Pan Samochodzik i tajemnice warszawskich fortow

Tomasz Olszakowski Pan Samochodzik i tajemnice warszawskich fortów

Rozdział pierwszy DZIEWIĘTNASTOWIECZNA POEZJA • WIZYTA ANTYKWARIUSZA • PORCELANOWA RÓŻA • TROCHĘ FIZYKI • ODWIEDZAM ANTYKWARIAT

Gdy zima nastaje Patrzą wokół biedne ptaszki Czy nie ma dla nich ziarnek Myśląc, że będąc chłopcem Miałyby ich cały garnek — zadeklamował Pan Samochodzik obserwując, jak na zaśnieżonym parapecie gołębie przepychają się walcząc o okruchy, które im wysypał. — Nie jestem znawcą poezji, ale to jakaś upiorna szmira... — oderwałem na chwilę wzrok od ekranu monitora. Uśmiechnął się przeciągając w fotelu. — Och, to taki stary wierszyk. Znalazłem go w jednym z numerów „Kuriera Warszawskiego” z 1899 roku. Nadesłała go do redakcji jakaś poetka. Zapamiętałem go, bo był bardzo wesoły. — Wydrukowali to? — wyraziłem zdziwienie. — Oczywiście, razem z kilkoma innymi „perłami” jej poezji. Gdyby była pisarką, idealnie pasowałoby do niej miano grafomanki, a tak... — strzelił w powietrzu palcami szukając odpowiedniego słowa. — Wierszokletka — zasugerowałem. — Z ust mi wyjąłeś. — Jak się nazywała? — Niestety redaktorzy nie zanotowali jej imienia dla potomności, za to opublikowali fragment jej listu — przez chwilę szukał w notatniku, a potem wyłowił z niego kawałek odbitki ksero. 2

— Poczytaj sobie. — Lecz i ja się nie łudzę, żebym mogła żyć wiecznie. Wiem, że moja śmiertelna cząstka wróci do ziemi. Pozostanie jednak po mnie nieśmiertelna spuścizna talentu, którą przekazuję potomności — przeczytałem z patosem. Szef roześmiał się. — No cóż — powiedział. — Za dar dziękujemy. Dźwięk telefonu przerwał nam uczoną dyskusję o poezji sprzed wieku. Szef podniósł słuchawkę. — Gość? — zdziwił się. — Proszę wpuścić. — Kto do nas idzie? — zaciekawiłem się. — Antoni Biedermayer — wyjaśnił Pan Samochodzik. — Chyba nie miałem przyjemności poznać. — Ma maleńki antykwariat koło skrzyżowania Alei Jerozolimskich i Nowego Światu — wyjaśnił. — Tak w głębi, w podwórku. — Ach, przy Foksal — domyśliłem się. — Niedaleko księgarni rosyjskiej? — Nie, koło tego pałacyku, w którym mieści się sztab KPN-u. — Jest ich tam kilka... — To właściciel jednego z nich. Po chwili do gabinetu szefa wkroczył starszy mężczyzna ubrany w szary garnitur. — Czemu zawdzięczamy wizytę? — zagadnął szef po wzajemnej prezentacji. Gość usiadł na podsuniętym mu krześle. — Panie Tomaszu — powiedział — znamy się od wielu lat. Szef kiwnął poważnie głową. — Przed laty powiedział mi pan, że jeśli trafi mi się coś naprawdę niezwykłego, będzie pan wdzięczny... — Pamiętam — potwierdził Pan Samochodzik. — Nie kontaktowaliśmy się specjalnie często, ale przez pańskie ręce przepłynęło wiele ciekawych rzeczy. — Dziś trafiło mi się coś naprawdę zadziwiającego — powiedział poważnie. Otworzył neseser, a z jego wnętrza wyjął ostrożnie czarną tubę, w jakiej studenci ASP noszą rysunki. Delikatnie wydobył z niej kłąb waty. Rozwinął i naszym oczom ukazała się porcelanowa róża. Wykonano ją z niezwykłą starannością. Przypominała do złudzenia prawdziwy żywy kwiat. Szef ujął ją delikatnie w dłonie. — Zdumiewająca rzecz — powiedział. Podał mi okaz. Z bliska róża straciła nieco swój urok. Była zniszczona. Płatki w kilku miejscach były wyszczerbione. Kolory, niegdyś z pewnością bardzo żywe, zmatowiały. Płatki pokryła siateczka cieniutkich pęknięć, jakie na starej porcelanie pozostawia czas. Łodyga była na końcu odłamana. — Ciekawy przykład fantazji dawnych mistrzów — powiedział szef w zadumie. 3

— Co o tym sądzisz, Pawle? — Nigdy w życiu nie widziałem nic podobnego — mruknąłem. — Nawet na obrazku. — Porcelanowa róża — powiedział gość. — Nieprzydatna, kłopotliwa, bezużyteczna. Nie była z pewnością ozdobą żadnego przedmiotu. Na tak długiej łodydze musiałaby się szybko ułamać. Wewnątrz kielicha widać było resztki nie wypłukanej do końca ziemi. — Świeżo wykopana — zauważyłem. — Może wczoraj. Czy ktoś chciałby mieć bukiet porcelanowych kwiatów? — Skoro nie służy do niczego, z pewnością była dziełem sztuki — Pan Samochodzik uśmiechnął się melancholijnie. — Artyści czasami tworzą przedmioty piękne i bezużyteczne zarazem. Tak mogło być i w tym przypadku. Musiała stać dokładnie pionowo — dodał. — W przeciwnym razie ułamałaby się pod własnym ciężarem. — Niekoniecznie — zauważył antykwariusz. — Proszę zwrócić uwagę, że wewnątrz łodygi znajduje się metalowy trzpień. Ostrożnie odwróciłem różę kielichem w stronę podłogi. — Faktycznie — zauważyłem. — Została ułamana i prawdopodobnie trzpień wystawał. Potem zardzewiał. Gdyby był z żelaza, korozja weszłaby w głąb łodygi, a pęczniejące żelazo rozerwałoby porcelanę. To musi być coś innego. Stop żelaza z niklem albo cynkiem... Szef kiwnął głową. — Ułamana i wyrzucona — powiedział. — Ale siateczka pęknięć powstała wcześniej. Ten kwiat musiał się przez dłuższy czas systematycznie nagrzewać i chłodzić. Znajdowała się na wolnym powietrzu. — To jakaś bzdura — zauważyłem. — Na dworze rosną prawdziwe kwiaty, więc po co komu sztuczne? — Na przykład w czasie zimy — antykwariusz wyszczerzył zęby w szelmowskim uśmiechu. — Jak panowie ją datują? — Sądząc ze stanu zachowania ma kilkaset lat — powiedział szef. — Może dwieście? Jeśli leżała w ziemi, mogło ją to zarówno chronić przed wpływem czynników zewnętrznych, jak i przyśpieszać procesy erozji kaolinitu... Wszystko zależy od gleby. — Ta wygląda na dość ciemną — wydłubałem paznokciem odrobinę ziemi z załamania łodygi. Pod palcami coś mi zabłysło. — Spłucz wodą w łazience — poradził mi szef. — Weź pędzelek. Starannie oczyściłem różę i przyniosłem ją do pokoju. Obejrzeli ją uważnie. — Do rdzenia, czy jak to nazwiemy, prowadzą cztery otworki, nie, pięć. W czterech tkwią resztki plomb z metalu, który chyba jest złotem. Prawdopodobnie przytrzymywały 4

pierwotnie złote listki. Spróbowałem sobie wyobrazić różę, jak wyglądała, zanim czas zniweczył lwią cześć jej urody. — Jak spróbujemy datować? — zapytał ponownie gość. Szef zamyślił się. — Nie znam żadnych analogii. Nic, co byłoby do niej podobne. Robota jest niezwykle precyzyjna, co oznacza, że wykonali ją fachowcy bardzo wysokiej klasy. Porcelana wygląda na miśnieńską... — Można to łatwo sprawdzić — zauważyłem. Antykwariusz uśmiechnął się. — W jaki sposób? — zagadnął. — Cóż, każde na świecie złoże gliny zawiera domieszki metali i innych pierwiastków. Taka kompozycja jest indywidualna dla każdego regionu, w promieniu pięciu, sześciu kilometrów. Należy zatem naszą różę albo jej kawałek zbombardować neutronami w reaktorze, a potem odczytać jej skład izotopowy. Po określeniu sekwencji domieszek pierwiastków śladowych zorientujemy się na podstawie katalogów złóż... Szef westchnął ciężko. — Pomysł genialny, jedyny w swoim rodzaju — powiedział. — A ile kosztuje napromieniowanie próbki w reaktorze? — Cóż, nasze laboratoria w Świerku dopiero się do tego przymierzają, ale na Zachodzie... — Czyli doliczmy jeszcze koszta podróży. Zamilkłem. — Pewnie parę tysięcy dolarów — zauważyłem po chwili. Szef wzruszył ramionami. — Podziwiam stopień rozwoju naszej nauki, ale to się po prostu nie opłaca. — Można też spróbować inaczej — zauważyłem. — Wykonać mikroszlif i obejrzeć pod mikroskopem przełam. Pojawią się konerkcje domieszek, które będzie można porównać... — Gdzie robią takie mikroszlify? — Na pewno na Ukrainie. Z tego co wiem, profesor Andrzej Buko z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie robił podobne badania. Mają tam chyba nawet laboratorium. — Profesor Buko robił je dla wczesnośredniowiecznych garnków glinianych. A tu mamy porcelanę. Nawet zakładając, że udałoby się tego dokonać, to nie będziemy mieli materiałów porównawczych. — No to impas — westchnąłem. — Wymyśliłem wszystko co się dało. Szef oglądał różę przez silne szkło powiększające. — Tu są resztki znaku firmowego — powiedział. — Niestety w tym właśnie 5

miejscu powstał odprysk. Dwa skrzyżowane miecze, nad nimi kropka — zawyrokował wreszcie. — Miśnia — pochwaliłem się natychmiast swoją zdobytą na studiach wiedzą. Szef pokręcił głową przecząco. — To nie jest miśnieńska porcelana. Zwróć uwagę na chorobliwie żółtą barwę w miejscach, gdzie porcelana powinna być biała. — Poza tym jest to wyrób zbyt toporny jak na miśnieński — uzupełnił gość. — Owszem miało to tak wyglądać... Myślę, że to wyrób angielski. Wyroby miśnieńskie podrabiały firmy Chelsea, Derby, Lowesto, Worcester, Plymouth-Selton... — A może rosyjska? — zauważył Pan Samochodzik. — Podobny symbol umieszczał także Francis Gardner w swojej fabryczce w Wierbiłkach pod Moskwą... Widziałem też takie oznaczenie na wyrobach którejś z manufaktur francuskich. — Czyli niczego się z tego nie dowiemy — jęknąłem. — Wręcz przeciwnie — zaprotestował szef. — Znamy już datę powstania. Masowe fałszerstwa wyrobów miśnieńskich pojawiły się w drugiej połowie XVIII wieku. — I co dalej? — zapytałem. Zamyślili się obaj. — Właściwie nie ma żadnych powodów do niepokoju — powiedział szef. — Ot, ktoś wygrzebał z ziemi porcelanową różę i zaniósł ją do najbliższego antykwariatu. Dostał za nią kilka groszy... — uniósł pytająco brwi patrząc na gościa. — Dwadzieścia złotych — wyjaśnił antykwariusz. — Nie jest warta tej ceny, uszkodzenia są paskudne, ale spodobała mi się. Gdy obejrzałem ją dokładniej... — A kto ją przyniósł? — Młody chłopak, dwadzieścia kilka lat. Nie był specjalnie rozczarowany ceną. — Spisał pan jego personalia? — zaciekawił się szef. — Chciałbym poznać historie tego przedmiotu. — Nie, nie pomyślałem o tym. Suma nie była na tyle znacząca, żeby je odnotowywać... Po kilku minutach pożegnał się i wyszedł. — No cóż — powiedział szef patrząc na zegarek — na razie mamy dzień pracy z głowy. Popatrzyłem za okno. Właśnie zaczynał padać śnieg. Pomyślałem z niechęcią, że trzeba opuścić ciepłe biuro i wyjść na ziąb. *** Szedłem powoli Nowym Światem. Była siedemnasta. Zapadał zmierzch. Podświetlone witryny sklepów przyciągały wzrok. Jakoś dawno nie miałem okazji tędy iść. Przez całe lato i większą część jesieni trwały tu zakrojone na szeroką skalę prace budowlane, teraz 6

dopiero mogłem w pełni ocenić ich efekty. Poszerzono znacznie chodniki, nadając ulicy bardziej wygląd pasażu. Cześć przeznaczona dla pojazdów siłą rzeczy została zwężona i częściowo wyłączona z ruchu. Obecnie jedynie autobusy i taksówki sunęły środkiem. Chodniki, o które mało sobie nie połamałem nóg będąc jeszcze studentem, obecnie zastąpiono granitowymi płytkami. Wzdłuż krawędzi ulicy ciągnął się rząd metalowych słupków. Odetchnąłem głęboko mroźnym powietrzem. Ponoć człowiek dla zachowania zdrowia powinien codziennie przespacerować się co najmniej przez dwadzieścia minut. Usiłowałem przypomnieć sobie, kiedy ostatni raz spacerowałem bez celu ciesząc oczy widokami sklepowych witryn. Rok temu? Mróz wzmagał się. Dreptałem niespiesznie przed siebie. Buty skrzypiały. Były zupełnie nowe, a poza tym zesztywniały od mrozu. Przechodziłem właśnie koło antykwariatu „Arka”, gdy kątem oka zauważyłem jakiś znajomy przedmiot. Przystanąłem i podszedłem. Na wystawie leżała porcelanowa róża. Wpatrywałem się w nią zdumiony. Była prawie identyczna. Można było w pierwszej chwili pomyśleć, że to ta sama, ale płatki kielicha były trochę bardziej rozchylone, a poza tym mistrz, który wykonał różę, nieco lepiej ją wybarwił. Wahałem się tylko chwilę. Wszedłem do środka. — Co może pan powiedzieć o tym drobiazgu? — zagadnąłem sprzedawcę pokazując mu jednocześnie legitymację ministerstwa. Popatrzył na nią zafrasowany. — To ja zawołam szefa — zaproponował. Ten nadszedł po chwili. — Czym możemy służyć? — zapytał. — Zaciekawił mnie ten przedmiot — wskazałem różę. — Ach — obejrzał moją legitymację. — Czyżby zniknęła z jakiejś państwowej kolekcji? — Na razie nic nam na ten temat nie wiadomo. — Jest poważnie uszkodzona — rzekł z żalem. Smukłymi palcami podniósł ją z wystawy i pokazał mi, że od drugiej strony porcelana rozsypuje się w palcach. — Właściwie to jest nam zupełnie zbyteczna, ale spodobała mi się, a piętnaście złotych to nie jest specjalnie wygórowana suma. — Rozumiem — mruknąłem. — Czy spisał pan może personalia sprzedającego? — Przy zakupie takich drobiazgów, jeśli cena nie przekracza trzydziestu złotych, nie bawimy się w takie formalności. Jeśli jednak pojawi się tu ponownie... mam zawiadomić policję? Zamyśliłem się. Jak do tej pory nie miałem żadnych dowodów, że popełniono jakiekolwiek przestępstwo. Po prostu ktoś sprzedawał porcelanowe róże, poważnie zniszczone i pochodzące w drugiej polowy XVIII wieku. Ostatecznie każdemu wolno 7

posiadać takie przedmioty i sprzedawać je. — Proszę mu dać moją wizytówkę — podałem kartonik. — Chciałbym z nim porozmawiać. — Na przykład gdzie to wykopał? — właściciel uśmiechnął się domyślnie. — Po prostu mam dziwne przeczucie... Czy ma pan teorię, skąd może to pochodzić i jakie było pierwotne zastosowanie...? — Myślałem o bukiecie sztucznych kwiatów w wazonie — powiedział. — Jednak mikrouszkodzenia na powierzchni świadczą raczej o tym, że była dłuższy czas wystawiona na działanie mrozu. Jasne! Teraz widziałem, dlaczego porcelana stała się taka porowata! Przemarzła. — Nigdy wcześniej nie widziałem nic takiego — powiedział w zadumie. Pożegnałem się i wyszedłem. Elementy łamigłówki zaczynały pomalutku do siebie pasować. Jeśli wyprodukowano ją w drugiej połowie XVIII wieku, to zapewne na zlecenie któregoś z naszych magnatów. Przypomniało mi się kilka akapitów z podręcznika do historii, który czytałem we wczesnej młodości. Magnaci pędzili życie oddając się niekiedy dość ekscentrycznym rozrywkom, w rodzaju jeżdżenia w środku lata saniami po rozsypanym cukrze. Tę akurat historię uznałem za całkowicie wyssaną z palca. Cukier w tamtych czasach był drogi nawet jak na możliwości magnatów, poza tym technologia jego produkcji sprawiała, że wcale nie był biały. Ale po puchu saniami mogli jeździć. Skoro w lecie chcieli bawić się w zimę, to może w zimie chcieli bawić się w lato. Odpowiednia ilość porcelanowych kwiatów powtykanych w śnieg... Odpowiednia ilość. Trzeba by ich wetknąć setki... Wiedziałem już, co zrobię jutro.

Rozdział drugi SZYKUJĘ ZASADZKĘ • TAJEMNICA ZŁOTYCH LIŚCI • NIEPOWODZENIE ZASADZKI • POŚCIG PRZEZ STARÓWKĘ • GARŚĆ FOTOGRAFII • TAJEMNICA LOCHU

Pan Tomasz przyszedł nieco spóźniony. Stanął w drzwiach i z niejakim zaskoczeniem zaobserwował, jak wbijam w plan Warszawy kolorowe chorągiewki. — Można zapytać, co robisz? — zaciekawił się. — Widzisz pan, szefie, od trzech dni chłopak sprzedający porcelanowe róże posuwa się przez miasto — powiedziałem. — Zaczął na Mokotowie, trzy dni temu. Dwa dni temu grasował przy Marszałkowskiej i w okolicy placu Trzech Krzyży. Wczoraj zwiedzał Nowy Świat. Dziś chyba kolej na Krakowskie Przedmieście i Starówkę. — Ciekawe — mruknął szef. — I dużo już tego posiał? — Dwadzieścia jeden róż. W różnym stanie zachowania, przeważnie zniszczonych w poważnym stopniu. Zainkasował od dziesięciu do czterdziestu złotych. — Niech zgadnę, z uwagi na niewielką wartość transakcji nigdzie nie poproszono go o okazanie dokumentów? — Zgadza się. — Przyjmijmy, że gdzieś to wykopuje... — Musiał to wykopać kilka dni, a może nawet kilka tygodni temu. Przedwczoraj chwyciło dwadzieścia stopni mrozu. Wszelkie prace wykopaliskowe musiał podjąć wcześniej. — O ile wykopał to z ziemi, a nie znalazł w piwnicy opuszczonej chałupy. Ciekawe. I co planujesz zrobić? — Dałem znać do antykwariatów na Starówce. Jeśli się pojawi, powiadomią nas. — Pomysłowo. Zadzwonił telefon. Szef odebrał. 9

— Znowu ktoś do nas — powiedział. — Jeszcze jedna róża? — zaciekawiłem się. — Nie, nie sądzę. Po chwili do gabinetu wszedł nadkomisarz Skorliński. — Witam panów — powiedział. — Proszę wybaczyć, że przeszkadzam, ale mam tu coś, co chyba powinni panowie zobaczyć. Otworzył raportówkę i wyjął z niej cztery foliowe woreczki. W każdym tkwił złoty listek. — Róża gubi liście — powiedział pan Tomasz. — Jaka róża? — zaciekawił się gość. Szef pokazał mu kwiat pozostawiony przez pana Biedermayera. — Nieźle — mruknął. — Róże to tylko drobiazgi. Sprzedaje je, żeby wycisnąć jeszcze trochę grosza. Naprawdę chodzi o złoto. — Ile ważą te liście? — zapytałem. — Prawie dziesięć gramów każdy. — Skąd pochodzą? — zagadnął szef. — Dwaj właściciele kantorów zgłosili nam fakt zakupienia czegoś takiego. Trochę ich zastanowiło, że tak artystycznie wykonane liście ktoś sprzedaje jako złom. — Na złocie się nie znam — mruknął Pan Samochodzik. — Ale znam kogoś, kto się zna. Na ulicy Widok jest Antykwariat Jubilerski. — No to w drogę — zakomenderowałem podrywając się z fotela. Dwadzieścia minut później siedzieliśmy w zacisznym wnętrzu antykwariatu. Stary ekspert dłuższą chwilę oglądał listki. — Toporna, prymitywna robota — powiedział wreszcie. Wyjął lupę i popatrzył na nas. Od tak dawna patrzył na złoto, aż jego oczy stały się jasne i połyskliwe. — Z jakiego okresu pochodzą? — zapytał Pan Samochodzik. — Wykonano je w USA w latach dwudziestych naszego wieku — powiedział jubiler. — Czy mogły być pierwotnie częścią tego? — położyłem przed nim różę. Obrzucił ją przelotnym spojrzeniem. — Panie Tomaszu — zwrócił się z wyrzutem do szefa — otacza się pan dyletantami. — To dobry chłopak — usiłował mnie bronić szef. — Tylko musi upłynąć trochę czasu, zanim się dotrze. — Widziałeś kiedyś z bliska różę? — zapytał mnie. — Oczywiście — odparłem. — Wręczając różę patrzyłeś jej w oczy, a nie na kwiat — westchnął. — Róża ma liście małe i okrągłe. A te są wyraźnie podłużne. Pochodzą z wieńca laurowego. 10

— Wieniec laurowy? — zdumiał się Skorliński. — Przecież musiałby ważyć... — Zapewne około kilograma — dokończył jubiler. — Czyli kosztował, bez robocizny, około tysiąca dolarów. Wyciągnął z półki opasły tom. Kartkował go dłuższą chwilę. — Wykonała go firma Kowalski i Synowie z Chicago — powiedział wreszcie. Na otwartej stronie widniał symbol w kształcie podkowy. Identyczny znajdował się na jednym z liści. — Nie sądzę, żeby wykonali dużo takich wieńców — powiedział spokojnie. — Z pewnością w ewidencji zachowali wzmianki o tym zamówieniu. — Spróbuję ich znaleźć przez internet — mruknąłem. — W latach trzydziestych ich siedziba mieściła się pod tym adresem — przepisał nam dane z jakiegoś starego katalogu. — W Ameryce niewiele rzeczy się zmienia. Swoją drogą sprzedawać coś takiego po kawałku na złom... — Dorwiemy go — uśmiechnął się Skorliński. — Ostrzegłem już wszystkich kantorowców... Szef kiwnął poważnie głową. W tym momencie zaćwierkała radiostacja nadkomisarza. — Jasny gwint! — wrzasnął zrywając się na nogi. — Co się stało? — zapytałem. — Człowiek z listkiem odwiedzał właśnie punkt skupu złota w Hotelu Europejskim i poszedł w stronę Starówki. Wskoczyliśmy do Rosynanta. — Mam tam jednego człowieka. Będzie potrzebne wsparcie — mruknął i zaczął wydawać rozkazy przez radiotelefon. W wąskich uliczkach nie mogłem rozwinąć większej szybkości. Wreszcie wypadłem na szerszą nieco arterię Nowego Światu i dodałem gazu. Chwilę zatrzymały nas światła przy skrzyżowaniu ze Świętokrzyską. — Dokąd jedziemy? — zapytałem. — Naprzeciwko kościoła Świętej Anny przy Krakowskim Przedmieściu jest kantor handlujący złotem. Idę o zakład, że tam właśnie poszedł. Zaparkowałem przed kantorem nieprzepisowo, ale za to z piskiem opon. Wyskoczyliśmy z wozu. Kantor mieścił się w głębi budynku. Prowadził do niego dość długi korytarz. Za ladą stał młodzieniec lat około dwudziestu pięciu. Na nasz widok ajent podniósł z wagi jubilerskiej złoty listek i pokazał go nam. — Jesteś aresztowany — oświadczył Skorliński pechowemu klientowi. Ten odwrócił się bez słowa i wystrzelił mu dwukrotnie w pierś. A potem wycelował we mnie. Trening nie poszedł na marne, uchyliłem się odruchowo. Kula gwizdnęła mi tuż koło skroni. Huk ogłuszył mnie zupełnie, bandyta strzelał z odległości nie większej niż dziesięć centymetrów od mojej głowy. Nim oprzytomniałem, wybiegał już na ulicę. 11

W bramie obrócił się i cisnął w naszą stronę granat typu tłuczek. Uskoczyłem we wnękę koło lady, ale on nie doleciał aż do kantoru. Eksplodował w połowie korytarza. Ze ścian posypał się tynk. Szyba osłaniająca ladę rozsypała się. Uświadomiłem sobie, że leżę przywalony jakimiś drewnianymi elementami. — Wsparcie, potrzebne wsparcie — usłyszałem głos nadkomisarza, który krzyczał do radiostacji. — Żyje pan? — zapytałem. — Tak, miałem kamizelkę. Ale ze trzy żebra poszły. Goń go! Pozbierałem się z ziemi. W głowie kręciło mi się paskudnie, a na skroni czułem oparzenie, chyba na skutek wystrzału z pistoletu. Ruszyłem chwiejnie do wyjścia. Z każdą chwilą coraz bardziej odzyskiwałem panowanie nad swoim ciałem. Napastnik poświęcił dwie kule, żeby przedziurawić koła Rosynanta. Używał naprawdę wrednego kalibru i żadne wynalazki zabezpieczające dętki przed utratą powietrza nie mogły tu pomóc. Samochód stał na kapciach. Siłą rzeczy musiałem więc ścigać wroga na piechotę. Jego jasna kurtka mignęła mi koło Kolumny Zygmunta. Ruszyłem w pościg. Stopniowo odzyskiwałem słuch, a sprzed oczu zniknęły mi czerwone plamki. Biegłem, moje stopy wybijały werble na granitowej kostce. Z nieba zaczął prószyć śnieg. Ciało wróciło już do normy. Pracowało jak maszyna. Jakiś dźwięk przebił się do moich ciągle jeszcze porażonych uszu. Syrena policyjnego radiowozu. Uciekinier odwrócił się i wystrzelił w moją stronę. Odruchowo padłem na pokryty świeżym puszystym śniegiem bruk. Kula gwizdnęła mi nad głową. Poderwałem się raźno. „Jeśli dobrze pójdzie, nie zdąży ponownie załadować” — pomyślałem. Zanurkował w uliczkę Piwną. Niespodziewanie straciłem go z oczu, pamiętałem jednak, że w tym miejscu wąski przesmyk pochodzący z nie zabudowanej ulicy Zatylnej łączy ją ze Świętojańską. Faktycznie, gdy znalazłem się przed katedrą zauważyłem jego kurtkę już koło wyjścia na rynek. Musiał być nieźle wysportowany. Zwiększyłem szybkość pościgu. W mroźnym powietrzu zaczynałem powoli dostawać zadyszki. Pomyślałem ze smutkiem, że chyba ostatnio zaniedbałem ćwiczenia. Wybiegłem na rynek. Był pusty. Odruchowo zauważyłem, że okno pana Tomasza jest ciemne. Zatrzymałem się zdezorientowany. Padający z nieba śnieg pomógł mi. Odcinała się w nim czarna ścieżka śladów, odbitych przez nogi uciekiniera. Pobiegłem za nim. Przez Celną wypadłem na Brzozową. Czekał na mnie zaczajony w bramie. Wyskoczył z cienia i kopnął mnie z boku w kolano. Wywaliłem się jak długi. Doskoczył do mnie i próbował kopnąć mnie w twarz. Pierwszy kopniak udało mi się zablokować dłonią. Gdy próbował ponownie złapałem go za stopę i przekręciwszy ją energicznie sprowadziłem go do parteru. Usiłował się poderwać, ale szarpnąłem go za kurtkę. Wywinął się z niej zręcznie i pozostawiając ten wątpliwej jakości łup w moich rękach zerwał się na równe nogi. Poszedłem natychmiast za jego przykładem. Śnieg walił coraz gęstszy, dlatego zbyt późno spostrzegłem broń w jego ręce. Zadałem chybiony cios

i w tym momencie poczułem, jakby ktoś oblał mnie wrzątkiem. Drań miał paralizator elektryczny. Przezwyciężając ogarniający mnie bezwład usiłowałem utrzymać się na nogach. Nie dałem rady. Zobaczyłem jego nogę wznoszącą się do kopniaka, który miał mnie zapewne posłać na tamten świat, gdy gdzieś z góry huknął strzał. Wróg strzepnął trafioną widocznie dłoń i rzucił się do ucieczki. Usiłowałem wstać, ale nogi i ręce ugięły się pode mną. Widziałem, jak się oddalał. Z nieba sypał śnieg. Uciekinier nie zostawiał już śladów. Kamieniczki wzdłuż Brzozowej stały milczące w okowach mrozu. Kontemplowałem dachy pokryte czerwoną dachówką i usiłowałem odzyskać władzę nad swoim ciałem. Nadbiegli dwaj policjanci. Bezwładną, jakby drewnianą ręką wskazałem im kierunek. Biegli przez chwilę, po czym jeden z nich zawrócił. Krzyczał coś do radiostacji. Nadbiegło jeszcze czterech z psem. Wskazałem leżącą na bruku kurtkę. Jeden z nich dał ją do powąchania psu i pobiegli w dół uliczki. Odległa syrena radiowozu dała znać, że inna grupa zablokowała teren od strony Wisły. Wstałem chwiejnie na nogi. Kolana ponownie ugięły się pode mną. Byłem słaby jak niemowlę. Ktoś mnie podtrzymał. Nadkomisarz Skorliński. Zamknąłem oczy i poleciałem w ciemność. Doszedłem do siebie. Leżałem na kanapie w kawalerce szefa. W powietrzu unosił się zapach amoniaku. Usiadłem z wysiłkiem. Poczułem, że coś nie tak jest z moją twarzą. Pod okiem miałem przyklejony plaster. — Powierzchowne oparzenie prochem — odezwał się Skorliński. Dobrze, że grudki nie trafiły dwa centymetry wyżej, bo czytałbyś teraz Braille’em. Wyglądał chyba równie kiepsko jak ja. Policyjny lekarz obwiązywał mu bok elastycznym bandażem. — No nie przesadzajmy — zaoponował pan Tomasz. — Miałby jeszcze drugie oko. — Co się stało? — zapytałem ciągle jeszcze półprzytomnie. Szef podał mi filiżankę zielonej herbaty i upewnił się, że dam radę utrzymać ją w dłoni. — To amator — powiedział Skorliński. — Kompletny amator. — Dziękuję — mruknąłem. — Amator strzelający do wszystkiego, co się rusza! — No właśnie. Tacy są najgorsi. Kupi na bazarze pistolet i już mu się wydaje, że jest Rambo. W chwili nakrycia spróbował się wyrwać z potrzasku strzelając do nas. Zmarnował amunicję dziurawiąc koła w samochodzie... — Złapaliście go? — zapytałem z nadzieją. — Nie, ale pracujemy nad tym. — To brzmi jak z głupiego dowcipu o gliniarzach — zauważył Pan Samochodzik. — Zablokowaliśmy teren. Zniknął jak kamień w wodę. Gdzieś w ogródkach wzdłuż ulicy Brzozowej. Przeczesaliśmy je, ale psy nie podjęły tropu. Zapach ciężko trzyma się śniegu. Być może wszedł do któregoś z tamtejszych budynków. Niestety nie mieliśmy 13

nakazu rewizji. — Fatalnie — mruknąłem. — A kurtka? Przyda się na coś? — Aż za bardzo. Obwieszony jak choinka. Istny chodzący arsenał — wskazał gestem na stolik. Przy stole jakiś policjant wypełniał papiery. — Oprócz rewolweru Colta, z którego usiłował nas sprzątnąć, miał przedwojenny pistolet marki VIS. — Niemożliwe — zdumiałem się. — Przecież to wyjątkowo rzadkie cacko. — Owszem. Z tego co wiem, istnieją w tej chwili tylko dwa kompletne modele tej broni. Ponadto dwa granaty przedwojenne, kostka trotylu, cztery składane noże wojskowe i fiolka czegoś, co prawdopodobnie jest iperytem. Zrobiło mi się zimno. Gdyby zgniotła się podczas walki... — Wszystkie te przedmioty wyprodukowano przed wojną — wtrącił się pracujący nad spisem funkcjonariusz. — Reszta zawartości kieszeni? — No cóż. Miał kwitek z zakładu fotograficznego. Jeśli czujesz się już wystarczająco dobrze, moglibyśmy podjechać na Świętokrzyską i obejrzeć z bliska, co też mu wywołali. Fotografie miał odebrać wczoraj, ale jeszcze się nie pofatygował. W razie czego powiadomiliśmy już zakład, że gdyby się zjawił... — Jakie nazwisko podał oddając fotografie do wywołania? — zaciekawiłem się. — Malinowski. Zapewne fałszywe. Pojechaliśmy radiowozem. Prowadził pan Tomasz, bo mnie jeszcze ciągle kręciło się w głowie. Dłoń, którą zasłoniłem się przed kopniakiem, bolała zdrowo, chyba miałem wybite dwa palce. Byłem ciekaw, skąd szef wziął się tak szybko na Starówce, ale zapomniałem zapytać. Nadkomisarz odebrał kopertę z fotografiami, a potem siedliśmy wygodnie w radiowozie. — A teraz chwila prawdy — powiedział wyciągając plik zdjęć. Większość była niedoświetlona, ale na kilkunastu zobaczyliśmy istny skarbiec Alibaby. W niskim ceglanym korytarzu, o półkoliście sklepionym stropie leżało kilkanaście masywnych drewnianych skrzyń. Skrzynie pokrywał biały nalot. Może była to pleśń, a może woda wypłukała wapno spomiędzy cegieł. Na kolejnym zdjęciu skrzynie były otwarte. Wypełniały je poczerniałe trociny. W nich leżały jakieś przedmioty opakowane w stare pożółkłe gazety. Na następnych zdjęciach odwinięte z gazet naszym oczom ukazały się skarby. Złoty wieniec, z którego prawdopodobnie pochodziły listki. Złoty talerz ozdobiony hebrajskimi napisami. Dwa złote kandelabry. Pan Samochodzik złapał się za głowę. — Skąd on to wytrzasnął? — jęknął. — Co to za miejsce? — Trafił na skrytkę w jakiejś piwnicy — zauważyłem. — To nie wygląda na piwnicę — powiedział w zadumie Skorliński. — Zwróćcie uwagę na to zdjęcie — pokazał nam to najbardziej niewyraźne. Widniała na nim dziura 14

wybita w murze przecinającym w poprzek korytarz. — To może być dosłownie wszędzie — powiedziałem. — Ciekawe, z jakiego okresu pochodzą te precjoza? Szef zamyślił się na chwilę. — Chyba wiem — powiedział wreszcie. — To musi być skrytka z czasów drugiej wojny światowej. Datuje ją wieniec. Jeśli pochodzi z lat trzydziestych... Nadkomisarz Skorliński skinął poważnie głową. — Takaż i moja wiedza — powiedział. — Widzę tylko jedną możliwość ustalenia, skąd pochodzi ten skarb — powiedział pan Tomasz. — Musimy dowiedzieć się wszystkiego o historii powstania tego wieńca i jego dalszych losach. Wróciliśmy do ministerstwa. Siadłem do komputera. — Co chcesz sprawdzić? — zaciekawił się Pan Samochodzik. — Próbuję znaleźć w internecie tę amerykańską firmę jubilerską. — Sądzisz, że mają swoją stronę www? — Chyba nie, ale nie zawadzi spróbować. Poza tym gdzieś tam są książki teleadresowe Chicago, więc sprawdzę, czy ich adres nie zmienił się. — No to do dzieła — zachęcił mnie. Po kilkunastu minutach zapisałem na kartce adres poczty e-mail. — Znalazłem ich, szefie — zameldowałem. — Zaraz wyślę do nich list. Wrzuciłem zdjęcie wieńca na płytę skanera i zrobiłem wyciąg. — Po co to? — zaciekawił się pan Tomasz. — Lepiej wysłać od razu obrazek. To ułatwi im poszukiwania. — Kiedy można się spodziewać odpowiedzi? — Myślę, że nieprędko. W tej chwili w USA jest chyba noc. Może jutro o tej porze. — Wyślij to i chodźmy na wycieczkę po staromiejskich antykwariatach — powiedział. — Hm? — zdziwiłem się. — Zapomnieliśmy o naszym kwiaciarzu wędrującym przez miasto z naręczem porcelanowych róż. Mieli zadzwonić, gdyby się pojawił, ale nie było nas na miejscu, a zapomniałem włączyć automatyczną sekretarkę. — Ktoś powinien zostać w biurze — zauważyłem. — Dobra. Grzeb sobie w komputerze, a ja się przejdę. Zapisuj, gdyby ktoś dzwonił — uśmiechnął się i wyszedł. Popatrzyłem na zegarek. Była dopiero czternasta. Zostawiłem włączony komputer i zacząłem grzebać w archiwum szefa zajmującym pół szafy. Zebrał w nim tysiące informacji dotyczących zaginionych podczas ostatniej wojny dzieł sztuki. Przeglądałem pożółkłe już fiszki wykonane z cienkiej tekturki. Informacje, tysiące informacji. Tyle 15

tropów, które można byłoby podjąć. Spędziłem przeszło godzinę grzebiąc w nich. Gdy odwróciłem się w stronę komputera na ekranie widać było podniesioną chorągiewkę i płonął napis: czeka poczta. Ktoś za oceanem, mimo bardzo późnej pory zdecydował się natychmiast odpowiedzieć na mój list. Wyświetliłem meila. Hello Daniec. My znaleźli informacja, o którą prosiłeś. Ten wieniec my zrobili na zlecenie Polonia dla Paderewskiego, jak miał w Chicago koncert. Ale dokładnej daty ci nie podam. Gdzieś to było w okolicach trzydziestego roku. Ivo Kowalsky — Aha — mruknąłem. — A więc dla Paderewskiego. Wrócił szef. — Kolejne trzy róże — powiedział kładąc jedną z nich przede mną. — Pokpiliśmy sprawę. — Mam już informację ze Stanów — powiedziałem podając mu wydruk. Przeleciał go pośpiesznie wzrokiem. — Hm, to ciekawe — powiedział. — Muszę coś sprawdzić w naszym archiwum. Wrócił po kilku minutach z opasłym skoroszytem. — Mam tu listę przedmiotów, które rodzina Paderewskich straciła podczas wojny — powiedział. — W PRL-u działała specjalnie komisja zajmująca się windykacją zaginionych dzieł sztuki. Zbierała także relacje. Wyjął pożółkłą ze starości kartkę papieru i przeleciał ją wzrokiem. — Dziwne — mruknął. — Co się stało? — zapytałem. — Nie ma tu żadnych informacji na temat tego wieńca. Widocznie stracili go jeszcze przed wojną. — Może zapomnieli go wymienić? — zauważyłem. — Nie. Spis jest niezwykle dokładny. Wymienia nawet platerowane sztućce o rączkach zaprojektowanych przez Wyspiańskiego. Na pewno nie przeoczyliby ważącego przeszło kilogram złotego wieńca. Kryje się w tym jakaś zagadka. Trzeba ją wyjaśnić. — Trzeba — potwierdziłem. — Może został im skradziony jeszcze przed wojną. — Myślę raczej, że było inaczej. Nasz wielki kompozytor mógł przekazać wieniec na jakiś szczytny cel. Nie zapominaj, że był wart ciężkie tysiące złotych, a przedwojenna Polska nie była chyba krajem szczególnie dostatnim ani szczęśliwym, choć oczywiście biorąc pod uwagę wszystko, co zdarzyło się później... Przejrzałem ponownie plik zdjęć. — Zastanawiam się nad czymś — powiedziałem. — Ten talerz z hebrajskimi 16

napisami. — Może to jakiś żydowski skarb? — Nie, nie sądzę. Skąd akurat oni zdobyliby ten wieniec? — Powiedzmy, że Paderewski chciał wesprzeć Towarzystwo Dobroczynności czy Ubezpieczalnię Społeczną. Wystawił swoje trofeum na licytację. Zaplątał się na nią bogaty żydowski fabrykant lub bankier. Na przykład Hipolit Wawelberg... — Wówczas już nie żył, niestety — powiedział szef. — Hipoteza warta jest sprawdzenia. A teraz powiedz, jak chcesz się za to zabrać. — Szefie, sam mi pan podsunął rozwiązanie, deklamując wczoraj wierszyk o ptaszkach. Przejrzę wszystkie numery gazet z lat międzywojennych. Wyszukam informacje o aukcjach na cele dobroczynne... — Czekaj — zaprotestował. — Popełniasz poważny błąd. Już założyłeś, że wieniec został sprzedany na licytacji. Nie ma na to żadnych dowodów. Poza tym, czy wiesz, ile czasu będziesz musiał poświęcić choćby na przejrzenie tych dwudziestu roczników „Kuriera Warszawskiego”? Siedząc po osiem godzin dziennie w bibliotece skończysz najwcześniej za dwa — trzy miesiące. To jest dwadzieścia razy po 365 numerów, gazeta ukazywała się także w niedziele. Dolicz jeszcze dodatki poranne i specjalne... — Inaczej — zaprotestowałem. — Zdobędę wersję elektroniczną tej gazety i poszukam wyszukiwarką wszystkich wzmianek o kompozytorze. Będzie ich pewnie z tysiąc... — Znakomicie. A gdzie zdobędziesz elektroniczną wersję? — Na uniwersytecie. Myślę, że wszystkie zbiory mają już zeskanowane. — Obawiam się, że się mylisz. Najczęściej wykorzystywane roczniki starych gazet są zachowane w postaci mikrofilmu. Komputeryzacja jeszcze tam nie dotarła. — Jest na to rada — powiedziałem. — Wystarczy wykonać skan z mikrofilmu. Szybko pójdzie, bo mikrofilm jest w rolkach. Może nawet uda się zautomatyzować. Szef złapał się za głowę. — A skąd wytrzaśniesz taki skaner? Przecież taka maszyna kosztuje minimum dwadzieścia tysięcy. Potrzebna będzie zupełnie fantastyczna rozdzielczość. Od razu powiedzą, że ministerstwa nie stać na taki wydatek. Biblioteki Uniwersyteckiej też nie. — Faktycznie ciężka sprawa — powiedziałem w zadumie. — Wobec tego pojadę dziś do Biblioteki Narodowej. Wezmę wszystkie książki dotyczące naszego podejrzanego i sprawdzę, czy w którejś z nich nie znajdę czegoś na temat wieńca. — Spisz przy okazji wszystkie adresy, pod którymi mieszkał — rozkazał szef. — Niewykluczone, że to jednak jest piwnica. Może nie traktowali tych skarbów jako zaginionych. Może wiedzieli gdzie są, ale nie wydobyli ich z uwagi na zmianę ustroju lub domy te skonfiskowano im i nie mogli dobrać się do skrytki. Ja tymczasem poszukam ich potomków, o ile jeszcze jacyś żyją. No i ruszyliśmy do pracy. Kończyłem już przeglądać stos książek, gdy w kieszeni 17

zapikał mi telefon komórkowy. Wyszedłem z czytelni do holu. Szef. — Dowiedziałeś się czegoś? — zagadnął. — Niewiele. Ignacy Jan Paderewski, urodzony w 1860 roku w Kuryłówce na Podolu, koncertował w USA ponad 300 razy, w latach międzywojennych miał w Polsce 5 majątków, ale w Warszawie nie mieszkał. Zmarł w 1941 roku w USA... — Pawle, to są wiadomości na poziomie ucznia podstawówki. Konkrety. — Eee... — popatrzyłem na wykładane żółtym kamieniem ściany biblioteki szukając w nich natchnienia. — Dobra. Goń do Archiwum Akt Nowych. — Tak jest. — Zaczekaj. Zgłosisz się do pani Kuryluk, poprosisz o dostęp do archiwum rodziny Paderewskich. Posiedzisz do wieczora, ale chcę wiedzieć, co w nim jest. — Dobrze, szefie.

