l* -\i .;- -
Y*rkler Nn***
Tiirkler Nasrl tutiisi*imnn oldu?
G
Mt*n*[]m&m S*dm?
Oysa Orta Asya; dtin boz yeleli atlar rlstUnde koca bir drinyaya meydan okuyan bUyilk
bozkrr Fatihlerinin Yurdu,
steP
Kahramanlannln er meydant bugiin, bir kere aya$a kalkmrgtrr. Bu genig topraklar tizerinde, Orta Asya Tiirk varl$rnr ebediyetlere kadar gdti.i recek ola n. Azerbayca n' Tii rkmen lsta n, Kazakistan, Ozbekistan, Klrglzistan hatta Tacikistan gibi, btiyUk "Tiirk Devletlerl" kurulmugtur.
Oysa isl6m Dini, bu biiytik krllttlr vtr medeniyet, de$il Orta Asya, belki Anadolu vtt britrin Balkanlarda dahil Adriyatik ktytlartndan 9in Seddine kadar bUtuin diinya Tiirklii{iintln mtigterek tarih, kii ltii r meden iyetimiz, hu lan millet varh$tmtztn oturdufu miigterek bir zemintt ve bir "maya" olmuStur.
Bu eser; aYnl zamanda diinYa
Tiirkliiiiiniin
ayakta durmastnt sa{layan, bu miibarek ve miigterek zeminin aydrnlatrlmast yolunda attlmrg bir adtmdtr.
uustl
, llulUullttii[ilt
i
ttill
E!T@
I
I t Tiirk islam Kiilllyah: 2
fi
YEDTKUBBE YAYTNLART: S
T[rk lsl6m K0lliyatr:2 T0rkler Nasrl M0d0man Oldu
-
1. Baskr:
Orta Asya'da Islimiyetin itt Yavrtrg Yrllan
Ekim,2flX
t
ISBN:975-98634-1-3 O
GenelYayn Ydnetmeni Rfat IGRAKOL O
Yazgma Adresi:
Rfat ](AMKOL $erafettin Caddesi 6z lghanr A Blok Kat Tel: 0.332. 353 0O 50 - 353 80 43
2.
KONYA
-
llmi Yazrgma Adresi: Prof. Dr. Zekeriya KITAPCI K. Karabekir Cad. Hoca Hasan Sk. No: 151407 Tel: 0.332. 350 82 96. Meram / KONYA
x www.zkiiapci.com
[email protected]
TURKLER NASIL MUSLI.JMAN OIDU Steplerde Duyulan llk Ezan Sesleri
@ Kitabrn her hakk mahfuzdur.
Eserin; M0ellifin yazh m0sAdesi olmaksrzrn tamamen, ksmen veya herhangi bir de$igiklik yaprhrak yaynlanmasr
dijital ortamlarda golaltrlmasr veya bir bagka dile gevrilerek yaynlanmasl yasaktrr.
Dizgi
DIZGI EVI
Tel:0.332.351 0641 Kapak Tasanm
GMFIT.O
kof.
'P*Pr...-Bask-Cilt SEBAT OFSET MATBAACILIK Tel:0.332.342 01 53 Fax 0.332.
Dr. Zekeriya
fimPCf
Ph. D. Karagi Un- Pakistan
g2S7
Yfirw.sgbat.com sobato6obat.com
&
Assol Prof. Jos. Un. Nijerya
"Daha sonra Ttirk Yurtlan Islamrn nuru ile aydrnlandr. Onlar Islflm'a gontil veren, onu di.iqmanlanna kargr koruyan en giizel bir millet oldular. Bu onlara Allfi'rn bir lutfu idi. Onlar kendi istekleri ile boltik btiluk IslAm Dinine kogmuglar ve tilkelerinde tam bir gtiven ve barrg iginde yagamrglardr. Boylece onlann vergileri hafiflemig ve yiikleri de azalmrg oldu. Onlan esir almak zorlagtr. Aralarrnda
kan akrtmalar sona erdi. Bu boyle btittin Emeviler devri boyunca devam etti. Allah Emevilerin kotti yola saptrklannr ve Peygamber soyundan gelenlere zulmettiklerini gortince bu defa onlarr Emevilerin
iistiine kendi askerleri olarak gonderdi." el.Makdist, s.234 . el-Hamevl, II. s. 351
OwsOz Bilindi$i gibi Tilrkler arastnda islamiyetin yayilty ve onlann gok uzun ve gok getin bir mricidele yrllanndan sonra miisltiman olmalan, diyebilirizki, sadece Tiirk Tarihinin de$il, istdm Tarihi belki btittin dtinya ve insanhk tarihinin de en cinemli sosyal ve dini olaylanndan biridir.
$u bir gergektirki; di$er bir krsrm semAvi dinlerde oldu$u glbi, isl6m Diniile, insanhsrn ufkuna bft "Hidayet GiineEi" olarak do$du$u ilk yrllardan bu giinlere kadar gok zorlu bir "uat olmA" ve bir "yagama miicailelesi,, vermig, bu u$urda di$er din ve milletlere kargr bir gok patlak itini zaferler kazanmrg ve eski dtinya krtalarrrun rinti ciham dolduran ma$rur "imparatorlar{' ve step "Fatihlerinin" resmi dini olmugtur.
islfrm Dininin; do$ugtan giintimiize kadar gegen bu on dcirt asr iginde, kazandr$r bu goz kamaghno parlak dini zafeilerin, netice itibarr ile en briyti$ri, griphesiz Tiirklerin miisliiman olmalart ve e$ilmez baglan ve btiktilmez keskin
krlrnglarrnr, isltmm yilcetidi ve onun ululu$una adamalandrr. Dtinyada; IJz. Muhammed'in, "Hak Peygambet'' olarak grinderilmesinden sonra diyebilirizki, Tiirklefin Miisliiman olmalanndan daha cinemli, daha biiytk bir olay yoktur.
Evet Ttirk milleti ve insanhk tarihi iqin bdylesine onemli olan bir olay ve bir ahn yaz6r hakkrnda yani "Tiirkleiln miisliimanhfl " kabul etmeleri konugunda, ne yazrkki gimdiye kadar tahnin edici hig bir ciddi gahgma
7
6
yapilmam$hr. De$il yabancr miiellifler, kendi yazarlartmrz tarafindan dahi bu cinemli konu biittiniiyle ihmal edilmig ve bu konularda verilen yarrm yamalak bilgiler, ilmi bir gergefri ifade etmek gdyle dursun, sadece milli guiurumuzu olgamaktan ileri gltmeyerr sathi, son derece yetersiz gdriig ve bir kag-hamAsi makAleden ibaret kalmrghr. Bu makAleler ve ileri sflriiLlen gdriigler meselA "Talas Sauay Nariyesi" veya "Eski Giik Tann Dini ile isldm Dini arasmdaki benzerlikler" ve bu ydnde yaprlan izahlar muhtevalarr itibarr ile bu "Biiyiik olugumu" yatrl. "Tiirklerin miisliiman olffia" keyfiyetini yeteri kadar izah ebnekten uzak oldu$u gibi, bu hususta cereyan eden olaylar ve gergeklerle de f.azla bir ilgisi yoktur. Nevarki bizim; yanm asttdr Tiirk tarihi ile ilgili bir qok meselelerde hig bir goriig beyan etmeyen, hatta bu konularda yazrlmrg ve yalan yanlry htiktimlerle dolu, sdzde ciddi batilt yazarlar ve onlarrn eserlerini dahi, tenkit etmekten gekinen Cok ile$erli tarihgilerimizin, b6yle tutarsrz ve bir manada gtiliing bir "Hipotez" ortaya atmalan ve onlan buna zorlayan sebebleri, izah etmemiz mtimktin de$ildir.
btitiin heyecan ve samimiyetimizle Tiirk Mitleti ve biitrin insanh$rn hayrrna olan bu, Biiyiik OluEum' a ydneldik. Ttirk yurtlannda ve Ttirkler' arasrndaki bu biiytik "isl6m Inktlabtn{' biittin unsurlarr ile gdzler Bize gelince;
dntine sermeye gahgtrk. Senelerimiz sanki, engin denizlere ulagmak igin dere tepe demeden, yuvarlarup giden ve bagrm tagtan taga vurarak krvrrm krvrrm al
siiyledi$i bir beyti, bu btiyiik "hakika{' igin bizimde gcintil na$memiz olmugtur.
'HAk-i payine yetem iler! iimiirlerdir muttastl, Bagmt tagtan taga ourur gezer avhre su."
Ne varki bu kogugfurma ve yorulmalarrmrz arhk bereketli meyvelerini vermeye baglamrgtr. Zira, gok uzun ve yorucu bir gahgmadan sonra hazrrlamrg oldu$umuz
Tiirklerin miisliimanhit kiilliyatmn ikinci kitabt, Tiirk okuyucusunun irfan zenginli$ine sunulmug bulunmaktadr.
Bu ikinci Kitapta; islAm hidayet varhsr, bir Ab+ hayat gibi, gok uzun ve ilAhi bir yolculuktan sonra Ceyhun Nehri kryrlari, bir di$er ifade ile TURKISTAN ve Tzran Yurduna ulagtrrrlmrg ve bizim daha ziyAde Aga[t Tiirkistan (lshmi kaynaklarda Maoeraii'n-Nehr) dedi$imiz bu genig co$rafi bolgede ilk defa islAmiyetin yayrhgr tizeride durulmugtur. Kitapta; isl6m Dini'nin Tiitkistan'da ilk devirleri aragtnlmrg ve Kuteybe b. Miislim'iry islAmiyetin Tiirk yurtlarrnda dzellikle Baykent, Buhara, Semerkant ve Eergane gibi Tiirk Beyliklerinile yayimasr igin sarfetti$i gayretler tizerinde durulmug ve Buhata'da gergeklegtirilen biiyiik isl6m inkiilbr gok mrikemmel bir terkib olarak ortaya konulmugtur.
Evet bu Kitabrmrzd a; Orta Asyada Islamiyetin yayrlrgr tizerinde durulmugtur. Oysa Orta Asya; diin boz yeleli atlar tistiinde koca bir dtinyaya meyddn okuyan btiytik bozkrr Fatihlerinin yurdu, step Kahramanlanntn er meydambugtin, bir kere daha aya$a kalkmrgtrr' Bu genig topraklar tizerinde, Orta Asya Tiirk varh$rm ebediyetlere kadar gottirecek olan Azerbaycan, Tiirkmenistan,
8
zb ekistan, Krgtzi st an hatta T acikist an gpbi, bi.iytik "Tiirk Deoletleri" kurulmugtur. SSCB ve gtikmtig Komilnizm ve Demir Perde yrkrlmrg Orta Asya ve Tiirk diinyasma giden yol btihin ululu$u ile agrlmrghri Tarihi ipek Yolunu andrran bu ktiltiir 've medeniyet yolunun trafigi, daha gimdiden gok yogun bir hAle gelmigtir. Onbinlerce
Kazakist an, 6
Orta Asy a'y a kogmaktadr. Oysa istdm
Dini, bu btiyflk ktiltUr ve medeniyet; de$il
Orta Asya, belki Anadolu ve btittin Balkanlarila dahil Adriyatik kryrlarrndan Qin Seildine kadar btittin diinya Tiirkliiitiniin mtigterek t arih, kiiltiir me deniy etimiz, hulasa millet varh$rmrzrn oturdu$u mrigterek bir zemine ve bir' "maya" olmugtur. Bu eser; di$er taraftan, dtinya Ttirklti$tintin ayakta durmasrnr sa$layan, bu mtibarek ve mtigterek zeminin aydrnlatrlmasr yolunda atrlmrg bir adrmdr. Bunu bizim di$er gahgmalanmrz takip edecektir. Oyle tahmin ediyoruzki; bu mtitevazi gahgmalarrmz; Otta Asya Tiirk Cumhuriyetlerinile de gok genig bir ilgi gdrecektir. Artrk yarrnki gtinegler; miisliiman Tiirk varh{mm, kim nercde olursa olsun' tarihi gahsiyeti iizerine dodacak ae onun insanh$m haynna olan bu ',biiyiik tarihi misy onunu" ay dnlatacaktt. Her tiirlii bagan yiice Allahtandr!
KONYA -2004
Prof. Dr. Zekeriya KITAPQI www.zekeriyakitapci. com
TAKRiZf) PTOf. DT.
M. HAMIDULLAH
Allah'rn adr ile: eseri igin bft Takriz (Preface) yazmaml istemesi benim igin bir gereftir. Haddizahnda ben gekingen bir kimseyim. Bununla birlikte daha gimdiye kadar bu konu iizerinde genig bir inceleme yapm$ da de$ilim.
Mtiellifiru bu
ilmi
isl6m Dininin gegitli tilkelerde yayrlmasr meselesi
hAlA
tarihgiler tarafrndan incelenmesi beklenen dnemli bir konudur. Konu rizerinde bir tahlile girigmeden 6nce hemen gunu belirtelim ki, bu yonde daha derli toplu bir gahgma yaprlmamrg ve olahlarda da$rnrk bir vaziyettedir. IIig milbale{a etmeksizin diyebitiriz ki, Araplar'dan sonra islam Tarihinde en biiyiik rolil giiphesiz Tiirkler oynamrgttr. Bu nigin boyle olmugtur? islamiyet, Araplar vasrtastyla ilk defa
Habegliler, Rumlar, iranlilar, Yahuililer, Tiirkler ve Hinillilerle temasa gegmigtir. Yeni bir din olmasr sebebiyle, btittin bu milletler tabiatryle islam Dinine giddetli bir mukavemet gostermiglerdir.
Calib-i dikkat bir olaydrr ki, bu ve diier konular gibi sosyolojik ve pisikolojik de bir problemdir; bu milletlerden her birinin isl6m Dini'ne kargr g
Qok Aziz Kardegim;
epSellmil aleykilm ve mhnetilllahi ve bereffiluhu, Kltgltk birTakriz (Sunug) haztladrm. Her tiirlit de|i$khk mltmkllndilr. Lutfen sia, istedi{iniz ' de(igikli{i yaprruz. Seliim ve hiirmetlcr. Prof. Dr. M. Hamldullah Not: Qok Muhterem hocan bu ktymetli Takrizini daha 6nce yaytnlatnrs olan $Ortu Asya'da lillmiyetin Yayilqt ve Tiirklzrt' admda ve bu konuda ilk eserim igin lutfetmistir. Kendisine gimdi Yiice Mevldtlan Rahmet diliyorurn Z.K,
10
biittin Araplar, iranltlar ve Tiirkler isl6m nlinyni kabul etmiglerdir. Bununla birlikte gok az bir grup harig Yahfrdiler, Rumlar ve Qinliler daha mtisliiman olmamrglardr. Hindistan'rn durumu ise goztilmesi gergekten gtig kangrk bir problemdir. Bu genig tilkede riyle toplumlar vardrr ki, bunlar kendilerini tamamen lslAmiyete adadrklarr halde diSer gruplar ise, islam Dinine dtigman ve mtisltiman cemaata baskrlar yapmaktadrrlar.
Bu sebeb oe illetler diinyasmda gelecek gegmigle kaimdir. Bu kadar genig iilke oe muhtelil milletlefin Islami gegmigini anlamak igin hali haztrdaki bu eser ile bir baglangtg yapilmqtr. Kendi sahasnda yaprct bir gahgma olmas hasebiyle okuyuculara iiyle zanneiliyorum ki; yeni yeni ufuklar agacakhr, Btiyi.ik Tarihgilerimiz daha ziyade Abbasiler devrini r!$mriglerdir. Tabiatryl4 selefleri hakkrndaki tafsilata, yani Emeatler devrine ait rivAyetlere, eserlerinde pek fazla yer vermemiglerdir. Bununla birlikte klasik eserlerin daha bir go$unun modern indeksleri yaprlmrg da de$ildir. Onun igin bu konu ile ilgili malzemenin bir araya getirilerek bir eser yazrlmasr btiyiik bir sabrr ve metanet gerektirmektedir. Bz baktmdan meocut galrymaya bu baganh terkibinilen ilolayt takditlerimi belirtiyorum, Ancak, bu galrymanm ortjinal kopyasnt okurken akhma gelen bh kag hususa temas etmekten kendimi alamadtm. goyle ki;
1.}{z. Peygamber'in btiytik sahabelerinden Ammar b. YAsir, Yemen asrlh idi. O'nun babasr Mekke'ye gtig ettikten sonra Yasir, Siimeyye ile evlendi. Bu Aile istdm Dizfne ilk girenlerden ve gok samimi bir miisltiman idiler. Miisliiman olduktan krsa bir zaman sonra Siimeyye, efendisi EbO Cehl tarafmdan gerefsiz bir gekilde tildiirtilmtigtrir. (krg.elBelazuri, Ensabii'l-Eyef, 7. s. 160) Aynr tarihqi (s. ,89.) Siimeyye'nin aslen Kesker mmhkasmda l<, Zandaoerilten
L1
oldu$u s
2. Taberi tarihinde 54. hicret yrh olaylan arasrnda Buhara Kraligesinin hikayesi yer almaktadrr' Taberi; O'nun adrm Kabag Hitun olarak kaydeder. Belki de bu do$rudur. Kabag kabilesine mensuP bir hammefendi anlamrna gelir. Kadr er-Regid'in krymetli eseri olan ez-Zehait oet'Tuhuf da (Ktiveyt 7959, Ayfonkarahism yazmasr) s' 'l'96, Kraligenin ismi Fefft Hatun'dur. Acaba bu kralige miisliiman olmug mudur? Zira, a'nttn Arap vAlileri ile olan harbleri ve giydi$i gizme tarihte pek meghurdur.
3. Aynr eserde (s. 208) agaSrdaki rivayetler vardr. Haccac b. Yusuf, H. 95 yrhnda vefat etti$i zaman lrak'tn merkezi Vas#da ki, devlet hazinesi 117 milyon dirhemdi' Bunun drgrnda 600 kadarda zrhbrrakmrgh ki, bunlardan 300 kadarr lrak'tal
hakkrnda daha yeterli
bir
aragtrrma yaprlmasr
ge-
rekmektedir).
4. Muhammed b. Numan b. Iraki; Kanfini Sultan Siileyman devrinde lrak'ta yetigmig bir mtielliftir' O'nun, Ma'denii'l-Cevahir, bi-Tarihi'l'Basra oel-Cezait, Cezqir el-
12
Halic adrndaki krymetli eseri, Konya yazmasl
Pans;1977
Prof. Dr. Hiiseyin Ali ed-DAKOKI'nin Mektubu('):
esas ahnarak
negredilmigtir. Bu eserin 85-86. sayfasmda Abdurrahman b. Ag'as el-Kindi'nit1 Haccac'a kargt nastl isyan ettiSi, nasrl Tiirk Hakant Rutbil'e sr$rndr$r, sonra Haccac'tn bu mi.icrimi 'geri istedif,i, o'nun Asilere ait altrnlarr Rutbil'e bnakarak iade edildi$i ve Egas'tn, Haccac'tn afrrr igkencelerinden kurtulmak igin nasrl intihar etti$i anlatrlmaktadrr ' Bazr tafsilata bu eserde yer verilmemigtir. ibn Habib; el-Muhabber admda ki eserinde (s.2aa6) ibn Egas ailesinin "Htyanette En Azilt Arap Ailesi" bagh$r alhnda onlann tarihini vermektedir. O lbn Egas'rn Yahfidt asrlh oldu$unu ve o'nun en az ddrt nesli igindeki ecdadmm bir gok hryanete adt kangmrg olduklanm.bildirmektedir. Her ne kadar tafsilatr bizi ilgilendirmesede, ibn Habib; Egas'rn kzrm da hAinler listesine ilAve ehnektedir. O'nun rivdyetine grire igte bu krz, Hz. imam-r Hasan'la evlenmig ve Yezid'in rsrarr ile imam-r Hasan'r zehirleyerek oldtirmiigtiir. Rutbil'e gelince modem garkiyatgrlar O'nun asrl adrrun Zubbil'den muharref oldu$unu dtigi.inmektedirler. Fakat, Prof. Nabi Bakhsh Baloch; Pakistan, "islami Eetih Atafesinile Gazne Kralh!{' adryla negretti$i (Pakistan Historical Society Conference Kraghi- L961) onemli bir makalesinde bu Tiitk Hiikiimilartntn asrl adrrun Rutbil oldu$unu agrkca tekid etmektedir. (s.2L7-225) Mdmafih, ben gene meslekdagtmt tebrik edefim, 6yle iimit eiliyorum ki, o, ilmin son aerilen ilc bu kabil aragtrma eserler y azffiay a deaam edecektil''. Prof. Dr. M. Hamidullah
Sn.
Hiirmetlerimi sunanm,
Ilk olarak Arapga yazdrsrruz et-Tiirk fi Miiellefdt elChhtz adh kitabrmzr aldrm ve dikkatle okudum. Sonra mecmualarda negretti$iniz ingitizce oe Tiirkge def,erli makalelerinizi aldrm. Sevinqle okudum. Pek memnun oldum. Son gtinlerde aziz ve vefAh Prof. Ali Sevim bey
iki kitabrmzr lutfedip bana gcinderdi. Birisi eok esash bir kitab; Orta Asyad,a istLmiyetin YayiltEt oe Tiirkler adh kitabrnrzdrr. Di$eri bundan uf.ak Orta Asyaila Miisliiman Olan i* flirk Hiikiim darlan adh kitabrmzdrr. benim ihtiyaqlanmr bildi$inden
Birinci kitabrmz bana gok yararhdrr. Benim gahgh$rm saha Do[u Aorupada oe Ofia Asyada istimiyet sahalandrr. Buralar hakkrnda bir takrm aragtrrmalar negr ehniptim.
makalelerden bir niisha size islilmiy etin Yay ilrgt hakkrnda yazdr$rmz kahn kitaptan gok istifAde ediyorum. Bizde doktora talebeleri igin bu yrhn ikinci yarrsrnda vereceSim dersler igin gok fAideli mevzular hazrrhyorum. Kitabrmz
ingallah ilerde gcinderece$
Bu takriz'in orijinal metni ingilizce yazllmrg ve miiellif tarafrndan Tiirkgeye gevrilmigtir Z.K.
im.
O
bu
rt a Asy a' da
beni gok memnun etti ve sevindirdi.
Diigtiniiyordum; Acaba Prof. Zeki Velidi (Rahmetli) ve benim de$erli merhum Hocam ibrahim Kafeso$lu'ndan
' '
Prof. Dr. Zekeriya KiTAPCI
bu krymetli mektubunu'daha tince yaymlanms olan "Orta Arya'da Isllmiyetin Yay> ve Tllrklef' admdaki ilk eserim igin lutfetmistir
Sn. Meslektagtm
zx.
"t4
iqiNonrinn
sonra, bu gibi mevzularda kimler gahgacak? $imdi Zdtrruzrn yazrlarr gok ehemmiyetli ve sevindirici ilmi yazrlardt. Allah
iimriiniizii uzun, galrgmalanntz da muoaffak etsin, (Amin) Bu arada bir iki kiigtk noktaya temas etmek istiyorum;
l.- Prof. Gibb'in Orta Asya Arap Fiitfthafi kitabtru yazfu{mtz tenkitler gok ilmt bir gbriigtiir. Buna rualesef sizden Barthold'un; Ofta Asyada
makilesinden acaba zattntz ne igiin bir bildi{ime gbre iyibir maluledir. 3- Kullandr$rcttz "Aga$t
Hristiyanl*
TAKRIZ.....
lqixonrirER................
.........................1s
ciRig adh
isrAut
gey almamrysmtz? Benim
Tiirkistan" tabitini, acaba siz ilk
olarak mt kullanryorsunuz? Yoksa eski hocalarda kullanmrylar mtdr? Bu mektuptan maksadtm her geyden ewel sizi cAn-ti gontilden tebrik etmektir. ingallah ileride daha mtikemmel gahgmalarrnrzr da okurum. Aynca, yazilartruzdan memnuniyetimi ve son derece mesrur oldu$umu bilditerek muvaff akiyetler dilerim.
FETiHLER srRAsrNDA A$ACr rURKisrAN'rN ETNiK yAprsr ve r0nxrtlGU ursrrnsi
Mdverati'n-Nehr veya Aga$r Ttirkistan.............. .......79 Mdverati'n-Nehr Kelimesinin Ortaya Qrkrgr...................................21 Aga$ Ttirkistan'rn CoSrafi Srrurlan....... ....................23 Aga$ Ttirkistan'rn Sosyal Yaprsr ve Krsaca Ttirklii$ii..................26 Aga$ Tiirkistan'a Tiirk Gdqleri, Kuganlar.
Aftalitler..... Gtik-Tiirkleri...........
Ak-Hunlar, Bah
..........................29 .......................,..31
Aga$ Ti.irkistan TiirkltiSiiniin Genel Karekteri.............................32 Aga$r Tiirkistan'rn Tiirkli.i$ii ve Yabancr Ya2arlar........................37
I.
isrAnaiynrrEN ONCE AgACr rURKisrAN,rN DINI yAprsr vE oNEMTI piulrnr KrsA BiR BAKrg
Allah'a emanet olunuz. Ba$dad; 14. XL.7993
Dl Hiiseyin AIi ed-Ddkfikt iUni nqa Universitesi E$itim Fak. Prof.
Tarih Biiliimii Bagdad / IRAK
Genel Olarak
Dinler......,
..........................41 .............42 ...........45 ..........53 ...........55 ............58
Zerdiigtli.ik Nedir? Nasrl Ortaya Qrkmrghr? Budizm Ti.irk Yurtlannda............ Manihaizm ve Di$er Dinler......... Aga$ Tiirkistanda ilahiDinler: Hrristiyanhk
Agafi Tiirkistan'da tth*
............................s
PROF. DR. HUSEYiN NTT ED-DAKOKI'NIN MEKTUBU......13
eauel kimse temas etmemigti, buna gok seoindim.
2-
Savfa No.
6ns62......
M0sevilik...
II. AgACr rURKiSrAN'DAKI DiN vE KUITOR tsrireswlN TEMEL rercr0nt snl raritri ipek Yolu
v.
.........51 ipek Yolu GiizergAhr ve Onemi.... .......'62 ipek Yolu Hakimiyeti ve Ti.irkler.. .............,64 Sogdlu Tticcarlar ve ipek Yolu Ipek Yolunun Saf,ladr$ Ekonomik Refah.......................................65 .......,............68 ipek Yolu ve Dini Tolerans
ilI.
ix
ilk Mtijdesi
isldmiyetten Once Qegitli Yirnleri lle Krsaca Buhara...................105 Buhara'mn Sosyal ve SiyAsiDurumu............ .........,.108 Buhara'mn DiniYaprsr ve Mah-r Ruz Qargrsr. ........109 Buhara islam inkrlabrna Giden Yolun Aglmasr .......................... 1 12 Arap Kabilelerinin Buhara'ya Yerlegtirilmesi ......,....................... 115
Tu$ $ad'rn Mtisliiman O1masr......... ..........................117 Buharada lslAmlagtrrma Hareketinin Baglamasl.................... ......L19
HZ. PEYGAMBER'iN DOCU HATKINI iSTAUA rngnnsUsrnni eAerRMAsr vE BUNUN DoSu Miisltimanh$rrun
BUHARA iSTAU INKILABI VE KUTEYBE B. MUSLiM
77
.........72 Hz. Peygamber'in Qin Hanlarrna Mektubu..... .......74 Hz. Peygamber'in Ti,irk Biiyiiklerine Mektubu .......................76 Hz. Peygamber'in Biiyilk Miijdesi....... ............79 Ti.irklere Dokunmayrruz Hadisi Peygamber Sanca$r Ceyhun Nehri Kryrlannda.............................80 Tiirkistanda itt vtihteailer ve Mevaliler........................................83 Kuteybe b. Miislim'in Yeni inisiyatifi................ ........86, Kuteybe'nin IslAmlaghrmada izledi$i Yol ......................................87
Miisliimanlara Kargr Sert Tepki1er.................... ........720 islAmlaghrma Hareketlerinde Yeni Tedbirler..... ..........................722 Buhara'da Tiirk Asrlh Mec0sl Kugan Aileleri......,.......................,126 Kuganlarrn Villalarrmn Yakrhp Yrkrlmasr 129 Brrhara'daki Yeni Dini Faaliyetler: Mah-r Riiz Cami................... 132 Mah-r R0z veya Kuteybe Camiinin Yeri.....................;..................133 Buhara'da Yaprlan DiSer Camiler ................ ............135 Buhara'da Yeni Bayram NamazgAhrmn ingasr Mtisliiman Fdtih'in Yeni Adrmlarl ..................
v.
.....,737 .........140 Kur'an-r Kerim'in Farsga ........,...............141 Uygulamarun Qegitli Ydnlerden .........143 islam inkrlabrrun Qevreye YayrImasr.............................................146 Buhara'run Di$er $ehir ve Kasabalannda lsltmiyet................... 148
BAYKENT'TE ISLAMIYET
Buhara Isldm Inkrldbrrun Genel Bir De$erlendirmesi........ .........752
Steplere Yayrlan
ilk
Ezan Sesleri
Dokusu Yakrlmasr.. Mesaj Ribaflar..
Krsaca Baykent $ehrinin Tarihi
Okunmasr Onemi.........
VI. .............91
Baykentde IslAmlagtrrma Faaliyetlerinin Baglamasr .............. 92 ...................94 Budist ilahlanmn Yrl.drp ..............97 Baykent Cuma Camii ve Verdi$i .......99 Baykenfdeki IslAmi Mtiesseseler;
SEMERKANT TURK HANLICI VE ISTAMIYET isldmiyet'ten Once Qegitli Yiinleri ile Semerkant........................159 Semerkanfrn Ttirkli.ik Dokusu.......... ........................L61 Semerkanf rn Dini Yaprsr... .....164 Semerkanfta islAmiyetin llk Yayrhgr .............................................166 Isldml Hareketin Genel Plam. ..............1,67
Semerkant Anlagmasrrun Yeni Yorumu ..................169 Semerkant'da ilk Cuma Camii'nin YaprImasr......................... .,....172 Semerkanfda ilkToplu Namazrn Krlmmasr.... ......175
18
Budist ve Zerdtigtlti$e Vurulan A$rr Darbe Semerkant Halkrmn-M{isltiman Olmasr'.......
Semerkanftn Kolonize Edilmesi..... Semerkant'a Yerlegtirilen Araplar....."
.'.'....".180 .......".183
clnlg
............'.............185
'....'.'..'...'.'....186
I.
..."......"189 Biiytik Sababe Kusem b. Abbas'm Tiirbesi Buhara ile Semerkanfrn Mukayesesi..'"...'...'.. .......'191
isrAui rnriHrsn
VII. FERGANE TURK BEYITEi VE
rUmrUGU unsnrnsi
Tiirkltigiin Oz Yurdu Fergane...............'..................'......;.....'.........197 .....'......198 islamrn ilk Onctileri Sahabeler FergAnede..
Mda eraii'n-N ehr
isldm HidAyet Qekirdeklerinin Ferg6neye Dtigmesi....... . ..201 FergAneli Mtisltiman Ttirklerin $am'a Gdnderilmesi ."..............203 Fer[6neli Ttirkler Yalancr Peygamber Kargrsrnda........'...'..........204
.........'.........207 Kutlybe b. Mtislim Fergdne Onlerinde Kutevbe b. Miislimin Kendi Sonunu Hazrlamasr.........'.............208 Kuteybe'nin Oldtirulmesinin Yankrlan."'...........'.........'............'..210 Kuteybe'den Sonra FergAnede Isldmlyet........'.................:............213 FergAne'deki Mukaddes Makamlar ve islAmiyet .. . .... ' ... .. .?19 .'.........'.......217 isldmtyetin Ferganeden Sonraki Yrllarr islAmligtrrma Hareketine Umuml Bir Bakrg......... ...'....................220
vuI. CUNCAN VE SUL TURKLERI ARASINDA ISTANAiYTT lslAm Sancapr Alhnda ilk Cihad nrleri CiircAn'rn Tarihi Gegmigi ve Ti.irkltik Siireci.'.'.".'...,......'....'..'....2Sf Ciircdn ve Dehistan'rn Dini Yapst ve Eski Dinler..'.'......'....',..'.'233 ..'."".237 Ciircan'a ilk Sahabe Akrm........... ..'............240 Yezid b. el-Mtihelleb CflrcAn Yurtlarmda .......242 Allah'rn HidAyetine Giden Yolda Sul-Tekin....
Olmasr......'...'..;.......
o ey
a
Agafi Tiirkistan:
Bilindi$i gibi Mrisltiman Cografyaolar, bizim daha ziyade AgaP Tiirkistan dediSimiz bu genig cografi b
zikr etmiglerdir(1). Muasrr milli kaynaklanmrzda meselA Orhun Abiilelert, bu veya e9 anlamda bagka bir tabir olmadrgr gibi eski So{d belgelerinile de bdyle bir kelimeye rastlanrlmamrgtr. Bu bakrmdan Miloeraii'n-Nehr kelimesi, Miisliiman Araplann bu bdlgeyi fethetmelerinden sonra ortaya grkmrg, bunu islAm Tarihi ve Co$rafyacrlan kullamlmrg, b
gelmektedir.
Bu anlamrn kargrhfr olarak Dof:u ve Batt
..........2M
Ctirc6n'da islAm Dininin Yaygrn Bir Hale Gelmesi.'..... .'............247 .......251 Ciirc6n'daki Ribatlar ........252 isldm Co$rafyacrlarr Ne Diyor?...
BtBLiyocRAFYA..........
YAPTST
VE
iStAMiYET
islim Hidayeti Orta AsYa Yolunda
Sul Tekin'in Mi,isltiman
srRAsrNDA
AgAcI rUmiSraN'rN ETNiK
......................2s7
'
Nigin Maveraii'n-Nehr delilde Agalr TUrkistan? Bu konunun milnlkagasr Isllm Tarihi vc Tltrkler,Konya, 1995,ll. s.271. Esin, E., Isliimiyetten Onceki Tilrk Kitltiir Tarihi ve IslAma Girig,lstanbul, hakkrnda genig bilgi igin bkz. Kitapgr, Z.,Yeni
'
1978,s.144,155, 166.
20 . ZEKERIYA KITAPqI
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
kaynaklarrnda meselA Farsqa, "Pat Detya" veya.ingilizce "TrutrsoNianta" gibikelimeler kullamlmrgtrr' Bizim ne eski ve ne de yeni literattirtimtizde bu, veya benzer anlamda Ttirkge bir tAbir bulunmadr$r igin Maaeraii'n-Neftr kelimesi, milli tarih ytinrinden gok dnemli saktncalart olmasrna ra$men, kendi yazarlarrmtz tarafindan da benimsenmig ve dylece kullanrlmrghr. Ttrkge "Qay'Ardt" kelimesi her nedense kendi ilim adamlarr ve tarihgilerimiz tarafindan higbir zaman co$raff bir terim olarak kullamlmamryhr'
Kelime yukarda da ifAde edildi$i gibi mtisliiman Araplann milddi VI. asrrn ortalanna do$ru (AZ)bu bdlgeye ayak basmalarrndan sonra ortaya grkmrgtrr' Daha sonra Mtisltiman Co$rafyacrlar tarafindan da benimsenmig ve o bdlgenin genel co$rafi bir adr olarak(r) yakrn bir zamana kadar da kullamlmrgtr(a). Aynr bdlgelere bir lasrm Co$rafyacrlar tarafindan "Turan Yurdu'4s) veya islAmi kaynaklard a "Eftalitler biilgesi'46) de denilmektedir(7)' Fakat
el-Istahari, eLMesilik vel-Memdlik, Kahire, 1961, s. 16l-166; Hudfrdu'l'Alcm, V. Minorsky, London, 1937, s. l12: lbnii'l-Faklh, Muhtasaru Kinblltl'Billdan, ngr. M.J. De Goeje, teiden 1302, s. 314-330, Ibni Hurdadbeh, el-Mcsdhk veliliemdtik,nqr. MJ. De Goeje, lriden, 1989, s. 18, 40, el-Hamevl, Mucemtl'l' Biildan,Beytrtr, 1965, V. s.4547. I Barthold, W.,Maverail'n-Nchr, r.nd.l.e., VIt, s. aO9.
3
5
el-Hamevi, II, s. 56. 6 el-Mukaddesi ,Ahsenil't-Tekdsizr, ngr. MJ. Dc Gocje, 1906, s' 261: Lr Strange' G., B itldttnilt l-Hiltte, eg'$arkiyye, Baldad, 1954's. 476' , rrftna mensup bir kavimdir. Isliml kaynaklarda al' Eynlitler: (Ak-Huniar), ileytal veya el-HeyAttb 9l45ak kaydedilmektedir. Orta Asya'dan giig eden bu tcavim, miia6 IV-V. asrrlarda ASaEr Turkistan'da 6nemli bir varltk olmuglardrr.
tirt
Krg. TogAn, 2.Y., Umumt Tiirk Tarihine Ging, istanbul, Kaiesollu, i., Tiirk MitE Kitktlnii, Ankara, 1971,s. 66-68.
l98l' s' 4246'
bu tabirler her nedense Mrtzteraii'n-Nehr kelimesi
.
21
kadar
fufunmamrg ve meghurda olmamrghr.
Bu kelime daha do$rusu cografi terimin do$masr ve Tiirkistan'n genig bir bcilgesinin bu isimle arulmasrnda Ceyhun (Amu Derya veya Oxsus@ Nehrinin "iran-Turan Ulkeleri" arasrndaki tarihi fonksuyonunun btiytik dlgtide rolti oldugu sciylenebilir. Bilindigi gibi Ceyhun Neftri: eski ga$lardan befi Tiirkge konugan kavimlerle Farsga konugan
bir bagka ifade ile iran'la Turan arasrnda Firdevs'inin destanlara konu olmug efsAneler sebebiyle(e) geleneksel bir srmr olarak kabul edilmigtir(10).
kavimler
Mho er ail' n-Nehr Kelimesinin Ort ay a Qtkrgt:
Arap fetihlerinin siiratle do$u istikametinde geligmesi ve asrrlrk Sashni imparatorlu{u'nun Kadisiye, (636) CetfiIa (637) ve Nihaaenil GaD gibi kesin neticeli birkag biiytik zaferle yrkrlmasr sonucu, islAm imparatorlu$u'nun do$udaki hudutlarr bu ilk hamlede Ceyhun Nehrine kadar uzarun$ bulunuyordu. Ceyhun Nehri: ktiltrir, sosyal btinye ve ebrik yapr bakrmlarrndan tamamen farkh olan bu iki ayrr b
konusudur. Z.Y.Togan, kelimenin asllmn Tiirkge oldutunu, "btiyiik-nehir" manasrnda dzellikle Amuderya ve Srr-
Derya ve bunlann kollan hakkrnda kullanrlan "Ogiiz" kelimesinden geldilini unmaktadrr. (bkz. T ogan, ZS ., Amu-D e rya md., lA., I, s. 41 9. 'toGibb, H.A.R., Orta Asya'da Arap Fiitthan, gev. M. Hakh, lstanbul, 1930, s. 3. Barthold, W.,Turkestan Down to Mongol Invasion, London 1968, s, 64: l,andau, R., Islam and the Arabs,London, 1958, s. 45, Sayrh, A., Frye, R.N., Selguklulardan Evvel Orta $arkta Tilrklcr, Belleten, X. sy. 37, sf. I l8: Hitit, P.K.,The Arabs, Chicago, 1962, s. 80. sav
22
TURKLER NASIL MUSLUMAN
.ZEKEFJYAKNAPqI
Nehrin ote tarafrndaki kuzey kesimleri
ile ilgili
fetih hareketlerinin stratejisini tesbit etmede sanki bir nirengi tagr vazifesini gormtigttir. Nitekim Halife Hz. Omer; Kuzey lran'r fethetmek igin gdrevlendirdi$i Ahnef b. Kays'a btiyiik zaferlerini kutlamak igin yazdr$r mektubunda aynen goyle demigtir:
"Saktn ha, nehri gegmeyiniz. Nehrin beti tarcftnda kalmtz, Horasan'a nasil oe hangi gartlot altmda girdi{inizi iyi biliyorsunuz, Hem nehrin tite tarafma gegmekten saktntntz, asla gegmey iniz'
oLDU o 23
Tiirkistan" adrnr vermiglerdir(1a). Bu anlamda Maoera'iinNeht daha ilk fetih yrllarrndan itibaren Horasan; iranlaTuran arasrndaki gegig biilgesinden Ceyhun vasrtast ile aynlan miistakil bir tilke olarak kabul edilmig oluyordu(15).
Burada bir hususun belirtilmesinde btiyiik yararlar gormekteyiz. Yukarda da belirtildi$i gibi, Orhun Abideleri bagta olmak i.izere bir krsrm milli kaynaklanmzda bu kelimeye tesadiif olunmadr$r gibi, bu bfiytk cof,rafl b
de zikredilmedigi gririilmekte4l(to). Yine
4111.
Araplar, daha o zamanlardan itibaren iki kavim, Arileile Tfiraniler arasrnda tabii bir srmr tegkil eden bu kelimesini benimsemigler ve 6zel anlamda kullanmaya baglamrglardrr. $u halde, Belizuri'nin; Horasan valileri ile ilgili olarak meselA; "Said b, Osman askerleri ile nehri gegti'4lzt, veya "Selm b. Ziyad kansr ile nehri gegti'4131, glbi daha bir gok rivayetlerindeki "en-Neht" kelimesinden kasdr Ceyhun Nehri oldu$u gibi, bu durum di$er bir eok klAsik kaynaklarda da bdyledir.
Ceyhun Nehri'ni, Ttirkistan'rn ig krsrmlarrna do$ru askeri hamlelerinde onemli bir smr, statejik bir billge olarak kabul eden miishiman Araplar, daha sonralarr bu nehin iibiir taraftnda ve kuzey kesiminde bulunan btitiin tilkeleri kapsamak tizere genel manada "Mhoeraii'n-Nehr; Agail
Orhun Abidelerinile btiyrik Ttirk yurdunun genig anlamda srrurlan,
genellikle bahda "Detrir Kapn'4rn di$er bir ifade ile Ceyhun haozast gosterilmekte, bunun drgrnda bagka bir ayrnma gidilrnemektedir. Bu bakrmlardan, M6o eraii'n-N ehr deyimi
kargrlrfrrnda tarafrmndan
"Aga{t Tiirkistan'
tabin
kullamlmrg ve bu tabirin; buralann tarih boyunca bir "Tiirk Co{rafya"sr ve bu topraklarda yagayan insanlann "Tiirklii$ii" bakrmrndan daha uygun olaca$r kanaatine vanlmqtrr(18).
AEafi Tiirkistan'rn Coirafi Smrlan:
Mamafih, klasik lslAm Co$rafyacrlarrnrn
eserleri incelendi$in de "AEaiit Tiitkistan"rn co$rafi srrurlarrmn tesbit
'' Le Strange,
G., s. 476: GUnaltay, M.$., ADDas O$ullan Imparalorlu[unun Kurulug ve Yiikseliginde Tilrkler, Belleten, IY ,sy.23-24, sf. 182. t5 Hasan, 5.A., The Expansion of Islam Into Central Asb, IC. XLIV, sy. 2, sf. 165.
rr et-Taberi, Tar'thu'l-IJmam vel-Miitftk,Tah.
M. ibrahim, Beyrut, 1967, VII,
s.
169.
el-BelAzurl, F0t0hu'l-BlildAn' Kahire, 1957, III, s. 504. t3 et-Taberf, VII, s. 169: ibnu'l-Eslr, el-K,Anil ftt-Tdrih,Beyrut, 1965,lV , s.444, 12
506,507.
Ergin, M.,Orhun Abideteri, ist. 1970, s.43. I' Ergin,M.,a.g.e., s. 1,4, 5,7, 12,31,43 vd. t8 Bu konunun daha genig mtnakagasl igin bkz. Kitapgr, Z.,Tilrkistantn Araplar 'o
Tarafindan Fethi, istanbtl, 2000, s. 51, Bu kelime artrk meslekdaglarrmrz tarafrndan kabul edilmig ve srk srkta kullanrlmaktadrr Z.K.
24 . ZEKERIYA
KiTAPCI
etrnenin pek de kolay olmadrsr gdnilmektedir. Bu eserlerde, Agafu Tiirkistan halkrmn sosyal yagantrsr, mAli ve iktisadi durumlarr, 6rf 6det ve ananeleri hatta gehirlerinin durumlan hakrnda her ttirlti takdirin iisttinde kAfi derecede malfimat verildi$i halde, bcilgenin co$rafi hudutlarr tizerinde yeteri kadar hassasiyet gristerilmemigtir.
ibnti'l-fakilr; Maoetd'n-Nehr'i; Horasan eyAletinin genig hudutlarr igin mtiteala etmektedir(re). imparatorlu$un "Dodu Biilgesini" kendine has bir tarzda izah eden elMakdisi ise; Ceyhun Nehri'ni tabii bir srmr olarak kabul
etmekle beraber Ote tarafinda kalan bdlgelerin tiimtinti "Eftalitler Biilgesi, Ak Hunlar" olarak kabul etrnektedir(20). Ne varki el-Hameofnin bu konuda verdi$i bilgiler de yetersizdir. g da Ceyhun Nehri'ti umumi bir srrur olarak kabul etmekte ve onun gerisinde yani, kuzeyinde kalan btittin tilkeleri Maoeraii'n-Nehr (Aga$r Trirkistan) olarak gcirmektedir(2r). Kazvini, pek gok konularda oldu$u gibi bu meselede de el-Hameaf nin yetersiz bilgilerini tekrarlamakla yetinmektedir(z).
Bu umumi gdrriglerden ayrrlan Ebii'l-Fida, Mhaeraii'n-Neftr'i sAdece Ceyhun havzasrnda ibaret olarak gormektedir. Ona gore Aga$r Ttirkistan; Bah'da Harzem huiludundan baglayarak Ceyhun'un Bedahgan'a kadar uzannn biilgesidilB). '' ibnii'l-Fakif,
s. 314-340.
TIJRKLER NASIL MUSLUMAN
'
25
Btitiin bunlara raSmen Istaharl bu biilgenin kiilttiriine tamamen vakrf bir kirnse olmasr hasebiyle Maaeraii'nNehr'in srmrlarr hakkrnda gok yeterli bilgiler vermektedir. Ona gore, Maaeraii'n-Nehr:
Doju da Hottel'i igine alan Famir (Pamir), Ragt'ilan diiz bir dodrultuda Hind topraklanna dayanan, batt da O{uz oe Hazluc (Karluk) iilkelerinilen baglayarak bir kaais halinde Taraz (Talas) stnntndan gegerek Farab, Biskent, Semerkant, Buhara oe Harzemde ilahil olmak iizere AraI giililnde son bulan, Kuzeyde Karluk Tiirklerinden yani, Eargane'nin en uzak mtnhkastnilan baglayarak Talas'a kadar deaam eden oe giineyilen yine iliiz bir ilo{tultuda Bedahgan'dan itibaren Harzem (Aral giilii)'e kadm ilzanan Ceyhun N ehilnin kugatt$t b iilge itilzat.
Bu konuda di$er temel kaynaklardan biri
olan
Hudfidii't-Alem'de ise; Aga$r Tiirkistan'rn srnrrlarr veciz,
maksada uygun
ve gok daha agrk bir
gekilde
belirtilmektedir. O'na g&e Mfroeraii'n-Nehr; do{u ita Tibet oe Hindistan, giiney de Horasan, bah da duz (O$uz) oe Khallukh (Karluk) stnrlan ile georilmig genig miireffeh ae
imrenilecek
bir iilkedil8). Miiellif
bazrlannrn
aksine
Harzem-i de, Aga$r Tiirkistan'a dahil ehnekte4l@0). Bununla beraber, Mtisli.iman Co$rafyacrlar, Aga[r Tiirkistan'm iktisadi ticari dini sosyal ve ktilti.irel ozellikleri tizerinde eok daha ayrrntrh bir gekilde durmuglar ve yeterli bilgilervermeyi de ihmal etmemiglerdir. Bundan sonraki
r0
el-Makdisi, s. 261 -292; iklimiil-MaSrik. :r el-Hamevi, V, s.45. :2 el-Kazvini, A saru'l-Bilful, Beyrut, 1969, s. 557-558. 3 Ebu'l-Fida, K., T akvtmii' l-B iilddn, ny. M. Renaud, Paris, I 840, s. 4 8,1 .
oLDU
I t
el-lstaharl, s. 161. Hududu'l-Alem, s. 112. tu Hududu'l-Alem. s. l2l.
26
.ZEKERIYAKTTAPqI TURKLER NASIL MUSLUMAN
sayfalarda bu konular tizerinde qok daha aynnhh bir gekilde durulacaktrr(2D.
Agafi Tiirkistan'tn Sosyal Yaprst ae Ktsaca Tiirklii$ii: Genellikle btitiin ilk ve orta ga$lar boyunca, eski dtinyanrn en dnemli k{iltiir ve ticari bdlgelerinden biri olan AEafi Tiirkistan'rn islAmi fetihler srrasrnda dint, i)zellilcre etnik ve sosyal yapsl hAlA giin rgrsrna grkarrlmrg defildir. Bu balamdan bir gok yazarlar tarafindan bu genig bdlgede ozellikle Isldmi fetihler srrasrnda bir Tiirk oailt{r oe nilfusundan sdz etnnek bile miimkiin olmamaktadr.
$u bir gerqektir ki, Maveraii,n-Nehr veya Agailt Tiirkistan uzun tarihi seyri iginde ilk ga$lardan beri Asya'nrn ig krsrmlarrndan kopup gelen gogebe Tiirk boylanntn konup-gdgtti$ti genig ve cinemli bir yerlegim bolgesi olmugtur. Qegitli sosyal ve siyAsi baslqlarla Ana Yurt'dan kopan ve "Bttt"ya do$ru ilerleyen Tiirk kaaimleri bu ilk hamlelerinde do$ruca Maaetaii,n-Nehr veya Again Tiirkistan'a gelmigler ve buralarda genig bir nefes alma imkaruna kavugmuglardrr. Bu bakrmdan tarihin hemen her devrinde Tilrk niifuz ve Tiitk aarh{um tesiri alhnda kalan bu genig topraklar sadece g
oLDU
.
27
Bunlardan meselA, KuEanlu (M.2.52-g56) yrllarr arasrnda buralarda qok briyrik bir devlet kurduklan gibi, onlardan sonrada Aftalitlcr veya Ak Hunlar (425-568) yrllarr arasrnda aynr topraklar tizerinde gok giielti bir devlet kurmuglard r. G iik-Tiirkler le iranhlar birlegerek Afialittet Dealetine bir son verdikten sonra bu defa Aga$r Ttirkistan Giik-Tiirk hAkimiyetine girmigtir. Miisliiman Araplar; bu bolgeye ayak bastrklannda kargrlannda Kugan ve Aftalitlerin bir devamr olan "Toharistan Yapgulu!:u"nu bulmuglar ve onun bagmdaki yiSit Tiirk komutam Nizek Tarhan'la gok getin miicAdeleler yapmglardrr(28). Di$er taraftan AgaP Tiirkistan; tarih boyunca
Ig
Asyadan kopup gelen Ttirklerin her zaman banna$r olmug yerli niifus, gehirler, kasabalar veya kdyler bu biiytik "Tiirk gtiglefiyle" beslenmigtir. Ttirkler buralara gelip yerlegtikten
sonra krsa zamanda kendilerini yerlegik hayata adapte etmigler, sosyal hayatrn biiti.in tezahtirlerine ydni ticari, idAri
askeri igtirak ettikleri gibi, Arap istilAsrna kargr memleketlerini korumada da her zaman dinamik bir unsur olmuglardrr.
Agafi Tiirkistan'a Tiirk Gdgleri, Kuganlar:
Evet, her ne kadar tarihin
ilk
devirlerinden beri periyodik olarak Asya'mn iq krsmlarrndan Agafi Tiirkistan'a bir gok btiytik Tiirk giigleri olmugsa da, eldeki mevcut belgelerden anlagrldrsrna gdre bunlara ildve bir yenisi milAddan once II. asrr da olmugtur, Zirabu devirlerde tarih a Genig bilgi igin bkz. Kitapgr, Z.,llk MUsthman Tiirk Htlkilmdar ve Hakanlan, Konya,2004, s.25, inan, A.,EskiTttrk Dini Tanfti, istanbul, 1976, s. 189.
28 . ZEKERIYA KITAPCI sahnesine grkan gtiqlti Hun Tiirkleri(Hiyong-Nu'lar) kendilerinden daha zayfi. olan bir gok kabilelerin genig otlak ve meralanm iggal etmigler ve sonunda buralarda yagayan
bir gok Ttirk kavimlerini, batrya doSru gtte etrneye zorlamrylardrr. Bu ciimleden olmak tizere Hun Tiirkleri'rin cintinden kagan Yiie-$i Trirkleri miliddan
Yiie-Qi'lerden sonra Aga$r Tiirkistan'a yine di$er onemli bir Tiirk gdgti daha olmugtur. Kang grubu Ttirklerine ba$h olan bu kavimler daha once buralara grig etmig olan Yiie'Qi'leri, Ceyhun Nehri'nin gtineyine stirerek brittin So$diana ve AEa$t Tiirkistan'a h6kim olmuglardrr. Kang grubu Ttirkleri'nin reisleri Yab gu tinvamm tagryorlardr(s). Fakat, Agaf,r Tiirkistan'm genig manada Tiirk ntifuz ve
hAkimiyeti altrnda kalmasr KuEan toplulu$una baf,h Ttirk kavimlerinin buralarda btiytik bir devlet kurmalanyla mtimkiin olmugtur (M.25?-355?) Cok daha cinceleri di$er bir lrsrm Ttirk kabileleri gibi Aga$r Tiirkistan'a gelen ve milAdi 50 senelerinde iran'm biiyiik bir ktsmt da dahil Hind,istan'a kadar yaytlan genig topraklarda kuaaetli bir ileplet kuran KuEan Tiirkleri, bu rilkelerde varhklanm yaklagrk olarak tig asrrdan f.azla devam etfirmigler ve bu topraklann biiyiik 2e
Eberhard, W., Qin'in $imat Komgutan, Ankara, 1942, s. 106-107. Strabon, Rertm, Ge ographicorum, XI, 8, 2. Meanchen Helf en, The Y tlech-chi Problc m Re examined, JAOS, 1945, P. 65. Togan, 2.Y., a.g.e., s.39-4042. Ogel, B., Eski Orta Asya Kabileleri Haklanda Aragtrmalar, I. Yue-Ql'ler, AUDTCFD., XV/l-3, 1957,sf.248. 'o Togan, 2.Y., a.g.e., s. 22-45. "MaveraU'n-Nehr'de reisleri Yapgu Onvantnt tagryan Kanglar hakim olmakta devam etmiglerdir., Chavannes, Documents, s. 100, Gibb,
HA.R., a.g.e., s.4.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
'
29
dlgiide Tiirklegmesine sebeb olmuglardr(31). islAmi fetih yrllarrnda Bagta BayketNf olmak izete Buhara, Semerkant gibi bdlgenin bir gok gehirlerinde Ttirk asrlh Kuganlann soyundan gelme btiyiik bir Tiirk niifusu vardr. Bunlar goktan yerlegik diizene gegmig ve dcari hayata hAkim, ayru zamanda gok zengin ve asil ailelerdi(32).
Yine milAdl IV. ve V. asrlarda AuarlaL (Cince, CrCen) adryla yeni bir kavimler gurubu daha ortaya Ekmrgtr. Bu guruba ait Tiirk kaoimlerinir biiyiik bir krsmr yani, O$uz, Pegenek ae Kimak Tiirklefi batr Ttirkistan'm giiney krsrmlanna gelmigler Ceyhun havzasr, hatta daha aga$r kesimlere inmiglerdir. Bilindi$i gibi, Avarlat'rn krallan Ka$an yahut Hakan tinvamm tagryorlardr. Bunlardan biri de Tolon Ka{an'dr (394-41,0). lgte daha sonralarr Mtsr da btiyiik bir devlet kurmug olan Tolono{ullanndan Ahmeil b. T o I o n' un ceddi muhtemele n bu Aa ar Tiirkleri' nden T olon Ka!an' a kadar uzanmaktadr@). Ak-Hunla4 Aftalitler: AgaP Tiirkistan'rn, Orta Asya Tilrkliidii ile olan bu srkr iligkileri zaman akrgr iginde en canh bir gekilde devam 3t Rosenfield, J,M., The Dynattic Art,ls of the Kushans, Berkely, 1967, P' 7 . Marquart, 1., Eranshar, P. 208. Minorsky, V', Hudud'l-Alem, s. 230-232' Puri' B.N.India Uhder the Kushans. Bombay, 1965, gegitli biiliimler. Togan, Z.V',
a.g.e., s. 3946-51. Uygur vesikalarnda ddrt Kilgen ulusa diye anilan ve Araplarca Tiirk aristokrasisi sayrlan Kiiganlar Tiirkttirler. Padigahlannrn lakablarr Kul-Qur idi. Konukgu, E.,Kaganlar ve Akhunbr Tarihi, Ankan' 1973' s' ll34. t' Kitapgr, 2., Tiirkisnn Milli Tarih ve Kiikiir Davamtztn Meseleleri,lstanbul, 1993, s. 260, Barthold, W.Titrkistan, lstanbul, l98l ' s' 138' 33Togan,Z.V., a.gs.,4l-42-43. Rasony, L.,Tarihte Tiirklilk, Ankara, 1971,s.76. Kafesoflu, i.,Tttrk Miln Kuwrll, Ankara,l97, s. 140 vd.
30 . ZEKERiYA
TURKLERNASIL MUSLUMAN OLDU
KiTAPCI
etmigtir. Bunlardan en dnemlisi kadim Ttirk kavimlerinden Kuganlm gibi, yine bu topraklarda briytik bir imparatorluk
kurmug olan Aftalitlcr veya Ak-Hunlar'drr.
gcire "Abtal" admdaki Tiirk kavimleri, milAdi 425 senelerinde Agafi Tiirkistan'a gelerek, Ceyhun havzasrna inmigler ve daha sonra iran'rn ig krsrmlarma kadar ilerlemiglerdir. Daha dnceleri Kugan Tiirkleiri'rin istilA ettikleri bu iilkelerde gok daha giiglti bir imparatorluk kuran Aftalitler bir gok kereler iran ordularrm maSlOp ehnigler ve Sashnt Krallanm vergiye baSlamrglardr(il).
Ak-Hunlar zamanrnda btilge biiyiik dlgiide Tlirk uarlt[t ve nilfus ile tahkim edilmigtir. Onlar, her ne kadar kuvvetli rakipleri Batr Gitk - Tiirklefi ae Sasilntler tarafindan yrkrlmrgsa da, sonralan Toharistan bdlgesinde varhklarrnr devam etirmiglerdir. islAml fetih hareketleri, iran'rn do$u krsrmlarrna srgradr$r srralard4 Toharistan ve Bad$is htiktimdarlan olarak Ak-Hunlar'rn bir devamr olan Nizak - Tarhan bulunmakta idi. Nizak - Tarhan gtiglii Tiirk htiktimdarr, maiyetindeki di$er Tiirk generalleri ile birlikte uzun seneler bdlgenin Araplar tarafindan istild edilmesine
Bafi Gtik - Tiirkleti: Aftalitteritensonra, AgaP Tiirkistan'a biiytik Gitk Tiirkler devletinin bir devamt olan Bah Giik ' Tiirkleri hdkim olmuglardrr. Batr Gdk - Tiirkleri'nin kudretli Hakanlanndan istemi Han (552-576), islAmi kaynaklara gdre Sencebii Hakan@t Aga$r Ttirkistan'a ydnelmig ve Sasdnl htiki.imdarr Hiisrea Nfigirafrn ile bir anlagma yaparak gtiqlii rakipleri Aftalitler hikimiyetine son vermiglerdir. Arhk bundan sonradrr k| Aga{t Tiirkistan; Batr G
il
Enoki, K.,The Origine of thc llhile Huns or HepthaMes, fust West, VI. 3, 1955, 234. Togan, Z.Y ., a.g.e., s. 42-6-54, Sasanl N0girvan'n babasr Kavad (488-541) Eftalitlerin yardrmr ile tahta gegmigti. s. 72. Konukgu, E., a.g.e,, s. 39I18. Krg. Togan,2.V., Efulitlein Mengei Meseleri, iTED., IV. istanbul, 1954, 58-61. Mc. Govern, l,l .M., The Early Epite ol Contral Ari4, 4l04ll. AkHunlarrn Garcistan, Toharistan ve Belh Htkimiyetleri, Th. Nitldeke, Geschihte Perser und Araber Zur Zeit der Sasaniden, l,eiden, 1879, s. I 13-123.
31
kargr bi.ittin gticriyle direnmig ve bunda btiyiik
DoBu
TiyAngan'da zuhur eden bu Heptal, Eftal, di$er bir g
.
Kitapq,Z.,a.g.e., s. 35 vd, Konukgu, E., a.g.e., s. 105-109. Gibb, H.A.R., a.g.e., s.25-26. et-Tabert, 1967, VI, s.44,386,445. ibnul-Estr, lV. s.496. ibni A'sam,
el-FiilAh,ll.
133b.
5 e1-Taberi, II. s. 100, l0l. t' Th. Ndldeke, a.g.€., s. 16?. Chavannes , Documcnts, s.227. Gibb H.A,R., a.g.e., s.5. Siimer, F.,O$wlar, Ankara, 1972,s. l0-ll. Ergin, M.,OrhunAbideleri, istanbul, 1970, s. 43. Orkun, H.N., Eslri Tltrk Yazttlan, Istanbul, l94l,I-IV. Togan, 2.V., a.g.e., s, 52-41-43-48.Togan, Z.Y ., Tttrk ili, Tilrhittan Tarihi, istanbul. 1947.s.96.
32 . ZEKERIYA KrrAPCr hele hele ipek Yolunun sa|iladrfir ekonomik refah ve bolluk sebebiyle Ig Asya'dan yeni yeni bir gok Trirk gtigebeleri gelmig ve aynca, ana ticaret yolu gtizergdlunda bir gok Trirk kolonileri olugmugtur. Diger unsurlar gibi lpek Yolu ticaretinden ziyadesiyle yardrlanan Tilrk tacirleri, lran'rn iq krsrmlarrna kadar kervanlar gdndermekte ve ticari seferler dtizenlemekte idiler(s). O kadar ki, iq Asya'ya do$ru giden bu ticaret yolu giizergAhrndaki kdy ve kasabalarda bulunan, yahut yeni yeni kasabalar kurarak buralara yerlegen lranh unsurlar bile bu Tiirk kesdfeti kargrsrnda goktan Ttirklegmiglerdi. Aym gekilde Ttirklegme keyfiyeti So{dlar iginde mevzu bahisti. Ayrrca mahalli Tiirk Hanlarqbu G?ikTiitk hAkimiyeti sdyesinde daha da gtiqlenmigler ve muharib Tiirk uflsnru,
yeni kaynaklarla beslendi$i igin daha zinde bir hale gelmigtir. $urasr unutulmamahdrr ki, mahalli Tiirk Hanlartntn, islAmi fetihler srrasrnda Arap valilerine kargr direnmelerinde, onlann bu Gitk - Tiirk Hakanl$r ile geligtirdikleri sa$lam iligkilerin qok briyiik tesirleri olmugtur. AgaP Tilrkistan Tiirklii$iiniin Genel Karektefi:
Buraya kadar yaptr$rmrz bu krsa izahlardan da anlagrlaca$r gibi, Agafi Tilrkistan, tarihin ilk ga$larrndan beri Yiie-Qi'ler, Kuganlar, Aftalitler ve en sonunda Giik Tihkler gibi daha bir gok dinamik Ttirk kavimleri ve boylanmn nrifuz ve hAkimiyetleri altrnda kalmry, co$rafi bakrmdan ise tamamen Ana Yurda ba$h bir Ttirk tilkesi olmugtur. Bu topraklar, sadece muhacir Tiirk boylannm t8
Kitapgr,2., Tiirkistan'n Araplar Tamfindan Fethi,lstanbul, 2000, s, ?0.
TURKLER NASIL MUSLOMAN
oLDU
.
33
buralara gelip yerlegmeleriyle de$il, genig cilgtide dealet kuran Tiirk kaaimlerinin bcilgeye gegitli devirlerde hdkim olmalarr sebebiyle Tdrk varh$r, Tiirk niifusu daha da kiiklegmig, geligmig ve btilgenin hemen her tarafina yayrlarak etkin yerlegik bir unsur hdline gelmigtir. Di$er taraftan mahalli Ttirk Hanlanmnda btiyiik dlgtideki varhk ve ntifuzlan ile bu Ttirklerden gok gtiglii bir de afistokratlar tabakas olugmugtur ki, bunlar diplomaside dahil, sosyal hayatrn btittin tabakalarrnda askefi, idart ve ticart iglerinde tesirlerini bilfiil gdstermiglerdir. islAmi fetih hareketleri srrasrnda, Agalt Tiirkistan'da l
Bu bakrmdan Semerkant Buhara, Baykent gibi bolgenin bir gok gehir ve kasabalannda yo$un bk Tiirk nilfusu vardt. O kadar ki, Semerkanf'a Sof,diana
TURTLER NASIL MUSLUMAN OLDU
34 . ZEKETTIYA KTAPqI
htikiimetinin baggehri, adeta bir Tiirk gehti gdzti ile bakrlmakta idi(o). Buhara da
Ayrrca bu mahalli Tiirk Hanlattntn, Asya Tiirk Hakanlan ile siyAsi iligkileri gok geligmig bir halde idi. Bu {
.
35
mtinasebetlerin etkinli$i, siydsi Arap fetihlerinin bu b
Hanlannr, Araplara kargr olan miicadelelerinde bilfiil desteklemiglerdir.
Aga$r Ttirkistan'daki Ttirk varh$rmn en belirgin ozelliklerinden biri de, muhatib Tiirk tntsur ve bunlara komuta eden yriksek rutbeli subaylar ae generallet hulisa, bu askefi erkdnn hepisi Tiirkhi. Zfua, bagta et-Taberi olmak izere, daha bir gok klAsik kaynaklarrn bu konulardaki rivayetleri cildlere sr$mayacak kadar goktur. Daha genig bir ifade ile btitiin Agafi Tiirkistan'tn aurucu giicii ae Araplara kary saounfirastnt yapanlar hep bu Tiirkler olmugtur. HAI boyle iken; H.A.R. Gib; "mahalli Tiirk prensleri oe onlann askerlefinin iranlilardan tegekki)l etmig oldudunu" iddia ebnigtir ki, bu(*sl bir pervasrzhk de$ilse bile ilml bir cinayet olmahdrr(s).
Di$er taraftan muhacir Tiirklerin medeni gehirlerde yagayan iran unsuru ile temasa gegtikten soffa Farcga'yr o$renmeleri ve onlarla anlagacak bir hale gelmig olmalarr, o Gibb, H.A.R., s. loo.
Brestschreid, M.D., Meiliaval Researchet From Eastern Sources, [,ondon, to the Turks. Krg. ibni, Nedim, el'Frftnrl, s..18. 1967,s.58. Soldiana Belonged -SOGD me mteketine gittim' B urantn ye rli Tt RK " Mav eraii' n-liehr' de olan ahahsi vardr." Krq. Calferoll u, A.,Tiirk Diti Tarihi,lstanbul, 190, s. 166.
{ Togan,2.V., Girig, s. 5. t: Bu- konularda g-ok genig bilgi igin bkz., Hiikiimdar
ve
Hakanlan, Konya, 2004.
Kitapqr
2., Ilk Milslnman Tilrk
s Bu
konularda genig bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., Orta Do(uda Ttlrk Ackefi Varh(l, lstanbul, 1987, s. 22-43.Kitapda bu konular ve Emevller devrinde Tiirklerden kurulu ilk ordu birlikleri hakkrnda gok genig ve etraflr bilgiler verilmigtir. Krg. Sykes, S.M., ?fte Caliphs I'ast Herilage,l-andon, 1915,P.167168... Beyond the Oxus general indication suggest a number of small starcs whose rulers depended for military forces on a number of Sem-i-nomadic TURKISH tribes.
