Super umysł

ZBIGNIEW W. BREŚKIEWICZ

SUPERUMYSŁ JAK UCZYĆ SIĘ TRZY RAZY SZYBCIEJ

KsiąŜkę tę poświęcam przedwcześnie zmarłym Rodzicom i Bratu Krzyśkowi. Ojciec i Brat byli nauczycielami. Pomogli mi odnaleźć własną drogę.

WSTĘP Motywem napisania tej ksiąŜki była chęć zapoznania polskiego Czytelnika z najnowszą metodologią uczenia się w sposób niekonwencjonalny. Zainteresowany wspomnianą problematyką spędziłem setki godzin w czytelniach i bibliotekach Stanów Zjednoczonych, studiując literaturę poświęconą rozwojowi duchowemu, pozytywnemu myśleniu, róŜnorodnym technikom relaksacyjnym, a przede wszystkim efektywnemu, nowoczesnemu uczeniu się. Dotychczasowe metody uczenia się są niewystarczające. We współczesnym świecie, w którym nieustanny rozwój nauki, szalone tempo zmian zachodzących w wielu dziedzinach Ŝycia zmuszają nas do zmiany sposobu myślenia i pojmowania sensu nauki, do uruchomienia i wykorzystania rezerw umysłowych, które ma kaŜdy z nas. Pragnę, aby ksiąŜka ta zainspirowała Czytelników do odkrycia nowych obszarów własnych moŜliwości, do oceny dotychczasowych poglądów na samych siebie i uświadomienia sobie potencjału swoich zdolności umysłowych. KsiąŜka wymaga od Czytelnika pewnego wysiłku i pracy nad samym sobą, co naleŜy potraktować jako inwestycję, która pomoŜe w nabyciu umiejętności dostosowywania się do zmieniających się sytuacji Ŝyciowych, właściwego komunikowania się z otoczeniem, optymalnego działania i skutecznego funkcjonowania w Ŝyciu. Chciałbym, Drogi Czytelniku, abyś oderwał się od dotychczasowych schematów myślowych, uwierzył w supermoŜliwości własnego umysłu i nauczył się z niego korzystać. Napisałem tę ksiąŜkę dla uczniów, studentów i tych wszystkich, którzy pragną być w Ŝyciu skuteczni i nie chcą marnotrawić bogactwa, w jakie wyposaŜyła nas Natura.

ROZDZIAŁ I PRZESTAWIANIE SIĘ NA EFEKTYWNE UCZENIE

Co zyskasz, czytając ten rozdział Poznasz treść MANIFESTU EFEKTYWNEGO UCZENIA SIĘ i przekonasz się, Ŝe ma on niezwykłą moc. Dowiesz się, dla kogo nie warto, a dla kogo warto się uczyć. Zrozumiesz, jakie szansę stwarza ci efektywne uczenie się. Zaczniesz uwaŜniej przyglądać się sobie. Dowiesz się, jak waŜne jest poczucie własnej wartości i jak moŜna je wzmocnić. Poznasz wartość pozytywnego nastawienia. Spróbujesz nie być schematycznym. Ulegniesz sile afirmacji. Zrozumiesz, dlaczego masz słabą motywację. Zaczniesz dąŜyć do tego, aby się stać człowiekiem czynu.

MANIFEST EFEKTYWNEGO UCZENIA SIĘ Dzisiaj ja, ....................... jestem skutecznym, wydajnym uczniem (studentem). W ciągu nocy mój mózg wytworzył tysiące nowych połączeń między komórkami, abym mógł lepiej

wykorzystać

ogromny

potencjał

mojego

umysłu.

Jestem

wyjątkowym,

niepowtarzalnym i wartościowym człowiekiem. Jestem inteligentnym tworem natury w akcji. Mój mózg ma nieograniczone moŜliwości. Bardzo wierzę w siebie, w moje zdolności i w moją skuteczność w osiąganiu celów. Zasługuję na wspaniałe Ŝycie. Dzisiaj w stu procentach wykorzystam moje moŜliwości i zdolności. Będę korzystać z dostępnej wiedzy i stosować kaŜdego dnia praktyczne rady zawarte w tej ksiąŜce. Rozpoczynam dzień efektywnie i efektywnie go kończę. KaŜdego dnia krok po kroku osiągam moje cele. Myślę i postępuję pozytywnie, akceptując całkowicie siebie samego i innych. W pełni korzystam z Ŝycia poprzez aktywne doświadczanie go. Kocham Ŝycie. Do wszystkich zajęć w szkole (na uczelni) do kaŜdej lektury i pracy pisemnej podchodzę z entuzjazmem, radością i zainteresowaniem.

Odczuwam

nieposkromiony

głód

wiedzy.

Wierzę

w

Manifest

Efektywnego Uczenia się i przyrzekam sobie wygłaszać go codziennie. Jestem efektywnym i szczęśliwym uczniem (studentem). Wiem, jakie podjąć kroki, aby kroczyć drogą wiodącą do sukcesów. Jestem świadom moich celów i osiągam je jeden po drugim. Uświadamiam sobie mój nieograniczony potencjał umysłowy i wszystkie zadania są dla mnie bardzo łatwe. Jestem radosny i pełen entuzjazmu. Staję się bardzo dobrym uczniem (studentem).

PRZESTAWIENIE SIĘ NA EFEKTYWNE UCZENIE NajwaŜniejszą ze wszystkich wiar jest wiara w samego siebie.

CODZIENNY MANIFEST znajdujący się na wstępie tego rozdziału powinien stanowić dla twojego umysłu swoisty drogowskaz, a zarazem środek dopingujący, który pomoŜe ci zostać autentycznie efektywnym uczniem czy studentem, ciekawym wiedzy i Ŝycia. Dla osiągnięcia największych korzyści czytaj ten manifest na głos (w miejsce kropek wstaw swoje imię i nazwisko), z pełną świadomością i zaangaŜowaniem, zaraz po przebudzeniu się. Aby wzmocnić efekt działania zawartych w nim treści, wykonaj przed jego lekturą ćwiczenie z mandalą (opis znajdziesz w rozdziale “Co dwie półkule, to nie jedna"). Nie muszę chyba nikogo przekonywać, Ŝe wszyscy przychodzimy na świat z wrodzoną ciekawością badacza. Niemowlę bada z pasją wszystko, co znajdzie na swej drodze — bierze w rączki, wkłada do buzi, Ŝywo obserwuje, śmiało pełznie na czworakach w nowy nie znany mu kąt, aby znaleźć ciekawy obiekt dla swoich badań, a przy tym radośnie gaworzy. Niemowlę ma stuprocentową satysfakcję z tego, co robi. Ty teŜ byłeś niemowlęciem. A teraz, jeśli twoja satysfakcja oscyluje w granicach 50 proc., to jesteś zadowolony. Dlaczego nie masz większych ambicji? To straszne marnotrawstwo kapitału twojego szczęścia. To, co proponuję w tej ksiąŜce, niewątpliwie, pomoŜe ci odzyskać sporą jego część. JednakŜe pamiętaj — ja tylko wskazuję drogi do celu, a ty musisz z nich skorzystać. Jeśli będziesz stosować proponowane w tej ksiąŜce metody efektywnego uczenia się, to nauka zacznie ci przychodzić lekko. Ale nawet muzyka lekka, łatwa i przyjemna jest owocem solidnej pracy wykonawców, którzy muszą duŜo ćwiczyć, zanim osiągną wysoki poziom umiejętności. Dopiero potem mogą sobie pozwolić na improwizację. Z efektywnym uczeniem się jest podobnie. Na początku czeka cię sporo pracy, aby wykonywać zawarte w tej ksiąŜce zadania i ćwiczenia. Ale trud, jaki w nie włoŜysz, opłaci się sowicie. Ty teŜ dojdziesz od takiego stanu swoich umiejętności, Ŝe zaczniesz improwizować, tj. twórczo przetwarzać i wykorzystywać swoją wiedzę. ZAPAMIĘTAJ: Nie ucz się dla ocen, wyróŜnień lub po to, Ŝeby uniknąć kar. Ucz się dla siebie, bo ty jesteś pępkiem swojego świata. DLACZEGO WARTO UCZYĆ SIĘ EFEKTYWNIE

• Rozleglejsza wiedza i większe umiejętności stwarzają więcej moŜliwości wyborów Ŝyciowych, a przede wszystkim wyboru atrakcyjnej pracy. • Świat zmienia się w bardzo szybkim tempie i chcąc za nim nadąŜyć trzeba się uczyć skutecznie i szybko.

• Nauka właściwie zorganizowana moŜe być źródłem przyjemności i satysfakcji. • Ucząc się, poznajesz siebie i swoje moŜliwości ZADANIE: Pomyśl, co ciebie mogłoby zmobilizować do wysiłku, Ŝeby uczyć się efektywniej. Swoje motywy zapisz w dzienniku w postaci Intencji Przestawienia się, i tak jak kaŜdą intencję poprawy czytaj na głos dwa razy dziennie. Powiem otwarcie, Ŝe nie wystarczy pomyśleć i zapisać, aby jak w znanej bajce na hasło: stoliczku nakryj się, stał się cud. W przypadku uczenia się bardzo waŜne jest twoje nastawienie psychiczne. Konkretnie — twoje nastawienie do samego siebie. Nastawienie do uczenia się jest procesem wtórnym. Zdaję sobie sprawę z tego, Ŝe w mniejszym lub większym stopniu ogranicza cię obawa przed Ŝyciem, Ŝe nie lubisz swojego lenistwa bądź braku wiary w siebie, Ŝe złości cię brak koncentracji bądź stanowczości. I w duchu mówisz sobie: śebym tak był bardziej bystry, zdolny czy błyskotliwy... Radzę ci zaprzestać tej destruktywnej polityki i proponuję proste ćwiczenie, które będzie słuŜyło podwyŜszeniu poczucia własnej wartości. ĆWICZENIE: KaŜdego dnia rano i wieczorem stawaj nago przed lustrem (np. w łazience) i przynajmniej przez dwie minuty powtarzaj na głos z pełną wiarą i zaangaŜowaniem (lub przynajmniej poruszaj w trakcie wymawiania słów ustami) następującą dewizę: JAKIEKOLWIEK MAM WADY I NIEDOSKONAŁOŚCI, AKCEPTUJĘ SIEBIE BEZWARUNKOWO I CAŁKOWICIE. Wykonuj to ćwiczenie regularnie, niezaleŜnie od tego, jak się czujesz, a gdy jesteś zły na siebie, wykonaj je dodatkowo (w ubraniu). Na początku wymawianie tych słów będzie ci przychodziło z pewnym trudem i twój wzrok będzie krytycznie taksował twoje ciało. Ale nie przejmuj się tym. Wymawiaj słowo po słowie z wiarą, a w ten sposób powoli przeprogramujesz podejście do samego siebie. śyjesz i uczysz się w określonym środowisku, które moŜna podzielić na: — fizyczne (warunki, w których Ŝyjesz, uczysz się czy pracujesz), — emocjonalne (twoje mentalne podejście do siebie, szkoły, uczelni i wszystkiego, co cię otacza, co przeŜywasz). śeby dokonać zmian w swoim procesie uczenia się, twoim zadaniem będzie przeorganizowanie środowiska fizycznego i uzdrowienie środowiska emocjonalnego. W przypadku pierwszego z nich niewielki masz wpływ na zmianę warunków w szkole czy na uczelni, ale za to moŜesz wpłynąć na zmianę twojego mikrośrodowiska tj. miejsca, w którym uczysz się w domu. Czynniki pozwalające na stworzenie właściwych fizycznych i emocjonalnych warunków w miejscu pracy (nauki):

— odpowiednie meble (najlepiej biurko i krzesło, a nie fotel), — odpowiednie oświetlenie (lepsze naturalne niŜ sztuczne, i unikaj korzystania z obydwu naraz), — muzyka (jak zaznaczyłem w rozdziale “Co dwie półkule, to nie jedna" do sesji uczenia się uŜywaj muzyki barokowej, a w przerwach moŜesz słuchać innej), — odpowiednia temperatura, — rośliny i kwiaty (stwarzają atmosferę, w której większość ludzi dobrze się czuje i nie zapomnij, Ŝe dzięki nim masz więcej tlenu), — odpowiednie pomoce naukowe pod ręką (słowniki, encyklopedie), — elementy artystyczne na ścianach (obrazy, plakaty, twoje dyplomy), — wygoda (miejsce, gdzie się uczysz, powinno być w miarę przestronne), — porządek (łatwiej ci wtedy wszystko znaleźć, ale jeśli lubisz mały nieład, to przy tym pozostań. Generalnie otaczające nas środowisko trudno jest zmienić, ale moŜemy zmienić sposób, w jaki je odbieramy, bo ten odbiór zaleŜy od nas samych, a właściwie od naszego nastawienia. Jeśli idziesz ze znajomymi do kina i podejrzewasz, Ŝe film będzie nieciekawy, to mało prawdopodobne, byś ten wieczór uznał za udany. Gdy natomiast załoŜysz, Ŝe będziesz się dobrze bawić, to nawet kiepski film nie zepsuje ci humoru. ZAPAMIĘTAJ: O tym, jak odbierasz świat, decyduje twoje nastawienie. Wracając do środowiska emocjonalnego, to kształtują je dwa typy postaw: 1. Dominacja potrzeby bezpieczeństwa (nie wychylam się, tak mi jest dobrze, po co cokolwiek zmieniać). Tak ukształtowane środowisko emocjonalne sprzyja tradycyjnej, nieefektywnej nauce. 2. Traktowanie Ŝycia jako ciągłego wyzwania (aktywność, przebojowość, dąŜenie do zmian, wyciąganie wniosków z kaŜdej sytuacji szkolnej czy Ŝyciowej). Tak ukształtowane środowisko emocjonalne sprzyja efektywnemu uczeniu się. WARUNKI EFEKTYWNEGO UCZENIA SIĘ

• Wysokie poczucie własnej wartości. • Pozytywne nastawienie i działanie. • Silna motywacja. ' POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI

Poczucie własnej wartości, inaczej samoocena naszej osobowości, obejmuje sześć

podstawowych stref: 1. Bezpieczeństwa fizycznego: świadomość bycia wolnym od krzywd cielesnych. 2. Bezpieczeństwa emocjonalnego: obecność nieśmiałości i obaw. 3. Identyfikacji: pytanie “Kim jestem?". 4. PrzynaleŜności: poczucie naleŜenia do zespołu. 5. Kompetencyjności: poczucie tego, Ŝe jest się zdolnym. 6. Posłannictwa: poczucie, Ŝe własne Ŝycie ma wartość i cel. ZAPAMIĘTAJ: Twoje poczucie własnej wartości determinuje twoje zachowanie • POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA FIZYCZNEGO Jeśli czujesz się fizycznie bezpieczny, nie obawiasz się, Ŝe moŜesz doznać uszczerbku na ciele, jesteś otwarty i ufasz innym. Z zaciekawieniem podchodzisz do Ŝycia i nauki. Postawa twojego ciała wyraŜa pewność siebie. Twój głos jest mocny i utrzymujesz kontakt wzrokowy z rozmówcą. Jeśli tak nie jest, to sygnał, Ŝe twoje poczucie wartości w tej strefie nie jest wysokie, co rzutuje negatywnie na twoje podejście do uczenia się. MoŜna to zmienić przez pozytywne nastawienie, o którym jeszcze będzie mowa. • POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA EMOCJONALNEGO Wysoki poziom bezpieczeństwa emocjonalnego mają osoby, które wiedzą, Ŝe nie będą traktowane jako mniej wartościowe, z sarkazmem, złośliwie lub obraźliwie. Jeśli czujesz się emocjonalnie bezpieczny, to podchodzisz do samego siebie i do innych z troską i współczuciem. Śmiało wyraŜasz swoje opinie, jesteś otwarty i przyjacielski. • POCZUCIE IDENTYFIKACJI Osoba ze znajomością samej siebie rozwija w sobie zdrowe poczucie indywidualności. Jest dla siebie przyjacielem i Ŝyczliwie przygląda się swojemu odbiciu w lustrze. Wierzy w swoją wartość jako istoty ludzkiej. Ponadto wierzy, Ŝe jest unikatowa i zasługuje na uznanie. Mając poczucie pewności siebie, nie waha się wyraŜać uznania i pochwał innym. • POCZUCIE PRZYNALEśNOŚCI Jeśli jako uczeń czy student jesteś akceptowany i związany z innymi, starasz się nawiązywać i utrzymywać przyjaźnie. Jesteś otwarty na współpracę. Czując, Ŝe jesteś lubiany i doceniany, respektujesz i akceptujesz innych. • POCZUCIE KOMPETENCYJNOŚCI Gdy wierzysz, Ŝe jesteś w czymś dobry, to chętnie uczysz się czegoś innego. Jeśli czujesz, Ŝe jesteś zdolny, to z wytrwałością zgłębiasz teorię czy praktykę, nawet gdy staje się trudniejsza. Nie tylko jesteś świadom swoich mocnych stron, ale akceptujesz teŜ obszary, w których jesteś mniej kompetentny, i nie rozczulasz się nad sobą. Bierzesz odpowiedzialność

za swoje czyny. Dzięki wytrwałości osiągasz sukcesy, które mobilizują cię do innowacyjności. Ustalasz sobie realistyczne cele. • POCZUCIE POSŁANNICTWA Uczeń lub student mający mocne poczucie posłannictwa głęboko czuje, Ŝe jego Ŝycie jest znaczące i nieprzypadkowe. Wyznacza sobie cele i dąŜy do ich osiągania. Gdy natrafi na przeszkody, znajduje nowatorskie, a zarazem praktyczne rozwiązania. Ma głęboką wiedzę i spokój wewnętrzny. Ma dobrą intuicję, śmieje się spontanicznie i jest radosny. ZADANIE: Postaraj się ocenić poziom poczucia twojej wartości w kaŜdym z sześciu obszarów, przyjmując skalę od l do 5. W dzienniku zapisz, co stanowi słabe punkty w tym zakresie i staraj się nad nimi pracować. W duŜej mierze pomogą ci w tym zagadnienia pozytywnego nastawienia i motywacji, które zostaną jeszcze omówione. POZYTYWNE NASTAWIENIE

Jeśli masz duŜe poczucie własnej wartości, wierzysz, Ŝe będziesz skuteczny, to osiągniesz sukces. Myśl jak osoba pewna siebie, jak zwycięzca, a będziesz zwycięzcą. Swój umysł moŜesz traktować jak “fabrykę" myśli. Zarządcami tej fabryki są Sukces i PoraŜka. Sukces dostarcza dobrych myśli i specjalizuje się w produkowaniu pozytywnych uzasadnień: dlaczego dasz sobie radę, dlaczego będziesz skuteczny, dlaczego warto się uczyć itp. PoraŜka produkuje “czarne" myśli. Jest ekspertem w podpowiadaniu negatywnych uzasadnień: dlaczego to nie dla ciebie, dlaczego jesteś słaby, dlaczego nie dasz rady, dlaczego nie warto się uczyć. Musisz wiedzieć, Ŝe zarówno Sukces, jak i PoraŜka są ci posłuszni i czekają na twoje rozkazy. Wszystko, co masz zrobić, to przekazać jednemu z nich psychiczny sygnał. Gdy sobie powiesz: “Ta lekcja jest ciekawa", to Sukces zanotuje “To bardzo ciekawe". Staraj się współpracować z Sukcesem i jak najmniej korzystać z usług uczynnego pana PoraŜki. Jeśli twardo sobie postanowisz, Ŝe będziesz mieć pozytywne nastawienie i co za tym idzie będziesz pozytywnie działać, to w twoim Ŝyciu zaczną zachodzić niespodziewane zmiany. Nieśmiało rozpatrywana pozytywna moŜliwość okaŜe się wysoce prawdopodobnym zdarzeniem, realne zagroŜenie przekształci się w ledwie prawdopodobną moŜliwość. ZAPAMIĘTAJ: Myślenie o sobie, jako o osobie skutecznej i kompetentnej, to juŜ połowa sukcesu. Z pozytywnym nastawieniem wiąŜe się ENTUZJAZM. Gdy Ŝyjesz entuzjastycznie, pozwalając emocjom przepływać przez ciebie i napełniać twe działania energią, to czujesz się szczęśliwy i wszystko ci idzie jak z płatka. Czas, w którym rozpatrujesz przeszłość lub lękasz się o przyszłość, to czas stracony. Nie moŜesz nic zrobić ani dla przeszłości, ani dla

przyszłości. Jedyna chwila, jaką masz, to teraźniejszość. śycie negatywnymi emocjami z przeszłości pochłania twoją energię Ŝyciową i nie pozwala ci się skupić na tym, co robisz, uniemoŜliwiając w ten sposób osiąganie celów, szczęśliwe ułoŜenie stosunków z innymi ludźmi, zachowanie pogody ducha. DEWIZA: KaŜdego dnia przeŜywaj tylko jeden dzień. Będąc entuzjastycznym, przeŜywając spontanicznie to, co robisz, zyskujesz dodatkowe źródło wartości i radości. Swój entuzjazm moŜesz wzmocnić poprzez elastyczność myślenia i działania, sprowadzające się do łamania utartych schematów myślenia i wykonywania nowych czynności. ZAPAMIĘTAJ: Automatyzm i schematy są źródłem bierności i działania bez emocji. Elastyczność myślenia i działania zyskasz przez: — zmianę starych wzorców (np. jedź do szkoły inna trasą); — zmianę kanałów percepcji informacji (np. gdy jesteś w plenerze, odbieraj otaczającą cię przyrodę przez zmysł słuchu, dotyku i węchu, a nie — jak to zwykle czynisz — oczami); — zrób coś, czego dotychczas nie robiłeś (np. napisz wiersz, spróbuj grać na instrumencie, stań na rękach); — jeśli jesteś gadułą, ustal sobie dzień, w którym będziesz tylko słuchać. ZADANIE: Wymyśl jeszcze inne czynności łamiące

schemat i... wykonaj je.

Przekonasz się, Ŝe w ten sposób poziom twojego optymizmu będzie się powoli podnosić. Pozytywne nastawienie moŜesz wzmocnić poprzez stosowanie: — afirmacji, — autosugestii, — wizualizacji, — autohipnozy. AFIRMACJE Afirmacje są to pozytywnie nacechowane wypowiedzi, mające na celu oddziaływanie na psychikę. Afirmacje wypowiadane świadomie, powtarzane z wielkim skupieniem i zaangaŜowaniem emocjonalnym są silnie działającym, skutecznym sposobem zastępowania starych myśli i przekonań — które przeszkadzają ci w uczeniu się, studiowaniu i skutecznym działaniu — myślami i przekonaniami pozytywnymi — które sam (nie rodzice, znajomi czy nauczyciele) świadomie wybierasz. Tworzenie afirmacji jest proste, zapisuje się je w postaci pozytywnych twierdzeń. JAK STOSOWAĆ AFIRMACJE

1. Przeredaguj negatywne opinie w pozytywne. Na przykład, zamiast “Nie mogę zrozumieć fizyki", mów “Fizyka jest dla mnie zrozumiała", zamiast “Denerwuję się przed kaŜdą odpowiedzią ustną", powtarzaj “Gdy mam odpowiadać, jestem spokojny i opanowany". Nie uŜywaj w afirmacjach słowa “nie" i pisz afirmacje w czasie teraźniejszym. Na przykład, zamiast “Nie zapomnę wiadomości z historii", mów “Pamiętam wiadomości z historii". 2. Afirmacje moŜesz wypowiadać (odczytywać), zapisywać lub wysłuchiwać z kasety magnetofonowej. Przy kaŜdym z tych sposobów staraj się, aby były one sformułowane na trzy róŜne sposoby: w pierwszej, drugiej i trzeciej osobie. Formułowanie w drugiej i trzeciej osobie jest uzasadnione, gdyŜ wiele przekonań, opinii i osądów tkwiących w naszej podświadomości zostało zasłyszanych, np. od rodziców czy znajomych, i nowe wzory myślowe mają na celu zastąpienie tamtych starych. Przykład: Pierwsza osoba: “Ja, Daniel, mam świetną pamięć". Druga osoba: , Ty, Daniel, masz świetną pamięć". Trzecia osoba: “On, Daniel, ma świetną pamięć". Afirmacje są skuteczniejsze, jeśli powtarzasz je 5 razy. MoŜesz teŜ odpowiednie hasło powiesić na ścianie i czytać je wielokrotnie w ciągu dnia. 3. Z prawej strony kartki, na której piszesz afirmację, pozostawiaj wolne miejsce na myśli i odczucia, które powstają w momencie pisania. Szybko je zapisuj. Często będzie to myśl negatywna lub riposta, ale takie postępowanie ma sens, gdyŜ nawiązujesz w ten sposób bezpośredni kontakt z myślami negatywnymi i przelewając je na papier, powoli się od nich uwalniasz. 4. Pisz swoją afirmację przynajmniej 10 razy dziennie przez 7 do 10 dni. Następnie zrób przerwę, w czasie której będziesz pracować nad inną. Bądź cierpliwy i nie denerwuj się, gdy oczekiwany rezultat nie pojawi się natychmiast. Afirmacja, jak kaŜda przesłana wiadomość, potrzebuje czasu, aby dotrzeć do celu i wywierać wpływ na ludzi. 5. Wymawiaj afirmację patrząc w lustro. Stojąc przed lustrem w trakcie wymawiania afirmacji przyjmij taką postawę, jakby to, co powiedziałeś, było całkowitą prawdą. Być moŜe zdziwisz się, ile myśli znajduje natychmiast odbicie na twojej twarzy. Efekt lustra podobny jest do efektu kartki z wolnym miejscem na negatywne komentarze. AUTOSUGESTIE Działają podobnie jak afirmację. Są to pozytywne stwierdzenia, jakby slogany reklamowe, które stosujesz podczas relaksu, a najskuteczniej w trakcie autohipnozy, wypowiadając je pod swoim adresem w myślach.

WIZUALIZACJA Ta technika została szczegółowo opisana w rozdziale o myśleniu. W praktyce, jeśli ją dobrze wyćwiczysz, to wiedz, Ŝe za jej pomocą zaprogramujesz swoje pozytywne nastawienie. Wizualizacja jest najskuteczniejszym środkiem do tego celu. Działa na więcej zmysłów niŜ afirmacja czy autosugestia. Stosując ją wyobraŜasz sobie siebie w róŜnych sytuacjach — juŜ ze zmienionym nastawieniem, a to bardzo szybko działa na podświadomość, która jest źródłem twoich negatywnych nastawień. Jako cele wizualizacji wyznaczaj sobie cechy, które chcesz w sobie zmienić lub rozwijać (poprawić pamięć, wiarę w siebie, entuzjazm itp.) AUTOHIPNOZA Jej procedura została przedstawiona w rozdziale “Myślenie". Za pomocą tej techniki moŜesz wyeliminować lęk przed mówieniem, a takŜe inne zachowania, które przeszkadzają ci w byciu efektywnym i skutecznym. DODATKOWA RADA: Swoje pozytywne nastawienie moŜesz wzmocnić, przypominając sobie przed snem osiągnięcia i radości z całego dnia. W ten sposób uzyskasz takŜe efekt dodatkowy — zdrowy i spokojny sen. MOTYWACJA

W efektywnym uczeniu się kluczową rolę odgrywa motywacja. Zanim podam rady, w jaki sposób ją rozwinąć, wyjaśnię dlaczego niekiedy jej brak. PRZYCZYNY BRAKU MOTYWACJI • Brak jednoznacznego celu. Zadaj sobie pytanie: Dlaczego się uczysz? Czy po to, aby w przyszłości studiować? (Ale jaką dyscyplinę? Pewnie jeszcze nie wiesz...). Jeśli nie wiesz, kim chcesz zostać, jaki wybrać zawód, to nie dziw się, Ŝe nie masz przekonania, aby się uczyć. • Lenistwo. Jeśli chcesz coś w Ŝyciu osiągnąć, to musisz pokonać swoje lenistwo. Bez pracy nie przybliŜysz się do wyznaczonych celów ani o krok. • Niewłaściwe towarzystwo. Znajomi czy koledzy nastawieni krytycznie, zniechęcający, oddziałują na ciebie negatywnie. Pamiętaj, Ŝe: “kto z kim przestaje, takim się staje". • Złe nawyki utrudniające uczenie się. Do nich moŜna zaliczyć słabą koncentrację, wolne czytanie, nieumiejętne notowanie i inne. Ale dzięki tej ksiąŜce moŜesz się ich pozbyć.

• Skłonność do martwienia się. Problemy szkolne czy Ŝyciowe naleŜy rozwiązywać, a nie rozmyślać nad nimi i się zamartwiać. • Negatywne cechy osobiste. Takie cechy, jak: nieśmiałość, skłonność do sarkazmu, niecierpliwość, małe poczucie własnej wartości powodują negatywne podejście do świata (w tym i nauki) i brak entuzjazmu. • Brak odpowiedniego wsparcia (głównie psychicznego). Powinno ono pochodzić od rodziców lub innych bliskich osób, bo zarówno w szkole, jak i na studiach bywają trudne chwile i łatwo załamać się psychicznie. • Choroby. Zły stan zdrowia niewątpliwie utrudnia koncentrację i przeszkadza w efektywnej nauce. Ale zastanów się, czy twoje bóle głowy, Ŝołądka ewentualnie alergie nie mają podłoŜa psychicznego i czy nie wykorzystujesz ich jako pretekstu, Ŝeby nie pisać pracy pisemnej, nie przygotowywać się do klasówki itp. • Nudne lekcje lub nie inspirujący nauczyciele czy wykładowcy. Nie kaŜdy nauczyciel czy wykładowca jest mistrzem w swoim zawodzie. Ale to nie znaczy, Ŝe moŜesz go nie słuchać. To tobie zaleŜy, Ŝeby zdobywać wiedzę. Bądź więc aktywnym jej odbiorcą i czas zajęć wykorzystuj efektywnie. ZADANIE: Zrób rachunek sumienia i napisz, najlepiej w dzienniku, dlaczego brak ci motywacji do nauki. Jeśli chcesz być efektywnym uczniem czy studentem, “popracuj" nad tym , ,

problemem. JAK POPRAWIĆ MOTYWACJĘ 1. Ustal cele twojej edukacji. W czasie uczenia się czy studiowania kieruj się zasadą: Co ja z tego mogę mieć? Gdy

juŜ ustaliłeś cele, to zaszczep w sobie mocne pragnienie, by je osiągnąć i podbuduj się entuzjazmem. Pomocne w tym zakresie będą afirmacje, autohipnoza i wizualizacja. 2. Myśl konstruktywnie. Nie pozwól, aby irracjonalne lub frustrujące myśli zaprzątały twój umysł. Jak ich się pozbywać, dowiesz się z tej ksiąŜki. Twoim celem jest otwarty, receptywny \ jasny umysł, pozbawiony dogmatów, przesądów i zabobonów. 3. Starannie dobieraj przyjaciół. Nie zdajemy sobie sprawy, jak bardzo naśladujemy innych i jak często ludzie, z którymi przebywamy, kreują naszą przyszłość. W związku z tym staraj się przebywać z koleŜankami czy kolegami utalentowanymi, troszczącymi się o innych, entuzjastycznymi,

wesołymi, pozytywnie nastawionymi do świata i ludzi, łaknącymi wiedzy, pomocnymi i przyjacielskimi. 4. Wierz w siebie. Nie na darmo mówi się, Ŝe “wiara czyni cuda". Musisz sobie uświadomić, Ŝe jeśli czegoś pragniesz i wierzysz, Ŝe moŜesz to osiągnąć, to z pewnością osiągniesz. DuŜą pomocą w budowaniu wiary w siebie będzie dla ciebie technika “zakotwiczania się" przedstawiona w rozdziale pod tym samym tytułem. Korzystaj z niej jak najczęściej. Na efekty nie będziesz musiał długo czekać. 5. Nagradzaj siebie. Ta zasada powinna ci towarzyszyć przy realizacji kaŜdego celu. Nagradzanie jest skuteczne, gdyŜ stanowi pozytywne wzmocnienie. Nagrodą moŜe być koncert, ciekawa ksiąŜka, dysk kompaktowy, coś z ubrania, droŜsze lody itp. MoŜliwości jest bardzo wiele. Wymyślaj i stosuj te, które sprawiają ci największą przyjemność. ZAPAMIĘTAJ: Nagroda efektywnie działa na twoją psychikę, jeśli • jest serwowana w niedługim czasie po tym, jak coś osiągnąłeś, poprawiłeś, zakończyłeś itp. Spóźniona nagroda moŜe nie mieć znaczenia lub działać demobilizująco. Nagradzanie siebie jest waŜne równieŜ dlatego, Ŝe nauczyciele, wykładowcy, rodzice czy znajomi raczej są skłonni do krytykowania. Nagradzając siebie przeciwdziałasz tej destruktywnej polityce i wzmacniasz się psychicznie. W ramach tej zasady powieś na ścianie dyplomy, wyróŜnienia, trofea, które zdobyłeś. Patrz na nie często i uświadamiaj sobie, Ŝe byłeś, jesteś i będziesz skuteczny, Ŝe jesteś stworzony do osiągania sukcesów. 6. Rozwiązuj swoje problemy osobiste. Nie odsuwaj od siebie problemów, bo w ten sposób tylko narastają, a ty Ŝyjesz w ciągłym stresie. Pamiętaj, Ŝe wiele z nich rozwiąŜe się samo. Ciągłe umartwianie się bardzo źle wpływa na funkcjonowanie ciebie jako ucznia czy studenta. Postaraj się oglądać swoje problemy z boku, opisuj je w dzienniku, a ujrzysz je w pełniejszym świetle. Jeśli' źródłem problemów są inni ludzie, rozmawiaj z nimi szczerze. Nie pozwól, by rzeczową wymianę zdań zastępowały plotki. 7. Rozwijaj w sobie wytrwałość. Dzięki właściwej motywacji zaczniesz podąŜać w kierunku celu, ale tym co sprawi, Ŝe nie zejdziesz z wyznaczonej drogi, będzie wytrwałość. Jeśli chcesz być wytrwały, to pracuj nad takimi cechami, jak zaufanie do siebie samego, odwaga, pozytywne nastawienie, i stosuj takie metody, jak samokontrola i nagradzanie siebie. ZAPAMIĘTAJ: Motywacja pobudza do działania, ale działanie

realizuje się dzięki wytrwałości. 8. Podejmuj działanie. KaŜde pragnienie, plan, cel czy posiadana wiedza są bezuŜyteczne, jeśli nie zostaną ucieleśnione w konkretnym działaniu.

ROZDZIAŁ II CO DWIE PÓŁKULE, TO NIE JEDNA

Co zyskasz, czytając ten rozdział • Poznasz szczegółowo czynności wykonywane przez twoją lewą i prawą półkulę mózgową. • Dowiesz się, w jaki sposób lewy i prawy mózg wspierają się wzajemnie. • Dotrze do twojej świadomości, dlaczego warto uŜywać zaniedbywanej prawej półkuli. • Nauczysz się technik niezbędnych do “rozruchu" prawej półkuli. • Poznasz tajemnice mandali. • Docenisz muzykę barokową. • Staniesz się człowiekiem bardziej twórczym.

CO DWIE PÓŁKULE, TO NIE JEDNA Kto korzysta z polowy mózgu, moŜe liczyć na polowe sukcesu.

Czy zdarzyło ci się widzieć w akcji tenisistę, odbijającego piłkę tenisową oburęcznym backhandem? Jeśli tak, to na pewno dostrzegłeś, Ŝe te uderzenia były pewniejsze, mocniejsze, szybsze i powodowały większe spustoszenie po stronie przeciwnika niŜ uderzenia jednoręczne. Miłośnicy piłki noŜnej mogą zaświadczyć, Ŝe zawodnik potrafiący strzelać gole zarówno lewą, jak i prawą nogą, jest bardziej oklaskiwany przez kibiców niŜ “jednonoŜni" i często jego kontrakty opiewają na wyŜsze kwoty. Nie na darmo mówią: Co dwie głowy, to nie jedna. I chociaŜ nie w tym kontekście, naleŜałoby to powiedzenie rozszerzyć: co dwie ręce, nogi, dwoje oczu, uszu, pięć zmysłów (sześć razem z intuicją), to nie jeden. Dlaczego o tym piszę? Bo namawiam was do korzystania z pełnego repertuaru części ciała, w jaki wyposaŜyła nas natura. Zdaję sobie sprawę, Ŝe my, przedstawiciele gatunku homo sapiens, przyzwyczajamy się do specjalizacji i dominacji, co szczególnie uwidacznia się w funkcjonowaniu kończyn, zwłaszcza górnych. Ta specjalizacja nie ominęła równieŜ naszych mózgów. Jednak postaram się w myśl tytułu “Co dwie półkule, to nie jedna" nie tylko przekonać Czytelników, Ŝe warto wykorzystywać obydwie półkule mózgowe, ale równieŜ wskazać sposoby, jak to osiągnąć. Tabela porównawcza ChociaŜ kaŜda półkula ma wyŜej wymienione funkcje, to istnieje teŜ zjawisko zwane dwustronnością mózgu, co oznacza, Ŝe kaŜda półkula dzieli się swoimi funkcjami i obydwie uczestniczą w większości wykonywanych działań. Corpus callosum, wiązka nerwów i tkanek łączących prawą i lewą korę mózgu, pozwala na przepływ informacji uzyskanych przez jedną stronę mózgu do drugiej strony. Poza informacjami o specjalizacji funkcji prawej i lewej półkuli, z badań nad mózgiem i umysłem wynikają istotne przesłanki dla rozwoju zdolności intelektualnych. Na przykład, wiemy, Ŝe prawy mózg nie jest w stanie werbalizować tego, co wie; w jego wydaniu jest to bezsłowne, niewypowiadalne. Informacje w nim zawarte mają postać wyobraŜeń, symboli, metafor. Lewy mózg natomiast musi rozpoznać wyobraŜenia prawego mózgu i przetransformować je w słowa. Mówiąc inaczej, lewy mózg stanowi “alfabet umysłu". Wnioski wynikające z tej relacji są dalekosięŜne. Jeśli w nocy mamy kolorowe sny, to nad ranem wyparują nam z głowy, chyba Ŝe je zapiszemy. Intuicyjne, symboliczne i całościowe wyobraŜenie prawej strony mózgu przepadnie, jeśli nie ubierzemy go w słowa za pomocą lewej strony mózgu.