Rozdział trzeci NOCNE ŚWIATŁO W OKNIE MINISTERSTWA • HISTORIA FUNDUSZU OBRONY NARODOWEJ • KTO UKRADŁ ZŁOTO • EDWARD MRÓZ OBRABIA BANK • ZAGINIONA CIĘŻARÓWKA • UKRYTY DEPOZYT

Świtało już gdy skończyłem. Nocny stróż zapieczętował magazyn i ziewając wypuścił mnie na ulicę. Mróz w nocy jeszcze bardziej się wzmógł. Poszedłem powoli ulicą Podwale. Mój wzrok przyciągnęła podświetlona witryna antykwariatu „Lamus”. Popatrzyłem zaciekawiony na wystawione za pancerną szybą książki i grafiki. Na samym przedzie wystawy leżał częściowo rozłożony staloryt przedstawiający panoramę Sztokholmu. Wstęga papieru szeroka na trzydzieści centymetrów i długa, jak wynikało z załączonego opisu, na przeszło cztery metry. Westchnąłem ciężko. Może gdybym dostał jakąś premię... Wyszedłem na rynek. Był wielki, ponury i o tej porze całkowicie bezludny. Zimny wiatr przewalał po nim kłęby śniegu. Latarnie jeszcze ciągle świeciły; niebo nie było już czarne, ale ciemnogranatowe. Gdy tylko wyszedłem zza bezpiecznego rogu kamienicy w twarz wionął mi lodowaty podmuch. Szedłem niespiesznie wciągając w płuca głębokie hausty lodowatego przesyconego zapachem śniegu powietrza. Zima była mroźna tego roku. Wyszedłem na Plac Zamkowy. Wiatr wdzierając się od strony Wisły zmuszał płatki śniegu do szaleńczego galopu. Wszedłem śmiało w zadymkę, ale już po kilkudziesięciu krokach straciłem orientację. Otaczały mnie gęste tumany śniegu, latarnie właśnie wyłączono i nie mogłem się zorientować, w którą stronę iść. Po przejściu kilkuset kroków potknąłem się o jakiś stopień. Z tumanów wyłonił się kamienny blok oparty na kilkunastostopniowej podstawie. Kolumna Zygmunta. Dniało. W mętnym świetle zauważyłem, że młodzi wandale pokryli cokół gęsto wydrapanymi w kamieniu napisami. Ruszyłem naprzód 19

w stronę majaczącego przede mną kościoła Świętej Anny. Przypomniałem sobie przeczytany kiedyś w prasie artykuł na temat konserwacji kolumny. — Bazgrolą — mruknąłem. — A przecież sto lat temu podstawę kolumny otaczał basenik z małymi wodotryskami. Co szkodziłoby zrobić tak teraz? Kościół milczał opleciony rusztowaniami. Wyobraziłem sobie, jak ładnie będzie wyglądała barokowa świątynia po odnowieniu elewacji. Tylko na jak długo to starczy? Dziennie Krakowskim Przedmieściem przejeżdżają tysiące samochodów. Niebawem odnowiona fasada znowu pokryje się kurzem i brudem. Między kościołem a dzwonnicą odgrodzony sztachetami drzemał pod śniegiem maleńki skwerek. Pośrodku wznosiła się kolumna. W półmroku była ledwo widoczna, ale wiedziałem, że tam jest. Znowu przypomniałem sobie stare zdjęcie, na którym widać było jeszcze nagrobki. W tym miejscu znajdował się niegdyś niewielki przykościelny cmentarzyk. — Sic transit gloria mundi — mruknąłem. — Tak przemija chwała świata. Wczoraj cmentarz, dziś placyk... Po drugiej stronie ulicy mignął mi kantor, w którym niedawno omal nie zginąłem. Wyrwane przez wybuch drzwi już znajdowały się na swoim miejscu. Szybko się uwinęli, z drugiej strony kantor nie może przecież na noc zostać bez drzwi. Ruszyłem naprzód. Minąłem statuę Madonny Passawskiej i znajdujący się za nią skwer z pomnikiem Adama Mickiewicza. Przeszedłem na drugą stronę i ominąłem gmach ministerstwa. Za kilka, może kilkanaście godzin szef wezwie mnie na dywanik i zapyta, czego się dowiedziałem w archiwum. Przez chwilę zastanawiałem się, czy warto iść do domu. Czy nie lepiej wejść do ministerstwa, zrzucić buty i przedrzemać się kilka godzin w fotelu? Skręciłem w Ossolińskich i wyszedłem na plac Piłsudskiego za Ministerstwem Kultury i Sztuki. Obejrzałem się odruchowo i wówczas zobaczyłem, że w oknach naszego gabinetu pali się światło. Tknięty niedobrym przeczuciem ruszyłem szybkim krokiem w stronę budynku. Otworzyłem boczne drzwi własnym kluczem, wystukałem kod na zamku szyfrowym i przesunąłem kartę przez czytnik. Do drzwi gabinetu skradałem się na paluszkach. Wewnątrz ciągle ktoś był. „Siatka agentów Jerzego Batury w naszym ministerstwie. Przyskrzynię was, ptaszki, na gorącym uczynku” — pomyślałem. Wyjąłem z kieszeni porażacz elektryczny i pistolet gazowy. Zrzuciłem grubą kurtkę, żeby nie krępowała mi ruchów, gdyby doszło do walki z włamywaczami. Jednym nagłym kopniakiem otworzyłem drzwi i z uniesioną bronią wpadłem do środka. Szef oderwał wzrok od rozłożonych przed nim zdjęć. — I czego się dowiedziałeś w archiwum? — zagadnął. Opuściłem pistolet i siadłem ciężko na fotelu. — Znalazłem w teczce z fotografiami zdjęcie kompozytora przed punktem zbiórki darów na FON. Wieniec trzyma w ręce, otaczają go jacyś ludzie. Niestety kopię zrobią 20

najwcześniej na przyszły tydzień... — FON — mruknął szef. — To z jednej strony ułatwia, a z drugiej znacznie komplikuje sprawę... — Fundusz Obrony Narodowej? Z tego co wiem, jest zdeponowany w muzeum na Zamku Królewskim w Warszawie... — To tylko część prawdy. Znasz historię FON-u? — Niestety wiem tylko, że w latach międzywojennych... — W 1936 roku dekretem prezydenta Mościckiego powołano do życia Fundusz Obrony Narodowej. Pomysł był taki: społeczeństwo ofiaruje pieniądze i kosztowności, które zostaną spieniężane na licytacjach, a za uzyskane fundusze dozbroi się naszą armię. Społeczeństwo odpowiedziało na apel prezydenta. Przynoszono wszystko, nawet pamiątki rodzinne. Modne było hasło: „Obrączki złote zamienimy na żelazne”. Ogółem zgromadzono niemal dwie tony wyrobów ze srebra oraz 350 kilogramów złotej biżuterii i osiemnaście kilogramów brylantów. — Nieźle. — Ponadto zebrano około 36 kilogramów złotych monet, w tym legendarną monetę Zygmunta III Wazy o nominale stu dukatów, obecnie wartą około ćwierć miliona dolarów. Wiele dukatów Jana Kazimierza z panoramą Torunia, były to często jedyne znane egzemplarze tych numizmatów... Skarby zdeponowano w sejfach PKO, a 5 września 1939 roku podjęto decyzję o ewakuacji FON-u. Jeszcze tego samego dnia pułkownik Franciszek Stachowicz wyruszył dwiema ciężarówkami w kierunku Lublina. Stamtąd udał się dalej na wschód do Lwowa, gdzie skarby przepakowano w metalowe skrzynie i wysłano do Czerniowiec w Rumunii. Początkowo Rumuni aresztowali konwój, ale wkrótce na polecenie swoich władz zwolnili ludzi i skrzynie. W ambasadzie w Bukareszcie dokonano komisyjnego spisania zawartości i wyekspediowano skrzynie drogą morską do Francji. Tam po agresji niemieckiej skarb podzielono. Przedmioty srebrne zakopano w winnicy w pobliżu Saint Brieuc. Skrytkę otwarto w 1976 roku, kiedy to srebrne przedmioty decyzją rządu na obczyźnie przekazano do polski. Dziwnym trafem 61 skrzyń ze srebrem wysłano do Sudanu, ale także udało się je odzyskać. Złoty FON w 1940 roku trafił do Londynu. Złoto początkowo zamelinowano w podziemiach hotelu Rubens, później jednak przeniesiono je do piwnicy willi w Montpellier. Opiekował się nim pułkownik Alfred Wiśniewski. Zaminował cały budynek, umieścił tu i ówdzie samopały — pułapki. Po wojnie razem z generałem Tatarem postanowili przekazać klejnoty do Polski, aby mogły posłużyć do odbudowy zniszczonego kraju. W tym celu musieli wywieść w pole resztę władz emigracyjnych i angielskich celników. Niebawem nadarzyła się okazja. W 1947 roku zmarł na emigracji generał dywizji Lucjan Żeligowski, znany ci zapewne... — To ten, który wymyślił środkową Litwę i dzięki niemu Wilno wróciło przed wojną 21

do Polski? — Dokładnie ten sam. Przetransportowano trumnę z jego zwłokami na katafalku zbudowanym ze skrzyń po amunicji armatniej. Anglikom wyjaśniono, że taki ceremoniał przysługuje generałom artylerii. W skrzyniach przybyły do kraju złote precjoza. Wkrótce do kraju powrócił generał Tatar — główny opiekun skarbu. Oskarżono go o zawiązanie w polskiej armii spisku dowódców wymierzonego przeciw Związkowi Radzieckiemu, był torturowany przez UB, wreszcie po sfingowanym procesie skazano go na karę śmierci. Miał szczęście, uratowała go śmierć Stalina. Potem była amnestia i zwolniono go z więzienia. Zmarł przed kilkunastu laty. — A skarby? — Prawdopodobnie aż do 1956 roku spoczywały jako oddzielny depozyt w skarbcu NBP. Niestety potem decyzją premiera Józefa Cyrankiewicza dokonano ich likwidacji. Dokumenty, do których udało się dotrzeć historykom wspominają, że przetopiono w sztaby 112 kilogramów złotych wyrobów, w tym także monet. — Coś mi się tu nie zgadza — powiedziałem. — Złota moneta zawsze jest cenniejsza od zawartego w niej kruszcu. — Och, według tych dokumentów przetopiono także złote zegarki. — Jak to? — zdumiałem się. — Rabunek, Pawle. Rabunek na wielką skalę. Starzy jubilerzy, którzy zeznawali w 1990 roku przed komisją badającą sprawę FON-u wspominali, że w latach pięćdziesiątych otrzymali znaczne ilości złotej biżuterii celem naprawy i oczyszczenia. Były wśród nich przedmioty unikatowe, a przy tym figurujące w spisach darów przekazanych na FON. W tych też latach na międzynarodowych giełdach numizmatycznych pojawiło się wiele złotych monet. Polskich monet, często bardzo rzadkich. Poza tym zwróć uwagę, ile brakowało. Do kraju trafiło 210 kilogramów, a przetopiono zaledwie połowę. Świadkowie siedzieli w katowniach UB. Społeczeństwo nie wiedziało nawet o przekazaniu klejnotów. — Czyli nasz wieniec pochodzi z rabunku? — Mówisz o najważniejszych wówczas ludziach w państwie. W 1976 odnaleziono osiemnaście przedmiotów pochodzących ze złotego FON-u. Były zdeponowane w kilku muzeach. Dołączono je do reszty ekspozycji. Do dziś nie wiadomo, co stało się z brylantami. A nie zapominaj, że było ich osiemnaście kilogramów. Gdyby rzucić na raz taką ilość na brylantową giełdę w Antwerpii, to ceny na całym świecie spadłyby natychmiast o jedną czwartą. Nie wyjaśniona pozostaje kwestia przedmiotów wykonanych z platyny. Zaginęła bez śladu sztabka itru, wówczas metalu prawie stokrotnie cenniejszego niż złoto, gdyż jego światowe zasoby oceniano na niecały kilogram... — Zatem to miejsce — puknąłem palcem w leżącą na stole odbitkę — to piwnica 22

pod willą któregoś z ówczesnych decydentów? — Zastanawiałem się nad tym, ale potem znalazłem jeszcze coś. Pewien trop... W szafie wygrzebał kserokopię jakiegoś dokumentu. — Do wywiezienia FON-u oddelegowano trzech wojskowych. Pierwszy transport wyruszył 5 września. Były to dwa samochody pod dowództwem wspomnianego już wcześniej pułkownika Franciszka Stachowicza. W dwanaście godzin później odjechał drugi transport, dwa samochody pod dowództwem kapitana Wacława Skarżyńskiego. Wreszcie prawie dwadzieścia cztery godziny później, w nocy z 6 na 7 września, w banku pojawił się podchorąży Edward Mróz. Klucze od sejfów zabrał najprawdopodobniej omyłkowo jego poprzednik, więc on nie namyślając się długo podłożył dynamit pod ścianę banku. Wywalił wielką dziurę, wyniósł skrzynie z klejnotami, załadował je na ciężarówkę i ruszył w ślad za konwojem. — Ostry gość — mruknąłem z uznaniem. — Najzabawniejsze, że dwa pierwsze transporty jak policzono w Lublinie wywiozły cały złoty FON. Zmieścił się na czterech ciężarówkach, a nie na sześciu. Biednemu podchorążemu Mrozowi nikt o tym nie powiedział. — To znaczy, że wysadził w powietrze i obrabował bank, nawet nie zdając sobie z tego sprawy — roześmiałem się. — Właściwie tak. — Ale w takim razie co wywiózł? Przecież jeszcze w Lublinie musieli się zorientować, że mają czegoś za dużo. — Pod warunkiem, że Edward Mróz dotarłby do Lublina. Poczułem falę chłodu. — A nie dotarł? — Nie mogąc przedrzeć się przez kolumny uchodźców zawrócił w stronę Warszawy. Taki meldunek wysłał do sztabu Armii „Lwów”. — Czy dotarł do Warszawy? — Nie wiadomo. Zniknął bez śladu, jak kamień rzucony w wodę. Razem z nim zniknęła ciężarówka złota. — Ale co to było za złoto, skoro FON był już w Lublinie? — Wysadzając ścianę banku podchorąży dobrał się do depozytu Muzeum Narodowego. Około tysiąca dwustu przedmiotów, bezcennych świadectw naszej kultury, w tym korona Augusta II Sasa, zniknęło. — Ukradł je? — Oczywiście nie da się tego wykluczyć. Ale sądzę, że do tego typu akcji wybrano człowieka o nieposzlakowanej uczciwości. Myślę raczej, że ukrył to gdzieś — puknął palcem w fotografię piwnicy. — A jakaś kanalia odnalazła skrytkę i pomalutku ją teraz wybebesza. W dodatku tnie dzieła sztuki na kawałki. 23

— Musimy go dopaść — powiedziałem — zanim narobi większych szkód. Oczy szefa zabłysły. — Proponuję rozwinąć śledztwo dwutorowo. Nadkomisarz Skorliński zajmie się poszukiwaniem gagatka metodami operacyjnymi. My postaramy się odnaleźć piwnicę. — To będzie trudne. Warszawa jest dużym miastem. — To prawda, ale nie więcej niż trzydzieści procent budynków pochodzi sprzed 1939 roku. Idź się wyspać, a rano nad tym pomyślimy. Trzeba za wszelką cenę zawęzić krąg poszukiwań. Posłusznie poszedłem do domu. Była szósta rano. Na Marszałkowskiej złapałem pierwszy tramwaj.

Rozdział czwarty PIERWSZY TROP • FUNDACJA WAWELBERGÓW • CENTRALNY OŚRODEK BADAŃ CYWILIZACJI ROSYJSKIEJ • GDZIE SZUKAĆ SKRYTKI • JAK ZGINAŁ JURIJ GAGARIN

Gdy o dwunastej w południe dowlokłem się do pracy Pan Samochodzik był już po rozmowie z nadkomisarzem Skorlińskim. — Nie jest źle — powiedział. — Z kurtki pobrano ślady zapachowe, może uda się je dopasować do zebranych od podejrzanych. Z kwitka wyodrębniono odciski palców, trwają poszukiwania podobnych lub identycznych w kartotekach. A co ty wymyśliłeś przez noc? — Nic nie wymyśliłem — przyznałem ze skruchą. — Po prostu spałem. — Nadkomisarz był taki miły, że przyniósł mi kilka wydruków — rozłożył na stole płachtę formatu A0. Przedstawiała zdjęcie piwnicy i skrzynek. — Jak widzisz, podostrzyli to nieco na komputerze i trochę skontrastowali. Niewyraźne zacieki na drewnianych ściankach okazały się być oznaczeniami. Pierwotnie skrzynie służyły do przechowywania pocisków. Na leżącej na ziemi gazecie można było odczytać tytuł artykułu „Wojny nie będzie” i datę: 30 sierpnia 1939. — Najciekawszy wydał się Skorlińskiemu ten fragment — szef popukał palcem w część zdjęcia, na której widać było wyłącznie cegły. Przypatrz się uważnie. — Mitrofanow J. A. pierwsza warta 1909 — odczytałem niewyraźne litery wydrapane gwoździem na ścianie. — Mamy świetny punkt zaczepienia. To musi być piwnica obiektu wojskowego zbudowanego przez armię rosyjską przed 1909 rokiem. Pan Tomasz uśmiechnął się szeroko. — No właśnie. To zmniejsza krąg poszukiwań do zaledwie kilkuset budynków. — Trzeba odnaleźć ekspertów od fortyfikacji i niech nam sporządzą listę takich budowli. 25

— Za najlepszego fachowca uchodzi profesor Lech Królikowski. Mamy jednak mały problem. Wyjechał właśnie na miesiąc do Tobolska pobuszować w tamtejszych archiwach. — Hę hę — roześmiałem się wspominając niedawne przygody. — Czy mamy w zapasie kogoś równie kompetentnego? — Prawie. Ty, Pawle, chyba umiesz rozmawiać z Rosjanami? — zagadnął Pan Samochodzik. — Co mam zrobić? Szef wyjął z kieszeni wizytówkę. — Swego czasu los zetknął mnie z grupę młodych niezależnych historyków. Ich niezależność stawia momentami włosy na głowie, ale sądzę, że można by spróbować skorzystać z ich usług. — Na czym polega ich niezależność? — To rewizjoniści historyczni. Maniakalni. Za pomocą statystyk i badania dokumentów usiłują wylansować pogląd, że carska Rosja była oazą wolności i demokracji... Ruszyliśmy na zachód i niebawem zaparkowaliśmy Rosynanta przy ulicy Wawelberga. Po drugiej stronie remontowano kamienicę. Było mroźno i znowu zaczął prószyć śnieg. Szef wyciągnął telefon komórkowy i wystukał numer. — Jesteśmy — rzucił do słuchawki. Wpatrzyłem się w majaczące w śnieżnym tumanie trzy kamienice wybudowane starannie z czerwonej cegły. — Co to za miejsce? — zapytałem wskazując gestem budynki. — To domy fundacji Wawelbergów. — Słyszałem o Hipolicie Wawelbergu, który pod koniec XIX wieku był bankierem i znanym filantropem... — To ten sam. W 1899 roku wpadł na pomysł powołania fundacji tanich domów robotniczych. Dał na ten cel chyba ćwierć miliona rubli. Chodziło o kamienice z mieszkaniami do wynajęcia, które nie będą przynosiły dochodu. Mieszkańcy pokrywać mieli tylko koszty utrzymania budynków i niezbędnych remontów. Do ich projektowania zabrali się najlepsi ówcześni higieniści. Wyliczono na przykład, że na mieszkańca musi przypadać co najmniej siedem metrów sześciennych powietrza. — Jaką wysokość miały te mieszkania? — Około trzech metrów. Ponadto każda kamienica posiadała pomieszczenie na ochronkę dla dzieci oraz wspólną salę, gdzie można było posiedzieć i poplotkować. Wnętrza urządzone były niezwykle nowocześnie, do każdego mieszkania doprowadzono bieżącą wodę. Wprawdzie ubikacje były na podwórku, ale ostatecznie nie można zbyt dużo na raz wymagać. 26

Przytaknąłem. — Najważniejszą rzeczą było istnienie centralnego ogrzewania, które działało do drugiej wojny światowej, później zastąpione piecami typu koza, a wreszcie nowymi kaloryferami i piecykami gazowymi do grzania wody. W tym budynku — pokazał ukrytą w gęstwinie krzewów malowniczą ruinę — znajdowała się centralna kotłownia oraz pralnia, z której mogli korzystać mieszkańcy. Zbudowano ogółem osiem kamienic. Cztery tu i cztery trochę dalej. — Są tylko trzy. — Cóż, dwie wojny światowe. Już jej nie odbudowano — ściszył głos do konfidencjonalnego szeptu. — Bardzo wysokiej jakości cegła, nawet jako rozbiórkowa. Wkrótce ze śnieżnych tumanów wyłonił się młodzieniec lat dwudziestu kilku. Otaksował mnie uważnym spojrzeniem. — Proszę — wręczył nam dwie czarne opaski. Popatrzyłem ze zdumieniem, jak szef zasłania sobie oczy. Posłusznie postąpiłem tak samo. Nasz przewodnik poprowadził nas kilkaset kroków do przodu. Potem zakręciliśmy. Przeszliśmy przez jakąś bramę, pokręciliśmy się jeszcze chwilę, najwyraźniej chciał, żebyśmy zupełnie stracili poczucie kierunku. Wreszcie weszliśmy na klatkę schodową i po pokonaniu kilku kondygnacji stanęliśmy na piętrze. Zazgrzytał klucz w zamku i zaskrzypiały masywne drzwi. — Możecie zdjąć opaski — powiedział poważnie przewodnik. Zdjęliśmy. Znajdowaliśmy się w niewielkim przedpokoju. Prowadziło zeń kilkoro drzwi zaopatrzonych w czerwone tablice pokryte białymi literami. — Instytut Badań Paleoawionautyki — przeczytał szef w zadumie jedną z nich. — Centralny Ośrodek Badań Cywilizacji Rosyjskiej — głosiła kolejna tablica. — Tutaj — nasz przewodnik gościnnie otworzył opatrzone nią drzwi. Jak mogłem się zorientować, od wewnątrz obite zostały pięciomilimetrową stalową blachą i zaopatrzone w wizjer przywodzący na myśl skomplikowane urządzenia celownicze. Przed ewentualnym wyłamaniem zabezpieczały je dwie budzące respekt sztaby. — Pamiątka z czasów PRL-u — wyjaśnił gospodarz. — Nasi poprzednicy obawiali się, że może ich tu szturmować ubecja, więc stąd te zabezpieczenia. Teraz niby nie ma niebezpieczeństwa, ale staramy się zachować maksymalne środki ostrożności. Za drzwiami znajdował się kawałek korytarza. Przy jego końcu na podłodze namalowano grubą białą linię. — Wkraczasz na terytorium carskiej Rosji — głosiła i to w dwu językach tablica wisząca na ścianie. — Terytorium 32 m2, ludność 4; załóż strój ochronny. Strzałka wskazywała wiszące na wieszakach oficerskie kurtki mundurowe sprzed pierwszej wojny światowej. Wypolerowane guziki z dwugłowym orłem połyskiwały zagadkowo. Nieoczekiwanie zachciało mi się okropnie śmiać, ale powstrzymałem się 27

tytanicznym wysiłkiem woli. Powiesiliśmy swoje kurtki na wieszaku i przebraliśmy się w mundury. Nasz przewodnik otworzył ostatnie drzwi. Przestronny pokój urządzony został z gustem wynikającym ze zbyt częstego czytania opowiadań Czechowa. W kącie królował piętnastolitrowy kawiarniany samowar. Delikatna woń płonącego węgla drzewnego świadczyła, że został właśnie rozpalony. Ze ściany patrzył na nas ogromny, liczący co najmniej dwa na trzy metry konny portret cara Mikołaja II. Z drugiej ściany odpowiadali mu spojrzeniem car-pretendent Włodzimierz Kiryłowicz, przeciągnięty w lewym górnym rogu żałobną wstążką, oraz roześmiana szeroka twarz jakiegoś posiwiałego arystokraty. Stanęliśmy zaskoczeni. — Mikołaj Romanowicz Romanow — objaśnił nas przewodnik, po czym zniknął. Zostaliśmy sami. — Szefie, czy posiadane przez nich informacje warte są aż takiego narażania życia? — zapytałem szeptem. — Trafiliśmy do Tworek czy co? — Czasami nie ma się wyboru — westchnął Pan Samochodzik. — A tak właściwie to skąd ich pan wytrzasnął? — Drogi Pawle, oni sami mnie kiedyś znaleźli. Do pokoju weszli dwaj młodzieńcy lat około dwudziestu. Ubrani byli także w oficerskie mundury. — Andriej — przedstawił się pierwszy z nich. — Fadiej — dodał drugi podając nam rękę. — Oczywiście w dowodach co innego, ale to nasze rosyjskie pseudonimy. — Nie jesteście Rosjanami? — zdziwiłem się. — Nie z pochodzenia, ale z wyboru — powiedział dobitnie ten pierwszy. — Zauroczeni cudowną kulturą carskiej Rosji podjęliśmy jako pierwsi w tym kraju trud autorusyfikacji! Kiedyś będą o nas pisali w podręcznikach... — Aha — zgodził się szef. — Potrzebujemy panów dogłębnej wiedzy historycznej. Zachęcili nas, żebyśmy usiedli. Zapadliśmy w głębokie wygodne fotele. Przedrewolucyjne sprężyny delikatnie zaskrzypiały. Weszła dziewczyna w ludowym stroju mazowieckim i nalała nam herbaty. Byłem gotów przyjąć zakład, że rumieńce na jej policzkach powstały dzięki zastosowaniu soku z buraków. Fadej widząc moje zdumienie pośpieszył z wyjaśnieniami. — Postaraliśmy się w miarę możliwości odtworzyć na tej niewielkiej przestrzeni klimat dawnego imperium. Nawet służącą mamy jak Pan Bóg przykazał ze wsi... — Całkiem im mózgi poprało — wyjaśniła dziewczyna. — Ja to robię tylko po to, żeby dorobić do stypendium — po czym zniknęła. — Nieważne — Andriej machnął ręką. — A więc co was sprowadza? — Mamy skomplikowany problem historyczny — wyjaśnił szef. — Ale nie wiem, czy 28

możliwości panów... Fadiej aż się zachłysnął powietrzem. — Jesteśmy najwybitniejszymi historykami carskiej Rosji. Ta epoka nie ma dla nas tajemnic. — To my odnaleźliśmy rękopisy Barka w Bank of England — rzucił Andriej. — Jako pierwsi opublikowaliśmy raporty belgijskich analityków dotyczące reform Stołypina. Szef uniósł dłonie w uspokajającym geście. — Szukamy informacji dotyczących żołnierza J. A. Mitrofanowa. Służył w Warszawie lub jej okolicach w 1909 roku. Zafrasowali się, a potem Fadej zaczął stukać w klawiaturę komputera. Po chwili wywołał jakiś spis i studiował go dłuższą chwilę. — Nie mamy tu takiego — powiedział w zadumie. — Ale spisy są bardzo niekompletne i wiele ksiąg pułkowych poginęło. A w jakim celu jest wam potrzebny? — Usiłujemy zidentyfikować to miejsce — pan Tomasz rozwinął rulon z wydrukiem zdjęcia. Zamyślili się nad nim. Pożerali go przez chwilę wzrokiem, a potem jak na komendę sięgnęli po silne szkła powiększające. Badali płachtę cal po calu. Wreszcie zakończyli oględziny. Wymienili cicho kilka uwag. — To korytarz stanowiący część systemu chodników minerskich — powiedział Andriej. — Pochodzi najpóźniej z lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku. — Skąd tak dokładne informacje? — zapytałem zdumiony. — Och, to proste — wskazał długopisem. — To na ścianie to zaczep solidnego zawiasu. — A tu ciągnie się rząd otworów strzałowych — pokazał jego towarzysz. — W razie konieczności wysadzania tego odcinka w powietrze zamknięto by drzwi i zabezpieczono workami z piaskiem, aby wybuch ich nie uszkodził... — Chwileczkę — zaprotestowałem. — Co to są chodniki minerskie, bo chyba nie służą do podkładania min na pole od spodu? Zarechotali zgodnie. — Poczynając od późnego średniowiecza zdobycie twierdz stało się stosunkowo łatwe — powiedział Fadiej. — Opodal umocnienia ustawiało się baterię armat, które tak długo biły w mur, aż powstał solidny wyłom, wówczas żołnierze rzucali się do środka. — Armaty oblężnicze, jeśli zostały solidnie oszańcowane, było bardzo trudno zniszczyć poprzez ostrzał z fortu. Jednocześnie ich zasięg był doprawdy niewielki, kilkadziesiąt, rzadko ponad sto metrów. — Dla likwidacji stanowisk wroga drążono więc z twierdzy długie podkopy i po znalezieniu się pod pozycją przeciwnika wysadzano ją w powietrze. — Oczywiście oblegający, jeśli wiedzieli o tego typu pracach, drążyli tunele 29

kontrminerskie i starali się wysadzić w powietrze pracujących nad nimi saperów. — W XIX wieku budując twierdzę od razu kopano promieniście rozchodzące się wokół niej korytarze minerskie. Ponieważ były ceglane, w ścianach w obawie, że wrogowie mogliby się do nich dostać, pozostawiano od razu podczas budowy tego typu otwory strzałowe — puknął wskaźnikiem w fotografię. — W razie czego wystarczyło parę lasek dynamitu, nie, przepraszam, dynamit został wynaleziony później. — Trochę prochu — podpowiedziałem. — Na przykład — zgodził się natychmiast. — A potem łup i kawałek tunelu siada. — Rozumiem — mruknąłem. — Czyli przeszukać musimy wszystkie forty otaczające pierścieniem Warszawę: Mokotów, Okęcie, Bliznę, Służew... Zamachali obaj gwałtownie rękami. — Nie, zupełnie nie. — Dlaczego nie? — zdziwiłem się. — Jest ich kilkanaście, a leżą na peryferiach miasta... — Twierdza Warszawa, której elementem składowym są te porzucone obecnie forty została założona dopiero w latach osiemdziesiątych XIX wieku — powiedział Fadiej. — To dlaczego nie mamy prowadzić tam poszukiwań? — zdziwił się szef. — Oczywiście, że można — wyjaśnił Andriej cierpliwie — ale nie znajdziecie tam tuneli minerskich. — Przecież skoro kopano je zakładając nowe forty... — zauważyłem. — Nie w latach osiemdziesiątych. Na skutek wojny secesyjnej w USA poczyniono ogromny krok naprzód, jeśli chodzi o czynienie krzywdy bliźnim za pomocą armat — odezwał się Fadiej. — Nowinki techniczne tego typu przeniknęły do Europy. W latach siedemdziesiątych zasięg artylerii wzrósł do tego stopnia, że kopanie wielokilometrowych tuneli stało się nieopłacalne, a często niemożliwe. — A więc gdzie tego szukać? — szef wskazał zdjęcie. — W Cytadeli Warszawskiej i wokoło otaczających ją fortów. Umocnień pierwszego pierścienia, budowanych w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIX wieku. Kiwnąłem głową na znak, że rozumiem. — Wróciliśmy do punktu wyjścia — mruknąłem. — Bez profesora Królikowskiego... — Dziękujemy za informacje — kiwnął głową szef. — Jakiego oczekujecie wynagrodzenia? — Potrzebujemy dobrego dojścia do komisji historyków aktualizującej podręczniki i program nauczania. — W jakim celu? — zdumiałem się. — Chcemy, aby sprostowano pewne kalumnie o carskiej Rosji i panującym w niej ustroju, rzucane przez niektórych nieodpowiedzialnych historyków. 30

— Przykro mi, ale nie mam żadnego dostępu do członków tej komisji — szef bezradnie rozłożył ręce. — Pracujemy w Ministerstwie Kultury i Sztuki, a nie w Ministerstwie Edukacji Narodowej. Andriej westchnął. — Trudno, zrobiliśmy gratis... Zebraliśmy się do wyjścia. W progu jeszcze coś sobie przypomniałem. — Skoro jesteście panowie tak wybitnymi historykami — powiedziałem — to mam pytanie. Czy Jurij Gagarin pochodził z książąt Gagarinów? — Tego nie wiemy — zasępił się Fadiej. — Za to znamy wersję jego śmierci odbiegającą od oficjalnej — rzucił Andriej. Ponownie usiedliśmy w fotelach. — Według tego co podały radzieckie gazety Gagarin zginął podczas lotu treningowego na Migu. Roztrzaskał się razem z instruktorem. — Ale lud rosyjski rozpowszechniał inną wersję. Według niej Gagarin po locie w kosmos uwierzył w Boga. Jego kumple kosmonauci, oczywiście zdeklarowani ateiści, usiłowali mu to delikatnie wyperswadować, ale gdy w wiejskiej cerkwi zaczął opowiadać co widział i jak ważną rolę w jego życiu odgrywa religia, nie wytrzymali. Wsadzili go do starej beczki po ropie i zrzucili ze znacznej wysokości na betonową płytę lotniska. Historia była tak nieprawdopodobna, że aż mnie zatkało. Szef widząc moje zakłopotanie zaczął się szybko żegnać i niebawem wyszliśmy. Tym razem darowali sobie cyrk z opaskami. Po skrzypiących schodach wyszliśmy na podwórze. Śnieg ciągle padał. — Mili chłopcy, tylko trochę nie tego — wkręciłem sobie niewidoczną śrubkę w skroń. Szef w zadumie przypalił papierosa. — Mili chłopcy. Mam nadzieję, że są szaleńcami i nie zdają sobie sprawy ze swoich czynów. — Nie rozumiem, szefie? — Przecież oni popełnili zdradę ojczyzny. Ci twoi mili chłopcy zdradzili naród, który przez dwieście lat zwycięsko opierał się rusyfikacji. Zamilkłem. Pan Tomasz miał całkowitą rację. — Czasem niełatwo rozpoznać wroga — powiedział patrząc w ciemne zimowe niebo. — Niełatwo rozpoznać zdrajcę. Pomyśl o wszystkich pracujących w ministerstwie. Przypomnij sobie ich twarze. A przecież są wśród nich informatorzy Jerzego Batury. Żyją pośród nas. Nie wiemy, ilu ich jest. Być może kilkunastu. Pamiętasz, co mówił nadkomisarz Skorliński, kiedy jechaliśmy do Jachranki? Możemy mieć nawet dwie niezależnie od siebie działające siatki... To zabrzmi jak wynurzenia paranoika, ale jesteśmy otoczeni przez wrogów. Ci tutaj — klepnął ścianę kamienicy — stanowią 31

tylko jeden niewielki element zakłócający równowagę naszego państwa. Gdy zbierze się takich elementów odpowiednio dużo, może się to bardzo źle skończyć.

Rozdział piąty OGŁOSZENIE W PRASIE • PRZYJAZD JACKA • LUNETA SIERGIEJ • TUNEL MINERSKI • CIEĆ I PIWNICA Z KONFITURAMI • TELEFON ZE SZWECJI

Wszedłem do naszego gabinetu i powiesiłem sztywną od mrozu kurtkę na wieszaku. Szef siedział za biurkiem. Na mój widok uśmiechnął się lekko i popchnął w moją stronę gazetę otwartą na stronie z ogłoszeniami. — Co ty na to? — Poszukujemy wszelkich możliwych informacji mogących rzucić światło na życie i okoliczności śmierci podchorążego Edwarda Mroza — przeczytałem. — Sądzi pan, że to wypali? — Ogłoszenie ukazało się wczoraj we wszystkich warszawskich gazetach, a niebawem zostanie zamieszczone w „Gazecie Polskiej” i „Żołnierzu Polskim”. Mam cichą nadzieję, że ktoś się odezwie. — Ja też wykonałem wczoraj pewne działania — powiedziałem z dumą. — Zadzwoniłem do archiwum Warszawskiego Okręgu Wojskowego z prośbą o informacje. Mają je nam przesłać meilem, o ile oczywiście coś znajdą. Ale zaznaczyli, że to może potrwać kilka dni. — Ciągle tracimy czas — westchnął szef. — A tymczasem wandal sprzedający listki na wagę być może już opróżnił skrytkę. — Po strzale policjanta ręka zupełnie mu obwisła. Chyba kula uszkodziła staw łokciowy. Jeśli zgłosi się do szpitala, to oczywiście wpadnie w ręce nadkomisarza Skorlińskiego, ale istnieje też ryzyko, że zaszyje się gdzieś, by lizać rany. — Albo pójdzie do mafijnego lekarza — zauważył melancholijnie Pan Samochodzik. — Ciężka sprawa. — Sądzi pan, szefie, że nasza mafia jest już na tyle dobrze zorganizowana, że ma 33

własną służbę medyczną? — Nie da się wykluczyć. Skoro mają własnych fachowców od gotowania amfetaminy, to mogą mieć i lekarzy. Zadzwonił interkom. Szef podniósł słuchawkę. — Idzie gość — powiedział. Popatrzyłem na niego pytająco. Uśmiechnął się. Po chwili rozległo się pukanie do drzwi. — Proszę wejść — powiedział szef. Drzwi uchyliły się i do środka wślizgnął się Jacek, siostrzeniec pana Tomasza. — Nie powinieneś przypadkiem być teraz w szkole? — zaniepokoiłem się zaraz po powitaniu. — Mam ferie zimowe — oświadczył z godnością. — Przyjechałem wam pomóc. — Ekstra — mruknąłem. — Wspominał wujek coś na temat badań fortów, więc wziąłem latarkę — uśmiechnął się chłopiec. — Zresztą interesowałem się trochę twierdzami... To było do przewidzenia. Szef rozłożył przed nim wydruk. — Co możesz powiedzieć o tym miejscu? — zapytał. Jacek usiadł, wziął do ręki szkło powiększające i dłuższą chwilę badał fotografię. — Jakaś piwnica — zawyrokował wreszcie. — To kawałek tunelu technicznego albo minerskiego. Nie jest to na pewno tunel transportowy, bo diametr łuku jest zbyt mały — wyjaśniłem. — Co to znaczy po polsku? — zaciekawił się. — Sufit jest sklepiony półłukowo. Gdyby to był tunel tego typu, jak te łączące Cytadelę z innymi fortami, byłby o dobre pół metra wyżej i miałby większą rozpiętość. W tunelach transportowych przewożono bez problemu zaopatrzenie dla fortów wozem zaprzężonym w konia. — Aha. A o jaką cytadelę chodzi? — zaciekawił się. Złapałem się za głowę. — Nie słyszałeś o Cytadeli Aleksandryjskiej, twierdzy panującej nad buntowniczą Warszawą w czasie rozbiorów? — Nie słyszałeś o najcięższym więzieniu politycznym, z którego zsyłano za Ural setki najlepszych polskich patriotów? — huknął szef. — Odsyłam cię do Łodzi. Nadrobisz braki w podstawowym wykształceniu, poddamy cię egzaminowi i dopiero potem... — Wujku — jęknął Jacek — nie mógłbym nadrabiać tych braków tutaj? Przecież wy obaj jesteście tak znakomitymi uczonymi... Od was mógłbym najwięcej skorzystać. — No dobra, zostań. Nasze zadanie jest proste. Musimy odnaleźć ten kawałek lochu — puknął palcem w zdjęcie. — Świetnie. A gdzie mamy go szukać? — zapytał. 34

— Na przedpolach wszystkich fortów pierwszego pierścienia — odpowiedziałem. — I oczywiście Cytadeli, o której nawet nie słyszałeś. — Genialnie — mruknął szef. — Chcemy zbadać je wszystkie. — Ferii zimowych może nie starczyć — zauważył Jacek z błyskiem w oku. Pogroziłem mu pięścią, ale poznał drań, nie jestem na niego zły. — Zwolnimy cię ze szkoły, jeśli zajdzie taka potrzeba — obiecał pan Tomasz. — To bardzo niepedagogicznie — wtrąciłem się. — Poza tym teraz właśnie stracił motywację, by odnaleźć skrytkę jak najprędzej. — Sprawa jest taka... — Pan Samochodzik rączką lupy wskazał na otwarte skrzynki. — Jak rozumiem, ktoś już was ubiegł. Szef uśmiechnął się z zażenowaniem. — Można tak powiedzieć. Rozłożyłem mapę. — Zaczniemy chyba po kolei — powiedziałem. — To znaczy? — Od północy. Na pierwszy ogień pójdzie fort Siergiej przy rondzie Wilsona. — Zgoda — mruknął pan Tomasz. — Co będzie potrzebne? — Łom, dobra latarka, nieprzemakalne buty, mały ponton, saperka albo lepiej dwie... — Masz to wszystko w Rosynancie? — zaniepokoił się. — Mam — potwierdziłem. — Coś jeszcze? — Kompas, żeby w razie czego nie zabłądzić — podpowiedział Jacek. — Brawo, zaczynasz myśleć — pochwaliłem go. — Wyruszyć możemy natychmiast. — No to w drogę — poderwał się raźno. Wsiedliśmy i pojechaliśmy. Zaparkowałem koło parku imienia Żeromskiego. Założyłem na nogi gumofilce, a szef na buty naciągnął kalosze i dodatkowo wypchał je szmatami, których używałem do przecierania szyb. Przed nami rozciągał się plac, a obok wyrastało imponujące wzgórze porośnięte sporymi świerkami. — Ładnie tu — zauważył Jacek. — Ale nie widzę fortu. — Nie kompromitowałbyś się... — syknął szef. Przed nami za trawnikiem widać było spore wzgórze porośnięte świerkami. Wzgórze zataczało delikatny łuk. Było zbyt symetryczne, by można je uznać za twór przyrody. — Wał zewnętrzny! — wyrwało mu się. — Zasypali fosę przyporową. — Zgadza się — powiedziałem. — Zasypali. W latach dwudziestych forty zostały w poważnym stopniu zniszczone. — Sekundę — odezwał się pan Tomasz. — A co zacz ta fosa przyporowa? — To sucha fosa, dość znacznej głębokości i szerokości na przedpolach fortów — pośpieszyłem z odpowiedzią. — Z obu stron wzmacnia ją mur, wewnątrz którego ciągnie się korytarz. Z korytarza poprowadzone są otwory strzelnicze. Wróg 35

zdobywający fort musi zeskoczyć na dno fosy przyporowej. — Tam wpada w pułapkę — uzupełnił Jacek. — Z obu stron strzelają do niego znakomicie osłonięci obrońcy. Gdyby chciał się wyrwać, musi pokonać czterometrowej wysokości mur najeżony strzelnicami i jednocześnie wystawić plecy na strzały obrońców ukrytych w korytarzu po przeciwnej stronie. — Diabelsko sprytne — mruknął z uznaniem. — Jest to o tyle ciekawe, że z zewnętrznego korytarza poprowadzone były zazwyczaj chodniki minerskie — wyjaśniłem. Szef popatrzył z powątpiewaniem na gładką łąkę kończącą się chodnikiem i ulicą. — Czekajcie. Jeśli fosę zasypano, to chyba nici z naszych poszukiwań. Szczerze powiedziawszy podobne wątpliwości nurtowały także mnie, ale nie wypowiedziałem ich na głos. — Niekoniecznie — uspokoiłem go. — Jeśli zasypali fosę, to korytarze ciągle tam mogą być. Nie sądzę, żeby im się chciało wysadzać je w powietrze. Ruszyliśmy i przez przerwę w wale weszliśmy na majdan fortu. Urządzono tu całkiem miły dla oka park. Wały porastały drzewa, ze stromych stoków dzieci zjeżdżały na sankach. Pośrodku czerwieniał ceglany mur okrągłego budynku — fortu artyleryjskiego. — Stamtąd strzelały armaty — wyjaśniłem. Pan Tomasz rozejrzał się zdezorientowany. — Do tych, którzy przedarli się przez wał? — Nie, stromym torem do góry. Pociski spadały na przedpolu. — Aha. Chyba kiepski pomysł. I daleko tak mogli strzelać? — Daleko. Do kilku kilometrów. Car, gdy nakazał budowę Cytadeli po powstaniu listopadowym, obiecał, że w razie następnego buntu każe Warszawę zbombardować właśnie jej armatami. — O tym się uczyłem — Jacek miał chyba przebłysk pamięci. — Ale podczas powstania styczniowego jakoś nie zbombardowali? — Bo i nie było potrzeby. W stolicy, pomijając demonstracje patriotyczne i kilka potyczek z żandarmami, nie doszło do żadnych poważniejszych działań militarnych. — Czy faktycznie mogli ostrzeliwywać z Cytadeli miasto? — zapytał szef. — Były to na dobrą sprawę czcze przechwałki — stwierdziłem. — Działa Cytadeli, choć nowoczesne, nie miały odpowiedniego zasięgu. Dlatego też między innymi wybudowano ten fort. Pan Samochodzik kiwnął głową. Podszedł do wpuszczonego w stok wału budyneczku. Budynek miał stalowe drzwi, a obok był nieduży zakratowany otwór będący pierwotnie strzelnicą dla niewielkiego działa. Drzwi zaspawano w jakiejś odległej przeszłości. Wyjąłem latarkę i poświeciłem w głąb otworu. Moim oczom ukazał się opadający w dół 36

sklepiony półkoliście korytarz. Na jego dnie leżało sporo śmieci, zauważyłem jednak, że rozgałęzia się w obie strony. Szarpnąłem kratę. Trzymała mocno. — Tędy nie wejdziemy — mruknął Pan Samochodzik i ruszył w lewo, gdzie ze wzgórza wystawał podobny budynek. Sytuacja powtórzyła się, tyle tylko, że tym razem drzwi były zamurowane. Trzeci budynek na obwodzie półksiężyca wyznaczonego wałem także zazdrośnie strzegł swoich tajemnic. — Skoczyć do Rosynanta po piłę ultradźwiękową? — zapytałem. — Wieczorem przyjadę ze spawarką i naprawię wszystko. — Zaczekaj — powiedział Pan Samochodzik. — Skoro wlazł do środka nasz gagatek, o ile oczywiście poszukiwany przez nas chodnik znajduje się gdzieś w pobliżu, to i my powinniśmy sobie poradzić. Może jest połączenie między fortem — wskazał okrągły budynek — a konstrukcjami wału? — Z pewnością. Tyle tylko, że tam w środku mieści się obecnie społeczna szkoła plastyczna. Dawniej pilnował jej strasznie nerwowy cięć. — Ciecia zaraz poskromimy — szef wyjął z kieszeni legitymację ministerstwa. — Nie będzie chyba takiej potrzeby — ruszyłem przodem. Niebawem znaleźliśmy się w miejscu, gdzie wał kończył się łagodnie opadając ku ziemi. Obok kilku schodków mających ułatwić pokonanie poziomów stała betonowa donica z resztkami uschniętych kwiatków. — Chcesz to przesunąć? — zdziwił pan Tomasz. — Pomóż mi — poprosiłem Jacka. — Tu jest ukryte wejście. Pchnąłem donicę i faktycznie moim oczom ukazał się wąski otwór prowadzący pod ziemię. — Skąd pan wiedział? — zdziwił się Jacek. Uśmiechnąłem się zażenowany. — Kilka miesięcy temu biegałem sobie po tym wale dla podniesienia kondycji i zauważyłem, jak wyłażą z niego dzieciaki. Woda musiała wymyć dziurę i strop się zawalił. Zasunąłem otwór donicą, żeby ktoś sobie nie zrobił krzywdy i planowałem zbadać to później, ale jakoś mi tak zeszło. Jacek zeskoczył pierwszy. Pan Samochodzik zsunął się drugi, ja jako trzeci. Zasunąłem donicę, aby zamaskować właz. W świetle trzech latarek spostrzegłem, że przez dziurę w stropie dostaliśmy się do niskiego zasypanego gruzem korytarzyka. — No to jesteśmy — powiedziałem. — To wewnętrzny pierścień. Chodźcie za mną. — Wewnętrzny pierścień? — zdziwił się Jacek. — Tunel biegnący po wewnętrznej stronie wału fortu — wyjaśniłem. — Mówiłeś, że interesowałeś się twierdzami. — Tak, ale siedemnastowiecznymi — wyznał. — Robiliśmy jeszcze w podstawówce makietę zamku... Ruszyliśmy gęsiego. Niebawem loch stał się znacznie wyższy. Po kilku minutach 37

dotarliśmy od środka do jednego z budynków wejściowych. — Tu było chyba przejście do wewnętrznego pierścienia fosy przyporowej — wskazałem zamurowane drzwi. — Trzeba by wybić tu niewielką dziurkę. Cegły poddawały się łatwo; łomem wykruszałem zaprawę i wyjmowałem je po jednej. Szef poszedł gdzieś w ciemność, aby zbadać dalsze odcinki korytarza. Słyszałem jego oddalające się kroki. Wrócił po kilku minutach, gdy już prawie sforsowałem przeszkodę. — Dalej jest tunel i kolejne wyjście na powierzchnię — powiedział. — A jeszcze dalej nie mogłem pójść, bo trafiłem na zawał. Wyrwałem ostatnie cegły. Jacek oświetlił z niepokojem strop odsłoniętego korytarza. — Niedobrze — powiedział. — Strop naruszyły korzenie drzew. Normalnie nie pchałbym się w taką dziurę, bo cegła może spaść na głowę, ale dla dobra nauki... Oświetliłem sufit własną latarką. — Rzeczywiście wygląda fatalnie — mruknąłem. — Ale miejmy nadzieję, że się nie zawali. Ruszyliśmy powolutku stąpając ostrożnie, aby hałas naszych kroków nie spowodował obwału. Wreszcie przebyliśmy niebezpieczny odcinek i stanęliśmy przed kolejnym murem. Rozebrałem go bardzo ostrożnie. Następnie zeszliśmy kilkanaście stopni w dół. Znaleźliśmy się w następnym tunelu, który biegnąc po łuku znikał w ciemnościach. Tunel był bardzo niski, jego dno pokrywało błoto i dziwna biała powłoka pękająca pod nogami. — To wewnętrzny korytarz fosy przyporowej — domyślił się szef. — Skąd tu lód? — zdziwiłem się, gdy kolejna tafla pękła mi pod stopą. — To nie lód — powiedział Pan Samochodzik. — To coś w rodzaju stalaktytu. Woda wypłukuje wapno ze ścian. Widziałem identyczne zjawisko w tajemnych przejściach dworu w Janówce. Spostrzegłem zasypane otwory strzelnicze. A więc jednak miałem rację i głęboko pod trawnikiem znajdowały się pozostałości umocnień fosy. — Czy wewnętrzny pierścień miał połączenie z zewnętrznym? — zapytał szef. — Jaki zewnętrzny pierścień? — jęknął Jacek. — Twój wujek ma na myśli korytarz biegnący wzdłuż zewnętrznego brzegu fosy — wyjaśniłem. — I te dwa tunele były połączone w poprzek fosy? — Oczywiście. Inaczej podczas ostrzału trudno byłoby przerzucać świeże siły na zewnątrz i do wewnątrz. Poza tym żołnierze muszą także jeść — wyjaśnił pan Tomasz.. — Prawdę mówiąc sądziłem, że przejście znajdziemy tutaj na osi korytarza, bo 38

zazwyczaj tego typu obiekty budowano na wzór koła, ze szprychami, ale tu widocznie zastosowano inną technikę. — W prawo czy w lewo? — szef przeszedł do kwestii zasadniczej. — Rzućmy monetą — zaproponowałem. Jacek wyjął z kieszeni pięciozłotówkę. — Orzeł w prawo. Reszka w lewo — zaproponował. Zgodziliśmy się. Podrzucił pieniądz do góry i złapał zręcznie. — W lewo — zadecydował. Ruszyliśmy korytarzem. Po przejściu kilkunastu kroków stał się paskudnie niski, a potem nieoczekiwanie przeszedł w długą amfiladę pomieszczeń. Kazamaty połączone były ze sobą niskimi zamulonymi korytarzykami. W kilku miejscach przydały się saperki. Wreszcie stanęliśmy w ostatnim pomieszczeniu. Żaden ślad na ścianach nie wskazywał, że gdzieś tutaj mogą się znajdować zamurowane drzwi. Na wszelki wypadek opukałem ściany. Wszędzie odpowiedział mi głuchy odgłos litego muru. — Zawracamy — zadecydował szef. — Trzeba spróbować w prawo. Minęliśmy wylot korytarza i ruszyliśmy znowu długą amfiladą korytarzy. Minęliśmy chodnik prowadzący do wewnętrznego pierścienia i zapewne do jednego z wejść, ale ten tunel dawno temu zawalił się. Wreszcie dotarliśmy do końca amfilady. Ponownie mur odpowiedział głucho na moje stukanie. Tędy też nie było przejścia. — Czy mogła być fosa przyporowa z otworami strzelniczymi tylko po wewnętrznej stronie? — zapytał Jacek. Zamyśliłem się. — Teoretycznie tak. Widywałem takie w fortach Modlina, ale otwory strzelnicze byłby wtedy wyłącznie po zewnętrznej stronie. Dotarliśmy do wylotu naszego korytarza. — Słuchaj, wujku, a jak głęboka była fosa, i na jakiej wysokości znajdowały się otwory strzelnicze? — zapytał Jacek. Przez chwilę zastanawiałem się nad zadanym pytaniem, a potem uderzyłem się z rozmachem w głowę. — Jasne. Przejście musi być na poziomie pod dawnym dnem fosy. Zacząłem pośpiesznie kopać saperką w błocie dokładnie na osi korytarza. Chłopak pomógł mi, a szef odsunął się i przyświecał nam latarkami. Po kilku minutach odsłoniliśmy górną część łuku lochu, a po dalszych kilkunastu dół pogłębił się na tyle, że mogliśmy już na czworakach ruszyć w wilgotną zatęchłą ciemność. Tunel był długi na około dwadzieścia metrów i kończył się zastygłym wodospadem błota. Znowu poszły w ruch saperki i wreszcie z uczuciem ulgi wydostaliśmy się do kolejnego korytarza zaznaczonego ciągiem zasypanych otworów strzelniczych. — Zewnętrzna strona fosy przyporowej — oświadczył z triumfem Jacek. Kiwnięciem głowy potwierdziłem jego domysł. Korytarz ciągnął się w lewo 39

i w prawo. — Czy wejścia do chodników minerskich należy szukać też na osi tunelu? — zapytał pan Tomasz. — Nie. Powinny znajdować się co kawałek w ścianie. O, na przykład tu — wskazałem płytką wnękę. Użyłem łomu i po kilku minutach udało mi się wyłamać dwie cegły. Zaświeciłem do środka latarką. Korytarz ciągnął się tylko kawałek, dalej zamykał go rozległy zawał. — Pudło — powiedziałem. Ruszyliśmy dalej. Kolejna wnęka także prowadziła do chodnika minerskiego, ale i on kończył się bardzo blisko zawałem. Trzeci z kolei zapadł się zaraz koło początku i za cegłami znalazłem tylko ziemię. Czwarty... Ręce bolały mnie już od kucia. W tunelu zrobiło się duszno. Wyłamałem cegłę i zaświeciłem. W korytarzu leżała skrzynka. Wyłamaliśmy pośpiesznie resztę cegieł i zachowując maksimum ostrożności wyciągnęliśmy ją. Skrzynka była żelazna i solidnie zardzewiała. Była też bardzo ciężka. Poświeciłem w głąb tunelu. Zapadł się oczywiście dawno temu, ale był najdłuższy ze wszystkich dotąd odkrytych. Miał około dwudziestu metrów długości. Kolejnych wejść do tuneli minerskich nie udało nam się znaleźć, więc przeciągnęliśmy skrzynkę w pobliże kanału prowadzącego na zewnątrz, a sami ruszyliśmy naprzód, zbadać drugie odgałęzienie. Rozbiłem kolejne dziesięć zamurowanych nisz, ale siedem korytarzy zapadło się zaraz koło wejścia, a trzy pozostałe niewiele dalej. Wreszcie stanąłem przed jedenastym. — Prawie dziewiętnasta — powiedział szef. — Załatw to szybko i kończymy na dzisiaj. Wyłamałem słabo osadzone cegły i naszym oczom ukazał się loch. Był bardzo długi, jego koniec niknął gdzieś w ciemnościach. Strop, w przeciwieństwie do poprzednich, był prawie nie uszkodzony. Ruszyliśmy ostrożnie w głąb ziemi. — Są otwory strzałowe w ścianach — zwróciłem uwagę. — I otwory na grubsze ładunki w suficie — szef oświetlił strop latarką. — Tak, to typowy chodnik minerski, nawet wymiary pasują do tego zdjęcia. Wreszcie stanęliśmy przed solidnym murem blokującym chodnik w poprzek. — Kuć, szefie? — zapytałem. — Kuj — przykazał. Cement pomiędzy cegłami okazał się wyjątkowo dobrej jakości. Wyłamałem pierwszą warstwę cegieł, za nią znajdowała się jeszcze jedna. Podważałem je z trudem i zaraz zaczęły spadać po drugiej stronie muru. Kułem z całych sił — powietrze wypełnił ceglany pył. Huk uderzeń niósł się w głąb lochów, które odpowiadały echem. Poświeciłem latarką. 40