36
'ZEKENIYA KITAPqI
TURKLER NASIL MUSLUMAN
btiytik dlgiideki bu Tiirk varltsmm iranliar tarafindan tamamiyle asimile edildi$i anlamrna gelmemelidir. Oysa Farsga ve Sofdakg4'mn yarusrra Tiirkge de belli gevreler arasrnda konugulan hAkim bir dil idi. Arap idarecileri, Tiirklerle olan askeri ve idari iligkileri sonucu yavag, yavag bu Tiirkgeyi ii{renmigler, Tirk askeri erkAm ile diplomatik mtinasebetlerinde Tilrkge konugmaya gayret ehniglerdir. Nitekim Taberi'nin hicrl 1L0 (M. 728) yrh olaylarr srrasrnda nakletti$i rivayetlerden biz, Agafi Tiirkistan olaylanna kangan ae Arap ileri gelenlerinden bbi olan Yezid b. Saiil elBahilt'nin arttk Tiirk ililini konugur bir hale geldi$ini
lr enmi g b ulunuy o ruzwt . Sadece Said b. Yezid de$il, biz Arap valilerinden bagta Kuteybe b. Miislim olmak tizere Nasr b. Seyyat da dahil, daha bir gok kimsenin Tiirkge bildigi kanaatindeyiz. 6
Zira Nasr b. Seyyar kadar Trirklerle ieli-dryh olmug bagka bir Arap valisi yoktur. Trirk Prensi Tui-$ad'a krzrm vermig, o da kayrn pederine Buhara yakrnlannda gok btiytik bir qiftlik hediye etmigtir. Huldsa : Biilgeyi co[raft baktmilan Tiirk yurtlannm dtgmda ayn bir biilge olarak diigiinmek
imkanstz oldu[u
gibi, Tiirk uarh$t, Tiirk niifus
ae
kesdfetinden mahrum olilu{unu iddia etmekte imkanstzdr.
Agafi Tilrkistan (Maoeraii'n-Nehr), genig anlamt ile Tilrk Yurdunun bir pargast oldu$u gibi, buralarda cereyan eden olaylarda Tiirk tarihinin olaylarq meseleler ise yine Tiirk t arihinin gene
I
m e sel eleri
ri et-Taberi, VII, s. 61.
dir.
oLDU
.
37
Agap Tilrkistan'tn Tiirklii{ii ve Yabanct Yazarlar: Buraya kadar yaph$rmrz agrklamalarda ana hatlan ile
AEafi Tiirkistan'rn Tiirklii$ii ve bunun boyutlarr iizerinde durulmugtur. Oysa bu genig topraklarda ki Tiirk kesafeti okyanuslarda ki bir aysberg gibidir. O'nun gcirtinmeyen krsmr, zahiri g
J. Wellhausen, brilgeyi her nedense bir iran tilkesi olarak gdstermede agrrr bir gayretkeglik igindedir. Ona gdre, Arap ordulanna kargr direnenler iranh oldu$u gibi, ayrrca o; Arap ordulannda garprgan takviye birliklerinin hepsini
iranh askerler olarak gdstermektedir. $Ayet iranlilaL bdlgenin, Araplar tarafindan istildsrndan sonra milli ve askeri bakrmlardan bu kadar gtighi idilerdi de nign Araplara en ufak bir bag kaldrrma hareketinde bulunmamrglardrr? Nigin tag ve tahtrnr kaybeden Yezdiicer4 onun o$lu Husrev, Tiirklere sr$rnmrg ve Tiirk Hakanmdan y ardrm dilemigtir?
s Welthausen,Amb Devlcti ve Sukfitu,gev. F, Igrltan, Ankara, 1963. tt Gibb, H.A.R.,Orta Atya Arap Fittfihafr,gev. M. Hakkr, istanbul, 1930. s Barthold, W., Mo{ol Istilanna Kadar Tllrkistan, istanbul, 1981.
38 . ZEKERIYA KhAPCI Di$er taraftaru bu gayr-i Atap "Meodli Bitlikleri" rrjn iran'rn miisliiman Araplar tarafindan ele gegirilmesinden gok daha sonra, ilk defa Said b. Osman tarafindan 673 yrlrnda Semerkant'tr muharip Tiirk unsurundan kurulmug oldu$undan da, hig kimsenin en ufak bir gtiphesi olmamahdrr.
H.A.R. Gibb de, Orita'Asya Tiirk oarltf,rrr inkAr etmenin en mtizmin hastah$tna kaprlmrg bedbaht tarihgilerden biridir. Hatta o daha da ileri gitmekte ve bir nehri ters akrtmaya kalkrgan maceraperest gibi, klasik
kaynaklarrn Ttirklerle ilgili
rivAyetlerini ttimtiyle "Tiirk" veya "Tiitklet'' kaynaklarrn reddetmektedir. O, temel geklindeki Cok agrlg kesiru net ve muhkem rivayetlerini, hig bir ilmi esasa dayanmadan bir nevi "acem" yartr cinsiyeti belli olmayan yabanct kavimler olarak yorumlamakta ve gok gtilting duruma diigmektedir.
Bir ilim adamrmn hem de hig bir ilmi zaruret yok iken, hakikat rgrklanna karqr gcizlerini kapamasr ve biittin gticii ile direnmesi, ilmin drirtistlti$ii ve ilim adamrrun objektifli$i ile ba$dagmasrna asla imkAn yoktur. Agafi Tiirkistan'da ki, Tiirk aarhdtn bft ttirlti kabule yanagmayan ingiliz asrlh bu yazar ise daha da ileri gitmekte ve aynen 96yle demektedir:
".,.belki, bir aeya iki ilefa, oda tesailiifen Tiirk birtiklerinir (Aga$r Ttirkistan iglerine) miidahale etmig olabilecekleri istisna edilirse, geryek gudut ki,720 senelerine kadar Arap istilLlanna karyt biitiin giigleti ile ilitenenler ' sadece ae yalwz yerli prenslet oe onlartn iranlilardan
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
.
39
tegekkiit etmig ordulart ifl'|"\+t1. O'na g
yapmrglardr. Onlarm bu azimli direnmeleri 'kargrsrnda Emevi Halifeleri bagta Omer b. Abdiil Aziz olmak {izere AEafi Tilrkistan'rn tamamen bogalhlmasrm bile diigtiniir bir hale gelmiglerdi.
Btitiin bunlara ra$mery ILA.R. Gibb'in gergekleri giirmemezlikte dbenmesi, bu olaylar ae bunlarla ilgili temel kaynaklarrn riaayetlerini kastth olarak saptrmak igin taarlar almast ae sagma sapan iildialaila bulunmastnrn
anlagtlr bir tarafi yoktur, ingiliz astlh
Yazaltn giiriiglerinde ne kadar satht ae realitelerden ne kadar uzak oldu$u, hig milnakaga giitiirmez bir gekilde ortadadr. Muharib Tiirk unsurunun oe Yerli Prenslerin iran asilh
"
l0-ll,
Gibb, H.A.R., a.g.e., s. Gibb, bu kabil esassrz eserinde srk srk tekrar etmektedir. Aynca bkz. s. 27.
giirtiglerini stizkonusu
40
.ZEKERIYAKTTAPqI
oldufiunu iddia etmesi ise bir ztoa, zraadan da iite bir yalandr, Tarihi gergekleri gahst garazlar u{runa ilmin masum maskesine st$marak saphrmaya gahgmak, ilmin gergek yiiziine indirilmig algak bir darbe oe ilmin haysiyeti ile ba{ilaEmayan hoyrat bir daarantghr.
Ama ne hazindirki, biiytik tarihgilerimizden hiq birf bunlann saema sapan gtiriiglerini higbir zaman tenkit etmedikleri gibi, hatta kcirti, kcirtine bir teslimiyet 6rne$i vererek onlarrn her dedi$ini kabul etmigler en az
II. isrAnaivnrrEN ONcE A9AGI tumisteN'tN DiNi YAPISI VE OISNUTI DINIERE KrsA BiR BAKrg Genel Olarak Dinler:
$u bir gergektir Yj, Agailt Tiirkistan; tarifu ipek Yolu ve eski Hind-Baharat ticAret yollarrrun kavga$r4da dnemli bir yer olmasr sebebiyle, ta ilk qa$lardan beri bir gok din, ktilttir
ve medeniyetlerin u$rak yeri olmugtur. Uzun tarihi seyri iginde genellikle Trirk hdkimiyeti altrnda kalmrg olan bu bolgeler, hem Hindistan, hem de eski iran'da zuhur eden bir gok begeri din, saprk fikir ve mezheplerin sadece kuytu bir sr$rnma iilkesi olmakla kalmamrg, aynl zamanda ig Asya da dahil Qir Seildine kadar uzanan bu genig bdlgeler ve Ttirkler arasrnda da yayrlma imkam bulmuglardrr. Daha sonralan isldm Dini de Arap fetihleri sAyesinde aynr yollarla bu
topraklara girmig, di$er dinlerle yaptr$r
getin
mticadelelerden sonra hepsini silip stiptirerek Orta Asya oe Tiirkboylarmtn yegdne hikim dini olmugtur.
AEafi Tiirkistan'da yerlegen bu dinler nelerdir? Nasrl ve hangi yollardan Orta-Asya ve Tfiran Yurduna gelmigtir? Bu onemli suallerin cevabrna gegmeden 6nce, bu dinleriru grkrg yerleri ve grktrklarr toplumun etnik ve coSrafi cizelliklerini de nazarr itibara alarak yeni bir smrflandrma yapmamlz herhalde daha yararlt olacaktrr. $iiyle ki, mengeleri itibari ile bu dinlere bakrldt$rnda bunlann
42.ZEKERIYAKTTAPqI
genellikle "Art" veya "Shmi Dinlef'bir di$er if.ade ile, ilAht Dinleq ve mahalli Orta Asya Dinleri grubuna ayrrldrklan g
Art Dinler: Eski Hind ve lran topraklannda ve muhtelif devirlerde grkan, Agafi Tiirkistan ve Tfiran Yurdu'nun di$er bir gok b6lgelerine yayrlan Zeiliigtliik, Budizm, Manihaizm, Mazdekizm vs. gibi dinlerdir.
Sdmi aeya ilaU nnter: 6n Asya, Orta Do$u ve Arabistan'da ortaya grkan, diinyamn di$er bdlgelerinde ve bu arada Agafi Tiirkistan'da yayrlan ilAhl yani "Semdaf' dinlerdir. Bunlar Htistiyanl* (dzellikle Nastfittlik mezhebi), Mfrseotlik, ve en sonunc-usu ise istdm Dini'dir. Mahallt Asya Dinlerf; Daha ziyade Tiirklere has Gdk
Tann oeya $amanizm iIe Taoizm, Konfiigyts vs. gibi dinlerdir. $imdi biz Ari Dinler gurubundan baglayahm ve once Zer diigtliijii gdrelim: Zerdiigtliik Nedir? Nasl'l Ortaya Q*mtEtr? Tiirkistan'a her ne kadar bir gok din girmigse de, bu dinler arasrnda M.O. VI. Asrrda lranda ortaya grkan(l)ve kurucusuna nisbetle Zerdiigtliik (islAmi kaynaklarda Mecitstlik), mensuplannrn goklu$u, tesir ve ntifuz sahasrrun genigli$i sebebiyle b6lgenin, islAmi fetih hareketleri srrasrnda en kuwetli dinlerinden birini tegkil etmektedir. Gerek iran, gerckse Agailt Tiirkistan'd,a islilmiyet en biiytik mticadeleyi ZerdiiEtliik ve onun kahntrlanm ortadan silmek igin vermigtir.
TURKLER NASIL MUSLTJMAN OLDU
.
43
Esasen Zerdiigtlti$iin b6lgede diSer dinlere kargr sa$ladr$r bu iisttinltik onurL sasilni hanedamrun ve halkrmn resmi dini ve bflyiik dlgtide devlet himayesine mazhar olmasrndan ileri gelmektedir(2). Hatta o kadar ki L' Caetanl, Zerdiigttiifiiin zarnanla "Bent istailin Yahuititik gibi itan'n tam millt bir dint'al\ haline geldi$ni kaydehnektedir'
Agafi Tiitkistan ve Turan Yurdu,
Zerdiigt misyonetlerinin en kesif faaliyetlerini stirdtirdiikleri emin bir yer olmakla kalmamrg aym zamanda iran'da zuhur eden yeni bir krsrm dinler ve onlarrn mensuplanna uygulanan a$rr baskr ve gegitli zultimlerden kagrp kurtulmak isteyen iranliaf rn akrmna u$ramrghr. Btitiin bunlar di$er taraftan AEafi Tiitkistan'da iran unsurunun kesAfet kazanmasrna ve Earsga'nrnbdlge sakinleri arasrnda konugulan di$er dillere gcire daha yaygm bir lisan haline gelmesine dnemli derecede yardrmo olmugtur(a).
Her nekadat ZeriliiEtlrjk, lslimi fetih hareketlerinin bagladr$r sralarda Agafi Tiitkistan'da yaygn ve kuwetli bir
AgaSr
'
Sarrkgroflu, E.,Dinlzr Tarihi,ispara,2000, s. I18.
I ed-Dineverl, Ahbaru't-Tw^\ nEr. A. Amir' Kahire' 1930, s' 25: el-Kalkagandl' Subhu'l-A'ga,Kahire, 1963, IV, s. 413: en-Niiveyti, Nihayelil'l'Ereb,Kahire'
E'nln, A., Fecru'l'Isl&m, Kahire, 1965, s' 99: e9-$ehristanl' cl' 19651 II' s' 46: Hrnz, W ' Zarahusttt' Stutgard, 1961, s. i4lt Torih-u BenAkefi,Tahran, 1848, s' 44 Heiler, Fredrich' Die-Religionen der Menscheit, Stutgard, 1959, s' 419-422 vd': Nasr, S'H"Ithna Asnart ihiizm and Iranian Is:lnm,(Retigion in the Mec6s md' lA', vII' s' 413: Belenistky, A. a.g.e., s. 114. Montgomery, W', Islam and Intcgration ol Society, l,ondon, s. I 15. L., IctitnTarihi,gev.Htiseyin Cahid (Yalfin) lst' 1924,X' s' 243: kr9' 1955,
l, t. i09'
Milel ven-Nihal, ngr' A.M. Vekil, Kahire,
'C""tanni,
'
Mongomery, W.,a.g.e., s. l16. s. 180: Belenitsky, Barth"old, W.,
".g..', istanbul, TiirkCihan Hilkimiyetr,
1969'
A', a'g'e', s'214-216l. Turan'
I'
s' 66'
Osman'
M
halde idiyse B
TURKLER NASIL MOSLUMAN
.ZEKER|YAKTTAPCI
de(5)
bunun daha ziyade a$rrhk merkezini
uhar a tegkil ediyordu. Buhar a' y a Zerdijigtlii$iin ne zaman
girdi$i bilinmemektedir. Ancak SasAnl htiktimdarlanndan Afridun; Iran'rn Tus, Secistan gibi dnemi gehirleri ile birlikte Buhara'ya da bir "Ateg Eai" yaphrmrghr. AfridCrn'un inga ettirdi$i bu mabedin adr kaynaklarda "Bardisffn"(6), enNtiveyri'ye gdre "Bardisvara"(7) olarak zikredilmektedir. Buhara civanndaki di$er onemli Zerdtigt mabedlerinden birinin "KubAzAn" oldu$u yine $ehristani'nin rivayetleri Ciiveyni'nin ifadesine gdre Buhara; Zerdtigt ileri gelenlerinin (abid zahid) toplandr$r mukaddes bir gehir olarak kalmamrg(e) aym zarnanda Zeitiigtliifiln koklii bir din ve ki.iltiir merkezi haline gelmigtir. Dolayrsryla Budizmibir arasrndadrr(8).
hayli sarsmrgtrr.
Nitekim, Buhara'da uzun zamanlardan beri Budist heykellerinin satrldr$r btiyiik pazar yerindeki "Mahz-t Rfrz Mabedi"nin daha sonralarr "AteE Eoi" yani mec&si
mabedine ddndtirtilmesi bize bu gerge$i kamtlamaktadrr(10).
Bu
agrkga
mabed'te uzun zamana kadar
mukaddes ategin yakrldrSr Nargahi'nin rivayetleri arasrndadr. Buhara'da ki, Zerdrigtlerle ilgili bir rivayetinde Nargahi'niry "Bu oilayette mecfrst mabedleri gok idi'4tt' 5
6
Togan, Z.V., U mumi Tilrk Tarihine Ging, ist. Asya Titrk Tarihi, lst. 1927 , s. 37 .
lnD, l,s.
II, s.59. en-Niiveyrl, s. 107 vd. 8 eg-$ehristAnl, tl, s.59: krg. et-Taberl, VIII, s. 1230. eg-$ehristAnl,
?
e
Balcroll u, Tahi r, H., ro
of the World Conqueror, Manchester, 1958, s. 98: Tiirk Tarihinde M ezlu p C e ryanlan, lstanbul, s. I I 7.
Ciiveyni, The History
Narpahl, s.38. tr Nargahi, s.50.
.
45
demekte ve dzellikle Ttirk asrlh Kuganlar; bu tacir mec0silerin fevkAlade gizel, manzarah bahgeli kdgklerde oturduklanru maddi durumlanmn iyi ve zengin kimseler olduklanm beyan
etunektedir(12).
Zerdtigtltik Baykensot't ve Semerkanlra) gibi Aga$r Ti.irkistan'rn di$er btiytik ticaret merkezlerinde de dnemli baganlar elde etmigtir. Kuteybe'nin Semerkant'r teslim al6r srasrnda Ateg Eolerine agrkga el koymasr ve bunu sulh gartlan arasrnda bizzat zikrettirmesi Semerkant'da Zerdtigtlti$tin durumu hakkrnda yeterli bilgiler vermektedir(15). Zerdi.igtltik daha da ileri giderek ein Seitiline kadar olan genig bir sahada ve gegitli Ttirk boylan arasrna da girmigtir{16).
Btiytik bir imparatorluk dini olmasrna ra$men go$u zaman devlet himAyesinden mahrum ve fakat kendisine has usullerle gok daha sa$lam bir gekilde Agafi Tiirkistan'da yayrlan isldmiyetin, kargrsrna grkan en btiytik engellerden biri de gtiphesiz Zerdiigtliik olmugtur. Zerdtigtlerin gizliden gizliye nasrl srkr bir faaliyete girigtikleri, en sonunda Emevilerin son Horasan valisi Nasr b. Seyyar tarafindan agrklanmrgtrr. Merv'de gok btiyrik bir cemaat huzurunda r:
54: Barthold, W ., Orta
oLDU
Nargahi. s.50. el-Bir0ni, cl-Asaru'l-Bakiye, Leipzig, 1923,s. 23,4. '* Shaban, tvt.e,.,fne Abbafide i"oolution, Cambiridge, 1970, s. 15: Trittion, A.S., ?fte Caliphs andTheir Non-Muslin Subjects,s.99. ri el-Belazuri, IIl, s.518: et-Taberi, VII, s. 1246: Ibnii,l-Esir, IV, s.523: ibn Haldttn,Tarih, Beyrut, 1971, III, s. 63. t6 EbA DiiW Ritdleil, (Ibn Fazlan Scyihatnamesi, ngr. Ramazan $egen, Ist., lWS, s.68: Aylca bkz. (Ycirtikkan) Yusuf Ziya, Orta Asya,da Titrk Boylan, Darulfi.inun, istanbul, 1932, sy . 23, sf . 39 -52. r3
46 . ZEKERIYA KTTAPCI
TI}RKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
okunan bu tesirli hutbede Zeiliigt toplumunun dinl lideri, hAmisi,btiyiik dtizenbaz Bahramsis sadece teghir edilmekle kalmamrg, onun miisltimanlart ezmek igin kullandr$r "Vergi" silahr da elinden ahnmrg ve tesirsiz bir hale getirilmigtir(17). Neticede vergi boyunduru$undan'kurtulan binlerce kimse bu arada Tiirk miisl{iman olmuglardrr. B
u
ilizm Tilrk Yurtl ann da:
Aga$r Ttirkistan ve genig manada Turan Yurdunu
din
ve ktilti.ir itibarr ile btiyiik olgiide tesir alhnda brakan dif,er dinlerden biri de giiphesiz Budizm'dir.
M.O. VI. asrrda Hinilistan'da Ekan Budizm6s'; Hint Baharat Yolu'ntn da tesiri ile Afganistan ve iran istikAmetinde yayrlarak Qin'e kadar uzanmrghr(1e). Ozellikle Kuganlar devri (M.S. I-I[. asrr) Budizm'in bu bolgelerde yayrlmasmda gok onemli bir merhale tegkil ebnektedireo). Budizm'in, Mahayana (minhac-r hakikat) mezhebine ait olmak rizere Kanigka-l tarafindan BeIhQt) ve Buhara'da(2) 17
et-Taberi, IX, s. 1688: lbnii'l-Eslr, V, s. 236. tt Conze, EAward.,Der Badhimus, Stutgard, 1962,s.31, l9l: Hacklann, Heinrich' Die Religianen der Erde, Mtinchen, 1966 III, s. 56: Challaye ,Felicien., Dinlcr Tarihi, gev. Samih Tiryakioflu, ist. 1960, s' 66: Dolrul, O' Rna., Dinler Tarihi, .ist. 1947, s. 112, Sankgrollu, E., a.g.e., s. 179.
't
Years of the Tarlars, l,ondon, 1969' s' 105: Balcrollu, T.H., a.g.e., s. l14: Heirler, F., Die Religionen der Menschheit, Parker, E.H.,
A Thouwnd
Stutgard, 1959, s. 306,309 vd. Conze, Edward, a'ge., s. lII.
Togan,2.V., a.g.e., s. 46: Heirler, F., a.g.e., s. 309: Aleksandr, B', a.g'e', s. 98: Diez, Ernest, The AncientWorld of Asinr London, 196l' s. 142. 2' Belh'te kurulan bu Nev Bahar (Sanskritge Nova Vihara) yeni mabed' 2o
Emevllerin ilk Horasan valilerinden Kays b. el-Heysem tarafindan yrktrrrlmryfir. bkz. Hasan, SA., Szryery of the Expantion of IsIam,IC. XLIV' sy. 2' sf' 165: Ayrrca Nev Bahar mabedi igin bkz' Yusuf, S.M., BedittLllAkd el-Ilmiyye, MKE. XII, sy. I, sf. 106-107.
Nea Bahar"
.
47
iki btiyiik
mabed kurulmugtur(ts). Aga$r Ttirkistan'da Budizm, bagarrh bir gekilde yayllmastna devam etmig, Semerkant'a srsramg ve orada da "Neo Bahar" adryla mlJazzam bh Builist manastttt yaprlmrgtrr(2a).
Belh, Buhara ae Semerkan fda kurulan bu mabedler ve misyonerler, bir taraftan Budizm'in Asya'mn ig krsrmlarma tagrrken, dif,er taraftan da Hint felsefe ae kil.ltilriiniin bu topraklarda gok genig bir gekilde yayrlma ve tutunmasrnaes).
ve
gehirlegmenin geligmesine onemli dlgtide yardrm etmigtil(20). Belki de Bu dizm' in bu fonksiyonlan nedeniyledir ki, isAm aleminde kurulan ilk medrese bugi,intin deyimi ile tiniversitelerin dnce bu Budist "Vihara"lanm takliden Buhara' da kuruldu$u ileri stirtilmektedir(27).
Nargahi'nin beyanlarrna gcire, Budizm\n ikbal devirlerinde Buhara, belki biittin lran ve Agap Tiirkistan igin heykeller yaprldr$r bir yeros) ve Buda heykeli endristrisinin merkezi idi. Eski zamanlarda Buhara'run Mah adrnda ki gok dindar htiktimdan, kendi ismine izafeten Buhara'mn en gtizel a$aghk bir yerinde, Budist heykellerinin ahm ve sahmrmn daha rahat ve kolayhkla yaprlabilmesi izin
"
Hatta Buhara kelimesinin ashmn buralarda medrese ve manastlr anlamtna gelen
"vihard"'dan geldili dahi ileri siirtilmektedir. bkz. Togan, 2.V,, Tifrk lti Tiirkistan Tarihi,ist.1942, I, s. 8l . 3 Gi.inaltay, M.$., iDz Sina'ntn $ahsiyeti ve Millieti Meselesi,Belleten, IV, sy. 13,sf.19. 2n Bala, Mirza, iA., lt, s. 672: Hitti,p.K., a.g.e., s. 209. 'Tekin, $inasi, Uygrrca Metinler, Ankara, 1960, s. 3: yusuf, 5,M., Studies in Islamic History, l.ahore, I970, s.45, x6 Watt, M.W., a.g.e., s. I16. 27 Turan, O., Tiirkler ve lslimiyet. AUDTC. Dergisi, IV, sy.4, sf .if.I: Narqahi,s. 39. lr-Strange G., a.g.e., s. 504, el-Makdtsl, s.282. :8 Naqahi s. 38.
48 . ZEKERIYA KITAPqI
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
"Mah-r Riiz Qargrsr"nr kurdurmugtur. $tiphesiz koyu bir Budist olan hi.iktimdarr Mah, daha sonralarr civardaki btihin bu igin ehli sanatk6rlarr toplayarak sciz konusu gargrda belirli gtinlerde satrlmak iizere yapabildikleri kadar gok Buda heykelleri yapmalannt emretrnigtir(2e).
.
49
etmigti/3z). Kuteybe b, Miislim'in Semerkant'r teslim ahg srrasrnda yakrlmak tizere ortaya yr$rlan Buila heykellerinin biiyiik bir k69k gibi oldugu ve bagta o zamarun Semerkant hriktimdarr Guzek (O$uz Bek), olmak tizere yerli hallan Miislilman Fatih' e, giddetli tepkiler gdsterdikleri yolundaki
Bunlarrn iginde de$erli sanaatkar, ustalar, daha agrk ifAde ile heykeltraglar tarafindan yaprlmrg gok krymetli, sanat de$eri gok yriksek heykeller, Buda heykelleri bulundu$u gibi, bir goklarr da genellikle basit, fazla sanat
rivayetler bize bu hususta yeteri kadar fikirler
deferi olmayan tu$ladan pigirilmek suretiyle yapilmrg oyuncak heykeller olmasr gerekmektedir. Zira, AEa$t
varyantli Hristiyanhk@r, Manihaizm@),
Tiirkistan'da yaprlan kazrlarda grkan bol miktardaki bu kabil Buda heykellefi bize bu kanaati vermektedir. Buhara'da senede iki defa olmak tizere btiytik bir pazar kurulur, burada sanatkdrlann bir sene iginde btihin gtigleri ile hazrrladrklan heykellerin altm ve satrmlart yaprlrdr(s). Hatta o gtin pazar yerinde huktimdar iginde bir taht kurulur, htikiimdar maiyyetiyle birlikte gargr yerine gelir tahtrna oturarak bu ahg verigleri hem kotrol, hem de tegvik ederdi. Bu putlardanbazrlan 50,000 dirheme kadar ahcr bulabiliyordu(31).
vermektedir(3).
Budizm, Aga$r Tiirkistan'da bir devlet dini olan Zerdiigtlti$tin giddetli mukavemetine ugramrytr. Nast&ri hatta
Mazdekizm'in rekAbeti ile kargr kargrya kalmrgtrr. Btihin bunlar, Budizm'in yavag yavag ve devamh bir surette gerilemesine sebeb olmugtur. Artrk Budizm'in, Arap
istildsrnrn bagladr$r devirlerde Aga$r Ttirkistan'da durumunun bir hayli sarsrldr$r ve mtidafaaya gekildiSi g
kesimlerinde daha kuwetli oldu$u, kuzeyde So$diana'da
Zerdiigtlii{iin tesiri lle Budizm Buhara'da bir hayli gerilemigse
de
Semerkant'da
ki, parlak devri
devam
12
Kurat, A.N., a.g.mk., AUDTCF. Dergisi, VI, sy.5, sf. 391.. el-BelAzuri, Ill, s.518: et-Taberi, VIII,s. 1246. Spuler, Bertold., Dic Morgenlandichen Kirchen, lcider/Kdln, 1964,137, l3g vd. Tekin, $inasi, a.g.e., s. 3. Widengren, Geo, Mani und der Manichaismus, Stutgarr, 196i, s. 132 vd. Tekin, $inasi, a.g.e., s. 2. 5 Barthold, W., Mo{ol lsfldstna Kaitar Titrkistan, lstanbul, 1981, s. 54, Yusuf S.M., a.g.e., s. 47-51: Chavannes, E.,Documents, tur les Tou-Kiue (furcs) Occidentaux, Paris, 1900, s.301. 33
"
:'Naqahi, s.38. r0
rr
Nargahi adt gegen bu Budist garglstnln kendi zamantna kadar (959 61.) devam ettilini ve bu kadar mvazzam garglnln ingaastna ve kaltnfilartna gagrp kaldllrnt itiraf etmektedi r. bkz. Taih-u B uhara, s, 38. Nargahi, s.38.
"
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
50 . 2gKgRlYA KTTAPCI Zerdiigtlii{iin gallp geldi$i anlagrlmaktadrr(37). O kadar ki, Qinli Seyy ah, Buda Manashrlartnt ancak Sofd'un' giiney hududunu, gegipte Toharistan'a girdikten sonra gcirmiighir. Qinli seyyahrn hatrralarrndan anlagrldr$rna gcire, So$dlun baggehri olan Samerkant da yalnrz iki tane metruk Buda manastrt vardr. Zer'diigtler, Budistlerino manastrlarda toplanmalarrna ibadet etmelerine mani oluyorlar ve af,r baskrlar yapryorlardr. O kadar ki, Zerdtigtler daha da ileri gidiyor. Budistleri ucu ateg tutugturulmug mukaddes sopa ve odunlarla bu mabedlerden siirtip grkanyorlardls). IslAmi fetih hareketlerinin bagladr$r srralarda sadece Tirmiz'de 12 Budist mabedi ve 1,000 kadar da Budist rahibinin bulundu$u kaydedilmektedir(3e). ise
Orta-Asya Arap fetihlerinin baglamasr ve isldmiyetin Tfitan Yurduna ayak basmasr ile Aga$t Ttirkistan'da etkinli$ini tamamen kaybeden Builizm; ig Asya'ya do$ru gekilmig ve dzellikle Uygur Tiirkleri arasrnda kayda de$er, btiyiik bir ilgi gormriqttir({). Hatta o kadar ki, btiytik Tiirk Hakaru Bilge Kagan, Budizm'in (Cinlilerin nasrl kollektif bir dini varsa) kendi milleti yani Tiirkler igin resmi din olmasmr isteyecek kadar ileri gitmigtir(ar).
"
Shaban, M.A., Khurarcn at the Time of the ngr. C.E. Bosworth Edinburgh, l97l,s. 48'2. 38 Barthold, W ., Orto Asya Tilrk Tarihi, s. 37 , 3e
Arab Conquest; Iran and Islam
Y,s. 223. Kitapgr, 2., Doiu Tilrkistan ve Uygur Tiirkl.eri Arastnda lsldmiyet, Konya, 2004, s. 124, Barthold, W., Orta Asya Tllrk Tarihi,s. ll-12: O. Bahaeddin, Tiirk Kiihiiriiniin Gel$me Qa(lan, istanbul, 1971,l.S7 . ur Mau-Tsai, Liu, Die Chinefichen Nachnithten zur Geschichte der OshTiirken, Wiesbaden, 1958, s. 224l.6gel, Bahaeddin, a.g.e., I, s. 99: Turan, O., a.g.e., I, s.65.
*
Barthold, W.,Tirmiz md. DMl.
.
51
Fakat yamnda gtin gcirmtig akrlh, Ttirk milletinin ozelliklerini iyi bilen btiytik devlet adamr Tonyukuk Han vardr. Onun hAlA hayram olan Alman ilim adamlan bugi.in bile takdirlerini agrklamak igin Tonyukukla "Giik Tiirk
impatatorlu$unun Bismarkt'4e) demektedirler. Igte, Tonyukuk-Han o zamana kadar iig Gok Tiirk Hakaruna hizmet etmig olan bu emektar vezir Bilge Kaf,an'a Budizm'in Tiirk'iin askerlik ruhu ve milli karakterlerini dumura u$rataca$rndan s6z etmig ve bUyiik bir basiretle ona aynen goyle demigtir: "-Bu olrnuz, Qiinkii Tiirklerin sayilan az, Qinlilerin ise gok fazladtr, Buna ra{men biz Qinlilere kary hep muzaffer olduk. Biz giigebe saoagfl bir milletiz. Kendimizi gi)glii
hissettifiimiz zaman deoamh akmlar .yaPtyot' 'zay{ olilu{umuz zamandq da{larn, oadilerin ilerinliklertne dahyor, kurtuluyoruz. Buda oe Tao dinlefine gelince; bu dinler ilaha gok sulh iginde Aagayan ae sessiz oe uysal kigiter igindir. SaaaE yapmak ue giig kazanmak isteyenlere giire de$ilitir'4a).Boylece onu her nasilsa saplarup kaldr$r bu gok tehlikeli fikirlerden vazgeqirmeye muvaffak olmugtur. Btiyiik Arap edibi CAhrz'rrL Budist olan Tiirklerin milli de$erlerini (askerlik kahramanhk, hareketli olmak vs.) nasrl kaybettikleri hakkrnda ilging mtigahedeleri vardr. el-Cdhtz Bizanslilarla Shsaniler arasrnda cereyan eden bir lqsrm harpler tizerinde durmakta ve bu harplerde Bizanslilann 'r Ligeti, L.,Bitinmeyen lg Asya,ist. 190, II,s. 18. " Ogel, B.,TiirkTarihine Gdnq, Ankara, 1991, s. 179 krg. Ligeti, L. Bilinmeyen 19 Asya, Ankara, 1970, n. s. l8-19.
52
TI'RKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
.2SKERIYAKTTAPCI
yenilmelerinin asrl sebebini Rumlarrn, yumugakhk ve intikam almamayr emreden Hristiyanlrk dinine. girmig olmalannda bulmaktadrr. Ayru elim akibeti Tiirkler igin de savunan
"t-Cann
aynen g
"Tibkler zmdtkhk (Budizm) ilinine girinee arttk harplerde ma{lup olmaya bagladtlar. Tiirklerin efl kahraman kabilelerinden biri olan Dokuz O{uz (Uygur) kabilesi bunun misdlidir. Halbuki, Dokuz OSuzlar, Karluk Tiirklerinden sayrca bir kag misli az olduklan halde, daima saaaglarda onlardan iistiin olurlardt, Ne zatnan ki Tihkler bu zndtkhk dinine girmeye bagladtlar oysa, bu zntkhk dini, insanlan diinyadan el etek gektirme oe yutnugakl* telktn etmede Hristiyanhktan daha kiitii tesir edel arttk onlartn kahramanhklan gitmig, yi$itlik iluygulan siinmiig ae ptsrrk gekingen bir millet olmuglardr'4q. Kahramanhklarr dillere destan olan ve bir gok Arap kaynaklannda Tiirklerin en hagin kabilesi olarak zikredilen
Dokuz O$uzlann,Buda hatta, Mant gibi eski
Asya
dinlerinin aralarnda yayrlmasryla bir anda askerlik ruhlanm kaybetmeleri sadece btiytik Ttirk hayram el-Cdhtz'rn de$I, di$er bir krsrm Arap yazarlanrun da gtizrinden kagmamrghr. Meseld, Temim b. Bahr, yukarda zikredilen Dokuz O$uz kabilelerinin mesktin olduklarr yerlere yaph$t seyahatler srrasrnda gdrdti$U ilging miigahadelerini anlahr. Onlarrn arasrnda Budizm'in yamsra Mant ve Zediigtlii{iin de yayrldr$rnr, hatta dnceleri daha da kuvvetli olan
'
Kitapgr, 2., ehTtirk Ji Milerlefat eLCaha, Beyrut, lVl2, s. 84, krS. en-Necm, Y il . el-Caha vcl-Huaratlt'l-Abbasiyye, Bafdad, 1954, s. 129-130'
.
53
Zerdiigttii$iin, Mant ilininin Ig Asya'da stiratle yayrlmasr ile yava$ yavag eski kuwetini kaybehneye bagladrsrru anlahr. Ne yazrk ki, O da btittin bu dinlerin, Ttirkler'de ki, askerlik ruhunu inamlmayacak kadar zayrflattr$rnr itir# ederek yukarda mtigahedelerini nakletti$imiz el-CAhrz'la aynr noktaya geldi$i gcirtiliir(*s). Bflttin bu aqrklamalardan anlagrlaca$r izere, istdm Dininin, Hristiyanhk, Budizm hatta di$er bir krsrm Ari ve Sdni dinlerin aksine, milli de$erlerimizi nasil besleyici ve geligtirici bir rol oynadr$rm burada genig genig izah etmeye bilmem ltizum varmrdr? Manihaizm ae Di{er Dinler: Agagr Ttirkistan'da\yaydan
btiytk Ari dinlerden bir
di$eri de daha ziyade "bir tiiccar dini" olarak bilinen Manihaizm'dir(6).
dinler gibi iran'da asrrn bagr) kurucusu
Sasaniler zamarunda di$er bir krsrm
eden Manihaizm6T); (III. Mani'nin igkence ile rjldrirtilmesi sonucu(€), mensuplanrun bi.iytik bir krsmr pek tabi olarak Agafi Tiirkistan'a sr$mmrglar ve buralarda dini faaliyetlerini siirdrirmtiglerdir(ae). Bcilgede, Miladi III. asrrdan itibaren arhk g6ze batacak bir gekilde yayrlmaya baglayan Manihaistlels| Semerkant'r trpkr hrristiyanlar gibi kendilerine merkez olarak kabul
zuhur
W.,Tarih et-Tiirk, Kahire, 1958, s. 12. Ogel, Bahaeddin, a.g.e., I, s, 9?-98. Nasrr, S. Hosein, a.g.e., II, s. 99: Barthold ,W., icbm Medeniyeti Tarihi, s. Ogel, Bahaeddin, a.g.e., I, s.99. en-Niiveyri, V, 168-169: el-Kalkagandi, lV, s.415.
'5 Barthold,
*
" {
tt ibn
Nedim, el-Fihr*t, Tahran, s. 400: Ligeti, L., Bitinmeyen
Sadrettin Karatay, istanbul, 1964, s. 251. e Barthold, W ., Ona Asya Ttirk Tarihi, s. 12-14.
Ig
l0:
Asya,gev.
TURKLER NASIL MTJSLUMAN OLDU O 55
54 . ZEKERiYA KNAPqI etrniglerdir(sl). Daha sonralarr malum So$d'lu tiiccarlann kafilelerine kahlarak Orta Asya veTttran Yutdu'nun en iicra kdgelerine kadar faaliyet sahalannt geniglefrniglerdir(s2)' Aga$r Ttirkistan'da yavag yavag geligen Manihaizm, bir takrm Budist unsurlarrn katrlmasryla daha da kuvvetlenmigtiltsal. Hatta Barthold, Hsuan Tsang zamarunda bile Seyhun ile Qz arasrnda ki genig sahada yegdne hAkim dinin Manihaizm olabilece$ini kaydehnektedir(s)' isllmiyetin Aga$r Ttirkistan'da, Mani, Zerdiigtliik ve
Hristiyanlrk dinlerinin arhklarrnr temizliyerek
yerlegmeye
qalrgrrken do$uda Uygurlar, Mant dinine giriyor, bu arada
Budizm
ve Hristiyanhk Tiirkler
arasrnda
yeni
yeni
taraftarlar kazamyordu(s).
Biilii
Ka$an zamanrnda (762), Uygur Ttirklerinin iltihakiyle daha da kuvvetlenen Manihaiz*$), isl6m Dinin kargrsrna gegici bir devre iginde medent Tiirk unsuru ile grkmrq ve a$rr mticadeleler vermigtir(fl. Hatta Halife Muktedir zamanrnda (908-932, Abbasiler Devri), Horasan valisinin Semerkant'daki Manihaistlere ki, bunlarrn adedi 500 kadar
oldu$u tahmin edilmektedir@), a$rr baskr yapmasr
i.izerine Tokuz O{uz htiktimdart mtisltiman valiyi gok t' Emin, Ahmed,
a.g.e., s. 105.
"6gel,Bahaeddin, IslimiyettcndnceTiirkKilltiirilTarihi,Ankara,1962,s.349: Kirat, A.N., a.g.mk., AUDTCF. Dergisi, VI, sy.5, sf. 392' o Ligeti, L. D., a.g.e., s. 251. s Barthold, W.,Four Studies, lriden, 1956, s.82. 55
ctiretkAr
bir
gekilde tehdit etmig
ve de bir
mektup
gondermigtir. Hi.iki.imdar sciz konusu mektubunda:
"Benirn iilkemdeki miisliimanlar senin iitkendeki
dindaglartmdan (manihaistlefi kastedmektedit) Eiiphesiz bir kag misli fazladr." demig ve "onlatdan tek birisinin bile iildiiriildii{ii takditde kenili
iilkesindeki miisliiman toplumunu
kilmgtan
gegirece$ine, mescidlerini ytktracadtna ae di$er iilkelerdeki miisliimanlan korumayt btakaca{tnA ae hatta onlan iildiirtecefine dair yemin etmig.tir'45et. Gerek bu mektup, gerekse biraz once el-Chhu'd'arr nakletti$imiz rivayetler ve bu konuda topladr$rmrz ve de$erlendirmeye imkan bulamadr$rmtz. daha bir eok malzemeler, Agafi Tiirkistan'daki dinler arasr miicadelenin qiddeti hakkrnda gergekten ilgi gekici fikirler vermektedir. Bizim, konunun ozel durumu icabr cinemli de olsa bu mticadelenin ayrrntrlanna burada girmemize imkan yokfur. Ancak ibni Nedim'in bu krymetli ve bir gok yonlerden yorumlanmasr gereken rivayeti, X. asrrda bile Semerkant'd.a kayda de$er miktarda manihaist bir toplumunun bulundu$unu gosterdi$i gibi, di$er taraftan da 19 Asya'da Ttirkler arasrnda istimiyetin onemli olqtide yayrldr$rru gostermekte ve bir gok camii ve mescidlerin yaprldr$rru bildirmektedir.
Turan, O., a.g.mk., AUDTCF. Dergisi, IV, sy.4, sf. 461'
$ Ogel, Bahaeddin, a.g.e., s. 348: Barthold, W., isbm Meileniyeti Tarihi,s.9ll, Thomsen, W., a.g.mk.,TM.
e Kitapq,Z.,a.g.e., s. 103. 's ibn Nedim, a.g.e., s.4Ol.
ll, s.36.
t'ibn Nedim, a.g.e., I, s.68.
s. 401: Turan,
O.,Titrk Cihan Hdkimiyeti Mefkfiresi Tarihi,
56 . ZEKERIYA KTTAPCI Agap Tilrkistanda imW Dinler: Hristiy anhk:
Aga$r Ttirkistan sadece "Ari dinler" igin de$il, islAmiyetten dnceki 'ilAhi dinler" iginde bir u$rak yeri olmugtur. Bundan maksadrmrz lslamiyetten asirlarca once bu topraklara ayak basm6 olan Hristiyanl* ve Mfrseoilik dinleridir. Nevarki Aga$r Ttirkistan'a Hristiyanlt{m daha zi,ydd,e Nasturt mezhebine ba$h rahipleri gelrqig ve Ttirk yurtlannda biiyrik bagarilar sa$lamrglardr(@). Dini felsefesi krsaca Hz, isa'ntn ilahh$rm reddeden Nastfirtlel6tt, bu meselede islAmiyete biiyiik benzerlikler gdstermiglerdir. istanbul'da Nastfrri denilen(52) ve iki btiytik kiliseleri olan garki Suriyelilela), Mezopotamya'da btiytik bir Nastiirt kitisisi inga etmeye muvaffak olmuglardr(n). Bdylece On Asya'ya yarti Musul, hakve EA':da yayrlan Nastiiriler daha da ileri giderek iran ve Horasan; Do{u Turan Yurdu yolu ile Aga$r Ttirkistan'a kadar gelmiglerdir.
Btiyiik hrristiyan kitleye dnemli bir inang meselesinde muhalif olmalarr nedeniyle Sasanilet tarafindan bir dtigmanlrk politikasr icabr Bizans'a kargr genig tilqtide ve her zaman desteklenen Nasturtler, krsa zaman iginde lran'da
*
Genig bilgi igin bkz. Gi.inay, U. ve Giingiir, H., Baglangrgtan Gitnilmilze Titrklerin Dini Tarihi, Ankara, 1997, s. 142, vd. Barthold, W., Orta Asya'da Hvistiyanhk, T.M. istanbul, s. 58, Esin, E., IslSmiyenen Onceki Ttlrk Killtltr
Tarthi ve lsliniyet, s. 135. ibn Hazm, et-F ast ftt Milel ve' l-Ehva ve e n-N inl, Mrstr, 1321, l', s. 49. u: ibni Hazm, a.g.e.,I, s.49. c Supulgr'Barth old, iran MoSoltan, Ankara, 1957 s.227 . , - Caetani, L., a.g.e., X, s.230. 65 Nasr, S. Hosein, a.g.e ., II, s.99. o'
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
.
57
iran V. asrrdan itibaren Bizans'tan kovulan btitrin medenl unsurlar; meselA Mecfrstler, Yahfidiler oe Hristiyan rafizilerine kargr emin bir sr$rnak vazifesini gdrmtighir(6). L. Caetani Arap Fiitithafr srrasmda bunlarm iran'da dtigktiru sefil ve gok acrnacak bir durumda olduklarrru kaydetmektedir(67).
Mihdi VI. asrrda Aga$r Tiirkistan hudud-u askbriyesi vasrtasryla Ttirk yurtlarrna giren Hristiyanhk(s), buralarda fazla bir dini mukavemetle kargrlagmamrgtr. Aksine ZeriliiEtliikle Budizm arasmdaki asrrlardrr stirtip gelen mticadeleler daha do$rusu rekabetlerden btiytik cilgiide yararlanan NastCrri. misyongrle r, Ag a{t Tiirkistan' da dnemli derecede bagarrlar elde etmiglerdir(6e). Daha sonralarr Semerkant'da bir metrep olitldk kuran NastOrilergo), burasrru kendileri iqin bir pilot bdlge kabul etmiglerdir.
Artrk Semerkant'r kendilerine en uygun bir merkez olarak seeen ve bunda da gtiphesiz isabetli olan Nastffriler, misyonerlik alanlarrnr daha da genigletmigler ve btiylece Orta Asya Ttirk boylarr, hatta Qin'in ig krsrmlanna kadar uzanan qok genig bir sahada yayrlma .imkamru bulmuglardr(71). Bagta Buhara olmak i)zere(7z) Aga$r
6 Barthold, ut
W
.,Isliim Medeniyeti Tarihi, X,s.272.
ngr. Fuad KdprUlU, Ankara, 1963, s, I I
TiirkTarihi, ist. 1316, s. l4l . Wambry, E.,Tarih-u Buhara,Kahire,1965, s. 53. Bretschneide r, E., M e diaev al Re s e arc he s, London, 1967, Il,s. 59-60. Caetani, L., a.g.e., X, s. 230: Thomsen, W., $ark? Tilrkistanttn Mazisine Dair,
'8 Necib-Asrm, un 70
" t?
.
Caetani, L.,a.g.e.,
TM. II, s. 35.
Wambry,8., a.g.e., s.53.
.
58 . TgKsgYA K1IAP'I
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
Ttirkistan'rn Vinkard(n), Mirgi, Talas gibi ktigiik biiyiik daha bir qok kasabalarmda taraftan bulunan Nast0riler Kaggat'da da bir metropolitik kurmuglardrr(7a).
.
59
Aga$r Ttirkistan'da Arap ftit0hatrnrn bagladr$t srralarda Hrristiyan cemaatin dnemli bir varhk olduklan
Meradeki Yahudi cemaatinin liderinin Akibetti'l-Yahudi olduSunu Tabert kaydetmektedir(76). Akibada bdlgedeki isldmlagtrrma faaliyetine kargr sinsi bir gekilde mukavemet gostermekten geri durmamrg ve Yah0di cemaatin eritilmemesi igin her ttirlti gayreti gostermigtir. Akiba bunda
islAmi kaynaklarrn rivayetlerinden aqrk aqrk anlagrlmaktadr.
bir dereceye kadarda muvaffak olmugtur.
islAmiyetin bolgede devlet himayesinden mahrum ve kendine has yollarla yaytlmasr, mtiteassrp Hristiyan varlr$mr bir hayli tedirgin etmigtir. Bu cemaatin lideri Papaz AEbadhd b. Curaycur (Gregory) bolgede islAmiyetin yayrlmasrm onlemek igin elinden gelen her ttirlii faaliyeti gostermig bu meselede di$er dini toplum liderleri ile anlagmrg ve m{ihtedilerden gok a$rr vergiler almrghr(7s). Emevilerin dirayetli horasan valisi Nast. b. Seyyar bunlann tizerine cesaretle ytirtiyerek sultalanru krmrytrr ki bundan sonraki bahisler de bu konular tizerinde gok daha ayrrntrh
Bilindigi gibi M0sevilr.h Yahtrdilerin bir nevi milli dini oldu$u, igin bu kavmin drgrndaki milletler arasrnda pek Iazlabit ilgi ve ragbet gdrmemig ve bir Yahfrili dini olarak kalmrgtrr. Buna raSmen bagta O.M. Dunlop gibi bir krsrm YahOdi yazarlarwt ve onlarrn gdrtigleri do$rultusunda hareket eden daha bir gok tarihgiler{n) bunlara A.N. Kurat, O. Turan, i. Kafesoflu gibi bizim tarihgilerimiz de dahildir, Hazm Tiirklerinin, Yahfidili{i kabul ettiklerini yazmrglardrr.
olarak durulacakhr. AE
afi Tiirkistan' da Mfr seuilik:
Hristiyantt{n
yanrsrra Aga$r Ttirkistana, Museatlikte
srgramrgtn. Ne varki Musevtlik, di$er dinlerin aksine, hig
bir
zalmatt, yayrlmacr bir e$ilim gostermemigtir. Yahitdi azmhklann bulundu$u gehirlerde, kendine has, o gruba ozel bir azrnhk dini olarak yagammr stirdtirmiigttir. MeselA islhm Dinin Horasan; Do$u Turan Yurduna geldi$i srralarda R
Barthold, W.,Turkestan, s. 170. Bretschneider, E., a.g.e., ll, s. 47: Psalty (Fransrz) Titrklerde Hvistiyanhk, TTK. Teblilleri, istanbul, 1943,s. 892. 75 er-Taberl, VII, s. 173, ibnu'l-Esir, V, s.236. 7a
ll.
Onlara gore Abbasi Halifelerinden Harun er-Regid zamarunda (786-809) Bizanstan siirgiin edilen bir kag bin kigilik Yahudi cemaatr, Hazar Tiirk Hakanhirna sr$nmq ve onlarm bu ydndeki yo$un faaliyetleri sonucu Hazarlar da
Mfiseailiii kabul etmigler, bundan da ote Yahudi olmuglardrr(7e). Hakikat-r halde, ilk mflsliiman Ttirk devletlerinden
birini kuran Kafkaslarrn bu
kartal
"6 et-Taberi, VII, s. 173. 7 Dunlop, D.M.,The History of the Jewish Khazarc,Princetion, 1954. '8 Bu konularda genig bilgi igin bkz. Artamanov, M.,The Hi$ory of the Hazars, Leningrad, 1962. Solomon G.,A. History of the fews, Philedelphia, 1952. Koestler, A., The Therteonth Tnla, Newyork, 1976. Kutschera, H.F. Dic
D
Chdtraren, Wien, 1910, Milman, H.H. The HistoTy of the fews, L,ondon, 1863, Kurat, A.N. Tilrk Kavimlei ve Devletleri Tarihi, Ankara, 1992, s. 36.
60 . ZSTERIYAKTTAPCI bekgilerinin Yahfidiliklerfzi savunmak, ilim namrna abesle igtigal etmekten bagka bir gey de$ildir{e).
II.
Tiirkistan'rn; gttriildiigti gibi, eski din mezheb ve kiiltiirleri iizerinde durulmug ve toplumun dini yaPrsmm genel bir foto$rafr sunulmugtur. Neticede gdrtilmtigttir ki; AEaEt Tiirkistan, genellikle Tiirk niifusu ile beslenen bu briyrik cografi brilge, diinyamn en medeni tilkelerinden biri ve dini manada bft moznikler iitkesiili/81). Acaba bu nigin bdyle olmugtur?
igte, bundan sonraki sayfalarda bu sorunun cevabr aranacak ve Aga$r Ttirkistan'daki Din ve Ktilttir istilAsrmn temel faktorleri tizerinde durulacaktrr. Bundan maksadtmz
tarihi "ipek YoIu" ve onun bdlgenin din ve ktilhir hayatrndaki zenginli$i sa$lamada dnemli yeridir.
rumistaN'DAKi DiN
vE KOITUR isrirlstslN TEMEL FAKTORLERi Tarihi ipek Yolu
ASACr
Buraya kadar yaptr$rmrz agrklamalatda Aga{t
ipekYolu Giizergdht ae 6nemi: $u bir gergektir ki, iktisadi refah bakrmdan 6nemi bir yana, Agafir Tiirkidtan'da, isl6m Dini de dahil, eski Ari ve Sami dinlerin yayilmasr, birgok yabancr ktilttir ve medeniyetlerin yerlegmesinde qok briytik bir koprii olan bu yolun, gok uzun bir giizergdhr bulunmakta idi. Arapga kaynaklard a " et-Tafiku' l-Hariri ", ingilizce'de "Great Silk Road" adr ile zikredilen "ipek Yolu'i' On Asya
yani Suriye kryrlarrndan baglayarak DicIe ve Frat nehirlerini geeer ve bugiinkii lran topraklarrm bir boydan bir boya gegerelg Mera gehrine ulagrrdr. Merv; Ipek Yolu vasrtasr ile ig Asya ve Hindistan'a agrlmak isteyen bir gok triccar ve seyyahlar iqin btiyiik bir konaklama yeri idi. Daha sonra, Ceyhun haozastna giren bu ticaret yolu, Baykent, Buhara, Semerkant, Utartepe (Ugrusana), Fargane'den gegerek Qin'e yakrn di$er dnemli bir konaklama merkezi ve Ttirk gehri olan Kaggat'a ve buradan gtiney yolunu takiple Hoten'e gelmekte idi. Ayrrca buradan devam eder ve ipe$in ilk ga$lardan beri hakiki bir yurdu olarak bilinen Qin'e kadar ulagr idi(l).
s Bu konularda 9ok genig bilgi igin bkz. Kitapgr, Z.,Titrk Boylan Arasmda Istilm Hidayet Ftfinast, Konya,2000, I, s. 104 vd. tt Karg. Kitapgr, 2., Soryal, Siydst ve Dini Yitnleri ile iclilmi Fetihler Srastnda AgaPTilrkisnn, Diyanet Dergisi, Ankara, 1978, XVII, No. 5, s. 276 vd.
'
Tilrk ili Tarkistan Tarihi,l, s. 94: Belenitsky , A., The Ancient Civilhation of Central Asra, London, 1969, s. ll2: Ligeti,L., Bilinmeyen Ig Asya, s,58. Kafesoflu, 1., Ttirk Bozkn Kilhilnil, Ankara, 1987, s. ll3-114,
Togan, Z.Y .,
62
.ZEKERIYAKTTAPCI
TURKLER NASIL MUSLUMAN
Yukarrda da igaret edildi$i gibi Aga$r Ttirkistan'rn belli bagh biiytik gehirlerinden gegerek Qin'e ulagan bu btiytik ticAret yolu, brilge insamnrn iktisadi refah ve ekonomik kalkrnmasr, bolluk ve bereket saSlamast bir yan4 Do$u-Bah kiittiir ae medeniyeti igin de bir kilprii, bir temas ve bulugma vasrtasr olmug ve btiylece bir gok din ve yabancr kiilhirler ve onlarrn temsilcileri Agafi Tiirkistan'a gelmiqler ve bu btiytik refahtan yararlanmak istemiglerdir. Nitekim; bu konular hakkrnda deSerli tesbitleri b'ulunan Z.V. Togan
aynen gdyle demektedi\ "iran'ilaki snf ae mezhep mi)cadelelerin de ma$tup olan iran unsurlan oe iin Asya kaaimleri daha Pek eskiden beri din iElerinde miisamahakarhklan ile temayiiz eden Tiirkletin iilkeletine stfrmar ak
miihacirlefin saytlannt
go
falthla/
42)
oLDU
.
53
ra$men iran'la uzlagma iimidini kesen Ttirk Hakanr istemi Han, (552-576) Bizans'a ytinelmig ve istanbul'a, So$dlu ipek taciri ve ayru zamanda diplomat Maniakh bagkanh$rnda bir Ttirk heyeti gondermigtir. Tarihte bu, Orta Asya'dan Do{u Roma bagkentine giden ilk resmi heyet idi (568)(3).
Bu arada Ttirk tticcarlanmn da bu yolun
sa$ladr$r
iktisadi ve ticari imkAnlardan yeteri kadar istifade ettiklerini kaydehnemiz gerekmektedir. Ttirk tiiccarlan da trpkr di$er tacirler gibi ipe$in gergek iilkesi elan Q,in'e kadar giderler ve Qinli ihracatgrlardan aldrklan ipek ve dif,er ticaret mallarrru kervanlara ytikleyerek iran'a kadar gelirler ve mallarrm buralarda satarak btiyiik paralar kazamrlardr.
Hatta Tiirk triccarlarr Qin'e daha yakrn
olmalarr hasebiyle di$er tiiccarlardan gok daha avantajh bir durumda
.
ipekYolu Hakimiyeti oe Tiirkler:
Ancak bu btiytik refah yolunun bir di$er ve onemli tizelli$i daha vardrr. O da bu gok biiyiik ekonomik refah ve ticaretten yararlanmak isteyen komgu devlet ve milletler arasrnda onur! tarihin ilk gaSlarrndan beri, bUytik bh pazarhk ve hatta ihtilaf konusu olmasrdrr. iranlilar'la Tilrkler arasrnda bag gdsteren anlagmazhklann bir go$unun altrnda Asya Ticaret Yolu hakimiyeti ve bunun saSladr$r btiytik iktisadi imkdnlardan yeteri kadar yararlanma mticadelesi bulunmakta idi. gok
idiler. Nitekim Qin kaynaklarrnda Tou-Men adrndaki bir Tiirk beyinin bir gok taraftarlan ile birlikte ipek satrn almak igin Qin hudutlarrna kadar geldikleri ve gok fazla miktarda ipek aldrklarr bildirilmektedir(a) (Miladi VI. asrr). Fakat bu Ttirk kervanlarmm ticaretlerine iranhlann zaman zaman mtidahale ettikleri ve onlann tichretlerine mani olmaya gahgtrklan gcirtilmektedir. iranhlarrn Ttirk tacirlerine kargr takrndrklarr bu olumsuz ve sert tavrrlarrn bir neticesi olsa gerek, Giik Tiirk Hakanh{t devrinde Tiirkler
iran'a hiicum etmigler, Sof,d tilkesini itaatleri
altrna
Hatta Tiirkler; btiyrik Gtik'Tiirk hakanh$r devrinde, iranlilan safdrgr etmek igin zaman zaman Bizanslilarla birlegme garelerini dahi aramtglardrr. Meseld brittin gabalara
almrglardrr. Ayrrca Ttirk Hakanh$r, Iran htiktimdarlanndan Medyaklara ipek satmak tizere Tiirk tacirlerinin iran'a serbestge gegmelerine mtisaade edilmesini de istemigtir(s).
Krvanten, L., A. History of Centrail Asia, 500-1500, Leicester Unv' Press/1979' s. 52 vd. Boulnois, L.,The Silk Road, Lnndon, 1966, s' I l0 vd. 2 T ogan,Z.Y . a.g.e., s. 91-95.
t' Necib Asrm, a.g.e.,I,s.42.
Chavannes, Ed., Documents, s.228: Kafesollu, i., a.g.e., s. 81.
r
Necib Asrm, a.g.e.,l,
s.42.
64
TURKLERNASILMUSLUMANoLDU
. ZEKERIYA KITAPCI
yeteri kadar dtizelmemig ve iranhlar, Trirk ticAret kervanlarrna gereken kolayhsr bir ttirlti gdstermemiglerdir.
So$dtu Tiiccarlar ae ipek Yolu:
Tiirk btilgeleri de dfil olmak izere Orta Asya ticaretini elinde bulunduran ve onun ddeta kayma$rru yiyen bir kavim daha vardrr. O da, Orta Asyanrn tticcAr kavmi olarak bilinen So{dlubr'dr. Bugiin milletler okyanusunda goktan bo$ulup gitmig ve tarihe intikal eden bir krsrm yazrh belge ve materyallerden bagka bir geyleri kalmamrg olan bu kavmin ash, hAlA ihtilaf Fakat Arap frit0hatr arasrnd4
konusudur. Genellikle Zerdiigt dinine ba$h olan bu kavmin Tiirkistan'a eok
Tiirklerin sa$ladr$t yol emniyeti ve gtivencesinden de azami derecede yararlanan So$illulat zamanrnda,
o
Necib Asrm,
l Togan,Z.Y
a.g.e.,|,s.42.
., a.g.e.,
I, s. 7; Barthold, W., 'Sofd' md. iA., XI, s.736.
65
Orta Asya'mn her tarafina dal budak salmrglar(8), yol gtizergAhr bagta olmak tizere dnemli mrnhkalara da
Tarihin hiEbir devrinde Tiirk-han ticatt mtinasebetleri
Muhtemelen, Ttirk tticcarlanmn devamh gikdyetleri tizerine olsa gerek, o srralarda Hakanhsa ba$h Sogdiyana tilkesi valisi Tiirk Hakanltflndan, Bizans imparatorluSu nezdinde ytiksek bir memuriyet (Turk tacirlerinin mallartru Bizanshlara satma imtiyazrm) istemigtir. Bir memuriyetter; imtiyazdan asrl maksad, Bizansh mtigterilerle do$rudan do$ruya temasa gegerek Ttirk tacirlere yeni ve daha genig bft pazar bulmak igin bir nevi tegebbtislerde bulunmaktr. Boylece, ipek ticareti hAkimiyeti miinhastran Tiirklerin tekelinde bulunmaya devam edecekti(6).
.
yerlegerek birgok ticdri koloniler kurmuglardrr(e). Zamarla bunlann dnemli bir boltimii TiirklegmiEletdir.
Ne varki zaten do$ugtan tticcar bir kavim olarak bilinen So{illular igin bu yolun, ne kadar hayati bir dnem tagrdr$rru pek fazla agrklamaya
ltizum yoktur. Bu bakrmdan So$dlular sozkonusu ticaret yoluna daima hdkim durumda olmuglardrr. O kadar Y.t So$diyana tiiccarlaru milletlerarasr bu ticaretin geligmesine dncriltik bile ehniglerdil(r0). SoSdlular bu ticarette iiyle bir seviyeye ulagmrglardrr ki isldmi fetih hareketlerinin baglamasma tekaddtim eden devirlerde Ig Asya'daki ipek ticareti nerede ise yalruz onlann vasrtasryla yaprlabilir olmugfur(ll). So$diyana'da geligen bu ticari refah, yol boyunca yeni yeni birgok kasaba ve gehirlerin kurulmasrna ve bundan da 6te bir gok yabancr unsurlann bu bdlgeye gelip yerlegmesine sebep olmugtur. Kaderlerine daima razr olarak yagayan ve
ancak ticari varhklarr tehlikeye dtigtti$ti zaman harekete gegen bu kavim(l2) veya bir bagka ifade ile tiiccarlar
burjuoazisi, Miisliiman Araplann bu biilgeye ayak basmalan lre ticart menfaatlanntn ktsmen haleldar olmastyla isthmiyetin yayilmasmt dahi olanca giigleriyte ktisteklemiEler oe aergi toplamaktan bagka yiice bir 8
Barthold, W ., Orta Asya Tarihi H akhnda D e rs ler, Ankara, lg7 S, s. 20. Ogel, Bahaeddin, Islimiyetten 6nce Tttrh Kiltttlrtt Tarihi,s. E8; Togan, 2.V., a.g.e., I, s.78. 'o Belenistky, A., a.g.e., s. I12. rr Ligeti. L.. a.g.e.. s.59. ': Ligeti, L., a.g.e., s. 60; Shaban, M.A.,The Abbaside Revolution, s.58.
'
66
. ZEKERIYA
TURKLERNASILMTJSLUMANOLDU
KTTAPCI
diigilncesi olmayan biiroktat yerlerini almqlatdtr.
Arap aalilerinin yannda
ile
So{illulann, Ataplatla slr'f maddi grkarlan igin icabrnda Tfirklere kargr birlegmelerinden bagka bir 9ey de$ildi. Bununla beraber; Agap Tiirkistan ticaretine bilfiil karrgan ve bu ytizden biiyiik yararlar sa$layan Arap ileri gelenleri vardr. Bunun yamsrra So$dlu tticcarlar, mahali prenslerin Araplarla siirtiigmeleri ve harpleri neticesinde ticari durumlanmn sarsrlmaya bagladr$r zamanlarda Emeviler'in bdlgedeki yayrlmacr hareketlerinin
Bu, bir baqka ifade
finansmaruru bile tistlenmiglerdir(13).
ipek Yolunun Sa$\afufi Ekonomik Refah: Bir bagka dnemli faktcir de, Aga$t Tiirkistan'rn iktisadi refah ve jeopolitik durumudur. ipek Yolu ve onun bolge halkrna sa$ladr$r gdz kamagtrrrct refah ve iktisadi zenginlik nedeniyle AgaP Tiirkistan tarih boyunca bir'gok milletlerin istildsrna u$ramrgtrr. Tiirkler, lranhlar hatta bagka milletler bu bolgede zaman zaman hAkimiyet kurmug olmalarna ra$men, islAmiyetin yayilmasma kadar hig bir devirde din ve ktilttir birli$ sa$layamamrglardr' Uzun asrrlar devam eden bu mi.icadeleler, daha ziyade (Araplar da oldu$u gibi) siyAsi hAkimiyetin qok kuvvetli bir gekilde tesisi igin yaprlmrgtrr' Harici kpvvetler ne kendi dinlerini AEap Tiirkistan'da kabul ettirmek ve ne de mevcut dinlerden birini destekliyerek onun, devlet imkanlarl ife di$er dinlere kargr tisttinlii$tinri sa$lamak yoluna gitmemiglerdir. Bdylece, ne Zerdilgtliik, ne Budizm ve ne de 13
et-Taberi, 188.
VII, s. 1022, Shaban, M.A', a.g.e.,58, 59, 60 vd. Ozel, B', a'g'e" s'
.
67
di$er dinlerden hig biri, Agait Tiirkistan'd.a bir devlet dini olabilecek seviyeye ulagamadr$r gibi, bu bdlge de kurulan devletler taraftndan da gere$i kadar himaye gormemiglerdir(1a). istdm Dini bunun bir istisnasrm tegkil etmektedir. O Orta-Asa'ya gok giiglii bk dealet dini olatak girdi$i gibi, krsa bir zaman sonra yine gtiglti bir devlet dini olmug ve eski Art ae Shmt dinlerini Turan Yurdundan bir daha gelmemek tizere stirtip grkarmrgtr. Bunun tabii bir neticesi olarak Agap Tiirkistan, btittin yabancr din, ktilttir ve medeniyetlerin her ttirlii istilA ve tesirine agrk brrakrlmrg ve misyonerler biiyi,ik bir serbestlik
iginde hemen her devirde dini faaliyetlerini
serbestge
yapagelmiglerdir. Netice de Rus bilgini A. Belenitsky'ninde hakh olarak igaret etti$i gibi:
"OrtA Asya'ntn biitiin gehirlefi, kangtk unsurlardan meydana gelmig ahalisi oe kangtk sosyal smtflan ile gegitli ilin ideoloji, meslek ae mezheplefin (adeta) birer bulugma y eri
haline olmugtur'
415)
.
$u gerqek
ll4,
126,
68
. ZEKERIYA KrrAPCl
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU O 69
Isldmiyetin mukadderatr da daha 6nce bdlgeye gelmig ve birer azrnhk dini olmaktan ileri gidemiyen Zetiliigtliik, Budizm ae Hristiyanhktan pek farkh olmayacakh.
