíè, óñ³ì áóëî ðàä³ñíî, õòî õî÷à òðîõè ñë³äêóº çà ðîçâèòêîì ëþäñüêîãî äóõà, ëþäèíè âçàãàë³, áî â êîæí³é ïåðåìîç³ âáà÷àºòüñÿ ³ ÷àñòêà òâ ïåðåìîãè, ÿêùî òè ò³ëüêè ñòðåìèøñÿ. Íå îäíó ëþäèíó, íå îäíó åêñïåäèö³þ 璿⠄á³ëèé äðàêîí“, ùî ñèäèòü íà äàõó íàøî¿ ïëàíåòè. Ó çíàê âèçíàííÿ òàêî¿ ïî䳿 àíãë³éñüêà êîðîëåâà íàäàëà ¿ì òèòóëè. Ó òîìó æ ðîö³ ãðóïà ôðàíöóçüêèõ àëüï³í³ñò³â ç Ãåðöîãîì íà ÷îë³ âèéøëà íà îñòàíí³ 2000-íèê, ùî íàëåæàâ äî íàéòðóäí³øèõ. Êîøòîì âòðàòè ðóõó Ãåðöîã çäîáóâ âåðøèíó ³ ñòຠãåðîºì Ôðàíö³¿ ³ Íåïàëó, áî âèÿâèâ íåáóäåííó âîëþ äî ïåðåìîãè. Ó êîæíîãî â æèòò³ º ñâî¿ âåðøèíè, òà ÷è êîæíîìó âäàºòüñÿ ¿õ çäîáóòè? Ôðåíñ³ñ ×å÷åñòåð, ùî ìຠ65 ðîê³â, çà 226 äí³â íà ïàðóñí³é ÿõò³ ñïåðåçàâ çåìíó êóëþ. Îñòàíí³ ñîòí³ ìåòð³â â³í ïðîïëèâ òð³óìôàëüíî ó ñóïðîâîä³ ö³ëî¿ ôëîòè볿 êîðàáë³â (ïî÷èíàþ÷è ïðîãóëêîâèìè ³ ê³í÷àþ÷è â³éñüêîâèìè êîðàáëÿìè). Äåñÿòêè òèñÿ÷ ëþäåé ö³ëîãî ñâ³òó, ùî âì³þòü ö³íèòè âîëþ ³ ìóæí³ñòü, æäàëè ö³ëèé òèæäåíü (áî çóñòð³÷íèé â³òåð çàòðèìàâ ÿõòó), ùîá â³ääàòè éîìó øàíó. ̳ëüéîíè ñåðäåöü áèëèñü â îäèí ðèòì, áî òóãà çà âåëèêèì çàâæäè ìó÷èëà ëþäåé. Õòî æ â³í? – Ó 1924 ð. ïåðøèì ïåðåëåò³â ç Àíã볿 äî Àâñòðà볿 çà 180 ã. ÷åðåç Òàñìàíîâå ìîðå (2000 êì), îòðèìàâ ïðåì³þ. ϳä ÷àñ îäí³º¿ ïîñàäêè ðîçáèëàñü ìàøèíà, ³ â³í çàçíàâ 13 ïåðåëîì³â. Êîëè òåïåð æóðíàë³ñòè çàïèòàëè, ùî â³í äóìຠíà ìàéáóòíº, â³äïîâ³â: „Âñþäè º ïðîñò³ð ³ çàâæäè º ìîæëèâîñò³ äî ìåòè.“ Çà öåé ïîäâèã ñòà⠄ðèöàðåì“. Ãàðòóéìî æ íàø þíàöüêèé äóõ! Þíàöüêå ãàñëî âîëÿ é ðóõ! Âèùå íàâåäåí³ ïðèêëàäè ³ëþñòðóþòü, ùî ëþäè âì³þòü íàëåæíî îö³íèòè ò³ ïðèêìåòè, ÿê³ âèíîñÿòü ëþäèíó íà âåðøèíè. Ç òàêîþ âîëåþ â ãðóäÿõ ñêðèâàºòüñÿ â³äâàãà, ãîðä³ñòü, òóãà çà

Íå äèâëÿ÷èñü íà ã³ðêèé äîñâ³ä ìîëîäîãî àâòîðà, à ëþäèíà âæå º! Ó ïîïåðåäí³õ ãóò³ðêàõ ãîâîðèëîñü áàãàòî ïðî ò³ îñíîâè, ïðî òîé ãðóíò, íàä ÿêèì ïðàöþâàëè ïðèðîäà ³ ïîïåðåäí³ ïîêîë³ííÿ, ùî ì³ñèëè ïîòîì ³ êðîâ’þ, òà ïåðåäàëè íàì ó ôîðì³ ð³çíèõ ñèñòåì, ³íñòèíêò³â, ãåí³â òà ³íøå. ×àñòî ëþáëÿòü ïîð³âíþâàòè äóøó äèòèíè ç ÷èñòîþ êíèãîþ. Ùî, ìîâ, íàïèøåø – òå é ïðî÷èòàºø. Êîëè æ ïîð³âíÿºìî ç íèâîþ íàâåñí³, ÿêà æäå ñ³âà÷³â, òî ìîæå áëèæ÷å áóäå äî ïðàâäè. Äèòèí³, ùî ÿâèëàñü íà ñâ³ò, ïðèðîäà í³áè ââ³ìêíóëà óñ³ ñèñòåìè, êîòð³ çàëîæèëè ïîïåðåäí³ ïîêîë³ííÿ. Óñ³ ïîòåíö³àëüí³ ìîæëèâîñò³ æàä³áíî æäóòü ãîñòåé ç³ çîâí³øíüîãî ñâ³òó. Ìîæå ò³ ñèñòåìè íàðîäæåíîãî îðãàí³çìó ïîä³áí³ äî êâ³ò³â, ùî ðîçêðèâàþòüñÿ ó ïîã³äí³é âåñíÿíèé ðàíîê? Êîëè ìàòè òðèð³÷íî¿ äèòèíè çàïèòàëà âèäàòíîãî ë³êàðÿ-ïåäàãîãà ç ÿêèõ ï³ð ìîæå â÷èòè äèòèíó, â³í â³äïîâ³â, ùî âîíà âæå ñï³çíèëàñü íà òðè ðîêè. Áî ç ïåðøèõ äí³â äèòèíà âèâ÷ຠíåçíàíèé äîâêîëèøí³é ñâ³ò. À äåÿê³ òâåðäÿòü, ùî âæå â ëîí³ ìàòåð³ ôîðìóºòüñÿ äóõîâíèé ñâ³ò äèòèíè, ùî äèòèíà ñïðèéìຠá³îñòðóìè íàñòðîþ ìàòåð³, ¿¿ ïåðåæèâàííÿ, ðàäîñò³ ³ áîë³. ² âæå öåé ïåð³îä â³äáèâàºòüñÿ íà ïñèõ³ö³ ìàéáóòíüî¿ äèòèíè. Äèòèíà ïîâèííà ðîñòè â àòìîñôåð³ âçà¿ìíî¿ ëþáîâ³ ñâî¿õ áàòüê³â, ùî äèõàþòü í³æí³ñòþ. Êîëèñêîâ³ ï³ñí³ áóäÿòü ñòðóíè â ãðóäÿõ äèòèíè, ùîá ó ìàéáóòíüîìó â³ä³çâàòèñü íà ÷èºñü ç³òõàííÿ. Áàòüêè ³ ñåðåäîâèùå îáåð³ãàþòü, ùîá êîìî÷êè íå ðàíèëè äóø³, ùå òàêî¿ í³æíî¿. Êîëè æ ïðîáóäæóºòüñÿ ñïîñòåðåæëèâ³ñòü ³ çä³áí³ñòü àíàë³çóâàòè – äèòèíà â ñèë³ óñâ³äîìèòè ÷è â³äïîâ³äàþòü ñëîâà â÷èíêàì. Ëèø êîðèñòóþòüñÿ âïëèâîì ñåðåä ä³òåé ò³, ùî âì³þòü íàâ÷èòè ñâî¿ì æèòòÿì, ñâî¿ì ïðèêëàäîì. Çë³ ëþäè íå

274

275

ìîãóòí³ì âåëèêèì „âîðîãîì“ (ÿêèì º çàâæäè äëÿ ïàðóñíî¿ ÿõòè ìîðñüêà ñòèõ³ÿ). „Ç ãëèíè âñÿ çåìëÿ, òî æ ç ãëèíè – âñÿ ëþäèíà íåâæå... ïëèòêó ïåðåì³ñèòü âñþ? Õàé â êîð÷àõ êîð÷èòüñÿ òâåðäà ëîáàòà ãëèíà Ç óñ³õ æàðêèõ ÿð³â, ç óñ³õ áðèäêèõ óñþä. Çàíóðþé êóëàêè â ¿¿ ÿðóãó äóøó ¯é ïîïåðåê ëàìàé, ïðåñóé ¿¿ õðåáåò Õàé ÷óº òâ³é åêñòàç, òâîþ çàõëàíí³ñòü äóæó, Òâ³é ìîöàðò³âñüêèé äèì õàé ñìàëèòü ñàëþòà. Çíàé ñèòó ì³ðó çëà é äîáðà âåñåëèé ãîëîä, Ñï³çíàé óñå, ÿê º, ³ õàé ñîïå þðìà...“ Òî æ ò³ëüêè ãëèíà º – ùå âñå íà ñâ³ò³ ãîëî, Òî æ ò³ëüêè ãëèíà º – ëþäèíè ùå íåìà. (²âàí ÄÐÀ×)

ìîæóòü âèõîâàòè äîáðèõ, àìîðàëüí³ – ìîðàëüíèõ, çëî÷èíö³ – ÷åñíèõ. ßêùî íà ò³é íèâ³ ïîñ³ÿòè áóäÿ÷÷ÿ, ÷îðòîïîëîõ ÷è ïîëîâó, òî âëàñíèê ò³º¿ íèâè ö³ëå æèòòÿ áóäå æàëèòè íàâêîëèøí³õ ³ ðàíèòè áëèçüêèõ. ×àñò³ ïîâòîðåííÿ ÿêî¿ñü äóìêè íàäàþòü ïåðåâàãó îäí³é ðèñ³ íàä äðóãîþ, àæ ïîêè öÿ ðèñà íå ñòàíå äîì³íóþ÷îþ, à äðóãà òàê ïðèòóïëÿºòüñÿ, ùî íàðåøò³ çíèêàº. Çàâäÿêè òàê³é ìîæëèâîñò³ ô³ç³îëîã³÷íî¿ îñíîâè îðãàí³çìó, ìîæíà âèõîâàòè òàêîãî, ùî ïîñòàâèòü ìåòîþ ñâîãî æèòòÿ „îùàñëèâèòè“ áëèæí³õ ïîñò³éíèìè ï³äîçðàìè, øèïàìè (êîëè çàéìຠÿêåñü ñòàíîâèùå), ÷è äîáà÷ຠó êîæíîìó ñâîãî âîðîãà, ÿêîãî òðåáà çíèùèòè. Âîâêè âèõîâóþòü õèæàê³â. ßêùî íàøà ïàì’ÿòü áóëà á á³ëüø óñëóæëèâîþ, ïðèãàäàëà á íàø³ äèòÿ÷³ ðîêè ³ ñïîñòåðåæëèâ³ñòü íàä íàâêîëèøí³ì ñâ³òîì ³ æèòòÿì äîðîñëèõ. ßêáè òî ïåðåñòðîãîþ äëÿ íàñ áóëî òå, ùî é ä³òè ðîçóì³þòü ãðåöüêó ïîãîâ³ðêó – „ëþäåé ï³çíàºìî íå ïî ñëîâàõ, à ïî ä³ëàõ“ – çíà÷íî øâèäøå íàñòóïèëî á äîáðî. Áðàòè Ìàóãë³ Ê³ïë³íãà âåëè ñåáå êðàùå â³ä ëþäåé ó ïðèñóòíîñò³ ìàëåíüêîãî Ìàóãë³. Ïàíòåðà Áàã³ðà ñòàðàëàñü íàâ³òü ïðèõîâàòè ö³ëå ïëåì’ÿ: ùîá õëîï÷èê íå çàñâî¿â äóðíèõ çâè÷îê. ² êîëè âæå ðîçóì³þ÷èé Ìàóãë³ çàïèòàâ Áàã³ðó, ÷îìó âîíà íå ïîçíàéîìèëà éîãî ç ìàâïàìè, òî çàïåðå÷èëà ìàâïàì íàâ³òü ïðàâî íàçèâàòèñü òâàðèíàìè, ïðîñèëà íå çâåðòàòè íà íèõ æîäíî¿ óâàãè. Âîíè æ íå ìàþòü æîäíèõ çàêîí³â. À ÿêùî é ìàþòü, íåõòóþòü íèìè, îáåçö³íþþòü ³ íå äîòðèìóþòüñÿ ¿õ. ×àñîì õî÷åòüñÿ ñêàçàòè, ùî äîëÿ ëþäèíè ò³ñíî ïîâ’ÿçàíà ç íàïðÿìêîì äóõîâíèõ ðóø³éíèõ ñèë, ùî çàëîæåí³ íà ñâ³òàíêó. Ìîæëèâî ìàòåìàòèê âèñëîâèâñÿ á, ùî ðåçóëüòàò çàëåæèòü â³ä òåîðåìè, ÿêó ëþäèí³ çàëîæàòü ï³ä ñåðöå íà ïî÷àòêó ¿¿ ðóõó ïî æèòòºâ³é îðá³ò³. Êîëèñü çà íåïèñàíèì çàêîíîì ó çàõ³äíèõ îáëàñòÿõ â îäí³é ñ³ì’¿, â³ä îäíèõ áàòüê³â æèëè ä³òè äâîõ íàö³é. ßêùî ìàòè ââàæàëà ñåáå ãðåêî-êàòîëè÷êîþ – äî÷êè àâòîìàòè÷íî õðåñòèëèñü â êîñòåë³, à öå îçíà÷àëî, ùî ¿õ ââàæàþòü ïîëÿêàìè. Õëîïö³â æå õðåñòèëè â öåðêâ³. Áóëî é òàê, ùî ä³òåé õðåñòèëè â êîñòåë³, êîëè áàòüêè áóëè ãðåêî-êàòîëèêàìè, ÷è íàâïàêè. ² â³ä òîãî çàëåæàëà íàö³îíàëüíà ïðèíàëåæí³ñòü ëþäèíè. Âèõîäèëî, ùî äèòèí³ í³áè âêëàäàëè ïåðôîðàòîðíó êàðòî÷êó ³ç ïåâíèìè àêñ³îìàìè. Áóëî òàê, ùî áðàòè ³ ñåñòðè ïðîõîäèëè ñâ³é â³ê ðÿäîì ó äðóæá³ ³ ëþáîâ³. Àëå òðàïëÿëîñü, ùî ïåâí³ ³ñòîðè÷í³ ïî䳿, íàö³îíàëüí³ ïðîòèð³÷÷ÿ ï³äí³ìàëè íàä íèìè íåïðîõ³äí³ ïåðåøêîäè, àáî äîëÿ ðîçêèäàëà ¿õ ó ð³çí³ ñòîðîíè. Çðåøòîþ öå ñïîñòåð³ãàºòüñÿ ³ ó áðàò³â, ùî â³ðÿòü ó ð³çíèõ áîã³â.