— To mi wygląda na starą piwnicę — powiedziałem. — Na podłodze widać jeszcze resztki węgla. Pewnie jakieś podziemne pomieszczenia wykorzystywane przez wojsko. — Jesteśmy już dość daleko od fortu — zaprotestował Jacek. — Zwróćcie uwagę, że sufit tej piwnicy jest odlany z betonu. Musiała powstać później. Może w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku? Wyłamałem jeszcze kilka cegieł i mogliśmy wcisnąć się do środka. — To pomieszczenie było wykorzystywane w latach międzywojennych — zauważył szef. — Zobaczcie, jest żarówka na suficie i resztki instalacji elektrycznej. W tym momencie żarówka rozbłysła jasnym światłem. W drzwiach piwnicy stanął groźnie wyglądający cięć, uzbrojony w kij baseballowy, a za nim ukazali się dwaj policjanci. — Ha, ptaszki! — ryknął cięć. — Mam was nareszcie. Trzy lata na was poluję. Wy co za jedni? — Paweł Daniec, Ministerstwo Kultury i Sztuki — przedstawiłem się i natychmiast dałem krok w tył, aby znaleźć się poza zasięgiem cieciowego kija. Policjanci otaksowali nas spojrzeniem. — Bzdury — rzekł jeden z nich. Pociągnąłem nosem. Nasze ubrania przesiąkły nieprzyjemną wonią szlamu. — Jakie Ministerstwo Kultury i Sztuki? — huknął ten z naszywkami komisarza. — Tak mają wyglądać naukowcy? Nie nabierzecie mnie. — Nie wyglądamy na naukowców? — zdziwił się Pan Samochodzik. — Tylko popatrzcie na siebie. Jesteście brudni, jakbyście siedzieli cały rok pod ziemią. Złodziejskie narzędzia w łapach — wskazał z odrazą na mój łom. — Złodziejskie latarki — wskazał „baterejkę” szefa. — Zalatuje od was, jakbyście się pół roku nie myli. I wy podajecie się za przedstawicieli Ministerstwa Kultury i Sztuki? — Mamy legitymacje służbowe — podałem swoją. Gdy ją wręczałem policjant z odrazą patrzył na moją ubłoconą rękę. — Trzeba ich zamknąć, panie władzo — powiedział przymilnie cięć. — O, jaki podkop, nawet obudowali go cegłami — zajrzał do lochu. — A wszystko po to, żeby rabować konfitury lokatorom. W zeszłym roku tu było pięć włamań. I wszystkie po konfitury. — Jeszcze dzieciaka na naukę złodziejskiego fachu przyprowadzili — drugi policjant zauważył Jacka. — Czy nowy kodeks przewiduje kary za demoralizację nieletnich? — Oczywiście — odezwał się komisarz, który w słabym świetle żarówki usiłował odczytać moją legitymację. — Wlepią im co najmniej po trzy lata. Chyba są recydywistami, zobacz jak bezczelnie usiłują się wyłgać. — Ale my naprawdę jesteśmy pracownikami Ministerstwa Kultury i Sztuki — zaprotestował szef. — Nazywają mnie Pan Samochodzik... 41

— Niezła ksywa — uśmiechnął się cięć. — Samochodziki też się z parkingów podprowadza, co? — Pracownicy ministerstw nie chodzą w kaloszach wypchanych szmatami — huknął na pana Tomasza komisarz. — Zresztą zaraz to sprawdzimy. Wyjął z kieszeni telefon komórkowy i wystukał numer ministerstwa. Ktoś po chwili odebrał. — Mówi komisarz Jan Puszczykiewicz — przedstawił się. — Mamy taką sprawę: wyciągnęliśmy z podkopu takich dwu i nieletniego. Podają się za waszych pracowników. Jeden nazywa się Paweł Daniec, a drugi użył ksywy Pan Samochodzik. Słuchawka zagdakała z ożywieniem. — Nie, niemożliwe — zaprotestował policjant słabym głosem. — Dać do telefonu? Wręczył mi słuchawkę. W dyżurce siedział Sławek. — Poznajesz mnie po głosie? — zapytałem. — Jasne — odpowiedział. — Co to za szopka? Za co was zgarnęli1? — Badaliśmy jeden korytarz i wleźliśmy lokatorom do piwnicy z konfiturami. — Daj no tego stróża prawa — roześmiał się. Po wymianie jeszcze kilku zdań komisarz przeprosił nas grzecznie za nieporozumienie. Wróciliśmy we czwórkę po żelazną skrzynkę. Byli nawet tak mili, że zaprosili nas na komendę, żebyśmy mogli ją otworzyć w ich warsztacie. Tam już czekał ślusarz. — O, ciężka sprawa — powiedział patrząc na skrzynkę. — Zawiasy zapiekło na amen. — Trzeba będzie ostrożnie rozpiłować — zaproponowałem. — W środku może być Bóg wie co; wyciągnęliśmy ją z tuneli minerskich. — Czyli i wybuchnąć może — zafrasował się komisarz. — Teoretycznie po tylu latach nie powinno — zauważył Pan Samochodzik. — Teoretycznie nie powinno, a co roku dzieciaki giną od niewypałów — zrzędził ślusarz, ale wreszcie wziął szlifierkę kątową i przeciął po zawiasach i wokoło wieka. Podważył śrubokrętem. Wewnątrz skrzyni leżały krążki ciemnego metalu i coś w rodzaju zardzewiałych szczypiec. Wyjąłem jeden krążek. Był bardzo ciężki. Zadrapałem go śrubokrętem. Ołów. — To chyba forma do lania kul — zauważył szef podnosząc szczypce. — No to pudło — westchnąłem. — Nie takie znów pudło — zaprotestował. — Muzeum Wojska Polskiego chętnie wzbogaci swoje zbiory. Zapakowaliśmy skrzynkę do samochodu. — Stracony dzień — powiedziałem, gdy żegnaliśmy się koło ministerstwa. — Może jutro pójdzie lepiej — westchnął. 42

Śnieg przestał sypać, ale mróz wzmagał się. Właśnie dojeżdżałem do swojego bloku, gdy w kieszeni zapikał mi telefon komórkowy. — Daniec, słucham — rzuciłem w słuchawkę. — To ja — usłyszałem głos Pana Samochodzika. — Zdrzemnij się ze cztery godziny i na drugą w nocy bądź przed moim domem. Paszport masz? — Mam, ale... — Zabierz koniecznie ze sobą. — Dokąd... — Na siódmą rano musimy być w Gdyni. O dziewiątej wsiadamy na prom do Karlskrony. — Panie Tomaszu... — Dostałem właśnie bardzo interesujący telefon. Bilety kupimy na miejscu. Pamiętaj, druga w nocy u mnie. Usłyszałem piknięcie, gdy odkładał słuchawkę. — Mógłby chociaż zapytać, czy nie boję się choroby morskiej — westchnąłem. Wiatr zachichotał i dmuchnął mi w twarz śniegiem.

Rozdział szósty TCHNIENIE SZWEDZKIEJ ZIMY • SHERLOCK HOLMES I JEGO NOWE PRZYGODY • OPOWIEŚĆ PANA JABŁOŃSKIEGO • GDZIE MIEŚCI SIĘ SKRYTKA • GEORGIJ, PAWEŁ I SIERGIEJ

Jacek, ku swojemu żalowi, musiał zostać w Warszawie, nie miał bowiem paszportu. Podróż upływała mam w milej atmosferze, na promie byliśmy prawie sami. Tylko silny wiatr i wzburzone morze zniechęcały do spacerów po pokładzie. Wreszcie prom dobił do brzegu. Przeszliśmy przez długi kryty trap i weszliśmy do budynku, gdzie sprawnie poddano nas kontroli celnej i paszportowej. — Szwecja — mruknął szef rozglądając się po jasno oświetlonym pomieszczeniu. — To dziwne, ale jakoś nigdy jeszcze tu nie byłem. — Trzeba się dostać do centrum miasta — przypomniałem. — Tak. Mój rozmówca powiedział, że to blisko dworca kolejowego. Pan Samochodzik stanął przed dużą mapą rozpiętą na ścianie. — Hm... popatrzmy. Jesteśmy w tym miejscu. A musimy się dostać tutaj — puknął palcem. — Mamy do wyboru dwa autobusy. — Dedukuję, że przystanek powinien znajdować się opodal — powiedziałem. Uśmiechnął się leciutko. — Dedukujesz... Przypomniałem sobie taki drobiazg z wczesnej młodości, gdy jako ubogi student dorabiałem sobie do stypendium pracując przy katalogowaniu nowych nabytków Biblioteki Narodowej. Przyszła do nas staruszka i przyniosła nam trochę zaczytanych do cna broszurowych kryminałów o przygodach Sherlocka Holmesa. — Lubię czytać Artura Conan Doyle’a — pochwaliłem się. Uśmiechnął się szelmowsko. — A znasz opowiadanie „Niebezpieczny wynalazek”? — Nie. To o Sherlocku Holmesie? 44

— Aha — szef uśmiechnął się tym razem niewinnie. — Dziwne, ale nie przypominam sobie. Może ukazało się później pod innym tytułem, ale z drugiej strony nie kojarzę żadnego opowiadania, którego treść można by dopasować do tak zdumiewającego tytułu. — A może mówi ci coś tytuł „Przez zbrodnię do wiedzy”? — Nie. Pierwsze słyszę. — A „Rzeźnia ludzka”? — Szefie, takich opowiadań Doyle’a po prostu nie ma. — Widzisz, poczytność jego książek była tak duża, że znalazł sobie nad Wisłą naśladowców. Bóg raczy wiedzieć, skąd wytrzaśnięto jakiegoś grafomana, na okładkach niestety nie było jego nazwiska. Człowiek o niezwykłej pracowitości. W latach 19071911 roku wysmażył osiemdziesiąt zeszytów po dwadzieścia cztery kartki każdy... Dedukuję, że przystanku należy poszukać na zewnątrz. Wyszliśmy przed budynek terminalu i poczuliśmy się jeszcze gorzej niż na Syberii. W twarze dął nam ostry lodowaty wiatr z północy. Wicher niósł tumany śniegu. W ciemności, którą na próżno starało się rozproszyć kilka latarni, zamajaczyła wiata, dość podobna do tych stojących na ulicach Warszawy, tyle tylko, że niebieska, a nie czerwona. — Przystanek — ucieszył się szef. Zaraz udało nam się złapać autobus do centrum miasta. Mimo że była dopiero czwarta po południu, zapadł już zmrok. Za oknami pojazdu kłębiły się tumany śniegu, od Bałtyku ciągnęło chłodem. Nadal wiał przenikliwy wiatr. — Przypomniałem sobie przytulne wnętrze wehikułu i pewną chłodną noc dawno temu na Mazurach, gdy na wyspie Fort Lyck czekałem z asystentką na przyjaciela — westchnął szef. — Tyle tylko, że tam nie padał śnieg. — Czuję odrazę na myśl, że jeszcze raz będziemy musieli wyjść na zewnątrz — powiedziałem. Skinął w milczeniu głową. — O czym było to opowiadanie „Rzeźnia ludzka”? — zagadnąłem. — Och, było cudowne w swojej grafomańskiej napuszoności. Sherlock Holmes, agent śledczy, był na gościnnych występach w Bostonie. Tam zlecono mu odszukanie zaginionej żony miejscowego profesora. Szukał jej tak intensywnie, że znalazł oczko z jej pierścionka w parówce w podejrzanej jadłodajni. — O rany! Czy reszta poszukiwanej też była w parówce? Uśmiechnął się na wspomnienie szalonej lektury. — Oczywiście. Przecież tego można się domyśleć po samym zwyrodniałym tytule. Ale słynny detektyw i tym razem nie zawiódł. Nakazano mu odnaleźć damę i można powiedzieć, że ją odnalazł. Czytanie kryminałów czasami może pomóc nam, 45

zawodowym detektywom... — Prawdę powiedziawszy sądzę, że przeczytanie akurat tego kryminału chyba nie bardzo. Autobus jeździł jak oszalały, zakręcając co chwila, tak że niebawem zupełnie straciłem poczucie kierunku. Miasto zbudowano na szeregu wysp i półwyspów połączonych w zamierzchłej przeszłości groblami. Wreszcie w oko wpadł mi jasno oświetlony dworzec kolejowy. Wysiedliśmy i, kierując się zdobytym na dworcu planem, ruszyliśmy w poszukiwaniu interesującej nas ulicy. Na szczęście paliło się wiele latarni i tylko zadymka utrudniała orientację. Zaspy śnieżne miejscami sięgały do kolan. Wreszcie po długich poszukiwaniach, w trakcie których kilkakrotnie musieliśmy odgarniać dłońmi śnieg z tabliczek z numerami domów, odnalazłem nasz adres. W oknie paliło się światło. Usiłowałem wcisnąć mosiężny guzik dzwonka, ale przymarzł. — Zapukamy? — zapytałem szefa. Przez chwilę szukał czegoś po kieszeniach. — A niech to — powiedział. — Myślałem, że mam trochę takiego specyfiku do odmrażania zamków samochodowych, którego używam rano, żeby dostać się do trabancika, ale widocznie zostawiłem w domu. — Zapukam. — Czekaj. Wyłowił z kieszeni zapalniczkę i przez chwilę podgrzewał wątłym płomykiem oporny guzik. Gdy go ponownie nacisnąłem, z wnętrza domu rozległo się melodyjne dzwonienie. Otworzył nam niski, ale jeszcze krzepki staruszek. — Witam — powiedział, mocno po słowiańsku ściskając mi dłoń. — Stanisław Jabłoński — przedstawił się. — Zapraszam w moje skromne progi. Weszliśmy do jasno oświetlonego holu. Wskazał nam wieszaki. — Oto moja legitymacja — szczękając jeszcze zębami wręczyłem mu dokument. — Nie trzeba — odsunął moją rękę. — Zapraszam na pokoje. Siedliśmy w niedużym salonie opodal płonącego kominka. Na ścianach wisiały szable i zdjęcia oraz coś, co zidentyfikowałem jako karabin z 1939 roku. — W ogłoszeniu pisał pan, że poszukuje ludzi, którzy mogliby rzucić nieco światła na życie i okoliczności śmierci podchorążego Edwarda Mroza — zwrócił się do pana Tomasza. — Zgadza się — szef kiwnął poważnie głową. — Najbardziej interesuje mnie... — Ta historia z bankiem — uśmiechnął się domyślnie. — O tym też i ja chcę mówić, bo to było nasze jedyne spotkanie. Usiadł wygodnie. — Przed wojną byłem młodzieńcem z, jak to się mówi, dobrego domu. Ojciec — lekarz miał samochód, forda. Zanim dorosłem, nauczyłem się rozbierać go na części 46

i składać z powrotem. Regulowałem i naprawiałem samochody znajomym ojca, więc gdy mnie zmobilizowali w sierpniu 1939 roku poprosiłem o przydział na front do jednostek remontowych. Po wybuchu wojny do garażu fabryki samochodów, gdzie siedzieliśmy w oczekiwaniu na transport, wpadł podchorąży Mróz. Powiedział, że potrzebuje pilnie kierowcy do wykonania ściśle tajnego zadania. Wszyscy się poderwali. Powiedział, że potrzebuje najlepszego. Znowu wszyscy zgłosili się na ochotnika. A ja siedziałem pod ścianą. Podszedł o mnie i zapytał, dlaczego ja tak siedzę, podczas gdy moi kumple wyrywają się jeden przez drugiego. Powiedziałem, że nie jestem kierowcą, tylko mechanikiem — amatorem. Wybrał jednego, zabrał też mnie. Zapytał, czy umiem naprawiać ciężarówki. Wyjaśniłem zgodnie z prawdą, że nigdy jeszcze nie próbowałem, ale to nie powinno być dużo trudniejsze. Przed garażem czekała ciężarówka z plandeką. Wyjął Biblię i kazał nam przysiąc, że nie zdradzimy żadnych szczegółów tej misji. — Jeśli... — Ach nie, teraz to już bez znaczenia. Jestem ostatni. Ruszyliśmy najpierw do banku, był już zamknięty. Aha, jeszcze po drodze musieliśmy postać pół godziny w bramie kamienicy, przeczekiwaliśmy nalot. W banku dobijaliśmy się dość długo, aż wreszcie wyszli strażnicy i nas wpuścili. Edward pokazał rozkaz zabrania depozytu, a oni powiedzieli, że powinien mieć klucze, poza tym depozyty już są zabrane i został tylko jeden. Klucze, które miał, nie pasowały do zamków; drugi komplet miał ponoć dyrektor, ale on w centralnym banku przy Świętokrzyskiej nadzorował pakowanie reszty złota z rezerw państwowych, więc nie mógł się oderwać. Podchorąży trochę się zdenerwował, bo chciał ruszyć jeszcze przed świtem, tymczasem zatrzymywały go zwyczajne pancerne drzwi. Wrócił do ciężarówki i przyciągnął skrzynkę dynamitu. Powiedział, że wysadzi te drzwi w powietrze, a potem zaczął się zastanawiać, jak długo będzie się palił lont. Podłożył pierwszą laskę w szparę i podpalił. Cofnęliśmy się za winkiel i czekaliśmy. A tu naraz jak nie łupnie. Patrzymy, ściana popękana, podłoga popękana, a drzwi ani drgnęły. Przylecieli strażnicy i zaczęli się wściekać, że rujnuje bank, a on powiedział, że i tak za dwa dni będą tu Niemcy. Przypuszczano wówczas, że armie pancerne zdobędą Warszawę bardzo szybko, choć ludności cywilnej propaganda mówiła, że stracili wiele czołgów i zostali częściowo odparci. Dopiero bitwa nad Bzurą trochę ich powstrzymała. Więc ściana popękała, ale zaraz się okazało, że ucierpiał tylko tynk, a zbrojony beton pod spodem był nietknięty. Mróz zdenerwował się jeszcze bardziej i zaczął oglądać plan banku wiszący na ścianie. Wreszcie poprowadził nas naokoło i doszliśmy do ściany skarbca od tyłu. Strażnicy przynieśli nam łomy i młotki, których używano czasem do odbijania skrzynek i zaczęliśmy drążyć dziurę w ścianie. Wymurowana była nie z betonu, ale z cegieł. Wreszcie wywierciliśmy dziurę, podłożyliśmy dynamit. Tym razem wywaliliśmy odpowiedniej wielkości otwór i weszliśmy do środka. Stały tam masywne drewniane skrzynie, wybuch trochę je poprzesuwał. Jedna pękła i wysypały się z niej 47

złote dolary. Zbiliśmy ją z powrotem do kupy i zaczęliśmy nosić na ciężarówkę. Na szczęście nie było daleko. Skrzynie ważyły po jakieś dwadzieścia kilogramów i braliśmy je po dwu. Wreszcie załadowaliśmy wszystkie. Edward siedział i palił papierosa, a potem rozgniótł niedopałek o ścianę sejfu i powiedział, żebyśmy ruszali. Wypisał jeszcze jakieś pokwitowania dla banku i przez telefon złożył gdzieś meldunek, że wysadził ścianę. Załadowaliśmy się do szoferki i w drogę. Przejeżdżaliśmy przez most Kierbedzia, gdy zatrzymał nas patrol. Podchorąży pokazał jakiś papier, a musiało być to pismo podpisane może nawet przez Naczelnego Wodza, bo tylko zasalutowali i przepuścili. Byliśmy już po drugiej stronie Wisły, kiedy kazał zatrzymać na moment samochód na poboczu i wysiedliśmy z szoferki. — Jak był powód postoju? — zainteresował się szef. — Popatrzcie na Warszawę — powiedział Edward. — Przypatrzcie się dobrze temu miastu, bo zdaje się, że widzimy je ostatni raz w życiu. Wtedy zacząłem się bać, bo do tej pory sądziłem, tak jak inni, że wojna potrwa może kilka tygodni, a potem odeprzemy wroga. A tu naraz takie straszne słowa. — Sprawdziły się? — zapytałem delikatnie. — Nie. Zobaczyłem jeszcze Warszawę nie raz. Ostatnio — uśmiechnął się — trzy miesiące temu. Ale to już było potem inne miasto. Tak bardzo się zmieniło... Ale do rzeczy. Ruszyliśmy szosą na Lublin, ale zaraz na wysokości Otwocka była zupełnie zablokowana kolumnami uchodźców. Zaczęliśmy szukać objazdów i na wieczór byliśmy w Puławach. Podchorąży usiłował się dodzwonić do Lwowa, ale nie było połączenia, po wojnie dopiero dowiedziałem się, że radzieccy dywersanci zerwali linię telefoniczną. Usiłował wywołać Lublin, ale tam w sztabie nie było już nikogo wtajemniczonego w plan wywiezienia skarbów. Cały następny dzień usiłowaliśmy przedrzeć się dalej w stronę Lublina. Dotarliśmy do Ryków, ale szosa była zakorkowana na amen. Wreszcie pojawił się oddział wojska idący na zachód w stronę Warszawy. Porozmawiał z nimi i dowiedział się, że do samego Lublina szosa jest zablokowana i że musieli niemal walczyć z uchodźcami. Postanowił, że wycofamy się w okolice Otwocka i spróbujemy szczęścia na szosie brzeskiej. Jak wracaliśmy okazało się, że nigdzie nie można kupić benzyny. Mróz trochę wpadł w panikę, ale zdecydował, że wobec tego zawrócimy do Warszawy i ukryjmy skarby w stolicy. Wyjąłem z kieszeni notatnik, a pan Tomasz nachylił się, żeby nie uronić ani słowa. — Trochę panów rozczaruję. Zaparkowaliśmy w Parku Saskim, zaraz koło kolumnady przy Grobie Nieznanego Żołnierza. A propos, słyszałem że chcą odbudować pałac i odtworzyć ją tak, jak wyglądała przed wojną. — O odbudowie pałacu mówi się od jakiegoś czasu. Z tego co wiem, kolumnada ma jednak pozostać w stanie obecnym. Odtworzona zostanie tylko sama budowla. Zresztą ostatnimi czasy odbudowywują przed Teatrem Wielkim budynek przedwojennego 48

ratusza. — Poczekam, aż skończą. O czym to ja...? Ach tak. Podchorąży ściągnął swojego przyjaciela, też wojskowego, w mundurze bez naszywek. Nie wiem, jaki miał stopień, ale ile razy ktoś się czepiał, dlaczego tu stoimy, pokazywał jakiś papier i pytający się natychmiast zmywał. Naloty trwały niemal bez przerwy, ale parku szczęśliwie nie bombardowano, a my staliśmy w takim miejscu, żeby ciężarówki nie było widać pod konarami drzew. Na pilnującego nas człowieka mówiliśmy Siwy, bo faktycznie, chociaż młody, był zupełnie osiwiały. Sądziłem początkowo, że jest albinosem. Weszła śliczna Szwedka z czajnikiem i nalała nam herbaty. Odprowadziłem ją tęsknym spojrzeniem. — Moja wnuczka — wyjaśnił pan Jabłoński. — A więc Siwy był po prostu siwy. Potem czytałem w jednej książce, że podczas wojny w oddziale AK był człowiek pasujący do tego rysopisu. Zupełnie siwy, zawsze opanowany, zajmować się miał wykonywaniem wyroków śmierci na konfidentach. Sadzę, że to mógł być on. Nigdy nie okazywał emocji. Milczał całe dnie. W parku staliśmy przez trzy dni, a Mróz latał po mieście i szukał odpowiedniej kryjówki. Wreszcie wrócił i powiedział, że znalazł takie miejsce. Kierowcę zwolnił i wypłacił mu nawet żołd, a mi powiedział, że będę jeszcze potrzebny, więc mnie dwa dni zatrzymają. Powiedziałem, że oczywiście, tylko najpierw chciałbym się porządnie umyć, bo do tej pory myłem się w sadzawce w parku, pod okiem Siwego. Pilnował nas. Gdybyśmy zwiali i po Warszawie rozniosło się, że w parku stoi ciężarówka pełna złota, to rany boskie, co by się mogło stać. Dziewczyna weszła ponownie niosąc ciasto. Pyszny litewski sernik. Raczyliśmy się nim dłuższą chwilę. — A więc dopiero piętnastego września Mróz był gotowy. Powiedział, że wyszukał taką kryjówkę, iż sam diabeł jej nie znajdzie. No i faktycznie jak do tej pory... Panowie chcą ją odnaleźć? — Gorzej — powiedział szef. — Dużo gorzej. Problem w tym, że odnalazł ją jakiś wandal i wyprzedaje zgromadzone w niej skarby tnąc je na kawałki. Staruszek gwizdnął. Szef wyjął z teczki złożone na pół zdjęcie. Rozłożył je lekko drżącymi palcami i położył na stole. — Czy to może to miejsce? — zapytał. Starzec pochylił się i badał przez chwilę obraz lochu. — Tak — powiedział wreszcie. — Nie mam żadnych wątpliwości. Mają panowie zdjęcie, a nie wiedzą, gdzie jest kryjówka? Opowiedziałem mu pokrótce historię pościgu i zdobycia odbitki. Kiwał w zadumie głową. — Moje informacje raczej niewiele wam pomogą — westchnął wreszcie. — Mróz 49

i Siwy zawiązali mi oczy i jeździliśmy jakiś czas po Warszawie. Wreszcie zatrzymaliśmy się na jakiejś posesji. Wyprowadzili mnie, szedłem kilkadziesiąt kroków po mlaskającym błocie, potem przeszliśmy przez skrzypiące drzwi i rozległo się łomotanie odsuwanych gratów. Wepchnęli mnie do wilgotnego zatęchłego nieco lochu i przykazali, żebym nie oddalał się. Po chwili zaczęli znosić skrzynki. Trwało to chyba ze cztery godziny. Tymczasem zapadła noc. Wreszcie pojawili się po raz ostatni. Przyciągnęli nieduży wózek, taki, jakie mają na poczcie do transportu przesyłek. Zapakowaliśmy na niego sześć skrzyń i pojechaliśmy, a Siwy został na straży. Tunel kierował się na północ. — Skąd pan wie? — zdumiałem się. — Na pasku od zegarka miałem taki malutki kompasik. Szliśmy bardzo długo, ale spowalniał nas solidnie naładowany wózek. Wreszcie znaleźliśmy się na końcu korytarza. To znaczy nie wiem, czy na końcu. Po prostu w tym miejscu tunel przegrodzony był świeżo wzniesioną ścianą z cegieł. Kielnia i wiadro po zaprawie jeszcze ciągle leżały na ziemi. I chyba kielnia nadal tam leży — puknął palcem w fotografię. — Zobaczcie ten kompletnie przerdzewiały kawałek. — To faktycznie może być kielnia — zauważył szef. — Musiał się podchorąży Mróz napracować ciągnąc taki kawał wystarczającą ilość materiałów budowlanych, żeby zbudować mur przegradzający tak szeroki korytarz. Pan Jabłoński uśmiechnął się lekko. — Sądzę raczej, że przyszedł od drugiej strony. Było pewnie znacznie bliżej. Wyładowaliśmy skrzynie i wróciliśmy po następną porcję. Z nieobciążonym wózkiem szliśmy ponad pół godziny. Załadowaliśmy kolejną partię skrzynek i znowu powlekliśmy je w głąb lochu. Obróciliśmy sześć lub siedem razy. Wreszcie, za ostatnim razem poszedł ze mną Siwy. Szczerze mówiąc bałem się, że chce mnie tam wykończyć, żeby pozbyć się niepotrzebnego świadka, ale on zabrał tylko dwie laski dynamitu. Cofnęliśmy się z pięćdziesiąt metrów, założyliśmy ładunki do otworów strzałowych i odpaliliśmy. Oczywiście położyliśmy na ziemi, ale i tak wybuch znieśliśmy z trudem. Uderzyła nas ściana powietrza — wykonał ręką nieokreślony gest. — Tak bywa, gdy ładunki wybuchają w zamkniętych pomieszczeniach. Powstał piękny zawał, poszliśmy sprawdzić. Siwy był bardzo zadowolony. Przy wejściu znowu zawiązali mi oczy i dłuższy czas wozili po mieście, żebym stracił orientację. Wreszcie podrzucili mnie pod komendę uzupełnień, dostałem przydział do jednostki remontowej i dwa dni później byłem już na froncie. Wzięli mnie do niewoli, resztę wojny spędziłem w niemieckich stalagach. Po wojnie postanowiłem nie wracać do kraju, osiadłem tu, w Szwecji. — Czy słyszał pan jeszcze kiedyś o Siwym albo Mrozie? — zapytałem. — Niestety, jak już wspominałem, przeczytałem w jednej książce informację o żołnierzu AK, noszącym pseudonim Siwy. O podchorążym Edwardzie nic. — Będziemy potrzebowali dodatkowych wskazówek, jeśli chcemy odnaleźć loch 50

i skrytkę — odezwałem się. — Ale ja właściwie nic więcej nie wiem. — Ależ pamięć pańska przechowała setki szczegółów, które mogą nam bardzo pomóc. — Jakich szczegółów? — nie zrozumiał. — Na przykład takich, że loch prowadził na północ. Jeśli pan pozwoli, zadam kilka pytań uściślających. — Proszę bardzo. — Czy podczas wysadzania kawałka tunelu musieli panowie kuć otwory w ścianach? — Nie. Co jakiś czas znajdowały się w nich niewielkie kwadratowe dziury, jak gdyby ktoś wyjął po jednej cegle. Były wystarczająco głębokie. Szef kiwnął głową. — Czyli jednak tunel minerski — powiedział triumfalnie. — Jaka była długość chodnika w metrach? Choćby przybliżona... — Sądzę, że miał około trzech, może czterech kilometrów długości. Za którymś razem liczyłem kroki i było ich nieco ponad sześć tysięcy. — Ściany były ceglane, a podłoga? Zamyślił się. — Pokrywało ją błoto — powiedział wreszcie. — Ale sądzę, że była wyłożona kamienną kostką. — Czy powietrze na całej przestrzeni tunelu było jednakowe? — spytałem. — To znaczy czy było świeże? — uzupełnił Pan Samochodzik. — Nie. Co kilkaset metrów były miejsca, gdzie oddychało się znacznie lepiej. — Szybiki wentylacyjne — mruknął pan Tomasz. — Prawdopodobnie zamaskowane w zabudowie... — Czy w pobliżu skrytki dostrzegł pan jakieś śmieci pochodzące z zewnątrz lochu? — zapytałem. — Liście drzew, kępki trawy albo coś podobnego? — Nie. Zaraz — wysilił pamięć. — W kącie leżały jakieś wiechcie trawy, czasem używano tego do oczyszczenia kielni, ale nie potrafię powiedzieć nic konkretnego. Zresztą nie zwróciłem uwagi. — Czy loch nie mógł być wyschniętym i porzuconym kanałem ściekowym albo burzowym? — Nie bywałem w takich kanałach, trudno powiedzieć. Sadzę, jednak, że nie. Na ścianach nie było śladów wody w postaci linii poziomej. Tylko zacieki biegnące od góry. W dwu lub trzech miejscach upiornie śmierdziało, jakby przesiąkało szambo. — To cenna informacja — mruknąłem. — Czy na ścianach były jakieś napisy? — zagadnął szef. — Coś w rodzaju tego tutaj 51

— wskazał fotografię. — W kilku miejscach było coś wyryte, ale prawdę powiedziawszy nie było czasu, żeby przeczytać. Szliśmy raczej dość szybko. — Teraz wejście. Proszę je sobie dobrze przypomnieć. Potrzebujemy wszystkich szczegółów mogących pomóc w identyfikacji. — Z ogrodu albo czegoś podobnego weszliśmy do komórki z drewnianą podłogą. Z niej wchodziło się do lochu, ale trzeba było się dobrze schylić. — Niezupełnie o to nam chodzi — powiedział szef. — Czy słyszał pan jakieś niesione wiatrem odgłosy, zanim weszliście do komórki? — Tak. Koła dorożki stukały po kamieniach gdzieś wyżej. A tak w ogóle to schodziliśmy do komórki trochę w dół, jakby po skarpie. I śmierdziało. Upiornie śmierdziało, ile razy powiał wiatr. — Śmierdziało — powtórzył szef. — Jakiego typu to była woń? Przemysłowa czy może na przykład z garbarni. Pan Jabłoński zamyślił się głęboko. — Jeśli mam porównywać, to kojarzyła się raczej z zapachem śmietnika nagrzanego przez słońce. Musiałby być oczywiście ogromny bo fetor kręcił momentami w nosie. I cuchnęło trochę jakby gnijącą rybą. Niespodziewanie uderzył się dłonią w czoło. — Masz ci los. Zapomniałbym o najważniejszym. Oczekiwaliśmy w napięciu. — Gdy się rozstawaliśmy zapytałem podchorążego Edwarda, czy to bezpieczne pozostawiać klejnoty bez nadzoru. Sądziłem, że uśmiechnie się i powie, że będzie ich pilnował z Siwym, ale on zrobił coś innego. Popatrzył mi prosto w oczy i powiedział, że skarbu będą strzegli Siergiej, Georgij i Paweł legioniści. Potem dodał, że gdyby zginął, mam po wojnie przekazać tę informację prezydentowi Mościckiemu, a on będzie potrafił ich odnaleźć. Myślałem, że któryś z wymienionych Rosjan to Siwy, a mało się odzywa, żeby ukryć akcent, ale teraz nie jestem już tego pewien. To brzmiało raczej jak szyfr. — Georgij, Paweł i Siergiej — mruknąłem. — Legioniści. Ciekawe, z jakiego legionu. — Siergiej, Georgij i Paweł — sprostował Pan Samochodzik. — Kolejność może być ważna. Dopiliśmy herbaty i staruszek zaproponował nam, żebyśmy udali się na spoczynek. Jego wnuczka pościeliła nam w pokoju gościnnym. Za oknami ciągle wył wiatr. — Co mogą znaczyć te słowa? — zastanawiał się szef nakryty kołdrą. — Może pierwsze litery imion... Na przykład Si — krzem, Ga — gal, Pe — fosfor. W skarbie miała być nieduża sztabka Itru. 52

— Itr ma symbol Y — zauważyłem. — Poza tym sztabka pojechała w stronę Lublina razem ze złotem FON-u. — Tu właśnie jest coś, co nie daje mi spokoju — westchnął szef. — Jeśli podchorąży wybebeszył depozyt Muzeum Narodowego, to jakim cudem zaplątał się tam wieniec przekazany na FON? — Może już zaczęto spieniężać precjoza i zakupiło go Muzeum Narodowe? — wyraziłem przypuszczenie. — Albo może skrzynie ze skarbami FON-u nie zmieściły się w pierwszych dwu depozytach i niektóre umieszczono w trzecim, razem z depozytem muzealnym? — Ci, którzy ewakuowali złoto wiedzieliby o tym. — Niekoniecznie. Wszystko odbywało się w szaleńczym pośpiechu, może nie wiedzieli, a dyrektor banku, który był wtajemniczony we wszystko, zajmował się właśnie ładowaniem złota. — Hm, mogło tak być. Zapadłem w sen. Przyśnił mi się wyjątkowy koszmar. Trzej młodzieńcy — rewizjoniści gonili mnie długim podziemnym korytarzem. Wreszcie dobiegłem do skrytki. Dalszą drogę ucieczki blokował mi podchorąży Mróz kończący wznoszenie ściany w poprzek. „Wypuść mnie” — jęknąłem. „Za późno” — powiedział z drugiej strony wstawiając ostatnią brakującą cegłę. W tym momencie dogonili mnie. „Popełniłeś zdradę ojczyzny” — powiedział jeden z nich unosząc przedwojenny pistolet marki VIS. Obudziłem się zlany potem. Szef nie spał. Siedział przy biurku i na kartce papieru usiłował dopasować do siebie trzy imiona. — To musi być coś prostego — powiedział. — Coś, co prezydent Mościcki bez trudu byłby w stanie zidentyfikować. — Może umówili się wcześniej? — zauważyłem. — Niewykluczone. Ale wiesz co, mam pomysł. Jakieś papiery po prezydencie mogły się zachować w Wielkiej Brytanii w tamtejszych archiwach naszego rządu na wychodźstwie. Wyślę do nich dzisiaj list z prośbą, żeby przejrzeli je dokładnie. Może natrafią na jakieś wzmianki. W ostateczności nie da się wykluczyć, że ci trzej Rosjanie istnieli jako żywe fizyczne osoby. — Nie znając ich nazwisk trudno będzie ich zidentyfikować. — W Legionach nie mogło służyć wielu Rosjan. Jeśli byli legionistami, to ustalimy ich personalia bez większego kłopotu. — Sądzę, że to jednak nie byli ludzie — powiedziałem w zadumie. — Nie potrafię tego udowodnić, ale mam takie przeczucie. — Przeczucia to ważna rzecz — zauważył szef. — Ale dla nas liczą się przede wszystkim fakty. — Może ściągniemy do pomocy Ignacego Rzeckiego? — zauważyłem. — Jeśli damy 53

mu do ręki listek, może coś będzie w stanie powiedzieć? Szef uśmiechnął się. — Spróbujemy i tej metody. Na razie czas ucieka, a śledztwo nie posuwa się do przodu. — Trzy dni do tyłu — mruknąłem — A właściwie niewiele się dowiedzieliśmy. Ot, tylko tyle, że istnieje długi na trzy kilometry loch, na którego końcu jest skrytka, przy wejściu śmierdzi śmietnikiem, a pilnują go trzej Ruscy, co do których nie wiemy nawet, czy istnieli. — Chyba już go nie pilnują, skoro ten facet spokojnie wybebeszył skrytkę — powiedział pan Tomasz.

Rozdział siódmy PRZEGLĄDAM PROSPEKTY • BRZĘCZENIE ZZA PORTRETU OPATA • CZY ISTNIAŁ TUNEL DO MODLINA • W PODZIEMIACH SZKOŁY • JAK ZOSTALIŚMY SZPIEGAMI • PACZKA DLA BATURY

W Warszawie stanęliśmy koło południa i prosto z dworca pojechaliśmy do ministerstwa. Przed wejściem do szacownej instytucji, nic sobie nie robiąc z jej powagi, ormiański handlarz sprzedawał małe radyjka turystyczne, po siedem złotych za sztukę. Kupiłem jedno wraz z bateriami, pomyślałem bowiem, że czasem warto posłuchać i w pracy najświeższych wiadomości. Na biurkach piętrzyły nam się stosy zaległej korespondencji, zabrałem się więc za szybkie selekcjonowanie listów. Zdecydowaną większość stanowiły reklamy, których wiele przesłały firmy zagraniczne. Oferowano nam do nabycia profesjonalne ramowe wykrywacze metali o zasięgu do trzech metrów, grawiometry, magnetometry protonowe wraz z ciężarówką zawierającą centrum obliczeniowe, świdry koronowe, a nawet radar geologiczny. — Uprawiana przez nas propaganda sukcesu — powiedział pan Tomasz, gdy pokazałem mu stos prospektów — przynosi owoce. Sądzą, że taki sprzęt jest nam potrzebny do poszukiwań skarbów... — Właściwie mają rację — powiedziałem. — Wiele z tych cacek mogłoby się przydać. Na przykład magnetometr protonowy... — A co jest? — szef nie był zorientowany. — To urządzenie badające lokalne zakłócenia pola magnetycznego, coś takiego jak zbudowałem dla Selima u podnóża Araratu, tylko oczywiście o kilka generacji nowsza konstrukcja. Maszyna wysyła w ziemię wiązkę protonów, które napotkawszy metal odbijają się od niego i wracają do cewki. — Coś jak wykrywacz metali — domyślił się Pan Samochodzik. 55

— Tak. Ale ma zasięg do dwudziestu metrów i pozwala wykrywać nie tylko żyły rud metali, lecz także na przykład zakopane czołgi, tory kolejowe w tunelach, zbrojone żelbetem bunkry... — Jesteś prawdziwym miłośnikiem techniki — westchnął. — To mnie niepokoi. Zanadto ufasz tego typu wynalazkom, a za mało własnemu intelektowi. To niedobrze. — Wynalazki nie zastępują myślenia — broniłem się. — Ale mogą pomóc w zweryfikowaniu hipotezy. — Ile kosztuje ten magnetometr? — Niedużo. Dwadzieścia jeden tysięcy dolarów sam aparat z zasilaniem, zaś furgonetka z aparaturą do interpretacji wyników trzydzieści sześć tysięcy. — No to nie mamy o czym mówić. Czy jest tam coś, co mogłoby nam się przydać? — Oczywiście. Radar geologiczny, świetne urządzenie do poszukiwań podziemnych korytarzy. Sto szesnaście tysięcy dolarów, cena samochodu jest już wliczona. — A może jest coś, co nie wymaga wagonu komputerów? — Aha. Grawimetr firmy La Costa-Romberg. Dwanaście tysięcy dolarów. Komputer i źródło zasilania na lekkim wózku, który mogą ciągnąć dwie osoby. Wydruki na papierowej taśmie... — I tylko dwanaście tysięcy — uśmiechnął się szef. — Coś podobnego. — Jest też nowszy model nieznacznie większy od wykrywacza metali. Za osiemnaście tysięcy... Gdyby przyznawano nam nagrody za odnalezione skarby, tak na przykład po pięć procent wartości rynkowej, to niewykluczone, że po dwóch udanych akcjach udałoby się uzbierać... — Na razie przyznają tylko premie. Pomyślimy... Dokopałem się do raportów, które na polecenie nadkomisarza Skorlińskiego codziennie napływały na nasze biurka. Przestudiowałem je pobieżnie. — Coś ustalili? — zagadnął pan Tomasz. — I to całkiem sporo. — No więc co wiadomo na temat naszego gagatka? Pokazałem fotografie en face i z profilu. — Faktycznie nazywał się Jan Malinowski. Lat dwadzieścia dwa, zwolniony ze służby wojskowej z powodu zażywania narkotyków i nadmiernej agresywności. Wykształcenie podstawowe, porzucił naukę po pierwszej klasie liceum. Nigdzie nie pracował, utrzymywała go matka rencistka. Notowany po raz pierwszy w wieku szesnastu lat. Rozboje, udział w bójkach, kradzieże, awantury po pijanemu. — Ciekawe, jak ktoś taki mógł odnaleźć skrytkę. — Pewnie przez przypadek. Głupi czasem ma szczęście. — Złapali go? Po twojej minie domyślam się, że nie. — W domu nie pojawiał się od pół roku i rzadko dawał znaki życia. Miał melinę 56

gdzieś na mieście, ale matka nie wie gdzie albo nie chce powiedzieć. Raczej nie wie — studiowałem raport. — Rewizja nie przyniosła żadnych rezultatów. Rozesłano rysopisy. W szpitalach nie pojawił się nikt odpowiadający opisowi z raną postrzałową. — Sądzisz, że mógł wpełznąć w jakąś dziurę i tam wykrwawić się na śmierć? — zapytał szef lekko zaniepokojony. — Nie, szefie. Nawet jeśli kula rozerwała mu tętnicę ramieniową, to dość łatwo było powstrzymać krwawienie. — A jeśli zgruchotała łokieć? — Od tego się nie umiera, zresztą bardzo sprawnie rzucił się do ucieczki. Myślę, że drań liże rany w jakiejś melinie albo zniknął z miasta. — No to mamy problem. Kiwnąłem głową, a potem wyłowiłem z kieszeni turystyczne radyjko. Włączyłem je. Pisnęło dziko. Okręciłem się na pięcie, aby złowić kierunek, z którego będzie najczystszy sygnał. W tym momencie usłyszałem dziwne brzęczenie. Dochodziło zza portretu opata Bernarda, pamiątki po nieodżałowanej pamięci Herakliuszu Pronobisie. Zamarłem. Odchyliłem radyjko w stronę okna. Brzęczenie umilkło. Wyłączyłem dźwięk, żeby nic nie przeszkadzało w doświadczeniu i ponownie przesunąłem radiem w kierunku portretu. Odpowiedział brzęczeniem. — Co robisz? — zaciekawił się szef. Gestem nakazałem milczenie. Przesunąłem się dalej i portret umilkł. Wskazałem drzwi. Wyszliśmy. — Co się dzieje? — zapytał Pan Samochodzik. — Dlaczego dzieło Aleksandra Tretki jęczy jak rozstrojony gramofon? — Szefie, to bardzo proste. Gdy działające radio wyposażone w głośnik umieścimy naprzeciw mikrofonu, to rezonans elektromagnetyczny może spowodować powstawanie takich właśnie dźwięków. — Rezonans elektromagnetyczny? W obrazie. Zaraz, co powiedziałeś o mikrofonie? — Zwykły węglowy mikrofon może wpaść w rezonans zamieniając się na chwilę w głośnik. — Mamy mikrofon za portretem? — Tak. Ktoś podczepił nam podsłuch. Pan Tomasz gwizdnął. — Co dalej? — zapytał. — Trzeba się zastanowić. — Mamy dwie możliwości. Albo udawać, że nic nie wiemy i posłużyć się podsłuchem jako źródłem dezinformacji. Jest to ryzykowne, bo po pierwsze moje manipulacje z radiem mogły zaalarmować podsłuchującego, po drugie możemy zlikwidować podsłuch, a wyodrębnione odciski palców pozwolą zdemaskować przynajmniej jednego z agentów Batury działających w naszym ministerstwie. Poza tym jest jeszcze 57

coś. Niewykluczone, że mamy w gabinecie kilka takich urządzeń. Przynajmniej ja założyłbym parę. Dzięki temu po odkryciu lub uszkodzeniu jednego nie wysycha dopływ informacji. — Wezwij ludzi Skorlińskiego. Wyjąłem z kieszeni telefon komórkowy i wystukałem zastrzeżony numer. Po godzinie nadkomisarz siedział na biurku i patrzył, jak jego ludzie przeczesują nasz gabinet. Pod zdjętym portretem ukazała się cieniutka membrana. Na jej środku znajdował się mikrofon. — Drań, który to założył musiał pracować bez przeszkód co najmniej kilka dni — zauważył policyjny technik. — Proszę tylko popatrzeć. Mikrofon potrzebował oczywiście zasilania. Złoczyńca wydłubał cienki rowek w tynku prowadzący za gniazdko elektryczne. Rowkiem puścił cieniutki kabelek i podczepił go tam „na złodzieja”. Rowek zalepił gipsem, a potem pomalował ścianę. — Pamiętam — warknął szef. — Któregoś ranka wydawało mi się, że czuję w powietrzu zapach świeżej farby. — Pokój był odnawiany pół roku temu, dlatego nowa warstwa nie została przez panów zauważona. Chyba pomalował całą ścianę. Drugi technik odkręcił tymczasem nasadkę słuchawki telefonu. Sięgnął pensetą i wyciągnął niewielką płytkę drukowaną. — Niezłe cacko — powiedział. — Profesjonalna konstrukcja. Używa takich FSB i CIA. — Można to kupić na wolnym rynku? — zainteresowałem się. — Obecnie można kupić wszystko — westchnął Skorliński. — Ale kosztowało pewnie koło pięciu tysięcy dolarów. Technik przesunął rezonatorem nad moim biurkiem. Coś zabrzęczało od strony komputera. Pod jego obudową siedziało kolejne maleństwo. Następne odkryli przyklejone od spodu blatu biurka Pana Samochodzika. Wreszcie technik zameldował, że pokój jest czysty. Odetchnęliśmy z ulgą. Wyobraziłem sobie Jerzego Baturę, jak siedzi ze słuchawkami na uszach i traci po kolei swoje mikrofony. Uśmiechnąłem się mściwie. Podpisaliśmy protokół i policjanci wyszli. — Ciekawe, od jak dawna byliśmy szpiegowani? — zastanowił się szef. — Mam pewien pomysł — powiedziałem. — Batura, jeśli to on był pomysłodawcą założenia nam podsłuchu, z pewnością nie zrezygnuje. Sądzę, że jeszcze dzisiejszej nocy założą nam kolejne mikrofony. — Sądzisz, że to możliwe? — Oczywiście. Podpowiada to elementarna logika. Czy pan, szefie, spodziewałby się, że znowu spróbują? — Nie. Taka bezczelność nie przyszłaby mi do głowy. 58