Agafi Tiirkistan'rn jeopolitik durumu ve
ne
olursa olsurL uzun tarihi seyri iginde ilk defa islhmri Dini gok
aSrr getin ve sabrrh bir miicadeleden sonra yerli halkrn biiytik bir go$unlu$u tarafindan kabul edilmig Buda, Mant, ZediiEt oe Hristiyanhk'tn kahntrlarrm bu topraklardan silip stipiirerek ilk defa din ve kiilhir birli$ini sa$lamrghr. Boylece Aga$r Ttirkistan'da eski dtinya krt'alanm hayrette brrakacak biiyiik bir Isldm ktiltiir ve medeniyetinin do$masma sebeb olmugfur(l5).
ipekYolu pe Dini Tolerans: Bu konu ile ilgili aragtrrmamlza son vermeden dnce, di$er onemli bir faktttre daha iparet etmek istiyoruz. O da bolge sakinlerinin bir gok yazarlar tarafindan da igaret edildi$i gibi taassup ve dar gdrtigten uzak ve agm derecede bir dini mtisamaha ve toleransa sfip olmalandr:
bu sadece Agafi Tiirkistan'a has bir durum da de$ildir. Tarih boyunca biittin Orta Asya'mn kaderi bdyle olmugtur. Bu yonlerden, Orta Asya, AgaP Tiirkistan'a biiyiik benzerlikler gdstermektedir. $iiyle ki: Orta Asya'da Arap frit0hatr ve IslAmiyetin yayrlmasrndan 6nce bir gok btiyiik devlet hatta imparatoruklar kurularak siyAsi hAkimiyet ve milli birli$in bir dereceye kadar sa$landr$r devirler olmugsa da, din birlifi ve din hdkimiyeti, istfrmtyet miistesna, bu genig topraklarda yerleginceye kadar hig bir Esasen
'u Kitapgr, Y eri,
2., Ofia Asya TiirHlt{tlnlin Btlyttk Isllm Kllbllr ve Medeniyetindcki
Konya, 1996, s. 49 vd.
zaman ve hiq bir devirde anladr$rmrz
manada
sa$lanamamrghr.
Mantrki yonden pekte geligkisi olmayan bu durumu, Ttirklerin hele IslAmiyetten rince yarahhglan icabr toplumsal hayatannda dini taassup ve agrnhsa pek fazla yer yermeyen bir millet olmalarr ile izahr mtimktin olmaktadr. IslAmiyetten 6nceki, Tiirk Tarihi incelendi$inde, ne Bizans ve ne de komgu bir devlet olan iranlilar da olduSu gibi din ve mezhep kavgalarr hig bir zaman g
briyiik benzerlikler vardrr. MeselA, Aga$r Tiirkistan'da komgu iran ve Bizans tilkelerinde srk srk gortildti$ti gibi toplumlar arasrnda hiq bir zaman din ve mezhep kavgalan gcirfllmemig ve anladr$rmrz manada bir "fitne" de grkmamrgtr. Hsuan Tsang'm Semerkant'daki, Budizmle, r7
Bu konularda daha genig ve ilging bilgiler igin bkz. Ibn Fozlan Seyahatnameti, Hazrrlayan R. $esen, lstanbul. 1975.
70
. ZEKErIIYA KITAPqI
Zerdtigtltik arasrndaki mticadele ile ilgili mtigahedesi, W. Barthold tarafindan pek f.azla tinemsenmemektedir(18). Bu hususiyetleri sebebiyle Agap Tiirkistan yukanda da ifade edildi$i gibi, komgu iilkeler de a$rr baskr ve zultimlere u$rayan muhtelif saprk (heterodox) doktrin ve inanglara ba$h bir gok kimselere adeta emin bir sr$mak tegkil .ediyordu(re). Nitekim, Sasaniler devrinde iran'daki, srnrf ve mezhep mticadelelerinde ma$l0p olan lran unsurlarr, dzellikle Manihaist'ler Aga[t Tiirkistan'a kogugmuglardrr.
Daha ziyAde bir girig mAhiyetinde incelemeler, burada sona ermektedir,
yaph$rmrz Bundan sonraki
bahislerde asrl konumuz olan lslAmiyetin Agail Tiirkistan'da yaythgt, geligmesi, dal ae builak salmast tizerinde durulacaktrr.
ilI. HZ. PEYGAMBER'iN DOGU HALKINI ISTAUA. qACIRMASI vE BUNUN itK ffi$nsBustERl D o lu
Miistiimanh[mtn ilk
tWtii de si:
$u bir gergektir kr, islhmiyetin siyAsl ve dinl manada iran ve Tiirkistanila dahil, do$u istikameti ve Qin Seddine kadar uzanan bu genig co$rafi bdlgelerde yayrlmasr igin ilk ciddi igaret ve begAretler bizzat, bu dinin kurucusu Hz. Peygamber tarafindan verilmig ve daha sonra bir devlet politikasr olarak dngtirtilmiigtiir.
BilindiSi gibi, Hz. Peygambefini Hendek Haftinin hazrrh$r ve hendek kazrmr srrasrnda kargmna Slkan (628) qok inadgr bir kaya pargasl ve onun tistflne "tekbif'Ie indirdi$i balyoz ve bundan Ekan, tistelik Ez. Pgygamber'in goztinii dahi kamagtran rgrk bize gdre "Dotu Tiirk Milsliimanlrfr"run ilk miijdecisi olmugtur. Zfua Hz, Peygambeile dahil, orada bulunan herkesin g6ztinti kamagtrran bu rgr$rn mahiyeti Hz. Peygamber'e sorulduf,unda O; 'itk balyozu inilirili{inile giiziiniin perdesinin kalktt[mt, Kisrantn bagkenti Medhin oe oflun gearesinde bulunan daha bir gok gehiileri giitilii$iinii haber aermiE ae buralartn gok yakn bir gelecekte miisliimanlann eline gegecefini miii SelemigtiT'4r). Bize gcire bu "il6ht nur" sildece itai Krsralannm saraylan ve "Medain gehrini" aydrnlatmakla kalmamrg Qin
'8 re
Barthold, W ., Turkeilan, s. l8O. Belenitsky, A., a.g.e., s. 216.
'en-Nesei, Slinen-i Ncsci bi $uh es-Stly0ti, Mlsrr, (Iarihsiz), VI, s. 44,Daha genig bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., Hz. Peygamber'in Eadislcrinde TtlrHer, Konya,2004, I. Kitap, s. 143 vd.
72
. TsssRlYsKtrAPCI
$eddinekadar yayrran Tiirk yurtlan ve Orta Asya bozkrrlannr ve buralardaki gehirleri aydrnlatmrg ve islAmiyetin do$u istikametinde mtistakbel yayrlma sahalarrnrn mtijdesini vermigtir. Zita H'z. Peygmber "Meddin ae gearesinileki gehirteri giirdiim!" derken bu gevre gehirlerinden asrl maksadrrun Meru, Baykent, Buhata ve Semekant gibi Tiirk gehirleri olduSunda kimsenin en ufak bir gflphesi olmamahdrr. Nitekim temel lslAmi kaynaklarda bu gehirler hakkrnda rivAyet edilen bir krsrm hadisler bizim bu gortigiimtizti do$"rulamaktadr. Hz. Peygamber'in Qin Hanlanna Mektubu:
Hz. Peygamber, bununla da yetinmemig ve kendi sagh$rnda bunun ilk ciddi tegebbtislerini de yapmrgbr. Bundan maksadrmrz Onun, ga$da9 htiktimdarlara gdnderdi$i islilma daaet mektuplanifu. Hz. Peygamber, iran Kisrasmaboyle bir mektup g6nderdi$i gibi, Qin hiikiimilan hatta Tiirk biiyilklerine de bir mektup gdndermig ve onlarr islfrm Dinini kabul, etmeye ga$rrmrgtrr. Hz. Peygamber bunlarla da yetinmemig, gerek iran ve gerekse, Tiirkler hakkrnda bir gok hadisler sdylemig ve gok yalm bir gelecekte baghyacak olan bu biiyiik geligmelerin kader gizgisini anlatmrg ve insanlan hayret ve dehget iqinde brakan bir gok hakikatlan da agrklamrghr. gaSdag
Mamafih W. Eberhard, eski Qin tarihi tizerine yazdr|.: l,:rymetli bir eserinde, islamiyetin Qinde ilk defa Tai't-sung (Tayd-zung) devrinde (627 -649), yayrlmaya bagladr$rm kaydetrnektedir(2). Eberhard'rn bu gdrtigti do$ru olarak kabul edildigi takdirde, Qin'de lslAmiyetin intigarr ilk devirlere ?
Eberhard, W., Qin
Tarihi, Ankara, 194, s. 204.
TURKLERNASILMUSLUMANOLDU
.
73
yani, Hz Peygambet devrine kadar ulagmaktadr. Zira bu hiikrimdar, Hz, Peygamberin ga$dagr idi. Gergekte Qin; IJz. Peygamber zamamnda mtisltiman
Arap toplumunca meqhul bir tilke de$ildi.
istdm Peygamberi 'itiffi Qin'de de olsa araytntz'&r) demekle, o devrin gergekten geligmip ve ileri bir sanayi ve stratejik maddeler iilkesi olan Qin'e mrisltimanlarrn nazatt dikkatlenini qekmek istemigtir. Btitiin bu tegvik edici davranrglar ctirnlesimden olmak tizere Hz. Peygamber, yukarda da ifade edildigi gibi qa$daq Cin htikrimdamna bir mektup gcindermeyi de ihmal ehnemigtir. Kaynaklarda HLz. Peygamber'in Qin'e yazdrsr bu mektubu ashabdan Veheb b. Ebege'nin gohirdii$ti hatta bu zahn Qin hUkUmdanrun cevabr ile birlikte Meilineye dOndii$ti nivayet edilmektedir(a). Temel kaynaklarda bu sahabe hakkrnda bundan daha
fazla bilgiler verilmektedir. Onlarrn bu rivdyetlerirrden anlagrldr$rna gore bu zat; Hz. Peygamber'in vefahndan sonra tekrar Qin'e d6nmiig ve orada, isthm Dininin Qinliler arAsrnda yayrlmasr igin canla bagla gahgmtg, onun gayreti ile
bir gok kimsede mi.isliiman ohirugtur. Daha sonra Qinde vefat eden bu sahabenin mezan bugtin Kanton gehrinde bulunmaktadr. Kabri, qinli miishimanlar tarafindan mukaddes bir ziyaretgah haline gelmig ve bugtin bile herkes tarafindan ziyaret edilmektedir(s).
3
Hamidullah, M., Qin i.Ic llk Devir Milslitman tllkebrtnin Temailan,lu. iTED. istanbul, 1975, VI, sy. l-2, sf. 142. I Bu konularda gok genig bilgi ve rcmel kaynaklar igin bkz. Kitapg Z. ' Kitapgr, 2., a.g.e., I. Kitap, s. l5l, Aynca krg., Fazlu'l-Kerim, MevlinA, Mishkntii' l-Mesabih,(ingilizce Terctime), Lahore (Iarihsiz), II, s. 14.
74
,
TORKLERNASILMUSLUMANOLDU' 75
TBYBRTYA KrTAPCI
Hz. Peygambe{in Tiirk Biiyiiklertne Mektabu: Bu kabil rivAyetler arasrnda Hz. Peygambe/in, Ttirk ve Ttirk biiytiklerine hitaben de bir mektup yaz&Sr ve onlan isl6m Dinine davet etti$i, hatta bu mektubun Allahrn Ras0lii tarafindan Tiirkge yazilmtg oldu$u rivAyetleri de vardr. Haddi zahnda bu ciddi gtirtigleri ilk defa Kazanh btiyUk Tiirko lo j i Alimi el-MercAni " Miistefddii' l'Ahb a/' adrndaki krymetli eserinde ortaya koymug bulunmaktadn. el-Mercinl bu gdriigiinii ibntft-nsifiru en erken asrrda yazrlmrg olan ve Mtxrda bulunan 'ilsilii'l-Gabe" admdaki yazma eserine ve Umeyr b. Af dal Eslenriden gelen bir rivayete dayandrrmaktadrr. el-Mercilnt bu mektubun, Bulgar Hantna hitaben yazrldrsrm s6ylemigti/5).
Ne varki son devir Ttirkiye'sinin yetigtirdi$i btiyiik ilmt KeIAm Alimlerindenve izmirli lakabr ile maruf Prof. ismail Hakkr, 17, Tiirk Tarih Kongresfne sundu$u "Peygamber oe Tiirkler" adrndaki bir tebli$inde, el' MercAni'nin sdz konusu mektup ve yorumlan iizerinde gok genig bir gekilde durmug ve bu konuda yaph$t aragtrmalar sonucu genig bilgiler vermigtir. Prof. Izmirli; ibntfl-Esifin meghur eseri tkdii'LcAbe'nin Mtsr'daki yazma bir ntishasrna dayanarak gu rivAyeti naklehnektedir:
"Hz. Peygambere Umeyl kenili iiz kabilesinilen bir cemaat ile geldi. Peygamber onaTiirkge bh mektup yazd{frt.
Bundan sonra izmirli, bu mekfubun Umeyr'e ve Beni Eslem kabilesine yazrlmadrirnr belki Tiirk ululanna 6 ?
el-Mercdnl, Mll$eJbdil'l-Ahbar,
(hpkr
basrm) Ankara,
lW,l,s.
yazrldr$rru da ilave etmektedir. qiinki.i Beni Eslem kabilesi,
Arabisitan'tn do$usunda Basra, Bahteyn taraflannda oturuyorlardt. Buralar bir nevi Arabistan'tn agrk liman Pazailan idi. Tiirk tacirleri de dahil buralara bir gok yabancr tiiccarlar geliyordu. Hz. Peygamber de, ticaretle meggul Oldu$u yrllarda buralara ticari seferlerde bulunmug ve muhtemelen Tiirk tacirlcri ile de giitiigmilg, konugmugtu. Biz Usdiit-Gabe'nin Mrsr (1230) baskrsrm inceledik. Gerqekten de Hz. Peygambe/in, Umeyr'e bir "mektup yazdt{t" beyan edilmektedir. Fakat bunun hangi dil iizere yazrldrgr hakkrnda her hangi bir sarahat yoktur. lUnUtEsir'in rivayeti aynen gdyledir:
ouf; ritf r*. i/J Jrd *5 <er.rl rlrl ly; Oi;" drr*i .dlJ'iJ rnrtrt uSitr-rl bjl"tr; irJ gtiJ! o/f ot.91 irli
ofl
''riY ll
"Hz. Peygamber Umeyt oe beraberindekilere bit mektup yazdt. Fakat biz onu burada zikretmeyi uygun bulmaihk. Qiinkii onu nioayet edenler garip bb gegit Iaftzlanla naklettiler, llstetik asltnt da bozdular, de{igtiniler. Bu baktmdan biz o mektubu terkettik. Fakat Ebii Miisa onu riaayet etmigtir'48).
ibn
Hacer, el-Isabe adrndaki biyografik eserinde ise Umeyy'in, iginde garip bir gegit kelimeler bulunan bir hadis
ve Ebfi Musa'ntn da bu hadisi agrkladr$r kaydedilmektedir(e). Yukarda zikredilen bu rivayetlerden nakletti$ini
Hz. Peygamber'ir; Araplann pek te agina olmadtklanm bir dilde bir mektup yazdrSt kesin bir agrkga anlagrldr$r tizere,
52, 52.
lzmirli, lsmail Hakh, Peygamber ve Tilrkler,ll, Tiirk Tarih Kurumu Kongresi, Tebtiflcr, istanbul, 1943, lOlT .
8
ibnti'l-Bir, iltdtt'I-Gabe, Mrslr,
'ibn
1280, IV, s. 139-140. Hacer el-Ackalint, el-Isabe, Mrsrr, 1328, III, s. 29.
TURKLERNASILMUSLUMANoLDU T
76 c trysRly{KtrAPqr
gergektir. Bu mektup hangi dilde yazrlmrghr? Bunun bize giire Tiirkge olmasr gerekmektedir. Ne varki mevcud kaynaklara gore bu soruya gimdilik bir cevap vermek mtimktin de$ildir. Fakat izmirli'nin bu konuda sundu$u "tebli!" ve yaptr$r genig de$erlendirmeler gciz ontine getirildi$inde bu gdrtigler, pek te asrlsrz, mesnedsiz bir iddia gibi gdri.ilmemektedir(10).
ZiraHz; Peygambey'in gok uzun yrllar devam eden bir "tichret hayatr" bulunmaktadrr. O, bu yrllarrnda sAdece Qam'a de$il, Basra, Bahreyn,hatta Meddin'e kadar gihnig
yapacaklarr gok onemli hizmetlerden bahsetmig onlara tevecctih ve iltifatlarda bulunmugtur. Bu muhtevada ve sayrlan bir hayli kabank olan hadislerinden bazrlanrun metin ve gevirisi gunlardrr:
lt Jr-l J0 :Jrl (.&.t) ,hf'gtl ,f' .6rr .r-i- v)' o>tait Lt q-lr;ff .,)t"ft ,f ua rirt c.+ n+:[lt cclj
r,r! 16.rt+y
".i/_rlt F4 EbO Hureyreden riudyet edildi{ine gdre Hz. Peygamber (S.A.S.) buyurmugturki: "Sizin aranrzda fitne ve fesad go$alrpta) kan gtiodeyi giitiirdii{iinile, Allah bu iimmete Meadli (Trirkler) ilen bir ordu giinderccektit, Onlat ata binmede, Araplardan gok iistiin oe sil6h kullanmaila onlardan gok daha mahirilirler. igte Attah bu dini onlarla eniden giiglenilirecektir'4lT).
y
rjf;r trr
Hz. Peygamber'in Biiyiik Miij ilesi:
MAmAfilu bu konu ile ilgili olarak bizim burada asrl tizerinde durmak istedi$imiz gok dnemli ve son bir husus daha vardrr. O da; Tiirklerin mutlaka, ama mutlaka miislilman olacaklarmrn Hz. Peygamber tarafindan bir igaret, beEaret olarak haber aerilmesi ue Muhammed timmetine miij itelenmig olmastdr.
Z
#
:1,rrle) #t Jl.i-:Jti (-e.J) ttl'-^, q irr *p 0r" &t ,"rrt LJ F+fl', ,j,,.i qJ*l dr' Jrt oF rJF; u
.
rllt
".*l,Jbi
Abilullah b. Mesuil (r.a.) 'un bildirdi{ine gbre IJz. Peygamber (s.a.v.) gdyle buyurmuglardr: Tilrkler size dokunmadt$t siirece sizde onlara dokunmaymtz. Zira Kantura O{ullan (soyundan), gelen (bu Trirkler) ilk defa Allah'm iimmetime oerili{i hihfet ae sultanl onlarm elinilen gekip alacaklardr'4r3)
.
Bilindi$i gib| H;z. Peygamber, Mesciil-i Nebeofde yaph$r alrgrlagelmig sohbetlerinde bir gok defAlar Miisliiman Tilrkler ve onlarrn islAmrn yarrnlarrna giden yolda et-Tirmizi, es-Si.inen, NAsrf, M.A., et-Ttc fl EhAdis er-Ras0l, [I, s. 314, elMuttaki el-Hindi Kenzti'l-Ummal, XII, s.,14. 13 el-Miinavi, Feyzil'l-Kadi.r, Mrsir, 1937, Hadis No: ll0, es-Suy0tl, Clmiu's-
12
'0 Bu konunun gok genig bir mtinakagasr igin bkz. Kiapgr,2., a.g.e., I, 182-183. " Bu konularda 9ok genig bir delerlendirme igin bkz. Ktapg,Z.,a.g.e.,I, Kitap, s.
15l.
Sa{r,1.s.4.
TURKLER NASIL MUSLOMAN oLDU
78 . ZEKERIYA KITAPCI rr- :1prl-e) Ju" P\t # O:lbli'- ,Fr tult rrf d' ,g fr''t i/ #-rr: I i,r-iJr fl-)' iirl r'Cl
r.r-rbr&r iirr .1 ir.pr*
?,.
"'dr ilJ
Hz. Peygamber (s.a.s') 96yle buyurmuglardtr: "Ey Ali! Sizler Beni Asfm (Rumlarla) gatpqacakxntz' Qysa sizden sonra onlarla garpqacak bir kaaim gelit oe onlarla kryaxya garpqtrlar. Onlm islilmm yiiz aktdrlan Onlar giiyle kimselerdirki, Allah yolunila cihdd etmekten ne bir ktnayanrn kmamastndan oe nede onlatm dedikodusundan asla gekinmezlef4ra).
ui lnrl*; o:lr .7u..'l
'.€f I
u c uslt tf tt
rrdrJt
aS-
.;f"
,., -rll itl€g:t l.l"i+l lpr:r.lu
Ebfi Siikeyne onunda }Jz. Peygamber (s.a'as') birinni naktetti{ine gdre Hrz. Peygamber (s'a's') Edyle buyurmuglardr: "Habeglilet sizleti btrakh$r siitece sizde onlart btakmtz. Hele hele Tiirklq size dokunmadtkga
ashabmdan
s
akm siz de Tiirklcre dokunmaytntz'475)'
Goriildi.i$ti gibi bu hadislerinde Hz. Peygamber; "Allahtn isl6m Dinini Tiirklerle yiiceltece$ini bilditmig' Hithfet'in onlartn eline gegece{ini habet oermig, onlann islilmm yiizakt bir kaoim olduklarmt miiiilelemig, hatta onlara Mi)sliiman Araplann dokunmamalartnt taosiye etmiEtir. Hz. Peygambelin daha Tiirkler hentiz mtisltiman olmadan, hem de senelerce once onlara bu gekilde tevecciih ve iltifatlarda bulunmalarr, di$er taraftan onlarrn kesinlikle mtisliiman olacaklanmn bir bagka manada lfddesi "Hay!t!" 'r ibn Kesir,K. en-Nihaye,Tah.T.M.,ez-7nyni, I, s.56' t5 EbO Davud, es-Sllnen,IV, s.486, no: 4302, el-Acftrf , Kegfil'l'Hafo, Tah' A' elKalas, Kahire, I, no;72.
T 79
Onun en btiytik mucizelerinden biridir. Nitekim Tiirklet tlz. Peygamber'in vefatrndan sonra hemde yizde yizlerc varan
bir go$unlukla mtisltiman
olmuglar
.
ve bu
btiyiik
"Peygamber Mucizesini" de gergeklegtirmiglerdir. T iirkler e D okunm ay
mtz H a disi:
Btihin bunlar bir manada Ttirklerin mtisliimanh$r ile ilgili "il6hi irhde"nin Hz. Peygambet'in bu muhtevadaki daha bir gok hadisleri ile dile getirilmesinden bagka birgey de$ildir. Ancak Hz. Peygamber'in; Tiirklere dokunmaytntz!" hadisinin konumuz agrsrndan gok daha ayrr bir yeri vardrr.
Hz. Peygamber, bilindigi gibi, ilk devirlerden beri takip etti$i umumi bir politika icabr, mtisltimanlara, kendi mektubunu yrtan, tistelik Isldmrn Orta Asya ae Tilrklere giden yolunu kapayan iran Kisrasmt bir boy hedefi olarak gdsterdigi gibi, islAmrn yarmlan igin gok btytik bir tehlike olan ve bu arada IslAmrn Anadolu ue Otta Aorupaya giden yolunu kapayan Bizans Kayserini'de gok btiy{ik bir boy hedefi olarak gostermigtir. Hz. Peygamber Ttirklerin drgrnda bu iki devletin yrkrhp gitmesini istemig ve bunu bir "diit", bir "niyaz" olarak Yedi Kat Giiklerin Sahibine sunmug ve yarrnki nesillere bir vasiyet olarak brakmrghr.
Giik Ttirk Hakanlarrna gelince; onlarda trpkr Hz. gibi iranhlara kargr hasmane bir tavr
Peygamber
takrnmrglardr. Bu bakrmdan Hz. Peygamber,in bizzat kendi
dtigmanr olan iran Ktsralanna kargr, Gitk Tiirk Hakanlan'run tisttin bagarrlarrm takdir ettikleri, boylece daha sonraki devirlerde Islamrn bayraktarh$rnr yapacak olan bu "ulu millete" duydusu sempatisini, hadisleri ile grirtilmektedir. MAmAflh, Hz. Peygamber devri de dahil,
rUmLsRNesrlMUSLOMANoLDU
80 . ZSXSRIYA KITAPCI
Tiirk-Arap sosyal, siyAsi ve kiilttirel mtinasebetlerinin daha ciddi bir gekilde araghrrlmast, bir kere daha kargrmua gok onemli bir konu olarak grkmaktadrr.: Boyle ciddi aragtrmalar, Hz. Peygamber ve Onun Tiirkler ve iranliat hakkrndaki hadislerinin anlagrlmasrna da onemli olgtide yardrm edecektir. Fakat burada igAret edilmesi gereken gok dnemli bir husus daha vardtr. O da Hz. Peygamber'in bir gok hadislerinde "Tibklerden bahsetmesi" ve zaman zarnan miibArek giizlerini Orta Asya ve Tutan Yutduna gevirmesi ve Muhammed iimmetlne istikbAlin btiytik olaylarr ve bu
arada "Do[udan gelecek bir il6ht orilu ae bir il6hi yiiriiyiiEten bahsetmesi" sahabenin' bu ilk devirlerden itibAren dikkatlerinin Tiirkler iizetine ve Tfrran Ywduna ydnelmesine sebeb olmugtur.
Bu bakrmdan Hz. Peygamber'in vefatrndan hemen sonra, gerek lslAm ordularr ve gerekse ferdi tebli$ ve irgadlarda bulunmak izere, yiizlerce sahabe Turan Yurduna gelmig ve Tiirkler arasrnda isl6m Dinini yaymak iEin gffpmlp durmug ve bir goklanda "gehid" olmuglardrr. Bu bakrmdan Orta Asya ve Tiirkletin miisltimanh$r gok miibdrektir. gtinkii mribArek sahabe kam lle yo$rulmuqtur. Peygamber Sancait Ceyhun Nefui Ktyiannda: Buraya kadar yaptr$rmrz biitiin bu agrklirmalar "Do{u Tiirkli)lii" ae Tfrran Ywdu ahAlisinin miisltiman olmalan ile ilgili olarak Hz. Peygamber'in yaptr$r fili tegebbiisleri hakkrndadrr. Bu arada kargrmrza gok ilging bir dur-um qrkmaktadrr. O da Ttirkler'in ilk defa ne z€unan miisliiman olmaya baglamalandr.
.
81
Hemen gunu itiraf edelimki Ttirklerin mtisltiman olmalarr, bazr tarihgilerin iddia ettikleri gibi, Talas Saaagt (751) ve bunun neticesi geligen olaylarla baglamamrghr. Yeni aragtrrmalar Tiirklefin en erken devirlerde ve bir gok Araptan qok daha 6nce mtisltiman olduklarrm ortaya koymugtur. Zira Siimeyye oe ibn Siireyc gibi Ttirk asrlh Aileleriry Mekke y e Hz. Peygambetin "Niibiioo eti" nden once geldikleri, islAmrn en erken dcineminde mtisltiman olduklan ve "Sahabe" olma gerefine ulagtrklarr gtiriilmektedir. Bu bakrmdan Tiirklerin miisliiman olmalan Asr-t Saadete kadar ulagmaktadr(16).
Fakat bizim igin gok daha Onemli olanr, IJz. Peygamber'in vefatr ve Peygamber Sanca$ tnrn ir anla-Tfiran arasrnda geleneksel bir srnlr olan Ceyhun Nehrine ulagmasmdan sonra ishm Dininin Qin Seititine kadar yayrlan bu genig co$rafyada gcisterdi$i tistiin baganlardrr. Ceyhun Nehrine ulagan mtisliiman Araplar; bu nehri gegerek, Tiirklere ve Tiirk yurtlanna ulagmayr bu ilk hamlelerinde nerede ise mukaddes bir gaye hAline getirmigler ve ne ilgingtirki mukaddes beldelere ayak basarcasrna bir hassasiyet gdstermiglerdir. Nitekim ilk devir tarihgilerimizden el-Belazuri'nrn krymetli eserinde bu konularda gok ilging rivayetleri bulunmaktadr:
Bu rivayetlere gcire, Hz. Muaviye tarafindan Horasan'a ilk defa vali olarak gonderilen ibni Amir, Ceyhun'u gegmig (M. 551) bunun iginde "Allah'a bh giikiir ifailesi olarak ihrama biiriinmiigtiir'417). Yine el-Belazuri'nin 16
'?
Kitapgr, 2., Saadet Asnnda Tilrkler, s. 43 vd. el-BelAzuri, III, s.504.
82
.2sKsgY
TURKLERNASILMUSLTJMANOLDU'
K1TAPCI
bildirdi$ine gcire Muaviye tarafindan vali olarak g6nderilen Hakem b. Amr el-Grfiri, Horasan valili$i srrasrnda Ceyhun'u gegmig ve 'ilk defa nehrin iitesinile namaz kilmqtil{rs) (M. 561). Bu konu ile ilgili bir bagka rivayet ise fukahadan Rebi' b. Ebu'l-Aliye'ye aittir. Bu rivayetlerde, ondan "Agail Tiirkistan'da, ilk ilefa iki tekat namaz ktlan kimse" olarak bahsedilmektedir(1e).
Mtisltiman Araplarrn her nedense Ceyhun nehrine kargr g
Ceyhun nehrininkrytsma gelen ve bciylesine dini bir cogku iginde bulunan ve ddeta bu topraklara mukaddes beldelermig gibi ayak basan Miisliiman Araplann bu yakrn gevreler ve bu arada Tiirkler arasrnda lslAmi faaliyetlerde bulunmamq olmalan miimktin de$ildir. Ttirkler arasrnda isldmiyetin ilk yayrlmasr igte Ceyhun Haazastna btiylesine mukaddes bir cogku ile ayak basan Miisliiman Araplar tarafindan baglamrg eve bu btiyle ilk Arap akrnlanna kadar tam 40 yrl devam eknig ve bir gok Ttirk mtisliiman olmugtur. Konunun bir bagka tlnemli y
yerlegen Miisliiman Araplann buna seyirci kalmamalandr. Zira onlar buralarda Tiirklere komgu olduktan sonta ipek
Yolunun bolge halkrnrn iktisadi kalktnma ve sosyal refahrnda nekadar dnemli bir rol oynadrsrm, bciylece yerli halkrn bolluk, bereket iginde, gqk mtireffeh bir hayat yagadr$rm g
d,a pay almak istemiglerdirQo). Zaten do$ugtan tticcar olan
Araplaq bunun igin koyu bir ticari faaliyete baglamrglardr. Do$ruluk ve diirtist kimselerin bu ticaret hayatrnda ne kadar onemli bir yeri oldu$unun farkrnda olan .tAcir Araplar; buralarda yerli halkrn miisltiman olmalan igin biiyiik gabalar gostermigler ve bu sAyede bir gok kimseler bu arada Ttirklerde mtisliiman olmuglardr. Tiirkistanda
'e
et-BelAzuri, III, s.506. ibn Hubeyb, Erzaiil-Mu(tafrn, (Nevadiru'l-Maht0tat) Kahire, VI, s. 167'
itt<
mhnteAiler ae Meahliler:
Tiirkler arasrnda ve Hz. 6mer devrinde bhgliyan bu ferdi isldmr yayma gayretleri Emeotler dea,ri ve Tiirk yurtlarma ilk aknlanr baglamasrna kadar yaklagtk yanm asrr devam etmigtir. Daha sonra Muaviye zamamnda, Horasan'a gdnderilen askeri valiler ve onlarrn Tiirk yurtlanna baglatmrg olduklarr ilk akrnlar sebebiyle Tiirkler arasrnda islAmiyetin yayrlmasr yeni bir boyut kazanmrghr. Bunlar: Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Ttirk gehirlerine yaprlan baskrnlar sonucu btiyiik miktarlarda ahnan Tiirk esirleri ve onlarrn her hAl-ii karda mtisltiman olmalan ve Arap toplumuna kazandrrrlmalan idi. Bu crimleden olmak iizere mesel d Buhara'ya bdyle bir akrnr yapan Ubeydullah b. Ziyad, (573) Sehrih Ttirk asrlh :n Genel
18
83
bilgi igin bkz. et-Taberl, VII, s. 1022. Shaban M.A., The Abbasid Revolution,Cambridge, 1970, s. 58, 59 vd. Ogel, B., a.g.c., s. 188. Ligeti, L., Bitinmeyen lg-Asya,Qev. S. Karatay, lstanbul, 1945, s' 60.
84 .2gKgRiYA KTTAPCI
Buhara Melikesi Kabac Hatun'la yaptrSr anlagma gere$i Buhara'dan 100.000 kigi esir alarak geri ddnmiigtiir(21). elBelazuri'nin gtiphesiz bu mtibale$alt rakamrmn rntinakagasr bir yan4 Ubeydullah, bunlardan okgulukta pek mahir olan 2.000 Tiirk gencini beraberine alarak Basra'ya gelmig ve onlarr daha sonralarr "Buharalilar Mahalesi" olarak amlacak bir semte yerlegtirmigtir@). Ondan bir sene sonra Semerkanfa hticum eden Said b. Osman ise, go$unlu$unu muharib Tiirk unsurunun tegkil etti$i 30.000 esir Beng(z:) ve Tiirk asilzadelerinden de 50-80 kigi alarak Mera'e donmtigtiirQa\. Saidi daha sonra Meru'den aynlmrg ve bunlarr baS-bahge iglerinde kullanmak rizere Peygamber yurdu Medine'ye gdtiirmiighir(6). Bu gekilde Arap yurtlarrna sevkedilen bu Ttirklerden; Basra, Vasrt hatta Kfrfe ve $am gibi biiyrik gehirlerde, ve islAmrn erken devirlerinde gok btiytik bir Tiirk varh$r olugmug ve bunlann arasrndan Tiirk asrlh bir gok btiytik Tefsir, Hadis, Ftkth alimleri ve etkin Arap dili oe eilebiyatt otoriteleri grkmrghr(26). MAmdfih ilk devirlerde bu yol ile Arap gehirlerine gelen ve ihtida eden Ttirklerin saydarrrun her tiirlii tahminin tisttide olmasr gerekmektedir.
:r el-Beldzuri,
IIl,
s. 507.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
.
85
Bu kabil ihtidalara, Arap ordulanmn yarusra ltizumu amnda bir takviye giicti olarak kullamlmak tizere genellikle Tiirklerilen kurulan askeri birlikleri bir di$er ifAde ile "ffieahlile/"de ilAve ehnemiz gerekmektedir@). Hatta S.M. Yusuf, bu uygulamalarl, Agafi Tiirkistan'da lslAmiyetin yayrlmasr igin en mtiessir adrmlardan biri olarak kabul etmektedir(28). Said b. Osman taraflndan ilk defa Semerkant'dan aldr|.:r Ti.irk esirlerinden kurulan ve sayilan 10.000-20.000 arasrnda de$igen "Meodliler Ordusu" bu yiSit yaprlr Ttirk genglei Meru'dekr Arap askeri garnizonlanna toplamyorlardr. Onlara burada
.
MAmAfih ilk akrnlar dedi$imiz bu kdtti devirler bir tarafa; Trirkler arasrnda IslAmiyetin yayrlmasr igin ilk ciddi tegebbtisler, bu devirlerden gok daha sonra Horasana vali olarak gonderilen de$erli Arap komutanr Kuteybe b. Miislim tarafindan baglbhlmrghr.
Kitapgr, 2., lsl6m'm ltk Devirterin de Arap $ehirlerine Yerlegtirilen ltk Tiirkler,Titrk Kiiltiir Dergisi, Ankara, $ubat, 1972, sy. 112, s.209-221. 3 ibn Hubeyb, a.g.e., VI, s. 166. 2r el-BelAzuri, III, s.508, el-Yakubi, II, s.23?. 5 Kitapgr, Z.,a.g.mk., sy. l12, s.216, Peygamber Yurduna gcttilrUlen bu Tiirk asilzAdeleri ve Said b. Osrnan'rn 9ok feci sonlan igin bkz. lbn Hubeyb, EbO
Kuteybe; tenkid edilecek birgok yonleri olmasrna ra$men Trirk yurtlannd4 Baykent, Buhara oe Semetkant gibi bdlgenin btiytik gehirlerinde ilk defa qok.sistemli bir
2u
1t
"
Cafer M. EsmAU'l-Multalln, Tah. A. M. Harun, el-Kahire, 193, II, s. 166. Krg. Genig bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., Arap Dili ve Edebiyahntn Geli.gmesiie Yapfr(r Btlyiik Hizttretler, Konya, 2002, s. 59. vd.
liirklerk
Ik
Kitapgr, 2., Orta DoPu Tttrk Askeri VarhPrun Zuhura, Isranbul, 1987, s. 2243.Kitapda bu konularda 9ok genig bilgiler verilmigtir. a Yusuf, S.M., Studies in Islamia History, l:hore , 1970, s.59.
86 . ZEKERIYA KNAPCI
TURKLER NASIL
islarnlagtrrma kampanyasr baglatmrg ve 6ltinceye kadar da bunu brkmadan usanmadan biiyiik bir azim ve kararhhk iginde srirdtirmiigttir. Boylece o, Tiirkler arasrnda ilk defa islamrn maya tutmasrm sa$lamrgtrr. $imdi asrl mesele; Kuteybe'nin bu btiytk "islamlaEtrma Kampanyas{'trt nasrl bagarrya ulagtrdr$r ve izledi$i yeni politikamn krsmen de olsa, aydrnlahlmasrdrr.
Kuteybe b. Miislim'in Yeni inisiyatifi:
MAmifih, Kuteybe b. Miislim'in ismi zikredildi$i zaman genellikle akJa; Aga{t Tiirkistan'r fetheden ve siyAsl Arap hakimiyetini bu bdlgede yerlegtiren meghur Arap komutam gelir. Halbuki, Onu; kendinden dnce gelen britiin Arap yalilerinden ayrran qok Onemli bir icraatr daha vardr. Tarih otoriteleri tarafindan her nedense gdz ardr edilen bu icraatrna gore Kuteybe, gergekte Tiirkistan'da lslAmiyetin yayrlmasr,
di$er dinlere kargr onun
tistiinlii$tintin sa$lanmasr ve toplumda gergekten maya tutmasr igin ilk ciddi ve cesaretli adrmlarr atan bir kimsedir. Kuteybe, kendisine verilen bu a$rr g6revin yerine getirilmesinde isl6m Dinini her zaman yaprcl bir unsur ve yardrmcr bir gtig ve kuwet kaynaSr olarak gtirmtigttir. Nitekim onun kendine has olan bu durumu Horasan'a
vali olarak geldi$i ilk grinlerde Mero'de Arap askerlerini cihad'a tegvik etmek igin okudu$u uzunca bir hutbeden aEkca anlagrlmaktadr. O "Allah kenili dininin aziz olmast igin size bu topraklan helal kiih'4ze) ctimlesi ile baglayan bu uzun hutbesinde, bir bakrma Agafi Tilrkistan'da uygulamak istedili politikamn ana hatlarrm da ortaya koymugtur. Bu 2e
erTaberi, VIII, s, I 1?8 vd., Safvet, AZ ., Cemhere , Mrslr, 1962, IL
4{1.
MUSLUMANoLDU
.
87
politikanrn esasr bcilgede Arap hakimiyetini; gok saSlam bir gekilde yerlegtirmekti. Bunun iginde yerli halk arasmda, i sl hm D ini' rirn mutlaka yayrlmasr gerekiyordu. Kuteybe bu hususta kendisinden 6nce gelen bir gok v'alilerden daha basiretli hareket etrnigtir. Bilindi$i gibi yerli halka, dayanmryan ve sa$lam bir zemine ofurtulamayan siyasi hakimiyetlerirl uzun stire devam etmesine imkan yoktu. Bu gerge$i herkesten gok daha iyi kavrayan Kuteybe; fethettigi gehirlerde tesis etmig oldugu poldk hakimiyeti daha kriktii bir zemine oturtrnak igin isl6m eini'run yerri halk arasrnda yayrlma ve geligmesini istemig ve brittin iUcti ile bunun iqin gahgmrgtrr. Zira yerli halk4 dirg dil, ktiltiir ve rk bakrmmdan tamamen yabancr olan bir azrnli$rn yani Arap hakimiyetinirg uzun stire Tiirk yurtra,nd-a ayakta kalmasr ve halk tarafindan benimsenmesi zaten mtimktin degildi. Kuteybe,nin i stilmlaghrmada iztedidi yol:
Kuteybe, Agafi Tiirkistan halkrnr Isl6miyete rsrndrrmak ve yeni Dinin, daha genig halk kitleleri arasrnda yayrlmasrnr temin etmek igin, gok ciddi tegebbtislerde bulunneug ve kendisine has bazr metodlar_ geligtirmigtir. Bu.
tedbirler, bcilgede ist6m Dininin stiratli bir gekilde yayrlmasrnda gok onemli bir rol oynamrgtr. Mamafih. Kuteybe'ninj yerli halk arasrnda isl6m Dininrnyay.dmasr ve
aldr$r tedbirler gunlardu:
T.istdm Dininin kargrsma biiyiik bir rakip olarak Budizm oe zerdiigttii{iin gok biiyiik bir haskt hrtmda Ekan tutulmas, Zerdiigt ue Budist mabedlerinin kapahlmast, bundan da iitc ya$malanmast, her tiirtii dini hyin oe
TURKLER NASIL MUSLIJMAN OLDU O 89
88 . ZEKERiYA KiTAPCI
ishm Dininin
iiniiniin
aileleri yetlegtirilmesi(Bt ae biiylece hglkn'daha ilisiplinli bir gekitde miisliiman olmastntn sailanmasq
2.Agafi Tiirkistan'tn Baykent, Buhara oe Semerkant gibi, iinemli gehirlerinde isl6m Dini'nin yayimast igin gok ciditi tegebbiislcrde bulunmast oe fethi miiteakip yeni yeni bir gok cami oe mescidlerin yapttnlmaslnt. 3.Yine Agafi Tilrkistan'tn Biiyiik gehir ae ticaret mer' kezlerine iinemli miktatila miisliiman Arap niifusunun yeieEtirilmesi oe milsliiman cemaatlerin olugturulmgx.
O.iAAn mekanizmann gahgttnlmast igin fetheililen biiyiik gehir ae kasabalatm tiimiine amil, kadq gurta (polisl os. gibi miisliiman iililreciler tayin eililmesi: Bu idari personelin dolayh yollardan da olsa IslAmiyetin yayrlmasrnda onemli hizmetleri oldu$u asla unuhdmamahdn'
propagandannt yasaklanmast, tamamen aElmax;
Qevre halkr ile gegitli sosyal ve ticari mtinaseb.etleri olan sciz
konusu mi.isltinan Arap Ailelerinin bdlgede' Isldmiyetin yayilmasrnda dnctiliik ettikleri ve bu yolda mtiessir bir rol oynadrklarr asla unufulmamahdr.
+.itttida hareketlerini sihatlendirmek, halkm ilaha ktsa zamanda oe kolayhkla dint oecibeletini yerine getirebilmelerini sa{lamak amaayte bazt kolayhklat \ugiiriilmesi. Bu ciimleden olmak i.izere mesela, Buharu da oldu$u gibi cemaatle krhnan namazlarda, Kur'An'rn mahalli dille okunmasrna mtisade edilmigtir(31). Yerli halkt islAmiyete kazandrrmak igin atrlan bu adrmlard+ o kadar ileri gidilmigtir ki, hatta haftada bir defa bile olsa Cuma namazlanm eda ehnek igin camiye gelenlere nakdi mlikAfat (iki dirhem) para dahi verilmigtir(szr.
5. Yerli halkm
ealerine gerekti{inde islamiyeti ti{retmek oe uygulamayt kontrol etmek i}in misafir Atap
Kuteybe'den sonra Agafi Tiirkistan'a gelen Arap valilerinin, bdylesine bir IslAmlagtrrmanln zaruretine inanmalarr bir tarafa halkrn iginden kopup gelen ihtida" hareketlerini onlemek igin her ti.irlii giddet hareketlerine bagvurduklarr diigtintiltirse, Kuteybe'nin' bolgenin islAmlagtrrrlmasrnda ne kadar dnemli bir yeri.oldu$u kendili$inden ortaya grkmaktadrr. Kendisinin koyu bir Umeyyeci, fetih hareketleri srrasrnda gergekten briytk
hatalar iglemig olmasrna raSmen Kuteybe; bu dnemli hizmetlerinden dolayr bagta Nargahflil) ve ibni Kesir(s) olmak tizere klasik lslAm tarihqilerinin htirmet ve takdirlerine mazhar olmugtur. Gibb, o'nun lslAmi agrdan gok btiytik cinemi haiz olan bu takdire $ayan gahgmalarrna igaret ederken aynen gciyle demektedii:
"Kuteybe, Maaeraii'n-Nehr de lslilmn iliha sonraki giicilniin d.ayanih$t temeli atmtEtr. Ger.gi bu eserin iist ktstmlan gelecek yilIarm firttnalanna'dayanacak derecede kuauetli de{it idiyse de, temeli gayet iyi ahlmtEtt. Ancak 33
I,'€
Caliphote ils Rise Dbline and FaIl, Beirut, 1963, s. 335: Welhauson, J.,Arap Devteti ve Sukutu,lstanbul, 1960, s.220. 3I Naqahi, Tarthu Buhara, s. 74: Arnold, T.W.,The Preaching of Islam Lohore, I 968, s. 216: T opan, Z,Y ., Kur' an ve Tilrhlcr, istanbul, 196, s. 18' 32 Arnold, T,W., a.g.e., s. 216. 'o Muir, Sir William,
A. Nimet., Kzreybe b. Mitslimin Havariant ve Semerkant't Zapfr, A'}DtrCFD. (Kasrm-Arahk) 1948, VI, sy. 5, sf. 391: Wambry, A.,Tarihu Buhara, gev. Ahmed, Mahmud es-Sedatl, Kahire, 1956, s. 67: Arnold, T.W., a.g.e., s. 216: Barthold, W .,Turkestan, s. 185. u Nargahi, s.73. t5 ibnu Keslr, el-Biddye, Beyrut, 1966, IX, s. 172. Nargahi, s. 73: Kurdi
90 . ZEKERIYA KTTAPCI
hata, tamamt ile mitnartntn de{ildL Zira M,ima,r, hayahrun son senelerinde her Eeyi gan ae gdhretine fela etmiE olmakla @l' b er ab er e serini tamamlay ama dan \lmiigtiiy'' Buraya kadar olan agtklamalanmrzda Kuteybe'nin, temel kaynaklara gdre Aga$t Tiirkistan'rn IslAm'a giden yolda takip etti$i usulleri belirli derecede izah etmig olduk. Kuteybe devrinde Isldmlagtrrma hareketi. daha ziyade Baykent, Buhara ue Semerkant iggeni iginde ve bu iig bi.iyiik gehirde yo$unlagmrgtrr. Bunlar aynl zamanda Giik Tilrklefin yrkrlmasrndan sonra ayakta kalma mi.icAdelesi veren miistakil "Tiirk Hanhklar{' idiler. Kuteybe Baykent Tilrk Hanl$tu ele gegirince, Tiirkler arasrnda isl6m Dininin yayilmasrmn zaruretine inanmrg Buhdra Tiirk Hanhfitm lsldmrn oca$r ve. yurdu olarak segrnig, Semerkant Tii* Hanh$mda ise rakib dinleri ezerek istim Dininin cinrinti agmrgtrr. Igte bundan sonraki
sayfalarda
daha ziydde Ttirk yurtlarrnda
islAmlagtrrma hareketine
Hanlr$t"nda istdm
bir
gerqek
gegig olmak tizere "Baykent Dini'nin yayrlmasr tizerinde
durulacakhr.
V.
BAYKENT'TE iSLAMiYET Steplere Yayrlan ilk Ezan Sesleri
Ktsaca Baykent $ehrinin Tarihi Dokusu: Gergekte Baykent; Ceyhun nehri ile Buhara arasrnda ve Buharaya bir. merhale (6 km.) mesafede bulunan biiytik,
cinemli ve tarihi bir Ttirk gehridirl. Ancak, Baykent kelimesinin etimolojik yaprsr hakkrnda f.azla bk bilgimiz yoktur. Temel islAmi kaynaklarda "Baykend" veya "Beykend(1) veya "Biykend" olarak zikredilmektedir. islAm Co$rafyacrlarr bagta el-Hamevi olmak izete bu kelimeyi Baykent olarak kaydetmiglerdir(2). Bu takdirde kelimenin Ti)rkge oldu$u Bay, Bey ve Kent, $ehir kelimelerinden olugtu$u ve "Bey gehit" veya "Ulu gehif' anlamrna geldi$i anlagrlmaktadr. Baykent; kurulugu itibarr ile Buharadan qok daha eski bir gehir idi(3). De$erli Tarihi Z.Y. To|an; Semerkant, Buhara, Ramisen, Baykent ae Mero gibi orta qa$lann bu tinlii gehirlerinin eski devirlerde Tiitkler tarafindan kuruldu$unu ve bu gerge$in iran ve isthm mtielliflerinin umimi kanaati olduSunu beyan ehnektedir(a). islAmi fetihler srasrnda bdlgenin en canh tic6ret merkezlerinden biri idi. I 2
3 tu
Gibb, H.A.R. ,Orta Asya Arap Futfrhah, istanbul, 1930, s.48.
'
el-Hamevi, Mu cemii' I-Biildan, Beyrut, 195 1, el-Hamevi, I, s.533. Krg. Nargahi, s. 34.
I,'s. 533.
.
Barthold, W.,
Mo(oi istilisma Kadar Tiirkistan,
1981, s. 150. T o gan, 2.Y ., ll murni T tirk T arihine Girig, istanbul,
Haz. H.D. Yrldrz, Istanbul, I 98
I .s' 26.
92
TURKLERNASILMOSLUMANoLDU
. ZEKENYA KITAPCI
Her ne kadar Kuteybe, gehri ikinci defa ele gegirmig ve muharip Tiirk unsurunu etkisiz hale getirmigse de (700)vt bunun yeterli bir gare olmadr$rm gdrmtigti,ir. SiyAsi Arap hdkimiyetinin yerlegmesi igin, yerli halkrn mutlaka mtisltiman Arap idAresinin yanrnda olmasr ve onu desteklemesi gerekiyordu. Bu gerge$i gok iyi bir gekilde kavrayan Miislirman Eatih daha fazla vakit kaybetrnemig ve Baykent'te bir islAmlagtrrma hareketi baglatmrgtrr. Bu islAmlagtrrma bundan sonra diSer gehirler ve Tiirk Yurtlan iginde gok iyi bir tecriibe olacakh.
Tarhant" bulunuyordu. Baykent halkrnrn biiyiik bir gogunlugu Tiirklerden olugtu$u gibi, gehrin ticari hayatr da yine bu varhkh Tiirklerin elinde idi. Nitekim ibn A'sem elKfffi bu konuya esAs olan rivAyetlerinin birinde aynen gdyle demektedir:
f
,jr b.y- VS rJ1t4 0rr
Uri Cf b-r, JS:t'
".,,.iltl.tialt1
Bu ctimleden olmak tizere daha dnceleri Ment,e gelmig
"Baykent, Buhara'ntn en yakm gehirletinilen biriilir. istdmt fetihler srastnda orada yaEayanlartfl gogu Tilrk, So{d (6). v e Turkc1ler den olugmakta idi' B
aykentile isthmlagtrma Faaliyetlerinin Baglamast:
Baykent halkrnrn isthm Dini ile ilk temaslarl Miisliiman Araplann bu bdlgeye ayak basmalarr ile baglamrgtrr. ilk almlar ve tticcar Araplar igin, bir u$rak gehir olmasr itiban ile isffim Dini'rin burada daha ilk devirlerden itibaren, belirli bir gekilde yayrlmasr ve bir 'isl6m cemaatinin" tegekktil etmig olmasr gerekmektedir. Baykent'te islam hifl6yet yolunun gergek manada aElmasr iqin ilk ciddi tegebbiisler Kuteybe ile baglamrgtr. Buna 5
$
$ ii
bulunan mtisltiman Arap ililelerinilen gok dnemli bir bolrimiinti Baykent'e getirmig ve gok iyi imkanlarla buraya yerlegtirmig ve ilk islAm cemaatinin temelini olugturmugtur. Daha sonra, Kuteybe buraya mtisltiman aali, kadr, oetgi tahsildarlan gibi bir krcrm idari personel tayin etmig ve Baykent'e mtisltiman siyAsi hakimiyet ve Arap idaresinin temelini atmrgtrr. Bunlar gtiphesiz Baykent de ilk defa baglatrlmrg olan islAmlagtrrma hareketi igin
et-Ta'berl, VI, s.430. Krg. Nargahl, s. 34.
,'.,4t JF U*"olt
g. J 21*t- rj:d
('l 14 .1rl ot51'
'el-Kiifi, IbnU'l-A'sem, K. el-Fiftith,
tah. S. Zekkar, Beyrut, 1992, III, s. 165.
93
sebebte muharip Tiirk unsurunun Kuteybe've ordusuna kargr gcistermig oldu$u akrl almaz direnmeler idi.
Buraya "Bnkty'' veya "Tiiccarlat $ehri" de denilmekte idi. Mahalli ti.iccarlarrn gok eski zamandan beri, Qin ile doSrudan do$ruya Basra Kiifezinden yararlanarak deniz ticareti yaptrklan rivayet edilmektedir(s). islimi fetihler srrasrnda mahalli idarenin bagrnda Tiirk asrlh "Baykend
rJ;J, Cf
.
t ibnu'l-Esir, el-Kdntil Fi't-Tarih,Buyrut,l965,IV, s.52g, et-Taberl, VI. s.431.
94
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU O 95
.ZEKERIYAKTTAPCI
Buitist ilahlarmm Y*thp Yaktlmast:
Bu arada bir noktaya igaret etmemizde yarar vardrr' oldu$u gibi $oyle ki; Ag;afi Tiitkistan'tn diser gehirlerinde Baykent'de dini hayat bakrmrndan kozmopolit bir gehirdi. $ehir halkrnrn btiytik bir krsmr Zetdiigt dinine ba$lt olduklarr glbi Budisfler ve ayrlca Htistiyan'larda dnemli bir varlk haline gelmiglerdi. isl6m Dininrn halka ulagmasr; bu dini hegemonyamn yrkrlmasr, siyasi idarenin btiti.in gticfi ile islAmiyeti desteklemesi, bundan da 6te, bu eski Ari ve sami dinlere kargr biittin gticiiyle tavrr almasr ile miimki.in olabilirdi.
Aksihaldedinicernaatlerinkenditaraftarlarrnr artrrmak'iginlr:ryasryabirmiicadeleigindeolduklarrb6yle bir ortamd a isl6m Dinittrn halk arasrnda yayrlma gansr yok denecek kadar azdr. igte Miisliiman Eatih bu noktayr farketmekte gecikmemig ve olanca giictiyle bu dinlerin kargrsrna dikilmig ve hig bir esas tammadan onlann tizerine
ytirtimiigtiir. Zaten Kuteybe'yi dif,er Arap valilerinden ayran en segkin vasrflarrndan biri de bu olsa gerektir' Baykent'de islAmiyetin yerlegme ve yayrlmasr igin atrlan en cesur adrmlardan biriside gtiphesiz igte bu zediigt ve Budistlere vurulan darbe ve onlarrn mabedleri ve "yArt
tanrt" niteliSinde olan heykelleri'nin yrkrhp yakilmasr olmugtur. Miisliiman Fatih gehre tam manasl ile hAkim
meydanrnda toplatrlmasrm istemigtir. Kuteybe daha sonra da hig tereddiit etmeden Budist mabedine girmig; alhn, gtimtig kab, kacak, krymetli cevher ne varsa toplamrg, bunlarrn hepsi tarhldr$rnda L50.000 miskAl oldu$u gdrtilmtigtlits). Bu gok btiytik bir servetti. Yine buntar arasrnda som altrndan bir Buda il6ht vardr. EritildiSinde 4.000 dinar gelmigti(e).
yerli halkrn uzun zamandan beri inandrklarr, mukaddes putlann, hig bir ige yaramadrklanm bizzat onlara gdstermek istemig hem de Bciylece Kuteybe, hem
Budizm ve Zeriliigtllife belkide o devirlerin en a$rr darbesini vurmugtur. IslAmi kaynaklar, 6nce birbiri iistiine alelade geylermig gibi yr$rlan ve sonra halkrn dehget dolu bakrglan arasrnda atege verilen bu ilahlarilan geriye, bir rivayete gcire, 150.000 miskal altm ve mticevher kalmqtr(lo).
Qevre halkr; Budistler ve Mecfisiler, senelerdir goniillerinde mukaddes bir yer iggal eden, hattA onlara en ufak saygrsrzhkta bulunanlann bile bir ilAhi gazabrna u$rayacaklanna inandrklan bu muhtegem ilahlarrn sonunda hig bir i9e yaramadrklarrru g
qlduktan sonra, halkrn nasrl bir reaksryon gosterece$ini dahi
nazartitibaraalmadan,6nceBudistveZefiilgt
mabedleninin putlardan temizlenmesini' onlarrn
gehir
8
et-Taberl, Vl, s.432. s.70, Bu on kilo altrn kargrhlrdrr.
e-Nargahi, lo
Kitapgr,Z., Ona Asya Arap feAne*h Ekonomik Anatombi, (ly . Kitap) At. Un.20. Yrlddniimii Yayrnlan Erz. Ankara, 1978, s. l-5.
96
.
TURKLER NASIL MOSLUUANOLDU
ZEKERIYA KTAPqI
bogalan kalb ve goniillere tevhid nuru ve Allah inancr dolmugtur.
Mamafih, Kuteybe'nrn Aga$r Tiirkistan'tn briytik gehirlerinde ki, Zeriliigt ve Builist mabedlefine kargr takrndrSr bu kesin tavrr, bizim de dikkatimizi gekmektedir' O, Buhara'yr 891707 yrhnda d
Putlara; bir baktma halkrn yan tann giizii ile bakttklan siizde bu mukaddes nesnelere hig bir de$er aermeyen Kuteybe, put ve putperestli$in amanstz iliigmant oldufunu yiite halkma giistermekle kalmamtg, aynt zamanda isl6m Dininin bir oahdet dini olilu$unu, Allah'la kul arastnila hig bir kimseye, hele hele putlata yet o lma dtfmt bizzat g ii stermek istemigtir. Ag aP Ti]rkistan' m Baykent, Buhara oe Semerkant gibi biiyiik gehitlerinde Zerdiigt ae Budist mabedlerine indirilen darbeler ciylesine aSrr olmugtur ki, artrk ne Builizm ve ne Zeriliigtliik, buralarda da bir daha eski satvet ve azametlerine bir tiirlii kavugamamrglardrr.
T 97
Baykent Cuma Camii oeVerdifi Mesai:
Miisliiman Fatih'iru B ayken( de lsldmiyetin yayrlmasr igin girigti$i en btiyiik hamlelerden bir di$eri de, gehirde fethin sembolti olmak izere, fazla vakit kaybetmeden bir Cuma Camii inga etmesi olmugtur. Cami krsa zamanda yaprlmrg ve mtisltiman cemaahn hizmetine sunulmugtur. Gergekteki Cfr.mi; aradan asrrlar gegtikten sonra Tfiran
Yurdunda yaprlmrg gergek manada ilk "Tann Mabedi" idi. Buda putlarr ile dolu Builit mabedleri, sdnmeyen ateglein yandr$r Mecfisi "Ateg Eoleri" vel{z.lsa'run yarr ilah putlan ile siislri Htristiyan kiliselerinin aksine bu Tann mabedinin igi bombogtu, girk ve ki.ifriin en ufak bir izi yoktu. Ttpkr insanlann kalbi gibi, burasrm bir Yilce Vailt$a inanma ve onun verdi$i iman nutu ve hidAyet rgrklan aydrnlahyordu. Bu camiin Allah'rn birli$ini simgeleyen ve bir tevhid krlmcr gibi goklere ytikselen minhresinde gtinde beg defa okunan ilAhi haykrrrglar bir "ezan" olmaktan 6te, sadece Baykentteki mtisltimanlara de$il, oradaki Budistlere,
Hristiyanlara oe Mecfrsilere, "Hayt!" belki de btittin insanlr$a, hemde herkesin duyabilece$i bir sesle Allahm aarh$t ae birliiini ae Hz. Muhammed'in Onun kulu oe Rasiilii oldu$unu il6n eiliyor ve kurtulugun bunda oldu$unu soyltiyordu. Bu isldm dini ve bir avug mtisltiman igin diinyalara de$en bir mutluluk bir iman ve hidAyet
dzgtirlti$il idi. 1t
Kitapg,Z., Buharada isllmiyetin Yayiltgt, Milli Kultiir, Ankara, 1977 I ' No' 2' s.50-59.
't Kilpgr, 2., Scmerkantda lstimiyetin Yayilqt, Tiirk tanbul. 1983. No. 25. s. 109-135.
DUnyasr Aiagtrrmalarr is-
Artrk Baykent semalannda duyulmaya baglayan bu ulu tekbir ve ezan sesleri, Orta Asya steplerine do$ru dalga
tr 98
TURKLERNASILMUSLUMANOLDU
. zEKERIYA KhAPCI
B
Baykent'teki "CuffiA, Camii" gehfu earglsrnln en merkezi bir yerine ve gok genig bir anlam tizerine, hemde gok sa$lam bir gekilde yaprlmrgtr. Biz bunun Ttirk ustalarr tarafmdan yaprldr$rna inanmak istiyoruz. Onun yontma taglardan yaprlmrg "mihtabt" bit sanat eseri idi. Bu muhtegem mihraba ayrrca gok biiyiik ve parlak bir miicevher yerlegtirilmig ve bunun sagtr$r nur ve rgrk dillere destan olmugfu.
gokmilessir bir
Bu bakrmdan isl6m Co{rafyacilan Baykenf ulu camii
ve onun mvazzam, stislti mihrabrndan el-Hamevi; bu gibi$3').
egi ae
aykent' deki
islilmi Miiesseseler;
d
oynamrytr.
Muhtemelen Budist "aihara: hikmet oe diigiince ealerini" taklit ederek kurulan ve mistik yonleri a$rr basan bu hayrr miiesseseleri, islAmiyetin ilk geligme yrllarrnd4 miisltiman halk tarafindan o kadar benimsenmigtir ki, miisltiman zenginler; varlru yo$unu bu Allah evleri igin harcamrylar ve Adeta birbirleri ile yarrgrr bir gekilde bir gok ribaflar yapmrglardrr. Ribatlar; miicahid gazilerin, yaSama ve barmmalarrm sa$lamak iqin 6zel surette yaprlmrg yarr askeri
benzerinin olmafudtnt sdyledi{i
el-Makdisil "bu ulu camiin mihrabmda bir biiyilk
bir cami oldu{inu bildirmektediroa). ibn Havkal ise aynen 96yle demigtir: Baykent'te suru ae ustaca yapilmq, mihrabt siislii bir Cuma C amii o ar dr, Biitiin M aa eraii' n-Nehir de (A' aP Tiirkist an ) bundan itaha siistii ilaha giizel bir cami yoktur"(ts)' miiceaher bulundu{unu parlak ue gok nurln
ve fakat genellikle
dini hayrr miiesseseleri
13
el-Hamevi, I, s.535. el-Makdisi, A hs e nli' t-Te kactm, Beyrut, 1987, s. 's ibn Havkal, s.489.
ta
Rib atlar:
Fakat Baykenf de islAmiyetin hayrma kaydedilen en kdklii geligmelerden biriside gtiphesiz daha sonralan buralarda kurulan " Ribat"lar olmugtur. Mtisltiman gazileri ve kendilerin Hak Dinin yayrlmasma adayan kimselerin bir nevi bannak ve konaklama yetleri olan bu dnemli din ve hayrr mtiesseseleri ilk defa buralarda ortaya grkmrg ve daha sonra brittin Agafi Tiirkistan'a yayrlmrgtrr. Ba nballat daha sonralan isthm Dininin kollektif bir heyecan ae taze bir ruh ile Ig Asya ae bozkrlarila yagayan giigebe Tiirk boylanma ulagmast, onlar arastnila hiisnii kabule mazhar olmasmda
olacakh.
bir
99
Mamafih, Kuteybe b. Miislim tarafindan alman bu kdklti ve cesur tedbirler sayesinde Baykent, daha sonralan o bolgede isl6m Dinirin en dnemli kiilttir merkezlerinden biri olmug, sciz konusu Cuma Camii'nin yanlsrra daha bir qok cami ve mescidler yapilmrytr.
dalga yayrlacalg Tfrran Ywdu ve bozkrlarda yagayan Tiitk kaoimlerine yeni bir iman nuru, bir hidayet ve parlak bir medeniyetin mtijdesini getirecekti. Camii muhacir Araplar, miisltiman askerler, idareciler ve ilk miihteililerilen olugan isl6m cemaatinrn dini ibadetlerini yerine getirebilmeleri igin kullamlaca$r gibi, klAsik anlamda Isldmi e$itim ve 6$retim faaliyetlerinin de stirdiirtilece$i bir medrese niteli$inde
mihrabtn cioar camilerde
.
2M'
16
l
t
t
Margais, G., Ribat,(iA.), IX, 737.
idi(16).
1OO
. ZEKERIYA
KTTAPCI
Buralarda de$il gazilerin hatta onlarrn hayvanlan atlan iqin dfi gerekli yagama kolayhklan sa$lamrdr' Kendi imkanlan ile ribatlar yapmak, veya yaPllmrg olan bu ribatlarrn kurulug gayesine uygun olarak fonksiyonlanru devam ettirmelg bdlge miisltimanlan arasrnda bir ddet ve bir gelenek haline gelmigti. Biiyiik lslAm Co$rafyacrst elHamevi, bu maksat igin sadece Baykent'de binden fazla ribat yaprldr$rru zikretnektedir(17).
Muhtelif civar kdy ve kasabalardan gelen mticahidler, bu ribatlarda toplarurlardr. Buralarda bir miitgiil veya geyhin manevi terbiyesinde yetigerl olgunlagan ve kabrna sr$maz bir ruh ile ddeta gehid olmaya hazrr hale gelen bu gazi dervigler, dzellikle ilk bahar ve yaz aylannd4 kdfir Tiltklerc kargr kAh gaza ve cihad'da bulunurlar, kdh bir erenler ordusu olarak steplerde yagayan gdgebelere kahlrrlar ve onlarr tenvir ve irgad ederlerdi.
