ATATÜRK
KÜLTÜR,
T Ü R K
T A R İ H
DİL
A
M
U
TARİH
K U R U M U XXIV.
T
VE
D i z i - Sa.
YÜKSEK
KURUMU
Y A...
60 downloads
1409 Views
4MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
ATATÜRK
KÜLTÜR,
T Ü R K
T A R İ H
DİL
A
M
U
TARİH
K U R U M U XXIV.
T
VE
D i z i - Sa.
YÜKSEK
KURUMU
Y A Y I N L A R I
18
Y E L L E R İ
(EMEKLI YARGıÇ H Ü S E Y I N K Â M I L E R T U R ' U N A N ı L A R ı )
ESAT K. ERTUR
TÜRK T A R İ H
KURUMU 1 9 9 4
B A S I M E V İ - ANKARA
İ Ç İ N D E K İ L E R
ÖNSÖZ
IX BİRİNCİ
BÖLÜM
1- O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n B i r İ l ç e s i : 1 8 7 0 ' l e r d e T i r e
1
2- T i r e ' d e Y a ş a m , El S a n a t l a r ı , Ç a l ı ş k a n K a d ı n l a r
4
3- O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a E ğ i t i m ve Ö ğ r e t i m
5
4- A y r ı k s ı n G e l e n e k l e r
8
5- R ü ş d i y e M e k t e b i
10 İKİNCİ B Ö L Ü M
1- İ k i n c i A b d ü l h a m i d D ö n e m i
13
2- Tire'de M e d r e s e l e r ve Askerlik İşlemleri
15
3-
1880'de
İstanbul-İstanbul'da
Nasıl,
Neler
Okunurdu?
16
4- İngiliz Yönetiminde Kıbrıs
20
5- L e f k o ş e
22
6- Yine İstanbul ve Parasızlık
24
7- İkinci Kez Kıbrıs-Azkalsın T u t u k l a n ı y o r d u m
26
8- Şam ve Berut'a Yaptığım Geziler ve Oralarda G ö r d ü k l e r i m ...
27
9- Yoksul Bir Öğrenci
29
10- K a r a c a b e y Y o l c u l u ğ u
30
11- A b d ü l h a m i d İ s t i b d a d ı K o y u l a ş ı y o r
31
12- S o n u n d a Y a r g ı ç v e M ü d e r r i s O l u y o r u m
32
13- Ş e y h ü l i s l â m ı n " M u t f a k M a s r a f ı " n ı Ö d e m e k G e r e k i y o r
33
14- Z o r a k i B i r E v l e n m e
35
15- İ l k Y a r g ı ç l ı ğ ı m : K ı r k a ğ a ç , T ü r k l e r l e Savaş İ ç i n E g e B ö l g e s i n d e Para Toplayan Yunanlı Papazlar
36
16- Şair E ş r e f , K a y m a k a m
38
17- K ı r k a ğ a ç ' t a G ö r e v i m S o n a E r i y o r
40
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 1- Y i r m i Y ı l l ı k İ s t i b d a t D ö n e m i - Y e n i d e n Nasıl Y a r g ı ç O l u n u r ?
43
2- İkinci Yargıçlığım: Batı Trakya'da Avrethisar
44
İÇİNDEKİLER
VI
3 - H a k k â r i ' y e Nasıl G i d i l i r ? 4- Hakkâri'de
Şeyhler,
Hamidiye
50 Alayları,
Kürt
ve
Ermeni
Çatışmaları
54
5 - D e v l e t ! Nasıl D e v l e t ? !
55
6- D ö n ü ş Yolunda E r m e n i Fedaileri
60
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 1- H a f i y e l e r E g e m e n l i ğ i n d e ve K a r g a ş a İ ç i n d e B i r
İstanbul
63
2- Hafiyelerle Başım D e r d e Giriyor
65
3- Trablusgarp (Libya) Yolculuğu
68
4 - İ t a l y a n l a r ı n L i b y a Ü z e r i n d e k i Sinsi E m e l l e r i
69
5- İ k i n c i M e ş r u t i y e t
70
6 - H a r e k e t O r d u s u v e A b d ü l h a m i d ' i n Tahttan İ n d i r i l m e s i
74
7- M e ş r u t i y e t Y ö n e t i m i
74
8- Musa Kâzım'la G ö r ü ş m e m i z
76
9- Üsküdar Yargıcı O l u y o r u m
77
BEŞİNCİ B Ö L Ü M 1- Y e m e n S e r ü v e n i
79
2 - Ö z e l Yasa Ç ı k m ı ş t ı , N e Var k i
82
3- San'a'ya D o ğ r u
84
4- Menaha
86
5- Yemen Konusunda Düşüncelerimi Kara Kemal'e Anlatmıştımİ s t a n b u l ' d a n A y r ı l m a d a n Ö n c e Talât'la G i z l i G ö r ü ş m e v e K a r a r 6- San'a
87 89
7- İ m a m Yahya -Ayaklanma ve Savaş K ı z ı ş ı y o r .
91
8- İstanbul'dan Kuvvayı U m u m i y e G e l i y o r
93
9- İzzet P a ş a ' n ı n Y e m e n ' d e k i Ç a l ı ş m a l a r ı , İ m a m Yahya ile B a r ı ş G i rişimleri, İsmet B e y ' l e ( İ n ö n ü ) İlk Karşılaşmam
95
10- İ n g i l i z P a r m a ğ ı
97
11- İ m a m Yahya ile B a r ı ş
98
12- İdrisi A y a k l a n ı y o r
100
13- İdrisi ile G ö r ü ş m e y e M e m u r E d i l i y o r u m
101
14- İ d r i s i ' n i n E l i n i Ö p e n O s m a n l ı Paşası
103
İÇİNDEKİLER
VII
15- İ d r i s i ile G ö r ü ş m e l e r v e B a ş k a c a O l a y l a r 16- H a m i d i y e
Gemisi
ve
R a u f Bey
Geliyor-İdrisi
104 ile
Anlaşma
Sağlanamıyor
106 ALTINCI
BÖLÜM
1- Y e m e n ' d e n İ s t a n b u l ' a D ö n ü ş
111
2- B i r i n c i D ü n y a Savaşında İ s t a n b u l
113
3- Y u s u f İ z z e t t i n ' i n İ n t i h a r ı
118
4- Savaşa K a r ş ı n Y a ş a m S ü r ü y o r
123
5 - A b d ü l h a m i d ' i n Ö l ü m ü - K ı z ı l s u l t a n ' ı n B o y n u n d a Taşıdığı G i z e m l i K i t a p v e B a ş k u m a n d a n Vekili E n v e r P a ş a ' n ı n M e r a k ı
126
6 - K ı z ı l s u l t a n ' ı n Y a ş a m ı B o y u Y a n ı n d a T a ş ı d ı ğ ı v e G e c e l e r i Yastığı nın Altına Koyduğu Tılsımlı Muskanın öyküsü
137
7- İmparatorluğun Son Surre Emini O l u y o r u m 8- Surre
Emini
Olarak
Yola
Çıkıyorum-Mustafa
139 Kemal'le
İlk
Karşılaşmam
144
9- A c ı k l ı S o n u ç - Y e n i l g i - M o n d r o s
147
YEDİNCİ BÖLÜM 1- K a r a n l ı k G ü n l e r
151
2- Yunan İzmir'e Çıkıyor
156
3- Mustafa K e m a l D a m a t Ferit H ü k ü m e t i n i Düşürüyor-Sisli G ü n l e r
161
4- A n a d o l u ' d a Parlayan Işık
163
5- İstanbul M e b u s u S e ç i l i y o r u m
165
6- İstanbul ve İşgalciler Yeni D o l a p l a r Ç e v i r m e y e Kalkışıyorlar
168
7- Sonunda " M e c l i s i M e b u s a n " Açılıyor
174
8- M e c l i s Ç a l ı ş m a l a r a B a ş l ı y o r
180
9- Ulusal A n t (Misakı Milli) 10- İ s t a n b u l İşgal E d i l i y o r
187 192
11- M e c l i s ' i M e b u s a n ' ı n S o n T o p l a n t ı s ı
199
12- Ç e m b e r D a r a l ı y o r , İ z l e n i y o r u m
205
13- S o n u n d a A n a d o l u ' y a G e ç m e O l a n a ğ ı n a K a v u ş u y o r u m
212
14- M u s t a f a K e m a l ' l e İ k i n c i K a r ş ı l a ş m a m
214
15- E m e k l i l i k
216
DİZİN
219
BELGELER
ÖNSÖZ
B i z d e a n ı y a z m a k p e k yaygın v e s e v i l e n b i r u ğ r a ş n i t e l i ğ i n e kavuşa mamıştır. Şu ya da bu çeşit olaylar içinde, şöyle ya da b ö y l e b i r yaşam g e ç i r m i ş o l a n kişiler, y a ş l a n d ı k l a r ı n d a , k a h v e k ö ş e l e r i n d e , t a n ı d ı k l a r ı na, ya da aile bireylerine, anılarını b ö l ü k p ö r ç ü k anlatırlar. Söyledikle ri, başlangıçta b i r süre ilgiyle karşılanır, sonra u m u r s a n m a z olur, sonra da unutulur ve geçmişin karanlıklarına gömülür. Cumhuriyet dönemi n i n ö n e m l i olaylarına tanık o l m u ş , İ n ö n ü z a m a n ı n d a ö n d e gelen devlet a d a m l a r ı n d a n b i r i y l e k o n u ş m u ş t u m b i r g ü n . İ k i n c i D ü n y a Savaşı'nın s o n y ı l ı y d ı s a n ı y o r u m , k o n u ş t u ğ u m kişi b i r a r a , İ n ö n ü ' n ü n k e n d i s i n e , Ata t ü r k ' ü n ö l ü m ü ü z e r i n d e n b e ş altı y ı l g e ç m i ş o l m a s ı n a k a r ş ı n , u l u s ç a Ata t ü r k i ç i n gösterilen ilgi v e sevgiden y a k ı n ı r c a s ı n a şöyle d e d i ğ i n i anlatmıştı: " B u d e n l i s i d e aşırı.. i l â h l a ş t ı r ı y o r l a r a d a m ı ! . " B u s a y ı n kişi, k e n d i s i y l e çeşitli k o n u ş m a l a r ı m ı z s ı r a s ı n d a , b u g ü n k e s i n l i k l e a n ı m s a y a m a d ı ğ ı m , b u y ü z d e n y i n e l e m e k t e n k a ç ı n d ı ğ ı m b a ş k a i l g i n ç o l a y l a r d a n d a s ö z et m i ş t i . K e n s i d i n e , a n ı l a r ı n ı y a z m a s ı n ı , b u n l a r ı n g e l e c e k k u ş a k l a r a akta r ı l m a s ı n d a b ü y ü k yararlar o l d u ğ u n u b i r ç o k kez ö n e r m i ş t i m . E l i n i , " A d a m s e n d e . . " a n l a m ı n a sallar, " K i m y a z a c a k . . k i m i n i ç i n ? . . " , d i y e g e ç i ş t i r i r di. Sonunda b e n d e n bıkmış o l a c a k ki, " y a z a c a ğ ı m . . . y a z ı y o r u m . . " de m e y e başlamıştı. S a n ı r ı m yetmişbeş yaşında ö l d ü ; arkasında yazılı b i r tek kâğıt b ı r a k m a d a n . G e n ç l e r l e konuşmayı seviyorum; ne var ki, bilgisizlikleri b e n i üzü y o r v e şaşırtıyor. K u r t u l u ş Savaşımız, A t a t ü r k v e d e v r i m l e r ü z e r i n e , C u m huriyet'in
kuruluşu,
siyasal
ve
ekonomik
bağımsızlığın
kazanılışı,
sanayileşme ve uygarlaşma atılımları, kısaca yakın geçmişimiz konusun daki bilgisizlikleri. B i r genç bana, A t a t ü r k ' ü n devrimlerinin yüzeysel o l d u ğ u n u , oysa i ş ç i v e k ö y l ü y e d a y a n a r a k k ö k l ü b i r d e v r i m y a p ı l a b i l e c e ğ i n i s ö y l e m i ş t i . K u r t u l u ş S a v a ş ı n ı n k o ş u l l a r ı n ı v e o z a m a n k i t o p l u m ya pısını ne denli bilmediğini b ö y l e c e ortaya k o y d u ğ u n d a n h a b e r i yoktu. B i r başka genç Atatürk'ün b ü y ü k b i r asker ve devlet adamı olduğunu s ö y l e d i k t e n s o n r a , " n e y a z ı k k i , iktisat b i l m i y o r d u " , d i y e e k l e m i ş t i . Ba ğımsızlık ve egemenliğin hangi k o ş u l l a r i ç i n d e k a z a n ı l d ı ğ ı n ı , yıkılan impa r a t o r l u k t a n nasıl b i r ü l k e v e ulus d e v r a l ı n d ı ğ ı n ı , y a p ı l m a s ı g e r e k l i işlerin
X
ÖNSÖZ
sayısını v e g ü ç l ü ğ ü n ü , b u n l a r k a r ş ı s ı n d a i ç i n d e b u l u n u l a n e k o n o m i k v e sosyal z o r u n l u l u k l a r ı n n i t e l i ğ i n i , y e n i D e v l e t ' i n g ü m r ü k l e r b a k ı m ı n d a n a n c a k 1929 yılında egemenliğe k a v u ş a b i l d i ğ i m , t ü m o l u m s u z l u k l a r a karşın h i ç z a m a n y i t i r m e k s i z i n d e m i r y o l l a r ı v e l i m a n l a r ı n y a p ı m ı n a , y a n m ı ş yı kılmış y u r d u n o n a r ı m ı n a girişildiğini, ulusu s ö m ü r e n yabancı ortaklık l a r ı n satın a l ı n d ı ğ ı n ı ,
d e m i r ç e l i k , tekstil, ç i m e n t o ,
ş e k e r v e savaş
sanayiinin k u r u l d u ğ u n u , h e m de yabancılardan beş kuruş b o r ç alınma dan bunların başarıldığını, bir Türk Lirasının değerinin bir dolar oldu ğunu
bilseydi,
yepyeni
bir
devlet
kurmanın
gerektirdiği
parasal
harcamaların ö n e m i n i bilseydi; " H e s a p a d a m ı " söylentisine dayanarak ü l k e y i y e t m i ş sente m u h t a ç e d e n l e r i n m i , y o k s a k e n d i o l a n a k l a r ı m ı z l a kalkınmayı, o n a r ı m ve bayındırlığı başlatan, başaran, üstelik O s m a n l ı ' nın tüm borçlarını da son kuruşuna d e k ödeyen Atatürk yönetiminin mi e k o n o m i k o n u s u n d a d a h a b i l g i l i , etkili v e b e c e r i l i o l d u ğ u n u ö ğ r e n i r , söy lediği sözle bilgisizliğini ortaya koymaktan kurtulurdu. Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l ' i n a n ı l a r ı e l i m e g e ç i n c e , b u n l a r ı n y o k l u ğ a ka r ı ş m a s ı n a e n g e l o l m a y ı işte b u d ü ş ü n c e l e r l e i s t e d i m . K e n d i m i z i b i l m e mizin,
tanımamızın ne
denli
yararlı
olduğunu
düşünerek,
bugünü
anlamanın, yarının ne olacağını kestirmenin, a n c a k d ü n ü iyi b i l m e k l e sağlanabileceğini düşünerek.. N e r e l e r d e n geçip Atatürk'e, Cumhuriyet'e u l a ş m ı ş ı z ; n e r e l e r d e n g e ç e r e k , y e t e n e k s i z v e bilisiz y ö n e t i c i l e r i n e g e m e n liğinde, b i n l e r c e kilometre karelik toprakları da yabancılara kaptırarak, u l u s a l s a y g ı n l ı ğ ı m ı z ı d a y i t i r e r e k . . s o n r a b i n b i r g ü ç l ü k l e v e b i n l e r c e şe hit kanı karşılığında, o b ü y ü k a d a m ı n , A t a t ü r k ' ü n kurtardığı bu ülke d e , O ' n u n yarattığı b u u l u s u n , O ' n u n b i z l e r e k a z a n d ı r d ı ğ ı siyasal v e e k o n o m i k e g e m e n l i k v e b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n , ö z g ü r l ü ğ ü n , i n s a n saygınlığının, b u k e z , y e n i d e n e g e m e n l i ğ i ele g e ç i r e n y e t e n e k s i z , b i l g i s i z , a y m a z v e hay ı n k i ş i l e r c e nasıl y i t i r i l m i ş o l d u ğ u n u ; t ü m ç a b a l a r ı m ı z a , a t ı l ı m l a r ı m ı za karşın y e n i d e n nasıl b i r batağın i ç i n e yuvarlanmış o l d u ğ u m u z u ve yirminci yüzyılın başında bizi kavur kavur yakmış olan tamu yelleriyle, y e n i d e n y ü z l e r i m i z i n g ö z l e r i m i z i n dağlanmakta o l d u ğ u n u ö ğ r e n m e k , genç l e r e v e g e l e c e k k u ş a k l a r a ö ğ r e t m e k . . . İşte b u n a k a t k ı s ı o l a c a k t ı , Y a r g ı ç Hüseyin Kâmil'in anılarının.
ÖNSÖZ
XI
Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l y a z m a m ı ş o l s a y d ı , A b d ü l h a m i d ö l d ü k t e n son ra, z a m a n ı n B a ş k u m a n d a n Vekili Enver Paşa'nın, c e p h e l e r d e o r d u l a r düş mana atacak kurşun bulamazken, yiyecek bir l o k m a e k m e k bulamazken, s o ğ u k b i r kış g e c e s i , B e y l e r b e y i S a r a y ı ' n d a , A b d ü l h a m i d ' i n ö l ü m o d a s ı n d a n e a r a m a k t a o l d u ğ u n u ö ğ r e n e b i l i r m i y d i k . Yargıç H ü s e y i n K â m i l yaz m a m ı ş o l s a y d ı , o t u z ü ç y ı l ü l k e y e , ulusa e g e m e n o l m u ş U l u H a k a n ' ı n (!) n e d e n l i b i l g i s i z b i r y a r a t ı k v e nasıl b o ş i n a n ç l a r a b a ğ l ı o l d u ğ u n u ; ü z e r i n d e n e ç e ş i t b i r m u s k a t a ş ı d ı ğ ı n ı v e b u n u g e c e l e r i yastığının altına b i l e k o y d u ğ u n u ö ğ r e n e b i l i r m i y d i k . Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l y a z m a m ı ş olsay dı, idrisi ayaklanmasını bastırmak üzere gönderilen Osmanlı paşasının, i n g i l i z c a s u s u v e u ş a ğ ı b u H a b e ş e ş k ı y a n ı n e l i n i ö p e r e k , t e k k u r ş u n al m a k s ı z ı n geri d ö n d ü ğ ü n ü n e r e d e n b i l e b i l i r d i k . Yargıç H ü s e y i n K â m i l yaz mamış olsaydı, İtalyanların Trablusgarp'ta gezici yerli şeyhlerden vakıf v e h a z i n e t o p r a k l a r ı n ı p a r a y l a satın a l a r a k , s i n s i c e o r a l a r ı e l e g e ç i r m e girişimlerini ö ğ r e n e b i l i r m i y d i k . Mustafa K e m a l ' i n , İ s t a n b u l ' u n işgal edi l e c e ğ i n i s e z e r e k , g ü n l e r c e ö n c e d e n R a u f ' u , K a r a Vasıf'ı v e d a h a b a ş k a larını
uyarmasına
ve
zaman
yitirmeksizin
Ankara'ya
kaçmalarını
i s t e m e s i n e k a r ş ı n , b e r i k i l e r i n İ n g i l i z l e r e tutsak o l m a y ı y e ğ l e m e l e r i n i n nedenini, Yargıç Hüseyin K â m i l yazmamış olsaydı, öğrenebilir miydik. Savaşın s o n u g ö z ü k m e s i n e , A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n ı n d ü ş m a n l a r e l i n e g e ç m e sine, A r a p l a r ı n e r l e r i m i z i a r k a d a n v u r m a l a r ı n a k a r ş ı n , s a y m a k g ü ç o l duğu
için
teraziyle
tartılan
altınların,
Araplara
dağıtılmak
üzere
gönderildiğini, Yargıç Hüseyin Kâmil yazmasaydı, k i m d e n öğrenirdik. K i m d e n ö ğ r e n i r d i k , İ n g i l i z l e r i n n e t ü r b i r d ü z e n b a z l ı k y a d a gizli anlaş m a y l a , A d e n ' i A b d ü l h a m i d ' t e n satın a l d ı k l a r ı n ı . K i m b i z e s ö y l e r d i , A b d ü l h a m i d ' i n kilitli m ü h ü r l ü b i r o d a y a k o n u l m u ş ,
Deutsche
Bank'a
emanet edilmiş kalıtının b i r b ö l ü m ü n ü n Vahidettin tarafından çalın dığını... B u g ü n , 1990'larda yaşamakta olan, özellikle 1930 sonrası d o ğ u m l u i n s a n l a r ı m ı z a , y ü z y ı l ı aşkın b i r süre ö n c e esmeye başlayan, ü l k e m i z i , ulu s u m u z u k a n v e yasa b o ğ a n t a m u y e l l e r i n d e n , a d ı M u s t a f a K e m a l o l a n b i r Tansık'la nasıl k u r t u l m u ş o l d u ğ u m u z u a n l a t m a m ı z g e r e k m e z m i ? B i z l e r i n A t a t ü r k y ö n e t i m i n d e , -ah, n e y a z ı k , ç o k kısa, salt o n b e ş y ı l - e g e m e n , onurlu, özgürlük, bağımsızlık, uygarlık d ö n e m i yaşamak mutluluğuna eriştiğimizi bilmeyen, b ö y l e bir mutluluk d ö n e m i n i n var olmuş olduğun d a n h a b e r s i z , b ö y l e b i r m u t l u l u ğ u n var o l a b i l e c e ğ i n i b i l e i m g e l e m e k ola-
ÖNSÖZ
XII
nağından y o k s u n kuşaklara, tattığımız ve u n u t a m a d ı ğ ı m ı z o m u t l u yaşamı anlatmamız g e r e k m e z m i ? İ m p a r a t o r l u ğ u silip süpüren tamu yellerinin, ş u s o n yıllarda,-daha d o ğ r u s u 1 9 5 0 ' l e r d e n sonra- y e n i d e n y ü z l e r i m i z i ya lamaya, kavurmaya başladığını, b u n u n nedenlerini, Atatürk d ö n e m i n i yaşayamamışlara anlatmamız g e r e k m e z m i ? B u n u n b ö y l e , b u n u n h e p b ö y l e o l d u ğ u n u s a n m a z l a r m ı yeni kuşaklar, b u y ü z d e n yanlış y a r g ı l a r a , aşağı lık duygusuna kapılmazlar m ı , biz onlara nerelerden geçmiş olduğumu z u v e A t a t ü r k ' l e birlikteyken gerçekten o n u r l u b i r yaşam s ü r d ü r d ü ğ ü m ü z ü anlatmazsak. Gençler, Atatürk öldükten ve hele 1950'lerden 1990'lara d e k ülkenin ve ulusun içine düştüğü bataktan babalarının sorumlu ol madığını, o n l a r ı n Atatürk'le birlikte o n u r l u b i r yaşam için çarpıştıkla rını ve başardıklarını, ancak daha sonra hangi yeteneksiz ve bilisiz kişilerin kazanılanları yitirdiklerini öğrenmeli değiller mi? İşte Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l ' i n a n ı l a r ı , b i z i m b u k o n u d a k i g ö r e v i m i z i y e r i n e g e t i r m e m i z d e y a r d ı m c ı o l a c a k t ı r . B u n l a r ı o k u y a n l a r , y ü z y ı l ı aş k ı n b i r süre ö n c e k i koşullarla şu son yıllarda içine d ü ş t ü ğ ü m ü z koşulla rı
öğrenmek,
karşılaştırmak
olanağını
bulacaklardır.
Atatürk'ün,
devrimlerin bize neler kazandırmış olduğunu ve sonra neden bugünkü d u r u m a düştüğümüzü anlayacaklardır.
*
*
Yargıç H ü s e y i n K â m i l şöyle başlıyor, a n ı l a r ı n a : " . . . D o ğ d u ğ u m z a m a n d a n b e r i yaşayışımı v e b a ş ı m d a n g e ç e n ahvali ( o l a y l a r ı ) v e b u l u n d u ğ u m tahsili i l m i ( ö ğ r e n i m v e e ğ i t i m ) z a m a n l a r ı n ı v e m e m u r i y e t l e r i m d e g ö r d ü ğ ü m h a l l e r i (olayları) m u h t a s a r a n ( ö z e t l e ) ş u r i s a l e m d e ( ö y k ü m d e ) yaz maya
teşebbüs
edip,
risalemin
adını
Geçmiş
Zamanlarım
k o y d u m . . . . Acizleri ( b e n ) , H i c r i 1280 tarihinde Ağustos'un yirmibirine m ü s a d i f (rastlayan) A r a p a y l a r ı n d a n Ş e h r i R e b i ' d e ( A r a p t a k v i m i n e g ö r e d ö r d ü n c ü a y d a ) p e r ş e m b e g ü n ü b a ' d e l ' a s ı r yani i k i n d i d e n s o n r a A l e mi Şuhud'a (dünyaya) geldiğimi, p e d e r i m m e r h u m M e h m e t Ali Efendi k ü t ü b ü t ı p t a n (tıp k i t a p l a r ı n d a n ) N u s r e t E f e n d i a d l ı k i t a b ı n b i r i n c i va r a k a s ı (sayfası) z a h r ı n a ( a r k a s ı n a ) hattı d e s t i y l e t a h r i r ( e l y a z ı s ı y l a y a z mış) eylemiş olmalarıyla..." İ n c e , y u m u ş a k , ç o k t e r b i y e l i b i r b i ç i m d e b ö y l e c e s ü r ü y o r anılar. D i li özleştirdim kuşkusuz, belki b i ç e m i de bozarak. Ayrıca izlenmesini ko-
XIII
ÖNSÖZ
laylaştırmak
için,
konulara
göre
bölümlere
ayırdım,
yinelemeleri
a y ı k l a d ı m , " B e y , e f e n d i " g i b i s ö z c ü k l e r i a t t ı m , " p a ş a " s ö z c ü ğ ü n ü , ilgi linin asker o l d u ğ u n u belirttiği i ç i n , k o r u d u m . B u k i t a p , Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l ' i n , b ü y ü k l ü k ü ç ü k l ü d e f t e r l e r e , kâ ğıtlara a n ı , y a d a g ü n c e o l a r a k y a z d ı k l a r ı n d a n , ç e ş i t l i m e k t u p v e g a z e t e kesitlerinden, kendisini g ö r m e y e g i d e n l e r e anlattıklarından oluşuyor. Yaz dıkları içtenlikli, dikkatli, titiz, ö l ç ü l ü , yurt ve ulusseverlikle d o l u . Ki m i o l a y l a r d a karşılaştığı k i ş i l e r i n g i y s i l e r i n i n e n i n c e a y r ı n t ı l a r ı n a d e k g i r i l m i ş ; g ö r d ü ğ ü y e r l e r i , ç e v r e s i n i , z a m a n ı n d a k i y a ş a m k o ş u l l a r ı n ı , sı kıntılarını, düşüncelerini, tüm ayrıntılarıyla aktarmış. K i m i olaylarda ise, kısa, özet bilgiler v e r m e k l e yetinmiş. B u s o n u n c u niteliğin ü ç n e d e n d e n kaynaklanmış o l d u ğ u d ü ş ü n c e s i n e k a p ı l d ı m . B i r i n c i s i , olay a r d ı n d a n k i m i z a m a n h e m e n not almamış olabileceği; ikincisi, olayın, kendisi gibi her k e s ç e b i l i n d i ğ i sanısına k a p ı l m ı ş o l a b i l e c e ğ i ; ü ç ü n c ü s ü , k i m i a y r ı n t ı l a r ı y e t e r i n c e a n ı m s a y a m a m ı ş v e d o ğ r u b i r i n s a n o l d u ğ u i ç i n yanlış s ö z et m e k t e n k a ç ı n m a k istemiş o l a b i l e c e ğ i .
*
*
*
A n ı l a r ı n y a z ı l ı o l d u ğ u defterler, kâğıtlar, b u n l a r l a ilgili b e l g e l e r , ga z e t e k e s i t l e r i , o t u z b e ş yılı a ş k ı n b i r süre, m a s a m ı n ç e k m e c e s i n d e , b e n i m i l g i l e n m e m i b e k l e d i l e r . Y a ş a m ı n çeşitli u ğ r a ş l a r ı i ç i n d e o n l a r ı e l e a l m a k olanağını b i r türlü b u l a m a m ı ş t ı m . İlhan S e l ç u k " Y ü z b a ş ı Selâhattin'in R o m a n ı " n ı yayınlamıştı. Yüzbaşı Selâhattin'de Yargıç Hüseyin K â m i l ' i n y a ş a m l a r ı a r a s ı n d a o l a ğ a n ü s t ü b i r k o ş u t l u k g ö r m ü ş t ü m . B i r i n c i s i asker, i k i n c i s i sivil b i r görevli o l a r a k , i m p a r a t o r l u ğ u n ç ö k ü ş ü n ü v e y e n i b i r dev l e t i n k u r u l u ş u n u y a ş a m ı ş l a r d ı . İkisi d e T a m u y e l l e r i i ç i n d e n g e ç m i ş l e r d i . A n ı l a r a , " T a m u Yelleri-Yargıç H ü s e y i n K â m i l ' i n R o m a n ı " a d ı n ı koymayı uygun b u l d u m . Yargıç H ü s e y i n K â m i l 1 8 6 2 y ı l ı n d a T i r e ' d e d o ğ m u ş v e 1 9 4 4 yılı ma yıs a y ı n d a İ s t a n b u l ' d a d ü n y a y a g ö z l e r i n i y u m m u ş t u . Ö l ü m ü n d e ç e ş i t l i dillerden oluşan kitaplığını ortanca oğlu İstanbul Üniversitesi'ne arma ğan etmişti, anıları i ç e r e n defterleri alıkoyarak. S e k s e n ü ç y ı l l ı k v e y e t m i ş e y a k ı n yılı g ü ç v e s ı k ı n t ı l a r i ç i n d e b i r ya şam. Ç ö k m e sürecinde bir imparatorluğun bir bireyi olarak, çocuklu-
ÖNSÖZ
XIV
ğ u n d a v e g e n ç l i ğ i n d e , çeşitli z o r l u k l a r i ç i n d e o k u m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı ; o z a m a n l a r n e l e r o k u t u l u y o r s a . D e l i k a n l ı l ı k ç a ğ ı n d a t ü c c a r k â t i p l i ğ i ya parak biriktirdiği birkaç kuruşla, daha yüksek öğrenim yapmak için İs tanbul'a
gitmişti.
Bu
acımasız
kentte,
açlıkla,
soğukla,
her
çeşit
olanaksızlıklarla boğuşarak, n e r e d e ve k i m d e n bir şeyler öğreneceğini u m d u y s a oraya koşmuştu. Z a m a n ı n ı n skolastik ö ğ r e n i m i y l e yetinmemiş, ayrıca matematik ve
astronomi konularına da sarılmıştı.
Sonunda,
" M ü d e r r i s " (bugünkü deyimiyle profesör) ve yargıç olmayı başarmıştı. D o ğ u m u n d a , İ m p a r a t o r l u ğ u n sınırları, A v r u p a ' d a T u n a a ğ z m d a n B e l grat'ın d o ğ u s u n a , o r a d a n Adriyatik D e n i z i ' n d e D a l m a ç y a kıyılarına, M o r a Y a r ı m a d a s ı ' n ı n k u z e y i n d e Tesalya'yı d a i ç i n e a l a r a k , b a t ı E g e , M a r m a r a , B a t ı K a r a d e n i z k ı y ı l a r ı n a u l a ş ı y o r d u . A s y a ' d a , K a r a d e n i z g ü n e y kı y ı l a r ı n d a n Batum'a o r a d a n Basra K ö r f e z i ' n e , sonra Y e m e n ' i d e i ç i n e alarak Kızıldeniz ve A k d e n i z ' i n doğu ve kuzey kıyılarına d e k tüm toprakları k a p s ı y o r d u . A v r u p a ' d a salt R o m a n y a y a r ı ö z g ü r l ü k k a z a n m ı ş t ı . A f r i k a ' d a , Mısır, S u d a n v e T u n u s y a r ı ö z g ü r l ü k i ç i n d e İ m p a r a t o r l u ğ a b a ğ l ı y d ı . Trablusgarp (Libya) Osmanlı egemenliğindeydi. 1830 yılında yarı ö z g ü r o l a n S i s a m A d a s ı d ı ş ı n d a t ü m A k d e n i z v e E g e a d a l a r ı İ m p a r a t o r l u k ege menliği altındaydı. Yargıç H ü s e y i n K â m i l b u İ m p a r a t o r l u ğ u n e n u ç b ö l gelerinde görevlerde bulunacaktı. T ü m bu toprakların, en b ü y ü k b ö l ü m ü A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e o l m a k üzere, yitirildiğini görecekti. A b d ü l a z i z , M u r a t , A b d ü l h a m i d , R e ş a t , V a h i d e t t i n d ö n e m l e r i n i n , b e c e r i k s i z , ada letsiz, yeteneksiz, hayın yönetimlerine tanık olacaktı. İ m p a r a t o r l u ğ u n yıkılışına tanık olacaktı. Görevleri dolayısıyla, yönetimlerin ö n d e gelen k i ş i l e r i y l e y a k ı n d a n t a n ı ş a c a k t ı . İ m a m Yahya v e İ d r i s i a y a k l a n m a l a r ı n d a b u l u n a c a k t ı . D e v l e t i n ç ö k ü ş ü n e n e d e n o l a n t ü m savaşların a c ı s ı n ı yü reğinde duyarak, kendisine verilen b ü t ü n görevleri, her güçlüğe karşın, yurt ve ulus çıkarlarını e l i n d e n geldiğince korumaya çalışarak ve d o ğ r u b i r i n s a n o l m a k , ö y l e c e k a l m a k kaygısı i ç i n d e b a ş a r m a y a ç a b a göstere cekti. Ne var ki, tümüyle kokuşmuş yönetimin b i r avuç yürekli çalışkan k i ş i n i n ç a b a s ı y l a ayakta k a l m a s ı o l a n a k s ı z d ı . M u s t a f a K e m a l g e r e k t i , v e en koyu karanlık günlerde ortaya çıkacaktı Mustafa K e m a l . Yargıç H ü seyin K â m i l dört elle ona sarılacaktı. İstanbul'da t o p l a n a n son M e c l i s i M e b u s a n ' d a İ s t a n b u l m e b u s u o l a c a k t ı . M i s a k ı M i l l i ' n i n altına i m z a s ı n ı k o y a c a k t ı . İ s t a n b u l ' u n işgalini, A n a d o l u t o p r a k l a r ı n ı n d a y a ğ m a l a n m a ya başladığını görecekti. B i n güçlükle A n k a r a ' y a ulaşacaktı. B e n c e Yüz-
ÖNSÖZ
başı
Selâhattin ve
Yargıç
Hüseyin Kâmil,
XV
tinleri ve
ciğerleri tamu
y e l l e r i y l e k a v r u l a r a k e l e l e y ü r ü y e n iki k a r d e ş g i b i d i r . M u t s u z l u k l a r v e acılarla yüklü yaşantılarının tek a v u n c u , A n a d o l u ' d a Mustafa K e m a l ' i n başlattığı K u r t u l u ş Savaşı'nı g ö r e c e k , o n a k a t ı l a c a k , B ü y ü k U t k u ' n u n kazanılmasına, yeni T ü r k D e v l e t i ' n i n kuruluşuna, uygarlık ve çağdaşlık y o l u n d a k i d e v r i m l e r i n gerçekleşmesine tanık o l a c a k denli u z u n yaşamış olmalarıdır. Mustafa Kemal olmasaydı, İ m p a r a t o r l u ğ u n imzaladığı Sevr B a r ı ş ı y ü r ü r l ü ğ e g i r e c e k , e l i m i z d e a n c a k Z o n g u l d a k , K a s t a m o n u , Sam sun, S i n o p , O r d u , G i r e s u n , Ş a r k i Karahisar, T o k a t , Ç o r u m , Ç a n k ı r ı , A n k a r a , H a y m a n a , Eskişehir, B i l e c i k , b i r d e E r z u r u m ' l a Malatya a r a s ı n d a n Ç a p a k ç u r ' a d e k u z a n a n d a r b i r k o r i d o r d a n o l u ş a n t o p r a k p a r ç a s ı kala c a k t ı . Y ü z b a ş ı Selâhattin v e Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l , M u s t a f a K e m a l o l m a s a y d ı , b u n u d a g ö r e c e k l e r d i . N e m u t l u o n l a r a k i , u z u n yaşamışlar, M u s t a f a K e m a l d ö n e m i n i g ö r e b i l m i ş l e r , o n u r l u b i r d e v l e t i n b i r e y l e r i ola rak ölmüşlerdir. N e iyi e t m i ş l e r d e y a z m ı ş l a r s e r ü v e n l e r i n i , y a l ı m l a r ı n d a ğ l a d ı ğ ı g ö z l e r i n d e n d ö k ü l e n yaşları t i n l e r i n e a k ı t a r a k . . K e ş k e y a z s a l a r d ı , b a ş k a l a r ı da..keşke anlatsalardı..Kim o l d u ğ u m u z u , n e o l d u ğ u m u z u ö ğ r e n m e m i z e , k e ş k e b a ş k a l a r ı d a k a t k ı d a b u l u n s a l a r d ı . Y ü z b a ş ı S e l â h a t t i n ' l e r e , Yar g ı ç H ü s e y i n K â m i l ' l e r e m i n n e t b o r c u m u z vardır. T a n r ı k a t ı n d a o n l a r , gö revlerini yapmış kişiler olarak, sonsuza d e k mutlu olacaklardır. B u ç e ş i t a n ı l a r ı n T a r i h ' i n girinti ç ı k ı n t ı l a r ı n a ışık t u t m a k , u l u s u n bi l i n ç l e n m e s i n i s a ğ l a m a k b a k ı m ı n d a n b ü y ü k y a r a r l a r ı o l d u ğ u k u ş k u gö türmez. Bu anıların varlığını ilk kez Fikret Otyam öğrenmişti. Yemen'e yap tığı b i r gezi ü z e r i n e b i r d i z i yazı y a z a c a k t ı . B u a r a d a Y e m e n k o n u s u n d a eski d ö n e m l e r e i l i ş k i n b i l g i t o p l u y o r d u . B u a n ı l a r d a n s ö z e t m i ş t i m ken disine, o n l a r ı ç o k s e v m i ş , Y e m e n ' l e ilgili k i m i b ö l ü m l e r i y a z ı l a r ı n a ak tarmış, bunlar Cumhuriyet'te yayımlanmıştı. Otyam bana da, kesinlikle b u a n ı l a r ı g ü n ışığına ç ı k a r m a m ı sağlık v e r m i ş t i
Sonra b i r gün İlhan Selçuk'a söz etmiştim bu anılardan. O da b i r an ö n c e onları g ü n ü m ü z diline aktararak yayınlamak gerektiğini söylemiş ti. B u iki d e ğ e r l i y a z a r ı n b e n i e t k i l e m i ş , anıları d e r l e y i p d ü z e n l e m e k k o -
XVI
ÖNSÖZ
nusunda beni yüreklendirmiş olduklarını açıklamalıyım. Kendilerine teşekkür b o r ç l u y u m .
*
*
B u a r a d a y a k ı n g e ç m i ş l e ilgili b i r k o n u y a d e ğ i n m e k i s t i y o r u m . Ata t ü r k " B ü y ü k S ö y l e v " i n d e , T ü r k u l u s u n a karşı y ü z y ı l l a r d ı r h a z ı r l a n m ı ş ve y i r m i n c i yüzyılın başında uygulamaya konulmuş " B ü y ü k b i r suikast" t a n s ö z etmiştir. Y a r g ı ç H ü s e y i n K â m i l b u " S u i k a s t " ı n u y g u l a n m a s ı sı r a s ı n d a yaşamıştır. A n ı l a r ı n d a , A r a p l a r a r a s ı n d a ç a l ı ş a n İ n g i l i z casus l a r ı n d a n s ö z e t m e k t e d i r . B u n l a r , T ü r k u l u s u n a v e İ m p a r a t o r l u ğ a karşıArapları kışkırtmaktaydılar. L a w r e n c e de bunlardan biri ve en önemli l e r i y d i . A d ı , a n c a k B i r i n c i D ü n y a Savaşı o r t a l a r ı n d a d u y u l m a y a başla m ı ş t ı . B u ü n l ü c a s u s , Savaş s o n r a s ı n d a , a n ı l a r ı n ı , " S e v e n p i l l a r s o f w i s d o m " a d ı a l t ı n d a y a z m ı ş t ı . B u n l a r , 1 9 2 2 y ı l ı n d a O x f o r d ' d a ç o k sınır l ı sayıda b a s ı l m ı ş , satışa ç ı k a r ı l m a m ı ş t ı . L a w r e n c e , 1 9 2 6 ' d a , y a z d ı k l a r ı n ı g ö z d e n g e ç i r m i ş , g e r e k l i g ö r d ü ğ ü d ü z e l t m e l e r i y a p m ı ş , telif h a k k ı i ç i n b i r ö r n e ğ i B i r l e ş i k A m e r i k a ' y a g ö n d e r m i ş v e o r a d a g e n e ç o k sınırlı b i r b a s ı m yapılmıştır. Yalnız o n ö r n e k , k i m s e satın a l m a s ı n d i y e ç o k y ü k s e k d e ğ e r l e s ö z d e satışa ç ı k a r ı l m ı ş t ı . L a w r e n c e , y a ş a d ı ğ ı s ü r e c e b a ş k a h i ç b i r basım yapılmamasını koşul o l a r a k ileri sürmüştü. A n ı l a r ı n b i r özeti " Ç ö l d e A y a k l a n m a " adı altında d ü z e n l e n m i ş İngiltere v e A m e r i k a ' d a 1927 M a r t ' ı n d a bu kitap yayımlanmıştır. B u n u n Fransızca'ya çevirisi de daha sonra Paris'te yayınlanmıştı. Lawrence, 1935 yılında İngiltere'de bir motosiklet kazası s o n u c u n d a ölmüştür. Anılar bu tarihten ç o k sonra yayımlanmıştır. Bu bilgileri edin d i ğ i m F r a n s ı z c a ç e v i r i 1 9 6 3 E k i m t a r i h i n i t a ş ı m a k t a d ı r . A m e r i k a ' d a da ha ö n c e yayımlanan anılardan bir film yapılmış, 1960'larda bu filmin g ö s t e r i l m e s i n e başlanmıştır. B u f i l m i n T ü r k i y e ' d e g ö s t e r i l m e s i n i n yasak l a n m ı ş o l m a s ı b i z i m i ç i n b i r talihsizliktir. O y s a b ü t ü n T ü r k l e r i n b u fil mi görmelerini sağlamak gerekirdi. Ç ü n k ü Türklerin, Birinci Dünya S a v a ş ' ı n d a A r a p ç ö l l e r i n d e n e g i b i k o ş u l l a r i ç i n d e savaştıkları, y ü z y ı l lar b o y u b a ş t a c ı ettikleri A r a p l a r d a n n e d e n l i d ü ş m a n l ı k v e h a y ı n l ı k g ö r d ü k l e r i , b i r y a n d a n İ n g i l i z l e r l e ç a r p ı ş ı r k e n , İngiliz altınıyla satın a l ı n m ı ş A r a p l a r ı n , a s k e r l e r i m i z i nasıl p u s u y a d ü ş ü r e r e k a r k a d a n v u r d u k l a r ı , ö l -
ÖNSÖZ
XVII
d ü r d ü k l e r i A n a d o l u ç o c u k l a r ı n ı n , L a w r e n c e ' l e b i r l i k t e kanlarını içtik leri, bu filmde t ü m ayrıntılarıyla y e r almaktadır. K a n u n c a , T ü r k u l u s u n u n bu havildik ve vahşetleri görmesi, A r a p l a r d a n n e l e r ç e k m i ş o l d u ğ u n u , d i n k a r d e ş i s a y d ı k l a r ı n ı n asıl y ü z l e r i n i g ö r e r e k a n l a m a s ı g e r e k i r d i . Ş i m d i g e l e l i m o " B ü y ü k S u i k a s t " ı n u y g u l a m a s ı n a . L a w r e n c e anıla rında bakınız neler diyor.1: "Savaştan yıllar ö n c e D o ğ u A r a p dünyasını bir baştan bir başa d o l a ş m ı ş t ı m . S u r i y e v e M e z o p o t a m y a köy, k e n t v e k a b i l e l e r i n i n y a ş a m bi çimlerini, geleneklerini ve dillerini öğrenmiştim. Deneyimlerim bana, alışık o l u n m a y a n b i r g ö r ü ş a ç ı s ı k a z a n d ı r m ı ş t ı . B i l i s i z h a l k ı n o l d u ğ u gi b i a y d ı n l a r ı n d a d ü ş ü n c e l e r i n i a n l a y a b i l i y o r v e p a y l a ş a b i l i y o r d u m . Ay r ı c a , O r t a d o ğ u ' d a g e l i ş m e k t e o l a n siyasal g ü ç l e r i d e y a k ı n d a n g ö r m ü ş v e ö z e l l i k l e İ m p a r a t o r l u k T ü r k i y e ' s i n i n ç ö k m e k t e o l d u ğ u n u g ö s t e r e n sayı sız b e l i r t i l e r i s a p t a m ı ş t ı m . T ü r k i y e , h a r c a d ı ğ ı o l a ğ a n ü s t ü ç a b a d a n ö l m e k teydi. G i t t i k ç e a z a l a n k a y n a k l a r ı y l a , salt g e l e n e k s e l t e m e l l e r e d a y a n a r a k , e l d e etmiş o l d u ğ u İ m p a r a t o r l u ğ u korumaya b o ş u n a uğraşmaktaydı. Osm a n o ğ l u ' n u n e n b ü y ü k g ü c ü k ı l ı ç , ş i m d i a r t ı k işe y a r a m ı y o r d u , ç ü n k ü b u n u n y e r i n i d a h a ö l d ü r ü c ü v e b i l i m s e l s i l â h l a r a l m ı ş t ı . B u ç o c u k kafa lı halkın t ü m g ü c ü , yalınlığından, sabırlılık ve fedakârlığından kaynak lanıyordu. Çağdaş yaşam o n u n için ç o k karmaşıktı. T ü r k soyu, D o ğ u As ya'nın en durağan soyudur; yeni y ö n e t i m , yaşam b i ç i m l e r i n e alışmak b a k ı m ı n d a n yetenekli değildir. Yumrukları ve kişilikleri güçlü, bilisiz, sert, k a b a e s k i y ö n e t i c i l e r s o y u o r t a d a n k a l k m a k v e y e r l e r i n i , h ü k ü m e t mekanizmasına uyacak denli canlı, yumuşak, yeni adamlara b ı r a k m a k z o r u n d a y d ı . J ö n t ü r k y ö n e t i c i l e r yüzeysel, n e var k i y o n t u l m u ş t u l a r ; h e p s i d e , S e l ç u k l u v e O s m a n l ı d ı ş ı n d a , Y u n a n , A r n a v u t , Ç e r k e z , B u l g a r , Ya hudi kökenliydiler. Halk da artık efendileriyle birlik değildi, ç ü n k ü bu efendilerin ekini T ü r k olmayan Ortadoğu'dan (Levanten) kaynaklanıyor d u , politika kuralları da Fransız'dı. Türkiye çökmekteydi, ancak belki b i r b i s t u r i ( o p e r a t ö r b ı ç a ğ ı ) o n a sağlığını geri v e r e b i l i r d i . A n a d o l u insa n ı , eski b i ç i m y a ş a m ı n a sıkı sıkıya b a ğ l ı o l a r a k k ö y ü n d e i ş i ç i n kullanı lan b i r h a y v a n g i b i , k ö y ü n ü n d ı ş ı n d a ise, h i ç b i r z a m a n y a k ı n m a k i ç i n ağzını açmayan b i r asker olarak yaşamakta direnirken, İ m p a r a t o r l u ğ u n
1
T.E. Lawrence-Fransızca çeviri " L e s sept pilliers de la sageste", Petite Bibliotheque Payot,
I ci cilt sayfa 57, 5 8 , 5 9 .
ÖNSÖZ
XVIII
b a ş k a s o y l a r d a n teb'aları ( g e n e l n ü f u s u n y a k l a ş ı k 7/10'u) g ü ç v e b i l i m ba k ı m ı n d a n gelişmekteydi. Gelenekleri olmayışı, hafiflikleri, daha parlak ve canlı zekâları, onları, yeni düşünceleri b e n i m s e m e y e hazırlamıştı. H e r g ü n d a h a d a a r t a n g ü ç l e r i , k ı s a s ü r e d e o n l a r ı , e s k i d e n T ü r k a d ı n a bağ l a n m ı ş o l a n t a n s ı m a d a n k o p a r a c a k t ı . D e v l e t l e o n a b a ğ l ı o l a n b ö l g e l e r ara sındaki
dengenin
böylece
bozulmuş
olması;
Devleti
kışlalarını
güçlendirmeye z o r l u y o r d u . Libya, Arnavutluk, Batı Trakya, Yemen, Hi c a z , Suriye, M e z o p o t a m y a , Kürdistan, Ermenistan, artık A n a d o l u köy lüleri için b ü y ü k b i r yük ve gider nedeni haline gelmişlerdi. Gelirlerinin ö n e m l i b i r b ö l ü m ü , h e r y ı l a r t a r a k , İ m p a r a t o r l u ğ u n k o r u n m a s ı n ı sağla maya h a r c a n ı y o r d u ; en yoksul köyler en ağır yükler altında eziliyordu. Askerler, T ü r k köylüsüne ö z g ü n olarak, başlarına gelenleri ağızlarını aç m a k s ı z ı n ç e k i y o r l a r d ı . K o y u n l a r g i b i y d i l e r , n e iyi n e d e k ö t ü . K e n d i baş larına b ı r a k ı l d ı k l a r ı n d a h i ç b i r şey y a p m a z l a r , b e l k i ç ö m e l i r l e r d i . B u y r u k a l ı n c a d a itaat e d e r l e r d i . İ y i o l m a l a r ı i ç i n b u y r u k a l m ı ş l a r s a , i v m e d e n , i y i d o s t , iyi d ü ş m a n o l u r l a r d ı . B a b a l a r ı n a karşı g e l m e l e r i , y a d a anala r ı n ı n karınlarını d e ş m e l e r i o n l a r a b u y u r u l m u ş s a , h e m e n işe k o y u l u r l a r d ı . İ y i i ç i n , k ö t ü i ç i n , y a d a h i ç i ç i n . İ n s a n a u m u t s u z l u k v e r e c e k b u inisiya tif y o k l u ğ u , o n l a r ı d ü n y a n ı n e n g ü v e n i l i r , e n y o r u l m a z , e n yavaş askerle ri
yapmıştı..
Anadolu'daki
Türk
köylüsü
askerlik
görevi
yüzünden
e r i m e k t e , y o k o l m a k t a y d ı . . . B u A n a d o l u ç o c u k l a r ı , k e n d i l e r i n i ö l ü m e sü r e n , y a d a i y i c e y ı p r a t t ı k t a n s o n r a u m u r s a m a z c a b i r k ı y ı y a atan a c ı m a sız,
hayın
ve
ard
düşünceli
Arap
subayların
doğal
kurbanlarıydı.
G e r ç e k t e n , savaşta g ö r m ü ş t ü k ki, b i r T ü r k birliği, k e n d i s i n e k o m u t a e d e n k i ş i n i n a l ç a k ç a ihtirası u ğ r u n a , b a l t a y l a p a r ç a l a n m a y a y a r a y a n b i r tah t a p a r ç a s ı n d a n b a ş k a b i r şey d e ğ i l d i . . . "
K i m d i bu çeşit komutanlar? L a w r e n c e o n l a r d a n da söz e d i y o r anılarında2 " . . M e z o p o t a m y a ' d a adı A h a d o l a n ç o k gizli v e k o r k u n ç b i r ö r g ü t v a r d ı ; b u n u n üyeleri tümüyle Osmanlı ordusundaki A r a p subaylardı. Bu der n e k ü y e l e r i , e f e n d i l e r i T ü r k l e r i n savaş b i l g i l e r i n i ö ğ r e n m e y e , z a m a n ı geld i ğ i n d e b u b i l g i l e r i T ü r k l e r e karşı k u l l a n m a y a a n d i ç e r l e r d i . A h a d ' ı n g ü n e y I r a k ' t a ıssız v e iyi k o r u n a n b i r b ö l g e d e y d i m e r k e z i . Seyit T a l i p b u -
2
T. E. Lawrence-Fransızca çeviri-I cilt, sayfa 4 6 .
ÖNSÖZ
XIX
radan alçakça bir güçle derneği yönetirdi. Mezopotamyalı subayların % 70'i bu derneğin üyesiydi. Gizlilik öylesine korunmuştu ki, kimi A h a d ü y e l e r i , Savaş s o n u n a d e k T ü r k y ü k s e k k o m u t a h e y e t i i ç i n d e m e v k i v e söz sahibi olmuşlar ve bu mevkileri k o r u m u ş l a r d ı . A l l e n b y h ü c u m a geç tiği v e T ü r k i y e e z i l d i ğ i z a m a n , g e r i ç e k i l e n T ü r k Filistin o r d u s u n d a n ar ta kalanlara, A h a d derneğinin b i r başkan yardımcısı komuta e d i y o r d u . B i r başka A h a d üyesi de, Ü r d ü n ' ü n A m m a n b ö l g e s i n d e k i T ü r k birlikle rinin komutanıydı. Sonraları bile, mütarekeden sonra bile, T ü r k yöneti m i n i n y ü k s e k m e v k i l e r i , A r a p şeflerinin b i r s ö z l e r i y l e e f e n d i l e r i T ü r k l e r e b a ş k a l d ı r a b i l e c e k Ahad ü y e l e r i n i n e l l e r i n d e b u l u n u y o r d u . . . Fetah'ın ö r g ü t ü A h a d ' d a n genişti. Fetah, S u r i y e ' n i n ö z g ü r l ü ğ ü i ç i n ç a l ı ş m a k t a y d ı . Üyeleri arasında t o p r a k sahipleri, yazarlar, doktorlar, yüksek d ü z e y d e m e m u r l a r vardı; bunlar derneğe ve birbirlerine and içerek bağlanmış lardı ve birbirlerini tanıyabilmek için özel söz ve işaretler kullanırlar dı.
Gazetelere,
para
sandıklarına
sahiptiler.
Amaçları
Türk
İ m p a r a t o r l u ğ u n u y ı k m a k t ı . . . M ı s ı r ' l a , A h a d ' l a , M e k k e Şerifi ile, İngilte r e ile, k ı s a c a , k i m d e n y a r d ı m u m u y o r l a r s a o n u n l a gizli a n l a ş m a l a r i ç i n deydiler. . Mekke
Emiri
Şerif
parlamentosunda başkanvekiliydi
Hüseyin'in
Oğlu
Abdullah
Türk
Faysal d a C i d d e m e b u s u y d u . B u n l a r ,
İ s t a n b u l ' d a k i d u r u m d a n b a b a l a r ı n a b i l g i v e r i y o r l a r d ı . Savaş p a t l a r p a t lamaz da M e k k e ' y e d ö n m ü ş l e r d i . . . " B u g ö z l e m l e r d e n s o n r a ş i m d i Karara g e l i y o r u z .
Karar'ı
da Lawren-
ce'in kaleminden okuyalım3: " A n l a d ı k ki, Yakın D o ğ u ' y u kurtarmak için yeni b i r g ü c e ; sayıca, y a r a t ı c ı y e t e n e k v e kafa b a k ı m l a r ı n d a n T ü r k ' e ü s t ü n , y e n i b i r g ü c e v e soya g e r e k s i n m e v a r d ı . A v r u p a b u n u s a ğ l a y a b i l e c e k m i y d i ? T a r i h , b u n u düşünmek için bizi yüreklendirmiyordu. Avrupa devletlerinin Ortado ğ u ' d a y e r l e ş m e ç a b a l a r ı h e p o l u m s u z s o n u ç l a r v e r m i ş t i . H i ç b i r batılı dev leti b ö y l e b i r serüvene i t m e k isteyemezdik. Öyleyse b u s o r u n u n ç ö z ü m ü n ü gene O r t a d o ğ u ' d a k i güçlerde aramalıydık. Çatışmalar ve karşılaşılacak t ü m g ü ç l ü k l e r d e b ö y l e c e O r t a d o ğ u ' y l a sınırlı k a l a c a k t ı . Yeni g ü ç , T ü r kiye'yi yere serecekti, ve Türkiye zaten ç ü r ü m ü ş t ü . İ ç i m i z d e n kimileri, A r a p ç a k o n u ş a n u l u s l a r ı n ( T ü r k İ m p a r a t o r l u ğ u n u n e n ö n e m l i öğesi) uyu makta olan g ü ç l e r o l d u ğ u n u , b u n l a r uyandırılırlarsa, a m a c a yarayacak-
1
T. E. Lawrence-Fransızca çeviri, Cilt I, sayfa 5 9 .
ÖNSÖZ
XX
larını düşünmüşlerdi. A r a p topluluğu ç o k ü r ü y o r d u , dinsel d ü ş ü n c e b a k ı m ı n d a n y ü k s e k b i r d ü z e y d e y d i , t e c i m , siyasa, sanayi a l a n l a r ı n d a ye t e r i n c e b e c e r i k l i y d i ; k a r a k t e r b a k ı m ı n d a n sert b i r e g e m e n l i k t e n ç o k yu muşak bir uzlaşma yanlısıydı. Beşyüz yıl T ü r k egemenliğinde kaldıktan s o n r a , b u A r a p l a r ö z g ü r o l m a y ı d ü ş ü n m e y e b a ş l a m ı ş l a r d ı . B ö y l e c e ileri s i i ç i n b i r ç ö z ü m b i ç i m i b u l d u ğ u m u z u s a n m ı ş t ı k . D o ğ u ' d a v e B a t ı ' d a pat layan savaş T ü r k i y e v e İ n g i l t e r e ' y i i k i d ü ş m a n u l u s h a l i n e g e t i r i n c e , O r t a d o ğ u ' d a yeni b i r A r a p dünyası k u r m a k y o l u n d a askeri g ü c ü m ü z ü kullanmaya karar verdik..." B u Karar, İ n g i l i z v e F r a n s ı z h ü k ü m e t y e t k i l i l e r i n i n L o n d r a ' d a y a p t ı k l a r ı b i r t o p l a n t ı d a b e n i m s e n m i ş v e u y g u l a m a y a k o n u l m u ş . A n c a k , sa vaşın g e l i ş m e s i ,
bu arada A r a p l a r ı n yakından tanınması,
ganimetin
b ü y ü k l ü ğ ü , Fransızların mızıklanmasına yol açmış, ayrıca ortaya b i r de İtalya ç ı k m ı ş . İ n g i l i z l e r , A r a p l a r ı n , O r t a d o ğ u ' d a T ü r k l e r i n y e r i n e k o y mayı d ü ş ü n d ü k l e r i ve u m d u k l a r ı g ü c e sahip o l m a d ı k l a r ı n ı anlamışlar. K a z a n ı l a n t o p r a k l a r ı p a y l a ş m a k d a h a u y g u n v e k o l a y b i r ç ö z ü m g i b i gö rülmüş. A n c a k bu kez Fransızlar ve İtalyanlar ç o k a ç g ö z l ü istekler ileri s ü r m e y e b a ş l a m ı ş l a r . A m e r i k a d a E r m e n i s t a n v e K ü r d i s t a n d i y e tuttur muş. Bunun üzerine İngilizler, O r t a d o ğ u ' d a yeni b i r güç yaratma imge lerine
dönmek
zorunda
kalmışlar
ve
Yunanistan'ın
bu
rolü
o y n a y a b i l e c e ğ i n i d ü ş ü n m ü ş v e u m u t etmişler, b ö y l e c e o r t a k l a r ı n ı n istek l e r i n e set ç e k e b i l e c e k l e r i n i , Y u n a n i s t a n ' ı d a d i l e d i k l e r i g i b i d i z g i n l e y e b i l e c e k l e r i n i hesaplamışlar. Yunanistan'ın A n a d o l u ' y u işgaline b ö y l e c e yeşil ışık y a k ı l m ı ş . İşte A t a t ü r k ' ü n B ü y ü k S ö y l e v i ' n d e s ö z ü n ü ettiği " S u i k a s t " ! U z u n b u ö y k ü , b i n sayfaya y a k ı n . L a w r e n c e ' i n anıları kesinlikle T ü r k çe'ye çevrilmeli, her T ü r k bunları okumalı; Arapları, İngilizleri, dün yayı ö ğ r e n m e k i ç i n o k u m a l ı . O k u m a l ı v e ö ğ r e n m e l i , B i r i n c i D ü n y a Savaşı'nda Osmanlı ordusu i ç i n d e k i A r a p subayların ve komutanların A n a d o l u ç o c u k l a r ı n ı nasıl ö l ü m e s ü r d ü k l e r i n i , b i l e r e k , i s t e y e r e k . O k u malı v e ö ğ r e n m e l i , L a w r e n c e ' i n , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u p a r ç a l a m a k , Arapları kışkırtmak ve ayaklandırmak için kullandığı yöntemleri. Çün k ü L a w r e n c e , b u k o n u d a b a ş a r ı y a u l a ş m a k i ç i n k u l l a n ı l a n y ö n t e m l e r i ay r ı n t ı l a r ı n a d e k a n l a t ı y o r a n ı l a r ı n d a . B u y ö n t e m l e r , 1968-1990 y ı l l a r ı a r a s ı n d a , T ü r k i y e C u m h u r i y e t i ' n i b ö l m e k v e p a r ç a l a m a k i ç i n kullanı-
ÖNSÖZ
XXI
lan y ö n t e m l e r i n tıpkısı; onlara olağanüstü benziyor. O, kökü n e r e d e ol d u ğ u b i r t ü r l ü anlaşılmayan silâh k a ç a k ç ı l ı ğ ı , anarşi v e b ö l ü n m e s ü r e c i n i u l u s ç a y a ş a d ı k . L a w r e n c e ' i n a n ı l a r ı , y u r d u n v e u l u s u n b ö l ü n m e s i v e par ç a l a n m a s ı i ç i n g i r i ş i l e n e y l e m l e r i v e ö r g ü t l e n m e l e r i g ü n ışığına ç ı k a r a c a k nitelikte. Y e r v e z a m a n o l s a y d ı o n l a r ı d a b u r a y a a k t a r m a k i s t e r d i m . T â k i , ulus v e b ö l ü n m ü ş , p a r ç a l a n m ı ş , A t a t ü r k y o l u n d a n saptırılmış genç ler, k i m l e r e , nasıl, n i ç i n m a ş a l ı k g ö r e v i n i y a p m ı ş o l d u k l a r ı n ı ö ğ r e n s i n ve a n l a s ı n l a r . . .
*
*
O k u m a k gerek Tamu Yelleri'ni, Yüzbaşı Selâhattin'in R o m a n ı ' n ı , ve d a h a b a ş k a a n ı l a r ı . O k u m a k , o k u t m a k g e r e k L a w r e n c e ' i n a n ı l a r ı n ı , an lamak, ö ğ r e n m e k için nerelerden geçerek bugünlere gelmişiz. A n l a m a k , ö ğ r e n m e k i ç i n K u r t u l u ş S a v a ş ı ' n ı , A t a t ü r k ' ü , D e v r i m l e r i . A n l a m a k öğ renmek için Türk ulusunu
yeryüzünden
s i l m e y i tasarlayan
"Büyük
S u i k a s t " ı . G e r ç e k anlamlarını anlamak için, Atatürk'ün " N e mutlu T ü r k ' ü m diyene", "Yaşam'da en gerçek yol gösterici b i l i m d i r " , sözlerini. K u r t u l u ş Savaşı, g e n e l l i k l e s ö y l e n d i ğ i g i b i , salt Y u n a n ' a k a r ş ı kaza n ı l m ı ş b i r u t k u d e ğ i l d i r . K u r t u l u ş Savaşı, B i r i n c i D ü n y a Savaşı y e n g i n l e r i n i n t ü m ü n e karşı k a z a n ı l m ı ş b i r savaştır. İ n g i l t e r e , F r a n s a , A m e r i k a , İtalya, J a p o n y a başta o l m a k ü z e r e t ü m d ü n y a y a karşı k a z a n ı l m ı ş b i r sa vaştır, İ n g i l t e r e d e m e k , K a n a d a , A v u s t u r a l y a , Yeni Z e l a n d a , H i n d i s t a n v e irili ufaklı b ü t ü n İ n g i l i z s ö m ü r g e l e r i d e m e k t i r . F r a n s a d e m e k , b u dev letle b i r l i k t e , b ü t ü n o n u n s ö m ü r g e l e r i d e m e k t i r . D ü n y a , A t a t ü r k ' ü n v e T ü r k u l u s u n u n , e g e m e n , b a ğ ı m s ı z , ö z g ü r y a ş a m i s t e n c i ö n ü n d e b u sa vaşta d i z e gelmiştir. Y u n a n , d ü n y a g ü ç l e r i n i n maşası o l a r a k kullanılmıştır. E m p e r y a l i s t ve kapitalist d ü n y a y ı savaş a l a n l a r ı n d a y e r e s e r e n Ata t ü r k v e T ü r k u l u s u , b u kez g i z l i v e sinsi b i r b a ş k a d ü ş m a n l a karşı karşı ya kalmıştır. Bu d ü ş m a n da ö t e k i l e r denli ve b e l k i ö t e k i l e r d e n de g ü ç l ü y d ü . Ç ü n k ü b u d ü ş m a n , u l u s u n kafasında v e y ü r e ğ i n d e ç ö r e k l e n m i ş o l a n A r a p ' tı. Osmanlılar, A r a p ' ı e g e m e n l i k l e r i n e almışlar ve görünüşte bu egemenliği b e ş y ü z yıl s ü r d ü r m ü ş l e r d i . G e r ç e k t e , O s m a n l ı l a r A r a p ' a tutsaktılar. Türk ler, A r a p ' l a k a r ş ı l a ş m a l a r ı n d a n s o n r a n i t e l i k l e r i n i y i t i r m e y e , u n u t m a y a başlamışlar, d i n y ü z ü n d e n , e g e m e n o l d u k l a r ı A r a p ' ı n kölesi d u r u m u n a
XXII
ÖNSÖZ
düşmüşlerdi.
Atatürk'ün ö l ü m ü n d e n sonra, Arap'ın sömürüsü yeniden
başlamıştır. B a t ı , t o p u y l a , t ü f e ğ i y l e , p a r a s ı y l a , t e k n i ğ i y l e saldırır. B u n l a r ı n h e p s i g ö r ü n ü r n e s n e l e r d i r ; b u n l a r a karşı ç ı k ı l ı r , b u n l a r l a savaşı lır. A r a p ' ı n saldırısı g ö r ü n m e z . A r a p , g ö r ü n m e d e n , kafayı v e y ü r e ğ i e l e geçirir, e g e m e n l i ğ i n i o r a l a r d a k u r a r v e kişi artık b u e g e m e n l i ğ e karşı çık m a k o l a n a ğ ı n ı yitirir. H ı r i s t i y a n l ı k o l s u n , M ü s l ü m a n l ı k o l s u n , t ü m d i n ler, ö z g ü r d ü ş ü n c e y e , i l e r i c i a t ı l ı m l a r a k ö s t e k t i r l e r , k a r ş ı d ı r l a r . B a t ı uygarlığı, Hıristiyanlığa karşı savaşanların utkusu s o n u c u gerçekleşmiş tir. B a t ı u y g a r l ı ğ ı , H ı r i s t i y a n l ı ğ ı k e n d i k i l i s e l e r i i ç i n e t ı k a r a k v e o r a l a r d a h a p s e t m e k l e g e r ç e k l e ş e b i l m i ş t i r . B u n u n i ç i n savaşan v e k i l i s e n i n y a k a r a k y o k ettiği b i l i m a d a m l a r ı s a y m a k l a b i t m e z . M ü s l ü m a n d ü n y a s ı n d a b u ç e ş i t b i l i m a d a m l a r ı y e t i ş e m e m i ş t i r . M ü s l ü m a n l a r ı n geri kal mışlığının ve Batı sömürgesi oluşlarının n e d e n i budur.
* *
*
A t a t ü r k ' ü v e d e v r i m l e r i n i i y i a n l a m a k gerekir. A t a t ü r k , i n s a n l ı k ta r i h i n d e b e n z e r i o l m a y a n b i r Deha'dır. A t a t ü r k , b ü y ü k asker, b ü y ü k devlet a d a m ı o l a r a k T a r i h ' i n b i z e tanıttığı h i ç b i r k i m s e y l e k a r ş ı l a ş t ı r ı l a m a z . İs k e n d e r , Cesar, Fatih, N a p o l y o n . . b u n l a r h e p s i sınırlı, b e l l i y ö n l ü kişiler dir. A t a t ü r k , T ü r k u l u s u n a y ö n e l t i l e n " B ü y ü k S u i k a s t " ı s e z m i ş , v e b u n u önlemiş, b o ş a ç ı k a r m ı ş o l a n adamdır. Atatürk d e v r i m l e r i , T ü r k ulusu n a , A r a p ' l a karşılaştıktan s o n r a y i t i r m i ş o l d u ğ u n i t e l i k v e ö z e l l i k l e r i n i g e r i v e r m e ç a b a l a r ı d ı r . D e v r i m l e r , u l u s u n tinsel ö z g ü r l ü ğ ü n e k a v u ş a b i l m e s i i ç i n b a ş l a t ı l m ı ş b i r savaştır. D e v r i m l e r , T ü r k u l u s u n u , giysisiyle, d i l i y l e , y a z ı s ı y l a , kafa y a p ı s ı y l a , d ü ş ü n c e y ö n t e m l e r i y l e , d ü n y a g ö r ü ş ü y le, d i n i y l e , A r a p ' d a n k o p a r m a y ı a m a ç e d i n m i ş e y l e m l e r d i r . A r a p b i ç i m i y a ş a m v e d ü ş ü n c e y e h a y ı r d e m e d e n , b u n a k e s i n l i k l e s o n v e r m e d e n , ger çekten ö z g ü r ve egemen, uygar ve çağdaş bir t o p l u m o l m a k olanağı yok tur. D e v r i m l e r işte b u k u r t u l u ş u s a ğ l a m a k v e ö z l e n e n e r e k l e r e u l a ş m a k için T ü r k ulusunun eline verilmiş silâhlardır. Ne yazık ki, Atatürk'ün ö l ü m ü n d e n s o n r a d e v l e t i n b a ş ı n a g e ç e n l e r b u g e r ç e ğ i v e A t a t ü r k ' ü anla y a m a m ı ş l a r d ı r . A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n sonra A r a p ' a tutsaklık geri gel miştir. E z a n A r a p ç a l a ş t ı r ı l m ı ş , b a ş b a k a n l a r k e n d i l e r i n e " M ü s l ü m a n " nitemi e k l e m i ş l e r , Hilâfeti geri g e t i r m e k t e n söz e d e b i l m i ş l e r d i r . B u g ü n
ÖNSÖZ
XXIII
d e A r a p ' a tutsaklık s ü r m e k t e d i r . O y s a , T a n r ı , y a l n ı z A r a p l a r ı n T a n r ı ' s ı d e ğ i l d i r ; T a n r ı , Kutsal K i t a b ı n d a b u n u k e n d i s i d e s ö y l e m i ş t i r . T a n r ı ' n ı n dili d e A r a p ç a değildir. Arap'a ö y k ü n m e k l e M ü s l ü m a n o l u n m a z . A r a p ' ı n a r a c ı l ı ğ ı o l m a d a n d a M ü s l ü m a n o l u n u r v e M ü s l ü m a n kalınır. T ü r k l ü ğ ü n ü b i l e n , k e n d i s i n e v e u l u s u n a saygı d u y a n h e r kişi, ö n c e A r a p ' a " H a y ı r " d e m e k zorundadır. H e r Türk'ün ve özellikle Atatürkçü olduğunu söyleyen her kişinin birinci görevi, Arap'ın, din, dil, giysi yollarıy l a s ü r d ü r d ü ğ ü e g e m e n l i ğ i ülke t o p r a k l a r ı n d a n v e u l u s u n h e r b i r e y i n i n k a f a s ı n d a n s ö k ü p a t m a k , k ö k ü n ü kazımaktır. Yıllardır k ö k ü d ı ş a r ı d a ide o l o j i l e r d e n , bunlarla savaşıldığından söz edilmekte, a n c a k dinlerin de b i r e r ideoloji oldukları, bunların da köklerinin dışarıda olduğu unutul m a k t a d ı r . B u g e r ç e ğ i n b i r a n ö n c e g ö r ü l ü p a n l a ş ı l m a s ı z a m a n ı gelmiştir. Tanrı'ya yakarış T ü r k ç e yapılabilmeli, T ü r k ülkesindeki cami ve mina r e l e r d e A r a p d i l i n i n e g e m e n l i ğ i n e s o n v e r i l m e l i , T ü r k d i l i n i n saygınlığı s a ğ l a n m a l ı d ı r . T ü r k l ü ğ ü n v e A t a t ü r k ç ü l ü ğ ü n b i r i n c i l ö d e v i b u d u r . Yar gıç H ü s e y i n K â m i l ' i n anılarının b u k o n u d a yararlı o l a c a ğ ı v e b u n l a r ı o k u yanları bilinçlendireceği kanısındayım. A n k a r a , K a s ı m 1981 Esat K . E R T U R
BİRİNCİ B Ö L Ü M
1- O s m a n l ı İmparatorluğu'nun Bir İlçesi: 1 8 7 0 ' l e r d e Tire " Ş o l Cennet'in ırmakları..." D o ğ d u ğ u m yer, İ z m i r V i l â y e t i ' n e b a ğ l ı T i r e İ l ç e s i ' n i n İ b n i K a y y ı m M a h a l l e s i ' n d e b u l u n a n e v i m i z d i r ( S o n r a d a n b u m a h a l l e y e D e r e Mahallesi adı verilmiştir). Evimizin b a h ç e s i n d e portakal, turunç ve diğer ağaçlar ve ç i ç e k l e r vardı; ayrıca güney ve batı yönlerine açılan kapılardan çıkıl d ı k t a , ü z ü m , i n c i r , nar, e r i k , z e r d a l i , kayısı g i b i m e y v e a ğ a ç l a r ı y l a d o l u , i ç i n d e havuzlar ve suları akan ç e ş m e l e r b u l u n a n başkaca b a h ç e l e r i m i z vardı. Evimiz, Tire'nin güneyindeydi. Bu yöndeki bahçemizde, ahır ve fırın gibi binalar da b u l u n u r d u . E v i m i z i n i ç i n d e de suyu akar iki ç e ş m e v a r d ı . B u ç e ş m e l e r i n k a y n a k l a r ı g ü n e y d e a k a n d e r e l e r d e y d i ; d o ğ r u c a bi z i m eve g e l e n sular, b i z d e n ö t e k i e v l e r e g e ç e r e k , b o r u l a r l a , T i r e çarşısı n a d e k iner, o r a d a k i ç e ş m e v e ş a d ı r v a n l a r a , c a m i l e r e u l a ş ı r l a r d ı . " K a d ı S u y u " d i y e a n ı l a n b u su, v a k ı f imiş v e b a b a m a ait i m i ş . S o n r a d a n aranıl mamış ve Belediyeye geçmiştir. Evimiz, kasabanın ucunda, güneyde ve yüksekçe bir yerde olduğu i ç i n , kasabanın b ü t ü n binaları, c a m i l e r i , çarşı ve ova, tarlalar ve b a h ç e ler, İ s t a s y o n v e İ z m i r ' d e n g e l e n t r e n g ö r ü n ü r d ü . Ü ç saat u z a k l ı k t a b u l u nan B a y ı n d ı r Kasabası'nın ışıkları da geceleri g ö r ü n ü r d ü . Mahallemizde Şemseddin Camii adı verilen b i r cami vardı. B a b a m o n u o n a r t m ı ş t ı . B u c a m i i n a l t ı n d a iki o d a v a r d ı , v e b u n l a r d a n b i r i n d e bir su kaynağı b u l u n u y o r d u . Çevredeki R u m kadın erkek ve çocuklar, b u y ü z d e n oraya " A y a z m a " adını v e r m i ş l e r d i . P a z a r günleri gelirler, m u m lar y a k a r l a r , k a y n a k t a y ü z l e r i n i g ö z l e r i n i y ı k a r l a r , k a p l a r ı n a s u d o l d u rur evlerine götürürlerdi; ayrıca kendi âyinlerini yaparlardı. Bu yüzden, T i r e ' d e h a l k a r a s ı n d a , " Ü s t ü c a m i altı k i l i s e o l a n y e r n e r e s i d i r ? " gibi bir b i l m e c e söylenir olmuştu. B u Ş e m s e d d i n C a m i i , T i r e ' n i n ü n l ü a ğ a ç l ı k , sulak, k ı r l ı k gezinti yer l e r i n e y a k ı n d ı . B u y e r e " K a h v e l e r " adı v e r i l m i ş t i . Yaz g ü n l e r i p e k ç o k T i r e l i ç e v r e y e gelir, y e r i ç e r e ğ l e n i r d i . R u m l a r dp, p a z a r g ü n l e r i Ayaz m a i ç i n gelirler, s o n r a ç e v r e d e g ü n l e r i n i g e ç i r i r l e r d i . S o n r a d a n M e h m e t F. 1
2
TAMU YELLERİ
B e y a d ı n d a b i r efe, y a k ı n d a b i r k a h v e a ç t ı , A y a z m a ' y a d a b i r k a p ı yaptı r a r a k , R u m l a r ı , p a r a k a r ş ı l ı ğ ı A y a z m a ' y a g i r m e y e z o r l a d ı . Efe, g ü n l e r d e n b i r g ü n ç e k i l i p g i t t i k t e n s o n r a , ö z g ü r l ü k geri d ö n d ü . . T i r e , y a z ı n ç o k s ı c a k o l u r . O n u n i ç i n h e r k e s , a ğ a ç l ı k l ı s u v e d e r e kı y ı l a r ı n a h a s ı r l a r d ö ş e y e r e k , d i k i ş l e r i n i o r a d a d i k e r l e r , g ü n l e r i n i serin likte g e ç i r i r l e r d i . Kasabanın yukarısına d o ğ r u , çevrelerinde, zeytin ve meyva ağaçları b a ş k a a ğ a ç l a r b u l u n a n k a h v e l e r v e d e ğ i r m e n l e r v a r d ı . 1 9 3 6 y ı l ı n d a Ti re'ye gittiğimde b u n l a r ı n y e r i n d e yeller estiğini g ö r d ü m , a n c a k K ö p r ü b a ş ı ' n d a B e k i r ' i n kahvesi d u r u y o r d u ; o da eski g ö r k e m i n i yitirmişti. Tire'nin yakın çevresinde, Değirmen Deresi, Beyler Beyi Deresi, Ha v u z l u B a h ç e , K a p l a n D e r e s i a d l a r ı v e r i l e n b i r ç o k g e z i n t i y e r l e r i , yayla lar, b u y a y l a l a r d a k u l e l e r v a r d ı . İ s t e y e n l e r g ü n l e r c e o r a l a r d a gezinir, dinlenirlerdi. T i r e K a s a b a s ı , ç e ş i t l i a ğ a ç l a r , m e y v a v e ç a m a ğ a ç l a r ı y l a ö r t ü l ü , bağ larıyla ü n l ü , K ü m e Dağı adı verilen b i r dağın d i b i n d e kurulmuş, eski eserleri p e k ç o k , eski b i r kentmiş. Selçuklulardan ve Osmanlılardan ç o k ö n c e , kaleleriyle ünlü " P a t i r e " adı verilen b ü y ü k b i r kent. G ö r k e m i n i Selçuklular z a m a n ı n d a da k o r u m u ş . T i m u r l e n k Tire'ye de gelmiş, bir ç o k yeri yakmış yıkmış. Tire, büsbütün ortadan kalkmaktan, o zaman l a r yaşayan İ b n i m e l i k ' i n a r a c ı l ı ğ ı y l a k u r t u l m u ş , İ b n i m e l i k ' i n g ö m ü t ü , Aydın B e y l e r i ' n i n T ü r b e s i dışındadır, üstü açıktır ve yol ü z e r i n e b i r pen c e r e s i v a r d ı r . İ b n i m e l i k ' i n k i t a p l ı ğ ı , s o n r a d a n N e c i p Paşa K i t a p l ı ğ ı ' n a taşınmıştır. T i r e ' n i n k u z e y i n d e , h e m e n b i r saat u z a k l ı k t a , S e l ç u k l u l a r d a n k a l m a bir c a m i ve imaret harabesi tarlalar i ç i n d e görülmektedir; batısında, b i r başka c a m i ve h a r a b e l e r vardır. S o n r a d a n çeşitli olaylar, y ı k ı m l a r sonu c u n d a kent küçülmüştür. B u n u n l a birlikte, b e n i m ç o c u k l u ğ u m d a Tire içinde seksen mescit, o t u z ü ç minareleriyle birlikte kırk dolayında med rese ve imaret vardı. T i r e ' n i n i ç i n d e kârgir d ö r t kapılı b i r bedestan, üstleri yüksek kemer l e r l e k a p a l ı ç a r ş ı l a r , T a h ı l P a z a r ı d e n i l e n üstü ö r t ü l ü L o n c a P a z a r ı var dır. Ç o c u k l u ğ u m d a , k a s a b a n ı n o n b i n haneli o l d u ğ u n u işitmiştim. 1848 y ı l ı n d a A y d ı n Valisi N e c i p P a ş a ' n ı n y a p t ı r d ı ğ ı , ç o k s a y ı d a k i t a p l a d o l u
TAMU Y E L L E R İ
3
bir de kitaplık vardı. B i r i n c i Dünya Savaşı'nda ç ı k a n b ü y ü k b i r yangın b i r ç o k b i n a y ı y o k etmiştir. S o n r a Y u n a n işgali s ı r a s ı n d a T i r e b ü y ü k ö l ç ü d e zarar görmüştür. T i r e ' n i n k u z e y i n d e b ü y ü k v e ç e v r e s i a ğ a ç l ı k l ı b i r alan v a r d ı . O s m a n l ı askeri o r a d a çadırlar kurarak b i r ay süreyle tâlim yaparlardı. B a b a m onları g ö r m e k üzere beni b i r k a ç kez oraya götürmüştü. Bu alanın güne y i n d e b ü y ü k b i r c a m i , imaret, darüşşifa, sabunhane, b i r de at pazarı de n i l e n b i r a l a n v a r d ı . M e ş r u t i y e t ' t e n s o n r a b u r a l a r ı o n a r ı l d ı , istasyona d e k b i n a l a r y a p ı l d ı , ç e v r e d e k i g ö m ü t l ü k l e r k a l d ı r ı l d ı . K a s a b a d a k i as k e r k ı ş l a s ı n ı n ç e v r e s i n d e k i g ö m ü t l ü k l e r d e k a l d ı r ı l d ı , b u r a l a r ı b a h ç e ya pıldı. B e l e d i y e binası, H ü k ü m e t konağı bu alanlara yaptırıldı. Tire i ç i n d e şu b ü y ü k camiler vardır: Camii Kebir, B e h r a m Kethüda'nın yaptırdığı Y e n i C a m i , A s a r ı A t i k a ' d a n Yeşil İ m a r e t , - B u Yahşi B e y a d ı n d a k i e m i r i n dir, s o n r a d a n m ü z e y e ç e v r i l m i ş t i r - R u m i M e h m e t P a ş a ' n ı n y a p t ı r d ı ğ ı Kestaneli c a m i i , B e y l e r B e y i C a m i i , K a r a h a s a n C a m i i , A l a ç e ş m e , Yalınayak, Hasır Pazarı C a m i l e r i . B u n l a r ı n , hepsi k u b b e l i , k e m e r l i b ü y ü k c a m i l e r d i r . B e n i m ç o c u k l u ğ u m d a , k a d ı n v e e r k e k l e r i ç i n ayrı o l m a k ü z e r e yedi s e k i z t a n e çifte h a m a m v a r d ı . Tire, Ö d e m i ş ' e d ö r t , B a y ı n d ı r ' a ü ç , Selçuk'a sekiz, Aydın'a sekiz, İz m i r ' e o n d ö r t saat u z a k l ı k t a d ı r , - Ş i m d i t r e n v e o t o m o b i l l e r l e b i r k a ç saat t e h e r y a n a u l a ş ı l ı y o r . B a ğ v e b a h ç e l e r i ç i n d e o l d u ğ u i ç i n Yeşil T i r e a d ı n ı almıştır. İ z m i r ' d e n , başka y e r l e r d e n gezmeye gelenler çoktur. Tire'nin suları p e k ünlüdür, fıçılarla İ z m i r ' e taşınmaktadır. Tire'de, satılacak her mal i ç i n ö z e l pazarlar vardı. Hatta, dul ve sanatkâr kadınların yaptıkla r ı e l i ş l e r i , d o k u m a l a r , ç e v r e , t e r l i k , y a z m a l a r ı n , ç e y i z e ş y a l a r ı n ı n satıl dığı ve adına " K a d ı n l a r P a z a r ı " denilen b i r yer de vardı. T i r e ' n i n a l t ı n d a n g e ç e n b i r d e r e , y a ğ m u r u n b o l o l d u ğ u y ı l l a r d a ta ş a r d ı . B u d e r e , k e n t i n o r t a s ı n d a n g e ç e r d i , ü z e r i n d e k ö p r ü l e r v a r d ı ; bir çok
yerde
de
üstü
kapatılmıştı,
binalarla,
dükkânlarla;
bu yüzden
g ö r ü n m e z d i . B u d e r e b o y u n c a sayısı y i r m i y i a ş a n , u n , p a m u k zeytinyağı fabrikaları
vardı.
Tireliler çalışkan, o k u y u p yazmayı seven, ö ğ r e n m e y i seven, devlete ve dinlerine bağlı kişilerdi. Tire'nin kuzeyinde eskiden R u m l a r oturur lar, sanat, m a n i f a t u r a t i c a r e t i , b a ğ v e b a h ç e c i l i k y a p a r l a r d ı . Ç o ğ u z e n gindi.
Yunan işgalinde
bunların Türk ve
Müslümanlara ç o k büyük
T A M U YELLERİ
4
kötülükler ettikleri b i r gerçektir. Kurtuluş Savaşı'ndan sonra b u n l a r ı n h e p s i k a ç m ı ş l a r v e T i r e R u m l a r d a n k u r t u l m u ş t u r . Y a h u d i l e r eskisi g i b i ticaret ve
sanatlarıyla uğraşmaktadırlar.
Ç o c u k l u ğ u m d a b e n d e g ö r d ü m , b ü y ü k hayrat v e i m a r e t h a n e l e r d e pilâv z e r d e , aşure pişirilir y o k s u l l a r d o y u r u l u r d u . Çarşı i ç i n d e k i h a n l a r ve ker v a n s a r a y l a r d a ç e ş i t l i işler y a p a n s a n a t k â r l a r çalışırlar, o t u r u r l a r d ı . B ü yük ahırlarda develer ve diğer hayvanlar barındırılırdı. 2- Tire'de Yaşam, El Sanatları, Çalışkan Kadınlar B a b a m müderristi, ( ö ğ r e t m e n ) . B a b a m ı n babası ve annesi de zama n ı n k o ş u l l a r ı i ç i n d e ö ğ r e t m e n v e b i l g i n k i ş i l e r m i ş . K ü ç ü k , b ü y ü k yapıt lar y a z m ı ş , b a s m ı ş l a r . B a b a m ı n a n n e s i b e n i m ç o c u k l u ğ u m d a sağdı, k ı z ç o c u k l a r a K u r a n v e d i n d e r s l e r i v e r i r d i . B a b a m , o z a m a n ı n koşulları i ç i n d e g e r ç e k t e n bilgin b i r kişiydi. Ö ğ r e n c i l e r i n d e n p e k ç o ğ u , s o n r a d a n k e n d i alanlarında başarılı kişiler olmuşlardır. B u n l a r d a n kimisiyle yaşamım b o y u k a r ş ı l a ş m a k t a n m u t l u l u k d u y d u m . A n n e m d e o k u r y a z a r d ı v e ba b a m ı n b i l g i s i n d e n y a r a r l a n a r a k k e n d i n i a y r ı c a yetiştirmişti. B a b a n ı ö l d ü k t e n s o n r a b i z l e r i s ü r e k l i e ğ i t m e k t e n b i r g ü n geri d u r m a m ı ş t ı r . A n n e m a y r ı c a d i k i ş v e n a k ı ş , d o k u m a d a b i l i r d i . E v i m i z d e h e r za m a n ü ç d ö r t k ı z v e yetişmiş k a d ı n l a r b u l u n u r , a n n e m o n l a r a b i l d i k l e r i n i ö ğ r e t i r , o n l a r ı y e t i ş t i r m e y e ç a l ı ş ı r d ı . G e l i n giysileri v e ç e ş i t l i k a d ı n giy sileri b i z i m e v d e b i ç i l i r d i k i l i r d i . A n n e m i n b a b a s ı d o k u m a c ı y d ı , t e z g â h , usta v e ç ı r a k l a r ı v a r d ı . D o k u n a n k u m a ş l a r pazartesi p a z a r ı n d a satılır, h a m i p l i k alınır, boyanır, d o k u m a y a b a ş l a n ı r d ı . O tarihte h e p y e r l i a l a c a s ı d o k u m a giyilir, A v r u p a m a l ı k u l l a n ı l m a z d ı . D o k u m a c ı l a r ı n ö z e l çarşısı v a r d ı . D o k u y u c u l a r mal l a r ı n ı sıra ile s e r g i l e r l e r , b i r h o c a g e l i r d u a e d e r o n d a n s o n r a satış baş l a r d ı . H e r şey ö ğ l e y e d e k b i t e r d i . D e d e m i n mahallesine " A l a c a c ı l a r " Mahallesi denirdi. Tire'nin doğusunda Ekinhisarı Mahallesi'nde, minderlik, yorganlık, p e r d e l i k i ç i n d o k u n a n d e ğ e r l i b i r d o k u m a v a r d ı . Yerli i p e k i p l i k l e r d e n , yerli boyayla, e n i b o y u belli olması gereken bir d o k u m a y d ı . T ü m bu d o k u m a l a r p a z a r d a a ç ı l ı r , d e n e t l e n i r , A v r u p a ipliği y a d a b o y a s ı y l a yapılmış olanlar, e n i b o y u g e r e k l i ö l ç ü l e r e u y m a y a n l a r , m a k a s l a k e s i l e r e k
TAMU
S
YELLERİ
p a z a r ı n ortasındaki bir direğe çivilenir, yapımcıları b ö y l e c e cezalandı r ı l ı r d ı . Ç o c u k l u ğ u m d a , y e r l i m a l ı n a b ö y l e ö n e m v e r i l d i ğ i n d e n , sanatkâr ve t ü c c a r para kazanır, yabancıya gereksinme d u y m a z d ı . A n c a k bu du r u m kısa s ü r d ü . Ç o k g e ç m e d e n A v r u p a m a l ı d o k u m a l a r ı , b i z i m k i l e r d e n u c u z a satılır o l d u . D o k u m a c ı l a r b i r b i r i a r d ı n d a n e k m e k l e r i n i v e işlerin i y i t i r d i l e r . B u n u n n e d e n l e r i n i z a m a n l a ö ğ r e n e c e k t i m . D e v l e t gırtlağı n a d e k b o r c a b a t m ı ş , B a t ı l ı ' n ı n h e r isteğine b o y u n e ğ m e k d u r u m u n a g e l m i ş t i . E ğ e r K u r t u l u ş Savaşı a ç ı l m a s a v e b a ş a r ı l m a s a , ulus e s k i müste b i t l e r i n e l l e r i n d e kalsaydı, ş i m d i artık t ü m d e n y o k o l u r d u k . T ü r k ulu su,
kendisine
bağımsızlığını
kazandıran değerli
komutan ve kişilere
sonsuza dek borçludur. A n n e m Fatma H a i n i n i n k u m a ş d o k u m a s ı n d a n s ö z e d e r k e n , İ m p a r a torluğun yıkılış nedenine, ve Ulusal Kurtuluşumuza şöylece b i r değin d i m . İleride yıkılış n e d e n l e r i daha başka alanlarda, daha a ç ı k seçik görülecektir. Şimdi biz, yeniden çocukluğumdaki Tire'ye d ö n e l i m . A n n e m , e v i m i z d e b u l u n a n tezgâhta ipekli v e b ü r ü m c ü k d e d i k l e r i göm l e k l i k v e ç a r ş a f l ı k v e p a m u k i p l i ğ i n d e n b i r ç o k b e z l e r d o k u r d u . H e r ev d e b ö y l e tezgâhlar vardı; kadınlar, kızlar çeşitli b e z l e r d o k u r l a r d ı . İhtiyar k a d ı n l a r , p a z a r t e s i g ü n l e r i ç a r ş ı d a n p a m u k p a z a r ı n d a n p a r a l a r ı v e ya p a c a k l a r ı i ş l e r g e r e ğ i n c e p a m u k alırlar, e v l e r i n d e h a l l a ç g i b i k a b a r t ı p çıkrıklarında eğirirler, genç kızlar ve kadınlar bu iplikleri tezgâha ko y u p d o k u r l a r , a y r ı c a gergeflere g e r i p e l i ş l e m e l i nakışlar, ç e v r e l e r , hav lular, k u ş a k l a r y a p a r l a r d ı . K i m i l e r i o y a işler, ç e y i z h a z ı r l a r l a r d ı . Ç o ğ u , y a p t ı k l a r ı işleri " K a d ı n l a r P a z a r ı " n a g ö t ü r ü p satar, g e r e k s i n m e s i n i sağ l a r d ı . K ı ş g ü n l e r i h e p b ö y l e çalışırlar, yaz g e l d i ğ i n d e b a ğ v e b a h ç e l e r i n de uğraşırlardı.
3 - O s m a n l ı İmparatorluğu'nda Eğitim v e Ö ğ r e t i m E n eski a n ı l a r ı m 1 8 6 6 ' l a r a u z a n ı y o r ; d ö r t y a ş ı m d a y d ı m . Padişah A b dülaziz'di. Yerli k u m a ş t a n b i r e n t a r i v e d i z l i k d e n i l e n , y a r ı d o n y a r ı şalvar b i r giysim v a r d ı . A y a k l a r ı m a y e r l i m a l ı p a b u ç , kışları d a ç o r a p v e m e s t giy dirirlerdi. Evimizin bahçesinde kız ve erkek ç o c u k l a r l a oynardık. H i ç u n u t m a m ; bir gün b a h ç e d e çalılar ve ağaç dallarıyla b i r ev yapmıştık, b e n d e n b i r a z b ü y ü c e k b i r k ı z g e l i n , b e n d e güvey o l d u k . A n n e m g ö r -
6
TAMU
YELLERİ
müş, b i z i a z a r l a m ı ş , b u arada b e n i d e d ö v m ü ş t ü . Ç o c u k l a r ı n eğitimi milli ve dini ilkelere dayanırdı. D ü n y a ve âhirette m u t l u o l m a yolları, dini eğitim aracılığıyla öğretilmeye çalışılırdı. A b d e s almak, namaz kılmak ve b i r t a k ı m d u a l a r ö ğ r e t i l i r d i . B ü y ü k l e r n a m a z k ı l a r l a r k e n ç o c u k l a r ı d a yan larında namaza durdururlardı. Tanrı korkusu, ve Tanrı yolunda olma n ı n sağlayacağı m u t l u l u k l a r d a n s ö z e d i l i r d i . Altı yaşıma d e k evde, b ö y l e c e eğitildim. Yedi yaşıma d o ğ r u , çarşıya y a k ı n Yeni C a m i d o l a y ı n d a , A y d ı n l ı H a c ı H a f ı z E f e n d i O k u l u ' n a veril d i m . O k u l d i y o r u m , g e r ç e k t e n b u b i r m a h a l l e m e k t e b i y d i , v e o r a d a salt K u r a n öğretilirdi. M a h a l l e m i z d e n İ b r a h i m Efendi a d ı n d a b i r kalfa h e r sabah b e n i alır m e k t e b e g ö t ü r ü r ve m e k t e b i n kalfasına teslim e d e r d i . M e k t e b i n kalfası b a n a o g ü n k ü d e r s i e z b e r l e t i r d i . S o n r a H o c a e f e n d i n i n kür süsü ö n ü n e götürülür, e z b e r l e d i k l e r i m i o n u n ö n ü n d e y i n e l e r d i m . Z a m a n l a Kuran" ı y ü z ü n d e n o k u m a y ı ö ğ r e n d i k . O tarihte, bu d u r u m a gelen ç o c u k l a r " H ı f z a " , y a n i Kuran"ı e z b e r l e m e y e b a ş l a t ı l ı r l a r d ı . B u n u n i ç i n kullanı l a n y ö n t e m d e ş u y d u : C ü z s o n l a r ı n d a , b i r sayfa e z b e r v e r i l i r d i . O t u z g ü n s o n u n d a , K u r a n b i t i r i l i n c e e z b e r i k i sayfaya ç ı k a r ı l ı r d ı ; b ö y l e c e b i r e r sayfa a r t t ı r ı l a r a k s o n u n d a K u r a n ' ı n t ü m ü e z b e r l e t i l m i ş o l u r d u . İşte b e n de bu yolda çalıştırılmaya başlandım. M e k t e b i n a y a k y o l u Yeni C a m i i ' n a v l u s u n d a v e d e r e ü z e r i n d e y d i . Ba b a m d e r e y e d ü ş e r i m k o r k u s u y l a , c a m i yanındaki m e d r e s e n i n ayakyolunda b e n i m için b i r yer yaptırmıştı; kalfam b e n i oraya götürürdü. G ü n l e r d e n b i r gün, Cami'nin o n a r ı m ı için avluda kireç kuyusu yaptırılmıştı. Ora daki kireç söndürülmüş ve üzeri de kumla örtülmüş. Ben bilmeksizin kumlara basınca, ayaklarım yandı, bağırmam üzerine gelip beni oradan aldılar, sırtta e v i m i z e getirdiler. K o c a k a r ı i l â ç l a r ı y l a a y a k l a r ı m ı iyileş t i r m e y e çalıştılar. B u y ü z d e n g ü n l e r c e m e k t e b e g i d e m e d i m . O tarihte Ti re'de eczahane yoktu, doktor da yoktu. Aktar dükkânlarından alınan b i r t a k ı m tozlar, o t l a r l a i l a ç y a p ı l ı r d ı . T ü m b i l g i l e r i d e n e y i m l e r i n e d a y a n a n k i ş i l e r d e " H e k i m ' T i k y a p a r l a r d ı . B u y ü z d e n h e r h a n g i b i r hastalık, ya n ı k tedavisi u z u n sürer, ç o k a c ı ç e k i l i r d i . B e n i m a y a k l a r ı m d a k i yanıkla ra m ü r e k k e p sürülmüş ve kına konulmuştu, iyileşsinler diye. M e k t e p t e ç o k ö ğ r e n c i v a r d ı , yaşları b e ş ile y i r m i a r a s ı n d a y d ı . H e r kes K u r a n v e e l i f b a o k u r d u . Yazı y a z m a k , b u s ö y l e d i k l e r i m d e n b a ş k a c a bilgiler öğretmek sözkonusu değildi.
TAMU
YELLERİ
7
K i m i m e k t e p l e r d e k ı z v e e r k e k ç o c u k l a r b i r l i k t e o k u t u l u r d u . Yalnız k ı z , y a d a y a l n ı z e r k e k ç o c u k l a r ı o k u t a n m e k t e p l e r d e v a r d ı . A n c a k da ha ö n c e de dediğim gibi, öğretilen k o n u , Kuran okutmak, Kuran ezber letmek, bunlar dışında, İlmihal, Tecvidi M u h a m m e d i y e , A h m e d i y e , gibi kitaplar okutmaktan öteye gitmezdi. B e n i m b u l u n d u ğ u m Aydınlı H a c ı E f e n d i ' n i n mektebi yalnız erkek ç o c u k l a r i ç i n d i . H o c a E f e n d i ' n i n y a n ı n d a u z u n v e kısa s ı r ı k v e d e ğ n e k ler, u z a k l a r a e r i ş m e k i ç i n i ç l e r i y ü n l e d o l d u r u l m u ş m e ş i n t o p l a r b u l u n u r d u . Ö ğ r e n c i yanlış o k u y a c a k o l u r s a , H o c a E f e n d i o n u n k u l a ğ ı m ç e k e r , ç o k k ı z m ı ş s a , d e ğ n e k l e d ö v e r d i ; u z a k l a r d a d e r s i d i n l e m e y e n l e r i n kafa larına sırıkla vurur, meşin toplar atarak onları uyarırdı. M e k t e b i n b i r d e h a p i s h a n e s i v a r d ı , d e r s i n i b i l m e y e n l e r , çalışmayanlar, derste yaramaz l ı k e d e n l e r , a k ş a m a d e k o h a p i s h a n e y e k a p a t ı l ı r d ı . H o c a E f e n d i ' n i n ay r ı c a falaka d e n i l e n b i r aygıtı vardı. Bu ipten ve ağaçtan yapılmış b i r aygıttı. D e r s i n i b i l m e y e n , y a r a m a z l ı k e d e n , H o c a E f e n d i ' n i n e m r i y l e y e r e yatı rılır, falaka a y a k l a r ı n a g e ç i r i l i r v e b u r k u l u r , b ö y l e c e ö ğ r e n c i n i n sıkış m ı ş a y a k l a r ı n a , H o c a E f e n d i , kısa d e ğ n e k l e r l e v u r u r d u . A y a k y o l u n a g i t m e k i ç i n i z i n alanlar, d ö n ü ş l e r i g e c i k e c e k o l u r s a k e s i n l i k l e d a y a k yerlerdi. H e r ö ğ r e n c i , d e r s i n e ç a l ı ş m a k , o k u y a c a ğ ı , y a d a e z b e r l e y e c e ğ i sûre y i k e n d i b a ş l a r ı n a , kalfa ö n ü n d e , y a d a H o c a E f e n d i k a r ş ı s ı n d a y ü k s e k sesle o k u m a k z o r u n d a o l d u ğ u i ç i n , m e k t e b i n i ç i n d e g ü r ü l t ü d e n h i ç b i r şey i ş i t i l e m e z d i . H e l e m e k t e b e y e n i b a ş l a y a n k ü ç ü k ö ğ r e n c i l e r , k i m i za m a n o n b e ş y i r m i kişi, m e k t e b i n o r t a s ı n d a t o p l a n ı p h e p b i r a ğ ı z d a n b i r sûre ya da bir dua okumaya başladıklarında kıyamet k o p a r d ı . M e k t e b i n b a h ç e s i y o k t u . " T e n e f f ü s " d e n i l e n d e r s a r a l a r ı d a veril m e z d i . G e r ç e k t e m e k t e p d e d i ğ i m , b ü y ü k b i r o d a y d ı , i ç i n d e sıra n e y i m y o k t u . H e r k e s d i z l e r i ü z e r i n d e o t u r u r d u . B ü y ü k l e r i ç i n u z u n b i r tahta kürsü vardı, Kuran b u n u n üzerine konulur öylece o k u n u r d u . Sabahtan akşama d e k dizler üzerinde o t u r m a k ç o k y o r u c u y d u . Mektepte soba da y o k t u . K ı ş l a r ı , ö ğ r e n c i l e r e v l e r i n d e n saksı, y a d a k ı r ı k testiler i ç i n d e ateş ve k ö m ü r getirirlerdi; bunlar üç beş öğrencinin önlerine konulur, böyle c e ısınılmaya ç a l ı ş ı l ı r d ı . K a p ı v e p e n c e r e l e r k a p a l ı , ö ğ r e n c i l e r üstbaşları, k e n d i l e r i kirli o l d u ğ u i ç i n , derslikte pis b i r k o k u yayılır, hava s o l u n m a z o l u r , b u y ü z d e n ö ğ r e n c i l e r i n ç o ğ u n u n sağlığı b o z u l u r d u . N a m a z vakitle-
TAMU YELLERİ
8
rinde, H o c a efendi, b ü y ü k ç e öğrencileri alarak camiye namaz kılmaya g i d e r d i . M e k t e p t e k a l a n k ü ç ü k l e r b u a r a d a itişir k a k ı ş ı r l a r d ı . Yer ge n e l l i k l e k u r u tahta i d i . K i m i ö ğ r e n c i l e r , e v l e r i n d e n , m i n d e r , p o s t , h a s ı r parçaları getirir b u n l a r ü z e r i n d e otururlardı. 4- Ayrıksın G e l e n e k l e r Yeni ö ğ r e n c i l e r i n m e k t e b e b a ş l a m a l a r ı i ç i n ç o ğ u n l u k M u h a r r e m y a d a M e v l i t ayları s e ç i l i r d i . M e k t e b e b a ş l a y a c a k ö ğ r e n c i n i n b a b a s ı , H o c a E f e n d i ' y e h a b e r salar, o g ü n i ç i n b o l c a a ş u r e y a d a y e m e k y a p t ı r ı r d ı . B u iş için genellikle p e r ş e m b e günü seçilirdi. O gün H o c a Efendi, büyüklü k ü ç ü k l ü t ü m ö ğ r e n c i l e r i t o p l a r , sıraya d i z e r , ö n d e k i l e r naat v e k a s i d e l e r o k u r l a r k e n , a r k a d a k i l e r d e " â m i n " ç e k e r e k , alay y o l a k o y u l u r , y e n i öğ r e n c i n i n e v i n e v a r ı l ı r d ı . Y e m e k l e r v e a ş u r e y e n i l d i k t e n s o n r a , y e n i öğ r e n c i d e s ü s l e n m i ş o l a r a k alaya katılır, h e p b i r l i k t e m e k t e b e g i d i l i r d i . Yeni
öğrenci
Hoca
Efendi'nin
önünde
diz
çöktürülür,
kendisine,
" B e s m e l e " v e " R a b b ı y e s s i r " o k u t t u r u l u r , b ö y l e c e m e k t e b e başlattırılırdı. Bu arada H o c a Efendi'ye b i r havlu, bir çevre, ya da bir gömlek a r m a ğ a n e d i l i r d i . Yeni ö ğ r e n c i i ç i n d e eski ö ğ r e n c i l e r d e n b i r i kalfa se çilirdi. Mektepteki ö ğ r e n c i l e r d e n biri sünnet edilmek gerektiğinde, d u r u m H o c a Efendi'ye bildirilir. Sünnet günü, H o c a Efendi b ü y ü k l ü küçüklü t ü m ö ğ r e n c i l e r i t o p l a r , sıraya d i z e r , n a a t , k a s i d e v e â m i n ç a ğ ı r a r a k , sün net e d i l e c e k ç o c u ğ u n evine gidilirdi. Y e m e k l e r yendikten sonra, b e r b e r sünnetçi ç o c u ğ u sünnet ederken, b a h ç e d e toplanmış olan öteki çocukla r a b i r t o r b a d o l u s u c e v i z atılır, b u n l a r " â m i n " d i y e b a ğ r ı ş a r a k c e v i z l e r i kapışırlar, b u arada d a ç o c u k sünnet edilmiş o l u r d u . B a h a r g e l i n c e o pis k o k u l u v e havasız d e r s l i k t e n k u r t u l u r d u k . Ç ü n k ü c a m l a r a ç ı l a b i l i r d i . A y r ı c a , H o c a E f e n d i ' n i n istediği k i m i g ü n l e r , ö ğ r e n c i l e r e v l e r i n d e n y e m e k getirirler, k ı r l a r a g i d i l i r d i . B u gezintiler, g ü z e d e k b i r k a ç k e z y a p ı l ı r v e ö ğ r e n c i l e r b ö y l e c e k o ş u p o y n a m a k , t e m i z hava solumak olanağını bulurlardı. H o c a Efendi, beş para vermeksizin bü y ü k ö ğ r e n c i l e r i d i l e d i ğ i z a m a n , d i l e d i ğ i süre, b a ğ ı n d a b a h ç e s i n d e çalış tırabilirdi. O tarihte şimdiki okullardan h i ç b i r i y o k t u . H o c a Efendiler de Dev let m e m u r u d e ğ i l l e r d i , m a a ş a l m a z l a r d ı . A y r ı c a H o c a E f e n d i l e r h e r h a n -
TAMU
YELLERİ
9
g i b i r o k u l d a n ç ı k m ı ş kişiler d e ğ i l l e r d i . K u r a n ' ı e z b e r l e m i ş o l a n , b i r p a r ç a o k u m a y a z m a b i l e n h e r k e s , k e n d i e v i n d e , y a d a c a m i v e m e s c i t l e r e biti şik v a k ı f o d a l a r d a " M e k t e p " a ç a r l a r , ç o c u k l a r ı t o p l a y ı p K u r a n , i l m i h a l o k u t u r l a r d ı . H e r hafta p e r ş e m b e g ü n l e r i , ö ğ r e n c i l e r , b a b a l a r ı n ı n var l ı k l a r ı n a g ö r e , k ı r k p a r a , y i r m i p a r a , o n p a r a getirirler, v a r l ı k l a r ı o l m a y a n l a r ise b i r i k i y u m u r t a g e t i r e r e k H o c a E f e n d i ' y e v e r i r l e r d i . A c i z l e r i (yani b e n ) , h a f t a d a y ü z p a r a g ö t ü r ü r d ü m . B a b a m , b a n a g ü n d e , d ö r t ta ne beşer paralık mangır verirdi ki, yirmi para demektir, o tarihte bu bü y ü k p a r a y d ı . A n n e m , b e n sabahları m e k t e b e g i d e r k e n , y i y e c e k s e p e t i m l e b i r l i k t e b u m a n g ı r l a r ı d a b a n a v e r i r k e n : " O ğ l u m , b e ş p a r a y l a şerbet i ç e r ya da d o n d u r m a yersin, beş parayla da l e b l e b i alırsın. G e r i y e on para kalıyor (bunları söylerken, masanın üzerinde duran toprak kumbarayı alır, b a n a u z a t ı r d ı ) o n u d a b u r a y a a t a r s ı n " , d e r d i . O n p a r a y ı k u m b a r a y a atardım. A n n e m beni uğurlarken bir tembihte daha bulunurdu: " O ğ l u m , h e r n e a l ı r s a n , k a l f a l a r ı n a d a b i r p a r ç a v e r e s i n . Y o l l a r d a oyalan m a d a n m e k t e b e g i d e s i n , karşılaştığın b ü y ü k l e r e g ö ğ s ü n ü k a v u ş t u r a r a k s e l â m v e r e s i n . S a k ı n b u d e d i k l e r i m i u n u t m a , k u ş l a r gelir b a n a s ö y l e r ler, b e n d e seni c e z a l a n d ı r ı r ı m . " B ö y l e c e s e k i z y a ş ı m a b a s t ı m . O z a m a n a d e k K u r a n ' ı b e ş altı k e z o k u muştum. Bir gün H o c a Efendi b e n i " h ı f z " a başlatacağını söyledi, b e n de bunu anne ve babama bildirdim. Daha k ü ç ü k olduğumu söyleyerek ertelemek istedilerse
de başaramadılar.
H o c a E f e n d i b e n i yanına ç a ğ ı r d ı , K u r a n ' ı e z b e r l e m e y e b a ş l a m a m ı söy l e d i . B a k a r a S û r e s i ' n i n b i r i n c i c ü z ü n ü n s o n u n d a n b e ş e r satır b e ş e r sa tır e z b e r l e y e c e k v e h e r g ü n b i r sayfa H o c a E f e n d i y e e z b e r e o k u y a c a k t ı m . Z a r z o r b u işe k o y u l d u m . Z a m a n l a o n y e d i sayfa e z b e r e d e k ç ı k t ı m . O sıralarda H o c a E f e n d i H i c a z ' a gitmeye karar vermiş ve m e k t e b i oğulla rına
bırakmıştı. O t a r i h t e b u g ü n k ü u l a ş ı m a r a ç l a r ı y o k t u . V a p u r l a r ı n sayıları d a h ı z
ları d a ç o k a z d ı . C i d d e ' y e v e M ı s ı r ' a g i d e n v a p u r l a r h e p y a b a n c ı l a r ı n d ı . H i c a z ' a g i d i p g e l m e k y e d i s e k i z ay, k i m i z a m a n b i r y ı l a l ı r d ı . H o c a efen d i gitti. M e k t e p evimize u z a k o l d u ğ u i ç i n , daha yakında, Şeyh Camii yanın da, Asarı Atika'dan, kapı, pencere, ve camı olmayan bir başka Mektebe geçtim. B u r a d a C a m i r Hafız Efendi diye b i r H o c a Kuran o k u t u y o r d u .
10
TAMU
YELLERİ
Yeni H o c a E f e n d i k a ç sayfa e z b e r l e d i ğ i m i s o r d u . B e n d e ç a b u k b i t s i n d i y e , y i r m i sayfa, d e d i m . H o c a E f e n d i , ö y l e y s e h e r g ü n y i r m i sayfa e z b e r l e m e m i emretti. Bu bana ç o k z o r geldi. Gerçekte her gün yirmidört sayfa e z b e r l e y e c e k t i m . N e y s e z a r z o r , k i m i g ü n l e r o k u m a y a r a k t a m a m ladık. Yine baştan başladık, bu kez otuz günde bitirdik. O s ı r a l a r y a z d ı . B a b a m y e m e ğ e davetli o l d u ğ u b i r a k ş a m eve d ö n d ü ğ ü n d e r a h a t s ı z l a n d ı . Çeşitli k o c a k a r ı i l â ç l a r ı k u l l a n ı l d ı . A n c a k b a b a m k u r t u l a m a y a r a k ö l d ü . O z a m a n o n i k i y a ş ı m d a y d ı m . Sayrılığı s ı r a s ı n d a y a p t ı ğ ı vasiyet g e r e ğ i n c e , k e n d i s i F e t v a h a n e M ü s e v v i d ' i b u l u n d u ğ u i ç i n , o n i k i yıl süreyle y a z m ı ş o l d u ğ u d i n i d ü n y e v i t ü m fetva m ü s v e d d e l e r i , ç a r ş ı d a n a l ı n a n iki t o r b a i ç i n e k o n u l a r a k k e n d i s i y l e b i r l i k t e g ö m ü l d ü . G e ne
vasiyeti
gereğince
kabristan
duvarları,
altıyüz
kuruş
sarfedilerek
kireçle badana ettirildi.
5 - Rüşdiye M e k t e b i
B a b a m ı n ö l ü m ü n d e n iki y ı l s o n r a , a n n e m h a s t a l a n d ı . B u a r a d a Pa d i ş a h A b d ü l a z i z ö l m ü ş , İ k i n c i A b d ü l h a m i d tahta ç ı k m ı ş t ı . B o s n a H e r sekte a y a k l a n m a v a r d ı . S ı r p l a r l a s a v a ş ı l ı y o r d u . A b d ü l h a m i d " K a n u n u E s a s i " y i k a b u l etmişti. A ğ a b e y i m d e e v l e n m e k ü z e r e y d i . E l d e n gelen tüm çabalar gösterilmesine karşın, a n n e m ö l d ü . Ağabe y i m i n e l i n d e k a l d ı m . Ö z d a y ı m r e s m e n v a s i m o l m u ş t u . Vasiliğin g e r e ğ i n i y e r i n e g e t i r m e d i ğ i i ç i n , a n n e m i n varlığı a ğ a b e y i m i n , ş u n u n b u n u n e l i n e g e ç t i . A b l a m , hali vakti y e r i n d e o l d u ğ u i ç i n b a b a m v e a n n e m d e n h i ç b i r miras istememişti. B e n i m haklarım da ağabeyimin eline geçmişti. He nüz ç o c u k t u m . H a k arayacak d u r u m d a değildim. Ağabeyime bağlıydım. O sıralarda R ü ş d i y e M e k t e b i a ç ı l m ı ş t ı T i r e ' d e . O r a y a g i t m e k i s t i y o r d u m . Rüşdiye'ye girdim. R ü ş d i y e l e r d e o z a m a n l a r o k u t u l a n d e r s l e r ş u n l a r d ı : A r a p ç a , Farsça, E m s e l e , Nahiv, M a n t ı k , B e y a n , Gülistan, C o ğ r a f y a , Hesap, C e b i r , M u kabele, H ü s n ü h a t . M e d r e s e l e r d e n ç o k d a h a iyi idi R ü ş d i y e l e r . Sınavlarda b a ş a r ı l ı i d i m . Ö y l e k i , m ü d ü r , Kimi geri sınıflara b e n i ö ğ r e t m e n gibi g ö n dermeye
başlamıştı.
TAMU Y E L L E R İ
11
O s ı r a l a r d a , R u s y a ile savaşa t u t u ş m u ş t u k . P l e v n e ' d e O s m a n l ı o r d u su sarılmıştı. B i z ö ğ r e n c i l e r i h e r gün ö ğ l e n d e n sonra c a m i d e toplayarak " F e t i h " sûresi o k u t u r l a r d ı . N e y a z ı k k i b u ç a b a l a r b i r işe y a r a m a m ı ş t ı . Ruslar, s o n u n d a Ayastafanos'a (Yeşilköy'e) dayanmışlardı. A b d ü l h a m i d , Ayastafanos Antlaşması"nı i m z a l a m a k z o r u n d a kalmıştı; bu arada K ı b rıs'ı da, sözde Ruslar'a karşı k o r u n m a s ı için İngilizlere kaptırmıştı.
İKİNCİ B Ö L Ü M 1- İkinci A b d ü l h a m i d D ö n e m i B e l l e k k i m i z a m a n i n s a n ı yanıltıyor. 1874-75 d e R ü ş d i y e ' d e y d i m . Ö n c e S ı r p l a r ve K a r a d a ğ l ı l a r a y a k l a n m ı ş l a r d ı . Sırbistan o tarihte O s m a n l ı D e v leti i d a r e s i n d e b i r beylikti; m e r k e z i Belgrat i d i . B a ş ı n d a O s m a n l ı ' n ı n tayin ettiği b i r B e y b u l u n u r d u . D a h a ö n c e A b d ü l a z i z tahttan i n d i r i l m i ş , yeri n e S u l t a n M u r a t g e ç i r i l m i ş t i . B i r hafta s ü r e n ş e n l i k l e r y a p ı l m ı ş t ı . " M u rat tahta ç ı k t ı m u r a d a e r e c e ğ i z " , d i y e s ö y l e n i l i y o r d u . İşte S ı r p l a r l a savaş b u sırada ç ı k m ı ş t ı . O r d u S ı r p l a r ü z e r i n e h a r e k e t e g e ç t i . O z a m a n l a r şim d i k i iletişim a r a ç l a r ı , g a z e t e l e r o l m a d ı ğ ı i ç i n , İ s t a n b u l ' d a v e A v r u p a ' d a , İ m p a r a t o r l u ğ u n b a ş k a y e r l e r i n d e m e y d a n a g e l e n olaylar, g ü n l e r s o n r a Tire'de d u y u l u r d u . Rusya'nın kışkırtmasıyla Bulgarlar da ayaklanmış l a r d ı . B u s ı r a d a , S u l t a n M u r a t ' ı n hasta o l d u ğ u , d e l i o l d u ğ u işitildi v e k e n d i s i tahttan i n d i r i l e r e k y e r i n e İ k i n c i A b d ü l h a m i d p a d i ş a h y a p ı l d ı . B a b a m ı n ve annemin ölümleri, b ö y l e c e henüz A b d ü l a z i z ' i n padişahlığı zamanında olmuştu d e m e k . Rüşdiyeler'de Abdülaziz'in son yıllarında a ç ı l m ı ş o l a c a k l a r . A b d ü l h a m i d tahta ç ı k a r ç ı k m a z , A b d ü l a z i z ' i n taht tan indirilmesi olayına karışanlar hakkında kovuşturmaya geçmişti. Hü seyin A v n i , M i t h a t , S ü l e y m a n v e R ü ş t ü P a ş a l a r ı n b u işte r o l o y n a m ı ş o l d u k l a r ı anlaşılmıştı. B e y a z ı t ' d a M i t h a t Paşa k o n a ğ ı n d a , b u n l a r b i r t o p lantı y a p m a k t a l a r k e n , Ç e r k e z H a s a n a d ı n d a b i r subay, k o n a ğ a g i r m i ş v e kimi kişileri ö l d ü r m ü ş . Mithat ve Rüştü Paşalar kurtulmuşlar. Mithat Paşa'nın y o r u l m a k b i l m e z ç a b a l a r ı y l a M e c l i s ' i M e b u s a n açılmış v e K a n u n u Esasi d e y ü r ü r l ü ğ e girmişti. A b d ü l h a m i d s o n r a d a n M e c l i s ' i M e b u s a n ' ı kapattı. Mithat Paşa ve a r k a d a ş l a r ı m da m a h k e m e y e sevk etti. B i z o sıra larda
Rüşdiye'ye
gidiyorduk.
Mithat
Paşa
da
İzmir'de
vali
idi.
Bir
gezi s ı r a s ı n d a T i r e ' y e d e g e l m i ş t i . O z a m a n l a r T i r e ' y e t r e n y o k t u . A y d ı n hattının K o z p ı n a r a d ı n d a k i i s t a s y o n u n d a n araba ile T i r e ' y e gelmişti. T ü m ö ğ r e n c i l e r , T i r e ' n i n b a t ı s ı n d a k i S o ğ u k Ç e ş m e adı v e r i l e n yere, M i t h a t Paşa'yı k a r ş ı l a m a k ü z e r e g ö t ü r ü l d ü k . M i t h a t Paşa, o r t a b o y l u , altın ç e r ç e veli g ö z l ü k l ü v e sakallı, e l l i b e ş y a ş l a r ı n d a b i r zattı. T i r e ' d e H a c ı A l i Paşa k o n a ğ ı n d a k a l d ı . İ z m i r ' e d ö n d ü k t e n s o n r a F r a n s ı z « K o n s o l o s l u ğ u ' n a sı ğındığını ö ğ r e n d i k . A b d ü l h a m i d o n u o r a d a n aldırmış, İstanbul'da mu-
14
TAMU
YELLERİ
h a k e m e e t t i r m i ş , s o n r a M a h m u t Paşa v e A b d ü l a z i z ' i tahttan i n d i r m e fetvasını v e r e n Ş e y h ü l i s l â m H a y r u l l a h E f e n d i ' y l e b i r l i k t e T a i f ' e s ü r d ü r m ü ş ve hapsettirmiş. İ k i n c i M e ş r u t i y e t ' i n ilânına yakın, Şeyhülislâm o r a d a ö l m ü ş , Mithat ve M a h m u t Paşalar da Taif'te b o ğ d u r u l m u ş l a r d ı . Bu ko n u l a r ü z e r i n e çeşitli k i t a p l a r d a a y r ı n t ı l ı b i l g i l e r v a r d ı r . B e n , salt, M i t h a t P a ş a ' n ı n T i r e ' y e gelişi d o l a y ı s ı y l a b u n l a r a d e ğ i n d i m . D e m e k ki, Tire'de R ü ş d i y e ' n i n açılışı A b d ü l a z i z z a m a n ı n d a o l m u ş . B e n R ü ş d i y e ' y e g i r d i ğ i m d e B a ş ö ğ r e t m e n T a t a r İ b r a h i m E f e n d i i d i , ikin c i ö ğ r e t m e n d e H o c a B e k i r E f e n d i idi. A ğ a b e y i m i n b a n a karşı davranış l a r ı y ü z ü n d e n e v d e o t u r m a k i s t e m i y o r d u m . A ğ a b e y i m i n eşi d e b e n i i s t e m e d i ğ i n i h e r h a l i y l e b e l l i e d i y o r d u . B u y ü z d e n , k i m i z a m a n l a r dayı m ı n evinde, kimi z a m a n evde, ç o k rahatsız b i r yaşam s ü r d ü r m e k t e y d i m . 0 sıralarda ağabeyim Şer'iye M a h k e m e s i başkâtibi olmuştu. M e c e l l e ' n i n u y g u l a n m a s ı i ç i n e m i r g e l m i ş t i . İşte R u s y a ile savaş b u s ı r a l a r d a b a ş l a d ı . H a c ı A l i P a ş a B a y r a k a ç t ı r a r a k a s k e r t o p l a d ı . E ş k ı y a l a r v e zey b e k l e r d a ğ l a r d a n i n e r e k t e s l i m o l d u l a r . B u n l a r d a n k u r u l a n b i r alay, Ba n ı m ve Kars yörelerine gönderildi. Ortalıkta para yoktu. Kâğıt paralar çıktı. Altın liraların ve gümüş mecidiyelerin değerleri b i r d e n yükseldi. O t a r i h t e y a b a n c ı p a r a l a r ı d a ü l k e d e g e ç e r l i i d i . R u s l a r Ayastafanos'a d e k varmışlardı. Gazi Osman Paşa'nın Plevne'deki kahramanlığı, bizim c a m i d e her gün o k u d u ğ u m u z " F e t i h " sûreleri, Rusları durduramamıştı. B ü t ü n R u m e l i ' d e n b i r g ö ç m e n a k ı n ı d ı r b a ş l a m ı ş t ı . T i r e ' d e , m e d r e s e ler, c a m i l e r b u g ö ç m e n l e r l e d o l u p t a ş ı y o r d u . Evde h i ç rahat d e ğ i l d i m . Neslihan M e d r e s e s i ' n d e b i r o d a b u l d u m . G ö ç m e n l e r arasında, bu o d a d a oturmaya başladım. H e m e n R u s Savaşı a r k a s m d a n , T i r e ' d e ç o k bereketli ü r ü n alındı. Onaltı yaşımdaydım. O sırada A ş a r m e m u r u N u r i Efendi adında biri Tire'ye geldi. Rüşdiyeyi bitirmiş ö ğ r e n c i l e r d e n yardımcılar arıyordu. Kendisi n e b a ş v u r d u m . B e n i y a n ı n a k â t i p o l a r a k a l d ı . A y d a i k i y ü z e l l i k u r u ş ve recekti, b u n a karşılık, bağlardan getirilen ü z ü m l e r i , H a c ı İbrahim Ağa k o n a ğ ı n d a d e f t e r l e r e y a z a c a k t ı m . A h m e t a d ı n d a b i r i ile iki d e k a n t a r c ı b u işte b a n a y a r d ı m c ı l ı k e d i y o r l a r d ı . D ö r t a y s ü r e y l e ç a l ı ş t ı m . G e c e l e r i medresedeki o d a m d a kalıyordum. Eylül ayında, bu kez, tüm alım mer k e z l e r i n i n k a y ı t l a r ı n ı b i r a n a d e f t e r e g e ç i r m e k ü z e r e y i n e i k i y ü z e l l i ku r u ş maaşla H ü k ü m e t A ş a r D a i r e s i ' n d e işe b a ş l a d ı m .
TAMU YELLERİ
15
O k u m a k , ö ğ r e n m e k ateşiyle y a n ı p t u t u ş u y o r d u m . T i r e ' d e R ü ş d i y e ' d e n öteye okul yoktu. O n u d a bitirmiştim. B o l b o l m e d r e s e l e r vardı. B o ş v a k i t l e r i m d e b u n l a r a g i d e r e k b i r ş e y l e r ö ğ r e n m e y e , y e n i b i r ş e y l e r öğ renmeye ç a l ı ş ı y o r d u m . Ne var ki, u m d u ğ u m u b u l a m ı y o r d u m . Çalıştığım s ü r e c e p a r a biriktirmiştim. G e r ç i a ğ a b e y i m ara sıra e l i m d e k i parayı alırdı. K i m i ö ğ r e n c i l e r e y a r d ı m o l m a k ü z e r e p a r a v e r i r d i m . B u n l a r , ö t e b e r i sa t ı n a l ı r v e p a z a r d a s a t a r l a r d ı . K a z a n ç l a r ı k e n d i l e r i n e kalır, a k ş a m l a r ı , b o r ç l a r ı n ı bana ö d e r l e r d i . H i ç ö d e m e d i k l e r i zamanlar da o l u r d u . Birik tirdiğim para ç a r ç u r olmadan İstanbul'a giderek öğrenimimi sürdürme y e k a r a r v e r d i m . K i m i z a m a n l a r İ s t a n b u l ' d a n gelen h o c a l a r ı n , h a f ı z l a r ı n , konuşmaları, davranışları, temiz giysileri, h i ç d u y m a d ı ğ ı m k o n u l a r d a k i b i l g i l i s ö y l e ş i l e r i d e b u k a r a r ı a l m a m d a etkili o l m u ş t u . T i r e ' d e m e d r e s e l e r d e n b a ş k a b i r şey y o k t u . O n l a r d a h e p b i r b i r l e r i n i y i n e l e r d u r u r l a r d ı . 2 - Tire'de M e d r e s e l e r v e Askerlik İşlemleri T i r e ' d e o t u z u a ş k ı n m e d r e s e v a r d ı . M e d r e s e l e r d e o k u y a n l a r , asker l i k l e r i g e l d i ğ i n d e b i r ç e ş i t sınava g i r e r l e r , b a ş a r ı l ı o l a n l a r ı n a s k e r l i k l e r i ertelenirdi. Bu y ü z d e n Tire'de, ülkenin d ö r t b i r yanından gelmiş binler ce m e d r e s e öğrencisi vardı. K i m i l e r i , askerlik süresi olan a l t ı yılı böylec e geçirir, s o n r a y e r l e r i n e d ö n e r , evlenir işlerini g ü ç l e r i n i s ü r d ü r ü r l e r m i ş . M e d r e s e d e o k u m a l a r ı , y a d a o k u r g ö r ü n m e l e r i b i r ç e ş i t a s k e r l i k süresi n i atlatma y ö n t e m i i m i ş . M e d r e s e l e r h a f t a d a b e ş g ü n ö ğ r e t i m y a p a r l a r d ı . C u m a v e salı g ü n l e r i ö ğ r e t i m y o k t u . O g ü n l e r ö ğ r e n c i l e r t ü f e k l e r i n i a l a r a k ava g i d e r l e r d i . A v l a d ı k l a r ı kuşlar, h a y v a n l a r l a , a k ş a m d ö n ü ş ü n d e tava p i l â v ı , k a d a y ı f v e d i ğ e r y e m e k l e r y a p a r l a r , ş a r k ı l a r s ö y l e y e r e k , o y n a y a r a k , g e c e y i g e ç i r i r l e r d i . B e n d e b i r süre o n l a r arasına k a r ı ş t ı m . K i m i tatil g ü n l e r i n d e fen d e r s l e r i o k u t u l u r d u . B u n l a r ı k e s i n l i k l e k a ç ı r m a z d ı m . A y r ı c a k ü ç ü k ö ğ r e n c i l e r e , Sarfunahiv, m a n t ı k d e r s l e r i v e r i r d i m . 1 2 9 6 ' d a y a n i 1 8 7 8 ' d e a s k e r l i ğ i m g e l d i . K u r a ile a s k e r e a l ı n m a y ö n t e m i v a r d ı . A s k e r l i ğ i g e l e n l e r kışla a l a n ı n a ç a ğ r ı l ı r d ı . K u r a m a s u r a l a r ı n ı n k i m i n e " a s k e r " , k i m i n e , " H â l i " (yani b o ş ) y a z ı l m ı ş o l u r d u . Ç a ğ ı r ı l a n gi der, t o r b a y a e l i n i s o k u p b i r m a s u r a a l ı r d ı . Kâğıtta " A s k e r " , d i y e yazılı ise, " A s k e r ! " d i y e b a ğ ı r ı l ı r , k e n d i s i kışlaya g ö n d e r i l i r d i . Kâğıtta " H â l i " yazılı ise, askerlik ertesi yıla k a l ı r d ı . . B e n i m k u r a m , iki yıl üstüste " H â l i " Çıkmıştı. Ü ç ü n c ü y ı l , " T e r t i b i s a n i " o l a r a k " a s k e r " ç ı k t ı . D o ğ a l , a s k e r olduk.
TAMU
16
YELLERİ
O t a r i h t e a s k e r o l a n ö ğ r e n c i l e r i n sınavları A y d ı n ' d a G ü z e l h i s a r ' d a y a p ı l ı r d ı . Sınavlar, yaşlara, v e ç e ş i t l i k o n u l a r a g ö r e d ü z e n l e n i r d i . A s k e r o l a c a k ö ğ r e n c i l e r l e b i r l i k t e A y d ı n ' a gittik. O r a d a k o m u t a n l a r ı n tayin et tiği b i r A l a y M ü f t ü s ü n ü n ö n c e d e n h a z ı r l a d ı ğ ı s o r u l a r d a n sınava g i r d i k . M u t a s a r r ı f d a sınavda h a z ı r b u l u n u y o r d u . M e ğ e r , M ü f t ü ö ğ r e n c i l e r d e n rüşvet ister v e a l ı r m ı ş . B i z d e n d e istediler. B i z b ü t ü n ö ğ r e n c i l e r b i r l e ş e r e k rüşvet v e r m e y e c e ğ i m i z i v e k o n u y u üst m a k a m l a r a b i l d i r e c e ğ i m i z i söy ledik.
Rüşvet
almadan
bizi
sınava
soktular.
Başarılı
olduğum
için
a s k e r l i ğ i m ertesi y ı l a b ı r a k ı l d ı . B e n g e r ç e k t e İ s t a n b u l ' a g i t m e y e k a r a r lıydım. 1880'de İstanbul'a d o ğ r u yola çıktım.