— Właśnie o to chodzi. Walczymy z trudnym przeciwnikiem. Trzeba wykorzystać zdobyte w Szwecji informacje. Tylko jak? — Wybierzemy się znowu do naszych drogich zdrajców ojczyzny. Może oni, jeśli naprawdę tak dobrze znają historię Rosji, będą w stanie coś na ten temat powiedzieć. Gorzej, jeśli nie będą mogli. Tunel długości około trzech-czterech kilometrów — potarł skronie palcami, jak gdyby chciał pobudzić krążenie krwi w przysypiającym mózgu. — Gdzieś już o tym słyszałem. — Proponuję podzielić siły — zauważyłem. — Pan pojedzie do nich, a ja wezmę Jacka i postaramy się zbadać kolejne tunele. Dzięki temu podwoimy nasze możliwości operacyjne. — Zgoda. *** Pan Tomasz wziął trabanta i pomknął w świat, a ja poszedłem po Jacka na Starówkę. — O, już wróciliście? — zdziwił się na mój widok. Streściłem mu rozmowę odbytą z panem Jabłońskim. Słuchał uważnie. — Fatalne informacje — mruknął. — Dlaczego? — zdziwiłem się. — Przecież to mogło być gdziekolwiek. Nie znam Warszawy, ale jeśli weźmiemy mapę, w środek każdego z fortów wbijmy cyrkiel i zatoczymy okrąg o promieniu odpowiadającym według skali cztery kilometry, to uzyskamy tysiące parceli mogących pasować... — Mam pewien trop — powiedziałem. Spojrzał na mnie chmurnie. — Istnieje legenda... No, może niezupełnie legenda. Nie potwierdzony przekaz historyczny. W 1921 roku podczas bitwy pod Radzyminem, nazwanej później cudem nad Wisłą, w ręce polskie oddał się żołnierz nazwiskiem Gołubiew. Poprosił o skontaktowanie go z polskim wywiadem, tak zwaną dwójką. Skontaktowano go oczywiście. Zeznał, że jego ojciec, znany i ceniony w Carycynie mistrz budowlany, został zaproszony do Warszawy. Tu zlecono jemu i jego ekipie wykonanie tunelu łączącego Cytadelę z Modlinem. — To jakaś bzdura — zaprotestował. — To przecież trzydzieści kilometrów! — Kopali go dwadzieścia jeden lat. — To i tak wychodzi półtora kilometra rocznie — Jacek zamilkł na chwilę. — Pięć metrów dziennie. — Albo dwa i pół metra, jeśli kopano jednocześnie z dwu stron. — Musieliby się przekopać pod Wisłą. Chyba nie mieli wystarczającej techniki. 59

— Mieli. W XVIII wieku powstał w Petersburgu tunel do dziś łączący Twierdzę Szlisselburską z Pałacem Zimowym. Skoro potrafiono przekopać się pod Newą, to dlaczego nie pod Wisłą? Znowu się zamyślił. — Ten tunel biegłby wiele kilometrów na północ — mruknął. — Tymczasem tu mamy tylko cztery i prawdopodobnie gdzieś po tamtej stronie był wylot. — To da się łatwo wyjaśnić. Tunel mógł mieć dodatkowe wejście w Forcie Bielany, zbudowane później w latach osiemdziesiątych, gdy wzniesiono umocnienia na Bielanach. — Hm. Ale oni nie weszli w Cytadeli. To był obiekt wojskowy, więc obecność ciężarówki złota... — Oczywiście, że nie. Mogli wejść przez Lunetę Siergiej, fort w parku, ten, który badaliśmy kilka dni temu — zauważyłem. — Sądzi pan, że tunel... — Biegł z Cytadeli przez fort, potem do stacji etapowej w Forcie Bielany, a później dalej. Po drodze wzniesiono kilkanaście budynków mieszkalnych, w których zamaskowano otwory wentylacyjne. — Nadal sądzę, że to niemożliwe. — Dobrze — powiedziałem spokojnie. — Zaczniemy z innej beczki. — Wyjąłem plik kserokopii. — Zwrócił mi na to uwagę jeden znajomy. Nie zgadzają się rachunki. Na budowę Cytadeli według jego obliczeń poszło nie więcej niż sześćdziesiąt milionów cegieł. Tymczasem miastu, jako że budowa twierdzy obciążała skarb miejski, przesłano rachunki na ponad sto pięćdziesiąt milionów. — To można łatwo wyjaśnić — uśmiechnął się. — Po prostu zawyżyli faktury i wpuścili pieniądze w kieszeń. U nas w Łodzi ostatnio była podobna afera. Prezes spółdzielni mieszkaniowej nakradł cegieł, zbudował z nich sobie willę. Policzyli, bo nie zgadzało się z kosztorysem. Zwinął sto osiemdziesiąt tysięcy. — Albo też to co widać na powierzchni, to niecała połowa twierdzy — uśmiechnąłem się. — Cytadela, jak góra lodowa, większą swoją część może ukrywać w ziemi. Tunel długości trzydziestu kilometrów. No liczmy, że piętnastu. Drugą część mogli kopać od strony Modlina. — A co by zrobili z ziemią? — Cieszę się, że o to zapytałeś. Cytadela została wzniesiona w miejscu jednej z dzielnic przedrozbiorowej Warszawy. Zresztą na jej terenie zachowało się sporo zabytków. Popijarski kościół i klasztor, kilka pałacyków, niektóre z XVIII wieku. — To ciekawe. — Niestety, nie można ich zwiedzać. Póki teren należy do wojska, cywilom wstęp wzbroniony — westchnąłem. — Zaś co do ziemi... Aby oddzielić twierdzę i podnieść jej 60

walory obronne otoczono ją fosą i nasypem ziemnym. — Na nasyp użyto pewnie ziemi pochodzącej z wykopanej fosy — domyślił się. — Tak. Tylko, że jest jej tam o blisko sto tysięcy metrów sześciennych więcej, niż wynikałoby to z objętości fosy. Poza tym nie całą fosę musiano kopać od podstaw. Od północy skarpę przecinał naturalny wąwóz, dnem którego płynęła rzeczka. — Nie mogli przywieźć tej ziemi wozami? — Mogli, ale brak takiej informacji w kosztorysie budowy. Ziemia mogła pochodzić z tuneli i podziemnych części twierdzy. — Będąc w forcie nie widzieliśmy żadnych śladów takiego korytarza — zauważył Jacek. — Przypuszczam, że znajduje się on po prostu głębiej. Wejście do niego było zapewne w okrągłym budynku fortu artyleryjskiego. — Pozostaje sprawdzić tę kuszącą hipotezę — naciągnął kurtkę. Wyszliśmy na ulicę. — Krzywe Koło — przeczytał z tabliczki. — Idiotyczna nazwa. Ale i ulica krzywa. — Powstała z połączenia dwu uliczek pierwotnie rozdzielonych kamienicami — wyjaśniłem. — Nie pasowały do siebie precyzyjnie, stąd ta krzywizna. A w którejś z tych piwniczek ukrywał się Bazyliszek — zrymowałem. — Zabijał wzrokiem. Załatwiono go za pomocą zwierciadła. — Bajki — uśmiechnął się. — Być może. Jednak odnotowano, że pod koniec ubiegłego wieku na strychu jednej z kamieniczek odnaleziono zbroję wykonaną z mocno już zmętniałych szklanych zwierciadełek ozdobioną napisem: „Jan Tauer A.D. 1557”. Prawdopodobnie należała do tego Ślązaka, który podjął się zabić potwora. — Lub była zmyślnym falsyfikatem wykonanym dla zabawy jakiegoś magnata — uzupełnił Jacek z uśmiechem. — Tego nie można wykluczyć. — I cóż stało się z tym szacownym zabytkiem? — Nie wiadomo. Zaginął w zawierusze dziejów. Wyszliśmy na rynek. Śnieg znaczyły tysiące odbitych śladów butów. — Dlaczego nie macie ratusza? — zapytał. — Stał tu, pośrodku — machnąłem dłonią. — A ten, który odbudowywują przed Teatrem Wielkim? — To nowszy ratusz, z XIX wieku. Powstał z przebudowanego Pałacu Jabłonowskich. Minęliśmy katedrę Świętego Jana. — Ładna budowla — powiedział w zadumie. — Jeszcze przed wojną miała zupełnie inną elewację — wyjaśniłem. — Zniszczenia 61

wojenne paradoksalnie umożliwiły odtworzenie pierwotnego wyglądu świątyni. Czy też raczej powinienem powiedzieć: przybliżonego do pierwotnego. W czasie powstania warszawskiego mieściła się tu jedna z powstańczych redut. Linia frontu przebiegała przez środek głównej nawy. Wyszliśmy na Plac Zamkowy. — Zamek Królewski — pochwalił się wiedzą. — Też ciekawa budowla — mruknąłem. — Podczas odbudowy znaleziono wiele interesujących przedmiotów oraz niewielką salę, o której wcześniej nie wiedziano. Wewnątrz jest fajna wystawa archeologiczna prezentująca przedmioty z wykopalisk. — Jak jechałem przez most widziałem tam taki żółty budynek i jakieś koparki, od strony Wisły... — Ach. Wiem już, o co ci chodzi. Widzisz, podczas odbudowy nie przeprowadzono odpowiednich prac zabezpieczających. Obecnie skarpa, na której stoi zamek, zaczęła się powoli osuwać. Dlatego też firma Stabilator podjęła się utwardzenia zagrożonego fragmentu. Przez cale lato pracowali tam archeolodzy, teraz trwają prace budowlane. — Znaleziono coś ciekawego? — zainteresował się. — Szczerze mówiąc niewiele wiem o badaniach w tym miejscu. Na pewno odnaleziono miejsce, w którym stał mały drewniany pałacyk, będący mieszkaniem Władysława IV, gdy był on jeszcze następcą tronu. W pobliżu samych Arkad Kubickiego — to ten budynek u podnóża skarpy — natrafiono na ściany tak zwanej Oficyny Saskiej. Był to podłużny budynek, w którym mieszkali dworscy oficjaliści i służba. W jednym z pomieszczeń zachowały się nawet resztki tynku ze śladami fresków. — Coś podobnego. Dlaczego ta oficyna była zasypana? — Już w czasach saskich zaobserwowano niepokojące ruchy skarpy. Wtedy też podjęto decyzję zabezpieczenia jej poprzez podparcie arkadami. Oficynę częściowo zburzono, resztki wypełniono ziemią. Powstała w ten sposób jakby tama zmniejszająca dodatkowo nacisk na arkady. Na parkingu przed barokowym kościołem Świętej Anny wsiedliśmy do Rosynanta i pojechaliśmy popracować. Jadąc wąskimi uliczkami Żoliborza Oficerskiego nie mogłem rozwinąć specjalnie dużej szybkości, ale do Fortu Siergiej, jak się okazało, można było wygodnie podjechać. Popatrzyłem w zadumie na zasuniętą na miejsce betonową donicę i skierowaliśmy swoje kroki w stronę okrągłego budynku fortu. Na czerwonym murze fortecznym czerwieniała tablica informująca, że wewnątrz mieści się społeczna szkoła plastyczna, lecz na nasze łomotanie nikt nie otworzył bramy. — Dziwne — powiedziałem. Jacek badał ślady na śniegu. — Ktoś przyszedł rankiem, dorzucił drewek do pieca, a potem poszedł do domu 62

— powiedział. — Zresztą po co miałby tu siedzieć. Są ferie zimowe. — Czas nagli — mruknąłem, a potem przyniosłem z Rosynanta sznur zakończony kotwiczką i zręcznie zarzuciłem go na blanki bramy. Chłopiec gwizdnął z uznaniem. — Najwyższy czas na małą nielegalną inicjatywę. Wdrapałem się na górę, a on po chwili pośpieszył za mną. Jak się domyślałem, za bramą znajdował się maleńki okrągły dziedziniec. Opuściliśmy się na ziemię. Wysypana popiołem ścieżka prowadziła do drzwi po lewej stronie od wejścia. Przez spore okna widać było przytulnie urządzone sale szkolne. — Burżuje — mruknął z uznaniem. — Czyżbyś był wojującym komunistą? — zaniepokoiłem się. — Zgoliłeś ten punkowski czub... — Nie, po prostu wyraziłem swój zachwyt — popatrzył na mnie niewinnie. — Jak pan sądzi, gdzie może być wlot tunelu? — W piwnicach. Pod klasami, które są ułożone w amfiladzie, jest ciąg podobnych pomieszczeń podziemnych. A wejście pewnie przez klatkę schodową za tymi drzwiami — pokazałem na końcu podwórka solidne dębowe wrota, leżące na osi bramy. Ruszyliśmy w ich stronę znacząc śladami dziewiczą biel puszystego śniegu. — Zauważą, że ktoś im tu buszował — zauważył. — Zostawię swoją wizytówkę, żeby się nie niepokoili. Drzwi, jak się okazało, nawet nie były zamknięte. Weszliśmy do środka. Schody o wydeptanych ceglanych stopniach prowadziły w dół. Zeszliśmy. Pod salami lekcyjnymi fort dookoła obiegały kazamaty. W ścianach widać było jeszcze ciągle zamurowane otwory strzelnicze. Po zasypaniu fosy otaczającej fort artyleryjski przestały mieć jakiekolwiek znaczenie. Obeszliśmy je dookoła płosząc szczury. Znaleźliśmy zapas węgla i drewna potrzebnych do ogrzewania szkoły i kilka butelek po wodzie mineralnej. Wreszcie wróciliśmy do sporej sali pod schodami. — Dziwne — zauważył. — Żadnych śladów. Sądzi pan, że tu może być jeszcze jedna kondygnacja niżej? — Nie. Musiała znajdować się tutaj — wskazałem kawałek podłogi. — Zwróć uwagę na ścianę. To najpewniej pochylnia prowadząca na dziedziniec fortu. Zasypana ziemią i zamurowana od tej strony. Kilku żołnierzy z łopatami i jeden z kilofem mogliby udrożnić ją w kilka godzin, a szerokość i wysokość umożliwiłyby wjazd tu ciężarówki. Uniósł brwi z uznaniem. — Faktycznie, to może być zasypana pochylnia. Ale gdy ciężarówka znajdzie się tu, to co dalej? Mogę się założyć, że wokoło mamy lity mur. Klepnąłem ścianę. Faktycznie. — Panie Pawle, a co pan powie o tym? — wskazał umieszczony na suficie spory kołowrót, obecnie zardzewiały. 63

— A niech mnie! — Sadzę, że tu był punkt przeładunkowy. Towary opuszczano w głąb studni, która była w tym miejscu — stuknął nogą posadzkę pod kołowrotem. Pochyliłem się. — Cegły, a pomiędzy nimi cement. Jesteśmy w tej chwili na poziomie fosy przyporowej. — Czyli dno tej studni będzie poniżej. Wyjąłem zza paska łom i starannie zacząłem wyskrobywać zaprawę spomiędzy cegieł. Po kilku minutach udało mi się wyjąć pierwszą, potem kolejne. Pod cegłami była mocno ubita glina. Ujęliśmy w dłonie saperki. Po trzech godzinach wytężonej pracy dwa metry poniżej poziomu podłogi nieoczekiwanie moja saperka zazgrzytała o ceglany strop. — Gratuluję — powiedziałem. Jacek zeskoczył na dno dziury i zaczął skrobać łomem zaprawę. Była bardzo słaba. — Uważaj, żebyś nie wpadł do środka — przestrzegłem go. — Z pewnością zrobili grubo, co najmniej na trzy cegły — uspokoił mnie. Niebawem wyjął dwadzieścia z pierwszej warstwy. Odbierałem od niego i układałem na podłodze piwnicy. Gdy cieć zejdzie na dół po kolejną porcję węgla do ogrzania szkoły, przeżyje szok. Jacek zabrał się za drugą warstwę, jednak wyraźnie opadł z sił, dlatego też niebawem zastąpiłem go. Pod nią znowu zgodnie z jego przewidywaniami znaleźliśmy trzecią warstwę. Przebiłem ją i naszym oczom ukazał się beton. — Ale zabezpieczyli — mruknął z uznaniem. — Jak my to teraz rozbijemy? — Przydałoby się trochę dynamitu — westchnąłem skrobiąc beton łomem. — Twardy jak skała. — Po tylu latach powinien się raczej rozlasować — powiedział ze złością. — Nie, niekoniecznie. Rzymianie spajali kamienie niektórych swoich budowli cementem, który wytrzymał po dziś dzień. Jak zaobserwowano w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym beton zrobiony przez hitlerowców wraz z upływem czasu staje się coraz mocniejszy. Niewykluczone, że tu też zachodzi takie zjawisko. — Nie mamy dynamitu — zauważył. — Ani nawet młota pneumatycznego. — Z betonem można poradzić sobie na wiele różnych sposobów — zauważyłem. — Na przykład przepalony robi się bardzo kruchy. — Przepalimy go? Pomyślałem o termicie i uśmiechnąłem się lekko. — Za dużo czasu upłynie, zanim wystygnie. Z plecaka wyjąłem skórzany futerał, a z jego wnętrza piłę ultradźwiękową i akumulatorek. Co mówił Michaił? Zasilania starczy na dwie minuty. — A cóż to za urządzenie? — zaciekawił się Jacek. — Laser bojowy? 64

Wyjaśniłem mu. Przyłożyłem ostrze do powierzchni betonu i wcisnąłem guziczek. Znajomy kłujący w uszach dźwięk torturowanej sieci krystalicznej. W oczach pociemniało mi, skóra pokryła się kropelkami potu. Wyciąłem okrąg. Warstwa nie była gruba, bo gdy tylko skończyłem plaster muru runął gdzieś w dół i z hukiem spoczął na ziemi. Wyłączyłem urządzenie i popatrzyłem na zegarek. Zrobiłem to w dwadzieścia cztery sekundy. Będę mógł zrobić jeszcze ze trzy podobne operacje do naładowania akumulatora. — Fajne — powiedział. — Gdybym był bandytą, ciąłbym w ten sposób sejfy. Czy to działa także na żelazo? — Na każde ciało stałe — wyjaśniłem. — W rękach złodziei faktycznie mogłoby stanowić poważne zagrożenie. — Włazimy tam? — zajrzał w głąb dziury. — Chyba nie mamy innego wyjścia. Po linie opuściliśmy się do tajemniczego korytarza. — No to popatrzmy, gdzie się znaleźliśmy — omiotłem otoczenie latarką. Tunel ciągnął się z północy na południe, miał około sześciu metrów średnicy i cztery lub pięć wysokości. Jego dnem biegły szyny, takie jak od wąskotorówki, tylko że kompletnie zardzewiałe. Ściany były prawie gładkie, betonowe. W zastygłym cemencie widać było jeszcze delikatny deseń słoi drewna — widocznie podczas odlewania używano drewnianych szalunków. Po ścianie biegły kable, w tym jeden grubości prawie snopka. Obejrzałem go krytycznie. — Coś mi się tu nie zgadza — powiedziałem. — To światłowód. — Zawsze byłem ciekaw, jak to jest z tymi światłowodami — powiedział. — To jest taka rurka... — Całkowicie nieprzejrzysta, z rdzeniem wypełnionym specjalną substancją, która przewodzi światło tak dobrze, jak wysoka próżnia. — A czym się nadaje sygnały? Żarówką? — Nie. Odpowiednio modulowanym promieniem lasera. W razie globalnej katastrofy, jeśli ocaleje światłowód, można będzie nadawać sygnały choćby świeczką. — Ciekawe, co robi nowoczesny kabel telefoniczny w rosyjskim tunelu? — Nie wiem, ale chyba znowu się pomyliliśmy. W tym momencie oświetliło nas mocne światło halogenowego reflektora. Jak mogłem się zorientować, był umieszczony na niedużej elektrycznej drezynie kolejowej. Musieli cichutko nadjechać po spawanym torze, a my zajęci rozmową nie zauważyliśmy ich, aż zapalili szperacz. — Poddajcie się — poradził życzliwie głos zza źródła światła. Unieśliśmy ręce. Doskoczyło do nas kilku komandosów. Obszukali nas sprawnie, skuli nam ręce na plecach, a na głowy naciągnęli worki z nieprzejrzystego materiału, po 65

czym wrzucili jak pakunki na drezynę i pojechaliśmy w nieznane. *** Zdjęto nam worki z głów. Siedzieliśmy nadal ze skutymi na plecach rękami w niedużym pokoju. Widok za oknem był dość niezwykły. Lipowa aleja wiodła do na wpół zrujnowanego kościoła. Żadna z warszawskich budowli tak nie wyglądała. Za kościołem majaczył wysoki nasyp ziemny. Byliśmy zatem w samym jądrze tajemnicy, najpilniej strzeżonym miejscu naszego pięknego kraju. Budynek mieszczący celę, w której nas uwięziono, znajdował się wewnątrz ziemnych obwałowań warszawskiej Cytadeli. Tak oto, bez ważnych przepustek, znaleźliśmy się w siedzibie Sztabu Warszawskiego Okręgu Wojskowego. — Chyba niechcący zostaliśmy szpiegami — westchnął melancholijnie Jacek. — Wsadzą mnie do poprawczaka? — Za szpiegostwo? Raczej nie. Znalezienie ściśle tajnego tunelu to jeszcze nie szpiegostwo, zwłaszcza że dokonaliśmy tego w ramach moich obowiązków służbowych i przez czysty przypadek. Po chwili do gabinetu wszedł oficer w czerwonym berecie z naszywkami pułkownika. — Rozkuć — rozkazał. Ktoś przyczajony za naszymi plecami, z którego obecności do tej pory nie zdawaliśmy sobie sprawy, wypełnił polecenie. Wojskowy odwrócił się w naszą stronę. Odruchowo stanąłem na baczność i zasalutowałem. Trudno było nie zasalutować przed człowiekiem, który przez ponad rok był moim bezpośrednim przełożonym. Pułkownik Kozłowski obrzucił mnie zdziwionym spojrzeniem. — Paweł Daniec? — zdziwił się. — Siadaj. Miałeś zostać pracownikiem Ministerstwa Kultury i Sztuki, więc co u licha robisz w naszym ściśle tajnym korytarzu? — Wypełniam misję związaną z istnieniem komórki prowadzącej poszukiwania zaginionych dzieł sztuki przy ministerstwie — wydobyłem z kieszeni legitymację służbową i podałem mu. Kartkował ją przez chwilę. Uśmiechnął się. — No cóż. To oczywiście zmienia postać rzeczy. A już myślałem, że moi ludzie złapali prawdziwych szpiegów. A co konkretnie naprowadziło cię na trop korytarza? Streściłem pokrótce cel naszych poszukiwań. Słuchał w zadumie. — Tracicie czas — powiedział wreszcie. — W tym tunelu z pewnością nie było żadnej skrytki. Zresztą używany jest od dziesięcioleci. — Odnowili panowie tunel prowadzący do Modlina? Tamten wybudowany jeszcze za cara? — zainteresował się Jacek. — Tajemnica wojskowa. A ty skąd wiesz, że do Modlina? — zaciekawił się 66

pułkownik. Wyjaśnił. Sekretarka wniosła herbatę i ciastka. — Właściwie poznaliście jedną z naszych najpilniej strzeżonych tajemnic — mruknął pułkownik nakładając sobie sernika. — Ale przecież nie będę rozstrzeliwywał czternastoletniego chłopca. — Mam prawie siedemnaście lat — zaprotestował z godnością. — Ile masz, tyle masz. To nieistotne. Nie strzela się do dzieci. Konwencja genewska zabrania. Zobowiążecie się, że nikt się o tym naszym loszku nie dowie i was wypuścimy. Kiwnąłem głową na znak aprobaty. — Nasza ekipa właśnie usuwa ślady w szkole. Cóż, przysporzyliście nam troszkę roboty. Ale nie szkodzi. Przynajmniej żołnierze trochę się rozruszają. — Czy moglibyśmy liczyć na pomoc w naszej sprawie? — zapytałem. — Chodzi mi o szczegółowy wykaz wszystkich chodników minerskich prowadzących z Cytadeli na jej... — Właściwie nie widzę przeciwwskazań, ale chodników tych nie ma. Zaślepili wszystkie dynamitem jeszcze w latach dwudziestych. Z tego co wiem, nadal drożny jest chodnik prowadzący pierwotnie do zburzonego fortu na placu Inwalidów. Jeśli sobie życzycie, to oczywiście udostępnimy go. — A tunel prowadzący z Cytadeli do Fortu Bielany? — zainteresował się Jacek. — Mieliście okazję go zwiedzić. Co prawda beż możliwości obserwacji, ale wojsko ma swoje tajemnice — uśmiechnął się. — Chyba wiem, dlaczego od czasu do czasu brzęczą talerze na półkach mojego znajomego — mruknąłem. — Mieszka na Żoliborzu Oficerskim, zdaje się nad waszym tunelem. Skoro jest tam nawet linia kolejowa... Pułkownik uśmiechnął się szeroko. — Pomyślimy nad wyciszeniem torowiska. To prawda, tunel przechodzi pod domami mieszkalnymi, ale do tej pory nikt się nie skarżył. — A skąd ludzie mogliby wiedzieć, że pod ich domami znajduje się linia kolejowa? — wzruszyłem ramionami. — Między innymi dlatego możemy was wypuścić. Nawet jeśli zaczęlibyście sypać na temat tunelu do Modlina i biegnącej nim linii kolejowej, nikt wam nie uwierzy. Co jakiś czas takie plotki pojawiają się w prasie brukowej. Ludzie są na nie uodpornieni. Co najwyżej zostalibyście uznani za blagierów. — Czy ten tunel rzeczywiście prowadzi aż do Modlina? — zapytałem. — Jak już powiedziałem, tajemnica wojskowa — uśmiechnął się. Zjedliśmy ciasto, dopiliśmy kawę, a potem odprowadził nas do bramy. Idąc chłonęliśmy wzrokiem zakazany widok najściślej tajnego miejsca w naszym kraju. Niewielkie dworki 67

sąsiadowały z dawnymi budynkami koszarowymi. Waląca się rudera pieczołowicie podparta stalowymi szynami była prawdopodobnie domem mieszkalnym z początków ubiegłego stulecia. — Za kilka lat sztab przeniesie się do Modlina — powiedział pułkownik widząc nasze zainteresowanie. — Wówczas ten teren ma otrzymać Muzeum Wojska Polskiego. Będziecie mogli spokojnie to wszystko zwiedzać. Takich ładnych domków było tu więcej, ale niestety w czasie drugiej wojny światowej były bombardowania i straciliśmy około sześćdziesięciu procent zabudowy. — To i tak niesamowite. Miejsce, gdzie właściwie zatrzymał się czas. — To prawda. Miasto rozwijało się, a tu jak owad w bursztynie przetrwały osiemnastowieczne fragmenty. — Czy istnieje podobny tunel prowadzący na południe? — zapytałem tknięty nagłą myślą. — Z tego co nam wiadomo, istniał. Prowadził z Cytadeli do fortu przy ulicy Międzyparkowej. Jednak jak dotąd nie udało nam się go odnaleźć. Popatrzyłem na starannie zamiecione uliczki ściśle tajnej wojskowej strefy. Ile jeszcze nie wyjaśnionych tajemnic kryło się pod przysypanymi śniegiem trawnikami? Wróciliśmy do Rosynanta pozostawionego koło fortu przy placu Wilsona i odwiozłem Jacka do ministerstwa. — Czym zajmiemy się jutro? — zapytał. — Jutro? — zamyśliłem się. — Poszukamy tunelu prowadzącego z Cytadeli na południe ku Międzyparkowej. — Skoro wojsko nie było w stanie go odnaleźć... — Gdzie zawiedli fachowcy, czasami może sobie poradzić kilku uzdolnionych dyletantów. Kiwnął poważnie głową. — Przydałyby się jakieś kaski — powiedział w zadumie. — Zawsze to jakieś zabezpieczenie. — Zdobędę kaski — uspokoiłem go. Szef był już w naszym gabinecie. — Mam dla ciebie, Pawle, dobrą wiadomość — powiedział na mój widok. — Coś ciekawego udało się ustalić? Streścił mi rozmowę z rewizjonistami. Jak się okazało, uraczyli go opowieścią o mistrzu murarskim Gołubiewie i jego tunelu do Modlina. — Ciekawe, czy taki tunel faktycznie mógł istnieć — westchnął Pan Samochodzik w zadumie. Pomny obietnicy zdecydowałem się zachować wojskową tajemnice. — Sadze, szefie, że to niemożliwe. Tunel długi na trzydzieści kilometrów? 68

Uśmiechnął się. — Pawle, Pawle, nie umiesz kłamać. Coście znaleźli? — Zostaliśmy niestety zobligowani do zachowania tajemnicy — powiedział Jacek z westchnieniem. — Znaczy tunel istnieje, jest używany, skoro w środku kogoś spotkaliście. A jeśli jest używany, to nie mógł posłużyć za skrytkę. — Domyślność pańska, szefie... — Dobrze. Nie będziemy rozmawiali o tajemnicach naszej ojczyzny. „Gaduła — skarb dla wroga”, jak się pisało na plakatach w czasach mojej bardzo wczesnej młodości. Wyjąłem z przywiezionego pudełka garść drobiazgów i zacząłem składać je do kupy na blacie biurka. — Cóż to takiego? — zaciekawił się pan Tomasz. — Aparat cyfrowy i fotokomórka — wyjaśniłem. — Aparat umieszczamy tutaj — wetknąłem go głęboko pomiędzy książki na regale naprzeciw drzwi. Fotokomórkę instalujemy tutaj. Po obu stronach framugi przyczepiłem niewielkie aparaciki. Jeden zasłoniłem ludową makatką, drugi przysłoniłem krzesłem. Pod listwą podłogową pociągnąłem od nich kabelki do niewielkiej skrzyneczki. Ukryłem ją we wnętrzu starego radia, przywiezionego z domu, a kabel, wyglądający jak zasilający radio wetknąłem do gniazdka. Na koniec za regałem poprowadziłem cienki kabelek od aparatu. — Pułapka na nocnych gości — wyjaśniłem szefowi. — Ilekroć ktoś otworzy drzwi aparat zrobi mu zdjęcie. — W nocy też? — Ten aparat może pracować nawet w oświetleniu zero kandeli, a w naszym gabinecie dzięki latarni tuż za oknem będzie ich minimum dwanaście, może piętnaście. Z pewnością wystarczy. — Nie usłyszy trzasku migawki? — Nie. Aparat cyfrowy pracuje bezszelestnie. Gdybym miał trochę więcej funduszy, można by szarpnąć się na kamerę. — Dobry i aparat. Jaką ma pojemność? — Aż 256 zdjęć. Uśmiechnął się. — To powinno wystarczyć. Zaćwierkał mój telefon komórkowy. — Daniec, słucham — rzuciłem w słuchawkę. — Skorliński. Proszę przyjechać na Pocztę Główną. Wejście C, proszę powołać się na mnie, przepustka już czeka. Streściłem szefowi rozmowę. 69

— Ciekawe — mruknął. — Co też nasz nadkomisarz znalazł na Poczcie Głównej? — Zobaczymy — potrząsnąłem kluczykami. Zostawiliśmy Jacka na Starówce i pojechaliśmy na Świętokrzyską. Na portierni czekały na nas przepustki. — Dział przesyłek zagranicznych — poinformował strażnik siedzący na portierni swego kolegę, który eskortował nas na miejsce. Mijaliśmy worki z listami ułożone w pryzmę. Obok nas cicho mknęły elektryczne wózki, podobne do tych, jakimi jeździł Wielki Bóbr. — Sporo tu tego — mruknął szef w zadumie. — Przez nasze ręce przechodzi do stu tysięcy przesyłek dziennie. Oczywiście w najgorętszych okresach — powiedział strażnik i nagle wydał mi się zupełnie sympatyczny. — Ludzie listy piszą, a wszystko co trafia do mieszkańców Warszawy, przechodzi przez ten budynek. Stąd ekspediujemy cztery razy dziennie listy do dzielnicowych urzędów pocztowych, a stamtąd listonosze roznoszą je do domów. Zajmujemy się także paczkami. W dziale przesyłek zagranicznych spotkaliśmy Skorlińskiego. — Cóż się stało? — zapytał szef. — Dostaliśmy poufną informację, że niejaki Jerzy Batura zamieszkały w „Rezydencji pod Orłem” otrzymał paczkę od wujka z Ameryki. — To on ma wujka? — zdziwiłem się. — Paczka wygląda tak — położył przed nami sporej wielkości dość płaski karton. — Jak wynika z listu przewozowego, wewnątrz znajduje się grawimetr najnowszej generacji firmy La Costa-Romberg. Zatkało mnie. — Paczka jest ubezpieczona na dwadzieścia pięć tysięcy dolarów, ale to nieistotne. Teraz mam pytanie do panów. Czy można mu to tak po prostu oddać? — Nie! — krzyknąłem i zaraz bardzo się zawstydziłem. — No właśnie — mruknął szef. — W jego rękach to dla nas poważne zagrożenie. Jakie są możliwości, żeby mu tego nie oddać? — Paczka jest niestety ubezpieczona. Ale nigdzie nie jest powiedziane, że w ogóle dotarła do Polski. Za kilka dni Batura zacznie się wściekać i interweniować w USA, dlaczego jeszcze nie dostał maszyny. Amerykanie podadzą mu numer przesyłki i na jego podstawie przyjedzie dowiadywać się tutaj. Możemy przeciągnąć sprawę maksymalnie tydzień, po czym urządzenie będziemy musieli mu wydać. Nie ma w naszym kraju prawa, które by tego zakazywało. — Gdyby zażądać najpierw opłacenia cła, uzyskalibyśmy jeszcze kilka dni. — Magnetometry są zwolnione z opłat celnych — odezwał się mężczyzna w mundurze pracownika poczty, który właśnie wszedł. — Jacek Peszka — przedstawił 70

się. — Oczywiście nie musimy wiedzieć, że te urządzenia są zwolnione. Zrobimy tak, jak sugerował pan... — Daniec, Paweł Daniec — przedstawiłem się. — Więc na początek przesyłka ginie w naszym pocztowym bałaganie na tydzień. Potem żądamy uiszczenia cła. Oczywiście wścieknie się znowu, bo nie przewidział takiej konieczności i zacznie się odwoływać. W ciągu kilku dni sprawdzimy taryfy i przeprosimy go za błędną interpretację przepisów. Potem znowu będziemy musieli odszukać przesyłkę, którą tymczasem zagubi pion kontroli celnej. Zszargamy sobie opinię, ale możemy dla panów zdobyć dwadzieścia dni, zanim gość położy na tym łapę. — Mało czasu — mruknął Pan Samochodzik. — Nie mamy gwarancji, czy zdążymy do tego czasu opróżnić skrytkę. — Gdy Batura zdobędzie urządzenie, też nie od razu na nią trafi — uspokoiłem szefa. Nagle olśniła mnie genialna myśl. — Eureka! — krzyknąłem. Popatrzyli na mnie z pobłażliwym zainteresowaniem, jakie okazuje się zazwyczaj szaleńcom. — Skoro to urządzenie ma tu leżeć bezproduktywnie przez miesiąc to może lepiej byłoby, gdyby posłużyło w tym czasie nam. Brwi nadkomisarza Skorlińskiego uniosły się w niemym pytaniu. — Mój młody współpracownik sugeruje, żeby panowie wydali mu tę maszynę, a gdy przyjdzie pora na przekazanie właścicielowi zwróci ją oczyszczoną starannie z wszelkich śladów używania — wyjaśnił szef. Kiwnąłem energicznie głową. Peszka zastanowił się. — Właściwie pomysł jest dobry, ale na tak poważne naruszenie przepisów muszę uzyskać zgodę naszego dyrektora. No i oczywiście niezbędna będzie kaucja, tak na wszelki wypadek. Przesyłka jest ubezpieczona. Pan Tomasz kiwnął głową. — Sądzę, że to da się załatwić z funduszów ministerstwa — powiedział. — Muszę jednak naradzić się z ministrem. Przesunąłem opuszkami palców po pudełku i westchnąłem. Byłem tak blisko wymarzonego urządzenia, a teraz oddalało się ode mnie. — Jutro — powiedział Pan Samochodzik, aby dodać mi otuchy. — Chyba uda się to załatwić. Wszyscy jesteśmy po twojej stronie, Pawle.

Rozdział ósmy TUNEL DO PLACU INWALIDÓW • GRAWIMETR JERZEGO • CZY PORADZĘ SOBIE BEZ INSTRUKCJI • FAIR PLAY

Zatrzymałem się przed domem szefa i popatrzyłem do góry. Jacek musiał wypatrywać mnie przez okno, bo zaraz zbiegł na dół. Wyszedł przed dom z niedużym plecaczkiem przerzuconym przez ramie. — Co dzisiaj badamy? — zapytał. — Po południu może będę miał pewne urządzenie, poszukamy przejścia z Cytadeli na południe. — Teraz jest ranek — zauważył przytomnie. — Dlatego postaramy się zorientować, jakie tajemnice krył fort znajdujący się niegdyś na placu Inwalidów. — Skoro znajdował się niegdyś, to jak go znajdziemy? — zaciekawił się. — Już moja w tym głowa — uspokoiłem go. — Gotów? — Mamy kaski? — przypomniał sobie. — Na tylnym siedzeniu. Myślę, że któryś będzie na ciebie pasował. Usiadł wygodnie i zajrzał do torby. Wydał zduszony chichot, po czym wyjął połyskujący wypolerowaną mosiężną blachą kask strażacki. — No nie... — powiedział. — Nieważne, jak wygląda, ważne, żeby chronił łepetynę. Pod ziemią i tak nikt cię w tym nie zobaczy. Wyhamowałem łagodnie i wjechałem na nieduży parking koło Bramy Powązkowskiej. Pułkownik Kozłowski już na nas czekał. W torbie miał sześć silnych reflektorów halogenowych. — No cóż, zapraszam. Przeszliśmy przez bramę i weszliśmy na teren Cytadeli. Zaraz obok wrót znajdowały się stalowe drzwi. Otworzył je i weszliśmy po schodkach w dół. 72

— Tunel znajduje się niemal dokładnie na osi bramy — wyjaśnił gospodarz. — Budując parking postaraliśmy się o wykonanie tego połączenia. Stanęliśmy przed solidną żelazną bramką. Otworzył ją i przeszliśmy krótki odcinek tunelu wykonanego z betonowych prefabrykatów. Wreszcie znaleźliśmy się pod znajomym ceglanym sklepieniem. — Dawniej, gdy w tym miejscu był tylko podwieszony metalowy mostek saperski, mieliśmy poważne problemy z grupami poszukiwaczy skarbów, którzy włazili dzień i noc i kuli ściany — wyjaśnił nasz przewodnik. Przed nami wyrósł solidny mur. Ziała w nim dziura. Przeleźliśmy przez nią. W tej części tunelu na dnie stała woda; na szczęście mróz ściął ją w lód. Pułkownik tupnął kilkakrotnie, aby sprawdzić jego wytrzymałość i uspokojony ruszył w ciemność. Tunel miał około pięciu metrów szerokości i ponad trzy wysokości. Nie wiedziałem, jak głęboko jest pod lodem. — Czy to w tym tunelu ukrywali się ludzie podczas nalotów we wrześniu 1939 roku? — zapytał Jacek. — Tak. A ty skąd o tym wiesz? — Wujek mi opowiadał. Dotarliśmy do kolejnego muru w poprzek. W nim także ziała dziura. Pokonaliśmy ją bez większych problemów. Tunel opadał w dół, idąc po warstwie lodu prawie zaczepialiśmy głowami o sklepienie. Mogłem mieć tylko nadzieję, że lód utrzyma nasz ciężar. — Ostatnio pewien pomysłowy biznesmen chce wynająć od nas tunel na potrzeby hodowli takich czarnych grzybków, jakie uwielbiają dodawać do swoich potraw Chińczycy. Rozważamy jego propozycję. Za następnym murem, w którym tradycyjnie ziała dziura, korytarz zaczął się podnosić. Niebawem zniknęła woda i mogliśmy iść po suchej podłodze pokrytej kawałkami gruzu. Znaleźliśmy się w sporej sali. W suficie widać było otwór nakryty obecnie betonową łatą. W jednym miejscu ściany równy murek znaczył ślady pochylni podobnej do tej odkrytej przez nas w podziemiach szkoły. — Gdzie jesteśmy? — wyjąłem z torby plan Żoliborza. — Tutaj — wskazał palcem. — W geometrycznym środku placu Inwalidów. W tej chwili po płycie nad naszymi głowami przejechał tramwaj. Wrażenie było nieziemskie. Wypakowałem echosondę i zacząłem nią omiatać ściany. — Tu prawdopodobnie było wyjście prowadzące do fortu artyleryjskiego. Nasyp i wały zniwelowano podczas burzenia umocnień — wyjaśnił Kozlowski. Cegłę zużyto do wznoszenia domów stojących na dawnej Strefie A Cytadeli. — Co to jest Strefa A? — zapytał Jacek. 73

— To część terenu wokół twierdzy, wolna od zabudowy, znajdująca się w zasięgu ognia z armat — wyjaśnił. — Czyli inaczej eksplanda? — Zgadza się, młody człowieku. Widzę, że niczym nie można cię zaskoczyć. — Nic z tego — mruknąłem odkładając echosondę. — Nigdzie ani śladu sygnału. — Na to już nic niestety nie poradzę — uśmiechnął się zakłopotany. — Może sprawdzicie podłogę? Zacząłem szukać po niej cewką, ale podłoga także milczała. — Gdzie mogła znajdować się fosa przyporowa i tunele minerskie tego fortu? — zapytałem Jacka. Popatrzył na plan. — Coś mi świta — powiedział. — Budynki wokół placu Inwalidów ułożone są w okrąg. Z jakiego okresu pochodzą? — Zbudowano je w latach dwudziestych — wyjaśniłem. — Na potrzeby weteranów. Stąd też nazwa. Plac Inwalidów. W pierwszej kolejności mieszkania tutaj otrzymali żołnierze poszkodowani w bojach. — Sądzę, że wykorzystano rów po dawnej fosie fortu zamiast dołu pod fundamenty — powiedział spokojnie siostrzeniec Pana Samochodzika. — Wejścia do tuneli minerskich, o ile te nie zostały zniszczone, powinny się znajdować tuż przy fundamentach tych budynków. — Nieźle kombinuje — uśmiechnął się nasz przewodnik. — W grę wchodzą właściwie dwa tunele. Idący od południa do placu, zapewne pokrywający się z przebiegiem ulicy Mickiewicza, oraz idący z placu na północ — zauważyłem. — Prosto na południe i prosto na północ? — zdziwił się Kozłowski. — Całkowicie niemożliwe. Tędy biegnie ulica, po której jeżdżą ciężarówki. Wcześniej czy później taki korytarz musiałby się zawalić. A jeśli ziemia zapada się w pobliżu Cytadeli, to ja, jako jeden z ludzi zajmujących się bezpieczeństwem podziemnych korytarzy, musiałbym coś o tym wiedzieć. — Może to było wcześniej, zanim objął pan stanowisko — zasugerowałem. — Przekazano mi pełną dokumentację, łącznie z wycinkami prasowymi. — Tak czy inaczej nie mamy tu czego szukać — z westchnieniem spakowałem echosondę. — Dziękujemy za gościnę. — Ależ drobiazg. Gdybyście chcieli badać fort imienia Kusocińskiego przy Międzyparkowej, to proszę dać mi znać. — Co tam się teraz mieści? — zdziwiłem się. — Wydawało mi się, że teren jest użytkowany przez międzyszkolny ośrodek sportowy? — Teren wokół fortu w obrębie wałów — uściślił. — Budynek zajmuje nasze 74

archiwum. Oczywiście jeśli chcecie możecie się tam rozejrzeć, ale nie ma tam żadnych śladów podziemnych przejść. — Raczej zbadamy dokładnie pozostałości fosy przyporowej — powiedział Jacek. Przez chwilę mierzyli się spojrzeniami, wreszcie pułkownik wybuchnął śmiechem. — A niech mnie. Następnym razem, jak znajdę dziurę w ścianie zagradzającej dostęp do walących się kazamatów, chyba będę wiedział, kogo podejrzewać. — Kogo? — zapytał niewinnie, a jego oczy błysnęły figlarnie. — Ja mieszkam w Łodzi... Wyszliśmy z twierdzy i wsiedliśmy do samochodu. — Zabieramy się dziś jeszcze za jakieś badania czy damy sobie spokój? — zapytał. — Wpadniemy do ministerstwa. Jeśli wszystko poszło po mojej myśli, czeka już na mnie odpowiedni sprzęt. No i pojechaliśmy. Wszedłem do naszego gabinetu. Rzuciłem badawcze spojrzenie w stronę aparatu. Musiałem wpatrywać się dłuższą chwilę, by przekonać się, że ciągle śledzi nas czujne oko jego obiektywu. Szefa nie było. Wyłuskałem maszynkę z gniazdka i uruchomiłem ciekłokrystaliczny wyświetlacz. Obejrzałem cztery zdjęcia zarejestrowane po uruchomieniu fotokomórki. Na wszystkich czterech był pan Tomasz. Na jednym trzymał w ręce filiżankę kawy. Wykasowałem je, po czym umieściłem aparat z powrotem na miejscu. Wszedł szef trzymając pod pachą sporych rozmiarów pakę. — Pawle — powiedział z nutką zadumy w głosie — oto żądło wydarte Jerzemu Baturze. Działaj. Jak w transie otworzyłem kartonowe pudło. Pod spodem znajdowała się podłużna kaseta z nierdzewnej stali. Podniosłem wieko z nabożeństwem. Magnetometr był znacznie większy od wykrywacza metali, ale wyglądał podobnie. Kilka aluminiowych rurek, wygodny ergonomiczny uchwyt, spore pudełko pokryte gęsto dźwigniami, pokrętłami i przełącznikami. Centralną jego część zajmował ciekłokrystaliczny wyświetlacz. Wyjąłem maszynę z wyściełanego pluszem zagłębienia w dolnej części kasety, po kilku próbach podłączyłem wszystko. Uniosłem magnetometr nad głowę i wydałem okrzyk wojenny Siuksów. Na twarzy szefa odmalowała się lekka niechęć. — Głową trzeba ruszać, a nie maszyną — powiedział. — Oczywiście — przytaknąłem. — Ale maszyna też może pomóc. — A jak się to obsługuje? — zagadnął siedzący na fotelu Jacek. Popatrzyłem na niego zaskoczony. No właśnie. Jak? — Instrukcja jest pewnie w pudełku — usiłowałem nadrabiać miną. — Tu jest tylko gwarancja — ostudził mnie szef. Sprawdziłem. Mówił prawdę. Instrukcji ani śladu. 75

— Sądzę — odezwał się Jacek — że instrukcję obsługi wysłali waszemu wrogowi wcześniej. Realizacja zamówienia mogła potrwać kilka dni. W tym czasie on już mógł, na początek „na sucho”, poznawać zasady działania magnetometru. — Czekajcie — mruknąłem. — To nie może być skomplikowane urządzenie... — Widzę tu przełącznik trybów pracy — zauważył szef. — Można ich ustawić osiemnaście. — To chyba tester baterii — dotknąłem przełącznika zaopatrzonego w napis: „Test”. — Albo tester sprawności urządzenia. Ewentualnie czujnika badającego na przykład stopień zmineralizowania gruntu. — Włącza się chyba tym czerwonym — zauważył jego siostrzeniec. Przesunąłem przełącznik i ekran wykrywacza rozjarzył się. Pojawiły się na nim cztery sinusoidalne linie, które zaczęły się po chwili poruszać. Zatoczyłem krąg prowadząc cewkę tuż przy podłodze. Linie zatańczyły diabelski taniec, po czym jedna z nich zupełnie się wyprostowała, za to pozostałe przypominały EEG człowieka chorego na obłęd. — Pawle, przecież ty nie masz pojęcia, jak to działa — dobiegł mnie smutny głos Pana Samochodzika. — Nie mam — przyznałem odważnie. — Co gorsza, nie mogę dopatrzeć się tu żadnej prawidłowości. Przesunąłem pokrętło zmieniając tryb pracy z pierwszego na drugi. Wszystkie linie wyprostowały się z wyjątkiem czerwonej, która wyrysowała mi na ekranie strasznie łamaną krzywą. Gdy poruszyłem cewkę ponownie wszystkie oszalały, z wyjątkiem czerwonej, która dla odmiany wyprostowała się i tylko co jakiś czas przebiegały po niej delikatne ząbki. Wyłączyłem maszynę i opadłem na fotel. — Bez instrukcji nie damy rady — powiedziałem. — Może napisać do firmy... — Żeby nie wiadomo komu wysłali w ciemno instrukcję. Nie zapominaj, że już wkrótce Batura zacznie się awanturować, co stało się z jego przesyłką. Jeśli zdoła nam udowodnić kradzież czy też czasowy zabór mienia, to siedzieć wprawdzie raczej nie pójdziemy, ale oberwiemy za to solidną naganę z wpisaniem do akt, podobnie jak wszyscy zaangażowani w sprawę, którzy nie zawahali się zaryzykować swojej reputacji, aby nas osłaniać. Rozłożyłem maszynę i troskliwie umieściłem ją w futerale. — Szefie, obawiam się, że będę musiał ruszyć głową. Jedyna korzyść, że jeszcze około dwudziestu dni ta maszyna nie trafi w łapy Jerzego. — Niech pan ją popsuje — powiedział spokojnie Jacek. Zatkało mnie. — Co takiego? — zdziwiłem się. — Panie Pawle, niech pan uszkodzi magnetometr — zaproponował. — Jakaś drobna 76

awaria. Zwarcie albo rozlutowanie kilku oporników. Gdzie mieści się ta firma? — W USA. — Tym lepiej. Zanim sprawdzi, że maszyna nie działa i odeśle ją z reklamacją, zanim oni rozpatrzą i wyślą mu kolejną, minie następny miesiąc. — To chyba trochę nieetycznie — zauważył szef. — Nasze działania w ogóle są nieetyczne — westchnąłem. — Trzeba ustalić pewną granicę w łamaniu zasad — powiedział poważnie Pan Samochodzik. — Sądzę, że popsucie urządzenia, które uprzednio wypożyczyliśmy bez wiedzy i zgody właściciela byłoby zbyt głębokim naruszeniem zasad fair play. — Wroga trzeba bić — zaoponowałem nieśmiało. — Czy on stosował zasady fair play, gdy instalował nam podsłuch? — Gdy przeciwnik gra nieuczciwie to właśnie jest sztuką wytrwać i zwyciężyć czysto. Zamyśliłem się. Niewykluczone, że miał racje. Faktycznie, gdyby wszyscy postępowali nieuczciwie, świat zszedłby znacznie szybciej na psy. Przypomniał mi się Adman tamtej nocy, gdy usiłowałem powstrzymać pościg. Powiedział, że tradycja musi być zachowana, inaczej umrze prawo i naród, który je stosował. — Być może uczciwość jest nieopłacalna — powiedział pan Tomasz. — Ale postępując uczciwie tworzymy platformę, na której mogą się oprzeć przyszłe pokolenia — wskazał gestem naszego towarzysza. — Spróbuję załatwić to fair — powiedziałem zatrzaskując kasetę z urządzeniem. — Trudno. Przez te dwadzieścia dni odnajdę skrytkę albo nie. — Odnajdziesz — powiedział szef. — Wyeliminowaliście już dwa forty. Zostały jeszcze trzy.