Daha sonralarr de$il Orta Asyr'tttn, hatta Anadolu'nun bile Tiirklegme ve islimlagmasrnda briyiik hizmetleri dokunan ve "Hor*sanh Erenler" olarak bizim tarih ve edebiyahmza gegen btiylesine sevdah kigiler, igte bu gekilde kurulmug ve zamanla tekke ve dergih geklini almtg bu ribatlarda yetigmiglerdir. Bu bakrmdan Baykent; daha sonralarr uzun zaman Ttirkistan'rn ig krsrmlarrna yaprlan dini gaza ve cihadlarda miicdhidlere kutsal bir ocak ve ategli bir islAm merkezi olmugtur.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU .101
Tiirk Yurtlarrnda, hele hele, istfrmt tebli[ faaliyetleri kollektif bir heyecan ve bir firtrna haline geldikten sonra yerli halk, varhklarrmn qok biiyrik bir krsmrm bu kabil hayrr ve hasenat mtiesseselerine sarfetmigler 6yleki, de$il bUytik gehirler, hatta her yerlegim bdlgesi, kdy ve kasabalara bir gok ribatlm yapmrglardrr. Istahri'nin; bdlge sakinlerinin mallarrm, Allah yolunda sarfehne hususunda, di$er bdlge ahalisi ile kryas ederek zikrettiSi gu satrlar konumuz agrsndan da gok dnemli bir hakikahn ifddesi olarak kabul edilmelidir. Ona gdre;
"isl6m iilkilerinde ki, serpet sahiplerinin go$u, paralartnt sefahete, yani igki kumar gibi Allah'ttt rAzt olmryaca$t kiitii Eeyler igin sarfetmede ddeta bhbirleri ile yang etmektedirler. Ancak bu zenginleillen pek azt bunun aksini yaparlar, paralartnt hayr ue hasenata sarfeileiler. Halbuki, Maaeraii'n-Nehr'de (Aga$t Tiiristan) durum biiyle deiildir. Buralardaki, zenginlerin biiyiik bir ktsmt onlann tam aksine, mallarmr Attah yolunda harcarla4 ribatlar, yol ae kiipriiler yaparlar ilin u{runda cihaih tegotk edefler, Ancak onlardan gok az, bu seraetlerini ejlence oe sefahete harcamaktadrlar. -'
Buralarda, hig bir gehir, kasaba, su kayra$q sebil, iinemli gegitler, hatta hig bir kiiy yoktur ki, orada yolcu oe misafblerin istirahatlannt temin etmek igin mutlaka bir ribat oardtr. Bilindifii gibi AgaP Tiirkistan'da, bu gekilile hizmet ghen ribatlann soytst 70,000 kadardt. ihtiyag sa-
L02 r lf,14sRtYA
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
K1TAPCI
isldm'n srrurlarr ig-Asyada ve bozlcrlarda yagayan "Kafir
hipleri, fibatlarila diledi$i silrece kalrlat, onlatffi iage ae ibatelei -temin edildi{i gibi hayoanlannmila baktmt
Tiirk" bdlgelerine kadar geniglemigtir. Bu hayrrh geligmelere igaret eden isl6m Cofirafyactlan sanl<j ittifak edercesine 9u beyanda bulunmuglardr: \e)t-,, C! gr+rt, r*.1 grlr &..-t $-ti$ e)t.l)' .il f"
yapilmaktadn"(lg).
$tiphesiz
bu hayrr
miiesseseleri
ve kutsal
IslAm
ocaklarr sebebiyle Baykent ktsa zamanda son derece ategli ve
bir IslAm merkezi hiline gelmigtir. Bu ibatlaila yetigen ve g
f t*|jt liL 4t-d+rl
heyecanlr
yaymaya gahgryorlardr. Onlarrn bu bitmez ve .tiikenmez faaliyetleri sonucu daha Emeoiler ddneminde biittin Aga[t Tiiristan kutsal bir islAm yurdu haline gelmig ve Dhru'lta
lstahaii, el-Metilihrel-Memalik, Kahire, 1961, s.
16l'
Agafi Titrkistan'da, lslAmiyetin yayrhg yrllarrndaki bu lslArni
haytr
miiessesileri daha sonralan biiyiik imparatorluklar kurmug olan SeQaklu ve Osnranh Tiirklerine de gegmig ve gerek: Selguklu ve gereksc Osmanh Tilrkleri, imparatorluk, hudutlarr iginde kalan genig iilkeleri hanlar, hamamlar, kervansaraylar, vbiller, cami ve mcscidlerk donatnuglardlr' Nitekim aradan astrlargegtikten sonra, lKcniizf Silleyman devinde, Avuctatya imparatorlulunun sefiri ve koyu bir Htristiyan olan G.D. BucQecg'in krymetli hatrralarrnda belirttili mtigahedeler, lstaharinin ifadeleri ile ne kadar bir benzerlik arzetmektedir. G.D. Bucbecg hatrratarlnda, muhtegem Osmanl nizamrnda geligen hanlar ve kervansaraylarm o zaman ki,Osmanh toplumunda ki, yerine temasla gu sitayigkir ifadelerde bulunmaktadrr; "Kervansaraylar; bunlar ciddcn bttytlk binalarfur. Hancilar, Hvktiyan, Yahf,tt, ztngin, fakir herkesi misafw edcr hi'g kimteyi reddetmczler, Kaptlan aynt gekildc herkese agtktt. Pagalar, sancak beyleri, seyahatlerinde bu hanlara inerhr, sanki kral saraylannda imig gibi bende bu hanlarda bir gok resmi lrabuller yapfirn, Bilyiik bir itina ile hani inen herkcse istisnaca yemek verilir, Yemek zamant gelir gelmez, bir hintetgi kocaman bir tahta tabla ile ortaila gdrllnilr. Tablanm ortastnda bir sahan, sahanm ilinde etli bulgur pilavr bilunur. Ekmekter sahantn etmfina dizilmiqtir. Bazanda bb parga bal '-giimeci Igte hoguma leactti idi.
vardv... Ycmekleri hakikaten
Qok
Sitti,
hanhrda yotcular, bu suretle bcdava beslcniyorbr. F*,at gok ciddi bir sebep olmayrnca yolcular itg gttnilen sonra giimelidirhr. Zira mlltcmadiycn yolcilar geimetaedil" (G:b. Bucbecg, Tiirk Mektuplan; Kanrtnt DevrhdeBir 'sefvin iafirott, Ankara, 1953, s. 25-26)
.103
I I
t1*ii
FA
y.aAt1
,r4Jr 'ltt i,..
ti'
til,, f')t n6tt * (: {l! c-lir r.ealr J.i tias *Vt rit'lt t.. SjJr r1jL"'l iri J1 1'.1 # ;tri Jt* .415 ,J" -,rb tJi crtr;tit gr r:rt'iJJ! t1lrrlt3 i"ri # 61. ritir., iir '.1{i, fuf, fC!C-r a:* e.ettt: J ,tll-,
i
tbzb
ll L
'P
"Daha sonra buralar islilmtn nuru ile aydnlandt oe onlar islilma gtiniil aeren oe onu diiEmanlanna karEt koruyan en giizel bir millet oldulat. Bu onlata Allahm bit tutfu idi. Onlar kendi istekleri ile biilii biitiik isl6m dinine koEmuglu oe iilkelefinde tam bb bang ae Siioen iginde yagamrglardr.
Biiylece onlartn aeryileri hafiflemig ae yiikleri de azalmtg olilu. Onlatt esir almak zoflagtq aralanndaki kan akttmalar sona etdi. Bu biiyle biitiin Emeotler deori boyunca devam etti. Allah Emeotletin kiitii yola saphklanm oe Peygamber soyundan gelenlere zulm ettiklefini giiriince, onlart Emeotlerin iistiine (kenili) askerleri olaruk giinderdi'(1e).
Yukarda da ifade edildi$i gibi islAmiyet Bayken{de; Mtisliiman Fatih'in almrg oldu$u bu kdklti tedbir sayesinde lesa zamanda yerlegmig, yayrlmrg ve rakipsiz btiyfik bir din 'e
el-Makdisl, s.234, el-Hamevi, II"s.35l.
L04 .2SKsRIYA KfrApCI
haline gelmigtir. Bundan sonra Baykenf in yildrzr parlam$ b
Baykenfde ist6m Dininin kaydetti$i
IV. BUHARA iSTAU INKILABI VE KUTEYBE B. MUSLiM
baganlar
Miisliiman Eatih' e, brilgenin di$er gehirlerinde islAmiyetin yayrlmasr yolunCa qok bliyrik iimid vermigtir. Artrk o, Aga[t
Tiirkistan'rn
en dnemli din, ktilttir ve
medeniyet merkezlerinden biri olan Buhara da, daha kdklti bir islAm inkrlabrna girigebilirdi. Igte bundan sonraki sayfalarda lslAm Tarihinde bir egi ve benzeri olruayan meghur "Buhara ist6m inkilab {' tizerinde durulacakhr.
istfrmiyetten 6nce Qegitti Yiinleri ile Ktsaca Buharu: Gergekte Buhara; lsldm hidAyet gtineginin brittin ilk defa rizerinde do$du$u Tiirk gehirlerinden biridir. Mtisltiman Arap fetihleri ile birlikte lslAm'rn 6z yurdu hAline geldiSi gibi, lslAm'n ig-Asya ve Turan yurd.una yaptr$r yolculukta en rinemli gegit kaprst ve bir biiyiik kara kol olmugtur. varh$r
Miisliiman Fhtihlerin bu bcilgeye ayak bastr$r srralarda Buhara, bolgenin di$er gehirleri gibi en gtiqlti "Tiirk Hanhklar{'ndan birisi idi ve Tiirk Beyleri tarafindan idAre ediliyordu. Buhara'nrn gok gtizel bir gekilde tArihini yazan Nargahi Buhara'nrn, Tiirkistandan kopup gelen Tiirkler tarafindan kurulduSunu ve uzun zaman onlar tarafindan idAre edildiSini yazmrg ve bu konularda diSer kaynaklarda bulunmayan gok gtizel bilgiler vermigtir(r).
Bilindi$i gibi Buhara; iE Asya ve Qin'i Yakrn DoSu ve Hindistan'a ba$layan meghur ve "tarihi ticaret lollarmln"Q) giizergAhrnda kurulmug bolgenin niifus ydniinden en kalabahk gehirlerinden birisi idi. Bu bakrmdan ilk ga$lardan t 2
Nargahl, s. 17.
BuharaTaihi,gev. M.N. Kogak, T. Diinyasr Ar. No.
17,
Arahk, 1998,
Bu tarihi yollar lpch Yolz (Silk-Road) ile Eind Baharat Yolu'dur. Bu aragtrrmamran girig btilumtinde bu yollarrn ticari, k[ltiirel ve dini ytinlerden 6nemi iizerinde yeteri kadar durulmugti.ir.
106 . ZEKERIYA KNAPqI
TURKLER NASIL MT]SLUI.IAN OLDU
beri hemen her devirde Agafi Tiirkistan'n en cinemli ticart ve dini merkezlerinden biri olmugtur. Temel isldmi kaynaklarda Buhata'run bu, ilk ve Orta Qa$lar boyunca devam eden canh tichret hayatt hayah ve
buralarda iiretilen ticdret mamtilleri hakkrnda gok genig
bilgiler bulunmaktadrr. Onlarrn bu
aqrklamalanndan
kilimler, perdeler de{erli kumaglar, yast* brtiileri,
namaz
seccddeleri ae halife igin merasim hilcalan dokunurdu. Buhara'da
bu igler igin yetigmig m6hir ustalar oarih. Titccarlar
ciaar
aililyetlerde (illkeler) gelip bu giyim egyalartndan satmak iizere
gdtiiriirlerdi. Bu arada "ez-Zendeneci" kumaglarmt $am-Mrctr ae Rum eline (Anadolu) gi)tiirilrlerdi. Bu kumaElar Horasan'da bile hig bir gehir de dokunmazlar dt"6).
Buhara'ntn ticdri ilriinleri arasmda; bilyilk hayaan silrilleri
yiin
ue deri, deriden yapilmry de{erli egyalar, elbise ae
yiln dokuma
afi ipekli kumaglar, Iulm ue iyi e$ilmig ipekten yapilmry pamuklu kumaglnr ayrrca yerlere sermek igin dokunmu1 son derece giizel haltlar, kumaglar, kdleler, baktr tung egyalar kap kacaklar,
kilimler, yilnlii kumaglar, minderler ae seccddelerin ayn bir yeri aard{a). Bu ticdrt mallara, "Birzeon-el-Buhdrt" denilen ue bu iklimlerde yetigen Tiirk atlanm ila il6oe etmemiz gerekmektedir. Daha ziyilde kilgiik yapfu yiiriimek ae koEakta yorulma bilmeyen bu Tiirk atlan daha sonralart, hilfifet ilIkelerinde de pek gok meghur olmugtur@.
s
es-Sealibi,
Letlifii' t-Maarif, s. 217
.
107
islAmi fetih hareketlerinin, Dofa istikametinde ilerlemesi ve bunun Emeailcr zamanrnda btitiin Agafit Tiirkistanl igine almasr, Buhara'rtrn eski 6nemi ve tarihi fonksiyonundan hig bir gey kaybettirmemig, bilAkis IslAmiyetin bu topraklarda yayrlmasr ve yerlegmesi ile Buhara, yeni bir onem kazanmrgtrr. B
ucunda kurulan BuharaoD Qince, "Bu ha ula", di)nyantn eski(tz), en zengin gehirlerinden biri(13) ve kendi bagrna bir 6
el-Makdisi, s. 332.
'Cuveyni, s.98; Giinaltay, M.$., a.g.mk., Belleten, VI, sy. 17, sf. 18. 8 Togan, 2.V., Bugiinkil Tiir:k lti Tiirkistan vc Yalun Tarihi,lstanbul 1942-1947 , s. 81. Nargahi, s. 39: el-Mukaddesl, s. 282; Ciiveynl, s. 98: Le-Shange, G., a.g.e,, s. 504: Giinaltay, Belleten, VI, sy. 12-23. sf. 18. '0 Bala, Mirza, Euhara md,, ie. It, s.762. rr Kurar, A.N., a.g.mk., AUDTCFD., VI, sy.5, sf. 390. r: Bretschneider, E, Meilievel Researche s, II, s. 61 . t3 Hududu' -AIem, s. I 12.
e
I Nargahi, s.70. r lbn Havkal, s.224.
.
TURKLER NASIL MUSLUMAN
108 . zsrenlyA KnApqr
devletin merkezi idi(la). Buharagehrinin
ilk defa eski
zamanlarda buralara Tarazdan gelip yerlegen tticcar Ciimiik Tiirkleri tarafindan kuruldugu rivayet edilmektedir(1s).
$ehrin etrafina; eski Tiirk astllt SoSd htikiimdarlarr tarafindan 17, fersah (70 km.)(16) uzunlu$unda bir sur yaprldr$l bunun Buhara'nrn ba$, bahge otlak ve hatta civar kdylerini igine aldr$r, surlara yedi demir kaprdan girildi$i ve bu kaprlarrry herbirinin ayrr ayrr isimleri oldu$u lslAm co$rafyacrlarl ve tarihgileri tarafindan ayrmhh bir gekilde zikredilmigtiltlT).
Buhara'ntn Sosyal oe Siydst Dutumu:
islAmi fetih hareketlerinin bagladr$r yrllarda Aga[t Tiirkistan'rn diger bir gdk dnemli bdlgelerinde olduSu gibi, mahalli "Buhara Hanh{{'nrn bagrnda da ftirk soyundan gelen bir htiktimdar ailesi bulunuyordu. Nargahi bu htiktimdarrn adrnrn Beyilfin oldu$unu kaydehnektedir(18). Ancak Beydfrn bu sralarda goktan cilmiig ve onun yerine gok ktigiik o$lu Tu$ $ad(tgl gegmigtir. Bu kelime eski Ttirklerde askeri ve idari makam ve asalet unvanl olarak kullamlmryhreo). Nevarki Tui gad qok kiigiik oldu$u igin Buhara Hanh$mm idaresi onun adrna anasl Kabag veya ru
Kurat, A.N.. a.g.mk., AUDTCFD, VI, sy.5, sf, 390. Togan,2.V., a.g.e., s. 54. '6 Frkrh kitaplannda beyan edilditi gibi, bir fersah yaklagrk olarak 6 km.dir. Ayrrca bkz. Bi lmen, 6.N., n uy ak-l s llm llmihali, istanbul, 19 53, s. 226. '? el-Mes0dl, ct-Tenbth vel-Egraf, e. 57 lluduilu'l-Alem, s. l12, Ebi'l-Fida, Takvim el-Billdan, s.489; el-Kalkaqandl, Subhu'l-Agc, IV, s. 434: el-lstahri, s. t7l: ibn Hurdadbeh, s.25: Ctiveyni, s.97: el-Hamevt, MB. 1I,s.353. '5
18
Naqahi, (Mrsrr), s.23,41.
re
Nargahi. s.23.
to
Do;uk, A., Eski Ttlrk Devlctlerinde Arkeri llnvanhr .ve ierimler,lstanbul,' 1988,
s.40-47.
oLDU . 109
Krnrk Hatuna kalmrgh. igte ilk Arap valilerine kargr btihin gticii ile Buhara'yt korumaya gahganda bu Ttirk anasr idi@l). Ancak Kuteybe devrinde, bu dirayetli Ttirk anasrnrn goktan olmrig ve Buhara Hanh$t rakip iran tarafina gegmig bulunuyordu. Kuteybe, bu haksrzh$r dizeltecek ve Tu! $adr, yani Ttirk tarafim tekrar Buhara merkezi iktidanrun bagrna getirecektir.
Goriildti$ri gibi Mtisltiman Arap fetihleri
srrasrnda
Buhara da; Aga$i Tiirkistan'rn di$eg gehirleri gibi, Ttirk asrlh aristokrat stilaleler tarafindan idare edilmekte ve muharip unsurlar ise, tamamen Ttirklerden olugmakta idi. Bununla beraber miladi VI ve VII. asrrlarda ig Asya'dan Buhara,ya btiytik bir Ttirk griqri daha olmug ve gok sayrda gelen bu. Tiirkler, gehir merkezine yerlegtirilmiglerdir. Bu gdglerle gehrin Ttirk niifusu daha da go$aldrSr gibi, onlarrn ticari aktiviteleri artmrg ve gok mtiessir bir unsur haline gelmiglerdir. Buhara'nrn Dint Yaptsr ue Mah-t Ruz QarEtst: Bilindigi gibi Buhara; Orta dogunun gam ve Kudiis gehirleri gib| Orta Asya'nrn o ga$larda en yoSun bir din ve ktilhir merkezi idi. $ehir; ipek ae Hinil Baharaf yolunun ana kavga$r ve ig Asya'ya agrlan sanki bir kaprsr olmast, yerli halkrn taassuptan uzak, her tiirlti dine biiytik bir hoggcirti ile bakmasr sebebiyle Art ve Samt dinlerin alqnrna uf,ramrgtr. $ehirde; Budizm, Zeriliigtliik, Manihaizmin .ve Nasturi kilisesine ba|..1,: Hristiyanh[myamsrra, etnik kimliklerini
her hal-ii karda korumug Museailer de buh,rnulordu(z). 2'
bilgi igin bkz. Kitapgr, Z. Muluddes Qeweler ve Eski Hiklfet tltkelertnde Tiirk Hatunlan, Konya, 1996, s. 39. r: Togan,2.V., a.g.e., s.28, 65,78,280. Genig
fr 110 . ZEKERiYA KTTAPCI
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
I
.
111
ii
Nargahi Hnistiyanlann Buharadaki kiliseletinin Kf'ty-i Rindan kesiminde oldu$unu kaydetmigtir(a)' Bundan ba9k4 civar tilke ve gehirlerdeki dini baskr ve mezhep kavgalanndan brkan insanlar rahat bir nefes alabilmek igin Buhara'nrn huzur dolu iklimine kogmuglar bdylece burasr, Orta Qa$larm di.inyada belkide egi ve benzeri olmayan bfu ilin ae etnik mozayikler iilkesi hAline gelmigtir'
Fakat Buhata'da Mera ve Belh'de'drneSini gordi.i$i.imiiz gibi onceleri Budizm, daha sonralarr ise 2erdiigtliik gtiglti bir din olmugtur' Budizmin parlak devirlerind e Buhara, ig-Asyamn en kutsal gehirlerinden biri idi. Buna sebebte Buhara'da bulunan Nea Bahar adrndaki "Mah+ Rfiz Qatgtst" ve burada bulunan Btiyiik Buda mabedi tdlzr). Bu eargr eskilerin rivAyetleline gtire Buhar a, ntrn koyu Budist hiiktimdarlanndan M ah tat ahndan kuruldu$u igin onu adr ile aruhyordu. Builist Hiikiimilar; sanatrnda mahir olan biitiin marangoz ustalarrru, oymacrlar, nakkaglar, ne varsa toplamrg onlar igin burada i9 atelyeleri kurdurmugtu. onlar burada btittin hrinerlerini sergileyecekler, boy boy Buila heykelleri yapacaklardr'
bir gtin stire ile senede iki defa bu putlar iqin bi.iyi.ik panaytlar kurulur uzak ve yakrndan gelen Buhara'd.a,
biittin insanlar bu putlarr kaprg kaprg satm alrr bazrlan onlart ihtiyaq sahiplerine hediye ederlerdi. Hatta bu putlardan bazrlarrmn fiattrun 50.000 dirhemi gegti$i olurdu' Panayu gtinlerinde htiktimdar gelir bu gargrda kurulan muhtegem iahtrna kurulur, boylece halkrn elini cogkulartnt da
Daha sonralan bu gargrya muazzambfu Budist mabedi yapmrgtrr. Ne varki Meefrstlik, yeni bir heyecan hAlinde Buhara'ya geldi$inde Budizm'in ikbali sdnm{ig ve bu btiytik Budist mabedi Mec0siler igin bir "Ateg Eoi" olmugfu. Nargahi, isldmi fetih yrllarrnda bu mabedin hdld bir "Ateg Eoi" oldu$unu kaydehnektedir@).
Ne varki, dini havanrn igte bdylesine yo$un, dini cemaatlarrn bdylesine gok ve inadrna kuvvetli, dini rekabetin inadma gtiglti oldu$u bir gehrin kaprsmr gimdi yeni bir din galryor ve "Befl geldim!" diyordu. Bu griphesiz Allah'rn son Peygamberi ile btiti.in insanh$a bir rgrlg bir nur, bir hidayet olarak gdnderdi$i isl6m Dini idi. Buhara'nrn dini yaprsr, cemaatler arasrndaki dini rekabet ve din adamlarrrun kendi cemaatleri iizerindeki inantlmaz gticti goz oniine getirildi$inde, isl6m Dinirrrn Buhara'da yayrlma gansr yok denecek kadar azdr. Hele hele yerli halk, dini cemaatler tarafindan iiylesine parsellenmigti ki, bir insamn bu gemberi krnpta bagka bir dine girmesi, zaten mtimkiin de$ildi. Ancak isl6m Dininin; di$er dinlere kargr qok biiyi.ik O da bu "Yeni Dinin" Miisliiman Fatihlerin dini olmasr, arkasrm devlet deste$ine dayamasr ve biittin bunlardan gok daha onemlisi Kuteybe b. Miislim gibi, kafasrna koydu$u bir igi, mutlaka yapan ve gayesine ulagmak igin her ttirlii vasrtayr mtibah g
bir
gansr vardr.
kamgrlanirg olurdu.
!
s.71.
1Yusuf, S.M., Studia,r in Islamic Hi$ory and,Cuhure, s'71'
25
Nargahi, s.74.
# 112
o
lgqsilYA
K1TAPCI
Buhara isl6m inkttilbma Giden Yslun Agimasr:
Burada kargrmrza gok dnemli bir durum Ekmaktadrr. O da, Kuteybe b. Miislim'i Buhara da bciyle btiyiik bir islLmi inktlab'a siirtikleyen temel fakttirlerin neler olduSudur.
Burada hemen gunu itira edelimki; Kuteybe Buhata
islAm inkrlabrnt, asrl siyAsi misyonunun bagarrya ulagmasmda temel bir faktdr olarak gdrmiig (olmazsa, olmaz) ve bunca megguliyetleri arasrnda bu btiytik inkrlabr gergeklegtirmek igin biittin vargiicii ile gahgmrgtrr. Buha sebebte ma$rur Arap Komutanrnrn; Baykent oe Buhara'ntn fethi srrasrnda "muhhrip" Tiirk ilflsttnt" nun her tiirlti
takdirin tistiinde gdsterdikleri direnig ve insan tistii kahramanhklar kargrsrnda Adeta "goke" olmasr idi. Nerede ise Buhara surlarr kargrstnda biitiin askeri gan, 96hret ve makamrnt yitirme durumunda kalan Kuteybe ve Atap ordusu igin, el-Haccac'ln emriyle btittin insanlar Bastave Kfife camllerinde gtinlerce "Hatim" okumug, namaz krlmrg dua ve niyazlarda bulunmuglardl26). Kuteybe Buhara'yt Nargahi'ninde ifdde etti$i gibi, ancak iliirililncii kugatmadan sonra ancak fethedebilmig6@zl
Bi.ittin bunlar Kuteybeyi "goke" etmigtir. Bir Tilrk. Melikesinin iddresindeki Buhara Hanlt$q Araplara kargl iran ordularrnCan daha fazla direnmigti' Oysa Kuteybe, komutan olarak Saad b. Vakkas'tan higte geri de$ildi. Bu bakrmdan de$erli istdm EAtihi, Buhata'yr, bir kan ve ateg kasrrgasr hdlinde ele gegirdikten sonra, burasrmn Orta-Asya :u
Nargahi, s.70.
3t
Kitapgr,
Z.,Tiirkistan'tn A.raplar Tarafindan Fethi, s' 100, krg. Amold' T.W', lslam,p.2l6.
The Preaching of
T"I}RKLER NASIL MUSLUMAN
oLDU
.
113
Arap fetihleri igin 6nemli, Ttirk yurtlannda Arap siyAsi hAkimiyeti igin gok daha onemli bir yea oldu$unu kegfetmig ve burasrnr Arai$m oe islfrmtn iizyurdu haline getirmeye karar vermigtir. Bu bakrmdan Buhara istdm inkililbt kagrrulmaz bir geydi. Ne varki onun bu karan gtiphesiz Islim HidAyet yolunun ig-Asya'ya agrlmasrnr sa$ladr$r gibr, Tiirkler'in hemde yizde ytilere varan bir go$unlukla miisltiman olmalannda en biiytik fakttir olmugtur. Kuteybe'ye gdre; Buhara'da, isldm inkilabnm baganh olmasr ve tabana ulagabilmesi igirg her geyden dnce halka giden yollann aglmasr ve isl6m Dinintn dntine q&an biittin engellerin bir bir ortadan kaldrnlmasr gerekiyordu. O gimdi tunelin bagrnda idi. Miisliiman Fatih, (bir Ferhat misali) tuneli kazmakla kalmryacak, aynr zamanda halkr bu tunelden gegirerek yeni nurlu ufuklara, isl6m hidiyetine ulagtracak ve Buhara biihin varhsr lle ist6m Dirinin ytice parlak bir merkezi olacaktr. O devirlerde Kuteybe'nin drgrnda bunu bir kimsenin de$il dUgtinmesi, hayal etmesi bile mtimktin de$ildi.
$imdi Buhara'da asrl mesele kdklti
bir
"islhm inktlab{'nrn yaprlmasr ve Buhara'mn eski Zerdiigt, Buitist
ve
Manihaiztn'in fosil hAline gelmig inanglanndan arrndrralarak prrrl, prrrl bir lslAm gehri hdline gelmesi idi. Isldmrn bahtr ve yarrnlara yarr Ttirk Boylar ve T0ran Yurduna giden yolu agrlmasl onun Buhara'da qok gtiglti bir gekilde yerlegmesine bagh idi. Bu ise ancak genig halk kitlelerinin IslAma kazandrrrlmasr ve bir bagka ifAde ile halkrn kalbine giden hidayet yolunun agilmasr ve onun ontine grkan brittin engellerin kaldrrrlmasr ile miimktin olurdu.
ftl 1L4 . 2s11631YA KITAPCI
Halka giden yolun agrlabilmesi igin once; saflam giiglii siydsi bir idarenin kurulmast, ilst idari l@drolarm tegekkill etmesi, emniyet ae asayigin sadlanmast, sonra da mahalli hilkilmdar oe gehrin 6nde gelenlerinin deste{inin kazanilmast, ae her geyden 6nce, onlarm mutlaka milsliiman olmalan yerli halk ve dini cemnat onderlerinin muknoemetlerinin krilmau, halkm bire bir 'isl6m realitesi" ile kargr kargrya gelmesi ve en sonunda onlann kesinkes, isldm Dinini kabul ehneye zorlanmalar idi. Bunlar onun aynl zamanda Buhaia isldm inl.:rlabrna giden yolun nirengi taglan idi.
Bunun igin Kuteybe Buhara'yr bir kan ve ateg kasrrgasr hAlinde ele gegirdikten sonra, hemen tegebbiise gegmig ve yeni gtiqlti bir idare kurmugtur. Bu ciimleden olmak iizere Baykent'te oldu$u gibi, gehre yeni bir Atnil, Kadq inzibat ve asayigi temin ehnek igin $urta,.yartt Emniyet Miidiirii gibi mfisltiman idAreciler tayin etmigtir. Bu crimleden olmak tizere Kuteybe, el'Vezir lakabryla bilinen Eyiib b, Hasan't Buhara'ya ilk defa vali olarak atamrgh. Bu zat qok olgun, iyi bir mtisliiman ve dirdyetli bir kigi idit8). Aynca, muhtemel bir ayaklanmayr dnlemek iizere giiqlt
Askeri Garnizon; "bir muhaftz alay{' yerlegtirmig ve bunlara gehrin ig giivenli$i igin her tiirlti yetkiyi de vermigtir(zr). Oyleki yeni idarenin izni olmadan Buharu tizerinden kug bile ugmuyordu. Ctinkii Kuteybe bunun qok acr tecriibelerini yagamrg gehri ancak dordtincii defa ele geqirebilmigti(s).
s Nargahi, s.80. :'Gibb, H.A.R., a.g.e., s.34, Yusuf, S.M., a.g.e., s.59, Barthold, W., a.g.e., s. 186. 3n
Nargahl, s.80.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
.
115
Arap Kabilelerinin Bahara'ya Yerlegtirilmesi:
Kuteybe bunlarla da yetinmemigtir. Do$u T0ran Yurdu, yani Meru ve Belh'te d,rne$ini gdrdti$timtiz gibi, hemen elini kolunu slvamrg ve daha dnce buralara gelen kalabairk Arap ililelefinden qok btiyiik bir krsmrm Buhara,ya nakletmig ve orrlarr gehrin dnemli (stratejik) mahallelerine yerlegtirmigtir. Mtiellifimiz Nargahi, Kuteybe'ni n Buhara,y a yerlegtirdifi mfisltiman Arap dileleri hakkrnda bizi yeterinden fazla aydrnJahnakta ve gdyle demektedir:
"Kuteybe Buhara gehrini taksim etti. Biiyiik
gehir
kaptxndan girildi{inde; Nuh Kaptsma ludsr olan ktsmtnr Rabia
ue Mudar'a geriye kalan ktsmrda Yement,lere uerdi. Onlart buralara yerlegtirdi. Bu lcnbilelerin gerisind.e knlan yerlerede Beni
Hanzala kabtlesinden olan kimseleri yerlegtirdi. Attarlar kaptsndan sonraki bdlgeleri ise Beni Saade talcsim etti. $ehrin onlara yakm olan bu kapsma daha sonralart Beni Saad Kaptst denildi. Beni Saad kaptnndan gegti{inizde, Beni Esed gelir. Onlara yakrn kaprya da Beni Esed Kaptst', denilmektedir. Burast kaprlarm en saflamr olup ayrrca birde keneri oardr. Onu Sunag Tekin inga etmigtir,lcabri de oradadtr"Qt).
Bunlar Buharn, istdm inktldbmm bir nevi altyapr Eahgmalan idi. Kuteybe'nin Arap kabilelerini Buhara,run meghur girig kaprlanmn yakmlarrna yerlegtirmesinin ayrr bir manasl olmah idi. O da, Nargahi'nin ifide etti$i gibi, Buhara'ntn bir nevi taksimi idi. Miistiiman Fdtih, Buhara,yr her ihtimAle kargr, yani yeni bir ayaklanma, kargaga ve kangrkhklara kargr Araplara taksim etmig ve yeni, yeni Arap mahalleleri kurmugtu. Bdylece Buhara J. Wellhausen,in 3r
Nargahl, s. 81.
115 . 2SIGRIYA KNAPCI
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
dedi$i glbi; "eooelemitde Araph{n ue islilmm makanr kuuaetli bir merkczi hhline getitilmig olacakt{4e\'
ae
Kuteybe bu isk6n igini stiratle tamamladtktan sonra f.azla bir vakit kaybetmeden bir krsrm kdklii tegebbtislere gegmigtir. Bunun igin dnce bir haksrzh$rn giderilmesi gerekiyordu. Bunun Buhara, isldm inkililbma giden yolun agrklamasrnda gok biiyiik 6nemi vardr. O da "Mahalli iktidan" yari "hiikiimdarh{t" gergek hak sahiplerine tekrar verilmesi idi. Bilindi$i gibi, Buhata Mahalli Hanl$t daha once Tiirk soyundan gelen Aileler tarafrndan idare ediliyordu. Ne varki Kuteybe'nin, Agap Tilrkistan harekAh srrastnda, bu Ttirk Ailesi saf drgr edilmig ve idare nlcrb itan6
iilenin eline gegmigti' Kuteybe, Buharada isl6m inktlabrnl baplatmadan once bu haksrzh$rn gidermek ve iktidarr, eski sahiplerine yani Tiirk tarafuca vermek istemigtir' Bunun iEin Miisliiman Fatih; iran tarafrm azletmig bunlarrn ileri gelenlerinin Qo$unu krhngtan gegirmig(3) ve daha sonra iktidan Ttirk tarafina iade ederek Tuf, $ad, hentiz olgunluk ga$rna yeni
ulagmrg bu delikanhylil) "Buhar Hudah" iinvant ile(s) hriktimdarlk makarru4a getirmigtir(e). Haddi zahnda biittin bu kitklti icraatlar bir nevi siyasi ve idari tasarruflar olarak gortilse d,aLi, Buhara isl6m inkiabmtn, en onemli kilometre taglarrm olugturdu$undan kimsenin en ufak bir gtiphesi olmamahdrr. 3: 33
Wellhausen, A rap Devleti ve Sukutu, s.208, ibnul-Esir, IV, s. 553, 554, Gibb, H.A.R" a.g.e,, s. 34. ibntil-Bir, IV, s. 553,554, Narqahl,24.
"3rel-Biriini,c!-Asarul-Baktye, "
Gibb, H.A.R., a.g.e., s. 34.
ngr.C.E. Sachau,l*ipzig,1923's'
l0l'
102'
. 117
Tui $ad'm Miislilman Olmast: Btitrin bu zaruri ameliyelerden sonra Kuteybe, artrk yeni islamlagtrrma hareketine baglayabilirdi. Bunun igin Miisliimlan Fatih, kendine has yeni bir yol segmig tist tabaka ve aristokrat gevrelerden baglamrghr. O bu ctimleden olmak tizede, Tu$ $ad'rn mtisliiman olmasrm istemig ve Ttirk asrlh bu hanedan ailesinin("' g.r,g htiktimdarr isldmiyeti kabul etmigtir(38).
Tu$ $ad'rn mtisltiman olmasrnda, .onun; muhaliflerini ortadan kaldrrmak suretiyle uzun bir mtiddet, Nargahi'ye gcire 30-32 yll(3e) hiiktimdarhk etmesini sa$layan efendisine kargr duydu$u minnet ve gtikran hissi hig bir zaman zayfibir ihtimal olarak kabul edilmemelidir. Bciylece geng htikflmdar; yeni efendisinin itimadrm daha tam ve sa$lam bir gekilde kazanmrg oluyordu. Tu! 9a4 daha. da ileri giderek, Miisliiman Fatihe olan sevgi ve ba$ldrsrndan dolayr yeni do$an erkek evladrna Kuteybe adrnr dahi koymugtur(s). Hemen gunu itiraf edelimki; onun, IslAmiyeti kabul etti$ini agrklamasr, Yeni Dinin; Buhara da geligmesi igin gok onemli bir merhale olmug bundan da oti: isl6m Dini bft zafer kazanmrghr. O kadar ki, C. Brockelman bize giire biraz miibaleiah da olsa, bu geng Prensin ihtida etmesiyle Buhara'da islilmiyetin kuaaetli bir gekilde kiik saldifi ae y eile g t i iin e k ani o lm akt a dtlar) .
TURKLER NASIL MUSLUMEN OLDU
118 . ZEKERIYA KiTAPCI
Buhar ada islhmlagtrm a Hareketinin
Fakat bundan daha onemlisi Kuteybe'nin htiktimdar Ailesinin ihtidasryle dini ve siyasi aqrdan gok yonlti bir takrm faydalar sa$lamrg olmasrdrr. ilk firsatta Kuteybe, Buhnra isl6m inkilabr hakkrnda ki tasavvurlarrnr uygulamada qok biiytik bir hareket serbestisine kavugmug oluyordu. qi'inku, TuS $ad; Gibb'in de igaret etti$i gibi; "Araplar tarufindan tahta gegirildi{i ae Yeni Dine ihtida etti$i igin gayet tabii Ar aplan
de
st ekliy
4D e ce1rlY
Hayne ihtida ettikten sonra pek tabii olarak adrnt da de$igtirmig ve kendisine Hz. Peygamber'in bir di$er adr olan Ahmed ismini seqmigtir(a). Bu onun gtiphesiz Hz. Muhammed'e kargr duydu$u derin sevgi ve muhabbetin bir ifadesi ol mahydr. Hayne, qevresi genig bir DihkAn'dr' O bu gekilde mtisliiman olduktan sonra yakrn gevre ve aile efradrndan da bir gok kimselerin mtisltiman olmalarr gayet tabii idi. Ne ilgingtir ki, kaynaklarda bunlartn ismi zikredilmemektedir.
gayet
elverigli bir ortam hazrrlayan Kuteybe, daha sonra tabana, yani halka yonelmigtir. Haddi zatrnda o'nun asrl hedefi, yerli halkrn islAmlagtrrrlmasr ve IslAmiyetin tabana gok sa$lam bir gekilde yerlegmesi idi. O, bu arzusuna ulagmak ve
islAmlagtrrma kampanyasrnr
;lt
I!t #
j
fi i;r
il
t I # iif
It
$ rl
i ,iI ri i ,i
{ It
I
I, ,t :{
" Gibb, H.A.R., s. 34. '3 Nargahl, s.80: Barthold, W., a.g.e., s. 106. * Nargahi, s. 80-81.
119
aglamax:
Ust tabakada, isthm Dininin istikbali iqin
.
Kuteybe bu gekilde tist seviyedeki Islami temaslarrna devam etmigtir. Bunun Pek tabii bir neticesi olarak Buhara'nrrL aristokrat tabakasrna mensub bazt zengin ve ntifuzlu kimseler mrisltiman olmuglardrr' Bunlar arasrnda adr Hayne olarak zikredilen bir Dihkin da vardrr. 'Buhara aristokratlannrn ozellikle zengin mtisltiman Umera ve' erkAnrnrn yagadr$r meghur "Konaklar Mahallesi" igte bu zatm mtilkii idi. Bu konaklar iginde daha muhteqem bir konak, sanki bir saray vardr ki, orada ise Buhara'ya gelen mtisltiman Arap aalilerf otururlardr(s).
B
I
I
ti'
'ii ,r
i
gok ktsa
zamanda
sonuglandrrmak ve zaferinin meyvelerini bizzat kendi eliyle toplamak istiyordu. Peki bunun igin ne yapm$tr? Yerli halkt; "6flce islim ilinine rctndrmak istemig, bilnun igin gearesindeki 6lim ae olgun kigilerden olugan tebli! heyetleri kur durmuE, b unlar mahalle -mahalle, ea- ea d o lagmtElar ge ce giindiiz halkla bire bir temasta bulunmuElar, halkt isl6m Dinine ga{rmrylar, ae yerli halkm kendi hiir iradeleti ile ae higbir zorlama olmakstzrn istkm Dinine girmelerini sa$lamtglardr,"
Gergekte Buhara lsldm inkrlabrna giden yolda yaprlmasr gerekenler bunlardr. Fakat Kuteybe bunlann higbirini yapmamrgtr. Miisliiman Fatihinin boyle neticesi belli olmryan iglerle kaybedecek vakti yoktu. O; bu hususta Eehir halkma sanki bir "Stkr Yiinetim Komutam" gibi daaranmtg gehirdeki biitiin dinleri, dini uygulamalan yasak etmiq, mabedleri ae ategealerini kapatmq, herkesin; kim olursa olsun en ufak bir itiraz giistermeden, mutlaka miisliiman o lmalanm emretmigtir.
Bu; bir manada akgam Budist, Zerdiigt hafta Hristiyan veya Yahudi olarak yatan kimselerin
sabah
mi.rsliiman olarak kalkmalannr istemekti. ishm Dininin, drgrnda gehirde, hiq bir dine mtisade edilmemiqti. Bu,
ilf;r
120 r ZETSRiYA K1TAPCI
TURKLER NESU- UUSLUMAN OLDU
r
].21
frt gtiphesiz isl6m namrna, Buharada estiriien yarr dini dealet terijrilnden bagka bir gey de$ildi. O ga$lar da de$il Arap isldm imparatorlu$unun di$er gehirleri, belki geemigte bile briyle cebri bir dini uygulamantn egi ve benzeri yoktu'
Ancak Miisliiman Fatih; kendini buna mecbur biliyordu. Aksi halde, dini rekabet ve cemaatlerin inadrna gtiqhi oldu$u boyle bir ortamda, yerli halkrn kendi htir iradeleri ile miisltiman olmalart zaten miimkiin olmadr$r gibi, Kuteybe'nin; bunun neticelerini almak igin sabrr ve tahammtil gostermesi hulasa bekleyip durmasrna da vakti yoktu. Nargahi'nin; "o biitiin aas*alatt kullanarak yerli halh isthm Dinine girmeye mecbur etti'(&t derken herhalde, Kuteybe'nin bu inadrna sert ve tam askeri tedbirlerini kasdetmig olmasr gerekmektedir.
gahsiyetli kimselerdi;
Hatta Buhara halkr, biitiin bu zorlamalann sonucu zahiren mtisltiman olmug gibi goriinseler dahi, gergekte hAl6
Nargahi, s. 73.
,,.t,
!j it
Iii t I 1
ri
i i
Ne varki, btittin. bu yasakiamalar, sanki bir askeri emir ve kumanda zinciri iginde cereyan eden olaylar, ilk anda bekleneni vermemig, bilakis isldm Dinine kargr halk arasrnda korkung bir nefret ve giddetli bir mukavemetin do$masrna sebeb olmugtur. $imdi, Buharada yeni tip bir mtisltiman tiiremigti. Bunlar; sokakta, qar91 ve pazatda, dtikkan ve ig yerlerinde, hele hele Araplarrn yarunda musltiman gibi gdriinen ve fakat gergekte ke4di din ve inanglarrndan en ufak bir taviz vermek istemeyen iki
{5
I
fr
,rli
Miisliimanlar a Kar y S ert Tepkiler:
putlara tapryor ve atalarrmn dininden bir hirli.i
l ,{
vazgegmek
I
'i
*
istemiyorlardr. O kadar ki, ig kalede bulunan muhafiz Arap askerleri, her hangi bir tehlike' srrasrnda kaleden qrkhklan zaman, Mrrbezler, derhal ateggedeleri uyandrrrlar ve halka lslAmi ayin yapmaya haztlaruyorlarmrg gibi goriintirlerdi, Fakat onlar; mi.isltiman askerlerirL gehri bogalhnalanndan hemen sonra, kendi dinlerine ddnerlerdi(6). Kuteybe onlarrn bir kag def4 hemde zorla ist6m Diniru kabul ehnelerini istemig ise de bundan hig bir yararh sonu! alamamrgtr. Nargahi; Buhara halkrnrn bu iki ynzli durumu ile ilgili olarak bizlere gu fikirleri vermektedir; "Kuteybe Buharayr ele gegirdikten sonra Buhara halkt
her ilefasmda milsliiman oluyor, sonrada
irtidad ediyoilardt. Hatta Kuteybe bu gekilde onlar4 iig itefa istdm Dinini kabule zotladt, Fakat olan her defaxnda irtiilail ederek eski kiifilr hallerine ddnmilglerilir. Onlar her ne kadar ist6m Dinini kabul etmig gibi giiziikilyoridiyselerde, gergekte hdl6 kendi inandrklan putlara taptyorlard{'wt.
4
't
Gergekte Buhara; o ga$larda bolgenin en onemli dini
merkezlerinden biri olmasr yanrslra, yine en kalabahk gehirierirrden biri idi. Kuteybe'nin bu gekilde halkr, islhm Dinini kabul etmeye zorlamasr, yerli halkr mtisltimanlarr gok, kuvvetli bir gekilde protesto etmeleri ve fnukavemet gostermelerine sebeb'olmugtur. Bu mukavemet o dereceye kadar varmrgtr ki, mtisltimanlar uzun zaman camilere ve di$ere dini toplantr mahallerine silahstz olarak gitmeye bir ttirlti cesaret edemez olmuglardr(s). Yerli halk silahsrz olarak s Necib Asrm,TiirkTarihi Istanbul,1316, s. 145, Warnbry, A., a.g.e.,
"
*
s. 6?.
Nargahi. s.73.
BaIa, Mirza, i.e., II, s.765: Arnold T.W., a.g.e., s. 216; krg. Turan, O., Tiirkler ve isl.6miyet, AUDTCF. Dergisi, IV, sy.4, st.466.
il 122 .7gYsR1YA K1TAPCI
gordtikleri mtisliimaniarl, bir di$er ifade ile kendilerinden kopan bu kimseleri, sokak aralarrnda ve di$er tenha yerlerde yakaladrklarl zaman derhal tizerlerine saldrnyor ve onlarr, gehid ediyorlardr.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
.
123
karar vermig ve bu ameliyeyi derhal uygulamrgtrr. De$erli tarihgimiz Nargahi bize bu uygulama ile ilgili 9u bilgileri vermektedir:
Mamafih, miisltiman Araplar bu agtrr taglcnhklara kargr bir qare bulmakta gecikmemiglerdir. Buhara da gayr-i mtislimlerin silah tagtmalarr yasaklanmlg ve ellerinde bulunan btittin silahlar da toplatrlmrgtrr. Sadece mtiskimanh$r kabul edenlerin silah tagrmalarrna miisade
"Buhara halkt giiiinilgte isl6m Dinini kabul ediyorlar ae iglerinde gizliden gizliye puta tapryorlan. kuteybe bu iEin do{rusunu, Buhara halkmm ealerinin yarwtnq Araplarg aermelerinde ue beraber otutmalartnda, ayrrca onlartn durumlannt giizetlemelerinde ae mecburt olarak onlann isl6m Dininile kalmalan igin Buhara halkma bu emti
edilmigtir(ae).
uermekte buldu"$l).
istdmlagttrma Hareketlerinde Yeni Tedbitler:
Miisliiman Fatih; Buhara halkrmn gdsterdi$i bu gayri samimi durumu onlemek igin, yeni yeni gareler aram$ ve bulmakta da gecikmemigtir. Bilindi$i gibi Kuteybe, Nargahf den o$rendi$imize gore;
"Buhara'yr kesin olarak fethettikten sonra yeili halkta; halifeye senede 200.000, Horasan aalisine L0.000 dit hem aergi 6demek, miisliiman Araplara ealerinin yanst ile birlikte ba! bahge aermek, Arap askerlerinin hayoanlarma yem oe miisliiman Araplann odun ae yakacaklatmt temin etmek ae g,ehrin dtEmda da (buna benzer) araziler uennek" tizere bir anlagma yapmryhr(so).
Miislilman Fatih; Buhara halkinrn bu iki yi.izltili.iklerini cjnlemek, isl6m Dini ve mtisltimanlara olan dugmanhklarlna son vermek ve isl6m inkilabtnt baqarrya gottirecek yolu agmak igin igte bu maddeden yaiarlanmrg, mtisli.iman Araplarr, Buhar a halkrmn evlerine yerlegtirmbye tn
Boylece Kuteybe b. Miisim zor iglerin adamr oldu$unu bir kere daha isbat etmig oluyordu. Milslilman FAtih, gok usta bir satrang oyuncusu gibi, leklenmedik bir zamanda ve hig bir kimsenin akltnrn ucundan bile gegirmedi$i bir hamle yapm$, akli dehasrnt ve kurnazh$mt bir kere daha ortaya koymug ve herkes bunda gagrrlp kalmrgtr.
Kuteybe bu anlagmada yer alan gartlan Buharada mrisltiman olmamakta direnen yerli halkrn direncini krrmak ve onlarr btiyiik kitleler hAlinde isldm Dinine kazirnmak igin kullanmrgtrr. Mtisltiman Araplar bu ig igin seferber edilmig ve onlardan bu ige uygun, islAmi bilgisi yerinde buna ehil olan dtiriist kimseler segilmig ve mi.isltiman. olmamakta direnen veya drgarda mtisltimanmls gibi gdriinen arna igerde, evinde hAlA eski dini gleenek ve inanglanna gore yagayan kimselerin evlerine yerlegtirilmiglerdif. Bunlann qo$u islAm muallimleri ve hocalardr. Bunlara gerqekten de mi.isliiman olmak, islAmi bilgiler bu arada Kuran'r Kerimden
Nargahi, s.78.
n'Nargahi, s.80.
5r
Narqahi, s.80.
; 124.7syspiYA
URKLER NASIL MUSLIJMAN
K1TAPCI
oLDU . 125
i
bir kag sure ogrenmek ve vAcibAt-r diniyelerini
yerine
getirmek igin bir "hocAyA" ihtiyag duyan samimi dlileri ile ilAve etmemiz gerekmektedir.
Bunlar bir bakrma isldm Dizini hane halkma o$retecek ve uygulamalarda oncriltik edecek muallimler ve hocalatdt. Bciylece Buhara'da, gergek manada, Kiiteybe b.
Miislim'in anladr$r tarzd,a, hemde bag dcindiirticti bir gekilde bir isldmlagtrma hareketi de baglamrg oluyordu. Bu Buhara'daki dini dengeleri tamamen islamiyetire lehine de$igtirecek bir durumdu. Boylece ytizlerce binlerce kimse mtisltiman olmug ve Buharada isthm Dini krsa zamand.a, gtiqlti kuwetli bir din, ayrrca toplumsal bir hriviyyet kazanmrghr
Mamafih yerli halkrn evlerine yerlegtirilen bu Miislilman Araplann gergek sayilarr hakkrnda.pek fazla bir bilgiye sahip olmadr$rmrz gibi, bu yeni hayahn, dil, din ve killtiir bakrmmdan tamamen farkh iki toplumun, onlarrn sosyal ve dini mrinasebetLeri ve bunda ne dereceye kadar birbirleri ile uyum sa$ladrklarr hakkrnda tarih literahirtine intikal eden malzemeler nerede ise yok denecek kadar azdr. Aynca' .biz bu uygulamanrn gok uzun stire devam ettiSi kanaatinde de de$iliz. Fakat bu yeni uygulamasr ile Milsliiman Fhtih yukarda da igaret edildi$i gibi Buhara'rtn islAmlaghrrlmasr yolunda en etkin adrmlanndan birini atmrg oluyordu. Mamafih yukardan buraya kadar yaph$rmrz brihin bu
,f
ile ortaya koymaktadrr. O;
#
hall,:rn tizerine gitmig, imkan ve gArelerin t'iikendi$i yerdq
T
brkmadan, usanmadan yerli
yeni bir dehA orne$i gtistermig, yerli halkrn-mutlaka, ama
mutlaka isthm Dinine girmelerini istemigtir.
Peki
Kuteybe'nin birbiri ardmdan uygulamaya koydu$u btittin
bu akrl almaz, inanrlmaz yeni tedbirler Buhar.a'da ' islAmiyetin yayrlmasrnda ne derece etkiii olmugtur? :
Bizim krymetli mtiellifimiz Nargahi bu soruya gok olumlu cevaplar vermektedir. Ona gore bu .yeni tedbirler, gok yararh olmug ve islfrm Dini gok sr.iratli bir gekilde halk arasrnda yayrlma imkanr bulmugtur. Halkrn, isldm hidAyetine giden yol bdylece agrlmrg oluyordu. O aradan seneler gegtikten sonra bile isldmiyetin haynna olan bu geligmelerden b{iytik bir heyecan durmakta ve bu btiytik olugumu kendine has ifadesiyle goyle anlatmaktadrrr
r.tJl !ilJ e.#Jl qir*-.1 rirbr tle+
;tS..t{ rrgjt.l
in#l
or4
ly-,)l rtbu"
4li d Jra Oif: i.'"-dl t)J -61;ui Jt;i1
".ir,-/Jl 16*.i.r.t,y,F "Biiylece onlar, ister istem,ez miisliiman olmuglardr. iEte islLm Dini bu gekitde Buhara'da yayilmtg ae halk ila geriatin hiikiimlerini uygulamaya .mecbur olmuglardtr. Biiylece gehirde kilfriln izlefi, silip siipiiriildii. ZerdilEtlii$iin alilmetleri yok olup gitti, bunun yeri.ne bir gok mescidler yapildt. Kuteybe bu yolda biiyiik gayretliT sarfetti ae islilmiyete uymakta ihmali giirillenlcri cezAlandrmayt da ihmal etmedi'4s2).
agrklamalar, Kuteybe'nin Buhara'da ist6m Dinirnn yerlegmesi ve halk arasrnda yayrlmasr iqin nasrldi korku4g bir azim ve irade kararhh$r iginde oldu$unu bttrin agrkh$r 5:
Nargahi, s. ?3.
f, 126 . 7gK63iYA KITAPCI
TURKLERNASIL MUSLUMANOLDU
Aslh Mecfist KuEan Aileleri: Nargahi; Buhara isthm inkilabmdan bahsederkeru
Buhara'da Tiirk
yukarda da ifdde edildigi grbi; "gehirde kilftiin izlerinin silip siipriildiiiil, ZerdiiEtlii$iin aldmetlefinin y ok olup gitti$ini" bildirmekte4i.(sr). Nargahi'nin bu beyanlarrndan maksad sAdece; Zeiliigtliidiin, Buharaya geldi$i ilk gtinlerden itibaren tutugturdu$u mukaddes "Ateg" ve bu "Ateg Evleri" nin hazin sonunun geldiSi anlamrna degildir. Kuteybe; Zerdtigtlerin yan il6h olarak kabul ettikleri mukaddes ategi sondrirmek ve "Ateg Evlerinde" icra edilen her trirlii dini Ayinleri yasaklamak, dolayrsryle bu mabedlerin kaprsrna kilid vurmakla kalmamrghr. Miisliiman Fatih dahada ileri gitmig Zediigtlere, islAm inkrlabrna kargr hAlA bi.iytik bir direnme gosteren gtiq odaklarrna, Zerdi.igt cemaati ve onlarm onde gelenlerine korkmadan, gekinmeden oyle a$rr darbeler vurmugtur ki, onlarr hallaE pamu$u gibi savurmug ve bir daha bellerini do$rultamaz bir hale getirmigtir.
Bundan maksadrmrz onun; Buhara'nrn Tiirk asih KuEan ailelerine indirdi$i gok a$rr darbelerdir. Nargahf bunlarr 'Ali K"g Kiiqan" olarak kaydetmektedir. Tomaschelg bunlarrn Kugan veya Efialitlerin ahfadr olduSunu ileri siirmiiqti,ir ki; bu bizimde destekledi$imiz do$ru bir gdr0ghir(sa) . Aga$r Tiirkistarla milAdi [V. asrlarda gelmig ve tarihi Kuganlarm bir devamr olan bu kavim(s)
!" Barthold,
W.,Titrkisnn, s. 138, krg. Togan, 2.V.,
Belki Kuteybe, onlan insafsrzca ezmekle, Buhara,d.a Zerdilgtlii$rir hakimiyetini mtimkrin mertebe krrmak ve yeni Dinin daha kolay bir gekilde yayrlmasr igin gok iyi bir zemin ve ortam hazrrlamak istemigtir. Zira Naryahi; bu kalabahk niifuz ue itibar gahibi oe aVnt zamanda mecilsi olan Kugan kaaminin Buhara halkt nezilinde biiyiik hir percfe haiz olduklan, onlartn buralara sonrad,an getip yertegtikleri, dihkhn stnrfrndan olmadrklnn ae fakat ticaretle u$ragtrklan, dolayrsryla aErt derecede zengin olduklarl,, bildirmektedir@\.
Kuganlann ezilmesi artrk bundan boyle, Mecfistlifiin bitmesi ve islAmiyetin kargrsrnda gok biiytik bir gi.ig odagrrun saf drgr edilmesi idi. Bu gdyesinde muvaffak olmak igin Miisliiman Fatih, dnce Kzganlann evlerini ve metd,larrru (ticari varhklarrnr) Buhara'ya yerlegtirmek istedi$i Arap dileleri ile yan yanya taksim etmelerini emretmigtir6z). Kuteybe tarafindan bu gekilde qok a$rr bir baskrya maruz kalan bu zengin Tilrk sillilIeleri, Kuteybe ve onun gahsrnda Milsliiman Araplart, daha anlamh bir gekilde protesto etmek istemiglerdir. Bunun igin de evlerinin tamamr ve ticari mallarrnrn btiyiik bir kmmrm Araplara brrakarak Buharu,yr bogaltmrglar ve gehrin drgma daha gosterigli 200 muazzarrl bahgeli yeni kcigkler yaptuarak buralara tagmmrylardrr(5s).
f
Tri* iti ve Tiirbistan
s. 138, Yusuf, S.M., a.g.e., s.71. tt Gibb. H.A.R. a.g.e., s. 34: Barthold, W., a.g.e., s. 108..
Talihi,
127
aynr zamanda ZerdilEtliije gok koyu bir gekilde ba$hirklarr ile de Lin salmrglardr.
$ Naqahi, s.50. 'or> i(f
Nargahi, s. 73.
.
,tr
aiurr,
6;r#1
u ti &
.i/d
JT
ls rJ'
Jq
tl
rr1t*x ot(i'
"?:$t,ffl;i :r:;i
s. 50: Wambry, A.. a.g.e., s. 53. s'Nargahi. Barthold, W., a.g.e., s. 108: Gibb, H.A.R. a.g.e., s. 34
{ 128 r lf,(sRlYA K|TAPCI
TTJRKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
Bu k
Nargahi'nrn bu tehcirin sayrsr ile ilgili rivayetleri gtiphesiz biraz mtibala$ah bulunmaktadr. Ona gcire ,,Bu k
nazart itibara ahnmahdrr ki; goS eden
KuEan
asilzadelerinden her bir ailenin azami 30 veya 40 fertten olugtu$u dtigtintiltirse, bu tiiccar anistokratlamrun 25 veya 30.000 kigi kadar olduklan gortiliir. Fakat onlarrn kole ve hizmetqileri ile birlikte her haltikarda azrmsanmayacak bir yektina ulagtrklan anlagrlmaktadrr.
Bize gcire KuEan ZerdiiEtlerin sayrsr o kadar onemli
de$ildir. Onlarm sayrlarr ne olursa olsun, Kuteybe,nin rcrarla takib etti$i bu politika sayesinde, gehir merkezinden btiytik bir Mecrisi varh$r bogaltrlmrg ve onlarm yerlerine
. 129
Buhara'da yrkrlmasmr ve yok olmasrm sa$layan en btiyrik darbelerden biri olmugtur. KuEanlann Villalannm Yakilry Ytkilmast:
Mamafih Kuganlay'rn; Buhara'mn ba$irk bahgelik yerlerine gekilerek yaptrklarr bu yeni muhtegem villdlannda gok rahat bir hayat yagadrklan ve dini ayinlerini serbestge yatrklan zannedilmemelidir. Buna sebebte Kuteybe'nin; yerli halkrn, hiq bir istisna tarumadan onlann mtisltiman olmalarrnr istemesi ve onlardan Kutantry nlmaz, oruE zekit gibi dini eminlerini kesinlikle yerine gehrmelerr yolundaki giddete varan baskrlarrdrr. Nitekim Nargahi; Kuteybe,nin bu giddete varan uygulamalan ile ilgili olarak gu beyanlarda
bulunmaktadr: "Kuteybe, Buhara'da islilmiyetin yayilmasr igin gok yefine getirilmesinde ihmali giiriilen herkesi cezalandrdr bir gok cami ae mescidler yaptrrdt oe halkm cuma namazlannt ktlmasmr (milslim ae gayrimiislim tefriki yapmadan) bir me cbfrfiy et haline getir fli'(oo) .
biiyilk gayretler sarfetti geriatin emirleninin
Kuteybe'nio yerli hall.:rn mutlaka mtisltiman olmalarr yolundaki bu agrrr gayretl,eni, di$er taraftan Buhara'da bu gtinlerin tabiri ile radikal bir mtisltiman gurubun da ortaya grkmasma sebeb olmugtur. Daha ziyade yeni miihtediler ve
bir krsrm samimi Miislilman Arablardan olugan bu
mrisli.iman Araplar yerlegtinilmigtir. Kuteybe,nin gergeklegtirdigi bu tehcir hareketi, belki de ZerdiiEtli)fiiin
fanatikler grubu; Tr.irk asrlh Kupan ailelerinin pegini hig bir zamarl brakmamrglardrr. Hele hele Kuteybe'nin yerli halkr mr.islim ve gayri mtislim, hiq bir ayrrn gcizetmeden Cuma namazlannr kilmaya mecbur etmesinden sonra, bu fanatik
5e
m
Narqahl, s.92.
Nargahi, s. 134
{ TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
130 . ZEKERIYA KITAPqI
.
131
mtisltimanlar, gayr-i mtislim halka ozellikle KuEan frilelerine daha saldrrgan bir hale gelmiglerdir. Bu radikallere gore Kuganlarda diSer insanlar gibi mutlaka Cuma giinleri "Buhlra Namazghhtnda" ve muhtegem bir cemaat halinde kdrnan Cuma natnazlanna ister istemez igtirak etrneleri gerekiyordu.
doniigmtigtrir. Neticede igi daha da ileri gottiren bu azrh mtisltimanlar, Kugan zenginierinin kogklerine hiicum ederek oralarr yakrp yrkmrg hatta bu kogklerin oymacrh$rn gok g:i.zel ornekleri olan kaprlarrnr da ytiklenerek gehre getirmiglerdir. Bu son derece tizticti olaylarr Nargahi kendine has bir usltipla ve aynntrh bir gekilde goyle
Acaba Kuteybe'nin yeni bir inisiyatifle baglattr$r bu; herkes iqin Cuma namazl krlma mecburiyeti Kuran-r Kerimin "Dinde cebir ue zorlama !okha7'(or) Ayeti ile bir geligki tegkil etmiyor muydu? Evet, hemen gunu itiraf edelim ki; bir gok hadiselerde oldu$u gibi, islAmi prensiplere ayl.:rr da olsa icab-r hale gtire hareket eden, kafasrna koydu$u bir igi, sonu ne olursa olsun gerqeklegtiren ve gayeye ulagmak iqin her hirlti vasrtayr mubah gdren Kuteybe iqiry ne Kur'anr Kerim'in "bu ue benzer dyetleri"ne de, Hz. Peygamber'in "zimmilerle ilgili hadisleri", hig bir zaman ba$layrct olmamrgtrr. Nitekim, onun bu aglrr ve inadrna sert hareketlerini diline dolayan ]. Welhausen, bu de$erli
anlatmaktadrr:
komutanr; Kuteybeyi, gok aSrr bir dille tenkit etrnekte "baganlartn go$u zaman aicdansrzh{ma medyundu" demektedir(62),
Evet Kuganla{rn, her ne pahasrna olursa olsury Cuma
namazlarrnr krlmamak iqin direnmeleri, Arap idaresinin genig himayesine mazhar olan bu fanatik miisltiman gurubu tahrik etmigtir. Bu ofkeli kalabahk bir Cuma gi.inti do$ruca Kuganlar'm bulundu$u kamptise gitmigler ve onlart zorla Cuma namazlna davet etmeye baglamrglardrr. Gayri medehi usullerle yaprlan bu ga$rt, krsa zamanda tam bir arbedeye ot
Kur'an-t Kerim el-Bakara; 256.
ut
Welhausen, J., a.g.e., s. 209.
"Zira, Eehrin dtgmda yedi yiiz biiyiik ktiEk uarfu. Buhara'dan silriilen meghur Zerdilgt zenginler burada oturdrlardt, Gergekte bunlar islilmiyete kary en inatgr kimseler olduklarr gibi Cuma namazlannt ktlmamakta en gok direnenlerde bunlar idi. Halbuki, fakfulet cufiia natnazt kilanlara oaad edilen iki dirhemlik nakdi mukhfah almak igin camiye koEugtuklan halde bunlarm pek tabii tiyle bir arzulan oe ihtiyaglan da yoktu. Bundan fazlaxyla etkilenen mi)sliimanlar,
bir
cuma
giinii gehrin haricine Kugan asilzadelerinin
yagafult mahalleye gittiler. Onlann kiiEkleinin kaprsmt galarak her birini bizzat cuma namaztnda hazr bulunmaya gadrdilar ae bunda rcrar da ettiler. Fakat zenginler bu daaete iinem
uermediler. Ostelik ealerinin damlartna
grkarak
iki toplum arasrnda biiyiik bir garpqma bagladt. Qok kalabaltk olan miislilmanlar bu Earpqmada onlart ma{lup ettiler. Kiigklerinin kaptlannt stikerek Eehrin merkezine miisliimanlarr taEa tuttular. Biiylece
getirdiler'463)
.
bu
gergekten de stislu gtizei ve bi.iytik kaprlann, rizerinde bulunan resim, heykel, motif vb. geylerin
Nargahi;
u3
Nargahi, s.74.
'{r!
132 . 2sKssiYA KiTAPCI
kazrndr$tnr ve bunlardan brr kagtnrn meqhul Buhara Caminin genigletilmesinden sonra, kapr olarak kullamldr$tru kaydetmektedrr(a).
Bnhara'daki Yeni Dini Faaliyetlet: Mah-t Riiz Cami: Buhara'da baglatrlan isldmlaghrma hareketleri, aradan gegen bu zaman zarftnda yeni yeni boyutlar kazanmqtrr' Artrk islAmiyet bdlgede gok daha dnceden yerlepmig olan Art dinler; Zerdiigtliik, Mazdekizm, Manihaizm vs' Sami dinler; Hnistiyanhk, Museailik vs. gibi di$er mahalli dinlere kargr siyasi istikldli yaruslr4 dini istiklalini de ilan edecek, yani varhsrm onlara kabul ettirecek bir seviyeye ulagmrghr' Bize gdre bunun en belirgin misali, Kuteybe'nin; siyAsi fetih hareketlerini tamamlamasr isldmiyeti n Buhat a' da kesin bir gekilde yerlegmesinden sonra artrk Buhara'da biiyiik bit cami'in yaprlmasrna karar vermig olmasrdr (7tZ)<66l' Tarihe;
di$er isimleri ile birlikte Kuteybe Camii olarakta, gegen bu ulu mabed, islAmiyetin bu havalide belirli bir kemal devrine ulagtr$rm gostermektedir' Artrk asrrlardan beri eski Ari ve Samt dinlerinin btiyiik bir ktilttir ve ilim merkezi olan Buhara da, Nastfirt kiliseleti, ZetdiiEt ateE ealeri ve Budist mabedleil yaru sua, gimdi de islim mabedleri yani camiler inga edilecek ve Teohid-i Bdri'yi ilan eden minareler yrikselecektir.
Camilerin, islAmrn en erken devrinden baglayarak yakrn zamanlara kadar islAm ktilttir ve medeniyetinin olugum ve geligmesinde ki mtistesna yerleri gozontine getirilse Buhara'da yaprlan bu ilk camilerin hem bu devir,
TURKLER NASIL MUSLUMAN
Nagahl, s.74. 65 Nargahi, s. 74: Barthold,
W.,Tiirkistan, s.139
e 133
hem de daha sonraki devirler igin ne kadar btiytik bir onem tagrdr$r fazla izah edilecek bir husus olmasa gerektir. Zir4 isl6m hidayet gtineginin ig Asya'yr aydrnlatacak "ilahi gtr*s{', igte bu camilerde tufugfurulacaktr.
Buhara'mn Kuteybe taraftndan 708 yrhnda fethedildi$i dtigtintiltirse, aradan 4-5 sene gibi pekte krsa sayrlmayacak bir stirenin geqti$i goriili.ir. igte bu stire, ayru zamanda Yeni Din ve ilk milslilman toplumunun kendi mabedlerine kavuguncaya kadar yaptr$r getin miicadelenin de stiresi olmaktadrr. Qok sert karakteri ve zecri tedbirleri ile her tarafr kasrp kavuran ve gevresine dehget saean Kuteybe'nin Buhara'da boyle ktilli, briytik bir camr in yaprlmasr igin tam beg sene beklemesi kolay kolay izah edilecek bir husus de$ildir. Fakat Kuteybe, hem sabretmig, hem de brkmadan uganmadan sa$lam bir kararhk ve azimle bu dini mticadelesini stirdiirmrig ve sontinda rnuvaffakta olmugtur(6).