3 - 1 8 8 0 ' d e İstanbul İstanbul'da Nasıl, N e l e r O k u n u r d u ? O sıralarda Bulgaristan kurulmuştu, yalnız Filibe'de b i r O s m a n l ı vahşi v a r d ı , b u d a H ı r i s t i y a n d ı . B u l g a r l a r , a y a k l a n a r a k b u valiyi k o v m u ş l a r dı, Filibe'yi de Bulgar topraklarına katmışlardı. Osmanlı ordusu Bul g a r l a r ü z e r i n e y ü r ü y ü ş e kalktı. S ı r p l a r d a B u l g a r l a r ü z e r i n e y ü r ü y ü n c e , B u l g a r l a r , Sırbistan'a y ö n e l d i l e r . A n c a k b u k e z d e Y u n a n l ı l a r ayaklan m ı ş l a r d ı . O s m a n l ı o r d u s u Yunanistan'a y ö n e l d i . B u savaşta Y e n i ş e h i r v e ç e v r e s i d e e l i m i z d e n gitti. B i z o t a r i h t e a r k a d a ş ı m H a y r u l l a h ' l a İ z m i r ' deydik, İstanbul'a gitmek üzere vapur b e k l i y o r d u k . Ü z e r i m d e sekiz altın lira v a r d ı . M ı s ı r ' ı n H i d i v v a p u r u n d a , b i r e r m e c i d i y e ö d e y e r e k g ü v e r t e b i l e t l e r i m i z i a l m ı ş t ı k . İ s t a n b u l ' d a o k u y a n Tatar A h m e d ' l e karşılaştık. B i z İ s t a n b u l ' u b i l m e d i ğ i m i z i ç i n o b i z e y o l g ö s t e ricilik yapacaktı. İ s t a n b u l ' a v a r ı n c a , T a h t a k a l e ' d e , D a v u t H a n ı a d ı n d a pis b i r h a n a in d i k . Tatar A h m e t , b i z e , B e y a z ı t v e Fatih'e g i t m e y i salık v e r d i y s e d e o n u d i n l e m e d i k . B u p i s h a n d a k a l d ı ğ ı m ı z b i r k a ç g ü n i ç i n d e , B e y a z ı t , Fatih çevrelerini dolanarak bir yandan da tanıdık birilerini aradık. Sonunda, b i z i m T i r e k ö y l e r i n d e n K a r a U h u t K ö y l ü M e h m e d ' i b u l d u k . Ş i m d i (1935 l e r d e ) Fatih tramvay d u r a ğ ı o l a n y e r d e D e v e H a n ı a d ı n d a b i r y e r v a r d ı . Ayrıca çevrede hanlar ve dükkânlar vardı. Orada, Kemahlı Yusuf Ağa a d ı n d a b i r i n i n n a l b a n t d ü k k â n ı ü z e r i n d e k i o d a l a r d a n b i r i n i ayda iki m e cidiyeye kiraladık ve yerleştik.
TAMU YELLERİ
17
Şimdi b i r medreseye k a y d o l m a m ı z g e r e k i y o r d u . Feyziye M e d r e s e s i ' ne önkaydımızı yaptırttık. Bu kez okuyacağımız dersi ve h o c a y ı seçme m i z g e r e k i y o r d u . B i r şey b i l d i ğ i m i z y o k t u . Tabanlara kuvvet d o l a n ı p , aran maya, ö ğ r e n m e y e k o y u l d u k . Fatih C a m i i ' n d e d e r s v e r e n h e m e n y ü z ü aşkın m ü d e r r i s v a r d ı . B e y a z ı t , S ü l e y m a n i y e , S u l t a n A h m e t , Ayasofya c a m i l e rinde ve daha b i r ç o k c a m i d e b i r sürü H o c a Efendi dersler veriyorlardı. İstanbul'da o n b i n i aşkın m e d r e s e öğrencisi vardı. M e d r e s e l e r d e bunla ra yetecek o d a b u l u n m a d ı ğ ı n d a n , ç o ğ u hanlarda, b i z i m gibi d ü k k â n üze rindeki
odalarda
kalırlardı.
Ancak,
oda
bulmak
için
medreseye
k a y d o l u n u r l a r d ı . B i r m e d r e s e o d a s ı b u l m a k i ç i n , m e d r e s e s i n e g ö r e ki m i z a m a n o n y ı l sıra b e k l e m e k g e r e k i r d i . Ç o ğ u ö ğ r e n c i l e r , taşraya git m e m e k , ya da askerliği erteletmek için m e d r e s e l e r e k a y d o l d u k l a r ı n d a n bu kargaşalık sürer d u r u r d u . İ l k y o r g u n l u k v e İ s t a n b u l ' u n b e n d e yarattığı i l k ş a ş k ı n l ı k g e ç t i k t e n sonra, ç e v r e m i görmeye başlamıştım. Burası bir mahşerdi. H e r kılıktan her dilden konuşan insanlarla d o l u y d u . Zenginlik ve yoksulluk k u c a k kucağaydı. Pislik diz b o y u y d u . Başkentte b ü y ü k b i r kargaşa ve keşme keş g ö z e ç a r p ı y o r d u . N e yaptığını, y a p a c a ğ ı m b i l e m e y e n insanlar b i r yan dan bir yana koşuşup duruyorlardı. İmparatorluğun d ö r t b i r yanından kimisi b e n i m gibi o k u m a k b i r şeyler ö ğ r e n m e k i ç i n , kimisi İstanbul'un taşı t o p r a ğ ı altın o l d u ğ u n u d u y d u ğ u i ç i n gelmiş i n s a n l a r l a , A v r u p a ' d a yi t i r i l e n t o p r a k l a r d a n k a ç a n g ö ç m e n l e r , alt alta üstüste k o r k u n ç b i r b o ğ a z v e e k m e k kavgası s ü r d ü r m e k t e y d i l e r . B u b o ğ u ş m a n ı n b e r i s i n d e , g ö r k e m l i k o n a k l a r d a o t u r a n l a r , süslü a r a b a l a r d a ş e h i r i d o l a ş a n l a r , y a l d ı z l ı pırıl tılı g i y s i l e r i y l e g ö z l e r i k a m a ş t ı r a n b a ş k a i n s a n l a r d a v a r d ı . G e r ç e k t e n , ilk kez ç e v r e m i ve dünyayı görmeye başlamıştım. K ö t ü bir şeylerin olmakta olduğu ya da hazırlanmakta bulunduğu izlenimini e d i n i y o r d u m . B u d u y u h e n ü z sisler a r k a s ı n d a y d ı , b e l i r s i z d i , k a r m a ş ı k tı, n e var k i v a r d ı . B i r ö ğ l e d e n s o n r a D ü n y a ' y a g ö z l e r i m i a ç m ı ş o b u a m a y r ı k s ı n b i r r a s t l a n t ı y d ı . Tebası o l a r a k d o ğ m u ş o l d u ğ u m İ m p a r a t o r l u k d a ö ğ l e n d e n s o n r a s ı n ı y a ş a m a k t a y d ı . B i r süre s o n r a a k ş a m k a r a n l ı ğ ı bas tıracaktı. Tamu yellerine kapılmış sürüklenmekte o l d u ğ u m u , belli be lirsiz
seziyordum.
B i r şeyler
yapmam
gerekiyordu.
Ne yapacağımı
b i l e m i y o r d u m . Gerçi Rüşdiye'yi bitirmiştim. A n c a k Tire'de daha önce k i e ğ i t i m i m , y o l u m u v e y a z g ı m ı k e s i n o l a r a k ç i z m i ş t i . Yaşım d a ö ğ r e n i m F. 2
18
TAMU
YELLERİ
k o n u s u n d a yol d e ğ i ş t i r m e m e o l a n a k v e r m i y o r d u . Ç a r e s i z , başlanmış y o l d a y ü r ü n e c e k t i . Çeşitli m e d r e s e l e r i g e z i p i n c e l e m e y e b a ş l a d ı m . Ü n l ü H o c a l a r ı n d e r s v e r d i k l e r i m e d r e s e l e r i d o l a ş t ı m . Fatih'te Ö d e m i ş l i E k m e k ç i z a d e Mustafa Efendi Mantıktan M o l l a Fenari'nin kitabını okutuyor. Manastırlı H a c ı İsmail E f e n d i v e A r n a v u t İ b r a h i m E f e n d i Tasavvurat o k u t u y o r l a r . B e y a z ı t ' d a , E v k a f m ü f e t t i ş i A t ı f B e y d e Tasavvurat o k u t u y o r . Şehrî A h m e t R a m i z Efendi, Cumalı Mustafa Efendi gibi ünlü müderris l e r var, d a h a b i r ç o k l a r ı var. K i m i , M o l l a C a m i , k i m i l e r i S a r f u n a h i v v e Akait okutuyorlar. Oysa biz bunların ç o ğ u n u Tire'de iyi kötü o k u m u ş u z . Okuduklarımızı yeniden o k u m a k , her ne denli ünlü hocalardan ve daha geniş b i r a ç ı d a n d a o l s a n e y e y a r a y a c a k . B u n u n l a b i r l i k t e y a p ı l a c a k baş k a şey y o k . B i r k a r a r v e r e m e d e n , b o ş vakit d e g e ç i r m e k i s t e m e d i ğ i m d e n , o y ı l , B e y a z ı t ç e v r e s i n d e M a k a s ç ı l a r Çarşısı i ç i n d e k i c a m i d e d e r s v e r e n A t ı f B e y ' i n d e r s l e r i n e gittim. B i r y a n d a n d a Ö d e m i ş l i Mustafa Efen d i ' n i n d e r s l e r i n e g i d i y o r d u m . B ö y l e c e R e c e p ayına v a r d ı k . D e r s l e r e b u ayda son verilirdi. R a m a z a n ' a iki ay vardı. Ö ğ r e n c i l e r ve h o c a l a r bun dan
yararlanarak
kendi
memleketlerine
giderlerdi.
Kimileri
de
" C e r r " e çıkarlardı. " C e r r " , d e m e k , köy v e kasaba gezerek, camilerde vaiz v e r m e k ve K u r a n o k u m a k demektir. Bu iş için " C e r r " e çıkanlara p a r a verilir. B u işi y a p a n l a r k a z a n d ı k l a r ı p a r a l a r l a , d ö n ü ş t e k i t a p al mak, öğrenimlerini sürdürmek olanağını bulurlardı. A r k a d a ş ı m H a y r u l l a h , m e m l e k e t i n e g i t m e k istediğini s ö y l e d i . B e n de Tire'ye gitmek isterdim. A n c a k orada karşılaşacağım d u r u m p e k içi m i a ç m ı y o r d u . İ s t a n b u l ' a g e l i r k e n y a n ı m d a b u l u n a n s e k i z altın b i t m i ş t i . S o n günlerde peynir e k m e k l e idare etmiş o d a kirasını a n c a k ödeyebil miştik. Ayrıca kimi öğrencilere derslerinde yardım ederek biraz para k a z a n m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı m . A n c a k b ü y ü k tatil g e l i n c e b u o l a n a k d a kesil m i ş t i . A r k a d a ş ı m H a y r u l l a h ise T i r e ' y e g i t m e k i s t i y o r ; p a r a s ı y o k . S e k i z m e c i d i y e y e satın almış o l d u ğ u m b i r saatim v a r d ı . O n u k e n d i s i n e v e r d i m , r e h i n e d e r e k alacağı p a r a y ı y o l l u k y a p m a s ı n ı s ö y l e d i m . S a r a ç h a n e d e b i r sarrafa r e h i n e t m i ş , i k i b u ç u k m e c i d i y e a l m ı ş . O tarihte, b u p a r a y l a İs t a n b u l ' d a n T i r e ' y e g i d i l i r d i . R ı h t ı m a i n d i k . V a p u r a g i d i p g e l m e iki ku ruşa b i r kayık tuttuk. İ z m i r ' e g i d e c e k Avusturya V a p u r u ' n a vardık. K a y ı k , d ö n ü ş için beni bekleyecekti, ve ü z e r i m d e beş kuruştan başka para da y o k t u . V a p u r d a H a y r u l l a h , p a r a m varsa k e n d i s i n e b i r k a ç kuruş d a h a ver m e m i istedi. O beş kuruşu da o n a v e r d i m . K ö p r ü parası u s u m d a n çık-
TAMU
YELLERİ
14
mıştı. H a y r u l l a h ' ı b ö y l e c e y o l c u e d i p geri d ö n m e k ü z e r e kayıkçının yanına v a r d ı m . A d a m , k a y ı k t a c ı g a r a i ç e r e k m i n d e r i n i y a k m ı ş o l d u ğ u m u z u ile ri sürerek b e n i geri götüremeyeceğini söyledi. Yalvarıp y a k a r m a m üze r i n e , b e n i k a y ı ğ ı n y a n ı n d a k i b i r y e l k e n l i g e m i y e a k t a r d ı . O tarihte l i m a n , her çeşit deniz aracıyla d o l u b u l u n u r d u . B u n l a r h e p b i r b i r i n e bitişik d u r u r l a r d ı . B u n l a r d a n b i r i n d e n ö t e k i n e atlayarak Galata'ya, rıhtıma çık mayı başardım. K ö p r ü y e vardığımda, usum başıma geldi, ç ü n k ü k ö p r ü t a h s i l d a r l a r ı , o m u z l a r ı n d a asılı d e r i t o r b a l a r l a k a r ş ı m d a d u r u y o r l a r d ı . G e ç m e k için o n p a r a ö d e m e k g e r e k i y o r d u . Oysa b e n i m c e b i m d e , yarım metelik, yani beş p a r a vardı. Utanç verici bir d u r u m a d ü ş m e m e k için geri d ö n d ü m , d e n i z k ı y ı s ı n d a n y ü r ü y e r e k İ s t a n b u l y a k a s ı n a g e ç e b i l e c e ğimi d ü ş ü n d ü m . Kasımpaşa Kâğıthane, E y ü p yoluyla! B u n u n ne denli u z u n b i r y o l o l d u ğ u n u b i l e m i y o r d u m . B i l m e d i ğ i m ö n e m l i b i r şey d a h a v a r d ı , K a s ı m p a ş a ' n ı n n e y ö n d e o l d u ğ u ! B u y ü z d e n , ters y ö n e T o p h a n e ' y e d o ğ r u y ü r ü m e y e b a ş l a m ı ş ı m . T o p h a n e ' y e v a r d ı ğ ı m d a yanlış y o l tut turmuş olduğumu anlamıştım. Boşyere yürümüş yorulmuştum. A n c a k b u yanlışlık gene d e b e n i m için kazançlı olmuştu. G e ç t i ğ i m sokaklar b o y u n c a , R u m l a r a , Y a h u d i l e r e , E r m e n i l e r e , çeşitli y a b a n c ı l a r a ait b i r ç o k d ü k k â n , mağaza, işyerleri g ö r m ü ş t ü m . B u n l a r ı n i ç i n d e harıl harıl çalı şan insanlar vardı. D ü k k â n ve mağazalar teiniz, gösterişli, insanların hepsi t e p e d e n t ı r n a ğ a iyi giysiler i ç i n d e y d i . T ü r k l e r v e M ü s l ü m a n l a r , sırtla rında, arabalarda çeşitli malları, sandıkları bu mağazalara taşıyorlardı. B u n l a r ö t e k i l e r i n e m r i n d e h a m a l l ı k ve taşıyıcılık yapmaktaydılar. Kılıkları da ona göreydi. O zaman İstanbul'u " F e t h " edememiş olduğumuzu anladım. G e r i d ö n m e k t e n b a ş k a y a p ı l a c a k b i r şey y o k t u . K ö p r ü b a ş ı ' n a d ö n d ü m . T a h s i l d a r a y a k l a ş t ı m . E l i m d e k i y a r ı m m e t e l i ğ i u z a t t ı m , b a ş k a pa r a m o l m a d ı ğ ı n ı s ö y l e d i m . " G e ç " , d e d i l e r . A r t ı k h i ç p a r a m y o k t u . Fatih'e d e k y ü r ü d ü m . O d a m ı n altında b i r bakkal d ü k k â n ı vardı. O r a d a n vere siye ö t e b e r i a l ı r d ı k . U h u t l u M e h m e t ' l e k a r ş ı l a ş t ı m . K e n d i s i n i n taşraya g i d e c e ğ i n i , b e n i m b u s ü r e i ç i n d e o n u n " K ö ş k " ü n d e k a l a b i l e c e ğ i m i söy ledi. " K ö ş k " , dediği başka bir odadan basamaklarla çıkılan küçük bir y e r d i . Yatağımı, y o r g a n ı m ı , kitaplarımı oraya taşıyarak yerleştim. Ö n ü m d e b i r b u ç u k a y l ı k b o ş b i r z a m a n v a r d ı . Fen d e r s l e r i i z l e y e r e k b u z a m a n ı değerlendirmeyi d ü ş ü n d ü m . H a c ı Ramiz Efendi Çırçır'daki evinde bu dersleri vermekteydi. Oraya gitmeye başladım. G ü n l e r geçtikçe dersler
TAMU
20
YELLERİ
g ü ç l e ş i y o r d u . Ö ğ r e n c i l e r d e n ç o ğ u b ı r a k ı p gittiler. B e n b ı r a k m a d ı m . B u d e r s l e r d e n ç o k y a r a r l a n d ı m v e b i l m e d i ğ i m b i r ç o k şey ö ğ r e n d i m . A r k a d a ş l a r ı m d a n S ü l e y m a n , k i m i a r k a d a ş l a r ı y l a K ı b r ı s ' a g i t m e k is t e d i k l e r i m söylemişti. B e n d e o n l a r a katılmayı d ü ş ü n m ü ş t ü m . Ç ü n k ü K ı b r ı s ' t a b i r a z p a r a k a z a n m a m olasılığı v a r d ı . A n c a k y o l p a r a m b i l e y o k t u . B i r rastlantı o l a r a k t a m o sırada T i r e ' d e n d ö r t m e c i d i y e g ö n d e r m i ş l e r d i . B u p a r a y ı a l d ı m . K ı b r ı s a r t ı k İ n g i l i z e g e m e n l i ğ i n d e y d i . N e v a r k i , pasa p o r t istemiyorlar, b i r belgeyle yetiniyorlardı. 0 tarihte Şeyhülislâm Ury a n i z a d e Esat E f e n d i i d i . B i r a r k a d a ş ı m , k e n d i s i n d e n K ı b r ı s y a r g ı c ı n a b i r tavsiye a l m a m ı salık v e r d i . M e ş i h a t d a i r e s i n e g i t t i m . U z u n s ü r e Şey h ü l i s l â m l ı k y a p m ı ş C e m a l e t t i n E f e n d i m e k t u p ç u i d i . Yanına g i r d i m , K ı b rıs'a g i t m e k i s t e d i ğ i m i , o r a d a k i m a k a m l a r a tavsiye e d i l m e m i r i c a e t t i m . K a l e m e e m i r v e r d i . Ş e y h ü l i s l â m i m z a s ı y l a b i r tavsiye m e k t u b u y a z ı l d ı , bana verildi. 4 - İ n g i l i z Yönetiminde Kıbrıs K ı b r ı s ' a g i t m e k ü z e r e , A v u s t u r y a ' n ı n b i r v a p u r u n a b i n d i m . Yapur, Ü s k ü d a r a ç ı k l a r ı n d a d e m i r l e m i ş t i . Y o l c u l a r , u ğ u r l a y ı c ı l a r , satıcılarla ağ zına dek doluydu. Hareket zamanı beklenirken, Mudanya'dan gelmekte olan Bingazi adlı vapur, b i z i m k i y l e çarpıştı. " B a t ı y o r u z " , diye bağırışm a l a r y ü k s e l d i d ö r t b i r y a n d a n . K a d ı n l a r , ç o c u k l a r , b a ğ ı r ı ş m a y a , ağlaş maya başladılar. V a p u r ç e v r e s i n d e k i sandallar d a v a p u r b a t ı y o r d i y e uzaklaşıyorlardı. B a s a m a k l a r ı n y a n ı n d a y d ı m . B u sandallardan b i r i n e atlamayı b a ş a r d ı m . V a p u r u n b a t m a d ı ğ ı a n l a ş ı l d ı , geri d ö n ü p b i n d i m . G ü v e r t e d e y o l c u l u k e d i y o r d u m . M a r t s o n l a r ı y d ı . Hava i y i y d i . Yol c u l u k y e d i gün s ü r d ü . M a g o s a ' d a n s o n r a L a r n a k a ' y a v a r d ı k . V a p u r uzakta d e m i r l e d i ğ i i ç i n , yelkenli b i r kayıkla karaya ç ı k t ı m . G ü m r ü k memurla r ı b i z i m e ş y a l a r ı m ı z ı aradılar. S o n r a k a s a b a y a g i r m e m i z e i z i n v e r d i l e r . D o ğ r u Rüşdiye Mektebine gittim. O r a d a bulunanlar h e m e n Lefkoşe'ye g i t m e m i salık v e r d i l e r . H ı r i s t i y a n b i r i n i n atını k i r a l a d ı k , u c u z b i r p a rayla v e y o l a k o y u l d u k . Hava ç o k g ü z e l d i . B a ğ l a r k o r u k ü z e r i n d e y d i . Y o l k ı y ı l a r ı n d a a ğ a ç l a r sıra sıra, y a p r a k l a n m ı ş t ı . Y o l d a ç o k g ü z e l d i . O g e c e , s ü r ü c ü H ı r i s t i y a n ' ı n e v i n d e k a l d ı m . Ertesi g ü n ü L e f k o ş e K a l e s i n e v a r d ı k . O t a r i h t e L e f k o ş e vilâyet m e r k e z i y d i , ç e p e ç e v r e k a l e d u v a r l a r ı i ç i n d e y d i . K e n t e g i r m e d e n , İ n g i l i z v a l i s i n i n , T e p e c i k d e n i l e n y e r d e yaptırt-
TAMU YELLERİ
mış olduğu Köşkü g ö r d ü m .
21
Çam, hurma, m u z , portakal ve limon
a ğ a ç l a r ı y l a süslü b a h ç e l e r i ç i n d e g ö r k e m l i b i r y a p ı y d ı . K e n t ' d e , İ s t a n b u l ' d a n tayin e d i l m i ş b i r ş e r ' i y e h a k i m i v a r d ı . B u n u n o t u r d u ğ u yeri, hapishaneyi, diğer resmi daireleri g ö r d ü m . A y r ı c a ken tin y ö n e t i m i n d e n s o r u m l u o l a n v e O n i k i l e r diye a n d a n y ö n e t i c i l e r i n , K l ü p adı verilen, ağaçlıklı b a h ç e l e r ortasında, kitaplık, gazino ve diğer oyun yerlerini de içeren, yönetim merkezini gördüm. Daha sonra, doğruca, Ayasofya d o l a y ı n d a Yeni M e d r e s e d e n i l e n y e r e g i t t i m . O r a d a b u l u n a n l a r b e n i karşılayarak b i r o d a y a aldılar. Yol y o r g u n l u ğ u m u z u g e ç i r m e k v e yı k a n m a k , ü s t ü m ü z ü d e ğ i ş t i r m e k ü z e r e , b i z e g e r e k e n k o l a y l ı k l a r ı gös terdiler. İ s t a n b u l ' d a n g e t i r d i ğ i m tavsiye m e k t u b u n u , ş e r ' i y e h a k i m i n i ziya r e t e d e r e k k e n d i s i n e v e r d i m . B e n i ç o k iyi k a r ş ı l a d ı , M ü f t ü ile g ö r ü ş e r e k C i r n e ' y e g i t m e m i k a r a r l a ş t ı r d ı l a r . K a t ı r a b i n e r e k , altı saatta, G i r n e ' y e vardım. Kasabanın kaymakamı Türk ve Müslüman idi. Daha önce, her y ı l G i r n e ' y e g e l e n H o c a E f e n d i g e l m i ş . B a n a g e r e k y o k m u ş . O g ü n kasa b a d a İ n g i l i z l e r i n a t yarışları v a r d ı . B i r s ü r e y a r ı ş l a r ı i z l e d i m ; n e y a p a cağımı düşünerek. Sonunda, Girne'de kalamayacağıma göre Lefkoşe'ye d ö n m e y e k a r a r v e r d i m . B u a r a d a a k ş a m y a k l a ş m ı ş t ı . Nasıl d ö n e c e k t i m . K i t a p l a r ı m ı e ş y a l a r ı m ı i ç i n e d o l d u r d u ğ u m Z e m b i l i s ı r t ı m a v u r d u m . Yü rüyerek Lefkoşe'ye g i d e c e k t i m . Başka çare yoktu. Yola d ü z ü l d ü m . Ak ş a m b a s t ı r d ı . Ç e v r e d e z e y t i n a ğ a ç l a r ı , b a ş k a ağaçlar, İngiliz y ö n e t i m i n d e bir ada, her yanda Rumlar... karanlıkla birlikte i ç i m e kuşkular düştü. Yoldan da sapmış o l a c a ğ ı m , b i r b a h ç e duvarıyla karşılaştım. Yakınlarda a n l a m a d ı ğ ı m b i r d i l d e k o n u ş m a l a r v a r d ı . Ç e k i n d i m , k o r k t u m . B i r zey tin a ğ a c ı n ı n d i b i n d e o t u r d u m . G i r n e ' d e n e p e y u z a k l a ş m ı ş t ı m , y o l u yitir miştim.
Neredeyse
ağlayacaktım.
B a h ç e d e n y a b a n c ı sesler yükselip
d u r u y o r d u . B u n l a r d a i n s a n d ı r , d i y e d ü ş ü n d ü m ; ş u d u v a r ı a t l a y ı p yan larına gideyim, belki bana y a r d ı m ederler. D u v a r d a n atladım. Seslere d o ğ r u y ü r ü d ü m . B i r b a ş k a b a h ç e kapısı ö n ü n d e b i r k a ç R u m k a d ı m otur m u ş k o n u ş u y o r l a r d ı . B e n i karşılarında g ö r ü n c e , şaşkınlıktan neredeyse dilleri tutulacaktı. B i r b i m i z l e anlaşma olanağı yoktu. " L e f k o ş e " , diye r e k , d e r d i m i a n l a t m a y a ç a l ı ş t ı m . A n l a d ı l a r . Yol g ö s t e r d i l e r . B e n u z a k l a şırken,
gene
de
şaşkın
bakışıyorlardı.
Bir
dereden
atlayarak
yola
k o y u l d u m . B i r ç o b a n l a karşılaştım. B i r a z T ü r k ç e b i l i y o r d u . B a n a y a k ı n d a b i r k ö y o l d u ğ u n u s ö y l e d i v e y o l g ö s t e r d i . Yatsı z a m a n ı , b i r k ö y m e s c i d i -
TAMU
22
YELLERİ
n e v a r d ı m . İ ç e r i d e n a m a z k ı l a n l a r v a r d ı . B e n d e o n l a r a k a t ı l d ı m . Ya b a n c ı o l d u ğ u m u öğrenince, köyün eşrafından Mesut adında birinin evine götürdüler. Mesut Efendi b e n i ç o k iyi karşıladı, y e d i r d i , i ç i r d i , yatırdı, ertesi g ü n d e k e n d i k a t ı r l a r ı v e b i r a d a m ı y l a b e n i L e f k o ş e ' y e g ö n d e r d i . L e f k o ş e ' y e d ö n ü ş ü m e , ş e r ' i y e h a k i m i v e M ü f t ü ç o k s e v i n d i l e r . Aya sofya C a m i i ' n d e b a n a b i r k ü r s ü v e r d i l e r , o r a d a v a ı z v e n a s i h a t a başla d ı m . Kısa s ü r e d e L e f k o ş e ' d e ü n y a p t ı m . P e k ç o k kişi b e n i d i n l e m e y e g e l i r olmuştu. Manisalı M a r a n g o z Hasan'la tanıştım. Bu iyi insan, çamaşırla r ı m l a v e b u g i b i k ü ç ü k i ş l e r i m l e i l g i l e n d i . H e r a k ş a m eşraftan b i r i n i n e v i n e davet e d i l m e y e b a ş l a n d ı m . B u a r a d a , yaşlı i l e r i g e l e n l e r d e n b i r i o l a n O s m a n Efendi adında biriyle tanıştım. Bu zat, Sadrazam K â m i l Paşa ile k a r d e ş i T a h i r P a ş a ' y ı , h e n ü z ö ğ r e n c i l i k l e r i n d e M ı s ı r ' a g ö n d e r i p ö ğ r e n i m l e r i n i s ü r d ü r m e l e r i n i sağlamış. Ç ü n k ü K â m i l Paşa y o k s u l b i r ai l e n i n ç o c u ğ u i m i ş . S o n r a d a n S a d r a z a m o l d u ğ u n d a O s m a n E f e n d i ' y i İs t a n b u l ' a davet e d e r e k b i r s ü r e y a n ı n d a b u l u n d u r m u ş v e d a h a s o n r a d a L e f k o ş e M a a r i f M ü d ü r l ü ğ ü ' n e tayin etmiş. B a y r a m geldiğinde, b e n i m i ç i n a r a l a r ı n d a t o p l a d ı k l a r ı o n i k i İ n g i l i z lirasını b a n a h e d i y e ettiler. İstanbul'a g i t m e k ü z e r e y k e n , b u n d a n v a z g e ç e r e k , K u r b a n B a y r a m ı ' n a d e k ünü herkesçe bilinen, Kilis'li A b d u l l a h Efendi'den Mantık ve Usul o k u m a k ü z e r e Kilis'e gitmeye karar v e r d i m . Kilis'e gitmek üzere, Tuzla denilen Larnaka İskelesi'ne vardım. Bu r a d a H a z r e t i M u h a m m e d ' i n Teyzesi m e d f u n d u r . M u a v i y e z a m a n ı n d a A r a p l a r K ı b r ı s ' ı fethettiklerinde, H a z r e t i M u h a m m e d ' i n teyzesi d e eşiyle b i r l i k t e b u savaşa katılmış, L a r n a k a ' d a vefat e d e r e k o r a y a g ö m ü l m ü ş t ü r . O t a r i h t e savaşa g i d e n a s k e r l e r e ş l e r i n i b i r l i k t e g ö t ü r ü r l e r m i ş . S o n r a dan Araplar
Kıbrıs'ı
yitirmişler.
Kanuni
zamanında Kıbrıs Osman
lıların eline g e ç m i ş . P a d i ş a h , H a z r e t i M u h a m m e d ' i n teyzesi i ç i n b i r türbe, b i r de cami yaptırtmış. 5 - Lefkoşe L e f k o ş e K i t a p l ı ğ ı ' n d a İ s m a i l H a k k ı a d ı n d a b i r zat t a r a f ı n d a n yazıl m ı ş i l g i n ç b i r k i t a p g ö r d ü m . B u n d a n s ö z e t m e d e n g e ç m e y e c e ğ i m . B u ki t a p t a , K ı b r ı s A d a s ı ' n ı n ç o k ö n c e l e r i M ı s ı r ile b i r l e ş i k o l d u ğ u , M ı s ı r ' d a n develerle, kervanların Kıbrıs'a geldiği yazılıydı. Yine bu kitapta, K ı b r ı s ' ı n o r t a s ı n d a K a r l ı d a ğ y ö r e s i n d e b i r m a n a s t ı r v e e s k i b i r kilise o l d u -
TAMU Y E L L E R İ
ğundan
ve
bu
kilisenin duvarında,
Hazreti İsa'nın,
23
anası M e r y e m
k u c a ğ ı n d a b i r resmi b u l u n d u ğ u n d a n söz edilmekteydi. K u d ü s ' ü ziyare t e g i d e n l e r i n , K ı b r ı s ' a d a u ğ r a y a r a k b u kiliseyi v e r e s m i z i y a r e t e t t i k l e r i de yazılıydı. Bu kilisenin ortasındaki k u b b e n i n altında boşta d u r u r gibi g ö r ü n e n y u v a r l a k b i r taş v a r m ı ş . P a p a z l a r b u taşı b i r t a n s ı k o l a r a k ge lenlere gösterirlermiş. A n c a k bu b i r tansık değil b i r hile imiş. Ç ü n k ü , taşın üst ç e v r e s i d e m i r ile k a p l ı i m i ş , k u b b e y e d e g ü ç l ü m ı k n a t ı s y e r l e ş t i r i l m i ş m i ş , b u y ü z d e n taş b o ş l u k t a d u r u r g i b i i m i ş . B u K a r l ı d a ğ d e n i l e n y e r a d a n ı n h e m e n o r t a s ı n d a d ı r ; havası v e s u y u ç o k g ü z e l d i r . İ n g i l i z vali v e m e m u r l a r ı , s e r i n o l d u ğ u i ç i n , y a z l a r ı o r a d a geçirirler. L e f k o ş e ' n i n e v l e r i ç o k s a ğ l a m v e iyi y a p ı l m ı ş t ı r ; t a b a n l a r ı h e p m e r m e r d ö ş e l i d i r . Y a n g ı n p e k o l m a z , ç ü n k ü üst k a t l a r d a m e r m e r d ö ş e l i d i r . İngilizler, h a p i s h a n e l e r d e k i â d i s u ç l u l a r ı s a b a h e r k e n d e n k a l d ı r a r a k taburlar halinde yol yapımında çalıştırmaktaydılar. Bu suçlulara mavi giysiler g i y d i r i r l e r , y i y e c e k l e r i n i d e y a n l a r ı n a v e r i r l e r d i . A y r ı c a y o l ya p ı m ı n d a ç a l ı ş a n b u s u ç l u l a r a k ü ç ü k b i r e r ü c r e t d e ö d e r l e r d i . B u n l a r ak şam g e n e h a p i s h a n e y e g e t i r i l i r l e r v e o r a d a g e c e y i g e ç i r i r l e r d i . H e r o d a d a iki k e r e v e t v e o t m i n d e r l e r v a r d ı . İ n g i l i z l e r b u y ö n t e m l e a d a n ı n h e r ya n m a ulaşan yollar yaptırmışlar, b u n l a r ı n kıyılarını d a a ğ a ç l a n d ı r m a l a r d ı r . Y o l l a r ü z e r i n d e h e r b i r k a ç k i l o m e t r e d e b i r , b i r k u l ü b e g ö r d ü m . B u ku l ü b e l e r d e o t u r a n a d a m l a r , y o l l a r d a b i r b o z u k l u k o l u r o l m a z , y o l kıyı s ı n d a y ı ğ ı l m ı ş m a l z e m e y l e h e m e n ç u k u r l a r ı d o l d u r m a k t a idiler. L e f k o ş e ile L a r n a k a a r a s ı n d a b ü y ü k b i r ç i f t l i k g ö r d ü m . Ç e v r e s i tel ö r g ü l e r l e ç e v r i l m i ş t i . A d a d a k i c ü z z a m l ı l a r ı n b u çiftlikte b a r ı n d ı r ı l d ı k l a r ı n ı ö ğ r e n d i m . B u n l a r , eker, b i ç e r , t a v u k v e b a ş k a h a y v a n l a r yetişti rirler böylece geçinip giderlermiş. Kıbrıs'ta ç o k sayıda zeytin, p o r t a k a l , l i m o n , m u z , h u r m a , k e ç i b o y n u z u a ğ a ç l a r ı v a r d ı . B i r d e " l a d e n " d e n i l e n b i r şey g ö r d ü m k i , k e ç i l e rin boyunlarına takılan k ü ç ü k d e ğ n e k l e r aracılığıyla toplanmaktaydı. K e ç i l e r otlarken, ağaçlardan otlardan, b u d e ğ n e k l e r ü z e r i n e m u m gibi yapışır, g ü z e l k o k u l u b i r şeydir. A k t a r l a r c a satılır v e e c z a c ı l a r c a kulla nılır bir nesnedir. H a l k karışıktır. A d a d a T ü r k ç e , R u m c a v e A r a p ç a k o n u ş u l u r . Giysi l e r i i n c e k u m a ş l a r d a n d ı r . Ç o ğ u n l u ğ u , Ş a m v e B e r u t h a l k ı g i b i , i p e k en tari
giyerlerdi.
24
TAMU
YELLERİ
L e f k o ş e ' n i n h e m e n t ü m c a m i l e r i k i l i s e l e r d e n ç e v r i l m e d i r . Ayasofya C a m i i ' n d e "Ağalar M a k s u r e s i " adı verilen bir yer vardı; camiin kuzey kapısının sağındadır. E s k i d e n valiler ve eşraf o r a d a n a m a z kılarlarmış. B e n i m Kıbrıs'ta b u l u n d u ğ u m R a m a z a n ayında, İngiliz yüksek memur ları eşleriyle birlikte c a m i y e gelerek, s ö z ü n ü ettiğim yere k o n u l a n kol tuklara
oturmuş,
Müslümanların
teravih
namazını
kılmalarını
gözlemişlerdir. Ayasofya C a m i i ' n d e , d o ğ u y ö n ü n d e k i k a p ı y a n ı n d a b i r p e n c e r e i ç i n d e o t u r m a k t a o l a n b i r a d a m g ö r m ü ş t ü m . S o r d u ğ u m d a b u n u n Sudanlı H a c ı M e h m e t adında biri o l d u ğ u n u ö ğ r e n d i m . Başı açık, sırtında b i r entari, k i m s e y l e k o n u ş m a y a n , k i m s e d e n b i r şey i s t e m e y e n , v e r i l i r s e a l m a y a n b i r adamdı. Kıbrıs'tan ayrılmamıza yakın günlerde, bir " T e n e ş i r " ve bir ber b e r istemiş. B e r b e r e saçlarını kazıttıktan sonra, teneşirin ü z e r i n e uzan mış, iki g ü n h i ç k a l k m a d a n ö y l e c e yatmıştı. Ü ç ü n c ü g ü n d e ö l d ü . K e n d i s i n e ç o k b ü y ü k bir cenaze töreni yapılmıştı. Ş e k e r B a y r a m ı n d a n b i r hafta s o n r a , B e r u t ' a g i t m e k ü z e r e v a p u r a bin d i m . B e r u t , H i c a z ' a gitmek ü z e r e oraya gelmiş hacı adaylarıyla doluy d u . B e r u t ' d a b i r hafta k a l d ı m . S o n u n d a " İ d a r e i M a h s u s a ' ' n ı n D o l m a b a h ç e adlı v a p u r u B e r u t ' a geldi, b e n d e Kilis'e gitmek üzere, b u vapurla İsken derun'a hareket ettim. İ s k e n d e r u n , bataklık, ç i r k i n b i r kasabaydı. Kilis'e gitmek üzere bil gi toplamaya çalıştım. U z a k ve güç o l d u ğ u n u söylediler. Vapura d ö n d ü m , Mersin, İ z m i r ve Çanakkale'ye uğrayarak İstanbul'a geldik. 6 - Y i n e İstanbul v e Parasızlık Param azalmıştı. Tire'den ağabeyimden h i ç b i r yardım gelmiyordu. Tatil b i t t i ğ i i ç i n " k ö ş k " ü n d e o t u r d u ğ u m a r k a d a ş ı m M e h m e t a k ş a m a sa baha d ö n e c e k t i . K e n d i m e bir yer b u l m a m gerekiyordu. Sonunda, Malta Çarşısı d e n i l e n y e r d e b i r b e r b e r d ü k k â n ı n ı n ü z e r i n d e b i r o d a b u l d u m v e aylığı o t u z k u r u ş a k i r a l a d ı m . O kış ç o k sert g e ç m i ş t i . P a r a m y o k t u . Ç o ğ u g ü n l e r y e m e k y e m i y o r d u m . P a b u ç l a r ı m delinmişti. K a r d a fırtınada, Fatih'ten Ş e h z a d e b a ş ı ' n a d e k y ü r ü y e r e k derse g i d i y o r d u m . Kimseye d u r u m u m u s ö y l e m e k şöyle d u r s u n , b e l l i e t m e k b i l e i s t e m i y o r d u m . D e r s l e r d e n g e r i k a l m a k d a iste m i y o r d u m . G e c e l e r i d e r s l e r i m e ç a l ı ş m a k i ç i n ışık g e r e k i y o r d u . G a z ala cak param yoktu.
TAMU YELLERİ
25
B e r b e r dükkânı üzerindeki o d a m ı n yanında başka odalar vardı, tüm bu odalar için de bir ayakyolu. Orada, herkes için konulmuş bir idare l â m b a s ı b u l u n u r d u . G e c e l e r i , ö t e k i l e r i n y a t m a s ı n ı , o d a m d a y o r g a n a sa rılarak b e k l e r d i m . Elayak kesilince, sessizce dışarı çıkar, ayakyolundaki i d a r e lâmbasını alır, d e r s l e r i m e ç a l ı ş ı r d ı m . A ğ a b e y i m e m e k t u p yazarak d u r u m u m u b i l d i r d i m ; b i r t ü r l ü yanıt g e l m e d i . 0 g ü n l e r d e , T i r e ' d e n C e r r a h A l i M o l l a a d ı n d a b i r zat ç ı k a g e l d i . K e n d i s i n d e n , T i r e ' d e a ğ a b e y i m d e n geri a l m a s ı k o ş u l u y l a b i r lira ö d ü n ç i s t e d i m v e r d i . B i r i k m i ş o d a kirala rımı ö d e d i m , b i r a z gaz v e k ö m ü r a l a b i l d i m . S o n u n d a tatil g e l d i . M e d r e s e l e r d e k i o d a l a r b o ş a l d ı . B e n d e Tevfik C a f e r M e d r e s e s i ' n d e b i r o d a b u l d u m , o r a y a t a ş ı n d ı m . O r a d a , y e n i öğ rencilere ders vererek, yaşamımı sürdürmeye çalıştım. R a m a z a n gelmişti. A r k a d a ş l a r ı m d a n A b d ü l k e r i m Filibe'ye gitmeyi ö n e r d i . O t a r i h t e ö ğ r e n c i l e r , t r e n l e p a r a s ı z g i d e r l e r , d ö n ü ş l e r i n d e d e ya r ı m bilet parası ö d e r l e r d i . B ö y l e c e Filibe'yi v e İstanimka K ö y ü ' n ü g ö r d ü m . Dönüşte, G e r e d e l i Ö m e r adında b i r arkadaşımla karşılaştım. H e m şehrilerinden Duhani Hacı Hüseyin adında biri Çarşamba'da bir Med rese y a p t ı r m ı ş . B u zat k e n d i s i i ç i n a y ı r d ı ğ ı b i r o d a y ı , ö ğ r e n c i l e r i n d e n geri k a l m ı ş b i r i n e g ü n d ü z l e r i d e r s v e r m e m k o ş u l u y l a b a n a b ı r a k t ı . K ı ş ı b ö y l e c e k i r a ö d e m e d e n g e ç i r d i m . Yaz geldi. E m i n ö n ü n d e H a m i d i y e M e d r e s e s i ' n d e b i r sınav a ç ı l d ı ğ ı n ı ö ğ r e n d i m . B u H a m i d i y e M e d r e s e s i ş i m d i t i c a r e t v e z a h i r e b o r s a s ı o l m u ş . İ k i y ü z kişi sınava g i r d i k . Sınavlar o n g ü n s ü r d ü . K ı r k b i r i n c i o l a r a k sınavı k a z a n m ı ş ı m . B u m e d r e s e B i r i n c i A b dülhamit Vakfı'ndan imiş, karşısında da b ü y ü k b i r imaret varmış. Bu rası y ı k t ı r ı l a r a k y e r i n e b u g ü n k ü B o r s a H a n ı y a p t ı r ı l m ı ş . O yıl a s t r o n o m i ö ğ r e n m e k istedim. Karlovalı H ü s e y i n Efendi adında b i r zat b u k o n u d a ü n l ü y d ü . B a n a d e r s v e r i r k e n a y r ı c a y a p m a k t a o l d u ğ u b i r takvim üzerinde de birlikte çalıştık. Sonradan bu takvimler basıldı, b a n a d a b i r hisse v e r d i ğ i i ç i n y a ş a m ı m ı s ü r d ü r m e k b a k ı m ı n d a n ç a l ı ş m a l a r ı m b o ş a g i t m e m i ş o l d u . B u a r a d a , h o c a m , A s t r o n o m i d e p e k bilgili o l a n M ü n e c c i m Mustafa Bey'e b e n i götürerek onunla tanıştırdı. U z u n yıllar K a n d i l l i R a s a t h a n e s i ' n i n b a ş ı n d a b u l u n a n Fatin E f e n d i d e b u z a t ı n ö ğ r e n c i l e r i n d e n d i r . B u zat, T o p h a n e ' n i n K a b a t a ş y ö r e s i n d e o t u r m a k t a y d ı . B i z i ç o k iyi k a r ş ı l a d ı v e ö ğ l e y e m e ğ i n e a l ı k o y d u . H e r yıl z a y i ç e çıkara rak Padişaha sunarmış, yıldızlar bilimi konusunda üstüne y o k m u ş .
26
TAMU YELLERİ
A s t r o n o m i ve o n u n gerektirdiği matematikle uğraştığım sıralarda asabi b i r sayrılığa t u t u l d u m . B u n d a g e r e ğ i n c e b e s l e n e m e m e n i n d e e t k i s i o l duğu kuşkusuzdur. İki yıldır yeterli gıda alamadığım bir gerçekti.. O y ı l K ı b r ı s l ı b i r a r k a d a ş ı m , K ı b r ı s ' a g i t m e y i ö n e r d i . B i r l i k t e gittik. E s k i M ü f t ü ö l m ü ş , y e r i n e H a c ı A l i E f e n d i a d ı n d a b i r zat g e l m i ş . B u y e n i müftü, meğer, tefecilik yaparmış ve h e r türlü " H i l e i Ş e r ' i y e " y e başvururmuş. Bundan b e n i m haberim yoktu; ve bu yüzden başıma iş açıldı. 7- İkinci K e z Kıbrıs-Azkalsın T u t u k l a n ı y o r d u m B ö y l e c e K ı b r ı s ' t a A y a s o f y a C a m i i ' n d e d e r s e b a ş l a d ı m . İ l k e l e aldı ğ ı m k o n u d a , " T e f e c i l i k y o l u y l a h a l k ı s o y m a n ı n d i n e v e i n s a n l ı ğ a " aykı rılığı i d i . B e n d e r s i m i v e r i r k e n , b a ş k a b i r kürsüde, M ü f t ü H a c ı A l i , " D e v r i Ş e r ' i " ile b o r ç p a r a v e r i l e b i l e c e ğ i n d e n v e b ö y l e c e g e l i r e l d e e d i l m e s i n i n yerinde olacağından sözedermiş. İkimizin de söylediklerini dinleyen ve ç e l i ş k i y i g ö r e n b i r i s i , b i r g ü r ü l t ü d ü r k o p a r d ı . D i ğ e r d i n l e y i c i l e r d e tar tışmaya karıştılar. Ç ü n k ü b e n i d i n l e y e n v e ç e l i ş k i y i anlayan ö ğ r e n c i , Müf tü'ye, ö ğ r e n c i l e r i n i yanlış yola sürüklediğini söylüyor, kendisine b a ğ ı r ı p ç a ğ ı r a r a k , b e n i m s ö z l e r i m i y i n e l i y o r , g e r ç e k g ö r e v i n i a n s ı t ı y o r d u . Tar t ı ş m a b ü y ü d ü . Ç e v r e m d e k i ö ğ r e n c i l e r i n h e m e n h e p s i , t a r t ı ş m a y ı başla tan öğrenciye katılarak, b e n i m sözlerimi destekliyorlardı. Bu gürültü i ç i n d e ş a ş ı r ı p k a l m ı ş t ı m . B i r y a b a n c ı y d ı m , oysa K ı b r ı s l ı ö ğ r e n c i l e r Müft ü ' y ü t a n ı y o r v e n e y a p t ı ğ ı n ı d a iyi b i l i y o r l a r d ı . M ü f t ü , b u l u n d u ğ u yer d e n b a n a t e c a v ü z etti. T ü m ö ğ r e n c i l e r b e n i m y a n ı m a t o p l a n a r a k , b e n i ve sözlerimi savundular. Müftü bu d u r u m u görünce, kürsüsünü bıraka r a k c a m i d e n ç ı k t ı gitti. D o ğ r u İ n g i l i z v a l i s i n e b a ş v u r m u ş v e b e n d e n ya k ı n m ı ş . İ n g i l i z v a l i , b u işe k a r ı ş a m a y a c a k l a r ı n ı , M ü s l ü m a n d i n i n e ait v e i k i m i z a r a s ı n d a b i r k o n u o l d u ğ u n u s ö y l e y e r e k o n u b a ş ı n d a n savmış. Müf tü, kızgınlığını y e n e m e y e r e k , o tarihte Sadrazam o l a n Kıbrıslı K â m i l Paşa'ya da b e n d e n yakınarak b i r telgraf ç e k m i ş . Bu telgraf İstanbul'da M e ş i h a t D a i r e s i ' n e havale e d i l m i ş . " M e c l i s ' i M e s a l i h ' i İ l m i y e " a d ı n d a , dinsel konularla uğraşan b i r meclis vardı, o da k o n u y u Dahiliye Nazareti'ne bildirmiş. Bu Nazaret de, b e n i m , h e m e n İstanbul'a g ö n d e r i l m e m , y o l d a i s e m , u ğ r a y a c a ğ ı m h e r h a n g i b i r l i m a n d a y a k a l a n m a m i ç i n ilgilile re emir vermiş. B e n o l u p bitenlerden habersiz derslerimi sürdürüyorum. A n c a k Müftü, derslerini kesmişti. B u arada, " K ı b r ı s Onikiler M e c l i s i " ü y e l e r i n d e n g a z e t e s a h i b i D e r v i ş E f e n d i v e eşraftan B a r u t ç u z a d e d u r u -
TAMU
YELLERİ
27
m u ö ğ r e n m i ş l e r , b a n a b i l d i r d i l e r v e b e n i k o r u y a c a k l a r ı n ı , k i m s e y e tes lim etmeyeceklerini söylediler. B ö y l e c e Şeker B a y r a m ı ' n a eriştik. Bu d e ğ e r l i kişilerle b i r l i k t e L a r n a k a ' y a gittik v e ertesi g ü n d e İ s t a n b u l ' a d ö n m e k üzere, ö n c e Berut'a uğrayan vapura b i n d i m . D a h a ö n c e k i K ı b r ı s g e z i m d e tanımış o l d u ğ u m L a z k i y e l i İ b r a h i m adın d a b i r zat v a r d ı . O n u g ö r ü p g ö r ü ş m e k ü z e r e , v a p u r b u l i m a n a uğradı ğında karaya ç ı k t ı m . S o r u p soruşturan o l m a d ı . R ü ş d i y e m e k t e b i n e g i d e r e k o r a d a k a l d ı m . Ş a m ' d a , H ü s e y i n E l c e s i r a d ı n d a b i r b i l g i n o l d u ğ u n u işitm i ş t i m . K e n d i s i n i g ö r m e y i ve bilgisinden yararlanmayı d ü ş ü n d ü m ve Şam'a gittim. Ş a m ' d a , a r a d ı ğ ı m zatı b u l a m a d ı ğ ı m i ç i n , b i r g ü n k a l d ı k t a n s o n ra, hanları da p e k güvenceli g ö r m e d i ğ i m i ç i n , y e n i d e n Berut'a geçtim. B e r u t ' d a B o s n a l ı k i m i ö ğ r e n c i l e r l e k a r ş ı l a ş t ı m . O n l a r a , Ş a m ' d a k i bilgi ni g ö r m e k istediğimden sözettim. Bana yardım e d e b i l e c e k l e r i n i söyledi ler. H a y v a n k i r a l a y a n b i r i s i n d e n b i r a t k i r a l a d ı m . B u a d a m e l i m e b i r kâğıt v e r d i . Şam'a v a r d ı ğ ı m d a atı n e r e y e b ı r a k m a m g e r e k t i ğ i n i d e s ö y l e d i . Yalnız b a ş ı m a C e b e l i L ü b n a n ' a d o ğ r u y o l a k o y u l d u m . 8- Ş a m ve Berut'a Yaptığım Geziler ve Oralarda G ö r d ü k l e r i m Epeyce yol aldıktan sonra, b i r ç o c u k l a bir kadına rastgeldim. Bun lar Ş a m ' ı n k ö y l e r i n d e n M u r d a s a K ö y ü ' n d e n i m i ş l e r . B i r l i k t e y o l almaya b a ş l a d ı k . O s ı r a d a a r k a m ı z d a n b i r k a ç atlı t ü r e d i . H ı z l a y a k l a ş ı y o r l a r d ı . Ç o c u k , bunların " H a r a m i " (yol soyguncuları) o l d u ğ u n u söyledi. B e n i m atım g ü ç s ü z d ü . A d a m l a r b i z e yetiştiler, a t l a r ı n d a n i n d i l e r , b a n a d a at tan i n m e m i s ö y l e d i l e r . B e n i h a c ı s a n a r a k s o y m a k i s t e d i k l e r i n i a n l a d ı m . Neyse k i , Z a h l e K ö y ü y a k ı n ı n d a y d ı k . Y a n ı m d a k i k a d ı n v e ç o c u k t a n a y r ı l m a y a r a k , a d a m l a r ı n d e d i ğ i n i d e y a p m a y a r a k k ö y e ulaşmayı b a ş a r d ı m . A d a m l a r , k ö y e v a r m a d a n a t l a r ı n a b i n i p uzaklaştılar. Z a h l e K ö y ü ' n d e b i r kahveye i n d i m . O r a d a H a r b i y e öğrencisi b i r k a ç kişi v a r d ı . T ü r k ç e b i l i y o r l a r d ı . O n l a r d a Şam'a g i d i y o r l a r m ı ş . E r t e s i gü n ü b e n i y a n l a r ı n a aldılar. B e n i m atım g ü ç s ü z d ü , o n l a r b e n i m k i n e uy m a k z o r u n d a k a l d ı l a r v e a k ş a m a d o ğ r u Şam'a v a r d ı k . Ö ğ r e n c i l e r o r a d a e v l e r i n e gittiler, b a n a d a A l i Paşa Ç a r ş ı s ı ' n d a b i r h a n salık v e r d i l e r . G e ceyi, sahibi Hıristiyan olan bu handa g e ç i r d i m . Ertesi gün Camiyülemevi yi g ö r m e k istiyordum. H a n c ı , yol göstermesi için yanıma b i r ç o c u k v e r d i . Çarşıya i n d i ğ i m d e , İ s t a n b u l ' d a S a m a n c ı M e d r e s e s i ' n d e o t u r a n E f e
28
TAMU
YELLERİ
a d ı n d a bir t a n ı d ı k l a k a r ş ı l a ş t ı m . B u a d a m ı n " H a f i y e " o l d u ğ u s ö y l e n i r di. Meşrutiyet ilân edildiğinde bu gibi hafiyelerin işlerine son verildi; k i m i s i h a p s e atıldı, k i m i s i asıldı, k i m i s i d e s ü r ü l d ü . B u E f e ' d e m e m l e k e ti o l a n B o y a b a t ' a s ü r ü l m ü ş t ü . C a m i y ü l e m e v i ' y i g e z e r k e n , B o s n a l ı ö ğ r e n c i l e r d e n İ b r a h i m ' l e karşı laştım. H a n d a k a l d ı ğ ı m ı ö ğ r e n i n c e , k e n d i s i n i n S u l t a n S e l i m M e d r e s e si'nde k a l d ı ğ ı n ı , b e n i d e o r a y a g ö t ü r e b i l e c e ğ i n i s ö y l e d i . H a n d a n eşyala r ı m ı a l a r a k m e d r e s e o d a s ı n a t a ş ı n d ı m . B i r süre Ş a m ' d a k i ü n l ü b i l g i n l e rin derslerini d i n l e d i m . B ö y l e c e b i r ay Şam'da k a l d ı m , b i r ç o k kişiyle t a n ı ş t ı m . B u n l a r a r a s ı n d a N a k ş i b e n d i Ş e y h i H a l i d ' i n y e ğ e n i Ş e y h Esat d a v a r d ı . B u şeyh Esat, k e n d i d e r s l e r i n i d i n l e m e y e n l e r i n m e d r e s e o d a sında kalmalarını istemezmiş. B e n de o n u n derslerine gitmediğim için b a n a g ü ç l ü k ç ı k a r m a k istedi. B u y ü z d e n o n u n d e r s l e r i n e d e k a t l a n d ı m . S o n r a d a n B i r i n c i D ü n y a S a v a ş ı ' n d a , b u Şeyh Esat E f e n d i İ s t a n b u l ' d a b u l u n d u . B e n d e o tarihte müsteşar o l m u ş t u m . K e n d i s i n e " İ s t a n b u l p a y e s i " v e r i l m e s i n i d e s a ğ l a d ı m . Yıllar ö n c e Ş a m ' d a m e d r e s e o d a s ı n d a o t u r m a m a karşı ç ı k a n b u zat, İ s t a n b u l ' d a h e m e n h e r g ü n g e l i p e t e k l e r i m e sarı l ı r d ı . İ n s a n g e r ç e k t e n g a r i p b i r yaratıktır. Ş a m ' d a b i r d e Ş e y h B e d r e t t i n a d ı n d a b i r zatla tanışmıştım. B u n u n oğlu da, Suriye, Osmanlı Imparatorluğ u ' n d a n a y r ı l d ı k t a n s o n r a , Ş a m ' d a b a ş b a k a n o l d u , a n c a k g e n ç l e r i n ayak l a n m a s ı ü z e r i n e istifa e t m e k z o r u n d a k a l m ı ş t ı . Ş a m ' d a n s o n r a B e r u t ' a gittim v e o r a d a n v a p u r a b i n e r e k İzmir'e, o r a d a n d a T i r e ' y e v a r d ı m . T i r e ' d e , D i y a r b a k ı r l ı M e h m e d ' l e k a r ş ı l a ş t ı m . İs tanbul'dan yeni gelmişti. Bu arkadaşım, b e n i m İstanbul'da aranmakta o l d u ğ u m u , a n c a k n e d e n i n i ö ğ r e n e m e d i k l e r i n i söyledi. B i r k a ç gün son r a , K ı b r ı s m ü f t ü s ü n ü n S a d r a z a m ' a ç e k t i ğ i telgrafta, b e n i m J ö n t ü r k l e r d e n o l d u ğ u m u , K ı b r ı s ' a k a r ı ş ı k l ı k ç ı k a r m a k ü z e r e gitmiş o l d u ğ u m u bildirdiğim ö ğ r e n d i m . Sonradan Kızılsultan adı verilen A b d ü l h a m i d , arada g e ç e n z a m a n i ç i n d e istibdadını arttırmış, buna karşı, Jöntürkler adında gizli b i r d e r n e k k u r u l a r a k ç a l ı ş m a l a r a girişilmişti. Y a r a r l a r ı b o z u l a n lar, k e n d i l e r i n e d ü ş m a n g ö r d ü k l e r i k i ş i l e r i " J ö n t ü r k " , d i y e j u r n a l e d e r l e r d i . B e n d e K ı b r ı s ' t a M ü f t ü n ü n y a r a r l a r ı n ı sarsacak d e r s l e r v e r m i ş t i m . A d a m b ö y l e c e b e n d e n i n t i k a m ı n ı almaya k a l k ı ş m ı ş t ı . A n c a k b u i ş k ö t ü sonuç verebilirdi, hapsedilir, ya da sürgüne gönderilebilirdim. B u n u ön lemeye çalışmalıydım. İstanbul'daki h o c a l a r ı m d a n Ö d e m i ş l i Mustafa Efen d i , Ö d e m i ş ' t e y m i ş . K a l k ı p o r a y a gittim. Y a n ı n d a M a h m u t Esat E f e n d i
TAMU
YELLERİ
29
d e v a r d ı . H e r ikisi d e b ö y l e b i r s u ç l a m a y a karşı b i r şey y a p ı l a m a y a c a ğ ı n ı s ö y l e d i l e r . B u M a h m u t Esat E f e n d i , s o n r a d a n A r a z i K a n u n u n u R o m a n y a A r a z i K a n u n u n a g ö r e d e ğ i ş t i r e n zattır. Y a p ı l a c a k b i r şey y o k t u . Y a z g ı m a b o y u n e ğ e c e k t i m . N e o l u r s a o l s u n d i y e r e k İ s t a n b u l ' a g i t t i m . B i r k a ç g ü n g e ç t i , n e arayan v a r n e s o r a n . B u k e z b e n a r a ş t ı r d ı m . M e ğ e r , K ı b r ı s O n i k i l e r M e c l i s i , b e n K ı b r ı s ' t a n ay r ı l d ı k t a n s o n r a , t o p l a n ı p , S a d a r e t ' e v e M e ş i h a t ' e , h a k k ı m d a y a p ı l a n ih barın doğru olmadığı, Müftünün çıkarlarına dokunduğum için, böyle bir ihbarın yapılmış o l d u ğ u k o n u s u n d a yazı yazmışlar. B u n u n üzerine de Meşihat M ü f t ü ' y e b i r i h t a r n a m e g ö n d e r m i ş , b e n i d e aramaktan vazgeçmiş. 9 - Yoksul Bir Ö ğ r e n c i İ s t a n b u l ' d a ü ç ü n c ü yıl d a b ö y l e g e ç i y o r . B i r ş e y l e r ö ğ r e n e c e ğ i m d i y e o r a d a n o r a y a k o ş t u r u y o r u m . G e r ç e k t e y e n i b i r şey ö ğ r e n d i ğ i m y o k . Ti re'den bu yana ö ğ r e n d i k l e r i m i z i , şöyle ya da b ö y l e yineleyip d u r u y o r u z . A r a d a k a z a n d ı ğ ı m b i r k a ç şey var, b u n l a r d a , b i r a z m a t e m a t i k , c o ğ r a f ya, a s t r o n o m i . B i r d e g ö r m e k o l a n a ğ ı n ı b u l d u ğ u m y e r l e r , iki k e z F i l i b e , iki k e z K ı b r ı s , Ş a m , B e r u t , L a z k i y e , kısa b i r süre B u r s a g e z i l e r i . V e e d i n diğim deneyimler. İnsanları ve ülkeyi, İ m p a r a t o r l u k yönetimini, A b d ü l hamid yönetimini görmeye ve tanımaya b a ş l ı y o r u m . Bu arada H u k u k Mektebi açılmış. Kimileri Kadı Mektebine, kimile r i H u k u k M e k t e b i ' n e g i r m e m i salık v e r i y o r l a r . G e ç i m darlığı ç e k i y o r u m . Oturmakta o l d u ğ u m o d a bir başkasına verilmiş, bana da " B e v v a p " o d a s ı n ı v e r d i l e r . A s k e r l i k i ç i n sınava ç a ğ ı r ı l d ı k . Sınav s o n u c u n d a " R e d i f e g e ç t i ğ i m i z i g ö s t e r e n b i r b e l g e v e r i l d i H a r b i y e N a z a r e t i ' n d e n . O yıl b i r ara F i l i b e ' y e g i d i p d ö n d ü m . B u n d a n s o n r a d a S e l a n i k v e M a n a s t ı r ' a g i t t i m . O tarihte M a n a s t ı r ' a t r e n y o k t u . G r a s k o d e n i l e n y e r d e n a r a b a ile iki g ü n d e P e r l e p e ' y e o r a d a n d a M a n a s t ı r ' a v a r d ı m . Ü ç y ı l d ı r o k u y a c a ğ ı m d i y e sefalet, y o k s u l l u k i ç i n d e y ü z ü y o r d u m , b i r k a ç k u r u ş k a z a n m a k i ç i n y o r u c u g e z i l e r e k a t l a n ı y o r d u m . S o n u n d a e l i m d e a v u c u m d a b i r şey k a l m ı y o r d u . B u işin n e r e y e v a r a c a ğ ı n ı d a k e s t i r e m i y o r d u m . G e r ç e k t e n M e k t e p g i b i b i r m e k t e b e g i r m e l i y d i m . Sınava g i r d i ğ i m i z d e y ü z e l l i kişiy dik. Üçte b i r i m i z bu e l e m e sınavlarını geçtik. B u n d a n sonraki sınavda, y a l n ı z o n i k i kişi b a ş a r ı l ı o l d u , b e n d e a l t ı n c ı o l a r a k b a ş a r ı l ı l a r arasınd a y d ı m . B ö y l e c e s o n u n d a b i r m e s l e k sahibi o l a c a ğ ı m ö ğ r e n i m e b a ş l a d ı m .
30
TAMU YELLERİ
A r t ı k m e d r e s e o d a l a r ı n d a o t u r a m a y a c a ğ ı m i ç i n , M a l t a Ç a r ş ı s ı ' n d a aylı ğ ı o t u z k u r u ş a b i r o d a k i r a l a d ı m . O kış s o ğ u k t a n v e p a r a s ı z l ı k t a n ç o k g ü ç l ü k ç e k t i m . Salt k u r u e k m e k y i y e r e k g e ç i r d i ğ i m g ü n l e r ç o k t u r . O sı rada İzmirli Hakkı bana geldi.
Salt z a d e g a n d a n o l d u ğ u i ç i n o k u l a
a l ı n m ı ş b i r ç o c u ğ u y e t i ş t i r m e m i ö n e r d i . B u n a k a r ş ı l ı k b a n a ayda d ö r t mecidiye vereceklerdi. H e m e n kabul ettim. Ayrıca bana, yazmış oldu ğ u m b i r k i t a b ı n b a s ı l m a s ı i ç i n d e d o k u z lira v e r d i l e r . K i t a b ı b a s t ı r t t ı m , tanesini iki kuruşa sattım. Bu gelirlerle d u r u m u m b i r a z d ü z e l d i . İstanbul'a gelişimin beşinci yılıydı. Ö ğ r e n c i m H ü s e y i n Şevket, Ram a z a n ' d a M i h a l ı ç ç ı k ' a ( Ş i m d i k i K a r a c a b e y ) g i t m e m i salık v e r d i . O r a d a k i Y a r g ı ç Şerif, k e n d i s i n i n h e m ş e h r i s i i m i ş . B u ö n e r i y i k a b u l e t t i m .
1 0 - Karacabey Yolculuğu 1890 O c a k ayında, birkaç arkadaşımla birlikte Bandırma'ya gitmek ü z e r e vapura b i n d i k . G e c e y o l c u l u ğ u n d a n sonra, ertesi sabah B a n d ı r ma'ya vardık. H i ç b i r i m i z i n daha öteye g i d e c e k yeterli parası yoktu. Öğ r e n c i m i n b a n a h e d i y e ettiği b i r a b a y ı i k i m e c i d i y e y e o r a d a sattım. B i r araba kiraladık. Kış, soğuk, yağmurlardan dereler taşmış..bin güçlükle akşam üzeri K a r a c a b e y ' e vardık. G e c e y i b i r kahvenin peykesinde tüney e r e k g e ç i r d i k . Ö ğ r e n c i m H ü s e y i n Şevket, Y e n i ş e h i r g ö ç m e n l e r i n d e n Bahaettin a d ı n d a b i r i n i salık vermişti. Ertesi g ü n o n u s o r u ş t u r d u m . S o n u n d a bir bilene rastgeldim. Oturduğu köyün y o l u n u b ö y l e c e ö ğ r e n d i m . Kara c a b e y ' i n dışına y ü r ü y e r e k ç ı k t ı m . K a r ş ı d a b i r k ö y g ö r ü n ü y o r . A n c a k , k ö y ü n çevresi su taşkını i ç i n d e . O r a d a b i r adamla karşılaştım. K ö y ü n Yenişehir g ö ç m e n l e r i n c e k u r u l d u ğ u n u , a d ı n ı n Hotanlı o l d u ğ u n u , ken d i s i n i n d e o r a y a gittiğini s ö y l e d i . Y e n i ş e h i r g ö ç m e n i B a h a e t t i n ' i aradığı m a g ö r e k e n d i s i n i b u k ö y d e b u l a b i l e c e ğ i m i d ü ş ü n d ü m . O a d a m l a birlikte, sulara ç a m u r l a r a b a t a ç ı k a k ö y e v a r d ı k . D o ğ r u k a h v e y e g i t t i m . Y a b a n c ı o l d u ğ u m i ç i n h e m e n ç e v r e m i aldılar. Y e n i ş e h i r g ö ç m e n i B a h a e t t i n ' i ara dığımı söyledim. Kahvedekiler arasında, K a r a c a b e y M a h k e m e s i üyele r i n d e n M e h m e t A l i E f e n d i d e v a r m ı ş . B a n a ç o k saygı g ö s t e r d i l e r . Ferit Ağa adında biri, beni, köy eşrafından Şerif Ağa'nın evine götürdü. Şerif A ğ a b a n a ç o k saygı g ö s t e r d i , h e r b a k ı m d a n a ğ ı r l a d ı v e g e c e y i e v i n d e ge ç i r m e m i r i c a etti. Ertesi g ü n ü b e n i b i r eşeğe b i n d i r d i l e r , Ferit A ğ a ' y l a birlikte Karacabey'e d ö n d ü k . Bir handa o d a kiralayarak yerleştim.
TAMU
YELLERİ
31
K a r a c a b e y h a l k ı n d a n ç o k saygı g ö r d ü m . R ü ş d i y e ö ğ r e t m e n l e r i , yar gıçlar, subaylar, p e k ç o k kişi d e r s l e r i m e g e l i r l e r d i . H a n c ı H ü s e y i n A ğ a h i ç y a n ı m d a n a y r ı l m a z d ı . İ s t a n b u l ' a d ö n m e k i s t e d i ğ i m d e d e b e n i araba sıyla B u r s a ' y a d e k g ö t ü r d ü . B i r k a ç g ü n B u r s a K a p l ı c a l a r ı n d a k a l d ı k t a n sonra, Mudanya üzerinden İstanbul'a d ö n d ü m . Okula devama başladım. B u arada K a r a c a b e y ' d e n b e n i davet e d e n m e k t u p l a r alıp d u r u y o r d u m . Ertesi yıl o k u l tatilinde gene K a r a c a b e y ' e gittim. Bu kez b e n i daha aşkın b i r saygıyla k a r ş ı l a d ı l a r . D e r s l e r i m d ı ş ı n d a , g e c e l e r i d e o d a m a g e l i r l e r b e n i m l e çeşitli k o n u l a r d a k o n u ş m a k t a n , b a n a y o l y ö n t e m d a n ı ş m a k t a n kıvanç duyarlardı. Kaza kaymakamı Arnavut Halil Hamdullah adında b i r i y d i . O ğ l u n a d e r s v e r m e m i istedi. B e n d e i k i b a y r a m arası İ s t a n b u l ' a dönmeyerek Karacabey'de Hüseyin Ağa'nın hanında kaldım. K u r b a n B a y r a m ı ' n d a n s o n r a İ s t a n b u l ' a gittim. Y i n e M a l t a Ç a r ş ı s ı ' n d a k i o d a m d a o t u r a r a k , b i r y a n d a n K a d ı M e k t e b i ' n d e k i d e r s l e r i m i sür dürmeye başladım. 11- A b d ü l h a m i d İstibdadı Koyulaşıyor D a h a ö n c e l e r i derslerine yardım etmiş o l d u ğ u m Tabur İ m a m ı Halil, t a b u r u y l a b i r l i k t e İ z m i t ' d e i d i v e m e k t u p l a r y a z a r a k b e n i davet e d i y o r d u . B i r ara İ z m i t ' e g i d e r e k k e n d i s i y l e g ö r ü ş t ü m . S o n u n d a , 1892 yılında o k u l u bitirerek b u g ü n k ü deyimiyle yargıç ol d u k . B i r salı g ü n ü , y a z , o d a k a p ı s ı , p e n c e r e a ç ı k , o t u r m u ş m e k t u p yazı y o r d u m . A r k a d a ş ı m N u r i b e n i g ö r m e y e gelmişti. D a h a yeni oturmuştu ki, o d a m sallanmaya başladı. H e m e n y e r i m i z d e n fırlayarak b a h ç e y e çık tık. Herkes o r a d a toplanmıştı. Ayaklarımızın altında yer sarsılıyordu. B ü y ü k bir d e p r e m d i . Çevremiz bir anda toztoprak içinde kaldı. On gün süreyle İstanbul sarsıldı. B i r ç o k yapılar, c a m i l e r , m e d r e s e l e r y ı k ı l d ı . H ü k ü m e t evsiz b a r k s ı z k a l a n l a r i ç i n b a r a k a l a r y a p t ı r t t ı . B i z d e b i r hafta süreyle Sarıyer'e bağlı Zekeriyya K ö y ü ' n d e o t u r d u k . A b d ü l h a m i d t ü m ö ğ r e n c i l e r e d ü ş m a n d ı . H e r y e r d e ajanları vardı. Öğ rencileri izletirdi. Bu ajanların (hafiyelerin) verdikleri jurnallara göre ö ğ r e n c i l e r t u t u k l a n ı r , çeşitli c e z a l a r a ç a r p t ı r ı l ı r l a r d ı . O t a r i h l e r d e g e n e k ı z g ı n l ı ğ ı ü z e r i n d e y d i . G ü n l e r d e n b i r g ü n b i r " İ r a d e " ç ı k a r m ı ş , İstan b u l ' d a n e sayıda ö ğ r e n c i varsa h e p s i n i n y a k a l a n m a s ı n ı v e s ü r g ü n e g ö n d e r i l m e s i n i istemiş. P o l i s l e r v e sivil m e m u r l a r , ö ğ r e n c i l e r i n b a r ı n d ı k l a r ı
TAMU YELLERİ
32
medreseleri, hanları basmaya, yakaladıkları öğrencileri vapurlara dol durarak Karadeniz, A k d e n i z , B a n d ı r m a , İzmit yönlerinde sürgün etmeye başladılar. Biz b i r k a ç arkadaş, ö ğ r e n c i l e r i n b u l u n m a d ı k l a r ı , yerlerde ve evlerde saklanarak bu sürgünden kurtulmayı başardık. Sürgüne gön d e r i l e n ö ğ r e n c i l e r i n ağlamaları ve bağırışıp çağırışmaları halkta A b d ü l h a m i d ' e karşı b ü y ü k b i r nefret u y a n d ı r m ı ş t ı . A b d ü l h a m i d ' i n ö ğ r e n c i l e r e karşı bu davranışı ö ğ r e n i m ve öğretimin baltalanmasına n e d e n o l d u . O sıralarda İstanbul'daki E r m e n i l e r de ayaklanmışlardı. B o m b a ve s i l â h s e s l e r i y l e İ s t a n b u l s a r s ı l d ı . B i r ç o k kişi ö l d ü , y a r a l a n d ı . B u E r m e n i l e r b i r y ı l s o n r a b i r k e z d a h a a y a k l a n d ı l a r , O s m a n l ı B a n k a s ı ' n ı bastı lar. B e n o z a m a n l a r K ı r k a ğ a ç ' t a y d ı m . İstanbul, gerçekte, Padişahın hafiyeleri, bu ayaklanmalar y ü z ü n d e n oturulmaz bir yer olmuştu. Ne var ki, b e n , h e m yargıç olmuş, h e m de M ü d e r r i s niteliğini e l d e etmiştim. M ü d e r r i s l i ğ i d e yargıçlığa y e ğ l i y o r d u m . B u n u n i ç i n d e İ s t a n b u l ' d a k a l m a y ı d ü ş ü n ü y o r d u m . B i r g ü n , Fatih'te, M a n a s t ı r ' d a n t a n ı d ı ğ ı m U s k ü p l ü Yahya ile k a r ş ı l a ş t ı m . " İ s t a n b u l ' d a n e d u r u y o r s u n " , d i y e b a n a ç ı k ı ş t ı . " Y a r g ı ç o l m u ş s u n , b i r m e m u r i y e t a l git. B u r a d a m ü d e r r i s o l a c a k s ı n d a ayda b i r lirayla n e y a p a c a k s ı n . A k l ı n varsa ç e k e r g i d e r s i n " d e d i . G e r ç e k t e n e n ü s t ü n d e r e c e ile b i r i n c i o l a r a k " L i v a H a k i m i " d i p l o m a s ı a l m ı ş t ı m . B ö y l e d i p l o m a s ı o l a n salt d o k u z kişiy d i k ; gerisi
"Kaza hakimi"
diploması almışlardı.
"Liva Hakim"leri
arasında da b i r i n c i y d i m . A r k a d a ş ı m ı n sözleri usuma yatıyordu. G e n e de k a r a r s ı z d ı m . B u s ı r a d a b a y r a m tatili g e l m i ş t i . K a r a c a b e y ' d e n davetiye ler almıştım. Ö n c e b i r oraya gideyim diye düşünmüştüm.
1 2 - S o n u n d a Yargıç v e Müderris O l u y o r u m K a r a c a b e y ' e gittim. B u kez h e m yargıç h e m d e m ü d e r r i s o l d u ğ u m i ç i n ç o k b ü y ü k b i r saygıyla k a r ş ı l a n d ı m . O r a d a k i t a n ı d ı k v e d o s t l a r ı m , artık e v l e n m e m gerektiğinden, yaşımın gelip geçmekte o l d u ğ u n d a n söz etmeye başlamışlardı. Oysa ne p a r a m ne de gelirim vardı. M e m u r i y e t i m bile yoktu. Kısaca evlenmeyi usumdan geçirmiyordum. B i r a k ş a m , K a r a c a b e y ' e i l k g e l i ş i m d e t a n ı m ı ş o l d u ğ u m , R ü ş d i y e öğ r e t m e n i H a s a n K â z ı m b e n i y e m e ğ e davet e t m i ş t i . Y e m e k t e n s o n r a o t u r muş
konuşurken,
artık
okulları
bitirmiş
olduğumdan,
evlenmem
gerektiğinden söz açtı. B u k o n u y u s e v m i y o r d u m . K ı s a c a k a p a m a k i ç i n :
TAMU YELLERİ
33
" H e n ü z e v l e n m e y i d ü ş ü n m e d i ğ i m i , a n c a k e v l e n m e m g e r e k i r s e , ç o k sev d i ğ i m a r k a d a ş ı m M u s t a f a ile, i k i k ı z k a r d e ş b u l a r a k , a y n ı z a m a n d a e v l e n e c e ğ i m i z i " s ö y l e d i m . B ö y l e c e işi y o k u ş a s ü r e r e k , p e k k o l a y b u l u n m a y a c a k b i r k o ş u l a b a ğ l a m a k i s t e m i ş t i m . M e ğ e r a d a m ı n iki k ı z ı v a r m ı ş . " O d a m ü m k ü n , b e n i m i k i k ı z ı m var, k ü ç ü ğ ü n ü sana, b ü y ü ğ ü n ü d e M u s tafa'ya v e r i r i m , s i z i n d e isteğiniz b ö y l e c e y e r i n e g e l i r " d e m e z m i ! Şaş kınlık içinde, " D ü ş ü n e l i m " , diyerek, oradan ayrıldım. A r k a d a ş ı m Mustafa'yla h a n d a b u l u ş t u ğ u m u z d a ikimiz de şaşkınlık i ç i n d e b u k o n u y u g ö z d e n g e ç i r d i k . B ö y l e b i r şeyin b a ş ı m ı z a g e l e b i l e c e ğini h i ç d ü ş ü n m e m i ş t i k . A d a m l a r işin a r k a s ı n ı b ı r a k m a d ı l a r ; a r a c ı ar d ı n d a n a r a c ı g ö n d e r e r e k , s o n u n d a b i z i m g ü c ü m ü z ü v e i s t e n c i m i z i kır d ı l a r ; b i r o l d u b i t t i y l e g e r ç e k t e n k ü ç ü ğ ü n ü b a n a , b ü y ü ğ ü n ü d e Musta fa'ya n i k â h e d i v e r d i l e r . B ö y l e b i r o y u n a geldiğim i ç i n şaşkınlık v e perişanlık i ç i n d e y d i m . Elim de a v u c u m d a beş para yoktu ve evlenmiştim. Ö d ü n ç para alarak, b i r be ş i b i r y e r d e satınalıp v e r d i m . N i k â h l a n d ı ğ ı m k ı z ı g ö r m e d e n K a r a c a b e y ' d e n a y r ı l d ı m , B u r s a ' y a , o r a d a n İ s t a n b u l ' a , o r a d a n d a T i r e ' y e g i t t i m . Şaşkın lığımdan ne yaptığımı b i l e m i y o r d u m . Tire'de, yakınlarımın da sözleriy le, u s u m b a ş ı m a g e l d i , h e m e n b i r m e k t u p y a z a r a k , b u işten v a z g e ç t i ğ i m i , K a r a c a b e y ' e b i l d i r d i m . Arkasını bırakmadılar. B i r kez zorla evlenmiş tim. Öyleyse geçimimi sağlayacak b i r iş b u l m a l ı y d ı m .
1 3 - Şeyhülislâm'ın " M u t f a k M a s r a f ı n ı " Ö d e m e k Gerekiyor G e r ç i b i r i n c i olarak ve " L i v a H a k i m i " , o l m a k üzere okulu bitirmiş t i m . A n c a k b u n i t e l i k l e r o z a m a n l a r h e p kâğıt ü z e r i n d e k a l ı r d ı . O tarih te, Şeyhülislâm'ın isteğiyle, z a d e g a n sınıfından, bilisiz, ö ğ r e n i m s i z , karışık kişilerden kurulu " M e c l i s i İ n t i h a p " denilen b i r kurul vardı. Yargıçları bu kurul atardı. B i z , Liva H a k i m i niteliğindeki diğer arkadaşlarımla, k e n d i m i z e g ü v e n e r e k M e ş i h a t D a i r e s i ' n e gittik. Ç o k ters v e k ö t ü karşı l a n d ı k . " S i z k i m o l u y o r s u n u z , d i l e k ç e n i z i bırakırsınız, neresi olursa oraya g i d e r s i n i z " , d e d i l e r . H a k l a r ı m ı z ı ansıtmak istedik. K ı y a m e t k o p t u . " M e k t e p l i o l m a n ı z , size h i ç b i r h a k v e r m e z " , d e n i l d i . O tarihte, A b d ü l h a m i d ' i n siyaseti g e r e ğ i n c e , m e k t e p l i o l a n l a r h a n g i m e s l e k t e n o l u r s a o l s u n l a r , sevilmezler, alçaltılırlardı. Şam'ın, Bağdat'ın hangi y e r i n d e n olursa ol s u n , h i ç m e k t e p g ö r m e m i ş b i l i s i z kişiler, A r a p l a r , A r n a v u t l a r , A b d ü l h a -
34
TAMU Y E L L E R İ
m i d ' i n y a k ı n l a r ı , saray a d a m l a r ı n ı n y a k ı n l a r ı b i l i s i z z a d e g a n t a k ı m ı , A r a b i s t a n ' ı n e ğ i t i m s i z ö ğ r e t i m s i z k i ş i l e r i , e n b ü y ü k v i l â y e t l e r e atanır lar, n a m u s v e d o ğ r u l u ğ u n n e d e m e k o l d u ğ u n d a n h a b e r s i z , y a r g ı ç l ı ğ ı n n e d e m e k o l d u ğ u n u bilmeyen kimseler, en güzel yerlere m e m u r edilirlerdi. İ s t i b d a t g e m i a z ı y a a l m ı ş o l d u ğ u i ç i n , insanlar, h e r y e r d e b u l u n a n hafi y e l e r d e n k o r k t u k l a r ı i ç i n , e n y e r i n d e o l a n h a k l a r ı n ı n ç i ğ n e n m e s i karşı sında b i l e ağızlarım a ç a m a z l a r d ı . M e k t e p l i l e r e karşı İstibdat Y ö n e t i m i ' n i n ö z e l b i r düşmanlığı vardı. Ne y a p a c a ğ ı m ı z ı şaşırdık ve sustuk. B e k l e m e y i y e ğ l e d i k . H e r hafta ç a r ş a m b a g ü n l e r i d a i r e y e g i d e r e k m ü n h a l l e r ç i z e l g e s i n i i n c e l i y o r d u k . N e y o l u , n e d e izi o l a n k a z a l a r b i z e ö n e r i l i y o r , a y r ı c a y o l l u k d a v e r i l m i y o r . İ n s a n gitmeye kalksa, k a z a ' y ı b u l a m a d a n y o l l a r d a kalabilir, .öyle y e r l e r . . Ö t e y a n d a n , z a d e g a n d a n , A r a p t a n ç o r a p t a n olanların, ne gibi aylık ve yolluklarla, ne güzel yerlere atanmakta olduk l a r ı n ı d a g a z e t e l e r d e o k u y u p d u r u y o r u z . İ ç i m i z k a n ağlıyor, a n c a k eli m i z d e n b i r şey g e l m i y o r . Haftalarca b e k l e d i k t e n s o n r a , b i r ç a r ş a m b a g ü n ü , Beyrut Vilâyeti'nin Sayda Kazası'na atandığımı bildirdiler. E l i m e " M ü r a s i l e " denilen b i r kâğıt tutuşturdular, b u n a karşılık, " Ş e y h ü l i s l â m ı n m u t f a k masrafı o l a r a k " b e ş altın lira aldılar. B o y u n e ğ m e k t e n b a ş k a y a p a c a k b i r şey y o k . Y o l l u k ver m e d i k l e r i g i b i , a y r ı c a " M u t f a k m a s r a f ı " d i y e b e ş altın a l ı y o r l a r . İstibdat'ın ne d e m e k olduğu, Atatürk'ün, Cumhuriyet'i kurmakla, Tiranları k o v m a k l a y u r d a ve ulusa ne denli b ü y ü k hizmette b u l u n d u ğ u g e n ç l e r e ve herkese iyice anlatılmalıdır. O tarihte Şeyhülislâm Cemalettin a d ı n d a b i r i y d i . Aylığı 9 0 0 a l t ı n d ı , h e r hafta P a d i ş a h ' ı n s e l â m l ı ğ ı n a g i d e r , o r a d a k e n d i s i n e a y r ı c a 5 0 altın v e r i l i r d i . B u a d a m M e ş r u t i y e t i l â n ı n d a a t ı l d ı . S o n r a " B ü y ü k K a b i n e " adı v e r i l e n , k a r ı ş ı k , b u n a m ı ş k i ş i l e r d e n o l u ş a n h ü k ü m e t t e gene görev aldı. B a l k a n Savaşı'nın karışıklığında M ı s ı r ' a k a ç t ı , o r a d a ö l d ü ; cenazesi İstanbul'a getirilerek g ö m ü l d ü . N e y s e . . " m ü r a s e l e " , d e n i l e n kâğıt e l i m d e , D i r e k l e r a r a s ı ' n d a b i r çay cıya gidip o t u r d u m . Kara kara d ü ş ü n ü y o r d u m , ne yapacağımı. Bir de R a g ı p adında b i r arkadaşım çıkageldi, d a m d a n düşercesine: " B a n a Sûr k a z a s ı ç ı k t ı , d e d i , sana d a Sayda ç ı k m ı ş . B e n A r a b ı m , sen T ü r k ' s ü n . B e n S a y d a ' y ı i s t i y o r u m . G i d i p b a ş v u r a c a ğ ı m , S û r y e r i n e , b a n a b i r T ü r k ka zası v e r i r l e r s e , b e n i m l e d e ğ i ş i r m i s i n . " H e m e n , " O l u r " , d e d i m . G i t m i ş , b a ş v u r m u ş , n e yapmışsa, M a n i s a ' n ı n K ı r k a ğ a ç kazasını almış. H e m e n bir likte b a ş v u r u p g e r e k l i i ş l e m i y a p t ı r d ı k , b ö y l e c e o Sayda K a z a s ı ' ı n , b e n
TAMU
YELLERİ
35
d e K ı r k a ğ a ç ' ı a l d ı m . Ey, g e n ç l e r , e y b u a n ı l a r ı o k u y a n l a r , ş i m d i b i r d e b u n d a n sonra olanlara bakınız. M e ğ e r Kırkağaç kazası yargıçlığı mün h a l d e ğ i l m i ş . Yani o r a d a b i r y a r g ı ç v a r m ı ş . P e k i b e n i m a t a n m a m n e ola c a k ! . . . " B e k l e y e c e k s i n e f e n d i " . P e k i , b e k l e y e c e ğ i m . . N e süre b e k l e y e c e ğ i m ? " B e l l i olmaz..Kısmetse..Inşaallah..". B ö y l e c e ortada kaldım. Şu yolsuz luğa b a k ı p i b r e t a l m a l ı . M ü n h a l o l m a y a n b i r y e r e m e m u r tayin e d i y o r l a r ! Para y o k , memuriyet ileride bir gün..ne zaman? belli değil..bir ay m ı , beş ay m ı . . b i r yıl m ı ? . . B i r yandan evlenmişim, Karacabey'de m e m u riyet a l ı p d ö n m e m b e k l e n i y o r . . N a m u s l u b i r a d a m n e yapar?..Eşten dosttan b o r ç l a n ı r . B e n d e ö y l e y a p t ı m . Ç ü n k ü e v l e n m i ş b i r i i ç i n , ç a m a ş ı r , giye c e k , y ü z g ö r ü m l ü ğ ü d a h a b i n t ü r l ü g e l e n e k g ö r e n e k var. B u n l a r , taş çat lasa y e r i n e
g e t i r i l e c e k . . G e r e k e n şeyleri
aldıktan sonra,
Karacabey'e
y o l l a n d ı m . B e n b u işleri y a p a r k e n , a t a n m a m d a k e s i n l e ş i r d i y e d ü ş ü n müştüm. 1 4 - Zoraki Bir Evlenme Ş u b a t 1891'de B u r s a ü z e r i n d e n K a r a c a b e y ' e v a r d ı m , b i r h a n a i n d i m . D ü ğ ü n hazırlıkları yapıldı; t ü m gelenek görenekler yerine getirildi ve e v l e n d i m . B a n a e ş o l a r a k v e r d i k l e r i k ı z ı n yaşı o n d ö r t t ü . K ı r k a ğ a ç k a z a s ı h a k i m l i ğ i b o ş a l a n a d e k K a r a c a b e y ' d e ü ç a y b e k l e d i m . S o n u n d a atan d ı ğ ı m y e r b o ş a l d ı . A r t ı k K ı r k a ğ a ç ' a g i t m e k g e r e k i y o r d u . B e n b u hazırlığı y a p a r k e n eşimin babası, anası, kızlarının k ü ç ü k olması dolayısıyla ken dilerinin de b i z i m l e birlikte geleceklerini bildirdiler, en k ü ç ü k kızları nı da yanlarına alacaklardı. Gırtlağa d e k b o r ç i ç i n d e y d i m , kazancım ç o k azdı, b i r d e b u sayıda b o ğ a z ı b e s l e m e m g e r e k i y o r d u . B o y u n e ğ d i m . B i r a r a b a y e r i n e iki a r a b a k i r a l a m a k gerekti. B a n d ı r m a , Balıkesir, S o m a ü z e rinden, bir öğlen üzeri, kaç gün sonra unutmuşum, Kırkağaç'a vardık. Varacağım günü ö n c e d e n bildirmemiştim. B u n u n nedenini anlatayım. M e k t e p m ü d ü r ü O s m a n Efendi, derslerinde bizlere öğüt verirken şöyle d e r d i : " A t a n d ı ğ ı n ı z m e m u r i y e t e h a b e r s i z g i d i n i z , g i d e r k e n ç o k eşya gö r ü r ü n ü z , a y r ı l ı r k e n a z eşya ile a y r ı l ı n ı z v e a y r ı l m a d a n ö n c e h e r k e s l e h e lâllaşınız". Y a n ı m d a k i l e r i M a h k e m e b a ş k â t i b i n i n e v i n e g ö n d e r d i m . B e n d e ka sabayı v e i n s a n l a r ı g ö r m e k v e t a n ı m a k ü z e r e , y a k ı n d a k i b i r c a m i y e git tim.
G ö r d ü ğ ü m herkes entariliydi,
b a ş l a r ı n d a â b â n i b ü y ü k sarıklar,
b e l l e r i n d e k u ş a k l a r s ı r t l a r ı n d a y e l e k l e r v a r d ı . H ü k ü m e t k o n a ğ ı n ı sor-
36
TAMU
YELLERİ
dum, gösterdiler. K a y m a k a m ı n odasına gittim. Yalnızmış. Beni b u y u r etti. N e r e d e n g e l i p , n e r e y e g i d e c e ğ i m i s o r d u . Y a r g ı ç o l a r a k g e l d i ğ i m i söyle y i n c e , h e m e n ayağa k a l k a r a k " H o ş g e l d i n i z " , d e d i v e a r k a s ı n d a n h e m e n M a h k e m e Heyeti'ne h a b e r saldı. M e m u r l a r geldiler ve beni alarak Mah keme'ye götürdüler. Eski yargıç beni beklemiş, sonradan söylediklerine g ö r e , b e n i m b e k â r o l d u ğ u m u s a n ı y o r m u ş b i r k ı z ı v a r m ı ş , o n u b a n a ve r i p öyle gitmeyi düşünürmüş.
1 5 - İlk Yargıçlığım: Kırkağaç, Türklerle Savaş İçin E g e Bölgesin de Para Toplayan Yunanlı Papazlar M a h k e m e , kaymakamlık ve başka daireler, hepsi b i r bina içindeydi. B ü t ü n bu daireler, o binada kirayla oturmaktaydılar. M a h k e m e salonu d i y e g ö s t e r d i k l e r i yer, b i r e s k i c i d ü k k â n ı n ı a n d ı r ı y o r d u . O r t a d a , üstü kırmızı bir bezle örtülü b ü y ü c e k bir masa vardı. B u n u n çevresinde, ve o d a n ı n şurasında b u r a s ı n d a , k ı r ı k d ö k ü k , b i r k a ç sandalye v e k o l t u k vardı. Şer'iye
Mahkemesi
kâtibi
yoktu,
odası
da
kapalıydı.
"Mahkemei
N i z a m i y e K a l e m i " k ü ç ü c ü k b i r o d a y d ı . B u r a d a , başkâtip, m u k a v e l â t m u harriri, ikinci kâtip, dartıkız b i r durumdaydılar. Başka yerlerde gördü ğ ü m m a h k e m e l e r l e karşılaştırdığımda burası p e k ilkel b i r d u r u m d a y d ı . Ç o k ü z ü l d ü m . H e r şeyi y o l u n a k o y m a y a k a r a r v e r e r e k işe b a ş l a d ı m . A i l e m i , Ş a m l ı E m i n a d ı n d a b i r i n d e n k i r a l a d ı k l a r ı , iki o d a l ı k , d ö ş e l i b i r eve i n d i r m i ş l e r . Eve gittiğimde d a h a iyisini b u l u n c a y a d e k o r a d a o t u r m a y a k a r a r v e r d i m . E ş i m i n a n n e s i , e v s a h i b i n i n iki yetişmiş k ı z ı o l d u ğ u n u ileri sürerek h e m e n karşı çıktı. E m i n E f e n d i d e b e l e d i y e b a ş k a n ı o l m a k istermiş; bu y ü z d e n üstümüze söz gelebileceğini düşünerek başka b i r ev araştırılmasını
söyledim.
H e m e n o g e c e , reji m e m u r u b a n a b e ş o n p a k e t c ı g a r a v e b i r m i k t a r d a t ü t ü n g ö n d e r m i ş . D a h a ö n c e d e n , h e r k i m eve b i r şey g ö n d e r i r s e g e r i çevirmelerini öğütlemiştim. B e n i dinleyerek almamışlar. B i r k a ç gün i ç i n d e Müftüzadenin b ü y ü c e k b i r evini kiralayarak ora ya taşındık, b i r de hizmetçi b u l u n d u . Eşimin annesi çarşı pazar gezerek gereksiz alışverişlere başlamış, eşimi d e b u y o l d a b a n a karşı g e l e c e k d e n l i etkilemişti. Bu y ü z d e n p e k sıkıldım. Evde hırgür eksik o l m u y o r d u . So n u n d a d a y a n a m a d ı m , e ş i m i n anasını v e k ü ç ü k k ı z k a r d e ş i n i K a r a c a b e y ' e g ö n d e r d i m . Eşimin huysuzluk ve arsızlıklarına da g ö z y u m a r a k , sabır ve
TAMU YELLERİ
37
tahammüle çalıştım. Bahçeye çıkarak oğlan çocuklarıyla top oynuyor, bu davranışıyla beni k ü ç ü k d ü ş ü r ü y o r d u . B u a r a d a Y u n a n l ı l a r l a savaş ç ı k t ı . B u savaştan ö n c e k i Ş e k e r Bayra m ı ' n d a , Ş e y h A h m e t v e A ş a r M e m u r u C e m a l , k u t l a m a y a , eve g e l m i ş l e r di. K o n u ş m a l a r sırasında, onlara, Yunanistan'dan gelen b i r k a ç papazın, Kırkağaç, Soma, Akhisar'da dolaşarak, oralarda oturan Rumlardan, para t o p l a m a k t a o l d u k l a r ı m ö ğ r e n d i ğ i m i s ö y l e m i ş t i m . H ü k ü m e t i n gaflet i ç i n d e b u l u n d u ğ u n u d a s ö z l e r i m e e k l e m i ş t i m . S ö y l e d i k l e r i m b o ş d e ğ i l d i , b u pa pazları görenler bana d u r u m u anlatmışlardı. Kaymakama da bildirmiş lerdi. A n c a k K a y m a k a m " a l a y l ı " denilen takımdan, bilisiz, A b d ü l h a m i d uşağı, a h l â k s ı z , r ü ş v e t ç i k e n d i y a r a r v e ç ı k a r ı n d a n b a ş k a b i r şey d ü ş ü n m e y e n b i r a d a m d ı . B e l e d i y e g e l i r l e r i n e b i l e e l k o y m u ş , k e n d i işleri i ç i n k u l l a n ı r d ı . H a l k ç o ğ u n l u ğ u y l a b u n l a r ı g ö r ü p , b i l m e k t e y d i . B i r g ü n ken disine, B e l e d i y e g e l i r l e r i n i n g e r e k e n y e r l e r i ç i n k u l l a n ı l m a s ı n a ö z e n gös terilmesi gerektiğini s ö y l e m i ş t i m . B u n u n ü z e r i n e b a n a ş u yanıtı vermişti: " B e l e d i y e l e r k a y m a k a m l a r ı n c ü z d a n ı d ı r ! " . B ü y ü k b i r çiftlik, a y r ı c a bah ç e l e r ve b i r de araba satınalmıştı. B ü t ü n zamanını kendi işlerinde geçi r i r d i . H a l k b u n u g ö r ü r , bilir, a n c a k K a y m a k a m S a r a y ' ı n a d a m ı o l d u ğ u i ç i n h i ç b i r şey s ö y l e y e m e z d i .
K a y m a k a m l a aramızda, b i r M a h k e m e üyesi seçimi dolayısıyla da b i r anlaşmazlık çıkmıştı. N a m u s l u , bilgili, d o ğ r u b i r kişi o l a n S ü l e y m a n adın d a b i r z a t ı n ü y e l i ğ e s e ç i l m e s i n i ö n e r d i ğ i m d e , ö n e r i m i geri ç e v i r m i ş , es k i d e n üyelikte b u l u n m u ş ve yolsuzluk yaptığı için azledilmiş Sıçanoğlu a d ı n d a b i r i n i n s e ç i l m e s i ü z e r i n d e d i r e n m i ş t i . Ç o ğ u n l u ğ u sağlayarak b u a d a m ı ü y e s e ç t i r m e y i d e b a ş a r m ı ş t ı . Ş u anlattığım n e d e n l e r l e a r a m ı z b o z u k t u . K e n d i s i n i n b i r y o l u n u b u l u p b e n d e n k u r t u l m a y ı t a s a r l a d ı ğ ı n ı bi liyordum. Bayram günü, Yunanlı papazlar üzerine söylediğim sözler ona iletilmiş. B u n d a n y a r a r l a n m a k istemiş. B a y r a m o ğ l u a d ı n d a k i b i r R u m u teşvik e d e r e k , b e n i m , İ s l â m l a r l a R u m l a r ı b i r b i r l e r i n e k ı ş k ı r t m a k i ç i n , y a l a n y e r e , Y u n a n l ı p a p a z l a r ı n M ü s l ü m a n h a l k t a n v e R u m l a r d a n Yuna nistan y a r a r ı n a p a r a t o p l a d ı k l a r ı k o n u s u n d a h a b e r l e r y a y m a k t a o l d u ğ u m u b i l d i r e n b i r y a k ı n m a y a p m a s ı n ı sağlamış. O t a r i h t e İ z m i r Valisi K ı b r ı s l ı K â m i l Paşa, M a n i s a M u t a s a r r ı f ı d a Cevat Paşa idiler. B u n l a r , B a y r a m o ğ l u a d l ı R u m u n y a z ı l ı y a k ı n m a s ı ü z e r i n e telâşa k a p ı l m ı ş l a r . S o r u ş t u r m a y a p ı l m a s ı k a r a r l a ş t ı r ı l m ı ş ; b u a m a ç l a , M u t a s a r r ı f Cevat Paşa
38
TAMU
YELLERİ
Akhisar'a, Liva İdare M e c l i s ' i n d e n N u r i , Soma'ya, Liva Tahrirat m ü d ü r ü d e K ı r k a ğ a ç ' a g ö n d e r i l d i l e r . K ı r k a ğ a ç ' t a k i s o r u ş t u r m a d a aşar m e m u ru, "Yargıç gerçi bu sözleri söyledi, ancak hükümet aleyhinde bulunmadı. K a y m a k a m , beni tehdit ederek yargıcın hükümet aleyhinde bulunduğu n u s ö y l e m e m i i s t e d i " , d i y e i f a d e v e r i r . S o r u ş t u r m a y ı y ö n e t e n L i v a Tah rirat m ü d ü r ü , K ı r k a ğ a ç ' t a k a y m a k a m ı n n e gibi işler ç e v i r m e k t e o l d u ğ u n u anlar. K a y m a k a m l a a r a m ı z ı n a ç ı k o l d u ğ u n u , i h b a r ı n d ü ş m a n l ı ğ a dayan d ı ğ ı n ı ö ğ r e n i r . B i r y a z ı ile b e n i m l e g ö r ü ş m e k i s t e d i ğ i n i b i l d i r d i . " B u y u r s u n l a r " , d e d i m . G e l d i ğ i n d e , işin a ç ı k l ı ğ a k a v u ş t u ğ u n u , p a p a z l a r ı n gerçekten para topladıklarının saptandığını, s ö z l e r i m i n yalan olmadığı n ı n o r t a y a ç ı k t ı ğ ı n ı , h ü k ü m e t a l e y h i n d e b u l u n m a d ı ğ ı m ı n d a anlaşıldığı n ı b u y ü z d e n ü z ü l m e m e b i r n e d e n b u l u n m a d ı ğ ı n ı b i l d i r d i . Yazdığı r a p o r d a k a y m a k a m ı n azlini ö n e r m i ş t i . G e r ç e k t e n , vilâyet, k a y m a k a m a en kısa s ü r e d e k a z a d a n a y r ı l m a s ı g e r e ğ i n i b i l d i r d i . V e b u u y g u n s u z a d a m tası tarağı t o p l a y a r a k K ı r k a ğ a ç ' t a n a y r ı l d ı . B u a r a d a o n u n b a s k ı s ı y l a ü y e se çilen uygunsuz a d a m da ölmüştü. Yerine, daha ö n c e b e n i m önermiş ol duğum Süleyman Bey seçildi. G i d e n kaymakamın yerine de Eşref Bey a d ı n d a b i r zat g e l d i . 1 6 - Şair Eşref, K a y m a k a m Y e n i k a y m a k a m , ü n l ü şair v e " h e c c a v " , E ş r e f B e y ' d i . O n u n gelişin d e n a z ö n c e Y u n a n savaşı b a ş l a m ı ş t ı . Y u n a n p a p a z l a r ı b u savaş i ç i n O s m a n l ı ü l k e s i n d e p a r a toplamışlar, v e b i z i m h ü k ü m e t i m i z b ü y ü k b i r gaflet i ç i n d e b u l u n m u ş t u . G e r ç i savaşta Y u n a n l ı l a r ı y e n m i ş t i k , Y e n i ş e h i r , D ü m e k e g i b i y e r l e r geri a l ı n m ı ş t ı . A n c a k R u s y a ' n ı n b a s k ı s ı y l a , savaş d u r duruldu.
Savaş
bir
ay
sürmüştü,
ancak
barış
altı
ay
sürdü.
Barış
y a p ı l ı n c a y a d e k , savaşta y i t i r d i ğ i m i z d e n ç o k e r i m i z , s a y r ı l ı k l a r v e k ö t ü koşullar y ü z ü n d e n yitirildi. Rusya'nın baskısıyla, kazandığımız toprak l a r ı Yunanistan'a geri v e r m e k z o r u n d a k a l d ı k . İşte A b d ü l h a m i d y ö n e t i mi böyle bir yönetimdi. O s ı r a d a B a l ı k e s i r v e ç e v r e s i n d e b ü y ü k b i r d e p r e m o l d u . Ç o k kişi ö l d ü , yaralandı, ç o k binalar yıkıldı. Y e n i K a y m a k a m E ş r e f B e y ' l e ç o k i y i a n l a ş m ı ş t ı k . B a n a karşı b ü y ü k saygı g ö s t e r i y o r d u . G ö r d ü ğ ü m b a ş k a kişilere b e n z e m i y o r d u . G e c e l e r i geç saatlara d e k i ç k i i ç e r , g ü n d ü z l e r i u y u r d u . K e n d i s i K ı r k a ğ a ç l ı i m i ş . Öğ-
TAMU YELLERİ
39
leden sonra Mahkemeye, beni görmeye gelirdi. Daha kapıdan girerken, " M e v l â n a b a n a b i r sade kahve ı s m a r l a " , der, s o n r a o t u r u r , kahvesini içer, " M e v l â n a , b e n i m b i r a z i ş i m var, k a y m a k a m l ı k i ş l e r i n e d e sen b a k ı v e r " , diyerek çıkar giderdi. A z l e d i l e n eski k a y m a k a m ı n mallarını m ü s a d e r e e d e r e k belediyeye verdi. Bu arada, b e n i m Kırkağaç'taki m e m u r i y e t i m de sona e r m e k üze r e y d i . Ç ü n k ü o tarihte, M e ş i h a t D a i r e s i ' n i n k a r a r ı g e r e ğ i n c e , y a r g ı ç l a r b i r y e r d e a n c a k i k i y ı l kalırlar, s o n r a İ s t a n b u l ' a d ö n e r e k , y e n i b i r y e r e atanmalarını beklerlerdi. İstibdat yönetiminin gereği b u y d u . Kimse bu na karşı gelemezdi. K a y m a k a m Eşref B e y b e n i m gitmemi h i ç istemiyor d u . " İ d a r e M e c l i s i " , memuriyetimin uzatılması için b i r karar aldı, ve b u k o n u d a İ s t a n b u l ' a y a z ı y a z ı l d ı . A n c a k M e ş i h a t , K ı r k a ğ a ç ' t a k i yargıç l ı k s ü r e m i salt ü ç a y u z a t t ı . B i r gün m ü f t ü ' y ü ziyarete gitmiştim. K e n d i s i , y e m e k hazırlatmak ü z e r e dışarı ç ı k t ı ğ ı b i r s ı r a d a , m a s a n ı n ü z e r i n d e k i b i r kâğıt d i k k a t i m i ç e k ti. B u , u z u n b i r " v a s i y e t n a m e " i d i . M e k k e H a d e m e l e r i n d e n b i r i n i n görmüş o l d u ğ u b i r düşe dayanıyordu. B u n a göre, hicri 1350 tarihinde " D e c c a l " , ç ı k a c a k t ı . B ü t ü n M ü s l ü m a n l a r , 1315 t a r i h i n d e n b a ş l a y a r a k , g ü n a h l a r ı n ı n b a ğ ı ş l a n m a s ı n ı T a n r ı ' d a n i s t e m e l i , m a l v e m ü l k l e r i n i ha yır işlerine yatırmalıydılar, ç ü n k ü Kıyamet yakındı. Müftü, bu saçmala r ı ç o ğ a l t t ı r a r a k d a ğ ı t t ı r m ı ş , c a m i l e r d e b u k o n u l a r d a vaiz v e r i l m e s i n i emretmiş. O g ü n B e l e d i y e y e v a r d ı ğ ı m d a , reji m e m u r u g e l e r e k , r ü ş d i y e ö ğ r e t m e n i n i n c a m i d e vaiz ettiğini, K ı y a m e t i n yaklaştığını s ö y l e d i ğ i n i b i l d i r d i . K a y m a k a m Şair E ş r e f d e o r a d a y d ı . B a n a d ö n e r e k : " K u t s a l k i t a p l a r d a b ö y l e b i r şey v a r m ı ? " , d i y e s o r d u . K ı y a m e t ' i n n e z a m a n k o p a c a ğ ı n ı an c a k Tanrı'nın bileceğini, b u n u n zamanının bildirilmediğini, insanların h e r zaman iyilik yapmakla görevli olduklarını söyledim. Meğer, müftü, halkı bu yolla korkutarak, yaptırtmakta olduğu b ü y ü k bir camiye para t o p l a m a k i s t e r m i ş . K a y m a k a m Eşref, o a k ş a m i ç i n " M ü f t ü ' y ü v e r ü ş d i y e ö ğ r e t m e n i n i size davet e d i n , b e n d e g e l e y i m , n e y a p m a k i s t e d i k l e r i n i öğreneyim", d e d i . O akşam rüşdiye öğretmeni geldi, ancak Müftü bulu n a m a d ı . K a y m a k a m Eşref, r ü ş d i y e ö ğ r e t m e n i n i b i r g ü z e l haşladı, b u ara da kötü sözler de söyledi. Aralarına girip kendilerini yatıştırdık. A n c a k i ş b u n u n l a k a l m a d ı . M ü f t ü v e a r k a d a ş l a r ı k o n u y u Vilâyete v e İ s t a n b u l ' a
40
TAMU
YELLERİ
yazmışlar. Meğer, b ö y l e bir " V a s i y e t n a m e " daha ö n c e E d i r n e ' d e bulun m u ş i m i ş , a n c a k b i z i m müftü b u n a k e n d i l i ğ i n d e n e k l e m e l e r y a p m ı ş . Kay m a k a m l a m ü f t ü n ü n arası b u y ü z d e n i y i c e b o z u l d u . M a h k e m e y e düştüler. S o n r a d a n E ş r e f K a y m a k a m l ı k t a n alınmıştır. Daha ö n c e de anlatmıştım, Kırkağaç'a geldiğimde M a h k e m e salonu utanılacak bir durumdaydı. Gelişimden bir ay sonra, Reji M e m u r u Ahm e d ' i ç a ğ ı r t t ı m . " G e l d i ğ i m g ü n b a n a c ı g a r a v e tütün g ö n d e r m i ş t i n i z . O n ları a l m a d ı m . Ç ü n k ü a l m a m a m g e r e k i y o r d u . A n c a k ille b i r a r m a ğ a n d a b u l u n m a k i s t i y o r s a n ı z , b u k o n u d a size e n g e l o l m a m " , d e d i m . " N e d i r ? " , diye sordu. O zaman Mahkeme salonunu kendisine gösterdim, bu duru m u n u t a n ı l a c a k b i r şey o l d u ğ u n u s a l o n u n o n a r ı l m a s ı v e d ö ş e n m e s i k o n u s u n d a y a r d ı m e d e r s e e n iyi v e y e r i n d e b i r i ş y a p m ı ş o l a c a ğ ı n ı k e n d i s i n e b i l d i r d i m . B ö y l e c e , M a h k e m e salonu M a h k e m e adına yaraşır b i r duru ma geldi. H a k i m l e r i n o z a m a n l a r p e k ç o k işleri v a r d ı . B i r y a n d a n ş e r ' i y e da valarına bakarlarken, b i r yandan da hukuk ve ceza davalarını da görür l e r d i . A y r ı c a e v k a f v e e y t a m , t a p u , i c r a işleri d e o n l a r ı n ü z e r i n d e y d i . B u n d a n başka haftada iki gün, " M e c l i s i İ d a r e " d e üye olarak hazır bu lunurlardı. 1 7 - Kırkağaç'ta Görevim Sona Eriyor Şair E ş r e f i n K a y m a k a m l ı k t a n a l ı n m a s ı b e n i m K ı r k a ğ a ç ' t a n ayrıl m a m d a n sonra olmuş. B u r a d a K ı r k a ğ a ç ' ı n o g ü n k ü d u r u m u n d a n k ı s a c a s ö z e t m e k istiyo r u m . K a s a b a ü ç d ö r t b i n evlikti. H a l k ı , M ü s l ü m a n T ü r k l e r d e n , R u m v e E r m e n i l e r d e n o l u ş u y o r d u . Evler, ç a r ş ı p a z a r l a r a z ç o k d ü z g ü n d ü . Kasa b a d a p e k ç o k c a m i v e m e d r e s e , d o l a y ı s ı y l a , m ü d e r r i s l e r v e m e d r e s e öğ rencileri vardı. T o p r a k l a r ı m ü n b i t v e sulaktı. Ç e v r e s i n d e ç e k i r d e k s i z ü z ü m b a ğ l a r ı , bunların i ç i n d e güzel evler ve köşkler b u l u n u r d u . Ü z ü m , p a m u k , tütün, k a v u n y e t i ş t i r i l i r d i . A b d ü l h a m i d i ç i n h e r hafta i k i s a n d ı k k a v u n Saraya g ö n d e r i l i r d i . K ı r k a ğ a ç ' t a p a m u k balı d e m l e n k a y m a k g i b i b i r b a l d a üre t i l i r d i . Ç e v r e d e a y r ı c a z e y t i n a ğ a ç l a r ı v e gül b a h ç e l e r i d e v a r d ı . M ü d e r r i s l e r v e ö ğ r e n c i l e r , ü l k e n i n d ö r t b i r y a n ı n d a n t o p l a n m ı ş , bili siz b a ğ n a z k i ş i l e r d i . B u y ü z d e n a r a l a r ı n d a g e ç i m s i z l i k h i ç e k s i k o l m a z d ı .
TAMU
41
YELLERİ
Müftü, daha yukarıda da değindiğim gibi, ayrıksın b i r a d a m d ı . H e r m a h a l l e d e k e n d i ö ğ r e n c i l e r i n d e n b i r i s i n i , sayrı v e ö l m e k ü z e r e o l a n yaş lı kişiler üzerine, b u n l a r ı n vasiyetlerini almak üzere m e m u r etmiş, b ö y lece ç o k para toplayarak, b ü y ü k bir c a m i yaptırtmıştı. Sarı H o c a C a m i s i a v l u s u n d a b i r k i t a p l ı k v a r d ı . B u C a m i i n Sultan M u r a d ı n olduğu söylenirdi. Kitaplıkta, Hazreti Davud'a indirilen Z e b u r ' un Arapça bir örneğini gördüm. B u s ı r a l a r d a Sait Paşa S a d r a z a m d ı . A y l ı k l a r ı m ı z y ü z d e o n o r a n ı n d a i n d i r i l m i ş t i . B ö y l e c e ayda b i n y ü z y i r m i b e ş k u r u ş a l ı r d ı k . G e l i r k e n ev l e n d i ğ i m i ç i n , a y r ı c a y o l i ç i n ( ç ü n k ü y o l l u k v e r i l m e z , üste M ü r a s i l e d i y e b e ş altın a l ı n ı r d ı ) ç o k b o r c a g i r m i ş t i m . K ı r k a ğ a ç ' t a b u l u n d u ğ u m s ı r a d a b o r ç l a r ı m ı ö d e d i m . Y i r m i y e d i a y K ı r k a ğ a ç ' t a k a l m ı ş , a n c a k h i ç p a r a artıramamıştım. Ayrılırken, d o k u z y ü z kuruş b o r c u m vardı, K e s e m d e de a n c a k o t u z p a r a k a l m ı ş t ı . K a r a c a b e y ' e g i t m e m i z g e r e k i y o r d u , e ş i m i ba basının yanına b ı r a k a c a k t ı m . Ç ü n k ü İstanbul'da ne koşullarda, ne süre atanma bekleyeceğimi b i l e m i y o r d u m . Yol paramız olmadığı için, Kara c a b e y ' d e Hüseyin Ağa'ya b i r telgraf ç e k e r e k gelip arabasıyla bizi alma sını
bildirdim.
Balıkesir
depremden
yıkılmış
olduğu
için,
oradan
geçerken, Liva İdare Meclisi üyelerinden birinin ç a d ı r ı n d a geceyi geçir d i k . Ertesi g ü n ü d e K a r a c a b e y ' e v a r d ı k . P a r a s ı z o l d u ğ u m i ç i n e ş i m i n ai lesi b e n i ç o k k ö t ü k a r ş ı l a d ı . E ş i m i n b a b a s ı b a n a ç o k d o k u n m u ş o l a n ş u sözleri söyledi: " S e n i n arkadaşlarının c e p l e r i para d o l u . Sende metelik y o k . Ş u n a b u n a y a r d ı m e d e c e ğ i m d i y e aylığını s a ç ı p s a v u r u r s u n . Ü s t e l i k başkaca para kazanmak yollarını da bilmezsin". G e r e k eşimin, evlendi ğimizden beri davranış ve tutumlarından, gerekse ailesinden o zamana d e k ç o k ç e k m i ş t i m . İ ç i m d e n sırası g e l d i ğ i n d e b u evliliği b o z m a y a k a r a r v e r d i m . A y r ı c a H ü s e y i n A ğ a ' y ı b u l a r a k b e n i K i r m a s t ı ' y a g ö t ü r m e s i n i is tedim. Orada arkadaşlarımdan M e h m e t Ali yargıçlık yapıyordu. Ama c ı m kendisinden biraz b o r ç alarak, eşime ve ailesine b ı r a k m a k ve sonra İ s t a n b u l ' a g i t m e k t i . M e h m e t A l i ' d e n d o k u z lira b o r ç a l a r a k b i r b ö l ü m ü nü Karacabey'e g ö n d e r d i m ve Bursa ü z e r i n d e n İstanbul'a gittim.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 1- Y i r m i Yıllık İstibdat Dönemi-Yeniden Nasıl Yargıç O l u n u r ? 1898 yılında b ö y l e c e İstanbul'daydım. B i r k a ç g ü n l ü k p a r a m vardı. Eski t a n ı d ı k l a r ı m d a n ç o ğ u h e r b i r i b i r y a n a d a ğ ı l m ı ş . M u s t a f a a d ı n d a b i r a r k a d a ş ı m ı b u l d u m . Beyazıt ç e v r e s i n d e Paşaoğlu M e d r e s e s i ' n d e b i r o d a s ı v a r m ı ş , b e n i m i s a f i r etti. Sayrı o l d u m . P a r a m t ü k e n m i ş t i , b u y ü z d e n ar kadaşımın masraflarına katılamıyordum. Ç ı k m a m gerekti. Şehzadebaşı y ö r e s i n d e T a v u k H a n ı d e n i l e n y e r d e b i r o d a k i r a l a d ı m . Yeni b i r yargıç lık istemek ü z e r e Meşihat D a i r e s i ' n e gittim. Arabistanlı, Suriyeli, Saray'ın a d a m ı o l a n m e k t e p s i z , b i l i s i z b i r ç o k k i ş i l e r e i ş v e r i l i y o r d u . B a n a gelin ce, hakkım olan d e r e c e n i n ç o k altında yerler teklif e d i l i y o r d u . Meşihat, b e n i m g i b i m e k t e p l i l e r e karşı ç o k d ü ş m a n c a b i r t u t u m i ç i n d e y d i . A r k a daşlarımdan kimileri açıkça yakınmalarda bulundular, bu yüzden daha d a kötü d u r u m l a r d a kaldılar. B e n sabırlı o l m a y ı y e ğ l i y o r d u m . B a ş k a türlü y a p a m a z d ı m . Parasızlıktan b o y n u m eğikti. Sadık adında b i r arkadaşım ç o k ü z g ü n d ü . B i r gün dayanamayacağım, elinden b i r cinayet çıkacağını söyledi. Kendisine, " K ö t ü b i r d ü z e n i n sürekli olamayacağını, b i r gün du rumun k ö k ü n d e n değişeceğini ve şimdi bizlere haksızlık edenlerin bir gün bizlere gereksinme duyacaklarını", anlattım. İleride bu dedikleri min bir b i r çıktığı görülecektir. B u a r a d a b e k l e m e k t e , h e r hafta M e ş i h a t D a i r e s i ' n e g i t m e k t e y i z . G ü n ler geçiyor. Para sıkıntısı sürüyor. H e p , tanıdıklardan a r k a d a ş l a r d a n b o r ç alarak yaşamaya ç a l ı ş ı y o r u m . T a v u k H a n ı ' n d a n ç ı k a r a k , Fatih y ö r e s i n de Saraçhane b a ş ı n d a , Aşmalı Han'a taşındım. Ç ü n k ü o r a d a atanmala rını bekleyen başka yargıçlar ve arkadaşlarım da vardı. Bu arkadaşlar, b o ş vakit g e ç i r m e k t e n s e , k e n d i l e r i n e k i m i k o n u l a r d a d e r s l e r v e r m e m i istediler. İ s t e k l e r i n i y e r i n e g e t i r d i m . B ö y l e c e hali vakti y e r i n d e o l a n l a r bana yardımlarını esirgemediler. H e r hafta ç a r ş a m b a g ü n l e r i M e ş i h a t ' a g i d i y o r u z . A b d ü l h a m i d ' i n o t a r i h l e r d e şeyhi o l a n E b ü l h ü d a ' n ı n a d a m l a r ı sıra sıra m e m u r i y e t a l ı p gi diyorlar, biz b o ş d ö n ü y o r u z . A r k a d a ş l a r ı m arasında B ü l b ü l z a d e Musta fa Fehmi de vardı.
B u zat s o n r a d a n K u r t u l u ş S a v a ş ı ' n d a A n k a r a ' d a
k u r u l a n h ü k ü m e t t e ilk ş e r ' i y e v e k i l i o l m u ş t u r .
44
TAMU
YELLERİ
İstibdat, bu arada giderek koyulaşmış, kızıllaşmış bile. Çünkü kimi ö ğ r e n c i l e r t ü m d e n y i t i y o r l a r . B u n l a r ı n , v a p u r l a r a b i n d i r i l e r e k v e ayak l a r ı n a taş b a ğ l a n a r a k M a r m a r a D e n i z i ' n e a t ı l d ı k l a r ı k o n u s u n d a s ö y l e n tiler dolaşıyor. Haksızlıklar ve z u l ü m gözleri k ö r e d e c e k denli ortada. H a l k h e r ç e ş i t sıkıntı i ç i n d e . A y d ı n l a r g ü n g e ç t i k ç e b u d u r u m u n b ö y l e s i ne sürüp gidemeyeceği kanısında birleşiyorlar. O tarihlerde m e y d a n a gelen ayrıksın b i r olaydan, h a l k ı m ı z ı n bilisiz liğine ö r n e k o l m a k üzere, s ö z e t m e d e n g e ç e m e y e c e ğ i m . Viyanalı bir Mü n e c c i m (Yıldızlar Bilgini), b i r k u y r u k l u yıldızın dünyaya yaklaştığını, ve çarpacağını bildirmiş, gazeteler de bu haberi yayımlamışlardı. Halk g ü n l e r c e telâş v e k o r k u i ç i n d e k a l d ı . Ç o k ö n c e l e r i k e n d i s i n d e n m a t e m a tik ve logaritma dersleri almış o l d u ğ u m H o c a m Karlovalı Hüseyin Efend i ' y i ziyaret e d e r e k b u k o n u d a k i d ü ş ü n c e l e r i n i s o r d u m . - B u zat s o n r a d a n M ü n e c c i m b a ş ı o l m u ş t u r . K e n d i s i b a n a , b ö y l e b i r ş e y d e n k o r k m a m a k ge rektiğini, b u n u n ç o k uzak b i r olasılık b u l u n d u ğ u n u u z u n u z u n açıkla mıştı. A n c a k , İstanbul halkı, söylenilen günü, yani H a z i r a n ' ı n o n i k i n c i g ü n ü n ü h e p k o r k u y l a b e k l e d i d u r d u . A n c a k o g ü n g e l i p d e b i r şey o l m a dığı g ö r ü l ü n c e , i n s a n l a r rahatladılar. K ı r k a ğ a ç ' t a n a y r ı l ı ş ı m d a n b e r i o n y e d i a y g e ç m i ş t i . V e b e n h e p b o ş t a y d ı m . B a n a karşı b a ş l a n g ı ç t a n b e r i h e r ç e ş i t saygısızlıkta b u l u n m u ş v e b ö y l e u z u n s ü r e d i r g e ç i m i n i b i l e sağlaya m a d ı ğ ı m , ayrı yaşamakta o l d u ğ u m e ş i m d e n b ü s b ü t ü n ayrıldım. O hafta ç a r ş a m b a g ü n ü y i n e b o ş b i r y a r g ı ç l ı k b u l m a k u m u d u y l a M e şihat'a gitmiştim. S e l a n i k V i l â y e t i ' n i n Avrethisar yargıçlığı b o ş m u ş . Gırt lağa d e k b o r ç i ç i n d e y d i m . H e m e n k a b u l e t t i m , " M ü r a s e l e " y i a l d ı m .
2- İkinci Yargıçlığım: Batı Trakya'da Avrethisar Avrethisar Selanik'e sekiz saat u z a k l ı k t a y d ı , m e r k e z i de K ı l k ı ş ' t ı . Sirk e c i ' d e n R u m e l i t r e n i n e b i n d i m . Ertesi sabah L ü l e b u r g a z ' a v a r d ı m . O r a d a v a g o n d e ğ i ş t i r e r e k Selanik v a g o n u n a a k t a r ı l d ı k . O g e c e y a r ı s ı , K ı l k ı ş ' a y a k ı n S a r ı g ö l İ s t a s y o n u n a g e l d i k . T r e n d e n i n d i m . K i m s e l e r y o k . İstas y o n m e m u r u da lâmbasını s ö n d ü r m ü ş gitmek üzere. Kendisine Kılkış'a nasıl g i d e b i l e c e ğ i m i s o r d u m . T r e n y o l c u l a r ı n ı k a s a b a y a g ö t ü r e n b i r ara b a v a r m ı ş . K a r a n l ı k t a , d ü ş e k a l k a a r a b a y ı b u l d u m . Yeni y a r g ı ç o l d u ğ u m u s ö y l e d i m . A r a b a c ı " H o ş g e l d i n " , d i y e r e k atları k a m ç ı l a d ı . S a b a h a d o ğ r u kasabaya ve o tarihte " M a h k e m e i N i z a m i y e " başkâtibi olan A h -
TAMU
YELLERİ
45
m e t R e f i k E f e n d i ' n i n e v i n e v a r d ı k . - B u zat, s o n r a d a n C u m h u r i y e t hü k ü m e t i n d e iktisat v e k i l i o l a n Ş a k i r K e s e b i r ' i n b a b a s ı d ı r . O , g e c e y i o r a d a g e ç i r d i m . Ertesi günü Jandarma Mustafa Ağa'nın evini kiralayarak ora ya yerleştim. K a y m a k a m , Süleyman adında biriydi. Cirit Yunanistan eline geçin c e k i m i s u b a y v e a i l e l e r i K ı l k ı ş ' a g e l m i ş l e r . K a s a b a ü ç b i n d e n a ş k ı n ha n e l i y d i . B u n u n a n c a k y ü z y i r m i k a d a r ı T ü r k v e M ü s l ü m a n d ı . G e r i kalanı, R u m , Bulgar, ve Sırplardan o l u ş u y o r d u . Önceleri yargıçlar için vakıf bir konut varmış; sonradan bu konut R e j i ' y e kiraya verilmiş. B u y ü z d e n yargıçlar k i r a d a o t u r m a k z o r u n d a kal mışlar. Ş e r ' i y e , h u k u k , c e z a , t a p u , i c r a işleri b e n i m ü z e r i m d e y d i . A y r ı c a M e c lisi İ d a r e Ü y e l i ğ i , v e A s k e r l i k d a i r e s i üyeliği d e ü z e r i m d e y d i . K a z a d a h i ç b i r o k u l y o k t u . M a a r i f İ d a r e s i ' n i d e y ü k l e n m i ş t i m . Vakıfların s o r u m l u l u ğ u ü z e r i m d e o l d u ğ u i ç i n , b u n d a n y a r a r l a n a r a k , m e v c u t k i m i v a k ı f l a r ı n ge l i r l e r i y l e h e m e n b i r i l k o k u l , b i r d e r ü ş d i y e o k u l u k u r d u m . T a n z i m a t Ferm a n ı ' n d a , d i ğ e r çeşitli d ü z e n l e m e vaatleri a r a s ı n d a , e ğ i t i m v e ö ğ r e n i m k o n u l a r ı n d a d ü z e n l e m e l e r yapılacağı d a bildirilmişti. A r a d a n g e ç e n u z u n yıllar b o y u n c a ö ğ r e t i m v e eğitim k o n u l a r ı , h e m e n t ü m ü y l e savsaklanmıştı. K i m i vilâyetlerde rüşdiye ve idadiye okulları açılmakla yetinilmişti. İlk öğretimle hiç ilgilenilmemişti. Fermanda yapılacağı vadedilen konular d a n , salt y a b a n c ı u y r u k l u l a r ı , o r d u y u i l g i l e n d i r e n l e r y e r i n e getirilmiş ti. K i m i b ü y ü k m e r k e z l e r d e
"Mahkemei N i z a m i y e " denilen ve hukuk,
c e z a , ticaret konularıyla uğraşmak üzere m a h k e m e l e r kurulmuştu. Os m a n l ı tebası o l a n R u m , E r m e n i , S ı r p v e d a h a b a ş k a m i l l e t l e r d e n H ı r i s tiyanlar i ç i n y a p ı l a n vaatler d e savsaklanmıştı. B e n i m İ s t a n b u l ' d a o k u m a savaşı v e r d i ğ i m , s o n r a d a yargıçlığa b a ş l a d ı ğ ı m yıllar b o y u n c a , İ k i n c i A b d ü l h a m i d z a m a n ı n d a , b u y ü z d e n , b u gayri m ü s l i m l e r h e p a y a k l a n m ı ş lardır. T a n z i m a t , g e r ç e k t e b ü y ü k A v r u p a D e v l e t l e r i n i n z o r u y l a O s m a n l ı I m p a r a t o r l u ğ u ' n a kabul ettirilmiş ve bu devletlerce kışkırtılmış, onla r ı n i ç i ş l e r i m i z e m ü d a h a l e l e r i n i sağlamıştır. A b d ü l h a m i d z a m a n ı n d a b u y ü z d e n , R u s l a r ı n v e Fransızların m ü d a h a l e l e r i h i ç e k s i k o l m a m ı ş , b u y ü z d e n savaşlar ç ı k m ı ş , v e A v r u p a ' d a k i t o p r a k l a r ı m ı z , p a r ç a p a r ç a yitiril miştir.
46
TAMU Y E L L E R İ
D e m e k ki b e n 1 8 9 7 ' d e Avrethisar'daymışım. A b d ü l h a m i d 1876"da tah t a ç ı k t ı ğ ı n a g ö r e , a r a d a n y i r m i b i r yıl g e ç m i ş t i . G e r i y e d ö n ü p b u z a m a n süresince meydana gelen olayları d ü ş ü n ü n c e insanın içine k o r k u düşü yor, tüyleri ü r p e r i y o r d u . G e r ç e k t e b e n müflis, k ö h n e , y ı k ı l m a k ü z e r e o l a n i s m i v a r c i s m i y o k b i r i m p a r a t o r l u ğ u n v e o n u n b a ş ı n d a y a b a n c ı l a r elin de o y u n c a k ve kukla d u r u m u n a gelmiş b i r padişahın yargıcı i d i m . Bu p a d i ş a h , k u r d u ğ u istibdat ş e b e k e s i , h a f i y e l e r i y l e , a n c a k M ü s l ü m a n T ü r k tebaası ü z e r i n d e s ö z ü n ü g e ç i r e b i l i y o r d u . 1878 R u s Savaşı ( 9 3 Savaşı) İ m p a r a t o r l u k i ç i n ç o k ağır s o n u ç l a r g e t i r m i ş t i . B u savaşta R u s l a r , Y e ş i l k ö y ' e (Ayastafanos) d e k g e l m i ş l e r , İ s t a n b u l ' u n d a e l d e n g i t m e s i n d e n k o r k a n v e b u n u k e n d i y a r a r l a r ı n a u y g u n b u l m a y a n b ü y ü k d e v l e t l e r i n d e işe ka r ı ş m a s ı y l a , a n c a k d u r d u r u l a b i l m i ş l e r v e K ı z ı l Sultan Ayastafanos A n l a ş ması'nı imzalamak z o r u n d a kalmıştı. Rusya'nın Balkanlar'a yerleşmesini istemeyen Avusturya ve İngiltere, Ayastafanos A n l a ş m a s ı ' n ı n koşulları n ı y u m u ş a t m a k i ç i n , b u n u n , d a h a ö n c e K ı r ı m Savaşı s o n u n d a y a p ı l a n P a r i s B a r ı ş A n t l a ş m a s ı ' n ı i m z a l a m ı ş o l a n d e v l e t l e r c e o n a y l a n m a s ı gerek t i ğ i m ileri s ü r m ü ş l e r , ve B e r l i n ' d e b i r B a r ı ş K o n f e r a n s ı t o p l a n m a s ı n ı sağ l a m ı ş l a r d ı . İşte K ı b r ı s , A s y a ' d a k i O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n ı n k o r u n m a s ı vaadi karşılığında, bu Berlin Konferansı öncesi, A b d ü l h a m i d tarafından İn giltere'ye peşkeş ç e k i l m i ş t i . B e r l i n Barış K o n f e r a n s ı ' n d a , Ayastafanos A n laşması k o ş u l l a r ı , O s m a n l ı l a r v e p e k t a b i i o l a r a k B a t ı l ı B ü y ü k D e v l e t l e r lehine değiştirilerek yumuşatılmıştı. Makedonya, muhtariyet verilmek suretiyle Osmanlı egemenliğinde bırakılmıştı. Bulgaristan ikiye b ö l ü n e rek, Balkanlar'ın kuzeyinde Osmanlı Imparatorluğu'na bağlı b i r prens lik k u r u l m u ş , b u n u n g ü n e y i n d e ise, D o ğ u R u m e l i ' y e muhtariyet verilmişti. Öte yandan B o s n a Hersek, Sultan'ın sözde egemenliği altında kalmak ko ş u l u y l a A v u s t u r y a ' y a b a ğ l a n m ı ş t ı . A y r ı c a , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u Yu nanistan lehine b a z ı sınır değişikliklerine zorlanmış, Tesalya'yı, E p i r ' i n b i r b ö l ü m ü n ü , A r t a ' y ı Yunanistan'a b ı r a k m ı ş t ı . B ö y l e c e , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u , P a s a r o f ç a ' d a n b u yana, A v r u p a ' d a h e r b a k ı m d a n e n b ü y ü k ka yıplara uğramış b u l u n u y o r d u . A y r ı c a , Avrupa'daki Osmanlı vilâyetlerinde B a t ı l ı l a r ı n i s t e d i k l e r i r e f o r m l a r ı y a p m a k y ü k ü m l ü l ü ğ ü altına d a girmiş tik. Bu reformlar, biz onları yapsak da yapmasak da sonunda bu toprak ları y i t i r m e m i z e n e d e n o l a c a k t u z a k l a r d ı . N i t e k i m , A v r u p a ' d a k i O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n d a o t u r a n M ü s l ü m a n o l m a y a n h a l k , r e f o r m l a r ı n y e r i n e geti r i l m e d i ğ i n i i l e r i s ü r e r e k a y a k l a n m a b a h a n e s i b u l m u ş l a r , b u n d a n d a Ba tılılar, İ ç i ş l e r i m i z e k a r ı ş m a o l a n a ğ ı s a ğ l a m ı ş l a r d ı r .