Innym znaczącym odkryciem związanym ze zróŜnicowaniem półkul jest to, Ŝe lewa półkula — tak jak komputer — rozpoznaje, organizuje i asymiluje nowe informacje w ramach istniejących juŜ ram; jej podstawową funkcją jest rozpoznawanie powiązań między nowym bodźcem a tym, co jest juŜ znane. Innymi słowy, lewa półkula nie jest w stanie tworzyć nowych idei. To z prawej półkuli pochodzą nowe pomysły, całościowe konteksty i twórcze interpretacje. Ale bez lewej półkuli te treści nie mogłyby zostać odkodowane, zrozumiane i wypowiedziane. Obydwie półkule uzupełniają się. Jedna z nich nie jest nadrzędna w stosunku do drugiej, bo efektywne myślenie wymaga uŜycia obydwu. Z faktu tego mogłoby wynikać, Ŝe nauczanie w szkole skierowane jest do obydwu półkul. Ale w praktyce tak nie jest; system oświatowy funkcjonuje tak, jakbyśmy mieli tylko tę jedną — logiczną, porządkującą, odtwórczą lewą półkulę. W szkole czy na uczelni większość informacji zdobywasz z ksiąŜek i pogadanek czy wykładów, a one zawierają głównie słowa i cyfry. ZADANIE: Przypomnij sobie, czy w czasie jakiejś lekcji lub wykładu nauczyciel omawiając temat uŜył słów: “wyobraźcie sobie, Ŝe...", zawiesił głos, a ty i reszta klasy wyobraŜaliście sobie to, co on miał na myśli. Zalecenie, by uŜywać obydwu półkul mózgowych, nie oznacza, Ŝe naleŜy zrezygnować z ksiąŜek, pogadanek czy wykładów. Są one elementami wartościowych technik dydaktycznych. Ale najwyŜszy czas, aby zrównowaŜyć je technikami bardziej odpowiednimi dla prawej półkuli. W szkole nieprędko to nastąpi, ale korzystając z odpowiednich lektur moŜesz zadbać o to, by właściwie korzystać z własnego mózgu. DLACZEGO OPŁACI SIĘ UśYWAĆ PRAWEJ PÓŁKULI

• Będziesz się mógł dobrze koncentrować bez rozpraszania uwagi. • Będziesz o wiele sprawniej zapamiętywać materiał i przypominać go sobie. • Rozwiniesz w sobie wiarę w swoje zdolności do uczenia się i wyeliminujesz w ten sposób znaczną część “szkolnych" stresów. • Bardzo poprawisz swoją wyobraźnię, a przez to będziesz lepiej rozwiązywać problemy i myśleć twórczo. JAK “URUCHOMIĆ" PRAWĄ PÓŁKULĘ MÓZGOWĄ

Sposobów na to jest wiele. Wymienię podstawowe, a zarazem najskuteczniejsze. • Relaks mięśni przez wizualizację, • Medytacja, • Mandale, • Muzyka,

• Pisanie ręką nie dominującą, • Wizualne myślenie. RELAKS MIĘŚNI PRZEZ WIZUALIZACJĘ Relaks ten naleŜy wykonać po ćwiczeniach relaksacyjnych przedstawionych w rozdziale “Denerwowanie się". Osoby mniej wytrwałe mogą ograniczyć się do tamtych ćwiczeń, ale rzecz jasna, osiągną niniejsze korzyści. Celem relaksu przez wizualizację jest wprowadzenie zarówno ciała, jak i umysłu w stan totalnej relaksacji. A oto sam relaks: 1. PołóŜ się na plecach na wygodnym podłoŜu (takim jak dywan czy łóŜko) albo usiądź na krześle. 2. Zamknij oczy i wyobraŜaj sobie miejsce, które tonie w ciszy i spokoju, np. plaŜę, polanę w lesie, ogród, tajemniczą wyspę. Utwórz wyraźny obraz tego miejsca w twoim umyśle. 3. Następnie, kolejno przechodząc od stóp do głowy, nakazuj kaŜdej grupie mięśni, aby się zrelaksowała. Bądź świadom napięcia, które dzięki temu ćwiczeniu będzie eliminowane. Relaksuj kaŜdą część swojego ciała w następującej kolejności, szepcząc nakazy monotonnie: Relaksuję: moje stopy, moją szyję, palce moich stóp, moją twarz, moje podudzia, moje szczęki, moje kolana, moje usta, moje uda, mój język, mój brzuch moje oczy, moją pierś, moje rzęsy, moje ramiona moje brwi, moje dłonie, moje czoło, palce moich dłoni, moje policzki. Relaksuję się całkowicie. 4. Pozwól, Ŝeby napięcie od ciebie odpłynęło. Wsłuchaj się w swoje oddychanie. Powinno być płytkie i regularne. Teraz jesteś w pełnej harmonii. Niech ten stan sprawi ci przyjemność. I w takim stanie supergotowości powinieneś rozpocząć twoją sesję uczenia się. MEDYTACJA Usiądź na krześle w odosobnionym, cichym miejscu, tak aby nikt ci nie przeszkadzał. Przez cały czas utrzymuj kręgosłup pionowo, a stopy postaw płasko na podłodze. Zamknij oczy i skup swoją uwagę na punkcie zwanym trzecim okiem (pomiędzy brwiami). Pozwól przepływać swoim myślom tak, jakbyś patrzył na kłody drewna płynące w dół rzeki; nie potrzebujesz wyławiać Ŝadnej z nich, tylko pozwól im, Ŝeby przepływały. Skup swoją uwagę na oddechu. Bądź świadom swojego oddychania. Kiedy wdychasz powietrze, bądź świadom, Ŝe je wdychasz, kiedy wydychasz, bądź świadom, Ŝe wydychasz. Równocześnie mów do siebie w myślach: “Teraz wykonuję wdech", “Teraz wykonuję

wydech". Trwaj w tym stanie przez około 5 minut. Następnie zwróć uwagę na dotyk powietrza, gdy wchodzi ono przez twoje nozdrza... i dotyk powietrza, gdy opuszcza twoje nozdrza. Nie skupiaj uwagi na prądzie przepływającego powietrza, tylko właśnie na nozdrzach. W którym miejscu czujesz dotyk powietrza w czasie wdechu, a w którym w czasie wydechu? Nie zmieniaj rytmu oddychania i nie staraj się go pogłębiać. Niech będzie takie, jakie jest. I obserwuj je. JeŜeli twoja uwaga ulegnie rozproszeniu, nie wpadaj w panikę. MoŜesz przyjrzeć się temu rozproszeniu przez chwilę. Gdy cię to znudzi, bądź świadom tej nudy. Jaką częścią swojego ciała odbierasz to uczucie? Czy wywiera ono jakiś wpływ na twoje ciało? Gdy przekonasz się, Ŝe tak, to powróć do poprzedniego stanu świadomości, do obserwowania powietrza w nozdrzach, gdy ono wchodzi i wychodzi. Nie napręŜaj mięśni. Wykonuj tę część ćwiczenia przez przynajmniej 2—3 minuty. Następnie łagodnie otwórz oczy. Po krótkiej przerwie zabierz się do nauki. MANDALE Mandali od wieków uŜywano do poprawy koncentracji i osiągnięcia duchowego oświecenia. Stanowią one geometryczne wzory utworzone przez koncentryczne formy skupione w punkcie centralnym. PoniŜej znajdziesz dwie mandale. Sam moŜesz narysować inne, uŜywając do tego celu róŜnych kolorów. Jak masz uŜywać mandali? Usiądź w odosobnionym, spokojnym miejscu, w wygodnej pozycji, ze świadomą intencją osiągnięcia stanu relaksu i koncentracji. Gdy skierujesz swój wzrok na środek mandali (tylko na środek!), zaczniesz się relaksować. Wpatruj się w środek mandali przynajmniej przez 5 minut (gdy na początku nie utrzymasz wzroku tak długo, nie przejmuj się, tylko w miarę swoich moŜliwości wydłuŜaj stopniowo czas). Po kilku sesjach z mandalami odkryjesz, Ŝe twoje zmartwienia i natłok myśli zniknęły. W takim stanie przystąp do nauki.

UWAGA: Pracując z mandalami, nie próbuj analizować ich wzorca, bo wtedy “włączasz" analityczną lewą półkulę. ZADANIE: Nie tracąc czasu, wykonaj ćwiczenie z mandalą. Jest ono proste i nawet leniuchom nie sprawi kłopotów. MUZYKA Odpowiednia muzyka jest w stanie wprawić twój umysł w stan czujności i koncentracji. Słuchanie właściwej muzyki w trakcie uczenia się powoduje, Ŝe: — obniŜa się puls i ciśnienie krwi, — zwalniają się fale mózgowe, — relaksują się mięśnie. Jaka muzyka jest najlepsza przy uczeniu się? Stwierdził to na podstawie licznych badań Bułgar Georgi Lozanow, który zainicjował badania nad przyspieszonym uczeniem się. Według niego najbardziej odpowiednia jako tło do uczenia się jest muzyka barokowa, takich twórców jak Bach, Haendel czy Vivaldi. Kup sobie kasetę z muzyka barokową i słuchaj jej po cichu, ze słuchawkami na uszach, w czasie uczenia się. PISANIE RĘKĄ NIE DOMINUJĄCĄ Z faktu, Ŝe prawa półkula kontroluje ruchy lewej ręki wynika zaleŜność odwrotna: Ŝeby pobudzić prawą półkulę (w przypadku leworęcznych nie ma jednoznaczności w tej kwestii), spróbuj pisać lewą ręką. Na początku będzie ci to przychodzić z wielkim trudem, pismo będzie koślawe, wręcz nieczytelne i moŜe nawet będziesz się śmiać z samego siebie. No i o to chodzi, nauka powinna być przyjemnością. ZADANIE dla praworęcznych: Napisz lewą ręką swoje imię i nazwisko. Jakie masz odczucia, gdy czytasz to, co napisałeś? Swoje refleksje zapisz w dzienniku. . WIZUALNE MYŚLENIE Jest to zdolność do tworzenia wizualnych wyobraŜeń i manipulowania nimi, a zarazem najwaŜniejsza metoda aktywacji prawej półkuli mózgowej. Z racji swej rangi,

wizualne myślenie zostało szczegółowo omówione w rozdziale “Myślenie". Co robić, aby obydwie półkule pracowały równolegle? 1. Ucząc się, słuchaj muzyki barokowej (prawa półkula) i równocześnie rób notatki (lewa półkula). 2. Zamknij oczy i stosując myślenie wizualne (prawa półkula), wyobraŜaj sobie materiał, którego się uczysz, równolegle opisując słowami to, co widzisz (lewa półkula). Szczególnie wskazane przy powtarzaniu materiału.

ROZDZIAŁ III STYLE UCZENIA SIĘ

Co zyskasz, czytając ten rozdział • Dowiesz się, Ŝe istnieją róŜne style uczenia się charakterystyczne dla róŜnych typów osobowości. • Nauczysz się je rozróŜniać i cenić. • Zidentyfikujesz swój własny styl. • Zaczniesz częściej wykorzystywać swoje mocne strony. • Rozpoznasz swoje podstawowe zdolności. • Przypomnisz sobie, Ŝe warto się nagradzać.

STYLE UCZENIA SIĘ Poznaj siebie, a o wiele łatwiej będzie ci przychodzić poznawanie świata.

śeby cokolwiek robić efektywnie, w tym równieŜ uczyć się, naleŜy poznać swoje mocne i słabe strony. Te mocne naleŜy częściej dopuszczać do głosu, a nad słabymi pracować, Ŝeby nie być jednostronnym. Zanim spróbujesz zdiagnozować własne uzdolnienia, powinieneś wiedzieć, Ŝe kaŜdy z nas reprezentuje określony typ uczenia się, co oznacza, Ŝe róŜnie odbieramy informacje i sytuacje, a takŜe w róŜny sposób je wykorzystujemy. Jedni z nas lubią słuchać, inni rozmyślać, a są tacy, dla których liczy się tylko praktyka, a teorię mają za nic. Biorąc pod uwagę sposób, w jaki odbieramy i przetwarzamy informacje (są to podstawowe fazy w kaŜdym procesie uczenia się), moŜna wyodrębnić dwa podstawowe style uczenia się. • Charakterystyka stylów uczenia się ze względu na sposób odbierania informacji. 1. Jedni wolą zdobywać wiedzę poprzez doświadczenie. Preferują rozwiązywanie problemów metodą uczestniczenia w realnych zdarzeniach, chcą mieć wpływ na ich przebieg. Często teŜ posługują się intuicją i najbardziej odpowiadają im sytuacje i problemy nie do końca wyjaśnione. 2. Inni z kolei preferują abstrakcyjne przemyślania. Uwielbiają wręcz zastanawiać się nad istotą problemów i sytuacji, z którymi mają do czynienia. Analizują, rozwaŜają i tworzą teorie, aby zrozumieć swoje doświadczenia. Mają naukowe podejście do problemów i najbardziej odpowiadają im sytuacje określone i jednoznaczne. • Charakterystyka stylów uczenia się ze względu na sposób przetwarzania lub wykorzystywania informacji. 1. Jedni wolą wykorzystywać informacje poprzez czynne eksperymentowanie. Nie lubią zastanawiać się, zwlekać, tylko od razu zabierają się do rzeczy. Natychmiast poszukują praktycznych dróg, aby zastosować to, czego się nauczyli. Są energiczni, nie boją się ryzykować. Liczą się dla nich efekty praktyczne. 2. Inni zaś, przetwarzający uzyskiwane informacje drogą refleksji, przedkładają obserwacje nad działanie. Starają się odbierać sytuację z róŜnych punktów widzenia, aby w ten sposób uzyskać wiele interpretacji tego, co widzą lub słyszą. Cechuje ich cierpliwość i rzeczowość w wydawaniu opinii. W praktyce niemoŜliwe jest zaszufladkowanie nas wszystkich do tych wymienionych typów, bowiem pomiędzy abstrakcją i konkretem oraz refleksją i eksperymentowaniem istnieje wiele stanów pośrednich. Ponadto, aby naprawdę wyodrębnić rzeczywiste style uczenia się, musimy dokonać kombinacji sposobów uzyskiwania informacji i przetwarzania ich. W ten sposób uzyskamy cztery style uczenia się.

ZAPAMIĘTAJ: śaden z czterech stylów uczenia się nie jest lepszy od pozostałych. PIERWSZY STYL UCZENIA SIĘ Ludzie reprezentujący ten styl (umownie osoby oceniające) zdobywają informacje poprzez doświadczenia. Często starają się sprawdzić, jak uzyskana tą drogą wiedza przystaje do ich Ŝycia. Nowo poznaną wiedzę przetwarzają dla swoich potrzeb poprzez refleksyjne przemyślenia. Zastanawiają się nad jej znaczeniem, słuchają i obserwują, co inni zrobią z tymi informacjami. MoŜna ich scharakteryzować następująco: — są mistrzami w ocenianiu zaistniałych sytuacji z róŜnych punktów widzenia; — uczestniczą w wydarzeniach jako obserwatorzy i bardzo rzadko biorą w nich czynny udział; — ich mocną stroną są wciąŜ nowe pomysły; — ufają swojej wyobraźni i myśleniu; || — interesują się ludźmi i cieszą się ich zaufaniem; — ich ulubione pytania to: Dlaczego?, Czy te idee są dla waŜne?, Jak uzyskać najwięcej informacji? DRUGI STYL UCZENIA SIĘ Ludzie reprezentujący ten styl (umownie myśliciele) preferują uzyskiwanie informacji na drodze abstrakcyjnych przemyśleń. Sprawia im przyjemność słuchanie wykładów, lekcji i wystąpień. Adaptują tak uzyskaną wiedzę poprzez refleksyjną obserwację. Z reguły odnosi się do nich następująca charakterystyka: — bardziej interesują się abstrakcyjnymi ideami niŜ ludźmi; — starają się zdobyć jak najwięcej teoretycznych wiadomości, aby następnie połączyć je w logiczne całości, — większą rolę przywiązują do teorii niŜ do praktyki; — odpowiada im tradycyjna forma uczenia się (wykłady, lekcje, czytanie zadawanej na zajęcia lektury); — w tym, co robią, są bardzo drobiazgowi; — duŜo czytają, dąŜąc do poznania świata na drodze doznań intelektualnych; , — ich ulubione pytanie to: Co?, Jakie nowe idee poznam dzięki lekturze?, Czego chcę się dowiedzieć z wykładu czy lektury?, Jak najlepiej połączyć informacje, pomysły, idee. TRZECI STYL UCZENIA SIĘ Ludzie reprezentujący ten styl (umownie decydenci) odbierają informacje głównie na drodze abstrakcyjnych przemyśleń. Podobnie jak przedstawiciele drugiego stylu, z zainteresowaniem wysłuchują wykładów, lekcji i wystąpień. Zdobyte informacje przetwarzają

dla swoich potrzeb poprzez praktyczne eksperymentowanie. Sprowadza się to do tego, Ŝe starają się znaleźć zastosowanie dla idei i pomysłów. Ich styl wyróŜnia się tym, Ŝe: — wykazują zdolności w znajdowaniu praktycznych zastosować "dla idei i pomysłów; — wybierają zawody, w których na co dzień mają do czynienia bardziej ze stroną techniczną zagadnień (inŜynierowie) niŜ ze społeczną (lekarze, prawnicy); — lubią eksperymentować, konstruować i sprawdzać, jak coś działa; — ich mocną stroną jest bycie na “ty" z planami i rozkładami; — Ŝyją według zasady: Wcielaj wiedzę w Ŝycie; — uwielbiają rozwiązywanie problemów i podchodzą do tego bardzo praktycznie; — ich ulubione pytania to: Jak?, Jak to działa?, Jak to moŜna ulepszyć?, Jak wykorzystać zdobytą wiedzę, aby być bardziej produktywnym? CZWARTY STYL UCZENIA SIĘ Reprezentują go ludzie, którzy uzyskują wiedzę poprzez doświadczenia (umownie praktycy), szukając niezwłocznie sposobów, aby ją zastosować w praktyce. Zdobyte informacje przetwarzają w drodze praktycznych doświadczeń. DąŜą do łączenia elementów w funkcjonalne całości. Charakteryzuje ich to, Ŝe: — cenią sobie wiedzę z “pierwszej ręki" — wykłady i lekcje nie są dla nich; — bardziej polegają na swoim zdrowym rozsądku niŜ na logicznych analizach; — są energiczni, nie mogą usiedzieć w miejscu i lubią podejmować ryzyko; — bardzo łatwo adaptują się do nowych sytuacji i szybko nawiązują kontakty z nowo poznanymi ludźmi; — potrafią szybko wyciągać praktyczne wnioski; — swoim zdroworozsądkowym podejściem do Ŝycia starają się zarazić innych ludzi; — ich ulubione pytania to: Co się stanie, gdy...?, Jeśli te informacje są praktyczne, to jak jeszcze mogę je wykorzystać?, Jak to zrobić najszybciej? ZADANIE: Zastanów się, który z podanych stylów uczenia się najbardziej odpowiada twojej konstrukcji psychicznej. Swoje uwagi zapisz, jak zwykle, najlepiej w dzienniku. Podane style, tak jak pierwiastki chemiczne, bardzo rzadko występują w czystej postaci. KaŜdy z nas z reguły reprezentuje mieszaninę dwu stylów z przewagą jednego. WaŜne jest jednak, Ŝebyś był w stanie wyodrębnić swój dominujący styl i w większym stopniu skoncentrował się na charakterystycznych dla niego cechach, co niewątpliwie przyczyni się do efektywniejszego uczenia się. śeby ułatwić sobie zadanie, zapoznaj się z podanymi poniŜej relacjami: zdolności a typ uczenia się.

STYLE UCZENIA SIĘ A ZDOLNOŚCI

I. Mocne strony reprezentanta pierwszego stylu uczenia się (oceniającego): — słuchanie, — mówienie, — burza mózgów, — współdziałanie, — wyobraŜanie, — zbieranie informacji. II. Mocne strony reprezentanta drugiego stylu uczenia się (myśliciela): — obserwowanie, — analizowanie, — klasyfikowanie, — teoretyzowanie, — organizowanie, — rozmyślanie, — sprawdzanie teorii. III. Mocne strony reprezentanta trzeciego stylu uczenia się (decydenta): — manipulowanie, — majsterkowanie, , — ulepszanie, — eksperymentowanie, — praktyczne stosowanie, — decydowanie, — ustalanie celów. IV. Mocne strony reprezentanta czwartego stylu uczenia się (praktyka): — modyfikowanie, — adaptowanie, — podejmowanie ryzyka, — współpracowanie, — angaŜowanie się, — aktywność, — przewodzenie. Ponadto osoby reprezentujące poszczególne style uczenia się wykazują róŜne

umiejętności w zakresie rozwiązywania problemów. I tak, uczący się według pierwszego stylu są dobrzy w identyfikowaniu problemów, według drugiego w określaniu moŜliwości rozwiązań, według trzeciego w znajdowaniu skutecznego rozwiązania, a reprezentujący czwarty styl w finalizowaniu dzieła, czyli zastosowaniu wybranego rozwiązania. Bardzo skuteczne w rozwiązywaniu problemów są grupy składające się z przedstawicieli tych wszystkich stylów, a najlepiej im to idzie przy zastosowaniu metody burzy mózgów. W szkole zdarzają się czasami sytuacje, Ŝe naleŜy się wykazać określonymi umiejętnościami, a gdy odpowiadają one zdolnościom twojego typu uczenia się, to, wykorzystując je bardzo sprawnie, czujesz, Ŝe jesteś zdolny, a to, co robisz, sprawia ci prawdziwą przyjemność. Pamiętaj, Ŝe uczenie się powinno sprawiać przyjemność. Jeśli je dobrze zorganizujesz, to będzie tak, jakbyś sam sobie robił prezenty i niespodzianki z nowych wiadomości, umiejętności i nowo poznawanych ludzi. Pamiętaj teŜ, Ŝe bez względu na to, jaki reprezentujesz typ, twój styl to styl nauki efektywnej. A skoro tak, to: nie zapominaj nagradzać siebie! ZAPAMIĘTAJ: Pozytywne wzmacnianie bardzo ci pomoŜe być bardziej efektywnym w nieustającym procesie uczenia się, które będzie trwać przez całe twoje Ŝycie.

ROZDZIAŁ IV DZIENNIK

Co zyskasz, czytając ten rozdział • Dowiesz się, co to jest dziennik. • Dasz się przekonać, Ŝe warto go prowadzić. • Rozprawisz się (na papierze) z destrukcyjnymi myślami. • Na ich miejsce wprowadzisz myśli pozytywne i przekonasz się, Ŝe będą działać wzmacniająco.

DZIENNIK Niekoniecznie trzeba być pisarzem, aby opisywać swój wewnętrzny świat. Wystarczy być sobą.

JakŜe często mamy wraŜenie, Ŝe przez naszą głowę, jak przez ekran telewizyjny, przepływają obrazy, sceny, uczucia, nieoczekiwane refleksje, pojawiające się nie wiadomo skąd pomysły czy decyzje. W duŜej mierze jesteśmy podobni do tego urządzenia. PrzewaŜająca większość wspomnianych obrazów, wraŜeń czy odczuć odpływa równie naturalnie, jak się pojawiła i pozostawia nas obojętnymi. Często nie zdąŜymy ich nawet dotknąć, posmakować, najczęściej zaś nie mamy nawet jasnej świadomości ich znaczenia i treści. Dzieje się tak dlatego, Ŝe wiele z nich dociera na nasz wewnętrzny ekran jako odbicie fal przepływających głęboko ukrytymi kanałami. Inaczej mówiąc, są one podświadome. Odbieramy je w postaci słabych, nieczytelnych sygnałów. Ale uwierz mi, one nie muszą być takie słabe i nieczytelne. śeby je lepiej odczuwać, a nawet wejść z nimi w dialog, nie potrzebujesz Ŝadnych supernowoczesnych radarów. Wystarczysz ty sam, jeśli zdecydujesz się na podróŜ do samego siebie. PodróŜ, na którą cię stać. Przyniesie ci ona waŜną umiejętność — nauczysz się rozmawiać z samym sobą. Ta podróŜ do wnętrza siebie będzie miała wielką przewagę nad podróŜami w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. Nie będziesz musiał znosić humorów współpasaŜerów (najwyŜej swój własny), a przede wszystkim ponosić Ŝadnych kosztów. Potrzebny ci będzie jedynie notes i coś do pisania. PowaŜniejszą inwestycją będzie twój czas, który poświęcisz na prowadzenie dziennika. Tak, dziennika, bo on będzie wehikułem w podróŜy do wnętrza siebie. ZauwaŜ, jak wielu sławnych ludzi pisało dzienniki czy pamiętniki MoŜe i ciebie czeka sława, a prowadzenie dziennika to pierwszy dc niej krok? Szczególnie pisarze i poeci upodobali sobie dzienniki. I dlatego, w duŜej mierze są pisarzami. Jak pieniądz rodzi pieniądz, tak pisanie! inspiruje do pisania. Sporządzanie własnych zapisków przyczyni się do! poprawy twoich umiejętności pisarskich, ale nie tylko. Przede wszyst-1 kim umoŜliwi ci wszechstronny rozwój. I dlatego właśnie tak usilniej namawiam cię na tę podróŜ w głąb siebie. Co więcej? Zrelaksuj się] i czytaj. CO TO JEST DZIENNIK

W dzienniku zapisujesz swoje obserwacje, myśli, uczucia związane^ z dowolnym wydarzeniem. Przez fakt pisania dla siebie (kaŜdego dnia, a jeśli na początku nie dajesz rady, to co drugi dzień, wyzbywasz się lęku, Ŝe ktoś będzie cię poprawiać lub krytykować, nabywasz wiary w swoje umiejętności pisarskie. Prowadząc dziennik, odkrywasz, Ŝe ta forma pisania pozwala na zgłębienie i analizę twoich myśli, doświadczeń czy pomysłów.

Zapewne nie wiesz, jak zacząć. Otwórz po prostu notatnik, który będzie stanowić twój dziennik, zapisz w nim aktualną datę i po prostu zacznij pisać. Jeśli masz kłopoty z “wystartowaniem", to nastaw minutnik na 5 minut i zacznij zapisywać wszystko, co ci przychodzi do głowy. Wykonuj to szybko, bez zatrzymywania się, cofania, poprawiania błędów i analizowania. Na analizę będziesz mieć czas po napisaniu. Jeśli chcesz, na “rozruchu" skorzystaj z jakiegoś określonej""1 tematu. ZADANIE: Nastaw minutnik na 5 minut i przez ten czas pisz

na temat:

“Zrozumiałem, Ŝe..." DLACZEGO WARTO PROWADZIĆ DZIENNIK

• pisanie dziennika pozwala na okresowe wyłączanie się z gorączkowego trybu dnia. Stanowi on dla ciebie bezludną wyspę, na której moŜesz odpocząć i porozmawiać z samym sobą. • Tworząc dziennik, odkrywasz prawdziwą istotę zagadnień czy wydarzeń. Wynika to z faktu, Ŝe poprzez pisanie, a następnie czytanie, pozwalasz myślom wypłynąć na powierzchnię, co powoduje, Ŝe powstają dodatkowe skojarzenia, które pozwalają podjąć bardziej przemyślane kroki w kierunku osiągnięcia twoich celów. • Dokonywanie zapisów w dzienniku pozwala cofnąć się w czasie. Przeglądając swój dziennik, będziesz mieć “chronologiczny" materiał rzeczowy do analizy, co pozwoli ustalić, co zrobiłeś, a co uszło twojej uwagi, jakie i na jakim polu zrobiłeś postępy itp. A wszystko to będziesz oceniać chłodnym okiem z perspektywy czasu, a nie w pełni emocji. • Dziennik — ze względu na formę pisemnego zapisu — pozwala podejmować trafne decyzje. Jak kaŜdy z nas, bywasz zajęty wieloma sprawami i jakaś dodatkowa informacja moŜe ci umknąć. Gdy ją zapiszesz w dzienniku, masz szansę do niej powrócić, ocenić z dystansu, połączyć z pozostałymi danymi, które masz i dopiero wtedy podjąć właściwą decyzję. • Dziennik przyczynia się do rozwoju twojej samoświadomości. Poprzez zapisywanie swoich uczuć, refleksji i myśli “ściągasz" je na ziemię, a właściwie na papier. Wtedy bez obawy, Ŝe ci umkną, moŜesz je analizować — ustalać, co je spowodowało, dlaczego są takie, a nie inne, jak je zmienić. • Dziennik moŜe być doskonałą pomocą na drodze rozwoju duchowego. W swoim dzienniku moŜesz, a nawet powinieneś, pisać afirmacje oraz intencje poprawy, do których tak gorąco na łamach tej ksiąŜki namawiam. Ponadto zapisuj w nim swoje sny, marzenia, lęki, nadzieje, ambicje. Szczególnie, gdy jesteś zdenerwowany czy zły, wylej swoją Ŝółć na papier. W ten sposób dziennik stanie się twoim zaufanym spowiednikiem, który zawsze będzie do

twojej dyspozycji i zawsze uszanuje twoją prywatność. W dzienniku moŜesz teŜ zapisywać maksymy czy cytaty, które wywarły na tobie wraŜenia. Z czasem zauwaŜysz, Ŝe jesteś w stanie tworzyć własne oryginalne myśli. Zapisuj je! Nie pozwól, aby odpłynęły nie zauwaŜone. • Dziennik umoŜliwia skuteczniejsze radzenie sobie ze stresem. Stres w przewaŜającej mierze ma swoje źródło w negatywnym dialogu wewnętrznym. Skrzeczące w twojej głowie głosy mogą twierdzić, Ŝe nie dasz rady, Ŝe jesteś za słaby, Ŝe przytrafi ci się najgorsze. Te głosy bardzo obniŜają twoje rzeczywiste moŜliwości i zdolności. Pod ich wpływem stajesz się mniej aktywny, zatrzymujesz się często w pół kroku, nie kończąc swojego działania. Jeśli te głosy, czy jak kto woli natrętne myśli, przeniesiesz z głowy na papier, to masz szansę przyjrzeć się im chłodnym okiem i w rezultacie odrzucić, jako bezpodstawne. ZADANIE: Wynotuj w dzienniku swoje negatywne, destrukcyjne przekonania na temat samego siebie. W trakcie kolejnych “spotkań" z nimi zastanawiaj się, co jest ich źródłem i w jaki sposób moŜesz się ich pozbyć. Wnioski równieŜ l notuj. ZADANIE: Wypisz w dzienniku pozytywne przekonania na temat samego siebie, te które podbudowują i wzmacniają. Łatwo się przekonasz, przez porównanie, Ŝe tych pozytywnych masz o wiele więcej. A jeśli tak nie jest? To czeka cię sporo pracy nad sobą, ale droga do sukcesu nadal jest otwarta. • Dziennik przyczyni się do poprawy twoich umiejętności pisarskich. Jest to zrozumiałe i sądzę, Ŝe nie wymaga wyjaśnień, ale chcę dodać, Ŝe dzięki zapisywaniu swoich przeŜyć ćwiczysz teŜ pamięć i spostrzegawczość: po pierwsze odtwarzasz z pamięci szczegóły przeŜytych wydarzeń, po drugie zwracasz uwagę na szczegóły, by łatwiej ci je było przywołać z pamięci. ZADANIE: Zaopatrz się w niezbędne materiały konieczne do prowadzenia dziennika. I... zacznij go pisać. Opisz jak najbardziej szczegółowo osobę, którą bardzo lubisz. Postaraj się zrobić to w sposób obrazowy, Ŝywy. W dzienniku zapisuj swoje wiersze, krótkie opowiadania czy nawet bajki. Z czasem formułowanie własnych myśli będzie przychodzić ci coraz swobodniej, a prowadzenie dziennika sprawiać coraz większą przyjemność.

ROZDZIAŁ V PLANOWANIE

Co zyskasz, czytając ten rozdział PLANOWANIE • Docenisz rangę planowania w Ŝyciu. • Uzyskasz wytyczne do układania swojego rozkładu dnia. • W mniejszym stopniu będziesz odkładał swoje działania na później. • Zaczniesz planować swoje czynności.

PLANOWANIE Zaplanuj kim chcesz być, bo zostaniesz nikim.

KaŜde powaŜniejsze zadanie, aby mogło być dobrze wykonane, powinno być wcześniej zaplanowane. Plan — ogólnie rzecz biorąc — zawiera informacje, co, kiedy, gdzie i w jakiej kolejności ma być wykonane. Tworząc plan, tworzymy wizję tego, co chcemy osiągnąć. Jeśli nie mamy planu, to naszym Ŝyciem rządzi albo przypadek, albo przypadkowi ludzie (na zasadzie: podobne przyciąga podobne). Ty, mam nadzieję, zamierzasz sam decydować o swoim Ŝyciu, a jeśli juŜ tkwisz w tym kręgu przypadkowości, pragniesz się z niego wydostać. Jest empirycznie dowiedzione, Ŝe ludzie sukcesu wiedzą, do czego dąŜą, dzień po dniu. Wysokie poczucie własnej wartości, pozytywne nastawienie, entuzjazm i wyznaczenie celu stanowią waŜne składniki kariery Ŝyciowej czy naukowej, ale po to, aby osiągnąć swoje cele, trzeba zbudować plan i go realizować. Sukces, bogactwo czy szczęście bardzo rzadko przychodzą przypadkowo. Są one wynikiem inteligentnego planowania. Ludzie, którzy planują: — wiedzą, dokąd zmierzają, — wiedzą, jakie robią postępy na drodze do swoich celów, — mają przed oczyma jasną wizję celów stanowiących kamienie milowe na drodze do sukcesu, bogactwa, szczęścia, — godzą się na zapłacenie ceny (praca nad sobą, ćwiczenia, efektywne studiowanie) za osiągnięcie celu. Planowanie stanowi pomost pomiędzy marzeniami a ich urzeczywistnieniem. śeby być “duŜym planistą" i osiągać “duŜe cele" naleŜy zacząć od celów małych i konsekwentnie je realizować. Szkoła średnia, a tym bardziej uczelnia, stanowią doskonały poligon do “próbnego" planowania, które później bardzo procentuje w dorosłym Ŝyciu. Czy przekonałem cię? Nie. Daj mi szansę i spróbuj narzucić sobie dyscyplinę. Jeśli stwierdzisz, Ŝe to bezsensowne zajęcie i Ŝe na to “bzdurne" planowanie tylko tracisz czas, to uwierz mi — codziennie bezmyślnie tracisz go o wiele więcej. Jest to gorzka prawda. Co prawda moŜesz ją sobie osłodzić wyrzucając tę ksiąŜkę do kosza. Ale zapamiętaj, Ŝe uŜycie siły (a do wyrzucenia ksiąŜki musisz jej niewątpliwie uŜyć) dowodzi tylko słabości. Planując swój czas, moŜesz wykorzystać znajdujące się w sprzedaŜy terminarze lub opracować sobie raz i następnie kopiować na ksero własny rozkład zajęć. WYTYCZNE DO UŁOśENIA ROZKŁADU ZAJĘĆ

• W pierwszej kolejności umieszczaj w rozkładzie stałe bloki zajęć.

Rozpocznij od naniesienia czasów poszczególnych lekcji i wykładów oraz czasu pracy, jeśli jesteś w stanie połączyć pracę ze studiowaniem. Te przedziały są z góry określone na długi czas. Następnie nanieś istotne dla twojego sprawnego funkcjonowania czynności, które będą się powtarzały do końca Ŝycia, ale czas ich wykonywania będzie róŜny. Mam tu na myśli spanie i jedzenie. • Uwzględnij czas na załatwianie spraw i zakupy. Załatwianie regularnie powtarzających się formalności, takich jak: wnoszenie opłat za internat, akademik, samochód czy światło (niektórzy z was wyręczają w tym swoich rodziców) oraz dokonywanie drobnych sprawunków zaniedbane we właściwym czasie moŜe zburzyć twój rozkład na wiele dni. Uwzględniając te czynności w twoim rozkładzie, nie zapomnij o czasie potrzebnym na dotarcie do danego miejsca i weź poprawkę na ewentualne kolejki, w których ci czasem przyjdzie postać. • Uwzględnij czas na rozrywkę i przyjemności. Nawet maszyny wymagają przestojów, a co dopiero twoje ciało. Po to, aby być twórczym, mieć nowe idee i pomysły, naleŜy umysłowi pozwolić na odpoczynek. Bierne leŜenie jest w tym przypadku mało skuteczne. Polecam spacer, wypad za miasto, wieczór w dyskotece czy grę w tenisa. Rekreacja w racjonalnym wymiarze jest jednym z warunków efektywnego uczenia się. Gdy jesteś przemęczony, gdy nie ma w tobie radości, to jakŜe często sobie uświadamiasz, Ŝe duŜo czasu poświęciłeś na naukę i niewielki z tego poŜytek. Stosując rady i techniki zawarte w tej ksiąŜce masz zerowe szansę na to, Ŝe ta sytuacja się powtórzy. • Ustal sobie realistyczne cele. Chodzi o to, Ŝebyś uwzględniał rzeczywiste, w przybliŜeniu oczywiście, przedziały czasowe niezbędne do wykonania poszczególnych czynności. W przeciwnym razie będzie to tylko plan na papierze, nie mający pokrycia w Ŝyciu, i gdy zaczniesz realizować kolejne zaplanowane działania, starając się zmieścić w swoim rozkładzie, odbije się to niewątpliwie na ich jakości. • Opracuj swój rozkład w sposób elastyczny. Nie dopinaj go na ostatni guzik. Zostaw w nim miejsce na nieprzewidziane wydarzenia, takie jak wypad do dyskoteki, odwiedzenie chorego kolegi... • Unikaj umieszczania w swoim rozkładzie bardzo długich okresów uczenia się czy studiowania. Staraj się uczyć w krótszych sesjach (maksimum 3 godziny) i przynajmniej co godzinę rób krótkie 5-minutowe przerwy. Następnie, gdy musisz uczyć się w dłuŜszym bloku wielu

zagadnień, unikaj uczenia się podobnych do siebie przedmiotów, takich jak np. język polski i historia, jednego po drugim. Przedziel je matematyką lub fizyką. Dasz w ten sposób szansę intensywniejszej pracy na zmianę dwóm półkulom mózgowym. • Sprecyzuj jasno czas rozpoczęcia i zakończenia zaplanowanych w rozkładzie czynności. Nie wmawiaj sobie, Ŝe zabranie się do chemii czy pisania wypracowania z języka polskiego zajmuje ci zawsze około 20 minut. Zdyscyplinuj się. A jeśli masz z tym kłopoty, nastaw sobie budzik na określoną godzinę i gdy zacznie dzwonić, siadaj na stanowisku pracy. Wykonanie ćwiczenia relaksującego i uŜycie autosugestii, jeśli oczywiście będzie to konieczne, wprowadzi cię w stan koncentracji i umoŜliwi efektywną naukę. ZADANIE: Zastanów się, co jeszcze moŜe ci posłuŜyć jako wytyczna do zaplanowania twojego rozkładu zajęć. • Układając swój rozkład zajęć powinieneś takŜe: — stosować metodę od ogółu do szczegółu, to znaczy powinieneś mieć wizję tego, co chcesz osiągnąć w Ŝyciu, w szkole, na uczelni, i dopiero określonym celom przydzielać czas i rozbijać go na godziny, minuty; — nie przeładowywać rozkładu (w przeciwnym razie stale będziesz pozostawać pod presją czasu, wskutek czego efektywność działań, a przede wszystkim jakość uczenia się okaŜe się w ogóle niŜsza, niŜ moŜna by się spodziewać); — opracować listę czynności, których mógłbyś uniknąć; ZADANIE: Zastanów się i wypisz, najlepiej w dzienniku, czynności, które mógłbyś śmiało wyeliminować z twojego rozkładu. Zacznij ich unikać, a “odzyskany" czas przeznacz na poŜyteczniejsze cele. Nie staraj się za wszelką cenę zrealizować tego, co zaplanowałeś, gdyŜ w ostatecznym rachunku przeciąŜanie organizmu się nie opłaca. Jeśli pozwolisz mu na odpoczynek, stanie się bardziej wydolny i, kto wie, moŜe na luzie wyrobisz się ze swoim planem. Skoncentruj się na celach, a nie na czasie. MoŜe ci w tym pomóc wizualizacja twoich celów. Powtarzam wizualizacja, a nie marzenia. Wykonuj ją systematycznie i na bieŜąco wprowadzaj do niej poprawki; gdy osiągniesz jakiś stopień realizacji celu, to od niego zaczynaj kolejną wizualizację. ZAPAMIĘTAJ: Nic tak nie mobilizuje człowieka jak świadomość, Ŝe powoli osiąga to, co zaplanował. Mały sukces wzmacnia cię o wiele bardziej niŜ kilogram witamin. Nie

odkładaj czynności, które masz wykonać, na później, bo ci to wejdzie w krew i w ten sposób zaprzepaścisz wiele Ŝyciowych szans. Masz napisać wypracowanie? Nie czekaj do ostatniej nocy. Masz przygotować się do kolokwium? Zamiast robić wszystko, aby wyprzeć ze swojego umysłu myśl o konieczności przygotowania się, weź się w garść i wykonaj to zadanie naukowe, robiąc przerwy lub rozkładając je na raty. I oczywiście nie zapomnij nagrodzić siebie za osiągnięte efekty. ZAPAMIĘTAJ: Pospolitą wadą szarych zjadaczy chleba jest to, Ŝe jeśli mają coś zrobić, odkładają to na później. Pozbądź się tej cechy, bo jesteś zdolny i stać cię na wiele. A moŜe nawet na więcej niŜ na wiele.