Mah-t Rfrz oeya Kuteybe Camiinin Yeri: Buhara'mn iq kalesinde yer alan bu cami,hemen her devirde Zerdiigt ve Budist rahiplerinin onemli bir faaliyet merkezi olan "Mahz-t Rfiz QarEtst"'nda yaprlmrgtr. Cami, haddi zatmda onceleri bir Budist mabeili oldu$u halde sonralarr Zerdiigtlerin eline gegen ve bir "ateg euine" qevrilen merkezi mectisi mabedinin yerinde kurulmugtur. Daha sonralarr bu caml'ye "Mah-t Rilz Camii" de denilmigtil(62). Bu durum ayru zamanda bolgedeki biiyiik dinler
* s
oLDU
Kitapgr, 2., Buhara'da isllmiyetin YayilEt,
1977,1. No. 2, s. 50-57. 6t Nargahi, s.74: Barthold, W., e.g.e., s. 108.
l. Milli KUltiir,
Ankara, $ubat,
il TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
L34 . TEKsXiYA KITAPCI
arasrndaki miicadeler hakkrnda vermektedir.
Buhara'runhem sosyal, hem de dini ve ticari merkezi durumunda olan Mahz't Rilz gargrsrndaki AteE Eoi'tin yerine btiytik bir camii inga edilmesi, artrk zerdiiEtlii{iin eski satvet ve ihtiqam devrinin sona erdi$ini, artrk yerini ister
istemez isl6m Dinine brraktr$rnt
zerdiiEttiik ve Budizme indirdi$i a$rr darbeler sayesinde Isiamiyet, krsa zamanda Buhara ve dolayrsryla btitiin AEaEt Tiirkistan'rn en ulu bir dini olmugtur' Kanaatimize gore Kuteybe, btiyiik camiye rntinsip bir yer olmak izete Mahz-t Rfrz Qargtsrnr bilerek segmig ve isl6m Dini'nin di$er dinlerle olan rekabetini burada agrkca
siirdtirmesini istemigtir. Zfta s6z konusu
tt
i ': 'L I
i
t
qargrda;
Nargahideniilrendilimizegiire;birergiinmilddetlesenede iki defa, yan dini panayrlar kwulmakta oe bu panayrlarda ktyrneti bazan 50.000 dirheme kadat ulagan heybetli putlar (budist heykelleri) satimakta idi(6)' Kuteybe semt olarak btiyle anlamh bir yeri segti$i gibi' bi.iyiik camiyi inga etmek iqin de en anlamh bir yeri segmig ve asrrlardrr kdh Budist, kah Mecfisiler tarafindan gok kutsal bir mabed olarak kullamlan bu tarihi binarun yerinde en sonunda mlrazzam bft isl6m Mabedi yaprlmrgtrr' Arhk miisltimanlar hie kimseden korkmadan gekinmeden burada koca bir husumet dtinyasma meydan okurcasrna, dini ve190'
s' 69-70:
Buhara da, daha ilk devirlerden baglayarak, hatta zarrrarrmrza kadar islAmiyetin biiyrik bir varhk gcistermesi, bagta imamt Buhari olmak izete, her devirde ilmi ve fikri geligmelere onderlik edecek gergekten de gahsiyetli bir gok Alimlerin yetigmesi, igte daha ilk islAmi fetih yrllarmdan itibaren bti bereketli topraklarda boylesine feyizli ve btiyiik cami ve hayrr miiesseselerinin kurulmasryla mtimktin olmugtur. Mamafih, soz konusu Kuteybe Camii, muhtelif devirlerde yangm ve zelzele gibi gegitli tehlikelere maruz kalmrg ve btiytik olgtide tahrib edildi$i zamanlar olmugtur' Ama onun her defasrnda yeniden tamir ve restorasyonu yaprlmrg ve boylece zarnarumrza kadar gelmigtir.
Buhara'da Yapilan Di{er Camiler
Kuteybe'nin isldmrn bft zafer Abidesi olarak yaptrrdr$r bu btiyi.ik cami yant s:ra Buhara'da o devirde daha birgok cami ve mescidler yaprlmrg ve onlar islAmi hayata ayrr bir renk kazandrrmtglardtr. Bunda Kuteybe tarafindan Buhara'ya yerlegtirilen miisli.iman Arap tilelerinin de gok \: tl
$,
$
tr Yusuf, S.M., Stzdies in Islamic History and Cuhure, ['ahore' . Barthold, W., a.g.e., s. 107.
135
cibelerini yerine getireceklerdi. Tarihlere bu cami Kuteybe Camii olarak geqmigtir(6e). Daha sonralan bir krsrm zaruretler ve gegitli vesilelerle genigletilen, yeni yeni ilaveler yaprlan ve bir qok imaretlerle zenginlegtirilen bu cami, muhtepem bir sanat abidesi olmakla kalmamrg, aym zamanda bir ilim Irfan bir ktiltiir ve hayrr miiessesesi haline gelmigtir.
da bize yeterli fikirler
gostermektedir. Kuteybe'nin guurlu bir gekilde hareket ebnesi, islhm Diniru payidar krlmak igin biitiin giiciiyle gahgmasr, hele hele
.
i'il
briytik hizmetleri olmugtur. Mamafih, bundan onceki sayfalarda da gok aynnhh bir gekilde izah edildi$i gibi, gehrin muhtelif semtlerine yerlegen bu kalabahk mi.isliiman Arap ilileleri, daha sonralart bulunduklarr semtlere birer 6e
Barthold, W., a.g.e., s. 139.
t TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
136 . ZEKERIYA KITAPCI
mescide Bent Saad Mescidi denilmektedir' Kayaklarda eski
Bu cami ve mescidler, sAdece Buhara'run gehir merkezi ile smrrh kalmamrgtr. IslAm inkrldbr, dalga dalga merkezden eevreye do$ru yayrlmaya bagayrnca, Buhara'ntn irili ufakh
bir gok koy ve kasabalarrnda daha birgok cami ve mescid (medrese) yaprlmrgtrr. Bu cami ve mescidler, bir manada isl6m e{itimi veren kurumlardr. Yeni mtihtediler buralarda Kuranq Kerimi ytiztnden okumayt o$rendikleri gibi islAmi bilgiler ahyor ve daha giiglii bir mtisltiman oluyorlardr. 70
?'
Naqahi, s.81. Nargahi, s. 80, Krg. Barthold, W., a.g.e., s. 136.
137
Buhara'daki bu hayrrh geligmelere "Ribatlar"r da ilAve etmemiz gerekmektedir. Ribatlar; yore halkrnr bir "isl6m seudahst" hAline getirmek igin kurulmug kutsal "isldm Ocaklarl' idi. T0ran Yurdu mtislttmanlan, bu ozellikleri dolaysryl bu hayrr mtiesseselerine gok ayrr bir cinem vermig ve Buhara'da Ribat yapmada, Adeta yang etmiglerdir. Istahri'nin di$er islAm co$rafyacrlan tarafindan da paylagrlan gortigleri bu yangta Tiirkistan halkr ve musluman Ttiklerin ne kadar ileri gittiklerini gozler ontine
cami veya mescid yaPmayl ihmAl etmemiglerdir' Onlarrn yaptrrmrg olduklarr bu cami ve mescidler ve buralardan ytikselen ezan sesleri ile Buhata daha gimdiden bir btiyiik isldm gehri olma htiviyyetini de kazanmrg oluyordu. Bu ci.imleden olmak iizere mesela Buhara'nrn btiytik girig kaprtanndan biri olan "Babil'l-Attattn"den gegince Bent Saad kabilesinin bulundu$u mahalle geiinirdi. Beni Saad kabilesi burada bir mescid yaptrrmrgtrr ki, sdz konusu Buhara kalesinin yedinci ve son girig kaprsrna "Babii'lCedtd" (Yeni Kapr) denilmektedir. Bu kaprdan gehre girildi$inde sa$ tarafta kargrmrza hemen Kuteygliler Mescidi grkmaktadrr. Buna Kureyglilet Mescidi denilmesine sebeb, Nargahi'ye gdre Arap ileri gelenlerinden Mukatil b. Siileyman el-Kuragi'nin bu mntrkada oturmuq olmasr idioo). Yine Buhara'nrn "Rindler Mahallesl" gerisinde ise Nastfirt Hristiyanlara did bir kilise bulunuyordu. igte bu kilise, Buhara isldm InkrlAbrndan sonra, camiye gevrilmig ve buna "Beni Hanzala Camii" denilmigtir(21).
.
sermektedir.
!t;
Bu devirlerde sAdece Baykent'te binden fazla Ribat yaprlmrgtrr. Oyle tahmin ediyoruzki; Buhara isl6m iniabt, tamamlandrktan sonra, bagta asrl gehir merkezi olmak tizere Buhara'ntn yakrn koy, kasaba ve gehirlerinde binden fazla Ribat yaprlmrgtrr. Istahri ve diSer isl6m Co$rafyacrlanrun bu konulardaki parlak izahlarrrun arslan payy Buhara miisliimanlartntn olmahdrr. Zira temel islAmrn kaynaklarda mrisltiman Buhara halkrmn bu
islAmiyet'in geligmesiyle Buhara'd,a yeni yeni, bir gok cami ve mescidler yap:I'dr$r gibi, hatta kalabahk Arap dilelerinin yerlegtirildikleri semtlerde bulunan bazr kiliseler 7:
ibn Havkal, s.490.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU T 139
138 . ZEKERIYA KITAPCI
Mtisl{imanlar, bayram namazlarrnr krlmak igin burada toplanacaklar, dost ve di.igmanlarma kargt ne kadar mtiessir bir varhk haline gelmig olduklarrm, en az senede iki defa olmak izere burada gostermig olacaklardt. Zfua Buhara'da yrlda iki kere budistler igin kudsi panayrlar kurulmakta idi. Toplu namazlar, bir taraftan mflsltimanlarm gevk ve
qevrilmigtir(73)' Esasen yazarimrz Nargahi'nir9 mescidler yaptt" Kuteybe hakkrnda goSul ifadesiyle "bir gok
bile camiye
Mamafih' demesi bu gerge$i agt aqtt vurgulamaktadrroa)' hareketi ve buna Buhara'da baglahlan kollektif isldmlagtrma Bunlardan en ba$lr geligmeler btitiin }uzryla devam etmigtir' or,""*iiri artrk btiytik bir varhk haline gelmig olan mtisltiman bir Bayram cemaat igin Cuma Camii'nd'en sonra yeni inqasr idi' Namazghhrha ihtiyag duyulmasr ve bunun
gayretini artrracak, onlara yeni bir ruh ve kollektif bir heyecan verecek, di$er taraftan da, gayr-i mtislimlerin ozellikle militan bir direnme ile varhklarrm stirdtirmeye galrgan Zeriliigt ve Budi\t ve di$er dini cemaatlerin sAdece dini de$il o morallerinin de goktinttilerine yol agacaktr.
Bilindigi gibi, Kuteybe'nin baglattr$r bu hummah Mtisltiman isiAmiagtrrma faaliyetleri sonucu bir gok kimse cemaati biiytk olmug ve yerli miihtedilerden olugan isl6m
dini de$erleri' bir varhk haline gelmigtir' Bu toplumun kendi yerini islAmi irrf ve adetleri ile artrk Buhara'da en mtiessir sevinq ve almasr lAzrmdr' Oysa mtisltimanlarrn.kollektif giinleri vardr' heyecanlarrm izhar edecekleri g&zel' anlamh gtinlerde "Dint Bayramlar" adtnt verdi$imiz bu mtistesna olarak vticut yek mtislumanlar, bi'iytik kitleler halinde kadar gtiglii ve bayram namazlanm krlarlar ve gevrelerine ne miiessir bir toplum olduklarrm da gostermig olurlardr' Halbuki, mtisltimanl arrn Buhara'da buytik cemaatlar halinde Kutban ve Ramazan baytamlannda namazlanm isl6m krlabilecekleri bir namazgilhtan yoktu' Artrk hagmet ve cemaatininvarh$rm ve bunun giicdnri olanca bu ilk azameti ile ortaya koymalarr gerekiyordu' igte geligmelerden devirlerde Isldmiyetin kaydetti$i en tinemli bir di$eri de Buhata da gok genig bir sahaya bit "Bayram N amazgfrht"mn YaPilmrg olmasrdr' R
Barthold, W', a.g.e., s. 106'
'r Narqahi. s.74.
{
Narqahi buBayram Namazgilht'run yeri ve tarihi seyr iginde arzetti$i 6zellikler hakkrnda genig bilgiler vermektedir. O'na gore Bayram Namazgdh1 Rlkistan'n kuzey tarafinda ve Ma'bed kaprsr yarunda gok genig bir sahada dtizenlenmigti(zsl. Mrisltimanlar, bayram gtinleri biiytik guruplar halinde burada toplanrr, bayram namazlarrnr edA ederlerdi. Fakat m{isliimanlar "militan khfirlerden" hAld emin de$illerdi. Bunun igin Kuteybe bu mtistesna grinlerde kim olursa olsun silAh tagrmalarmr kesinlikle yasak etmigtir.
Buhara Mtisltimanlarr, bayram namazlarlnl uzun seneler bu namazgAhta krlmrglardrr. Daha sonraki senelerde
burasr dar gelmeye baglamrytr. Emfu Mansut b. Nuh, Buhara'mn ig kale kaprsrndan yarlm fersah mesafede Semtin Kiiyii yolu tizerinde, ba$hk bahgelik giizel bir yer almrg, buraya btiytik mebla$lar sarfederek daha genig bit Bayram Namazghhr yapmrgtrr. (97I) Aynca buraya yiiksek bir ?r
Nargahi. a.g.e., s.78, krg. Barthold, W.,Tiirkistan, s' 139
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
140 .2gigRiYA KiTAPCI
Miislilman Fhtih'in Yeni Adtmlan:
Cuma namazlanm kuma mecburiyeti yarusrra, Kuteybe kitle ihtidalarrnr temin ve miisltimanlara kargr gosterilen genel hognutsuzlu$un giderilmesi iqin yeni yeni bir krstm tegebbtislerde daha bulunmugtur. Daha ziyade orta ve fakir halkrn Yeni Dine kargr rafrbetini arhrmayr hedef alan bu tegebbi,islerin bagrnda Parantn istdm Dizrine kargr ihtidalan stiratlendirmek iqin bir mtigevvik unsur olarak kullanrlmasr gelmektedir. Kuteybe, Cuma namazlarrm krlmaya gelen yeni miisltiman mtihtedilere nakdi mtikAfatlar verilece$ini vaad etmigtir. Nargahi bunun "iki dirhem" oldu$unu ve her Cuma gtinti bunu bir tellAhn halka ytiksek sesle "Cuma natnazt kilanlaru iki ilithem aetilecektit!" diye ilan etti$ini bildirmektedir(76).
76
Nargahi, s.74: Wambry, A., a.g.e., s.68.
141
Burada akhmrza gciyle bir soru gelmektedir. Acaba Kuteybe'nin bu yeni tegebbtisti lslamiyet lehine ne derece bagarrh olmugtur? Nargahi bu soruya hakh olarak olumlu cevaplar, vermektedir. Ona g6re; bu nakdi miikhfat gegim stktnttsr geken bir gok kimsenin taklidi bir gekilde de olsa isthm dinine girmelerine ae fakir-fuknrantn bu miikdfah elde
minbu ve iki de gok g:jzel mihrap yaPllmasrm emretrnigtir' Artrk, bayram n€unazl tekbirlerinin heybetli sesi, her taraftan duyulur olmugtu. Miislilman Fatih, biiytik bir irade gticti ile ytirtithi$ti "Buhara isWm inkilabmtn" gerqekleqmesinde yine tarihte egi ve benzeri olmryan yeni adrmlar atmtgtrr' O da, lsldm Dininin genig halk kitlelerine yayrlmast ve bu briytik inkrlabrn bir an once tamamlanabilmesi igin Kuteybe'nin yeni bir inisiyatifle parayt ozendirici bir unsur olarak kullanmasr, bundan da ote kitle ihtidalarrm hrzlandrmak ve gayr-i Arap mtislflmanlarrn dil problemlerini halletmek igin belirli bir siirede olsa kendi dillerindb ibadet etmelerine cev az verilmig olmasrdr.
.
etmek igin camilere aktn akrn kogmalarna
sebeb
olmuEtur(77l.
$urasr takdirle kaydedilmelidir ki, Buhara lsldmiyetin yayrlmasr igin girigilen bu kdklti tegebbiis
,,,.
"t :{
l
da ve
samimi gayretlerin Emeatler Dearinde genig Imparatorluk hudutlarr iginde daha bir bagka tilkede, bunun kadar ciddi bir orne$ini bulmamrz asla mtimktin de$ildir. Daha sonraki devirlerde basiretsiz Emeai Halifeleri- ve onlann Tiirk
Yurtlanna gonderdikleri askeri vdlilerrn,
mtisli.iman
olanlardan dahi a$rr vergiler almasr ve devlet adamlarmm halkrn isthm Dinine gosterdiSi bag dondiiri.icti akrnlarr onlemek igin bin bir gegit idari engeller koymalan gozoniine getirilirse, Kuteybe'nin bu davraruglarnrn isldm Dininin yayrlmasr agrsrndan ne derece onemli bir adrm oldu$u bir kere daha anlagrlmaktadrr.
Kut'an-t Kerim'in Farcga Okunmast:
Buhara'ntn, islAmlagtrrrlmasrn
da, daha sonraki
devirlerde, orne$ine imparatorlu$un genig hudutlarr iginde pek ender rastladr$rmrz ilging uygulamalardan bir di$erine daha gahit olmaktayrz. Yerli halkrn, isl6m Dinine girmelerine bi.iyi.ik 6nem veren Kuteybe, Buharada kjtle ihtidalarrnr hrzlandrrmak ve halkrn lisan yontinden 7 Narqahi, s.74.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU o 143
142 . zSTERIYA KfrAPqI
kargrlagtrklarr
,l
biiytik zorluklarr gidermek igin
"secde"leriti yapmalarr iEin kullamlan ve yukarda zikredilen rstrlahiar Farsga de$ildir. Bundan anlagrhyor ki, Kuran'rn ozellikle Earsga okunmasrna de$il muhtemelen gevre halkrnrn kullandrgr ve kolayca anlagabildigi bir dilde okunmasrna cevaz verilmigtir ki, bu da gtiphesiz ist6m Dinintn yayrlmasrnda yararh olmugtur.
namazlarda
Kutan-r Kerim'in Earcga okunmasrna miisade etmigtir(78)' Araplann, buna benzer bir uygulamaya' daha sonralarr irp)nyo'1', fethettikleri zaman Endiiliis' de de girigtikleri zikredilmektedir.
Nargahi de, bunun tatbikatr ile ilgili di$er temel kaynaklarda (mesela, Taberi) gormedi$imiz qok ilginq gore' rivayetleri vardrr. Onun ayrrntrh olarak bildirdigine Ketim'i Kur'an-t Buhara halkr islAmiyetin ilk devirlerinde Arapqa'asll dili izere okumaya gtigleri yetmiyordu'^1"":"
krhyorlardr' O kadar igin vakit ki, cemaat halinde krhnan namazlarda' uygulamayr kolaylagtrrmak igin arka saflarda bir gorevli bulunurdu' namazlannt "FarsEa okuyarak"
NamazdaArapqabilmiyenbukimseler\tt',tiiki),'ae$i[meleri gerektifi zamanbu gorevli kimse, bunun o devirde civarda Nektnet" diye ior,r.,9rr1ur, dilde bir ifadesi olan "Bekuntti aym ba$rrrrdr' E$er cemaattn "secde" etmesi gerekirse ba$rr ve goievli, "Nekfrniyr| Nektnet" diyerek ytiksek sesle lrru- halkta buna gore namazdaki "tiikfr" ve "secde" gorevini yerine getirirlerdi(7e)'
bir noktaya igaret etmemizde yarar vardrr' ' Nargahi, her ne kadar Buhata'da' Kutan'tn' "FarsEa Burada
okunmastna" mrisade
edildiSini agrk agrk bildirmekte ise de
giipheli gergektend e Farsga oldu$u' biraz gori.ilrnekie dir' Ztua yine Narqahi'nin kaydetti$i 1l-" ^t:Pl"
bunun
halde krhnan namazlarla muhtediierin "riikit" ^
ts
ve
Sprit of Islam' London' 1935' s' Arnold,T.W,, a.g'e., s' 216: Ameer Ali'The Tarihinde-Mezhep Cereyanlnn' Istanbul'
186: Balcrollu, r. n".#, iirk Peygambir ve Tiirkler, 1940,, s. rf S-f f S,.rr;itil,'ir-uit Hakkt, Tebliller, istanbul, 1943, s' 102+1025'
Nargahi, sr 74.
II' TTK'
Mamafih, Kuteybe devrinde gordtiStimtiz bu uygulamarun Buhara'da ne kadar devam etti$i kesin olarak $ ft
bilinmemektedir. Nargahi'de bu konuda pek fazla bir aqrklama yoktur. Bizim kanaatimize gcire bu uygulamarun pek f.azla devam etmedi$i ve krsa bir zaman sonra buna son verildi$i yolundadrr. lJy gulamanm QeEitli Y iinler den O nemi :
Yeni mtihtedilere, gerek vacibat-r diniyelerini yerine getirmede saSlanan bu kolayhklar (mesela Kur'an-r Kerim'in mahalli bir ditle okunmasr) gerekse; namaz krlan mlihtedilere devlet hazinesinden mtikafat-r nakdiye verilmesi gibi uygulamalann, AEafi Tiirkistan'rn di$er briytik gehirlerine gamil olup olmadr$r hakkrnda temel kaynaklarda herhangi bir rivayet yoktur. Fakat Semerkant,
Baykent gibi Agafi Tiirkistan'rn di$er btiyi.ik gehirlerde islAmlagtrma hareketinin de$il tam bir bagarrya ulagmasr, yeni yeni mrihtediler kazanmak igin dahi ols4 Kuteybe'nin Buhara isl6m inkilabrnda gordii$timriz gibi, kesin zecri tedbirler almadr$r da bir gerqektir.
Genellikle O, bu yeni fethedilen yerlere birer cami yaptrrmak ve idari gorevlere mtishiman personetler tayin etmek ve isldmiyetin yayrlmasr igin temel alt yapryr hazrrlamakla yetinmig, artrk bundan sonra, isl6m Dininrn
t TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
144 . ZEKERIYA KTTAPCI
yayrlma ve yerleqmesini kendi gartlan iginde ve zamana briakrlmrgtrr. Bu da Kuteybe'nin, Agafrt Tiirkistan da islAmiyetin yayrlmasr igin hergeyden once Buhara'yr "astl
merkez"olaraksegmigoldu$unug
Herhalde Mtisltiman Araplar; Buhara'da ilk
zamanlarda birinci grkkr tercih etmigler ve yerli halkrn isldm Dinine girmelerini kolaylagtrrmak igin gerqekten gok daha realist bir yol izlemigierdir. Ozellikte Cuma namazla'ru krlanlara lki dirhem miikafat vefilmeye baglayrnc4 fakir halk btiyi.ik bir istekle camilere kogugmugtur' Dini bir heyecan ve arzudan ziyad'e genellikle para almak iqin gelen bu kimselerin, bi.iytik bir krsmr rtikfi ve secde hareketinin yaprlmasrnr sa$layan basit Arapga deyimleri dahi anlamaktan aciz olduklarr goriilmektedir' Bu durum kargrsrnda yerli halkrn rtamaz krlabilmelerini sa$lamak iqin bagka ne yaprlabilirdi?
Zamanla geligen hadiseler Klff'an-r Kerim'rn bagka dillerle okunup okunmayaca$rm briytik bir sosyal sorun olarak ortaya koymugtur. Bu meseleye ciddiyetle e$ilen
No. 3, s.55-56.
]"45
mezhep imamlan dzellikle Hanefi fikhrmn kurularr bagta imam-r Azam Ebu Hanife(8l) olmak tizere btiytik bir tolerans gcistererelg bir kimsenin ibaileti esnasmda Kur'An'tn, Earsga da okunabilecedine ceafrz aermiglerdiln'. Z.v, Togan, bu iqtihadlara uyularak ilk defa bazt kilgiik silrelerin Farcga'ya tercilme e ditdidini agtklamakt adtls) .
MAmAfih bu onemli meselenin "Ftkhl" yontiniin tartryilmasr, bu kitabrn konusu de$ildir. Z*aHanefi fikhmm btiytik otoritesi olan $emsii'1-Eimme es-Serahsi, (H. 483/M. L090 dl.)'nin "el-Mebsttt" adrndaki gok de$erli eserinde bu konu en genig bir gekilde ele almrg, ayet ve hadislere dayanrlarak konunun gok genig bir miinakagasr. yaprlmrghr. Netice de buna cevaz da verilmigtir. Ancak meselenin tarihi yonti ile ilgili olarak bize gu krymetli bilgileri vermektedir.
O'na gtire; iranhlar; islilmiyetin biilgelerinile ya' yilmaya baglamasndan sonra ashabm ileri gelenlerinden bifi olan lran asilh Selman'a bir mektup yazamk Fatiha konusudur. Arap asrlh olmadrlr bir gergek olan Ebu Hanifenin Tiirk atilh oldulu ileri siiriilmektedir. Bu hususlarda bilgi almak igin bkz. Qalatay, N. Qubukgu, l.A. Iil6m Mezhepleri Tarihi, Ankara 1965, s. 134: Ansay, 5., Hukuk Tarihinde Isftlm Hukuku, Ankara 1958, s. 30: Akseki, A.H., Isldm Dini, Ankara 1958: s. zl4: Keskioflu, 0., imamt Azam, Ankara 1960, s. l0: izmirli, i. Hakkr, II. fiK., s. 287. imam-t Azam'tn Tiirklii{ii hususunda en cesur' konugan Ttirk tarihgilerinden bir dileride M.$. Gtinalday'drr. Bu delerli Tiirk tarihgisi, Titrktarin isliim Medeniyetindeki Mevkii, konusunda haarlamrg oldulu genig
"t lrnam-t Azam Ebu Hanife'nin ash hAlA miinakaga
ve
ilmi bir "Tebli!"de islAm Alimi gibi, imam+ A'zantnda Tltrk asilh oldu$u
iddia etmig ve gok giiglti deliller ortaya koymugtur. Daha genig bilgi igin bkz'
Gtinaltay, M.5., Tiirklerin Isllm Medeniyetindeki Mevbii, T'T. Kurumu Kayseri Zabrtlan, Ankara, 1932, s. 29Ovd. & es-Serahsi, el-Mebrfrt, Kahire, 1324,1, s. 36-37: lbn Kudame,
el'Magni,Kahite'
s. 350-351: ibn Nuceym, eLBahr er-Raik, Kahire, l3ll' Ameer Ali, a.g.e., s. 186, Hasan, i.H.,Tarihu'l'fuIilm, I, s.304. B Togan,Z.Y ., Knr'ou ve Tlirhler, s, 18'
lno,l,
*Kitapgr,Z.,Buhara'daistilmiyetinYaytltgt,Il'MilliKtiltiir'Ankara'lgn'l'
.
I' s' 3Z:
S'
146 . 2sKgsiYA K1TAPCI
.
silresini Farsgaya tercilme edip giindeflnesini istemiglerdir. Selman bu istele uyarak Eatiha'yt Farsgaya terciime etmig
ae onlara yaztp giindermigtir. Serahsi; iranlilar'm
bu
terciimeyi namazlannda okuduklannt ue Ebi.i Hanife'nin bunn dnyanarak cetsaz aer di{ini aEtkca bildirmektedir(u).
l L
inkilabnn Qeareye Yayilmax: Gortildri$ti gibi Kuteybe; Buhara'da btyrik bir
istfrm
islimlagtrrma kampanyasr baglatmrq, Orta-Asyarun, Eski ve Orta Qa$lar boyunca en briytik dini merkezlerinden biri olan bu gehir, gimdi gok giiglti bir islAm merkezi haline gelmigtir.
Kuteybe, dort beg sene devam eden bu biiyi.ik islAmlagtrrma kampanyasl srrasrnda parlak krhncr ve gelikleqmig iradesi sayesinde higbir engel tarumamrg eski.r4ri ve Sdmi dinleri tizerinden belki bir tank gibi gegmig ve burada ne Budizme, ne Zerdiigf ve nede Hristiyanlr[a en ufak bir yagama hakkr tarumamrgtrr.
bu isl6mlaghrma hareketi sadece Buhara gelir merkezine has bir keyfiyet mi idi? Bluna "Eoef!" demek bu btiydk inkrlabr yeteri kadar takdir etmemek olur. Zfua Miisliiman Fatih; Buhara'yt Orta Asyann diser gehirleri ve steplerde yagayan Ttirkler iqin dini bir ocak, bir tis olarak segti$i igin Buhara'mn btittin diSer gehir, koy ve kasabasmr de$il insanlan, tagryla topra$r ile mtisltiman olmalarrru istemig ve bunda btytik olgiide de muvaffak olmugtur. Acaba
Engin denizlerin ortastndan kopup gelen ve kryrlara vuran hrrgn dalgalar gibi, gehir merkezinden kaynayrp s es-Serahsi. I, s. 36.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
E
147
gelen bu yeni hidayet dalgalarr, merkezden genig qevreye do$ru, Buhara'nrn bi.ittin di$er koy ve kasabalanna vurmug ve buralarda hem de Eok stiratli bir gekilde bir islilma kogug hareketi baglamrgtrr. Qtinki.i islhm Dini, Buhara merkezi htiktimetinin tarihi burglarrna o, ilAhi tevhid ve hidayet bayra$rnr diktikten sonra, diSer kriy ve kasabal3rda fazlabir mukavemet gcirmemig, buralarda yagayan insanlar, btiyiik kitleler halinde mtisltiman olmaya baglamrglardr.
Bu koy ve kasabalardaki islAmi geligmelerin g6zle gortiltir en grizel orneklerinden biri, gtiphesiz bu ilk hamlede, buralarda hemen her koy ve kasabad a bir Cuma Cami veya bir Mescid'in yaprlmasrdrr. Esasin bu cami yapma i1i Kuteybe devrinde bir gelenek haline gelmig Buhara'ntn kasaba ve kciylerinde bir gok cami yeni hayrr mtiesseseleri olan Ribatlar yaprlmrgtrr.
ilk devirlerden itibaren Buhara ve onun yakrn kciy ve kasabalannda yaprlan bu camiler yamsrra buralarda bir gok ribatlar, yeni hayrr mtiesseseleri, islAm ocaklarr yaprlmrgtrr. Ribatlarm bundan onceki sayfalarda yeteri kadar tizerinde duruldu$u gibi, islAmiyetin yerli halk arasrnda yeni bir iman cogkusu ve bir tasavvuf negesi iginde yayrlmasrnda gok briyrik hizmetleri olmugtur. Mamafih; Buhara'da Kuteybe b. Miislim tarafrndan gergeklegtirilen bu btiyrik isl6m inkrlabrna bir son vermeden rince, bizim bir cirnek kabilinden de olsa ona ba$h belli bagh kdy ve kasabalardaki isldmi geligmelere krsa da olsa temas etmemiz herhalde yararlr olacakhr. Bunlardan birisi giiphe siz AfEine' dir.
148 . ZEKERIYA KTTAPCI
TURKLER NASIL MTJSLUTT'IAN OLDU
Buhqra'ntn DrE", $ehir ae Kasabalannila islfrmiyet: Afgine: Buhara'ya \. fersah (6 km') uzakh$mda onemli, btiytik pazar kurulan zengin kasabalardan biridir. islAmi fetihler srrasrnda gehrin etrafr gok gtiqlii surlarla
Zendene: Buhara'mn kuzeyinde
gevrilmig bulunuyordu.
Buhara'ya gok yakrn bir yerde olmasr sebebiyle' Buharadaki isiam inkilabmm gok btiytik bir tesiri alhnda kalmrg ve halkrn biiyiik bir go$unlu$u bu ilk merhalede m{isltiman olmuglardrr. Kuteybe; isldmi hareketin bir sembolti olmak izere, IslAmiyeti kabul eden koy ve kasabalard a bir Cuma Camii yaprlmasmr, nerede ise bir gelenek haline getirdi$i igin AfEine'de de derhal bit cami yaprlmasrru emretrnigtir. Hatta o, daha da ileri gitmig halkrn istdm Dinine girmelerini siiratlendirmek ve onlara ozel tevecci.ihiinii gostermek igtn Afgine camiini, bizzat kendisi yaptrmrytrr(s).
Nargahi'nin bu rivayetlerinden Milsliiman Fatih'in isld.m Dininrn yayrlmasrna paralel olarak Buhara'nm daha bir gok civar koy ve kasabalarrnda cami ve mescidler yaptrrdrSr ortaya grkmaktadrr. Mamafih (evre halkr' Kuteybe'nin yaptrrdr$r bu camide yaprlan dualarrrl Allah tarafindan kabul edildi$ine inandrklarr igin bu camide ibadet yapma ve dua etmeye ayrr bir ozen gosteriyorlardr(8o' Mrihtedilerin saytsr zamanla go$aldr$r igin Muhammed.b' Vasi tarafindan buraya yeni bir cami daha yaphnlmrgtrr' ilk devirlerde islAmiyetin yayrldr$r onemli kasabalardan bir di$eri dekndene'dir' 85
Nargahi, s. 31.
s Narqahi, s. 32.
t;
I i
'
149
ve 4 fersah (28 km.)
uzakh$rnda etrafr biiytik surlarla gevrilmig zengin mtireffeh gehirlerinden biridir(8z). Bura da, Cuma gtinleri gok btiyi.ik pazar kuruldu$u igin canh bir ticaret merkezi idi. $ehrin ticaretine canhhk veren ise; yerli halk tarafindan dokunan ve Zendeneci denilen bir cins pamuk "elbiselik kumag" idi ki bu kumagrn gohreti deSil iran ve lrak belki, Hindistan'a kadar ulagmrgh. Nargahi bir gok btiytik htiktimdarlarrn bu kumaga ra$bet ettiklerini ve onun igin de fiatrnrn Qin mamtilti olan ipekten higte geri kalmadr$rm bildirmektedir.
islAmiyet Buhara'da yayrldrktan sonra bura halkrmn ilk merhalede mtisltiman olmuglardrr. Kuteybe b. Miislim devrinde baglatrlan cami yaptrrma gelene$ine uyularak Zendene'de de btiyiik bir Cuma Camii yaptrnlmrgtrr. Muhtemelen bu camiinde Kuteybe b. Miislim tarafindan yaphrrlmrg olmasr gerekmektedir. De$il Zendene, civar kdylerde yagayan mtislumanlarrry ozellikle Cuma namazlanru bu camide krlmaya ayrr bir ozen gcistermeleri qargr ve pazara ayrr bir canhhk getirmekte idi(s). Bizim bu konuda tizerinde durmak istedi$imiz kasabalardarr biriside Tavavis'dir goSu da bu
Tao6ois: Asrl adr Etkud'dur. Buhara'nrn 7 veya 8 fersah (50 km.) t.rzakh$rnda qok zengin, etrafi o ga$larrn gelene$ine uyularak qok btiyi.ik surlarla gevrilmig bir gehir idi. $ehir halkr gok zengin oldu$u ve bu zenginliklerini
vurgulamak
igin evlerinde bir veya iki Tauus
kuEu
besledikleri iqin Miisliiman Araplar buraya Taaaois (Tavus 87
el-Hamevi, III, s. 154.
e Narqahi, s. 3l.
150 . 2SKBRiYA KITAPCT
TURKLER NASIL MUSLUMAN
kelimesinin go$ulu) adrnr vermiglerdir. Zira onlar, Taous kugunu ilk defa burada gormtiglerdi(8e).
istiyoruz.
Nur Kasabasr.. Buhara,nrn kuzey do$usund4 ona qok
yakrn onemli bir yerlegim merkezi idi.lsrami hareketin Buhara ve yakrn kasabalarrna dalga dalga yayrldr$r bu ilk devirlerde bura halkt da tamamen miisliiman olmuglar ve Kuteybe gelene$ine uyarak burayada btiytik bk Cuma Camii yaprlmrgtrr. Aynca Ribatlanntn qoklu$u ile de
ve bu on-onbeg giin devam ederdi. Burada satrlan mallar qok ucuz oldu$u igin, di$er civar kasaba ve kdyler halta Fergane
Buhara'da islAmiyetin sistemli bir gekilde yayrlmasr Tavavis'e de tesir etmig ve burada yagayan insanlarrn qo$u fazla bft mukavemet gostermeden mtisltiman olmuglardrr. Buhara, isl6m inkiah hakkrnda bize gagrrtrcr bilgiler vermekte olan Nargahi; Taaaois hakkrnda da ilgi gekici agrklamalarda bulunmaktadrr. ilk devirlerde Kuteybe gelerre$ine'uyularak burada da gok btiytik bir Cuma Camii yaprlmrg ve miisltiman halk dini vecibelerini kolayltkla yerine getirme imkaruna kavugmuglardrr(%). Bu izahlanmrza
8e
Nargahi, s.28. Krg. el-Hamevi, IV, s.46. $ Barthold, W., a.g.e., s. 727. et Narqahi, s.28. n:
Narqahi, s. 28.
o 151
bir son vermeden 6nce Nar Kasabasrtizerindq de durmak
isldmi fetih hareketleri srrasrnda burasr Zerdiigt ve Budistlerin qok yo$un olarak bulunduklarr bir gehir idi. Ti.irkler zaman zaman Buhara tizerine gerqeklegtirdikleri baskrnlar srasmda burasmr bir tis olarak kullanmrglardr({). Buhara'nrn belkide en btiytik ticaret gehirlerinden biri olan Taaaaiste; Son Bahar aylannda gok bi.iyi.ik bir pazat kurulur
ve Tagkent gibi Tiirk gehirlerindende ahg-verig igin bir qok Ttirk taciri gelirdi k4 Naryahi tacir Ttirklerin saytlanmn onbin'den fazia oldu$unu kaydetmektedir(e1). gehrin bciyle canh ticaret merkezlerinden biri olmasrnda, giiphesiz onun Semerkant'a giden bi.iyiik ipek Yolu gtizergahrnda kurulmug olmasmrn ayn bir ci'nemi vardr.
oLDU
meqhurdsl(e3).
islAmiyet buraya belki de gok daha.erken devirlerde gelmigtir. Bir gok Tabiirun kabirlerinin burada olmasr bizim bu gcinigrimtizti do$rulamaktadrr. Evet ilk Tabiilerden bir
goklan vefat ettikleri zaman buraya grimtilmtig ve dolayrsryla burasr qevrenin mtibarek onemli ziyaret yerlerinden biri olmugtur. Bu bakrmd.an burasr civar gehirler, kriy ve kasabalard a ,'Nnr-u Buhara,, olarak arulmrgtrr. Nargahi;
"Her sene burasmtn Buhara ae di{er gehirlerden gok biiyilk bir ziyarctgi akmma u{radt{mt, Buhara halkmm buraya ayrt bir cinem aerdi{ini, buradaki miibarek mekan zte makamlan ziyaret edenlerin sanki Hac seaabma nail olduklannq onlarm kendi gehirrerine,cindiikrerinde biiyiik
cogku, daoul zurna bitirememektedir(e4).
ile kargiandrklann/, ove tru
Buraya kadar olan agrklamalanmrzda bir cjrnek kabilinden Buhara ve ona ba$h onemli gehir ve bir bakrma ticaret merkezlerinde Isldmiyetin yayrlmasr tizerinde 'gr
Nargahi, s.27. s. 27. Krg. Barthold, W., a.g.e., s. 152.
e'Nargahl,
TT]RKLER NASIL MUSLUVAN OLDU T 153
152 r lsKsRiYA KTTAPCI
durulmug ve isl6m Dininin bu yorede katetti$i mesafeler gozler oni.ine serilmigtir. Gortildti$ti gib-i, Kuteybe'nin baglattrgr islAmlagtrma kampanyasr sadece Buhara ile srrurh kalmamryttr. isldmiyet, Buhara'nrn stmrlarrnr qoktan agm$ ona ba$h koy, kasaba, bi.iytik ticaret merkezleri, yerlegim birimlerinde, medeni insanlann oturdu$u gehirlerde dal budaksalmrgvebagdtindtirticiigeligmelerkaydetrnigdr. Bunlar; Buhara is76m inkilabmm ne kadar sa$lam bir zemine oturdu$u hakkrnda bizlere gok esash fikirler vermektedir.
Bunlar gibi Buhara'nLn mamur, miireffeh zengin
bir gok cnmi, mescid ve di$er bir hayrr kurumu olan Ribatlm yaprlmrq ve qok stiratli bir isldmlagtrrma kampanyasl siirdiirtilmtigtrir' Bu koy ve kasabalar ve oralarda yaprlan cami mescid ve fibatlann isimleri istfrm Cofuafyaatartntn eserlerinde bir bir zikredilmig ve gok krymetli bilgiler verilmigtir' Bu gehir ve kasabalann adlarr ve buralarda yaprlmrq olan camiler
kasaba ve koylerinde daha
ribatlar
onlarrn ozellikleri bizimde
hasretini
ve duydu$umuz genig bir araqtrrma konusudur' Buhara isl6m inkililbmm Genel Bir De$erlendirmesi:
Buhara ve gevresinin isldmiyetin yayimasr ile ilgili aragtrmalanmrza bir son vermeden once bir hususun
belirtilmesini isteriz. Bolgede ozellikle, Buhata da islAmiyetin yayrlmasr igin girigilen bunca faaliyetlerin yarusra Kuteybe'nin dini ve ilmi ydnden bu kampanyamn geligmesi ve takviye edilmesi yolunda ne gibi teqebbiislerde fulundu$u hususunda islAmi kaynaklarda hemen hemen hig
bir malumat yoktur. islAmiyetin yayrlmasr igin ozel dini
mtirgidler gorevlendirilmedi$i gibi, ozel tebli$ faaliyetlerine de girigilmemigtir. Halbuki, bu maksat igin yetigtirilmig kuvvetli bir mrirgrdler grubunun askeri erkan ve bag dcindtirtici.i ameliyeler yanrsrra gok cinemli hizmetler gcirece$i hig bir zaman hatrrdan grkanlmamahdrr Bunda Kuteybe'nin hergeyden cince bir din adamr olmaktan ziyade, askeri bir gahsiyet olmasrrun onemli
inkililfu gayet amatiirce yaprhyordu. Miisliiman Fatihler gimdiye kadar imparatorlu$un strurlarmr genigletmek igin qahgmrglar ve bir gok zaferler kazanmrglar, iilkeler feth etrniglerdi. Onlarrn asrl meselesi siyasi hakimiyet kurmakh, dini hakimiyet de$ildi. isthm Dini'nin fethedilen yeni iilkelerde ve bolge sakinleri arasrnda yayrlmasr hiq bir zaman onlann asrl meselesi olmamrgtrr. Di$er taraftan dini yaymak ayrr bir ihtisas ve gontil meselesi idi. Bu hususta sadece Kuteybe de$il, Mtisltiman Fatihlerin hemen hepsi acemi ve tecrtibesiz idiler. Hatta o kadar ki, bunun sistemli bir propaganda ve metod igi oldu$unu idrAk edenler bile yoktu.
154 . zrrsRlYA KITAPCI
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
. 155
Buhara'ya gelince, islhmlagtrmantn asil mihaetini Kuteybe'nin bizzat gahsq Onun sarstlmaz azmi oe geliklegmiE iradesi teEkil etmiEtir, O'na bu onemli gorevi ifAsrnda kimlerin yardrmcr Oldu$unu gimdilik tahmin etmek bile zordur. Temel kaynaklarda, bu btiytik Buhara isl6m inkililbmm gergeklegmesinde Kuteybe'nin drgrnda, hatta onun en yakrn dost ve arkadaqlarmm bile adlan gegmemektedrr. Buhara isldm inkrlAbr hakkrnda, zaman zaman en ilging ayrrnhlarr veren NarEahi bile, Kuteybe'den bagka ve onun yarunda hiq bir isim zikretmemektedir. Bu da biiyiik Fdtih'in bu konuda ne kadar yalnrz kaldr$rnr ve gevresinin bu ameliyeyi Pek fazla benimsemedigini gostermektedir. Kuteybe'ye gelince onun kafasrnda sadece Buhara'ntn Isldmlagtrrrlmasr meselesi yatryordu. Fakat, bu ameliyenin ne bir plan ve ne de bir programtru yapmamtgtt' Zaten o da bu biiyiik operasyonu bir plArr ve program dahilinde yr.irritmemigtir. O, bu cinemli hedefe ytirtirken
seraetlerine el konulmasq ili{er taruftan Cuma namazlannm bir neai askeri talim ae e$itim espirisi iginde herkese mecbiiri hale getitilmesi bit emir ue komuta dahilinde kthnmasq namaz krlanlara kim olursa olsun, nakdi miikafaatlar aerilmesi, hatta ibadetlerde Kur'an-t Kerim'in mahalli dille okunmast gibi biitiin bu orjinal fikiiler, hep bu ihtilalin tek komutantntn enerjik dima{r rre kuaaetli haltzasmdan grktyordu. Bunlar kiiklii ilejigikliklere yol agacak biiyiik hamleler ae fikirlerdi. Bagkalart diigiinse bile uygularnaya koymak igin dehgete kapilrdt. Fakat Kuteybe,.Sultan Eatih Mehmed gibi en dehget aerici hamleleri bile gofiu kere biiyiik bir sodukkanlrltk ae maharetle uygulamaya koymaxnr
gartlar ne gerektiriyorsa yalmzveyalr]trz onu yapmrghr.
bilmig bir komutandr.
Kuteybe gtiphesiz bir mi.irgid bir din adamr de$il, iyi bir asker ve iisttin bir komutan idi' Bu bakrmdan Buhara'da gergeklegtirilen siyasi de$il, yan dini askeri bir ihtilal idi. Bu askeri ihtilal, halkrn kafa ve gontillerine zorla hiikmetmek, isthm Diniruher haltikarda gonullere hakim krlmak ve halka kabul ettirmek igin yaprhyordu. Bu btiytik ihtilalin bir tek komutam vardr. O da Kueybe b. Miislim'in ta kendisi idi' Neyin nasrl yaprlaca$rna yalmz Kuteybe karar veriyordu ve qevresindekiler ise hig bir itiraz ve tereddtit gostermeden onun emir ve isteklerine itaat ecliyorlardr ' Hatta, onlano istigari manada dahi olsa bir fikir ve gortig beyan etmelerine zaten ltizum dahi kalmryordu'
$urasr da unutulmamahdr Vi Buhara; britfln Eski ve Orta Qa$lar boyunca, Orta-Do$u'nun Kudiis ve Mekke grbi en onemli dini merkezlerinden biri olmugtur. Dini $uurun geligti$i, bunun bir mticadele haline donrigtii$ti gehirlerde, yeni bir dinin ntifuz etme ve tutunma gansr yok denecek kadar azd:r. Mesela isl6m Dinintn Mekke'delct gok zorlu ve getin mticadelesi bunun en ilginq orneklerinden biridir. Bu bakrmdan, istdm Dininin, Buhara'da yayrlma gansr yok denecek kadar azdl Zira, eski ga$lar boyunca Zeiliigtliik, Budizm, Miiseailik, Manihaizm, Hristiyanl* gibi eski Ari ve Sami dinlerinin adeta oca$r' olmug boyle bir gehirde isldm hidAyet qeragrmn tutugmasr pek kolay bir i9 degildi.
Yerli halktn ealetine hem de zorla Arap ai;kerleilnin yerleEtirilmeleri, Buhara'ntn ekonomik ilizgin ini ellertnde tutan zengin Tiirk asth Kugan asilzadelerinin gayri medeni yollardan hem de gok aSr ekonomik baskilarla saf dqt
edilmeleri,
biiyilk meblaflara oaran
T{.IRKLER NASIL MUSLUMAN OLDU T 157
155 . 2P115PiYA KITAP'I
erli halk, zaten gok guurlu bir tercih sonucu bu dinlerden birini kabul etmig ve koyu bir taassuba varan bir gekilde de ona ba$lanmrgh. Bu gartlar altrnda bir kimsenin tekrar yeni ve bagka bir dini kabul etmesi ise, ilk anda en az onun gevresi tarafmdan drglanmast demekti ki, bunu gimdilik hiq bir kimsenin goze almasma imkAn yoktu' Bu bakrmdan bu biiytik inkrlab, halkrn islhm Dinini kendi iradesiyle tercih etmesi ile de$il, olsa olsa ancak yarr dini ve askeri bir ihtilalle gergeklegebilirdi' Kuteybe igte Buhara'da bunu yapmry ve islfrm Dinirtt, bolgede, en zot ve en son girebilece$i bir qehre, en kuvvetli bir gekilde yerlegtirmigtir' O, eski dinlerin iizerinden sanki bir tank gibi gegerek onlarrn hepsini ezmig ve boylece imkansrzt adeta mi.imkiin hale getirmigtir.
isl6m Dinirun Buhara'da yerlegmesi, Ofia Asya iginde qok onemli bir merhale olugturmuqtur. Buhata,Iq Asya'ya gidecek dinler iqin her zaman ileri bir karakol durumunda idi. Bu bakrmdan ig Asya'ya giden Art ve Sami diri'eri, once
Buhara'ya gelmigler, burada miicadeleyi kazanarak imkant bulanlar bir adrm daha ileri atarak, Orta yerlegme 'Asya ve dolayrsryla Ttirk Yurtlarrna ulagmrglard:u' islfrm Dininin Buhata'da yerleEmesi onun Orta Asya oe Tiitk diinyast iginde bir baht ae aydmltk gelece[i olmuEtur' Zira' isthmiyet Anadolu'ya ae Aarupa'ya, Arabistan'dan de{il, Orta Asya'dan gelecek oe Viyana iinlefine kadar gidecekti'
Tilrk diinyasr iqin bir tehlike olmaktan grkarmrgtr. Bdylece kan ve can damarlarr bir nevi kesilmig olan bu dinler, ig Asya ve Tiirk Diinyastna yeni yeni ikmal yaPamaz bir hale gelmiglerdir.
Buraya kadar olan incelemelerimizde, Buhara'da ki,
isl6m inkilah iizerinde ilk defa ayrrntrh bir
gekilde durulmugtur. $urasr giikranla kaydedilmelidir ki, Buhara'run
isldmlagtrrrlmast iqin Kuteybe b. Miislim'in girigti$i hummah faaliyetler, cebr ve zorlamalarrn yanlsra gosterilen dini mtismaha ve toleranslar neticesiz kalmamrgtrr. islAmiyet Baykent ve Buhara'da gok sa$lam bir gekilde yerlegmig(es), Zerdiigtliik ve Budizm'in, di$er bir ifade ile "putperestli[in kaldrifuftd%\ $v' gehirde, isl6m Dininin temel prensipleri kaim olmugtuln.
Her nekadar gehir halkr tamamiyle ihtida etmemiglerse de(e8) kitle ntifusunun btiytik bir krsmtmn mtisltiman oldu$unda asla gtiphe edilmemelidir. Zamanla Buhara, islAm ilim, irfaru medeniyet ve ktilttirtinin Aga{t Tiirkistan'da goz kamaghrrcr bir merkezi haline gelmig, Orta Asya ve biittin Tiirkistan'da islAmiyetin Silnnt itikadr tizerine yayrlma ve geligmesinde bir ocak durumunda olmugtur. Buhara'nrn isldm tarihinde, islAm medeniyet ve ktiltiiriindeki miistesna yerine igaret eden mrisltiman mtiellifler, bu bi.iyiik Trirk ve isldm beldesinden gok briytik bir grbta ile bahsetrnektedirler.
Bu bakrmdan Kuteybe b. Mtislim
tarafindan isldmlagt'manln ana hedefi olarak Buhara'nrn segilmesi bir tegadtif de$il, tam bir isabet idi' Budizm ve Zerdiigtlii{e indirilen ve go$u kere insafsrz olan bu darbeler ise, onlarrn sadece Buhara'da sonunu getirmemig belki biittin ig Asya ve
"s Bala, M.,8uhara,md. i.A., II, s. 762. Welhausen, J., a.g.e., s. 208.
'o Wambry, A., a.g.e.,s. 7 l, 67. Gibb, H.A.R., a.g.e., s. 34.
158 . ZEKERIYA KrTAPCI
Nargahi, Buhata'ntn bu durumundan bahsederken ona; "isl6mm kubbesi"@) demektedir' Btiytik yazat es' Sealibi ise-meghur eserinde Buhara'yr "Ululufiun yuaas' miitkiin Ka'besi, zafttantn nadir alimletinin buluEtuiu meydan, iliinya edebiyat yildtzlannrn do{d'u$u ye/41w) olarak nitelendirmektedir. Ebu'l-Abbas ise Buhata'rtn islAm, ilim, irfan ve medeniyetindeki mtistesna yerine igaret ederken; "Eukahalarm toplanma yeti, faziletli ulu kiEilerin ocaEir yiice alimlerin geligip biiyiidii!il yer" oldu$unu bildirmekte6it(tot). Temel kaynaklara dayanarak buraya kadar yaph$tmz incelemelerimizde daha ziyade Emeoilu Deortnde
Buhara'daKuteybetarafrndangergeklegtirilenbriytik "isl6m inktlab{'tizerinde durulmug ve konu btittin ay'ntrlarr ile gozler ontine serilmigtir. Isldmlagtrrrlmasr ile ilgiliolarakyaptr$rmrzbuaragfirm+bukabilincelemelerin ueuc ae ilkini tegkil etmektedir. Bundan sonraki sayfalarda yine bu minval rizere Semerkant'da islilmiyetin yayilmast konusu incelenecektir.
4
V.
SEMERKANT TURK HANTICI VE
isrAuivnr islilmiyet'ten Once Qegitli Yiinleri ile Semerkant: Kuteybe b.
Miislim tarafindan Aga$r
Ttirkistanda baglatrlan islAmlagtrrma hareketinin tiqtincii biiytik merkezi Orta-Qa$larln en btiytik ticaret gehirerinden biri ve bir btiytik Ttirk HanhSr olan Semerkanf lrr. Semerkant isminin de nereden geldi$i hala mtinakaga konusudur(t). Btiyiik islAm Co$rafyaosr Yaktit, gehrin adrmn bir efsaneye gore, "$tmar onu tahrib etti" anlamtna "$tmat k a n il " oldu$unu kaydetmekte ise 6.o) mili kaynaklarrm ndan Kaggari, kelimenin T iirkge S emiz ; zengin
ve Kent; geh# kelimelerinden olugtu$unu, Zengin $ehir anlamrna "Semiz-Kenf" kelimesinden geldi$ini beyan etmektedir(3).
'
Gergekte, Zerafgan rrma$mrn kuzey kryrsr, Hindistan ve iran'dan gelen tarihi ticaret yollarrmn ana kavga$rnda kurulan(a) Semerkant, ticari ve ktilttirel ozelli$i yamsrra(s), btiytik bir Ttirk ntifusuna sahip, hatta Tiirk gehri(b) olmasrna
' Schaedder, H.H., Semerknnt, md. iA. X, s.469. el-Harnevt, MB. III. s.247. r Kaggarl, Ddranil'l-Liigat et-Tiirk, Ankara, 194O, III, s. 3. I Barthold, W.,Turhestan, s.83. ' Kurar, A.N., a.g.mk. AUDTCFD., Ankara, VI, sy.5. 2
e Nargahi, s.83. IV' s' l0l ' "x'es-Sealibl, Ye6metit'd-Dehr, Kahire, s' "" Ebu' l-Abbas, Ahbaru' d'Diiv e l, Baldad' 1282'
43
5'
" Necip, Asrm.
TitrkTarihi,I,
s. 147.
TURKLER NASIL MUSLOMAN oLDU T 161
160 . zsxsRrYA KITAPCI
ra$men kozmopolit halkr ile(7)bdlgenin her devirdg siydsl ve ticari bir merkezi olmugtur(8). IslAmi Fetihler srrasrnda gehrin 2250 yrlhk bir gegmigi vardr. Birbiri arkasmdan hiiki'imdar olmug ontig meliki oldu$u biiinmekteydi(e)'
islAm Co$rafyacrlan Semerkant'dan gok sitdyigkAr bir
gekilde bahsetmektedirler' Onlara gore insanlartn diinyadaki
Semerkant, cennetiog) "Mauerti)'n-Nehr (Apa$t
Ti.irkistan)'in giiz bebegi'$\l "So[diana'ntn kalbi'4121 mesabesinde gtizel, mtireffeh ve zengin bir gehirdir. Ebii'lFeth el'Biisti ise gdyle demektedir:
z ' t) lri f..rlJ-Ji d .nuJ' "*titt1 J9lJ-r .tJ*{.F U glr ,f.ll.-tfk r,le U *ire
U-r-Jt
ahirette Cenneti o atdr, Bu diinyanrn Cenneti ise Semerkant'dr. Eyl Belli topraklannt onunla bit tutan kigi () ile geker kamtgt bfu olut flu/'473) Hig hanzala " insanlartn
Yine sdz konusu kaynaklarda belirtildiSine gore gehir, 12 fersah (75 km.) uzunlufrunda drg surlarla gevrilmigtir' Bu surlardan 72 kap ile gehre girilirdi. Aynca gehir merkezini qeviren (Buhara'da olduSu gibi) bir ig sur (kale) daha vardrr' Bu kalenin Qin, Nevbahal Buhara ve Keg olmak izete diirt
' Hudadu'I-Alem, s. 8
[r
ana kaprsr bulunmakta idi. Cami, hisar ve valilerin konaklan tabiatiyle bu kalenin iqinde bulunuyordu(1a). S em
T iirkliik D o kus u:
Arap ftittihatrmn bagladr$r srralarda (VII. asrrn bagr) So{diana Tilrk Hilkiimeti'nin merkezi olan Semerkant'da$sl Tiirk hanedanlartndan birinin bir miimessili bulunuy orduo6). SoSdiana'mn ise Ttirklere ait oldu$u ve htiktimdarlarrrun Tarhun lakabr ile anrldr$r bir gok islAm kaynaklannda kaydedilmektedir(17). HaddizAhnda bir Trirk asalet tinvam olan Tarhun veya Tarhan'lar Ceyhun'un hem do$usunda hem de bahsmda gortiliiyordu. Bunlar her zaman, Orta Asya Tilrk Hakantntn emrinde olmuglardrr. Gergekte Semerkant; uzun tarihi seyri iginde ig, Asya
Ttirklri$tintin akrmna uSramrg bir gehirdir. Tiirkler, tafiIi ipek Yotu'nunda verdi$i bereket ve refahtan da yararlanarak bu bolgeye gelmigler, yerlegmigler ve btiytik ntifus kesafeti peyda etmiglerdir. Dolayrsryla bolge isldmi fetihlerden gok daha once, TiirklegmiE ae bir Tiirk muhiti olmugtu. Hatta Buhara'ya nisbetle Semerkant Ti.irkli.i$i.in, gok daha kuwetli ve gok daha koklti bir merkezi idi. Yerli halkrn yine btiyiik bir krsmr, milliyeti bilinmeyen So{dlar'dan oluguyordu. So$diana mahalli idaresinin merkezi olan bu gehir, islAmi fetihler srrasrnda Tiirk asrlh hanedan aileleri
r2l.
Strange, G., s. 503. e Barthold, W., a.g.e., s. 84.
el-Hamevi,Ill, s.248: Yak0bl, eLBilWan' s.126. " es-Sealibl, le tiifill-Maarif , s. ll9. 12 el-lstahari, s. l7?. ' Hanzalt,Tirkqeye Ebo ceht karpuzu olarak gegmigtir. Qok acr olmasr nedeniyle
ra
to
13
erkant' m
darb-r mesel olmuqtur. es-Sealibl, a.g.e., s.268.
el-Makdisi, s. 278: ibn el-Faklh, s. 322, el-Istahari, s. 1'17: el-Hamevl, MB. ili, s. 224: el-KalkaSandi, IV, s. 43'7: el-Kazvini, Asuru'l-8i16d,536: Hududu,l-
Alem,s.122:
k
Strange , G., a.g.e., s. 507: Barthold ,W.,Turkestan, s. Strange, G., a.g.e., s. 503: el-Makdisi, s.278-279. '" Schader. H.H., Semerkand, iA. X, s. 469.
't
'7
[r
el-Biruni, el-Asariit-Bakiyya, s. 101-102, ibn TAEnberdi, en-Niicfrm ez-Zahire, l. s.222.
162
,
tarafindan idare edildi$i gibi, biihin Aga$r Ttirkistan'da Tiirk askeri aarhgmm en canh, en faal merkezlerinden biri idi' Buranrn hiiki.imdarr da Bad{is ve Belh htiktimdarlarr gibi TiirgeEler'dan geliyordu(18). Araplartn srk srk ya$ma ve baskrnlarrna maruz kalan di$er mahalli Ttirk Hanlarrmn imdamna hep bu Semerkant'daki Ttirkler kogmuglardrr'
Semerkant'rn bolge Tilrkliiiii aqrstndan bir di$er ozelli$i daha vardr. o da uzun devirlerden beri burasrmn Asya'nrn ig krsrmlarrndan kopup gelen Ttirklerin bir kaynagma, bir bulugma ve bir toplanma merkezi olmasr idi' Hatta daha sonralan Orta Do{u ve Hilafet Merkezleilne sevkedilen ve islami kaynaklarda genellikle "mevali" bize
gore "gi)niillii maagh asketler" diye zikredilen koleler, bunlardtr ve ozbe oz Tiirk'lit. islAm Co$rafyacrlarrrun eserlerinde bu konularda genig agrklamalar ve bu Ttirkler hakkrnda gok sitayigkar ifadeler bulunmaktadrr(1e).
Semerkan! btitiin bu ydnleri ile Tiirk militarizminin 6deta bir oca[mt tegkil etmekte idi. Ztua ilk fetih yrllannda Arap atr
Togan,2.V., Tark ik ve Tiirkistan Tarihi, s.54. Tiiik asrlh bu kiileler hakkrnda daha genig bir delerlendirme igin bkz. Kitapqt' 2., O rta D o (uda T iirk A ske ri V arh$t, istanbul, 1988, s' 22-27' to W"lhaus"n, i.,Arap Devlzti ve Siikiltu,gev. F. Igrltan, Ankara, 1963' s' 208' Ls
,e
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
TsYsPiYA K1TAPqI
. 163
Arap siyAsi hakirniye6(zr), ile birlikte Semerkant'a giren islilmiyet burada yerlegmig ve Aga{t Tiirkistan'ur eski siyisi merkezi sonralart kuvvetli bir islAm kiiltrirti ve medeniyet merkezine doniigmtigtit. Buhara ile birlikte gerek sonraki fetihler, gerekse bolgenin isldmlagtrrrlmasr igin burasr bir tis haline gelmigtir(z)
.
Gerqekten Semerkant'da, Buhara ve Baykent gibi Agap Tiirkistan'rn en mamur ve mtireffeh gehirlerinden birisi idi. Buna sebebte onury Agap Tiirkistan'rn di$er btiytik gehirleri ve Orta $arktaki bir gok ntifus merkezleri ile gok kuwetli ticari iligkiler kurmug olmasr idi. Bir gok ticari ve srnai maddeler Semerkanfda imal ediliyoa daha sonra ticAret kervanlarr ile buradan dtinyamn gegitli gehirlerine sevkediliyordu. Bu ticaret mallannrn bagrnda es'Sealibi'ye gore, kurgun, nigadtr, oezafiye denilen bit neoi elbiselik kumaglar, ctaa oe geEitli maksatlar igin kullanilmak iizete igtenmig defiler gelmekte idiQ3t. Ayrrca biiyiik bakr kaplar, meghur Tiirk gadulan, ilzengiler, at baEltklan, kayqlat vb. yine Semerkant'dan ihrag edilen mallar arastnda idi@a). Bunlar arasrnda "semerkant ka{tdr" denilen iyi cins ka$rdlar da vardr(r).
:f Bretschneider, M.D., Med.iaeval Researches,Il, s. 61, Ayrrca bkz. Asrm' Necib, TiirkTarihi, s. 150. Gibb, HA.R., a.g'e', s. 38, et-Taberl, Yl,s.474. 2? Schaeder, H.H., ie. x, s. +09. 3 es-Sealibi, Ze tdiftt' l-Maarif s. 218. , rr Bu konularda genig bilgi igin bkz. Kitapgr, Z.,Orta AsyaTiirklit{liniln hlam Kiihitr ve Medeniyetindeki Yeri, Konya, 1996, s. 61 ' 65 . :5 Barthold, W.,Turkestan, s. 301, Ayrrca bkz. en-Ntiveyri,Nihayettt'l'Ereb,l's. 268,e1-Cahtz, et-Tabassur bi't'Ticare, s' 28, es-Sealibi, a.g.e., s.218.
154
.
TBYgIliYA K1IAPqI
S
emerkant' ffi
Dini
TURKIER NASIL MUSLUMAN OLDU Y ap
t st:
Semerkant, Orta Asyanrn ba$rrnda ve tarihe en eski bir ticdret gehri olarak gegmigse de, diSer taraftan bcilgenin her devirde gok cinenili dini merkezlerinden biri olmugtur. Bagta Bizanstan ko$ulan Nasturt Hristiyanhjl olmak tizere Kudtisten koSulan Yahfidiler, ayrrca Manihaist, eski ZerdiiEt ve Budistler ig-Asyaya do$ru grktrklan yolculukannda Semerkant'a gelmigler ve burasmr kendileri igin en onemli bir karakol ve dinler arasr bir mozayikler gehri hdline getirmiglerdir.
Bunlardan Nasturilik igin, Orta Asyada
sAdece
yerlegik kiliseler de$il, gadrr kiliseleri bile kurmug ve 530'lu yrllarda Semerkanf'ta gtiqlti bir "metropolitlik" olugturmugladrr(26). Bu dini mozayi$i tamamlayan unsurlardan bir di$eri de Maiihaistler idi. Hatta ibn Nedim bu konuda biraz mtibale$a etmig ve yerli halkrn tamamen Manihaist ae Htristiyan olduklarrndan bahsetrnigtil@7). islAml fetih yrllarrnda, dzellikle Kuteybe b. Mtislim'in Semerkant da ayak seslerinin duyulmaya bagladr$ sralarda, bu mozayik dinlerin en gtigltisii Zerdiigtliik ae Budizm idi' Nitekim Semerkant ig kalesinin demir kaprlanndan birisinin Neo Bahar adryla anrlmast bizim bu gortigtimtizti do$rulamaktadr(28).
'
l'55
Ozellikle Budizm, en erken devirlerde Semerkanfa geldi$i gibi en gtiqli.i Budist mabedlerinden birisinide burada yaprlmrgtrr. Bu mabed dtinyada meghur Belh Nea Bahar Mabedini taklid ederek koyu Budist Tiirk Hanlan tarafindan kurulmug en ulu en ytice bir mabed idi' Mabedin iginde; Nea Bahar'da oldu$u gibi, herkesin korktu$u ve gekindi$i gok biiyi.ik ve tizeri altrn gtimiig ve krymetli mticevherler stislti bfu "Buda Putu" vardr. Bunun qevresini bir qok vakrf putlarr doldurmugtu(2e).
Ne varki, Nea Bahar mabedi, Mtisliiman Fatihler tarafinda yrkrhp, yakrldrktan sonra, Semetkant mabedinin onemi bir kere daha artmrg ve civar gehirlerden gelen Budist hacrlarrn ayn bir u$rak' yeri olmugtur' lslAmi fetih yrllannda bu Mabed ihgid O$uz-Bek zorlu Budist Tiirk Hiikiimdanntn himayesinde bulunuyordu. islAmi Fetih yrllarrnda Semerkant'taki bu btiytik Nea Bahat mabediniru Belh'teki Neo Bahat mabedi ile aym kaderi paylagh$r gortilmektedir' Nasrlki; Belh Mabedi, Mtisltiman Fatihler tarafindan yakrhp yrkrmrg, onun gdzti pek koruyucusu, aynl zamanda zorlu Budist, Nizek Tarhan mtisltiman olmugsa; Semerkant, Budist mabedinde Miisliiman Fatihler tarafindan yakrltpyrkrlmrg, yarr ilah Budist putlarr atege verilmig ve bundan daha onemlisi OSuz Bek zorlu Budist Tiirk vatanperver htikrimdarr da mtisltiman olmugtur(s). Asrl bundan sonradrrki Builizm; Semerkanf'taki btitiin kalelerin kaybehnig ve Orta Asya'da marjinal bir din hAline gelmigtir'
36
Bretscheider, 8., Mediaeval Researches, London, 1967,Il, s. 59-60, GUngdr, H. ve Giinay, U., a.g.e., s. 146. :t ibn Nedim, el-Fihrist, s. 26, Ayrrca bkz. Barthold, W., Orta Asya Tiirk Tarihi Hakkrnda Dersler, istanbul, 1927, s. 12, Emin, Ahmed, 8., Zuhru'l'isUim, s. 105, Gungdr, H. ve Giinay, U., a.g.e., s. 1216. 28 ibn Havkal, s.492, el-Makdisi, s. 278.