Bulgaristan daha
47
TAMU YELLERİ
1 8 7 9 ' d a ö r g ü t l e n e r e k k e n d i s i n e b i r anayasa y a p m ı ş , 1 8 8 5 ' t e g e r ç e k l e ş t i r d i ğ i b i r a y a k l a n m a y l a d a İ k i B u l g a r i s t a n ' ı n b i r l e ş m e s i n i sağlamıştır. B u n u n ü z e r i n e S ı r p l a r B u l g a r i s t a n ü z e r i n e y ü r ü y ü n c e , A v u s t u r y a araya g i r m i ş , B ü k r e ş ' t e b i r b a r ı ş yapılmıştır. O s m a n l ı l a r b u a r a d a , P r e n s A l e k s a n d r ile a n l a ş a r a k k e n d i s i n i D o ğ u R u m e l i valiliğine getirmişler, b u ara d a R o d o p v e K ı r c a l ı ' y ı geri a l m ı ş l a r d ı r . B u s ı r a d a Y u n a n l ı l a r y e n i d e n ayaklanmışlar, ne v a r ki d u r d u r u l m u ş l a r d ı r . İ m p a r a t o r l u ğ u n yağması yal n ı z A v r u p a t o p r a k l a r ı n d a s ü r d ü r ü l m e k l e k a l m a m ı ş , 1881'de T u n u s B e y i d e F r a n s a ile K a s r ı Sait A n l a ş m a s ı ' n ı i m z a l a y a r a k b u d e v l e t i n e g e m e n l i ğ i altına girmiştir. 1 8 8 2 ' d e d e İ n g i l t e r e M ı s ı r ' a e l k o y m u ş t u r . B u o l a y l a r sırasında baş d ü ş m a n ı m ı z Rusya da b o ş d u r m u y o r d u . Bulgaristan'da çı k a r d ı ğ ı b i r a y a k l a n m a s o n u c u n d a , O s m a n l ı l a r l a a n l a ş m ı ş o l a n g e n e l va li
kovulmuş,
yerine
büyük
devletlere
bağlı
olan
Prens
Ferdinand
getirilmişti. İ m p a r a t o r l u k ç e v r e s i n d e yaratılan k a r ı ş ı k l ı k v e kargaşa, Er m e n i l e r aracılığıyla ü l k e n i n i ç i n e sıçratılmıştı. E r m e n i l e r Taşnak v e H ı n çak adları altında çeteler kurarak her yerde ayaklanmalar çıkarmaya b a ş l a m ı ş l a r d ı . A b d ü l h a m i d b u n l a r a karşı K ü r t l e r i k u l l a n m a y ı d ü ş ü n m ü ş ve Hamidiye adında birlikler kurarak Ermenilerle Kürtleri birbirleri ne kırdırmayı denemiştir. 1896'da Ermeniler, İstanbul'da Osmanlı Bank a s ı ' n ı işgal e d e r e k , i s t e k l e r i y e r i n e g e t i r i l m e d i ğ i t a k d i r d e , b a n k a y ı ha vaya u ç u r a c a k l a r ı m b i l d i r m i ş l e r d i r . B u o l a y d a d a A b d ü l h a m i d , l i m a n d a k i Kürt hamalları E r m e n i l e r e karşı kullanmıştır. Öte yandan, 1890'dan başlayarak Girit'teki d u r u m da kötüleşmeye b a ş l a m ı ş t ı . F r a n s a , İ n g i l t e r e , R u s y a , b u a r a d a Y u n a n i s t a n d a adaya ge m i l e r g ö n d e r m i ş l e r v e karaya asker ç ı k a r m ı ş l a r d ı . B u n u n üzerine, 1 8 9 7 ' d e Yunanistan'a savaş a ç ı l m ı ş t ı . Y u n a n l ı l a r b u savaşta y e n i l m i ş l e r d i . A n c a k B a t ı l ı k o r u y u c u l a r ı h e m e n işe e l a t a r a k , savaşı d u r d u r t m u ş l a r . O s m a n l ı l a r c a Y u n a n i s t a n ' d a n k a z a n ı l a n t o p r a k l a r ı , geri v e r d i r t m i ş l e r d i r . G i r i t A d a s ı ' n a d a Y u n a n k r a l ı n ı n o ğ l u g e n e l vali o l a r a k g ö n d e r i l m i ş t i r . B ö y l e c e G i r i t d e e l d e n gitmiştir. İmparatorluk toprakları b ö y l e c e parça parça koparılırken, yabancı lar e k o n o m i k v e p a r a s a l y ö n l e r d e n d e ü l k e n i n i ş l e r i n e e l a t m ı ş l a r d ı . A b d ü l h a m i d tahta g e ç t i ğ i n d e n b e r i h a z i n e t a m t a k ı r d ı . O s m a n l ı B a n k a s ı v e G a l a t a S a r r a f l a r ı n d a n b o r ç a l ı n a r a k ü l k e işleri y ö n e t i l m e y e ç a l ı ş ı l ı r d ı . Y u k a r ı d a n b e r i a n l a t t ı ğ ı m n e d e n l e r y ü z ü n d e n p a r a g e r e k s i n m e l e r i da ha da artmıştı. Osmanlı Bankası daha 1879'da tütün ve tuz inhisarını
48
TAMU
YELLERİ
e l d e e t m i ş t i . 1881'de y a y ı n l a n a n M u h a r r e m K a r a r n a m e s i ise İ m p a r a t o r l u ğ u n iflâs e t m i ş o l d u ğ u n u n b i r b e l g e s i y d i . " D ü y u n u U m u m i y e " a d ı n d a b i r k u r u l u ş , İ m p a r a t o r l u ğ u n t ü m g e l i r l e r i n e e l k o y m u ş t u . Vergi v e d i ğ e r devlet gelirleri, yabancıların yönettiği bu kuruluşça toplanır, ö n c e b o r ç l a r ı n f a i z l e r i v e t a k s i t l e r i d ü ş ü l ü r , s o n r a b u k u r u l u ş u n m a s r a f l a r ı düşü lür, g e r i y e b i r şey kalırsa b u d a d e v l e t e v e r i l i r d i . F r a n s ı z l a r v e A l m a n l a r , d e m i r y o l l a r ı v e l i m a n l a r ı n y a p ı m ı n a e l at m ı ş l a r d ı . B u n l a r ı y a p m a k t a n a m a ç l a r ı k e n d i stratejik v e e k o n o m i k is teklerini sağlamaktı. Yeraltı yerüstü z e n g i n l i k l e r i m i z d e h e p y a b a n c ı l a r ı n ellerine geçmişti. B e l ç i k a , Fransa ve İngiltere, İstanbul, Selanik, Şam, İzmir ve
Berut tramvaylarını yapıyorlardı.
A b d ü l h a m i d bu d u r u m d a d ö r t elle İslâmiyete ve A r a p l a r a sarılarak İ m p a r a t o r l u ğ u n u v e tahtını k o r u m a y a ç a l ı ş ı y o r d u . A r a p l a r b a ş t a c ı i d i . Oysa T ü r k ve hele okumuş aydın b i r T ü r k o l m a k , A b d ü l h a m i d ' i n gözün de İmparatorluğun baş düşmanı o l m a k demekti. B ö y l e b i r d e v l e t i n k ü ç ü k b i r y a r g ı c ı o l a r a k d a h a iyi b i r y a ş a m a hak k ı m o l d u ğ u n u d ü ş ü n e m e z d i m . B i r k e z D ü n y a ' y a g e l m i ş t i k , yaşayacak t ı k . B u d e v e g ü d ü l e c e k t i . Y a p ı l a c a k b a ş k a şey y o k t u . E l i m d e n g e l d i ğ i n c e i ç i n d e b u l u n d u ğ u m t o p l u m a yararlı olmaya çalışacaktım, o n u kötülük lerden, kötülerden korumaya çalışacaktım. B i r süredir b ü t ü n başımıza gelenlerin bilgisizlikten kaynaklandığı n ı d ü ş ü n m e k t e y d i m . B u y ü z d e n i l k i ş i m , v a k ı f l a r ı n k a y n a k l a r ı n d a n ya rarlanarak
yukarıda
sözünü
ettiğim
okulları
açmak
oldu.
Böylece
ç o c u k l a r , ç a ğ ı n g e r e k t i r d i ğ i b i l g i v e fen d e r s l e r i n i ö ğ r e n m e y e b a ş l a d ı l a r . D a h a ö n c e , ç o c u k l u ğ u m d a b e n i m d e b a ş ı m a g e l d i ğ i g i b i , o n l a r a , salt K u r a n v e T e c v i t ö ğ r e t i l i r m i ş . O y s a o tarihte, B u l g a r , S ı r p , Y u n a n ç o c u k l a r ı v e g e n ç l e r i , ç o k t a n ç a ğ d a ş b i l g i l e r i k e n d i o k u l l a r ı n d a v e y a b a n c ı ülke l e r d e ö ğ r e n m e k t e y d i l e r . B i r süre s o n r a b u bilgilerle m ü c e h h e z o l a r a k kar ş ı m ı z a d i k i l e c e k l e r i n d e n h i ç k u ş k u m y o k t u . " Z a m a n sana u y m a z s a sen zamana u y " , sözünü çoktan unutmuştuk. Peygamberimizin, "Beşikten mezara d e k bilgi ö ğ r e n i n i z " , " B i l i m Çin'de bile olsa gidip o n u elde edi n i z " , sözleri, Müslümanlığımızla övünen bizler için, başında, İslâmın en b ü y ü k l i d e r i n i P a d i ş a h o l a r a k b u l u n d u r a n b u ulus i ç i n , a n ı m s a n m a y a cak denli uzaktı.
TAMU
YELLERİ
49
B e n A v r e t h i s a r ' d a b u l u n d u ğ u m s ı r a d a , Sait Paşa y e n i d e n S a d r a z a m o l m u ş t u . A y l ı k l a r ı m ı z d a y e n i d e n b i r i n d i r i m y a p t ı r t t ı . A y r ı c a , i l ç e gi d e r l e r i n i n t ü m ü n ü n İ s t a n b u l ' a g ö n d e r i l m e s i n i d e e m r e t m i ş . A r t ı k aylık a l a m a z o l m u ş t u k . B i r g ü n , G i r i t ' d e n g e l e n s u b a y v e m e m u r l a r a y l ı k ala m a d ı k l a r ı i ç i n K a y m a k a m l ı ğ ı v e M a l s a n d ı ğ ı ' n ı bastılar. K a y m a k a m v e Mal M ü d ü r ü n ü iyice hırpalamışlar. Bu y ü z d e n mahkemelik oldular. Da valarına b e n baktım ve hepsini beraat ettirdim. B u n u n üzerine, Selanik vilâyeti İ d a r e M e c l i s i Ü y e s i H u l u s i v e a y r ı c a S e l a n i k M a h k e m e s i Ü y e l e r i n d e n S a m i B e y l e r s o r u ş t u r m a y a p m a k ü z e r e g e l d i l e r . S o r u ş t u r m a so nunda, Kaymakamın İmroz Adası'na gönderilmesine, Mal Müdürünün d e a z l i n e d a i r b i r r a p o r y a z d ı l a r . Ö n e r i l e r i üst m a k a m l a r c a b e n i m s e n d i . A s l e n A r n a v u t o l a n yeni b i r k a y m a k a m geldi. O sırada B u l g a r l a r ayak lanmışlardı. Yakalanan B u l g a r fedaileri, p a p a z l a r ı , daskalları Avrethisar'a getirildiler. Ç ü n k ü i l ç e m i z b u k o n u d a m e r k e z d u r u m u n a getirilmişti. Bun ların m u h a k e m e l e r i g ö r ü l d ü v e s o n u ç t a , kimisinin R o d o s ' a kimisinin B o d rum'a sürgün edilmeleri kararlaştırıldı. A n c a k , Rusya'nın A b d ü l h a m i d ü z e r i n d e y a p t ı ğ ı b a s k ı s o n u c u , P a d i ş a h b i r g e n e l a f i l a n etti. B ü t ü n k o miteciler geri d ö n d ü l e r . Bu kez Sırplar da ayaklanmışlardı. Bulgar ve S ı r p a y a k l a n m a l a r ı b ö y l e c e a r d a r d a s ü r ü p gitti. A v r e t h i s a r ' a g e l d i k t e n b i r s ü r e s o n r a , o r a e ş r a f ı n d a n , çiftlik s a h i b i , o k u r yazar, b i l g i l i v e e f e n d i d e n b i r i o l a n K a d r i E f e n d i ' n i n k ı z l a r ı n d a n İhsaniye H a n ı m ' l a i k i n c i kez evlenmiştim. M u t l u b i r yaşam sürmekte iken, iki yıllık sürem de d o l m u ş t u . Yargıçlıktan ayrılarak y e n i d e n İstanbul'a gitmem, ve yeni b i r yargıçlığa atanmamı b e k l e m e m gerekiyordu. Eşimi, babasının evine bırakarak İstanbul'a gittim. Bu kez ç o k b e k l e m e m e y e , n e r e s i o l u r s a o l s u n g i t m e y e k a r a r l ı y d ı m . M a r t a y ı n d a y d ı k . Fatih y ö r e sinde, Samancı hanında b i r o d a kiraladım- sonradan bu han yıkılmış, b u l u n d u ğ u y e r d e n yol geçirilmiş. Neresi olursa gitmeye kararlıydım, ne var ki, gene de on gün bekledikten sonra, d o ğ u vilâyetlerinin en uzak b i r sancağı olan H a k k â r i ' y i k a b u l etmek z o r u n d a k a l d ı m . Yolu izi olma d ı ğ ı n d a n , u z a k l ı ğ ı y ü z ü n d e n k i m s e oraya g i t m e k i s t e m i y o r d u . A y r ı c a yol p a r a s ı d a v e r i l m i y o r d u . D u r u m u m sıkışık o l d u ğ u i ç i n h i ç b i r g ü ç l ü ğ ü d ü ş ü n m e d i m . A y r ı c a , E g e B ö l g e s i ' n i , K ı b r ı s , Ş a m v e Beyrut'u, s o n u n d a , Batı T r a k y a ' y ı g ö r m ü ş t ü m . B i r d e d o ğ u y u g ö r m e m iyi o l a c a k t ı . K ı l k ı ş ' t a , B u l gar ve Sırp komitacılarla karşılaştığımda, İmparatorluğun acıklı duru m u b e n i ç o k d ü ş ü n d ü r m ü ş t ü . Ç o k d e ğ i l o n b e ş yıl s o n r a , B a t ı T r a k y a ' y ı F. 4
50
TAMU
YELLERİ
da yitirecektik. Oralarda b u l u n d u ğ u m sıralarda belki kesin olarak bu k o n u d a b i r t a r i h v e r e m e z d i m . N e v a r k i p e r ş e m b e n i n gelişi ç a r ş a m b a dan belliydi. G ö r e n gözün de kılavuza gereksinmesi yoktu. 3- H a k k â r i ' y e Nasıl G i d i l i r ? Eytam Sandığı'ndan ve kimi dostlarımdan aldığım b o r ç paranın bir b ö l ü m ü n ü Kılkış'ta babasının evinde bıraktığım eşime g ö n d e r d i m . Son ra Trabzon'a gitmek ü z e r e M e h m e t Efendi adında b i r arkadaşımla vapu ra bindik. K a r a d e n i z ' i n a z g ı n d a l g a l a r ı y l a g ü n l e r c e s a r s ı l d ı k t a n s o n r a , b i r sa b a h Trabzon'a vardık. Kayıktan iskeleye çıktığımızda, b i r k a ç subay ve hafiye b e n i ve M e h m e t ' i b i r kıyıya çektiler. U z u n soruşturmalarda bu lundular. M e ğ e r M e h m e t , d a h a ö n c e kendilerine adı ve eşkâli verilmiş o l a n A s ı m a d ı n d a b i r i n e b e n z i y o r m u ş . M e h m e t ' i n M e h m e t o l d u ğ u anla şılınca salıverildik. İhtiyar b i r kişi olan A b b a s A ğ a ' n ı n oteline i n d i k . Er z u r u m ' a g i d e c e ğ i m i z i ö ğ r e n i n c e , atla g i t m e m i z i s a l ı k v e r d i . B i z o n u d i n l e m e d i k . B a y b u r t l u b i r a r a b a c ı y l a b e ş altına p a z a r l ı k e t t i k , anlaş tık. Arabaya bindiğimizde atların huysuz durumları beni korkutmuştu. A n c a k b i r k e z a r a b a y a b i n m i ş t i k . T r a b z o n ' d a n ç ı k t ı ğ ı m ı z s ı r a d a atlar d a n b i r i n i n nalı d ü ş t ü . B u d u r u m k a r ş ı s ı n d a k ö t ü k u r u n t u l a r a k a p ı l d ı m . A r a b a d a n i n d i m . O r a l a r d a b i r n a l b a n t v a r m ı ş . A t ı n n a l ı n ı çaktılar. A r a bacının yalvarmalarına dayanamayarak, y e n i d e n yola çıktık. B i r süre yol a l d ı k t a n s o n r a , a t l a r ı n ikisi b i r d e n , t ü m z o r l a m a l a r a k a m ç ı l a r a k a r ş ı n y ü r ü m e z oldular. B e n de k o r k u n ç kuruntular içinde bu arabayla yola devam etmemeye kesin karar v e r d i m . A r a b a d a n indik, yürüyerek geriye otele d ö n d ü k . O t e l c i ç o k sevindi. İ b r a h i m a d ı n d a a t kiralayan b i r i n i b u l d u , g e t i r d i . A r a b a c ı y a v e r d i ğ i m i z p e y a k ç e s i n i g e r i a l d ı k . B u k e z atlara b i n e r e k y o l a k o y u l d u k . O g e c e y i , Z i g a n a D a ğ ı ' n ı n e t e ğ i n d e M a ç k a ' d a ge ç i r d i k . E r t e s i g ü n ü k i m i yaya, k i m i y ü r ü y e r e k d a ğ a s a r ı l d ı k v e H a m s i K ö y ü ' n e vardık. O r a d a g e c e l e d i k . Ertesi geceyi A r d e ş e n ilçesinde ve on dan sonraki geceyi de Gümüşhane'de geçirdik. Gümüşhane'de sürgüne g ö n d e r i l m e k t e o l a n N a z ı m P a ş a ' y l a k a r ş ı l a ş t ı k . B i r b ö l ü k atlı a s k e r v e p o l i s l e r l e G ü m ü ş h a n e ' d e n g e ç i p gittiler. E r z i n c a n ' a g ö t ü r ü l ü y o r m u ş . Ertesi g e c e y i Teke d e n i l e n b i r y e r d e g e ç i r d i k . E r t e s i g ü n ü B a y b u r t y ö n ü n d e y o l a ç ı k t ı k , v e s o n r a k i g ü n M a y ı s ı n b e ş i y d i , K o p D a ğ ı ' n a u l a ş t ı k . D a ğ k a r ile ö r t ü l ü y d ü . A y r ı c a b i z o r a y a v a r d ı ğ ı m ı z d a b i r k a r tipisi b a ş l a d ı . Vakit ö ğ -
TAMU YELLERİ
51
leye yakındı, yol ç o k kötüydü, güçlükle dağdan indik, geceyi P i r n a l Ka p a n ı d e n i l e n b i r h a n d a g e ç i r d i k . E r t e s i g ü n ü A ş k a l e ' d e n g e ç e r e k Yeni H a n l a r a d ı v e r i l e n y e r e g e l d i k . H a m i d i y e a s k e r l e r i y l e i l k k e z b u r a d a kar şılaştık. B u n l a r K ü r t s u b a y l a r d ı . K a h v e d e o t u r d u k . S o ğ u k t a n v e g ü n e ş ten k o r u n m a k üzere bir başlık taşıyordum, çıkarıp yanıma koymuştum. B u s u b a y l a r g i d e r k e n b e n i m b a ş l ı ğ ı m ı a l ı p g ö t ü r m ü ş l e r . E r t e s i g ü n ü Ilı ca'dan geçerek Erzurum'a vardık, Halit Ağa oteline indik. Paramız da bitmişti. Sınıf a r k a d a ş l a r ı m d a n T o r t u m Yargıcı Süleyman'la karşılaştık. B u n u n a ğ a b e y i o t a r i h t e N ü f u s N a z ı r ı i d i . S ü l e y m a n ' d a n ü ç altın b o r ç aldık.
T r a b z o n ' d a n E r z u r u m ' a o n g ü n d e varabilmiştik. Ö n ü m ü z d e d a h a o n ü ç g ü n l ü k y o l v a r d ı . B u ü ç altın y e t m e y e c e k t i . H a s a n K a l e Y a r g ı c ı F a h r i ar k a d a ş ı m d ı . O n a beş altın g ö n d e r m e s i i ç i n b i r m e k t u p y a z d ı m . M e h m e t bu m e k t u b u g ö t ü r m e k ve parayı alarak y o l d a bana katılmak üzere, Ha san K a l e ' y e gitti. B e n d e b i r j a n d a r m a ile y o l a ç ı k t ı m . Y o l d a K â z ı m a d ı n d a b i r tanıdığımla karşılaştım. O da Van'a g i d i y o r m u ş . Birlikte gitmeyi ö n e r d i . B e n i m a t ı m yaşlı v e g ü ç s ü z d ü , i k i k e z k a p a n d ı , g e r ç i d ü ş t ü m , a n c a k b i r y e r i m e b i r şey o l m a d ı . H a s a n K a l e ' d e M e h m e t ' l e b u l u ş t u k . G e c e y i o r a da g e ç i r d i k . Ertesi günü, kervana ulaştık. Ç e v r e d e eşkıyalar dolaştığını d u y d u ğ u m için, kervanla birlik o l m a k istiyordum. Kervandaki yolcular a r a s ı n d a , H i c a z ' a g i d e n l e r d e v a r m ı ş . E ş k ı y a l a r d a e n ç o k b u n l a r ı arar lardı. Soyulmak korkusuyla hızlı gidiyorduk. K i m i geceleri Kürt köyle r i n d e , k i m i g e c e l e r i E r m e n i k ö y l e r i n d e g e ç i r e r e k , s o n u n d a Van G ö l ü k ı y ı s ı n d a Tatvan'a v a r d ı k . E r t e s i g ü n ü , g ö l k ı y ı s ı n ı i z l e y e r e k d ü ş e k a l k a o n g ü n d e Van'a y a k ı n G ü m ü ş d e r e ' y e ulaştık. K e r v a n d a k i s u b a y l a r d a n b i r i o r a l ı y m ı ş , b i z i e v i n e davet etti, y e m e k v e r d i . S o n r a V a n G ö l ü ' n d e y ı k a n d ı k . E r t e s i g ü n d e Van'a v a r d ı k . S o n r a d a n Ş e y h ü l i s l â m o l a n A b d u r a h m a n N e s i p , b i z İ s t a n b u l ' d a n y o l a ç ı k a r k e n , Van Y a r g ı c ı H a s a n E f e n d i ' y e b i r m e k t u p v e r m i ş t i . Y a r g ı ç b i z i e v i n d e m i s a f i r etti. S o n r a v a l i y i z i y a r e t ettik.
O,
t a r i h t e Van valisi b i l g i l i b i r a d a m o l a n T a h i r P a ş a ' y d ı ,
-
M e ş r u t i y e t ' t e n s o n r a T r a b z o n valisi o l m u ş t u r . Y a n ı n d a F u a t P a ş a ' n ı n ba b a s ı v a r d ı , o d a H a k k â r i m u t a s a r r ı f l ı ğ ı n d a n a z l e d i l m i ş , İ s t a n b u l ' a gidi y o r m u ş , b u zat H a k k â r i ü z e r i n e i n s a n ı k o r k u t u c u ş e y l e r anlattı. Vali b i z i y e m e ğ e alıkoymuştu. Yemekten sonra b e n i b i r köşeye ç e k e r e k , mutasar rıfın sözlerine ö n e m vermememi, k o r k m a m a m ı söyledi.
52
TAMU YELLERİ
H e n ü z H a k k â r i ' y e ü ç g ü n l ü k y o l d a y d ı k . P a r a m ı z tükenmişti. Yargıç H a s a n ' a d u r u m u a ç t ı m . O n d a d a p a r a y o k m u ş . B i r l i k t e D e f t e r d a r ' a git tik, d u r u m u m u z u b i l d i r e r e k b i z e y a r d ı m etmesini söyledik. Defterdar, ricalarımızkarşısında bin güçlükle bize yirmi mecidiye verdi. Sekiz me c i d i y e y i Y a r g ı ç H a s a n a l d ı , g e r i s i n i b e n a l d ı m . İşte A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e m e m u r l a r b u d u r u m d a y d ı . A y l ı k l a r ı n ı alamazlar, g ö r e v e g i d e n l e r e y o l l u k verilmezdi. Aylığımızdan kesilmek üzere, yalvar yakar Defterdard a n sadaka gibi y i r m i m e c i d i y e alabilmiştik. K i m i zaman o l u r d u , dört b e ş a y a y l ı ğ ı m ı z ı a l a m a z d ı k . Ö t e y a n d a n S a r a y ' ı n v e Saray'a y a k ı n o l a n ların, hafiyelerin, kuş sütleri bile eksik o l m a z d ı . Asalaklar, Jurnalciler, e ğ l e n c e l e r i n d e n g e r i k a l m a z l a r , g e r e k s i n m e l e r i n i n ü s t ü n d e , sağa s o l a sav u r a c a k denli parayı k o l a y c a b u l u r l a r d ı . D e v l e t i n asker sivil, y u r t v e uluss e v e r m e m u r l a r ı ise y a r ı a ç y a r ı t o k ç a l ı ş m a k z o r u n d a y d ı l a r . D o ğ a l d ı r ki b u n l a r d a n ahlâkı zayıf olanlar, rüşvet ve hırsızlık yollarına saparlar, b u n u n için de hizmetle görevli oldukları yoksul halkı sömürür, haraca bağlarlardı. İstibdat yönetiminin, kötü yönetimin s o n u c u y d u bunlar. A n c a k k i m s e a ğ z ı n ı a ç a m a z , d u r u m d a n y a k ı n a m a z d ı . B u n u n s o n u c u , sür g ü n d ü , ç o ğ u z a m a n da hapisti, öldürülmekti. Ertesi günü yine yola çıktık. O zamanki adı H o ş a b ya da H a m i d i y e ( G ü z e l s u ) o l a n y e r d e k a l d ı k v e ertesi g ü n ü Ç u h ( ş i m d i k i G ü z e l d e r e ) G e ç i d i ' n i aştık, v e a d ı n ı a n ı m s a y a m a d ı ğ ı m b i r k ö y d e g e c e l e d i k . B u k ö y d e H a c ı M e h m e t E f e n d i a d ı n d a b i r i , H a z r e t i M u h a m m e d ' i n n a l ı n l a r ı n ı ata l a r ı n d a n tevarüs e t m i ş ; e l i n d e k a l a n t e k b i r n a l ı n ı İ s t a n b u l ' a g ö t ü r m ü ş v e A b d ü l h a m i d ' e a r m a ğ a n e t m i ş . B u n a l ı n , H a z r e t i M u h a m m e d ' d e n ka lan diğer eşyalarla birlikte T o p k a p ı Sarayı'nda H ı r k a i Saadet'e konul muş ve o r a d a muhafaza edilmekte bulunmuştur. Bu armağana karşılık, A b d ü l h a m i d , H a c ı M e h m e t E f e n d i ' y i ö l ü n c e y e d e k d ö r t y ü z k u r u ş aylık la H a k k â r i Livası m a h k e m e üyeliğine, kardeşi H u r ş i d ' i de, Liva İdare M e c l i s i ü y e l i ğ i n e atamıştır. Ertesi g ü n y o l a ç ı k a r a k , H a k k â r i L i v a s ı m e r k e z i o l a n B a ş k a l e ' y e var d ı k . C e z a R e i s i H i k m e t A r i f B e y ' d i . B i z i m i ç i n b i r Y a h u d i n i n e v i n i kira lamış. B u eve i n d i k . Mutasarrıf, ö n c e de bildirdiğim gibi azledilmişti. H o ş a b Kaymaka m ı F u a t M u r a t V e k â l e t e d i y o r d u , - b u zat K u r t u l u ş S a v a ş ' ı n d a D a n ı ş t a y savcısı o l m u ş t u r .
TAMU
YELLERİ
53
O g e c e o t u r m u ş m e k t u p y a z ı y o r d u m . D ı ş a r ı d a b a ğ r ı ş m a l a r , silâh ses leri. Arkadaşım Mehmet'e, buranın oturulacak bir yere benzemediğini, istifa e d e r e k g e r i d ö n m e m i z i n y e r i n d e o l a c a ğ ı n ı s ö y l e d i ğ i m s ı r a d a , b i r i leri geldi; k o r k m a m a k gerektiğini, bu gibi olayların h e r z a m a n olduğu n u , bu akşam da İranlı eşkıyaların yakın b i r köyü basarak, ne var ne y o k alıp götürdüklerini, b i l d i r d i . Z a m a n z a m a n b i z i m Kürtler, İran köy lerini basıp talan e d e r l e r m i ş , bu işler karşılıklı b ö y l e sürüp gidermiş. Çaresiz, oturacak, b i z de alışacaktık. Gerçekten bu y o l c u l u ğ u m u z d a , Trabzon'dan başlayarak gördüğümüz h e r k a s a b a v e köy, h a r a p , p e r i ş a n , d ü z e n s i z , p i s l i k i ç i n d e y ü z ü y o r d u . Başkale'de daha o gece, bize k o r k m a m a m ı z ı söyleyenler, b ö l g e d e b i r çe şit a t a s ö z ü niteliği k a z a n m ı ş b i r s ö z ü d e ö ğ r e t m i ş l e r d i : " B u r a d a y a b a d b a r a n , ya havar ve t a l a n " dır, yani, " b u r a d a ya r ü z g â r ya yağmur, ya da zillet ve s o y g u n " ! Yerine gelmiş o l d u ğ u m Yargıç Cevat, b i r i k m i ş o n i k i aylığını alama d ı ğ ı , y o l p a r a s ı d a o l m a d ı ğ ı i ç i n g i d e m e m i ş , ç o l u k ç o c u ğ u y l a ç a r e s i z otur maktaydı. O n u n d u r u m u n a d ü ş m e k t e n k o r k m a y a başlamıştım. A d a m c a ğ ı z b i r y ı l d ı r a y l ı ğ ı n ı a l a m a d ı ğ ı n a g ö r e , b e n , y e n i g e l m i ş y a r g ı ç o l a r a k nasıl aylık alabilecektim. Ne var ki, ö d e y e m e y e c e ğ i m denli b o r ç alarak bin güçlükle oraya d e k gelmiştim. Gitmeye kalksam bile p a r a m yoktu, kim d e n nasıl b o r ç a l a b i l i r d i m . Ç a r e s i z l i k i ç i n d e o t u r u p b e k l e m e k t e n b a ş k a y a p a c a k b i r şey o l m a d ı ğ ı n a k a r a r v e r d i m . Evini kiralamış olduğum Yahudi, m a h k e m e d e üye o l m a k istiyordu. Bu y ü z d e n o adamın evinde o t u r m a m d o ğ r u değildi. M a h k e m e üyelerin d e n A b d ü l a z i z a d ı n d a b i r i n i n , ü ç o d a , altı ü s t ü t o p r a k b i r e v i n i , b i r li raya k i r a l a y a r a k o r a y a t a ş ı n d ı m . B i r k a ç g ü n s o n r a , S e l i m P a ş a ' n ı n o ğ l u İzzet Paşa, yanında b i r de hizmetçisi o l d u ğ u halde, Mutassarrıf olarak B a ş k a l e ' y e g e l d i . E ş r a f v e H a m i d i y e alay s u b a y l a r ı y l a b i r l i k t e k e n d i s i n i k a r ş ı l a d ı k . K a s a b a n ı n b i r k ı y ı s ı n d a m u t a s a r r ı f l a r i ç i n y a p ı l m ı ş o l a n eve i n d i . K o n u ş m a l a r sırasında eşraftan k i m i kişiler, eşkıyalardan, talanlardan s ö z a ç t ı l a r . M u t a s a r r ı f İ z z e t P a ş a , d i n l e d i k l e r i n d e n ş a ş k ı n a d ö n m ü ş , ay r ı c a k o r k u y a d a k a p ı l m ı ş t ı . H i ç b i r şey s ö y l e m e d e n ö y l e c e b a k ı n ı p d u r u y o r d u . Yalnız kaldığımızda: " B u r a s ı ç o k kötü b i r yermiş, b e n b u r a d a o t u r m a y a c a ğ ı m , h e m e n istifa e d i p g i d e y i m " , d e d i . K e n d i s i n e s a b r e t m e sini, i l k g e l i ş i m d e b e n i m d e b ö y l e d ü ş ü n c e l e r e k a p ı l m ı ş o l d u ğ u m u , an c a k s o n r a alıştığımı, k e n d i s i n i n d e alışacağını s ö y l e d i m . B i r a z d i n g i n l e ş i r
54
TAMU
YELLERİ
gibi o l d u , b u n u n ü z e r i n e b e n d e eve gitmek ü z e r e kalktım. A n c a k muta sarrıf, k o l l a r ı m a y a p ı ş a r a k , o g e c e b e n i m d e m u t a s a r r ı f e v i n d e k a l m a m ı istedi. Ç o k k o r k u y o r d u . K o r k m a m a s ı n ı , hele k o r k m u ş g ö r ü n m e m e s i n i salık v e r d i m , a y r ı c a , b e n k a l a c a k o l u r s a m , k o r k t u ğ u n u n b e l l i o l a c a ğ ı n ı , b u n u n ise iyi s o n u ç v e r m e y e c e ğ i n i , u z u n u z u n a n l a t m a k g e r e k t i . S ö y l e d i k l e r i m u s u n a yattı, b e n d e e v i m e g i t t i m . 4 - H a k k â r i ' d e Şeyhler, Hamidiye Alayları, K ü r t v e E r m e n i Çatış maları A r a d a n tam oniki gün geçmişti. Bir sabah evimde p e n c e r e ö n ü n d e o t u r u y o r d u m . B i r d e M u t a s a r r ı f İ z z e t P a ş a , y a n ı n d a atlı iki e r l e b i r l i k t e geldi. K a p ı d a n girer g i r m e z a l ç a k sesle: " B e n b u r a d a o t u r a m a y a c a ğ ı m , g i d i y o r u m , d e d i . B u n d a n k i m s e y e s ö z e t m e y i n i z . Vilâyette i ş i m o l d u ğ u i ç i n b i r k a ç g ü n l ü ğ ü n e a y r ı l d ı ğ ı m ı , i l g i l i l e r e s ö y l e d i m . B e n i m o n i k i gün lük aylığımla ayrıldığıma dair belgeyi h i z m e t ç i m A h m e t ' l e gönderiniz. B e n d e V a n ' d a n istifa e t t i ğ i m i t e l g r a f l a b i l d i r e c e ğ i m . A n c a k , s i z d e n r i c a e d i y o r u m , ş i m d i b e n i m l e b i r l i k t e t e l g r a f h a n e y e g e l i n i z . İ ş i ç i n Van'a gi d e c e ğ i m e d a i r v a l i y e b i r t e l g r a f ç e k e c e ğ i m " , - B u zatla d a h a s o n r a l a r ı , T r a b l u s g a r p ' t a ( L i b y a ) k a r ş ı l a ş t ı m - b i r l i k t e t e l g r a f h a n e y e gittik. T e l g r a f M ü d ü r ü H a m d i zekî b i r a d a m d ı . B i r ara kulağıma, " M u t a s a r r ı f kaçı y o r " , diye fısıldadı. M u t a s a r r ı f İ z z e t P a ş a b ö y l e c e gitti. İ k i g ü n s o n r a v a l i d e n b i r t e l g r a f a l d ı m . Ş ö y l e d e n i y o r d u : " M u t a s a r r ı f İ z z e t Paşa istifa etti. L i v a i ş l e r i n i v e m u t a s a r r ı f l ı k g ö r e v i n i v e k â l e t e n siz g ö r e c e k s i n i z . Ç a r e s i z b i r d e m u t a s a r r ı f l ı k g ö r e v i n i y ü k l e n m i ş t i m . E s k i m u t a s a r r ı f ı n o n i k i g ü n l ü k aylı ğını ve belgesini g ö n d e r t t i m . B e ş o n g ü n s o n r a , L ü t f ü a d ı n d a b i r i m u t a s a r r ı f o l a r a k g e l d i . Yete n e k l i b i r i n e b e n z i y o r d u . K ü r t l e r b u n u b e ğ e n m e d i l e r , a d a m ç e k i l i p gitti. Gene b e n mutasarrıf vekâletine başladım. B u a r a d a , M a l i y e , L i v a n ı n k a z a l a r ı n d a n b i r i n d e n , vergi karşılığı o l a rak toplattığı b i r sürü, k o y u n , keçi at ve başka hayvanları, Başkale'ye t o p l a d ı . B i r k o m i s y o n k u r u l u r , b u n l a r s a t ı l ı r d ı . B u k e z k o m i s y o n baş k a n l ı ğ ı n ı d a b a n a v e r d i l e r . G ü n l e r c e u ğ r a ş a r a k b u n l a r ı sattık. M e m u r l a r ı n b i r i k m i ş a y l ı k l a r ı n ı , b a ş k a g i d e r l e r i ö d e d i k . B u a r a d a eski y a r g ı c ı n d a b i r i k m i ş a y l ı k l a r ı n d a n b i r b ö l ü m ü ö d e n d i . S o n r a k e n d i s i n i âşar iha-
55
TAMU YELLERİ
l e m e m u r u o l a r a k G e v a r K a z a s ı ' n a g ö n d e r d i m , b i r k a ç aylığını d a o r a d a n almasını s a ğ l a d ı m . A y r ı l d ı ğ ı n d a , onaltı a y l ı ğ ı n d a n altı aylığı kalmıştı. L i v a muhasebesi b u n u ödeyemeyeceğini bildirdiği için, yargıç ç o l u ğ u n u ç o c u ğ u n u t o p a r l a y ı p İstanbul'a y o l l a n d ı . Van'dan g e ç e r k e n iki aylığını da o r a d a ö d e m i ş l e r . Ç o k s o n r a l a r ı k e n d i s i n e İ s t a n b u l ' d a r a s g e l d i ğ i m d e , ge ri kalan d ö r t aylığını h e n ü z alamamış o l d u ğ u n u söylemişti. 5 - D e v l e t ! Nasıl Devlet?! L i v a ' d a d e v l e t i ç i n vergi a l m a k g e r ç e k t e n o l a n a k s ı z d ı . B u y ü z d e n m e m u r l a r ı n a y l ı k l a r ı n ı v e r m e k o l a n a ğ ı d a y o k t u . Y e r l i eşraf, ağalar, v e H a midiye Alayları subayları, bölgede, A b d ü l h a m i d ' i n İstibdadına b e n z e r b i r istibdat yönetimi kurmuşlar, halkı inim inim inletiyorlardı. Can ve m a l g ü v e n l i ğ i d i y e b i r şey y o k t u . K i m s e b u a d a m l a r d a n y a k ı n a m a z d ı ; ya k ı n m a k istese b a ş v u r a c a k m a k a m b u l a m a z d ı . A y r ı c a c a n ı n d a n , m a l ı n d a n olmaktan da kurtulamazdı. Mütegallibe ve H a m i d i y e Alay subayları, k a p a t m a y o l u y l a âşar g e l i r l e r i n e e l k o y m u ş l a r d ı , b u y ü z d e n m a l s a n d ı ğ ı kasasına o n para girmezdi. B ö l g e d e k i b ü t ü n devlet gücü Arvaş adında b i r ailenin elindeydi. Bun l a r altı y e d i k a r d e ş t i l e r . K a r d e ş l e r d e n A b d ü l h a k i m , h i ç b i r i ş sıfat karşı lığı
olmaksızın
devletten ayda
bin kuruş
alırdı.
Bir başka
kardeş,
Nakibüleşraf unvanıyla Liva İdare Meclisinde " t a b i i ü y e " idi, b i r başka kardeş kapısı hiç açılmamış, bir tek öğrencisi olmayan rüşdiye mekte b i n d e altıyüz kuruş aylıklı ö ğ r e t m e n d i , b u n u n adı Taha i d i . B i r başka k a r d e ş B e l e d i y e Başkanı, b i r başkası da müftü idiler. B u n l a r ı n yakınla rı, akrabaları da, mahkeme üyeliklerini, idare meclisi kâtipliklerini, ic r a m e m u r l u k l a r ı m p a y l a ş m ı ş l a r d ı . H ü k ü m e t i n h e r d a i r e s i b u n l a r ı n işgali v e y ö n e t i m i altındaydı. Â ş a r m ü z a y e d e s i n d e k i m s e p a y s ü r e m e z d i , b u y ü z d e n , o n l a r âşarı u c u z a k a p a t ı r l a r . D e v l e t g e l i r l e r i n i a r a l a r ı n d a paylaşır lardı. Bunların başka kötülükleri de vardı. Mutasarrıfları ve mahkeme l e r i t e h d i t a l t ı n d a t u t a r l a r d ı . T ü r k m e m u r l a r ı n v e j a n d a r m a l a r ı n , aylık l a r ı n ı , y ü z k u r u ş ise o n k u r u ş v e r e r e k k ı r a r l a r d ı . B u n l a r v e H a m i d i y e A l a y ı a d ı v e r i l e n aşiret r e i s l e r i , b u n l a r ı n s u b a y v e a s k e r l e r i , T ü r k l e r e v e h ü k ü m e t e " R u m î " adını takmışlar, v e h e r türlü aşağılamalarda bu l u n u y o r l a r d ı . H a l k ı v e k ö y l ü l e r i k ö l e g i b i ç a l ı ş t ı r ı y o r l a r d ı . U c u z a kapat t ı k l a r ı âşar g e l i r i n d e n ö n c e k e n d i k e n d i l e r i n e b i ç t i k l e r i a y l ı k l a r ı alırlar, k a l a n ı d a a r a l a r ı n d a p a y l a ş t ı k l a r ı i ç i n , L i v a m u h a s e b e s i n e b e ş p a r a in-
56
TAMU YELLERİ
tikal e t m e z d i . B u n l a r a y r ı c a , ç e ş i t l i k i ş i l e r v e a ş i r e t l e r a r a s ı n d a k i anlaş mazlıkları, kendi evlerinde muhakeme eder ve karara bağlarlardı. Kimi a k , k i m i yeşil r e n k t e s a r ı k sarar, s ı r t l a r ı n a c ü p p e g i y e r l e r d i . Y a n l a r ı n da, hançerli, kamalı, kılıçlı adamları o l d u ğ u halde sokağa çıkarlardı. İşte A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e V a n y ö r e s i n d e , d e v l e t v e h ü k ü m e t b u d u r u m d a y d ı . Bunlar, devletin ve h ü k ü m e t i n saygınlığını k ı r m a k i ç i n elle r i n d e n geleni yaparlardı.
Yeni
gelen memurları kendi yanlarına ve
emirlerine almak için korkuturlardı. Kendilerine kazanamadıkları me m u r l a r ı , b i r y o l u n u b u l a r a k kesinlikle uzaklaştırırlardı. K ö y l e r i talan ettirirler, s o n r a m u t a s a r r ı f ı İ s t a n b u l ' a şikâyet e d e r e k a z l e t t i r i r l e r d i . B ö l g e d e n e y o l , n e b a y ı n d ı r l ı k , n e m a l v e c a n g ü v e n l i ğ i v a r d ı . D e v l e t e ait b i r t e k b i n a y o k t u . M u t a s a r r ı f l ı k v e m a h k e m e h e p k i r a ile o t u r u y o r l a r ; ü s t e l i k b i n a l a r d a m ü t e g a l l i b e y e ait. L i v a b ö y l e o l d u ğ u g i b i k a z a l a r d a aynı d u r u m d a . Ç ö l e m e r i k d e n i l e n kaza halkı ç o ğ u n l u ğ u y l a nastûri. İn gilizler b u n l a r ı elde etmişler; ve nastûriler devlete vergi ve âşar v e r m e z ler. Ş e m d i n a n d e n i l e n k a z a d a M e h m e t S ı d d ı k a d ı n d a b i r a d a m p a d i ş a h o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r ; k a z a n ı n k ı r k k ö y ü n ü e g e m e n l i ğ i altına a l m ı ş . İ k i b i n i a ş k ı n s i l â h l ı a d a m ı var. H ü k ü m e t e v e r g i v e â ş a r v e r m i y o r . K a z a d a n e k a y m a k a m n e d e yargıç var. O k u l d a y o k . B ö y l e b i r liva v e y ö r e s i n d e devlet v e h ü k ü m e t saygınlığı k a l ı r m ı ? M e m u r l a r b u a d a m l a r ı n b o y u n d u r u ğ u altında ve k o r k u içinde, göz ve kulaklarını kapamaktan başka yapacak hiç b i r işleri y o k . Bu adamlarla çatışmaya kalksalar kendilerini koruya c a k b i r devlet gücü y o k ç ü n k ü yanlarında ve arkalarında. Oysa bu adam ların
İstanbul'da
ve
Saray'da
bile
koruyucuları
var.
Kendilerini
d i n l e m e y e n , ç ı k a r l a r ı n a d o k u n a n m e m u r l a r ı , b i r y o l u n u b u l u p azlettir e b i l i y o r l a r . İ s t a n b u l v e A b d ü l h a m i d y ö n e t i m i b u r a l a r a e r i ş e m i y o r , erişse de kendi m e m u r u n u koruyucak güçten yoksun. B e n gerek yargıçlığım, gerekse mutasarrıf vekâletim sıralarında, yasaları u y g u l a m a k i ç i n yap tığım tüm çabalarda bu adamlarla b o ğ u ş m a k z o r u n d a kaldım. H e m e n hepsi b i r d e n t o p l a n ı p karşıma dikilir, ille yasalara aykırı ve k e n d i ç ı k a r l a r ı d o ğ r u l t u s u n d a ö n e r i l e r ileri s ü r e r l e r d i . B e n öteki m u t a s a r r ı f v e m e m u r l a r gibi y a p m a d ı m , yani k a ç m a d ı m . Y u m u ş a k sözlerle, akıl ve m a n t ı k yön temleriyle bunları yola getirmeye uğraştım. Ayrıca, bunlara düşman olan k i m i aşiretlerle yakınlaşarak, b i r yandan gelecek sakıncayı öteki yanı kullanarak ö n l e m e y e çalıştım. Aşiret reisleri d o ğ r u l u k ve adalet yanlısı tutumlarımdan b i r kez b a n a güvenmişlerdi. Bu y ü z d e n , kasabadaki müs t e b i t ş e y h l e r e k a r ş ı b e n i d e s t e k l e r l e r d i . H a l k ı n ç o ğ u şafii m e z h e b i n d e n -
TAMU
di.
Vilâyet erkânı da öyleydi.
YELLERİ
Vali,
57
kendisine
sunulan b ü t ü n işleri,
savsaklayarak, " i d a r e i m a s l a h a t l a çalışırdı. E r m e n i ayaklanması sonu c u n d a m e y d a n a g e l e n o l a y l a r d a k i m i E r m e n i l e r İ r a n ' a k a ç m ı ş l a r d ı . Yu k a r ı d a n b e r i s ö z ü n ü ettiğim mütegallibe kaçanların evlerini topraklarını e l e g e ç i r m i ş l e r d i . Vali b u d a v r a n ı ş l a r ı ö n l e y e m e m i ş t i . K a ç a n E r m e n i l e r , s ı n ı r d ı ş ı n d a ç e t e l e r k u r m u ş l a r , z a m a n z a m a n sınırı g e ç e r e k , k ö y l e r e sal d ı r m a y a başlamışlardı. Ç o ğ u n l u ğ u K ü r t l e r d e n k u r u l u H a m i d i y e Alaylarıyla bu E r m e n i çeteleri arasında h e m e n her gün çarpışmalar o l u r d u . Bu olaylar sırasında, b i z aylar geçiyor, aylıklarımızı a l a m ı y o r u z . Li va sandığında aylıkları ö d e y e c e k bir kuruş y o k . B i r çare d ü ş ü n ü y o r u m . "Tatlı dil güleryüzle yılan deliğinden çıkarılır", sözü gereğince, Muha s e b e c i İ n a y e t u l l a h E f e n d i ' y l e g ö r ü ş e r e k , b ü t ü n m e m u r l a r i ç i n ü ç e r ay lık b i r havale hazırlamasını ve b a n a v e r m e s i n i s ö y l e d i m .
Görünüşte
o l m a y a c a k b i r işe kalkışmış d u r u m d a y ı m . Ç ü n k ü A b d ü l h a m i d ' e vergi ö d e meyen, padişah o l d u ğ u n u söyleyecek d e n l i gemi azıya almış ve daha ön c e d e s ö z ü n ü ettiğim Ş e m d i n a n l ı z o r b a M e h m e t S ı d d ı k ' a , İ m p a r a t o r l u ğ u n b i r m e m u r u tarafından t a n z i m o l u n m u ş b i r havale senedi üzerine, para v e r m e s i i ç i n b a ş v u r m a y ı d ü ş ü n m ü ş t ü m . K e n d i s i n e , iltifatkâr b i r mek t u p y a z d ı m , b u n d a " S e y y i t " l e r a h f a d ı n d a n o l d u ğ u n u i l e r i s ü r d ü ğ ü n e göre, g e r ç e k t e d e e c d a d ı g i b i h a r e k e t e d e r e k , a y l ı k l a r ı n ı a l a m a d ı k l a r ı i ç i n sı kıntıda bulunan memurlara, devletin sorumlu bir m e m u r u n c a tanzim edilmiş senet karşılığında, para v e r m e k suretiyle b ü y ü k iyilikte buluna c a ğ ı n ı , a y r ı c a v e r e c e ğ i p a r a n ı n d a y i t i r i l m e y e c e ğ i n i , ç ü n k ü altında dev letin imzası o l d u ğ u n u b i l d i r d i m . K i m s e n i n u m u d u y o k t u , b i r s o n u ç a l ı n a b i l e c e ğ i n d e n . A n c a k b e n , zor banın en zayıf yanından, gururundan yakalanabileceğini d ü ş ü n ü y o r d u m . Nitekim düşüncemde yanılmamıştım. M e h m e t Sıddık mektubumdan pek hoşlanmış, b u n u çevresindekilere göstermiş, senedi alarak karşılığında b ü t ü n m e m u r l a r i ç i n i s t e d i ğ i m ü ç e r aylığı, b i r k i ş i d ı ş ı n d a , g ö n d e r m i ş ti. A y l ı k v e r m e y i r e d d e t t i ğ i k i ş i , savcı y a r d ı m c ı s ı Z ü h t ü B e y ' d i . Devleti ve hükümeti tanımayan, devlete ve hükümete para vermeyen b i r z o r b a d a n , b i r m e k t u p l a p a r a a l a b i l m i ş o l m a m , k a s a b a d a b ü y ü k şaş k ı n l ı k h e m d e s e v i n ç yarattı; m e m u r l a r , h i ç d e ğ i l s e b i r s ü r e i ç i n g e ç i m leri
sağlandığından
sevinçliydiler.
Halk
da
benim
böyle
bir
şeyi
b a ş a r m a m d a n şaşkındı ve b e n d e olağanüstü b i r güç olduğuna inanmış-
58
TAMU YELLERİ
tı. B ö y l e c e k a s a b a d a p e k b ü y ü k b i r saygı k a z a n m ı ş t ı m . A n c a k , b u saygı, d a h a y u k a r ı d a s ö z ü n ü ettiğim m ü t e g a l l i b e n i n d ü ş m a n l ı ğ ı n ı d a arttırmıştı. O s ı r a l a r d a M u h i d d i n a d ı n d a y e n i b i r m u t a s a r r ı f gelmişti- b u a d a m s o n r a d a n paşa o l m u ş , Kurtuluş Savaşı'na karşı çıktığından da Yüzelliliklerden olarak yurt dışına kovulmuştur-Kasabada bana düşman olan mütegallibeden Yusuf a d ı n d a biri, Meşihat'a telgraf ç e k e r e k , b e n i m A b dülhamid'e ve hükümete küfür ettiğimi, ihbar etmiş. K o n u y u sonradan ö ğ r e n d i m . Ceza Dairesi Başkanı A r i f H i k m e t b o ğ a z ı n d a n hastalanmış, d o k t o r i ç i n Van'a g i t m i ş t i . O r a d a Y a r g ı ç R a f e t ' l e g ö r ü ş t ü ğ ü s ı r a d a , R a fet, " B i l d i ğ i m k a d a r ı y l a H ü s e y i n K â m i l n e A b d ü l h a m i d ' e , n e d e hükü m e t e u l u o r t a k ü f r e d e c e k b i r kişi d e ğ i l d i r ; n e v a r k i , M e ş i h a t ' d a n vilâyete b i r şifre t e l g r a f g e l d i v e k e n d i s i h a k k ı n d a k o v u ş t u r m a a ç ı l m a s ı i s t e n d i , Vilâyet d e b u k o n u y u m u t a s a r r ı f a y a z d ı " , d e m i ş . A r i f H i k m e t b u n u n ü z e r i n e telâşa k a p ı l m ı ş , b a n a b i r m e k t u p l a d u r u m u b i l d i r m i ş t i . İ l k a n d a b e n de k o r k t u m : Ç ü n k ü , yeni mutasarrıf, kasaba şeyhlerinin egemenli ğ i altına g i r m i ş t i . O n l a r ı n i s t e d i k l e r i n i y a p a c a ğ ı n d a n k u ş k u m y o k t u . H e m e n m u t a s a r r ı f a g i t t i m . A l d ı ğ ı m h a b e r i b i l d i r d i m . İşin aslını s o r d u m . Ö n c e i n k â r etti. D i r e t m e m ü z e r i n e , g e r ç e k t e n b i r i h b a r o l d u ğ u n u , b u n u n ü z e r i n e d e İ s t a n b u l ' d a n v e v i l â y e t t e n k o v u ş t u r m a a ç ı l m a s ı istendi ğini, kendisinin gereğini yaptığını söyledi. Bu kez yazdığı yazıyı g ö r m e k i s t e d i m . M ü s v e d d e s i o l m a d ı ğ ı n ı b i l d i r d i . Ş i d d e t l e ı s r a r ı m ü z e r i n e , yaz dığı yazıyı göstermek z o r u n d a kaldı. Yazıda, A b d ü l h a m i d ve H ü k ü m e t e k ü f ü r e t t i ğ i m e d a i r b i r şey i ş i t i l m e m i ş o l d u ğ u b i l d i r i l i y o r d u . M u t a s a r r ı f b u k o n u d a h i ç d e ğ i l s e n a m u s l u d a v r a n m ı ş t ı . S o n r a d a n k e n d i s i n i n v e ya k ı n a d a m l a r ı n ı n â ş a r i ş l e r i n d e y o l s u z l u k yaptıkları ortaya çıktı; a z l e d i l d i . Bu sıralarda yalnız yaşamaktan bunalmıştım. Kılkış'a, eşimin baba sına p a r a g ö n d e r e r e k , v e t e l g r a f ç e k e r e k , e ş i m i n g e l m e s i n i s a ğ l a m a s ı n ı i s t e m i ş t i m . E ş i m v e b a b a s ı , İ s t a n b u l , B a t u m , Tiflis v e R e v a n ü z e r i n d e n İ r a n ' d a H u y K a s a b a s ı ' n d a k i k o n s o l o s l u ğ u m u z a , o r a d a n d a , H a k k a r i sı n ı r ı n a y a k ı n D i l i m a n K a s a b a s ı ' n a geldiler. O r a d a n d a N a h i y e m ü d ü r ü n ü n a d a m l a r ı y l a b i r l i k t e B a ş k a l e ' y e ulaştılar. E ş i m i n b a b a s ı b e ş o n g ü n kal dıktan sonra Kılkış'a d ö n d ü . Ş i m d i d ü ş ü n ü y o r u m . H ü k ü m e t e kafa tutan b i r a d a m d a n , m e m u r l a r ı n a y l ı k l a r ı n ı ö d e m e k i ç i n , r e s m i s e n e t karşılığı p a r a istemiş v e a l m ı ş o l m a m b e l k i tartışılabilir. B u işi y a p a r k e n h i ç b i r ö d ü n v e r m e d i m . A d a -
TAMU
YELLERİ
59
m ı n b i l i n ç s i z l i ğ i n d e n v e g u r u r u n d a n y a r a r l a n d ı m . Salt o n u p o h p o h l a dım ve g u r u r u n u o k ş a d ı m ; o kadar. Öte y a n d a n , m e m u r l a r ı n ı n g e ç i m l e r i n i sağlayamayan, onları, görevlerini y a p a m a y a c a k denli yoksul ve güçsüz b ı r a k a n b i r k u r u l u ş a " H ü k ü m e t " d e n i l e b i l i r m i y d i . B a ş ı n a i k i b i n silâhlı toplamış bir adamla bile başa çıkamayan, çıkmayı d ü ş ü n m e y e n , kendi sine saygısı o l m a y a n , y ö n e t m e k i d d i a s ı n d a o l d u ğ u i n s a n l a r a s ö z ü n ü ge ç i r e m e y e n , g e ç i r e m e y e c e k d e n l i g ü ç s ü z , işlerini g ö r d ü r m e k i ç i n k u l l a n m a k z o r u n d a olduğu m e m u r l a r ı n ı n açlığına ve bütün sıkıntılarına gözlerini v e k u l a k l a r ı n ı tıkayan, o n l a r ı n saygınlıklarını s a ğ l a m a k şöyle d u r s u n , c a n g ü v e n l i k l e r i n i b i l e sağlamak g ü c ü n d e n y o k s u n , b u n a karşılık, a z ç o k g ü ç l ü h e r z o r b a n ı n k e n d i s i n e , v e y ö n e t m e k l e g ö r e v l i v e s o r u m l u o l d u ğ u insan lara, her çeşit z u l ü m v e istibdadını h o ş g ö r e n b i r kuruluşa " H ü k ü m e t " d e n i l e b i l i r m i y d i . Ü s t e l i k b e n , o z o r b a n ı n g u r u r u n u o k ş a y a r a k , sayma dığı H ü k ü m e t i n kefaletiyle, k e n d i m i ç i n d e ğ i l , b ü t ü n m e m u r l a r i ç i n b o r ç p a r a istemiş v e a l m ı ş t ı m . B ö y l e c e o z o r b a , b a ş k a l d ı r d ı ğ ı h ü k ü m e t i n b i r m e m u r u n u n , bir muhasebecisinin imzasını tanımış o l u y o r d u . H ü k ü m e tin v a r l ı ğ ı m , g ü c ü n ü , b ö y l e c e b i l m e y e r e k , o n a b o r ç v e r m e k suretiyle k a b u l e t m i ş o l u y o r d u . A y r ı c a v e r d i ğ i b o r ç , g e r ç e k t e H ü k ü m e t e v e r m e s i gere k e n ve v e r m e d i ğ i , gaspettiği paraydı. Galata B a n k e r l e r i n e b o r ç l a n a r a k sarayının ve hafiyelerinin gereksinmelerini karşılayan Padişah A b d ü l h a m i d ' i n , d a v r a n ı ş ı n d a n d a h a g e ç e r l i v e t u t a r l ı y d ı b e n i m y a p t ı ğ ı m iş. Bu sırada mutasarrıf M u h i d d i n azledilmiş ve yerine Ali R ı z a adında y e n i b i r m u t a s a r r ı f g e l m i ş t i . B u zat b i l g i l i , y ü r e k l i b i r k i ş i y d i . L i v a ' n ı n , ş e y h l e r i n , m ü t e g a l l i b e n i n , m a l s a n d ı ğ ı n ı n d u r u m l a r ı n ı kısa s ü r e d e kav radı. Aylıkların zamanında ödenmesi, askerlerin, Hamidiye Alaylarının d i s i p l i n altına s o k u l m a s ı i ç i n g e r e k l i ö n l e m l e r i a l m a y a b a ş l a d ı . K ı s a za m a n d a b u ö n l e m l e r etkili o l d u . B i r g e c e eve d ö n d ü ğ ü m d e b i r silâh sesiy le irkildim. H e m e n dışarı çıkarak ne o l d u ğ u n u ö ğ r e n m e y e çalıştım. Mutasarrıfın evini kurşunlamışlar, a n c a k kendisini vuramamışlardı. İş t e b i r ş e y l e r y a p m a k , iyi b i r ş e y l e r y a p m a k isteyen y ö n e t i c i l e r i n çalış maları böyle ödüllendirilirdi. B e n i m i k i b u ç u k y ı l l ı k y a r g ı ç l ı k s ü r e m s o n a e r m i ş , altı a y d a h a uza tılmıştı. Üç yıla yakın o r a d a kalmıştım. Üç aylık b i r i k m i ş aylığımı gön d e r d i ğ i m b i r havale ü z e r i n e G e v a r İ l ç e s i K a y m a k a m ı H a y d a r ' d a n a l d ı m . E ş i m v e ç o c u k l a r ı m l a birlikte İstanbul'a d ö n m e k ü z e r e hazırlığa b a ş l a d ı k .
TAMU
60
YELLERİ
H a k k â r i L i v a s ı v e Van y ö r e s i B i r i n c i D ü n y a S a v a ş ı ' n d a R u s l a r ı n eli ne geçmiştir. O r a halkının ç o ğ u n l u ğ u , Musul'a göçmüştür. B e n o tarihte Meşihat Müsteşarı i d i m . Nastûriler de Musul'a göçmüşler, sonradan Fran s ı z l a r o n l a r ı S u r i y e ' y e y e r l e ş t i r m i ş l e r d i r . B ö y l e c e H a k k â r i v e y ö r e s i Nastûri ve E r m e n i l e r d e n t e m i z l e n m i ş o l d u . 6 - D ö n ü ş Y o l u n d a E r m e n i Fedaileri A i l e m l e birlikte, t ü m eşe dosta veda ettikten sonra, M u s u l ' d a n gelen k e r v a n a k a t ı l a r a k i k i g ü n d e Van'a u l a ş t ı k . A d l i y e M ü f e t t i ş i S e m i i B e y b i z i k o n u k e t t i . V a n Valisi T a h i r Paşa i d i . Van'da iki araba kiraladık. M e ğ e r b u n l a r ı n sürücüleri ve sahipleri K a r s l ı E r m e n i l e r m i ş . O tarihte K a r s , R u s y a ' n ı n e l i n d e y d i . Ç o k sayıda Er m e n i o r a d a o t u r u r d u , v e R u s l a r b u n l a r ı İ m p a r a t o r l u ğ u n i ç i n e salarlar dı. Neyse b i r kez o l a n olmuştu, yola çıkmıştık. G e r ç i Van'dan ayrılırken y a n ı m ı z a atlı b i r j a n d a r m a e r i v e r m i ş l e r d i . A r a b a c ı l a r ise ü ç k i ş i y d i . Yol d a , ö z e l l i k l e P a t n o s y ö r e s i n d e , E r c i ş ' t e , ç o k g ü ç l ü k l e r ç e k t i k . M u r a t Su yu
taşmıştı.
Arabalarımızı
öküzlerin
çektiği
başka
arabalar
üzerine
k o y d u l a r . Ö k ü z l e r i n v e b a ş k a sayısız a d a m l a r ı n y a r d ı m ı y l a sel s u l a r ı n ı aşarak Tutak'a vardık ve geceyi o r a d a g e ç i r d i k . Ertesi gün, Karakilise' ye (şimdiki Karaköse'ye) ulaştık, o r a d a n b i r E r m e n i köyüne vardık ve g e c e l e d i k . D a h a ertesi g ü n ü A l e ş k i r t y a k ı n l a r ı n d a a r a b a m ı z b o z u l d u . Jan d a r m a s ü v a r i s i , a r a b a y ı o n a r a c a k y a r d ı m g e t i r m e k i ç i n k a s a b a y a gitti. E r m e n i sürücülerle birlikte yol ü z e r i n d e kaldık. İçimizi korku kapladı. A n c a k y a p ı l a c a k b i r şey y o k t u . E ş i m e v e ç o c u k l a r a k o r k u l a r ı n ı b e l l i et m e m e l e r i n i ö ğ ü t l e d i m . Saatler geçiyor, j a n d a r m a süvarisi v e y a r d ı m c ı lar o r t a d a g ö r ü n m ü y o r l a r d ı . K o r k u d a n o t u r a m ı y o r , ç o c u k l a r ı n v e e ş i m i n bulunduğu arabanın önünde dikilip duruyordum. İyice yorulmuştum. E r m e n i l e r saldırsalar, tek b a ş ı m a b i r şey y a p a b i l e c e k d u r u m d a d e ğ i l d i m . B u n u b i l i y o r d u m . B u sırada, E r m e n i l e r i n başı y a n ı m a yaklaştı. "Ayak t a b e k l e m e e f e n d i , b o ş u n a y o r u l m a , d e d i . A r a b a y a gir u z a n , d i n l e n . G e r ç i b i z E r m e n i f e d a i l e r i y i z . A n c a k s i z l e r e b i r şey y a p m a y ı z . B ö y l e k ü ç ü k işlerle u ğ r a ş a m a y ı z " . S o n u n d a j a n d a r m a süvarisi y a n ı n d a k i m i a d a m l a r l a g e l d i . A r a b a o n a r ı l d ı . Y o l a k o y u l d u k . A r k a m ı z d a n b i r atlı g e l i y o r , m e ğer bu da b i r T ü r k m ü ş ; İ ç i m i z biraz daha rahatladı. G e c e y i gene b i r Er meni köyünde
geçirdik.
Ertesi günü Aras Nehri ü z e r i n d e n geçerek
TAMU YELLERİ
61
Pasinler d e n i l e n Hasan Kale'ye vardık. Ertesi gün de Erzurum'daydık. O r a d a iki g e c e k a l d ı k . E r m e n i a r a b a c ı l a r ı bıraktık. Başka iki araba ve b i r d e a t k i r a l a d ı m . H a z i r a n ayı i d i . T r a b z o n ' a y ö n e l d i k . İ l k g e c e y i Ilı ca'da geçirdik. Otelde b i r ç o k E r m e n i erkek ve kadın vardı. Kadınlar d a n b i r i saatini d ü ş ü r m ü ş , b i z i m ç o c u k l a r d a n b i r i d e b u l m u ş . K a d ı n a saatini v e r d i r d i m . E r t e s i g ü n ü y o l a ç ı k t ı k . A ş k a l e , P ı r n a l K a p a n ı , K o p Dağı, Bayburt, Gümüşhane, Ardeşen, Torul ve Zigana Geçidi üzerinden sonunda Trabzon'a vardık. H a k k â r i ' d e n y o l a ç ı k m a d a n ö n c e , e ş i m i n d e ğ e r l i b i r k a ç t a k ı s ı n ı , pa r a m ı z ı n b i r b ö l ü m ü n ü İ s t a n b u l ' d a a l m a k ü z e r e p o s t a y a v e r m i ş t i m . İs tanbul'a yazarak para
getirttim.
Temmuz
içinde
vapura binebildik.
İstanbul'a vardığımızda Osmaniye Oteli'ne indik. Eşimi, iki ç o c u ğ u m l a birlikte Selanik trenine b i n d i r e r e k Avrethisar'a babasının yanına gön d e r d i m . Ç ü n k ü yeniden memuriyet almak üzere ne süre İstanbul'da bek lemek zorunda olduğum belli değildi. Fatih y ö r e s i n d e b i r terzi d ü k k â n ı ü z e r i n d e b i r o d a kiralayarak, m e muriyet verilmesini beklemeye başladım. Eytam Sandığı'na olan b o r c u m dışında eş dosttan aldığım tüm b o r ç l a r ı m ı ödemiştim.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 1- Hafiyeler E g e m e n l i ğ i n d e ve K a r g a ş a İ ç i n d e İstanbul H a k k â r i ' y e g i d i ş i m d e n b u y a n a a n c a k d ö r t y ı l g e ç m i ş t i . A n c a k İs tanbul bu süre i ç i n d e t a n ı n m a y a c a k d e n l i değişmişti. O tarihlerde bu g ü n k ü iletişim araçları, gazeteler, r a d y o l a r o l m a d ı ğ ı i ç i n , H a k k â r i ' d e , ü l k e d e v e d ü n y a d a o l u p b i t e n l e r d e n h a b e r s i z y a ş a m ı ş ı z . O y s a ç o k şey d e ğ i ş m i ş . H a k k â r i ' y e u l a ş a n r e s m i y a z ı l a r v e telgraflar, y ö r e i ş l e r i y l e ilgili e m i r v e a t a m a l a r d a n b a ş k a b i r şey b i l d i r m e z d i . A r a s ı r a d o s t l a r d a n aldı ğımız m e k t u p l a r d a d a h a ç o k ö z e l v e kişisel d u r u m l a r d a n söz e d e r d i . O y s a g e ç e n z a m a n i ç i n d e n e d e ğ i ş i k l i k l e r o l m u ş . G i r i t Y u n a n ' a bağ l a n m ı ş . B u l g a r i s t a n b a ğ ı m s ı z l ı k i l â n e t m i ş . D o ğ u R u m e l i , yani M a k e d o n y a a y a k l a n m a i ç i n d e . İtalya, K ı r ı m S a v a ş ı ' n d a n b u y a n a b ü y ü k d e v l e t l e r ara sına g i r m e y o l u n d a . İstanbul, G i r i t ' t e n , B u l g a r i s t a n ' d a n , M a k e d o n y a ' d a n k a ç a n g ö ç m e n l e r l e d o l m u ş . A b d ü l h a m i d , b a t ı l ı d e v l e t l e r i n s ü r e k l i bas k ı l a r ı altında, A v r u p a ' d a k i t o p r a k l a r ı b i r e r b i r e r e l d e n ç ı k a r m a k z o r u n d a kalmış, bu y ü z d e n ülkedeki ve ulustaki huzursuzluğu engellemek için d a y a n ı l m a z b i r İ s t i b d a t Y ö n e t i m i k u r m u ş . B i r y a n d a n d a , A r a b i s t a n ' ı yi t i r m e m e k için d ö r t elle p a n i s l a m i z m politikasına sarılmış. B u y ü z d e n T ü r k o l m a k , " T ü r k ü m " , d e m e k , T ü r k l ü k t e n s ö z e t m e k b ü y ü k s u ç . Ay d ı n l a r v e m e k t e p l i l e r b u y ü z d e n saray g ö z ü n d e k u ş k u l u kişiler. A b d ü l h a m i d ' i n İ s l â m l ı ğ a s a r ı l a r a k , İ m p a r a t o r l u ğ u n A s y a v e A f r i k a ' d a k i sont o p r a k l a r ı n ı k u r t a r a b i l e c e ğ i u m u d u salt b i r i m g e . Ç ü n k ü A r a p l a r ' d a d a m i l l i y e t ç i l i k d u y g u s u u y a n m ı ş ; m i l l i b i r k o m i t e k u r m u ş l a r , b i l d i r i yayın lamışlar: B i r A r a p İ m p a r a t o r l u ğ u k u r m a k istiyorlar; b u n u n sınırları, D i c l e v e F ı r a t V a d i l e r i n d e n Süveyş'e, A k d e n i z ' d e n U m m a n D e n i z i ' n e , u z a n ı y o r ; t ü m A r a p Yarımadası'ın kapsıyor; O s m a n l ı H i c a z Vilâyeti ve M e d i n e yöreleri de bu topraklar içinde. Kurulacak A r a p İmparatorluğ u ' n u n b a ş ı n a g e ç i r m e k i s t e d i k l e r i kişi, a y n ı z a m a n d a , d ü n y a d a k i t ü m M ü s l ü m a n l a r ı n d a halifesi o l a c a k . İ ş i n i ç i n d e İ n g i l i z v e F r a n s ı z p a r m a ğ ı o l d u ğ u kuşkusuz. İ m p a r a t o r l u ğ u oluşturan Sırp, Bulgar, R o m e n , Hırvat, Y u n a n v e M a k e d o n y a l ı H ı r i s t i y a n l a r , a r t ı k k u r t a r ı l d ı k l a r ı n a g ö r e , sıra A r a p l a r a , Kürtlere, E r m e n i ve Arnavutlara gelmiş, demektir. B u n l a r koparılınca, İmparatorluk ortadan kalkmış olacaktır. G e r ç e k t e Osmanlı
64
TAMU YELLERİ
İ m p a r a t o r l u ğ u , b ü y ü k ö l ç ü d e , o n d o k u z u n c u y ü z y ı l d a h ı r p a l a n m ı ş v e par çalanmıştır. Ü ç ü n c ü Selim'in ve İ k i n c i M a h m u d ' u n başlattıkları çağdaş laşma, b u n l a r d a n s o n r a gelenler tarafından s ü r d ü r ü l e m e m i ş , tersine, b a t ı l ı l a r a t u t s a k o l m a y o l u n d a ters b i r g e l i ş m e y e d ö n ü ş m ü ş t ü r . B u n u n başlangıcı da Tanzimat Fermanı olmuştur. İmparatorluğun güçlü d ö n e m lerinde, batılılara " L ü t u f ve atıfet" olarak verilmiş k i m i ayrıcalıklar, bu f e r m a n l a pekiştirilmiş ve yaygınlaştırılmıştır. K a p i t ü l a s y o n adı verilen b u a y r ı c a l ı k l a r ı n , o n d o k u z u n c u y ü z y ı l b a ş ı n d a n b a ş l a y a r a k t i c a r e t an laşmalarına dönüştürüldükleri bir gerçektir. Bu ticaret anlaşmalarının h e p s i , 2 6 K a s ı m 1 8 3 8 ' d e F r a n s a ile y a p ı l m ı ş o l a n a n l a ş m a m o d e l alına rak h a z ı r l a n ı y o r d u . Yeni ticaret anlaşmalarının hepsi şu ünlü m a d d e y l e başlamaktaydı: " E s k i kapitülasyon ve anlaşmalarla Fransızlara, Fran sız g e m i l e r i n e v e b a ş k a g e m i l e r e v e r i l m i ş o l a n t ü m a y r ı c a l ı k l a r , h a k l a r , muaflıklar, bu anlaşmayla değiştirilecek ve y e n i l e n e c e k olanlar dışında, b u g ü n için ve gelecekte de yürürlüktedir". B ö y l e c e eski kapitülasyonlar h e m p e r ç i n l e n i y o r , h e m d e " Y e n i T i c a r e t A n l a ş m a s ı " a d ı a l t ı n d a , geniş l e t i l i y o r d u . 1 8 6 1 ' d e n 1 8 6 8 ' e d e k , b u tipte a n l a ş m a l a r , b ü t ü n A v r u p a dev letleriyle v e A m e r i k a ile i m z a edilmiştir. A y r ı c a , İ m p a r a t o r l u k , F e r m a n ' l a , H ı r i s t i y a n t e b a a s ı n a y e n i k o l a y l ı k l a r s a ğ l a m a k l a y ü k ü m l e n d i ğ i i ç i n ba tılılar,
İmparatorluğun
i ç i ş l e r i n e k a r ı ş m a k k o n u s u n d a sayısız fırsatlar
ve bahaneler elde etmiş oluyorlardı. A b d ü l m e c i d ve A b d ü l a z i z ' i n kendi görkemli yaşamlarını s ü r d ü r m e k y o l u n d a yaptıkları israf devleti güçsüz düşürmüştü. G e r ç e k t e Ferman'la, Hıristiyan tebaa lehine yüklenilen dü z e n l e m e l e r , v e y e n i t i c a r e t a n l a ş m a l a r ı n ı n d e v l e t e y ü k l e d i ğ i y ü k l e r , so nuç
olarak
İmparatorluğun
tasfiyesini
gerektirecek
nitelikteydi.
A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e Ruslar karşısında uğradığımız b ü y ü k yenilgi, tasfiyeyi b a ş l a t m ı ş v e h ı z l a n d ı r m ı ş t ı r . B ö y l e c e , A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e , İ m p a r a t o r l u k , Batı Trakya dışın daki t ü m Avrupa topraklarını yitirmiş, Kıbrıs, Girit, Sisam, Adriyatik' te İngiliz himayesine giren Yunan D e n i z i ' n d e k i adaları, Tunus, Cezayir, Mısır, A d e n ü z e r i n d e k i egemenliğini d e kaptırmıştır. A r a p Milli K o m i tesi b i l d i r i s i n d e ş ö y l e d e n i l m e k t e y d i : " B i z b i r k e z T ü r k l e r d e n k u r t u l a c a k olursak, baskı altında tuttukları öteki uluslar da, yani, Kürtler, Ermeniler ve Arnavutlar da bağımsızlıklarına kavuşacaklardır. Çünkü Türkler, Arnavutlara egemen o l m a k için Araplara, Bulgarları e z m e k için Arnavutlara, Kürtlere baskı y a p m a k için gene Araplara, Ermenileri ez-
TAMU YELLERİ
65
m e k için de Kürtlere dayanmaktadırlar." Abdülhamid, İmparatorluğun p a r ç a l a n m a s ı i ş i n i n A s y a t o p r a k l a r ı n d a s ü r d ü r ü l e c e ğ i n i a n l a m ı ş t ı . Pa nislamizm'i bu y ü z d e n yürürlüğe koymuştu. D i n aracılığıyla Araplara egemen olabileceğini sanmaktaydı. H i c a z d e m i r y o l u n u , Avrupalılardan b o r ç almaksızın, özel vergiler ve baskılarla b u n u n i ç i n yaptırtmıştı. A b d ü l h a m i d tahta ç ı k t ı ğ ı n d a , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' y l a birlikte, t ü m d ü n y a d a bağımsız,-buna d a b a ğ ı m s ı z denirse-salt d ö r t M ü s l ü m a n d e v l e t v a r d ı . İ r a n , A f g a n i s t a n , Fas... B e n tüm bu konulara b u r a d a özet olarak d e ğ i n d i m . Bu yazılar bir g ü n y a y ı m l a n a c a k o l u r s a , o k u y a c a k l a r ı n t a r i h k i t a p l a r ı n d a ç o k ayrıntı lı bilgiler bulacaklarını biliyorum. A n c a k istediğim, gençlerin, gelecek k u ş a k l a r ı n t a r i h i iyi ö ğ r e n m e l e r i n i s a l ı k v e r m e k t i r . D ü n ü i y i b i l m e d i k çe bugünü anlamak, yarın için gerekli ö n l e m l e r i almak olanağı yoktur. M u s t a f a K e m a l Paşa k i , b u g ü n o n a A t a t ü r k d i y o r u z , C u m h u r i y e t ' i k u r makla ulusumuza ç o k b ü y ü k b i r iyilik yapmıştır. U l u s u m u z O ' n u n yap tığı i ş l e r i n b ü y ü k l ü ğ ü n ü a n c a k t a r i h i b i l m e k l e anlayabilir. İşte b e n b u n u belirtmeye çalıştım. B u arada A b d ü l h a m i d İstibdadıyla savaşım i ç i n k u r u l m u ş o l a n örgütler de güçlenmişlerdi. Jöntürkler yurt dışında ve yurt içinde b ü y ü k çaba gösteriyorlardı. B e n h e m e n h e r g ü n M e ş i h a t D a i r e s i ' n e g i d e r e k a ç ı k b i r y a r g ı ç l ı k ara maktaydım. O günlerde Üsküdar ve yöresinde Alikıran Başkesen Şamil a d ı n d a b i r i n i n K ü r t l e r d e n b i r a d a m ı , R ı d v a n Paşa'yı ö l d ü r m ü ş t ü . B u y ü z d e n İstanbul allak bullak olmuştu. Hafiyeler, çeşitli yalanlar ve uydur malarla insanları tutukluyor, para k o p a r a b i l d i k l e r i n i salıveriyor, para v e r e m e y e n l e r e y a d a v e r m e y e n l e r e u s u n a l a m a y a c a ğ ı k ö t ü l ü k l e r yapı yorlardı.
2 - Hafiyelerle B a ş ı m D e r d e Giriyor B i r g ü n Fatih C a m i i ' n d e ö ğ l e n a m a z ı n ı k ı l d ı k t a n s o n r a ç ı k m a k ü z e r e y k e n b i r z a t ı n k ü r s ü d e n v a a z e t m e k t e o l d u ğ u n u g ö r ü n c e , n e l e r söyle diğini i ş i t e b i l m e k i ç i n c e m a a t i n a r k a s ı n d a n d o l a n a r a k , m i n b e r e yaklaştım, b i r s ü r e o r a d a ayakta d u r a r a k d i n l e d i m . A r k a m d a n b i r i c e k e t i m i ç e k t i v e o t u r m a m ı işaret etti. O t u r d u m . E t e ğ i m i ç e k e n i t a n ı m ı ş t ı m , h a f i y e o l d u ğ u söylenen M e h m e t Efe idi, yanında sarıklı b i r a d a m daha vardı. Az
66
TAMU
YELLERİ
sonra, b u a d a m , b a n a , " N a s ı l , iyi vaaz e d i y o r m u b u H o c a " , d e d i . B e n de, söylediklerinde b i r yanlışlık olmadığı, yanıtını v e r d i m . A z sonra d a c a m i d e n a y r ı l a r a k , hava s ı c a k o l d u ğ u i ç i n , o d a m a g i d i p d i n l e n m e y i yeğ l e d i m . Ç ü n k ü o g ü n l e r d e T r a b l u s g a r p ' ı n (Libya), H u m u s Livası yargıçlı ğına atanmıştım; a n c a k E y t a m Sandığı'na olan b o r c u m u ö d e y e m e d i ğ i m i ç i n , gitmeme izin vermiyorlardı. K i m l e r d e n b o r ç alarak gidebileceği m i , u z a n m ı ş , y a t t ı ğ ı m y e r d e d ü ş ü n ü y o r d u m . B i r d e n k a p ı m a ç ı l d ı . Elbistanlı Ö m e r ' l e , s o n r a d a n Yüzelliliklerden o l a n Mustafa Sabri, c o ş k u y l a i ç e r i g i r d i l e r , - B u Ö m e r B i r i n c i D ü n y a S a v a ş ı ' n d a B a s r a ' d a y a r g ı ç v e va l i v e k i l i i m i ş ; İ n g i l i z l e r B a s r a ' y a s a l d ı r ı n c a , h e r şeyi y ü z ü s t ü b ı r a k ı p k a ç mış, Bağdat'a gitmiş. K a ç a r k e n vilâyetin şifresini de bırakmış. B a ğ d a t ' ta, k o m u t a n l a r d a n A s k e r i B e y t a r a f ı n d a n s o r g u y a ç e k i l m i ş v e salıveril miş, ancak, evine giderken, bilinmeyen biri o n u öldürmüş, cesedine de, ü z e r i n d e "Vatan H a i n i " yazılı b i r kağıt iliştirmiş; -bunu s o n r a d a n , olay sırasında o r a d a b u l u n a n İ b r a h i m a d ı n d a b i r t a m d ı k anlattı-Mustafa Sabr i ' y e gelince, b e n D a r ü l h i k m e başkanı iken y a n ı m d a üye idi. İttihat ve T e r a k k i K a b i n e s i d e ğ i ş i n c e , a z l e d i l d i k ; H a y r i Ş e y h ü l i s l â m o l d u , k ı s a sü r e d e h e r şeyi altüst etti; y e r i g e l d i ğ i n d e b u n l a r d a n s ö z e d i l e c e k t i r . Ö m e r ' l e Mustafa Sabri, o d a m a girerek, bağırmaya başladılar. Ne yapmış olduğu m u , ç ü n k ü M e ş i h a t ' ı n a d a m l a r ı tarafından Fatih k a h v e l e r i n d e a r a n m a k t a olduğumu soruyor ve söylüyorlardı. H e m e n kalkıp giyindim. H e r yanda hafiyeler o l d u ğ u için, u m m a d ı k z a m a n d a i n s a n ı n b a ş ı n a b i r şey g e l e b i l i r d i , b u n u n i ç i n d e b i r şey y a p m ı ş o l m a k g e r e k m e z d i . S o k a ğ a ç ı k t ı ğ ı m d a , b i r a d a m l a karşılaştım. B a n a a d ı m ı sordu, söyledim. B e n i Meşihat'a götüreceğini bildirdi. Ö m e r ' l e Mustafa Sabri b e n i m l e birlikte değilmişler gibi, u z a k durdular. B e n o adamla M e şihat'a gittim. K o r i d o r d a b u l u n a n l a r , " H a h işte g e t i r i l d i " , g i b i s ö z l e r e d i yorlardı. B e n i İntihap Başkâtibi'nin odasına aldılar; orada, İ k i n c i Kâtip Şakir vardı. B e n i g ö r ü n c e : " K â m i l Efendi sen ne yapmışsın! diye bağır d ı . B u g ü n Fatih C a m i i ' n d e v a a z e d e c e ğ i m d i y e k ü r s ü y e ç ı k ı p h ü k ü m e t aleyhinde k o n u ş m u ş s u n ! " B e n şaşırmıştım. Soğukkanlılığımı k o r u d u m . Fatih C a m i i ' n d e ö ğ l e n a m a z ı k ı l d ı ğ ı m ı , a n c a k v a a z e t m e d i ğ i m i , H ü k ü m e t a l e y h i n d e s ö z s ö y l e m e d i ğ i m i b i l d i r d i m . B u s ö y l e d i k l e r i m i b i r kâğı da y a z m a m ı istedi. " S a k a l l ı M e h m e t Paşa şimdi Şeyhülislâmın yanında, Müsteşar Raşit de ayak diretiyor, h e m e n d e d i k l e r i n i yaz götüreyim, b e k l i y o r l a r " d e d i . - B u sakallı M e h m e t Paşa, Ç e r k e z v e azılı h a f i y e l e r d e n d i ;
TAMU
YELLERİ
67
M e ş r u t i y e t i l â n ı n d a i d a m o l u n m u ş t u r . - B e n k â ğ ı d ı y a z a r k e n , i ç e r i , İnti h a p B a ş k â t i b i Sait g i r d i , b e n i g ö r ü n c e : " H ü k ü m e t a l e y h i n d e c a m i d e halkı kışkırtan bu m u y m u ş ! " , diye, ayrıca terbiyeye sığmayan sözler söyledi. İ k i n c i K â t i p Şakir, " H a y ı r b u d e ğ i l m i ş , i f a d e s i n i y a z ı y o r " , d i y e yanıtla dı. B e n , sürgüne g ö n d e r i l m e k , h a p s e d i l m e k korkusuyla elim titreyerek, halkı kışkırtmadığımı; h ü k ü m e t aleyhinde b u l u n m a d ı ğ ı m ı , öğle nama z ı n ı k ı l d ı k t a n s o n r a c a m i d e n a y r ı l d ı ğ ı m ı ö n ü m d e k i k a ğ ı d a y a z d ı m . Şa k i r k â ğ ı d ı a l d ı , b e n i m d e k e n d i s i y l e b i r l i k t e g i t m e m i işaret etti. M ü s t e ş a r Ş e y h R a ş i d ' i n o d a s ı n a g i r d i k . - B u Ş e y h R a ş i t , S a r a y ' a m e n s u p , azılı hafi ye, müstebit b i r a d a m d ı . Meşrutiyet ilânında cezasını buldu-Müsteşar b e n i g ö r ü n c e , y e r i n d e n f ı r l a d ı : " B u h e r i f m i y m i ş o v a a z e d e n ! d i y e ba ğırdı. B i r d e b u n u H u m u s ' a g ö n d e r i y o r m u ş s u n u z ! . . O r a d a sürgün Jöntürkler
var.
Bu
adam
onlarla
birlik
olur.
Böyle
şey
olmaz.
Bunu
g ö n d e r e m e y i z " . B u a r a d a Ş a k i r ' i n u z a t t ı ğ ı k â ğ ı d a b a k m a m ı ş t ı b i l e . Şa kir, " H a y ı r e f e n d i m , v a a z e d e n b u d e ğ i l d i r . B u m e k t e p l i v e d o ğ r u b i r insandır", diyecek o l d u . Müsteşar bu sözler üzerine büsbütün küplere b i n d i . " B i r d e mektepliymiş, diye bağırdı, b u a d a m Trablusgarp'a Hu mus'a gidemez. Al götür b u n u " . Şakir'le birlikte dışarı çıktık. " M e c l i s ' i M e s a l i h ' i İ l m i y e " , d i y e b i r k u r u l u ş v a r d ı . O n l a r b ö y l e d u r u m l a r d a , ya p ı l a c a k i ş l e m i s a p t a r l a r d ı . Şakir, e l i n d e b e n i m y a z d ı ğ ı m k â ğ ı t , M e c l i s ' e gittik. İ ç e r i g i r d i ğ i m i z d e b i r i s i n a m a z s e c c a d e s i s e r m e k t e i d i . D e r s veki l i b i r k ö ş e d e o t u r u y o r d u , ü y e l e r d e o n u n k a r ş ı s ı n d a o t u r m u ş l a r d ı . Şa kir kâğıdı Ders Vekiline verdi, üyelerden, A r n a v u t A b d u r r a h m a n , beni g ö r ü n c e , h e m e n y e r i n d e n fırlayarak: " H ü k û m e t ' i n aleyhinde söz e d e n b u m u y m u ş " , diye ü z e r i m e y ü r ü d ü . D e r s Vekili, " O t u r A b d u r r a h m a n , d e d i , b u a d a m h ü k ü m e t a l e y h i n d e s ö z e t m e m i ş , işte n e y a p t ı ğ ı b u kâğıt ta yazılı"
diyerek,
üyeyi yerine oturttu; sonra İ k i n c i K â t i p Şakir'e:
" Ö n e m l i b i r şey y o k , k e n d i s i n i Ş e y h ü l i s l â m a g ö t ü r ü n , S a r a y ' d a n Sakallı M e h m e t Paşa g e l m i ş k e n d i s i n i g ö r m e k i s t i y o r l a r " , d e d i . Ş a k i r ' l e b i r l i k t e Ş e y h ü l i s l â m ı n o d a s ı n a y ö n e l d i k . K o r k u d a n e l i m a y a ğ ı m t i t r i y o r , ayrı c a b u n c a m a s k a r a l ı k t a n şaşkına d ö n m ü ş ü m . İ ç e r i g i r d i k . Ş e y h ü l i s l â m C e m a l e t t i n m a s a s ı n d a o t u r u y o r , k a r ş ı s ı n d a d a S a k a l l ı M e h m e t Paşa d e nilen hafiye başı. B u Ç e r k e z , b e n i g ö r ü n c e , " D e m e k b u y m u ş , d e d i , b i r d e b u n u H u m u s ' a g ö n d e r i y o r s u n u z , ö y l e m i ? " Şakir, işitilir i ş i t i l m e z b i r sesle " E v e t " , d i y e y a n ı t l a d ı . Ç e r k e z P a ş a b a n a d ö n d ü : " S e n A r a p ç a bi lir misin? N e r e d e n Ö ğ r e n d i n ? " diye s o r d u . Mektepte ayrıca Şam ve Bey-
68
TAMU
YELLERİ
rut gezilerimde ö ğ r e n d i ğ i m i s ö y l e d i m .
Şeyhülislâm kâğıdı okumuştu.
"Aranan adam bu değil", dedi. Sonra bana dönerek: "Memuriyetine gidebilirsin" dedi. Eytam Sandığına b o r ç l u o l d u ğ u m için gitmeme izin verilmediğini bildirdim. B o r c u m u Humus'tan ödeyebileceğimi söyledi. Dışarı ç ı k t ı ğ ı m ı z d a b ü s b ü t ü n şaşkındım. B u denli gürültü patırtıdan sonra bu sonuç gerçekten şaşılacak şeydi. B u işin a r k a s ı n d a n e g i b i b i r d o l a p d ö n d ü ğ ü n ü b i r t ü r l ü a n l a y a m a d ı ğ ı m ı Ş a k i r ' e s ö y l e d i m . Şakir, " S e n ş i m d i h e m e n M ü r a s e l e ' n i a l , H u m u s y o l u n u t u t , b u a d a m l a r ı n sağı s o l u b e l l i o l m a z , d e d i . D ö n e n d o l a b a gelince, Müsteşar Raşit kendi adamlarından birini Humus'a gönderme yi düşünüyordu".
3 - T r a b l u s g a r p (Libya) Y o l c u l u ğ u H e m e n M ü r a s e l e ' y i a l d ı m . E ş i m v e ç o c u k l a r ı m b i r k a ç g ü n i ç i n d e is tanbul'a geldiler, ve b i r gün Trablusgarp'a giden b i r italyan vapuruna b i n d i k . İ t a l y a ' n ı n g ü n e y i n d e K a t a n y a L i m a n ı ' n d a b i r b a ş k a v a p u r a ak tarıldık. B u n u n l a Siragüze'ye uğradıktan sonra Malta'ya ulaştık. Vapur o r a d a b i r g ü n k a l d ı , b e n d e M a l t a ' y a ç ı k t ı m . B u a r a d a k o n s o l o s l u ğ a git tim. B e k i r Sami Bey daha ö n c e orada konsolosmuş, şimdi de Trablus g a r p vilâyeti m e k t u p ç u s u imiş. - B u B e k i r Sami, s o n r a d a n Sivas v e B e y r u t valiliğinde b u l u n d u , İstanbul'da toplanan son Meclis'te birlikte m e b u s idik; Kurtuluş Savaşı'nda Dışişleri Bakanlığı yapmıştır-Kendisi için ba na b i r m e k t u p verdiler. T r a b l u s ' a v a r d ı ğ ı m d a , B e k i r S a m i B e y ' i z i y a r e t e d e r e k m e k t u b u ver d i m . B e n i Vali R e c e p P a ş a ' y a g ö t ü r e r e k , y e n i H u m u s y a r g ı c ı d i y e tanıt tı. K e n d i s i p o l i s ç e v e r i l e n r a p o r d a n b e n i m g e l d i ğ i m i b i l i y o r m u ş . İ y i kar şıladı, evine götürerek yemeğe alıkoydu. Bu arada, H u m u s Mutasarrıfı İ z z e t Paşa'nın telgrafla b e n i s o r d u ğ u n u , k e n d i s i n i n e r e d e n tanıdığımı sor d u . B u İ z z e t Paşa d a h a y u k a r ı d a a n l a t t ı ğ ı m g i b i H a k k â r i ' d e n k a ç a n m u tasarrıftı. R e c e p Paşa H u m u s y a r g ı c ı n ı a z l e t t i r d i ğ i n i , b e n i m h e m e n işe başlamamı söyledi. H u m u s ' a gidebilmek için eşekler ve bir de deve kiraladık. Yanımıza j a n d a r m a v e r d i l e r . G e c e y i b i r k ö y d e g e ç i r d i k . E r t e s i g ü n ü H u m u s ' a var dığımızda, Jandarma komutanı, ve m a h k e m e kâtibi bizi karşıladı. M u t a s a r r ı f İ z z e t Paşa ile d e g ö r ü ş e r e k , k i r a l a d ı ğ ı m eve i n d i k . H u k u k , c e z a
TAMU YELLERİ
şer'iye ve icra işleri, hepsi gene b e n i m ü s t ü m d e y d i . İşler ç o k yığılmıştı. G e c e y i g ü n d ü z e katarak, h e r şeyi y o l u n a k o y d u m . B u n a karşılık Vah R e c e p Paşa beni " K i b a r ı M ü d e r r i s i n " v e " İ z m i r Payei M ü c e r r e d i " y l e ödüllen dirdi. Bunlara dair rütbe ve fermanlar İstanbul'dan geldi. Bu sırada Zıllateyn Kazası'nda bir arazi anlaşmazlığının ç ö z ü m ü n e m e m u r e d i l d i m . O r a d a s ü r g ü n b u l u n a n D o k t o r S ü l e y m a n E m i n ' l e tanış t ı m . S o n d e r e c e iyi y ü r e k l i , yurt ve ulussever b i r zattı. Birlikte H u m u s ' ta b i r hastahane yaptırılmasını kararlaştırdık. Ç o k güzel b i r hastahane o l d u . K a r y o l a l a r ı , d o k t o r l u k a r a ç g e r e ç l e r i n i , İtalya v e M a l t a ' d a n getirt t i k . B a ş k a c a g e r e k s i n m e l e r i d e Z ı l l a t e y n v e M ı s r a t a K a z a l a r ı n d a n sağla dık.
Hastaların bakımına
başlandı.
Gene
D o k t o r ' l a birlikte
Sahil
n a h i y e s i n d e b i r i l k o k u l , m i n a r e s i o l m a y a n b i r c a m i y e d e m i n a r e yaptırt tık. - Bu D o k t o r Süleyman E m i n , Meşrutiyet'ten sonra İstanbul'a dön d ü , rütbesi geri v e r i l d i ; K u r t u l u ş Savaş'ında A n k a r a ' d a S ı h h i y e B a ş k a n l ı ğ ı yaptı ve general olarak emekli o l d u . 4 - İtalyanların Libya Ü z e r i n d e Sinsi E m e l l e r i O t a r i h t e Vali R e c e p P a ş a ' y a b i r i h b a r d a b u l u n u l m u ş . B a l d i r i y a d a B a l d a r i a d ı n d a b i r İ t a l y a n , s ı k sık, B i n g a z i , T r a b l u s g a r p v e H u m u s ' a ge l i r g i d e r m i ş . K e n d i s i n i n arazi satın a l m a k istediği, a y r ı c a b i r İ t a l y a n B a n kası k u r m a k girişiminde o l d u ğ u s ö y l e n i y o r m u ş . G ü n l e r d e n b i r gün b u İ t a l y a n , Vali R e c e p P a ş a ' y ı z i y a r e t e d e r e k , İ t a l y a n D e v l e t B a n k a s ı niteli ğindeki B a n c o D i R o m a ' n ı n , şubelerini a ç m a k istediğini bildirmiş. Re c e p Paşa, yaptırdığı soruşturmayla, bu a d a m ı n asker ve albay o l d u ğ u n u öğrenmiş. Trablusgarp'ta Türkiye Ziraat Bankası şubesi b u l u n d u ğ u n u , başkaca bir yabancı bankanın yerleşmesine gerek olmadığını kendisine s ö y l e y e r e k , B a l d a r i ' n i n isteğini geri ç e v i r m i ş . Oysa bu B a l d a r i , sıksık gelişlerinde, kasaba ve ç ö l l e r d e k i şeyhler d e n , y e r l i v e A r a p l a r d a n , â d i s e n e t l e r l e v e g i z l i c e b ü y ü k t o p r a k l a r satın a l m ı ş . V e b i r g ü n , R e c e p P a ş a ' y a ç ı k a r a k , s a t ı n a l d ı ğ ı t o p r a k l a r ı n tescili n i istemiş. P a r a s ı n ı ö d e d i ğ i b u t o p r a k l a r ı n k e n d i s i n e ait o l d u ğ u n u , b u h a k k ı n ı n r e s m e n tescili gerektiğini b i l d i r m i ş . O zamanlar, Trablusgarp'ta t a p u daireleri y o k t u . Yargıçların vere c e k l e r i karar ve ilâmlarla taşınmazlar alınır satılırdı. B a l d a r i ' n i n iddia v e isteklerinin y e r i n d e o l u p o l m a d ı ğ ı n ı i n c e l e m e k ü z e r e b i r heyet kurul-
70
TAMU YELLERİ
ması d ü ş ü n ü l d ü . Vilâyet İ d a r e M e c l i s i k â t i p l e r i n d e n M a h m u t N a c i , sonradan m e b u s olmuştur-, Baldari, İtalyan k o n s o l o s u , Liva mutasarrı fı ve b i r de b e n i m katıldığım b i r heyet k u r u l d u . H u m u s Livası'nda, mu tasarrıf İzzet Paşa'nın k o n a ğ ı n d a t o p l a n d ı k . B a l d a r i , çeşitli kişilerden satın aldığı t o p r a k l a r l a ilgili â d i senetleri, m a s a n ı n ü z e r i n e yığdı, b u n ların r e s m e n tescili isteğini y i n e l e d i . B u n l a r ı i n c e l e d i k . Birisi, H u m u s L i v a s ı ' n a y a r ı m saat u z a k l ı k t a , K a r t a c a l ı l a r t a r a f ı n d a n y a p ı l m ı ş v e L i b y a ( L e b d e ) a d ı v e r i l e n b ü y ü k b i r k e n t i n h a r a b e s i y d i . Ç o k s a y ı d a e s k i ya p ı t l a r l a , m e r m e r a n ı t l a r l a d o l u b i r a l a n d ı . D e v l e t e ait o l a n b ö y l e b i r y e r i h e r h a n g i b i r ş e y h y a d a k i m s e b i r b a ş k a s ı n a s a t a m a z d ı . İ k i n c i s e n e t , Se y i t b i n Z a i t a d l ı b i r v a k f a aitti. B u n u n d a s a t ı l m a s ı s ö z k o n u s u o l a m a z d ı . D i ğ e r b i r s e n e t , b i r k ö y e ait t o p r a k l a r l a i l g i l i y d i . K ö y ü n m a l ı o l d u ğ u o köyde oturanların tümünü ilgilendirdiği için, herhangi bir kişinin b u n u satması s ö z k o n u s u o l a m a z d ı . D i ğ e r s e n e t l e r d e h e p b u ç e ş i t t o p r a k v e yapılarla ilgiliydi. K a r a r ı , İtalyan K o n s o l o s u n a ve Baldari'ye b i l d i r d i m . B u â d i s e n e t l e r karşılığı satın a l d ı ğ ı t o p r a k l a r k e n d i s i n e v e r i l e m e z d i . Bal dari ve konsolos bağırıp çağırarak karşı koydular. Senetlerin tescilinin olanaksız b u l u n d u ğ u n u b i r kez daha b i l d i r d i m ve ileri g i d e c e k olurlar sa kendilerini kovduracağımı söyledim. B u n u n üzerine Baldari dinginleşir gibi o l d u ; gülümseyerek b i r süre y ü z ü m e baktı sonra: " S e n k i m oluyorsun ki v e r m e m diyorsun, dedi. Biz bunları alırız, h e m Abdülha m i d ' d e n a l ı r ı m " . B u s ö z l e r d e n s o n r a d e f o l u p gittiler. A r a d a n b i r h a f t a g e ç m e m i ş t i , Vali R e c e p P a ş a ' d a n b i r t e l g r a f a l d ı m ; ş ö y l e d i y o r d u : " Y e d i s e k i z p a r ç a İ t a l y a n savaş g e m i s i b u r a y a g e l d i . H u mus'a da varacakları öğrenildi. Karaya çıkacak olurlarsa herhangi bir o l a y a n e d e n o l u n m a m a s ı " . G e r ç e k t e n ü ç savaş g e m i s i H u m u s ' a g e l d i . B i z e g ö z d a ğ ı v e r m e k i s t e d i k l e r i a n l a ş ı l ı y o r d u . E r l e r k a r a y a ç ı k t ı l a r , İtal yan okullarını ve kasabayı gezdiler, A r a p l a r d a n yakın tuttukları kişilerle g e z i p t o z d u l a r , y e y i p i ç t i l e r , s o n r a d e f o l u p gittiler. 5 - İkinci Meşrutiyet 1 9 0 8 H a z i r a n a y ı y d ı . M ı s r a t a K a z a s ı ' n a b a ğ l ı T a v u r g a N a h i y e s i hal k ı y l a Sırt K a z a s ı h a l k ı a r a s ı n d a t o p r a k a n l a ş m a z l ı ğ ı y ü z ü n d e n ç a t ı ş m a ç ı k m ı ş v e d ö r t b e ş k i ş i ö l d ü r ü l m ü ş t ü . Vali R e c e p P a ş a , a n l a ş m a z l ı ğ ı n ç ö z ü m ü işiyle b e n i g ö r e v l e n d i r m i ş t i . M a h k e m e kâtibi v e b i r k a ç j a n d a r m a y l a , T a v u r g a ' y a b i r g ü n u z a k l ı k t a T u z g ö l ü y ö r e s i n d e B e r r i y e ' y e gittik. N a h i -
TAMU
71
YELLERİ
ye m ü d ü r ü de bize katıldı. Oraya vardığımızda, Teğmen Tahir A ğ a ko mutasında b i r b ö l ü k askerin çadırlar kurarak bölgeye yerleşmiş o l d u ğ u n u g ö r d ü k . Mısrata K a y m a k a m ı ve Trablusgarplı Ö m e r Paşa da oradaydı. Biz de çadırlarımızı kurdurduk. Ö n c e , üzerinde anlaşmazlık olan top rakları g e z d i m , b i r de harita ç i z d i r t t i m . S o n r a tarafları d i n l e d i m . A n laşmazlığı ç ö z ü m l e y e r e k bir karara bağladım. G e c e ç a d ı r ı m ı z d a , kâtibe k a r a r ı y a z d ı r ı y o r d u m . B i r s ü v a r i g e l d i . Vali R e c e p P a ş a ' n ı n i k i telgrafı n ı b a n a v e r d i . B i r i n c i telgrafta İ s t a n b u l ' d a M e ş r u t i y e t i l â n e d i l m i ş o l d u ğ u b i l d i r i l i y o r . Tavurga'daki işimi b i t i r i r b i t i r m e z , T a v u r g a N a h i y e s i ' n d e , Mısrata v e Z ı l l a t e y n K a z a l a r ı n d a , i k i n c i telgraftaki talimat g e r e ğ i n c e M e ş rutiyet ilânını yerine getirmem ve m e b u s seçimi yöntemlerini oralarda ö ğ r e t m e m gerektiği e m r e d i l i y o r d u .
,
Öyle sevinmiştim ki, sevincimi belli e t m e k ve yanlış b i r iş yapmak tan k e n d i m i güç tuttum. G e r ç e k t e n ç e v r e m i z b i r ç o k b e d e v i ve yerlilerle sarılıydı, ayrıca bu adamlar anlaşmazlık i ç i n d e y d i l e r ve k a r a r ı m ı n açık l a n m a s ı n ı b e k l e m e k t e y d i l e r . B u d u r u m d a k i i n s a n l a r ı n , M e ş r u t i y e t ilâ nını n e t e p k i l e r l e karşılayacakları d a b e l l i d e ğ i l d i . S e v i n c i m i v e telgrafları sakladım. Ö n c e karar yazılmalıydı. O gece sabaha d e k çalışarak kararı y a z d ı r d ı m . S a b a h e r k e n d e n , tarafları t o p l a d ı m , k a r a r ı o k u t a r a k , b u n u n g e r e ğ i n c e h a r e k e t e d i l e c e ğ i n i o n l a r a b i l d i r d i m . A y r ı c a Ö m e r Paşaya d a , yetkisi o l m a d ı ğ ı halde yanına asker alarak anlaşmazlık bölgesine gelme sinin d o ğ r u olmadığını b i l d i r d i m ; karar ilân edildiğine göre, herkesin o r a d a n ayrılarak yerlerine d ö n m e l e r i gerektiğini a ç ı k l a d ı m . K a r a r d a n ç o ğ u n l u k m e m n u n d u . Yavaş yavaş d a ğ ı l m a y a b a ş l a d ı l a r . B i z d e atlarımı z a atlayarak o a k ş a m T a v u r g a ' y a v a r d ı k . N a h i y e M ü d ü r ü n e , R e c e p Pa ş a ' n ı n t e l g r a f l a r ı n ı o r a d a g ö s t e r d i m . A d a m o k u y o r b i r şey a n l a m ı y o r d u . G ü ç l ü k l e kendisine yeni d u r u m u a ç ı k l a d ı m . Şaşkın şaşkın b a k ı y o r d u . E r t e s i g ü n ü M ı s r a t a ' y a ulaştık. H a l k b a z ı ş e y l e r işitmiş, y a r g ı c ı tartakla maya kalkmışlar. K a y m a k a m , vilâyetteymiş. Halkı sükûnete davet e d e r e k , d u r u m u , M e ş r u t i y e t ' i n n e o l d u ğ u n u anlayacakları b i r dille a ç ı k l a d ı m , yar g ı c ı e l l e r i n d e n k u r t a r d ı k . O r a d a n Z ı l l a t e y n K a z a s ı ' n a gittik. K a y m a k a m Raşit o r a d a sürgün olarak b u l u n u y o r d u . M e ş r u t i y e t ' i n ilanıyla özgürlü ğ ü n e k a v u ş m u ş t u . B i z l e r i d a v u l z u r n a l a r l a k a r ş ı l a d ı l a r . G e r e k l i tebliga tı yaptıktan sonra, Humus'a d o ğ r u yola çıktım. D o k t o r Süleyman E m i n v e b i r ç o k m e m u r l a r , s ü r g ü n d e b u l u n a n l a r , Sahil N a h i y e s i ' n d e b e n i karşı ladılar. H e p b i r l i k t e H u m u s ' a gittik. D o k t o r S ü l e y m a n E m i n , M u t a s a r -
72
TAMU
YELLERİ
r ı f ı n h e n ü z M e ş r u t i y e t ilânını y a p m a d ı ğ ı n ı , b e n i b e k l e d i ğ i n i s ö y l e d i . Ertesi g ü n i ç i n h a s t a h a n e d e b ü y ü k b i r ş ö l e n d ü z e n l e d i k , a s k e r l e r k a b i l e reis l e r i , ş e y h l e r , v e h a l k ö n ü n d e M e ş r u t i y e t i l â n e d i l m i ş o l d u ğ u n u t e b l i ğ et tik. İngiliz ve İtalyan konsolosları da ş ö l e n d e hazır b u l u n m u ş l a r d ı . Daha ö n c e k i m i şeyhler, k a b i l e r e i s l e r i ş ö l e n e g e l m e y i r e d d e t m i ş l e r v e k i m i k o ş u l l a r ileri s ü r m ü ş l e r d i . J a n d a r m a k o m u t a m , nüfus m e m u r u , p o l i s m ü d ü r ü , mutasarrıf, d a h a b i r k a ç m e m u r u istemediklerini, b u n l a r Liva'dan a y r ı l m a d ı k ç a ş ö l e n e g e l m e y e c e k l e r i n i b i l d i r m i ş l e r d i . B u ş e y h v e k a b i l e r e i s l e r i n i b i r araya t o p l a y a r a k k e n d i l e r i n e g e r e k l i ö ğ ü t l e r v e r m i ş v e açık l a m a l a r d a b u l u n m u ş t u m . B u arada, D o k t o r S ü l e y m a n E m i n de, İttihat ve Terakki murahhası olmakla, gençlerden h e m e n bir kuvvet kurmuştu. B i r y a n d a n d a ç o k k o r k m u ş o l a n M u t a s a r r ı f İ z z e t Paşa'yı v e j a n d a r m a k o m u t a n ı B i n b a ş ı A l i ' y i y a t ı ş t ı r d ı k . B ö y l e c e , ş e y h l e r i n v e k a b i l e reisle r i n i n i s t e k l e r i n i y e r i n e g e t i r m e d e n M e ş r u t i y e t ' i n i l â n ı n ı s a ğ l a d ı k . O ge ce ve ertesi gün, g e n ç l e r fener alayları, şenlikler d ü z e n l e d i l e r . Bilisiz halkın Meşrutiyet'in ne i d ü ğ ü n d e n haberleri yoktu. B u n d a n yararlana r a k ortalığı k a r ı ş t ı r m a k isteyenler d e v a r d ı . " M e ş r u t i y e t ilân o l u n d u , artık vergi ve âşar v e r i l m e y e c e k " gibi sözlerle halk kışkırtılıyordu. Meşrutiyet'in ilânının ertesi günü, b i r süredir limanlarda b u l u n a n v e g e c e l e r i p r o j e k t ö r l e r i y l e h a l k ı n g ö z l e r i n i k a m a ş t ı r a n İ t a l y a savaş ge m i l e r i d e ç e k i l i p gittiler. T e m m u z s o n l a r ı n a d o ğ r u , Vali R e c e p P a ş a H a r b i y e N e z a r e t i n e t a y i n edildi. O tarihte C e b e l i G a r b i mutasarrıfı o l a n B e k i r Sami Bey, D o k t o r Süleyman E m i n , ve sürgünde b u l u n a n ve ikamete m e m u r olan seksen d o k s a n k i ş i d e R e c e p P a ş a i l e b i r l i k t e İ s t a n b u l ' a gittiler. B u n l a r ı n ayrıl m a s ı y l a v i l â y e t y ö n e t i m i n d e b i r k a r g a ş a d ı r b a ş l a d ı . R e c e p P a ş a ' n ı n ye r i n e vali v e k u m a n d a n v e k i l i o l a r a k R e i s Paşa a d ı n d a b i r i g e l d i . B i z i m Mutasarrıf İzzet Paşa y e r i n d e kalmıştı. Meşrutiyet ilânından iki ay k a d a r sonra, b i z i m Baldari bir gün çıkageldi. Yanında İtalyan k o n s o l o s u da vardı. Eski senetleri y e n i d e n ortaya d ö k e r e k b u n l a r ı n tescilini istedi. Kendisini şöyle yanıtladım: " B u n d a n ö n c e d e b u istekle g e l m i ş t i n v e b e n d e i s t e ğ i n i r e d d e t m i ş t i m . O z a m a n , sen v e r m e z s e n b e n A b d ü l h a m i d ' d e n alırım, demiştin. Şimdi Meşrutiyet ilân edildi, b e n gene v e r m i y o r u m . A b d ü l h a m i d d e veremez, ç ü n k ü şimdi M e c l i s i M e b u s a n var, m i l l e t var, o n l a r d a v e r m e z l e r . G i t b a ş ı n ı h a n g i ta şa
vuracaksan
vur!".
73
TAMU YELLERİ
Ne yazık ki, iki yıl sonra T r a b l u s g a r b ' ı yitirdik. B ö l g e n i n ileri gelen v e İ t a l y a n l a r a satılmış a d a m l a r ı b a ş t a o l m a k ü z e r e , b u n d a , z a m a n ı n hü kümetinin de b ü y ü k suçu vardır. O tarihte Sadrazam H a k k ı Paşa'ydı. Vah v e k u m a n d a n vekili R e i s Paşa'dan s o n r a , İ s t a n b u l ' d a n A h m e t Fevzi Paşa v a l i o l a r a k T r a b l u s ' a g e l d i . B u n u n z a m a n ı n d a b i z i m M u t a s a r r ı f İ z zet Paşa a z l e d i l d i , y e r i n e B e h ç e t B e y g e t i r i l d i . B e n i m b a ş k â t i b i m , ika m e t e m e m u r d u . M e ş r u t i y e t ' l e k u r t u l d u ğ u i ç i n İ s t a n b u l ' a gitti. B e n i m memuriyet sürem henüz dolmamıştı. Bu arada, bir takım kötü adamlar t ü r e d i . B u n l a r k e n d i l e r i n i İttihat v e T e r a k k i ' y e m e n s u p m u ş g i b i göste r e r e k , t ü r l ü m e l a n e t l e r e kalkıştılar. Y ö n e t i m d e ğ i ş i k l i k l e r i n d e , b ö y l e şey lere m e y d a n v e r m e m e k gerekir. Ç ü n k ü , bu çeşit adamlar, y ö n e t i m d e b u l u n a n l a r ı n g ü ç l e r i n i s ö m ü r e r e k k e n d i ç ı k a r l a r ı n ı sağlarlar. A y r ı c a y ö n e t i m l e d e h i ç b i r i l i ş k i l e r i y o k t u r . A n c a k , h a l k b u n u b i l m e d i ğ i n d e n , ya pılan t ü m kötülükleri yeni y ö n e t i m e yükler, b u n d a n da y ö n e t i m , ülke ve ulus zarar görür. M u t a s a r r ı f V e k i l i B e h ç e t z a m a n ı n d a , işte b u ç e ş i t a d a m l a r y ü z ü n d e n y e r l i h a l k v e b e d e v i l e r a l d a t ı l a r a k h ü k ü m e t i bastılar. M u t a s a r r ı f ve kilini
tutsak
aldılar.
Olmayacak
isteklerde
bulundular.
Kendilerini
toplayarak g e r ç e k l e r i anlatmaya çalıştımsa d a b a ş a r ı l ı o l a m a d ı m . S o n u n d a B i n b a ş ı M e h m e t A l i a s k e r l e işe e l k o y d u . M u t a s a r r ı f v e k i l i n i k u r t a r d ı . A n c a k çarşıların yağmalanmasını önleyemedi. O s ı r a l a r d a F i z a n ' d a s ü r g ü n d e b u l u n a n k i m i a d a m l a r H u m u s ' a gel diler para toplayarak bunların İstanbul'a gönderilmelerini sağladık. A b d ü l h a m i d ' i n h a l ' i i ç i n , S e l a n i k y ö r e s i n d e k i m i h a z ı r l ı k l a r ı n ya pılmakta o l d u ğ u n a dair söylentiler işitilmeye başlanmıştı. B e n i m m e m u riyetim sona ermişti. A i l e m l e birlikte, B a l d a r i ' n i n k ü ç ü k bir vapuruna binerek 1909 Martı'nın 9'unda Trablusgarb'a yollandık. Vapurla, Hu m u s T r a b l u s g a r p arası altı saat ç e k e r d i . F ı r t ı n a ç ı k t ı , v a p u r d a k ü ç ü k olduğu için, biz ancak üç günde Trablus'a varabildik. Valiyi z i y a r e t e t t i ğ i m d e , k e n d i s i b e n i b ı r a k m a k i s t e m e d i ğ i n i v e B i n gazi yargıçlığına a t a n m a m i ç i n girişimde b u l u n d u ğ u n u söyledi: A n c a k , Hareket O r d u s u ' n u n Selanik'ten İstanbul'a yürüyüşe g e ç m e k üzere ol d u ğ u n u işitmiştim. Bu d u r u m d a , İstanbul, ya da İ z m i r ' e gitmem yerin de olacaktı.
74
TAMU YELLERİ
6 - H a r e k e t O r d u s u v e A b d ü l h a m i d ' i n Tahttan İndirilmesi D ö n ü ş t e İ z m i r ' e ç ı k a r a k T i r e ' y e g i t m e y i , y a k ı n l a r ı m ı g ö r m e y i , eşi m i v e ç o c u k l a r ı m ı d a o n l a r a g ö s t e r m e y i d ü ş ü n m ü ş , v e b ö y l e c e k a r a r ver miştim.
Bu
yüzden,
Hareket
Ordusu'nun
İstanbul'a
gelişi
ve
A b d ü l h a m i d ' i n tahttan indirilmesi olaylarında b u l u n a m a d ı ğ ı m için son radan ç o k üzüldüm. M a r t 1 9 0 9 ' d a T r a b l u s g a r p ' t a n y i n e b i r İ t a l y a n v a p u r u y l a h a r e k e t et tik. Bingazi ve D e r n e ' y e uğradıktan sonra, Girit'te Hanya ve Kandiye Limanlarına da uğrayarak İzmir'e vardık. İzmir'de her yer bayraklarla donatılmıştı. Yabancılar, Rus, Y a h u d i ve E r m e n i l e r , b ü y ü k taşkınlıklar l a g ö s t e r i l e r d e b u l u n u y o r l a r d ı . " H ü r r i y e t " , k a n u n s u z l u k , k a n u n tanı m a z l ı k a n l a m ı n a k a b u l edilmişti. B u y ü z d e n kentte b i r çeşit anarşi e g e m e n o l m u ş t u . İ z m i r ' d e b u l u n d u ğ u m u z sırada, H a r e k e t O r d u s u ' n u n Ç a t a l c a ' y a varmış olduğunu öğrendik. İki gün İ z m i r ' d e kaldıktan sonra, sekiz lira bilet parası ö d e y e r e k Ti re'ye gitmek üzere trene bindik. Biz Tire'de iken, 12 Nisan 1909'da A b d ü l h a m i d ' i n tahttan indirildiğini ö ğ r e n d i k . Kendisi Selanik'te Alâtini K ö ş k ü ' n e götürülmüş ve yerine Reşat Padişah olmuştu. Hareket Ordusu K o m u t a n ı M a h m u t Şevket Paşa'nın yönetimi eline aldığını; Enver ve Ni yazi'nin, diğer ordu komutanlarının da İstanbul'da bulunduklarını, Re şat i ç i n E y u b S u l t a n ' d a K ı l ı ç t ö r e n i d ü z e n l e n d i ğ i n i g a z e t e l e r d e o k u d u k . B u a r a d a , b i r d e H ü r r i y e t v e İ t i l a f F ı r k a s ı k u r u l m u ş t u . B u n l a r ı n b i r ta k ı m k a r ı ş ı k l ı k l a r ç ı k a r d ı k l a r ı n ı , A b d ü l h a m i d ' i n a d a m l a r ı n ı n d a işe ka rıştıklarını, kimisinin yakalanarak i d a m edildiklerini işitiyorduk. Nisan, Mayıs ve H a z i r a n aylarını b ö y l e c e Tire'de geçirdik. Param da tükenmişti. D o k t o r Süleyman Emin'e bir mektup yazarak, kendisinden o n lira b o r ç a l d ı m . E ş i m i v e ç o c u k l a r ı m ı A d a g i d e ' d e b ı r a k a r a k , y e n i b i r y a r g ı ç l ı k i s t e m e k ü z e r e , 2 0 H a z i r a n 1 9 0 9 ' d a İ s t a n b u l ' a g i t t i m . G e n e Fa t i h y ö r e s i n d e M a l t a Ç a r ş ı s ı n d a Talat B e y H a n ı ' n d a b i r o d a k i r a l a d ı m . 7- Meşrutiyet Y ö n e t i m i 29 Haziran 1909'da İstanbul'a varmıştım. D o ğ a l olarak parasızdım. O r a d a karşılaştığım kimi arkadaşlardan yatak yorgan, k i m i l e r i n d e n bir miktar b o r ç aldım. Sonra da yargıçlık istemek üzere Meşihat Dairesi'ne gittim. Ş e y h ü l i s l â m C e m a l e t t i n a z l e d i l m i ş , y e r i n e S a h i p M o l l a getirilmişti.
TAMU
75
YELLERİ
D a i r e b ü y ü k b i r kargaşa i ç i n d e y d i . Karşılaştığım k i m i a r k a d a ş l a r ı m , b i r e r dilekçeyle Adliye Nezareti'ne başvurarak h u k u k mahkemesi başkanlığı i s t e ğ i n d e b u l u n m a y ı ö n e r d i l e r . Ö y l e y a p t ı k , i s t e ğ i m i z k a b u l e d i l d i . O ta rihte Medresetülkudat (Kadı Okulu) M ü d ü r ü Kayserili H a m d i , b e n i bir k ö ş e y e ç e k e r e k , i s t e ğ i m d e n v a z g e ç m e m i , b e n i İ s t a n b u l ' d a a l ı k o y m a k is tediklerini bildirdi. Ayrıca, yargıçlar arasında b ü y ü k tensikat yapılaca ğını, b u n u n s o n u c u n d a b a n a d a iyi b i r m e m u r i y e t v e r i l e c e ğ i n i sözlerine e k l e m i ş t i . Ö n e r i s i n i k a b u l e t t i m . T e m m u z ayı b ö y l e c e g e ç t i . B u a r a d a Derviş Vahdeti, v e o n u n y o l u n d a k i m i k i ş i l e r y a k a l a n a r a k , D i v a n ı H a r be verildiler ve idam olundular. A ğ u s t o s ayı i ç i n d e M e b u s a n v e A y a n M e c l i s l e r i n i n k a r a r ı y l a t ü m m e m u r l a r ı n g e ç m i ş l e r i i n c e l e n m e y e b a ş l a n d ı . M e ş i h a t D a i r e s i i ç i n Ayan dan
Musa
Kâzım
ve
Mebusan'dan Hasan
Fehmi
memur
edildiler,
İstanbul'da ne k a d a r yargıç varsa M e ş i h a t ' d a t o p l a n m a l a r ı gazetelerle d u y u r u l d u . B e n d e gittim. Sekizyüz kişiydik. B i z l e r d e n h e r b i r i m i z i n , i ç i m i z d e n o n k i ş i n i n a d l a r ı n ı k â ğ ı t l a r a y a z a r a k v e r m e m i z i istediler. B ö y lece h e r yargıç on kişinin adını yazarak verdi. Kâğıtlar açıldı, seçilen o n kişi i ç i n d e e n ç o k o y u b e n a l m ı ş t ı m . B ö y l e c e s e ç i l m i ş o l a n b i z o n kişi y i , b i r e r birer, M u s a K â z ı m ' ı n o d a s ı n a aldılar. K e n d i s i n i n y a n ı n d a , son r a d a n Ş e y h ü l i s l â m o l a n Esat ve m e b u s l a r d a n Hasan Fehmi v a r d ı . B i z l e r e d o ğ r u ve namuslu hareket edeceğimize, kimseye düşmanlık yapmayaca ğ ı m ı z a d a i r a n d i ç i r d i l e r , v e s o n r a , t ü m y a r g ı ç l a r ı n a d l a r ı y a z ı l ı defter leri
bizlere
verdiler.
Görevimiz,
bu
yargıçların
mektepli
olup
olmadıklarını, yeteneklerini, kötü bir halleri b u l u n u p bulunmadığını, terfi etmeye h a k k a z a n ı p k a z a n m a d ı k l a r ı n ı , h i ç b i r düşmanlığa ve ard d ü ş ü n c e y e k a p ı l m a k s ı z ı n , b i l d i ğ i m i z k a d a r ı y l a , a d l a r ı n ı n k a r ş ı s ı n a yaz m a k t ı . H a k l a r ı n d a h i ç b i r b i l g i m i z o l m a y a n l a r i ç i n h i ç b i r şey y a z m a y a caktık. B u n d a n sonra, b i z l e r i , A r z Odası d e n i l e n salona oturttular. G ö revimizi yaparken birbirimizle konuşmayacaktık. Kendi bildiklerimiz ve v i c d a n ı m ı z l a b a ş b a ş a k a l a c a k t ı k . S a l o n b ü y ü k , h e r b i r i m i z b i r k ö ş e y e da ğ ı l d ı k v e ç a l ı ş m a y a b a ş l a d ı k . B i z l e r e v e r i l e n d e f t e r l e r d e a d l a r ı yazılı yar g ı ç l a r ü z e r i n e b i l d i k l e r i m i z i y a z d ı k . T a n ı m a d ı k l a r ı m ı z i ç i n d e h i ç b i r bilgi v e r m e d i k . İşimizi bitirdiğimizde, defterleri, " T e n s i k a t H e y e t i " n e teslim ettik. O gece o d a m d a , R e c e p , Tokatlı Şakir ve Bahri adlarındaki arkadaş larımla oturmakta iken, o tarihte Talebe Müfettişi o l a n Atıf geldi. Ken-
76
TAMU YELLERİ
dişini M u s a K â z ı m ' ı n g ö n d e r d i ğ i n i , b u g e c e kesinlikle A k s a r a y ' d a k i e v i n d e beni beklediğini söylemesini emrettiğini bildirdi. 8- Musa Kâzım'la Görüşmemiz Burada daha ö n c e sözetmeyi unuttuğum bir noktaya d e ğ i n e c e ğ i m . B u s o n k e z İ s t a n b u l ' a g e l d i ğ i m d e , T o k a t l ı Şakir, İttihat v e T e r a k k i C e m i yetine üye o l m a m ı z ı önermişti. B a h r i ve R a g ı p adındaki arkadaşlarımla Cemiyete başvurarak, geleneksel a n d i ç m e törenini yerine getirmiş ve üye o l m u ş t u k . M u s a K â z ı m v e K a r a K e m a l ' d e , b i z i m üyesi o l d u ğ u m u z Ş e h z a d e K u l ü b ü n d e üye idiler. Atıf, M u s a K â z ı m ' ı n b e n i o g e c e e v i n d e b e k l e d i ğ i n i s ö y l e y i n c e , T o katlı Ş a k i r ' e b i r l i k t e g i t m e y i ö n e r d i m . G e c e saat d o k u z a d o ğ r u , Ş a k i r ' l e b i r l i k t e , M u s a K â z ı m ' ı n A k s a r a y d a k i evine gittik. M e b u s l a r d a n b i r k a ç k o n u ğ u d a h a vardı. B i r süre bir likte o t u r u l d u k t a n s o n r a , M u s a K â z ı m b e n i b a ş k a b i r o d a y a g ö t ü r d ü . Y e o r a d a , b e n i İstanbul Eytam Riyasetine atamış olduklarını bildirdi. Ken d i s i n e , p a r a n ı n s ö z k o n u s u o l d u ğ u v e p a r a ile u ğ r a ş ı l a n b i r y e r d e çalış m a k istemediğimi, b i r yargıçlığı yeğlediğimi söyledim. B u n u n üzerine, " O d e m i ş l i M u s t a f a ' y ı m ü s t e ş a r a t a d ı k . G i d i p k e n d i s i n e b u n u h a b e r ve r i n i z . Y a r ı n d a k u l ü b e g ö t ü r e r e k a n d i ç m e t ö r e n i y l e ü y e o l m a s ı n ı sağla y ı n ı z . En iyi b i r elbise giysin kendisini Meşihat'a b a n a getiriniz", d e d i . M u s t a f a F e h m i , o t a r i h t e H u z u r H o c a s ı d e n i l e n l e r d e n i d i ; y a n i , pa dişah h u z u r u n d a ders verir ve soruları yanıtlardı; bu y ü z d e n geçici ola rak
İstanbul'da
bulunuyor,
Direklerarası'nda,
Tavuk
Hanı'nda
oturuyordu. Ş a k i r ' l e b i r l i k t e T a v u k H a n ı ' n a gittik, M u s t a f a F e h m i ' n i n k a p ı s ı n ı v u r a r a k k e n d i s i y l e g ö r ü ş m e k i s t e d i ğ i m i z i b i l d i r d i k . " Ş i m d i y a t t ı m , kal kanı a m y a r ı n s a b a h g e l i n " d i y e r e k b i z i s a v d ı . Ertesi s a b a h gittiğimde, p e n c e r e ö n ü n d e o t u r m u ş k a h v e i ç i y o r d u . M u s a K â z ı m ' ı n k e n d i s i n i m ü s t e ş a r o l a r a k a t a d ı ğ ı n ı v e o g ü n y a p m a m ı z ı is t e d i ğ i işleri k e n d i s i n e b i l d i r d i m . " E v l â t b e n d a ğ l ı b a ğ l ı b i r a d a m ı m , ö y l e müsteşarlık b e n i m işim değildir. Ayrıca, yeni elbise alacak p a r a m da yok t u r " , d e d i . B u s ı r a d a G e r e d e l i Y u n u s g e l i v e r d i . D u r u m u ö ğ r e n i n c e , ta nıdığı terziler o l d u ğ u n u , h e m e n yeni b i r elbise alıp geleceğini söyledi.
TAMU YELLERİ
77
M u s t a f a F e h m i ' y e b i r l i k t e k u l ü b e g i d e c e ğ i m i z i , k e n d i s i n i n a n d i ç e r e k üye olacağını söylediğimde, gülerek, " D e m e k beni aşılayacaksınız", dedi. G e r e d e l i n i n g e t i r d i ğ i e l b i s e y i k e n d i s i n e g i y d i r d i k , s o n r a k u l ü b e gi d e r e k a n d i ç m e t ö r e n i n i y e r i n e g e t i r d i k . M u s a K â z ı m ' a gittik. M u s t a f a Fehmi b ö y l e c e müsteşarlığa başladı. B e n d e ü ç b i n b e ş y ü z kuruş maaşla Ü s k ü d a r Livası yargıçlığını istediğim i ç i n , Sultan R e ş a d ' ı n fermanıyla bu göreve atandım. 9 - Ü s k ü d a r Yargıcı O l u y o r u m H e m e n Ü s k ü d a r ' d a işe b a ş l a d ı m , v e b i r e v k i r a l a y a r a k , b i r a n ö n c e gelmesi için, Tire'ye aileme telgraf ç e k t i m . Y a l n ı z o l d u ğ u m d a n a k ş a m l a r ı g e n e Fatih'e g i d i y o r , o r a d a k i o d a m d a y a t ı y o r d u m . R a m a z a n ' d ı . O t a r i h t e ç a r ş ı p a z a r l a r R a m a z a n ' d a sabahla ra d e k a ç ı k o l u r d u . Direklerarası, baştanbaşa, çayhaneler, kıraathane ler, t i y a t r o l a r , ç e ş i t l i e ğ l e n c e y e r l e r i y l e d o l u y d u . L o k a n t a g i b i y e r l e r d e iftar e d i l i r , s o n r a i n s a n l a r e ğ l e n c e y e r l e r i n e d a ğ ı l ı r d ı . G ü n l e r d e n b i r g ü n ç o c u k l a r T i r e ' d e n g e l d i l e r v e Ü s k ü d a r ' d a k i evi m i z e yerleştik, b ö y l e c e yalnızlıktan kurtulmuş o l d u m . Ü s k ü d a r ' d a m a h k e m e iskeleye yakın b i r y e r d e y d i . Mutasarrıflık da P a ş a K a p ı s ı d e n i l e n y e r d e y d i . M u t a s a r r ı f , A s k e r Y a r b a y F a i k i d i , -bu zat sonradan paşa o l d u . B i r i n c i D ü n y a Savaşı'nda Bitlis'te ö l d ü . Mutasar rıf, b ü t ü n r e s m i d a i r e l e r i n b i r a r a d a o l m a l a r ı n ı i s t i y o r d u . B u n u n i ç i n K ö p r ü l ü K o n a k d e n i l e n b i n a ü ç b i n k u r u ş a y l ı k l a k i r a l a n d ı ; b ü t ü n dai reler oraya taşındı. O tarihlere d e k İstanbul'dan asker alınmazdı. İstanbul'dan da asker alınması i ç i n e m i r ve ferman geldi. Mutasarrıf asker o l d u ğ u için İdare M e c l i s i B a ş k a n l ı ğ ı ' n ı b a n a v e r m i ş t i . K e n d i s i siyaset v e g ü v e n l i k i ş l e r i y l e u ğ r a ş ı r d ı . O a r a d a b i r h e y e t l e A v r u p a ' y a g ö n d e r i l d i . D a h i l i y e N a z ı r ı Ta lat P a ş a , M u t a s a r r ı f v e k â l e t i n i b a n a v e r d i . İ k i a y s ü r e y l e m u t a s a r r ı f ve kâletinde b u l u n d u m . Sultan R e ş a d , B e y l e r b e y i Sarayı'nda, mebuslara, a y a n ü y e l e r i n e v e i l e r i g e l e n l e r e b i r z i y a f e t v e r m i ş t i . B u ziyafette M u t a sarrıf vekili olarak b e n de b u l u n d u m . O s ı r a l a r d a Ş e y h ü l i s l â m S a h i p M o l l a ' n ı n istifası ü z e r i n e , E r z u r u m ' l u Ç e l e b i z a d e H ü s e y i n H ü s n ü Şeyhülislâm o l m u ş t u . H ü r r i y e t v e İtilaf
78
TAMU YELLERİ
Fırkası da çeşitli entrika ve p r o p a g a n d a l a r a girişmişti. K ü ç ü k H a m d i , S a b r i , Z e y n e l a b i d i n , b ü y ü k ç a b a h a r c ı y o r l a r d ı . Y e n i Ş e y h ü l i s l â m ı e l e ge çirmişler, evvelce yaptığımız tensikat sırasında, mektepli ve ehil olma d ı k l a r ı i ç i n işten u z a k l a ş t ı r d ı ğ ı m ı z y a r g ı ç
ve
memurlar ve
zadegân
t a k ı m ı n ı , y e n i d e n i ş b a ş ı n a g e ç i r m e k i ç i n u ğ r a ş ı y o r l a r d ı . İ t t i h a t v e Te rakki, H ü r r i y e t ve İtilâf Fırkaları karşılıklı y o ğ u n b i r tartışma için d e y d i l e r . B u y ü z d e n İ s t a n b u l ' d a siyasi h a v a ç o k g e r g i n l e ş m i ş t i . İ t t i h a t v e Terakki, kesinlikle geriye d ö n ü ş ü ö n l e m e k , b u n u n i ç i n d e Şeyhülislâ m ı n istifasını i s t i y o r d u . Y e m e n i ç i n b i r M ü f e t t i ş ' i H ü k k â m (Yargıçlar m ü fettişi)
gönderilmesi
söz
konusu
imiş.