Rozdział dziewiąty TAJEMNICE WYKOPU POD RURY • PODZIEMNY LOCH • BAZA REMONTOWA MZK • UCIECZKA • DROBNE STARCIE Z KLASĄ ROBOTNICZĄ • SPOTKANIE W HOTELU

Obudziłem się w kiepskim humorze. Z trudem zwlokłem się z łóżka i wypiłem dwie szklanki aromatycznej zielonej herbaty. Nie mogłem zrozumieć ludzi, którzy twierdzili, że smakuje jak siano. Pojechałem do ministerstwa. Szef już był na miejscu. Poczułem głębokie zawstydzenie. Mimo że starszy ode mnie, wcześniej przychodził do pracy i później wychodził. Czyżbym zaniedbywał swoje obowiązki? A może to on zbyt ciężko pracował? — Pawle — powiedział na mój widok — pojedziesz na ulicę Słonimskiego, naprzeciw dworca Warszawa Gdańska. — Tak jest. Coś się stało? — Wzdłuż ulicy prowadzony jest głęboki rów pod kabel. Na miejscu jest już archeolog Tomasz Łukański, pracuje tam przy nadzorze. Powołasz się na mnie. — Czego mam szukać? — Jak to czego? — zdenerwował się szef. — Naszych podziemnych korytarzy. — W rowie koło ulicy? — zdumiałem się. — Wczoraj na placu Inwalidów byłeś ich gotów szukać pod fundamentami bloków — zgromił mnie. — W tym miejscu, gdzie obecnie mamy dworzec, przed pierwszą wojną światową znajdował się Fort Paweł. Głębokie wykopy mogą ujawnić jakieś przejścia. — Natychmiast wyruszam. — Zabudowania fortu znajdowały się niemal dokładnie pod dworcem — powiedział łagodniej. — Fosa przyporowa była przekopana z grubsza w miejscu obecnej ulicy. A tunele minerskie mogły znajdować się właśnie w rejonie dzisiejszych prac. 78

Pojechałem. Zaparkowałem na przydworcowym parkingu i przeszedłem na drugą stronę ulicy. Pracowała tu maszyna kopiąca rów. Potężny stalowy kolos sunął powolutku wydzierając ziemię na głębokość prawie dwu metrów. Gleba transportowana była taśmociągiem na sunącą obok ciężarówkę. Zajrzałem do wykopu. W bezpiecznej odległości za maszyną szedł samotnie człowiek z torbą przerzuconą przez ramię. — Pan Tomasz Łukański? — zapytałem zeskakując do rowu. — Zapewne Paweł Daniec, przysłany przez mojego znajomego, Pana Samochodzika? — uśmiechnął się. — Mam coś dla pana. Ruszyliśmy rowem w kierunku przeciwnym do sunącej maszyny. Jak się mogłem zorientować, pełzła powolutku, zaledwie kilkanaście centymetrów na minutę. — Szukają panowie pozostałości fortów — uśmiechnął się. — Tu mamy pierwszą. W jasnym piaskowym profilu ściany wyraźnie odznaczał się czerwony ślad połamanych cegieł. Rozległa plama pojawiła się jednocześnie z prawej i z lewej strony. — Stary rów pełen kawałków gruzu biegnący w poprzek wykopu pod rury? — zaryzykowałem. — Dokładnie tak. Trzy metry szerokości, cztery metry głębokości. Prawdopodobnie w tym miejscu był tunel, jednak wysadzono go w powietrze, a rów dodatkowo wypełniono spychając spychaczem gruz. Potem cały teren zniwelowano — pokazał warstwę żółtego piasku zalegającą nad czerwoną plamą. — Prace przeprowadzono w latach czterdziestych lub pięćdziesiątych — wydłubał ze ściany szyjkę butelki z cieniutkiego niebieskiego szkła. — Co to? — obróciłem kawałek flaszki w palcach. — Butelka po wódce „zwyczajnej”. Znajdujemy je dość masowo w wykopach pochodzących z tego okresu. Zaś co do tego — musnął dłonią profil powodując osypanie się ułamków gruzu — nie mogli zostawić korytarza biegnącego pod ulicą. Dlatego też wysadzili go w powietrze. — Skąd pan wie, że wysadzili? — zdziwiłem się. Podniósł kawałek zaprawy pokryty jakby zastygłą kaszą. — Takie ślady zostawia amonit — powiedział. — Nie sądzę ponadto, aby chciało im się rozbierać taki kawał. Wróciliśmy powoli do maszyny. Po drodze pokazał mi smoliście czarną smugę na ścianie. — Tu stał nieduży drewniany dom — powiedział. — Po pożarze już go nie odbudowano. — Z jakiego mniej więcej pochodził okresu? — zaciekawiłem się. Przez chwilę grzebał w plamie szpachelką; wreszcie wydłubał ułamek stłuczonego talerza. Obracał go w palcach, obojętnie odrzucił i znowu zaczął dłubać. Tym razem wygrzebał kawałek brązowej butelki. 79

— ...busch i Shiele — odczytałem fragment napisu. — Browar Haberbuscha. Czyli mniej więcej od 1850 do 1944 roku... Uśmiechnął się potwierdzając moją diagnozę. — Spory przedział czasowy, ale przypuszczam, że ten domek powstał po pierwszej wojnie światowej, gdy fort został częściowo zniszczony podczas budowy dworca. Znowu pogrzebał i wyciągnął buteleczkę po lekarstwach ozdobioną zagadkowym napisem: „Magister Klawe”. — Trzeba będzie przejrzeć ich katalog, wtedy będzie można datować buteleczkę z dokładnością do dziesięciu lat — powiedział chowając ją do torby. — To cenne znalezisko? — zaciekawiłem się. — Och, mamy ich na kopy. — A ten Magister Klawe? — Wielka warszawska firma farmaceutyczna. Mieli swoją aptekę przy placu Trzech Krzyży. Ruszyliśmy w ślad za maszyną. Podchodząc, usłyszeliśmy podejrzany dźwięk. Umieszczone z przodu zęby darły coś twardego. Łukański wyskoczył z rowu i popatrzył na zawartość ciężarówki. Gwizdnął przez zęby. Wygramoliłem się i ja. Na stosie żółtego piasku wymieszanego gdzieniegdzie z czerwonawą gliną i szarą glebą leżało kilkanaście świeżo połamanych cegieł. Operator maszyny także to zauważył, krzyknął bowiem coś, a potem wrzucił wsteczny bieg. Kolos zachurgotał gąsienicami, po czym cofnął się. Jak mogłem się przekonać, pazury pracujące zaczepiły o widoczny w dnie wykopu strop lochu. Zanim urządzenie zostało zatrzymane, wydarły w nim sporą dziurę. Zeskoczyliśmy do rowu i nachyliliśmy się nad zionąca chłodem czeluścią. Trzymając latarkę w zębach zeskoczyłem na dół. Chlupnęło. Uderzyłem ciężko o warstwę lodu, połamałem ją i wpadłem do wody. Na szczęście nie sięgała powyżej kostek, więc nie zamoczyłem butów. Odsunąłem się od otworu i po chwili archeolog wylądował koło mnie. — Tunel — mruknął. — Oho, ktoś tu był. Wskazał rząd otworów strzałowych wywierconych w ścianach. Zapaliłem latarkę i poświeciłem na północ. Kilka metrów od nas tunel został wysadzony. Nieduży wodospad zastygniętego betonu świadczył o tym, że podczas budowy ulicy utwardzano tę część. Poświeciłem teraz w przeciwnym kierunku. Tunel ciągnął się w głąb ziemi. — I jak to wygląda? — brygadzista wetknął głowę przez dziurę w suficie. — Typowe zapadlisko — uspokoił go Łukański. — Trzeba będzie rozebrać ten kawałek i zasypać. — Długo to chcecie badać? — Dwadzieścia minut, maksymalnie pół godziny. Głowa zniknęła. Ruszyliśmy szybkim krokiem łamiąc cienką warstewkę lodu. Szliśmy 80

dziesięć minut. Strop był coraz bardziej popękany, a potem tunel nieoczekiwanie skończył się murem. Ująłem w dłoń łom i zabrałem się za wyłamywanie cegieł. Mur był dość gruby. Wreszcie udało mi się wybić jedną cegłę na zewnątrz. Usłyszałem wrzask bólu, a potem dobiegła mnie wyjątkowo wymyślna wiązanka przekleństw. Popatrzyłem przez dziurę. Tunel na sporym odcinku został pozbawiony stropu. Nad tak zaimprowizowanym kanałem remontowym zobaczyłem podwozie autobusu. Po dnie kanału miotał się mechanik uzbrojony w potężnego „francuza”. — Franek! — darł się. — Sprowadź szefa, jacyś ludzie tu siedzą. Zamierzył się kluczem. Uderzenie wyłupało kolejną cegłę. Cofnąłem się przestraszony. — Chodu! — wrzasnął mój towarzysz. Oddaliliśmy się biegiem. Wściekłe odgłosy łupania świadczyły o tym, że ktoś, a prawdopodobnie kilku ludzi usiłuje wyłamać przejście do naszego tunelu. — Wleźliśmy do bazy remontowej Miejskich Zakładów Komunikacyjnych — wysapał. — Mają tu przy ulicy Stawki zajezdnię i warsztat naprawczy. Wynurzyliśmy się koło maszyny. — I co tam jest? — zapytał brygadzista. — Zwykła dziura — uspokoił go Łukański. — Wsypcie w nią wywrotkę piasku i można jechać dalej. Po chwili ciężarówka podjechała na brzeg wykopu i zwaliła swoją zawartość w dół. Gdy rozsierdzeni mechanicy dobiegną na miejsce przekonają się, że dalszą drogę zamyka im solidny zawał. — Że też mi się bez przerwy coś takiego przytrafia — jęknąłem. — Najpierw cięć z dwoma gliniarzami, potem wojsko, a teraz zdenerwowani mechanicy. Archeolog uśmiechnął się. — Czasami się zdarza — uspokoił mnie. — Na mnie kiedyś w trakcie badań powierzchniowych chłop zdenerwowany, że mu łażę po świeżo zaoranym polu, spuścił bardzo złego byka. Maszyna drążąca posuwała się powoli do przodu pozostawiając za sobą dziurę w stropie wypełnioną czystym piaskiem. Zaczęliśmy powoli zapominać o incydencie, gdy nieoczekiwanie spostrzegłem, że piasek w otworze lekko się zapada. Zwróciłem na to uwagę archeologa. Popatrzył w zadumie. — Trochę osiada — powiedział wreszcie. — Będą musieli dać betonową plombę... W profilu pojawił się kolejny ślad jakiegoś domostwa. Czarna smolista warstwa przepalonych drewnianych desek, kilka kawałków gruzu, obok rów przeciął ścieżkę, która niegdyś prowadziła z tego domu gdzieś w świat. Zabawne było patrzeć na cienką warstewkę żużlu rysującą się ciemną kreseczką pół metra pod ziemią. Łukański sfotografował profil i dłubał teraz w poszukiwaniu fragmentów szkła lub ceramiki 81

mogących pomóc w datowaniu. Właśnie wygrzebał kawałek filiżanki, gdy do naszych uszu dobiegł dziki okrzyk wojenny. Obejrzałem się. Z dziury w stropie gramolili się mechanicy w granatowych kombinezonach. — To on! — wrzasnął kierując w moją stronę palec wysoki rudzielec, w którym rozpoznałem tego z kanału pod autobusem. — Dorwiemy cię, draniu! Wszyscy uzbrojeni byli w klucze francuskie albo łopaty. Było ich chyba sześciu, ale kolejni gramolili się właśnie z dziury. Nagłym zrywem wdrapałem się po stromej ścianie rowu i rzuciłem do ucieczki. Zawyli i ruszyli w pościg. Przebiegłem na czerwonym świetle przez ulicę i obejrzałem się. O zgrozo, wcale nie zrezygnowali. Puściłem się znowu pędem. Dopadłem Rosynanta, na szczęście kluczyki miałem już nieco wcześniej namacane w kieszeni. Zatrzasnąłem drzwiczki i spuściłem blokadę. Otoczyli pojazd. Zapuściłem silnik. Któryś z nich walnął łopatą w szybę, ale poliwęglan wytrzymał, nie powstała nawet rysa. Rozstąpili się, gdy odjeżdżałem. — Jeszcze cię dopadniemy — zagroził rudzielec. Pojechałem w stronę Wisły, potem zakręciłem w Miedzyparkową i wjechałem na estakadę. Z góry oglądałem ich niespieszny odwrót: minęli obojętnie pracującego w wykopie archeologa i chodnikiem powlekli się do widocznej na horyzoncie bazy remontowej. Uspokojony pojechałem do ministerstwa. Szef siedział nad jakimiś papierami. — Co się stało? — zapytał patrząc na mnie uważnie. — Masz obłęd w oczach. — Drobne starcie z klasą robotniczą — powiedziałem. Streściłem przygodę. Uśmiał się bardzo. — Dobra — powiedział. — Posiedź i popracuj, a ja pojadę zobaczyć, czy jeszcze czegoś nie znaleźli. Mnie mechanicy nie znają. Odetchnąłem z ulgą. Gdy po południu zszedłem na dziedziniec uwagę moją przykuła kartka wetknięta za wycieraczkę Rosynanta. Wyjąłem ją ostrożnie. Była to reklamówka restauracji na ostatnim piętrze Hotelu „Marriott”, wykonana na kształt wizytówki. Po drugiej stronie tekturki nabazgrano koślawymi literami: 19°°, dziś, czekam. J. Domyślałem się, kto ją tu zostawił. Tylko jakim cudem zdołał przeniknąć na strzeżony dziedziniec ministerstwa? Wieczorem wbiłem się w garnitur i pojechałem do hotelu. Wjechałem na ostatnie piętro. W drzwiach restauracji stał szwajcar w liberii. — Moje nazwisko Daniec — powiedziałem. — Czy zostawiono dla mnie jakieś dyspozycje? — Stolik pod oknem — wskazał mi ze służbowym uśmiechem. Udałem się we wskazanym kierunku odruchowo poprawiając krawat. Restauracja nie 82

zrobiła na mnie najlepszego wrażenia. Drewno, marmur łączony z granitem, kinkiety z brązu, nieduże stoliki z litego drewna. Stolik pod oknem odgradzało od reszty sali coś w rodzaju żywopłotu ustawionego z palm w donicach. Przy stoliku siedział Jerzy Batura i spokojnie pałaszował szaszłyk. Dosiadłem się. — Chciałeś się ze mną widzieć? — zagadnąłem. Kiwnął poważnie głową. — Co ci zamówić? — zapytał podsuwając mi kartę dań. — Nie będę niczego jadł w twoim towarzystwie. — A co, mój widok odbiera ci apetyt? — zapytał z troską, a jego oczy błysnęły bielą. Kelner wyrósł jak spod ziemi. Jerzy odprawił go gestem. Stumetrowa przepaść za cienką szybą przyciągała mój wzrok. W dole widać było ogromną białą płaszczyznę — dach Dworca Centralnego. Dalej i nieco na prawo panorama stolicy była zasłonięta przez potężną bryłę Pałacu Kultury i Nauki. — Niezły widok — przyznał Jerzy. — Dlatego lubię to miejsce. Przy okazji chciałbym ci powiedzieć, że nie mogę przeboleć straty wartych majątek urządzeń zainstalowanych w waszym biurze. Idiotyczne wierszyki twojego szefa ubawiły mnie do łez. Ponownie popatrzyłem za okno. — Wiemy, że masz w ministerstwie swoich agentów — powiedziałem. — Ale my ich odszukamy i wykończymy. — Jeśli wam się uda... po prostu będę musiał poszukać nowych. Nie powinno to być specjalnie trudne. Ludzie ostatnio stali się strasznie podatni na korupcję. Nagle jakaś myśl rozjarzyła mu oczy. — Zresztą, co ja się będę bawił. Przekupię ministra i każę zlikwidować waszą komórkę. Ale nie o tym chciałem mówić. — A o czym? — ta rozmowa zaczęła mnie już nudzić. — Powiedzmy to tak. Od pewnego czasu usiłuję namierzyć faceta, który handluje złotem. Konkretnie pokazuje ludziom z branży tego typu fotki — położył przede mną wydruk komputerowy przedstawiający cztery zdjęcia egipskiej złotej figurki boga Amona — rozsyła je przez faks albo internet. Jedna dotarła do mnie. Z tego co usłyszałem, nasze poszukiwania zazębiają się jak u dentysty. — Być może — popatrzyłem na niego hardo. — Nie rób takich groźnych min, bo to ty powinieneś się bać. Do tej pory straciłem na skutek waszych działań przeszło dwa i pół miliona nowych złotych. Skarb ukryty w tunelu minerskim wyceniam na drugie tyle. Jeśli zrezygnujecie z jego poszukiwań, wybaczę wam dotychczasowe straty. — A jeśli nie zrezygnujemy? — Każdy ma swoją cenę. Każdy ma swoją granicę cierpliwości. Jeśli nie zrezygnujecie, 83

postanowiłem wyeliminować was z interesu. Na zawsze — oczy błysnęły bielą. — Tym razem nie żartuję. Popatrzyłem mu prosto w twarz. Faktycznie nie żartował. — Żądasz rzeczy niemożliwych — powiedziałem spokojnie. — Pamiętaj, zostaliście ostrzeżeni — syknął. Wstałem i wyszedłem. Gruby dywan tłumił moje kroki. Cicha winda zniosła mnie na parter.

Rozdział dziesiąty TUNEL NA ULICY KRAJEWSKIEGO • PODZIEMNA STAJNIA • LOCH • ZAWAŁ • TAJEMNICZY WYKOP • JERZY BATURA • ŚMIERTELNA PUŁAPKA

— Chyba mam informację o korytarzu prowadzącym na południe od Cytadeli — powiedział Pan Samochodzik nalewając sobie wody mineralnej do wysokiej szklanki. Siedzieliśmy w kawalerce pana Tomasza. Przyszła odwilż. Po kałużach i płatach topniejącego śniegu na rynku skakały gołębie, wygrzebując z tej brei jakieś kąski dotąd uwięzione w lodzie. Brwi Jacka uniosły się do góry. — To ciekawe — mruknął. — A gdzie znajduje się wlot? — Zadzwonili nasi drodzy rewizjoniści i zwrócili mi uwagę na tajemniczy obiekt niemal na wprost bramy Cytadeli. — No cóż — powiedziałem — więc ruszamy. Niebawem znaleźliśmy się na ulicy Krajewskiego. Uliczka biegła równolegle do czerwonych murów zewnętrznych twierdzy, by po pokonaniu ostrego zakrętu dołączyć do Wybrzeża Gdańskiego. Zeszliśmy nad zarośniętą trzciną fosę. Od ulicy oddzieliła nas niewielka górka, niewątpliwie sztucznego pochodzenia. W wysokiej skarpie po drugiej jej stronie widać było szczyt łuku jakiegoś zawalonego sklepienia. Poniżej ziała ciemna dziura prowadząca w głąb. — Wygląda na to, że cała okolica jest dziurawa jak szwajcarski ser — mruknąłem. Na ubrania założyliśmy cieniutkie białe kombinezony, które kupiłem w sklepie z artykułami dla malarzy. — Archeologia XXI wieku — zażartował szef. — Sterylna czystość. Zachichotaliśmy. Szczelina była zbyt wąska, aby się w nią wcisnąć, musieliśmy najpierw poszerzyć ją nieco saperkami. Czołgając dostaliśmy się do niewielkiego 85

sklepionego pomieszczenia. Dno pokrywał gruz. Popatrzyłem z obawą na sufit. Cegły trzymały się tylko na słowo honoru. Miałem nadzieję, że kaski strażackie, które przezornie mieliśmy na głowach, zabezpieczą nas choć trochę. — Ładny pokój — mruknął pan Tomasz. — Ale nie widzę tu nigdzie wlotu do korytarza. — Szefie, jak się mogliśmy do tej pory przekonać, Rosjanie wznosząc Cytadelę i otaczające ją forty zawsze kierowali się zasadami symetrii... — Sugerujesz zatem, żeby tunelu poszukać na osi wejścia? Zamiast odpowiedzieć wbiłem saperkę w podłoże składające się z kawałków cegieł i ziemi naniesionej tu widocznie przez deszcze. Po godzinie przy wydatnej pomocy towarzyszy odsłoniłem sporą część ceglanej podłogi, znajdującej się blisko półtora metra poniżej obecnego poziomu. Przyłożyłem echosondę do muru, a potem do polepy. Milczała. — Nic z tego — mruknął szef. — A może spróbujemy teraz pod ścianą? — Skarbów zawsze szuka się w rogach pomieszczenia — zauważył jego siostrzeniec. — Nie szukamy w tej chwili skarbów, tylko przejścia — ostudziłem go delikatnie. Zabraliśmy się za rycie kolejnej dziury. Wkrótce nasze wysiłki zostały uwieńczone sukcesem. Spod warstwy ziemi i gruzu ukazał się niewyraźny jeszcze łuk. Pod nim równa warstwa cegieł wskazywała miejsce, gdzie znajdowały się zamurowane drzwi. Niebawem odsłoniliśmy większą ich część. — Wyłamywać cegły? — zapytałem z westchnieniem. Od twardego łomu porobiły mi się już odciski. — Piłą — zdecydował szef. Z ulgą wyjąłem piłę ultradźwiękową. Powietrze wypełnił jazgot, który wydawały z siebie torturowane cegły. Wyciąłem w murze niemal idealny prostokąt. Popchnąłem go mocno i wywrócił się w ciemność. Weszliśmy do kolejnego pomieszczenia identycznego jak pierwsze tyle tylko, że warstwa ziemi na podłodze była znacznie mniejsza. Pod ścianą znajdowały się resztki jakiegoś koryta. Szef popatrzył uważnie na ścianę od strony fosy. Widać w niej było szerokie zamurowane drzwi. — Stajnia? — zdziwił się. — Dlaczego mieliby ją zasypywać? Rozejrzałem się i po chwili wypatrzyłem wejście do kolejnego identycznego pomieszczenia. — Wentylacja nie działa — mruknąłem. Powietrze było dość duszne. Oświetliłem latarką wszystkie kąty i znalazłem wejście do dalszych pomieszczeń. Weszliśmy do wąskiego korytarza. Jak się okazało, prowadził w dwie strony. W prawo ciągnął się wzdłuż odkrytych już przez nas sal. W lewo schodziło się po kilkunastu schodkach na niższy poziom. Ruszyliśmy w tę stronę. Na dnie tunelu pojawiła się woda. Sięgała nam na szczęście tylko do kostek. Sufit wyglądał wręcz fatalnie, wiele cegieł wypadło. Nieoczekiwanie tunel znowu się 86

rozdwoił. Jeden korytarz zawracał w stronę Cytadeli, drugi prowadził w kierunku ulicy Międzyparkowej. Ruszyliśmy w stronę twierdzy. Po kilkunastu metrach zatrzymał nas zawał. Zawróciliśmy. Po przejściu kilkudziesięciu kroków stanęliśmy przed kolejnym zawałem. W stropie i ścianach tunelu spostrzegłem nawiercone otwory. — Wysadzili ten odcinek w powietrze podczas budowy trasy i Mostu Gdańskiego — zawyrokował szef. — Trzeba będzie sprawdzić w dziennikach budowy. — Sądzisz, wujku, że się zachowały? — zdziwił się Jacek. — To część dokumentacji technicznej, a ona podlega wieczystej archiwizacji. Oczywiście zdarzają się przypadki losowe, ale nie zaszkodzi jej poszukać. Przy okazji dowiemy się, gdzie po drugiej stronie szukać dalszego ciągu. Mogą tam być plany z naniesieniem tego typu niespodzianek. Wycofaliśmy się na powierzchnię. W pierwszym pomieszczeniu znowu ujęliśmy łopaty i starannie zasypaliśmy wlot do tuneli. Strop w korytarzu był już bardzo osłabiony, obawiałem się, że poszukiwacze skarbów, gdyby tam weszli, mogliby zginąć przysypani walącym się sufitem. — Co dalej? — zagadnął szef. — Spróbujemy po drugiej stronie ulicy Słonimskiego — zasugerowałem. — Ci kopiący wykop pod kable jeszcze tam chyba nie dotarli, ale nie zaszkodzi sprawdzić. Kiwnęli głowami. Zapakowaliśmy się do Rosynanta i pojechaliśmy. Na miejscu byliśmy po trzech minutach. — No to popatrzmy — mruknął szef. Znajdowaliśmy się w pobliżu skarpy. Nieco na lewo od nas, w dolince leżał nieduży budynek użytkowany przez Monar. Na prawo ulica Międzyparkowa wspinała się lekko do góry. Po jej drugiej stronie żółcił się wśród nagich krzaków budynek CEZAS-u. Nieco dalej zasłonięty przed naszym wzrokiem drzemał fort imienia Kusocińskiego. Na wprost przed nami drzewa wyznaczały koniec parku imienia Traugutta. Zaraz koło ulicy na sporym kawałku ziemi śnieg został odgarnięty. Widocznie rozpoczęto już prace nad kopaniem rowu, w pobliżu drogi przykuwała bowiem wzrok spora kupa żółtego piachu. Nawet stąd widać było, że piasek upstrzony jest odłamkami cegieł. Kawałek dalej stała betoniarka. Silnik pracował i bęben mieszający obracał się pomalutku. — Chcą wylewać beton? — zdziwił się szef. — Przecież jest za zimno. Jeśli w nocy chwyci przymrozek, to beton stężeje, ale potem będzie się kruszył. — Może to jakaś specjalna mieszanina? — wyraził swój pogląd Jacek. — Przecież zimą także prowadzi się niektóre roboty budowlane. To pewnie jakaś zaprawa mrozoodporna. Podeszliśmy do hałdy. Tuż za nią czerniał otwór wykopany łyżką potężnej koparki. — O rany! — jęknąłem. Koparka odsłoniła kawałek stropu z czerwonej cegły. W stropie ktoś wybił kilofem 87

dziurę. Nim zdążyliśmy powstrzymać Jacka zsunął się na dno wykopu i zajrzał do środka — Tu jest tunel — powiedział. — Biegnie prosto na południe. Zeszliśmy i my. Jak się okazało, ktoś zostawił w otworze lekką aluminiową drabinkę. Dostaliśmy się po niej do korytarza. Już na pierwszy rzut oka można było ocenić, że jest on kontynuacją chodnika badanego przez nas po drugiej stronie ulicy Słonimskiego. Poświeciłem latarką, ale promień nie dotarł do końca lochu. — Niedobrze — mruknąłem. — Co się stało? — zaniepokoił się pan Tomasz. — Nie podoba mi się to. Jeśli ktoś zszedł po drabince, to powinien być teraz tutaj. Wychodząc zabrałby ją ze sobą. — Chyba, że dźwigał skarby — uzupełnił ponuro Jacek. — Tak się obłowił, że strata jakiejś drabinki przestała mieć dla niego znaczenie. — Odpukaj w nie malowane drewno — zgromił go szef. A potem poświecił na podłogę. — No cóż — powiedział. — Ktoś tu był, to fakt. Pochyliłem się nad śladami odciśniętymi w mokrej glinie pokrywającej ceglaną zapewne posadzkę. — Co możemy o tym powiedzieć? — mruknąłem. — Ktoś tu wszedł, przeszedł się tam i z powrotem. W końcu wyszedł. — Może zatrzymał go mur i poszedł po narzędzia — zasugerował szef. — Widzę w tym naszą szansę. Ruszyliśmy naprzód świecąc latarkami. Nieoczekiwanie spostrzegłem, że do naszych trzech zajączków światła dołączył czwarty. Odwróciłem się gwałtownie. Koło drabinki stał z latarką w ręce Jerzy Batura. Wargi wykrzywiał mu wyjątkowo parszywy grymas. W drugiej ręce trzymał pistolet z tłumikiem. — No cóż — powiedział. — Przyszła koza do woza. Korytarz był pusty, a teraz stanie się waszym grobem. Jego oczy lśniły złowieszczym zimnym blaskiem. Nie żartował. — Co wam się wydaje — syknął — że tak łatwo likwiduje się moje podsłuchy? A kamerę wczepioną w żyrandol przegapiliście. Jesteście zbyt głupi, żeby żyć, ale mam nadzieję, że wasi następcy będą jeszcze głupsi. Ładny sobie grobowiec wybraliście, przestronny — omiótł ściany snopem światła. — Ciekawe, kiedy znajdą wasze ciała. Za tydzień czy za tysiąc lat... ale wiecie co, polubiłem was, dlatego chcę wam dać szansę. Nie zastrzelę was. Wyjmijcie wszystko z kieszeni. Posłusznie wypróżniliśmy kieszenie. Nie było w nich dużo, klucze od domu, portfele. — Twoja piła ultradźwiękowa — ponaglił mnie. 88

— Została w samochodzie. — Zdejmij kurtkę i obróć się — rozkazał. Wypełniłem jego polecenie. Dusiła mnie bezsilna wściekłość. Stał zbyt daleko, żebym mógł cokolwiek przedsięwziąć. — Dobra — mruknął. — Cofnijcie się dwadzieścia kroków. — Wypuść chociaż dzieciaka — poprosiłem. — Wiedział, czym ryzykuje — uciął krótko. — Ostrzegałem was. Cofnęliśmy się. Rozgarnął stos naszych rzeczy nogą i zabrał klucze. Rzucił je obojętnie koło drabinki. Zatknął za pasek mój łom. — Nie powiem wam „do widzenia”, bo już się raczej nie spotkamy — warknął. — Pozdrówcie ode mnie świętego Piotra. Wyszedł po drabince i wciągnął ją za sobą. Czekaliśmy w ciemności. Czy chciał napuścić do środka gazu? Czy może wrzuci granat? W obu tych przypadkach lepiej było nie stać w pobliżu wejścia. — Cofnijmy się — rozkazałem szeptem. W tym momencie usłyszałem z zewnątrz jęk podnośnika, a potem przez dziurę w stropie runęła do środka lawina płynnego betonu. Rzuciliśmy się do panicznej ucieczki. Beton był gęsty jak śmietana i niebawem zaklajstrował wlot i sporą część korytarza. — Udusimy się — jęknął Jacek. — Niewykluczone. Trzeba poszukać drugiego wyjścia — wydał dyspozycje szef. — Zgaście dwie latarki, mogą nam być jeszcze potrzebne. W świetle jednego reflektorka ruszyliśmy szybkim marszem naprzód. Po przejściu około 150 metrów korytarz skończył się zawałem. Sądząc po śladach zapadł się sufit. — Około 600 metrów sześciennych powietrza — mruknął pan Tomasz. — Nie jest źle. — Jest źle — zaprotestowałem. — Człowiek zużywa przy jednym wdechu 4 litry powietrza. W metrze sześciennym jest 1000 litrów, czyli na około 250 wdechów. Na godzinę człowiek robi ich około tysiąca... — Sto pięćdziesiąt godzin — szepnął Jacek. — Podziel to na trzech. — Dwie doby... — Teoretycznie. Zwróć uwagę na jeszcze jedno. Dwutlenek węgla jest gazem silnie duszącym. Wystarczy, że jego ilość w powietrzu wzrośnie z 0,3% do 0,4% i już nie da się tym oddychać. — Czyli ile czasu nam zostało? — zapytał chłopak. — Sześć godzin, może cztery. Wszystko zależy od tego, na ile świeże powietrze było w tym lochu, zanim zostaliśmy tu zasypani. 89

Beton zatrzymał się i powoli zaczął tężeć. — Może przekopiemy się, zanim nie stwardniał — zasugerował szef. — Nikłe szanse. Batura wlał tu całą betoniarkę. Kilka, może kilkanaście ton. Do powierzchni ziemi mamy jakieś cztery metry od stropu... Każdy komin drążony w tym półpłynnym paskudztwie natychmiast runie nam na głowy. Co schowałeś do tylnej kieszonki spodni, gdy Batura kazał wszystko wyrzucić na ziemię? — zapytałem Jacka. Wyjął małą szpachelkę. — Wydrapiemy dziurę w stropie? — domyślił się szef. — A potem przekopiemy warstwę ziemi. — W stropie nie damy rady — powiedziałem oświetlając półkoliście sklepiony sufit. — Od naszej strony łuku prawie nie widać zaprawy. Cegły stykają się krawędziami. Sądzę ponadto, że są to specjalne klinowate kształki służące do wznoszenia stropów. — Ściana — mruknął. — Jedyna droga, to przebić ścianę, a potem drążyć tunel ukośnie do góry. — Ile może być nad nami ziemi? — Sądzę, że cztery do sześciu metrów. Podszedłem do ściany nieco osłabionej już przez wilgoć. Rogiem szpachelki zacząłem wyskrobywać zaprawę. Po kilku minutach szef dołączył do mnie obok. Dłubał w murze podkówką widocznie oderwaną od podeszwy buta. Najtrudniej było wyjąć pierwszą cegłę. Oskrobaliśmy ją naokoło, ale trzymała się ciągle jeszcze tylną ścianką. Udało mi się wbić metalową rączkę szpachelki w szczelinę i stukając kawałkiem kamienia wyłamać tę cegłę. Z kolejnymi poszło już łatwiej. Jacek zmieniał co jakiś czas to mnie, to szefa. Wreszcie usunęliśmy dwadzieścia cegieł z pierwszej warstwy. Popatrzyłem na zegarek. Minęły już dwie godziny. Miałem nadzieję, że mur wzniesiono na podwójną cegłę. Jednak gdy z wielkim trudem wyłamaliśmy kolejną okazało się, że nasze nadzieje są płonne. Na szczęście jeszcze nie zaczęliśmy odczuwać skutków podtrucia dwutlenkiem węgla.

Rozdział jedenasty POGRZEBANI ŻYWCEM • BRAK TLENU • DRĄŻĘ SZYB • REANIMACJA • „REZYDENCJA POD ORŁEM” • TAJEMNICA WERSALKI • ARESZTOWANIE WROGA

Szarpałem mur z wściekłością. Nareszcie po wyjęciu cegły z trzeciej warstwy zobaczyłem tynk przesiąknięty czarną masą bitumiczną — zewnętrzne uszczelnienie lochu. Wydzierałem z muru kolejne cegły, a pan Tomasz i Jacek dzielnie mi sekundowali. Powietrze wolno, ale nieubłaganie stawało się coraz bardziej duszne. — Jak dorwę tego Baturę, to... — zazgrzytał zębami szef. Kolejna cegła potoczyła się na ziemię. Uznałem, że tyle wystarczy. Zacząłem ryć twardą glinę zwałową, otaczającą tunel. Popatrzyłem na zegarek. Mijało właśnie osiem godzin od naszego uwięzienia. Powietrze było już bardzo kiepskie, ale powinno wystarczyć jeszcze na jakieś cztery godziny. Ryłem w glinie i zrzucałem urobek na dół, a Jacek wraz z szefem odgarniali to wszystko na bok. Drążyłem szyb pionowo do góry. W ścianach zostawiałem zaczepy dla nóg. Wdrapałem się już dwa metry. Ręce odmawiały posłuszeństwa. Zeskoczyłem na dół i bez słowa wręczyłem Jackowi szpachelkę. Była już nieco pogięta, a jej ostre rogi zeszlifowały się na skutek tarcia o zaprawę. Wspiął się i podjął moją pracę. — Mamy jakieś szansę? — zapytał szeptem szef. — Nie wiem. Szyb jest na wysokości sufitu lochu. Jeszcze może cztery metry... — Jak radzą sobie na łodziach podwodnych? — Tam mają specjalne substancje pochłaniające dwutlenek węgla. Wtedy powietrza, które nie jest wtórnie skażone, starcza na znacznie dłużej — powiedziałem. — Cholerny Batura. Odpowie za usiłowanie zabójstwa z premedytacją. Wygarnąłem kolejną porcję gliny z szybu. 91

— A jak sprytnie zastawił na nas tę pułapkę... Szef wygarnął kolejną porcję ziemi. Godzinę później zmienił siostrzeńca. Chłopiec wyglądał raczej nie najlepiej. — Duszno — wychrypiał. — Ile się wspiąłeś? — Ze dwa metry. — Jeszcze dwa i będziemy na miejscu — szepnąłem. Wyobraziłem sobie naszą agonię. Powolne, być może trwające nawet kilka godzin, duszenie się z braku tlenu. Szef pracował szybko, z furią. Na chwilę przerwał kopanie i usłyszałem w ciemnościach pikanie telefonu komórkowego. — Nadal nie ma pola — powiedział i podjął pracę. Wiedziałem, co to oznacza. Od powierzchni dzieliło nas więcej niż dwa metry ziemi. Dla wytłumienia sygnału potrzeba było co najmniej trzech metrów gliny. Zmieniłem szefa. Oddychanie stawało się problemem. Przed oczyma zaczęły mi latać czerwone plamki. Skupiłem się i dłubałem w stropie jak oszalały. Oddechy moich towarzyszy stawały się coraz głośniejsze. Powolutku dusiliśmy się we trójkę. Wyjąłem swój telefon, ale poziom sygnału nadal był zbyt słaby. Zresztą do kogo niby miałbym zadzwonić? Minęła jeszcze godzina. Pan Tomasz i Jacek stali, schylając się tylko po to, żeby wygarnąć ziemię. Warstwa dwutlenku węgla sięgała już do pasa. Powietrze nad nim prawie nie nadawało się do oddychania. Zapaliłem zapałkę i powoli opuściłem ją w stronę dna szybu. Na poziomie wlotu do tunelu zgasła. Dwutlenek węgla odciął mnie od resztek powietrza w korytarzu. Gdy wyczerpie się to zawarte w kominie stracimy ostatnią szansę. I oto nieoczekiwanie poczułem pod palcami coś zimnego. Lód. Dotarłem do warstwy zamarzniętej ziemi, zatem od powierzchni dzieliło mnie nie więcej niż pół metra. Zajrzałem do korytarza. Szef trzymał w ręce wypaloną zapałkę. Ze smutkiem pokazał dłonią linię na wysokości połowy piersi. Wróciłem do szybu i z furią zaatakowałem sufit. Wreszcie solidny kawał zamarzniętej ziemi runął mi na głowę, a potem w dół. Przez otwór lało się ożywcze zimowe powietrze. Przez chwilę wentylowałem płuca, potem zbiegłem na dno szybu. Jacek łapał powietrze jak wyrzucona na brzeg ryba. Jego usta zrobiły się zupełnie sine. Złapałem go bez namysłu i powlokłem do szybu. Z niemałym trudem wypchnąłem go na powierzchnię ziemi i wróciłem po szefa. Gramolił się jakoś. Szło mu to wyjątkowo ciężko, nie mógł zapanować nad synchronizacją ruchów. Ująłem go pod pachy i z największym wysiłkiem popychając do góry wyciągnąłem na zewnątrz. Zaczerpnął parokrotnie powietrza. — On nie oddycha — wychrypiał. Obejrzałem się. Jacek leżał jak martwy. Natychmiast zastosowałem sztuczne oddychanie i masaż serca. Trzy wdechy i ucisk klatki piersiowej. Po chwili zaczął oddychać. Po dalszych kilku minutach otworzył oczy. Jęknął, a jego ciałem wstrząsnęły 92

dreszcze. Oddech znowu ustał. Natychmiast podjąłem reanimację. Pan Tomasz tymczasem dzwonił. — Karetka już jedzie — poinformował. Trzy uciśnięcia i wdech. Usłyszałem, jak szef wydaje komuś przez telefon polecenie, by natychmiast aresztować Jerzego Baturę, a potem zaczął mi pomagać. — Mam puls — powiedział. — Żyje. O Boże, ustał! „Erka” na sygnale zatrzymała się tuż koło nas. Wyskoczyli z niej lekarze. Zaraz założyli maskę z tlenem na twarz chłopca. Jeden z nich złapał urządzenie do wstrząsów elektrycznych i dotknął elektrodami klatki piersiowej, aby wymusić pracę serca. Zastrzyk z adrenaliny na pobudzenie... Wepchnęli go do karetki i podłączyli do aparatury. Po siódmym wstrząsie serce podjęło pracę. Oddech ustabilizował się. — Przeżyje? — zapytał szef. — Raczej tak. Co się tu stało? — Zatrucie dwutlenkiem węgla — powiedziałem. — Wszyscy trzej tak wyglądacie. Jacek otworzył oczy, ale spojrzenie miał błędne. — Proszę sporządzić obdukcje lekarską i taki opis stanu pacjenta, jaki jest potrzebny dla sądu — poleciłem. — A ja sądziłem, że to wyście go tak urządzili — mruknął lekarz. — Miał pecha znajdować się w naszym towarzystwie — westchnął szef. — Pawle, wysiądź i leć do Skorlińskiego. Baturę trzeba zamknąć w pudle jeszcze dzisiaj. Powiadomię rodziców Jacka i wezmę wszystko na siebie. Ucieszył mnie taki obrót sprawy! Zatrzymali się na chwilę i wyskoczyłem. Na szczęście nie odjechaliśmy daleko. Wróciłem do samochodu. Wóz nosił ślady nieudanych prób otworzenia. Widocznie Batura chciał dobrać się do naszego sprzętu. Wreszcie poradziłem sobie z zablokowanym zamkiem i pojechałem do miasta. Nadkomisarz Skorliński już na mnie czekał. Zreferowałem mu wypadki dnia. — Nieźle — gwizdnął. — Dostanie z pięć lat. — Najpierw trzeba go złapać. — Jesteśmy w trakcie ustalania adresu. To może potrwać do rana, o ile nie zadekował się w jakiejś melinie. — „Rezydencja pod Orłem” — rzuciłem odkrywczo. — Adres z przesyłki. Chyba ma tam apartament. — Racja! — aż skoczył na równe nogi. — Ściągnę ekipę i natychmiast wyruszamy. — A mogę zabrać się z wami? — Jasne. Tylko proszę bez samosądów. Po chwili wskoczyliśmy do nie oznakowanej nyski i ruszyliśmy przez miasto. Policjanci zakładali maski na twarze, a nadkomisarz wypisywał nakaz aresztowania 93

(jak zauważyłem miał kilka sztuk in blanco). Dwaj ochroniarze siedzący w portierni rezydencji na nasz widok wytrzeszczyli oczy. Nadkomisarz pokazał nakaz aresztowania. — Jest u siebie — wyjaśnił portier. — Ostatnie piętro. Szybkobieżna winda wyniosła nas na górę w kilka sekund. Na czoło wysunął się policjant uzbrojony w dubeltówkę. Dwoma wystrzałami zniszczył zamek, po czym wyłamując drzwi, zabezpieczone dodatkowo sztabą i łańcuchem, wdarliśmy się do środka. Nikt nie stawiał oporu. Rozgrzebane łóżko świadczyło o tym, że jego właściciel spał tutaj tej nocy. Pomacałem kołdrę. Była jeszcze ciepła. — Ptaszek wyfrunął z klatki — powiedział Skorłiński ze złością. — Wyfrunął tak szybko, że nie zabrał ubrania? — wskazałem spodnie i koszulę wiszące na oparciu krzesła. Wyjrzeliśmy na taras. Był pusty. Zresztą Jerzy nie mógłby zamknąć drzwi od zewnątrz. Cofnąłem się do mieszkania. Rozejrzałem się uważnie. Jeden kapeć porzucony w nieładzie koło wersalki... — Tam — wskazałem ręką. Wycelowali w mebel pistolety maszynowe, po czym nadkomisarz z rozmachem podniósł wieko. Jerzy w samych gatkach leżał wewnątrz skrzyni. Na widok wycelowanej w niego broni odłożył ściskany w ręce rewolwer. Wygramolił się i wtedy zobaczył mnie. W jego oczach błysnęła straszliwa nienawiść. — To ty żyjesz? — warknął. — Proszę wciągnąć te słowa do protokołu — powiedziałem spokojnie. — Masz prawo do adwokata, masz prawo nie odpowiadać na pytania — powiedział Skorliński wykręcając mu fachowo ręce. Skuł je kajdankami. — Ruszaj się, bydlaku. — Może się chociaż ubiorę? — zaskomlał. — Obejdzie się. Sąsiedzi, którzy wylegli gromadnie ze swoich mieszkań odprowadzali zdumionymi spojrzeniami Jerzego, który w samych slipkach, skuty kajdankami dreptał do windy. Ktoś nieśmiało zaklaskał. Zostaliśmy sami, ja i Skorliński, w pustym mieszkaniu. — Zaraz tu będzie ekipa zabezpieczająca — powiedział patrząc w zadumie na wiszące na ścianach obrazy. — Fałat, Kossak; sprawdzimy, czy nie figurują w wykazach rzeczy skradzionych. Trefnych raczej by nie trzymał u siebie w domu, ale nigdy nie wiadomo. Popatrzyłem w zadumie na szafę z ubraniami. Była otwarta, widocznie szukał w niej czegoś wieczorem i nie zamknął udając się do łóżka. — Coś mi tu nie gra — powiedziałem. — To wyraźnie ubrania dwu różnych ludzi. Skorliński popatrzył uważnie na wiszące wewnątrz sportowe garnitury uszyte 94

najwyraźniej na szczupłego, dość wysokiego człowieka, oraz na kilka ubrań wyraźnie przygotowanych dla kogoś nieco niższego i bardziej krępej budowy ciała. Dwie zmięte, najwyraźniej brudne koszule z jedwabiu rzucono w kąt na kupkę rzeczy do prania. — Może to łachy któregoś z jego pomagierów? — zaryzykował nadkomisarz. — Może — mruknąłem. W moim mózgu zaświtał pewien domysł. — No cóż, pójdę już — powiedziałem. — Trzeba kogoś wysłać, żeby zasypał dziurę, przez którą wyszliśmy. Jeszcze ktoś wpadnie i zrobi sobie krzywdę. — Zajmiemy się tym — obiecał. Była piąta rano. Chyba znowu brał przymrozek. Podreptałem pomalutku w stronę stacji metra. Niebawem nadjechał pierwszy o tej porze skład.