2e 3o
et-Taberi, VI, s.475, ibnii'l-Esir, IV, s.573. Genig bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., ilk Musluman Tiirk Hllkiimdar ve Hakanlan, s. l14vd.
166
o
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
ruKsRiYA KITAPCI
Semerkant' ta
islilmiyetin ilk Yayiltgr:
has diplomatik ycintemlerle
biitiin bunlann sonucu Miislilman Eatih'in, buna ayracak fazla bir aaktinin olmamasr gelmektedit. baglamasq
Igte, Kuteybe, Agaft Tilrkistan'rn ikinci biiytik gehri
Semerkant'r kendine
. 167
ele
geqirdi$i zaman gehrin boyle qok giiqlii bir dini yaP6l vardr.
Ne varki Mtisliiman Fefih Semerkant'a dini bakrmdan bir Nuh Tufam gibi girmig ve bag drindtiriicti bir briytik islAmlagtrrma hareketi baglatmrgtrr. Her nekadar bunun Buhara da gergeklegtirilen btiyrik islfrm inkilabma benzer ve ayrr yonleri varsa da, Miisliiman Eatihi'run kuvvetli bir tis ve islAm merkezi iginBuhara'yr tercih etti$i bir gergektir.
Qtinkii Buhara da, islAmiyet; tam ve kuvvetli bir gekilde yerlegtikten sonra elbette, Semetkant bundan ziyadesiyle etkilenecek ve lsldmlagacaktt. Bunun igin Semerkant'da az bir himmetle de olsa, bu biiyrik olugumu temin edecek belli bagh mtiessir tedbirlerin ahnmasr ve IslAmiyetin yayrlmastna mtisait bir zeminin hazrlanmast kAfi olacaktt. Kuteybe, bunu fazlasryla yapmrg veBuhara'da ki, kadar sert ve zecrt olmamakla beraber Semetkanf da da
islAmiyetin yayrlmasrna yardrm edecek ciddi girigimlerde bulunmugfur.
isldmi Hareketin Genel Plant:
Mamafihi meselenin btitiin bu olumsuz ydnlerine ra$men Kuteybe, Semerkant'rn lslAmlagtrnlmasr yolunda hem de igin bagrnd4 gok ciddi tedbirler almrqtrr. Bunda Arap Komutanrn rni Buhar a'n ln isldmlagtrrrimasrnda bagrna gelen
zincirleme olaylardan btiytik olgtide ders aldr$r ve bu yondeki tecrtibelerinden sonuna kadar yararlanmak niyetinde oldu$u gcirtilmektedir.
Bilindi$i gibi Kuteybe; Semerkanfr ele gegirmek igin girigti$i a$rr kugatma hareketi srrastnda, gok kanh qarprgmalar olmug ve Semetkazf surlarrna trmanan Arap askerleri, Ttirk askerlerinin amanslz ok yaSmuru ve parlak krlmqlarr kargrsrnda eriyip gitmiglerdi. Buna kargr Ttirklerde btiyiik zayiatlar veriyorlardt Semetkanf'tn vatanPerver htik{imdarr O$uz Bek, bu konuda gok daha basiretli davranmrg ve muharip Tflrk unsururlun daha f.azla zayiat vermelerini dnlemek igin Kuteybe'ye barrq teklifinde bulunmug ve onunla anlagabildiklerr takdirde bft "Sulh
Kanaatimize gore Semerkant'da islAmlagtrrma hareketinin boyle ikinci planda kalmasrrun gok ciddi
Anlagmas{' yapmak istedi$ini bildirmigtir.
sebebleri vardr. Bunlar arasmda; Miislilman Fatihin AEa{t Tiirkistan'da islami hareketin asil merkezi olatak Buhara'yt segmesi ae Buhara'da 70.8 yilmda baglatilan islam inktlabmtn biitiin htzryla deoam ettnesi; bunun Kuteybe'nin tahmininden fazla bir aakit almast ue daha ogtk bir ifade ile igin bir inada binmig olmast, aynca fetih hareketlerine ara aerilmemig olmasr oe ig Asya fethi igin biiyiik fuazrhklann
dtigtinmeye zorlayan hakh sebepler vardrr. Ona gore Kuteybe gergek bir komutanda bulunmast gereken bir gok medeni meziyet ve tistin vasrflardan yoksun bir kimse idi' Ganimet dtigktinti, ag gozlti, hrrsh, gahsi dostlukiannda dtiri.ist davranmayan bir insandr. Harbi bir ytice gdye iqin de$il ganimet elde etmek, halkrn elinde avucunda ne varsa toplamak igin yapryordu. Bu bakrmdan Kuteybe ve
Oyle tamin ediyoruzki Oiuz Beki kendine gdre boyle
168 . 2s66gYA KiTAPCI
askerlerine ytikhi bir para verilirse o buradan geker giderdi. Nitekim et-Taberi, Opuz Bek'in bu meseleyi Tiirk Beyleri ile istigare ederken giiyle dedi$ini rivayet etmektedir: "$iiphesiz bu Araplar hrstzlar gibidir. E$er onlara bir geyler aerilirse gekilip giderler. Kuteybe de biiytedit. EEe, ona bir geyler aerilirse alr ae geri gider, (aksi halde harbetmeye kalkrgrr). Zhten Kuteybe hiikiimilar yaradilrElr bir kimse olmadr{r gibi, hiikmiidar olmak talebinile ile
defildit'ttr)'
Akgit Giizel bu ahmak davramqlannrn bedelini fazlasryla odiyecektir. MdmAfih konunun siyAsi yontinti tartrgmak, bu kitabrn srrurlarrnr agmak olur, Ne varki; Semerkant da islAmlagtrrma hareketi ve bunun ana hedefleri hakkrnda bir fikir sahibi olmak isteyenler, her geyden 6nce bu anlagma gartlarmr bir kere daha gdzden gegirmeleri gerekmektedir. Zft a Kuteybe'n in; Semerkant' da, uygulamak istedi$i islAmi hareketin anahatlarmr, daha gehre girmeden cince, surlann dibinde, gehrin htiktimdan Guzek (O$uz Bek) ile yaptr$r musAleha gartlan ile tesbit etti$i gori.ilmektedir. OSuz Bek'le yaprlan mezktir anlagma emsallerine gore ayn bir ozellik tagrmakta ve iginde Semerkant da, isl6m Dininin yayrlmasr ile ilgili qok onemli gartlarrn yer aldr$r gorrilmektedir. Daha onceki Arap Valiler'inin Agail Tiirkistan halkr ile gegit vesilelerle yaptrklarr bir eok anlagmalara bu ycinden bir istisna tegkil eden sciz konusu barrg anlagmasrnrn bizi ilgilendiren htiktimleri,
kaynaklardan tesbit edebildiSimiz kadarr ile gunlardrr: 3' Et-Taberi, (Leiden), VII, s. 1206, Kitapqr, 2., Orta Asya Arap Fetihlzrinin Sosyal,Ve Dini Karakteri, Tiirk DUn. Arg., Arahk, l9&t, no. 33, s. 150.
TURKLER NASIL MI]SLUMAN OLDU
.
169
1.,5 emerkant' da Kuteyb e' nin namaz kilai a$r, cemaate hitap edebilecefii bir caminin yapilmast ae igine iizellikle bir de minber konulmasr.
2.AteE eoleri ae Budist mabedlerinde
ki, putlann
(heykel) zinet ae silslerinin Kuteybe'ye oerilmesi. S,Sadece bir seneye mahsus olmak iizere iglerinde gocuk, yagh ae bedeni kusurlan olmayan kimselerden 30.000 esir ibnii'iEsfu'e giire siiaaigz\ di{er bir riaayete giire 700,000 esir aerilmesi$3l.
4,Muharip Tiitklerin gehirilen pkartlmasq gehrin Kuteybe ae askerleri igin bogalttlmast eli silah tutan kimselefin Eehre katiyyen s okulmamas. S,Kuteybe
ae arkadaElanntn Tiirk
tar afindan iiggiin Eehirde
Hiikiimilan
misafir edilmeleridilyr.
Semerkant Anlagmasrnm Yeni Yorumu:
Yeni Semerkant anlagmasrnrn, konumuz agrsmdan tarihe geEmig ne kadar onemli bir belge oldugu btittinriyle ortadadrr. Anlagmada yer alan her bir maddenin konumuz aErsmdan gciyle veya bciyle, mutlaka bir ilgisi bulunmaktadr. Kuteybe burada da tisttin dehasrm gdstermig ve Ttirk htiktimdarr Guzek'in, isldmi tebi$ ve irgad faaliyetleri tt ibniil-Esir, IV, s. 573. et-Taberi, VI. s.475. 33
el-Hanbeli. $ezeratii'z-Zeheb,Beyrut,l. s. 100. bnTa{rfierdiye gcire kciledir enNilciimii'z-Zahire,I, s. 226. O gaplarda Semerkant'rn niifusunun 350 veya 400.000 oldulu tahmin edilmektedir. 3a el-Yak0bi, II, s. 287: ibn Hayyat, Tarth-u HAIW,b. Hayyat, I, s. 309: et-Tabert, VIII, s. 1245: ibnu'l-Esir, IV, s.573: ezZehebi, el-Iber, l, s. 107: Miineccim
Baq,Sahaifii'l-Ahbar, 1,s.766-767: Muir, S. William, The Caliphate,Beintt, 1963, s.365: Gibb, H.A.R., a.g.e., s.38: Barthold, tN.,Turkestan, s. 185. elBelAzuri, III, s.518: Kurat. A. Nimet. a.g.mk. AUDTCFD, VI, sy.5, sf.40?.
170 . ZEKERIYA KiTAPCT
TURKLER NASIL MTJSLUMAN
kargtsrnda elini kolunu ba$lamrghr. Bu yonleri ile Semerkant Bang Anlagffiailbize, Hz. Peygamber'in politik bir zaferi olan "Hudeybiye Anlagmas{'m hatrrlatmaktadrr. islAm Tarihinde daha gehre girmeden once, hemde putperestlerin
kendi elleri ile biiyi.ik bir cami yapmalarr, hizmete agmalarr ve Miisliiman Fhtihleri buytik bir merAsimle kargrlayarak Fetih Camiine kadar eglik etmeleri, igte bunun on asrhk fetihler devri isldm Tarihinde bir egi ve benzeri yoktur. Zira Kuteybe, daha gehre girmeden dnce, burada bir camiin yaprlmasrnr istedi$ini ve minberin ayrrca anlagma qartlarr iqinde zikredildi$ine gcire, Semerkant Camiinin hergeyi ile tam ve mtikemmel, btiytik cemaatler halinde
Cuma namazlarrnr krlacak kadar genig
olmasr
dtigrintilmtigttir. Bu isl6m Dininin Semerkant da aydrnhk yarrnlanna giden aydrnhk yolda Onemli bir merhale idi. Yine anlagmamn ikinci maddesi ile Kuteybe; Baykent ve Buhara'da oldu$u gibi, Semerkant'da da, ZerdiiEtlilk, Budizm gibi isl6m Dininin drgrndaki dinlere hig bir hayat hakkr tanrmadr$rnr daha ilk firsatta Oluz Bek'e hem de hig farkrna varmadan kabul ettirmigtir. OSuz Bek bu zorlu Builist Tilrk Haru, anlagmamn bu maddesini kabul etmekle ne kadar btiytlk bir hata yaptrfrru, anlagmanln onun omuzuna yi.ikledi$i a$rr gartlar altrnda nerede ise yrkrhp kaldr$rnr qok geqmeden anlayacak, gehir halkr i.izerindeki sevgi ve pirestijini nerede ise btihintiyle kaybedecektir.
Zfta koyu bir Budist olan Oiuz Bek, kendi eliyle yaptr$r ve alhna imza koydu$u bir anlagma ile Semerkanf rn
dini hayatrnda ayrr bir yeri olan btiytik "Budist Mabedi" artrk Nea Bahar Mabedinin geride kalan tek canh orne$inin
oLDU
.
171
kendi eliyle kilit vurmug, "Haytr!" onun Miisliiman Fatih tarafrndan ya$malanmasr, yakrhp yrkrlmasr heykellerinin soyulmasr, bundan da ote atege kaprsrna,
verilmesi, ayrlca Mabedin btihin servetine el konulmasr gibi bi.itrin bu bag dtindiirtici.i ve aga$rlayrcr icraatlara kargr goz yumuyordu. Bu hiq bir gekilde kabul edilecek bir durum deSildi. Ne varki bu acr durum Budizm namlna, ne kadar btiyrik bir zillet algakhk ise, isl6m agrsrndan ondan daha btiytik bir ululuk ve yiicelikti.
Di$er taraftan Kurt Diplomat'tn eli silah tutan Tiirklerden 30.000 kigi esir almak istemesi de gok onemlidir. Kuteybe, Ttirklerden aldr$r bu esirlerden biiytik bir krsmmr, iyi bir islAmi e$itimden gegirdikten sonra, Arap askerleri yanlsrra, Otta Asya fetihlerinde, khfir Tiirklere kargr kullanaca$r gibi, bundan da ote yerli halkrn, teni Dine kargr direnmelerini krrmak, Buharada olduSu gibi militan bir gurubun olugmasrm onlemek istemigtir. Y\ne, muhailb Tiirk unsurunun gehirden grkarrlmasr ve
Bozkr Tiirklerinin Setnetkant'a girmelerinin kesinlikle yasaklanmasrnrn da konumuz agrsrndan gok btiyrik bir Miisliiman Fatih, anlagma gartlan araslna koydu$u bu madde ile SiyAsi Arap hakimiyetini Semerkant da gok gtiqlti bir gekilde yerlegmesi bir taraf4 hem Cami'in yaprnr srrasrnda grkabilecek mi.iessif olaylan onlemig ve hem de, daha sonra cemaatler arasr dini gatrgmalara meydan vermemig oluyordu. Kuteybe bir manada Oluz Bek'i gevresinden koparrp almrg ve onu bu islilmlagttrma harcketi kargrsmda higbir gey yapamaz bir hale getirmigtir. cjnemi vardrr. Zira
TURKLER NASIL MUSLUMAN
172.7syst<1YA KiTAPCI
Semerkant'Aa ittc Cuma Camii'nin Yapilmasr:
Kuteybe; soz konusu anlagmanrn kd$rt i.isttinde kalmamasr iqin derhal harekete gegmig ve anlagma gartlarrnda yer alan maddelerin fazla vakit kaybetrneden bir bir uygulamasrnr istemig ve bunda tahminlerin otesinde baganlr olmugtur. Bunun en onemlisi Semerkanla biiytik bir Cuma Camii'nin yaprlmasr idi. Kuteybe, Semerkant da sdz konusu camiin yaprlmasrnda da gok siiratli davranmrg ve belki bir kag ay gibi gok krsa bir gtire iginde O$uz Bek'e yerli halktn kendi elleri ile bir cami yaptrmaya muvaffak olmugtur. Peki; Cami'yi kimler yapmrg ve ibadete nasrl agrlmrgtrr? Bundan sonraki geligmeler nelerdir? Konumuz agrsrndan bu sorularrn gok daha aynntrh bir gekilde agrklanmasr gerekmektedir.
Hakikat-r halde, Semerkant'da yap:Jan bu ilk cami hakkrnda kaynaklarrn hemen hepsinde gegitli rivAyetler bulunmaktadrr. Cami $ehristan'da ve ig kale'de gehrin mevki bakrmrndan en gtizel bir yerine yaprlmrgtrr. Taberi de; bu btiytik Cuma Camii'nin yaprlmasr ile ilgili olarak gerqektende tatmin edici bilgiler verilmektedir.
Kuteybe, Guzek
ile
sorua, derhal harekete gegmig ve bunun iginde, gevresinden bir gurub insanr, bu yaprm iglerini kontrol etmek tizere Semerkan{ a gdndermigtir.
Semerkant Tiirkleri, bagta OSuz Bek olmak izere, brittin usta ve igciler bu camiin yaprlmasr igin seferber olmuglardr. Herkes karrnca gibi gahgryot Semerkent Chminin yaplmmm bir an once tamamlanmasrm istiyordu. Maksad Kuteybe ve Arap ordusunun bir an
oLDU . 173
gitmesini sa$lamaktr. Oysa bunlarrn hig birisi hentiz mi.isliiman olmamrgtr. isthm'Tarihinde belki de ilk defA " inanmtyanlar ", y ati gayt-i mrislim Tiirkler, " inananlar " y ati Mtisltiman Araplar igin gok bi.iyiik bir cami yapryorlar hemde severek yapryorlardr. Bu manada Semerkant
Camii'nin Ttirk islAm tarihinde aylr bir
ozelli$i
bulunmaktadr. Evet yerli halkrn iggticti ve ihEtd Guzek'in dzel ilgisi ile bu cami; "Mihrabt" ve qok cizel bir gekilde yaprlmrg "Minberi" ile gok krsa bir zamanda tamamlanmrg ve ibadete aqrlmaya hazrr bir hAle getirmigtil€s). Minber; ozel olarak anlagma gartlan arasrnda yer aldt$rna gore, bu cami'in sAdece
vakit namazlan iqin de$il, Cuma namazlartnln edasr igin yaprlmrg, mtikemmel, gok btiytik bir cami idi. Hemen gunu ifAde edelimki Semerkant'ta yaprlan bu Camiin; Turan Yurdunda islAmiyetin yayrtrgi bakrmrndan gok ayrr bir onemi bulunmaktadrt. Zfua, bu cami, o devirlere kadar Orta Asyada bir egi ve benzeri gonilmeyen 'Fetih Camileri" zincirinin rigrincri halkasrnr tegkil ediyordu. Bilindi$i gibi bunlardan; ilki Baykentte, ikincisi Buhara'da, tigtinctisti ise Semerkant'ta yaprhyordu. Dordtinctisti ise, Ferganede yaprlacak ve bu zincirin halkalarr boylece tamamlanmrg olacakh.
Artrk bundan sonra Baykent semAlarrnda yiikselen ezan; "Teahid"
ve "Tekbir" sesleri Buhara da yankrlanacak,
Buharada yflkselen "Teahid" ve "Tekbir" sesleri Semerkant'ta, Semerkant semalarrnda ytikselen bu "ilahi 35
et-Taberi, VI, s.475, el-BelAzuri, Fiitfrhu'l-Buldan, gev. M. Fayda, Ankara, 1987. s.613.
\74 .
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
ZEKENYA KTTAPCI
nida" Eerganedeyankrlanacakh ' Fetganede yi'ikselen bu ilahi nidA ise; Turk'un iman giicti kadar yilksek olan Tanrr Da{larmda yankrlanacah Qin Sediline kadar yayrlan Turan yurdu ve buralarda yagayan Ttirk boylatrm "Diinya oe ahitet kurtuluguna!" gafircacak "Hayrr!" onlarl insanh$rn hayrrna olan yeni MISyONA sahip qrkmaya davet edecekti'
bir tic6ret gehri idiyse de, gehir halkr, Budist, Zetdiigt, Manihaist, hatta llrristiyan ve fahfidilik gibi mtiteassrp dini cemaatlerden olugmakta idi. Kuteybe; dini bakrmdan bdylesine kozmopolit bir gehre yeni bir cami inga etmekle isl6m Dini iginde ilk cesur adrm atrlmakla kalmamrg, aym zarnanda isl6m Dinitin yayrlmasr iqin iyi bir zemin hazrrlamrg oluyordu(s). N{tisli.iman cemaat Semerkant hernekadar
daha tegekktil safhasrnda iken, di$er dinler gibi kendi oz ma-
bedine kavugmugtu' O kadar ki, daha Miisliiman Fatih ve askerleri heniiz gehre girmeden once, ilk defa boyle bir cami'nin yaprlmasr, ancak Semerkant'da gortilmiig bir olaydr. Bunda yukarda da ifade edildigi gibi, Kuteybe'nir1 Baykent ve Buhata da girigti$i islAmlaghrma hareketinden edindi$i krymetli tecrtibelerin de onemli rolii olmugtur' Buhara'nrn fethini miiteakip aradan dort beg sene gibi uzvrL bir zamal:. geqtikten sonra ancak bir camiin yaprlabildi$i dtigtiniiltirse, Kuteybe'nin; Semerkant Camiinin ingaasrnr, miitareke gartlan araslna onceden koydurmasrnrn onemi bir kere daha anlagrlmaktadrr'
Kuteybe'nin gehre girmesi ve camide ibadeti srrasrnda' qrkmasr muhtemel olan olaylarrn onlenmesi igin bir tedbir eseri olarak gehir kesinlikle bogalhlmryhr(37)' 16
r?
Kurat, A. Nimet, a.g.mk., VI, sy. 5, s. 109'
el-Hamevi, el-Kfifi, el'Futih,lerh. S. Zekkir, Beyrut, 1992'
III' s' 126'
. 175
islAm coSrafyacrlarrmn ekserisi, krsada olsa sciz konusu cami'nin ozelli$inden bahsetmektedirler(s). Bu rivayetlerden anlagrldr$rna gore Semerkant camii, gehir merkezini el-Hameafye gore 2500 cerib yani 6000 km(3e) Eeviren ig kalede ae kuhunduz (kule)'un yanrnda, ana caddenin kryrsrnda inga edilmigtir. GenellikJe Semerkant ilefi gelerleri ve ytiksek seviyeli gcirevlilerin evleri bu mrnhkada oldu$u goz ontine getirilirse, cami'in gehrin en mOtena bir yerine yaprldr$r anlagrlmaktadrr(4). Semerkant'da itk foptu Namaztn Kthnmast:
Semerkant Cami'nin ingasr sriratle tamamlandrl
$ el-Hamevi, Ill,s. 247.
t' et-Taberi, Vl,
s. 475.
\76 .
ZEKER|YA KITAPCI
muhternelenbft Cuma Giinil, o$leye do$ru gehre girdi$i ve do$ruca camiye giderek ilk toplu namazlarrnr krldr$r ve ozellikle bu minbere grkarak hutbesini okudu$u, akla daha uygun gelmektedir. Kuteybe ve askerleri tekbir sesleri ile Kfs veNesef Kaprsr'ndan gehre girmiglerdir. ibn Asem'den dsrendi$imize gore; ingia €uzek onlan, yahn krhng Ttirklerden olugan bir "merasim bdlilgil' ile kargrlamrghr. Bu ya$rz gehreli yi$it gori.intigli Tiirkler, o gtine has giydikleri iglemeli elbise ve tagrdrklarr silAhlarla ayrr bir heybet arzediyorlardr. ihgid Guzek ve Ttirk tarafr, Kuteybe ve arkadaglanm misAfir etmenin sevinci iginde idiler, hatta onlar igin Tiirk usulu, her hirlti etli ve tathlann bulundu$u muhtegem bir meydan sofrasr bile hazrrlamrglardr. Oysa Kuteybe, buraya " gitmek" igin de$il, "kalmak" igin geliyordu. Nevarki Kuteybe, bu yahn krhng Ttirk merasim bolti$tinii gortince, ytizti krp-krrmrzr olmug ve ofkesinden gathyacak bir hdle gelmigti. E$er nefsine hakim olmasaydt, onia.tn hepsini krhnqtan gegirmig olacaktr.
TURKLER
Nesn UUSI,UMAN oLDU r 177
Kuteybe ve beraberinde ki askerler, once yeni yaprlan
camiye girerek kalabahk bir gekilde ilk toplu Cuma namazlarrnr krlmrglar ve Kuteybe muhtemelen Semerkanf rn fethi ile ilgili ilk hutbesini de okumugtur. Durum bu agrdan de$erlendirildi$inde, Semerkant'daki, isldmi faaliyetlerin gok daha stiratli bir gekilde bagladr$r gcirtilmektedir. Zira, Buhara'daki, btiytik cami'in ancak dort-beg sene sonra yaprldr$r, mtisltimanlarrn kendi oz mabedlerine kavugmalarr ancak, 4-5 sene bekledikten sonra ancak miimktin oldu$u gdz ontine getirilirse, Semerkant,da bu onemli merhale daha bu temaslarrn ilk gtinlerinde gergeklegtirilmig ve gehrin en mtitena semtine btiyi.ik bir cami yaprlmrgtrr.
Bundan sonra Kuteybe ve beraberindeki zevat, (Taberi'nin Bahili kaynakh rivayetlerine gcire) Guzek,in verece$i Trirk usuhi muhtegem ziyafete gitmiglerdilts). BelAzuri, Kuteybe'nin cince yemek yedi$i, sonra namaz krldrgrm tasrih etti$i halde(4), btiytik tarihgi Taberi de ise, Kuteybe'nin gehre girince do$ruca Camiye gitti$i, once r.arr.az krldr$r, hutbe irad etti$i ve bunlardan sonrada Guzek'in verdi$i ziy afete katrldr$r bildirilmektedir.
Guzek ve Ttirk merasim birli$i Kuteybe'nin dntine geqmigler ve Guzek'in bir elinde krhng oldu$u halde ytirtiyerek Budist heyketlerinin bulundu$u briytik mabedin ontine kadar gelmigler ve burada durmuglardr. Daha sonra Guzek son derece vakur adrmlarla Kuteybe'nin ontine gelmig onu dostca selAmlamrg ve bir saygr ifAdesi olarak krhncrnr onun ontine brrakmtgtrr. Boylece bu kargrlama merasimi de bitmig oluyordu. Artrk bundan sonra yaprlacak igler Miisliiman Fatihin inisiyatifine brrakrlmrytla).
Miisliiman Fatih'ten gehri terketmesini istedi$ine gore(sL musalehada yer alan namazrn yemekten once krhnmrg olmagr gerekmektedir. Fakat yemekten sonra Kuteybe yerinden kalkarak (mtinferid olarak) iki rekat namaz daha krldr. Belizuri'nin(6) ve aynt zamanda el-yaki6i,nir.(rz)
el-K0fi, lll,s.126-217 krg. Kurat, A.N., a.g.mk. AUDTCFD., VI, sy. 5, s.407.
IIl, s. 127 .
+?
Bahili rivayetinde, yemekten sonra
{3
et-Taberi, VI, s. 475. el-BelAzuri, s.613. a5 et-Taberi, VI, s.475. 5 el-BelAzuri, s.613. t el-Yak0bi, lI, s. 28'1, krg. el-K0fi,
{
Guzek'ir1
178
.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
ZEKERIYA KTTAPCI
zikrettikleri namaz kanaatimize gore, yemekten
sonra
Kuteybe,nin tek bagrna k:rldr$r bu bir nevi giiktir namazt olsa gerektir.
Boylece miitareke ve mtisaleha gartlannrn htiktimleri €uzek agrsrndan btiyrik olEiide yerine getirilmig oluyordu. Bundan sonra Tiirk hiikiimdarr, Kuteybe'nin yaruna gelmig ve ond.an anlagma gartlarr uyarlnca gehri terketmesini istemigtir. Kuteybe, O$uz BeKin bu iste$ine, Kur'an-t
Kerim'dery"ObirbirindenaytdetmeksizineattelkiAd kaamini hel6k etti, Semiid Kaominden de bh EeY brakmad{4a8) meAlindeki ayeti okuyarak cevaP vermig ve gehri terketme niyetinde olmadr$rm gostermigtir. Allah'rn gazabrna u$ramrg olduklarr bildirilen Ad ve Sem0d kavminden, Kuteybe' rin Buhata ve Semetkazf Tiirklerini kasdetti$i agikdrdrr. Bundan sonra Kuteybe, diplomasiden hiqbir gey anlamayan 6uzek'in tam anhyaca$r bir dil ile konuqmug ve sakaltnrn bir telinin bile duymasrndan sakladr$r niyetini agrkca ortaya koymuq "Hayff!" gergek digini karakterini giistetmiE ve ona aynen goyle demigtir:
,'sizdenkimisterseseroetinialrygehriterkedebilir. Ben Eu anda Semerkant'dan Ekacak bir kimse de[ilim' Bununla beraber sizden anlagma gafilanna giite tesbit etti{im geylefin dtEnda fazla bit gey alacakta de{ilim' Ancakburada bit miktat asker kalacaktr'{ae)'
Oysa bunun askeri "etik" agrsrndan hig bir izalu olmadr$r gibi, "ahdinizi yerine getiriniz!'451) diyen yiice isldm Dini aqs;tndan da hiq bir izahr yoktur. Neylersinizki, Tiirk militarizmi Miisliiman Arap komutanlartntn bu durumlartnr hig anlayamamrytr, Ne varki OSuz Bek, vatanperver Ttirk Htiktimdan, Kuteybe'nin yaptr$r hig bir zaman unutmryacak ve hayatmm sonuna kadar istdmt anlamda bir "hukuk santagl' verecek ve miicadeleyi de kazanacaktrr. ilerdeki bcihimlerde bu "hukuk sAuAgt' tizerinde bir kere daha durulacakhr.
Kuteybe, gegici olarak Semerkant'r iggal ettikten sonra, daha onceki anlagmayr tek taraflr olarak fesh etmig ve
katibi Sabit'e yeni bir ahidname yazdrrarak
Guzek'e vermigtir. Her ne kadar kaynaklar, bagta Taberi olmak izere, yeni ahidnAmenin metnine yeteri kadar vermemiglerse de,
ibni A'sam el-Ktfi bunun tam metnini kaydetmektedir(52). Yeni anlagmanrn gartlarr incelendi$inde, ilk bakrgta Semerkant halkrmn islAmlagtrrrlmasr ile ilgili yeni maddelerin bulunmadr$r ve gok a$rr mdli ktilfetler getirdi$i gortilmektedir.
I
5t
aldatrlmrg oldu$unu anlamrgtr, ama onun elinde gimdilik a' s
478.
179
yapabilece$i hig bir gey yoktu. Semerkant, fiili olarak iggal edilmigti. Kuteybe, muharip Ttirk unsuru kargrcmda en ufak bir kayrp vermeden qok btiylik bft zafer kazanm4h. Oyle tahmin ediyoruzki J. Wellhausen; Kuteybe igin "baganlannt go$u kere oicdanstzh{na boryIitydu" derken onun bu kaypak ve kallegliglni kasdetmig olmah idits).
Boylece Of,uz Bek, Kuteybe tarafindan, diplomasinin btitiin yontemleri kullamlarak kandrrlmrg ve feci bir gekilde
Kur'an-t Keznr, en-Necm' 50-51' Krg' et-Taberl, VI' re et-Taberi. VI, s.475, ibnil'l-Esir' IV, s.573.
.
wellhausen, J.
Kumn-t Kerim,' en-Nahl; 52 el-K0fl, III, s. 128.
9
l, el-isra;
34, el-Bakara:
177
.
TURKLERNASIL MUSLUMANOLDU
180 . ZEKERiYA KTTAPCI
De$erli ilim adamr A.N' Kurat, Kuteybe ve yeni anlagmadaki bu eksikli$i tenkit etmekte ve ',Tiitkistan Araplar taraltndan zapteitilirken dini frmilin birinci safia yer almadt{r,' goriigtinti ileri si.irmektedir(s3). Kanaatimize etmemelidir' io.", b.t husus, anlagma igin bir nakisa tegkil gostermez' atrldr$rmda plana Ay.r.u islAmlagtrrmanrn geri dahi Esasen Kuteybe, bu merhaleden sonra buna ltizum hissehnemigtir. Qtinkti bundan sonra islami hareketin btiton inisiyatifi onun eline geqmigti. Zira Kateybe, gehre hakim olduktan sonra' her tiirlii inisiyatifi ele almrg ve semerkarf'da ba9 dondiirticti yiirekli ic.aatlara girigmigtir. O'nun kurdu$u bu yeni dtizende' ne Ti.irk Hiikiimdart OSaz Bek, ne de yerli halkrn hie bir a$rrh$r yokfu. Of,uz Bek'e bundan sonra gehri terkebnekten Ttirk Uagka yapacak fazla bir gey kalmamrgtr' Nitekim zavalh oldu$u bedbahth$r bu Htikiimdarr kendi eliyle sebeb oldu$u
gibi kabul etmek durumunda kalmrg ve bagta kendisi olmak -il"rrr, yakmlan, kardegi A|arun ae tilccatlat nntfida dahil Semerkant't terkedetek 7 fetsah mesafede igtdhan'a tngmmqlardrlsat. Budist oe Zetdilgtliiie Vurulan
A$r
Darbe:
Fakat burada tizerinde durulmasr gereken bir nokta daha vardrr' O da, anlagma gartlarnda aqrkca belirtildiSine ,'Budist heykelleri,, tizerinde altrru gorc; ',AteE Eoleri,, ve ne varsa' Kuteybe'ye ltirntig, zinet, mticevher kabilinden verilece$ine dair amir bir hiikmtin bulunmasr idi(ss). Bu diger "
Kurat, A.N., a.g.mk, AUDTCFD., VI, sy' 5, sf' 409' et-Taberi' CiUu, ff .e.n., J. 3S. Sarthota ,W.',Turiestan, s' 123' Krg' 55 el-Bel6zuii, III, s' 518: et-Taberi, VIII' s' 1246' i3
t
VI'
s' 478'
.
181
bir ifade ile ZeriliiEt ae Budist manashrlanna Kuteybe'nin bir manada el koymasr demekti.
ilk
bakrgta durum, Araplarrn Zeriliigt ve ozellikle Budist mabedlerinden gok btiytik servet ve krymetli mticevherler umduklan izlenimini vermektedir. Zira bu devirlerde sermayeler; bir neai banka aazifesini giiren mabedlefin emrinde idi(s6). 1zellikle Budist manashrlarrn sermaye toplama yeri olarak ehemmiyetleri gittikqe artrfrakta idi(sz). Durum gergek manada, Eberhard'rn ileri siirdti$ti gibi de de$ildir.
Her nekadar o devirlerde mabedlerin genel durumu bu gekilde idiyse de, Kuteybe'nin asrl gAyesinin bu mabedlerden btiytik olgtide para ve serv€t beklentisinde oldu$unu iddia etmek biraz haksrzhk olur. Onun asrl maksadr Buharada orne$ini gordri$timtiz gib| bu vesile ile Semerkant'da ki, Zerdiigt ve hele hele Budizm varhi.'na oldtiri.ici.i bir darbe daha vurmak istemigtir@). Zire Belh'tek,t meghur Nea Bahar mabedi yrkrldrktan sonra Semerkanftalct "Budist mabedi" onun yerini almrg ve qevre Budistleri arasrnda bunun onemi bir kere daha artrnrgtr. Bu bakrmdan Kuteybe'nin Semerkanldaki Nea Bahar mabedi ve yarr ilah Budist putlarma indirdi$i darbe bir bakrma Buharuda vurdu$u darbeden Eok daha hajik olmugtur. $oyleki;
Araplar, once Budi.sf ve Zerdiigt manasttrlarma
el buralarda krymet de$eri olan ne
koymuglar ve grirtinrirde varsa almrglardrr. KlAsik kronolojiler de,
bu el koyma
s Eberhard, W. Tarihi, Ankara, 1947 , s.215. t Eberhard, W.,, Qin a.g.e., s.208. Bretschneider, M.D., a.g.e., II, s.58. o Kitapgr, 2., Semerkantda islimiyetin Yayiltgt, Tiirk Dtinyasr Aragtrrmalarl. ist., 1983, No. 25, s. 125 vd.
TURKLER NASIL MUSLUUEN OLDU
182 . 2g14sRlYA KfTAPCI
igleminin muhtevasl ve hudutlarL yani elde edilen servetler hakkrnda fazla bft bilgi yoktur. Sonra, slra Budist heykellerine geldi. Once bunlarm tizerlerindeki zinetler soyuldu. Daha sorrra bu heykeller yerlerinden ahnarak hepsi bir meydana getirildi. Taberi, heykellerin hepsinin iist iiste yt{iihfimda sanki biiyiik bir kiigk gibi y$tlry kalih{mtbildirmektedir(se).
Miisliiman Fatih, halkrn bu hassas meselede qevre halkrmn gosterecekleri reaksiyona hig bir onem vermiyerek biiyiik bir ciiret ve cesaretle bir ataya getirilmig bu heykellerin yarr ilAh Buda putlarrmn yakrlmalarrm emretti' Kuteybe'nin bu konuda qok cesur davrandr$r ve gehirde muhtemel bir halk ayaklanmaslnl, en kanh bir gekilde olsa bashrmak iqin her geyi goze aldr$r gortilmektedir' Peki, bundan sonra ne mi olmugfur? Geliniz bunu et-Taberi'nin o gtizel iisl0bundan dinliYelim: "Kuteybe'nin bu Buila putlarmt bir araya getirmesi ae onlann yakrlmasmt emretmesi Budistleri gagkma geairmigtir' Onlar toplu halde Kuteybe'nin yaruna gelmigler; "Onun bundan oazgegmesini aksi halde o ililhlafian igletinde bir tane biiy iik ilahm Kuleyb e' nin i gini b itir e ce lini" sbylemigler dir' Miisliiman Eatih, gehir ileri gelen lerinin bu inflallerine hi? bir de{er aermemig ue gilr bir sesle; "-6yleyse o biiyiik putubizzat ben kendi elimle yakaca{tm" demigtir' Budist cemaat liderleri bu defa
O{uz Bek'e kogmuglar ae
Kuteybe'yi, kendileri icin cok bilyiik bir feldket olacak bbyle bir kn-
O[uz Bek, .daha sonra meyma{rur bir eda ile etrafint darun bir yerinde tahtmda oturan
rardan yaz gegirmesini istemiglerdir.
rse
5e
er-Taberi, VI, s.475. ibnii'l-Esir. IV. s.573.
seyreden
O
183
Kuteybe'ye gelmig ve ellerini o$ugturarak goyle
demigtir:
"-Ey Komutan! Senin her istedini yapmak bizim boynumuzun borcudur. Ne olur bu putlara dokunmayrntz!" Kuteybe, O$uz Bek'in bir neai yalaarmalartna en ufak bir de{er aermemig, sonra yantndakiiere ateg getirmelerini emretmig, getirilen bu ategten bir. kor parQafl alarak o biiyiik puta do{ru yiiriimilg ae tekbirler getirerek onu atege aermig zte di{er askerlerde 6bilr putlan atege aermigler ae insan lann feryad ae Etfltklann arasmda bu putlar yarup kilI olmugtur@). S
emerkant Halkmm Miisliiman
O
lmast:
Britiin bunlar bize Buhara'da oldu$u gibi Semerkant'da da Budizm ve ZerdilEtlii{iin tahmin edildi$inde qok daha gtiqlti ve isl6m Dininin asrl mticddeleyi burada Budizme kargr yapaca$mr ve iistelik Budizm'in gehirde onde gelenlerin dini oldu$unu gostermektedir. Yine rivAyetlerin al.:rgrndan o$rendi$irtize gorc Trirk hi.iki.imdarr O$uz Bek zorlu bir Budist oldu$u anlagrlmaktadr. Bununla
beraber OPuz
B e k'te,
yakrn bir gelecekte
Emevi
Halifelerinden 6mer b. Abdiilaziz'in Ttirk htiktimdarlarrna yaptr$r "isl6ma ga$ny/'kabul edecek, o da di$er bir gok Ttirk hriktimdarlarr gibi mtisltiman olacakhr. Krrteybe'nin bu ameliyeyi, manashrlardan daha fazla miktarda bir servet ve zenginlik umarak yaptr$r iddia edilse bile, netice de durum, islAmiyetin lehine olmug ve onun bolgede daha kuwetli bir gekilde yerlegmesini sa$lamrgtrr. HaddizAtrnda Miisliiman Fatih, Zerdiigt ve Budist manastrrlarrna el koymamrgtrr. O bu hareketi ile Budizm ve s et-Taberi. VI. s.476.
184 . 266gPiYA KITAPCI
ZerdiiEt varlt$rna oyle bir darbe indirmigtir ki, bundan sonra eski Ari ve Sami dinleri, ne Semerkant'da ve ne de AEa[t Tilrkistan'rn di$er bolgelerinde, bir daha kendilerini topanlayamaz hale gelmiglerdir.
Di$er taraftary Semerkant'da tekbir sesleri ile yaklan
putlar de$il, halkrn eski batrl inang ve akideleri idi' Asrrlardan beri, ayakta duran, en kudsi ve en b{iytik hiirmet ve tazimi gdren, kendilerinde pek gok garprcr ve gizli kuvvetlerin var oldu$una inamlan ve her geyini onlara adayan ve onlardan bekleyen halk, benliklerini ve ruhlarrm
bu
muazzam ve inadrna paha biqilmez milbu Buda putlarrmry sonunda hiq bir 9ey stislti cevherlerle ifade etmediklerini ve hig bir geye muktedir olmadrklarrm kendi 'gozlefi ile bir kere daha gdrmtiglerdir.
dolduran
Yerli halkr, saplamp kaldrklarr bu saprk inanglardan vaz gegirmek iEin, bundan daha mtiessir bir hareket tasawur edilemezdi. Boylece yrkrlan ve yakrlan, yerli halkrn kalp ve dtigtincelerinde meydana getirdi$i bu akide ve inang boglu$unun yerini gtiphesiz islAm hidayeti dolduracaktr' Kuteybe, Buhara'da oldu$u gibi Semerkant'da da islAmiyetin yayrlmasr iqin gok genig bir zemin hazulamrg oluyordu. Kuteybe'nin, Budist ilahlanm gok biiytik bir ctiretle atege vermesiniry pratikte islam'rn hayrrna bir yararr olmugmudur? DeSerli tarihgimiz el-BelAzari, bu soruya olumlu cevaplar vermekte ve bizleride ferahlandrmaktadu: Ona gore; yefli hatktan bir Qo{u bu putlann yantp kilt olmastndan s onr a hemen miisliiman o lmuglar dtltt). Bciylece,
TURKLER NASIL MUSLTJMAN
Semerkant'm Kolonize Edilmesi: $ehre gegici bir stire igin giren ve daha sonra tamamen yerlegen Kuteybe, Semerkan{da da isldmi geligmeye yardrm
edecek kademeli bir kolorrizasyon hareketine girigmigtir. Her nekadar, bu kolonizasyon Buhara kadar kokltive stiratli olmamrgsa da Semerkant, da bu yondeki uygulamalann kendine has ozellikleri vardrr. Kuteybe, Semerkant da once idArenin Araplagmasrru istemig ve bu yolda bir krsrm kdklii icraatlarda bulunmug ve isl6m Dininin intigartru bu icraat ve tedbirler manztimesi iginde zamana brrakmtgtr. O, bu cumleden olmak izere;
.
Daha once fethetti$i bir krsmr cli$er btiytik gehirlerde Oldu$u gibi, eski hLiktimdarr O$az Bek'i yerinde brrakmrgtrr. Daha sonra kardegi Abdullah b. Miislim'in btiytik yetkilerle Semerkant'a vali tayin etmig(02) ve bir askeri garnizonla onemli miktarda askefi miihimmat brakmrgtr(63).
Qi.inkri Kuteybe'nin asrl hedefi I. Welhausen'e gore, Semerkant't ig-Asya fetihleri igin bir Arap karargaht haline getirmekti@).
Daha sonra Semerkant'da Aga$r Ttirkistan'rn hig bir yerinde gdrmedi$imiz bir seri giddet tedbirleri uygulamrgtr. Bu yolda kardegine; Semerknnt'a gelen biitiln yollan tutmasrnt, gehir kaptlanndan hig bir miigrik'in (Tiirk) girmesine milsade etmemesini, her tiirlii silah taEtmayt
63
el-BelAzuri, s. 613. Krg. Arnold, T.W., a.g.e., s. 116
o 185
Semerkant Camii'nin bu yeni mi.ihtedilerdem olugan ilk btiytik cemaati de tegekktil etmig oluyordu.
6r
6t
oLDU
*
et-Taberi, VI, s.480. et-Taberi, VI, s.480.
welhausen, J., a.g.e., s. 208
186 . ZEKERIYA KITAPCI
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
aksine daarananlar olursa dethal iildiirmesini taasiye etmigtit' Bu isterse bu
bir demir ParQail olsun, yasak etmesini,
giditet tedbirleri iiyte insafstz bir gekilde uygulanmtgtr ki,
gehre mutlaka girmesi icab eden kimseletin ellerine balgtktan miihiirler aurulmug, ancak bu balEk kuruyuncaya kadar Eehirde kalmalanna izin oetilmigtir, Aksi takdirde bunlar derhal iilciiirmiiglerdfu, Biiylece Kuteybe, muharip Tiirk unfiurunu tamamen etkisiz bir hale getirmek istemigtilF). Semerkant' a Yerle Etirilen Ar aplar :
Kuteybe bunlarla da yetinmemigtir' Semetkant'ta da islAmlagtrrma hareketinin onemli bir unsuru olmak Buhara'da oldu$u gibi, yeni bir adrm daha atmrghr' Bu ctimleden olmak izere, once mtisltiman askerletle birlikte gehre bir miktar segkin sivil mi.isli'iman yenileqtirmigtir' Bunlar arastnda, ulemadan yiice Tabii66l, miifessir, Dalthak b' Muzahim' de bulunuyordu (ol' 721)@.
Dahhak'rn yeni tegekki.il eden miishiman cemaatin dini ihtiyaglarma cevaP vermesi ve aynl zamanda bir mtirgid vazifesi gdrerek islAmiyet'in gegitli yollarda. hizmet ve intigamrna yardrmcr olmasr iqin ozellikle tercih edildi$i anlagrlmaktadrr. Dahhak'rn bu ilk devirletde ist'6m Dininin Semerkant'da geligme ve yayrlmasmda gok bi.iytik hizmet etti$i, onun tebli$ ve irgadlan sdyesinde bir gok Tiirk'in os
ibn Kesir, el-B?daye,IX, s ' 86. ibn Kesir, el-Bidaye,lX,s.223. 57 Haberi Men daber, I' s' 124' Ulael-BelAzuri, II, s. 599: ez-Zehebi, el-lber madan Dahhak'rn qok biiyiik bir medresenin hocasr oldulu, 3000 talebesinin bulundulu u" yoruldugu zaman,dlrencileri araslnda merkeble dolaghlr zikredilmektedir. bkz. ez-Zehebi' a.g.e.' I. s. 124.
*
fi
O
187
mtisltiman oldu$unda hig kimenin en ufak bir griphesi olmamalrdrr. isl6m Dini, onun bu ciddi gayretleri sonucu Semerkan{da ilmi bir zemine oturmugtur.
Daha sonra Kuteybe, Buhara'da oldu$u
gibi,
Horasan'dan gok sayrda Mtisltiman Arap Aileleri getirterek Semerkant'a yenlegtirmigtir(tr). Bunlar Semerkant'da isl6m Dininin yayrlmasr ve mtisltiman cemaatin gtig ve kuvvet bulmasrnda ayn bir vazife goreceklerdi. Yakffbi daha da ileri gitmekte ve Uqrusana mtistesna bolgenin biitiin gehirlerine Kuteybe'nin, Mudar, Yemen ve Rabia kabilesine mensup bir eok Mtisltiman Arap ailelerini yerlegtirdi$ini kuydetnektedir(6e). ist6m Dininin once Mtisltiman Fatih sayesinde, gok sa$lam bir gekilde ayak bastr$r, Semerkant, krsa bir zaman iginde miisliiman oalisi, miisliiman kadrx, miislilman askert oe itk miihtedilerden oluEan islam cemaati, camisi ae yerleEik Arap ailelefi ile bblikte d.aha gimdiden bir islam Eehri hiiaiyyetine biiriinmiig oluyordu. S.M. Yusuf, yukarda belirtmeye gahgtr$rmrz btittin bu hususlarr bir di$er anlamda Semerka.nt'tn islilmlagttrlmast yolunda ahlmrg gergekten de en mtiessir adtmlar olarak nitelendirmektedir(7o).
Buraya kadar olan agrklamalarrmrzda Semerkanf da Kuteybe tarafrndan baglatrlan islAmlagtrrma hareketi tizerinde durulmug ve bu onemli konunun genel bir de$erlendirmesi yaprlmrgtrr. Her nekadar Semerkanfda isldm Dinintn temelleri Kuteybe tarafindan gok sa$lam bir gekilde ahlmrgsa da Miisliiman Fatih bunu Buhara'da * 6e
tn
Muir, S. William, ag.e., s. 365: Barthold, W., el-Yak0bi, el-Biildan, s. 55. Yusuf, S.M., a.g.e., s. 59.
s. l 85.
L88 . 2gKgRiYA KITAPCI
oldu$u gibi bir "isldm inktlab{'haline getirememigtir. EsAsen siydsi fetih hareketlerinin ig Asya'ya kaydrrrlmasr ve elHaccac b. Yusuf'un bu yondeki beklentileri buna engel olmug ve Milsliiman Fatih bu hayrrh igi gerqeklegtirecek fazla bir vakit bulamamrghr.
Ne varki Semerkant'rn gergek manada mrisltiman olmasr ve bu topraklarda isl6m Dinirun btittintiyle yayrlmasr konusu Emevilerin meghur Horasan askeri vAlisi Egres b. Abdullah es-Siilemi (727-729) zamanrnda bir kere daha
gtindeme gelecektir. Egres gayretli mticahid Ebfr Sayda ve arkadaglanm, Semerkant'da istfrm Dinini yaymalan iqin gorevlendirmig ve ilk hamlede gok gtizel neticeler almrghr' Zira islAma gonril vermig bu kigilerin ga$rrsr ve EbA Saydinrn srcak nefesi ile gontilleri tutugan onbinlerce Ttirk mrislilman olmuglardrr. Kuteybe'nin yanm kalmq inkrlAbrda boylece tamamlanmrg olacaktr' MdmAfih bundan sonraki sayfalarda bu onemli konular tizerinde bir kere daha durulacak ve bu hayrrh geligmeler hakkrnda qok daha krymetli bilgiler verilecektir' Ne varki el-Makdisi isl6m Dini'nin Semerkant'ta elde etti$i bu baganlardan sitayigle bahsetrnig ve qoyle demigtir:
"semerkant So$dun merkezi bolgenirt en rinemli gehridir. Btiyti( asil bir belde, parlak zail bir gehir, kolesi qok, suyu bol, nehirleri engin bir merkezdir' Mezhep sahiperi igin dersi qok, yollarrn kavga$r, islAmi ilimleri geligmig, bir qok Alimleri bulunan cennet gibi bir gehirdir. Halkr ise Ehli stinnet mezhebi ezerq iyilik ve hayrrr qok sever ihtiyath, gayretli kigilerdir"(7r). el-Hameot bu konuda 7'
el-Makdlsi, s.278.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
O
189
daha ileri gitmig oe Semerkant'm Allah katmilaki ululufu ile ilgili bir gok hadis zikretmiEtil7z).
Biiyiik Sababe Kusem
b,
Abbas'm Tiirbesi:
islAmiyetin daha sonraki devirlerde Semerkant ve o havalideki bagarr ve geligmesinde, sahabeden Kusem b.
Abbas'rn biiyi.ik olgtide manevi tesirleri
oldu$u (s,a.s)'e ve Muhammed benzeyen(nl, unutulmamahdrr. Hz. atncail Abbas'm o{lu olan?at, miittaki fazitetlivs) biiyiik sahabe, Kusem b. Abbas, kaynaklarm bildirdi$ine gore, Said b. Osman'rn Semerkanfa yaptr$r hi.icum srasrnda (675) gehit dtigmtgoo) ,r" bir bagka rivayete gcire de orada vefat etmigtil(z).
Mezarr, zamanla mtisltimanlar tarafindan mukaddes bir ziyaretgah haline geleno8) Kusem'in kabrinin bulundu$u yere, daha sonralan bir ulu camiQe) ve bir de medrese yaprlmrghr(ro). Halk ona, muhtemelen Kuran-t Kerim'in, "AIIah yolunda iildiiriilmiiE olanlara iilii demeyiniz!" ayetinin{at) btiytik dlgiide tesiri ile "$ah-r Zend; Yagayan Sultan" adrm koymugfur. Onun Semerkanfdaki mezan da,
biittin o havalide Mezar-r $ah-r Zend
Yagayan Sultanm
Mezarr($ olarak tanrnmrg ve her devirde biiytik 7:
t
el-Hamevi,
bir
saygr
Ill,s. 249.
Hacer, el-I sabe, lll, s. 227 : ibnu' I-Esir, Usdiil-dabe, IV, s. 157- 158. Hacer; a.g.e., III, s. 227: Ez-Zehebi, el-iber,I, s.6l: ibnul-Esir, a.g.e. Hacer, a.g.e., IIIs.227: lbnu'l-Esir, a.g.e.,IV, s. 158. sad, et-Tabakat, v, s. 367. Sad, a.g.e., V, s. 357: el-BelAzurl, III, s: 509: el-Yak0bi, 11,s.237. 'ibn 7E Barthold. W ., Turke stan, s. 91 -92. ?e Schaeder, H.H., Semerkant, md. iA., X. s.470. 80 Barthold, W., a.g.e., s.9l: Nargahl, not 3, s.540: ez-Zirckli, el-Alftm, VI, s' 29 E' Kur'an-t Kertm, el-Bakara, 154. 81 ez-Zirekli.el-A'lam. VI, s. 29.
ibn t' ibn " ibn to ibn
TURKLERNASIL MUSLUMANOLDU
190 . 2EKBRIYA KiTAPCI
gormrigti.ir. Mtisltiman Ttirkler arasrnda yaygrn olan bir efsaneye gore O,
tulmak igin bir kayah$a yiinelmig, kaya bh
mucize
kabilinden agilarak Kusem'i igine almtE ae ondan soflta tekr ar kap anar ak e ski haline diiniigmilgtiils) .
ibn Batuta; Semerkanthalkrmn her pazar ve perpembe akgamr, Kusem b. Abbas'rn mukaddes kabrini ziyatet ettiklerini, kabrinin bir bahma adak mahalli haline geldi$ini ve eevre halkrmn qegitli vesilelerle adadrklarr sr$rr, koyun vs'
gibi hayvanlarr burada kurban ettiklerini bildirmektedir(e)'
Esasen de$il Buhara, Aga$t Tiltkistan'rn bir gok kentlerinde yerli halkrn btiyiik olqtide tazim ve saygrsma mazhar olan mukaddes hirbeler ve ziyaret yerleri vardrr' Bu
kabirlerin biri Kur'an-t Kefim'de zikri gegen Eyftb Peygamber'e ait oldu$u gibi bazian sahabeye btiyiik bir l,:rsmr da, istim ululanna yani evliyalara aittir.
ki,
EyOb Peygamber'e atfedilen ttirbeye gelince sadece cesedi buraya defnedilmemig belki o burada mribtela oldu$u a$rr hastahklarla mticadele ederek 63 sene yagadrktan sonra vefat etmigtir' Nargahi'de Eyffb Peygamber'in kabrine Ait herhangi bir bilgi yoktur' Barthold ise onun kabrinin Fergana da oldu$unu zikretmekte6it(ss)'
Buhara'da
Bununla beraber yukanda da igaret edildi$i gibi A$adt Tilrkistan'da, islAm "ulularrna nisbet edilen bir gok tiirbeler vardrr. Cemal Kargi bir go$u Hz. Peygamber'in ashabrndan
.
191
olan2700 kiginin Isprol Bulan da tiirbelerinin bulundu$unu bildirmektedir. Hz. Osman zamamnda, Muhammed b. Cerir komutasrnda cihad iqin gelen bu mtishimanlar burada mtigriklerle yaptrklarr bir harpte gehit olmuglardr(e). Bunun gibi bir tiirbede Havkenfde bulunmaktadr. Bu hirbenin Ali Beyt'den, Hz. Hiiseyn'in btiyiik O$lu imam-r Muhammed Bakrr'rn (61. 731) kardegi Abdullah'a (Hz. Ali'nin torunu) ait
oldu$u rivayet edilmektedir(87).
Mamafih yerli halk arasrnda bugtin bile, onlarm tisttin faziletleri ve isl6m Dinintn bolgedeki bagarrsrna ait bir Eok ilgi gekici hikayeler anlatrlmaktadrr. De$il Buhara, belki bdttin Aga$r Tiirkistan'da qegitli yonleri ile IslAmiyetle ilgili geligmeler incelenirken yerli halkrn btiytik olqude tazim ve saygrsma mazhar olan bu kabil mukaddes ttirbe ve onlann dini folklorun geligmesi bakrmrndan arz etti$i onemin tizerinde efsanelegmig gahsiyetleri,
ayrlca durulmasr gerekmektedir. Buhar a ile Semerkant' m Mukayesesi:
$urasr higbir zaman unutulmamahdrr ki, Kuteybe, AgaP Tiirkistan'rn en 6nemli, siyAsi ve kiilttir merkezlerini oluqturan Buhara ve Semerkant'da gok ydnlii bir
islAmlagtrrma faaliyetine girigmig ve bunu biitiin zorluklanna raSmen yrlmadan ytirtitmtigttir. Kuteybe'niry Buhara'da girigtiSi ve gergeklegtirdi$i bu islAm inkrlabf ile, Semerkant'da bu yonde ki, icratr kargrlagtrnldr$rnda, arada gok cinemli bazr farkhhklar oldu$u gorolecektir.
s Barthold, W., a.g.e., s. 160. 87
Barthold, W., a.g.e., s. 160.
']
192
.
TURKLER NASIL MUSLUMAN
TBYS6YA KITAPCI
Kuteybe, Buhara'da, Orta Qa{Iartn bu kiilttir ve ticdret merkezinde sadece Arap siydsi hakimiyetini de$il, isl6m Dinini de kesin bir surette yerlegtirmek ve burasrru daha sonra ki, siydsi ve sosyal hareketleri igin dini bir merkez olarak kullanmak istemigtir. Gergekte Buharu; Agafit Tilrkistan'rn bir nevi kalbi ve kafasr mesabesinde idi. Buhara'ya hakim olan, Aga$r Ttirkistan'a da hakim olurdu. Buhara'da huzur ve asayig varsa genellikle btiti.in o bdlgede emniyet ve istikrar var demekti. Bu dinler igin boyle oldu$u gibi, siyAsi geligmeler iginde bdyleydi. Bu gerge$i gok yal,mdan gorery Miisltiman Fatih, bu ki.illi gayelere ulagmak igin btittin gtictiyle isthm Dinine sanlmrg ve onu, ,bagddndiirticti hamlelerinde yaprcr bir unsur adeta bir dinamizm olarak kullanmrgtrr. Bunun igin tafsildhm bundan onceki bahislerde yeteri kadar beyan etti$imiz gibi yerli halkrn mutlaka Yeni Din'e girmelerini istemigtir. Hatta bu yolda her ne pahasrna olursa olsun, bir kisrm sert ve zecri tedbirler almaktan bile geri durmamrgtrr. Kuteybe'ye gore Buhara halkr mutlaka
mtisltiman olmah idi. Orada ne Hristiyanh{a, ne de Mecfisilik ve Budizm gibi ikinci bir dine hayat' hakla tarunmamah idi. E$er Kuteybe, tam bir cesaretle Yeni Dinin lehine bu kadar sert ve kesin tedbirler almamry olsaydr, Ari ve Samt dinlerinin kozmopolit merkezi olan Buhara'da isldm Dininin de$il yayrlmasr, hatta yerlegme ve tutunmasrna dahi imkan yoktu. Bu durum ise, islamiyetin belki britiin Agajr Tiirkistan ve Orta Asya'da ki, mtistakbel mukadderatrru olumsuz yonde etkileyecek ve isthmiyef daha baglangrgt4
di$er dinlerin goktan u$ram'rg oldu$u elim
akibete
oLDU
.
193
ugrayacak ve bdlgenin hig bir zaman hakim dini olma gansrru belki de kazanamryacaktr. Fakat, Kuteybe'nin kararh tutumu ve icraatr sayesinde IslAmiyet, di$er bir krsrm dinlerin di.ighigti kotti akibete diigmemig ve bir bagka ifade 'ile makiis talihi de yenilmigtir. Bdylece Buhara, daha ilk devirlerden itibaren istdm Dininin ebedi bir yurdu olmugtur.
Fakat, Semerkant igin durum higte aynr de$ildir. Kuteybe, Semerkant'da sadece Arap siydsl hakimiyetinin yerlegmesine hem de gok sa$lam bir gekilde yerlAgmesine a$rrhk vermigtir. Bunun iginde bir seri zecri, idari ve siydsl tedbirler almrghr. O'nun, gehrin htiktimdarr ile yaptrSr nihai anlagmada, her ttirlti tisttinhik elinde olmasma ra$men, isl6m Dininin yerli halk arasmda yayrlma ve yertegmesi ile ilgili olarak tek bir madde dahi koydurmam$ olmasr bizim bu hususlardaki gorriglerlmizin hakhh$rm gostermektedir. O, Semerkant'da Buhara'da oldu$u gibi her ttirlti vasrta, yetki ve imkanlarrnr kullanarak bag dondtinicti bir isldmlaghrma kampanyasrna girigmemigtir.
E$er Kuteybe Buhara'da sarfetti$i islAmi gayret ve enerjinin yarlsmr Semerkant'ln islAmlaghrrlmasr yolunda sarfetmig olsaydr eminiz ki, yerli halkrn pek go$u krsa bir zamanda mtisltiman olacak ve burasr da isl6m Dinintn gtiqhi bu; karargahr hAline gelecekti. Ustelik Kuteybe, Buhara da gordrigii hatta bazt mtisliimanlarrn
oldtirtilmesine kadar varan sert tepki, protesto ve direniglerin hig birini belki Semerkant'da gormiyecekti. Nitekim bu konularda yizeysel bir yorum yapan H.A.R. Gibb'e g6re; Buhara'ntn fethi ile biitiln ahali Arab tebea (yani miislilman) olmuE ue daimi bir nezaret altmda
ri',
194 . 2514sPiYA KffAPCI
bulundurulffiugtu, Halbuki, Semerkant siiiratli bir datbe ile ele gegirilmigti, Semerkant'da ki komutanlann aazifesi sefer oe akmlan ite niifuztatmt geniEletmek ae biitiin So{iliana haoalisine yaymaktr@t. l. Wellhausen'de buna benzer goriigleri ileri stirmektedir. O'na gcire, Semerkant siydsi bir Arap karcrgaht olacak oe miiteakip fetihlet igin bir iis haline getirilecekti$e).
Ancak Kuteybe' n in S emerkant' tn Isldmlaqtrrrlmasr yolunda yeni ve gok sert hamlelere girigmemig olmasrmry bir krsrm makul sebebleri oldu$uda unutulmamahdu' Bir defa, Buhara' da baglatrlan islAmlagtrrma kampanyasr, Kuteybe'ye qok a$rra mal olmug ve uzun seneler, yaklagrk altr yrl stirmtigttir. Ustelih Semerkant fethedildikten sonra bile, Buhara'daislAm inlclabrna devam edilmig ve Kuteybe bu geligmeleri bilfiil takip etmek durumunda kalmrqtr' Milsli)man Eatih, Buhara'da kesin bir netice elde ehneden Semerkant'da koklii bir islAmlagtrrma hareketine yonelememigtir. Qnnkt Kuteybe fetih hareketlerini ig Asya'ya yani Fergana, $ag (Tagkent), hatta Kaqgar'akaydtmak ve Qin Seddine kadar olan btittin Tilrkistan'r fethetmek niyetinde idi. Bunun igin adeta zamanla yarrgmak zorunda kalmrgtr.
Di$er taraftan bi.ittin bu izahlarrmlz, onun isl6m Dininin Semerkanfda yerlegmesi ve tutunmasr igin hig bir gey yapmadr$r anlamrna da gelmemelidir' O, bu yonde kdklii tedbirler almrgtrr. Bu ctimleden olmak iizere, daha gehre girmeden 6nce minberi, mihrabt ile biiytik bk Cuma Camii yaptrrmrg ve iginde halka hitab etmigtir' Kuteybe *
Gibb, H.A.R., a.g.e., s.41. tt Wellhausen, J., a.g.e., s.207-208.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
.
195
bununla da yetinmemigtir. Buhara da oldu$u gibi ZeriliiEt ve Budist varh$rna en biiytik darbeyi vurmug, onlann
mabedlerini tamamen fonksiyonsuz bir hale $etirmigtir. Oyle ki bu mabedlerden kopan bir gok kimse bu ilk hamlede mtisltiman bile olmuglardr. Arhk Seperkant'da camii, cetttaatr, aalisi, kadtst, muhacfu Arap unsurlart ve go$unlu$unu yerli halk ve miisltiman Trirklerin olugturdu$u kuvvetli bir isl6m cemaatt vardr. ilk hamlede isl6m Dini, S emerkant'da higte ktigtimsenmiyecek bfu zafer kazanmrgh. Artrk bundan sonra Kuteybe, islAmiyetirr halk arasrnda ve aristokrat tabakada yayrlmasm kendi gartlan ve bir krsrm tedbirler manzumesi iginde zamat:ra brakmrghr.
Buraya kadar olan agrklamalarrmrzda Agafit Tiirkistan'rn dnemli ticaret merkezlerinden biri olan Semerkant'ta ilk devirlerde islAmiyetin yayrhgr tizerinde durulmug ve elde edilen bilgiler okuyuculann gozleri 6ntine serilmigtir. Gortildiigti gibi, biiytik islAm Fatihi Kuteybe, islAmi hareketin asrl merkezi olarak Buhara'yt segmig ve Semerkant'a ise islam hidayet a$acrrun sadece fidelerini dikmig ve yarrnlanna giden parlak yolu agmrgtrr. H.A.R. Gibb ve J. Wellhausen gibi batrhyazarlar bu keyfiyeti onun; Buhara'yt islhm'tn, Semerkant't isel Arap'h$m merkezi olarak segmesi gibi srradan ve tutarsrz yorumlarla izah etmeye kalkrgmrglardr ki bu do$ru degildir. Buna asrl sebeb ise, yukarda da krsmen agrklandrSr gibi, bu de$erli Arap Komutantntn Buhara'da girigtigi bag dcindiirticri islamlaghrma hareketi ve bunun tabii bir sonucu olarak ortaya grkan ve ardr arkasr kesilmeyen toplumsal olaylarla yorulmug olmasr ve ddeta ttikenmig bir hale gelmesidir. Yorgun Sauaggt, bundan sonra Semerkan{rn
196 . 7611sliY6 K1TAPCI
isldmlaghrrlmasr iqin gereken enedi ve dinamizmi kendinde bulamamrg ve isldm'tn ikbalini, istikbdle brrakmak mecburiyetinde kalmrgttr. Mamafih onun serpigtirdi$i bu mukaddes tohumlar, deSil Semerkant, belki biitiin AEa$t Tilrkistan'da filizlenecek, dal budak salacak ve altrnda ytiz-
.binlerce mtisltiman
Tilrk'in
golgelendi$i
bir ulu
vI. FERGANE TURK BEYLiCI VE
isrAuivnr
grnar
islim Hidayeti Orta Asya Yolunda
olacaktrr.
Kuteybe'nin So{diana tilkesi ve Semerkant da yarrm brraktr$r btt islilmlagtrma kamp any asr, Emevilerin Horasan valisi Egres b. Abdullah es-siilemi (105/723) tarafindan tekrar ele almacak ve oraya gok gayretli bir mi'isliiman olan Ebff Saydi bagkanh$rnda, islfrm Dini'ni yaymak igin mtistakil bir tebli$ heyeti gonderilecektir. isldma goniil vermig bu kigilerin ga$rrgr ve EbO SaydA'mn gok slcak nefesi ile gontilleri tutugan onbinlerce Tiirk, Miisliiman olacaklardrr. Bu aragtrrmamrzrn bundan sonraki boltimlerinde Ebfi Saydi'nrn Semetkant, ve havalisinde baglattrfr yeni islAmlagtrrma kampanyasr ve tebli$ faaliyetleri biitiin yonleri ile gozler ontine serilec'ektir.