İttihat
ve
Terakki
benim
g ö n d e r i l m e m i ö n e r m i ş . Oysa Şeyhülislâm, H ü r r i y e t ve İtilafçılardan bi r i s i n i n g ö n d e r i l m e s i n i s a ğ l a m a k i s t i y o r m u ş . S o n u n d a , Ş e y h ü l i s l â m isti fa etmek z o r u n d a kaldı ve yerine Musa K â z ı m Şeyhülislâm o l d u . K o n u y i n e ortaya ç ı k ı n c a , M u s a K â z ı m g ö r e v i b a n a ö n e r d i . K a b u l e t t i m . 1 1 Tem m u z 1910, M e c l i s i M e b u s a n ' d a n ö z e l b i r k a n u n ç ı k a r ı l d ı . G ö r e v i m i n a d ı , " M ü f e t t i ş i H ü k k â m v e T e t k i k i Vesaiki Ş e r ' i y e " k o n u l m u ş t u . B u n u n ü z e rine Ü s k ü d a r yargıçlığından ayrıldım. Yemen'e gitmek üzere hazırlıkla ra başladım.
BEŞİNCİ B Ö L Ü M
1- Y e m e n Serüveni O s m a n l ı h ü k ü m e t l e r i n i n , özellikle, A b d ü l h a m i d ' i tahttan i n d i r e n güç l e r i n h ü k ü m e t i n i n Y e m e n p o l i t i k a s ı n ı , u s u m b i r t ü r l ü almamıştır. Y e m e n , 1577'de Osmanlılar tarafından zaptedilmiş, A r a p Yarımadası'nın batı u c u n d a d a ğ l ı k taşlık b i r b ö l g e y d i . G ü ç l ü b i r d e v l e t i ç i n stratejik ö n e m i kuşkusuzdur. Yemen'deki Osmanlı egemenliği, devletin güçsüz düşme siyle e ş g i d e r e k , z a m a n l a z a y ı f l a m ı ş , a r a d a n y ü z y ı l g e ç t i k t e n s o n r a , h e m e n b ü s b ü t ü n y o k o l m u ş , b ö l g e , h e r g ü n b i r b i r l e r i y l e b o ğ a z l a ş a n irili ufaklı şeyhler, kabile reisleri arasında paylaşılmıştı. Bu arada sözde Os m a n l ı e g e m e n l i ğ i s ü r m e k t e , s ü r d ü r ü l ü r g ö r ü n m e k t e y d i . 1 8 7 2 y ı l ı n d a Ye men'e yeniden bir ordu gönderilmiş,
şeyhler, k a b i l e l e r b a s k ı altına
a l ı n a r a k , b i n l e r c e A n a d o l u ç o c u ğ u n u n k a n ı k a r ş ı l ı ğ ı n d a , O s m a n l ı ege menliği güçlendirilmeye çalışılmıştı. A n c a k , başkentinin yanıbaşındaki Avrupa topraklarında sürekli saldırılara uğrayan ve yenilen b i r İmpara torluk, başkentini yitirmek tehlikesiyle karşı karşıya kalan b i r İmpara torluk, ülkesinin en uzak köşesinde ne denli egemen olursa, bu egemenlik işte b ö y l e b i r e g e m e n l i k t i . B u İ m p a r a t o r l u ğ u n , Y e m e n ' d e n ç o k d a h a ya kın bir bölge olan Hakkâri bölgesindeki egemenliği konusunda, daha ö n c e bilgiler vermiştim. B a n a yasayla v e r i l e n görev y a n ı n d a b i r d e İ t t i h a t v e T e r a k k i ' n i n y ü k s e k y ö n e t i c i l e r i n i n b a n a y ü k l e m i ş o l d u k l a r ı b i r g ö r e v d a h a v a r d ı . B i r süre d i r P a d i ş a h v e H a l i f e ' y e b a ş k a l d ı r a n İ m a m Yahya ile ilişki k u r a r a k , b i l i m , m a n t ı k v e u s y o l u y l a b u kişiyi d a v a s ı n d a n v a z g e ç i r m e k , a y r ı c a , d a h a k u z e y d e k i b i r b ö l g e d e b e d e v i l e r i a y a k l a n m a y a k ı ş k ı r t a n v e b u n d a d a ba şarılı o l a n İ d r i s î ile ilişki k u r a r a k , b u n u n d a İ m p a r a t o r l u k i ç i n z a r a r l ı çalışmalarını ö n l e m e k ! . . . A n l a d ı ğ ı m kadarıyla, H ü r r i y e t ve itilâf F ı r k a s ı ' n ı n sürekli eleştiri ve saldırılarına uğrayan İttihat ve Terakki Fırkası ve hükümeti, bu konu larda e l d e e d i l e c e k başarılarla halk n a z a r ı n d a prestij kazanacağını, b u konularda başarı kazanmanın da kolay olacağını sanıyordu. B e n hiç de b u k a n ı d a d e ğ i l d i m . K e n d i s i n i " E m i r ü l m ü ' ı n i n i n " , y a n i H a l i f e i l â n et-
80
TAMU YELLERİ
m i ş , i m z a s ı n ı n ü z e r i n e b u sıfatı g ö s t e r e n m ü h ü r b a s a n İ m a m Y a h y a , İs tanbul'un ne denli uzak, İmparatorluğun ne denli güçsüz olduğunu b i l m e y e c e k ö l ç ü d e a h m a k biri değildi. Yemen'e ulaşmak, asker gönder m e k için güçlü bir donanmaya gerek vardı. Osmanlı İmparatorluğu bu na sahip değildi, ayrıca ordusu kendi başkentini koruyamayacak denli g ü ç s ü z d ü . İ m a m Yahya b u n l a r ı d a b i l i y o r d u . Meşrutiyet y ö n e t i m i , bu n u n getireceği yeni d ü z e n l e m e ve ilerlemeler gibi sözler o n u n için önemsiz s a f s a t a l a r d ı . B ö l g e d e İ n g i l i z l e r s u g i b i a l t ı n s a ç ı y o r l a r d ı . A y r ı c a , batılı ların da sürekli kışkırtmalarıyla B a l k a n devletlerinin o sıralarda harıl h a r ı l s i l â h l a n d ı k l a r ı , İ m p a r a t o r l u ğ a k a r ş ı b i r savaş h a z ı r l ı ğ ı n d a b u l u n d u k l a r ı h e r k e s ç e b i l i n e n b i r ş e y d i . Ç o k d e ğ i l , b i r i k i y ı l s o n r a başlaya c a k b u savaşta, M a k e d o n y a ' y ı y a d a Batı Trakya'yı d a y i t i r e c e k t i k . B u n d a n başka, b ü y ü k bir devlet o l m a çabasında olan ve başarılı atılımlarda bu l u n a n İ t a l y a ' n ı n d a , T r a b l u s g a r p ü z e r i n d e g ö z ü o l d u ğ u b i l i n i y o r d u . Av r u p a v e A f r i k a ' d a k i , A k d e n i z v e E g e ' d e k i t o p r a k l a r ı m ı z ı yitirdikten s o n r a , sıra T r a b l u s g a r p ' a E g e ' d e p a m u k i p l i ğ i y l e b a ğ l ı a d a l a r a gelmişti. Ö t e yan dan İngiliz ve Fransızlar şimdi de Asya'daki, özellikle A r a p Yarımada s ı n d a k i topraklarımıza göz dikmişlerdi. Balkanlar'daki topraklarımızı b i z d e n k o p a r m a k i ç i n o r a l a r d a yaşayan Hıristiyanlar ü z e r i n d e kullan d ı k l a r ı y ö n t e m l e r e b e n z e r y ö n t e m l e r i , İngiliz v e Fransız ajanları, A r a p l a r ü z e r i n d e u y g u l a m a y a k o y m u ş l a r d ı ; A r a p l a r ı , b i r l i ğ e , k u r t u l u ş a , aley h i m i z e a y a k l a n m a y a k ı ş k ı r t ı y o r l a r d ı . M i l l i y e t ç i A r a p K o m i t e s i ' n i n , da ha
önce
sözünü
ettiğim
ve
İstanbul'da
bile
dağıtılan
bildirisi,
İ m p a r a t o r l u ğ u n İ s l â m i y e t v e d i n k a r d e ş l i ğ i y o l u y l a ayakta t u t u l a m a y a cağının açık bir kanıtıydı. B ü t ü n b u g e r ç e k l e r karşısında İttihat v e Terakki H ü k û m e t i ' n i n , İ m p a ratorluğun Y e m e n gibi en u z a k b i r köşesinde başarı ve tatmin aramaya k a l k ı ş m a s ı , b e n c e b ü y ü k b i r gafletti. B u h ü k ü m e t , o r d u n u n 3 3 y ı l l ı k kan lı ve başarısız b i r İstibdadı yıkması ü z e r i n e işbaşına gelmişti. Arkasın da o r d u ve millet vardı. Ü l k e d e savsaklanmış, yapılması, düzenlen mesi gerekli bir yığın iş birikmişti. Ö n c e o r d u n u n ve donanmanın güçlendirilmesi gerekiyordu, parasal ve e k o n o m i k sorunlar ç ö z ü m l e n meliydi. Eğitim ve öğretim kesinlikle yaygınlaştırılmalıydı. A n c a k böy lece
çevremizde
belirginleşen
saldırı
isteklerini
önleyebilir,
k a r ş ı l a y a b i l i r d i k . H e r y e r i b a y r a k l a r l a d o n a t ı p , s ü s l ü ü n i f o r m a l a r giye rek, kırkgün kırkgece düğünlerine dalınacak z a m a n değildi. Hele hele,
TAMU YELLERİ
81
Y e m e n ' d e ayaklanan k ü ç ü c ü k b i r İmam'la uğraşılacak z a m a n d e ğ i l d i . Oysa H ü k ü m e t , İ m a m Yahya'nın " H a l i f e " l i k iddiasını, devlete karşı işlenmiş ç o k c i d d i v e tehlikeli b i r suç saymak, kesinlikle b u s u ç u c e z a l a n d ı r m a k y o l u n u t u t m u ş t u . Y e m e n ' e , d e ğ i l asker, y o l c u g ö n d e r e c e k b i r g e m i m i z b i l e y o k k e n . A t a t ü r k ' ü n , " B ü y ü k S ö y l e v i " n d e Halifelik k o n u s u n d a k i d ü ş ü n c e v e sözleri g e r ç e k l e r i n t a m b i r açıklamasıdır. Halifeliğin kaldırılması, T ü r k ulusu için, ikinci ve b i r b ü y ü k kurtuluş olmuştur. G e r ç e k t e Halifelik M ü essesesi T ü r k U l u s u i ç i n z a r a r d a n başka b i r şey getirmemiştir. Salt o g ü n k ü koşullar i ç i n d e Yemen'de Halifeliğin savunulmasına girişilmiş olmasın daki b ü y ü k yanlışlık, Atatürk'ün d ü ş ü n c e l e r i n i n ne denli yerinde oldu ğunun gözkamaştırıcı b i r kanıtıdır. " D i m y a t a p i r i n c e giderken evdeki b u l g u r d a n o l m a k " , işte Y e m e n s e r ü v e n i , a n c a k b u a t a s ö z ü y l e a ç ı k l a n a bilir. A ş a ğ ı d a k i b ö l ü m l e r d e b u s e r ü v e n i n b i z e n e l e r e m a l o l d u ğ u , Y e m e n ' de
karşılaştığımız
acıklı
olaylar,
Devlet'in
yürekler
acısı
durumu
anlatılacaktır. H a d d i m i z olmayan konulara değindik. Gerçekte bunları ileride çı kacak tarihçilere bırakmak yerinde olurdu. K u r t a r m a k , y e n i d e n O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u e g e m e n l i ğ i altına a l m a k istediğimiz Yemen'e m e m u r o l a r a k nasıl gitmek z o r u n d a kaldığımızı ve o r a l a r d a ne gibi olaylarla karşılaştığımızı, n e l e r g ö r d ü ğ ü m ü z ü anlatma ya çalışalım. Ç o k a y r ı k s ı n b i r s e r ü v e n v e rastlantı, İ m p a r a t o r l u ğ u n y a r g ı c ı o l a r a k n e r e l e r d e g ö r e v y a p t ı y s a m , b u y e r l e r i n h e p s i n i n , K ı r k a ğ a ç d a d a h i l eli m i z d e n çıktığını yaşamım b o y u n c a g ö r d ü m . A n c a k s o n u n d a , Mustafa Ke m a l P a ş a ' n ı n b a ş l a t t ı ğ ı K u r t u l u ş Savaşı v e k a z a n d ı ğ ı B ü y ü k Z a f e r i , b a n a gösterdiği için Tanrı'ya ş ü k r e d i y o r u m . Atatürk, " V a t a n ı m ı z " , diyebile c e ğ i m i z t o p r a k l a r ı k u r t a r d ı v e b i z e a r m a ğ a n etti; K ı r k a ğ a ç v e H a k k â r i d e b u t o p r a k l a r i ç i n d e y d i . Vatanımızı teşkil e d e n t opr a k la r sonsuza d e k T ü r k olarak kalacaklardır, ç ü n k ü bu topraklar üstünde, eskiden olduğu g i b i y a b a n c ı l a r a s a t ı l a c a k , u ş a k l ı k e d e c e k , T ü r k ' e y a b a n c ı h a l k l a r kal mamıştır. Yitirdiğimiz topraklara a c ı m ı y o r d e ğ i l i m . Ne var ki, e l i m i z d e kalanların, kurtardıklarımızın b i z i m o l d u ğ u n u b i l m e k , ö m r ü m ü n şu son y ı l l a r ı n d a b a n a b ü y ü k m u t l u l u k v e r i y o r . Ç ü n k ü A t a t ü r k ' e d e , O ' n u n kur d u ğ u Ulusal Cumhuriyet Devleti'ne de inanıyor ve güveniyorum. Şimdi öykümüze dönebiliriz.
82
TAMU
YELLERİ
2 - Ö z e l Yasa Çıkmıştı, N e Yar ki... D a h a y u k a r ı d a da s ö y l e d i ğ i m gibi ö z e l yasa 11 T e m m u z 1910'da M e c l i s i M e b u s a n ' d a n ç ı k m ı ş t ı . B e n d e b u yasa g e r e ğ i n c e , Y e m e n v e A s i r v i l â y e t ve ilçelerinde mahkemelerden çıkacak karar ve belgelerin incelenmesi v e o r a l a r d a k i y a r g ı ç l a r ı n teftişiyle g ö r e v l e n d i r i l m i ş t i m . B u b ö l g e l e r İ m p a r a t o r l u k m e r k e z i n e ç o k u z a k o l d u k l a r ı , iletişim a r a ç l a r ı n ı n e k s i k l i ğ i yü z ü n d e n , adaletin hızla yerine getirilmesi olanaksızlaşıyordu. Ayrıca bu b ö l g e l e r d e çeşitli m e z h e p l e r d e n i n s a n l a r yaşıyor, h e r b i r i n e k e n d i d i n v e m e z h e b i n e g ö r e b i r y a r g ı l a m a u y g u l a m a k g e r e k i y o r d u . O r a l a r d a k i sü r e k l i k a r g a ş a l ı ğ ı n b i r n e d e n i d e b u y d u . Y e n i yasa g e r e ğ i n c e b e n aksak lıkları y e r i n d e g ö r e c e k gerekli ö n l e m l e r i alarak işleri y o l u n a k o y a c a k ve çabuklaştıracaktım. Yasa ç ı k m ı ş t ı , n e v a r k i , b e n b i r t ü r l ü y o l a ç ı k a m ı y o r d u m . Ç ü n k ü v e r i l e c e k y o l l u ğ u n d a yasa g e r e ğ i M e c l i s ç e s a p t a n m a s ı g e r e k i y o r d u . B u y ü z d e n E k i m 1910 t a r i h i n e k a d a r İ s t a n b u l ' d a b e k l e m e k , ü s t e l i k , Ü s k ü d a r y a r g ı ç l ı ğ ı n d a n a y r ı l m ı ş o l d u ğ u m i ç i n aylık a l a m a d a n b e k l e m e k z o runda kalmıştım. Bir yandan da Şeyhülislâm Musa Kâzım bir an ö n c e gitmem için d i r e n i y o r d u , sanki g e c i k m e m i n nedenini bilmezmiş gibi. So n u n d a M e c l i s , b a n a v e r i l e c e k yolluğu y ü z y i r m i altın olarak saptadı. A n cak Meşihat muhasebesinde bu kadar para yoktu. Sonunda yolluğumun yarısını b u l u p b u l u ş t u r u p b a n a verebildiler. Yasa g e r e ğ i n c e Y e m e n v i l â y e t m e r k e z y a r g ı c ı n ı b e n s e ç e c e k t i m . Ay r ı c a g ö t ü r e c e ğ i m k i m i m e m u r l a r ı s e ç m e k y e t k i s i d e b a n a v e r i l m i ş t i . Bit lis Y a r g ı c ı E s a d ' a y e d i b i n b e ş y ü z k u r u ş a y l ı k l a Y e m e n m e r k e z y a r g ı ç l ı ğ ı n ı ö n e r d i m , k a b u l etti. E s k i Z ı l l a t e y n Y a r g ı c ı H a m d i ' y i ü ç b i n k u r u ş l a kâ tipliğe, v e b i r b a ş k a s ı n ı d a i k i b i n b e ş y ü z k u r u ş l a k â t i p l i ğ e a t a d ı m . B e n i m a y l ı ğ ı m y ü z a l t ı n d ı , y a n i o n b i n k u r u ş ; o z a m a n h e n ü z k â ğ ı t lira v e altın
başabaştı.
A i l e m i İ s t a n b u l ' d a b ı r a k m a k t a n b a ş k a y a p a c a k b i r şey y o k t u . D ü n yanın ö b ü r u c u n a g i d i y o r d u m ; oradaki koşulların p e k iç açıcı olmadık larını da b i l i y o r d u m . B i r l i k t e ç a l ı ş a c a ğ ı m k i ş i l e r v e aile i ş l e r i m b ö y l e c e y o l u n a k o y u l d u k t a n s o n r a , Y e m e n ' d e g e r e k e b i l e c e k eşya, k i t a p v e b u g i b i ş e y l e r i d e d e r leyip toplayarak, harekete hazır o l d u k .
TAMU
YELLERİ
83
K a s ı m 1910'da İ s k e n d e r i y e ' y e g i d e n b i r R u m e n v a p u r u n a b i n d i k . O n gün süren bir yolculuktan sonra İskenderiye'ye vardık. O r a d a n Yemen'e v a p u r y o k t u . Yanımızdaki eşyaları Süveyş'te a l m a k ü z e r e trene v e r d i k . Y e m e n ' e g i t m e k t e o l a n iki p o l i s m e m u r u d a b i z l e r e k a t ı l d ı . Y e m e n v a p u runa o n b e ş gün k a d a r vardı. Bu süreden yararlanmak üzere, h e p birlik t e K a h i r e ' y e gittik. H a l k a ç , ç ı p l a k v e sefildi. B u n a k a r ş ı l ı k , İ n g i l i z l e r i n , Mısırlı ileri gelenlerin zengin ve görkemli b i r yaşamları vardı. G ö r ü l e c e k yerleri, b i r k a ç gün kalarak g ö r m e k olanağı b u l d u k ve o r a d a n trenle Süveyş'e y o l l a n d ı k . H e n ü z v a p u r a b i r hafta v a r d ı . B i r o t e l e i n e r e k , Sü v e y ş ' i d e g ö r m e k o l a n a ğ ı b u l d u k . S o n u n d a , H i n d i s t a n , J a p o n y a v e Vilad i v o s t o k ' a gitmekte o l a n b i r A v u s t u r y a v a p u r u g e l d i . Yetmiş s e k s e n k a d a r A v r u p a l ı g e z g i n v e ç o k eşya ile y ü k l ü y d ü . Y e m e n ' i n iskelesi H u d e y d e ' y e d e u ğ r a m ı y o r d u . B u vapura b i n m e k z o r u n d a kaldık. K ı z ı l d e n i z ' i kuzey d e n güneye, h i ç b i r limana u ğ r a m a d a n geçtik. G ü n e y d e , İngiliz yöneti m i n d e P e r i m Adası'nı d a d o l a n a r a k , y i n e İngiltere y ö n e t i m i n d e A d e n Lim a n ı ' n a d e m i r l e d i k . A d e n , e s k i d e n O s m a n l ı y ö n e t i m i n d e y d i v e İngiltere, k ö m ü r d e p o l a r ı k u r m a k ü z e r e b u r a y ı O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a n ki r a l a m ı ş t ı . K i r a ö d e m e d i ğ i g i b i , b ö l g e y e d e e l k o y m u ş t u . H u d e y d e ' y e git m e k ü z e r e b u r a d a v a p u r d e ğ i ş t i r m e m i z g e r e k i y o r d u . Karaya ç ı k t ı k . D a h a İ s k e n d e r i y e ' y e vardığımızda, sonra K a h i r e ve Süveyş'i g ö r d ü ğ ü m d e , İn gilizlerin oralarda yaptıkları bayındırlık, yollar, limanlar ve trenlerden şaşkına d ö n m ü ş t ü m . A d e n ' d e bu şaşkınlığım sürdü. Oteller, rıhtımlar, liman araç g e r e ç l e r i , yollar, fabrikalar, b u z fabrikaları, parklar, başımı d ö n d ü r m ü ş t ü . B ü y ü k b i r p a r k ı n ortasına K r a l i ç e V i k t o r y a ' n ı n b i r d e hey k e l i d i k i l m i ş t i . H e r y e r t e m i z , b a y ı n d ı r , h e r şey d ü z g ü n , saat g i b i t ı k ı r t ı k ı r i ş l e m e k t e y d i . B ü t ü n k ı y ı l a r , g e r ç e k t e n d a ğ l a r g i b i y ı ğ ı l m ı ş taşköm ü r ü y l e k a p l ı y d ı . B u k ö m ü r d e p o l a r ı n d a , y ü k l e m e b o ş a l t m a i ç i n h i ç gör m e d i ğ i m a r a ç v e g e r e ç l e r vardı. Asıl A d e n Kasabası b i r a z içerilekti, buraya ç o k güzel bir yolla ve bir tünelden geçilerek gidiliyordu. Ç e v r e d e b ü y ü k b i r t i c a r i faaliyet g ö z e ç a r p ı y o r d u . H a l k ç o ğ u n l u ğ u y l a , H i n t l i , M e c u s i , Arap ve Yahudilerden oluşuyordu. A d e n ' d e n Yemen'e gitmek üzere bilgi toplamaya ve soruşturmalara b a ş l a d ı k . B u a r a d a b i r hafta k a d a r , l i m a n d a , İ z m i r l i b i r Y a h u d i n i n o t e l i n d e k a l d ı k . Y e m e n ' i n m e r k e z i San'a'ya k a r a d a n g i t m e y i d ü ş ü n m ü ş t ü k . A n c a k y o l ç o k u z u n d u , a y r ı c a g e n e İ n g i l t e r e y ö n e t i m i n d e L a h i ç Sultan ı ' n ı n ülkesinden g e ç e r e k , Y e m e n ' i n b i r Livası o l a n Taiz'e varmak, ora d a n d a San'a'ya g i t m e k g e r e k i y o r d u : D e n i z y o l u n u y e ğ l e m e k z o r u n d a y d ı k .
84
TAMU
YELLERİ
B u n u n i ç i n d e H u d e y d e ' y e g i d e c e k b i r v a p u r b u l m a m ı z g e r e k i y o r d u . Hint li b i r d e n i z taşıma ortaklığının Kovacı adı verilen köhne, k ü ç ü k vapur larla, A d e n - H u d e y d e ulaştırmacılığı yaptığını ö ğ r e n d i k .
Bu vapurlar
haftada b i r H u d e y d e ' y e gidiyorlar. K ı z ı l d e n i z ' i n E z i p dedikleri rüzgârı da hiç eksik o l m u y o r ve y o l c u l u k bu y ü z d e n tehlikeli ve g ü ç . Yapılacak b a ş k a şey d e y o k . B u n l a r d a n b i r i n e b i n d i k . İ n g i l t e r e ' n i n H u d e y d e k o n solosu da yolcular arasındaydı. Moka'ya Z e b i d ' e uğrayarak Hudeyde'ye v a r d ı k . Y a r g ı ç , A r n a v u t E m i n ' i n k o n u ğ u o l d u k . Y e m e n ' d e vali v e k u m a n d a n o l a r a k M e h m e t A l i Paşa b u l u n u y o r d u . V a r ı ş ı m ı z ı ö ğ r e n m i ş v e b i z e b i r t e l g r a f ç e k m i ş . O s ı r a d a San'a'ya i k i t a b u r a s k e r g i t m e k t e y m i ş , b i z i m d e o n l a r l a b i r l i k t e y o l a ç ı k m a m ı z ı n ye rinde olacağını bildiriyordu. 3 - San'a'ya D o ğ r u İ s t a n b u l ' d a n a y r ı l m a d a n ö n c e Talât P a ş a ' y l a g ö r ü ş m ü ş t ü m . B a n a n e yolda hareket e d e c e ğ i m e dair kimi öğüt ve direktifler vermiş, bu arada, Y e m e n ' d e vali v e k u m a n d a n o l a r a k M e h m e t A l i P a ş a ' n ı n b u l u n d u ğ u n u , kendisine selâmlarını iletmemi söylemişti. H u d e y d e ' y e vardığımız sıralarda İ m a m Yahya'nın saldırıya g e ç m e k ü z e r e hazırlıklarda b u l u n d u ğ u s ö y l e n i y o r d u . M e h m e t A l i Paşa, b u n u n i ç i n , San'a'ya silâh v e c e p h a n e g ö t ü r m e k t e o l a n i k i t a b u r a s k e r l e b i r l i k t e y o l a ç ı k m a m ı z ı istemişti. H u d e y d e , San'a'ya y e d i k o n a k u z a k l ı k t a y d ı . H u d e y d e ' d e n B â c i l ' e d e k bölge, Tehame denilen d ü z , kumsal ve ç o k sıcak bir yerdi. G e c e l e r i yol alınır, g ü n d ü z l e r i , g ö l g e b u l u n u r s a d i n l e n d i r d i . B i r a k ş a m ü z e r i asker lerle birlikte yola çıktık. G e c e yarısı T a n e m d e n i l e n b i r yere geldik. Bu r a d a b i r k a h v e v a r d ı . A y r ı c a b u r a y a y ü k s e k b i r d i r e k t e p e s i n d e b i r fe n e r asılırdı, gece y o l c u l a r ı , b ö y l e c e yollarını şaşırmaktan kurtulurlardı. Biz de yol boyunca g ö z ü m ü z ü bu fenerden ayırmamıştık. Kahvede bir süre dinlenildikten sonra y o l a ç ı k ı l d ı , sabah o l u r k e n B â c i l Kasabası'na u l a ş t ı k . K a y m a k a m İlyas b i z i k o n u k e t t i . Ç o k s ı c a k t ı . O t t a n , a ğ a ç t a n ya pılmış çardaklar altında, h u r m a liflerinden yapılmış sedirlerde akşama d e k d i n l e n i l d i . A k ş a m ü z e r i y e n i d e n y o l a ç ı k ı l d ı v e G e b e l V a d i s i ' n e ya kın Hacile Nahiyesi'ne varıldı. B u r a n ı n Nahiye M ü d ü r ü İranlı R ı z a adın d a b i r i y d i . H u d e y d e ' d e n b u r a y a d e k h a l k h e p Şafii m e z h e b i n d e y ü z d e
TAMU YELLERİ
85
d o k s a n d o k u z o k u m a y a z m a b i l m e z k i ş i l e r d i . B u n l a r ı n b a ş ı n d a seyit y a d a ş e y h d e d i k l e r i a d a m l a r v a r d ı , a n l a ş m a z l ı k l a r ı d a b u ş e y h l e r v e seyit ler çözümlerdi. H a c i l e ' d e n sonra b i r dere b o y u n c a dağa tırmanılmaya başlanır. Hacile'den yukarı d o ğ r u bakıldıkta, ü ç b i n metreyi aşkın yükseklikte Atare ve M e n a h a Kasabalarının ışıkları gökte yıldızlar gibi görünür. H a c i l e de ç o k s ı c a k t ı r a y r ı c a s u y u d a kıttır. Hacile'den çıkıldıkta, dağların eteklerine varıncaya d e k bir vadiden g i d i l i r . Ç o k s ı c a k o l d u ğ u i ç i n b u b ö l g e d e d e g e c e y o l c u l u k y a p ı l ı r . Vadi nin kıyıları ormanlıktır. Bu ormanlar sürü sürü maymunlarla d o l u d u r . İnsanlara
bir zararları d o k u n m a z . Sürünün başındaki m a y m u n durun
c a , b ü t ü n m a y m u n l a r dururlar ve geçenleri gözlerler. Vadiyi g e ç m e k beş saat k a d a r sürer. K i m i y e r l e r d e , d e r e d a r a l ı r , k i m i y e r l e r d e g e n i ş l e r . Ç o ğunluk kurudur. B ü y ü k yağmurlarda taşkınlar olur, k o c a k o c a kayalar sularla sürüklenir, vadinin d i b i n d e yığılır kalırlar. A ğ a ç l a r ı n ç o ğ u güzel k o k u l u ç i ç e k l e r i o l a n d i k e n l i a ğ a ç l a r d ı r . V a d i n i n s o n u n d a a r t ı k d a ğ a tır m a n ı l m a y a b a ş l a n ı r . B i r i k i saat ç ı k ı l d ı k t a n s o n r a A s i l d e n i l e n b i r k ö y e varılır. B u r a d a hava b i r d e n değişir, serinleşir, b o l s o ğ u k s u b u l u n u r . K ö y e v l e r i , i k i ş e r ü ç e r katlı taş v e t u ğ l a d a n , t a b a k a t a b a k a y a p ı l m ı ş t ı r . İ s tanbul'un küçük apartmanlarına benzerler. Buradan, Tahame ve Hacile'ye d o ğ r u bakılınca, bir m i n a r e d e n bakılıyormuş gibi olur. G e c e y i bu köyde geçirdik. E r t e s i g ü n y o l a ç ı k t ı ğ ı m ı z d a , a r t ı k g e r ç e k b i r y o l y o k t u . Taşlı t o p raklı, inişli, çıkışlı, katırlardan başkası kolay g e ç e m e y e c e k b i r iz d e m e k d o ğ r u o l u r . S o n u n d a M e n a h a İ l ç e s i ' n e b a ğ l ı A t t a r e a d ı n d a k i k ö y e varıl d ı . B u r a s ı ç o k y ü k s e k t i r , v e T a h a m e b u r a d a n sisler i ç i n d e b i r d e n i z g i b i görünür. Bulutlar ç o k aşağıda kalır ve aşağılarda y a ğ m u r yağdığı z a m a n , Attare'de güneş vardır, Tahame ü z e r i n d e k i ç a k ı m l a r y u k a r ı d a n izlene bilir. B i r süre dinledikten sonra yine yola k o y u l d u k . Gittikçe yükseliyor u z , u ç u r u m l a r d e r i n l e ş i y o r v e i n s a n aşağı b a k m a k t a n k o r k a r o l u y o r . B i r ara k a t ı r l a r b i l e y ü r ü m e k t e g ü ç l ü k ç e k i y o r l a r . C a n ı m A n a d o l u ' n u n T ü r k askerleri, cephaneyi, obüsleri, mantelli topları, h e p kendi güçle riyle ve adetâ sırtlarında taşıyarak bu dağlara çıkarmışlardır. Y e m e n , daha ö n c e d e n de söylediğim gibi ilk kez Sinan Paşa ve H a b e şistan Fatihi d i y e a n ı l a n Ö z d e m i r O s m a n Paşa t a r a f l a r ı n d a n O s m a n l ı
86
TAMU YELLERİ
İ m p a r a t o r l u ğ u ' n a katılmıştır. A n c a k s o n r a l a r ı e l i m i z d e n ç ı k m ı ş , v e 1 8 7 2 d e i k i n c i k e z G a z i A h m e t M u h t a r Paşa t a r a f ı n d a n e l e g e ç i r i l m i ş v e O s manlı topraklarına bağlanmıştır. Hepsi b u , ne yol yapılmış, ne iz. Çün k ü , şeyhler, i m a m l a r a y a k l a n m a k t a n geri d u r m a m ı ş l a r . O s m a n l ı ' y a rahat yüzü göstermemişler. Yol d e n e m e y e c e k d e n l i b o z u k y o l v e i z l e r d e n g e ç e r e k , M e n a h a ' y a y a k ı n H a c e r d e n i l e n k ö y e v a r d ı k . B u r a s ı y ü k s e k v e y a l ç ı n k a y a l a r ü z e r i n e ku rulmuş kale gibi kârgir binaları olan b i r k ö y d ü . Bu k ö y ü n karşısında, belki bin metre yükseklikte, T ü r k askerlerinin gece gündüz bekledikle ri bir kale vardı.
4 - Menaha Menaha'ya vardık. Buranın bir başka adı da Hıraz'dır. Halkı, İmam Yahya'nın m e z h e b i n i n karşıtı İsmaili m e z h e b i n d e n d i r . B u n l a r b i r D a i ' ye bağlıdırlar. En b ü y ü k Dai'leri Hindistan'da oturur. Adı Ağa H a n ' dır (1936), karısı Fransızdır, kendisi de L o n d r a ' d a oturur. A h a l i o k u m a k y a z m a k b i l m e z . M e z h e p l e r i n e g ö r e d o k u z d a n o n s e k i z e k a d a r k a d ı n l a ev l e n e b i l i r l e r . B ü t ü n v a r l ı k l a r ı n ı D a i ' y e v e r i r l e r . H a t t a D a i ' l e r i n i tarta rak, ağırlığınca altın v e m ü c e v h e r verdikleri olmuştur. B u h a l k İ m a m Yahya'yı t a n ı m a z , İ m a m ayaklanınca İsmaililer b i z i m l e b i r l i k o l u r ; yol l a r d a k i g ü v e n c e y i s a ğ l a m a y a y a r d ı m e d e r l e r . G e r ç i M e n a h a ' d a b i r kay m a k a m v e b i r d e y a r g ı ç v a r d ı . A n c a k b u n l a r ı n h i ç b i r işleri y o k t u . Ç ü n k ü halk arasındaki h e r çeşit anlaşmazlık D a i ' l e r tarafından ç ö z ü m l e n i r d i . B i r tek öğrencisi o l m a y a n b i r o k u l vardı. Ç ü n k ü İsmaililer, k e n d i dinle r i n e ait b i l g i l e r i k u l a k t a n d o l m a o l a r a k D a i ' l e r i n d e n ö ğ r e n i r v e ç o c u k larına ö ğ r e t i r l e r d i . O s m a n l ı ' n ı n m e z h e b i H a n e f i o l d u ğ u i ç i n , b u m e z h e p l e ilgili b i l g i l e r i ö ğ r e t e n k i t a p l a r ı a l m a z l a r d ı , b a ş k a c a b i l g i l e r e d e g e r e k görmezlerdi. M e n a h a ' d a n ç ı k ı ş t a iniş b a ş l a r . Y o l d e n i l e n ş e y i n b i r y a n ı b a ş d ö n d ü r e n b i r u ç u r u m , ö b ü r yanı göz alabildiğine yükselen b i r dağdır. İnişin a ş a ğ ı s ı n d a t e k t ü k a ğ a ç l a r l a k ü ç ü k b i r v a d i y e ulaşılır v e y e n i d e n m a y m u n s ü r ü l e r i y l e karşılaşılır. Y ü k s e k t e v e u z a k t a M a h f e k d e n i l e n b i r n a h i y e m e r k e z i g ö r ü n ü r . Y o l ü z e r i n d e , k i m i ç a r d a k l ı , k i m i ç a d ı r l ı n ö b e t ç i as k e r l e r l e karşılaşılır. V a d i d e , b i r k a h v e v a r d ı r . O r a d a b i r s ü r e d i n l e n i l d i k t e n s o n r a , y e n i d e n t ı r m a n m a başlar. Y a l ç ı n kayalar, k a p k a r a v o l k a n i k kayalar, v e ç e ş i t l i a r a l ı k l a r l a , y o l u n g ü v e n l i ğ i n i k o r u m a k ü z e r e b e k l e -
TAMU
YELLERİ
87
yen T ü r k askerleri. İnsan buraları ve bu askerleri g ö r ü n c e Padişahların s i y a s e t i n e k a r ş ı b i r isyan d u y g u s u y l a d o l a r taşar. H i l â f e t m i ş ! Y e m e n ' d e k i m t a n ı r İ s t a n b u l ' d a k i H a l i f e ' y i . Yerli b i r i m a m ç ı k m ı ş , s ü l â l e d e n Hali fe olduğunu iddia eder. Halk oralıdır, ve i m a m , İstanbul'daki Halife'den d a h a y a k ı n d ı r . D o ğ a l d ı r k i , y a k ı n d a k i n e b o y u n e ğ e c e k t i r . İ s t a n b u l ' a vergi m i v e r e c e k ? N e v e r g i s i ? Vergi a l ı n a c a k s a b u n u d a h a y a k ı n d a o l a n i m a m d a h a k o l a y alır. İ s t a n b u l ' d a k i H a l i f e d e , h e m i m a m a , h e m d e o r a y a g ö n d e r d i ğ i m e m u r v e a s k e r l e r e , ö z h a l k ı n ı n b o ğ a z ı n d a n k e s e r e k , gırtlağını s ı k a r a k e l d e ettiği p a r a l a r ı Y e m e n ' i n t a ş ı n a t o p r a ğ ı n a g ö m e r . N e y m i ş ? Çünkü Padişahmış ve Halifeymiş! İ m a m h e m halktan, h e m Padişah'tan, h e m d e İ n g i l i z ' d e n a l t ı n l a r ı alır, g e n e d e n e r e d e b i r taş varsa ü s t ü n e ç ı kar, " H a l i f e b e n i m " , d i y e bağırır. İ s t a n b u l ' d a k i H a l i f e ' n i n k e n d i s i n e karşı g ö n d e r d i ğ i a s k e r l e r i d e a r k a d a n v u r u r . Z a v a l l ı A n a d o l u T ü r k ' ü , sıcak t a n , a r a b ı n k u r ş u n u n d a n , a ç l ı k t a n , hastalıktan kırılır. T a b u r t a b u r T ü r k a s k e r i b u y o l d a şehit o l u r , a n a l a r b a b a l a r e v l â t l a r ı n ı y i t i r i r l e r . Y e m e n , Osmanlı tarihinin b i r yüzkarasıdır. Usu başında biri ç ı k ı p da padişahla r a : " B u Y e m e n ' d e n h a y ı r y o k t u r , b o ş y e r e , T ü r k e v l â t l a r ı n ı , T ü r k parası nı bu uğursuz yerde harcamayın" d e m e z , diyemez. İ m a m Y a h y a ' n ı n H a l i f e l i k i d d i a s ı m n d a y a n a ğ ı , H a z r e t i H ü s e y i n ' i n to runu, Zeynelâbidin'in oğlu Zeyd'e nispetinden idi. B u n u n için sülâleden halife o l d u ğ u n u ileri sürmekteydi. Babası H a m i d e d d i n a d ı n d a b i r i y d i . A b d ü l a z i z d ö n e m i n d e ayaklanan b u a d a m a karşı b i r o r d u gönderilmiş ti. D a h a y u k a r ı d a a n l a t t ı m . H a m i d e d d i n , y e n i l d i , a n c a k b o y u n e ğ m e d i . Sa'da'ya ç e k i l d i ; o r a d a n saldırılarını s ü r d ü r d ü . B i r ara San'a'yı b i l e ele geçirmişti. M ü ş i r Fevzi Paşa, H a m i d e d d i n ' i , San'a'dan çıkarmış, ve bir s ü r e Y e m e n ' d e s ü k û n e t k u r u l m u ş t u . İşte b u İ m a m Yahya H a m i d e d d i n ' i n o ğ l u y d u , ve İmparatorluğa karşı babasının açtığı y o l d a n y ü r ü m e k t e y d i . 5 - Y e m e n K o n u s u n d a D ü ş ü n c e l e r i m i K a r a K e m a l ' e Anlatmıştımİstanbul'dan Ayrılmadan Ö n c e Talât'la Gizli G ö r ü ş m e ve K a r a r D a h a y u k a r ı d a d a s ö y l e d i ğ i m g i b i , Y e m e n ' d e g ö r e v a l a b i l e c e ğ i m kesinleşince bu konudaki düşüncelerimi Kara Kemal'e ve Musa Kâzım'a açıklamıştım. B o ş u n a kan akıtıldığını, b o ş yere para harcandığını, için d e b u l u n u l a n k a r m a ş ı k k o ş u l l a r v e e l d e k i o l a n a k l a r d ü ş ü n ü l ü n c e , başa rıya, tenkil yoluyla ulaşılamayacağını söylemiştim. Ö r n e k olarak da, A d e n ' i n İngilizler, C i b u t i ' n i n , Fransızlar ve Musavva'nın İtalyanlar yö-
88
TAMU YELLERİ
n e t i m i n d e o l m a l a r ı n a k a r ş ı n , o r a l a r h a l k ı n ı n , b u d e v l e t l e r e k a r ş ı ayak lanmadıklarını göstermiş, e g e m e n devletlerin yerel işlere karışmamala rının
kendi
sömürü
ve
yararlarını
düşünmekten
başka
bir
şey
yapmadıklarını yollar, okullar, fabrikalar yaparak, halkı uyandırmala r ı n ı n , k e n d i l e r i y l e b i r l i k t e h a l k ı d a k a z a n d ı r d ı k l a r ı n ı n b u s o n u c u sağ ladığını, uyanan ve kazancı artan halkın yerel şeyhlerin baskısından k u r t u l d u ğ u n u a n l a t m ı ş t ı m . B i z d e p e k alâ o n l a r g i b i y a p a b i l i r v e k a z a n ç l ı ç ı k a b i l i r d i k . Y a h y a ' n ı n i m a m l ı ğ ı n ı k a b u l e t m e k l e b ü y ü k b i r şey y i t i r m i ş olmazdık. Kara K e m a l söylediklerimi daha başkalarına da anlatmış, ve düşün d ü k l e r i m tartışılmış o l a c a k ki, Yemen'e h a r e k e t i m d e n b i r k a ç gün ö n c e , b i r g e c e K a r a K e m a l b e n i b u l a r a k Talât P a ş a ' n ı n y a n ı n a g ö t ü r d ü . P e k u z u n sürmeyen görüşmelerden sonra, düşüncelerim dahilinde hareket e t m e m i n y e r i n d e o l a c a ğ ı , Y e m e n ' d e k i s o r u m l u v e i l g i l i l e r i b u k o n u d a ik n a e t m e m g e r e k t i ğ i , İ m a m Yahya ile y a p a c a ğ ı m g ö r ü ş m e l e r i d e b u d ü şünceler
çerçevesinde
yönetmenin
muvafık
olacağı
konusunda
görüşbirliğine vardık. A n c a k , bu düşünceleri ve aramızdaki konuşma ları, aldığımız kararı hiç kimseye söylememeye de and içtik. B ö y l e c e İmam'la bir barış yolu bulunacak, boş yere Türk askerlerinin kan dök meleri, gereksiz yere para harcamaları önlenmiş olacaktı. Ne yazık ki, Y e m e n ' e v a r d ı ğ ı m d a i ş işten g e ç m i ş , Yahya s a l d ı r ı l a r a b a ş l a m ı ş t ı . B u d u rumda oradaki kumandanlara görevlerini yapmamalarını söylemek, ya d a o n l a r ı i k n a e t m e k , b a ş k a t ü r l ü d ü ş ü n m e y e s e v k e t m e k olası d e ğ i l d i . A y r ı c a İttihat v e T e r a k k i C e m i y e t i ' n i n San'a b i r i n c i k u l ü b ü tarafın d a n y a y ı n l a n m ı ş v e d a ğ ı t ı l m ı ş o l a n b i r b r o ş ü r d e , savaştan b a ş k a b i r y o l olmadığını halka ve yöneticilere telkin etmekteydi. " M i f t a h ı h a k i k a t " ( G e r ç e ğ i n anahtarı) adlı bu b r o ş ü r d e şöyle deniliyordu: " Y e m e n , A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n d a , siyasal k o n u m u dolayısıyla, ç o k ö n e m li bir bölgedir. Vatanımızın geneli bakımından, her parçası, belki her zerresi b i z i m için ç o k değerlidir. Dünya üzerindeki üç dört yüz milyon İslâmın, dinsel duygularıyla b a ğ l ı o l d u k l a r ı t e k yer, y ü c e İ s l â m h i l â f e t i n i n m e r k e z i İ s t a n b u l i k e n , Ye m e n ' d e İ m a m a d ı n ı taşıyan Y a h y a , h a l k ı n b i l g i s i z l i ğ i n d e n y a r a r l a n a r a k , Zeydi mezhebini ö n e sürmekte, geçersiz bir takım iddialarla Yemen'de " E m i r ü l m ü ' ı n i n i n " o l m a k , b ö y l e c e b a ğ ı m s ı z l ı k k a z a n m a k istiyor. B u un-
89
TAMU YELLERİ
vanı g ö s t e r e n b i r d e m ü h ü r k a z d ı r a r a k k u l l a n m a k t a o l d u ğ u g i b i , bay ram ve c u m a namazlarında kendi adına hutbe okutuyor, ayrıca para bastırıyor. A d ı g e ç e n Yahya,
b u g i r i ş i m i n i n b ü t ü n M ü s l ü m a n l a r a kar
şı b i r hayınlık o l d u ğ u n u algılamıyor. Z i r a , tarihte g e ç m i ş faciaların, h e r M ü s l ü m a n a , h e r O s m a n l ı y a k a n l ı g ö z y a ş l a r ı d ö k t ü r e c e k . . . k a n l ı sayfa larını açarsak, Tataristan'ın, Kafkasya'nın, Dağıstan'ın, T u n u s ' u n , Ce zayir'in,
Fas'ın ve
daha n i c e M ü s l ü m a n ulus ve
ülkelerinin böyle
p a r ç a l a n m a l a r y ü z ü n d e n n e g i b i k ö t ü l ü k l e r l e k a r ş ı l a ş t ı k l a r ı k o l a y c a an laşılır. Ö y l e y s e Yahya v e y a n d a ş l a r ı , a l t ı y ü z k ü s u r y ı l d a n b e r i , İ s l a m l ı k v e i n s a n l ı k d ü n y a s ı n d a y a p t ı ğ ı b ü y ü k h i z m e t l e r l e ü n l ü y ü c e İ s l â m halifeli ğ i v e b ü y ü k O s m a n l ı saltanatı k a r ş ı s ı n d a k i ş u t u t u m l a r ı n ı n n a n k ö r l ü k o l d u ğ u n u v e d ü n y a d a c e z a l a n m a k t a n k u r t u l s a l a r b i l e , â h i r e t t e ç o k şid detli cezalarla karşılaşacaklarını bilmelidirler... Yemen'in b i r karış top rağından bile vazgeçilemeyeceğini kesinlikle bilmelidirler. Yemen halkı d a , yasal M e ş r u t i y e t d ö n e m i n i n e ş i t l i k v e k a r d e ş l i k i l k e l e r i n e , n a m u s l u subaylarımızın, adaleti yerine getirmek i ç i n kınlarından çekilmiş kılıç larına, fedakâr askerlerimizin h a k yolundaki kahramanlık ve yürekli liklerine sığınmalıdır. Ç ü n k ü kurtuluşa ve mutluluğa giden yol ancak yasalara b o y u n e ğ m e k v e b i r l i k i ç i n d e o l m a k t ı r " . 15 sayfalık bu broşür, bu b i ç e m l e , Yahya ve yandaşlarını k o r k u t m a ğa, h a l k ı s i n d i r m e y e ç a l ı ş m a k t a y d ı . B e n i m Yemen konusunda barışı sağlamak b a k ı m ı n d a n yapabilece ğ i m h e r h a n g i b i r şey v a r i d i y s e b i l e , b e n h e n ü z S a n ' a ' y a a y a k b a s m a d a n h e r b a k ı m d a n yitip gitmişti. Ş i m d i b i z y i n e San'a'ya d o ğ r u y o l c u l u ğ u m u z a d ö n e l i m . 6 - San'a S ö z ü n ü ettiğim v a d i d e n sonra, H i r a z ' d a d i n l e n d i k . Sonra b i r takım d e r e v e t e p e l e r d e n , k ö t ü y o l l a r d a n g e ç e r e k , y e n i d e n t ı r m a n m a y a başla dık. G e c e y i yolun güvenliğiyle görevli askerlerin b u l u n d u ğ u bir yerde g e ç i r d i k . E r t e s i g ü n ü a k ş a m a d o ğ r u d a S i n a n Paşa K a s a b a s ı ' n a u l a ş t ı k . Yolların h e r iki y a n ı n d a asker k o n u t l a r ı , b u r a l a r d a gece g ü n d ü z n ö b e t b e k l e y e n a s k e r l e r v a r d ı . B ö y l e s i n e sıkı a s k e r i ö n l e m l e r a n c a k d ü ş m a n b i r Hıristiyan devlet sınırında alınabilirdi. Oysa b ö l g e halkı h e p Müslü-
90
TAMU YELLERİ
m a n d ı . Buralarda usun değil silâhların konuştuğu anlaşılıyordu. Müs lüman
halk,
çeşitli
mezheplere
bölünmüş
ve
bunların savunucusu
d u r u m u n a g e l m i ş ş e y h l e r i n , i m a m l a r ı n k ı ş k ı r t m a l a r ı y l a T ü r k l e r e düş m a n kesilmişlerdi. Bu şeyhler ve i m a m l a r halka, T ü r k l e r i n Hıristiyanlardan ve nasârâdan farksız
olduklarını,
onları
ö l d ü r m e k gerektiği
d ü ş ü n c e s i n i aşılamışlardı. Bu y ü z d e n güvenlik kalmamıştı. G e r e k l i yer lerdeki askerlerle a n c a k yolların güvenliği bir o r a n d a sağlanabiliyordu. S i n a n P a ş a ' d a n y o l a ç ı k t ı k . San'a'ya y a k ı n A s i r K a s a b a s ı ' n a d e k h e p b ö y l e asker karakollarının güvencesi altında b u l u n d u k . A s i r Kasabası' nın girişinde karşılıklı iki b u r ç ve kalede, toplar ve makinalı tüfeklerle d o n a t ı l m ı ş a s k e r l e r , h e r h a n g i b i r s a l d ı r ı y a karşı h a z ı r b u l u n u y o r l a r d ı . A s i r ' d e n s o n r a y i n e iniş b a ş l a d ı . D o l a m b a ç l ı y o l l a r d a n , y a m a ç l a r ara s ı n d a n s ü r e k l i aşağıya d o ğ r u i n e r e k , San'a'ya b i r saat u z a k l ı k t a S u b a ş ı d e n i l e n y e r e u l a ş t ı k . O r a d a Vali v e K u m a n d a n M e h m e t A l i P a ş a , i l e r i ge l e n m e m u r l a r , San'a s e y i t l e r i v e eşrafı t a r a f ı n d a n k a r ş ı l a n d ı k . K u m a n d a n b e n i k e n d i arabasına aldı, a r d ı m ı z d a b i r ç o k b a ş k a araba o l d u ğ u h a l d e San'a'ya v a r d ı k . San'a, i ç i ç e k a l e y l e v e d u v a r l a r l a ç e v r i l i b i r k e n t t i . H u d e y d e y ö n ü n d e n gelenler B e r ' ü l a z e p d e n i l e n kalenin B a b ü l b e l â ğ K a p ı s ı ' n d a n kente g i r e r l e r d i . Bu k a p ı d a n girildikte, güzel evler, m e y v e ve sebze b a h ç e l e r i , g e n i ş a l a n l a r v e c a d d e l e r l e , b a k ı m l ı b i r m a h a l l e ile karşılaşılır. A s ı l dış k a p ı d a n girildikte, h e r iki y a n d a askerlerin o t u r d u k l a r ı yapılar ve kara k o l l a r v a r d ı r . B u b ö l g e g e ç i l d i k t e n s o n r a B a b ü l b e l â ğ K a p ı s ı ' n a varılır. B u k a p ı d a n e p e y uzakta B a b ü r r u m adlı b i r b a ş k a kapı d a h a vardır. B u iki kapı arasındaki b ö l g e d e Yahudi mahalleleri bulunmaktadır. Yahudile rin ç o ğ u , k u y u m c u , sarraf ve tüccardır; mağaza ve dükkânları da bura d a d ı r . Sanat v e t i c a r e t l e u ğ r a ş a n k i m i M ü s l ü m a n l a r ı n d a b u r a d a d ü k kânları
vardır.
B e r ' ü l a z e p ' t e n s o n r a i k i n c i kale kapısı B a b ü s s a b a h , y a d a B a b ü s s a b h e gelinir. G e n i ş b a h ç e l e r i ç i n d e h a v u z l a r ı , k u y u l a r ı y l a b i r b i r i n d e n g ü z e l evler, b u r a d a d ı r . B u e v l e r i n , h a v u z l a r a b a k a n y ö n l e r i c a m e k â n l a r l a süs l e n m i ş t i r . Vali, b ü y ü k m e m u r v e s u b a y l a r b u b ö l g e d e o t u r m a k t a d ı r l a r . Bu bölgede b i r d e n ç o k minareli camiler, mescitler, ayrıca hamamlar da vardır.
TAMU YELLERİ
91
Vali, b e n i m i ç i n b u m a h a l l e d e b i r e v k i r a l a t a r a k d ö ş e t m i ş . B u e v e i n d i k . O akşam vali k o n a ğ ı n d a b ü y ü k b i r y e m e k verildi. B ö y l e c e yüksek m e m u r , subay, v e k e n t i n i l e r i g e l e n l e r i y l e t a n ı ş m a k o l a n a ğ ı b u l d u m . Ertesi g ü n ü vali v e k u m a n d a n M e h m e t A l i Paşa arabasıyla gelerek b e n i e v i m d e n a l d ı , b i r l i k t e i k i n c i k a l e i ç i n d e k i H ü k ü m e t k o n a ğ ı n a git t i k . B i z e tahsis e d i l e n o d a v e s a l o n l a r g ö s t e r i l d i . M a s a l a r , k o l t u k l a r h e r şey d ü ş ü n ü l m ü ş v e y e r l i y e r i n e k o n u l m u ş t u . H e m e n işe b a ş l a d ı m . Ö z e l y a s a g e r e ğ i n c e Z e y d i m e z h e b i n d e n i k i v e Şafii m e z h e b i n d e n d e iki kişi o l m a k ü z e r e d ö r t üye a t a m a m g e r e k i y o r d u . Z e y d i l e r d e n , m e r k e z m ü f t ü s ü Z e y i t b i n A l i ile, İ m a m s ü l â l e s i n d e n Seyit A b d u l l a h ' ı ; Şafiilerd e n d e , A b d u r r a h m a n M e z c a c i ile, k a d ı l a r d a n Ş a m l ı M u h i d d i n ' i ü y e l i k lere atadım. İstanbul'dan getirdiğim Kâtip H a m d i , yol yorgunluğundan v e g ö r d ü k l e r i n d e n ç o k k o r k t u ğ u i ç i n b i r d e n h a s t a l a n d ı v e h e m e n istifa ederek, İstanbul'a d ö n m e k üzere yola çıktı. Bu y ü z d e n zeydilerden A b dülkerim Mutahhar adında birini ve kardeşini kâtip olarak atamak zo runda kaldım.
Belediye Başkanı A b d u r r a h m a n ziyaretime
gelmişti.
A t l a r ı y l a b i r l i k t e k ı r k altına s a t ı l ı k b i r a r a b a o l d u ğ u n u b i l d i r d i v e o n u satın a l m a m ı s a l ı k v e r d i . B u n d a n b ö y l e B e r ' ü l a z e p t e ' k i e v i m i z e v e işi m i z e b u a r a b a ile g i d i p g e l m e y e b a ş l a d ı k . M e h m e t A l i Paşa, ayaklanmanın g ü n d e n güne şiddetlendiğini, b e n y a l n ı z o t u r d u ğ u m i ç i n , Yaveri A d i l ' l e T o p ç u K o m u t a n ı H ü s a m e t t i n ' i n b e n i m e v i m d e k a l m a l a r ı n ı n y e r i n d e o l a c a ğ ı n ı s ö y l e m i ş t i , b e n d e b i r sakın ca
görmemiştim.
Evim
büyüktü,
ayrıca
valiye
karşı
çıkmak
da
istememiştim. A n c a k , b u davranışımın yersizliğini s o n r a d a n anlayacak t ı m . Ç ü n k ü b u s u b a y l a r , e m i r e r l e r i v e h i z m e t ç i l e r i y l e b i r l i k t e g e l i p evi me yerleşmişlerdi. T ü m mutfak giderlerini böylece y ü k l e n m e k zorunda k a l m ı ş t ı m . B e s l e m e k z o r u n d a o l d u ğ u m i n s a n l a r ı n sayısı, b u s u b a y l a r v e e m i r erleri, dairede iki o d a c ı , evde aşçı, bahçıvan, sucu, hizmetçi o l m a k ü z e r e o n k i ş i y d i , a y r ı c a i k i at, b i r d e s u t a ş ı m a k i ç i n d e v e v a r d ı . B ö y l e c e g i d e r l e r i m ç o k artmıştı. A n c a k , k a r g a ş a l ı k v e a y a k l a n m a d o l a y ı s ı y l a kat lanmak zorundaydım.
7- İ m a m Yahya-Ayaklanma ve Savaş Kızışıyor İ s t a n b u l ' d a n a y r ı l m a d a n ö n c e Talât Paşa ile y a p t ı ğ ı m ı z v e h e r n e pa hasına olursa olsun bir an ö n c e barışın sağlanması ve kan dökülmesinin
92
TAMU YELLERİ
ö n l e n m e s i i ç i n İ m a m Yahya i l e a n l a ş m a y a p ı l m a s ı k o n u s u n d a k i k a r a r ı n ve andın, yerel koşullar karşısında uygulamaya konulması olanaksız bir nitelik almıştı. İmam'ın saldırılarına karşı yerel k u m a n d a n l a r ı n ellerini kollarını bağlayarak beklemeleri düşünülemez ve istenilemezdi. O n l a r a s k e r l i k g e r e k l e r i m y e r i n e g e t i r m e k l e görevliydiler. B u d u r u m d a İ m a m ' l a k a r ş ı l a ş m a k v e g ö r ü ş m e k o l a n a ğ ı b i l e y o k t u . K e n d i s i y l e ya z ı ş m a k d a o l a n a k s ı z d ı . D u r u m u n n e y o l d a gelişeceğini b e k l e m e k t e n b a ş k a b i r şey y a p a m a z d ı m . B i r b e y a n n a m e k a l e m e alarak b u n u y a y ı n l a d ı m . A n c a k h i ç b i r etkisi o l m a d ı ; b u d a d o ğ a l d ı . A y a k l a n m a g e n i ş l e m i ş v e San'a, İ m a m ' ı n a s k e r l e r i n c e sarılmıştı. K e n tin nüfusu y i r m i y e d i b i n d i , ayrıca b e ş b i n dolayında T ü r k asker ve me m u r vardı. H e p i m i z eşkıyanın muhasarası altındaydık. T o p h a n e , c e p h a n e , d e ğ i r m e n l e r , y i y e c e k l e r , kentin o r t a s ı n d a k i ü ç ü n c ü kalenin içindeydi. E n dıştaki b i r i n c i kale v e duvarlar, y ü r ü y e r e k ü ç d ö r t saatlik b i r u z u n l u k t a y d ı ; b u d u v a r l a r b o y u n c a v e Taiz K a p ı s ı d ı ş ı n d a k i k ı ş l a l a r ç e v r e sinde, şakiler mevzilenmişlerdi. Kent, gece gündüz bunların t o p ve tüfek atışları a l t ı n d a y d ı . Savaş b i r d e n ş i d d e t l e n m i ş t i . K a l e l e r e d a h a ö n c e y e r leştirilmiş o l a n t o p v e m a k i n a l ı tüfeklerle b i z i m a s k e r l e r i m i z d e şakile r e ateş e t m e k t e , kenti k o r u m a k t a y d ı . B i r g ü n , K u r m a y İ h s a n k o m u t a s ı n d a iki tabur askerle, B a b ü r r u m K a p ı s ı ' n d a n b i r h u r u ç hareketi d e n e m e sinde b u l u n u l d u , -bu İhsan, B i r i n c i D ü n y a Savaşı'nda esir o l d u ; şimdi (1936) mebustur. A n c a k , ç o k c e p h a n e yakılmasına karşın, A r a p l a r püskürtülemedi ve h u r u ç hareketine girişen askerlerimiz, düzenli b i ç i m d e g e r i ç e k i l m e k z o r u n d a k a l d ı . B i r b a ş k a g ü n , B a b ü ş ş u u p y ö n ü n d e n sal d ı r a n A r a p eşkıyaya karşı h u r u ç h a r e k e t i n e girişildi. B i r ç o k asker v e subay şehit o l d u . B e n de arabamla yaralıların taşınmasına ve b a k ı l m a l a r ı n ı n sağlanmasına yardım ettim. Bir gün de Babülbelâğ K a p ı s ı ' n d a n huruç edildiyse de bu da başarısız kaldı. Bölgenin her yamndan kötü haberler alıyorduk. Asir Kasabası'ndaki k a r a k o l l a r ı m ı z e ş k ı y a t a r a f ı n d a n y a k ı l ı p , y ı k ı l m ı ş , a s k e r l e r i m i z şehit v e esir edilmişlerdi. Ç e v r e d e k i k a l e l e r d e n kimileri eşkıyanın eline geçmiş ti. K i m i k a l e l e r d e a s k e r l e r i m i z , m u h a s a r a y a ş i d d e t l e d a y a n ı y o r l a r d ı . H u d e y d e ve İstanbul'la t ü m ilişki ve iletişim kesilmişti. İletişim k o n u s u n d a Yahudilerden yararlanmak düşünüldü. Çünkü Araplar, Yahudilere bir
r
TAMU YELLERİ
93
şey y a p m a z l a r , ü z e r l e r i n i a r a y a r a k s a l ı v e r i r l e r d i . B u n l a r l a H u d e y d e v e İ s t a n b u l ' a h a b e r u l a ş t ı r ı l m a k ü z e r e m e k t u p l a r y a z ı l d ı . Y a h u d i l e r i n ayak kabıları içine, bastonları içine bu mektuplar saklandı. A n c a k eşkıya mek tupları ele geçirdi. B u n u n üzerine, Fransızca b i r m e k t u p yazılarak m u m i ç i n d e b i r h a p haline getirildi ve bu h a p Yahudiye yutturuldu. B ö y l e c e H u d e y d e ' y e d u r u m u bildirebildik. Onlar da İstanbul'a yazmışlar. Böy l e c e u z u n b i r b e k l e y i ş b a ş l a d ı . Savaş v e m u h a s a r a s ü r ü y o r d u . M e h m e t A l i Paşa, ü ç y ı l ö n c e k i m u h a s a r a d a n d e r s a l a r a k , b ö y l e b i r d u r u m l a kar ş ı l a ş ı l d ı ğ ı n d a k u l l a n ı l m a k ü z e r e , h e r ç e ş i t y i y e c e k v e c e p h a n e y i d e p o et miş o l d u ğ u için, h i ç b i r b a k ı m d a n sıkıntıda değildik. B i r yıl y e t e c e k denli y i y e c e k v e c e p h a n e v a r d ı . D a h a ö n c e k i m u h a s a r a d a g e r e k l i ö n l e m l e r alın m a m ı ş o l d u ğ u i ç i n , y e d i a y d a y a n a b i l m i ş , k ö p e k v e i n s a n eti b i l e y e m e k z o r u n d a kalınmış. Muhasara üç aydır sürüyordu. S o n u n d a , H u d e y d e ' d e n u m u t v e r i c i b i r h a b e r a l d ı k . K u v v a y ı U m u m i y e a d ı n d a b i r o r d u ku r u l m u ş , b a ş ı n a d a İ z z e t Paşa g e t i r i l m i ş . B u o r d u İ s t a n b u l ' d a n y o l a ç ı k a rılmış. D o ğ a l d ı r ki ç o k sevindik. Bu arada bir h u r u ç hareketi daha y a p ı l a r a k e ş k ı y a i k i saat u z a k l ı ğ a d e k k o v a l a n d ı y s a d a k e s i n s o n u ç alı n a m a d ı ; askerimiz, yaralı ve şehitleriyle birlikte geri d ö n d ü . M u h a s a r a b a ş l a d ı ğ ı s ı r a d a H i n t l i H a c ı A l i a d ı n d a b i r a d a m San'a'ya g e l m i ş t i . San'a'ya g i t m e d e n ö n c e H u d e y d e ' d e m u t a s a r r ı f ı n y a n ı n d a o t u r m a k t a o l d u ğ u m sırada, b u a d a m ı n , San'a'ya g i t m e k i ç i n i z i n i s t e m e k ü z e r e m u t a s a r r ı f a b a ş v u r m u ş o l d u ğ u n u a n ı m s a d ı m . B i z San'a'ya v a r d ı ğ ı m ı z d a o d a h i z m e t ç i s i y l e b i r l i k t e San'a'ya g e l m i ş t i . M ü s l ü m a n H i n t l i l e r g i b i giyinirdi, hal ve tavrından z e n g i n b i r kişi g ö r ü n ü m ü n d e y d i . Ç o k güzel A r a p ç a k o n u ş u r d u . C a m i l e r e gelir n a m a z k ı l a r d ı . G e n e d e b u a d a m a karşı t a H u d e y d e ' d e i ç i m d e b i r k u ş k u u y a n m ı ş t ı . B u k u ş k u m u Vali M e h m e t A l i Paşa'ya b i l d i r m i ş t i m . K u m a n d a n , b u a d a m ı u z a k t a n gözaltında bu l u n d u r m a k t a y d ı . M u h a s a r a s ı r a s ı n d a b u a d a m San'a'da h e r k e s l e b i r l i k te o t u r m u ş , yemiş içmiş, işinde g ü c ü n d e b i r g ö r ü n ü m göstermişti. A n c a k s ü r e k l i g ö z e t i m a l t ı n d a y d ı . B u a d a m h a k k ı n d a a ş a ğ ı d a a y r ı c a b i l g i ve receğim.
8 - İ s t a n b u l ' d a n Kuvvayı U m u m i y e G e l i y o r Savaş v e m u h a s a r a s ü r ü y o r d u . Y a h u d i l e r e , m u m l u h a p l a r h a l i n d e yut t u r u p g ö n d e r e b i l d i ğ i m i z , aynı yolla a l a b i l d i ğ i m i z h a b e r l e r d e n b a ş k a h i ç b i r iletişim aracına sahip değildik. O tarihte ne telsiz, ne u ç a k , ne de başka
94
TAMU YELLERİ
b i r i l e t i ş i m a r a c ı v a r d ı . H e l i s t o d e n i l e n ışıklı i l e t i ş i m a r a ç l a r ı m ı z eşkı yalarda t a h r i p e d i l m i ş t i . Y a h u d i l e r e y u t t u r u p g ö n d e r d i ğ i m i z m e k t u p l a r , H u d e y d e ' y e u l a ş a b i l i y o r , a n c a k y a n ı t a l m a k , h e l e İ s t a n b u l ' d a n h a b e r ala b i l m e k ç o k z a m a n g e r e k t i r i y o r d u . S o n r a , m u m l u m e k t u p y u t t u r a c a k Ya hudileri de her zaman bulmak güçtü. Sonunda sevinçli haberi aldık. Bir kez Harbiye Nazırı ve sonraları S a d r a z a m o l a n İzzet Paşa k u m a n d a s ı n d a k i Kuvvayı U m u m i y e O r d u s u , H u d e y d e ' y e gelmişti. S u b a y l a r arasında İ s m e t B e y (İsmet İ n ö n ü ) , N u r e t t i n Bey (Nurettin Paşa), İhsan B e y (İhsan Paşa) gibi, o zamanlar adları du yulmuş değerli askerler de vardı. İ z z e t Paşa k o m u t a s ı n d a İ s t a n b u l ' d a n gelen k ı r k b i n asker, San'a'ya d o ğ ru harekâta başlamıştı. Bu askerler Hıraz'a vardıklarında, daha ö n c e d e s ö y l e d i ğ i m g i b i , o b ö l g e d e k i İ s m a i l i y e m e z h e b i n d e h a l k , b i z i m aske r i m i z l e b i r l e ş e r e k , İ m a m ' ı n a s k e r l e r i n i n b u l u n d u ğ u t o p r a k l a r d a savaşa k a t ı l m ı ş l a r . B u a r a d a İ z z e t P a ş a , İ m a m ' a savaşa s o n v e r m e s i v e b a r ı ş ya pılması konusunda ö n e r i d e bulunmuş. A n c a k İ m a m sonuçtan umutlu ol d u ğ u i ç i n b a r ı ş ö n e r i s i n i geri ç e v i r m i ş . B u n u n ü z e r i n e a s k e r l e r i m i z eşkıya üzerine şiddetle h ü c u m ederek, İ m a m ' ı n elinde bulunan mevzileri birer b i r e r e l e g e ç i r m e y e b a ş l a m ı ş l a r , b ö y l e c e savaşarak San'a'ya y a k l a ş m a k t a bulunmuşlardı. A s k e r l e r i m i z A s i r K a s a b a s ı ' ı n ele g e ç i r d i k l e r i n d e , b i z y u k a r ı d a n d ü r b ü n l e r l e savaşı i z l e m e k t e y d i k . San'a'yı k u ş a t a n e ş k ı y a , b i r d e n g e r i ç e k i l m e y e başlamıştı; ç ü n k ü iki ateş arasında k a l a c a k l a r d ı . K a l e k u m a n d a n ı M e h m e t A l i Paşa, h e m e n a r a b a l a r l a , A s i r y ö n ü n d e e k m e k v e y i y e c e k g ö n d e r d i . S o n u n d a , İ z z e t Paşa, y a n ı n d a k i subaylar v e a s k e r l e r i m i z , k a ç m a k t a o l a n e ş k ı y a ile s a v a ş a r a k San'a'ya g e l d i l e r . O sıralarda İskender adında birinin yazmış olduğu Yemen Marşı'nı aşağıya a l ı y o r u m : Y e m e n Marşı H a y d i şanlı o r d u m u z Yemen bizim yurdumuz Yok m u vatan d u y g u m u z Marş marş marş ileri
TAMU YELLERİ
95
İ l e r i d e d i r şan yeri. Nice yıldır şu Yemen Millet kanı döküyor Vatan i ç i n c a n v e r e n Ana boynu büküyor Marş marş marş ileri İ l e r i d e d i r şan y e r i Yeter artık g i d e l i m A r z ı satvet e d e l i m Vatan i ç i n ö l e l i m Marş marş marş ileri İ l e r i d e d i r şan yeri K u r t a r ı c ı g ü ç l e r San'a'ya y a k l a ş t ı k l a r ı n d a , k a l e d e b u l u n a n a s k e r l e rimizin başında Albay Rıza da, huruç ederek, eşkıyanın bir an ö n c e y o k e d i l m e s i n d e b ü y ü k b a ş a r ı g ö s t e r m i ş t i . - B u A l b a y , B i r i n c i D ü n y a Savaşı' n d a C e b e l i L ü b n a n ' d a paşa o l a r a k b u l u n u y o r d u . Ç o p u r R ı z a Paşa diye anılırdı. Sonradan emekli o l m u ş ve Eskişehir'e yerleşmişti. B ö y l e c e m u h a s a r a v e savaş ş i m d i l i k s o n a e r m i ş t i . Ş i m d i l i k d i y o r u m , ç ü n k ü o d a ğ l ı k taşlık, y o l u i z i o l m a y a n b ö l g e d e , e ş k ı y a n ı n s o n u n a d e k t a k i b i v e i m h a s ı o l a n a k s ı z d ı . E ş k ı y a , k e ç i l e r g i b i taşlar, y a r l a r arasın d a n a t l a y a r a k g ö z d e n yiter, k e n d i s i n d e n b a ş k a l a r ı n ı n b i l e m e y e c e ğ i , b u lamayacağı deliklere saklanırdı; sonra u m u l m a d ı k , b e k l e n m e d i k bir z a m a n d a y e n i d e n ortaya çıkar, saldırıya g e ç e r d i . Bu saldırıların n e r e d e ne zaman olacağını ö n c e d e n kestirmek olanağı yoktu. 9- İzzet Paşa'nın Y e m e n ' d e k i Çalışmaları, İ m a m Yahya İle Barış Girişimleri-İsmet B e y ' l e ( İ n ö n ü ) İlk K a r ş ı l a ş m a m Savaş'ın kazanılması ve San'a'nın m u h a s a r a d a n kurtarılması dolayı sıyla, kentte b ü y ü k şenlikler yapıldı, y e m e k l e r y e n i l d i . İ z z e t P a ş a ile b i r l i k t e g e l e n s u b a y l a r d a n İ s m e t B e y ' i ( S o n r a d a n ikin ci cumhurbaşkanımız olmuştur) yakından tanımak olanağını b u l d u m . K e n d i s i a z k o n u ş u r , ç o k d i n l e r b i r zattı. Z e k i b a k ı ş l a r ı y l a , h e r şeyi anla-
96
TAMU YELLERİ
maya, incelemeye yönelik b i r tutumu vardı. Kaleleri gezmiş, t o p mevzi l e r i n i g ö r m ü ş , yeni d ü z e n l e m e l e r yapmıştı. İ z z e t Paşa ile g e l e n l e r arasında, aslen K e r k ü k l ü o l a n , d a h a ö n c e l e r i Y e m e n ' d e k a y m a k a m l ı k v e vali yar dımcılığında bulunan, Meşrutiyet ilânında da Yemen mebusu olan Mah m u t N e d i m a d ı n d a b i r zat v a r d ı . M e c l i s ' i M e b u s a n f e s h e d i l d i k t e n s o n r a , Y e m e n ' d e k i e s k i h i z m e t l e r i n i i l e r i s ü r e r e k b i r y o l u n u b u l u p h e y e t e ka tılmıştı. A m a c ı , b ö y l e c e y e n i d e n b i r görev almaktı. G e r ç i San'a k u r t a r ı l m ı ş t ı , n e v a r k i , İ m a m Y a h y a silâhı b ı r a k m a m ı ş tı. B ö l g e d e h e r g ü n y e n i b i r s a l d ı r ı y a g e ç i y o r d u . E ş k ı y a l ı k v e s a l d ı r ı l a r s o n a e r m e m i ş t i . B u d u r u m ü z e r i n e , İ z z e t Paşa, İ m a m Yahya ile b a r ı ş y o l larının aranmasını düşünmüş, d u r u m u İstanbul'a bildirmişti. M a h m u t N e d i m , e s k i d e n t a n ı d ı ğ ı İ m a m Yahya ile g i z l i c e y a z ı ş m a k t a , İ z z e t Paşa' y a d a , k e n d i s i n i n İ m a m ' l a a n l a ş m a y o l l a r ı n ı b u l a b i l e c e ğ i h u s u s u n d a tel k i n l e r d e b u l u n m a k t a y d ı . A n c a k , b u n u n i ç i n k e n d i s i n i n Y e m e n valisi ola rak atanmasını istiyordu. İzzet Paşa'yı da bu k o n u d a inandırmıştı. Öte y a n d a n vali v e k u m a n d a n o l a n M e h m e t A l i Paşa ile İ z z e t Paşa a r a s ı n d a d a b i r s o ğ u k l u k b a ş g ö s t e r m i ş t i . M a h m u t N e d i m ' i n vali o l a r a k a t a n m a s ı için, ö n c e M e h m e t Ali Paşa'nın uzaklaştırılması gerekiyordu. O sıralarda A s i r v e H i z a n y ö r e l e r i n d e b u l u n a n İ d r i s i a d ı n d a b i r şeyh, İ m a m Yahya ile savaş h a l i n d e b u l u n u l m a s ı n d a n y a r a r l a n a r a k b i r ayak lanma başlatmıştı. İzzet Paşa, M e h m e t A l i Paşa'yı İdrisi ü z e r i n e görev l e n d i r d i . M a h m u t N e d i m d e v a l i o l a r a k a t a n m a s ı i ç i n İ s t a n b u l ' a baş v u r d u . D a h i l i y e N a z ı r ı Talât P a ş a M a h m u t N e d i m ' i , h i z i p ç i v e e n t r i kacı biri olarak tanıyordu; bu y ü z d e n , İzzet Paşa'nın, Mahmut N e d i m ' i n vali a t a n m a s ı , b u n u İ m a m Y a h y a ' n ı n d a istediği k o n u s u n d a k i y a z ı s ı n ı r e d d e d e r e k , vali v e k â l e t i n i n b a n a v e r i l m e s i n i e m r e t t i . B u a r a d a M e h m e t A l i Paşa, ü ç b i n d o l a y ı n d a s e ç k i n a s k e r l e İ d r i s i ü z e r i n e g ö n d e r i l m i ş t i . Y e m e n ' d e v a h vekâletine b a ş l a d ı ğ ı m g ü n l e r d e , İtalya'nın Trablusgarp'a saldırdığı haberi geldi. D e n i z l e r d e İtalyanlarla b a ş e d e c e k g ü c e sahip de ğildik. A y r ı c a , T r a b l u s g a r p ' t a o n l a r a karşı p e k â l â k u l l a n a b i l e c e ğ i m i z kırkb i n asker, s e ç k i n k o m u t a n l a r ı y l a b i r l i k t e , Y e m e n ' d e b u l u n u y o r d u . İ m a m Yahya s a l d ı r ı l a r ı m s ü r d ü r ü y o r , b i r y a n d a n d a Ş e y h İ d r i s i a y a k l a n m ı ş b u l u n u y o r d u . İ m a m Yahya'dan sonra o da Emirülmü'ıninin'lik ve Halife lik iddiasına kalkışmıştı. B ü t ü n b u n l a r ı n alelade rastlantılar o l m a d ı ğ ı kanısındaydım. M e h m e t A l i Paşa, H i z a n ve Ebiureyş y ö r e l e r i n d e İdrisi
TAMU YELLERİ
97
ile s a v a ş ı y o r d u . O b ö l g e d e s u y o k t u . A d e n ' d e n , s u g e t i r i l m e k z o r u n d a ka l ı n ı y o r d u . İ d r i s i ' y e k a r ş ı b a ş a r ı e l d e e d i l e m e m i ş , b i r ç o k a s k e r i m i z şehit o l m u ş t u , a y r ı c a t o p v e c e p h a n e l e r i m i z i d e y i t i r m i ş t i k . H i ç değilse İ m a m ' l a barış ve anlaşma yollarına başvurulması düşünülüyordu. 1 0 - İngiliz Parmağı Daha Yemen'e gitmeden ö n c e , İngilizlerin A r a p Yarımadası'nda ve Y e m e n ' d e b ü y ü k ö l ç ü d e k ı ş k ı r t m a l a r d a b u l u n d u k l a r ı k a n ı s ı n ı taşıyor d u m . Yemen'e vardıktan sonra bu kanım güç kazanmıştı. Ayaklanmala rın biri bitmeden ö b ü r ü başlıyordu. D a h a y u k a r ı d a , H u d e y d e m u t a s a r r ı f ı n ı n y a n ı n d a b u l u n d u ğ u m sıra d a , H i n t l i H a c ı A l i a d ı n d a b i r i n i n San'a'ya g i t m e k ü z e r e i z i n istemiş, v e San'a'ya b i z o r a d a y k e n , v e h e m e n S a n ' a ' n ı n İ m a m Yahya k u v v e t l e r i n c e muhasarasından ö n c e gelmiş o l d u ğ u n u söylemiştim. B u a d a m hakkın d a k i k u ş k u l a r ı m ü z e r i n e vali v e k u m a n d a n M e h m e t A l i P a ş a ' n ı n , k e n d i sini g ö z a l t ı n d a b u l u n d u r d u ğ u n d a n d a s ö z e t m i ş t i m . İ z z e t Paşa k o m u t a s ı n d a k i a s k e r l e r San'a'yı k u r t a r d ı k l a r ı n d a , k e n d i s i v e b e r a b e r i n d e g e l e n k o m u t a n l a r i ç i n b i r ziyafet t e r t i p e d i l m i ş t i . O g e c e , H i n t l i H a c ı A l i , San'a'dan k a ç m a y a k a l k ı ş m ı ş , o n u g ö z a l t ı n d a b u l u n d u r a n l a r d a , kendisini yakalayarak, ziyafet sırasında gelip d u r u m u K u m a n d a n a b i l d i r m i ş l e r d i . Y a p t ı r ı l a n s o r u ş t u r m a s o n u c u n d a , b u ada m ı n , gerçekte bir İngiliz t o p ç u subayı o l d u ğ u ortaya çıkmıştı. Londra' d a n aldığı emirle İ m a m hesabına casusluk y a p m a k üzere Yemen'de b u l u n u y o r d u . E ş y a l a r ı a r a s ı n d a , d ü r b ü n , ç e ş i t l i ö l ç ü aygıtları, b i r k a ç tabanca ve mermiler bulundu. Giysileri altında kendisini k u r ş u n l a r d a n k o r u y a c a k b i r zırh giymiş ti. C e p l e r i n d e n ç o k p a r a v e y i r m i b e ş b i n a l t ı n l ı k b i r ç e k ç ı k t ı . A r a p l a r a r a s ı n d a M ü s l ü m a n A r a p k ı l ı ğ ı n d a v e ç o k iyi A r a p ç a k o n u ş a n , b u n d a n başka casusların da dolaşmakta oldukları kuşkusuzdu. Bütün zorlama larımıza karşın g e r ç e k adını b i l d i r m e d i . B u n l a r İngiliz altınıyla A r a p ları k a n d ı r ı y o r ve Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n a karşı ayaklandırıyorlardı. H e r h a l v e d a v r a n ı ş l a r ı y l a A r a p l a r d a n ayırt e d i l e m e y e n b u k i ş i l e r i H ü k ü m e t kuvvetleri a n c a k rastlantılar s o n u c u ele g e ç i r e b i l i y o r l a r d ı . A d a m ı n y a k a l a n d ı ğ ı h a b e r v e r i l d i ğ i s ı r a d a , İ z z e t Paşa v e İ s m e t B e y ' le (şimdiki başbakan), görüşmekte idik. Sorgu sırasında da h e p birlikte
TAMU YELLERİ
98
b u l u n u y o r d u k . A d a m , a y r ı c a S a n ' a ' n ı n b ü t ü n askeri k o r u n m a s ı n ı n f o toğraflarını ç e k m i ş ve haritalarını da çizmişti. S o n u n d a , asker muhafa zasında Hudeyde'ye gönderildi. 1 1 - İ m a m Yahya ile Barış T r a b l u s g a r p ' t a İ t a l y a n l a r savaşı b a ş a r ı y l a s ü r d ü r ü y o r l a r d ı . D e n i z l e r d e de o n l a r e g e m e n d i . Y e m e n kıyıları da İtalyan gemileriyle abluka edilmişti. B i r y a n d a n İ m a m ' l a ö t e y a n d a n İdrisi ile savaşıyorduk. İtalyanlar İdrisi'ye top, tüfek ve c e p h a n e veriyorlardı. Oysa b i z i m gereksinmeleri m i z i İ s t a n b u l ' d a n g e t i r t m e m i z o l a n a ğ ı y o k t u . B u d u r u m d a , İ z z e t Paşa' n ı n işi ç o k g ü ç l e ş m i ş t i . N e y a p ı p e d i p İ m a m ' l a b i r a n l a ş m a y a v a r m a y ı kararlaştırdı. B e n i m k a n ı m c a İ m a m Yahya, E m i r ü l m ü ' ı n i n i n l i k ya da Halifelik id diaları b i r yana bırakılacak olursa, ülkesini ve bağımsızlığını savunmak için silâha sarılmış b i r i y d i . B u n u n i ç i n kendisine y a r d ı m e d e c e k birile rine de gereksinmesi doğaldı. İngilizler ona yardım ediyorlardı. A n c a k Yahya İ n g i l i z l e r i n a d a m ı d e ğ i l d i . B i z Y e m e n ' d e m ü s t e v l i d u r u m u n d a y dık. H e m d e kendisi muhtacı h i m m e t b i r müstevli. A r a d a n ç o k geçmeye c e k , A n a d o l u t o p r a k l a r ı n d a y a b a n c ı işgalcilere karşı k e n d i m i z i s a v u n m a k z o r u n d a kalacaktık. İdrisi'ye gelince, bu a d a m g e r ç e k b i r İngiliz casu suydu. Altın karşılığında İngiliz amaçlarına hizmet etmekteydi. İ z z e t Paşa İ m a m Y a h y a ' y l a y a z ı ş t ı . G ö r ü ş m e k ü z e r e b u l u ş u l m a y a ka rar verildi. İ m a m ' ı n üç yerde başkenti vardı. Bunlardan biri, Tahame yöresinde Beytülaziz denilen bir yerdi. Diğer biri Sude Kasabası'ydı. Ü ç ü n c ü s ü ise y ü k s e k d a ğ l a r ü z e r i n d e , ö t e d e n b e r i b a ş k e n t o l a r a k kul l a n d ı ğ ı Ş e h r e K a s a b a s ı ' y d ı . İ z z e t P a ş a ' y l a S u d e ' d e g ö r ü ş ü l m e s i kararlaş tırılmıştı. B i r gün İzzet Paşa, yanında M a h m u t N e d i m de olduğu halde Sude K a s a b a s ı n a y o l l a n d ı . İ m a m ' l a o r a d a b u l u ş m u ş l a r . G ö r ü ş m e l e r b i r a y sür d ü . İsmet B e y ( İ n ö n ü ) d e b u barış g ö r ü ş m e l e r i n e katılmıştır. D ö n ü ş l e r i n d e İ m a m ' l a anlaşmaya v a r d ı k l a r ı n ı b i l d i r d i l e r . Y i r m i y i aş kın m a d d e y i i ç e r e n bir anlaşma imza etmişler. Bu m a d d e l e r arasında, a y r ı c a Z e y d i m a h k e m e l e r i v e İ s t i n a f d a i r e l e r i k u r u l a c a ğ ı , İ m a m ' a ayda b i n altın m a a ş v e r i l e c e ğ i , İ m a m ' ı n y a k ı n l a r ı n a d a d e ğ i ş i k ö l ç ü l e r d e ay l ı k l a r b a ğ l a n a c a ğ ı , savaşlar d o l a y ı s ı y l a z a r a r a u ğ r a y a n l a r a t a z m i n a t ö d e n e c e ğ i gibi h ü k ü m l e r d e y e r almaktaydı. K a n ı m c a b u çeşit b i r anlaşma
TAMU YELLERİ
99
ç o k sakıncalıydı ve her an bozulabilmesi olanağı vardı. Para verilemedi ğ i a n d a a n l a ş m a o r t a d a n k a l k a b i l i r d i . P a r a v e r m e k o l a n a ğ ı d a y o k t u . İs tanbul'un
her
ay
Yemen'e
kırkbin
altına
yakın
para
göndermesi
g e r e k i y o r d u . O y s a İ t a l y a n savaş g e m i l e r i , Y e m e n k ı y ı l a r ı n d a k u ş u ç u r t m u y o r l a r d ı . B u n u n üzerine, Hindistan'da B o m b a y t ü c c a r l a r ı n d a n biri n e İ s t a n b u l ' d a n para g ö n d e r i l m e y e başlandı. B u t ü c c a r d a , parayı İngiliz y ö n e t i m i n d e k i A d e n ' d e b i r t ü c c a r a havale e d e r d i . A d e n ' d e k i t ü c c a r , Tai z ü z e r i n d e n d e v e k e r v a n l a r ı y l a p a r a y ı San'a'ya u l a ş t ı r ı r d ı . B u p a r a ile, anlaşma gereğince İ m a m ' ı n ve yandaşlarının aylıkları ö d e n i r d i . Yüzde o n o r a n ı n d a b i r savaş t a z m i n a t ı d a b ö y l e ö d e n d i . G e r i k a l a n p a r a i l e d e , Yemen'deki m e m u r ve subayların aylıkları ö d e n m e y e , askerin gereksin meleri karşılanmaya çalışılırdı. Bu sıralarda M e h m e t A l i Paşa b ü s b ü t ü n ayrılarak ailesiyle birlikte İ s t a n b u l ' a g i t m i ş t i . İ z z e t P a ş a v e y a n ı n d a k i l e r , T r a b l u s g a r p Savaşı s o n a e r i n c e y e , v e d e n i z d e k i İtalyan a b l u k a s ı k a l k ı n c a y a d e k Y e m e n ' d e kaldılar. İ z z e t P a ş a , İ m a m ' l a a n l a ş m a k o n u s u n d a ç o k y a r d ı m ı o l d u ğ u n d a n söz e d e r e k , g e r ç e k t e İ m a m ' ı n a d a m ı o l a n M a h m u t N e d i m ' i n Y e m e n valisi ola rak atanması konusunda, h ü k ü m e t ü z e r i n d e ç o k baskı y a p ı y o r d u . So n u n d a b a ş a r ı y a ulaştı v e Babıâli, M a h m u t N e d i m ' i vali v e k i l i y a p t ı . O sıralarda İtalyan ablukası s ü r ü y o r d u . İzzet Paşa, M a h m u t N e d i m ' i H u d e y d e ' y e g ö n d e r m e k z o r u n d a k a l m ı ş t ı . B ö y l e c e y i n e altı a y s ü r e y l e vali vekilliği yaptım. Anlaşma gereğince Z e y d i m a h k e m e l e r i ve İstinaf mah kemelerini kurmuştuk. Kendi aralarındaki anlaşmazlıkları b ö y l e c e kendi m e z h e p l e r i g e r e ğ i n c e ç ö z ü m e b a ğ l a m a y a b a ş l a m ı ş l a r d ı . C e z a l a r ı n infa z ı n ı ise b i z y a p ı y o r d u k . B i z i m m a h k e m e l e r H a n e f i v e Şafii m e z h e b i n d e n kişilerden o l u ş u y o r d u . Hanefi ve Şafiiler arasındaki davalar bu m a h k e m e l e r d e g ö r ü l ü y o r d u . H a n e f i , Şafii v e Z e y d i l e r a r a s ı n d a k i dava l a r k a r m a m a h k e m e l e r c e e l e a l ı n ı y o r d u . Z e y d i l e r a r a s ı n d a k i d a v a l a r a ise y a l n ı z Z e y d i m a h k e m e l e r i n c e b a k ı l ı y o r d u . K a r a r l a r ı n i c r a s ı v i l â y e t sorumluluğundaydı. Bu arada çeşitli işler dolayısıyla İ m a m ' l a yazışmalar gerekmiş, b ö y l e c e k e n d i s i y l e r e s m i v e i n s a n c a b i r ilişki k u r u l m a s ı n a ç a l ı ş ı l m ı ş t ı . İtal y a T r a b l u s g a r p ' ı v e O n i k i A d a l a r ı e l e g e ç i r d i k t e n s o n r a savaş s o n a e r m i ş , İ s t a n b u l ' a d e n i z y o l u a ç ı l m ı ş t ı . İ z z e t Paşa v e y a n ı n d a k i l e r b u n u n ü z e r i n e İ s t a n b u l ' a gittiler.
100
TAMU YELLERİ
1 2 - İdrisi Ayaklanıyor B i r a z s o l u k a l ı r g i b i o l m u ş t u k . Y a l n ı z l ı k t a n v e y u k a r ı d a n b e r i an latmaya çalıştığım sıkıntılardan b u n a l m ı ş t ı m . E ş i m i n ve ç o c u k l a r ı m ı n Yemen'e gönderilmeleri için İstanbul'a telgraf ç e k m i ş t i m . Tam onlar yo l a ç ı k m ı ş l a r d ı k i , b u k e z B a l k a n Savaşı p a t l a k v e r d i . D o ğ a l , İ d r i s i h e m e n ayaklandı. Yollar kapandığı için para gelmez o l d u . İmam'la yapılan anlaşma gereğince ö d e n m e s i gerekli aylıkları ö d e y e m e d i k . İ m a m ' l a olan resmi ilişkiler b o z u l d u . Ö z e l ilişkimi sürdürerek kendisine sabretmesi n i , savaş s o n a e r e r e r m e z p a r a l a r ı n ı n k e s i n l i k l e ö d e n e c e ğ i n d e n e m i n o l masını telkin e d i y o r d u m . K e n d i m i ve geleceğimi k o r k u n ç bir karanlık i ç i n d e g ö r m e y e başlamıştım. İ m a m , n e d e n s e b a n a karşı güven duygusu taşıyordu ve isteklerinde ileri gitmiyor, ö l ç ü l ü davranıyor, b e k l e r b i r du rumda kalıyordu. B u s ı r a d a Ş e y h ü l i s l â m Esat E f e n d i ' y d i . İ s t a n b u l ' d a n b i r t e l g r a f al d ı m . B i r h e y e t k u r a r a k a y a k l a n m a h a l i n d e o l a n İ d r i s i ile k e s i n l i k l e b i r a n l a ş m a s a ğ l a m a m e m r e d i l i y o r d u . Ç ü n k ü , n e asker, n e d e p a r a g ö n d e r i l m e s i o l a n a ğ ı v a r d ı . O r d u n u n , y a k ı n d a k i d ü ş m a n l a r l a ç a r p ı ş m a s ı ge r e k i y o r d u . B i r şeyhe karşı kuvvet gönderilmesi söz k o n u s u değildi. H ü k ü m e t , İdrisi ile y a p ı l a c a k anlaşma i ç i n o n b i r m a d d e saptamıştı. G ö rüşmeler ve anlaşma bu çerçeve içinde yürütülecek ve sonuçlandırıla caktı. H ü k ü m e t ç e saptanan m a d d e l e r şunlardı: — Bayrak Osmanlı bayrağı, T ü r k bayrağı olacaktı, — Yargıçları İdrisi atayacak, " M ü r a s e l e l e r " İstanbul'dan gelecek — Telgraf ve mal m e m u r l a r ı T ü r k o l a c a k — Öğretmen ve subaylar T ü r k olacak — İdam hükümleri padişahça onaylanacak — T o p l a n a n v e r g i l e r d e n yerel g i d e r l e r d ü ş ü l d ü k t e n sonra artanı İs tanbul'a gönderilecek — Hutbelerde Padişah'ın adı söylenecek — G ü m r ü k ve diğer gelirler m e m u r l a r c a toplanacak — T ü r k subayları milis askerleri eğitecek — Silâh kaçakçılığı ö n l e n e c e k
TAMU YELLERİ
101
Heyette b u l u n a c a k hükümet memurlarını seçtim, İ m a m da kendi a d a m l a r ı n d a n b i r k a ç kişi s e ç t i , H u d e y d e m u t a s a r r ı f ı v e y e r e l ş e y h l e r i n de katılmasıyla otuz kişilik b i r kurul olmuştu. Bu kurul b e n i m başkanlığımdaydı. D u r u m u İstanbul'a b i l d i r d i m . M a h m u t N e d i m ' d e heyet için d e y d i . H e p b i r l i k t e San'a'dan y o l a ç ı k t ı k v e H u d e y d e ' y e v a r d ı k . H i n t l i ve İngiliz k a r m a bir kumpanyanın Kovacı v a p u r u n u kiraladık. Bununla L a h y a K a s a b a s ı ' n a gittik. O r a d a b i r k a ç g ü n b e k l e d i k . Vali L a h y e ' d e kal d ı . B i z heyetle birlikte, y e r l i l e r i n Z a n b u k a d ı n ı v e r d i k l e r i b ü y ü k v e k ö h n e b i r y e l k e n l i y l e , İ d r i s i ' n i n işgali a l t ı n d a b u l u n a n k ı y ı l a r a d o ğ r u y o l l a n m ı ş t ı k . K ı z ı l d e n i z ' i n E z i p d e d i k l e r i ş i d d e t l i r ü z g â r ı y l a b i r s ü r e y o l al dıktan sonra, geceyi Aşık Adası denilen ve üzerinde kimsenin oturmadığı b i r ada kıyısında geçirdik. Ertesi gün de ö ğ l e d e n sonra Hizan'a vardık. K ı z ı l d e n i z ' d e gelgit o l a y ı d o l a y ı s ı y l a , y e l k e n l i g e m i m i z k ı y ı d a n b e ş k i l o metre uzaklıkta d u r d u . Daha ileri gitmek olanağı yoktu. Kıyıdan k ü ç ü k kayıklarla bir takım adamlar gelerek, bizi bu kayıklara bindirdiler. Bir süre de, k ü r e k ç e k i l e r e k kıyıya yaklaşılmaya çalışıldı. A n c a k , sular öy lesine çekilmişti ki, kayıklar da y ü z m e z o l d u . Bu kez kıyıdan, başları v e o m u z l a r ı ü z e r i n d e tahta k a l a s l a r t a ş ı y a n A r a p l a r g e l d i l e r . B i z l e r i b u kalasların ü z e r i n e oturtarak ve kalasları da o m u z l a r ı n d a taşıyarak, b i r y a n d a n ayrıksın bağırışmalarla ve g ü ç l ü k l e karaya çıkardılar. Bu sırada t o p s e s l e r i işittik. M e ğ e r İ d r i s i t o p a t t ı r a r a k b i z i s e l â m l a r m ı ş . B i z i g ü m r ü k dairesi gibi b i r yere götürdüler. O r a d a o t u r m a m ı z ı söylediler.
1 3 - İdris'i ile G ö r ü ş m e y e M e m u r E d i l i y o r u m Kısa b i r süre sonra ç e v r e d e b i r hareket baş gösterdi. İdrisi geliyor m u ş . B i r kalabalık b i z e d o ğ r u y a k l a ş ı y o r d u ; ç o k g e ç m e d e n , y a m m ı z a geldi. İdrisi kapkara bir zenci sanılacak bir adamdı. Üzerinde ipekten ak b i r e n t a r i , s ı r t ı n d a sarı r e n k l i b i r c ü p p e , b e l i n d e k i k u ş a k t a g ü m ü ş sa vatlı b i r h a n ç e r , e l i n d e d e g ü m ü ş b a ş l ı k l ı b i r âsa v a r d ı . A r k a s ı n d a d u r a n b i r a d a m , k ı l ı c ı n ı t a ş ı y o r d u . Ç e v r e s i n d e d e t e p e d e n t ı r n a ğ a silâhlı a d a m l a r vardı. Kendisi ç o k u z u n b o y l u v e sıskaydı. K a r ş ı l a ş m a d o l a y ı s ı y l a s ö y l e n e n i l k s ö z l e r d e n s o n r a , b i z i m i ç i n ha zırlanmış, M u r a b b a dedikleri, iki kapılı kârgir b i r yapıya götürüldük. İ d r i s i , o g ü n i ç i n d i n l e n m e m i z i v e ertesi g ü n g ö r ü ş m e l e r e b a ş l a y a b i l e c e ğ i m i z i s ö y l e y e r e k , b i z i b ı r a k ı p gitti. C a r i y e l e r , h i z m e t ç i l e r , çay, b i s k ü v i ve sonra y e m e k getirdiler. Sıcaklık altmış d e r e c e vardı.
102
TAMU YELLERİ
Yemen'den ayrıldığımız sırada ve Hudeyde'de, R u m e l i ' n i n , İşkodra, Selanik ve E d i r n e ' n i n yitirilmiş olduğu haberlerini almıştık, bu y ü z d e n b ü y ü k ü z ü n t ü d e y d i k . İ d r i s i ' n i n b i z i k o n u k ettiği e v i n a v l u s u n d a d i n l e n m e k t e i k e n , M u t a s a r r ı f R e c e p ' l e , b u d u r u m l a r d a n İ d r i s i ' n i n d e kesin likle bilgisi o l d u ğ u n u ve bu y ü z d e n , g ö r ü ş m e l e r d e b i z e karşı y u m u ş a k d a v r a n m a y a c a ğ ı n ı , y ı l g ı n g ö r ü n m e m e m i z i v e ç o k d i k k a t l i d a v r a n m a y ı ka rarlaştırdık. Başta Ruslar o l m a k üzere, Avusturyalılar, İngiliz ve Fransızlar, yüz y ı l d ı r A v r u p a t o p r a k l a r ı m ı z d a yaşayan H ı r i s t i y a n h a l k ı kışkırtarak, ayak landırarak, İmparatorluğu yıkmaya uğraşmışlar ve amaçlarında başarıya d a u l a ş m ı ş l a r d ı . B u n d a n s o n r a A f r i k a ' d a k i t o p r a k l a r ı m ı z ı k a p ı ş m a y a baş l a m ı ş l a r , b u a r a d a b ü y ü k b i r d e v l e t o l m a y ı b a ş a r a n İ t a l y a d a o n l a r a ka tılmıştı.
Balkan
Savaşı'yla
büsbütün
güçsüzlüğü
ortaya
çıkan
İ m p a r a t o r l u k , ş i m d i A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n d a k i t o p r a k l a r ı n ı d a y i t i r m e k teh likesiyle karşı karşıya idi. D a h a ö n c e de söylediğim gibi, İngiliz, Fransız v e İ t a l y a n l a r , K ı z ı l d e n i z ' i n i k i k ı y ı s ı n d a , ç e ş i t l i stratejik y e r l e r i e l l e r i n e g e ç i r m i ş l e r d i . S ı r a A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n a g e l m i ş t i . B u t o p r a k l a r d a yaşa yan A r a p l a r ı , bağımsızlıklarını e l d e etmeye, eski A r a p İ m p a r a t o r l u ğ u ' nu kurmaya, b u n u n için birlik olmaya kışkırtıyorlardı. Gerçekte kendi çıkar ve yararlarını sağlamaktan başka bir düşündükleri yoktu. Yüzde d o k s a n d o k u z u o k u m a yazma bilmeyen, bilisiz halkları, Osmanlı İmpar a t o r l u ğ u ' n d a n k o p a r a r a k s ö m ü r m e y i d ü ş ü n ü y o r l a r d ı . B u halkların ba ğımsızlıkları k o n u s u n d a içtenlikli olsalardı bu b ü y ü k devletler, kendi e g e m e n l i k l e r i a l t ı n d a b u l u n a n v e kıyasıya s ö m ü r d ü k l e r i , b a ş k a ü l k e l e r h a l k l a r ı n a ö n c e l i k l e b a ğ ı m s ı z l ı k l a r ı n ı t a n ı m a l a r ı g e r e k i r d i . A r a p l a r ara s ı n d a i s t e d i k l e r i a k ı m l a r ı b a ş l a t m a k i ç i n ç e ş i t l i casuslar, a j a n l a r kulla n ı y o r l a r d ı . B u n l a r d a n b i r i n i n Y e m e n ' d e nasıl yakalandığını daha ö n c e a n l a t m ı ş t ı m . Yerli h a l k l a r ü z e r i n d e etkili o l m a k i ç i n k u l l a n d ı k l a r ı b i r y ö n t e m d e , a j a n l a r ı n ı y e r l i l e r a r a s ı n d a n s e ç m e k t i . İşte b u İ d r i s i , Sabya Kasabası'nda yerleşmiş ve o r a d a şeyhlik yapmış b i r a d a m ı n oğlu imiş. Mı sır'da ö ğ r e t i m g ö r m ü ş ve o r a d a İngilizler b u n a k a n c a atarak, k e n d i yol l a r ı n d a k u l l a n m a k ü z e r e y e t i ş t i r m i ş l e r . Ö n c e M ı s ı r ' d a k u r d u k l a r ı gizli b i r dernekte, A r a p l a r ve z e n c i l e r i n kurtuluşu y o l u n d a eğitimden geçir mişler. İlk zamanlar İngiliz Somalisi'nde görevlendirmişler, sonra, Şeyh a d ı v e g i y s i l e r i y l e Y e m e n ' i n A s i r K a s a b a s ı ' n a g ö n d e r m i ş l e r . B a b a s ı Seyit A l i a d ı n d a b i r d e r v i ş , v e S a b y a l ı . B i r süre, İ d r i s i A s i r ' d e İ n g i l i z l e r hesa b ı n a çalıştıktan s o n r a , İngiltere, İ m a m Yahya'yı g ü c e n d i r m e m e k i ç i n , ay-
TAMU YELLERİ
103
r i c a O s m a n l ı ' n ı n b a ş ı n a i k i n c i b i r i ş a ç m a k i ç i n , b u z e n c i y i Sabya v e H i z a n y ö r e s i n d e g ö r e v l e n d i r m i ş . İ d r i s i , e l i n d e âsa v e t e s p i h , s ı r t ı n d a e n t a r i v e c ü p p e , c e p l e r i n d e İngiliz altınları, arkasında babasının halk ü z e r i n d e yaratmış o l d u ğ u nüfuzla m ü c e h h e z o l a r a k Sabya'ya gelmiş, kısa sürede bilinçsiz halkı başına toplayarak, kendisini E m i r ü l m ü ' m i n i n ve Halife i l â n e t m e y i b a ş a r m ı ş . M e ş r u t i y e t i l â n ı n d a , O s m a n l ı l a r ı n M e ş r u t i y e t ' i ka bul etmekle din değiştirdiklerini, Fransızların dinini aldıklarını, bunun için padişahın artık Müslümanların Halifesi olamayacağını, g e r ç e k Ha lifenin kendisi o l d u ğ u n u halka telkin etmiş ve o n u iyice kandırmış. Bu n u n ü z e r i n e halk ayaklanmış, h ü k ü m e t güçlerini tanımamaya, vergi v e r m e m e y e başlamış. İ d r i s i ' n i n v e İdrisi ayaklanmasının tarihçesi, ö z e t l e b u . O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u , b u n a karşı n e y a p m ı ş ? A ş a ğ ı d a k i b ö l ü m d e ö z e t l e b u n u a ç ı k lamaya çalışacağım.
1 4 - İdrisi'nin Elini Ö p e n O s m a n l ı Paşası İdrisi'nin ilk ayaklanması üzerine, -sanırım biz o sıralarda H u m u s ' t a b u l u n u y o r d u k - , İ s t a n b u l ' d a n , e n s e ç k i n a s k e r l e r d e n o l u ş a n b i r kuv vet, T o p a l Ç e r k e s Sait Paşa a d ı n d a b i r i n i n k o m u t a s ı n d a , ayaklanmayı bas t ı r m a k ü z e r e g ö n d e r i l m i ş . Paşa'nın y a n ı n a , İ d r i s i ' y i M ı s ı r ' d a k i ö ğ r e n c i l i ğ i sırasında tanımış o l d u ğ u n u söyleyen, A r n a v u t Tevfik H o c a a d ı n d a birini de vermişler. Paşa, H o c a ve askerler K o n f u d a ' d a karaya çıkmışlar. İdri si, e l i n d e âsa v e t e s p i h , s ı r t ı n d a e n t a r i v e c ü p p e s i y l e , P a ş a ' y ı k a r ş ı l a m ı ş . Tek b a ş ı n a imiş. K e n d i s i n i n fakir b i r a d a m v e şeyh o l d u ğ u n u , bilisiz halkın a y a k l a n m ı ş o l m a s ı n d a n h i ç b i r s u ç u o l m a d ı ğ ı n ı s ö y l e m i ş v e P a ş a ' y ı kan dırmış, ayrıca, eğer " P a ş a H a z r e t l e r i " e m r e d e r l e r s e , halka nasihat ve v a a z e d e r e k , k e n d i l e r i n i d o ğ r u y o l a s e v k e d e b i l e c e ğ i n i , a y a k l a n m a v e eş k ı y a l ı ğ ı ö n l e y e b i l e c e ğ i n i s ö y l e m i ş . Ç e r k e s T o p a l Sait P a ş a , İ d r i s i ' n i n b u s ö z l e r i n d e n ç o k d u y g u l a n ı r ; ç e v r e d e t o p l a n m ı ş , Ş e y h l e r i y l e Paşa arasın daki görüşmeyi uzaktan gözleyen halkın ö n ü n d e , tutar İdrisi'nin elini ö p e r . S o n r a d a a s k e r l e r i n i t o p l a y a r a k , k a n d ö k m e d e n a y a k l a n m a y ı bas t ı r m ı ş o l d u ğ u i ç i n m u t l u v e m u z a f f e r , İ s t a n b u l ' a d ö n e r . D a h a a s k e r yük l ü g e m i , ufukta g ö r ü n ü r k e n , İ d r i s i , h a l k ı b a ş ı n a t o p l a r ; o n l a r a b ü y ü k b i r k e r a m e t g ö s t e r d i ğ i n i , o k u d u ğ u b i r d u a ile, a s k e r l e r i n t ü f e k l e r i n d e k i kurşunların su gibi eridiğini, Paşa'nın da k e n d i elini ö p e r e k uzaklaşmak z o r u n d a k a l d ı ğ ı n ı s ö y l e r , b ö y l e c e k a b i l e l e r d e n h e n ü z i y i c e b a s k ı s ı altı-
104
TAMU YELLERİ
na alamadıklarını da k e n d i yanına ç e k m e y i başarır, g ü c ü b i r kat daha artar. D a h a s o n r a , İ m a m Y a h y a ' n ı n a y a k l a n m a s ı , İtalya Savaşı, Y e m e n kı yılarının İtalyan g e m i l e r i n c e abluka altına alınması, İ d r i s i ' n i n cesareti n i b i r k a t d a h a arttırır, ç ü n k ü O s m a n l ı ' n ı n a r t ı k k e n d i ü z e r i n e a s k e r g ö n d e r e m e y e c e k d u r u m d a o l d u ğ u n u anlamıştır. Y e n i d e n , b u kez daha şiddetle
ayaklanır.
İşte b i z , İ d r i s i ' n i n p e k g ü z e l d e ğ e r l e n d i r d i ğ i b u k o ş u l l a r i ç i n d e , y u k a r ı d a m a d d e l e r i n i ö z e t l e d i ğ i m a n l a ş m a y ı g e r ç e k l e ş t i r m e k i ç i n , o t u z ki şilik b i r h e y e t l e , B a l k a n Savaşı s ı r a s ı n d a , B u l g a r l a r ı n Ç a t a l c a ö n l e r i n e g e l d i k l e r i n d e , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u a d ı n a , âdi, aşağılık, İngiliz casu s u b i r ş e y h l e g ö r ü ş m e l e r d e b u l u n m a k ü z e r e , b u ş e y h i n ayağına g i t m i ş t i k . İ d r i s i , H i z a n , E b i u r e y ş , M i d i g i b i Y e m e n k ı y ı l a r ı n ı işgal e t m i ş , L a h y a v e H u d e y d e ' y i d e işgale h a z ı r l a n m a k t a y d ı . O s ı r a d a , K u v a y ı U m u m i y e k u m a n d a n ı o l a n İ z z e t Paşa İ s t a n b u l ' a g i t m i ş , y e r i n e K u v a y ı U m u m i y e k u m a n d a n ı o l a r a k a t a n a n Sait P a ş a a d ı n d a b i r i L a h y a ' d a b u l u n u y o r d u . B u p a ş a n ı n k u r m a y b a ş k a n ı d a , s o n r a d a n Y ü z e l l i l i k l e r d e n o l a n A v n i Paşa'ydı. D e m e k ki ayaklanma bölgesinin ç o k yakınında, İdrisi'yi de, tüm a y a k l a n m a y ı d a y e r e s e r e b i l e c e k b i r g ü ç v a r d ı . A n c a k , b u p a ş a l a r ı n te r e d d ü t , b e c e r i k s i z l i k ve kararsızlıkları, y ü z ü n d e n , askeri güç kullanıla mamış,
İdrisi
ile
barış
yoluyla
çözüm
aranmış,
biz
de
bu
işle
g ö r e v l e n d i r i l m i ş t i k . K u r m a y B a ş k a n ı A v n i P a ş a , B a l k a n Savaşı sırasın da, kimseye haber v e r m e d e n gizlice İstanbul'a kaçmıştı. İşte b i z İ d r i s i ile b u k o ş u l l a r a l t ı n d a v e o k a r a n l ı k b o z g u n g ü n l e r i n de görüşüp anlaşmak zorundaydık. 1 5 - İ d r i s i ile G ö r ü ş m e l e r v e B a ş k a c a Olaylar İ d r i s i , i l k k o ş u l o l a r a k , İ m a m Yahya'nın a d a m l a r ı n ı g ö r ü ş m e l e r e k a b u l etmeyeceğini, daha vardığımız akşam bize bildirdi. Gerçekte, hüküme t i n d e isteğiyle İ m a m Y a h y a , İ z z i a d ı n d a k e n d i e v k a f n a z ı r ı y l a , A h m e t Safa a d ı n d a k i S e y f ü l i s l â m ı n ı , y a n i H a r b i y e n a z ı r ı n ı , b i z i m h e y e t e kat mıştı, ayrıca b u n l a r ı n yardımcıları niteliğinde daha b i r takım adamları d a h a vardı. B u k o ş u l u k a b u l e t m e k z o r u n d a y d ı k . A n c a k , kısa b i r süre sonra İdrisi bir haber daha göndererek, yalnız benimle ve H u d e y d e Mu tasarrıfı R e c e p ' l e g ö r ü ş e b i l e c e ğ i n i , b a ş k a k i m s e l e r i n g ö r ü ş m e l e r d e b u lunmalarını istemediğini bildirmişti. Bu koşulu da kabul ettik.
TAMU
105
YELLERİ
H i z a n ç o k s ı c a k o l d u ğ u i ç i n , g ö r ü ş m e l e r h e r g ü n i k i n d i d e n s o n r a ya pılacaktı. H i z a n susuz b i r y e r d i . D e n i z d e n b i r k i l o m e t r e uzaklıkta, iki metre d e r i n l i ğ i n d e k i k u y u l a r d a n su sağlanmaktaydı. Bu kuyulara Hafair adı verilmişti. Elde edilen su tuzlu idi. Daha ö n c e , biz Yemen'de bu l u n d u ğ u m u z sırada, Kuvvayı U m u m i y e K u m a n d a n ı İ z z e t Paşa'nın, Y e m e n Vali v e K u m a n d a n ı M e h m e t A l i P a ş a ' y ı , İ d r i s i ' y i y o l a g e t i r m e k ü z e r e , bu bölgeye göndermiş o l d u ğ u n u , askerimizin orada başarısız kaldığını s ö y l e m i ş t i m . U ğ r a n ı l a n başarısızlığın n e d e n i , b u k u y u l a r ı n eşkıyalar elin de bulunması, asker ve hayvanların susuz kalması üzerine, A d e n ' d e n , de mir
sarnıçlarla
ve
gemilerle
su
getirilmeye
çalışılması,
bunun
da
yapılamaması olduğunu b ö y l e c e ö ğ r e n d i k . Sıcaktan ve susuzluktan, yor gunluktan bitkin düşen askerlerimizin, kafaları işlediği için sürgün ola rak bu bölgelere g ö n d e r i l e n seçkin subay ve askerlerimizin, eşkıyanın sürekli saldırılarına, bölgenin kumsal olması ve silâhlarının da bu yüz d e n ç a l ı ş m a m a s ı n e d e n i y l e , u z u n s ü r e k a r ş ı k o y a m a y a r a k şehit d ü ş m ü ş olduklarını ö ğ r e n d i k . Orada b u l u n d u ğ u m u z sırada, b u Hafair B ö l g e s i n i d o l a ş ı r k e n , t e k k o l l u v e g ö v d e s i n i n yarısı y i t m i ş , ü z e r i n d e O s m a n l ı ü n i forması b u l u n a n bir ceset görmüş, gözyaşlarımı tutamamıştım. Yanım daki
adamlarla
bir
mezar
kazarak,
bu
sevgili
A n a d o l u yavrusunun
c e s e d i n i o r a c ı ğ a g ö m d ü k . O g ü n , i k i n d i ü z e r i İ d r i s i ile b u l u ş t u ğ u m u z d a gördüklerimi kendisine anlattım ve bu tutumun ne Müslümanlığa ne de uygarlığa yakışır b i r hal o l m a d ı ğ ı n ı s ö y l e d i m . Bana verdiği yanıt şuydu. " B e n ölüleri g ö m d ü r ü y o r u m . Rüzgâr toprağı kaldırıyor, ne yapayım." İşte İ d r i s i d e n i l e n a d a m , b ö y l e s i n e a ş a ğ ı l ı k , d i n s i z , m e r h a m e t s i z b i r alçaktı. G ö r ü ş m e l e r sırasında, h ü k ü m e t t e n aldığımız talimat gereğince, onb i r m a d d e y i kendisine b i r b i r açıklamaya giriştik. D a h a b i r i n c i m a d d e y i , yani b a y r a ğ ı n O s m a n l ı v e T ü r k bayrağı o l a c a ğ ı n ı s ö y l e d i ğ i m i z d e , İ d r i s i , b i r d e n kızarak yerinden fırladı. " B e n o bayrağı sevmem, diye bağırdı. B e n i m b a y r a ğ ı m yeşildir v e ü z e r i n d e d e K e l i m e i Tevhit y a z ı l ı d ı r " . Bun d a n s o n r a k e n d i s i n i n halife o l d u ğ u n u , h u t b e l e r d e p a d i ş a h ı n d e ğ i l k e n d i adının okunacağını, Kızıldeniz kıyısındaki herkesin kendisinden kork tuğunu, İngiliz, Fransız ve İtalyanların da kendisinden korktuklarını, ç ü n k ü o n l a r ı n y ö n e t i m i n d e k i h a l k ı n k e n d i t a r i k a t ı n d a n o l d u ğ u n u , iste diği anda oralardaki halkı da ayaklandırabileceğini söyledi. Mekke'deki Ş e r i f i d e t a n ı m a d ı ğ ı n ı , S u r i y e ' d e n Şam'a d e k b ü t ü n t o p r a k l a r ı n k e n d i -
106
TAMU YELLERİ
sinin o l d u ğ u n u , buraları b i r gün ele geçireceğini b i l d i r d i . H ü k ü m e t ç e saptanmış olan o n b i r m a d d e l i k anlaşmanın her birine, böyle ahmakça v e ç o c u k ç a s ö z l e r l e k a r ş ı ç ı k ı y o r d u . Y ö n e t t i ğ i t o p r a k l a r d a T ü r k subay ları g ö r m e y e k e s i n l i k l e k a t l a n a m a y a c a ğ ı n ı , T ü r k l e r i n , ö z g ü r l ü k , a d a l e t , eşitlik y o l u n a g i r m e k l e F r a n s ı z l a r d a n b i r a y r ı c a l ı k l a r ı k a l m a d ı ğ ı n ı , F r a n s ı z l a r M ü s l ü m a n o l m a d ı k l a r ı n a g ö r e T ü r k l e r i n d e k ü f ü r y o l u n a saptık larını,
ancak
kendisinin
güçlü
olduğunu
halifeliğini
ilân
ederek
M ü s l ü m a n l a r ı k o r u y a c a ğ ı n ı " b i l d i r d i . " B u r a d a b e k l e y i n , ş i m d i Sabya'ya gidiyorum, askerlerimi toplayıp geleceğim, o zaman b e n i m ne denli g ü ç l ü o l d u ğ u m u a n l a r s ı n ı z " , d e y i p ç ı k ı p gitti. M u t a s a r r ı f R e c e p ' l e , şaş kın, birbirimize bakıp kaldık. Ertesi gün Hafair çevresine beş o n ç a d ı r k u r u l d u ğ u n u g ö r d ü k . G û y a b u ç a d ı r l a r a asker yerleşecekti, b ö y l e c e b i z d e k o r k m u ş olacaktık. Git m e d e n ö n c e İ m a m a v e o n u n a d a m l a r ı n a d a ç e ş i t l i k ü ç ü l t ü c ü s ö z l e r söy lemiş,
İmam'ı
kandırarak
onunla
anlaştığımızı,
ancak
kendisini
k a n d ı r a m a y a c a ğ ı m ı z ı v e k o r k u t a m a y a c a ğ ı m ı z ı , k e n d i s i n e k a r ş ı saygı gös t e r m e m i z gerektiğini, ç ü n k ü k e n d i s i n i n İ m a m gibi k o r k a k o l m a d ı ğ ı m söz lerine eklemişti. E r t e s i g ü n , İ d r i s i ' n i n g e r ç e k t e n S a b y a ' y a gittiğini ö ğ r e n d i k . H a b u g ü n h a y a r ı n gelir, d i y e b e k l i y o r u z . Ç ü n k ü a s k e r i n i t o p l a y ı p g e l e c e ğ i n i s ö y l e m i ş t i . H a v a ç o k s ı c a k . Y e d i ğ i m i z i ç t i ğ i m i z d o k u n u y o r . Â r a s ı r a ateş l e n i p y a t a ğ a d ü ş ü y o r u z . İ d r i s i o r t a d a y o k . B i r aya y a k ı n b ö y l e c e b e k l e d i k . Bu arada Lahya'da b u l u n a n valiye d u r u m u yazıyla b i l d i r d i k , ayrıca Sabya'ya, İ d r i s i ' y e d e b i r m e k t u p yazarak, b i z i m g ö r ü ş m e c i v e e l ç i ola rak Hizan'da beklemekte olduğumuzu, görevimizi yerine getirmek için kendisini beklediğimizi bildirdik. S ı c a k t a n , h a s t a l ı k t a n b i t k i n d ü ş t ü ğ ü m ü z b i r s ı r a d a , b i r g ü n b i r kı yamettir k o p t u . Ne o l d u ğ u n u ö ğ r e n m e k üzere gönderdiğimiz adamlar, İdrisi'nin geldiğini, halkın bu y ü z d e n silâhlar atarak bağırışarak şenlik yaptığını bildirdiler. 1 6 - H a m i d i y e G e m i s i v e R a u f B e y Geliyor-İdrisi ile A n l a ş m a Sağ lanamıyor Hizan'a vardığımız ilk gün akşamı, Mutasarrıf R e c e p ' l e d u r u m u gö rüştüğümüzde vardığımız sonuç gerçekleşmişti: İdrisi bizi oyalıyordu. A n c a k ne olursa olsun yüklendiğimiz görevi başarmak kararındaydık.
TAMU
107
YELLERİ
İ d r i s i H i z a n ' a d ö n d ü ğ ü n d e , ç e ş i t l i g ö s t e r i l e r l e e v i n e gitti. A z s o n r a adamlarından biri bizi görmeye geldi. İdrisi, bu adamla, bizi, M i d i ' y e d o k u z saat u z a k l ı k t a H a c a ' y a g i d e c e ğ i n i , a s k e r l e r i n i n d e o r a y a g e l e c e ğ i n i , b i z d e M i d i ' y e g i d e c e k o l u r s a k g ö r ü ş m e l e r i o r a d a s ü r d ü r m e k istedi ğini
bildiriyordu.
Heyetin
yiyecek
ve
içeceğinin
kendisi
tarafından
sağlandığını, bizim için, pirinç, un ve k o y u n gönderdiğini de bildirmişti. M a r t a y n ı d a y d ı k . S a n ' a ' d a n a y r ı l ı ş ı m ı z d a n b u y a n a i k i aya y a k ı n za m a n geçmişti. Yeniden Z a n b u k a binerek M i d i ' y e yollandık. Bu M i d i de nilen yerde
İdrisi'nin
işgali a l t ı n d a y d ı .
H i z a n ' d a b u l u n d u ğ u m u z sıralarda c a m i y e g i d i y o r ve hutbeleri dinli y o r d u k . Padişahın adı anılmıyordu. İdrisi'nin de adı d o ğ r u d a n anılmam a k l a b i r l i k t e , salt " İ m a m " , s ö z c ü ğ ü ile d u a e d i l i y o r d u . İ d r i s i , k e n d i s i c a m i y e h i ç g e l m i y o r d u . İ m a m Yahya d a c a m i y e g e l m e z d i . K o r k u d a n b ö y l e d a v r a n d ı k l a r ı m , k e n d i askerleri o r t a s ı n d a n a m a z k ı l d ı k l a r ı m g ö r m ü ş t ü k . Y o l a ç ı k t ı ğ ı m ı z d a hava v e d e n i z g ü z e l d i . B i r s ü r e s o n r a E z i p r ü z g â r ı ve fırtına çıktı. K ö h n e yelkenli çatırdamaya başladı. B i n g ü ç l ü k ve kor kuyla M i d i ' y e varabildik. Sular çekilmiş o l d u ğ u i ç i n , bu kez iki kişilik k ü ç ü k kayıklarla karaya ulaştık. D a h a d o ğ r u s u , yaklaştık, ç ü n k ü , paça l a r ı m ı z ı sıvayarak d e n i z e i n m e k v e y ü r ü y e r e k k ı y ı y a v a r m a k z o r u n d a kalmıştık. M e ğ e r o s ı r a d a H a m i d i y e savaş g e m i m i z , R a u f B e y k o m u t a s ı n d a K ı z ı l d e n i z ' d e b u l u n u y o r m u ş . A y r ı c a , İ d r i s i ile g ö r ü ş m e y e g i d e c e k h e y e t e katılmak üzere İstanbul'dan Ubeydullah adında biri de gönderilmiş. Bu kişi, z a m a n ı n d a y e t i ş e m e m i ş ; İ d r i s i ile g ö r ü ş m e y e g i d e c e k h e y e t i n d e H a m i d i y e ile gitmesi İ s t a n b u l ' d a n D a h i l i y e N e z a r e t i n d e n e m r e d i l m i ş m i ş . B i z i m b u k o n u l a r d a n h i ç b i r h a b e r i m i z y o k t u . H e r şey b i r k a r g a ş a i ç i n de s ü r ü y o r d u . Nitekim H a m i d i y e ' n i n geleceğini, a n c a k iki ay sonra öğ renmiştik. H a m i d i y e Lahye'de b u l u n a n valiyi almış, Heyet H i z a n ' d a d ı r diye oraya gelmiş. B i z i m M i d i ' d e o l d u ğ u m u z ö ğ r e n i l i n c e d e gemi M i d i ' y e g e l d i , a y r ı c a v a l i n i n k a r a d a n g ö n d e r d i ğ i h a b e r c i d e M i d i d e b i z e ulaş tı. İ d r i s i ' n i n , M i d i ' y e d o k u z saat u z a k l ı k t a H a c a ' y a v a r m ı ş o l d u ğ u n u ö ğ r e n m i ş v e k e n d i s i n i b e k l e m e k t e i d i k . K e n d i s i y e r i n e b i r h a b e r c i gel di. İdrisi'nin Hizan'a gitmek üzere yola çıktığını heyetin de görüşmek ü z e r e H i z a n ' a gitmesi g e r e k t i ğ i n i b i l d i r d i . B u d e ğ i ş i k l i ğ i n n e d e n i n i s o n radan öğrendik. Hamidiye, M i d i ' y e gelirken projektörlerini yakmış, İd-
108
TAMU
YELLERİ
risi d e d a ğ l a r d a n b u n u g ö r m ü ş v e k o r k m u ş . K e n d i s i n i y a k a l a y a c a ğ ı m ı z ı sanmış. Oysa İtalyanların verdiği ve Hizan'a yerleştirmiş o l d u ğ u topları vardı. Bu t o p l a r l a , H i z a n ' d a d a h a iyi kendisini savunabileceğini düşü n e r e k H i z a n ' a d ö n m e y i k a r a r l a ş t ı r m ı ş . Vali k a r a y a ç ı k t ı . O g ü n S u l t a n R e ş a d ' ı n tahta ç ı k t ı ğ ı g ü n d ü . H e y e t l e b i r l i k t e g e m i y e b i n d i k . B u m u t l u (!) gün dolayısıyla g e m i d e t ö r e n yapıldı ve y e m e k yenildi. Sonra H a m i d i y e ile H i z a n ' a d ö n d ü k . İ d r i s i , t o p l a r a t t ı r a r a k g e m i y i s e l â m l a d ı . B u k e z vali d e y a n ı m ı z d a o l d u ğ u h a l d e H i z a n ' d a k a r a y a ç ı k t ı k . İdrisi ile karşılaştığımızda h ü k ü m e t ç e saptanmış o l a n o n b i r m a d d e lik anlaşma, k e n d i s i n e y e n i d e n b i l d i r i l d i . D o ğ r u d a n h i ç b i r yanıt vermi yor, kendisinin ç o k g ü ç l ü o l d u ğ u n u , Şam'a d e k t ü m toprakları ele g e ç i r e c e ğ i n i s ö y l e y i p d u r u y o r d u . B u k o ş u l l a r i ç i n d e b i r hafta k a d a r H i zan'da kaldık ve bu zenci gibi kara ve ebleh Arapla hiçbir anlaşmanın olanaksızlığını anlayarak, San'a'ya d ö n m e y e k a r a r v e r d i k . Hizan'da b u l u n d u ğ u m u z sıralarda, geceleri Hamidiye'de yatıyorduk. G e m i d e Y u n a n tutsakları da vardı. İdrisi, gemiye, u n , p i r i n ç , yağ, k o y u n gibi y i y e c e k l e r g ö n d e r i y o r d u . R a u f B e y ' i n karaya çıkması isteğinde d e d i r e n i y o r d u . A n c a k R a u f B e y karaya ç ı k m a d ı . S o n u n d a , H a m i d i y e ile, H u d e y d e ' y e d ö n d ü k . İşte İ s t a n b u l ' d a n b a r ı ş h e y e t i n e k a t ı l m a k ü z e r e g ö n d e r i l m i ş o l a n U b e y d u l l a h ' ı o r a d a b u l d u k . B u a d a m , ille İ d r i s i ile gö r ü ş m e k i s t e d i ğ i n d e n , b u k o n u d a İ d r i s i ' y e b i r telgraf ç e k m i ş t i . İ d r i s i o n u n isteğini r e d d e t t i . G e m i d e n a y r ı l a r a k , h e p b i r l i k t e San'a'ya g e r i d ö n d ü k . B u olaylar sırasında, İ s t a n b u l ' d a eski S a d r a z a m l a r d a n o l u ş a n v e adına B ü y ü k K a b i n e d e n i l e n b i r h ü k ü m e t v a r d ı . H a r b i y e N a z ı r ı d a N a z ı m Pa ş a idi. B u N a z ı m Paşa, B a b ı â l i ' d e ö l d ü r ü l m ü ş . Yeni b i r h ü k ü m e t kurul m u ş , b i z i m Y e m e n ' d e k i e s k i K u v a y ı U m u m i y e K u m a n d a n ı İ z z e t Paşa Harbiye Nazırı olmuş. Yunan ve Bulgar arasında anlaşmazlık çıkması üzerine, Bulgarlara karşı harekete geçilmiş. O s ı r a l a r d a İ m a m Yahya, San'a'ya d ö r t k o n a k u z a k l ı k t a b u l u n a n baş k e n t i S u d e ' d e y d i . B i z l e r i d e o r a y a d a v e t e t m i ş t i . Vali, b e n , U b e y d u l l a h , b i r b ö l ü k asker ve daha b i r takım m e m u r ve subaylarla birlikte Sude'ye v a r d ı k . O r a d a b u l u n d u ğ u m u z sırada, E d i r n e ' n i n geri alındığı h a b e r i geldi. İ m a m Yahya b u n u n ü z e r i n e b ü y ü k ş e n l i k l e r y a p t ı r m ı ş t ı . İ m a m ' l a anlaş mamız gereğince o y ö n d e n bir kaygımız yoktu. Emirülmü'ınininlik ko nusunda İmam'la İdrisi arasındaki soğukluk ve rekabeti körükleyerek,
TAMU YELLERİ
109
İ d r i s i ' n i n y o l a g e t i r i l m e s i işini İ m a m ' a y ü k l e m e y i b a ş a r d ı k . İ m a m , hem e n h a r e k e t e g e ç e r e k , teşkil ettiği b i r a s k e r i k u v v e t i İ d r i s i ü z e r i n e s a l d ı . B i z d e San'a'ya d ö n d ü k . B u sırada, e ş i m v e ç o c u k l a r ı m H u d e y d e ' y e g e l m i ş l e r d i . A d a m l a r gön d e r e r e k o n l a r ı San'a'ya g e t i r t t i m .