Ç òîãî âèïëèâàº, ùî ïîâòîðþâàíà àêñ³îìà âåðøèòü ³ äèêòóº. Êîæíà ëþäèíà º îáìåæåíîþ, áî ¿é áðàêóº â³äïîâ³äíèõ ñòðóí, ÿê³ á â³äçèâàëèñü íà ïîçèâè ð³çíîìàí³òíîãî íàâêîëèøíüîãî ñâ³òó. Êîæíà ëþäèíà ï³äõîäèòü ñóᒺêòèâíî äî âñ³õ ïîä³é, áî îòðèìóº íå âñ³ ³íôîðìàö³¿ ³ âèíèêຠñêðèâëåíå â³äáèòòÿ ïåâíî¿ ïî䳿. Êîëè æ ÷àñòî çãàäóºìî ïðî ÿêóñü „ìîäåëü“, íàäàºìî ¿é ïåðåá³ëüøåíîãî çíà÷åííÿ ³ öÿ „ìîäåëü“ ï³÷íÿ⳺ äî íåïðèðîäíèõ ðîçì³ð³â òà íå äຠðîçâèâàòèñü ³íøèì ìîäåëÿì. Àëå æèòòÿ ëþäèíè ïîçà ñóñï³ëüñòâîì íåìèñëèìå, ³ êîæíà ëþäèíà õî÷å çíàéòè ñâîº ì³ñöå ó òîìó ñóñï³ëüñòâ³. Ñóñï³ëüñòâî æ, ÷è ëþäñüê³ ôîðìàö³¿ ó ð³çí³ ÷àñè ñòàâèëè ïåðåä ñîáîþ íîâ³ ö³ë³, âáà÷àëî íîâ³ ³äåàëè òà ñòðåìèëîñü ïðèùåïèòè íîâîìó ïîêîë³ííþ íîâ³ ÷åñíîòè. ßêùî ìè âèçáèðóºìî çåðíèíè, ùîá óÿâèòè ñîá³ æèòòÿ äàëåêèõ ïðåäê³â, ðîçñèïè ïðî æèòòÿ 3-òèñ. â³êó, òî ïðî æèòòÿ àíòè÷íî¿ Ãðåö³¿ ³ Ðèìó çîñòàëèñü ö³ë³ á³áë³îòåêè. ²äåàëè ïîîäèíîêèõ ãðåöüêèõ äåðæàâ óòîòîæíþâàëèñü. Ñïàðòà, ÿêà õîò³ëà ï³äêîðèòè íàâêîëèøí³ äåðæàâè, ³çîëþâàëà ñåáå â³ä ³íøèõ, çàáîðîíÿëà ïîøèðþâàòè â³äîìîñò³ ïðî çâè÷à¿, îáè÷à¿ ³ ìîðàëü ³íøèõ äåðæàâ, âèáèðàëà ìàéáóòí³õ âî¿í³â ñåðåä íåìîâëÿò, ãàðòóâàëà ¿õ ãîëîäîì ³ íåïîñèëüíîþ ïðàöåþ. Àô³íè ââàæàëè ³äåàëîì äåìîêðàòè÷íèé ëàä, ³ êîëè âèõîâàííÿ ñïàðòàíöÿ áóëî îäíîáîêå, àô³íö³ ñòàðàëèñü ïðî âñåá³÷íå âèõîâàííÿ, òî ðèìëÿíè ñòàðàëèñü âèõîâàòè ïîëêîâîäö³â, äèïëîìàò³â ³ äåðæàâíèõ ìóæ³â. Äëÿ ðîçðîáêè çðó÷íîñò³ ñïàðòàíö³ äîçâîëÿëè ñîá³ êðàñòè, ëèø áè íå ïîïàâñÿ. Ô³çè÷íà ì³öü ³ âèíîñëèâ³ñòü áóëà îñíîâîþ âèõîâàííÿ. Ñïîðòîì çàéìàëèñü ³ æ³íêè, ÿê³ ãðàëè çàì³òíó ðîëü òà êîðèñòóâàëèñü ïåâíèìè ïðàâàìè.  Àô³íàõ îáîâ’ÿçêîì êîæíîãî áàòüêà áóëî âèõîâàòè ñâîãî ñèíà ³ íàâ÷èòè ìóçèêè ³ ã³ìíàñòèêè. ϳä ñëîâîì ìóçèêà ðîçóì³ëè óñ³ ôîðìè íàâ÷àííÿ ï³ä îï³êîþ ìóç (÷èòàííÿ, ïèñàííÿ, ðàõóíêè, ìóçèêà). Àëå é äèâóâàëè ÷óæèíö³â, ùî ëþäè áîðÿòüñÿ í³áè äóøàòü îäèí îäíîãî, ï³äñòàâëÿþòü íîãó îäíîìó, ùîá çàâàëèòè, àáî, íàìàçàâøèñü, âàëÿþòüñÿ â ïîðîñ³, ÷è ñòàðàþòüñÿ ï³äíÿòè îäèí îäíîãî â ïîâ³òðÿ. ² Ñîêðàò (436–338 ð. äî í. å.) ïðèçíຠçíà÷åííÿ ïðèðîäíèõ çä³áíîñòåé, àëå ââàæàº, ùî ìîæíà îñÿãíóòè âåëèêèõ óñï³õ³â ðåòåëüíîþ çàïîâçÿòîþ ïðàöåþ. À ïîºäíàííÿ òàëàíòó ç íàóêîþ äຠëþäèí³ íåçð³âíÿí³ ïåðåâàãè. Ïëàòîí ââàæàº, ùî äî ïåâíîãî ð³âíÿ ìîæå ï³äíÿòèñü êîæåí ãðîìàäÿíèí. Äëÿ ò³ëà – ã³ìíàñòèêà, äëÿ äóø³ – ìóçèêà. ² Ïëàòîí, ³ Àð³ñòîòåëü ïðèçíàþòü, ùî ìóçèêà ðîçâèâຠëþáîâ äî ïðåêðàñíîãî. Àëå íàñèëüñòâîì òðóäíî äîáèòèñü óñï³õó. Àð³ñòîòåëü íàäຠâåëèêîãî çíà÷åííÿ âëàñíîìó

276

277

ïðèêëàäó, äîìàøí³ì îáñòàâèíàì ³ ïåðåñòåð³ãàº, ùîá íå äîïóñêàòè äî ãèäêèõ âèäîâèù, ëàéîê ³ ò. ï. Äåìîêð³ò êàæå, ùî íàáóò³ íàâ÷àííÿì ïðèâè÷êè ñòàþòü í³áè äðóãîþ ïðèðîäîþ. Ñåíåêà (4–65 ð. í. å.) âèõîâóº ðèìñüêèõ ä³òåé ó äóñ³ Ñîêðàòà ³ Ïëàòîíà ïðî âèùå äîáðî, ÷åñíîòè. Óñï³õ³â ìîæíà äîñÿãíóòè íå ñëîâîì, à âëàñíèì ïðèêëàäîì. Íàáàãàòî äîâøèé øëÿõ ÷åðåç ïðèïèñè, êîðîòøèé ³ óñï³øí³øèé – ïðèêëàäàìè. Ôîá³é Êâ³íò³ë³àí ïåðåñòåð³ãàº, ùîá îáåð³ãàòè ä³òåé â³ä øê³äëèâèõ âïëèâ³â, àëå íå ³çîëþâàòè â³ä ëþäåé. Ðîáèòè òàê, ùîá íàñòàâíèê³â ëþáèëè íå ìåíøå â³ä ñàìîãî çàíÿòòÿ. Äæåðåëîì ³ êîðåíåì øëÿõåòíîñò³ º ïðàâèëüíå âèõîâàííÿ, ³ çåðíÿ òîãî íå âàðòî ñêóïèòèñÿ. Ùîá ë³òàòè íà ùîãëèñòèõ äðàêîíàõ ³ õîâçàòèñü ïî ð³äíèõ âàëàõ, âàðÿãè ìóñèëè áóòè áåçñòðàøíèìè ³ çàâçÿòèìè. Àëå ùîá â³ä³áðàòè àïåòèò íàøèì õèæèì ñóñ³äàì íà ï³âäí³, ó XV–XVII ñò. çáèðàëèñü íà Çàïîð³ææ³ òàê³, ùî íå áîÿëèñü ìóê, íå áîÿëèñü ë³çòè â ãîðëî ñìåðò³ ³ ï³äíÿëèñü äóõîì äî ñïîãëÿäàííÿ, êîëè ò³ëî ãîð³ëî. Ò³, ùî îïåðëèñü íàñòóïó ï³âì³ñÿöÿ, íå âñòîÿëè ïåðåä ïàâóòèííÿì ³äåé ó ìàéáóòíüîìó. Òåõí³êà, ÿêîþ ìè çàðàç ãîðäèìîñü, ðàïòîâî íå âèíèêëà â óìàõ ê³ëüêîõ îäèíèöü, à º âèñë³äíîþ áàãàòüîõ ïîêîë³íü. Íèí³øíº ñóñï³ëüñòâî ïîêàçóº íå íà ðîçðèâ ç ìèíóëèì, à ðîçâèòîê òåíäåíö³é ìèíóëîãî. Àëå òåõí³êîþ áåç âåëèêèõ çóñèëü ìîæå êîðèñòóâàòèñÿ êîæåí. Çäîáóòêàìè äóõà, éîãî ïðîì³ííÿìè êóïàòèñü ìîæóòü ò³, ùî ï³äíÿëèñü âèùå ñâî¿õ ñëàáîñòåé, àòàêóâàëè ñâî¿ ïðèñòðàñò³, ï³äêîðèëè ñâîº ò³ëî. Õàé ³ ç çàï³çíåííÿì, àëå òàêè ðîçâèâàºòüñÿ ìîðàëü ³ øêóòèëüãàþòü åòè÷í³ ïðèíöèïè çà ðîçâèòêîì íàóêè. Ñì³ëî ìîæíà çàÿâèòè, ùî íå ñïîæèâà÷³ º òèìè íîñ³ÿìè, à òâîðö³ ö³ííîñòåé, ÿê³ ìóñÿòü áóòè âèñîêîìîðàëüíèìè. Áàòüêî ê³áåðíåòèêè Íîðäáåðã ³íåð ïåðåñòåð³ãàº: „Ìàéáóòíº ëèøຠìàëî íàä³é òèì, õòî î÷³êóº, ùî íàø³ íîâ³ ìåõàí³÷í³ ðîòè ñòâîðÿòü äëÿ íàñ ñâ³ò, ó ÿêîìó áóäåìî çâ³ëüíåí³ â³ä íåîáõ³äíîñò³ äóìàòè. Ïîìîãòè âîíè íàì ìîæóòü, àëå ïðè óìîâ³, ùî íàø³ ÷åñòü ³ ðîçóì áóäóòü çàäîâîëüíÿòè âèìîãè íàéâèùî¿ ìîðàë³. Ñâ³ò ìàéáóòíüîãî âèìàãຠùå ñóâîð³øî¿ áîðîòüáè ïðîòè îáìåæåíîñò³ íàøîãî ðîçóìó, â³í íå äîçâîëèòü íàì ñïî÷èâàòè íà ëîæ³, î÷³êóþ÷è ïîÿâè íàøèõ ðîáîò³â-ðàá³â“. Êîëè ñåðåäîâèùå º áàéäóæèì, ñõèëüí³ ïîòàêàòè ñâî¿ì ñëàáîñòÿì íàõîäÿòü ìîæëèâîñò³ ïîêàçàòè ñåáå. Êîëè æ áîæêîì ñòຠìàìîíà, ç ïëÿøêè âèëàçèòü ËÑÄ, ìèñëèâö³ åìîö³é „ëîâëÿòü äåíü“, ùîá íèì íàñèòèòèñü. À êîëè ãðîðèô³êóºòüñÿ áäæîëèíèé âóëèê, à ç âèñîêî¿ òðèáóíè â³äêðèâàþòüñÿ øëþçè ³íñòèíêòàì, çàâèäóþòü áóãàÿì, òîä³ ñèíÿ êîáèëà ïàñåòüñÿ ó êâ³òíèêàõ.