Rozdział dwunasty CZY WALDEMAR BATURA ŻYJE? • ROZWIĄZANIE SZYFRU• FORT KUSOCIŃSKIEGO • NARKOMAŃSKA MELINA • POGRZEBANY SAMOCHÓD • ARCHIWUM • BATURA WOLNY

Wszedłem do pokoju. Szef właśnie dokarmiał ptaki. — Co z Jackiem? — zapytałem. — Bez obaw. Już go wypisali. Godzinę temu wsadziłem go w pociąg do Łodzi. Nic mu już nie grozi. Dorwaliście Baturę? — Tak. W środku nocy wywlekliśmy go z kanapy. Nadkomisarz zaprasza nas do złożenia zeznań. — Już my drania pogrążymy. Ale, ale. Z twojej miny widzę, że to nie wszystko. Czyżbyś miał jeszcze jakieś informacje? — Tak. Było u niego trochę obrazów. Trzeba będzie rzucić na nie okiem. — Nie wykręcaj kota ogonem — huknął. — Jak wyglądał Waldemar Batura? — Brunet, raczej dość pospolita twarz, niewysoki, szeroki w barach. Dlaczego pytasz? — Od jego śmierci minęły trzy lata... — Mniej więcej trzy lata — potwierdził. — Czy jego syn przez tyle lat trzymałby w szafie jego garnitury? Szef aż przysiadł. — Co sugerujesz? — Wczoraj podczas rewizji widziałem, że połowa szafy jest zapchana garniturami wyraźnie nie należącymi do Jerzego. A obok leżały dwie brudne koszule na tego samego typu sylwetkę. Koszul do prania raczej nie trzyma się przez całe lata w szafie. — Sądzisz, że to możliwe? — Nie wiem. To pan znał go lepiej. Nie da się wykluczyć, że Waldemar Batura 96

upozorował swoją śmierć, by przejść na bandziorską emeryturę. Fałszywa tożsamość, operacja plastyczna... Jak mówię, to tylko domysł. — Byliśmy na jego pogrzebie. — To prawda. Ale nie widzieliśmy ciała. Dysponując jego pieniędzmi można było z powodzeniem upozorować własną śmierć i pogrzeb. Szef zamyślił się poważnie. — Jeśli żyje, to teraz, gdy Jerzy trafił do pudła, może wyjdzie z ukrycia — zasugerowałem. — Mimo wszystko, nie wierzę. To nie w jego stylu. — Czy nie był zawsze podstępny, przebiegły, słowem — nieuczciwy? Szef zadumał się tym razem na dłużej. — Nie mamy na razie dowodów. — Nie mamy. Poczekajmy, a może znajdą się kolejne poszlaki. Co będziemy dzisiaj robić? Szef wyjął z teczki kserograficzną odbitkę planu zagospodarowania przestrzennego parku Traugutta. — Zobacz sam — powiedział. — Naniosłem ołówkiem linię korytarza, który omal nie stał się naszym grobem. Popatrzyłem i kiwnąłem głową. — Prowadzi na południe. Celuje z grubsza w Lunetę Władymira. — Czekaj. Jak tyś to nazwał? — Luneta, czyli fort flankujący Władymira. Obok była przy Międzyparkowej Luneta Aleksiej, czyli obecny Fort imienia Kusocińskiego, dalej Luneta Paweł, Luneta Georgij i Luneta Siergiej. A nad Wisłą na północ od Cytadeli bateria nadbrzeżna. — Nic ci to nie mówi? Zamyśliłem się, po czym bezradnie wzruszyłem ramionami. — I ty chcesz zostać detektywem, o zgrozo, ty już jesteś detektywem! — jęknął pan Tomasz. — Pamiętasz co powiedział pan Jabłoński? Skrytki strzegą Siergiej, Georgij czyli Jerzy, i Paweł. — Jerzy Batura niczego już nie strzeże — zażartowałem. — Zbadaliśmy te forty na ile się dało i nie natrafiliśmy na skrytkę. — Może to tylko wskazówka. Jak się nazywa kolejny? — Po Lunecie Paweł? Luneta Aleksiej, czyli Fort Kusocińskiego przy Międzyparkowej. — Właśnie. Luneta Władymir nazywana jest od czasów międzywojennych Fortem Legionów. Jak widzisz, wskazówka jest jasna. Wymienione zostały umocnienia, w których nie ma skrytki. — Czyli trzeba przeszukać fort na terenie Międzyszkolnego Ośrodka Sportowego 97

przy Międzyparkowej. — Brawo. Pojedziemy? Pojechaliśmy. Zaparkowałem Rosynanta koło ośrodka, na wszelki wypadek zmieniłem kolor lakieru na zielony i tablice rejestracyjne na mołdawskie. Ostatecznie Batura mógł pozostawić na wolności jakichś wspólników. Weszliśmy przez obłażącą z farby furtkę i wdrapaliśmy się na zaczynający się zaraz po prawej stronie wał obronny. Z góry roztaczał się niezły widok. Budynek fortu artyleryjskiego leżał pośród pokrytych świeżym śniegiem kortów tenisowych. Po drugiej, zewnętrznej stronie wału głęboki, zarośnięty krzakami parów wyznaczał przebieg fosy przyporowej. — Ciekawe — mruknąłem patrząc na budowlę przypominającą płaski rondel. — Co cię zastanawia? — Nie wiem, czy zwrócił pan uwagę na ten budynek. Nie ma otworów strzelniczych. Pan Samochodzik przetarł okulary. — To istotnie zastanawiająca konstrukcja — powiedział. — Zwróciłeś uwagę, że tylko koło wywietrzników nosi jeszcze ślady czarnej bitumicznej masy identycznej jak ta, którą zabezpieczony był korytarz? — Tak. Widać tam czarne plamy. — Cały budynek fortu, z wyjątkiem kawałka przy bramie i wewnętrznego podwórka, był zasypany ziemią — powiedział szef spokojnie zakładając okulary. — Po co? — zdziwiłem się. — Och, na to pytanie nikt nie potrafi dać sensownej odpowiedzi. — Chwileczkę, a kiedy go odkopano? — W latach dwudziestych. I także nikt nie jest w stanie powiedzieć, w jakim celu. Taka sobie zagadka. Przez dłuższą chwilę stałem i chłonąłem widok. — Sądząc po stanie fosy przyporowej znaczna jej część została rozebrana — mruknąłem. — Zgadza się. Ale zachowały się znaczne partie zewnętrznej strony, która jest dla nas ciekawsza. Ruszyliśmy naprzód po koronie wału i niebawem znaleźliśmy schodki wiodące do fosy. Zeszliśmy nimi i znaleźliśmy się na niewielkiej betonowej grobli. Od strony ulicy Bonifraterskiej brzeg fosy zabezpieczał solidny mur gęsto upstrzony strzelnicami. Przeleźliśmy przez barierkę i ciężko zeskoczyliśmy na dół. — Erozja wałów musi być znaczna — zauważyłem. — Niech pan zwróci uwagę, że otwory strzelnicze są częściowo zasypane, a przecież dawniej musiały znajdować się co najmniej metr nad ziemią. Kiwnął głową. Od strony fortu zniszczono kazamaty, wybierając cegłę. Obecnie 98

wzgórze nie nosiło prawie śladów działalności ludzkiej. Wyszukałem odpowiedni otwór i weszliśmy do tuneli. Zaświeciłem latarką pod nogi i aż gwizdnąłem. — A niech to szlag... — wyrwało mi się. Ziemię pokrywały zużyte igły i strzykawki. — Narkomańska melina — zawyrokował szef. — Uważaj, żeby się nie pokłuć. HIV murowany. Ominęliśmy niebezpieczny śmietnik. Głębiej było prawie czysto. — Gdzie poszukamy najpierw? — Możemy sobie darować całą tamtą część — pan Tomasz machnął ręką w kierunku północnym. — Poszukamy na osi mostku... — Mostku? — zdziwiłem się. — W czasach gdy ta twierdza funkcjonowała, nie mogło tu być takiej betonowej grobli — wyjaśnił. — Sądzę, że albo był tu ceglany mur z korytarzem w środku, albo, co bardziej prawdopodobne, przerzucono lekki metalowy mostek. Zagłębiliśmy się w niski i paskudnie cuchnący chodnik. Tunel zatoczył coś w rodzaju łuku i znaleźliśmy się w ciasnym pomieszczeniu. — Ceglana grobla — ucieszyłem się. — Teraz zalana cementem. W stronę fortu ciągnął się niski chodnik. Jego sufit podparty był sporą ilością kijów. — Nie ma sensu pchać się w tę dziurę. Jest dostęp od drugiej strony — szef ostudził moje zapędy. — W drugą stronę! Poświeciłem. Na osi faktycznie znajdował się wlot do korytarza minerskiego. Zasłoniętego kilkunastoma deskami. Za nimi paskudnie powybrzuszany sufit groził w każdej chwili zawaleniem. Dwadzieścia metrów dalej kończył się zawałem. — Tędy i tak nikt nie wlazł — zauważyłem. — No to w drogę — popchnął mnie w stronę wejścia. — Poszukamy wlotów do chodników minerskich na południowej ścianie fosy. Przeszliśmy przez jeszcze jeden wąski korytarzyk. Kazamaty po tej stronie zalane były wodą. Wprawdzie po wierzchu ścięta była lodem, ale po przedwczorajszej odwilży nie mogliśmy być pewni jego wytrzymałości. Po chwili wahania ruszyłem łamiąc tafle na kawałki, a szef wycofał się na powierzchnię. Przeszedłem przez mniej więcej dwadzieścia pomieszczeń, nigdzie nie natrafiając na wyloty tuneli. Wprawdzie we wszystkich ścianach od południowej strony znajdowały się nisze, ale przykładana echosonda milczała. Wreszcie stwierdziwszy, że dalsze pomieszczenia odcina zawał, wynurzyłem się na światło dzienne. Buty przemokły mi oczywiście na wylot, podobnie jak spodnie do kolan. — I co? — zapytał szef. — Chyba były jeszcze jakieś pomieszczenia tam — wskazałem gestem koniec fosy i przebiegającą tuż za płotem linię tramwajową — ale są zasypane. 99

Pan Tomasz zamyślił się. — Chodź, to pokażę ci pewną ciekawostkę — uśmiechnął się. Przeszliśmy przez wał i po jego drugiej stronie znaleźliśmy sporą bramę prowadzącą do ukrytych w nim pomieszczeń. Weszliśmy kilkadziesiąt kroków, mijając stare wieszaki wyrzucone z jakiejś szatni, i szef zapalił latarkę. Jej światło wyłuskało z ciemności samochód, a raczej jego smętne pozostałości. Karoseria przerdzewiała na wylot, szyby zniknęły, podobnie jak koła. W miejscu silnika widać było jakieś przerdzewiałe elementy. — Przedwojenny fiat — zawyrokowałem. — Ciekawe, kto go tu schował i w jakich okolicznościach. — Ciekawe — mruknął szef. — Szkoda, że już nigdy się tego nie dowiemy. Może został ukryty przed Niemcami podczas okupacji, a może przed Armią Czerwoną. Po kilku latach stania w tak wilgotnym lochu nie nadawał się do niczego. Wymontowano to, co mogło się jeszcze przydać, a reszta została... Wycofaliśmy się. Zeszliśmy na dół i wzdłuż martwych kortów tenisowych ruszyliśmy do wejścia. Szef niespodziewanie zakręcił w kierunku budynku fortu artyleryjskiego. Poszedłem za nim. Zatrzymaliśmy się przed wejściem. Wewnątrz mieściło się archiwum Warszawskiego Okręgu Wojskowego. — Wejdziemy? — zaproponowałem. Kiwnął bez przekonania głową. — Wejść możemy, ale to nic nie da. Nasz złodziejaszek nie mógł penetrować strzeżonego obiektu wojskowego. Wygrzebałem z kieszeni upoważnienie od pułkownika Kozłowskiego. Po chwili dzwonienia otworzył nam jeden z pracowników. — Chcielibyśmy rzucić okiem na podziemia — powiedziałem wręczając mu upoważnienie. — Zapraszam — kiwnął głową. Otworzył boczne drzwi. Przeszliśmy przez salę zastawioną setkami regałów. Piętrzyły się na nich tysiące teczek pokrytych kurzem. Wzdrygnąłem się mimo woli. Pan Samochodzik zauważył to. — Tobolsk ci się przypomina — zauważył. — Właśnie. Doszliśmy do maleńkiej klatki schodowej i po kamiennych stopniach zeszliśmy do piwnic. Loch obiegał fort dookoła. Był zupełnie pusty. Przykładałem w kilku miejscach echosondę do ścian i podłogi, ale wszędzie buczała tylko cicho. Echo wskazywało, że otaczające nas mury są lite, nie kryją wewnątrz pustych przestrzeni ani innych niespodzianek. W ostatnim pomieszczeniu znaleźliśmy klapę w podłodze. Uniosłem ją i poświeciłem. Schodki prowadziły prosto w wodę. Prawdopodobnie był tu kiedyś 100

jeszcze jeden poziom, obiegający fort korytarz, i wejścia do tuneli prowadzących poza umocnienia. Jednak poziom wód gruntowych się podniósł, a może przestał działać system odwadniający tę część skarpy, tak czy owak tunele uległy zalaniu. — Tak oto w naszym ręku zerwała się jeszcze jedna nić — powiedział szef, gdy znowu przez archiwum wychodziliśmy na zewnątrz. — Pozostała nam tylko Luneta Władymir. — Fort Legionów — mruknąłem i zatrzymałem się tknięty nagłą myślą. — Szefie, szyfr! — Szyfr? — Siergiej, Georgij i Paweł — legioniści. — Fort Legionów — mruknął w zadumie. — Trzy pierwsze imiona to informacja, wśród jakich legionistów szukać. Ostatni człon szyfru to wskazówka. — Niewykluczone — mruknął. — Sądzisz więc, że chodzi o Fort Legionów? — Jestem tego pewien. — Za szybko i zbyt pochopnie wyciągasz wnioski — powiedział w zadumie. — Myślałem nad tym szyfrem. Skoro w razie czego miał być przekazany prezydentowi Mościckiemu, to wskazówka jest bardzo mętna. Przeszukanie fortu to sporo roboty... — Mogli być jakoś wcześniej umówieni. Na przykład podchorąży Mróz typował kilka skrytek, a szyfr wskazywał jedną z nich, orientacyjnie, bo szczegóły były znane obu... — Zaczekaj. Twoje rozumowanie jest nie do przyjęcia. Po pierwsze przed wojną nie mogli typować żadnych skrytek, bo nie wiedziano, niemal do samego końca, że do wojny dojdzie. — A przemówienie ministra Becka z 5 maja 1939 roku? Mówił wyraźnie, że nie będzie pokoju za wszelką cenę... — Zgoda. Przyjmijmy, że rozważano możliwość wybuchu konfliktu zbrojnego. Sprawność ewakuacji FON-u i rezerw złota wskazuje, że były przygotowane plany, instrukcje... Niemcy wkraczają, my wywozimy. Z pewnością nie planowano ukrywania niczego w Warszawie, a jeśli nawet, to przecież nie w fortach mogących w razie czego posłużyć jako obiekty bezpośrednich działań wojennych. Poza tym chcę ci przypomnieć, że Mróz wrócił do Warszawy, bo nie mógł się przebić na południowy wschód. Decyzję podjął sam albo wraz z tajemniczym Siwym... Skrytka, którą wyszukali w starych fortach, była improwizowana. — Dlaczego więc podał taką wskazówkę? I dlaczego do wiadomości prezydenta. Pan Tomasz zamyślił się. — Prezydent widocznie wydał mu się osobą najbardziej godną zaufania. Z drugiej strony, mógł wierzyć, że po odzyskaniu niepodległości będzie to człowiek dysponujący 101

odpowiednią władzą, by w razie czego nakazać rozebranie fortu cegła po cegle. — Fort Legionów — mruknąłem. — Trzeba by poszukać jakiegoś historyka wojskowości. Może będzie coś wiedział o Siwym. Może żyją potomkowie, mający dokładniejsze dane. Szef wyjął z kieszeni telefon komórkowy. Otworzył notesik. — Dział ogłoszeń? Chciałbym zamówić na jutro... bardzo mi zależy, ogłoszenie następującej treści: Poszukuję wszelkich osób mogących rzucić światło na losy oficera Wojska Polskiego, a później Armii Krajowej, o pseudonimie Siwy. Chwilę jeszcze uzgadniał szczegóły, a potem schował telefon do kieszeni. — Na piętnastą jesteśmy umówieni u Skorlińskiego — przypomniałem. — No to żegnaj, Forcie Legionów, do poniedziałku — westchnął szef. — Znowu tracimy sporo czasu. — Jutro sobota — pocieszyłem go. — Przepracuję ten weekend. — Na ciebie zawsze można liczyć — uśmiechnął się. *** Niestety nadkomisarz Skorliński miał dla nas fatalne wiadomości. — Jerzego Baturę zwolniono za kaucją — powiedział na powitanie. Zatkało mnie. — Wypuścili niedoszłego potrójnego mordercę? — Cieszy się dobrą opinią, ma bardzo kiepski stan zdrowia, obiecał nie oddalać się z miejsca zamieszkania. Niestety ekspertyza obrazów wykazała, że wszystkie są „czyste”, nie figurują w katalogach skradzionych. — No ładnie — mruknąłem. — Jak kogoś zabije, to dopiero go przymkniecie? — Nie ja go wypuściłem — powiedział Skorliński z naciskiem. — Przepraszam — zreflektowałem się. — Co robić? — zastanowił się Pan Samochodzik. — Jeśli do tego stopnia uwierzył w swoje bandziorskie powołanie, że zabrał się za mordowanie ludzi, to może grozić nam niebezpieczeństwo... Przymknąłem oczy, żeby nie zdradzić się rozbłyskiem. — Mimo wszystko, poproszę panów o złożenie zeznań. Postawimy drania przed sądem, mogą się przydać. — A właśnie. Kiedy proces? — zainteresował się pan Tomasz. — Szybko. Za osiem miesięcy — powiedział nadkomisarz. — Normalnie czeka się półtora roku — dorzucił widząc nasze zdumione i rozwścieczone miny. — Kryzys państwa — mruknął szef.

Rozdział trzynasty WSPINACZKA SZYBEM TECHNICZNYM • NOCNY WIDOK STOLICY • TOTALNA DEMOLKA • ZNAK ZORRO • SPOTKANIE Z SIWYM • DZIEJE KONSTANTINASA ČIURLIONISA

Zapaliłem latarkę i w jej świetle rozwinąłem schemat przyłączeń elektrycznych. Przeglądanie było trudne, leżałem bowiem w kamionkowej rurze o siedemdziesięcioce ntymetrowej średnicy, a nad moją głową biegła gruba jak snopek wiązka kabli. Pomimo że były izolowane płynące w nich napięcie stawiało mi włosy na głowie. — Teraz w prawo — mruknąłem. Niebawem dotarłem do studzienki rewizyjnej. Omiotłem ją dokładnie latarką, zanim zdecydowałem się do niej wpełznąć. Ceglany kanał biegnący w prawo zabezpieczała krata. Zapięta była na solidną kłódkę. Zbadałem, czy nie podczepiono do niej alarmu, ale wydawała się czysta. Z kieszeni wyłowiłem agraę i po minucie dalsza droga stała otworem. Wpełzłem do kanału technicznego i niebawem dotarłem do pierwszego szybu. Popatrzyłem na plan. Czwarty zaznaczony miałem krzyżykiem. Uśmiechnąłem się i przyśpieszyłem tempo czołgania się. Wreszcie znalazłem czwarty szyb. Miał około metra średnicy i ponad sześćdziesiąt metrów wysokości. Ruszyłem w górę zapierając się kolanami i łokciami. Solidne zaczepy do kabli bardzo ułatwiały mi wspinaczkę. Godzinę później zmęczony zatrzymałem się w połowie wysokości szybu. Pot lał się ze mnie ciurkiem. Zaparłem się solidnie i ciężko oddychałem. Usiłowałem sobie wyobrazić, co by się stało, gdybym spadł. Ruszyłem znowu do góry. Nogi bolały mnie coraz bardziej, ale nie mogłem się wycofać. Zresztą do celu miałem już niedaleko. Wreszcie dotarłem na miejsce. Szyb od góry zabezpieczała solidna krata, znowu zamykana na kłódkę. Raz jeszcze posłużyłem się agraą. Podniosłem parzącą od mrozu przeszkodę i wypełzłem na oszroniony dach. Cudowna zimowa noc. Nad głową płonęły mi gwiazdy. Wokoło rozciągał się wspaniały widok. Na południu majaczył mój rodzinny Ursynów, na 103

północy widziałem czerwone światełka na Pałacu Kultury i Nauki. Dzięki płonącym latarniom ulice sprawiały wrażenie długich sznurów pereł. Gdzieniegdzie w oknach paliło się światło. Pisarze lub poeci przy pracy. Błękitna poświata zdradzała namiętnych telewidzów oglądających program do końca. — „Rezydencja pod Orłem” — mruknąłem. — Niegłupio byłoby tu zamieszkać. Jedyny problem stanowi cena powierzchni mieszkalnej. Na jeden metr kwadratowy musiałbym pracować pół roku... Popatrzyłem na leżące niżej tarasy widokowe i skierowałem się w stronę niedużego ceglanego komina. Zajrzałem do środka. Na szczęście Jerzy nie napalił w nim tego wieczoru. Przebrałem się w kombinezon i zsunąwszy się bezszelestnie, stanąłem nogami na solidnym żeliwnym szybrze. Bez większych problemów wymontowałem go i wypchnąłem na dach. Opuściłem się jeszcze kawałek niżej i wylądowałem w palenisku. Na szczęście wygasłym. Depcząc węgle drzewne wyczołgałem się do salonu. Metodycznie penetrowałem wszystkie pomieszczenia. Kuchnia, łazienka, nieduża biblioteczka, pokój, salon, wreszcie sypialnia, którą miałem już okazję poznać. Jerzy leżał na łóżku i spał snem sprawiedliwego. Wyjąłem z kieszeni mały zbiorniczek z gazem usypiającym i niewielką maskę przeciwgazową. Uruchomiłem spust, a sam na wszelki wypadek cofnąłem się do salonu. Po dziesięciu minutach wszedłem do sypialni. Za pomocą czterech par kajdanek starannie przykułem wroga do łóżka. Otworzyłem okno, aby gaz mógł się ulotnić. Wyjąłem bryłę specjalnego silikonu i odcisnąłem w nim opuszki wszystkich palców śpiącego. Przeszedłem do kuchni. Odciski zalałem specjalnym kauczukiem i odczekałem piętnaście minut. Wreszcie odkleiłem je ostrożnie od formy i nakleiłem na swoje rękawice. Wtarłem w nie odrobinę specjalnego tłuszczu, a potem przycisnąłem na próbę palec wskazujący do szyby. Odbił się piękny wyraźny odcisk palca. Tyle tylko, że nie mój, a Jerzego Batury. Wróciłem do sypialni. Gaz już wywietrzał. Nieoczekiwanie wróg obudził się. Szarpnął się w więzach, ale plaster, którym zalepiłem jego usta, skutecznie uniemożliwił mu popisy wokalne. Spojrzał na mnie dzikim wzrokiem. Oczywiście miałem maskę, ponadto żeby zupełnie zmienić kształt twarzy wsadziłem pod nią kilka starych gałganów. Pokazałem mu paskudny nóż o długiej klindze. W ciemności ostrze zalśniło ponuro. Następnie zacząłem metodycznie, ale po cichu demolować mieszkanie. Pozdejmowałem wszystkie obrazy i pod jednym z nich znalazłem sejf. Spróbowałem otworzyć go na słuch, ale niestety sztuczka widziana na filmach o gangu Olsena nie powiodła się. Poprzewracałem meble, powyrzucałem książki z biblioteczki. W kuchni za zlewem znalazłem skrzynkę z narzędziami. W szafce była też dwulitrowa butelka Smirnoffa. Wróciłem do sypialni. Starannie polałem powalonego wroga wódką, a potem walcząc z obrzydzeniem zapaliłem papierosa wyjętego z paczki leżącej na 104

stoliku. Paliłem i patrzyłem na Jerzego bez słowa. Zauważyłem z satysfakcją, że oczy otwierają mu się szeroko w skrajnym przerażeniu. Cóż, oczekiwanie na egzekucję jest ponoć gorsze niż sama egzekucja. „To jednak tchórz” — pomyślałem. — „Zgrywa wielkiego gangstera, a gdy przyjdzie co do czego robi pod siebie ze strachu”. Szarpnął się w więzach, ale pogroziłem mu palącym się papierosem i spokorniał. Zauważyłem, że chce coś powiedzieć. Odkleiłem mu plaster. Bluznął straszliwą wiązanką, więc zakleiłem go z powrotem. Popatrzyłem na zegar ścienny. Czwarta rano. Pora iść. Wziąłem pilota do telewizora i ustawiłem na „jedynkę”. Ekran był ciemny. Brak emisji. Nastawiłem dźwięk na pełen regulator. O szóstej rano ryk telewizora sprowadzi na miejsce ochronę. Wyjąłem z kieszeni nóż i wyskrobałem na ścianie wielką literę „Z”. Czy to moja wina, że Zorro był jednym z bohaterów mojego dzieciństwa? W wazonie stały cztery róże. Złamałem trzy z nich. Miałem nadzieję, że zrozumie ten znak: ostatnie ostrzeżenie. Zadowolony wycofałem się tą samą drogą: przez kominek na dach. Założyłem z powrotem ruszt. Miałem nadzieję, że nikt nie odkryje mojej drogi. Mogła się jeszcze przydać, poza tym chciałem sprawić wrażenie, że tajemniczy wróg uderzył znienacka w sam środek pilnie strzeżonej twierdzy i bez śladu się ulotnił. Z plecaka wyjąłem paralotnię. Zapiąłem uprząż i strzepnąłem czaszą, by wypełniło ją powietrze. Powiał wiatr i uleciałem. Wicher gnał mnie prosto na północ. Upajałem się mroźnym powietrzem. Pode mną przesuwał się Mokotów. Dziesiątki niewielkich domków i zbudowanych po wojnie kamienic, w lecie tonących w zieleni, teraz przysypanych śniegiem. Znosiło mnie nieco w lewo. Nieoczekiwanie zamajaczyła pode mną rozległa ciemna przestrzeń — Pola Mokotowskie. Tam gdzie światło księżyca odbijało się w świeżym śniegu, powstawał dziwny, nienaturalnie wyglądający poblask. Oświetlone jasno puby i kłębiący się koło nich ludzie... Zakręciłem łagodnie i złapałem prąd wznoszący. Mignęły w dole otulone śniegiem drzewa i podświetlony dyskretnie gmach Biblioteki Narodowej. Z góry budynek wydawał mi się niewielki, ale w jego wnętrzu spoczywało przeszło pięć milionów książek. Leciałem teraz niemal dokładnie na wschód cały czas nabierając wysokości. Przemknąłem nad gmachem Głównego Urzędu Statystycznego, wzniesionym na planie litery Y. Trochę opadłem, ale bezpiecznie udało mi się ominąć akademik Politechniki — Riwierę. Przeleciałem nad placem Unii Lubelskiej i nieoczekiwanie znalazłem się nad Łazienkami. Daleko po prawej stronie mignął mi biały budynek Belwederu. Park u podnóża skarpy spał w okowach mrozu, ale budynki były ładnie oświetlone. Rozpoznałem Biały Domek — małą piętrową willę, w której Stanisław August Poniatowski trzymał swój harem. Z kolei ujrzałem okrągłą rotundę Wodozbioru, 105

a potem pałac przycupnięty na wyspie. Delikatnie ściągnąłem linki. Znowu nabierałem wysokości. Zamek Ujazdowski był ciemny, na szczęście leciałem wysoko i nie wpadłem na niego. Złapałem wiatr południowy. Przesuwały się w dole pałacyki na Trakcie Królewskim. Wytracałem stopniowo wysokość, ale nad placem Trzech Krzyży znowu złapałem prąd wznoszący. Zaobserwowałem ciekawą prawidłowość. Nad terenami nie zabudowanymi opadałem w dół. Nad zwartą zabudową wznosiłem się do góry. Widocznie w mieście występowanie ciepłych prądów wznoszących związane było z ucieczką w atmosferę ciepła z centralnego ogrzewania. Przepłynęła pode mną rotunda kościoła. Muzeum Narodowe zostało z boku i już byłem nad Krakowskim Przedmieściem. Przeleciałem koło wysokiej wieży kościoła Świętego Krzyża, pod drugiej stronie ciemniał dziedziniec Uniwersytetu. W kilka minut później zostawiłem za sobą Pałac dawniej Namiestnikowski, obecnie Prezydencki. Minąłem siedzibę naszego ministerstwa i wyrosła przede mną góra świateł — Stare Miasto. Znowu zacząłem opadać. Wyminąłem o włos dzwonnicę kościoła Świętej Anny i wykorzystując przerwę w zabudowie skręciłem nad Wisłę. Zamek Królewski był ładnie oświetlony, przez chwilę znalazłem się w blasku reflektora, ale chyba na szczęście nikt mnie nie zauważył. Leciałem wzdłuż Brzozowej. Wiatr ustał. Wykonałem łagodny zwrot i opadłem u podnóża staromiejskiej skarpy na tak zwanej Gnojnej Górze. Stok był dość stromy, zaplątałem się w jedwab i zjechałem aż na sam dół. Wstałem i otrzepałem się ze śniegu. Pomyślałem, że mam dużo szczęścia. Sto lat temu w tym miejscu znajdował się gigantyczny śmietnik funkcjonujący tu nieprzerwanie od XIV wieku. Z drugiej strony sto lat temu nie wylądowałbym w tym miejscu na paralotni. U podnóża skarpy złapałem nocny autobus. Godzinę później zapadłem w sen we własnym łóżku. Obudził mnie natarczywy dźwięk telefonu. — Daniec, słucham — rzuciłem zaspanym głosem w słuchawkę. — Witaj, mój drogi — usłyszałem głos szefa. — Pakuj się do Rosynanta i wpadnij po mnie. — Coś się stało? — Namierzyłem Siwego. Wyobraź sobie, człowiek, który składał numer z naszym ogłoszeniem zadzwonił i powiedział, gdzie mogę go znaleźć. — To on żyje? — zdziwiłem się. — Wspaniale. Zaraz będę. Wsiadłem do wozu i ruszyłem z kopyta. Po drodze minąłem „Rezydencję Pod Orłem”. Przed budynkiem parkowały dwa policyjne radiowozy. Uśmiechnąłem się lekko. Wyobraziłem sobie, jak policyjni technicy zdejmują dziesiątki odcisków palców z wywróconych mebli i znajdują tylko odciski Jerzego. Pan Tomasz czekał na mnie przed domem. 106

— Gdzie znajdziemy Siwego? — zapytałem. — W Markach — wyjaśnił ochoczo. — Dzwoniłem do ciebie koło jedenastej. Spałeś już? — Załatwiałem pewną nie cierpiącą zwłoki sprawę — wyjaśniłem starając się zachować kamienny wyraz twarzy. — Jakie to sprawy mogłeś załatwiać po nocy? — zdziwił się Pan Samochodzik. Widać było, że myśli intensywnie. Nagle jego twarz ściągnęła się strachem. — Zabiłeś go? — zapytał ostro. — Nie — wyjaśniłem spokojnie. — Zdemolowałem mu tylko mieszkanie. Zostawiłem znak, że to ostatnie ostrzeżenie. Po chwili wahania szef uśmiechnął się z aprobatą. Jechaliśmy dłuższą chwilę, a ja opowiadałem szczegóły wyprawy szybem technicznym. Wjechaliśmy do Marek, a potem skręciliśmy w ulicę Čiurlionisa. Opowiedziałem, jak polałem wroga wódką. — Oko za oko — mruknął. — Ale będzie kłopot z policją. — Nie sądzę. Zrobiłem to tak, żeby wyglądało na robotę psychopaty. — Zatrzymaj tutaj — pan Tomasz wskazał mi bramę. — Prywatny zakład opieki psychiatrycznej — przeczytałem zdumiony tabliczkę na furtce. — Tu znajdziemy Siwego. A oto i mój rozmówca. Koło bramy stał wysoki starzec o szlachetnych rysach twarzy. — Alojzy Bąk — przedstawił się podając nam rękę. — Chcieli panowie zobaczyć się z Siwym. — Czy on...? — wskazałem furtkę. — Tak. Przebywa tu pod opieką sióstr. Niewiele da się dla niego zrobić. Niestety. — Niech pan o nim opowie — poprosiłem. — Nigdy nie wyszedł z lasu. Zabijał komunistów do 1956 roku. Złapali go, uznali za całkowicie obłąkanego i umieścili w Tworkach. Po 1989 roku wyciągnąłem go i przeniosłem tutaj. Ma tu znakomitą opiekę. Byłem żołnierzem w jego oddziale — powiedział po chwili. — Ale mnie zgarnęło UB w 1953 roku. Czekałem na KS. Uratowała mnie śmierć Stalina. Zadzwonił. Z domu wyszła siostra. Rozmawiał z nią przez dłuższą chwilę. Wreszcie mogliśmy wejść. — Jest spokojny — powiedziała siostra — ale proszę go nie denerwować. Nasz przewodnik gdzieś zniknął. Siwy siedział na ławce w niewielkiej oranżerii. Nie wiem, jak wyglądał w kwiecie wieku, ale teraz faktycznie był siwy. Miał siwe włosy, siwe wąsy i siwe oczy. Na nasz widok ożywił się lekko. — Czym mogę służyć? — zapytał. Jego głos brzmiał nieoczekiwanie młodo. 107

— Chcemy rozwikłać pewną zagadkę sprzed pół wieku — powiedziałem. — Zagadkę Siergieja, Grigorija i Pawła. — Georgija — poprawił mnie machinalnie. — Kim jesteście? Jak trafiliście na mój trop? O tym, że ukrywałem to złoto, wiedziało tylko trzech... — Pan Jabłoński zapewne prosiłby o przesłanie pozdrowień, gdyby wiedział, że dojdzie do naszego spotkania — uzupełnił szef. — To on żyje? — zdziwił się. — Gdzie go spotkaliście? — Mieszka w Karlskronie, w Szwecji — wyjaśnił pan Tomasz. Pokazaliśmy nasze legitymacje. Staruszek przeciągnął się leniwie. — Ciekaw jestem, do jakich wniosków doszliście. Skoro poznaliście szyfr... — Skarb jest ukryty w Lunecie Władymir, czyli w Forcie Legionów — wypaliłem. Uśmiechnął się lekko. — Powiedzmy — mruknął. — A gdzie konkretnie? Zaskoczyło mnie to pytanie. — W tunelu minerskim — zasugerowałem. — Od południa. W korytarzu, który został połączony z chodnikiem prowadzącym aż na Stare Miasto. — Skąd wiecie, że od południa? — zdziwił się. — Jabłoński miał kompas. Reszty sami się domyśliliśmy. — Co za gnida — uśmiechnął się staruszek z uznaniem. — Wobec tego wiecie panowie wszystko. — Gdzie znajduje się wejście do tunelu? — spytał szef. Siwy uśmiechnął się przebiegle. — W Forcie Legionów w studni pod salą numer sześć. Ale dojść można tam tylko od Cytadeli. Przy ulicy Krajewskiego jest zakopany w ziemi budynek. Z niego korytarz prowadzi na południe do fortu. Nie ma połączenia z nadziemną częścią. Studnia prowadzi na poziom minus trzy. Tam zaczyna się korytarz, w którym zmuszeni byliśmy ukryć skarby. — Tunel od Krajewskiego uległ przerwaniu w wielu miejscach — powiedziałem. — A od drugiej strony? — Wysadziłem w powietrze. Własnymi rękami — uśmiechnął się chytrze. — Jeśli będziemy znali miejsce, gdzie się zaczynał, to łatwiej będzie nam go odnaleźć. — To było na jednej z posesji przy ulicy Brzozowej. Niestety była noc, a jechaliśmy ze zgaszonymi światłami. — Ulica Brzozowa — mruknął szef. — Że też nie wpadłem na to wcześniej! Przecież Jabłoński czuł zapach śmietnika. — Słusznie, śmierdziało tam nieprzeciętnie — Siwy uśmiechnął się kącikami ust. — Upiorny fetor. — Co ma ulica Brzozowa do śmietnika? — zdziwiłem się. 108

Siwy ponownie się uśmiechnął. — Tam, gdzie teraz ciągnie się ulica Bugaj oraz zielenią trawniki, przed wojną było wielkie wysypisko śmieci. Wszystko strasznie cuchnęło, latały szczury wielkie jak koty, a w slumsach żyli ubodzy robotnicy, włóczęgi i alkoholicy. — Gnojna Góra! — palnąłem się w głowę. Ulica Brzozowa zaczynała się tuż koło jej stoku. — Też sobie panowie znaleźli miejsce — mruknąłem. Wzruszył ramionami. — Macie już wszystkie wskazówki. Idźcie po swoje złoto. Wyjął spod ławki notatnik. — Chcę naszkicować tę jarzębinę — wskazał ołówkiem. — Dokończyć pracę Konstantinasa Čiurlionisa? — zagadnął szef. Siwy uśmiechnął się zażenowany. — Tak jakby. Ale z miny pańskiego współpracownika dedukuję, że nigdy nie słyszał o tym wielkim człowieku. — Ukończył historię sztuki — wziął mnie w obronę szef. — Ale poziom nauczania bardzo teraz spadł. — Kim był ten człowiek o egzotycznie brzmiącym nazwisku? — zaciekawiłem się. — Był warszawiakiem z wyboru. Urodził się w Druskiennikach na Litwie w 1875 roku w rodzinie nauczyciela muzyki — zaczął opowieść Siwy. — Był jeszcze chłopcem, gdy dostrzeżono jego talent. Gdy przybył do Warszawy miał za sobą cztery lata spędzone w słynnej orkiestrze pugańskiej. Pod okiem doświadczonych muzyków przeszedł tam surową szkołę, ucząc się czytania nut i wykonywania najtrudniejszych utworów. Niezwykły talent młodzieńca docenił właściciel orkiestry, książę Michał Ogiński. Za namową przyjaciół ufundował Konstantinasowi stypendium. — Przybył do Warszawy uczyć się w konserwatorium? — zagadnął szef. Siwy potwierdził kiwając głową. — Taka nauka musiała być droga — zauważyłem. — Opłaty w konserwatorium nie należały do szczególnie wysokich — uśmiechnął się stary partyzant. — Nauka kosztowała 30 rubli za semestr. W wyższych klasach opłata wzrastała do 50 rubli. Čiurlionis zdołał podbić serca surowych wykładowców konserwatorium: Jana Brzezińskiego i Antoniego Sygietyńskiego. W 1896 roku przeszedł do elitarnej klasy kontrapunktu, kompozycji i instrumentalizacji, prowadzonej przez wybitnego, choć obecnie niestety zapomnianego, kompozytora Zygmunta Noskowskiego. — „Step” i „Rapsodia litewska”? — zagadnął Pan Samochodzik. Oczy starca rozbłysły. — Widać nie taki znów zapomniany, jakby mi się wydawało. Wracając do naszego chłopca, w tym okresie powstały jego pierwsze poważne kompozycje nawiązujące 109

brzmieniem do ludowych motywów litewskich. Miody kompozytor utrzymywał się, podobnie jak liczna rzesza ówczesnych studentów, z udzielania korepetycji. Budżet łatał dając latem koncerty w rodzinnych Druskiennikach. — Ostatnio ta miejscowość staje się modna — uśmiechnął się szef. — Polacy znowu jeżdżą tam do sanatorium i na zabiegi lecznicze. Zwłaszcza ci gorzej sytuowani. Na Litwie jest tanio... — Kiedyś to było modne i snobistyczne uzdrowisko — westchnął Siwy. — Przed wojną bywał tam sam Piłsudski. W lecie można było tam spotkać pół Warszawy. W końcu ubiegłego wieku zdroje druskiennickie przyciągały w okresie letnim liczne rzesze spragnionych wypoczynku Polaków. Čiurlionis był zapraszany do salonów, dawał koncerty, przy okazji poznał osobiście Marię Konopnicką, Marię Rodziewiczównę oraz innych przedstawicieli świata sztuki. — Wstęp do niezłej kariery towarzyskiej. — Później wszystko się pogmatwało. Jego kolega z konserwatorium, Eugeniusz Morawski, miał uroczą siostrę — Marię. Konstantinas zakochał się w niej. Niestety rodzice dziewczyny mieli zupełnie inne plany. Kompozytor nie należał do ich sfery, był zbyt biedny. Ostatecznie wydali ją bogato za mąż. Młody muzyk popadł w melancholię, która odtąd nigdy już nie miała go opuścić i ostatecznie to ona przyczyniła się do jego śmierci — popatrzył w zadumie na skryty pod śniegiem ogród, a po chwili podjął opowieść. — W 1899 roku Konstantinas ukończył konserwatorium. Od księcia Ogińskiego otrzymał w prezencie fortepian, który jednak ze względu na problemy transportowe i mieszkaniowe musiał zostawić w Druskiennikach na przechowaniu u rodziców. Wolne miejsce na ławach konserwatorium zajął jego brat — Paweł. Obaj młodzieńcy mieszkali w Warszawie utrzymując się z dorywczych prac. Konstantinas odrzucił w tym czasie propozycję objęcia posady dyrektora tworzonej właśnie w Lublinie szkoły muzycznej. Chyba pokochał nasze miasto. Tu miał przyjaciół, tu biło serce kulturalnego życia zaboru rosyjskiego. Lubił wsłuchiwać się w ten rytm. Potem przyszedł ten nieszczęsny konkurs... — Jaki konkurs? — zaciekawił się szef. — Ordynat Maurycy hrabia Zamoyski ogłosił konkurs swojego imienia na utwór muzyczny. Pierwsza nagroda — tysiąc rubli. Konstantinas skomponował poemat symfoniczny „W lesie”, uznawany obecnie za jedno z najwybitniejszych dzieł litewskiej muzyki narodowej. Utwór został wprawdzie wyróżniony, ale na koncercie galowym go nie odegrano, bo uparł się, żeby umieścić na afiszu informację, że jest Litwinem. Nagroda pieniężna też przeszła mu koło nosa, a pewnie bardzo na nią liczył (nagrodzone wówczas utwory dawno popadły w zapomnienie). Wyjechał na jakiś czas do Lipska, ale w 1903 roku powrócił do Warszawy. Puls stolicy przyśpieszał, szalony czas 110

przełomu stuleci natchnął grupę warszawskich artystów do stworzenia Warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Čiurlionis szukając nowych form artystycznej ekspresji wstąpił w mury tej uczelni zajmującej przez pierwsze lata zaadaptowane pomieszczenia przy ulicy Wierzbowej, w pobliżu Teatru Wielkiego. Dyrektorem szkoły został Kazimierz Stabrowski, a jego prawą ręką znany malarz Ferdynand Ruszczyc. — Uczyłem się o tej szkole... — mruknąłem. — Nie ukończył jej — powiedział Siwy. — Zaraz do tego dojdę. Czesne wynosiło 120 rubli, szkoła poza nauką rysunku i malarstwa oferowała także studentom wykłady z okultyzmu, spirytyzmu i czarnej magii. Coroczne wystawy prac studentów stały się jednym z ważniejszych wydarzeń kulturalnych stolicy. W 1905 roku Čiurlionis, który wykazał się także znacznym talentem malarskim, został zwolniony z konieczności opłacania czesnego. Jednocześnie cierpiał nadal na melancholię. W liście do jednego z braci skarżył się, że malowanie źle mu idzie. Namalował w owym roku zaledwie około sześćdziesięciu obrazów — Siwy zawiesił głos. — Chciałbym cierpieć na taką niemoc twórczą — westchnął szef. — To przecież jeden obraz co sześć dni! Ile musiał malować, kiedy był w formie? — Dwa obrazy dziennie — odpowiedział staruszek. — W tym czasie mieszkał w pracowni przerobionej ze strychu domu przy ulicy Żurawiej. Powodziło mu się finansowo bardzo źle, co dodatkowo pogłębiało jego depresję, choć starał się ukrywać przygnębienie. W 1904 roku rzucił się w wir pracy społecznej. Był jednym z organizatorów Litewskiego Towarzystwa Samopomocy. Szkoła organizowała wycieczki malarskie i plenery w Wilanowie i Arkadii koło Łowicza. Młody artysta brał w nich udział, malował jednak nadal niewiele — kilkadziesiąt obrazów rocznie. — A dlaczego wyrzucili go ze szkoły? — zaciekawiłem się. — Och, nikt go nie wyrzucał. Sam odszedł. Wiąże się to z wyjątkowo wstrętną sprawą. Czy mówi wam coś nazwisko Pawliszak? Wzruszyłem ramionami. Szef przez chwilę grzebał w pamięci. — Wacław Pawliszak — zaryzykował wreszcie. Po jego minie widać było, że nie jest pewien imienia. — Właśnie. Biedny, umierający na gruźlicę kręgosłupa malarz Wacław Pawliszak został zastrzelony w restauracji przez rzeźbiarza Xawerego Dunikowskiego. Szef gwizdnął cicho. — O tym nie słyszałem. — Wyciszali sprawę całymi latami. Dunikowski był wówczas dyrektorem Zachęty, gdzie wystawiali swoje obrazy młodzi i uznani artyści... — Nadal wystawiają — uśmiechnął się szef. — Pawliszak przygotował kilka płócien na wystawę, ale Dunikowski je odrzucił. Zresztą wycofał je w ostatniej chwili. Pawliszak wypatrzył go w restauracji, podszedł 111

i zażądał wyjaśnień, a znany rzeźbiarz wyjął rewolwer i poczęstował go trzema kulami. Co gorsza wykpił się z tego. Twierdził, że działał w obronie własnej. Pawliszak miał przed śmiercią jedną rękę całkowicie bezwładną, a w drugiej bezwład palców do tego stopnia, że żona musiała mu przywiązywać pędzel do nadgarstka. Sąd jednak uznał, że malarz napadł na rzeźbiarza. Towarzystwo też go nie potępiło. Z jednym wyjątkiem. Čiurlionis wstrząśnięty mordem opuścił na jakiś czas Warszawę, pozrywał też kontakty z większością studentów szkoły. Jego sytuacja materialna pogorszyła się gwałtowanie. Z zajmowanej do tej pory stancji przy Żurawiej przeprowadził się na strych kamienicy przy rogu ulic Chmielnej i Szpitalnej. Pracowania pozbawiona była elementarnych wygód. — Geniusze często żyli w strasznych warunkach — wtrąciłem. — Może dlatego ich wizje są tak świetliste, że za wszelką cenę starali się wymazać ze świadomości nędzę, w której żyli. — Konstantinasowi się to nie udało. Jego obrazy są bardzo ciemne i posiadają przeraźliwie mroczny klimat. Przed depresją nie ma ucieczki. Nastał 1905 rok. Zaogniała się sytuacja polityczna. W pracowni młodego kompozytora ukrywał się przez jakiś czas Witold Jurgelewicz, członek bojówki PPS, poszukiwany za zorganizowanie zamachu na szefa warszawskiej Ochrany — Skalona. W pracowni tej kompozytor spędził w towarzystwie braci i przyjaciół Wigilię. Nie miał pieniędzy na podróż do domu. Kolejny rok przyniósł pewną poprawę sytuacji. W 1906 roku obrazy Konstantinasa trafiły na wystawę do Sankt-Petersburga. Następną zimę spędził z braćmi w nieco lepszych warunkach, z powrotem na stancji przy ulicy Żurawiej. W chudych latach 19041907 powstał poemat symfoniczny „Morze”, zaliczany obecnie do najwybitniejszych arcydzieł muzyki XX wieku. — Z mistrzowskiego wykonania partii fortepianowych tego utworu zasłynął były prezydent Litwy Vytautas Landsbergis — Pan Samochodzik okazał się koneserem muzyki. — W 1907 roku Ćiurlionis namalował ponad pięćdziesiąt obrazów, nie był z nich jednak specjalnie zadowolony. — Czy cały czas mieszkał w Warszawie? — spytał szef. — Nie, w połowie tego roku Eugeniusz Morawski został aresztowany. Čiurlionis wiedział, że jako przyjaciel zatrzymanego, znajduje się pod obserwacją Ochrany, dlaczego nie chcąc narażać braci wyprowadził się na Litwę. Pół roku później ożenił się dość niespodziewanie. Zamieszkał w Wilnie, ale wpadał czasem do Warszawy. Wieloletnie niedojadanie zaowocowało gruźlicą. Dla poratowania zdrowia za zebrane wśród przyjaciół pieniądze pojechał na kilka miesięcy do Egiptu. Na podstawie swoich szkiców stworzył cykl alegoryczno-symbolicznych obrazów przedstawiających piramidy. Ich dziwne proporcje nasuwają przypuszczenie, że być może odwiedził 112

także Sudan. Smukłe niewielkie ceglane piramidy znajdują się na nekropoli władców Meroe w pobliżu Dongoli. Na licznych obrazach z tego cyklu pojawiają się wizerunki modlących się lub płaczących Arabów — być może inspirowane nowelą „Ojciec zadżumionych” Słowackiego. — Widziałem je — powiedziałem. — Ale nie wiedziałem, że to jego autorstwa. Pojawiły się na aukcji w zeszłym roku... — W 1909 roku nasz przyjaciel przeżył pierwsze załamanie nerwowe, w sumie jeszcze niegroźne w skutkach. Wykupił na kredyt sklep jubilerski w Wilnie, żeby sprawić żonie świąteczną niespodziankę. Po przedstawieniu opinii biegłego psychiatry transakcję szczęśliwie udało się anulować. Malował w niezwykłym pośpiechu, jednak jego obrazy stały się coraz straszniejsze. Drugie załamanie nerwowe, tym razem połączone z silnym atakiem depresji dopadło go w Sankt-Petersburgu. Przyjaciele zdecydowali się umieścić kompozytora w szpitalu dla obłąkanych. Wybór padł na ten niewielki elitarny zakład — Siwy gestem objął budynki i zasypany śniegiem ogród. — Lekarze rozpoznali zaawansowaną schizofrenię. W zakładzie przebywał przeszło rok. Odnowiła mu się gruźlica. Próbował komponować. Wiosennego dnia 1911 roku wyszedł do ogrodu szkicować drzewa pokryte jeszcze śniegiem. Nie wziął płaszcza. Może zapomniał, a może był to jego świadomy wybór? Pociągała go zapewne możliwość przerwania życia będącego pasmem udręk... Do gruźlicy przyłączyło się zapalenie płuc. Pozostał po nim szkic drzewka jarzębiny. Niestety nie mam tak pewnej ręki jak on — z uśmiechem pokazał nam swój rysunek. — Czytałem sporo o nim, od kiedy tu przebywam. Musiał być podobny do mnie z charakteru. Może gdybym urodził się czterdzieści lat wcześniej, moglibyśmy zostać kumplami... Największe dzieła muzyczne napisał właśnie pod koniec życia. Zmagając się z gruźlicą, obłędem, bólem. Są wspaniałe, ale ból przeniknął do ich struktury. Zabronili mi ich słuchać. Miałem potem ataki depresji. Pożegnaliśmy się i poszliśmy. — Co dalej? — zapytałem. — No cóż — powiedział szef. — W poniedziałek wynajmiemy faceta z aparaturą do wiercenia studni i nawiercimy ziemię wzdłuż fosy Fortu Legionów powiedzmy co metr. Wcześniej czy później trafimy na tunel. — Kto zapłaci za wiercenia? — zainteresowałem się. Pan Tomasz popatrzył na mnie zdziwiony. — Zapłaci... — mruknął. — O tym nie pomyślałem. Nie wiesz, ile to kosztuje? — Wiercenie dziury do poziomu wód oligoceńskich, czyli jakieś 300 metrów, kosztuje około dziesięciu tysięcy złotych. — Tu będzie płycej. Sądzę, że tunel leży nie głębiej niż sześć metrów poniżej poziomu ziemi. — Pozwolę sobie wyrazić wątpliwość. 113

— No to wyrażaj. — Gdyby był na głębokości sześciu metrów, byłby do niego dostęp z fosy przyporowej. — No i dobrze. Przecież to tunel minerski. — Nie, szefie. To nie może być tunel minerski. Skoro służył do komunikacji między Cytadelą a fortem, i dalej między fortem i jakimiś innymi obiektami, to mógł być przygotowany do wysadzenia, ale chyba nie był tunelem minerskim. — No dobrze. Przyjmijmy, że masz rację. — Dedukuję, że może przebiegać na głębokości dziesięciu metrów. Albo trochę głębiej. — Załóżmy, że piętnastu. — Zgoda. Na głębokości piętnastu metrów... Oznacza to, że musimy wykonać powiedzmy trzydzieści odwiertów po piętnaście metrów. Razem to czterysta pięćdziesiąt. — Dużo. — Poza tym sądzę, oczywiście nie jestem fachowcem, ale tak mi się wydaje, że w wierceniu studni głębinowych największym problemem jest rozpoczęcie wiercenia. Ustawienie świdra, wypoziomowanie, zakotwiczenie aparatury, by wiertło poszło dokładnie pionowo. — Myślę, że możemy dopuścić drobne odchylenia od pionu. — Nawet minimalne odchylenie może oznaczać złamanie świdra i katastrofę całego przedsięwzięcia. — Pogadam jutro z ministrem. Znajdziemy pieniądze. Odwiozłem pana Tomasza do domu, a sam pojechałem obejrzeć dokładnie Fort Legionów.