ALTINCI B Ö L Ü M 1- Y e m e n ' d e n İstanbul'a D ö n ü ş A r a p l a r a r a s ı n d a d ö r t y ı l k a l m a k t a n v e A r a p s a ç ı n a b e n z e y e n işler le uğraşmaktan yorulmuştum. İstanbul g ö z ü m d e tütüyordu. Bu arada, Trablusgarp, Oniki Adalar, t ü m R u m e l i ve Ege D e n i z i ' n d e k i adaları da yitirmiştik. Ç o c u k l a r ı m ı n g e l e c e k l e r i n d e n b ü y ü k kaygılar i ç i n d e y d i m . B e n i m g ö z ü m d e Y e m e n , Kızıldeniz kıyıları da yitirilmişti. B e k i r Sami B e y B e y r u t ' d a valiydi. A r a p Yarımadası k a y n ı y o r d u . O r a l a r d a k i arka d a ş l a r ı m d a n a l d ı ğ ı m m e k t u p l a r k ö t ü h a b e r l e r l e d o l u y d u . H i c a z ' d a Şe rif Hüseyin ve oğulları, İmparatorluk aleyhine İngilizlerle birlikte b ü y ü k k o m p l o l a r hazırlamaktaydılar. K e n d i s i Meşrutiyet ve İttihatçılar aleyhi n e açıkça c e p h e almıştı. N i t e k i m B i r i n c i D ü n y a Savaşı'nda İngilizlerle b i r l e ş e r e k b i z e k a r ş ı s a v a ş a c a k , a s k e r l e r i m i z i a r k a d a n v u r a r a k krallığı nı ilân e d e c e k t i . T ü r k ulusu A r a p l a r d a n g ö r d ü ğ ü hayınlık ve nankörlü ğü, Buslardan, Sırplardan, Yunanlılardan, Bulgarlardan görmemiştir. N i ç i n böyle d i y o r u m ; çünkü Türkler İslâm dinini kabul etmekle, Arap lar da M üs l üm a n oldukları için, Arapları baştacı etmişlerdir. Türkler, k e n d i l e r i a ç , ç ı p l a k k e n , A r a p l a r ı d o y u r m u ş , giydirmişler, k e n d i yurtla r ı n ı v e insanlarını b a k ı m s ı z b ı r a k a r a k , A r a p l a r ı n yaşadığı y e r l e r i b a y ı n d ı r k ı l m a y a ö z e n g ö s t e r m i ş l e r d i r . T ü r k l e r , A r a p l a r ı k o r u m a k i ç i n seve seve k a n l a r ı n ı akıtmışlardır. Y e m e n ç e v r e s i n d e , A n a d o l u ç o c u k l a r ı n ı n d o l d u r d u ğ u m e z a r l ı k l a r , i n s a n a ü r k ü n t ü v e r e c e k , g ö z l e r i n d e a k a c a k yaş b ı r a k m a y a c a k g ö r ü n ü ş t e d i r l e r . T ü r k l e r , A r a b ı n d i l i n i , d a v r a n ı ş ı n ı , giysilerini, k e n d i d i l , d a v r a n ı ş v e g i y s i l e r i n e y e ğ l e m i ş l e r d i r . K e n d i t ö r e , t ü z e v e ge leneklerini bile, Araplar uğrunda unutmuş, feda etmişlerdir. Türkler, M ü s l ü m a n l ı k u ğ r u n a , e g e m e n l i k l e r i n i bile, e g e m e n o l m a l a r ı g e r e k e n A r a p lara feda etmişlerdir. B ü t ü n b u n l a r a karşılık, A r a p l a r , İngiliz ve Fran s ı z l a r d a n a l d ı k l a r ı altınlar v e s i l â h l a r l a , T ü r k l e r i a r k a d a n v u r a c a k d e n l i alçaklık ve hayınlıklarda bulunmuşlardır. O sıralarda, H a y r i Şeyhülislâm o l m u ş t u . B e n i Meşihat'ta Tetkikatı Şer'iye Reisliğine tayin etmiş o l d u ğ u n a dair b i r telgraf a l d ı m . H e m e n kabul ettim. A i l e m , ve İstanbul'a d ö n m e k t e olan diğer kimi m e m u r ve arkadaşlarla birlikte, Y e m e n ' l e ilişkilerimizi k e s e r e k y o l h a z ı r l ı ğ ı m ı z ı yap-
112
TAMU
YELLERİ
tık. H u d e y d e ' d e v a p u r beklediğimiz sırada Mutasarrıf R e c e p bizi k o n u k etti. B i r hafta s o n r a , V i l a d i v o s t o k ' t a n b i r R u s v a p u r u g e l d i . A n ı m s a d ı ğ ı m a g ö r e , İ s t a n b u l ' a d e k i k i n c i k a m a r a karşılığı y e t m i ş altın v e r e r e k b i letlerimizi aldık. Cidde'ye vardığımızda, Rus acenta memurları ve bir doktor vapura geldiler. V a p u r d a , gizli gizli g ö r ü ş m e l e r , k o ş u ş m a l a r d i k k a t i m i ç e k t i . D o k tora neler o l d u ğ u n u s o r d u m . D o k t o r , İngiltere, Fransa ve Rusya'nın, Al m a n y a ' y a savaş i l â n e t t i k l e r i n i , v a p u r u m u z u n b e l k i d e y o l u n a d e v a m e d e m e y e r e k Süveyş'te k a l a b i l e c e ğ i n i s ö y l e d i . P e k i ö d e m i ş o l d u ğ u m u z pa r a l a r n e o l a c a k ? İ s t a n b u l ' a g i t m e k ü z e r e h e m e n h e m e n y ü z y o l c u v a r va purda.
Acente
memurları,
"paralarınızın
üstünü
İstanbul'daki
acentemizden alırsınız", dediler. Peki bir belge verin. O n u da vermedi ler, k o ş a r a k v a p u r d a n i n d i l e r . Y a p ı l a c a k b i r şey y o k . B ö y l e c e Süveyş'e v a r d ı k , v e R u s g e m i c i l e r , b i z l e r i k a r a y a ç ı k a r d ı l a r . Y e n i d e n b i l e t parala rı ödeyerek, bu kez İskenderiye'ye dek, Assuvan adında bir vapura bin d i k . İskenderiye'ye v a r d ı ğ ı m ı z d a , ç o l u k ç o c u k , eşyalar gene rıhtıma d ö k ü l d ü k . Bu kez y e n i d e n bilet paraları ve eşyanın taşınması i ç i n ayrıca p a r a l a r ö d e y e r e k , sersefil b i r d u r u m d a , H i d i v k u m p a n y a s ı n ı n O s m a n i y e a d ı n ı t a ş ı y a n , d i r e ğ i n d e ise İ n g i l i z b a y r a ğ ı b u l u n a n b i r v a p u r u n a b i n d i k . B u n u n l a Pire'ye vardık. Gemiciler, limana i n m e m i z gerektiğini, çünkü vapurun, A l m a n G o b e n ve Breslau gemileri Akdeniz'de bulun ması dolayısıyla, İngiliz bayrağı altında İstanbul'a g i d e m e y e c e ğ i n i bil dirdiler. Peki, ya ödediğimiz paralar? Ödediğimiz paralar gene yandı. H e p i m i z i b i r m a v u n a y a d o l d u r m u ş l a r d ı . Ç o l u k , ç o c u k a ğ l a m a l a r ı , has t a l a r ı n i n l e m e l e r i i ç i n d e , b ü t ü n g e c e y i b u m a v u n a d a g e ç i r d i k . Eşyaları n ı y i t i r e n l e r , i n s a n l a r ı n ü z e r i n d e n atlayarak, b a ğ ı r ı p ç a ğ ı r a ş a r a k , o r a d a n oraya koşmaktaydılar. M a v u n a d a bekletilmemizin nedeni, Yunanlıların karaya ç ı k m a m ı z a izin v e r m e m e l e r i ve geleceği bildirilen ve İstanbul'a g i d e c e k b i r v a p u r a a k t a r ı l m a m ı z o l d u ğ u n u ö ğ r e n d i k . İtalya o s ı r a l a r d a h e n ü z savaşa g i r m e m i ş t i . U z u n b e k l e y i ş l e r d e n s o n r a g e r ç e k t e n b ü y ü k b i r İtalyan v a p u r u geldi. A n c a k v a p u r ağzına d e k y o l c u d o l u y d u . B i n güç l ü k l e g e m i c i l e r i r a z ı e d e r e k , y e n i d e n b i l e t l e r a l a r a k v e e ş y a l a r ı n taşın ma giderlerini ödeyerek bu vapura binmeyi başardık. Savaş d o l a y ı s ı y l a o l a c a k , v a p u r t ı k l ı m t ı k l ı m d o l u y d u . R u s l a r , R u menler, Türkler, Ulahlar, Bulgarlar..ayak basacak yer yoktu denilebilir. K o c a v a p u r , i n s a n v e eşya ç o k l u ğ u n d a n y a n y a t m ı ş b i r d u r u m d a y o l alı-
TAMU YELLERİ
113
y o r d u . B ö y l e c e Ç a n a k k a l e ' y e u l a ş t ı k . O r a d a g e ç i ş i ç i n i z i n a l ı n m a k ge r e k i y o r d u . İzin alamayan, kimi Rus vapurlarının geri d ö n d ü k l e r i görül dü.
Kıyılar
askerlerle
doluydu,
ayrıca
tepelerde,
topçu
tabiyeleri
görülüyordu. Sonunda b i z i m vapur için izin verildi. Deniz mayınlanmış o l d u ğ u i ç i n , g e m i y e b i r k ı l a v u z a l ı n d ı , a y r ı c a ö n ü m ü z sıra b i r r ö m o r k ö r y o l g ö s t e r i y o r d u . Ç o k yavaş i l e r l e y e r e k , b o ğ a z ı g e ç t i k . 2 - Birinci Dünya Savaşı'nda İstanbul 2 8 T e m m u z 1914'de İstanbul'a vardık. E m i n a d ı n d a b i r arkadaşım, Ü s k ü d a r ' d a K a p t a n Paşa M a h a l l e s i ' n d e altı altın k i r a y l a b i r e v t u t m u ş tu. Oraya indik. Yemen'den gelen kimi m e m u r arkadaşların evleri olma d ı ğ ı i ç i n , o n l a r d a e v b u l u n c a y a d e k , b i z i m eve i n d i l e r . E v g e r ç i b ü y ü k t ü , ancak ç o k kalabalıktık. Yollarda çektiğimiz güçlükler, içinde bulundu ğ u m u z koşullar sinirlerimi olağanüstü b o z m u ş t u . B u y ü z d e n h i ç rahat değildim. Ç a m l ı c a ' d a A l t u n i z a d e İ s m a i l P a ş a ' n ı n k ö ş k ü n ü aylığı d ö r t b u ç u k al tına k i r a l a y a r a k o r a y a t a ş ı n d ı k . Ç o c u k l a r ı H a r m a n l ı O k u l u ' n a v e r d i m . K e n d i m a r a b a ile Ü s k ü d a r ' a i n e r e k i ş i m e g i d i p g e l i y o r u m . B u a r a d a b i z i m h ü k ü m e t d e savaşa k a t ı l d ı . G o b e n v e B r e s l a u g e m i lerine T ü r k sancağı ç e k i l d i . Ülkenin h e r y a n ı n d a n asker geliyor, b u n l a r Çamlıca tepelerinde toplanarak, Çanakkale ve Gelibolu'ya gönderiliyor. İ s t a n b u l g ö r ü l m e m i ş , k o r k u n ç b i r k a r g a ş a i ç i n d e . A s k e r i ç i n , p a r a , yi y e c e k , yatak toplanıyor. B e n Tetkikatı Şer'iye reisliği y a p ı y o r u m . Aylığım s ö z d e altmış altın, n e v a r k i , savaş n e d e n i y l e b u n u n a n c a k yarısını a l a b i l i y o r u z . A l t u n i z a d e ' d e n iskeleye g i d i p g e l m e k ç o k masraflı o l d u ğ u n d a n , İskeleye y a k ı n d e n i z kıyısında A c e m S ü l e y m a n ' ı n yalısını kiralayarak oraya taşınmak z o r u n d a k a l d ı k , - b u yalı s o n r a d a n y ı k ı l m ı ş , y e r i n d e T e k e l b i n a l a r ı y a p ı l m ı ş t ı r . B a l k a n Savaşı d o l a y ı s ı y l a e ş i m i n K ı l k ı ş ' t a k i a n a b a b a v e y a k ı n l a r ı h e p İstanbul'a kaçmışlardı. Bunların hepsini yanımıza alıp b a k m a k zorun d a y d ı k ; savaş v e k a r g a ş a l ı k y ü z ü n d e n , i ş v e e v b u l m a l a r ı h e m e n d e o l a naksızdı. Bu sıralarda, bana b i r m ü d e r r i s l i k verdiler, b ö y l e c e , artan giderleri az ç o k karşılayabiliyordum. Savaş b ü t ü n c e p h e l e r d e o l a ğ a n ü s t ü b i r ş i d d e t l e s ü r ü y o r d u . O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u " C i h a d ı E k b e r " i l â n etti. H a l i f e , b ö y l e c e d ü n y a d a k i t ü m
114
TAMU
YELLERİ
M ü s l ü m a n l a r ı , k e n d i s i n e s a l d ı r a n H ı r i s t i y a n l a r a k a r ş ı savaşa ç a ğ ı r ı y o r d u . B u n a d a i r fetva ç ı k a r ı l d ı . Fetva, A r a p ç a , F a r s ç a v e T ü r k ç e o l a r a k kaleme alınmış, bastırılmış ve dağıtılmıştı. Gerçekte bu ç o k gülünç bir şeydi. D ü n y a d a k i t ü m M ü s l ü m a n l a r ı n başı olan Halifeye saldıran Hıris tiyan devletlerinin o r d u l a r ı , yarıyarıya M ü s l ü m a n l a r d a n oluşmaktaydı. Halife de bu Müslümanlar üzerinde e g e m e n o l d u ğ u kuruntusuyla onla rı yardıma çağırıyordu. Bu gülünç vesikanın altında, b u l u n d u ğ u m me muriyet dolayısıyla b e n i m de i m z a m vardır. " G ü l ü n ç " , d i y o r u m , ç ü n k ü , H i c r i 4 M u h a r r e m 1 3 3 3 ( d e m e k k i 1914) t a r i h i n d e , t e p e s i n d e S u l t a n ' ı n m ü h ü r ü , v e " İ ş b u b e y a n n a m e n i n kâffei aktarı İslâmiyede neşir ve ilânını irade e d e r i m " tümcesi ve M e h m e d Re şat i m z a s ı y l a y a y ı n l a n a n b u " C i h a d ı E k b e r " ( M ü s l ü m a n l a r ı n k u t s a l sa vaşı) b e y a n n a m e s i n i n y a y ı m l a n d ı ğ ı t a r i h t e , d ü n y a d a b a ğ ı m s ı z o l d u ğ u s ö y l e n e b i l e c e k , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u d ı ş ı n d a , iki M ü s l ü m a n devlet var d ı : İran v e Afganistan... B u n l a r d a kendileri " m u h t a c ı h i m m e t " idiler. O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u , G a l i ç y a ' d a , Ç a n a k k a l e ' d e , E r z u r u m , M u ş , Bit lis, Van, H a k k â r i ' d e , Süveyş'te, A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n d a savaşmakta, v e ç o k güç d u r u m d a y d ı . Çanakkale'de, d ü ş m a n bayrağı altında ve o r d u l a r ı için d e k i M ü s l ü m a n l a r l a s a v a ş ı y o r d u k . T ü m M ü s l ü m a n u l u s l a r b a ğ ı m l ı v e sö mürge
durumundaydılar.
G e r ç i Mustafa K e m a l ' i n ve askerlerimizin
c a n l a r ı n ı d i ş l e r i n e t a k a r a k ç a r p ı ş m a l a r ı s o n u c u n d a y ü z b i n l e r c e şehit ve r e r e k , d ü ş m a n l a r ı Ç a n a k k a l e ' d e n k o v m a y ı b a ş a r a c a k t ı k . A n c a k b u ut k u , ö t e k i y e n i l g i l e r i ö n l e y e m e y e c e k t i . H a l i f e ' n i n , b ü t ü n İslâm ü l k e l e r i n d e n e ş i r v e i l â n ı n ı " i r a d e " ettiği b e y a n n a m e n i n , k e n d i s ı n ı r l a r ı m ı z ö t e s i n e ç ı k a r ı l m a s ı o l a n a ğ ı y o k t u ; b u n u n i ç i n b i z i m l e savaşan d e v l e t l e r d e n i z i n a l m a k g i b i a y r ı k s ı n b i r d u r u m l a karşılaşılabilirdi. A y r ı c a b u b e y a n n a meyi okuyacak Müslüman da yoktu... çünkü çoğu okuma bilmezdi. Oku m a b i l e n l e r i n eli k o l u b a ğ l ı y d ı .
K a l d ı k i , b u n l a r d a n işe yarayanlar,
d ü ş m a n l a r ı m ı z ı n o r d u l a r ı n d a b i z e k a r ş ı savaşmaktaydılar. Osmanlı yönetiminin dünya koşullarından ve kendi durumundan ne denli bilisiz o l d u ğ u n u gelecek kuşaklara göstermek b a k ı m ı n d a n , bu " C i h a d ı E k b e r " b e y a n n a m e s i n i n k i m i t ü m c e l e r i n i b u r a y a a k t a r m a k istiyo r u m . ( B u b e y a n n a m e n i n dili e l d e n geldiğince O s m a n l ı c a d a n T ü r k ç e y e çevrilmeye çalışılmıştır): " U l u s l a r i ç i n Tanrı vergisi o l a n ö z g ü r l ü ğ ü o r t a d a n kaldırmaya çalı ş a r a k i n s a n l ı ğ ı t u t s a k k ı l m a k isteyen v e y ü z y ı l l a r d a n b e r i i n s a n l ı k m u t -
TAMU YELLERİ
115
luluğunun acımasız bir düşmanı olan M o s k o f hükümetinin Yakın ve U z a k D o ğ u ' d a n e d e n o l d u ğ u k ö t ü l ü k l e r d e n b u k e z , O r t a Avrupa'da kurtula m a y a r a k p a t l a y a n G e n e l Savaş'ta, m i l y o n l a r c a M ü s l ü m a n ı t u t s a k l ı k al t ı n d a b u l u n d u r m a y ı u l u s a l g u r u r l a r ı n ı n e n b ü y ü k d o y u n c u sayan v e ş u z a l i m ve tüze dışı e g e m e n l i k l e r i altında ö z g ü r l ü k l e r i y o k e t m e k ve ç ı k a r sağlamak gibi h e r çeşit amaca y ö n e l i k ve dolayısıyla İslâm Dünyası'nın dayanağı o l a n ve Müslümanlığın birlik simgesi o l d u ğ u i ç i n , y ü c e İslâm Halifeliği'ni sarsmak, ve bu yüksek o r u n u ( m a k a m ı ) , elden geldiğince güçsüz k ı l m a k kiniyle davranan İngiltere ve Fransa hükümetlerini de k e n d i yanına ç e k m e y i başarmıştır. " Ü ç l ü anlaşma adı altında birleşen b u devletler, g e ç e n y ü z y ı l d a Hin distan ve Orta Asya'daki, A f r i k a ' n ı n h e m e n h e r yanındaki İslâm halkla rı tümüyle egemenlik ve hükümetlerinden yoksun bıraktıkları gibi yarım yüzyılı aşan b i r s ü r e d e n beri birbirlerine yardım e d e r e k , Osmanlı ülke l e r i n i n p e k d e ğ e r l i b ö l g e l e r i n i y i t i r m e s i n i sağlamışlar, v e d a h a d ü n d e n e c e k yakın bir
zamanda,
komşularımızı kışkırtarak körükledikleri
B a l k a n S a v a ş ı ' n d a , n i c e y ü z b i n s u ç s u z M ü s l ü m a n ı n ö l ü m ü n e v e terte m i z M ü s l ü m a n k a d ı n l a r ı n i ğ r e n ç s a l d ı r ı l a r a u ğ r a m a l a r ı n a v e u l u v e kut sal İ s l â m d i n i i l k e l e r i n i n a y a k l a r altına a l ı n m a s ı n a n e d e n o l d u k l a r ı g i b i , bu kez b ü t ü n dünyayı b i r mahşere d ö n ü ş t ü r e c e k h e r çeşit kargaşayı çı k a r m a y a v e b u savaş v e b o ğ u ş m a n ı n e n a m a n s ı z k ı v ı l c ı m l a r ı n ı y i n e M ü s lümanlara d o ğ r u yöneltmeye başlamışlar, ve kötü girişimlerini Tanrısal Işığın s ö n d ü r ü l m e s i a m a c ı n d a yoğunlaştırılmışlardır, (bir âyet). " İ s l â m dinine karşı d ü ş m a n l ı k e d e n l e r i n e r geç T a n r ı ' n ı n gazabına uğrayacakları, Kutsal Kentler, M e k k e ve M e d i n e ' n i n , K u d ü s ' ü n , N e c e f v e K e r b e l â ' n ı n v e H i l â f e t m e r k e z i n i n , t ü m y a l v a ç v e e v l i y a l a r ı n , şehitle r i n b u l u n d u ğ u b ü t ü n İ s l â m ü l k e l e r i n i n , T a n r ı ' n ı n y a r d ı m ı y l a , saldırı lardan k o r u n m a s ı , dinin n a m u s u n u n alçaltılmaktan k o r u n m a s ı , Tanrı adının yüceltilmesi gibi ö n e m l i görevin yerine getirilmesi için, bu yolda k i f e t v a l a r g e r e ğ i n c e , b ü t ü n M ü s l ü m a n l a r ı G e n e l Savaş'a d a v e t , y u k a r ı d a s ö z ü g e ç e n M ü s l ü m a n l ı k d ü ş m a n l a r ı n ı n k a h r ı , i ç i n , K a h h a r o l a n Tan rı'dan yardım istemek, Hilâfetin en b ü y ü k ödevidir. " B u n u n için yirmi yaşından kırkbeş yaşına d e k herkes, öğretmen ler, ö ğ r e n c i l e r , " t ü m i n a n a n l a r " , " i ş b u C i h a d ı E k b e r e " k a t ı l a r a k sava şacaklardır, (bir âyet)."
116
TAMU YELLERİ
B ö y l e c e başlayan " C i h a d ı E k b e r " bildirgesi, b u n d a n sonra, K ı r ı m , K a z a n , Türkistan, Buhara, Hive, Hindistan, Çin, Afgan, İran ve Afri ka'da ve dünyanın başka b ö l g e l e r i n d e b u l u n a n ve sözü geçen saldırgan z a l i m h ü k ü m e t l e r i n b o y u n d u r u ğ u n d a yaşayan b ü t ü n M ü s l ü m a n l a r ı , " Y ü ce f e t v a l a r " gereğince,(âyetler) ve bu y ü c e âyetleri de d ü ş ü n e r e k , D ü n y a v e A h i r e t t e k i a z a p l a r ı n d a n k u r t u l m a k v e mutluluğa k a v u ş m a k i ç i n , m a l v e c a n l a r ı y l a , O s m a n l ı l a r ı n y a n ı n d a savaşa ç a ğ ı r ı y o r , b u n u n e n b ü y ü k dinsel bir ödev olduğunu vurguluyordu. Y u k a r ı d a sayılan ve s ö m ü r ü l e n M ü s l ü m a n l a r ı n usları ve g ü ç l e r i ol saydı, ö n c e y a b a n c ı b o y u n d u r u ğ u n a g i r m e z l e r , s o n r a d a ö n c e k e n d i l e r i ni kurtarmaya çalışırlardı. " B e y a n n a m e " , a y r ı c a , z a l i m h ü k ü m e t l e r i n b o y u n d u r u ğ u a l t ı n d a ya şayan M ü s l ü m a n l a r ı n , d ü ş m a n l a r c a s i l â h altına a l ı n a r a k , H a l i f e y e k a r ş ı e n ö l d ü r ü c ü savaş a l a n l a r ı n a , b ö y l e c e ö l ü m e s ü r ü l d ü k l e r i n i , İ s l â m d i n i ne karşı işlenen cinayetlerin y i n e M ü s l ü m a n l a r eliyle gerçekleştirildiği ni belirtiyor, b u n a karşı ç ı k m a n ı n en b ü y ü k b i r dinsel ibadet o l d u ğ u n u bildiriyordu. İstanbul'da oturan, ve adı g e ç e n ülkelerdeki M ü s l ü m a n l a r ı n başka nı olduğu iddiasında bulunan ancak o ülkeler halklarınca bilindiği ve t a n ı n d ı ğ ı b i l e k u ş k u l u b i r k i ş i n i n , nasıl u l a ş t ı r ı l a c a ğ ı v e d a ğ ı t ı l a c a ğ ı b i l e bilinmeyen bir bildiri yayınlayarak, sözlerinin anlaşılacağı, dinleneceği ve yerine getirileceği inancına kapılması gülünç değil de nedir? M a d e m bu iş bir bildiri yayınlamakla olabiliyordu, yüzyıllar boyu, Halifeler ne d e m e y e s u s m u ş l a r , M ü s l ü m a n l a r ı n b o y u n d u r u k altına a l ı n m a l a r ı n a g ö z y u m m u ş l a r d ı . " H i l â f e t i n e n b ü y ü k ö d e v i " o l d u ğ u n u s ö y l e d i k l e r i işi n e d e n u m u r s a m a m a l a r d ı ? B i z gene, " B e y a n n a m e " y e d ö n e l i m . " B e y a n n a m e " , daha sonra, İslâm dininin yüceliğini ve bu dine bağlı olanların b i r l e ş e r e k d ü ş m a n l a r a karşı k o y m a l a r ı gerektiğini belirtiyor, b u y o l d a s a v a ş a n l a r d a n sağ k a l a n l a r ı n m u t l u l u ğ a , ö l e n l e r i n ş e h a d e t m e r tebesine ulaşacaklarını m u ş t u l u y o r d u . B u n u n i ç i n " T a h t ı A l i ' i S a l t a n a t " ı n ( Y ü c e saltanat t a h t ı n ı n ) ç e v r e s i n d e t o p l a n a r a k , e l b i r l i ğ i y l e , " K ü r s i ' i m u allayı h i l â f e t i n " ( y ü c e H i l â f e t k ü r s ü s ü n ü n ) " A y a k l a r ı n a s a r ı l a r a k " savaşılmasını, Tanrı'nın,
böyle yapanlara,
her iki Dünya'da mutluluk
vaadettiğini anımsatıyor, ve şu sözlerle sona e r i y o r d u :
TAMU
YELLERİ
117
" E y İ s l â m savaşanları, T a n r ı ' n ı n v e y ü c e P e y g a m b e r i m i z i n y a r d ı m larıyla, d i n düşmanlarını k a h r e t m e k ve M ü s l ü m a n yüreklerini mutlu luklarla
donatmak,
Tanrı'nın
yüce
sözleriyle
sizlere
bildirilmiş
ve
muştulanmıştır " . Bu " B e y a n n a m e " nin altında, o tarihte Şeyhülislâm o l a n H a y r i ' n i n , eski üç şeyhülislâm, Musa K â z ı m , Ziyaettin ve Esad'ın, on Kadıaskerin, ve Meşihat daire başkanlarının, ve bu arada b e n i m , Meşihat mektupçu su Ebül'ûla Mardinlinin imzaları da vardı. Ayrıca bir dip yazıda, " B e y a n n a m e " n i n , " H a t t ı H ü m a y u n ve imza y ı h i l â f e t p e n a h i " ile süslendiği, a n c a k İ s l â m l ı k d ü ş m a n l a r ı n a v e d ü ş m a n lıklarını İslâm Halifeliğine saldırarak ortaya k o y m u ş olanlara karşı ol duğu, dost başka devletlere ve onların tebaalarına yönelik bulunmadığı belirtiliyordu. B u ü n l ü " C i h a d ı E k b e r B e y a n n a m e s i " , d a h a y a y ı n l a n d ı ğ ı g ü n , Tar i h ' i n d i b s i z k u y u s u n d a h i ç b i r y a n k ı b ı r a k m a d a n y i t i p gitti. G e r ç e k t e b a ş k a t ü r l ü o l m a s ı d a b e k l e n e m e z d i . Yar o l d u ğ u s a n ı l a n , g ü ç l ü o l d u ğ u sanılan, n e v a r k i , ç a ğ d ı ş ı k a l m ı ş , k ö h n e m i ş , D ü n y a ' n ı n i n a n d ı ğ ı v e ü z e r i n d e y ü k s e l d i ğ i g e r ç e k d a y a n a k l a r ı n t ü m ü n d e n y o k s u n b i r Müessese nin, Hilâfet M ü e s s e s e s i n i n ç o k t a n ö l m ü ş o l d u ğ u b ö y l e c e o r t a y a ç ı k m ı ş t ı . " C i h a d ı E k b e r B e y a n n a m e s i " , b ö y l e c e , gerçekte, Hilâfetin ö l ü m ferma nı olmuştu. Ç i n ' d e , H i n t ' t e , A f r i k a ' d a yaşayan M ü s l ü m a n l a r ş ö y l e d u r s u n , h e n ü z fiilen O s m a n l ı ' y a v e H a l i f e ' n i n e g e m e n l i ğ i n e b a ğ l ı A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n d a k i Araplar, Halife adına Kutsal K e n t M e k k e ' y i y ö n e t e n Ş e r i f H ü s e y i n başta o l m a k ü z e r e , o ğ u l l a r ı Faysal v e A b d u l l a h , " İ s l â m d i n i n i o r t a d a n k a l d ı r m a y a k a l k ı ş a n z a l i m d e v l e t l e r " d e n , İ n g i l t e r e ' n i n y a n ı n d a y e r almışlar, v e İ s l â m ı n b a ş ı H a l i f e ' y e k a r ş ı savaşa k a t ı l m ı ş l a r d ı . A t a t ü r k , s o n r a d a n , 1927'deki B ü y ü k Söylev'inde, Hilâfet konusuna değindiğinde, b u Mües sesenin b i r " V e h i m ve Hayal", ürünü olduğunu b o ş yere söylememiştir. A t a t ü r k H i l â f e t M ü e s s e s e s i n i o r t a d a n k a l d ı r m a k l a , T ü r k u l u s u n u kıs k ı v r a k b a ğ l a y a n z i n c i r l e r i k ı r m ı ş t ı r . A t a t ü r k ' ü n H i l â f e t k o n u s u n d a söy lediklerinin hepsi gerçeklerin ta kendisidir. B e n i m bu sözlerimin kanıtı da, " C i h a d ı ekber b e y a n n a m e s i ' n i n verdiği sonuçtur. Osmanlı İmpara torluğu, Halife, h e r yıl A r a p l a r a b i n l e r c e ve b i n l e r c e altın g ö n d e r i y o r d u . K e n d i h a z i n e s i t a m t a k ı r o l d u ğ u , k e n d i a s k e r i n e savaş a l a n l a r ı n d a
118
TAMU YELLERİ
y i y e c e k b i r l o k m a veremediği, d ü ş m a n a atacak kurşun sağlayamadığı, çıplak ayaklarına giydirecek ç a r ı k bulamadığı günlerde bile, Galata ban k e r l e r i n d e n b o r ç alınarak Araplara para g ö n d e r i l i y o r d u . D i n kardeşli ği, H i l â f e t m ü e s s e s e l e r i y l e k e n d i m i z e b a ğ l ı t u t a m a d ı ğ ı m ı z A r a p l a r ı ç i l altınlarla besleyerek kazanmaya ç a l ı ş ı y o r d u k . Ne var ki, A r a p l a r ı n g ö z ü d o y m u y o r d u ; bizim verebildiğimizden daha çoğunu " M ü s l ü m a n d ü ş m a n ı " İ n g i l i z l e r v e r e b i l i y o r l a r d ı . H e m b i z d e n h e m o n l a r d a n para almanın da h a kârlı o l d u ğ u n u d a A r a b ı n kafası h e s a p l a y a b i l i y o r d u . M e k k e Şerifi H ü s e y i n , İngilizlerle birleşerek, Halife'ye başkaldırdı; b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı v e k r a l l ı ğ ı n ı i l â n etti. Y e m e n ' l e u l a ş ı m k e s i l d i . O r a d a k i m e m u r v e askerler, a ç , silâhsız v e c e p h a n e s i z kaldılar. G e n e d e dişleri v e t ı r n a k l a r ı y l a , A r a p l a r a v e İ n g i l i z l e r e k a r ş ı savaştılar, s o n u n d a ö l d ü l e r ya da tutsak edildiler. 3 - Y u s u f İzzettin'in İntiharı B e n Tetkikatı Ş e r ' i y e dairesi başkanı b u l u n d u ğ u m sırada, Meşihat M ü s t e ş a r ı H a c ı E v l i y a i d i . B u zat, T e m y i z İstida D a i r e s i B a ş k a n h ğ ı ' n a ata n ı n c a , y e r i n e M e k t u p ç u E b u l ' û l a m ü s t e ş a r o l m u ş t u . O s ı r a d a y e n i ev lenmişti, ve İsviçre'de b u l u n a n K a y ı n p e d e r i Necmettin Molla'nın yanına gidince Şeyhülislâm Hayri, müsteşar vekâletini bana verdi. İşte b u s ı r a l a r d a Y u s u f İ z z e t t i n i n t i h a r etti. K e n d i s i v e l i a h t o l d u ğ u için olay ö n e m kazanmıştı. P a d i ş a h ı n i r a d e s i v e S a d r a z a m Sait H a l i m P a ş a ' n ı n e m r i y l e b i r k o m i s y o n k u r u l d u . E s k i a y a n ü y e l e r i n d e n N u r i , d a n ı ş t a y ü y e l e r i n d e n Şadan ve b e n , gerekli i n c e l e m e ve saptamaları yapmak üzere görevlendi rildik. Yusuf İzzettin'in, Zincirlikuyu, Çamlıca'daki köşklerinde ve Dolmabahçe Sarayı'ndaki dairesinde incelemelerde bulunduk. Yusuf İzzettin, A b d ü l a z i z ' i n o ğ l u y d u . Babası da intihar etmişti. A b d ü l h a m i d ' i n p a d i ş a h l ı ğ ı d ö n e m i n d e g e ç i r d i ğ i tutsak v e k a p a l ı y a ş a m ken disini
sinirli,
kuruntulu
bunalımlara
sürüklemişti.
Hasta
olduğunu
sanıyor, kansere yakalandığına i n a n ı y o r d u . B i r k a ç intihar girişiminde bulunmuş, ancak bu girişimleri, çevresindekilerce önlenmişti. Görevi m i z , ö l ü m ü n gerçek b i r intihar s o n u c u o l u p olmadığını, yakınlarından
119
TAMU YELLERİ
v e h i z m e t i n d e b u l u n a n l a r d a n ö ğ r e n m e k , a y r ı c a b ı r a k t ı ğ ı e ş y a l a r ı sapta yarak deftere
bağlamaktı.
H e p b i r l i k t e Z i n c i r l i k u y u k ö ş k ü n e gittik. B u k ö ş k ü ç b ö l ü m d e n o l u ş m a k t a y d ı . V e l i a h t ı n i ç i n d e i n t i h a r ettiği y a t a k o d a s ı , b u n l a r d a n b i r i n i n üst k a t ı n d a y d ı . O d a d a , d u v a r k ı y ı s ı n d a g e n i ş ç e b i r k a r y o l a , b u n u n kar ş ı s ı n d a c a m l ı b i r d o l a p , k a r y o l a n ı n b a ş u c u n d a b i r k o m o d i n , d o l a b ı n ya nında da bir koltuk vardı. Halı, p e r d e l e r vişne ç ü r ü ğ ü rengindeydi. H i z m e t i n d e k i l e r , V e l i a h t ı n , i n t i h a r ettiği g ü n , h e r z a m a n k i g e z i n t i s i n i yapmak üzere köşkten ayrıldığını, ikindi namazını Aksaray C a m i i ' n d e kıldığını, sonra b ü y ü k annesinin m e z a r ı n ı ziyaret ettiğini, akşam üstü köşke d ö n e r e k b i r süre h a r e m dairesinde dinlendiğini, sonra odasına çık tığını b i l d i r d i l e r . H i z m e t i n d e b u l u n a n D i l s a z K a l f a , d a h a ö n c e k i s o r u ş t u r m a d a da söylediği gibi, Veliahtın elinde b i r ustura g ö r d ü ğ ü n ü , b u n u almak isteyince, Yusuf İzzettin'in kendisini tokatladığını y i n e l e d i . Kalfa bu usturadan ç o k kuşkulanmış, ve efendisini göz hapsine almıştı. A n c a k , g e c e , b e ş o n d a k i k a i ç i n o d a d a n a y r ı l m a k z o r u n d a k a l d ı ğ ı b i r sıra da, Yusuf İzzettin, sol k o l u n u n damarını kesmeyi başarmıştı. Ö l ü m ü n nedeni, evvelce de saptandığı gibi intihardı. O d a d a , d o l a p t a , s e l â m l ı k d a i r e s i n d e y a p t ı ğ ı m ı z i n c e l e m e v e araştır malar sonucu, b i r ç o k doktor raporu bulduk. Bunlarda kendisinde ne k a n s e r n e d e b a ş k a ö l d ü r ü c ü b i r h a s t a l ı k b u l u n d u ğ u , salt s i n i r l e r i n i n b o z u k o l d u ğ u , b u n u n d a i y i l e ş t i r i l e b i l e c e ğ i y a z ı l ı y d ı . K e n d i s i , b i r ara Viyana'ya giderek doktorlarca muayene de edilmiş, kanserli olmadığı bunlarca d a saptanmıştı. T ü m k o r k u s u , kanserli o l d u ğ u i ç i n ö l ü m e m a h k û m b u l u n d u ğ u n d a n , b u y ü z d e n v e l i a h t l ı k t a n a t ı l a c a ğ ı n d a n v e p a d i ş a h ola m a y a c a ğ ı n d a n k a y n a k l a n m a k t a o l d u ğ u a n l a ş ı l ı y o r d u . V e l i a h t l ı k t a n atıl mayacağına
dair,
Şeyhülislâmlardan,
fetva
eminlerinden,
Padişahın
k e n d i s i n d e n b i l e y a z ı l ı t e m i n a t istemiş v e a l m ı ş t ı . A y r ı c a ç e ş i t l i h o c a l a r d a n , k a n s e r hastası o l m a d ı ğ ı n ı b i l d i r e n b e l g e l e r d e t o p l a m ı ş t ı . K e n d i elyazısıyla yazılmış ve intihar n e d e n i n i açıklayan b i r de mek tup bulmuştuk. Bu mektup, Yusuf İzzettin'in i ç i n d e b u l u n d u ğ u bunalı mı
açıkça
göstermek
bakımından
ilginçtir.
Olduğu
gibi
aşağıya
aktarıyorum: " G ö r d ü ğ ü m h a k a r e t l e r n a k a b i l i t a h a m m ü l d ü r ( d a y a n ı l m a z d ı r ) Salâhattin E f e n d i ' n i n cenazesine gittiğimde gerek Heyeti Vükelânın (Bakan lar kurulu üyelerinin) gerek hanedanın bana karşı tutumları b e n i son
120
TAMU
YELLERİ
d e r e c e ü z m ü ş t ü r . P a d i ş a h o l a c a k b i r i n i n b u d e n l i i n d i r g e n m e s i dayanı l a c a k şey d e ğ i l d i r . S a ğ l ı k b a k ı m ı n d a n h i ç b i r k a y g ı m y o k t u r , g e n e d e d u r u m u m dayanılmazdır. G e ç m i ş t e b i r kıyıya para k o y m a d ı ğ ı m , karşılaşa cağım durumu bilemediğim için, ç o k kötü, içinden çıkılmaz bir durum d a b u l u n u y o r u m . İ n t i h a r e t m e k iyi b i r d a v r a n ı ş d e ğ i l d i r . A n c a k i n s a n b u n a z o r l a n ı r . B u y a ş a m a d a y a n m a k b i r i n s a n i ç i n o l a n a k s ı z d ı r . Vata n ı m i ç i n e l i m d e n geleni y a p m a y a hazır, u s u m d a b a ş ı m d a o l d u ğ u n a göre, acıya dayanmak olanağı var mıdır. B u n u n için Tanrı'nın bağışlamasına sığınarak intihar e d i y o r u m . Tanrı beni bağışlasın" G ö r e v i m i z gereği, intiharın arkasından İstanbul Kadısı R ı z a ve M u hallefatı U m u m i y e ' d e n F e v z i E f e n d i l e r t a r a f ı n d a n m ü h ü r l e n m i ş o d a v e dolapların, hepsinin m ü h ü r l e r i n i sökerek gerekli araştırma ve i n c e l e m e lere giriştik. V a r a c a ğ ı m ı z s o n u c a göre, Y u s u f İzzettin'in b o r ç l a r ı n ı n ö d e n mesi de görevimizdi. A r a ş t ı r m a l a r ı m ı z s o n u n d a b u l d u ğ u m u z kişisel e ş y a l a r ı n n e l e r o l d u ğ u n u s a k l a m ı ş o l d u ğ u m m ü s v e t t e l e r d e n aşağıya a k t a r ı y o r u m . B u m ü s vetteleri, " V e l i a h t Saltanat D a i r e M ü d ü r i y e t i " başlıklı kâğıtlara y a z m ı ş ı m . " 2 7 K â n u n s a n i ( O c a k ) 1 3 3 1 , (1915) Ç a r ş a m b a g ü n ü . Yatak o d a s ı n d a sarı m e ş i n d e n y a p ı l m ı ş k ü ç ü k b i r e l ç a n t a s ı a n a h t a r ı y l a a ç ı l d ı ; i ç i n d e b i r g a z e t e p a r ç a s ı n a sarılı b i r c ı m b ı z v e a ş a ğ ı d a y a z ı l ı p a r a l a r b u l u n d u v e b u n l a r sayıldıktan sonra yine çantaya konularak, çanta kilitlendi ve bı rakıldı. E l l i v e y ü z l i r a l ı k e s k i b a n k n o t ( b i r a r a d a ) L i r a 1100 Yüzlük b a n k n o t (bir arada) Lira 1000 Yüzlük b a n k n o t (bir arada) Lira 1000 Yüzlük b a n k n o t (bir arada) Lira 1000 Y ü z a l t m ı ş a l t ı a d e t y e n i kâğıt p a r a b e ş l i k L i r a 8 3 0 On adet b i r e r liralık kâğıt para 10 Yekûn 4940 A y r ı c a m a v i b e z d e n b i r t o r b a d a F r a n s ı z lirası A d e t 125 B a ş k a m a v i b i r b e z t o r b a d a F r a n s ı z lirası A d e t 125 Yekûn Adet 250
TAMU
YELLERİ
121
İ n t i h a r g ü n ü yatak o d a s ı n d a k i d o l a b ı n m ü h ü r l e n m e s i sırasında, ö l ü y e ait o l u p H a r e m d a i r e s i n d e N a z e n d e H a n ı m e f e n d i m ü h ü r ü ile k ı r m ı z ı m u m ü z e r i n e m ü h ü r l e n m i ş l â c i v e r t atlas t o r b a , B e ş i r A ğ a t a r a f ı n d a n getirile r e k d o l a b a k o n u l m u ş . B u k e z b i z b u t o r b a y ı d a a ç t ı k , i ç i n d e n ö r m e altın b i r k a d ı n elçantası ve yirmiiki k ü ç ü k kutu çıktı. A y r ı c a b i r b u ç u k karış u z u n l u ğ u n d a ve yarım karış genişliğinde o l m a k üzere, M e k k e ' n i n iç ör t ü s ü n d e n b i r p a r ç a y a sarılı o l a r a k c i l d i g ü m ü ş t e n y a p ı l m ı ş b i r K u r a n var d ı . K ü ç ü k k u t u l a r d a a ş a ğ ı d a k i kişisel e ş y a l a r b u l u n u y o r d u : İki a d e t a l t ı n saat k o r d o n u Altından yapılmış, mineli, ve murassa cıgara tabakası Altından ve üzeri markalı başka b i r cıgara tabakası B i r ç i f t m u r a s s a k o l d ü ğ m e s i v e ü ç a d e t p ı r l a n t a t e k taş g ö ğ ü s d ü ğ m e si ve b i r adet yaka d ü ğ m e s i , altın, A l t ı n v e m i n e l i b i r c e p saati, İ k i k a p a k l ı altın v e m i n e l i b i r b a ş k a saat, A l t ı n v e m u r a s s a i n c i l i b i r çift k o l d ü ğ m e s i , ü ç a d e t g ö ğ ü s d ü ğ m e s i N a l b i ç i m i n d e b i r çift p l a t i n m u r a s s a k o l d ü ğ m e s i , m u r a s s a i k i g ö ğüs d ü ğ m e s i v e b i r altın y a k a d ü ğ m e s i , İki adet altından yapılmış kalem B i r çift e l m a s k o l d ü ğ m e s i , altınlı B i r çift z ü m r ü t taşlı k o l d ü ğ m e s i v e b i r b o y u n b a ğ ı i ğ n e s i , b i r altın kalem, B i r çift altın k o l d ü ğ m e s i B i r çift z ü m r ü t taşlı k o l d ü ğ m e s i , B i r çift altın k o l d ü ğ m e s i , İçi boş bir y ü z ü k kutusu, Y e m e n taşlı altın b i r y ü z ü k A l t ı n v e k ı r m ı z ı Y e m e n taşlı b i r çift k o l d ü ğ m e s i B i r ç i f t f i r u z e taşlı k o l d ü ğ m e s i , Altın ve platin bir b o y u n bağı iğnesi,
122
TAMU YELLERİ
Ayrıca, yatak odasındaki dolapta: Kutusu i ç i n d e , ü z e r i nakışlı b i r d ü r b ü n , B i r k a r a g ü d e r i c ü z d a n i ç i n d e y e ş i l m i n e l i v e o r t a s ı k ü ç ü k taşlı b i r a l t ı n saat, Altın ve platinden yapılmış bir k o r d o n ve kalem, Altın çerçeveli b i r gözlük, B i r k a p a k l ı saat B i r a d e t f i r u z e taşlı a l t ı n y ü z ü k , B i r kutu i ç i n d e d ö r t a d e t y a r ı m a l t ı n d a n y a p ı l m ı ş b i r çift k o l d ü ğ m e s i , İ k i a d e t m u r a s s a g ö ğ ü s d ü ğ m e s i v e b i r altın y a k a d ü ğ m e s i B i r k u t u d a p ı r l a n t a t e k b ü y ü k taşlı, altından s ü r m e l i b o y u n bağı iğnesi B i r adet altın k a m ç ı l ı m e r c a n ve incili tespih, B i r adet yeşil k a m ç ı l ı B i r adet bağa kamçılı B i r a d e t altın k a m ç ı l ı n a c i l d e n y a p ı l m ı ş B i r adet zerkerdan Üç adet U d d a n yapılmış tespih Ö r m e b i r kese i ç i n d e b i r adet Osmanlı Lirası ve ö l m ü ş annesi D ü r nev adına altından yapılmış m ü h ü r , ve kızkardeşi, Saliha Sultan adına b i r a d e t k ü ç ü k g ü m ü ş v e b i r a d e t b ü y ü k altın m ü h ü r Bir kara deri c ü z d a n içinde Deutsche Orientbank'ın ikibin Osmanlı lirası k a r ş ı l ı ğ ı k ı r k i k i b i n m a r k y a d a a l t m ı ş b i n k u r o n l u k b i r m a l i i t i b a r mektubu G e n e d o l a b ı n i ç i n d e iki paket y ü z e r kuruşluk i k i y ü z adet kâğıt para O d a d a , d e r i kılıfı i ç i n d e b i r a v t ü f e ğ i Y u k a r ı d a y a z ı l ı e ş y a v e p a r a d a n i k i y ü z l i r a l ı k b a n k n o t , i k i b i n lira l ı k m a l i i t i b a r m e k t u b u , a n n e s i n e v e k ı z k a r d e ş i n e ait m ü h ü r l e r , b i r O s m a n l ı L i r a s ı , s e k i z t e s p i h , b i r b o y u n b a ğ ı i ğ n e s i , y a r ı m l i r a l ı k altın k o l d ü ğ m e s i t a k ı m ı , i ç i n d e k i l e r l e b i r l i k t e k a r a g ü d e r i c ü z d a n , i k i saat, b i r y ü z ü k d i ğ e r p a r a v e e ş y a n ı n b u l u n d u ğ u sarı ç a n t a i ç i n e k o n u l a r a k , ö t e -
123
TAMU YELLERİ
ki kutuların bulunduğu torba ve çantalar da m ü h ü r l e n e r e k G e n e l M ü d ü r M ü f i d ' e teslim e d i l m i ş t i r " ( İ m z a l a r ) . S o n r a b ü t ü n b u eşyaları t o p l a y a r a k b ü y ü c e k b i r b o h ç a y a k o y d u k , yaz d ı ğ ı m ı z ve i m z a ettiğimiz zabıtla birlikte, Padişah Sultan R e ş a d ' a veril m e k ü z e r e ilgililere teslim ettik. B u n u n ü z e r i n e , S u l t a n R e ş a t , b e n i m baş k a n l ı ğ ı m d a Yargıtay B a ş k a n ı R ı z a v e E y t a m M ü d ü r ü R e f i k ' t e n o l u ş a n b i r k o m i s y o n kurularak, Yeliahtın b ü t ü n kalıtlarının saptanmasını, b o r ç l a rının incelenmesini, çiftliklerinin ve buralardaki hayvanların değerlen d i r i l m e s i n i i r a d e etti. B u n l a r satılarak, ö l ü v e l i a h t ı n b o r ç l a r ı ö d e n e c e k t i . O n b i r a y s ü r e ile b u i ş l e r l e u ğ r a ş t ı k . V a r l ı k l a r ı D o l m a b a h ç e S a r a y ı ' n d a artırma y o l u y l a satıldı. A l a c a k l ı l a r ı b u l u n a r a k , o n l a r a o l a n b o r ç l a r ı , ve h i z m e t i n d e bulunanların birikmiş aylıkları ö d e n d i . B ü t ü n bu işlemler için ü ç e r defter tutuldu. B u n l a r d a n biri Padişah'a, biri, ö l ü n ü n ç o c u k l a r ı n a vasi a t a d ı ğ ı m ı z H a c ı E v l i y a E f e n d i ' y e , b i r i d e , vasiye n a z a r e t l e g ö revlendirilen ve s o n r a d a n halife o l a n , kardeşi A b d ü l m e c i d ' e verildi. S a r a y d a k i a ç ı k a r t ı r m a y a a r a sıra N a z ı r l a r ı n g e l d i ğ i d e o l u r d u . 4 - Savaşa K a r ş ı n Yaşam S ü r ü y o r Savaş b ü t ü n a z g ı n l ı ğ ı y l a s ü r ü p g i d i y o r d u . T a m u y e l l e r i n i n y a l a y ı p y a k m a d ı ğ ı t e k b i r k i ş i , t e k b i r a i l e k a l m a m ı ş t ı . Ü l k e b a ş t a n b a ş a yasa g ö mülmüştü. Mahşeri andıran b i r kargaşa h e r y e r d e e g e m e n d i . K e n d i m i b i l d i ğ i m d e n b e r i y ü z ü m ü yaladığını hissettiğim Tamu Yelleri, şimdi tüm y ü r e k l e r i , t ü m ülkeyi y a k ı p k a v u r m a k t a y d ı . D o ğ d u ğ u m d a , T u n a ağzın d a n B e l g r a d ' a , o r a d a n A d r i y a t i k K ı y ı l a r ı n a , Yunanistan'da Tesalya'ya d e k yayılan Avrupa topraklarımızı, Afrika'da p a m u k ipliğiyle İmparatorlu ğa bağlı o l a n Tunus ve Mısır'ı, Ege'de Girit ve Sisam'ı, sonra Trablusgarp'ı
ve
Ege'deki
tüm
adaları,
Kıbrıs'ı,
Kızıldeniz
kıyılarındaki
t o p r a k l a r ı , D o ğ u d a , B a t ı m ı . K a r s , A r d a h a n , E r z u r u m , Van, H a k k â r i , M u ş ve Bitlis'i yitirmiştik. B u n l a r ı n t ü m ü n ü n yitirildiğini yaşamım b o y u gör m ü ş t ü m . İ s t a n b u l , sayıları b e ş y ü z b i n e u l a ş a n ş e h i t l e r i m i z i n v e M u s t a f a K e m a l ' i n çabalarıyla ancak kurtarılabilmişti. İ ç i n d e b u l u n d u ğ u m u z , A l m a n - A v u s t u r y a - B u l g a r ittifakı d a b i z i m l e b i r l i k t e savaşı y i t i r m i ş d u r u m d a y d ı . Şimdi artık h i ç b i r u m u t yoktu. S o n ç a b a l a r sarfediliyordu, y e n m e k için değil, büsbütün e z i l m e m e k için. Şimdi artık canevimizde, A n a d o l u ' d a savaşmak d u r u m u n d a kalacaktık, eğer b u n u n için yeterin c e g ü c ü m ü z kalırsa. B u arada, Ç a n a k k a l e dışında Bağdat'ta İngilizlere karşı k ü ç ü k b i r z a f e r k a z a n m ı ş t ı k
( K û t e l - A m a r e ) . O n ü ç b i n İ n g i l i z aske-
124
TAMU
YELLERİ
ri, subaylarıyla birlikte tutsak e d i l e r e k İstanbul'a getirilmişlerdi. Baş larında
komutanları
general
Tausend'de
vardı.
Bunlardan
kimileri
M ü s l ü m a n dinini kabul e t m e k istediklerini bildirmişlerdi. Meşihat Dair e s i ' n d e b i r t ö r e n d ü z e n l e n d i ; b i r ç a y ziyafeti v e r i l d i , v e b u n l a r a b i r e r K u r a n a r m a ğ a n o l u n d u . S o n r a h e p s i E s k i ş e h i r ' e g ö n d e r i l d i l e r v e savaş sonuna d e k orada kaldılar sanıyorum. B ü y ü k Savaş, k a n , g ö z y a ş ı v e ö l ü m s a ç a r a k s ü r ü y o r d u . N e v a r k i , ya şam savaşımı d a s ü r ü y o r d u . B a ş k a l e ' d e d o ğ m u ş o l a n iki k ı z ı m l a , H u m u s ' t a doğmuş olan bir oğlum büyüyorlardı. Yemen'de doğan bir oğlumu bir k a z a s o n u c u y i t i r m i ş t i k . B i r m a h ş e r i a n d ı r a n İ s t a n b u l ' d a , insanlar, b i r e y o l a r a k , aile o l a r a k k o r k u n ç b i r y a ş a m kavgası i ç i n d e y d i l e r . Y i t i r i l e n t o p r a k l a r d a n İ s t a n b u l ' a sel g i b i a k a n y o k s u l g ö ç m e n l e r , o r a d a n o r a y a ta ş ı n a n y a r a l ı , y a d a s a ğ l a m a s k e r l e r , b ü t ü n h a l k , savaş y ü z ü n d e n k ı t l a ş a n h e r ç e ş i t y i y e c e k m a d d e l e r i p e ş i n d e k o ş u ş m a k t a y d ı . A y r ı c a b u l a ş ı c ı say rılıklarla b o ğ u ş m a k gerekiyordu. Y i y e c e k i ç e c e k fiyatları ateş b a h a s ı n a ç ı k m ı ş t ı . E k m e k y e n e m e y e c e k n i t e l i k t e y d i , ç ü n k ü s ü p ü r g e t o h u m l a r ı n d a n y a p ı l ı y o r d u . U y u z hastalığı salgın h a l i n d e y d i . O s ı r a l a r d a d o ğ m u ş o l a n b i r o ğ l u m i ç i n , b i r e k m e ğ i elli k u r u ş a z o r b u l u y o r d u m . A k ş e h i r ' d e n , D e n i z l i ' d e n , K a r a c a b e y ' d e n , d o s t v e y a k ı n l a r ı m b i z e b u l g u r , yağ, b ö r ü l c e g i b i y i y e c e k l e r g ö n d e r i r l e r d i . G ü n l e r c e salt b u l g u r p i l â v ı y e m e k z o r u n d a y d ı k . Ş e k e r i k i k u r u ş tan ü ç y ü z k u r u ş a , gazyağı b i r k u r u ş t a n y ü z k u r u ş a ç ı k m ı ş t ı . Ç a y v e k a h v e b u l u n a b i l i r s e v e a l ı n a b i l i r s e b i n d ö r t y ü z k u r u ş a s a t ı l ı y o r d u . P e y n i r , fa sulye, patates aslan a ğ z ı n d a y d ı . İ z m i r ' d e k i k i m i dostlar, ü z ü m , i n c i r hatta e k m e k gönderdiler. Şeker yerine bu ü z ü m ve incirlerle yetiniyorduk. Kara K e m a l İ a ş e N a z ı r ı o l m u ş , h e r şey h ü k ü m e t t e k e l i n e a l ı n m ı ş t ı . M a r m a r a kıyılarında yaşayan R u m l a r ve Ermeniler, Ç a n a k k a l e ' d e n g e ç m e y i başaran d ü ş m a n denizaltılarına h e r çeşit y a r d ı m d a b u l u n u y o r lardı. Bunlar bu bölgelerden uzaklaştırılmak z o r u n d a kalındı. Bu arada İstanbul bir de b ü y ü k yangın felâketine uğramış, kentin dörtte ü ç ü yanmıştı. Aç insanlar bu kez yersiz yurtsuz kalmışlardı. Ken t i n i ç i n d e d i r l i k d ü z e n l i k d i y e b i r şey k a l m a m ı ş t ı . Ş u d u r u m d a b i l e Yemen'e ve Araplara
para gönderiliyordu.
B u paralar,
İmparatorluğa
b a ş k a l d ı r a n M e k k e Ş e r i f i ' n i n e l i n e g e ç t i . Y e m e n ' d e k i l e r l e i l e t i ş i m v e ula şım b ü s b ü t ü n kesildi.
TAMU YELLERİ
125
D ü ş m a n Ç a n a k k a l e ' y i z o r l a m a k t a y d ı . B u d u r u m d a , İ m p a r a t o r l u k ar ş i v i n i n K o n y a ' y a g ö n d e r i l m e s i d ü ş ü n ü l d ü v e b u işe b a ş l a n d ı . K i m i m e murların da A n a d o l u ' y a gitmeleri kararlaştırıldı. G ö n d e r i l e n l e r de o l d u . Evimiz N u h ' u n gemisine d ö n m ü ş t ü . G ö ç m e n olan, yangından zarar g ö r e n , eşleri askerde b u l u n a n t ü m yakınlar b i z i m evde toplanmışlardı. Bunlara bakmak gerekiyordu. Sabırdan başka dayanağım yoktu. Savaş İ s t a n b u l ' u n i ç i n e d e y e r l e ş m i ş t i . Ç ü n k ü Ç a n a k k a l e ' d e n g e ç m e y i başaran b i r denizaltı Marmara'da gizleniyor, İstanbul'u tehdit ediyor d u . B u d e n i z a l t ı b i r g ü n , attığı b i r t o r p i l l e S a l ı p a z a r ı ö n ü n d e b i r m a v u nayı batırmıştı. B i r gün de vapurla Üsküdar'a g i d i y o r d u m . Bir araba vapuru da asker ve m ü h i m m a t yüklemiş Üsküdar'a d o ğ r u yola çıkmıştı. D e n i z a l t ı b u a r a b a v a p u r u n u t o r p i l l e m e k istemiş, a n c a k t u t t u r a m a m ı ş tı. T o r p i l r ı h t ı m a ç a r p a r a k p a r ç a l a n m a s ı n a n e d e n o l m u ş t u . K i m i g ü n v e geceler Çanakkale y ö n ü n d e n düşman uçakları kentin üzerine gelmeye v e b o m b a l a r atmaya b a ş l a m ı ş l a r d ı . B u u ç a k l a r a k a r ş ı t o p atışları yapı lır, k e n t h a l k ı k o r k u i ç i n d e k a l ı r d ı . K e n t i n k a l a b a l ı k y e r l e r i n d e atılan b o m b a l a r d a n yıkılan ve yanan binalar olurdu. İnsanlar da ölürdü. Bir gün M a h m u t p a ş a yöresinde K ü ç ü k C a m i yanına düşen bir b o m b a bir ç o k kişinin ölümüne n e d e n olmuştu. B u a r a d a Ü s k ü d a r ' d a d a iki b ü y ü k y a n g ı n ç ı k m ı ş , b i r ç o k e v y a n m ı ş t ı . O r d u m u z Ç a n a k k a l e ' d e d a y a n ı y o r d u . D ü ş m a n l a r ı n b i r k a ç b ü y ü k savaş gemisini batırmayı başarmıştık. A n c a k p e k ç o k şehit v e r i y o r d u k . Şam' d a n , B e r u t ' t a n b i r ç o k e ş r a f v e u l e m a İ s t a n b u l ' a gelmişler, V e l i a h t ' l a b i r likte Ç a n a k k a l e ' y i z i y a r e t e g i t m i ş l e r d i . Bu arada G o b e n ve Breslau gemileri, T ü r k sancağıyla Karadeniz'e çıktılar, S i v a s t o p o l ' u b o m b a l a y a r a k v e R u s d o n a n m a s ı y l a savaşarak geri döndüler. ve
Mithatpaşa
mühimmatla
dolu
ve
oldukları
Mahmut halde
Şevket battılar.
Paşa
adlı
Sonunda,
gemilerimiz, düşman
asker Çanak
kale'den püskürtüldü. B i r ç o k silâh ve y i y e c e k ele geçirildi. Y i y e c e k l e r İstanbul'a getirilerek
pazarlarda
satıldı.
D ü ş m a n ı n Ç a n a k k a l e ' d e n u z a k l a ş t ı r ı l m a s ı , İ s t a n b u l ' u a z ç o k ferahlandırmıştı. A r t ı k Yavuz ve Midilli adını alan A l m a n gemileri, bir gün Çanakkale'den çıktıklarında, Midilli mayınlara ç a r p a r a k batmıştı. B i r g ü n i k i n d i d e n s o n r a k o r k u n ç b i r p a t l a m a y l a b ü t ü n İ s t a n b u l sar s ı l d ı . H a y d a r p a ş a İ s t a s y o n u havaya u ç m u ş t u . B i r ç o k kişi ö l d ü . K i m i s i
126
TAMU YELLERİ
b u n u n b i r k a z a , k i m i s i ise b i r E r m e n i n i n sabotajı o l d u ğ u n u s ö y l e d i . G e r ç e k anlaşılamadı. B ü t ü n b u işler o l u p b i t e r k e n , İ m p a r a t o r l u k y ö n e t i m i d e ağır aksak işlemekte devam e d i y o r d u . E b u l ' û l â (Mardinî) müsteşarlıktan ayrılarak m e b u s o l m u ş t u . Şeyhülislâm H a y r i de ayan üyesi o l u n c a b u n u n yerine, M u s a K â z ı m Şeyhülislâmlığa atanmıştı. H a y r i z a m a n ı n d a , " N ü f u s , M ü n a k e h a t v e M ü f a r e k a t " h a k k ı n d a b i r yasa tasarısı h a z ı r l a n m a k istenmişti. Fetva E m i n i H a y d a r b a ş k a n l ı ğ ı n d a müsteşar H a c ı Evliya, K a d ı a s k e r Ö m e r Hulusi, b e n , İstanbul Kadısı Mustafa, ve o zaman henüz m e k t u p ç u olan E b u l ' û l â ' d a n o l u ş a n b i r k o m i s y o n k u r u l m u ş t u . Çalışmalar b i r s o n u c a ulaş m a d a n bu komisyon dağılmıştı. Sonradan, Şer'iye mahkemelerinin Ad liye
Nazareti'ne
bağlanması
konusunda
bir
yasa
hazırlanmıştı.
Bu
gerçekleşti. Musa K â z ı m ı n Şeyhülislâmlığı sırasında müsteşarlığa atandım. 5- Abdülhamid'in Ölümü-Kızıl Sultan'ın Boynunda Taşıdığı Gizemli Kitap ve B a ş k u m a n d a n Enver Paşa'nın M e r a k ı A b d ü l h a m i d ' i n tahttan indirildikten sonra Selânik'e g ö t ü r ü l m ü ş ol d u ğ u n u d a h a ö n c e s ö y l e m i ş t i m . B a l k a n Savaşı ç ı k m a s ı ü z e r i n e k e n d i s i İ s t a n b u l ' a g e t i r i l m i ş v e B e y l e r b e y i S a r a y ı ' n a y e r l e ş t i r i l m i ş t i . D ü n y a Sa vaşı s ü r e s i n c e , A b d ü l h a m i d , a i l e s i , h i z m e t ç i l e r i v e m u h a f ı z l a r ı y l a b i r likte bu sarayda yaşamıştı. Yaşı dolayısıyla h e p hasta o l d u ğ u n u işitiyorduk. S o n u n d a 1 3 3 3 ( d e m e k k i 1917) y ı l ı s o n l a r ı n a d o ğ r u ö l m ü ş t ü . C e n a z e s i T o p k a p ı Sarayı'na götürüldü. G e r e k e n işler o r a d a yapıldıktan sonra, bü y ü k t ö r e n l e Ayasofya C a m i i ' n d e c e n a z e n a m a z ı k ı l ı n a r a k , S u l t a n M a h mut Türbesi'nde defnedildi. Ertesi g ü n S a d a r e t ' t e n v e Beşiktaş S a r a y ı ' n d a n Ş e y h ü l i s l â m M u s a K â z ı m ' a t e l e f o n e d i l e r e k , A b d ü l h a m i d ' i n ö l d ü ğ ü B e y l e r b e y i S a r a y ı ' n a gi d i l e c e ğ i , heyette
bulunmak üzere Meşihat'tan birinin gönderilmesi
istenmiş. O tarihte b e n m ü s t e ş a r d ı m , bu gibi d u r u m l a r d a d a , Şeyhülis l â m y e r i n e m ü s t e ş a r ı n g i t m e s i g e l e n e k t i . M u s a K â z ı m , ö ğ l e d e n s o n r a sa a t i k i d e D o l m a b a h ç e S a r a y ' ı n d a b u l u n m a m ı söylemişti. H a v a ç o k s o ğ u k t u . T r a m v a y a b i n e r e k B e ş i k t a ş ' a g i t t i m . Saraya v a r d ı ğ ı m d a , h a d e m e l e r v e ağalar b e n i B a ş m a b e y i n c i Tevfik'in odasına götürdüler. İ ç e r i d e , sonra d a n S a d r a z a m o l a n Salih Paşa ve H a z ı m B e y oturmakta idiler. Tevfik, b e n i m de o t u r m a m ı söyleyerek, ağalardan birini çağırttı. Heyetin t a m a m
TAMU
YELLERİ
127
o l d u ğ u n u , Padişah'ın yanında b u l u n a n B a ş k u m a n d a n vekili ve H a r b i y e Nazırı Enver Paşa'ya h a b e r verilmesini söyledi. B i r süre b e k l e n d i k t e n sonra, E n v e r Paşa yanımıza geldi. H a v a d a n s u d a n k o n u ş u l d u k t a n son r a , E n v e r Paşa d e n i z m o t o r u n u n h a z ı r l a n m a s ı n ı e m r e t t i . Saat a k ş a m beşb u ç u k altı o l m u ş t u . K ı ş , k a r a n l ı k s o ğ u k . . . H a r b i y e N a z ı r ı ' n ı n ö z e l d e n i z m o t o r u n a , h e p b i r l i k t e b i n d i k . D o ğ r u c a B e y l e r b e y i S a r a y ı ' n a g i d i l d i . Sa r a y m u h a f ı z l a r ı n d a n A l b a y M a n a s t ı r l ı R a s i m v e B i n b a ş ı R ı z a , b i z i rıh t ı m d a karşılayarak, sarayın ikinci katına çıkardılar. Enver Paşa, o r a d a bulunanlara, A b d ü l h a m i d ' i n içinde ö l d ü ğ ü odayı göstermelerini emret ti. O d a , s a r a y ı n d o ğ u y a b a k a n y a n ı n d a , b a h ç e ü z e r i n d e y d i . O d a n ı n ya n ı n d a b i r b a n y o d a i r e s i , b u n u n d a y a n ı n d a , eski y e n i b i r ç o k m a r a n g o z l u k araç ve gereçleri bulunan bir o d a vardı. K ü ç ü k b i r geçenekten geçile r e k , sarayın d e n i z e b a k a n y ö n ü n e g e ç i l i y o r d u , b u r a d a , A b d ü l h a m i d gün d ü z l e r i o t u r u r , d e n i z i g ö z l e r m i ş . A r k a d a k i o d a d a d a yatar kalkar, d e ğ e r l i e ş y a l a r ı n ı o r a d a b u l u n d u r u r m u ş . E n v e r Paşa s a r a y ı n ö n ü n d e k i o t u r m a odasını, kısaca gözden geçirdikten sonra, doğru yatak odasına yöneldi. B i z de o n u i z l e d i k . Paşa'nın sabırsızlık ve gizli b i r h e y e c a n i ç i n d e bu lunduğunu seziyordum. Kapının önüne geldiğimizde, b u n u n m ü h ü r l ü ol duğunu
görmüştük.
Enver
Paşa,
kapıyı
kimin
mühürlediğini
ve
a n a h t a r ı n ı n k i m d e o l d u ğ u n u , s i n i r l i b i r sesle s o r d u . A l b a y R a s i m , b u yerlerin muhafazasına m e m u r o l d u ğ u cihetle, c e n a z e çıkarıldıktan son ra, görevini yaparak kapıyı kendisinin m ü h ü r l e d i ğ i n i , anahtarın da ken d i s i n d e o l d u ğ u n u b i l d i r d i . E n v e r Paşa, m ü h ü r ü n s ö k ü l m e s i n i v e k a p ı n ı n açılmasını emretti. Bu arada, diğer görevliler ve ağalar da ç e v r e m i z d e bulunuyorlardı. M ü h ü r söküldü ve kapı açıldı. İ ç e r i girdik. K a p a l ı ve bir süredir ısıtılmayan o d a s o ğ u k ve rutubet l i y d i . U z u n süre b u r a d a k a l m a m ı z g e r e k t i ğ i n d e ü ş ü n e c e k t i . S a n ı y o r u m Salih Paşa, b u d ü ş ü n c e y i ileri sürdü. O d a d a b ü y ü k b i r yeşil ç i n i soba v a r d ı . E n v e r Paşa, y ü k s e k sesle s o b a n ı n y a k ı l m a s ı n ı e m r e t t i . O d a d a u z u n kalmadığımız takdirde sobanın yakılmasına gerek olmayacağını, sobayı yanık bırakarak dışarı ç ı k m a m ı z ı n ve kapıyı m ü h ü r l e m e m i z i n d o ğ r u ol mayacağını, söyleyecek o l d u m . K i m olduğunu şimdi anımsayamadığım biri k o l u m d a n ç e k e r e k beni susturdu. Ağalar koşarak o d u n getirip so bayı
yaktılar.
B u o d a y a n i ç i n g e l d i ğ i m i z h e n ü z s ö y l e n m e m i ş t i . N e y a p a c a ğ ı m ı z ı bil miyordum.
TAMU
128
YELLERİ
Ö n c e A b d ü l h a m i d ' i n i ç i n d e ö l d ü ğ ü o d a n ı n g e n e l g ö r ü n ü ş ü n ü anlat maya çalışayım. Daha ö n c e de söylediğim gibi, oda, doğuya ve bahçeye bakıyordu; d ö r t köşe ve büyüktü. K a p ı d a n girince sağdaki duvarın ö n ü n d e , içinde bir lavabo bulunan, bir eczahaneyi andırır b ü y ü k bir d o l a p vardı. Bu d o l a b ı n r a f l a r ı n d a , çeşitli şişeler, traş a r a ç v e g e r e ç l e r i , k o k u şişeleri b u lunuyordu. B u n u n yanında, b u n a b e n z e r bir başka d o l a p daha vardı. A b d ü l h a m i d ' i n i ç i n d e yattığı v e ö l d ü ğ ü k a r y o l a t a h t a d a n y a p ı l m ı ş t ı ; b u n u n başyanı y ü k s e k ve ayakyanı alçaktı. Baş ve ayak u c u n d a iki u z u n y a s t ı k b u l u n u y o r d u . Tavana asılı, v i ş n e ç ü r ü ğ ü r e n g i n d e k a d i f e b i r ç i b i n l i k v e ö r t ü t ü m yatağı v e k a r y o l a y ı i ç i n e a l ı y o r d u . A y r ı c a k a d ı n efen diye ö z g ü b i r karyola daha vardı. Karyolaların baş uçlarında, ve odanın şurasına b u r a s ı n a k o n u l m u ş k ü ç ü k m a s a l a r ı n ü z e r i n d e , çeşitli c ı g a r a ağız lıkları t a b a k a l a r göze ç a r p ı y o r d u . K a p ı n ı n sol y a n ı n d a a k lake b o y a l ı süslü b i r m a s a v e d o l a p d u r u y o r d u . B u n u n ü z e r i n d e K u r a n , Şifaı Ş e r i f g i b i k i t a p l a r g ö r d ü m ; c i l t l e r i e p e y e s k i m i ş t i . Yeşil ç i n i s o b a i k i p e n c e r e ara s ı n d a y d ı . E n v e r P a ş a d o ğ r u yatağa y a k l a ş m ı ş , yastığı k a l d ı r m ı ş t ı . Yastı ğ ı n altında eski m o d e l altıpatlar b i r t a b a n c a , v e m u ş a m b a y a sarılmış k i t a p g i b i b i r şey v a r d ı . E n v e r p a ş a , b u n u n a ç ı l m a s ı n ı i s t e d i . M u ş a m b a a ç ı l d ı , i ç i n d e b ü y ü k b i r " V ı k ı f " ( T ü r k ç e ' y e vasiyetname o l a r a k çevrilebilir, a n c a k v a s i y e t n a m e i l e v e A b d ü l h a m i d ' l e ilgisi y o k t u r . B e l k i M u s k a d e m e k d a ha d o ğ r u olacaktır. Bu k o n u d a aşağıda gerekli a ç ı k l a m a d a da bulunula caktır) olduğu görüldü; ç o k özenle yazılmış bir el yazmasıydı, cetvel ve rakamları da kara ve kızıl m ü r e k k e p l e düzenlenmişti. Enver Paşa, bu nu g ö r ü n c e şaşkınlıkla b u n u n ne o l d u ğ u n u s o r d u . Kendisine, b u n u n , İ m a m A l i ' n i n ( H a z r e t i A l i ) d ü z e n l e d i ğ i " S a d r e n d e r S a d r " Vıkfı o l d u ğ u n u , s a v a ş l a r d a , p a d i ş a h l a r ı n b u n u g ö ğ ü s l e r i n d e , b a ş l a r ı n d a , y a d a san caklarda taşıdıklarını s ö y l e d i m . ( B u anıları okuyacaklara, meraklarını gidermek için, bu k o n u d a bildiklerimi ve öğrendiklerimi, ayrıca Osmanlı İ m p a r a t o r l a r ı n ı n ve A b d ü l h a m i d ' i n b o ş söylentilere nasıl bağlı oldukla rını, d ü ş ü n c e düzeylerini ve kafa yapılarını göstermek amacıyla, bu b ö lümün sonunda anlatacağım). E n v e r Paşa Vıkfı e l i m d e n a l a r a k b i r s ü r e sessiz o n a b a k t ı . S o n r a ağır ağır başını kaldırarak bizleri süzdü. " H a y ı r , d e d i , aradığımız bu değil. A b d ü l h a m i d tahttan i n d i r i l d i k t e n s o n r a , S e l â n i k ' e g ö t ü r ü l ü r k e n b o y n u n d a , b i r k i t a b a b e n z e r b i r şey asılı o l d u ğ u h a l d e gitmişti. İ s t a n b u l ' a g e r i
TAMU
129
YELLERİ
getirildiğinde, b o y n u n d a y i n e b u k i t a p asılıydı. A r a d ı ğ ı m ı z b u d u r . V e b u n u b u l m a l ı y ı z . D o l a p l a r d a n b a ş l a y a l ı m " . B ö y l e s ö y l e y e r e k k a p ı n ı n s o l ya nındaki dolaba d o ğ r u y ü r ü d ü . Kendisini izledik. D o l a p açıldı, ve için dekiler b i r b i r dışarı çıkarılmaya başlandı. Ö n c e , y ü r e k b i ç i m i n d e kara d e r i d e n y a p ı l m ı ş , a y r ı c a b o y u n a a s ı l a c a k g i b i b i r d e askısı o l a n b i r ç a n ta ele geçti. Kilitliydi. Ortada b u l u n a n b i r masa üzerinde, b i r halkaya dizili p e k ç o k anahtar vardı. B u n l a r ı n h e p s i d e n e n d i , a n c a k çanta açıl m a d ı . E n v e r Paşa b u k o n u d a ç o k i v e c e n d a v r a n ı y o r d u . A n a h t a r l a r ı b i r k ı y ı y a fırlattı, ç a n t a n ı n k e s i l m e s i n i e m r e t t i . B e n k e s i l m e s i n e k a r ş ı ç ı k a c a k o l d u m . K ı z g ı n l ı k l a " a n a h t a r o l m a d ı ğ ı n a g ö r e b a ş k a y o l y o k " , yanıtı nı verdi. Çanta, kilide yakın bir yerden bıçakla kesildi. Çantanın içinde, ş i m d i sayısını a n ı m s a y a m a d ı ğ ı m c a n f e s k e s e l e r v a r d ı . B u n l a r a ç ı l d ı k t a , h e r b i r i n d e y ü z e r altın o l d u ğ u g ö r ü l d ü . A y r ı c a , çanta, m e c i d i y e v e me c i d i y e ç e y r e k l e r i y l e d o l u y d u . E n v e r P a ş a , b o ş b i r s a n d ı k getirtti. Ç a n t a yı,
içindekilerle
birlikte
bu
sandığa
koydurttu.
Yeniden
dolap
k a r ı ş t ı r ı l m a y a b a ş l a n d ı . S o n u n d a d i k d ö r t g e n , b i r k i t a p b o y u n d a , kâğı d a sarılı, i p l e b a ğ l ı , v e d ü ğ ü m y e r i k ı r m ı z ı m u m v e A b d ü l h a m i d ' i n m ü h ü r ü ile m ü h ü r l ü b i r şey b u l u n d u . E n v e r Paşa, c o ş k u y l a : " H a h işte b u d u r , açın bakalım", dedi. Kâğıt yırtıldı; şimdi gözlerimizin ö n ü n d e , ince tahtadan yapılmış, A b d ü l h a m i d ' i n k e n d i e l i y l e y a p ı l m ı ş o l d u ğ u k u ş k u s u z , d i k d ö r t g e n , b i r ki t a p b ü y ü k l ü ğ ü n d e b i r k u t u v a r d ı . K u t u n u n ü z e r i n d e , n e r e s i n d e n , nasıl a ç ı l a c a ğ ı n ı b e l i r l e y e n h i ç b i r g ö r ü n t ü y o k t u . E n v e r Paşa b u n u e l i n d e evi r i p çevirdikten sonra, bizlere uzattı. B i r k a ç kişi e v i r i p çevirdikten son ra,
açılacak bir yerini bulamayarak,
şaşkınlıkla birbirine
bakarken,
B i n b a ş ı R ı z a k u t u y u e l i n e a l a r a k ö z e n l e i n c e l e d i , v e h e p i m i z i n şaşkın bakışlarımız ö n ü n d e , i n c e c i k , a n c a k b i r tırnak girebilecek b i r yerini bu l a r a k , c o ş k u y l a p a r m a k l a r ı n ı o n o k t a d a d e n e m e y e k o y u l d u v e k ü ç ü k par m a ğ ı n ı n tırnağını d o k u n d u r d u ğ u n d a kutu b i r d e n a ç ı l a r a k , i ç i n d e b u l u n a n e l m a s l a r o r t a y a s a ç ı l d ı . A ğ a l a r e ğ i l e r e k b u n l a r ı y e r d e n t o p l a d ı l a r v e ku tuya d o l d u r d u l a r . İrili ufaklı b i r ç o k elmas p a r ç a l a r ı y l a karşı karşıya i d i k . Enver Paşa, bunları tartmak i ç i n b i r terazi istedi. M u h a f ı z l a r k ü ç ü k b i r t e r a z i b u l a r a k g e t i r d i l e r . E l m a s l a r ı n b i r b u ç u k k i l o d a n a ğ ı r o l d u ğ u anla şıldı. İrice b i r elmas bir kâğıda sarılıydı. Kâğıt açıldıkta b u n u n p e m b e r e n k t e o l d u ğ u g ö r ü l d ü . K u t u , i ç i n d e e l m a s l a r l a b i r l i k t e y e n i d e n sarıla rak, öteki eşyaların b u l u n d u ğ u sandığa yerleştirildi. Enver Paşa: " İ ş t e F. 9
130
TAMU
YELLERİ
aradığımız b u y d u , artık soru ç ö z ü l d ü ! " , d e d i . G e c e epey ilerlemişti. En ver Paşa, b i r kova su getirttirerek sobayı söndürttü. Sandığı o d a d a bıra k a r a k dışarı ç ı k t ı k . K a p ı kilitlendi v e A l b a y R a s i m tarafından m ü h ü r l e n d i . R ı h t ı m d a b e k l e y e n m o t o r a , E n v e r P a ş a , S a l i h Paşa, H a z ı m B e y v e b e n b i n d i k . Enver Paşa, albaya dikkatli olması k o n u s u n d a e m i r verdi. Kara d e n i z ' d e n b u z g i b i b i r r ü z g â r e s m e k t e , t o z g i b i v e sert k a r t a n e l e r i y ü z ü m ü z ü k a m ç ı l a m a k t a y d ı . Y o l b o y u n c a E n v e r Paşa sessiz k a l d ı . B i z d e , saygılı o l m a k i ç i n h i ç b i r şey k o n u ş m a d ı k . D o l m a b a h ç e Sarayı'na vardığımızda, rıhtımdan doğruca Başmabey i n c i T e v f i k ' i n o d a s ı n a g i t t i k . S a r a y d a h e r k e s ayaktaydı. A ğ a l a r , h a d e m e l e r ortalıkta d o l a ş ı y o r l a r d ı . Tevfik, E n v e r Paşa'ya, P a d i ş a h ' ı n k e n d i s i n i b e k l e d i ğ i n i s ö y l e d i . E n v e r Paşa, o d a d a n ç ı k a r k e n , b i z l e r e d ö n e r e k , o r a d a o t u r m a m ı z ı b i l d i r d i . G e c e saat o n b i r i g e ç i y o r d u . B a ş m a b e y i n c i Tevfik' in odası sıcaktı. K a l o r i f e r l e r y a n ı y o r d u . Süslü salon, tavandaki kristal a v i z e l e r d e n d ö k ü l e n e l e k t r i k ışığı a l t ı n d a p ı r ı l p ı r ı l d ı . B a ş m a b e y i n c i n i n e m r i üzerine getirilen çayları da içince, kendimize iyice gelmiştik. A n cak bekleyiş sürüyordu. Son vapurların zamanı çoktan geçmişti. Geceyi n e r e d e g e ç i r e c e ğ i m i , yoksa b u sarayda m ı alıkonulacağımızı d ü ş ü n ü y o r d u m . A y r ı c a b u b e k l e y i ş e b i r a n l a m d a a r ı y o r d u m . M e ğ e r Sultan R e ş a d ' d a , A b d ü l h a m i d ' i n s ü r g ü n e g i d e r k e n v e d ö n ü ş t e b o y n u n d a taşıdığı kitabı m e r a k e d e r m i ş ve Enver Paşa'dan araştırma sonuçları üzerine bilgi alırmış. B i r süre s o n r a i ç e r i saray a ğ a l a r ı n d a n b i r i g i r d i , Tevfik'e yaklaşarak, Salih P a ş a ' n ı n p a d i ş a h t a r a f ı n d a n ç a ğ ı r ı l d ı ğ ı n ı b i l d i r d i . Salih Paşa, h e m e n ye r i n d e n k a l k a r a k , a ğ a n ı n a r d ı n d a n d ı ş a r ı ç ı k t ı . B i z g e n e b e k l i y o r u z . Git t i k ç e ş i d d e t l e n e n r ü z g â r ı n u ğ u l t u s u işitiliyor. B i r süre d a h a g e ç t i . A z ö n c e Salih P a ş a ' n ı n ç a ğ ı r ı l d ı ğ ı n ı b i l d i r e n ağa y e n i d e n i ç e r i g i r d i . Tevfik'e, b e ni göstererek, b e n i m de padişah tarafından çağırıldığımı bildirdi. Yerim d e n kalktım. B i r y a n d a n n e l e r o l d u ğ u n u , n e l e r l e karşılacağımı d ü ş ü n e r e k , ağayı i z l e d i m . M e r d i v e n l e r d e n ç ı k a r a k H a r e m d a i r e s i n e g e ç t i k . Sağa y ö n e l d i k , i l e r i d e b i r k a p ı n ı n ö n ü n d e b i r b a ş k a ağa b e k l i y o r d u . B e n i o r a y a g ö t ü r e n ağa " E f e n d i y i i ç e r i d e n b e k l i y o r l a r " , d i y e r e k o ağaya b ı r a k t ı . A ğ a içeri girdi, az sonra dışarı çıkarak, " B u y u r u n " , d e d i , ve b e n i m l e birlik te içeri girdi. Padişah'ın beni çağırdığı söylendiğinden beri, doğal olarak, heyecan ve kuşku i ç i n d e y d i m . Nasıl sorularla karşılacağımı b i l e m e m e k t e n ileri
TAMU YELLERİ
131
g e l i y o r d u b u n l a r . A y r ı c a i l k k e z b i r p a d i ş a h ı n karşısına ç ı k ı y o r d u m . Başm a b e y i n c i n i n sıcak odasında oturur ve çay i ç e r k e n kafamdan ayrıksın d ü ş ü n c e l e r g e ç i p d u r m u ş t u . D e v l e t a c ı m a s ı z b i r savaş i ç i n d e y d i . O sava ş ı y ö n e t e n b a ş k u m a n d a n v e k i l i y l e , b i r g e c e , g i z e m l i b i r d e n i z gezisi y a p m ı ş , ö l m ü ş b i r p a d i ş a h ı n , o t u z ü ç y ı l milletin t e p e s i n d e t u z d ö ğ m ü ş , Ülkeye v e m i l l e t e k a n k u s t u r m u ş K ı z ı l s u l t a n ' ı n , y a t a k o d a s ı n ı g ö r m ü ş , eşyaları n ı k a r ı ş t ı r m ı ş t ı k . Savaş i ç i n d e v e kış k ı y a m e t b i r g e c e d e b ö y l e b i r işi y a p m a m ı z ı n b i r n e d e n i o l m a l ı y d ı . S o n r a , m i l l e t i n v e c e p h e l e r d e savaşan a s k e r l e r i n , y i y e c e k v e ı s ı n a c a k t a n y o k s u n b u l u n d u k l a r ı b i r s ı r a d a , sıca c ı k a y d ı n l ı k , süslü, a m b a r l a r ı h e r ç e ş i t y i y e c e k l e d o l u b i r saraya gelmiş tik. Oysa, Çanakkale'de, ve bütün c e p h e l e r d e , düşmanlar, şu anda, a s k e r l e r i m i z e e n g ü ç l ü z ı r h l ı l a r ı v e t o p l a r ı y l a , ateş v e ö l ü m y a ğ d ı r m a k taydılar. S a r a y ı n b i l m e d i ğ i m d a i r e l e r i n d e , s a l o n l a r ı n d a , o d a l a r ı n d a , sul tanlar, ş e h z a d e l e r , rahat y a t a k l a r ı n d a , s ı m s ı c a k , m i d e l e r i d o l u o l a r a k u y u m a k t a b u l u n u y o r l a r d ı . Millet o n l a r ı g ö r e m e z d i b i l e ; onlar, milleti gör m e z l e r d i . B u ç e l i ş k i b e n i sarsmıştı. A y r ı b i r d ü n y a n ı n k a p ı s ı n d a n gir miştim,
yeryüzünde
değil de,
sanki başka b i r â l e m d e ,
gökyüzünde
y a ş a m a k t a o l a n l a r ı n k a t ı n a ç ı k m ı ş t ı m . Ş i m d i d e , y o k s u l v e zavallı ulu s u n e n b a ş ı n d a b u l u n a n , a ğ z ı n d a n ç ı k a n h e r s ö z b i r yasa o l a n kişiyle k a r şılacaktım. Sanırım d u y d u ğ u m heyecanın kaynağını biraz anlatabildim. Bu h e y e c a n ve şaşkınlık i ç i n d e içeri girmiştim. İ ç e r i g i r d i ğ i m d e Sultan R e ş a d , b i r i s k e m l e d e o t u r u y o r d u ; ş i ş m a n göv d e s i n i d e n g e d e t u t m a k i ç i n o l a c a k , sol k o l u v e y a n ı y l a , süslü b i r masaya d a y a n m ı ş t ı . E n v e r v e Salih P a ş a l a r o n u n k a r ş ı s ı n d a b i r e r i s k e m l e d e o t u r maktaydılar. Ne yolda selâmlayacağımı b i l e m e d i ğ i m i ç i n , şaşkınlık için de, h e r h a n g i b i r kişiyi selâmladığım z a m a n yaptığım hareketi yaptım. S u l t a n R e ş a t g ü l ü m s e y e r e k : " G e l b a k a l ı m K â m i l E f e n d i , gel b i z i m m ü ş k ü l ü m ü z ü h a i l e y l e " , d e d i , b u n u s ö y l e r k e n , y a n ı m d a k i ağaya b i r k o l t u ğ u i ş a r e t e d e r e k , b u n u n k e n d i y a k ı n ı n a g e t i r i l m e s i n i e m r e t t i , b a n a d a eliy l e oraya o t u r m a m ı e m r e t t i . Y e n i d e n k e n d i s i n i selâmlayarak o t u r d u m . Sul tan h e m e n söze başladı: " B i l m e m bilir misiniz, d e d i , b i z i m biraderin b i r ç o k kadınları vardı; bunlara n e d e n i r d i ? " B u soru üzerine biraz to parlanmıştım. B e k l e t m e d e n yanıtladım: " E v e t e f e n d i m , d e d i m , nikâhlı o l a n l a r d a n başkalarına müstefrişe d e n i r " . Sultan Reşat, h e m e n konuş t u : " S o r a c a ğ ı m şey m i r a s l a ilgili, d e d i . B u m ü s t e f r i ş e d e n i l e n l e r i n mi ras h a k k ı v a r m ı d ı r ? " . İ ş i n A b d ü l h a m i d ' i n m i r a s ı s o r u n u o l d u ğ u n u
132
TAMU YELLERİ
anlamıştım; içime su serpildi. O zamana d e k yüzlerce binlerce karma şık k o n u y u ç ö z ü m l e m i ş t i m . Bu konularda yeterli bilgim ve d e n e y i m i m v a r d ı . A n c a k b u k e z k a r ş ı m d a d e v l e t i n v e d i n i n b a ş ı H a l i f e v e a y r ı c a da mat o l m a k dolayısıyla B a ş k u m a n d a n Vekili vardı. İkisinin de miras ko nusunda benim bildiklerimin yüzde birini bilmediklerinden kuşkum y o k t u . D i n i n k o y d u ğ u k u r a l l a r ı r a h a t l ı k l a a n l a t a b i l e c e k t i m . B u n l a r iş lerine g e l m e z , ya da b e ğ e n m e y e b i l i r l e r d i . Ne var ki, k o r u y u c u s u o l d u k ları, k o r u m a k l a görevli b u l u n d u k l a r ı dine karşı gelemezlerdi. Olsa olsa bana kızarlardı, gözden düşerdim. Zaten gözde değildim. Şeyhülislâm yerine orada b u l u n u y o r d u m . İslâm dininin miras kurallarının ne denli k a r m a ş ı k o l d u ğ u n u y e n i k u ş a k l a r b i l m e z l e r . A t a t ü r k M e d e n i k a n u n u ge tirterek bu karmaşık kuralları tüm sakıncaları ve haksızlıklarıyla bir likte o r t a d a n kaldırmıştır. Yeni kuşaklar b u n d a n dolayı d a Atatürk'e b o r ç ludurlar.
Rahatlamıştım. Sultan Reşad'a: " E f e n d i m i z , d e d i m (Böyle denilirdi o z a m a n ) m a l û m u h i l â f e t p e n a h i l e r i d i r k i , (Siz H a l i f e o l m a k d o l a y ı s ı y l a p e k alâ b i l i r s i n i z k i ) b i r z a t , n i k a h l a m a k s u r e t i y l e d ö r t k a d ı n l a e v l e n e bilir. N i k â h l ı o l a n b u d ö r t k a d ı n ı n d a mirasta h a k k ı vardır. A n c a k ö l e nin ç o c u ğ u varsa, d ö r t k a d ı n ı n mirastaki payı b i r s e m e n ( s e k i z d e b i r ) o r a n ı n d a o l u r . M ü s t e f r i ş e l e r ise m i r a s a k a t ı l a m a z l a r . " Sultan R e ş a t , " H a , dedi. (Söze başladığında hep " h a " dediğini o zaman saptadım), d e m e k b i r a d e r d e n kalan n e varsa miras o l a c a k " . " E v e t e f e n d i m i z " , diye yanıt v e r d i m . Padişah, eliyle Enver Paşa'yı göstererek " A m a b u n l a r birader d e n kalan bazı şeyleri almak istiyorlar", dedi. " Z ü l f ü y a r a " d o k u n m u ş o l d u ğ u m u sanarak k ü ç ü k bir heyecana kapıldım, kendimi tuttum, dinin gereği ve g e r ç e k uygulama neyse ikirciksiz söyleyecektim: " E f e n d i m i z , H ü k ü m e t v e Saray a d ı n a k i m i e ş y a a l ı n a b i l i r . Ç ü n k ü s a r a y l a r d a b u l u n a n b ü t ü n eşyalar d e m i r b a ş sayılır ve b u n l a r H a n e d a n ı n d ı r . H a n e d a n ı n o l a n eşya d o ğ a l o l a r a k m i r a s a g i r m e z . B u n l a r d e v l e t i n d i r . M i r a s a gire c e k eşya v e d e ğ e r l e r , k i ş i n i n k e n d i s i n e ait p a r a , m ü c e v h e r , t a p u y a b a ğ l ı arazi v e emlâktir. B u n l a r , varisler arasında taksim o l u n u r " . P a d i ş a h , b a n a dikkatle baktı. " H a , şimdi o r a d a g ö r d ü ğ ü n ü z ü söyledikleri şeyler mira sa girer m i ? " , diye sordu. " E v e t e f e n d i m i z " , diye bu soruyu yanıtladım. Padişah, ötekilere d ö n e r e k : " H a , müşkil halloldu.", d e d i ; v e yarı doğ r u l u r g i b i d a v r a n d ı . B u n u n ü z e r i n e , g ö r ü ş m e n i n bittiği anlaşılmıştı. H e p b i r l i k t e ayağa k a l k a r a k d ı ş a r ı ç ı k t ı k . A ş a ğ ı y a B a ş m a b e y i n c i n i n o d a s ı n a
TAMU
YELLERİ
133
i n d i k . E n v e r P a ş a , S a l i h P a ş a ' y a , " s i z i eve b ı r a k ı r ı z " d e d i , s o n r a b a n a d ö n e r e k , " S i z de b i z d e kalırsınız", diye ekledi. Teşekkür e d e r e k , izin v e r i l i r s e Fatih'te d o s t l a r ı m d a n b i r i n i n e v i n d e k a l m a k i s t e d i ğ i m i s ö y l e d i m . E n v e r Paşa b i r a n d ü ş ü n d ü , s o n r a : " İ y i a m a , g e c e y a r ı s ı n ı g e ç t i , o r a y a nasıl g i d e r s i n i z , d e d i . B i r y o l u var, b i z e g i d e r i z o r a d a n sizi g ö n d e r i r i m . " diye e k l e d i . H e p birlikte kalktık, E n v e r ve Salih Paşalarla bir likte o t o m o b i l e b i n d i k . B e ş i k t a ş ' t a n a z ö t e d e Salih Paşa'yı e v i n e b ı r a k t ı k . S o n r a K u r u ç e ş m e ' d e k i yalıya g e l d i k . N ö b e t ç i a s k e r l e r s e ğ i r t e r e k B a ş k u m a n d a n ı karşıladılar. Enver Paşa şoföre b e n i g i d e c e ğ i m yere götürmesi ni
emretti,
bu
arada,
sırtından
samur
kaplı
pelerinini
çıkararak,
ü ş ü m e m e m i ç i n sırtıma a l m a m ı s ö y l e d i v e b a n a u z a t t ı . G e r ç e k t e n s o ğ u k t u ve tirtir t i t r i y o r d u m . P e l e r i n işime yaradı. S o k a k l a r b o m b o ş t u . Başkent u y k u d a y d ı . K ö p r ü h e n ü z a ç ı l m a m ı ş o l d u ğ u i ç i n g e ç t i k , Fatih'te d o s t u m u n evine v a r d ı k . İ n d i ğ i m d e t e ş e k k ü r e d e r e k , şoföre p e l e r i n i teslim ettim. Verilen e m i r g e r e ğ i n c e ertesi gün gene B e y l e r b e y i Sarayı'na gidile r e k eşyanın saptanması ve defterlere geçirilmesi g e r e k i y o r d u . Varisler a r a s ı n d a , A b i d i n , A b d ü r r a h i m v e B u r h a n a d ı n d a k i ş e h z a d e l e r v e b i r ta k ı m sultanlar vardı. A n c a k b u n l a r d a n kimisi k ü ç ü k , kimisi de ortalar da yoklardı. B e n , S a l i h Paşa v e H a z ı m b i r l i k t e B e y l e r b e y i S a r a y ı ' n a v a r d ı k . B u a r a d a Salih P a ş a ' y ı b i r k ö ş e y e ç e k e r e k , g e c e k i s o r u v e y a n ı t l a r k o n u s u n da kendisinin düşüncesini s o r d u m . Yanıtlarımın hepsinin doğru oldu ğ u n u , k i m s e n i n b u n l a r d a n alınamayacağını b i l d i r d i . Eşyaların saptanması, v e d e ğ e r l e n d i r i l m e s i işine b a ş l a n d ı . A b d ü l h a m i d ' i n k ı z l a r ı o l a n sultan ları Celâlettin A r i f temsil e d i y o r d u . Öteki varislerin de vekilleri vardı; a y r ı c a d e ğ e r s a p t a m a s ı i ç i n b i r E r m e n i k u y u m c u g e t i r t t i r i l m i ş t i . Varis l e r i n v e k i l v e t e m s i l c i l e r i k a l a b a l ı k t ı . S a r a y ı n d e n i z y ö n ü n d e k i b i r salo n u n d a t o p l a n ı l d ı . O n l a r ayakta v e b i z o t u r m u ş o l d u ğ u m u z h a l d e , g e c e k i s a n d ı k getirttirildi. K u y u m c u ö n c e e l m a s k u t u s u n u b i r m a s a ü z e r i n e koy d u . Elmasları birer birer inceleyerek değerlerini bildirmeye başladı. Bu arada birlikte g ö t ü r d ü ğ ü m ü z kâtipler söylenenleri defterlere işliyorlar d ı . G e c e g ö r m ü ş o l d u ğ u m u z p e m b e e l m a s a sıra g e l d i . K u y u m c u , m e n d i lini çıkararak bu elması ovuşturmaya başladı.
T a ş ı n p e m b e l i ğ i gitti.
K u y u m c u , A b d ü l h a m i d ' i n aldatılmış o l d u ğ u n u , taşın b o y a n m ı ş bulun d u ğ u n u söyledi. S o n u n d a , kitap b i ç i m i n d e k i k u t u n u n i ç i n d e k i elmasla r ı n t o p l a m d e ğ e r i n i n k ı r k b e ş b i n lira o l d u ğ u saptandı.
O tarihte bu
134
TAMU YELLERİ
k ı r k b e ş b i n altın d e m e k t i . B u n d a n s o n r a tahviller, y e r l i y a b a n c ı hisse se n e t l e r i d e f t e r e g e ç i r i l d i . P a r a l a r , altın v e m e c i d i y e l e r n e varsa b i r b i r sayılarak saptandı. D i ğ e r o d a , d o l a p ve sandıklar g ö z d e n geçirildi. H i ç g i y i l m e m i ş i ç ç a m a ş ı r l a r ı , ç o r a p l a r , a ç ı l m a m ı ş k o k u ş i ş e l e r i , b ü y ü k ku tularda bisküviler, k a ç a k tütün d o l u paketler, b a ş k a c a çeşitli cıgara ve t ü t ü n l e r , ç e ş i t l i k u l l a n ı l m ı ş k u l l a n ı l m a m ı ş m a r a n g o z l u k aygıtları, b i l e ğ i taşına d e k n e varsa g ö r ü l ü p y a z ı l d ı . B a h ç e n i n y u k a r ı s ı n d a , o r t a halli b i r zenginin sarayına b e n z e y e n b i r ahırdaki at ve arabalar g ö r ü l e r e k değer lendirildi. O tarihte, O s m a n l ı sarayında, Veliaht'ın başkanlığında n a z ı r l a r d a n oluşan bir H a n e d a n Meclisi vardı. Yusuf İzzettin'in intiharından sonra Vahidettin veliaht o l m a k l a b u m e c l i s i n başkanıydı. B u n u n e m r i gereğin ce, A b d ü l h a m i d ' i n mühürleri, yapılan zabıt, bulunan bütün evrak, özel n o t d e f t e r l e r i , b u l u n a n m ü c e v h e r , p a r a d i ğ e r e ş y a n ı n y a z ı l ı o l d u ğ u def terler, b u m e c l i s e g ö n d e r i l m e k g e r e k i y o r d u . M ü h ü r l e r o r t a d a y o k t u . K a dınefendiye
haber
salarak
mühürleri
istettik.
Gelen
yanıtta,
A b d ü l h a m i d ' i n m ü h ü r l e r i n i n o ğ l u S e l i m E f e n d i ' y e v e r i l m e s i n i vasiyet etmiş o l d u ğ u , bu n e d e n l e m ü h ü r l e r i n Selim Efendi'de olduğu bildirildi. K e n d i s i n e b u k o n u d a h a b e r s a l ı n d ı . E r t e s i g ü n ü saraya g e l e c e ğ i h a b e r i alındı. A b d ü l h a m i d ' i n siyasal g ö r ü ş l e r i v e d e v l e t i d a r e s i b a k ı m ı n d a n d ü ş ü n celeri b e n i p e k ilgilendirmekteydi. O t u z ü ç yıllık istibdadı süresince ne gibi düşüncelerle devleti yönetmiş olduğunu m e r a k e d i y o r d u m . Bu ko n u d a b i r şeyler ö ğ r e n m e k u m u d u y l a , elime g e ç e n t ü m kâğıtları okuyor d u m . H i ç b i r şey b u l a m a d ı m . B i r ara e l i m e k ü ç ü k b i r d e f t e r g e ç t i ; b i r c e p d e f t e r i . B u defter, o t u z ü ç y ı l m i l l e t e a c ı ç e k t i r m i ş , İ m p a r a t o r l u ğ u n yıkılmasına n e d e n o l m u ş o l a n a d a m ı n , nasıl b i r kara cahil o l d u ğ u n u o r taya k o y m a k t a y d ı . G e r ç e k t e n b u d e f t e r k a r g a c ı k b u r g a c ı k y a z ı l a r l a v e i m l â y a n l ı ş l a r ı y l a d o l u y d u . Yazısı o k u n m a y a c a k d e n l i k ö t ü y d ü . D e f t e r d e y a z ı l ı o l a n ş e y l e r ise f e r m a n n u m u n e l e r i y l e , havalesi g e r e k e n e v r a k üzerine yazılacak irade n u m u n e l e r i n d e n ibaretti. Ertesi günü sarayda b u l u n d u ğ u m u z sırada, Selim E f e n d i ' n i n geldiği v e b i z i ç a ğ ı r d ı ğ ı b i l d i r i l d i . O r t a katta, d e n i z y ö n ü n d e b i r o d a y a gittik. B i r koltukta yayılmış o t u r u y o r d u , karşısında da üç sandalye vardı. İ ç e r i girdiğimizde, memnuniyetsizliğini belirten b i r hareketle, bize sandalye l e r i g ö s t e r d i . Salih P a ş a , H a z ı m B e y v e b e n o t u r d u k .
135
TAMU YELLERİ
O r t a d a n kısa b o y l u , ş i ş m a n c a , b e l d e n y u k a r ı s ı g e l i ş m i ş , b e l d e n aşa ğısı k ı s a , y ü z ü v e y a n a k l a r ı d o l g u n , g ö z l e r i M o ğ o l y a d a T a t a r g ö z l e r i gi bi yumuk, küçük ve çekikti. B e n b a ş tarafta o t u r m u ş t u m . H e m e n b a n a d ö n e r e k , sinirli o l d u ğ u b e l l i b i r sesle: " M ü h ü r l e r i i s t i y o r m u ş s u n u z . N e y a p a c a k s ı n ı z m ü h ü r l e r i ? d e d i . B a b a m o n l a r ı n b a n a v e r i l m e s i n i vasiyet e t m i ş t i r v e m ü h ü r l e r b e n d e d i r . H e r ihtimale karşı o n l a r ı n b e n d e kalması gerekir. M ü h ü r l e r i k i m s e y e v e r e m e m ! " . K e n d i s i n e ş u yanıtı v e r d i m : " H a k l ı s ı n ı z . A n c a k m ü h ü r l e r i isteyen b i z d e ğ i l i z , b i l d i ğ i n i z g i b i b i r H a n e d a n M e c l i s i vardır, b i z b u m e c l i s t e n a l d ı ğ ı m ı z e m i r g e r e ğ i n c e , s i z d e n m ü h ü r l e r i i s t e d i k . Bil diğiniz gibi bu mühürler, b i r ç o k berat, ferman, anlaşma ve kararlara b a s ı l m ı ş , d e v l e t i n ç e ş i t l i i ş l e r i n e ait e v r a k a b a s ı l m ı ş t ı r . İ l e r i d e t a r i h ba k ı m ı n d a n i n c e l e m e l e r d e kullanılmaları olasılığı vardır. B u y ü z d e n özel surette ve m ü z e l e r d e saklanmaları gerekir. Bildiğiniz gibi Yusuf İzzet t i n E f e n d i ' n i n t e r e k e s i a r a s ı n d a b u l u n a n k e n d i s i n e v e v a l i d e sultana ait m ü h ü r l e r d e H a n e d a n M e c l i s i ' n c e istenmiş v e b u m e c l i s e teslim edilmiştir. B i z a n c a k g ö r e v i m i z i y e r i n e g e t i r m e k i ç i n sizi r a h a t s ı z e t t i k . " S ö z l e r i m i n s o n u n a d o ğ r u S e l i m E f e n d i k ı s ı k b a k ı ş l a r ı n ı b e n d e n a y ı r m ı ş , Salih Paşa'ya v e H a z ı m B e y ' e b a k ı y o r d u . K o n u ş m a m ı b i t i r d i ğ i m d e ; o n l a r , Se lim Efendi'nin bakışlarından kendilerinin ne düşündüklerini sormakta o l d u ğ u n u a n l a m ı ş o l a c a k l a r k i , b e n i o n a y l a y a n kısa k o n u ş m a l a r d a b u lundular. B u n u n üzerine Selim Efendi sinirli b i r hareketle elini c e b i n e attı, b i r k â ğ ı d a sarılı o l a r a k A b d ü l h a m i d ' i n m ü h ü r l e r i n i ç ı k a r d ı , b i z e d o ğ r u uzatarak: "İşte mühürler, d e d i , m ü h ü r l e r b e n d e . . . bunları kimse y e v e r e m e m ! " B u n l a r ı s ö y l e r k e n , k â ğ ı d ı a ç m ı ş m ü h ü r l e r i b i z e d o ğ r u uza tarak gösteriyordu. Kâğıdın i ç i n d e üç tane m ü h ü r vardı. Bunlardan biri n e c e f taşından yapılmış ü ç köşeliydi, diğeri altın v e ü ç ü n c ü s ü b o n c u k tan yapılmıştı. Biryüzlerinde " A b d ü l h a m i d " , diğer yüzlerinde, ivediden p e k s e ç e m e d i m " H a m i d " gibi b i r yazı kazılıydı. Elmasların b u l u n d u ğ u k u t u n u n ü z e r i n d e g ö r d ü ğ ü m ü z m ü h ü r ü n ü ç ü n c ü m ü h ü r o l d u ğ u anlaşı l ı y o r d u . S e l i m E f e n d i , k â ğ ı d ı y e n i d e n s a r a r a k m ü h ü r l e r i c e b i n e koyar ken: "İşte mühürleri gördünüz. Onlar bendedir. Kimseye veremem, dedi. H a n e d a n M e c l i s i istiyorsa b e n d e n istesin". B u n u n ü z e r i n e k e n d i s i n e : " Ç o k doğru söylüyorsunuz, ancak, istendiğinde bu mühürleri H a n e d a n M e c lisine v e r e c e ğ i n i z e dair b i z e b i r yazı verirseniz g ö r e v i m i z i kolaylaştır mış
olursunuz",
dedim.
Biraz
arkasında
ayakta
duran
birine,
136
TAMU
YELLERİ
s ı k ı l m ı ş ç a s ı n a " Y a z b i r şey b u n l a r a v e r e l i m " , d e d i . O kişi, b i r m a s a ba ş ı n a g e ç e r e k b i r ş e y l e r k a r a l a d ı , S e l i m E f e n d i ' y e v e r d i . S e l i m E f e n d i ya z ı y ı o k u d u , i m z a etti v e b a n a v e r d i . K a ğ ı t t a ş u n l a r y a z ı l ı y d ı : " P e d e r i m e r h u m u n vasiyeti ü z e r e b e n d e b u l u n a n m ü h ü r l e r i k e n d i m H a n e d a n ı Saltanat M e c l i s i A l i s i n e t a k d i m e d e c e ğ i m i b e y a n e d e r i m " . B u k a ğ ı d ı a l m a k l a g ö r ü ş m e m i z s o n a e r m i ş t i . H e p b i r l i k t e ayağa kal k a r a k o d a d a n ç ı k t ı k . D ı ş a r ı d a , a ğ a l a r d a n b i r i s i n e , S e l i m E f e n d i ' n i n ya nındaki kişinin k i m o l d u ğ u n u sorduk. D a m a d ı olduğunu öğrendik. Adını şimdi anımsayamıyorum. Sarayda b u l u n d u ğ u m u z sıralarda, öğle yemeklerini Muhafızlarla ve A l b a y R a s i m ' l e birlikte y i y o r d u k . S o n u n d a b ü t ü n eşyalar saptandı, de ğerlendirildi, defterlere geçirildi. Y ü z k ı r k küsur b i n altınlık b i r miras s a p t a n m ı ş t ı . B u k o n u d a b i r r a p o r y a z ı l m a s ı g e r e k i y o r d u . Salih Paşa b u n u b e n i m y a z m a m ı i s t e d i . B e n d e , b u l u n a n eşyalar, b u n l a r ı n k u y u m c u ve varisler vekilleri h u z u r u n d a değerlendirildiği konusunda b i r r a p o r yazdım, h e p birlikte imza edildi ve H a n e d a n Meclisi Alisi'ne sunulmak üzere gönderildi. Ertesi günü, b ü t ü n mücevher, para ve tahvillerin Galata'da Deutsche Ban k a g ö t ü r ü l ü p t e s l i m e d i l m e s i e m r e d i l d i . H e y e t h a l i n d e saraya g i d e r e k , b u d e ğ e r l e r i a l d ı k , g e n e m o t o r l a v e h e y e t h a l i n d e b i l d i r i l e n b a n k a y a va rarak teslim ettik, karşılığında aldığımız m a k b u z u H a n e d a n M e c l i s i ' n e s u n d u k . B u k e z , d i ğ e r e ş y a l a r ı n k e n d i l e r i n e t e s l i m i n i istediler. Y e n i d e n saraya g i d e r e k , giysi, ç o r a p , t ü t ü n , k o k u ş i ş e l e r i , m a r a n g o z aygıtları n e v a r s a , t o p a r l a y a r a k b i r m o t o r l a S a r a y b u r n u ' n a gittik. Ç ü n k ü b u eşyala rın, Topkapı Saray'ında, H a r e m Dairesi denilen yerde bir odaya konul m a s ı istenmişti. T o p k a p ı S a r a y ı ' n ı n z e m i n k a t ı n d a , Valide sultanlara ö z g ü o l d u ğ u s ö y l e n e n rutubetli b i r o d a b i z e gösterildi. Eşyaları buraya güzel c e istif e t t i r d i k . O d a n ı n k a p ı s ı n ı k i l i t l e d i k . A r k a d a ş l a r ı m S a l i h P a ş a v e K a z ı m B e y , k a p ı n ı n t a r a f ı m d a n m ü h ü r l e n m e s i n i istediler. M u m v e s i c i m b u l u n d u , b e n d e m u m u n ü z e r i n e , " H ü s e y i n K â m i l " yazılı kişisel mühü rümü v u r d u m . Bu yaptıklarımızı da ayrı bir r a p o r l a H a n e d a n Meclisi n e b i l d i r d i k . B ö y l e c e A b d ü l h a m i d ' i n m i r a s işi s o n a e r d i r i l m i ş o l d u . A n c a k b ü t ü n b u i ş l e r i n b i r d e a r k a s ı v a r d ı r k i , i l e r i d e sırası g e l d i ğ i n d e anlatı lacaktır.
TAMU
YELLERİ
137
6- Kızılsultan'ın Yaşamı B o y u Yanında Taşıdığı ve G e c e l e r i Yastı ğının Altına K o y d u ğ u Tılsımlı Muskanın Ö y k ü s ü Y u k a r ı k i b ö l ü m d e , A b d ü l h a m i d ' i n yastığının a l t ı n d a , m u ş a m b a y a sa rılı b i r
"Vıkıf"
b u l d u ğ u m u z u , b u n u n karşısında h e p i m i z i n şaşırdığımı
zı söylemiş, ayrıca bu k o n u d a bilgi vermeye çalışacağımı bildirmiştim. Ş i m d i , ister " V ı k ı f " , ister t ı l s ı m l ı m u s k a , ister, s ö y l e n t i s e l b i r vasiyet, h e r n e ise, b u g i z e m l i n e s n e ü z e r i n e b i l d i k l e r i m i e l i m d e n g e l d i ğ i n c e açık lamaya çalışacağım. B ö y l e c e , o t u z ü ç yıl b i r k o s k o c a devletin ve soylu b i r ulusun başında b u l u n m u ş , devletin p a r ç a l a n m a s ı n a n e d e n o l m u ş , ulusa k a n kusturmuş b i r kişinin, kafa yapısı, k ö r inançlara bağlılığı d a h a k o lay a n l a ş ı l m ı ş o l a c a k t ı r . Ö y k ü ç o k eski tarihlerden kaynaklanan b i r söylentiye dayanmakta dır. " T u h f e " sahibi V e h b i ' n i n b i r b e y t i n d e ş ö y l e d e n i l i y o r : Drefşi kâviyani şol deri bayrakla etmiştir D e m i r c i Kâve Dahhâk'i anınla b e r b a d D a h h â k , İslâmiyet'ten ö n c e İran'da e g e m e n o l a n D a h h â k ' i M a r i a d ı n d a z a l i m b i r şahtır. G ü n l e r d e n b i r g ü n b u ş a h ı n i k i o m u z u n d a , y ı l a n b i ç i m i n d e y a r a l a r ç ı k a r . B u y a r a l a r şaha ç o k a c ı ç e k t i r m e k t e v e z a m a n ı n bilginleri ne acıları geçirebilmekte, ne de yaraları iyi e d e b i l m e k t e d i r l e r . Şeytan, bilgin kılığına girip şahın karşısına çıkar, iyileşmesi i ç i n h e r gün i k i k ü ç ü k e r k e k ç o c u ğ u n b e y n i n i n b u y a r a l a r ü z e r i n e k o n u l m a s ı n ı salık v e r i r . Ş a h ı n a d a m l a r ı k ü ç ü k e r k e k ç o c u k a v ı n a ç ı k a r l a r , h e r g ü n yakala dıkları iki k ü ç ü k e r k e k ç o c u ğ u ö l d ü r e r e k beyinlerini yaraların üstüne koyarlar. Şahın acıları diner, ne var ki, yaralar g e ç m e z . K ü ç ü k e r k e k ç o c u k avı s ü r e r g i d e r . K e n t t e d e m i r c i l i k y a p a n K â v e a d ı n d a b i r a d a m var dır. Ş a h ı n c e l l a t l a r ı d a h a ö n c e K â v e ' n i n b i r k ü ç ü k o ğ l u n u , b e y n i n i şaha götürmek üzere öldürmüşlerdir. Kâve'nin bir k ü ç ü k oğlu daha vardır; ve o gün, babası çalışırken o da k ö r ü ğ ü işletmektedir. Şahın adamları d ü k k â n ı basarlar, b u ç o c u ğ u d a alıp g ö t ü r m e k istemektedirler. B i r i n c i o ğ l u n u y i t i r m i ş o l a n K â v e , b u k e z isyan e d e r . Â t e ş v e k ı v ı l c ı m l a r l a d e l i k d e ş i k o l m u ş ö n l ü ğ ü n ü ç ı k a r ı p b i r s ı r ı ğ ı n u c u n a b a ğ l a y a r a k s o k a ğ a fır lar. D a h h â k ' t a n y a k ı n a n l a r ı n k e n d i a r d ı n a d ü ş m e s i n i , b u z a l i m ş a h t a n k u r t u l m a k i ç i n savaşıma k a t ı l m a s ı n ı ç e v r e s i n e b a ğ ı r ı r . D a h a ö n c e K â v e gibi ç o c u k l a r ı n ı yitirmiş olanlar, zalim şahtan k u r t u l m a k isteyenler Kâ v e ' n i n y a n ı n a k o ş a r l a r . K â v e , b a ş t a , e l i n d e u c u n d a ö n l ü ğ ü asılı s ı r ı k sa-
138
TAMU
YELLERİ
raya h ü c u m e d i l i r , savaşdır v e s o n u n d a z a l i m şah e l e geçirilir. A n c a k k e n disini
yok
edemezler,
çünkü
Dahhâk
sihirbazdır;
hiçbir
silâh o n u
ö l d ü r e m e z . B u n u n ü z e r i n e K â v e v e a r k a d a ş l a r ı , ş a h ı b i r m a ğ a r a y a ka p a t ı r l a r , a ç v e s u s u z b ı r a k a r a k ö l m e s i n i sağlarlar. H a l k , d e m i r c i K â v e ' n i n ş a h o l m a s ı n ı ister. K â v e b u n u k a b u l e t m e z , D a h h â k ' ı n z u l m ü n d e n k a ç a r a k Z a b l i s t a n ' d a y e r l e ş m i ş Ç e m ş i d o ğ u l l a r ı n d a n F e r i d u n ' u n şah o l masını önerir. F e r i d u n şah o l u n c a K â v e ' y i b a ş k u m a n d a n yapar, eski de r i d e n d e l i k d e ş i k d e m i r c i ö n l ü ğ ü n ü n d e l i k v e yırtıkları m ü c e v h e r l e r , altın v e i n c i l e r l e s ü s l e n i r v e o n a r ı l ı r , v e b u ö n l ü k s a n c a k sayılır, b ü t ü n savaş l a r a b u s a n c a k l a g i d i l i r v e h e p s i n d e n u t k u y l a d ö n ü l ü r . İşte b u s a n c a ğ a D r e f ş ' i K â v i a n i " adı verilir. A r a d a n zamanlar geçer; Sasaniyan'da Ekâsire Devletleri, bu " D r e f şi K â v i y a n i " y i kutsal b i r b a y r a k o l a r a k kabul ederler. Ç o k y ı l l a r s o n r a İ s l â m i y e t o r t a y a ç ı k a r . H a z r e t i Ö m e r ' i n halifeliği z a m a n ı n d a , S a a d b i n Vakkas, İ r a n ü z e r i n e savaşa girişir, İ r a n ' ı işgal e d e r , b u a r a d a , E k a s i r e ' n i n s o n şahı Y e z d i c i r d Ş a h ı t u t s a k e d e r , t o p r a k l a r ı n ı da İslâm hükümetine bağlar. Bu arada, şahların hazineleri de ele geçi rilmiştir, b u n l a r i ç i n d e " D r e f ş ' i K â v i y a n i " d e vardır. Bunlar, M e d i n e ' y e getirilir. H a z r e t i Ö m e r , savaşta yararlıkları g ö r ü l e n l e r arasında e l d e e d i l e n ganimetleri paylaştırır. " D r e f ş ' i K â v i y a n i " n i n , b i r karış genişliğinde ve b i r b u ç u k karış u z u n l u ğ u n d a b i r b ö l ü m ü d e Hazreti A l i ' y e düşer. Ku y u m c u l a r bu parçaya o z a m a n o n b i n d i n a r değer biçmişlerdir. Elde edi len ganimetler arasında kimi tarih kitaplarında yazıldığına göre, ü ç y ü z arşın b o y u t l u d ö r t k ö ş e b i r h a l ı v a r d ı . B u halı çeşitli m ü c e v h e r l e r v e i p e k l e r l e i ş l e n m i ş t i . T ö r e n g ü n l e r i n d e s e r i l i r v e ü z e r i n e ş a h l a r ı n t a h t l a r ı kurulurmuş. Şimdi, karıda
da
"Vıkıfın
ne
bildirdiğim
yolla gibi,
düzenlendiğini "Drefş'i
anlatalım.
Kâviyani",
bir
idi, ve Kâve çalışırken b u n u ö n l ü k olarak kullanırdı, ve
kıvılcımlardan
Dahhâk
bu
tarafından
deri
da
delik
deşik
olmuştu.
parçasından yapılan
cezalandırmakla,
Daha
deri
yu
parçası
s ı ç r a y a n ateş
Sonradan,
zalim
şah
bayrak altında toplanan halk
Kâve'nin
önlüğü
bir
sancak
niteliği k a z a n m ı ş , b u n d a n s o n r a g i r i ş i l e n savaşlara b u n i t e l i k l e g ö t ü r ü l m ü ş v e u t k u y a u l a ş ı l m ı ş t ı . S a a d b i n V a k k a s İ r a n ' d a savaştığı s ı r a d a , İran lılara R ü s t e m b i n Z a l k u m a n d a e d i y o r d u . M ü s l ü m a n l a r b i r t ü r l ü y e n g i y e k a v u ş a m ı y o r l a r d ı . S a a d b i n V a k k a s H a z r e t i Ö m e r ' e b a ş v u r a r a k , utku-
TAMU YELLERİ
139
n u n sağlanması için r i c a d a b u l u n m u ş t u . H a z r e t i Ö m e r b u k o n u d a H a z r e t i A l i ile g ö r ü ş t ü ğ ü n d e , H a z r e t i A l i , k e n d i s i n e ş u n l a r ı s ö y l e m i ş t i r . " O Drefş'i Kâviyani denilen sancak deriden yapılmış olup, daha ö n c e bir demircinin önlüğü idi ve kıvılcımlardan delik deşik olmuştu. A n c a k ön l ü k b ö y l e c e b i r vıkıf (Dinsel kalıt anlamında) niteliği kazanmıştır. B u n a karşı, o n u y e n e b i l e c e k b i r " v ı k ı f " d ü z e n l e y e r e k g ö n d e r m e k gerekir. B u n u b e n y a p a r ı m " . H a z r e t i A l i , b ö y l e s ö y l e y e r e k " S a d r e n d e r S a d r " a d ı ve rilen " V ı k f ı " kendisi d ü z e n l e y e r e k İran'da b u l u n a n Saad b i n Vakkas'a göndermiş, b u n u n üzerine İslâm orduları İranlıları y e n m e y i başarmış lar, a l d ı k l a r ı g a n i m e t l e r a r a s ı n d a , " D r e f ş i K â v i y a n i " y i d e e l e g e ç i r m i ş lerdir. İşte E n v e r Paşa ile b i r l i k t e A b d ü l h a m i d ' i n yastığı a l t ı n d a b u l d u ğ u m u z , b u Hazreti Ali tarafından düzenlenmiş " V ı k ı f t ı . A b d ü l h a m i d ' i n b u n u h i ç y a n ı n d a n ayırmadığı anlaşılıyor. A n c a k i n s a n ı n u s u n a b i r s o r u t a k ı l ı y o r ; R u s l a r A y a s t a f a n o s (Yeşil köy) önlerine geldiklerinde, A b d ü l h a m i d b u " V ı k ı f ı başının ö n ü n e ko y u p o n l a r ı n k a r ş ı s ı n a ç ı k m a y ı nasıl o l u p d a d ü ş ü n e m e m i ş t i r . B e l k i b ö y l e yapsaydı, Rus orduları Moskova'ya d e k kaçarlardı. D e m e k k i , " V ı k ı f l a , t ı l s ı m l a , m u s k a y l a , " D r e f ş ' i K â v i y a n i " y l e sa vaş kazanılamıyor. B ü y ü k b i r asker o l a n H a z r e t i Ö m e r ' i n , H a z r e t i A l i " V ı k f ı n ı hazırladığı sırada, Saad b i n Yakkas'a y e t e r i n c e asker g ö n d e r miş o l d u ğ u n d a n kuşku yoktur. Ayastafanos'a gelen R u s o r d u s u komuta n ı n ı n e l i n d e s a n c a k o l a r a k " D r e f ş ' i K â v i y a n i " y o k t u . Savaşlar u s l a v e güçle kazanılır. Anafartalar'da Mustafa K e m a l ' i n başında " V ı k ı f " de ğil, u s vardı. Kurtuluş Savaşımız U s ' u n utkusudur. " V ı k ı f , A b d ü l h a m i d ' i n t a h t t a n i n d i r i l m e s i n i ö n l e y e m e m i ş t i r . B u s ö z l e r , g e l e c e k k u ş a k l a r ı n ku laklarına küpe olmalıdır.
7 - İ m p a r a t o r l u ğ u n S o n Surre E m i n i O l u y o r u m " B u r a d a b i r n e b z e tevakkuf e d e r e k , i l e r i d e b u satırları o k u y a c a k o l a n l a r o l u r s a , b u n l a r l a b i r a z h a s b ü h a l e t m e y i m ü n a s i p g ö r d ü m . B u ha tıratı k a l e m e a l m a k t a n m a k s a d ı m , t a r i h y a z m a k d e ğ i l d i r . Â c i z l e r i , sade c e ö m r ü m b o y u v e b u l u n d u ğ u m m e m u r i y e l e r dolayısıyla karşılaştığım b a z ı ahvali ( o l a y l a r ı ) g e l e c e k k u ş a k l a r a i n t i k a l e t t i r m e k , a y r ı c a ihtiyar l ı k g ü n l e r i m d e o y a l a n m a k m ü l a h a z a s ı y l a h a r e k e t e t t i m . G e r ç i , hatıra-
140
TAMU YELLERİ
tımda muayyen b i r tarihi sıralama takip etmeye çalıştım; a n c a k gene de kusurlarım olmuş olabilir; hafızamda yanıldığım, lüzumsuz tekrarlama larda b u l u n m u ş o l d u ğ u m y e r l e r şüphesiz vardır. B u n u n i ç i n , b u hatıratı o k u y a c a k o l a n l a r d a n â c i z l e r i n i p e ş i n d e n m a z u r g ö r m e l e r i n i v e affetme lerini rica e y l i y o r u m . " D a h a ö n c e d e a n l a t t ı ğ ı m g i b i , D ü n y a Savaşı p a t l a k v e r d i ğ i n d e b i z l e r Y e m e n ' d e n İstanbul'a d ö n m e k ü z e r e y o l d a b u l u n u y o r d u k . D a h a ö n c e İkin c i Meşrutiyet ilân edilmiş, sonra A b d ü l h a m i d tahttan indirilmişti. B u olaylarda b e n i m d e üyesi o l d u ğ u m İttihat v e Terakki C e m i y e t i ' n i n bü y ü k payı vardır. S o n r a b i z Yemen'de iken Babıâli baskını o l m u ş ve Har b i y e Nazırı N a z ı m Paşa vurulmuştu. O tarihte S a d r a z a m K â m i l Paşa'ydı. B a b ı â l i b a s k ı n ı n d a b a ş r o l ü o y n a y a n E n v e r B e y (Paşa) i d i . G e r ç e k t e b u d a r b e n i n a r k a s ı n d a İttihat v e T e r a k k i C e m i y e t i b u l u n u y o r d u . A n c a k dar b e y e k a r ş ı n , c e m i y e t d o ğ r u d a n h ü k ü m e t i e l e a l m a k t a n k a ç ı n m ı ş , b i r sü r e d a h a g ö l g e d e kalmayı yeğlemişti. E n v e r B e y , Sultan R e ş a d ' d a n , M a h m u t Ş e v k e t P a ş a ' n ı n , a y n ı z a m a n d a h a r b i y e n a z ı r ı o l m a k k o ş u l u y l a , sadrıaz a m l ı ğ ı n a , İ z z e t P a ş a ' n ı n d a b a ş k u m a n d a n v e k i l l i ğ i n e a t a n d ı k l a r ı n a da i r i r a d e e l d e e t m e y i b a ş a r m ı ş t ı . K â m i l P a ş a istifa e d e r e k K ı b r ı s ' a gitti. Kimi nazırlar tutuklandı. İttihat ve T e r a k k i ' n i n eylemli o l a r a k y ö n e t i m i ele alması, M a h m u t Ş e v k e t P a ş a ' n ı n ö l d ü r ü l m e s i s o n u c u d u r . B u n u n ü z e r i n e Sait H a l i m Paşa S a d r a z a m o l m u ş , m u h a l i f l e r d e n b i r b ö l ü m ü k a ç m ı ş , b i r b ö l ü m ü asılmış, bir b ö l ü m ü de genellikle Sinop'a sürülmüşlerdir. B i z Y e m e n ' d e n İ s t a n b u l ' a g e l d i ğ i m i z d e i ç siyaset b a k ı m ı n d a n d u r u m b u y d u . Y e m e n ' d e t a n ı m ı ş o l d u ğ u m Vali v e K u m a n d a n , M e h m e t A l i P a ş a , İ s t a n b u l ' d a k o l o r d u k u m a n d a n ı o l a r a k b u l u n u y o r d u . A r a s ı r a b i z e gelir, genel d u r u m d a n s ö y l e ş i r d i k . Ç a n a k k a l e Savaşı ve savaşla ilgili d i ğ e r olaylar hakkında daha yukarı bölümlerde açıklamalarda bulunmuştum. İ t t i h a t ç ı l a r d a n b i r a z s ö z e t m e k i s t i y o r u m . Üst d ü z e y d e k i y ö n e t i c i l e r h ı r s l ı , k u r n a z , a n c a k i ç i n d e b u l u n u l a n k o ş u l l a r d a d e v l e t y ö n e t e c e k ni telikte k i ş i l e r d e ğ i l l e r d i . Ü s t d ü z e y d e r k e n , E n v e r , Talât v e C e m a l Paşa ları k a s d e d i y o r u m . B u n l a r y e t e r i n c e y ü r e k l i d e d e ğ i l l e r d i . N i t e k i m , p e r d e a r k a s ı n d a k a l m a y ı , İttihatçı o l m a y a n , n e v a r k i , İttihatçılara s e m p a t i gös teren, Sadrazamlar başkanlığında hükümetler kurulmasını, bu hükü metlerde
birkaç
nazırlıkla
yetinmeyi
yeğlemişlerdir.
Yürekli
TAMU YELLERİ
141
olmadıklarının bir başka kanıtı da, b ü y ü k yenilgiyle birlikte, Almanla r ı n a r d ı n a t a k ı l a r a k y u r t t a n k a ç m a l a r ı d ı r . E n v e r , n e d e n l i hırslı o l d u ğ u n u , B a b ı â l i baskınıyla, Saray'a d a m a t o l m a k l a , k i m s e y e d a n ı ş m a d a n İ m p a r a t o r l u ğ u savaşa s o k m a k l a , K a r s ' t a d o k s a n b i n e r i k a r v e b u z l a r i ç i n e g ö m m e k l e v e d a h a s o n r a k i d a v r a n ı ş l a r ı y l a , y e t e r i n c e k a n ı t l a m ı ş t ı r . Ta lât, n a m u s l u , a n c a k y e t e n e k s i z b i r i y d i . C e m a l ise b i r k ü ç ü k E n v e r ' d i . O y s a İttihat v e T e r a k k i h a r e k e t i , b a ş l a n g ı ç t a ç o k o l u m l u v e i ç t e n l i k liydi. Ülkeyi ve ulusu A b d ü l h a m i d istibdadından kurtarmak, Devlet'e ç e k i d ü z e n v e r m e k , u l u s u b i l i n ç l e n d i r m e k , b i r l i k t e y a ş a d ı ğ ı ç e ş i t l i ulus lar i ç i n d e yitip gitmesini ö n l e m e k a m a ç l a n ı y o r d u . A b d ü l h a m i d gibi b i r m ü s t e b i d i n tahttan i n d i r i l m e s i n i s a ğ l a m a k b ü y ü k b i r b a ş a r ı d ı r . A n c a k , asıl o n d a n s o n r a y a p ı l m a s ı g e r e k l i o l a n ş e y l e r y a p ı l a m a m ı ş , y ö n e t i c i l e r e b i r şaşkınlık, b i r n e yapacağını b i l e m e m e z l i k e g e m e n olmuştur. B u n d a b e l k i karşı karşıya b u l u n u l a n sorunların b o y u t l a r ı n ı n da katkısı vardır. H a l k d a b u d e n l i ö z g ü r l ü ğ e a l ı ş ı k d e ğ i l d i . İ s t a n b u l ' d a h e r k e s d i l e d i ğ i gi bi yazar k o n u ş u r olmuştu. Savaşlardaki yenilgiler, halkın gereksinmele rini
karşılamaktaki
güçlük
ve
gecikmeler,
muhaliflerin
her
çeşit
p r o p a g a n d a l a r ı , halkı İttihat ve T e r a k k i ' d e n uzaklaştırmıştı. Yönetici l e r b u n u a n l ı y o r l a r , h a l k ı k a z a n a c a k ö n l e m l e r e b a ş v u r a c a k y e r d e , sinir leniyorlar,
kızıyorlar,
bütün
güçleriyle
muhaliflere
yükleniyorlardı.