ROZDZIAŁ VI DENERWOWANIE SIĘ

Co zyskasz, czytając ten rozdział • Zrozumiesz, Ŝe denerwowanie się hamuje twoje postępy w nauce i w Ŝyciu. • Poznasz prawdziwe oblicze stresu. • Dasz się przekonać, Ŝe warto się relaksować. • Poznasz 18 sposobów radzenia sobie ze stresem. • A gdy ci będzie mało tych osiemnastu, zapoznasz się z dwoi dodatkowymi. • Zaczniesz się denerwować, Ŝe bardzo rzadko się denerwujesz. • Zaoszczędzisz na lekach uspokajających.

DENERWOWANIE SIĘ Napięcie jest potrzebne, bo uświadamia nam, Ŝe naleŜy się rozluźnić.

Ze zdenerwowaniem, napięciem, lękiem nierozłącznie kojarzy nam się termin “stres". WszakŜe stres jest czymś więcej niŜ nerwowym lękiem, jak to się potocznie przyjmuje. Stres jest fizyczną, psychiczną i emocjonalną reakcją wynikającą z indywidualnego typu reagowania człowieka na napięcie środowiska, konflikty i naciski. Utarło się przekonanie, Ŝe stres jest utrapieniem współczesnego świata. śe nic innego, tylko on jest przyczyną zawałów serca, kłótni, niepowodzeń w szkole. Jest to niewłaściwe podejście, gdyŜ opierając się na ksiąŜce “Learn to Relax", Johna D. Curtisa i Richarda A. Deterta moŜna stwierdzić, Ŝe stres to zjawisko normalne, a co więcej — niezbędne. śaden organizm nie przejawiający reakcji stresowych nie mógłby przetrwać. ZAPAMIĘTAJ: Stres nie jest czymś, czego trzeba unikać. Stres jest normalnym, poŜądanym i bardzo pomocnym elementem naszego Ŝycia. Większość ludzi dzięki niemu jest bardziej aktywna, bardziej produktywna, bardziej twórcza i ogólnie bardziej witalna, "odłoŜem mechanizmu stresu jest wspomaganie organizmu w sytuacjach zagraŜających Ŝyciu. Kiedy nasz praprzodek napotykał na swojej drodze drapieŜne zwierzę, jego ciało mobilizowało się, aby przygotować się do walki albo do ucieczki. Była to właśnie reakcja stresowa, zwiększająca szansę na przetrwanie. GŁÓWNE OBJAWY REAKCJI STRESOWEJ — przyspieszone bicie serca, — zwiększone ciśnienie krwi, — przyspieszony oddech, — wzmoŜone napięcie mięśni, — zwiększone zuŜycie tlenu. PROBLEMY ZE STRESEM

Reakcja stresowa, jeśli jest wywoływana zbyt często, moŜe wpływać negatywnie na nasze ciało. Stres staje się w naszym Ŝyciu problemem, gdy: 1. Reakcja stresowa jest uruchamiana dla niewłaściwych przyczyn. Wynika to z faktu, Ŝe sytuacje nie zagraŜające naszemu Ŝyciu, ale powodujące poczucie krzywdy lub frustracji (zła ocena z klasówki, zdawanie egzaminu, zerwanie z sympatią) odbieramy jako stresujące, a wtedy ma miejsce reakcja stresowa i towarzyszące jej objawy fizjologiczne. 2. Stres kumuluje się.

Jeśli reakcja stresowa jest uruchamiana często i utrzymuje się przez dłuŜszy czas, to ciało nie ma moŜliwości dostosowania się lub powrócenia do normalnego stanu pomiędzy kaŜdym czynnikiem powodującym stres i w ten sposób stres kumuluje się, powodując przeciąŜenie organizmu. DLACZEGO WARTO SIĘ RELAKSOWAĆ

ZAPAMIĘTAJ: Relaks jest fizjologicznym stanem organizmu, przeciwstawnym do stanu stresu. GŁÓWNE PRZEJAWY RELAKSU — zwolnienie bicie serca, — obniŜenie ciśnienie krwi, — zwolnienie oddychania, — obniŜenie napięcia mięśni, — zmniejszenie zuŜycia tlenu. Zapewne domyśliłeś się juŜ, Ŝe jako lekarstwo na “nerwy' proponuję cię relaks. zaZADANIE: Zanim będziesz kontynuować czytanie, zastanów się, jakie korzyści moŜesz uzyskać dzięki stosowaniu relaksu. Swoje uwagi zapisz w dzienniku. RELAKS WYKONYWANY REGULARNIE — jest przyjemny, — zmniejsza symptomy takich chorób jak ból głowy, nudności, — zwiększa poziom energii Ŝyciowej, v- wpływa na poprawę koncentracji, —zwiększa zdolność do radzenia sobie z problemami i podwyŜsza efektywność funkcjonowania organizmu, — jest pomocny w przypadku bezsenności, — obniŜa ciśnienie krwi, — zmniejsza bóle głowy, — obniŜa emocjonalne wzburzenie. ZADANIE: Zastanów się, które z podanych zalet relaksu mogą umotywować cię do regularnego relaksowania się. CHARAKTERYSTYKA LUDZI, KTÓRZY REGULARNIE SIĘ RELAKSUJĄ - są stabilni psychicznie, — są stabilni fizjologicznie, — nie są nerwowi, — czują, Ŝe kontrolują swoje Ŝycie,

AA szybko

powracają do równowagi po reakcji stresowej.

'ZADANIE: Zastanów się, które z podanych cech mogą cię umotywować do regularnego relaksowania się. WYTYCZNE DO RELAKSOWANIA SIĘ * Wyznacz sobie czas na relaks. Relaksuj się przed kaŜdą sesją uczenia się. Staraj się, Ŝeby to stało się twoim nawykiem. Motywuj się do przeprowadzenia relaksu. ZADANIE: Sformułuj i zapisz w dzienniku Intencję Relaksu. Umieść w niej wszystko, co chcesz osiągnąć dzięki relaksowi. Na początku czytaj ją (najlepiej na glos) przed kaŜdym relaksowaniem się. • Postanów, Ŝe nigdy nie będzie tak, Ŝe nie będziesz mieć czasu lub będziesz zbyt zmęczony, Ŝeby się relaksować. Gdy jesteś zmęczony, relaks orzeźwi cię i poczujesz się o wiele lepiej. • Koncentruj się na ćwiczeniu, ale rób to z nastawieniem pasywnym. Kieruj swoją uwagę na samo ćwiczenie. Nie staraj się relaksować za wszelką cenę. Stan relaksu osiągniesz samoczynnie. • Staraj się wykonywać ćwiczenia relaksacyjne kaŜdego dnia. Zajmie ci to w przybliŜeniu do 4 minut. Relaksuj się za kaŜdym razem, gdy czujesz, Ŝe poprawi to twój stan psychofizyczny. PRAKTYCZNE ĆWICZENIA RELAKSACYJNE W róŜnych ksiąŜkach poświęconych relaksowi znajdziesz róŜne zalecenia, ale tu polecam ci pozycję siedzącą, która jest wskazana do uczenia się. Gdy znajdziesz się na stanowisku pracy, rozpocznij swoją sesję uczenia się od relaksu, właśnie w pozycji siedzącej. Usiądź na krześle, opierając plecy o oparcie krzesła. Dłonie połóŜ wygodnie na udach. Stopy, lekko rozchylone, spoczywają wygodnie na podłodze. Głowa jest wyprostowana lub swobodnie zwisa. Wybierz wariant, który ci bardziej odpowiada, ale ja polecam pozycję z głową wyprostowaną. Przebieg relaksu: Gdy przyjąłeś juŜ odpowiednią pozycję, zamknij oczy, zrób kilka głębszych wdechów i pozwól, aby twój oddech się wyrównał i uspokoił. Następnie zacznij napinać i rozluźniać poszczególne grupy mięśni ciała, rozpoczynając od palców u nóg, a na czubku głowy kończąc lub odwrotnie (wybierz wariant, który ci bardziej odpowiada). ZałóŜmy, Ŝe wybrałeś wariant “od dołu do góry", czyli od palców stóp do czubka głowy. Wykonuj go następująco: /. Napinaj przez około 5 sekund palce stóp, a następnie przez około 5 sekund

rozluźniaj je, mówiąc przy tym “rozluźniam teraz palce stóp", 2. Napinaj przez około 5 sekund mięśnie łydek, a następnie przez około 5 sekund rozluźniaj je, mówiąc przy tym “rozluźniam teraz mięśnie łydek". 3. Napinaj przez około 5 sekund mięśnie kolan, a następnie przez około 5 sekund rozluźniaj je, mówiąc przy tym “rozluźniam teraz mięśnie kolan". 4. Napinaj przez około 5 sekund mięśnie ud, a następnie przez około 5 sekund rozluźniaj je, mówiąc przy tym “rozluźniam teraz mięśnie ud". 5. Napinaj przez około 5 sekund mięśnie brzucha, a następnie przez około 5 sekund rozluźniaj je, mówiąc przy tym “rozluźniam teraz mięśnie brzucha". 6. Napinaj przez około 5 sekund mięśnie klatki piersiowej, a następnie przez około 5 sekund rozluźniaj je, mówiąc przy tym “rozluźniam teraz mięśnie klatki piersiowej". 7. Napinaj przez około 5 sekund mięśnie barków i ramion, a następnie przez około 5 sekund rozluźniaj je, mówiąc przy tym “rozluźniam teraz mięśnie barków i ramion". 8. Napinaj przez około 5 sekund mięśnie przedramion i palców dłoni, a następnie przez około 5 sekund rozluźniaj je, mówiąc przy tym “rozluźniam teraz mięśnie przedramion i palców dłoni". 9. Napinaj przez około 5 sekund mięśnie karku, a następnie przez około 5 sekund rozluźniaj je, mówiąc przy tym “rozluźniam teraz mięśnie karku". 10. Napinaj przez około 5 sekund mięśnie Ŝuchwy i twarzy, a następnie przez około 5 sekund rozluźniaj je, mówiąc przy tym “rozluźniam teraz mięśnie Ŝuchwy i twarzy". 11. Napinaj przez około 5 sekund mięśnie oczu, a następnie przez około 5 sekund rozluźniaj je, mówiąc przy tym “rozluźniam teraz mięśnie oczu". 12. Napinaj przez około 5 sekund mięśnie czoła, a następnie przez około 5 sekund rozluźniaj je, mówiąc przy tym “rozluźniam teraz mięśnie czoła". Po wykonaniu wszystkich ćwiczeń powiedz jeszcze do siebie: “Jestem całkowicie rozluźniony i zrelaksowany". Teraz otwórz oczy i tak odpręŜony rozpocznij sesję uczenia się. ZADANIE: Przestań na chwilę czytać i spróbuj wykonać podane ćwiczenia relaksacyjne. Nie zajmie ci to duŜo czasu, a zyskasz bardzo wiele. ZAPAMIĘTAJ: Wykonuj ćwiczenia relaksacyjne przed kaŜdą sesją uczenia się i w innych sytuacjach, gdy jesteś zmęczony lub zdenerwowany. OSIEMNAŚCIE SPOSOBÓ W NA STRES 1. Powinieneś sobie uświadomić swoje obawy i lęki. Gdy je rozpoznasz, łatwiej ci będzie je zwalczać. Jak to robić? Dowiesz się z dalszej części tego rozdziału. 2. Powinieneś starać się być obiektywny w rozpoznawaniu swych problemów. Staraj

się unikać obwiniania innych. W ten sposób będziesz wzmacniać odpowiedzialność za swoje czyny, stanowiącą bardzo waŜny element dojrzałej osobowości. 3. Nie powinieneś ignorować problemów. Niedostrzeganie ich nie moŜe stanowić stałego sposobu na stres. Spróbuj spokojnie przeanalizować przyczyny stresu (najlepiej zapisz je), choćby to nawet spowodowało przejściowy dyskomfort. 4. MoŜesz uniknąć efektów stresu, robiąc coś dla innych. Gdy będziesz zaabsorbowany tą działalnością, przestaniesz myśleć o sobie. Jednak na dłuŜszą metę ta taktyka nie jest rozwiązaniem, gdyŜ unikanie konfrontacji ze stresem moŜe go nie tylko pogłębić, ale i wydłuŜyć! 5. Powinieneś tak zorganizować swój dzień, aby wygospodarować trochę czasu tylko dla siebie. Dla higieny psychicznej niezbędne są chwile, gdy nikt ci nie przeszkadza, nie zleca Ŝadnych zadań, nie skłania do zajęcia stanowiska itp. 6. Jeśli stwierdzisz, Ŝe twoje próby rozwiązania problemu nie skutkują, to poniechaj ich. Skupianie się na jednym problemie przez dłuŜszy czas moŜe spowodować zwiększenie się stresu. W trakcie wykonywania innych działań “wyłączysz" się z problemu stresowego i wzmocniony powrócisz do niego w odpowiednim czasie. 7. Powinieneś być zdecydowany. Podjęcie decyzji — niezaleŜnie dobrej czy złej — spowoduje, Ŝe twoje napięcie i zdenerwowanie opadną. Na twoje samopoczucie najgorzej wpływa niezdecydowanie. Jeśli decyzja była zła, moŜesz podjąć odpowiednie kroki, aby ją naprawić. Wahanie się powoduje, Ŝe napięcie trwa i narasta. 8. Powinieneś umiarkowanie przywiązywać wagę do detali. DąŜąc za wszelką cenę do perfekcjonizmu, łatwo moŜesz “przedobrzyć", a prosta czynność urośnie do rangi skomplikowanego zadania. 9. Powinieneś nauczyć się przegrywać. Jeśli chcesz coś osiągnąć za wszelką cenę, to, niestety, moŜesz przeŜywać ciągły stres. Przegrana często stanowi dobrą naukę. Jeśli ją zaakceptujesz, to łatwiej poradzisz sobie ze stresem. 10. Unikaj grania roli “wzorowego ucznia" czy “superstudenta". KaŜda rola zmniejsza twoją elastyczność Ŝyciową i wymusza określone, mieszczące się w jej ramach, działania. 11. Unikaj stawiania sobie poprzeczki zbyt wysoko. Nie oczekuj od siebie więcej niŜ inni. Bezkompromisowe dąŜenie, by z kaŜdego zadania wywiązać się najlepiej jak to moŜliwe prowadzi niechybnie do stresu, a jemu często towarzyszą bóle głowy i pleców. 12. Powinieneś akceptować kompromis. Elastyczność w stosunkach z ludźmi i w określonych sytuacjach jest bardzo efektywną techniką unikania stresu. Nieustępliwość w kontaktach z innymi i w codziennych sytuacjach jest podstawowym powodem napięć.

13. W okresie narastania stresu powinieneś zmienić formę działania lub środowisko. Gdy np. czujesz, Ŝe pomiędzy tobą, a twoją sympatią coś się zaczyna psuć, to nie widujcie się przez kilka dni. 14. Powinieneś zmienić rutynowe zajęcia, jeśli są one źródłem stresu. Na przykład idź do szkoły inną drogą niŜ zwykle. 15. Gdy złość zaczyna narastać, powinieneś ją spalić poprzez działanie czysto fizyczne, np. spacer, bieg czy nawet boksowanie się z wyimaginowanym przeciwnikiem. Ćwiczenia fizyczne stanowią jeden z najbardziej efektywnych sposobów na zredukowanie napięcia towarzyszącego złości. 16. Przyjaciół i znajomych szukaj wśród ludzi konstruktywnych i wspierających. Przebywanie z osobami, które są stale krytyczne, powoduje, Ŝe stajesz się nieefektywny i smutny, a takŜe moŜesz zacząć nie doceniać siebie. Staraj się przebywać z optymistami. 17. Zachowaj równowagę pomiędzy nauką i rozrywką. Gdy jedna z nich zacznie zdecydowanie przewaŜać, stres moŜe narastać. Tak dysponuj swoim czasem, aby znaleźć satysfakcję zarówno w nauce, jak i w rozrywkach. 18. MoŜesz wziąć ciepłą kąpiel, która relaksuje mięśnie. ZADANIE: Zastanów się, jakie sposoby (oprócz wymienionych) stosujesz, aby radzić sobie ze stresem. Jeśli ci one pomagają, stosuj je systematycznie. Wypróbuj teŜ wymienione wyŜej rady, a przekonasz się, Ŝe nie musisz Ŝyć pod “wysokim napięciem". SPOSÓB NA LĘK Jeśli czujesz przed czymś obawę, jeśli boisz się coś zrobić, to jest na to prosty sposób: Wyjdź swojemu lękowi naprzeciw i ZRÓB TO. Wykonuj czynności, których się boisz, stykaj się z ludźmi, przed którymi czujesz lęk. Jeśli np. przeraŜa cię myśl o tym, Ŝe masz zabrać

w

klasie głos, zacznij natychmiast zgłaszać się do odpowiedzi, bierz udział w dyskusjach, nawet jeśli na początek zdobędziesz się na wypowiedzi bardzo krótkie i zwięzłe. śe nie jest to takie proste? Jasne, Ŝe nie jest. Ale czy proste jest Ŝycie w ciągłym napięciu i lęku? Czy musisz być niewolnikiem paraliŜującego strachu? Nie? Na pewno nie! Na początku robienie tego, czego się boisz, sprawi ci wielką trudność, ale z czasem będzie coraz łatwiej, aŜ w końcu dojdziesz do punktu, w którym zadasz sobie pytanie: Jak ja mogłem czegoś takiego się bać? Ten sposób reagowania moŜesz rozszerzyć na wiele działań, byle racjonalnych. Jeśli boisz się skoczyć ze szczytu góry w przepaść, to rzecz jasna, nie namawiam cię, byś skakał. W stosowaniu tej zasady naleŜy zachować umiar. ZADANIE: Wybierz jakieś działanie, którego się obawiasz i wypróbuj j na nim podany sposób na lęk. Nie zwlekaj. Nie taki diabeł straszny, jak go malują.

Gdy jesteś zdenerwowany, gdy się boisz, to nie zwalczaj tych uczuć powtarzaniem sobie: “Nie bój się! Nie bądź nieśmiały! Opanuj się! Nie denerwuj się!", gdyŜ to pogarsza tylko sytuację. Twoje ciało zareagowało juŜ na sygnały przesłane przez mózg napięciem mięśni, przyspieszonym oddechem i przyspieszeniem tętna. Jeśli juŜ jesteś zdenerwowany, to ten stan powinieneś zaakceptować. Powiedz sobie: Bracie (dziewczyno), ty się boisz, jesteś zdenerwowany (-na), i weź powoli długi, głęboki oddech. Staraj się tak oddychać, skoncentruj się na oddychaniu, nawet wtedy, gdy ci to przychodzi z wielkim trudem. Oddychaj i obserwuj twój lęk czy zdenerwowanie. Stań się jego świadkiem. Nie identyfikuj się z nim i nie pozwól mu, Ŝeby on identyfikował się z tobą. Mów do siebie: “Jeśli się boję, to się boję, trudno. Ale to nie powód, Ŝeby zamykać oczy na fakty. Chcę widzieć tak dobrze, jak widziałem(-am), gdy nie było we mnie strachu. MoŜesz nawet przeprowadzić “rozmowę" z lękiem i zgodzić się, by przedstawił ci najgorszy wariant wydarzeń, których się obawiasz. W ten sposób “przeŜyjesz" je w wyobraźni i zaakceptujesz. Poprzez fakt akceptacji uwolnisz się od przyszłości nasyconej lękiem, bo lęk tkwi w tobie. Nie w świecie zewnętrznym, tylko właśnie w tobie. Ty sam jesteś źródłem swojego lęku. Lęk nie zawsze zniknie, jak za dotknięciem czarodziejskiej róŜdŜki, czasami tylko się zmniejszy, ale w kaŜdym przypadku poczujesz się względnie zrelaksowany, a twoje działanie będzie efektywniejsze. ZADANIE: Postaraj się rozpoznać swoją obawę i zastosować w stosunku do niej podaną terapię, ii

ROZDZIAŁ VII KONCENTRACJA

Co zyskasz, czytając ten rozdział • Nareszcie zrozumiesz, co to jest koncentracja. • Poznasz klasyczne techniki umoŜliwiające lepszą koncentrację. • Dowiesz się, jakie zaleŜności zachodzą pomiędzy koncentracją i rodzajem zadania. .• Zaczniesz się lepiej koncentrować, zwiększając stopień zainteresowanie tym, co robisz. • Będzie ci sprawiać przyjemność nagradzanie się za dobrą koncentrację. • Zapoznasz się z dodatkowymi technikami koncentrowania się • Brak koncentracji przestanie być twoim problemem.

KONCENTRACJA Do uwaŜnych świat naleŜy.

Na pewno niejeden raz widziałeś sprintera tkwiącego w blokach startowych i “wyczekującego" na wystrzał z pistoletu. Jego mięśnie, uszy, oczy, dosłownie całe ciało skupione jest na tym, aby idealnie wyjść z bloku i najszybciej osiągnąć cel, którym jest meta odległa o 100 lub 200 m. Inny przykład. Mówi się, Ŝe nic w przyrodzie nie ginie, tylko zmienia formę... albo właściciela. Weźmy pod uwagę krople wody, kapiące monotonnie na zbocze skały. Stanowią one wręcz wzorzec koncentracji, gdyŜ po dłuŜszym czasie osiągają swój cel — kruszą skałę. Oczywiście, nie bierz sobie tych kropli za wzór, gdyŜ masz twórczy umysł i nie powinieneś postępować schematycznie. Dla ciebie o wiele lepszym wzorcem są sprinterzy i w ogóle sportowcy, którzy koncentrują się na swoich celach: medalach, rekordach i wieńcach laurowych. ZAPAMIĘTAJ: Koncentracja jest to zdolność skupienia się na naszych działaniach. NajwyŜszy czas, abyś zapoznał się z technikami ułatwiającymi koncentrację uwagi. Rozumiem, Ŝe często nie stosujesz leków przepisanych ci przez lekarza i zdrowiejesz, ale zapewniam, Ŝe lepsza koncentracja przyda ci się w kaŜdej sytuacji Ŝyciowej. I nie będzie Ŝadnych skutków ubocznych. Jedyny rezultat to szybsze osiąganie celów, a o to ci przecieŜ chodzi. TECHNIKI UŁATWIAJĄCE KONCENTRACJĘ

KILKA PRAKTYCZNYCH RAD • STAŁE MIEJSCE PRACY Wybierz określone miejsce specjalnie przeznaczone do pracy. MoŜe to być pokój w twoim mieszkaniu, biblioteka, pokój cichej nauki w akademiku, a wchodząc w szczegóły określone biurko, stół, twoje ulubione krzesło (foteli nie polecam). ZAPAMIĘTAJ: W miejscu przeznaczonym na naukę (przy biurku, stole) nie pisz listów, nie słuchaj muzyki, nie śnij na jawie i przede wszystkim nie zasypiaj. Jeśli chcesz lub musisz wykonać te czynności, przejdź do innego pomieszczenia, połóŜ się na tapczanie, usiądź przy stoliku. Oczywiście, zdaję sobie sprawę, Ŝe nie kaŜdy mieszka w willi i w niejednym mieszkaniu trudno znaleźć odizolowane miejsce do nauki. Ale biurko czy stół, które będą stanowić twój warsztat pracy, muszą się znaleźć, a z domownikami, Ŝeby ci nie przeszkadzali, musisz się dogadać. Przy okazji będziesz mógł ćwiczyć sztukę negocjowania. ZAPAMIĘTAJ; Po pewnym czasie przekonasz się, Ŝe stałe miejsce pracy będzie ci

słuŜyć jako bodziec do efektywnej koncentracji. Gdy tam zasiądziesz, twój mózg odbierze sygnał: koncentracja. • W OKREŚLONYM CZASIE OKREŚLONE ZADANIE Ustal godziny przeznaczone na naukę i staraj się ich przestrzegać. Gdy zbliŜa się czas nauki, siadaj w miejscu pracy i otwieraj ksiąŜki (oczywiście nie wszystkie naraz tylko te, z których w danej chwili się uczysz). Czas nauki nie musi być długi, ale waŜne, Ŝeby był zorganizowany w określone bloki czasowe i efektywnie wykorzystany. Twój umysł — jak laser — powinien być skoncentrowany na celu. • ODIZOLUJ SIĘ OD ZAKŁÓCEŃ AUDIOWIZUALNYCH Wyeliminuj lub zredukuj zakłócenia w twoim miejscu pracy. Zakłóceniami nazywamy wszystko, co moŜe przyciągnąć uwagę> zmniejszając przez to koncentrację. ZAPAMIĘTAJ: Zdjęcia, kolorowe plakaty, przyciągające wzrok foldery, jeśli znajdują się w twoim miejscu pracy •' — utrudniają skupienie się. RównieŜ okno w zasięgu wzroku stanowi źródło dekoncentracji. Jeśli zaś chodzi o radio czy telewizję, to lepiej, gdy w czasie nauki są wyłączone. Niektórzy z was lubią uczyć się przy muzyce, ale pamiętajcie, Ŝe decybele to czynnik zakłócający. KONCENTRACA A RODZAJ ZADANIA Stopień koncentracji przy wykonywaniu danego zadania zaleŜy od rodzaju tego zadania i następujących elementów: — czasu, jakim dysponujemy (im mniej czasu1, tym większa koncentracja), — zakresu odpowiedzialności (pomyśl o odpowiedzialności pilota prowadzącego samolot pasaŜerski), — rangi celu (wyobraź sobie, Ŝe kopiesz rów melioracyjny, a potem, Ŝe wydobywasz ukryty przed wiekami skarb). Generalnie moŜna stwierdzić, Ŝe przy wykonywaniu aktywnych i odpowiedzialnych zadań twoje myśli w o wiele mniejszym stopniu wędrują jak obłoki po niebie niŜ przy wykonywaniu zadań pasywnych, takich jak oglądanie telewizji, słuchanie muzyki czy czytanie ksiąŜki. To, Ŝe moŜesz nie koncentrować się w czasie czytania, wynika z faktu, iŜ gdy uśniesz nad lekturą, nic strasznego się nie stanie. ZAPAMIĘTAJ: WaŜną techniką poprawiania koncentracji jest zmuszenie siebie do zwiększenia stopnia zaangaŜowania. MoŜesz tego dokonać, zmieniając pasywną formę zadania w bardziej aktywną. Przykłady: • Słuchając kogoś, zadawaj pytania. • Czytając ksiąŜkę, podkreślaj najwaŜniejsze fragmenty, rób uwagi na marginesach.

• Mówiąc, uŜywaj rąk, zmieniaj tonacje głosu, stosuj inne środki ekspresji i wyrazu. Więcej praktycznych rad związanych ze słuchaniem, czytaniem

1

łowieniem

znajdziesz w tej ksiąŜce w odrębnych rozdziałach Poświęconych tym czynnościom. Nagradzaj siebie tylko za dobrą koncentrację. Jeśli przerywasz zaplanowaną wcześniej naukę, by obejrzeć film, coś przekąsić czy pogadać z przyjaciółką, to stosujesz fatalną zasadę nagradzania się za brak koncentracji. Takie postępowanie przechodzi w nawyk i osłabia twój charakter. Jak tego unikać? To proste. Gdy chcesz czytać uwaŜnie i nic ci z tego nie wychodzi, postanów sobie, Ŝe weźmiesz się w garść i przeczytasz przynajmniej trzy strony z pełną koncentracją. ZAPAMIĘTAJ: Gdy trudno jest ci się skoncentrować, przyrzeknij sobie, Ŝe przeczytasz przynajmniej 3 strony z pełną , koncentracją, a dopiero wtedy zrobisz przerwę. Zawsze staraj się zakończyć sesję dobrą koncentracją. Przyjrzyj się sportowcom, jak finiszują; i ty na końcu wykrzesasz z siebie resztki sił.

TECHNIKI NA KONCENTRACJĘ v (Zaczerpnięte z ksiąŜki: Richard Fenker i Rev Mullins “Stop Studying, Start Learning"). ZADANIE: Przed przystąpieniem do czytania rzuć okiem na nazwy poszczególnych technik i postaraj się wywnioskować, o jakie pomysły tu chodzi. Swoje idee zapisz w dzienniku, a po przeczytaniu tekstu z ksiąŜki porównaj. MoŜe przy okazji wymyślisz nowe, oryginalne techniki? Spróbuj. • KRÓTKO, ALE SŁODKO O wiele lepiej mieć do czynienia z krótkim zadaniem, nad którym jesteś w stanie w pełni się skoncentrować, niŜ z dłuŜszym, w czasie którego twoja koncentracja pulsuje niczym przypływy i odpływy morza. ZADANIE: Postaraj się zbadać twoje “przedziały koncentracji" dla róŜnorodnych czynności

związanych

z

uczeniem

się,

jak

na

przykład

rozwiązywanie

zadań

matematycznych, przyswajanie obcych słówek, uczenie się wiersza na pamięć. Swoje “osiągi" zanotuj w dzienniku. Terminem “przedział koncentracji" określamy tutaj czas, w którym jesteś w stanie w pełni skoncentrować się na danym zadaniu, tj. czas, w którym twoja uwaga nie wędruje poza ramy zadania. Przedział ten u róŜnych osób i przy róŜnych czynnościach jest inny. Po ustaleniu swoich “przedziałów czasowych" staraj się ich przestrzegać. Oczywiście, gdy są one bardzo krótkie, powinieneś poprzez stosowanie rad, których ci juŜ dostarczyłem i tych, które

jeszcze znajdziesz w dalszej części tego rozdziału, dąŜyć do tego, by je wydłuŜyć. Gdy spostrzeŜesz, Ŝe przed upłynięciem właściwego czasu twoja uwaga zaczyna “wędrować", pozwól jej na to, lecz nie kończ sesji. Zrelaksuj się i po kilku minutach powróć do nauki. Gdy ta praktyka przerodzi się w nawyk, przekonasz się, Ŝe coraz rzadziej będziesz musiał relaksować się w trakcie uczenia, a i twoje “przedziały koncentracji" wydłuŜą się. ZAPAMIĘTAJ: Staraj się utrzymać uwagę do końca “przedziału koncentracji", a gdy masz z tym trudności, zrelaksuj się i dokończ sesję. Przy stosowaniu tej techniki istotne jest, aby “przedział koncentracji" był naprawdę okresem napiętej uwagi. Nie wliczaj do niego czasu, gdy siedzisz w miejscu pracy i przez 5 lub 10 minut wiercisz się przymierzając do zadania. To tak, jakby do czasu biegu na określonym dystansie wliczano czas rozgrzewki. Ponadto, gdy zauwaŜysz, Ŝe przestajesz się koncentrować, nie traktuj tego jako dzwonka na przerwę czy, jak kto woli, na bujanie w obłokach. To jedynie sygnał, by szybko powrócić do stanu wzmoŜonej uwagi. Im szybciej powrócisz do tego stanu, tym łatwiej go utrzymasz i jednocześnie będziesz pracować nad własną samodyscypliną. • JEDZ WARZYWA PRZED DESEREM Zgodnie z tą techniką, gdy czujesz, Ŝe twoja koncentracja zaczyna się obniŜać, postaw przed sobą cel, Ŝe przeczytasz jeszcze dwie strony. A gdy go osiągniesz, zrób przerwę, ale nie wcześniej. Istotne w tej • technice jest to, Ŝeby stopniowo zwiększać zadanie do wykonania po r załamaniu się koncentracji, na przykład liczbę stron do przeczytania. "• W ten sposób stopniowo będziesz poprawiać swoją koncentrację i twoja nauka będzie efektywniejsza. Ponadto, widząc przed sobą “finisz", zdobędziesz się na dodatkowy wysiłek i przeczytasz tekst w miarę szybko, uwaŜnie i z dobrym zapamiętaniem. ZAPAMIĘTAJ: Przed nie zaplanowaną przerwą wyznacz sobie zadanie i stopniowo je zwiększaj (np. liczbę stron do przeczytania, słówek do nauczenia się), zanim pozwolisz sobie na odpoczynek. Podstawowa róŜnica pomiędzy technikami “krótko, ale słodko"

1

“zjedz warzywa

przed deserem" polega na tym, Ŝe pierwsza odnosi się do czasu i ma za zadanie pomóc w realizacji wcześniej ustalonego “przedziału koncentracji", natomiast druga do wielkości zadania, które stopniowo powinieneś zwiększać. Ta druga jest więc odpowiednia dla osób bardziej zaawansowanych w ćwiczeniu koncentracji lub bardziej zdyscyplinowanych. Wybierz tę, która ci odpowiada. • NIE SIEDŹ SZTYWNO, ZRÓB COŚ Spośród dotychczas wymienionych metod ta jest najłatwiejsza do zastosowania. ObniŜenie się koncentracji wynika często z faktu, Ŝe wykonujesz czynność, która w zbyt

małym stopniu cię absorbuje. Czytanie czy uczenie się wiersza angaŜuje jedynie oczy, usta, czasem ręce i moŜe to być zbyt mało, aby twój umysł pozostawał w stanie koncentracji. Co naleŜy wtedy zrobić? Przestawić się z uczenia pasywnego na aktywne. Przypomnij sobie, ile razy siedziałeś nad ksiąŜką w stanie otępienia i nic nie robiłeś, by to zmienić, a czas sobie płynął. Gdy przyłapiesz się na takim marnotrawstwie, nie zwlekaj i wydaj sobie rozkaz (bez stawania na baczność, chociaŜ kto wie, moŜe ta czynność pobudziłaby twoje ciało do działania), aby: — podkreślać istotne zdania, wyrazy, — zaznaczać fragmenty tekstu, — pisać na marginesach, v — tworzyć skojarzenia wyobraŜeniowe, — komentować ustnie, — parafrazować konkluzje zawarte w tekście, — posługiwać się technikami mnemonicznymi, — tworzyć mapy myślowe, — formułować pytania do zagadnień, które trudno ci zrozumieć, — wyobraŜać sobie, Ŝe tłumaczysz koledze treści zawarte w czytanym materiale, — zabawić się w aktora i recytować to, co czytasz. ZADANIE: Wymyśl róŜne inne działania, które radykalnie uaktywnią twoje uczenie się. Zapisz je w dzienniku i oczywiście... stosuj. • TRAWA JEST BARDZIEJ ZIELONA Powodem obniŜenia się twojej koncentracji moŜe być znudzenie, przesycenie tematem, którym się zajmujesz, lub chęć robienia w danym dniu czegoś innego. WyŜej wymieniona technika sprowadza się do tego, Ŝe przestajesz się zajmować danym zadaniem i zabierasz się do innego, bardziej aktywizującego umysł i ciało. I tak na przykład, gdy czujesz, Ŝe masz juŜ dosyć historii, bierzesz się do rozwiązywania zadań z matematyki. Jednak zachowaj umiar. Nie zmieniaj działań co 5 czy 10 minut, bo nawet Teleexpress trwa dłuŜej. W tej sytuacji optymalny czas koncentracji to 30 minut, ale gdy nie jesteś w stanie koncentrować się na określonym zadaniu tak długo, postaraj się wytrwać przynajmniej 20 minut. ZAPAMIĘTAJ: Gdy jesteś znudzony lub znuŜony zadaniem, które wykonujesz, zacznij się uczyć czegoś innego, bardziej aktywizującego twój umysł i ciało. DODATKOWE ĆWICZENIA NA KONCENTRACJĘ 1. Przed przystąpieniem do nauki lub gdy czujesz, Ŝe masz kłopoty z koncentracją,

wykonaj następujące ćwiczenia oparte na technikach relaksacyjnych: PołóŜ się lub usiądź, zamknij oczy i koncentruj się na oddychaniu, pozwalając aby natrętne myśli, troski, zmartwienia stopniowo odpływały. Wdech i wydech, wdech i wydech... Gdy czujesz, Ŝe jesteś uspokojony i zrelaksowany, rozpocznij swoją sesję uczenia się. 2. Gdy jesteś osobą nadpobudliwą, wykonaj kilka ćwiczeń fizycznych, aby stonować swoją energię. 3. Wybierz sobie na ścianie (lub narysuj na kartce i powieś na \ ścianie) wyraźny punkt. Usiądź przed ścianą w odległości około ) l metra, tak abyś musiał podnieść wzrok (nie głowę) o około 20-40 stopni i obserwuj punkt. Pozwól twojemu ciału i twoim oczom, aby się rozluźniły. Skoncentruj uwagę na punkcie, tak jakby nic poza nim nie było na świecie. Wpatruj się w punkt tak długo, aŜ poczujesz się zmęczony. Wtedy natychmiast przerwij. KaŜdego następnego dnia staraj się przedłuŜyć ćwiczenie o jedną minutę, aŜ dojdziesz do 20 minut. 4. Na wysokości oczu, około l metra przed sobą, ustaw zapaloną świecę. Dalej postępuj jak w poprzednim ćwiczeniu. Pamiętaj, aby ćwiczyć w pomieszczeniu, w którym nikt ci nie przeszkadza i do którego nikt w czasie ćwiczenia nie będzie wchodził. Ćwicz raz dziennie. 5. Stosuj następujące afirmacje: • Koncentracja na tym, co robię, sprawia mi przyjemność. • Kiedy tylko chcę, potrafię się skoncentrować. • Koncentrowanie się na tym, co robię, stanowi moją mocną stronę. • Jestem w stanie utrzymać koncentrację przez długi czas. ZADANIE: Wymyśl inne afirmacje pomagające poprawić koncentrację ze szczególnym uwzględnieniem twoich słabych punktów (np. gdy masz kłopoty z koncentrowaniem się podczas uczenia się określonego przedmiotu). I oczywiście stosuj te, które ci zaproponowałem.

ROZDZIAŁ VIII MYŚLENIE

Co zyskasz, czytając ten rozdział

Przekonasz się, Ŝe bardziej opłaca się rozumieć poszczególne koncepcje, niŜ je zapamiętywać. Poznasz strategie ułatwiające rozumienie czytanego materiału, Zaczniesz metodycznie rozwiązywać problemy. Dowiesz się, co to jest myślenie wizualne i w czym ci ono moŜe i pomoc. Zapoznasz się z zestawem ćwiczeń wizualizacyjnych i przekonasz, i Ŝe warto je wykonywać.

MYŚLENIE Myślę, więc rozumiem.