Rozdział czternasty FORT LEGIONÓW • POSZUKIWANIA • TUNELE POD WISŁĄ? • PLAN • STUDNIA POD SALĄ NR 6 • ZNALEZISKO • BIUROKRACJA • GDZIE SZUKAĆ KLUCZY

Z dawnych nasypów nie pozostało już śladu, a fosa przyporowa obiegała budynek fortu artyleryjskiego. Zaparkowałem koło bramy i wysiadłem. Brama, jak się okazało, była zamknięta na głucho. Zszedłem po łagodnym nasypie do fosy. Przymknąłem oczy i wyobraziłem sobie nieprzyjacielskiego żołnierza, który zeskoczył tu na dół. Obie ściany najeżone dziesiątkami luf karabinowych. Z każdego otworu spogląda śmierć... Chwila zaskoczenia i natychmiast grad kul. — Nieźle to wymyślili — mruknąłem. W kazamatach po zewnętrznej stronie fosy stała woda. Szedłem zaglądając do nich po kolei. Znalazłem zamurowane wejście do tuneli minerskich. Wszedłem do lochu i zdecydowanym ruchem ująłem łom. Poszukiwacze skarbów byli pierwsi. W ścianie była widoczna nieduża dziura. Poświeciłem latarką. Zobaczyłem niewielki kawałek korytarza i kolejny mur. Wbiłem łom pod pierwszą cegłę. Ustąpiła łatwo. Wyłamywałem kolejne. — Ach, przecież mamy niedzielę. A gdzie przykazanie, żeby dzień święty święcić? — usłyszałem za sobą wesoły, kpiący głos. Odwróciłem się. Jacek. — Jak zdrowie? — zapytałem. — Miałeś być w Łodzi. — Aha. Chciałbym przy okazji podziękować. Uratował mi pan życie. — Najpierw je naraziłem na niebezpieczeństwo, więc jesteśmy kwita — uśmiechnąłem się. — Rodzice nie zakazali ci przypadkiem włóczenia się po lochach? — Nie. Nawet nie byli źli na wujka. — No cóż, zdobyliśmy tymczasem trochę informacji... 115

Wyłamując kolejne cegły referowałem, czego dowiedzieliśmy się w Markach. — Tunel namiestnikowski jednak istnieje — mruknął wysłuchawszy mojej opowieści. — Jaki tunel? — zdumiałem się. — Tunel biegnący od Zamku Królewskiego do Cytadeli — wyjaśnił ochoczo. — Profesor Lech Królikowski przypuszczał, że istniał tunel umożliwiający w razie jakichś poważniejszych zamieszek ucieczkę namiestnika z Zamku do Cytadeli. — Czegoś się naczytał? — zdziwiłem się. — Zosia miała na półce książeczkę Pawła Jabłońskiego „W podziemiach Warszawy”. Pożyczyłem sobie — powiedział. — Bardzo interesująca. — Ale ten korytarz, którego szukamy, zaczynał się w jakichś ogrodach przy ulicy Brzozowej. — To bardzo stare ogrody. Widocznie nie ukończono go. Doprowadzono prawie do końca i z jakichś powodów przerwano prace. Nadal miałby duże znaczenie strategiczne. Z ogrodów zamkowych jest tylko krok do hipotetycznego miejsca wlotu. Wyłamałem ostatnią cegłę i saperką wybrałem część piachu leżącego pomiędzy murami. Wcisnąłem się w otwór i zabrałem za rozbieranie kolejnej ściany. — Może łatwiej byłoby odnaleźć tajemniczą studnię w forcie? — zagadnął. — A masz pomysł, jak wejść do środka? — zagadnąłem. — Z fosy przyporowej musi być jakieś przejście do fortu — zauważył. — Przypuszczam, że na osi tych dwu szerokich murów tnących fosę na ćwiartki. — Skocz sprawdzić — poprosiłem. Poszedł. Drugi mur ustąpił wkrótce. Wygarnąłem kolejną porcję piasku i moim oczom ukazał się trzeci mur. „Skrytka” — pomyślałem. „Ona jest właśnie tutaj. Dlatego tak zabezpieczono”. Wyłamałem cegłę i moim oczom ukazał się tunel. Wrócił Jacek. — Jest przejście — powiedział. — Wprawdzie zamurowane, ale chyba damy radę się przebić. A po drugiej stronie kolejny wlot chodnika minerskiego. — Najpierw zbadamy ten — wskazałem gestem dziurę. Pół godziny później przejście zostało otwarte. Wszedłem pierwszy, a on podreptał za mną. Wzdrygnąłem się. — Mam złe wspomnienia — powiedziałem. — Ja też — uśmiechnął się smutno. Korytarz po kilkunastu metrach skończył się zawałem. Musieliśmy się wycofać. Poszliśmy fosą przyporową. W poprzek biegł dość szeroki mur. Dawno temu, gdy fort pełnił jeszcze swoje funkcje militarne, była to droga łącząca budynek z zewnętrznymi kazamatami fosy przyporowej. Środkiem muru biegł korytarz. Weszliśmy przez wybitą dziurę i skierowaliśmy się na północ. Po kilkunastu krokach przez dziurę w murze 116

weszliśmy do korytarza kazamatów fosy. Faktycznie w ścianie widać było ślady zamurowanego wejścia. Tym razem byliśmy pierwsi. Wyłamałem cegły i zajrzałem. Kawałek korytarza zalanego wodą, dalej zawał. — Jest jeszcze jeden taki mur — powiedział Jacek. — Chyba na jego osi znowu jest przejście. Usiadłem na chwilę na bryle gruzu. — Od tych cegieł mam czerwono przed oczyma — powiedziałem. Byłem zmęczony, ostatecznie niewielką część nocy spałem. Wreszcie wstałem chwiejnie na nogi. Następny mur w poprzek fosy i znowu korytarz łączący fort z kazamatami. W tym miejscu poszukiwacze skarbów rozbili dwa murki blokujące korytarz. Przeleźliśmy z trudem, bo wybita przez nich dziura była dość ciasna i znaleźliśmy się w tunelu minerskim. — Prowadzi na południowy wschód, a nie a południe — poinformował mnie Jacek. Spryciarz zabrał ze sobą kompas! Ruszyliśmy bez przekonania naprzód. W ścianach widać było kwadratowe otwory strzałowe, gdzieniegdzie rdzewiały potężne zawiasy. Dotarliśmy do muru zagradzającego dalszą drogę. Ktoś wybił w nim dziurę, ale za nią widać było tylko ziemię. Wycofaliśmy się i po nasypie opuściliśmy fosę. — To bardzo ciekawy obiekt — powiedział Jacek. — Stąd miał prowadzić tunel pod Wisłą. — Stąd? — zdziwiłem się. — Myślałem, że sprzed Bramy Straceń do Fortu Śliwickiego na Golędzinowie. — Tam też. Wojsko zabroniło badań. — Jeśli istnieje, nadal jest używany — przypomniałem sobie korytarz, do którego weszliśmy przez Lunetę Siergiej. — Nie możemy wykluczyć — uśmiechnął się. — Armia ma swoje tajemnice... — Na dzisiaj starczy — mruknąłem. — Nie spróbujemy dobrać się do fortu? — w oczach Jacka pojawiał się zawód. — Jutro. Pan Samochodzik obiecał zdobyć klucze. Wejdziemy komfortowo, legalnie i wszystko starannie obejrzymy. Odwiozłem go do szefa, a sam pojechałem do Cytadeli. Na bramie poprosiłem o skontaktowanie z pułkownikiem Kozłowskim. Przyszedł po kilku minutach i zaprosił mnie do środka. — Jakież to nowe problemy nurtują pracowników ministerstwa? — zapytał. — Co nasza dzielna armia wie o Forcie Legionów, dawniej zwanym Lunetą Władymir? — Czy przypadkiem chodzi o studnię pod salą numer 6? — zagadnął. Wytrzeszczyłem oczy. Uśmiechnął się. Weszliśmy na górę bramy, a stamtąd na koronę wału wewnętrznego. 117

— Cóż — powiedział. — Różni ludzie pytali o tę studnię. W ciągu ostatnich sześciu miesięcy trzykrotnie. Profesor Lech Królikowski, faceci z Towarzystwa Miłośników Fortyfikacji i człowiek z zarządu oczyszczania miasta. — Skąd? — zdumiałem się. — Od śmieciarzy. Oni teraz gospodarują obiektem. Właściwie nawet nie ci od śmieci, ale od terenów zielonych. Trzymają tam kosiarki i inne takie przyrządy. Wszystkim udzielałem tej samej odpowiedzi. Zeszliśmy z wału i podeszliśmy do niewielkiego, trochę zapuszczonego pałacyku, pamiętającego z pewnością XVIII wiek. Otworzył drzwi i weszliśmy do sieni, a stamtąd do pokoju zamienionego na archiwum. Chwilę szukał wśród teczek, po czym wyjął jedną z nich. W foliowej koszulce tkwił pionowy przekrój Fortu Legionów. Z fortu wybiegał w dół szyb, a z niego poprowadzone były korytarze. Urywały się zresztą zaraz, jak gdyby rysownika nie interesował ich dalszy przebieg. — Tak to wygląda. Obok szybu naniesiono cyrylicą napis: Studnia pod salą nr 6 — Jak pan widzi, nie zaznaczono osi obiektu, perspektywa i proporcje są zaburzone, jak gdyby ktoś rysował z pamięci. Usiłowaliśmy odnaleźć studnię, gdy jeszcze wojsko administrowało fortem. Niestety bezskutecznie. W piwnicy jest wprawdzie studnia, ale przekopaliśmy ją aż do poziomu wody nie natrafiając na żadne boczne chodniki. Zamyśliłem się. — Więc klucze od obiektu ma miejski zarząd oczyszczania? — upewniłem się. — Zgadza się. Chcecie szukać studni? — Obawiam się, że będziemy musieli. Włączył kserokopiarkę i odbił dla mnie plan. Podziękowałem. — I tak nic z niego nie wydedukujecie — powiedział. — Studnia musi być bardzo starannie zamaskowana, jeśli przez tyle lat nie udało się na nią natrafić. Uśmiechnąłem się lekko i pożegnawszy go serdecznie pojechałem do domu. *** Następnego dnia rankiem szef przyszedł do biura dopiero koło jedenastej. Był bardzo zdenerwowany. — Cóż się stało? — zapytałem. — Jesteśmy na tropie jednego z największych skarbów tego kraju, a rzucają mi kłody pod nogi. — Nie przyznali pieniędzy na wiercenia — domyśliłem się. 118

— Nie tylko. Nikt w biurze wojewódzkiego konserwatora zabytków nie ma pojęcia, gdzie też mogą być klucze od Fortu Legionów. — Są w zarządzie oczyszczania miasta — wyjaśniłem. Przez chwilę wpatrywał się we mnie zdumiony. — Gdzie? — zapytał. Powtórzyłem. — W życiu bym się nie domyślił — mruknął. — Pojadę z nimi pogadać. Spotkamy się koło fortu. Poszedł. Już miałem się zbierać, gdy przyszedł pan Biedermayer. — Nie ma szefa? — zdziwił się. — Pojechał do zarządu oczyszczania miasta — wyjaśniłem. — Może ja mogę w czymś pomóc? — Dziś rano pojawiał się znowu chłopak, który swojego czasu przyniósł mi porcelanową różę — powiedział. — Chciał sprzedać to. Postawił na biurku spory przedmiot owinięty w gazety. Rozsupłałem je szybko i moim oczom ukazała się rzeźba przedstawiająca dziewczynę stojącą na pagórku. Dziewczyna trzymała na głowie kosz z kwiatami, a w pagórku była widoczna okrągła dziura zapewne skrywająca niegdyś mechanizm zegara. — Piękne — powiedziałem. Rzeźba przez wiele lat musiała leżeć w ziemi. Brąz pokrył się paskudnym zielonym nalotem, a w niektórych miejscach wykwitami śniedzi. — Musiał to świeżo wykopać — powiedział antykwariusz. — W załamaniach jest jeszcze ziemia. Obejrzałem starannie posążek i odkryłem pozostałości sygnatury. — Francja, ostatnia ćwierć XVIII wieku — wydedukowałem. — Tak mi się przynajmniej wydaje. Trzeba by to oczyścić... Zapisał pan jego personalia? — Niestety. Gdy poprosiłem o dokumenty, prysnął z antykwariatu. Wybiegłem za nim, ale zdążył wskoczyć do autobusu, a ja zostawiłem otwarty sklep... — To musiał być przedmiot swojego czasu bardzo cenny — zauważyłem. — Widać w tym rękę mistrza. Po oczyszczeniu... — Niestety obawiam się, że nie da się go oczyścić — westchnął staruszek. — Spora część metalu została „przegryziona” przez śniedź na wylot. Na przykład ta twarz. Rysy są czytelne, ale jeśli rozpuścimy śniedź, to zostaną z nich wyłącznie wyżarte w metalu dziury. — A gdyby to w takiej postaci powlec galwanicznie warstwą niklu, a potem brązu? W środku nadal będzie zachodzić korozja, ale zachowamy i kształt, i wygląd zbliżony do pierwotnego. — Korozja szybko przegryzie nową warstwę — zauważył. — No trudno. Pojadę z tym jeszcze do Pracowni Konserwacji Zabytków, może oni podpowiedzą jakąś 119

metodę. Nauka ostatnio poszła trochę do przodu. Proszę pozdrowić pana Tomasza ode mnie, spróbuję się do niego dodzwonić. — Gdy tylko zakończymy nasze aktualne zadania wyśledzimy tego chłopaka — obiecałem. Pożegnaliśmy się i wyszedł. Ja zaś wskoczyłem do autobusu i pojechałem do Fortu Legionów.

Rozdział piętnasty PODZIEMIA FORTU LEGIONÓW • CELA ŚMIERCI • PRAWOSŁAWNE FRESKI • OGNIEM, MIECZEM, ZŁOTYM SPRAYEM • CO POKAZAŁA ECHOSONDA

Szef czekał już na mnie przed bramą. Zaraz też nadszedł Jacek. Panu Samochodzikowi towarzyszył facet, który przedstawił się jako Kowalski. Z identyfikatora wynikało, że jest inspektorem terenów zielonych. Otworzył kluczem ciężką bramę i weszliśmy do środka. Na niewielkim dziedzińcu stało kilkanaście maszyn nakrytych brezentem, inne upchnięto w salach wokół dziedzińca. — Co panów najbardziej interesuje? — zapytał inspektor. — Może na początek obejrzymy sobie piwnice. Kiwnął głową. Po stromych ceglanych schodkach zeszliśmy na dół. Na poziomie fosy ciągnął się szereg pomieszczeń obiegających wokół fort. Przez szczeliny strzelnic wpadał do środka łagodny rozproszony blask. — Nieźle — mruknąłem widząc, że jedna z sal zabezpieczona jest solidną kratą. — Kogo tu trzymali? — To była cela śmierci — powiedział Kowalski. — Tu przetrzymywali między innymi Romualda Traugutta w noc przed egzekucją. Obawiano się, że w trakcie transportu na miejsce kaźni mogłoby dojść do jakiegoś fermentu lub prób odbicia skazańca. Cytadela jest dość daleko. Dlatego więźniów przewożono tu potajemnie kilka dni wcześniej. Wieszano ich od strony Nowego Miasta, tam gdzie teraz stoi krzyż. W tamtych czasach nie było parku ani gmachu mennicy. W polu ostrzału fortu istniała spora splantowana przestrzeń i egzekucja była widoczna z daleka. — Sądziłem, że skazańców tracono na stokach Cytadeli? — zdziwił się szef. — Zazwyczaj. Tu ginęli tylko ci najbardziej znani i tylko w okresach szczególnego nasilenia represji. Dla zastraszenia. Na co dzień starano się nie drażnić warszawiaków. 121

Wzdrygnąłem się. Paskudne miejsce, by czekać na śmierć. Kowalski poprowadził nas dalej. W następnym pomieszczeniu znajdowały się kamienne schodki prowadzące w dół. Zeszliśmy i znaleźliśmy się w niewielkiej sali. Pod sufitem prześwitywało między cegłami światło dzienne. Zamurowane okno? — Tędy — pokazał nam wlot do niskiego chodnika. Ruszyliśmy bez słowa. Przeszliśmy kilkadziesiąt metrów i znaleźliśmy się koło rozwidlenia. — Wyszliśmy już poza obręb fortu — poinformował nas inspektor. Popatrzyłem na kompas. Korytarz po lewej prowadził na wschód, ten drugi na południe. Po chwili wahania ruszyliśmy naprzód. Tunel opadał łagodnie w dół, niebawem znaleźliśmy się w pobliżu wylotu kolejnego tunelu, prowadzącego tym razem na północ. Weszliśmy do sporej sali znajdującej się pod ziemią. Jej podłogę pokrywało błoto. Nad ziemią były widoczne resztki tunelu, prowadzącego dalej na północ, jednak łuk stropu znajdował się bardzo nisko. Założyłem kombinezon i położywszy się w błocie poświeciłem latarką w tajemniczą dziurę. Zobaczyłem kawałek korytarza znikający w ciemności. — Co widzisz? — zagadnął szef. — Tunel, zakręca chyba. Całkiem zamulony. Wstałem i ruszyliśmy dalej na wschód. Niebawem tunel doprowadził nas do niedużej sali. Prowadziły z niej dwa korytarze. Jeden opadał w dół, w stronę Wisły, drugi zakręcał na południe. Wszedłem do tego w stronę rzeki. Po przejściu kilkudziesięciu kroków zatrzymał mnie zawał. Wycofałem się. Szef z inspektorem oświetlali sufit sali na skrzyżowaniu tuneli. Popatrzyłem i ja. — Satanistyczne graffiti — mruknął inspektor. — Ciekawe, jak się tu dostali? Poczułem się odrobinę niepewnie. Gdyby zaskoczyła nas tu większa grupa, to tkwiliśmy jak w pułapce. Ruszyliśmy na południe. Tunel był stosunkowo wąski, w ścianach widać było wyraźnie otwory strzałowe. Co kilka metrów w przewężeniach ścianę zdobiły potężne zardzewiałe zawiasy. Po drzwiach dawno nie pozostał żaden ślad. Tunel skończył się zupełnie nieoczekiwanie. Przyłożyłem do muru echosondę, ale przyrząd pokazał mi, że dalej jest tylko ziemia. Cofnęliśmy się. Przy pierwszym rozgałęzieniu znowu poszliśmy na południe. Tunel był dość długi i także skończył się litym murem. Wycofaliśmy się na powierzchnię. Przyjemnie było odetchnąć mroźnym, ale świeżym powietrzem. Nieoczekiwanie kątem oka spostrzegłem coś dziwnego w jednym z okien, prowadzących do pomieszczeń na najwyższym poziomie. — Szefie, niech pan zobaczy! — zawołałem. Odwrócił się i poprawił okulary. W ciemnej sali majaczył piękny prawosławny fresk. — Matka Boska typu Znamjenije — powiedziałem. Podeszliśmy do okna i patrzyłem teraz do środka usiłując przebić wzrokiem 122

półmrok. Latarka niewiele mogła tu pomóc. Obok zniszczony fresk przedstawiał twarz Chrystusa w medalionie. Tynk popękał miejscami. — Zaraz — mruknąłem. — Układ malowideł jest niekanoniczny. Ale i tak to sensacja. Tu musiała być kaplica żołnierska z czasów zaborów! Siedemnastowieczne freski... Szef westchnął ciężko. — Pawle — powiedział — rusz głową. Skąd siedemnastowieczne freski w dziewiętnastowiecznym forcie? Zatkało mnie. — A teraz właź przez to okno i obejrzyj je sobie bliżej. Wszedłem i oświetliłem najbliższy przedstawiający anioła. Postaci były rozmyte, jakby namalował je kompletny dyletant. Kontury były nieostre. Skrzydła i aureole lśniły podejrzanie, jak namalowane złotym lakierem w sprayu. — Co to jest? — jęknąłem. — Prawosławne graffiti? — zdziwił się Jacek. — To pewnie namalował ten ruski anarchista... Kowalski, który stał w oknie obok Pana Samochodzika, uśmiechnął się lekko. — To tu kręcono scenę z uczty bojarów do „Ogniem i mieczem” Hoffmana — powiedział. — Ja też za pierwszym razem się naciąłem. — No cóż — mruknął szef. — Nacieszyliśmy się freskami, to teraz pora odnaleźć studnię. — Wy też chcecie ją znaleźć — uśmiechnął się inspektor. — Toż jej od pięćdziesięciu lat szukają bezskutecznie. Szef wyciągnął z torby cztery stalowe taśmy oraz kłąb sznurka i duży drewniany kątownik. — Pawle, do dzieła. Zabrałem się za staranne mierzenie wszystkich pomieszczeń na dolnym poziomie, a Jacek pod kierownictwem szefa mierzył górę. Inspektor obserwował moje poczynania z pobłażliwym uśmiechem. Wreszcie zakończyłem pomiary. — I co? — zagadnął szef. Zaprowadziłem ich do jednej z sal na górnym poziomie, niedaleko od bramy. Stanąłem pośrodku. — W tej chwili jestem dokładnie nad studnią — powiedziałem. — Piętro niżej jest w tym miejscu blok cegieł około sześciometrowej grubości. Studnia wchodzi pod tą ścianę — klepnąłem ceglany mur od strony dziedzińca. Wyjąłem z plecaka echosondę. Przyłożyłem ją do podłogi i dłuższą chwilę wsłuchiwałem się w słabe echo. — Średnica szybu około dwu metrów — mruknąłem. — Grubość podłogi nad studnią około sześćdziesiąt centymetrów. 123

— No to do dzieła! — szef wyjął z torby solidny młotek murarski. — Chwileczkę — powstrzymał go inspektor. — Panowie zamierzają wybić tu w podłodze dziurę głęboką na sześćdziesiąt centymetrów... — I pewnie około metra średnicy — dodał Pan Samochodzik. — Przydałby się jakiś bloczek, bo liny już mamy. Inspektor przybrał urzędowy wyraz twarzy. — Bardzo mi przykro, ale będę musiał poskromić panów zapędy — powiedział. — Nasz zakład tylko administruje tym budynkiem, a na kucie dziur wszelkiego rodzaju zgodę musi wyrazić zarówno agencja mienia wojskowego, jak i wojewódzki konserwator zabytków. — Załatwienie wszystkich potrzebnych zezwoleń potrwa parę dni — mruknął szef. — Bardzo mi przykro, ale nie mam pełnomocnictw, żeby nagiąć te przepisy — powiedział inspektor. — Ale przecież studnia wam nie ucieknie. Wyszliśmy z fortu i Kowalski zamknął bramę na kłódkę. — Proszę opieczętować obiekt — polecił szef. Inspektor popatrzył na niego dziwnie, ale spełnił jego prośbę. Zniechęceni ulokowaliśmy się w samochodzie. — Szefie, jeśli trzeba, to mogę się przebić od dołu — powiedziałem. — Wejść do fortu można od fosy przyporowej — dodał Jacek. — Tylko trzeba rozwalić kawałek ściany. — Nie. Załatwię te świstki. Ale nie byłoby źle tymczasem poszukać wejścia od ulicy Brzozowej. Gdzieś tam powinien znajdować się wlot do tunelu. I tam gdzieś zniknął facet, z którego zdarłeś kurtkę. — Minęło już sporo czasu — mruknąłem. — Po cichu mógł wyczyścić całą skrytkę. — Znowu pada śnieg. Może znajdziesz jakieś podejrzane ślady. Na przykład tropy przyżółcone gliną z lochów. — Może — mruknąłem bez przekonania. — Mamy jeszcze jeden problem. Streściłem pokrótce cel wizyty pana Biedermayera. Pan Tomasz zasępił się. Odwiozłem szefa na miejsce, po czym z Jackiem ruszyliśmy na Stare Miasto.

Rozdział szesnasty ULICA BRZOZOWA • DOM PROFESORÓW • TAJEMNICZY TUNEL • KRYPTA • SAKIEWKA • WIELKIE POWIETRZE • MANDAT ZA ZAŚMIECANIE

Dość dokładnie pamiętałem miejsce, w którym mój przeciwnik przeskoczył przez płot. — Trzeba będzie sprawdzić wszystkie szopy i inne miejsca mogące kryć wlot do podziemia — powiedziałem. Jacek uśmiechnął się. — Łatwo powiedzieć, trudniej zrobić. — Myślę, że ludzie nie będą stawiali przeszkód urzędnikowi państwowemu — pokazałem swoją legitymację. — O, jaki ładny hologram — zażartował. Znalazłem furtkę. Nie była zamknięta. Spora kamieniczka wyrastała z podnóża skarpy, a jej drugie piętro łączyło się z ulicą za pomocą mostku. — Wygląda na opuszczoną — zauważył mój towarzysz. Rusztowania i zasmarowane wapnem szyby świadczyły o tym, że ktoś zabrał się za remont budynku, ale nie zdążył przed zimą. — To tak zwany dom profesorów — powiedziałem. — Jedna z redut. W czasie powstania broniono tego domu bardzo długo i z poświęceniem. Niedaleko stąd, na Kamiennych Schodkach, była barykada, której nie zdobyto przez cały okres trwania walk. Niestety były i barykady, które rozebrali mieszkańcy nie mogąc wytrzymać przeciągających się walk, braku wody i pożywienia — westchnąłem. — Myślę, że można tych ludzi zrozumieć — powiedział Jacek. — Zarówno tych, którzy bronili się do ostatniej kropli krwi, jak i tych, którzy zdecydowali się poddać... A jakie jest pochodzenie tej nazwy domu? — zaciekawił się. 125

— Przed wojną mieszkało tu kilku profesorów Uniwersytetu Warszawskiego wraz z rodzinami — wyjaśniłem. — Tak koło śmietnika? — zdziwił się. — Profesorowie... — Stało tu jeszcze kilka kamienic oddzielających ten budynek od wysypiska. Poza tym planowano szybkie zasypanie śmietnika ziemią i niwelacje terenu. Znalazłem schodki i zszedłem powoli cały czas przyglądając się skarpie. Nigdzie nie było widać nic podejrzanego. Dziewiczej bieli śniegu nie kalał żaden ślad. Wiedziony ciekawością zajrzałem za mostek. Po odwilży nieco ziemi osunęło się odsłaniając ciemny otwór, pod resztkami kamiennego sklepienia. Śnieg nie zdążył jeszcze całkowicie go zakryć. — Nareszcie — mruknąłem z ulgą. — Wzywamy wujka? — zapytał Jacek. — To może być fałszywy trop — ostudziłem go. — Wprawdzie nie wygląda mi to na wylot kanału, ale tędy przez ostatnie lata nikt nie przechodził. Zobacz, jak wąsko. Odgarnąłem skutą nieco mrozem ziemię i zbadałem dziurę. Wczołgałem się do niskiego, zasypanego częściowo gruzem tunelu. Prowadził prosto jak strzała w stronę rynku. Pomagając sobie saperką poszerzyłem go odrobinę i wczołgałem się głębiej. Niebawem mogłem wstać. Po chwili Jacek dołączył do mnie. Korytarz już na pierwszy rzut oka wyglądał dziwnie. Wybudowano go z potężnych ciosów skalnych gdzieniegdzie tylko sztukując cegłą. Przesunąłem palcami po murze. Opuszki wyraźnie odczuły liczne rowki i zagłębienia. Wielkość też pasowała. — Cegła gotycka, tak zwana palcówka, ręcznie wygładzana — zawyrokowałem. — Korytarz o dobre kilkaset lat wcześniejszy niż nasz. — To nic nie znaczy, panie Pawle — w ciemności mogłem się tylko domyślać jego uśmiechu. — Rosjanie mogli do wznoszenia podziemi użyć cegły rozbiórkowej. — Nie sądzę. Cegła pochodząca z odzysku zawsze będzie słabsza niż świeżo wypalona. Poza tym nigdzie w fortach takiej nie zastosowali. Jedna ściana tunelu zawaliła się, ale pod sklepieniem koło zawału można się było przecisnąć. Korytarz zakręcił, ale na południe. — Potrzebuję na północ — powiedziałem w ciemność. — Bierzemy to, co dają — Jacka nie opuszczał dobry humor. Ruszyłem dalej. Loch gwałtownie zakręcił na zachód. Stał się niższy, a na jego dnie pojawiała się woda. Błoto kląskało pod nogami. Gdzieniegdzie ciemne zacieki na ścianach podejrzanie cuchnęły. Nieoczekiwanie tunel ponownie zakręcił i dłuższą chwilę wiódł wzdłuż muru wzniesionego z iście cyklopich głazów. Przymknąłem oczy i spróbowałem z pamięci odtworzyć moją marszrutę. — Musimy być gdzieś koło katedry Świętego Jana — powiedziałem. — Cóż to może być za korytarz? 126

— Tajna droga ewakuacyjna na wypadek antykościelnych ekscesów zaborcy — zasugerował mój przyjaciel. — Niemożliwe. Jest starszy. Nieoczekiwanie dalszą drogę zagrodził mi mur. Wyjąłem zza paska łom i zacząłem podważać cegły. — Ciekawe, co znajdę po drugiej stronie — zastanawiałem się. — Może znowu się wpakuję. W kryptach pod katedrą leży wielu zasłużonych warszawiaków. Złapie mnie kościelny i zostanę oskarżony o profanację... — Tyle razy nas łapano, może los się odmieni — zasugerował. Cegły ustępowały jedna po drugiej. Wilgoć dawno skruszyła zaprawę. Wreszcie mogłem poświecić do środka. W pierwszej chwili sądziłem, że śnię. Pomieszczenie wypełniały na wpół zmumifikowane ciała. Leżały w dwu stosach, sięgających aż po sufit. Pomiędzy nimi zostawiono przejście. Jak zaczarowany wyłamałem jeszcze kilka cegieł i wszedłem do krypty. Wejście od drugiej strony zamurowano w szalonym pośpiechu, na ziemi leżała jeszcze kielnia i stał cebrzyk — drewniane wiaderko z resztkami zaprawy. Szedłem wzdłuż stosów ciał i patrzyłem w coraz większym zdumieniu. Zmarli zostali pogrzebani w codziennym odzieniu. Na nogach mieli skórzane buty, niekiedy zabezpieczone patynkami — rodzajem drewnianych ochraniaczy. — O rany — mruknął Jacek. — Jak w tanim amerykańskim horrorze. Z jakiego to okresu pochówki? W świetle latarki coś błysnęło mi pod nogami. Pęknięta sakiewka ujawniała swoją zawartość. Podniosłem z ziemi garść poczerniałych srebrnych monet. Ozdobione portretami królów trojaki i szóstaki. Kilka ortów... Oglądałem je. Te z portretem Stefana Batorego były już dość wytarte. Wiadomo, srebro to miękki metal. Te ozdobione wizerunkiem Zygmunta III Wazy lśniły jak wczoraj wybite. Jednak szczegóły rysunku trochę się już zacierały. Najwyraźniejszy, prawie nieuszkodzony, nosił datę: „1624”. — Coś mi to mówi — mruknąłem. — Skąd ja znam tę datę? Wsypałem monety na miejsce i z szacunkiem odłożyłem na bok. Przyjdzie czas, zabezpieczą je archeolodzy. — Coś mi tu nie gra — powiedział Jacek. — Dlaczego tu nie ma trumien? — Może pochowano ich w całunach — zasugerowałem. — A one rozsypały się w proch. — Ubrania się zachowały — zaprotestował. — Całuny mogły być ze znacznie gorszych gatunkowo materiałów, ale masz rację. Całkiem bez śladu nie mogły zniknąć. Pod samą ścianą, niejako osobno leżały zwłoki młodej dziewczyny. Pochyliłem się nad ciałem. Wyschnięta skóra opinała czaszkę. Pod brodą po obu stronach szyi widniały dwie głębokie rany. 127

— Usuwali jej migdałki czy co? — zastanawiał się Jacek, który także, choć z pewnym obrzydzeniem, przyglądał się zwłokom. — Migdałki? Nie, je usuwa się od środka... Nagły domysł smagnął mi mózg. Latarka zadrżała w dłoni. Przez chwilę walczyłem ze straszliwym, zwierzęcym przerażeniem. Wreszcie trening wziął górę. Zdołałem się opanować. — Wyjdźmy stąd — powiedziałem zduszonym głosem. — Spokojnie, ale jak najszybciej. Po chwili byliśmy w korytarzu. — Czego się pan przestraszył? — zapytał Jacek. — Migdałki. Rany boskie — powiedziałem sam do siebie. — 1624. — Co się stało? — Powiem ci, ale pod jednym warunkiem — powiedziałem surowo. — Nie zaczniesz uciekać, ani nie zrobisz nic podobnie głupiego. Popatrzył na mnie uważnie. — Nie zacząłem uciekać na widok tego stosu mumii, więc nie sądzę, żeby coś jeszcze było mnie w stanie bardziej przestraszyć. — To nie były migdałki — powiedziałem. — Ropa wyrwała jej węzły chłonne. — Nadal nie widzę w tym nic strasznego — powiedział i umilkł. — 1624? — powtórzył. W jego oczach odmalowało się przerażenie. — Wielkie Powietrze — powiedział z niemal nabożnym szacunkiem w głosie. — Tak. Wielkie Powietrze. Dżuma. — Zarazimy się? — przez chwilę dygotał. — Nie sądzę. Minęło ponad trzysta siedemdziesiąt lat. Wyszliśmy pośpiesznie na powierzchnię ziemi. — Buty i wierzchnie ubranie — poleciłem. Zdarliśmy z siebie kurtki, buty, skarpetki i spodnie. Polałem je benzyną i podpaliłem. Ze skrytki w tylnym siedzeniu wyjąłem litrową butelkę rosyjskiej wódki zostawioną tam chyba przez Michaiła. — Przemyj starannie ręce, twarz i włosy, uważaj żeby nie dostała ci się do oczu. Zużył ponad pół butelki i wskoczył do wozu. Było dość zimno. Właśnie kończyłem się myć gdy usłyszałem znaczące chrząknięcie. Odwróciłem głowę. — Pan pozwoli dokumenty — usłyszałem. — Znowu? — jęknąłem. Za mną stał patrol policyjny. W tym momencie zdałem sobie sprawę ze swojego wyglądu. Facet ubrany w koszulę i kalesony, bosy w środku zimy, myje na spokojnej staromiejskiej uliczce włosy rosyjską wódką. Kupa ubrań nadal płonęła wesołym 128

żółtym ogniem. Dym wzbijał się w stalowo szare warszawskie niebo. Podniosłem z ziemi identyfikator i przed podaniem go policjantowi polałem obficie wódką dla odkażenia. Wytrzeszczyli oczy. — Wybaczą panowie — powiedziałem — ale miałem właśnie kontakt z zarazkami dżumy... — Wezwać karetkę? — zapytał jeden z policjantów sierżanta, w którym domyśliłem się dowódcy patrolu. — Karetkę? Chyba do Tworek! — huknął dowódca na podwładnego. — No właśnie taką. Sierżant oglądał mój identyfikator, a potem wyjął z kieszeni telefon komórkowy i wystukał numer. — Ministerstwo Kultury i Sztuki? Mówi sierżant Porożnicki. Przychwyciliśmy właśnie szaleńca, który w biały dzień pali swoje ubranie na ulicy Brzozowej. Chyba dopiero co je z siebie ściągnął, bo jest prawie goły. Aha i polewa się wódką prosto z butelki. Twierdzi, że jest waszym pracownikiem... Na pewno? Dobrze, ale jeśli zniszczy telefon, będziecie musieli go odkupić. Nie, nie żartuję, wygląda na całkiem obłąkanego. Dobra, dobra. Wręczył mi słuchawkę. — Co ty wyrabiasz? — huknął na mnie szef. — Podrywasz autorytet naszej firmy! — Szefie, sensacja! — Ty chyba naprawdę zwariowałeś. Jaka znowu sensacja? — Znalazłem loch koło katedry Świętego Jana na Starym Mieście. Zawalony po sufit zmumifikowanymi ciałami zmarłych podczas epidemii dżumy w 1624 roku. — Którędy tam wlazłeś? — Od strony skarpy długim lochem. Szefie, ciała leżą tak jak je zgarnięto z ulicy. Zmarli mają przy sobie wszystko. Ubrania, bieliznę, pewnie zawartość kieszeni. Zwłoki są zmumifikowane... — Pawle, muszę cię zmartwić. Archeolodzy wiedzą już o tym lochu. Otwarto go w końcu lat siedemdziesiątych, wyjęto trzy ciała. Koszta konserwacji stroju i badań zwłok były tak wysokie, że napuszczono do środka gazu grzybobójczego, żeby powstrzymać rozkład materiałów organicznych i zamurowano kryptę. Kiedyś, gdy będą pieniądze, zbada się ją dokładnie. Na razie brakuje funduszy. Co jakiś czas kontroluje się tylko, czy nie zachodzą jakieś niepokojące procesy. A co to za cyrk z tym paleniem ubrania i tańczeniem nago? — Nie nago, tylko w kalesonach. A ubrania spaliliśmy, żeby uniknąć groźby zakażenia. — Pawle, po ponad trzystu siedemdziesięciu latach? Ale jeśli sobie życzysz, to ściągnę z Gdyni szczepionkę przeciw dżumie. — Proszę sprowadzić dwie dawki. 129

— I jeszcze zaciągnąłeś do tej kostnicy Jacka? — Tak wyszło. — Zadzwonię do Instytutu Archeologii, niech zakorkują tę dziurę po tobie. Gdzie jest wlot do lochu? Opisałem dokładnie. Pożegnaliśmy się i oddałem telefon policjantom. — Będzie mandat — powiedział ponuro sierżant. — Za co? — zdumiałem się. — Zaśmiecanie — wskazał stos popiołu pozostały po spalonych ubraniach. — Sto złotych. Można by jeszcze dołożyć za pijaństwo w miejscu publicznym, skoro złapaliśmy obywatela z otwartą flaszką, ale nie będziemy tacy. Na przyszłość radzimy stare szmaty wrzucać po prostu do śmietnika. A teraz znikać. Jak się zorientowałem, otoczyła nas spora grupka gapiów. Wsiadłem do samochodu i odjechałem. Na szczęście zaskoczeni widokiem płonącej garderoby policjanci nie zauważyli, że zaparkowałem w niedozwolonym miejscu!

Rozdział siedemnasty POSZUKIWANIA W FORCIE LEGIONÓW • ODNALEZIENIE STUDNI • WYKOP W FOSIE • ZNOWU BIUROKRACJA • BADANIA SKARPY • JAK SIĘ UCHRONIĆ PRZED DŻUMĄ • CEGLANA SKARBONKA

Pan Samochodzik zatarł ręce, aż mu zaskrzypiały stawy. Sala numer 6 w Forcie Legionów była pełna. Oprócz mnie, szefa i Jacka przybyli także emerytowany dyrektor Marczak, przedstawiciel wojewódzkiego konserwatora zabytków, inspektor Kowalski z Miejskiego Zakładu Oczyszczania, nadkomisarz Skorliński z ludźmi do zabezpieczania śladów i ekipa telewizyjna. Wydawało mi się, że szef chce zaraz po dotarciu do skrytki zwołać konferencję prasową. Cóż, odrobina propagandy sukcesu mogłaby się przydać. W końcu pan Tomasz dał mi znak ręką. Przyklękliśmy z Jackiem i łomami zaczęliśmy skrobać zaprawę między cegłami posadzki. Operator włączył silny reflektor halogenowy i uruchomił kamerę. Wyjęliśmy pierwszą warstwę cegieł i zabraliśmy się za drugą. Minęły dwie godziny. Trzecia warstwa poddawała się powoli. Jeszcze dwie albo trzy. Zgromadzeni zaczęli zdradzać objawy znudzenia. Część wyszła na dziedziniec zapalić. Wreszcie ostatnia warstwa. Przebiłem cienką zaprawę i złapałem cegłę, zanim zdążyła wpaść do studni. Wyłamałem jeszcze kilka i poświeciłem do środka. Na dnie widać było warstewkę ziemi naniesionej pewnie przez wodę. Poszerzyłem otwór. Kamerzysta przeprosił mnie na chwilę i sfilmował dziurę. Wreszcie otwór powiększył się na tyle, że mogłem zrzucić do środka drabinkę sznurową. Odprowadzany spojrzeniami wszystkich zgromadzonych opuściłem się w dół. Niebawem zawisłem nad dnem. Delikatnie zbadałem podłoże jedną nogą. Bałem się, że muł może mieć nawet parę metrów głębokości. Jednak tuż pod powierzchnią błota poczułem coś twardego. Stanąłem śmiało i rozejrzałem się. Studnia miała prawie dwa metry średnicy i około pięciu metrów głębokości. Jej ceglane ściany były lite, w żadnym miejscu porządek cegieł nie był zakłócony. Tylko w stropie obok mojej dziury widać było jeszcze jedną, 131

zamurowaną w zamierzchłej przeszłości. Szef zrzucił mi saperkę. Odgarnąłem błoto. Pod spodem był beton. — Potrzebuje piły ultradźwiękowej — rzuciłem do góry. Po kilku minutach przyniesiono ją z samochodu. Przyłożyłem ją do podłoża i ustawiłem na maksymalną długość wiązki. Wyciąłem okrąg. Wiązka nie przeszła na drugą stronę. — Przeszkoda ma powyżej pół metra grubości — zauważyłem. Usłyszałem podniesione głosy na zewnątrz. Wyłączyłem piłę i spokojnie czekałem na wynik narady. — Za pół godziny będzie fachowiec z młotem pneumatycznym — poinformował mnie Jacek. Wyszedłem na górę. Czekaliśmy. Wreszcie na dziedziniec wjechała nieduża ciężarówka z Miejskiego Zakładu Oczyszczania. Przywiozła agregat i dwu robotników z młotem. Opuścili się na dno i założywszy słuchawki zaczęli kuć podłogę. — Ciekawe, kiedy to zabetonowano — mruknął do mnie Jacek, gdy wyszliśmy na dziedziniec. — Sądzę, że to podchorąży Mróz zabezpieczył się w ten sposób. — Ale którędy wlał beton? I ile go wlał? — Pewnie to on zrobił dziurę w stropie, zaraz koło naszej, a potem starannie zamurował. A wlać mógł całą betoniarkę... O ile wtedy mieli już betoniarki. — Słowo „betoniarka” źle mi się kojarzy — westchnął chłopiec. — Na pewno mieli — powiedział szef, który tymczasem wyszedł z sali i przyłączył się do nas. — Tego może być nawet parę metrów. — Tylko po co to zrobił? — Pewnie przewidział, że Niemcy zainteresują się tym obiektem, jak wszystkimi przechwyconymi budynkami wojskowymi. Wlał kupę betonu, na wierzch dał warstwę ziemi, żeby wyglądało to na zwyczajną zamuloną studnię... Minęły jeszcze dwie godziny. Zajrzałem do szybu. Robotnicy wdarli się już około metra w głąb. Jak się okazało, w betonie tkwiły zbrojenia i to nie byle jakie — stos starych szyn kolejowych pociętych na mniej więcej półtorametrowe kawałki. — Napracował się — mruknął szef. — Chyba tędy się nie przebijemy. Opuściłem się na dół i pomogłem robotnikom w ten sposób, że poprzecinałem piłą ultradźwiękową wszystkie sterczące w dziurze szyny. Było tego złomu chyba sto pięćdziesiąt kilogramów. Wytaskaliśmy je na górę i budowlańcy podjęli pracę, jednak kucie twardego betonu szło bardzo powoli. Przedstawiciel konserwatora doszedł widocznie do tego samego wniosku, bo po dalszej godzinie zarządził przerwanie akcji. — To bez sensu — powiedział. — Przebicie tego czopa zajmie rok. — Spróbujmy w fosie — zaproponował Pan Samochodzik. — Bezpośrednio przy 132

ścianie fortu, na wysokości studni. Popatrzyli na zegarki. Była już czternasta. — No dobra — zdecydował przedstawiciel konserwatora. — Przeniesiemy majdan. Przeszliśmy na zewnątrz i wspólnymi siłami ściągnęliśmy wózek z agregatem do fosy. Odmierzyłem starannie i wskazałem miejsce. W ruch poszły łopaty. Metr pod powierzchnią ziemi natrafiliśmy na warstewkę cementu — dawne utwardzenie dna fosy. Poniżej znowu był piasek. Metr, dwa metry, trzy... Brzegi musieliśmy zabezpieczyć deskami, żeby nie osypały się grzebiąc na zawsze pracujących w dziurze robotników. Facet z kamerą usiadł sobie na kilku cegłach i jadł kanapkę. Zajrzałem do dziury. Nadal tylko piasek i piasek. Wszyscy tracili pomału nadzieję, gdy z otworu dobiegł nas stukot, a potem dźwięk, jaki wydaje metal w zetknięciu z kamieniem. Zajrzeliśmy ostrożnie. Robotnicy odsłonili czarny beczkowaty przedmiot leżący na dnie. Strop pokryty dla zabezpieczenia przed wilgocią warstwą bitumitu! Niebawem odsłonili większą część i zabezpieczywszy ściany przed osypywaniem się zabrali się za kucie młotami pneumatycznymi. Cegły rozpadały się w pył. Wreszcie rozległ się trzask. Byli po drugiej stronie. Powiększyli otwór i wycofali się na górę. Zbiegłem niecierpliwie przeskakując po kilka stopni drabinki i zajrzałem. A potem zakląłem. Beton wypełniający studnię dotarł także tutaj. Korytarz wypełniony był prawie po sufit. Pomiędzy warstwą betonu a stropem tunelu pozostała szpara grubości maksymalnie dwudziestu centymetrów. Zbyt wąska nawet dla szczupłego Jacka. Nachyliłem się i poświeciłem latarką. Zabetonowany korytarz ciągnął się gdzieś w głąb, a w odległości kilkunastu metrów spostrzegłem coś, co mogło być poprzecznym murem. — Trzeba spróbować z zewnętrznej strony fosy — powiedziałem. Nikt jakoś nie palił się do mojej propozycji. — Zasypujcie — rozkazał robotnikom przedstawiciel konserwatora. — Tam nie możemy już kopać — powiedział do mnie. — Teren parku należy do Zarządu Terenów Zielonych. — Pan jest inspektorem od terenów zielonych — zwróciłem się do Kowalskiego. Wzruszył bezradnie ramionami. — Jestem inspektorem z ramienia MPO — powiedział. — To znaczy, że kontroluję stan przestrzegania czystości w parkach, pomagam wyszukiwać i likwidować dzikie wysypiska śmieci. Ale kopanie dziur w parkach, to nie działka MPO. Biurokracja. Szef popatrzył na zegarek. Szesnasta. — Na dziś kończymy — powiedział zmęczonym głosem. — Jutro postaram się uzyskać zgodę od Zarządu Terenów Zielonych. — A może sami wykopiemy tę studnię nielegalnie? — zaproponował Jacek. — W sześć godzin będziemy na miejscu. 133