K a t i l l e r i b u l u n a m a y a n c i n a y e t l e r i ş l e n i y o r , b u n l a r h e p İttihat v e Terakk i ' n i n ü s t ü n e y ü k l e n i y o r d u . B u n l a r ı n s o n u c u n d a , adı ü s t ü n d e İttihat (Bir lik) o l a n e y l e m , b ö l ü n m e y e n e d e n o l m u ş t u . B ö l ü n m e o r d u y a d a bulaşmıştı. " H a l â s k â r a n " (kurtarıcılar) adında bir grup türemişti. Bu kez bölün m e y i ö n l e m e k için komitecilik y ö n t e m l e r i n e başvurulmuştu. B e n i m gibi alt d ü z e y d e b u l u n a n , g e n e l l i k l e m e m u r v e s u b a y o l d u k l a r ı i ç i n , o yıllar d a İ m p a r a t o r l u ğ u n ç e ş i t l i u z a k y ö r e l e r i n d e g ö r e v y a p a n kişiler, o l u p bi tenleri ç o k geç ya da hiç ö ğ r e n e m e m e k d u r u m u n d a kalmışızdır. İletişim ve ulaştırma güçlükleri yanında, genel m e r k e z i n aksak ve eksik çalışma ları d a b u n a n e d e n o l m u ş t u r . O l u p b i t e n l e r i b e n i m g i b i ç o k k i ş i n i n o n a y l a m a d ı ğ ı b i r g e r ç e k t i r . İ m p a r a t o r l u ğ u n , 1914 K a s ı m ' ı n d a y a y ı n l a d ı ğ ı " C i h a d ı E k b e r " b e y a n n a m e s i y l e e y l e m l i o l a r a k savaşa g i r m e s i n d e n a z ö n c e Yemen'den d ö n d ü ğ ü m d e , tüm bu b ü y ü k kargaşanın içine düşmüş t ü m . Tutuklananlar, sürülenler, asılanlar o l m u ş t u . K i m l e r i n n i ç i n nele r i y a p t ı ğ ı b e l l i d e ğ i l d i . Savaşa g i r i l m e s i n i n b i l e k i m l e r i n i r a d e s i y l e y a d a o l u p b i t t i s i y l e g e r ç e k l e ş t i ğ i a n l a ş ı l a m a m ı ş t ı r . B i r ç e ş i t g i z l i ü ç l ü dikta-
142
TAMU YELLERİ
t ö r l ü k i ç i n d e b u l u n u l d u ğ u b i r g e r ç e k t i . D a h a savaşın i l k y ı l ı n d a , A l m a n ların
Batı'da
umdukları
utkuya
erişememeleri
savaşın
sonucunu
saptamıştı. M a r n e c e p h e s i n d e çakılıp kalan Almanlar, Osmanlı İmpara torluğu ü z e r i n d e giriştikleri b ü y ü k baskılarla, yeni c e p h e l e r açılmasını sağlamak İngiliz ve Fransızları Asya ve Afrika'da zorlamak, b ö y l e c e Marn e ' d a b a ş a r ı y a u l a ş m a k sevdasına k a p ı l m ı ş l a r d ı r . A l m a n l a r ı n R u s l a r ü z e rinde
kazandıkları
utku,
onlara
doğu
cephesinde
rahat
bir
soluk
a l d ı r m ı ş t ı . B i z i m Ç a n a k k a l e ' d e k a z a n d ı ğ ı m ı z u t k u ise, b u y o l l a y a r d ı m alamayan Rus İmparatorluğu'nun yıkılmasına n e d e n olmuştu. Alman lar b i z i m k a z a n d ı ğ ı m ı z b u utkuyla b ü y ü k b i r u m u d a kapılmışlardı. D o ğu c e p h e s i n d e k i askerlerini Batı'ya sürebileceklerdi. Ne var ki, İngiliz ve Fransızları başka alanlarda oyalayarak u m d u k l a r ı utkuya daha ça b u k erişebileceklerini umut etmişlerdir. İngilizler b o ş durmamışlar, Arap ları parayla, başta L a w r e n c e o l m a k üzere çeşitli ajanlarıyla, ö z g ü r l ü k ve bağımsızlık vaadleriyle çoktan kendi yanlarına çekmişlerdi. Mısır'a v e A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n a y ö n e l t i l e n saldırılar ( T ü r k - A l m a n s a l d ı r ı l a r ı ) , ula şım iletişim yetersizliğinden, ayrıca A r a p l a r ı n ihaneti y ü z ü n d e n sonuç s u z kalmıştır. İ n g i l i z l e r i n A r a p l a r ü z e r i n d e sağladığı e g e m e n l i k O s m a n l ı o r d u s u n u n g e n i ş c e p h e l e r ü z e r i n d e d a ğ ı l m a s ı n ı sağlamıştır. A y r ı c a silâh v e c e p h a n e y e t e r s i z l i ğ i , d ü z e n s i z l i k , u l a ş ı m g ü ç l ü k l e r i , a r a n ı l a n v e iste nilen s o n u ç l a r ı n sağlanması şöyle dursun, İ m p a r a t o r l u k topraklarının d ü ş m a n l a r eline geçmesine, zaten çeşitli ı r k ve uluslardan o l a n halkın b ü s b ü t ü n k o p m a s ı n a , ü l k e n i n ç ö z ü l m e s i n e y o l açmıştır. B i z b u d ü n y a savaşına, b i z e s ı ğ ı n m ı ş o l a n i k i A l m a n g e m i s i n i n K a r a deniz'e çıkmasına izin vermek, ya da daha doğrusu bunu önleyememek, ya da b u n u istemek y ü z ü n d e n katılmışızdır. G o b e n ve Breslau gemileri nin, T ü r k d o n a n m a s ı eşliğinde K a r a d e n i z ' e çıkışı E k i m 1914'dedir. Bu nun
üzerine
Kasım
başlarında
İngiltere
ve
Fransa
bize
savaş
ilân
e t m i ş l e r d i r . B i z i m savaş i l â n ı m ı z ise 1 1 K a s ı m ' d a d ı r . T ü m b u n l a r v e da ha sonra o l u p bitenler tarih kitaplarında yazılıdır. " A c i z l e r i b i r n e b z e bu hususlara hülâsaten temas ettim". A b d ü l h a m i d ' i n ö l d ü ğ ü Şubat 1918'de, o r d u l a r ı m ı z b ü t ü n c e p h e l e r d e y e n i k d u r u m d a y d ı l a r . S u l t a n R e ş a d ç o k yaşlı v e hastaydı. B ü t ü n " e m r ü k u m a n d a " , E n v e r , Talât v e C e m a l ' i n , ö z e l l i k l e E n v e r ' i n e l i n d e y d i . Y a l n ı z b i z i m o r d u l a r ı m ı z d e ğ i l , m ü t t e f i k l e r i m i z o l a n A l m a n , AvusturyaMacaristan ve Bulgaristan orduları da yenik ve umutsuz durumdaydı-
TAMU YELLERİ
143
lar. İ n g i l i z v e F r a n s ı z l a r , B a ğ d a t ' t a v e S u r i y e s ı n ı r ı n d a y d ı l a r . Ş e r i f H ü s e y i n k r a l l ı ğ ı n ı i l â n e t m i ş t i . D o ğ u A n a d o l u R u s işgali a l t ı n d a y d ı . A n c a k Rusya'da patlak veren B o l ş e v i k İhtilâli, bu b ö l g e d e yitirdiğimiz toprak ları geri a l m a k olanağını bize vermişti. B i r k a ç y ı l d a n b e r i Suriye'de b i r diktatör b i r h ü k ü m d a r gibi h ü k ü m süren C e m a l Paşa, İngiliz v e A r a p sal dırılarına karşı koyamaz d u r u m d a y d ı . A r a p l a r askerlerimizi bu b ö l g e d e ar k a d a n vurmaktaydılar. G e n e l d u r u m u n b ö y l e o l d u ğ u b i r z a m a n d a , Osmanlı O r d u l a r ı B a ş k u m a n d a n Vekili E n v e r ' i n , b ü t ü n b i r kış g e c e s i n i , B e y l e r b e y i Saray'ında,
Abdülhamid'den
kalan
mücevherleri
araştırmakla
g e ç i r e b i l m e s i ve Sultan Reşad'a mirastan pay a l m a k istediğini söyleye b i l m e s i , b e n i m u s u m u n a l a m a y a c a ğ ı b i r işti. N e v a r k i , b i z b i r s ü r e d i r u s u n a l m a y a c a ğ ı ö y l e ş e y l e r l e s a r m a ş d o l a ş y a ş ı y o r d u k k i , ş a ş ı r m a yete n e ğ i m i z i y i t i r m i ş t i k . İşte d e v l e t i n , y u k a r ı d a ö z e t l e m e y e ç a l ı ş t ı ğ ı m b i r d u r u m d a o l d u ğ u b i r sırada, Sultan Reşad tarafından, ö l ü m ü n d e n az ö n c e , f e r m a n v e i r a d e ile S u r r e E m i n i o l a r a k a t a n m ı ş t ı m . B a ş k u m a n d a n Veki l i E n v e r P a ş a ' n ı n , savaş c e p h e l e r i n d e k i a s k e r i n , c e p h a n e , y i y e c e k v e gi yeceklerinden ç o k A b d ü l h a m i d ' i n mücevherleriyle ilgilenmesi ne denli ş a ş ı r t ı c ı ise, b e n i m S u r r e E m i n l i ğ i m d e o d e n l i ş a ş ı r t ı c ı d ı r ; g i d e r e k da h a ç o k ş a ş ı r t ı c ı d ı r . Ç ü n k ü E n v e r P a ş a savaşın s o n u c u n u g ö r m ü ş v e ileri si için, yaşamını s ü r d ü r m e k için miras derdine düşmüş olabilir. A n c a k bir başkumandan vekilinin ç o k daha başka uğraşlar içinde bulunması gerektiği söylenebilir. Bu tartışmayı Tarih'e ve tarihçilere b ı r a k m a k ye r i n d e o l a c a k t ı r . B a ş k u m a n d a n v e k i l i d a m a t p a ş a n ı n n e g i b i h e s a p l a r ar d ı n d a b u l u n d u ğ u n u t a k d i r e t m e k , " â c i z l e r i n i n " işi o l m a m a s ı g e r e k i r . B e n i m Surre E m i n l i ğ i m e gelince...Önce Surre Eminliği nedir, b u n u özet leyeyim. Geleneksel olarak, Osmanlı padişahları, her yıl, güvenilir bir kişi s e ç e r e k , M e k k e Ş e r i f l e r i n e , A r a p ş e y h v e i l e r i g e l e n l e r i n e , d e ğ e r l i h e d i y e l e r , altınlar, a y r ı c a K a b e i ç i n ö r t ü g ö n d e r i r l e r d i . B u g e l e n e k d ü n y a savaşı i ç i n d e d e s ü r d ü r ü l m ü ş t ü r . D ü n y a s a v a ş ı n ı n s o n y ı l ı n d a , sava şın b i t i m i n e b e ş altı a y k a l a , t ü m A r a p l a r ı n İ n g i l i z l e r l e b i r l i k t e b i z e karşı s a v a ş t ı k l a r ı n ı n b i l i n d i ğ i , M e k k e Şerifi H ü s e y i n ' i n b a ğ ı m s ı z l ı k ilân etti ğ i n i n b i l i n d i ğ i , M e k k e ' y l e u l a ş ı m ı n k e s i l d i ğ i n i n b i l i n d i ğ i b i r sırada, b u nasıl b i r devletti k i , güvenilir b i r a d a m ı , A r a p l a r a para ve hediyeler gö t ü r m e k i ç i n g ö r e v l e n d i r e b i l i y o r d u ? . S a n ı r ı m b u n d a n d a h a mantıksız, d a h a o l u m s u z , y e r s i z b i r d a v r a n ı ş b u l u n a m a z . D e v l e t l e r i n d e insanlar g i b i b u nadıklarına inanmak gerekecek. A n c a k bu konuda söyleyeceklerim bitmedi.
144
TAMU YELLERİ
8 - Surre E m i n i O l a r a k Yola Çıkıyorum-Mustafa K e m a l ' l e İlk Kar şılaşmam Surre Eminliğine Sultan R e ş a d ' ı n fermanıyla görevlendirilmiştim. A n c a k k ı s a b i r s ü r e s o n r a , 4 T e m m u z 1 9 1 8 ' d e S u l t a n R e ş a d ö l m ü ş t ü . Ye r i n e V a h i d e t t i n p a d i ş a h o l d u . B i r b a ş k a s ı n ı s e ç e r , b u işten k u r t u l u r u m diye umutlanmıştım. Ne var ki, yeni padişah, ölenin fermanını yeniledi. Artık kurtuluş yoktu. Araplara, şeyhlere verilecek hediyeler hazırlan mıştı. A y r ı c a sandıklar d o l u s u altın vardı. Saymak g ü ç l ü ğ ü n ü ö n l e m e k i ç i n , b u a l t ı n l a r t e r a z i ile t a r t ı l d ı , b u l u n a n a ğ ı r l ı ğ a g ö r e b ö l ü n e r e k , sa yıları saptandı. Ayrıca, evimin b u l u n d u ğ u sokakta, b a h ç e m i z d e , A r a p giysili a d a m l a r t a r a f ı n d a n , k ı l ı ç k a l k a n o y u n l a r ı , ç e ş i t l i g ö s t e r i l e r , tö renler yapıldı. İlâhiler, dualar o k u n d u . B i z de yol hazırlıklarımızı yap m ı ş t ı k . Ü l k e n i n i ç v e dış d u r u m u n a g ö r e , y e n i b i r s e r ü v e n e d o ğ r u y o l a ç ı k m a k t a o l d u ğ u m u b i l i y o r d u m . Başa gelen ç e k i l e c e k t i . Tanrı'dan baş k a d a y a n a ğ ı m y o k t u . Ü l k e y i s a r a n gaflet v e b u n a k l ı k b e n i d e e t k i l e m i ş o l a c a k ki, o n yaşlarında o l a n b i r o ğ l u m l a , o n i k i yaşlarında o l a n b i r kızı mı da birlikte götürmeyi kararlaştırmıştım. Gerçekte bu yapılacak iş de ğ i l d i . G ü n l e r d e n b i r g ü n H a y d a r p a ş a ' d a n , " A l a y ı v â l â " ile t r e n e b i n d i k . Bu arada m e y d a n a gelen ö n e m l i b i r değişiklikten söz etmeyi unut m u ş u m . 1917 y ı l ı b a ş l a r ı n d a S a d r a z a m Sait H a l i m P a ş a istifa e t m i ş v e y e r i n e Talât P a ş a , S u l t a n R e ş a d ' ı n s o n S a d r a z a m ı o l m u ş t u . B ö y l e c e İt tihat v e T e r a k k i , İ k i n c i M e ş r u t i y e t ' t e n h e m e n d o k u z y ı l s o n r a , d o ğ r u d a n iktidarı ele a l m a k yürekliliğini gösterebilmişti. Vahidettin padişah o l d u ğ u n d a , İ t t i h a t ç ı l a r ı h i ç s e v m e m e s i n e k a r ş ı n , k e n d i s i n i h e n ü z yete r i n c e g ü ç l ü b u l m a d ı ğ ı i ç i n , o l a c a k , Talât P a ş a ' y ı s a d r ı a z a m l ı k t a b ı rakmıştı. A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n d a k i savaş v e k a r g a ş a d o l a y ı s ı y l a M e k k e ' y e ulaşa bileceğimizi hiç s a n m ı y o r d u m . A n c a k görev görevdi ve biz de b i r kez yo la ç ı k m ı ş b u l u n u y o r d u k . Y a n ı m d a , Ş a m ahalisinden b i r ç o k kişi ve k a l a b a l ı k b i r h e y e t d e v a r d ı . Ş e r i f H ü s e y i n İ n g i l i z l e r l e ittifak h a l i n d e ve bağımsızlık ilân etmiş o l d u ğ u i ç i n , yerine, Şerif H a y d a r geçirilmişti. B u kişi ö n c e l e r i M e d i n e ' d e o t u r m a k t a y k e n , o y ö r e l e r i n d e k a r ı ş m a s ı ü z e rine, Berut'a kaçmış ve Cebeli L ü b n a n ' ı n âliyesinde yerleşmişti. O tarihte trenler o d u n l a işlerdi. Orta h ı z d a b i r at arabası gibi y o l a l ı r l a r d ı . Y o k u ş ç ı k a r k e n h ı z l a r ı d a h a d a d ü ş e r d i . O n y a ş l a r ı n d a k i oğ l u m t r e n d e n iner, g ö z ü n e kestirdiği ç i ç e k l e r i t o p l a r y e n i d e n t r e n e b i n e r d i .
TAMU YELLERİ
145
Biz b ö y l e c e Surre Eminliği görevini yerine getirmek için yola çıkmış iken, varmak dileğinde b u l u n d u ğ u m u z bölgedeki genel d u r u m u kısaca açıklamak da yarar görüyorum. C e m a l P a ş a , savaşın b a ş ı n d a n b e r i A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n d a k i k u v v e t l e rin komutanıydı. M ı s ı r ' ı n ele geçirilmesi için girişilen b ü y ü k saldırı da o n u n k o m u t a s ı n d a y a p ı l m ı ş t ı . I k i y ü z b i n d e n a ş k ı n a s k e r l e Süveyş K a n a l ı ' n a , Sina Ç ö l ü y ü r ü y e r e k g e ç i l m e k s u r e t i y l e u l a ş ı l m ı ş t ı . G e r ç i , B a l k a n Savaşı'nda O s m a n l ı o r d u s u n u n n e d u r u m d a o l d u ğ u n u g ö r e n v e b i l e n İn gilizler, b ö y l e b i r s a l d ı r ı y ı b e k l e m i y o r l a r d ı . B u y ü z d e n ş a ş ı r m ı ş l a r d ı v e gerekli hazırlıkları da yoktu. Ne var ki, yorgun askerlerimize karşı, ko l a y c a v e ç a b u k b i r s a v u n m a k u r m a y ı b a ş a r m ı ş l a r d ı . M ı s ı r ' a k a r ş ı girişi len saldırının arkasında, " C i h a d ı E k b e r " beyannamesinin, M ü s l ü m a n M ı s ı r h a l k ı n ı e t k i l e m i ş o l a b i l e c e ğ i , b ö y l e c e o n u n İ n g i l i z l e r e k a r ş ı ayak lanacağı ve kolay bir utku elde edileceği u m u d u yatmaktaydı. Beklenti ler gerçekleşmedi. Ç a b u k toparlanan İngilizler, saldırıyı d u r d u r d u l a r ve karşı saldırıya geçtiler. Mısırlıların kılı bile k ı p ı r d a m a m ı ş t ı . O n b i n l e r c e şehit v e r d i k . G e r i ç e k i l m e k z o r u n d a k a l d ı k . K ı z ı l d e n i z ' i n k o n t r o l ü nü elde tutan A k a b a , daha ö n c e İngiliz casusu L a w r e n c e ' i n örgütlediği A r a p l a r t a r a f ı n d a n b a s k ı n l a ele g e ç i r i l m i ş t i . Ç a n a k k a l e v e D o ğ u R u s c e p h e l e r i h a k k ı n d a d a h a ö n c e a ç ı k l a m a l a r d a b u l u n m u ş t u m . 1918 y ı l ı o r t a l a r ı n d a , b a ş l ı c a savaş a l a n l a r ı m ı z , A r a p Y a r ı m a d a s ı ' n ı n k u z e y i n d e y d i . İ n g i l i z l e r d a h a savaşın b a ş ı n d a B a s r a ' y ı e l e g e ç i r m i ş l e r , D i c l e N e h r i b o y u n c a k u z e y e y ö n e l m i ş l e r d i . K ü t ü l e m a r e ' y i e l e g e ç i r e n T a w n s e n d Bağ dat'a saldırmış, a n c a k yenilmiş v e tutsak edilmişti. B u n u n ü z e r i n e y e n i d e n K ü t ü l e m a r e ' y i ele g e ç i r m i ş , a n c a k İ n g i l i z s a l d ı r ı l a r ı k a r ş ı s ı n d a b ı r a k m a k z o r u n d a k a l m ı ş , B a ğ d a t ' ı d a y i t i r m i ş t i k . İ n g i l i z l e r , M ı s ı r ' d a n Filistin'e t r e n hattı d ö ş e m i ş l e r , k o l a y c a b i r l i k l e r i n i s e v k e t m e y e b a ş l a m ı ş l a r d ı . Fi listin c e p h e s i n d e t u t u n m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı k . İ n g i l i z l e r K u d ü s v e Yafa'yı e l e geçirmişlerdi. Bu arada Hindistan'dan yeni kuvvetler de getirmişlerdi. Fransız ve İtalyanlar da Suriye'ye asker çıkarmışlardı. Kuvvetlerimiz üç ateş a l t ı n d a y d ı ; B i z i m k u v v e t l e r i m i z i n b a ş ı n d a , b a ş l a n g ı ç t a A l m a n Falk e n h a y n v a r d ı . M u s t a f a K e m a l V I I . o r d u k o m u t a n ı y d ı . F a l k e n h a y n , 1918 y ı l ı n d a , Y ı l d ı r ı m O r d u s u k o m u t a n l ı ğ ı n d a n alınmış, y e r i n e L i m a n v o n San d e r s getirilmişti. M u s t a f a K e m a l b ü t ü n ç a b a s ı n ı , savaşın b i r h e z i m e t e d ö nüşmemesi
için
harcıyordu.
Çünkü
bu
takdirde,
savaş
Anadolu
topraklarına intikal e d e c e k t i . F.
10
146
TAMU YELLERİ
İşte b i z b ö y l e b i r savaş a l a n ı n d a n g e ç e r e k , A r a p l a r a g e l e n e k s e l ar mağan ve paraları götürecektik. G ü n l e r süren y o r u c u b i r y o l c u l u k t a n s o n r a Şam'a v a r d ı k . O r a d a Müftü Ebülhayr Efendi'nin fetvahanesine indik. M e d i n e ' y e gitmek üzere O r d u komutanı C e m a l Paşa'ya telgraf ç e k t i m . A l d ı ğ ı m yanıtta, tren hatlarının Araplar tarafından b o z u l m u ş olduğu, bu yüzden gidemeyeceğimi, Şam' d a b e k l e m e m i b i l d i r m i ş t i . Oysa M e d i n e ' y e g i t m e k i ç i n İ n g i l i z o r d u s u i ç i n d e n g e ç m e m g e r e k e c e k t i . Şam g ö r ü l m e m i ş b i r kargaşa i ç i n d e y d i . Sokak lar, h e r yer, yaralı T ü r k a s k e r l e r i , y a r ı m a d a n ı n h e r k ö ş e s i n d e n g e l m i ş g ö ç m e n l e r v e k ı z g ı n A r a p l a r l a k a y n a ş ı y o r d u . B i r gün Mustafa K e m a l Paşa' nın Şam'a geldiğini ö ğ r e n d i m . Kendisi y e d i n c i o r d u k o m u t a n ı y d ı . D u r u mu o n a arzetmeyi d ü ş ü n e r e k kendisinin b u l u n d u ğ u binaya gittim. Bina v e ç e v r e s i m a h ş e r i a n d ı r a n b i r A r a p kalabalığı ile ç e v r i l i y d i . Havayı sarsan b i r gulgule kulakları rahatsız e d i y o r d u . G ü ç l ü k l e binaya g i r d i m . Karşı ma ç ı k a n b i r subaya kimliğimi söyledim ve m ü m k ü n s e paşa hazretleriy l e g ö r ü ş m e k i s t e d i ğ i m i b i l d i r d i m . Subay, b i r o d a y a g i r d i , a z s o n r a y a n ı m a gelerek b e n i içeri aldı. G i r d i ğ i m d e , Mustafa K e m a l Paşa, bir masa üze rine yayılmış b i r harita ü z e r i n d e eğilmiş d u r u m d a y d ı . Çevresinde bir k a ç subay vardı. Başını kaldırmadan ve d u r u m u n u değiştirmeden ne istediğimi sordu. Kendisine d u r u m u anlattım. Söylediklerimi dinlemi y o r g i b i y d i . S ö z l e r i m i b i t i r d i ğ i m d e , b i r s ü r e d a h a sessiz, h a r i t a ü z e r i n e e ğ i l m i ş o l a r a k k a l d ı . S o n r a b i r d e n d o ğ r u l d u . G ö z l e r i n d e n ç a k ı m l a r fışk ı r ı y o r d u . B e n i y u k a r ı d a n aşağı s ü z d ü . S o n r a , e l i y l e p e n c e r e y i göster d i . D i n g i n b i r sesle: " Ş u d ı ş a r ı d a k i l e r i g ö r ü y o r m u s u n ? d e d i . B u d u r u m d a nereye gidersin? S e n d e değil b i r hazine, b i r tek altın o l d u ğ u n u bilseler, o n u a l m a k i ç i n s e n i p a r a m p a r ç a e d e r l e r . S a n a b i r t e k şey tavsiye e d e b i l i r i m . U s u b a ş ı n d a b i r i y s e n , k i m s e y e b i r şey s ö y l e m e d e n , h a n g i u s s u z a d a m l a r sana bu hazineyi ve görevi vermişlerse, gider o n l a r ı bulursun, A r a p l a r a g ö t ü r d ü ğ ü n ş e y l e r i d e geri v e r i r s i n . Ü l k e n i n b u h a z i n e y e A r a p lardan ç o k gereksinmesi v a r d ı r " . Sonra, öteki subaylara d ö n d ü , " H a y di,
gidelim
arkadaşlar",
dedi.
Subaylardan birisi,
kalabalığın biraz
d a ğ ı l m a s ı n ı b e k l e m e n i n y e r i n d e o l a c a ğ ı g i b i b i r ş e y l e r g e v e l e d i . B u ara da Mustafa K e m a l Paşa, kapıya d o ğ r u y ü r ü m ü ş ve dışarı çıkmaktaydı. Ö t e k i s u b a y l a r , h e m e n k o ş a r a k o n u n ç e v r e s i n i aldılar. M u s t a f a K e m a l Paşa s o k a ğ a ç ı k t ı ğ ı n d a , g u l g u l e b i r k ı y a m e t h a l i n i a l m ı ş t ı . K a l a b a l ı k y o l u n u k e s m e k t e y d i . M u s t a f a K e m a l Paşa, e l i n d e k i k a m ç ı y ı , sallayarak, ken-
TAMU
dine
yol
açtı.
Ve
daha
147
YELLERİ
kamçısını
kaldırdığı
anda,
Arapların,
geri
çekildiklerini ve gulgulenin bıçakla kesilmişçesine sona erdiğini g ö r d ü m . Mustafa K e m a l Paşa, yanındaki subaylarla, o t o m o b i l i n e b i n e r e k o r a d a n u z a k l a ş t ı . K e n d i s i n i n o a k ş a m , Ş a m ' d a n a y r ı l d ı ğ ı n ı d u y d u m . B i r hafta sonra Şam düşmanların eline geçmişti. B i z daha ö n c e emanetleri alarak İstanbul'a d ö n m e y i başarmıştık. Emanetleri evkaf dairesine teslim ede rek gereken makbuzu aldım. Surre eminliğine gittiğimde müsteşardım. 9 - Acıklı Sonuç-Yenilgi-Mondros Surre Eminliği göreviyle Şam'da b u l u n d u ğ u m sırada müsteşarlıktan a l ı n m ı ş ı m . İstanbul'a d ö n d ü ğ ü m d e , Ş e r ' i y e m a h k e m e l e r i n i n adliyeye bağ l a n m a s ı n d a n s o n r a M e ş i h a t ' t a k u r u l m u ş o l a n D a r ü l h i k m e t i İ s l â m i y e baş kanlığına o n b i n kuruş maaşla atanmış o l d u ğ u m u ö ğ r e n d i m . B ü y ü k Savaş'ın d a s o n u g ö r ü n ü r o l m u ş t u . A r t ı k b i z l e r i ç i n v e b i z i m l e b i r l i k t e savaşanlar i ç i n h i ç b i r u m u t k a l m a m ı ş t ı . Ç o k g e ç m e d e n , A l manya,
Avusturya-Macaristan
ve
Bulgaristan'ın
silâhları
bırakma
önerisinde bulundukları öğrenildi. Biz de tüm cephelerde yenik durum daydık. Suriye'de İngiliz saldırıları, L i m a n v o n Sanders komutasındaki orduları dağıtmıştı. Yalnız Mustafa K e m a l , komutasındaki y e d i n c i or d u y u , e l d e n geldiğince az zayiatla geri ç e k e b i l m i ş , İ s k e n d e r u n güneyin d e b i r hatta t u t a b i l m i ş t i . O n u n b u d a v r a n ı ş ı d a h a s o n r a b i z e H a t a y ' ı kazandırmıştır. B u k ö t ü d u r u m k a r ş ı s ı n d a , Talât Paşa H ü k ü m e t i 1 4 E k i m 1918'de istifa e t m e k z o r u n d a k a l m ı ş t ı . Y e r i n e , Y e m e n ' d e t a n ı m ı ş o l d u ğ u m M ü ş i r A h m e t İ z z e t Paşa S a d r a z a m o l m u ş t u . G e n e İ d r i s i a y a k l a n m a s ı sırasın da tanıdığım R a u f B e y de bu hükümette Bahriye Nazırı idi. Şeyhülislâm Ö m e r Hulusi ve Adliye Nazırı da H a y r i idi. B i r gün Sadaret konağına giderek kutlamada b u l u n m a k istemiştim. Sadrazamın yanında bulun d u ğ u m s ı r a d a , İ z z e t Paşa, İ t i l â f d e v l e t l e r i d e l e g e l e r i n i n g e l e c e ğ i n i , m ü tareke y a p m a k üzere görüşmelerde bulunacaklarını söylemişti. Nitekim az sonra, delegelerin geldikleri haberi verildi. Biz çıktığımız sırada, de legelerin içeriye girmekte olduklarını gördük. Sonradan öğrendiğimize g ö r e L i m n i A d a s ı ' n ı n M o n d r o s L i m a n ı ' n d a m ü t a r e k e n i n i m z a l a n m a s ı ka r a r l a ş t ı r ı l m ı ş . G e r ç e k t e n 3 0 E k i m 1918'de b u m ü t a r e k e i m z a l a n m ı ş t ı r . B i z i m delegelerimiz, Bahriye Nazırı R a u f Bey, Reşat H i k m e t ve Kurmay
148
TAMU YELLERİ
S u b a y S a d u l l a h i d i . G e r ç e k t e b u m ü t a r e k e , h e r h a n g i b i r g ö r ü ş m e v e an laşmaya d a y a n m a m a k t a y d ı . İ n g i l i z l e r t a r a f ı n d a n d o ğ r u d a n b i z e dikte edil mişti. İ n g i l t e r e a d ı n a , İ n g i l i z A k d e n i z D o n a n m a s ı K o m u t a n ı C a l t h o r p e , galiplerin h a k k ı m ı z d a verdikleri h ü k m ü bize tebliğ etmiş b i z de b o y u n e ğ e r e k i m z a l a m ı ş ı z d ı r . A r a d a n b i r hafta o n g ü n g e ç m e d e n , İ n g i l i z l e r i n , M u s u l ' u , İ s k e n d e r u n ' u işgal e t m i ş o l d u k l a r ı n ı ö ğ r e n d i k . 1 3 K a s ı m ' d a d a , d ü ş m a n gemilerinin b o ğ a z d a d e m i r attıklarını gözyaşlarıyla izledik. İttihat v e T e r a k k i e g e m e n l i ğ i s ı r a s ı n d a , A v r u p a ' y a k a ç m ı ş o l a n , y u r d u n çeşitli y e r l e r i n e ö z e l l i k l e S i n o p ' a s ü r ü l m ü ş b u l u n a n A b d ü l h a m i d v e Vahidettin yanlısı k i ş i l e r y e n i d e n İ s t a n b u l ' a d o l u ş m u ş l a r d ı . İ s t a n b u l ' d a k i R u m ve Ermeniler bayram içindeydiler. B u a r a d a , A h m e t İ z z e t Paşa K a b i n e s i k u r u l u r k e n b i r d e a y r ı k s ı n o l a y geçti b a ş ı m d a n . O n u da anlatacağım. Yeni kabine sözkonusu olmakta idi. B i r salı g ü n ü , Fetva E m i n i R ı z a ile, M ü s t e ş a r S a i t ' i n o d a s ı n d a o t u r u y o r d u k . Şeyhülislâmlık için Saray'dan b i r k a ç kişinin çağırılmış ve geri gön d e r i l m i ş o l d u ğ u k o n u ş u l u y o r d u . M ü s t e ş a r Sait: " İ z z e t Paşa S a d r ı a z a m o l d u ğ u n a g ö r e , s i z i n Ş e y h ü l i s l â m o l m a n ı z m u h t e m e l d i r " , d e d i . B u sıra d a o d a c ı O s m a n ağa i ç e r i g i r e r e k , M a b e y i n d e n b i r z a t ı n g e l d i ğ i n i v e b e ni istediğini söyledi. Kalktım, H a z i n e i Hassa Nazırı Refik'in yanına g ö t ü r d ü l e r ; k e n d i s i ayakta b e k l e m e k t e y d i . B e n i g ö r ü n c e h e m e n y a n ı m a y a k l a ş a r a k : " Ş e y h ü l i s l â m a t a n d ı n ı z , b u y u r u n , o t o m o b i l b e k l i y o r , Saray'a gideceğiz", dedi. Şaşırmıştım: " T e ş e k k ü r ederim, ancak b e n o makamın e r i d e ğ i l i m , P a d i ş a h a f b u y u r s u n l a r " , d i y e k e k e l e d i m . H a z i n e i H a s s a na z ı r ı , " N a s ı l olur, p a d i ş a h ı n i r a d e s i n e karşı g e l i n m e z , b u y u r u n , g i d i y o r u z " diyerek b e n i merdivenlere sürükledi. Birlikte o t o m o b i l e binerek Dolmab a h ç e S a r a y ı ' n a v a r d ı k . H a z i n e i H a s s a N a z ı r ı , S a d r a z a m İ z z e t Paşa'nın padişahın yanında olduğunu söyleyerek, beni H a r e m dairesinde bir o d a y a g ö t ü r ü p o t u r t t u v e b e k l e m e m i b i l d i r d i . B i r saat s ü r e y l e b u o d a d a y a l n ı z b a ş ı m a o t u r d u m . S o n u n d a H a z i n e i H a s s a N a z ı r ı R e f i k , i ç e r i gir d i , ' B u y r u n , o t o m o b i l b e k l i y o r , sizi Meşihat'a g ö t ü r e c e k " , d e d i . Sonra dan, A h m e t İzzet Paşa'nın t ü m çabalarına karşın, Vahidettin'in, b e n i m ittihatçı o l d u ğ u m u ileri sürerek, Şeyhülislâmlığımı r e d d e t m i ş o l d u ğ u n u ö ğ r e n d i m v e d o ğ r u s u s e v i n d i m . O g ü n ö ğ l e d e n s o n r a saat i k i d e , Ö m e r Hulusi'nin Şeyhülislâm o l d u ğ u n u öğrendik. A n c a k , bu kabine yirmisek i z g ü n y a ş a d ı . Ç ü n k ü A d l i y e N a z ı r ı H a y r i d e ittihatçı i d i , b u d a Vahidettin'in işine gelmiyordu. İ b r a h i m Haydari b u n u n üzerine Şeyhülislâm
TAMU YELLERİ
149
o l d u . Bu karışık b i r adamdı. A b d ü l h a m i t d ö n e m i n d e Aşiret Mektebi mü d ü r l ü ğ ü n d e b u l u n m u ş t u . B e n D a r ü l h i k m e t i İ s l â m i y e B a ş k a n ı i k e n d e ya n ı m d a ü y e i d i . B u n u n z a m a n ı n d a , b a ş k a n l ı k t a n ç ı k a r ı l d ı m , b u n a karşılık ders aylığıma b i n kuruşluk b i r ek yapıldı. Bu a d a m , sonradan Bağdat'a k a ç m ı ş v e o r a d a ölmüştür. B u a d a m z a m a n ı n d a , ittihatçı o l u p d a Meşi hat'ta
b u l u n a n l a r S a r a y ' ı n d a isteğiyle h e p a ç ı ğ a ç ı k a r ı l m ı ş l a r d ı r . B e
n i m açığa ç ı k a r ı l ı ş ı m d a şöyle d e n i l i y o r d u : " A d l i y e c e m e m u r i y e t i n e m u a d i l bir memuriyete atanmak üzere başkanlıktan affedilmiştir". Müderris lik maaşım, yapılan bin kuruş ekle ü ç b i n beşyüz kuruştu, ayrıca üçbinü ç y ü z k u r u ş d a a ç ı k aylığı a l ı y o r d u m . Yargıtay ü y e s i o l m a m ö n e r i l d i y s e de kabul e t m e d i m . G e n e kabine değişti. Bu kez Sabri Şeyhülislâm o l d u . H ü k ü m e t D a m a t F e r i t t a r a f ı n d a n k u r u l m u ş t u . B u a d a m , İ n g i l i z uşağı ve Vahidettin'in kölesiydi. Bu kez, Müderrislikten de affedildim, yalnız a ç ı k a y l ı ğ ı m l a k a l d ı m . B e n D a r ü l h i k m e t i İ s l â m i y e B a ş k a n ı i k e n D e r s Ve kili o l a n Mustafa A s ı m b u başkanlığa getirildi. B u ç o k karışık b i r adam dı. Sonradan Ayan Reisi o l d u . B ö y l e c e Vahidettin'in ve düşmanların i s t e k l e r i n i , b a ş t a D a m a t Ferit o l m a k ü z e r e , g ö z ü k a p a l ı y e r i n e g e t i r e c e k a d a m l a r , D e v l e t ' i n b ü t ü n d a i r e l e r i n d e i ş b a ş ı n a g e ç i r i l d i l e r . V e ü l k e y e yıl larca acı çektirdiler.
YEDİNCİ BÖLÜM 1- Karanlık G ü n l e r Savaş b i t m i ş , n e v a r k i , s ı k ı n t ı v e a c ı l a r b i t m e m i ş , salt t ü r değiştir m i ş l e r d i . Savaşta t u t s a k o l a n y a k ı n l a r , y a d a t e r h i s e d i l m i ş o l a n l a r , b i r e r ikişer İstanbul'a dönmüşler, b i z i m evde toplanmış olan b a k ı m a muhtaç k a d ı n l a r ı n ı ç o c u k l a r ı n ı , sağlayabildikleri iyi kötü d u r u m l a r d a yanları n a almışlardı. B ö y l e olmasaydı d a artık o n l a r a b a k a c a k d u r u m d a değil d i m . A ç ı k aylığımdan başka h i ç b i r gelirim yoktu. B i r kıyıda birikmiş üç k u r u ş u m u d a b i r e v a l a b i l m e k i ç i n s a k l ı y o r d u m . G e r ç i y ü k s e k aylıklı b ü y ü k devlet m e m u r l u k l a r ı n d a b u l u n m u ş t u m . A n c a k daha yukarıda da a n l a t t ı ğ ı m g i b i b u m e m u r i y e t l e r e g i d e r k e n y o l l u k v e r m e d i k l e r i , aylıkla rın z a m a n ı n d a alınamaması y ü z ü n d e n h e p b o r ç i ç i n d e yaşamış, elime g e ç e n p a r a l a r l a d a b o r ç l a r ı m ı ö d e m i ş t i m . Ş i m d i a r t ı k , savaşta o l d u ğ u n d a n d a k ö t ü b i r y a ş a m i ç i n e d ü ş m ü ş t ü k . G e r e k s i n m e l e r g e n e a s l a n ağzındaydı. Üstelik bu kez düşman askerinin yönetimi ve gözü altındaydık. Gelecek bakımından da hiçbir umut görünmüyordu. Başkale'deyken d o ğ m u ş iki k ı z ı m yetişkin çağa girmişlerdi. H u m u s ' t a d o ğ a n o ğ l u m o n b i r o n i k i y a ş l a r ı n d a y d ı . Savaşın s o n y ı l l a r ı n d a i k i o ğ l u m d a h a dünyaya gelmişti; t ü m çalışma y a ş a m ı m d a b i r kıyıya atabildiğim p a r a y l a , b i r a z d a b o r ç l a n a r a k , Ü s k ü d a r ' d a K a p t a n Paşa M a h a l l e s i ' n d e E c z a h a n e S o k a ğ ı ' n d a , savaşın s o n y ı l ı n d a , y ü z liraya b i r e v satın alabil miştim. Bu ev de olmasa b ü s b ü t ü n ortada kalacaktık. M a h a l l e d e Eğinli F e h m i E f e n d i a d ı n d a iyi b i r a d a m v a r d ı , b a k k a l l ı k , k a s a p l ı k v e o d u n k ö m ü r c ü l ü k y a p a r d ı . B i z i tanır, saygı g ö s t e r i r d i . İ y i g ü n l e r i m i z i g ö r m ü ş tü. Gereksinmelerimizi veresiye olarak o n d a n sağlıyorduk. A d a m bir kuruş bile istemeden yiyecekleri v e r i y o r d u . B ü y ü k ö l ç ü d e tasarruflu b i r yaşam s ü r d ü r m e m i z e karşın, Fehmi Efendi'ye b o r c u m u z gün geçtikçe a r t ı y o r d u . B u b o r c u nasıl ö d e y e c e ğ i m i b i l e m i y o r d u m . B u F e h m i E f e n d i , b i r b u ç u k yıla yakın, b e n A n k a r a ' y a kaçtıktan sonra d a eşimin v e ç o c u k larımın gereksinmelerini b i r kez y ü k s ü n l ü k g ö s t e r m e d e n karşılamıştır. Sonradan tüm borçlarımı kendisine ö d e m e k olanağını b u l d u m . Bugün d e ( 1 9 3 6 ) , m a h a l l e d e aynı işi y a p m a k t a d ı r . T a n r ı k e n d i s i n d e n r a z ı o l s u n .
152
TAMU
YELLERİ
Para k a z a n m a k i ç i n b i r ş e y l e r y a p m a m g e r e k i y o r d u . N a c i v e K e m a l adlarında iki arkadaşımla b i r l e ş e r e k , e k m e k p a r a m ı z ı k a z a n m a k i ç i n avu katlık y a p m a y ı k a r a r l a ş t ı r d ı k . Ü s k ü d a r i s k e l e s i n d e , s o n r a d a n y ı k ı l a n bi naların
birinde,
Emin
Ağa'nın
kahvehanesi
üzerindeki
bir
odayı
k i r a l a y a r a k y a z ı h a n e d u r u m u n a k o y d u k . B ü t ü n ç a b a l a r ı m ı z a k a r ş ı n an c a k o d a kirasını ve k ü ç ü k giderleri karşılayabiliyorduk. İş y o k değildi, ancak kimsede para yoktu. İ s t a n b u l ' u n b u k a r a n l ı k günlerini g e n ç kuşakların iyice anlayabil meleri i ç i n , M o n d r o s M ü t a r e k e s i ' n d e n kısaca söz e d e c e ğ i m . Osmanlı İmparatorluğu'nun imzaladığı bu belge devlet olma, yenilmiş bir devlet o l m a saygınlığıyla b a ğ d a ş t ı r ı l a m a z . Ç ü n k ü b u belge, b i r devletin, t ü m u l u s u y l a b i r l i k t e t u t s a k l ı k v e k ö l e l i ğ i k a b u l ettiğini g ö s t e r e n b i r b e l g e dir. M o n d r o s M ü t a r e k e s i altına O s m a n l ı D e v l e t i a d ı n a i m z a atanların b u n da b i r suçu yoktur. Onlar y ü k l e n m e k z o r u n d a kaldıkları b i r görevi yerine getirmişlerdir. Suç, yüzyıllardır devleti ve ulusu b ö y l e bir mütarekeyi imzalamak durumuna düşürmüş ve yetenek yoksulu tüm yöneticilerin dir. Ö t e y a n d a n , savaş, o l d u o l a s ı d e v l e t l e r , u l u s l a r a r a s ı n d a y a p ı l a g e l e n b i r o l a y d ı r . S a v a ş l a r d a y e n e n l e r v e y e n i l e n l e r o l m a s ı d a d o ğ a l d ı r . Yeni l e n l e r , t o p r a k yitirir, g ü ç yitirir, p r e s t i j yitirir, p a r a yitirir. B u n l a r ı n k o şulları, y e n e n ve yenilenler arasında karşılıklı görüşmelerle saptanır ve h e r şey b i t e r . Y e n e n l e r i n , y e n i l e n l e r i salt savaşmış o l d u k l a r ı i ç i n t o p t a n cezalandırmak, y o k etmeye kalkışmak gibi b i r hakları yoktur. Yenilmiş olmak yeterince b i r cezadır. Osmanlı İmparatorluğu da öteki devletler g i b i savaşmış, savaş v e a s k e r l i k k u r a l l a r ı g e r e ğ i n c e savaşmış o l m a k t a n b a ş k a b i r şey y a p m a m ı ş t ı . A n c a k y e n i k d ü ş m ü ş t ü . Savaşta y e n i l e n l e r i n devletlik ve insanlık niteliklerini yitirmeleri gibi b i r kural savunulamaz. Yenen ve yenilenler, t ü m saygınlıklarıyla b i r masa başına oturur, iyi kö t ü b i r a n l a ş m a y l a , g ö r ü ş e r e k k o z l a r ı n ı p a y l a ş ı r l a r . D o ğ a l o l a r a k savaşla r ı n b ö y l e c e s o n u ç l a n m a l a r ı gerekir. A n c a k , M o n d r o s Mütarekesi b ö y l e b i r karşılıklı g ö r ü ş m e v e a n l a ş m a s o n u c u n a d a y a n m a m a k t a y d ı . D a h a ö n c e d e s ö y l e d i ğ i m g i b i , b u y e n e n l e r t a r a f ı n d a n O s m a n l ı D e v l e t i ' n e d i k t e edil miş, zorla benimsetilmiş b i r silâhları b ı r a k m a k o ş u l u y d u . Tek yanlıydı ve T ü r k Devleti'ne, T ü r k ulusuna, yaşama hakkını bile esirgeyen, uyul m a s ı z o r u n l u b i r e m i r n i t e l i ğ i n d e y d i . M u s t a f a K e m a l P a ş a , B ü y ü k Söylevi'nde
sözkonusu
olan
şeyin,
Türk
ulusu
aleyhine
yüzyıllardır
t a s a r l a n m ı ş v e u y g u l a m a y a k o n u l m u ş " B ü y ü k b i r S u i k a s t " o l d u ğ u n u söy-
TAMU YELLERİ
153
lemektedir. Gerçekten, M o n d r o s Mütarekesi bu " S u i k a s t " ı n açıklandı ğı belgedir. Mütarekenin Türk Devleti'ne ve ulusuna yüklediği zorunluluklara b i r g ö z a t m a k , b u s ö z l e r i n d o ğ r u l u ğ u n u k a n ı t l a m a y a yeter. D o ğ u c e p h e s i n d e , a s k e r l e r i m i z i n , 1914 ö n c e s i s ı n ı r l a r ı n a ç e k i l m e s i e m r e d i l m e k t e dir. D e m e k k i , d a h a ö n c e b i z i m o l a n v e 1 8 7 8 ' d e yitirip, s o n r a geri aldığımız Kars, A r d a h a n , Batum, Ruslara verilecektir. Ö n e m l i bir zorunluk, or d u l a r terhis e d i l e c e k , t ü m silâh, c e p h a n e , araç, g e r e ç , d o n a n m a teslim e d i l e c e k t i r . L i m a n l a r , d e m i r y o l l a r ı , p o s t a telgraf, ö n e m l i k a v ş a k l a r ye n e n l e r i n d e n e t i m i n e girecektir. B e n c e en ö n e m l i koşul da şu: yenenler, g ü v e n l i k l e r i n i t e h l i k e d e g ö r d ü k l e r i h e r y e r i işgal e d e b i l e c e k l e r , a y r ı c a , k a r ı ş ı k l ı k ç ı k t ı ğ ı t a k d i r d e , D i y a r b a k ı r , E l a z ı ğ , E r z u r u m , Sivas, B i t l i s v e Van'ı d e r h a l işgal e d e b i l e c e k l e r d i r . Salt b u k o ş u l , d e v l e t v e u l u s o l m a ni t e l i k l e r i y l e t a b a n t a b a n a zıttır. Ç ü n k ü h e r şey y e n e n l e r i n i s t e n ç v e yar gısına
kalmıştır;
Yenenlerin,
"Güvenliğim
için
gerekli",
demeleri,
k ı ş k ı r t ı l a c a k b i r s o k a k kavgası, y u r d u n b i r b ö l ü m ü n ü n işgali i ç i n yeter li olacaktır. Uygarlık tarihinde yenilenlere böyle koşulların yüklendiği g ö r ü l m e m i ş t i r . B u k o ş u l l a r a l t ı n d a , t ü m ü l k e , h e r a n , işgale a ç ı k b u l u n m a k t a d ı r . B u M o n d r o s M ü t a r e k e s i , u y g a r l ı k v e i n s a n l ı k i ç i n b i r y ü z karasıdır. A m e r i k a a n a k a r a s ı n d a yaşayan u y g a r l ı k l a r , b a r b a r A v r u p a l ı l a r c a b ö y l e y o k edilmişlerdir. A f r i k a ' d a yaşayan insanlar, b ö y l e k ö l e edilmiş lerdir. M o n d r o s Mütarekesi, hak, h u k u k , adalet, insanlık kavramları na, Devletler H u k u k u kurallarına tümüyle aykırıdır. Atatürk'ün, " y a istiklâl, y a ö l ü m ! " , diye haykırarak b u m ü t a r e k e y e v e o n u n s o n u c u o l a n Sevr Antlaşması'na karşı ç ı k m a s ı v e y o k o l m a k , ö l m e k pahasına b u n l a r ı ortadan k a l d ı r m a k çabasına girişmesinin anlamı b ö y l e c e daha kolaylık la anlaşılmış oluyor. H e r gün y u r d u n her köşesinden kötü haberler alıyorduk. Çocukla r ı m ı n g e l e c e ğ i b e n i u m u t s u z l u k v e k a r a m s a r l ı k l a r a s ü r ü k l ü y o r d u . Nasıl b i r dünyada ne koşullar altında yaşayacaklardı. Ulus k ö l e ve tutsak mı olacaktı ? Mütareke, imzalandığı g ü n ü n ertesi g ü n ü y ü r ü r l ü ğ e girmişti. İ n g i l i z l e r h e m e n M u s u l ' u işgal e t m i ş l e r d i . T e b r i z ' e , B a k û ' y e o l m a y a c a k serüvenler ardında gönderilen güçler, Bağdat çevresine yöneltilmiş ol salardı, Falkenhayn'lar, Enver'ler, L i m a n v o n Sanders'ler, Mustafa Ke mal'i dinlemiş
olsalardı ve
o n u n Suriye
Kuzeyindeki yöntemlerini
uygulasalardı, s o n r a d a n İ s k e n d e r u n ' u H a t a y ' ı nasıl kurtardıysak, M u -
154
TAMU YELLERİ
s u l u d a ö y l e k u r t a r a b i l i r d i k . İ n g i l i z savaş g e m i l e r i İ z m i r ' e g i r m i ş , İsken derun'u
güvenlik
bahanesiyle
işgal
etmişlerdi.
Kıyılarda
yaşayan,
İstanbul'da yaşayan R u m v e E r m e n i l e r i n taşkınlıkları, A n a d o l u i ç i n d e k i a z ı n l ı k l a r a d a b u l a ş m ı ş t ı . Ç a n a k k a l e B o ğ a z ı İ n g i l i z l e r c e işgal e d i l m i ş t i . İstanbul'da T ü r k l e r , R u m l a r ve E r m e n i l e r tarafından h e r çeşit hakare te uğruyor, d ö v ü l ü y o r l a r d ı . Fransızlar da güvenlik bahanesiyle Trakya' yı
işgale
başlamışlar,
Bakırköy'e
yerleşmişlerdi.
Kâzım
Karabekir
Tebriz'den, Mustafa K e m a l , Suriye'den İstanbul'a çağırılmışlardı. Çün k ü k o m u t a e t t i k l e r i o r d u l a r e r i m i ş , l a ğ v o l u n m u ş l a r d ı . M u s u l ' d a n İstan bul'a
çağrılan
Ali
İhsan
Paşa,
İngilizlerce
yakalanarak
Malta'ya
s ü r ü l m ü ş t ü . İ z m i r b ö l g e s i n d e k i o r d u l a r d a l a ğ v e d i l m i ş t i . İ t t i h a t v e Te rakki son kongresini y a p a r a k k e n d i n i feshetmişti. Yerine T e c e d d ü t Fır kası k u r u l d u ğ u s ö y l e n i y o r d u . Enver, Talât, C e m a l Paşalar ç o k t a n yurt d ı ş ı n a , A l m a n y a ' y a k a ç m ı ş l a r d ı . S o n u n d a , h i ç u n u t m a m , yaslı b i r g ü n dür, 1 3 K a s ı m 1918 d e d ü ş m a n g e m i l e r i M a r m a r a ' d a n g e l e r e k D o l m a b a h ç e ö n l e r i n d e d e m i r attılar. A r a l a r ı n d a Y u n a n g e m i l e r i d e v a r d ı . R u m v e Er menilerin r u h u m u z u parçalayan c o ş k u n karşılamaları halâ kulaklarımd a d ı r . T ü r k v e M ü s l ü m a n h a l k , yaşlı g ö z l e r l e o l u p b i t e n l e r e sessizce t a n ı k o l m u ş t u . B i r g ü n b u g e m i l e r i s a y m a y a k a l k m ı ş t ı m , t a m y ü z a l t m ı ş i k i ta neydiler. Karaya da asker çıkarmışlardı. H e r g ü n y u r d u n h e r k ö ş e s i n d e n k ö t ü h a b e r l e r sel g i b i İ s t a n b u l ' a akı y o r d u . Antalya, İ z m i t , B o d r u m , İ z m i r , M a r m a r i s L i m a n l a r ı Italyanlarc a işgal e d i l m i ş t i . İ s k e n d e r u n , M e r s i n , Z o n g u l d a k , E r e ğ l i F r a n s ı z işgali altındaydı. İ n e b o l u ' d a n d o ğ u y a , t ü m l i m a n l a r İngiliz d e n e t i m i n d e y d i . D o ğ u d a , o r d u m u z u n boşalttığı t o p r a k l a r , E r m e n i ç e t e l e r i n c e ele geçirilmişti. T r a b z o n ' d a n Samsun'a d e k Rumlar, Pontus devleti k u r m a çabaları için de, T ü r k l e r e h e r türlü saldırılara girişmişlerdi. İstanbul'da çeşitli azın lık d e r n e k l e r i çalışıyor, halktan zorla para topluyorlardı. Mavri Mira, P o n t o s , E t n i k i E t e r y a b u n l a r a r a s ı n d a y d ı . B i r d e K ü r t Taali C e m i y e t i ku r u l m u ş t u . İngiliz M u h i p l e r Cemiyeti b ü y ü k faaliyet i ç i n d e y d i . Aydınlar b ö l ü n m ü ş birbirlerinin boğazına sarılmışlardı. K e n d i m i z d e n t ü m umu du yitirmiştik. Kurtuluş yolu olarak, a n c a k İngiliz ya da A m e r i k a n b o yunduruğu
altına
girmek
gösteriliyor,
bu
düşünceler
yayılıyor,
benimsetilmesi için çaba harcanıyordu. H a l i f e S u l t a n V a h i d e t t i n k e n d i s i n d e n v e t a h t ı n d a n b a ş k a b i r şey d ü ş ü n m ü y o r d u . Ç e v r e s i d e o n u n l a b i r l i k t i . S a r a y ı n sefahati v e israfı s ü r ü p
TAMU YELLERİ
155
g i d i y o r d u . B i r b i r i n i izleyen kısa ö m ü r l ü h ü k ü m e t l e r , d ü ş m a n l a r ı n hiç b i r n e d e n e d a y a n m a y a n işgal h a r e k e t l e r i k a r ş ı s ı n d a , p ı s ı r ı k , b e c e r i k s i z , y e t e n e k s i z , k o r k a k t u t u m l a r ı n ı s ü r d ü r ü y o r l a r d ı . O y s a , g ö z g ö r e g ö r e ül k e paylaşılıyordu. İşgaller g ü v e n l i k i ç i n yapılıyorsa, b u n u n g e r ç e k l i ğ i araş t ı r ı l m a k g e r e k i r d i . A d a n a v e T o r o s l a r B ö l g e s i d e F r a n s ı z l a r c a işgal e d i l m i ş t i . H ü k ü m e t l e r d e h i ç b i r t e p k i y o k t u . D ü ş m a n l a r ı n s u y u n a gidil diği takdirde, zararların ö n l e n e b i l e c e ğ i gibi sapık b i r d ü ş ü n c e ve görü şün işbaşındakilere egemen olduğu anlaşılıyordu. Ya da bunlar d ü p e d ü z y e t e n e k s i z , t e p k i s i z , saygınlıksız, h a y ı n k i ş i l e r d i . D ü ş m a n a s k e r l e r i , E r m e n i , R u m l a r ve Yahudiler, T ü r k Müslümanlara h e r türlü saldırılarda bulunabiliyorlardı. T ü r k olarak en k ü ç ü k b i r saygınlığımız kalmamıştı. G ü v e n l i k g ü ç l e r i n i d e e l l e r i altına a l m ı ş l a r d ı . T ü r k l e r i k o r u y a c a k , b i z d e n o l a n h i ç b i r g ü ç o r t a d a g ö r ü n m ü y o r d u . U ğ r a d ı ğ ı m ı z a l ç a l t m a v e in dirgemelerden, haksızlık ve saldırılardan k o r u n m a m ı z ı isteyebileceğimiz hiçbir güç yoktu. Bizi dinleyecek, hakkımızı koruyacak hiçbir güç yoktu. Savaş z e n g i n l e r i t ü r e m i ş t i . B u n l a r d ü ş m a n s u b a y v e a s k e r l e r i y l e u s u n a l a m a y a c a ğ ı b i r y a k ı n l ı k v e ilişki i ç i n d e y d i l e r . B i r y a n d a s o n s u z b i r y o k sulluk, öte yanda göz kamaştırıcı b i r yaşam, b i r aradaydı. B u k a r a n l ı k g ü n l e r d e 1919 k ı ş ı d a h a d a b i r k o y u v e k a r a n l ı k t ı . Ç ü n kü ertesi gün ve günler b a ş ı m ı z a n e l e r i n geleceğini b i l e m i y o r d u k . Hü kümetlerin
düşmanların
emrinde
olduğu
kuşkusuzdu.
Hürriyet
ve
Itilafçılar, A b d ü l h a m i d ' i n hafiyeleri, Vahidettin'in a d a m l a r ı , saklandıkları d e l i k l e r d e n çıkmışlar İstanbul'da k o l geziyorlardı. B i r İttihatçı avıdır başlamıştı. R u m ve E r m e n i l e r d e , yerli yersiz ihbarlarla, evleri bastırı yorlar, m a s u m insanları yakalattırıp z i n d a n a attırıyorlardı. Parası olan ç o k kişi b u n l a r tarafından h a r a c a bağlanmıştı. G e r ç i b e n İttihat ve Terakki Cemiyeti ü y e s i y d i m ; a n c a k tanınmış ve ileri gelenlerden değildim. G ö r e v l e r i m dolayısıyla da h e p ülkenin uzak k ö ş e l e r i n d e b u l u n d u ğ u m i ç i n , y ö n e t i m l e d o ğ r u d a n h i ç b i r i l g i m v e iliş k i m y o k t u . N e v a r k i , salt ü y e o l m a m h e r ç e ş i t iftira v e s a l d ı r ı y ı o k a r a n lık günlerde üstüme çekebilirdi. Birlikte avukatlık yapmaya çalıştığım N a c i de b e n i m d u r u m u m d a y d ı . H e r çeşit kâğıt ve yazışmalarımızı topla y ı p b i r g ü n b i z i m e v d e y a k m a y ı u y g u n g ö r d ü k ; ö y l e d e y a p t ı k . Yaktığı m ı z k â ğ ı t l a r a l e l a d e yazışmalar, ö z e l m e k t u p l a r d ı . K o r k u ö y l e s i n e i ç i m i z e sinmişti. A r a b i y a n H a n ı ' n ı , B e k i r Ağa B ö l ü ğ ü n ü , N e m r u t Mustafa Di-
156
TAMU
YELLERİ
vanı H a r b i ' n i göze a l a m a z d ı k . Oralara d ü ş e n tanıdıklarımızın acıklı du rumlarını
işitiyorduk.
Kendimizden
çok
eşlerimizi,
çocuklarımızı
düşünüyorduk. H a l k ı n m a l v e c a n g ü v e n l i ğ i d i y e b i r şey y o k t u . S o k a k t a s a r h o ş , R u m , E r m e n i , Yahudiler, İngiliz, F r a n s ı z , Hintli, Afrikalı, İtalyan askerler, yerli alçaklar kol geziyordu. Bunların saldırılarına uğramamak h e m e n d e o l a n a k s ı z d ı . B u n u n i ç i n b i r şey y a p m ı ş o l m a k d a g e r e k m e z d i . Salt y o l ları ü z e r i n d e b u l u n m a k , b i r kıyıya ç e k i l i p yol v e r m e m e k , e n ağır haka retlere uğramaya, dövülmeye, soyulmaya yetiyordu. Hele T ü r k kadın ve k ı z l a r ı s o k a ğ a ç ı k a m a z o l m u ş l a r d ı . S o k a k a r a l a r ı n d a k ı s t ı r ı l m a l a r ı , te c a v ü z e u ğ r a m a l a r ı işten d e ğ i l d i . Çığlıklara kulakları t ı k a m a k , g ö z l e r i y u m mak gerekiyordu. Bunların yardımına koşmak, dövülmek, hapsedilmek, ö l d ü r ü l m e k l e s o n u ç l a n a b i l i y o r d u . K a d ı n l a r , k ı z l a r i ç i n e v l e r i n d e b i l e ra hat v e h u z u r y o k t u . Ç ü n k ü , işgalci askerler, ş ı m a r ı k , küstah, aşağılık y e r l i azınlıklar, gözkoyduklarını elde e t m e k i ç i n evlere de saldırıyorlardı. Ka p ı l a r , k i l i t l e r b u n l a r i ç i n e n g e l o l m a k t a n ç ı k m ı ş t ı . G e c e l e r i ç ı ğ l ı k l a r , si lâh sesleri e k s i k o l m u y o r d u . İ d a r e k a n d i l l e r i n i s ö n d ü r ü p s i n m e k t e n b a ş k a b i r şey y a p ı l a m ı y o r d u . B i r ç o k g e n ç k ı z v e k a d ı n u ğ r a d ı k l a r ı t e c a v ü z l e r e dayanamayarak kendi canlarına kıyıyorlardı. Ö t e y a n d a n a h l â k d i y e b i r k a v r a m k a l m a m ı ş t ı . K i m i g e n ç k ı z v e ka d ı n l a r a ç l ı k v e sefalete sürgit k a t l a n a c a k d e n l i g ü ç l ü d e ğ i l l e r d i . B u n l a r içinde kendiliklerinden kötü yolu seçenler oluyordu. Bu yol da, kaçak çılık, j u r n a l c i l i k , k a r a b o r s a c ı l ı k gibi para getiren b i r y o l d u . Parası olan i ç i n d e k u ş sütü b i l e b u l m a k o l a n a ğ ı v a r d ı . D ü ş m a n l a r , e l l e r i a l t ı n d a b u lunan zenginlikleri her amaç için harcayabilecek durumdaydılar. İ s t a n b u l ' u n b u k a r a n l ı k g ü n v e yılları m e v z u u n d a " â c i z l e r i d a h a fazla tafsilât v e r e m e y e c e ğ i m . Y a k u p K a d r i ' n i n b u m e v z u d a ç o k i y i b i r k i t a b ı vardır. A y r ı c a başka kitaplar da vardır. A r z u e d e n l e r onları mütalâa ederler". 2 - Y u n a n İ z m i r ' e Çıkıyor H e p b u n u d ü ş ü n m ü ş v e s ö y l e m i ş i m d i r . B i z i m b a ş ı m ı z a gelen b u acıklı d u r u m u n n e d e n i b i l i m v e t e k n i ğ e , M ü s l ü m a n l ı ğ ı n g e r ç e k k u r a l l a r ı n a sırt çevirmiş o l m a m ı z d ı r . B u k o n u d a a y d ı n l a n m a k isteyenlere, M . Şemsettin ( G ü n a l t a y ) ' ı n , 1 9 1 7 ' d e y a y ı m l a n m ı ş o l a n " Z u l m e t t e n N u r ' a " a d l ı kitabı-
TAMU
157
YELLERİ
n ı o k u m a l a r ı n ı salık v e r i r i m . T a n r ı k i t a b ı K u r a n ' d a b ö y l e d u r u m l a r a düş m e m e k için Tanrı
buyrukları
açıklayacağım. Birincisi:
vardır.
Bunlardan
bir
ikisini
burada
" D ü ş m a n l a r ı n ı z a karşı g e r e k l i savaş a r a ç ve ge
r e ç l e r i n i h a z ı r l a m a k t a n g e r i d u r m a y ı n ı z " ; i k i n c i s i : " B i r u l u s k e n d i er demlerini
yitirmedikçe,
Tanrı
onu
korur
ve
ona
yardımcı
olur".
P e y g a m b e r i m i z de b i l i m ve tekniğin ö n e m i n i şu sözleriyle dile getirmiş tir: " B i l i m Çin'de b i l e olsa g i d i p o n u ö ğ r e n i n i z " ; " B e ş i k t e n m e z a r a d e k insan bilim e d i n m e k z o r u n d a d ı r " . Ne var ki, İslâm dininin en yüksek m a k a m ı n ı işgal e t t i k l e r i i d d i a s ı n d a o l a n s o n h a l i f e l e r , İ s l â m d i n i n i n b u k u r a l l a r ı n ı b i l m e m e k t e v e y e r i n e g e t i r m e m e k t e b i r b i r l e r i y l e yarış etmiş lerdir. İslâm d i n i n d e " T e s e t t ü r " , yani k a d ı n l a r ı n ö r t ü n ü p k a p a n a r a k uma cı kılığına sokulması diye b i r kural y o k iken, o n l a r b u n u d i n gereği saymışlar, R a m a z a n d a o r u ç y i y e n l e r l e u ğ r a ş m a y ı k e n d i l e r i n e g ö r e v e d i n mişler, h a l k ı n eğitim ve ö ğ r e n i m i y l e , k e n d i anladıkları d i n eğitimi dışın da hiç ilgilenmemişlerdir. Ç ü n k ü , halkın bilinçlenmesi işlerine gelmezdi. Matbaayı yurda s o k m a m a k i ç i n ikiyüz yıl direnebilmişler, o n d o k u z u n cu yüzyılın s o n u n d a bile ilk öğretimi gerçekleştirmekten kaçınmışlardır. İşte b u h a l i f e l e r i n s o n u n c u s u , y a d a d a h a d o ğ r u s u s o n d a n b i r ö n c e kisi olan Vahidettin, yurt d ü ş m a n ç i z m e l e r i altında çiğnenir, halk a ç l ı k v e sefaletten i n i m i n i m i n l e r k e n , s ı c a c ı k s a r a y ı n d a a i l e s i , y a r a n v e yandaşlarıyla, e v l e n m e törenleri ve çeşitli " z e v k ü safa" eğlenceleri düzen lemekle
meşgul
bulunmaktaydı.
Yasadışı
mahkemeler
kurdurarak
beğenmediği, ya da düşmanların beğenmedikleri, kişileri, türlü cezalara mah k û m ettiriyordu. Eski Şeyhülislâmlardan Musa K â z ı m böylece muhake me edilmiş ve Edirne'ye sürülmüştür. Nemrut Mustafa, nice adamları h a k s ı z y e r e m u h a k e m e e t m i ş v e asmıştır. R u m v e E r m e n i l e r i n i h b a r l a r ı ü z e r i n e , b ü y ü k t ü c c a r l a r , a d ı işitilmiş y u r t s e v e r l e r , A r a b i y a n H a n ı n d a hapsedildiler. A m a ç , türlü işkencelerle bunların paralarını almaktı. B u a r a d a , B a k ı r k ö y ' e y e r l e ş e n F r a n s ı z l a r , T r a k y a ' n ı n geri k a l a n b ö l ü m l e r i n i n Y u n a n l ı l a r c a i ş g a l i n i sağladılar. Ç a n a k k a l e v e İ s t a n b u l B o ğazlarındaki toplar tahrip o l u n d u .
O r d u n u n e l i n d e n a l ı n a n silâhlar
k a m y o n k a m y o n b i l i n m e y e n y e r l e r e taşındı. Ü s k ü d a r İtalyan işgaline girdi. Ş e y h ü l i s l â m H a y r i , e s k i S a d r a z a m Sait H a l i m , A d l i y e N a z ı r ı H a l i l , H a riciye Nazırı ve İaşe Nazırı, h e p birlikte, H a r b i y e Nezaretinde hapsedil diler (Şimdiki üniversite).
158
TAMU YELLERİ
1919 k ı ş ı b u o l a y l a r v e a y r ı n t ı l a r ı n d a n k a ç ı n d ı ğ ı m d a h a b a ş k a o l a y larla geçti. B a h a r ı n b i z e ne gibi yeni ve y ü r e k l e r acısı olaylar hazırladı ğını b i l e m e z d i k . B u a r a d a , M a r t a y ı n d a A h m e t Tevfik Paşa k a b i n e s i istifa e t m i ş , y e r i n e D a m a t Ferit S a d r a z a m o l m u ş t u . B u y ü r e k s i z , y e t e n e k s i z , b i l g i s i z , aşa ğılık a d a m , alçaklık b a k ı m ı n d a n efendisi Vahidettin'in tam d e n g i y d i . Bunlar denli alçak biri olan Mustafa Sabri de Şeyhülislâm olmuştu. Bu hükümet, artık tamamıyla İngilizlerin ve işgalcilerin kölesiydi. Onlar d a n a l d ı ğ ı e m i r l e r i y e r i n e getirir, i ş g a l c i l e r e k e n d i n i b e ğ e n d i r m e k i ç i n , halkın ve devletin zararına icraatta b u l u n m a k t a n ç e k i n m e z d i . İşte b u g ü n l e r d e , 1 5 M a y ı s 1919'da Y u n a n l ı l a r ı n İ z m i r ' e ç ı k t ı k l a r ı ha b e r i , k ö h n e " P a y i t a h t " d a b i r b o m b a gibi patlamıştı. G e r ç i b i r süredir, İ n g i l i z l e r i n , İtalyan i s t e k l e r i n e e n g e l o l m a k i ç i n , İ z m i r B ö l g e s i n e Y u n a n lıları y e r l e ş t i r m e k i s t e d i k l e r i h a l k a r a s ı n d a s ö y l e n i p d u r m a k t a y d ı . A n c a k b u n u n d o ğ r u olmadığı konusunda söylentiler de vardı. Hatta resmi a ğ ı z l a r Y u n a n i ş g a l i n i n g e r ç e k l e ş m e y e c e ğ i n i y i n e l i y o r l a r d ı . İ z m i r ' d e iş gali ö n l e m e k i ç i n " R e d d i İ l h a k " a d ı n d a b i r d e r n e k k u r u l m u ş t u . İ z m i r Bölgesi gerektiğinde silâhla savunulacaktı. Vahidettin, işgalden b i r ay ö n c e , İ z m i r l i ' l e r e n a s i h a t l a r d a b u l u n m a k , o n l a r ı y u m u ş a t m a k , b e l k i d e uyut m a k i ç i n , b ö l g e y e b i r heyet g ö n d e r m i ş t i . S o n r a d a n , M u s t a f a K e m a l ' e karşı k u r u l a c a k Hilâfet o r d u s u n u n komutanlığına getirilecek Süleyman Şefik Paşa d a b u heyet i ç i n d e y d i . K u r t u l u ş ' t a n s o n r a Yüzelliliklerle b i r l i k t e yurt t a n k o v u l a c a k o l a n b u V a h i d e t t i n Paşası, İ z m i r ' d e h a l k ı h ü k ü m e t k o n a ğ ı ö n ü n d e t o p l a y a r a k , " P a d i ş a h ı n hattı h ü m a y u n u n u " o k u m u ş t u . H a y ı n Vahidettin, bu yazısında, imzalanmış olan mütarekenin ülke ve ulus için hayırlı o l d u ğ u n u söylemekten u t a n m ı y o r d u . Bu mütareke h ü k ü m l e r i n e u y m a k yerinde ve z o r u n l u y d u , a n c a k b ö y l e yapmakla ülke kurtarılabilecekti, öyleyse işgalci g ü ç l e r e karşı ç ı k m a m a k , o n l a r ı n işlerini güçleş t i r m e m e k , b ö y l e c e o n l a r ı d a h a sert d a v r a n m a y a z o r l a m a m a k g ö r e v i m i z d i ! " M e m l e k e t i n âli menfaatleri b u n u i c a p e t t i r i y o r d u " ! Hayın padişah ve Müs l ü m a n l a r ı n Halifesi, d a h a d a ileri gidiyor, " İ z m i r ' e g e l e c e k işgal kuv vetleri hangi d i n d e n ve ulustan olurlarsa olsunlar, bunlara karşı T ü r k m i s a f i r p e r v e r l i ğ i " g ö s t e r i l m e s i n i i s t i y o r d u . " İ z m i r h a l k ı t a h r i k v e teş viklere kapılarak yanlış yollara sürüklenmekten k a ç ı n m a l ı y d ı ! " A l ç a k V a h i d e t t i n v e o n u n a l ç a k p a ş a s ı , y u r d u m u z u ateşe, u l u s u m u zu
kana
bulayan
yoksundu!
düşman
güçlerini
"Misafir"
sayacak
denli
ustan
159
TAMU YELLERİ
Sağduyu sahibi İzmirliler ve bölge halkı, bu hayınca aldatmacalara k u l a k v e r m e m i ş l e r d i . Y u n a n l ı l a r , İ z m i r ' d e , Ö d e m i ş ' t e , A y v a l ı k ' t a silâh l a k a r ş ı l a n m ı ş l a r d ı . G e r ç i b u s i l â h l a r ı n sayısı a z d ı . N e v a r k i , atılan kur ş u n l a r ı n t ü m y u r t t a y a n k ı l a n a n s e s l e r i , u l u s u n u y a n d ı ğ ı n ı n , k e n d i n i sa v u n a c a ğ ı n ı n yeterli b i r kanıtıydı. İ z m i r ' i n Y u n a n l ı l a r c a işgalinin İ s t a n b u l ' d a ansızın patlayan b i r b o m b a etkisi yaptığını söylemiştim; b u s ö z l e r i m T ü r k v e M ü s l ü m a n halk i ç i n d o ğ r u d u r . Saray v e h ü k ü m e t i n işgal k a r ş ı s ı n d a k ı l ı b i l e k ı p ı r d a m a m ı ş t ı . A n ı m s a d ı ğ ı m a g ö r e i ş o l s u n d i y e gelişi g ü z e l b i r p r o t e s t o d a b u l u n u l m u ş tu, hepsi b u . Öte y a n d a n halk galeyana gelmişti. H a l k , b i r d e n , üzerin d e k i ö l ü t o p r a ğ ı s i l k i l m i ş ç e s i n e u y a n m ı ş , g e r ç e k l e r i g ö r m ü ş t ü . B u işgal, " M ü t a r e k e , m ü t a r e k e " , diye üstüne toz k o n d u r u l m a y a n anlaşmanın dü p e d ü z a y a k l a r altına a l ı n m a s ı y d ı . İ s t a n b u l ' d a b ü y ü k h a l k t o p l u l u k l a r ı k e n d i l i ğ i n d e n d ü z e n l e n i v e r d i . Fatih'te, S u l t a n a h m e t ' t e , g ö r k e m l i h a l k yı ğınları toplandı. B e n d e b u toplantılarda b u l u n d u m . N e h ü k ü m e t , n e d e işgal kuvvetleri b u toplantıları e n g e l l e m e k girişimine kalkışamadılar. B u n a g ü ç l e r i y e t m e y e c e k t i . B ö y l e b i r işe k a l k ı ş m ı ş o l s a l a r d ı , İ s t a n b u l ' d a k a n g ö v d e y i g ö t ü r ü r v e b e l k i d e İ s t a n b u l h a l k ı , h ü k ü m e t i d e , Sarayı d a , iş g a l c i l e r i d e B o ğ a z ' ı n s u l a r ı n a g ö m e r d i . Ö y l e s i n e g ö r k e m l i , u l u s a l say gınlığının
bilincinde
kalabalıklar
toplanmıştı
ki,
gözyaşlarına
tutamamıştım. Hepsi de b e n i m gibi c o ş k u içindeydi. Hepsinin yüreği de benimki gibi kan ağlıyordu. Çevredeki bütün camilerin minarelerinde T ü r k b a y r a k l a r ı v e yas g ö s t e r i s i o l m a k ü z e r e k a r a b a y r a k l a r a s ı l ı y d ı . Şe r e f e l e r d e b i r i k m i ş sayısız m ü e z z i n l e r e z a n v e d u a l a r o k u y o r l a r d ı . B i r ç o k kişiler k ü r s ü l e r d e n k o n u ş m a l a r yaptılar.
Söylenenlerin tümünü
i ş i t m e k olasılığı y o k t u . A n c a k s ö y l e n e n l e r i n t ü m ü , g e r ç e k t e k u l a k l a r d a d e ğ i l , k a l a b a l ı k l a r ı n v a t a n a ş k ı y l a d o l u y ü r e k l e r i n d e y a n k ı l a n ı y o r , işiti liyor ve yineleniyordu. Konuşanlar arasında bir de kadın vardı. B u n u n Halide Edîp olduğunu öğrendim. B u g ü n l e r d e İ z m i r b ö l g e s i n d e Y u n a n i ş g a l i n e k a r ş ı silâhlı d a y a n m a n ı n g e n i ş l e m e k t e o l d u ğ u n u ö ğ r e n m i ş t i k . B u n a k a r ş ı n T ü r k l e r i n İstan b u l ' d a n çıkarılacakları k o n u s u n d a söylentiler de dolaşmaya başlamıştı. G e r ç i , İ z m i r ' i n işgali ü z e r i n e S a d r a z a m D a m a t Ferit istifa e t m i ş t i n e v a r k i y e n i d e n h ü k ü m e t i kurmaya m e m u r edilmişti. B u istifanın b i r gösteriş o l d u ğ u a n l a ş ı l ı y o r d u . Hayın A l i K e m a l d e b u h ü k ü m e t t e dahiliye nazırı idi.
160
TAMU
YELLERİ
Mustafa K e m a l Paşa'nın Samsun'dan Erzurum'a geçtiği, o r a d a b i r k o n g r e t o p l a y a r a k , ü l k e y i v e u l u s u k u r t a r m a ç a b a l a r ı n a giriştiği s ö y l e n i y o r d u . B u n a k a r ş ı l ı k D a h i l i y e N a z ı r ı A l i K e m a l , savaş, g ü r ü l t ü p a t ı r t ı z a m a n ı n ı n g e ç t i ğ i n i , Y u n a n l ı l a r ı n v e ö t e k i işgal k u v v e t l e r i n i n m ü t a r e k e h ü k ü m l e r i n i y e r i n e g e t i r m e k t e n b a ş k a b i r şey y a p m a d ı k l a r ı n ı , karşı k o y m a y a k a l k ı ş m a n ı n d e l i l i k o l d u ğ u n u , u s u m u z u b a ş ı m ı z a t o p l a m a m ı z ge r e k t i ğ i n i b i l d i r i y o r d u . H a r b i y e N a z ı r ı T u r g u t Ş e v k e t Paşa d a , İ z m i r ' d e Yunanlılarla
çarpışan,
vatan
topraklarını
savunmaya
çalışan yurtsever
lere, bu işten v a z g e ç m e l e r i n i , mütareke h ü k ü m l e r i n e ve Yunanlılara b o y u n e ğ m e l e r i n i , davranışlarının b a r ı ş k o n f e r a n s ı n d a b i z e zararlı o l a c a ğ ı n ı söyleyebilmekteydi. Ta 1915'te, İ n g i l i z l e r i n , savaşa g i r m e s i k o ş u l u y l a , İ z m i r B ö l g e s i n i Yu nanistan'a v e r m e y i vaadettiğini s o n r a d a n öğrenmiştik. Yunanistan, 1915'de değil d e 1917'de savaşa girdiği i ç i n İngiltere b u vaadini u n u t m u ş t u . A n c a k b u a r a d a İtalyanların b ö l g e y e g ö z k o y m u ş o l d u k l a r ı anlaşılmıştı. B u k e z İn gilizler, İtalya'yı u z a k l a ş t ı r m a k i ç i n , k e n d i l e r i n e u ş a k b i l d i k l e r i Yunanis tan'ın
İzmir'i
işgal
etmesini
yeğlemişlerdi.
Yunan
işgali,
mütareke
h ü k ü m l e r i n e ayları o l d u ğ u gibi, A m e r i k a C u m h u r b a ş k a n ı W i l s o n ' u n açık ladığı
ilkelere
de
aylarıydı.
Şubat
1918'de,
demek
ki
savaşın
sona
e r m e s i n d e n d o k u z a y ö n c e ilân e d i l e n b u i l k e l e r i n , ö z e l l i k l e o n i k i n c i m a d d e s i ç o k ö n e m l i y d i . B u n a g ö r e , kişisel e g e m e n l i k l e r e d a y a n a n y ö n e t i m lere s o n verilecekti, h e r ülke d e m o k r a t i k anayasalarla yönetilecekti, u l u s l a r g e l e c e k l e r i n e v e e g e m e n l i k l e r i n e ö z g ü r c e k e n d i k a r a r l a r ı y l a sa hip olacaklardı, uluslar arasındaki anlaşmazlıklar barış yoluyla ç ö z ü m l e n e c e k , b u n u n i ç i n M i l l e t l e r C e m i y e t i adı altında uluslararası b i r kuruluş o l u ş t u r u l a c a k t ı . B i z i m l e d o ğ r u d a n ilgili o n i k i n c i m a d d e y e g e l i n c e , b u n d a , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n T ü r k o l a n b ö l g e l e r i n e kesinlikle e g e m e n lik sağlanacağı, b u n a karşılık, Osmanlı egemenliği altında b u l u n u p da T ü r k o l m a y a n u l u s l a r ı n d a v a r l ı k l a r ı n ı ö z g ü r c e s ü r d ü r e b i l m e l e r i n i n gü v e n c e altına alınacağı, Ç a n a k k a l e ve İstanbul B o ğ a z l a r ı n ı n t ü m uluslara a ç ı k b u l u n d u r u l a c a ğ ı , s ö y l e n i y o r d u . O y s a , d a h a 1916 y ı l ı n d a , O s m a n l ı ülkesi, İngiltere, Fransa ve İtalya arasında gizlice b ö l ü n m ü ş t ü . İngilizler Yunanistan'ı İ z m i r ' e saldırtmakla ç o k b ü y ü k b i r yanlışlık y a p m ı ş o l d u k l a r ı n ı ç o k g e ç a n l a y a c a k l a r d ı . İ z m i r ' i n Y u n a n l ı l a r c a işga li, b i z i m i ç i n i y i o l m u ş t u , b i r b a k ı m a . Ç ü n k ü u y k u d a o l a n l a r , u z l a ş m a i ç i n başka yollar b u l u n d u ğ u kanısında olanlar, kararsızlar, umutsuzlar,
TAMU
161
YELLERİ
ulusun ve devletin kurtuluşunun İngiltere ya da A m e r i k a boyunduruğu n a g i r m e k l e s a ğ l a n a b i l e c e ğ i n i sananlar, ister i s t e m e z u y a n m a k z o r u n d a k a l m ı ş l a r d ı . İ k i e l b i r b a ş i ç i n d i . Y a r d ı m a n c a k b i z e k e n d i m i z d e n gele bilirdi. Canımızı ve malımızı kurtarmak istiyorsak, yabancılar ö n ü n d e d i z ç ö k e c e k y e r d e , d i k i l m e l i , b i r l e ş m e l i , k e n d i m i z i v e y u r d u m u z u savun malıydık. Us'un buyruğu, Doğa'nın buyruğu buydu. Ve bu buyruk, bize A n a d o l u ' d a n , ö z y u r d u m u z d a n , orada bulunan Mustafa Kemal Paşa'nın a ğ z ı n d a n ç ı k a n s ö z l e r l e u l a ş ı y o r d u : " Y a istiklâl, y a ö l ü m ! "
3 - Mustafa K e m a l , D a m a t Ferit H ü k ü m e t i n i DüşürüyorSisli günler A n a d o l u ' d a n , işgal b ö l g e l e r i n d e k i o l a y l a r d a n h a b e r a l a b i l m e k i ç i n h e m e n h e r gün, b u k o n u l a r d a b e n i m k a d a r ilgilendiğini b i l d i ğ i m arka d a ş l a r ı m a u ğ r u y o r u m . M u s t a f a K e m a l ' l e i l k k a r ş ı l a ş m a m ı n anısı u s u m dan
hiç
çıkmıyor.
Kendisine
büyük
umutla
bağlanmış
olduğumu
anlıyorum. Anafartalar'da üstün düşman güçlerine yolu kesen, sonra, e l i n d e k i k ı r b a ç l a A r a p l a r ı n ü z e r i n e y ü r ü d ü ğ ü n ü g ö r d ü ğ ü m , g e n ç , ka r a r l ı , d i n a m i k asker, k a n ı m c a işte a n c a k o , d e v l e t i v e u l u s u k u r t a r a b i l i r . " U s u b a ş u n d a b i r i y s e n . . . " , d e m i ş t i b a n a , y a p m a m g e r e k e n i a ç ı k ç a söy l e m i ş t i S u r i y e ' d e k i o b o z g u n g ü n l e r i n d e . O y s a , C e m a l Paşa, d e m i r y o l u n u n b o z u k o l d u ğ u n d a n , b e k l e m e m gerektiğinden söz etmişti.
Sanki
demiryolu b o z u k olmasaydı gidebilecek mişim gibi... Buna karşın Mus tafa K e m a l b i r ç a k ı m h ı z ı y l a d u r u m u d e ğ e r l e n d i r m i ş , n e y a p m a m g e r e tiğini kesin söylemişti. İ ç i n d e yaşadığım " P a y i t a h t " d a k i h ü k ü m e t i n ve y ö n e t i c i l e r i n hayınca tutumları h i ç b i r kuşkuya yer vermeyecek b i ç i m d e açıkça ortadaydı. P a d i ş a h d a b i r h a y ı n , k e n d i s i n d e n b a ş k a s ı n ı d ü ş ü n m e y e n b i r a l ç a k t ı . İş gal k u v v e t l e r i n i n m e r h a m e t l e r i n e s ı ğ ı n m ı ş o l a r a k y a ş ı y o r d u k . A y d ı n l a r b ö l ü n m ü ş l e r , h e r k a f a d a n b i r ses ç ı k a r o l m u ş t u . G a z e t e l e r e g ü v e n m e k olanağı yoktu. Bunlar, Sarayın, H ü k ü m e t i n , işgalcilerin tebliğleriyle d o l u y d u . A n a d o l u ' d a n h a b e r v e r e m i y o r l a r d ı . S a n s ü r v a r d ı . Z a t e n gazete l e r h e p Saray y a n l ı s ı y d ı . A n c a k , k u l a k t a n k u l a ğ a h a b e r l e ş e b i l i n i y o r d u . B u h a b e r l e r ç o ğ u n l u k l a , yanlış, u y d u r m a y d ı . D o ğ r u l a r ı a n l a m a k ç o k g ü ç tü. K i m i umutlanıyor, kimi karamsarlığa d ü ş ü y o r d u k . Böylesine çeliş kili,
sisli,
umutla
karamsarlığın
sarmaşdolaş
olduğu
bir
ortam F. 11
162
TAMU YELLERİ
d ü ş ü n ü l e m e z . İ s t a n b u l ' u n v e İ s t a n b u l l u l a r ı n y a ş a d ı k l a r ı o sisli g ü n l e r i a n l a t m a k i ç i n c i l t l e r l e k i t a p y a z m a k g e r e k i r . " A c i z l e r i , a n c a k işittikle rimi, gördüklerimi hulasatan anlatmaya ç a l ı ş ı y o r u m . " D a m a t Ferit H ü k ü m e t i , D a h i l i y e N a z ı r ı A l i K e m a l , Ş e y h ü l i s l â m M u s tafa S a b r i , t ü m g ü ç l e r i y l e , A n a d o l u ' d a b a ş l a y a n h a r e k e t i s ö n d ü r m e y e ç a lışıyorlardı. Yurdu ve ulusu kurtarmak için canlarını dişlerine takarak çabalayanların adları, " D â g i , b a ğ i " y e , yani dağlı bağlı, çıkmıştı. Bun l a r P a d i ş a h a v e H a l i f e y e b a ş k a l d ı r m ı ş , e ş k ı y a l a r d ı , b o l ş e v i k l e r d i . Kişi sel y a r a r v e ç ı k a r l a r i ç i n ç e t e l e r k u r m u ş l a r , h a l k ı s o y u y o r l a r d ı . Y a d a e n hafifinden, bunlar, İ m p a r a t o r l u ğ u n yıkılmasına n e d e n o l a n İttihatçı ların artıklarıydı. B u n l a r d a n ne ulusa, ne de ülkeye hayır gelirdi. Barış konferansı yapılacağı b i r sırada mütareke h ü k ü m l e r i n e karşı ç ı k m a k l a , " G a l i p d e v l e t l e r i n g a z a b ı n ı " ü s t ü m ü z e ç e k i y o r l a r d ı . H i ç b i r şey y a p m a larına olanak yoktu. A n a d o l u ' d a n h a b e r l e r g e l i y o r d u : Mustafa K e m a l E r z u r u m ' d a b i r kong re düzenlemişti. K â z ı m Karabekir ve R a u f Bey de yanındaydı. Kongre' de ö n e m l i kararlar alınmıştı. Ö n c e ulusal sınırlar saptanmıştı, ülkenin v e u l u s u n b ö l ü n m e z l i ğ i ö z ü m s e n m i ş t i . U l u s k e n d i n i savunmaya k a r a r ver mişti. İ s t a n b u l H ü k ü m e t i , işgalle b a ş a ç ı k a m a z s a , g e ç i c i b i r h ü k ü m e t ku rulacaktı. B u n d a n b ö y l e ulusal g ü ç l e r y u r d u , ulusal istenç gereğince s a v u n a c a k t ı . U l u s a l i s t e n ç e g e m e n o l a c a k t ı . A z ı n l ı k l a r a a y r ı c a l ı k tanın mayacaktı. Y a b a n c ı b o y u n d u r u ğ u n a kesinlikle girilmeyecekti. Ulusal M e c l i s ' i n g ü n g e ç i r m e d e n t o p l a n m a s ı n a ç a l ı ş ı l a c a k t ı . İ y i a m a n e y l e ? . T o p , tü fek, asker n e r e d e y d i ? Para neredeydi? Mustafa K e m a l b u n l a r o l m a d a n , d ü ş m a n l a r l a nasıl ç a r p ı ş a c a k t ı ? P a d i ş a h , M u s t a f a K e m a l ' i a z l e t m i ş t i b i le, t e v k i f e t t i r m i ş t i ; e l l e r i k o l l a r ı b a ğ l ı İ s t a n b u l y o l u n d a y d ı . E n ç ı k a r y o l , İ n g i l i z y a d a A m e r i k a n b o y u n d u r u ğ u n a g i r m e k t i . H a y ı r , hayır, M u s t a f a K e m a l k e n d i l i ğ i n d e n istifa e t m i ş t i , t e v k i f d e e d i l m e m i ş t i . A n a d o l u ' d a k i k u m a n d a n l a r , aydınlar, h a l k h e p o n d a n yanaydı. Mustafa K e m a l , Sivas' ta daha büyük bir Kongre topluyordu. Bu karmaşık, çelişkili haberler i ç i n d e çalkanıp d u r u y o r d u k . Ana dolu'ya gidebilmek için içim içimi yiyordu. Ev almak için elimdeki son parayı harcadığımdan ildem o l m u ş t u m . O para olsaydı, bir b ö l ü m ü n ü aileme bırakarak A n a d o l u ' y a gidebilirdim. Gidebilir miydim? Orada neyle g e ç i n i r d i m . A i l e m e b ı r a k a c a ğ ı m para ne süre onlara yeterdi. Kurtuluş
TAMU YELLERİ
163
n e z a m a n g e r ç e k l e ş i r d i . E v i a l d ı ğ ı m a i y i e t m i ş t i m . E v i a l m a s a y d ı m , şim di ç o l u k ç o c u k sokakta kalırdık. Sivas'ta y e n i v e b ü y ü k b i r K o n g r e t o p l a n m ı ş t ı . B u K o n g r e ' n i n k a r a r ları t ü m y u r d u kapsıyordu. T ü r k l e r i n yaşadığı topraklar T ü r k l e r i n d i . Ulusal A n t tüm dünyaya duyurulmuştu. D o ğ u ' d a E r m e n i l e r l e , güneyde Fransız ve Ermenilerle, batıda, Yunanlılarla savaşılıyordu. Ayrıca İzmit y ö r e s i n d e H a l i f e o r d u l a r ı s a l d ı r ı y a g e ç m i ş v e p ü s k ü r t ü l m ü ş l e r d i . Yur d u n ç e ş i t l i y ö r e l e r i n d e p a d i ş a h y a n l ı s ı a y a k l a n m a l a r ç ı k m ı ş , k i m i s i bas tırılmış, kimisi sürüyordu. Mustafa Kemal b i r an ö n c e Ulusal M e c l i s ' i n toplanması için diretiyordu. İşgalciler ve h ü k ü m e t de, Mustafa K e m a l ' i e z m e k i ç i n h e r ö n l e m e b a ş v u r u y o r l a r d ı . M u s t a f a K e m a l ' e k a r ş ı saldırı y a g e ç i r d i k l e r i g ü ç l e r , K u v a y ı M i l l i y e ' c e e z i l m i ş l e r d i ; b a ş l a t t ı k l a r ı ayak lanmalar, bastırılmıştı; A n a d o l u ' y a g ö n d e r m e y e kalkıştıkları v a l i l e r , k u m a n d a n l a r , e t k i s i z d u r u m a g e t i r i l m i ş l e r d i . S o n u n d a İ ş g a l c i l e r d e Fe rit Paşa'nın b e c e r i k s i z l i ğ i n e i n a n m ı ş l a r d ı . K e n d i a r a l a r m d a d a b i r l i k y o k tu.
İ n g i l i z l e r A n a d o l u ile d o ğ r u d a n h i ç b i r ç a r p ı ş m a y a g i r m i y o r l a r ,
çatışmaları, Fransızlara, E r m e n i l e r e , yerli alçaklara, Yunanlılara yap tırıyorlardı. Fransızlar ve İtalyanlar b u n u anlamakta gecikmemişlerdi. K e n d i l e r i b u çarpışmaları ü s t l e n e c e k v e s ü r d ü r e c e k d u r u m d a değiller di. Oysa Mustafa K e m a l ve A n a d o l u gün geçtikçe g ü ç l e n i y o r d u . Mustafa K e m a l ' l e a n l a ş m a k v e y a k ı n l a ş m a k d a h a y e r i n d e o l a c a k t ı . B ö y l e c e , so n u b e l i r s i z b i r s e r ü v e n d e n s ı y r ı l a b i l e c e k l e r d i . M u s t a f a K e m a l i l k utku s u n u Ferit Paşa h ü k ü m e t i n i a c z i ç i n d e b ı r a k a r a k d ü ş ü r m e k l e e l d e etmişti. İ ş g a l c i l e r v e Saray, M u s t a f a K e m a l ' e karşı strateji v e y ö n t e m d e ğ i ş t i r m e k gerektiğini anlamışlardı. B u n u n i ç i n , ılımlı b i r kişi o l d u ğ u bilinen Ali R ı z a P a ş a ' y ı S a d r a z a m l ı ğ a g e t i r d i l e r . A n a d o l u ' y a k a r ş ı a n l a y ı ş l ı b i r dav ranış i ç i n d e g ö r ü n e r e k direnişin ç ö k e r t i l e c e ğ i sanılıyordu. M ü t a r e k e d e n sonra feshedilmiş olan Meclisi Mebusan, sözde dört ay içinde seçimler y a p ı l a r a k , y e n i d e n k u r u l a c a k t ı . B i r b i r i n i i z l e y e n h ü k ü m e t l e r s e ç i m sö z ü n ü ağızlarına bile almamışlardı. Mustafa Kemal, seçim ve Meclis için d i r e t i y o r d u . Ç o k i y i . S e ç i m y a p ı l a c a k v e m e c l i s k u r u l a c a k t ı . M e c l i s ku rulduktan sonra da, Mustafa Kemal'e ve A n a d o l u ' d a k i direniş örgütleri n e g e r e k s i n m e kalmayacaktı. Ç ü n k ü M e c l i s , ulusal iradeyi temsil e d e c e k t i . 4 - A n a d o l u ' d a Parlayan Işık İ ş g a l c i l e r v e Saray d ü ş ü n c e l e r i n d e n e d e n l i a l d a n m ı ş o l d u k l a r ı n ı ç o k g e ç m e d e n anlayacaklardı. Ç ü n k ü A n a d o l u ' d a parlayan ışık gün geçtikçe
164
TAMU
YELLERİ
güçleniyor, şimdi tüm yürekleri aydınlatıyordu. A n a d o l u , İstanbul'da bir h ü k ü m e t i d ü ş ü r e c e k g ü c e e r i ş m i ş t i . G e r ç e k t e n Ferit P a ş a ' n ı n d ü ş ü ş ü , i l k a n d a v e b i r süre, ü l k e y e v e İ s t a n b u l h a l k ı n a b i r ç e ş i t e r i n ç l i k g e t i r m i ş t i . I l ı m l ı b i r k i ş i o l d u ğ u b i l i n e n A l i R ı z a Paşa y ö n e t i m i n d e k i b i r h ü k ü m e t i n , M u s t a f a K e m a l P a ş a ' n ı n başlattığı h a r e k e t i a n l a y ı ş l a k a r ş ı l a y a c a ğ ı , uzlaşma yolları araştıracağı,
s e ç i m l e r i n yapılmasını sağlayacağı u m u
luyordu. B u u m u t l a r k ı s a s ü r e d e b o ş a ç ı k t ı . İşgal a l t ı n d a b u l u n a n b i r h ü k ü met m e r k e z i n d e , h ü k ü m e t e d e n l e r i n işgalcilerin istekleri dışına ç ı k m a ları o l a n a k s ı z d ı . A l i R ı z a Paşa A n k a r a ' y a g ö z d a ğ ı v e r m e k l e işe k o y u l d u . A n c a k Mustafa K e m a l h e r çeşit ö n l e m l e r i ç o k ö n c e d e n almıştı. A l i R ı z a P a ş a H ü k ü m e t i ç o k g e ç m e d e n M u s t a f a K e m a l ' e d i ş g e ç i r e m i y e c e ğ i n i an lamıştı. Ö t e y a n d a n İ ş g a l c i l e r y e n i h ü k ü m e t ü z e r i n d e b a s k ı l a r ı n ı g ü n g e ç tikçe
arttırmaktaydılar.
Bu
arada
başlıca
tartışma
konusu,
Meclis
M e b u s a n ' ı n nerede toplanması üzerindeydi. Mustafa Kemal M e c l i s ' i n , İ s t a n b u l işgal a l t ı n d a b u l u n d u ğ u i ç i n , b a ş k a b i r y e r d e t o p l a n m a s ı g e r e ğ i ü z e r i n d e d i r e n i y o r d u . H ü k ü m e t ise İstanbul ü z e r i n d e d i r e t m e k t e y d i . M u s tafa K e m a l ç o k h a k l ı d ü ş ü n c e l e r i n i b u k e z e n y a k ı n ç e v r e s i n d e k i l e r e b i le
benimsetememişti.
"Bu
mevzudaki
münakaşalar
ve
bu
sırada
v u k u b u l a n hadiseler hakkındaki, Mustafa Kemal Paşa'nın 1927 yılında irat b u y u r d u k l a r ı b ü y ü k n u t u k t a t e f e r r u a t l ı i z a h a t b u l u n d u ğ u c i h e t l e , a r t ı k b e n tafsilâta g i r m e k t e n i ç t i n a p e d i y o r u m . " B e n i m i ç i n ö n e m l i olan halkın kendini savunmak gereğini d u y m u ş o l m a s ı , v e g e r ç e k t e n t a r i h t e b i r eşi b u l u n m a y a n b i r B a ş ' a k a v u ş m u ş o l masıydı. K e n d i m i b i l d i m bileli, ulusla birlikte kötü yönetimlerin ve yö neticilerin kahrını çekmiştim. Bir tek gün mutlu olmamıştım; elliyedi yaşıma gelmiştim, beş ç o c u ğ u m vardı ve bunların gelecekleri karanlıktı. D a h a g e n ç v e g ü c ü m d e y e t e r ü olsaydı, b i r g ü n d u r m a d a n A n k a r a ' y a u ç a r dım. Artık kendimin ve çocuklarımın, ulusun geleceğinin, ancak Anka ra'da p a r l a y a n ı ş ı k l a a y d ı n l a n a c a ğ ı n a y ü r e k t e n i n a n ı y o r d u m . Ç ü n k ü b u ışığın, u s , b i l i m v e m a n t ı k s a ç t ı ğ ı g ö r ü l ü y o r d u . K ı z g ı n t a m u y e l l e r i n i n savurduğu k u m fırtınaları i ç i n d e Y e m e n ' i n Tahame Bölgesi'ni geceleyin g e ç e r k e n T a n e m d e n i l e n y e r d e asılı d u r a n , g e c e y o l c u l a r ı n ı n y i t i r m e m e k i ç i n gözlerini ayırmadıkları feneri a n ı m s ı y o r d u m . B i r ç o k kişiyle birlik te o y o l c u l u ğ u y a p m ı ş o l m a m a karşın, b e n i taşıyan katırın u y k u verici sallantısına d a y a n a r a k , g ö z l e r i m i k ı r p m a d a n , b ü t ü n g e c e o f e n e r i g ö z l e -
TAMU
YELLERİ
165
miştim. Feneri yitirmek, y i t m e k d e m e k t i . Mustafa K e m a l Paşa ve A n k a r a , İ s t a n b u l ' u n b u k a r a n l ı k v e sisli g ü n l e r i n d e , İ m p a r a t o r l u ğ u n y ı k ı l d ı ğ ı , D e v l e t i n o r t a d a n k a l k t ı ğ ı , u l u s u n k a n v e yas i ç i n d e b u l u n d u ğ u b u gün lerde, b e n i m i ç i n gözlerin ayrılmaması gereken b i r ışık, n e d i y o r u m b i r g ü n e ş t i . O g ü n e ş p a r l a d ı k ç a y o l u n y i t i r i l m e s i o l a n a ğ ı y o k t u . İ ç i m d e gizli b i r ses, K u r t u l u ş ' u n O ' n d a v e o r a d a o l d u ğ u n u y i n e l e y i p d u r u y o r d u . G ö z l e r i m o ışıkta, k u l a k l a r ı m i ç i m d e k i seste y o l a d e v a m e d e c e k t i m . Ve, ö y l e yaptım.
5 - İ s t a n b u l M e b u s u Seçiliyorum T o p u t o p u o n a y h ü k ü m e t t e k a l a n A l i R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n i n , o kar gaşa d ö n e m i n d e , t e k b a ş a r ı l ı işi, A n k a r a ' n ı n z o r u y l a m e b u s s e ç i m l e r i n i iyi kötü yapabilmiş olmasıdır. S e ç i m l e r 1919 K a s ı m v e A r a l ı k a y l a r ı n d a y a p ı l a c a k t ı . B e n d e b u se ç i m l e r e g i r d i m . İ k i n c i seçmenler, şehir emaneti üyeleri ve T e c e d d ü t Fır kası b e n i İstanbul m e b u s u olarak seçmişti. S e ç i m l e r h a k k ı n d a m u h a l i f g a z e t e l e r , y a n i Saray, H ü r r i y e t v e İ t i l â f F ı r k a s ı y a n l ı g a z e t e l e r , g ü n l e r c e bu seçimlere y u r d u n h e r köşesinde hile karıştığı, özellikle, İstanbul'da seçilmiş o l a n işçi m e b u s N u m a n Usta ve b e n i m , istifamız gerektiği yo l u n d a yayınlar, aslı astarı o l m a y a n d e d i k o d u l a r l a d o l u p taştılar. 2 3 A r a l ı k 1919 salı g ü n l ü T a s v i r i E f k â r G a z e t e s i ' n d e , D a h i l i y e N a z ı rı
Damat
Şerifin,
gazetecilerin
sorularını
cevaplandırdığı
bildiril
mekteydi. " S o r u : İstanbul seçimleri ve Lütfü Fikri B e y ' i n çekilmesi. " N a z ı r : H ü k ü m e t seçimlerin yan tutulmaksızın yapılması için her ö n l e m i almıştır. Ö y l e y s e a l ı n a n s o n u ç d a , b u y a n s ı z l ı ğ ı n s o n u c u d u r . L ü t f ü F i k r i B e y ' i n istifasını i n c e l e m e k ü z e r e ş e h i r e m a n e t i n e b i r m ü f e t t i ş h e y e t i g ö n d e r d i m . İstifayı k a b u l e t m e k b i z i m y e t k i m i z i ç i n d e d e ğ i l d i r . S e ç i m yasasının 7 8 ' i n c i maddesini b e n biraz karışık ve y o r u m l a n m a y a gerek görmekteyim... " S o r u : M e b u s l a r v e M e c l i s ' i n açılışı. " N a z ı r : M e c l i s ' i n O c a k (1920) b a ş l a r m d a a ç ı l a b i l m e s i n i olası g ö r m ü y o r u m . H e n ü z İ s t a n b u l ' d a b u l u n a n m e b u s l a r ı n sayısını d a b i l m i y o r u m . Y e t e r l i s a y ı d a o l m a d ı k l a r ı n ı s a n ı y o r u m . . . Yanlış a n l a ş ı l m a s ı n , b e n , b i r
166
TAMU
YELLERİ
gazetede yazıldığı gibi üçte b i r ç o ğ u n l u k k o n u s u n d a söz e t m e d i m M e c lis, o t u z k ı r k m e b u s l a d a a ç ı l ı r . A n c a k g ö r ü ş m e l e r i ç i n b e l l i b i r ç o ğ u n l u ğ u n v a r l ı ğ ı gerekir, b u d a , m e b u s l a r sayısının y a r ı s ı n d a n b i r fazlasıdır. E s k i d e n b i z d e n 2 5 4 m e b u s ç ı k a r d ı . İşgal a l t ı n d a o l a n v i l â y e t l e r i m i z d e h e n ü z h u k u k e n b i z i m d i r ; ö y l e y s e b u n u n yarısı o l a n 1 2 7 ' n i n b i r fazlasıy la, 128'e v a r ı l m a d ı k ç a g ö r ü ş m e ç o ğ u n l u ğ u e l d e e d i l e m e z . Ş i m d i y e d e k 101 m e b u s s e ç i l m i ş t i r . " S o r u : Sanık mebuslar ve adaylık. " N a z ı r : K i m i yerlerde H a r p divanlarında m u h a k e m e edilmekte olan lardan, ya da sanık olarak tutuklu bulunanlardan m e b u s seçilmekte olan l a r varsa d a , b u n l a r ı n s e ç i l m e l e r i n i n g e ç e r l i o l u p o l m a d ı ğ ı M e c l i s i M e b u s a n ' d a incelenir. H ü k ü m e t seçim sırasında kötü yollara başvurul m a s ı n ı ö n l e m e y e ç a l ı ş ı r v e y o l s u z l u k y a p a n l a r h a k k ı n d a yasal k o v u ş t u r ma açar. Bu gibilerin adaylıklarına gelince, h ü k ü m e t b u n a karışamaz. " S o r u : Celâlettin A r i f Bey. " N a z ı r : C e l â l e t t i n A r i f B e y ' i n n e r e d e n istifa e d e c e ğ i k o n u s u n d a b i r bilgim yoktur..." G e n e b u g a z e t e n i n b i r i n c i sayfasının t e p e s i n d e v e o r t a s ı n d a çift sü t u n verilmiş, a y r ı c a r e s i m l e süslenmiş imzasız b i r yazı vardı. Yazı şu başlığı taşımaktaydı:
"İttihat ve
Terakkinin Mizanı",
" K i m i kime yeğliyorlar".
B u iki b a ş l ı k a l t ı n d a , k a r a m a s k e l i b i r i e l i n d e b i r t e r a z i t u t m a k t a , tera z i n i n k e f e l e r i n d e d e fesli i k i f o t o ğ r a f b u l u n m a k t a y d ı . B u n l a r d a n b i r i n i n altında " S u l t a n z a d e Sabahattin B e y " , ötekinin altında da " A m e l e M e b u s u N u m a n E f e n d i " y a z ı l a r ı o k u n u y o r d u . İ k i n c i kefe b i r i n c i d e n a ğ ı r basmıştı. Yazıda şöyle deniliyordu: " İ t t i h a t v e T e r a k k i ' n i n , u l u s u n g e l e c e ğ i y l e ilgili s o r u n l a r ı ö l ç m e k t e b i r b i r i n e eşit saydığı i k i k i ş i l i k , " İ s t a n b u l s e ç i m l e r i n i n ü z ü c ü v e u m u t k ı r ı c ı s o n u c u , İttihat v e Te r a k k i ' n i n " e s k i y ö n t e m v e g e l e n e k l e r i n e b a ğ l ı k a l a r a k . . . g i z l i gizli ç a l ı şan v e g e l e c e ğ i m i z ü z e r i n d e k ö t ü e t k i l e r y a p m a k i ç i n fırsat k a ç ı r m a y a n o c a k gücünün kullandığı ö l ç ü üzerine yeni bir ö r n e k vermiş oluyor. " S u l t a n z a d e S a b a h a t t i n B e y g i b i , y ı l l a r b o y u b i l i m v e siyasetle uğ r a ş m ı ş b i r k i ş i y l e , u s t a b a ş ı N u m a n E f e n d i İttihat v e T e r a k k i ' n i n ö l ç ü s ü n e g i r i n c e eşit k a l m a k ş ö y l e d u r s u n , i k i n c i s i b i r i n c i n i n ü s t ü n e ç ı k ı y o r .
TAMU
167
YELLERİ
G i z l i G ü ç , " O c a k r u h u , b u k e z y a p ı l a n s e ç i m l e r i n p a r t i h e s a p l a r ı n a da yanmaması, ulusal bir seçim olması gereğini hiç d ü ş ü n ü r m ü ? " B i z U s t a b a ş ı N u m a n E f e n d i ' n i n m e b u s s e ç i l m e s i n e ilke o l a r a k kar şı değiliz. H e r ülkede olduğu gibi... b i z i m mecliste de işçi akımlarının b i r t e m s i l c i s i o l a b i l i r . . . s ö z k o n u s u o l a n şey... sosyal v e siyasi a k ı m l a r ı n ç a t ı ş m a s ı d e ğ i l , ü l k e n i n v e u l u s u n k u r t a r ı l m a s ı d ı r . B u n u n i ç i n ise... ima l â t h a n e l e r i n bilgisi k ı t k i ş i l e r i y e t m e z , d e r i n b i l i m v e siyaset b i l g i s i o l a n lardan
yararlanmak
gerekir.
Bunalım
içindeki
vatan
ve
geleceği
k o n u s u n d a , s o r u n b u o l u n c a , s e ç i m l e , u l u s u n k u r t u l u ş u a m a c ı n d a n baş k a , h i ç b i r a m a ç v e isteğin e g e m e n o l m a m a s ı g e r e k i r d i . . . İttihat v e Te rakki b u n u anlamaktan uzaktır. B u n u b e l i r t m e k i ç i n yukarıya simgesel bir resim koyduk. " Y a p t ı ğ ı m ı z i n c e l e m e y e g ö r e , Usta N u m a n E f e n d i , " M e s a i F ı r k a s ı n ı n ç a l ı ş m a l a r ı s o n u n d a m e b u s s e ç i l m i ş , b u n u n i ç i n d e İttihat v e Te r a k k i ile b i r a n l a ş m a g e r ç e k l e ş t i r i l m i ş , o y l a r , k a r ş ı l ı k l ı i k i n c i s e ç m e n lerce, birbirlerine verilmiş..." G e n e b u g a z e t e n i n b i r i n c i s a y f a s ı n d a , y u k a r ı d a k i y a z ı n ı n , çift s ü t u n , " G i z l i kuvvetlerin mebusları etrafında" başlıklı, bir başka yazı vardı; i k i n c i b a ş l ı k ise ş ö y l e y d i : " A d a y l ı k l a r ı n ı a ç ı k l a m a d a n b i r d e n b i r e seçi len
İstanbul
mebuslarının
istifa
şayiaları
ve
önerileri
karşısındaki
durumları-Muhtar Bey ne d i y o r ? " . Bu yazıda, N u m a n Usta'dan, M u h t a r B e y ' d e n v e b e n d e n s ö z e d i l m e k t e y d i . B e n v e N u m a n Usta a d a y l ı k l a rımızı açıklamıştık. B e n d e n , " G i z l i güçlerin adayı ve onlar tarafından seçtirilen, İstanbul M e b u s u K â m i l E f e n d i " , diye söz ediliyor ve şöyle de niliyordu: " P o s t a c ı ya da iaşeci K a r a K e m a l B e y ' i n k u r m a y heyetince, adaylık l a r ı b i l e k o n u l m a d ı ğ ı h a l d e b i r ç o k s a y ı n t a n ı n m ı ş , s e v i l e n k i ş i l e r e yeğ t u t u l a r a k s e ç i l e n İ s t a n b u l m e b u s l a r ı n ı n d ü n istifa e d e c e k l e r i d u y u l m u ş , h a t t a b u n l a r a k i m i g a z e t e l e r c e istifa e t m e l e r i b i l e ö n e r i l m i ş t i . Y e n i m e b u s l a r ı n b u istifa ö n e r i l e r i n i nasıl k a r ş ı l a d ı k l a r ı n ı d ü n k e n d i l e r i n e da nışmıştık.
Önceki
gün
bir
yazarımızla
yaptıkları
konuşmaları
y a y ı n l a d ı ğ ı m ı z e s k i M e ş i h a t M ü s t e ş a r ı K â m i l E f e n d i ile, a m e l e m e b u s u N u m a n E f e n d i k e s i n l i k l e istifa e t m e y i d ü ş ü n m e d i k l e r i n i b i l d i r m i ş l e r d i . K i y e f E s k i E l ç i s i M u h t a r B e y d e , k e n d i s i y l e g ö r ü ş e n y a z a r ı m ı z a aşağıda ki y a n ı t l a r ı v e r m i ş t i r .
-Muhtar Bey ve İstifa
Önerisi,
Yazarımız,
Muhtar
168
TAMU YELLERİ
Bey'le Meclisi M e b u s a n da Birinci Şube odasında görüşmüştür. Muhtar B e y ş u s ö z l e r i s ö y l e m i ş t i r : İstifa e t m e d i m v e k e s i n l i k l e e t m e y e c e ğ i m . Ya sal o l a r a k seçilmiş b u l u n d u ğ u m k a n ı s ı n d a y ı m . A d a y l ı ğ ı n ı n ö n c e d e n açık l a n m a d ı ğ ı n a itiraz
edildiği
söylendiğinde de,
M u h t a r B e y ş u yanıtı
vermiştir: İtiraz ç o k sudan ve yersizdir. Ç ü n k ü s e ç i m yasasında bunun l a ilgili b i r k a y ı t y o k t u r . B e n i s t e r s e m b i r a y ö n c e d e n a d a y l ı ğ ı m ı k o y a r d ı m , istemezsem k o y m a z d ı m . İkinci seçmenlerin beni seçmekle hakkımda g ö s t e r d i k l e r i t e v e c c ü h ü geri ç e v i r m e k i ç i n h i ç b i r n e d e n v e a n l a m y o k t u r . " K a ç g ü n d ü r gazetelerde v e h a l k arasında ileri sürülen d e d i k o d u l a r h a k k ı n d a n e d ü ş ü n d ü ğ ü n ü s o r a n y a z a r ı m ı z a , M u h t a r B e y ş u y a n ı t ı ver miştir: Ne mi d ü ş ü n ü y o r u m ? Teessüf e d i y o r u m ! Konferansa çağrılma mız beklenirken, böylesine zor bir zamanda, geleceğimiz bakımından i y i s o n u ç l a r v e r m e y e c e k d e d i k o d u l a r ç ı k a r ı l m a s ı , h o ş g ö r ü l e c e k b i r şey o l m a s a g e r e k i r . Y a z a r ı m ı z , b u k e z L ü t f ü F i k r i B e y ' i n istifası k o n u s u n d a n e d ü ş ü n d ü ğ ü n ü s o r m u ş v e ş u yanıtı a l m ı ş t ı r : ö y l e s a n ı y o r u m k i , L ü t f ü F i k r i B e y D e r s i m ' d e n s e ç i l e c e ğ i u m u d u y l a istifa e t m i ş t i r . K e n d i s i n i M ü l kiye'den tanırım, sınıf arkadaşımdır. Vatanın bunalımlı günlerinde böy l e davranışlara y e r yoktur. A n c a k kendisi insanları şaşırtmayı b i r a z s e v e r " " Ö t e yandan, d ü n İstanbul'da bulunan kimi mebuslar, Meclisi M e busan B i r i n c i Ş u b e s i ' n d e bir toplantı yapmışlardır... On oniki kişilik bu toplantıda, Celâlettin Arif, Muhtar, H a m d u l l a h Suphi, A d n a n , Muvaf fak, H â m i t , E m i n ( N i ğ d e ) , R ı z a N u r B e y l e r v e N u m a n Efendi d e v a r d ı " 6- İstanbul ve İşgalciler Yeni Dolaplar Çevirmeye Kalkışıyorlar Seçimler, 1876 tarihli " İ n t i h a b ı m e b u s a n k a n u n u lâyihası"na göre y a p ı l m ı ş t ı . Yasa a n c a k 1 9 0 8 ' d e y a y ı n l a n a b i l m i ş t i . S e ç i m l e r i k i d e r e c e l i y d i . H e r e l l i b i n e r k e k i ç i n b i r m e b u s s e ç i l i y o r d u . K a d ı n l a r h i ç b i r ba kımdan hesaba katılmıyorlardı. Her " S a n c a k " bir seçim bölgesiydi. " S a n c a k " , i l ile i l ç e a r a s ı n d a b i r k u r u l u ş t u . S e ç i m d e d i n v e ı r k a y r ı m ı g ö z e t i l m i y o r d u . B u n a O s m a n l ı t o p l u m u n u n niteliği e n g e l d i . B i r i n c i s e ç m e n o l a b i l m e k i ç i n y i r m i b e ş yaşını b i t i r m e k , Osmanlı u y r u k l u o l m a k , y a b a n c ı u y r u k a y r ı c a l ı ğ ı n a s a h i p o l m a m a k , iflâs e t m i ş o l m a m a k , yurt taşlık n i t e l i k l e r i n i y i t i r m i ş , y a d a kısıtlı b u l u n m a m a k , v e r g i v e r e n l e r d e n o l m a k g i b i k o ş u l l a r v a r d ı . B u b i r i n c i s e ç m e n l e r b i r araya g e l e r e k , h e r beşyüz birinci seçmen, bir ikinci seçmen seçerlerdi. İkinci seçmenlere seçildiklerini gösteren tutanaklar verilirdi. İkinci s e ç m e n l e r de belirti-
TAMU YELLERİ
169
len günlerde toplanır mebusları seçerlerdi. Adaylıklarını koymuş olan lara, ya da d i l e d i k l e r i n e oy v e r m e hakları vardı. İşte, A l i R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n i n 9 E k i m 1919 d a " M e b u s a n intiha b ı n a d a i r k a r a r n a m e y i " y a y ı n l a m a s ı ü z e r i n e , s e ç i m h a z ı r l ı k l a r ı n a giri şilmiş, d e f t e r l e r d ü z e n l e n m i ş , b i r i n c i s e ç m e n l e r s e ç i l m i ş , i k i n c i s e ç m e n l e r s e ç i m i y a p ı l m ı ş , A r a l ı k ayı s o n u n a d o ğ r u d a m e b u s l a r s e ç i l m i ş t i . A l i R ı z a Paşa H ü k ü m e t i g e r ç e k t e ö n c e l e r i M u s t a f a K e m a l P a ş a ' n ı n b a s k ı s ı v e d i r e n m e s i s o n u c u s e ç i m l e r i y a p t ı r m a k z o r u n d a k a l m ı ş t ı . Ç ü n k ü , işbaşı n a g e l i r g e l m e z M u s t a f a K e m a l ' i , E r z u r u m v e Sivas K o n g r e l e r i k a r a r l a rını bilmezlikten, umursamazlıktan, tanımazlıktan gelmek yöntemini d e n e m i ş t i . K e n d i k e n d i n e " A n k a r a ' n ı n M u r a h h a s ı " sıfatını v e r m i ş o l a n H a r b i y e Nazırı C e m a l Paşa'nın Yunus N a d i ' n i n aracılığıyla, Mustafa Ke mal Paşa'ya başvurmasıyla, d u r u m biraz yumuşamıştı. Bu yumuşama d a , sertlikle, Mustafa K e m a l Paşa'yı v e A n a d o l u d i r e n i ş i n i k ı r m a y a ç a l ı ş a n b u n d a başarısızlığa uğrayan D a m a t Ferit y ö n e t i m i n d e n değişik yeni b i r y ö n t e m v e strateji u y g u l a m a k gerektiği d ü ş ü n c e s i n i n d e , g e ç e n z a m a n i ç i n de belirmiş ve oluşmuş bulunduğu kanısındayım. Çünkü, daha ö n c e de s ö y l e d i ğ i m g i b i A l i R ı z a Paşa d a b a ş l a n g ı ç t a , a r t ı k y e n i b i r h ü k ü m e t i n işbaşında bulunduğu, A n a d o l u ve Rumeli Müdafai H u k u k Cemiyeti'nin i ç v e dış i ş l e r e m ü d a h a l e d e n v a z g e ç m e s i g e r e k t i ğ i y o l u n d a M u s t a f a K e m a l Paşa'ya b i r uyarıda b u l u n m u ş t u . A n c a k b u uyarı, Mustafa K e m a l P a ş a t a r a f ı n d a n geri ç e v r i l m i ş , D a m a t F e r i t d ö n e m i n d e , İ s t a n b u l ' a uy g u l a n m a k t a o l a n y ö n t e m i n , y e n i h ü k ü m e t l e t a m b i r u z l a ş m a y a varılıncaya d e k sürdürüleceği, yani İstanbul'la ilişkilerin d o n d u r u l m u ş olarak kalacağı ilgililere kesinlikle bildirilmişti. İstanbul b u n u n ü z e r i n e uyan m ı ş , b i r y a n d a n u z l a ş m a z e m i n i a r a m a k , u z l a ş m ı ş g ö r ü n e r e k y e n i b i r stra teji g e l i ş t i r m e k , ö t e y a n d a n b i l d i ğ i n i o k u m a k y ö n t e m i n i u y g u l a m a y ı yeğ lemişti. Bu Ali R ı z a Paşa, yeteneksiz, kararsız, b e c e r i k s i z , kişiliksiz biriy di. Balkan Savaşı'nda, Makedonya Orduları Başkomutanıydı. Komuta sındaki güçleri gereğince kullanamamış, Makedonya'nın yitirilmesine n e d e n o l m u ş t u . H a r b i y e N a z ı r ı y a p t ı ğ ı C e m a l Paşa d a k e n d i e s k i g e n e l k u r m a y b a ş k a n ı y d ı . H ü k ü m e t i n ö t e k i ü y e l e r i d e b u n l a r g i b i â c i z , yete n e k s i z , Saray k ö l e l e r i y d i . C e m a l Paşa, A n a d o l u ' y l a y a k ı n d a n ilişki k u r m a k i ç i n B a h r i y e Nazı r ı S a l i h P a ş a ' n ı n g ö n d e r i l m e k i s t e n d i ğ i n i b i l d i r m i ş , M u s t a f a K e m a l Paşa
170
TAMU
YELLERİ
b u ö n e r i y i k a b u l etmişti. B u g ö r ü ş m e E k i m 1918'de A m a s y a ' d a yapılmıştır. G e r ç e k t e b u , İ s t a n b u l ' u n u y g u l a m a y a k o y m a y ı d ü ş ü n d ü ğ ü y e n i strateji n i n b i r a ş a m a s ı y d ı . M u s t a f a K e m a l , Salih P a ş a ' y l a g ö r ü ş m e s i n d e ç o k iyi n i y e t l i d a v r a n m ı ş , k a r ş ı tarafın i ç t e n s i z l i ğ i n i b i l m e s i n e k a r ş ı n , b u görüş m e d e n A n a d o l u hareketi için yarar sağlayacak s o n u ç l a r elde etmeye ça lışmıştır. B a ş l ı c a a m a c ı , b ö y l e c e , A n a d o l u h a r e k e t i n i n İ s t a n b u l ' c a tanınmış olduğunu kanıtlamaktı; a n c a k ilkelerinden h i ç b i r ö d ü n vermemiştir. M u s t a f a K e m a l ' i n 1 9 2 7 ' d e k i B ü y ü k S ö y l e v ' i n d e S a l i h P a ş a ile y a p ı l a n g ö r ü ş m e l e r v e a l ı n a n k a r a r l a r a y r ı n t ı l a r ı y l a anlatılmıştır. B u n l a r Si vas K o n g r e s i k a r a r l a r ı n a d a y a n m a k t a d ı r . S a p t a n m ı ş o l a n u l u s a l s ı n ı r ı n " e n asgari b i r t a l e p " o l a r a k s a ğ l a n m a s ı , K ü r t b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı i ç i n s ü r d ü r ü len girişimlerin önlenmesi, Kilikya'nın, Aydın Bölgesinin, Trakya ve Edir ne'nin
Türk
yurdundan
ayrılamayacağı,
azınlığa
ayrıcalıklar
tanınmayacağı, bağımsızlığımıza engel o l m a m a k koşuluyla, teknolojik, sınai, e k o n o m i k g e r e k s i n m e l e r i m i z i ç i n y a b a n c ı y a r d ı m ı k a b u l e d i l e b i leceği söz konusu edilmiştir. A y r ı c a ulusal istenci e g e m e n kılacak Ulusal M e c l i s ' i n , tam b i r güvenlik ve ö z g ü r l ü k i ç i n d e , çalıştığı, çalışabileceği M e c l i s ' c e anlaşıldıktan sonra, A n a d o l u ve Rumeli Müdafaai H u k u k Cemiyeti'nin ne olacağı konusunda, K o n g r e c e karar verileceği; b u n u n özel bir kongre olmayacağı, Cemiyetin programını özümsemiş mebusların de lege n i t e l i ğ i n d e s a y ı l a r a k , y a p a c a k l a r ı b i r t o p l a n t ı d a b u k o n u d a k a r a r v e r e b i l e c e k l e r i b e l i r t i l d i . T e k k o ş u l , M e c l i s ' i n İ s t a n b u l ' d a t a m b i r gü v e n c e içinde özgürce çalışabildiğinin kanıtlanmasıydı. İstanbul Hükü meti seçimler konusunda tam b i r güvence verdiği için, Cemiyet de h i ç b i r m ü d a h a l e d e bulunmayacaktı. Ayrıca barış konferansına g i d e c e k delege l e r i n a d l a r ı n ı g ö s t e r e n b i r p r o t o k o l d a i m z a l a n m ı ş t ı . Salih P a ş a , işgal al tında b u l u n a n İstanbul'da M e c l i s ' i n toplanmasının sakıncalarını Mustafa K e m a l ' l e p a y l a ş ı y o r d u . B u k o n u d a h ü k ü m e t i d e aydınlatacağına söz vermişti. B u Salih Paşa, A l i R ı z a Paşa H ü k ü m e t i ' n i n d ü ş m e s i n d e n sonra Sad razam o l m a k ve yukarıda Mustafa Kemal'le tam bir görüş birliği içinde o l d u ğ u n u s ö y l e d i ğ i k o n u l a r l a t a b a n t a b a n a ters d ü ş e n S e v r B a r ı ş A n t l a ş m a s ı ' n ı i m z a l a y a n h ü k ü m e t i n b a ş k a n ı b u l u n m a k b a h t s ı z l ı ğ ı n a uğra yacaktır. Mustafa K e m a l Paşa'nın A l i R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n e karşı ne denli y u m u ş a k v e i y i n i y e t l i d a v r a n m ı ş o l d u ğ u A m a s y a G ö r ü ş m e l e r i sırasın-
TAMU YELLERİ
171
daki t u t u m u n d a n kolayca anlaşılmaktadır. B u n a karşılık Salih Paşa'nın v e İ s t a n b u l H ü k û m e t i ' n i n n a s ı l sinsi v e a r d d ü ş ü n c e l i o l d u k l a r ı d a , da ha sonraki tutumlarıyla ortaya çıkmaktadır. Mustafa K e m a l ' i n kimseye b e n i m s e t e m e d i ğ i , M e c l i s ' i n İ s t a n b u l dışında t o p l a n m a s ı gereğinin n e denli y e r i n d e o l d u ğ u da, sonraki olayların ışığında gün gibi ortaya çıkmıştır. T ü m b u olaylar k o n u s u n d a b e n i m kişisel k a n ı m , d a h a y u k a r ı d a d a b e l i r t t i ğ i m g i b i , A l i R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n i n v e i ş g a l c i g ü ç l e r i n S a r a y ' l a birlikte b ü y ü k b i r o y u n d e n e m e s i n e girişmiş o l d u k l a r ı y d ı . M e c l i s , ulu sun istencinin odaklaştığı bir k u r u m o l d u ğ u n a göre, başka yöntemlerle ö n l e y e m e d i k l e r i Mustafa K e m a l hareket ve direnişini, M e c l i s ' i kullana rak ortadan kaldırabileceklerini düşünmüşlerdi. Mustafa Kemal Meclis mi istiyordu? Hayhay, Meclis kurulacaktı, ancak İstanbul'da toplanmak k o ş u l u y l a . İşgal g ü ç l e r i m i v a r d ı İ s t a n b u l ' d a ? B u n u n ö n e m i y o k t u , ç ü n kü İngiltere ve Fransa, Meclis'e karşı h i ç b i r harekette b u l u n m a m a y a söz vermişlerdi. Ayrıca A m e r i k a da, İngiltere ve Fransa'nın h i ç b i r zaman b ö y l e b i r işe k a l k ı ş a m a y a c a k l a r ı n ı b i l d i r m i ş t i . A m e r i k a ' y a g ö r e , k e ş k e b i r şey y a p s a l a r d ı , b u d a h a b i l e i y i o l u r d u , b i z i m i ç i n iyi o l u r d u . S o n r a M e c l i s ' i n İstanbul dışında toplanmasını istemek, İstanbul'dan vazgeçil miş o l d u ğ u gibi b i r kanı uyandırabilirdi. Sakınca b u n u n l a da bitmiyor d u , M e c l i s p a d i ş a h t a r a f ı n d a n a ç ı l a c a k t ı . P a d i ş a h ' ı n M e c l i s ' i n ayağına gitmesi b e k l e n e m e z d i , d e m e k ki yerine birini g ö n d e r m e s i gerekecekti, b u ise M e c l i s ' i k ü ç ü k d ü ş ü r ü r d ü . B ü t ü n b u s u d a n sakıncalar, u s v e m a n t ı k d ı ş ı d ü ş ü n c e l e r g ü n l e r v e a y l a r c a t a r t ı ş ı l m ı ş d u r m u ş t u . Saray v e h ü k ü m e t i n asıl a m a ç l a d ı k l a r ı , işgal a l t ı n d a İ s t a n b u l ' d a t o p l a n a c a k M e c l i s i , kendi görüş ve düşünceleri doğrultusunda etkilemek, diledikleri y ö n d e çalıştırmak, " U l u s a l İ s t e n ç " adında bir araca kavuşmaktı. Bu araç, Ana d o l u ' d a gelişen ve başında Mustafa K e m a l ' i n b u l u n d u ğ u ulusal direniş hareketine karşı, bu hareketin baltalanması ve o r t a d a n kaldırılması için b i r silâh o l a r a k da kullanılabilecekti. Ulusal istençle seçilmiş ve toplan mış b i r meclis varken, ayrıca ulusal istencin temsilciliğinde d i r e n e n b i r ikinci kuruluşa, yani A n a d o l u ve R u m e l i Müdafaai H u k u k Cemiyeti'ne ve b u n u n d a l b u d a k sarmış örgütlerine h i ç b i r gerek ve dayanak kalmaz d ı . B u n u n s ö z ü b i l e e d i l e m e z d i . M e c l i s k u r u l u p t o p l a n ı n c a Ö r g ü t ' ü n da ğılması g e r e k e c e k t i , b u k a ç ı n ı l m a z d ı . M u s t a f a K e m a l ' i etkisiz k ı l m a k i ç i n b u M e c l i s k u l l a n ı l a c a k t ı , e v d e k i h e s a p l a r ç a r ş ı y a u y m a z d ı , p a d i ş a h is tendiği anda Meclis'i feshederdi.
172
TAMU
YELLERİ
A n c a k , Mustafa Kemal, Saray'ın, hükümetin ve işgalcilerin amaçla rını z a m a n ı n d a v e ç o k iyi d e ğ e r l e n d i r m i ş t i . B u n u n i ç i n M e c l i s ' i n A n a d o l u ' d a t o p l a n m a s ı k o n u s u n d a y e t e r i n c e d i r e n m i ş , b a ş a r ı sağlayamayınca, gerekli t ü m ö n l e m l e r i almıştı. Seçilen mebuslar, Batı A n a d o l u ' d a çeşitli y e r l e r d e t o p l a n a c a k l a r , y a p a c a k l a r ı , y a p m a l a r ı g e r e k l i i ş l e r v e karşıla şacakları olasılıklar konusunda aydınlatılacaklardı. Bu ö n l e m yeterince yerine getirilmemiş, b ü y ü k başarı sağlayamamıştı. B u n u n n e d e n l e r i ç o k tur. Ö n c e m e b u s s e ç i l e n l e r i n ç o ğ u n l u ğ u k e n d i l e r i n i ö n e m l i b i r e r kişi say mışlardı,
nasihat
ve
talimata
gerek
duymayacak
bir
mevkie
gelmiş
oldukları kanısına kapılmışlardı. Sonra İstanbul H ü k ü m e t i seçilen me b u s l a r ı n M u s t a f a K e m a l ' l e i l i ş k i k u r m a l a r ı n ı ö n l e m e k i ç i n e l i n d e n gele n i yapmıştır. D a h i l i y e N a z ı r ı D a m a t Şerif, A n a d o l u ' y a ç e k t i ğ i telgraflarla m e b u s l a r ı n g ü n g e ç i r m e k s i z i n İ s t a n b u l ' a g ö n d e r i l m e l e r i n i istediği g i b i , hükümetçe kazanılan kimi mebuslar da bu yolda çaba gösteriyorlardı. B u n l a r d a n A y d ı n ' d a n s e ç i l m i ş o l d u ğ u n u ö ğ r e n d i ğ i m H ü s e y i n K â z ı m adın da biri, bir gün yanıma yaklaşarak Meclis'in toplantısının gecikmesinin nedeninin mebusların Ankara'ca alıkonulmakta olduklarını söylemiş, bu nun önlenmesi için b i r takrir hazırlamış o l d u ğ u n u , b e n i m de b u n u im z a l a m a m ı istemişti. T a k r i r l e r i n ( Ö n e r i l e r i n ) M e c l i s b a ş k a n l a r ı n a veril d i ğ i n i , oysa M e c l i s i n h e n ü z t o p l a n m a m ı ş v e b a ş k a n d a s e ç m e m i ş o l d u ğ u n u , o n u n i ç i n ö n e r i s i n i k a b u l e d e m e y e c e ğ i m i , a y r ı c a A n a d o l u ' d a seçilen mebusların, önderlerle görüşmelerinin doğal olduğunu, mali olanağım b u l u n s a b e n i m d e b u işi y a p m a k i s t e y e c e ğ i m i k e n d i s i n e s ö y l e y e r e k , b a şımdan uzaklaştırmıştım. Sonradan, bu Hüseyin Kâzım'ın " T a k r i r " de d i ğ i şeyi b i r k a ç safdil b u l a r a k i m z a l a t t ı ğ ı n ı b u n a d a y a n a r a k A n a d o l u ' d a b u l u n a n kimi mebuslara b i r an ö n c e İstanbul'a gelmeleri gereğini içe r e n telgraflar ç e k m i ş o l d u ğ u n u ö ğ r e n d i m . B u k o n u d a H a r b i y e N a z ı r ı C e mal Paşa'nın da
girişimlerde bulunduğu işitiliyordu.