KaŜdego dnia “produkujemy", świadomie czy nieświadomie, tysiące myśli. Większość z nich nie zostaje “ucieleśniona", czyli zamieniona w określone działania. Nie znaczy to jednak, Ŝe są one zbędne, i Ŝe swobodnie moglibyśmy się bez nich obyć. Nasz mózg, stanowiący najbardziej genialne “urządzenie" w układzie słonecznym (i nie tylko), aby móc sprawnie funkcjonować, musi być uŜywany. Z tego powodu wiele procesów myślowych przebiega nie tylko w stanie czuwania (gdy nie śpimy), ale i w czasie snu (marzenia senne). Jest to jedna strona medalu. Jest i druga — o wiele dla nas waŜniejsza. Myślenie pozwala nam gromadzić informacje (współpracując w tym zakresie z pamięcią), podejmować decyzje, wyciągać wnioski, analizować, rozwiązywać problemy, wyznaczać sobie cele i umieć się znaleźć w nowych sytuacjach. Nie jest to pełny rejestr wszystkich czynności, które wykonujemy dzięki myśleniu, ale w zupełności wystarczający. Sporządzenie kompletnego wykazu zajęłoby nam duŜo czasu i ostatecznie sprowadziłoby nas na manowce: zaprzeczyłoby idei, którą propaguję na łamach tej ksiąŜki “od ogółu do szczegółu". Łatwo bowiem pogubić się w szczegółach i stracić z pola widzenia ogólny sens i wątek. A niestety, z taką sytuacją w trakcie uczenia się czy studiowania często mamy do czynienia. Zapamiętanie dziesiątków dat, definicji czy praw, a nawet dowodów z analizy matematycznej odbywa się niestety, w sposób wyrwany z kontekstu i sprowadza (niestety po raz kolejny) do wkuwania. W rozdziale “Pamiętanie" sporo miejsca poświęciłem porównaniu pamiętania materiału przyswojonego ze zrozumieniem i zapamiętanego metodą wkuwania. Jednak rozumienie powinno stanowić najwaŜniejszą umiejętność ucznia, studenta i kaŜdej istoty pragnącej prowadzić Ŝycie celowe i świadome. Dlaczego napisałem powinno? Bo wielu z nas nie rozumie do końca tego, czego się uczy. Rozumienie stanowi fundament procesu uczenia się czy studiowania, a takŜe kaŜdej innej działalności. Kluczem do Ŝycia pełnego sukcesów jest zdolność do rozumienia własnych doświadczeń, niezaleŜnie od tego, czy ich źródłem są ksiąŜki, (takŜe prasa, radio i telewizja), ludzie (relacje, w jakie z nimi wchodzisz) czy jakiekolwiek sytuacje, z jakimi masz na co dzień co czynienia. Jeśli rozumiesz ideę to: — prawdopodobnie ją zapamiętasz, poniewaŜ zrozumienie pozwala na powiązanie jej z wiedzą, którą uprzednio zdobyłeś; — jesteś w stanie umieścić ją w szerokim kontekście, co oznacza, Ŝe bez trudu zastosujesz ją w innych sytuacjach niŜ ta, którą zaprezentowano w czasie lekcji czy wykładu.

Wielu z was nie lubi matematyki czy fizyki, a wynika to głównie z faktu, Ŝe wymienione przedmioty bazują na “trudnych" koncepcjach, które wszakŜe przestają być trudne, jeśli się je... zrozumie. I tu mała dygresja. System kształcenia stosowany w szkołach i na uczelniach wymaga przede wszystkim pamiętania. Jeśli jesteś studentem, przyznaj się z ręką na sercu, ile pamiętasz z danego materiału po dwóch czy trzech tygodniach od egzaminu. Mało! W efekcie takiego kształcenia wyrobiłeś sobie strategie uczenia się przez zapamiętywanie. A gdy przychodzi do rzeczywistej weryfikacji stopnia przyswojenia danej wiedzy, zaczynają się problemy. MYŚLENIE ROZSZERZA HORYZONTY KaŜdy z nas ma określony horyzont myślowy, w ramach którego interpretuje, klasyfikuje i rozumie otaczający go świat. Zrozumienie nowych koncepcji czy idei często sprawia, Ŝe horyzont myślowy ulega poszerzeniu lub innej przemianie. Jeśli np. w czasie lekcji języka obcego nauczyciel poleci napisać drobne scenki, a potem odegrać je, to twój horyzont myślowy ulegnie wzbogaceniu o nowe metody nauki języków obcych, odmienne od “tradycyjnych" (czytanie i pisanie), a jednocześnie rozszerzy się, bowiem uświadomisz sobie główny cel nauki języków — umiejętność naturalnego, tj. ustnego, komunikowania się. MYŚLENIE POZWALA UOGÓLNIAĆ Rozumienie jest ciągłym procesem generalizowania. Na początku tworzysz wąski horyzont myślowy do rozumienia świata, a następnie rozszerzasz go w wyniku napływających nowych informacji. Gdy ktoś z Afryki znajdzie się po raz pierwszy w kraju, w którym pada śnieg, zamarzają rzeki i jeziora, to wyciągnie wniosek, Ŝe woda występuje w przyrodzie nie tylko w stanie ciekłym (jak do tego był przyzwyczajony), ale równieŜ i w stanie stałym. MYŚLENIE ORGANIZUJE Rozumienie umoŜliwia organizowanie nowo nabytych informacji. Stają się one elementami ogólnej wiedzy, powiązanymi coraz bardziej skomplikowaną siecią wzajemnych relacji. Stają się teŜ bazą dla nowych idei, inspirują nowe procesy myślenia. MYŚLENIE A UCZENIE KONCEPCYJNE Koncepcja stanowi zasadę, która znajduje zastosowanie w wielu sytuacjach. Z reguły koncepcje prezentowane są w szczególnym kontekście z kilkoma szczegółowymi przykładami. Zadaniem uczącego się jest wydedukować zasadę z tych kilku przykładów, a następnie samodzielnie rozszerzyć jej zastosowanie do nowych i róŜnych sytuacji. Koncepcji moŜesz się uczyć na dwóch poziomach. MoŜesz zapamiętać definicje wraz z przykładami i mieć cichą nadzieję, Ŝe pytania na klasówce, kolokwium czy egzaminie

ustnym będą dosłownie wynikały z przykładów lub sprowadzały się do przedstawienia (skopiowania) jednego z nich. Jest to pamięciowa koncepcja uczenia się, która nie ma nic wspólnego z uczeniem koncepcyjnym. Drugi poziom uczenia się nowej zasady wymaga zrozumienia. Rozumiesz znaczenie koncepcji w tym sensie, Ŝe dostrzegasz: — dlaczego ona “działa" w podanych przykładach, — jak ją zastosować w nowych sytuacjach. Im lepiej zrozumiałeś koncepcję, tym swobodniej moŜesz ją rozszerzać poza podane (przez nauczyciela) przykłady do rozwiązywania róŜnych problemów. ZAPAMIĘTAJ: Jeśli nauczyciel czy wykładowca wymagają tylko zapamiętania koncepcji, idź o krok dalej i postaraj się ją zrozumieć. STRATEGIE SPRZYJAJĄCE UCZENIU SIĘ ZE ZROZUMIENIEM

Podstawową cechą strategii sprzyjających zrozumieniu jest aktywność. Strategie, o których mówimy, są metodami zapewniającymi, Ŝe twój umysł jest aktywnie zaangaŜowany w proces uczenia, co znaczy, Ŝe ty rzeczywiście pragniesz przyswoić sobie materiał, a nie występujesz w roli obserwatora. ZAPAMIĘTAJ: śeby zrozumieć koncepcję, musisz być aktywny, tj, musisz pragnąć ją zrozumieć. Co to jest myślenie? Myślenie to złoŜona działalność realizowania przez umysł, polegająca na ciągłym gromadzeniu, interpretowaniu, kojarzeniu nowych informacji z juŜ zgromadzonymi, tworzeniu i rozszerzaniu kategorii, generalizowaniu i stosowanie tego, czego się nauczyłeś, do nowych sytuacji. WYBRANE STRATEGIE (Według “Stop Studying, Start Learning" — Richard Fenker i Rev Mullins) STRATEGIA NR 1: PARAFRAZUJ Parafrazowanie jest to proces “opowiadania własnymi słowami" o tym, co usłyszałeś lub przeczytałeś. Nierozsądnie byłoby parafrazować wszystko, czego się uczysz. Jest to szczególnie przydatne, gdy nie jesteś pewien, Ŝe rozumiesz to, co czytasz. Jeśli przeredagujesz nowe idee czy koncepcje, posługując się znaną terminologią, łatwiej ci będzie je zrozumieć i zapamiętać. W twoich pierwszych próbach parafrazowania język powinien być prosty i naturalny. Dzięki temu treść parafrazy będzie kojarzona przez twój umysł z wiedzą, którą juŜ masz.

Gdy twoje rozumienie nowych idei się poprawi, to automatycznie parafrazowanie stanie się bardziej złoŜone. Wiele terminów i koncepcji, które na początku wydawały ci się bardzo trudne, uznasz z czasem za proste i naturalne. Parafrazowanie jest sposobem na sprawdzenie, czy dobrze zrozumiałeś nowy materiał. Jeśli naprawdę zrozumiałeś, parafrazowanie będzie dla ciebie łatwe. Jeśli natomiast zrozumienie jest częściowe i opiera się na obcej ci terminologii, to parafrazowanie będzie przeszkodą nie do pokonania. ZADANIE: Przeredaguj swoimi słowami następujące zdanie: “SprzęŜenia zwrotne są podstawą interakcji zachodzących pomiędzy homo sapiens i otoczeniem". STRATEGIA NR 2: PYTANIE — ODPOWIEDŹ Jest ona prosta. Sprowadza się do tego, Ŝe formułujesz pytania do materiału, którego się uczysz, a następnie próbujesz na nie odpowiedzieć, nie zaglądając do tekstu. śeby sprawnie stosować tę strategię, musisz być w stanie dobrze formułować pytania. W przeciwnym wypadku powinieneś najpierw wyćwiczyć tę umiejętność. Strategia “pytanie — odpowiedź" ułatwia zrozumienie czytanego tekstu, poniewaŜ stanowi aktualny proces, w czasie którego kierujesz swoją uwagę na waŜne punkty materiału. Jeśli nauczysz się zadawać sobie samemu znaczące pytania dotyczące przyswajanego materiału, to z równie dobrym skutkiem moŜesz stosować tę metodę w trakcie lekcji czy na ćwiczeniach. Łatwiej teŜ będzie ci przewidzieć pytania, które moŜe zadać nauczyciel. PomoŜe ci to zorientować się, które części materiału rozumiesz, a których nie. Zadawanie pytań jest uŜytecznym ćwiczeniem zarówno w przypadku, gdy jesteś w stanie na nie odpowiedzieć, jak teŜ wtedy, gdy nie jesteś. Drugi przypadek informuje, Ŝe potrzebujesz dodatkowej nauki i określa, w którym miejscu materiału potrzebna ci pomoc. Stwierdzisz teŜ, Ŝe proces formułowania pytań bardzo ci ułatwi zrozumienie materiału. STRATEGIA NR 3: BĄDŹ NAUCZYCIELEM Ta metoda odznacza się cechami dwóch pierwszych. Wyobraź sobie, Ŝe mniej zdolnemu przyjacielowi masz wyjaśnić zagadnienia, których się uczysz. Twoje wyjaśnienia powinny być jasne i wyraŜone prostym językiem. Jeśli jesteś niepewny, czy właściwie zrozumiałeś niektóre partie materiału, to zapewne twój wyimaginowany przyjaciel teŜ będzie miał kłopoty z ich zrozumieniem, i tam właśnie zada ci najwięcej pytań. Jeśli natrafisz na pytania, na które nie jesteś w stanie odpowiedzieć jasno, to skorzystaj z pomocy nauczyciela czy koleŜanki. STRATEGIA NR 4: ZRÓB TO SAM Znajduje ona szczególne zastosowanie podczas uczenia się materiału z fizyki, chemii

czy biologii. Stosując ją, moŜesz np. przetestować w wannie prawo Archimedesa. Łatwo je zrozumiesz i niełatwo... zapomnisz. MYŚLENIE WIZUALNE (Na podstawie ksiąŜki: “Stop Studying, Start Learning" — Richard Fenker i Rev Mullins).

Myślenie wizualne, jak zaznaczyłem w rozdziale “Co dwie półkule, to nie jedna", stanowi umiejętność realizowaną przy uŜyciu prawej półkuli mózgowej. Odpowiednio wyćwiczone, moŜe być drogą do poprawy: , • pamięci, rozwiązywania problemów, umiejętności rozumienia kreatywności, samooceny, samokontroli. ZADANIE: Zastanów się, które z podanych wyŜej umiejętności chcesz poprawić. W ten sposób zmobilizujesz siebie do ćwiczeń w myśleniu wizualnym. W dzienniku zapisz intencję poprawy, wyszczególniając te umiejętności. Czytaj tę intencję (najlepiej na głos) rano i wieczorem. Myślenie wizualne to myślenie za pomocą obrazów lub wyobraŜeń zamiast słów. ELEMENTY MYŚLENIA WIZUALNEGO • “Widzenie", polegające na właściwym wizualnym odbiorze świata. • “WyobraŜanie sobie", czyli tworzenie obrazów umysłowych. • “Rysowanie", czyli prezentowanie tych idei w umyśle w jakiś sposób. Umiejętności te w szkołach nie są rozwijane, gdyŜ nauczanie ma charakter werbalnoanalityczny i sprowadza się do czytania, pisania, mówienia i matematycznego wnioskowania. Jeszcze nie wszystko stracone. MoŜesz rozwinąć te umiejętności poprzez dokładne prze-'' studiowanie tego rozdziału, a przede wszystkim poprzez wykonywanie j zawartych w nim ćwiczeń. MYŚLENIE WIZUALNE A PERCEPCJA (ODBIÓR) Prawie kaŜda działalność do pewnego stopnia zawiera w sobie myślenie wizualne, na przykład chodzenie, jazda samochodem, czytanie, pisanie itp. Mówiąc inaczej, kaŜda czynność zawierająca wizualną percepcję zawiera wizualne myślenie. Ale jest teŜ wiele innych form myślenia wizualnego. NaleŜą do nich między innymi pamięciowe obrazy z przeszłości, które wyobraŜasz sobie w twoim umyśle. ZADANIE: Przypomnij sobie poprzez wyobraŜenie twoje piąte urodziny. Gdy masz z

tym trudności, to wróć do ćwiczenia później, gdy wyćwiczysz juŜ swoje myślenie wizualne. Innym przykładem myślenia wizualnego nie związanego z percepcją jest snucie marzeń na jawie, zwane teŜ bujaniem w obłokach lub fantazjowaniem. Fantazjowanie moŜe dotyczyć marzeń, Ŝyczeń, rozwiązywania problemów, twórczości, itp. Jego akcja moŜe się toczyć w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Bujanie w obłokach stanowi jedną z waŜniejszych przyczyn kiepskiej koncentracji, a co za tym idzie o wiele mniej efektywnego uczenia się. Zatem proponuję: Zamiast fantazjować, naucz się myśleć wizualnie. Czynności, przy których myślenie wizualne jest bardzo pomocne: • Zapamiętywanie. Wizualizując materiał, który pragniesz zapamiętać, wpływasz na powstawanie połączeń, które przenoszą informacje z pamięci krótkoterminowej do długo terminowej. Pamiętanie materiału przyswojonego zarówno poprzez zrozumienie, jak i metodą wkuwania moŜna bardzo poprawić dzięki zastosowaniu wizualizacji. Nie tylko, Ŝe przyspiesza ona proces zapamiętywania nowych treści, ale teŜ pomaga przypominać je sobie, dostarczając dodatkowych “tras", umoŜliwiających dotarcie do zmagazynowanych informacji. • Rozwiązywanie problemów i rozumienie. Przy omawianiu tych zagadnień zaznaczyłem, Ŝe istotnym dla nich czynnikiem jest czas. Potrzebujemy go, aby zmienić lub rozszerzyć nasz pogląd na świat poprzez dołączenie nowych informacji, zestawić fakty, aby stworzyć najlepsze warunki do rozwiązania problemu. Wizualizacja bardzo przyspiesza te procesy, umoŜliwiające widzenie wszystkich składników nowych sytuacji i problemu równocześnie. • Działania kreatywne. Wyobraźnia jest kategorią często wspominaną przy opisywaniu procesów myślowych, na których opiera się praca twórcza. Tworzenie to w duŜej mierze proces wizualny, zawierający bieŜące wyobraŜenia, bujanie w obłokach, sny lub wspomnienia. Większość metod pozytywnego wpływania na zdolności twórcze bazuje na wprowadzaniu danej osoby w nastrój pozwalający na spontaniczną wizualizację lub przepływ wewnętrznych wyobraŜeń. Dlatego, gdy poprawisz swoją umiejętność wizualnego myślenia, to zwiększysz swój potencjał twórczy. • Samokontrola. WyobraŜenia, które tworzymy o sobie samych, wpływają na to, jak myślimy, zachowujemy się i czujemy w świecie rzeczywistym. Dzięki temu — jeśli wyrobimy w sobie umiejętność kontrolowania wewnętrznych zakłóceń i widzenia siebie w pozytywnym świetle — nasze relacje z ludźmi i generalnie ze światem radykalnie się poprawią. JakŜe prawdziwe

jest stwierdzenie: “Jesteś tym, kim myślisz, Ŝe jesteś". Ja zaś proponuję swobodną parafrazę znanego porzekadła: “Jak się widzisz (wizualizujesz), tak się z Ŝycia cieszysz". CZYNNOŚCI PRZED ROZPOCZĘCIEM WIZUALIZACJI 1. Znajdź odosobnione, spokojnie miejsce, w którym nikt i nic nie będzie ci przeszkadzać. 2. Wprowadź się w stan relaksu, wykorzystując ćwiczenia relaksacyjne z rozdziału “Denerwowanie się". Jeśli chcesz wzmóc efekt, zastosuj teŜ ćwiczenia z rozdziału “Co dwie półkule, to nie jedna". 3. Gdy jesteś juŜ zrelaksowany, skoncentruj się na obrazach, które mają stanowić treść ćwiczeń wizualizacyjnych (będą podane w dalszej części tego rozdziału). Jeśli pojawia się jakaś natarczywa myśl, to pozwól jej “dryfować" lub “odpłynąć". Nie skupiaj na niej swojej uwagi, to szybko zniknie. 4. ZauwaŜaj (i utwierdzaj się wewnętrznie w tym przeświadczeniu), Ŝe wizualizowane obrazy stają się coraz bardziej wyraziste i Ŝywe, co dowodzi, Ŝe twoja zdolność do koncentrowania się jest coraz doskonalsza. 5. Pamiętaj, Ŝe wizualizacja to proces, w którym nie ma miejsca na twoje dialogi wewnętrzne. Na początku ćwiczeń wizualizacyjnych będą one stanowić dość duŜą przeszkodę. Negatywne myśli na temat samego siebie oraz jakości wizualizowanych obrazów są bardzo destruktywne. Jeśli piskliwy, natrętny głosik stale będzie cię przekonywał, Ŝe nie jesteś dobry w tym, co robisz lub Ŝe wyobraŜane przez ciebie obrazy są bardzo niewyraźne, to powinieneś go zlekcewaŜyć i najnormalniej w świecie skierować swoją uwagę z powrotem na wyobraŜenie. ĆWICZENIA WIZUALIZACYJNE

1. Zacznij od wizualizowania kolorów. Napełnij swój umysł kolorem niebieskim, zielonym, czerwonym czy jakimkolwiek innym, jaki wybierzesz. Skoncentruj w pełni swoją świadomość na widzeniu kolorów wyraźnych i czystych. Jeśli kolory tworzone przez twój umysł wydają ci się być niewyraźne (najprawdopodobniej na początku tak będzie), to koncentruj się na cechach róŜniących kolory między sobą, np. na tym, jak zielony róŜni się od Ŝółtego. Koncentruj się na róŜnicy, zgłębiaj ją i w ten sposób kolory będą stawać się coraz bardziej wyraźne. 2. Następnie spróbuj wyobraŜać sobie znane ci geometryczne kształty, takie jak okrąg, kwadrat czy trójkąt. Na początku narysuj jeden z tych kształtów na kartce (najlepiej z bloku rysunkowego) i umieść go przed sobą na poziomie oczu. Pozwól twojemu “wewnętrznemu

oku" analizować kaŜdą część figury w detalach, jej wielkość, kształt czy kolor. Wizualizuj obiekt obracający się. Nie popadaj w przygnębienie, jeśli będziesz mieć kłopoty z wykonaniem tego ćwiczenia i nie wyciągaj pochopnych wniosków. Niektórym ludziom przychodzi o wiele trudniej wyobraŜać sobie abstrakcyjne kształty niŜ konkretne obiekty czy twarze. Zapewne ty właśnie do nich naleŜysz. 3. Kolejny krok to wyobraŜanie sobie znanych ci obiektów trójwymiarowych, takich jak krzesło, piłka, pomidor, ołówek, szklanka. Umieść przedmiot w niedalekiej odległości przed sobą i zrelaksuj się. Następnie obserwuj go, potem zamknij oczy i staraj się go wizualizować. W czasie tego ćwiczenia studiuj przedmiot w szczegółach i staraj się dołączać je do twojego umysłowego obrazu. Następnie zrelaksuj się jeszcze bardziej i pozwól umysłowi wykreować obraz przedmiotu bez krytycznych uwag ze strony wewnętrznego głosu. 4. Wizualizuj znane ci osoby lub zwierzęta. Koncentruj się na twarzy, studiuj dokładnie kaŜdy szczegół. Następnie pozwól twojej wyobraźni na zmianę perspektywy. Patrz wewnętrznym wzrokiem z daleka, a potem z bliska. Oglądaj twarz z prawej strony, z lewej strony i na koniec z tyłu. MoŜesz wyciągnąć wniosek, Ŝe wizualizowanie nie podlega prawom fizycznym. MoŜesz przybliŜyć obiekt lub poruszać się wokół niego (siedząc, rzecz jasna, w miejscu). 5. Następnie wizualizuj znany ci dom czy budynek, wyobraŜaj sobie, Ŝe otwierasz drzwi i wchodzisz do środka. Studiuj podłogę przed tobą, to, co znajduje się na ścianach. Pozwól twojemu “wewnętrznemu oku" na przemieszczanie się z pokoju do pokoju i rejestrowanie mebli, kolorów, okien, obrazów wiszących na ścianach i innych szczegółów. Następnie wyjdź z budynku i badaj jego otoczenie tak samo jak wcześniej, wychwytując szczegóły. 6. Teraz wizualizuj dynię. Jasnopomarańczową dynię z zieloną łodygą. Wyobraź sobie, Ŝe ta dynia unosi się przed tobą, powoli do sufitu. Pozwól jej opaść do poziomu twoich oczu i obserwuj, jak obraca się szybciej i szybciej. Nagle zatrzymuje się i zaczyna się robić mniejsza i mniejsza, aŜ osiąga wielkość jabłka. Potem zmienia kolor i staje się jasnoniebieska, następnie zielona, aŜ w końcu z powrotem pomarańczowa. 7. Wyobraź sobie siebie samego leŜącego wygodnie na łóŜku. Dokonaj w umyśle przeglądu twojego pokoju, przyglądaj się znanym ci przedmiotom i meblom. Następnie powtórz ten przegląd, ale tym razem w wyobraźni. Poruszaj się po pokoju, przyglądając się z bliska przedmiotom, meblom, oknom i drzwiom. Potem popatrz na okno i odczuj (w

wyobraźni oczywiście), jak powoli i delikatnie lecisz w jego kierunku i w końcu wylatujesz na zewnątrz. Odczuwaj, jak szybujesz w powietrzu coraz wyŜej i wyŜej, aŜ znajdziesz się ponad okolicą, w której mieszkasz. Obserwuj z tej perspektywy ulice, domy i drzewa. Następnie zacznij łagodnie i powoli szybować z powrotem na ziemię. Wyląduj delikatnie na swoich stopach. 8. Teraz wizualizuj bardzo szczególne dla ciebie miejsce, na przykład takie, gdzie najchętniej spędzasz wakacje, albo takie, które bardzo chcesz odwiedzić. MoŜe to być miejsce wykreowane przez twoją wyobraźnię. Powinno ono być ciche i spokojne. Ty znajdujesz się w tym miłym dla ciebie otoczeniu i czujesz się bardzo dobrze. Obserwuj kolory, kształty i inne cechy tego miejsca. Jeśli znajdujesz się w środowisku przyrodniczym, to odczuwaj ciepło promieni słonecznych i lekki podmuch wiatru. Wychwytuj zapachy i odgłosy. MoŜesz zapragnąć odwiedzać to miejsce wiele razy później, w przyszłości. Wizualizuj siebie przybywającego tam, aby wypocząć, rozwiązać problem lub wykonać jakieś ćwiczenie. 9. Wyobraź sobie, Ŝe w twoim szczególnym miejscu spotykasz bardzo mądrą osobę lub duchowego przewodnika. Kreuj w swoim umyśle obraz siebie samego witającego bardzo serdecznie tę osobę i wyraŜającego jej szacunek. Twój przewodnik moŜe być osobą rzeczywistą lub wyimaginowaną. Wizualizuj siebie zadającego mu pytania. Pragniesz, aby ci pomógł rozwiązać twoje problemy, np. szkolne. UwaŜnie wysłuchaj tego, co ci powie. 10. Wyobraź sobie inne specjalne miejsce, twoje stanowisko pracy, a precyzyjnie nauki, w którym znajdują się wszystkie potrzebne ci narzędzia czy przybory. Teraz wyobraź sobie w twoim miejscu pracy ekran, na którym pojawia się kaŜde wyobraŜenie, które pragniesz przywołać. ZauwaŜ, Ŝe twój przewodnik duchowy moŜe cię tu odwiedzić, gdy będziesz go potrzebować. Ćwicz widzenie ludzi i przedmiotów na twoim ekranie. JAK WYKONYWAĆ PODANE WYśEJ ĆWICZENIA • Wizualizuj w stanie relaksu. • Ćwicz z zamkniętymi oczami (z wyjątkiem fragmentów ćwiczenia, gdzie wstępnie przypatrujesz się rzeczywistym obiektom). • Wykonuj kaŜde ćwiczenie przynajmniej raz dziennie (moŜesz częściej) przez 710 dni i dopiero przechodź do następnego ćwiczenia. ZADANIE: Jest to właściwy moment na przerwę w lekturze tego rozdziału. Zrelaksuj się i spróbuj wykonać ćwiczenie wizualizacyjne nr 1. Jeśli nie widzisz kolorów, to dowód na to, Ŝe wykonywanie tych ćwiczeń jest dla ciebie bardzo wskazane. INNE ĆWICZENIA WIZUALIZACYJNE

Jeśli chcesz szybciej rozwinąć swoje myślenie wizualne, wykonuj dodatkowo następujące ćwiczenia: • Zarys figury. Weź dwa kawałki papieru — jeden czarny, drugi w innym, kontrastowym kolorze (Ŝółty, zielony). Z kolorowego papieru wykonaj trójkąt i umieść go w środku czarnej płaszczyzny. Następnie powieś ten czarny papier z trójkątem w środku na ścianie, tak aby środek trójkąta znajdował się na wysokości twoich oczu, gdy ty siedzisz na krześle. Następnie zrelaksuj się metodą podaną w tej ksiąŜce lub inną. Potem wpatruj się w środek trójkąta przez przynajmniej 30 sekund i szybko przesuń wzrok na pustą ścianę. Będziesz widzieć zarys trójkąta, ale czarnego. Do tego ćwiczenia moŜesz wykorzystać równieŜ inne figury geometryczne. • Pobudzanie siatkówki oka. Zamknij oczy (najlepiej w ciemnym pomieszczeniu) i delikatnie pocieraj lub uciskaj swoje powieki. To pobudzenie wywoła wraŜenie błysków światła. Próbuj z nich utworzyć wzory mające konkretny kształt. • Fotografia w umyśle. Udawaj, Ŝe twój umysł jest aparatem fotograficznym. Popatrz szybko na swoje otoczenie, następnie zamknij oczy i spróbuj wyobrazić sobie scenę, którą “fotografowałeś", tak wyraźnie jak to moŜliwe. Gdy nabędziesz pewnego doświadczenia, staraj się szkicować szczegóły oglądanej sceny. • Czytanie z wyobraŜaniem sobie. Kiedy czytasz, staraj się przetransformowywać dialogi występujące w ksiąŜce w wizualne obrazy. Twórz swoje własne historie lub obrazy jako odpowiedniki słownych stwierdzeń. Przy większej praktyce ta metoda moŜe pomóc w zapamiętywaniu nawet abstrakcyjnego materiału. • Wizualne ramy skojarzeniowe. Staraj się jak najczęściej wykorzystywać i wykonywać samemu diagramy, plany organizacyjne, wykresy i mapy. Zawierają one schematyczny obraz poszczególnych elementów i ich połączeń, dzięki czemu łatwiej moŜesz je sobie wyobrazić i zapamiętać. • Sny. Staraj się kontrolować twoje sny. Przed snem, zanim zaśniesz, gdy jesteś juŜ w stanie relaksu, wypowiedz sobie w myślach, o czym chciałbyś śnić. Następnie powiedz sobie, Ŝe jak się obudzisz, to chcesz sen zrozumieć i zapamiętać go.

ROZDZIAŁ IX PAMIĘTANIE

Co zyskasz, czytając ten rozdział

• Dowiesz się, Ŝe kluczem do dobrej pamięci jest sprawne przypominanie sobie. • Poznasz rodzaje pamięci. • Zrozumiesz, dlaczego masz kłopoty z przypominaniem sobie, • Dotrze do twojej świadomości, co najłatwiej odtworzyć z pamięci. • Poznasz efektywne techniki pamięciowe. • Z rozrzewnieniem będziesz przypominać sobie czasy, kiedy l zapominałeś.

PAMIĘTANIE Wystarczy, Ŝe zawodzą cię nerwy, po co ma cię jeszcze zawodzić pamięć.

Opracowując tę ksiąŜkę, najwięcej czasu poświęciłem zgłębianiu zagadnień związanych z pamięcią. Dlaczego? Przyczyn jest wiele. Wymienię najwaŜniejsze z nich. 1. DąŜę do poprawienia własnej pamięci, gdyŜ zamierzam niejednego się jeszcze nauczyć, a do tego celu efektywna pamięć jest mi jak najbardziej potrzebna. 2. Zapamiętywanie materiału zajmuje przeciętnemu uczniowi czy studentowi 70 do 90 proc. czasu poświęconego na naukę. JuŜ ta jedna przyczyna jest chyba wystarczająca, aby pamięci poświęcić w tej ksiąŜce sporo miejsca. Bez zapamiętywania nie tylko nie ma nauki, ale nawet szans na samodzielną egzystencję. Jak nasze ciało nie obejdzie się bez poŜywienia, tak mózg potrzebuje informacji docierających poprzez słuch, wzrok i pozostałe zmysły. Dla właściwego gospodarowania tymi informacjami mózgowi potrzebna jest pamięć, którą rzecz jasna posiada. Czym zatem jest pamięć? Jest to proces magazynowania informacji. Ta uproszczona definicja pomija istotny fakt, Ŝe zjawisko pamiętania składa się z dwóch odrębnych procesów: — kodowania, czyli magazynowania informacji. — odtwarzania zakodowanego materiału, czyli przypominania sobie w późniejszym okresie. Większość z was uwaŜa, Ŝe ma słabą pamięć, co utoŜsamia z niedoskonałą umiejętnością zapamiętywania. Jest to błędne mniemanie, poniewaŜ nasz mózg rejestruje wszystkie informacje (Ŝaden radar mu w tym nie dorówna), a problem słabej pamięci sprowadza się do kłopotów z przypominaniem sobie. Okazuje się, Ŝe tę umiejętność moŜna wyćwiczyć. Obiecuję ci, Ŝe rozwiniesz swoją pamięć, korzystając z praktycznych wskazówek zawartych w tym rozdziale i oczywiście w innych publikacjach poświęconych pamięci. RODZAJE PAMIĘCI

• PAMIĘĆ IRONICZNA Stanowi fotograficzną formę pamięci i trwa bardzo krótko — do jednej sekundy. UŜywasz jej na przykład przy grach komputerowych, gdy na ekranie przez chwilę pojawia się punkt i znika. • PAMIĘĆ KRÓTKOTERMINOWA Jest to natychmiastowa pamięć do odbioru informacji wzrokowych i słuchowych i trwa kilka sekund. Na podstawie badań stwierdzono, Ŝe jej pojemność wynosi do siedmiu pozycji (dlatego numery telefoniczne nie mają więcej niŜ siedem cyfr). ZADANIE: PoniŜej podano trzy róŜne numery telefonów. Postaraj sieje zapamiętać

(najpierw doczytaj polecenie do końca!). Przeczytaj pierwszy numer, odwróć od niego wzrok na , •{'.:•.. pięć sekund i powtórz go z pamięci. Nie powinno ci to sprawić większych kłopotów. Następnie przeczytaj drugi numer, ale tym razem postaraj się przypomnieć go sobie po minucie (nie rób nic w tym kierunku, aby go zapamiętać). Jest mało prawdopodobne, abyś ten numer odtworzył bezbłędnie. W przypadku trzeciego numeru po przeczytaniu odwróć wzrok na minutę, ale w tym czasie powtarzaj go w myśli z zamiarem zapamiętania. Najprawdopodobniej odtworzysz go bezbłędnie, bo przez powtarzanie przesłałeś go z pamięci krótkoterminowej do długoterminowej. 748-5241 362-7958 694-5312 • PAMIĘĆ DŁUGOTERMINOWA Stanowi podstawowy rodzaj pamięci uŜywany w procesach uczenia się i studiowania. Informacje zawarte w pamięci długoterminowej są potencjalnie dla nas dostępne. Potencjalnie dlatego, Ŝe faktyczna dostępność zaleŜy od metody zapamiętywania (uczenie przez wkuwanie oraz uczenie ze zrozumieniem). Na czym polega wkuwanie, niewątpliwie wiesz. Stanowi ono niestety podstawową formę uczenia się. Oczywiście, gdy masz do zapamiętania duŜo historycznych dat, terminów medycznych czy definicji matematycznych, to zastosowanie metody wkuwania nie przynosi ci ujmy. Ten materiał do zapamiętania nie jest ze sobą powiązany. Technikę wkuwania musisz teŜ stosować w czasie pierwszych lekcji czy wykładów z danego przedmiotu, gdy uŜywana terminologia, a takŜe kaŜda informacja są autentycznie nowe. Po niedługim czasie przyswoisz podstawy wiedzy, a nowy, przybywający materiał będziesz zapamiętywać poprzez odnoszenie go do wiedzy, którą juŜ masz. ZAPAMIĘTAJ:

Zapamiętywanie

jest

efektywne,

gdy

je

realizujesz

przez

odwoływanie się do wcześniej przyswojonego materiału. Zapamiętywanie ze zrozumieniem moŜe nastąpić wtedy, gdy masz ramy dla nowo przyswojonych informacji w postaci treści juŜ zapamiętanych — podobnych lub związanych z materiałem, który chcesz sobie przyswoić. Działa tu zasada asocjacji, czyli skojarzeń, która będzie omówiona w dalszej części tego rozdziału. DLACZEGO NIE PAMIĘTAMY

• NEGATYWNE WYOBRAśENIA O NAS SAMYCH ZAPAMIĘTAJ: Pierwszym krokiem do poprawy twojej pamięci jest uwierzenie we własne zdolności do przypominania sobie. JakŜe często mówimy: “Nie mam pamięci do nazwisk", “Zapamiętywanie cyfr sprawia mi kłopoty", “Ta przeklęta anatomia nigdy nie wejdzie mi do głowy". W ten sposób zachęcamy nasz umysł, Ŝeby nawet nie próbował zapamiętać. Budujemy mu pewne

usprawiedliwienie, by potem powiedzieć: “A nie mówiłem, Ŝe nie mam pamięci do...". Jeśli tak postępujesz, to prowadzisz dywersję w stosunku do samego siebie. ZADANIE: Walcz ze swoimi negatywnymi myślami na temat twojego przypominania za pomocą afirmacji, sugestii, wizualizacji, autohipnozy i zapisywania ich (informacje na temat wymienionych metod znajdziesz w tej ksiąŜce). • SŁABE WRAśENIA Trudno jest przypominać sobie coś, co od samego początku nie wywarło na nas większego wraŜenia. Prawdopodobne przyczyny tego stanu rzeczy to: — nieprzywiązywanie wagi do informacji, — brak czasu na jej przyswojenie, — brak koncentracji. • NIEWYKORZYSTYWANIE TEGO, CO ZAPAMIĘTALIŚMY Jeśli chcesz mieć sprawną pamięć (nie tylko do sytuacji, typu: “Ja ci tego nigdy nie zapomnę!"), to musisz jej uŜywać. Niemiecki psycholog, Herrman Ebbinghaus, badający zdolność zapamiętywania stwierdził, Ŝe przeciętnie w ciągu godziny zapominamy 70 proc. tego, czego się nauczyliśmy, a w ciągu 48 godzin aŜ 84 proc.! ZASTANÓW SIĘ: Czy chcesz tolerować takie marnotrawstwo i lekcewaŜyć twój mózg? • PODOBIEŃSTWO MATERIAŁU DO ZAPAMIĘTANIA Uczenie się po sobie podobnych przedmiotów, np. matematyki i fizyki czy języka niemieckiego po angielskim spowoduje zachodzenie na siebie nowo przyswojonych informacji i twój mózg będzie mieć kłopoty z ich właściwą organizacją, a ty z naleŜytym ich odtworzeniem. • BRAK TRENINGU śeby być w czymś dobrym, trzeba ćwiczyć. No, moŜe ludzie z genialną pamięcią nie muszą tego robić, ale oni teŜ mają kłopoty, tyle Ŝe z zapominaniem. CO NAJLEPIEJ SOBIE PRZYPOMINAMY