— Nie mamy drewna do szalunków, a tu gleba jest piaszczysta. To zbyt niebezpieczne — powiedziałem. — Możemy wrócić na Brzozową i poszukać wlotu od strony skarpy... Byliśmy jednak zbyt zmęczeni. Szef zarządził odwrót. Następnego dnia od rana pan Tomasz wisiał na telefonie usiłując ustalić, komu podlega park imienia Traugutta. Wreszcie zdenerwowany rzucił słuchawkę na widełki. — Niczego nie można się dowiedzieć — powiedział ze złością. — Teoretycznie park powinien polegać Zarządowi Terenów Zielonych. Tymczasem oni twierdzą, że w tej części Warszawy nie zajmują się żadnymi parkami. Ten wokół fortu powinien podlegać zarządowi Gminy Centrum, ale oni twierdzą, że to już podlega Żoliborzowi. Dodzwoniłem się tam i usłyszałem, że im podlega wszystko na północ od linii kolejowej, a park leży w Gminie Centrum. Dzwonię do nich znowu, ci idą w zaparte, że nie wiedzą, komu podlega. Wreszcie wymyślili, że parkiem administruje Agencja Mienia Wojskowego. Owszem administruje fortem i pasem ziemi dookoła. Gdybym chciał kupić, to będzie przetarg. Kopać dziur nie mogę, bo oni tylko zarządzają terenem, a należy on do wojska. Co gorsza, nie potrafili powiedzieć, komu konkretnie podlegają w tej kwestii. — A kto tam na przykład przycina gałęzie? — zaciekawiłem się. — Prywatna firma ogrodnicza na zlecenie Zarządu Dróg i Mostów. — A oni tam skąd? — Część parku zalicza się do otuliny biegnącej brzegiem Wisły trasy Wybrzeże Gdańskie! — To jakaś paranoja — jęknąłem. — Znaleźliśmy skrytkę. Jest o wyciągnięcie ręki. Wystarczy wydrążyć sześciometrowej głębokości szyb i można zanurzyć ręce w klejnotach po łokcie, a tymczasem jakieś biurokratyczne przeszkody... Pan Tomasz westchnął ciężko. — Z biurokracją trudno wygrać. — Wykopię tę dziurę na wariata. Skoro sami nie wiedzą, komu podlega ten park, to nikt się nie przyczepi. — Zmartwię cię, Pawle. Żeby kogoś zamknąć za dewastowanie terenów publicznych ani policja, ani Straż Miejska nie muszą wiedzieć, komu podlega park. Oni cię po prostu złapią, wylegitymują, wlepią mandat i po krzyku. Zapragnąłem walnąć głową w ścianę. — Idę szukać od strony Starówki — powiedziałem twardo. Zadzwoniłem po Jacka i niebawem znaleźliśmy się koło odkrytego przedwczoraj lochu. Archeolodzy zabezpieczyli go solidną betonową plombą. Niewątpliwie podobną odcięli także kryptę. Badaliśmy skarpę, ale nie natrafiliśmy na żaden ślad. Przenieśliśmy się na sąsiednią 134

posesję. Właściciele nie stawiali nam żadnych przeszkód. Nie znaleźliśmy jednak żadnych śladów wlotu do podziemia. — To może być gdziekolwiek — mruknąłem. — Gdyby stopniał śnieg, może mielibyśmy szansę dostrzec wlot. — To musi być gdzieś na posesji z remontowanym domem — powiedział Jacek. — Tu by zauważyli tego gościa. — Nie sądzę, żeby ranny usiłował ukryć się w lochu, o którym wiedział, że nie ma z niego wyjścia. — Mógł tam się ukryć instynktownie. Wiedział, że to dobra kryjówka o trudnym do odnalezienia wejściu. — Nie da się wykluczyć — mruknąłem. — Sądzę, że możesz mieć rację. Przez ostatnie dni nie odwiedzał jej. Na tym śniegu widać ślady wyłącznie nasze i tych ludzi, którzy zabezpieczyli loch prowadzący do krypty. Kiwnął poważnie głową potwierdzając moją hipotezę. — A może tunel zaczyna się gdzieś w piwnicy któregoś z tych domów? — powiódł ręką. — Cóż łatwiejszego, niż kupić dom i z jego piwnicy poprowadzić dowolnej długości podkop? Ziemię można wysypywać w ogródku nocami. Na podwórko wjeżdżają wozy z cegłami. Żołnierze wnoszą je do środka, właściciel ogłasza, że powiększa piwnice, żeby mieć gdzie trzymać wino. Transport materiałów prowadzony jest zupełnie jawnie, w biały dzień. Nikt nawet nie zauważy... — Czekaj, czekaj — powstrzymałem jego galopującą fantazję. — Przyjeżdżają dwa wozy cegieł, to nikt nie zwróci uwagi, ale jeśli będzie ich po kilka dziennie, to ludzie zaczną szeptać. — A może zrobić inaczej. Kupić parcelę i na jej terenie prowadzić prace przy wznoszeniu domu i jednocześnie muru oporowego od strony skarpy. Wówczas nikogo nie będzie dziwił bałagan i wozy cegieł. Nikt ich nie policzy. Gdyby transport materiałów ograniczyć do kilku dni, a cegły ułożyć w pryzmę... — Byłaby wielkości piramidy Cheopsa. — Niekoniecznie. Sądzę, że tunel kopano jednocześnie od strony fortu i stąd. Wówczas pryzma cegieł mogłaby być znacznie mniejsza. Cegły można ukrywać w pokojach wznoszonej kamieniczki. A potem korzystając z tego zapasu latami drążyć tunel. — Ta teoria ma już ręce i nogi. Ale nie zapominaj o wydobywanej ziemi. — Od Fortu Władymira dzieli nas około trzech kilometrów. — Coś koło tego. — Z otworu musieli więc wybrać około... Hmm... Pięć metrów sześciennych na metr bieżący korytarza? — Zapewne nie mniej. Może trochę więcej. 135

— Trzy tysiące razy pięć, na końcu dodajmy jeszcze dwa tysiące pięćset. — Siedemnaście i pół tysiąca metrów sześciennych ziemi. — Minimum. — W zaokrągleniu dwadzieścia tysięcy? To nie jest dużo. — Przypuszczam, że ta parcela ma około dwu tysięcy metrów kwadratowych, po odliczeniu powierzchni budynku. Jeśli wydobyli taką ilość, to cały ten teren musieli pokryć dziesięciometrową warstwą piasku. Chyba, że były tu jakieś zagłębienia. — Część mogli wysypywać bezpośrednio na przyległe wysypisko śmieci — zauważył. — Czy ty sądzisz, że te wysypiska były bezludne? Z takiego śmietnika żyło kilkuset kloszardów. Zauważyliby, że ich miejsce pracy jest noc w noc posypywane piaskiem. Wcześniej czy później ktoś by zauważył. — Jak blisko tego miejsca płynęła Wisła? Bo mogli burzyć tu jakieś wcześniejsze budynki lub ich ruiny, a jednocześnie niwelować teren. Gruz i zbędną ziemię taśmociągiem sypać prosto do rzeki.... — Płynęła zbyt daleko. Poza tym wówczas nie znano jeszcze taśmociągów. Ale kombinuj dalej. Może do czegoś dojdziemy. — Wiem. Tunel kopano nie z dwu końców, ale z czterech. — Z czterech? — zdziwiłem się. — No tak. Stąd, od strony fortu i jeszcze gdzieś pośrodku. Zamyśliłem się. — Nie da się wykluczyć. — Sprawdźmy, czy teren jest nadsypany — zaproponował. — W jaki sposób? — To bardzo proste — uśmiechnął się. — Czytałem nieco książek z dziedziny archeologii. Jeśli rozkopuje się kurhan, łatwo znaleźć dawny poziom ziemi. Będzie widoczny w profilu w postaci ciemnej warstewki tak zwanej próchnicy pierwotnej. — Czyli jeśli wykopiemy tu dziurę w ziemi i na głębokości powiedzmy metra znajdziemy ciemną warstwę, to będzie znaczyło, że dokopaliśmy się do dawnego trawnika zasypanego wtedy, gdy w XIX wieku wysypano tu piasek? — zagadnąłem. — Niekoniecznie — zasępił się. — To teren często zabudowywany. Sądzę, że może być kilka warstw dziewiętnastowiecznych, potem gruba warstwa piasku, a poniżej kolejne warstwy. — Dobra — powiedziałem. — Nie mędrkuj, tylko bierz się za łopatę. Szybkimi sztychami zaczął kuć zmarzniętą ziemię. Szara warstwa pochodząca z gleby ogrodowej, wzbogaconej przez błoto spływające przez dziesięciolecia ze skarpy okazała się gruba na czterdzieści centymetrów. Poniżej natrafiliśmy na zgliniony piasek. Praca stawała się coraz cięższa. Piasek miał grubość około metra. — To chyba calec — mruknął zawiedziony. 136

— Co to jest calec? — zainteresowałem się. — Tak archeolodzy nazywają warstwę pierwotną nietkniętą przez człowieka — wyjaśnił ochoczo. W tym momencie przebiłem się. Pod żółtym piachem znów pojawiły się szare i czarne konerkcje. — Czyli moja teoria jest słuszna — powiedział. — Urobek wysypywano na tej właśnie posesji. — Zaraz, zaraz — mruknąłem. — A może ten piach naniosła jakaś wielka powódź? — Zbyt wysoko od lustra wody — zaprotestował. — A może utworzył ją potężny spływ błotny ze skarpy? Wspiął się kawałek i odgarnąwszy śnieg odsłonił ziemię. — Niemożliwe — zawyrokował. — Skarpa jest zbudowana z ciemniejszych warstw ziemi. To coś — wskazał ręką górkę wydobytego z dołu piachu — pochodzi z wnętrza góry. — Piaskarze nad rzeką wydobyli, przywieźli na furmankach i wysypali — mruknąłem. Uśmiechnął się trochę złośliwie. — Zgoda, ale po co? Na to pytanie nie znalazłem odpowiedzi. Siedliśmy ciężko na leżącej na ziemi belce. Widziałem, że Jacek czymś się martwi. Domyślałem się, że chce mnie spytać o nasze odkrycie w lochach koło katedry. — Zastanawiasz się na tym, czy możemy zarazić się od tych zmarłych w XVII wieku na dżumę? — spytałem. — Tak, choć niby to niemożliwe po tylu latach. Wie pan coś więcej na temat tej siedemnastowiecznej epidemii w naszej stolicy? — Przyszła ze Wschodu. O zbliżaniu się zarazy wiedziano już z pewnym wyprzedzeniem. Wprowadzono zakaz wjazdu do miasta dla osób przybywających z terenów, gdzie już grasowała. Niestety te środki ostrożności na niewiele się zadały. W październiku 1624 roku zmarło pierwszych kilka ofiar Wielkiego Powietrza. Władze miejskie powołały stanowisko „Burmistrza Powietrznego” — koordynatora służb miejskich do spraw zwalczania epidemii. Został nim rajca miejski Łukasz Drewno. Był to człowiek przygotowany do wypełnienia tej trudnej misji. Ukończył farmację i medycynę, uchodził za najlepiej wykształconego w ówczesnej Warszawie. Posiadał ogromny zbiór książek medycznych. — Przy ówczesnym stanie medycyny niewiele mógł chyba poradzić. — Mylisz się. Wprawdzie nie znano skutecznych lekarstw, ale można było sporo osiągnąć dzięki mądrej profilaktyce. Działania Łukasza Drewny uznano za wzorcowe. Pierwszą jego troską było zgromadzenie funduszy na walkę z dżumą. Król Zygmunt 137

III Waza, który w dzieciństwie uniknął śmierci w czasie epidemii, wyłożył z prywatnej szkatuły niebagatelną sumę 5600 dukatów. Czas naglił. W listopadzie odnotowano już 377 zgonów. Łukasz Drewno zarządził kwarantannę. Miejscem odosobnienia dla chorych stała się nieistniejąca obecnie Łacha Polkowska leżąca na Wiśle na północ od Starego Miasta, u wylotu ulicy Mostowej. Zbudowano tam pośpiesznie siedem domów oraz... szubienicę. — Szubienicę? — Kontaktów z chorymi zakazano pod karą śmierci — wyjaśniłem. — Widok szubienicy miał o tym przypominać. Powołano dwie nowe służby miejskie: wyganiaczy i kopaczy. Wyganiacze zajęli się usuwaniem z miasta żebraków i innych obieżyświatów, aby zaraza nie rozniosła się po okolicy, natomiast kopacze — transportem i grzebaniem zwłok. Cmentarz zadżumionych zorganizowano „na wzgórzach, gdzie obecnie jest Żoliborz”. — Jak się okazuje, nie wszyscy tam trafili — zauważył. — Zawsze pojawiają się jednostki sabotujące rozporządzenia. Zmarłych zabierano z domów tak jak leżeli, często w bogatych ubraniach i z sakiewkami za pazuchą. Teraz wiemy, że relacja ta jest prawdziwa. Jedną sakiewkę znaleźliśmy. — Poważna pokusa — mruknął. — W listopadzie zmarli pierwsi członkowie rodziny Łukasza Drewny: żona i trójka dzieci. Burmistrz Powietrzny miał nadzieję, że zaraza ustąpi pod wpływem silnych mrozów, ale zima roku 1624/1625 była „najłagodniejsza za ludzkiej pamięci”. — Jak sobie radzono, skoro nie nastały mrozy? — Zima mimo wszystko trochę ograniczyła rozprzestrzenianie się zarazy. W grudniu 1624 roku zmarło 321 osób. Spora ich część umarła we własnych domach zarażając przy okazji domowników i rodziny. Miasto zaczęła ogarniać psychoza. Domy, w których zmarli wszyscy mieszkańcy, barykadowano. Jednak pozostawiony majątek kusił. — Kaci mieli mnóstwo pracy? — domyślił się. — Tak. Za kradzieże wprowadzono karę śmierci. Puste budynki oczyszczano za pomocą prochu armatniego. Wierzono, że jego gryzący dym skutecznie wygubi zarazki i o dziwo metoda ta faktycznie skutkowała. Na podłogach rozsypywano cienką warstewkę prochu i podpalano. — Nie wybuchał? — Na wolnym powietrzu proch się pali. Dopiero zamknięty w pocisku lub granacie wywołuje wybuch — wyjaśniłem. — Podczas całej zarazy zużyto go ponad 500 funtów, czyli około 200 kilogramów. — Gdybym zaraził się dżumą, to jakie mam szansę na wyzdrowienie? — Stuprocentowe albo prawie stuprocentowe. Dysponujemy dużą ilością skutecznych lekarstw. 138

— A jaki był dalszy przebieg naszej warszawskiej epidemii? — Styczeń 1625 roku był wreszcie dość mroźny. Zaowocowało to spadkiem liczby zgonów i nowych zachorowań. Jednak wraz z poprawą pogody liczba chorych i zmarłych zaczęła rosnąć. Wreszcie we wrześniu ogłoszono uroczyście ustąpienie zarazy. Ogółem zarejestrowano 2375 zmarłych. Było to 5% mieszkańców ówczesnej Warszawy. Rozgrzani dyskusją nie zauważyliśmy, że zrobiło się zimno. Słońce już zachodziło. — Na dzisiaj starczy — powiedziałem. Odprowadziłem Jacka do mieszkania pana Tomasza. Szef już był w domu. Przypinał właśnie na ścianie fotografię Fortu Legionów. — Przypomina mi wielką ceglaną skarbonkę — zauważyłem. — Skarbonkę można rozbić, gdy zachodzi taka konieczność — powiedział. — A tego niestety nie. — Tysiąc kilogramów dynamitu i zostanie z tego fortu tylko kupka gruzu... — I to mówi pracownik Ministerstwa Kultury i Sztuki — uśmiechnął się kpiąco Pan Samochodzik. Przypomniał mi się Michaił Derekowicz. On także twierdził, że nie mam duszy muzealnika.

Rozdział osiemnasty REZYDENCJA SYBILLI NA POWĄZKACH • ZAGADKA PORCELANOWEJ RÓŻY • POCHWYCENIE WANDALA • KAMIENNE SCHODKI • PODZIEMNY LOCH • KRYJÓWKA • SKRYTKA

Jadłem właśnie spóźniony obiad, gdy zadzwonił telefon. — Daniec, słucham — rzuciłem w słuchawkę. — To ja — usłyszałem głos Jacka. — Dawno nie widzieliśmy się. Cóż się stało? — Nie czytuje pan zapewne „Wieści Podwarszawskich”? — Nie. A dlaczego pytasz? — Z tego co wiem, nie możecie sobie z wujkiem poradzić z rozszyfrowaniem, skąd pochodzą porcelanowe róże, które wypływają co rusz w warszawskich antykwariatach. — Owszem. Staramy się odnaleźć sprzedającego je człowieka i miejsce, z którego pochodzą. Dzwonisz do mnie... — Tak, wujek jest nieuchwytny. Pojechał do zarządu oczyszczania i wyłączył komórkę. W „Wieściach” ukazuje się stały felieton archeologiczny pod tytułem „Czytając w ziemi”. Proszę posłuchać fragmentu najnowszego: Była połowa lat osiemdziesiątych. Wytyczano trasę przyszłej ulicy na warszawskich Powązkach. Wzdłuż niej powstawał wykop pod rurociąg. Jeden z robotników zdumionym wzrokiem odprowadzał przez chwilę ziemię na łyżce koparki, po czym nie bacząc na niebezpieczeństwo rzucił się i wyrwał bryłę gliny. Po chwili triumfalnie pokazał kolegom znalezisko: dużą czerwoną różę wykonaną z najlepszej miśnieńskiej porcelany. Skąd wzięła się osiemnastowieczna porcelanowa róża na dnie wykopu pod trasę szybkiego ruchu? W 1761 roku z Paryża dotarła do Warszawy zadziwiająca karawana. Przeszło dwustu konnych kozaków ochraniało dwanaście karet i kilkadziesiąt wozów. Dla ozdoby 140

orszaku na dziesięciu wielbłądach jechali tureccy łucznicy. Zza kryształowych szyb najpiękniejszej karety spoglądała znudzonym wzrokiem siedemnastoletnia Izabella Czartoryska, świeżo upieczona panna młoda. Roczna wycieczka do Paryża była jej podróżą poślubną. Po powrocie księżna zamieszkała w Warszawie. Liczne romanse między innymi ze Stanisławem Augustem Poniatowskim, wymagały posiadania wygodnego podmiejskiego gniazdka. Wybór Izabelli padł na Powązki. Leżały one dość daleko od stolicy. Kosztem kilkuset tysięcy ówczesnych złotych teren o powierzchni kilkudziesięciu hektarów całkowicie zniwelowano. Powstał tu rozległy zespół parkowo-pałacowy, jeden z największych w ówczesnej Europie. Budowa trwała kilka lat i utrzymywana była w ścisłej tajemnicy. Wreszcie dumna właścicielka zaprosiła gości. Park na Powązkach był osobliwą mieszaniną bogactwa i bezguścia. Był usiany sztucznymi grotami, wodospadami i sadzawkami. W stawach z barwioną wodą pływały ufarbowane na różowo łabędzie udające flamingi. Część ogrodu była utrzymana w konwencji wiecznej zimy. Pod choinkami leżał śnieg zrobiony z waty. Na gałęziach drzew poprzyklejano kanarki z wosku. Całości obrazu dopełniały rabatki porcelanowych róż. Pośrodku parku, na wyspie usypanej na sztucznym jeziorze stały trzy wiejskie chatki, nieco się rozwalające. Wokoło hasało stadko kózek. Zwierzęta były codziennie myte i szczotkowane, zajmowała się tym gromada dziewcząt specjalnie sprowadzonych z Holandii. Na ganku jednej z chat siadała właścicielka i z lutnią w dłoni śpiewała ludowe piosenki. Chaty były urządzone w sposób raczej na wsiach nie spotykany. Podłogi wyłożono marmurem i drewnianymi mozaikami. Całości wyposażenia dopełniały weneckie kryształy i brązy z Paryża. Opodal w stajni, będącej repliką rzymskiego Koloseum, stały konie najczystszej krwi. Ogólne zdumienie budziła łazienka letnia z wanną wpuszczoną w podłogę i zamaskowaną kanapą. Łazienkę zdobiło sześćset kafelków z najszlachetniejszej porcelany, oprawionych w złoto. Mężczyźni przybywali na bale poprzebierani za Fauny i Satyry. Gospodyni w greckiej tunice przemykała się po ogrodzie jak nimfa... — Rany — mruknąłem. — Wszystko się zgadza. Róże z porcelany i ta obudowa zegara z francuskiego brązu. Czy są tam bliższe dane dotyczące lokalizacji parku? — Niestety nie. Nie ma nawet rysunku. — No cóż, dziękuję ci, Jacku. Rozłączył się, a ja wsiadłem do samochodu i pojechałem do Miejskiego Zakładu Oczyszczania. Złapałem tam pana Tomasza. Zreferowałem mu zasłyszane wiadomości. — Wiedziałem — mruknął. — Czułem, że już gdzieś kiedyś czytałem o różach 141

z porcelany. W swoim gabinecie szef sięgnął na półkę po opasłą książkę Marka Kwiatkowskiego „Architektura mieszkaniowa Warszawy”. Studiował ją przez chwilę, a potem wziął plan miasta. — Małe ogródki działkowe koło ulicy Elbląskiej — zawyrokował. — Ale teraz nic nie jesteśmy w stanie zrobić, bo leży tam pewnie pół metra śniegu. — Poczekamy na odwilż. — Poczekamy — mruknął uśmiechając się. — A wtedy przyskrzynimy ptaszka na gorącym uczynku. Ale nie zawadzi jutro rano wpaść tam i rzucić okiem. Pożegnałem się i pojechałem do domu. Odwilż. W nocy mróz nieco zelżał i śnieg zamienił się w paskudną mokrą kaszę. Zaparkowałem Rosynanta w pobliżu ogródków działkowych i wyjąłem z kieszeni małą lornetkę. Przez dłuższą chwilę badałem nagie krzaki i altanki wzniesione z pociemniałego drewna. Ogródki drzemały przysypane śniegiem. Aż do wiosny nikt się tu nie pojawi. Szedłem powoli wzdłuż siatki, aż dotarłem do furtki. Spodziewałem się, że warstwa topniejącego śniegu będzie gładka, tymczasem znaczyły ją ślady stóp. Ktoś przeszedł tędy może godzinę temu. Ruszyłem świeżym tropem. Za jedną z budek piętrzyła się spora hałda ziemi wyrzuconej z głębokiej dziury. W otworze ktoś pracował. Wokoło w nieładzie poniewierały się kawałki porcelanowych kwiatów i płytek. Opodal leżało kilka potłuczonych kryształowych pucharów i resztki intarsjowanego biureczka. Kopiący wyprostował się, obejrzał trzymany w dłoniach kafelek i obojętnie odrzucił go. W tym momencie nasze spojrzenia spotkały się. — Jesteś zatrzymany — oświadczyłem gromko. To nie był chłopak, z którym biłem się na Brzozowej, jednak byli do siebie dość podobni. Bezmyślne, tępe twarze, potężne łapy jakby stworzone do bójek, zwaliste sylwetki. Zamiast odpowiedzieć zamierzył się na mnie szpadlem. Uskoczyłem zręcznie i kopniakiem wytrąciłem mu stylisko z ręki. Rzucił się do przodu. Zadałem mu jeden silny cios w podbródek. Powaliłem go na ziemię i wykręciwszy ręce zacząłem pętać je paskiem od lornetki. — To moja ziemia, patafianie — warknął. — Nie masz prawa bez nakazu. — Prawo? — burknąłem. — Dokonałem właśnie obywatelskiego zatrzymania niebezpiecznego przestępcy schwytanego w dodatku na gorącym uczynku. — A co ja niby zrobiłem? — Niszczenie bezcennego stanowiska archeologicznego, handel dziełami sztuki pochodzącymi z przestępstwa i poważne zniszczenie wielu cennych przedmiotów zabytkowych! Wyjąłem z kieszeni telefon komórkowy. Na chwilę przestałem zwracać uwagę na jeńca. To był fatalny błąd. Teraz sądzę, że musiał oswobodzić jedną rękę i sięgnąć do 142

kieszeni kurtki. Wtedy nieoczekiwanie pociemniało mi w oczach i poczułem straszliwe uderzenie prądu w lewej nodze. Drań użył paralizatora. Padając zdołałem zaczepić go ręką i broń wpadła do wykopu. Jeniec wyrwał drugą rękę z więzów i rzucił się do ucieczki. Odzyskując z trudem władzę nad swoim ciałem ruszyłem za nim. On zaś przeskoczył zwinnie ogrodzenie i jednym susem dosiadł niewielkiego motocykla ukrytego w cieniu. Pobiegłem do Rosynanta. Nim wytoczyłem wóz na Powązkowską, już prawie znikał na horyzoncie. Dodałem gazu i rozpoczął się pościg. Jego motor miał niewielki silnik, był jednak bardzo lekki, co pozwalało mu rozwinąć znaczną szybkość. Pędziliśmy początkowo wzdłuż muru Cmentarza Powązkowskiego, wysokie nagrobki wystające zza muru migały w przerażającym tempie. Zakręcił ostro w Obozową, a potem na rondzie w Słonimskiego. Ulica była na szczęście pusta. Rozwinąłem większą szybkość. Sto, sto dziesięć, sto dwadzieścia kilometrów na godzinę. Przelecieliśmy pod wiaduktem i minęliśmy wylot ulicy Międzyparkowej. Przed nami pojawił się wjazd na most Gdański. Dodałem jeszcze gazu i już byliśmy na moście. Zajechałem go z prawej strony i otworzyłem okno. Jechaliśmy teraz łeb w łeb. Doganiałem go. Wreszcie zrównaliśmy się. Delikatnie skręciłem kierownicą i nieubłaganie zacząłem spychać go na barierkę mostu. Wreszcie w odpowiednim momencie wystawiłem rękę przez okno i złapawszy go za solidny wojskowy pas wcisnąłem hamulec samochodu. Motocykl uwolniony nieoczekiwanie od swojego jeźdźca przejechał jeszcze kilkanaście metrów, po czym zaczepił o barierkę i przewrócił się. Puściłem chłopaka, a gdy stawał na czworaka uderzyłem go silnie drzwiami. Wysiadłem. Leżał na ulicy i wyglądał na pokonanego, na wszelki wypadek jednak wycelowałem w niego pistolet gazowy. — Jak już mówiłem, jesteś zatrzymany — oświadczyłem. Wyjąłem telefon i wezwałem radiowóz. Przyjechali po dwudziestu minutach. Wróciliśmy na działki. — No i przyskrzynił pan ptaszka — uśmiechnął się Skorliński. — Co dalej z tym znaleziskiem? — Trzeba będzie wezwać archeologów — zajrzałem do jamy. — Sądzę, że w obawie przed wojskami Suworowa służba majątku powrzucała co się dało do sadzawki. To z pewnością bardzo interesujące odkrycie. Nieczęsto na stanowisku archeologicznym znajduje się elementy wyposażenia rezydencji. — Ale w kiepskim stanie — mruknął nadkomisarz oglądając pęknięty kryształowy puchar. — To wina tego drania. Kopał szpadlem niszcząc większość przedmiotów. Te pęknięcia są zupełnie świeże. Gdyby delikatnie rozmyć to błoto strumieniem wody albo przekopać szpachelkami, z pewnością większość przedmiotów można by wydobyć w stanie nietkniętym. Mojego jeńca właśnie ładowano do radiowozu. 143

— Żal mi go — powiedziałem w zadumie. — Padł ofiarą własnej głupoty i chciwości. Gdyby zgłosił to odkrycie, dostałby nagrodę i to zapewne znaczną. Archeolodzy przyjechali godzinę później. Zostawiłem im stanowisko pod opieką i pojechałem do pracy. Byłem już spóźniony. — Niestety zła wiadomość — powiedział szef na mój widok. Zamknąłem ostrożnie drzwi. — Co się stało? — zapytałem zmęczonym głosem. — Nadal nie mogę ustalić, komu podlega park, nie mówiąc już o zdobyciu zezwolenia na podjęcie prac wydobywczych. — Szefie, jeden z moich kumpli ma prywatną firmę zajmującą się poszukiwaniami geologicznymi. Podjedziemy „Tatrą”, użyjemy ciężkiego wiertła koronowego. Wywalimy w dziesięć minut otwór o średnicy metra. A potem, no cóż, zwycięzców się nie sądzi. — Twój kumpel zrobi to gratis? — Gratis raczej nie, ale nie sądzę, żeby wziął więcej niż cztery tysiące złotych. — Budżet naszej komórki i tak jest już przekroczony — mruknął Pan Samochodzik. — A pieniądze na ten rok jeszcze nie wpłynęły. — Weźmy kredyt, a spłaci go Muzeum Narodowe. Będą wdzięczni za odnalezienie... — Zakładasz cały czas, że skarb jeszcze tam jest. A jeśli natrafimy na puste skrzynie? Albo nie trafimy wcale? Byłeś na tych działkach? Zreferowałem pokrótce wydarzenia poranka. — Brawo — mruknął. — Wreszcie jakieś osiągniecie. W tym momencie zadzwonił telefon. — Gość do nas — powiedział szef odkładając słuchawkę. — Nadkomisarz Skorliński. — O — wyraziłem zdziwienie. — Widzieliśmy się godzinę temu... — Witam panów — powiedział Skorliński wchodząc. — Mam nowinę, która zapewne panów zainteresuje. Chodzi o Jerzego Baturę. — Co znowu przeskrobał? — zaciekawił się Pan Samochodzik. — Nic i chyba długo nie będzie w stanie. Wylądował w szpitalu psychiatrycznym w Tworkach. — Co? — zdumiałem się. — Ostra psychoza maniakalno-neurotyczna z elementami manii prześladowczej. — Co się stało? — spytał pan Tomasz. — Dokładnie nie wiemy. Parę dni temu ochrona „Rezydencji pod Orłem” wezwała patrol. Strasznie się u niego od rana wydzierał telewizor, a nikt nie reagował na pukanie. Wyłamali drzwi. Obywatel Batura leżał w swoim łóżku przypięty kajdankami, mieszkanie było zdemolowane. Batura bredził coś na temat wojowników Ninja, przysłanych przez mafię, którzy go skuli i polali spirytusem, a potem chcieli spalić. 144

— Wojownicy Ninja? — zdziwił się szef. — W Warszawie? — Też nam się wydało to niemożliwe. Zebraliśmy kilkaset odcisków palców, w tym z głównych narzędzi zniszczenia — młotka i noża. Wszystkie należały do lokatora. Znajdowały się także na kajdankach, którymi był skuty, więc wyciągnęliśmy wniosek, że ten obywatel najpierw zdemolował całe mieszkanie, a potem sam skuł się kajdankami. — Może ma brata bliźniaka — podsunąłem. — Nie, to wykluczone. Odciski palców są różne nawet u bliźniąt jednojajowych. Oczywiście sprawdziliśmy wszystko, okna były zamknięte, klucz tkwił od wewnętrznej strony zamkniętych drzwi. Nikogo poza nim tam nie było. Chyba że przeczołgał się szparą pod drzwiami. Ponieważ obywatel Batura zdradzał objawy całkowitego rozstroju nerwowego, odwieziono go na obserwację. Dzisiaj zadecydowano, że należy zatrzymać go na dłużej. Uśmiechnąłem się z satysfakcją. Jerzy Batura w wariatkowie. To lepiej niż wsadzić go do pudła. — Na kilka tygodni macie go panowie z głowy. — No i dobrze. — Gdybym mógł być pomocny w czymś jeszcze... Szef opowiedział o naszych kłopotach z biurokracją, ale Skorliński tylko uśmiechnął się smutno. — Na urzędników nie ma sposobu. Pożegnał się i poszedł. — Nieźle poszło — uśmiechnął się szef. — Batura w Tworkach. Kto by pomyślał. — Biedni pacjenci — westchnąłem. — To co, sprowadzić kumpla ze świdrem? Najpierw się z nim potarguję... W tej chwili znowu zadzwonił telefon. Szef odebrał i przez dłuższą chwilę słuchał ożywionego głosu z drugiej strony. — Jasne — wykrzyknął. — Będziemy za pięć minut. Rzucił słuchawkę na widełki. — W drogę — zakrzyknął. — Co się stało? — zapytałem łapiąc w biegu kurtkę z wieszaka. — Znasz uliczkę Kamienne Schodki? — Szefie, pan mnie obraża. — Kiedy byłeś tam ostatnio? — Jest zamknięta od roku, bo coś tam remontują. — Wyobraź sobie, ludzie od konserwatora zabytków zaglądają tam dzisiaj rano, czy zima nie narobiła jakichś szkód, i widzą dziurę w podeście, a pod spodem loch prowadzący gdzieś na północ. — O rany? — zdziwiłem się. — To przecież o krok od parceli, na której zniknął tamten chłopak. — No właśnie. 145

Wskoczyliśmy do Rosynanta i po kilku minutach byliśmy na miejscu. Malownicza uliczka wyglądała fatalnie. Skarpa pełzała od kilku lat, masy ziemi ważące tysiące ton pomału osuwały się w dół. Schodki poprzesuwały się, piaskowcowe stopnie wypadły ze swoich dawnych miejsc. Ściany po obu stronach uliczki popękały i tylko umiejętnie wetknięte belki rozporowe utrzymywały je w całości. Wiedziałem, że na wiosnę ruszą prace zabezpieczające. W skarpę planowano wbić kilkaset żelbetowych pali i dodatkowo wzmocnić ją zastrzykami z cementu. Furtka w drewnianym płocie była otwarta. Przeszliśmy przez nią. W połowie uliczki czekał na nas archeolog Tomasz Łukański. — Witam panów — uśmiechnął się nasz widok. — Oto nasz problem — wskazał gestem miejsce, gdzie piaskowcowe stopnie zawaliły się do wnętrza ziemi. Zajrzałem do dziury. Wyraźnie widać było częściowo zawalony strop wykonany z cegieł. — Włazimy? — zapytał szef. — Najpierw ściągniemy Jacka — powiedziałem. — Za ofiarną pracę należy mu się obecność przy naszym odkryciu. — Powiedział, że będzie dzisiaj zwiedzał Muzeum Historyczne... Ruszyłem szybkim marszem na rynek. Jacka znalazłem w jednej z sal na najwyższym piętrze. Kontemplował właśnie pamiątki z czasów powstania warszawskiego wyeksponowane w dużej gablocie. — Zbieraj się, idziemy — powiedziałem. — Ale ja jeszcze nie wszystko... — Chodź, no chyba, że nie chcesz zbadać tunelu biegnącego na północ. Oczy zabłysły mu gorączkowym podnieceniem. — Idę. W ciągu dwudziestu minut byłem z powrotem. We czwórkę weszliśmy pod ziemię. Loch był miejscami dość zamulony. Sufit w kilku miejscach trzymał się na słowo honoru. Niebawem zatrzymał nas zawał. Jedna ze ścian nie wytrzymała spływu skarpy i pękła. Strop jednak ocalał. — Damy radę się przeczołgać? — Łukański z powątpiewaniem oświetlił wąską szparę pod sufitem. Oświetliłem ją. — Oho, ktoś tu był niedawno — zauważyłem. Dziura nad zawałem została wyraźnie poszerzona. Wczołgałem się pierwszy. Zacisk miał około dwu metrów długości. Tunel po drugiej stronie zachował się w bardzo kiepskim stanie. Po chwili dołączyli do mnie współpracownicy. — Ściany mocno spękane — zauważył szef. — Pakujemy się dalej? — Chyba nie mamy innego wyjścia. Oświetliłem podłogę i gwizdnąłem cichutko. Na żółtej warstewce gliny pokrywającej 146

ceglaną posadzką wyraźnie widać było rząd brązowych plamek i ślady butów. — Tędy uciekał brocząc krwią — mruknął szef. — Czyli idziemy wilczym tropem. Kiwnąłem głową. Zacząłem pomału domyślać się, co znajdziemy na końcu korytarza. Gęsiego ruszyliśmy naprzód. Tunel parokrotnie lekko zakręcał, prawdopodobnie omijając fundamenty domów. — Powietrze ciągle jest tu całkiem dobre — zwrócił uwagę Jacek. — Chyba w dalszym ciągu działa pierwotny system wentylacyjny. — Na da się wykluczyć — mruknął szef. — Szyby mogły być podłączone do pionów wentylacyjnych w budynkach. Po wojnie podczas odbudowy zrekonstruowano je, a nikt nie zastanawiał się, dlaczego prowadzą w dół... Nieoczekiwanie spostrzegliśmy korytarz odchodzący w lewo. Oświetliłem go latarką. Boczny korytarz był stosunkowo krótki, miał około sześciu metrów długości. Kiedyś urządzono w nim kryjówkę. Wilgoć zniszczyła drewno, ale sprzęty zachowały ciągle swoje kształty. Stolik zbity z desek nadal pokrywały placki zastygniętego wosku. W kącie błyszczało zakopcone szkło lampy naowej i stała blaszanka zawierająca pierwotnie zapewne paliwo. Minąłem stolik i oświetliłem dalszą część korytarza. Na pryczy nakrytej resztkami materaca leżał szkielet człowieka, narzucony resztkami kołdry. Koścista ręka zaciskała się na grubej książce w skórzanych okładkach. Nieco dalej cienka żelazna, obecnie przerdzewiała, drabinka prowadziła do góry. Zapasowe wyjście, które trzeba będzie zbadać. Wracałem już, gdy spostrzegłem jeszcze jeden przedmiot, który częściowo wyjaśnił zagadkę nieboszczyka. Na skorodowanym gwoździu wbitym w ścianę wisiała poczerniała ze starości lampa chanukowa. Przez chwilę patrzyłem w zadumie na dwa lwy podtrzymujące drzewo życia. Wróciłem do towarzyszy. — I co tam ciekawego? — zapytał archeolog. — Jakiś nieszczęsny Żyd ukrywał się tu podczas okupacji i umarł — powiedziałem. — Trzeba będzie dokładniej zbadać to pomieszczenie, a zwłoki przekazać gminie. Niech go godnie pochowają. Pan Samochodzik kiwnął poważnie głową. Ruszyliśmy naprzód. Tunel nieoczekiwanie zaczął gwałtownie opadać w dół. Woda przenikająca do niego przez dziesięciolecia naniosła całą masę mułu, ale nasz przeciwnik przekopał całkiem wygodne przejście i na czworaka zdołaliśmy przecisnąć się przez najgorszy odcinek. Dalej tunel znowu stał się wysoki. Jeszcze kilkadziesiąt metrów i w obu ścianach pojawiły się otwory strzałowe. — No to chyba jesteśmy prawie u celu — zauważył szef. Jacek popatrzył pod nogi. — Nadal krwawił — mruknął. — Musiał stracić co najmniej litr krwi. — Szpula po loncie — podniosłem z ziemi zardzewiały przedmiot. Kawałek dalej zaczynał się zawał. W niedalekiej przeszłości ktoś przekopał się przez dobre trzydzieści metrów ziemi, szalując tunel deskami. Sądząc ze śladów wapna, zostały wyszabrowane 147

na jakiejś budowie. Wyglądało to dość niepewnie, ale po raz kolejny podjęliśmy ryzyko. Za zawałem znowu przeszliśmy około trzydziestu metrów korytarzem. Wreszcie zatrzymała nas ściana zbudowana z cegieł wyraźnie jaśniejszych od tych, z których wzniesiono ściany tunelu. W murze wybito otwór. W powietrzu unosił się leciutki słodkawomdły zapach. Przeszliśmy przez dziurę. Panujące na powierzchni mrozy przyczyniły się do zakonserwowania zwłok. Chłopak, z którym biłem się na Brzozowej, siedział skurczony pod ścianą. Skóra pokryła się już zielonymi plamami, oczy zmętniały. Zdrową rękę zacisnął na postrzelonej, ale kałuża krwi wokół wskazywała na przyczynę śmierci. Wykrwawił się. Naokoło stały dziesiątki skrzynek wypełnionych skarbami Muzeum Narodowego. Część kosztowności wypakowano i porzucono bezładnie w błocie. Złoty posążek Amona — egipskiego boga życia, tureckie szable o złotych rękojeściach wysadzanych turkusami... Na występie muru wisiał złoty wieniec Ignacego Paderewskiego. Oderwane przez wandala złote listki znaczyły ziemię jak płatki opadłe z kwiatów... Na niektórych skrzynkach wisiały jeszcze łąkowe pieczęcie z odciśniętym herbem, odbijanym za pomocą grawerowanego sygnetu. Na pociemniałym drewnie dało się jeszcze odczytać namalowany cienkim pędzelkiem napis: Zapieczętowałem osobiście pchor. E. Mróz — Znaleźliśmy — westchnął z ulgą pan Tomasz.

Zakończenie Wystawa złota ze zbiorów Muzeum Narodowego odbiła się szerokim echem w prasie. Wystawiono jednocześnie ponad dwa tysiące przedmiotów. Wędrowałem z szefem wzdłuż gablot. Umiejętnie podświetlone precjoza lśniły cudownym blaskiem. Minęliśmy mumię egipską w złoconej masce. W następnej sali znajdował się kontusz Augusta III Sasa oraz jego korona i berło leżące na czerwonej aksamitnej poduszce. Po lewej stronie w stojącej gablocie wystawiono garść pamiątek po Paderewskim. Złoty medal, kilka kartek rękopisu, odznaczenia, spinki do mankietów w kształcie kluczy wiolinowych oraz złoty wieniec ufundowany przez amerykańską Polonię. Większy wieniec. Drugi, ufundowany przez Polonię kanadyjską, przepadł zapewne na zawsze razem ze skarbami złotego FON-u. Lśniły listki przylutowane starannie na miejsce. Dwa brakujące dorobiono. — Przeszliśmy długą drogę i oto jesteśmy u celu — uśmiechnął się pan Tomasz. Podziwiałem skarby. Niebawem spoczną w sejfach muzeum, niedostępne na lata... Nieoczekiwanie poczułem na sobie czyjeś uporczywe spojrzenie. Odwróciłem się. Przy wejściu do sali stali trzej starcy. Pierwszy z nich miał siwe włosy, siwe wąsy, siwe oczy i wyglądał, jakby uciekł z zakładu dla umysłowo chorych. Drugi ubrany był w szwedzką kurtkę ze skóry renifera. Trzeci, najstarszy, patrzył na mnie twardym wzrokiem spod krzaczastych brwi. Uśmiechał się kpiąco. W pierwszej chwili nie rozpoznałem jego stroju, dopiero potem zorientowałem się, że ubrany jest w przedwojenną kurtkę mundurową, a na epoletach lśnią dystynkcje podchorążego. Widząc moje zainteresowanie cofnęli się. Pośpieszyłem w ich stronę, ale gęstniejący tłum zwiedzających uniemożliwiał szybkie poruszanie się. Gdy dobiegłem do wyjścia nikogo już przy nim nie zastałem. Po chwili dogonił mnie Pan Samochodzik. — Widział pan, szefie? — zapytałem. — Kogo? — zdziwił się. — Jabłoński, Siwy i Mróz! Stali tu i patrzyli na nas. — Niemożliwe — wzruszył ramionami. — Jabłoński mieszka w Szwecji, Siwy siedzi w zakładzie dla umysłowo chorych, a Edward Mróz zaginął w czasie wojny. Z jego uśmiechu wywnioskowałem, że też ich dostrzegł. Może gdybym szybko 149

zbiegł po chodach do szatni, dogoniłbym ich jeszcze, ale właściwe nie miało to już najmniejszego znaczenia. Skarby wróciły na swoje miejsce w sejfach muzeum i teraz mogły cieszyć oczy ludzi zwiedzających sale wystawowe. Trzej weterani wypełnili swoją misje.

SPIS TREŚCI Rozdział pierwszy DZIEWIĘTNASTOWIECZNA POEZJA • WIZYTA ANTYKWARIUSZA • PORCELANOWA RÓŻA • TROCHĘ FIZYKI • ODWIEDZAM ANTYKWARIAT 2 Rozdział drugi Rozdział trzeci NOCNE ŚWIATŁO W OKNIE MINISTERSTWA • HISTORIA FUNDUSZU OBRONY NARODOWEJ • KTO UKRADŁ ZŁOTO • EDWARD MRÓZ OBRABIA BANK • ZAGINIONA CIĘŻARÓWKA • UKRYTY DEPOZYT 19 Rozdział czwarty PIERWSZY TROP • FUNDACJA WAWELBERGÓW • CENTRALNY OŚRODEK BADAŃ CYWILIZACJI ROSYJSKIEJ • GDZIE SZUKAĆ SKRYTKI • JAK ZGINAŁ JURIJ GAGARIN 25 Rozdział piąty OGŁOSZENIE W PRASIE • PRZYJAZD JACKA • LUNETA SIERGIEJ • TUNEL MINERSKI • CIEĆ I PIWNICA Z KONFITURAMI • TELEFON ZE SZWECJI 33 Rozdział szósty TCHNIENIE SZWEDZKIEJ ZIMY • SHERLOCK HOLMES I JEGO NOWE PRZYGODY • OPOWIEŚĆ PANA JABŁOŃSKIEGO • GDZIE MIEŚCI SIĘ SKRYTKA • GEORGIJ, PAWEŁ I SIERGIEJ 44 Rozdział siódmy PRZEGLĄDAM PROSPEKTY • BRZĘCZENIE ZZA PORTRETU OPATA • CZY ISTNIAŁ TUNEL DO MODLINA • W PODZIEMIACH SZKOŁY • JAK ZOSTALIŚMY SZPIEGAMI • PACZKA DLA BATURY 55 Rozdział ósmy TUNEL DO PLACU INWALIDÓW • GRAWIMETR JERZEGO • CZY PORADZĘ SOBIE BEZ INSTRUKCJI • FAIR PLAY 72 Rozdział dziewiąty TAJEMNICE WYKOPU POD RURY • PODZIEMNY LOCH • BAZA REMONTOWA MZK • UCIECZKA • DROBNE STARCIE Z KLASĄ ROBOTNICZĄ • SPOTKANIE W HOTELU 78

Rozdział dziesiąty TUNEL NA ULICY KRAJEWSKIEGO • PODZIEMNA STAJNIA • LOCH • ZAWAŁ • TAJEMNICZY WYKOP • JERZY BATURA • ŚMIERTELNA PUŁAPKA 85 Rozdział jedenasty POGRZEBANI ŻYWCEM • BRAK TLENU • DRĄŻĘ SZYB • REANIMACJA • „REZYDENCJA POD ORŁEM” • TAJEMNICA WERSALKI • ARESZTOWANIE WROGA 91 Rozdział dwunasty CZY WALDEMAR BATURA ŻYJE? • ROZWIĄZANIE SZYFRU• FORT KUSOCIŃSKIEGO • NARKOMAŃSKA MELINA • POGRZEBANY SAMOCHÓD • ARCHIWUM • BATURA WOLNY 96 Rozdział trzynasty WSPINACZKA SZYBEM TECHNICZNYM • NOCNY WIDOK STOLICY • TOTALNA DEMOLKA • ZNAK ZORRO • SPOTKANIE Z SIWYM • DZIEJE KONSTANTINASA ČIURLIONISA 103 Rozdział czternasty FORT LEGIONÓW • POSZUKIWANIA • TUNELE POD WISŁĄ? • PLAN • STUDNIA POD SALĄ NR 6 • ZNALEZISKO • BIUROKRACJA • GDZIE SZUKAĆ KLUCZY 115 Rozdział piętnasty PODZIEMIA FORTU LEGIONÓW • CELA ŚMIERCI • PRAWOSŁAWNE FRESKI • OGNIEM, MIECZEM, ZŁOTYM SPRAYEM • CO POKAZAŁA ECHOSONDA 121 Rozdział szesnasty ULICA BRZOZOWA • DOM PROFESORÓW • TAJEMNICZY TUNEL • KRYPTA • SAKIEWKA • WIELKIE POWIETRZE • MANDAT ZA ZAŚMIECANIE 125 Rozdział siedemnasty POSZUKIWANIA W FORCIE LEGIONÓW • ODNALEZIENIE STUDNI • WYKOP W FOSIE • ZNOWU BIUROKRACJA • BADANIA SKARPY • JAK SIĘ UCHRONIĆ PRZED DŻUMĄ • CEGLANA SKARBONKA 131 Rozdział osiemnasty REZYDENCJA SYBILLI NA POWĄZKACH • ZAGADKA PORCELANOWEJ RÓŻY • POCHWYCENIE WANDALA • KAMIENNE SCHODKI • PODZIEMNY LOCH • KRYJÓWKA • SKRYTKA 140 Zakończenie