Ancak Kuteybe'nin islAmr yayma gayretleri boga gitmemig, Baykent, Buhara ae Semerkant da esmeye baglayan hidayet rd.zgarlan yavaq yava$ iq Asya'ya do$ru yol bulmugtur. Bundan maksadrmrz yine Kuteybe b'
Miislim devrinde, Orta Asya Tilrklii{iinzin onemli merkezlerinden biri olan Eergane ve civannda islAmiyetin
yayrlmasrdtr. igte bundan sonraki sayfalarda krsaca bu konu rizerinde durulacakhr.
Tiirklii[iin 6z Yurdu
Eerghne:
islAm hidAyet giineginin bu ilk devirlerde aydrnlattr$r Ttirk yurtlarrndan biriside Orta-Asya Ttirklii$iintin oz yurdu olan Fergdnedir, Gergekte Fergdne; yanrslra, Seyhun nehri havzasmda; kuzeyde Qotkal da$lan, do$uda Eergdne ve gtineyde Altay da{Ian ile gewilmig gok genig bir bolgenin adrdrr(r). islAm Co$rafyacrlanna gore; Aga$r Tiirkistanda, Ferghneden daha gok koy ve kasabasr olan bir bolge yoktur. O kadarki buralarrn sAkinlerinin goklu$u hayvanlarr ve meralarmrn gok genig sahalara yayilmasr sebebiyle bir kdytin hududu gogu kere bir konakhk
bir gehir merkezi olmasr
mesAfeden bile azdr(z)
Tarihe; ba$crh$r, ziraat, toprak tirtinleri yamsrra, demir, gtimtig ve zticcAciye mamtileri ile tinlti bolluk bereketli bir yer olarak gegmigtir. Cam sanayii gok geligmigtir. Btilgenin dnemli yerlerinde yaprlan kazrlarda eski devirlere aid srrga iggili$inin gok giizel cirnekleri bulunmugtur(?). Qinliler bu eski devirlerde I Barthold, W.,Fergdne, : ibn Havkal, s.513.
3
el-Hamevi,
iA, tV, s.558.
IV, s. 253, $egen, R., lslim Cografyacilnnna Gdre Tiirklcr,
Ankara, 1985, s. 143.
198 . 2sKsPlYA K5APCI
TURKLER NASIL MIJSLTJMAN OLDU
Fergdne'lllerden kaba yoncayr, tiztim ve ba$crh$r, FergAne'liler ise Qinlilerden altrn gtimtig ve zarflat, ginicilik ve cam sanayiini 6srenmiglerdir(a). Fetgdne'den elbiselik beyaz kumaglar, zrhfar, krlmglar, bakrr ve demir ihrag ediliyordu.
Yerli halk biiytik bir go$unlukla
Tiirklerden oluguyordu. Buhara ve Semerkanlrn aksine, Zetdiigtliik, Budizm veya Hristiyanl* veya Manihaizm buralarda pek f.azla taraftar bulamamrghr(s). islAmi fetihler bolgeye srgradr$r srralarda Eergine; bolgenin di$er bir gok yerlerinde oldu$u gibi, Ttirk hiiktimdar ailelerinin idaresi altrnda bulunuyordu. Fergdne Tiitk Beyinin emrinde binlerce, onbinlerce askerlik bir ordusu vardr. Htiktimdarlarrmn tahtr, altrndan yaprlmrg muhtegem bir tag geklinde idi.
Mtisltiman Araplara kargr, memleketlerini korumak igin gok getin mticAdeleler veren Aga$r Ttirkistan'rn mahalli Tiitk Hanlart, qo{u kere ihgid unvanr ile amlan F er ghne Tijrk hi.ikiimdarlarrndan yardtm istemiglerdir(5). Arap islAm fetihleri srrasrnda FergAne htki.imdarrrun adrnrn Arslan Tarhan oldu$u zikredilmektedk (739)Q''
islilmm ilk Onciileri
Sahabeler Fergdnede:
Gergekte isl6m Dinirun FergLnede ilk tohumlanmn ahlmasr btiyiik IslAm Fatihi Kuteybe'den gok daha onceki devirlerde ve bir manada Hz. Peygamber zamamnda baglamrghr $oyleki: ' Togan, Z.W., U mumi T iirk Tarihine Girig' i Barthold, W.,Fergant, i-q., ru, s. 559. u 7
Genig
s. 48,
bilgi igin bkz. et-Taberi, Yl,s.4'13-476.
Barthold,
w., iA, Iv, s.559.
Hz. Peygamber'in gegitli vesilelerle
.
199
Mescid-i
tizere yaptr$r dini sohbeflerinde Tiirklerden bahsetmesi, onlann bedeni ve fiziki ozelliklerini dile getirmesi, hele hele islAmrn mristakbel mukadderatrnr agrklayan bir gok onemli olaylarla ilgili olarak Tiirklerden haber vermesi bagta Abdullah b. Mesud, Ebu Hiireyre, hatta Hz. Muaviye ve Hz. Ali olmak izere, daha birgok sahabeler arasrnda Ttirklere Nebeaide Adeti oldu$ti
kargr derin bir
ilgi uyandrrmrg bulunuyordu(8).
Hz. Peygamberin vefatmdan sonra isldm Dinint yaymak ve Allah'rn hidayetine giden yolu agmak dolaysryla Hz. Peygamber tarafindan vaad edilen ktilli sevap ve ecre nail olmak iqin(e) btiytik bir yanga giren Sahabeler; gok gegmeden Ttirk yurtlarrna gelmig ve Ttirklerin mtisltiman olmalarr gibi ytice bir maksad igtr,, ie Asya'ya ycinelmiglerdir. Bu ctimleden olmak iizere ilk fiili tegebbiisler, Hulefi-i RdEidin dedigimiz "Olgun Halifeler" devrinde baglamrg oluyordu.
Temel kaynaklardan o$rendi$imize gore; Muhammed b. Cerir adrndaki bir Sahabe, Hz. Osman devrinde (643-655) ig-Asya'ya ycinelmig ve gayri mtislim Ttirklere kargr bir gaza ve cihad dtizenlemigtir. ibn Cerir gok briyrik bir krsmr "Sahhbe" ve "Tabiin"den olugan 2700 kigilik bu cihad erleri ile Ceyhun Nehrini gegerek Tiirkistan'tn ig krsrmlarrna do$ru ilerlemeye baglamrg ve Fergfrne cinlerine kadar gelmiglerdir. Ferghnede gayr-i 8
e
Kitapg,Z.,Hz, Peygamberin Hadhhrinde Titrkler,l, Kitap, s. 93.vd. Hz. Peygamber bir hadisinde gdyle buyurmuglardrr. "Allnh'm bir kimseyi rcnin elinde hidiiyete ulaqfirmast rcnin Qin; ilzerine gllnegin do[du{u ve batfilt her geyin olmastndan daha haythdr",
200
o
llxsiiYA
KITAPqI
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
. 201
mtislim Tiirkler'in giddetli bir mukavemeti ile kargrlagan bu ktigtik Sahhbe ordusu, bagta ibn Cerir olmak iizere hepsi buralarda gehid olmuplardrr. Onlardan bir goklarrrun mezarl bugiin, FergAne'nin merkezi gehri Kdsdn' d,a ve Safiit Bulan civanndadr(10).
Yine isldmrn bu ilk devirlefinde Tiirkistan'rn ig krsrmlanna gaza ve cihAd edenlerden birisi de Eftl-i Beyt'den, imam Hilsevn'in torunu ve imdm Muhammed Bdkr'tn kardegi Abdullah idi. Cemil el-Kargi, onun
Hz. Peygamber'in vefAtrndan sonra istdm Dinirtr Ttirkler arasrnda ve bir cihad agkryla yaymak igin yola grkan bu Sahhbelerin, Onun vefatrndan 15-20 sene sonra Fergdneye gelmeleri, hatta Kilgdn'a ulagmalart ve buralarda Tiirkter arastnda istdm Dinini yaymaya qahgmalan, tizerinde qok daha onemle durulmast gereken
Buralarda yagayan Ttirkler bugiin bile bu Sahdbe ve Tibiiler'e briytik bir saygr gostermekte ve kabirleri qevre halkr tarafrndan hAlA briytik bir cogku ile ziyaret
bir konudur.
Di$er taraftan yine Hz. Osman zamarunda sahAbeden ig-Asya'ya cihAda grkan Umeyr b. Osman her nekadar Eergdneye kadar gelmigse de, o da buralarda pek
fazla b\r bagarr gdsterememig ve gehid olmu9tur(11). MAmafih daha sonraki devirlerde islfrmtn nuru, bu topraklarr aydrnlattrktan sonra hentiz mtisltiman olan TibkleL kAfir babalarrmn bu sahabelere kargr yaphklarr kanh mticddelelerden btiytik bir tiziintii duyacak ve
kendilerini affettirmek igin yail dini hikdyeler uyduracaklardrr. Zira Kaggari'nin rivdyetine gore; Fergdne ile $tbmt arasrnda oturan bu insanldr inamqa gore, burada Hz. Peygamberin ashabtnt bozguna u$ratttklarr igin IJz. Omer'in beddiiasma u{ramrElar ae bbylece sesleri ktstklagmrytt.
Bu giinahlartntn
cezdst, onlann gocuklarma da
intikal etmig ae onlarm sesleride hdld ln
ktslir-
Barthold, W.,Fergina, iR, tv, s.500. " Asrm, N. ve Arif, M.,OsmanhTarihi,l,s.44. '' Turan, O.. a.g.e., I, s. 161.
knlmtgttoz).
kabrinin Hokand'ta bulundu$unu
kaydetmektedir(13).
edilmektedir.
islhm Hiilty et Qekirileklerinin Ferghneye Diigmesi:
Her nekadar temel islAmi kaynaklarda islAmrn en erken devirlerinde Eeryilneye kadar gelen bu mticAhid Sahabelerin, Ferghnedeki isldmi tebliS ve irgad faaliyetleri hakkrnda pek fazla bir bilgi yoksada bu onlarrn, bu ydnde gosterdikleri gayretlerinin tamamen boga gitti$i anlamrnada gelmemelidir. Zfua Fergdne bolgesinde islAm hidAyet gekirdeklerini ilk defa bu mricdhid gdzi sahabeler ekti$i gibi, onlarr miibarek kanlarr ile ilk sulayan da yine bu sahabe nesli olmugtur.
Mamafih, Kuteybe
b. Miislim'in Buhara ae
Semerkant'ta stirdtirdti$ii lslAmlagtrrma kampanyasr, FergLnenin islAm'a kavugma stireci ve yolunu daha da krsaltmrgtrr. Zira istdm Dini,bundan onceki sayfalarda izah edildi$i gibi, Buhara ve Semerkanlta koklti bir din hAline geldikten sonra, boylece onun Ferghneye giden yoluda kendili$inden agrlmrg oluyordu.
igte astl bundan sonradrrki, kendilerini islAm hidAyetinin cezbesine kaphran ve isl6m Diniru yaymarun '3
Barthold, W ., Tilrkista.n, s. 207
TURKLER NASIL MUSL{,IMAN OLDU
202.7sYsp6YA K1IAPCI
Allah katrndaki sevabrna inanan bir gok mlimin Buharu ve Semerkant'tart qrkarak Fetgdneye kadar uzanan bu tarihi yolda gok hayrrh bir yolculu$a grkmrglardrr. Onlar ilk cince Buhara'darr baglamak tizere td Eerghne'ye kadar uzanan bu btiytik ticAret yolunun giizergAhunda bulunan gehir, kasaba ve koylere gelmigler, buralarda koyu bir islAmi tebli$ ve irgad vazifesine girigmigler ve bir gok kiginin, Allahrn dinine yonemesini sa$lamrglardrr. Aynca onlar buralarda, bir qok cami, mescid ve ribatlaln yapdmasma da onctiltik etmiglerdirki; isl6m Co{rafyaalarq bu gehirler ve buralarda yaprlmrg olan bu cdmi, mescid, ribat ve Bayram Namazghhlannu, isimlerini bir bir zikretmigler ve bizlere gok gtizel fikirler vermiglerdir.
bu nur yiizlti
insanlar Eergdne'ye gelmigler bu saf ve temiz Tiirk biilgelerinile isl6m Dinirun yayrlmasr igin canla bagla qahgmrglardrr. Onlarrn bu samimi gayretleri sonucu bir eok Ferghne Tiirkii mtisliiman oldu$u gibi, ayrrca onlar bir krsrm cami ve mescid hatta "Bayram Namazgilht" yapmayrda ihmal etmemiglerdir. Nitekim bu Eerghne Camii hakkrnda bize bilgi veren ibn Havkal goyle demektedir: .J" Jiljl Pl l.r4ilr 6.rr'd ellttr tfr{r, It it*dl t};" ".r+.Jt J.r Daha sonra
"Ferghnenin bir ig hisan
oatdr.
Fergdne camii bu ig
hisann dqma yapilmtgtr Bayram Namazgdht" ise nehrinin kenanndadtrdt4)
$aE
.
igte, temel isldmi kaynaklarda adr gegen meghur Fergfrne camii Kuteybe'nin, Ferghneye ayak basmasrndan '' ibn Havkal, s.513
. 203
senelerce once bu mtisltiman Ttirkler tarafindan yaptrrrlmrgtrr. Nitekim Miisliiman Eatih, TaEkenti ele gegirmek, isl6m Dininin Kaggara giden siyAsi yolunu aqmak igin FergLne'ye geldi$inde bu camiyi hazrr bulmug ve siyAsi iishinliistinti kabile geflerine kabul ettirmek ve bundan da iite Emevt Halifesine meydan okumak igin yine bu camiin minberinden haykrrmrghr. Fergfrneli
Miisliiman Tiirklerin $ am' a G iinileilmesi:
Fergdnenin bu gekilde mtisliiman olmasr, ayrrca onlarrn ne kadar mert, diir{ist ve kahraman insanlar olduklarr, onlarrn tinti, qok erken devirlerde hilAfet merkezlerine ulagmrg Emevi devlet adamlarr ve Halifeleri,
hatta Kuteybe b. Miislimden gok daha bu' Fergdne Tihklerini hildfet merkezlerine gaSrrmrglar, gahsi emniyet ve saray muhafizh$rm onlara brrakmrglardrr.
Bundan maksadrmrz Emevi halifelerinden AbdtiilMelik b. Mervan'rn (585-705) bu yafirz gehreli yi$it gortinrighi ve islAmrn ilAhi cezbesine kendilerini yeni yeni kaptrrmrg bu insanlarr gok ozel bir misyon igin $am'a gafrrrmasrdrr. Bilindi$i Emeoiler'in Siifyfrniler ve }lz. Muiviye kolunu, kanh bir ihtilal ile saf drgr eden bu Halife, gok ciddi bir de$erlendirme yapm$, gahsi emniyet ve sarayr muhafizh$r gibi gok onemli bir gdrevi miisliiman Tilrklere vermeyi uygun gdrmtig ve bunun igin ig-Asya Ttirklti$iinrin oz yurdu olanFerghne'den 4-5 bin civannda mtisliiman Tiirk cengAveri getirtmigtir. Onun saray muhafizlr$r igin yeni zinde mrisltiman Fergfrne Tiirklerini tercih etmesinin ayrrca bir manasr vardr.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
204.7SYYR1YA K1TAPC'
Qtinkti onlar, ig-Asya, Ttirklti$rin ciz yurdundan geliyorlardr. Araplarla fazla bir temaslarr olmamrgh. Onlarrn hile, entrika fitne ve fesadlarrm bilmedikleri gibi, kalb ve gcini.illeri de tabiat ana gibi saf ve temizdi, Hz. Muaviyenin asrl gevresi olan gam'da hildfet koltu$una oturan yeni Halifenin; bciyle ozlj., sozti bir, yi$it g
eden el-Istahri (ol. 952) goyle demektedir: "Fergane Tiirkleil gibi onlar Halifelerin en yakmlart (koruyuculan) gilaendikleri kimseler ae askerlerinin kumandanlan olmuElardt"Es). Ferghneli Tiirkler Yalana Peygamber Kargrsmda:
Fergdneli
bu yi$it mtisltimanlar
sddece "Saray
Muhaftzt Alayt" olarak kalmamrglar, aynl zamanda hilAfet gehirlerinde bag gdsteren dini kargaga ve huzursuzluklann bastrrrlmasrnda, islAm Halifesinin gi.ivendi$i en sadrk askerler olarak gok btiyiik hizmetler etmiglerdir. Bunlardan meseld en dnemlisi onlarrru HAris b. Abdurrahman ed-Drmrgki adrnda ve Kudiis'te bag kaldrran bir "Yalanu Peygamber"in tepelenmesinde gosterdikleri iisttin bagan ve hizmetleridir. Sadece bizim tizerinde durdu$umuz konu agrsrndan de$il, aynl r-5
el-Istahri, s. 293.
.irrlrJe e6*
euh)
fiwt
ii)t$t ir.rb t1llai'
. 205
zamanda hem Tiirklerin bu kabil hadiselere kargr kesin tavrlannr gcistermesi, hem de onlarm Kudiis'e ilk giren Tiirk olmalan bakrmrndan son derece ilging olan bu olayr, krsmende olsa burada hulAsa etmeyi uygun buluyoruz. $dyleki:
Kendisinde bir krsrm fevkaladelikler oldu$una inanan bu bedbaht kigi Kudiiste "sahte Peygamberli{ini" ilAn etmekle kalmamrg ve qevresinde toplanan bir gok gapulcularla i.izerine kimsenin gidemedi$i ve biiytik Arap komutanlan da dahil herkesin korktu$u ve gekindi$i bir gapulcular toplulu$u hAline gelmigtir. Emevi halifesi Abdii'l-Melik b. Mervan'a gcire onlarm tistesinden ancak bu Ferghneli dini brittin, cesur Ttirkler gelebilirdi. isterseniz bundan sonraki geligmeleri de$erli islAm tarihqisi Ebii'l-Fedi'dan dinleyelim: "Ferganeli bu Tilrkler Kudils'e gelince; onlarm komutant do{ru ztdlinin huzuruna Etkmtg ae gehirde ne kndar $amdan
uarsa toplanmasmt ae askerlere da{ttilmaunt istemigtir. Askerler sokaklart ae geEitleri ellerindeki bu gamdnnlarla tutacaklar ve komutan yakilmasmt emretti{i zaman da
herkes
bir anda yakacak, dolaysryla bu yalanct Peygamber oe adamlartnrn gecenin zifiri karanlt{mdan yararlanarak kaEmalarmt dnlemig olacaklarfu. Biitiln bu haztrltklar tamamlandtktan sonra bu Muhaftz Birli{i Komutant bir gurup gdzii pek yalm kilmg Ti.irk askerleri ile birlikte elHhrisin oturdu{u eae gitmig ae onun kapram Ealarak "Allah'rn Peygamberi ile giirilEmek igin izin istiyorum demiEtir", Kaptct;
206
.
TIJRKLER NASIL MUSLUMAN
7sI<sIrlYA K1TAPC'
"Gecenin bu geg saatinde kimseye izin yoktut, siz en iyisi sabah geliniz!" demig ue kapryt \rtmek istemigtir. Daha sonra Birlik Komutaru g1k giirlemesini andtan bir sesle yanmdaki askerlere,
"$amdanlan yaktntz!" emrini uermig oe bir anda her yer aydmlamryh. igte astl bundan sonra gozii pek bir Surup Ferghneli Tilrk, Yalanct Peygamber'in eaine dalmrylar oe onu ktskrurak yakalayarak etkisiz bir hale getirmiglerdir. Zaoalh adam tam bir garesizlik iginde kendisini yakalayan bu Tiirk askerlerine asil Kutan-t Kerimden ayetler okuyor ae gagkm gagkm Ei)yle diyordu;
"Dekfi e$er ben hak yoldan sapmtEsam, bu saptkhfitmn gilnaht kendi nefsime 6ittir, E$er dofiru yolda isem bu bana gelen Rabbimin bit oahyidirdl6')' y, Kurant Kerimden gu ayeti okuyordu: "Rabbim Allahttrl diye gtPmtp duran bir insant nasi
Kuteybe b. Miislim Fergfrne bnlerinde:
Buraya kadar olan agrklamalarrmrzda; Buhara ve Semerkant gibi "Tiirk Beyliklerinde islhm Dinirln yayrlmasr ve kdklegmesi igin qok bi.iyrik hizmetlerde bulunan btiytik Arap komutam Kuteybe b. Miislim,in hentiz ig-Asya'ya agrlmasrndan once, isthm Dinintn Ferghne yolu iizerinde durulmug ve bu yondeki hayrrh geligmelerin genel bir de$erlendirmesi yaprlmrgtrr. Gorrinen o ki; ist6m Dini bu btiytik ticAret yolu gtizergdlundaki koy ve kasabalarda ve hele hele Fergilne bolgesinde kendi miitevazi gartlan altrnda gok bflyrik mesafeler kat etmig, pek gok kimse mtisltiman oldu$u gibi, bir gok cami ve mescid yaprlmrghr.
Ne varki, btiytik Arap komutanr
deaamla ii
I
itiir ih siiniiz
2
u(17'
.
gibi saf ae yadrz Tiirkleri, bu zaaalh kiginin demegojiden bagka bir gey
Fergdne'nin bu yilzleri de gdnillleri gehreli
olmtyan bu sbzlerine aldtrmamqlar ae son dereee saf bit edn ae hemde kendi lisanlarmda ae Tilrkge olarak;
"O bizim Kiirantmtzdtr' sen kendi Kiirantnr getir!" demigler ae onu yaka paga komutanlartnm huzuruna getirmiglerdir"0s\.
to
Kuran-t Kerimi, es-Sebe; 5. t1 Kuran-t Kerim; el-G6fr; 28.
'* ibn Kesir, IX, s. 3i, el-Amidi l.S. lddiau'n'Ntibiiwe, el-Va'yii'l-islAmi, Kiiveyt, 1401; no,99, s. 60, vd. Kitapgr, 2., et'Tiirk, s' 106' $e;en' R', a.g.e., s.6.
oLDU . 207
Kuteybe,
Semerkant't ele gegirdikten sonra (711,) f.azla vay,tt kaybetmeden Arap fetihlerini ig-Asya'ya kaydrrmak istemigtir. Onun Semerkant'daki islAmi tebli$ ve irgad hareketinde niEin acele etti$i, gimdi daha iyi anlagrlmaktadr.
Miisltiman Fatih iyi bir hazrrhk yaptrktan sonra; Buhara, KeE, Nesef ae Harzem Tiirklerinden topladr$r ve iginde 20.000 kigilik takviye gricti bulunan(le) briytik ordusu ile TaEkent ve Fergane seferine grkmrghr. Kuteybe, Seyhun havzasrna girdikten sonra bu Ttirk birliklerini
TaEkenf e gondermig ve kendisi de bizzat emrindeki gtiqlerle Eergane'ye yonelmigtir. Hocende ve KaEgan gibi re
et-Taberi, VI, s.483, ibnti'l-Esir, IV, s.581, Kr. Kitapgr, Z.,Tiirkistan'm Araplar Tarafindan Fethi, s. 116.
208 o IBYPRIYA KiTAPql TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
Fergane'rin onemli gehirlerinde cereyan eden harblerde mahalli Tiirk Hanlarr, btitiin gayretlerine ra$men fazla bir mukavemet gosterememigler ve Araplar biitiin Fergane'yi ele gegirmiglerdtu (7 l2).
ve gerefi ve boylesine btiyiik bir isldm komutanrna hig
yakrgmayacak bir gekilde
Bilindi$i gibi Kuteybe, kendisine ilk yrllanndan beri
muhalif olan Siileyman b. Abdii,l-Melik,in halife
Hemen gunu itiraf edelimki Kuteybe, Ferghne bolgesini ele gegirdikten sonra hig bir kimse onun buralarda, B uhar a v e S emerkant' ta orne{ini gcirdti$timtiz gibi ciddi bir islAmi teblig ve irgad faaliyetine girigtiSini dtigiintilmemelidir. Zira olaylar oylesine bag dondtir{icii ve oylesine bedbaht bir gekilde geligmigtirki Miisliiman
oldu$unu Kaggar seferi srrasrnd.a Ferganede 6$renmig ve bundan Adeta goke olmugtu (214). ieni Uihye etinkti kendisinin derhal $am'a donmesini istiyordu. Bu ise Kuteybe'nin kendi bagrm kendi eli ile yahn krhnE cellada teslim etmekten ba$ka bir gey degildi. Mijslijman Fatih, btiyi.ik bir bocalama ve tereddtit gegirmig ve en sonund.a Halifeye kargr isyan etmeye karar vermigtir. O Haccac b. Yusuf'un Emevi Halifelerine biat etmemekte direnen Kitfelilere kary Kfrfe camiinde uyguladr$r taktigi, bir bagka gekilde gimdi briytik Fergaie Cami,inde kendi
Fatih, buna ne vakit, ne zaman ve ne de firsat bulmugtur. Bununla beraber Ferghne bcilgesi siydsi olarak fethedilmig, islAnr hidAyet yolunun Qin'in bagkentine kadar onti de agrlmrqtrr.
Bu arada hemen gunu ildve edelimki tarihiere geeen Ferghnedeki meghur Kuteybe Camiini de, Kuteybe de$il,
yukarda da ifAde edildi$i gibi, ondan gok daha once buralardan mtisliiman olmug mrihtedi Ttirkler tarafindan yaphrrlmrgtrr. Ne varki Kuteybe o bedbah ve feci sonunu hazrrlayan meghur hutbesini igte, bu camide okudu$u iqin, daha sonralarr bu cami tarihlere "Kuteybe Camii" olarak gegmig ve bu boyle zamattrrrttza kadar gelmigtir. Kuteybe b. Miislimin Kendi Sonunu Hazrlamast:
Fakat bizim burada asrl rizerinde durmak istedi$imiz qok onemli bir konu daha vardrr. Oda, meghur "Ferghne Cami" ve Kuteybe'nin ontinti sonunu pek fazla dtigtinmeden bu camide isyan etmesi bundan da ote, bu bag dondtirucri geligmeler sonucu kendi tarihi gohreti, gan
. 209
kabile gefleri ve askerlerine kargr uygulamak istiyordu.
Once Fergilne Camii,ne geldi. Ordunun biitiin
mtimessillerini bu bi.iytik camide topladr. O grin Fergane cami, ne bundan cince, ne de sonra, bir daha tekran mtimktin olmayan heyecanlr tarihi olaylara tamk olmugtur. Cami hrnca hmg dolu idi. Nihayet Kuteybe, vakur adrmlarla minbere grkmrg, sciyledi$i ategli bir nutukla ordu miimessilleri ve ileri gelen komutantara, kendisini halifeye kary desteklemelerini istemiEtil2D). Fakat ordu mtimessilleri sanki bir tag kesilmigler ve hig bir kargrhk vermemiglerdir. Bekledi$i ilgiyi gdremeyen
Kuteybe briyiik bir hiddete kaprlmrg lre daha Lir,U".iu. inmeden Arap kabileleri ve kabile geflerine gok a$rr hakaretler ya$drmrghr. O kadar ki, ptir hiddet minberden :0
Genig
bilgi igin bkz. Kitapgr, 2.,a.g.e., s.
117 .
210 r lPt4sslYA KITAPCI
TURKLER NASIL MIJSLI}MAN OLDU
indikten sonra dahi, kendisini teskin etmek isteyenlere hig aldrrmayarak onlarr en agr bir dille suglamak hattA tehdit etmekten qekinmemigtir. Ne varki Kuteybe'nin bu tehditleri zaten kendisine gok krzgrn olan kabile gefleri tarafindan hic bir gekilde ciddiye ahnmamrg ve en sonunda bu krzgrn kabile geflerinden biri olan ve Kuteybe'ye gizliden gizliye dig bileyen Veki b. Sffd etTemimi tarafrndan dldtirtilmi.ig ve daha sonra kellesi rizgdr gibi uqan atlarla $am'agdnderilmigtir (7t5fztr. Kuteyb e' nin 6 ldiiriilmesinin
Yankian:
Ne ilgingtirki; Kuteybe'nin bu en kritik amnda ve en yalcnlarrmn bile kendi canlanmn telAgrna dtigerek onu terkettikleri ve bir gok gtivendi$i kimelerin hiyanet ederek kargr tarafa gegtikleri en kotti anlarrnda, "mahalli Tilrk asilzadelerinden" olugan Miisliiman Tiitk muhafrzlan sahip qrkmrg ve biiyi.ik bir cesaretle arslanlar gibi garprgarak onu korumaya qahgmrglardrr. Bu Ttirk asrlzAdelerini Kuteybe b. Miislim' in S emerkant' r hak'srz
yere iggal etti$i srrada rehin olarak almrq olmasr gerekmektedir. O[uz Beki boylece daha etkisiz bir hAle
.
211
yalntz brakmayq hiyanet etmeyi Eerefsizlik saydtklart igin hepsi ktlmglanna sartlmrglar ae arslanlar gibi garpq arak gehid olmuglar dtln)
.
Zaten miisltiman Trirk'iin karakteri de budur. O; ekme$ini yedi$i ve suyunu iqtiSi hiq kimseye hiyanet etmemig ve kalleg davranmamrgtrr. Biiytik isllm Fatihi'nin bagsrz kalan cesedine oyle tahmin ediyoruzki yine mtislriman Tiirkler sahip qrkmrg ve bu hayrr sever Fergane Tiirklerinin Ferghne'rin bir kciyrinde yaphrdr$r bir "Ribat"tn kuytu kcigesine defnedilmigtir. O daha agrk bir ifAde ile hayatr boyunca fethetmek igin u$ragtr$r ve muharip Tiirk unsurunun belini krmak igin onbinlerce Tiirkil go$u kere haksrz olarak krhngtan gegirdiSi bu mtibarek Trirk topraklatrn4 Orta Asya Tiirklii{iiniln badrt ve mtisltim an Tiirkiin kalbine giimiilmiigtilr,
Zira Nargahi'nin rivayetleri bizim bu konudaki gortiglerimizi do$rulamaktadrr. Onun, daha sonralarr bir gok mtiellif tarafindan kabul edilen bir rivAyetine gore ttirbesi; Ribdt-t Serhenk-Komutanlar Ribdtmila" ve KAh Saray adryla bilinen bir kdyde bulunmaktadr(a). W.
getirmigtir.
Barthol4 onun tiirbesinin Andican bdlgesinin Cetdl
Bagta Said b. Osman olmak izere, Arap Valileri arasrnda bu uygulamarun daha bir gok ornekleri vardrr' el-BelAzuri'nin bu konudaki krymetli rivAyetlerinden
Kuduk ndhiyesinde bulundu$una dair bir bagka rivayet
gore "btt Tiitk astlzadeleti
biiyiik oatanperoer, Semerkant Tiirk Beyi, Guzek (O$uz Bek) 'in aile fertleri idi, Ontar Kuteybeyi, bu stktntilt anmda
o$rendi$imize
daha kaydetmektedir(2a).
Hemen gunu itiraf edelimki, Kuteybe'nin kendi silAh arkadaglarr tarafindan feci bir gekilde
:r et-Taberi,
516, ibnu'l-Esir, v, s. 17, el-Ya'k0bi, Kilabii'l-lber, Beyrut, 1966, III, s' 150.
vI,
ll'
s.297, ibn Haldun,
} 2r
el-BelAzuri, FiilAhu'l-Biildan, ngr. S. el-Miincid, el-Kahire, 1932, II, s. 306. Nargahi. s. 85. Batthold, F ergdne md.
IA,IV,
s. 559.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
. 213
212.7syBs1YA KiTAPCI
olmugtur. Ne varki onun bu "Yiice Misyonu"nu bir kag kiginin dtgmda, kabile gefleri de dahil hig kimse takdir etmemig ve gormemezlikten gelmiglerdir' Bu bir kag kigiden biriside $air Farazdaktrr. Farazdak; Qevrede bu gerge$i gdren ancak bir kag gAir olmugtu' Bu biiytik Kahraman' n isl6m Dinine yaptr$r hizmetleri gozontine getirmig ve muhteris Arap komutanlarr igin belki kalbi delik ve igi buruk dilinden 9u beyitler d
,Je "015i-{ 6.fi .ptt* )t-.-r-' ir.rL ,F V J5 Lr}
igin
rJ
ur
Onlar istdm kahramanlan iililer' Hak dinin ululu{u kilmglannt gakrilatmtglar oe bu dini her tarufa
Onlar ki het gehtin surlanna ttmanmqlat oe o surlarrn burglarnda miiezzinler gibi yiiksek sesle ezan okumuglardtw\.
Di$er btiytik bir gAir olan Abdurrahman b' Cemmin el-Bthili de Kuteybe'nin oldtirtilmesini, istdm btiytik bir kayrp bir btiytik htisran olarak gormiig ve Kuteybe'nin islAmrn yiiceli$i yolunda yaptt$t hizmetleri ve bu biiytik kayrptan duydu$u tehassiirlerini agrsrndan
gu gekilde dile getirmigtir.
,p Jt;r*, ls irry rr,rl'
r",, Jr-r
b
rJ
'5.* i,-c c.tt--*l
"tlrp,
"r.l-,-
dlCt.l.t
yt ("+*S rai' oJr-.-t
r-1t
oiJ'
tlilr: eqtrlt gi"-t
qJ lft+:"0
Sanki gearesindeki itimdik miichhidterle isl6m'm bayra[mt ilalgalanifuan o de$ildi. Bu insanlat sanki onun biiyiik z afeilerini ile giirmemigler di.
igti oe Rabbine kaaugtu. Hemde biitiin gilnahlan affedilmig, teftemiz Ne yaparsm ki afttk, o ecel gerbetini
olarak Hakk'm cennetine ugup gitti"Q6).
,r";ri
yaymtglarfu,
Dini
"Sanki kahir oiluhn bir cepheden ili{er bir cepheye seakeden Ebu Hafs Kuteybe de{ildi. Minbetlere gtkry da zafer hutbelcrini okuyan da o dedildi.
/-t
d!tr-tr,t.-lt a'--'cr
Kuteybe' den S onra F ergdnede islilmiy et:
Gerqekte Kuteybe'nin Feryinede, Hz. Hiiseyn'in Kerbelada gehid edilmesini andran bir qaresizlik iginde oldtiri.ilmesi bu bolgede isl6m Dinhrn gok daha etkili bir gekilde yayrlmasrna sebeb olmugtur. Bu olay bir gok TtirKi.in mageri vicdamm kanatmrg ve onlar mtisltiman olmadrklan halde, mtisltiman Fatihi sevmigler ve ona sahip grkmrglardrr. Bu onlarrn isldma giden sevgi yolunu aqmrghr.
Zira Ttirk milleti
Komutantna, Araplann aksine, daima tistiin bir saygr ve sevgi gostermigler, onu kendilerinden bilmigler ve bir Tiirk KahrAmant olarak gormiiglerdir. Nitekim onun boyle alqakca oldrirtildti$tinii duyary Horasanh bir acem,
15
5 et-Taberi, VI, s. 520.
yi$it kahramar! cesur bir milletti.
ve doneklik onun karakterinde yoktu. Bu bakrmdan Ttirk halkr kendisine bir eok vesilelerle zulmeden ve sciztinde durmayan bu bedbaht Arap Hiyanet
et'Taberi, VI, s. 521.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
2L4 o lgYgRlYA K1APCI
yani mrislflman bir Tiirk ileri gelen aynen gciyle haykrrmrghr:
"Ey Arap Toplumu! Arttk, Kuteybe'yi iilililrdiiniiz. Allah'a and olsun ki, e[er Kuteybe bizden biri ae bizim aramtzda iilmiig olsaydr (de{il ondan yiiz geabmek) onun cesedini (topra[a giimece$imiz yerde) bh tabuta koyar harblerimizde zafer kazanmak igin ondan istimdad eilerdiko Heyhat! $iiphesiz Kuteybe'ye biiyiik bir kalteEtik edilmiEtir"QT).
Tiirkistan halklmn aradan asrrlar geqmig olmasrna ra$men Kuteybe b. Miislim'e hdlA b{iytik bir aelt, ermig, geUh, imam gozti ile bakmalarr, kabrini mtibArek bir ziyaretgAh yeri haline getirmeleri ve hAlA derin bir saygr ve ba$lrlrk duymalarr, O'nun Tiirklelin nazarmda nasrl kudsi bir yer iggal etti$ini ve dini duygulanna hAlA nasrl tesir etti$ini agrkga gostermektedir. Kuteybe daha sorualarr, biittin Ttirkistan'da ve mtisltiman Ti.irk toplumu arasrnda efsanelegmig, ozellikle O'nun mazlum bir atmosfer iginde oldtirtilmesi halkrn gonltinde manevi bir taht kurmasrna vesile olmug ve milli bir Kahraman Tiirk hAline gelmigtir.
'
MiibArek kigilerin cesedlerini sandukaya koymak ve onlann rahundan
yardrm istemek eski Tiirklerin en biiyiik Adeilerinden biri idi. Nitekim aynt Eeyi Hazar Ttlrkleri bilyiik sahabe Abdurrahman b. Rabia el-Bdhili igin yapmrslardr. Bilindi{i gibi miislilman Araplarm Hazarlarla yapn[r harblerin birinde bu biiyilk Sahabe Sehid olmuEtu. Bu Sahabenin kabri iiaerine her gece bir nar indi[ini gdren $amanist Hazarl.ar, bunun gok biiyiik ve il6hi bir olay olduduna inanmtslar ve bu aatm gdmiilii oldu{u yerden cesedini alarak Belencer' e getirmiglerdir. Z.K. :? et-Taberi, VI, s. 519, ibnu'l-Esir, V, s. 17.
'
215
Di$er taraftan Kuteybe'nin bu gekilde istdm Dinininbu bolgelerde yayrlmasrnda yeni bir dinamizm olmugtur. Kendini bu ytice gayeye adayan bi qok kimse isldm Dininin yayrlmasr igin seferber olmuglardrr. Onlann bu samimi gayretleri sonuc mahalli Tiltk Beyleri haiq buralarda yagayan insanlar arasrnda islfrm Dizi sflratle yayrlmrg ve Eetgana, mtisli.iman cihad etleri ile, Kafit Tifukler arasrnda bir ileri karakol haline gelmigtir. Qevre halkrnrn islfrm Dinine kargr gosterdikleri bu agrn ilgi dolayrsryle, daha sonra Fergane'nin bir gok gehir kasaba ve koylerinde, yeni, yeni bir gok cami ve mesciil ve
fibatlar yaprlmrgtrr. isldm
CoSrafyacrlart
bu
ilk
devirlerden itibaren Fergane bolgesinde yaprlan ve "iginde Cuma ae baytam natnazt kitnan cami ae mescidlerinin
sayilartntn 40'a ulagtt{nr kaydetmiElerdirki bu son derece tatmin eitici bir rakam olmahdtlzs). Nitekim ibn Havka} islAmiyetin hayrrna olan bu geligmeleri qok iyi bir gekilde de$erlendirmekte ve kendi zamarundan gok daha once isl6m Dininin bolgeye gok kuvvetli bir gekilde yerlegmig oldu$unu vurgulamaktadrr(2e). Buraya kadar yaptr$rmrz btihin bu izahlar bize, ilk devirlerde ve fetihler slrasrnda, islAmi tebli$ ve irgad faaliyetlerinin sadece Buhara ve Semerkant gtbi Agag Tiirkistan'rn bi.iyi.ik gehirlerine mtinhasrr olmadrSrm gostermektedir. O qa$larda, ntifus baktmrndan belki de
bolgelerinden biri olan Aga$r Tiirkistan'rn hemen hemen btittin gehir, hatta kasaba ve
dtinyanrn
en yo$un
r8
el-Hamevi IV, s. 253, el-Makdlsi, Atsenii't-Tekasim, s.214' Barthold' W" Fergane. i.R.. tv, s. 56t ..
re
Barrhold,
w., i.A., IV,
s. 559.
216
. TgysgYA KITAPqI
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
kciylerine varrncaya kadar belirli olgtide bir isldmlagtrrma hareketine girigilmig ve buralarda ktigtikli.i btiytiklii bir gok cami, mescid hatta bir o kadar da ribat'lar yaprlmrgtrr. islAm Tarihgilerinin cizellikle islAm Co$rafyacrlarr'-
nrn eserlerinde,
ilk ve daha
sonraki devirlerde Agait
Tilrkist an' rn 6nemli yerlegim merkezlerin de y apian cami, ribat, mescid, kale, hisal bayramgdhlar, Cuma Camileri gibi daha bir qok hayrr mtiesseseleri hakkrndaki
'
217
Eyub Peygamber'in mezarr (bize gdre makaml, zftaByub Peygamber'in buna benzer bir makamrnrn Buhata'da oldu$unu ilAve etmemiz gerekmektedir' $iiphesiz biitiin Uu istam ulularr bcilgede kollektif bir isldmi heyecarun do$masrna ve yayrlmasrna sebeb olmuglardr' Fergane'deki, islAm ulularrrun mezarlarr arasrnda ne
yazrk
ki, kaderin htikmtine boyun e$mekten bagka
rivAyetleri her nedense konumuz agrsrndan degerlendirilerek bir terkip haline getirilmig de$ildir. Bizim bu Eahgmalanmrzdan sonra bunlan, birisinin
bir gey kalmayan ve sonunda kellesi, kendi askerleri tarafrndan ugurulan, meghur Kuteybe, b' Miislim'in mezarrnr da zikretmemiz gerekmektedir' Bilindi$i gibi Kuteyb e (714), senesinde Halife Siileyman'a
mutlaka yapmasr gerekmektedir.
kargr Fergine'de isyan etmig ve sonunda zafetden zafete
Fergdne'deki Mukaddes Makamlar ae isldmtyet:
isl6m Dininin
Fergane'de krsa zamanda yayrhp geligmesinde bolgeye bir gok sahibe ve tabiin de dahil faziletli mtisltimanlann getirdikleri manevi havanrn da griphesiz
mtisliimanlar nazarrnda derin saygrlarr olan bir gok sahabelefin mezarlart yanl srra, bundan daha heyecanh olan:' bizzat Hz. Peygambefin imamr Hiiseyn'in torunu ve imamr Muhammed Bakrr'rn kardegi Abdullah'rn
yapaca$r pek
kogturdu$u kendi askerleri tarafrndan luyanet eseri olarak oldtirtilmtigttir.
bir zultim ve
Onu bu gekilde oldiiriilmesi mtisliiman Tiirk halkrnrn mageri vicdanrnda derin yaralar aqmlg ve gozlerinde efsdnelegmigtir. Ona her devirde Ttrkistan halkr yi.ice bir isldm ulusu gdziiyle bakmrg ve onu her yerde saygr ile anmrqtrr. Kuteybe'nin kabri islAmi
gere$i olarak eevre kciy, kasaba ve vilAyetlerden sevabrna nail olmak igin kogup gelen bir qok kimseler tarafindan bugtin bile samimi bir cogku ile teamiillerin
bir
mezarrnln burada olmasrdrr (61. 731). Mezan, bugtin bile ytizlerce mtisluman tarafrndan ziyaret edilen Hokand
zikredilmektedir,
gehrinde bulunmaktadr(30).
Kuteybe b. Miislim devrinde Fergtnede temelleri attlan isl6m Dini daha sonraki yrllarda, bu genig co$rafyada geligmig ve Fergine isldmrn gerqek manada bir oz yurctu olmugtur. Kaynaklarda "Fetgane halkmm hayu ae hasenata gok diigkiin oldufiu" zikredilmek-
Bir bakrma mukaddes emanetler olarak kabul edebilece$imiz bu mezarlara yine Fergane'de,bu gtinkti CelilabAd kasabasrrun 2.5 km. uzakh$rnda bulunan Hz. 30
Barthold. W.. a.g.e., s. 207.
isldmiy etin F erghne den S onraki YilIan:
218 e l514gilYA K|TAPCI
TIJRKLER NASIL MUSLUMAN
Bu bakrmdan bagta Ferghne olmak rizere, bu bolgenin di$er bir gok gehir ve kasabalarrna mticahid islAm gazilei igin bir gok ribat ve camiler yaprlmrghr. tedir(31).
Krsa zamanda kaydedilen bu geligmelerden sonra Ferghne
islAmrn iq-Asya ve "Khfir Tilrklere" giden yolda bir ileri
"klrAkol"r bundan da ote "Ddtu'l-isl6mla"r "D6'tu'lKiifr" arasrnda bir strur olmug ve bir mukAvemet cephesi olugturmugturki bu bagh bagrna bir aragtrrma konusudur.
Asrl bundan sonradrrki; Agafi Tiirkistan'rn di$er gehirlerinden kopub gelen ribat ehli, milcdhid g1z?ler, kdfir Tilrkler'e akrnlarda bulunmak igin qoSu kere, ilk bahar ve yaz aylarrnda Fergilne de toplamrlardr. Onlarm burada once at, ok, yay, kilrng vs. gibi ihtiyaglarr kargrlarur, sonra buralardan kendilerine katrlan yeni mticAhid Tiirk gAzileri ile yrldrrrmlarr andrran bir gtig olurlar, sonra da kdfir Tiirklere kargr harekete gegerlerdi ki bunlarr hig bir giictin durdurmasr mtimktin olmazdr. Onlarrn bu miibarek hizmetleri sayesinde ve gok yakrn bir gelecekte islAmrn ufkunu daraltan biiti.in gemberler krnlacak, Orta Asya ve Tfrran Yur dunda, Hz.
P ey gamb
erler rdevrini hatrrlatan yeni
bir cihad ve islAmi miicAdele devri baghyacaktr, Nitekim bu geligmeleri umfimi olarak de$erlendiren Z.Y. Togan aynen goyle demektedir:
"Mi)slilman Tiirkler oe Fergdne Tiirkleri, istimiyet
igin "kdfir Tilrkler" denilen di{er Tiirklere kargt saoagttlarki bu sonuncular, Karyitlel Yabaku (Naymonlar)
bir ktstm Ci{il Tiirkleri idi. el-Istahari'ye
gdre onlartn ileri karakolu Fergdnenin "Yedikant K6fir Tiirkleri i6it432). Fakat Fergflne'rin Orta Asya Tiirklii{iiniln iiz yurdu olugu, onlarrn son derece dtirtist, mert ve yi$it kimseler olmasr, bundan da
hem Emeut ve hem de Abbdst hdlifelerinin dikkatlerini gekmig ve hilAfet tilkelerine, Fergdnede.n gegitli vesilelerle binlerce Ttirk getirtilmigtir. Bunlar parah askerler olarak
hildfet tilkelerinde gok onemli gorevler yapmrglardrr. Emeotler devrinden baghyarak, Abbasilerin geligme devri
rizellikle el'Memun ve el-Mutasrm devrinde. hilAfet ordusunun bi.ittin kaprlarr bu yaSn gciri.intiglti yi$it Ttirk.lere sonuna kadar agrlmrg ve bu boyle el-Miitevekkil devrinin (U7-851,) sonuna kadar devam etmigtir.
Abbasiler devrinde, hilAfet oqdusunda ozel "Ferghneliler olugan "bir birlik" kurulmug ve bunlara Samartada ayn 6zel bir yer tahsis edilmigti€s). Btitiin bunlarrn Fergane ve gevresinde isl6m Dininin .yayrlmasrnda yeni bir hamle olugturdu$u, ytizlerce Fergilneli Tiirk'in isthm Dini ve Allahrn hiddyetine kogtu$unda kimsenin en ufak bir gtiphesi olmamahdrr. Buraya kadar olan aragtrrmalanmzda Kuteybe b. Miislimin: Baykent, Buhara ae Semerkant'ta girigti$i isldmlagtrrma hareketi tizerinde durulmug ve ilk defa,
tarihte bir egi ve benzeri olmryan, ristelik bir askeri komutan tarafindan ve tamamen bir askeri disiplin ve 32
tt ir el-Hamevi, IV, s.253.
oLDU . 219
., Kuran ve Tiirkler, s. 17. Kitapgr, 2, Orta Dofuda Tiirk Askei Varh{rnrn 1987, s.56 vd.
Togan,Z.Y
ilk
Zuhuru, istanbul,
220 .7PI
otorite iginde gergeklegtirilen bu 'islhmt harcketin" tadh objektifinde genel bir de$erlendirilmesi yapilmrghr. Gergekte Ferghne'de istdm Dininin yayrlma ve geligmesinde; Kuteybe'nin f.azla bir yeri olmamrghr' EsAsen Miisliiman Fatih, bu beklenmedik bag dcindtiriicti olaylar kargmrnda buna ne frrsat bulmug ve nede zarnam olmugtur. Ne varki islfrm Dininin iq-Asya ve kdfir Ttirklere kargr grktr$r bu tarihi yolculukta 'Fergane Tiirkliifiiiniin her zaman ayrr bir yeri ve unutulmaz hizmetleri olmugtur. Bu bakrmdan daha sonraki hayrrh geligmeleri izah edebilmek iqin bu gereve iginde Fergdne co$rafyasma dikilen islAm fidam iizerinde durulmug ve konu bir btihin hdlinde okuyucuya sunulmugtur.
Di$er taraftan islAm megalesinin Tfiran Yurdunda tutugtu$u bir srrada ve Kuteybe'nin higte beklenmedik bir zaman da ve vahgi bir gekilde oldtiriilmesi, Ttirkler arasrnda baglatrlan bu islAmlagtrma hareketi iginde tam bir yrkrm olmugtur. Haddizatrnda Kuteybeye indirilen darbe, bir manada ve Ttirk yurtlarrnda yeni dikilen bu islAm fidamna indirilmigti. Bu bakrmdan asrl konuya bir son vermeden once Kuteybe'nin oltimtinden sonra islAmi hareketin genel bir de$erlendirmesinin yaprlmasr herhalde gok yararh olacaktrr.
islilmlagtrma Hareketine llmumt Bir BafuE: Kuteybe, Do$u Tfiran Yurdunda ne kendinden 6nce, ne de sonra gelen valilerden hig birine nasib olmryacak kadar uzun bir siire valilik yaPmlg ve bu zaman zarfrnda, Orta Asya'da siyAsi Arap hAkimiyetini kesin bir gekilde yerlegtirmeye muvaffak olmug btiyrik bir
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU . 221
Arap komutanrdrr. Nitekim bir gok Bahh ve Doiulu yazarlar, Kuteybe'nin Tiirk yurtlarrnda ve bu uzun valilik yrllarr srrasrnda ceryan eden olaylar, O'nun siyAsl ve dini icraatrm bir gok yonlerden de$erlendirmigler ve kayda de$er gdrtigler ortaya atmrglardrr. Bunlardan L. Rasony; Tarihte Tiirkli.ik adrndaki krymetli eserinde Kuteybe b. Miislim'i, bdlgede isltmiyetin yol agtst, itici ve siiriikleyici giicil olarak gormekte ve gok onemli bir gerge$i vurgulamaktadrr(e). Ama, J. Wellhausen boyle de$ildir. O, bu btiytik Arap Komutanrna kargr ateg ptiskiirmekte ve onu gok a$rr bir dille itham ehnektedir. O'na gcire Kuteybe, harblerde gok zalimhne ae hdinhne hareket ediyordu. Attah igin yani isl6m'm menfaatine olan geylerile ahile aefi etmekten bile gekiniyorilu. O, daha da ileri giderek Kuteybe'ye, "baganlanm go$u zaman aicdanstzt{mt mey dundu" diy ebilmektedir(o.
Mamafih, J. Wellhausen gibi miiteassrp bir papazdan isl6m Dininin, Apa* Tiirkistan'da yaydma ve yerlegmesinde bu derece hizmet eden Miisliiman Fatihe bagka ttirlti bir ifide kullanmasl elbette beklenmemelidir. Bu kabil bat:ir yazmlarrn dini konularda ozellikle ishm ve Hr istiy anhkl a ilgili meselelerde obj ektif davranmalan mtimkrin de$ildir. Zfua onlann Kuteybe ve onun gibi islAm kahramanlarrna kargr duyduklart dtigmanhklar ve
kullanageldikleri seviyesiz ifddeler, onlann gahtslanna
de$il islAmiyetin geligme ve inkigafina
yaphklarr hizmetleri dolayrsryladrr. Kuteybe'ye ycineltilen bu aSrr ithamlar isbat edilsin veya edilmesin, O, bagardt askeri tt '5
Rasony,
L.,Tarihte TlirHilk, Ankara, l97l, s. 199.
Wellhausen, J., a.g.e., s. 208-209.
TURKLER NASIL MUSLOMAN OLDU
222.791
harekAtryla Ceyhun Nehri'nin otesinde ilk itefa Arap hhkimiyetini gok saglam btu gekilde yerlegtirdigi gibitxt. isl6m Dininrn di$er dinlerle olan miicadelesinde siydsi tisttinki$tinri de sa$lamrghr. Bu bal,:rman Kuteybe daha objektif batrh yazarlar tarafindan bile meselA S.W. Muir, isthm Dininin enbiiyiik kahr amanlar dan b ir i olar ak ifade edilmektedir(37). H.A.R. Gibb'in ise daha tatrnin edici yorumlan vardrr. O'na, gcire Kuteybe Tiirk yurtannda isl6m Dininin daha sonraki niifuzunun dayanaca[t sa{lam temeli atmtE ae bir eser oiicuda getirmiEti, Her ne kadar isl6m binasmm iist
ktsrmlart daha sontaki ytllartn giddetli lwhnalanna dayanacak derecede kuaoetli de[il idiyse de, temeli gok iyi atilmqtt. Eakat binanm yaptmmdaki hata sadece mimara ila yilklenmemeliilir. Gibb, meselenin di$er yontinede igaret etmekte ve hakh olarak gdyle demektedir: Ancak Mimar, hayatmm son senelerinde her geyi askett Qan oe giihretine fedd etmig 7,e istdm binasmt .tamamlamadan eaoel iilmiiEtiir, Ne yaztk ki, Kuteybe'nin uiicuda getirdi{i esefinin go{u O'nun iiliimiinii takibeden alh sene iginde sarxlmrgtt@).
Fakat ilaha ziyade askert gan ae gtihret peginde ki bu atilan temeli islhmiyetin din, sanat, kiiltiir, felsefe oe bir biitiin olarak isl6m Medeniyetini muazzam bir abide haline getirerek tamamlayamamtEhr. Esasen O, bu biiyilk hamleyi ne yapffiary iliigiinmiig, ne de oakti olmugtur. $ilphesiz daha kogan Kuteybe, ne yaztk
tu
l,ewis,8., The Arubs in History, London, 1964,s.76. tt Muir, S.W.,Tlre Cahphate, Bairut, 1963, s.377. tt Gibb, H.A.R. ,Orta Asya'da Arap Fiitfihaa,gev. M. Hakkr, lst. 1930, s.4tl.
O
223
sonraki deoirlerde, bu bereketli topraklarila iizellikle
Tiirklerin biiyiik kitleter halinde isl6m
Dinine girmelerinden sonra, de$il Orta Asya, hatta biitiin OrtaDo$u ae Aarupantn ufkunu kaphyacak muhteEem bir medeniyet yiikselecek ue Kuteybe'nin attt{r sailam temel b
tiy
Ie
ce t amaml anmr g
o la
caktr.
Kuteybe'niry askeri Fan ve gohrete ne kadar btiyi.ik cinem verdi$i Onun, Qin'e gdnderdi$i bir heyetin davranrg ve tutumundan gok daha iyi anlagrlmaktadrr. Fetih hareketleri Kaggar istikAmetine kaydrndr$t zaman Cin hrikrimdarr Kuteybe'den bir heyet gondermesini ve Taberfnin rivayetine gdre bu heyetin istfrm dini hakkmita bilgi aermesini oe aydmlatmasmt' istemigfile). Gayet gosterigli on iki kigiden olugan ve Hiibeyre b. Miigemrec el-KilAbi'nin bagkanh$rnda Qin'e glnderilen bu heyetin iginde, isl6m Dinine hakkryle vakrf, tek bir din alimi bulunmadr{t gibi, heyet Qin'de kaldr$r stirece askeri gosterigten, tufelyice hareket ve bobtirlenmelerden bagka hiq bir gey yapmamrghr. Kuteybe'nin bu hareketlerini bizim gok tabii olarak kargrlamamrz gerekmektedir. Zira O, her ne pahasrna olursa olsun, kendisinin hAmisi Haccac b. Yusuf'un tesbit etti$i biiyiik strateiiyi uygulamak istemigtir. Kendisi Do{uTfiranYurduna bunun igin vali olmugtu. Qin'ekadat olan btiti.in Tiirk Yurtlarrnr hatta Qin'de dahil fethetmek, Arap hAkimiyetini bu genig topraklarda kesin bir gekilde yerlegtirmelq bu stratejinin belkemiSini tegkil etmekte idi. $tiphesiz bu gayeye hizmet etti$i igin de isl6m Dinini "
et-Taberi, VI, s. 501-502.
TURKLER NASIL MTJSLUMAN OLDU
224. ysysgyA KITApCI
desteklemig ve gok kahramary cesur bir millet olan Ttirkler arasrnda onun yayllmasrm istemigtir. Bunda gi.iphesiz btiyrik olgtide muvaffakta olmugtur.
Btittin bu tenkit edilebilecek yonlerine ra$men Kuteybe'nin AgaSr Tiirkistan'd4 islAmiyetin tutunma ve yerlegmesinde gtiphesiz btiyiik hizmetleri olmugtur. Bu bakrmdary yukarda igaret edildigi gibi, bagta Nargahi olmak izere, di$er bir gok isl6m tarihgileri Kuteybe'nin islAmi faaliyetleine ince bir hayranhk duymuglardrr. Ozellikle Nargahi onun bu yiice hizmetlerini, ovgti dolu ifAdeleri ile goyle dile getirmektedir: "Kuteybe istdm Dininin yayrlmasr igin gok biiyilk giig oe gayret sarfetmigtir. gertatm ahkammt uygulamada ihmali giiriinenleri hig gekinmeden cezalandrdt, isl6m
hiilayet filizini insanlarm kalplerine dikti. Allah, bu biiyiik haynn seuabrnt O'nun ahiret hayatmm azt$t kilsm. Amin!'4&1.
Kuteybe'yi
bu gekilde takdir eden kldsik
islAm Tarihgilerinden biri de ibni Kesir'dir. Briyiik tarihgi, aym zamanda btiyrik mrifessir ibni Kesir; Kuteybe ile ilgili
qok hayrrhah ifadelerinden birinde aynen
goyle
demektedir:
"limeranrn ulularmdan
biri olan Kuteybe,
zamanda, biiyilk oe kahraman
bir
aynr
komutandtr. Allah, O'nun aasttasryla o kadar Qok kimseyi hiilayete ulaEtrmrgttr ki, sayilartnr ancak Allah bilir. Bu kimseler,
miislilman olmuglar ae Allah,rn Dinine stmsrkt sanlTfltglardv"(a7).
'
Kuteybe ile ilgili bu sitayigkAr ifadelerinde, mtiellif, zahirde olmasa bile netice itibariyle hakhdrr. Zfta, Arap siydsi hakimiyeti, Ttirk Yurtlarrnda bir kere yerlegtikten sonra/ Kuteybe devrinde olmasa bile zamanla islAm hakimiyeti de bu topraklarda yerlegmig ve Ttirkistan,m belli bagh btiytik gehirleri islAm ktiltrir ve medeniyetinin goz kamagtrncr birer merkezi olmuglardr. Bu hususla ilgili bir bagka rivayeti nakletmek igin, biz gok daha gerilere, belki de Kuteybe devrine gidece$iz. Bahili
Kabilesi mensuplarrndan, gair Abdurrahman
Nargahl, s.73.
b.
Cemmane, Kuteybe'nin vefab dolayrsryla yazdrfir bir mersiyesinde goyle demektedir:
"rJ,{f
6l *
Cf
J|:t &r & fl}t }t fjJ lJ"
"IsIAm Dini, Hz, Muhammed,in iiliimiinden sonra Ebt Hafs'm() kaybmdan daha biiyiik bir mustbet giirmedi. Abhar" a{lal Art* giizler onun igin yag yerine kan akttstn!"(a).
Kuteybe'nin boyle, beklenmedik bir zamanda ve hunharca oldtiriilmesi sadece Arap siyAsi hakimiyeti igin de$il, isl6m Dininin Orta Asya,daki mtistakbel mukadderatr ve Tiirkler arasrnda yayrlmasr yolunda da giiphesiz buytik bir yrkrm olmugtur. gimdi burada kargrmrza onemli bir sual grkmaktadrr. O da Kuteybe,nin, '' ibn Kesir. el-Bidfrye, Beyrur, 1966. IX. s. 167. ' Ebt Hafs, $iirde Kuteybe'nin kiinyesidir. " Abhar, Kuteybe'nin gocuklanndan birinin anasrdrr.
{
. 225
r: et-Taberi. Vl. s. 521
.
226
.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
TsKERlYs K1TAPCI
bu muhteris ve onun bagarrlarm eekemeyen ufuksuz silah arkadaglarr tarafindan iildi.irtilmesi ile isthm Dini, Araplar, Orta Asya mrisltimanh$r ve Ti.tkler neler kaybetmigtir? Herhalde gimdilik asrl cevap verilmesi gereken soruda bu olmahdrr.
7-Arap siydst hhkimiyetinin ig-Asya zte Qin'e doftu ilerlemesi oe biiyiimesi tamamen dutmuEtut, Kuteybe'nin zaoalh bir mhceradan iite gitmeyen ve neticesi koca bir
Fergane ae Kaggat sefeti ile Seyhun haozasrndaki Tiirk oarh{t giikettilmig, impatatotludun do$u smttlartntt emniyeti 6deta giikmilgtiir, Qinliler bu defa Araplar igin gok daha tehlikeli bit dutuma gelmigtit'
sfr olan
Qintilerin bu
tarihi ftrsattan
yaratlanmaya
kalktgmamalan, het geyden iince isl6m Dininin Orta Asya'daki gelece{i ae Tiirklet arasndaki yayilmast agrsmdan ancak Allah'm bir lutfu olmugtur,
2-Kuteybe'nin siyhst fetihet Yantsta, Tilrk yurtlarnda baglath$t istdmlaghrma kamp any asma fazla bir iinem oerilmemiE oe islilmiyetin ig:Asya Tiirkliidiine ulhgmasntn htzt kesilmigtir. Bu ise Otta Asya Tiitk boylanntn bilyiik kitleler halinde miisliiman olmalannt tam iki asr geciktirmigtir. 3-isl6m Dini; Aga$t Tiirkistan'da, bit gok din ae kiiltiirlefin garyrytt$t bu biilgede, Art ae Sdmi dinlete katgr baglatt$t korkung miicadeleside bir anda devlet deste{inden tamamen mahtum eililmig ae yalntz braktlmtgttt. islilmiyet; daha yaoan bit ifhde ile Emeailefin deolet politikax olan Arabizme tektat diinen Horasan Valileri, hayr Arap buriuaa xnfnn; yetli halk
. 227
ae Tiirklere kary giistermelik bir asiller ilint hdline gelmiEtir. Araplar het hhl-ii khrila milsliiman kabul edilecek ae Araplartn drgmda kalan yerli halk, Tihklerile dahit miltiyeti ae dint ne olursa olsin aergi miikellefi (harag, cizye gibi) olarak kalacaklarih. Araplann bu a{r oergi yiikii altmda inleyenler arasrnda, gayr-i Arap miisliimanlartn, bunlara Tiirklerde dahil, gok ayn bir yeri aardt.
4-De$erti Arap komutant Kuteybe'nin uefatmdan sonra isthmiyetin Tiirkler arasrnda yayimasq Horasan'a gelen Arap aalileti taraftndan bir deolet politikast olmaktan EkmtE ae bu biiyle deaam edip gitmigtir, islilmiyet bir dereceye kadar kendi kabu$una. gekilmig ae Arap siyilst hakimiyetinin yaytldtfi biilgelerde, Arap dealet ailamlartntn biitiin engellemelefine rafimen, kendi
milteaazi imkanlart oe bu ige giiniil miisliimanlann ferdi gayretleri ile yaytlmaya
oermig deaam
etmigtir. 1-Bundan sonra isthm Dini, di$er Tiirk Eehirlefi oe ig Asya'da yayilmaxnda Miisliiman Araplar tamamen deareden Ekacak ae isl6m hiddyetini steplerde yagayan Tiirklere, Kuteybe b. Miislim'in ileldletiyle milsliiman olan oe ekseriyetinin Tilrklerin olugturdu$u yeni isl6m cemaati ile gidecektir. Yani, Tiirklerin yiizde yilzlere aaran biiyiik gaptaki miisliimanltit yine Tiirkler o as*astyla olacaktr,
Bunlar bizim Kuteybe b. Miislim'in boyle hig te beklenmedik bir anda ve lslima hizmetinin en verimli oldu$u bir ddnemde, kendi silAh arkadaglart ve ganimet ortaklarr tarafindan hunharca
228 .7gYgp.iYA KITAPCI TURKLER NASIL MUSLUMAN oLDU . 229
bazr acr gerqeklerdir. Kuteybe'nin boyle, feci bir gekilde oldi.irtilmesi ne isl6m Dini ve ne de Orta Asya Fetihlertnin hayrrna olmug ve onun tarafindan baglatrlan bu iki btiytik hireketin ikisinin de yarrm kalmasrna sebeb olmugtur.
bu bitmez ttikenmez gayretleri r\e islh.m Dininin, daha sonraki yrllarda Orta Asya ve Tiirk Boylan arasrnda gosterece$i bag dondtirticii geligmelere bir baglangrg olmak izete, bu biiyiik oluEumun temellerini atmrg ve isl6m hidayetinin bu bereketli topraklara tohumlarrm serpmigti. Ne yazrk ki, daha sonra gelen bagta askeri valiler olmak tizere Emevi devlet adamlarr; onun, temelini attr$r ve yarlm buakttSt bu muazzam eseri tamamlamak goyle dursurg ilgi dahi gostermemiglerdir. Hatta bir gok hallerde islAmi geligmelerin yamnda olacaklan yerde, tam karqrsrnda Gergekte Kuteybe;
olmuglardrr.
Yukardan buraya kadar olan aqrklamalanmrzda Tilrk Yurtlannda isldm Dini'nin Yayilmasr i.izerinde durulmug ve steplerde duyulan 'itk ezan sesleri" hakkrnda ilk defa qok genig bilgiler verilmigtir. Mdmdfih bu gok onemli konuya son vermeden once, bizim tizerinde durmak istedi$imiz iki onemli Ttirk bolgesi daha vardrr. Bunlardan; Birincisi Harzem tte ikincisi ise Ciircan ae D ehistan
bolgeleridir.
Her nekadar Kuteybe, Semerkanttan cince Harzemi fethetmigsede bu Tiirk bolgesinde, islAm Dininin yayrlmasr igin hig bir ciddi faaliyette bulunmamrgtr. Buna sebebte Milsliiman Fatih'in asrl griciinti siydsi fetihlere
vermesi ve cincelikle Qin Seildine kadar yayian Tiirk 'Yurtlannr en krsa bir zamanda fethetmesi idi. Zaten Haccac b. Yusuf tarafindan kendisine verilen talimat da bu idi. Bu bakrmdan Harzem sadece siyAsi manada fethedilmig, mtisltiman idareciler igbagrna getirilmig ve
boylece islAm hidayetinin nurlu yolunun 6nti kendili$inden agrlmrgtrr. Hemen gunu ifdde edelimki, i bile islfrm Dini' nrn, bu Ttirk bolgesinde yayrlmasr igin gok gizel bir firsat olmugtur. Zira islAm hidAyet giineginin ildhi rgrklarr gok gegmeden bu topraklar iizerine dtigmtig ve Harzem Tiirk Yurdu krsa zamanda isldm Dini'rin kutsal bir oca$r, islAm Ktiltiir ve Medeniyetinin parlak bir buca$r hAline Harzem' in siyAsi manada fethedilmes
gelmigtir. MAmAfrh Harzemdeki bu isldmi geligmeler, Hazar Kryilarq Kafkasya, Kara Denizin kuzey kesimleri, DonVolga boylanna kadar yayrlan bu genig bolgelerde yagayan Tiirk boylart arasrnda, isl6m Dini'rin yayilmasrndaki birinci derece etkili olmug ve bu sAyede binler onbinlerce Tiirk Miisliiman olmuglardr. Bu hayrrh geligmeler tizerinde bundan sonraki bdltimlerde gok daha genig bir gekilde durulacak ve Harzem Tiirkleri arasrnda
isl6m Dini'rin yayrlmasr gok daha mristakil bir konu oarak ele ahnacakhr.