Najlepiej przypominamy sobie informacje wprowadzone do pamięci długoterminowej w pewien określony sposób, przy zaistnieniu pewnych uwarunkowań lub okoliczności bądź charakteryzujące się określonymi cechami. Omówimy kolejno wszystkie te istotne elementy. • EFEKT POCZĄTKU I KOŃCA W przypadku lekcji (sesji uczenia się) najlepiej przyswajasz sobie informacje podawane (samodzielnie odszukane, np. w podręczniku) na początku i na końcu okresu przeznaczonego na naukę. Najmniej pamiętasz materiał

ze środka tego okresu. Rób krótsze sesje uczenia się. • NIEDAWNY CZAS ZAISTNIENIA Z róŜnych równorzędnych informacji o wiele lepiej przypominasz sobie te, które przyswoiłeś sobie niedawno niŜ te z przeszłości. Jeśli uczyłeś się dwóch przedmiotów jednego po drugim, łatwiej przypomnisz sobie materiał z tego, którego uczyłeś się ostatnio. • SKOJARZENIA LOGICZNE Łatwiej przypominasz sobie informacje, które mają wspólne cechy lub są logicznie związane. O wiele łatwiej, na przykład, jest przyswajać i odtwarzać z pamięci słówka z języka obcego, gdy łączy je wspólny temat (pogoda, podróŜe itp.). • SKOJARZENIA ZMYSŁOWE AngaŜowanie w proces zapamiętywania moŜliwie wielu zmysłów (nie tylko' tradycyjnych rejestratorów pamięciowych, to' znaczy wzroku i słuchu).bardzo ułatwia przypominanie. Jeśli, na przykład, na lekcji botaniki przeprowadzonej w plenerze będziesz poznawać rośliny poprzez dotykanie ich, to wiadomości na ich temat łatwiej ci utkwią w pamięci. <• ELEMENTY WYRÓśNIAJĄCE SIĘ LUB RÓśNIĄCE JAKOŚCIOWO Gdy zauwaŜysz na ulicy Murzyna, to niewątpliwie prędzej go zapamiętasz niŜ napotkanych rodaków. • SILNE WRAśENIA Najlepiej zapamiętujemy przedmioty lub wydarzenia absurdalne, wulgarne, głośne, bardzo kolorowe. • KONTEKST EMOCJONALNY Nie tak łatwo zapominamy osoby, które wyrządziły nam krzywdę lub były obiektem naszej miłości. To dosyć oczywiste stwierdzenie. Ale nie kaŜdy wie, Ŝe osoby szczęśliwe i pogodne mają większą łatwość przypominana sobie informacji. Istnieje teŜ zasada, Ŝe najłatwiej przypominamy sobie informacje, jeśli jesteśmy w takim samym stanie emocjonalnym, w jakim byliśmy, gdy wprowadzaliśmy je do pamięci. Z reguły uczysz się w spokojnej atmosferze i gdy zdenerwowany idziesz do odpowiedzi czy na egzamin, to wiedza “wyparowuje" ci z głowy i wielu informacji nie jesteś w stanie sobie przypomnieć. A kiedy po odpowiedzi czy egzaminie ochłoniesz, to jak za dotknięciem czarodziejskiej róŜdŜki luki w pamięci znikają. PAMIĘTAJ: Uczysz się, gdy jesteś spokojny i opanowany, więc w trakcie egzekwowania twojej wiedzy teŜ zachowuj spokój. • RZECZY I FAKTY WAśNE OSOBIŚCIE O wiele łatwiej jest zapamiętać i, rzecz jasna, przypomnieć sobie dzień imienin hojnej

ciotki niŜ takiej, która jest sknerą i nawet raz do roku nie dała na lody. • POWTARZANIE Ci z was, którzy oglądają wiadomości telewizyjne kilka razy w ciągu dnia, doskonale wiedzą, na czym polega zjawisko dobrego zapamiętywania materiału wielokrotnie powtarzanego. • PRZEGLĄDANIE Przeglądanie materiału, który juŜ czytaliśmy, lub notatek sporządzonych przy czytaniu bardzo ułatwia przywoływanie z pamięci] zakodowanych informacji. EFEKTYWNE TECHNIKI PAMIĘCIOWE

Techniki te, ze względu na ich róŜny charakter, moŜna podzielić J na cztery kategorie: • Ułatwiające organizację zapamiętywania i materiału do zapamiętania.) • AngaŜujące ciało. • Wykorzystujące specyficzne właściwości mózgu. • Ułatwiające przypominanie sobie. o ogólne informacje wprowadzające, np. od kolegów ze starszego roku. Jeśli wybierasz się na jakiś odczyt, idź przedtem do biblioteki i przeczytaj coś, co będzie związane z tematem tego odczytu. 3. Ucz się całości, nie części. Nawet, jeśli masz się zapoznać tylko z częścią danego rozdziału, to i tak przejrzyj cały, bo wtedy twój mózg będzie miał moŜliwość korzystania z większej liczby skojarzeń i informacje będą w nim o wiele lepiej “zakorzenione". 4. Spraw, Ŝeby materiał, którego się uczysz, był dla ciebie waŜny. śołnierze szkoleni na saperów mogliby tu stanowić wzór. Wiadomo, czym im grozi niedouczenie, toteŜ moŜesz być pewien, Ŝe nie tracą czasu przeznaczonego na naukę. Ale ty równieŜ powinieneś się zmobilizować i stworzyć sobie właściwą motywację. Ucząc się matematyki, pamiętaj np. o egzaminie na politechnikę. 5. Twórz skojarzenia (asocjacje). Kojarz nowo uzyskane informacje z tymi, które juŜ masz. Jeśli poznasz dziewczynę o imieniu Eliza, to skojarz ją z Orzeszkową i w ten sposób przypomnienie sobie jej imienia przyjdzie ci bardzo łatwo. ZADANIE: Zastanów się, w jaki sposób moŜesz się przyczynić do lepszej organizacji materiału, który masz zapamiętać. Gdy coś wymyślisz, zapisz w dzienniku, wypróbuj i gdy jest ci pomocne, stosuj. . ORGANIZUJ ZAPAMIĘTYWANIE

1. Bądź uwaŜny. Jest to pierwszy krok do efektywnego zapamiętywania. Zwróć uwagę, w którym miejscu strony znajduje się dana informacja, jakim jest zapisana drukiem, czy wspierają ją elementy graficzne. W ten sposób poprawiasz swoją koncentrację. 2. Sprawdzaj przyswajane informacje. Upewnij się, czy dobrze usłyszałeś. Gdy masz wątpliwości, to pój lekcji poproś nauczyciela o wyjaśnienie. Jeśli poznałeś nową osobę i nie jesteś pewien, czy dobrze zapamiętałeś jej imię, to poproś o powtórzenie. 3. Stosuj zasadę od ogółu do szczegółu. Czytanie ksiąŜki rozpocznij od zapoznania się ze spisem treści. Następnie przerzuć kartki i przyjrzyj się zawartości rozdziałów. Przed l udaniem się na pierwszy wykład z danej dziedziny postaraj siej ANGAśUJ SWOJE CIAŁO 1. Ucz się aktywnie w ruchu. Najlepiej i najszybciej człowiek uczy się przez działanie, a z drugiej strony, gdy twoje ciało jest w ruchu, to przepędzasz senność i znuŜenie. Aby uczyć się aktywnie, wstań, pochodź z ksiąŜką po pokoju, czytaj na głos (najlepiej zmieniając co jakiś czas intonację), recytuj, wymachując przy tym rękami. W ten sposób w proces uczenia się zaangaŜujesz całe ciało. Ponadto taka forma uczenia się będzie ci sprawiać przyjemność. 2. Zrelaksuj się. Stan relaksu, o czym juŜ nieraz w tej ksiąŜce była mowa, jest dobroczynny zarówno dla umysłu, jak i dla ciała. Gdy jesteś zrelaksowany, to szybciej zapamiętujesz informacje i szybciej je sobie przypominasz. Szczególnie, gdy zrelaksujesz ciało i umysł, o czym jest mowa w rozdziale “Co dwie półkule, to niejedna". Jak się relaksować, czytaj w rozdziałach: “Denerwowanie się" i “Co dwie półkule, to niejedna". ZADANIE: śeby nie wyjść z wprawy, przed czytaniem dalej wykonaj ćwiczenie relaksacyjne. 3. Twórz obrazy. Rysuj rysunki, diagramy czy mapy myślowe związane z tym, czego się uczysz. Spróbuj to robić ręką nie dominującą. Będziesz się śmiał ze swojej nieporadności, ale nie będzie to śmiech ironiczny. Tak śmiali się twoi rodzice, aby zachęcić cię do dalszych prób, gdy przewracałeś ?się ucząc się chodzić. 4. Powtarzaj i recytuj.

Powtarzając na głos z jednej strony uŜywasz języka, ust i gardła, aby wypowiadać zdania (angaŜujesz ciało), a z drugiej słyszysz tekst (czyli jest tak, jakbyś go dwa razy przeczytał). UŜycie dwóch zmysłów naraz (oczu i uszu), wykorzystanie efektu powtórzenia i zaangaŜowanie ciała daje doskonałe rezultaty. ZAPAMIĘTAJ: Powtarzanie i recytowanie na głos jest bardzo efektywnym sposobem wpływania na proces zapamiętywania, a następnie skutecznego odtwarzania. JuŜ samo powtarzanie, niekoniecznie na głos, jest prostym i skutecznym sposobem na posiadanie świetnej pamięci. 5. Zapisuj. Zapisywanie (niegłupi wymyślił robienie ściągawek) sprawia, Ŝe sporo zapamiętujesz. Jeśli masz nauczyć się czegoś waŜnego lub jeśli masz kłopoty z pamięciowym przyswojeniem sobie czegoś, np. równania chemicznego, to zapisuj to nie tylko raz, ale wiele razy. MoŜna rzec do skutku. Proces zapisywania angaŜuje analityczno-logiczną lewą półkulę mózgową i pozwala dostrzec luki czy nieścisłości w naszej wiedzy. Ponadto pisanie jest procesem fizycznym angaŜującym dłoń, palce, mięśnie ręki i tak samo jak chodzenie zapobiega senności czy znuŜeniu, stanom jakŜe często nachodzącym nas, gdy siedzimy nieruchomo. WYKORZYSTUJ WŁAŚCIWOŚCI MÓZGU l. Twórz wizerunek siebie jako osoby ze świetną pamięcią. Wiara w siebie relaksuje umysł i wzmacnia procesy umysłowe, pomaga —jak mówią — przenosić góry, a ciebie przeniesie na wyŜyny twórczych moŜliwości. Co robić, aby tworzyć wizerunek siebie jako osoby ze świetną pamięcią? Mówiliśmy juŜ o tym wcześniej, takŜe w tym rozdziale. 2. Rozwijaj w sobie pragnienie zapamiętania. Jeśli spodziewasz się, Ŝe z zadanej lektury będzie klasówka czy kolokwium, to czytając staraj się przewidzieć moŜliwe pytania. W ten sposób wzmacniasz w sobie pragnienie zapamiętywania. Ponadto bądź bacznym obserwatorem. Ćwicz swoją pamięć, zapamiętując numery tablic rejestracyjnych samochodów, szczegóły wyglądu znajomych i mijanych po drodze do szkoły czy na uczelnię miejsc. W ten sposób rozbudzisz swoją spostrzegawczość i rzecz jasna wyostrzysz pamięć. . ZADANIE: Przez najbliŜszy tydzień obserwuj jedną osobę z kręgu

j twoich

znajomych, rejestrując jej ubiory, ich fason, kolor j i to, jak często je zmienia. Staraj się zapamiętać te / szczegóły i przypominać je sobie kaŜdego wieczoru. Na/ koniec tygodnia odtwórz z pamięci wszystkie zapamiętane j szczegóły. Czy poprawiła ci się pamięć. Powinna. Czy jesteś bardziej spostrzegawczy. Sądzę, Ŝe tak. j

3. Ucz się ze zrozumieniem. Sprawdź, czy jesteś pewien, Ŝe rozumiesz to, co chcesz pamiętać. ZAPAMIĘTAJ: Twoja pamięć jest świetna i nie poniŜaj jej nadmiernym wkuwaniem. 4. Bądź twórczy. UŜywaj swojej wyobraźni, zamieniając czytaną treść w wizualne obrazy, a jeszcze lepiej w wielowymiarowe wyobraŜenia, dodając do nich dźwięk, zapach, ruch. Bardzo ci w tym pomoŜe myślenie wizualne, o którym mówiliśmy w rozdziale “Myślenie". 5. Ucz się kontrastujących przedmiotów. Jak wcześniej zaznaczyłem, pamięć potrzebuje czasu na uporządkowanie i pogrupowanie materiału, którego się uczyłeś, więc nie utrudniaj jej zadania, ucząc się historii literatury po lekcji historii sztuki. 6. Redukuj zakłócenia. Wybierz spokojne, odosobnione miejsce do nauki. Staraj się nie łączyć oglądania telewizji z nauką. Dobrze jest się uczyć wieczorem (ale nie w nocy), kiedy w akademiku czy w mieszkaniu jest cisza i spokój. Nauka tuŜ przed snem (ale przypominam nie w łóŜku!) daje świetne rezultaty, gdyŜ umysł w stanie spoczynku, czyli snu, łatwiej “przetrawi" wprowadzone informacje. Niestety, ucząc się wieczorem, przeciąŜasz oczy. 7. Wykorzystuj zalety światła dziennego. Światło dzienne najlepiej sprzyja koncentracji i mniej męczy oczy. Staraj się uczyć przy świetle dziennym trudnych przedmiotów, które sprawiają ci kłopoty. ZAPAMIĘTAJ: Zamiast przesiadywać do późna w nocy, połóŜ się , spać o zwykłej porze i nastaw budzik na jedną godzinę wcześniej niŜ zwykle. Ta poranna godzina będzie o wiele bardziej efektywna dla twojej nauki niŜ dwie godziny w nocy, okupione duŜym zmęczeniem. 8. Unikaj pułapki pamięci krótkoterminowej. Jeśli nie zrobisz kilkuminutowego przeglądu materiału, którego się uczyłeś, to nie zorganizujesz właściwie przesłania go z pamięci krótkoterminowej do długoterminowej i z przypomnieniem go sobie będziesz mieć ogromne kłopoty. ZAPAMIĘTAJ: Na zakończenie kaŜdej sesji uczenia się, zrób przegląd materiału, którego się uczyłeś. 9. Racjonalnie gospodaruj czasem przeznaczonym na naukę. Nie urządzaj maratońskich sesji uczenia się. Rób przerwy nie rzadziej niŜ co dwie godziny, a jeszcze lepiej co godzinę. W tym czasie przebiegnij się po ogrodzie, wykonaj jakieś ćwiczenia gimnastyczne, wyjrzyj przez okno i daj wytchnienie oczom.

10. Zdecyduj, czego nie chcesz magazynować w pamięci. Jest to bardzo waŜna zasada, gdyŜ często przywiązujemy zbyt duŜą wagę do szczegółów i później się w nich gubimy. Ponadto decyzja o tym, czego nie magazynować w pamięci, określa cel, z jakim przyswajamy sobie informacje. RADY DLA UCZĄCYCH SIĘ JĘZYKÓW OBCYCH • Uczcie się słówek i zwrotów obcojęzycznych przed pójściem spać i powtarzajcie tuŜ po przebudzeniu się. Skuteczność zapamiętania gwarantowana. • Zapamiętany materiał trzeba powtarzać, a najlepszą powtórką jest praktyczna konwersacja. Dlatego dobrze jest się uczyć języków obcych we dwoje. USPRAWNIAJ PRZYPOMINANIE 1. Przypomnij sobie to, co zapomniałeś. Gdy nie moŜesz sobie przypomnieć czegoś, co wiesz, Ŝe wiesz, to przywołaj z pamięci coś, co jest związane z tym, czego nie moŜesz sobie przypomnieć. Gdy zapomniałeś wzór dwutlenku węgła, to przypomnij sobie symbole chemiczne tlenu i węgla. Gdy zapomniałeś jak jest po angielsku “tani", przypomnij sobie, jak jest “drogi" itd. 2. ZauwaŜ, kiedy zapamiętujesz. ' RóŜnimy się między sobą, jeśli chodzi o sposób zapamiętywania. Jeden “chwyta" szybciej to, co usłyszy, drugi to, co zobaczy, trzeci to, czego dotknie, a inny znowu to, co “odegra" w sposób angaŜujący całe ciało. WaŜne jest, Ŝebyś rozpoznał twoją ulubioną i najbardziej dla ciebie skuteczną formę zapamiętywania. ZADANIE: Zastanów się nad twoją ulubioną, to znaczy najbardziej skuteczną, formą zapamiętywania i dostosuj do niej zaprezentowane techniki. 3. UŜyj, zanim zapomnisz. Zadbaj o szeroki kontakt z materiałem, który chcesz zapamiętać. Przeczytaj go jeszcze raz na głos, streść w zeszycie, zastosuj ćwiczenia, a jeszcze lepiej pobaw się w nauczyciela. Dobrze jest się uczyć we dwoje, Ŝeby zaprezentować przyswojony materiał drugiej osobie. A tak na marginesie, troskliwe mamy wiedzą, co robią, przepytując swoje pociechy z odrobionych lekcji. 4. Ćwicz odtwarzanie z pamięci w kaŜdych warunkach. Jeśli masz kłopoty z zapamiętywaniem wzorów chemicznych, definicji czy wierszy, to zapisuj je na kartkach i w wolnych chwilach (np. jadąc autobusem, słuchając muzyki) przeglądaj je. Metoda kartek jest bardzo skuteczna przy nauce obcojęzycznych słówek (na jednej stronie kartki piszesz słówko obce, a na drugiej jego polski odpowiednik). 5. Stosuj powtarzanie. Zaraz po ukończeniu sesji uczenia się (w przeciągu najbliŜszych 10 minut), a potem

po 48 godzinach, odświeŜ swoją pamięć metodą przeglądania materiału, którego się uczyłeś. ZADANIE: Wypróbuj podane techniki i nie zaniedbuj tych, które ci najskuteczniej “odświeŜają" pamięć. DOPISEK: Istnieją specjalne techniki, pozwalające lepiej zapamiętywać, tzw. mnemoniczne, które przedstawię szeroko w odrębnej ksiąŜce poświęconej wyłącznie funkcjonowaniu pamięci.

ROZDZIAŁ X SŁUCHANIE

Co zyskasz, czytając ten rozdział

• Zapoznasz się z przyczynami złego słuchania. • Poznasz cechy dobrego słuchacza. • Dowiesz się, dlaczego warto być dobrym słuchaczem. • Zrozumiesz znaczenie koncentracji dla efektywnego słuchania i dowiesz się, jak ją prawić. • Zaczniesz eliminować złe nawyki utrudniające słuchanie. • Poprawisz zdolność efektywnego słuchania.

SŁUCHANIE Dobry słuch to nie wszystko. Dobre słuchanie to wszystko.

JakŜe często w czasie rozmowy zadajemy naszemu rozmówcy pytanie: Co powiedziałeś? Jest kilka przyczyn tego stanu rzeczy. 1. W szkole nie uczy się umiejętności słuchania. A jest to, delikatnie mówiąc, duŜy błąd. Z czego on wynika? Zapewne z faktu, Ŝe słuchanie (właśnie to pojęcie, a nie słyszenie) odbywa się w sposób automatyczny, Ŝe — jak sądzimy — jest to podstawowa umiejętność, z którą się rodzimy. Bo po co mamy uszy? Odpowiedzi mógłbym przytoczyć wiele, na przykład taką, “Ŝeby po nich obrywać". Bo same uszy to za mało, by słuchać. Potrzebne jest jeszcze aktywne nastawienie, koncentracja i inne czynniki, które omówię później. 2. Jako słuchacze myślimy z szybkością około 500 słów na minutę, podczas gdy typowa szybkość mówienia wynosi 125 do 150 słów na minutę. I ta róŜnica — ponad 300 słów — powoduje, Ŝe nasze myśli zaczynają wędrować własnymi ścieŜkami, niekiedy daleko odbiegając od tematu, którym na próŜno próbuje nas zainteresować rozmówca czy nauczyciel. ZAPAMIĘTAJ: Prawie połowę naszego Ŝycia (nie licząc snu) poświęcamy na procesy komunikacyjne, w tym na słuchanie. Badania amerykańskie wykazują, Ŝe w trakcie róŜnorodnego komunikowania się z innymi ludźmi 45 proc. czasu przeznaczamy na słuchanie, 30 proc. na mówienie, 16 proc. na czytanie i 9 proc. na pisanie. Rzecz jasna, Ŝe w przypadku ucznia czy studenta proporcje te wyglądają inaczej i w znacznym stopniu zaleŜą od rodzaju prezentowanego materiału oraz metod prezentacji. Jednak bez ryzyka większego błędu mogę załoŜyć, Ŝe w tym zestawieniu czas przeznaczony na słuchanie przekracza 70 proc., i dalej przyjąć hipotezę, Ŝe przez 30 proc. tego czasu “wyłączasz" się. Gdy telewizor przestaje odbierać nadawany program, natychmiast wzywasz fachowca do naprawy. A te stracone 30 proc. twojego czasu “odbioru"? Czy to nie powód do niepokoju? Nie zdawałeś sobie z tego sprawy. Wiem. Ale nie martw się. Czytaj wytrwale, a wkrótce znajdziesz lekarstwo na tę piętę Achillesową procesów komunikacyjnych. Czy zastanawiałeś się kiedykolwiek, jak słuchać, co zrobić, aby lepiej słuchać, Ŝeby być lepiej słyszanym? ZAPAMIĘTAJ: Proces słuchania oznacza zaangaŜowanie trojakiego rodzaju: trzeba słyszeć, zwracać uwagę na to, -r- mówi mówca i starać się zrozumieć, co on mówi. PRZYCZYNY ZŁEGO SŁUCHANIA • Słuchanie tylko pod kątem wychwytywania faktów.

• Marzenie na jawie. • Niechętny stosunek do mówcy. • Nadpobudliwe reakcje. • Unikanie materiału sprawiającego trudności. • Przyjęcie pasywnej postawy ciała. • Niezdolność do utrzymania uwagi. • Notowanie wszystkiego, słowo po słowie (jeden z powaŜniejszych błędów popełnianych w szkole czy na uczelni). • Bierne słuchanie bez próby przewidywania, co mówca powie. • Nieciekawy, monotonny sposób mówienia. • Gadatliwość (osoby mówiące bardzo duŜo są złymi słuchacza gdyŜ przekaz informacji w ich wydaniu jest jednokierunkowy). • Powolne tempo mówienia. ; • Mówienie nosowe. • Słuchanie osób wahających się, co powiedzieć, robiących czesi i dość długie przerwy w swoich wypowiedziach. ZADANIE: Postaraj się ustalić, które z wymienionych przyczyn powodują, Ŝe twoje słuchanie jest mało efektywne. Zanotuj je, najlepiej w dzienniku. ZADANIE: W czasie najbliŜszej lekcji lub wykładu zaobserwuj (i zapisz sobie), co niekorzystnie wpływa na twoje słuchanie. ZADANIE: Postaraj

się uczciwie ocenić, jakim jesteś słuchaczem (w szkole, w

kontaktach z rodziną, w kontaktach z najbliŜszą osobą, ogólnie). Zakreśl określenie najlepiej opisujące ciebie: — nadzwyczajny, — świetny, — powyŜej przeciętnego, — przeciętny, — poniŜej przeciętnego, — słaby, — bardzo słaby. ZADANIE: Wymień 5 osób z twojego otoczenia, których najbardziej lubisz słuchać. Zapisz je w kolejności od najlepszego mówcy. Pomyśl i zapisz, dlaczego właśnie tych osób lubisz słuchać. Jakie ich cechy chciałbyś posiadać, Ŝeby być lepszym słuchaczem. CECHY ZŁEGO SŁUCHACZA

• Stale przerywa. • Za szybko wyciąga wnioski. • Kończy zdania mówcy. • Jest nieuwaŜny; ma rozbiegane oczy. • Zmienia temat rozmowy. • Wszystko zapisuje. • Nie reaguje. • Jest niecierpliwy. • Łatwo ponosi go temperament. • Bez przerwy obraca w palcach długopis lub ołówek. CECHY DOBREGO SŁUCHACZA • Patrzy na rozmówcę, gdy ten mówi. • Zadaje pytania, Ŝeby się upewnić, Ŝe właściwie zrozumiał to, co l J mówca powiedział. • WyraŜa szczere zainteresowanie samopoczuciem mówcy. • Powtarza lub parafrazuje niektóre stwierdzenia lub wyrazy uŜyte przez mówcę. • Nie ponagla mówcy i nie stara się go skłonić, by szybciej przeszedł do konkluzji. • Jest emocjonalnie opanowany. • Reaguje aktywnie przytakując głową, uśmiechając się lub marszcząc •/] czoło. • Jest uwaŜny. • Nie przerywa. • Pozwala mówcy dokończyć swoją wypowiedź. ZADANIE: Zastanów się, które z podanych cech charakteryzują ciebie. Czy jesteś w stanie je zmienić, jeśli, oczywiście, są to cechy złego słuchacza? DLACZEGO WARTO BYĆ DOBRYM SŁUCHACZEM

Jak wcześniej zaznaczyłem, dobry mówca jest zazwyczaj dobrym słuchaczem, i odwrotnie. Bezsprzecznie istnieje tu rodzaj sprzęŜenia zwrotnego. NaleŜy teŜ zaznaczyć, Ŝe bardzo dobry słuchacz to wielka rzadkość. Warto się potrudzić, aby być dobrym słuchaczem. A dlaczego? JuŜ wyjaśniam. 1. Słuchając, moŜesz zredukować napięcie mówcy. Dając innej osobie, najlepiej bliskiej, a przynajmniej takiej, która ci ufa, moŜliwość wylania z siebie Ŝalu, ulŜysz jej lub pozwolisz wyjaśnić nieporozumienia czy niejasności. 2. Słuchając, moŜesz nauczyć się bardzo wiele. I ten cel powinien ci przyświecać w twojej karierze szkolnej. Ponadto istnieje wiele

ciekawych ludzi, od których moŜesz się duŜo dowiedzieć. Warto zwiększyć swoją wiedzę w trakcie słuchania poprzez: — zadawanie pytań i wysłuchiwanie odpowiedzi, — wsłuchiwanie się w kontekst wypowiedzi, — odnotowywanie faktów i łączenie ich w logiczne ciągi, — wsłuchiwanie się w sposób mówienia, a nie tylko w słowa (wyczuwanie osobowości, inteligencji, nastroju, temperamentu mówcy). 3. Słuchając, zdobywasz przyjaciół. Dobry słuchacz to prawdziwy skarb. Na pewno lubisz przebywać z taką osobą. A jeśli masz mało przyjaciół, to zastanów się, czy potrafisz słuchać. Tego moŜna się nauczyć. Nie trać czasu. 4. Słuchając, moŜesz pomóc drugiej osobie w rozwiązaniu jej problemów. UmoŜliwiając znajomemu czy przyjacielowi przedstawienie ci swojego problemu, moŜesz poprzez zadawanie pytań naprowadzić go na właściwe rozwiązanie. 5. Słuchanie pozwala zrozumieć punkt widzenia drugiej osoby. W ten prosty sposób moŜesz uniknąć zbędnych sprzeczek i nieporozumień. 6. Słuchanie przyczynia się do lepszej pracy i współpracy. Gdy kolega czy współpracownicy czują, Ŝe przejawiasz szczere zainteresowanie ich ideami, odczuciami i problemami, to bardziej cenią ciebie, wspólną organizację czy miejsce pracy. I, oczywiście, są skłonni do współpracy, bo ty, uwaŜnie słuchając, wyraŜasz chęć tej współpracy. Zapewne zauwaŜyłeś, Ŝe nauczyciele w szkole czy wykładowcy na uczelniach lubią się otaczać dobrymi słuchaczami i — nie ma co ukrywać — Ŝe cieszą się oni u nich duŜymi względami. 7. Słuchanie moŜe pozytywnie wpływać na jakość wypowiedzi mówcy. Zadawanie pytań, potakiwanie, reagowanie uśmiechem pozwala niekiedy mówcy w klarowniejszy sposób przedstawić swoje idee, gdyŜ w ten sposób na bieŜąco otrzymuje od ciebie pozytywną ocenę swojego wystąpienia. 8. Słuchanie pomaga podjąć słuszną decyzję. Jako istoty społeczne powinniśmy się liczyć z opiniami innych ludzi, ich doświadczeniem Ŝyciowym i odmiennym spojrzeniem na daną kwestię. 9. Słuchanie moŜe przyczynić się do osiągania lepszych wyników w szkole czy na uczelni. Nauczyciele z reguły lubią mówić, a szczególnie wtedy, gdy uczniowie przychodzą po poradę, a studenci na konsultacje. MoŜesz w ten sposób się dowiedzieć, w jaki sposób

nadrobić swoje braki, jak przygotować się bardzo dobrze do egzaminu. 10. Słuchanie moŜe ci dopomóc w pozytywnym zaprezentowaniu się. Zadając właściwe, jasno sprecyzowane pytania i uwaŜnie wysłuchując odpowiedzi, utwierdzisz nauczyciela, Ŝe jesteś zainteresowany jego przedmiotem i przygotowany do lekcji, a takŜe, Ŝe jesteś osobą myślącą. 11. Słuchanie moŜe ustrzec przed kłopotami. KaŜdy musi przejść przez okres, kiedy nikogo nie słucha. Ale to dla róŜnych osób kończy się róŜnie. Fatalne w skutkach porzucenia szkoły czy uczelni zdarzałyby się znacznie rzadziej, gdyby osoba zainteresowana uwaŜnie wysłuchała dobrych rad. 12. Słuchanie utwierdza wiarę w siebie. Śledząc tok rozmowy czy dyskusji o wiele łatwiej jest znaleźć kontrargumenty. Jednocześnie nabiera się pewności siebie, nie emocjonuje się i ćwiczy myślenie. Tyle korzyści za jednym razem. 13. Słuchanie moŜe być źródłem dodatkowej przyjemności. Gdy słuchasz uwaŜnie dźwięków napływających z odbiornika telewizyjnego czy radiowego, to doświadczasz wielu wraŜeń estetycznych, niedostępnych dla rozkojarzonych i nieuwaŜnych, bo słowa czy muzyka mogą działać inspirująco. Ponadto — co jest bardzo waŜne — wyrabiasz w sobie nawyk dobrego słuchania. 14. Słuchając, zyskujesz czas na myślenie. Jak juŜ wspomniałem, pomiędzy tempem myślenia a tempem słuchania istnieje róŜnica około 300 słów na minutę na korzyść myślenia i to powoduje, Ŝe moŜesz antycypować wypowiedzi mówcy, rozszyfrowywać jego niejasne wypowiedzi i poprzez takie aktywne podejście lepiej zapamiętywać to, co powiedział nauczyciel, wykładowca czy znajomy. 15. Słuchanie sprawia, Ŝe jesteś lepiej poinformowany. To stwierdzenie nie wymaga komentarza. Warto moŜe dodać, Ŝe pod wpływem uwaŜnego słuchania nie wiadomo skąd zaczynają przychodzić do głowy pomysły. 16. Słuchanie powoduje, Ŝe stajesz się osobą godną zaufania. UwaŜnie słuchając, prawidłowo wykonujesz polecenia, nie popełniasz błędów, unikasz powtarzania tych samych pytań i reasumując stajesz się osobą, którą inni chętnie proszą o radę i o konkretne informacje. 17. Słuchanie zaoszczędza wielu nieprzyjemności i niezręczności. Nie musisz, na przykład, dwa razy pytać nowo poznaną osobę o jej imię. Gdy nauczyciel zadaje ci w trakcie lekcji pytanie, nie bujasz w tym czasie w obłokach, jak często

zdarza się słabszym słuchaczom, i bez problemów odpowiadasz na nie. ZADANIE: Które z wymienionych konsekwencji uwaŜnego słuchania są dla ciebie waŜne? Zaznacz je. Sformułuj i zapisz w dzienniku Intencję Poprawy Słuchania, podając powody, którymi będą zaznaczone przez ciebie rezultaty dobrego słuchania. Dla przyspieszenia poprawy słuchania czytaj (najlepiej na głos, stojąc przed lustrem) tę intencję przynajmniej 2 razy dziennie. Czytaj głośno i wyraźnie, tak byś słyszał kaŜdą zgłoskę. ZNACZENIE KONCENTRACJI DLA EFEKTYWNEGO SŁUCHANIA

Koncentracja, czyli skupienie uwagi, odgrywa kluczową rolę we wszystkich elementach procesu uczenia się, takich jak: myślenie, czytanie, pisanie, a takŜe słuchanie. Dla wielu z was skupienie się na przekazie ustnym moŜe stanowić największą przeszkodę w nauce efektywnego słuchania. PRZYCZYNY SŁABEJ KONCENTRACJI • Dzielenie uwagi przez słuchacza. W domu przyzwyczajasz się do tego, Ŝe prowadzisz rozmowy, jednocześnie czytając, jedząc czy oglądając telewizję. W szkole natomiast odrabiasz prace domowe z jednego przedmiotu na lekcjach innego, planujesz, co będziesz robić wieczorem, zastanawiasz się nad programem telewizyjnym itd. W ten sposób skupienie się tylko na jednym temacie staje się dla ciebie zadaniem dziwnym i trudnym. Ten zły nawyk niczym rak rozprzestrzenia się na wszystkie dziedziny twojej działalności i twojego Ŝycia. • Kierowanie uwagi w niewłaściwym kierunku. Zamiast skoncentrować się na wypowiedzi nauczyciela, stajesz się rozkojarzony wskutek: — działania bodźców zewnętrznych, takich jak odgłosy za oknem, wygląd nauczyciela, a sądzę, Ŝe częściej nauczycielki; — stanu własnej świadomości, bo na przykład wbiłeś sobie do głowy, Ŝe jesteś słabym słuchaczem i zgodnie z tym postępujesz; — wsłuchiwania się w swoje myśli, zamiast w słowa nauczyciela; — kierowania uwagi na samego siebie. Twoją uwagę przykuwa odczuwany głód (niestety, nie wiedzy, a szkoda), ból zęba, nieodpowiedni ubiór, Ŝal do nauczyciela itp. • Brak zaciekawienia tematem i zapału do nauki w ogóle. Nie starasz się wyłowić z nowego materiału tego, czego nie rozumiesz lub nie wiesz. Tego typu słuchaczy charakteryzuje lenistwo i wygodnictwo. • Przyzwyczajenie do tego, aby nie zwracać uwagi na róŜne bodźce. Wynika to z faktu, Ŝe informacje w telewizji i w radiu są wielokrotnie powtarzane; czy

będziesz tego chciał czy nie — i tak ci wpadną do ucha. Ponadto niektórzy nauczyciele (w tym momencie wrzucam spory kamyczek do własnego ogródka) mają zwyczaj powtarzania tego, co mówią, i za pierwszym razem nie słuchasz ich; jak tenisista nastawiasz się na odbiór “drugiego serwisu". Podświadomie moŜesz ten wzorzec stosować w róŜnych innych sytuacjach, w których nie naleŜy liczyć na powtórzenie. Ponadto we współczesnym świecie jest tyle bodźców w postaci róŜnych hałasów, Ŝe niektórzy są mistrzami w eliminowaniu ich. Nawyk eliminowania prowadzi często do przegapienia istotnych bodźców adresowanych do “eliminatora". • Brak samodyscypliny. Uszy i mózg naleŜy niekiedy “postawić na baczność", a ty nie potrafisz być panem siebie. • Brak motywacji. Nie wyznaczyłeś sobie nawet krótkoterminowych celów Ŝyciowych i uwaŜasz, Ŝe nie warto się uczyć. ZADANIE: Za kaŜdym razem, gdy w czasie lekcji czy wykładu przyłapiesz się na słabej koncentracji, ustal przyczynę tego stanu rzeczy. ZADANIE: Nie rozstawaj się z kartką z wymienionymi przyczynami słabej koncentracji i na bieŜąco zaznaczaj te, które dotyczą ciebie. W ten sposób będziesz mieć pełny obraz swoich słabości i będziesz wiedział, z czym masz walczyć. DZIAŁANIA SŁUśĄCE POPRĄ WIE KONCENTRACJI 1. Zastosowanie wybranej techniki relaksacyjnej. Często wystarczy głębokie oddychanie, aby zmniejszyć stres, który powoduje tak znaczne zuŜycie energii, Ŝe pozostaje zbyt mało, by skoncentrować się na przekazie słownym mówcy. 2. Stawianie sobie pytań, które dyscyplinują, Przykładowe pytania: Czy skupiam swoją uwagę na mówcy?, Dlaczego tak lub dlaczego nie?, Czy słucham swojego wewnętrznego głosu, czy mówcy?, Czy mogę posłuchać mojego wewnętrznego głosu później, w odpowiednim czasie? 3. Efektywne radzenie sobie z zakłóceniami zewnętrznymi (zbyt cicho wygłaszany wykład, atrakcyjny wygląd mówcy, gazetka na ścianie, szepty innych słuchaczy). MoŜna tego dokonać poprzez: — wyeliminowanie zakłóceń, tj. przesunięcie się bliŜej mówcy lub poproszenie go, aby mówił głośniej, ewentualnie poproszenie szepczących, aby nie przeszkadzali itp;

—

ignorowanie

zakłóceń,

tj.

narzucanie

sobie

samodyscypliny

i

pełne

skoncentrowanie się na wypowiedzi. 4. Efektywne radzenie sobie z zakłóceniami wewnętrznymi (ból głowy, brak sympatii dla mówcy, choroba bliskiej osoby, niewygodne buty lub ubranie). Zaleca się: — praktykowanie samodyscypliny, aby kierować swoimi myślami; — uwolnienie umysłu z wewnętrznych negatywnych odczuć, aby umoŜliwić docieranie do mózgu idei mówcy; — rozpoznanie wewnętrznych zakłóceń, aby je skutecznie kontrolować; — uświadomienie sobie, Ŝe negatywne odczucia moŜna przeanalizować w innym czasie, natomiast lekcja bezpowrotnie “u-cieknie"; — wyrobienie w sobie nawyku zapisywania negatywnych odczuć i rozpatrywania ich po lekcji czy po wykładzie, w zaplanowanym wcześniej terminie. 5. Wyrobienie w sobie pragnienia, aby nauczyć się jak najwięcej. 6. Słuchanie z nastawieniem, by zadawać mówcy trudne pytania. 7. Słuchanie z zamiarem podzielenia się usłyszanymi wiadomościami z innymi. 8. Słuchanie wykładów, publicznych wystąpień tak, jakby mówca mówił tylko do nas. 9. Praktykowanie przytoczonych poniŜej zaleceń w kaŜdej komunikacji słownej. Zaleca się: — słuchanie, aby wychwycić główne idee; — słuchanie, aby wychwycić znaczące szczegóły; — robienie efektywnych notatek (nie notować wszystkiego); — formułowanie istotnych pytań; — wykonywanie ustnych poleceń; — przypominanie sobie zdarzeń, przedmiotów w określonej kolejności (patrz rozdział poświęcony pamięci). ZADANIE: Udaj się do lasu i wsłuchaj się w rytm jego Ŝycia. Staraj się wyłowić i rozróŜnić poszczególne odgłosy, jak na przykład szelest liści drzew, chrzęst podłoŜa pod twoimi stopami, zmieniający się w zaleŜności od tego, jak zmienia się otoczenie, a nawet próbuj rozpoznawać głosy ptaków. Odczuj, czy sprawia ci to przyjemność, jak efektywny jest twój słuch. Gdy ci się to spodoba, rób takie wyprawy częściej, a przy okazji zrelaksuj całe ciało. PRAKTYCZNE RADY POZWALAJĄCE UNIKAĆ ZŁYCH NAWYKÓW W CZASIE SŁUCHANIA

• Nie pozwól swoim oczom błąkać się, a głowie bezwiednie opadać. Nie bębnij palcami, nie obracaj w dłoniach długopisu czy ołówka. • Zachowuj właściwą postawę ciała. Zła sylwetka nierozdzielnie wiąŜe się ze złym słuchaniem. Sylwetka dobrego słuchacza świadczy o jego aktywności, a oczy podąŜają za mówcą niezaleŜnie od tego czy on stoi, siedzi czy chodzi. • CięŜar słuchania spoczywa na słuchaczu. Nie rozgrzeszaj się tym, Ŝe mówca lub temat jest nieciekawy. Nie nabieraj z góry uprzedzeń, Ŝe nie lubisz głosu mówcy, jego wyglądu, ubioru. • Nie poddawaj się emocjom. Cokolwiek odczuwasz w stosunku do mówcy lub tematu, zachowaj samodyscyplinę i pamiętaj, Ŝe masz się skoncentrować na treści przekazu. Nie irytuj się tym, co mówi mówca, bo stracisz wątek. • Nie jesteś w stanie zapisać wszystkiego, co mówi mówca. Zapisuj najwaŜniejsze myśli. Więcej uwagi poświęcaj wykładowi niŜ procesowi notowania. • Nie trać czasu w trakcie słuchania i nie odbiegaj myślami od poruszonego tematu. Słuchasz szybciej, niŜ mówca mówi, więc antycypuj jego myśli, podsumowuj, wyciągaj wnioski. ZADANIE: W kaŜdej sytuacji staraj się wychwycić przyczyny swojego! słabego słuchania i zapisuj je. Najlepiej w dzienniku.