Ùàñëèâå ìàéáóòíº ëþäñòâó ìîæå çàáåçïå÷èòè ò³ëüêè ãàðìîí³éíèé ðîçâèòîê ÿê ìàòåð³àëüíî¿, òàê ³ äóõîâíî¿ êóëüòóðè. Ïðè÷îìó äóõîâíå ïîâèííå áóòè äîì³íóþ÷èì, áî ëþäèíà ìàéáóòíüîãî íå áóäå àí³ ðîáîòîì, àí³ ðàíòüº, âîíà áóäå òâîðöåì. Ñâîáîäà ³ òâîð÷³ñòü çàâæäè áóëè ³ çàâæäè áóäóòü îñíîâîþ ñïðàâæíüîãî ëþäñüêîãî ùàñòÿ.

278

279

1. ÀÁÍ â ñâ³òë³ ïîñòàíîâ Êîíôåðåíö³é òà ³íøèõ ìàòåð³àë³â ç ä³ÿëüíîñò³ 1964–1970 ðð. (Çá³ðêà äîêóìåíò³â). ×. III.– Âèäàííÿ ÎÓÍ, 1981.– Ñ. 163, 178, 345, 348, 355, 356, 366, 406, 413, 425, 479, 482, 486. 2. ÀÁÍ â ñâ³òë³ ïîñòàíîâ Êîôåðåíö³é òà ³íøèõ ìàòåð³àë³â ç ä³ÿëüíîñò³ 1971–1975 ðð. (Çá³ðêà äîêóìåíò³â). ×. IV.– Âèäàííÿ ÎÓÍ, 1982.– Ñ. 6, 30, 37, 59, 77, 118, 154, 230, 267. 3. Àêñ³îìè äëÿ íàùàäê³â: Óêðà¿íñüê³ ³ìåíà ó ñâ³òîâ³é íàóö³.– Ëüâ³â: Ìåìîð³àë, 1992.– 544 ñ.– Ñ. 126–142. 4. Àðêàñ Ì. Ðæåâíèö³, îäíå ç ïîãàñëèõ îãíèù óêðà¿íñüêîãî êóëüòóðíîãî æèòòÿ // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1963.– ¹ 9.– Ñ. 1018. 5. Àðõ³â Ñëóæáè Áåçïåêè Óêðà¿íè Ëüâ³âñüêî¿ îáëàñò³.– Ô. ϖ 7128.– Îï. 1.– Ñïð. 29022.– Ò. 1.– 40 àðê. 6. Àðõ³â Ñëóæáè Áåçïåêè Óêðà¿íè Ëüâ³âñüêî¿ îáëàñò³.– Ô. ϖ 7128.– Îï.– Ñïð. 8132.– Ò. 2.– 50 àðê. 7. Áàãàí Î. Íàö³îíàë³çì ³ íàö³îíàë³ñòè÷íèé ðóõ.– Äðîãîáè÷: ³äðîäæåííÿ, 1994.– 192 ñ.– Ñ. 95. 8. Áàéäà Ò. Õðèñòîñ Âîñêðåñ – âîñêðåñíå Óêðà¿íà! // Íàðîäíà ñïðàâà.– 1994.– 6 ñåðïíÿ. 9. Áåäð³é À. ÎÓÍ ³ ÓÏÀ.– Íüþ-Éîðê-Ëîíäîí-Ìþíõåí-Òîðîíòî: ÓÖ²Ñ, 1983.– Ñ.44–53. 10. Á³ëàñ ². Ðåïðåñèâíî-êàðàëüíà ñèñòåìà â Óêðà¿í³. 1917–1953: ñóñï³ëüíî-ïîë³òè÷íèé òà ³ñòîðèêî-ïðàâîâèé àíàë³ç.– Êí.1.– Ê., 1994.– Ñ. 190–191. 11. Á³ëèíñüêèé À.  êîíöòàáîðàõ ÑÐÑÐ. 1944–1955.– Ìþíõåí-׳êàãî: Îðëèê.– Ñ. 68–73, 116–177, 182–183, 204–205, 208–209, 224–227, 274–275, 292–293, 306–307. 12. Áîíäàðóê Ë. Ìèõàéëî Ñîðîêà – ³äåéíèé ïàòð³àðõ ïîë³òâ’ÿçí³â â ðàäÿíñüêèõ êîíöòàáîðàõ // Çâÿãåëü äðåâí³é ³ â³÷íî ìîëîäèé: òåçè âñåóêðà¿íñüêî¿ íàóêîâî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿.– Íîâîãðàä-Âîëèíñüêé, 1995.– Ñ. 167–168. 13. Áîíäàðóê Ë. Ìèõàéëî Ñîðîêà – ³äåéíèé ïàòð³àðõ ïîë³òâ’ÿçí³â ó ðàäÿíñüêèõ êîíöòàáîðàõ // ³ñíèê ñòóäåíòñüêîãî íàóêîâîãî òîâàðèñòâà ³ñòîðè÷íîãî ôàêóëüòåòó ÂÄÓ ³ì. Ëåñ³ Óêðà¿íêè.– Âèï. 1.– Ëóöüê, 1996.– Ñ. 65–66. 14. Áîíäàðóê Ë. Âøàíóâàííÿ ïàì’ÿò³ Ìèõàéëà Ñîðîêè íà Âîëèí³ //Ìàëèíùèíà â ïðîñòîð³ ³ ÷àñ³: ìàòåð³àëè âñåóêðà¿íñüêî¿ íàóêîâî– êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿.– Ìàëèí, 1996.– Ñ. 143–145.

15. Áîíäàðóê Ë. Æèòòÿ ³ ñìåðòü ÿê â³äïîâ³äü íà íåíàâèñòü ëþáîâ’þ // ³÷å.– 1996.– 18 êâ³òíÿ. 16. Áîíäàðóê Ë. Íåñêîðåíà ð³äíÿ Ñòåïàíà Áàíäåðè // ³÷å.– 1997.– 12 ÷åðâíÿ. 17. Áîíäàðóê Ë. Ìèõàéëî Ñîðîêà – ³äåéíèé ïàòð³àðõ ïîë³òâ’ÿçí³â ñîâºòñüêèõ êîíöòàáîð³â // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 2001.– 3 ñ³÷íÿ. 18. Áîíäàð÷óê À. Ãîëãîôà íà äâîèõ // Íåçàâèñèìîñòü.– 1996.– 3 èþëÿ. 19. Áîðèñ Ì. Íåâ³ëüíèöÿ Ñîô³ÿ: ïîâ³ñòü ç íàðîäíèõ óñò.– ²â.-Ôðàíê³âñüê: Ïðîñâ³òà, 1992.– Ñ. 3, 59–61, 67, 71. 20. Áîðåöü Þ. Øëÿõàìè ëèöàð³â ³äå¿ ³ ÷èíó.– Äðîãîáè÷: ³äðîäæåííÿ, 1995.– Ñ. 140–142. 21. Áþëåòåíü Óêðà¿íñüêî¿ ²íôîðìàö³éíî¿ Ñëóæáè.– 1996.– 29 ñåðïíÿ– 4 âåðåñíÿ.– Ñ. 15. 22.  áîðîòüá³ çà Óêðà¿íñüêó äåðæàâó / Ì. Ìàðóí÷àê.– Ëüâ³â: Ìåìîð³àë, 1992.– Ñ. 25, 751, 753, 1002.– 1303 ñ.: ³ë. 23. Âåðãàíîâñüêà-Âèííèê³â Ä. 3-³é 璿çä êîëèøí³õ ó÷åíèöü ã³ìíà糿 ñåñòåð Âàñèë³ÿíîê // Ñâîáîäà.– 1993.– 32 (1183).– 8 ñåðïíÿ. 24. Âåðãóí ². Äî ³ñòî𳿠Óêðà¿íñüêî¿ ã³ìíà糿 â Ðæåâíèöÿõ // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1964.– ¹ 4.– Ñ. 403–406. 25. Âåðãóí ².  çäîðîâîìó ò³ë³ – çäîðîâà äóøà (×åðâîí³ ìàêè íà ìîãèëó áë. ïàì. Ìèõàéëà Ñîðîêè) // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1971.– 21 ëèñòîïàäà. 26. ³äîçâà Ëüâ³âñüêîãî Êëþáó ïîë³òâ’ÿçí³â òà ðåïðåñîâàíèõ ³ìåí³ Ìèõàéëà Ñîðîêè // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1994.– 17 ãðóäíÿ. 27. ³ñòêè ç êîíöòàáîð³â ³ òþðåì // Ìåòà.– 1971.– Æîâòåíü. 28. ³ëüøåíêî ß. Æåðòâè ìîñêîâñüêîãî òåðîðó â Óêðà¿íó (1970– 1973) // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1974.– ¹ 3–4.– Ñ. 317–318. 29. Âîëèíñüêà-Á³ëèíåöü Ì. Êàòðóñÿ Çàðèöüêà – „Ëåãåíäà“ // Ïîêëèê ñóìë³ííÿ.– 1995.– Âåðåñåíü.– ¹ 26. 30. Âîéöåõîâè÷-Ðàôàëüñüêà Î. Íàñ áóëî äåñÿòü òèñÿ÷ ó Êåíã³ð³... // Á³ëü.– 1991.– Âèï. 1.– Ñ. 109–112. 31. Âîëÿ: æóðíàë óçíèêîâ òîòàëèòàðíèõ ñèñòåì.– Ìîñêâà: Ïîâåðíåííÿ, 1994.– ¹ 2–3.– Ñ. 22, 158–161, 163, 166–167, 173, 178–179, 188–189, 196–197, 314–318. 32. ÃÀÐÔ: Ãîñóäàðñòâåííûé àðõèâ Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè.– Ô.9414.– Îï. 1.– Ä. 228.– Ëë. 47–278. 33. Ãàëàìàé Ñ. Áîðîòüáà çà âèçâîëåííÿ Óêðà¿íè. 1929–1989.– Ðåïðèíò. âèä.– Ëüâ³â: Êàìåíÿð, 1993.– 343 ñ.– Ñ. 283, 297, 304–305. 34. Ãàñþê ß. Íà äåíü íàðîäæåííÿ Ìèõàéëîâ³ Ñîðîö³. Íà Ëè÷àê³âñüêîìó. (³ðø³) // Çîíà.– 1992.– ¹ 2.– Ñ. 175, 191. 35. Ãàñþê ß. ³äïðàâà. (â³ðø) // Çîíà.– 1993.– ¹ 4.– Ñ. 7–11. 36. Ãåðî¿÷íà ñìåðòü Ìèõàéëà Ñîðîêè // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1971.– 18 ëèïíÿ. 37. Ãóáêà ². Ïàí÷óê Ì. Áîðîòüáà óêðà¿íñüêèõ ïîë³òâ’ÿçí³â â êîíöòàáîðàõ ÃÓËÀÃÓ // Íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíà áîðîòüáà 20–50-õ ðîê³â ÕÕ ñò. â Óêðà¿í³: çá³ðíèê ìàòåð³àë³â Ïåðøî¿ ì³æíàðîäíî¿ íàóêîâî¿ êîíôåðåíö³¿. Ëüâ³â, 25–26 ÷åðâíÿ 1991 ð.– Êè¿â-Ëüâ³â, 1993.– Ñ. 213, 219–220.