Ciircan ae Dehistan'a gelince, Miislilman Fatih'in bunu akhndan geqirmemig olmasr mtimktin de$ildir. Ne varki onun, bu diigtincesi fikir plamnda kalmrg esasen o, buna ne zaman ve ne de firsat bulmugtur. Bu bakrmdan Kuteybe'nin $am'da ve Halifenin yakrn gevresinde bulunan diigmanlan bunu dillerine dolamrglar ve her
230 o ffiKEslYA KITAPqI
firsatta Kuteybe'yi yeni halifenin gdziinden dtigtirmek igin kullanmrglLr ve bunda baganh da olmuglardrr. Kuteybe'yi bu gekilde istismar edenlerin bagrnda ise Yezid b. el-Miihelleb geliyordu. Yezid b. elMiihelleb en sonunda yeni halife Siileyman b. Abdti'lMelik (75-717) tarafrnda Doiu Tfrran Yurduna vali olarak giinderilmigtir(71 5 )(6).
vI.
bir silah olarak
Yezid buraya vAli olarak geldikten sonra, btiHin hrsmryla Ciircan ae Dehistan Tiirkleri tizerine ytiriimtig ve buralar bir kan ve ateg kasrgasr olarak ele gegirilmigtir. Biittin bu acr olaylar ve siyAsi geligmeler bu kitabrn konusunun drgrndadrr. Ne varki bu en zor gartlar alhnda blle isl6m Dini kendisine has imkanlarla Ciircan ue Dehistan Tiirklerine ulagmrg ve bagta Cilrcan Tii* Beyi Sul-Tekin olmak iizere binlerce, onbinlerce Ttirk mtisliiman olmug ve bir cihad eri olarak ilk defa islAm sanca$r altrnda toplanmrglardrr. igte bundan sonraki sayfalarda biittin bu hayrrh bir o kadar da ilging geligmeler tizerinde durulacak, Cilrcan ve Dehistanda isl6m Dini'nin nasrl ve hangi gartlar altrnda yayrldr$rmn genel bir de$erlendirmesi yaprlacaktrr.
cURcAN vE sUL TURKLERI
enasnne
ISLAMIYET islAm SancaSr Altrnda itt Citrad Erleri
Ciirchn'rn Tarihi Gegmigi oe Tiirkliik Siireci:
isl6m Dininin, bu erken devirlerde srgradr$r
en
onemli Ttirk bdlgelerinden biriside Ci)rcan, Dehistan ve buralarda mekan tutmug olan Sul-Tiirkleridit. Gergekte CtircAn; Hazar Denizinin gtiney do$usunda gok genig ova ve yaylalan ile sulak bereketli, her ttirlti meyve dzellikle nArenciye ve sebzeleri bol bir iilke idil1). Onemli nehirlerinden birisi Cihciln digeri ise Etrek nehri idi. Ehek ,nehrine gelince; tizerinden gegmesi gok zor ve inadna azgrn akan bu nehrin iki tarafinda uzun asrrlardan beri gok yo$un bir gekilde Tiirkler yagafup igin I'Tiirk Nehri, anlamrna bu isim verilmigtir. Etrek "Tiirk" kelimesinin go$ulu olan arapga "Etrdk" kelimesinin' hazfedilmigt') geklidir(z). Ciirchn oe Artrilbad rjnemli gehirleri arasrnda bulunuyordu. Ciirchn'tn boyle sulak, yegilli( bereketli, yagamasl kolay bir iilke olmasr sebebiyledirki kuzeyden gelen giigebe Tiirkler, IslAmi fetihlerden qok daha dnceki devirlerde buralara gidip yerlegmek igin qok briyrik bir ilgi ' el-Makdlsi, Absenlt't-Tekisirn, Leiden,
'r el-K0ff, IV, s.208, et-Taberl, Vl, s.523, ibnti'l-Esir, V, s.23.
1906, s. 288, el-Hamevi, Harfinan, R., C ilrcdn, lA, III, s. 245. ' Bazr Arapga kelimelerin bir haitrnin ahnmrg gekline hazif denilir. : Strange, G., a.g.e., s.418.
[r
II, s. I19,
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
232.7sYs71YA KiTAPCI
gostermiglerdir. Her ne kadar Silsfrniler Deorinde bu Ttirk goglerini durdurma igin $efuistan-t Yezdilcerd ae $ehr-i Firaz kaleleri, hatta hudut boylarrna Hazm Denizinin kryrsrndan baglamak izere binlerce klm. uzunlu$unda duvarlarr yaptrrlmrg ise de(3)bunlar hig bir zaman yeterli olmamrg ve g69ebe Tilrkler, btiytik mal varhklarr ile buralara gelip yerlegmeye devam etmiglerdir. Boylece Cilrchn ae Dehistan islAmiyetin buralara ayak basmasmdan asrlarca 6nce go$unlukJa Tiirklerin yagadrp: bir "Tiirk Yurdu" haline gelmigtir. ilk devir isldm tarihgilerinden biri olan ve Ttirklerle ilgili bir gok
konularda gok ilging agrklamalarda bulunan
ibn
A'sem
el-Kfifi, "Ciirciln oe Dehistan'u Tiirkliik siirecini"
gu
gekilde anlahnaktadrr:
&t> tdo
t*-f ti dtLJ.-r pa"Jr .J itb;* eiilfJ" _ ".rJll ;y u. r$2 pr; ".i T tiar tllrrrl .;all ir.
"Ciirc|n; acemlerin giiElii idareleri diineminde
etrafi kerpigten yapilmq ae kimsenin agamryaca{t surlarla gafiImig
bir gehir idi. Tiirklerden bu gekilde korunmug oluyorlarfu. Sur duaarlanrun bir ucu Hazar Denizinden baglamak iizere illkenin iElerine kadar uzanryordu. Zirt Harzem cihetinden gelen Tiirk gi;E dalgalarr ancak bu duaar sayesinde durdurulabilmigti. Oyleya; Sabur-u Zii'I-Ektaf, Husrea b. Hilrmiiz, Nugireoan oe Kubaz b. Eiruz hep bu Tiirk gdglerini durdurmak igin Qrpmtp durmuglardtr. Neoarki onlarm sayilarmtn goklu{u oe ilstelik
Eok
Tilrk
goEebe aktnlartnt
duoarlanda
en sonunda
Ci.trcan halkt onlarla "Sulh" yapmrylar ae birlikte yagamak durumunda kalmrylardr. Astl bundan sonra buralara (Harzem cihetinden) daha gok Tilrk engelleyememig,
gdgleri olmup ae onlar daha da go{almqlardr. Onlardan
gok
bilyi.ik bir ktsmt Dehistan'a gekilmig ae Ciirchn i.izerine saldtrilarda bulunmug ae onlara Qok bilyilk nyiatlar aerdirmiglerdir. Ciircanda bu durum boyte istdm Dininin buralara gelmesine kadnr deaam etmigtir'@.
De$erli tarihgimiz E. Esin'e gdre bunlar genellikle O[uzlann btiytik bir kolu olan Sul-Tiirkleri idi6). ibn
Asem bu Tiirkler'in genellikle Harzem ycintinden geldiklerini kaydehnektedir6Bu agrklamalartmrzdan da anlagrldr$r gibi Ciircan ve Dehistan uzun tarihi seyri iginde tamamen ve her zarr.an Ttirk ntifuz ve hakimiyeti altrnda kalmrg ve Miisliiman Araplar, bvralara geldiklerinde bu yerli Tiirkler ve muharip Ttirk unsuru ile kargrlagmrglardrr.
Ciircdn ae Dehistan'm
Dini Yaptst
oe Eski Dinler:
islAmi fetihler srrasrnda bolgenin di$er bir l.esrm eyAletlerinde gdrdii$timiz ibi, Cihchn ae Dehistan, Tiirk hriktimdar dilelerinden daha ziyade t'SuLl" adr ile zikredilen bir hanedamn ntifuz ve hAkimiyeti alhnda bir "Tiirk Beyli$i" gortintimtinii arzediyordu. Buna ra$men Ciircan ae Dehistan'rn dini durumtl di$er Ttirk rilkeleri, b
gitglii, harpgi kimseler olduklan igin bunda bagarilda
olamamrylardr.
bu kale
. 233
I el-K0fi, III, s. 162.
'6 Esin, E, a.g.e. , s. 145, 147 el-K0fi, III, s. 163.
.
234.ZEKERIYA KiTAPqI
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
arada Do$u T0ran Yurdundan pekte farkh de$il di Zira, Zerdiigtliik, Nastfirilik ve bir dereceye kadar Mfrseoilik (Yahudiler), islAmiyetten gok daha onceki asrrlarda buralara gelmigler ve yerli halk arasmda fazlasryla kabul gormriglerdir. el-Makdisi'den
Bu Art ve Sdmi dinlerin yamsrra O{uz Tiitkleri vasrtasryla "Giik Tann-Tek Tanr{' veya $amanizm de bu topraklara girmig ve Tiitklcr tarafindan temsil edilmigtir. Budizm ve Manihaizmin buralarda pek f.azla bir bagan gosteremedi$i anlagrlmaktadr. Yerli halk iizerinde daha ziyide MecAsifilin etkili oldu$u gortilmektedir. O kadarki Sul Hanedan ailesi bile atalarrmn dinini "Gdk Tann-Tek TAnr{', terkederek goktan "MecAsl' olmu9lardr' Nitekim isldmi kaynaklar bu konulardabize aynen gdyle demektedir:
irta;a
u$t ;f"oi cfls f irtf
J1r
061' t;t e; otPf '..frilt
t"t,rt ){t1
t-4i
"Sul Tilrk asilh bir kimse idi, Kendisi ae kardegi Eirfrz bu iki Cilrcan, beyi sonradan meefisili$i kabul etmigln oe sonralarr tam bir Farsh @ibi) otmuglardr'4g)'
Haddi zatinda Sul-Tekin ailesi sadece "Mecfisi" de$il bir iranh gibi olmug ve hatta isimlerini bile de$igtirmiglerdi. Artrk onlar bundan sonra Mangpslakta ?
8
el-Makdlsi, s.355. ibn Hallikan l, s.21 , el-Hamevl, Mu'cemil'l-tldeba, I, s. 260, el-Istafani, K. e l-E gdni, I, s. 43, Kitapgr, 2., et-T ilrk, s. ?f,0.
. 235
bulunan Ota$ geklindeki atalar taprna$rmn da deldlet etti$i gibi milli geleneklerin yarunda SAsdni ktiltrir ve ntifusuna agrk bulunuyorlardt(e).
Bu arada hemen gunu ifade edelimki; Tiirk milli Fuuru, iran milli varh$ma gdsterdi$i hassasiyeti hig bir zaman ne "Mecfisisilik" oe "Manihaizm" gibi kadim iran dinleri, ne de fuan dil ae kiiltiiriine gdstermig, Ttirk toplumu lran ktiltiirtine agrk bir hale gelmig hatta zaman zaman Farsga Trirklerin devlet dili bile olmugtur. Ne ilgingtirki istim Dini bunu bir dereceye kadar engellemeye gahgmrg "siinni isthm doktrini" ve "Hanefilik" hiq giiphesiz "iran $iilifinin" kargrsrna dikilmiq, Ttirk milli guurunu beslemig ve iran milli varh$ma kargr her zaman uyamk olmamrzr sa$lamrg ve bu
bugi.inlere kadar gelmigtir. Siinnili$in ve Hanifli$in bu yonti hig bir zaman unutulmamahdr.
Bununla beraber trpkr "Mecfisilik" gib| Nastfirilikte bu topraklarda geligmigtir. O kadarki Nastfirilerin 553 yrhnda Ciircanda bir piskoposluk kurduklarr gcizoniine getirilirse, durumun ciddiyeti bir kere daha kendili$inden ortaya grkmaktadrr. Onlar bir gok Tiirkiin, Hrristiyanhk dinine girmesini sa$lamrglardrr. Mtisltiman Arap Fatihleri bolgeye ayak bashklarr zaman, ,bu realiteyi g
'Esin,8.,
a.g.e., s. 145.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
236 . ZEKERiYA KITAPqI
Nitekim et-Taberi'den oSrendi$imize
Cibchn'a itk Sahabe Akmt:
gdre;
Dihistan ae Cilrcan Tiirk Beyi Ruzban b. Sul ile Siived b. Mukrin arasrnda 639 yrhnda yaprlan ilk "Bartg Anlagmas{'nda bu durum gciyle ifAde edilmigtir;
aaxtaayla Dihistana (kuzeyden) giriE yollartnt emniyet altma alacak oe anlagttklart miktarda cizye tiiliyeceklerdir. Buna kargil* Sul Tiirk Beyi bir hakstzh{a u{rarsa miisliimanlar ona yardrm edecekler, bu arada Ciircan ae Dihistandaki dinler ae onlann topluluklan giiaence altnda olacaktr, Bu aruda "SuI Beyi, Tiirkler
. 237
ist6m Dininin, ozellikle Hz. Omer dewinde girigilen fetih hareketleri sdyesinde, Cilrcdn ae Dihistan'rn kaprsrnr galmaya hazrrlandr$r sralarda bu genig co$rafi bolgein dini yaprsr boyle idi. Yukarda da ifAde edildigi gibi, Halife 6mer'in de$erli komutanlanndan biri olan
birlikte
'stiveyd b. Mukrin, Ciircan'a do$ru bir askeri sefer dtizenlemig ve Ctircan Tiirk Beyi Ruzban b. Sul, gosterdi$i tistrin bir anlayrgl4 tistelik iki taraf arasrnda higbir kan d
Ciircan' a geldi$inde kargrsrna "Mecustlik" ve Nastutilik grkmrg ve o kendi hidAyet yolunda bunlarla kryasrya bir
milslilman olanlnra hiEbir gekilde agtrt daararulmtyacak, onlarrn canlart giiaence altmda olacak, aynca buraya gelip yerlegen
kimse iilkedeki miislilmanlara sert dairanmtyacak onlart iildiirenlerin (tnah) ae kant heldl olacaplyt(l0).
igte
islfrm Dini, Miisliiman FAtihlerle
mticAdele vermig ve en sonunda muazzam
bir dini
zafer
kazanmrgtrr. Bundan maksadrmrz, her geyden 6nce bu zorlu, griglti, gelenekten dindar "Mecfist" Ttirk Hanedan
ailesi, Ciircan Tiirk Beyi Sul-Tekin'in isldm Dini lle temasa gegtikten sonra onun beklenen "Hak Din" oldu$una inanmasr, "Mecfisili{i" terketmesi ve bi.ittin varh$r ile mtisltiman olmasr ve brittin giicti ile bu topraklarda isl6m Dinine sahip grkmasr idi. Bu, isl6m Dininin o devirlerinde Ciircdn oe Dihistanda kazandrfir en biiytik zater, "Hayr!" ilAhi bir mucize idi.
milslilmanlarda korunmug olacaklarfu. Onlardan herhangi bir kimse her ne suretle olursa olsun ijldilrillilrse, bunu yapan kiginin karu ae (mah) helal olacakh"ol).
Fakat
rr r0
'.*ir;'t F{Iu
et-Taberl, IV, s. 152 Krq. ibnu'l-Esir; III, s.25.
nfl1,lb
itr.ili,Jt itt'll /J'
bir mtiddet sonra bu bang
anlagmasr
gegerlili$ini kaybetmig ve bu durum, Said b. el-As'rn bcilgeye ikinci bir sefer yapmaslna kadar da devam etmigtir (650). Halife H;z. Osman zamamnda sahabeden bir gok mtimtaz kigilerinde kahldr$r bir ordu ile Ciircan'a gelen Said b. el-As, bagta Ruzban b. Sul olmak tizere es-Sehimi, Tarih-u Ciircd.n, Beyrut, 1987, s.45, el-Hamevi, el-Biilddn, Il,s. l2l, et-Taberi, IV, s. 152, Taberi bu antlagmarun metnini h. 221642 senesi olaylarr arasrnda vermektedir Z.K.
?
238 . zsreNYA KnAPCI
TURKLER NASIL MUSLUMAN oLDU
. 239
J
i
civar hi.iktimdarlarr ile her sene bazan 100 bin, bazan da 300 bin dirhem vergi vermek tizere ikinci bir anlagma daha yapm$hr(l2).
Boylece isldm Dini Cilrcan'a, }Jlz. Peygamber'in vefatrndan daha yirmi sene bile gegmeden girmig oluyordu. Ne ilgingtirki asrl bu geligmelerden sonra Ciircan, bir gok "rniibarck sahabe"nin u$rak yeri olmuq ve bir qok sahabe bu topraklara miibArek ayaklarurr basmrglardt. Ciirchnh Ttirk tarihgi es-Sehimi; "Tarih-u Ciircanadrndaki laymetli eserinde Ciitcdn'a ayak basan bu sahabelerin eserinde, ulagabildi$i kadarryla isimlerini vermigtir. Bunlann goklu$u kargrsrnda bir insarun gagrrmamasr mtimki.in de$ildir. Bunlar arasrnda; elHiiseyn b. Ali, Abdullah b. Omer, Hiizeyfe b. el-Yemini, Said b. el-As, Siiveyde b. Mukrin, Ebff Hiireyre, Abdullah b. Zid.beyr, hatta Hz. Hasan gibi bir gok tinlti sahabelerde yer almaktadrr(r3).
istfrm Dini'ni insanlar arasrnda yaymamn faziletini
bundan da ote, bunun sorumlulu$unu H;z. Peygamber'den o$renen bu "Peygamber Dostlan" bu rzak Tiirk diy6rrna srrf bir mAcera olsun diye gelmemiglerdir. Onlar buralarda isl6m D inirrtn yayrlmasr igin cdnla bagla gahgmrglar ve bir gok kimsenin Allalun hidAyetine kavugmasrna vesile olmuglardrr. Onlann vasrtasryla mtisltiman olanlar, bunun dtgrnda belkide biiytik ululu$a daha f arkrnda olmadan bir 12
t3
et-Taberi, IV, s. 269, vd, Krg. ibn es-Sehimi, s. 46.
A'sem,III,
s. 163.
kavuguyorlardr. O da 'TAbiy olma gerefi idi. Bu bakrmdan Do[u Tttran Yurdu, AEaP Tiirkistan ve Ciirchn gibi Trirk bdlgelerinde ilk defa mtisliiman olan Ttirkler, aynr zamanda "Tdbit" olma gibi qok bliytik manevi bir derece ve mutlulu$una kavugmug "miiideli" kimselerdi. Ne varki klasik isl6m tarihgileri, daha ziyAde siyAsi
bir "Arap kahramanh[t" hAline getirmek gibi bir zahyete dtigtriklerei igin isl6m Dininin, Tfiran Yurtlartnda kazandr$r muhtegem dini zaferler ve ilk mrihtediler fetihlere a$rrhk verdikleri ve islAm tarihini
hakkrnda bilgi vermek hususunda yeterinden fazla cimri davranmrglardr.
Btittin bunlar isl6m Dininin bu ilk devirlerde Ciircanda kollektif bir heyecan haline geldi$i geklinde de yorumlanmamahdrr. Zira bundan onceki sayfalarda da belirtildi$i gibi mtishiman Arap Fdtihleri, dzellikle Emeutler dearinde daha ziyade "cizye" ve "harag" gibi "oergilere"
il
240 c ZETBqIYA KITAPCI
fr
Bize gdre Sul-Tekin'in miisltiman olmasr
I I t t
ve
Allah'rn hidAyetine kavugmasr kendi devri, belki de kendi asrlnrn en btiyrik olaylarmdan biridir. Peki Sul-Tekin .nasrl mtisltiman olmugtur? Bu eok rinemli sorunun cevabrna gegmeden cince Yezid b. el-Miihelleb'in krsmende olsa Ciircan'm fethi ve isldmi tebli$ faaliyetleri tizerinde durmamrz gerekmektedir. Yezid b. el-Milhelleb Ciircfrn Yurtlannda:
Bilindi$i gibi Kuteybe b. Miislim'den sonra Dogu T0ran Yurduna askeri vAli olarak Yezid b. el-Miihelleb
gonderilmigtir (716). el-Miihelleb'in haddi-zahnda Ciircdn'r ele gegirmek ve bu bereketli topraklarr gcinltince ya$ma etmekten bagka hiq bir ytice gayesi yoktu(tr). Bunun igin el-Miihelleb once btiytik bir ordu hazrrlamrg, daha sonra Ciircdn topraklarma girmigtir.
O once Sirl-Tekin'in asrl ntifuz bolgesi
ve
'hAkimiyeti altrnda olan Dehistan'a ytirtidti
sonra Cilrcan'a yoneldi. Bir kan ve ateg kasrrgasrm andrran ordusu ile koca gehri ya$ma etrnekten gekinmeyen bu Arap komutanq Ttirklere kargr ttiyler urpertici bir katl-iAma girigmeyi ihmdl etmemig ve Sul. Tekin'i kendisi ile istedii gibi bir anlagmaya yapmaya da mecbur etmigtir(10).
'' et-Taberi, IV.
s. 539 vd. Wellhausen, J .,^.g.e., s. 212, Hartman ,R.,Ciircdn, 16 et-Taberi, IV, s. 532, 543, 557 , el-BelAzuri. 483. '5
iR,IIt, s.245.
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
. 241
igte bu anlagma Ciircan'da IslAm'm dntinti agh$r gibi, Sul-Tekin'in igin de Allah'rn hidAyetine giden yolunu agmrghr. ZilraYezid b. el-Miihetleb, Sul-Tekin bu belAlr Tiirk Beyinden gelebilecek tehlikelerden emin olduktan sonra, rilkenin emniyet ve asdyigi ile meggul olmug ve iddri manada reform diyebilece$imiz bazr islahatlarda bulunmugtur. O; bu crimleden olmak izere, Ciircan'rn gok harab bir hAle gelen ,'sutlann{' tdmir ettirmig ve kuzeyden gelebilecek gayr-i mtislim Ofuz Tiirkleri'rin hticumunu dnlemekn istemigtir. O; bu arada Hazar denizine akan Ciirchn deresi havzasrnda Ciirchn $ehrini kurdurmug ve daha sonra burasr briytimtig geligmig, Crircdn Ttirk medeniyet ve krilttirtiniin gok onemli parlak merkezlerinden biri olmugtur. Aynca burada kendi adryla bir de cami yaphrmrghr(17). Fakat bunun Ctircan'da yaprlmrg
"ilk cami,'oldu$u
da zannedilmemelidir. Ciircfrn'rry Arap ileri gelenleri ve mtisltiman tacirlerin bir u$rak yeri oldu$u ve buralara bir qok sahabenin gelip yerlegti$i diigtintiltirse, bundan cince buralarda daha bagka bagka bir gok camilerinde yapilmrg olmasr gerekmektedir. Fakat Ciirciln oe Dehistanda genrg qapta isldmiyetin
yayrlmasr Tiirk Beyi Sul-Tekin'in mtisltiman olmasrndan sonra baglamrg ve daha sonra bu bereketli topraklar islilmm 6z yurdu ve IslAml ilimlerin begifi olmugtur. SulTekin kimlerin tesiri ile ae nasrl milsli.iman olmugtur? Bu
sorunun cevabr bir yana, Sul-Tekin ve
onun
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
242. ysysp1YA KfrApqI
mtisltimanh$r Abdii'l-Kerim Satuk Bufra Han gibi bir "destan" drr. Ne varki Satuk Bufira Han destan bir "Tezkere" geklinde yazildrp: halde Sul-Tekin'in bu ildhi destam hala yazrlmamrghr. Ne ilgingtirki daha sonra esSehimi tarafindan yazian Tarth-u Ciirchn adrndaki kitaptan ve di$er isldmi kaynaklarda, bu destarun ancak ip uglarr verilebilmig ve briylece bu Tiirk Beyine gok btiy{ik bir haksrzhk yaprlmrgtrr. Bu ilAhi destan'rn burada biraz aralanmasrnda fayda vardrr. $oyleki:
Allah'm Hidhyetine Giden Yolda Sul-Tekin: Yezid b. el-Miihelleb, onun C#rc 6n ve Dehtistant fethi ve bu arada cereyan eden bag ddndtirticii olaylar SulTekin bu inadrna zengin ve do$ugtan dindar Ttirk Beyini "gergek hak din" ve "isl6m realitesi" ile kargr kargrya getirmigtir. Onceleri iyi bir $amanist olan ve 'Giik Tanr{'ya inanary daha sonra bu inancrn muhtevasrm doldurmak ve gekillendirmek igin "Mectrsiliye" yonelen ve zorlu bir "ateg-perest" olan Sul-Tekin daha sonra 'isl6m realitesi" ile kargrlag,ntrg, "karAnlil( ve "aydmlil{ "Zulmet" ve "Nur" bir di$er ifAde ile "Ahura" ve "MazdA" ilAhlan arasrnda srkrgrp kaldr$rru g
Daha sonra o; bu fnemleket ileri gelenleri ve aydrnlan arasrnda zamar! zaman orne$ini gdrdri$imtiz
. 243
gibi, kendi saS duyusu ile bir "hak din" arayrgrna girmig ve igine di,igtti$ti bu manevi buhrandan kurtulmak igin grrpmlp durmugtur. O; bu ctimleden olmak tizere; bagta Yezid b. el-Muhellep'te dahil bir gok samimi miisltimanla istigdreler etmig, isthm Dizi hakkrnda bilgiler edinmig ve en sonunda mtistiman olmaya karar vermigtir. Zira istdm Dini;hem "im*nt" ve hemde "dint" yant amel, ahlak ve ibadet ydntinden pril pml, ilahi idi ve kendine 6zel bir "hidhyet" ve iman cezbesi vardt. Oysa Mecfistlik daha sonralan gok bozulmug ve ahlaksrz bir din olmugtu. Gerekti$inde baba; ktzt, anne ise "oSlu" ile evlenebiliyordu. Onun bu meselede boyle bir karar verme agamasma gelmesinde gtiphesiz Yezid b. el-Miihellebin
de eok onemli etkisi oldu$unu hiq bir
zatnan
unutrnamamrz gerekmektedir(18). Zaten yaratrhgr icabr qok dindar ve ona gdre asil bir
insan olan Sul-Tekiru bu gekilde isl6m Diniru tamdrktan sonra gdnliine islAm ategi diigmtig ve kalbinin derinliklerinden kopub gelen bir agkla mtisltiman olmak istemigtir. lste onun; herkesin gdnltinti bir kalbur gibi delik degik eden islAm "ilAh.i destanl'da boylece baglamrg oluyordu. Sul-Tekinrin torunu, Muhammed b. Sul, dedesinin lsldm destamm cizetle bize gu gekilde anlatmaktadrr:
"Sul-Tekin miisltiman olmaya karar vgrdikten sonra Yezid b. el-Miihellebe gelmig ve ona;
244.
ZEKER|YA KTTAPCI
.qJ{
TURKLER NASIL MOSLUMAN OLDU
,Jt t}J*,! cfr cr J*f
* i/ pt*}t d J""
"-Sizden ilaha yiice bir miisliiman oarmtdr? TAki ben onun eliyle miistiiman olmak istiyorum" demigtir(1r). Hadd-i zAhnda bu btiyiik "Tiirk Beyi" Sul-Tekin'in sordu$u bu soru, giincelli$ini hiq bir zaman kaybetmemig ve bu gtinlere kadar gelmigtir. Zftaben Nijerya'da fos lln.'de hocah$rm srrasrnda, bir toplantrda isldmiyetin ululu$u biiyrik ve yrice bir din olduSundan bahsetti$im zaman kargrma bir papaz dikilmig ve "Gergek bir milsliimam iirnek olarak giistermemi, istemigtir. iqte SulTekin parmaklarrnln ucu temiz, hig bir gtinah iglememig, zulme ve kirli iglere karrgmarnrg bir mtishiman anyordu. el-Mtihelleb bu soru kargmnda irkilmig, sciyliyecek hiqbir cevap bulamamrg ve krnk dttktk kelimelerle: "Ben iyi bir miisliimannn ama, siz en iyisi isl6m halifesinin huzurunda milsliiman oluttuz!" demig ve ona Emevi halifelerinden Siileyman b. Abdii'l-Melik'i tavsiye ehnig, ve bci'ylece "$am Yoluna" gristermigtir. SuI Tekin' in
Miisliiman
O
lmast:
Hadd-i zatrnda ona.gdsterilen "$am" deSil, nurlu Meiline yolu, "Hayrr!" bu yolun ucunda ve kiilli risAlet davasr ve manevi varh$r ile dimdik ayakta ve hayatta olan Hz. Peygamber idi. Gergekte bu memleket dlAlisi ve ileri gelenleri arasrnda bundan once de, bunun ornekleri olmug, onlar 'e
es-Sehimi, s. 194.
bir "hak din"
arayrgrna girmipler, gontil
. 245
ve kalblerini
bo$an bu karanhk ve zultimden kurtulma igin Medine'rin aydrnlr$rna kogmuglar ve Hz. Peygambey'in manevi
huzurunda mtisltiman olmuglardrr. T0ran yurdundan Medine'ye uzanan bu ilAhi hidayet yolculanndan bizim gimdilik bildi$imiz rig briyiik yolcu vardrr. Bunlar bir manada ve gagrlacak tarzda aynr kaderi "ahn yaztstnt" paylagmry ulu kigilerdir. Bunlardan birincisi Selman-r Flirisi idi. Zengin, gerefli bir 6ile ve koyu bir "Mecfisi" olmasrna ra$men Selmin daha sonra, sonsuz bir "hak din" ataytgtna girigmig ve susuzlu$u giderecek bir damla "su" liddyet "gerbeti" igin $am'a gelmig, oradan bin bir zorluk ve gileli bir yolculuktan sonra Medine'ye ulagmrg ve yi.iztiniin
nuru cihanr aydrnlatan bir "yiice
Peygambey''in
huzurunda mrisltiman olmugful(20).
Bu hidayet yolunun ikinci temsilcisi ise Belh'teki "Nev Bahar" mabedinin Trirk asrlh btiytik ruhani ruhbani, yani bir di$er ifade ile "Barma!" veya "Barmak" idi. Budizm'in "Nirutna"srnda bir "Yiiee Varh{a" ve sonsuz bir huzur ve mutlulu$a sr$rndr$rnr zanneden bu Ttirk r0hahi ruhbam yani "BArmaka\, islAm realitesi ile kargrlagtrktan sonra bunun kAinatrn asrl sahibi "ALLAH" (c.c.) olabilece$ini dtigiinmtig ve kendinin hazuladr$r gok btiyrik bir hediye kervam ile birlikte Medine'ye kadar gelmig, Hz. Osman zamamnda ve Hz, Peygarnberin manevi huzurunda mrisliiman olmugfur. 2o
es-Sehimi, s.46,
246
.
TURKLER NASIL MUSLUMAN
ZEKERIYA KiTAPCI
$imdi Medineye uzanan nurlu hidAyet yolunun asrl tigtincri btiyi.ik yolcusu ise Sul-Tekin olacaktr' Kalbi mi.isltiman olmamn ategi ile yaruP tutugan Sul-Tekin bciylece aradr$r gergek mtisltimanr bulmak igin Ciircan'dan kalkarak $am'a gelmig, isl6m Halifesi lle gdriigmtig ve Yezid'e sdyledi$i geylerin ayruslnl ona da soylemigtir. Halife bu Ttirk Beyinin sorumluluSunu kabul etmekten gekinmig ve ona agrlg agrk goyle demigtir:
"-Eret bugiin milsliimanlar arastnda benden daha ulu bir kimse yoktur. Eakat senin Hz. Peygamberin kabri baErnda miisliiman olman daha hayrhdr. Oraya git ae otada miislilman ol!" Bu destani islAm ahramanr, trpkr Selmdn-t Ffrrisi gibi, $amdan kalkmrg, qok uzun ve gileli bir yolculuktan sonra "Medineye" gelmig, -EIz. Peygambey'in civanna sr$mmrg, onun manevi misafiri olmug, Onu kabri bagrnda ve manevi rfihaniyeti
Bunlar bizim Sul-Tekin'iry Allah'rn hiddyetine giden yoldaki ilAhi destamndan yansrtmaya gahghSrmrz ilAhl manzaralardrr. $u hiq bir zaman unutulmamahdrki, tarihte bir gok gerefli, ulu kigiler, hanlar, hakanlar, htikrimdar ve melikler miisltiman olmug ve Allah'rn hidayetine kavugmuglardrr. Ancak Ttirk isldm tarihinde ve bu btiytik ulu kigiler arasrnda Sul-Tekin'in t'
Daha genig
bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., ilk Musluman Tiirk Hilkilmdar
Hakanlan, s.87 vd.
mrisltimanh$r kadar manah, onun kadar goz yagarhcr gok azbir mtisltiman olma rirneSi vardr.
Mamafih bu Destan Kahramanq Hz. Peygambe/in kabri bagrnda bu gekilde miishiman olduktan sonra yeni bir iman cogkusu ve hidayet agkr ile Ciirchn'a dcinmtig ve bundan boyle kendini btitiin hayatr boyunca "Allah'rn "Kitabr" ve Hz. Peygamber'in "Siinnetini" ayakta tutmaya adamrg ve isl6m Dinirun Cilrcinda yayrlmasru hayahmn en mukaddes, bir gayesi olarak gormtighir(22). Ciirchn'da isl6m Dininin Yaygm Bir Hale Gelmesi:
Gergekte Sul-Tekin'in kendi htir irddesi ile mtisltiman olmaya karar vermes\ Medine'ye gitrnesi ve Hz. Peygamber'in kabri bagrnda mtisliiman olmasr ile isl6m Dini, Ciirchn oe Dehistanda en btiytik dini zaferlerinden birini daha kazanmrg oluyordu. Zira bu candan miisltiman "Tiirk Beyi" Medineden sddece yeni bir "imani coEku" de$il, elinde bir btiyiik "hiddyet meEalesiyle" donmtig ve bu megale tihinceye kadar btihin Ciircdn ve Dehistan topraklanru aydmlatrmghr.
Hemen gunu itiraf edelim ki; Sul-Tekin'in mtisltimanh$rna kendine has miinferid bir olay gozii ile bakrlmamahdrr. Bu bir hidAyet firtrnasr idi. Bu isldm hidayet firtrnasrrun kargrsrnda bundan bciyle hiq bir kimse ve dinin durmasr miimktin degildi. Bagta hanedan dilesinin britiin fertleri mtishiman oldu$u gibi, onu tt
ve
oLDU . 247
Sul-Tekin'in islAm destanrnrn diler ycinleri, bundan sonraki geligmeler hakkrnda geniq bilgi igin bkz. Kitapq,Z.,ag.e., s. 93 vd.
248 oIBYBY$YAK1IAPCI
akrabalan, en yakm silAh arkadaglarl, ona bagh boylar ve kabileler, bir diSer ifAde ile Ctircandaki O[uz ve Sul-
Tiirklerinin hepsi mrisltiman olmuglardrr. Haddizahnda bunun boyle olmasr da gerekmektedir.
Nitekim el-Mtihelleb Ciircdn ve Dehistanr bir kan ve ateg kasrrgasr halinde fetheden ve bu arada bir gok masum Ttirkti krhngtan gegiren bu eli kanh Arap Komutant, bir kag sene sonra servet hrrsr ile gozden dtigtti$ti ve Emevilefin "Ehl-i Beyt,, ve ,'Ealfrd-r Rasftle,, yaptrklarr hakaret ve zulmri sebeb gostererek isyAn etti$inde kendi kabilesi bir yand4 bu dini btihin ,'Tiirk Beyi"nden yardrm istemigtir. Sul Tekin kendisini Allah,rn "Kitabt" ve Hz Rasulti'n "Siinnetine,, adryan ve onlarn gosterdi$i nurlu yoldan yiinimeyi oli.imtine bir geref bilen bu briytik Miicahid, onun silah arkadaglarr, askerleri "Hayr!" ya$rz gehreli, yi$it grirtintiglti yeni CtircAn gAzi ve mticAhidleri el-Mtihelleb'in safina kahlmrglar, Sul-isldm D
es
taruntn parlak yeni sayfalanru yazmlglardrr.
Bilindigi gibi ikbal gtinlerinde Emeot,lefin zulmtine ortak olan ve Ttirk yurtlanm bir kan ve ateg kasrgasr hAlinde ele geqiren bu ganmiet ve seivet drigktinti Arap Vdlisi, ikbal, makam, gan ve gohretini kaybettikten sonra, neylersinizki Emeot'lerin "Ehl-i Beyt" ae "Eal6d-t Rasfile" yaptrklarr zulmti hatrrlamrg ve bu yonde yaptr$r ategli konugmalarla halkr isyana tegvik etmig Sul-Tekin ve arkadaglanm da kendisine yardrma ga$rrmrghr.
ve arkadaglan, bir diger ifAde ile Ctircan islAm destamnrn yeni kahramanlarrmn bu Gergekte Sul-Tekin
TIJRKLER NASIL MUSLTJMAN OLDU
. 249
harblerde bir tek gdyeleri vardr. O da; ildyt Kelimetullah; Allahm d.ininin aziz olmast, Onun K|TABI ae Rasilliiniin SUNNET'i7Ie uyulmau idi. Bu islAm kahramanlan Emevi askerleri ile harbederkery "Haylr!" $ehidlik gerbetini
igmeye hazrlarurken bile, oklannrn tisttine bir dua niyetinde bu halis niyetlerini yazmrglar ve bir yagmur gibi Emevt askerlerinin rizerlerine ya$drrmrglardrr. Nitekim Emeai Halifesi bile onlann bu halisane niyetlerine bir mana vermig cifkesinden pathyacak bir hale gelmigtir. CtircAn isldm destarumn bu parlak sayfalarmrn gok az bir krsmrnr krymetli kitabrna kaydeden el-Isfahdni bu gbz yagarhcr durumu griyle agrklamrgtrr. g61 J-i rI ri.rt ei cfi )y q ,iJ. dr J! Jr-.r e5 llt' )f +.tC- ,P 6-:;=.f .F U J{r.,.tt1 4 Jr JS #t4 'i* .lrklg *lllt * u 4] ,.!lli *f .r l-,; rtrt +t;f, d! f y*l q L-l.iir ,.r'ttr $ rb*U1 d-t 1 rrilrlr.1at ,Jp *; ,Jfo, J*f ".4t)t dd I drJJ "Yezid b. el-Miihelleb bag kaldrmca Sul-Tekin (ae arkadaglarmt) kendisine yarihm etmeye gairdt. O da tiliinceye kadar onun yantnda oldu ae harbetti. O; Yezid'in Emeailerle harbederken kahramanca iin saflara (atmt silrer) oe okunun iizerine; "
SuI sizleri Allahm "Kitlbt" ae Peygamber'in
"Si)nneti"ne uymaya daaet eder!" diye yazdrktan sonra Emevi askerlerine do$ru atardr. Sul'un bu durumq Yezid b. Abdii'l-Melik'e kadar ulagtr. Bundan gok ofkelenen Halife, ofkesinden goyle baSrnr oldu
250 . 2s6Bp1YA KiTAPCT
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
Yaztklar olsun! Eyoah! "$u siinnetsiz (kabuklu) nun ofluna baktnrz! Allah'm Kitah oe Peygamberinin Silnnetine ga{rmak sanki ona m7 kalilt? Onun belki
igte asrl bundan sonradrki; Cibchn ve Dehistanda isl6m Dini bir gr$ gibi btiytimtig, geligmig ve yiizlerce, binlerce insan mtisliiman olmug ve islhm Dini bu topraklarda qok gtiqli.i bir varhk hAline gelmigtir. Bu cumleden olmak iizere Cihcan Dehistan ve difrer gehirlerde bir gok cami (medtese), mescid (Kur'an ve islAm e$itim veren okullar) yaprlmrg ve bunlar halkrn islAmi hayatrm besleyen onemli kurumlar olmuglardr. Temel isldmi kaynaklarda Ctircdnda, islAm hidayetinin
251
bu en erken devirlerinde 40 tane eami oe mescid yaprldr$r bildirilmektedir@a). Bu isl6m Dinitin bu bolge ve Sul Tiirkleri arasmda ne kadar kdklii ve stiratli bir gekilde yayrldr$rrun gok taze bir delili olmahdrr.
natnaz kilacak kadar din bilgisi bile yoktut"Q3t.
Neylersinizki Emevi Halifesinin bu scizleri, devrin yeni, yeni mtisltiman olmug gayr-i arap muhtedilere kargr bakrg agrsrm yansrtrnaktadrr. Emevi devlet adamlarr, yeni mtisltiman olmug ve Allah'rn hidAyetine ulagmrg bu Tiirk Beyleri ve ulularmr m{isltiman olarak gdrmedikleri gibi, onlarla islAm kardegli$i ile kucaklagmamtglardrr. Bu zavalh, bir gortigtiir ve onun mtinakaga yeri burast de$ildir. Oysa bunlar savrulan oklara, sAdece bu b{iytik "Tiitk Beyi" ve "isl6m Kahramant"mn, Allah'tn "Kitabt" ve Peygamberini "siinneti"ne olan bitmez tiikenmez cogkusunun bir ifAdesi olarak yaztlmrgtr. Sul-Tekin'in bu asil davramgr tarihi "Tiirk Miisliimanh$t" ve onun isl6m ve Muhammed Ummetine kargr ildhi misyonunun bir ifddesi olarak kabul edilmelidir.
O
Ciirchn' daki Rib atlar:
f
i fi $
f lr 't
ri
I I
,;i,
Ciircfrn ae Dehistan topraklarrru stisleyen bu isldmi eserler, cami ve mescidler yarusrra buralara miicAhid gAzi ve islAma gontil vermig bir gok kimselerin bannmalanru sa$lamak, aynca onlan dini bir cogku iqinde e$itrnek igin bir gok "ribatlar" yaprlmrgtrr. Ne varki bunlann kaynaklara gegen en onemlisi Ribat-t Dehistan'drr. elIstahri'den o$rendi$imize gore burasr; "gayr-i miislim O{uz Tiirklerine karEq nnr boylannm muhafazasr igin yaptlmtgtt. Aynca buralarda birgok mescid bulunmakta
oluplE) bunlar gogu "Hanefiler" tarafrndan
inEa
edilmiEtir.
De$erli tarihgimiz E. Esin, Ribdt-t Dehistan tizerinde durmug ve onu bir "'medeniyet objesi" olarak ele almtg ve bize gok krymetli bilgiler vermigtir. Ondan oSrendi$imize gdr e ; Ttirkmenle rin Me s cid-i Mestfiriy an admt verdifii bazt Abideler igte bu Ribat-r Dehistandxr kaldr$r sarulmaktadrr. Bunlardan oymah kaymak tagrndan mihrabr ile tebAruz eden $lr-i Kebir ttirbesi ehemmiyetli Abidelerendir. Ona gore; 'i I }. ,lr ri.
IH {t*
|$ i:
a es-Sehimi, s. 196, krg. Esin,8., a.g.e.,s.147. 5 el-Istahri, s. 213. '.:ltyrtt 4F -F fS g t41 0k..$ Jo\:t J*
F {s"
# TURKLER NASIL MUSLUVTAN OLDU . 253
252.7sYsp6YA KITAPCI
G.A. Pugagenkooa; Ribat+ Dehistan tilrbelefinde giirilnen Orta Asya iislitbunun Samara'ya ue Selguklu sanattna tesir etti$ine dikkati gekmektedit. Biiylece Dehistan Tiirk-islilm meileniyetine gekil aeren en eski merkezlerden biri ae O$uzlm ise (bir biiliimii hepsi de{il) islLmiyeti en erken kabul eden Tiirk (boyu) olaruk gii ziikmekt e dir. Ab i itelerin har 6b elerin den anlagildt{ma giire "Ribhtt Dehistan mukaddes hatralart olan bit ziyhretgah olarak bu biilgeyi L037tde ele gegiten Selguklulu ae L200 lii ytllada onlardan deot alan HarzemEah Muhammed TiikiiE zamanrnda parlak bir me
ibn Havkal'rn Ciirchn miisltimanlarr hakkrndaki bu gtizel gortigleri, el-Istahari ve el-Hamevi gibi, daha bir qok isldm co$rafyacrlan tarafindan paylagrldr$rnda hig kimsenin en ufak bir gtiphesi olmamahdrr. Nitekim elIstahri; Do$uda lrakt gegtikten lonra, Ciircana kadat o biilgede Ciircdndan daha ucuz oe daha bereketli, bolluk
bir iilke bulunmdfulmt sdylemig ae meya
deniy et merkezi idiQ6t.
Mamafih, de$erli Isldm Co$rafyacrlan, islfrm Dininin; CtircAn ve Dehistanda bu erken devirlerde kazanmrg oldu$u bu iistiin bagarr ve hayri geligmelerden sitdyigle bahsetrnigler ve Ciirchn mtisltimanlarr hakkrnda ovgi.i dolu sozler soylemiglerdir. Bunlardan ibn Havkal (61. 977) mersela, buralarr gezmig dolagmrg ve lcymetli mtigAhedelerini 96yle tesbit ehnigtir;
"Cilrcdn; oztahk oe daflrk bir biilgedir. So{uk olmnsa burada hurma bile yetigir. Turungluk, zeytinlik, ilziimlilk, incirlik bir yer olup, nehirler; bol, ba{ ve bahEeleri gok biiyiik ve bereketli, kdy ue kasabalart gok, camilefi ae sokaklarr temiz bir
"Cilrchn halfu mituiiavet sdhibidir. Qok gilzel ahthkh aynt zamanda oakm sahibi kiEiledir. Onlann
yerdir. Merkezi $ehristandr. Burantn di{er
$ehristan; Ciircan'tn merkezi olup meyaeleri, zeytin ue narr bol bir Eehirdir. Abaskun deniz ktytsrnda etrafinda tufladan suru bulunan bir gehirdir. Camisi garytda, gehri ise
adeta y ang hatinile dirlelzTt. Esin, 8., s. a.g.e., s.147.
Yuriikaa, Y.2., Miisltlman Cofrafyactlann Giiziiyle Orta Qalda Tilrkkr' istanbul,2002, s. 114.
gehirleri
Esterilbad, Abagkun, Alhumu ae Ahfu er-Ribat'tr.
biiyiikleri de iiyle, yani miiriiaoet sqhibi (eli bol) pakailt kigilerdir. Giizel ahlilkt ae iyilik etmede birbirleti ile
2t
sinin gok b ol olilu{unu bildirmiEtirta\.
Bu erken devir lslAm Co$rafyacrlarndan bize gcire en dnemlisi el-Makdtsidir. Bu defrerli Mtishiman Co$rafyacr, Ciirctn ve Dehistandaki islAmi geligmeler haklcnda kalemini gok comertge kullanmrg ve buralann yerlegim birimleri yani biiyrik kasaba ve gehirler ve bu gehirlerde bulunan cdmi, ribat ve mescidler hakkrnda aydrnlahcr bilgiler vermigtirki bunlar bizim konumuz agrsrndanda gok onemli bilgilerdir. el-Makdisi'den o$rendiSimize g
isl6m Co$rafyaalan Ne Diyor?
2u
e
buralannm
"i
f fi
fi
tI }
il 254 . 2sKsPiYA KfrAPqI
TURKLER NASIL MTJSLI]MAN OLDU . 255 fi
l
nehrin kryrcmdadr. Ahin; Dehistanm bir gehridir. Ribat'a giderken yolun sa{mda kahr. Uzaktan gdri}nen bit mindtesi yani cdmisi aardr.
.'i
Ribat, Eiile aEilan bir gehirdir. Surlarla gearilmiEtir, iiE kaptn aardtr. $ehir tnamur, zarif, giizel mescidlefi, parlak Eargilart, hog ealeri, tath yemekleri bulunan bir yudir. Mesciilin direkleri adagtandr. Butasr nurlu, ayilml* bir
i
mesciddirQe).
Isldm Co$rafyacrlarrmn bu agrklamalarmdan da anlagrldr$r gibi, isl6m Dini; Ciircafl ae Dehistan'a qok parlak bir gekilde girmig, maddi manevi gok btiytik zaferler kazanmrgtrr. Buralar, islAmrn bu en erken
t
yetigmig Tefsir, Hadis, Ftkth, alimlerinin krsa
krsa
biyografileri tizerinde durmug ve nakletikleri rivAyetlerden krsa cirnekler vermigtir ki, bu ilim
l .l ]j
f x
I li
adamlarrnrn goklu$u kargrsrnda bir insanrn hayrette kalmamasr mtimktin de$ildir. Onun bu eseri CtircAn islAm ktilti.ir ve medeniyetinin en temel eserlerinden biri ve bizim medeniyetimizin temel tagrdrr. Evet; buraya kadar olan aragtrrmalanmrzda Aga{t Tiirkistan' tn B aykent, Buhara Semerkant, F ergfrne, Cihcan ue Dehistan gibi dnemli gehirleri ve Ttirk bolgelerinde lsldmiyeti yayrlmasr rizerinde durulmug ve Kuteybe ve onun Ttirk yurtlarrnda gergeklegtirdi$i bu btiyiik istdm
devirlerinde islAmrn oz yurdu oldu$u gibi (VIII' asr) aym zamanda isldmi ilimlerinde kutlu mutlu ve umutlu bir merkezi olmugtur. Bu hareketli ve bereketli topraklarda isldmi ilimlerden ozellikle Tefsir, Hadis, Ftkth, Arap dili ae Edebiyah, Lugat ilminde ve her bir asrrda bir gok btyiik islAm dlimi yetigmigtir. Bunlardan bagta Sul Tekin'in soyundan gelen ve Ti.irk - isldm tarihine "Sultlet" olarak geeen daha pek dlimlerin hepsi de T{irk asrlhdrr' Bunlann en ululanndan birisi de meseld es-Sehimidir.
inktlabmtn ilk defa tarih objektifinde genel bir
es-Sehimi; Sul Hanedan ailesine gelen ve Ctircan'rn islAm krilti.ir ve medeniyetinde arhk zirvelerde oldu$u bir devirde yetigmip olan bu btiyi.ik T:U;rk "Tabakat" dlimi Ciircdn Tafihi adrndaki krymetli eserinde, Ctircam bu ilmi 'gegmigine rgrk tutmugtur. O; bu hareketli topraklarda
ortaya koymaktadr.
deSerlendirmesi yaprlmrg edilmigtir.
{
$
el-Makdisi, Asenii't-Tekasim, ngr. Digoje, s. 357,358,359.
neticeler elde
Biitiin bunlar dider taraftan islfrm Dininin Tiirklcr arasrnda yayilmasmt bizim yeni tabirimizle; kokuEmuE Talas nazariyesi aeya Talas saaagt (750) ile izah etmeye kalktEanlann hem Kuteybe b. Mr'jslim'e hem onun dauetini kabal eden Tilrk mitleti ue isl6m Dinine ne kadar biiyiik hakstzhklar ettiklerini biitiin aahget ae dehgetiyle
,]l 2e
ve gok gtizel
'ii ir ,i
tfr
l; I
Son deoir Tiirk tarihgilefinin biiylesine biiyiik oe netice itiban ile biiylesine iinemli olan Tiirkletin miisliimanh{t meselesini hig bir ciddi, ilmi pe ahldki esasa dayanmayan Talas nnzariyesi bir di$et ifaile ile isl6m Dini ile Giik Tanrt oeya $amanizm arasmdaki benzerliklerle izah etmelefi bilyiik olayt deienere etmenin
257
256 .7BYBS1YA KiTAPCI
BiBLiYoGRAFYA
yansxra bir gaflet ae bir daldlettir, Bundan da iite Tiirk tarihi ae Tiirk milletine bile bile yapilmq ilmt bir
hiyhnettir, Zira, buraya kadu yaptr[tmtz biitiin bu agrklamalardan da anlaEtlaca{t iizere, Tiirklerin miisliiman olnalanntn Talas Saaay ae Talas nazailyesi ile uzaktan ve yakmdan en ufak bir ilgisi olmafuP gibi Tiirkler, Talas saoaEmdan gok iinceki deablerde miisliiman olmug, Baykent, Buhara ue Semerkant Fergdne, Cibean ae Dehistan gibi Tilrk gehirleri ae biilgeleri de$il isl6m Dini, isl6m kiiltiir oe medeniyetininde gok giiglii bir merkezi haline gelmigtir.
itiraf edelimki yannki nesilleri kiit bir u$runa, hem de kendi tarih, kiiltiir oe inad ae taassup medeniyetimiz igin biiylesine iinemli bir konuda, biiyle ash, astatt olmryan safsatalafla yetiEtirenler ae bu Hemen gunu
safsatalannt "resm? bir tarih gdrilgil" olarak okul kitaplarma yazacak kadar ilefi gidenler tarihi bir pebal altmdadr. Tarih ae miisliiman Tiirk milleti bir giin onlann ilim namfita yakaxm tutacak ve bunun heshbnt mutlaka sotacaktr.
Temel Kaynaklar ve inceleme Eserleri
,{ 7i
i!
el-Acl0ni, KeEfil'l-Hafa, Tah. A. el-Kalas, Kahire. Bucbecg, G. D., Tilrk Mektuplan Kanfint Deorinde Bir Sefirin Hattratq Ankara 1953. el-BelAzuri Futfihu'l-Biildhn, qev. M. Fayda Ankara 1987. el-BelAzuri Fiitfihu'l-Biildan, ngt. S. el-Miincid, Kahire, 1957. el-Bir0ni el-Ashru'l-Bdktye, ngr. C. E. Sachau, Leipzig, 1923. el-CAlrra et-Tabassur bi't-Ticdte ngr. H. Htismi, Mrsrr, L935. Ebu'l-Fid4 Takatmii'l-Biildan, ngr. M. Reinaud ve Mac. Guckiru Paris, 1840. Ebri'l-Abbas, Ahb aru' d-Diiael, Ba{dad, 1282. Fazlu'l-Kerim, MevlAn a, Mishkdtii' I-Mes abih, (ingilizce Terciime), (Tarihsiz), Lahore. el-Hamevi Mu' cemii' l-Biildan, Beyruf 1951. el-Hanbeli, ibn Imad, $ezerhtil'z-Zeheb, Beyrul, 1973. Hududu'l-Alem: (The Regions of theWorld, ngr. V. Minorsky, Londoru 1937. el-istahri, el-Me s dlik a e' l-Memdlik, KAhtye, 1961.. ibn Hacer el-Askaldni , el-isabe, Mrsrr, 1.328. ibn Haldun, K. el-ibet Beyrut, 1966. ibn Havkal, Suretil'I-Ard, Daru Mektebet el-Hayyat, Beyrut. ibn Hubeyb, Esm6fr'l-Muft6lin, (Nevadirti'l-Mahtutat), Kahire, 1954. ibn Kesir, el-Bidaye ae'n-Nihaye, Beyrut, 1966. ibn Kesir, K. en-Nihdye, Tah. T. M. ez-Zep, Mrsrr.
rUnrI-SR NASIL MUSLUMAN OLDU.. 259 258 . ZEKERIYA KiTAPCI
ibn Kudame, el-Muint, Kdhire, 1970' ibn Nedim, el'Eihrist, ngr. R. Teceddiid, TaLvan, 1971' ibnNticeym, el'Bahr er'Rhik, Kahire, 1311' ibn Saad, Tabakat el-Kilbra, Beyruf 1958' ibn Tagrrberdi, en'Niicfim ez-Zahire, Kalite, 1963' ibnti'l-Esir, et-Khmil fi' t-T 6rih, Beyrut, 1 965' ibni.i'l-Esir, el-Khmil fi't-Tarih, ngr' C' ]' Tornberg, Beyrut 1965
ibnii'1-Esir, ikdii' be aue, Mrsr, 1280. el-Kalkagan di, Subhu'l'A' ga, ngr' Vez6retti's-sekdfe' Kahire' 1963.
el-Kaggari Diaanii Lu{at et-Tilrk, Ankara, 1940' el-Kazvini, As6ru' l-Bil6d o e Ahb atu' l-ib 6d, Beyrut' 1969' el-K0fi, ibnti'l-A'se m, K. el-Fiituh, tah' S' Zek'kdr, Beyrut 1992.
el-Makdisi Ahsenii't-Tekhstm, Beytut, 7987 ' el-Mesudi, en-Tenbih oe'l-Egraf, nqr' A' L' es-Savi' Kahire' 1938.
el-MiinAvi, Feyzii'l-Kadit, Mrc:r, 1937 ' Muneccimb aq, Sahfiifii'l-Ahbar, gev' $air Nedim' istanbul' 1258.
eten-NarSahi Tarih-u Buhata, ngr' E' A' Bedevi ve N' M' Tatdzi, Mrsr, 1965' en-Nesei, Silnen en-Nesei, bi-$erh es-Siiyfitt' Mrsrr' Vezate en-Ntiveyri , Nihhyetii'l-Ereb fi Eiinfin el-Edeb' ryr' es'Sekhfe, Mrsrr, 1955' es-Sealibi, Lethifit' l'Maatif, Mrs,r, 1960' es-SeAlibi, Yetimetii' d-D ehr,
Kalire, 1965'
es-Serahsi, el-Mebsut, Kdhire, 1324' es-Suy0ti, Cfrmiu's-S afitr, Bulak Baskrsr' Mrsrr'
Safvet,
A.2.,
Cemhere,
Mtst,
1962.
et-Taberi Tarihu'l-Ilmem ue'l-Mi)\frk, tah. M. E. ibrahim, Beyrut, 1967. el-Yakobi ibn Vaztu Tdrih el-Yakfibi, Beyrut, 1960. el-Yak0bi K. el-Biililan, Necef, 1957. ez-Zehebi, el-Iber fiHaber-i men Gabel Ktiveyt, L960'
Makale Aragtrrma ve incelemeler el-Amidi, I. 5., i ddi Aii' n-Niib iloa e, el-Va' yt'l-lslAmi, Ktiveyt, 1401, no. 99, s.66. Akseki; A. H., isl6m Dini, Ar*ara,1958. Ameer AIi, The Spfit of lslam, London, 1935. Ansay, 5., Hukuk Tarihinde isldm Hukuku, Ankara 1958. Arnold, T. W., The Prcaching of Islam, Lahore, 1968' Bala, Mirza, Buhara, i.A., II, s.762. Balcro$lu, T. Harimi, Tiirk Tarihinde Mezhep Ceryanlan, istanbul, 1940. Barthold, W., Fergana, i.4., IV s. 559. Barthold, rN., Mo{ol istililsma Kailar Tiitkistan, Haz. H. D. Y rldrz, istanbul, 198L. Barthol4 W., Mo{oI istilasma Kadar Tiirkistan, istanbul 1981.
Barthol4 W., Orta Asya TiirkTarihi Hakkmda Dersleq lstanbul,1927. W., Turkestan Down to Mongol Inoision, Londory Barthol4 1968.
Biiyiik isl6m ilmihali,lstanbul, 1953. Bretschncider, E., Medieuel Researches, London' 1967. Bilmeru O. N.,
TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU
260 . ZEKERIYA KITAPCI
. 261
gev' N' Brockelman, C., isl6m Mitletteri oe Dealetleri Tarihi'
Kitapqr, 2., Hz, Peygamber'in Hadislerinile Tiirkle4 Konya,
QafiataY, Ank
Kitapqr, 2., itk Milslilman Tilrk Hiikilmdar ae Hakanlart,
Tatihi'
Ankara 1965' 1972' Qa$atay, N, islfrm Tatihi,lstau.lbul, Donuk, A., EskiTilrkDealetlerinde Askett tinvanlat
oe
Tefimlet, istanbul, 1988' Eberhard, W., Qin Tatihi, AnkN4 1947' Eberhard, 'N., Qin Tatihi, Ankara, 1974' Emin, A.E., Zuhru'l-isl6m, KAhire, 1965' Gibb, H. A.R., Orta Asya Arap Futuhatr, gev' M' Hakkr' istanbul, 1'930' Grinaltay, M. $., Tiitkler' in islfrm Me ileniy etindeki Meakii' T'T'K' Kayseri Zabrllaulr, Ankara 1932' Gtinay, lJ., BaElangtgtan Giiniimiize isl6m Tarihi' Ankara 1997.
isl6m Giingdr, H. ve Gi.inay ,lJ., Baglangrgtan Giiniimiize
Tatihi, Ar*ata, L997 ' Hamidullatu M., Qin ite ittc Deair Miisliirnanlartnrn Temaslan, iU.ifB Dergisi, VI, istanbul' 1975' no' 1"-2,
s- 1'42.
Hasan, l. H., Tfrrthu' l-islfrm, Kahire, 1961' izmirli, Ismail Hakkr, Peygamber ae Tilrklet,II' Tiirk T'K'
Tebli$ler, istanbul, 1'943, s' 1013-1044' Keskio$lu, O',imam-t Azam, Ankara, 1960' Tiirklerin Kitapgr, 2., Arap Diti ae Edebiyatmtn Geligmesine Yaph[t Biiyiik Hizmetler, Konya 2004'
Kitapgr, Z', Buharcda islilmiyetin Yayitgt' Milli Ktilttir Dergisi, Ankara 1977, no' 2-3' 1972' 'KitapEr, 2., et'Tiitk fi Mileltefht el-Chhtz, Beyrttt'
2004.
Konya 2004. Kitapgr, 2., ilk Miisliiman Tiirk Hiikiimdar ae Hakanlan, Konya,2004. Kitapqr, 2., islfrm Hidayet Giinegi Do$u Tfiran Yurdunda,
Konya 2004. Kitapqr, 2., islilmm ilk Deairleride Arap $ehirlerine YerleEtirilen itk Ti)rkter, Ttirk Ktilttir[ Ankara 1972, no. 712, s.209-221. Kitapqr, 2, Mukaddes Qeareler oe Eski HilLfet tltkelertnde Tiirk Hatunlarq Kony a, 199 6. Kitapgr, 2., Orta Asya Arap Fetihletinin Ekonomik Anatomisi, At. U. 20 Yrldciniim Yaymlarr, IV. Kitap, Ankara, 1,978, s.1.-5. Kitapgr, 2., Orta Asya Tiirklii[iiniin isl6m Kiiltiir ae Medeniyetindeki Yeri, Konya, 1996. Kitapgr, 2., Orta Do{u Tiirk Askeri Varh$mm ilk Durumu, istanbul, 1987. Kitapqr, 2, Saadet Asrmda Tilrkleq Kony4 1995. Kitapgr, 2., Semerkantita islilmiyetin Yayilrgt, Ttirk D.A., isanbul, 1983, no.25, s.109-135. Kitapqr, 2, Tarih Objektifinde Hz. Peygamberin Hadisleri ae Tiirkler, Belleteru Ankara 1984, XLVII, NO. 19L192,5.418-451. Kitapqr, 2., Tiirkistan'tn Araplar Tarafindan Fethi, istanbul, 2000.
Kurat A. N., Kuteybe b. Miislimin Harzem ae Semerkantt Zaph, A'U. DTCF. Dergisi, 1948,VI, no.5, s.394. Lewis, 8., The Arabs in History, Londoru 1964. Ligeti, L.,Bilinmeyen ig Asya, gev. S. Karatay, istanbul, 1945.
3 262 c tyyB11iYA KTTAPCI
263
Margais, G., Ribat, i.a', tK s.737. Muir, Sir William, The Caliphate ito Rise and Dicline and
Fall,Beitut, \963' Muir, Sir William, The Caliphate its Rise andDicline, Beyrut L953. Necib, A., Tilrk Tafihi, istanbul, 131'6' Rasony, L., Tarihte Tilrkliik, Ankara' 1971'
YEDI KUBBE YAYINI.ARI
PROF. DR. ZEKEftiVA KiTAPQI'ntn BIITT}N ESERLERIM IFTIHARI.A,
SUNAR!!!
Schaedder, H. H., Semetkant,l. R., X, s.469' Shaban, M. A., The Abbasid Reaolutioz, Cambridge, 1970'
$egeo R., islhm Co$tafyaalanna Gihe
Tiirklet Ankara
1985.
Togan, Z.Y ., Bugiinkii Tiitk
ili Tiirktstan
oe Yakm
Tatihi,
istanbul, l'942. Togan, Z.Y., Kuran oe Tilrkler, istanbul, 1976' Togan, Z.Y., llmumt Tiitk Tafihine Girig istanbul, 1981' TurarL O., Tiirk Cihan Hakimiyeti Mefkfiresi Tarihi, istanbul, L959' Turan, O., Tilrklet ae islfrmiyef, AUDTCF Dergisi, Ankara IV no 4, s' 465. Yusul S. M., Studies in Islamic History, Lahorc, L970' Yusuf, 5.M., Sutudies inlslamic History and Culture, Lahore, 1970. ez-ZftekJi, H., el-A'16m, BeYrut, 1969' Wambry, A., Tarih-u Buhara gev. A' M' es-SedAti, Kahire' 1956.
Welhauseru
1.,
Atap Deuleti
istanbul, 1950.
Yedl Kubbe Yoynlan PROF. DR. ZEKERIYA KlTAPgl'ntn uzun zomondlr beklenen butun eserlerini yeniden yoyrnlomoyo ve degerli Muellifi okuyuculon ile bulugturmoyo koror vermi$tir.
M*sl0mon ThrKiln: torihi misyonunu tontmok,
Onun isldmi gohsiyetini kovromok ve
Onu,
butunuyle kucoklomok, Onun torihi vorhQrnr HZ, PEYGAMBER'|n muborek hodislerinde kegfetmek, Onu yeni bir cogku ile yeniden kucoklomok, muslumon Turk'un Ko'be-i irfdnrno kogmok, QIN SEDDI'nden td VIYANA onlerine kodor Onun doktuQu m0borek gehid konlonnrn monevi bedelini 6Qrenmek ve bu soyede kendi 6zune donmek ve tqrihi gohsiyetine yeniden kovugmok istiyenlerll!
ae Sukfttu, qev' F' Iprltan,
Bu esertert okumak btr vectbe ve btl vebdtdtr, Lhlfen Onlan Okuyunuzl Okufunuz! Ege, dosfa, sevdlklerlnlze tavslye ediniz! Bdyleca ALIAH kofinda bu vebdlden kurfulunuzl
264
PROF. DR. ZEKER|YA K|TAPqTNtN
iIr
yRyINLANAN rsrRI.rRi * Hz. Peygamber'in Hadislerinae fXnX UenUdt; *
Hz.Peygamber'in Hadislerinae fVnrc BOYLARI: Hazarlar, Gazneliler, Selguklular, Mo$ollar; * Hz. Peygamber'in Hadislerine Gdre: OSMANLILAR ve ist Alw ninernrixix rvnxr,,nnn tvtirut i; * Bedirizzaman Said Nursi ve ANADOLU IMAN HAREKETI.' Kuvay-r Milliye Ruhunun Yeniden Aya$'a Kaldrnlmasr; * ist Atw HiDAwr etws1i Dodu r0ner,t YURDUNDA.' Talas Nazariyesinin Qcikiiqri; * isl6m Hidayetinin Orta Asya'da ilk lqrklan: rvnxtnn NASIL vosnatwett oLDU? " ORTA ASYA'DA iStATUTiWT W TXRKLER: Mtishiman Ttirk Varh$r Arap Despotizmi Karqrsrnda; * DOGU TTINTLSTEW VE WGUR TARKLERI ARASINDA iSTAPtiWT; * isldmiyeti Seqen: itx ytilst UMAN fAnx HOKAMDAR vE HAKANLARI; * Mo$ollar Devrine Kadar Orta Asya fiirk isl6m Medeniyeti ARAB DLLI w EDEBiYATININ
GELLFMESLNE rvnru,snix yevndt BtryAK HizMEn ER: Hildfet fikeleri; * MoSollar Dewine Kadar Orta Asya Ttirk isl6m Medeniyeti: ORTA ASYA rtlnXtAdUivOiv ARAP DiLi w EDEBiyA.rrNrN GELLFMESLNE yAprrdr BIMJK HLZMETLER; Ttiran Yurdu; * VENr isT"ATw TARiHi w TXRKLNR: TVNXiSTAN'IN ARAPLAR TARAFINDAN FETHL