B e n gerçekten
M u s t a f a K e m a l P a ş a ' n ı n i s t e ğ i n e u y m a k i s t e m i ş t i m , p a r a s a l yetersizli ğ i m , İ z m i t y ö r e s i n d e k i ç e ş i t l i e ş k ı y a l a r ı n v a r l ı ğ ı b u i s t e d i ğ i m i y e r i n e ge t i r m e m e engel o l m u ş t u . A y r ı c a , A n k a r a ' n ı n İ s t a n b u l ' d a k i ö r g ü t ü y l e y a k ı n ilişki i ç i n d e y d i m . A r t ı k A n k a r a ' y a y e r l e ş m i ş o l a n H e y e t i T e m s i l i y e ' n i n isteklerinden, beklentilerinden kolayca haber alacak durumdaydım. " G i z l i g ü ç l e r i n s e ç t i r d i ğ i m e b u s " n i t e l i ğ i n d e g a z e t e l e r d e y e r a l ı ş ı m ı n , istifa ya z o r l a n m a m ı n , bu k o n u d a baskı altında tutulmamın nedeni de b u y d u . G e r ç e k t e n Saray y a n d a ş l a r ı , H ü r r i y e t v e İtilâfçılar, s e ç i m s o n u ç l a r ı n ı b e ğ e n m e m i ş l e r d i . M e c l i s i n o r t a d a n k a l d ı r ı l m a s ı i ç i n p a d i ş a h ı n v e işgalci-
TAMU
173
YELLERİ
lerin harekete g e ç m e l e r i n i sağlamaya çalışıyorlardı. H ü k ü m e t , yukarıda anlattığım n e d e n l e r l e M e c l i s i n açılmasını istemekteydi; gene aynı neden lerle mebusların Mustafa K e m a l ' i n etkisinde kalmalarını ö n l e m e k çabasındaydı. Mustafa K e m a l ' i n aldığı ve sağlamaya çalıştığı i k i n c i ö n l e m , kendisi n i n , M e c l i s Başkanlığına seçilmesiydi. B ö y l e c e ulusal direniş g ü c ü ola rak
örgütlenmiş
Anadolu
ve
Rumeli
Müdafaai
Hukuk
Cemiyeti
Başkanlığıyla, M e c l i s Başkanlığı k e n d i kişiliğinde b i r l e ş m i ş o l a c a k , ulu sal i s t e n c i n t e k k a y n a k t a n o l u ş t u ğ u o r t a y a ç ı k a c a k t ı . M u s t a f a K e m a l ' i n Meclis Başkanı o l m a k istemesinin bir n e d e n i de, kendisinin başkan ola c a ğ ı b i r M e c l i s ' i n k o l a y c a d ı ş e t k i l e r e s ü r ü k l e n e m e y e c e ğ i , a y r ı c a işgal a l t ı n d a b u l u n a n İ s t a n b u l ' d a v e varlığı yasal o l a r a k p a d i ş a h ı n i k i d u d a ğ ı arasında bulunan bu meclisin u z u n ö m ü r l ü olamayacağı düşüncesiydi. Meclisin herhangi bir nedenle toplanmaması ya da dağıtılması halinde, M u s t a f a K e m a l , b a ş k a n n i t e l i ğ i y l e o n u h e r z a m a n , h ı z l a , A n a d o l u ' d a ye niden kurabilmek olanağına sahip olacaktı. Mustafa K e m a l ' i n m e b u s l a r d a n ü ç ü n c ü dileği, E r z u r u m v e Sivas K o n g relerinin ü r ü n ü olan " U l u s a l A n d " ı n , M e c l i s ç e benimsenmesi ve dün yaya b i r kez d e M e c l i s ç e d u y u r u l m a s ı y d ı . B i r d ö r d ü n c ü dileği d e , M e c l i s ' t e güçlü ve birlik içinde bir Anadolu ve Rumeli Müdafaai H u k u k grubu kurulmasıydı. Mustafa K e m a l ' i n bu d ö r t isteğinden ancak biri, o da yarımyamalak yerine getirilebilmiştir. N e d e n l e r i n i aşağıda anlatacağım. Meclis'in İstanbul'da toplanması ve karanlık geleceği konusunda, Mus tafa K e m a l ' i n t ü m d ü ş ü n c e l e r i n i n v e k a y g ı l a r ı n ı n n e d e n l i y e r i n d e o l dukları, b i r k a ç ay g e ç m e d e n kanıtlanmış olacaktı. G e n e b e n i m kanım o d u r ki, seçimlerin yapılması ve b i r ulusal m e c l i s i n k u r u l m a s ı o n u r u t ü m ü y l e M u s t a f a K e m a l ' e aittir; b u k o n u d a t e k i ç t e n l i k l i o l a n d a k e n d i s i y d i . İ ş g a l c i l e r , Saray v e İ s t a n b u l h ü k ü m e t l e r i n c e , E r z u r u m v e Sivas K o n g r e l e r i k a r a r l a r ı n a , t ü m y u r d u k a p s a y a n A n a dolu
ve
Rumeli
Müdafaai
Hukuk
Cemiyeti
örgütüne,
yani
ulusa
d a y a n m a k l a birlikte kişisel b i r davranış gibi g ö r ü l e n ve gösterilmeye ça lışılan A n a d o l u hareketi, M u s t a f a K e m a l ' i n kişiliğinden soyutlanarak, meclisin açılması ve çalışmaya başlamasıyla, ulusal b i r nitelik kazanmış o l a c a k t ı . M u s t a f a K e m a l ' i n e n y a k ı n l a r ı b i l e b u g e r ç e ğ i g ö r e m e m i ş , an layamamışlardır.
174
TAMU YELLERİ
Mustafa K e m a l ' i n , A l i R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n d e n d e istekleri vardı. K ı s a c a , ulusal m e c l i s t o p l a n ı n c a y a d e k , H ü k ü m e t u l u s u n g e l e c e ğ i k o n u s u n d a h i ç b i r y ü k l e n i m altına g i r m e y e c e k t i ; b a r ı ş k o n f e r a n s ı n a a t a n a c a k d e l e g e l e r , u l u s u n i s t e k l e r i n i b i l e n v e g ü v e n i n i taşıyan, b i l g i l i , y e t e n e k l i k i ş i l e r d e n s e ç i l e c e k l e r d i . A y r ı c a , D a m a t Ferit H ü k û m e t i ' n d e D a h i l i y e N a z ı r ı o l a n A l i K e m a l , H a r b i y e N a z ı r ı o l a n S ü l e y m a n Şefik, g e n e D a h i l i y e N a z ı r ı A d i l , m e c l i s a ç ı l ı r a ç ı l m a z y ü c e d i v a n a v e r i l e c e k l e r d i . Telg raf Genel M ü d ü r ü Refik Halit de tutuklanarak mahkemeye verilecekti. A l i R ı z a Paşa bu isteklerin h i ç b i r i n i yerine getirmemiştir. Mustafa K e m a l Paşa B ü y ü k S ö y l e v ' i n d e şöyle d i y o r : " B i z , heyeti Temsiliye o l a r a k , h ü k ü m e t i n ( A l i R ı z a P a ş a ) d u r u m v e n i t e l i ğ i n i a n l a m ı ş t ı k . Hükümet üyelerinden kiminin ildem olduklarını, çekilmek için bahane aradıklarını arılıyorduk. Dış ve iç düşmanların ve padişahın h e p birlik t e A l i R ı z a Paşa H ü k ü m e t i y e r i n e , k e n d i g ö r ü ş l e r i n i a ç ı k t a n v e h ı z l a u y gulayacak bir hükümet istediklerini b i l m i y o r değildik. B u n u n için Ali R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n i e h v e n i ş e r b u l u y o r d u k . B i r d e , Ferit Paşa H ü k û meti'nin düşüşünden sonra, yeni hükümetle anlaşmak için geçen dört beş g ü n i ç i n d e k i m i k a y n a k l a r d a n , ç a b u k anlaşma k o n u s u n d a tavsiyeler almıştık, bunları dikkatte tutmuştuk. Bu y ü z d e n amaca varıncaya d e k fedakârlık yapmak zorunluğunu d u y u y o r d u k " Amasya görüşmelerinden d ö n d ü k t e n sonra, Mustafa K e m a l Heyeti T e m s i l i y e ' y i t o p l a m ı ş ; b u t o p l a n t ı d a ş u k a r a r a l ı n m ı ş : " B a ş t a Saray o l m a k ü z e r e h e p s i â c i z ( h ü k ü m e t ü y e l e r i ) , b i r b ö l ü m u l u s a l h a r e k e t e ya k ı n , b i r b ö l ü m ü b u n u n k a r ş ı s ı n d a ; a n c a k p a d i ş a h i l k fırsatta b u n l a r ı atarak, yerine istibdadı getirecek b i r heyet kuracak, b u n u n için M e c l i s kurulup görevine başlayıncaya dek, Heyeti Temsiliye'nin bu kabineyi mu hafaza etmesinin yurt ve ulus için hayırlı o l a c a ğ ı . . . "
7 - S o n u n d a " M e c l i s i M e b u s a n " Açılıyor Evet, işte, O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n s o n " M e c l i s i M e b u s a n ı " , t ü r l ü d e d i k o d u l a r , psikolojik baskılar, işgalciler tarafından kapatılacağı, ya d a p a d i ş a h t a r a f ı n d a n f e s h e d i l e c e ğ i s ö y l e n t i l e r i y l e g e ç e n , k a r a m s a r , kar m a ş ı k g ü n l e r v e o l a y l a r d a n s o n r a , y e t e r i n c e m e b u s t o p l a n d ı ğ ı i l e r i sürü lerek, 12 O c a k 1920'de, d ö r d ü n c ü d ö n e m i n i n ilk toplantısını yaptı. T o p u t o p u y ü z a l t m ı ş s e k i z m e b u s s e ç i l m i ş o l d u ğ u anlaşılmıştır. B u n l a r d a n ü ç ü
TAMU YELLERİ
175
d e b u l u n d u k l a r ı m e m u r l u k l a r ı y e ğ l e y e r e k istifa e t m i ş l e r d i . D a m a t Ş e r i f Paşa'nın daha ö n c e görüşme nisabı olarak bir gazeteciye bildirdiği yüzyirmisekiz sayısından ne denli u z a k kalınmış o l d u ğ u görülmekteydi. Top l a n t ı y a g ö r k e m l i b i r g ö r ü n ü ş v e r i l m e y e ç a l ı ş ı l m ı ş t ı . V a h i d e t t i n , sağlık d u r u m u n u n b o z u k olduğunu ileri sürerek meclise gelmemiş, b ö y l e c e m e c lise k a r ş ı d ü ş m a n l ı ğ ı n ı g ö s t e r m e k l e b i r l i k t e b u n a s ö z d e b i r m a z e r e t b u l d u ğ u n u d a sanmıştır. Ö t e y a n d a n , başta S a d r a z a m A l i R ı z a P a ş a o l m a k üzere h ü k ü m e t üyeleri, Ayan Meclisi başkan ve üyeleri, yüksek komu tanlar, m e m u r l a r , y a b a n c ı e l ç i l e r t o p l a n t ı d a h a z ı r b u l u n m u ş l a r d ı . H ü k ü m e t , işgalcilere, ö n c e d e n M e c l i s ' i n açılacağını b i l d i r m i ş , yapı l a c a k i ş l e r i ö z e t l e y e r e k b i r ç e ş i t i z i n a l m ı ş b u l u n u y o r d u . Ö z e t l e , savaş y i t i r m i ş o l m a n ı n b i r d e v l e t i n v e u l u s u n siyasal v a r l ı ğ ı n ı i n d i r g e y e m e y e ceği, bu ilkenin A m e r i k a Cumhurbaşkanı Wilson tarafından açıkça be y a n edildiği v e t ü m d e v l e t l e r c e ö z ü m s e n d i ğ i , m ü t a r e k e n i n d e b u ilkeye d a y a n ı l a r a k i m z a l a n d ı ğ ı , b a r ı ş a n t l a ş m a s ı n ı n d a b u ilkeye d a y a n m a s ı n ı n doğal olacağı; a n c a k Osmanlı egemenliği sağlanarak D o ğ u ' d a barış ve dü zenin kurulabileceği, Osmanlı D e v l e t i ' n i n daha ö n c e l e r i girişmiş oldu ğ u d ü z e n d e ğ i ş i k l i k l e r i n i n başarısızlığa u ğ r a m a s ı n ı n k e n d i e l i n d e o l m a y a n i ç v e d ı ş n e d e n l e r d e n k a y n a k l a n d ı ğ ı ; y e n i h ü k ü m e t i n u l u s a l i s t e n c i n sim gesi m e c l i s t e n a l a c a ğ ı g ü v e n o y u y l a , h ı z l ı v e y e n i b i r d ü z e n l e m e atılımı na girişmek kararında o l d u ğ u , b u n u n başarıya ulaşması için, hükümetin d e s t e k l e n m e s i n e , o n a y a r d ı m c ı o l u n m a s ı n a g e r e k d u y u l d u ğ u ; d e v l e t i n ba ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı n v e u l u s u n o n u r u n u n k o r u n m a s ı g e r e k t i ğ i ; H ü k ü m e t i n tut tuğu yolda, b ü y ü k devletlerden birinin yardımını kabule hazır olduğu belirtilmişti. B e n c e bu hükümet bildirisi o n u r kırıcı b i r nitelik taşıyordu. Mecli s e g e l i n c e , o , ü y e l e r i n i n ç o ğ u n l u ğ u n u b i l e b i r araya g e t i r m e y i b a ş a r a m a mıştı.
Ayrıca bu meclis, yukarıda özetlediğim bildiriyle
işgalcilere
sığınmakta o l a n b i r h ü k ü m e t e g ü v e n o y u v e r m e k d u r u m u n d a y d ı . B u m e c lis, k e n d i s i n e d ü ş m a n o l d u ğ u n u s a k l a m a y a n b i r p a d i ş a h ı n i s t e d i ğ i a n d a o r t a d a n k a l d ı r a b i l e c e ğ i b i r k u r u l u ş t u ; işgal altında b u l u n a n b i r başkentte t o p l a n m ı ş t ı . Öyleyse b u m e c l i s , p a d i ş a h ı n v e işgalcilerin istençleri dışında, o n l a r a a y k ı r ı h i ç b i r ç a l ı ş m a y a p a m a z , k a r a r a l a m a z d ı . İşgal k o m u t a n l a rının, istediklerinde h ü k ü m e t başkanını ve üyelerini ayaklarına çağır tıp komut verdikleri, dilediklerini yaptırdıkları bir ortamda, bu meclis n a s ı l yasa ç ı k a r ı r , h ü k ü m e t i n a s ı l d e n e t l e y e b i l i r d i .
176
TAMU
YELLERİ
B e n i umutsuzluğa düşüren b i r başka n e d e n de, seçilenlerin, yani me busların ç o ğ u n l u ğ u n u n niteliklerinin ve düşüncelerinin belli olmayışıy dı. Ayrıca g e r ç e k görüşme ç o ğ u n l u ğ u n u n h i ç b i r z a m a n sağlanamayacağı a n l a ş ı l ı y o r d u . O g ü n k ü t o p l a n t ı d a b u l u n a n l a r ı n , b u n l a r salt y e t m i ş i k i k i ş i y d i , e n a z y a r ı s ı n ı n A n a d o l u y a n l ı s ı o l d u ğ u n d a n k u ş k u m y o k t u . Öte ki yarıya gelince, bunların kişilikleri ve " h a v a ve hevesleri b e n i m m e ç hulümdü'*. Seçilmiş ve A n a d o l u yanlısı oldukları kuşkusuz m e b u s l a r ı n ç o ğ u , çeşitli n e d e n l e r l e İstanbul'a gelmemişlerdi. B u n l a r d a n ç o ğ u n u n , siyasal v e kişisel d ü ş ü n c e l e r l e İ s t a n b u l ' a g e l m e y e c e k l e r i d e a n l a ş ı l ı y o r d u . M u s t a f a K e m a l Paşa E r z u r u m ' d a n m e b u s s e ç i l m i ş v e d o ğ a l o l a r a k İs tanbul'a gelmemişti; o n u n gelmeyişi yerindeydi. B u n a karşılık, A n a d o l u ve R u m e l i Müdafaai H u k u k Cemiyeti Heyeti Temsiliye üyesi o l u p da me bus s e ç i l e r e k İstanbul'a gelmiş, başta R a u f B e y o l m a k üzere, Refet, A h m e t R ü s t e m , M a z h a r M ü f i t , B e k i r Sami, K a r a Vasıf, Ö m e r M ü m t a z B e y l e r ve Sadullah Efendi meclise katılmışlardı. Bunlar içinde eskiden tanımış o l d u k l a r ı m vardı. A y r ı c a A n a d o l u yanlısı o l d u k l a r ı n d a n kuşku bulun m a y a n , İ s m a i l F a z ı l Paşa ( A l i F u a t P a ş a ' n ı n B a b a s ı ) , C e l â l ( B a y a r ) , R e ş i t (Çerkez E t h e m ' i n A ğ a b e y i ) , Ebulûla, Hasan Fehmi, Celâlettin Arif, Ad nan (Adıvar), Yusuf Kemal(Tengirşek), Reşat H i k m e t Beyler vardı. Nu m a n Usta d a u y a n ı k , a ç ı k d ü ş ü n c e l i b i r y u r t v e ulusseverdi; p a d i ş a h yanlısı değildi. U m u t s u z l u ğ u m u n b a ş l ı c a n e d e n i ise İ s t a n b u l ' u n z e h i r l i h a v a s ı y d ı . İşgal a l t ı n d a b u l u n a n ç ü r ü m ü ş k o k u ş m u ş b i r d e v l e t i n b a ş k e n t i o l a n İs t a n b u l ' u n , c a n ve mal fedakarlığı gerektirebilecek çabaların gelişmesi ve başarıya ulaşması i ç i n iyi b i r o r t a m o l m a d ı ğ ı k a n ı s ı n d a y d ı m . B i z a n s r u h u n u n yüzyıllardan b e r i hortlamış ve koskoca bir devleti yere sermiş o l d u ğ u b u kentte, i n s a n ı , k i m i z a m a n k e n d i s i n d e n b i l e k u ş k u l a n d ı r a c a k , pis k o k u l u r ü z g â r l a r e s m e k t e y d i . B i l i n m e y e n v e çeşitli k a y n a k l a r d a n fış kıran, u m u t k ı r ı c ı , k ö t ü m s e r l i k aşılayıcı, insanı c a n ı n d a n b e z d i r e n , dü şünceleri allak b u l l a k e d e n , kimi kişilere akşamdan sabaha aka kara, karaya ak d e d i r t e c e k denli, sinir b o z u c u ve kötü p r o p a g a n d a rüzgârları e s m e k t e y d i . A l t ı n l a satın a l ı n a m a y a c a k h i ç b i r şey y o k t u . İ ş k e n c e y l e el d e e d i l e m e y e c e k h i ç b i r giz kalmamıştı. T a h t ı n d a n , sarayından kişisel ç ı k a r v e y a ş a m ı n d a n b a ş k a h i ç b i r şey d ü ş ü n m e d i ğ i h e r k e s ç e b i l i n e n Vahidet tin, h e r d ü z e y d e n ve meslekten İstanbullu i ç i n , ö r n e k l e r i n en kötüsüydü.
Halkın
kıyasıya
bir
kişisel
yaşam
savaşı
verdiği
İstanbul'da,
177
TAMU YELLERİ
k ı v ı r a m a d ı ğ ı n bileği ö p m e k , gemisini h e r ne yolla olursa o l s u n kurtar mak, o d ö n e m i n en geçerli, en uyulan kurallarıydı. M e c l i s , Vahidettin g e l m e d i ğ i n d e n , h a n e d a n d a n y ü k s e k d ü z e y d e bi r i n i d e g ö n d e r m e d i ğ i i ç i n , -oysa g e l e n e k b u y d u - , " M e c l i s i M e b u s a n M a t baası"ında
basılmış
padişahın
nutkunun,
Sadrazam
Ali
Rıza
Paşa
t a r a f ı n d a n s o ğ u k v e k u r u b i r sesle o k u n m a s ı y l a a ç ı l d ı . B u n u t k u , tarih sel b i r b e l g e o l m a k b a k ı m ı n d a n b u r a y a a k t a r ı y o r u m : " M e c l i s i Milli'nin d ö r d ü n c ü seçim d ö n e m i n i n b i r i n c i toplantısı d o l a y ı s ı y l a ' i r a d b u y r u l a n n u t k u h ü m a y u n ' " 1 9 R e b i ü l a h ı r a 1338-12 O c a k 1336(1920). " N u t k u Hümayun sureti" "Mühür" "Saygıdeğer Ayan üyeleri ve mebuslar, " D ö r d ü n c ü seçim d ö n e m i n i n birinci toplantısını açtığımdan ötürü Tanrı'ya şükreder ve hepinize hoş geldiniz d e r i m . M ü l k ü m bulunduğu h a l d e s e ç i m yapılamayan b ö l g e l e r d e n m e b u s ç ı k a r ı l a m a d ı ğ ı i ç i n ü z g ü n ü m . " B a l k a n Savaşı'ndan yeni çıktığımız ve uğradığımız zarar ve yıkın t ı l a r ı o n a r m a m ı z g e r e k t i ğ i b i r s ı r a d a p a t l a y a n d ü n y a savaşına, ü l k e v e ulus yararına karşın katılınmış olmasıyla, henüz yorgunluğunu üzerin d e n a t a m a m ı ş o l a n d e v l e t i n v e yasını u n u t a m a m ı ş o l a n u l u s u n u ğ r a d ı ğ ı acılar ve kötülükler herkesin gözü önündedir. Çalışma arkadaşlarına bile h a b e r v e r m e d e n savaşa g i r e n l e r i n b u y a s a d ı ş ı d a v r a n ı ş l a r ı n d a n v e sa vaşta y a p t ı k l a r ı k ö t ü l ü k l e r d e n S a l t a n a t ı n v e u l u s u n h i ç b i r s u ç u y o k t u r . " İ t i l â f d e v l e t l e r i y l e i m z a l a n a n s i l â h l a r ı b ı r a k m a a n l a ş m a s ı n ı n , ta rihte b i r örneği bulunmayan o n d ö r t aydan b e r i süregelmesi ve bu arada m ü l k ü m ü z ü n k i m i b ö l g e l e r i n i n işgal o l u n m a s ı ü l k e d e d ü z e n l i y a ş a m ı n k u r u l m a s ı n a e n g e l o l d u ğ u g i b i , Y u n a n l ı l a r t a r a f ı n d a n v a t a n ı m ı z ı n ayrıl m a z b i r parçası olan İ z m i r ' e saldırılması, güçlükleri ve halkın kızgınlı ğını b i r kat daha arttırmış ve oralarda yerel halka karşı yapılan z u l ü m ve düşmanlık, yüreğimizdeki acıyı şiddetlendirmiştir. " E f e n d i l e r ! ş u ö n e m l i a n d a d u r u m u m u z u n k ö t ü l ü ğ ü n ü anlatmaya ge r e k yoktur. Us, sağgörü, dayanıklılık ve yurtseverlik, bizi kurtuluşa ve b a ş a r ı l ı s o n u c a ulaştırabilir. A d a l e t i n s a n l ı k t o p l u l u ğ u n u n b i r i c i k daya n a ğ ı d ı r . (âyet) B u M ü s l ü m a n l ı ğ ı n d a b i r i l k e s i d i r . F.
12
TAMU
178
YELLERİ
" B i r u l u s u n savaşta y e n i l m e s i , k a z a n ı l m ı ş b i r h a k k ı o l a n siyasal var lığını o r t a d a n k a l d ı r a m a y a c a ğ ı n d a n , u l u s u n h a k v e ç ı k a r l a r ı n ı n k o r u n m a s ı n d a , M e c l i s ile b a k a n l a r ı m ı z t a r a f ı n d a n b i r l i k t e ç a b a g ö s t e r i l m e s i v e h ü k ü m e t ç e h e r t ü r l ü usa y a k ı n siyasal g i r i ş i m l e r d e b u l u n u l m a s ı n ı n s ü r d ü r ü l m e s i v e b ü t ü n u l u s u n d a kutsal yaşamsal ç ı k a r l a r ı n ı k o r u m a ba k ı m ı n d a n , h e r b a k ı m d a n , b i r l i k b u l u n d u ğ u h a l d e , d e v l e t i n b i r l i ğ i n i , Os m a n l ı u l u s u n u n o n u r v e saygınlığım sağlayacak b i r b a r ı ş m e l d e e d i l e c e ğ i n i , işgal a l t ı n d a k i t o p r a k l a r ı m ı z ı n k u r t u l a c a ğ ı n ı T a n r ı ' d a n b e k l e m e k t e y i m . Öyleyse, h e r türlü ayrılıktan kaçınılarak b ü t ü n ulusal isteklerin 'Felâhı vatan' (vatanın kuruluşu) noktasında birleşmesi kaçınılmazdır. " M ü l k ü m ü z ü n iyi yönetilmesi için zaman zaman uygulamaya konul m a k istenilen iyileştirme ve d ü z e n l e m e girişimlerinden bir takım neden lerle beklenilen sonuçların alınamamış o l d u ğ u yadsınamaz. A n c a k , çağın g e r e k l e r i n e u y g u n o l a r a k ü l k e n i n g e r e k s i n d i ğ i b a y ı n d ı r l ı ğ ı v e u l u s u n gö n e n ç v e g ü v e n c e s i n i s a ğ l a m a k i ç i n , g e r ç e k t e n v e r i m l i s o n u ç l a r a ulaşa cak
yöntem
ve
kurallar
içinde,
yeni
düzenlemelere
başvurulması
gerekmektedir. Bu girişimlerin gerçekleşmesi için h ü k ü m e t ç e gösterile c e k ç a b a l a r a y a s a m a ö r g ü t ü n ü n d e y a r d ı m c ı o l m a s ı , savaş z a r a r l a r ı n ı n yavaş yavaş o r t a d a n k a l d ı r ı l m a s ı , y ö n e t i m i n y e n i b i r d ü ş ü n c e v e ç a b a ile donatılması, bu arada, Osmanlı ö g e l e r i n d e n olan azınlıkların hakları nın sağlanması gibi ö n e m l i b i r s o r u n u n da gözden uzak tutulmamasını istemekteyiz. " D e v l e t i n parasal d u r u m u , y ı l l a r d ı r s ü r e n savaşlar y ü z ü n d e n ç o k b o zulmuş eski borçlarına yeni bir takım b o r ç l a r eklenmiştir; ayrıca ülke i ç i n d e k i yıkıntının onarılması için de devletin o m u z l a r ı n a yeni y ü k l e r y ü k l e n m i ş b u l u n m a k t a d ı r . B a r ı ş y a p ı l d ı k t a n s o n r a , ü l k e n i n ü r e t i m gü c ü n ü a r t t ı r a c a k ö n l e m v e g i r i ş i m l e r d e b u l u n u l m a s ı , b i r y a n d a n d a ta sarruflu
davranılarak
verimli
olmayan
giderlerden
kaçınılması
gerekmektedir. " H ü k ü m e t i m i z i n ç a l ı ş m a l a r ı vatan v e u l u s u n k u r t u l u ş u n u s a ğ l a m a k olduğu gibi, sizlerin de ülkenin yüksek çıkarlarını h e r şeyden ö n c e gözö n ü n d e bulundurmanızı, hükümet sorumluluğunu yüklenmiş olanlara karşı gerekli d e n e t i m ve y a r d ı m görevini y e r i n e getirmenizi salık verir, kesinlikle kötümserliğe k a p ı l m a d a n üzerinize düşen güç görevlerin ye r i n e g e t i r i l m e s i n d e T a n r ı ' n ı n size y a r d ı m c ı olmasını d i l e y e r e k , m e c l i s t o p lantısını a ç a r ı m .
TAMU YELLERİ
179
B u n u t k u n , d a h a y u k a r ı d a , A l i R ı z a P a ş a H ü k û m e t i ' n c e işgal k o m u tanlarına gönderilmiş olduğunu bildirdiğim ve özetlediğim konulara ko şut o l a r a k k a l e m e a l ı n m ı ş o l d u ğ u h e m e n g ö z e ç a r p m a k t a d ı r . A y r ı c a , A n a d o l u ' d a k i ulusal savunma hareketine b i r s ö z c ü k l e b i l e değinilmemiştir. Padişah ayrıca, Meclis'ten, işgalciler e m r i n d e k i hükümetle birlik olma sını, o n a y a r d ı m c ı o l m a s ı n ı , a n c a k b ö y l e c e b a r ı ş ı n s a ğ l a n a b i l e c e ğ i n i , " M ü l k ü n ü n " kurtarılabileceğini söyleyecek denli aymazlık içindeydi. N u t k u n o k u n m a s ı , ç o ğ u n l u ğ u y l a A n a d o l u yanlısı m e b u s l a r üstünde s o ğ u k b i r duş etkisi yapmış, n e var ki, b u ç o k kısa sürmüştü. İ k i r c i k l i b i r i k i alkış sesi d u y u l d u v e h e m e n a r k a s ı n d a n h e r k e s i n a l k ı ş l a m a y a baş ladıkları görüldü. Çaresiz b e n de el ç ı r p t ı m . G ö r ü l m e y e n gözlerin, her kes b i r b i r i n i n d e n e t i m i a l t ı n d a y d ı . E s k i d e n M e ş i h a t M ü s t e ş a r l ı ğ ı ' n d a b u l u n d u ğ u m için o l a c a k , geleneksel " d u a " y ı b e n i m y a p m a m istendi. G ö n ü l d e n d u a e t t i m , M e c l i s i n b a ş a r ı s ı i ç i n . B u n d a n s o n r a A l i R ı z a Paşa, m e b u s l a r ı n a d l a r ı n ı o k u t t u r a r a k a n d i ç m e y e ç a ğ ı r d ı . H e r b i r i m i z Sad razamın ö n ü n d e and içtik. İçilen and şu sözlerden oluşuyordu: "Padişa h ı m a , v a t a n ı m a , anayasaya b a ğ l ı o l a r a k g ö r e v i m i y a p a c a ğ ı m , b u n l a r ı n dışında h e r türlü davranış ve d ü ş ü n c e d e n k a ç ı n a c a ğ ı m , Tanrı üzerine and içerim". A d l a r ı n o k u n m a s ı y l a M e c l i s t e t o p u yetmişiki m e b u s b u l u n d u ğ u an l a ş ı l m ı ş t ı . A n a y a s a g e r e ğ i , b u sayıyla m e c l i s i n a ç ı l ı p a ç ı l a m a y a c a ğ ı , n e a n d i ç e n l e r i n ne de k i m s e n i n u s u n d a n bile geçmemişti. B e n de dahil ol m a k ü z e r e h e p i m i z b i r s a r s a k l ı k , b i r ş a ş k ı n l ı k i ç i n d e y d i k . İ ç t ü z ü k ge r e ğ i n c e e n yaşlı ü y e n i n b a ş k a n l ı k etmesi g e r e k i y o r d u . B u r s a M e b u s u H a c ı İlyas E f e n d i ' n i n e n yaşlı o l d u ğ u s a p t a n d ı . K e n d i s i k ü r s ü y e g e ç t i . B u ge ç i c i b a ş k a n , T a n r ı ' y a kısa b i r d u a d a n s o n r a , P a d i ş a h ı n h a s t a l ı ğ ı d o l a y ı sıyla M e c l i s ç e ü z ü n t ü d u y u l d u ğ u n u s ö y l e d i v e b i r l e ş i m i a ç t ı . B u n d a n s o n r a Sivas M e b u s u K a r a Vasıf söz aldı, b u d a M e c l i s i n a ç ı l ı ş ı n d a n d u y u l a n mutluluğu belirtti, b u n u n i ç i n bir mebuslar heyeti seçilmesini, heyetin padişaha teşekküre gönderilmesini ayrıca rahatsızlığından ötürü padi ş a h a m e c l i s i n ü z ü n t ü s ü n ü n b i l d i r i l m e s i n i , k e n d i s i n e " â c i l ş i f a l a r " di lenmesini istedi. Bu ö n e r i alkışlarla b e n i m s e n d i . B a ş k a n l ı k divanını oluşturmak üzere üç kâtip seçildi. Bunlar kura ç e k e r e k mebusları beş ş u b e y e b ö l d ü l e r . İ k i n c i ş u b e y e ayrılan m e b u s l a r a r a s ı n d a b u l u n u y o r d u m . Y a p t ı ğ ı m ı z t o p l a n t ı d a b e n i b a ş k a n seçtiler. C e l â l e d d i n A r i f b i r i n c i , M u s tafa A r i f ü ç ü n c ü , S e z a i ise d ö r d ü n c ü ş u b e b a ş k a n l ı k l a r ı n a s e ç i l m i ş l e r -
180
di.
TAMU
Meclis,
YELLERİ
padişaha g ö n d e r i l e c e k heyet olarak, b i z i m d ö r d ü m ü z ü
g ö r e v l e n d i r d i . Sanki P a d i ş a h m e c l i s i severmiş v e b i z i m z i y a r e t i m i z d e n sevinç duyarmış gibi. G ö r e v yerine getirilecek. Kalktık, Meclis Başkan lığı o t o m o b i l i n e b i n e r e k h e p b i r l i k t e Y ı l d ı z S a r a y ı ' n a gittik. A k ş a m o l m u ş t u . B i z i B a ş k â t i p A l i F u a d ' ı n o d a s ı n a aldılar. Ş i m d i Y ü z e l l i l i k l e r d e n o l a n yaver paşa geldi (adını a n ı m s a y a m a d ı m ) . Ne istediğimizi s o r d u . Bil d i r d i k . A d a m çıktı gitti. B i z b e k l i y o r u z . A k ş a m , geceye d ö n ü ş t ü . S o n u n d a yaver geri geldi. Padişah rahatsızmış, b i z i kabul e d e m e y e c e k m i ş . Yere b a k a r a k geri d ö n d ü k . K a r a V a s ı f ı n padişaha teşekkür önerisi üzerine salonda çınlayan alkışlar h e p kulağımdaydı. Üstelik bu öneriyi yapan, A n a d o l u ve R u m e l i Müdafaai H u k u k Heyeti Temsiliye üyesiydi. M e c l i s o gün, y e n i d e n çalışmalara b a ş l a m a k ü z e r e on gün ara veril mesini kararlaştırdı ve dağıldı. 8 - M e c l i s Çalışmalara Başlıyor V e r i l e n araya k a r ş ı n h e r g ü n F ı n d ı k l ı ' y a , M e c l i s ' e g i d i y o r , o r a d a b u lunan mebuslarla, özellikle A n a d o l u ' d a n yeni gelenlerle konuşmaya ça l ı ş ı y o r d u m . Yeni gelenler v e g e l m e d e n ö n c e Mustafa K e m a l ' l e görüşmüş olanlar, Mustafa K e m a l ' i n ö n e r i l e r i n i anlatıyorlardı. Bunlar, daha yu karıda değindiğim bilgilere tıpatıp u y u y o r d u ve usun, mantığın gerekle riydi. Bu m e c l i s i n ç o ğ u n l u ğ u y l a yurtsever, ulussever kişilerden oluşmuş b i r t o p l u l u k o l d u ğ u n d a n kuşku y o k t u . A n c a k , b e n i m k a n ı m c a b u M e c lis, h i ç b i r z a m a n u l u s a l i s t e n c i n k e n d i s i n d e t o p l a n d ı ğ ı , k e n d i s i n i n u l u sal i s t e n ç o l d u ğ u b i l i n c i n e v a r a m a m ı ş t ı r . B u n u n b e n c e çeşitli n e d e n l e r i v a r d ı . B u n l a r ı n b a ş ı n d a , İ s t a n b u l ' d a işgalci g ü ç l e r ve ulusal kurtuluş ha reketine düşman bir padişah vardı. İşgalcilerin ve padişahın çıkarları T ü r k ulusunun çıkarlarıyla çatışıyordu. Ulus, " İ r a d e i milliyeyi h a k i m ve kuvayı milliyeyi âmil k ı l m a k " amacındaydı. Bu a m a ç , kendi egemen l i ğ i n d e n b a ş k a b i r şey d ü ş ü n m e y e n p a d i ş a h ı n v e ü l k e y i b ö l ü ş m e y i tasar layan i ş g a l c i l e r i n i ş i n e g e l m e z d i . P a d i ş a h v e işgalciler, k e n d i l i k l e r i n d e n , A n a d o l u ve Mustafa Kemal karşısında birleşmiş durumdaydılar. Çıkar ları b u n u gerektiriyordu. M e c l i s , b u n l a r ı n e g e m e n o l d u k l a r ı b i r ortam d a ç a l ı ş m a k d u r u m u n d a y d ı . Ö t e y a n d a n , a z ı n l ı k l a r v e irili u f a k l ı m u h a lefet p a r t i l e r i s e ç i m l e r e k a t ı l m a l a r ı n a o l a n a k v e r i l m e d i ğ i b a h a n e s i y l e ortalığı karıştırıyorlardı. B u n l a r ı tutan basın ve yayın organları, İslâm Taali, K ü r t Taali, N i g e h b a n , İ n g i l i z D o s t l a r ı g i b i d e r n e k l e r d e b u n l a r l a
TAMU
181
YELLERİ
birlikte v e A n a d o l u karşısındaydılar. R u m l a r ı n k e n d i a r a l a r ı n d a k ı r k m e bus seçtikleri, İstanbul'da bir ayaklanma çıkarmak için örgütlendikleri söyleniyordu. Türk ve Müslümanların tümüyle İstanbul'dan sürülecek l e r i s ö y l e n t i l e r i y a y g ı n d ı . A l i R ı z a Paşa K a b i n e s i tavşana k a ç t a z ı y a tut o y u n u o y n u y o r d u . Anayasaya g ö r e P a d i ş a h dilediği a n d a M e c l i s i kapata b i l i r d i . İşgalciler, h ü k ü m e t i , b i r e m i r e r i g i b i k u l l a n m a k i s t i y o r l a r d ı . B u k a r g a ş a i ç i n d e m e c l i s ü y e l e r i s i n d i r i l m i ş , k o r k u t u l m u ş t u . S ü r e k l i b i r ka p a t ı l m a tehlikesi p s i k o z u i ç i n d e y d i l e r . A ç ı k ç a A n a d o l u yanlısı g ö r ü n d ü k l e r i n d e kesinlikle Meclisin kapatılacağına inandırılmışlardı. Gerçekte, M e c lisin, a ç ı k ç a A n a d o l u yanlısı b i r tutum alması v e kapatılacaksa b u n u n i ç i n kapatılması, d a h a o n u r l u o l u r d u . A n c a k herkesten k a h r a m a n l ı k b e k l e n e mezdi.
Çünkü
üyeler,
ayrıca,
Padişahın
ve
işgalcilerin
suyuna
g i d e r e k b i r ş e y l e r y a p ı l a b i l e c e ğ i n e , b i r ş e y l e r i n k u r t a r ı l a b i l e c e ğ i n e inan dırılmışlardı. Kimisi Ali R ı z a Paşa H ü k û m e t i ' n i n iyi niyetine inandığı için, kimisi ülkenin görünen d u r u m u n d a başka bir yol bulunmadığına i n a n d ı ğ ı v e k o r k t u ğ u i ç i n . Ü y e l e r a y r ı c a çeşitli b a s k ı l a r altındaydılar. H ü k ü m e t vardı, yakında barış konferansına gidilecekti. Milletin seçtiği me b u s l a r d a n o l u ş a n b i r M e c l i s v a r d ı . B u n l a r d a yurtsever kişilerdi, b u n l a r ı n d a a k ı l l a r ı y e t e n e k l e r i v a r d ı . Ö y l e y s e , h ü k ü m e t i n r a h a t ç a l ı ş m a s ı n a yar d ı m e d i l m e l i , işleri kötüleştirecek d u r u m l a r d a n k a ç ı n ı l m a l ı y d ı . H ü k ü m e t v e M e c l i s işbaşında o l d u ğ u n a göre, A n a d o l u v e R u m e l i M ü d a f a a i H u k u k C e m i y e t i ' n e ve b u n u n Heyeti Temsiliyesi'ne ne gerek vardı. Oysa b u H e y e t i Temsiliye h ü k ü m e t i ş l e r i n e m ü d a h a l e d e n v a z g e ç m i y o r d u . H ü k ü m e t ç e verilen e m i r l e r i n yerine getirilmesini ö n l ü y o r d u . Bu davranış lar d o ğ a l o l a r a k i ş g a l c i l e r i k ı z d ı r ı y o r , e l d e e d i l e b i l e c e k iyi s o n u ç l a r ı geri b ı r a k t ı r ı y o r d u . M e c l i s k e n d i n i g ö s t e r m e l i , k e n d i s i n i s e ç e n m i l l e t i n isten c i n d e n b a ş k a b i r i s t e n c e b a ğ l ı o l m a d ı ğ ı n ı k a n ı t l a m a l ı , h ü k ü m e t i n işini kolaylaştırmalıydı. Üyeler, b ö y l e c e inanmadıkları görüş ve düşüncelere i n a n d ı r ı l m a k isteniyorlardı. İçtenlikle olmasa bile inananlar y o k değil d i . K e n d i l e r i n i b u görüş v e d ü ş ü n c e l e r e inanmaya z o r l a y a n l a r v a r d ı . İnan m a d ı k l a r ı halde, b u görüş v e d ü ş ü n c e l e r i k e n d i l e r i n e v e ç e v r e l e r i n e telkin etmeye çalışanlar vardı. A n a d o l u ve Rumeli Müdafaai H u k u k Cemiyeti T e m s i l H e y e t i üyesi o l u p d a k e n d i l e r i n i b u g ö r ü ş v e d ü ş ü n c e a k ı m l a r ı n a kaptırmış olanlar bile vardı. Öteyandan karamsarlık ve umutsuzluğun, k ö t ü p r o p a g a n d a l a r ı n e t k i s i n d e k a l a n k i m i kafalar, k e n d i a k ı l v e yete n e k l e r i n e uygun d ü ş ü n c e ve y ö n t e m l e r ileri s ü r ü y o r l a r d ı . K i m i üyeler, mebus seçilmekle özgürlük ve bağımsızlıklarına kavuşmuş olduklarını
182
TAMU YELLERİ
sanacak denli kendilerini şaşırmışlardı; bunlar daha ç o k Mustafa Ke m a l ' i n kişiliği, A n a d o l u hareketinin g ö r k e m i karşısında aşağılık duygu suna kapılmış olanlardı. Mustafa K e m a l k i m o l u y o r d u . S o n r a d a n yetme b i r i . U l u s a l h a r e k e t i n b a ş ı n a g e ç i p yerleşmiş, d e d i ğ i m d e d i k b i r t ü r e d i ! O y s a b u m e m l e k e t y ü z y ı l l a r d ı r p a d i ş a h v e h a l i f e l e r c e y ö n e t i l m i ş t i . İşte padişah da yerinde o t u r u p d u r u y o r d u ; millet de kendilerini seçmişti. Öy leyse y a p ı l a c a k i ş p a d i ş a h a v e o n u n h ü k ü m e t i n e y a r d ı m c ı o l m a k t ı . H e yeti Temsiliye üyesi m e b u s K a r a Vasıf, M e c l i s i n A n a d o l u hareketinin ya n ı n d a o l m a s ı n ı ilân e t m e n i n , Padişaha d ü ş m a n l ı k ilân e t m e k l e b i r o l d u ğ u nu söyleyebiliyordu. O n a göre bu ç o k tehlikeliydi; Padişah Meclisi d a ğ ı t a b i l i r , b ö y l e c e h e r şey s o n a e r e r d i ; A n a d o l u ' n u n e l i n d e n e o r d u , ne de silâh vardı; Kuvayı Milliye d a ğ ı n ı k ve kendi yararları i ç i n çalışan ç e t e c i l e r d e n o l u ş u y o r d u ; bu çetelerle düşmanlara karşı konulması ola n a k s ı z d ı ! R a u f , k a p a l ı b i r k u t u y d u . G ö r e v i , A n a d o l u yanlısı m e b u s l a r ı t o p l a y ı p g ü ç l ü b i r g r u p k u r m a k , M e c l i s t e A n a d o l u ' n u n d ü ş ü n c e s i n i ege m e n kılmaktı. Ne var ki, kararsız, ikircikli, bu iş için yetersizdi. İdrisi ayaklanmasındaki davranışını yakından görmüştüm. Hamidiye'nin top l a r ı y l a b i r k a ç m e r m i atsaydı o r t a d a n e İ d r i s i n e d e y a n d a ş l a r ı k a l ı r d ı . Karaya b i r k a ç asker çıkarsaydı da s o n u ç gene bu o l u r d u . Rauf, bunları y a p m a k ş ö y l e d u r s u n , İ d r i s i ' n i n g ö n d e r d i ğ i y i y e c e k v e a r m a ğ a n l a r ı ka b u l e t m i ş , k e n d i s i d e İ d r i s i ' y e t e s b i h a r m a ğ a n etmişti. B e l k i a t a c a k m e r misi y o k t u , ya da m e r m i l e r i n i saklamak z o r u n d a y d ı . A s k e r çıkarmasına h i ç b i r e n g e l y o k t u . İ d r i s i ' y e b o y u n e ğ d i r e b i l i r , D e v l e t i n p r e s t i j i n i kurta r a b i l i r d i . B i z , zavallı g ö r ü ş m e c i l e r d e , İ d r i s i ' y e O s m a n l ı b a y r a ğ ı n ı ç e k t i r m e k gibi b i r anlaşma maddesini bile k a b u l ettiremeden süklüm b ü k l ü m oradan ayrılmak zorunda kalmazdık. S o n İstanbul M e c l i s i M e b u s a n ı , ç o ğ u n l u ğ u A n a d o l u yanlısı üyeler d e n o l m a k l a birlikte, g e r ç e k t e n u l u s u n M e c l i s i o l d u ğ u n u anlayamamıştı b i l e . P a d i ş a h ı n m e c l i s i s a n m ı ş t ı k e n d i n i . P a d i ş a h isterse, v a r d ı ; isterse, y o k t u . P a d i ş a h ı n a d ı g e ç t i k ç e ayağa k a l k ı p a l k ı ş l a m a l a r , p a d i ş a h ı n d ü şüncelerini ö ğ r e n i p o n a göre hareket etmeye çalışmalar, heyetler k u r u p huzura kabulü yalvarmalar utanç vericiydi. Oysa Mustafa K e m a l ne güç lükleri y e n e r e k b u M e c l i s i n açılmasını sağlamıştı; v e o n d a n ç o k şey, e n b a ş t a u l u s u n o n u r u n u k u r t a r m a s ı n ı b e k l i y o r d u . O y s a ü y e l e r , h e r şey süt l i m a n l ı k m ı ş gibi k e n d i l e r i n d e n b e k l e n e n g ö r e v l e r i u n u t u v e r m i ş l e r d i . M u s tafa K e m a l , B ü y ü k S ö y l e v i ' n d e b u k o n u y u ş u s ö z l e r l e a ç ı k l ı y o r : " İ s t a n b u l ö r g ü t ü m ü z ü n b a ş ı n d a b u l u n a n l a r k i , b i z e , Heyeti Temsiliye'ye v e o n u n
183
TAMU YELLERİ
v e r e c e ğ i bilgi ve komutlara göre d a v r a n m a k l a görevliydiler ve bu görev lerini içtenlikle yerine getirdikleri takdirde, çizilmiş bulunan yolda doğ r u c a y ü r ü n e b i l e c e ğ i n i b e n i m s e m e l e r i g e r e k i r d i ; O y s a b u kişiler, k e n d i u s l a r ı n a g ö r e a l d ı k l a r ı v e a l a c a k l a r ı ö n l e m l e r i , H e y e t i T e m s i l i y e ' n i n uya rılarından üstün görmüşler, uyarıları kendi ö z g ü r davranışlarına engel saymışlar, b u n l a r ı b i r ö z s a y g ı n l ı k k o n u s u y a p m ı ş l a r , s i n i r l e n m i ş l e r v e b u d u y g u l a r i ç i n d e işi, iğfal o l u n m a y a d e k g ö t ü r m ü ş l e r d i r . " Yukarıda da söylediğim gibi on gün aradan sonra Meclis toplanmış tı. B u t o p l a n t ı d a n i k i g ü n ö n c e , i ş g a l c i l e r h ü k ü m e t e b i r n o t a v e r e r e k b i r güç denemesine girişmişlerdi. Harbiye Nazırı Cemal ve Genel Kurmay B a ş k a n ı Cevat P a ş a l a r ı n h ü k ü m e t t e n ç ı k a r ı l m a l a r ı n ı i s t i y o r l a r d ı . N e d e n o l a r a k d a b u p a ş a l a r m Kuvayı Milliye'yi d e s t e k l e m e k i ç i n ç a b a d a b u l u n d u k l a r ı ileri s ü r ü l ü y o r d u . B u istek ağır b i r d u r u m yaratmıştı. B i z i m M e c l i s o l a r a k i l k b u işle u ğ r a ş m a m ı z g e r e k i r d i . O y s a , d a h a b a ş k a n v e b a ş k a n l ı k d i v a n ı s e ç i l m e m i ş t i . M e c l i s g e n e , g e ç i c i B a ş k a n H a c ı İlyas E f e n d i baş kanlığında
toplandı.
Ye
olağan
bir
dönemde
olağan
işlerden
söz
edilircesine, sudan işlerle uğraşılmaya başlandı. B i r ö r n e k o l m a k üzere s u n a c a ğ ı m . G e ç e n birleşimin tutanağı o k u n d u ğ u n d a , Samsun M e b u s u M e h m e t A l i , " O l a ğ a n ü s t ü " , d e y i m i n e karşı çıktı. M e c l i s d ö r t yıllık bir d ö n e m i ç i n t o p l a n m ı ş m ı ş , o l a ğ a n ü s t ü d e y i m i y e r i n d e d e ğ i l m i ş . . . O y s a dı ş a r ı d a k ı y a m e t k o p u y o r , H a r b i y e N a z ı r ı v e G e n e l K u r m a y b a ş k a n ı istifa e t m i ş l e r , H ü k ü m e t istifayı d ü ş ü n ü y o r m u ş . . B i z i ç e r i d e h a v a n d a s u d ö ğ mekle uğraşıyoruz. Bu toplantıda Celâlettin A r i f söz alarak, g e ç e n toplantıdaki karar g e r e ğ i n c e heyet h a l i n d e Saray'a gidildiğini ve M e c l i s ' i n t e ş e k k ü r l e r i n i n Padişah'a iletildiğini, Padişah'ın da yaveri aracılığıyla b ü t ü n mebuslara s e l â m v e t e ş e k k ü r l e r i n i b i l d i r d i ğ i n i s ö y l e d i . M e b u s l a r ayağa k a l k a r a k b u sözleri alkışladılar. Oysa P a d i ş a h heyeti k a b u l b i l e e t m e m i ş t i . R ı z a N u r ise ç o ğ u n l u ğ u n b u l u n u p b u l u n m a d ı ğ ı n ı n a r a ş t ı r ı l m a s ı n ı ö n e r m i ş t i . İkiyüzellialtı m e b u s seçilmesi gerektiğine göre, toplantıda y ü z y i r m i d o k u z k i ş i h a z ı r b u l u n m a l ı y d ı . B i r ç o k b ö l g e l e r d e işgal n e d e n i y l e s e ç i m yapıla m a d ı ğ ı n d a n , s e ç i l e n l e r i n e n ç o k yüzyetmiş kişi o l a b i l e c e ğ i h e s a p l a n ı y o r d u . B u n a g ö r e , t o p l a n t ı l a r i ç i n e n a z s e k s e n altı m e b u s u n b u l u n m a s ı g e r e k i y o r d u . Birinci toplantıda yetmişiki üye andiçmişti. Bu ikinci toplantıda da yirminin üstünde üyenin and içeceği anlaşıldı. B u n d a n sonra seçim t u t a n a k l a r ı i n c e l e n i p o n a y l a n d ı . M u s t a f a K e m a l ' d e n , a y r ı c a b a ş k a ku-
184
TAMU
YELLERİ
ruluşlardan gelen kutlama telgrafları o k u n d u . B u n d a n sonraki toplantı d a , s a n ı r ı m ü ç y a d a d ö r t g ü n s o n r a y d ı , G e ç i c i b a ş k a n , rahatsızlığını i l e r i s ü r e r e k b i r b a ş k a s ı n ı n s e ç i l m e s i n i istemişti. O y l a m a d a C e l â l e t t i n A r i f , geçici başkan seçildi. Gerçekte Meclisin başkan seçmesi gerekirdi. A n c a k , kulaklar
bu
konuda
Saraydan
gelecek
öneriye
çevrilmiş
bulunuyor
d u . Saray ise h e n ü z b i r b a ş k a n adayı b i l d i r m e m i ş t i . G e n e b i r ç o k y e r l e r d e n g e l e n t e l g r a f l a r v e i ş g a l l e r i p r o t e s t o telgrafları o k u n d u , b i r y a n d a n d a kulislerde k i m i n b a ş k a n seçileceği tartışılıyordu. Mustafa K e m a l ' i n , da h a ö n c e , b a ş k a n s e ç i l m e k istediği h e r k e s ç e b i l i n i y o r d u . A y r ı c a , gene M u s tafa K e m a l ' i n , m e b u s l a r d a n b i r A n a d o l u v e R u m e l i M ü d a f a a i H u k u k G r u b u k u r u l m a s ı isteği v a r d ı . Ü y e l e r a r a s ı n d a h e r k a f a d a n b i r ses ç ı k ı y o r d u . K i m i s i , Mustafa K e m a l ' i n istekleri doğrultusunda hareket edil diği takdirde, Meclisin A n a d o l u ' y a bağlılığının kesinlikle ortaya ç ı k a c a ğ ı m , b u n u n ise P a d i ş a h a b a ş k a l d ı r m a k d e m e k o l a c a ğ ı n ı , b u t a k d i r d e M e c l i sin P a d i ş a h ç a k a p a t ı l a c a ğ ı m s ö y l ü y o r d u . O y s a , b u M e c l i s , p a d i ş a h a a ç ı k ç a k a r ş ı ç ı k m a d a n p e k âlâ u l u s a l ç ı k a r l a r a h i z m e t t e b u l u n a b i l i r d i . Siyaset, us ve mantık b u n u gerektirirdi. Saman altından suyu yürütmenin yolu b u y d u . A n k a r a ' d a M u s t a f a K e m a l ' l e g ö r ü ş m ü ş o l a n m e b u s l a r b i l e b u kar m a ş ı k d ü ş ü n c e l e r i ç i n d e b o c a l a m a k t a y d ı l a r . Ç ü n k ü , h e p i m i z e y ö n ver m e k l e görevli liderler, yani Heyeti Temsiliye üyesi mebuslar, susuyor, düşüncelerini her nedense açıklamaktan çekmiyorlardı. Bir de Ulusal A n d konusu vardı. Ankara'dan gelen kimi mebusların ellerinde, bu ko nuda yazılmış müsvetteler vardı. Başkanlık konusunda, kimileri, Mus tafa K e m a l ' i n g e r ç i b a ş k a n o l m a k i s t e d i ğ i n i a n c a k b a ş k a n s e ç i l s e b i l e İstanbul'a g e l e m e y e c e ğ i n i , b u t a k d i r d e M e c l i s i n başkanvekilleriyle yürü tülmesi, g e r e k e c e ğ i n i , b u n u n m e c l i s v e ü y e l e r i ç i n çeşitli sakıncaları o l d u ğ u n u , b u n l a r ı n e n b ü y ü ğ ü n ü n , M e c l i s i n , h a z ı r b u l u n m a y a n b i r kişiye, dışarıda b u l u n a n b i r kişiye b a ğ l ı o l d u ğ u kanısının yaratılması o l a c a ğ ı , b u n u n ise M e c l i s i n ü z e r i n e gölge d ü ş ü r e c e ğ i i d i . A y r ı c a , M e c l i s ü y e l e r i içinde
sanki
başkan
o l a c a k yetenekte
b i r kişi
bulunmadığı
yaratılmış olacaktı k i , b u d a M e c l i s i k ü ç ü k d ü ş ü r ü r d ü .
sanısı
da
Bu düşünce
l e r e , M u s t a f a K e m a l ' e y a k ı n l ı ğ ı ile b i l i n e n l e r , s u s k u n l u k l a r ı , y a d a b a ş ve elleriyle yaptıkları hareketlerle katılmakta görünmekteydiler. B e n , Adnan, Şeref ve daha birkaç arkadaş ne yolda davranacağımızı bilemez durumdaydık. B u çeşitli d ü ş ü n c e l e r b e l k i g ü n ü n k o ş u l l a r ı n a , m a n t ı ğ a u y g u n d u . O n ları i l e r i s ü r e n l e r b e l k i i ç t e n l i k l i y d i l e r ; h i ç d e ğ i l s e k i m i l e r i . A n c a k , b u
185
TAMU YELLERİ
d ü ş ü n c e l e r karşıtı o l a n , yani M u s t a f a K e m a l ' i n b a ş k a n l ı ğ a s e ç i l m e s i , M ü dafaai H u k u k g r u b u k u r u l m a s ı k o n u s u n d a k i d ü ş ü n c e l e r d e g ü ç l ü b i r man tığa d a y a n m a k t a v e g ü n ü n k a r m a ş ı k k o ş u l l a r ı n a k e s i n ç ö z ü m l e r getire c e k nitelikteydiler. Ne var ki, ç o ğ u n l u k , İ s t a n b u l ' u n zehirli havasından etkilenmişti. Meclis üyeleri arasında Padişahın adamlarının bulunduğu da kuşkusuzdu. O n u n için, b e n de içlerinde b u l u n m a k üzere, Meclisi Me busan üyeleri, A t a t ü r k ' ü n B ü y ü k Söylevi'nde, b i z l e r i ç i n söylenmiş söz leri kesinlikle haketmişizdir. Şöyle söylemişti Mustafa K e m a l 1927'de: " . . . Ç ü n k ü efendiler, b u g r u b u teşkil etmeyi v i c d a n b o r c u , millet b o r c u b i l m e k v a z i y e t v e k a b i l i y e t i n d e b u l u n a n e f e n d i l e r , i m a n s ı z idiler.. c e b i n idiler.. c a h i l i d i l e r . İ m a n s ı z i d i l e r , ç ü n k ü , â m â l i m i l l i y e n i n c i d d i y e t v e k a t ' i y e t i n e v e b u âmâlin m e s n e d i o l a n Teşkilâtı m i l l i y e n i n salâbetine inan m ı y o r l a r d ı . C e b i n idiler, ç ü n k ü Teşkilâtı m i l l i y e y e m e n s u b i y e t i d a i ' i m e halik (üzerine tehlike ç e k i c i ) g ö r ü y o r l a r d ı . Cahil idiler, ç ü n k ü b i r i c i k kurtuluş dayanağının ulus o l d u ğ u n u ve olacağını algılamıyorlardı. Padi şaha y a l t a k l a n a r a k , y a b a n c ı l a r a h o ş g ö r ü n e r e k , ı l ı m l ı v e n a z i k d a v r a n a rak, b ü y ü k amaçların elde edilebileceği aymazlığı içindeydiler." B u r a d a " i s t i t r a d e n b i r iki noktaya temas e t m e k i s t i y o r u m . " Toplandı ğımız o d a n ı n d u v a r m d a , b ü y ü k b o y d a b i r Sultan R e ş a d fotoğrafı asılıydı. Birisi, Sultan R e ş a d ö l d ü ğ ü n e göre, b u n u n artık kaldırılması ve y e r i n e Va hidettin'in b i r fotoğrafı asılması gerektiğini söylemişti. M e c l i s Başkanlığı o d a s ı n d a y d ı k , ç o ğ u n l u k h e p i m i z İ s t a n b u l m e b u s l a r ı y d ı k . B e n dayanama dım,
masanın ü z e r i n d e k i g a z e t e l e r d e n b i r i n d e k i Vahidettin'in resmini
göstererek, " Ş u n u n suratına v e d u r u ş u n a b a k ı n ı z , millete yan b a k ı y o r " , d e d i m . B u s ö z l e r i m a r k a d a ş l a r d a n ç o ğ u n u n h o ş u n a gitmiş o l a c a k , h e p b i r d e n gülüştüler. Ö z e l l i k l e A d n a n ( A d ı v a r ) , p e k h o ş l a n m ı ş o l a c a k k i , arasıra b u s ö z l e r i m i y i n e l e r v e g ü l e r d i . G e r ç e k t e n Vahidettin, sevimsiz, k ü ç ü k , birbirine yakın gözlü, Osmanlı Hanedanına özgü b u r u n l u , yarım kambur,
sağlıksız
b i r kişiydi.
Gözleri h e p
yarıkapalı,
ne
düşündüğü
belli o l m a z , içinden pazarlıklı bir adamdı. K a m b u r l u ğ u n u belli etme m e k i ç i n h e p b i r k a n a p e y e o t u r u r , k a r ş ı s ı n d a k i l e r e y a n b i r d u r u m alır dı. Fotoğrafları da h e p böyle çekilirdi. Cahildi, çevresindekileri de h e p kendisi gibilerden seçerdi. Ahlaksız bir a d a m d ı da. B i r gün ne için ol duğunu
şimdi
anımsayamadığım
bir
nedenle
Topkapı
Sarayı'
n a g i t m i ş t i m , y a d a o y ö r e d e b u l u n u y o r d u m . Ş u , A b d ü l h a m i d ' i n eşyala rını koyduğumuz odayı anımsamıştım. Oraya vardım. Kapı ardına d e k
186
TAMU YELLERİ
açıktı. K o y m u ş o l d u ğ u m m ü h ü r s ö k ü l m ü ş v e eşyalar t ü m ü y l e y o k o l m u ş t u . Valide Sultan o d a s ı n a v e D e u t s c h e B a n k a k o y m u ş o l d u ğ u m u z d e ğ e r l i eşya ların, tahvil, altın v e p a r a l a r ı n n e o l d u k l a r ı n ı b i l e m e m . S o r u ş t u r d u ğ u m d a , V a h i d e t t i n ' i n e m r i y l e o d a l a r ı n a ç ı l d ı ğ ı , e ş y a l a r ı n v e d e ğ e r l i ş e y l e r i n alın d ı ğ ı , a y r ı c a , B a n k a d a n d a , d i ğ e r d e ğ e r l e r i n geri a l ı n d ı ğ ı , b u n l a r ı n g ü y a varislere ve özellikle Selim Efendi'ye verilmiş o l d u ğ u n u söylediler. Ger ç e k t e n , b u işler y a p ı l m a k gerekse bile, y a p ı l m a d a n ö n c e b i z l e r e h a b e r verilmesi, mühürlerin ö n ü m ü z d e açılması, Bankadaki değerlerin bizim de h u z u r u m u z l a geri alınması, varislere gene b ö y l e verilmesi gerekirdi. Vahidettin'in, M e ş r u t i y e t ' t e n ö n c e A b d ü l h a m i d z a m a n ı n d a . M e ş r u t i y e t ' t e n s o n r a , b u n a b e n z e r ç e ş i t l i d a v r a n ı ş l a r ı o l m u ş t u r . " Ş a h s ı g i b i , h e r işi de m e ş ' u m ve uğursuz b i r k i ş i y d i " Uğursuzluk ve şeameti padişahlığı zamanında da sürmüş, ülkemiz ve milletimiz bu y ü z d e n mateme bulan mıştır. Ş ü k ü r k i , m ü c a d e l e i m i l l i y e n i n t a m z a f e r i y l e n e t i c e b u l a n h a r e kât
üzerine,
milletin
başından
defolup
gitmiş,
millet
de
selâmete
erişmiştir. Kurulan grup üzerine üyelerin dağınık, ikircikli, karmaşık düşün c e l e r i , b i r d e n , tılsımlı b i r s ö z c ü k ü z e r i n d e toplanıvermişti. K i m i n orta y a attığı b i l i n m e y e n b u s ö z c ü k " F e l â h ı v a t a n " d ı . F e l â h ı v a t a n (Vatanın k u r t u l u ş u ) , Padişahın M e c l i s i açış s ö y l e v i n d e kullanılan b i r t e r i m d i . Ka n ı m c a bu dışarıdan gelmiş b i r telkindi. Ne var ki, bir anda herkesi çev resinde
toplayıvermişti.
Heyeti
Temsiliye
üyesi
mebuslar
da
bunu
b e n i m s e y i v e r m i ş l e r d i . B ö y l e c e şiş d e k e b a p d a y a n m a k t a n k u r t u l m u ş ola caktı! Padişah kendi kullandığı b i r terim dolayısıyla mutlu olacak, m e c lisi k ü ç ü m s e m e k t e n v a z g e ç e c e k t i . Ö t e y a n d a n , A n a d o l u ' n u n i s t e d i ğ i d e dolayısıyla yerine getirilmiş olacaktı, ç ü n k ü " F e l â h ı vatan", vatanın kur tarılması d e m e k t i ; A n a d o l u d a vatanı k u r t a r m a k i ç i n ç a b a l ı y o r d u . B u ad ü z e r i n d e ç a b u c a k anlaşıldı, grup k u r u l d u . B e l l e ğ i m d e yanılmıyorsam, R a u f , B e k i r S a m i , K a r a Vasıf, (ki b u n l a r H e y e t i T e m s i l i y e ü y e s i m e b u s l a r d ı ) , Y u n u s N a d i , C a m i ( k i , b u n l a r A n k a r a ' y a y a k ı n l ı k l a r ı y l a tanın mışlardı)
ve
Manisa
Mebusu
İbrahim
Süreyya,
yönetim
kuruluna
seçilmişlerdi. B i z , mebusların çoğunluğu da gruba katılmıştık. Sıra b a ş k a n s e ç i m i n e g e l m i ş t i . M u s t a f a K e m a l P a ş a ' n ı n a d a y l ı ğ ı s ö z k o n u s u y d u . Rauf, u z u n u z u n konuşarak, Mustafa K e m a l Paşa'nın m e c lis b a ş k a n l ı ğ ı n a a d a y g ö s t e r i l m e s i n i n y a r a r v e s a k ı n c a l a r ı n d a n s ö z etti: H ü k ü m e t d ü ş t ü , d ü ş m e k ü z e r e y d i ; H a r b i y e N a z ı r ı v e G e n e l K u r m a y Baş-
187
TAMU YELLERİ
k a n ı i ş g a l c i l e r i n isteği ü z e r i n e g ö r e v l e r i n i b ı r a k m ı ş l a r d ı ; A l i R ı z a Paşa istifa e d e c e k o l u r s a , b i r h ü k ü m e t b u n a l ı m ı y l a k a r ş ı l a ş ı l a b i l i n i r d i ; d a h a kötü b i r h ü k ü m e t işbaşına gelebilirdi. Bu bunalımlı günlerde Mustafa K e m a l P a ş a ' n ı n M e c l i s b a ş k a n l ı ğ ı n a s e ç i l m e s i , P a d i ş a h ı v e i ş g a l c i l e r i büs b ü t ü n kızdırabilir, Meclisin kapatılması s o n u c u n u d o ğ u r a b i l i r d i . Barış kon feransı hazırlıklarına
girişildiği,
M e c l i s i n h e n ü z y e n i işe başladığı şu
sıralarda, b ö y l e b i r davranış, " m e m l e k e t i n âli m e n f a a t l a r ı n a " , a y l a r ı o l u r d u . Ö t e y a n d a n , Mustafa K e m a l Paşa'nın M e c l i s b a ş k a m s e ç i l m e s i n i n her kesin b i l d i ğ i y a r a r l a r ı v a r d ı . A n c a k b u yararlar, " i s t i k b a l e matuf, yani Meclisin kapatılması halinde geçerliydi; ç o k şükür bu gün b ö y l e b i r du r u m y o k t u . A n c a k Mustafa K e m a l Paşa b a ş k a n seçilirse b ö y l e b i r d u r u m b i r d e n ortaya çıkabilirdi. M e c l i s i n v e H ü k ü m e t i n d u r u m l a r ı m tehlikeye dü ş ü r m e m e k g e r e k i r d i . A y r ı c a b i r s a l a n c a d a Mustafa K e m a l ' i n aday göste rildiği h a l d e s e ç i l e m e m e s i y d i . B u ise, b a ş k a n s e ç i l m e s i n d e n d a h a b ü y ü k sakıncalar
getirirdi.
E d i r n e M e b u s u A v u k a t M e h m e t Ş e r e f s ö z a l d ı v e M u s t a f a K e m a l Pa ş a ' n ı n b a ş k a n s e ç i l m e s i g e r e k t i ğ i n i , b u n d a sayısız y a r a r l a r o l d u ğ u n u söy ledi. Daha birkaç kişinin bu k o n u d a konuştuklarını anımsıyorum. A n c a k adları usuma gelmiyor. R a u f Bey yeniden kürsüye çıktı. Konuşmacıla rın sözlerine katıldığını, ancak, oyları bu m e r k e z d e toplamanın güç ol duğunu bildirdikten sonra,
Mustafa K e m a l Paşa'dan aldığı
son bir
telgrafta, k e n d i s i n i n b a ş k a n s e ç i l m e k t e n v a z g e ç t i ğ i n i , u l u s u n b a ş ı n d a ka larak M e c l i s e y a r d ı m c ı o l m a y ı yeğlediğini s ö y l e d i . B u s ö z l e r alkışlarla kar şılandı. B u n d a n s o n r a yapılan M e c l i s t o p l a n t ı s ı n d a , Sarayın adayı o l d u ğ u anlaşılan, sam
Reşat
Abdülaziz
Hikmet Mecdi
Meclis ve
başkanlığına
Hüseyin
Kâzım
seçildi. da
reis
Yanılmıyor vekilliklerine
seçilmişlerdi. Bu Reşat H i k m e t Bey, anlaşılmayan b i r n e d e n l e işgalciler tarafından ç o k g e ç m e d e n tutuklanmış, kısa süre s o n r a salıverilmişti.
9-Ulusal Ant (Misakı Milli) M e c l i s M u s t a f a K e m a l ' i n i s t e k l e r i n d e n i k i s i n i b ö y l e c e y e r i n e getire m e m i ş t i . A l i R ı z a Paşa i s t i f a d a n v a z g e ç m i ş , F e v z i P a ş a ' y ı H a r b i y e N a z ı rı y a p m ı ş ve 9 Şubat'ta, M e c l i s e gelerek, p r o g r a m ı m o k u m u ş t u . Özetle, ç o k g ü ç g ü n l e r d e s o r u m l u l u k y ü k l e n m i ş o l m a s ı n a k a r ş ı n , A n a d o l u ile k e s i l m i ş o l a n i l i ş k i l e r i y o l u n a k o y d u ğ u n u , s e ç i m l e r i y a p t ı r t m a k suretiy le ulus yararına ö n e m l i bir iş başardığını, artık meşrutiyet yöntemleri-
188
TAMU
YELLERİ
nin geçerli olacağını, b ü t ü n g ü c ü n ü Padişah, ulus ve h ü k ü m e t arasında k i b i r l i ğ i sağlama y o l u n d a h a r c a y a c a ğ ı m , b a r ı ş anlaşması k o n u s u n d a Wil s o n İ l k e l e r i n e d a y a n ı l a c a ğ ı n ı -kısaca P a d i ş a h ı n a ç ı ş s ö y l e v i i ç e r i ğ i n d e , -bir p r o g r a m d ı . Beş on m e b u s söz alarak görüşlerini açıkladılar. Şeref Bey, mütarekeye aykırı olarak işgaller yapıldığını; Rauf, A n a d o l u dire nişinin, işgallere ve T ü r k ulusuna karşı girişilen z u l ü m l e r i n b i r s o n u c u o l d u ğ u n u , ö z e t l e h e p s i , g e ç m i ş h ü k ü m e t l e r i n yanlış u y g u l a m a l a r ı n d a n v e işgalcilerin t u t u m l a r ı n d a n y a k ı n a n s ö z l e r söylediler. S o n u n d a , H ü k ü m e t , 108 o y d a n 1 0 4 o y l a g ü v e n o y u a l m ı ş o l d u . Meclisi M e b u s a ' n ı n H ü k ü m e t e güvenoyu vermesi, hükümet üzerin d e H a r b i y e N a z ı r ı v e G e n e l K u r m a y B a ş k a m i ç i n işgalcilerce y a p ı l a n baskı ve m ü d a h a l e y e b i r t e p k i g ö s t e r m e m e s i , işgal k o m u t a n l a r ı n ı ve Sarayı yür e k l e n d i r m i ş t i . İ s t a n b u l v e ü l k e o g ü n l e r d e t a m b i r k a r g a ş a , ateş v e k a n d e r y a s ı i ç i n d e y ü z ü y o r d u . Y u r d u n h e r y a n ı n d a n b u k o n u d a telgraflar M e c l i s i M e b u s a n ' a a k m a k t a y d ı . B u n l a r d a n b i r i s i n d e n s ö z e t m e d e n ya p a m a y a c a ğ ı m , k ı s a c a : " V a n ' d a n gelen 5 Şubat 1920 g ü n l ü telgraf ö r n e ğ i dir. A s k e r giysili b i r k a ç y ü z E r m e n i e ş k ı y a s ı n ı F r a n s ı z a s k e r l e r i a r a s ı n a s o k a r a k M a r a ş ' a g i d e n G e n e r a l K e r t ' i n , h ü k ü m e t k o n a ğ ı n ı işgal, halk t a n i l e r i g e l e n l e r i h a p i s v e k a s a b a ü z e r i n e t o p v e m i t r a l y ö z l e r l e ateş a ç m a k l a birlikte katliam gibi b i r vahşete de başladığını, ü z ü n t ü y l e h a b e r a l d ı k . . . T ü r k l e r , a l e y h i n e y a p ı l a n b u s u i k a s t l a r ı ö n l e m e k t e n v e k a r ş ı ha rekâta geçmekten âciz değildir. Sükûnetimiz barış ve düzenliği bekledi ğ i m i z d e n ve İtilâf Devletlerinin âdil kararlarına güvendiğimizdendir..." A l i R ı z a Paşa d a M e c l i s t e n g ü v e n o y u alır a l m a z b i r d e n y ü r e k l e n m i ş t i . T ü m ülkeye b i r b i l d i r i g ö n d e r e r e k , h ü k ü m e t p r o g r a m ı n ı n M e c l i s ç e o n a n dığını, ulusal istencin toplantı halinde b u l u n a n Mecliste yoğunlaştığını, böy lece, ulus adına Meclisten başka h i ç b i r kimsenin ve yönetimin artık söz sahibi o l a m a y a c a ğ ı m , b ö y l e davranışların h ü k ü m e t işlerine m ü d a h a l e sayılarak cezalandırılacağını
bildirmişti.
B i z m e b u s l a r b u sıralarda P a d i ş a h ı n M e c l i s i açış söylevine v e r i l e c e k yanıtı g ö r ü ş m e k ve d ü z e n l e m e k l e uğraşıyorduk. Oysa, yapılacak ö n e m l i b i r işimiz vardı, bu da Ulusal A n t ' ı n b i r an ö n c e dünyaya ilânıydı. Edir n e M e b u s u M e h m e t Ş e r e f b u i ş i n ateşli v e y o r u l m a z ö n d e r i y d i . H e r k e s l e b u k o n u y u konuşuyor, hazırladığı metinleri gösteriyor, b u n l a r ü z e r i n d e görüş birliği sağlamaya uğraşıyordu. B i z , " F e l â h ı v a t a n " g r u b u n a bağlı m e b u s l a r ı n sayısı s a n ı y o r u m d o k s a n k a d a r d ı . B e ş o n fire verilse bile, M e c -
TAMU YELLERİ
189
liste e g e m e n d i k . G e n e d e t a m b i r b i r l i k m e y d a n a g e t i r e m i y o r d u k . O gün l e r d e M a z h a r M ü f i t d e A n k a r a ' d a n gelmiş a r a m ı z a katılmıştı. K e n d i s i n i n a n l a t t ı k l a r ı n d a n , A n k a r a ' n ı n , yurtta v e İ s t a n b u l ' d a o l u p b i t e n l e r d e n , b i z Meclisi M e b u s a n ü y e l e r i n d e n daha ç o k bilgili o l d u ğ u n u öğrenmiştik. M a z h a r M ü f i d ' i n gelişi b i z l e r e yeni b i r g ü ç katmıştı. Mustafa K e m a l ' i n görüş, d ü ş ü n c e ve uyarıları, sanki kendisi aramızdaymışçasına, üyeleri canlandırmıştı. G r u p , Ulusal A n t , konusunu g ö r ü ş ü y o r d u . S o n u n d a bu k o n u d a h a z ı r l a n a n m e t i n ü y e l e r i n i m z a s ı n a a ç ı l d ı . B u m e t n i n a l t ı n d a yal nız Celâlettin A r i f ' i n ve b e n i m imzalarımız vardır. Bu imzalı ve basılı k a r a r suretleri b u g ü n d e M i l l e t M e c l i s i d o s y a l a r ı n d a b u l u n m a k t a d ı r . A n c a k , g e n e d e b i r t a k ı m ü y e l e r , " h e n ü z n e t i c e g a y r i m a l û m o l d u ğ u n u ile ri sürerek ihtiyaten i m z a d a n i m t i n a " etmişlerdir. O g ü n l e r d e d ü ş ü n c e l e r i n n e d e n l i k a r m a ş ı k , i k i r c i k l i o l d u ğ u n u an latmaya çalışacağım. H ü k ü m e t ü ç b ü y ü k güç karşısında n e yapacağını b i l e m e z d u r u m d a y d ı . B e l k i i ç t e n l i k l i , iyi niyetli, n e v a r k i y e t e r s i z d i . G ü ç l e r d e n b i r i n c i s i işgal k o m u t a n l a r ı y d ı . B u n l a r H ü k ü m e t i sürekli baskı al tında tutarak Kuvayı Milliye'nin dağıtılmasını, b u n u istemeyen Mustafa K e m a l ' i n etkisiz d u r u m a getirilmesini H ü k ü m e t t e n bekliyorlard. İ k i n c i güç Padişahtı. H ü k ü m e t y ü z y ı l l a r ı n etkisiyle v e g e l e n e k l e r l e b u g ü c ü n b o y u n d u r u ğ u altındaydı. Ü ç ü n c ü g ü ç ise Mustafa K e m a l ' d i . İ l k iki g ü ç ç o k ya kındaydılar, dolayısıyla h e r b a k ı m d a n d a h a etkili g ö r ü n ü y o r l a r d ı . M u s tafa
Kemal
ise
uzaktaydı.
Ali
Rıza
Paşa
Hükûmeti'nin
ilk
iki
güce
karşı d u r m a s ı o l a n a k s ı z d ı . Oysa, b u n l a r a ve M e c l i s e dayanarak uzaktaki Mustafa K e m a l ' e karşı koyabileceği sanısındaydı. B u n u denemiş, dene meye çalışmış, başarısız kalmıştı. Ç ü n k ü Mustafa K e m a l tâ Ankara'dan o l a y l a r ı g ü n ü g ü n ü n e i z l i y o r , u l u s a l i s t e n ç v e k a r a r l a r a karşı d a v r a n ı ş l a r ı g e c i k m e d e n , ç o ğ u z a m a n ö n c e d e n almasını b i l i y o r d u . Mustafa K e m a l ' i n çabalarının şöyle ya da b ö y l e kesinlikle ö n l e n m e s i g e r e k i y o r d u . H ü k û m e t ' i n bu k o n u d a yayınladığı bildiri bir sonuç vermemişti. Mustafa Ke m a l aldığı karşı ö n l e m l e r l e bu bildirinin yurt ve ulus i ç i n sakıncalı e t k i l e r i n i b i r a n d a sıfıra i n d i r m e y i b a ş a r m ı ş t ı . İşte U l u s a l A n t , b u kar m a ş ı k g ü n l e r d e , 17 Şubat 1 9 2 0 ' d e M e c l i s e s u n u l m u ş ve ü y e l e r i n ç o ğ u n luğuyla k a b u l e d i l e r e k dünyaya ilân edilmiştir. B a ş k a n Reşat H i k m e t , E d i r n e M e b u s u M e h m e t Şeref B e y ' i n bir önergesi o l d u ğ u n u bildirdi ve o k u t t u . Ş e r e f B e y k ü r s ü y e ç ı k a r a k , ulusa o l a n b o r c u m u z u n ö d e n m e s i za m a n ı n ı n g e l d i ğ i n i , b u n u n d a u l u s ç a b e l i r l e n m i ş s ı n ı r l a r i ç i n d e , t ü m hak-
190
TAMU YELLERİ
lanınız e l i m i z d e b u l u n d u ğ u h a l d e y a ş a m a k isteğimizin dünyaya ilânı o l d u ğ u n u , b a r ı ş ı n a n c a k b u i s t e ğ i m i z i n d ü n y a c a k a b u l e d i l m e s i y l e ku r u l a b i l e c e ğ i n i , b u isteğin a d ı n ı n Ulusal A n t o l d u ğ u n u söyledi. Ulusal Ant"ın tam m e t n i n i aşağıya a k t a r ı y o r u m : "Aşağıda imzası olan biz Osmanlı mebusları meclisi üyeleri, Devlet ve ulusun geleceği b a k ı m ı n d a n haklı ve sürekli bir barış sağlanması için k a t ı l a b i l e c e ğ i f e d a k â r l ı k l a r ı n e n b ü y ü ğ ü n ü i ç e r e n a ş a ğ ı d a k i e s a s l a r a tü m ü y l e uyularak e l d e edilebileceğini ve s ö z ü geçen esaslar dışında b i r Os manlı devlet ve t o p l u m u n u n var olmasının olanaksız bulunduğunu duyurur ve onaylarız. " M a d d e 1- Osmanlı Devleti'nin, A r a p çoğunluğunun oturduğu ve 30 E k i m 1 9 1 8 ' d e s i l â h l a r ı b ı r a k m a a n l a ş m a s ı n d a d ü ş m a n o r d u l a r ı işgali al tında b u l u n a n bölgelerinin geleceği, oralar halklarının ö z g ü r c e açıkla yacakları oylara göre saptanması g e r e k e c e ğ i n d e n , sözü g e ç e n silahları b ı r a k m a anlaşması sınırı i ç i n d e kalan ve d i n ve soy b a k ı m l a r ı n d a n b i r o l a n b i r b i r i n e k a r ş ı saygı v e f e d a k â r l ı k d u y g u l a r ı y l a d o l u , g e l e n e k s e l v e toplumsal h u k u k ve yöresel koşullara bağlı Osmanlı İslâm ç o ğ u n l u ğ u n u n oturduğu bölgelerin tümü gerçekte ve tüzel olarak h i ç b i r nedenle birbi rinden ayrılmaz bir bütündür. " M a d d e 2 - H a l k ı ö z g ü r k a l ı r k a l m a z ö z g ü r o y l a r ı y l a A n a v a t a n a ka t ı l m a y ı ö z ü m s e m i ş o l a n E l v i y e i Selâse ( Ü ç v i l â y e t , B a t u m , K a r s , A r d a han)nin,
gerektiğinde
yeniden
özgür
oylarına
başvurulabileceğini
özümseriz. " M a d d e 3 - T ü z e l d u r u m u n u n s a p t a n m a s ı , T ü r k i y e ile y a p ı l a c a k b a rış s o n u c u n a b a ğ l a n m ı ş o l a n T r a k y a ' n ı n , o r a d a o t u r a n h a l k ı n ö z g ü r o y larıyla gerçekleşeceğini ö z ü m s e r i z . " M a d d e 4 - O s m a n l ı D e v l e t i ' n i n , Halifeliğin v e H ü k ü m e t i n m e r k e z i o l a n İstanbul'un ve M a r m a r a D e n i z i ' n i n güvenliği h e r b a k ı m d a n korun malıdır. B u ilke g e ç e r l i o l m a k koşuluyla, A k d e n i z v e K a r a d e n i z boğaz l a r ı n ı n t i c a r e t v e u l a ş ı m a a ç ı k t u t u l m a s ı , b i z i m v e b ü t ü n ilgili d e v l e t l e r i n birlikte v e r e c e k l e r i karara bağlıdır. " M a d d e 5- İttilâf devletleriyle karşıtları ve k i m i ortakları arasında kararlaştırılan a n l a ş m a esasları ç e r ç e v e s i n d e , a z ı n l ı k l a r ı n h u k u k u , k o m ş u ü l k e l e r d e k i M ü s l ü m a n h a l k l a r ı n d a aynı h a k l a r d a n y a r a r l a n a c a k l a r ı gü vencesi koşuluyla, b i z c e sağlanacak ve pekiştirilecektir.
TAMU YELLERİ
191
" M a d d e 6- Ulusal ve e k o n o m i k gelişmemize olanak b u l m a k ve yöne timde çağdaş ve düzenli yöntemler k u r m a k için, h e r devlet gibi b i z i m d e , b a ğ ı m s ı z l ı k v e t a m ö z g ü r l ü k i ç i n d e b u l u n m a m ı z , y a ş a m a m ı z ı n v e var l ı ğ ı m ı z ı n esasıdır. B u n e d e n l e , siyasa, a d a l e t , e k o n o m i a l a n l a r ı n d a geliş m e m i z e engel olabilecek tüm koşulların karşısındayız. Belirlenecek b o r ç l a r ı m ı z ı n ö d e n m e s i k o ş u l l a r ı d a b u esasa a y k ı r ı o l a m a y a c a k t ı r . 2 8 Ocak
1920"
G ö r ü l d ü ğ ü gibi ö n e r g e n i n tarihi 2 8 O c a k ' t ı r . Ulusal t a r i h i m i z i n ö n e m l i b i r belgesi olan bu Ulusal A n t ' ı n gerçekleşmesinin girişimi b a k ı m ı n d a n t ü m o n u r u E d i r n e M e b u s u M e h m e t Ş e r e f B e y ' e aittir. O g ü n l e r d e İstan b u l ' u n d u r u m u , m e b u s l a r ü z e r i n d e k i çeşitli baskılar, kişisel ve ulusal kaygılar, d ı ş e t k e n l e r i n a l l a k b u l l a k ettiği d ü ş ü n c e l e r y ü z ü n d e n , ö n e r g e s i n e y e t e r i n c e i m z a t o p l a m a y a n M e h m e t Ş e r e f B e y , k ö t ü m s e r l i ğ e ka p ı l m ı ş ve kişisel b i r davranışla 17 Şubat'ta, d o ğ r u d a n M e c l i s başkanlığına başvurmuştur. Kendisi ç o k sinirli, d i n a m i k ve güçlü b i r k o n u ş m a c ı y d ı . N i t e k i m M e c l i s k ü r s ü s ü n d e n y a p t ı ğ ı ateşli k o n u ş m a , t ü m ü y e l e r i e t k i l e m i ş , ö n e r g e M e c l i s ç e alkışlar i ç i n d e onaylanmıştır. Ulusal A n t ' ı n M e c l i s ç e k a b u l ü n d e n b i r k a ç gün s o n r a , ü z e r i n d e gün l e r c e çalışılmış o l a n " A r ı z a i C e v a b i y e " ( M e c l i s i n p a d i ş a h ı n söylevine yanı tı) d a s o n b i ç i m i n i almış v e s u n u l m u ş t u . B u n d a , P a d i ş a h ı n s ö y l e v i n d e d e ğ i n d i ğ i t ü m k o n u l a r a katılındığı b i l d i r i l m e k t e , M e c l i s i n H ü k ü m e t e yar d ı m c ı o l a c a ğ ı anlatılmaktaydı. Bu arada, b i r gün, Sadrazam A l i R ı z a Paşa, yanında Bahriye ve Da hiliye N a z ı r l a r ı d a o l d u ğ u h a l d e M e c l i s e gelmişti. " F e l â h ı v a t a n " g r u b u t o p l a n t ı y a p m a k t a y d ı . S a d r a z a m v e y a n ı n d a k i l e r g r u p t o p l a n t ı s ı n a katı larak, A n k a r a ' n ı n ve Mustafa K e m a l ' i n ikinci b i r h ü k ü m e t gibi davran m a l a r ı n d a n y a k ı n m ı ş l a r , b u y ü z d e n işgal k u v v e t l e r i n i n m ü d a h a l e l e r i n e n e d e n olduklarını bildirmişler, Meclis çalışmakta ve kendi hükümetleri de işbaşında b u l u n d u ğ u n a göre, Heyeti Temsiliye'nin artık a r a d a n çekil mesinin y e r i n d e olacağını, bu yolda b i r karar alınması z a m a n ı n gelmiş b u l u n d u ğ u n u ifade etmişlerdi. O y s a İ s t a n b u l ' d a işgal k o m u t a n l a r ı h e r g e ç e n g ü n b i r a z d a h a m ü d a h a l e l e r i n i a r t t ı r m a k t a y d ı l a r , İ z m i r d o l a y l a r ı n d a Y u n a n işgali g e n i ş l i y o r d u . G ü n e y d e E r m e n i l e r F r a n s ı z o r d u s u y l a b i r l i k t e a ç ı k ç a b i z e karşı savaşmaktaydılar. M e c l i s ' i n v e M e c l i s ç a l ı ş m a l a r ı n ı n t a m b i r g ü v e n c e al-
192
TAMU YELLERİ
tında o l d u ğ u s ö y l e n e m e z d i . İşgal g ü ç l e r i n d e belli b i r sinirlilik ve kıpır d a n m a , İstanbul halkında yaygın b i r k o r k u vardı. İşgalciler hükümete i s t e d i k l e r i n i y a p t ı r a m ı y o r l a r d ı , ç ü n k ü h ü k ü m e t M u s t a f a K e m a l ' e s ö z geç i r e m i y o r d u . Gerçekte h e r ne olursa olsun, işgalcilerin ve Saray'ın köle si olduğu kuşkusuz böyle bir hükümetin Meclisçe düşürülmesi gerekirdi. A n c a k M e c l i s ü y e l e r i a r a s ı n d a b u k o n u d a t a m b i r g ö r ü ş b i r l i ğ i sağlanam ı y o r d u . R a u f B e y , g r u p t a , M u s t a f a K e m a l P a ş a ' d a n b u k o n u l a r d a aldı ğı uyarılar karşısında tepkisiz d u r u m d a y d ı . N e r e d e n aldığı b i l i n m e y e n g ü v e n c e l e r e i n a n ı y o r d u . O n a göre, M e c l i s e karşı h i ç b i r harekete geçile m e z d i ; g e ç i l i r s e , b u b e l k i d e A n a d o l u h a r e k e t i i ç i n iyi o l u r d u ; k e n d i s i n e k a r ş ı d a h i ç b i r şey y a p ı l a m a y a c a ğ ı n a i n a n m ı ş t ı . K a y g ı s ı z l ı k d i y e n i t e l e n e b i l e c e k böylesine bir tepkisizlik ve düşüncesizlik usun almayacağı bir şeydi. B i r k a ç kez kendisine, d u r u m u n ağırlaşması halinde h e m e n kaça b i l e c e k ö n l e m l e r i almasının y e r i n d e o l a c a ğ ı m anımsatmıştım, gülümse yerek
yüzüme
bakmış,
düşüncesi
başka
yerlerde
ve
dalgın,
m e r a k l a n m a m a m ı , k o r k u l a c a k b i r d u r u m o l m a d ı ğ ı n ı s ö y l e m i ş t i . İşte b u günlerde, İ z m i r B ö l g e s i n d e Yunanlılar saldırıya geçmişlerdi. İşgalcile r i n istek v e g ü v e n c e s i y l e K u v a y ı M i l l i y e ' n i n ü ç k i l o m e t r e geri a l ı n m a s ı n ı istemiş, hatta K u v v a y ı M i l l i y e ' n i n , H e y e t i T e m s i l i y e ' n i n v a r l ı ğ ı n a n e d e n k a l m a d ı ğ ı n ı s ö y l e m i ş o l a n A l i R ı z a Paşa H ü k ü m e t i , ç e k i l m e k z o r u n d a kalmıştı. 1 0 - İstanbul İşgal Ediliyor A l i R ı z a Paşa H ü k ü m e t i ü ç b ü y ü k g ü ç a r a s m d a sıkışmış, ezilmiş, y e r e s e r i l m i ş , 3 M a r t ' t a istifa e t m e k z o r u n d a k a l m ı ş t ı . B e l k i iyi n i y e t l i , n e v a r k i , y e t e r s i z , y e t e n e k s i z b u a d a m , k o ş u l l a r ı d e ğ e r l e n d i r m e s i n i , daya nacağı gerçek gücü bilememişti. O g ü n l e r d e M e c l i s B a ş k a m Reşat H i k m e t ö l d ü ğ ü i ç i n , M e c l i s başkan lığına, yapılan seçim s o n u c u n d a Celâlettin A r i f seçilmişti. Bu haris, be c e r i k l i , c i n g i b i b i r a d a m d ı . M e c l i s t o p l a n d ı ğ ı n d a , h ü k ü m e t istifa ettiği i ç i n o gün çalışmalara ara vereceğini b i l d i r e r e k toplantıyı kapatıvermişti. O y s a , y u r d u n ç e ş i t l i y ö r e l e r i n d e n g ö n d e r i l e n b i n l e r c e t e l g r a f b i r i k miş bekliyordu. H ü k ü m e t i n ç e k i l m e s i . M e c l i s ü y e l e r i v e h a l k a r a s m d a belirli b i r te dirginlik uyandırmıştı. Bu istifanın, Saray ve işgalciler tarafından plan l a n m ı ş b i r o y u n o l d u ğ u k a n ı s ı y a y g ı n d ı . Saray, Ferit P a ş a ' y ı y e n i d e n
TAMU YELLERİ
193
işbaşına getirerek istibdadını k u r m a k n i y e t i n d e y d i . İşgalciler d e b u a m a c a u l a ş m a k i ç i n A l i R ı z a Paşa'yı b i r köşeye sıkıştırmayı b a ş a r m ı ş l a r d ı . Çeşitli olasılıklar söylentiler h a l i n d e d o l a ş m a k t a y d ı . B e l k i d e Tevfik Paşa y e n i d e n S a d r a z a m o l a c a k t ı . B e l k i d e V a h i d e t t i n , F e r i t P a ş a ' y ı g e t i r e m e z , b u tak d i r d e A l i R ı z a Paşa'nın istifasını k a b u l e t m e y e r e k , o n u y e n i d e n h ü k ü m e t i k u r m a k l a görevlendirebilirdi. B u n l a r i y i m s e r l e r i n d ü ş ü n c e l e r i y d i . K ö t ü m serler, Padişahın b i r h ü k ü m e t b u n a l ı m ı yaratarak v e b u n d a n y a r a r l a n a r a k M e c l i s i f e s h e d e c e ğ i n i ileri s ü r ü y o r l a r d ı . O n d a n s o n r a d a gelsin Ferit Paşa v e b a ş l a s m istibdat, A n a d o l u direnişini e z m e k i ç i n g i r i ş i m l e r ! Celâlettin A r i f ise, M e c l i s i n yeni b a ş k a m niteliğiyle Padişahla görüş m e y i tasarlamıştı. K e n d i s i n d e b ü y ü k yetenekler b u l u n d u ğ u kuruntusu i ç i n d e y d i . M e c l i s e g e l e n t e l g r a f l a r ı , R a u f l a b i r l i k t e h a z ı r l a n d ı ğ ı n ı san d ı ğ ı m b i r de " a r i z a " (padişaha sunulan yazılı bildiri)yı, meclis başkanv e k i l l e r i n i , i d a r e c i ü y e l e r i d e y a n ı n a a l a r a k , h e y e t h a l i n d e Saraya gitti. Padişahı, b ö y l e c e , yeni h ü k ü m e t başkanını s e ç m e k k o n u s u n d a etkileye ceğine inanıyordu. Bunalımın b i r an ö n c e sona erdirilmesini seçilecek y e n i h ü k ü m e t b a ş k a n ı v e ü y e l e r i n i n , u l u s a l y a r a r l a r a h i z m e t e d e c e k ni telikte o l m a l a r ı n ı ö n e r e c e k t i . V a h i d e t t i n b u h e y e t i y a n ı n a k a b u l e t m e d i . Başkâtibi aracılığıyla görüştü; başkâtip, Celâlettin A r i f e ne istedikleri ni sormuş. M e c l i s başkanı da, ulusun ve M e c l i s i M e b u s a n ' ı n Padişah'a karşı sadakat ve bağlılıklarını a r z e t m e k istediklerini, ayrıca M e c l i s e ge len telgraflardan s ö z e t m e k istediklerini söylemişti. Başkâtip, "telgraf ları göstermeye g e r e k y o k o n l a r ı n b i r e r ö r n e k l e r i b i z d e var," d e m i ş . B u n u n üzerine Celâlettin Arif, k u r u l a c a k yeni h ü k ü m e t t e n sözetmiş, hazırladı ğı " a r i z a " y ı başkâtibe vermiş; başkatip bu kâğıdı k e n d i masası üzerine koyarak Padişah'ın yanına girmiş, az sonra geri d ö n m ü ş , Vahidettin'in yanıtını heyete iletmiş: " K i m i sadarete getireceğimi b e n b i l i r i m , Sadra z a m o l a c a k da k i m l e r l e çalışacağını k e n d i bilir, b a n a da bildirir. Bu ko n u d a hiç merakları olmasın. Mebuslara da selâmı şahanemi bildirsinler". H e y e t a y r ı l ı r k e n Salih P a ş a Saraya g i r m e k t e y m i ş . B u k a r ş ı l a ş m a , sa d a r e t i n o n a v e r i l m e s i o l a s ı l ı ğ ı n ı g ü n d e m e g e t i r d i . S o n r a d a n b u n u n ger çekleştiğini öğrendik. B u arada Mustafa K e m a l Paşa'dan d a M e c l i s e b i r telgraf gelmişti. B u n d a , ulusun bağımsızlık için h e r fedakârlığa hazır o l d u ğ u , Kuvayı Milli ye'nin düşmanla çarpışmakta olduğu, ulusun tam güvenine lâyık bir F. 13
194
TAMU YELLERİ
hükümetin işbaşına gelmesinin ulusça istendiği ve b e k l e n d i ğ i mebusla rın görevlerini ulusun istekleri doğrultusunda yapacaklarına güvenildiği b i l d i r i l i y o r d u . Padişah'a da b i r telgraf ç e k e n Mustafa K e m a l b u n u n b i r ö r n e ğ i n i d e M e c l i s e g ö n d e r m i ş t i : " U l u s u n v i c d a n ı n ı tatmin e d e m e y e c e k b i r hükümete t a h a m m ü l edilmeyecekti". Üyeler arasında, R a u f d a n k a y n a k l a n d ı ğ ı a n l a ş ı l a n s ö y l e n t i l e r d o l a ş ı y o r d u : P a d i ş a h , d a m a t Fer i d ' i y e n i d e n işbaşına g e t i r m e k ve istibdadını k u r m a k için, işgalcilerle b i r l i k t e o l m u ş , A l i R ı z a P a ş a ' y ı y e r i n e g e t i r e m e y e c e ğ i i s t e k l e r karşısın da bırakmıştı. Öte yandan, eski Dahiliye Nazırlarından M e h m e t A l i ' n i n Fransız v e İ n g i l i z l e r l e gizli g ö r ü ş m e l e r y a p m a k t a o l d u ğ u ileri s ü r ü l ü y o r d u . B u görüşmeler, Padişahın isteğiyle yapılmakta v e b i r şeyler b e k l e n d i ğ i s a n ı l m a k t a y d ı . T e v f i k Paşa v e A l i K e m a l ' i n a d l a r ı d a ç e ş i t l i s ö y l e n t i l e r e karışmaktaydı. R a u f ' u n b i r ara Padişah'ın yakınlarına Mustafa K e m a l Paşa'yı Sadrazam olarak ö n e r m i ş o l d u ğ u da yayılmıştı. T ü m b u s ö y l e n t i l e r d o ğ r u y a d a g e r ç e k , s o n u n d a , Salih Paşa S a d r a z a m olmuştu. Bu paşa, Amasya G ö r ü ş m e l e r i n d e Mustafa K e m a l ' i ve o n u n d ü ş ü n c e l e r i n i y a k ı n d a n t a n ı m a k ş a n s ı n a s a h i p o l m u ş , n e y a z ı k k i , uyanamamıştı ve İ s t a n b u l ' u n işgalini k e n d i sadrazamlığında g ö r m e k baht sızlığına
uğrayacaktı.
M e c l i s , S a l i h Paşa H ü k ü m e t i n e g ü v e n o y u v e r m e m e k e ğ i l i m i n d e y d i . Ç ü n k ü , g i d e n h ü k ü m e t t e n beş nazır yerlerini k o r u m u ş , ayrıca üç neza r e t d e v e k â l e t e n , b a ş k a n a z ı r l a r a v e r i l m i ş t i . B u h ü k ü m e t i n , Ferit Paşa nın işbaşına geçmesini hazırlamak için kurulduğu kanısı yaygındı. Bu nun için Rauf, bu hükümete güvenoyu verilmemesi düşüncesindeydi. Beni ve daha birkaç arkadaşı bu konuda üyeler üzerinde hazırlık yapmakla g ö r e v l e n d i r m i ş t i . Öte y a n d a n Salih P a ş a n ı n M e c l i s l e d a m ş m a l a r d a bulu n a r a k v e M e c l i s ü y e l e r i n d e n ü ç n a z ı r a l m a k niyetiyle işe giriştiği söylen mişti.
Gerçi
Salih
Paşa,
hükümeti
kurmadan
önce
Meclise
gelmiş,
R a u f l a birlikte b i r o d a y a k a p a n m ı ş t ı . R a u f , Salih Paşa'nın ö n e r i s i n i grup la konuştuktan sonra yanıtlayacağını bildirmiş. A n c a k bu k o n u gruba intikal e t m e d e n Salih Paşa H ü k ü m e t i b i r o l d u bittiyle k u r u l u vermişti. V a h i d e t t i n ' i n , Salih P a ş a ' y ı M e c l i s l e g ö r ü ş t ü ğ ü i ç i n a z a r l a m ı ş o l d u ğ u işitilmişti. H ü k ü m e t M a r t ı n h a f t a s ı n d a V a h i d e t t i n t a r a f ı n d a n o n a y l a n m ı ş t ı . L o n d r a ' d a n i ş g a l c i l e r i n t u t u m l a r ı k o n u s u n d a b e k l e n e n t a l i m a t ı n gel diği söyleniyordu. Herkes kuşku ve k o r k u içindeydi. A n c a k R a u f iyim serliğini k o r u y o r d u . M e c l i s e b i r şey y a p d a m a y a c a ğ ı m v e M e c l i s i n görevini
TAMU YELLERİ
195
sonuna d e k sürdürmesi gerektiğini savunuyordu. O n a göre, işgalcilerin M e c l i s e karşı g i r i ş e c e k l e r i b i r h a r e k e t , d ü n y a k a m u o y u n d a b i z i m lehi m i z e b i r y a n k ı y a r a t a b i l i r , d o l a y ı s ı y l a u l u s a l d a v a m ı z b u n d a n yararla nabilirdi.
Rauf,
M e c l i s işgal e d i l i p d e kendisi t u t u k l a n a r a k Malta'ya
götürülünceye d e k bu inanışında direnmiştir. Oysa Mustafa K e m a l ' d e n g e l e n s o n b i r telgrafta, k e n d i s i n i n v e A n a d o l u t e m s i l c i s i k i m i ü y e l e r i n h e m e n A n k a r a ' y a u l a ş m a l a r ı i ç i n u y a r ı l d ı k l a r ı b i r g e r ç e k t i r . B i z d e ken disine ve Heyeti Temsiliye üyesi m e b u s l a r a , Mustafa K e m a l ' i n uyarıları doğrultusunda hareket etmeleri gereğini yinelemiştik. Ç ü n k ü onlar to p u n a ğ z ı n d a y d ı l a r . N e Saray, n e h ü k ü m e t , n e i ş g a l c i l e r e h o ş g ö r ü n m e k , ya da onlardan uygarca davranışlar b e k l e m e k onları kurtarabilirdi. Bu d e n l i g ö r ü n ü r b i r tehlike karşısında R a u f ' u n soğukkanlı davranışı b e n i h e p şaşırtmıştır, b u g ü n bile şaşırtmaktadır. O g ü n l e r d e , R a u f , Yunus N a d i , M a z h a r M ü f i t , K a r a Vasıf, İ b r a h i m S ü r e y y a ö z e l b i r t o p l a n t ı y a p a r a k d u r u m u değerlendirmişler. Ertesi gün ö ğ r e n d i k . Rauf, b u d u r u m d a A n k a ra'ya gitmenin k a ç m a k l a b i r o l a c a ğ ı m , b ö y l e b i r hareketin M e c l i s ü z e r i n d e k ö t ü etki yapacağını, İngilizlerin b u n u sağlamak i ç i n bu çeşit h a b e r l e r y a y d ı k l a r ı n ı , a m a c ı n , k e n d i s i n i n v e a r k a d a ş l a r ı n ı n k a ç m a l a r ı n ı sağlaya r a k M e c l i s i i ç e r i d e n ç ö k e r t m e k v e k ü ç ü k d ü ş ü r m e k o l d u ğ u n u , gerçekte h i ç b i r şey y a p m a y a c a k l a r ı m , sıkı d u r m a k g e r e k t i ğ i n i s ö y l e d i . İ n g i l i z l e r eyleme geçerlerse o z a m a n k a ç m a k düşünülebilirdi. Bu k o n u d a gerekli ö n l e m l e r h a z ı r d ı . O t a r i h t e A n a d o l u ' y a k a ç m a y o l u , Ü s k ü d a r ' d a Sultantepe'de Ö z b e k D e r g â h ı ' n d a n g e ç i y o r d u . B u dergâha sığınan v e A n a d o l u y a n l ı s ı o l d u ğ u b i l i n e n kişiler, K u v a y ı M i l l i y e g i z l i ö r g ü t ü n ü n y a r d ı m ı y la, M a l t e p e v e K o c a e l i ü z e r i n d e n A n k a r a ' y a u l a ş t ı r ı l ı y o r l a r d ı . B u y o l ç o k gizli, y a l n ı z A n a d o l u yanlısı k i ş i l e r c e b i l i n e n b i r y o l d u . K a ç a c a k l a r ı n ad ları, fotoğrafları ö n c e d e n A n k a r a ' y a g ö n d e r i l i y o r d u , i z i n i s t e n i y o r d u . R a uf ve öteki Heyeti Temsiliye üyesi m e b u s l a r için b ö y l e b i r işleme de gerek y o k t u . O z a m a n l a r , Ü s k ü d a r J a n d a r m a K o m u t a m R e m z i v e M a l t e p e atış o k u l u n d a n Y e n i b a h ç e l i Ş ü k r ü b u işi ö r g ü t l e m i ş v e ü s t l e n m i ş l e r d i . B u n l a r g ö z ü n ü b u d a k t a n s a k ı n m a y a n yiğit k i ş i l e r d i . K a ç m a k g e r e k t i ğ i n d e R a u f d a b u y o l d a n k a ç a b i l e c e k t i . Ö n e m l i o l a n k a ç m a z a m a n ı n ı i y i sap tamaktı. R a u f işte b u z a m a n ı saptayamamış, y a d a s a p t a m a k t a gecikmiştir. B u k a r a r s ı z l ı k l a r , y a d a k a r a r l a r i ç i n d e 1 3 M a r t ' a v a r m ı ş t ı k . O gün kü toplantıda b i r ç o k üye söz almış, İzmir'de genişlemekte o l a n Yunan i ş g a l i n d e n y a k ı n m ı ş l a r d ı . M e h m e t Şeref, u l u s l a r ı n o n u r l a r ı y l a y a ş a m a k
196
TAMU YELLERİ
ya da onurlarıyla ö l m e k z o r u n d a olduklarını, b u n d a n başka çıkar yol o l m a d ı ğ ı n ı k e n d i n e ö z g ü ateşli b i r k o n u ş m a y l a y e n i l e m i ş t i . S a n ı y o r u m ertesi g ü n ü , V a h i d e t t i n ' i n , M e c l i s B a ş k a n ı C e l â l e t t i n A r i f Başkanvekili A b d ü l a z i z M e c d i , R a u f ve Vehbi'yi, 16 M a r t günü görüş m e k ü z e r e Saray'a çağırdığını ö ğ r e n d i k . 16 M a r t günü sabahleyin, M e c l i s ' e gitmek üzere Ü s k ü d a r ' d a n Beşik taş'a g e ç m i ş , F ı n d ı k l ı y ö n ü n d e y ü r ü m e y e b a ş l a m ı ş t ı m . H e p y ü r ü y e r e k giderdim. Tam D o l m a b a h ç e Sarayı'nın yüksek bahçe duvarları ö n ü n d e n g e ç m e k t e b u l u n d u ğ u m sırada, k a r ş ı d a n , M e c l i s t e görevli m e m u r l a r d a n birinin hızlı hızlı gelmekte o l d u ğ u n u g ö r d ü m . Karşılaştığımızda d u r d u k . Daha doğrusu o, tam karşımda durunca ben de durmuştum. Heyecanlı v e y ü z ü s a p s a r ı y d ı ; s o l u k s o l u ğ a : " İ n g i l i z l e r İ s t a n b u l ' u işgale b a ş l a d ı lar. S a b a h Ş e h z a d e b a ş ı K a r a k o l u ' n u b a s m ı ş l a r . M e c l i s i n d e işgal e d i l e ceği söyleniyor.
Meclise gelmiş olan üyelerden ç o ğ u kaçtı.
Ben de
k a ç ı y o r u m . Siz d e M e c l i s e g i t m e y i n " , d e d i . S ö z l e r i n i b i t i r i r b i t i r m e z , B e şiktaş y ö n ü n d e u ç a r c a s ı n a u z a k l a ş t ı , H e m e n R a u f v e ö t e k i a r k a d a ş l a r usuma geldi. Acaba onlar da kaçmışlar mıydı. Gerçi günlerden beri bir şeyler olacağı b e k l e n i y o r d u . A n c a k , gene de b u z gibi d o n u p kalmıştım. B u kaçan k ü ç ü k b i r m e m u r d u . Ç o k k o r k m u ş olduğu belliydi. Kaçtığını söylediği öteki üyeler kimler olabilirlerdi. Bu d u r u m d a b e n ne yapma lıydım. Düşlerde uğranılan durumlardan birine düşmüş gibiydim. Hani i n s a n k a ç m a k ister k a ç a m a z , y a d a k a ç a c a k y e r d e k o r k u l a n şeyi b e k l e r , o n a d o ğ r u sürüklenir. Dünya başıma yıkılmıştı sanki, ne süre kararsız, d ü ş ü n c e l e r i ç i n d e k a l m ı ş o l d u ğ u m u b i l e m e m ; b i r y a n d a n Beşiktaş, öte yandan Fındıklı yönüne bakarak, yeniden bakarak. Bu m e m u r u kolun d a n yakalayarak d a h a ç o k a ç ı k l a m a istemeyişime i l d e m o l m u ş t u m . Verdiği h a b e r i n ü z e r i m d e b i r ş o k etkisi y a p m a s ı b u n a n e d e n o l m u ş t u . K a ç m a k , Meclise gitmemek doğru o l u r d u belki. A n c a k haberin doğruluğunu öğren m e k isteği ü s t ü n g e l i y o r d u . B u n u a n c a k M e c l i s e g i d e r e k ö ğ r e n e b i l i r d i m . B e l k i söylediği şey o l a ğ a n b i r çatışmaydı. B e l k i İstanbul gerçekten işgal edil m e k t e y d i . A n c a k M e c l i s i n d e işgal e d i l e c e ğ i d o ğ r u o l m a y a b i l i r d i . A y r ı c a o gün
Padişah
Meclis
liderlerini
görüşmeye
çağırmıştı.
Sonunda
meclise gitmeyi, d u r u m u n ne o l d u ğ u n u orada öğrenmeyi kararlaştırdım. D o l m a b a h ç e alanına geldiğimde kıyıda b i r ç o k deniz eri g ö r d ü m . Birbi ri a r d ı n d a n rıhtıma yanaşan istimbotlardan da karaya erler ç ı k ı p duru yorlardı.
Hepsi
de
tepeden
tırnağa
silâhlıydılar.
Gelip
geçenlere
karışmamaları, d ü z e n l i sıralar halinde b e k l e m e l e r i dikkatimi çekti.
197
TAMU YELLERİ
Y o l u m u s ü r d ü r e r e k F ı n d ı k l ı ' d a M e c l i s M e b u s a n ' a v a r d ı m . G e r e k ora da, gerek yanındaki Meclisi Ayan binaları dışında ve çevresinde h i ç b i r o l a ğ a n ü s t ü d u r u m u n v a r l ı ğ ı n ı k a n ı t l a y a c a k b i r g ö r ü n ü ş y o k t u . İ ç e r i gir diğimde, hademelerin yerlerinde oturmakta olduklarını gördüm. Mec lis b a ş k a m m n o d a s ı n a y ö n e l d i m . B u sırada M e h m e t Ş e r e f B e y ' i n k o r i d o r d a sinirli sinirli dolaşmakta o l d u ğ u n u g ö r d ü m . O da b e n i g ö r m ü ş t ü . Hızla yaklaştı. Ç o k sinirliydi. " G ö r d ü n m ü , diye bağırdı, g ö r d ü n m ü , sonun d a b u n u d a y a p t ı a l ç a k l a r . İ s t a n b u l ' u işgal e d i y o r l a r . B u r a y ı d a işgal e d e c e k l e r . A r t ı k h e r şey m a h v o l d u . Y ü z l e r c e k e z s ö y l e d i m b u n u n b ö y l e olacağını. " K e n d i s i n i dinginleştirmeye çalıştım. Boşunaydı, biliyordum. B e n d e o n u n gibi ü z g ü n v e u m u t s u z d u m . B o ş avunçlara katlanamayan ç o k sıkılan insanlar gibi b i r d e n b e n i b ı r a k a r a k uzaklaştı. D o ğ r u başkan odasına gittim. İ ç e r i girdiğimde, A b d ü l a z i z M e c d i , Rauf, K a r a Vasıf m orada oturmakta olduklarını gördüm. Ç o k üzgün bir durumdaydılar. B e n d e b i r sandalyeye o t u r d u m . A b d ü l a z i z M e c d i başkanvekili idi. A l ç a k b i r sesle: " C e l â l e t t i n A r i f ortada y o k " , d e d i , sonra, evine a d a m gönderdik lerini, evinin İngiliz askerleriyle kuşatılmış o l d u ğ u n u , kendisinin de ne r e d e o l d u ğ u n u n bilinmediğini söyledi. A n c a k İngilizlerin eline geçmediği k e s i n m i ş . D ü n g e c e d e n b e r i o r t a d a n k a y b o l m u ş . R a u f a b u d u r u m d a , ken d i s i n i n d e v a k i t y i t i r m e m e s i n i s ö y l e d i m . İ s t a n b u l ' u n işgal e d i l m e k t e o l d u ğ u b i r sırada k a ç m a n ı n d o ğ r u o l m a y a c a ğ ı yanıtını v e r d i . " M e c l i s i işgal e d e m e z l e r , g ö r e c e k s i n i z " , d e d i . P a d i ş a h l a g ö r ü ş m e , ö ğ l e d e n s o n r a y a er telenmiş, Celâlettin A r i f i n b i r y o l u n u b u l u p M e c l i s e geleceğini u m u t edi y o r l a r d ı . O sırada, V e h b i , d a h a b i r k a ç m e b u s telâşla i ç e r i girdiler. M e c l i s t e l g r a f d a i r e s i n d e y m i ş l e r . H a r b i y e N e z a r e t i ' n i n işgal e d i l m e k t e o l d u ğ u nu söylediler. Herkesin yüzleri sapsarıydı. Kimsenin ağzını b ı ç a k açmı y o r d u . L i d e r l e r i n b u d u r u m d a Padişahla g ö r ü ş m e k t e n v a z g e ç m e l e r i n i , b i r a n ö n c e M e c l i s t e n ayrılarak, k a ç m a l a r ı gerektiğini, " m ü n a s i p b i r lisanla" söyleyecek o l d u m . A b d ü l a z i z M e c d i , bu görüşmenin k a ç gün ö n c e kararlaşmış olduğu n u , g i t m e k y e r i n d e olacağını b i l d i r d i . R a u f , M e c l i s ayakta d u r d u k ç a kim senin b i r şey y a p a m a y a c a ğ ı m , M e c l i s i ayakta t u t m a m n l i d e r l e r i n görevi ol d u ğ u n u , b u n u n için k i m s e n i n ve h e l e kendilerinin k a ç m a m a l a r ı gerektiğini, Padişahla kararlaştırılan g ö r ü ş m e n i n y a p ı l a c a ğ ı m , hatta b u n u n yararlı ola cağını,
işgalin
geçici
olabileceğini,
Meclisin
"mukavemet
ve
r a s a n e t i y l e " hatta ö n l e n e b i l e c e ğ i n i , d u r d u r u l a b i l e c e ğ i n i s ö y l e d i . Vakit
198
TAMU YELLERİ
öğle olmuştu. K i m s e d e y e m e k d ü ş ü n e c e k ve y i y e c e k b i r hal yoktu. Oda c ı n ı n getirdiği ç a y v e k a h v e l e r l e b o l b o l c ı g a r a i ç i l i y o r d u . A b d ü l a z i z M e c d i , C e l â l e t t i n A r i f b u l u n m a d ı ğ ı n a g ö r e , g ö r ü ş m e saatinin yaklaştığını, n e ya p ı l a c a ğ ı n ı s o r d u . R a u f , V e h b i ' y i g ö s t e r e r e k , " s e n , b e n V e h b i , b i r l i k t e gi deriz",
dedi.
İşgal
s a b a h e r k e n saatte b a ş l a m ı ş , k a r a k o l d a b u l u n a n
e r l e r i m i z h e n ü z u y u m a k t a imişler, o sırada b a s k ı n l a şehit edilmişler. Baş ka y e r l e r d e çatışma o l u p o l m a d ı ğ ı bilinemiyor. H ü k ü m e t i n ve işgalcile r i n tebliğler yayınladıkları, b u n l a r d a işgalin g e ç i c i o l d u ğ u söylendiği b i l d i r i l i y o r . A n c a k , h e n ü z e l i m i z e y a z ı l ı b i r kâğıt g e ç m i ş d e ğ i l . Sonunda, Rauf, A b d ü l a z i z M e c d i ve Vehbi, başkan arabasına bine r e k Saray'a gittiler. B i z M e c l i s t e k i az sayıda m e b u s l a b e k l e m e y e koyul d u k . S a b a h , işgal h a b e r i i l k a l ı n d ı ğ ı n d a , k o r k u y a k a p ı l ı p k a ç a n l a r d a n b i r b ö l ü m ü yavaş yavaş g e r i d ö n ü y o r l a r d ı , b i r y a n d a n d a , işgal h a b e r i n i h i ç a l m a m ı ş l a r , y a d a ö ğ r e n e r e k g e l e n l e r v a r d ı . E l l i altmış k i ş i k a d a r o l muştuk. S o n u n d a saraya g i d e n h e y e t g e r i d ö n d ü , Telâşla b u n l a r ı n ç e v r e s i sa rıldı. Yüzleri sapsarıydı, ağızlarını b ı ç a k a ç m ı y o r d u . A r a b a d a n inmele rine karşın yüzlerce kilometre yol yürümüşçesine yorgun görünüyorlardı. Meclis Başkanlığı odasına d e k güçlükle gidildi. Kendilerini birer külçe g i b i k o l t u k l a r a b ı r a k t ı l a r , o d a k a p ı a ğ z ı n a d e k m e b u s l a r l a d o l m u ş t u . Va hidettin, düşmanların h e r istediklerini yapacak denli güçlü oldukları n ı , g e ç i c i o l m a k l a b i r l i k t e İ s t a n b u l ' u işgal e t m e l e r i n i n d e o n l a r ı n b u g ü c ü n ü kanıtladığını, " P a y i t a h t ı n v e Saltanatın selâmeti m a t l û p " ise, b u n d a n b ö y l e , M e c l i s i n v e m e b u s l a r ı n söz v e davranışlarında ç o k dikkatli o l m a l a r ı g e r e k t i ğ i n i s ö y l e m i ş t i . H a t t a k e n d i l e r i n d e n , b u n u sağlayacak larına dair söz v e r m e l e r i n i istemiş. B i z i m heyet, A n a d o l u ' d a k i hareke tin, " P a y i t a h t ı ve Saltanatı, h i l â f e t i " k u r t a r a c a k denli güçlü o l d u ğ u n u , g ü n d e n g ü n e d e g ü ç l e n d i ğ i n i a n l a t m a y a ç a l ı ş m ı ş , a n c a k k e n d i s i n i inan dırmak olanaksızmış. R a u f " F e l â h ı Vatan" g r u b u n u n toplanmasını, k o n u n u n orada görü ş ü l m e s i n i i s t e d i . İşte t o p l a n t ı y e n i a ç ı l m ı ş t ı k i , İ n g i l i z p o l i s l e r i n i n , yan l a r ı n d a E r m e n i iki t e r c ü m a n o l d u ğ u h a l d e M e c l i s e geldikleri, R a u f ' l a K a r a Vasıf'ı i s t e d i k l e r i b i l d i r i l d i . B i r a n d a s a l o n d a ses k e s i l d i . S o n r a h e r k a f a d a n b i r ses ç ı k m a y a b a ş l a d ı . S ö y l e n e n l e r i a n l a m a k o l a n a ğ ı y o k t u . A b d ü l a z i z M e c d i , g ü ç l ü k l e d u r u m a e g e m e n o l d u . N e y a p ı l a c a k t ı ? Evet
199
TAMU Y E L L E R İ
işte ş i m d i b e k l e n e n l e k a r ş ı k a r ş ı y a g e l i n m i ş t i . K a r a r v e r m e k g e r e k i y o r d u . İ s t e n e n l e r M e c l i s ü y e l e r i , h e m d e ileri gelen ü y e l e r i y d i , a y r ı c a Heyeti Temsiliye ü y e l e r i y d i . İngiliz polisleri v e E r m e n i t e r c ü m a n l a r , " M e c l i s M u hafız
Birliği"
komutanının
odasına
oturmuş
bekliyorlardı.
Bunların
ü ç b e ş kişi o l d u k l a r ı anlaşılmıştı. M e c l i s i k o r u m a k l a g ö r e v l i o l a n l a r b u n ları pekâlâ etkisiz d u r u m a getirebilirlerdi. A n c a k , karar a l m a k gereki y o r d u , k a r a r a l m a k ise g ü ç t ü , h e m e n d e o l a n a k s ı z d ı . Ç ü n k ü h e r k e s b a ş k a b i r şey s ö y l ü y o r d u . B u h a r e k e t i n M e c l i s i n n a m u s v e haysiyetini i h l â l e d e r m a h i y e t t e " o l d u ğ u n u bağıranlara karşı, başkaları, istenilenlerin teslim edil melerini,
böylece
Meclisin
çalışmalarım
sürdürebileceğini
savunu-
n u y o r l a r d ı . B e n , M e h m e t Ş e r e f v e d a h a b a ş k a l a r ı , p o l i s l e r i n oyalanmasını b u arada R a u f ' l a Kara Vasıf'ın, kaçırılmasını s a v u n u y o r d u k . K a ç m a k i ç i n h e n ü z vakit v a r d ı . R a u f k a ç m a k istemediğini, k a ç m a s ı m n M e c l i s i n so n u d e m e k o l a c a ğ ı m , b u y ü z d e n M e c l i s i n dağılmasına n e d e n o l a c a k y e r d e k e n d i s i n i f e d a e t m e y e h a z ı r o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r d u . K a r a Vasıf k a ç m a k i ç i n ç o k g e ç o l d u ğ u k a n ı s ı n d a y d ı . N e y l e d e n i z i g e ç i p k a r ş ı k ı y ı y a ulaşa c a k l a r d ı . K i m i ü y e l e r k e n d i başlarının d e r d i n e d ü ş m ü ş l e r d i . İstenilen l e r teslim e d i l m e z s e M e c l i s kuşatılır t ü m ü y e l e r tutuklanırlar;
"Viran
o l a s ı h a n e d e e v l â d ü ayal v a r d ı r " . B u a r a d a , s a l o n yavaş yavaş b o ş a l m a k t a y d ı . B i r y o l u n u b u l a n s ı v ı ş ı y o r d u . Y i r m i y i r m i b e ş kişi k a l m ı ş t ı k . S o n u n d a Rauf, tartışmaların kesilmesini, teslim olmaya karar verdiğini, K a r a V a s ı f ' ı n d a t e s l i m o l a c a ğ ı n ı b i l d i r d i . A r t ı k h e r h a n g i b i r ö n l e m al m a k için gerçekten ç o k geçti. A b d ü l a z i z M e c d i , İngiliz polislerden R a u f ve K a r a Vasıf adlı mebusların Meclisten zorla alındıklarım bildiren b i r belge v e r m e l e r i n i istedi. B e l g e alındıktan s o n r a , R a u f ve K a r a Vasıf, yaşlı gözle r i m i z ö n ü n d e , İ n g i l i z p o l i s l e r i n a r a s ı n d a M e c l i s t e n çıktılar, k a p ı n ı n ö n ü n d e b e k l e y e n o t o m o b i l e b i n e r e k u z a k l a ş t ı l a r . B u R a u f v e K a r a Vasıf'ı s o n görüşüm oldu.
1 1 - Meclisi M e b u s a n ' ı n S o n Toplantısı İ s t a n b u l z a t e n işgal a l t ı n d a y d ı . A n c a k b u işgal ü s t ü k a p a l ı , ö r t ü l ü b i ç i m d e s ü r d ü r ü l ü y o r d u . 16 M a r t eylemi, işgalin a ç ı k l a n m a s ı , resmiye t e d ö k ü l m e s i n d e n b a ş k a b i r şey d e ğ i l d i . O z a m a n b u e y l e m i n y ü z d e y ü z H a l i f e S u l t a n h a y ı n V a h i d e t t i n ' l e İ n g i l i z l e r a r a s ı n d a b i r a n l a ş m a y a da yandığını düşünmüş ve söylemiştim. Yıllar sonra b u g ü n de bu kanımda d i r e n i y o r u m . A n a d o l u ' d a başlayan Mustafa K e m a l hareketi, Ankara'ya
200
TAMU YELLERİ
y e r l e ş m i ş v e u l u s ç a b e n i m s e n m i ş t i . A ç ı k y a d a ö r t ü l ü b i ç i m d e işgal al tında bulunan bölgeler halkının ve İstanbul halkının morali bu yüzden ç o k y ü k s e l m i ş t i . İ z m i r ' d e b a ş l a t ı l a n Y u n a n istilâsı ç o k g ü ç l ü k l e gelişe b i l i y o r d u . İşgalciler k e n d i l e r i n e ve Yunanlılara karşı k o n u l m a m a s ı i ç i n İstanbul h ü k ü m e t l e r i n i ve Padişahı sıkıştırmaktaydılar.
Oysa,
İstanbul
h ü k ü m e t l e r i ve Vahidettin, Ankara'ya karşı giriştikleri t ü m e y l e m l e r d e başarısızlığa uğramışlardı. Başarı şöyle dursun, Mustafa K e m a l , Anka ra'da o t u r d u ğ u y e r d e n , işgalcilerin ve Saray'ın en ç o k güvendikleri b i r h ü k ü m e t i , D a m a t Ferit b a ş k a n l ı ğ ı n d a k i h ü k ü m e t i d ü ş ü r e b i l m i ş t i . M u s tafa K e m a l , M e c l i s i M e b u s a n ' ı n a ç ı l m a s ı n ı d a sağlamıştı. M e b u s l a r ı n b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u n u n M u s t a f a K e m a l v e U l u s a l K u r t u l u ş yanlısı o l d u k l a r ı b i l i n i y o r d u . B u M e c l i s i M e b u s a n , Sivas K o n g r e s i ' n i n U l u s a l A n d ' ı n ı b e n i m s e m i ş v e dünyaya ilân etmişti. Başta M u s t a f a K e m a l o l m a k ü z e r e , U l u sal K u r t u l u ş h a r e k e t i n i n ö n c ü l e r i b u M e c l i s ' i n ü y e l e r i y d i . B ö y l e b i r M e c l i s ' i n d e n e t i m i altında b u l u n a c a k b i r H ü k ü m e t , işgalcilerin v e Padi şahın işine g e l m e z d i . G e r ç i Mustafa K e m a l M e c l i s ' e katılmamıştı, ne var ki en yakın eylem ve düşünce arkadaşları Meclis'teydiler. Padişah, An k a r a ' n ı n k e n d i s i h a k k ı n d a iyi d ü ş ü n c e l e r i o l m a d ı ğ ı n ı s e z i n l e m i ş t i . İşgal c i l e r l e g i r i ş e c e ğ i b i r p a z a r l ı k l a k e n d i s i n i v e tahtını k u r t a r a b i l i r d i . B u n u n i ç i n M u s t a f a K e m a l ' i n g ü c ü n ü k ı r a c a k ö n l e m l e r g e r e k l i y d i . M e c l i s dağı tılmalı, Padişahın v e işgalcilerin i s t e k l e r i m y e r i n e g e t i r e c e k b i r h ü k ü m e t k u r u l m a l ı y d ı . K a n ı m c a İ s t a n b u l ' u n işgalinin açıklığa kavuşturulması, Pa dişahla İngilizler arasındaki b u pazarlığın ilk aşamasıydı. B ö y l e c e M u s tafa K e m a l ' e i l k b ü y ü k d a r b e v u r u l m u ş o l a c a k t ı . V a h i d e t t i n ' i n k e n d i s i ni ziyaret e d e n M e c l i s Heyeti'ne, İngilizlerin ç o k güçlü olduklarını, İ s t a n b u l ' u işgal e d e r e k b u g ü ç l e r i n i kanıtladıklarını, m e b u s l a r ı n k o n u ş m a v e d a v r a n ı ş l a r ı n d a ç o k d i k k a t l i o l m a l a r ı n ı salık v e r m e s i d e , İ n g i l i z l e r l e b i r l i k o l d u ğ u k o n u s u n d a M e c l i s i v e ü y e l e r i b a s k ı a l t ı n d a t u t m a isteğin de bulunduğunda kuşku bırakmıyordu. R a u f v e K a r a Vasıf, t u t u k l a n a r a k g ö t ü r ü l d ü k t e n s o n r a , M e c l i s ' t e b e ş o n kişi k a l m ı ş t ı . Ü y e l e r i n ç o ğ u , k e n d i b a ş l a r ı n ı n v e a i l e l e r i n i n ç a r e s i n e b a k m a k i ç i n savuşup gitmişlerdi. H a d e m e l e r bile sıvışmışlardı. Şimdi anımsadığım kadarıyla, A b d ü l a z i z M e c d i , H ü s e y i n K â z ı m , Şeref, R ı z a Nur, Tunalı H i l m i , A l i R ı z a ve b e n , b i r süre daha, -sanıyorum b i r k a ç kişi d a h a v a r d ı , a n c a k a d l a r ı n ı a n ı m s a y a m ı y o r u m - , o t u r u p d u r u m u tar tıştık. M i l l e t i n s e ç t i ğ i m e b u s l a r ı n M e c l i s ' t e n t u t u k l a n a r a k a l ı n ı p g ö t ü -
TAMU
201
YELLERİ
r ü l m e l e r i n i n , m i l l e t e v e M e c l i s ' e k a r ş ı b ü y ü k b i r saygısızlık o l d u ğ u k o n u s u n d a d ü ş ü n c e birliği vardı. B u k o n u d a M e c l i s ' e d ü ş e n görevi yeri n e g e t i r m e l i y d i k , y a p ı l a n h a r e k e t i n yersizliği t ü m dünyaya ilân e d i l m e l i y d i . Eve gitmek üzere M e c l i s ' t e n ayrıldığımda ortalık kararmıştı. Sokak l a r d a işgal a s k e r l e r i , a r a ç l a r l a d o l a n m a k t a y d ı l a r . K a r ş ı l a ş t ı ğ ı m i n s a n l a r hızlı hızlı bir yerlere, kuşkusuz evlerine gitmekteydiler. E v e v a r d ı ğ ı m d a e ş i m telaş v e k o r k u y l a b e n i k a r ş ı l a d ı . T u t u k l a n m ı ş o l m a m d a n kaygılanmıştı. Kendisiyle d u r u m u u z u n u z u n görüştük; Ra u f l a K a r a V a s ı f t a n b a ş k a k i m s e n i n t u t u k l a n m a d ı ğ ı n ı , t u t u k l a n m a s ı ola sılığının
da
bulunmadığını
söyledim.
Böyle
söylerken
kendimi
kandıracağımı, ya da o n u dinginleştirmeye çalıştığımı sanıyorum. Öyle günler yaşıyorduk ki, pekâlâ başkaları da b e n de tutuklanabilirdik. Ce lâlettin A r i f i n ortada b u l u n m a d ı ğ ı n ı söylediğimde, e ş i m , o n u n d a belki tutuklanmış o l d u ğ u n u , ya da kaçmış olabileceğini ileri sürdü. Bekir Ağa b ö l ü ğ ü n d e , Nemrut Mustafa Divanı h a r b i n d e o l u p bitenlerle r u h u kor k u içindeydi. B u n u d ü ş ü n d ü k ç e b e n d e korkuyla ü r p e r i y o r d u m . Tutuk lanacak olursam, k e n d i m d e n ç o k eşimin ve ç o c u k l a r ı m ı n başlarına g e l e b i l e c e k şeyler b e n i korkutmaktaydı. Eşim z a m a n yitirmeksizin kaç mamı önerdi. Cesur bir kadındır. Yemen'de, Trablusgarp'ta her durum da yanıbaşımda o l m u ş t u . G e c e geç saatlere d e k d u r u m u i r d e l e d i k . O z a m a n b e n ellisekiz yaşındayım ü ç o ğ l u m , o n i k i v e o n ü ç yaşlarında iki k ı z ı m vardı. Paramız y o k t u . M e c l i s i M e b u s a n ü y e l i ğ i n d e n aldığım bir k a ç k u r u ş tahsisatın b ü y ü k b ö l ü m ü y l e , B a k k a l F e h m i E f e n d i ' n i n b o r ç larının
ancak
bir
bölümünü
ödeyebilmiştim.
Ayrıca
o
durumda
İstanbul'dan Ankara'ya k a ç m a k günlerce yürümek, bulunursa at bin m e k , g i z l e n m e k g e r e k t i r e n b ü y ü k b i r s e r ü v e n d i . Y e m e n d ö n ü ş ü y ü z li raya satınaldığım b i r evimiz vardı, b u b a k ı m d a n b i r e n d i ş e m i z y o k t u . A n c a k , kaçtığım takdirde, ailem ne yeyip içecekti. Eşim eskiden olduğu gibi Bakkal Fehmi E f e n d i ' n i n bize yardım edeceğine güveniyordu. Be n i m d e b u n d a n k u ş k u m y o k t u . A n c a k , k a ç m a n ı n gerektirdiği sıkıntılara k a t l a n a b i l e c e k v e A n k a r a ' y a sağ v a r a b i l e c e k m i y d i m . Y o l l a r d a ö l d ü ğ ü m y a d a ö l d ü r ü l d ü ğ ü m z a m a n n e o l a c a k t ı . A n k a r a ' y a sağ ulaşsam b i l e , hangi y o l l a r l a p a r a k a z a n a b i l e c e k v e b u n u e ş i m e g ö n d e r e b i l e c e k t i m . B ö y l e ka ramsar düşünceler içinde, b i r k a ç gün daha b e k l e m e y i ve olayları gözle meyi
kararlaştırdık.