280

281

ÑÏÈÑÎÊ ÄÆÅÐÅË

38. Ãóáêà ². Áîðîòüáà ÎÓÍ-ÓÏÀ â ìîñêîâñüêèõ êîíöòàáîðàõ // Äåðæàâí³ñòü.– 1992.– ¹ 3.– Ñ. 73–74. 39. Ãóá÷àê Î. Ñàãà ðîäó Çàðèöüêèõ // Áàòüê³âùèíà.– 1987.– Òðàâåíü.– ×. 5. 40. Ãóí÷àê Ò. Óêðà¿íà: ïåðøà ïîëîâèíà ÕÕ ñòîë³òòÿ: Íàðèñè ïîë³òè÷íî¿ ³ñòîð³¿.– Ê.: Ëèá³äü, 1993.– 288 ñ.– Ñ. 219. 41. Ãóñÿê Ä. Íåñêîðåí³: Êàòåðèíà Çàðèöüêà ³ Ìèõàéëî Ñîðîêà // Ìîëîäà Óêðà¿íà.– 1990.– ×. 9.– Ñ. 6–8. 42. Ãóñÿê Ä. Íåçàáóòíÿ Êàòåðèíà Çàðèöüêà // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1994.– 5 ëèñòîïàäà. 43. Ãóñÿê Î. Íåñêîðåí³ Êàòåðèíà Çàðèöüêà ³ Ìèõàéëî Ñîðîêà // Çá³ðíèê ñòàòòåé ïðî ñó÷àñí³ ïî䳿 â Óêðà¿í³.– Òîðîíòî-Îíòàð³î, 1990.– Ñ. 98–103. 44. Ãðàáîâñüêèé Â. Ó â³íîê Ìèõàéëîâ³ Ñîðîö³ // Ïîêëèê ñóìë³ííÿ.– 1993.– ×åðâåíü.– ¹ 23. 45. Ãðèíüêî Î. Á³ë³ íî÷³, ÷îðí³ äí³.– Ôîíä „Äæåðåëî“, 1997.– Ñ. 130, 134, 136–138. 46. Ãðèíüêî Î. Ìèõàéëî Ñîðîêà (Ñïîìèí) // Ïîêëèê ñóìë³ííÿ.– 1995.– ѳ÷åíü.– ¹ 4. 47. Ãðèöÿê ª. Êîðîòêèé çàïèñ ñïîãàä³â.– Áàëòèìîð-Òîðîíòî: Ñìîëîñêèï, 1972.– Ñ. 166, 168–177. 48. Ãðèùóê Î., Ãíàòþê Â. ϳä íîìåðîì, çà êîëþ÷èì äðîòîì... // ³÷å.– 1995.– 26 òðàâíÿ. 49. Äàíèëþê Â. Áîã ³ äîëÿ âèáðàëè ³òàë³ÿ Ñê³ðóêà ç áàãàòüîõ òèñÿ÷... // ³÷å.– 1997.– 8, 15, 22 òðàâíÿ. 50. Äàøêåâè÷ ß. Êåíã³ðñüêå ïîâñòàííÿ 16-òðàâíÿ – 26 ÷åðâíÿ 1954 ð. // Óêðà¿íà â ìèíóëîìó. Âèïóñê 3.– Êè¿â-Ëüâ³â, 1993.– Ñ. 114–133. 51. Äåâ’ÿòèé Âåëèêèé Çá³ð ÎÓÍ. Êè¿â, ëèïåíü 1996. Ìàòåð³àëè é ïîñòàíîâè.– Âèäàííÿ ÓÖ²Ñ.– Ëîíäîí, 1997.– Ñ. 57. 52. Äçþáàí Ì. Âå÷³ð Êàòðóñ³ Çàðèöüêî¿ // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1994.– 19 ëèñòîïàäà. 53. ijò÷óê Â. Ñâåðñòþê ª. Òî áóëè õðàíèòåë³ âîãíþ Óêðà¿íè... // Ïîêëèê ñóìë³ííÿ.– ×åðâåíü 1993.– ¹ 23. 54. ijò÷óê Â. Áîðö³ ñâ³òÿòü ³ çàñâ³÷óþòü íàñ // Ïîêëèê ñóìë³ííÿ.– 1993.– Òðàâåíü.– ¹ 16. 55. Äîìàíñüêà Ã. Êàòðóñÿ Çàðèöüêà – ïîðòðåò ãåðî¿í³ äëÿ ³÷íîñò³ // Çà â³ëüíó Óêðà¿íó.– 1996.– 14 âåðåñíÿ. 56. Äî ñóìë³ííÿ ëþäñòâà â îáîðîí³ ïåðåñë³äóâàíèõ ³ áåçïðàâíî çàñóäæåíèõ (Çâåðíåííÿ ßðîñëàâà Ñòåöüêà â³ä ³ìåí³ ÀÁÍ ³ ªÐÑ, ïðîãîëîøåíå 26 ñåðïíÿ 1973 ð. â Ëîíäîí³ (Âåëèêà Áðèòàí³ÿ) á³ëÿ ïàì’ÿòíèêà Íåëüñîíà // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1973.– ¹ 10.– Ñ. 1057–1060. 57. Äóæèé Ï. Ñëîâî ïîáðàòèìîâ³ // Äåðæàâí³ñòü.– 1991.– ¹ 3.– Ñ. 5–6. 58. Äóæèé Ï. Ñòåïàí Áàíäåðà – ñèìâîë íàö³¿. ×àñòèíà ïåðøà.– Ãàëèöüêà âèäàâíè÷à ñï³ëêà, 1996.– Ñ. 143, 146, 154. 59. Äóæèé Ï. Ñòåïàí Áàíäåðà – ñèìâîë íàö³¿: ñóäîâèé ïðîöåñ ï’ÿòäåñÿòè äåâ’ÿòè // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1996.– 27 ñ³÷íÿ.

60. Æóðàâêà Î. Ñîðîêó í³ùî íå çëàìàëî // ³÷å.– 1996.– 11 êâ³òíÿ. 61. Çàðàäè ïðîöâ³òàííÿ íàö³¿... // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1997.– 15 òðàâíÿ. 62. Çà ñêð³ïëåííÿ âèçâîëüíî¿ àêö³¿ (Ñëîâî ß. Ñòåöüêà, ãîëîâè Ïðîâîäó ÎÓÍ, íà Äðóãîìó ǒ¿çä³ ÎÓÂÔ 30.10.1973 ð.) // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– ¹ 11–12.– Ñ. 1214–1217. 63. „Çà Óêðà¿íó, çà ¿¿ âîëþ...“ Ìàòåð³àëè II Âñåñâ³òíüîãî Êîí´ðåñó óêðà¿íñüêèõ ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â. 4–6 ÷åðâíÿ 1993, ì. Êè¿â.– Ê.: Ðàäóãà, 1994.– Ñ. 22, 65, 67, 72, 102, 122, 138, 192. 64. Çàÿâà Ãàëèíè Äèäèê äî ïðåçè䳿 Âåðõîâíî¿ Ðàäè ÓÐÑÐ // ˳òîïèñ ÓÏÀ. Ò. 12.– Òîðîíòî-Ëüâ³â, 1992.– Ñ. 134–139. 65. Çàÿöü Â. Ñïîãàäè ïðî Ì. Ñîðîêó... // ˳òîïèñ íåñêîðåíî¿ Óêðà¿íè. Äîêóìåíòè, ìàòåð³àëè, ñïîãàäè. Êíèãà 1.– Ëüâ³â: Ïðîñâ³òà, 1993.– ³ë.– 800 ñ.– Ñ. 382–384. 66. Çàÿöü Â. Ñïîãàäè ïðî Ìèõàéëà Ñîðîêó – â’ÿçíÿ ñòàë³íñüêèõ òàáîð³â // Ðåñïóáë³êàíåöü.– 1991.– ¹ 2.– Ëèñòîïàä-ãðóäåíü.– Ñ. 77–79. 67. Çàéöåâ Þ. Àíòèðåæèìíèé ðóõ (1956–1991) // Ëüâ³â. ²ñòîðè÷í³ íàðèñè.– Ëüâ³â, 1996.– Ñ. 544–545. 68. Çîíà.– 1996.– ¹ 11.– Ñ. 220. 69. Ç ïîäîðîæíüîãî íîòàòíèêà // Öåðêâà ³ æèòòÿ.– 1993.– 8 ñåðïíÿ.– ¹ 32. 70. ²íòåðâ’þ ç Îïàíàñîì Çàëèâàõîþ // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1970.– ¹ 12.– Ñ. 1483. 71. Êàëèíåöü ². Íîñ³é ëþáîâ³ – ²âàí Ñâ³òëè÷íèé // ˳òåðàòóðíà Óêðà¿íà.– 1994.– 17 ëþòîãî. 72. Êàìåíþê Î. Çà Óêðà¿íó, çà ¿¿ âîëþ! – Òåðíîï³ëü, 1997.– Ñ. 13. 73. Êàíäèáà ². Õâàëà íåçëàìíèì áîðöÿì áàíäåð³âñüêîãî äóõó çà âîëþ Óêðà¿íè (Ïðèñâÿ÷óºòüñÿ ñëàâíîìó ïîäðóææþ Êàòåðèí³ Çàðèöüê³é òà Ìèõàéëó Ñîðîö³) // Íåñêîðåíà íàö³ÿ.– 1996.– Ñåðïåíü.– ×. 8. 74. Êàíäèáà Î. Ðóõ ñïðîòèâó îêóïàíòàì â Óêðà¿íó // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1968.– ¹ 1.– Ñ. 72–73. 75. Êàïóñòèíñüêà Ì. Êàòåðèíà Çàðèöüêà ó ñïîãàäàõ ñó÷àñíèê³â // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1996.– ¹ 9.– Ñ. 1095–1102. 76. Êàðàâàíñüêèé Ñ. Ç Áîãîì ó ñåðö³ // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1996.– ¹ 2.– Ñ. 194–195. 77. Êàðáè÷ Ç. Âèçâîëüíà áîðîòüáà ïîíåâîëåíèõ â ÑÐÑÐ íàðîä³â ³ ¿¿ ïåðñïåêòèâè (Ç ìàòåð³àë³â Êîíôåðåíö³é ÀÁÍ ³ ªÐÑ, ùî â³äáóëèñÿ â ñåðïí³ 1973 ð. â Ëîíäîí³ (Âåëèêà Áðèòàí³ÿ) // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1973.– ¹ 10.– Ñ. 1049. 78. Êàòåðèíà Çàðèöüêà // Ãîëîñ Ãàëè÷èíè.– 1992.– ¹1.– Ñ. 150. 79. Êàòåðèíà Çàðèöüêà-Ñîðîêà // ˳òîïèñ ÓÏÀ. Ò. 23.– Òîðîíòî-Ëüâ³â, 1992.– Ñ. 319–320. 80. ʳ÷àê ². À ÿêùî çðîçóì³òè? // Çá³ðíèê ñòàòòåé ïðî ñó÷àñí³ ïî䳿 â Óêðà¿í³.– Òîðîíòî-Îíòàð³î, 1990.– Ñ. 10. 81. ʳ÷àê ². Öå áóëî 1960 ðîêó // Çîíà.– 1994.– ¹ 8.– Ñ. 70– 72. 82. Êîçëîâñüêèé Á. „Íàì ñîíöå âñì³õàëîñü êð³çü ðæà⳿ ´ðàòè...“ Ëüâ³â’ÿíè âøàíóâàëè ñâ³òëó ïàì’ÿòü Ìèõàéëà Ñîðîêè ³ Êàòåðèíè Çàðèöüêî¿ // Çà â³ëüíó Óêðà¿íó.– 1991.– 1 æîâòíÿ.