ROZDZIAŁ XI MÓWIENIE

Co zyskasz, czytając ten rozdział • Będziesz mógł ocenić, jakim jesteś mówcą. • Wykonasz drobny test charakterologiczny. • Dowiesz się, jakie cechy charakteru sprzyjają łatwości mówienia. • Dowiesz się, jakie są podstawowe przyczyny lęku przed mówieniem. • Nauczysz się przeprowadzać autohipnozę, dzięki której zyskasz ' pewność siebie. • Pozbędziesz się nieodpowiedniego nastawienia psychicznego utrudniającego mówienie. • Uzyskasz praktyczne wskazówki, co robić, aby być mówcą opanowanym. • Publiczne wystąpienia przestaną być dla ciebie problemem.

MÓWIENIE Chcesz być mówcą doskonałym, musisz być mówcą opanowanym.

Dzień dobry!, Do widzenia!, Dziękuję!, Proszę bardzo! — to powszechnie uŜywane zwroty. Wypowiadanie ich nikomu nie sprawia trudności. Są one artykułowane automatycznie. Ale Ŝycie codzienne, w tym sytuacje w szkole i na uczelni wymagają bardziej złoŜonych wypowiedzi. I wtedy wiele osób ma trudności z przełamaniem się, aby mówić pewnie, jasno i odwaŜnie. Jako małe dziecko mówiłeś duŜo, zadawałeś mnóstwo pytań. A teraz nie zadajesz pytań. Czy juŜ wiesz wszystko? Na pewno nie. Nie zadajesz pytań, nie lubisz zabierać głosu w czasie lekcji, a egzaminów ustnych nie zaliczasz do przyjemności. Wszystko dlatego, Ŝe boisz się mówić. Na to składają się róŜne przyczyny, które przedstawię w dalszej części tego rozdziału. ZADANIE Na skali od l do 10 (mówca doskonały) oceń siebie jako mówcę pod kątem swobody, z jaką zabierasz głos w czasie zajęć w szkole czy na uczelni. Wynik zapisz w dzienniku i po pewnym okresie stosowania rad zawartych w tym rozdziale dokonaj ponownie samooceny. ZauwaŜyłeś zapewne, Ŝe koledzy zabierający często głos w czasie zajęć cieszą się sympatią nauczycieli, otrzymują lepsze oceny i są bardziej pewni siebie. Nie zawsze to, co mówią, ma “ręce i nogi". Ale mówią! I to nie tylko w szkole. W innych sytuacjach Ŝyciowych teŜ. A mówienie, jak juŜ wspomniałem (rozdział “Słuchanie"), zajmuje 30 proc. czasu, który poświęcamy na relacje z innymi ludźmi. Umiejętność mówienia bez obawy, z przekonaniem stanowi często klucz do sukcesu w Ŝyciu. Poza tym dobrzy mówcy są poŜądani w kaŜdym towarzystwie i często stanowią jego duszę. Pomyśl — jeśli nie jesteś taką duszą towarzystwa — czy nie zazdrościsz im swobody, z jaką wypowiadają swoje kwestie. A zazdrość jest odczuciem, którego łatwo moŜesz się pozbyć poprzez naśladowanie tych osób w pewności mówienia. ZADANIE: Postaraj się obserwować osobę, która jest według ciebie dobrym mówcą i zauwaŜ, jak rozpoczyna rozmowę, jak przemawia przed większym forum, jakie wykonuje gesty, czy zawiesza głos, czy coś ją wyprowadza z równowagi w trakcie mówienia. Niektóre pozytywne elementy jej stylu mówienia postaraj się przyswoić. Naśladowanie innej osoby jest jednym ze sposobów przełamywania bariery lęku przed mówieniem. Przedstawię ich więcej, ale zanim to uczynię, wyjaśnię co powoduje, Ŝe jednym mówienie przychodzi dość łatwo, a inni mają z tym duŜe trudności.

CECHY CHARAKTERU A ŁATWOŚĆ MÓWIENIA

• OGÓLNA BOJAŹLIWOŚĆ Osoba bojaźliwa martwi się, a nawet zadręcza, przez cały czas, niezaleŜnie od tego, czy ma ku temu powody, czy ich nie ma. Jest ona z reguły zmęczona, niecierpliwa i napięta. Jej permanentny niepokój obejmuje teŜ proces mówienia. Z drugiej strony, trzeba wyjaśnić, Ŝe osoba, której mówienie nie przychodzi łatwo, nie musi być powodowana ogólną lękliwością. • ZDOLNOŚĆ DO ADAPTACJI Niektórzy ludzie mają osobowość, która pozwala im dobrze funkcjonować w niepewnych, zmieniających się sytuacjach (np. zmiana miejsca zamieszkania, nowy zakład pracy), innym natomiast adaptacja do nowych warunków przychodzi z trudem. Gdy te dwa odmienne typy natrafią na nową sytuację, to ich zachowanie diametralnie się róŜni. Odnalezienie się w zmienionych okolicznościach wymaga częstego komunikowania się z innymi ludźmi. Osobnicy z pierwszej grupy robią to chętnie, bo dobrze się czują w takim środowisku, są go ciekawi. Natomiast drugi typ w podobnej sytuacji nie odzywa się, zamyka się w sobie i czuje jak ryba wyjęta z wody. • SAMOKONTROLA Samokontrola to cecha określająca, w jakim stopniu dana osoba panuje nad swoimi emocjami. Wysoki poziom samokontroli i pewności siebie w mówieniu idą w parze. Ludzie o wysokim stopniu samokontroli są bardziej opanowani, spokojni i rzadko obawiają się mówienia. Nie boją się, gdyŜ panują nad tym, co mówią, tak jak panują nad swoimi emocjami. • PRZEBOJOWOŚĆ Osoba przebojowa poszukuje nowych doświadczeń, a rutyna i powtarzające się sytuacje nudzą ją. Zdobywanie nowych doświadczeń związane jest z poznawaniem nowych ludzi, miejsc, idei. Ludzie przebojowi są towarzyscy, a w relacjach z innymi nieszablonowi i elastyczni. Porozumiewanie się stanowi jedną z waŜniejszych dróg do zdobywania nowych doświadczeń. Z tego teŜ względu osobnicy przebojowi nie mają kłopotów z komunikacją słowną. Wykazują oni duŜą aktywność w tej dziedzinie i szukają okazji do rozmów. Ludzie nieprzebojowi obracają się w tym samym stałym gronie znajomych i unikają rozmów z nieznajomymi, a o jakichkolwiek publicznych wystąpieniach nie ma nawet mowy. • DOJRZAŁOŚĆ EMOCJONALNA Osoba dojrzała emocjonalnie to taka, która jest stabilna, opanowana i zrównowaŜona.

Większość ludzi emocjonalnie dojrzałych lubi porozumiewać się, wykazuje elastyczność w rozmowach i wyczulenie na nastrój swoich rozmówców. • INTRO- I EKSTRAWERTYCZNOŚĆ Ludzie z osobowością introwertyczną (skierowaną do wewnątrz) bywają nieśmiali, dystansują się od innych i większość czasu spędzają w samotności. Ich przeciwieństwo, to znaczy ekstrawertycy, to osoby śmiałe, często agresywne i gadatliwe. W ich naturze leŜy szukanie kontaktów z innymi i przebywanie wśród ludzi. JuŜ z samej charakterystyki tych dwóch typów wynika, Ŝe ekstrawertycy chętniej komunikują się werbalnie, choć często bywają słabymi słuchaczami. • POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI Ludzie z niskim poczuciem własnej wartości czują, Ŝe jeśli zaczną coś robić, na przykład przemawiać, to prędzej się to skończy klęską niŜ powodzeniem. W przeciwieństwie do nich, ludzie z wysokim poczuciem własnej wartości czują, Ŝe są wartościowymi członkami swojego otoczenia, Ŝe są kompetentni i jeśli podejmą jakieś działania, to będą one skuteczne. Jak naleŜałoby się spodziewać, ludzie z wysokim poczuciem własnej wartości wysoko teŜ cenią siebie jako mówców i chętnie występują publicznie. • INNOWACYJNOŚĆ Innowacyjność to skłonność danej osoby do wprowadzania lub akceptowania zmian w otaczającym ją środowisku. Ludzie innowacyjni rozmawiają często i swobodnie, gdyŜ wprowadzenie zmian pociąga za sobą konieczność rozmawiania i dyskutowania na ich temat. Osoby nieinnowacyjne nie szukają zmian i kontaktów z innymi ludźmi, nie mają więc powodów, by często rozmawiać czy przemawiać. • TOLERANCYJNOŚĆ Niektórzy ludzie są w stanie tolerować wysoki poziom niezgodności poglądów, zanim popadną w konflikt z drugą osobą. Są oni dobrymi mówcami i rozmówcami, bo jest to konieczne, by uzgodnić warunki współdziałania. Natomiast ci z przeciwnego bieguna bardzo szybko zaczynają skakać swojemu rozmówcy do oczu i nie ma mowy o konstruktywnej rozmowie. • ASERTYWNOŚĆ Asertywność to skłonność do dochodzenia swoich praw lub bronienia ich. Osoby charakteryzujące się wysoką asertywnością bronią swoich praw wytrwale (czasami do upadłego) i nie pozwalają się wykorzystywać, rozmawiają konkretnie i są dobrymi mówcami. Z niską asertywnością wiąŜe się niepewność (równieŜ w mówieniu) i pasywność (ludzie pasywni wolą słuchać niŜ mówić).

Z przedstawionej wyŜej charakterystyki wynika, Ŝe kłopoty z mówieniem jako formą porozumiewania się z innymi mają ludzie odznaczający się: — ogólną bojaźliwością, — małą elastycznością w obliczu zmian, — brakiem samokontroli, — brakiem przebojowości, — brakiem dojrzałości emocjonalnej — niskim poczuciem własnej wartości, a ponadto: — introwertycy, — nietolerancyjni, — nieasertywni. • ZADANIE: Przeanalizuj swój charakter pod kątem dziesięciu wymienionych wyŜej cech. Jeśli stwierdzisz, Ŝe odznaczasz się cechą negatywną (np. ogólną bojaźliwością), to przyznaj sobie punkt o wartości ujemnej i przy danej cesze napisz — l (minus jeden). Gdy dana cecha występuje u ciebie w przeciętnym stopniu, napisz O (zero), a gdy twoja cecha stanowi przeciwieństwo wymienionych (np. gdy jesteś pewny siebie i odwaŜny), przyznaj sobie punkt o wartości dodatniej i napisz +1 (plus jeden). Zsumuj wszystkie punkty. Jeśli suma jest liczbą nieujemną, to świadczy, Ŝe nie masz kłopotów z porozumiewaniem się, a więc i z mówieniem. PODSTAWOWE PRZYCZYNY LĘKU PRZED MÓWIENIEM

• Nadmierna aktywność fizjologiczna • Nieodpowiednie nastawienie psychiczne NADMIERNA AKTYWNOŚĆ FIZJOLOGICZNA Być moŜe zdarzyło ci się, Ŝe przed występem publicznym, gdy miałeś mówić, grać lub śpiewać (np. w czasie akademii w szkole), serce biło ci mocniej, dłonie się pociły i czułeś mdłości. Wszystkie wymienione reakcje fizjologiczne są symptomami, Ŝe twoje ciało przygotowuje się do mającego nastąpić występu. Taki wzrost fizjologicznej aktywności organizmu (ukierunkowany stres) jest normalny, a nawet warunkuje osiągnięcie bardzo dobrych wyników, np. w sporcie. JednakŜe wzmoŜona aktywność i nadmierna aktywność to dwa róŜne stany rzeczy. Nadmierna aktywność pojawia się wtedy, gdy normalne pobudzenie organizmu w oczekiwaniu na występ przedłuŜa się do tego stopnia, Ŝe nie jesteś juŜ w stanie go kontrolować. W ekstremalnych przypadkach niektórzy wymiotują lub mdleją. Z reguły nadmierna aktywność fizjologiczna przejawia się drŜeniem rąk i nóg, płytkim i przyspieszonym oddechem, suchością w gardle, trudnościami z przełykaniem, napięciem

mięśni, a czasami zanikiem pamięci. ZADANIE: Zastanów się, czy powodem twojej obawy przed mówieniem nie jest nadmierna aktywność fizjologiczna organizmu. Jeśli tak, to moŜesz ją redukować, stosując metody, które ci przedstawię. ZMNIEJSZANIE AKTYWNOŚCI FIZJOLOGICZNEJ 1. Autohipnoza. 2. Medytacja (patrz rozdz. “Co dwie półkule, to nie jedna).. 3. Relaksacja (patrz rozdz. “Denerwowanie się"). 4. Zakotwiczanie się (patrz rozdz. “Zakotwiczanie się na sukces). AUTOHIPNOZA Procedura autohipnozy na podstawie “The Universal Traveller" Dona Koberga, Jima Bagnalla. 1. Ustal (najlepiej w formie pisemnej) cel, jaki chcesz osiągnąć, stosując autohipnozę. W tym przypadku jej celem będzie stonowanie nadpobudliwości twojego organizmu. Autohipnozę moŜesz teŜ stosować do innych celów, np. do poprawy koncentracji, pamięci, motywacji, asertywności do podwyŜszenia poczucia własnej wartości, wzmocnienia odporności psychicznej i do innych pozytywnych celów. Stosuj autohipnozę tylko do realizacji pozytywnych celów. 2. Wprowadź się w stan hipnotyczny: — rozluźnij ubranie, połóŜ się i wyciągnij swobodnie swoje ciało; — zamknij oczy, aby stłumić świadomość istnienia świata zewnętrznego; — usypiaj swoje ciało (napnij kaŜdą część ciała od oczu do stóp, a potem zrelaksuj je stopniowo, w tej samej kolejności). Cisza i ciemność (wykonuj to ćwiczenie wieczorem w cichym i spokojnym miejscu) pomogą ci uwolnić zmysły (nie tylko wzrok) od wpływu bodźców zewnętrznych; — relaksuj się. Zagłębiaj się bardziej i bardziej w twój podświadomy umysł. Wyobraź sobie, Ŝe twoje ciało jest całkowicie bezwładne. Wyobraź sobie, Ŝe bujasz się łagodnie w hamaku w spokojnym ogrodzie, lub powoli zjeŜdŜasz w dół windą albo schodzisz w dół schodami, i to zjeŜdŜanie czy schodzenie z kaŜdym piętrem wprawia cię w coraz głębszy sen. Pozwól twojemu ciału, aby stało się bezwładne (bez czucia), bez cięŜaru, wolne od jakichkolwiek napięć. 3. Wprowadź swoje sugestie stanowiące cel autohipnozy. Mów do siebie miękkim i łagodnym tonem. Jeśli będzie to dla ciebie zbyt trudne, to nagraj sugestie na taśmie magnetofonowej i po prostu je odtwarzaj.

Jeśli twoim celem jest zmniejszenie nadpobudliwości, to oprócz sugerowania, Ŝe przed wystąpieniem twój organizm reaguje spokojnie i w sposób opanowany, opisz teŜ poŜądane zachowania. Zrób to w sposób Ŝywy i wyrazisty. Wyobraź sobie, jak dzięki temu nowemu zachowaniu osiągasz sukces. Wyobraź sobie, Ŝe opuściłeś własne ciało i obserwujesz siebie wykonującego te poŜądane zachowania jeszcze raz. Zasugeruj sobie pozytywne nagradzające doświadczenie jako korzyść z nowego zachowania. 4. Gdy twój komunikat zostanie przesłany do podświadomości, wyjdź ze stanu hipnozy. Powiedz sobie, Ŝe przebudzasz się i wstajesz. Będziesz się czuć lepiej, będziesz spokojny i opanowany przed czekającym cię wystąpieniem. Autosugestia działa skutecznie tylko przez około 36 godzin. śeby naprawdę zmienić swoje zachowanie czy sposób reagowania, musisz wzmacniać właściwe sugestie przez powtarzanie tej procedury wiele razy. ZAPAMIĘTAJ: Jeśli chcesz, by autosugestia oddziaływała skutecznie, musisz powtarzać ją wiele razy. NIEODPOWIEDNIE NASTA WIENIE PSYCHICZNE Normalna reakcja przed publicznymi wystąpieniami polega na tym, Ŝe odbierasz podwyŜszoną aktywność fizjologiczną organizmu jako podniecenie. W przypadku osoby reagującej w sposób nadpobudliwy podwyŜszona aktywność organizmu przejawia się jako przeraŜenie. Przyczyna takiej reakcji ma podłoŜe psychiczne, inaczej mówiąc tkwi w umyśle danej osoby. śeby rozwiązać ten problem, naleŜy zmienić niewłaściwe nastawienie psychiczne. W

praktyce

najskuteczniejszym

sposobem

przeprogramowania

własnego

nieodpowiedniego nastawienia psychicznego jest psychiczna restrukturyzacja (ang. cognite restructuring). PSYCHICZNA RESTRUKTURYZACJA Metoda ta polega na zmianie nieodpowiedniego nastawienia psychicznego przy uŜyciu wizualizacji. Szczegółowe informacje i wskazówki, jak przeprowadzić sesję wizualizacyjną znajdziesz w rozdziale “Myślenie", a dokładniej w jego części poświęconej myśleniu wizualnemu. W trakcie ćwiczeń wizualizacyjnych wyobraŜaj sobie stopniowo (przechodź do następnej wizualizacji, gdy opanujesz tę, którą ćwiczyłeś) następujące sytuacje: • LeŜysz w swoim pokoju w łóŜku przed zaśnięciem. WyobraŜaj sobie swój pokój. • Czytasz referaty, przemowy, gdy sam jesteś w pokoju (na tydzień przed właściwym wystąpieniem).

• Dyskutujesz o swoim wystąpieniu z kolegami czy koleŜankami. • Wysłuchujesz wystąpienia innej osoby. • Piszesz referat w swoim pokoju. • Ćwiczysz wygłoszenie swojego referatu. • Ubierasz się rano w dniu swojego wystąpienia. • Wykonujesz inne czynności przed udaniem się do miejsca, gdzie będziesz mieć wystąpienie (jesz śniadanie, jeszcze raz rzucasz okiem na referat lub nawet robisz próbę generalną). • Wchodzisz do pomieszczenia, w którym masz wygłosić referat. • Czekasz na swoją kolej, gdy inna osoba ma wystąpienie. • Wychodzisz na podium, by zaprezentować swoje wystąpienie. • Wygłaszasz swój referat. W czasie tych wszystkich etapów wyobraŜaj sobie, Ŝe jesteś spokojny, opanowany i bardzo pozytywnie nastawiony do swojego wystąpienia, Ŝe sprawia ci ono satysfakcję i przyjemność. Dodatkowe okoliczności przyczyniające się do zmniejszenia lęku przed mówieniem: 1. Znajomość warunków. Poznaj warunki, w jakich będziesz występował. Sprawdź, czy sala jest duŜa, czy mała, Wyobraź sobie, jak będą siedzieć słuchacze, jak powinieneś mówić, Ŝeby do wszystkich dotrzeć. Zorientuj się, ile czasu masz na swoje wystąpienie, i tak je opracuj, aby się zmieścić (oczywiście zarezerwuj czas na ewentualne pytania). Jeśli ma to być egzamin ustny, poznaj salę, w której będziesz odpowiadać i na spokojnie wizualizuj siebie odpowiadającego pewnie i rzeczowo. 2. Dobre przygotowanie. Nie przygotowany mówca ma powody, aby się denerwować przed wystąpieniem i w jego trakcie. MoŜesz tego uniknąć, przygotowując się rzetelnie, niezaleŜnie czy masz wystąpić przed szerszym forum, czy przed jedną osobą (egzamin ustny). 3. Zainteresowanie przedstawianym zagadnieniem. Wybieraj do prezentacji tematy, które poruszą cię emocjonalnie, takie którymi chcesz się podzielić z innymi. Silne pragnienie podzielenia się swoimi wiadomościami na dany temat nie tylko wyeliminuje twój lęk przed mówieniem, ale sprawi, Ŝe wystąpienie będzie ciekawe, zajmujące uwagę słuchaczy. 4. Ruch. Lęk i zdenerwowanie przed mającym nastąpić wystąpieniem powodują napięcie

mięśni. Twoje ciało domaga się w tym momencie ruchu, aby się rozluźnić i to jest przyczyna, dla której zaczynają ci się trząść ręce i nogi. Jeśli próbujesz opanować to drŜenie na siłę, to stajesz się jeszcze bardziej spięty. Lekarstwem jest inny rodzaj ruchu. Zacznij korzystać ze swojego ciała, by zwiększyć ekspresję wypowiedzi, gestykuluj, chodź. ZAPAMIĘTAJ: W trakcie mówienia jakikolwiek ruch jest lepszy niŜ brak ruchu. 5. Praktyka. Dla większości ludzi obawa przed publicznymi wystąpieniami ma swoje źródło w braku doświadczenia. Im częściej to robisz, tym mniej się boisz. W tym miejscu przypomnij sobie prostą radę: jeśli czegoś się boisz, to rób to jak najczęściej. ZADANIE: Aby przełamać swój lęk przed mówieniem, przyjmij zasadę, Ŝe w trakcie kaŜdych zajęć przynajmniej raz zabierzesz głos. I dotrzymaj postanowienia.

ROZDZIAŁ XII PISANIE

Co zyskasz, czytając ten rozdział • Zrozumiesz przyczyny twojej niechęci do wypowiadania się na piśmie. • Poznasz uŜyteczne techniki usprawniające pisanie. • Dowiesz się, jak “wystartować" z pisaniem. • Uzyskasz informacje o technikach rozwijania tematu. • Poznasz wszystkie etapy procesu pisania i zyskasz nad nimi kontrolę. • Pisanie zacznie ci przychodzić łatwo. • Otrzymasz szansę poprawienia charakteru pisma przez stosowanie sprawdzonych technik.

PISANIE Nie trać czasu na rozpisywanie długopisu; rozpisuj rękę.

Kiedy usiadłem przy biurku z zamiarem napisania tego rozdziału, poczułem w głowie pustkę. Z przykrością stwierdziłem, Ŝe wena mnie opuściła. Po chwili przerodziła się... w jeszcze większą pustkę. Nie pozostało mi nic innego, jak... Zgadnij co? Zapewne pomyślałeś: “przełoŜyć pisanie na później". I miałeś rację, bo... nie pozostało mi nic innego, jak nastawić minutnik na 5 minut, wziąć czystą kartkę papieru i przeprowadzić minisesję szybkiego pisania. Po pięciu minutach powróciła mi jasność myśli. Wiedziałem juŜ, o czym chciałem pisać i długopis swobodnie przesuwał się po papierze. Sytuacja, którą powyŜej opisałem i która mi się faktycznie przydarzyła, na pewno nie jest ci obca. ZADANIE: Przypomnij sobie podobne zdarzenie i uświadom, co wtedy robiłeś, aby przełamać blokadę. Najlepiej będzie, jeśli opiszesz to w dzienniku. Jeśli aktywnie przeczytasz ten rozdział oraz wykonasz podane zadania i będziesz stosować podane techniki, to polubisz pisanie i moŜe nawet stanie się ono twoją pasją. Pisanie jest od wieków naturalną formą ekspresji człowieka. Nasi praprzodkowie czynili to w grotach, a my kochamy bazgrać na elewacjach budynków. Jednak wiele osób nie przepada za pisaniem. Często się słyszy, Ŝe ktoś “nie cierpi pisać listów", a wypracowania szkolne są zmorą niejednego ucznia. Egzaminy pisemne teŜ nie cieszą się wielkim powodzeniem — większość studentów woli odpowiadać ustnie. Gdzie tkwią przyczyny tego stanu rzeczy? Po pierwsze, szkoła nie nauczyła cię pisać, a jedynie zapisywać (litery, słowa i zdania). To nie to samo, co pisanie, które jest spontanicznym procesem twórczym angaŜującym wyobraźnię. W szkołach stosuje się tradycyjne techniki nauki pisania, kładące nacisk na gramatykę, ortografię czy interpunkcję. Wskutek tego w proces pisania angaŜowana jest lewa półkula mózgu, która ma charakter logiczny. Tymczasem sekret tkwi w uŜywaniu obydwu półkul mózgowych. Prawa półkula jest źródłem emocji i w niej rodzą się twórcze pomysły niekonwencjonalne skojarzenia i odczucia. Osoby, które nie lubią pisać, rzadko w ten proces angaŜują obydwie półkule mózgu i dlatego pisanie nie sprawia im przyjemności. Drugą przyczyną awersji piśmienniczej jest brak wiary w siebie (uczeń z góry zakłada, Ŝe temat wypracowania jest zbyt trudny), zaś trzecią — lęk przed krytyką i poprawianiem tego, co zostało napisane. Przywołaj z pamięci sytuacje, gdy nerwowo odbierałeś sprawdzone wypracowanie, na którym, kto wie, moŜe i bardziej było czerwono od podkreśleń czy poprawek nauczyciela niŜ na polu pełnym maków. Mogę się załoŜyć, Ŝe nauczyciel sprawdzający pracę pracował na pełnych obrotach lewą półkulą mózgu, wyszukując logicznie

“min" w postaci błędów składniowych i ortograficznych. PYTANIE: Czy prowadzisz dziennik, tak jak zalecałem w rozdziale “Dziennik"? Jeśli tak, to zapewne przekonałeś się, Ŝe pisanie przychodzi ci juŜ o wiele łatwiej i sprawia przyjemność. Jeśli nie prowadzisz, to w powaŜnym stopniu zmniejszasz efektywność swojego uczenia i opóźniasz rozwój duchowy. Jeszcze raz przypominam: prowadzenie dziennika, oprócz innych pozytywnych stron ma i tę, Ŝe pozwala nabrać wiary we własne moŜliwości. Prowadzisz go dla siebie, nikt nie poprawia twoich błędów i zapisujesz w nim swoje pomysły, odczucia, doświadczenia, angaŜując w ten sposób twórczą prawą półkulę mózgową. TECHNIKI UŁATWIAJĄCE WYSTARTOWANIE Z PISANIEM (i aktywację prawej półkuli mózgowej) SZYBKIE PISANIE Jest to bardzo prosta i skuteczna technika, którą z duŜym powodzeniem zastosowałem na początku tego rozdziału. Jej podstawową zaletą jest to, Ŝe przełamujesz barierę pustej kartki. Procedura wygląda następująco: 1. Wybierasz temat lub decydujesz się na swobodne zapisywanie myśli. 2. Ustawiasz minutnik na określony czas (przynajmniej na 5 min). 3. Rozpoczynasz pisanie i zapisujesz tak szybko, jak to jest moŜliwe, bez zatrzymywania się, wszystko, co ci przyjdzie do głowy. 4. Przestajesz pisać, gdy minutnik zacznie buczeć. Unikaj w czasie pisania: — porządkowania myśli; — dąŜenia do tworzenia zdań; — sprawdzania i poprawiania błędów gramatycznych, ortograficznych czy innych; — cofania się; — wykreślania czegokolwiek, co juŜ napisałeś. W czasie szybkiego pisania aktywnie pracują obydwie półkule mózgowe, z trochę większym zaangaŜowaniem prawej. Po napisaniu nie przejmuj się niezgrabnym pismem, złą składnią czy innymi błędami. Ta forma pisania jest dla ciebie poŜytecznym poligonem, na którym błędy są nie tylko dopuszczalne, ale nieuniknione. Na początku stosuj metodę szybkiego pisania jako rozgrzewkę przed pisaniem na określony temat, a z czasem uŜywaj jej, startując od razu z zadanym tematem. Będziesz mile zaskoczony, z jaką łatwością spływają na papier pomysły, idee i skojarzenia. Szybkie pisanie jest uŜyteczną techniką treningową. Wielu pisarzy uŜywa jej jako rozgrzewki. Ponadto ludzie pióra regularnie korzystają z metody szybkiego pisania, aby

prowokować pojawianie się myśli, idei, pomysłów i skojarzeń, niezbędnych przy pracy twórczej. Stosuj szybkie pisanie zawsze wtedy, gdy w czasie pracy utkniesz w martwym punkcie lub gdy siedzisz nad pustą kartką i nie moŜesz ruszyć z miejsca. Aby nabrać wprawy w szybkim pisaniu wykonuj je często, a najlepiej przed kaŜdym zadaniem pisemnym. WydłuŜaj teŜ czas ćwiczenia, rozpoczynając od pięciu minut i dodając stopniowo po minucie czy dwie, aŜ dojdziesz do dwudziestu minut. Jeśli masz napisać dłuŜszą pracę, wymagającą duŜego zaangaŜowania intelektualnego, pisz szybko 30 minut, a nawet dłuŜej. ZADANIE: Przez najbliŜsze 2 tygodnie przeprowadzaj codziennie przynajmniej dwie kilkuminutowe sesje szybkiego pisania, wydłuŜając kaŜdego dnia czas sesji o l minutę. Pisz swobodnie, bez tematu lub na dowolny temat, a następnie przeczytaj. Po dwu tygodniach trenowania wybierz jeden z podanych tematów (ewentualnie wymyśl własny) i pisz szybko z zachowaniem zasad tej techniki przez 20 minut. 1. Przyjaźń 6. Wierność 2. Szkoła 7. Egoizm 3. Miłość 8. Kłamstwo 4. Odwaga 9. Nogi 5. Pies 10. Rodzice Po napisaniu przeczytaj, podkreśl, najlepiej kolorową kredką lub mazakiem, słowa lub ustępy, które szczególnie ci przypadły do gustu. W następnej sesji te właśnie słowa lub zwroty mogą stanowić świetne tematy do szybkiego pisania. Przedstawione wyŜej ćwiczenia powinny stanowić “rozruch" do podjęcia w trakcie sesji szybkiego pisania bardziej złoŜonych zadań, np. stworzenia zarysu wypracowania, eseju, a nawet pracy dyplomowej. Szybkie pisanie jest bardziej efektywne, gdy jego treścią dzielisz się z bliską ci osobą. Idealnym rozwiązaniem byłoby przeprowadzenie z tą osobą równoległych sesji szybkiego pisania na ten sam temat, a następnie porównanie efektów. SZYBKIE MÓWIENIE NA GŁOS Zacznij mówić, a wyzwolisz swobodny przepływ myśli. Nie przejmuj się, Ŝe brak ci pomysłu lub Ŝe myśli są nieprecyzyjne. Po prostu mów szybko. Poprzez ubranie swoich myśli w słowa zaczniesz myśleć jaśniej. Praktycznym rozwiązaniem jest nagrywanie na taśmę magnetofonową tego, co mówisz, bo moŜna odtworzyć swoje idee.

TECHNIKI POZWALAJĄCE NA ROZWINIĘCIE TEMATU

Szybkie pisanie stanowi doskonałą formę rozgrzewki pisarskiej, jednak w niewielkim stopniu ułatwia dostrzeganie bądź tworzenie powiązań pomiędzy ideami. Generalnie widzenie zagadnień w szerokiej perspektywie jest trudną sztuką, lecz dzięki podanym niŜej technikom będzie ci ono przychodzić o wiele łatwiej, i — rzecz jasna — będziesz bardziej twórczy. Weź kilka głębokich oddechów, zapoznaj się z poniŜszymi technikami i — co najwaŜniejsze — stosuj je. • Technika rozgałęzień (ang. clustering). • Burza mózgów (ang. brainstorming). > Szkic odkrywczy (ang. discovery draft). TECHNIKA ROZGAŁĘZIEŃ Technika rozgałęzień pozwala na szybkie zapisanie twoich idei związanych z tematem bez konieczności oceniania ich, a ponadto umoŜliwia dostrzeganie związków pomiędzy tymi ideami. JAK ROZGAŁĘZIAĆ Sieć rozgałęzień zaczynamy rysować na środku kartki (nie u góry, jak jesteśmy do tego przyzwyczajeni) i rozszerzamy we wszystkich kierunkach. Pierwszą czynnością jest zapisanie tematu, pomysłu czy zagadnienie, którym chcesz się zająć i zakreślenie go. Rozmyślając nad zadanym tematem, zapisuj swoje myśli, zakreślaj je i łącz graficznie z tematem centralnym.

Po pewnym czasie spostrzeŜesz, Ŝe twoje rozgałęzienie w sposób spontaniczny będzie się rozszerzać, łącząc pomysły nie z tematem wyjściowym, ale z innymi. I o to chodzi. Twoim celem w tej technice jest zapisanie wszelkich myśli w postaci swoistego schematu uwidaczniającego, jak idee są ze sobą połączone.

W trakcie posługiwania się techniką rozgałęzień bardzo pomocne jest stosowanie róŜnych pytań, od prostych (kto?, kiedy?, dlaczego?) po bardziej złoŜone (np. Dlaczego to jest waŜne? Co z tego wynika?). ZAPAMIĘTAJ: Tworząc rozgałęzienie, nie wahaj się zapisywać dziwnych lub zwariowanych pomysłów i nie przejmuj się, Ŝe kartka jest pobazgrana. Po wykonaniu pracy zastanów się, jak idee z jednego “konara" rozgałęzień wiąŜą się z ideami z innych “konarów". Dzięki temu moŜesz wpaść na trop nowych pomysłów. Przeanalizuj wykonane rozgałęzienie z nastawieniem, jak wykorzystać zawarty w nim materiał do napisania zaplanowanej pracy pisemnej. Kieruj się następującymi pytaniami: • Wokół jakich zagadnień koncentruje się najgęstsza sieć rozgałęzień? O czym ona mówi przede wszystkim? • Jakie inne prace mogłyby powstać na podstawie tego rozgałęzienia? • Który “konar" rozgałęzień wydaje ci się najbardziej interesujący? • Jak mógłbyś dalej rozwijać rozgałęzienia, aby głębiej wejść w temat? PODSTAWOWE ZALETY TECHNIKI ROZGAŁĘZIEŃ 1. Pozwala dostrzegać i tworzyć związki pomiędzy ideami. 2. UmoŜliwia rozwinięcie juŜ zaprezentowanych idei. 3. UmoŜliwia spontaniczne zareagowanie na daną ideę bez jej opracowywania i oceniania. 4. Radykalnie poprawia proces zapamiętywania i przypominania sobie idei oraz widzenia ich w szerszym kontekście. 5. Usuwa niechęć do pisania. ZADANIE: Narysuj rozgałęzienie do wybranego przez ciebie tematu (na początku bez stosowania pytań). Po kilku sesjach uŜywaj równieŜ pytań. Po kilku sesjach stosowania

techniki rozgałęzień będziesz naprawdę zaskoczony, Ŝe nowe idee wprost wypływają spod twojego długopisu. Bo z ideami jest jak z ropą — Ŝeby wytryskiwały, trzeba zrobić im ujście. BURZA MÓZGÓW Technika burzy mózgów polega na zapisywaniu wszystkiego, co ci przychodzi do głowy na dany temat. Podczas pisania staraj się nie porządkować swoich myśli, tylko pozwól im swobodnie wypływać. Poprzez natychmiastowe zapisywanie swoich reakcji i odczuć związanych z tematem uzyskasz nadspodziewanie duŜo dodatkowych informacji. Przede wszystkim szybko “wyjdzie na jaw", co wiesz, a czego nie wiesz i co powinieneś się dowiedzieć na dany temat. Technikę burzy mózgów warto zatem stosować, gdy masz do czynienia z tematem, w którym słabo się orientujesz. JAK PRZEPROWADZIĆ BURZĘ MÓZGÓW Potrzebujesz do tego celu, jak i do innych wymienionych w tym l rozdziale technik, długopisu lub ołówka, czystej kartki, trochę wolnego ; czasu i miejsca, w którym nikt ci nie będzie przeszkadzać. Rozpoczynając sesję burzy mózgów zapisz swój temat u góry strony. Następnie zapisuj szybko na kartce wszystkie idee, skojarzenia, refleksje i odczucia, jakie ci przychodzą do głowy w związku z tematem. Pozwól umysłowi, niech pracuje swobodnie, uruchamiając w ten sposób twoją twórczą, prawą półkulę mózgową. Jak ją “rozruszać" przed burzą mózgów, mówiliśmy w rozdziale “Co dwie półkule, to nie jedna". Podobnie jak przy technice rozgałęzień, kaŜde pytanie moŜe się przyczynić do pojawienia się nowych skojarzeń czy refleksji. Oto przykładowe pytania: kto?, co?, gdzie?, kiedy?, dlaczego?, jak? I bardziej złoŜone: Co wiesz na ten temat? Jakie są jego części składowe? Czy moŜesz sformułować go inaczej? Jak się do niego ustosunkowujesz? Dlaczego jest on dla ciebie waŜny? Czy moŜesz go porównać z innym? Przeanalizuj listę skojarzeń powstałych w wyniku burzy mózgów. Analogicznie jak przy technice rozgałęzień, przy rozwijaniu uzyskanego materiału w pracę pisemną, która stanowi twój główny cel, kieruj się następującymi pytaniami: • Wokół jakich zagadnień koncentruje się największa liczba haseł? O czym one mówią przede wszystkim? • Jakie inne prace mogłyby powstać na podstawie tej listy? • Które hasła wydają ci się najbardziej interesujące? • Czego brakuje w twoim zbiorze skojarzeń do pełnego wyczerpania tematu?