202
TAMU
YELLERİ
Ş i m d i d ü ş ü n ü y o r u m d a n e l e r k u r c a l a m ı y o r u s u m u ! R a u f v e K a r a Va s ı f a b i r a n ö n c e A n k a r a ' y a k a ç m a l a r ı n ı salık v e r e n b e n d i m . A n c a k , b e n kendim, daha ö n c e kaçmayı hiç düşünmemiştim. İnsan olayların içinde y a ş a d ı ğ ı s ü r e c e s a ğ l ı k l ı d ü ş ü n e m i y o r , y a d a o l a y l a r ı n b i r ç e ş i t etkisi al tında kalıyor, karar veremiyor. K a ç m a y ı daha ö n c e düşünemeyişimin ne denleri arasında yukarıda saydıklarım vardı; ancak bunların yanında başka b i r n e d e n d e vardı. B u tümüyle sübjektif bir n e d e n d i . Mustafa K e m a l P a ş a , R a u f B e y ' i n b i r a n ö n c e A n k a r a ' y a d ö n m e s i n i ö n e r d i ğ i ya z ı l a r ı n d a , Heyeti Temsiliye üyesi m e b u s l a r devlet ve h ü k ü m e t işlerin de deneyimli kişilerden, bunların da bir an ö n c e Ankara'ya gitmelerinden s ö z e t m e k t e y d i . İşte b e n i d a h a ö n c e k a ç m a k t a n a l ı k o y a n b i r n e d e n d i b u . Gerçi fotoğraflarımız ve hüviyetlerimiz Ankara'ya bildirilmişti. A n c a k , ortaya atılmakla, k e n d i m i , Mustafa K e m a l ' i n aradığı nitelikleri haiz bi r i o l a r a k s a y d ı ğ ı m ı a ç ı k l a m ı ş o l a c a k t ı m . G e r ç e k t e n k e n d i m d e o nitelik leri g ö r m ü y o r d u m .
Bu y ü z d e n gülünç d u r u m a düşmek yürekliliğini
gösterememiştim. Yurda ve ulusa hizmet sözkonusu olunca şu düşünce m i n ne denli gülünç o l d u ğ u n u şimdi anlıyorum. Başka bir n e d e n de, he n ü z işlerin o d e n l i k ö t ü o l m a d ı ğ ı k a n ı s ı y d ı . M e c l i s v a r d ı , A n k a r a ' d a ulusal direniş g ü ç l e n i y o r d u , öyleyse kalınabilir ve göreve devam edilebilirdi. G e r ç e k t e b u s o n n e d e n , i ç i n d e b u l u n u l a n ç e v r e v e k o ş u l l a r ı n yarattığı b i r çeşit iyimserlikten d o ğ u y o r d u . Ayrıca, insan, ç o k korktukları şeyler karşısında ansızın ve âciz kalanların uğradıkları bir ruhsal inme diyebi leceğim, bir tepkisizlik içine düşüyordu. O g e c e e ş i m l e b i r l i k t e h e r şeyi e n i n e b o y u n a d ü ş ü n ü p b i r s ü r e b e k l e m e y e k a r a r v e r d i ğ i m i z z a m a n , e n ö n e m l i b i r şeyi g ö z d e n k a ç ı r d ı ğ ı m ı z ı b i l m i y o r d u k . B u ö n e m l i şey, işgalle b i r l i k t e , İ s t a n b u l ' d a n A n a d o l u ' y a a d a m , silâh, c e p h a n e taşıyan ö r g ü t l e r i n d e , t u t u k l a n a n l a r d a n i ş k e n c e ile e l d e e d i l e n b i l g i l e r l e , d a ğ ı t ı l m ı ş , s i n d i r i l m i ş , ç a l ı ş a m a z d u r u m a getiril m i ş o l a b i l e c e k l e r i y d i . B i r k a ç g ü n d a h a b e k l e y e r e k , k i m i şeyleri g ö r m e k , k i m i i ş l e r i d ü z e n l e m e k v e o n d a n s o n r a k a ç m a y a k a l k ı ş m a k k a r a r ı n ı ve r e n b e n , g e r ç e k t e n , d a h a işgal g ü n ü k a ç m a o l a n a ğ ı n ı y i t i r m i ş o l d u ğ u m u düşünememiştim. Ertesi gün öğleye d o ğ r u Meclis'e gittim. G e r ç i toplantı yoktu. A n c a k ö n c e k i g ü n k ü k o n u ş m a l a r ı m ı z ı d e r l e y i p t o p l a m a k ü z e r e arkadaşlarla sözl e ş m i ş t i k . B i n a ç e v r e s i n d e v e y o l l a r d a ç o k sayıda İ n g i l i z a s k e r i d o l a n maktaydı. Gelip geçenlere karışmıyorlardı. Meclis'e vardığımda, birkaç
TAMU YELLERİ
203
h a d e m e v e b i r iki m e m u r d a n b a ş k a k i m s e y o k t u . B u n l a r l a k o n u ş a r a k yeni b i r şeyler o l u p olmadığını öğrenmeye çalıştım. H i ç b i r bildikleri yok tu. Odalardan birinde oturarak, ö n c e k i gün konuştuğumuz k o n u üze rinde
düşüncelerimi
kısaca
bir
kâğıda
yazdım.
Öğle
olmuştu.
H a d e m e l e r d e n b i r i s i n e h e l v a e k m e k a l d ı r a r a k a ç l ı ğ ı m ı g i d e r d i m . B u sı rada başkanvekillerinden Hüseyin K â z ı m geldi. Celâlettin A r i f t e n hiç bir haber alınamadığını o n d a n öğrendim. Tutuklanıp tutuklanmamış ol d u ğ u k o n u s u n d a d a h i ç b i r bilgi y o k t u . H ü s e y i n K â z ı m , Ş e r e f v e N u m a n ' ı n t u t u k l a n m ı ş o l d u k l a r ı n ı işitmişti. B u k o n u d a d a k e s i n b i r şey b i l m i y o r d u . Birlikte b e k l e m e y e başladık. Ç o k g e ç m e d e n R ı z a Nur, Fazıl, O s m a n N u r i , Z e k i , H i l m i , T u n a l ı H i l m i , A h m e t v e İlyas b i r b i r i a r d ı n d a n s ö k ü n ettiler. Ş e r e f v e N u m a n ' ı n gelişleri ise b i z i şaşırtmıştı. Ç ü n k ü o n l a r ı n tu tuklanmış olduklarını başka arkadaşlar da işitmişlerdi. A n c a k sevinci m i z ç o k kısa sürdü. G e r ç e k t e n , k o r i d o r l a r d a ayak sesleri, k o n u ş m a l a r işitmiştik. B u l u n d u ğ u m u z o d a n ı n k a p ı s ı a r d ı n a d e k a ç ı l d ı . İ k i İ n g i l i z su bayı içeri girdiler. Yanlarında b i r d e E r m e n i t e r c ü m a n vardı. B u E r m e n i , Şeref v e N u m a n ' ı n t u t u k l a n d ı k l a r ı m b i l d i r d i . H e m e n teslim o l m a l a r ı n ı istedi. D u r u m ö n c e k i g ü n d e n farklıydı. Ö n c e k i gün kalabalıktık v e böy le b i r d u r u m l a karşılaşmış, az ç o k d i r e n m e y e çalışmıştık. Başaramamış tık.
Oysa
bugün
işgal k e s i n l i k
kazanmıştı.
Önceki
günün
coşkusu,
k ö t ü m s e r l i ğ i e l i m i z i d i l i m i z i b a ğ l a m ı ş t ı . D i r e n e c e k g ü c ü m ü z y o k t u . Şe ref: " Ü z ü l m e y i n a r k a d a ş l a r T a n r ı n e isterse o o l u r . Ş e r e f s i z y a ş a m a k tansa ö l m e k e v l â d ı r " d e d i . N u m a n ş a ş k ı n v e t e p k i s i z d i . İ n g i l i z s u b a y l a r ı i k i s i n i d e a l ı p g ö t ü r d ü l e r . G e r ç e k t e h e p i m i z i a l ı p g ö t ü r e c e k l e r i n i san mıştık. Bizlere d o k u n m a m ı ş , bizleri istememişlerdi. Bu d e m e k değildi k i , k u r t u l m u ş t u k . B i r a z s o n r a , y a d a ertesi g ü n k ü t o p l a n t ı d a y e n i d e n g e l i p b i r k a ç k i ş i y i , y a d a t o p u m u z u g ö t ü r ü p g ö t ü r m e y e c e k l e r i b i l i n e m e z d i . Şe r e f l e N u m a n ' ı n Meclis'te tutuklanmaları, Millet'e ve o n u n vekillerine indirilmiş yeni b i r d a r b e y d i . Kısa süren b i r sessizlik i ç i n e g ö m ü l m ü ş tük. K i m s e b i r b i r i n i n y ü z ü n e b a k a m ı y o r d u . İlk kendilerini toparlanan lar Tunalı H i l m i ve R ı z a N u r oldular. Tunalı H i l m i , elimizi ç a b u k tutmamız gerektiğini, kararlaştırdığımız k o n u y u b i r a n ö n c e konuşarak yazıya d ö k m e m i z i , yoksa ç o k geç kalacağımızı söyledi. R ı z a Nur, b u ko n u ü z e r i n e b i r m e t i n h a z ı r l a d ı ğ ı n ı s ö y l e y e r e k c e b i n d e n ç ı k a r d ı ğ ı b i r kâ ğıdı masanın üzerine koydu. B u n u n üzerine b e n de biraz ö n c e yazmış o l d u ğ u m düşüncelerimi içeren kağıdı ç ı k a r d ı m . Bunları okuyarak he m e n bir önerge hazırlanması kararlaştırıldı. R ı z a N u r yazdığı metni oku-
204
TAMU
YELLERİ
d u . B e n de düşüncelerimi açıkladım. Bu arada gelen birkaç arkadaş, Faik'in M e c l i s e g i r m e k ü z e r e y k e n İ n g i l i z l e r c e t u t u k l a n d ı ğ ı m söylediler. B u n l a r ı n i ş i t t i k l e r i n e g ö r e , C e m a l v e Cevat Paşalar, ayan ü y e s i Ç ü r ü k s u lu, Aydın M e b u s u Tahsin de tutuklanmışlardı. H e p i m i z i , yeni bir k o r k u almıştı. A r k a d a ş l a r d a n b i r ç o ğ u , m e t n i ç a b u c a k h a z ı r l a y ı p i m z a l a m a m ı zı, d u r u m u b ö y l e c e dünyaya ilân e d e r e k başımızın çaresine b a k m a m ı z ı öneriyorlardı. Oysa, ö n c e k i gün, 18 Martta t o p l a n m a k üzere dağılmış tık. K i m i a r k a d a ş l a r d a s a y ı m ı z ı n ç o k a z o l d u ğ u n u , oysa y a r ı n k i t o p l a n tıda b ö y l e b i r m e t n i n o k u n m a s ı v e k a b u l e d i l m e s i n i n d a h a a n l a m l ı o l a c a ğ ı k a n ı s ı n d a y d ı l a r . S o n u n d a m e t n i n h a z ı r l a n m a s ı v e ertesi g ü n k ü t o p l a n t ı da o k u n u p oylanması kararlaştırıldı. Kısa süren bir tartışmadan sonra metni hazırladık. T o p u t o p u onaltı kişi kalmıştık. H e p i m i z bu m e t n i im z a l a d ı k v e ertesi g ü n k ü i ç t i m a d a s u n u l m a k ü z e r e g e r e k e n i n y a p ı l m a s ı n ı kararlaştırdık v e d a ğ ı l d ı k . B u ö n e r g e n i n altında imzası b u l u n a n arka daşlar şunlardır: Tunalı H i l m i ( B o l u ) , Tahsin (Maraş), R ı z a N u r ( S i n o p ) , Osman Nuri ( R i z e ) , Celâl ( G e n c e ) , Hilmi (İçel), Zeki (Gümüşhane) Ah m e t ( T o k a t ) , H ü s e y i n A v n i ( E r z u r u m ) , H ü s r e v ( T r a b z o n ) , A l i ( İ z m i t ) , Fazıl ( Ş a r k i K a r a d e n i z ) , Ş e v k i ( T o k a t ) , H a c ı İlyas ( B u r s a ) , H a l i l ( E r z i n c a n ) , ve b e n K â m i l (İstanbul). Ertesi g ü n ü 18 M a r t ö ğ l e d e n sonra M e c l i s top landığında, ö n c e k i u m d u ğ u m u z kalabalığı b u l a m a d ı k . T o p u t o p u yirmi kişi k a d a r d ı k . B u n l a r d a n onaltısı, ö n c e k i gün buluşmuş ve önergeyi im zalamış o l a n b i z l e r d i k . A b d ü l a z i z M e c d i d e yoktu. B u n u n i ç i n toplantı y ı H ü s e y i n K â z ı m a ç t ı v e y ö n e t t i . K e n d i s i i k i n c i başkanvekili i d i . Ö n e r g e y i s u n m a y ı R ı z a N u r ü s t l e n m i ş t i . G ö r ü ş m e a ç ı l ı n c a s ö z i s t e d i . İ ç i n d e yaşa dığımız tarihi d u r u m d a n , İmparatorluk ve Hilâfet merkezinin eylemli o l a r a k işgal a l t ı n d a b u l u n d u ğ u n d a n , s ö z e t t i k t e n s o n r a , R a u f , K a r a Va sıf, Ş e r e f v e N u m a n v e F a i k a d ı n d a k i m e b u s l a r ı n , i ş g a l c i l e r t a r a f ı n d a n silah z o r u y l a M e c l i s i M e b u s a n ' d a t u t u k l a n d ı k l a r ı n ı , b u e y l e m i n M e c l i s e tecavüz anlamı taşıdığını ve h e r çeşit h a k ve h u k u k a aykırı o l d u ğ u n u , b u d u r u m d a , m i l l e t i n t e m s i l c i l e r i n i n v i c d a n v e d ü ş ü n c e ö z g ü r l ü ğ ü n e iye olamayacaklarını, dolayısıyla M e c l i s ' i n çalışmasına eylemli olarak engel o l u n d u ğ u n u , oysa y a s a m a m e c l i s l e r i n i n h e r t ü r l ü t e c a v ü z e k a r ş ı k o r u n ması b u l u n d u ğ u n u , bu k o r u n m a n ı n eylemli olarak ortadan kalktığını, b u d u r u m u , b ü t ü n d ü n y a ö n ü n d e , M e c l i s ' i M e b u s a n o l a r a k p r o t e s t o et tiğimizi söyledi. B u n u n üzerine başkanvekili önergeyi okuttu. Hazırla dığımız önergede şöyle deniliyordu:
TAMU YELLERİ
205
"Anayasa'nın 7 ' n c i m a d d e s i gereğince barış, ticaret, toprak bırakıl m a s ı y a d a e k l e n m e s i , O s m a n l ı t e b a a s ı n ı n ö z l ü v e k i ş i s e l h a k l a r ı y l a ilgili ve devletçe h a r c a m a gerektiren andlaşmalar M e c l i s ' i n onayına bağlıdır. G e n e l savaşın ü l k e m i z i ç i n ç o k k ö t ü k o ş u l l a r i ç i n d e s o n a e r m e s i ü z e r i ne, acı b i r tarihsel görevi yerine getirmek üzere toplanan Meclisi M e b u san, s o n g ü n l e r d e H i l â f e t v e Saltanat m e r k e z i n d e o l a ğ a n ü s t ü d u r u m l a r ı n meydana gelmesi ve Meşrutiyet'le yönetilen tüm ülkelerde milletvekille rine tanınan d o k u n u l m a z l ı k ve k o r u m a n ı n olaylar y ü z ü n d e n işlerliğini yitirmesi dolayısıyla, milletvekilliğinin gerektirdiği görevlerin ülkenin i ç i n d e b u l u n d u ğ u d u r u m l a bağdaştırılması o l a n a ğ ı n d a n y o k s u n kalmış tır. H e r ş e y d e n ö n c e d ü ş ü n c e v e v i c d a n ö z g ü r l ü ğ ü n e d a y a n m a s ı g e r e k e n b u kutsal görevin tam güven i ç i n d e yerine getirilmesine o l a n a k v e r e c e k d u r u m u n y e n i d e n elde edilmesine k a d a r M e c l i s toplantılarının ertelen mesini öneririz." Ö n e r g e oya k o n u l d u v e d o ğ a l , b e n i m s e n d i . Ö n e r g e o k u n u r k e n , ç o ğ u arkadaşlar ve
" â c i z l e r i " , gözyaşlarımızı tutamamıştık.
B u M e c l i s i M e b u s a ' n ı n s o n toplantısıdır. H a y ı n Vahidettin 1 1 Nisan'da b u M e c l i s ' i feshetti. 1 2 - Ç e m b e r Daralıyor, İzleniyorum Evet, k a ç m a k için geç kalmıştım, b u n u anlamakta da gecikmeyecek tim. Arkadaşlarla vedalaşarak h e r birimiz y o l u m u z a düştük, evlerimi z i n y o l u n a . Beşiktaş y ö n ü n d e hızlı adımlarla y ü r ü m e y e b a ş l a d ı m . Elli metre uzaklaşmamıştım ki, ileride kaldırım kıyısında oturmakta olan bir d i l e n c i g ö z ü m e çarptı. Başı ve y ü z ü n ü n b i r yanı pis b e z l e r l e ö r t ü l ü y d ü . S a ç ı sakalı b i r b i r i n e karışmıştı. B a ş ı n d a k ı r m ı z ı b i r k ü l a h , ü s t ü n d e r e n g i belli olmayan yamalı b i r c ü p p e vardı. B u n u n b i r " m i s k i n " o l d u ğ u n u dü ş ü n d ü m , ( M i s k i n o z a m a n l a r İ s t a n b u l ' d a p e k b o l o l a n c ü z a m hastaları na
verilen
bir
addı;
bunların
Karacaahmet,
mezarlığında
bir
arada
b a r ı n d ı k l a r ı b i r d e tekke vardı) U z a k ç a g e ç m e y i d ü ş ü n d ü ğ ü m sırada, dilenci
ayağa k a l k a r a k
önüme
dikildi.
" A l l a h rızası için bir
sada
ka", d i y e r e k karşımda d u r d u , uzattığı eline b i r k a ç kuruş atıp savuşmak ü z e r e d a v r a n d ı ğ ı m d a , d i l e n c i : " B e n t e ş k i l â t t a n ı m , d e d i . S a k ı n Sultant e p e ' d e k i t e k k e y e g e l m e y e k a l k ı ş m a y ı n . T e k k e g ö z l e n i y o r . A y r ı c a siz d e i z l e n i y o r s u n u z . E v e g i t m e s e n i z i y i o l u r " . T ü m b u n l a r ı b i r s o l u k t a yalva r ı r d u a e d e r m i ş ç e s i n e a l ç a k sesle s ö y l e m i ş t i . Ş a ş k ı n l ı ğ ı m i ç i n d e b u l d u -
206
TAMU YELLERİ
ğ u m b i r kaç kuruşu uzattığı avucuna bıraktım. D i l e n c i gene dua e d e r gibi: " Ş a ş ı r m a y ı n , b i r süre y ü r ü y ü n , n e r e y e g i d e c e ğ i n i z e k a r a r v e r i r s i n i z " d e d i . K e n d i m i t o p a r l a d ı m . H ı z l ı a d ı m l a r l a D o l m a b a h ç e a l a n ı n a geldi ğimde, saat kulesine b a k a r a k ve k e n d i saatimin a y a r ı m y a p m a k isterce sine d u r a k l a y a r a k , ç e v r e y i ç a b u c a k g ö z d e n g e ç i r d i m . O n o n b e ş m e t r e g e r i d e fesli, u z u n b ı y ı k l ı , t o m b u l c a b i r a d a m , d e n i z e b a k ı y o r d u . Ü s t ü n d e k o y u r e n k b i r giysi v a r d ı . B e n i i z l e y e n b u a d a m o l a c a k t ı . E v e g i t m e m e y e k a r a r v e r d i m . Beşiktaş y ö n ü n d e n b i r fayton g e l i y o r d u . B o ş m u d o l u m u o l d u ğ u n u g ö r e m i y o r d u m . G e n e d e hızla karşı k a l d ı r ı m a g e ç t i m . E l e t t i m . Fayton b o ş m u ş d u r d u . H e m e n a t l a d ı m v e K a r a k ö y ' e ç e k m e s i n i söy l e d i m . T o m b u l g ö r e v l i n i n ö n ü n d e n g e ç t i k . O n u atlatmış o l d u ğ u m u san m ı ş t ı m . A r a b a d a , g i d e b i l e c e ğ i m y e r l e r i d ü ş ü n d ü m . Fatih'te b i r a k r a b a m vardı. A n c a k K a r a k ö y ' d e a r a b a d a n i n i p tramvaya b i n m e k daha d o ğ r u olurdu. Karaköy'e gelince inmekten vazgeçtim. Arabacıya beni Sirkeci'y e g ö t ü r m e s i n i s ö y l e d i m . S i r k e c i ' d e n tranvaya b i n d i m . Fatih'te i n e r e k , hızlı adımlarla akrabamın evine ulaştım. T o m b u l adamı görememiştim. D e m e k k i o n u a t l a t m ı ş ı m . A k r a b a m a d u r u m u anlattım. B e n i yatıştırmaya çalışan ev halkı, h e m e n b i r kahve y a p ı p getirdiler. K a r a n l ı k b a s ı y o r d u . G e r g i l e r i ç e k t i l e r . A k r a b a m a b u işi y a p a r k e n , h a f i y e y e b e n z e r b i r i n i n g ö r ü n ü p görünmediğini s o r d u m . A k r a b a m , bir adamın, karşıdaki bir evin duvarına yaslanmış d u r m a k t a o l d u ğ u n u , a n c a k b u n u n b i r hafiye o l u p o l m a d ı ğ ı n ı b i l e m e y e c e ğ i n i s ö y l e d i . Y e r i m d e n k a l k a r a k g e r g i l e r i n arasın dan baktım, Yüreğim ağzıma geldi. B u , b e n i izleyen a d a m d ı . Ye şimdi yanında b i r başka a d a m l a cıgara i ç e r e k konuşmaktaydı. A k r a b a m ı n oğ lunu, eşim kaygılanmasın diye haber ulaştırmak üzere Üsküdar'a gön derdik.
Geceyi orada geçirecektim.
Ertesi günü b a k a l ı m Tanrı ne
gösterirdi. G e c e y i o r a d a g e ç i r d i m . S a b a h e r k e n d e n k a l k t ı ğ ı m d a i l k i ş i m , gergi lerin arasından dışarıyı g ö z l e m e k o l d u . Yüzünü ve giysilerini tanıdığım hafiye y o k t u , a n c a k başka b i r a d a m , duvara dayanmış, b i r tesbihle oy n a y a r a k eve d o ğ r u b a k m a k t a y d ı . B e n i i z l e y e n l e r i n b i r k a ç kişi o l d u k l a r ı anlaşılıyordu. A k r a b a m ı n e v i n d e daha u z u n kalarak o n u rahatsız etme l e r i n e e n g e l o l m a l ı y d ı m . B e n n a s ı l o l s a t a n ı n ı y o r v e i z l e n i y o r d u m . Başı m a n e g e l e c e k s e e v i m d e gelmeli v e başkaları i ç i n b i r d o k u n c a o l m a m a l ı y d ı . A k r a b a m y u r t v e u l u s s e v e r b i r k i ş i y d i . B e n i m b u d ü ş ü n c e l e r i m e h i ç al dırış e t m e z g ö r ü n m ü ş t ü . A n c a k o n u n d a ç o l u k ç o c u ğ u v a r d ı . Öğleye d o ğ r u
TAMU YELLERİ
2
0
7
e v d e n ç ı k t ı m . V a p u r l a Ü s k ü d a r ' a g e ç t i m . Ö n c e a v u k a t l ı k y a p t ı ğ ı m ı z ya z ı h a n e y e u ğ r a d ı m , iş a r k a d a ş ı m N a c i o r a d a y d ı . B a ş ı m a gelenleri o n a an l a t t ı m . S o ğ u k k a n l ı l ı k l a b e n i d i n l e d i . İşgal a l t ı n d a v e v a t a n h a y ı n ı b i r y ö n e t i m d e h e r ş e y i n o l a b i l e c e ğ i n i , d u r u m u s a b ı r v e t e v e k k ü l l e karşıla m a k g e r e k t i ğ i n i , b u a r a d a k a ç m a y o l l a r ı n ı b i r l i k t e a r a y a b i l e c e ğ i m i z i söy ledi. B e n d e aynı d ü ş ü n c e d e y d i m . N a c i ile e l i m i z d e n g e l d i ğ i n c e h a b e r t o p l a m a y ı v e h e p y a z ı h a n e d e b u luşmayı kararlaştırdık. B e n y a z ı h a n e d e b u l u n d u ğ u m sürece, b e n i izle yen hafiyenin,
sokakta dolanarak beklemekte o l d u ğ u n u p e n c e r e d e n
g ö r ü y o r d u m . S o n u n d a eve gitmek üzere dışarı ç ı k t ı m . B a l a b a n Sokağın dan, Eski H a m a m önünden geçerek İmrahor yokuşunu çıktım. Eczahan e S o k a ğ ı ' n d a k i evime v a r d ı m . Hafiye d e a r d ı m d a y d ı . B e n eve girdikten s o n r a da sokakta, biraz daha y u k a r ı d a atkestanesi ağaçlarının altında ç ö m e l i p o t u r d u . E ş i m e o n u g ö s t e r d i m h e r şey b e k l e n e b i l e c e ğ i n i , s a b ı r l ı v e y ü r e k l i o l m a k gerektiğini s ö y l e d i m . O n u n b u s ö z l e r e g e r e k s i n m e s i y o k tu. Gerçekten yürekli kadındır. T ü m üzüntüsü tutuklandığım takdirde başıma gelecek şeylerden kaygılanıyordu. Kendisini ve çocukları çoktan i k i n c i p l a n a atmıştı. U z u n u z u n k o n u ş t u k . Ş i m d i y e d e k t u t u k l a n m a d ı ğ ı ma göre, beni izlemelerinin b i r başka n e d e n i olabilirdi. Belki beni izle mekle,
başkalarını tutuklamayı,
başkalarına ulaşmayı ummaktaydılar.
O n u n i ç i n e v d e n ç ı k m a m a y a , a n c a k y a z ı h a n e y e gitmeye, b a ş k a tanıdık ları k ö t ü d u r u m l a r a d ü ş ü r m e m e k i ç i n k i m s e y l e g ö r ü ş m e m e y e k a r a r ver d i m . Bu arada olup bitenleri izleyecek, elde o l d u ğ u n c a ç o k haber t o p l a m a y a ç a l ı ş a c a k , k a ç m a y o l l a r ı n ı a r a ş t ı r a c a k t ı k . E s k i d e n e ş i m e al m ı ş o l d u ğ u m b i r k a ç k ü ç ü k h e d i y e d e n k i m i l e r i n i s a t m ı ş t ı k . G e n e d e ka ç a b i l m e m i ç i n satabileceğimiz ü ç d ö r t altın bileziği vardı. K a ç t ı ğ ı m takdirde eşime ve ç o c u k l a r ı m a b i r k ö t ü l ü k yapılması en b ü y ü k kaygımd ı . A r t ı k n e y l e g e ç i n e b i l e c e ğ i , nasıl y a ş a n a c a ğ ı i k i n c i p l a n d a k a l m ı ş t ı . Avukatlık i ş l e r i n d e n k a z a n c ı m ı z iki evi g e ç i n d i r m e k t e n ç o k uzaktı. M e bus seçildiğimden bu yana, yazıhane gelirlerinin t ü m ü n ü N a c i ' y e bırak mıştım. Şimdi y e n i d e n parasızlıkla karşı karşıya i d i k . Ö y l e b i r d u r u m yaşanıyordu ki, parası o l d u ğ u n u bildiğimiz tanıdıklara bile başvuramazd ı k . B u b a k ı m d a n B a k k a l F e h m i ' n i n soylu davranışı daha d a soylulaşıyordu. Bu düşünceler, izlenme ve tutuklanma k o r k u s u n u n ilk anlarda ru h u m u z d a yarattığı k o r k u y u s i l i p s ü p ü r m ü ş t ü . İ n s a n l a r b i r k e z k o r k t u k ları şeylerle karşılaşınca o n a alışıyorlar, yürekleniyorlar.
208
TAMU YELLERİ
" T e ş k i l â t ' t a n o l d u ğ u n u söyleyen d i l e n c i kılıklı kişinin b e n i uyarma s ı n d a n i l k a n d a k u ş k u l a n m ı ş t ı m . A n c a k , i z l e n d i ğ i m i a n l a r a n l a m a z kuş kum yok olmuştu. Bu yurtsever biriydi. Nitekim, birkaç gün sonra, Ö z b e k l e r T e k k e s i ' n i n İ n g i l i z l e r t a r a f ı n d a n b a s ı l d ı ğ ı n ı , b e n i m g i b i uyarılmamış, ya da uyarıldığı halde b u n a aldırış etmemiş, ya da uyarılma olanağı b u l a m a y a r a k T e k k e ' y e sığınanların t u t u k l a n d ı k l a r ı m işitince artık hiç kuşkum k a l m a d ı . Tekke basıldığında, Şeyh Atâ Efendi kaçabilmiş, daha b i r k a ç kişiyle birlikte kurtulmuştu. A d n a n (Adıvar), İsmet (İnö n ü ) , Saffet ( A r ı k a n ) , H a l i d e E d i p , işgal g ü n ü T e k k e a r a c ı l ı ğ ı y l a k a ç a b i l e n l e r a r a s ı n d a y d ı . Celâlettin A r i f ' i n , d a h a işgalden b i r g ü n ö n c e T e k k e ' y e sığınarak k a ç m a y ı başardığını da işitmiştik. C a m i , İsmail Fazıl, Yunus N a d i ' d e k a ç a n l a r a r a s ı n d a y d ı . Ö t e y a n d a n h e r g ü n y e n i t u t u k l a m a ha b e r l e r i a l ı y o r d u k . A l i ( Ç e t i n k a y a ) , F e y z i , Z ü l f ü , H a c ı İlyas S a m i , H a c ı Veli, A l i C e n a n i d e t u t u k l a n m ı ş l a r d ı . R a u f , K a r a Vasıf v e ö t e k i t u t u k l u l a r ı n M a l t a ' y a g ö t ü r ü l d ü k l e r i n i i ş i t m i ş t i k . K a ç m a y ı b a ş a r a n l a r ı n ise n e durumda bulundukları bilinemiyordu. Gerçekten İngilizlerin İzmit'te yolları kestiklerini işitmiştik. Padişah yanlısı çeşitli ç e t e l e r de A n k a r a ' y a g i d e n y o l l a r ü z e r i n d e k o l g e z i y o r l a r d ı . K a ç m ı ş o l a n l a r ı n b u n l a r ara sından sıyrılıp Ankara'ya varabilecekleri ç o k kuşkuluydu. Bu kargaşa günlerinde, sanıyorum, M a r t ' ı n sonlarına d o ğ r u , hükü m e t i n A n k a r a ' y a b i r heyet g ö n d e r m e y i kararlaştırdığını, heyetin görevi nin
de
Mustafa
Kemal
Paşa'yla
görüşerek
nasihatlarda
bulunması
olduğunu ö ğ r e n d i k . Asıl ilginç olan, bu heyetin üyeleri arasında R ı z a N u r v e Y u s u f K e m a l ' i n b u l u n m a l a r ı y d ı . Sırası g e l m i ş k e n , R ı z a N u r hak k ı n d a k i d ü ş ü n c e l e r i m i b e l i r t m e k i s t e r i m ; b u kişi ç o k b i l g i l i v e ç o k ha risti. H e r k o n u d a ö n e atılır, ille k e n d i d e d i ğ i n i n o l m a s ı n ı isterdi. İ k i y ö n l ü ç a l ı ş a n b i r kafaya s a h i p o l d u ğ u n u , h ı r s ı n ı t a t m i n i ç i n h e r ç a r e y e b a ş v u r a b i l e c e k b i r tip o l d u ğ u n u sanıyorum. B ö y l e bir heyetin Ankara'ya gön d e r i l m e s i gereğine H ü k ü m e t i ve dolayısıyla İngilizleri nasıl k a n d ı r m ı ş ol duğunu b u g ü n bile anlayamamışımdır. A n c a k o, bunu başarmış herkesin b i n g ü ç l ü k l e v e ö l ü m ü g ö z e a l a r a k u l a ş m a y a çalıştığı A n k a r a ' y a , " A l a y ı v â l â " ile, İngilizlerin ve H ü k ü m e t i n görevlisi olarak, Haydarpaşa'dan trene b i n m e k suretiyle gitmiştir. Y ü k l e n d i ğ i g ö r e v d e içtenlikli o l m a d ı ğ ı n a y ü z d e y ü z k a n ı m vardır. A n c a k b u b e c e r i k l i a d a m , A n k a r a ' y ı d a k a n d ı r m a y ı başarmıştır. Hatta ilk A n k a r a h ü k ü m e t i n d e Eğitim bakanı olmayı bile başarmıştır.
TAMU
209
YELLERİ
N i s a n b a ş l a r ı n d a S a d r a z a m S a l i h Paşa istifa e t m i ş v e y e r i n e D a m a t Ferit H ü k ü m e t i k u r u l m u ş t u . B u h ü k ü m e t t e Ş e y h ü l i s l â m D ü r r ü z a d e A b d u l l a h a d ı n d a b i r h a y ı n d ı . A n k a r a ' y a v e M u s t a f a K e m a l h a r e k e t i n e kar şı, ç e ş i t l i ö n l e m l e r a l ı n m a y a b a ş l a n d ı . A n z a v u r h a r e k e t e g e ç i r i l d i , B o l u , Geyve, Adapazarı ve Biga çevrelerinde, Padişah güçleriyle, Kuvvayı Mil l i y e a r a s ı n d a ç a r p ı ş m a l a r y o ğ u n l a ş t ı . B u a r a d a , M u s t a f a K e m a l Paşa v e a r k a d a ş l a r ı h a k k ı n d a i d a m f e t v a l a r ı ç ı k a r ı l d ı . O y s a , M u s t a f a K e m a l Pa şa, A n k a r a ' d a y e n i b i r M i l l i M e c l i s t o p l a m a k ü z e r e h a r e k e t e g e ç m i ş t i . B i z i m g i b i Vatan C e p h e s i g r u b u n d a n o l a n m e b u s l a r ı n b i r a n ö n c e A n k a r a ' y a u l a ş m a m ı z i ç i n g i z l i t a l i m a t g e l m i ş t i . B e n i i z l e y e n l e r i n sayısı d ö r d e ç ı k t ı . B u n l a r ı n k i m i z a m a n t e k b a ş l a r ı n a , k i m i z a m a n i k i ş e r ikişer, a r d ı m d a n a y r ı l m a d ı k l a r ı n ı g ö r ü y o r d u m . K a ç a b i l m e k i ç i n Teşkilât m e n s u b u o l u p d a h e r b i r i b i r tarafa d a ğ ı l m ı ş o l a n l a r ı b u l m a m g e r e k i y o r d u . A n c a k onlar da b e n i m gibi izlendikleri için, saklanmakta ya da kaçmış bulunmaktaydılar. Ayrıca b e n , izlendiğim için onları arayıp b u l a c a k du r u m d a d e ğ i l d i m . B u a r a d a , b e n n e y a p a c a ğ ı m ı b i l e m e z b i r d u r u m d a ya z ı h a n e y l e e v i m a r a s m d a d o l a ş ı p d u r u r k e n , 2 3 Nisan'da A n k a r a ' d a T ü r k i y e B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i açılmıştı. S o n r a d a n , k a ç a b i l e n a r k a d a ş l a r ı n b u M e c lise k a t ı l d ı k l a r ı n ı ö ğ r e n d i m . K a ç ı p k a t ı l a m a y a n l a r ı n ise, b e ş E y l ü l ' e d e k yeni Meclis'e katılmaları kabul edilmişti. İ ç i m içimi yiyor, h i ç b i r çıkış yolu bulamıyordum. Mayıs başlarındaydı s a n ı y o r u m . B i r g ü n Naci ile birlikte İstanbul'a inmiştik. K ö p r ü ü z e r i n d e Nurettin Paşa'yla karşılaştık. Paşa, b e n i ko l u m d a n tutarak N a c i ' d e n birkaç a d ı m uzaklaştırdıktan sonra, A n k a r a ' ya gitmek üzere Hükümetten izin aldığını, bu k o n u d a Mustafa Kemal Paşa ile d e temasta o l d u ğ u n u , o n u n m u v a f a k a t i n i alır a l m a z h a r e k e t e d e ceğini, eğer istiyorsam kendisiyle birlikte gidebileceğimi söyledi. Hükü metten
ve
İngilizlerden
izin
alarak
gideceğini
söylemesi
beni
d ü ş ü n d ü r m ü ş t ü . B u d ü ş ü n c e m i v e ş a ş k ı n l ı ğ ı m ı g i z l e y e r e k , b i r l i k t e git m e k t e n m u t l u o l a c a ğ ı m ı , A n k a r a ' y a n e a m a ç l a gittiğini, o r a d a n ç a ğ r ı l ı p ç a ğ ı r ı l m a d ı ğ ı n ı , s ö y l e d i m v e s o r d u m . Ö n e m s e m e z c e s i n e , A n k a r a ' d a k i ar kadaşların b i r şeyler yapmaya çalıştıklarını, yeni bir meclis kurdukları nı, o n l a r ı n gerçekten b i r şeyler yapıp yapamayacak d u r u m d a olduklarını y a k ı n d a n g ö r m e n i n yararlı o l a c a ğ ı n ı , b u kargaşa i ç i n d e b a ş a r ı d a n ken disinin p e k de umutlu o l m a d ı ğ ı m , ne var ki, başarı u m u d u g ö r e c e k olursa vatana hizmetten geri kalmayacağını söyledi. B e n o n u n b u girişiminden F. 14
210
TAMU
YELLERİ
gene d e H ü k ü m e t i n v e İngilizlerin p a r m a ğ ı o l d u ğ u kuşkusuna k a p ı l d ı m . B u k u ş k u m u a ç ı k ç a s ö y l e m e y e r e k , d o l a m b a ç l ı y o l d a n , H ü k ü m e t i n izniy le Ankara'ya gitmenin Ankara'ca makbul karşılanmayabileceğim, iznin kendisine verilmiş olduğunu, b e n i m böyle bir iznim olmadığını, bunun la birlikte gene de kendisiyle g i d e b i l m e k t e n mutlu o l a c a ğ ı m ı , a n c a k iz l e n m e k t e o l d u ğ u m u v e o n a d ı m k a d a r g e r i d e n a r k a m ı z d a n iki a d a m gelmekte o l d u ğ u n u d a s ö z l e r i m e e k l e d i m . Paşa göz u c u y l a hafiyelere baktı, sonra h e m e n k o l u m u bıraktı. İzleniyorsam kesinlikle kendisinden u z a k d u r m a m ı söyleyerek, hızla yanımdan ayrıldı. İşgal ve H ü k ü m e t i n baskısı g ü n g e ç t i k ç e ağırlaşıyordu. İstanbul'da m a l , c a n , ırz güvenliği k a l m a m ı ş t ı . H a l k y o k s u l v e yarı açtı. B u a r a d a h e r g ü n Hükümet
yeni
idam
listeleri
yayınlıyordu;
Anadolu
hareketine
karışanlar bu listelerle i d a m e d i l e c e k l e r d i ; d o ğ a l d ı r ki, ö n c e o n l a r ı n ele geçirilmeleri g e r e k i y o r d u . H a y ı n D a m a t Ferit, bu amaçla Kuvayı İnzi batiye adı altında b i r o r d u k u r m u ş , başına da Süleyman Şefik Paşa'yı komutan yapmıştı. B o l u ' d a , Zile'de, Balıkesir ve İzmit çevresinde, padi şah v e h ü k ü m e t y a n l ı s ı ç e t e l e r , y u r d u v e u l u s u k u r t a r m a k i ç i n d ü ş m a n larla
çarpışan
Mustafa
Kemal
güçlerine
karşı
saldırıya
geçmişlerdi.
Padişah o r d u l a r ı n ı n her gün yeni utkular kazandıkları, yakında, Hali feye v e D e v l e t e b a ş k a l d ı r a n l a r ı n y o k e d i l e c e k l e r i h a b e r l e r i y a y ı l m a k taydı. Nurettin Paşa'yla karşılaştığımız g ü n l e r d e m i y d i , p e k iyi anımsaya m ı y o r u m ; b i r g ü n y a z ı h a n e d e N a c i ile o t u r m a k t a o l d u ğ u m u z s ı r a d a , ka p ı v u r u l d u , i ç e r i t e m i z p a k b i r a d a m g i r d i . İ k i r c i k l i b i r hali v a r d ı . B i r dava i ç i n g e l m i ş o l d u ğ u n u d ü ş ü n e r e k , N a c i ' y i işaret e t t i m , o n u n l a k o n u ş m a s ı g e r e k t i ğ i n i a n l a t m a k i ç i n . A d a m , kısa s ü r e sessiz k a l d ı . S o n r a , a l ç a k sesle, h a n g i m i z i n a d ı n ı n " K â m i l " o l d u ğ u n u s o r d u . B e n i m o l d u ğ u m u söyleyerek, y a n ı m d a k i iskemleye b u y u r ettim, a n c a k h e r h a n g i b i r dava i ç i n k o n u ş a c a k s a , N a c i ile k o n u ş m a s ı n ı s ö y l e d i m . A d a m , y a n ı m a o t u r d u . K e n d i s i n i M a z h a r M ü f i t ' i n g ö n d e r d i ğ i n i , Van m e b u s u H a y d a r ' l a b i r likte, iki g ü n s o n r a , S a l a c a k ' t a n b i r F r a n s ı z i s t i m b o t u y l a k a ç a c a k l a r ı n ı , A v r u p a l ı k ı l ı k v e ş a p k a g i y e c e k l e r i n i , i s t e d i ğ i m t a k d i r d e , ş a p k a v e giysi ler bularak onlara katılabileceğimi bana b i l d i r m e k l e görevli o l d u ğ u n u s ö y l e d i . Ç o k kısa s ü r e , b u a d a m ı n b i r h a f i y e m i , y o k s a g e r ç e k t e n M a z har Müfit tarafından gönderilmiş bir yurtsever mi olduğunu d ü ş ü n d ü m . S o n r a ayağa k a l k a r a k , a d a m ı p e n c e r e y a n ı n a g ö t ü r d ü m , a ş a ğ ı d a k i k a h -
211
TAMU YELLERİ
v e d e o t u r a n i k i hafiyeyi k e n d i s i n e g ö s d e r d i m . İ z l e n m e k t e o l d u ğ u m u , e ğ e r b u h a f i y e l e r i a t l a t a b i l i r s e m seve seve M a z h a r M ü f i t ' e k a t ı l a c a ğ ı m ı , atlat a m a z s a m , o n l a r ı n da tehlikeye g i r m e l e r i n i ö n l e m e k i ç i n h i ç b i r girişim de bulunmayacağımı söyledim, selâm ve sevgilerimi ve başarı dileklerimi iletmesini de rica ettim. A d a m gitti. K o n u y u N a c i ile u z u n u z u n i r d e l e d i k . O z a m a n a d e k b u hafiyelerden kurtulma olasılığı b u l a m a m ı ş t ı m . Ö y l e k i , onlarla neredey s e i ç l i d ı ş l ı o l m u ş t u k . Ş a p k a v e giysileri G a l a t a ' d a k i m a ğ a z a l a r d a n satın a l m a k olasılığı v a r d ı . N a c i b u n l a r ı satın a l a b i l e c e ğ i n i s ö y l e d i . A n c a k , b e n , b u h a f i y e l e r d e n n a s ı l k u r t u l u p , n e r e d e i k i g ü n k a l a b i l i r d i m . N a c i kala b i l e c e ğ i m yerler o l d u ğ u n u söyledi. B u n u b e n de b i l i y o r d u m . Ne var ki, yazıhaneden çıktığımda adamlar da ardımdan yürümeye koyuluyorlar d ı . Nereye gitsem oraya g e l e c e k l e r d i . N a c i , şapkayı, giysileri oraya gön derecekti. A n c a k , b e n bunları giyerek sokağa çıktığımda hafiyeler b e n i tanımayacaklar mıydı. Aylardır beni izleyen bu adamların beni tanıma yacaklarını d ü ş ü n m e k ve sanmak budalalık o l u r d u . Kesinlikle b e n i iz leyeceklerdi. B ö y l e c e M a z h a r Müfit ve H a y d a r ' ı n k a ç m a girişimleri de başarısızlığa uğrayacaktı. B ü t ü n bu d ü ş ü n c e l e r s o n u n d a , hiç değilse on l a r ı n k a ç m a l a r ı n ı s a ğ l a m a k i ç i n b e n i m b u işten v a z g e ç m e m g e r e k t i ğ i n e k a r a r v e r d i k . A n c a k d i k k a t i m i ç e k e n b i r n o k t a v a r d ı . D e m e k k i , işgalci ler arasında b i r ayrılık baş göstermişti. O y l e k i , Fransızlar, İngiliz dost larına ihanet ederek, onların düşmanlarına yardımcı olabiliyorlardı. Bu ç o k iyi b i r alâmetti. Balkan Savaşı'nda da galipler arasında çıkan görüş v e y a r a r ç a t ı ş m a s ı n d a n b i z k a z a n ç l ı ç ı k m ı ş , E d i r n e ' y i geri a l m ı ş t ı k . İtal y a n l a r ı n d a b i r s ü r e d i r İ n g i l i z l e r e v e F r a n s ı z l a r a k ü s m ü ş o l d u k l a r ı işiti liyordu. Ankara'dakilerin özellikle Mustafa K e m a l Paşa'nın, galipler arasındaki sürtüşmelerden b ü y ü k ö l ç ü d e yararlanacağı kuşkusuzdu. B u a r a d a Y u n a n l ı l a r İ n g i l i z l e r i n d e y a r d ı m ı y l a T r a k y a ' y ı işgal etmiş l e r d i . B i r y a n d a n d a E g e B ö l g e s i ' n d e i l e r l e m e k t e y d i l e r . Ö t e y a n d a n , ga liplerin
Avrupa'da
kendi
aralarında
yaptıkları
toplantılarda
barış
koşullarını saptamış o l d u k l a r ı öğrenilmişti. Bu koşullar T e m m u z sonla rına d o ğ r u İstanbul H ü k û m e t i ' n e de bildirilmişti. Koşullar ç o k ağırdı. A n c a k , Sarayın ve hükümetin kendilerini k u r t a r m a k için bu koşulları benimseyeceklerinden kimsenin kuşkusu yoktu. G e n e de halkı uyutmak a m a c ı y l a o l a c a k , D a m a t Ferit H ü k ü m e t i , T e m m u z s o n l a r ı n d a istifa etti. Ne var ki, Vahidettin yeni kabineyi kurmaya gene D a m a t Ferit'i m e m u r
212
TAMU YELLERİ
etti. Z a t e n b a ş k a t ü r l ü d e y a p a m a z d ı . N i t e k i m S a r a y d a y a p ı l a n b i r t o p lantıda, barış koşullarının b e n i m s e n m e s i kararlaştırıldı. Bu barış andlaşması, s o n r a d a n , S e v r ' d e O s m a n l ı delegeleri tarafından i m z a e d i l d i , Ağustos'ta. Bu bir barış andlaşması değil Osmanlı ülkesinin parçalan ması ve Osmanlı D e v l e t i ' n i n o r t a d a n kaldırılmasıydı. Gerçekte, Osman lı Devleti olarak elde İstanbul'dan başka bir yer kalmıyordu. Padişahın tahtı v e k e n d i s i k o r u n u y o r d u . T r a k y a v e E g e B ö l g e s i Y u n a n l ı l a r a verili y o r d u . D o ğ u d a Ermenistan, güneydoğu da Kürdistan devletleri kurulu y o r d u . H a y ı n D a m a t Ferit, Mustafa K e m a l Paşa'yı v e o n u n l a birlikte y u r d u k u r t a r m a k i ç i n silaha sarılan ulusu bolşeviklikle s u ç l u y o r d u . " A c i z l e r i a r t ı k b u m e v z u l a r d a tafsilâta g i r i ş m e k t e n i c t i n a b e d i y o r u m . T a r i h k i t a p larında bu m e v z u l a r d a teferruatlı malûmat vardır."
1 3 - S o n u n d a A n a d o l u ' y a G e ç m e Olanağına K a v u ş u y o r u m D a m a t Ferit H ü k û m e t i ' n i n S a r a y ' l a v e i ş g a l c i l e r l e b i r l i k t e giriştiği v e A n a d o l u ' d a k i d i r e n i ş i savaşla v e silâhla o r t a d a n k a l d ı r m a y ı a m a ç l a y a n e y l e m , s o n u n d a başarıya ulaşamamıştı. Sevr B a r ı ş A n d l a ş m a s ı ' ı n M u s tafa K e m a l e l i n i n tersiyle İ s t a n b u l ' u n v e i ş g a l c i l e r i n s u r a t l a r ı n a b i r t o k a t gibi indirmişti. Bu arada, Yunan ilerlemesi durdurulmuş, ulusal direniş g ü ç k a z a n m a y a b a ş l a m ı ş t ı . D a m a t Ferit p o l i t i k a s ı n ı n t u t a r y a n ı k a l m a d ı ğ ı g ö r ü l m ü ş t ü . B u a l ç a k a d a m E k i m s o n l a r ı n a d o ğ r u istifa e t m e k z o runda kaldı. Ne var ki, b e n de bu arada Meclis'e katılmak olanağını z a m a n ı n d a , yani beş Eylül'e d e k A n k a r a ' y a ulaşamadığım i ç i n yitirmiş o l d u m . A n c a k , bu olanağı yitirmiş o l m a m önemli değildi. B e n i m için ö n e m l i o l a n , b i r a n ö n c e o r a d a k i y u r t s e v e r l e r e k a t ı l a r a k , k a r ı n c a kara r ı n c a y u r d u m u n v e u l u s u m u n k u r t u l m a s ı y o l u n d a ç a l ı ş m a k t ı . T e v f i k Pa şa'nın S a d r a z a m l ı ğ a getirilmesiyle, Sarayın, d a h a ö n c e İ z z e t P a ş a ' n ı n Sad razamlığı
sırasında
uygulanmasına
çalışılan,
yumuşak,
aldatıcı
ve
kandırıcı b i r politika izlemek kararında olduğu anlaşılıyordu. Ankara' y ı z o r l a v e k o r k u t a r a k y e n e m e y e c e k l e r i n i a n l a m ı ş l a r d ı . Ş i m d i a r t ı k baş k a sinsi y ö n t e m l e r u y g u l a n a c a k t ı . K a s ı m ayı b a ş l a r ı n d a , b e n i i z l e y e n k i ş i l e r i n sayısının a z a l d ı ğ ı n ı an ladım. Ya da izleyenler değişmiş, ve b e n yenilerini tanıyamıyordum. Üze r i m d e n b ü y ü k bir yük kalkmış gibiydi. A n c a k büsbütün sevinmek için henüz erken olduğunu düşünüyor, dikkatli olmaya devam e d i y o r d u m .
TAMU YELLERİ
213
K a s ı m ayı s o n l a r ı n d a b i r g ü n y a z ı h a n e d e n eve g i t m e k ü z e r e ç ı k t ı m . Karanlık basmıştı. Hızlı adımlarla Balaban'dan İ m r a h o r yokuşuna yö n e l d i ğ i m d e , a r d ı m d a h ı z l ı ayak sesleri i ş i t t i m . D ö n ü p b a k m a d ı m . K ı s a süre s o n r a , eski H a m a m ö n ü n d e , a r d ı m d a n t a n ı m a d ı ğ ı m b i r sesin, a d ı m l a b a n a seslendiğini işittim. K o r k u y l a i r k i l d i m . D u r d u m . G e r i d ö n d ü m , u z u n c a b o y l u , fesli s a r k ı k b ı y ı k l ı , g ü ç l ü b i r a d a m y a n ı m a yaklaştı. Ay lardır beklediğim korku, d e m e k sona eriyordu. Tutuklanıyordum. An cak, adam karşımda durduğunda, yüzündeki gülümsemeye benzer bir aydınlık, yüreğime b i r parça su serpmişti. Ve o anda hiç b e k l e m e d i ğ i m b i r şey o l d u . A d a m , b i r d e n e ğ i l d i v e e l l e r i m i y a k a l a d ı k o r k a r a k g e r i ç e kilmeye çalıştığım sırada, a d a m ı n ellerimi ö p t ü ğ ü n ü g ö r d ü m , Sonra doğ r u l d u . Y u m u ş a k , d i n g i n , ü z g ü n b i r sesle, k e n d i s i n i b a ğ ı ş l a m a m ı , " e m i r k u l u " o l d u ğ u n u , beni izlemeye m e m u r hafiyelerin başı kendisi olduğu n u , b u n u d a y ü k s e k m a k a m l a r d a n a l d ı ğ ı e m i r g e r e ğ i n c e y a p t ı r d ı ğ ı n ı söy ledi.
Kendisini
bağışlamamı
yalvarıyordu.
Benim
yurtsever
bir
kişi
o l d u ğ u m a inandığını, kendisinin d e yurtsever b i r kişi o l d u ğ u n u , e k m e k p a r a s ı i ç i n vatan v e u l u s h a y ı n l a r ı n a h i z m e t e t t i ğ i n d e n a r t ı k u t a n d ı ğ ı n ı , o l a y l a r ı n M u s t a f a K e m a l Paşa v e y a n d a ş l a r ı n ı n n e d e n l i h a k l ı o l d u k l a r ı nı ortaya çıkardığını, Sevr Andlaşması'nın b u n u n en b ü y ü k kanıtı oldu ğ u n u , D a m a t F e r i t ' i n istifasından s o n r a , b e n i izlettiği h a f i y e l e r i n sayısını a z a l t t ı ğ ı n ı , s o n g ü n l e r d e h e p s i n i geri ç e k t i ğ i n i , a r t ı k i z l e n m e y e c e ğ i m i , dilediğim gibi davranmakta özgür o l d u ğ u m u , ç o l u k ç o c u ğ u n u güvenilir e l l e r e b ı r a k ı r b ı r a k m a z k e n d i s i n i n d e A n k a r a ' y a k a ç a c a ğ ı n ı , asıl d ü ş manların kimler ve nerelerde olduğunu şimdi iyice anladığını söyledi. B u n l a r ı s ö y l e r k e n sesi t i t r i y o r d u . Ş a ş k ı n l ı k t a n b i r şey s ö y l e y e m e m i ş t i m . S o n u n d a k e n d i m e geldim. Teşekkür ettim ve başarılar d i l e d i m . Kucak laştık v e a y r ı l d ı k . E v e d ö n d ü ğ ü m d e b ü y ü k b i r hafiflik d u y u y o r d u m i ç i m d e . E ş i m , olan ları a n l a t t ı ğ ı m d a s e v i n ç t e n g ö z y a ş l a r ı n ı t u t a m a m ı ş t ı . E r t e s i g ü n d e n baş layarak y o l c u l u k i ç i n gerekli hazırlıklara başladı. E ş i m ve ç o c u k l a r ı m ı a r k a d a ş ı m N a c i , S a b u n c u z a d e A b d u r r a h m a n ' a v e B a k k a l F e h m i ' y e ema n e t e d e r e k , A r a h k ayı b a ş l a r ı n d a İ n e b o l u ' y a g i t m e k ü z e r e v a p u r a b i n d i m . D a h a ö n c e , t e k k e b a s ı l d ı ğ ı n d a y o k o l a n f o t o ğ r a f v e k â ğ ı t l a r ı , yeni d e n k u r u l a n g i z l i Teşkilâtla t e m a s e d e r e k t a m a m l a d ı m , h e p s i A n k a r a ' y a g ö n d e r i l d i . İ s t a n b u l M e c l i s i M e b u s a n ı ' n ı n k a p a t ı l m a s ı ü z e r i n e , Mustafa K e m a l P a ş a ' n ı n y a p t ı r d ı ğ ı s e ç i m l e r d e , e s k i a r k a d a ş ı m K a r a c a b e y Müf-
TAMU
214
YELLERİ
tüsü Mustafa F e h m i B u r s a ' d a n m e b u s s e ç i l m i ş v e y e n i k u r u l a n M e c l i s e katılmıştı. M e c l i s ç e y a p ı l a n s e ç i m l e r s o n u c u n d a d a k u r u l a n i l k h ü k ü mette ş e r ' i y e v e k i l i o l m u ş t u . B u n u n ü z e r i n e , b i r s ü r e g e ç m e d e n , İstan bul'da h u k u k ö ğ r e n i m i y a p m a k t a o l a n o ğ l u Tevfik'i tutuklamışlar, B e k i r Ağa b ö l ü ğ ü n d e hapsetmişlerdi. Mustafa Fehmi, bana h a b e r g ö n d e r m e k yolunu b u l a r a k o ğ l u y l a i l g i l e n m e m i istemişti. H i ç b i r suretle ilgilenmek olanağı y o k t u . O r a l a r a s o k u l u n a m a z d ı . A n c a k s o n u ç b e k l e n e b i l i r d i . B e n i m y o l a ç ı k a c a ğ ı m s ı r a l a r d a T e v f i k ' i n D i v a n ı H a r p t e k i y a r g ı l a m a s ı so n a e r m i ş , v e ç o c u k b e r a a t etmişti. O n u v e T i r e l i A h m e d ' i d e y a n ı m a alarak v a p u r a b i n d i m . "Salimen" İ n e b o l u ' y a v a r d ı k . K a r a y a ayak b a s a r bas m a z , T a n r ı ' y a ş ü k ü r l e r e d e r e k , d o ğ r u p o s t a h a n e y e gittim. A n k a r a ' y a d a h a ö n c e kaçmayı başarmış olan A d n a n (Adıvar) da yeni kurulan hükümette içişleri bakanlığına seçilmişti. K e n d i s i n e ve Mustafa F e h m i ' y e b i r e r telgraf çekerek, İ n e b o l u ' d a o l d u ğ u m u z u , Ankara'ya d o ğ r u yola ç ı k m a m ı z için gerekli iznin verilmesini istedim. Mustafa Kemal izin vermiş. Mustafa F e h m i ' d e n v e A n k a r a Valisi I h s a n ' d a n a l d ı ğ ı m t e l g r a f l a r d a b e k l e n m e k t e olduğumuz bildiriliyordu. Bunun üzerine Kastamonu üzerinden Anka r a ' y a a t a r a b a l a r ı y l a y o l a ç ı k t ı k . K a s t a m o n u ' d a k u m a n d a n M u h i t t i n Pa şa, vali de Reşit Paşa i d i . B i z i iki g ü n k o n u k ettiler. K a r kış k ı y a m e t , gene arabalarla Çankırı ve Çandarlı ü z e r i n d e n Ankara'ya d o ğ r u yola ko y u l d u k . S o n u n d a A n k a r a ' y a y a k l a ş t ı ğ ı m ı z d a , M u s t a f a F e h m i v e d a h a baş kaları, b i z i y o l d a karşıladılar v e H a c ı B a y r a m Veli D e r g â h ı şeyhinin e v i n d e k o n u k ettiler. B i r k a ç g ü n s o n r a b i r e v k i r a l a d ı m . Vali İ h s a n b i z e y a t a k y o r g a n v e g e r e k l i d i ğ e r ş e y l e r i v e r d i l e r , a y r ı c a i k i y ü z lira d a p a r a g ö n d e r i l m i ş t i . M e c l i s e k a t ı l m a m i ç i n s a p t a n a n yasal süre g e ç m i ş o l d u ğ u i ç i n m e b u s l u k niteliğini yitirmiştim. A n c a k , k i m i arkadaşlar, b e n i m l e bir likte çeşitli n e d e n l e r l e g e c i k m i ş d a h a b a ş k a kişilerin de M e c l i s e katıl m a l a r ı m sağlamak için b i r önerge hazırlamış olduklarını ö ğ r e n d i m . B e n , y u r d a h i z m e t i ç i n ille m e b u s o l m a k g e r e k t i ğ i k a n ı s ı n d a d e ğ i l d i m . M u s tafa K e m a l Paşa'yla g ö r ü ş m e y i i s t i y o r d u m . B u k o n u d a girişimde b u l u n muştum.
1 4 - Mustafa K e m a l ' l e İ k i n c i K a r ş ı l a ş m a m O sıralarda Ç e r k e z Ethem'in kıpırdanmakta ve bazı tertipler içinde bulunduğu söylenmekteydi. D e m i r c i M e h m e t Efe'nin de onunla birlik o l d u ğ u ve Mustafa K e m a l ' e , M e c l i s e ve h ü k ü m e t e karşı ayaklanmaları
TAMU
215
YELLERİ
o l a s ı l ı ğ ı d ü ş ü n ü l m e k t e y d i . B u y ü z d e n M u s t a f a K e m a l Paşa o l a ğ a n ü s t ü m e ş g u l d ü . B u n u n l a b i r l i k t e , b e n i m l e g ö r ü ş m e y i k a b u l e t m i ş t i . B i r ak şam üstü, istasyondaki dairesine gittim. B e n i g ü l e r y ü z l e karşıladı. Oturttu. C ı g a r a i k r a m etti. C ı g a r a i ç m e d i ğ i m h a l d e saygısızlıkta b u l u n m u ş o l m a m a k i ç i n a l d ı m . M u s t a f a K e m a l Paşa b a n a İ s t a n b u l ' d a k i s o n d u r u m l a r h a k k ı n d a n e l e r bildiğimi ve düşündüğümü sordu. G ö r d ü k l e r i m i , bildiklerimi ve düşün d ü k l e r i m i anlattım. G e c i k m e m i n nedenini s o r d u . O n u da ayrıntılarıyla a n l a t t ı m . B u n u n ü z e r i n e İ s t a n b u l ' u n işgali s ı r a s ı n d a k i o l a y l a r ı R a u f v e Kara V a s ı f ' ı n niçin kaçmayarak tutuklanmayı yeğlemiş olabileceklerini s o r d u . D ü ş ü n d ü k l e r i m i s ö y l e d i m . M e c l i s e k a t ı l m a m i ç i n g e r e k l i yasal sü renin geçmiş o l d u ğ u n u , ne var ki, k i m i arkadaşlarımın beni Mecliste g ö r m e k istediklerini ve b u n u n için bir önerge hazırlamış olduklarını, a n c a k s o n r a d a n b u ö n e r g e y e d a h a b e ş kişinin d e e k l e n d i ğ i n i , oysa M e c liste, g e r e ğ i n d e n ç o k m e b u s b u l u n d u ğ u n u s ö y l e d i . B e n d e b u n u n ü z e r i ne,
y u r d a v e u l u s a salt m e b u s o l a r a k h i z m e t v e r i l i r d i y e
b i r kural
o l m a d ı ğ ı n ı , b e n i m kişisel o l a r a k m e b u s o l m a k h e v e s i n d e b u l u n m a d ı ğ ı mı, herhangi bir alanda y u r d u m a ve ulusuma hizmet e d e b i l e c e k durum d a b u l u n d u ğ u m u s ö y l e d i m . B e n i m y a r g ı ç o l d u ğ u m u b i l d i ğ i n i , Sivas'ta Yargıtay k u r u l m a s ı i ç i n b i r yasa ç ı k a r ı l m ı ş o l d u ğ u n u , b e n i m Y a r g ı t a y ı n k u r u l m a s ı n d a v e i ş l e m e s i n d e , d ü p e d ü z m e b u s o l m a k t a n d a h a y a r a r l ı ola b i l e c e ğ i m i d ü ş ü n d ü ğ ü n ü s ö y l e d i . " B i z e M e b u s ' t a n ç o k çeşitli m e s l e k l e r d e yetişmiş yetenekli kişiler gerek. Bu Devleti a n c a k b ö y l e kişilerle yönete b i l i r i z . B e n d e s i z i n Sivas'a g i d e r e k Y a r g ı t a y d a g ö r e v a l m a n ı z ı i s t e r d i m " d e d i . Bu göreve hazır o l d u ğ u m u b i l d i r d i m . Çeşitli n e d e n l e r l e , arkadaşlarca hazırlanan önergenin geçmesini istemediğini anlamıştım. O zaman M u s t a f a K e m a l Paşa ayağa k a l k t ı . B ö y l e c e g ö r ü ş m e n i n s o n a e r d i ğ i n i an layarak b e n d e ayağa k a l k t ı m . B e n i o d a k a p ı s ı n a d e k g e ç i r d i . H a y ı r l ı yol c u l u k l a r v e b a ş a r ı l a r d i l e y e r e k uzattığı e l i n i s ı k t ı m . E l i ateş g i b i y d i . Tam k a p ı d a n ç ı k a c a ğ ı m s ı r a d a : " A r a p l a r a d a ğ ı t m a k i ç i n size e m a n e t ettikle ri o altınlar şimdi elimizde olsaydı ç o k işimize yarardı, d e d i ve ekledi, n e y a z ı k k i , i n s a n g e l e c e ğ i ö n c e d e n k e s t i r e m i y o r " . B ö y l e c e b e n i tanımış ve Şam'daki karşılaşmamızı anımsamış olduğunu belirtmişti. B i r k a ç g ü n s o n r a , Sivas'a d o ğ r u y o l a ç ı k t ı m . K a r kış k ı y a m e t i ç i n d e K a y s e r i ' d e i k i g ü n d i n l e n d i k t e n s o n r a , Sivas'a u l a ş t ı k . H e m e n çalışmaya k o y u l d u m . A z s o n r a vali a z l e d i l d i . Vali v e k i l l i ğ i d e b a n a v e r i l d i .
TAMU YELLERİ
216
B u n d a n s o n r a k i o l a y l a r T a r i h ' e m a l o l m u ş t u r . M u s t a f a K e m a l Paşa' y a d u y d u ğ u m g ü v e n , K u r t u l u ş S a v a ş ı ' n ı n i y i k ö t ü g ü n l e r i n d e h i ç b i r za m a n sarsılmadı. B ü y ü k U t k u ' d a n s o n r a v e C u m h u r i y e t i l â n ı n d a n s o n r a , Yargıtay Es kişehir'e taşındı. Arabalarla Ulukışla'ya, o r a d a n da trenle Eskişehir'e gittik. Sivas'a v a r d ı k t a n b i r s ü r e s o n r a p a r a g ö n d e r e r e k , e ş i m i v e ç o c u k l a r ı m ı d a Sivas'a g e t i r t m i ş t i m . E s k i ş e h i r ' e y e r l e ş t i k v e a r t ı k 1 9 3 0 y ı l ı n da, üç yıl uzatmalı o l a r a k e m e k l i oluncaya d e k o r a d a çalıştık. 1 5 - Emeklilik 1930 y ı l ı n d a , Yargıtay b a ş k a n l ı ğ ı n d a n e m e k l i o l d u ğ u m d a , D e v l e t b a n a a l t ı b i n l i r a i k r a m i y e v e r d i v e a y d a 8 0 l i r a e m e k l i aylığı b a ğ l a d ı . K ı z l a r ı m d a n b ü y ü ğ ü n ü Sivas'ta e v l e n d i r m i ş t i m . O ğ u l l a r ı m d a n e n b ü y ü ğ ü li seyi b i t i r i y o r d u . O r t a n c a o ğ l u m i l k o k u l u b i t i r m i ş t i , k ü ç ü k o ğ l u m ise ilkokulu bitirmek üzereydi. İstanbul'a giderek evimize yerleşecektik. A n c a k aylığımla ç o c u k l a r ı m ı n öğrenimini s ü r d ü r m e k olanaksızdı. Anka r a ' y a g i d e r e k B a ş b a k a n İ s m e t P a ş a ' y a d u r u m u a n l a t t ı m . O t a r i h t e , altısı İstanbul'da, beşi Beyoğlu'nda o l m a k üzere onbir noterlik vardı. İsmet Paşa, d u r u m u anladı. B e y o ğ l u ' n d a altıncı noterlik açılarak b e n i m de bu noterliğe a t a n m a m ı emretti. B e ş yıl süreyle. B u süre i ç i n d e d e ç o c u k l a r yetişmiş olurlardı. B ö y l e c e İstanbul'da Ü s k ü d a r ' d a k i e v i m i z d e yerleştik. İkramiyenin b i r b ö l ü m ü y l e , Galata'da, Tünel yanında Billur Sokak'ta N o t e r y a z ı h a n e s i n i a ç t ı m . 1 9 3 5 y ı l ı n d a süre d o l d u . A n c a k b ü y ü k o ğ l u m H u k u k ' u b i t i r m i ş t i . O r t a n c a o ğ l u m lise s o n sınıfta, k ü ç ü k o ğ l u m d a , b i r y ı l s o n r a liseyi b i t i r e c e k d u r u m a g e l m i ş t i . Y e n i d e n A n k a r a ' y a gidip, s ü r e n i n uzatılması k o n u s u n d a D e v l e t a d a m larını rahatsız etmekten ç e k i n d i m . E v i m d e oturmayı, b a h ç e m l e , kitap larımla uğraşmayı y e ğ l e d i m . Ev kirası v e r m i y o r d u k . Ü ç b e ş k u r u ş u m u z vardı ve aylıklarımla idare e d e r e k gelecek günleri karşılayabilirdik. Gi d e r l e r i m i z i b ü y ü k ö l ç ü d e k ı s m a k g e r e k e c e k t i . Ç o c u k l a r i ç i n b u n u yapa bilirdik. A r a d a geçen süre i ç i n d e ülke h e r y ö n d e n ilerliyordu. D e v r i m l e r bir birini izlemişti. B e n de Millet M e k t e b i ' n e giderek, eşimle birlikte, yeni yazıyı ö ğ r e n m i ş t i m . Mustafa K e m a l Paşa k i , b u g ü n artık o n a A t a t ü r k d i y o r u z , u l u s a v e r d i ğ i h e r s ö z ü t u t m u ş , y u r d u m u z u d ü ş m a n l a r d a n te-
TAMU
YELLERİ
217
m i z l e m i ş , yeteneksiz padişahlardan, halifelerden, hayınlardan kurtar mış, A r a b i ç o r a b ı etkisiz b i r d u r u m a getirmiş, b i z e yepyeni pırıl pırıl b i r D e v l e t , bağımsızlık v e ö z g ü r l ü k a r m a ğ a n etmiştir. U l u s u n e k o n o m i y ö n ü n d e n de kurtulması için, her yerde fabrikalar kurdurmuş, yabancı şirketleri kapı dışarı etmiş, memleketi demirağlarla örmüştür. Bunları g e l e c e k kuşakların bilmesi, ö ğ r e n m e s i gerekir. B i z i m g e n ç l i ğ i m i z d e ve yaşamımız boyunca neler çektiğimizi ve Atatürk'ün bizi y o k olmaktan k u r t a r d ı ğ ı n ı b i l m e s i ö ğ r e n m e s i g e r e k i r . İşte b e n b u d ü ş ü n c e l e r l e , yaşa m ı m b o y u gördüğüm olayları karınca kararınca bir hizmet o l u r umu duyla b ö y l e c e yazmaya karar verdim ve Tanrı'nın yardımıyla yazdım. O k u n u r o k u n m a z , b u b e n i m b i l e c e ğ i m şey d e ğ i l d i r . B u g ü n y e t m i ş b e ş ya şımdayım. Tanrı daha u z u n yıllar B ü y ü k Atatürk'e bu ulus ve yurt için giriştiği t ü m i ş l e r d e b a ş a r ı l ı o l m a s ı i ç i n y a r d ı m e t s i n . Üsküdar
1937
DİZİN - A Abdullah (Mekke Şerifi Hüseyin'in oğlu): X I X ,
Akaba: 1 4 5 . Akdeniz: XIV, 112, 1 3 2 , 1 9 0 .
117.
Akhisar: 37, 3 8 .
Abdullah Efendi (Kilisli): 2 2 .
Aksaray Camisi: 119.
Abdurrahman (Sabuncuzade): 2 1 3 . Abdurrahman (Yemen Belediye Başkanı): 9 1 .
Alaçeşme: 3 .
Abdurrahman Mezcaci (Özel yasa gereği Yargıç
Albay Rasim: 136.
Hüseyin Kâmil'in atadığı Şafii üye): 9 1 .
Aleşkirt: 6 0 .
Abdülaziz (Padişah): 5, 10, 13, 14, 5 5 , 6 4 , 87.
Ali (Çetinkaya): 2 0 8 .
Abdülaziz Mecdi (Meclisi Mebusan'da Başkan
Ali (Binbaşı): 7 3 .
Vekili): 197-200, 2 0 4 .
Ali (İzmir Mebusu): 2 0 4 .
Abdülhakim (Arvaş ailesinden): 5 5 .
Alipaşa Çarşısı: 2 7 .
Abdülhamid (Padişah): X I , XIV. 10, 11, 1 3 , 2 8 , 2 9 , 31, 3 3 , 37, 3 8 , 4 0 , 4 3 , 4 5 , 4 6 , 47, 4 8 , 5 2 , 5 5 , 57, 5 8 , 61, 6 3 , 6 5 , 7 0 , 7 3 , 7 4 , 7 9 , 118, 126-131, 133-136, 139-143, 148, 149, 155, 185, 186.
Ali Cenani: 2 0 8 . Ali Fuat (Saray Başkatibi): 1 8 0 . Ali İhsan Paşa: 154. Ali Kemal: 1 5 9 , 1 6 2 , 174, 194. Ali Molla (Cerrah): 2 5 .
Abdülmecid (Padişah): 6 4 . Abdülmecid (Yusuf İzzetin'in kardeşi sonradan
Ali Rıza Paşa (Sadrazam): 163, 1 6 4 , 1 7 4 , 1 7 5 , 187, 188, 191, 193, 2 0 0 .
Halife): 1 2 3 .
Ali Rıza Paşa Hükümeti: 1 6 5 , 1 6 9 , 1 7 0 , 1 7 4 , 1 7 7 ,
Acem Süleyman: 113.
179, 181, 189, 1 9 2 , 1 9 4 .
Adagide: 7 4 , 97, 9 9 . Adana: 155.
Alman(lar): 141, 1 4 2 .
Adapazarı: 2 0 9 .
Almanya: 112, 147, 154.
Aden: X I , 6 4 , 8 3 , 8 7 .
Amasya Görüşmeleri: 170, 1 7 4 , 1 9 4 .
Adil (Bahriye Nazırı): 174.
Amerika: X V I , X X , X X I , 1 5 3 , 171.
Adil (Mehmet Ali Paşa'nın Yaveri): 9 1 . Adnan (Adıvar): 168, 176, 1 8 4 , 1 8 5 , 2 0 8 . Adriyatik kıyıları: XIV, 1 2 3 .
Amman: X I X . Anadolu: XV, X V I I , X V I I I , X X , 7 9 , 8 5 , 9 8 , 1 0 5 , 1 2 5 , 154, 181, 182, 184, 186, 199-202,
Afgan (Afganistan): 6 5 , 116, 119. Afrika: XIV, 6 3 , 8 0 , 1 0 2 , 1 1 5 , 1 1 6 , 1 2 3 , 1 4 8 , 1 5 3 , 156. Ağa Han (İsmailiye mezhebi başkanı): 8 6 .
212.-Hareketi: 182, 192, 198, 210. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiye ti: 170, 171, 173, 176, 181, 184, 185. Anafartalar: 1 3 9 , 161.
Ahad: X V I I I , X I X . Ahmet (Tireli): 214.
Ankara: X I , XIV, 161-165, 169, 170, 172, 173,
Ahmet Fevzi Paşa (Müşir): 147, 148.
175, 1 7 6 , 1 8 4 , 1 8 6 , 1 8 9 , 1 9 1 , 1 9 5 , 1 9 9 - 2 0 2 ,
Ahmet (Tokat mebusu): 2 0 3 , 2 0 4 .
208-214, 216.
Ahmet Ramiz Efendi: 18.
Antalya: 1 5 4 .
Ahmet Refik Efendi: 4 4 . Ahmet
Safa
(İmam
Yahya'nın
Seyfülislamı
Harbiye Nazırı): 101. Ahmet Tevfik Paşa Kabinesi: 1 5 8 .
Anzavur: 2 1 9 . Arabistan: 3 4 , 6 3 . Arabiyan Hanı: 1 5 5 , 157.
220
DİZİN
Arap: X V I I I , X X , X X I I , 2 2 , 2 3 , 3 4 , 4 8 , 6 3 , 6 5 ,
Babüssabah: 9 0 .
9 2 , 101, 111, 117, 118, 124, 1 4 2 , 1 4 3 ,
Babüssahbe: 9 0 .
145-147,
Babüşşuub: 9 2 .
161. —İmparatorluğu:
102. —
Yarımadası: 7 9 , 8 0 , 8 8 , 97, 102, 111, 114,
Bâcil: 8 4 .
117, 142, 144, 1 4 5 .
Bağdat: 3 3 , 4 3 , 123, 143, 145, 149, 1 5 3 .
Ardahan: 123, 153.
Bahaettin (Yenişehir Göçmeni): 3 0 .
Ardeşen: 6.
Bakû: 153.
Arnavut(-lar): X V I I , X V I I I , 3 2 , 6 3 , 6 4 .
Balaban Sokağı: 2 0 7 , 2 1 3 .
Arnavut Abdurrahman: 67.
Baldari: 6 9 , 7 0 , 7 2 , 7 3 .
Arnavut Asım (yargıç): 8 4 .
Balıkesir: 3 5 , 3 8 , 41, 210.
Arnavut Emin: 8 4 .
Balkan Savaşı: 3 4 , 1 0 0 , 102, 104, 113, 115, 126,
Arnavut Tevfik Hoca: 1 0 3 .
145, 169, 177, 211.
Arta: 4 6 .
Balkanlar: 8 0 .
Arvaş: 5 5 .
Banco Di Roma: Bkz.:İtalyan Devlet Bankası.
Asir: 8 6 , 9 0 , 9 2 , 9 4 , 9 6 , 102.
Bandırma: 3 0 , 3 2 , 3 5 .
Askeri Bey: 6 6 .
Basra: XIV, 1 4 5 .
Asmalı Han: 4 3 .
Başkale: 5 2 - 5 4 , 5 8 , 124, 151.
Assuvan: 118.
Başmabeyinci: 126, 130, 132.
Asya: XIV, 6 5 , 1 4 2 .
Batı Anadolu: 172.
Aşık Adası: (Kızıldeniz'de): 101.
Batı Karadeniz: XIV.
Aşkale: 51, 61.
Batı Trakya: X V I I I , 8 0 .
Atatürk: IX-XII, X V I , X X - X X I I , 3 4 , 6 5 , 81,117,
Batum: XIV, 14, 5 8 , 123, 163, 1 9 0 .
1 3 2 , 1 5 3 , 1 8 5 , 1 9 0 , 216, 217. Ayr.Bkz. Mus
Bayburt: 5 0 , 61.
tafa Kemal Paşa.
Bayındır: 1, 3.
Atatürkçülük:
XXIII.
Bayramoğlu: 37.
Atıf (Talebe müfettişi): 18, 7 5 .
Behçet Bey: 7 3 .
Attar köyü: 8 5 .
Behram Kethüda: 3.
Avni Paşa: 104.
Bekir Ağa Bölüğü: 2 0 1 , 214.
Avrethisar: 4 4 , 4 6 , 4 9 , 1 0 2 .
Bekir Sami: 6 8 , 7 2 , 111, 176, 186.
Avrupa (-Avrupalı): XIV, 13, 17, 4 5 , 6 3 , 6 4 , 6 5 ,
Belçika: 4 8 .
8 0 , 102, 148, 210, 211.
Belgrat: 13, 2 8 .
Avustralya: X X I .
Berlin Barış Antlaşması: 4 6 .
Avusturya: 18, 2 0 , 4 6 , 47, 61, 8 3 , 107, 1 4 7 . -
Berriye: 7 0 .
Ordusu: 1 4 2 .
Berut: 2 4 , 27-29, 3 4 , 4 8 , 4 9 , 111, 125, 144.
Avusturya-Macaristan: 147.
Ber'ülazep (San'a'da bir Kale): 9 0 , 91.
Ayan Meclisi: 175.
Beşiktaş: 133, 196, 2 0 5 , 2 0 6 . - S a r a y ı : 126.
Ayasofya Camisi: 21, 126.
Beşir Ağa (Yusuf İzzettin'in adamlarından): 120.
Ayastefanos (Yeşilköy): 11,14,139.—Antlaşması:
Beyanname: Bkz.: Cihadı Ekber.
46,
Beyazıt: 1 3 , 16, 17, 18, 4 3 .
Ayazma: 1
Beylerbeyi Sarayı: 2, 77, 126, 127, 1 3 3 , 1 4 3 .
Aydın: 3 , 13, 1 6 . - Beyleri: 2 . - Bölgesi: 170.
Beytülaziz: 9 8 . Biga: 2 0 9 . Bilecik: XV.
— B —
Billur Sokak: 216. Bingazi: 2 0 , 6 9 , 7 4 .
Babıâli Baskını: 1 4 0 , 141.
Birinci Abdülhamit Vakfı: 2 5 .
Babülbelağ: 9 0 , 9 2 .
Birinci Dünya Savaşı: X X , X X I , 3, 6 0 , 6 6 , 111,
Babürrum: 9 0 , 9 2 .
115, 126, 140, 147.
221
DİZİN
- Ç -
Bitlis: 77, 114, 123, 153. Bizans: 176. Bolşevik İhtilâli: 143.
Çamlıca: 113, 118.
Bolu: 2 0 9 , 210.
Çanakkale: 2 4 , 1 1 3 , 1 1 4 , 1 2 3 , 1 2 4 , 1 2 5 , 1 3 1 , 1 4 0 ,
Bombay: 9 9 .
142, 145, 154, 157, 160.
Bosna Hanı: 2 5 .
Çandarlı: 214.
Bosna-Hersek: 10, 4 6 .
Çankırı: XV, 214.
Bosnalı: 27, 2 8 .
Çapakçur: XV.
Boyabat: 2 8 .
Çarşamba: 2 5 .
Breslau: 112, 113, 125, 142.
Çatalca: 7 4 , 104.
Bulgar(-lar): X V I I , 13, 16, 4 5 , 4 8 , 4 9 , 6 3 , 104,
Çelebizade Hüseyin Hüsnü: 77. Çemşit oğulları: 138.
108, 110, 111, 142. Bulgaristan: 16, 4 6 , 47, 6 3 , 147.
Çerkez: X V I I .
Burhan (Şehzade): 133.
Çerkez Ethem: 214.
Bursa: 2 9 .
Çerkez Hasan: 13.
Bükreş: 47.
Çin: 116, 117.
Büyük Kabine: 108.
Çorum: XV. XVI.
Büyük Savaş: Bkz.: Birinci Dünya Savaşı.
Çölde
Büyük Söylev: X V I , X X , 8 1 , 1 7 0 , 1 7 4 , 1 8 2 , 1 8 5 .
Çölemerik: 5 6 .
Ayaklanma:
Büyük Suikast: X V I , X X , X X I , X X I I , 152.
Çırçır: 19.
Büyük Zafer: 81, 216.
Çuh (Güzeldere): 5 2 . Çürüksulu (Ayan üyesi): 2 0 4 .
-
C
-
— D —
Calthorp (İngiliz Akdeniz Donanması Komuta nı): 148.
Dağıstan: 8 9 .
Cami Bey: 186, 2 0 8 .
Dahhâk'i Mari: 137, 138.
Camii Kebir: 3.
Dahiliye Nezareti (Nazırı): 107, 191.
Camir Hafız Efendi: 9.
Damat Ferit (Sadrazam): 149, 1 5 8 , 1 5 9 , 1 6 1 - 1 6 4 ,
Camiyülemevi: 27.
174, 192, 193, 2 0 0 , 209-212.
Cebeli Lübnan: 27, 9 4 , 144.
Damat Şerif (Dahiliye Nazırı): 1 6 5 , 172, 175.
Celal (Bayar): 176.
Darülfünun: 6 6 .
Celal (Gence): 2 0 4 .
Darülhikmeti İslâmiye: 147, 149.
Celâlettin Arif: 1 3 8 , 1 6 6 , 1 6 8 , 1 7 6 , 1 7 9 , 1 8 3 , 1 8 4 ,
Davut Hanı: 16.
189, 192, 193, 196-198, 2 0 1 , 2 0 3 , 2 0 8 .
Değirmen Deresi: 2.
Cemal (Aşar memuru): 37.
Demirci Mehmet Efe: 214.
Cemal Paşa (Harbiye Nazırı): 140-143,145, 146,
Denizli: 124.
154, 161, 169, 183, 2 0 4 .
Dere Mahallesi: 1.
Cemalettin (Şeyhülislâm): 2 0 , 3 4 , 67.
Derne: 7 4 .
Cesar: X X I I .
Dersim: 168.
Cevat: 5 3 .
Derviş Efendi: 2 6 .
Cevat Paşa (Manisa Mutasarrıfı): 17.
Derviş Vahdeti: 7 5 .
Cevat Paşa (Meclisi Mebusan üyesi): 183, 2 0 4 .
Deutsche Bank: X I , 122, 136, 186.
Cezayir: 6 4 , 8 9 .
Deve Hanı: 16.
Cibuti: 87
Dicle: 6 3 , 145.
Cidde: 9.
Diliman: 5 8 .
Cihadı Ekber Beyannamesi: 113-117, 141, 145.
Dilsaz Kalfa: 119.
Cumhuriyet: 3 4 , 6 5 , 216.
Direklerarası: 3 4 , 7 6 , 77.
222
DİZİN
Divanı Harp: 7 5 , 214.
Etniki Eterya: 154.
Diyarbakır: 1 5 3 .
Eytam Riyaseti: 4 0 , 7 6 .
Doğu Anadolu: 1 4 3 .
Eytam Sandığı: 5 0 , 6 1 , 6 6 , 6 8 .
Doğu Rumeli: 4 6 , 4 7 , 6 3 .
Eyüp Sultan: 7 4 .
Doğu Rua Cephesi: 1 4 5 . Dolmabahçe: —Alanı: 196, 2 0 6 . —Sarayı: 118, 1 2 3 , 1 2 6 , 1 3 0 . 1 4 8 , 1 5 4 , 1 9 6 . -Vapuru: 2 4 .
— F —
Dümeke: 3 8 . Fahri (Hasankale yargıcı): 51.
Dürrizade Abdullah (Şeyhülislâm): 2 0 9 .
Faik (mebus): 2 0 4 .
Düyunu Umumîye: 107.
Faik (yarbay): 77. Farsça: 114. -
E
Fas: 6 5 , 8 9 .
-
Fatih (II Mehmet): X X I I . Fatih (semti): 16, 19, 2 4 , 3 2 , 7 4 , 77, 133, 159.
Ebiureyş: 9 6 , 104. Ebul ûla Mardinli (Meşihat mektupçusu): 117, 118, 126, 176.
Fatma Hanım: 5. Faysal (Şerif Hüseyin'in Oğlu): X I X , 117.
Ebülhüda (Abdülhamid'in Şeyhi): 4 3 .
Fazıl (Şarki Karadeniz Milletvekili): 2 0 3 , 2 0 4 .
Edirne: 4 0 , 1 0 2 , 108, 157, 170, 211.
Fehmi Efendi (Bakkal): 151, 2 0 1 , 2 0 7 , 2 1 3 .
Efe: 27, 2 8 .
Felâhı Vatan: 186, 188, 191, 198.
Ege Bölgesi: 3 6 , 8 0 , 211, 216.
Feridun: 138.
Ege Denizi Adaları: 8 0 , 111, 1 2 3 .
Ferit Ağa: 3 0 .
Ekmekçizade Mustafa: 18, 2 8 .
Ferit Paşa: Bkz.: Damat Ferit.
Elazığ: 1 5 3 .
Fetah: X I X .
Elviyei Selâse: 1 9 0 .
Fetvahane Müsevvidi: 10.
Emin (arkadaş): 113.
Fevzi (Muhallefatı umumiyeden): 120.
Emin Ağa (kahveci): 152.
Fevzi Paşa (Osmanlı müşiri): 87, 187.
Emin (Niğde Mebusu): 168.
Fevziye Medresesi: 17.
Emin (Şamlı): 3 6 .
Feyzi: 2 0 8 .
Emirülmüminin: 7 9 , 8 8 , 103.
Fındıklı: 180, 196, 197.
Emperyalist: X X I . Enver Paşa: X I , 126-129,131-133, 139, 140-143, 153, 154
Fırat: 6 3 . Filibe: 16, 2 5 , 2 9 . Filistin: X I X , 145.
Epir: 4 6 . Ermeni (-ler): 19, 3 2 , 4 0 , 4 7 , 51, 57, 6 3 , 7 4 , 1 2 4 , 126,127,133,148,154,155,156,191,198. —Çeteleri:
Fatih Camisi: 2 5 , 6 5 .
154.
—Eşkıyası:
188.
—
Tercümanlar: 199, 2 0 3 . Ermenistan: X V I I I , X X , 2 1 2 . Erzincan: 5 0 . Erzurum: XV, 5 0 , 51, 114, 1 2 3 , 1 5 3 , 1 6 2 . Kongresi: 169, 173, 176. Esat (Bitlis yargıcı): 7 5 , 8 2 .
Fizan: 7 3 . Fransa: X X I , 47, 4 8 , 6 4 , 1 1 2 , 1 1 5 , 1 4 2 , 1 6 0 , 1 7 1 . Fransız(-lar): X V I I , X X , 4 5 , 6 3 , 8 0 , 8 7 , 1 0 2 , 1 0 5 , 1 0 6 , 1 4 2 , 143, 145,154-157, 163, 1 8 8 , 1 9 4 , 211. —İstimbotu: 2 1 0 . —Konsolosu: 13. — Ordusu: 19. Fransızca: 9 3 . Fuat Murat: 5 2 . Fuat Paşa: 51.
Esat (Şeyhülislâm): 1 0 0 , 117. Esat Efendi (Üryanizade): 2 0 .
- G -
Eski Hamamönü: 207. Eskişehir: XV, 9 5 , 124, 126. Eşref Bey (Şair, Kaymakam): 3 8 - 4 0 .
Galata: 19, 136, 211, 216. - B a n k e r l e r i : 5 9 . Sarrafları: 47, 118.
DİZİN
Galiçya: 114.
Halil (Tabur İmamı): 31.
Gazi Ahmet Muhtar Paşa: 8 6 .
Halil (Adliye Nazırı): 157.
Gazi Osman Paşa: 14.
Halil Hamdullah (Arnavut): 31.
Genel savaş: Bkz.: I. Dünya Savaşı.
Halit Ağa: 51.
Geredeli Yunus: 7 6 , 77.
Hamdi (Telgraf Müdürü): 5 4 .
Gevar: 5 9 .
Hamdi (Kayserili): 7 5 .
Geyve: 2 0 9 .
Hamdi (Zıllateyn Yargıcı): 8 2 .
Giresun: XV.
Hamdullah Suphi (Mebus): 168.
Girne: 21.
Hamid: 1 3 5 .
Goben: 112, 113, 125, 142.
Hamidettin (İmam Yahya'nın Babası): 87.
Grasko: 2 9 .
Hamidiye: 5 2 , 5 3 . -Alayları: 47, 5 5 , 5 9 .
Gümüşdere: 51.
Gemisi: 1 0 6 , 107. —Medresesi: 2 5 .
Gümüşhane: 5 0 , 6 1 .
Hamit (Mebus): 168.
Günaltay, M. Şemsettin: 156.
Hamsi Köyü: 5 0 .
Güzeldere: Bkz.: Çuh..
Hanya: 7 4 .
Güzelhisar: 16. Güzelsu: Bkz.: Hamidiye.
Harbiye Nezareti: 2 9 , 157, 197. Hareket Ordusu: 7 3 , 7 4 . Harem Dairesi: 136, 148.
— H — Hacı Bayram Veli Dergâhı: 214. Hacı İlyas (Bursa mebusu): 179, 183, 2 0 4 , 2 0 8 . Hacı Veli: 2 0 8 . Haca (Yer adı): 107. Hacer Köyü: 8 6 . Hacı Ali Efendi: 2 6 . Hacı Ali Paşa: 13, 14. Hacı Evliya (Müsteşar): 118, 126. Hacı Evliya Efendi (Yusuf İzzettin'in çocukla rına vasi): 123.
Harmanlı: 113. Hasan Efendi (Van Yargıcı): 51. Hasan Fehmi: 7 5 , 176. Hasan Kâzım: 3 2 . Hasan Yargıç: 5 2 . Hasankale: 61. Hatay: 147, 153. Havuzlu Bahçe: 2. Haydar (Fetva Emini): 126. Haydar (Van Mebusu): 2 1 0 , 211. Haydar Paşa: 141, 2 0 8 . Haymana: XV.
Hacı Hafız Efendi, (Aydınlı): 6, 7.
Hayri (Şeyhülislâm): 6 6 , 111, 117, 118, 126.
Hacı Hüseyin (Duhani): 2 5 .
Hayri (Adliye Nazırı): 147, 148.
Hacı İbrahim Ağa: 14.
Hayrullah: 16 18, 19.
Hacı Mehmet (Sudanlı): 2 4 .
Hayrullah Efendi (Şeyhülislâm): 14.
Hacı Mehmet Efendi: 5 2 .
Hazım Bey: 126, 1 3 0 , 1 3 2 , 134, 1 3 5 .
Hacı Rainiz Efendi: 19.
Hazreti Ali: 128, 138, 139.
Hacile: 8 4 , 8 5 .
Hazreti Davut: 4 1 .
Hafair (Kızıldeniz'in doğusundaki su kuyuları):
Hazreti Hüseyin: 87.
105, 106. Hakkâri: 4 9 , 51, 5 2 , 5 8 , 6 0 , 61, 6 3 , 7 9 , 81, 114, 123.
Hazreti İsa: 2 3 . Hazreti Muhammet: 2 2 , 5 2 . Hazreti Ömer: 138, 139.
Hakkı (İzmirli): 3 0 .
Heyeti Vükela: 119.
Halaskâran (kurtarıcılar): 141.
Hınçak: 4 1 .
Halet Nakşibendi Şeyhi: 2 8 .
Hıraz: B k z . : Menaha Kasabası.
Halide Edip (Adıvar): 159, 2 0 8 .
Hıristiyan: X X I I , 8 0 , 8 9 , 9 0 , 102, 114.
Halife(-lik): 81, 87, 103, 113, 114, 117, 118, 1 3 2 ,
Hırkai Şerif: 5 2 .
190, 198, 2 0 4 , 2 0 5 , 210. Halil (Erzincan Mebusu): 2 0 4 .
Hicaz: X V I I I , 9 , 2 4 , 51, 6 3 , 6 5 , 111. Hidiv Vapuru: 16.
224
DİZİN
Hikmet Arif: 51.
İhsan Bey (sonradan paşa): 9 4 .
Hindistan: X X I , 8 3 , 8 6 , 9 9 , 116, 1 4 5 .
İhsaniye Hanım: 4 9 .
Hint (-li): 117, 156.
İkinci Dünya Savaşı: I X .
Hintli Hacı Ali: 9 3 , 97.
İlyas (Bacil Kaymakamı): 8 4 .
Hoca Bekir Efendi: 14.
İmam Yahya: XIV, 7 9 , 8 0 , 81, 8 4 , 8 6 , 8 8 , 91, 9 2 ,
Hoşab: Bkz.: Hamidiye.
9 5 , 9 6 , 9 8 , 101, 102, 104, 106, 108.
Hotanlı: 3 0 .
İmparatorluk Türkiyesi: X V I I .
Hudeyde: 8 4 , 9 0 , 9 3 , 9 4 , 97-99, 102, 104, 108,
İmrahor Yokuşu: 2 0 7 , 2 1 3 .
109, 112.
İmroz Adası: 149.
Hukuk Mahkemesi: 7 5 .
İnayetullah Efendi: 5 2 .
Hukuk Mektebi: 2 9 .
İnebolu: 154, 213, 214.
Hulusi (Selanik Vilayeti İdare Meclisi üyesi): 4 9 .
İngiliz(-ler): X X , 11, 2 0 , 21, 2 3 , 2 4 , 6 3 , 8 0 , 8 3 ,
Humus: 66-68, 7 0 , 71, 124.
87, 97-99, 101-103, 105, 111, 118, 123,
Hurşit: 5 2 .
142-145,148,149,153,154,158,160,177,
Hürriyet ve İtilâf Fırkası: 7 4 , 77, 7 9 , 1 5 5 , 165, 172.
194, 199, 2 0 0 , 2 0 2 , 2 0 4 , 2 0 9 , 210, 211. Bayrağı: 112. - C a s u s u : X I , X V I , 9 8 , 104.
Hüsamettin (Yemen Topçu Komutanı): 9 1 . Hüseyin Ağa (Hancı): 31, 4 1 .
—Muhipler Cemiyeti: 1 5 4 , 180, 211. Somalisi: 102. —Valisi: 2 0 , 2 6 . İngiltere: X V I , X X , X X I , 46-48, 8 4 , 102, 112,
Hüseyin Avni Paşa: 13. Hüseyin Avni (Erzurum Mebusu): 2 0 4 .
115, 142, 148, 160, 161, 171.
Hüseyin Elcesir: 2 7 .
İnönü, İsmet: I X , 9 4 , 9 5 , 97, 9 8 , 2 0 8 , 216.
Hüseyin Efendi (Karlovalı): 2 5 , 4 4 .
İran: 5 3 , 57, 6 5 , 114, 116, 137-139.
Hüseyin Kâmil (İstanbul Mebusu, Yargıç): X -
İranlı Rıza (Hacile Nahiye Müdürü): 8 4 .
XV, X X I I I , 131, 136, 167, 2 0 4 , 210. Hüseyin Kâzım (Aydın Mebusu): 172, 187, 2 0 0 ,
İskender: X X I I . İskender (Yemen Marşı'nın yazarı): 9 4 . İskenderiye: 112.
203, 204. Hüseyin Şevket: 3 0 .
İskenderun: 2 4 , 147, 148, 153, 154.
Hüsrev: 2 0 4 .
İslâm Taali Derneği: 180. İslâm (İslâmiyet): 37, 4 8 , 6 3 , 8 0 , 111, 115, 116, 1 3 8 , 1 3 9 . -Dünyası: 115. -Halifeliği: 115, -
I-İ-J
-
117. - H ü k ü m e t i : 138. İsmail Fazıl Paşa (Ali Fuat Paşa'nın babası): 176,
Ilıca: 51.
208.
İbni Kayyım Mahallesi: 1.
İsmail Hakkı: 1 2 3 .
İbni Melik: 2.
İsmail Paşa (Altunizade): 113.
İbrahim (Bosnalı öğrencilerden): 2 8 .
İsmaili mezhebi: 8 6 , 9 4 .
İbrahim (Lazkiyeli): 27.
İsmet Bey: Bkz.: İnönü, İsmet.
İbrahim: 5 0 .
İstaminka Köyü: 25
İbrahim Efendi: 6.
İstanbul: XIV, XV, 13, 15-19, 21, 2 2 , 2 4 , 26-29,
İbrahim Efendi (Tatar): 14.
4 3 , 4 4 , 4 6 , 4 8 , 4 9 , 51, 5 6 , 5 9 , 61, 6 5 , 7 3 ,
İbrahim Efendi (Arnavut): 18.
87, 8 8 , 9 2 , 9 4 , 1 0 0 , 1 0 1 , 1 0 3 , 108, 111-113,
İbrahim Haydari: 148. İbrahim Süreyya (Manisa Mebusu): 186, 195. İdrisi: X I , XIV, 79, 97, 9 8 , 1 0 0 , 1 0 1 , 1 0 3 - 1 0 9 , 1 4 7 , 182. İhsan (Ankara Valisi): 214. İhsan (Kurmay Subay): 91.
124-126, 140, 141,147, 148, 151, 152, 154, 156-158, 1 6 0 , 1 6 3 , 1 6 5 , 1 6 9 , 1 7 1 , 1 7 6 , 1 7 7 , 1 8 1 , 1 8 4 , 1 8 5 , 1 8 8 - 1 9 2 , 1 9 4 , 196-202, 2 0 9 , 210, 212, 214-216. - H ü k ü m e t i , 161, 162, 1 6 4 , 1 7 0 , 1 7 1 , 1 7 2 , 1 7 3 , 1 8 1 , 1 8 7 , 1 8 9 , 191, 2 0 0 , 208-211. - M e b u s l a r ı : 167. İstanbul Meclisi Mebusanı: 182, 213.
DİZİN
225
İstibdat: 4 4 , 5 5 , 6 3 , 8 4 .
Kaptan Paşa Mahallesi: 151.
İstinaf mahkemeleri: 9 8 , 9 9 .
Kara Kemal: 7 6 , 87, 8 8 , 124, 167.
İşgalciler: 163, 164, 173, 180.
Kara Vasıf (Heyeti Temsiliye'den): X I , 176, 179,
İşkodra: 1 0 2 .
1 8 0 , 1 8 1 , 1 8 2 , 1 8 6 , 1 9 5 , 1 9 7 , 1 9 8 , 1 9 9 , 200,
İtalya: 6 3 , 8 0 , 9 6 , 9 8 , 160.
2 0 1 , 2 0 2 , 2 0 4 , 2 0 8 , 215.
İtalyan(-lar): X X , X X I , 87, 105, 145, 1 5 4 , 156, 158, 163, 211. —Savaşı: 104. —Konsolosu:
Karacabey: 30-33, 3 5 , 3 6 , 4 1 , 1 2 4 . -Mahkemesi: 30. Karadağlar: 13.
70, 72. İtalyan Devlet Bankası: 6 9 , 7 0 , 7 2 .
Karadeniz: 3 2 , 5 0 , 125, 1 3 0 , 1 9 0 .
İtilâf Devletleri: 177, 188, 190.
Karakilise (Karaköse): 6 0 .
İttihat ve Terakki: 7 2 , 7 3 , 76, 7 9 , 8 0 , 8 8 , 140, 141, 144, 148, 154, 155, 167.
Karlı Dağ: 2 2 , 5 3 . Kars: 6 0 , 141.
İttihatçılar: 111, 140.
Kartacalılar: 7 0 .
İzmir: 1, 3, 13, 16, 18, 2 4 , 2 8 , 4 8 , 7 3 , 7 4 , 124,
Kasımpaşa: 19.
154, 158, 160, 177, 191, 192, 195, 2 0 0 . -
Kasrı Sait: 4 9 .
Valisi: 37.
Kastamonu: XV.
İzmirli Hakkı: 3 0 .
Kâve (Demirci): 137, 138.
İzmit: 31, 3 2 , 1 5 4 , 163, 2 0 8 , 2 1 0 .
Kazan: 116.
İzzet Paşa (Harbiye Nazırı ve sonra Sadrazam):
Kâzım: 51.
5 3 , 5 4 , 6 8 , 72-99, 1 0 4 , 1 0 5 , 108, 140, 147, 148, 212.
Kâzım Bey: 136. Kerbela: 115.
İzzi (İmam Yahya'nın Evkaf Nazırı): 104.
Kert (General): 188.
Japonya: X X I , 8 3 .
Kestaneli Camisi: 3.
Jöntürk(-ler): X V I I , 2 8 , 6 5 .
Kıbrıs: 11, 2 0 , 2 2 - 2 9 , 4 9 , 123, 140. - M ü f t ü s ü : 2 8 .-Onikiler Meclisi: 2 9 . Kılkış: 4 3 , 4 4 , 5 8 , 113.
— K —
Kırcalı: 47. Kırım: 116. —Savaşı: 4 6 , 6 3 .
Kabataş: 2 5 .
Kırkağaç: 4 4 , 81.
Kabe: 143.
Kızıldeniz: XIV, 8 3 , 8 4 , 101, 1 0 2 , 1 0 5 , 111,122,
Kadı Mektebi: 2 9 , 31.
145.
Kadı Suyu: 1.
Kızılsultan: Bkz.: Abdülhamid.
Kadınlar Pazarı: 3, 5.
Kilis: 2 2 , 2 4 .
Kadri Efendi: 4 9 .
Kirmastı: 41.
Kafkasya: 8 9 .
Kocaeli: 195.
Kâğıthane: 19.
Konfuda: 103.
Kahire: 8 3 .
Konya: 125.
Kahveler: 1.
Kop Dağı: 5 0 , 61.
Kâmil Efendi: Bkz: Hüseyin Kâmil.
Kovacı Vapuru: 8 4 , 101.
Kâmil Paşa (Kıbrıslı): 2 6 , 37.
Kozpınar: 13.
Kâmil Paşa (Sadrazam): 2 2 , 140.
Köprübaşı: 2.
Kanada: X X I .
Köprülü Konak: 77.
Kandilli Rasathanesi: 2 5 .
Kudüs: 2 3 , 115, 1 4 5 .
Kandiye: 7 4 .
Kuran: 4 8 , 124, 128.
Kanuni Sultan Süleyman: 2 2 .
Kurtuluş Savaşı: XV, X X I , 4, 5, 81, 139.
Kapitalist: X X I .
Kuvvayı İnzibatiye: 2 1 0 .
Kapitülasyon: 6 4 .
Kuvvayı Milliye: 1 6 3 , 182, 1 8 3 , 189, 192, 193,
Kaplan Deresi: 2.
195, 2 0 3 .
226
DİZİN
Kuvayı Umumiye: 9 3 , 9 4 .
Manisa: 3 4 .
Küçük Cami: 125.
Marangoz Hasan: 2 2 .
Küçük Hamdi: 7 8 .
Maraş: 188.
Küme Dağı: 2.
Marmara: 4 4 , 124, 125, 140, 151.
Kürdistan:
Marmaris: 154.
XVIII.
Kürsü Muallâyı Hilâfet (Yüce Hilafet Kürsüsü): 116.
Marne: 142. Mavri Mira: 154.
Kürt(-ler): 47, 5 3 , 54, 6 3 , 6 5 . -Subayları: 51, 6 3 . Kürt Taali Cemiyeti: 163.
Mazhar Müfit (Mebus): 176, 181-184, 186-189, 191-205, 210-212.
Kütülemmare: 1 4 5 .
Meclis: XIV, 6 8 , 78, 8 2 , 1 6 3 , 1 6 6 , 1 6 8 , 1 7 1 , 1 7 3 , 177, 185, 188, 189 192-194, 197, 199, 201, 2 0 2 , 2 0 4 , 2 0 5 . Başkanlığı: 185, 187, 197,
- L —
198, Heyeti: 2 0 0 . — Kürsüsü: 191.— Üyele ri: 184, 1 9 2 . - Muhafız Birliği: 199.
Lahiç Sultanı: 8 3 .
Meclisi Ayan: 197.
Lahya Kasabası: 101, 104, 106, 107.
Meclisi İdare: 4 0 .
Larnaka: 2 0 , 2 2 , 2 3 , 27.
Meclisi İntihap: 3 3 .
Lawrance: X V I - X X I , 142, 145.
Meclisi Mebusan: Bkz.: Meclis.
Lazkiye: 2 9 .
Meclisi Mevalihi İlmiye: 2 6 .
Lefkoşe: 2 0 - 2 4 .
Medeni Kanun: 132.
Libya (Lebde): X V I I I , 7 0 .
Medine: 115, 138, 144, 146.
Liman von Sanders: 145, 147, 1 5 3 .
Medresetülkudat: 7 5 .
Limni Adası: 147.
Mehmet (Diyarbakırlı): 2 8 .
Liva İdare Meclisi: 3 8 , 4 1 .
Mehmet (Kara Uhut köylü): 16, 19, 2 4 .
Lonca Pazarı: 2.
Mehmet Ali (Eski Dahiliye Nazırı): 194.
Londra: 8 6 , 97, 194.
Mehmet Ali (Samsun Mebusu): 188.
Lütfü: 5 4 .
Mehmet Ali Efendi: 3 0 , 4 1 .
Lütfü Fikri: 165, 168.
Mehmet Ali Efendi (Yargıç Hüseyin Kamil'in Ba bası): X I I . Mehmet Ali Paşa (Yemen vali ve kumandam): 8 4 ,
— M —
9 0 , 91, 9 3 , 9 4 , 9 6 , 9 7 9 9 , 1 0 5 , 140. Mehmet Bey: 1.
Macaristan: 142, 147
Mehmet Efe: 6 5 .
Maçka: 5 0 .
Mehmet Efendi: 5 0 , 5 3 .
Magosa: 2 0 .
Mehmet Esat Efendi: 2 8 , 2 9 .
Mahkemei Nizamiye: 3 6 , 4 5 .
Mehmet Paşa (Rumi): 3.
Mahmut II: 6 4 .
Mehmet Reşat (Padişah): 14, 47, 77, 108, 114,
Mahmut Nedim (Yemen'de kaymakam, sonra vali vekili,
Meşrutiyet'de
Yemen
Mebusu):
96-99, 101. Mahmutpaşa (semt): 125. Mahmut Şevket Paşa (Cemisi): 7 6 , 1 2 5 , 140. Makasçılar Çarşısı: 18. Makedonya: 4 6 , 6 3 , 8 0 .
123, 130-132, 140, 143, 144, 185. Mehmet Sıddık Bey: 5 6 , 57. Mehmet Şemsettin (Günaltay): 156. Mehmet Şeref (Avukat, Edirne Mebusu): 187-189, 191, 195, 197, 199, 2 0 0 , 2 0 3 , 2 0 4 . Mekke: 115, 117, 143, 144. Menaha Kasabası: 8 5 , 8 6 , 8 9 , 9 4 .
Makedonya Orduları Başkomutanı: 169.
Mersin: 2 4 , 1 5 4 .
Malatya: XV.
Meryem: 2 3 .
Malta: 154, 195, 2 0 8 .
Mesai Fırkası: 167.
Manastır: 2 9 , 3 2 .
Mesut Efendi (Manisalı): 2 2 .
227
DİZİN
Meşihat: 2 6 , 2 9 , 3 3 , 3 9 , 4 3 , 5 8 , 6 0 , 6 5 , 7 4 , 7 5 , 8 2 , 111, 124, 126, 147, 1 4 9 . - Müsteşarı: 179.—Daire Başkanları: 117. Meşrutiyet: 3, 3 4 , 51, 67, 71, 8 0 , 8 9 , 103, 111,
176, 180, 182-187, 189, 195, 199, 2 0 0 , 202-216. Ayr. Bkz. Atatürk. Mustafa Sabri (Şeyhülislam): 158, 162. Muş: 114, 1 2 3 . Müfit (Genel müdür): 123.
186, 2 0 5 . Mezopotamya: XVII-XIX.
Müftü Hacı Ali: 2 6 .
Mısır: XIV, X I X , 9 , 1 6 , 2 2 , 3 4 , 47, 6 4 , 1 0 2 , 1 0 3 ,
Müslüman: X X I I , X X I I I , 3 , 19, 21, 37, 4 0 , 4 5 ,
123, 142, 145. Mısrata: 6 9 , 71, 7 8 .
6 5 , 8 9 , 103, 106, 114-117, 154, 156, 159, 1 8 1 . - Hintliler: 9 3 .
Midi: 104, 107. Midilli: Bkz.: Breslau. Miftahı
Hakikat:
—N—
88.
Mihalıççık: Bkz.: Karacabey. Millet Meclisi: Bkz.: T . B . M . M .
Naci: 152, 207, 209-213.
Milliyetçi Arap Komitesi: 8 0 .
Nakibüleşraf: 5 5 .
Misakı Milli: Bkz.: Ulusal And.
Nakşibendi Şeyhi Halet: 2 8 .
Mithat Paşa: 13, 14, 125.
Napolyon: X X I I .
Moğol: 135.
Nasârâ: 9 0 .
Moka: 8 4 .
Nasturi: 5 6 , 6 0 .
Molla Camii: 18.
Nazende Hanım: 121.
Molla Fenari: 18.
Nazım Paşa (Harbiye Nazırı): 108, 140.
Mondros Limanı: 147, 1 5 2 , 153.
Necef: 115.
Mondros Mütarekesi: 152, 153, 159.
Necip Paşa (Aydın Valisi): 2.
Moskof: 115.
Necmettin Molla: 118.
Moskova: 139.
Nemrut Mustafa Divanı Harbi: 155, 157, 2 0 1 .
Mütareke: Bkz.: Mondros Mütarekesi.
Neslihan Medresesi: 14.
Muaviye: 2 2 .
Nigehban: 180.
Mudanya: 2 0 , 31.
Nuhun Gemisi: 1 2 5 .
Muharrem Kararnamesi: 4 8 .
Numan Efendi (İstanbul Mebusu): 1 6 6 , 1 6 7 , 1 6 8 ,
Muhittin Paşa: 5 8 , 214.
177, 2 0 3 , 2 0 4 .
Muhittin: 91.
Nurettin Bey (sonradan paşa): 9 0 , 2 0 9 , 210.
Muhtar (Kiyef Büyükelçisi): 168.
Nuri: 31.
Murat V (Padişah): XIV, 13, 41.
Nuri (Eski Ayan Üyesi): 118.
Murat Suyu: 6 0 .
Nuri (Liva İdare Meclisinden): 3 8 .
Murdasa Köyü: 27.
Nuri Efendi: 14.
Musa Kâzım: 75-77, 8 2 , 117, 126, 157.
Nusret Efendi: X I I .
Musavva: 87.
Nutku Hümayun: 177.
Musul: 6 0 , 148. Mustafa: 3 3 . Mustafa (Cumalı): 18.
-
O
-
Mustafa (İstanbul kadısı): 126. Mustafa Ağa (Jandarma Komutanı): 4 5 .
Ordu: XV.
Mustafa Arif (Mebus): 179.
Orta Asya: 115.
Mustafa Asım: 149.
Orta Avrupa: 115.
Mustafa Fehmi: 4 3 , 7 6 , 77.
Ortadoğu: X V I I , X I X , X X .
Mustafa Fehmi (Karacabey Müftüsü): 217, 214.
Osman Ağa (odacı): 148.
Mustafa Kemal Paşa: X I , XIV, XV, 8 1 , 1 2 3 , 1 3 9 ,
Osman Efendi: 2 2 , 3 5 .
144-147, 152-154, 158, 160-165, 169-174,
Osman Nuri (Rize Mebusu): 2 0 3 , 2 0 4 .
228
DİZİN
Osmaniye oteli: 6 1 .
— R —
Osmanlı (Devleti): X , XIV, X X I , 13, 4 5 , 4 6 , 8 0 , 8 3 , 8 5 , 9 5 , 102, 1 0 3 . - 105, 113, 114, 134,
Rafet: 5 8 .
1 5 2 , 1 6 8 , 1 7 5 , 2 1 0 . - Bayrağı: 1 8 2 . - Dele
Ragıp: 3 4 , 7 6 .
geleri: 212.— Hanedanı: 185.— Ordusu: 16,
Rasim (Albay, Manisalı): 127, 130.
142, 143, 1 4 5 . - Padişahları: 1 4 3 . - Salta natı: 8 9 . - Tarihi: 8 7 . - Tebası: 2 0 5 . - Ulu su: 3 8 , 178, 2 1 2 . - Ülkeleri: 1 1 5 . - Valisi: 18.
Raşit (Kaymakam): 71. Rauf Bey (Bahriye Nazırı): X I , 106-108,147,162, 167, 182, 186, 187, 188, 192-199, 2 0 0 . Recep (Hudeyde mutasarrıfı): 1 0 2 , 1 0 4 , 1 0 6 , 1 1 2 .
Osmanlı Bankası: 47.
Recep Paşa: 6 8 , 6 9 , 71, 7 2 .
Osmanlı İmparatorluğu: 1, 5, 2 8 , 6 5 , 111, 141, 142, 152, 160, 2 0 4 . - Arşivi: 125.
Reddi ilhak: 158. Refet (mebus): 176.
Osmanoğlu: X V I I , X V I I I , X X .
Refik (Eytam müdürü): 123.
Otyam, Fikret: XV.
Refik (Hazinei Hassa Nazırı): 148. Refik Halit (Posta Telgraf Müdürü): 174. Reis Paşa: 7 2 , 7 3 . -
Ö
-
Remzi (Üsküdar Jandarma Komutanı): 1 9 5 . Reşat Hikmet (Maraş mebusu): 147, 170, 187, 189, 192.
Ödemiş: 3, 2 8 . Ödemişli Mustafa: 7 6 .
Reşit (Çerkez Ethem'in ağabeyi-mebus): 176.
Ömer (Elbistanlı): 6 6 .
Revan: 5 8 .
Ömer (Geredeli): 2 5 .
Rıdvan Paşa: 6 5 .
Ömer Hulusi (Şeyhülislam): 147, 148.
Rıza (Albay, Çopur Rıza Paşa): 9 5 .
Ömer Hulusi (Kazasker): 126.
Rıza (Binbaşı): 127, 129.
Ömer Mümtaz (Mebus): 176.
Rıza (İstanbul kadısı): 120.
Ömer Paşa: 71.
Rıza (Fetva Emini): 148.
Özbek Dergâhı (Tekkesi): 195, 2 0 8 .
Rıza (Yargıtay Başkanı): 123.
Özdemir Osman Paşa (Habeşistan Fatihi): 8 5 .
Rıza Nur: 168, 183, 2 0 0 , 2 0 3 , 2 0 4 , 2 0 8 . Rodop: 47. Romanya: XIV.
— P —
Romanya Arazi Kanunu: 2 3 . Romen: 6 3 , 8 3 . Rum(-lar): 1, 3, 4, 19, 21, 37, 3 8 , 4 0 , 4 5 , 124,
Padişah güçleri: 2 0 9 . Panislamizm: 6 3 , 6 5 .
148, 153-156, 181. Rumeli: 4 4 , 102, 111.
Paris: X V I . —Barış Antlaşması: 4 6 .
Rumenler: 14, 112.
Paşaoğlu Medresesi: 4 3 .
Rus(-lar): 11, 14, 4 5 , 4 6 , 6 0 , 74,102,111-113,139,
Pasarofça: 4 6 .
142,
Pasinler: 61.
İmparatorluğu: 142.— Orduları: 139.— Sa
Paşakapısı: 7 2 . Patire: 2.
143.-
Donanması.—
vaşı: 14, 4 6 . Rusya: 11, 13, 14, 3 8 , 47, 112, 143.
Perima Adası: 8 3 .
Rüstem bin Sad: 138.
Perlepe: 2 3 .
Rüştü: 13.
Peygamber: Bkz.: Hazreti Muhammet. Pırnal Kapanı: 5 1 , 6 1 . -
Pire: 112. Plevne: 11, 14. Pontus Devleti: 154.
S
-
Saad bin Vakkas: 138, 139. Sabri: 7 8 .
125.
-
229
DİZİN
Sabri (Şeyhülislâm): 149.
Sırbistan: 13, 16.
Sabya Kasabası: 102.
Sırp(-lar): 13, 16, 45-49, 6 3 , 111.
Sadaret: 2 9 , 1 2 6 . - Konağı: 147.
Sırt Kazası: 7 0 .
Sadık: 43
Sina Çölü: 1 4 5 .
Sadr Ender Sadr: 128, 139.
Sinan Paşa: 8 5 , 8 9 , 9 0 .
Sadullah (Mebus): 176.
Sinop: XV, 140.
Sadullah (Kurmay Subay): 148.
Siragüze: 6 8 .
Saffet (Arıkan): 2 0 8 .
Sirkeci: 2 0 6 .
Sahip Molla: 7 4 , 77.
Sisam: XIV, 123.
Sait: 67.
Sivas: 19, 2 1 5 , 216.
Sait (müsteşar): 148.
Sivas Kongresi: 169, 170, 173, 2 0 0 .
Sait Halim Paşa (Sadrazam): 118, 140, 144.
Sivastopol: 1 2 5 .
Sait Paşa: 41, 104.
Soğuk Çeşme: 13.
Sakallı Mehmet Paşa (Çerkez Paşa): 6 6 , 67.
Soma: 3 5 , 37, 3 8 .
Salacak: 210.
Süleyman: 2 0 , 37, 4 5 .
Salih Paşa: 1 2 6 , 1 2 7 , 1 3 0 , 1 3 1 , 1 3 3 - 1 3 6 , 1 6 9 , 1 7 0 ,
Süleyman Emin (Doktor): 6 9 , 71, 7 2 , 7 4 .
193, 194, 2 0 9 .
Sudan: XIV.
Salim Paşa: 5 3 .
Sultan Ahmet Camisi: 17.
Salıpazarı: 1 2 5 .
Sultan Mahmut Türbesi: 12.
Samancı Hanı: 4 9 .
Sultan Reşat: B k z . Mehmet Reşat.
Samancı Medresesi: 27.
Sultan Selim Medresesi: 2 8 .
Sami: 4 9 .
Sultantepe: 195, 2 0 5 .
Samsun: XV, 160, 162.
Sultanzade Sabahattin Bey: 166.
San'a: 8 3 , 8 4 , 8 9 , 9 0 , 9 4 , 9 5 , 9 6 , 97, 9 9 , 101,
Sûr: 3 4 .
107-109.
Suriye: X V I I - X I X , 2 8 , 105, 1 4 3 , 145, 147, 154.
Saraçhanebaşı: 18, 4 3 .
Surre Emini: 1 3 3 , 143-145, 147.
Sarayburnu: 136.
Süleyman Paşa: 13.
Sarı Hoca Camisi: 41.
Süleyman Şefik Paşa: 168, 174, 210.
Sarıgöl: 4 4 .
Süleymaniye: 17, 159.
Sarıyer: 31.
Süveyş: 47, 112, 114, 1 4 5 .
Sasaniyan: 138. Sayda: 3 4 . Selâhattin Efendi: 119.
- ş -
Selanik: 2 9 , 4 4 , 4 8 , 61, 6 3 , 102, 126, 128. Selçuk: 3.
Şadan (Danıştay üyesi): 118.
Selçuk, İlhan: X I I I .
Şakir: 66-68.
Selçuklu(-lar): X V I I , 2.
Şakir (Kesebir): 67-68.
Selim III: 6 4 .
Şam: 27-29, 3 3 , 4 8 , 4 9 , 105, 108, 125, 146, 147,
Selim Efendi: 134, 135, 136, 186. Semii Bey: 6 0 . Seven
Pillars
of Wisdom:
215. Şamil: 6 5 .
XVI..
Şamlı Muhittin (Şafii Kadı): 9 1 .
Sevr Antlaşması: 153, 212, 213.
Şarkî Karahisar: XV.
Seyit Abdullah (İmam sülalesinden): 91.
Şehre Kasabası: 9 8 .
Seyit Ali (bir derviş): 102.
Şehzade Kulübü: 7 6 .
Seyit bin Zait: 7 0 .
Şehzadebaşı: 2 4 , 4 3 . — Karakolu: 196.
Seyit Talip: X V I I I .
Şemdinan: 5 6 .
Sezai (mebus): 179.
Şeref: 184, 188.
Sıçanoğlu: 37.
Şerif Ağa: 3 0 .
230
DİZİN
Şerif Haydar: 144.
Tevfik Cafer Medresesi: 2 5 .
Şerif Hüseyin, Mekke Emiri: X I X , 105,117, 124, 143, 144.
Tevfik Paşa: 193, 194, 2 1 2 . Tire: X I I I , 1-6,10,13-19, 2 4 , 2 5 , 2 8 , 3 3 , 7 4 , 77.
Şerif Yargıç: 3 0 .
Tokat: XV.
Şevki: 2 0 4 .
Tokatlı Şakir: 7 5 , 7 6 .
Şeyh Ata Efendi:206.
Topal Çerkes Sait Paşa: 103.
Şeyh Bedrettin: 2 8 .
Tophane: 19, 2 5 .
Şeyh Esat: 2 8 .
Topkapı Sarayı: 5 2 , 126, 136, 1 8 5 .
Şeyh Raşit: 67, 6 8 .
Toroslar: 155.
Şifaı Şerif: 1 2 8 .
Tortum Yargıcı Süleyman: 51.
Şükrü (Yenibahçeli): 1 9 5 .
Torul: 6 1 . Trablus: 6 8 . Trablusgarp: X I , XIV, 6 6 , 6 9 , 7 3 , 7 4 , 8 0 , 9 6 , 9 8 ,
-
T
-
9 9 , 1 2 3 , 2 0 1 . - Savaşı: 9 9 . Trabzon: 51, 5 3 , 6 1 .
Taha: 5 5 .
Trakya: 154, 157, 170, 1 9 0 , 211, 2 1 2 .
Tahame: 8 4 , 8 5 , 9 8 , 164.
Tuna: 123.
Tahıl pazarı: 2.
Tunalı Hilmi (Bolu mebusu): 2 0 0 , 2 0 3 , 2 0 4 .
Tahir
Paşa:
2 2 , 51, 6 0 .
Tunus: XIV, 6 4 , 8 9 , 1 2 3 . - Beyi: 4 7 .
Tahsin (Aydın mebusu): 2 0 4 . Tahsin (Maraş mebusu): 2 0 4 . Tahtakale: 16.
Tuzla (Larnaka İskelesi): 2 2 .
Taiz: 9 9 . — Kapısı: 9 2 .
Tünel: 216.
Talât Bey Hanı: 8 0 . Talât Paşa: 8 4 , 8 7 , 8 8 , 9 6 , 1 4 0 - 1 4 2 , 1 4 4 , 1 4 7 , 1 5 4 . XXI.
Yelleri:
Tanrı: XXIIII, 3 9 , 114, 115, 117, 120, 144, 177, 179, 214.
Gazetesi:
111, 112, 154, 1 8 1 . - Alman saldırıları: 1 5 2 . — Egemenliği: X X . — Filistin ordusu: X I X . - Sancağı: 1 5 2 . - Ulusu: X V I I , X X I , 5 , 111, 118.
Tanzimat Fermanı: 4 5 , 6 4 . Efkâr
Türk(-ler): X I X , X X I I I . 3 , 1 9 , 2 1 , 3 4 , 4 0 , 4 5 , 1 0 6 , 1 4 2 . - Askerleri: 8 7 , 8 8 , 1 4 9 , - Devleti: XV,
Tanem: 8 4 , 8 5 , 164.
Tasviri
Tutak: 6 0 . Tuzgölü: 7 0 .
Taif: 14.
Tamu
Turgut Şevket Paşa (Harbiye Nazırı): 160.
165.
Taşnak: 4 7 .
Türkçe: 21, 2 3 , 27, 104, 111, 112. Türkistan: X V I I , X X , 190.
Tatar, Ahmet: 16.
Türkiye: 190.
Tataristan: 8 9 .
Türkiye Büyük Millet Meclisi: 1 6 2 , 1 6 3 , 1 7 0 , 1 8 9 ,
Tatvan: 51.
209.
Tavuk Hanı: 4 3 , 7 6 . Tavurga: 7 0 , 7 1 . Tawnsend (General): 124, 1 4 5 .
-U-
Tebriz: 1 5 3 , 154. Teceddüt: 154, 1 6 5 . Teke: 5 0 .
Ubeydullah: 107.
Tensikat Heyeti: 7 5 .
Ulahlar: 112.
Tepecik: 2 0 .
Ulukışla: 216.
Tesalya: XIV, 4 6 .
Ulusal And (Misakı Milli): XIV, 163, 173, 184,
Teşkilatı Milliye: 1 8 5 .
187-191, 2 0 0 .
Tetkikatı Şer'iye Reisliği: 111, 113.
Ulusal Meclis: Bkz.: T B M M .
Tevfik: 214.
Umman Denizi: 6 3 .
DİZİN
-
Ü
-
231
Yeşil İmaret: 3. Yeşilköy: 11, 4 6 , 139.
Ürdün: X I X .
Yezdicird Şahı: 138.
Üsküdar: 2 0 , 2 5 , 195, 196, 2 0 6 , 207, 216.
Yıldırım Ordusu: 1 4 5 .
Üsküdar Livası: 77, 7 8 , 113.
Yunan(-lı-lar): X V I I , X X I , 16, 37, 38, 47, 4 8 , 6 3 , 108,111, 1 1 2 , 1 5 3 , 1 5 7 , 1 6 0 , 1 6 3 , 1 9 2 , 2 0 0 , 211, 2 1 2 . - Gemileri: 1 5 4 . - İşgali: 3 0 , 58,
— V —
1 6 0 , 1 9 1 , 1 9 5 , 2 0 5 . - Papazlar: 3 6 - 3 8 . - Sa vaşı: 3 8 .
Vahidettin: X I , XIV, 1 3 4 , 1 4 4 , 1 4 8 , 1 4 9 , 1 5 4 , 1 5 5 , 158,175,177,185,186,193,194,196-198, 2 0 5 , 211.
Yunanistan: X X . Yunus Nadi: 169, 186, 195, 2 0 8 . Yusuf: 5 8 .
Van: 51, 5 4 , 5 6 , 5 8 , 6 0 , 114, 123, 153, 188. Vatan Cephesi: 2 0 9 . Vehbi: 137, 196-198. Vıkıf: 128, 137-139. Viktoria, Kraliçe: 8 3 .
Yusuf İzzettin (Abdülaziz'in oğlu-Veliaht): 118, 120, 123, 134, 1 3 5 . Yusuf Kemal (Tengirşek): 176, 2 0 8 . Yüzbaşı Selâhattin: XV, X X I .
Vladivostok: 8 3 , 112. Viyana: 119.
— Z —
Viyanalı Müneccim: 4 4 . Wilson, Amerika Cumhurbaşkanı: 1 6 0 , 1 7 5 . — İl keleri: 187.
Zahle Köyü: 27. Zanbuk: 101, 107. Zebid: 8 4 .
— Y — Yafa: 1 4 5 . Yahudi(-ler): XVII, 4 , 1 3 , 7 4 , 9 0 , 9 2 - 9 4 , 1 5 5 , 1 5 6 . Yahşi Bey: 3. Yahya (Üsküplü): 3 2 . Yakın ve Uzak Doğu: X I X , 115. Yakup Kadri: 156. Yalınayak Camii: 3. Yargıtay: 2 1 5 , 216. Yavuz: Bkz.: Cohen. Yemen: XIV, XV, X V I I I , 7 8 , 8 0 , 82-85, 87-89, 95,97-99,102,104,108,111,118,124,140, 147, 164, 201. Yeni Cami: 3, 4, 6. Yeni Zelanda: X X I . Yenişehir: 16, 3 0 , 3 8 .
Zebur: 4 1 . Zekeriya Köyü: 31. Zeki (Gümüşhane Mebusu): 2 0 3 , 2 0 4 . Zeyd, (Zeynelabidin'in oğlu): 87. Zeydi mahkemeleri: 9 8 , 9 9 . Zeydi mezhebi: 9 8 , 9 9 . Zeynelabidin (Hazreti Hüseyin'in torunların dan): 8 7 . Zeynelabidin: 7 8 . Zıllateyn: 6 9 , 7 1 . Zigana Dağı: 5 0 , 6 1 . Zile: 210. Zincirli Kuyu: 118, 119. Ziraat Bankası: 6 9 . Ziyaettin (Şeyhülislam): 117. Zonguldak: XV, 154. Zulmetten
Nur'a:
Zülfü: 2 0 8 .
156.
BELGELER
YARGIÇ HÜSEYİN KÂMİL
BELGE Ia-Ib — Yusuf İzzettin'in intiharından sonra yapılan inceleme ve saptamaların, Yargıç Hü seyin Kâmil'in elyazısıyla tutanak müsveddeleri.
BELGE lb
BELGE II — İttihat ve Terakki Hükümetince özel görevle Yemen'e gönderilen ve sonradan vali ve killiği de yüklenen Hüseyin Kâmil ile, İmparatorluğa karşı ayaklanan İmam Yahya arasında kimi yazışmalar olmuştur. Bu mektup, İmam Yahya'nın yazdığı otuzbeş ya zıdan biridir. İmam'ın mektubunun tepesinde görülen mühür ilginçtir. Bu mühürde, "Emirül'mü'minin. Elmütevekilül alelleh" yazısı açıkça okunmaktadır. Bu orun, ancak Osmanlı padişahlarına ve halifelere özgüdür. İşte, Hüseyin Kâmil, böyle bir savla ayak lanan İmam'la görüşüp anlaşmak üzere gönderilmiş, ancak, kendisi Yemen'e varma dan, oradaki İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin yayımladığı ve dağıttığı bir bildiri dolayısıyla, daha başlangıçta tökezlenmiş olduğundan, İmam'la ılımlı bir tutum için de bulunmak zorunda kalmıştır.
BELGE III — Padişah Reşat'ın Taht'a çıkışını kutlayan "İttihat" gazetesinin süstü ön ve arka say faları. Sağda, "Otuzaltıncı Padişahımız Sultan Reşat Han Hamis", solda, yukarıda, "yaşasın Millet'i Osmaniye, Yaşasın Kanunu Esasi, Yaşasın Meşrutiyet'i Meşrua" ya zısı; bunların da altında kırmızı ve yeşil bayraklar; bunlar arasında "Sultan Meh met Reşat Han Hazretleri, Hükümeti Meşruai Meşrutai Osmaniye'nin birinci hükümdarı zişanı, 1327". Bayraklar arasında "Yaşasın Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti"
BELGE IV — Yargıç Hüseyin Kâmil'in, Padişah'ça (Sultan Reşat), Surre Eminliğine atandığını bil diren Meşihat mektubu. Kâanunu Evvel 1333 (Aralık 1917)
BELGE V — Yargıç Hüseyin Kâmil'in İstanbul Mebusu seçildiğini gösteren tutanak.
BELGE VI — Tasviri Efkâr gazetesinin anılarda sözü edilen yazılarının yayımlandığı nüshası. Ya zıların başlıkları şöyle: "Kimi kime tercih ediyorlar". Maskeli biri, elinde bir tera zi tutuyor; kefelerden ağır basan da "Amele mebusu Numan Efendi", ötekinde ise, "Prens Sabahattin"in fotoğrafları. Yandaki çift sütunun başlığı ise şöyle: "Gizli kuv vetin mebusları etrafında". Bu yazıda, İstanbul mebusu seçilen Yargıç Hüseyin Kâ mil'in de, "Gizli Kuvvet"in mebusu olduğu bildiriliyor.
BELGE V I I — Mustafa Kemal'in zorlamasıyla, İstanbul'da toplanan Mebuslar Meclisinde, Vahidettin'in, Meclisi açış nutku. Vahidettin, rahatsızlığını ileri sürerek, açılışa gelme miş, nutku bir başkasına okutturmuştur.
BELGE VIII - İlginç bir telgraf kâğıdı. "Devleti Aliye-Posta ve Telgraf Nazareti" Berut'dan 23/9/332'de çekilen bu telgraf, "Devleti Aliye"yi gerçekte kimlerin yö nettiğini gösteriyor. Berut o zaman Osmanlı yönetiminde. Telgraf Lâtin harfleriyle çekilmiş.
BELGE IX — Başka ilginç bir telgraf kâğıdı. Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinde, Devlet'in çeşitli görevleri yabancıların elindeydi. İşte, Osmanlıca ve Fransızca yazılı bir telgraf kâğıdı.