282

283

83. Êîìàð Ë. Ïðîöåñ 59-òè.– Íüþ-Éîðê, Íüþ-Äæåðñ³, 1991.– Ñ. 43–44. 84. Êîñîâñüêèé Â. Ñâÿòèé âîãîíü // Çîíà.– 1992.– ¹ 3.– Ñ. 7–11. 85. Êîñòèøèí ². Ñìîëîñêèï éîãî æèòòÿ // Ïîêëèê ñóìë³ííÿ.– 1993.– Æîâòåíü.– ¹ 37. 86. Êîö Ì. Ñîðîêàäîáîâà ñâîáîäà ï³ä äóëàìè êóëåìåò³â // Íàðîäíà òðèáóíà.– 1994.– 6 ñåðïíÿ. 87. Êðàâåðè Ì. Êðèçèñ Ãóëàãà. Êåíãèðñêîå âîññòàíèå 1954 ãîäà â äîêóìåíòàõ ÌÂÄ/ Ïåð. ñ èòàë. Ñ. Ëîãèøà // Cahiers du Monde russe, XXXVI (3), juillet-septembre 1995, pp. 319–344. 88. Êðàéê³âñüêèé Î. „Âèçâîëèòå볓.– Ä.: ³äðîäæåííÿ, 1997.– 816 ñ.– Ñ. 76. 89. Êðåì³íÿð³âñüêà Ì.  Ñèá³ð³: õðîí³êà.  10-ð³÷íèöþ ñìåðò³ ñë. ï. Ì. Ñîðîêè // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1981.– ¹ 6,7,8.– Ñ. 728, 842– 850, 950–958. 90. Êðóãëÿê Î. Íåñòè ëþäÿì ïðàâäó – òàêà ìåòà Ëüâ³âñüêîãî Êëóáó ïîë³òâ’ÿçí³â ³ ðåïðåñîâàíèõ ³ì. Ìèõàéëà Ñîðîêè // Ïîêëèê ñóìë³ííÿ.– 1993.– Òðàâåíü.– ¹ 18. 91. Ëåîíþê Â. Íà ïðþ ñòຠÎᒺäíàííÿ // Çîíà.– 1994.– ¹ 6.– Ñ. 163–180. 92. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ð³äíèõ.– 6 êâ³òíÿ 1969 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 93. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ð³äíèõ.– 31 ñ³÷íÿ 1970 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 94. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 1 ñ³÷íÿ 1956 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 95. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 6 âåðåñíÿ 1955 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 96. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 31 ãðóäíÿ 1955 ð.–1 ñ³÷íÿ 1956 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 97. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 7 òðàâíÿ 1957 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 98. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 20 ÷åðâíÿ 1957 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 99. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ð³äíèõ.– 14 ëþòîãî 1967 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³â Á. Ñîðîêè. 100. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 17 ãðóäíÿ 1958 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 101. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– Á. ä.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 102. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 6 ëèïíÿ 1958 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 103. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 7 òðàâíÿ 1957 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 104. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ð³äíèõ.– 12 êâ³òíÿ 1957 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 105. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 7 ñ³÷íÿ 1955 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 106. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 25 áåðåçíÿ 1955 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè.

107. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî Ê. Çàðèöüêî¿.– 24 ëèñòîïàäà 1965 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 108. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ð³äíèõ.– 2–4 ñ³÷íÿ 1971 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 109. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 1958 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 110. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 18 ñåðïíÿ 1957 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 111. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 19 áåðåçíÿ 1958 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 112. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ñèíà.– 5 ëèñòîïàäà 1968 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 113. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ð³äíèõ.– 5 áåðåçíÿ 1970 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 114. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ð³äíèõ.– 3 áåðåçíÿ 1970 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 115. Ëèñò Ì. Ñîðîêè äî ð³äíèõ.– 7 êâ³òíÿ 1970 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 116. Ëèñò Öåíòðàëüíîìó Êîì³òåòîâ³ ÊÏÐÑ Íà䳿 Ñâ³òëè÷íî¿ â³ä 10 ãðóäíÿ 1976 ð. // Óêðà¿íñüêèé ïðàâîçàõèñíèé ðóõ. Äîêóìåíòè é ìàòåð³àëè Êè¿âñüêî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Ãðîìàäñüêî¿ Ãðóïè Ñïðèÿííÿ âèêîíàííþ Ãåëüñ³íñüêèõ óãîä.– Òîðîíòî-Áàëòèìîð: Ñìîëîñêèï ³ì. Â. Ñèìîíåíêà, 1978.– Ñ. 196. 117. ˳òîïèñ ÓÏÀ. ϳñí³ ÓÏÀ. Ò. 25.– Òîðîíòî-Ëüâ³â, 1996–1997.– 554 ñ.– Ñ. 189, 490. 118. ˳òîïèñ ÓÏÀ. Ò. 28: Ñàâ÷èí Ì. Òèñÿ÷à äîð³ã (Ñïîãàäè).– ÒîðîíòîËüâ³â, 1995.– Ñ. 41, 53, 177–178, 279. 119. Ëîãîçà Ì. Ïëàñòóíè-ãåðî¿ // Ñó÷àñí³ âèçíà÷í³ óêðà¿íö³.– 1979.– Ñ. 3. 120. Ëîãîçà Ì.  Ñèðàêóçàõ â³äçíà÷åíî Äåíü Ñîë³äàðíîñò³ // Êðèëàò³.– 1976.– Ëþòèé.– ×. 2.– Ñ. 18. 121. Ëóê’ÿíåíêî Ë. Ñïîâ³äü ó êàìåð³ ñìåðòíèê³â.– Êè¿â, 1991.– 125 ñ.– Ñ. 17, 18, 20–24. 122. Ëþáîâè÷ Ó. Ïðî þí³ ðîêè Êàòåðèíè Çàðèöüêî¿ // Ñó÷àñí³ñòü.– 1987.– ¹ 5.– Ñ. 73–79. 123. Ìàgð³å Ì. Ìèñòåöüêà Ïðàãà.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Áîãäàíà Ñîðîêè. 124. Ìàëàùóê Ð. Ç êíèãè ìîãî æèòòÿ. Ñïîìèíè. Ò. 2.– Òîðîíòî, 1988.– Ñ. 151, 233. 125. Ìàòåøóê Î. Íåñêîðåí³ äóõîì ïîåòè: âèñòóï íà Âñåñâ³òíüîìó Êîí´ðåñ³ óêðà¿íñüêèõ ïîë³òâ’ÿçí³â. Êè¿â, 5–6 ÷åðâíÿ 1992 ðîêó // Çîíà.– 1993.– ¹ 5.– Ñ. 37, 39. 126. Ìàòåøóê Î. Ñóðìà÷³ ñâîáîäè // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1993.– ¹ 9.– Ñ. 1132–1134. 127. Ìàð÷åíêî Â. Ëèñòè äî ìàòåð³ ç íåâîë³.– Êè¿â, 1994.– Ñ. 304. 128. Ìàð÷åíêî Â. ³ðèòè – ³ ò³ëüêè // Íàøà â³ðà.– 1996.– Ëèïåíü. 129. Ìåòà.– 1991.– ѳ÷åíü. 130. Ìå÷íèê Ñ. Ðîçäóìóþ, ïðèãàäóþ. 1954–1973. Ñïîãàäè. ×. 3.– Ìþíõåí: Óêð. âèä-âî, 1945.– Ñ. 261, 262.

284

285

131. Ìåðêóí Ì. ªâãåí Êîíîâàëåöü ó Æîâêâ³ // Ïîêëèê ñóìë³ííÿ.– 1994.– Ëèñòîïàä.– ¹ 42. 132. Ìèõàéëî Ñîðîêà – âåëåò ³ç ñóç³ð’ÿ íàö³¿ // Äåðæàâí³ñòü.– 1991.– ¹ 3.– Ñ. 3–6. 133. Ìèõàéëî Ñîðîêà // Çà â³ëüíó Óêðà¿íó.– 1991.– 28 âåðåñíÿ. 134. Ìèõàéëî Îñàä÷èé // Î÷èìà ñåðöÿ: óâ’ÿçíåíà ë³ðèêà.– Õàðê³â: Îñíîâà, 1992.– Ñ. 217. 135. Ìèêóëèí À. Êîíöåíòðàö³éí³ òàáîðè â Ñîâºòñüêîìó Ñîþç³.– Âèäàííÿ ÎÓÍ, 1958.– Ñ. 32–42, 159–194, 199–221. 136. ̳ð÷óê Ï. Ðåâîëþö³éíèé çìàã çà ÓÑÑÄ. Õòî òàê³ „áàíäåð³âö³“, „ìåëüíèê³âö³“, „äâ³éêàð³“. Ò.1.– Ñîþç óêð. ïîë³òâ’ÿçí³â, ÍüþÉîðê-Òîðîíòî-Ëîíäîí, 1987.– Ñ. 11–12. 137. ̳ð÷óê Ï. Ðåâîëþö³éíèé çìàã çà ÓÑÑÄ. Õòî òàê³ „áàíäåð³âö³“, „ìåëüíèê³âö³“, „äâ³éêàð³“. Ò. 2.– Ñîþç óêð. ïîë³òâ’ÿçí³â, ÍüþÉîðê-Òîðîíòî-Ëîíäîí, 1987.– Ñ. 195. 138. Ìîðîç Â. Òâåðä³ ìåëî䳿 (×èñò³é ïàì’ÿò³ Ì. Ñîðîêè ïðèñâÿ÷óþ) // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1979.– ¹ 7–8.– Ñ. 782–785. 139. Ìîðîç Â. 16 ÷åðâíÿ 1991 – 20-ð³÷÷ÿ ç äíÿ ñìåðòè Ìèõàéëà Ñîðîêè. Òâåðä³ ìåëî䳿 // Àíàáàçèñ.– Âåñíà 1991.– ×. 1.– Ñ. 3–5. 140. Íàã³ðíÿê Ç. ² ïîâ³ðèëà â äèâî, ùî Óêðà¿íà âñòàíå // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1997.– 24 êâ³òíÿ. 141. Íàøêîâñüêèé Ì. Íåñïîêîéíèå äíè.– Ìîñêâà: âèä-âî ³íîç. ë-ðè, 1962.– Ñ. 231. 142. Íåçëàìíèé áîðåöü // Ãîëîñ Ãàëè÷èíè.– 1992.– ¹ 1.– Ñ. 104. 143. Îâñ³ºíêî Â. Ïðî Þð³ÿ Ëèòâèíà // Ãîëîñ Ãàëè÷èíè.– 1992.– ¹ 1.– Ñ. 164–168. 144. Îâñ³ºíêî Â. Ñâ³òëî ëþäåé.– Êè¿â: ÓÐÏ, 1996.– Ñ. 8–9, 78. 145. Îäàð÷åíêî Ï. Âèäàòí³ óêðà¿íñüê³ ä³ÿ÷³: ñòàòò³, íàðèñè.– Ê.: Ñìîëîñêèï, 1999.– 322 ñ.– Ñ. 208, 211. 146. ÎÆ Î×ÑÓ: Äåñÿòü ðîê³â ³ñíóâàííÿ ³ ïðàö³ (1967–1977).– ÍüþÉîðê, 1977.– Ñ. 21, 25, 75, 93, 213, 145–146, 149. 147. Îñàä÷èé Ì. Á³ëüìî.– Ëüâ³â: Êàìåíÿð, 1993.– Ñ. 84, 87–89, 117. 148. Ïàâë³â Á. Áîðîòüáà ÎÓÍ-ÓÏÀ íà ïðîñòîðàõ Àðõèïåëàãó êîíöåíòðàö³éíèõ òàáîð³â ÑÑÑÐ ê³íöÿ 40 – I ïîë. 50-õ ðîê³â.– Ê., 1998.– Ñ. 3, 25. 149. Ïàëàìàð Ï. Äâ³ äîë³ // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1997.– ¹ 7.– Ñ. 841–843. 150. Ïàì’ÿòü ³ ïåðåñòîðîãà // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1996.– 16 ñåðïíÿ. 151. Ïàí÷óê Ì. Áîðîòüáà ÎÓÍ-ÓÏÀ â êîíöòàáîðàõ // Àëüìàíàõ „Ãîìîíó Óêðà¿íè“.– 1994.– Ñ. 64. 152. Ïàí÷óê Ì. Áîðîòüáà ÎÓÍ-ÓÏÀ â êîíöòàáîðàõ // Ìàòåð³àëè Ïåðøîãî Çáîðó ÊÓÍ.– Êè¿â: ÊÓÍ, 1995.– Ñ. 53. 153. Ïàøêî À. Êàòåðèíà Çàðèöüêà â æèòò³ é áîðîòüá³ // Íà â³ñòð³ ñâ³÷êè.– Áàëòèìîð-Ëüâ³â-Òîðîíòî, 1991.– Ñ. 64–74. 154. Ïðèøëÿê Ã. Ò³ëüêè òàì, äå º ìîãèëè, ìîæëèâå âîñêðåñ³ííÿ // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1997.– 28 ñåðïíÿ. 155. Ïðèøëÿê Ã. Ïðèøëÿê-Êàäîá’ÿíñüêà Ñ. Äîâãà äîðîãà äî âîë³. Ñïîãàäè,â³ðø³, ôîòîçí³ìêè.– Êîëîìèÿ:³ê, 1999.– 106 ñ.– Ñ. 67–68.