ZADANIE: Obierz sobie jakiś temat i przeprowadź sesję burzy mózgów (na początku bez stosowania pytań). Po kilku sesjach uŜywaj pytań, które pomogą ci rozwijać listę. Zapisuj wszystko, co ci przychodzi do głowy, takŜe pytania, które pozostawisz bez odpowiedzi. PAMIĘTAJ: Nie pomijaj “zwariowanych" idei. Później moŜe się okazać, Ŝe były one najwartościowsze. Nie przejmuj się, Ŝe twoje pismo w czasie burzy mózgów przeradza się w bazgroły. W tym przypadku kaligrafia nie tylko nie jest wymagana, ale nawet zakazana. Dlaczego? Pisząc wolno i starannie sporządzisz listę tego, co juŜ wiesz, bez nowych idei. Nie wierzysz? Łatwo moŜesz to sprawdzić. GRUPOWA BURZA MÓZGÓW Przy tej odmianie burzy mózgów z większej grupy uczestników wybiera się osobę, która zapisuje (najlepiej na tablicy lub na innej dobrze widocznej powierzchni) idee związane z tematem, “wyrzucane" z siebie przez wszystkich obecnych. Dla podwójnego zabezpieczenia, aby nie utracić niektórych idei (osoba zapisująca moŜe nie nadąŜyć z zapisywaniem), nagrywa się przebieg sesji na taśmę magnetofonową. PAMIĘTAJ: W trakcie przebiegu grupowej burzy mózgów nie wolno ::BL krytykować cudzych idei (swoich teŜ nie). SZKIC ODKRYWCZY Pisanie szkicu odkrywczego to ten etap twojej pracy, gdy nadal nie jesteś pewien, co masz napisać na wybrany temat. Tworząc i analizując szkic odkrywczy, wpadasz na nowe pomysły, które moŜesz wykorzystać w następnej wersji. Niektórzy pisarze piszą kilka szkiców odkrywczych, zbliŜając się w ten sposób do ostatecznej wersji pracy literackiej. W kaŜdym kolejnym szkicu temat jest coraz dokładniej ujęty. i JAK PISAĆ SZKICE ODKRYWCZE Technika jest bardzo prosta — skupiasz swoją uwagę na temacie, relaksujesz się i piszesz spontanicznie, ale nie tak szybko jak przy technice “szybkie pisanie". RównieŜ i w tym przypadku pomocne mogą okazać się przeróŜne pytania — zarówno proste (kto?, co?, gdzie?, kiedy?), jak i bardziej złoŜone (patrz poprzednie techniki). PAMIĘTAJ: Pisząc szkic odkrywczy, nie przejmuj się gramatyką i ortografią, bo to tylko rozprasza twoje myśli. Nie przejmuj się teŜ stroną estetyczną tego, co napisałeś. Skup się tylko na ideach. Burza mózgów i technika rozgałęzień stanowią doskonały punkt wyjścia do pisania szkiców odkrywczych. ZADANIE: Wybierz sobie jakiś temat opracowany techniką rozgałęzień lub burzy mózgów i rozwiń go w szkic odkrywczy. Przy pisaniu kieruj się podanymi wyŜej

wskazówkami. Podobnie jak przy technice rozgałęzień i burzy mózgów potrzebujesz dokonać analizy szkicu odkrywczego, aby wiedzieć, w jaki sposób przekształcić go w gotową pracę pisemną (jeszcze nie ostateczną, bo moŜesz napisać kilka wersji szkiców odkrywczych na dany temat). Kieruj się przy tej czynności pytaniami, jak przy dwóch wcześniej omówionych technikach: • Na czym koncentruje się twój szkic odkrywczy? O czym on jest przede wszystkim? • Jakie inne prace mogłyby powstać z twojego szkicu odkrywczego? • Co cię najbardziej zainteresowało w twoim szkicu odkrywczym? • Czego brakuje w twoim szkicu odkrywczym do pełnego wyczerpania tematu? PAMIĘTAJ: Gdy stosujesz szybkie pisanie, szybkie mówienie na głos, technikę rozgałęzień, burzę mózgów lub gdy piszesz szkice odkrywcze, twoim celem są twórcze idee, a nie idealna forma. ETAPY PROCESU PISANIA

1. Rozgrzewka z zastosowaniem technik: — szybkiego pisania, — szybkiego mówienia na głos. 2. Rozwinięcie tematu z zastosowaniem technik: — rozgałęzień, — burzy mózgów, — szkiców odkrywczych. 3. Ocena osoby postronnej. MoŜe to być koleŜanka, matka lub inna zaprzyjaźniona osoba, która zachowując dystans oceni, czego brakuje w twojej pracy, co jest jej mocną stroną, co naleŜy zmienić. Pisząc, jesteś w zbyt duŜym stopniu zaangaŜowany w proces tworzenia, aby móc obiektywnie ocenić jego rezultat końcowy. 4. Dokonanie poprawek. Po uzyskaniu uwag innej osoby zastanów się, które z nich chcesz uwzględnić (jeśli nie jesteś otwarty na twórczą krytykę, to moŜliwe, Ŝe nie uwzględnisz Ŝadnej, lecz jest to postawa niezbyt w Ŝyciu przydatna). Wprowadź poprawki do pracy. 5. Kontrola techniczna. Sprawdź i popraw błędy gramatyczne, ortograficzne czy interpunkcyjne, korzystając ze słowników ortograficznego i poprawnej polszczyzny. 6. Przepisanie na czysto.

Przepisz pracę na czysto, uwzględniając naniesione poprawki. 7. Twoja ocena. Przeczytaj i sprawdź, czy praca, którą trzymasz w rękach, jest tym, do czego dąŜyłeś. Jeśli nie — nie martw się. Na tym etapie teŜ jeszcze moŜesz dokonywać poprawek. CO ROBIĆ, śEBY USPRAWNIĆ PISANIE 1. Niech pisanie stanie się twoim zwyczajem. Natchnienie nie spływa na zawołanie, nawet na poetów. Wielu z nich ma zwyczaj pisania o określonej porze dnia. W ten sposób umysł się programuje i nastawia na wykonywanie określonej pracy o wyznaczonej porze. MoŜesz postępować tak samo, a najlepszym rozwiązaniem będzie wkomponowanie pisania w stały rozkład zajęć. PAMIĘTAJ: śeby natchnienie częściej przychodziło, trzeba częściej pisać. 2. Zabierz się do pisania wcześniej. Zanim zaczniesz pisać, musisz się do tej pracy przygotować, to znaczy wyszukać odpowiednie cytaty, sprawdzić dane w encyklopedii czy nawet uprzątnąć biurko. Z drugiej strony kaŜdy z nas ma w sobie coś z jastrzębia, który krąŜy, zanim zaatakuje zdobycz. My równieŜ, zanim przystąpimy do pisania, wykonujemy mnóstwo róŜnych czynności, Ŝeby opóźnić start. Rozpoczynając przygotowania wcześniej “wystartujesz" o czasie. 3. Pisz w optymalnym dla siebie czasie. Sprawdź, jaka pora dnia sprzyja twojej pracy twórczej i staraj się pisać w odpowiednich godzinach. 4. Jako tło do pisania zastosuj muzykę. Muzyka, szczególnie barokowa, pozytywnie stymuluje prawą półkulę mózgową. 5. Wykonaj ćwiczenia gimnastyczne. W czasie dłuŜszego pisania znajdujesz się w pozycji nie sprzyjającej właściwemu dotlenieniu mózgu. Rób zatem krótkie przerwy. W tym czasie moŜesz się zrelaksować, wykonać kilka głębszych oddechów i kilka ćwiczeń gimnastycznych. 6. DuŜo czytaj. Niestety, musisz się pogodzić z faktem, Ŝe aby dobrze pisać, naleŜy duŜo czytać i to nie tylko ksiąŜki. Czytaj wszystko, co ci wpadnie w ręce: czasopisma, dzienniki, przewodniki turystyczne. RóŜne style pisania i róŜne słownictwo to czynniki, które mogą wpłynąć na ciebie inspirująco. 7. RozłóŜ pisanie na etapy. Szczególnie, gdy masz do napisania dłuŜszą i powaŜniejszą prace. Pamiętaj, Ŝe łatwiej się skoncentrować w krótkich odcinkach czasowych, a ponadto po przerwie na sen czy spacer

moŜesz liczyć na przypływ nowych idei. Zasadę tę stosuj równieŜ i do krótszych prac. Jednego dnia opracuj temat “z grubsza", a następnie pracuj nad rozwinięciem i doszlifowaniem. 8. Stosuj afirmacje i wizualizację. Do pisania podchodź z nastawieniem, Ŝe gotowy, opracowany temat tkwi juŜ w tobie i tylko czeka, abyś go wydobył. Do osiągnięcia tego celu przydatna jest wizualizacja i afirmacja. Wyobraź sobie, Ŝe jesteś uśmiechnięty i zadowolony, a obok ciebie leŜy gotowa juŜ praca pisemna. Staraj się wizualizować wyraźnie temat pracy, jej poszczególne etapy, a wszystko to napisane twoim równym, czytelnym pismem. Staraj się odczuć wewnętrznie, jaką przyjemność sprawia ci czytanie tej pracy. Wskazówki do ćwiczenia wizualizacji znajdziesz w rozdziale “Myślenie". śeby wzmocnić wiarę w swoje pisarskie zdolności, moŜesz stosować następujące afirmacje (pisząc je lub wymawiając głośno): • Pisanie sprawia mi wielką przyjemność. • Pisanie jest dla mnie tak naturalne jak oddychanie. • Jestem pewien, Ŝe to, co napiszę, będzie bardzo dobre. • Więcej informacji o stosowaniu afirmacji znajdziesz w rozdziale “Przestawienie się na efektywne uczenie". 9. Schowaj pierwotną wersję twojej pracy. Dzięki temu oderwiesz od niej umysł, a gdy później do niej wrócisz, będziesz mieć na nią inne, świeŜsze spojrzenie. ZADANIE: Zastanów się, co ci pomaga w pisaniu. Jeśli trudno ci to stwierdzić, to zabaw się w podglądanie siebie samego. Gdy juŜ dostrzeŜesz czynniki sprzyjające, to zacznij je wprowadzać świadomie i spraw, Ŝeby uwzględnianie ich stało się twoim zwyczajem. CO ROBIĆ, GDY W TRAKCIE PISANIA STANIESZ W MIEJSCU I DALEJ ANI RUSZ 1. Przeczytaj (najlepiej na głos) dobry wiersz lub fragment prozy, który robi na tobie wraŜenie. W ten prosty sposób nastroisz swój umysł na właściwe fale. Dobrze, gdy odpowiedni zbiorek wierszy lub ksiąŜkę masz pod ręką, ale pamiętaj, Ŝeby co jakiś czas zmieniać repertuar. W ten sposób zapewnisz sobie dopływ nowych bodźców i świeŜych idei. 2. Postaraj się zdobyć prace świetnie piszącego kolegi. W momencie “zastoju" wyjmij ją i wyobraź sobie, Ŝe to tyją napisałeś (pamiętaj, Ŝe masz taki sam potencjał mózgu jak ten kolega). 3. Zachowaj swoje najlepsze prace. W momencie kryzysu pisarskiego wyciągnij taką pracę i przyjrzyj się jej. Przypomnij sobie, jak się czułeś, gdy ją pisałeś i otrzymałeś

sprawdzoną z bardzo dobrą oceną (jest to element techniki zakotwiczania się, o której szczegółowo piszę w rozdziale “Zakotwiczanie się na sukces"). 4. Przełam rutynę dnia codziennego, zmieniając czasami rytm dnia. Inaczej niŜ zwykle patrząc na świat, zyskujesz szansę na przypływ nowych pomysłów (więcej na ten temat w rozdziale “Przestawienie się na efektywne uczenie"). 5. Zmień swoje przybory pisarskie. Spróbuj pisać piórem, jeśli regularnie piszesz długopisem. Sprawdź, jak ci idzie pisanie na maszynie lub na klawiaturze komputera. 6. Obiecaj sobie, Ŝe się nagrodzisz, gdy sprawnie dokończysz pisanie pracy. ZADANIE: Zastanów się, co robisz, gdy w trakcie pisania “zacinasz się" i nic nie przychodzi ci do głowy. Czy twój sposób na kryzys jest skuteczniejszy? Przetestuj podane rady i stosuj te, które są efektywne. POPRAWIANIE CHARAKTERU PISMA

Pomimo Ŝe w coraz większym stopniu wykorzystuje się do pisania 'maszyny i komputery, to jednak w szkole i na uczelni podstawowym narzędziem do pisania jeszcze przez długi czas będzie ręka. Warto więc poświęcić trochę czasu, aby poprawić czytelność pisma. Jeśli wykonasz tę pracę, to: — o wiele lepiej i szybciej odczytasz to, co sam napisałeś; — inni czytając “wytwór" twojej ręki nie będą musieli się zastanawiać nad problemem: “Co autor chciał przez to napisać?". Wielu czytelników moŜe sądzić, Ŝe pierwszy przypadek nie wchodzi raczej w grę. Jest to niewątpliwie rzadkość, ale... Pracując przez wiele lat w szkole niejedno widziałem. Musisz pamiętać, Ŝe nauczyciele nie lubią tracić czasu na odszyfrowywanie bazgrołów. Czasami niestaranny i nieczytelny charakter pisma moŜe wpłynąć na obniŜenie oceny. Warto teŜ wiedzieć, Ŝe z wiekiem charakter naszego pisma zmienia się samoistnie. Nie powinno więc stanowić dla ciebie problemu wpłynięcie na te zmiany w sposób świadomy. Jednak musisz po pierwsze tego chcieć, a po drugie wykorzystać techniki, które ci proponuję. ZALECANE TECHNIKI 1. Podejmij silne postanowienie poprawy charakteru pisma. ZADANIE: W dzienniku zapisz Intencję Poprawy Charakteru Pisma. Sformułuj i precyzyjnie określ swój motyw oraz szczegółowe cele, jakie chcesz osiągnąć dzięki tej pozytywnej zmianie. Aby przyspieszyć poprawę charakteru pisma, przepisuj intencję (najczytelniej jak jesteś w stanie) kilka razy dziennie. 2. UŜywaj twórczej wizualizacji. W rozdziale “Myślenie" znajdziesz opis procesu wizualizacji i postępuj zgodnie z

podanymi tam wskazówkami. Gdy juŜ jesteś zrelaksowany, wizualizuj siebie piszącego czytelnie. Odczuwaj, jak długopis przesuwa się po kartce i wyobraŜaj sobie zgrabne litery, Ćwicz tę wizualizację przez kilka minut dziennie. Po pewnym okresie regularnych ćwiczeń charakter twojego pisma ulegnie poprawie. 3. Stosuj wzmocnienia emocjonalne. Wyobraź sobie, Ŝe piszesz do bardzo bliskiej ci osoby, a twój niestaranny charakter pisma utrudni jej odczytanie i wprawi ją w zły humor. Gdy to sobie uświadomisz, twoja ręka zacznie pisać czytelniej. 4. Koncentruj się na pisaniu. Skieruj swój wzrok na długopis (pióro, ołówek). Obserwuj proces pisania. Tylko obserwuj! Skup swoją uwagę na czubku długopisu, w miejscu gdzie styka się z papierem. Robiąc to, zastanawiaj się i oceniaj w myślach, jak piszesz. Wskutek tych czynności myślowych mózg otrzyma sygnały, Ŝe naleŜy się skoncentrować na pisaniu i przekaŜe podświadomie (tak jak podświadomie kontroluje pracę serca, nerek, wątroby i innych organów wewnętrznych) mięśniom ręki komunikat tej samej treści, Ŝe trzeba się skoncentrować na pisaniu, i z czasem twoje pismo stanie się bardziej czytelne. 5. Popisuj się swoją kaligrafią. Przynajmniej raz dziennie napisz coś tak czytelnie, jak tylko cię na to stać. Stopniowo będziesz programować w ten sposób swoje ciało, aby pisało czytelnie. 6. Ćwicz, uŜywając najlepszych materiałów. Gdy będziesz pisać piórem Parkera na papierze z drogiej papeterii, to podświadomie dołoŜysz starań, by pismo było kształtne, ustawione w równych liniach. 7. Poprawiaj natychmiast niechlujne pismo. UŜywaj do tego ćwiczenia ołówka z gumką. Gdy napiszesz coś niechlujnie, natychmiast zetrzyj i popraw. Na początku będziesz musiał poprawiać prawie wszystko, co napiszesz. Jednak ta technika wymusi na tobie pisanie czytelnie (zajmie ci to mniej czasu niŜ ciągłe ścieranie i pisanie jeszcze raz). 8. Zidentyfikuj litery, które najtrudniej ci odszyfrować. Dokonaj przeglądu swoich notatek i zaznacz litery, których odszyfrowanie sprawia ci najwięcej problemów. Ćwicz ich pisanie jak uczeń pierwszej klasy. Gdy twoje pismo dzięki wykonywanym ćwiczeniom stanie się kształtne i czytelne, to wypisz sobie (swoim kaligraficznym pismem) dyplom “Za wybitne osiągnięcia na polu kaligrafii" i powieś go na ścianie w swoim pokoju.

ROZDZIAŁ XIII NOTOWANIE

Co zyskasz, czytając ten rozdział • Przekonasz się, Ŝe warto umiejętnie notować. • Poznasz etapy efektywnego notowania. • Staniesz się aktywnym odbiorcą lekcji czy wykładów. • Poznasz zasady przeglądania notatek. • Uzyskasz dokładne informacje o sposobach notowania. • Umiejętność notowania stanie się twoją mocną stroną.

NOTOWANIE śeby się dobrze nauczyć, trzeba dobrze zanotować.

Przypomnij sobie, ileŜ to razy po wykładzie bolała cię ręka od zapisywania wszystkiego, co powiedział wykładowca. Po powrocie do domu ciskasz te swoje pracowicie wykonane notatki w kąt (bez przeglądania ich) i gdy zbliŜa się kolokwium, a tym bardziej egzamin, to z silnym postanowieniem skutecznego przetransponowania informacji zawartych w notesie w wiedzę wzbogacającą twój mózg wyciągasz je spod stosu skryptów, ksiąŜek czy notatników i zaczynasz czytać. Wtedy moŜe się okazać, Ŝe część twojego własnego zapisu jest nieczytelna, Ŝe zdania są nie dokończone lub wyrwane z kontekstu. Zaczynasz więc gorączkowo dzwonić do znajomych i uzupełniać swoje “notatki". Pomyśl, ile energii marnujesz, zamiast wykorzystać ją na efektywne przygotowanie się do egzaminu. Ta sytuacja z reguły wpływa ujemnie na twoją kondycję psychiczną i co za tym idzie na uzyskaną ocenę. Umiejętność sprawnego notowania przydaje się nie tylko na uczelni czy w szkole, ale równieŜ w Ŝyciu codziennym. ZADANIE: Zamknij oczy, zrelaksuj się i wyobraź sobie, Ŝe siedzisz przy stole narad, jako członek rady nadzorczej świetnie prosperującej firmy. Wizualizuj stylowy fotel, w którym siedzisz, drogie obrazy znajdujące się na ścianach pomieszczenia Ta wizja moŜe stać się rzeczywistością, jeśli wytrwale będziesz wcielać w Ŝycie (nie tylko szkolne czy akademickie) rady zawarte w tej ksiąŜce. ETAPY EFEKTYWNEGO NOTOWANIA

• Odbiór informacji. Składa się z obserwacji i wysłuchania przebiegu zdarzenia, jakim jest wykład czy lekcja. • Zapis informacji. Rejestrujesz na papierze informacje uzyskane drogą obserwowania i słuchania. • Przegląd. Przeglądasz zanotowane informacje. PrzewaŜająca większość osób robiących notatki zatrzymuje się na drugim etapie tego procesu, co czyni go niekompletnym i nieefektywnym. ZAPAMIĘTAJ: Dokonując przeglądu swoich notatek wpływasz na efektywny odbiór następnego wykładu czy lekcji z danego przedmiotu (wiesz, co cię najbardziej zainteresowało, czego nie zrozumiałeś, czego nie zdąŜyłeś prawidłowo zanotować). Robiąc notatki pamiętaj, abyś mógł je odczytać (pragnących poprawić swój charakter pisma odsyłam do rozdziału “Pisanie"). WaŜne jest teŜ umiejętne redagowanie, ale najwaŜniejsze efektywne odbieranie wydarzenia, które opisujesz.

ZAPAMIĘTAJ: Bądź aktywnym odbiorcą rejestrowanego przez ciebie wydarzenia i regularnie dokonuj przeglądu swoich notatek. ODBIÓR INFORMACJI CO ZROBIĆ, ABY BYĆ AKTYWNYM ODBIORCĄ 1. Przygotuj się do odbioru. Przeczytaj zadaną na daną lekcję (wykład, ćwiczenia) lekturę, byś wiedział, o czym mówi nauczyciel. W innym przypadku twoja obecność na lekcji to czysta strata czasu. 2. Weź ze sobą właściwe przybory. Sprawny długopis czy zatemperowany ołówek, ale własny, nie poŜyczony, oraz zeszyt lub notatnik stanowią niezbędne wyposaŜenie ucznia i studenta. PoŜyczając długopis w trakcie lekcji wybijasz się z rytmu, przeszkadzasz innym, a równocześnie dajesz dowód niepowaŜnego traktowania danego wykładu czy lekcji. Nie notuj nieskończonej liczby przedmiotów w jednym zeszycie, bo to takŜe świadczy, Ŝe nie przykładasz dostatecznej wagi do notowanych treści. 3. Usiądź z przodu lub pośrodku sali. Dzięki temu wykładowca ma cię na oku, uniemoŜliwiając ci krótkie drzemki. Siedząc w pierwszych rzędach, chcesz czy nie, musisz koncentrować się na mówcy. Ponadto lepiej słyszysz, a co najwaŜniejsze nabierasz wiary w siebie. Jeśli juŜ w szkole uporasz się z obawą, Ŝe nauczyciel czy prowadzący ćwiczenia będzie cię pytał częściej niŜ kolegów zajmujących ostatnie ławki, to w późniejszym Ŝyciu o wiele łatwiej ci przyjdzie być w pierwszych szeregach. ZAPAMIĘTAJ: Wyrób w sobie nawyk siadania w pierwszych rzędach, jak najbliŜej wykładowcy. 4. Zadbaj o pozytywne nastawienie psychiczne. Po przejrzeniu notatek z poprzedniego wykładu czy lekcji zorientujesz się, co chcesz na dany temat usłyszeć. Przygotuj się, Ŝe będziesz zadawać pytania. Nastaw się na to, Ŝe słuchanie i notowanie będzie ci sprawiać przyjemność. 5. Nie pozwalaj myślom na bujanie w obłokach. Receptę na tę dolegliwość przepisałem w rozdziale “Słuchanie". 6. Obserwuj swój proces pisania. Gdy zauwaŜysz, Ŝe twoje myśli coraz bardziej oddalają się od mówcy, sali wykładowej, Ziemi, to sprowadź je z powrotem. Dokonasz tego w prosty sposób, obserwując przez chwilę długopis, którym piszesz, przesuwający się po papierze. Postaraj się pisać wyraźnie, aby skupić uwagę na procesie pisania. Rozpraszające cię myśli zapisz na

marginesie i powróć do nich w stosowniejszym momencie. 7. W trakcie notowania nie angaŜuj się emocjonalnie. Gdy nie zgadzasz się z tym, co mówi mówca, to wyrzuć to z siebie robiąc uwagę na marginesie i nie baw się w Ŝadne dialogi wewnętrzne, bo stracisz wątek. 8. Słuchaj z określonym celem. Zastanów się, a najlepiej sobie zapisz, dlaczego chcesz wysłuchać danego wykładu (lekcji). Czy są moŜe jakieś szczegóły, które szczególnie cię interesują? Uświadom sobie, Ŝe nawet szczegóły najlepiej widać na szerszym tle. Gdy nie jesteś za bardzo zainteresowany wykładem czy lekcją, to obiecaj sobie, Ŝe jeśli będziesz uwaŜnie słuchać i notować, to sprawisz sobie jakąś przyjemność. 9. Zwracaj uwagę na powtórzenia. Jeśli mówca powtarza zdania czy definicje, to jest to sygnał, Ŝeby dokładnie je zanotować, gdyŜ prawdopodobnie są one waŜne. 10. Obserwuj tablicę lub ekran rzutnika. To, co jest zapisane na tablicy (wyświetlane na ekranie), zwykle jest waŜne i powinno się znaleźć w twoim notatniku. Skoro wykładowca czy nauczyciel pisze na tablicy, to widocznie chce zaznaczyć, Ŝe ten materiał moŜe być egzekwowany na egzaminie czy na klasówce. ZAPIS INFORMACJI Forma sporządzanych przez ciebie notatek oraz ich struktura są bardzo istotne ze względu na ich przejrzystość i czytelność. Z notatek nieprzejrzystych trudno wyłowić najwaŜniejsze idee wykładu czy lekcji. W praktyce dla poprawienia efektywności notowania moŜesz skorzystać z zapisu linearnego i nielinearnego. LINEARNE FORMY NOTATEK (linijka za linijką) • NOTOWANIE Z UśYCIEM MARGINESU Na kaŜdej stronie notatnika odkreśl z lewej strony margines szerokości 3 cm. Na tych marginesach zapisuj nazwy definiowanego pojęcia, daty, pytania, rób znaki graficzne informujące o waŜności lub charakterze sporządzonych notatek. RADA: Korzystaj z notatników w linie; twoje notatki będą przejrzyste i nie zagęszczone. • PORZĄDKOWANIE TEKSTU W TRAKCIE NOTOWANIA Forma ta pozwala na wypunktowanie waŜnych informacji poprzez uŜycie cyfr rzymskich, wielkich i małych liter, cyfr arabskich i znaków graficznych. Jest to dość dobra aktywna forma notowania, ułatwiająca koncentrację, a takŜe zapamiętywanie pogrupowanych

treści i przeglądanie w celu utrwalenia. • SPORZĄDZANIE NOTATEK W FORMIE USTĘPÓW Gdy wykładowca mówi za szybko i nie moŜesz sobie poradzić z redagowaniem tekstu, to staraj się grupować zdania w ustępy, pozostawiając pomiędzy nimi przerwy. Taką formę łatwiej ci będzie zapamiętać, a jeśli coś waŜnego umknie ci w trakcie notowania, to moŜesz to “odzyskać" od koleŜanki lub kolegi i wpisać w wolne miejsce. • TECHNIKA TM (z angielskiego Taking and Making). Jest to technika podobna do metody notowania z uŜyciem marginesu, z tym Ŝe margines robi się z prawej strony i wykorzystuje do zapisywania własnych komentarzy zdań wyraŜających odczucia, myśli, wraŜenia, reakcje, pytania. Stosując metodę TM korzystasz równocześnie ze swojej świadomości i podświadomości, dzięki czemu aktywniej uczestniczysz w wykładzie czy lekcji. Notując to, co słyszysz, działasz w sposób świadomy, natomiast twoje refleksje, odczucia czy wyciągane wnioski są wynikiem działania podświadomości. ZADANIE: Zastanów się, którą z podanych metod notowania stosowałeś do tej pory. Swoje uwagi zanotuj, oczywiście w dzienniku. W trakcie najbliŜszego wykładu (lekcji) wypróbuj wymienione techniki i wybierz te, które ci najbardziej odpowiadają. Pamiętaj, Ŝe do róŜnego rodzaju materiału mogą być przydatne róŜne techniki. NIELINEARNE FORMY NOTATEK 1. Mapy myślowe (ang. mindmapping). 2. Technika rozgałęzień (została omówiona w rozdziale “Pisanie"). MAPY MYŚLOWE , Mapy myślowe zostały wymyślone i rozpropagowane w latach siedemdziesiątych przez Anglika Tony Buzana jako narzędzie do efektywnego sporządzania notatek. Jednak sam twórca szybko się przekonał, Ŝe stanowią one świetną pomoc w rozwijaniu umiejętności myślenia i kreatywności. Tradycyjne techniki notowania mają charakter liniowy; jak paciorki róŜańca “nawlekamy" słowa na linijki i porządkujemy je, układając w zdania. W ten sposób w znacznym stopniu zamykamy drogę naszej spontaniczności, gdyŜ włączamy lewą półkulę mózgową, której spontaniczność i wyobraźnia są raczej obce. W technice map umysłowych zaangaŜowane są obydwie półkule mózgowe (do ich lepszej współpracy przyczynić się moŜe rysowanie na mapach, a nie tylko pisanie). JAK RYSOWAĆ MAPĘ MYŚLOWĄ Aby narysować mapę myślową, potrzebujesz jedynie czystej kartki papieru, czegoś do pisania i chęci, Ŝeby stosować tę technikę, a nie tylko o niej przeczytać. W prostokącie

(kwadracie, okręgu czy elipsie — wybierz sobie kształt geometryczny, który ci najbardziej odpowiada, a dla urozmaicenia moŜesz stosować je wszystkie) umieszczonym na środku kartki zapisujesz problem, który chcesz rozwaŜyć lub temat wykładu, z którego chcesz zrobić notatki. Powinno to być jedno lub dwa słowa, oddające treść problemu lub temat wykładu czy lekcji. śeby zilustrować, jak tworzy się mapę myślową, wybrałem słowo:jedzenie Mapa myślowa

Patrząc na moją mapę myślową moŜesz powiedzieć, Ŝe jest niekompletna, Ŝe moŜna do niej dorysować jeszcze wiele elementów. To oczywiście prawda. KaŜdy z nas ma trochę inne spojrzenie (jednemu, gdy zobaczy łysego, w oczy rzuca się łysina, a drugiemu pozostałe kępki włosów znajdujące się na głowie). ZADANIE: Jeśli chcesz, moŜesz uzupełnić narysowaną przeze mnie mapę myślową, ale będzie lepiej, gdy sam wybierzesz temat i sporządzisz swoją własną. Mapy myślowe posiadają wiele zalet. Przede wszystkim pozwalają zapisać na papierze informacje czy idee w formie, w jakiej tworzy (lub odbiera) je cały mózg (prawa i lewa półkula idą w tym czasie ręka w rękę, a nie “po sznurku"). KaŜda mapa jest twoim własnym wytworem, nie musisz jej nikomu pokazywać. MoŜesz bazgrać do woli i ponownie odnaleźć drzemiącą w tobie dziecięcą radość tworzenia. JAK UATRAKCYJNIĆ MAPY MYŚLOWE • Wykorzystuj papier róŜnych formatów (lepszy jest większy, bo uzyskujesz większą mapę i jest ona bardziej czytelna). • UŜywaj kolorowych kredek lub mazaków. • Umieszczaj na mapie jak najwięcej rysunków i symboli. • Rysuj mapę przy uŜyciu nie dominującej ręki. • W trakcie rysowania słuchaj odpowiedniej muzyki. (Jakiej, dowiesz się z rozdziału, “Co dwie półkule, to nie jedna). • Bądź sobą i rysuj mapę myślową jak chcesz, tj. tak, aby sprawiało ci to przyjemność. ZADANIE: śeby nie przeszedł ci zapał, który jak sądzę w tobie rozbudziłem, przystąp od razu do rysowania mapy myślowej. Przeznacz na to zadanie 5 minut i świadomie obserwuj, jak twój umysł tworzy spontanicznie połączenia i skojarzenia. Proponowane tematy: Rodzina, wycieczka, ulica, prezent, matematyka ZASTOSOWANIA MAP MYŚLOWYCH • Robienie notatek • Pisanie prac

• Rozszerzenie zakresu burzy mózgów • Usprawnianie pamięci CO ROBIĆ, ABY EFEKTYWNIE NOTOWAĆ 1. Rysuj w czasie notowania rysunki i diagramy. Skojarzenia graficzne łatwiej są zapamiętywane przez mózg i zawierają więcej informacji. Nie ograniczaj się do uŜywania ich przy mapach myślowych. Stosuj je równieŜ przy technikach liniowych. I najwaŜniejsze — nie przejmuj się jakością twoich rysunków. Nie będziesz ich wystawiać na aukcji. ChociaŜ kto wie, moŜe lektura tej ksiąŜki obudzi drzemiącego w tobie geniusza? 2. Przepisuj informacje zapisane na tablicy. Zapisane na tablicy zdania stanowią z reguły myśli przewodnie wykładu czy lekcji, a czasami waŜne wyjaśnienia. 3. Notuj tylko na jednej stronie kartki. Ucząc się i przeglądając notatki moŜesz porozkładać arkusiki obok siebie, co pozwala absorbować materiał kompleksowo, bez konieczności przewracania kartek. 4. Oznaczaj w sposób jednoznaczny swoje komentarze. Odpowiednio oddzielaj i oznaczaj twoje własne komentarze, Ŝeby później nie potraktować ich jako części wykładu czy lekcji. 5. Oznaczaj, numeruj i datuj wszystkie sporządzone przez siebie notatki. Dzięki temu unikniesz bałaganu i w porę zauwaŜysz, Ŝe notatki są niekompletne. Praktycznym rozwiązaniem jest teŜ podpisywanie notatników. 6. Miejsca, w których się “zgubiłeś" zostawiaj puste i odpowiednio je znakuj. W trakcie dłuŜszego wykładu trudno jest utrzymać koncentrację na takim samym poziomie i moŜe się zdarzyć (nawet kilkakrotnie), Ŝe umknie ci coś waŜnego. Zamiast likwidować powstałe luki w trakcie wykładu, zostaw wolne miejsce i oznacz je wiadomym ci symbolem. Pytając kolegów zajętych notowaniem, przyczyniasz się do powstawania nowych luk zarówno w ich notatkach, jak i w swoich. 7. UŜywaj standardowych i jednoznacznych skrótów. Jeśli nie posiadłeś sztuki stenografowania, nie przesadzaj ze skrótami. Ich nadmiar wydłuŜy czas czytania notatek nawet tobie, nie mówiąc juŜ o twoich znajomych i nieznajomych. ZAPAMIĘTAJ: Opanuj sztukę efektywnego notowania, bo dzięki niej moŜesz zawrzeć interesującą znajomość. 8. Jeśli zapisywany materiał jest waŜny, pisz całe zdania. Jest to szczególnie waŜne w przypadku definicji, bo jedno przekręcone słowo moŜe

wypaczyć sens. 9. Robiąc notatki uŜywaj kolorów i stosuj podkreślenia. Kolory i podkreślenia pozwalają akcentować określone! partie materiału, a jednocześnie porządkują cały materiał. UśYWAĆ CZY NIE UśYWAĆ MAGNETOFONÓW Kwestia podstawowa: przed wykładem powinieneś spytać wykładowcę, czy moŜesz nagrywać jego wykład, gdyŜ niektórzy tego nie lubią. Następnie weź pod uwagę fakt, Ŝe jeśli nagrywasz, to w o wiele mniejszym stopniu koncentrujesz się na przekazie mówcy i swoją obecność na wykładzie wykorzystujesz w sposób nieefektywny. Oprócz tego licz się z tym, Ŝe wysłuchanie nagrania zajmie ci o wiele więcej czasu niŜ przejrzenie notatek. Jeśli jednak koniecznie chcesz uŜywać magnetofonu, to jednocześnie sporządzaj tradycyjne notatki. Jest to dobre rozwiązanie, bo odtwarzając treść wykładu, będziesz oddziaływać zarówno na wzrok (notatki), jak i na słuch (nagranie). MoŜesz uŜyć magnetofonu do nagrywania swojego głosu w czasie odczytywania notatek. W ten sposób równieŜ uzyskasz podwójny efekt. PRZEGLĄD MATERIAŁU Przeglądanie notatek jest integralną częścią efektywnego notowania. Bądź przyjacielem swojej pamięci i nie zaniedbuj tej waŜnej czynności. ZASADY PRZEGLĄDANIA MATERIAŁU l. Dokonaj przeglądu notatek w ciągu 24 godzin po ich sporządzeniu. Przypominam (patrz rozdział “Pamiętanie"), Ŝe pamięć dzielimy na krótkoterminową i długoterminową (ikoniczna w procesach uczenia się odgrywa mniejszą rolę). W trakcie wykładu czy lekcji informacje kodowane są w pamięci krótkoterminowej. Jeśli nie zostaną powtórzone, to nie pozostaną w niej długo. Powtarzanie sprawia, Ŝe przesyłasz je do pamięci długoterminowej. PAMIĘTAJ: Jeśli nie przejrzysz notatek w ciągu 24 godzin po ich sporządzeniu, to moŜesz zapomnieć do 80 proc. ich zawartości. Przeglądanie jest tym skuteczniejsze, im mniej czasu upłynęło od zanotowania przekazu. Nawet w trakcie samego wykładu moŜesz szybko rzucić okiem na własne notatki, np. gdy wykładowca ściera tablicę. Jeszcze lepszą okazją do przeglądania zanotowanego materiału są przerwy między zajęciami. ZADANIE: Po najbliŜszym wykładzie przejrzyj swoje notatki. Tego samego dnia poproś koleŜankę lub kolegę, aby cię przepytali z zanotowanego materiału. Będziesz mile zaskoczony, jak duŜo pamiętasz. Doskonale teŜ skutkuje przeglądanie tuŜ przed snem (ale nie w łóŜku!).

2. Zredaguj swoje notatki. W czasie przeglądania rozwiń niejednoznaczne skróty, bo później ich nie rozszyfrujesz. Zaznacz teŜ kwestie, których nie rozumiałeś, aby później poprosić o wyjaśnienie wykładowcę lub kolegów. Poza tym sprawdź, czy ponumerowałeś strony, zapisałeś datę. Wytrop luki w notatkach. Jeśli coś cię szczególnie zainteresowało, to odnotuj ten fakt, np. na marginesie, by ewentualnie poszukać dodatkowych informacji w innych ksiąŜkach. 3. Dokonuj okresowego przeglądu notatek. Przeprowadź raz w tygodniu krótki przegląd swoich notatek. Wystarczy ci 15 — 20 minut na jeden przedmiot, jeśli oczywiście dokonywałeś przeglądów w ciągu najbliŜszych 24 godzin po wykładzie. Praktycznym rozwiązaniem jest wprowadzenie takiego przeglądu do twojego tygodniowego harmonogramu (dla róŜnych przedmiotów moŜesz zarezerwować róŜne dni). 4. Dokonuj przeglądu w sposób aktywny. Nie ograniczaj się do prześlizgiwania się oczami po treści notatek. Zadawaj sobie pytania: Czy to jest dla mnie jasne?, W jaki sposób ten materiał moŜe mi się przydać w Ŝyciu do osiągnięcia moich celów?. Jak te wiadomości wiąŜą się z posiadaną przeze mnie wiedzą?, Gdzie mogę się dowiedzieć więcej o danym zagadnieniu? itp.

ROZDZIAŁ XIV CZYTANIE

Co zyskasz, czytając ten rozdział • Sprawdzisz, jakim jesteś czytelnikiem. • Dowiesz się, co naleŜy robić, aby czytać szybciej. • Nauczysz się czytać z lepszym zrozumieniem. • Uzyskasz informacje o podstawowych typach czytania. • Zachęcisz się do bardzo szybkiego czytania. • Zostaniesz mistrzem przewracania kartek. • Szybkie czytanie zacznie ci przychodzić łatwo.

CZYTANIE Jeśli chcesz nadąŜyć za tempem, w jakim zmienia się świat, musisz zwiększyć szybkość czytania.