156. ϳäêîâà ²., Øóñò Ð. Äîâ³äíèê ç ³ñòî𳿠Óêðà¿íè: ó 3-õ òîìàõ. Ò. 1.– Ê.: Ãåíåçà, 1993.– Ñ. 144, 209. 157. ϳäêîâà ²., Øóñò Ð. Äîâ³äíèê ç ³ñòî𳿠Óêðà¿íè: ó 3-õ òîìàõ. Ò. 2.– Ê.: Ãåíåçà, 1993.– Ñ. 183, 216– 217. 158. ϳäêîâà ²., Øóñò Ð. Äîâ³äíèê ç ³ñòî𳿠Óêðà¿íè: ó 3-õ òîìàõ. Ò. 3.– Ê.: Ãåíåçà, 1993.– Ñ. 228. 159. ϳäãîðîäåöüêèé Â. Ìè éøëè äîðîãîþ Õðèñòà: ñïîãàäè ïîâñòàíöÿ ³ ïîë³òâ’ÿçíÿ // Äåðæàâí³ñòü.– 1993.– ¹ 2.– Ñ. 47, 48. 160. Ïîë³òâ’ÿçí³ ìîðäîâñüêèõ òàáîð³â // Ìåòà.– 1972.– Âåðåñåíü. 161. Ïðîïàì’ÿòíà êíèãà ã³ìíà糿 ñåñòåð Âàñèë³àíîê ó Ëüâîâ³.– Ëüâ³â: Îñíîâà, 1995.– Ñ. 9, 26, 27, 78–82, 237. 162. Ïðîöåâ’ÿò Ì. Ëèöàðêè íåñêîðåíîãî äóõó // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1999.– 28 êâ³òíÿ. 163. 500 Áåç³ìåííèõ // Âèçíà÷í³ óêðà¿íñüê³ æ³íêè: ìàòåð³àëè ³ ãóò³ðêè äëÿ þíà÷îê ÑÓÌÀ.– Íüþ-Éîðê: ÑÓÌÀ. Ãîëîâíà óïðàâà, 1967.– Âèï. ÷. 24.– Ñ. 82–86. 164. Ðàäèã³í À. Ó öàðñòâ³ òèðàí³â ³ çëî÷èíö³â // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1975.– ¹ 5.– Ñ. 604–607. 165. Ðàäèã³í À. Åï³çîäè ç ìîðäîâñüêèõ êîíöòàáîð³â // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1973.– ¹ 11–12.– Ñ. 1231, 1233–1234, 1236–1237, 1239, 1240–1241. 166. Ðàäèã³í À. Æèòòÿ â ìîðäîâñüêèõ êîíöòàáîðàõ çáëèçüêà.– Ìþíõåí, 1974.– Ñ.18–21, 28–31, 93–94. 167. Ðîìàíèøèí Î.  ïàì’ÿòü ³ íà ïðîñëàâó æ³íêè-ãåðî¿í³, æ³íêèëåãåíäè ñë. ï. Êàòðóñ³ Çàðèöüêî¿-Ñîðîêè // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1987.– ¹ 5.– Ñ. 518–523. 168. Ñàâ÷óê Á. Çáðîéí³ ñèëè Óêðà¿íè: åòàïè â³÷íîãî ïîõîäó.– гâíå, 1992.– Ñ.98. 169. Ñèëþåòè íåïîê³ðíèõ... // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1973.– ¹ 4–5.– Ñ. 384–390. 170. Ñë. ï. Ìèõàéëî Ñîðîêà // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1971.– 25 ëèïíÿ. 171. Ñìåðòü Ìèõàéëà Ñîðîêè // Ñó÷àñí³ñòü.– 1971.– Ëèñòîïàä.– ×. 11.– Ñ. 95. 172. Ñîðîêà Ì. Ìèðîí Çàðèöüêèé.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Áîãäàíà Ñîðîêè. 173. Ñîðîêà Ì. Ðåôëåêñè, ³íñòèíêòè, åòèêà.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Áîãäàíà Ñîðîêè. 174. Ñîðîêà Ìèõàéëî // Åíöèêëîïåä³ÿ Óêðà¿íîçíàâñòâà / ϳä ðåä. Â. Êóá³éîâè÷à. Ò. 8.– 1976. 175. Ñïèñêè ðåïðåñîâàíèõ // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1971.– ¹ 10.– Ñ. 1163–1164. 176. Ñïèñêè ðåïðåñîâàíèõ // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1981.– ¹ 6.– Ñ. 715. 177. Ñïîãàäè Áåçðóêè Îëüãè.– 14 áåðåçíÿ 1995 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 178. Ñïîãàäè Áðè÷à Âîëîäèìèðà.– 7 òðàâíÿ 1995 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 179. Ñïîãàäè Âåðõîëÿêà Äìèòðà.– 30 ÷åðâíÿ 1996 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà.

286

287

180. Ñïîãàäè Ãàíäçþêà Âîëîäèìèðà.– 22 ñ³÷íÿ 1996 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 181. Ñïîãàäè Ãðèíüêà Îëåêñàíäðà.– 8 áåðåçíÿ 1995 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 182. Ñïîãàäè Ãîëîÿä Ãàëèíè.– 24 ñ³÷íÿ 1996 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 183. Ñïîãàäè Ãëèâè Âîëîäèìèðà.– 13 áåðåçíÿ 1996 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 184. Ñïîãàäè Ãóñÿê Äàð³¿.– 3 ãðóäíÿ 1995 ð., 4–6 ëþòîãî 1998 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 185. Ñïîãàäè Ãóðè Ðà¿ñè.– 4 ëþòîãî 1996 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 186. Ñïîãàäè Ãàñþêà ßðîñëàâà.– 27 ñåðïíÿ, 1 âåðåñíÿ 1997 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 187. Ñïîãàäè Äåìê³âà ²âàíà.– 1991 ð.– Ç ñ³ìåéíîãî àðõ³âó Á. Ñîðîêè. 188. Ñïîãàäè Çàëèâàõè Îïàíàñà.– 26 òðàâíÿ, 25 ãðóäíÿ 1995 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 189. Ñïîãàäè Çåëåí÷óêà Ìèõàéëà.– 5 òðàâíÿ, 9 ÷åðâíÿ 1996 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 190. Ñïîãàäè Êàíäèáè ²âàíà.– 7 êâ³òíÿ 1995 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 191. Ñïîãàäè Êàðàâàíñüêîãî Ñâÿòîñëàâà.– 12 ãðóäíÿ 1995 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 192. Ñïîãàäè Êîñîâñüêîãî Âîëîäèìèðà.– 20 ëþòîãî 1995 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 193. Ñïîãàäè Êóêà Âîëîäèìèðà.– 15 ëèïíÿ 1997 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 194. Ñïîãàäè Êîñòèøèíà ²ãîðà.– 19 êâ³òíÿ 1997 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 195. Ñïîãàäè Ëåîíþêà Âîëîäèìèðà.– 18 ëþòîãî 1998 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 196. Ñïîãàäè Ìàñþòêà Ìèõàéëà.– 19 áåðåçíÿ 1995 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 197. Ñïîãàäè ϳäãîðîäåöüêîãî Âàñèëÿ.– 18 áåðåçíÿ 1995 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 198. Ñïîãàäè Ïåð÷èøèíà ßðîñëàâà.– 13 áåðåçíÿ 1995 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 199. Ñïîãàäè Ïðèøëÿêà Ãðèãîð³ÿ.– 22 òðàâíÿ 1995 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 200. Ñïîãàäè Õðèñòèíè÷à Áîãäàíà.– 4 ëþòîãî 1998 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 201. Ñïîãàäè Øóõåâè÷à Þð³ÿ.– 5 ëþòîãî 1998 ð.– Ç îñîáèñòîãî àðõ³âó àâòîðà. 202. Ñòàíîâèùå äî ïîä³é â Óêðà¿í³ ³ â ñâ³ò³ // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1973.– ¹ 11–12.– Ñ. 1203–1204, 1205, 1210–1213. 203. Óêðà¿íà: ïóò³âíèê.– Êè¿â-Áàëòèìîð: Ñìîëîñêèï, 1993.– 450 ñ.– Ñ. 321.

204. Óêðà¿íñüêèé â³ñíèê. Âèï. VI. Áåðåçåíü 1972. Äîêóìåíòè VIII. Ïåðåäðóê ñàìâèäàâíîãî æóðíàëó ç Óêðà¿íè.– Ïàðèæ-Áàëòèìîð: Ñìîëîñêèï, 1972.– Ñ. 166, 168–177. 205. Ó ïîêëîí³ Âåëèêîâ³ Ñèíîâ³ Óêðà¿íè ñë. ïàì. Ìèõàéëîâ³ Ñîðîö³ // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1991.– 13 æîâòíÿ. 206. Óðî÷èñòà àêàäåì³ÿ â ïàì’ÿòü ßðîñëàâà Ñòåöüêà // Øëÿõ Ïåðåìîãè.– 1996.– 27 ñ³÷íÿ. 207. Õåéôåö Ì. Óêðà¿íñüê³ ñèëóåòè // Ïîëå â³ä÷àþ ³ íà䳿: àëüìàíàõ.– ¹1.– Êè¿â, 1994.– Ñ. 141, 176–177, 197. 208. Õåéôåö Ì.  óêðà¿íñüê³é ïîå糿 òåïåð á³ëüøîãî íåìà... // Âàñèëü Ñòóñ â æèòò³, òâîð÷îñò³ òà îö³íêàõ ñó÷àñíèê³â.– Áàëòèìîð-Òîðîíòî: Ñìîëîñêèï, 1987.– Ñ. 204, 231, 235, 251–252. 209. Õåéôåö Ì. Èçáðàííîå.  3 ò. Ò. 3.: Óêðàèíñêèå ñèëóýòû.– Õàðüêîâ: Ôîëèî, 2000.– 296 ñ.– Ñ. 34. 210. Õðîí³êà // Áþëåòåíü óêðà¿íñüêèõ íàö³îíàë³ñò³â.– 1994.– ¹ 1.– Ñ. 38. 211. Öâºòêîâ Â. Ìàëà ³ñòîð³ÿ Óêðà¿íè-Ðóñè.– Ëüâ³â: Êàìåíÿð, 1994.– Ñ. 88. 212. ×åòâåðòèé Âåëèêèé Çá³ð ÎÓÍ. Ò. 1.– Âèäàííÿ ÎÓÍ, 1969.– Ñ. 233. 213. ×îðíîâ³ë Â. Ëèõî ç ðîçóìó (ïîðòðåòè äâàäöÿòè „çëî÷èíö³â“).– Ëüâ³â: Ìåìîð³àë, 1991.– Ñ. 160–161, 294–295, 298, 333. 214. ×îðíà Î. 28 íåâ³ëüíè÷èõ ë³ò // Ðîâåñíèê.– 1990.– 29 ëèïíÿ– 4 ñåðïíÿ.– ¹ 31. 215. Øèôð³í À. Êàòåðèíà Çàðèöüêà... // Âèçâîëüíèé øëÿõ.– 1987.– ¹ 11.– Ñ. 1208–1210. 216. Øèôð³í À. Çãàäóþ÷è Ìèõàéëà Ñîðîêó // Ñó÷àñí³ñòü.– 1971.– Ëèñòîïàä.– ¹ 11.– Ñ. 96–97. 217. Øîñòèé Âåëèêèé Çá³ð ÎÓÍ. Ìàòåð³àëè é ïîñòàíîâè.– Âèäàííÿ ÎÓÍ, 1984.– Ñ. 587. 218. Ùåãëþê Â. „... ßê ðîñà íà ñîíö³“. Ëüâ³â: Ôåí³êñ, 1992.– Ñ. 152– 153. 219. Ùåðáàê Ì. Óêðà¿íà ÿê æåðòâà ðîñ³éñüêîãî ³ìïåð³àë³çìó: äîïîâ³äü íà êîíôåðåíö³¿ „Òîòàë³òàðíà äåðæàâà ³ ïîë³òè÷í³ ðåïðåñ³¿ â Óêðà¿í³ 20–80-õ ðð. ÕÕ ñò.“ // Çîíà.– 1995.– ¹ 9.– Ñ. 26.

288

289

²ÌÅÍÍÈÉ ÏÎÊÀÆ×ÈÊ Âîéöåõîâè÷-Ðàôàëüñüêà Åì³ë³ÿ 37, 40 Âàâ³ëîâ 39, 187 Âàðêîí³ 40 Âóëü÷èí Ìàð³ÿ 53, 57, 70 Âîéíàðîâñüêèé Þð³é 58 Âàøèíãòîí Äæîðäæ 59, 90 ³í÷³ äå Ëåîíàðäî 141 ³ëüäå Ãåîðã 193 Âîëîäèìèð 251 ³íåð Íîðäáåðã 278

Àíòîí³â Îëåíà 102 Àíòîíîâè÷ Äìèòðî 199 Àíòîíîâè÷ Ìàðèíà 205 Àìóíäñåí Ðóìóàëüä 227, 253 Àíòîíè÷ Áîãäàí-²ãîð 244 Àõ³ëë 245 Àííà 251 Àð³ñòîòåëü 259, 260, 277 Áóòîâè÷ Ì. 14, 149, 201, 203 Áðÿíñüêèé Ì. 14 Áëàæ³÷åê 14, 119, 192, 199, 200 Á³ëèíñüêèé Àíäð³é 27, 28, 29, 30, 31, 33, 187 Áîðù 29, 163 Áîäíàðèê 40 Áàíäåðà Ñòåïàí 45, 56, 58, 61 Áîíäàðóê Ëåñÿ 58, 193 Áðè÷ Âîëîäèìèð 80 Áåç³í³í 164 Áè÷êîâ 187 Áåð³ÿ 188 Áàðáåëþê-Äåéíåãà Òåòÿíà 197 Áåçðóêà Îëüãà 197 Áðèíñüêèé Ìèõàéëî 202, 203 Á³ëåöüêà Ëþáîâ 203 Á³ëåöüêà Êàòðÿ 203 Áåçêîðîâàéíèé Âàñèëü 207 Áàíàõ Ñòåïàí 208, 219 Áîáåðñüêèé ². 210–211 Áîð 239 Áðóò 248 Áóääà 249 Áîïëàí 256 Áàõóñ 257 Áàëüçàê 259 Áåðêñîí 264 Á³ë³ëà 269

Ãîäè 11, 109 Ãóñÿê Äàð³ÿ 21, 22, 30, 55, 57, 180 Ãëèâà Âîëîäèìèð 19, 100 Ãàñèí Îëåêñà 30 Ãîðáîâèé Âîëîäèìèð 45, 98 Ãþãî ³êòîð 45, 152, 227 Ãàíä³ Ìàãàòìà 45, 147, 246 Ãîðèíü Ìèõàéëî 49, 51, 95, 99, 100 Ãîðèíü Ìèêîëà 54 Ãîðèíü Áîãäàí 54 Ãîðèíü Îëüãà 102 Ãåëü ²âàí 54 Ãîðñüêà Àëëà 55, 56 Ãðèãîðåíêî Ïåòðî 55 Ãåðöëü 59, 90 Ãàñþê ßðîñëàâ 67 Ãåðåãà 77 Ãðèíüêî Îëåêñàíäð 85 Ãëóâêî Ôåä³ð 86, 87, 88 Ãðóøåâñüêèé Ìèõàéëî 88 Ãóá÷àê 128 Ãàâðèëþêè Ôåä³ð ³ Ñåìåí 145 Ãóñ ßí 198 Ãîðèìèð 199 Ãîãîëü Ìèêîëà 201, 259 Ãîðäèíñüêèé Ñâÿòîñëàâ 201 Ãðèãîð³ Ìèðîñëàâ 204 Ãóë³íàòèé 206, 210 Ãàëóùèíñüêèé ²âàí 206 Ãàëóùèíñüêà 216 Ãåòå 208, 245

Âàõíÿíèí Îñòàï 13 Âåðãóí ²âàí 13, 14, 18, 96 Âîäèíþê 34

290

Ãåêåë³ Ä. 217 Ãåðöîã 274 Ãîôìàí Àëüáåðò 273 Ãîð³î 259 Ãðàêõ Ãàé 248 Ãåðàêë³ä 247 Ãàóññà 218 Ãàìñóí Êíóò 227 Ãåãåëü 243, 245, 258

Çîëÿ Å. 163, 232 Êàðàâàíñüêèé Ñâÿòîñëàâ 72 Êàíäèáà 13 Êàíäèáà Îëåã 14, 97 Êàíäèáà ²âàí 100 Êîñîâñüêèé Âîëîäèìèð 34, 66, 81 Êóçíºöîâ Êàï³òîí 38 Êðàâåð³ Ìàðòà 37 Êîð÷èíñüêà Ñîô³ÿ 40 Êðóãëîâ 40 Êóê Âîëîäèìèð 48 Êîâàëü÷óê Ïåòðî 55 Êîðîãîäñüêèé Ðîìàí 57 Êàëèíåöü ²ãîð 57, 80 Êàëèíåöü Óðèíà 57 Êîøóò 59, 90 Êðàñ³âñüêèé Çåíîâ³é 64 Êàëíèøåâñüêèé Ïåòðî 64, 256 Êðåì³íÿð³âñüêà Ìàð³ÿ 74 Êîðí³é÷óê 78 Êîöþáà Òåòÿíà 84 Êîöþáà Ìàð³ÿ 84 Êîçóá ²âàí 86, 88 Êóð÷èê 99 Êà÷îð Íàòàë³ÿ 99 Êíîòåê 120 Êóëü÷èöüêà Îëåíà 134, 139, 164, 201 Êîâæóí 149, 201 Êóðáàñ Ëåñü 175 Êîíëåñòîóí Òðèâîí 193 Êâ³íò³ë³àí Ôîá³é 278 ʳïë³íã 276 Êàíò 259, 260, 264 Êîíôóö³é 249 Êàòîí 248 Êðèìñüêèé Àãàòàíãåë 232, 233 Êðàâ÷óê Ìèõàéëî 207, 221 Êîâåðê 210 Êàë³äàñ 245 Êàïëèíñüêèé Þð³é 204 Êîçàê ª. 201 Êâ³òêà Êëèìåíò 203

Äèäèê Ãàëèíà 27, 55, 184, 187 Äÿê³â Îñèï 30 Äîëã³õ 39, 41, 187 Äóæèé Ïåòðî 44, 54, 79, 99 ijêêåíñ 45, 152 Äóáàñ Ìèêîëà 56 Äçþáàí Ìèðîñëàâ 57 Äàâèäåíêî Îëåêñàíäð 57 Äàâèäåíêî Ãåîðã³é 57, 84 Äîíöîâ Äìèòðî 61 Äàí³ºëü 77 Äàíèëåâè÷ Ñåâåðèí 81 Äüîì³íà Àííà 83 Äðà÷ ²âàí 150, 275 Äåëàêðóà 163 Äîëüíèé Î. 204 Äðîçäîâñüêèé 206 Äîðîæêîâñüêà Îëüãà 220 ijàí 247, 249 Äàí³ºëüñîí 259 Äåêàðò 259 Äåìîêð³ò 278 Åéíøòåéí Àëüáåðò 78, 217, 239 ªãîðîâ 39, 187 ªâäîêèìîâ 100 ªæîâ 188 Æèæêà ßí 198 Çàðèöüêà Êàòåðèíà 1, 5, 13, 19–23, 46, 51, 53, 54, 55, 57, 58, 61, 71, 76, 77, 87, 99, 100, 102, 150–155 Çàðèöüêà Âîëîäèìèðà 20, 28, 104, 107, 116, 119, 127, 172, 206–221 Çàðèöüêèé Ìèðîí 12, 20, 28, 47, 51, 87, 104, 119, 123, 128–129, 132–133, 146, 192, 206–221 Çàëèâàõà Îïàíàñ 47, 73 Çåëåí÷óê Ìèõàéëî 54 Çàÿöü Âàñèëü 79

Ëèñèé ²âàí 13 ˳ñîâñüêèé Ðîáåðò 14, 199–203 Ëÿõ 31 Ëåîíþê Âîëîäèìèð 34, 100 Ëþáà÷³âñüêèé Ìèðîñëàâ ²âàí 54 Ëåâêîâè÷ Âàñèëü 54 Ëåìåõà ³ðà 56 Ëåïêèé Áîãäàí 57

291

Ëèòâèí Þð³é 89 Ëóêàøåâè÷ 100 ˳ùèíñüêèé 164 ˳áóøå 198 Ëåí³í 202 Ëèñÿíñüêà Àëëà 205 Ëåâèöüêèé Â. 212 Ëÿäóìåê 243 Ëåéáí³ö 259 ˳ëü 264 Ëîê 264

Ïîòàëàéêî ². 40 ϳðóñ Âàñèëü 49, 99, 100 Ïîëåâèé Îìåëÿí 49, 99,181 ϳäãîðîäåöüêèé Âàñèëü 53, 57, 96 Ïëþù Âàñèëü 55 Ïðèøëÿê Ãðèãîð³é 55, 98 Ïèñàð÷óê Ðîìàí 71 ϳññàðî 163 Ïàòèê 164 Ïàâëþê 195 Ïëàíêà Ì. 217 Ïààâî- Íóðì³ 243 Ïåòðàðêà 245 Ïàíñî Ñàí÷î 245, 257 Ïëóòàðõ 247 Ïëàòîí 248, 277, 278 Ïðæåâàëüñüêèé 263 Ïåëå 269 ϳêêàð 274

Ìåíøàã³í Áîðèñ 22 Ìåëüíè÷åíêî 44, 133 Ìàðòèíþê-Ëîòîöüêèé Ñòåïàí 53 Ìîðîç Âàëåíòèí 55, 90 Ìàëü÷óê Âàñèëü 55 ̳õíîâñüêèé Ìèêîëà 61 Ìàð÷åíêî Âàëåð³é 89 Ìàì÷óð Ñòåïàí 89 Ìàñþòêî Ìèõàéëî 89 ̳êåëàíäæåëî 141 Ìîéñåé 160, 209, 249 Ìàqpi Ì. 192 Ìàç Ãàëèíà 203 Ìàçóð Ñ. 219 Ìàöåéêî Ãðèãîð³é 221 Ìåòåðë³íã Ìîð³ñ 229 Ìåòëèíñüêèé À. 256 Ìàêåäîíñüêèé Îëåêñàíäð 259

Ðàäèã³í Àíàòîëü 21, 59, 89 Ðåëåí 40 Ðóäåíêî 40 Ðîññ³ Æàê 61 Ðóáåíñ 163 Ðþì³í 188 Ðóá÷àê 214 Ðàññåë 217 Ðîìóë 230 Ðåì 230 Ðóññî Æàí-Æàê 240, 258 Ðóäàíñüêèé Ñòåïàí 245 Ðóä³é Åð³õ 252 Ðîóá³÷åê Ï. 272

Íåëüñîí 55 Íàðáóò 146, 149, 199, 200, 201 Íîâàê³âñüêèé 164 Íàëèâàéêî Ñåâåðèí 195, 255 Íàíñåí Ôð³òüîô 252 Íîáåëü 253 Íüþòîí 259

Ñîðîêà Áîãäàí 2, 22, 27, 53, 78, 100, 104-182, 193 Ñîðîêà Ëþáà 2, 22, 53, 57, 166, 168–169, 170–176, 179, 180, 189 Ñîðîêà Îëåêñàíäð 11 Ñîðîêà-Ìîéöà Ìàð³ÿ 11 Ñîðîêà Óñòÿ 22 Ñîðîêà Ñîëîì³ÿ 99, 100, 179, 181–182, 189 Ñòàë³í 21, 34, 83 Ñòðîêà÷ Ò. 24 ѳëü÷óê Î. 31, 83 Ñâåíö³öüêèé Ì. 31 Ñåì÷èøèí ß. 31 Ñëîíü Þð³é 31 Ѻðîâ 40 Ñòåöüêî ßðîñëàâ 41, 55, 58, 61