Ciekaw jestem, ile czasu poświęciłeś na czytanie tej ksiąŜki, zanim doszedłeś do tego rozdziału. Zapewne wiesz, Ŝe róŜnimy się nie tylko liniami papilarnymi dłoni, ale równieŜ szeroko rozumianą sprawnością psychotechniczną, w tym tempem czytania. Mogę ci jednak obiecać, Ŝe po przeczytaniu tego rozdziału i przyswojeniu sobie zawartych w nim rad pozostałą część ksiąŜki przeczytasz o wiele szybciej. I o wiele szybciej będziesz w stanie czytać kaŜdy materiał pisany. Natomiast, jeśli rozpocząłeś czytanie niniejszej ksiąŜki od tego właśnie rozdziału, to naleŜą ci się ode mnie słowa uznania. Sądzę, Ŝe stanowisz typ ucznia czy studenta, z którym nauczyciele sobie nie bardzo radzą, ale który świetnie radzi sobie w Ŝyciu. Niejeden z was mógłby pomyśleć, Ŝe ten rozdział jest niepotrzebny, bo umiecie czytać. Nauczono was tego w szkole podstawowej — tyle Ŝe... wasze umiejętności pozostały na poziomie szkoły podstawowej. A wy chodzicie do szkoły średniej lub studiujecie i czasami musicie przebrnąć przez stosy ksiąŜek. Coś tu chyba nie gra, prawda? Ale zanim wyjaśnię, co trzeba zrobić, Ŝeby zagrało, jeszcze kilka słów wyjaśnienia. W szkole podstawowej nauczono cię czytania liter, następnie wyrazów i z mniejszym lub większym trudem czytania całych zdań, składanych słowo po słowie. I tak ci juŜ zostało. Jeśli czytasz inaczej, szybciej, to bardzo przepraszam, nie chciałem obrazić, ale doczytaj ten rozdział do końca, będziesz czytać jeszcze szybciej. Istotnym argumentem za szybkim czytaniem jest jakŜe waŜny fakt, Ŝe jeśli szybciej czytasz, to jako uczeń czy student masz więcej czasu na inne zajęcia, w tym na przyjemności. Czytając szybciej, zdobywasz więcej informacji, poprawiasz swoją pamięć i wyrabiasz wiarę w siebie. Skoro nauczyłeś się efektywnie czytać, to moŜesz być równieŜ efektywniejszy w innych działaniach — na zasadzie “prawa domina". Wszystko — nie tylko solidny budynek — potrzebuje fundamentów, a w przypadku człowieka fundamentem jest wiara w siebie, przekonanie, Ŝe się potrafi. ZauwaŜyłeś zapewne, Ŝe ludzie, którzy lubią czytać, czytają o wiele szybciej niŜ ci, którzy czują awersję do tej czynności. Jako zagorzali czytelnicy są potwierdzeniem zasady, Ŝe ćwiczenie czyni mistrzem. Co robić, aby być mistrzem czytania? Zanim omówię to zagadnienie, mam do ciebie jako czytelnika kilka pytań. Szczera odpowiedź pozwoli wyjaśnić, co hamuje twój proces czytania. Oto pytania: 1. Czy w trakcie czytania poruszasz ustami lub zawsze czytasz półgłosem? Gdy poruszasz ustami lub czytasz półgłosem, twoje tempo czytania jest dostosowane

do ruchu ust, czyli bardzo wolne. Oczywiście, gdy w trakcie lektury natrafisz na fragment sprawiający ci trudności, to czytanie na głos jest wtedy wskazane. Generalnie jednak jest złym nawykiem, a nawyki trudno wykorzenić. 2. Czy czytasz słowo po słowie? Dobry czytelnik wie, Ŝe słowa mają róŜną wagę i róŜnie teŜ je traktuje. JeŜeli kaŜdemu słowu poświęcasz tyle samo uwagi, to twoje czytanie jest powolne. Z drugiej strony przy takiej metodzie czytania trudniej jest składać słowa i wyławiać sens zdania. 3. Czy często w trakcie czytania natrafiasz na niezrozumiałe słowa? Jeśli tak, to powinieneś popracować nad swoim słownictwem i rozszerzyć je poprzez częste zaglądanie do encyklopedii i leksykonów. 4. Czy w czasie lektury często cofasz się i czytasz ponownie przeczytany juŜ tekst? Jeśli odpowiedziałeś na to pytanie “tak", to zapewne masz kłopoty z koncentracją. 5. Czy wszystko czytasz w takim samym tempie i w taki sam sposób? Chcąc czytać efektywnie, powinieneś dostosować tempo czytania do charakteru i stopnia trudności twojej lektury. Opowiadanie czy powieść moŜna czytać szybko, z tym Ŝe jeśli są one lekturami szkolnymi, to zwolnij. Gazety czy czasopisma doskonale nadają się do pobieŜnego czytania, natomiast ucząc się matematyki czy elektroniki uwaŜaj na kaŜde słowo. 6. Czy często narzekasz, Ŝe nie rozumiesz tego, co czytasz? Kłopoty ze zrozumieniem specjalistycznego słownictwa naleŜącego do mało znanej dziedziny, to rzecz normalna. Ale jeśli borykasz się z tym problemem na co dzień, to albo jesteś słabo umotywowany, wybrałeś zły kierunek studiów i czytasz niewłaściwe lektury, albo zastosuj się do rady podanej przy pytaniu trzecim. 7. Czy często zatrzymujesz się na jakimś słowie? Powodem tego mogą być nasuwające się skojarzenia i rzecz jasna brak koncentracji. 8. Czy w czasie czytania twoje oczy błądzą między wierszami? Powinny konsekwentnie “trzymać się" linijki, którą czytasz. Jeśli tak nie jest, to błąd, ale łatwo moŜna się go pozbyć. Jak? Czytaj dalej cierpliwie. Jeśli na większość tych pytań odpowiedziałeś twierdząco, to powinieneś codziennie zaglądać do tego rozdziału i, co najwaŜniejsze, wykonywać zawarte w nim ćwiczenia, bo bez pracy nie ma... szybkich “czytaczy". Pamiętaj, warto się potrudzić, bo złe nawyki przy czytaniu powodują, Ŝe: — męczysz oczy, — nudzisz się w trakcie lektury, — tracisz czas,

— słabo rozumiesz to, co przeczytałeś. W szkole nauczono nasz czytać w tempie 200 — 300 słów na minutę i sądzimy, Ŝe jest to “normalne tempo". Równie normalna moŜe być wydajność 500, 1000, 10000 czy nawet 25000 słów na minutę. Ostatnia cyfra dotyczy tzw. czytania fotograficznego, które jednak wymaga specjalistycznego treningu, więc w tej czysto praktycznej ksiąŜce nie będziemy się nim zajmować. ZADANIE: Wybierz nie znany ci tekst (oczywiście nie z jakimś trudnym fachowym słownictwem) i czytaj go przez l minutę, ale tak, Ŝebyś zrozumiał jego treść. Po lekturze policz liczbę przeczytanych słów. Jeśli osiągnąłeś wynik poniŜej 200, to powinieneś solidnie popracować nad swoim czytaniem. 300 lub 400 słów na minutę to bardzo dobrze, ale nic nie stoi na przeszkodzie, Ŝeby czytać jeszcze szybciej. Poczuj w sobie ducha sportowca i zacznij bić rekordy. CO ROBIĆ, śEBY CZYTAĆ SZYBCIEJ 1. Czytaj wodząc palcem pod czytanym tekstem. W szkole uczono nas, Ŝeby tego nie robić, i to był błąd. Omawiana metoda bardzo przyspiesza tempo czytania i przyczynia się do lepszego rozumienia czytanego materiału. Wynika to z tego, Ŝe zapobiega ona niepotrzebnemu cofaniu się i powtórnemu czy nawet wielokrotnemu czytaniu tego samego tekstu. Poza tym zapobiega częstemu zatrzymywaniu się na jakimś słowie czy zwrocie przez dłuŜszy czas. Czytanie metodą wodzenia wzrokiem za palcem zwiększa stopień zrozumienia, gdyŜ kieruje twoją uwagę na określone słowa i nie pozwala błąkać się oczom po stronie, a myślom w obłokach. Jak stosować tę metodę? To całkiem proste. Umieszczasz swój palec wskazujący pod pierwszym słowem i przesuwasz go wzdłuŜ czytanej linijki w wygodnym dla siebie tempie, podkreślając kaŜde słowo. Twoim zadaniem jest czytać wyrazy znajdujące się bezpośrednio nad samym palcem. 2. Naucz się dostosowywać tempo czytania do rodzaju lektury. Pozbądź się nawyku czytania wszystkiego w taki sam sposób. Teksty techniczne czytaj uwaŜnie, ksiąŜkę telefoniczną — rzecz jasna — kartkuj, a gdy czytasz coś dla przyjemności, jak na przykład czasopismo czy powieść, staraj się czytać szybciej, bo celem lektury w tym przypadku nie jest zapamiętanie faktów, tylko uchwycenie idei lub nastroju. 3. UwaŜaj się za dobrego czytelnika. ZADANIE: Na skali od l do 10 (10 — superczytelnik, adept kursu szybkiego czytania) dokonaj uczciwej samooceny, jakim jesteś czytelnikiem. Po pewnym okresie ćwiczeń powtórz tę samoocenę. Twoje akcje powinny iść w górę. To jak działamy, jacy jesteśmy w znacznym stopniu zaleŜy od tego, jak siebie widzimy. Jeśli ktoś uwaŜa się za

osobę mało efektywną w jakiejś dziedzinie, to taką jest. Ale z tego martwego punktu moŜna ruszyć. Dość skuteczną metodą na przełamanie wewnętrznego przekonania, Ŝe jesteś niezdolny do szybkiego czytania jest zastosowanie wizualizacji. WIZUALIZACJA: Usiądź wygodnie na krześle, wyprostuj się, wykonaj kilka głębokich oddechów, Ŝeby się zrelaksować i wyobraŜaj sobie siebie siedzącego przy biurku z oczami przesuwającymi się błyskawicznie po linijkach czytanej ksiąŜki. Odczuwaj wewnętrzną radość ze zrozumienia wszystkiego, co czytasz. Wykonywanie tego ćwiczenia przynajmniej raz, a najlepiej dwa razy dziennie, do 2 minut przez okres kilku tygodni, przyczyni się do pozytywnego przestawienia twojego wewnętrznego zaprogramowania. I przy okazji — jak to juŜ wielokrotnie powtarzałem — zasiejesz w sobie ziarnko wiary w siebie. 4. Czytając, staraj się dostrzegać więcej słów jednocześnie. Czytając, przyzwyczailiśmy się, widzieć tylko kilka słów, nie więcej, co bardzo zwalnia tempo czytania. W czasie lektury mamy zawęŜony kąt widzenia. ZauwaŜ, Ŝe gdy jesteś w terenie dostrzegasz szeroką panoramę, a nie poszczególne drzewa. Przykład ten dobitnie powinien cię przekonać, Ŝe moŜemy czytając poszerzyć kąt widzenia, zwiększając w ten sposób tempo czytania. Wymaga to jednak zastosowania odpowiednich technik. Proponuję ci mały eksperyment czytelniczy, który zarazem jest sposobem na rozszerzenie kąta widzenia. EKSPERYMENT: Przesuń tę ksiąŜkę o 10 do 15 cm dalej niŜ zwykle to czynisz przy czytaniu i zacznij lekturę. Czytanie z tej odległości powinno ci sprawić przyjemność i być szybsze. Staraj się stosować ten sposób częściej. Gdy czytasz z większej odległości, twoje oczy się nie męczą, gdyŜ mają większe pole widzenia i wykonują mniej ruchów. CO ROBIĆ, śEBY CZYTAĆ Z LEPSZYM ZROZUMIENIEM 1. Czytaj szybko, aby poprawić koncentrację. Czytelnicy, którzy czytają z dobrym zrozumieniem z reguły są szybkimi czytelnikami. Im wolniej czytasz, tym masz większe szansę na rozproszenie swoich myśli, czyli bujanie w obłokach, a przez to twoje rozumienie tego, co czytasz się zmniejsza. Rozumienie jest określonym procesem, na który składają się dwie fazy: — odbiór i organizacja uzyskanych informacji, — powiązanie nowo uzyskanych informacji z tym, co juŜ wiemy. To, w jakim stopniu rozumiesz czytany materiał, zaleŜy od wielu czynników. Przede wszystkim od twojej wiedzy na dany temat, umiejętności czytania i formy materiału, który czytasz. Jeśli nie dysponujesz odpowiednim słownictwem i nie masz podstawowej wiedzy o

tym, o czym czytasz, to twoje rozumienie tekstu jest siłą rzeczy fragmentaryczne. 2. Czytaj aktywnie dla większego zrozumienia. Twoje czytanie — jak to juŜ mówiliśmy — powinno być procesem aktywnym. Postaw sobie przed lekturą, a jeszcze lepiej zapisz, pytania. W czasie czytania znajduj na nie odpowiedzi. Jeśli masz inny pogląd niŜ autor tekstu, nie sprzeczaj się z nim w myślach i nie ubliŜaj mu. Twoje niepotrzebne emocje zwolnią tylko proces czytania i trudno ci się będzie z powrotem skoncentrować. Jeśli masz jakieś uwagi, wyrzucaj je z siebie na margines czytanej lektury i powróć do nich, gdy zakończysz sesję czytania. Praktyczną radą jest dokonanie przeglądu materiału przed lekturą, aby wiedzieć, jakie postawić pytania. 3. Czytaj, aby zrozumieć, a nie zapamiętać. Unikaj zatrzymywania się przy czytaniu dla zapamiętywania faktów. Jeśli chcesz to uczynić, doczytaj do końca strony i wtedy zapisz fakty w notatniku. 4. Utrzymuj właściwe nastawienie. Przystępuj do czytania z silną motywacją i utrzymuj ją w trakcie lektury. Uświadom sobie wyraźnie, co dzięki uzyskanym wiadomościom moŜesz osiągnąć. 5. Eliminuj złe nawyki rzutujące na proces czytania. Nie czytaj, gdy jesteś zmęczony, śpiący, zdenerwowany czy obolały. Będzie to tylko sztuka dla sztuki. Pamiętaj równieŜ, Ŝe 'pozycja, w jakiej czytasz, odgrywa duŜą rolę w procesie rozumienia. Powinieneś siedzieć w pozycji wyprostowanej, z ksiąŜką połoŜoną płasko na blacie biurka przynajmniej w odległości 40 cm od oczu. Zrelaksuj się przed samym czytaniem. Często kilka głębokich oddechów wystarczy, aby wprowadzić się w odpowiedni stan. Przed sennością moŜesz się uchronić wykonując ćwiczenia gimnastyczne lub... ucinając sobie drzemkę. Po niej przystąpisz do pracy z zapałem. 6. Organizuj to, co czytasz. Twój umysł o wiele lepiej zapamiętuje pogrupowane i połączone informacje, więc w trakcie lektury układaj je w określone bloki i dokonuj syntezy tego, co przeczytałeś. 7. UŜywaj wielu zmysłów. Nie ograniczaj się do korzystania ze wzroku. W czasie lektury uŜywaj teŜ słuchu, czytając szczególnie waŜne fragmenty na głos. Gdy długo czytasz, wstań i czytaj chodząc. Ponadto moŜesz wykorzystać tzw. trzecie oko, wyobraŜając sobie to, co czytasz. 8. Pisz w trakcie czytania i po przeczytaniu. Po ukończeniu lektury zrób notatki z tego, co przeczytałeś. Jeśli chcesz notować w trakcie czytania, rób to po doczytaniu do końca strony. Zapisywanie w bardzo duŜym stopniu wzmacnia zapamiętywanie. Ponadto notatki moŜna szybciej przejrzeć niŜ cały tekst. Czytając

notatki, przypominasz sobie to, co czytałeś. Jeśli ci to odpowiada, rób twórcze notatki w postaci map myślowych. 9. Unikaj maratońskich sesji czytelniczych. Najpóźniej po dwu godzinach czytania, a jeszcze lepiej po jednej zrób krótką 5- lub 10-minutową przerwę. W tym czasie zrelaksuj oczy podziwiając krajobraz, wykonaj kilka ćwiczeń gimnastycznych, przekąś coś. Trudniejszy materiał czytaj w odcinkach 30minutowych przedzielonych 5-minutowymi przerwami. 10. Nie ucz się w łóŜku. ŁóŜko podświadomie kojarzy się ze snem, a nie ze stanem czuwania, który jest konieczny do czytania ze zrozumieniem. W związku z tym nie czytaj w łóŜku materiału, którego masz się nauczyć. A co z literaturą lekką? Owszem, jak najbardziej. ZADANIE: Zastanów się, które z podanych rad stosujesz w czasie czytania. Wypisz je w dzienniku. Wypróbuj pozostałe rady. PODSTAWOWE TYPY CZYTANIA

• Czytanie tradycyjne — typowe, którego nauczono cię w szkole i które stosujesz do czytania ksiąŜek. • Czytanie pobieŜne — stosowane do czytania słowników, ksiąŜek telefonicznych, wyszukiwania konkretnej informacji. • Czytanie wybiórcze — uŜywane do przeglądania zawartości lektury, stosowane do czytania czasopism. • Czytanie bardzo szybkie. Trzy pierwsze typy czytania są ci dobrze znane, dlatego teŜ omówię tylko czytanie bardzo szybkie — na podstawie “Quantum Learning" Bobbiego DePortera i Mike'a Hernackiego. CZYTANIE BARDZO SZYBKIE Ten typ czytania wymaga byś: — poszerzył swoje widzenie peryferyjne, — nauczył się wykonywać szybkie ruchy oczu, — szybko przewracał kartki. • POSZERZANIE WIDZENIA PERYFERYJNEGO Widzenie peryferyjne to nic innego jak rozpiętość kątowa twojego wzroku. W procesie czytania szersze widzenie peryferyjne oznacza zdolność wychwytywania za jednym razem większej liczby informacji. Czytasz szybciej, gdy za jednym rzutem oka wychwytujesz całe zwroty. śeby osiągnąć ten etap, musisz trenować, ale najpierw wykonaj test pozwalający

na zbadanie twojego widzenia peryferyjnego. ZADANIE: Stań prosto i patrz przed siebie na jakiś przedmiot. Następnie wyprostuj przed siebie ręce z kciukami skierowanymi do góry. Kolejną czynnością jest rozchylanie ramion tak daleko jak to moŜliwe, by nie stracić z pola widzenia kciuków swoich rąk. Sprawdź kąt swojego widzenia, patrząc prosto przed siebie. Oto praktyczne ćwiczenie (zawarte w wymienionej ksiąŜce “Quantum Learning") pozwalające na poszerzenie widzenia peryferyjnego: Podziel kaŜdą linię tekstu na trzy części. Czytając, skupiaj kolejno wzrok na jednej trzeciej linii z lewej strony, na jednej trzeciej w środku i na jednej trzeciej z prawej strony, wychwytując w ten sposób za jednym rzutem oka wyrazy znajdujące się w kaŜdym przedziale, a nie pojedynczy wyraz. ZADANIE'. Wykonuj przedstawione wyŜej ćwiczenie przez 20 do 40 sekund kilka razy dziennie. • WYKONYWANIE SZYBKICH RUCHÓW OCZU Do

wyćwiczenia-

tej

sprawności

naleŜy

się

posłuŜyć

techniką

zwaną

hiperwybiórczością. Polega ona na tym, Ŝe przy czytaniu szybko przesuwasz w dół palec wskazujący, za którym wodzą twoje oczy. Podczas tej czynności nie czytaj kaŜdego słowa. Zadawaj sobie w tym czasie pytania i staraj się wychwycić główne idee prezentowane na stronie. Metoda ta jest idealna do przeglądania materiału w celu stwierdzenia, czy jest on wart przeczytania. ZADANIE: Ćwicz tę technikę kaŜdego dnia od l do 5 minut z wykorzystaniem róŜnych materiałów: listów, gazet, czasopism, swoich prac pisemnych, przewodników. W czasie ćwiczenia mów na głos, co widzisz: przypadkowe słowa, zdjęcie, rysunek — jednym słowem cokolwiek. • SZYBKIE PRZEWRACANIE KARTEK To sprawność, którą łatwo wyćwiczyć. W tym celu lewą ręką trzymaj otwartą ksiąŜkę u góry na środku lub z prawej strony, następnie kciukiem prawej ręki podsuwaj kartkę z prawej strony ku górze i w tym momencie przewracaj kartkę lewą ręką. ZADANIE: Weź jakąś ksiąŜkę, obróć ją do góry nogami, nastaw minutnik na 60 sekund i postaraj się przewrócić w tym czasie, stosując podaną wyŜej technikę, 100 stron. Następnie obróć ksiąŜkę i przez następną minutę powtórz ćwiczenie. DWIE RADY DLA ZMĘCZONYCH 1. Gdy w trakcie czytania pojawi się zmęczenie, to naleŜy co pewien czas napiąć i rozluźnić barki oraz unieść i lekko przechylić do tyłu głowę. Ruchy te naleŜy powtarzać

kilkakrotnie. Sygnałem do rozpoczęcia ćwiczenia będzie pojawienie się napięcia barków. 2. Jeśli podczas czytania zmęczyły ci się oczy, to pocieraj o siebie dłońmi (przynajmniej przez 10 sekund), aŜ staną się gorące, a następnie przyłóŜ je do twarzy, zakrywając nimi oczy. Po tym ćwiczeniu dalsza lektura będzie ci szła o wiele łatwiej.

ROZDZIAŁ XV POPEŁNIANIE BŁĘDÓW

Co zyskasz, czytając ten rozdział • Przestaniesz martwić się błędami. • Przestaniesz “zwalać" swoje winy na innych. • Przekonasz się, Ŝe nierobienie niczego jest gorsze niŜ popełnianie błędów. • Zmniejszysz swój lęk przed popełnieniem błędu. • Nauczysz się cenić pozytywne konsekwencje pomyłki.

POPEŁNIANIE BŁĘDÓW Zdolność dostrzegania własnych wad to cenna zaleta.

Tak zwykle w Ŝyciu bywa, Ŝe sukces i niepowodzenie są bliskimi sąsiadami i oddziela je wąska miedza błędu, niewiedzy lub przypadku. WaŜną cechą charakteru tych, którzy odnoszą sukcesy, jest to, Ŝe nie boją się niepowodzenia, nie paraliŜuje ich lęk. Lęk przed niepowodzeniem, przed popełnieniem błędu tkwi w nas jak zadra. A co robimy, gdy zadra wejdzie nam w dłoń? Wyjmujemy ją! Proponuję zastosować tę taktykę w stosunku do lęku przed błędami. Aby pozbyć się lęku, naleŜy go obłaskawić, wyciągnąć na światło dzienne, stanąć z nim oko w oko i przekonać się, Ŝe nie jest taki wszechmocny, jak nam się wydawało. Prosty na to sposób, to świętować niepowodzenie, inaczej mówiąc świętować fakt popełnienia błędu. Jaki to ma sens? JuŜ wyjaśniam. • Zanim zaczniesz świętować, musisz ujawnić błąd. Dopiero wtedy moŜesz go naprawić. Jest to tak jak z urządzeniami, w których przypalił się bezpiecznik. Spróbuj go wymienić po ciemku, tak Ŝeby nikt niczego nie zauwaŜył. Wyciągając swój błąd na jaw, przyznajesz się, Ŝe go popełniłeś i wykazujesz w ten sposób swoją odwagę. Inaczej mówiąc, pokonujesz swój strach. Powinieneś do swoich błędów podchodzić jak matka do dzieci. Mogą być niesforne, mogą przysparzać zmartwień, ale są jej i je kocha. Ty powinieneś uświadomić sobie, Ŝe błędy są częścią ciebie samego. Nie są Ŝadnym rakiem czy zaraźliwym wirusem, ale czymś normalnym. Poza tym ukrywanie błędów pochłania mnóstwo energii i wysiłku, które mógłbyś wykorzystać bardziej efektywnie. • Błąd ma swoje dobre strony. Na własnych błędach człowiek się uczy. Jeśli sam wyśledzisz błąd, który popełniłeś (w ten sposób poznasz przyczyny, które go spowodowały), to jest mało prawdopodobne, abyś go powtórzył. Gdy natomiast ktoś inny “oskarŜa" cię o popełnienie błędu, to przyjmujesz postawę obronną, nie analizujesz sytuacji i starasz się wyprzeć ją jak najszybciej ze swojej świadomości. • Popełniane błędy dowodzą, Ŝe podejmujemy ryzyko. Ludzie, którzy wykonują mniej działań, popełniają mniej błędów. Jest to niepodwaŜalna prawda, lecz taka postawa absolutnie nie powinna być dla ciebie wzorem. Robienie błędów dowodzi, Ŝe poznajesz obecne granice swoich moŜliwości i masz szansę je przesunąć. Jeśli, rzecz jasna, pracujesz nad sobą i się rozwijasz. Lęk przed popełnieniem błędu potrafi tak sparaliŜować, Ŝe nie jesteśmy w stanie podjąć jakiejkolwiek działalności, a świętowanie błędów jest działaniem. Od niego juŜ tylko

krok do aktywności bardziej odwaŜnej. • Świętowanie błędów uświadamia nam, Ŝe popełnianie ich nie jest niczym strasznym. Na drodze rozwoju cywilizacyjnego czy osobniczego (mówimy np. o twoim Ŝyciu) błędy są nieuniknione. JuŜ w staroŜytności twierdzono Errare humanum est (Błądzenie jest rzeczą ludzką). • Błędy pojawiają się tylko wtedy, gdy dąŜymy do wyznaczonego celu. To Ŝe je popełniamy dowodzi, Ŝe do czegoś dąŜymy, Ŝe mamy mniej lub bardziej sprecyzowany plan naszego działania. • Błędy pojawiają się tylko wtedy, gdy jesteśmy zaangaŜowani w jakąś działalność. Jeśli nam na czymś nie zaleŜy, to nie zauwaŜamy popełnionych błędów i nie przywiązujemy do nich wagi. Natomiast nasze zaangaŜowanie sprawia, Ŝe chcemy wykonać pracę jak najlepiej, a wtedy jedynie precyzyjne automaty nie popełniają błędów. • Świętowanie błędów zmniejsza ich rangę. Z popełnionym błędem idą w parze Ŝal, złość i rozŜalenie. Często o wiele bardziej niŜ sam błąd martwi nas fakt, Ŝe go popełniliśmy. Świętowanie błędu pozwala pozbyć się tego Ŝalu czy złości i stopniowo zmniejsza nasz lęk przed pomyłką. Poza tym nie jesteśmy spięci, sfrustrowani czy zniechęceni i moŜemy łatwo pomyłkę naprawić. ZADANIE: Zastanów się, jakie mogą być jeszcze inne powody do świętowania pomyłek. Zapisz je, najlepiej w dzienniku. KONKURS: Zorganizuj w gronie przyjaciół konkurs na największą pomyłkę. Zwycięzca w nagrodę powinien dostać “pomyłkowo" za duŜe czy za małe skarpetki lub coś w tym rodzaju.

ROZDZIAŁ XVI ZAKOTWICZENIE SIĘ NA SUKCES

Co zyskasz, czytając ten rozdział • Zrozumiesz, co to jest zakotwiczanie się. • Dowiesz się trochę więcej o autorze tej ksiąŜki. • Zaznajomisz się ze skutecznym sposobem na niepokój, zdenerwowanie i podobne odczucia, a być moŜe zaczniesz go stosować. • Będziesz na swoich sukcesach z przeszłości budować przyszłe sukcesy. • Dowiesz się, Ŝe nie tylko bajki mogą się kończyć optymistycznie. • Będziesz nagradzać siebie.

ZAKOTWICZENIE SIĘ NA SUKCES Mieć wiatr w Ŝaglach, to za mało. Potrzebna jest jeszcze kotwica, aby nie zostać zniesionym na mieliznę Ŝycia. I tak, drogi Czytelniku, nasza wspólna przygoda z ksiąŜką o łatwym, przyjemnym i efektywnym uczeniu się dobiega końca. Zamiast epilogu proponuję ci jeszcze jedną radę, którą będziesz mógł z duŜym powodzeniem stosować do końca swojego, coraz bardziej obfitującego w sukcesy, w co ani przez chwilę nie wątpię, Ŝycia. KsiąŜkę tę traktuj jako przyjaciela, do którego moŜesz “wpadać", zaglądać i zawsze uzyskasz od niego bardzo praktyczne wskazówki, które pomogą rozwiązać niejeden szkolny, a takŜe Ŝyciowy problem. Na deser proponuję ci technikę zaczerpniętą z tzw. neurolingwistycznego programowania (tych, którzy chcieliby się dowiedzieć czegoś więcej na temat tej nowej i ciekawej dyscypliny namawiam do odwiedzenia księgarni), określaną jako zakotwiczenie się (ang. an-choring). Dla prezentacji tej techniki nie ma bardziej wymarzonego miejsca niŜ koniec ksiąŜki, jako Ŝe twoja “podróŜ" czytelnicza dobiega końca i tak jak statek, który zakończył swój rejs, wpływasz do bezpiecznego — jestem pewien — portu. Kotwica jest niezbędna, aby nie zostać zniesionym na pełne morze czy na mieliznę, aby nie uderzyć bokiem o inny statek. Zabezpieczenie, w które zamierzam wyposaŜyć ciebie, to kotwica psychiczna. Nie obawiaj się, Ŝe zakotwiczenie będzie cię ograniczać do jednego określonego miejsca. Jak opanujesz tę metodę, będziesz mógł pewnie poruszać się po świecie (zarówno twoim wewnętrznym, jak i zewnętrznym, otaczającym cię) i zarzucać “kotwicę" do woli w kaŜdej sytuacji Ŝyciowej, w której uznasz to za celowe i wskazane. ZADANIE: Postaraj się wywnioskować z samej nazwy, na czym moŜe polegać technika zakotwiczania się. Aby zwiększyć liczbę pomysłów, zastosuj technikę burzy mózgów. NA CZYM POLEGA ZAKOTWICZANIE SIĘ Pierwszym filarem tej techniki jest fakt, Ŝe kaŜdy z nas w swoim Ŝyciu osiąga jakieś sukcesy i ma takie chwile czy okresy, Ŝe czuje się radosny i szczęśliwy. Wtedy jego ciało jest pełne energii, czasami rozluźnione, czasami w gotowości do dokonania bardzo ambitnych, nawet bohaterskich czynów. ZADANIE: Przypomnij sobie jakąś przyjemną sytuację, gdy spokojnie z pełną otwartością umysłu zdawałeś egzamin czy odpowiadałeś w klasie. Jak się wtedy czułeś, jak wtedy czuło się twoje ciało (jaki był twój oddech, napięcie mięśni ciała, poziom energii krąŜącej w ciele)? Szczególnie przypomnij sobie, jak czułeś się po tym egzaminie czy po tej odpowiedzi.

Drugi filar omawianej techniki sprowadza się do faktu, Ŝe jesteśmy w stanie w sposób świadomy “przechytrzyć" potęŜne podświadome reakcje własnego mózgu. Nasz mózg reaguje nie tylko na impulsy ze świata zewnętrznego, ale i na te, które pochodzą z wnętrza nas. Jeśli martwisz się czymś, obawiasz się czegoś, to wiedz, Ŝe źródłem tego zmartwienia czy obawy jesteś ty sam. Przykład? Proszę bardzo. ZauwaŜ jak róŜnie koleŜanki czy koledzy z twojej grupy na uczelni czy z klasy reagują na egzaminy lub klasówki. Jedni się bardzo denerwują, są spięci. Przed samym egzaminem czy klasówką koniecznie muszą odwiedzić toaletę. Inni podchodzą do tego stresującego wydarzenia obojętnie. A są i tacy, chociaŜ jest ich niewielu, dla których egzamin czy klasówka są czymś, na co czekają z utęsknieniem i co w gruncie rzeczy sprawia im przyjemność. A przecieŜ wszystkie te osoby stoją wobec takiej samej sytuacji. Egzaminator czy nauczyciel jest dla wszystkich ten sam, pytania takie same lub niewiele się róŜniące stopniem trudności. A jakŜe róŜne reakcje studentów czy uczniów. Reakcje są róŜne, bo wewnętrzny obraz, odbiór tego wydarzenia jest róŜny. Ale czy zawsze ten odbiór musi być taki sam? Gdyby tak było, to znaczyłoby, ni mniej, ni więcej tylko tyle, Ŝe jesteśmy automatami, a przecieŜ tak nie jest. Człowiek jest w stanie zmienić swoje zachowanie, nastawienie, myśli. Ale musi to czynić w sposób świadomy. Jak to zrobić? Wyjaśnię na swoim przykładzie. OtóŜ, gdy przyleciałem do USA, rozpocząłem poszukiwanie ksiąŜek i publikacji poświęconych efektywnemu uczeniu się i nauczaniu. Wysłałem wiele listów do wielu wydawnictw i ośrodków nauczania. Otrzymałem teŜ wiele odpowiedzi, ale zawierających raczej ogólnikowe informacje. A to mnie nie satysfakcjonowało. Postanowiłem, Ŝe będę dzwonić do wydawców i autorów ksiąŜek, aby poprzez ten bardziej osobisty kontakt uzyskać potrzebne dane i ksiąŜki. I tu zaczęła się moja przygoda z techniką zakotwiczania się. OtóŜ, zdajecie sobie zapewne sprawę, jak trudno opanować zdenerwowanie, gdy zaczynacie rozmawiać w obcym języku. Rozmawianie przez telefon niesie ze sobą jeszcze większe napięcie, tym bardziej wtedy, gdy trzeba rozmawiać o specjalistycznych zagadnieniach i z osobami, które mają powody, by cenić swój czas. Ponadto były to moje początki pobytu w USA (pierwszego i zarazem jedynego jak dotąd) i co jest teŜ istotne, języka angielskiego nauczyłem się sam, zaledwie parę lat temu i swobody porozumiewania się w tym czasie jeszcze nie osiągnąłem. Co więc robiłem, aby być pewnym siebie i czuć się swobodnie podczas tych pierwszych rozmów telefonicznych? Bezpośrednio przed dzwonieniem przypominałem sobie swoje sukcesy w przeszłości. Myślałem, jak byłem pełen energii i ufny w siebie, gdy walczyłem o stypendium do USA, na którym teraz przebywam. Gdy wspominałem tamte chwile, mój mózg przekazywał właściwe informacje mojemu ciału, które

przyjmowało je identycznie jak w przeszłości w chwilach sukcesu. I stawało się pełne energii, a ja zaczynałem być pewien siebie. Ale na tym nie poprzestawałem. Nie chwytałem szybko za słuchawkę telefonu, aby natychmiast spoŜytkować stan gotowości, tylko wzmacniałem go przypominając sobie inne radosne wydarzenia, np. zakwalifikowanie się na tygodniowe seminarium do Austrii, gdzie byłem nie tylko jedynym przedstawicielem z Polski, ale jedynym z całej Europy Środkowowschodniej. Tak samo jak w przypadku stypendium, przypominałem sobie, jaki byłem zadowolony i pełen wiary w swoje moŜliwości. Z mózgu informacje te docierały do ciała, które powtarzało stan, w jakim się znajdowało w tamtym czasie. I ja sam czułem się bardziej pewny siebie, lecz wyczuwałem, Ŝe to jeszcze nie to. Wzmacniałem więc swoją pewność dalej poprzez stan, w jakim byłem, gdy dowiedziałem się, Ŝe zdobyłem liczącą się nagrodę w ogólnopolskim konkursie literackim. I mechanizm zakotwiczania się, czyli pozytywnego wzmacniania poprzez sukcesy z przeszłości, działał na tej samej zasadzie jak w dwóch poprzednio opisanych przypadkach. I dopiero wtedy opanowany i pewny siebie wykręcałem numer telefonu, a moje rozmowy przebiegały płynnie i sprawnie. Ty teŜ moŜesz zastosować ten sam mechanizm. I to w bardzo róŜnych sytuacjach. Jest prosty, nic nie kosztuje, a przyniesie ci same korzyści. Przed egzaminem czy przed klasówką, gdy jesteś zdenerwowany, przypomnij sobie przyjemne chwile z twojego Ŝycia, tak jak we wcześniej podanym ZADANIU. Na pewno wtedy czułeś się mocny psychicznie, pełen wiary w swoje moŜliwości. W momencie, gdy będziesz to sobie przypominać, twoje ciało będzie odtwarzało wzorzec z przeszłości i znów poczujesz się mocny i pewny siebie. Jeśli ten stan cię nie zadowoli, dodawaj wzmocnienia, jak ja to robiłem. Jako wzmocnienie moŜesz stosować wszystkie przyjemne i pozytywne wydarzenia z przeszłości, na przykład: — ktoś powiedział ci miły komplement, — udzieliłeś komuś dobrej rady, — czułeś się bardzo dobrze w czyimś towarzystwie, — szczerze się śmiałeś, — przeczytałeś bardzo ciekawą ksiąŜkę, — z przyjemnością słuchałeś jakiejś piosenki, — ze smakiem jadłeś jakieś danie, — byłeś zadowolony podczas wycieczki. Tych pozytywnych i przyjemnych sytuacji jest mnóstwo. WaŜne jest jednak, aby były one odtwarzane w miarę dokładnie, to znaczy Ŝebyś oczami wyobraźni (obraz ten musi być dokładny) widział tło tamtej sytuacji, słyszał głosy czy odczuwał zapachy, a nawet uścisk

dłoni gratulującej ci osoby. Im więcej zmysłów zaangaŜujesz w ten proces, tym mocniejszy będzie efekt. Zakotwiczanie się moŜesz stosować nie tylko w szkole czy na uczelni, ale w kaŜdej sytuacji Ŝyciowej, gdy jesteś niespokojny, zdenerwowany. Wierz mi, to naprawdę działa! ZADANIE: Przy najbliŜszej sposobności, gdy będziesz zdenerwowany lub niespokojny, zastosuj technikę zakotwiczania się. Jeśli masz kłopoty z przypomnieniem sobie jakiejś prawdziwie radosnej i satysfakcjonującej sytuacji i uruchomieniem mechanizmu zakotwiczania, nie martw się. Jest na to sposób. Tylko czytaj dalej. W przypadku lęku, obawy, zdenerwowania lub innych nieprzyjemnych uczuć mów sobie: “Rozpoznaję mój lęk (obawę, zdenerwowanie) i akceptuję go", a teraz przypomnę sobie, jak moje ciało się czuje, gdy się nie obawiam. Jest to bardzo skuteczny sposób na zmaganie się z lękiem lub — jak wcześniej zaznaczyłem — z jakimkolwiek nie chcianym uczuciem. Tego typu działań moŜesz się nauczyć poprzez robienie prób w wyobraźni. Zanim zaczniesz sobie wyobraŜać, jak się czujesz, gdy się nie boisz, musisz przypomnieć sobie coś, co budzi w tobie lęk i autentycznie zacząć się bać, chociaŜ przyczyna tego stanu będzie istniała tylko w twych myślach i w twojej wyobraźni. Przykładem takich sytuacji moŜe być szybka jazda samochodem, wizyta u dentysty i oczywiście egzamin czy kartkówka. Następnie, kiedy juŜ przetrenujesz prezentowaną metodę, stosuj ją w konkretnych sytuacjach Ŝyciowych, w których odczuwasz lęk. Naucz się akceptować obawę, a przestaniesz robić z niej katastrofę. Stopniowo, pod wpływem stosowania tej zasady przestaniesz torturować się fantazjami, które z reguły mają mało wspólnego z rzeczywistością.. Zaufanie i szacunek dla samego siebie w ten sposób wzrośnie. Formułę: “Zobaczymy, czy pamiętam, jak moje ciało się czuje, gdy nie obawiam się" moŜesz stosować jako etap przejściowy w technice zakotwiczania się i następnie staraj się przechodzić do wyŜszych jej form, to znaczy przypominania sobie pozytywnych i przyjemnych wydarzeń z twojej przeszłości. Technika zakotwiczania się jest prosta i jasna jak słońce i tak jak słońce moŜe rozjaśnić twoje Ŝycie. Czego ci serdecznie Ŝyczę. JuŜ nadszedł czas, aby zakończyć tę ksiąŜkę. Korzystaj z niej do woli. Zapewne spotkamy się wkrótce na stronicach innych ksiąŜek, które zamierzam napisać. Na koniec przypominam ci: NIE ZAPOMINAJ NAGRADZAĆ SIEBIE. W miarę jak będziesz coraz bardziej skutecznym, sprawnym, wydajnym — słowem efektywnym uczniem czy studentem, nie tylko w szkole czy na uczelni, ale generalnie w “szkole Ŝycia", stosuj zasadę pozytywnego wzmacniania i sam siebie nagradzaj.

Zakończę tę ksiąŜkę, która bynajmniej nie jest bajką, parafrazą pewnego dobrze znanego, optymistycznego zdania: I UCZYLI SIĘ KRÓTKO I EFEKTYWNIE.