Îñàä÷èé Ìèõàéëî 14, 44 Îëåñü Îëåêñàíäð 14, 78, 244, 245 Îâñ³ºíêî Âàñèëü 51, 89 Îë³éíèê Àíòîí 55 Îä³í 93, 252 Îïïåíãàéìåð 239 Îðòåãà-³-Ãàñåò 240 Îä³ññåé 247 Îñòðÿíèöÿ 255 Ϻðàöüêèé Áðîí³ñëàâ 19, 91, 220 Ïàâë³â Áîãäàí 31 Ïåòðàùóê 33, 187

292

Ñîðîêà Ñòåïàí 49, 99 Ñòóñ Âàñèëü 51 Ñâ³òëè÷íèé ²âàí 57, 80 Ñâ³òëè÷íà Íàä³ÿ 102 Ñë³ïèé Éîñèï 73 Ñâÿòîñëàâ 94, 253 Ñîêîëîâ 96 Ñòåôàíèê Âàñèëü 150 Ñåðâàíòåñ 152 Ñðåðåñêàíè 154 Ñêîâîðîäà Ãðèãîð³é 160 Ñåâðóê Ãàëèíà 162 Ñåçàí 163 Ñåëüñüêèé 164 Ñåíò-Åêçþïåð³ 172 Ñîðîêà Îëåíà 177 Ñåìÿíîâñüê³ À. 193 ѳ÷èíñüêèé Âîëîäèìèð 205 Ñåíåêà 278 Ñàðòð Æàí-Ïîëü 270 Ñòðîñ Ëó¿ 269 Ñóëëà 257 Ñöåâîëëà Ìóö³é 248 Ñåòîí-Òîìïñîí Åðíåñò 232, 269 Ñåíèê 206 Ñâåíö³öüêèé 212 Ñîêðàò 218, 248, 277, 278 Ñòîæåê Â. 219 Ñêîòò Ðîáåðò 227

Ôàóñò 108 Ôðåäð 154 Ôåäîðöåâà Ñ. 175 Ôàëüñòàô 257 Ôåðä³íàíñ 268 Õðîì'ÿê Àíåëÿ 12, 206 Õîìèøèí Ãðèãîð³é 19 Õðèñòèíè÷ Áîãäàí 48, 193 Õåéôåö Ìèõàéëî 51 Õðèñòîñ ²ñóñ 107, 240 Õìåëüíèöüêèé Áîãäàí 195 Õîëîäíèé Ìèêîëà 253 Õàéåðäàë Òóð 253 Õ³ëëàð³ 274 ×àéêà ²âàí 55 ×îðíèé Áîðèñ 57, 88 ×åðåäíè÷åíêî ªâãåí 81, 83 ×îðíîâ³ë Â'ÿ÷åñëàâ 102 ×å÷åñòåð Ôðåíñ³ñ 274 ×óðàé Ìàðóñÿ 245 Øóõåâè÷ Ðîìàí 27, 56, 73 Øóõåâè÷ Þð³é 330 45, 48, 50, 55, 80 Øåâ÷óê ²âàí 29 سëëåð 45, 152 Øåâ÷åíêî Òàðàñ 45, 48, 61, 80, 101, 115, 125, 147, 152, 154, 158, 203, 208, 210, 218, 251 Øï³öåð Âàñèëü 54 Øèôð³í Àâðààì 80 Øïàê ²âàí 85 Øåíãåðà Ëåñÿ 86, 88 Øåêñï³ð ³ëüÿì 102, 245 Øîìîâñüêèé Êîñòÿíòèí 114 Øîëîì-Àëåéõåì 209 Øï³ëüðàéí É. 210 Øòåéíãàóç Ã. 219

Òàðíàâåöüêèé 19 Òåðåõ Âàñèëü 29, 30, 31 Òîëñòîé Ëåâ 45, 152, 240, 243 Òàðíàâñüêèé 84 Òðóø ²âàí 117, 164, 203 Òðÿñèëî Òàðàñ 195 Òàí÷èê Ëåñÿ 221 Òåðíîáóë Ê. 253 Òèðø 266 Òåí-ö³íã 274 Óêðà¿íêà Ëåñÿ 48, 49, 53, 80, 99, 150, 176, 178, 179, 180, 203 Óëüÿíîâ 202 Óàéãåä 217

Þçüâàê Ïåòðî 11 Þðê³â Âîëîäèìèð 31 ßùèøèí Àíäð³é 57 ßñåíêî 76 ßãîäà 188

Ôðàíêî ²âàí 71, 154, 232 Ôðåéäìàí Âàëåíòèí 86, 88

293

ÑÏÈÑÎÊ ²ËÞÑÒÐÀÖ²É ÍÀ ÊÎËÜÎÐÎÂ²É ÂÊËÅÉÖ² I–III. „²ñòîð³ÿ îäíî¿ áèòâè“ (13.II.45 ð.). Íà çâîðîò³ ëèñòà-ðîçêëàäêè:

„…Ïåðåñèëàþ Áîãäàíîâ³ öåé ðèñóíî÷îê ³ áà÷ó, ùî òðåáà äàòè ïîÿñíåííÿ äî íüîãî, ÿê Áîãäàí äî ñâîãî ïàðîïëàâà. Ìóøó ïðèçíàòèñü, ùî âæå 9 ë³ò í³÷îãî íå ðèñóâàâ ³ ö³ëêîâèòî âèéøîâ ç âïðàâè; êð³ì öåãî òóò ö³ëêîì íåìà ïåíçëÿ, àí³ ôàðá³â. ßê çë³ïèâ öå, òî õîò³â ïîðâàòè, ïîò³ì ïîäóìàâ, ùî ìîæå ñèí âèáà÷èòü, ³ ð³øèâ äîñòîñóâàòè „òåêñò“ ³ òàê ïîäàòè. Áà÷ó, ùî äóæå öå âñå íåâäàëî âèéøëî. ͳ ñì³ÿòèñü, í³ ïëàêàòè íåìà íàä ÷èì. Ïðèçíà÷åíå º äèø äëÿ âæèòêó Áîãäàíà. Ñïî÷àòêó ïîâñòàëè ðèñóíêè, à ïîòîìó ïðèäóìàíèé òåêñò. Áîþñÿ, ùî ìîæå îáðàçèòèñÿ, ùî ÿ éîãî òàê ïðåäñòàâè⅓. IV. Äâ³ õóäîæí³ ëèñò³âêè ñèíîâ³. Íà çâîðîò³:

31.V.45 ð. „…Òîá³ ïîäîáàëîñü ïîðîñÿòêî… Öå, ùî íà ðèñóíêó, ç çàëîæåíèìè ðóêàìè íàçàä, òàêîæ ïîâèííå ïîäîáàòèñü. ×åìíåíüêå, äàëî ñåáå âèìèòè ñâî¿é ìàì³ ³ ï³øëî áàâèòèñü. ßê áóäåø ÷åìíèì – áóäó çàâæäè Òîá³ ïðèñèëàòè ðèñóíî÷êè“. 24.I.46 ð. „…Çàâæäè äî Òåáå ïèøó íà ðèñóíî÷êó. ßê áóäåø ïèëüíèì, òî íàó÷èøñÿ ³ ïèñàòè ³ ðèñóâàòè ãàðíî“. V. „Áîãäàíîⳓ (24.II.46 ð.). Íà çâîðîò³:

„Äåõòî çàââàæóº, ùî Òè ïîä³áíèé äî ä³â÷èíêè, àëå ÿ ð³øó÷î çàïåðå÷óþ“. VI. Ëèñò³âêà ñèíó (8.IV.46 ð.). VI–IX. „Áàéêà“ (3.I.46 ð.). X–XVI. „³ëüíèé ïåðåñï³â áàéîê Êðèëîâà“ (1.IX.46 ð.).

Ç̲ÑÒ Ïåðåäìîâà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Ìèõàéëî Ñîðîêà . . . . . . . . . . . . . Âñòóï . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Äèòèíñòâî òà þí³ñòü Ì. Ñîðîêè . . Áîðîòüáà ç îêóïàö³éíîþ Ïîëüùåþ Êàòåðèíà Çàðèöüêà . . . . . . . . . . „ÎÓÍ-ϳâí³÷“ íà Âîðêóò³ . . . . . . „ ñòåïàõ ãàðÿ÷èõ Êàçàõñòàíó...“ . Ó Ìîðäîâñüêèõ êîíöòàáîðàõ . . . . Õðåñíà äîðîãà íà Óêðà¿íó . . . . . . „Áîðåöü ç êîãîðòè áåçñìåðòíèõ...“ ϳñëÿìîâà . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

7 8 11 16 19 24 36 43 53 55 60

Ñïîãàäè ïðî Ì. Ñîðîêó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Ëèñòè ç íåâîë³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Òâîðè Ì. Ñîðîêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Òâîð÷³ñòü Ìèõàéëà Ñîðîêè (Ë. Áîíäàðóê) Íå õî÷åìî íîñèòè ÿðìà . . . . . . . . . . . . . „Îé, Áîãäàíå-Çèíîâ³þ, íåîáà÷íèé ñèíó...“ „Ãóëÿé, øàëåíèé, âèé ïóðãîþ...“ . . . . . . „Ìè ò³, ùî áóäóºì íà áàãíàõ äîðîãè...“ . . „Ó ãàðÿ÷èõ ñòåïàõ Êàçàõñòàíó...“ . . . . . . „Áðàòíÿ êðîâ Âîðêóòè ³ Íîðèëüñüêà...“ . . Ìèñòåöüêà Ïðàãà . . . . . . . . . . . . . . . . . Ì. Çàðèöüêèé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ²íñòèíêòè. Ðåôëåêñè. Åòèêà . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. 191 . 192 . 194 . 195 . 196 . 196 . 196 . 197 . 198 . 206 . 222

Ñïèñîê äæåðåë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 ²ìåííèé ïîêàæ÷èê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Ñïèñîê ³ëþñòðàö³é íà êîëüîðîâ³é âêëåéö³ . . . . . . . . . . . . . 294

ÍÀÓÊÎÂÎ-ÏÎÏÓËßÐÍÅ ÂÈÄÀÍÍß

Áîíäàðóê Ëåñÿ

ÌÈÕÀÉËÎ ÑÎÐÎÊÀ Äî 90-ð³÷÷ÿ â³ä äíÿ íàðîäæåííÿ ³ 30-ë³òòÿ â³ä äíÿ ñìåðò³ (27.03.1911–16.06.1971)

ÑÅÐ²ß «ÏÎÑÒÀÒ²»

Ðåäàêòîð ßðîñëàâ Ðàäåâè÷-Âèííèöüêèé Îôîðìëåííÿ ²ãîðà Áàáèêà

Ïðåçèäåíò ô³ðìè Ïåòðî Áîáèê Ãîëîâíèé ðåäàêòîð Âàñèëü ²âàíèøèí ˳òåðàòóðíèé ðåäàêòîð ßðîñëàâ Ðàäåâè÷-Âèííèöüêèé Òåõí³÷íèé ðåäàêòîð ªâãåí Ãíàòèê ³äïîâ³äàëüíèé çà âèïóñê ²ãîð Áàáèê

Çäàíî äî ðîáîòè 15.02.2001. ϳäïèñàíî äî äðóêó ç ãîòîâèõ ä³àïîçèòèâ³â 6.03.2001. Ôîðìàò 60õ841/16. Ïàï³ð îôñ. ¹ 1 (òåêñò). Ïàï³ð êðåéä. „Zanders“ (âêëåéêè). Îôñåòíèé äðóê. Ãàðí³òóðà SchoolBookC. Óìîâí. äðóê. àðê. 19,48. Íàêëàä 2000 ïðèì. Çàì. ¹ 198. Âèäàâíè÷à ô³ðìà “Â³äðîäæåííÿ”. 82100, ì. Äðîãîáè÷, âóë. Ò. Øåâ÷åíêà, 2. Òåë.: (03244) 3-73-59. Ôàêñ: (03244) 3-72-93 Ïîë³ãðàô³÷íèé òåõí³êóì ÓÀÄ. 79005, ì. Ëüâ³â, âóë. Â. Âèííè÷åíêà, 12. Òåë.: (0322) 76-65-89